📜

নমো তস্স ভগৰতো অরহতো সম্মাসম্বুদ্ধস্স

অভিধম্মপিটকে

ৰিভঙ্গ-মূলটীকা

১. খন্ধৰিভঙ্গো

১. সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা

চতুসচ্চদসোতি চত্তারি সচ্চানি সমাহটানি চতুসচ্চং, চতুসচ্চং পস্সীতি চতুসচ্চদসো. সতিপি সাৰকানং পচ্চেকবুদ্ধানঞ্চ চতুসচ্চদস্সনভাৰে অনঞ্ঞপুব্বকত্তা ভগৰতো চতুসচ্চদস্সনস্স তত্থ চ সব্বঞ্ঞুতায দসবলেসু চ ৰসীভাৰস্স পত্তিতো পরসন্তানেসু চ পসারিতভাৰেন সুপাকটত্তা ভগৰাৰ ৰিসেসেন ‘‘চতুসচ্চদসো’’তি থোমনং অরহতীতি. নাথতীতি নাথো, ৰেনেয্যানং হিতসুখং আসীসতি পত্থেতি, পরসন্তানগতং ৰা কিলেসব্যসনং উপতাপেতি, ‘‘সাধু, ভিক্খৰে, ভিক্খু কালেন কালং অত্তসম্পত্তিং পচ্চৰেক্খিতা’’তিআদিনা (অ. নি. ৮.৭) ৰা তং তং হিতপটিপত্তিং যাচতীতি অত্থো. পরমেন চিত্তিস্সরিযেন সমন্নাগতো, সব্বসত্তে ৰা গুণেহি ঈসতি অভিভৰতীতি পরমিস্সরো ভগৰা ‘‘নাথো’’তি ৰুচ্চতি. ‘‘সদ্ধম্মে গারৰং কত্ৰা করিস্সামী’’তি সোতব্বভাৰে কারণং ৰত্ৰা পুন সৰনে নিযোজেন্তো আহ ‘‘তং সুণাথ সমাহিতা’’তি. ‘‘পোরাণট্ঠকথানযং ৰিগাহিত্ৰা করিস্সামী’’তি ৰা এতেন সক্কচ্চসৰনে চ কারণং ৰত্ৰা তত্থ নিযোজেন্তো আহ ‘‘সদ্ধম্মে গারৰং কত্ৰা তং সুণাথা’’তি.

এত্থ চ ‘‘চতুসচ্চদসো’’তি ৰচনং থোমনমেৰ চতুপ্পভেদায দেসনায সমানগণনদস্সনগুণেন, ‘‘অট্ঠারসহি বুদ্ধধম্মেহি উপেতো’’তি চ অট্ঠারসপ্পভেদায দেসনায সমানগণনগুণেহীতি দট্ঠব্বং. যথাৰুত্তেন ৰা নিরতিসযেন চতুসচ্চদস্সনেন ভগৰা চতুধা ধম্মসঙ্গণিং দেসেতুং সমত্থো অহোসি, অট্ঠারসবুদ্ধধম্মসমন্নাগমেন অট্ঠারসধা ৰিভঙ্গন্তি যথাৰুত্তদেসনাসমত্থতাসম্পাদকগুণনিদস্সনমেতং ‘‘চতুসচ্চদসো উপেতো বুদ্ধধম্মেহি অট্ঠারসহী’’তি. তেন যথাৰুত্তায দেসনায সব্বঞ্ঞুভাসিতত্তা অৰিপরীততং দস্সেন্তো তত্থ সত্তে উগ্গহাদীসু নিযোজেতি, নিট্ঠানগমনঞ্চ অত্তনো ৰাযামং দস্সেন্তো অট্ঠকথাসৰনে চ আদরং উপ্পাদযতি, যথাৰুত্তগুণরহিতেন অসব্বঞ্ঞুনা দেসেতুং অসক্কুণেয্যতং ধম্মসঙ্গণীৰিভঙ্গপ্পকরণানং দস্সেন্তো তত্থ তদট্ঠকথায চ সাতিসযং গারৰং জনযতি, বুদ্ধাদীনঞ্চ রতনানং সম্মাসম্বুদ্ধতাদিগুণে ৰিভাৰেতি.

তত্থ চত্তারি সচ্চানি পাকটানেৰ, অট্ঠারস পন বুদ্ধধম্মা এৰং ৰেদিতব্বা – ‘‘অতীতংসে বুদ্ধস্স ভগৰতো অপ্পটিহতং ঞাণং, অনাগতংসে…পে… পচ্চুপ্পন্নংসে…পে… ইমেহি তীহি ধম্মেহি সমন্নাগতস্স বুদ্ধস্স ভগৰতো সব্বং কাযকম্মং ঞাণপুব্বঙ্গমং ঞাণানুপরিৰত্তং, সব্বং ৰচীকম্মং…পে. … সব্বং মনোকম্মং…পে… ইমেহি ছহি ধম্মেহি সমন্নাগতস্স বুদ্ধস্স ভগৰতো নত্থি ছন্দস্স হানি, নত্থি ধম্মদেসনায, নত্থি ৰীরিযস্স, নত্থি সমাধিস্স, নত্থি পঞ্ঞায, নত্থি ৰিমুত্তিযা হানি. ইমেহি দ্ৰাদসহি ধম্মেহি সমন্নাগতস্স বুদ্ধস্স ভগৰতো নত্থি দৰা, নত্থি রৰা, নত্থি অফুটং, নত্থি ৰেগাযিতত্তং, নত্থি অব্যাৰটমনো, নত্থি অপ্পটিসঙ্খানুপেক্খা’’তি.

তত্থ নত্থি দৰাতি খিড্ডাধিপ্পাযেন কিরিযা নত্থি. নত্থি রৰাতি সহসা কিরিযা নত্থি. নত্থি অফুটন্তি ঞাণেন অফুসিতং নত্থি. নত্থি ৰেগাযিতত্তন্তি তুরিতকিরিযা নত্থি. নত্থি অব্যাৰটমনোতি নিরত্থকো চিত্তসমুদাচারো নত্থি. নত্থি অপ্পটিসঙ্খানুপেক্খাতি অঞ্ঞাণুপেক্খা নত্থি. কত্থচি পন ‘‘নত্থি ধম্মদেসনায হানী’’তি অলিখিত্ৰা ‘‘নত্থি ছন্দস্স হানি, নত্থি ৰীরিযস্স, নত্থি সত্তিযা’’তি লিখন্তি.

. ধম্মসঙ্গহে ধম্মে কুসলাদিকে তিকদুকেহি সঙ্গহেত্ৰা তে এৰ ধম্মে সুত্তন্তে খন্ধাদিৰসেন ৰুত্তে ৰিভজিতুং ৰিভঙ্গপ্পকরণং ৰুত্তং. তত্থ সঙ্খেপেন ৰুত্তানং খন্ধাদীনং ৰিভজনং ৰিভঙ্গো. সো সো ৰিভঙ্গো পকতো অধিকতো যস্সা পাল়িযা, সা ‘‘ৰিভঙ্গপ্পকরণ’’ন্তি ৰুচ্চতি. অধিকতোতি চ ৰত্তব্বভাৰেন পরিগ্গহিতোতি অত্থো. তত্থ ৰিভঙ্গপ্পকরণস্স আদিভূতে খন্ধৰিভঙ্গে ‘‘পঞ্চক্খন্ধা রূপক্খন্ধো…পে… ৰিঞ্ঞাণক্খন্ধো’’তি ইদং সুত্তন্তভাজনীযং নাম. ননু ন এত্তকমেৰ সুত্তন্তভাজনীযন্তি? সচ্চং, ইতি-সদ্দেন পন আদি-সদ্দত্থজোতকেন পকারত্থজোতকেন ৰা সব্বং সুত্তন্তভাজনীযং সঙ্গহেত্ৰা ৰিঞ্ঞাণক্খন্ধোতি এৰমাদি এৰংপকারং ৰা ইদং সুত্তন্তভাজনীযন্তি ৰেদিতব্বং. অথ ৰা একদেসেন সমুদাযং নিদস্সেতি পব্বতসমুদ্দাদিনিদস্সকো ৰিয. তত্থ নিব্বানৰজ্জানং সব্বধম্মানং সঙ্গাহকত্তা সব্বসঙ্গাহকেহি চ আযতনাদীহি অপ্পকতরপদত্তা খন্ধানং খন্ধৰিভঙ্গো আদিম্হি ৰুত্তো.

ন ততো হেট্ঠাতি রূপাদীনং ৰেদযিতাদিসভাৰত্তাভাৰা যস্মিং সভাৰে অতীতাদযো রাসী কত্ৰা ৰত্তব্বা, তস্স রুপ্পনাদিতো অঞ্ঞস্সাভাৰা চ হেট্ঠা গণনেসু সঙ্খতধম্মানং অনিট্ঠানং সাৰসেসভাৰং, ন হেট্ঠা গণনমত্তাভাৰং সন্ধায ৰুত্তং. ছট্ঠস্স পন খন্ধস্স অভাৰা ‘‘ন উদ্ধ’’ন্তি আহ. ন হি সৰিভাগধম্মেহি নিস্সটস্স অতীতাদিভাৰরহিতস্স একস্স নিব্বানস্স রাসট্ঠো অত্থীতি. ‘‘রাসিম্হী’’তি সদ্দত্থসহিতং খন্ধ-সদ্দস্স ৰিসযং দস্সেতি. ‘‘গুণে পণ্ণত্তিযং রুল়্হিয’’ন্তি ৰিসযমেৰ খন্ধ-সদ্দস্স দস্সেতি, ন সদ্দত্থং. লোকিযলোকুত্তরভেদঞ্হি সীলাদিগুণং নিপ্পদেসেন গহেত্ৰা পৰত্তমানো খন্ধ-সদ্দো সীলাদিগুণৰিসিট্ঠং রাসট্ঠং দীপেতীতি. কেচি পন ‘‘গুণট্ঠো এত্থ খন্ধট্ঠো’’তি ৰদন্তি. দারুক্খন্ধোতি এত্থ পন ন খন্ধ-সদ্দো পঞ্ঞত্তি-সদ্দস্স অত্থে ৰত্ততি, তাদিসে পন পুথুলাযতে দারুম্হি দারুক্খন্ধোতি পঞ্ঞত্তি হোতীতি পঞ্ঞত্তিযং নিপততীতি ৰুত্তং. তথা একস্মিম্পি ৰিঞ্ঞাণে পৰত্তো ৰিঞ্ঞাণক্খন্ধোতি খন্ধ-সদ্দো ন রুল়্হী-সদ্দস্স অত্থং ৰদতি, সমুদাযে পন নিরুল়্হো খন্ধ-সদ্দো তদেকদেসে পৰত্তমানো তায এৰ রুল়্হিযা পৰত্ততীতি খন্ধ-সদ্দো রুল়্হিযং নিপততীতি ৰুত্তং.

রাসিতো গুণতোতি সব্বত্থ নিস্সক্কৰচনং ৰিসযস্সেৰ খন্ধ-সদ্দপ্পৰত্তিযা কারণভাৰং সন্ধায কতন্তি ৰেদিতব্বং. ‘‘রাসিতো’’তি ইমমত্থং সদ্দত্থৰসেনপি নিযমেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘অযঞ্হি খন্ধট্ঠো নাম পিণ্ডট্ঠো’’তিআদিমাহ. কোট্ঠাসট্ঠে খন্ধট্ঠে ছট্ঠেনপি খন্ধেন ভৰিতব্বং. নিব্বানম্পি হি ছট্ঠো কোট্ঠাসোতি. তস্মা ‘‘খন্ধট্ঠো নাম রাসট্ঠো’’তি যুত্তং. যেসং ৰা অতীতাদিৰসেন ভেদো অত্থি, তেসং রুপ্পনাদিলক্খণৰসেন তংতংকোট্ঠাসতা ৰুচ্চতীতি ভেদরহিতস্স নিব্বানস্স কোট্ঠাসট্ঠেন চ খন্ধভাৰো ন ৰুত্তোতি ৰেদিতব্বো.

এত্তাৰতাতি উদ্দেসমত্তেনাতি অত্থো. চত্তারো চ মহাভূতা…পে… রূপন্তি এৰং ৰিভত্তো. কত্থাতি চে? একাদসসু ওকাসেসু. ইতি-সদ্দেন নিদস্সনত্থেন সব্বো ৰিভজননযো দস্সিতো. ইদঞ্চ ৰিভজনং ওল়ারিকাদীসু চক্খাযতনন্তিআদিৰিভজনঞ্চ যথাসম্ভৰং একাদসসু ওকাসেসু যোজেতব্বং, এৰং ৰেদনাক্খন্ধাদীসুপি. ৰিঞ্ঞাণক্খন্ধো পন একাদসোকাসেসু পুরিমে ওকাসপঞ্চকে ‘‘চক্খুৰিঞ্ঞাণং…পে… মনোৰিঞ্ঞাণ’’ন্তি ছৰিঞ্ঞাণকাযৰিসেসেন ৰিভত্তো, ন তত্থ মনোধাতু মনোৰিঞ্ঞাণধাতূতি ৰিভজনং অত্থি. তং পন দ্ৰযং মনোৰিঞ্ঞাণন্তি ৰুত্তন্তি ইমমত্থং দস্সেতুং অট্ঠকথাযং ‘‘মনোধাতু মনোৰিঞ্ঞাণধাতূ’’তি ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং.

এৰং পাল়িনযেন পঞ্চসু খন্ধেসু ধম্মপরিচ্ছেদং দস্সেত্ৰা পুন অঞ্ঞেন পকারেন দস্সেতুং ‘‘অপিচা’’তিআদিমাহ. এত্থাতি এতস্মিং খন্ধনিদ্দেসে.

১. রূপক্খন্ধনিদ্দেসৰণ্ণনা

. যং কিঞ্চীতি এত্থ ন্তি সামঞ্ঞেন অনিযমনিদস্সনং, কিঞ্চীতি পকারন্তরভেদং আমসিত্ৰা অনিযমনিদস্সনং. উভযেনপি অতীতং ৰা…পে… সন্তিকে ৰা অপ্পং ৰা বহুং ৰা যাদিসং ৰা তাদিসং ৰা যং কিঞ্চীতি নপুংসকনিদ্দেসারহং সব্বং ব্যাপেত্ৰা সঙ্গণ্হাতীতি অঞ্ঞেসুপি নপুংসকনিদ্দেসারহেসু পসঙ্গং দিস্ৰা তস্স অধিপ্পেতত্থং অতিচ্চ পৰত্তিতো অতিপ্পসঙ্গস্স নিযমনত্থং ‘‘রূপ’’ন্তি আহ. যংকিঞ্চীতি সনিপাতং যং-সদ্দং কিং-সদ্দঞ্চ অনিযমেকত্থদীপনৰসেন একং পদন্তি গহেত্ৰা ‘‘পদদ্ৰযেনপী’’তি ৰুত্তং.

কিঞ্চ, ভিক্খৰে, রূপং ৰদেথাতি তুম্হেপি রূপং রূপন্তি ৰদেথ, তং কেন কারণেন ৰদেথাতি অত্থো, অথ ৰা কেন কারণেন রূপং, তং কারণং ৰদেথাতি অত্থো. অথেতেসু ভিক্খূসু তুণ্হীভূতেসু ভগৰা আহ ‘‘রুপ্পতীতি খো’’তিআদি.

ভিজ্জতীতি সীতাদিসন্নিপাতে ৰিসদিসসন্তানুপ্পত্তিদস্সনতো পুরিমসন্তানস্স ভেদং সন্ধাযাহ. ভেদো চ ৰিসদিসতাৰিকারাপত্তীতি ভিজ্জতীতি ৰিকারং আপজ্জতীতি অত্থো. ৰিকারাপত্তি চ সীতাদিসন্নিপাতে ৰিসদিসরূপুপ্পত্তিযেৰ. অরূপক্খন্ধানং পন অতিলহুপরিৰত্তিতো যথা রূপধম্মানং ঠিতিক্খণে সীতাদীহি সমাগমো হোতি, যেন তত্থ উতুনো ঠিতিপ্পত্তস্স পুরিমসদিসসন্তানুপ্পাদনসমত্থতা ন হোতি আহারাদিকস্স ৰা, এৰং অঞ্ঞেহি সমাগমো নত্থি. সঙ্ঘট্টনেন চ ৰিকারাপত্তিযং রুপ্পন-সদ্দো নিরুল়্হো, তস্মা অরূপধম্মানং সঙ্ঘট্টনৰিরহিতত্তা রূপধম্মানং ৰিয পাকটস্স ৰিকারস্স অভাৰতো চ ‘‘রুপ্পন্তী’’তি ‘‘রুপ্পনলক্খণা’’তি চ ন ৰুচ্চন্তি. জিঘচ্ছাপিপাসাহি রুপ্পনঞ্চ উদরগ্গিসন্নিপাতেন হোতীতি দট্ঠব্বং. এত্থ চ কুপ্পতীতি এতেন কত্তুঅত্থে রূপপদসিদ্ধিং দস্সেতি, ঘট্টীযতি পীল়ীযতীতি এতেহি কম্মত্থে. কোপাদিকিরিযাযেৰ হি রুপ্পনকিরিযাতি. সো পন কত্তুভূতো কম্মভূতো চ অত্থো ভিজ্জমানো হোতীতি ইমস্সত্থস্স দস্সনত্থং ‘‘ভিজ্জতীতি অত্থো’’তি ৰুত্তং. অথ ৰা রুপ্পতীতি রূপন্তি কম্মকত্তুত্থে রূপপদসিদ্ধি ৰুত্তা. ৰিকারো হি রুপ্পনন্তি. তেনেৰ ‘‘ভিজ্জতীতি অত্থো’’তি কম্মকত্তুত্থেন ভিজ্জতি-সদ্দেন অত্থং দস্সেতি. যং পন রুপ্পতি ভিজ্জতি, তং যস্মা কুপ্পতি ঘট্টীযতি পীল়ীযতি, তস্মা এতেহি চ পদেহি পদত্থো পাকটো কতোতি. ‘‘কেনট্ঠেনা’’তি পুচ্ছাসভাগৰসেন ‘‘রুপ্পনট্ঠেনা’’তি ৰুত্তং. ন কেৰলং সদ্দত্থোযেৰ রুপ্পনং, তস্স পনত্থস্স লক্খণঞ্চ হোতীতি অত্থলক্খণৰসেন ‘‘রুপ্পনলক্খণেন রূপন্তিপি ৰত্তুং ৰট্টতী’’তি আহ.

ছিজ্জিত্ৰাতি মুচ্ছাপত্তিযা মুচ্চিত্ৰা অঙ্গপচ্চঙ্গানং ছেদনৰসেন ৰা ছিজ্জিত্ৰা. অচ্চন্তখারেন সীতোদকেনাতি অতিসীতভাৰমেৰ সন্ধায অচ্চন্তখারতা ৰুত্তা সিযা. ন হি তং কপ্পসণ্ঠানং উদকং সম্পত্তিকরং পথৰীসন্ধারকং কপ্পৰিনাসউদকং ৰিয খারং ভৰিতুং অরহতি. তথা হি সতি পথৰী ৰিলীযেয্যাতি. অৰীচিমহানিরযেতি সউস্সদং অৰীচিনিরযং ৰুত্তং. তেনেৰ ‘‘তত্থ হী’’তিআদি ৰুত্তং. পেত্তি…পে… ন হোন্তীতি এৰংৰিধাপি সত্তা অত্থীতি অধিপ্পাযো এৰংৰিধাযেৰ হোন্তীতি নিযমাভাৰতো. এৰং কালকঞ্জিকাদীসুপীতি. সরন্তা গচ্ছন্তীতি সরীসপ-সদ্দস্স অত্থং ৰদতি.

অভিসঞ্ঞূহিত্ৰাতি এত্থ সমূহং কত্ৰাতিপি অত্থো. এতেন সব্বং রূপং…পে… দস্সিতং হোতীতি এতেন রূপক্খন্ধ-সদ্দস্স সমানাধিকরণসমাসভাৰং দস্সেতি. তেনেৰাহ ‘‘ন হি রূপতো…পে… অত্থী’’তি.

. পক্খিপিত্ৰাতি এত্থ একাদসোকাসেসু রূপং পক্খিপিত্ৰাতি অত্থো. ন হি তত্থ মাতিকংযেৰ পক্খিপিত্ৰা মাতিকা ঠপিতা, অথ খো পকরণপ্পত্তং রূপন্তি.

অপরো নযো…পে… এত্থেৰ গণনং গতন্তি এতেন অতীতংসেনাতি ভুম্মত্থে করণৰচনন্তি দস্সেতি. যেন পকারেন গণনং গতং, তং দস্সেতুং ‘‘চত্তারো চ মহাভূতা’’তিআদি ৰুত্তন্তি ইমস্মিং অত্থে সতি মহাভূতুপাদাযরূপভাৰো অতীতকোট্ঠাসে গণনস্স কারণন্তি আপজ্জতি. ন হি অতীতংসানং ৰেদনাদীনং নিৰত্তনত্থং ইদং ৰচনং ‘‘যং রূপ’’ন্তি এতেনেৰ তেসং নিৰত্তিতত্তা, নাপি রূপস্স অঞ্ঞপ্পকারনিৰত্তনত্থং সব্বপ্পকারস্স তত্থ গণিতত্তা, ন চ অনাগতপচ্চুপ্পন্নাকারনিৰত্তনত্থং অতীতংসৰচনেন তংনিৰত্তনতোতি. অথ পন যং অতীতংসেন গণিতং, তং চত্তারো চ…পে… রূপন্তি এৰং গণিতন্তি অযমত্থো অধিপ্পেতো, এৰং সতি গণনন্তরদস্সনং ইদং সিযা, ন অতীতংসেন গণিতপ্পকারদস্সনং, তংদস্সনে পন সতি ভূতুপাদাযরূপপ্পকারেন অতীতংসে গণিতং তংসভাৰত্তাতি আপন্নমেৰ হোতি, ন চ এৰংসভাৰতা অতীতংসে গণিততায কারণং ভৰিতুং অরহতি এৰংসভাৰস্সেৰ পচ্চুপ্পন্নানাগতেসু গণিতত্তা সুখাদিসভাৰস্স চ অতীতংসে গণিতত্তা, তস্মা পুরিমনযো এৰ যুত্তো. অজ্ঝত্তবহিদ্ধানিদ্দেসেসুপি তাদিসো এৰত্থো লব্ভতীতি.

সুত্তন্তপরিযাযতোতি পরিযাযদেসনত্তা সুত্তস্স ৰুত্তং. অভিধম্মনিদ্দেসতোতি নিপ্পরিযাযদেসনত্তা অভিধম্মস্স নিচ্ছযেন দেসো নিদ্দেসোতি কত্ৰা ৰুত্তং. কিঞ্চাপীতিআদীসু অযমধিপ্পাযো – সুত্তন্তভাজনীযত্তা যথা ‘‘অতীতং নন্ৰাগমেয্যা’’তিআদীসু অদ্ধানৰসেন অতীতাদিভাৰোৰ ৰুত্তো, তথা ইধাপি নিদ্দিসিতব্বো (ম. নি. ৩.২৭২, ২৭৫; অপ. থের ২.৫৫.২৪৪) সিযা. এৰং সন্তেপি সুত্তন্তভাজনীযম্পি অভিধম্মদেসনাযেৰ সুত্তন্তে ৰুত্তধম্মে ৰিচিনিত্ৰা ৰিভজনৰসেন পৰত্তাতি অভিধম্মনিদ্দেসেনেৰ অতীতাদিভাৰো নিদ্দিট্ঠোতি.

অদ্ধাসন্ততিসমযখণৰসেনাতি এত্থ চুতিপটিসন্ধিপরিচ্ছিন্নে কালে অদ্ধা-সদ্দো ৰত্ততীতি ‘‘অহোসিং নু খো অহমতীতমদ্ধান’’ন্তিআদিসুত্তৰসেন (ম. নি. ১.১৮; সং. নি. ২.২০) ৰিঞ্ঞাযতি. ‘‘তযোমে, ভিক্খৰে, অদ্ধা. কতমে তযো? অতীতো অদ্ধা, অনাগতো অদ্ধা, পচ্চুপ্পন্নো অদ্ধা’’তি (ইতিৰু. ৬৩; দী. নি. ৩.৩০৫) এত্থ পন পরমত্থতো পরিচ্ছিজ্জমানো অদ্ধা নিরুত্তিপথসুত্তৰসেন (সং. নি. ৩.৬২) খণপরিচ্ছিন্নো যুত্তো. তত্থ হি ‘‘যং, ভিক্খৰে, রূপং জাতং পাতুভূতং, ‘অত্থী’তি তস্স সঙ্খা’’তি (সং. নি. ৩.৬২) ৰিজ্জমানস্স পচ্চুপ্পন্নতা ততো পুব্বে পচ্ছা চ অতীতানাগততা ৰুত্তাতি. যেভুয্যেন পন চুতিপটিসন্ধিপরিচ্ছিন্নো (দী. নি. ৩.৩০৫; ইতিৰু. ৬৩) সুত্তেসু অতীতাদিকো অদ্ধা ৰুত্তোতি সো এৰ ইধাপি ‘‘অদ্ধাৰসেনা’’তি ৰুত্তো. সীতং সীতস্স সভাগো, তথা উণ্হং উণ্হস্স. যং পন সীতং উণ্হং ৰা সরীরে সন্নিপতিতং সন্তানৰসেন পৰত্তমানং অনূনং অনধিকং একাকারং, তং একো উতূতি ৰুচ্চতি. সভাগউতুনো অনেকন্তসভাৰতো একগহণং কতং, এৰং আহারেপি. একৰীথিএকজৰনসমুট্ঠানন্তি পঞ্চছট্ঠদ্ৰারৰসেন ৰুত্তং. সন্ততিসমযকথা ৰিপস্সকানং উপকারত্থায অট্ঠকথাসু কথিতা.

নিট্ঠিতহেতুপচ্চযকিচ্চং, নিট্ঠিতহেতুকিচ্চমনিট্ঠিতপচ্চযকিচ্চং, উভযকিচ্চমসম্পত্তং, সকিচ্চক্খণে পচ্চুপ্পন্নং. জনকো হেতু, উপত্থম্ভকো পচ্চযো, তেসং উপ্পাদনং উপত্থম্ভনঞ্চ কিচ্চং. যথা বীজস্স অঙ্কুরুপ্পাদনং পথৰীআদীনঞ্চ তদুপত্থম্ভনং কম্মস্স কটত্তারূপৰিপাকুপ্পাদনং আহারাদীনং তদুপত্থম্ভনং, এৰং একেকস্স কলাপস্স চিত্তুপ্পাদস্স চ জনকানং কম্মানন্তরাদিপচ্চযভূতানং উপত্থম্ভকানঞ্চ সহজাতপুরেজাতপচ্ছাজাতানং কিচ্চং যথাসম্ভৰং যোজেতব্বং. তত্থ উপ্পাদক্খণে হেতুকিচ্চং দট্ঠব্বং, তীসুপি খণেসু পচ্চযকিচ্চং. পথৰীআদীনং সন্ধারণাদিকং ফস্সাদীনং ফুসনাদিকঞ্চ অত্তনো অত্তনো কিচ্চং সকিচ্চং, তস্স করণক্খণো সকিচ্চক্খণো. সহ ৰা কিচ্চেন সকিচ্চং, যস্মিং খণে সকিচ্চং রূপং ৰা অরূপং ৰা হোতি, সো সকিচ্চক্খণো, তস্মিং খণে পচ্চুপ্পন্নং.

. এত্তকমেৰাতি ‘‘তেসং তেস’’ন্তি ইমিনা আমেডিতৰচনেন অভিব্যাপনত্থেন ৰুত্তত্থমেৰ. ‘‘অপরস্স অপরস্সা’’তি দীপনং অপরদীপনং. পরিযেসতূতি এতেন পরিযেসনায অনিট্ঠনামনিৰত্তনস্স অকারণভাৰং দস্সেতি. কম্মদোসেন হি চিত্তৰিপল্লাসদোসেন চ গূথভক্খপাণাদযো উম্মত্তকাদযো চ পরিযেসেয্যুং দিট্ঠিৰিপল্লাসেন চ যোনকাদযো ন আরম্মণস্স পরিযেসিতব্বসভাৰত্তা, অপরিযেসিতব্বসভাৰত্তা পন এতস্স অনিট্ঠমিচ্চেৰ নামন্তি অত্থো.

সম্পত্তিৰিরহতোতি রূপাদীনং দেৰমনুস্সসম্পত্তিভৰে কুসলকম্মফলতা সমিদ্ধসোভনতা চ সম্পত্তি, তব্বিরহতোতি অত্থো. ততো এৰ তং ন পরিযেসিতব্বন্তি. সোভনানি চ কানিচি হত্থিরূপাদীনি অকুসলকম্মনিব্বত্তানি ন তেসংযেৰ হত্থিআদীনং সুখস্স হেতুভাৰং গচ্ছন্তীতি তেসং সঙ্গণ্হনত্থং ‘‘অকন্ত’’ন্তি ৰুত্তং. তস্স তস্সেৰ হি সত্তস্স অত্তনা কতেন কুসলেন নিব্বত্তং সুখস্স পচ্চযো হোতি, অকুসলেন নিব্বত্তং দুক্খস্স. তস্মা কম্মজানং ইট্ঠানিট্ঠতা কম্মকারকসত্তস্স ৰসেন যোজনারহা সিযা. অট্ঠকথাযং পন ‘‘কুসলকম্মজং অনিট্ঠং নাম নত্থী’’তি ইদমেৰ ৰুত্তং, ন ৰুত্তং ‘‘অকুসলকম্মজং ইট্ঠং নাম নত্থী’’তি. তেন অকুসলকম্মজম্পি সোভনং পরসত্তানং ইট্ঠন্তি অনুঞ্ঞাতং ভৰিস্সতি. কুসলকম্মজং পন সব্বেসং ইট্ঠমেৰাতি ৰদন্তি. তিরচ্ছানগতানং পন কেসঞ্চি মনুস্সরূপং অমনাপং, যতো তে দিস্ৰাৰ পলাযন্তি. মনুস্সা চ দেৰতারূপং দিস্ৰা ভাযন্তি, তেসম্পি ৰিপাকৰিঞ্ঞাণং তং রূপং আরব্ভ কুসলৰিপাকং উপ্পজ্জতি, তাদিসস্স পন পুঞ্ঞস্স অভাৰা ন তেসং তত্থ অভিরতি হোতীতি অধিপ্পাযো. কুসলকম্মজস্স পন অনিট্ঠস্সাভাৰো ৰিয অকুসলকম্মজস্স সোভনস্স ইট্ঠস্স অভাৰো ৰত্তব্বো. হত্থিআদীনম্পি হি অকুসলকম্মজং মনুস্সানং অকুসলৰিপাকস্সেৰ আরম্মণং, কুসলকম্মজং পন পৰত্তে সমুট্ঠিতং কুসলৰিপাকস্স. ইট্ঠারম্মণেন পন ৰোমিস্সকত্তা অপ্পকং অকুসলকম্মজং বহুলং অকুসলৰিপাকুপ্পত্তিযা কারণং ন ভৰিস্সতীতি সক্কা ৰত্তুন্তি. ৰিপাকং পন কত্থচি ন সক্কা ৰঞ্চেতুন্তি ৰিপাকৰসেন ইট্ঠানিট্ঠারম্মণৰৰত্থানং সুট্ঠু ৰুত্তং. তস্মা তং অনুগন্ত্ৰা সব্বত্থ ইট্ঠানিট্ঠতা যোজেতব্বা.

অনিট্ঠা পঞ্চ কামগুণাতি কস্মা ৰুত্তং, ননু ‘‘চক্খুৰিঞ্ঞেয্যানি রূপানি ইট্ঠানী’’তি (ম. নি. ১.১৬৬; ২.১৫৫; ৩.১৯০; সং. নি. ৫.৩০) এৰমাদিনা ইট্ঠানেৰ রূপাদীনি ‘‘কামগুণা’’তি ৰুত্তানীতি? কামগুণসদিসেসু কামগুণৰোহারতো, সদিসতা চ রূপাদিভাৰোযেৰ, ন ইট্ঠতা. ‘‘অনিট্ঠা’’তি ৰা ৰচনেন অকামগুণতা দস্সিতাতি কামগুণৰিসভাগা রূপাদযো ‘‘কামগুণা’’তি ৰুত্তা অসিৰে ‘‘সিৰা’’তি ৰোহারো ৰিয. সব্বানি ৰা ইট্ঠানিট্ঠানি রূপাদীনি তণ্হাৰত্থুভাৰতো কামগুণাযেৰ. ৰুত্তঞ্হি ‘‘রূপা লোকে পিযরূপং সাতরূপ’’ন্তিআদি (দী. নি. ২.৪০০; ম. নি. ১.১৩৩; ৰিভ. ২০৩). অতিসযেন পন কামনীযত্তা সুত্তেসু ‘‘কামগুণা’’তি ইট্ঠানি রূপাদীনি ৰুত্তানীতি.

দ্ৰীসুপি হীনপণীতপদেসু ‘‘অকুসলকম্মজৰসেন কুসলকম্মজৰসেনা’’তি ৰচনং ‘‘তেসং তেসং সত্তান’’ন্তি সত্তৰসেন নিযমেত্ৰা ৰিভজিতত্তা, অযঞ্চত্থো ‘‘তেসং তেস’’ন্তি অৰযৰযোগে সামিৰচনং কত্ৰা ৰুত্তোতি ৰেদিতব্বো. সত্তসন্তানপরিযাপন্নেসু কম্মজং ৰিসিট্ঠন্তি ‘‘কম্মজৰসেনা’’তি ৰুত্তং. যদি পন তেহি তেহীতি এতস্মিং অত্থে তেসং তেসন্তি সামিৰচনং, ৰিসযৰিসযীসম্বন্ধে ৰা, ন কম্মজৰসেনেৰ রূপাদীনি ৰিভত্তানি, সব্বেসং পন ইন্দ্রিযবদ্ধানং ৰসেন ৰিভত্তানীতি ৰিঞ্ঞাযন্তি. এত্থ চ পাকটেহি রূপাদীহি নযো দস্সিতোতি চক্খাদীসুপি হীনপণীততা যোজেতব্বা.

মনাপপরিযন্তন্তি মনাপং পরিযন্তং মরিযাদাভূতং পঞ্চসু কামগুণেসু ৰদামীতি অত্থো. কিং কারণন্তি? যস্মা তে একচ্চস্স মনাপা হোন্তি, একচ্চস্স অমনাপা, যস্স যেৰ মনাপা, তস্স তেৰ পরমা, তস্মা তস্স তস্স অজ্ঝাসযৰসেন কামগুণানং পরমতা হোতি, ন তেসংযেৰ সভাৰতো.

এৰন্তি ইমস্মিং সুত্তে ৰুত্তনযেন. একস্মিংযেৰ অস্সাদনকুজ্ঝনতো আরম্মণসভাৰস্সেৰ ইট্ঠানিট্ঠাভাৰতো অনিট্ঠং ‘‘ইট্ঠ’’ন্তি গহণতো চ, ইট্ঠং ‘‘অনিট্ঠ’’ন্তি গহণতো চ ইট্ঠানিট্ঠং নাম পাটিযেক্কং পটিৰিভত্তং নত্থীতি অত্থো. সঞ্ঞাৰিপল্লাসেন চাতিআদিনা নিব্বানে ৰিয অঞ্ঞেসু আরম্মণেসু সঞ্ঞাৰিপল্লাসেন ইট্ঠানিট্ঠগ্গহণং হোতি. পিত্তুম্মত্তাদীনং খীরসক্করাদীসু দোসুস্সদসমুট্ঠিতসঞ্ঞাৰিপল্লাসৰসেন তিত্তগ্গহণং ৰিযাতি ইমমত্থং সন্ধায মনাপপরিযন্ততা ৰুত্তাতি দস্সেতি.

ৰিভত্তং অত্থীতি চ ৰৰত্থিতং অত্থীতি অত্থো, অট্ঠকথাচরিযেহি ৰিভত্তং পকাসিতন্তি ৰা. তঞ্চ মজ্ঝিমকসত্তস্স ৰসেন ৰৰত্থিতং পকাসিতঞ্চ, অঞ্ঞেসঞ্চ ৰিপল্লাসৰসেন ইদং ইট্ঠং অনিট্ঠঞ্চ হোতীতি অধিপ্পাযো. এৰং ৰৰত্থিতস্স পনিট্ঠানিট্ঠস্স অনিট্ঠং ইট্ঠন্তি চ গহণে ন কেৰলং সঞ্ঞাৰিপল্লাসোৰ কারণং, ধাতুক্খোভৰসেন ইন্দ্রিযৰিকারাপত্তিআদিনা কুসলাকুসলৰিপাকুপ্পত্তিহেতুভাৰোপীতি সক্কা ৰত্তুং. তথা হি সীতুদকং ঘম্মাভিতত্তানং কুসলৰিপাকস্স কাযৰিঞ্ঞাণস্স হেতু হোতি, সীতাভিভূতানং অকুসলৰিপাকস্স. তূলপিচুসম্ফস্সো ৰণে দুক্খো নিৰণে সুখো, মুদুতরুণহত্থসম্বাহনঞ্চ সুখং উপ্পাদেতি, তেনেৰ হত্থেন পহরণং দুক্খং, তস্মা ৰিপাকৰসেন আরম্মণৰৰত্থানং যুত্তং.

কিঞ্চাপীতিআদিনা সতিপি সঞ্ঞাৰিপল্লাসে বুদ্ধরূপদস্সনাদীসু কুসলৰিপাকস্সেৰ গূথদস্সনাদীসু চ অকুসলৰিপাকস্স উপ্পত্তিং দস্সেন্তো তেন ৰিপাকেন আরম্মণস্স ইট্ঠানিট্ঠতং দস্সেতি. ৰিজ্জমানেপি সঞ্ঞাৰিপল্লাসে আরম্মণেন ৰিপাকনিযমদস্সনং আরম্মণনিযমদস্সনত্থমেৰ কতন্তি.

অপিচ দ্ৰারৰসেনপীতিআদিনা দ্ৰারন্তরে দুক্খস্স সুখস্স চ পচ্চযভূতস্স দ্ৰারন্তরে সুখদুক্খৰিপাকুপ্পাদনতো ৰিপাকেন আরম্মণনিযমদস্সনেন একস্মিংযেৰ চ দ্ৰারে সমানস্সেৰ মণিরতনাদিফোট্ঠব্বস্স সণিকং ফুসনে পোথনে চ সুখদুক্খুপ্পাদনতো ৰিপাকৰসেন ইট্ঠানিট্ঠতা দস্সিতাতি ৰিঞ্ঞাযতি.

হেট্ঠিমনযোতি মজ্ঝিমকসত্তস্স ৰিপাকস্স চ ৰসেন ৰৰত্থিতং আরম্মণং গহেত্ৰা ‘‘তেসং তেসং সত্তানং উঞ্ঞাত’’ন্তি (ৰিভ. ৬) চ আদিনা ৰুত্তনযো. সম্মুতিমনাপন্তি মজ্ঝিমকসত্তস্স ৰিপাকস্স চ ৰসেন সম্মতং ৰৰত্থিতং মনাপং, তং পন সভাৰেনেৰ ৰৰত্থিতন্তি অভিন্দিতব্বতোৰ ন ভিন্দতীতি অধিপ্পাযো. সঞ্ঞাৰিপল্লাসেন নেরযিকাদীহিপি পুগ্গলেহি মনাপন্তি গহিতং পুগ্গলমনাপং ‘‘তং তং ৰা পনা’’তিআদিনা ভিন্দতি. ৰেমানিকপেতরূপম্পি অকুসলকম্মজত্তা কম্মকারণাদিদুক্খৰত্থুভাৰতো চ ‘‘মনুস্সরূপতো হীন’’ন্তি ৰুত্তং.

. ওল়ারিকরূপানং ৰত্থারম্মণপটিঘাতৰসেন সুপরিগ্গহিততা, সুখুমানং তথা অভাৰতো দুপ্পরিগ্গহিততা চ যোজেতব্বা. দুপ্পরিগ্গহট্ঠেনেৰ লক্খণদুপ্পটিৰিজ্ঝনতা দট্ঠব্বা. দসৰিধন্তি ‘‘দূরে’’তি অৰুত্তস্স দস্সনত্থং ৰুত্তং. ৰুত্তম্পি পন ওকাসতো দূরে হোতিযেৰ.

হেট্ঠিমনযোতি ‘‘ইত্থিন্দ্রিযং…পে… ইদং ৰুচ্চতি রূপং সন্তিকে’’তি (ৰিভ. ৭) এৰং লক্খণতো দ্ৰাদসহত্থৰসেন ৰৰত্থিতওকাসতো চ দস্সেত্ৰা নিয্যাতিতনযো. সো লক্খণোকাসৰসেন দূরসন্তিকেন সহ গহেত্ৰা নিয্যাতিতত্তা ভিন্দমানো মিস্সকং করোন্তো গতো. অথ ৰা ভিন্দমানোতি সরূপদস্সনেন লক্খণতো যেৰাপনকেন ওকাসতোতি এৰং লক্খণতো ওকাসতো চ ৰিসুং করোন্তো গতোতি অত্থো. অথ ৰা লক্খণতো সন্তিকদূরানং ওকাসতো দূরসন্তিকভাৰকরণেন সন্তিকভাৰং ভিন্দিত্ৰা দূরভাৰং, দূরভাৰঞ্চ ভিন্দিত্ৰা সন্তিকভাৰং করোন্তো পৰত্তোতি ‘‘ভিন্দমানো গতো’’তি ৰুত্তং. ইধ পনাতি ‘‘তং তং ৰা পন রূপং উপাদায উপাদাযা’’তি ইধ পুরিমনযেন লক্খণতো দূরং ওকাসতো সন্তিকভাৰকরণেন ন ভিন্দতি ভগৰা, ন চ ওকাসদূরতো ৰিসুং করণেন, নাপি ওকাসদূরেন ৰোমিস্সককরণেনাতি অত্থো. কিং পন করোতীতি? ওকাসতো দূরমেৰ ভিন্দতি. এত্থ পন ন পুব্বে ৰুত্তনযেন তিধা অত্থো দট্ঠব্বো. ন হি ওকাসতো দূরং লক্খণতো সন্তিকং করোতি, লক্খণতো ৰা ৰিসুং তেন ৰা ৰোমিস্সকন্তি. ওকাসতো দূরস্স পন ওকাসতোৰ সন্তিকভাৰকরণং ইধ ‘‘ভেদন’’ন্তি ৰেদিতব্বং. ইধ পন ন লক্খণতো দূরং ভিন্দতীতি এত্থাপি ৰা ন পুব্বে ৰুত্তনযেন তিধা ভেদস্স অকরণং ৰুত্তং, লক্খণতো সন্তিকদূরানং পন লক্খণতো উপাদাযুপাদায দূরসন্তিকভাৰো নত্থীতি লক্খণতো দূরস্স লক্খণতোৰ সন্তিকভাৰাকরণং লক্খণতো দূরস্স অভেদনন্তি দট্ঠব্বং. পুরিমনযো ৰিয অযং নযো ন হোতীতি এত্তকমেৰ হি এত্থ দস্সেতীতি ভিন্দমানোতি এত্থ চ অঞ্ঞথা ভেদনং ৰুত্তং, ভেদনং ইধ চ অঞ্ঞথা ৰুত্তন্তি.

রূপক্খন্ধনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. ৰেদনাক্খন্ধনিদ্দেসৰণ্ণনা

. চক্খাদযো পসাদা ওল়ারিকমনোমযত্তভাৰপরিযাপন্না কাযৰোহারং অরহন্তীতি তব্বত্থুকা অদুক্খমসুখা ‘‘কাযিকা’’তি পরিযাযেন ৰুত্তা, ন কাযপসাদৰত্থুকত্তা. ন হি চক্খাদযো কাযপসাদা হোন্তীতি. সন্ততিৰসেন খণাদিৰসেন চাতি এত্থ অদ্ধাসমযৰসেন অতীতাদিভাৰস্স অৰচনং সুখাদিৰসেন ভিন্নায অতীতাদিভাৰৰচনতো. ন হি সুখাযেৰ অদ্ধাৰসেন সমযৰসেন চ অতীতাদিকা হোতি, তথা দুক্খা অদুক্খমসুখা চ কাযিকচেতসিকাদিভাৰেন ভিন্না. তেন ৰেদনাসমুদযো অদ্ধাসমযৰসেন অতীতাদিভাৰেন ৰত্তব্বতং অরহতি সমুদাযস্স তেহি পরিচ্ছিন্দিতব্বত্তা, ৰেদনেকদেসা পন এত্থ গহিতাতি তে সন্ততিখণেহি পরিচ্ছেদং অরহন্তি তত্থ তথাপরিচ্ছিন্দিতব্বানং গহিতত্তাতি. একসন্ততিযং পন সুখাদিঅনেকভেদসব্ভাৰেন তেসু যো ভেদো পরিচ্ছিন্দিতব্বভাৰেন গহিতো, তস্স একপ্পকারস্স পাকটস্স পরিচ্ছেদিকা তংসহিতদ্ৰারালম্বনপ্পৰত্তা, অৰিচ্ছেদেন তদুপ্পাদকেকৰিধৰিসযসমাযোগপ্পৰত্তা চ সন্ততি ভৰিতুং অরহতীতি তস্স ভেদন্তরং অনামসিত্ৰা পরিচ্ছেদকভাৰেন গহণং কতং. লহুপরিৰত্তিনো ৰা ধম্মা পরিৰত্তনেনেৰ পরিচ্ছেদং অরহন্তীতি সন্ততিখণৰসেন পরিচ্ছেদো ৰুত্তো. পুব্বন্তাপরন্তমজ্ঝগতাতি এতেন হেতুপচ্চযকিচ্চৰসেন ৰুত্তনযং দস্সেতি.

১১. কিলেসগ্গিসম্পযোগতো সদরথা. এতেন সভাৰতো ওল়ারিকতং দস্সেতি, দুক্খৰিপাকট্ঠেনাতি এতেন ওল়ারিকৰিপাকনিপ্ফাদনেন কিচ্চতো. কম্মৰেগক্খিত্তা কম্মপটিবদ্ধভূতা চ কাযকম্মাদিব্যাপারৰিরহতো নিরুস্সাহা ৰিপাকা, সউস্সাহা চ কিরিযা অৰিপাকা. সৰিপাকা চ সগব্ভা ৰিয ওল়ারিকাতি তব্বিপক্খতো অৰিপাকা সুখুমাতি ৰুত্তা.

অসাতট্ঠেনাতি অমধুরট্ঠেন. তেন সাতপটিপক্খং অনিট্ঠসভাৰং দস্সেতি. দুক্খট্ঠেনাতি দুক্খমট্ঠেন. তেন দুক্খানং সন্তাপনকিচ্চং দস্সেতি. ‘‘যাযং, ভন্তে, অদুক্খমসুখা ৰেদনা, সন্তস্মিং এসা পণীতে সুখে ৰুত্তা ভগৰতা’’তি (ম. নি. ২.৮৮; সং. নি. ৪.২৬৭) ৰচনতো অদুক্খমসুখা ফরণসভাৰৰিরহতো অসন্তানং কামরাগপটিঘানুসযানং অনুসযনস্স অট্ঠানত্তা সন্তা, সুখে নিকন্তিং পরিযাদায অধিগন্তব্বত্তা পধানভাৰং নীতাতি পণীতাতি. তথা অনধিগন্তব্বা চ কামাৰচরজাতিআদিসঙ্করং অকত্ৰা সমানজাতিযং ঞাণসম্পযুত্তৰিপ্পযুত্তাদিকে সমানভেদে সুখতো পণীতাতি যোজেতব্বা. উপব্রূহিতানং ধাতূনং পচ্চযভাৰেন সুখা খোভেতি ৰিবাধিতানং পচ্চযভাৰেন দুক্খা চ. উভযম্পি কাযং ব্যাপেন্তং ৰিয উপ্পজ্জতীতি ফরতি. মদযমানন্তি মদং করোন্তং. ছাদযমানন্তি ইচ্ছং উপ্পাদেন্তং, অৰত্থরমানং ৰা. ঘম্মাভিতত্তস্স সীতোদকঘটেন আসিত্তস্স যথা কাযো উপব্রূহিতো হোতি, এৰং সুখসমঙ্গিনোপীতি কত্ৰা ‘‘আসিঞ্চমানং ৰিযা’’তি ৰুত্তং. একত্তনিমিত্তেযেৰাতি পথৰীকসিণাদিকে একসভাৰে এৰ নিমিত্তে. চরতীতি নানাৰজ্জনে জৰনে ৰেদনা ৰিয ৰিপ্ফন্দনরহিতত্তা সুখুমা.

অধিপ্পাযে অকুসলতায অকোৰিদো. কুসলত্তিকে…পে… আগতত্তাতি ‘‘কুসলাকুসলা ৰেদনা ওল়ারিকা, অব্যাকতা ৰেদনা সুখুমা’’তি এৰং আগতত্তা. ভূমন্তরভেদে দস্সেতুং ‘‘যম্পী’’তিআদি আরদ্ধং. ইমিনা নীহারেনাতি এতেন ‘‘কামাৰচরসুখতো কামাৰচরুপেক্খা সুখুমা’’তিআদিনা সভাৰাদিভেদেন চ ওল়ারিকসুখুমভাৰং তত্র তত্রেৰ কথেন্তো ন ভিন্দতীতি নযং দস্সেতি.

লোকিযলোকুত্তরমিস্সকা কথিতা, তস্মা একন্তপণীতে হীনপণীতানং উদ্ধটত্তা এৰমেৰ একন্তহীনে চ যথাসম্ভৰং হীনপণীততা উদ্ধরিতব্বাতি অনুঞ্ঞাতং হোতীতি উভযত্থ তদুদ্ধরণে ন কুক্কুচ্চাযিতব্বন্তি অত্থো.

অকুসলানং কুসলাদীহি সুখুমত্তাভাৰতো পাল়িযা আগতস্স অপরিৰত্তনীযভাৰেন ‘‘হেট্ঠিমনযো ন ওলোকেতব্বো’’তি ৰুত্তন্তি ৰদন্তি, তংতংৰাপনৰসেন কথনেপি পরিৰত্তনং নত্থীতি ন পরিৰত্তনং সন্ধায ‘‘হেট্ঠিমনযো ন ওলোকেতব্বো’’তি ৰুত্তং, হেট্ঠিমনযস্স পন ৰুত্তত্তা অৰুত্তনযং গহেত্ৰা ‘‘তং তং ৰা পনা’’তি ৰত্তুং যুত্তন্তি ‘‘হেট্ঠিমনযো ন ওলোকেতব্বো’’তি ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বো. বহুৰিপাকা অকুসলা দোসুস্সন্নতায ওল়ারিকা, তথা অপ্পৰিপাকা কুসলা. মন্দদোসত্তা অপ্পৰিপাকা অকুসলা সুখুমা, তথা বহুৰিপাকা কুসলা চ. ওল়ারিকসুখুমনিকন্তিৰত্থুভাৰতো কামাৰচরাদীনং ওল়ারিকসুখুমতা. সাপীতি ভাৰনামযায ভেদনেন দানমযসীলমযানঞ্চ পচ্চেকং ভেদনং নযতো দস্সিতন্তি ৰেদিতব্বং. সাপীতি ৰা তিৰিধাপীতি যোজেতব্বং.

১৩. জাতিআদিৰসেন অসমানকোট্ঠাসতা ৰিসভাগট্ঠো. দুক্খৰিপাকতাদিৰসেন অসদিসকিচ্চতা, অসদিসসভাৰতা ৰা ৰিসংসট্ঠো, ন অসম্পযোগো. যদি সিযা, দূরৰিপরিযাযেন সন্তিকং হোতীতি সংসট্ঠট্ঠেন সন্তিকতা আপজ্জতি, ন চ ৰেদনায ৰেদনাসম্পযোগো অত্থি. সন্তিকপদৰণ্ণনায চ ‘‘সভাগট্ঠেন সরিক্খট্ঠেন চা’’তি ৰক্খতীতি ৰুত্তনযেনেৰ অত্থো ৰেদিতব্বো.

দূরতো সন্তিকং উদ্ধরিতব্বন্তি কস্মা ৰুত্তং, কিং যথা সন্তিকতো অকুসলতো অকুসলা দূরেতি উদ্ধরীযতি, তথা ততো দূরতো কুসলতো কুসলা সন্তিকেতি উদ্ধরিতুং ন সক্কাতি? ন সক্কা. তথা হি সতি কুসলা কুসলায সন্তিকেতি কত্ৰা সন্তিকতো সন্তিকতা এৰ উদ্ধরিতা সিযা, তথা চ সতি সন্তিকসন্তিকতরতাৰচনমেৰ আপজ্জতি, উপাদাযুপাদায দূরসন্তিকতাৰ ইধ ৰুচ্চতি, তস্মা দূরতো দূরুদ্ধরণং ৰিয সন্তিকতো সন্তিকুদ্ধরণঞ্চ ন সক্কা কাতুং দূরদূরতরতায ৰিয সন্তিকসন্তিকতরতায চ অনধিপ্পেতত্তা. অথ পন ৰদেয্য ‘‘ন কুসলা কুসলায এৰ সন্তিকেতি উদ্ধরিতব্বা, অথ খো যতো সা দূরে, তস্সা অকুসলাযা’’তি, তঞ্চ নত্থি. ন হি অকুসলায কুসলা কদাচি সন্তিকে অত্থীতি. অথাপি ৰদেয্য ‘‘যা অকুসলা কুসলায সন্তিকে, সা ততো দূরতো কুসলতো উদ্ধরিতব্বা’’তি, তদপি নত্থি. ন হি কুসলে অকুসলা অত্থি, যা ততো সন্তিকেতি উদ্ধরিযেয্য, তস্মা ইধ ৰুত্তস্স দূরস্স দূরতো অচ্চন্তৰিসভাগত্তা দূরে সন্তিকং নত্থীতি ন সক্কা দূরতো সন্তিকং উদ্ধরিতুং, সন্তিকে পনিধ ৰুত্তে ভিন্নে তত্থেৰ দূরং লব্ভতীতি আহ ‘‘সন্তিকতো পন দূরং উদ্ধরিতব্ব’’ন্তি.

উপাদাযুপাদায দূরতো চ সন্তিকং ন সক্কা উদ্ধরিতুং. লোভসহগতায দোসসহগতা দূরে লোভসহগতা সন্তিকেতি হি ৰুচ্চমানে সন্তিকতোৰ সন্তিকং উদ্ধরিতং হোতি. তথা দোসসহগতায লোভসহগতা দূরে দোসসহগতা সন্তিকেতি এত্থাপি সভাগতো সভাগন্তরস্স উদ্ধটত্তা, ন চ সক্কা ‘‘লোভসহগতায দোসসহগতা দূরে সা এৰ চ সন্তিকে’’তি ৰত্তুং দোসসহগতায সন্তিকভাৰস্স অকারণত্তা, তস্মা ৰিসভাগতা ভেদং অগ্গহেত্ৰা ন পৰত্ততীতি সভাগাব্যাপকত্তা দূরতায দূরতো সন্তিকুদ্ধরণং ন সক্কা কাতুং. ন হি দোসসহগতা অকুসলসভাগং সব্বং ব্যাপেত্ৰা পৰত্ততীতি. সভাগতা পন ভেদং অন্তোগধং কত্ৰা পৰত্ততীতি ৰিসভাগব্যাপকত্তা সন্তিকতায সন্তিকতো দূরুদ্ধরণং সক্কা কাতুং. অকুসলতা হি লোভসহগতাদিসব্বৰিসভাগব্যাপিকাতি. তেনাহ ‘‘ন দূরতো সন্তিকং উদ্ধরিতব্ব’’ন্তিআদি.

ৰেদনাক্খন্ধনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৩. সঞ্ঞাক্খন্ধনিদ্দেসৰণ্ণনা

১৭. চক্খুসম্ফস্সজা সঞ্ঞাতি এত্থ যদিপি ৰত্থুতো ফস্সস্স নামং ফস্সতো চ সঞ্ঞায, ৰত্থুৰিসিট্ঠফস্সেন পন ৰিসিট্ঠসঞ্ঞা ৰত্থুনা চ ৰিসিট্ঠা হোতি ফস্সস্স ৰিয তস্সাপি তব্বত্থুকত্তাতি ‘‘ৰত্থুতো নাম’’ন্তি ৰুত্তং. পটিঘসম্ফস্সজা সঞ্ঞাতি এত্থাপি যথা ফস্সো ৰত্থারম্মণপটিঘট্টনেন উপ্পন্নো, তথা ততো জাতসঞ্ঞাপীতি ‘‘ৰত্থারম্মণতো নাম’’ন্তি ৰুত্তং. এত্থ চ পটিঘজো সম্ফস্সো, পটিঘৰিঞ্ঞেয্যো ৰা সম্ফস্সো পটিঘসম্ফস্সোতি উত্তরপদলোপং কত্ৰা ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং.

ৰিঞ্ঞেয্যভাৰে ৰচনং অধিকিচ্চ পৰত্তা, ৰচনাধীনা ৰা অরূপক্খন্ধা, অধিৰচনং ৰা এতেসং পকাসনং অত্থীতি ‘‘অধিৰচনা’’তি ৰুচ্চন্তি, ততোজো সম্ফস্সো অধিৰচনসম্ফস্সো, সম্ফস্সোযেৰ ৰা যথাৰুত্তেহি অত্থেহি অধিৰচনো চ সম্ফস্সো চাতি অধিৰচনসম্ফস্সো, অধিৰচনৰিঞ্ঞেয্যো ৰা সম্ফস্সো অধিৰচনসম্ফস্সো, ততো তস্মিং ৰা জাতা অধিৰচনসম্ফস্সজা. পঞ্চদ্ৰারিকসম্ফস্সেপি যথাৰুত্তো অত্থো সম্ভৰতীতি তেন পরিযাযেন ততোজাপি সঞ্ঞা ‘‘অধিৰচনসম্ফস্সজা’’তি ৰুত্তা. যথা পন অঞ্ঞপ্পকারাসম্ভৰতো মনোসম্ফস্সজা নিপ্পরিযাযেন ‘‘অধিৰচনসম্ফস্সজা’’তি ৰুচ্চতি, ন এৰং অযং পটিঘসম্ফস্সজা আৰেণিকপ্পকারন্তরসম্ভৰতোতি অধিপ্পাযো.

যদি এৰং চত্তারো খন্ধাপি যথাৰুত্তসম্ফস্সতো জাতত্তা ‘‘অধিৰচনসম্ফস্সজা’’তি ৰত্তুং যুত্তা, সঞ্ঞাৰ কস্মা এৰং ৰুত্তাতি? তিণ্ণং খন্ধানং অত্থৰসেন অত্তনো পত্তম্পি নামং যত্থ পৰত্তমানো অধিৰচনসম্ফস্সজ-সদ্দো নিরুল়্হতায ধম্মাভিলাপো হোতি, তস্সা সঞ্ঞায এৰ আরোপেত্ৰা সযং নিৰত্তনং হোতি. তেনাহ ‘‘তযো হি অরূপিনো খন্ধা’’তিআদি. অথ ৰা সঞ্ঞায পটিঘসম্ফস্সজাতি অঞ্ঞম্পি ৰিসিট্ঠং নামং অত্থীতি অধিৰচনসম্ফস্সজানামং তিণ্ণংযেৰ খন্ধানং ভৰিতুং অরহতি. তে পন অত্তনো নামং সঞ্ঞায দত্ৰা নিৰত্তাতি ইমমত্থং সন্ধাযাহ ‘‘তযো হি অরূপিনো খন্ধা’’তিআদি. পঞ্চদ্ৰারিকসঞ্ঞা ওলোকেত্ৰাপি জানিতুং সক্কাতি ইদং তেন তেনাধিপ্পাযেন হত্থৰিকারাদিকরণে তদধিপ্পাযৰিজানননিমিত্তভূতা ৰিঞ্ঞত্তি ৰিয রজ্জিত্ৰা ওলোকনাদীসু রত্ততাদিৰিজানননিমিত্তং ওলোকনং চক্খুৰিঞ্ঞাণৰিসযসমাগমে পাকটং হোতীতি তংসম্পযুত্তায সঞ্ঞাযপি তথাপাকটভাৰং সন্ধায ৰুত্তং.

রজ্জিত্ৰা ওলোকনাদিৰসেন পাকটা জৰনপ্পৰত্তা ভৰিতুং অরহতীতি এতিস্সা আসঙ্কায নিৰত্তনত্থং ‘‘পসাদৰত্থুকা এৰা’’তি আহ. অঞ্ঞং চিন্তেন্তন্তি যং পুব্বে তেন চিন্তিতং ঞাতং, ততো অঞ্ঞং চিন্তেন্তন্তি অত্থো.

সঞ্ঞাক্খন্ধনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৪. সঙ্খারক্খন্ধনিদ্দেসৰণ্ণনা

২০. হেট্ঠিমকোটিযাতি এত্থ ভুম্মনিদ্দেসোৰ. তত্থ হি পধানং দস্সিতন্তি. যদি এৰং উপরিমকোটিযা তং ন দস্সিতন্তি আপজ্জতীতি? নাপজ্জতি, উপরিমকোটিগতভাৰেন ৰিনা হেট্ঠিমকোটিগতভাৰাভাৰতো. হেট্ঠিমকোটি হি সব্বব্যাপিকাতি. দুতিযে করণনিদ্দেসো, হেট্ঠিমকোটিযা আগতাতি সম্বন্ধো. পুরিমেপি ৰা ‘‘হেট্ঠিমকোটিযা’’তি যং ৰুত্তং, তঞ্চ পধানসঙ্খারদস্সনৰসেনাতি সম্বন্ধকরণেন করণনিদ্দেসোৰ. তংসম্পযুত্তা সঙ্খারাতি একূনপঞ্ঞাসপ্পভেদে সঙ্খারে আহ. গহিতাৰ হোন্তি তপ্পটিবদ্ধত্তা.

সঙ্খারক্খন্ধনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

পকিণ্ণককথাৰণ্ণনা

সমুগ্গম-সদ্দো সঞ্জাতিযং আদিউপ্পত্তিযং নিরুল়্হো. তংতংপচ্চযসমাযোগে হি পুরিমভৰসঙ্খাতা পুরিমন্ততো উদ্ধঙ্গমনং সমুগ্গমো, সন্ধিযং ৰা পটিসন্ধিযং উগ্গমো সমুগ্গমো. সো পন যত্থ পঞ্চক্খন্ধা পরিপুণ্ণা সমুগ্গচ্ছন্তি, তত্থেৰ দস্সিতো. এতেন নযেন অপরিপুণ্ণখন্ধসমুগ্গমো একৰোকারচতুৰোকারেসু সক্কা ৰিঞ্ঞাতুন্তি. অথ ৰা যথাধিগতানং পঞ্চন্নম্পি খন্ধানং সহ উগ্গমো উপ্পত্তি সমুগ্গমো. এতস্মিং অত্থে ৰিকলুপ্পত্তি অসঙ্গহিতা হোতি. হিমৰন্তপ্পদেসে জাতিমন্তএল়কলোমং জাতিউণ্ণা. সপ্পিমণ্ডবিন্দূতি এৰং এত্থাপি বিন্দু-সদ্দো যোজেতব্বো. এৰংৰণ্ণপ্পটিভাগন্তি এৰংৰণ্ণং এৰংসণ্ঠানঞ্চ. পটিভজনং ৰা পটিভাগো, সদিসতাভজনং সদিসতাপত্তীতি অত্থো. এৰংৰিধো ৰণ্ণপ্পটিভাগো এতস্সাতি এৰংৰণ্ণপ্পটিভাগং.

সন্ততিসীসানীতি সন্ততিমূলানি, সন্ততিকোট্ঠাসা ৰা. অনেকিন্দ্রিযসমাহারভাৰতো হি পধানঙ্গং ‘‘সীস’’ন্তি ৰুচ্চতি, এৰং ৰত্থুদসকাদিকোট্ঠাসা অনেকরূপসমুদাযভূতা ‘‘সীসানী’’তি ৰুত্তানীতি.

পঞ্চক্খন্ধা পরিপুণ্ণা হোন্তীতি গণনাপারিপূরিং সন্ধায ৰুত্তং, ন তস্স তস্স খন্ধস্স পরিপুণ্ণতং. কম্মসমুট্ঠানপৰেণিযা ৰুত্তত্তা ‘‘উতুচিত্তাহারজপৰেণী চ এত্তকং কালং অতিক্কমিত্ৰা হোতী’’তিআদিনা ৰত্তব্বা সিযা, তং পন ‘‘পুব্বাপরতো’’তি এত্থ ৰক্খতীতি অকথেত্ৰা কম্মজপৰেণী চ ন সব্বা ৰুত্তাতি অৰুত্তং দস্সেতুং ওপপাতিকসমুগ্গমো নাম দস্সিতো. এৰং…পে… পঞ্চক্খন্ধা পরিপুণ্ণা হোন্তীতি পরিপুণ্ণাযতনানং ৰসেন নযো দস্সিতো, অপরিপুণ্ণাযতনানং পন কামাৰচরানং রূপাৰচরানং পরিহীনাযতনস্স ৰসেন সন্ততিসীসহানি ৰেদিতব্বা.

পুব্বাপরতোতি অযং ৰিচারণা ন পঞ্চন্নং খন্ধানং উপ্পত্তিযং, অথ খো তেসং রূপসমুট্ঠাপনেতি দট্ঠব্বা. তং দস্সেন্তো আহ ‘‘এৰং পনা’’তিআদি. অপচ্ছাঅপুরে উপ্পন্নেসূতি এতেন সংসযকারণং দস্সেতি. সহুপ্পন্নেসু হি ইদমেৰ পঠমং রূপং সমুট্ঠাপেতি, ইদং পচ্ছাতি অদস্সিতং ন সক্কা ৰিঞ্ঞাতুং. এত্থ চ ‘‘পুব্বাপরতো’’তি এতিস্সা ৰিচারণায ৰত্থুভাৰেন পটিসন্ধিযং উপ্পন্না পৰত্তা পঞ্চক্খন্ধা গহিতা. তত্থ চ নিদ্ধারণে ভুম্মনিদ্দেসোতি ‘‘রূপং পঠমং রূপং সমুট্ঠাপেতী’’তি আহ. অঞ্ঞথা ভাৰেনভাৰলক্খণত্থে ভুম্মনিদ্দেসে সতি রূপস্স রূপসমুট্ঠাপনক্খণে কম্মস্সপি রূপসমুট্ঠানং ৰদন্তীতি উভযন্তি ৰত্তব্বং সিযাতি. রূপারূপসন্ততিঞ্চ গহেত্ৰা অযং ৰিচারণা পৰত্তাতি ‘‘রূপং পঠমং রূপং সমুট্ঠাপেতী’’তি ৰুত্তং. অঞ্ঞথা পটিসন্ধিক্খণে এৰ ৰিজ্জমানে গহেত্ৰা ৰিচারণায করিযমানায অরূপস্স রূপসমুট্ঠাপনমেৰ নত্থীতি পুব্বাপরসমুট্ঠাপনৰিচারণাৰ ইধ ন উপপজ্জতীতি ৰত্তব্বং সিযাতি. ৰত্থু উপ্পাদক্খণে দুব্বলং হোতীতি সব্বরূপানং উপ্পাদক্খণে দুব্বলতং সন্ধায ৰুত্তং. তদা হি তং পচ্ছাজাতপচ্চযরহিতং আহারাদীহি চ অনুপত্থদ্ধন্তি ‘‘দুব্বল’’ন্তি ৰুত্তং. কম্মৰেগক্খিত্তত্তাতি ইদং সতিপি ভৰঙ্গস্স কম্মজভাৰে সাযং ৰিপাকসন্ততি পটিসন্ধিক্খণে পুরিমভৰঙ্গসমুট্ঠাপকতো অঞ্ঞেন কম্মুনা খিত্তা ৰিয অপ্পতিট্ঠিতা, ততো পরঞ্চ সমানসন্ততিযং অনন্তরপচ্চযং পুরেজাতপচ্চযঞ্চ লভিত্ৰা পতিট্ঠিতাতি ইমমত্থং সন্ধায ৰুত্তং.

পৰেণী ঘটিযতীতি চক্খাদিৰত্থুসন্ততি একস্মিং ৰিজ্জমানে এৰ অঞ্ঞস্স নিরোধুপ্পত্তিৰসেন ঘটিযতি, ন চুতিপটিসন্ধিনিস্সযৰত্থূনং ৰিয ৰিচ্ছেদপ্পৰত্তীতি অত্থো. অঙ্গতোতি ঝানঙ্গতো. ঝানঙ্গানি হি চিত্তেন সহ রূপসমুট্ঠাপকানি, তেসং অনুবলদাযকানি মগ্গঙ্গাদীনি তেসু ৰিজ্জমানেসু ৰিসেসরূপপ্পৰত্তিদস্সনতো. অথ ৰা যানি চিত্তঙ্গানি চেতনাদীনি চিত্তস্স রূপসমুট্ঠাপনে অঙ্গভাৰং সহাযভাৰং গচ্ছন্তি, তেসং বলদাযকেহি ঝানঙ্গাদীহি অপরিহীনন্তি অত্থো. ততো পরিহীনত্তা হি চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীনি রূপং ন সমুট্ঠাপেন্তীতি. যো পন ৰদেয্য ‘‘পটিসন্ধিচিত্তেন সহজাতৰত্থু তস্স ঠিতিক্খণে চ ভঙ্গক্খণে চ পুরেজাতন্তি কত্ৰা পচ্চযৰেকল্লাভাৰতো তস্মিং খণদ্ৰযে রূপং সমুট্ঠাপেতূ’’তি, তং নিৰারেন্তো আহ ‘‘যদি হি চিত্ত’’ন্তিআদি. তত্থ ঠিতিভঙ্গক্খণেসুপি তেসং ধম্মানং ৰত্থু পুরেজাতং ন হোতীতি ন ৰত্তব্বমেৰেতন্তি অনুজানি, তত্থাপি দোসং দস্সেতি. যদি তদা রূপং সমুট্ঠাপেয্য, তৰ মতেন পটিসন্ধিচিত্তম্পি সমুট্ঠাপেয্য, তদা পন রূপুপ্পাদনমেৰ নত্থি. যদা চ রূপুপ্পাদনং, তদা উপ্পাদক্খণে তৰ মতেনপি পচ্চযৰেকল্লমেৰ পটিসন্ধিক্খণে পুরেজাতনিস্সযাভাৰতো, তস্মা পটিসন্ধিচিত্তং রূপং ন সমুট্ঠাপেতীতি অযমেত্থ অধিপ্পাযো. উপ্পাদক্খণে অট্ঠ রূপানি গহেত্ৰা উট্ঠহতি. কস্মা? অরূপধম্মানং অনন্তরাদিপচ্চযৰসেন সৰেগানং পরিপুণ্ণবলানমেৰ উপ্পত্তিতো.

অৰিসযতাযাতি অগতপুব্বস্স গামস্স আগন্তুকস্স অৰিসযভাৰতো. অপ্পহুততাযাতি তত্থ তস্স অনিস্সরভাৰতো. চিত্তসমুট্ঠান…পে… ঠিতানীতি ইদং যেহাকারেহি চিত্তসমুট্ঠানরূপানং চিত্তচেতসিকা পচ্চযা হোন্তি, তেহি সব্বেহি পটিসন্ধিযং চিত্তচেতসিকা সমতিংসকম্মজরূপানং যথাসম্ভৰং পচ্চযা হোন্তীতি কত্ৰা ৰুত্তং.

ৰট্টমূলন্তি তণ্হা অৰিজ্জা ৰুচ্চতি. চুতিচিত্তেন উপ্পজ্জমানং রূপং ততো পুরিমতরেহি উপ্পজ্জমানং ৰিয ন ভৰন্তরে উপ্পজ্জতীতি ৰট্টমূলস্স ৰূপসন্তত্তা অনুপ্পত্তি ৰিচারেতব্বা.

রূপস্স নত্থিতাযাতি রূপানং নিস্সরণত্তা অরূপস্স, ৰিরাগৰসেন পহীনত্তা উপ্পাদেতব্বস্স অভাৰং সন্ধায ৰুত্তং. রূপোকাসে ৰা রূপং অত্থীতি কত্ৰা রূপপচ্চযানং রূপুপ্পাদনং হোতি, অরূপং পন রূপস্স ওকাসো ন হোতীতি যস্মিং রূপে সতি চিত্তং অঞ্ঞং রূপং উপ্পাদেয্য, তদেৰ তত্থ নত্থীতি অত্থো. পুরিমরূপস্সপি হি পচ্চযভাৰো অত্থি পুত্তস্স পিতিসদিসতাদস্সনতোতি.

উতু পন পঠমং রূপং সমুট্ঠাপেতি পটিসন্ধিচিত্তস্স ঠিতিক্খণে সমুট্ঠাপনতোতি অধিপ্পাযো. উতু নাম চেস দন্ধনিরোধোতিআদি উতুস্স ঠানক্খণে উপ্পাদনে কারণদস্সনত্থং অরূপানং উপ্পাদকালদস্সনত্থঞ্চ ৰুত্তং. দন্ধনিরোধত্তা হি সো ঠিতিক্খণে বলৰাতি তদা রূপং সমুট্ঠাপেতি, তস্মিং ধরন্তে এৰ খিপ্পনিরোধত্তা সোল়সসু চিত্তেসু উপ্পন্নেসু পটিসন্ধিঅনন্তরং চিত্তং উতুনা সমুট্ঠিতে রূপে পুন সমুট্ঠাপেতীতি অধিপ্পাযো. তস্মিং ধরন্তে এৰ সোল়স চিত্তানি উপ্পজ্জিত্ৰা নিরুজ্ঝন্তীতি এতেন পন ৰচনেন যদি উপ্পাদনিরোধক্খণা ধরমানক্খণে এৰ গহিতা, ‘‘সোল়সচিত্তক্খণাযুকং রূপ’’ন্তি ৰুত্তং হোতি, অথুপ্পাদক্খণং অগ্গহেত্ৰা নিরোধক্খণোৰ গহিতো, ‘‘সত্তরসচিত্তক্খণাযুক’’ন্তি, সচে নিরোধক্খণং অগ্গহেত্ৰা উপ্পাদক্খণো গহিতো, ‘‘অধিকসোল়সচিত্তক্খণাযুক’’ন্তি, যদি পন উপ্পাদনিরোধক্খণা ধরমানক্খণে ন গহিতা, ‘‘অধিকসত্তরসচিত্তক্খণাযুক’’ন্তি. যস্মা পন ‘‘তেসু পটিসন্ধিঅনন্তর’’ন্তি পটিসন্ধিপি তস্স ধরমানক্খণে উপ্পন্নেসু গহিতা, তস্মা উপ্পাদক্খণো ধরমানক্খণে গহিতোতি নিরোধক্খণে অগ্গহিতে অধিকসোল়সচিত্তক্খণাযুকতা ৰক্খমানা, গহিতে ৰা সোল়সচিত্তক্খণাযুকতা অধিপ্পেতাতি ৰেদিতব্বা.

ওজা খরাতি সৰত্থুকং ওজং সন্ধাযাহ. সভাৰতো সুখুমায হি ওজায ৰত্থুৰসেন অত্থি ওল়ারিকসুখুমতাতি.

চিত্তঞ্চেৰাতি চিত্তস্স পুব্বঙ্গমতায ৰুত্তং, তংসম্পযুত্তকাপি পন রূপসমুট্ঠাপকা হোন্তীতি. যথাহ ‘‘হেতূ হেতুসম্পযুত্তকানং ধম্মানং তংসমুট্ঠানানঞ্চ রূপানং হেতুপচ্চযেন পচ্চযো’’তিআদি (পট্ঠা. ১.১.১). চিত্তন্তি ৰা চিত্তুপ্পাদং গণ্হাতি, ন কম্মচেতনং ৰিয একধম্মমেৰ অৰিজ্জমানং. কম্মসমুট্ঠানঞ্চ তংসম্পযুত্তেহিপি সমুট্ঠিতং হোতূতি চে? ন, তেহি সমুট্ঠিতভাৰস্স অৰুত্তত্তা, অৰচনঞ্চ তেসং কেনচি পচ্চযেন পচ্চযভাৰাভাৰতো.

অদ্ধানপরিচ্ছেদতোতি কালপরিচ্ছেদতো. তত্থ ‘‘সত্তরস চিত্তক্খণা রূপস্স অদ্ধা, রূপস্স সত্তরসমো ভাগো অরূপস্সা’’তি এসো অদ্ধানপরিচ্ছেদো অধিপ্পেতো. পটিসন্ধিক্খণেতি ইদং নযদস্সনমত্তং দট্ঠব্বং ততো পরম্পি রূপারূপানং সহুপ্পত্তিসব্ভাৰতো, ন পনেতং পটিসন্ধিক্খণে অসহুপ্পত্তিঅভাৰং সন্ধায ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং, পটিসন্ধিচিত্তস্স ঠিতিভঙ্গক্খণেসুপি রূপুপ্পত্তিং সযমেৰ ৰক্খতীতি. ফলপ্পত্তনিদস্সনেন চ রূপারূপানং অসমানকালতং নিদস্সেতি, ন সহুপ্পাদং তদত্থং অনারদ্ধত্তা. সহুপ্পাদেন পন অসমানকালতা সুখদীপনা হোতীতি তংদীপনত্থমেৰ সহুপ্পাদগ্গহণং.

যদি এৰং রূপারূপানং অসমানদ্ধত্তা অরূপং ওহায রূপস্স পৰত্তি আপজ্জতীতি এতস্সা নিৰারণত্থমাহ ‘‘তত্থ কিঞ্চাপী’’তিআদি. একপ্পমাণাৰাতি নিরন্তরং পৰত্তমানেসু রূপারূপধম্মেসু নিচ্ছিদ্দেসু অরূপরহিতং রূপং, রূপরহিতং ৰা অরূপং নত্থীতি কত্ৰা ৰুত্তং. অযঞ্চ কথা পঞ্চৰোকারে কম্মজরূপপ্পৰত্তিং নিব্বানপটিভাগনিরোধসমাপত্তিরহিতং সন্ধায কতাতি দট্ঠব্বা. পদে পদন্তি অত্তনো পদে এৰ পদং নিক্খিপন্তো ৰিয লহুং লহুং অক্কমিত্ৰাতি অত্থো. অনোহাযাতি যাৰ চুতি, তাৰ অৰিজহিত্ৰা, চুতিক্খণে পন সহেৰ নিরুজ্ঝন্তীতি. যস্মিঞ্চদ্ধানে অঞ্ঞমঞ্ঞং অনোহায পৰত্তি, সো চ পটিসন্ধিচুতিপরিচ্ছিন্নো উক্কংসতো এতেসং অদ্ধাতি. এৰন্তি এতেন পুব্বে ৰুত্তং অৰকংসতো অদ্ধাপকারং ইমঞ্চ সঙ্গণ্হাতীতি দট্ঠব্বং.

একুপ্পাদনানানিরোধতোতি এতং দ্ৰযমপি সহ গহেত্ৰা রূপারূপানং ‘‘একুপ্পাদনানানিরোধতো’’তি একো দট্ঠব্বাকারো ৰুত্তোতি দট্ঠব্বো. এৰং ইতো পরেসুপি. পচ্ছিমকম্মজং ঠপেত্ৰাতি তস্স চুতিচিত্তেন সহ নিরুজ্ঝনতো নানানিরোধো নত্থীতি কত্ৰা ৰুত্তন্তি ৰদন্তি. তস্স পন একুপ্পাদোপি নত্থি হেট্ঠা সোল়সকে পচ্ছিমস্স ভঙ্গক্খণে উপ্পত্তিৰচনতো. যদি পন যস্স একুপ্পাদনানানিরোধা দ্ৰেপি ন সন্তি, তং ঠপেতব্বং. সব্বম্পি চিত্তস্স ভঙ্গক্খণে উপ্পন্নং ঠপেতব্বং সিযা, পচ্ছিমকম্মজস্স পন উপ্পত্তিতো পরতো চিত্তেসু পৰত্তমানেসু কম্মজরূপস্স অনুপ্পত্তিতো ৰজ্জেতব্বং গহেতব্বঞ্চ তদা নত্থীতি ‘‘পচ্ছিমকম্মজং ঠপেত্ৰা’’তি ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং. ততো পুব্বে পন অট্ঠচত্তালীসকম্মজরূপপৰেণী অত্থীতি তত্থ যং চিত্তস্স উপ্পাদক্খণে উপ্পন্নং, তং অঞ্ঞস্স উপ্পাদক্খণে নিরুজ্ঝতীতি ‘‘একুপ্পাদনানানিরোধ’’ন্তি গহেত্ৰা ঠিতিভঙ্গক্খণেসু উপ্পন্নরূপানি ৰজ্জেত্ৰা এৰং একুপ্পাদনানানিরোধতো ৰেদিতব্বাতি যোজনা কতাতি দট্ঠব্বা. তঞ্হি রূপং অরূপেন, অরূপঞ্চ তেন একুপ্পাদনানানিরোধন্তি. তত্থ সঙ্খলিকস্স ৰিয সম্বন্ধো পৰেণীতি কত্ৰা অট্ঠচত্তালীসকম্মজিযৰচনং কতং, অঞ্ঞথা একূনপঞ্ঞাসকম্মজিযৰচনং কত্তব্বং সিযা.

নানুপ্পাদ…পে… পচ্ছিমকম্মজেন দীপেতব্বাতি তেন সুদীপনত্তা ৰুত্তং. এতেন হি নযেন সক্কা ততো পুব্বেপি একস্স চিত্তস্স ভঙ্গক্খণে উপ্পন্নরূপং অঞ্ঞস্সপি ভঙ্গক্খণে এৰ নিরুজ্ঝতীতি তং অরূপেন, অরূপঞ্চ তেন নানুপ্পাদং একনিরোধন্তি ৰিঞ্ঞাতুন্তি. উভযত্থাপি পন অঞ্ঞস্স চিত্তস্স ঠিতিক্খণে উপ্পন্নং রূপং অঞ্ঞস্স ঠিতিক্খণে, তস্স ঠিতিক্খণে উপ্পজ্জিত্ৰা ঠিতিক্খণে এৰ নিরুজ্ঝনকং অরূপঞ্চ ন সঙ্গহিতং, তং ‘‘নানুপ্পাদতো নানানিরোধতো’’তি এত্থেৰ সঙ্গহং গচ্ছতীতি ৰেদিতব্বং. চতুসন্ততিকরূপেন হি নানুপ্পাদনানানিরোধতাদীপনা এত্থ ঠিতিক্খণে উপ্পন্নস্স দস্সিতত্তা অদস্সিতস্স ৰসেন নযদস্সনং হোতীতি. সমতিংসকম্মজরূপেসু এৰ ঠিতস্সপি গব্ভে গতস্স মরণং অত্থীতি তেসং এৰ ৰসেন পচ্ছিমকম্পি যোজিতং. অমরা নাম ভৰেয্যুং, কস্মা? যথা ছন্নং ৰত্থূনং পৰত্তি, এৰং তদুপ্পাদককম্মেনেৰ ভৰঙ্গাদীনঞ্চ তব্বত্থুকানং পৰত্তিযা ভৰিতব্বন্তি. ন হি তং কারণং অত্থি, যেন তং কম্মজেসু একচ্চং পৰত্তেয্য, একচ্চং ন পৰত্তেয্যাতি. তস্মা আযুউস্মাৰিঞ্ঞাণাদীনং জীৰিতসঙ্খারানং অনূনত্তা ৰুত্তং ‘‘অমরা নাম ভৰেয্যু’’ন্তি.

‘‘উপ্পাদক্খণে উপ্পন্নং অঞ্ঞস্স উপ্পাদক্খণে নিরুজ্ঝতি, ঠিতিক্খণে উপ্পন্নং অঞ্ঞস্স ঠিতিক্খণে, ভঙ্গক্খণে উপ্পন্নং অঞ্ঞস্স ভঙ্গক্খণে নিরুজ্ঝতী’’তি ইদং অট্ঠকথাযং আগতত্তা ৰুত্তন্তি অধিপ্পাযো. অত্তনো পনাধিপ্পাযং উপ্পাদক্খণে উপ্পন্নং নিরোধক্খণে, ঠিতিক্খণে উপ্পন্নঞ্চ উপ্পাদক্খণে, ভঙ্গক্খণে উপ্পন্নং ঠিতিক্খণে নিরুজ্ঝতীতি দীপেতিযেৰ. এৰঞ্চ কত্ৰা অদ্ধানপরিচ্ছেদে ‘‘তং পন সত্তরসমেন চিত্তেন সদ্ধিং নিরুজ্ঝতী’’তি (ৰিভ. অট্ঠ. ২৬ পকিণ্ণককথা) ৰুত্তং. ইমায পাল়িযা ৰিরুজ্ঝতি, কস্মা? চতুসমুট্ঠানিকরূপস্সপি সমানাযুকতায ভৰিতব্বত্তাতি অধিপ্পাযো. যথা পন এতেহি যোজিতং, তথা রূপস্স একুপ্পাদনানানিরোধতা নানুপ্পাদেকনিরোধতা চ নত্থিযেৰ.

যা পন এতেহি রূপস্স সত্তরসচিত্তক্খণাযুকতা ৰুত্তা, যা চ অট্ঠকথাযং ততিযভাগাধিকসোল়সচিত্তক্খণাযুকতা, সা পটিচ্চসমুপ্পাদৰিভঙ্গট্ঠকথাযং (ৰিভ. অট্ঠ. ২২৭) অতীতারম্মণায চুতিযা অনন্তরা পচ্চুপ্পন্নারম্মণং পটিসন্ধিং দস্সেতুং ‘‘এত্তাৰতা একাদস চিত্তক্খণা অতীতা হোন্তি, তথা পঞ্চদস চিত্তক্খণা অতীতা হোন্তি, অথাৰসেসপঞ্চচিত্তএকচিত্তক্খণাযুকে তস্মিং যেৰারম্মণে পটিসন্ধিচিত্তং উপ্পজ্জতী’’তি দস্সিতেন সোল়সচিত্তক্খণাযুকভাৰেন ৰিরুজ্ঝতি. ন হি সক্কা ‘‘ঠিতিক্খণে এৰ রূপং আপাথমাগচ্ছতী’’তি ৰত্তুং. তথা হি সতি ন রূপস্স একাদস ৰা পঞ্চদসেৰ ৰা চিত্তক্খণা অতীতা, অথ খো অতিরেকএকাদসপঞ্চদসচিত্তক্খণা. তস্মা যদিপি পঞ্চদ্ৰারে ঠিতিপ্পত্তমেৰ রূপং পসাদং ঘট্টেতীতি যুজ্জেয্য, মনোদ্ৰারে পন উপ্পাদক্খণেপি আপাথমাগচ্ছতীতি ইচ্ছিতব্বমেতং. ন হি মনোদ্ৰারে অতীতাদীসু কিঞ্চি আপাথং নাগচ্ছতীতি. মনোদ্ৰারে চ এৰং ৰুত্তং ‘‘একাদস চিত্তক্খণা অতীতা, অথাৰসেসপঞ্চচিত্তক্খণাযুকে’’তি (ৰিভ. অট্ঠ. ২২৭).

যো চেত্থ চিত্তস্স ঠিতিক্খণো ৰুত্তো, সো চ অত্থি নত্থীতি ৰিচারেতব্বো. চিত্তযমকে (যম. ২.চিত্তযমক.১০২) হি ‘‘উপ্পন্নং উপ্পজ্জমানন্তি? ভঙ্গক্খণে উপ্পন্নং, নো চ উপ্পজ্জমান’’ন্তি এত্তকমেৰ ৰুত্তং, ন ৰুত্তং ‘‘ঠিতিক্খণে ভঙ্গক্খণে চা’’তি. তথা ‘‘নুপ্পজ্জমানং নুপ্পন্নন্তি? ভঙ্গক্খণে নুপ্পজ্জমানং, নো চ নুপ্পন্ন’’ন্তি এত্তকমেৰ ৰুত্তং, ন ৰুত্তং ‘‘ঠিতিক্খণে ভঙ্গক্খণে চা’’তি. এৰং ‘‘ন নিরুদ্ধং ন নিরুজ্ঝমানং, ন নিরুজ্ঝমানং ন নিরুদ্ধ’’ন্তি এতেসং পরিপুণ্ণৰিস্সজ্জনে ‘‘উপ্পাদক্খণে অনাগতঞ্চা’’তি ৰত্ৰা ‘‘ঠিতিক্খণে’’তি অৰচনং, অতিক্কন্তকালৰারে চ ‘‘ভঙ্গক্খণে চিত্তং উপ্পাদক্খণং ৰীতিক্কন্ত’’ন্তি ৰত্ৰা ‘‘ঠিতিক্খণে’’তি অৰচনং ঠিতিক্খণাভাৰং চিত্তস্স দীপেতি. সুত্তেসুপি হি ‘‘ঠিতস্স অঞ্ঞথত্তং পঞ্ঞাযতী’’তি তস্সেৰ (সং. নি. ৩.৩৮; অ. নি. ৩.৪৭) একস্স অঞ্ঞথত্তাভাৰতো ‘‘যস্সা অঞ্ঞথত্তং পঞ্ঞাযতি, সা সন্ততিঠিতী’’তি ন ন সক্কা ৰত্তুন্তি, ৰিজ্জমানং ৰা খণদ্ৰযসমঙ্গিং ঠিতন্তি.

যো চেত্থ চিত্তনিরোধক্খণে রূপুপ্পাদো ৰুত্তো, সো চ ৰিচারেতব্বো ‘‘যস্স ৰা পন সমুদযসচ্চং নিরুজ্ঝতি, তস্স দুক্খসচ্চং উপ্পজ্জতীতি? নোতি ৰুত্ত’’ন্তি (যম. ১.সচ্চযমক.১৩৬). যো চ চিত্তস্স উপ্পাদক্খণে রূপনিরোধো ৰুত্তো, সো চ ৰিচারেতব্বো ‘‘যস্স কুসলা ধম্মা উপ্পজ্জন্তি, তস্স অব্যাকতা ধম্মা নিরুজ্ঝন্তীতি? নোতিআদি (যম. ৩.ধম্মযমক.১৬৩) ৰুত্ত’’ন্তি. ন চ চিত্তসমুট্ঠানরূপমেৰ সন্ধায পটিক্খেপো কতোতি সক্কা ৰত্তুং চিত্তসমুট্ঠানরূপাধিকারস্স অভাৰা, অব্যাকতসদ্দস্স চ চিত্তসমুট্ঠানরূপেস্ৰেৰ অপ্পৰত্তিতো. যদি সঙ্খারযমকে কাযসঙ্খারস্স চিত্তসঙ্খারেন সহুপ্পাদেকনিরোধৰচনতো অব্যাকত-সদ্দেন চিত্তসমুট্ঠানমেৰেত্থ গহিতন্তি কারণং ৰদেয্য, তম্পি অকারণং. ন হি তেন ৰচনেন অঞ্ঞরূপানং চিত্তেন সহুপ্পাদসহনিরোধপটিক্খেপো কতো, নাপি নানুপ্পাদনানানিরোধানুজাননং, নেৰ চিত্তসমুট্ঠানতো অঞ্ঞস্স অব্যাকতভাৰনিৰারণঞ্চ কতং, তস্মা তথা অপ্পটিক্খিত্তানানুঞ্ঞাতানিৰারিতাব্যাকতভাৰানং সহুপ্পাদসহনিরোধাদিকানং কম্মজাদীনং এতেন চিত্তস্স উপ্পাদক্খণে নিরোধো পটিক্খিত্তোতি ন সক্কা কম্মজাদীনং চিত্তস্স উপ্পাদক্খণে নিরোধং ৰত্তুং. যমকপাল়িঅনুস্সরণে চ সতি উপ্পাদানন্তরং চিত্তস্স ভিজ্জমানতাতি তস্মিং খণে চিত্তং ন চ রূপং সমুট্ঠাপেতি ৰিনস্সমানত্তা, নাপি চ অঞ্ঞস্স রূপসমুট্ঠাপকস্স সহাযভাৰং গচ্ছতীতি পটিসন্ধিচিত্তেন সহুপ্পন্নো উতু তদনন্তরস্স চিত্তস্স উপ্পাদক্খণে রূপং সমুট্ঠাপেয্য. এৰঞ্চ সতি রূপারূপানং আদিম্হি সহ রূপসমুট্ঠাপনতো পুব্বাপরতোতি ইদম্পি নত্থি, অতিলহুপরিৰত্তঞ্চ চিত্তন্তি যেন সহুপ্পজ্জতি, তং চিত্তক্খণে রূপং উপ্পজ্জমানমেৰাতি সক্কা ৰত্তুং. তেনেৰ হি তং পটিসন্ধিতো উদ্ধং অচিত্তসমুট্ঠানানং অত্তনা সহ উপ্পজ্জমানানং ন কেনচি পচ্চযেন পচ্চযো হোতি, তদনন্তরঞ্চ তং ঠিতিপ্পত্তন্তি তদনন্তরং চিত্তং তস্স পচ্ছাজাতপচ্চযো হোতি, ন সহজাতপচ্চযোতি. যদি এৰং ‘‘যস্স কাযসঙ্খারো উপ্পজ্জতি, তস্স ৰচীসঙ্খারো নিরুজ্ঝতীতি? নো’’তি (যম. ২.সঙ্খারযমক.১২৮), ৰত্তব্বন্তি চে? ন, চিত্তনিরোধক্খণে রূপুপ্পাদারম্ভাভাৰতোতি. নিপ্পরিযাযেন হি চিত্তস্স উপ্পাদক্খণে এৰ রূপং উপ্পজ্জমানং হোতি, চিত্তক্খণে পন অৰীতিৰত্তে তং অত্তনো রূপসমুট্ঠাপনপুরেজাতপচ্চযকিচ্চং ন করোতি, অরূপঞ্চ তস্স পচ্ছাজাতপচ্চযো ন হোতীতি ঠিতিপ্পত্তিৰিসেসালাভং সন্ধায পরিযাযেন ইদং ৰুত্তন্তি.

ততো পরং পনাতি এতস্স ‘‘এত্থ পন যদেত’’ন্তিআদিকাযপি সঙ্গহকথায নিট্ঠিতায পুরিমকথায সন্নিট্ঠানতো ‘‘ততো পট্ঠায কম্মজরূপপৰেণী ন পৰত্ততী’’তি এতেন সহ সম্বন্ধোতি চুতিতো পরন্তি অত্থো.

রূপং পন রূপেন সহাতিআদিনা যথা অট্ঠকথাযং ৰুত্তং, তথা একুপ্পাদেকনিরোধতা রূপানং অরূপেহি, অরূপানং রূপেহি চ নত্থীতি কত্ৰা রূপানং রূপেহেৰ, অরূপানঞ্চ অরূপেহি যোজিতা.

সরীরস্স রূপং অৰযৰভূতন্তি অত্থো, ঘনভূতো পুঞ্জভাৰো ঘনপুঞ্জভাৰো, ন তিলমুগ্গাদিপুঞ্জা ৰিয সিথিলসম্বন্ধনানং পুঞ্জোতি অত্থো. একুপ্পাদাদিতাতি যথাৰুত্তে তযো পকারে আহ.

হেট্ঠাতি রূপকণ্ডৰণ্ণনাযং. পরিনিপ্ফন্নাৰ হোন্তীতি ৰিকাররূপাদীনঞ্চ রূপকণ্ডৰণ্ণনাযং পরিনিপ্ফন্নতাপরিযাযো ৰুত্তোতি কত্ৰা ৰুত্তং. পরিনিপ্ফন্ননিপ্ফন্নানং কো ৰিসেসোতি? পুব্বন্তাপরন্তপরিচ্ছিন্নো পচ্চযেহি নিপ্ফাদিতো তিলক্খণাহতো সভাৰধম্মো পরিনিপ্ফন্নো, নিপ্ফন্নো পন অসভাৰধম্মোপি হোতি নামগ্গহণসমাপজ্জনাদিৰসেন নিপ্ফাদিযমানোতি. নিরোধসমাপত্তি পনাতি এতেন সব্বম্পি উপাদাপঞ্ঞত্তিং তদেকদেসেন দস্সেতীতি ৰেদিতব্বং.

পকিণ্ণককথাৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

কমাদিৰিনিচ্ছযকথাৰণ্ণনা

দস্সনেন পহাতব্বাতিআদিনা পঠমং পহাতব্বা পঠমং ৰুত্তা, দুতিযং পহাতব্বা দুতিযন্তি অযং পহানক্কমো. অনুপুব্বপণীতা ভূমিযো অনুপুব্বেন ৰৰত্থিতাতি তাসং ৰসেন দেসনায ভূমিক্কমো. ‘‘চত্তারো সতিপট্ঠানা’’তিআদিকো (সং. নি. ৫.৩৭২, ৩৮২, ৩৮৩; ৰিভ. ৩৫৫) একক্খণেপি সতিপট্ঠানাদিসম্ভৰতো দেসনাক্কমোৰ. দানকথাদযো অনুপুব্বুক্কংসতো কথিতা, উপ্পত্তিআদিৰৰত্থানাভাৰতো পন দানাদীনং ইধ দেসনাক্কমৰচনং. দেসনাক্কমোতি চ যথাৰুত্তৰৰত্থানাভাৰতো অনেকেসং ৰচনানং সহ পৰত্তিযা অসম্ভৰতো যেন কেনচি পুব্বাপরিযেন দেসেতব্বত্তা তেন তেনাধিপ্পাযেন দেসনামত্তস্সেৰ কমো ৰুচ্চতি. অভেদেন হীতি রূপাদীনং ভেদং অকত্ৰা পিণ্ডগ্গহণেনাতি অত্থো. চক্খুআদীনম্পি ৰিসযভূতন্তি একদেসেন রূপক্খন্ধং সমুদাযভূতং ৰদতি. এৰন্তি এত্থ ৰুত্তনযেনাতি অধিপ্পাযো. ‘‘ছদ্ৰারাধিপতি রাজা’’তি (ধ. প. অট্ঠ. ২.এরকপত্তনাগরাজৰত্থু) ‘‘মনোপুব্বঙ্গমা ধম্মা’’তি (ধ. প. ১-২) চ ৰচনতো ৰিঞ্ঞাণং অধিপতি.

রূপক্খন্ধে ‘‘সাসৰং উপাদানিয’’ন্তি ৰচনং অনাসৰানং ধম্মানং সব্ভাৰতো রূপক্খন্ধস্স তংসভাৰতানিৰত্তনত্থং, ন অনাসৰরূপনিৰত্তনত্থন্তি. অনাসৰাৰ খন্ধেসু ৰুত্তাতি এত্থ অট্ঠানপ্পযুত্তো এৰ-সদ্দো দট্ঠব্বো, অনাসৰা খন্ধেস্ৰেৰ ৰুত্তাতি অত্থো.

সব্বসঙ্খতানং সভাগেন একজ্ঝং সঙ্গহো সব্বসঙ্খতসভাগেকসঙ্গহো. সভাগসভাগেন হি সঙ্গয্হমানা সব্বসঙ্খতা ফস্সাদযো পঞ্চক্খন্ধা হোন্তি. তত্থ রুপ্পনাদিসামঞ্ঞেন সমানকোট্ঠাসা ‘‘সভাগা’’তি ৰেদিতব্বা. তেসু সঙ্খতাভিসঙ্খরণকিচ্চং আযূহনরসায চেতনায বলৰন্তি সা ‘‘সঙ্খারক্খন্ধো’’তি ৰুত্তা, অঞ্ঞে চ রুপ্পনাদিৰিসেসলক্খণরহিতা ফস্সাদযো সঙ্খতাভিসঙ্খরণসামঞ্ঞেনাতি দট্ঠব্বা. ফুসনাদযো পন সভাৰা ৰিসুং খন্ধ-সদ্দৰচনীযা ন হোন্তীতি ধম্মসভাৰৰিঞ্ঞুনা তথাগতেন ফস্সখন্ধাদযো ন ৰুত্তাতি দট্ঠব্বাতি. ‘‘যে কেচি, ভিক্খৰে, সমণা ৰা ব্রাহ্মণা ৰা সস্সতৰাদা সস্সতং লোকঞ্চ পঞ্ঞপেন্তি অত্তানঞ্চ, সব্বে তে ইমেযেৰ পঞ্চুপাদানক্খন্ধে নিস্সায পটিচ্চ, এতেসং ৰা অঞ্ঞতর’’ন্তিআদীনঞ্চ সুত্তানং ৰসেন অত্তত্তনিযগাহৰত্থুস্স এতপরমতা দট্ঠব্বা, এতেন চ ৰক্খমানসুত্তৰসেন চ খন্ধে এৰ নিস্সায পরিত্তারম্মণাদিৰসেন ন ৰত্তব্বা চ দিট্ঠি উপ্পজ্জতি, খন্ধনিব্বানৰজ্জস্স সভাৰধম্মস্স অভাৰতোতি ৰুত্তং হোতি. অঞ্ঞেসঞ্চ খন্ধ-সদ্দৰচনীযানং সীলক্খন্ধাদীনং সব্ভাৰতো ন পঞ্চেৰাতি এতং চোদনং নিৰত্তেতুমাহ ‘‘অঞ্ঞেসঞ্চ তদৰরোধতো’’তি.

দুক্খদুক্খৰিপরিণামদুক্খসঙ্খারদুক্খতাৰসেন ৰেদনায আবাধকত্তং দট্ঠব্বং. রাগাদিসম্পযুত্তস্স ৰিপরিণামাদিদুক্খস্স ইত্থিপুরিসাদিআকারগ্গাহিকা তংতংসঙ্কপ্পমূলভূতা সঞ্ঞা সমুট্ঠানং. রোগস্স পিত্তাদীনি ৰিয আসন্নকারণং সমুট্ঠানং, উতুভোজনৰেসমাদীনি ৰিয মূলকারণং নিদানং. ‘‘চিত্তস্সঙ্গভূতা চেতসিকা’’তি চিত্তং গিলানূপমং ৰুত্তং, সুখসঞ্ঞাদিৰসেন ৰেদনাকারণায হেতুভাৰতো ৰেদনাভোজনস্স ছাদাপনতো চ সঞ্ঞা অপরাধূপমা ব্যঞ্জনূপমা চ, ‘‘পঞ্চ ৰধকা পচ্চত্থিকাতি খো, ভিক্খৰে, পঞ্চন্নেতং উপাদানক্খন্ধানং অধিৰচন’’ন্তি আসিৰিসূপমে (সং. নি. ৪.২৩৮) ৰধকাতি ৰুত্তা, ‘‘ভারোতি খো, ভিক্খৰে, পঞ্চন্নেতং উপাদানক্খন্ধানং অধিৰচন’’ন্তি ভারসুত্তে (সং. নি. ৩.২২) ভারাতি, ‘‘অতীতংপাহং অদ্ধানং রূপেন খজ্জিং, সেয্যথাপাহং এতরহি পচ্চুপ্পন্নেন রূপেন খজ্জামি, অহঞ্চেৰ খো পন অনাগতং রূপং অভিনন্দেয্যং, অনাগতেনপাহং রূপেন খজ্জেয্যং. সেয্যথাপেতরহি খজ্জামী’’তিআদিনা খজ্জনীযপরিযাযেন (সং. নি. ৩.৭৯) খাদকাতি, ‘‘সো অনিচ্চং রূপং ‘অনিচ্চং রূপ’ন্তি যথাভূতং নপ্পজানাতী’’তিআদিনা যমকসুত্তে (সং. নি. ৩.৮৫) অনিচ্চাদিকাতি. যদিপি ইমস্মিং ৰিভঙ্গে অৰিসেসেন খন্ধা ৰুত্তা, বাহুল্লেন পন উপাদানক্খন্ধানং তদন্তোগধানং দট্ঠব্বতা ৰুত্তাতি ৰেদিতব্বাতি.

দেসিতাদিচ্চবন্ধুনাতি দেসিতং আদিচ্চবন্ধুনা, দেসিতানি ৰা. গাথাসুখত্থং অনুনাসিকলোপো, নিকারলোপো ৰা কতো.

গহেতুং ন সক্কাতি নিচ্চাদিৰসেন গহেতুং ন যুত্তন্তি অত্থো.

রূপেন সণ্ঠানেন ফলকসদিসো দিস্সমানো খরভাৰাভাৰা ফলককিচ্চং ন করোতীতি ‘‘ন সক্কা তং গহেত্ৰা ফলকং ৰা আসনং ৰা কাতু’’ন্তি আহ. ন তথা তিট্ঠতীতি নিচ্চাদিকা ন হোতীতি অত্থো, তণ্হাদিট্ঠীহি ৰা নিচ্চাদিগ্গহণৰসেন উপ্পাদাদিঅনন্তরং ভিজ্জনতো গহিতাকারা হুত্ৰা ন তিট্ঠতীতি অত্থো. কোটিসতসহস্সসঙ্খ্যাতি ইদং ন গণনপরিচ্ছেদদস্সনং, বহুভাৰদস্সনমেৰ পনেতং দট্ঠব্বং. উদকজল্লকন্তি উদকলসিকং. যথা উদকতলে বিন্দুনিপাতজনিতো ৰাতো উদকজল্লকং সঙ্কড্ঢিত্ৰা পুটং কত্ৰা পুপ্ফুল়ং নাম করোতি, এৰং ৰত্থুম্হি আরম্মণাপাথগমনজনিতো ফস্সো অনুপচ্ছিন্নং কিলেসজল্লং সহকারীপচ্চযন্তরভাৰেন সঙ্কড্ঢিত্ৰা ৰেদনং নাম করোতি. ইদঞ্চ কিলেসেহি মূলকারণভূতেহি আরম্মণস্সাদনভূতেহি চ নিব্বত্তং ৰট্টগতৰেদনং সন্ধায ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং. উক্কট্ঠপরিচ্ছেদেন ৰা চত্তারো পচ্চযা ৰুত্তা, ঊনেহিপি পন উপ্পজ্জতেৰ.

নানালক্খণোতি ৰণ্ণগন্ধরসফস্সাদীহি নানাসভাৰো. মাযায দস্সিতং রূপং ‘‘মাযা’’তি আহ. পঞ্চপি উপাদানক্খন্ধা অসুভাদিসভাৰা এৰ কিলেসাসুচিৰত্থুভাৰাদিতোতি অসুভাদিতো দট্ঠব্বা এৰ. তথাপি কত্থচি কোচি ৰিসেসো সুখগ্গহণীযো হোতীতি আহ ‘‘ৰিসেসতো চা’’তিআদি. তত্থ চত্তারো সতিপট্ঠানা চতুৰিপল্লাসপ্পহানকরাতি তেসং গোচরভাৰেন রূপক্খন্ধাদীসু অসুভাদিৰসেন দট্ঠব্বতা ৰুত্তা.

খন্ধেহি ন ৰিহঞ্ঞতি পরিৰিদিতসভাৰত্তা. ৰিপস্সকোপি হি তেসং ৰিপত্তিযং ন দুক্খমাপজ্জতি, খীণাসৰেসু পন ৰত্তব্বমেৰ নত্থি. তে হি আযতিম্পি খন্ধেহি ন বাধীযন্তীতি. কবল়ীকারাহারং পরিজানাতীতি ‘‘আহারসমুদযা রূপসমুদযো’’তি (সং. নি. ৩.৫৬-৫৭) ৰুত্তত্তা অজ্ঝত্তিকরূপে ছন্দরাগং পজহন্তো তস্স সমুদযভূতে কবল়ীকারাহারেপি ছন্দরাগং পজহতীতি অত্থো, অযং পহানপরিঞ্ঞা. অজ্ঝত্তিকরূপং পন পরিগ্গণ্হন্তো তস্স পচ্চযভূতং কবল়ীকারাহারম্পি পরিগ্গণ্হাতীতি ঞাতপরিঞ্ঞা. তস্স চ উদযৰযানুপস্সী হোতীতি তীরণপরিঞ্ঞা চ যোজেতব্বা. কামরাগভূতং অভিজ্ঝং সন্ধায ‘‘অভিজ্ঝাকাযগন্থ’’ন্তি আহ. অসুভানুপস্সনায হি কামরাগপ্পহানং হোতীতি. কামরাগমুখেন ৰা সব্বলোভপ্পহানং ৰদতি. ‘‘ফস্সপচ্চযা ৰেদনা’’তি ৰুত্তত্তা আহারপরিজাননে ৰুত্তনযেন ফস্সপরিজাননঞ্চ যোজেতব্বং.

সুখত্থমেৰ ভৰপত্থনা হোতীতি ৰেদনায তণ্হং পজহন্তো ভৰোঘং উত্তরতি. সব্বং ৰেদনং দুক্খতো পস্সন্তো অত্তনো পরেন অপুব্বং দুক্খং উপ্পাদিতং, সুখং ৰা ৰিনাসিতং ন পস্সতি, ততো ‘‘অনত্থং মে অচরী’’তিআদিআঘাতৰত্থুপ্পহানতো ব্যাপাদকাযগন্থং ভিন্দতি. ‘‘সুখবহুলে সুগতিভৰে সুদ্ধী’’তি গহেত্ৰা গোসীলগোৰতাদীহি সুদ্ধিং পরামসন্তো সুখপত্থনাৰসেনেৰ পরামসতীতি ৰেদনায তণ্হং পজহন্তো সীলব্বতুপাদানং ন উপাদিযতি. মনোসঞ্চেতনা সঙ্খারক্খন্ধোৰ, সঞ্ঞা পন তংসম্পযুত্তাতি সঞ্ঞাসঙ্খারে অনত্ততো পস্সন্তো মনোসঞ্চেতনায ছন্দরাগং পজহতি এৰ, তঞ্চ পরিগ্গণ্হাতি তীরেতি চাতি ‘‘সঞ্ঞং সঙ্খারে…পে… পরিজানাতী’’তি ৰুত্তং.

অৰিজ্জায ৰিঞ্ঞাণে ঘনগ্গহণং হোতীতি ঘনৰিনিব্ভোগং কত্ৰা তং অনিচ্চতো পস্সন্তো অৰিজ্জোঘং উত্তরতি. মোহবলেনেৰ সীলব্বতপরামাসং হোতীতি তং পজহন্তো সীলব্বতপরামাসকাযগন্থং ভিন্দতি.

‘‘যঞ্চ খো এতং, ভিক্খৰে, ৰুচ্চতি চিত্তং ইতিপি মনো ইতিপি ৰিঞ্ঞাণং ইতিপি, তত্রাস্সুতৰা পুথুজ্জনো নালং নিব্বিন্দিতুং, নালং ৰিরজ্জিতুং, নালং ৰিমুচ্চিতুং. তং কিস্স হেতু? দীঘরত্তংহেতং, ভিক্খৰে, অস্সুতৰতো পুথুজ্জনস্স অজ্ঝোসিতং মমাযিতং পরামট্ঠং ‘এতং মম, এসোহমস্মি, এসো মে অত্তা’’তি (সং. নি. ২.৬১) –

ৰচনতো ৰিঞ্ঞাণং নিচ্চতো পস্সন্তো দিট্ঠুপাদানং উপাদিযতীতি অনিচ্চতো পস্সন্তো তং ন উপাদিযতীতি.

কমাদিৰিনিচ্ছযকথাৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা

৩৪. এৰং যা একৰিধাদিনা ৰুত্তৰেদনানং ভূমিৰসেন জানিতব্বতা, তং ৰত্ৰা পুন সম্পযুত্ততো দস্সিততাদিজানিতব্বপ্পকারং ৰত্তুমাহ ‘‘অপিচা’’তিআদি. অট্ঠৰিধেন তত্থাতি তত্থ-সদ্দস্স সত্তৰিধভেদেনেৰ যোজনা ছব্বিধভেদেন যোজনায সতি অট্ঠৰিধত্তাভাৰতো.

পূরণত্থমেৰ ৰুত্তোতি দসৰিধতাপূরণত্থমেৰ ৰুত্তো, ন নৰৰিধভেদে ৰিয নযদানত্থং. কস্মা? তত্থ নযস্স দিন্নত্তা. ভিন্দিতব্বস্স হি ভেদনং নযদানং, তঞ্চ তত্থ কতন্তি. যথা চ কুসলত্তিকো, এৰং ‘‘কাযসম্ফস্সজা ৰেদনা অত্থি সুখা, অত্থি দুক্খা’’তি ইদম্পি পূরণত্থমেৰাতি দীপিতং হোতি অট্ঠৰিধভেদে নযস্স দিন্নত্তা.

পুব্বে গহিততো অঞ্ঞস্স গহণং ৰড্ঢনং গহণৰড্ঢনৰসেন, ন পুরিমগহিতে ঠিতে অঞ্ঞুপচযৰসেন. ৰড্ঢন-সদ্দো ৰা ছেদনত্থো কেসৰড্ঢনাদীসু ৰিযাতি পুব্বে গহিতস্স অগ্গহণং ছিন্দনং ৰড্ঢনং, দুকতিকানং উভযেসং ৰড্ঢনং উভযৰড্ঢনং, উভযতো ৰা পৰত্তং ৰড্ঢনং উভযৰড্ঢনং, তদেৰ উভতোৰড্ঢনকং, তেন নযনীহরণং উভতোৰড্ঢনকনীহারো. ৰড্ঢনকনযো ৰা ৰড্ঢনকনীহারো, উভযতো পৰত্তো ৰড্ঢনকনীহারো উভতোৰড্ঢনকনীহারো. তত্থ দুকমূলকতিকমূলকউভতোৰড্ঢনকেসু দুৰিধতিৰিধভেদানংযেৰ হি ৰিসেসো. অঞ্ঞে ভেদা অৰিসিট্ঠা, তথাপি পঞ্ঞাপ্পভেদজননত্থং ধম্মৰিতক্কেন ঞাতিৰিতক্কাদিনিরত্থকৰিতক্কনিৰারণত্থং ইমঞ্চ পাল়িং ৰিতক্কেন্তস্স ধম্মুপসংহিতপামোজ্জজননত্থং একেকস্স ৰারস্স গহিতস্স নিয্যানমুখভাৰতো চ দুৰিধতিৰিধভেদনানত্তৰসেন ইতরেপি ভেদা ৰুত্তাতি ৰেদিতব্বা অঞ্ঞমঞ্ঞাপেক্খেসু একস্স ৰিসেসেন ইতরেসম্পি ৰিসিট্ঠভাৰতো. ন কেৰলং একৰিধোৰ, অথ খো দুৰিধো চ. ন চ একদুৰিধোৰ, অথ খো তিৰিধোপি. নাপি এক…পে… নৰৰিধোৰ, অথ খো দসৰিধোপীতি হি এৰঞ্চ তে ভেদা অঞ্ঞমঞ্ঞাপেক্খা, তস্মা একো ভেদো ৰিসিট্ঠো অত্তনা অপেক্খিযমানে, অত্তানঞ্চ অপেক্খমানে অঞ্ঞভেদে ৰিসেসেতীতি তস্স ৰসেন তেপি ৰত্তব্বতং অরহন্তীতি ৰুত্তাতি দট্ঠব্বা.

সত্তৰিধেনাতিআদযো অঞ্ঞপ্পভেদনিরপেক্খা কেৰলং বহুপ্পকারতাদস্সনত্থং ৰুত্তাতি সব্বেহি তেহি পকারেহি ‘‘বহুৰিধেন ৰেদনাক্খন্ধং দস্সেসী’’তি ৰুত্তং. মহাৰিসযো রাজা ৰিয সৰিসযে ভগৰাপি মহাৰিসযতায অপ্পটিহতো যথা যথা ইচ্ছতি, তথা তথা দেসেতুং সক্কোতি সব্বঞ্ঞুতানাৰরণঞাণযোগতোতি অত্থো. দুকে ৰত্ৰা তিকা ৰুত্তাতি তিকা দুকেসু পক্খিত্তাতি যুত্তং, দুকা পন কথং তিকেসু পক্খিত্তাতি? পরতো ৰুত্তেপি তস্মিং তস্মিং তিকে অপেক্খকাপেক্খিতব্বৰসেন দুকানং যোজিতত্তা.

কিরিযমনোধাতু আৰজ্জনৰসেন লব্ভতীতি ৰুত্তং, আৰজ্জনা পন চক্খুসম্ফস্সপচ্চযা ন হোতি. ন হি সমানৰীথিযং পচ্ছিমো ধম্মো পুরিমস্স কোচি পচ্চযো হোতি. যে চ ৰদন্তি ‘‘আৰজ্জনৰেদনাৰ চক্খুসঙ্ঘট্টনায উপ্পন্নত্তা এৰং ৰুত্তা’’তি, তঞ্চ ন যুত্তং. ন হি ‘‘চক্খুরূপপটিঘাতো চক্খুসম্ফস্সো’’তি কত্থচি সুত্তে ৰা অট্ঠকথাযং ৰা ৰুত্তং. যদি সো চ চক্খুসম্ফস্সো সিযা, চক্খুৰিঞ্ঞাণসহজাতাপি ৰেদনা চক্খুসম্ফস্সপচ্চযাতি সা ইধ অট্ঠকথাযং ন ৰজ্জেতব্বা সিযা. পাল়িযঞ্চ ‘‘চক্খুসম্ফস্সপচ্চযা ৰেদনা অত্থি অব্যাকতা’’তি এত্থ সঙ্গহিতত্তা পুন ‘‘চক্খুসম্ফস্সজা ৰেদনা’’তি ন ৰত্তব্বং সিযাতি. অযং পনেত্থাধিপ্পাযো – আৰজ্জনৰেদনং ৰিনা চক্খুসম্ফস্সস্স উপ্পত্তি নত্থীতি তদুপ্পাদিকা সা তপ্পযোজনত্তা পরিযাযেন চক্খুসম্ফস্সপচ্চযাতি ৰত্তুং যুত্তাতি, নিপ্পরিযাযেন পন চক্খুসম্ফস্সস্স পরতোৰ ৰেদনা লব্ভন্তি.

চতুত্তিংসচিত্তুপ্পাদৰসেনাতি এত্থ রূপারূপাৰচরানং অগ্গহণং তেসং সযমেৰ মনোদ্ৰারভূতত্তা. সব্বভৰঙ্গমনো হি মনোদ্ৰারং, চুতিপটিসন্ধিযো চ ততো অনঞ্ঞাতি. ইমস্মিং পন চতুৰীসতিৰিধভেদে চক্খুসম্ফস্সপচ্চযাদিকুসলাদীনং সমানৰীথিযং লব্ভমানতা অট্ঠকথাযং ৰুত্তা, পাল়িযং পন একূনৰীসতিচতুৰীসতিকা সঙ্খিপিত্ৰা আগতাতি ‘‘চক্খুসম্ফস্সপচ্চযা ৰেদনাক্খন্ধো অত্থি অনুপাদিন্নঅনুপাদানিযো অসংকিলিট্ঠঅসংকিলেসিকো অৰিতক্কঅৰিচারো’’তিআদিনা নানাৰীথিগতানং লব্ভমানতায ৰুত্তত্তা কুসলত্তিকস্সপি নানাৰীথিযং লব্ভমানতা যোজেতব্বা. অট্ঠকথাযং পন সমানৰীথিযং চক্খুসম্ফস্সপচ্চযাদিকতা একন্তিকাতি কত্ৰা এত্থ লব্ভমানতা দস্সিতা, ন পন অসমানৰীথিযং লব্ভমানতা পটিক্খিত্তা. তেনেৰ ‘‘তানি সত্তৰিধাদীসু যত্থ কত্থচি ঠত্ৰা কথেতুং ৰট্টন্তী’’তি আহ. ন হি সমানৰীথিযংযেৰ উপনিস্সযকোটিসমতিক্কমভাৰনাহি লব্ভমানতা হোতি. তিধাপি চ লব্ভমানতং সন্ধায ‘‘যত্থ কত্থচি ঠত্ৰা কথেতুং ৰট্টন্তী’’তি ৰুচ্চতি.

এতানীতি যথাদস্সিতানি কুসলাদীনি চিত্তানি ৰদতি, ৰেদনানিদ্দেসেপি চ এতস্মিং পুব্বঙ্গমস্স চিত্তস্স ৰসেন কথেতুং সুখন্তি চিত্তসম্বন্ধো কতো. তেনেৰ পন চিত্তানি সত্তৰিধভেদে তিকভূমিৰসেন, চতুৰীসতিৰিধভেদে দ্ৰারতিকৰসেন, তিংসৰিধভেদে দ্ৰারভূমিৰসেন, বহুৰিধভেদে দ্ৰারতিকভূমিৰসেন দীপিতানীতি ‘‘তেসু যত্থ কত্থচি ঠত্ৰা কথেতুং ৰট্টন্তী’’তি ৰুত্তং. কুসলাদীনং দীপনা কামাৰচরাদিভূমিৰসেন কাতব্বা, তা চ ভূমিযো তিংসৰিধভেদে সযমেৰাগতা, ন চ সত্তৰিধভেদে ৰিয দ্ৰারং অনামট্ঠং, অতিব্যত্তা চ এত্থ সমানাসমানৰীথীসু লব্ভমানতাতি তিংসৰিধে…পে… সুখদীপনানি হোন্তী’’তি ৰুত্তং. কস্মা পন তিংসৰিধস্মিংযেৰ ঠত্ৰা দীপযিংসু, ননু দ্ৰারতিকভূমীনং আমট্ঠত্তা বহুৰিধভেদে ঠত্ৰা দীপেতব্বানীতি? ন, দীপেতব্বট্ঠানাতিক্কমতো. সত্তৰিধভেদো হি দ্ৰারস্স অনামট্ঠত্তা দীপনায অট্ঠানং, চতুৰীসতিৰিধভেদে আমট্ঠদ্ৰারতিকা ন ভূমিযো অপেক্খিত্ৰা ঠপিতা, তিংসৰিধভেদে আমট্ঠদ্ৰারভূমিযো ৰুত্তা. যে চ ঠপিতা, তে চেত্থ তিকা অপেক্খিতব্বরহিতা কেৰলং ভূমীহি সহ দীপেতব্বাৰ. তেনেদং দীপনায ঠানং, তদতিক্কমে পন ঠানাতিক্কমো হোতীতি.

উপনিস্সযকোটিযাতি এত্থ ‘‘সদ্ধং উপনিস্সায দানং দেতী’’তিআদিনা (পট্ঠা. ১.১.৪২৩) নানাৰীথিযং পকতূপনিস্সযো ৰুত্তোতি একৰীথিযং কুসলাদীনং চক্খুসম্ফস্সাদযো তদভাৰে অভাৰতো জাতি ৰিয জরামরণস্স উপনিস্সযলেসেন পচ্চযোতি ৰত্তুং যুজ্জেয্য, ইধ পন ‘‘কসিণরূপদস্সনহেতুউপ্পন্না পরিকম্মাদিৰেদনা চক্খুসম্ফস্সপচ্চযা’’তি ৰক্খতি, তস্মা নানাৰীথিযং গতানি এতানি চিত্তানি চক্খুসম্ফস্সপচ্চযা লব্ভমানানীতি ন উপনিস্সযলেসো উপনিস্সযকোটি, বলৰবলৰানং পন পরিকম্মাদীনং উপনিস্সযানং সব্বেসং আদিভূতো উপনিস্সযো উপনিস্সযকোটি. ‘‘ৰালকোটি ন পঞ্ঞাযতী’’তিআদীসু ৰিয হি আদি, অৰযৰো ৰা কোটি. কসিণরূপদস্সনতো পভুতি চ কামাৰচরকুসলাদীনং ৰেদনানং উপনিস্সযো পৰত্তোতি তং দস্সনং উপনিস্সযকোটি. পরিকম্মাদীনি ৰিয ৰা ন বলৰউপনিস্সযো দস্সনন্তি তস্স উপনিস্সযন্তভাৰেন উপনিস্সযকোটিতা ৰুত্তা. ঘানাদিদ্ৰারেসু তীসু উপনিস্সযকোটিযা লব্ভমানত্তাভাৰং ৰদন্তো ইধ সমানৰীথি ন গহিতাতি দীপেতি. দস্সনসৰনানি ৰিয হি কসিণপরিকম্মাদীনং ঘাযনাদীনি উপনিস্সযা ন হোন্তীতি তদলাভো দীপিতোতি. যদিপি ৰাযোকসিণং ফুসিত্ৰাপি গহেতব্বং, পুরিমেন পন সৰনেন ৰিনা তং ফুসনং সযমেৰ মূলুপনিস্সযো যেভুয্যেন ন হোতীতি তস্স উপনিস্সযকোটিতা ন ৰুত্তা.

অজ্ঝাসযেন সম্পত্তিগতো অজ্ঝাসযসম্পন্নো, সম্পন্নজ্ঝাসযোতি ৰুত্তং হোতি. ৰত্তপ্পটিৰত্তন্তি খুদ্দকঞ্চেৰ মহন্তঞ্চ ৰত্তং, পুব্বে ৰা কতং ৰত্তং, পচ্ছা কতং পটিৰত্তং. এৰং চক্খুৰিঞ্ঞাণন্তি আদিম্হি উপ্পন্নং আহ, ততো পরং উপ্পন্নানিপি পন কসিণরূপদস্সনকল্যাণমিত্তদস্সনসংৰেগৰত্থুদস্সনাদীনি উপনিস্সযপচ্চযা হোন্তিযেৰাতি. তেন তদুপনিস্সযং চক্খুৰিঞ্ঞাণং দস্সেতীতি ৰেদিতব্বং.

যথাভূতসভাৰাদস্সনং অসমপেক্খনা. ‘‘অস্মী’’তি রূপাদীসু ৰিনিবন্ধস্স. সভাৰন্তরামসনৰসেন পরামট্ঠস্স, পরামট্ঠৰতোতি অত্থো. আরম্মণাধিগহণৰসেন অনু অনু উপ্পজ্জনধম্মতায থিরভাৰকিলেসস্স থামগতস্স, অপ্পহীনকামরাগাদিকস্স ৰা. পরিগ্গহে ঠিতোতি ৰীমংসায ঠিতো. এত্থ চ অসমপেক্খনাযাতিআদিনা মোহাদীনং কিচ্চেন পাকটেন তেসং উপ্পত্তিৰসেন ৰিচারণা দট্ঠব্বা. রূপদস্সনেন উপ্পন্নকিলেসসমতিক্কমৰসেন পৰত্তা রূপদস্সনহেতুকা হোতীতি ‘‘চক্খুসম্ফস্সপচ্চযা নাম জাতা’’তি আহ. এত্থ চ চক্খুসম্ফস্সস্স চতুভূমিকৰেদনায উপনিস্সযভাৰো এৰ পকারন্তরেন কথিতো, তথা ‘‘ভাৰনাৰসেনা’’তি এত্থ চ.

কলাপসম্মসনেন তীণি লক্খণানি আরোপেত্ৰা উদযব্বযানুপস্সনাদিকায ৰিপস্সনাপটিপাটিযা আদিম্হি রূপারম্মণপরিগ্গহেন রূপারম্মণং সম্মসিত্ৰা, তংমূলকং ৰা সব্বং সম্মসনং আদিভূতে রূপারম্মণে পৰত্ততীতি কত্ৰা আহ ‘‘রূপারম্মণং সম্মসিত্ৰা’’তি. এত্থ চ নামরূপপরিগ্গহাদি সব্বং সম্মসনং ভাৰনাতি ৰেদিতব্বা. রূপারম্মণং সম্মসিত্ৰাতি চ যথাৰুত্তচক্খুৰিঞ্ঞাণস্স আরম্মণভূতং রূপারম্মণং ৰুত্তং, ন যং কিঞ্চি. আরম্মণেন হি চক্খুসম্ফস্সং দস্সেতীতি. এৰং ‘‘রূপারম্মণে উপ্পন্নং কিলেস’’ন্তি এত্থাপি ৰেদিতব্বং.

ইদং ফোট্ঠব্বং কিংনিস্সিতন্তি চক্খুদ্ৰারে ৰিয যোজনায যথাসম্ভৰং আপোধাতুযা অঞ্ঞমঞ্ঞস্স চ ৰসেন মহাভূতনিস্সিততা যোজেতব্বা.

জাতি…পে… বলৰপচ্চযো হোতীতি যথাৰুত্তানং ভযতো দিস্সমানানং জাতিআদীনং বলৰপচ্চযভাৰেন তেসং ভযতো দস্সনেন সহজাতস্স মনোসম্ফস্সস্স, তস্স ৰা দস্সনস্স দ্ৰারভূতস্স ভৰঙ্গমনোসম্ফস্সস্স বলৰপচ্চযভাৰং দস্সেতি.

ধম্মারম্মণেতি ন পুব্বে ৰুত্তে জাতিআদিআরম্মণেৰ, অথ খো সব্বস্মিং রাগাদিৰত্থুভূতে ধম্মারম্মণে. ৰত্থুনিস্সিতন্তি এত্থ ৰেদনাদিসঙ্খাতস্স ধম্মারম্মণেকদেসস্স পরিগ্গহমুখেন ধম্মারম্মণপরিগ্গহং দস্সেতি.

মনোসম্ফস্সোতি ৰিঞ্ঞাণং সম্ফস্সস্স কারণভাৰেন গহিতং, তদেৰ অত্তনো ফলস্সেৰ ফলভাৰেন ৰত্তুং ন যুত্তং কারণফলসঙ্করভাৰেন সোতূনং সম্মোহজনকত্তাতি আহ ‘‘ন হি সক্কা ৰিঞ্ঞাণং মনোসম্ফস্সজন্তি নিদ্দিসিতু’’ন্তি, ন পন ৰিঞ্ঞাণস্স মনোসম্ফস্সেন সহজাতভাৰস্স অভাৰা. যস্মা ৰা যথা ‘‘তিণ্ণং সঙ্গতি ফস্সো’’তি (ম. নি. ১.২০৪; ৩.৪২০, ৪২৫-৪২৬; সং. নি. ৪.৬০) ৰচনতো ইন্দ্রিযৰিসযা ৰিয ৰিঞ্ঞাণম্পি ফস্সস্স ৰিসেসপচ্চযো, ন তথা ফস্সো ৰিঞ্ঞাণস্স, তস্মা ইন্দ্রিযৰিসযা ৰিয ৰিঞ্ঞাণম্পি চক্খুসম্ফস্সজাদিৰচনং ন অরহতীতি চক্খুসম্ফস্সজাদিভাৰো ন কতোতি ৰেদিতব্বো.

অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৩. পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা

১৫০. চিত্তুপ্পাদরূপৰসেন তং তং সমুদাযং একেকং ধম্মং কত্ৰা ‘‘পঞ্চপণ্ণাস কামাৰচরধম্মে’’তি আহ. রজ্জন্তস্সাতিআদীসু রাগাদযো ছসু দ্ৰারেসু সীলাদযো চ পঞ্চ সংৰরা যথাসম্ভৰং যোজেতব্বা, সম্মসনং পন মনোদ্ৰারে এৰ. রূপারূপাৰচরধম্মেসু অভিজ্ঝাদোমনস্সাদিউপ্পত্তি অত্থীতি ততো সতিসংৰরো ঞাণৰীরিযসংৰরা চ যথাযোগং যোজেতব্বা. পরিগ্গহৰচনেন সম্মসনপচ্চৰেক্খণানি সঙ্গণ্হাতি. তেযেৰাতি চত্তারো খন্ধা ৰুত্তা.

সমানে দেসিতব্বে দেসনামত্তস্স পরিৰট্টনং পরিৰট্টো. তীসুপি পরিৰট্টেসু কত্থচি কিঞ্চি ঊনং অধিকং ৰা নত্থীতি কত্ৰা আহ ‘‘একোৰ পরিচ্ছেদো’’তি.

পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

খন্ধৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. আযতনৰিভঙ্গো

১. সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা

১৫২. ৰিসেসতোতি আযতন-সদ্দত্থো ৰিয অসাধারণতো চক্খাদিসদ্দত্থতোতি অত্থো. অস্সাদেতীতি চক্খতি-সদ্দো ‘‘মধুং চক্খতি ব্যঞ্জনং চক্খতী’’তি রসসাযনত্থো অত্থীতি তস্স ৰসেন অত্থং ৰদতি. ‘‘চক্খুং খো, মাগণ্ডিয, রূপারামং রূপরতং রূপসম্মুদিত’’ন্তি (ম. নি. ২.২০৯) ৰচনতো চক্খু রূপং অস্সাদেতি. সতিপি সোতাদীনং সদ্দারম্মণাদিরতিভাৰে নিরুল়্হত্তা চক্খুম্হিযেৰ চক্খু-সদ্দো পৰত্ততি পদুমাদীসু পঙ্কজাদিসদ্দা ৰিযাতি দট্ঠব্বং. ৰিভাৰেতি চাতি সদ্দলক্খণসিদ্ধস্স চক্খতি-সদ্দস্স ৰসেন অত্থং ৰদতি. চক্খতীতি হি আচিক্খতি, অভিব্যত্তং ৰদতীতি অত্থো. নযনস্স চ ৰদন্তস্স ৰিয সমৰিসমৰিভাৰনমেৰ আচিক্খনন্তি কত্ৰা আহ ‘‘ৰিভাৰেতি চাতি অত্থো’’তি. অনেকত্থত্তা ৰা ধাতূনং ৰিভাৰনত্থতা চক্খু-সদ্দস্স দট্ঠব্বা. রত্তদুট্ঠাদিকালেসু ককণ্টকরূপং ৰিয উদ্দরূপং ৰিয চ ৰণ্ণৰিকারং আপজ্জমানং রূপং হদযঙ্গতভাৰং রূপযতি রূপমিৰ পকাসং করোতি, সৰিগ্গহমিৰ কত্ৰা দস্সেতীতি অত্থো. ৰিত্থারণং ৰা রূপ-সদ্দস্স অত্থো, ৰিত্থারণঞ্চ পকাসনমেৰাতি আহ ‘‘পকাসেতী’’তি. অনেকত্থত্তা ৰা ধাতূনং পকাসনত্থোযেৰ রূপ-সদ্দো দট্ঠব্বো, ৰণ্ণৰাচকস্স রূপ-সদ্দস্স রূপযতীতি নিব্বচনং, রূপৰাচকস্স রুপ্পতীতি অযং ৰিসেসো.

উদাহরীযতীতি ৰুচ্চতীতি-অত্থে ৰচনমেৰ গহিতং সিযা, ন চ ৰচন-সদ্দোযেৰ এত্থ সদ্দো, অথ খো সব্বোপি সোতৰিঞ্ঞেয্যোতি সপ্পতীতি সকেহি পচ্চযেহি সপ্পীযতি সোতৰিঞ্ঞেয্যভাৰং গমীযতীতি অত্থো. সূচযতীতি অত্তনো ৰত্থুং গন্ধৰসেন অপাকটং ‘‘ইদং সুগন্ধং দুগ্গন্ধ’’ন্তি পকাসেতি, পটিচ্ছন্নং ৰা পুপ্ফাদিৰত্থুং ‘‘এত্থ পুপ্ফং অত্থি চম্পকাদি, ফলমত্থি অম্বাদী’’তি পেসুঞ্ঞং করোন্তং ৰিয হোতীতি অত্থো. রসগ্গহণমূলকত্তা আহারজ্ঝোহরণস্স জীৰিতহেতুম্হি আহাররসে নিন্নতায জীৰিতং অৰ্হাযতীতি জিৰ্হা ৰুত্তা নিরুত্তিলক্খণেন. কুচ্ছিতানং সাসৰধম্মানং আযোতি ৰিসেসেন কাযো ৰুত্তো অনুত্তরিযহেতুভাৰং অনাগচ্ছন্তেসু কামরাগনিদানকম্মজনিতেসু কামরাগস্স চ ৰিসেসপচ্চযেসু ঘানজিৰ্হাকাযেসু কাযস্স ৰিসেসতরসাসৰপচ্চযত্তা. তেন হি ফোট্ঠব্বং অস্সাদেন্তা সত্তা মেথুনম্পি সেৰন্তি. উপ্পত্তিদেসোতি উপ্পত্তিকারণন্তি অত্থো. কাযিন্দ্রিযৰত্থুকা ৰা চত্তারো খন্ধা বলৰকামাসৰাদিহেতুভাৰতো ৰিসেসেন ‘‘সাসৰা’’তি ৰুত্তা, তেসং উপ্পজ্জনট্ঠানন্তি অত্থো. অত্তনো লক্খণং ধারযন্তীতি যে ৰিসেসলক্খণেন আযতনসদ্দপরা ৰত্তব্বা, তে চক্খাদযো তথা ৰুত্তাতি অঞ্ঞে মনোগোচরভূতা ধম্মা সামঞ্ঞলক্খণেনেৰ একাযতনত্তং উপনেত্ৰা ৰুত্তা. ওল়ারিকৰত্থারম্মণমননসঙ্খাতেহি ৰিসযৰিসযিভাৰেহি পুরিমানি পাকটানীতি তথা অপাকটা চ অঞ্ঞে মনোগোচরা ন অত্তনো সভাৰং ন ধারেন্তীতি ইমস্সত্থস্স দীপনত্থো ধম্ম-সদ্দোতি.

ৰাযমন্তীতি অত্তনো কিচ্চং করোন্তিচ্চেৰ অত্থো. ইমস্মিঞ্চ অত্থে আযতন্তি এত্থাতি আযতনন্তি অধিকরণত্থো আযতন-সদ্দো, দুতিযততিযেসু কত্তুঅত্থো. তে চাতি চিত্তচেতসিকধম্মে. তে হি তংতংদ্ৰারারম্মণেসু আযন্তি আগচ্ছন্তি পৰত্তন্তীতি আযাতি. ৰিত্থারেন্তীতি পুব্বে অনুপ্পন্নত্তা লীনানি অপাকটানি পুব্বন্ততো উদ্ধং পসারেন্তি পাকটানি করোন্তি উপ্পাদেন্তীতি অত্থো.

রুল়্হীৰসেন আযতন-সদ্দস্সত্থং ৰত্তুং ‘‘অপিচা’’তিআদি আরদ্ধং. তং নিস্সিতত্তাতি এত্থ মনো মনোৰিঞ্ঞাণাদীনং চিত্তচেতসিকানং নিস্সযপচ্চযো ন হোতীতি তস্স নেসং দ্ৰারভাৰো নিস্সযভাৰোতি দট্ঠব্বো. অত্থতোতি ৰচনত্থতো, ন ৰচনীযত্থতো. ৰচনত্থো হেত্থ ৰুত্তো ‘‘চক্খতী’’তিআদিনা, ন ৰচনীযত্থো ‘‘যং চক্খু চতুন্নং মহাভূতানং উপাদায পসাদো’’তিআদিনা (ধ. স. ৫৯৭) ৰিযাতি.

তাৰত্ৰতোতি অনূনাধিকভাৰং দস্সেতি. তত্থ দ্ৰাদসাযতনৰিনিমুত্তস্স কস্সচি ধম্মস্স অভাৰা অধিকভাৰতো চোদনা নত্থি, সলক্খণধারণং পন সব্বেসং সামঞ্ঞলক্খণন্তি ঊনচোদনা সম্ভৰতীতি দস্সেন্তো আহ ‘‘চক্খাদযোপি হী’’তিআদি. অসাধারণন্তি চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীনং অসাধারণং. সতিপি অসাধারণারম্মণভাৰে চক্খাদীনং দ্ৰারভাৰেন গহিতত্তা ধম্মাযতনে অগ্গহণং দট্ঠব্বং. দ্ৰারারম্মণভাৰেহি ৰা অসাধারণতং সন্ধায ‘‘অসাধারণ’’ন্তি ৰুত্তং.

যেভুয্যসহুপ্পত্তিআদীহি উপ্পত্তিক্কমাদিঅযুত্তি যোজেতব্বা. অজ্ঝত্তিকেসু হীতি এতেন অজ্ঝত্তিকভাৰেন ৰিসযিভাৰেন চ অজ্ঝত্তিকানং পঠমং দেসেতব্বতং দস্সেতি. তেসু হি পঠমং দেসেতব্বেসু পাকটত্তা পঠমতরং চক্খাযতনং দেসিতন্তি. ততো ঘানাযতনাদীনীতি এত্থ বহূপকারত্তাভাৰেন চক্খুসোতেহি পুরিমতরং অদেসেতব্বানি সহ ৰত্তুং অসক্কুণেয্যত্তা একেন কমেন দেসেতব্বানীতি ঘানাদিক্কমেন দেসিতানীতি অধিপ্পাযো. অঞ্ঞথাপি হি দেসিতেসু ন ন সক্কা চোদেতুং, ন চ সক্কা সোধেতব্বানি ন দেসেতুন্তি. গোচরো ৰিসযো এতস্সাতি গোচরৰিসযো, মনো. কস্স পন গোচরো এতস্স ৰিসযোতি? চক্খাদীনং পঞ্চন্নম্পি. ৰিঞ্ঞাণুপ্পত্তিকারণৰৰত্থানতোতি এতেন চ চক্খাদিঅনন্তরং রূপাদিৰচনস্স কারণমাহ.

পচ্চযভেদো কম্মাদিভেদো. নিরযাদিকো অপদাদিগতিনানাকরণঞ্চ গতিভেদো. হত্থিঅস্সাদিকো খত্তিযাদিকো চ নিকাযভেদো. তংতংসত্তসন্তানভেদো পুগ্গলভেদো. যা চ চক্খাদীনং ৰত্থূনং অনন্তভেদতা ৰুত্তা, সোযেৰ হদযৰত্থুস্স চ ভেদো হোতি. ততো মনাযতনস্স অনন্তপ্পভেদতা যোজেতব্বা দুক্খাপটিপদাদিতো আরম্মণাধিপতিআদিভেদতো চ. ইমস্মিং সুত্তন্তভাজনীযে ৰিপস্সনা ৰুত্তাতি ৰিপস্সনুপগমনঞ্চ ৰিঞ্ঞাণং গহেত্ৰা একাসীতিভেদতা মনাযতনস্স ৰুত্তা নিদ্দেসৰসেন. নীলং নীলস্সেৰ সভাগং, অঞ্ঞং ৰিসভাগং, এৰং কুসলসমুট্ঠানাদিভেদেসু যোজেতব্বং. তেভূমকধম্মারম্মণৰসেনাতি পুব্বে ৰুত্তং চক্খাদিৰজ্জং ধম্মারম্মণং সন্ধায ৰুত্তং.

সপরিপ্ফন্দকিরিযাৰসেন ঈহনং ঈহা. চিন্তনৰসেন ব্যাপারকরণং ব্যাপারো. তত্থ ব্যাপারং দস্সেন্তো আহ ‘‘ন হি চক্খু রূপাদীনং এৰং হোতী’’তি. ঈহং দস্সেন্তো আহ ‘‘ন চ তানী’’তিআদি. উভযম্পি পন ঈহা চ হোতি ব্যাপারো চাতি উপ্পটিপাটিৰচনং. ধম্মতাৰাতি সভাৰোৰ, কারণসমত্থতা ৰা. ঈহাব্যাপাররহিতানং দ্ৰারাদিভাৰো ধম্মতা. ইমস্মিঞ্চ অত্থে ন্তি এতস্স যস্মাতি অত্থো. পুরিমস্মিং সম্ভৰনৰিসেসনং যং-সদ্দো. ‘‘সুঞ্ঞো গামোতি খো, ভিক্খৰে, ছন্নেতং অজ্ঝত্তিকানং আযতনানং অধিৰচন’’ন্তি (সং. নি. ৪.২৩৮) ৰচনতো সুঞ্ঞগামো ৰিয দট্ঠব্বানি. অন্নপানসমোহিতন্তি গহিতে সুঞ্ঞগামে যঞ্ঞদেৰ ভাজনং পরামসীযতি, তং তং রিত্তকংযেৰ পরামসীযতি, এৰং ধুৰাদিভাৰেন গহিতানি উপপরিক্খিযমানানি রিত্তকানেৰ এতানি দিস্সন্তীতি. চক্খাদিদ্ৰারেসু অভিজ্ঝাদোমনস্সুপ্পাদকভাৰেন রূপাদীনি চক্খাদীনং অভিঘাতকানীতি ৰুত্তানি. অহিসুসুমারপক্খিকুক্কুরসিঙ্গালমক্কটা ছ পাণকা. ৰিসমবিলাকাসগামসুসানৰনানি তেসং গোচরা. তত্থ ৰিসমাদিঅজ্ঝাসযেহি চক্খাদীহি ৰিসমভাৰবিলাকাসগামসুসানসন্নিস্সিতসদিসুপাদিন্নধম্মৰনভাৰেহি অভিরমিতত্তা রূপাদীনম্পি ৰিসমাদিসদিসতা যোজেতব্বা.

হুত্ৰা অভাৰট্ঠেনাতি ইদং ইতরেসং চতুন্নং আকারানং সঙ্গহকত্তা ৰিসুং ৰুত্তং. হুত্ৰা অভাৰাকারো এৰ হি উপ্পাদৰযত্তাকারাদযোতি. তত্থ হুত্ৰাতি এতেন পুরিমন্তৰিৰিত্ততাপুব্বকং মজ্ঝে ৰিজ্জমানতং দস্সেতি, তং ৰত্ৰা অভাৰৰচনেন মজ্ঝে ৰিজ্জমানতাপুব্বকং, অপরন্তে অৰিজ্জমানতং, উভযেনপি সদা অভাৰো অনিচ্চলক্খণন্তি দস্সেতি. সভাৰৰিজহনং ৰিপরিণামো, জরাভঙ্গেহি ৰা পরিৰত্তনং, সন্তানৰিকারাপত্তি ৰা. সদা অভাৰেপি চিরট্ঠানং সিযাতি তংনিৰারণত্থং ‘‘তাৰকালিকতো’’তি আহ. উপ্পাদৰযঞ্ঞথত্তরহিতং নিচ্চং, ন ইতরথাতি নিচ্চপটিক্খেপতো অনিচ্চং, নিচ্চপটিপক্খতোতি অধিপ্পাযো.

জাতিধম্মতাদীহি অনিট্ঠতা পটিপীল়নং. পটিপীল়নট্ঠেনাতি চ যস্স তং পৰত্ততি, তং পুগ্গলং পটিপীল়নতো, সযং ৰা জরাদীহি পটিপীল়নত্তাতি অত্থো. পরিত্তট্ঠিতিকস্সপি অত্তনো ৰিজ্জমানক্খণে উপ্পাদাদীহি অভিণ্হং সম্পটিপীল়নত্তা ‘‘অভিণ্হসম্পটিপীল়নতো’’তি পুরিমং সামঞ্ঞলক্খণং ৰিসেসেত্ৰা ৰদতি, পুগ্গলস্স পীল়নতো দুক্খমং. সুখপটিপক্খভাৰতো দুক্খং সুখং পটিক্খিপতি নিৰারেতি, দুক্খৰচনং ৰা অত্থতো সুখং পটিক্খিপতীতি আহ ‘‘সুখপটিক্খেপতো’’তি.

নত্থি এতস্স ৰসৰত্তনকো, নাপি ইদং ৰসৰত্তনকন্তি অৰসৰত্তনকং, অত্তনো পরস্মিং পরস্স চ অত্তনি ৰসৰত্তনভাৰো ৰা ৰসৰত্তনকং, তং এতস্স নত্থীতি অৰসৰত্তনকং, অৰসৰত্তনকস্স অৰসৰত্তনকো ৰা অত্থো সভাৰো অৰসৰত্তনকট্ঠো, ইদঞ্চ সামঞ্ঞলক্খণং. তেনাতি পরস্স অত্তনি ৰসৰত্তনাকারেন সুঞ্ঞং. ইমস্মিঞ্চ অত্থে সুঞ্ঞতোতি এতস্সেৰ ৰিসেসনং ‘‘অস্সামিকতো’’তি. অথ ৰা ‘‘যস্মা ৰা এতং…পে… মা পাপুণাতূ’’তি এৰং চিন্তযমানস্স কস্সচি তীসু ঠানেসু ৰসৰত্তনভাৰো নত্থি, সুঞ্ঞং তং তেন অত্তনোযেৰ ৰসৰত্তনাকারেনাতি অত্থো. ন ইদং কস্সচি কামকারিযং, নাপি এতস্স কিঞ্চি কামকারিযং অত্থীতি অকামকারিযং. এতেন অৰসৰত্তনত্থং ৰিসেসেত্ৰা দস্সেতি.

ৰিভৰগতি ৰিনাসগমনং. সন্ততিযং ভৰন্তরুপ্পত্তিযেৰ ভৰসঙ্কন্তিগমনং. সন্ততিযা যথাপৰত্তাকারৰিজহনং পকতিভাৰৰিজহনং. ‘‘চক্খু অনিচ্চ’’ন্তি ৰুত্তে চক্খুঅনিচ্চ-সদ্দানং একত্থত্তা অনিচ্চানং সেসধম্মানম্পি চক্খুভাৰো আপজ্জতীতি এতিস্সা চোদনায নিৰারণত্থং ৰিসেসসামঞ্ঞলক্খণৰাচকানঞ্চ সদ্দানং একদেসসমুদাযবোধনৰিসেসং দীপেতুং ‘‘অপিচা’’তিআদিমাহ.

কিং দস্সিতন্তি ৰিপস্সনাচারং কথেন্তেন কিং লক্খণং দস্সিতন্তি অধিপ্পাযো. ‘‘কতমা চানন্দ, অনত্তসঞ্ঞা? ইধানন্দ, ভিক্খু অরঞ্ঞগতো ৰা রুক্খমূলগতো ৰা সুঞ্ঞাগারগতো ৰা ইতি পটিসঞ্চিক্খতি ‘চক্খু অনত্তা’তি…পে… ‘ধম্মা অনত্তা’তি. ইতি ইমেসু ছসু অজ্ঝত্তিকবাহিরেসু আযতনেসু অনত্তানুপস্সী ৰিহরতী’’তি (অ. নি. ১০.৬০) অৰিসেসেসু আযতনেসু অনত্তানুপস্সনা ৰুত্তাতি কারণভূতানং চক্খাদীনং, ফলভূতানঞ্চ চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীনং কারণফলমত্ততায অনত্ততায অনত্তলক্খণৰিভাৰনত্থায আযতনদেসনাতি আহ ‘‘দ্ৰাদসন্নং…পে… অনত্তলক্খণ’’ন্তি. যদিপি অনিচ্চদুক্খলক্খণানি এত্থ দস্সিতানি, তেহি চ অনত্তলক্খণমেৰ ৰিসেসেন দস্সিতন্তি অধিপ্পাযো. ৰেতি চাতি এত্থ ইতি-সদ্দো সমাপনত্থো. ইচ্চস্সাতি এত্থ ইতি-সদ্দো যথাসমাপিতস্স আরোপেতব্বদোসস্স নিদস্সনত্থো. এৰন্তি ‘‘চক্খু অত্তা’’তি এৰং ৰাদে সতীতি অত্থো. ইচ্চস্সাতি ৰা ইতি-সদ্দো ‘‘ইতি ৰদন্তস্সা’’তি পরৰাদিস্স দোসলক্খণাকারনিদস্সনত্থো. এৰন্তি দোসগমনপ্পকারনিদস্সনত্থো. রূপে অত্তনি ‘‘এৰং মে রূপং হোতূ’’তি অত্তনিযে ৰিয সামিনিদ্দেসাপত্তীতি চে? ন, ‘‘মম অত্তা’’তি গহিতত্তা. ‘‘মম অত্তা’’তি হি গহিতং রূপং ৰসৰত্তিতায ‘‘এৰং মে হোতূ’’তি ইচ্ছিযমানঞ্চ তথেৰ ভৰেয্য, ইচ্ছতোপি হি তস্স রূপসঙ্খাতো অত্তা অৰসৰত্তি চাতি. আবাধাযাতি এৰং দুক্খেন. পঞ্ঞাপনন্তি পরেসং ঞাপনং. অনত্তলক্খণপঞ্ঞাপনস্স অঞ্ঞেসং অৰিসযত্তা অনত্তলক্খণদীপকানং অনিচ্চদুক্খলক্খণানঞ্চ পঞ্ঞাপনস্স অৰিসযতা দস্সিতা হোতি.

এৰং পন দুপ্পঞ্ঞাপনতা এতেসং দুরূপট্ঠানতায হোতীতি তেসং অনুপট্ঠহনকারণং পুচ্ছন্তো আহ ‘‘ইমানি পনা’’তিআদি. ঠানাদীসু নিরন্তরং পৰত্তমানস্স হেট্ঠা ৰুত্তস্স অভিণ্হসম্পটিপীল়নস্স. ধাতুমত্ততায চক্খাদীনং সমূহতো ৰিনিব্ভুজ্জনং নানাধাতুৰিনিব্ভোগো. ঘনেনাতি চত্তারিপি ঘনানি ঘনভাৰেন একত্তং উপনেত্ৰা ৰদতি. পঞ্ঞাযেৰ সন্ততিৰিকোপনাতি দট্ঠব্বং. যাথাৰসরসতোতি অৰিপরীতসভাৰতো. সভাৰো হি রসিযমানো অৰিরদ্ধপটিৰেধেন অস্সাদিযমানো ‘‘রসো’’তি ৰুচ্চতি. অনিচ্চাদীহি অনিচ্চলক্খণাদীনং অঞ্ঞত্থ ৰচনং রুপ্পনাদিৰসেন পৰত্তরূপাদিগ্গহণতো ৰিসিট্ঠস্স অনিচ্চাদিগ্গহণস্স সব্ভাৰা. ন হি নামরূপপরিচ্ছেদমত্তেন কিচ্চসিদ্ধি হোতি, অনিচ্চাদযো চ রূপাদীনং আকারা দট্ঠব্বা. তে পনাকারা পরমত্থতো অৰিজ্জমানা রূপাদীনং আকারমত্তাযেৰাতি কত্ৰা অট্ঠসালিনিযং (ধ. স. অট্ঠ. ৩৫০) লক্খণারম্মণিকৰিপস্সনায খন্ধারম্মণতা ৰুত্তাতি অধিপ্পাযমত্তে ঠাতুং যুত্তং, নাতিধাৰিতুং. ‘‘অনিচ্চ’’ন্তি চ গণ্হন্তো ‘‘দুক্খং অনত্তা’’তি ন গণ্হাতি, তথা দুক্খাদিগ্গহণে ইতরস্সাগহণং. অনিচ্চাদিগ্গহণানি চ নিচ্চসঞ্ঞাদিনিৰত্তনকানি সদ্ধাসমাধিপঞ্ঞিন্দ্রিযাধিকানি তিৰিধৰিমোক্খমুখভূতানি. তস্মা এতেসং আকারানং পরিগ্গয্হমানানং অঞ্ঞমঞ্ঞং ৰিসেসো চ অত্থীতি তীণি লক্খণানি ৰুত্তানি.

সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা

১৬৭. নামরূপপরিচ্ছেদকথা অভিধম্মকথাতি সুত্তন্তে ৰিয পচ্চযযুগল়ৰসেন অকথেত্ৰা অজ্ঝত্তিকবাহিরৰসেন অভিঞ্ঞেয্যানি আযতনানি অব্বোকারতো অভিধম্মভাজনীযে কথিতানি. আগম্মাতি সব্বসঙ্খারেহি নিব্বিন্দস্স ৰিসঙ্খারনিন্নস্স গোত্রভুনা ৰিৰট্টিতমানসস্স মগ্গেন সচ্ছিকরণেনাতি অত্থো. সচ্ছিকিরিযমানঞ্হি তং অধিগন্ত্ৰা আরম্মণপচ্চযভূতঞ্চ পটিচ্চ অধিপতিপচ্চযভূতে চ তম্হি পরমস্সাসভাৰেন ৰিনিমুত্তসঙ্খারস্স চ গতিভাৰেন পতিট্ঠানভূতে পতিট্ঠায খযসঙ্খাতো মগ্গো রাগাদযো খেপেতীতি তংসচ্ছিকরণাভাৰে রাগাদীনং অনুপ্পত্তিনিরোধগমনাভাৰা ‘‘তং আগম্ম রাগাদযো খীযন্তী’’তি ৰুত্তং. সুত্ততো মুঞ্চিত্ৰাতি সুত্তপদানি মুঞ্চিত্ৰা. অঞ্ঞো সুত্তস্স অত্থো ‘‘মাতরং পিতরং হন্ত্ৰা’’তিআদীসু (ধ. প. ২৯৪-২৯৫) ৰিয আহরিতব্বো, নত্থি সুত্তপদেহেৰ নীতো অত্থোতি অত্থো.

একং নানন্তি চুণ্ণিতং খুদ্দকং ৰা করণং, চুণ্ণীকরণন্তি অবহুমানেন ৰদতি. ন ত্ৰং একং নানং জানাসীতি কিং এত্তকং ত্ৰমেৰ ন জানাসীতি অত্থো. ননু ঞাতেতি ‘‘যদিপি পুব্বে ন ঞাতং, অধুনাপি ঞাতে ননু সাধু হোতী’’তি অত্তনো জাননং পটিচ্ছাদেত্ৰা ৰিক্খেপং করোন্তং নিবন্ধতি. ৰিভজিত্ৰাতি অক্খরত্থমত্তে অট্ঠত্ৰা লীনং অত্থং ৰিভজিত্ৰা উদ্ধরিত্ৰা নীহরিত্ৰা কথিতন্তি অত্থো. রাগাদীনং খযো নাম অভাৰমত্তো, ন চ অভাৰস্স বহুভাৰো অত্থি অত্তনো অভাৰত্তাতি ৰদন্তস্স ৰচনপচ্ছিন্দনত্থং পুচ্ছতি ‘‘রাগক্খযো নাম রাগস্সেৰ খযো’’তিআদি. যদি হি রাগক্খযো দোসাদীনং খযো ন হোতি, দোসক্খযাদযো চ রাগাদীনং খযা, অঞ্ঞমঞ্ঞৰিসিট্ঠা ভিন্না আপন্না হোন্তীতি বহুনিব্বানতা আপন্না এৰ হোতি, অঞ্ঞমঞ্ঞৰিসেসো চ নাম নিস্সভাৰস্স নত্থীতি সসভাৰতা চ নিব্বানস্স. নৰ তণ্হামূলকা ‘‘তণ্হং পটিচ্চ পরিযেসনা’’তি (দী. নি. ২.১০৩; ৩.৩৫৯; অ. নি. ৯.২৩; ৰিভ. ৯৬৩) আদযো, তেসু পরিযেসনাদযো চ পরিযেসনাদিকরকিলেসা দট্ঠব্বা. দিযড্ঢকিলেসসহস্সং নিদানকথাযং ৰুত্তং.

ওল়ারিকতায কারেতব্বোতি অতিসুখুমস্স নিব্বানস্স ওল়ারিকভাৰদোসাপত্তিযা বোধেতব্বো, নিগ্গহেতব্বো ৰা. ৰত্থুন্তি উপাদিন্নকফোট্ঠব্বং মেথুনং. অচ্ছাদীনম্পি নিব্বানপ্পত্তি কস্মা ৰুত্তা, ননু ‘‘কিলেসানং অচ্চন্তং অনুপ্পত্তিনিরোধো নিব্বান’’ন্তি ইচ্ছন্তস্স কিলেসানং ৰিনাসো কঞ্চি কালং অপ্পৰত্তি নিব্বানং ন হোতীতি? ন, অভাৰসামঞ্ঞতো. অচ্চন্তাপৰত্তি হি কঞ্চি কালঞ্চ অপ্পৰত্তি অভাৰোযেৰাতি নত্থি ৰিসেসো. সৰিসেসং ৰা ৰদন্তস্স অভাৰতা আপজ্জতীতি. তিরচ্ছানগতেহিপি পাপুণিতব্বত্তা তেসম্পি পাকটং পিল়ন্ধনং ৰিয ওল়ারিকং থূলং. কেৰলং পন কণ্ণে পিল়ন্ধিতুং ন সক্কোতি, পিল়ন্ধনতোপি ৰা থূলত্তা ন সক্কাতি উপ্পণ্ডেন্তো ৰিয নিগ্গণ্হাতি.

নিব্বানারম্মণকরণেন গোত্রভুক্খণে কিলেসক্খযপ্পত্তি পনস্স আপন্নাতি মঞ্ঞমানো আহ ‘‘ত্ৰং অখীণেসুযেৰা’’তিআদি. ননু আরম্মণকরণমত্তেন কিলেসক্খযো অনুপ্পত্তোতি ন সক্কা ৰত্তুং. চিত্তঞ্হি অতীতানাগতাদিসব্বং আলম্বেতি, ন নিপ্ফন্নমেৰাতি গোত্রভুপি মগ্গেন কিলেসানং যা অনুপ্পত্তিধম্মতা কাতব্বা, তং আরব্ভ পৰত্তিস্সতীতি? ন, অপ্পত্তনিব্বানস্স নিব্বানারম্মণঞাণাভাৰতো. ন হি অঞ্ঞধম্মা ৰিয নিব্বানং, তং পন অতিগম্ভীরত্তা অপ্পত্তেন আলম্বিতুং ন সক্কা. তস্মা তেন গোত্রভুনা পত্তব্বেন তিকালিকসভাৰাতিক্কন্তগম্ভীরভাৰেন ভৰিতব্বং, কিলেসক্খযমত্ততং ৰা ইচ্ছতো গোত্রভুতো পুরেতরং নিপ্ফন্নেন কিলেসক্খযেন. তেনাহ ‘‘ত্ৰং অখীণেসুযেৰ কিলেসেসু কিলেসক্খযং নিব্বানং পঞ্ঞপেসী’’তি. অপ্পত্তকিলেসক্খযারম্মণকরণে হি সতি গোত্রভুতো পুরেতরচিত্তানিপি আলম্বেয্যুন্তি.

মগ্গস্স কিলেসক্খযং নিব্বানন্তি মগ্গস্স আরম্মণভূতং নিব্বানং কতমন্তি অত্থো. মগ্গোতিআদিনা পুরিমপুচ্ছাদ্ৰযমেৰ ৰিৰরতি.

ন চ কিঞ্চীতি রূপাদীসু নিব্বানং কিঞ্চি ন হোতি, ন চ কদাচি হোতি, অতীতাদিভাৰেন ন ৰত্তব্বন্তি ৰদন্তি, তং আগম্ম অৰিজ্জাতণ্হানং কিঞ্চি একদেসমত্তম্পি ন হোতি, তদেৰ তং আগম্ম কদাচি ন চ হোতীতি অত্থো যুত্তো.

অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৩. পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা

১৬৮. ন…পে… নৰত্তব্বধম্মারম্মণত্তাতি যথা সারম্মণা পরিত্তাদিভাৰেন নৰত্তব্বং কিঞ্চি আরম্মণং করোন্তি, এৰং কিঞ্চি আলম্বনতো ন নৰত্তব্বকোট্ঠাসং ভজতীতি অত্থো.

পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

আযতনৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৩. ধাতুৰিভঙ্গো

১. সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা

১৭২. যদিপি ধাতুসংযুত্তাদীসু ‘‘ধাতুনানত্তং ৰো, ভিক্খৰে, দেসেস্সামি, কতমঞ্চ, ভিক্খৰে, ধাতুনানত্তং? চক্খুধাতু…পে… মনোৰিঞ্ঞাণধাতূ’’তিআদিনা (সং. নি. ২.৮৫) অট্ঠারস ধাতুযো আগতা, তা পন অভিধম্মে চ আগতাতি সাধারণত্তা অগ্গহেত্ৰা সুত্তন্তেস্ৰেৰ আগতে তযো ধাতুছক্কে গহেত্ৰা সুত্তন্তভাজনীযং ৰিভত্তন্তি ৰেদিতব্বং. সব্বা ধাতুযোতি অট্ঠারসপি. সুঞ্ঞে সভাৰমত্তে নিরুল়্হো ধাতু-সদ্দো দট্ঠব্বো. অসম্ফুট্ঠধাতূতি চতূহি মহাভূতেহি অব্যাপিতভাৰোতি অত্থো.

১৭৩. পথৰীধাতুদ্ৰযন্তি অট্ঠকথাযং পদুদ্ধারো কতো, পাল়িযং পন ‘‘দ্ৰেয’’ন্তি আগচ্ছতি, অত্থো পন যথাৰুত্তোৰ. দ্ৰযন্তি পন পাঠে সতি অযম্পি অত্থো সম্ভৰতি. দ্ৰে অৰযৰা এতস্সাতি দ্ৰযং, পথৰীধাতূনং দ্ৰযং পথৰীধাতুদ্ৰযং, দ্ৰিন্নং পথৰীধাতূনং সমুদাযোতি অত্থো. দ্ৰে এৰ ৰা অৰযৰা সমুদিতা দ্ৰযং, পথৰীধাতুদ্ৰযন্তি. ‘‘তত্থ কতমা পথৰীধাতু? পথৰীধাতুদ্ৰযং, এসা পথৰীধাতূ’’তি সঙ্খেপেন ৰিস্সজ্জেতি. অত্থি অজ্ঝত্তিকা অত্থি বাহিরাতি এত্থ অজ্ঝত্তিকবাহির-সদ্দা ন অজ্ঝত্তিকদুকে ৰিয অজ্ঝত্তিকবাহিরাযতনৰাচকা, নাপি অজ্ঝত্তত্তিকে ৰুত্তেহি অজ্ঝত্তবহিদ্ধা-সদ্দেহি সমানত্থা, ইন্দ্রিযবদ্ধানিন্দ্রিযবদ্ধৰাচকা পন এতে. তেন ‘‘সত্তসন্তানপরিযাপন্না’’তিআদি ৰুত্তং. নিযকজ্ঝত্তাতি চ ন পচ্চত্তং অত্তনি জাততং সন্ধায ৰুত্তং, অথ খো সব্বসত্তসন্তানেসু জাততন্তি দট্ঠব্বং. অজ্ঝত্তং পচ্চত্তন্তি ৰচনেন হি সত্তসন্তানপরিযাপন্নতায অজ্ঝত্তিকভাৰং দস্সেতি, ন পাটিপুগ্গলিকতায. সভাৰাকারতোতি আপাদীহি ৰিসিট্ঠেন অত্তনো এৰ সভাৰভূতেন গহেতব্বাকারেন.

কেসা কক্খল়ত্তলক্খণাতি কক্খল়তাধিকতায ৰুত্তা. পাটিযেক্কো কোট্ঠাসোতি পথৰীকোট্ঠাসমত্তো সুঞ্ঞোতি অত্থো. মত্থলুঙ্গং অট্ঠিমিঞ্জগ্গহণেন গহিতন্তি ইধ ৰিসুং ন ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং.

ইমিনাতি ‘‘সেয্যথিদং কেসা’’তিআদিনা. কম্মং কত্ৰাতি পযোগং ৰীরিযং আযূহনং ৰা কত্ৰাতি অত্থো. ভোগকামেন কসিযাদীসু ৰিয অরহত্তকামেন চ ইমস্মিং মনসিকারে কম্মং কত্তব্বন্তি. পুব্বপলিবোধাতি আৰাসাদযো দীঘকেসাদিকে খুদ্দকপলিবোধে অপরপলিবোধাতি অপেক্খিত্ৰা ৰুত্তা.

ৰণ্ণাদীনং পঞ্চন্নং ৰসেন মনসিকারো ধাতুপটিকূলৰণ্ণমনসিকারানং সাধারণো পুব্বভাগোতি নিব্বত্তিতধাতুমনসিকারং দস্সেতুং ‘‘অৰসানে এৰং মনসিকারো পৰত্তেতব্বো’’তি আহ. অঞ্ঞমঞ্ঞং আভোগপচ্চৰেক্খণরহিতাতি কারণস্স চ ফলস্স চ অব্যাপারতায ধাতুমত্ততং দস্সেতি. আভোগপচ্চৰেক্খণাদীনম্পি এৰমেৰ অব্যাপারতা দট্ঠব্বা. ন হি তানি, তেসঞ্চ কারণানি আভুজিত্ৰা পচ্চৰেক্খিত্ৰা চ উপ্পজ্জন্তি করোন্তি চাতি. লক্খণৰসেনাতি ‘‘কক্খল়ং খরিগত’’ন্তিআদিৰচনং সন্ধায ৰুত্তং.

ৰেকন্তকং একা লোহজাতি. নাগনাসিকলোহং লোহসদিসং লোহৰিজাতি হলিদ্দিৰিজাতি ৰিয. তিপুতম্বাদীহি মিস্সেত্ৰা কতং করণেন নিব্বত্তত্তা কিত্তিমলোহং. মোরক্খাদীনি এৰংনামানেৰেতানি. সামুদ্দিকমুত্তাতি নিদস্সনমত্তমেতং, সব্বাপি পন মুত্তা মুত্তা এৰ.

১৭৪. অপ্পেতীতি আপো, আবন্ধনৰসেন সেসভূতত্তযং পাপুণাতি সিলেসতীতি অত্থো. যূসভূতোতি রসভূতো. ৰক্কহদযযকনপপ্ফাসানি তেমেন্তন্তি এত্থ যকনং হেট্ঠাভাগপূরণেন, ইতরানি তেসং উপরি থোকং থোকং পগ্ঘরণেন তেমেতি. হেট্ঠা লেড্ডুখণ্ডানি তেমযমানেতি তেমকতেমিতব্বানং অব্যাপারসামঞ্ঞনিদস্সনত্থাযেৰ উপমা দট্ঠব্বা, ন ঠানসামঞ্ঞনিদস্সনত্থায. সন্নিচিতলোহিতেন তেমেতব্বানং কেসঞ্চি হেট্ঠা, কস্সচি উপরি ঠিততঞ্হি সতিপট্ঠানৰিভঙ্গে ৰক্খতীতি, যকনস্স হেট্ঠাভাগো ‘‘ঠিতং মযি লোহিত’’ন্তি ন জানাতি, ৰক্কাদীনি ‘‘অম্হে তেমযমানং লোহিতং ঠিত’’ন্তি ন জানন্তীতি এৰং যোজনা কাতব্বা. যথা পন ভেসজ্জসিক্খাপদে নিযমো অত্থি ‘‘যেসং মংসং কপ্পতি, তেসং খীর’’ন্তি, এৰমিধ নত্থি.

১৭৫. তেজনৰসেনাতি নিসিতভাৰেন তিক্খভাৰেন. সরীরস্স পকতিং অতিক্কমিত্ৰা উণ্হভাৰো সন্তাপো, সরীরদহনৰসেন পৰত্তো মহাদাহো পরিদাহো. অযমেতেসং ৰিসেসো. যেন জীরীযতীতি একাহিকাদিজররোগেন জীরীযতীতিপি অত্থো যুজ্জতি. সতৰারং তাপেত্ৰা উদকে পক্খিপিত্ৰা উদ্ধটসপ্পি সতধোতসপ্পীতি ৰদন্তি. রসসোণিতমেদমংসন্হারুঅট্ঠিঅট্ঠিমিঞ্জা রসাদযো. কেচি ন্হারুং অপনেত্ৰা সুক্কং সত্তমধাতুং অৰোচুন্তি. পাকতিকোতি খোভং অপ্পত্তো সদা ৰিজ্জমানো. পেতগ্গি মুখতো বহি নিগ্গতোৰ ইধ গহিতো.

১৭৬. ৰাযনৰসেনাতি সৰেগগমনৰসেন, সমুদীরণৰসেন ৰা.

১৭৭. ইমিনা যস্মিং আকাসে…পে… তং কথিতন্তি ইদং কসিণুগ্ঘাটিমাকাসস্স অকথিততং, অজটাকাসস্স চ কথিততং দস্সেতুং ৰুত্তং.

১৭৯. সুখদুক্খানং ফরণভাৰো সরীরট্ঠকউতুস্স সুখদুক্খফোট্ঠব্বসমুট্ঠানপচ্চযভাৰেন যথাবলং সরীরেকদেসসকলসরীরফরণসমত্থতায ৰুত্তো, সোমনস্সদোমনস্সানং ইট্ঠানিট্ঠচিত্তজসমুট্ঠাপনেন তথেৰ ফরণসমত্থতায. এৰং এতেসং সরীরফরণতায একস্স ঠানং ইতরং পহরতি, ইতরস্স চ অঞ্ঞন্তি অঞ্ঞমঞ্ঞেন সপ্পটিপক্খতং দস্সেতি, অঞ্ঞমঞ্ঞপটিপক্খওল়ারিকপ্পৰত্তি এৰ ৰা এতেসং ফরণং. ৰত্থারম্মণানি চ পবন্ধেন পৰত্তিহেতুভূতানি ফরণট্ঠানং দট্ঠব্বং, উভযৰতো চ পুগ্গলস্স ৰসেন অযং সপ্পটিপক্খতা দস্সিতা সুখদস্সনীযত্তা.

১৮১. কিলেসকামং সন্ধাযাতি ‘‘সঙ্কপ্পো কামো রাগো কামো’’তি (মহানি. ১; চূল়নি. অজিতমাণৰপুচ্ছানিদ্দেস ৮) এত্থ ৰুত্তং সঙ্কপ্পং সন্ধাযাতি অধিপ্পাযো. সোপি হি ৰিবাধতি উপতাপেতি চাতি কিলেসসন্থৰসম্ভৰতো কিলেসকামো ৰিভত্তো কিলেসৰত্থুসম্ভৰতো ৰা. কামপটিসংযুত্তাতি কামরাগসঙ্খাতেন কামেন সম্পযুত্তা, কামপটিবদ্ধা ৰা. অঞ্ঞেসু চ কামপটিসংযুত্তধম্মেসু ৰিজ্জমানেসু ৰিতক্কেযেৰ কামোপপদো ধাতুসদ্দো নিরুল়্হো ৰেদিতব্বো ৰিতক্কস্স কামপ্পসঙ্গপ্পৰত্তিযা সাতিসযত্তা. এস নযো ব্যাপাদধাতুআদীসু. পরস্স অত্তনো চ দুক্খাযনং ৰিহিংসা. ৰিহিংসন্তীতি হন্তুং ইচ্ছন্তি.

১৮২. উভযত্থ উপ্পন্নোপি অভিজ্ঝাসংযোগেন কম্মপথজননতো অনভিজ্ঝাকম্মপথভিন্দনতো চ কামৰিতক্কো ‘‘কম্মপথভেদো’’তি ৰুত্তো. ব্যাপাদো পনাতি ব্যাপাদৰচনেন ব্যাপাদৰিতক্কং দস্সেতি. সো হি ব্যাপাদধাতূতি. তথা ৰিহিংসায ৰিহিংসাধাতুযা চ ব্যাপাদৰসেন যথাসম্ভৰং পাণাতিপাতাদিৰসেন চ কম্মপথভেদো যোজেতব্বো. এত্থাতি দ্ৰীসু তিকেসু. সব্বকামাৰচরসব্বকুসলসঙ্গাহকেহি ইতরে দ্ৰে দ্ৰে সঙ্গহেত্ৰা কথনং সব্বসঙ্গাহিককথা. এত্থাতি পন এতস্মিং ছক্কেতি ৰুচ্চমানে কামধাতুৰচনেন কামাৰচরানং নেক্খম্মধাতুআদীনঞ্চ গহণং আপজ্জতি.

লভাপেতব্বাতি চক্খুধাতাদিভাৰং লভমানা ধম্মা নীহরিত্ৰা দস্সনেন লভাপেতব্বা. চরতি এত্থাতি চারো, কিং চরতি? সম্মসনং, সম্মসনস্স চারো সম্মসনচারো, তেভূমকধম্মানং অধিৰচনং.

সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা

১৮৩. চক্খুস্সাতি ৰিসেসকারণং অসাধারণসামিভাৰেন নিদ্দিট্ঠং. তঞ্হি পুগ্গলন্তরাসাধারণং নীলাদিসব্বরূপসাধারণঞ্চ. ৰিদহতীতি এৰং এৰঞ্চ তযা পৰত্তিতব্বন্তি ৰিনিযুজ্জমানং ৰিয উপ্পাদেতীতি অত্থো. ৰিদহতীতি চ ধাতুঅত্থো এৰ ৰিসিট্ঠো উপসগ্গেন দীপিতোতি ৰিনাপি উপসগ্গেন ধাতূতি এসো সদ্দো তমত্থং ৰদতীতি দট্ঠব্বো. কত্তুকম্মভাৰকরণঅধিকরণেসু ধাতুপদসিদ্ধি হোতীতি পঞ্চপি এতে অত্থা ৰুত্তা. সুৰণ্ণরজতাদিধাতুযো সুৰণ্ণাদীনং বীজভূতা সেলাদযো.

অত্তনো সভাৰং ধারেন্তীতি ধাতুযোতি এত্থাপি ধাতীতি ধাতূতি পদসিদ্ধি ৰেদিতব্বা. ধাতু-সদ্দো এৰ হি ধারণত্থোপি হোতীতি. কত্তুঅত্থোপি চাযং পুরিমেন অসদিসোতি নিস্সত্তসভাৰমত্তধারণঞ্চ ধাতু-সদ্দস্স পধানো অত্থোতি ৰিসুং ৰুত্তো. ধাতুযো ৰিয ধাতুযোতি এত্থ সীহ-সদ্দো ৰিয কেসরিম্হি নিরুল়্হো পুরিসেসু, সেলাৰযৰেসু নিরুল়্হো ধাতু-সদ্দো চ চক্খাদীসু উপচরিতো দট্ঠব্বো. ঞাণঞ্চ ঞেয্যঞ্চ ঞাণঞেয্যানি, তেসং অৰযৰা তপ্পভেদভূতা ধাতুযো ঞাণঞেয্যাৰযৰা. তত্থ ঞাণপ্পভেদা ধম্মধাতুএকদেসো, ঞেয্যপ্পভেদা অট্ঠারসাপীতি ঞাণঞেয্যাৰযৰমত্তা ধাতুযো হোন্তি. অথ ৰা ঞাণেন ঞাতব্বো সভাৰো ধাতুসদ্দেন ৰুচ্চমানো অৰিপরীততো ঞাণঞেয্যো, ন দিট্ঠিআদীহি ৰিপরীতগ্গাহকেহি ঞেয্যোতি অত্থো. তস্স ঞাণঞেয্যস্স অৰযৰা চক্খাদযো. ৰিসভাগলক্খণাৰযৰেসু রসাদীসু নিরুল়্হো ধাতু-সদ্দো তাদিসেসু অঞ্ঞাৰযৰেসু চক্খাদীসু উপচরিতো দট্ঠব্বো, রসাদীসু ৰিয ৰা চক্খাদীসু নিরুল়্হোৰ. নিজ্জীৰমত্তস্সেতং অধিৰচনন্তি এতেন নিজ্জীৰমত্তপদত্থে ধাতু-সদ্দস্স নিরুল়্হতং দস্সেতি. ছ ধাতুযো এতস্সাতি ছধাতুযো, যো লোকে ‘‘পুরিসো’’তি ধম্মসমুদাযো ৰুচ্চতি, সো ছধাতুরো ছন্নং পথৰীআদীনং নিজ্জীৰমত্তসভাৰানং সমুদাযমত্তো, ন এত্থ জীৰো পুরিসো ৰা অত্থীতি অত্থো.

চক্খাদীনং কমো পুব্বে ৰুত্তোতি ইধ একেকস্মিং তিকে তিণ্ণং তিণ্ণং ধাতূনং কমং দস্সেন্তো আহ ‘‘হেতুফলানুপুব্বৰৰত্থানৰসেনা’’তি. হেতুফলানং অনুপুব্বৰৰত্থানং হেতুফলভাৰোৰ. তত্থ হেতূতি পচ্চযো অধিপ্পেতো. ফলন্তি পচ্চযুপ্পন্নন্তি আহ ‘‘চক্খুধাতূ’’তিআদি. মনোধাতুধম্মধাতূনঞ্চ মনোৰিঞ্ঞাণস্স হেতুভাৰো যথাসম্ভৰং যোজেতব্বো, দ্ৰারভূতমনোৰসেন ৰা তস্সা মনোধাতুযা.

সব্বাসং ৰসেনাতি যথাৰুত্তানং আভাধাতুআদীনং পঞ্চতিংসায ধাতূনং ৰসেন. অপরমত্থসভাৰস্স পরমত্থসভাৰেসু ন কদাচি অন্তোগধতা অত্থীতি আহ ‘‘সভাৰতো ৰিজ্জমানান’’ন্তি. চন্দাভাসূরিযাভাদিকা ৰণ্ণনিভা এৰাতি আহ ‘‘রূপধাতুযেৰ হি আভাধাতূ’’তি. রূপাদিপটিবদ্ধাতি রাগৰত্থুভাৰেন গহেতব্বাকারো সুভনিমিত্তন্তি সন্ধায ‘‘রূপাদযোৰা’’তি অৰত্ৰা পটিবদ্ধৰচনং আহ. অসতিপি রাগৰত্থুভাৰে ‘‘কুসলৰিপাকারম্মণা সুভা ধাতূ’’তি দুতিযো ৰিকপ্পো ৰুত্তো. ৰিহিংসাধাতু চেতনা, পরৰিহেঠনছন্দো ৰা. অৰিহিংসা করুণা.

উভোপীতি ধম্মধাতুমনোৰিঞ্ঞাণধাতুযো. হীনাদীসু পুরিমনযেন হীল়িতা চক্খাদযো হীনা, সম্ভাৰিতা পণীতা, নাতিহীল়িতা নাতিসম্ভাৰিতা মজ্ঝিমাতি খন্ধৰিভঙ্গে আগতহীনদুকতোযেৰ নীহরিত্ৰা মজ্ঝিমা ধাতু ৰুত্তাতি ৰেদিতব্বা. ৰিঞ্ঞাণধাতু যদিপি ছৰিঞ্ঞাণধাতুৰসেন ৰিভত্তা, তথাপি ‘‘ৰিঞ্ঞাণধাতুগ্গহণেন তস্সা পুরেচারিকপচ্ছাচারিকত্তা মনোধাতু গহিতাৰ হোতী’’তি ৰুত্তত্তা আহ ‘‘ৰিঞ্ঞাণধাতু…পে… সত্তৰিঞ্ঞাণসঙ্খেপোযেৰা’’তি. অনেকেসং চক্খুধাতুআদীনং, তাসু চ একেকিস্সা নানপ্পকারতায নানাধাতূনং ৰসেন অনেকধাতুনানাধাতুলোকো ৰুত্তোতি আহ ‘‘অট্ঠারসধাতুপ্পভেদমত্তমেৰা’’তি.

‘‘চক্খুসোতঘানজিৰ্হাকাযমনোমনোৰিঞ্ঞাণধাতুভেদেনা’’তি অট্ঠকথাযং লিখিতং. তত্থ ন চক্খাদীনং কেৰলেন ধাতু-সদ্দেন সম্বন্ধো অধিপ্পেতো ৰিজাননসভাৰস্স পভেদৰচনতো. ৰিঞ্ঞাণধাতু-সদ্দেন সম্বন্ধে করিযমানে দ্ৰে মনোগহণানি ন কত্তব্বানি. ন হি দ্ৰে মনোৰিঞ্ঞাণধাতুযো অত্থীতি. ‘‘চক্খু…পে… কাযমনোৰিঞ্ঞাণমনোধাতূ’’তি ৰা ৰত্তব্বং অতুল্যযোগে দ্ৰন্দসমাসাভাৰতো. অযং পনেত্থ পাঠো সিযা ‘‘চক্খু…পে… কাযৰিঞ্ঞাণমনোমনোৰিঞ্ঞাণধাতুভেদেনা’’তি.

খন্ধাযতনদেসনা সঙ্খেপদেসনা, ইন্দ্রিযদেসনা ৰিত্থারদেসনাতি তদুভযং অপেক্খিত্ৰা নাতিসঙ্খেপৰিত্থারা ধাতুদেসনা. অথ ৰা সুত্তন্তভাজনীযে ৰুত্তধাতুদেসনা অতিসঙ্খেপদেসনা, আভাধাতুআদীনং অনেকধাতুনানাধাতুঅন্তানং ৰসেন দেসেতব্বা অতিৰিত্থারদেসনাতি তদুভযং অপেক্খিত্ৰা অযং ‘‘নাতিসঙ্খেপৰিত্থারা’’তি.

ভেরীতলং ৰিয চক্খুধাতু সদ্দস্স ৰিয ৰিঞ্ঞাণস্স নিস্সযভাৰতো. এতাহি চ উপমাহি নিজ্জীৰানং ভেরীতলদণ্ডাদীনং সমাযোগে নিজ্জীৰানং সদ্দাদীনং ৰিয নিজ্জীৰানং চক্খুরূপাদীনং সমাযোগে নিজ্জীৰানং চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীনং পৰত্তীতি কারণফলানং ধাতুমত্তত্তা কারকৰেদকভাৰৰিরহং দস্সেতি.

পুরেচরানুচরা ৰিযাতি নিজ্জীৰস্স কস্সচি কেচি নিজ্জীৰা পুরেচরানুচরা ৰিযাতি অত্থো. মনোধাতুযেৰ ৰা অত্তনো খণং অনতিৰত্তন্তী অত্তনো খণং অনতিৰত্তন্তানংযেৰ চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীনং অৰিজ্জমানেপি পুরেচরানুচরভাৰে পুব্বকালাপরকালতায পুরেচরানুচরা ৰিয দট্ঠব্বাতি অত্থো. সল্লমিৰ সূলমিৰ তিৰিধদুক্খতাসমাযোগতো দট্ঠব্বো. আসাযেৰ দুক্খং আসাদুক্খং, আসাৰিঘাতং দুক্খং ৰা. সঞ্ঞা হি অভূতং দুক্খদুক্খম্পি সুভাদিতো সঞ্জানন্তী তং আসং তস্সা চ ৰিঘাতং আসীসিতসুভাদিঅসিদ্ধিযা জনেতীতি. কম্মপ্পধানা সঙ্খারাতি ‘‘পটিসন্ধিযং পক্খিপনতো’’তিআদিমাহ. জাতিদুক্খানুবন্ধনতোতি অত্তনা নিব্বত্তিযমানেন জাতিদুক্খেন অনুবন্ধত্তা. ভৰপচ্চযা জাতি হি জাতিদুক্খন্তি. পদুমং ৰিয দিস্সমানং খুরচক্কং ৰিয রূপম্পি ইত্থিযাদিভাৰেন দিস্সমানং নানাৰিধুপদ্দৰং জনেতি. সব্বে অনত্থা রাগাদযো জাতিআদযো চ ৰিসভূতা অসন্তা সপ্পটিভযা চাতি তপ্পটিপক্খভূতত্তা অমতাদিতো দট্ঠব্বা.

মুঞ্চিত্ৰাপি অঞ্ঞং গহেত্ৰাৰাতি এতেন মক্কটস্স গহিতং সাখং মুঞ্চিত্ৰাপি আকাসে ঠাতুং অসমত্থতা ৰিয গহিতারম্মণং মুঞ্চিত্ৰাপি অঞ্ঞং অগ্গহেত্ৰা পৰত্তিতুং অসমত্থতায মক্কটসমানতং দস্সেতি. অট্ঠিৰেধৰিদ্ধোপি দমথং অনুপগচ্ছন্তো দুট্ঠস্সো অস্সখল়ুঙ্কো. রঙ্গগতো নটো রঙ্গনটো.

১৮৪. চক্খুঞ্চ পটিচ্চ রূপে চাতিআদিনা দ্ৰারারম্মণেসু একৰচনবহুৰচননিদ্দেসা একনানাসন্তানগতানং একসন্তানগতৰিঞ্ঞাণপচ্চযভাৰতো একনানাজাতিকত্তা চ.

সব্বধম্মেসূতি এত্থ সব্ব-সদ্দো অধিকারৰসেন যথাৰুত্তৰিঞ্ঞাণসঙ্খাতে আরম্মণসঙ্খাতে ৰা পদেসসব্বস্মিং তিট্ঠতীতি দট্ঠব্বো. মনোৰিঞ্ঞাণধাতুনিদ্দেসে ‘‘চক্খুৰিঞ্ঞাণধাতুযা উপ্পজ্জিত্ৰা নিরুদ্ধসমনন্তরা উপ্পজ্জতি মনোধাতু, মনোধাতুযাপি উপ্পজ্জিত্ৰা নিরুদ্ধসমনন্তরা উপ্পজ্জতি চিত্ত’’ন্তি চক্খুৰিঞ্ঞাণধাতানন্তরং মনোধাতু ৰিয মনোধাতানন্তরম্পি উপ্পজ্জতি চিত্তন্তি যাৰ অঞ্ঞা মনোধাতু উপ্পজ্জিস্সতি, তাৰ পৰত্তং সব্বং চিত্তং একত্তেন গহেত্ৰা ৰুত্তন্তি এৰম্পি অত্থো লব্ভতি. এৰঞ্হি সতি মনোৰিঞ্ঞাণধাতানন্তরং উপ্পন্নায মনোধাতুযা মনোৰিঞ্ঞাণধাতুভাৰপ্পসঙ্গো ন হোতিযেৰ. পঞ্চৰিঞ্ঞাণধাতুমনোধাতুক্কমনিদস্সনঞ্হি তব্বিধুরসভাৰেন উপ্পত্তিট্ঠানেন চ পরিচ্ছিন্নস্স চিত্তস্স মনোৰিঞ্ঞাণধাতুভাৰদস্সনত্থং, ন অনন্তরুপ্পত্তিমত্তেনাতি তব্বিধুরসভাৰে একত্তং উপনেত্ৰা দস্সনং যুজ্জতি. অনুপনীতেপি একত্তে তব্বিধুরসভাৰে একস্মিং দস্সিতে সামঞ্ঞৰসেন অঞ্ঞম্পি সব্বং তং সভাৰং দস্সিতং হোতীতি দট্ঠব্বং. পি-সদ্দেন মনোৰিঞ্ঞাণধাতুসম্পিণ্ডনে চ সতি ‘‘মনোৰিঞ্ঞাণধাতুযাপি সমনন্তরা উপ্পজ্জতি চিত্তং…পে… তজ্জা মনোৰিঞ্ঞাণধাতূ’’তি মনোৰিঞ্ঞাণধাতুগ্গহণেন ভৰঙ্গানন্তরং উপ্পন্নং মনোধাতুচিত্তং নিৰত্তিতং হোতীতি চে? ন, তস্সা মনোৰিঞ্ঞাণধাতুভাৰাসিদ্ধিতো. ন হি যং চোদীযতি, তদেৰ পরিহারায হোতীতি.

মনোধাতুযাপি মনোৰিঞ্ঞাণধাতুযাপীতি মনদ্ৰযৰচনেন দ্ৰিন্নং অঞ্ঞমঞ্ঞৰিধুরসভাৰতা দস্সিতাতি তেনেৰ মনোধাতাৰজ্জনস্স মনোৰিঞ্ঞাণধাতুভাৰো নিৰত্তিতোতি দট্ঠব্বো. ৰুত্তো হি তস্স মনোৰিঞ্ঞাণধাতুৰিধুরো মনোধাতুসভাৰো ‘‘সব্বধম্মেসু ৰা পন পঠমসমন্নাহারো উপ্পজ্জতী’’তিআদিনা. সা সব্বাপীতি এতং মুখমত্তনিদস্সনং. ন হি জৰনপরিযোসানা এৰ মনোৰিঞ্ঞাণধাতু, তদারম্মণাদীনিপি পন হোন্তিযেৰাতি. এৰং পঞ্চৰিঞ্ঞাণধাতুমনোধাতুৰিসিট্ঠসভাৰৰসেন সব্বং মনোৰিঞ্ঞাণধাতুং দস্সেত্ৰা পুন মনোদ্ৰারৰসেন সাতিসযং জৰনমনোৰিঞ্ঞাণধাতুং দস্সেন্তো ‘‘মনঞ্চ পটিচ্চা’’তিআদিমাহ. যদি পন ছন্নং দ্ৰারানং ৰসেন জৰনাৰসানানেৰ চিত্তানি ইধ ‘‘মনোৰিঞ্ঞাণধাতূ’’তি দস্সিতানীতি অযমত্থো গয্হেয্য, চুতিপটিসন্ধিভৰঙ্গানং অগ্গহিতত্তা সাৰসেসা দেসনা আপজ্জতি, তস্মা যথাৰুত্তেন নযেন অত্থো ৰেদিতব্বো. ছদ্ৰারিকচিত্তেহি ৰা সমানলক্খণানি অঞ্ঞানিপি ‘‘মনোৰিঞ্ঞাণধাতূ’’তি দস্সিতানীতি ৰেদিতব্বানি.

পটিচ্চাতি আগতট্ঠানেতি এত্থ ‘‘মনো চ নেসং গোচরৰিসযং পচ্চনুভোতী’’তিআদীসু (ম. নি. ১.৪৫৫) ৰিসুং কাতুং যুত্তং, ইধ পন ‘‘চক্খুঞ্চ পটিচ্চা’’তিআদীসু চ-সদ্দেন সম্পিণ্ডেত্ৰা আৰজ্জনস্সপি চক্খাদিসন্নিস্সিততাকরণং ৰিয মনঞ্চ পটিচ্চাতি আগতট্ঠানে মনোদ্ৰারসঙ্খাতভৰঙ্গসন্নিস্সিতমেৰ আৰজ্জনং কাতব্বন্তি অধিপ্পাযো.

অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৩. পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা

পঞ্হপুচ্ছকং হেট্ঠা ৰুত্তনযত্তা উত্তানমেৰাতি.

পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ধাতুৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৪. সচ্চৰিভঙ্গো

১. সুত্তন্তভাজনীযং

উদ্দেসৰণ্ণনা

১৮৯. সাসনক্কমোতি অরিযসচ্চানি ৰুচ্চন্তি অরিযসচ্চদেসনা ৰা. সকলঞ্হি সাসনং ভগৰতো ৰচনং সচ্চৰিনিমুত্তং নত্থীতি সচ্চেসু কমতি, সীলসমাধিপঞ্ঞাসঙ্খাতং ৰা সাসনং এতেসু কমতি, তস্মা কমতি এত্থাতি কমো, কিং কমতি? সাসনং, সাসনস্স কমো সাসনক্কমোতি সচ্চানি সাসনপৰত্তিট্ঠানানি ৰুচ্চন্তি, তংদেসনা চ তব্বোহারেনাতি.

তথাতি তংসভাৰাৰ. অৰিতথাতি অমুসাসভাৰা. অনঞ্ঞথাতি অঞ্ঞাকাররহিতা. দুক্খদুক্খতাতংনিমিত্ততাহি অনিট্ঠতা পীল়নট্ঠো, দ্ৰিধাপি পরিদহনং, কিলেসদাহসমাযোগো ৰা সন্তাপট্ঠোতি অযমেতেসং ৰিসেসো. পুগ্গলহিংসনং ৰা পীল়নং, অত্তনো এৰ তিখিণভাৰো সন্তাপনং সন্তাপোতি. এত্থ চ পীল়নট্ঠো দুক্খস্স সরসেনেৰ আৰিভৰনাকারো, ইতরে যথাক্কমং সমুদযমগ্গনিরোধদস্সনেহি আৰিভৰনাকারাতি অযং চতুন্নম্পি ৰিসেসো. তত্রতত্রাভিনন্দনৰসেন ব্যাপেত্ৰা ঊহনং রাসিকরণং দুক্খনিব্বত্তনং আযূহনং, সমুদযতো আগচ্ছতীতি ৰা আযং, দুক্খং. তস্স ঊহনং পৰত্তনং আযূহনং, সরসাৰিভাৰনাকারো এসো. নিদদাতি দুক্খন্তি নিদানং, ‘‘ইদং তং দুক্খ’’ন্তি সম্পটিচ্ছাপেন্তং ৰিয সমুট্ঠাপেতীতি অত্থো. দুক্খদস্সনেন চাযং নিদানট্ঠো আৰি ভৰতি. সংযোগপলিবোধট্ঠা নিরোধমগ্গদস্সনেহি, তে চ সংসারসংযোজনমগ্গনিৰারণাকারা দট্ঠব্বা.

নিস্সরন্তি এত্থ সত্তা, সযমেৰ ৰা নিস্সটং ৰিসংযুত্তং সব্বসঙ্খতেহি সব্বুপধিপটিনিস্সগ্গভাৰতোতি নিস্সরণং. অযমস্স সভাৰেন আৰিভৰনাকারো. ৰিৰেকাসঙ্খতামতট্ঠা সমুদযমগ্গদুক্খদস্সনাৰিভৰনাকারা, সমুদযক্খযঅপ্পচ্চযঅৰিনাসিতা ৰা. সংসারতো নিগ্গমনং নিয্যানং. অযমস্স সরসেন পকাসনাকারো, ইতরে সমুদযনিরোধদুক্খদস্সনেহি. তত্থ পলিবোধুপচ্ছেদৰসেন নিব্বানাধিগমোৰ নিব্বাননিমিত্ততা হেত্ৰট্ঠো. পঞ্ঞাপধানত্তা মগ্গস্স নিব্বানদস্সনং, চতুসচ্চদস্সনং ৰা দস্সনট্ঠো. চতুসচ্চদস্সনে কিলেসদুক্খসন্তাপৰূপসমনে চ আধিপচ্চং করোন্তি মগ্গঙ্গধম্মা সম্পযুত্তধম্মেসূতি সো মগ্গস্স অধিপতেয্যট্ঠোতি. ৰিসেসতো ৰা আরম্মণাধিপতিভূতা মগ্গঙ্গধম্মা হোন্তি ‘‘মগ্গাধিপতিনো ধম্মা’’তি ৰচনতোতি সো তেসং আকারো অধিপতেয্যট্ঠো. এৰমাদি আহাতি সম্বন্ধো. তত্থ অভিসমযট্ঠোতি অভিসমেতব্বট্ঠো, অভিসমযস্স ৰা ৰিসযভূতো অত্থো অভিসমযট্ঠো, অভিসমযস্সেৰ ৰা পৰত্তিআকারো অভিসমযট্ঠো, সো চেত্থ অভিসমেতব্বেন পীল়নাদিনা দস্সিতোতি দট্ঠব্বো.

কুচ্ছিতং খং দুক্খং. ‘‘সমাগমো সমেত’’ন্তিআদীসু কেৰলস্স আগম-সদ্দস্স এত-সদ্দস্স চ পযোগে সংযোগত্থস্স অনুপলব্ভনতো সং-সদ্দস্স চ পযোগে উপলব্ভনতো ‘‘সংযোগং দীপেতী’’তি আহ, এৰং ‘‘উপ্পন্নং উদিত’’ন্তি এত্থাপি. অয-সদ্দো গতিঅত্থসিদ্ধো হেতু-সদ্দো ৰিয কারণং দীপেতি অত্তনো ফলনিপ্ফাদনেন অযতি পৰত্ততি, এতি ৰা এতস্মা ফলন্তি অযোতি, সংযোগে উপ্পত্তিকারণং সমুদযোতি এত্থ ৰিসুং পযুজ্জমানাপি উপসগ্গ-সদ্দা সধাতুকং সংযোগত্থং উপ্পাদত্থঞ্চ দীপেন্তি কিরিযাৰিসেসকত্তাতি ৰেদিতব্বা.

অভাৰো এত্থ রোধস্সাতি নিরোধোতি এতেন নিব্বানস্স দুক্খৰিৰেকভাৰং দস্সেতি. সমধিগতে তস্মিং তদধিগমৰতো পুগ্গলস্স রোধাভাৰো পৰত্তিসঙ্খাতস্স রোধস্স পটিপক্খভূতায নিৰত্তিযা অধিগতত্তাতি এতস্মিঞ্চত্থে অভাৰো এতস্মিং রোধস্সাতি নিরোধোইচ্চেৰ পদসমাসো. দুক্খাভাৰো পনেত্থ পুগ্গলস্স, ন নিব্বানস্সেৰ. অনুপ্পাদো এৰ নিরোধো অনুপ্পাদনিরোধো. আযতিভৰাদীসু অপ্পৰত্তি, ন পন ভঙ্গোতি ভঙ্গৰাচকং নিরোধ-সদ্দং নিৰত্তেত্ৰা অনুপ্পাদৰাচকং গণ্হাতি. এতস্মিং অত্থে কারণে ফলোপচারং কত্ৰা নিরোধপচ্চযো নিরোধোতি ৰুত্তো. পটিপদা চ হোতি পুগ্গলস্স দুক্খনিরোধপ্পত্তিযা. ননু সা এৰ দুক্খনিরোধপ্পত্তীতি তস্সা এৰ সা পটিপদাতি ন যুজ্জতীতি? ন, পুগ্গলাধিগমস্স যেহি সো অধিগচ্ছতি, তেসং কারণভূতধম্মানঞ্চ পত্তিভাৰেন পটিপদাভাৰেন চ ৰুত্তত্তা. সচ্ছিকিরিযাসচ্ছিকরণধম্মানং অঞ্ঞত্তাভাৰেপি হি পুগ্গলসচ্ছিকিরিযধম্মভাৰেহি নানত্তং কত্ৰা নিদ্দেসো কতো. অথ ৰা দুক্খনিরোধপ্পত্তিযা নিট্ঠানং ফলন্তি তস্সা দুক্খনিরোধপ্পত্তিযা পটিপদতা দট্ঠব্বা.

বুদ্ধাদযো অরিযা পটিৰিজ্ঝন্তীতি এত্থ পটিৰিদ্ধকালে পৰত্তং বুদ্ধাদিৰোহারং ‘‘অগমা রাজগহং বুদ্ধো’’তিআদীসু (সু. নি. ৪১০) ৰিয পুরিমকালেপি আরোপেত্ৰা ‘‘বুদ্ধাদযো’’তি ৰুত্তং. তে হি বুদ্ধাদযো চতূহি মগ্গেহি পটিৰিজ্ঝন্তীতি. অরিযপটিৰিজ্ঝিতব্বানি সচ্চানি অরিযসচ্চানীতি চেত্থ পুরিমপদে উত্তরপদলোপো দট্ঠব্বো. অরিযা ইমন্তি পটিৰিজ্ঝিতব্বট্ঠেন একত্তং উপনেত্ৰা ‘‘ইম’’ন্তি ৰুত্তং. তস্মাতি তথাগতস্স অরিযত্তা তস্স সচ্চানীতি অরিযসচ্চানীতি ৰুচ্চন্তীতি অত্থো. তথাগতেন হি সযং অধিগতত্তা, তেনেৰ পকাসিতত্তা, ততো এৰ চ অঞ্ঞেহি অধিগমনীযত্তা তানি তস্স হোন্তীতি. অরিযভাৰসিদ্ধিতোপীতি এত্থ অরিযসাধকানি সচ্চানি অরিযসচ্চানীতি পুব্বে ৰিয উত্তরপদলোপো দট্ঠব্বো. অরিযানি সচ্চানীতিপীতি এত্থ অৰিতথভাৰেন অরণীযত্তা অধিগন্তব্বত্তা অরিযানি, অরিযৰোহারো ৰা অযং অৰিসংৰাদকো অৰিতথরূপো দট্ঠব্বো.

বাধনলক্খণন্তি এত্থ দুক্খদুক্খতন্নিমিত্তভাৰো বাধনা, উদযব্বযপীল়িততা ৰা. ভৰাদীসু জাতিআদিৰসেন চক্খুরোগাদিৰসেন চ অনেকধা দুক্খস্স পৰত্তনমেৰ পুগ্গলস্স সন্তাপনং, তদস্স কিচ্চং রসো. পৰত্তিনিৰত্তীসু সংসারমোক্খেসু পৰত্তি হুত্ৰা গয্হতীতি পৰত্তিপচ্চুপট্ঠানং. পভৰতি এতস্মা দুক্খং পটিসন্ধিযং নিব্বত্ততি পুরিমভৰেন পচ্ছিমভৰো ঘটিতো সংযুত্তো হুত্ৰা পৰত্ততীতি পভৰো. ‘‘এৰম্পি তণ্হানুসযে অনূহতে নিব্বত্ততী দুক্খমিদং পুনপ্পুন’’ন্তি (ধ. প. ৩৩৮) এৰং পুনপ্পুনং উপ্পাদনং অনুপচ্ছেদকরণং. ভৰনিস্সরণনিৰারণং পলিবোধো. রাগক্খযাদিভাৰেন সব্বদুক্খসন্ততা সন্তি. অচ্চুতিরসন্তি অচ্চুতিসম্পত্তিকং. চৰনং ৰা কিচ্চন্তি তদভাৰং কিচ্চমিৰ ৰোহরিত্ৰা অচ্চুতিকিচ্চন্তি অত্থো. অচৰনঞ্চ সভাৰস্সাপরিচ্চজনং অৰিকারতা দট্ঠব্বা. পঞ্চক্খন্ধনিমিত্তসুঞ্ঞতায অৰিগ্গহং হুত্ৰা গয্হতীতি অনিমিত্তপচ্চুপট্ঠানং. অনুসযুপচ্ছেদনৰসেন সংসারচারকতো নিগ্গমনূপাযভাৰো নিয্যানং. নিমিত্ততো পৰত্ততো চ চিত্তস্স ৰুট্ঠানং হুত্ৰা গয্হতীতি ৰুট্ঠানপচ্চুপট্ঠানং.

অসুৰণ্ণাদি সুৰণ্ণাদি ৰিয দিস্সমানং মাযাতি ৰত্থুসব্ভাৰা তস্সা ৰিপরীততা ৰুত্তা. উদকং ৰিয দিস্সমানা পন মরীচি উপগতানং তুচ্ছা হোতি, ৰত্থুমত্তম্পি তস্সা ন দিস্সতীতি ৰিসংৰাদিকা ৰুত্তা. মরীচিমাযাঅত্তানং ৰিপক্খো ভাৰো তচ্ছাৰিপরীতভূতভাৰো. অরিযঞাণস্সাতি অৰিতথগাহকস্স ঞাণস্স, তেন পটিৰেধপচ্চৰেক্খণানি গয্হন্তি, তেসঞ্চ গোচরভাৰো পটিৰিজ্ঝিতব্বতাআরম্মণভাৰো চ দট্ঠব্বো. অগ্গিলক্খণং উণ্হত্তং. তঞ্হি কত্থচি কট্ঠাদিউপাদানভেদেপি ৰিসংৰাদকং ৰিপরীতং অভূতং ৰা কদাচি ন হোতি. ‘‘ব্যাধিধম্মা জরাধম্মা, অথো মরণধম্মিনো’’তি (অ. নি. ৩.৩৯; ৫.৫৭) এত্থ ৰুত্তা জাতিআদিকা লোকপকতি. মনুস্সানং উদ্ধং দীঘতা, একচ্চানং তিরচ্ছানানং তিরিযং দীঘতা, ৰুদ্ধিনিট্ঠং পত্তানং পুন অৰড্ঢনং এৰমাদিকা চাতি ৰদন্তি. তচ্ছাৰিপরীতভূতভাৰেসু পচ্ছিমো তথতা, পঠমো অৰিতথতা, মজ্ঝিমো অনঞ্ঞথতাতি অযমেতেসং ৰিসেসো.

দুক্খা অঞ্ঞং ন বাধকন্তি কস্মা ৰুত্তং, ননু তণ্হাপি জাতি ৰিয দুক্খনিমিত্ততায বাধিকাতি? ন, বাধকপভৰভাৰেন ৰিসুং গহিতত্তা. জাতিআদীনং ৰিয ৰা দুক্খস্স অধিট্ঠানভাৰো দুক্খদুক্খতা চ বাধকতা, ন দুক্খস্স পভৰকতাতি নত্থি তণ্হায পভৰকভাৰেন গহিতায বাধকত্তপ্পসঙ্গো. তেনাহ ‘‘দুক্খা অঞ্ঞং ন বাধক’’ন্তি. বাধকত্তনিযামেনাতি দুক্খং বাধকমেৰ, দুক্খমেৰ বাধকন্তি এৰং দ্ৰিধাপি বাধকত্তাৰধারণেনাতি অত্থো. তং ৰিনা নাঞ্ঞতোতি সতিপি অৰসেসকিলেসঅৰসেসাকুসলসাসৰকুসলমূলাৰসেসসাসৰকুসলধম্মানং দুক্খহেতুভাৰে ন তণ্হায ৰিনা তেসং দুক্খহেতুভাৰো অত্থি, তেহি পন ৰিনাপি তণ্হায দুক্খহেতুভাৰো অত্থি কুসলেহি ৰিনা অকুসলেহি, রূপাৰচরাদীহি ৰিনা কামাৰচরাদীহি চ তণ্হায দুক্খনিব্বত্তকত্তা. তচ্ছনিয্যানভাৰত্তাতি দ্ৰিধাপি নিযমেন তচ্ছো নিয্যানভাৰো এতস্স, ন মিচ্ছামগ্গস্স ৰিয ৰিপরীততায, লোকিযমগ্গস্স ৰিয ৰা অনেকন্তিকতায অতচ্ছোতি তচ্ছনিয্যানভাৰো, মগ্গো. তস্স ভাৰো তচ্ছনিয্যানভাৰত্তং, তস্মা তচ্ছনিয্যানভাৰত্তা. সব্বত্থ দ্ৰিধাপি নিযমেন তচ্ছাৰিপরীতভূতভাৰো ৰুত্তোতি আহ ‘‘ইতি তচ্ছাৰিপল্লাসা’’তিআদি.

সচ্চ-সদ্দস্স সম্ভৰন্তানং অত্থানং উদ্ধরণং, সম্ভৰন্তে ৰা অত্থে ৰত্ৰা অধিপ্পেতত্থস্স উদ্ধরণং অত্থুদ্ধারো. ৰিরতিসচ্চেতি মুসাৰাদৰিরতিযং. ন হি অঞ্ঞৰিরতীসু সচ্চ-সদ্দো নিরুল়্হোতি. ‘‘ইদমেৰ সচ্চং, মোঘমঞ্ঞ’’ন্তি গহিতা দিট্ঠি দিট্ঠিসচ্চং. ‘‘অমোসধম্মং নিব্বানং, তদরিযা সচ্চতো ৰিদূ’’তি (সু. নি. ৭৬৩) অমোসধম্মত্তা নিব্বানং পরমত্থসচ্চং ৰুত্তং. তস্স পন তংসম্পাপকস্স চ মগ্গস্স পজাননা পটিৰেধো অৰিৰাদকারণন্তি দ্ৰযম্পি ‘‘একঞ্হি সচ্চং ন দুতিযমত্থি, যস্মিং পজা নো ৰিৰদে পজান’’ন্তি (সু. নি. ৮৯০; মহানি. ১১৯) মিস্সা গাথায সচ্চন্তি ৰুত্তং.

নেতং দুক্খং অরিযসচ্চন্তি আগচ্ছেয্য, নেতং ঠানং ৰিজ্জতীতি এতেন জাতিআদীনং দুক্খঅরিযসচ্চভাৰে অৰিপরীততং দস্সেতি, অঞ্ঞং দুক্খং অরিযসচ্চন্তি আগচ্ছেয্য, নেতং ঠানং ৰিজ্জতীতি ইমিনা দুক্খঅরিযসচ্চভাৰস্স জাতিআদীসু নিযততং. সচেপি কথঞ্চি কোচি এৰংচিত্তো আগচ্ছেয্য, পঞ্ঞাপনে পন সহধম্মেন পঞ্ঞাপনে অত্তনো ৰাদস্স চ পঞ্ঞাপনে সমত্থো নত্থীতি দস্সেতুং ‘‘অহমেতং…পে… পঞ্ঞাপেস্সামীতি আগচ্ছেয্য, নেতং ঠানং ৰিজ্জতী’’তি ৰুত্তং. জাতিআদীনং অনঞ্ঞথতা অঞ্ঞস্স চ তথাভূতস্স অভাৰোযেৰেত্থ ঠানাভাৰো. সচেপি কোচি আগচ্ছেয্য, আগচ্ছতু, ঠানং পন নত্থীতি অযমেত্থ সুত্তত্থো. এস নযো দুতিযসুত্তেপি. তত্থ পন সম্পত্ততা পচ্চক্খতা চ পঠমতা, তংনিমিত্ততা দুতিযতা, তদুপসমতা ততিযতা, তংসম্পাপকতা চতুত্থতাতি দট্ঠব্বা.

নিব্বুতিকামেন পরিজাননাদীহি অঞ্ঞং কিঞ্চি কিচ্চং কাতব্বং নত্থি, ধম্মঞাণকিচ্চং ৰা ইতো অঞ্ঞং নত্থি, পরিঞ্ঞেয্যাদীনি চ এতপ্পরমানেৰাতি চত্তারেৰ ৰুত্তানি. তণ্হায আদীনৰদস্সাৰীনং ৰসেন ‘‘তণ্হাৰত্থুআদীনং এতংপরমতাযা’’তি ৰুত্তং. তথা আলযে পঞ্চকামগুণসঙ্খাতে, সকলৰত্থুকামসঙ্খাতে, ভৰত্তযসঙ্খাতে ৰা দুক্খে দোসদস্সাৰীনং ৰসেন ‘‘আলযাদীনং এতংপরমতাযা’’তি ৰুত্তং.

সহেতুকেন দুক্খেনাতি এতেন দুক্খস্স অব্বোচ্ছিন্নতাদস্সনেন অতিসংৰেগৰত্থুতং দস্সেতি.

পটিৰেধঞাণং ৰিয সকিদেৰ বুজ্ঝতি, অথ খো অনু অনু বুজ্ঝনতো অনুবোধো, অনুস্সৰাকারপরিৰিতক্কদিট্ঠিনিজ্ঝানক্খন্তিঅনুগতো ৰা বোধো অনুবোধো. ন হি সো পচ্চক্খতো বুজ্ঝতি, অনুস্সৰাদিৰসেন পন কপ্পেত্ৰা গণ্হাতীতি. কিচ্চতোতি পরিজাননাদিতো. তংকিচ্চকরণেনেৰ হি তানি তস্স পাকটানি. ৰিৰট্টানুপস্সনায হি সঙ্খারেহি পতিলীযমানমানসস্স উপ্পজ্জমানং মগ্গঞাণং ৰিসঙ্খারং দুক্খনিস্সরণং আরম্মণং কত্ৰা দুক্খং পরিচ্ছিন্দতি, দুক্খগতঞ্চ তণ্হং পজহতি, নিরোধঞ্চ ফুসতি আদিচ্চো ৰিয পভায, সম্মাসঙ্কপ্পাদীহি সহ উপ্পন্নং তং মগ্গং ভাৰেতি, ন চ সঙ্খারে অমুঞ্চিত্ৰা পৰত্তমানেন ঞাণেন এতং সব্বং সক্কা কাতুং নিমিত্তপৰত্তেহি অৰুট্ঠিতত্তা, তস্মা এতানি কিচ্চানি করোন্তং তং ঞাণং দুক্খাদীনি ৰিভাৰেতি তত্থ সম্মোহনিৰত্তনেনাতি ‘‘চত্তারিপি সচ্চানি পস্সতী’’তি ৰুত্তং.

দুক্খসমুদযম্পি সো পস্সতীতি কালন্তরদস্সনং সন্ধায ৰুত্তন্তি চে? ন, ‘‘যো নু খো, আৰুসো, দুক্খং পস্সতি, দুক্খসমুদযম্পি সো পস্সতী’’তিআদিনা (সং. নি. ৫.১১০০) একদস্সিনো অঞ্ঞত্তযদস্সিতাৰিচারণায তস্সা সাধনত্থং গৰংপতিত্থেরেন ইমস্স সুত্তস্স আহরিতত্তা পচ্চেকঞ্চ সচ্চেসু দিস্সমানেসু অঞ্ঞত্তযদস্সনস্স যোজিতত্তা. অঞ্ঞথা অনুপুব্বাভিসমযে পুরিমদিট্ঠস্স পচ্ছা অদস্সনতো সমুদযাদিদস্সিনো দুক্খাদিদস্সনতা ন যোজেতব্বা সিযাতি. সুদ্ধসঙ্খারপুঞ্জমত্তদস্সনতো সক্কাযদিট্ঠিপরিযুট্ঠানং নিৰারেতি. ‘‘লোকসমুদযং খো, কচ্চান, যথাভূতং সম্মপ্পঞ্ঞায পস্সতো যা লোকে নত্থিতা, সা ন হোতী’’তি ৰচনতো সমুদযদস্সনং হেতুফলপ্পবন্ধাৰিচ্ছেদদস্সনৰসেন উচ্ছেদদিট্ঠিপরিযুট্ঠানং নিৰত্তেতি. ‘‘লোকনিরোধং খো…পে… পস্সতো যা লোকে অত্থিতা, সা ন হোতী’’তি (সং. নি. ২.১৫) ৰচনতো নিরোধদস্সনং হেতুনিরোধা ফলনিরোধদস্সনৰসেন সস্সতদিট্ঠিপরিযুট্ঠানং নিৰারেতি. অত্তকারস্স পচ্চক্খদস্সনতো মগ্গদস্সনেন ‘‘নত্থি অত্তকারে, নত্থি পরকারে, নত্থি পুরিসকারে’’তিআদিকং (দী. নি. ১.১৬৮) অকিরিযদিট্ঠিপরিযুট্ঠানং পজহতি. ‘‘নত্থি হেতু, নত্থি পচ্চযো সত্তানং সংকিলেসায, অহেতূ অপ্পচ্চযা সত্তা সংকিলিস্সন্তি. নত্থি হেতু…পে… ৰিসুদ্ধিযা, অহেতূ অপ্পচ্চযা সত্তা ৰিসুজ্ঝন্তী’’তিআদিকা অহেতুকদিট্ঠি চ ইধ অকিরিযদিট্ঠিগ্গহণেন গহিতাতি দট্ঠব্বা. সাপি হি ৰিসুদ্ধিমগ্গদস্সনেন পহীযতীতি.

দুক্খঞাণং সমুদযফলস্স দুক্খস্স অধুৰাদিভাৰং পস্সতীতি ফলে ৰিপ্পটিপত্তিং নিৰত্তেতি. ‘‘ইস্সরো লোকং পৰত্তেতি নিৰত্তেতি চা’’তি ইস্সরকারণিনো ৰদন্তি, পধানতো আৰি ভৰতি, তত্থেৰ চ পতিলীযতীতি পধানকারণিনো. ‘‘কালৰসেনেৰ পৰত্ততি নিৰত্ততি চা’’তি কালৰাদিনো. ‘‘সভাৰেনেৰ সম্ভোতি ৰিভোতি চা’’তি সভাৰৰাদিনো. আদি-সদ্দেন অণূহি লোকো পৰত্ততি, সব্বং পুব্বেকতহেতূতি এৰমাদি অকারণপরিগ্গহো দট্ঠব্বো. রামুদকাল়ারাদীনং ৰিয অরূপলোকে, নিগণ্ঠাদীনং ৰিয লোকথুপিকায অপৰগ্গো মোক্খোতি গহণং. আদি-সদ্দেন পধানস্স অপ্পৰত্তি, গুণৰিযুত্তস্স অত্তনো সকত্তনি অৰট্ঠানং, ব্রহ্মুনা সলোকতা, দিট্ঠধম্মনিব্বানৰাদাতি এৰমাদিগ্গহণঞ্চ দট্ঠব্বং. এত্থ গুণৰিযুত্তস্সাতি বুদ্ধিসুখদুক্খইচ্ছাদোসপযত্তধম্মাধম্মসঙ্খারেহি নৰহি অত্তগুণেহি ৰিপ্পযুত্তস্সাতি কণাদভক্খৰাদো. ইন্দ্রিযতপ্পনপুত্তমুখদস্সনাদীহি ৰিনা অপৰগ্গো নত্থীতি গহেত্ৰা তথাপৰত্তনং কামসুখল্লিকানুযোগো.

অজ্ঝত্তিকবাহিরেসু দ্ৰাদসসু আযতনেসু কামভৰৰিভৰতণ্হাৰসেন দ্ৰাদস তিকা ছত্তিংস তণ্হাৰিচরিতানি. খুদ্দকৰত্থুৰিভঙ্গে ৰা আগতনযেন কালৰিভাগং অনামসিত্ৰা ৰুত্তানি. ৰীমংসিদ্ধিপাদাদযো বোধিপক্খিযা কিচ্চনানত্তেন ৰুত্তা, অত্থতো একত্তা সম্মাদিট্ঠিমুখেন তত্থ অন্তোগধা. তযো নেক্খম্মৰিতক্কাদযোতি লোকিযক্খণে অলোভমেত্তাকরুণাসম্পযোগৰসেন ভিন্না মগ্গক্খণে লোভব্যাপাদৰিহিংসাসমুচ্ছেদৰসেন তযোতি একোপি ৰুত্তো. এস নযো সম্মাৰাচাদীসু. অপ্পিচ্ছতাসন্তুট্ঠিতানং পন ভাৰে সম্মাআজীৰসম্ভৰতো তেন তেসং সঙ্গহো দট্ঠব্বো. ভৰন্তরেপি জীৰিতহেতুপি অরিযেহি অৰীতিক্কমনীযত্তা অরিযকন্তানং সম্মাৰাচাদিসীলানং গহণেন যেন সদ্ধাহত্থেন তানি পরিগ্গহেতব্বানি, সো সদ্ধাহত্থো গহিতোযেৰ হোতীতি ততো অনঞ্ঞানি সদ্ধিন্দ্রিযসদ্ধাবলানি তত্থ অন্তোগধানি হোন্তি. তেসং অত্থিতাযাতি সদ্ধিন্দ্রিযসদ্ধাবলছন্দিদ্ধিপাদানং অত্থিতায সীলস্স অত্থিভাৰতো তিৰিধেনপি সীলেন তে তযোপি গহিতাতি তত্থ অন্তোগধা. চিত্তসমাধীতি চিত্তিদ্ধিপাদং ৰদতি. ‘‘চিত্তং পঞ্ঞঞ্চ ভাৰয’’ন্তি (সং. নি. ১.২৩, ১৯২) হি চিত্তমুখেন সমাধি ৰুত্তোতি সমাধিমুখেন চিত্তম্পি ৰত্তব্বতং অরহতি. চিত্তিদ্ধিপাদভাৰনায পন সমাধিপি অধিমত্তো হোতীতি ৰীমংসিদ্ধিপাদাদিৰচনং ৰিয চিত্তিদ্ধিপাদৰচনং অৰত্ৰা ইধ ‘‘চিত্তসমাধী’’তি ৰুত্তং. ‘‘পীতিমনস্স কাযো পস্সম্ভতি, পস্সদ্ধকাযো সুখং ৰেদেতি, সুখিনো চিত্তং সমাধিযতী’’তি (দী. নি. ৩.৩৫৯; সং. নি. ৫.৩৭৬; অ. নি. ৩.৯৬; ১১.১২) ৰচনতো সমাধিউপকারা পীতিপস্সদ্ধিযো, তস্মা সমাধিগ্গহণেন গহিতা, উপেক্খা পন সমাধিউপকারকতো তংসদিসকিচ্চতো চ, তস্মা সম্মাসমাধিৰসেন এতেসং অন্তোগধতা দট্ঠব্বা.

ভারো ৰিয ৰিঘাতকত্তা. দুব্ভিক্খমিৰ বাধকত্তা. ‘‘নিব্বানপরমং সুখ’’ন্তি (ম. নি. ২.২১৫, ২১৭; ধ. প. ২০৩, ২০৪) সুখভাৰতো সুভিক্খমিৰ. অনিট্ঠভাৰতো সাসঙ্কসপ্পটিভযতো চ দুক্খং ৰেরীৰিসরুক্খভযওরিমতীরূপমং.

তথত্থেনাতি তথসভাৰেন, পরিঞ্ঞেয্যভাৰেনাতি অত্থো. এতেন অরিযসচ্চদ্ৰযং সিযা দুক্খং, ন অরিযসচ্চং, সিযা অরিযসচ্চং, ন দুক্খন্তি ইমমত্থং দস্সেতি. অরিযসচ্চ-সদ্দপরা হি দুক্খাদিসদ্দা পরিঞ্ঞেয্যাদিভাৰং ৰদন্তি. তেনেৰ অরিযসচ্চ-সদ্দানপেক্খং দুক্খ-সদ্দং সন্ধায মগ্গসম্পযুত্তসামঞ্ঞফলধম্মানং আদিপদসঙ্গহো ৰুত্তো, তদপেক্খং সন্ধায চতুত্থপদসঙ্গহো. সমুদযাদীসু অৰসেসকিলেসাদযো সমুদযো, ন অরিযসচ্চং, সঙ্খারনিরোধো নিরোধসমাপত্তি চ নিরোধো, ন অরিযসচ্চং, অরিযমগ্গতো অঞ্ঞানি মগ্গঙ্গানি মগ্গো, ন অরিযসচ্চন্তি ইমিনা নযেন যোজনা কাতব্বা. দুক্খং ৰেদনীযম্পি সন্তং ৰেদকরহিতং, কেৰলং পন তস্মিং অত্তনো পচ্চযেহি পৰত্তমানে দুক্খং ৰেদেতীতি ৰোহারমত্তং হোতি. এৰং ইতরেসুপি.

কিরিযাৰ ৰিজ্জতীতি সমুদযমেৰ ৰদতি, তস্স ৰা দুক্খপচ্চযভাৰং. মগ্গো অত্থীতি ৰত্তব্বে ‘‘মগ্গমত্থী’’তি ওকারস্স অভাৰো কতোতি দট্ঠব্বো. গমকোতি গন্তা. সাসৰতা অসুভতাতি কত্ৰা নিরোধমগ্গা সুভা এৰ. দুক্খাদীনং পরিযাযেন সমুদযাদিভাৰো চ অত্থি, ন পন নিরোধভাৰো, নিরোধস্স ৰা দুক্খাদিভাৰোতি ন অঞ্ঞমঞ্ঞসমঙ্গিতাতি আহ ‘‘নিরোধসুঞ্ঞানি ৰা’’তিআদি. সমুদযে দুক্খস্সাভাৰতোতি পোনোব্ভৰিকায তণ্হায পুনব্ভৰস্স অভাৰতো. যথা ৰা পকতিৰাদীনং ৰিকারাৰিভাৰতো পুব্বে পটিপ্পলীনা চ পকতিভাৰেনেৰ তিট্ঠন্তি, ন এৰং সমুদযসম্পযুত্তম্পি দুক্খং সমুদযভাৰেন তিট্ঠতীতি আহ ‘‘সমুদযে দুক্খস্সাভাৰতো’’তি. যথা অৰিভত্তেহি ৰিকারেহি মহন্তা ৰিসেসিন্দ্রিযভূতৰিসেসেহি পকতিভাৰেনেৰ ঠিতেহি পকতি সগব্ভা পকতিৰাদীনং, এৰং ন ফলেন সগব্ভো হেতূতি অত্থো. দুক্খসমুদযানং নিরোধমগ্গানঞ্চ অসমৰাযাতি এতং ৰিৰরন্তো আহ ‘‘ন হেতুসমৰেতং হেতুফল’’ন্তিআদি. তত্থ ইধ তন্তূসু পটো, কপালেসু ঘটো, বিরণেসু কটো, দ্ৰীসু অণূসু দ্ৰিঅণুকন্তিআদিনা ইধ বুদ্ধিৰোহারজনকো অৰিসুং সিদ্ধানং সম্বন্ধো সমৰাযো, তেন সমৰাযেন কারণেসু দ্ৰীসু অণূসু দ্ৰিঅণুকং ফলং সমৰেতং একীভূতমিৰ সম্বন্ধং, তীসু অণূসু তিঅণুকন্তি এৰং মহাপথৰিমহাউদকমহাঅগ্গিমহাৰাতক্খন্ধপরিযন্তং ফলং অত্তনো কারণেসু সমৰেতন্তি সমৰাযৰাদিনো ৰদন্তি. এৰং পন ৰদন্তেহি অপরিমাণেসু কারণেসু মহাপরিমাণং একং ফলং সমৰেতং অত্তনো অন্তোগধেহি কারণেহি সগব্ভং অসুঞ্ঞন্তি ৰুত্তং হোতি, এৰমিধ সমৰাযাভাৰা ফলে হেতু নত্থীতি হেতুসুঞ্ঞং ফলন্তি অত্থো.

পৰত্তিভাৰতোতি সংসারস্স পৰত্তিভাৰতো. চতুআহারভেদতোতি ইমিনা চত্তারো আহারভেদে তেহি ভিন্নে তপ্পচ্চযধম্মভেদে চ সঙ্গণ্হাতি. রূপাভিনন্দনাদিভেদো রূপাদিখন্ধৰসেন, আরম্মণৰসেন ৰা. উপাদানেহি উপাদীযতীতি উপাদি, উপাদানক্খন্ধপঞ্চকং. নিব্বানঞ্চ তংনিস্সরণভূতং তস্স ৰূপসমো তংসন্তীতি কত্ৰা তস্স যাৰ পচ্ছিমং চিত্তং, তাৰ সেসতং, ততো পরঞ্চ অনৰসেসতং উপাদায ‘‘সউপাদিসেসনিব্বানধাতু অনুপাদিসেসনিব্বানধাতূ’’তি দ্ৰিধা ৰোহরীযতীতি. ‘‘সম্মাদিট্ঠি সম্মাসঙ্কপ্পো ৰিপস্সনা, ইতরে সমথো’’তি ৰদন্তি. সীলম্পি হি সমথস্স উপকারকত্তা সমথগ্গহণেন গয্হতীতি তেসং অধিপ্পাযো. অথ ৰা যানদ্ৰযৰসেন লদ্ধো মগ্গো সমথো ৰিপস্সনাতি আগমনৰসেন ৰুত্তোতি দট্ঠব্বো. সপ্পদেসত্তাতি সীলক্খন্ধাদীনং একদেসত্তাতি অত্থো. সীলক্খন্ধাদযো হি সব্বলোকিযলোকুত্তরসীলাদিসঙ্গাহকা, অরিযমগ্গো লোকুত্তরোযেৰাতি তদেকদেসো হোতি.

ওনতসহাযো ৰিয ৰাযামো পগ্গহকিচ্চসামঞ্ঞতো. অংসকূটং দত্ৰা ঠিতসহাযো ৰিয সতি অপিলাপনৰসেন নিচ্চলভাৰকরণসামঞ্ঞতো. সজাতিতোতি সৰিতক্কসৰিচারাদিভেদেসু সমানায সমাধিজাতিযাতি অত্থো. কিরিযতোতি সমাধিঅনুরূপকিরিযতো. ততো এৰ হি ‘‘চত্তারো সতিপট্ঠানা সমাধিনিমিত্তা, চত্তারো সম্মপ্পধানা সমাধিপরিক্খারা’’তি (ম. নি. ১.৪৬২) সতিৰাযামানং সমাধিস্স নিমিত্তপরিক্খারভাৰো ৰুত্তোতি.

আকোটেন্তেন ৰিযাতি ‘‘অনিচ্চং অনিচ্চ’’ন্তিআদিনা পঞ্ঞাসদিসেন কিচ্চেন সমন্ততো আকোটেন্তেন ৰিয ‘‘অনিচ্চং খযট্ঠেন, দুক্খং ভযট্ঠেনা’’তিআদিনা পরিৰত্তন্তেন ৰিয চ আদায ঊহিত্ৰা দিন্নমেৰ পঞ্ঞা পটিৰিজ্ঝতি. দ্ৰিন্নং সমানকালত্তেপি পচ্চযভাৰেন সঙ্কপ্পস্স পুরিমকালস্স ৰিয নিদ্দেসো কতো. সজাতিতোতি ‘‘দুক্খে ঞাণ’’ন্তিআদীসু সমানায পঞ্ঞাজাতিযা. কিরিযতোতি এত্থ পঞ্ঞাসদিসকিচ্চং কিরিযাতি ৰুত্তং, পুব্বে পন সমাধিউপকারকং তদনুরূপং কিচ্চন্তি অযমেত্থ ৰিসেসো. ‘‘সব্বং, ভিক্খৰে, অভিঞ্ঞেয্য’’ন্তি (সং. নি. ৪.৪৬) ৰচনতো চত্তারিপি অভিমুখং পচ্চক্খতো ঞাতব্বানি, অভিৰিসিট্ঠেন ৰা ঞাণেন ঞাতব্বানীতি অভিঞ্ঞেয্যানি.

দুরভিসম্ভৰতরন্তি অভিসম্ভৰিতুং সাধেতুং অসক্কুণেয্যতরং, সত্তিৰিঘাতেন দুরধিগমন্তি অত্থো. বাধকপভৰসন্তিনিয্যানলক্খণেহি ৰৰত্থানং সলক্খণৰৰত্থানং. দুরৰগাহত্থেন গম্ভীরত্তাতি ওল়ারিকা দুক্খসমুদযা. তিরচ্ছানগতানম্পি হি দুক্খং আহারাদীসু চ অভিলাসো পাকটো, পীল়নাদিআযূহনাদিৰসেন পন ‘‘ইদং দুক্খং, ইদমস্স কারণ’’ন্তি যাথাৰতো ওগাহিতুং অসক্কুণেয্যত্তা গম্ভীরা, সণ্হসুখুমধম্মত্তা নিরোধমগ্গা সভাৰতো এৰ গম্ভীরত্তা দুরৰগাহা, তেনেৰ উপ্পন্নে মগ্গে নত্থি নিরোধমগ্গানং যাথাৰতো অনৰগাহোতি. নিব্বানম্পি মগ্গেন অধিগন্তব্বত্তা তস্স ফলন্তি অপদিস্সতীতি আহ ‘‘ফলাপদেসতো’’তি. ৰুত্তঞ্হি ‘‘দুক্খনিরোধে ঞাণং অত্থপটিসম্ভিদা’’তি (ৰিভ. ৭১৯). মগ্গোপি নিরোধস্স সম্পাপকভাৰতো হেতূতি অপদিস্সতীতি আহ ‘‘হেতুঅপদেসতো’’তি. ৰুত্তম্পি চেতং ‘‘দুক্খনিরোধগামিনিযা পটিপদায ঞাণং ধম্মপটিসম্ভিদা’’তি (ৰিভ. ৭১৯). ইতি ৰিজঞ্ঞাতি ইতি-সদ্দেন ৰিজাননক্কমং দস্সেতি. এৰং পকারেহীতি এৰং-সদ্দেন ৰিজাননকারণভূতে নযে.

উদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১. দুক্খসচ্চনিদ্দেসো

জাতিনিদ্দেসৰণ্ণনা

১৯০. তত্থ …পে… অযং মাতিকাতি নিদ্দেসৰারআদিম্হি ৰুত্তে জাতিআদিনিদ্দেসে তেসং জাতিআদীনং নিদ্দেসৰসেন দুক্খস্স অরিযসচ্চস্স কথনত্থায, তেসু ৰা জাতিআদীসু তেসঞ্চ দুক্খট্ঠে ৰেদিতব্বে জাতিআদীনং নিদ্দেসৰসেন দুক্খস্স অরিযসচ্চস্স কথনত্থায দুক্খদুক্খন্তিআদিকা দুক্খমাতিকা ৰেদিতব্বাতি অত্থো. অথ ৰা তত্থাতি তস্মিং নিদ্দেসৰারে. ‘‘জাতিপি দুক্খা…পে… সংখিত্তেন পঞ্চুপাদানক্খন্ধা দুক্খা’’তি অযং দুক্খস্স অরিযসচ্চস্স কথনত্থায মাতিকাতি যথাদস্সিতস্স জাতিআদিনিদ্দেসস্স মাতিকাভাৰং দীপেতি. তং দীপেত্ৰা পুন যস্মিং পদদ্ৰযে ঠত্ৰা দুক্খং অরিযসচ্চং কথেতব্বং, তস্স নিদ্ধারণত্থং সব্বং দুক্খং সঙ্কড্ঢেন্তো আহ ‘‘ইদঞ্হি দুক্খং নামা’’তিআদি.

সভাৰতোতি দুক্খৰেদযিতসভাৰতো. নামতোতি তেনেৰ সভাৰেন লদ্ধনামতো. তেন ন অঞ্ঞেন পরিযাযেন ইদং দুক্খং নাম, অথ খো দুক্খত্তাযেৰাতি সভাৰেন নামং ৰিসেসেতি. অথ ৰা নামতোতি উদযব্বযৰন্ততায লদ্ধনামতো. যথা অঞ্ঞে উদযব্বযৰন্তো ধম্মা ন সভাৰতো দুক্খা, ন এৰং ইদং, অথ খো সভাৰতো দুক্খা, ভূতমেৰেদং দুক্খন্তি পুরিমেন দুক্খ-সদ্দেন পচ্ছিমং ৰিসেসেতি. ৰিপরিণামৰন্ততায সুখং অনিট্ঠমেৰ হোতীতি দুক্খং নাম জাতং. তেনেৰাহ ‘‘দুক্খুপ্পত্তিহেতুতো’’তি. কণ্ণসূলাদীহি অভিভূতস্স নিত্থুননাদীহি দুক্খাভিভূততায ৰিঞ্ঞাযমানাযপি কিং তৰ রুজ্জতীতি পুচ্ছিত্ৰাৰ কণ্ণসূলাদিদুক্খং জানিতব্বং হোতীতি পটিচ্ছন্নদুক্খতা তস্স ৰুত্তা. উপক্কমস্স চ পাকটভাৰতোতি কারণাৰসেন দুক্খৰিসেসস্স পাকটভাৰং দস্সেতি.

সভাৰং মুঞ্চিত্ৰা পকারন্তরেন দুক্খন্তি ৰুচ্চমানং পরিযাযদুক্খং. কথেতব্বত্তা পটিঞ্ঞাতং যথা কথেতব্বং, তংপকারদস্সনত্থং ‘‘অরিযসচ্চঞ্চ নামেত’’ন্তিআদিমাহ. সঙ্খেপো সামঞ্ঞং, সামঞ্ঞঞ্চ ৰিসেসে অন্তোকরিত্ৰা পৰত্ততীতি তত্থ উভযথাপি কথেতুং ৰট্টতি. ৰিত্থারো পন ৰিসেসো জাতিআদিকো, ৰিসেসো চ ৰিসেসন্তরনিৰত্তকোতি জাতিআদীসু জরাদীনং সঙ্খিপনং ন সক্কা কাতুন্তি তত্থ ৰিত্থারেনেৰ কথেতব্বং.

১৯১. ‘‘অপরস্স অপরস্সা’’তি দীপনং অপরত্থদীপনং. সামিঅত্থেপি হি অপরত্থ-সদ্দো সিজ্ঝতীতি. তেসং তেসন্তি ৰা সামিৰসেন ৰুত্তং অত্থং ভুম্মৰসেন ৰত্তুকামতায আহ ‘‘অপরত্থদীপন’’ন্তি, অপরস্মিং অপরস্মিং দীপনন্তি অত্থো. অপরস্স অপরস্স ৰা জাতিসঙ্খাতস্স অত্থস্স দীপনং অপরত্থদীপনং. পঞ্চগতিৰসেন একেকাযপি গতিযা খত্তিযাদিভুম্মদেৰাদিহত্থিআদিজাতিৰসেন চাতি গতিজাতিৰসেন.

তিণাকারো তিণজাতি, সো চ উপাদাপঞ্ঞত্তীতি ‘‘পঞ্ঞত্তিয’’ন্তি আহ. তদুপাদাযাতি তং পঠমং ৰিঞ্ঞাণং উপাদায অযং জাতি, নাস্স কুতোচি নিগ্গমনং উপাদায. যস্মা চ এৰং, তস্মা সাৰস্স জাতি পঠমৰিঞ্ঞাণসঙ্খাতাতি অত্থো. অথ ৰা তদুপাদায সজাতোতি ৰুচ্চতীতি সাৰস্স জাতি পঠমৰিঞ্ঞাণসঙ্খাতাতি অত্থো. ৰিঞ্ঞাণমুখেন চ পঞ্চপি খন্ধা ৰুত্তা হোন্তীতি ‘‘পটিসন্ধিয’’ন্তি আহ. অরিযভাৰকরণত্তা অরিযসীলন্তি পাতিমোক্খসংৰরো ৰুচ্চতি. জাতিআদীনিপি লক্খণানি ধম্মানং আকারৰিকারাতি কত্ৰা সহুপ্পাদকা সহৰিকারকাতি ৰুত্তা. জাযনট্ঠেনাতিআদি আযতনৰসেন যোনিৰসেন চ দ্ৰীহি দ্ৰীহি পদেহি সব্বসত্তে পরিযাদিযিত্ৰা জাতিং দস্সেতুং ৰুত্তং. পুরিমনযে পন একেকেনেৰ পদেন সব্বসত্তে পরিযাদিযিত্ৰা জাতি দস্সিতাতি অযং ৰিসেসো. কেচি পন ‘‘পুরিমনযে কত্তুনিদ্দেসো, পচ্ছিমনযে ভাৰনিদ্দেসো কতো’’তি ৰদন্তি, ‘‘তেসং তেসং সত্তানং জাতী’’তি পন কত্তরি সামিনিদ্দেসস্স কতত্তা উভযত্থাপি ভাৰনিদ্দেসোৰ যুত্তো. সম্পুণ্ণা জাতি সঞ্জাতি. পাকটা নিব্বত্তি অভিনিব্বত্তি. ‘‘তেসং তেসং সত্তানং…পে… অভিনিব্বত্তী’’তি সত্তৰসেন পৰত্তত্তা সম্মুতিকথা.

তত্র তত্রাতি একচতুৰোকারভৰেসু দ্ৰিন্নং দ্ৰিন্নং, সেসে রূপধাতুযং পটিসন্ধিক্খণে উপ্পজ্জমানানং পঞ্চন্নং, কামধাতুযং ৰিকলাৰিকলিন্দ্রিযানং ৰসেন সত্তন্নং নৰন্নং দসন্নং পুন দসন্নং একাদসন্নঞ্চ আযতনানং ৰসেন সঙ্গহো ৰেদিতব্বো. একভৰপরিযাপন্নস্স খন্ধসন্তানস্স পঠমাভিনিব্বত্তিভূতা পটিসন্ধিক্খন্ধাতি আহ ‘‘পঠমাভিনিব্বত্তিলক্খণা’’তি. তমেৰ সন্তানং নিয্যাতেন্তং ৰিয ‘‘হন্দ গণ্হথা’’তি পটিচ্ছাপেন্তং ৰিয পৰত্ততীতি নিয্যাতনরসা. সন্ততিযা এৰ উম্মুজ্জনং হুত্ৰা গয্হতীতি উম্মুজ্জনপচ্চুপট্ঠানা. দুক্খরাসিস্স ৰিচিত্ততা দুক্খৰিচিত্ততা, দুক্খৰিসেসা ৰা তদৰযৰা, তং পচ্চুপট্ঠাপেতি ফলতীতি দুক্খৰিচিত্ততাপচ্চুপট্ঠানা.

পরিযাযনিপ্পরিযাযদুক্খেসু যং দুক্খং জাতি হোতি, তং দুক্খভাৰোযেৰ তস্সা দুক্খট্ঠো. যদি অক্খানেন পাপুণিতব্বং সিযা, ভগৰা আচিক্খেয্য. ভগৰতাপি –

‘‘তং কিং মঞ্ঞথ, ভিক্খৰে, কতমো নু খো মহন্ততরো? যো চাযং মযা পরিত্তো পাণিমত্তো পাসাণো গহিতো, যো চ হিমৰা পব্বতরাজাতি. অপ্পম…পে… গহিতো, হিমৰন্তং পব্বতরাজানং উপনিধায সঙ্খম্পি ন উপেতি, কলভাগম্পি ন উপেতি, উপনিধম্পি ন উপেতি. এৰমেৰ খো, ভিক্খৰে, যং সো পুরিসো তীহি সত্তিসতেহি হঞ্ঞমানো ততোনিদানং দুক্খং দোমনস্সং পটিসংৰেদেতি, তং নেরযিকস্স দুক্খস্স উপনিধায সঙ্খম্পি…পে… উপনিধম্পি ন উপেতী’’তি (ম. নি. ৩.২৫০) –

উপমাৰসেন পকাসিতং আপাযিকদুক্খং. সুখুপ্পত্তিকারণানি সুচীনি উপ্পলাদীনীতি কত্ৰা তত্থ নিব্বত্তিনিৰারণেন জাতিযা দুক্খৰত্থুভাৰং দস্সেতি ‘‘অথ খো’’তিআদিনা. দুক্খুপ্পত্তিকারণে নিব্বত্তনেন গব্ভপরিহরণূপক্কমেন ৰিনা মাতুকুচ্ছিসম্ভৰমেৰ দুক্খং গব্ভোক্কন্তিমূলকং অঞ্ঞানপেক্খত্তা, উপক্কমনিব্বত্তং পন পরিহরণমূলকং ওক্কন্তিমত্তানপেক্খত্তা. অযমেতেসং ৰিসেসো.

অত্তনো অভিমুখং কড্ঢনং আকড্ঢনং, পরিতো সব্বতোভাগেন কড্ঢনং পরিকড্ঢনং. অধো ধুননং ওধুননং, তিরিযং, সব্বতো ৰা ধুননং নিধুননং. তচ্ছেত্ৰা খারপক্খিপনং খারাপটিচ্ছকং.

সকলসরীরন্হাপনং ন্হাপনং, একদেসধোৰনং ধোৰনং, সূরিযাভিমুখপৰত্তনেন আতাপনং, পঞ্চগ্গিতাপেন পরিতাপনং দট্ঠব্বং. সব্বোযেৰ ৰা তাপো দ্ৰিধাপি ৰুত্তো.

কুহিং নু পতিট্ঠং লভেথ, জাতিযা ৰিনা ন তস্স দুক্খস্স পতিট্ঠানং অত্থীতি অত্থো, জাতিযা ৰা ৰিনা সো সত্তো কুহিং নু পতিট্ঠং, কত্থ নু পতিট্ঠন্তো তং দুক্খং লভেথাতি অত্থো. তত্থ তিরচ্ছানেসু কথং দুক্খং ভৰেয্য তহিং তিরচ্ছানেসু জাতিং ৰিনা. ন চস্সাতি ন চে অস্স. ননু নেৰত্থীতি সম্বন্ধো কাতব্বো, ননু আহাতি ৰা. যদতোতি যস্মা নেৰত্থি, তস্মা আহাতি অত্থো.

জরানিদ্দেসৰণ্ণনা

১৯২. জীরণমেৰ জীরণতা, জীরণস্স ৰা আকারো তা-সদ্দেন ৰুত্তো.

যথাপুরে অসল্লক্খেন্তেতি গারৰকরণউপট্ঠানাদীনি অসল্লক্খেন্তে তংনিমিত্তং দোমনস্সং উপ্পজ্জতীতি অত্থো.

সতাদীনন্তি সতিসুতৰীরিযপঞ্ঞাদীনং ৰিপ্পৰাসনিমিত্তং অত্তনা অপসাদেতব্বেহিপি অত্তনো পুত্তদারেহি অপসাদনীযতো. অৰসৰত্তঙ্গপচ্চঙ্গতায সুচিঅসুচিআদিৰিচারণৰিরহেন চ বালকুমারককালো ৰিয জিণ্ণকালো হোতীতি আহ ‘‘ভিয্যো বালত্তপ্পত্তিযা’’তি.

মরণনিদ্দেসৰণ্ণনা

১৯৩. ‘‘কালস্স অন্তকস্স কিরিযা’’তি যা লোকে ৰুচ্চতি, সা চুতি, মরণন্তি অত্থো. চৰনকালোযেৰ ৰা অনতিক্কমনীযত্তা ৰিসেসেন কালোতি ৰুত্তো, তস্স কিরিযা চুতিক্খন্ধানং ভেদপ্পত্তিযেৰ. মচ্চু মরণন্তি এত্থাপি সমাসং অকত্ৰা যো মচ্চু ৰুচ্চতি ভেদো, যঞ্চ মরণং পাণচাগো, ইদং ৰুচ্চতি মরণন্তি ৰিসুং সম্বন্ধো ন ন যুজ্জতি.

যস্স খন্ধভেদস্স পৰত্তত্তা ‘‘তিস্সো মতো, ফুস্সো মতো’’তি ৰোহারো হোতি, সো খন্ধপ্পবন্ধস্স অনুপচ্ছিন্নতায ‘‘সম্মুতিমরণ’’ন্তি ৰুত্তো, পবন্ধসমুচ্ছেদো চ ‘‘সমুচ্ছেদমরণ’’ন্তি. মরণম্পি দুক্খন্তি ইমস্মিং পনত্থে দুক্খসচ্চকথা ৰট্টকথাতি কত্ৰা ‘‘সম্মুতিমরণং অধিপ্পেত’’ন্তি আহ. তস্সেৰ নামন্তি তব্ভাৰতো তদেকদেসভাৰতো চ মরণ-সদ্দবহুত্তে অসম্মোহত্থং ৰুত্তং. চুতিলক্খণন্তি ‘‘চৰনতা’’তি নিদস্সিতচৰনলক্খণমেৰ ৰদতি. সম্পত্তিভৰখন্ধেহি ৰিযোজেতীতি ৰিযোগরসং, ৰিযোগকিরিযাভূততায ৰা ‘‘ৰিযোগরস’’ন্তি ৰুত্তং. সত্তস্স পুরিমভৰতো ৰিপ্পৰাসো হুত্ৰা উপট্ঠাতীতি ৰিপ্পৰাসপচ্চুপট্ঠানং.

মরণন্তিকাতি মরণস্স আসন্না. যদি মরণং ন ভৰিস্সতি, যথাৰুত্তং কাযিকং চেতসিকঞ্চ দুক্খং ন ভৰিস্সতীতি আহ ‘‘দ্ৰিন্নম্পি দুক্খানং ৰত্থুভাৰেনা’’তি.

পাপকম্মাদিনিমিত্তন্তি পাপকম্মনিমিত্তং পাপগতিনিমিত্তঞ্চাতি অত্থো, কম্মম্পি ৰা এত্থ ‘‘নিমিত্ত’’ন্তি ৰুত্তং উপপত্তিনিমিত্তভাৰেন উপট্ঠানতো. তদুপট্ঠানেপি হি ‘‘অকতং ৰত মে কল্যাণ’’ন্তিআদিনা অনপ্পকং দোমনস্সং উপ্পজ্জতীতি. ভদ্দস্সাতি কল্যাণকম্মস্সাতি অত্থো. অৰিসেসতোতি ‘‘সব্বেস’’ন্তি এতেন যোজেতব্বং. সব্বেসন্তি চ যেসং কাযিকং দুক্খং উপ্পজ্জতি, তেযেৰ সব্বে গহিতা ‘‘ৰিতুজ্জমানমম্মান’’ন্তি ৰিসেসিতত্তা. সন্ধীনং বন্ধনানি সন্ধিবন্ধনানি, তেসং ছেদনেন নিব্বত্তং দুক্খং ‘‘সন্ধিবন্ধনচ্ছেদন’’ন্তি ৰুত্তং. আদি-সদ্দো ৰা কারণত্থো, সন্ধিবন্ধনচ্ছেদনমূলকন্তি অত্থো.

অনযব্যসনাপাদনং ৰিযাতি অনযব্যসনাপত্তি ৰিযাতি অত্থো. ৰাল়াদীহি কতে হি অনযব্যসনাপাদনে অন্তোগধা অনযব্যসনাপত্তি এত্থ নিদস্সনন্তি.

সোকনিদ্দেসৰণ্ণনা

১৯৪. সুখকারণং হিতং, তস্স ফলং সুখং. ঞাতিক্খযোতি ভোগাদীহি ঞাতীনং পরিহানি মরণঞ্চ. অযং পন ৰিসেসোতি ভোগব্যসনাদিপদত্থৰিসেসং রোগব্যসনাদীসু সমাসৰিসেসঞ্চ সন্ধাযাহ. ঞাতিভোগা পঞ্ঞত্তিমত্তা তব্বিনাসাৰাতি ইমিনা অধিপ্পাযেন অপরিনিপ্ফন্নতং সন্ধায ‘‘অনিপ্ফন্নানী’’তি আহ. অপরিনিপ্ফন্নতংযেৰ হি সন্ধায ৰিসুদ্ধিমগ্গে (ৰিসুদ্ধি. ২.৪৪৭ আদযো) চ ‘‘দস রূপানি অনিপ্ফন্নানী’’তি ৰুত্তং. রূপকণ্ডৰণ্ণনাযঞ্হি (ধ. স. অট্ঠ. ৯৭৫ পকিণ্ণককথা) নি ‘‘অপরিনিপ্ফন্নানী’’তি ৰুত্তানি. খন্ধৰিভঙ্গে চ নিপ্ফাদেতব্বস্স নিরোধসমাপত্তিআদিকস্স নিপ্ফন্নতা ৰুত্তাতি অসভাৰধম্মস্স চ নিপ্ফন্নতা, নিব্বানস্সেৰ অনিপ্ফন্নতাতি.

ধম্ম-সদ্দো হেতুঅত্থোতি আহ ‘‘দুক্খস্স উপ্পত্তিহেতুনা’’তি. ঝামন্তি দড্ঢং. পুব্বে ৰুত্তলক্খণাদিকা দোমনস্সৰেদনা সোকোতি তস্স পুন লক্খণাদযো ন ৰত্তব্বা সিযুং, তথাপি দোমনস্সৰিসেসত্তা সোকস্স চ ৰিসিট্ঠা লক্খণাদযো ৰত্তব্বাতি ‘‘কিঞ্চাপী’’তিআদিমাহ. ৰিসাররহিতং অন্তো এৰ সঙ্কুচিতং চিন্তনং, সুক্খনং ৰা অন্তোনিজ্ঝানং. পরিনিজ্ঝাযনং দহনং. ঞাতিব্যসনাদিঅনুরূপং সোচনং অনুসোচনং, তং তং ৰা গুণং দোসঞ্চ অনুগন্ত্ৰা সোচনং তপ্পনং অনুসোচনং.

জৰনক্খণেতি মনোদ্ৰারজৰনক্খণে. তথা হি তং দস্সেন্তো ‘‘এত্তকা মে’’তিআদিমাহ. কাযৰিঞ্ঞাণাদিৰীথিযম্পি পন জৰনক্খণে দোমনস্সস্স পচ্চযো হোতি এৰ. তেনেৰ ‘‘জৰনক্খণে চা’’তি আহ. অঞ্ঞথা কাযিকচেতসিকদুক্খানং কাযৰত্থুকমনোদ্ৰারপ্পৰত্তানমেৰ পচ্চযোতি গণ্হেয্য তত্থ ৰিসেসেন কাযিকচেতসিকসদ্দপ্পৰত্তিতো.

তুজ্জতীতি ‘‘তুদতী’’তি ৰত্তব্বে ব্যত্তযৰসেন ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং.

পরিদেৰনিদ্দেসৰণ্ণনা

১৯৫. আদেৰন্তি এতেনাতি আদেৰোতি আদেৰন-সদ্দং কত্ৰা অস্সুৰিমোচনাদিৰিকারং আপজ্জন্তানং তব্বিকারাপত্তিযা সো সদ্দো করণভাৰেন ৰুত্তোতি. ৰীহিপলাপাদযো ৰিয তুচ্ছং ৰচনং পলাপো. গুণদোসে কিত্তেতি বোধেতীতি গুণদোসকিত্তনরসো লালপ্প-সদ্দো. অত্থানত্থে হিরিযিতব্বজনে চ অৰিচারেত্ৰা পুগ্গলস্স সম্ভমভাৰো হুত্ৰা পরিদেৰন-সদ্দো উপট্ঠাতীতি ‘‘সম্ভমপচ্চুপট্ঠানো’’তি ৰুত্তো, সোকৰত্থুঅৰিঘাতেন ৰা সম্ভমো, ন উত্তাসসম্ভমো, সো চ পরিদেৰন-সদ্দেন পাকটো হোতীতি পরিদেৰো ‘‘সম্ভমপচ্চুপট্ঠানো’’তি ৰুত্তো.

সোকাভিভূতো পরিদেৰননিমিত্তং মুট্ঠিপোথনাদীনি করোতি, পরিদেৰননিমিত্তমেৰ চ ঞাতিঅব্ভত্থঙ্গমনাদীনি চিন্তেতীতি পরিদেৰস্স দুক্খদোমনস্সানং ৰত্থুভাৰো ৰুত্তো.

ভিয্যোতি যেন ৰিনা ন হোতি, ততো পরিদেৰসমুট্ঠাপকদোমনস্সতো, পুব্বে ৰুত্তদুক্খতো ৰা ভিয্যো, কণ্ঠোট্ঠতালুআদিসোসজতোপি ৰা ভিয্যোতি অঞ্ঞঞ্চ কাযিকং চেতসিকং তংনিদানদুক্খং সঙ্গণ্হাতি.

দুক্খদোমনস্সনিদ্দেসৰণ্ণনা

১৯৬-৭. কাযিকং দুক্খং কাযিকস্স দুক্খস্স উপনিস্সযপচ্চযোতি ‘‘দুক্খিতস্স দুক্খং উপ্পজ্জতী’’তি ৰুত্তং. এতেন দুক্খেন অভিভূতত্তা নক্খত্তং কীল়িতুং ন লভামীতি বলৰদোমনস্সং উপ্পজ্জতীতি দুক্খস্স দোমনস্সৰত্থুতা হোতি.

অত্তনো পৰত্তিক্খণং সন্ধায ‘‘পীল়েতী’’তি ৰুত্তং কাযিকদুক্খং, তদুপনিস্সযতো ৰা.

আৰট্টন্তীতি পরিৰট্টন্তি. ৰিৰট্টন্তীতি পব্ভারে খিত্তত্থম্ভো ৰিয লুধন্তি. মূলচ্ছিন্নরুক্খো ৰিয ছিন্নপপাতং পপতন্তি, পরিদয্হমানচিত্তা পুরিমদোমনস্সুপনিস্সযৰসেন চিন্তেন্তি, ৰিগতে দোমনস্সে তথাচিন্তনং নত্থীতি.

উপাযাসনিদ্দেসৰণ্ণনা

১৯৮. সব্বৰিসযপ্পটিপত্তিনিৰারণৰসেন সমন্ততো সীদনং সংসীদনং, উট্ঠেতুম্পি অসক্কুণেয্যতাকরণৰসেন অতিবলৰং, ৰিরূপং ৰা সীদনং ৰিসীদনং. অঞ্ঞং ৰিসযং অগন্ত্ৰা ঞাতিব্যসনাদীসু ৰিরূপো আসঙ্গো তত্থেৰ অৰবন্ধতা ব্যাসত্তি. নিত্থুননকরণতো নিত্থুননরসো. ৰিসীদনং ৰিসাদো.

সযং ন দুক্খো দোসত্তা সঙ্খারক্খন্ধপরিযাপন্নধম্মন্তরত্তা ৰা. যে পন দোমনস্সমেৰ উপাযাসোতি ৰদেয্যুং, তে ‘‘উপাযাসো তীহি খন্ধেহি একেনাযতনেন একায ধাতুযা সম্পযুত্তো, একেন খন্ধেন একেনাযতনেন একায ধাতুযা কেহিচি সম্পযুত্তো’’তি (ধাতু. ২৪৯) ইমায পাল়িযা পটিক্খিপিতব্বা. ৰিসাদপ্পত্তিযা সুখদুক্খকারণং অগণযিত্ৰা দুক্খট্ঠানাদীনি করোন্তানং উপাযাসো কাযিকদুক্খস্স ৰত্থু হোতি, ৰিসাদনৰসেনেৰ ঞাতিৰিনাসাদীনি চিন্তেন্তানং দোমনস্সস্স. অত্তনো পৰত্তিক্খণেযেৰ উপাযাসো দোমনস্সসম্পযোগতো চিত্তং পরিদহতি, অৰিপ্ফারিকতাকরণৰসেন কাযং ৰিসাদেতি, তদুভযকরণেনেৰ ততো পরং তংনিমিত্তং কাযিকং চেতসিকঞ্চ অধিমত্তং দুক্খং জনযতীতি দুক্খো ৰুত্তো.

অপ্পিযসম্পযোগনিদ্দেসৰণ্ণনা

১৯৯. ন অপ্পিযন্তীতি ন গমিযন্তি, ন পৰেসীযন্তীতি অত্থো. অনত্থন্তি ব্যসনং, দুক্খং ৰা. অহিতন্তি তস্স হেতুং. দুতিযে অত্থৰিকপ্পে অত্থং ন কামেন্তীতি অনত্থকামাতিআদি অসমত্থসমাসোপি যোজিতো. ‘‘অসূরিযপস্সানি মুখানী’’তিআদীসু ৰিয হি যেন সমাসো, ন তস্সাযং পটিসেধকো -কারোতি. যস্মিং কিস্মিঞ্চি নিব্ভযে যোগক্খেম-সদ্দো নিরুল়্হো দুক্খযোগতো খেমত্তা.

সঙ্গতিআদীসু সঙ্খারৰসেন যং লব্ভতি, তং গহেতব্বং. ন হি সঙ্খারানং ঠাননিসজ্জাদযো ভোজনাদিকিচ্চেসু ৰা সহকরণং ৰিজ্জতীতি পচ্ছিমদ্ৰযং তদত্থৰসেন লব্ভতীতি ন সক্কা ৰত্তুন্তি. যং লব্ভতীতি ৰা যং অত্থজাতং লব্ভতীতি অত্থো. তেন যথা লব্ভতি সঙ্গতিআদীসু অত্থো, তথা যোজেতব্বো. পুগ্গলস্স হি সঙ্গতি গন্ত্ৰা সঙ্খারেহি সংযোগো হোতি, আগতেহি চ তেহি, পুগ্গলস্স চ অত্তনো ঠানাদীসু সঙ্খারেহি সহভাৰো হোতি, সব্বকিরিযাসু চ মিস্সীভাৰোতি. অনত্থভাৰো উপদ্দৰভাৰো.

অনিট্ঠানং আপাথগমনমত্তং তংগহণমত্তঞ্চ অপ্পিযসম্পযোগো, ন পন পথৰিফস্সাদযো ৰিয অপ্পিযসম্পযোগো নাম একো ধম্মো অত্থীতি আহ ‘‘সো অত্থতো একো ধম্মো নাম নত্থী’’তি. অনিট্ঠানি কণ্টকাদীনি অমিত্তা চ উসুআদীহি ৰিজ্ঝনাদিদুক্খং উপ্পাদেন্তি.

ইধাতি ইমস্মিং লোকে দুক্খং হোতীতি ৰা ইধ ইমস্মিং দুক্খসচ্চনিদ্দেসে দুক্খো ৰুত্তোতি ৰা যোজেতব্বং.

পিযৰিপ্পযোগনিদ্দেসৰণ্ণনা

২০০. মিনন্তীতি নাল়িযাদীসু ধঞ্ঞং ৰিয অন্তো পক্খিপন্তি, ন বহি করোন্তীতি অত্থো. অমা-সদ্দো সহভাৰদীপকো. ঞাযন্তি ৰা অজ্ঝত্তিকাইচ্চেৰ. ঞাতিব্যসনাদিকো হুত্ৰা উপট্ঠাতীতি ব্যসনপচ্চুপট্ঠানো. সোকুপ্পাদনেনেৰ সরীরং সোসেন্তি, কিসং করোন্তি, অকিসম্পি নিরোজতাকরণেন মিলাপেন্তি, ততো চ কাযিকং দুক্খং উপ্পজ্জতীতি তদুপ্পাদকতা ৰুত্তা.

সোকসরসমপ্পিতাতি এতেন চেতসিকদুক্খং দস্সেতি, ৰিতুজ্জন্তীতি এতেন কাযিকং দুক্খং.

ইচ্ছানিদ্দেসৰণ্ণনা

২০১. যস্মিং কালে জাতিযা ন আগন্তব্বং, তং কালং গহেত্ৰা আহ ‘‘পরিনিব্বুতেসু চ ৰিজ্জমানং জাতিযা অনাগমন’’ন্তি. যম্পীতি যেনপীতি অত্থো ৰুত্তো. যদাপি পন যং-সদ্দো ‘‘ইচ্ছ’’ন্তি এতং অপেক্খতি, তদাপি অলাভৰিসিট্ঠা ইচ্ছা ৰুত্তা হোতি. যদা ‘‘ন লভতী’’তি এতং অপেক্খতি, তদা ইচ্ছাৰিসিট্ঠো অলাভো ৰুত্তো হোতি. সো পনত্থতো অঞ্ঞো ধম্মো নত্থি, তথাপি অলব্ভনেয্যইচ্ছাৰ ৰুত্তা হোতি. অপাপুণিতব্বেসু পৰত্তত্তা এৰ ‘‘অপ্পত্তিপচ্চুপট্ঠানা’’তি ৰুত্তা. যত্থ হি সা ইচ্ছা পৰত্তা, তং ৰত্থুং অপাপুণন্তী হুত্ৰা গয্হতীতি.

ছিন্নভিন্নগণেনাতি নিল্লজ্জেন ধুত্তগণেন, কপ্পটিকগণেন ৰা.

ৰিঘাতমযন্তি চিত্তৰিঘাতমযং দোমনস্সং চিত্তৰিঘাততো এৰ উপ্পন্নং উব্বন্ধনজরাতিসারাদিকাযিকং দুক্খঞ্চ. ইচ্ছিতালাভন্তি অলব্ভনেয্যইচ্ছমেৰ ৰদতি.

উপাদানক্খন্ধনিদ্দেসৰণ্ণনা

২০২. ৰিত্থিণ্ণস্স দুক্খস্স এত্তকন্তি দস্সনং দুক্খস্স সঙ্খেপো, তং কাতুং ন সক্কা ৰিত্থারস্স অনন্তত্তা. দুক্খৰিত্থারগতং পন দেসনাৰিত্থারং পহায যত্থ সব্বো দুক্খৰিত্থারো সমোধানং গচ্ছতি, তত্থ দেসনায ৰৰত্থানং সঙ্খেপো, তং কাতুং সক্কা তাদিসস্স ৰত্থুনো সব্ভাৰা.

দেসং জানন্তো মগ্গক্খাযিকপুরিসো দেসকো. ভগৰাপি দুক্খস্স দেসকো. ‘‘দুক্খন্তদেসকেনা’’তি ৰা পাঠো, দুক্খন্তক্খাযিকোতি অত্থো.

পাৰকাদযো যথা ইন্ধনাদীনি বাধেন্তি, এৰং বাধযমানা. মারণন্তিকদুক্খাভিঘাতেনাতি ইমিনা অতিপাকটেন জাতিজরাদুক্খৰিঘাতজসোকাদযো দস্সেতি. ততোতি পরিদেৰতো উদ্ধং. কণ্ঠ সোসাদি সন্ধি বন্ধচ্ছেদনাদি জনক ধাতুক্খোভ সমাযোগতো কাযস্স আবাধনদুক্খং দুক্খং. যেসু কেসুচীতি তিস্সস্স ৰা ফুস্সস্স ৰা উপাদানক্খন্ধেসু সব্বম্পি চক্খুরোগাদিদুক্খং সব্বসত্তগতং এৰংপকারমেৰাতি সঙ্খিপিত্ৰা দস্সেন্তোতি অত্থো.

দুক্খসচ্চনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. সমুদযসচ্চনিদ্দেসৰণ্ণনা

২০৩. উত্তরপদলোপং কত্ৰা ‘‘পুনব্ভৰকরণং পুনোব্ভৰো’’তিআহ. ‘‘মনোসম্ফস্সো’’তি এত্থ মনো ৰিয চ পুরিমপদস্স ওকারন্ততা দট্ঠব্বা. অথ ৰা সীলট্ঠেন ইক-সদ্দেন গমিযত্থত্তা কিরিযাৰাচকস্স সদ্দস্স অদস্সনং দট্ঠব্বং যথা ‘‘অপূপভক্খনসীলো আপূপিকো’’তি. ‘‘তদ্ধিতা’’ইতি বহুৰচননিদ্দেসা ৰিচিত্তত্তা ৰা তদ্ধিতানং অভিধানলক্খণত্তা ৰা ‘‘পুনব্ভৰং দেতী’’তিআদীসু অত্থেসু পোনোব্ভৰিকসদ্দসিদ্ধি দট্ঠব্বা. তত্থ কম্মসহজাতা পুনব্ভৰং দেতি, কম্মসহাযভূতা তদসহজাতা পুনব্ভৰায সংৰত্ততি, দুৰিধাপি পুনপ্পুনং ভৰে নিব্বত্তেতি. তেনেৰাহ ‘‘পুনব্ভৰস্স দাযিকাপী’’তিআদি. পোনোব্ভৰিকাযেৰাতি নামং লভতীতি পুনব্ভৰং দাযিকাপি অদাযিকাপি পুনব্ভৰং দেতিচ্চেৰ পোনোব্ভৰিকাতি সমানৰিপাকাতি নামং লভতি সমানসভাৰত্তা তদানুভাৰত্তা চ. এৰং ইতরেসু দট্ঠব্বং. তত্থ উপধিম্হি যথানিব্বত্তে অত্তভাৰে ৰিপচ্চনকম্মং এতিস্সাতি উপধিৰেপক্কা. নন্দনট্ঠেন নন্দী, রঞ্জনট্ঠেন রাগো. যো চ নন্দিরাগো, যা চ তণ্হা, উভযমেতং একত্থং, ব্যঞ্জনমেৰ নানন্তি তণ্হা ‘‘নন্দিরাগেন সদ্ধিং অত্থতো একত্তং গতা’’তি ৰুত্তা. রাগসম্বন্ধেন ‘‘উপ্পন্নস্সা’’তি ৰুত্তং. রূপারূপভৰরাগো ৰিসুং ৰক্খতীতি কামভৰে এৰ ভৰপত্থনাউপ্পত্তি ৰুত্তাতি ৰেদিতব্বা.

তস্মিং তস্মিং পিযরূপে পঠমুপ্পত্তিৰসেন ‘‘উপ্পজ্জতী’’তি ৰুত্তা, পুনপ্পুনং পৰত্তিৰসেন ‘‘নিৰিসতী’’তি, পরিযুট্ঠানানুসযৰসেন ৰা উপ্পত্তিনিৰেসা যোজেতব্বা. সম্পত্তিযন্তি মনুস্সসোভগ্গে দেৰত্তে চ. অত্তনো চক্খুন্তি সৰত্থুকং চক্খুমাহ, সপসাদং ৰা মংসপিণ্ডং. ৰিপ্পসন্নপঞ্চপসাদন্তি পরিসুদ্ধনীলপীতলোহিতকণ্হওদাতৰণ্ণপসাদং. রজতপনাল়িকং ৰিয ছিদ্দং অব্ভন্তরে ওদাতত্তা. পামঙ্গসুত্তং ৰিয লম্বকণ্ণবদ্ধং. তুঙ্গা উচ্চা দীঘা নাসিকা তুঙ্গনাসিকা, এৰং লদ্ধৰোহারং অত্তনো ঘানং. ‘‘লদ্ধৰোহারা’’তি ৰা পাঠো. তস্মিং সতি তুঙ্গা নাসিকা যেসং, তে তুঙ্গনাসিকা. এৰং লদ্ধৰোহারা সত্তা অত্তনো ঘানন্তি যোজনা কাতব্বা. জিৰ্হং…পে… মঞ্ঞন্তি ৰণ্ণা সণ্ঠানতো কিচ্চতো চ. মনং…পে… উল়ারং মঞ্ঞন্তি অতীতাদিঅত্থৰিচিননসমত্থং. অত্তনা পটিলদ্ধানীতি অজ্ঝত্তঞ্চ সরীরগন্ধাদীনি বহিদ্ধা চ ৰিলেপনগন্ধাদীনি. উপ্পজ্জমানা উপ্পজ্জতীতি যদা উপ্পজ্জমানা হোতি, তদা এত্থ উপ্পজ্জতীতি সামঞ্ঞেন গহিতা উপ্পাদকিরিযা লক্খণভাৰেন ৰুত্তা, ৰিসযৰিসিট্ঠা লক্খিতব্বভাৰেন. ন হি সামঞ্ঞৰিসেসেহি নানত্তৰোহারো ন হোতীতি. উপ্পজ্জমানাতি ৰা অনিচ্ছিতো উপ্পাদো হেতুভাৰেন ৰুত্তো. উপ্পজ্জতীতি নিচ্ছিতো ফলভাৰেন ‘‘যদি উপ্পজ্জমানা হোতি, এত্থ উপ্পজ্জতী’’তি. সো হি তেন উপযোজিতো ৰিয হোতি.

সমুদযসচ্চনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৩. নিরোধসচ্চনিদ্দেসৰণ্ণনা

২০৪. অনূহতেতি অনুদ্ধতে, অপ্পহীনেতি অত্থো.

সীহো ৰেধকে পটিপজ্জতি, ন উসুম্হি, সুৰানো লেড্ডুম্হি পটিপজ্জতি, ন পহারকে. খযগমনৰসেন ৰিরজ্জতি, অপ্পৰত্তিগমনৰসেন নিরুজ্ঝতি. অনপেক্খতায চজনৰসেন হানিৰসেন চ চজীযতি, পুন যথা ন পৰত্ততি, তথা দূরখিপনৰসেন পটিনিস্সজ্জীযতি, বন্ধনভূতায মোচনৰসেন মুচ্চতি, অসংকিলেসৰসেন ন অল্লীযতি. আযূহনং সমুদযো, তপ্পটিপক্খৰসেন অনাযূহনং.

অপঞ্ঞত্তিন্তি অপঞ্ঞাপনং, ‘‘তিত্তঅলাবু অত্থী’’তি ৰোহারাভাৰং ৰা. তিত্তঅলাবুৰল্লিযা অপ্পৰত্তিং ইচ্ছন্তো পুরিসো ৰিয মগ্গো দট্ঠব্বো, তস্স তস্সা অপ্পৰত্তিনিন্নচিত্তস্স মূলচ্ছেদনং ৰিয মগ্গস্স নিব্বানারম্মণস্স তণ্হাপহানং. তদাপ্পৰত্তি ৰিয তণ্হায অপ্পৰত্তিভূতং নিব্বানং দট্ঠব্বং. দুতিযূপমায দক্খিণদ্ৰারং ৰিয নিব্বানং, চোরঘাতকা ৰিয মগ্গো দট্ঠব্বো, পুরিমা ৰা উপমা মগ্গেন নিরুদ্ধায পিযরূপসাতরূপেসু নিরুদ্ধাতি ৰত্তব্বতাদস্সনত্থং ৰুত্তা, পচ্ছিমা নিব্বানং আগম্ম নিরুদ্ধাযপি.

নিরোধসচ্চনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৪. মগ্গসচ্চনিদ্দেসৰণ্ণনা

২০৫. অঞ্ঞমগ্গপটিক্খেপনত্থন্তি তিত্থিযেহি কপ্পিতস্স মগ্গস্স দুক্খনিরোধগামিনিপটিপদাভাৰং পটিক্খেপেতুন্তি অত্থো, অঞ্ঞস্স ৰা মগ্গভাৰপটিক্খেপো অঞ্ঞমগ্গপটিক্খেপো. পুগ্গলস্স অরিযভাৰকরত্তা অরিযং করোতীতি অরিযো, অরিযফলপটিলাভকরত্তা অরিযং লভাপেতি জনেতীতি অরিযো. অত্তনো কিচ্চৰসেন ফলৰসেন চ অরিযনামলাভো এৰ ৰুত্তোতি দট্ঠব্বো. অট্ঠ অঙ্গানি অস্সাতি অঞ্ঞপদত্থসমাসং অকত্ৰা ‘‘অট্ঠঙ্গানি অস্স সন্তীতি অট্ঠঙ্গিকো’’তি পদসিদ্ধি দট্ঠব্বা.

চতুরঙ্গসমন্নাগতা ৰাচা জনং সঙ্গণ্হাতীতি তব্বিপক্খৰিরতিসভাৰা সম্মাৰাচা ভেদকরমিচ্ছাৰাচাপহানেন জনে সম্পযুত্তে চ পরিগ্গণ্হনকিচ্চৰতী হোতীতি ‘‘পরিগ্গহলক্খণা’’তি ৰুত্তা. যথা চীৰরকম্মাদিকো কম্মন্তো একং কাতব্বং সমুট্ঠাপেতি নিপ্ফাদেতি, তংতংকিরিযানিপ্ফাদকো ৰা চেতনাসঙ্খাতো কম্মন্তো হত্থপাদচলনাদিকং কিরিযং সমুট্ঠাপেতি, এৰং সাৰজ্জকত্তব্বকিরিযাসমুট্ঠাপকমিচ্ছাকম্মন্তপ্পহানেন সম্মাকম্মন্তো নিরৰজ্জসমুট্ঠাপনকিচ্চৰা হোতি, সম্পযুত্তধম্মে চ সমুট্ঠাপেন্তো এৰ পৰত্ততীতি ‘‘সমুট্ঠাপনলক্খণো’’তি ৰুত্তো. কাযৰাচানং খন্ধসন্তানস্স চ সংকিলেসভূতমিচ্ছাআজীৰপ্পহানেন সম্মাআজীৰো ‘‘ৰোদাপনলক্খণো’’তি ৰুত্তো.

অত্তনো পচ্চনীককিলেসা দিট্ঠেকট্ঠা অৰিজ্জাদযো. পস্সতীতি পকাসেতীতি অত্থো. তেনেৰ হি অঙ্গেন তত্থ পচ্চৰেক্খণা পৰত্ততীতি. তথেৰাতি অত্তনো পচ্চনীককিলেসেহি সদ্ধিন্তি অত্থো.

কিচ্চতোতি পুব্বভাগেহি দুক্খাদিঞাণেহি কত্তব্বকিচ্চস্স ইধ নিপ্ফত্তিতো, ইমস্সেৰ ৰা ঞাণস্স দুক্খাদিপ্পকাসনকিচ্চতো. তীণি নামানি লভতি কামসঙ্কপ্পাদিপ্পহানকিচ্চনিপ্ফত্তিতো. সিক্খাপদৰিভঙ্গে (ৰিভ. ৭০৩ আদযো) ‘‘ৰিরতিচেতনা সব্বে সম্পযুত্তধম্মা চ সিক্খাপদানী’’তি ৰুত্তাতি তত্থ পধানানং ৰিরতিচেতনানং ৰসেন ‘‘ৰিরতিযোপি হোন্তি চেতনাযোপী’’তি আহ. মুসাৰাদাদীহি ৰিরমণকালে ৰা ৰিরতিযো সুভাসিতাদিৰাচাভাসনাদিকালে চ চেতনাযো যোজেতব্বা, মগ্গক্খণে ৰিরতিযোৰ চেতনানং অমগ্গঙ্গত্তা একস্স ঞাণস্স দুক্খাদিঞাণতা ৰিয একায ৰিরতিযা মুসাৰাদাদিৰিরতিভাৰো ৰিয চ একায চেতনায সম্মাৰাচাদিকিচ্চত্তযসাধনসভাৰাভাৰা সম্মাৰাচাদিভাৰাসিদ্ধিতো, তংসিদ্ধিযঞ্চ অঙ্গত্তযত্তাসিদ্ধিতো চ.

পুব্বভাগেপি মগ্গক্খণেপি সম্মাসমাধি এৰাতি যদিপি সমাধিউপকারকানং অভিনিরোপনানুমজ্জনসম্পিযাযনব্রূহনসন্তসুখানং ৰিতক্কাদীনং ৰসেন চতূহি ঝানেহি সম্মাসমাধি ৰিভত্তো, তথাপি ৰাযামো ৰিয অনুপ্পন্নাকুসলানুপ্পাদনাদিচতুৰাযামকিচ্চং, সতি ৰিয চ অসুভাসুখানিচ্চানত্তেসু কাযাদীসু সুভাদিসঞ্ঞাপহানচতুসতিকিচ্চং, একো সমাধি চতুক্কজ্ঝানসমাধিকিচ্চং ন সাধেতীতি পুব্বভাগেপি পঠমজ্ঝানসমাধিচিত্তে ঝানসমাধি পঠমজ্ঝানসমাধি এৰ মগ্গক্খণেপি, তথা পুব্বভাগেপি চতুত্থজ্ঝানসমাধিচিত্তে ঝানসমাধি চতুত্থজ্ঝানসমাধি এৰ মগ্গক্খণেপীতি অত্থো.

ৰচীভেদস্স উপকারকো ৰিতক্কো সাৰজ্জানৰজ্জৰচীভেদনিৰত্তনপৰত্তনকরায সম্মাৰাচাযপি উপকারকো এৰাতি ‘‘স্ৰায’’ন্তিআদিমাহ. ৰচীভেদনিযামিকা ৰাচা কাযিককিরিযানিযামকস্স সম্মাকম্মন্তস্স উপকারিকা. ইদং ৰীরিযন্তি চতুসম্মপ্পধানৰীরিযং. গতিযোতি নিপ্ফত্তিযো, কিচ্চাদিসভাৰে ৰা. সমন্ৰেসিত্ৰাতি উপধারেত্ৰা.

পুরিমানি দ্ৰে সচ্চানি উগ্গণ্হিত্ৰাতি সম্বন্ধো. ইট্ঠং কন্তন্তি নিরোধমগ্গেসু নিন্নভাৰং দস্সেতি, ন অভিনন্দনং, তন্নিন্নভাৰোযেৰ চ তত্থ কম্মকরণং দট্ঠব্বং.

কিচ্চতোতি পরিঞ্ঞাদিতো. আরম্মণপটিৰেধোতি সচ্ছিকিরিযাপটিৰেধমাহ. সব্বম্পি পটিৰেধঞাণং লোকুত্তরন্তি কস্মা ৰুত্তং, ননু উগ্গহাদিপটিৰেধো চ পটিৰেধোৰ, ন চ সো লোকুত্তরোতি? ন, কেৰলেন পটিৰেধ-সদ্দেন উগ্গহাদিপটিৰেধানং অৰচনীযত্তা, পটিৰেধনিমিত্তত্তা ৰা উগ্গহাদিৰসেন পৰত্তং দুক্খাদীসু পুব্বভাগে ঞাণং ‘‘পটিৰেধো’’তি ৰুত্তং, ন পটিৰেধত্তা, পটিৰেধভূতমেৰ পন ঞাণং সন্ধাযাহ ‘‘সব্বম্পি পটিৰেধঞাণং লোকুত্তর’’ন্তি. উগ্গহপরিপুচ্ছাঞাণানিপি সৰনঞাণে এৰ অৰরোধং গচ্ছন্তীতি ‘‘সৰনধারণসম্মসনঞাণং লোকিয’’ন্তি তিৰিধমেৰ ঞাণমাহ. উগ্গহাদীহি সচ্চপরিগ্গণ্হনং পরিগ্গহো.

পযোগোতি কিরিযা, ৰাযামো ৰা. তস্স মহন্ততরস্স ইচ্ছিতব্বতং দুক্করতরতঞ্চ উপমাহি দস্সেতি ‘‘ভৰগ্গগহণত্থ’’ন্তিআদিনা.

পদঘাতন্তি এত্থ গতমগ্গো ‘‘পদ’’ন্তি ৰুচ্চতি. যেন চুপাযেন কারণেন কামৰিতক্কো উপ্পজ্জতি, সো তস্স গতমগ্গোতি তস্স ঘাতো পদঘাতো. উস্সুক্কাপেত্ৰাতি উদ্ধং উদ্ধং সন্তিৰিসেসযুত্তং কত্ৰা, ৰড্ঢেত্ৰাতি অত্থো.

পাল়িযং ৰিভত্তেসূতি কতরপাল়িযং? ধম্মসঙ্গহে তাৰ অট্ঠ কসিণানি দস অসুভা চত্তারো ব্রহ্মৰিহারা চত্তারি আরুপ্পানি ৰিভত্তানি, আগমেসু দস অনুস্সতিযো আহারে পটিকূলসঞ্ঞা চতুধাতুৰৰত্থানন্তি ইমানি চাতি তত্থ তত্থ ৰিভত্তং. ইমেসু তীসূতি কামাদীসু তীসু ঠানেসু.

মিচ্ছাৰাচাসঙ্খাতাযাতি এতেন একায চেতনায পহাতব্বএকত্তং দস্সেতি. ইধ অরিযসাৰকো সকল্যাণপুথুজ্জনকো সেক্খো. কাযদ্ৰারৰীতিক্কমাতি আজীৰহেতুকতো পাণাতিপাতাদিতো ৰিসুং ৰিসুং ৰিরমণং যোজেতব্বং.

অযং পনস্সাতি মগ্গভাৰেন চতুব্বিধম্পি একত্তেন গহেত্ৰা অস্স মগ্গস্স অযং ঝানৰসেন সব্বসদিসসব্বাসদিসএকচ্চসদিসতা ৰিসেসো. পাদকজ্ঝাননিযামেন হোতীতি ইধ পাদকজ্ঝাননিযামং ধুরং কত্ৰা আহ, অট্ঠসালিনিযং পন ৰিপস্সনানিযামং তত্থ সব্বৰাদাৰিরোধতো, ইধ পন সম্মসিতজ্ঝানপুগ্গলজ্ঝাসযৰাদনিৰত্তনতো পাদকজ্ঝাননিযামং. ৰিপস্সনানিযামো পন সাধারণত্তা ইধাপি ন পটিক্খিত্তোতি দট্ঠব্বো. অঞ্ঞে চাচরিযৰাদা ৰক্খমানা ৰিভজিতব্বাতি যথাৰুত্তমেৰ তাৰ পাদকজ্ঝাননিযামং ৰিভজন্তো আহ ‘‘পাদকজ্ঝাননিযামেন তাৰা’’তি.

আরুপ্পে চতুক্কপঞ্চক…পে… ৰুত্তং অট্ঠসালিনিযন্তি অধিপ্পাযো. ননু তত্থ ‘‘আরুপ্পে তিকচতুক্কজ্ঝানং উপ্পজ্জতী’’তি ৰুত্তং, ন ‘‘চতুক্কপঞ্চকজ্ঝান’’ন্তি? সচ্চং, যেসু পন সংসযো অত্থি, তেসং উপ্পত্তিদস্সনেন, তেনত্থতো চতুক্কপঞ্চকজ্ঝানং উপ্পজ্জতীতি ৰুত্তমেৰ হোতীতি এৰমাহাতি ৰেদিতব্বং. সমুদাযঞ্চ অপেক্খিত্ৰা ‘‘তঞ্চ লোকুত্তরং, ন লোকিয’’ন্তি আহ. চতুত্থজ্ঝানমেৰ হি লোকিযং তত্থ উপ্পজ্জতি, ন চতুক্কং পঞ্চকঞ্চাতি. এত্থ কথন্তি পাদকজ্ঝানস্স অভাৰা কথং দট্ঠব্বন্তি অত্থো. তংঝানিকাৰ তস্স তত্থ তযো মগ্গা উপ্পজ্জন্তি তজ্ঝানিকং পঠমফলাদিং পাদকং কত্ৰা উপরিমগ্গভাৰনাযাতি অধিপ্পাযো, তিকচতুক্কজ্ঝানিকং পন মগ্গং ভাৰেত্ৰা তত্থুপ্পন্নস্স অরূপজ্ঝানং তজ্ঝানিকং ফলঞ্চ পাদকং কত্ৰা উপরিমগ্গভাৰনায অঞ্ঞঝানিকাপি উপ্পজ্জন্তীতি ঝানঙ্গাদিনিযামিকা পুব্বাভিসঙ্খারসমাপত্তি পাদকং, ন সম্মসিতব্বাতি ফলস্সপি পাদকতা দট্ঠব্বা.

দুক্খঞাণাদীনং রূপাদিছল়ারম্মণত্তা নেক্খম্মসঙ্কপ্পাদীনং কসিণাদিতংতংকুসলারম্মণারম্মণত্তা সম্মাৰাচাদীনং অঙ্গানং তংতংৰিরমিতব্বাদিআরম্মণত্তা ‘‘যথানুরূপ’’ন্তি আহ. তদনুরূপোতি অৰিপ্পটিসারকরসীলং ৰাযামস্স ৰিসেসপচ্চযোতি সীলানুরূপতা ৰাযামস্স ৰুত্তা সম্পযুত্তস্সপি, সম্পযুত্তস্সেৰ চ ৰচনতো ‘‘সীলভূমিযং পতিট্ঠিতস্সা’’তি অৰত্ৰা ‘‘পতিট্ঠমানস্সা’’তি ৰুত্তং. চেতসো অসম্মোসোতি ‘‘একারক্খো’’তি এত্থ ৰুত্তেন সতারক্খেন চেতসো রক্খিততা. তেনাহ ‘‘ইতি…পে… সুৰিহিতচিত্তারক্খস্সা’’তি.

আসৰক্খযঞাণস্স ৰিজ্জাভাৰো ৰুত্তোতি আসৰক্খযসঙ্খাতে মগ্গে তীহি খন্ধেহি সঙ্গহিতে পঞ্ঞাক্খন্ধো ৰিজ্জা, সীলস্স চতুন্নঞ্চ ঝানানং চরণভাৰো ৰুত্তোতি ইতরে দ্ৰে খন্ধা চরণং. যন্তি এতেন নিব্বানং গচ্ছন্তীতি যানং, ৰিপস্সনাৰ যানং ৰিপস্সনাযানং. সীলং সমাধিস্স ৰিসেসপচ্চযো, সমাধি ৰিপস্সনাযাতি সমথস্স উপকারত্তা সীলক্খন্ধো চ সমথযানেন সঙ্গহিতো. ৰিপস্সনাযানেন কামেসু আদীনৰং ৰিভাৰেন্তো সমথযানেন নিরামিসং ঝানসুখং অপরিচ্চজন্তো অন্তদ্ৰযকুম্মগ্গং ৰিৰজ্জেতি. পঞ্ঞা ৰিয মোহস্স, সীলসমাধযো চ দোসলোভানং উজুৰিপচ্চনীকা অদোসালোভেহি সাধেতব্বত্তা. সীলসমাধিপঞ্ঞাযোগতো আদিমজ্ঝপরিযোসানকল্যাণং. সীলাদীনি হি সাসনস্স আদিমজ্ঝপরিযোসানন্তি. যস্মিং ঠিতো মগ্গট্ঠো ফলট্ঠো চ অরিযো হোতি, তং মগ্গফলসঙ্খাতং খন্ধত্তযসঙ্গহিতং সাসনং অরিযভূমি.

মগ্গসচ্চনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা

২০৬-২১৪. অরিযসচ্চ-সদ্দো সমুদযে ৰত্তমানো পরিঞ্ঞেয্যভাৰরহিতে একন্তপহাতব্বে তণ্হাসঙ্খাতে সমুদযে পৰত্ততি, ন পহাতব্বপরিঞ্ঞেয্যেসু অৰসেসকিলেসাৰসেসাকুসলেসু অপ্পহাতব্বেসু চ সাসৰকুসলমূলাৰসেসসাসৰকুসলেসূতি সপ্পদেসো তত্থ সমুদযো হোতি, কেৰলং সচ্চসদ্দে নিপ্পদেসোতি আহ ‘‘নিপ্পদেসতো সমুদযং দস্সেতু’’ন্তি. দুক্খনিরোধা পন অরিযসচ্চদেসনাযং ধম্মতো নিপ্পদেসা এৰ. ন হি ততো অঞ্ঞো ধম্মো অত্থি, যো সচ্চদেসনাযং দুক্খং নিরোধোতি চ ৰত্তব্বো সিযা, মগ্গোপি অট্ঠঙ্গিকপঞ্চঙ্গিকৰারেসু অপুব্বো নত্থি, তস্মা সমুদযমেৰ ‘‘নিপ্পদেসতো দস্সেতু’’ন্তি ৰদতি তস্স সব্বত্থ তীসুপি ৰারেসু অপুব্বস্স দস্সিতত্তা. অপুব্বসমুদযদস্সনত্থাযপি হি সচ্চদেসনাযং ‘‘তত্থ কতমো দুক্খসমুদযো? তণ্হা’’তি ৰচনং কেৰলায তণ্হায সচ্চ-সদ্দস্স পৰত্তিদস্সনত্থন্তি. দেসনাৰসেন পন তং তং সমুদযং ঠপেত্ৰা দুক্খং তস্স তস্স পহানৰসেন নিরোধো অট্ঠঙ্গিকপঞ্চঙ্গিকসব্বলোকুত্তরকুসলৰসেন মগ্গো চ অরিযসচ্চদেসনাযং ন ৰুত্তোতি দুক্খাদীনি চ তত্থ সপ্পদেসানি দস্সিতানি হোন্তীতি তানি চ নিপ্পদেসানি দস্সেতুং সচ্চদেসনা ৰুত্তাতি ৰত্তুং ৰট্টতি. পচ্চযসঙ্খাতন্তি কম্মকিলেসৰসেন জাতিআদিদুক্খস্স মূলভূতন্তি অত্থো.

নিরোধসচ্চং…পে… পঞ্চহাকারেহি নিদ্দিট্ঠন্তি অরিযসচ্চদেসনতো সচ্চদেসনায ৰিসেসং দস্সেতি. তত্থ ‘‘তিণ্ণন্নঞ্চ কুসলমূলানং অৰসেসানঞ্চ সাসৰকুসলানং পহান’’ন্তি ইদং তেসং পচ্চযানং অৰিজ্জাতণ্হাউপাদানানং পহানৰসেন, অৰিজ্জাদীসু ৰা পহীনেসু তেসং অপ্পৰত্তিৰসেন ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং. ন হি কুসলা পহাতব্বাতি. পহানন্তি চ মগ্গকিচ্চৰসেন তদধিগমনীযং নিরোধং দস্সেতি, নিরোধস্সেৰ ৰা তণ্হাদীনং অপ্পৰত্তিভাৰো পহানন্তি দট্ঠব্বং.

যদিপি ‘‘পুব্বেৰ খো পনস্স কাযকম্মং ৰচীকম্মং আজীৰো সুপরিসুদ্ধো হোতি, এৰমস্সাযং অরিযো অট্ঠঙ্গিকো মগ্গো ভাৰনাপারিপূরিং গচ্ছতী’’তি (ম. নি. ৩.৪৩১) লোকুত্তরমগ্গক্খণে অট্ঠঙ্গিকমগ্গপারিপূরিযা উপনিস্সযদস্সনত্থং ইদং ৰুত্তং, তথাপি ‘‘পুব্বেৰ খো পনা’’তি ৰচনং কাযকম্মাদিসুদ্ধিযা দূরতরুপনিস্সযতং, চক্খাদীসু অসারজ্জন্তস্স অসংযুত্তস্স অসম্মূল়্হস্স আদীনৰানুপস্সিনো ৰিহরতো তাযেৰ ৰুট্ঠানগামিনিযা ৰিপস্সনায আযতিং পঞ্চুপাদানক্খন্ধেসু অপচযং গচ্ছন্তেসু সব্বসঙ্খারেসু ৰিৰট্টনৰসেন, পোনোব্ভৰিকতণ্হায পহীযমানায কিলেসদূরীভাৰেন, কাযিকচেতসিকদরথসন্তাপপরিল়াহেসু পহীযমানেসু পস্সদ্ধকাযচিত্তৰসেন কাযিকচেতসিকসুখে পটিসংৰেদিযমানে ‘‘যা তথাভূতস্স দিট্ঠি, সাস্স হোতি সম্মাদিট্ঠী’’তিআদিনা (ম. নি. ৩.৪৩১) ৰুত্তানং ৰুট্ঠানগামিনিৰিপস্সনাক্খণে পৰত্তানং পঞ্চন্নং সম্মাদিট্ঠাদীনং অঙ্গানং আসন্নতরুপনিস্সযতঞ্চ দস্সেতীতি আসন্নতরুপনিস্সযৰসেন পঞ্চঙ্গিকং মগ্গং সুখং বুজ্ঝন্তানং পুগ্গলানং অজ্ঝাসযৰসেন পঞ্চঙ্গিকমগ্গদেসনায পৰত্ততং দীপেতি. তেনাহ ‘‘পুব্বেৰ খো…পে… সুপরিসুদ্ধো হোতীতি ৰচনতো’’তিআদি. এৰমিদং ৰচনতোতি নিস্সক্কৰচনং দেসনুপাযস্স ঞাপকনিদস্সনং হোতি, ৰচনতোতি ৰা অত্তনো ৰচনানুরূপং পঞ্চঙ্গিকোপি মগ্গো পটিপদা এৰাতি ভগৰতা দেসিতোতি অত্থো. কত্থাতি? দেৰপুরে, তস্মা তং দেসিতনযং দস্সেতুং পঞ্চঙ্গিকৰারোপি নিদ্দিট্ঠো ধম্মসঙ্গাহকেহি. অথ ৰা ‘‘পুব্বেৰ খো পনস্সা’’তি ৰচনেনেৰ অজ্ঝাসযৰিসেসকারণনিদস্সকেন পুগ্গলজ্ঝাসযৰসেন পঞ্চঙ্গিকো মগ্গোপি পটিপদা এৰাতি দেসিতো হোতীতি আহ ‘‘পুব্বেৰ খো পন…পে… ৰচনতো পন…পে… দেসিতো’’তি, তস্মা তং সুত্তন্তে দেসিতনযং দস্সেতুং পঞ্চঙ্গিকৰারোপি নিদ্দিট্ঠো ভগৰতা দেৰপুরেতি অত্থো.

ঝানেহি দেসনাপৰেসো, ভাৰনাপৰেসো ৰা ঝানাভিনিৰেসো. একেকস্মিং কোট্ঠাসে চতুন্নং চতুন্নং নযসহস্সানং দস্সনং গণনাসুখত্থন্তি ৰেদিতব্বং. যথা পন পাল়ি ঠিতা, তথা একেকিস্সা পটিপদায সুঞ্ঞতাদীসু চ পঞ্চ পঞ্চ কোট্ঠাসে যোজেত্ৰা পাল়িগমনং কতন্তি ৰিঞ্ঞাযতি. তত্থ অট্ঠঙ্গিকৰারে দুতিযজ্ঝানাদীসু তস্মিং সমযে সত্তঙ্গিকো মগ্গো হোতীতি যোজনা কাতব্বা, সব্বসঙ্গাহিকৰারে চ যথা ৰিজ্জমানধম্মৰসেনাতি.

অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৩. পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা

২১৫. এৰং পুরিমেসুপি দ্ৰীসূতি কস্মা ৰুত্তং, ননু সুত্তন্তভাজনীযে দুক্খনিরোধগামিনিপটিপদানিদ্দেসে লোকিযলোকুত্তরমিস্সকো মগ্গো ৰুত্তো. তস্স হি অট্ঠকথাযং (ৰিভ. অট্ঠ. ২০৫) ‘‘চতূসু সচ্চেসু উগ্গহাদিৰসেন পুব্বভাগঞাণুপ্পত্তিং সন্ধায ইদং ‘দুক্খে ঞাণ’ন্তিআদি ৰুত্তং, পটিৰেধক্খণে পন একমেৰ ঞাণং হোতী’’তি সম্মাদিট্ঠিযা, তথা সম্মাসঙ্কপ্পাদীনঞ্চ লোকিযলোকুত্তরমিস্সকতা দস্সিতা ‘‘অপিচেসা সম্মাদিট্ঠি নাম পুব্বভাগে নানাক্খণা নানারম্মণা হোতি, মগ্গক্খণে একক্খণা একারম্মণা’’তিআদিনা চাতি? সচ্চমেতং, এৰং পন আগমনৰসেন তত্থাপি চতুসচ্চকম্মট্ঠানদস্সনাদিমুখেন অরিযোৰ অট্ঠঙ্গিকো মগ্গো দস্সিতো. এৰঞ্চ কত্ৰা ‘‘পটিৰেধক্খণে পন একমেৰ ঞাণং হোতী’’তি মগ্গঞাণস্স একস্সেৰ দুক্খঞাণাদিতা, ‘‘মগ্গক্খণে পন…পে… একোৰ কুসলসঙ্কপ্পো উপ্পজ্জতি, অযং সম্মাসঙ্কপ্পো নামা’’তিআদিনা মগ্গসঙ্কপ্পাদীনং সম্মাসঙ্কপ্পাদিতা চ নিদ্ধারিতা, পাল়িযঞ্চ অট্ঠঙ্গিকং মগ্গং উদ্দিসিত্ৰা তমেৰ নিদ্দিসিতুং ‘‘দুক্খে ঞাণ’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তেন সুত্তন্তভাজনীযেপি দ্ৰিন্নং লোকিযতা, দ্ৰিন্নং লোকুত্তরতা ৰুত্তা ‘‘এৰং পুরিমেসুপি দ্ৰীসূতি এতেনাতি.

পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সচ্চৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৫. ইন্দ্রিযৰিভঙ্গো

১. অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা

২১৯. চক্খুদ্ৰারে ইন্দট্ঠং কারেতীতি চক্খুদ্ৰারভাৰে তংদ্ৰারিকেহি অত্তনো ইন্দভাৰং পরমিস্সরভাৰং কারযতীতি অত্থো. তঞ্হি তে রূপগ্গহণে অত্তানং অনুৰত্তেতি, তে চ তং অনুৰত্তন্তীতি. এস নযো ইতরেসুপি. যেন তংসমঙ্গীপুগ্গলো তংসম্পযুত্তধম্মা ৰা অঞ্ঞাতাৰিনো হোন্তি, সো অঞ্ঞাতাৰিভাৰো পরিনিট্ঠিতকিচ্চজাননং.

কত্থচি দ্ৰেতি ‘‘দ্ৰিন্নং খো, ভিক্খৰে, ইন্দ্রিযানং ভাৰিতত্তা বহুলীকতত্তা খীণাসৰো ভিক্খু অঞ্ঞং ব্যাকরোতি…পে… অরিযায চ পঞ্ঞায অরিযায চ ৰিমুত্তিযা. যা হিস্স, ভিক্খৰে, অরিযা পঞ্ঞা, তদস্স পঞ্ঞিন্দ্রিযং. যা হিস্স অরিযা ৰিমুত্তি, তদস্স সমাধিন্দ্রিয’’ন্তিআদীসু (সং. নি. ৫.৫১৬) দ্ৰে, ‘‘তিণ্ণং খো, ভিক্খৰে, ইন্দ্রিযানং ভাৰিতত্তা বহুলীকতত্তা পিণ্ডোলভারদ্ৰাজেন ভিক্খুনা অঞ্ঞা ব্যাকতা…পে… সতিন্দ্রিযস্স সমাধিন্দ্রিযস্স পঞ্ঞিন্দ্রিযস্সা’’তি (সং. নি. ৫.৫১৯), ‘‘তীণিমানি, ভিক্খৰে, ইন্দ্রিযানি. কতমানি তীণি? অনঞ্ঞাতঞ্ঞস্সামীতিন্দ্রিযং অঞ্ঞিন্দ্রিযং অঞ্ঞাতাৰিন্দ্রিয’’ন্তি (সং. নি. ৫.৪৯৩), ‘‘তীণিমানি…পে… ইত্থিন্দ্রিযং পুরিসিন্দ্রিযং জীৰিতিন্দ্রিয’’ন্তি (সং. নি. ৫.৪৯২) চ এৰমাদীসু তীণি, ‘‘পঞ্চিমানি, ব্রাহ্মণ, ইন্দ্রিযানি নানাৰিসযানি…পে… চক্খুন্দ্রিযং…পে… কাযিন্দ্রিয’’ন্তি (সং. নি. ৫.৫১২), ‘‘পঞ্চি…পে… সুখিন্দ্রিযং…পে… উপেক্খিন্দ্রিয’’ন্তি (সং. নি. ৫.৫০১ আদযো), ‘‘পঞ্চি…পে… সদ্ধিন্দ্রিযং…পে… পঞ্ঞিন্দ্রিয’’ন্তি (সং. নি. ৫.৪৮৬ আদযো) চ এৰমাদীসু পঞ্চ. তত্থ সুত্তন্তে দুকাদিৰচনং নিস্সরণুপাযাদিভাৰতো দুকাদীনং. সব্বানি পন ইন্দ্রিযানি অভিঞ্ঞেয্যানি, অভিঞ্ঞেয্যধম্মদেসনা চ অভিধম্মোতি ইধ সব্বানি একতো ৰুত্তানি.

খীণাসৰস্স ভাৰভূতো হুত্ৰা উপ্পত্তিতো ‘‘খীণাসৰস্সেৰ উপ্পজ্জনতো’’তি ৰুত্তং.

লিঙ্গেতি গমেতি ঞাপেতীতি লিঙ্গং, লিঙ্গীযতি ৰা এতেনাতি লিঙ্গং, কিং লিঙ্গেতি, কিঞ্চ ৰা লিঙ্গীযতীতি? ইন্দং ইন্দো ৰা, ইন্দস্স লিঙ্গং ইন্দলিঙ্গং, ইন্দলিঙ্গস্স অত্থো তংসভাৰো ইন্দলিঙ্গট্ঠো, ইন্দলিঙ্গমেৰ ৰা ইন্দ্রিয-সদ্দস্স অত্থো ইন্দলিঙ্গট্ঠো. সজ্জিতং উপ্পাদিতন্তি সিট্ঠং, ইন্দেন সিট্ঠং ইন্দসিট্ঠং. জুট্ঠং সেৰিতং. কম্মসঙ্খাতস্স ইন্দস্স লিঙ্গানি, তেন চ সিট্ঠানীতি কম্মজানেৰ যোজেতব্বানি, ন অঞ্ঞানি. তে চ দ্ৰে অত্থা কম্মে এৰ যোজেতব্বা, ইতরে চ ভগৰতি এৰাতি ‘‘যথাযোগ’’ন্তি আহ. তেনাতি ভগৰতো কম্মস্স চ ইন্দত্তা. এত্থাতি এতেসু ইন্দ্রিযেসু. উল্লিঙ্গেন্তি পকাসেন্তি ফলসম্পত্তিৰিপত্তীহি কারণসম্পত্তিৰিপত্তিঅৰবোধতো. ‘‘সো তং নিমিত্তং আসেৰতী’’তিআদীসু (অ. নি. ৯.৩৫) গোচরকরণম্পি আসেৰনাতি ৰুত্তাতি আহ ‘‘কানিচি গোচরাসেৰনাযা’’তি. তত্থ সব্বেসং গোচরীকাতব্বত্তেপি ‘‘কানিচী’’তি ৰচনং অৰিপস্সিতব্বানং বহুলীমনসিকরণেন অনাসেৰনীযত্তা. পচ্চৰেক্খণামত্তমেৰ হি তেসু হোতীতি. ‘‘তস্স তং মগ্গং আসেৰতো’’তিআদীসু (অ. নি. ৪.১৭০) ভাৰনা ‘‘আসেৰনা’’তি ৰুত্তাতি ভাৰেতব্বানি সদ্ধাদীনি সন্ধাযাহ ‘‘কানিচি ভাৰনাসেৰনাযা’’তি. আধিপচ্চং ইন্দ্রিযপচ্চযভাৰো, অসতি চ ইন্দ্রিযপচ্চযভাৰে ইত্থিপুরিসিন্দ্রিযানং অত্তনো পচ্চযৰসেন পৰত্তমানেহি তংসহিতসন্তানে অঞ্ঞাকারেন অনুপ্পজ্জমানেহি লিঙ্গাদীহি অনুৰত্তনীযভাৰো, ইমস্মিঞ্চত্থে ইন্দন্তি পরমিস্সরিযং করোন্তিচ্চেৰ ইন্দ্রিযানি. চক্খাদীসু দস্সিতেন নযেন অঞ্ঞেসঞ্চ তদনুৰত্তীসু আধিপচ্চং যথারহং যোজেতব্বং.

হেট্ঠাতি অট্ঠসালিনিযং. অমোহো এৰ, ন ৰিসুং চত্তারো ধম্মা, তস্মা অমোহস্স পঞ্ঞিন্দ্রিযপদে ৰিভাৰিতানি লক্খণাদীনি তেসঞ্চ ৰেদিতব্বানীতি অধিপ্পাযো. সেসানি অট্ঠসালিনিযং লক্খণাদীহি সরূপেনেৰ আগতানি. ননু চ সুখিন্দ্রিযদুক্খিন্দ্রিযানং তত্থ লক্খণাদীনি ন ৰুত্তানীতি? কিঞ্চাপি ন ৰুত্তানি, সোমনস্সদোমনস্সিন্দ্রিযানং পন ৰুত্তলক্খণাদিৰসেন ৰিঞ্ঞেয্যতো এতেসম্পি ৰুত্তানেৰ হোন্তি. কথং? ইট্ঠফোট্ঠব্বানুভৰনলক্খণং সুখিন্দ্রিযং, ইট্ঠাকারসম্ভোগরসং, কাযিকস্সাদপচ্চুপট্ঠানং, কাযিন্দ্রিযপদট্ঠানং. অনিট্ঠফোট্ঠব্বানুভৰনলক্খণং দুক্খিন্দ্রিযং, অনিট্ঠাকারসম্ভোগরসং, কাযিকাবাধপচ্চুপট্ঠানং, কাযিন্দ্রিযপদট্ঠানন্তি. এত্থ চ ইট্ঠানিট্ঠাকারানমেৰ আরম্মণানং সম্ভোগরসতা ৰেদিতব্বা, ন ৰিপরীতেপি ইট্ঠাকারেন অনিট্ঠাকারেন চ সম্ভোগরসতাতি.

সত্তানং অরিযভূমিপটিলাভো ভগৰতো দেসনায সাধারণং পধানঞ্চ পযোজনন্তি আহ ‘‘অজ্ঝত্তধম্মং পরিঞ্ঞাযা’’তিআদি. অট্ঠকথাযং ইত্থিপুরিসিন্দ্রিযানন্তরং জীৰিতিন্দ্রিযদেসনক্কমো ৰুত্তো, সো ইন্দ্রিযযমকদেসনায সমেতি. ইধ পন ইন্দ্রিযৰিভঙ্গে মনিন্দ্রিযানন্তরং জীৰিতিন্দ্রিযং ৰুত্তং, তং পুরিমপচ্ছিমানং অজ্ঝত্তিকবাহিরানং অনুপালকত্তেন তেসং মজ্ঝে ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং. যঞ্চ কিঞ্চি ৰেদযিতং, সব্বং তং দুক্খং. যাৰ চ দুৰিধত্তভাৰানুপালকস্স জীৰিতিন্দ্রিযস্স পৰত্তি, তাৰ দুক্খভূতানং এতেসং ৰেদযিতানং অনিৰত্তীতি ঞাপনত্থং. তেন চ চক্খাদীনং দুক্খানুবন্ধতায পরিঞ্ঞেয্যতং ঞাপেতি. ততো অনন্তরং ভাৰেতব্বত্তাতি ভাৰনামগ্গসম্পযুত্তং অঞ্ঞিন্দ্রিযং সন্ধায ৰুত্তং. দস্সনানন্তরা হি ভাৰনাতি.

সতিপি পুরেজাতাদিপচ্চযভাৰে ইন্দ্রিযপচ্চযভাৰেন সাধেতব্বমেৰ কিচ্চং ‘‘কিচ্চ’’ন্তি আহ তস্স অনঞ্ঞসাধারণত্তা ইন্দ্রিযকথায চ পৰত্তত্তা. পুব্বঙ্গমভাৰেন মনিন্দ্রিযস্স ৰসৰত্তাপনং হোতি, নাঞ্ঞেসং. তংসম্পযুত্তানিপি হি ইন্দ্রিযানি সাধেতব্বভূতানেৰ অত্তনো অত্তনো ইন্দ্রিযকিচ্চং সাধেন্তি চেতসিকত্তাতি. ‘‘সব্বত্থ চ ইন্দ্রিযপচ্চযভাৰেন সাধেতব্ব’’ন্তি অযং অধিকারো অনুৰত্ততীতি দট্ঠব্বো. অনুপ্পাদনে অনুপত্থম্ভে চ তপ্পচ্চযানং তপ্পৰত্তনে নিমিত্তভাৰো অনুৰিধানং. ছাদেত্ৰা ফরিত্ৰা উপ্পজ্জমানা সুখদুক্খৰেদনা সহজাতে অভিভৰিত্ৰা সযমেৰ পাকটা হোতি, সহজাতা চ তব্বসেন সুখদুক্খভাৰপ্পত্তা ৰিযাতি আহ ‘‘যথাসকং ওল়ারিকাকারানুপাপন’’ন্তি. অসন্তস্স অপণীতস্সপি অকুসলতব্বিপাকাদিসম্পযুত্তস্স মজ্ঝত্তাকারানুপাপনং যোজেতব্বং, সমানজাতিযং ৰা সুখদুক্খেহি সন্তপণীতাকারানুপাপনঞ্চ. পসন্নপগ্গহিতউপট্ঠিতসমাহিতদস্সনাকারানুপাপনং যথাক্কমং সদ্ধাদীনং. আদি-সদ্দেন উদ্ধম্ভাগিযসংযোজনানি গহিতানি, মগ্গসম্পযুত্তস্সেৰ চ ইন্দ্রিযস্স কিচ্চং দস্সিতং, তেনেৰ ফলসম্পযুত্তস্স তংতংসংযোজনানংযেৰ পটিপ্পস্সদ্ধিপহানকিচ্চতা দস্সিতা হোতীতি. সব্বকতকিচ্চং অঞ্ঞাতাৰিন্দ্রিযং অঞ্ঞস্স কাতব্বস্স অভাৰা অমতাভিমুখমেৰ তব্ভাৰপচ্চযো চ হোতি, ন ইতরানি ৰিয কিচ্চন্তরপসুতঞ্চ. তেনাহ ‘‘অমতাভিমুখভাৰপচ্চযতা চা’’তি.

২২০. এৰং সন্তেপীতি সতিপি সব্বসঙ্গাহকত্তে ৰীরিযিন্দ্রিযপদাদীহি সঙ্গহেতব্বানি কুসলাকুসলৰীরিযাদীনি, চক্খুন্দ্রিযপদাদীহি সঙ্গহেতব্বানি কালপুগ্গলপচ্চযাদিভেদেন ভিন্নানি চক্খাদীনি সঙ্গণ্হন্তিচ্চেৰ সব্বসঙ্গাহকানি, ন যস্সা ভূমিযা যানি ন ৰিজ্জন্তি, তেসং সঙ্গাহকত্তাতি অত্থো. তেন চ অৰিসেসিতত্তা সব্বেসং সব্বভূমিকত্তগহণপ্পসঙ্গে তংনিৰত্তনেন সব্বসঙ্গাহকৰচনং অৰিজ্জমানস্স সঙ্গাহকত্তদীপকং ন হোতীতি দস্সেতি.

অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা

২২৩. ইধ অনাভট্ঠন্তি একন্তানারম্মণত্তেন ভাসিতং. ‘‘রূপমিস্সকত্তা অনারম্মণেসু রূপধম্মেসু সঙ্গহিত’’ন্তি কস্মা ৰুত্তং, ননু মিস্সকত্তা এৰ জীৰিতিন্দ্রিযং অনারম্মণেসু অসঙ্গহিতং. ন হি অট্ঠিন্দ্রিযা অনারম্মণাতি ৰুত্তাতি? সচ্চমেতং, জীৰিতিন্দ্রিযএকদেসস্স পন অনারম্মণেসু রূপধম্মেসু সঙ্গহিততং সন্ধাযেতং ৰুত্তং, অরূপকোট্ঠাসেন পরিত্তারম্মণাদিতা অত্থীতি সিযাপক্খে সঙ্গহিতন্তি অধিপ্পাযো. অরূপকোট্ঠাসেন পন পরিত্তারম্মণাদিতা, রূপকোট্ঠাসেন চ নৰত্তব্বতা অত্থীতি মিস্সকস্স সমুদাযস্সেৰ ৰসেন সিযাপক্খে সঙ্গহিতং, ন একদেসৰসেনাতি দট্ঠব্বং. ন হি অনারম্মণং পরিত্তারম্মণাদিভাৰেন নৰত্তব্বং ন হোতীতি. ‘‘রূপঞ্চ নিব্বানঞ্চ অনারম্মণা, সত্তিন্দ্রিযা অনারম্মণা’’তিআদিৰচনঞ্চ অৰিজ্জমানারম্মণানারম্মণেসু নৰত্তব্বেসু অনারম্মণত্তা নৰত্তব্বতং দস্সেতি, ন সারম্মণস্সেৰ নৰত্তব্বতং, নৰত্তব্বস্স ৰা সারম্মণতং. ন হি নৰত্তব্ব-সদ্দো সারম্মণে নিরুল়্হো. যদিপি সিযা, ‘‘তিস্সো চ ৰেদনা রূপঞ্চ নিব্বানঞ্চ ইমে ধম্মা নৰত্তব্বা সুখায ৰেদনায সম্পযুত্তা’’তিআদি ন ৰুচ্চেয্য, অথাপি পরিত্তারম্মণাদিসম্বন্ধো নৰত্তব্ব-সদ্দো সারম্মণেস্ৰেৰ ৰত্ততি, ‘‘দ্ৰাযতনা সিযা পরিত্তারম্মণা’’তিআদিং অৰত্ৰা ‘‘মনাযতনং সিযা পরিত্তারম্মণং…পে… অপ্পমাণারম্মণ’’ন্তিপি, ‘‘ধম্মাযতনং সিযা পরিত্তারম্মণং…পে… অপ্পমাণারম্মণ’’ন্তিপি, ‘‘সিযা অনারম্মণ’’ন্তিপি ৰত্তব্বং সিযা. ন হি পঞ্হপুচ্ছকে সাৰসেসা দেসনা অত্থীতি. ‘‘অট্ঠিন্দ্রিযা সিযা অজ্ঝত্তারম্মণা’’তি এত্থ চ জীৰিতিন্দ্রিযস্স আকিঞ্চঞ্ঞাযতনকালে অরূপস্স রূপস্স চ অনারম্মণত্তা নৰত্তব্বতা ৰেদিতব্বা.

পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ইন্দ্রিযৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৬. পটিচ্চসমুপ্পাদৰিভঙ্গো

১. সুত্তন্তভাজনীযং

উদ্দেসৰারৰণ্ণনা

২২৫. ‘‘‘কিংৰাদী ভন্তে সম্মাসম্বুদ্ধো’তি? ‘ৰিভজ্জৰাদী মহারাজা’’’তি (পারা. অট্ঠ. ১.ততিযসঙ্গীতিকথা) মোগ্গলিপুত্ততিস্সত্থেরেন ৰুত্তত্তা সম্মাসম্বুদ্ধসাৰকা ৰিভজ্জৰাদিনো. তে হি ৰেনযিকাদিভাৰং ৰিভজ্জ ৰদন্তি, চীৰরাদীনং সেৰিতব্বাসেৰিতব্বভাৰং ৰা সস্সতুচ্ছেদৰাদে ৰা ৰিভজ্জ ৰদন্তি ‘‘সস্সতো অত্তা চ লোকো চা’’তিআদীনং ঠপনীযানং ঠপনতো রাগাদিক্খযস্স সস্সতস্স রাগাদিকাযদুচ্চরিতাদিউচ্ছেদস্স চ ৰচনতো, ন পন একংসব্যাকরণীযাদযো তযো পঞ্হে অপনেত্ৰা ৰিভজ্জব্যাকরণীযমেৰ ৰদন্তীতি. ৰিভজ্জৰাদীনং মণ্ডলং সমূহো ৰিভজ্জৰাদিমণ্ডলং, ৰিভজ্জৰাদিনো ৰা ভগৰতো পরিসা ৰিভজ্জৰাদিমণ্ডলন্তিপি ৰদন্তি. আচরিযেহি ৰুত্তঅৰিপরীতত্থদীপনেন তে অনব্ভাচিক্খন্তেন. ‘‘অৰিজ্জা পুঞ্ঞানেঞ্জাভিসঙ্খারানং হেতুপচ্চযো হোতী’’তিআদিং ৰদন্তো কথাৰত্থুম্হি পটিক্খিত্তে পুগ্গলৰাদাদিকে চ ৰদন্তো সকসমযং ৰোক্কমতি নাম, তথা অৰোক্কমন্তেন. পরসমযং দোসারোপনব্যাপারৰিরহেন অনাযূহন্তেন. ‘‘ইদম্পি যুত্তং গহেতব্ব’’ন্তি পরসমযং অসম্পিণ্ডেন্তেনাতি কেচি ৰদন্তি.

‘‘তথাহং ভগৰতা ধম্মং দেসিতং আজানামি, যথা তদেৰিদং ৰিঞ্ঞাণং সন্ধাৰতি সংসরতি অনঞ্ঞ’’ন্তিআদিং (ম. নি. ১.৩৯৬) ৰদন্তো সুত্তং পটিবাহতি নাম, তথা অপ্পটিবাহন্তেন. ‘‘তথাহং ভগৰতা ধম্মং দেসিতং আজানামি, যথা যেমে অন্তরাযিকা ধম্মা ৰুত্তা ভগৰতা, তে পটিসেৰতো নালং অন্তরাযাযা’’তি (ম. নি. ১.২৩৪; পাচি. ৪১৮, ৪২৯), ‘‘সুপিনন্তে কতো ৰীতিক্কমো আপত্তিকরো হোতী’’তি চ এৰমাদিং ৰদন্তো ৰিনযং পটিলোমেতি নাম, তব্বিপরিযাযেন তং অনুলোমেন্তেন. পটিলোমেন্তো হি কম্মন্তরং ভিন্দন্তো ধম্মতঞ্চ ৰিলোমেতি. সুত্তন্তে ৰুত্তে চত্তারো মহাপদেসে, অট্ঠকথাযঞ্চ ৰুত্তে সুত্তসুত্তানুলোমআচরিযৰাদঅত্তনোমতিমহাপদেসে ওলোকেন্তেন. তংওলোকনেন হি সুত্তে ৰিনযে চ সন্তিট্ঠতি নাতিধাৰতি. ধম্মন্তি পটিচ্চসমুপ্পাদপাল়িং. অত্থন্তি তদত্থং. হেতুহেতুফলানি ইধ নাধিপ্পেতানি. ‘‘দুক্খাদীসু অঞ্ঞাণং অৰিজ্জা’’তি ৰুত্তমত্থং পরিৰত্তিত্ৰা পুন ‘‘পুব্বন্তে অঞ্ঞাণ’’ন্তিআদীহি অপরেহিপি পরিযাযেহি নিদ্দিসন্তেন. ‘‘সঙ্খারা ইমিনা পরিযাযেন ভৰোতি ৰুচ্চন্তি, তণ্হা ইমিনা পরিযাযেন উপাদান’’ন্তিআদিনা নিদ্দিসন্তেনাতি ৰদন্তি.

সত্তোতি সত্তসুঞ্ঞতাতি ৰদন্তি, সত্তসুঞ্ঞেসু ৰা সঙ্খারেসু সত্তৰোহারো. পচ্চযাকারমেৰ চাতি পচ্চযাকারো এৰ চ, -কারো পদসন্ধিকরো.

তস্মাতি ৰুত্তনযেন অত্থৰণ্ণনায কাতব্বত্তা দুক্করত্তা চ.

পতিট্ঠং নাধিগচ্ছামীতি যত্থ ঠিতস্স ৰণ্ণনা সুকরা হোতি, তং নযং অত্তনোযেৰ ঞাণবলেন নাধিগচ্ছামীতি অত্থো. নিস্সযং পন আচিক্খন্তো আহ ‘‘সাসনং পনিদ’’ন্তিআদি. ইধ সাসনন্তি পাল়িধম্মমাহ, পটিচ্চসমুপ্পাদমেৰ ৰা. সো হি অনুলোমপটিলোমাদিনানাদেসনানযমণ্ডিতো অব্বোচ্ছিন্নো অজ্জাপি পৰত্ততীতি নিস্সযো হোতি. তদট্ঠকথাসঙ্খাতো চ পুব্বাচরিযমগ্গোতি.

‘‘তং সুণাথ সমাহিতা’’তি আদরজননে কিং পযোজনন্তি তং দস্সেন্তো আহ ‘‘ৰুত্তঞ্হেত’’ন্তিআদি. অট্ঠিং কত্ৰাতি অত্থং কত্ৰা, যথা ৰা ন নস্সতি, এৰং অট্ঠিগতং ৰিয করোন্তো অট্ঠিং কত্ৰা. পুব্বকালতো অপরকালে ভৰং পুব্বাপরিযং. পঠমারম্ভাদিতো পভুতি খণে খণে ঞাণৰিসেসং কিলেসক্খযৰিসেসঞ্চ লভতীতি অত্থো.

কম্মৰিপাককিলেসৰট্টানং মূলকারণত্তা আদিতো ৰুত্তত্তা চ অৰিজ্জা পটিচ্চসমুপ্পাদস্স মূলং. তত্থ ৰল্লিযা মূলে দিট্ঠে ততো পভুতি ৰল্লিযা হরণং ৰিয পটিচ্চসমুপ্পাদস্স মূলে দিট্ঠে ততো পভুতি পটিচ্চসমুপ্পাদদেসনাতি উপমাসংসন্দনা ন কাতব্বা. ন হি ভগৰতো ‘‘ইদমেৰ দিট্ঠং, ইতরং অদিট্ঠ’’ন্তি ৰিভজনীযং অত্থি সব্বস্স দিট্ঠত্তা. মূলতো পভুতি পন ৰল্লিযা হরণং ৰিয মূলতো পভুতি পটিচ্চসমুপ্পাদদেসনা কতাতি ইদমেত্থ সামঞ্ঞমধিপ্পেতং, বোধনেয্যজ্ঝাসযৰসেন ৰা বোধেতব্বভাৰেন মূলাদিদস্সনসামঞ্ঞঞ্চ যোজেতব্বং.

তস্সাতি

‘‘স খো সো, ভিক্খৰে, কুমারো ৰুদ্ধিমন্ৰায ইন্দ্রিযানং পরিপাকমন্ৰায পঞ্চহি কামগুণেহি সমপ্পিতো…পে… রজনীযেহি, সো চক্খুনা রূপং দিস্ৰা পিযরূপে রূপে সারজ্জতি, অপিযরূপে রূপে ব্যাপজ্জতি, অনুপট্ঠিতকাযসতী চ ৰিহরতি পরিত্তচেতসো. সো তঞ্চ চেতোৰিমুত্তিং পঞ্ঞাৰিমুত্তিং যথাভূতং নপ্পজানাতি. যত্থস্স তে উপ্পন্না পাপকা অকুসলা ধম্মা অপরিসেসা নিরুজ্ঝন্তি, সো এৰং অনুরোধৰিরোধং সমাপন্নো যং কিঞ্চি ৰেদনং ৰেদেতি সুখং ৰা দুক্খং ৰা অদুক্খমসুখং ৰা, সো তং ৰেদনং অভিনন্দতি অভিৰদতি অজ্ঝোসায তিট্ঠতী’’তি (ম. নি. ১.৪০৮) –

এৰং ৰুত্তস্স. এৰং সোতদ্ৰারাদীসুপি. অভিৰদতোতি ‘‘অহো সুখং, অহো সুখ’’ন্তি ৰচীভেদকরপ্পত্তায বলৰতণ্হায ‘‘অহং মমা’’তি অভিৰদতো. ততো বলৰতিযা মোচেতুং অসক্কুণেয্যভাৰেন অজ্ঝোসায তিট্ঠতো. ততোপি বলৰতী উপাদানভূতা তণ্হা নন্দী. এত্থ চ অভিনন্দনাদিনা তণ্হা ৰুত্তা, নন্দীৰচনেন তপ্পচ্চযং উপাদানং চতুব্বিধম্পি নন্দিতাতদৰিপ্পযোগতাহি তণ্হাদিট্ঠাভিনন্দনভাৰেহি চাতি ৰেদিতব্বং. ‘‘জাতিপচ্চযা জরামরণ’’ন্তিআদিকঞ্চ তত্থেৰ মহাতণ্হাসঙ্খযৰিমুত্তিসুত্তে (ম. নি. ১.৪০২-৪০৩) ৰুত্তং.

ৰিপাকৰট্টভূতে পটিসন্ধিপৰত্তিফস্সাদযো কম্মসমুট্ঠানঞ্চ ওজং সন্ধায ‘‘চত্তারো আহারা তণ্হানিদানা’’তিআদি ৰুত্তং, ৰট্টূপত্থম্ভকা পন ইতরেপি আহারা তণ্হাপভৰে তস্মিং অৰিজ্জমানে ন ৰিজ্জন্তীতি ‘‘তণ্হানিদানা’’তি ৰত্তুং ৰট্টন্তি.

ততো ততোতি চতুব্বিধাসু দেসনাসু ততো ততো দেসনাতো. ঞাযপ্পটিৰেধায সংৰত্ততীতি ঞাযোতি মগ্গো, সোযেৰ ৰা পটিচ্চসমুপ্পাদো ‘‘অরিযো চস্স ঞাযো পঞ্ঞায সুদিট্ঠো হোতী’’তি (সং. নি. ২.৪১) ৰচনতো. সযমেৰ হি সমন্তভদ্রকত্তা তথা তথা পটিৰিজ্ঝিতব্বত্তা তায তায দেসনায অত্তনো পটিৰেধায সংৰত্ততীতি. সমন্তভদ্রকত্তং দেসনাৰিলাসপ্পত্তি চ চতুন্নম্পি দেসনানং সমানং কারণন্তি ৰিসেসকারণং ৰত্তুকামো আহ ‘‘ৰিসেসতো’’তি. অস্স ভগৰতো দেসনা, অস্স ৰা পটিচ্চসমুপ্পাদস্স দেসনাতি যোজেতব্বং. পৰত্তিকারণৰিভাগো অৰিজ্জাদিকোৰ, কারণন্তি ৰা গহিতানং পকতিআদীনং অৰিজ্জাদীনঞ্চ অকারণতা কারণতা চ. তত্থ সম্মূল়্হা কেচি অকারণং ‘‘কারণ’’ন্তি গণ্হন্তি, কেচি ন কিঞ্চি কারণং বুজ্ঝন্তীতি তেসং যথাসকেহি অনুরূপেহি কারণেহি সঙ্খারাদিপৰত্তিসন্দস্সনত্থং অনুলোমদেসনা পৰত্তা, ইতরাসং তদত্থতাসম্ভৰেপি ন তাসং তদত্থমেৰ পৰত্তি অত্থন্তরসব্ভাৰতো. অযং পন তদত্থা এৰাতি এতিস্সা তদত্থতা ৰুত্তা. পৰত্তিআদীনৰপটিচ্ছাদিকা অৰিজ্জা আদি, ততো সঙ্খারা উপ্পজ্জন্তি ততো ৰিঞ্ঞাণন্তি এৰং পৰত্তিযা উপ্পত্তিক্কমসন্দস্সনত্থঞ্চ.

অনুৰিলোকযতো যো সম্বোধিতো পুব্বভাগে তংতংফলপটিৰেধো পৰত্তো, তদনুসারেন তদনুগমেন জরামরণাদিকস্স জাতিআদিকারণং যং অধিগতং, তস্স সন্দস্সনত্থং অস্স পটিলোমদেসনা পৰত্তা, অনুৰিলোকযতো পটিলোমদেসনা পৰত্তাতি ৰা সম্বন্ধো. দেসেন্তোপি হি ভগৰা কিচ্ছাপন্নং লোকং অনুৰিলোকেত্ৰা পুব্বভাগ…পে… সন্দস্সনত্থং দেসেতীতি. আহারতণ্হাদযো পচ্চুপ্পন্নদ্ধা, সঙ্খারাৰিজ্জা অতীতদ্ধাতি ইমিনা অধিপ্পাযেনাহ ‘‘যাৰ অতীতং অদ্ধানং অতিহরিত্ৰা’’তি, আহারা ৰা তণ্হায পভাৰেতব্বা অনাগতো অদ্ধা, তণ্হাদযো পচ্চুপ্পন্নো, সঙ্খারাৰিজ্জা অতীতোতি. পচ্চক্খং পন ফলং দস্সেত্ৰা তংনিদানদস্সনৰসেন ফলকারণপরম্পরায দস্সনং যুজ্জতীতি আহারা পুরিমতণ্হায উপ্পাদিতা পচ্চুপ্পন্নো অদ্ধা, তণ্হাদযো অতীতো, সঙ্খারাৰিজ্জা ততোপি অতীততরো সংসারস্স অনাদিভাৰদস্সনত্থং ৰুত্তোতি যাৰ অতীতং অদ্ধানন্তি যাৰ অতীততরং অদ্ধানন্তি অত্থো যুত্তো.

আযতিং পুনব্ভৰাভিনিব্বত্তিআহারকা ৰা চত্তারো আহারা –

‘‘আহারেতীতি অহং ন ৰদামি, আহারেতীতি চাহং ৰদেয্যুং, তত্রস্স কল্লো পঞ্হো ‘কো নু খো, ভন্তে, আহারেতী’তি. এৰং চাহং ন ৰদামি, এৰং পন অৰদন্তং মং যো এৰং পুচ্ছেয্য ‘কিস্স নু খো, ভন্তে, ৰিঞ্ঞাণাহারো’তি. এস কল্লো পঞ্হো, তত্র কল্লং ৰেয্যাকরণং, ৰিঞ্ঞাণাহারো আযতিং পুনব্ভৰাভিনিব্বত্তিযা’’তি (সং. নি. ২.১২) –

ৰচনতো তংসম্পযুত্তত্তা ফস্সচেতনানং তপ্পৰত্তিহেতুত্তা চ কবল়ীকারাহারস্স. তেন হি উপত্থম্ভিতরূপকাযস্স, তঞ্চ ইচ্ছন্তস্স কম্মৰিঞ্ঞাণাযূহনং হোতি. ভোজনঞ্হি সদ্ধাদীনং রাগাদীনঞ্চ উপনিস্সযোতি ৰুত্তন্তি. তস্মা ‘‘তে কম্মৰট্টসঙ্গহিতা আহারা পচ্চুপ্পন্নো অদ্ধা’’তি ইমস্মিং পরিযাযে পুরিমোযেৰত্থো যুত্তো. অতীতদ্ধুতো পভুতি ‘‘ইতি খো, ভিক্খৰে, অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা’’তিআদিনা (সং. নি. ২.৩) অতীতে ততো পরঞ্চ হেতুফলপটিপাটিং পচ্চক্খানং আহারানং নিদানদস্সনৰসেন আরোহিত্ৰা নিৰত্তনেন ৰিনা অবুজ্ঝন্তানং তংসন্দস্সনত্থং সা অযং দেসনা পৰত্তাতি অত্থো. অনাগতদ্ধুনো সন্দস্সনত্থন্তি অনাগতদ্ধুনো দুপ্পটিৰিজ্ঝন্তানং অপস্সন্তানং পচ্চক্খং পচ্চুপ্পন্নং হেতুং দস্সেত্ৰা হেতুফলপরম্পরায তস্স সন্দস্সনত্থন্তি অত্থো.

মূলকারণসদ্দং অপেক্খিত্ৰা ‘‘ন অকারণ’’ন্তি নপুংসকনিদ্দেসো কতো. অকারণং যদি সিযা, সুত্তং পটিবাহিতং সিযাতি দস্সেন্তো সুত্তং আহরতি. ৰট্টকথায সীসভাৰো ৰট্টহেতুনো কম্মস্সপি হেতুভাৰো. তত্থ ভৰতণ্হাযপি হেতুভূতা অৰিজ্জা, তায পটিচ্ছাদিতাদীনৰে ভৰে তণ্হুপ্পত্তিতোতি অৰিজ্জা ৰিসেসেন সীসভূতাতি ‘‘মূলকারণ’’ন্তি ৰুত্তা. পুরিমায কোটিযা অপঞ্ঞাযমানায উপ্পাদৰিরহতো নিচ্চতং গণ্হেয্যাতি আহ ‘‘এৰঞ্চেতং, ভিক্খৰে, ৰুচ্চতী’’তিআদি. তেন ইতো পুব্বে উপ্পন্নপুব্বতা নত্থীতি অপঞ্ঞাযনতো পুরিমকোটিঅপঞ্ঞাযনং ৰুত্তন্তি ইমমত্থং দস্সেতি.

অৰিজ্জাতণ্হাহেতুক্কমেন ফলেসু ৰত্তব্বেসু ‘‘সুগতিদুগ্গতিগামিনো’’তি ৰচনং সদ্দলক্খণাৰিরোধনত্থং. দ্ৰন্দে হি পূজিতস্স পুব্বনিপাতোতি. সৰরা কির মংসস্স অট্ঠিনা অলগ্গনত্থং পুনপ্পুনং তাপেত্ৰা কোট্টেত্ৰা উণ্হোদকং পাযেত্ৰা ৰিরিত্তং সূনং অট্ঠিতো মুত্তমংসং গাৰিং মারেন্তি. তেনাহ ‘‘অগ্গিসন্তাপি’’চ্চাদি. তত্থ যথা ৰজ্ঝা গাৰী চ অৰিজ্জাভিভূততায যথাৰুত্তং উণ্হোদকপানং আরভতি, এৰং পুথুজ্জনো যথাৰুত্তং দুগ্গতিগামিকম্মং. যথা পন সা উণ্হোদকপানে আদীনৰং দিস্ৰা তণ্হাৰসেন সীতুদকপানং আরভতি, এৰমযং অৰিজ্জায মন্দত্তা দুগ্গতিগামিকম্মে আদীনৰং দিস্ৰা তণ্হাৰসেন সুগতিগামিকম্মং আরভতি. দুক্খে হি অৰিজ্জং তণ্হা অনুৰত্ততি, সুখে তণ্হং অৰিজ্জাতি.

এৰন্তি অৰিজ্জায নিৰুতত্তা তণ্হায সংযুত্তত্তা চ. অযং কাযোতি সৰিঞ্ঞাণককাযো খন্ধপঞ্চকং, ‘‘সল়াযতনপচ্চযা ফস্সো’’তি ৰচনতো ফস্সকারণঞ্চেতং ৰুচ্চতীতি আযতনছক্কং ৰা. সমুদাগতোতি উপ্পন্নো. বহিদ্ধা চ নামরূপন্তি বহিদ্ধা সৰিঞ্ঞাণককাযো খন্ধপঞ্চকং, সল়াযতনানি ৰা. ইত্থেতন্তি ইত্থং এতং. অত্তনো চ পরেসঞ্চ পঞ্চক্খন্ধা দ্ৰাদসাযতনানি চ দ্ৰারারম্মণভাৰেন ৰৰত্থিতানি দ্ৰযনামানীতি অত্থো. ‘‘দ্ৰযং পটিচ্চ ফস্সোতি অঞ্ঞত্থ চক্খুরূপাদীনি দ্ৰযানি পটিচ্চ চক্খুসম্ফস্সাদযো ৰুত্তা, ইধ পন অজ্ঝত্তিকবাহিরানি আযতনানি. মহাদ্ৰযং নাম কিরেত’’ন্তি (সং. নি. অট্ঠ. ২.২.১৯) ৰুত্তং. অযমেত্থ অধিপ্পাযো – অঞ্ঞত্থ ‘‘চক্খুঞ্চ পটিচ্চ রূপে চ উপ্পজ্জতি চক্খুৰিঞ্ঞাণং, তিণ্ণং সঙ্গতি ফস্সো’’তিআদিনা (সং. নি. ২.৪৩) ‘‘চক্খু চেৰ রূপা চ…পে… মনো চেৰ ধম্মা চা’’তি ৰুত্তানি দ্ৰযানি পটিচ্চ চক্খুসম্ফস্সাদযো ৰুত্তা, ইধ পন ‘‘অযঞ্চেৰ কাযো’’তি চক্খাদিনিস্সযে সেসধম্মে চক্খাদিনিস্সিতে এৰ কত্ৰা ৰুত্তং, চক্খাদিকাযং একত্তেন ‘‘অজ্ঝত্তিকাযতন’’ন্তি গহেত্ৰা ‘‘বহিদ্ধা নামরূপ’’ন্তি ৰুত্তং, রূপাদিআরম্মণং একত্তেনেৰ বাহিরাযতনন্তি তানি অজ্ঝত্তিকবাহিরানি আযতনানি পটিচ্চ ফস্সো ৰুত্তো, তস্মা মহাদ্ৰযং নামেতন্তি. এৰঞ্চ কত্ৰা ‘‘অত্তনো চ পরস্স চ পঞ্চহি খন্ধেহি ছহাযতনেহি চাপি অযমত্থো দীপেতব্বোৰা’’তি (সং. নি. অট্ঠ. ২.২.১৯) ৰুত্তং. ‘‘অযং কাযো’’তি হি ৰুত্তানি সনিস্সযানি চক্খাদীনি অত্তনো পঞ্চক্খন্ধা, ‘‘বহিদ্ধা নামরূপ’’ন্তি ৰুত্তানি রূপাদীনি পরেসং. তথা অযং কাযো অত্তনোৰ অজ্ঝত্তিকানি আযতনানি, বহিদ্ধা নামরূপং পরেসং বাহিরানীতি. অঞ্ঞথা অজ্ঝত্তিকাযতনমত্তে এৰ ‘‘অযং কাযো’’তি ৰুত্তে ন অজ্ঝত্তিকাযতনানেৰ অত্তনো পঞ্চক্খন্ধা হোন্তীতি অত্তনো চ পরেসঞ্চ পঞ্চক্খন্ধেহি দীপনা ন সম্ভৰেয্যাতি. সল়েৰাযতনানীতি সল়েৰ সম্ফস্সকারণানি, যেহি কারণভূতেহি আযতনেহি উপ্পন্নেন ফস্সেন ফুট্ঠো বালো সুখদুক্খং পটিসংৰেদেতি.

আদি-সদ্দেন ‘‘এতেসং ৰা অঞ্ঞতরেন অৰিজ্জানীৰরণস্স, ভিক্খৰে, পণ্ডিতস্স তণ্হায সংযুত্তস্সা’’তিআদি যোজেতব্বং. তস্মিঞ্হি সুত্তে সঙ্খারে অৰিজ্জাতণ্হানিস্সিতে এৰ কত্ৰা কাযগ্গহণেন ৰিঞ্ঞাণনামরূপসল়াযতনানি গহেত্ৰা এতস্মিঞ্চ কাযে সল়াযতনানং ফস্সং তংনিস্সিতমেৰ কত্ৰা ৰেদনায ৰিসেসপচ্চযভাৰং দস্সেন্তেন ভগৰতা বালপণ্ডিতানং অতীতদ্ধাৰিজ্জাতণ্হামূলকো ৰেদনান্তো পটিচ্চসমুপ্পাদো দস্সিতো. পুন চ বালপণ্ডিতানং ৰিসেসং দস্সেন্তেন –

‘‘যায চ, ভিক্খৰে, অৰিজ্জায নিৰুতস্স বালস্স যায চ তণ্হায সংযুত্তস্স অযং কাযো সমুদাগতো, সা চেৰ অৰিজ্জা বালস্স অপ্পহীনা, সা চ তণ্হা অপরিক্খীণা. তং কিস্স হেতু? ন, ভিক্খৰে, বালো অচরি ব্রহ্মচরিযং সম্মা দুক্খক্খযায, তস্মা বালো কাযস্স ভেদা কাযূপগো হোতি, সো কাযূপগো সমানো ন পরিমুচ্চতি জাতিযা…পে… দুক্খস্মাতি ৰদামী’’তি (সং. নি. ২.১৯) –

ৰেদনাপভৰং সাৰিজ্জং তণ্হং দস্সেত্ৰা উপাদানভৰে চ তংনিস্সিতে কত্ৰা ‘‘কাযূপগো হোতী’’তিআদিনা জাতিআদিকে দস্সেন্তেন পচ্চুপ্পন্নহেতুসমুট্ঠানতো পভুতি উভযমূলোৰ পটিচ্চসমুপ্পাদো ৰুত্তো, তব্বিপরিযাযেন চ পণ্ডিতস্স পচ্চুপ্পন্নহেতুপরিক্খযতো পভুতি উভযমূলকো পটিলোমপটিচ্চসমুপ্পাদোতি.

দুগ্গতিগামিকম্মস্স ৰিসেসপচ্চযত্তা অৰিজ্জা ‘‘অৰিন্দিযং ৰিন্দতী’’তি ৰুত্তা, তথা ৰিসেসপচ্চযো ৰিন্দিযস্স ন হোতীতি ‘‘ৰিন্দিযং ন ৰিন্দতী’তি চ. অত্তনি নিস্সিতানং চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীনং পৰত্তনং উপ্পাদনং আযতনং. সম্মোহভাৰেনেৰ অনভিসমযভূতত্তা অৰিদিতং অঞ্ঞাতং করোতি. অন্তৰিরহিতে জৰাপেতীতি চ ৰণ্ণাগমৰিপরিযাযৰিকারৰিনাসধাতুঅত্থৰিসেসযোগেহি পঞ্চৰিধস্স নিরুত্তিলক্খণস্স ৰসেন তীসুপি পদেসু অ-কার ৰি-কার জ-কারে গহেত্ৰা অঞ্ঞেসং ৰণ্ণানং লোপং কত্ৰা জ-কারস্স চ দুতিযস্স আগমং কত্ৰা ‘‘অৰিজ্জা’’তি ৰুত্তা. ব্যঞ্জনত্থং দস্সেত্ৰা সভাৰত্থং দস্সেতুং ‘‘অপিচা’’তিআদিমাহ. চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীনং ৰত্থারম্মণানি ‘‘ইদং ৰত্থু, ইদমারম্মণ’’ন্তি অৰিজ্জায ঞাতুং ন সক্কাতি অৰিজ্জা তপ্পটিচ্ছাদিকা ৰুত্তা. ৰত্থারম্মণসভাৰচ্ছাদনতো এৰ অৰিজ্জাদীনং পটিচ্চসমুপ্পাদভাৰস্স, জরামরণাদীনং পটিচ্চসমুপ্পন্নভাৰস্স চ ছাদনতো পটিচ্চসমুপ্পাদপটিচ্চসমুপ্পন্নছাদনং ৰেদিতব্বং.

সঙ্খার-সদ্দগ্গহণেন আগতা সঙ্খারা সঙ্খার-সদ্দেন আগতসঙ্খারা. যদিপি অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারাপি সঙ্খার-সদ্দেন আগতা, তে পন ইমিস্সা দেসনায পধানাতি ৰিসুং ৰুত্তা. তস্মা ‘‘দুৰিধা’’তি এত্থ অভিসঙ্খরণকসঙ্খারং সঙ্খার-সদ্দেনাগতং সন্ধায তত্থ ৰুত্তম্পি ৰজ্জেত্ৰা সঙ্খারসদ্দেন আগতসঙ্খারা যোজেতব্বা. ‘‘সঙ্খার-সদ্দেনাগতসঙ্খারা’’তি ৰা সমুদাযো ৰুত্তো, তদেকদেসো চ ইধ ৰণ্ণিতব্বভাৰেন ‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা’’তি, তস্মা ৰণ্ণিতব্বসব্বসঙ্গহণৰসেন দুৰিধতা ৰুত্তাতি ৰেদিতব্বা. পঠমং নিরুজ্ঝতি ৰচীসঙ্খারোতিআদিনা ৰিতক্কৰিচারঅস্সাসপস্সাসসঞ্ঞাৰেদনাৰচীসঙ্খারাদযো ৰুত্তা, ন অৰিজ্জাসঙ্খারেসু ৰুত্তা কাযসঞ্চেতনাদযো.

পরিতস্সতীতি পিপাসতি. ভৰতীতি উপপত্তিভৰং সন্ধায ৰুত্তং, ভাৰযতীতি কম্মভৰং. চুতি খন্ধানং মরণন্তি ‘‘মরন্তি এতেনা’’তি ৰুত্তং. ‘‘দুক্খা ৰেদনা উপ্পাদদুক্খা ঠিতিদুক্খা’’তি (ম. নি. ১.৪৬৫) ৰচনতো দ্ৰেধা খণতি. আযাসোতি পরিস্সমো ৰিসাদো. কেৰল-সদ্দো অসম্মিস্সৰাচকো হোতি ‘‘কেৰলা সালযো’’তি, নিরৰসেসৰাচকো চ ‘‘কেৰলা অঙ্গমগধা’’তি, তস্মা দ্ৰেধাপি অত্থং ৰদতি. তত্থ অসম্মিস্সস্সাতি সুখরহিতস্স. ন হি এত্থ কিঞ্চি উপ্পাদৰযরহিতং অত্থীতি.

তংসম্পযুত্তে, পুগ্গলং ৰা সম্মোহযতীতি সম্মোহনরসা. আরম্মণসভাৰস্স ছাদনং হুত্ৰা গয্হতীতি ছাদনপচ্চুপট্ঠানা. ‘‘আসৰসমুদযা অৰিজ্জাসমুদযো’’তি (ম. নি. ১.১০৩) ৰচনতো আসৰপদট্ঠানা. পটিসন্ধিজননত্থং আযূহন্তি ব্যাপারং করোন্তীতি আযূহনরসা, রাসিকরণং ৰা আযূহনং. নামরূপস্স পুরেচারিকভাৰেন পৰত্ততীতি পুব্বঙ্গমরসং. পুরিমভৰেন সদ্ধিং ঘটনং হুত্ৰা গয্হতীতি পটিসন্ধিপচ্চুপট্ঠানং. ৰিঞ্ঞাণেন সহ সম্পযুজ্জতীতি সম্পযোগরসং. অঞ্ঞমঞ্ঞং সম্পযোগাভাৰতো রূপং ৰিকিরতীতি ৰিকিরণরসং. এৰঞ্চ কত্ৰা পিসিযমানা তণ্ডুলাদযো ৰিকিরন্তি চুণ্ণী ভৰন্তীতি. নামস্স কদাচি কুসলাদিভাৰো চ অত্থীতি ততো ৰিসেসনত্থং ‘‘অব্যাকতপচ্চুপট্ঠান’’ন্তি আহ. ‘‘অচেতনা অব্যাকতা’’তি এত্থ ৰিয অনারম্মণতা ৰা অব্যাকততা দট্ঠব্বা. আযতনলক্খণন্তি ঘটনলক্খণং, আযানং তননলক্খণং ৰা. দস্সনাদীনং কারণভাৰো দস্সনাদিরসতা. অকুসলৰিপাকুপেক্খায অনিট্ঠভাৰতো দুক্খেন ইতরায চ ইট্ঠভাৰতো সুখেন সঙ্গহিতত্তা ‘‘সুখদুক্খপচ্চুপট্ঠানা’’তি আহ. দুক্খসমুদযত্তা হেতুলক্খণা তণ্হা. ‘‘তত্রতত্রাভিনন্দিনী’’তি (দী. নি. ২.৪০০; ম. নি. ১.১৩৩, ৪৬০; ৰিভ. ২০৩) ৰচনতো অভিনন্দনরসা. চিত্তস্স, পুগ্গলস্স ৰা রূপাদীসু অতিত্তভাৰো হুত্ৰা গয্হতীতি অতিত্তভাৰপচ্চুপট্ঠানা. তণ্হাদল়্হত্তং হুত্ৰা কামুপাদানং, সেসানি দিট্ঠি হুত্ৰা উপট্ঠহন্তীতি তণ্হাদল়্হত্তদিট্ঠিপচ্চুপট্ঠানা. কম্মুপপত্তিভৰৰসেন ভৰস্স লক্খণাদযো যোজেতব্বা.

আদি-সদ্দেন অনুবোধাদিভাৰগ্গহণং. দুক্খাদীসু অঞ্ঞাণং অপ্পটিপত্তি, অসুভাদীসু সুভাদিৰিপল্লাসা মিচ্ছাপটিপত্তি. দিট্ঠিৰিপ্পযুত্তা ৰা অপ্পটিপত্তি, দিট্ঠিসম্পযুত্তা মিচ্ছাপটিপত্তি. ন অৰিজ্জায এৰ ছদ্ৰারিকতা ছল়ারম্মণতা চ, অথ খো অঞ্ঞেসুপি পটিচ্চসমুপ্পাদঙ্গেসু অরূপধম্মানন্তি আহ ‘‘সব্বেসুপী’’তি. নোভযগোচরন্তি মনাযতনমাহ. ন হি অরূপধম্মানং দেসৰসেন আসন্নতা দূরতা চ অত্থি অসণ্ঠানত্তা, তস্মা মনাযতনস্স গোচরো ন মনাযতনং সম্পত্তো অসম্পত্তো ৰাতি ৰুচ্চতীতি.

সোকাদীনং সব্ভাৰা অঙ্গবহুত্তপ্পসঙ্গে ‘‘দ্ৰাদসেৰা’’তি অঙ্গানং ৰৰত্থানং ৰেদিতব্বং. ন হি সোকাদযো অঙ্গভাৰেন ৰুত্তা, ফলেন পন কারণং অৰিজ্জং মূলঙ্গং দস্সেতুং তে ৰুত্তাতি. জরামরণব্ভাহতস্স হি বালস্স তে সম্ভৰন্তীতি সোকাদীনং জরামরণকারণতা ৰুত্তা. ‘‘সারীরিকায দুক্খায ৰেদনায ফুট্ঠো’’তি (সং. নি. ৪.২৫২) চ সুত্তে জরামরণনিমিত্তঞ্চ দুক্খং সঙ্গহিতন্তি তংতংনিমিত্তানং সাধকভাৰেন ৰুত্তং. যস্মা পন জরামরণেনেৰ সোকাদীনং একসঙ্খেপো কতো, তস্মা তেসং জাতিপচ্চযতা যুজ্জতি. জরামরণপচ্চযভাৰে হি অৰিজ্জায একসঙ্খেপো কাতব্বো সিযা, জাতিপচ্চযা পন জরামরণং সোকাদযো চ সম্ভৰন্তীতি. তত্থ জরামরণং একন্তিকং অঙ্গভাৰেনেৰ গহিতং, সোকাদযো পন রূপভৰাদীসু অভাৰতো অনেকন্তিকা কেৰলং পাকটেন ফলেন অৰিজ্জানিদস্সনত্থং গহিতা. তেন অনাগতে জাতিযা সতি ততো পরায পটিসন্ধিযা হেতুহেতুভূতা অৰিজ্জা দস্সিতাতি ভৰচক্কস্স অৰিচ্ছেদো দস্সিতো হোতীতি. সুত্তঞ্চ সোকাদীনং অৰিজ্জা কারণন্তি এতস্সেৰত্থস্স সাধকং দট্ঠব্বং, ন সোকাদীনং বালস্স জরামরণনিমিত্ততামত্তস্স. ‘‘অস্সুতৰা পুথুজ্জনো’’তি (সং. নি. ৪.২৫২) হি ৰচনেন অৰিজ্জা সোকাদীনং কারণন্তি দস্সিতা, ন চ জরামরণনিমিত্তমেৰ দুক্খং দুক্খন্তি.

উদ্দেসৰারৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

অৰিজ্জাপদনিদ্দেসৰণ্ণনা

২২৬. ‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা ৯২ সঙ্খারা’’তি হি ৰুত্তন্তি এতেন অৰিজ্জায ৰিসেসনভাৰেন সঙ্খারানঞ্চ পধানভাৰেন ৰুত্তত্তা সঙ্খারানং নিদ্দিসিতব্বভাৰস্স কারণং দস্সেতি. পিতা কথীযতি ‘‘দীঘো সামো, মিত্তো রস্সো, ওদাতো দত্তো’’তি.

রসিতব্বো পটিৰিজ্ঝিতব্বো সভাৰো রসো, অত্তনো রসো সরসো, যাথাৰো সরসো যাথাৰসরসো, সো এৰ লক্খিতব্বত্তা লক্খণন্তি যাথাৰসরসলক্খণং. ‘‘কতমা চ, ভিক্খৰে, অৰিজ্জা? দুক্খে অঞ্ঞাণ’’ন্তিআদিনা (সং. নি. ২.২; ম. নি. ১.১০৩) সুত্তে চত্তারেৰ ৰুত্তানীতি ‘‘সুত্তন্তিকপরিযাযেনা’’তি আহ. নিক্খেপকণ্ডে পনাতিআদিনা ইধ চতূসু ঠানেসু কথিতায এৰ অৰিজ্জায নিক্খেপকণ্ডে অট্ঠসু ঠানেসু কিচ্চজাতিতো পঞ্চৰীসতিযা পদেহি লক্খণতো চ কথিতত্তা তদত্থসংৰণ্ণনাৰসেন ৰিভাৰনং করোতি. অহাপেত্ৰা ৰিভজিতব্বৰিভজনঞ্হি অভিধম্মপরিযাযো.

জাযতি এত্থাতি জাতি, উপ্পত্তিট্ঠানং. যদিপি নিরোধমগ্গে অৰিজ্জা আরম্মণং ন করোতি, তে পন জানিতুকামস্স তপ্পটিচ্ছাদনৰসেন অনিরোধমগ্গেসু নিরোধমগ্গগ্গহণকআরণৰসেন চ পৰত্তমানা তত্থ উপ্পজ্জতীতি ৰুচ্চতীতি তেসম্পি অৰিজ্জায উপ্পত্তিট্ঠানতা হোতি, ইতরেসং আরম্মণভাৰেন চাতি. সঙ্ঘিকবলদেৰগোণাদীনং সঙ্ঘাটিনঙ্গলাদীনি ৰিয অঞ্ঞসেতাদীনং অৰিজ্জায দুক্খাদিৰিসযানং অন্ধত্তকরানং লোভাদীনং নিৰত্তকো অঞ্ঞাণাদিসভাৰো লক্খণন্তি দট্ঠব্বং.

অত্থত্থন্তি ফলফলং. আমেডিতৰচনঞ্হি সব্বেসং অত্থানং ৰিসুং ৰিসুং পাকটকরণভাৰপ্পকাসনত্থং. অত্থো এৰ ৰা অত্থো অত্থত্থোতি অত্থস্স অৰিপরীততাদস্সনত্থং অত্থেনেৰত্থং ৰিসেসযতি. ন হি ঞাণং অনত্থং অত্থোতি গণ্হাতীতি. এৰং কারণকারণন্তি এত্থাপি দট্ঠব্বং. তং আকারন্তি অত্থত্থাদিআকারং. গহেত্ৰাতি চিত্তে পৰেসেত্ৰা, চিত্তেন পুগ্গলেন ৰা গহিতং কত্ৰা. পটিৰিদ্ধস্স পুন অৰেক্খণা পচ্চৰেক্খণা. দুচ্চিন্তিতচিন্তিতাদিলক্খণস্স বালস্স ভাৰো বাল্যং. পজানাতীতি পকারেহি জানাতি. বলৰমোহনং পমোহো. সমন্ততো মোহনং সম্মোহো.

দুক্খারম্মণতাতি দুক্খারম্মণতায, যায ৰা অৰিজ্জায ছাদেন্তিযা দুক্খারম্মণা তংসম্পযুত্তধম্মা, সা তেসং ভাৰোতি দুক্খারম্মণতা, আরম্মণমেৰ ৰা আরম্মণতা, দুক্খং আরম্মণতা এতিস্সাতি দুক্খারম্মণতা.

দুদ্দসত্তা গম্ভীরা ন সভাৰতো, তস্মা তদারম্মণতা অৰিজ্জা উপ্পজ্জতি, ইতরেসং সভাৰতো গম্ভীরত্তা তদারম্মণতা নুপ্পজ্জতীতি অধিপ্পাযো. অপিচ খো পনাতি মগ্গস্স সঙ্খতসভাৰত্তা ততোপি নিরোধস্স গম্ভীরতরতং দস্সেতি.

অৰিজ্জাপদনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সঙ্খারপদনিদ্দেসৰণ্ণনা

পুনাতীতি সোধেতি অপুঞ্ঞফলতো দুক্খসংকিলেসতো চ, হিতসুখজ্ঝাসযেন পুঞ্ঞং করোতীতি তংনিপ্ফাদনেন কারকস্সজ্ঝাসযং পূরেতীতি পুঞ্ঞো, পূরকো পুজ্জনিব্বত্তকো চ নিরুত্তিলক্খণেন ‘‘পুঞ্ঞো’’তি ৰেদিতব্বো. সমাধিপচ্চনীকানং অতিদূরতায ন ইঞ্জতি ন চলতীতি অত্থো. কাযস্সাতি দ্ৰারস্স সামিভাৰেন নিদ্দেসো কতো.

পুঞ্ঞুপগন্তি ভৰসম্পত্তুপগং. তত্থাতি ৰিভঙ্গসুত্তে (সং. নি. ২.২). তঞ্হি পধানভাৰেন গহিতন্তি. সম্মাদিট্ঠিসুত্তে (ম. নি. ১.১০২) পন ‘‘তযোমে, আৰুসো, সঙ্খারা’’তি আগতন্তি. সব্বঞ্ঞুজিনভাসিতো পন অযং, ন পচ্চেকজিনভাসিতো, ইমস্সত্থস্স দীপনত্থং এতেসং সুত্তানং ৰসেন তে গহিতা. কথং পনেতেন গহণেনাযমত্থো দীপিতো হোতীতি তংদস্সনত্থমাহ ‘‘অভিধম্মেপি হি সুত্তেপি একসদিসাৰ তন্তি নিদ্দিট্ঠা’’তি. সব্বঞ্ঞুভাসিতোতি পাকটেন সুত্তন্তেন সদিসত্তা অযম্পি সব্বঞ্ঞুভাসিতোতি ঞাযতীতি ৰুত্তং হোতীতি.

‘‘তেরসাপী’’তি ৰুত্তং, তত্থ ঞাণৰিপ্পযুত্তানং ন ভাৰনামযতা পাকটাতি ‘‘যথা হী’’তিআদিমাহ. পথৰী পথৰীতিআদিভাৰনা চ কসিণপরিকম্মকরণং মণ্ডলকরণঞ্চ ভাৰনং ভজাপেন্তি.

দানৰসেন পৰত্তা চিত্তচেতসিকা ধম্মা দানং. তত্থ ব্যাপারভূতা আযূহনচেতনা দানং আরব্ভ দানং অধিকিচ্চ উপ্পজ্জতীতি ৰুচ্চতি, এৰং ইতরেসু. সোমনস্সচিত্তেনাতি অনুমোদনাপৰত্তিনিদস্সনমত্তমেতং দট্ঠব্বং. উপেক্খাসহগতেনপি হি অনুস্সরতি এৰাতি.

অসরিক্খকম্পি সরিক্খকেন চতুত্থজ্ঝানৰিপাকেন ৰেহপ্ফলাদীসু ৰিনাপি অসঞ্ঞেসু কটত্তারূপং. রূপমেৰ সফন্দনত্তা ‘‘সইঞ্জন’’ন্তি ৰুত্তং ইঞ্জনকরনীৰরণাদীনং অৰিক্খম্ভনতো, রূপতণ্হাসঙ্খাতস্স ইঞ্জনকস্স কারণত্তা ৰা. তেনেৰ রূপারম্মণং নিমিত্তারম্মণঞ্চ সব্বম্পি চতুত্থজ্ঝানং নিপ্পরিযাযেন ‘‘অনিঞ্জন’’ন্তি ন ৰুচ্চতীতি. মহাতুলায ধারযমানো নাল়িযা মিনমানো চ সমুদাযমেৰ ধারেতি মিনতি চ, ন একেকং গুঞ্জং, একেকং তণ্ডুলং ৰা, এৰং ভগৰাপি অপরিমাণা পঠমকুসলচেতনাযো সমুদাযৰসেনেৰ গহেত্ৰা একজাতিকত্তা একমেৰ কত্ৰা দস্সেতি. এৰং দুতিযাদযোপীতি.

‘‘কাযদ্ৰারে পৰত্তা’’তি অৰত্ৰা ‘‘আদানগ্গহণচোপনং পাপযমানা উপ্পন্না’’তিপি ৰত্তুং ৰট্টতীতি ৰচনৰিসেসমত্তমেৰ দস্সেতি. কাযদ্ৰারে পৰত্তি এৰ হি আদানাদিপাপনাতি. পুরিমেন ৰা দ্ৰারস্স উপলক্খণভাৰো ৰুত্তো, পচ্ছিমেন চেতনায সৰিঞ্ঞত্তিরূপসমুট্ঠাপনং. তত্থ আকড্ঢিত্ৰা গহণং আদানং, সম্পযুত্তস্স গহণং গহণং, ফন্দনং চোপনং.

এত্থাতি কাযৰচীসঙ্খারগ্গহণে, কাযৰচীসঞ্চেতনাগহণে ৰা. অট্ঠকথাযং অভিঞ্ঞাচেতনা ন গহিতা ৰিঞ্ঞাণস্স পচ্চযো ন হোতীতি. কস্মা পন ন হোতি, ননু সাপি কুসলা ৰিপাকধম্মা চাতি? সচ্চং, অনুপচ্ছিন্নতণ্হাৰিজ্জামানে পন সন্তানে সব্যাপারপ্পৰত্তিযা তস্সা কুসলতা ৰিপাকধম্মতা চ ৰুত্তা, ন ৰিপাকুপ্পাদনেন, সা পন ৰিপাকং উপ্পাদযন্তী রূপাৰচরমেৰ উপ্পাদেয্য. ন হি অঞ্ঞভূমিকং কম্মং অঞ্ঞভূমিকং ৰিপাকং উপ্পাদেতীতি. অত্তনা সদিসারম্মণঞ্চ তিট্ঠানিকং তং উপ্পাদেয্য চিত্তুপ্পাদকণ্ডে রূপাৰচরৰিপাকস্স কম্মসদিসারম্মণস্সেৰ ৰুত্তত্তা, ন চ রূপাৰচরৰিপাকো পরিত্তাদিআরম্মণো অত্থি, অভিঞ্ঞাচেতনা চ পরিত্তাদিআরম্মণাৰ হোতি, তস্মা ৰিপাকং ন উপ্পাদেতীতি ৰিঞ্ঞাযতি. কসিণেসু চ উপ্পাদিতস্স চতুত্থজ্ঝানসমাধিস্স আনিসংসভূতা অভিঞ্ঞা. যথাহ ‘‘সো এৰং সমাহিতে চিত্তে’’তিআদি (দী. নি. ১.২৪৪-২৪৫; ম. নি. ১.৩৮৪-৩৮৬). তস্মা সমাধিফলসদিসা সা, ন চ ফলং দেতীতি দানসীলানিসংসো তস্মিং ভৰে পচ্চযলাভো ৰিয সাপি ৰিপাকং ন উপ্পাদেতি. যথা চ অভিঞ্ঞাচেতনা, এৰং উদ্ধচ্চচেতনাপি ন হোতীতি ইদং উদ্ধচ্চসহগতে ধম্মে ৰিসুং উদ্ধরিত্ৰা ‘‘তেসং ৰিপাকে ঞাণং অত্থপটিসম্ভিদা’’তি (ৰিভ. ৭২৫) ৰুত্তত্তা ৰিচারেতব্বং.

অযং পনেত্থ অমতগ্গপথানুগতো ৰিনিচ্ছযো – দস্সনভাৰনানং অভাৰেপি যেসং পুথুজ্জনানং সেক্খানঞ্চ দস্সনভাৰনাহি ভৰিতব্বং, তেসং তদুপ্পত্তিকালে তেহি পহাতুং সক্কুণেয্যা অকুসলা ‘‘দস্সনেন পহাতব্বা ভাৰনায পহাতব্বা’’তি চ ৰুচ্চন্তি, পুথুজ্জনানং পন ভাৰনায অভাৰা ভাৰনায পহাতব্বচিন্তা নত্থি. তেন তেসং পৰত্তমানা তে দস্সনেন পহাতুং অসক্কুণেয্যাপি ‘‘ভাৰনায পহাতব্বা’’তি ন ৰুচ্চন্তি. যদি ৰুচ্চেয্যুং, দস্সনেন পহাতব্বা ভাৰনায পহাতব্বানং কেসঞ্চি কেচি কদাচি আরম্মণারম্মণাধিপতিউপনিস্সযপচ্চযেহি পচ্চযো ভৰেয্যুং, ন চ পট্ঠানে ‘‘দস্সনেন পহাতব্বা ভাৰনায পহাতব্বানং কেসঞ্চি কেনচি পচ্চযেন পচ্চযো’’তি ৰুত্তা. সেক্খানং পন ৰিজ্জমানা ভাৰনায পহাতুং সক্কুণেয্যা ভাৰনায পহাতব্বা. তেনেৰ সেক্খানং দস্সনেন পহাতব্বা চত্তত্তা ৰন্তত্তা মুত্তত্তা পহীনত্তা পটিনিস্সট্ঠত্তা উক্খেটিতত্তা সমুক্খেটিতত্তা অস্সাদিতব্বা অভিনন্দিতব্বা চ ন হোন্তি, পহীনতায এৰ সোমনস্সহেতুভূতা অৰিক্খেপহেতুভূতা চ ন দোমনস্সং উদ্ধচ্চঞ্চ উপ্পাদেন্তীতি ন তে তেসং আরম্মণারম্মণাধিপতিভাৰং পকতূপনিস্সযভাৰঞ্চ গচ্ছন্তি. ন হি পহীনে উপনিস্সায অরিযো রাগাদিকিলেসে উপ্পাদেতি.

ৰুত্তঞ্চ ‘‘সোতাপত্তিমগ্গেন যে কিলেসা পহীনা, তে কিলেসে ন পুনেতি ন পচ্চেতি ন পচ্চাগচ্ছতি…পে… অরহত্তমগ্গেন…পে… ন পচ্চাগচ্ছতী’’তি (মহানি. ৮০; চূল়নি. মেত্তগূমাণৰপুচ্ছানিদ্দেস ২৭), ন চ পুথুজ্জনানং দস্সনেন পহাতুং সক্কুণেয্যা ইতরেসং ন কেনচি পচ্চযেন পচ্চযো হোন্তীতি সক্কা ৰত্তুং ‘‘দিট্ঠিং অস্সাদেতি অভিনন্দতি, তং আরব্ভ রাগো উপ্পজ্জতি, দিট্ঠি ৰিচিকিচ্ছা উদ্ধচ্চং উপ্পজ্জতি. ৰিচিকিচ্ছং আরব্ভ ৰিচিকিচ্ছা দিট্ঠি উদ্ধচ্চং উপ্পজ্জতী’’তি দিট্ঠিৰিচিকিচ্ছানং উদ্ধচ্চারম্মণপচ্চযভাৰস্স ৰুত্তত্তা. এত্থ হি উদ্ধচ্চন্তি উদ্ধচ্চসহগতং চিত্তুপ্পাদং সন্ধায ৰুত্তং. এৰঞ্চ কত্ৰা অধিপতিপচ্চযনিদ্দেসে ‘‘দিট্ঠিং গরুং কত্ৰা অস্সাদেতি অভিনন্দতি, তং গরুং কত্ৰা রাগো উপ্পজ্জতি, দিট্ঠি উপ্পজ্জতী’’তি (পট্ঠা. ১.১.৪০৯) এত্তকমেৰ ৰুত্তং, ন ৰুত্তং ‘‘উদ্ধচ্চং উপ্পজ্জতী’’তি. তস্মা দস্সনভাৰনাহি পহাতব্বানং অতীতাদিভাৰেন নৰত্তব্বত্তেপি যাদিসানং তাহি অনুপ্পত্তিধম্মতা আপাদেতব্বা, তেসু পুথুজ্জনেসু ৰত্তমানা দস্সনং অপেক্খিত্ৰা তেন পহাতুং সক্কুণেয্যা দস্সনেন পহাতব্বা, সেক্খেসু ৰত্তমানা ভাৰনং অপেক্খিত্ৰা তায পহাতুং সক্কুণেয্যা ভাৰনায পহাতব্বা. তেসু ভাৰনায পহাতব্বা সহাযৰিরহা ৰিপাকং ন জনযন্তীতি ভাৰনায পহাতব্বচেতনায নানাক্খণিককম্মপচ্চযভাৰো ন ৰুত্তো, অপেক্খিতব্বদস্সনভাৰনারহিতানং পন পুথুজ্জনেসু উপ্পজ্জমানানং সকভণ্ডে ছন্দরাগাদীনং উদ্ধচ্চসহগতচিত্তুপ্পাদস্স চ সংযোজনত্তযতদেকট্ঠকিলেসানং অনুপচ্ছিন্নতায অপরিক্খীণসহাযানং ৰিপাকুপ্পাদনং ন সক্কা পটিক্খিপিতুন্তি উদ্ধচ্চসহগতধম্মানং ৰিপাকো ৰিভঙ্গে ৰুত্তোতি.

যদি এৰং, অপেক্খিতব্বদস্সনভাৰনারহিতানং অকুসলানং নেৰদস্সনেননভাৰনাযপহাতব্বতা আপজ্জতীতি? নাপজ্জতি, অপ্পহাতব্বানং ‘‘নেৰ দস্সনেন ন ভাৰনায পহাতব্বা’’তি (ধ. স. তিকমাতিকা ৮) ৰুত্তত্তা, অপ্পহাতব্বৰিরুদ্ধসভাৰত্তা চ অকুসলানং. এৰম্পি তেসং ইমস্মিং তিকে নৰত্তব্বতা আপজ্জতীতি? নাপজ্জতি চিত্তুপ্পাদকণ্ডে দস্সিতানং দ্ৰাদসঅকুসলচিত্তুপ্পাদানং দ্ৰীহি পদেহি সঙ্গহিতত্তা. যথা হি ধম্মৰসেন সঙ্খতধম্মা সব্বে সঙ্গহিতাতি উপ্পন্নত্তিকে কালৰসেন অসঙ্গহিতাপি অতীতা নৰত্তব্বাতি ন ৰুত্তা চিত্তুপ্পাদরূপভাৰেন গহিতেসু নৰত্তব্বস্স অভাৰা, এৰমিধাপি চিত্তুপ্পাদভাৰেন গহিতেসু নৰত্তব্বস্স অভাৰা নৰত্তব্বতা ন ৰুত্তাতি ৰেদিতব্বা. যত্থ হি চিত্তুপ্পাদো কোচি নিযোগতো নৰত্তব্বো অত্থি, তত্থ তেসং চতুত্থো কোট্ঠাসো অত্থীতি যথাৰুত্তপদেসু ৰিয তত্থাপি ভিন্দিত্ৰা ভজাপেতব্বে চিত্তুপ্পাদে ভিন্দিত্ৰা ভজাপেতি ‘‘সিযা নৰত্তব্বা পরিত্তারম্মণা’’তিআদিনা. তদভাৰা উপ্পন্নত্তিকে ইধ চ তথা ন ৰুত্তা.

অথ ৰা যথা সপ্পটিঘেহি সমানসভাৰত্তা রূপধাতুযং তযো মহাভূতা ‘‘সপ্পটিঘা’’তি ৰুত্তা. যথাহ ‘‘অসঞ্ঞসত্তানং অনিদস্সনং সপ্পটিঘং একং মহাভূতং পটিচ্চ দ্ৰে মহাভূতা, দ্ৰে মহাভূতে পটিচ্চ একং মহাভূত’’ন্তি (পট্ঠা. ২.২২.৯). এৰং পুথুজ্জনানং পৰত্তমানা ভাৰনায পহাতব্বসমানসভাৰা ‘‘ভাৰনায পহাতব্বা’’তি ৰুচ্চেয্যুন্তি নত্থি নৰত্তব্বতাপসঙ্গো. এৰঞ্চ সতি পুথুজ্জনানং পৰত্তমানাপি ভাৰনায পহাতব্বা সকভণ্ডে ছন্দরাগাদযো পরভণ্ডে ছন্দরাগাদীনং উপনিস্সযপচ্চযো, রাগো চ রাগদিট্ঠীনং অধিপতিপচ্চযোতি অযমত্থো লদ্ধো হোতি. যথা পন অফোট্ঠব্বত্তা রূপধাতুযং তযো মহাভূতা ন পরমত্থতো সপ্পটিঘা, এৰং অপেক্খিতব্বভাৰনারহিতা পুথুজ্জনেসু পৰত্তমানা সকভণ্ডে ছন্দরাগাদযো ন পরমত্থতো ভাৰনায পহাতব্বাতি ভাৰনায পহাতব্বানং নানাক্খণিককম্মপচ্চযতা ন ৰুত্তা, ন চ ‘‘দস্সনেন পহাতব্বা ভাৰনায পহাতব্বানং কেনচি পচ্চযেন পচ্চযো’’তি ৰুত্তা. যে হি দস্সনেন পহাতব্বপচ্চযা কিলেসা, ন তে দস্সনতো উদ্ধং পৰত্তন্তি, দস্সনেন পহাতব্বপচ্চযস্সপি পন উদ্ধচ্চসহগতস্স সহাযৰেকল্লমত্তমেৰ দস্সনেন কতং, ন তস্স কোচি ভাৰো দস্সনেন অনুপ্পত্তিধম্মতং আপাদিতোতি তস্স একন্তভাৰনায পহাতব্বতা ৰুত্তা. তস্মা তস্স তাদিসস্সেৰ সতি সহাযে ৰিপাকুপ্পাদনৰচনং, অসতি চ ৰিপাকানুপ্পাদনৰচনং ন ৰিরুজ্ঝতীতি.

সাপি ৰিঞ্ঞাণপচ্চযভাৰে যদি অপনেতব্বা, কস্মা ‘‘সমৰীসতি চেতনা’’তি ৰুত্তন্তি তস্স কারণং দস্সেন্তো আহ ‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা পন সব্বাপেতা হোন্তী’’তি. যদি এৰং, অভিঞ্ঞাচেতনায সহ ‘‘একৰীসতী’’তি ৰত্তব্বন্তি? ন, অৰচনস্স ৰুত্তকারণত্তা, তং পন ইতরাৰচনস্সপি কারণন্তি সমানচেতনাৰচনকারণৰচনেন যং কারণং অপেক্খিত্ৰা একা ৰুত্তা, তেন কারণেন ইতরাযপি ৰত্তব্বতং, যঞ্চ কারণং অপেক্খিত্ৰা ইতরা ন ৰুত্তা, তেন কারণেন ৰুত্তাযপি অৰত্তব্বতং দস্সেতি. আনেঞ্জাভিসঙ্খারো চিত্তসঙ্খারো এৰাতি ভেদাভাৰা পাকটোতি ন তস্স সংযোগো দস্সিতো.

সুখসঞ্ঞায গহেত্ৰাতি এতেন তণ্হাপৰত্তিং দস্সেতি. তণ্হাপরিক্খারেতি তণ্হায পরিৰারে, তণ্হায ‘‘সুখং সুভ’’ন্তিআদিনা সঙ্খতে ৰা অলঙ্কতেতি অত্থো. তণ্হা হি দুক্খস্স সমুদযোতি অজানন্তো ‘‘অহো ৰতাহং কাযস্স ভেদা পরং মরণা খত্তিযমহাসালানং ৰা সহব্যতং উপপজ্জেয্য’’ন্তি সঙ্খারে পরিক্খরোতীতি. অমরণত্থাতি গহিতা দুক্করকিরিযা অমরতপো, দেৰভাৰত্থং তপো ৰা, দুক্খত্তা ৰা মরো মারকো তপো অমরতপো. দিট্ঠে অদিট্ঠ-সদ্দো ৰিয মরেসু অমর-সদ্দো দট্ঠব্বো.

জাতিআদিপপাতদুক্খজননতো মরুপপাতসদিসতা পুঞ্ঞাভিসঙ্খারস্স ৰুত্তা. রমণীযভাৰেন চ অস্সাদভাৰেন চ গয্হমানং পুঞ্ঞফলং দীপসিখামধুলিত্তসত্থধারাসদিসং, তদত্থো চ পুঞ্ঞাভিসঙ্খারো তংনিপাতলেহনসদিসো.

‘‘সুখো ইমিস্সা পরিব্বাজিকায তরুণায মুদুকায লোমসায বাহায সম্ফস্সো’’তিআদিনা (ম. নি. ১.৪৬৯) সুখসঞ্ঞায বালো ৰিয গূথকীল়নং কিলেসাভিভূততায কোধারতিঅভিভূতো অসৰসো মরিতুকামো ৰিয ৰিসখাদনং করণফলক্খণেসু জিগুচ্ছনীযং দুক্খঞ্চ অপুঞ্ঞাভিসঙ্খারং আরভতি. লোভসহগতস্স ৰা গূথকীল়নসদিসতা, দোসসহগতস্স ৰিসখাদনসদিসতা যোজেতব্বা. কামগুণসমিদ্ধিযা সভযস্সপি পিসাচনগরস্স সুখৰিপল্লাসহেতুভাৰো ৰিয অরূপৰিপাকানং নিরন্তরতায অনুপলক্খিযমানউপ্পাদৰযানং, দীঘসন্তানতায অগয্হমানৰিপরিণামানং, সঙ্খারৰিপরিণামদুক্খভূতানম্পি নিচ্চাদিৰিপল্লাসহেতুভাৰোতি তেসং পিসাচনগরসদিসতা, তদভিমুখগমনসদিসতা চ আনেঞ্জাভিসঙ্খারস্স যোজেতব্বা.

তাৰাতি ৰত্তব্বন্তরাপেক্খো নিপাতো, তস্মা অৰিজ্জা সঙ্খারানং পচ্চযোতি ইদং তাৰ সিদ্ধং, ইদং পন অপরং ৰত্তব্বন্তি অত্থো. অৰিজ্জাপচ্চযা পন সব্বাপেতা হোন্তীতি ৰুত্তন্তি অভিঞ্ঞাচেতনানং পচ্চযভাৰং দস্সেতি. চেতোপরিযপুব্বেনিৰাসঅনাগতংসঞাণেহি পরেসং অত্তনো চ সমোহচিত্তজাননকালেতি যোজেতব্বা.

অৰিজ্জাসম্মূল়্হত্তাতি ভৰাদীনৰপটিচ্ছাদিকায অৰিজ্জায সম্মূল়্হত্তা. রাগাদীনন্তি রাগদিট্ঠিৰিচিকিচ্ছুদ্ধচ্চদোমনস্সানং অৰিজ্জাসম্পযুত্তরাগাদিঅস্সাদনকালেসু অৰিজ্জং আরব্ভ উপ্পত্তি ৰেদিতব্বা. গরুং কত্ৰা অস্সাদনং রাগদিট্ঠিসম্পযুত্তায এৰ অৰিজ্জায যোজেতব্বং, অস্সাদনঞ্চ রাগো, তদৰিপ্পযুত্তা চ দিট্ঠীতি অস্সাদনৰচনেনেৰ যথাৰুত্তং অৰিজ্জং গরুং করোন্তী দিট্ঠি চ ৰুত্তাতি ৰেদিতব্বা. রাগাদীহি চ পাল়িযং সরূপেন ৰুত্তেহি তংসম্পযুত্তসঙ্খারস্স অৰিজ্জারম্মণাদিতং দস্সেতি. অনৰিজ্জারম্মণস্স পঠমজৰনস্স আরম্মণাধিপতিঅনন্তরাদিপচ্চযৰচনেসু অৰুত্তস্স ৰুত্তস্স চ সব্বস্স সঙ্গণ্হনত্থং ‘‘যং কিঞ্চী’’তি আহ. ৰুত্তনযেনাতি সমতিক্কমভৰপত্থনাৰসেন ৰুত্তনযেন.

এককারণৰাদো আপজ্জতীতি দোসপ্পসঙ্গো ৰুত্তো. অনিট্ঠো হি এককারণৰাদো সব্বস্স সব্বকালে সম্ভৰাপত্তিতো একসদিসসভাৰাপত্তিতো চ. যস্মা তীসু পকারেসু অৰিজ্জমানেসু পারিসেসেন চতুত্থে এৰ চ ৰিজ্জমানে একহেতুফলদীপনে অত্থো অত্থি, তস্মা ন নুপপজ্জতি.

যথাফস্সং ৰেদনাৰৰত্থানতোতি ‘‘সুখৰেদনীযং, ভিক্খৰে, ফস্সং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি সুখা ৰেদনা’’তিআদিনা (সং. নি. ২.৬২), ‘‘চক্খুঞ্চ পটিচ্চ…পে… তিণ্ণং সঙ্গতি ফস্সো, ফস্সপচ্চযা ৰেদনা’’তিআদিনা (সং. নি. ২.৪৩) চ সুখৰেদনীযাদিচক্খুসম্ফস্সাদিঅনুরূপেন সুখৰেদনাদিচক্খুসম্ফস্সজাৰেদনাদীনং ৰৰত্থানতো, সমানেসু চক্খুরূপাদীসু ফস্সৰসেন সুখাদিৰিপরিযাযাভাৰতো, সমানেসু চ রূপমনসিকারাদীসু চক্খাদিসঙ্ঘট্টনৰসেন চক্খুসম্ফস্সজাদিৰিপরিযাযাভাৰতো, অঞ্ঞপচ্চযসামঞ্ঞেপি ফস্সৰসেন সুখাদিচক্খুসম্ফস্সজাদীনং ওল়ারিকসুখুমাদিসঙ্করাভাৰতো চাতি অত্থো. সুখাদীনং যথাৰুত্তসম্ফস্সস্স অৰিপরীতো পচ্চযভাৰো এৰ যথাৰেদনং ফস্সৰৰত্থানং, কারণফলৰিসেসেন ৰা ফলকারণৰিসেসনিচ্ছযো হোতীতি উভযত্থাপি নিচ্ছযো ৰৰত্থানন্তি ৰুত্তো. কম্মাদযোতি কম্মাহারউতুআদযো অপাকটা সেম্হপটিকারেন রোগৰূপসমতো.

‘‘অস্সাদানুপস্সিনো তণ্হা পৰড্ঢতী’’তি ৰচনতোতি ‘‘সংযোজনীযেসু, ভিক্খৰে, ধম্মেসু অস্সাদানুপস্সিনো ৰিহরতো তণ্হা পৰড্ঢতি, তণ্হাপচ্চযা উপাদানং, উপাদানপচ্চযা ভৰো’’তি (সং. নি. ২.৫৩-৫৪) ইমিনা সুত্তেন তণ্হায সঙ্খারকারণভাৰস্স ৰুত্তত্তাতি অত্থো. পুন তস্সাপি অৰিজ্জা কারণন্তি দস্সনত্থং ‘‘অৰিজ্জাসমুদযা আসৰসমুদযোতি ৰচনতো’’তি আহ. তণ্হা ৰা চতুরুপাদানভূতা কামভৰদিট্ঠাসৰা চ সঙ্খারস্স কারণন্তি পাকটাতি সুত্তদ্ৰযেনপি অৰিজ্জায সঙ্খারকারণভাৰমেৰ দস্সেতি. অস্সাদানুপস্সিনোতি হি ৰচনেন আদীনৰপটিচ্ছাদনকিচ্চা অৰিজ্জা তণ্হায কারণন্তি দস্সিতা হোতীতি. যস্মা অৰিদ্ৰা, তস্মা পুঞ্ঞাভিসঙ্খারাদিকে অভিসঙ্খরোতীতি অৰিজ্জায সঙ্খারকারণভাৰস্স পাকটত্তা অৰিদ্দসুভাৰো সঙ্খারকারণভাৰেন ৰুত্তো খীণাসৰস্স সঙ্খারাভাৰতো অসাধারণত্তা চ. পুঞ্ঞাভিসঙ্খারাদীনং সাধারণানি ৰত্থারম্মণাদীনীতি পুঞ্ঞভৰাদিআদীনৰপটিচ্ছাদিকা অৰিজ্জা পুঞ্ঞাভিসঙ্খারাদীনং অসাধারণং কারণন্তি ৰা অত্থো দট্ঠব্বো. ঠানৰিরুদ্ধোতি অত্থিতাৰিরুদ্ধো. কেচি পন ‘‘পটিসন্ধিআদীনি ঠানানী’’তি ৰদন্তি, এৰং সতি পুরিমচিত্তং পচ্ছিমচিত্তস্স ঠানৰিরুদ্ধো পচ্চযোতি ন ইদং একন্তিকং সিযা. ভৰঙ্গম্পি হি ভৰঙ্গস্স অনন্তরপচ্চযো, জৰনং জৰনস্সাতি, ন চ সিপ্পাদীনং পটিসন্ধিআদিঠানং অত্থীতি ন তং ইধ অধিপ্পেতং. কম্মং রূপস্স নমনরুপ্পনৰিরোধা সারম্মণানারম্মণৰিরোধা চ সভাৰৰিরুদ্ধো পচ্চযো, খীরাদীনি দধিআদীনং মধুরম্বিলরসাদিসভাৰৰিরোধা. অৰিজাননকিচ্চো আলোকো ৰিজাননকিচ্চস্স ৰিঞ্ঞাণস্স, অমদনকিচ্চা চ গুল়াদযো মদনকিচ্চস্স আসৰস্স.

গোলোমাৰিলোমানি দব্বায পচ্চযো, দধিআদীনি ভূতিণকস্স. এত্থ চ অৰীতি রত্তা এল়কা ৰুচ্চন্তি. ৰিপাকাযেৰ তে চ ন, তস্মা দুক্খৰিপাকাযপি অৰিজ্জায তদৰিপাকানং পুঞ্ঞানেঞ্জাভিসঙ্খারানং পচ্চযত্তং ন ন যুজ্জতীতি অত্থো. তদৰিপাকত্তেপি সাৰজ্জতায তদৰিরুদ্ধানং তংসদিসানঞ্চ অপুঞ্ঞাভিসঙ্খারানমেৰ পচ্চযো, ন ইতরেসন্তি এতস্স পসঙ্গস্স নিৰারণত্থং ‘‘ৰিরুদ্ধো চাৰিরুদ্ধো চ, সদিসাসদিসো তথা. ধম্মানং পচ্চযো সিদ্ধো’’তি ৰুত্তং, তস্মা তমত্থং পাকটং করোন্তো ‘‘ইতি অযং অৰিজ্জা’’তিআদিমাহ.

অচ্ছেজ্জসুত্তাৰুতাভেজ্জমণীনং ৰিয পুব্বাপরিযৰৰত্থানং নিযতি, নিযতিযা, নিযতি এৰ ৰা সঙ্গতি সমাগমো নিযতিসঙ্গতি, তায ভাৰেসু পরিণতা মনুস্সদেৰৰিহঙ্গাদিভাৰং পত্তা নিযতিসঙ্গতিভাৰপরিণতা. নিযতিযা সঙ্গতিযা ভাৰেন চ পরিণতা নানপ্পকারতং পত্তা নিযতিসঙ্গতিভাৰপরিণতাতি চ অত্থং ৰদন্তি. এতেহি চ ৰিকপ্পনেহি অৰিজ্জা অকুসলং চিত্তং কত্ৰা পুঞ্ঞাদীসু যত্থ কত্থচি পৰত্ততীতি ইমমত্থং দস্সেন্তো আহ ‘‘সো এৰং অৰিজ্জাযা’’তিআদি.

অপরিণাযকো বালোতি অরহত্তমগ্গসম্পটিপাদককল্যাণমিত্তরহিতোতি অত্থো. অরহত্তমগ্গাৰসানং ৰা ঞাণং সমৰিসমং দস্সেত্ৰা নিব্বানং নযতীতি পরিণাযকন্তি ৰুত্তং, তেন রহিতো অপরিণাযকো. ধম্মং ঞত্ৰাতি সপ্পুরিসূপনিস্সযেন চতুসচ্চপ্পকাসকসুত্তাদিধম্মং ঞত্ৰা, মগ্গঞাণেনেৰ ৰা সব্বধম্মপৰরং নিব্বানং ঞত্ৰা, তংজাননাযত্তত্তা পন সেসসচ্চাভিসমযস্স সমানকালম্পি তং পুরিমকালং ৰিয কত্ৰা ৰুত্তং.

সঙ্খারপদনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ৰিঞ্ঞাণপদনিদ্দেসৰণ্ণনা

২২৭. যথাৰুত্তসঙ্খারপচ্চযা উপ্পজ্জমানং তংকম্মনিব্বত্তমেৰ ৰিঞ্ঞাণং ভৰিতুং অরহতীতি ‘‘বাত্তিংস লোকিযৰিপাকৰিঞ্ঞাণানি সঙ্গহিতানি হোন্তী’’তি আহ. ধাতুকথাযং (ধাতু. ৪৬৬) পন ৰিপ্পযুত্তেনসঙ্গহিতাসঙ্গহিতপদনিদ্দেসে –

‘‘সঙ্খারপচ্চযা ৰিঞ্ঞাণেন যে ধম্মা…পে… সল়াযতনপচ্চযা ফস্সেন, ফস্সপচ্চযা ৰেদনায যে ধম্মা ৰিপ্পযুত্তা, তে ধম্মা কতিহি খন্ধেহি…পে… সঙ্গহিতা? তে ধম্মা অসঙ্খতং খন্ধতো ঠপেত্ৰা একেন খন্ধেন একাদসহাযতনেহি একাদসহি ধাতূহি সঙ্গহিতা. কতিহি অসঙ্গহিতা? চতূহি খন্ধেহি একেনাযতনেন সত্তহি ধাতূহি অসঙ্গহিতা’’তি –

ৰচনতো সব্বৰিঞ্ঞাণফস্সৰেদনাপরিগ্গহো কতো. যদি হি এত্থ ৰিঞ্ঞাণফস্সৰেদনা সপ্পদেসা সিযুং, ‘‘ৰিপাকা ধম্মা’’তি ইমস্স ৰিয ৰিস্সজ্জনং সিযা, তস্মা তত্থ অভিধম্মভাজনীযৰসেন সঙ্খারপচ্চযা ৰিঞ্ঞাণাদযো গহিতাতি ৰেদিতব্বা. অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা চ অভিধম্মভাজনীযে চতুভূমককুসলসঙ্খারো অকুসলসঙ্খারো চ ৰুত্তোতি সো এৰ ধাতুকথাযং গহিতোতি দট্ঠব্বো. ভৰো পন ধাতুকথাযং কম্মুপপত্তিভৰৰিসেসদস্সনত্থং ন অভিধম্মভাজনীযৰসেন গহিতো. এৰঞ্চ কত্ৰা তত্থ ‘‘উপাদানপচ্চযা ভৰো’’তি অনুদ্ধরিত্ৰা ‘‘কম্মভৰো’’তিআদিনাৰ নযেন ভৰো উদ্ধটো. ৰিপাকঞ্হেতন্তি ৰিঞ্ঞাণস্স ৰিপাকত্তা সঙ্খারপচ্চযত্তং সাধেতি, তস্স পন সাধনত্থং ‘‘উপচিতকম্মাভাৰে ৰিপাকাভাৰতো’’তি ৰুত্তন্তি তং ৰিৰরন্তো ‘‘ৰিপাকঞ্চা’’তিআদিমাহ.

যেভুয্যেন লোভসম্পযুত্তজৰনাৰসানেতি জৰনেন তদারম্মণনিযমে সোমনস্সসহগতানন্তরং সোমনস্সসহগততদারম্মণস্স ৰুত্তত্তা সোমনস্সসহগতানেৰ সন্ধায ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং. যস্মা পন তিহেতুকজৰনাৰসানে চ কদাচি অহেতুকং তদারম্মণং হোতি, তস্মা ‘‘যেভুয্যেনা’’তি আহ. সকিং ৰাতি ‘‘দিরত্ততিরত্তা’’দীসু ৰিয ৰেদিতব্বং. দ্ৰিক্খত্তুমেৰ পন উপ্পজ্জন্তীতি ৰদন্তি. ‘‘দিরত্ততিরত্ত’’ন্তি এত্থ পন ৰা-সদ্দস্স অভাৰা ৰচনসিলিট্ঠতামত্তেন দিরত্তগ্গহণং কতন্তি যুজ্জতি, ‘‘নিরন্তরতিরত্তদস্সনত্থং ৰা’’তি. ইধ পন ৰা-সদ্দো ৰিকপ্পনত্থো ৰুত্তোতি সকিং এৰ চ কদাচি পৰত্তিং সন্ধায ‘‘সকিং ৰা’’তি ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. তেনেৰ হি সকিং তদারম্মণপ্পৰত্তিযা ৰিচারেতব্বতং দস্সেন্তো ‘‘চিত্তপ্পৰত্তিগণনাযং পনা’’তিআদিমাহ. তত্থ চিত্তপ্পৰত্তিগণনাযন্তি ৰিপাককথাযং বলৰরূপাদিকে আরম্মণে ৰুত্তং চিত্তপ্পৰত্তিগণনং সন্ধাযাহ. তত্থ হি দ্ৰেৰ তদারম্মণুপ্পত্তিৰারা আগতা. জৰনৰিসযানুভৰনঞ্হি তদারম্মণং আসন্নভেদে তস্মিং ৰিসযে একচিত্তক্খণাৰসিট্ঠাযুকে ন উপ্পজ্জেয্যাতি অধিপ্পাযো. অনুরূপায পটিসন্ধিযাতি অকুসলৰিপাকস্স অপাযপটিসন্ধি, কামাৰচরাদিকুসলৰিপাকানং কামরূপারূপসুগতিপটিসন্ধিযো যথাকম্মং অনুরূপা.

পটিসন্ধিকথা মহাৰিসযাতি কত্ৰা পৰত্তিমেৰ তাৰ দস্সেন্তো ‘‘পৰত্তিযং পনা’’তিআদিমাহ. অহেতুকদ্ৰযাদীনং দ্ৰারনিযমানিযমাৰচনং ভৰঙ্গভূতানং সযমেৰ দ্ৰারত্তা চুতিপটিসন্ধিভূতানঞ্চ ভৰঙ্গসঙ্খাতেন অঞ্ঞেন চ দ্ৰারেন অনুপ্পত্তিতো নিযতং অনিযতং ৰা দ্ৰারং এতেসন্তি ৰত্তুং অসক্কুণেয্যত্তা. একস্স সত্তস্স পৰত্তরূপাৰচরৰিপাকো পথৰীকসিণাদীসু যস্মিং আরম্মণে পৰত্তো, ততো অঞ্ঞস্মিং তস্স পৰত্তি নত্থীতি রূপাৰচরানং নিযতারম্মণতা ৰুত্তা. তত্রস্সাতি পৰত্তিযং বাত্তিংসৰিধস্স.

ইন্দ্রিযপ্পৰত্তিআনুভাৰতো এৰ চক্খুসোতদ্ৰারভেদেন, তস্স চ ৰিঞ্ঞাণৰীথিভেদাযত্তত্তা ৰীথিভেদেন চ ভৰিতব্বং, তস্মিঞ্চ সতি ‘‘আৰজ্জনানন্তরং দস্সনং সৰনং ৰা তদনন্তরং সম্পটিচ্ছন’’ন্তিআদিনা চিত্তনিযমেন ভৰিতব্বং. তথা চ সতি সম্পটিচ্ছনসন্তীরণানম্পি ভাৰো সিদ্ধো হোতি, ন ইন্দ্রিযপ্পৰত্তিআনুভাৰেন দস্সনসৰনমত্তস্সেৰ, নাপি ইন্দ্রিযানং এৰ দস্সনসৰনকিচ্চতাতি ইমমত্থং দস্সেন্তো আহ ‘‘দ্ৰারৰীথিভেদে চিত্তনিযমতো চা’’তি. পঠমকুসলেন চে তদারম্মণস্স উপ্পত্তি হোতি, তং পঠমকুসলানন্তরং উপ্পজ্জমানং জনকং অনুবন্ধতি নাম, দুতিযকুসলাদিঅনন্তরং উপ্পজ্জমানং জনকসদিসং অনুবন্ধতি নাম, অকুসলানন্তরং উপ্পজ্জমানঞ্চ কামাৰচরতায জনকসদিসন্তি.

একাদস তদারম্মণচিত্তানি…পে… তদারম্মণং ন গণ্হন্তীতি তদারম্মণভাৰতায ‘‘তদারম্মণ’’ন্তি লদ্ধনামানি তদারম্মণভাৰং ন গণ্হন্তি, তদারম্মণভাৰেন নপ্পৰত্তন্তীতি অত্থো. অথ ৰা নামগোত্তং আরব্ভ জৰনে জৰিতে তদারম্মণং তস্স জৰনস্স আরম্মণং ন গণ্হন্তি, নালম্বন্তীতি অত্থো. রূপারূপধম্মেতি রূপারূপাৰচরে ধম্মে. ইদং পন ৰত্ৰা ‘‘অভিঞ্ঞাঞাণং আরব্ভা’’তি ৰিসেসনং পরিত্তাদিআরম্মণতায কামাৰচরসদিসেসু চেৰ তদারম্মণানুপ্পত্তিদস্সনত্থং. মিচ্ছত্তনিযতা ধম্মা মগ্গো ৰিয ভাৰনায সিদ্ধা মহাবলা চাতি তত্থ জৰনেন পৰত্তমানেন সানুবন্ধনেন ন ভৰিতব্বন্তি তেসু তদারম্মণং পটিক্খিত্তং. লোকুত্তরধম্মে আরব্ভাতি এতেনেৰ সিদ্ধে ‘‘সম্মত্তনিযতধম্মেসূ’’তি ৰিসুং উদ্ধরণং সম্মত্তমিচ্ছত্তনিযতধম্মানং অঞ্ঞমঞ্ঞপটিপক্খাতি বলৰভাৰেন তদারম্মণস্স অৰত্থুভাৰদস্সনত্থং.

এৰং পৰত্তিযং ৰিঞ্ঞাণপ্পৰত্তিং দস্সেত্ৰা পটিসন্ধিযং দস্সেতুং ‘‘যং পন ৰুত্ত’’ন্তিআদিমাহ. কেন কত্থাতি কেন চিত্তেন কস্মিং ভৰে. একূনৰীসতি পটিসন্ধিযো তেন তেন চিত্তেন পৰত্তমানা পটিসন্ধিক্খণে রূপারূপধম্মাতি তেন তেন চিত্তেন সা সা তত্থ তত্থ পটিসন্ধি হোতীতি ৰুত্তা. তস্সাতি চিত্তস্স.

আগন্ত্ৰাতি আগতং ৰিয হুত্ৰা. গোপকসীৰলীতি রঞ্ঞো হিতারক্খে গোপককুলে জাতো সীৰলিনামকো. কম্মাদিঅনুস্সরণব্যাপাররহিতত্তা ‘‘সম্মূল়্হকালকিরিযা’’তি ৰুত্তা. অব্যাপারেনেৰ হি তত্থ কম্মাদিউপট্ঠানং হোতীতি. ‘‘পিসিযমানায মক্খিকায পঠমং কাযদ্ৰারাৰজ্জনং ভৰঙ্গং নাৰট্টেতি অত্তনা চিন্তিযমানস্স কস্সচি অত্থিতাযা’’তি কেচি কারণং ৰদন্তি, তদেতং অকারণং ভৰঙ্গৰিসযতো অঞ্ঞস্স চিন্তিযমানস্স অভাৰা অঞ্ঞচিত্তপ্পৰত্তকালে চ ভৰঙ্গাৰট্টনস্সেৰ অসম্ভৰতো. ইদং পনেত্থ কারণং সিযা – ‘‘তানিস্স তম্হি সমযে ওলম্বন্তি অজ্ঝোলম্বন্তি অভিপ্পলম্বন্তী’’তি (ম. নি. ৩.২৪৮) ৰচনতো তীসু জৰনৰারেসু অপ্পৰত্তেস্ৰেৰ কম্মাদিউপট্ঠানেন ভৰিতব্বং. অনেকজৰনৰারপ্পৰত্তিযা হি অজ্ঝোলম্বনং অভিপ্পলম্বনঞ্চ হোতীতি. তস্মা কাযদ্ৰারাৰজ্জনং অনাৰট্টেত্ৰা মনোদ্ৰারাৰজ্জনমেৰ কম্মাদিআলম্বণং পঠমং ভৰঙ্গং আৰট্টেতি, ততো ফোট্ঠব্বস্স বলৰত্তা দুতিযৰারে কাযৰিঞ্ঞাণৰীথি পচ্চুপ্পন্নে ফোট্ঠব্বে পৰত্ততি, ততো পুরিমজৰনৰারগহিতেস্ৰেৰ কম্মাদীসু কমেন মনোদ্ৰারজৰনং জৰিত্ৰা মূলভৰঙ্গসঙ্খাতং আগন্তুকভৰঙ্গসঙ্খাতং ৰা তদারম্মণং ভৰঙ্গং ওতরতি, তদারম্মণাভাৰে ৰা ভৰঙ্গমেৰ. এতস্মিং ঠানে কালং করোতীতি তদারম্মণানন্তরেন চুতিচিত্তেন, তদারম্মণাভাৰে ৰা ভৰঙ্গসঙ্খাতেনেৰ চুতিচিত্তেন চৰতীতি অত্থো. ভৰঙ্গমেৰ হি চুতিচিত্তং হুত্ৰা পৰত্ততীতি চুতিচিত্তং ইধ ‘‘ভৰঙ্গ’’ন্তি ৰুত্তন্তি. মনোদ্ৰারৰিসযো লহুকোতি লহুকপচ্চুপট্ঠানং সন্ধায ৰুত্তং ‘‘অরূপধম্মানং…পে… লহুকো’’তি. অরূপধম্মস্স হি মনোদ্ৰারস্স ৰিসযো লহুকপচ্চুপট্ঠানোতি. বলৰতি চ রূপধম্মস্স কাযদ্ৰারস্স ৰিসযে অপ্পৰত্তিত্ৰা মনোদ্ৰারৰিসযে কম্মাদিম্হি পঠমং চিত্তপ্পৰত্তিদস্সনেন অরূপধম্মানং ৰিসযস্স লহুকতা দীপিতাতি. রূপানং ৰিসযাভাৰেপি ৰা ‘‘অরূপধম্মান’’ন্তি ৰচনং যেসং ৰিসযো অত্থি, তংদস্সনত্থমেৰাতি দট্ঠব্বং. তেন লহুকম্মাদীসু চিত্তপ্পৰত্তিতো লহুগহণীযতা ৰিসযস্স লহুকতা.

কম্মাদীনং ভূমিচিত্তুপাদাদিৰসেন ৰিত্থারতো অনন্তো পভেদোতি ‘‘সঙ্খেপতো’’তি আহ.

অৰিজ্জাতণ্হাদিকিলেসেসু অনুপচ্ছিন্নেস্ৰেৰ কম্মাদিনো উপট্ঠানং, তঞ্চারব্ভ চিত্তসন্তানস্স ভৰন্তরনিন্নপোণপব্ভারতা হোতীতি আহ ‘‘অনুপচ্ছিন্নকিলেসবলৰিনামিত’’ন্তি. সন্তানে হি ৰিনামিতে তদেকদেসভূতং পটিসন্ধিচিত্তঞ্চ ৰিনামিতমেৰ হোতি, ন চ একদেসৰিনামিতভাৰেন ৰিনা সন্তানৰিনামিততা অত্থীতি. সব্বত্থ পন ‘‘দুগ্গতিপটিসন্ধিনিন্নায চুতিযা পুরিমজৰনানি অকুসলানি, ইতরায চ কুসলানী’’তি নিচ্ছিনন্তি. ‘‘নিমিত্তস্সাদগধিতং ৰা, ভিক্খৰে, ৰিঞ্ঞাণং তিট্ঠমানং তিট্ঠতি অনুব্যঞ্জনস্সাদগধিতং ৰা. তস্মিং চে সমযে কালং করোতি, ঠানমেতং ৰিজ্জতি, যং দ্ৰিন্নং গতীনং অঞ্ঞতরং গতিং উপপজ্জেয্য নিরযং ৰা তিরচ্ছানযোনিং ৰা’’তি (সং. নি. ৪.২৩৫) ৰুত্তং. তস্মা আসন্নং অকুসলং দুগ্গতিযং, কুসলঞ্চ সুগতিযং পটিসন্ধিযা উপনিস্সযো হোতীতি.

রাগাদিহেতুভূতং হীনমারম্মণন্তি অকুসলৰিপাকস্স আরম্মণং ভৰিতুং যুত্তং অনিট্ঠারম্মণং আহ. তম্পি হি সঙ্কপ্পৰসেন রাগস্সপি হেতু হোতীতি. অকুসলৰিপাকজনককম্মসহজাতানং ৰা তংসদিসাসন্নচুতিজৰনচেতনাসহজাতানঞ্চ রাগাদীনং হেতুভাৰো এৰ হীনতা. তঞ্হি পচ্ছানুতাপজনককম্মানমারম্মণং কম্মৰসেন অনিট্ঠং অকুসলৰিপাকস্স আরম্মণং ভৰেয্য, অঞ্ঞথা চ ইট্ঠারম্মণে পৰত্তস্স অকুসলকম্মস্স ৰিপাকো কম্মনিমিত্তারম্মণো ন ভৰেয্য. ন হি অকুসলৰিপাকো ইট্ঠারম্মণো ভৰিতুমরহতীতি. পঞ্চদ্ৰারে চ আপাথমাগচ্ছন্তং পচ্চুপ্পন্নং কম্মনিমিত্তং আসন্নকতকম্মারম্মণসন্ততিযং উপ্পন্নং তংসদিসঞ্চ দট্ঠব্বং, অঞ্ঞথা তদেৰ পটিসন্ধিআরম্মণূপট্ঠাপকং তদেৰ চ পটিসন্ধিজনকং ভৰেয্য, ন চ পটিসন্ধিযা উপচারভূতানি ৰিয ‘‘এতস্মিং তযা পৰত্তিতব্ব’’ন্তি পটিসন্ধিযা আরম্মণং অনুপাদেন্তানি ৰিয চ পৰত্তানি চুতিআসন্নানি জৰনানি পটিসন্ধিজনকানি ভৰেয্যুং. ‘‘কতত্তা উপচিতত্তা’’তি (ধ. স. ৪৩১) হি ৰুত্তং. তদা চ তংসমানৰীথিযং ৰিয পৰত্তমানানি কথং কতূপচিতানি সিযুং, ন চ অস্সাদিতানি তদা, ন চ লোকিযানি লোকুত্তরানি ৰিয সমানৰীথিফলানি হোন্তি.

‘‘পুব্বে ৰাস্স তং কতং হোতি পাপকম্মং দুক্খৰেদনীযং, পচ্ছা ৰাস্স তং কতং হোতি পাপকম্মং দুক্খৰেদনীযং, মরণকালে ৰাস্স হোতি মিচ্ছাদিট্ঠি সমত্তা সমাদিন্না, তেন সো কাযস্স ভেদা পরং মরণা অপাযং দুগ্গতিং ৰিনিপাতং নিরযং উপপজ্জতী’’তি (ম. নি. ৩.৩০৩) –

আদিনা সুত্তে মরণকালে সমত্তায সমাদিন্নায মিচ্ছাদিট্ঠিযা সম্মাদিট্ঠিযা চ সহজাতচেতনায পটিসন্ধিদানং ৰুত্তং, ন চ দুব্বলেহি পঞ্চদ্ৰারিকজৰনেহি মিচ্ছাদিট্ঠি সম্মাদিট্ঠি ৰা সমত্তা হোতি সমাদিন্না. ৰক্খতি চ –

‘‘সব্বম্পি হেতং কুসলাকুসলধম্মপটিৰিজাননাদিচৰনপরিযোসানং কিচ্চং মনোদ্ৰারিকচিত্তেনেৰ হোতি, ন পঞ্চদ্ৰারিকেনাতি সব্বস্সপেতস্স কিচ্চস্স করণে সহজৰনকানি ৰীথিচিত্তানি পটিক্খিত্তানী’’তি (ৰিভ. অট্ঠ. ৭৬৬).

তত্থ হি ‘‘ন কিঞ্চি ধম্মং পটিৰিজানাতীতি ‘মনোপুব্বঙ্গমা ধম্মা’তি (ধ. প. ১-২) এৰং ৰুত্তং একম্পি কুসলং ৰা অকুসলং ৰা ন পটিৰিজানাতী’’তি (ৰিভ. অট্ঠ. ৭৬৬) চ ৰুত্তং. যেসং পটিৰিভাৰনপ্পৰত্তিযা সুখং ৰা দুক্খং ৰা অন্ৰেতি, তেসং সা পৰত্তি পঞ্চদ্ৰারে পটিক্খিত্তা, কুসলাকুসলকম্মসমাদানঞ্চ তাদিসমেৰাতি. তদারম্মণানন্তরং পন চৰনং, তদনন্তরা চ উপপত্তি মনোদ্ৰারিকা এৰ হোতি, ন সহজৰনকৰীথিচিত্তে পরিযাপন্নাতি ইমিনা অধিপ্পাযেন ইধ পঞ্চদ্ৰারিকতদারম্মণানন্তরং চুতি, তদনন্তরং পটিসন্ধি চ ৰুত্তাতি দট্ঠব্বং. তত্থ অৰসেসপঞ্চচিত্তক্খণাযুকে রূপাদিম্হি উপ্পন্নং পটিসন্ধিং সন্ধাযেৰ ‘‘পচ্চুপ্পন্নারম্মণং উপপত্তিচিত্তং পচ্চুপ্পন্নারম্মণস্স ভৰঙ্গস্স অনন্তরপচ্চযেন পচ্চযো’’তি, অৰসেসেকচিত্তক্খণাযুকে চ উপ্পন্নং সন্ধায ‘‘পচ্চুপ্পন্নারম্মণং উপপত্তিচিত্তং অতীতারম্মণস্স ভৰঙ্গস্স অনন্তরপচ্চযেন পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ২.১৯.২৮) ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং.

সুদ্ধায ৰাতি মহগ্গতকম্মনিমিত্তারম্মণায জৰনৰীথিযা তদারম্মণরহিতাযাতি অত্থো. সা পন জৰনৰীথি মহগ্গতৰিপাকস্স উপচারো ৰিয দট্ঠব্বা. কেচি পন তং ৰীথিং মহগ্গতাৰসানং ৰদন্তি. অতীতারম্মণা একাদসৰিধা, নৰত্তব্বারম্মণা সত্তৰিধা.

এতেনানুসারেন আরুপ্পচুতিযাপি অনন্তরা পটিসন্ধি ৰেদিতব্বাতি ইদং কস্মা ৰুত্তং, ননু ‘‘পথৰীকসিণজ্ঝানাদিৰসেন পটিলদ্ধমহগ্গতসুগতিযং ঠিতস্সা’’তি এৰমাদিকে এৰ নযে অযম্পি পটিসন্ধি অৰরুদ্ধাতি? ন, তত্থ রূপাৰচরচুতিঅনন্তরায এৰ পটিসন্ধিযা ৰুত্তত্তা. তত্থ হি ‘‘পথৰীকসিণাদিকং ৰা নিমিত্তং মহগ্গতচিত্তং ৰা মনোদ্ৰারে আপাথমাগচ্ছতি. চক্খুসোতানং ৰা’’তিআদিকেন রূপাৰচরচুতিযা এৰ অনন্তরা পটিসন্ধি ৰুত্তাতি ৰিঞ্ঞাযতি. অথাপি যথাসম্ভৰযোজনায অযম্পি পটিসন্ধি তত্থেৰ অৰরুদ্ধা, অরূপাৰচরচুতিঅনন্তরা পন রূপাৰচরপটিসন্ধি নত্থি, অরূপাৰচরে চ উপরূপরিচুতিযা হেট্ঠিমা হেট্ঠিমা পটিসন্ধীতি চতুত্থারুপ্পচুতিযা নৰত্তব্বারম্মণা পটিসন্ধি নত্থি. তেন ততো তত্থেৰ অতীতারম্মণা কামাৰচরে চ অতীতপচ্চুপ্পন্নারম্মণা পটিসন্ধি ইতরাহি চ যথাসম্ভৰং অতীতনৰত্তব্বারম্মণা আরুপ্পপটিসন্ধি, অতীতপচ্চুপ্পন্নারম্মণা চ কামাৰচরপটিসন্ধি যোজেতব্বাতি ইমস্স ৰিসেসস্স দস্সনত্থং ৰিসুং উদ্ধরণং কতং.

এৰং আরম্মণৰসেন একৰিধায কামাৰচরসুগতিচুতিযা দুৰিধা দুগ্গতিপটিসন্ধি, দুগ্গতিচুতিযা দুৰিধা সুগতিপটিসন্ধি, কামাৰচরসুগতিচুতিযা দ্ৰিএকদ্ৰিপ্পকারানং কামরূপারুপ্পানং ৰসেন পঞ্চৰিধা সুগতিপটিসন্ধি, রূপাৰচরচুতিযা চ তথেৰ পঞ্চৰিধা, দুৰিধায আরুপ্পচুতিযা পচ্চেকং দ্ৰিন্নং দ্ৰিন্নং কামারুপ্পানং ৰসেন অট্ঠৰিধা চ পটিসন্ধি দস্সিতা, দুগ্গতিচুতিযা পন একৰিধায দুগ্গতিপটিসন্ধি দুৰিধা ন দস্সিতা, তং দস্সেতুং ‘‘দুগ্গতিযং ঠিতস্স পনা’’তিআদিমাহ. যথাৰুত্তা পন –

দ্ৰিদ্ৰিপঞ্চপ্পকারা চ, পঞ্চাট্ঠদুৰিধাপি চ;

চতুৰীসতি সব্বাপি, তা হোন্তি পটিসন্ধিযো.

‘‘কামাৰচরস্স কুসলস্স কম্মস্স কতত্তা’’তিআদিনা (ধ. স. ৪৩১, ৪৫৫, ৪৯৮) নানাক্খণিককম্মপচ্চযভাৰো দস্সিতপ্পকারোতি উপনিস্সযপচ্চযভাৰমেৰ দস্সেন্তো ‘‘ৰুত্তঞ্হেত’’ন্তিআদিমাহ.

আদিনা সহাতিআদিনা ৰিমিস্সৰিঞ্ঞাণেন সহ. ওমতো দ্ৰে ৰা তযো ৰা দসকা উপ্পজ্জন্তীতি গব্ভসেয্যকানং ৰসেন ৰুত্তং. অঞ্ঞত্থ হি অনেকে কলাপা সহ উপ্পজ্জন্তি. ব্রহ্মত্তভাৰেপি হি অনেকগাৰুতপ্পমাণে অনেকে কলাপা সহুপ্পজ্জন্তীতি তিংসতো অধিকানেৰ রূপানি হোন্তি গন্ধরসাহারানং পটিক্খিত্তত্তা চক্খুসোতৰত্থুসত্তকজীৰিতছক্কভাৰেপি তেসং বহুত্তা. অট্ঠকথাযং পন তত্থপি চক্খুসোতৰত্থুদসকানং জীৰিতনৰকস্স চ উপ্পত্তি ৰুত্তা, পাল়িযং পন ‘‘রূপধাতুযা উপপত্তিক্খণে ঠপেত্ৰা অসঞ্ঞসত্তানং দেৰানং পঞ্চাযতনানি পাতুভৰন্তি, পঞ্চ ধাতুযো পাতুভৰন্তী’’তি ৰুত্তং, তথা ‘‘রূপধাতুযা ছ আযতনানি নৰ ধাতুযো’’তি সব্বসঙ্গহৰসেন তত্থ ৰিজ্জমানাযতনধাতুযো দস্সেতুং ৰুত্তং. কথাৰত্থুম্হি চ ঘানাযতনাদীনং ৰিয গন্ধাযতনাদীনঞ্চ তত্থ ভাৰো পটিক্খিত্তো ‘‘অত্থি তত্থ ঘানাযতনন্তি? আমন্তা, অত্থি তত্থ গন্ধাযতনন্তি? ন হেৰং ৰত্তব্বে’’তিআদিনা (কথা. ৫১৯), ন চ অফোট্ঠব্বাযতনানং পথৰীধাতুআদীনং ৰিয অগন্ধরসাযতনানং গন্ধরসানং তত্থ ভাৰো সক্কা ৰত্তুং ফুসিতুং অসক্কুণেয্যতাৰিনিমুত্তস্স পথৰীআদিসভাৰস্স ৰিয গন্ধরসভাৰৰিনিমুত্তস্স গন্ধরসসভাৰস্স অভাৰা.

যদি চ ঘানসম্ফস্সাদীনং কারণভাৰো নত্থীতি আযতনানীতি তেন ৰুচ্চেয্যুং, ধাতু-সদ্দো পন নিস্সত্তনিজ্জীৰৰাচকোতি গন্ধধাতুরসধাতূতি অৰচনে নত্থি কারণং, ধম্মভাৰো চ তেসং একন্তেন ইচ্ছিতব্বো সভাৰধারণাদিলক্খণতো অঞ্ঞস্স অভাৰা, ধম্মানঞ্চ আযতনভাৰো একন্ততো যমকে (যম. ১. আযতনযমক.১৩) ৰুত্তো ‘‘ধম্মো আযতনন্তি? আমন্তা’’তি. তস্মা তেসং গন্ধরসাযতনভাৰাভাৰেপি কোচি আযতনসভাৰো ৰত্তব্বো. যদি চ ফোট্ঠব্বভাৰতো অঞ্ঞো পথৰীধাতুআদিভাৰো ৰিয গন্ধরসভাৰতো অঞ্ঞো তেসং কোচি সভাৰো সিযা, তেসং ধম্মাযতনে সঙ্গহো. গন্ধরসভাৰে পন আযতনভাৰে চ সতি গন্ধো চ সো আযতনঞ্চ গন্ধাযতনং, রসো চ সো আযতনঞ্চ রসাযতনন্তি ইদমাপন্নমেৰাতি গন্ধরসাযতনভাৰো চ ন সক্কা নিৰারেতুং, ‘‘তযো আহারা’’তি (ৰিভ. ৯৯৩) চ ৰচনতো কবল়ীকারাহারস্স তত্থ অভাৰো ৰিঞ্ঞাযতি. তস্মা যথা পাল়িযা অৰিরোধো হোতি, তথা রূপগণনা কাতব্বা. এৰঞ্হি ধম্মতা ন ৰিলোমিতা হোতীতি.

জাতিউণ্ণাযাতি গব্ভং ফালেত্ৰা গহিতউণ্ণাযাতিপি ৰদন্তি. সম্ভৰভেদোতি অত্থিতাভেদো. নিজ্ঝামতণ্হিকা কির নিচ্চং দুক্খাতুরতায কামং সেৰিত্ৰা গব্ভং ন গণ্হন্তি.

রূপীব্রহ্মেসু তাৰ ওপপাতিকযোনিকেসূতি ওপপাতিকযোনিকেহি রূপীব্রহ্মে নিদ্ধারেতি. ‘‘সংসেদজোপপাতীসু অৰকংসতো তিংসা’’তি এতং ৰিৰরন্তো আহ ‘‘অৰকংসতো পনা’’তিআদি, তং পনেতং পাল়িযা ন সমেতি. ন হি পাল়িযং কামাৰচরানং সংসেদজোপপাতিকানং অঘানকানং উপপত্তি ৰুত্তা. ধম্মহদযৰিভঙ্গে (ৰিভ. ১০০৭) হি –

‘‘কামধাতুযা উপপত্তিক্খণে কস্সচি একাদসাযতনানি পাতুভৰন্তি, কস্সচি দসাযতনানি, কস্সচি অপরানি দসাযতনানি, কস্সচি নৰাযতনানি, কস্সচি সত্তাযতনানি পাতুভৰন্তী’’তি –

ৰুত্তং, ন ৰুত্তং ‘‘অট্ঠাযতনানি পাতুভৰন্তী’’তি. তথা ‘‘দসাযতনানি পাতুভৰন্তী’’তি তিক্খত্তুং ৰত্তব্বং সিযা, অঘানকউপপত্তিযা ৰিজ্জমানায তিক্খত্তুঞ্চ ‘‘নৰাযতনানি পাতুভৰন্তী’’তি, ন চ তং ৰুত্তং. এৰং ধাতুপাতুভাৰাদিপঞ্হেসু যমকেপি ঘানজিৰ্হাকাযানং সহচারিতা ৰুত্তাতি.

চুতিপটিসন্ধীনং খন্ধাদীহি অঞ্ঞমঞ্ঞং সমানতা অভেদো, অসমানতা ভেদো. নযমুখমত্তং দস্সেত্ৰা ৰুত্তং অৰুত্তঞ্চ সব্বং সঙ্গণ্হিত্ৰা আহ ‘‘অযং তাৰ অরূপভূমীসুযেৰ নযো’’তি. রূপারূপাৰচরানং উপচারস্স বলৰতায ততো চৰিত্ৰা দুগ্গতিযং উপপত্তি নত্থীতি ‘‘একচ্চসুগতিচুতিযা’’তি আহ. একচ্চদুগ্গতিপটিসন্ধীতি এত্থ একচ্চগ্গহণস্স পযোজনং মগ্গিতব্বং. অযং পনেত্থাধিপ্পাযো সিযা – নানত্তকাযনানত্তসঞ্ঞীসু ৰুত্তা একচ্চে ৰিনিপাতিকা তিহেতুকাদিপটিসন্ধিকা, তেসং তং পটিসন্ধিং ৰিনিপাতভাৰেন দুগ্গতিপটিসন্ধীতি গহেত্ৰা সব্বসুগতিচুতিযাৰ সা পটিসন্ধি হোতি, ন একচ্চসুগতিচুতিযা এৰাতি তংনিৰত্তনত্থং একচ্চদুগ্গতিগ্গহণং কতং. অপাযপটিসন্ধি এৰ হি একচ্চসুগতিচুতিযা হোতি, ন সব্বসুগতিচুতিযা. অথ ৰা দুগ্গতিপটিসন্ধি দুৰিধা একচ্চসুগতিচুতিযা অনন্তরা দুগ্গতিচুতিযা চাতি. তত্থ পচ্ছিমং ৰজ্জেত্ৰা পুরিমং এৰ গণ্হিতুং আহ ‘‘একচ্চদুগ্গতিপটিসন্ধী’’তি. অহেতুকচুতিযা সহেতুকপটিসন্ধীতি দুহেতুকা তিহেতুকা চ যোজেতব্বা. মণ্ডূকদেৰপুত্তাদীনং ৰিয হি অহেতুকচুতিযা তিহেতুকপটিসন্ধিপি হোতীতি.

তস্স তস্স ৰিপরীততো চ যথাযোগং যোজেতব্বন্তি ‘‘একচ্চসুগতিচুতিযা একচ্চদুগ্গতিপটিসন্ধী’’তিআদীসু ভেদৰিসেসেসু ‘‘একচ্চদুগ্গতিচুতিযা একচ্চসুগতিপটিসন্ধী’’তিআদিনা যং যং যুজ্জতি, তং তং যোজেতব্বন্তি অত্থো. যুজ্জমানমত্তাপেক্খনৰসেন নপুংসকনিদ্দেসো কতো, যোজেতব্বন্তি ৰা ভাৰত্থো দট্ঠব্বো. অমহগ্গতবহিদ্ধারম্মণায মহগ্গতঅজ্ঝত্তারম্মণাতিআদীসু পন ৰিপরীতযোজনা ন কাতব্বা. ন হি মহগ্গতঅজ্ঝত্তারম্মণায চুতিযা অরূপভূমীসু অমহগ্গতবহিদ্ধারম্মণা পটিসন্ধি অত্থি. চতুক্খন্ধায অরূপচুতিযা পঞ্চক্খন্ধা কামাৰচরপটিসন্ধীতি এতস্স ৰিপরিযাযো সযমেৰ যোজিতো. অতীতারম্মণচুতিযা পচ্চুপ্পন্নারম্মণা পটিসন্ধীতি এতস্স চ ৰিপরিযাযো নত্থি এৰাতি. ভেদৰিসেসো এৰ চ এৰং ৰিত্থারেন দস্সিতো, অভেদৰিসেসো পন একেকস্মিং ভেদে তত্থ তত্থেৰ চুতিপটিসন্ধিযোজনাৰসেন যোজেতব্বো ‘‘পঞ্চক্খন্ধায কামাৰচরায পঞ্চক্খন্ধা কামাৰচরা…পে… অৰিতক্কঅৰিচারায অৰিতক্কঅৰিচারা’’তি, চতুক্খন্ধায পন চতুক্খন্ধা সযমেৰ যোজিতা. এতেনেৰ নযেন সক্কা ঞাতুন্তি পঞ্চক্খন্ধাদীসু অভেদৰিসেসো ন দস্সিতোতি. ততো হেতুং ৰিনাতি তত্থ হেতুং ৰিনা.

অঙ্গপচ্চঙ্গসন্ধীনং বন্ধনানি অঙ্গপচ্চঙ্গসন্ধিবন্ধনানি, তেসং ছেদকানং. নিরুদ্ধেসু চক্খাদীসূতি অতিমন্দভাৰূপগমনং সন্ধায ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং. পঞ্চদ্ৰারিকৰিঞ্ঞাণানন্তরম্পি হি পুব্বে চুতি দস্সিতা. যমকে চ (যম. ১.আযতনযমক.১২০) –

‘‘যস্স চক্খাযতনং নিরুজ্ঝতি, তস্স মনাযতনং নিরুজ্ঝতীতি? আমন্তা. যস্স ৰা পন মনাযতনং নিরুজ্ঝতি, তস্স চক্খাযতনং নিরুজ্ঝতীতি? সচিত্তকানং অচক্খুকানং চৰন্তানং তেসং মনাযতনং নিরুজ্ঝতি, নো চ তেসং চক্খাযতনং নিরুজ্ঝতি. সচক্খুকানং চৰন্তানং তেসং মনাযতনঞ্চ নিরুজ্ঝতি, চক্খাযতনঞ্চ নিরুজ্ঝতী’’তি –

আদিনা চক্খাযতনাদীনং চুতিচিত্তেন সহ নিরোধো ৰুত্তোতি. লদ্ধো অৰসেসো অৰিজ্জাদিকো ৰিঞ্ঞাণস্স পচ্চযো এতেনাতি লদ্ধাৰসেসপচ্চযো, সঙ্খারো. অৰিজ্জাপটিচ্ছাদিতাদীনৰে তস্মিং কম্মাদিৰিসযে পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণস্স আরম্মণভাৰেন উপ্পত্তিট্ঠানভূতে তণ্হায অপ্পহীনত্তা এৰ পুরিমুপ্পন্নায চ সন্ততিযা পরিণতত্তা পটিসন্ধিট্ঠানাভিমুখং ৰিঞ্ঞাণং নিন্নপোণপব্ভারং হুত্ৰা পৰত্ততীতি আহ ‘‘তণ্হা নামেতী’’তি. সহজাতসঙ্খারাতি চুতিআসন্নজৰনৰিঞ্ঞাণসহজাতচেতনা, সব্বেপি ৰা ফস্সাদযো. তস্মিং পটিসন্ধিট্ঠানে কম্মাদিৰিসযে ৰিঞ্ঞাণং খিপন্তি, খিপন্তা ৰিয তস্মিং ৰিসযে পটিসন্ধিৰসেন ৰিঞ্ঞাণপতিট্ঠানস্স হেতুভাৰেন পৰত্তন্তীতি অত্থো.

ন্তি তং ৰিঞ্ঞাণং, চুতিপটিসন্ধিতদাসন্নৰিঞ্ঞাণানং সন্ততিৰসেন ৰিঞ্ঞাণন্তি উপনীতেকত্তং. তণ্হায নামিযমানং…পে… পৰত্ততীতি নমনখিপনপুরিমনিস্সযজহনাপরনিস্সযস্সাদননিস্সযরহিতপৰত্তনানি সন্ততিৰসেন তস্সেৰেকস্স ৰিঞ্ঞাণস্স হোন্তি, ন অঞ্ঞস্সাতি দস্সেতি. সন্ততিৰসেনাতি চ ৰদন্তো ‘‘তদেৰিদং ৰিঞ্ঞাণং সন্ধাৰতি সংসরতি অনঞ্ঞ’’ন্তি (ম. নি. ১.৩৯৬) ইদঞ্চ মিচ্ছাগাহং পটিক্খিপতি. সতি হি নানত্তনযে সন্ততিৰসেন একত্তনযো হোতীতি. ওরিমতীররুক্খৰিনিবদ্ধরজ্জু ৰিয পুরিমভৰত্তভাৰৰিনিবন্ধং কম্মাদিআরম্মণং দট্ঠব্বং, পুরিসো ৰিয ৰিঞ্ঞাণং, তস্স মাতিকাতিক্কমনিচ্ছা ৰিয তণ্হা, অতিক্কমনপযোগো ৰিয খিপনকসঙ্খারা. যথা চ সো পুরিসো পরতীরে পতিট্ঠহমানো পরতীররুক্খৰিনিবদ্ধং কিঞ্চি অস্সাদযমানো অনস্সাদযমানো ৰা কেৰলং পথৰিযং সবলপযোগেহেৰ পতিট্ঠাতি, এৰমিদম্পি ভৰন্তরত্তভাৰৰিনিবদ্ধং হদযৰত্থুনিস্সযং পঞ্চৰোকারভৰে অস্সাদযমানং চতুৰোকারভৰে অনস্সাদযমানং ৰা কেৰলং আরম্মণসম্পযুত্তকম্মেহেৰ পৰত্ততি. তত্থ অস্সাদযমানন্তি পাপুণন্তং, পটিলভমানন্তি অত্থো.

ভৰন্তরাদিপটিসন্ধানতোতি ভৰন্তরস্স আদিসম্বন্ধনতো, ভৰন্তরাদযো ৰা ভৰযোনিগতিৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিসত্তাৰাসন্তরা, তেসং পটিসন্ধানতোতি অত্থো. কম্মন্তি পটিসন্ধিজনকং কম্মং. সঙ্খারাতি চুতিআসন্নজৰনৰিঞ্ঞাণসহগতা খিপনকসঙ্খারা.

সদ্দাদিহেতুকাতি এত্থ পটিঘোসো সদ্দহেতুকো, পদীপো পদীপন্তরাদিহেতুকো, মুদ্দা লঞ্ছনহেতুকা, ছাযা আদাসাদিগতমুখাদিহেতুকা. অঞ্ঞত্র অগন্ত্ৰা হোন্তীতি সদ্দাদিপচ্চযদেসং অগন্ত্ৰা সদ্দাদিহেতুকা হোন্তি ততো পুব্বে অভাৰা, এৰমিদম্পি পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণং ন হেতুদেসং গন্ত্ৰা তংহেতুকং হোতি ততো পুব্বে অভাৰা, তস্মা ন ইদং হেতুদেসতো পুরিমভৰতো আগতং পটিঘোসাদযো ৰিয সদ্দাদিদেসতো, নাপি তত্থ হেতুনা ৰিনা উপ্পন্নং সদ্দাদীহি ৰিনা পটিঘোসাদযো ৰিযাতি অত্থো. অথ ৰা অঞ্ঞত্র অগন্ত্ৰা হোন্তীতি পুব্বে পচ্চযদেসে সন্নিহিতা হুত্ৰা ততো অঞ্ঞত্র গন্ত্ৰা তপ্পচ্চযা ন হোন্তি উপ্পত্তিতো পুব্বে অভাৰা, নাপি সদ্দাদিপচ্চযা ন হোন্তি, এৰমিদম্পীতি ৰুত্তনযেন যোজেতব্বং. এস নযোতি বীজঙ্কুরাদীসু সব্বহেতুহেতুসমুপ্পন্নেসু যথাসম্ভৰং যোজনা কাতব্বাতি দস্সেতি. ইধাপি হি হেতুহেতুসমুপ্পন্নৰিঞ্ঞাণানং একন্তমেকত্তে সতি ন মনুস্সগতিকো দেৰগতিভূতো সিযা, একন্তনানত্তে ন কম্মৰতো ফলং সিযা. ততো ‘‘রত্তস্স বীজং, রত্তস্স ফল’’ন্তিআদিকস্স ৰিয ‘‘ভূতপুব্বাহং, ভন্তে, রোহিতস্সো নাম ইসী’’তিআদিকস্স (সং. নি. ১.১০৭) ৰোহারস্স লোপো সিযা, তস্মা এত্থ সন্তানবন্ধে সতি হেতুহেতুসমুপ্পন্নেসু ন একন্তমেৰ একতা ৰা নানতা ৰা উপগন্তব্বা. এত্থ চ একন্তএকতাপটিসেধেন ‘‘সযংকতং সুখং দুক্খ’’ন্তি ইমং দিট্ঠিং নিৰারেতি, একন্তনানতাপটিসেধেন ‘‘পরংকতং সুখং দুক্খ’’ন্তি, হেতুহেতুসমুপ্পন্নভাৰৰচনেন ‘‘অধিচ্চসমুপ্পন্ন’’ন্তি. এত্থাতি একসন্তানে.

চতুমধুরঅলত্তকরসাদিভাৰনা অম্বমাতুলুঙ্গাদিবীজানং অভিসঙ্খারো. এত্থ বীজং ৰিয কম্মৰা সত্তো, অভিসঙ্খারো ৰিয কম্মং, বীজস্স অঙ্কুরাদিপ্পবন্ধো ৰিয সত্তস্স পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণাদিপ্পবন্ধো, তত্থুপ্পন্নস্স মধুরস্স রত্তকেসরস্স ৰা ফলস্স ৰা তস্সেৰ বীজস্স, ততো এৰ চ অভিসঙ্খারতো ভাৰো ৰিয কম্মকারকস্সেৰ সত্তস্স, তংকম্মতো এৰ চ ফলস্স ভাৰো ৰেদিতব্বো. বালসরীরে কতং ৰিজ্জাপরিযাপুণনং সিপ্পসিক্খনং ওসধপ্পযোগো চ ন ৰুড্ঢসরীরং গচ্ছন্তি. অথ চ তংনিমিত্তং ৰিজ্জাপাটৰং সিপ্পজাননং অনামযতা চ ৰুড্ঢসরীরে হোতি, ন চ তং অঞ্ঞস্স হোতি তংসন্ততিপরিযাপন্নে এৰ ৰুড্ঢসরীরে উপ্পজ্জনতো, ন চ যথাপযুত্তেন ৰিজ্জাপরিযাপুণনাদিনা ৰিনা অঞ্ঞতো হোতি তদভাৰে অভাৰতো. এৰমিধাপি সন্তানে যং ফলং, এতং নাঞ্ঞস্স, ন চ অঞ্ঞতোতি যোজেতব্বং. ন অঞ্ঞতোতি এতেন চ সঙ্খারাভাৰে ফলাভাৰমেৰ দস্সেতি, নাঞ্ঞপচ্চযনিৰারণং করোতি.

যম্পি ৰুত্তং, তত্থ ৰদামাতি ৰচনসেসো. তত্থ ৰা উপভুঞ্জকে অসতি সিদ্ধা ভুঞ্জকসম্মুতীতি সম্বন্ধো. ফলতীতি সম্মুতি ফলতিসম্মুতি.

এৰং সন্তেপীতি অসঙ্কন্তিপাতুভাৰে, তত্থ চ যথাৰুত্তদোসপরিহরণে সতি সিদ্ধেতি অত্থো. পৰত্তিতো পুব্বেতি কম্মাযূহনক্খণতো পুব্বে. পচ্ছা চাতি ৰিপচ্চনপৰত্তিতো পচ্ছা চ. অৰিপক্কৰিপাকা কতত্তা চে পচ্চযা, ৰিপক্কৰিপাকানম্পি কতত্তং সমানন্তি তেসম্পি ফলাৰহতা সিযাতি আসঙ্কানিৰত্তনত্থং আহ ‘‘ন চ নিচ্চং ফলাৰহা’’তি. ন ৰিজ্জমানত্তা ৰা অৰিজ্জমানত্তা ৰাতি এতেন ৰিজ্জমানত্তং অৰিজ্জমানত্তঞ্চ নিস্সায ৰুত্তদোসেৰ পরিহরতি.

তস্সা পাটিভোগকিরিযায, ভণ্ডকীণনকিরিযায, ইণগহণাদিকিরিযায ৰা করণমত্তং তংকিরিযাকরণমত্তং. তদেৰ তদত্থনিয্যাতনে পটিভণ্ডদানে ইণদানে চ পচ্চযো হোতি, অফলিতনিয্যাতনাদিফলন্তি অত্থো.

অৰিসেসেনাতি ‘‘তিহেতুকো তিহেতুকস্সা’’তিআদিকং ভেদং অকত্ৰাৰ সামঞ্ঞতো, পিণ্ডৰসেনাতি অত্থো. সব্বত্থ উপনিস্সযপচ্চযো বলৰকম্মস্স ৰসেন যোজেতব্বো. ‘‘দুব্বলঞ্হি উপনিস্সযপচ্চযো ন হোতী’’তি ৰক্খমানমেৰেতং পট্ঠানৰণ্ণনাযন্তি. অৰিসেসেনাতি সব্বপুঞ্ঞাভিসঙ্খারং সহ সঙ্গণ্হাতি. দ্ৰাদসাকুসলচেতনাভেদোতি এত্থ উদ্ধচ্চসহগতা কস্মা গহিতাতি ৰিচারেতব্বমেতং. একস্স ৰিঞ্ঞাণস্স তথেৰ পচ্চযো পটিসন্ধিযং, নো পৰত্তেতি একস্সেৰ পচ্চযভাৰনিযমো পটিসন্ধিযং, নো পৰত্তে. পৰত্তে হি সত্তন্নম্পি পচ্চযোতি অধিপ্পাযো. ‘‘তথা কামাৰচরদেৰলোকেপি অনিট্ঠা রূপাদযো নত্থী’’তি ৰুত্তং, দেৰানং পন পুব্বনিমিত্তপাতুভাৰকালে মিলাতমালাদীনং অনিট্ঠতা কথং ন সিযা.

স্ৰেৰ দ্ৰীসু ভৰেসূতি এত্থ একূনতিংসচেতনাভেদম্পি চিত্তসঙ্খারং চিত্তসঙ্খারভাৰেন একত্তং উপনেত্ৰা ‘‘স্ৰেৰা’’তি ৰুত্তং. তদেকদেসো পন কামাৰচরচিত্তসঙ্খারোৰ তেরসন্নং নৰন্নঞ্চ পচ্চযো দট্ঠব্বো. একদেসপচ্চযভাৰেন হি সমুদাযো ৰুত্তোতি.

যত্থ চ ৰিত্থারপ্পকাসনং কতং, ততো ভৰতো পট্ঠায মুখমত্তপ্পকাসনং কাতুকামো আহ ‘‘আদিতো পট্ঠাযা’’তি. তেন ‘‘দ্ৰীসু ভৰেসূ’’তিআদি ৰুত্তং. ততিযজ্ঝানভূমিৰসেনাতি এতেন একত্তকাযএকত্তসঞ্ঞীসামঞ্ঞেন চতুত্থজ্ঝানভূমি চ অসঞ্ঞারুপ্পৰজ্জা গহিতাতি ৰেদিতব্বা. যথাসম্ভৰন্তি একৰীসতিযা কামাৰচররূপাৰচরকুসলৰিপাকেসু চুদ্দসন্নং পটিসন্ধিযং পৰত্তে চ, সত্তন্নং পৰত্তে এৰ. অযং যথাসম্ভৰো.

চতুন্নং ৰিঞ্ঞাণানন্তি ভৰাদযো অপেক্খিত্ৰা ৰুত্তং, চতূসু অন্তোগধানং পন তিণ্ণং ৰিঞ্ঞাণানং তীসু ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতীসু চ পচ্চযভাৰো যোজেতব্বো, অৰিঞ্ঞাণকে সত্তাৰাসে সঙ্খারপচ্চযা ৰিঞ্ঞাণে অৰিজ্জমানেপি তস্স সঙ্খারহেতুকত্তং দস্সেতুং ‘‘অপিচা’’তিআদিমাহ. এতস্মিঞ্চ মুখমত্তপ্পকাসনে পুঞ্ঞাভিসঙ্খারাদীনং দুগ্গতিআদীসু পৰত্তিযং কুসলৰিপাকাদিৰিঞ্ঞাণানং পচ্চযভাৰো ভৰেসু ৰুত্তনযেনেৰ ৰিঞ্ঞাযতীতি ন ৰুত্তোতি ৰেদিতব্বো.

ৰিঞ্ঞাণপদনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

নামরূপপদনিদ্দেসৰণ্ণনা

২২৮. সুত্তন্তাভিধম্মেসু নামরূপদেসনাৰিসেসো দেসনাভেদো. তযো খন্ধাতি এতং যদিপি পাল়িযং নত্থি, অত্থতো পন ৰুত্তমেৰ হোতীতি কত্ৰা ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং.

অণ্ডজানঞ্চ অভাৰকানন্তি যোজেতব্বং. সন্ততিসীসানীতি কলাপসন্তানমূলানি. যদিপি ৰিকাররূপানি পটিসন্ধিক্খণে ন সন্তি, লক্খণপরিচ্ছেদরূপানি পন সন্তীতি তানি অপরিনিপ্ফন্নানি পরমত্থতো ৰিৰজ্জেন্তো আহ ‘‘রূপরূপতো’’তি.

কামভৰে পন যস্মা সেসওপপাতিকানন্তি এত্থ কিঞ্চাপি কামভৰে ‘‘ওপপাতিকা’’তি ৰুত্তা ন সন্তি, যেন সেসগ্গহণং সাত্থকং ভৰেয্য, অণ্ডজগব্ভসেয্যকেহি পন ওপপাতিকসংসেদজা সেসা হোন্তীতি সেসগ্গহণং কতন্তি ৰেদিতব্বং. অথ ৰা ব্রহ্মকাযিকাদিকেহি ওপপাতিকেহি ৰুত্তেহি সেসে সন্ধায ‘‘সেসওপপাতিকান’’ন্তি আহ. তে পন অরূপিনোপি সন্তীতি ‘‘কামভৰে’’তি ৰুত্তং, অপরিপুণ্ণাযতনানং পন নামরূপং যথাসম্ভৰং রূপমিস্সকৰিঞ্ঞাণনিদ্দেসে ৰুত্তনযেন সক্কা ধম্মগণনাতো ৰিঞ্ঞাতুন্তি ন ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং.

অৰকংসতো দ্ৰে অট্ঠকানেৰ উতুচিত্তসমুট্ঠানানি হোন্তীতি সসদ্দকালং সন্ধায ‘‘উক্কংসতো দ্ৰিন্নং নৰকান’’ন্তি ৰুত্তং. পুব্বেতি খন্ধৰিভঙ্গেতি ৰদন্তি. তত্থ হি ‘‘একেকচিত্তক্খণে তিক্খত্তুং উপ্পজ্জমান’’ন্তি ৰুত্তং. ইধেৰ ৰা ৰুত্তং সন্ততিদ্ৰযাদিকং সত্তকপরিযোসানং সন্ধাযাহ ‘‘পুব্বে ৰুত্তং কম্মসমুট্ঠানং সত্ততিৰিধ’’ন্তি, তং পনুপ্পজ্জমানং একেকচিত্তক্খণে তিক্খত্তুং উপ্পজ্জতীতি ইমিনাধিপ্পাযেন ৰুত্তং ‘‘একেকচিত্তক্খণে তিক্খত্তুং উপ্পজ্জমান’’ন্তি. চতুদ্দিসা ৰৰত্থাপিতাতি অঞ্ঞমঞ্ঞসংসট্ঠসীসা মূলেন চতূসু দিসাসু ৰৰত্থাপিতা অঞ্ঞমঞ্ঞং আলিঙ্গেত্ৰা ঠিতা ভিন্নৰাহনিকা ৰিয.

পঞ্চৰোকারভৰে চ পৰত্তিযন্তি রূপাজনককম্মজং পঞ্চৰিঞ্ঞাণপ্পৰত্তিকালং সহজাতৰিঞ্ঞাণপচ্চযঞ্চ সন্ধাযাহ. তদা হি ততো নামমেৰ হোতীতি, কম্মৰিঞ্ঞাণপচ্চযা পন সদাপি উভযং হোতীতি সক্কা ৰত্তুং, পচ্ছাজাতৰিঞ্ঞাণপচ্চযা চ রূপং উপত্থদ্ধং হোতীতি. অসঞ্ঞেসূতিআদি কম্মৰিঞ্ঞাণপচ্চযং সন্ধায ৰুত্তং, পঞ্চৰোকারভৰে চ পৰত্তিযন্তি ভৰঙ্গাদিজনককম্মতো অঞ্ঞেন রূপুপ্পত্তিকালং নিরোধসমাপত্তিকালং ভৰঙ্গাদিউপ্পত্তিকালতো অঞ্ঞকালঞ্চ সন্ধায ৰুত্তন্তি যুত্তং. ভৰঙ্গাদিউপ্পত্তিকালে হি তংজনকেনেৰ কম্মুনা উপ্পজ্জমানং রূপং, সো চ ৰিপাকো কম্মৰিঞ্ঞাণপচ্চযো হোতীতি সক্কা ৰত্তুং. সহজাতৰিঞ্ঞাণপচ্চযানপেক্খম্পি হি পৰত্তিযং কম্মেন পৰত্তমানং রূপং নামঞ্চ ন কম্মৰিঞ্ঞাণানপেক্খং হোতীতি. সব্বত্থাতি পটিসন্ধিযং পৰত্তে চ. সহজাতৰিঞ্ঞাণপচ্চযা নামরূপং, কম্মৰিঞ্ঞাণপচ্চযা চ নামরূপঞ্চ যথাসম্ভৰং যোজেতব্বং. নামঞ্চ রূপঞ্চ নামরূপঞ্চ নামরূপন্তি এত্থ নামরূপ-সদ্দো অত্তনো একদেসেন নাম-সদ্দেন নাম-সদ্দস্স সরূপো, রূপ-সদ্দেন চ রূপ-সদ্দস্স, তস্মা ‘‘সরূপানং একসেসো’’তি নামরূপ-সদ্দস্স ঠানং ইতরেসঞ্চ নামরূপ-সদ্দানং অদস্সনং দট্ঠব্বং.

ৰিপাকতো অঞ্ঞং অৰিপাকং. যতো দ্ৰিধা মতং, ততো যুত্তমেৰ ইদন্তি যোজেতব্বং. কুসলাদিচিত্তক্খণেতি আদি-সদ্দেন অকুসলকিরিযচিত্তক্খণে ৰিয ৰিপাকচিত্তক্খণেপি ৰিপাকাজনককম্মসমুট্ঠানং সঙ্গহিতন্তি ৰেদিতব্বং. ৰিপাকচিত্তক্খণে পন অভিসঙ্খারৰিঞ্ঞাণপচ্চযা পুব্বে ৰুত্তনযেন উভযঞ্চ উপলব্ভতীতি তাদিসৰিপাকচিত্তক্খণৰজ্জনত্থং ‘‘কুসলাদিচিত্তক্খণে’’তি ৰুত্তং.

সুত্তন্তিকপরিযাযেনাতি পট্ঠানে রূপানং উপনিস্সযপচ্চযস্স অৰুত্তত্তা ৰুত্তং, সুত্তন্তে পন ‘‘যস্মিং সতি যং হোতি, অসতি চ ন হোতি, সো তস্স উপনিস্সযো নিদানং হেতু পভৰো’’তি কত্ৰা ‘‘ৰিঞ্ঞাণূপনিসং নামরূপ’’ন্তি রূপস্স চ ৰিঞ্ঞাণূপনিস্সযতা ৰুত্তা. ৰনপত্থপরিযাযে চ ৰনসণ্ডগামনিগমনগরজনপদপুগ্গলূপনিস্সযো ইরিযাপথৰিহারো, ততো চ চীৰরাদীনং জীৰিতপরিক্খারানং কসিরেন চ অপ্পকসিরেন চ সমুদাগমনং ৰুত্তং, ন চ ৰনসণ্ডাদযো আরম্মণূপনিস্সযাদিভাৰং ইরিযাপথানং চীৰরাদিসমুদাগমনস্স চ ভজন্তি, তস্মা ৰিনা অভাৰো এৰ চ সুত্তন্তপরিযাযতো উপনিস্সযভাৰো দট্ঠব্বো. নামস্স অভিসঙ্খারৰিঞ্ঞাণং কম্মারম্মণপটিসন্ধিআদিকালে আরম্মণপচ্চযোৰ হোতীতি ৰত্তব্বমেৰ নত্থীতি রূপস্সেৰ সুত্তন্তিকপরিযাযতো একধা পচ্চযভাৰো ৰুত্তো. সসংসযস্স হি রূপস্স তংপচ্চযো হোতীতি ৰুত্তে নামস্স হোতীতি ৰত্তব্বমেৰ নত্থীতি.

পৰত্তস্স পাকটত্তা অপাকটং পটিসন্ধিং গহেত্ৰা পুচ্ছতি ‘‘কথং পনেত’’ন্তিআদিনা. সুত্ততো নামং, যুত্তিতো রূপং ৰিঞ্ঞাণপচ্চযা হোতীতি জানিতব্বং. যুত্তিতো সাধেত্ৰা সুত্তেন তং দল়্হং করোন্তো ‘‘কম্মসমুট্ঠানস্সপি হী’’তিআদিমাহ. চিত্তসমুট্ঠানস্সেৰাতি চিত্তসমুট্ঠানস্স ৰিয. যস্মা নামরূপমেৰ পৰত্তমানং দিস্সতি, তস্মা তদেৰ ৰদন্তেন অনুত্তরং ধম্মচক্কং পৰত্তিতং. সুঞ্ঞতাপকাসনঞ্হি ধম্মচক্কপ্পৰত্তনন্তি অধিপ্পাযো. নামরূপমত্ততাৰচনেনেৰ ৰা পৰত্তিযা দুক্খসচ্চমত্ততা ৰুত্তা, দুক্খসচ্চপ্পকাসনেন চ তস্স সমুদযো, তস্স চ নিরোধো, নিরোধগামী চ মগ্গো পকাসিতো এৰ হোতি. অহেতুকস্স দুক্খস্স হেতুনিরোধা, অনিরুজ্ঝনকস্স চ অভাৰা, নিরোধস্স চ উপাযেন ৰিনা অনধিগন্তব্বত্তাতি চতুসচ্চপ্পকাসনং ধম্মচক্কপ্পৰত্তনং যোজেতব্বং.

নামরূপপদনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সল়াযতনপদনিদ্দেসৰণ্ণনা

২২৯. নিযমতোতি চ ইদং চতুন্নং ভূতানং, ছন্নং ৰত্থূনং, জীৰিতস্স চ যথাসম্ভৰং সহজাতনিস্সযপুরেজাতইন্দ্রিযাদিনা একন্তেন সল়াযতনস্স পৰত্তমানস্স পচ্চযভাৰং সন্ধায ৰুত্তং. রূপাযতনাদীনং পন সহজাতনিস্সযানুপালনভাৰো নত্থীতি অগ্গহণং ৰেদিতব্বং. আরম্মণারম্মণপুরেজাতাদিভাৰো চ তেসং ন সন্ততিপরিযাপন্নানমেৰ, ন চ চক্খাদীনং ৰিয একপ্পকারেনেৰাতি অনিযমতো পচ্চযভাৰো. নিযমতো…পে… জীৰিতিন্দ্রিযন্তি এৰন্তি এত্থ এৰং-সদ্দেন ৰা রূপাযতনাদীনম্পি সঙ্গহো ৰেদিতব্বো. ছট্ঠাযতনঞ্চ সল়াযতনঞ্চ সল়াযতনন্তি এত্থ যদিপি ছট্ঠাযতনসল়াযতন-সদ্দানং সদ্দতো সরূপতা নত্থি, অত্থতো পন সল়াযতনেকদেসোৰ ছট্ঠাযতনন্তি একদেসসরূপতা অত্থীতি একদেসসরূপেকসেসো কতোতি ৰেদিতব্বো. অত্থতোপি হি সরূপানং একদেসসরূপেকসেসং ইচ্ছন্তি ‘‘ৰঙ্কো চ কুটিলো চ কুটিলা’’তি, তস্মা অত্থতো একদেসসরূপানঞ্চ একসেসেন ভৰিতব্বন্তি.

অথ ৰা ছট্ঠাযতনঞ্চ মনাযতনঞ্চ ছট্ঠাযতনন্তি ৰা, মনাযতনন্তি ৰা, ছট্ঠাযতনঞ্চ ছট্ঠাযতনঞ্চ ছট্ঠাযতনন্তি ৰা, মনাযতনঞ্চ মনাযতনঞ্চ মনাযতনন্তি ৰা একসেসং কত্ৰা চক্খাদীহি সহ ‘‘সল়াযতন’’ন্তি ৰুত্তন্তি তমেৰ একসেসং নামমত্তপচ্চযস্স, নামরূপপচ্চযস্স চ মনাযতনস্স ৰসেন কতং অত্থতো দস্সেন্তো আহ ‘‘ছট্ঠাযতনঞ্চ সল়াযতনঞ্চ সল়াযতনন্তি এৰং কতেকসেসস্সা’’তি. যথাৰুত্তোপি হি একসেসো অত্থতো ছট্ঠাযতনঞ্চ সল়াযতনঞ্চাতি এৰং কতো নাম হোতীতি. সব্বত্থ চ একসেসে কতে একৰচননিদ্দেসো কতেকসেসানং সল়াযতনাদিসদ্দৰচনীযতাসামঞ্ঞৰসেন কতোতি দট্ঠব্বো. অব্যাকতৰারে ৰক্খতীতি কিঞ্চাপি অকুসলৰারে কুসলৰারে চ ‘‘নামপচ্চযা ছট্ঠাযতন’’ন্তি ৰুত্তং, সুত্তন্তভাজনীযে পন ৰিপাকছট্ঠাযতনমেৰ গহিতন্তি অধিপ্পাযেন অব্যাকতৰারমেৰ সাধকভাৰেন উদাহটন্তি দট্ঠব্বং. পচ্চযনযে পন ‘‘ছট্ঠা হোতি তং অৰকংসতো’’তিআদিনা অৰিপাকস্সপি পচ্চযো উদ্ধটো, সো নিরৰসেসং ৰত্তুকামতায উদ্ধটোতি ৰেদিতব্বো. ইধ সঙ্গহিতন্তি ইধ একসেসনযেন সঙ্গহিতং, তত্থ অব্যাকতৰারে লোকিযৰিপাকভাজনীযে ৰিভত্তন্তি ৰেদিতব্বন্তি অধিপ্পাযো.

নেয্যন্তি ঞেয্যং. উক্কংসাৰকংসোতি এত্থ সত্তধা পচ্চযভাৰতো উক্কংসো অট্ঠধা পচ্চযভাৰো, ততো পন নৰধা ততো ৰা দসধাতি অযং উক্কংসো, অৰকংসো পন দসধা পচ্চযভাৰতো নৰধা পচ্চযভাৰো, ততো অট্ঠধা, ততো সত্তধাতি এৰং ৰেদিতব্বো, ন পন সত্তধা পচ্চযভাৰতো এৰ দ্ৰেপি উক্কংসাৰকংসা যোজেতব্বা ততো অৰকংসাভাৰতোতি.

হদযৰত্থুনো সহাযং হুত্ৰাতি এতেন অরূপে ৰিয অসহাযং নামং ন হোতি, হদযৰত্থু চ নামেন সহ ছট্ঠাযতনস্স পচ্চযো হোতীতি এত্তকমেৰ দস্সেতি, ন পন যথা হদযৰত্থু পচ্চযো হোতি, তথা নামম্পীতি অযমত্থো অধিপ্পেতো. ৰত্থু হি ৰিপ্পযুত্তপচ্চযো হোতি, ন নামং, নামঞ্চ ৰিপাকহেতাদিপচ্চযো হোতি, ন ৰত্থূতি. পৰত্তে অরূপধম্মা কম্মজরূপস্স ঠিতিপ্পত্তস্সেৰ পচ্চযা হোন্তি, ন উপ্পজ্জমানস্সাতি ৰিপ্পযুত্তঅত্থিঅৰিগতা চ পচ্ছাজাতৰিপ্পযুত্তাদযো এৰ চক্খাদীনং যোজেতব্বা.

অৰসেসমনাযতনস্সাতি এত্থ ‘‘পঞ্চক্খন্ধভৰে পনা’’তি এতস্স অনুৰত্তমানত্তা পঞ্চৰোকারভৰে এৰ পৰত্তমানং পঞ্চৰিঞ্ঞাণেহি অৰসেসমনাযতনং ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. নামরূপস্স সহজাতাদিসাধারণপচ্চযভাৰো সম্পযুত্তাদিঅসাধারণপচ্চযভাৰো চ যথাসম্ভৰং যোজেতব্বো.

সল়াযতনপদনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ফস্সপদনিদ্দেসৰণ্ণনা

২৩০. ‘‘ছট্ঠাযতনপচ্চযা ফস্সো’’তি অভিধম্মভাজনীযপাল়ি আরুপ্পং সন্ধায ৰুত্তাতি ‘‘ছট্ঠাযতনপচ্চযা ফস্সোতি পাল়িঅনুসারতো’’তি আহ. অজ্ঝত্তন্তি সসন্ততিপরিযাপন্নমেৰ গণ্হাতি. তঞ্হি সসন্ততিপরিযাপন্নকম্মনিব্বত্তং তাদিসস্স ফস্সস্স পচ্চযো হোতি, রূপাদীনি পন বহিদ্ধা অনুপাদিন্নানি চ ফস্সস্স আরম্মণং হোন্তি, ন তানি চক্খাদীনি ৰিয সসন্ততিপরিযাপন্নকম্মকিলেসনিমিত্তপৰত্তিভাৰেন ফস্সস্স পচ্চযোতি পঠমাচরিযৰাদে ন গহিতানি, দুতিযাচরিযৰাদে পন যথা তথা ৰা পচ্চযভাৰে সতি ন সক্কা ৰজ্জেতুন্তি গহিতানীতি.

যদি সব্বাযতনেহি একো ফস্সো সম্ভৰেয্য, ‘‘সল়াযতনপচ্চযা ফস্সো’’তি একস্স ৰচনং যুজ্জেয্য. অথাপি একম্হা আযতনা সব্বে ফস্সা সম্ভৰেয্যুং, তথাপি সব্বাযতনেহি সব্বফস্সসম্ভৰতো আযতনভেদেন ফস্সভেদো নত্থীতি তদভেদৰসেন একস্স ৰচনং যুজ্জেয্য, তথা পন অসম্ভৰতো ন যুত্তন্তি চোদেতি ‘‘ন সব্বাযতনেহী’’তিআদিনা. অঞ্ঞস্সপি ৰা অসম্ভৰন্তস্স ৰিধানস্স বোধনত্থমেৰ ‘‘নাপি একম্হা আযতনা সব্বে ফস্সা’’তি ৰুত্তং, ‘‘ন সব্বাযতনেহি একো ফস্সো সম্ভোতী’’তি ইদমেৰ পন একফস্সৰচনস্স অযুত্তদীপকং কারণন্তি ৰেদিতব্বং. নিদস্সনৰসেন ৰা এতং ৰুত্তং, নাপি একম্হা আযতনা সব্বে ফস্সা সম্ভোন্তি, এৰং ন সব্বাযতনেহি একো ফস্সো সম্ভোতি, তস্মা একস্স ৰচনং অযুত্তন্তি. পরিহারং পন অনেকাযতনেহি একফস্সস্স সম্ভৰতোতি দস্সেন্তো ‘‘তত্রিদং ৰিস্সজ্জন’’ন্তিআদিমাহ. একোপি অনেকাযতনপ্পভৰো একোপনেকাযতনপ্পভৰো. ছধাপচ্চযত্তে পঞ্চৰিভাৰযেতি এৰং সেসেসুপি যোজনা. তথা চাতি পচ্চুপ্পন্নানি রূপাদীনি পচ্চুপ্পন্নঞ্চ ধম্মাযতনপরিযাপন্নং রূপরূপং সন্ধায ৰুত্তং. আরম্মণপচ্চযমত্তেনাতি তং সব্বং অপচ্চুপ্পন্নং অঞ্ঞঞ্চ ধম্মাযতনং সন্ধায ৰুত্তং.

ফস্সপদনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ৰেদনাপদনিদ্দেসৰণ্ণনা

২৩১. ‘‘সেসান’’ন্তি এত্থ সম্পটিচ্ছনস্স চক্খুসম্ফস্সাদযো পঞ্চ যদিপি অনন্তরাদীহিপি পচ্চযা হোন্তি, অনন্তরাদীনং পন উপনিস্সযে অন্তোগধত্তা সন্তীরণতদারম্মণানঞ্চ সাধারণস্স তস্স ৰসেন ‘‘একধা’’তি ৰুত্তং.

তেভূমকৰিপাকৰেদনানম্পি সহজাতমনোসম্ফস্সসঙ্খাতো সো ফস্সো অট্ঠধা পচ্চযো হোতীতি যোজেতব্বং. পচ্চযং অনুপাদিন্নম্পি কেচি ইচ্ছন্তীতি ‘‘যা পনা’’তিআদিনা মনোদ্ৰারাৰজ্জনফস্সস্স পচ্চযভাৰো ৰুত্তো, তঞ্চ মুখমত্তদস্সনত্থং দট্ঠব্বং. এতেন নযেন সব্বস্স অনন্তরস্স অনানন্তরস্স চ ফস্সস্স তস্সা তস্সা ৰিপাকৰেদনায উপনিস্সযতা যোজেতব্বাতি.

ৰেদনাপদনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

তণ্হাপদনিদ্দেসৰণ্ণনা

২৩২. মমত্তেনাতি সম্পিযাযমানেন, অস্সাদনতণ্হাযাতি ৰুত্তং হোতি. তত্থ পুত্তো ৰিয ৰেদনা দট্ঠব্বা, খীরাদযো ৰিয ৰেদনায পচ্চযভূতা রূপাদযো, খীরাদিদাযিকা ধাতি ৰিয রূপাদিছল়ারম্মণদাযকা চিত্তকারাদযো ছ. তত্থ ৰেজ্জো রসাযনোজাৰসেন তদুপত্থম্ভিতজীৰিতৰসেন চ ধম্মারম্মণস্স দাযকোতি দট্ঠব্বো. আরম্মণপচ্চযো উপ্পজ্জমানস্স আরম্মণমত্তমেৰ হোতি, ন উপনিস্সযো ৰিয উপ্পাদকোতি উপ্পাদকস্স উপনিস্সযস্সেৰ ৰসেন ‘‘একধাৰা’’তি ৰুত্তং. উপনিস্সযেন ৰা আরম্মণূপনিস্সযো সঙ্গহিতো, তেন চ আরম্মণভাৰেন তংসভাৰো অঞ্ঞোপি আরম্মণভাৰো দীপিতো হোতীতি উপনিস্সযৰসেনেৰ পচ্চযভাৰো ৰুত্তোতি ৰেদিতব্বো.

যস্মা ৰাতিআদিনা ন কেৰলং ৰিপাকসুখৰেদনা এৰ, তিস্সোপি পন ৰেদনা ৰিপাকা ৰিসেসেন তণ্হায উপনিস্সযপচ্চযো, অৰিসেসেন ইতরা চাতি দস্সেতি. উপেক্খা পন সন্তত্তা, সুখমিচ্চেৰ ভাসিতাতি তস্মা সাপি ভিয্যো ইচ্ছনৰসেন তণ্হায উপনিস্সযোতি অধিপ্পাযো. উপেক্খা পন অকুসলৰিপাকভূতা অনিট্ঠত্তা দুক্খে অৰরোধেতব্বা, ইতরা ইট্ঠত্তা সুখেতি সা দুক্খং ৰিয সুখং ৰিয চ উপনিস্সযো হোতীতি সক্কা ৰত্তুন্তি. ‘‘ৰেদনাপচ্চযা তণ্হা’’তি ৰচনেন সব্বস্স ৰেদনাৰতো পচ্চযস্স অত্থিতায তণ্হুপ্পত্তিপ্পসঙ্গে তংনিৰারণত্থমাহ ‘‘ৰেদনাপচ্চযা চাপী’’তিআদি.

ননু ‘‘অনুসযসহাযা ৰেদনা তণ্হায পচ্চযো হোতী’’তি ৰচনস্স অভাৰা অতিপ্পসঙ্গনিৰত্তনং ন সক্কা কাতুন্তি? ন, ৰট্টকথায পৰত্তত্তা. ৰট্টস্স হি অনুসযৰিরহে অভাৰতো অনুসযসহিতাযেৰ পচ্চযোতি অত্থতো ৰুত্তমেতং হোতীতি. অথ ৰা ‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা’’তি অনুৰত্তমানত্তা অনুসযসহিতাৰ পচ্চযোতি ৰিঞ্ঞাযতি. ‘‘ৰেদনাপচ্চযা তণ্হা’’তি চ এত্থ ৰেদনাপচ্চযা এৰ তণ্হা, ন ৰেদনায ৰিনাতি অযং নিযমো ৰিঞ্ঞাযতি, ন ৰেদনাপচ্চযা তণ্হা হোতি এৰাতি, তস্মা অতিপ্পসঙ্গো নত্থি এৰাতি.

ৰুসীমতোতি ৰুসিতৰতো, ৰুসিতব্রহ্মচরিযৰাসস্সাতি অত্থো. ৰুস্সতীতি ৰা ‘‘ৰুসী’’তি মগ্গো ৰুচ্চতি, সো এতস্স ৰুত্থো অত্থীতি ৰুসীমা. অগ্গফলং ৰা পরিনিট্ঠিতৰাসত্তা ‘‘ৰুসী’’তি ৰুচ্চতি, তং এতস্স অত্থীতি ৰুসীমা.

তণ্হাপদনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

উপাদানপদনিদ্দেসৰণ্ণনা

২৩৩. সস্সতো অত্তাতি ইদং পুরিমদিট্ঠিং উপাদিযমানং উত্তরদিট্ঠিং নিদস্সেতুং ৰুত্তং. যথা হি এসা দিট্ঠি দল়্হীকরণৰসেন পুরিমং উত্তরা উপাদিযতি, এৰং ‘‘নত্থি দিন্ন’’ন্তিআদিকাপীতি. অত্তগ্গহণং পন অত্তৰাদুপাদানন্তি ন ইদং দিট্ঠুপাদানদস্সনন্তি দট্ঠব্বং. লোকো চাতি ৰা অত্তগ্গহণৰিনিমুত্তং গহণং দিট্ঠুপাদানভূতং ইধ পুরিমদিট্ঠিউত্তরদিট্ঠিৰচনেহি ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং. ‘‘ধম্মসঙ্খেপৰিত্থারে পন সঙ্খেপতো তণ্হাদল়্হত্তং, সঙ্খেপতো দিট্ঠিমত্তমেৰ, ৰিত্থারতো পনা’’তি এৰং ধম্মসঙ্খেপৰিত্থারতো সঙ্খেপং ৰিত্থারঞ্চ নিদ্ধারেতীতি. ধম্মসঙ্খেপৰিত্থারেতি নিদ্ধারণে ভুম্মং দট্ঠব্বং.

পকতিঅণুআদীনং সস্সতগাহপুব্বঙ্গমো, সরীরস্স উচ্ছেদগ্গাহপুব্বঙ্গমো চ তেসং সামিভূতো কোচি সস্সতো উচ্ছিজ্জমানো ৰা অত্তা অত্থীতি অত্তগ্গাহো কদাচি হোতীতি ‘‘যেভুয্যেনা’’তি ৰুত্তং. যেভুয্যেন পঠমং অত্তৰাদুপাদানন্তিআদিনা ৰা সম্বন্ধো.

যদিপি ভৰরাগজৰনৰীথি সব্বপঠমং পৰত্ততি গহিতপ্পটিসন্ধিকস্স ভৰনিকন্তিযা পৰত্তিতব্বত্তা, সো পন ভৰরাগো তণ্হাদল়্হত্তং ন হোতীতি মঞ্ঞমানো ন কামুপাদানস্স পঠমুপ্পত্তিমাহ. তণ্হা কামুপাদানন্তি পন ৰিভাগস্স অকরণে সব্বাপি তণ্হা কামুপাদানন্তি, করণেপি কামরাগতো অঞ্ঞাপি তণ্হা দল়্হভাৰং পত্তা কামুপাদানন্তি তস্স অরহত্তমগ্গৰজ্ঝতা ৰুত্তা.

উপ্পত্তিট্ঠানভূতা চিত্তুপ্পাদা ৰিসযো. পঞ্চুপাদানক্খন্ধা আলযো, তত্থ রমতীতি আলযরামা, পজা. তেনেৰ সা আলযরামতা চ সকসন্তানে পরসন্তানে চ পাকটা হোতীতি. উপনিস্সযৰচনেন আরম্মণানন্তরপকতূপনিস্সযা ৰুত্তাতি অনন্তরপচ্চযাদীনম্পি সঙ্গহো কতো হোতি.

উপাদানপদনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ভৰপদনিদ্দেসৰণ্ণনা

২৩৪. ফলৰোহারেন কম্মভৰো ভৰোতি ৰুত্তোতি উপপত্তিভৰনিব্বচনমেৰ দ্ৰযস্সপি সাধারণং কত্ৰা ৰদন্তো আহ ‘‘ভৰতীতি ভৰো’’তি. ভৰং গচ্ছতীতি নিপ্ফাদনফলৰসেন অত্তনো পৰত্তিকালে ভৰাভিমুখং হুত্ৰা পৰত্ততীতি অত্থো, নিব্বত্তনমেৰ ৰা এত্থ গমনং অধিপ্পেতং.

সঞ্ঞাৰতং ভৰো সঞ্ঞাভৰোতি এত্থ ৰন্তু-সদ্দস্স লোপো দট্ঠব্বো, তস্স ৰা অত্থে অকারং কত্ৰা ‘‘সঞ্ঞভৰো’’তিপি পাঠো. ৰোকিরীযতি পসারীযতি ৰিত্থারীযতীতি ৰোকারো, ৰোকিরণং ৰা ৰোকারো, সো একস্মিং পৰত্তত্তা একো ৰোকারোতি ৰুত্তো, পদেসপসটুপ্পত্তীতি অত্থো.

চেতনাসম্পযুত্তা ৰা…পে… সঙ্গহিতাতি আচযগামিতায কম্মসঙ্খাততং দস্সেত্ৰা কম্মভৰে সঙ্গহিতভাৰং পরিযাযেন ৰদতি, নিপ্পরিযাযেন পন চেতনাৰ কম্মভৰো. ৰুত্তঞ্হি ‘‘কম্মভৰো তীহি খন্ধেহি একেনাযতনেন একায ধাতুযা সম্পযুত্তো, একেন খন্ধেন একেনাযতনেন একায ধাতুযা কেহিচি সম্পযুত্তো’’তি (ধাতু. ২৪৪). উপপত্তিভৰো তীহিপি তিকেহি ৰুত্তা উপপত্তিক্খন্ধাৰ. যথাহ ‘‘উপপত্তিভৰো কামভৰো সঞ্ঞাভৰো পঞ্চৰোকারভৰো পঞ্চহি খন্ধেহি একাদসহাযতনেহি সত্তরসহি ধাতূহি সঙ্গহিতো’’তিআদি (ধাতু. ৬৭). যদি হি অনুপাদিন্নকানম্পি গহণং সিযা, ‘‘দ্ৰাদসহাযতনেহি অট্ঠারসহি ধাতূহী’’তি ৰত্তব্বং সিযাতি.

সঙ্খারভৰানং ধম্মভেদতো ন সঙ্খারা এৰ পুন ৰুত্তাতি ‘‘সাত্থকমেৰিদং পুনৰচন’’ন্তি এতং ন যুত্তন্তি চে? ন, ভৰেকদেসভাৰেন সঙ্খারানং ভৰোতি পুন ৰুত্তত্তা. পরেন ৰা ধম্মৰিসেসং অগণেত্ৰা পুনৰচনং চোদিতন্তি চোদকাভিলাসৰসেন ‘‘সাত্থকমেৰিদং পুনৰচন’’ন্তি ৰুত্তং.

কামভৰাদিনিব্বত্তনকস্স কম্মস্স কামভৰাদিভাৰো ফলৰোহারেন অট্ঠকথাযং ৰুত্তো. অন্তোগধে ৰিসুং অগণেত্ৰা অব্ভন্তরগতে এৰ কত্ৰা কামভৰাদিকে কম্মুপপত্তিভৰৰসেন দুগুণে কত্ৰা আহ ‘‘ছ ভৰা’’তি.

অৰিসেসেনাতি উপাদানভেদং অকত্ৰাতি অত্থো. উপাদানভেদাকরণেনেৰ চ দ্ৰাদসপ্পভেদস্স সঙ্গহৰসেন সঙ্গহতো ‘‘ছ ভৰা’’তি ৰুত্তং.

গোসীলেন কুক্কুরসীলেন চ সমত্তেন সমাদিন্নেন গুন্নং কুক্কুরানঞ্চ সহব্যতা ৰুত্তাতি সীলব্বতুপাদানৰতো ঝানভাৰনা ন ইজ্ঝতীতি মঞ্ঞমানা তেন রূপারূপভৰা ন হোন্তীতি কেচি ৰদন্তি, ৰক্খমানেন পন পকারেন পচ্চযভাৰতো ‘‘তং ন গহেতব্ব’’ন্তি আহ. অসুদ্ধিমগ্গে চ সুদ্ধিমগ্গপরামসনং সীলব্বতুপাদানন্তি সুদ্ধিমগ্গপরামসনেন রূপারূপাৰচরজ্ঝানানং নিব্বত্তনং ন যুজ্জতীতি. পুরাণভারতসীতাহরণপসুবন্ধৰিধিআদিসৰনং অসদ্ধম্মসৰনং. আদি-সদ্দেন অসপ্পুরিসূপনিস্সযং পুব্বে চ অকতপুঞ্ঞতং অত্তমিচ্ছাপণিধিতঞ্চ সঙ্গণ্হাতি. তদন্তোগধা এৰাতি তস্মিং দুচ্চরিতনিব্বত্তে সুচরিতনিব্বত্তে চ কামভৰে অন্তোগধা এৰাতি অত্থো.

অন্তোগধাতি চ সঞ্ঞাভৰপঞ্চৰোকারভৰানং একদেসেন অন্তোগধত্তা ৰুত্তং. ন হি তে নিরৰসেসা কামভৰে অন্তোগধাতি. সপ্পভেদস্সাতি সুগতিদুগ্গতিমনুস্সাদিপ্পভেদৰতো. কমেন চ অৰত্ৰা সীলব্বতুপাদানস্স অন্তে ভৰপচ্চযভাৰৰচনং অত্তৰাদুপাদানং ৰিয অভিণ্হং অসমুদাচরণতো অত্তৰাদুপাদাননিমিত্তত্তা চ.

হেতুপচ্চযপ্পভেদেহীতি এত্থ মগ্গপচ্চযো চ ৰত্তব্বো. দিট্ঠুপাদানাদীনি হি মগ্গপচ্চযা হোন্তীতি.

ভৰপদনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

জাতিজরামরণাদিপদনিদ্দেসৰণ্ণনা

২৩৫. উপপত্তিভৰুপ্পত্তিযেৰ জাতীতি আহ ‘‘ন উপপত্তিভৰো’’তি. জাযমানস্স পন জাতি জাতীতি উপপত্তিভৰোপি অসতি অভাৰা জাতিযা পচ্চযোতি সক্কা ৰত্তুং. জাযমানরূপপদট্ঠানতাপি হি রূপজাতিযা ৰুত্তা ‘‘উপচিতরূপপদট্ঠানো (ধ. স. অট্ঠ. ৬৪১) উপচযো, অনুপ্পবন্ধরূপপদট্ঠানা সন্ততী’’তি.

খন্ধানং জাতানং উঞ্ঞাততানুঞ্ঞাততাচ হীনপণীততা. আদি-সদ্দেন সুৰণ্ণদুব্বণ্ণাদিৰিসেসং সঙ্গণ্হাতি. অজ্ঝত্তসন্তানগততো অঞ্ঞস্স ৰিসেসকারকস্স কারণস্স অভাৰা ‘‘অজ্ঝত্তসন্তানে’’তি আহ.

তেন তেনাতি ঞাতিব্যসনাদিনা জরামরণতো অঞ্ঞেন দুক্খধম্মেন. উপনিস্সযকোটিযাতি উপনিস্সযংসেন, উপনিস্সযলেসেনাতি অত্থো. যো হি পট্ঠানে অনাগতো সতি ভাৰা অসতি চ অভাৰা সুত্তন্তিকপরিযাযেন উপনিস্সযো, সো ‘‘উপনিস্সযকোটী’’তি ৰুচ্চতি.

জাতিজরামরণাদিপদনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ভৰচক্ককথাৰণ্ণনা

২৪২. সমিতন্তি সঙ্গতং, অব্বোচ্ছিন্নন্তি অত্থো. কামযানস্সাতি কামযমানস্স, কামো যানং এতস্সাতি ৰা কামযানো, তস্স কামযানস্স. রুপ্পতীতি সোকেন রুপ্পতি.

পরিযুট্ঠানতায তিট্ঠনসীলো পরিযুট্ঠানট্ঠাযী. ‘‘পরিযুট্ঠট্ঠাযিনো’’তি ৰা পাঠো, তত্থ পরিযুট্ঠাতীতি পরিযুট্ঠং, দিট্ঠিপরিযুট্ঠং, তেন তিট্ঠতীতি পরিযুট্ঠট্ঠাযীতি অত্থো দট্ঠব্বো. পঞ্চ পুব্বনিমিত্তানীতি ‘‘মালা মিলাযন্তি, ৰত্থানি কিলিস্সন্তি, কচ্ছেহি সেদা মুচ্চন্তি, কাযে ৰেৰণ্ণিযং ওক্কমতি, দেৰো দেৰাসনে নাভিরমতী’’তি (ইতিৰু. ৮৩) ৰুত্তানি পঞ্চ মরণপুব্বনিমিত্তানীতি অত্থো. তানি হি দিস্ৰা কম্মনিব্বত্তক্খন্ধসঙ্খাতে উপপত্তিভৰে ভৰছন্দবলেন দেৰানং বলৰসোকো উপ্পজ্জতীতি. বালোতি অৰিদ্ৰা. তেন অৰিজ্জায কারণভাৰং দস্সেতি. তিৰিধন্তি তস্সারুপ্পকথাসৰনকম্মকারণাদস্সনমরণকালকম্মোপট্ঠাননিদানং সোকাদিদুক্খং. আসৰে সাধেন্তীতি আসৰে গমেন্তি বোধেন্তীতি অত্থো.

এৰং সতীতি অৰিদিতাদিতায অনাদিভাৰে সতি. আদিমত্তকথনন্তিআদি এতস্স অত্থীতি আদিমং, ভৰচক্কং. তস্স ভাৰো আদিমত্তং, তস্স কথনং আদিমত্তকথনং. ৰিসেসনিৰত্তিঅত্থো ৰা মত্ত-সদ্দো, সতি অনাদিভাৰে অৰিজ্জা আদিম্হি মজ্ঝে পরিযোসানে চ সব্বত্থ সিযাতি আদিমত্তায অৰিজ্জায কথনং ৰিরুজ্ঝতীতি অত্থো. অৰিজ্জাগ্গহণেনাতি অৰিজ্জায উপ্পাদনেন কথনেন, অপ্পহানেন ৰা, অত্তনো সন্তানে সন্নিহিতভাৰকরণেনাতি অত্থো. কম্মাদীনীতি কম্মৰিপাকৰট্টানি. ৰট্টকারণভাৰেন পধানত্তা ‘‘পধানধম্মো’’তি অৰিজ্জা কথিতা. ৰদতীতি ৰদো. ৰেদেতি, ৰেদিযতীতি ৰা ৰেদেয্যো, সুখাদিং অনুভৰতি, সব্বৰিসযে ৰা জানাতি, ‘‘সুখিতো’’তিআদিনা অত্তনা পরেহি চ জানাতি ঞাযতি চাতি অত্থো. ব্রহ্মাদিনা ৰা অত্তনা ৰাতি ৰা-সদ্দো চ-সদ্দত্থো. তেনাহ ‘‘কারকৰেদকরহিত’’ন্তি চ-সদ্দত্থসমাসং.

দ্ৰাদসৰিধসুঞ্ঞতাসুঞ্ঞন্তি অৰিজ্জাদীনং দ্ৰাদসৰিধানং সুঞ্ঞতায সুঞ্ঞং, চতুব্বিধম্পি ৰা সুঞ্ঞতং একং কত্ৰা দ্ৰাদসঙ্গতায দ্ৰাদসৰিধাতি তায দ্ৰাদসৰিধায সুঞ্ঞতায সুঞ্ঞন্তি অত্থো.

পুব্বন্তাহরণতোতি পুব্বন্ততো পচ্চুপ্পন্নৰিপাকস্স আহরণতো পরিচ্ছিন্নৰেদনাৰসানং এতং ভৰচক্কন্তি অত্থো. ভৰচক্কেকদেসোপি হি ভৰচক্কন্তি ৰুচ্চতি. ৰেদনা ৰা তণ্হাসহাযায অৰিজ্জায পচ্চযো হোতীতি ৰেদনাতো অৰিজ্জা, ততো সঙ্খারাতি সম্বজ্ঝনতো ৰেদনাৰসানং ভৰচক্কন্তি যুত্তমেতং, এৰং তণ্হামূলকে চ যোজেতব্বং. দ্ৰিন্নম্পি হি অঞ্ঞমঞ্ঞং অনুপ্পৰেসো হোতীতি. অৰিজ্জা ধম্মসভাৰং পটিচ্ছাদেত্ৰা ৰিপরীতাভিনিৰেসং করোন্তী দিট্ঠিচরিতে সংসারে নযতি, তেসং ৰা সংসারং সঙ্খারাদিপৰত্তিং নযতি পৰত্তেতীতি ‘‘সংসারনাযিকা’’তি ৰুত্তা. ফলুপ্পত্তিযাতি কত্তুনিদ্দেসো. ৰিঞ্ঞাণাদিপচ্চুপ্পন্নফলুপ্পত্তি হি ইধ দিট্ঠা, অদিট্ঠানঞ্চ পুরিমভৰে অত্তনো হেতূনং অৰিজ্জাসঙ্খারানং ফলং অজনেত্ৰা অনুপচ্ছিজ্জনং পকাসেতি. অথ ৰা পুরিমভৰচক্কং দুতিযেন সম্বন্ধং ৰুত্তন্তি ৰেদনাসঙ্খাতস্স ফলস্স উপ্পত্তিযা তণ্হাদীনং হেতূনং অনুপচ্ছেদং পকাসেতি, তস্মা ফলুপ্পত্তিযা কারণভূতায পঠমস্স ভৰচক্কস্স হেতূনং অনুপচ্ছেদপ্পকাসনতোতি অত্থো. সঙ্খারাদীনমেৰ ৰা ফলানং উপ্পত্তিযা অৰিজ্জাদীনং হেতূনং ফলং অজনেত্ৰা অনুপচ্ছেদমেৰ, ৰিঞ্ঞাণাদিহেতূনং ৰা সঙ্খারাদীনং অনুবন্ধনমেৰ পকাসেতি পঠমং ভৰচক্কং, ন দুতিযং ৰিয পরিযোসানম্পীতি ‘‘ফলুপ্পত্তিযা হেতূনং অনুপচ্ছেদপ্পকাসনতো’’তি ৰুত্তং. ‘‘ৰিঞ্ঞাণপচ্চযা নামরূপ’’ন্তি এত্থ অপরিপুণ্ণাযতনকললরূপং ৰত্ৰা ততো উদ্ধং ‘‘নামরূপপচ্চযা সল়াযতন’’ন্তি সল়াযতনপ্পৰত্তি ৰুত্তাতি আহ ‘‘অনুপুব্বপৰত্তিদীপনতো’’তি. ‘‘ভৰপচ্চযা জাতী’’তি এত্থ ন আযতনানং কমেন উপ্পত্তি ৰুত্তাতি আহ ‘‘সহুপ্পত্তিদীপনতো’’তি.

হেতুআদিপুব্বকা তযো সন্ধী এতস্সাতি হেতুফলহেতুপুব্বকতিসন্ধি, ভৰচক্কং. হেতুফলহেতুফলৰসেন চতুপ্পভেদো অঙ্গানং সঙ্গহো এতস্সাতি চতুভেদসঙ্গহং. সরূপতো অৰুত্তাপি তস্মিং তস্মিং সঙ্গহে আকিরীযন্তি অৰিজ্জাসঙ্খারাদিগ্গহণেহি পকাসীযন্তীতি আকারা, অতীতহেতুআদীনং ৰা পকারা আকারা. কিলেসকম্মৰিপাকা ৰিপাককিলেসকম্মেহি সম্বন্ধা হুত্ৰা পুনপ্পুনং পরিৰত্তন্তীতি তেসু ৰট্টনামং আরোপেত্ৰা ‘‘তিৰট্ট’’ন্তি ৰুত্তং, ৰট্টেকদেসত্তা ৰা ‘‘ৰট্টানী’’তি ৰুত্তানি.

সন্ধীনং আদিপরিযোসানৰৰত্থিতাতি সন্ধীনং পুব্বাপরৰৰত্থিতাতি অত্থো.

‘‘যা কাচি ৰা পন চেতনা ভৰো, চেতনাসম্পযুত্তা আযূহনসঙ্খারা’’তি ইদং ইমিস্সা ধম্মট্ঠিতিঞাণভাজনীযে ৰুত্তায পটিসম্ভিদাপাল়িযা (পটি. ম. ১.৪৭) ৰসেন ৰুত্তং. এত্থ হি ‘‘চেতনা ভৰো’’তি আগতাতি. ভৰনিদ্দেসে পন ‘‘সাত্থতো’’তি এত্থ ‘‘চেতনাৰ সঙ্খারা, ভৰো পন চেতনাসম্পযুত্তাপী’’তি ৰিভঙ্গপাল়িযা ৰসেন দস্সিতং. ‘‘তত্থ কতমো পুঞ্ঞাভিসঙ্খারো? কুসলা চেতনা কামাৰচরা’’তিআদিনা হি সঙ্খারানং চেতনাভাৰো ৰিভঙ্গপাল়িযং (ৰিভ. ২২৬) ৰুত্তোতি. তত্থ পটিসম্ভিদাপাল়িযং ‘‘চেতনাসম্পযুত্তা ৰিপাকধম্মত্তা সৰিপাকেন আযূহনসঙ্খাতেন সঙ্খতাভিসঙ্খরণকিচ্চেন সঙ্খারা’’তি ৰুত্তা. ৰিভঙ্গপাল়িযং (ৰিভ. ২৩৪) ‘‘সব্বম্পি ভৰগামিকম্মং কম্মভৰো’’তি ভৰস্স পচ্চযভাৰেন ভৰগামিভাৰতো কম্মসংসট্ঠসহাযতায কম্মভাৰতো চ উপপত্তিভৰং ভাৰেন্তীতি ভৰোতি ৰুত্তা, উপপত্তিভৰভাৰনকিচ্চং পন চেতনায সাতিসযন্তি পটিসম্ভিদাপাল়িযং চেতনা ‘‘ভৰো’’তি ৰুত্তা, ভৰাভিসঙ্খরণকিচ্চং চেতনায সাতিসযন্তি ৰিভঙ্গপাল়িযং ‘‘কুসলা চেতনা’’তিআদিনা চেতনা ‘‘সঙ্খারা’’তি ৰুত্তা, তস্মা তেন তেন পরিযাযেন উভযং উভযত্থ ৰত্তুং যুত্তন্তি নত্থেত্থ ৰিরোধো. গহণন্তি কামুপাদানং কিচ্চেনাহ. পরামসনন্তি ইতরানি. আযূহনাৰসানেতি তীসুপি অত্থৰিকপ্পেসু ৰুত্তস্স আযূহনস্স অৰসানে.

দ্ৰীসু অত্থৰিকপ্পেসু ৰুত্তে আযূহনসঙ্খারে ‘‘তস্স পুব্বভাগা’’তি আহ, ততিযে ৰুত্তে ‘‘তংসম্পযুত্তা’’তি. দহরস্স চিত্তপ্পৰত্তি ভৰঙ্গবহুলা যেভুয্যেন ভৰন্তরজনককম্মাযূহনসমত্থা ন হোতীতি ‘‘ইধ পরিপক্কত্তা আযতনান’’ন্তি ৰুত্তং. কম্মকরণকালে সম্মোহোতি এতেন কম্মস্স পচ্চযভূতং সম্মোহং দস্সেতি, ন কম্মসম্পযুত্তমেৰ.

কম্মানেৰ ৰিপাকং সম্ভরন্তি ৰড্ঢেন্তীতি কম্মসম্ভারা, কম্মং ৰা সঙ্খারভৰা, তদুপকারকানি অৰিজ্জাতণ্হুপাদানানি কম্মসম্ভারা, পটিসন্ধিদাযকো ৰা ভৰো কম্মং, তদুপকারকা যথাৰুত্তআযূহনসঙ্খারা অৰিজ্জাদযো চ কম্মসম্ভারাতি কম্মঞ্চ কম্মসম্ভারা চ কম্মসম্ভারাতি একসেসং কত্ৰা ‘‘কম্মসম্ভারা’’তি আহ. দস ধম্মা কম্মন্তি অৰিজ্জাদযোপি কম্মসহাযতায কম্মসরিক্খকা তদুপকারকা চাতি ‘‘কম্ম’’ন্তি ৰুত্তা.

সঙ্খিপ্পন্তি এত্থ অৰিজ্জাদযো ৰিঞ্ঞাণাদযো চাতি সঙ্খেপো, কম্মং ৰিপাকো চ. কম্মং ৰিপাকোতি এৰং সঙ্খিপীযতীতি ৰা সঙ্খেপো, অৰিজ্জাদযো ৰিঞ্ঞাণাদযো চ. সঙ্খেপভাৰসামঞ্ঞেন পন একৰচনং কতন্তি দট্ঠব্বং. সঙ্খেপসদ্দো ৰা ভাগাধিৰচনন্তি কম্মভাগো কম্মসঙ্খেপো.

এৰং সমুপ্পন্নন্তি কম্মতো ৰিপাকো. তত্থাপি অৰিজ্জাতো সঙ্খারাতি এৰং সমুপ্পন্নং, তিসন্ধিআদিৰসেন ৰা সমুপ্পন্নং ইদং ভৰচক্কন্তি অত্থো. ইত্তরন্তি গমনধম্মং, ৰিনস্সধম্মন্তি অত্থো. তেন উপ্পাদৰযৰন্ততাদীপকেন অনিচ্চ-সদ্দেন ৰিকারাপত্তিদীপকেন চল-সদ্দেন চ অদীপিতং কালন্তরট্ঠাযিতাপটিক্খেপং দীপেতি, অধুৰন্তি এতেন থিরভাৰপটিক্খেপং নিস্সারতং. হেতূ এৰ সম্ভারা হেতুসম্ভারা. ‘‘ঠানসো হেতুসো’’তি এত্থ এৰং ৰুত্তং ৰা ঠানং, অঞ্ঞম্পি তস্স তস্স সাধারণং কারণং সম্ভারো, অসাধারণং হেতু. এৰন্তি এৰং হেতুতো ধম্মমত্তসম্ভৰে হেতুনিরোধা চ ৰট্টুপচ্ছেদে ধম্মে চ তংনিরোধায দেসিতে সতীতি অত্থো. ব্রহ্মচরিযং ইধ ব্রহ্মচরিযিধ. সত্তে চাতি এত্থ -সদ্দো এৰং ব্রহ্মচরিযঞ্চ ৰিজ্জতি, সস্সতুচ্ছেদা চ ন হোন্তীতি সমুচ্চযত্থো. এৰঞ্হি হেতুআযত্তে ধম্মমত্তসম্ভৰে সত্তো নুপলব্ভতি, তস্মিঞ্চ উপলব্ভন্তে সস্সতো উচ্ছেদো ৰা সিযা, নুপলব্ভন্তে তস্মিং নেৰুচ্ছেদো ন সস্সতন্তি ৰুত্তং হোতি.

সচ্চপ্পভৰতোতি সচ্চতো, সচ্চানং ৰা পভৰতো. কুসলাকুসলং কম্মন্তি ৰট্টকথায ৰত্তমানত্তা সাসৰন্তি ৰিঞ্ঞাযতি. অৰিসেসেনাতি চেতনা চেতনাসম্পযুত্তকাতি ৰিসেসং অকত্ৰা সব্বম্পি তং কুসলাকুসলং কম্মং ‘‘সমুদযসচ্চ’’ন্তি ৰুত্তন্তি অত্থো. ‘‘তণ্হা চ…পে… অৰসেসা চ সাসৰা কুসলা ধম্মা’’তি হি চেতনাচেতনাসম্পযুত্তৰিসেসং অকত্ৰা ৰুত্তন্তি, অরিযসচ্চৰিসেসং ৰা অকত্ৰা সমুদযসচ্চন্তি ৰুত্তন্তি অত্থো.

ৰত্থূসূতি আরম্মণেসু, চক্খাদীসু ৰা পটিচ্ছাদেতব্বেসু ৰত্থূসু. সোকাদীনং অধিট্ঠানত্তাতি তেসং কারণত্তা, তেহি সিদ্ধায অৰিজ্জায সহিতেহি সঙ্খারেহি পচ্চযো চ হোতি ভৰন্তরপাতুভাৰাযাতি অধিপ্পাযো. চুতিচিত্তং ৰা পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণস্স অনন্তরপচ্চযো হোতীতি ‘‘পচ্চযো চ হোতি ভৰন্তরপাতুভাৰাযা’’তি ৰুত্তং. তং পন চুতিচিত্তং অৰিজ্জাসঙ্খাররহিতং ভৰন্তরস্স পচ্চযো ন হোতীতি তস্স সহাযদস্সনত্থমাহ ‘‘সোকাদীনং অধিট্ঠানত্তা’’তি. দ্ৰিধাতি অত্তনোযেৰ সরসেন ধম্মন্তরপচ্চযভাৰেন চাতি দ্ৰিধা.

অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারাতি এতেন সঙ্খারানং পচ্চযুপ্পন্নতাদস্সনেন ‘‘কো নু খো অভিসঙ্খরোতীতি এস নো কল্লো পঞ্হো’’তি দস্সেতি. তেনেতং কারকদস্সননিৰারণন্তি. এৰমাদিদস্সননিৰারণন্তি এতেন ‘‘সোচতি পরিদেৰতি দুক্খিতো’’তিআদিদস্সননিৰারণমাহ. সোকাদযোপি হি পচ্চযাযত্তা অৰসৰত্তিনোতি ‘‘জাতিপচ্চযা জরামরণং সোক…পে… সম্ভৰন্তী’’তি এতেন ৰুত্তন্তি.

গণ্ডভেদপীল়কা ৰিযাতি গণ্ডভেদনত্থং পচ্চমানে গণ্ডে তস্সপি উপরি জাযমানখুদ্দকপীল়কা ৰিয, গণ্ডস্স ৰা অনেকধাভেদে পীল়কা ৰিয. গণ্ডৰিকারা সূনতাসরাগপুব্বগহণাদযো.

পটলাভিভূতচক্খুকো রূপানি ন পস্সতি, কিঞ্চিপি পস্সন্তো চ ৰিপরীতং পস্সতি, এৰং অৰিজ্জাভিভূতো দুক্খাদীনি ন পটিপজ্জতি ন পস্সতি, মিচ্ছা ৰা পটিপজ্জতীতি পটলং ৰিয অৰিজ্জা, কিমিনা ৰিয অত্তনা কতত্তা ৰট্টস্স অত্তনোযেৰ পরিব্ভমনকারণত্তা চ কোসপ্পদেসা ৰিয সঙ্খারা, সঙ্খারপরিগ্গহং ৰিনা পতিট্ঠং অলভমানং ৰিঞ্ঞাণং পরিণাযকপরিগ্গহং ৰিনা পতিট্ঠং অলভমানো রাজকুমারো ৰিযাতি পরিগ্গহেন ৰিনা পতিট্ঠালাভো এত্থ সামঞ্ঞং. উপপত্তিনিমিত্তন্তি কম্মাদিআরম্মণমাহ. পরিকপ্পনতোতি আরম্মণকরণতো, সম্পযুত্তেন ৰা ৰিতক্কেন ৰিতক্কনতো. দেৰমনুস্সমিগৰিহঙ্গাদিৰিৰিধপ্পকারতায মাযা ৰিয নামরূপং, পতিট্ঠাৰিসেসেন ৰুড্ঢিৰিসেসাপত্তিতো ৰনপ্পগুম্বো ৰিয সল়াযতনং. আযতনানং ৰিসযিৰিসযভূতানং অঞ্ঞমঞ্ঞাভিমুখভাৰতো আযতনঘট্টনতো. এত্থ চ সঙ্খারাদীনং কোসপ্পদেসপরিণাযকাদীহি দ্ৰীহি দ্ৰীহি সদিসতায দ্ৰে দ্ৰে উপমা ৰুত্তাতি দট্ঠব্বা.

গম্ভীরো এৰ হুত্ৰা ওভাসতি পকাসতি দিস্সতীতি গম্ভীরাৰভাসো. জাতিপচ্চযসম্ভূতসমুদাগতট্ঠোতি জাতিপচ্চযা সম্ভূতং হুত্ৰা সহিতস্স অত্তনো পচ্চযানুরূপস্স উদ্ধং উদ্ধং আগতভাৰো, অনুপ্পবন্ধোতি অত্থো. অথ ৰা সম্ভূতট্ঠো চ সমুদাগতট্ঠো চ সম্ভূতসমুদাগতট্ঠো. ‘‘ন জাতিতো জরামরণং ন হোতি, ন চ জাতিং ৰিনা অঞ্ঞতো হোতী’’তি হি জাতিপচ্চযসম্ভূতট্ঠো ৰুত্তো. ইত্থঞ্চ জাতিতো সমুদাগচ্ছতীতি পচ্চযসমুদাগতট্ঠো, যা যা জাতি যথা যথা পচ্চযো হোতি, তদনুরূপপাতুভাৰোতি অত্থো.

অনুলোমপটিলোমতোতি ইধ পন পচ্চযুপ্পাদা পচ্চযুপ্পন্নুপ্পাদসঙ্খাতং অনুলোমং, নিরোধা নিরোধসঙ্খাতং পটিলোমঞ্চাহ. আদিতো পন অন্তগমনং অনুলোমং, অন্ততো চ আদিগমনং পটিলোমমাহাতি. ‘‘ইমে চত্তারো আহারা কিংনিদানা’’তিআদিকায (সং. নি. ২.১১) ৰেমজ্ঝতো পট্ঠায পটিলোমদেসনায, ‘‘চক্খুং পটিচ্চ রূপে চ উপ্পজ্জতি চক্খুৰিঞ্ঞাণং, তিণ্ণং সঙ্গতি ফস্সো, ফস্সপচ্চযা ৰেদনা’’তিআদিকায (সং. নি. ২.৪৩-৪৪; ২.৪.৬০) অনুলোমদেসনায চ দ্ৰিসন্ধিতিসঙ্খেপং, ‘‘সংযোজনীযেসু, ভিক্খৰে, ধম্মেসু অস্সাদানুপস্সিনো ৰিহরতো তণ্হা পৰড্ঢতি, তণ্হাপচ্চযা উপাদান’’ন্তিআদীসু (সং. নি. ২.৫৩-৫৪) একসন্ধিদ্ৰিসঙ্খেপং.

অৰিজ্জাদীনং সভাৰো পটিৰিজ্ঝীযতীতি পটিৰেধো. ৰুত্তঞ্হি ‘‘তেসং তেসং ৰা তত্থ তত্থ ৰুত্তধম্মানং পটিৰিজ্ঝিতব্বো সলক্খণসঙ্খাতো অৰিপরীতসভাৰো পটিৰেধো’’তি (ধ. স. অট্ঠ. নিদানকথা). অপুঞ্ঞাভিসঙ্খারেকদেসো সরাগো, অঞ্ঞো ৰিরাগো, রাগস্স ৰা অপটিপক্খভাৰতো রাগপ্পৰড্ঢকো সব্বোপি অপুঞ্ঞাভিসঙ্খারো সরাগো, ইতরো পটিপক্খভাৰতো ৰিরাগো. ‘‘দীঘরত্তঞ্হেতং, ভিক্খৰে, অস্সুতৰতো পুথুজ্জনস্স অজ্ঝোসিতং মমাযিতং পরামট্ঠং ‘এতং মম, এসোহমস্মি, এসো মে অত্তা’’তি (সং. নি. ২.৬২) অত্তপরামাসস্স ৰিঞ্ঞাণং ৰিসিট্ঠং ৰত্থু ৰুত্তন্তি ৰিঞ্ঞাণস্স সুঞ্ঞতট্ঠো গম্ভীরো, অত্তা ৰিজানাতি সংসরতীতি সব্যাপারতাসঙ্কন্তিঅভিনিৰেসবলৰতায অব্যাপারট্ঠঅসঙ্কন্তিপটিসন্ধিপাতুভাৰট্ঠা চ গম্ভীরা, নামস্স রূপেন, রূপস্স চ নামেন অসম্পযোগতো ৰিনিব্ভোগো, নামস্স নামেন অৰিনিব্ভোগো যোজেতব্বো. একুপ্পাদেকনিরোধেহি অৰিনিব্ভোগে অধিপ্পেতে রূপস্স চ রূপেন লব্ভতি. অথ ৰা একচতুৰোকারভৰেসু নামরূপানং অসহৰত্তনতো অঞ্ঞমঞ্ঞৰিনিব্ভোগো, পঞ্চৰোকারভৰে সহৰত্তনতো অৰিনিব্ভোগো চ ৰেদিতব্বো.

অধিপতিযট্ঠো নাম ইন্দ্রিযপচ্চযভাৰো. ‘‘লোকোপেসো দ্ৰারাপেসা খেত্তম্পেত’’ন্তি (ধ. স. ৫৯৮-৫৯৯) ৰুত্তা লোকাদিঅত্থা চক্খাদীসু পঞ্চসু যোজেতব্বা. মনাযতনস্সপি লুজ্জনতো মনোসম্ফস্সাদীনং দ্ৰারখেত্তভাৰতো চ এতে অত্থা সম্ভৰন্তেৰ. আপাথগতানং রূপাদীনং পকাসনযোগ্যতালক্খণং ওভাসনং চক্খাদীনং ৰিসযিভাৰো, মনাযতনস্স ৰিজাননং. সঙ্ঘট্টনট্ঠো ৰিসেসেন চক্খুসম্ফস্সাদীনং পঞ্চন্নং, ইতরে ছন্নম্পি যোজেতব্বা. ফুসনঞ্চ ফস্সস্স সভাৰো, সঙ্ঘট্টনং রসো, ইতরে উপট্ঠানাকারা. আরম্মণরসানুভৰনট্ঠো রসৰসেন ৰুত্তো, ৰেদযিতট্ঠো লক্খণৰসেন. অত্তা ৰেদযতীতি অভিনিৰেসস্স বলৰতায নিজ্জীৰট্ঠো ৰেদনায গম্ভীরো. নিজ্জীৰায ৰেদনায ৰেদযিতং নিজ্জীৰৰেদযিতং, নিজ্জীৰৰেদযিতমেৰ অত্থো নিজ্জীৰৰেদযিতট্ঠো.

আদানট্ঠো চতুন্নম্পি উপাদানানং সমানো, গহণট্ঠো কামুপাদানস্স, ইতরেসং তিণ্ণং অভিনিৰেসাদিঅত্থো. ‘‘দিট্ঠিকন্তারো’’তি হি ৰচনতো দিট্ঠীনং দুরতিক্কমনট্ঠোপীতি. দল়্হগহণত্তা ৰা চতুন্নম্পি দুরতিক্কমনট্ঠো যোজেতব্বো. যোনিগতিঠিতিনিৰাসেসুখিপনন্তি সমাসে ভুম্মৰচনস্স অলোপো দট্ঠব্বো, তস্মা তেন আযূহনাভিসঙ্খরণপদানং সমাসো হোতি. জরামরণঙ্গং মরণপ্পধানন্তি মরণট্ঠা এৰ খযাদযো গম্ভীরা দস্সিতা. নৰনৰানঞ্হি পরিক্খযেন খণ্ডিচ্চাদিপরিপক্কপ্পৰত্তি জরাতি, খযট্ঠো ৰা জরায ৰুত্তোতি দট্ঠব্বো. নৰভাৰাপগমো হি খযোতি ৰত্তুং যুত্তোতি. ৰিপরিণামট্ঠো দ্ৰিন্নম্পি. সন্ততিৰসেন ৰা জরায খযৰযভাৰো, সম্মুতিখণিকৰসেন মরণস্স ভেদৰিপরিণামতা যোজেতব্বা.

অত্থনযাতি অত্থানং নযা. অৰিজ্জাদিঅত্থেহি একত্তাদী সেন ভাৰেন নীযন্তি গম্মেন্তীতি একত্তাদযো তেসং নযাতি ৰুত্তা. নীযন্তীতি হি নযাতি. অত্থা এৰ ৰা একত্তাদিভাৰেন নীযমানা ঞাযমানা ‘‘অত্থনযা’’তি ৰুত্তা. নীযন্তি এতেহীতি ৰা নযা, একত্তাদীহি চ অত্থা ‘‘এক’’ন্তিআদিনা নীযন্তি, তস্মা একত্তাদযো অত্থানং নযাতি অত্থনযা. সন্তানানুপচ্ছেদেন বীজং রুক্খভাৰং পত্তং রুক্খভাৰেন পৰত্তন্তি একত্তেন ৰুচ্চতীতি সন্তানানুপচ্ছেদো একত্তং, এৰমিধাপি অৰিজ্জাদীনং সন্তানানুপচ্ছেদো একত্তন্তি দস্সেতি.

ভিন্নসন্তানস্সেৰাতি সম্বন্ধরহিতস্স নানত্তস্স গহণতো সত্তন্তরো উচ্ছিন্নো সত্তন্তরো উপ্পন্নোতি গণ্হন্তো উচ্ছেদদিট্ঠিমুপাদিযতি.

যতো কুতোচীতি যদি অঞ্ঞস্মা অঞ্ঞস্সুপ্পত্তি সিযা, ৰালিকতো তেলস্স, উচ্ছুতো খীরস্স কস্মা উপ্পত্তি ন সিযা, তস্মা ন কোচি কস্সচি হেতু অত্থীতি অহেতুকদিট্ঠিং, অৰিজ্জমানেপি হেতুম্হি নিযততায তিলগাৰীসুক্কসোণিতাদীহি তেলখীরসরীরাদীনি পৰত্তন্তীতি নিযতিৰাদঞ্চ উপাদিযতীতি ৰিঞ্ঞাতব্বং যথারহং.

কস্মা? যস্মা ইদঞ্হি ভৰচক্কং অপদালেত্ৰা সংসারভযমতীতো ন কোচি সুপিনন্তরেপি অত্থীতি সম্বন্ধো. দুরভিযানন্তি দুরতিক্কমং. অসনিৰিচক্কমিৰাতি অসনিমণ্ডলমিৰ. তঞ্হি নিম্মথনমেৰ, নানিম্মথনং পৰত্তমানং অত্থি, এৰং ভৰচক্কম্পি একন্তং দুক্খুপ্পাদনতো ‘‘নিচ্চনিম্মথন’’ন্তি ৰুত্তং.

ঞাণাসিনা অপদালেত্ৰা সংসারভযং অতীতো নত্থীতি এতস্স সাধকং দস্সেন্তো আহ ‘‘ৰুত্তম্পি চেত’’ন্তিআদি. তন্তূনং আকুলকং তন্তাকুলকং, তন্তাকুলকমিৰ জাতা তন্তাকুলকজাতা, কিলেসকম্মৰিপাকেহি অতীৰ জটিতাতি অত্থো. গুণায সকুণিযা নীডং গুণাগুণ্ডিকং. ৰড্ঢিঅভাৰতো অপাযং দুক্খগতিভাৰতো দুগ্গতিং সুখসমুস্সযতো ৰিনিপাতত্তা ৰিনিপাতঞ্চ চতুব্বিধং অপাযং, ‘‘খন্ধানঞ্চ পটিপাটী’’তিআদিনা ৰুত্তং সংসারঞ্চ নাতিৰত্ততি. সংসারো এৰ ৰা সব্বো ইধ ৰড্ঢিঅপগমাদীহি অত্থেহি অপাযাদিনামকো ৰুত্তো কেৰলং দুক্খক্খন্ধভাৰতো.

ভৰচক্ককথাৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা

২৪৩. পথৰীআকাসা ৰিয পটিচ্চসমুপ্পাদো মহাপত্থটৰিত্থারিতানং অত্থানং পরিকপ্পৰসেন কথিতো. তঞ্হি অপত্থটং অৰিত্থতঞ্চ পথৰিং আকাসঞ্চ পত্থরন্তো ৰিত্থারযন্তো ৰিয চ একেকচিত্তাৰরুদ্ধং অকত্ৰা সব্বসত্তসব্বচিত্তসাধারণৰসেন পত্থটৰিত্থতং কত্ৰা সুত্তন্তভাজনীযেন ভগৰা দস্সেতি. তত্থ নানাচিত্তৰসেনাতি অসহজাতানং সহজাতানঞ্চ পচ্চযপচ্চযুপ্পন্নানং নানাচিত্তগতানং দস্সিতভাৰং সন্ধায ৰুত্তং. নৰ মূলপদানি এতেসন্তি নৰমূলপদা, নযা. ‘‘একেকেন নযেন চতুন্নং চতুন্নং ৰারানং সঙ্গহিতত্তা’’তি ৰুত্তং, এত্থ ‘‘একেকেন চতুক্কেনা’’তি ৰত্তব্বং. নযচতুক্কৰারা হি এত্থ ৰৰত্থিতা দস্সিতানং চতুক্কানং নযভাৰাতি.

১. পচ্চযচতুক্কৰণ্ণনা

অৰিজ্জং অঙ্গং অগ্গহেত্ৰা ততো পরং ‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারো’’তিআদীনি পচ্চযসহিতানি পচ্চযুপ্পন্নানি অঙ্গভাৰেন ৰুত্তানীতি আহ ‘‘ন, তস্স অনঙ্গত্তা’’তি. এৰঞ্চ কত্ৰা নিদ্দেসে (ৰিভ. ২২৬) ‘‘তত্থ কতমা অৰিজ্জা’’তি অৰিজ্জং ৰিসুং ৰিস্সজ্জেত্ৰা ‘‘তত্থ কতমো অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারো’’তিআদিনা তংতংপচ্চযৰন্তো সঙ্খারাদযো ৰিস্সজ্জিতাতি. তীসু পকারেসু পঠমপঠমৰারো দুতিযৰারাদীসু পৰিসন্তো পচ্চযৰিসেসাদিসব্বনানত্তসাধারণত্তা তে ৰারৰিসেসে গণ্হাতীতি ‘‘সব্বসঙ্গাহকো’’তি ৰুত্তো. পঠমৰারো এৰ হি ন কেৰলং ছট্ঠাযতনমেৰ, অথ খো নামঞ্চ ফস্সস্স পচ্চযো, নামং ৰা ন কেৰলং ছট্ঠাযতনস্সেৰ, অথ খো ফস্সস্সাপীতি পচ্চযৰিসেসদস্সনত্থং, যেন অত্থৰিসেসেন মহানিদানসুত্তদেসনা পৰত্তা, তংদস্সনত্থঞ্চ ছট্ঠাযতনঙ্গং পরিহাপেত্ৰা ৰুত্তোতি তস্স দুতিযৰারে চ পৰেসো ৰুত্তো, ন সব্বঙ্গসমোরোধতো.

যত্থাতি ৰারচতুক্কে একেকৰারে চ. অঞ্ঞথাতি সুত্তন্তভাজনীযতো অঞ্ঞথা সঙ্খারোতি ৰুত্তং. অৰুত্তন্তি ‘‘রূপং সল়াযতন’’ন্তি, তেসুপি চ ৰারেসু চতূসুপি সোকাদযো অৰুত্তা সুত্তন্তভাজনীযেসু ৰুত্তা. তত্থ চ ৰুত্তমেৰ ইধ ‘‘ছট্ঠাযতন’’ন্তি অঞ্ঞথা ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং.

সব্বট্ঠানসাধারণতোতি ৰুত্তনযেন সব্বৰারসাধারণতো, সব্বৰিঞ্ঞাণপৰত্তিট্ঠানভৰসাধারণতো ৰা. ৰিনা অভাৰেন ৰিঞ্ঞাণস্স খন্ধত্তযম্পি সমানং ফলং পচ্চযো চাতি আহ ‘‘অৰিসেসেনা’’তি. ‘‘তিণ্ণং সঙ্গতি ফস্সো’’তি (ম. নি. ১.২০৪; সং. নি. ২.৪৩) ৰচনতো পন ৰিঞ্ঞাণং ফস্সস্স ৰিসেসপচ্চযোতি তস্স ফস্সো ৰিসিট্ঠং ফলং, সতিপি পচ্চযসম্পযুত্তানং আহারপচ্চযভাৰে মনোসঞ্চেতনায ৰিঞ্ঞাণাহরণং ৰিসিট্ঠং কিচ্চন্তি সঙ্খারো চস্স ৰিসিট্ঠো পচ্চযো. অচিত্তক্খণমত্তানীতি চিত্তক্খণপ্পমাণরহিতানি. তস্সত্থোতি তস্স ৰুত্তস্স অৰিজ্জাদিকস্স অত্থো সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনাযং ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বো.

হেতুকাদীনীতি এত্থ যস্মিং চতুক্কে হেতুক-সদ্দো ৰুত্তো, তং হেতুক-সদ্দসহচরিতত্তা ‘‘হেতুক’’ন্তি ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং. হেতু-সদ্দো গতিসূচকো অৰিগততা চ ৰিগততানিৰারণৰসেন গতি এৰ হোতীতি হেতুকচতুক্কং অৰিগতপচ্চযৰসেন ৰুত্তন্তি ৰুত্তং.

তিধা চতুধা পঞ্চধা ৰাতি ৰা-সদ্দো ‘‘ছধা ৰা’’তিপি ৰিকপ্পেতীতি দট্ঠব্বো. সমাধি হি সাধারণেহি তীহি ঝানিন্দ্রিযমগ্গপচ্চযেহি চ পচ্চযোতি. উপাদানং ভৰস্স মগ্গপচ্চযেন চাতি সত্তধাতি কামুপাদানৰজ্জানং ৰসেন ৰদতি. কামুপাদানং পন যথা ভৰস্স পচ্চযো হোতি, সো পকারো তণ্হাযং ৰুত্তো এৰাতি ন ৰুত্তো.

ইমস্মিং চতুক্কে সহজাতপচ্চযেন পচ্চযা হোন্তীতি ৰচনৰসেনাতি অধিপ্পাযো. অত্থো হি ন কত্থচি অত্তনো পচ্চযুপ্পন্নস্স যথাসকেহি পচ্চযো ন হোতি, সহজাতপচ্চযৰসেনেৰ পন ইমস্স চতুক্কস্স ৰুত্তত্তা সোযেৰেত্থ হোতীতি ৰদন্তি. পঠমৰারোতি পঠমচতুক্কোতি এৰং ৰত্তব্বং. ভৰাদীনং তথা অভাৰন্তি যদি সহজাতপচ্চযৰসেনেৰ পঠমচতুক্কো ৰুত্তো, ভৰো জাতিযা, জাতি চ মরণস্স সহজাতপচ্চযো ন হোতীতি যথা অৰিগতচতুক্কাদীসু ‘‘ভৰপচ্চযা জাতি ভৰহেতুকা’’তিআদি ন ৰুত্তং ভৰাদীনং অৰিগতাদিপচ্চযতায অভাৰতো, এৰমিধাপি ‘‘ভৰপচ্চযা জাতী’’তিআদি ন ৰত্তব্বং সিযা. পচ্চযৰচনমেৰ হি তেসং সহজাতসূচকং আপন্নং অৰিগতচতুক্কাদীসু ৰিয ইধ পচ্চযৰিসেসসূচকস্স ৰচনন্তরস্স অভাৰা, ন চ তং ন ৰুত্তং, ন চ ভৰাদযো সহজাতপচ্চযা হোন্তি, তস্মা ন সহজাতপচ্চযৰসেনেৰাযং চতুক্কো ৰুত্তো. সেসপচ্চযানঞ্চ সম্ভৰন্তি ইদং ‘‘ভৰাদীন’’ন্তি এতেন সহ অযোজেত্ৰা সামঞ্ঞেন অৰিজ্জাদীনং সহজাতেন সহ সেসপচ্চযভাৰানঞ্চ সম্ভৰং সন্ধায ৰুত্তং. অযঞ্হেত্থ অত্থো – পচ্চযৰিসেসসূচকস্স ৰচনন্তরস্স অভাৰা সহজাততো অঞ্ঞে পচ্চযভাৰা অৰিজ্জাদীনং ন সম্ভৰন্তীতি সহজাতপচ্চযৰসেনেৰাযং চতুক্কো আরদ্ধোতি ৰুচ্চেয্য, ন চ তে ন সম্ভৰন্তি, তস্মা নাযং তথা আরদ্ধোতি.

‘‘মহানিদানসুত্তন্তে একাদসঙ্গিকো পটিচ্চসমুপ্পাদো ৰুত্তো’’তি ৰুত্তং, তত্থ পন ‘‘নামরূপপচ্চযা ৰিঞ্ঞাণং, ৰিঞ্ঞাণপচ্চযা নামরূপং, নামপচ্চযা ফস্সো’’তিআদিনা (দী. নি. ২.৯৭) দ্ৰিক্খত্তুং আগতে নামরূপে একধা গহিতে নৰঙ্গিকো, দ্ৰিধা গহিতে দসঙ্গিকো ৰুত্তো, অঞ্ঞত্থ পন ৰুত্তেসু অৰিজ্জাসঙ্খারেসু অদ্ধত্তযদস্সনত্থং যোজিযমানেসু একাদসঙ্গিকো হোতীতি কত্ৰা এৰং ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. মহানিদানসুত্তন্তদেসনায পরিগ্গহত্থন্তি তত্থ হি চক্খাযতনাদীনি ৰিয রূপে ছট্ঠাযতনঞ্চ নামে অন্তোগধং কত্ৰা ফস্সস্স নিরৰসেসরূপপচ্চযং ৰিয নিরৰসেসনামপচ্চযঞ্চ দস্সেতুং ‘‘নামরূপপচ্চযা ফস্সো’’তি ৰুত্তং, এৰমিধাপি তত্থ দস্সিতৰিসেসদস্সনেন তংদেসনাপরিগ্গহত্থং একচিত্তক্খণিকে পটিচ্চসমুপ্পাদে ছট্ঠাযতনং নামন্তোগধং কত্ৰা ‘‘নামপচ্চযা ফস্সো’’তি ৰুত্তন্তি অত্থো.

রূপপ্পৰত্তিদেসং সন্ধায দেসিতত্তা ‘‘ইমস্সা’’তি ৰচনসেসো, ন পুরিমানন্তি, তেনেৰ ‘‘অযঞ্হী’’তিআদিমাহ.

যোনিৰসেন ওপপাতিকানন্তি চেত্থ সংসেদজযোনিকাপি পরিপুণ্ণাযতনভাৰেন ওপপাতিকসঙ্গহং কত্ৰা ৰুত্তাতি দট্ঠব্বা. পধানায ৰা যোনিযা সব্বপরিপুণ্ণাযতনযোনিং দস্সেতুং ‘‘ওপপাতিকান’’ন্তি ৰুত্তং. এৰং সঙ্গহনিদস্সনৰসেনেৰ হি ধম্মহদযৰিভঙ্গেপি (ৰিভ. ১০০৯) ‘‘ওপপাতিকানং পেতান’’ন্তিআদিনা ওপপাতিকগ্গহণমেৰ কতং, ন সংসেদজগ্গহণন্তি. একচিত্তক্খণে ছহাযতনেহি ফস্সস্স পৰত্তি নত্থি, ন চেকস্স অকুসলফস্সস্স ছট্ঠাযতনৰজ্জং আযতনং সমানক্খণে পৰত্তমানং পচ্চযভূতং অত্থি, আরম্মণপচ্চযো চেত্থ পৰত্তকো ন হোতীতি ন গয্হতি, তস্মা ‘‘সল়াযতনপচ্চযা ফস্সো’’তি ন সক্কা ৰত্তুন্তি দস্সনত্থং ‘‘যস্মা পনেসো’’তিআদিমাহ.

পুরিমযোনিদ্ৰযে সম্ভৰন্তম্পি কেসঞ্চি সল়াযতনং কললাদিকালে ন সম্ভৰতীতি ‘‘সদা অসম্ভৰতো’’তি আহ. পচ্ছিমযোনিদ্ৰযে পন যেসং সম্ভৰতি, তেসং সদা সম্ভৰতীতি. ইতোতি ইমস্মা চতুক্কতো, নযতো ৰা, যো ৰিসেসো.

পচ্চযচতুক্কৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. হেতুচতুক্কৰণ্ণনা

২৪৪. জাতিক্খণমত্তে এৰ অভাৰতোতি ততো উদ্ধং ভাৰতোতি অত্থো. অৰিগতপচ্চযনিযমাভাৰতো ভৰে উপাদানহেতুকগ্গহণং ন কতং, অভাৰতো অৰিগতপচ্চযস্স জাতিআদীসু ভৰহেতুকাদিগ্গহণং ন কতন্তি যোজেতব্বং. যথা পন যাৰ ৰত্থু, তাৰ অনুপলব্ভমানস্স ৰিঞ্ঞাণস্স ৰত্থু অৰিগতপচ্চযো হোতি ৰিঞ্ঞাণতো উদ্ধং পৰত্তনকম্পি, এৰং উপাদানং ভৰসঙ্গহিতানং জাতিআদীনং, ভৰো চ জাতিযা অৰিগতপচ্চযো সিযা. অথ ন সিযা, সঙ্খারক্খন্ধে জাতিআদীনং সঙ্গহিতত্তা ৰিঞ্ঞাণং নামস্স, নামঞ্চ অতক্খণিকসম্ভৰা ছট্ঠাযতনস্স অৰিগতপচ্চযো ন সিযাতি ইধ ৰিয তত্থাপি হেতুকগ্গহণং ন কত্তব্বং সিযা, তস্মা যাৰ উপাদানং, তাৰ জাতিআদীনং অনুপলব্ভো, জাতিক্খণমত্তে এৰ ভৰস্স অভাৰো চ কারণন্তি ন সক্কা কাতুং. সঙ্খতলক্খণানং পন জাতিআদীনং অসভাৰধম্মানং ভৰেন সঙ্গহিতত্তা অসভাৰধম্মস্স চ পরমত্থতো ভৰন্তরস্স অভাৰতো হেতুআদিপচ্চযা ন সন্তীতি ভৰস্স উপাদানং ন নিযমেন অৰিগতপচ্চযো, ভৰো পন জাতিযা, জাতি জরামরণস্স নেৰ অৰিগতপচ্চযোতি অৰিগতপচ্চযনিযমাভাৰতো অভাৰতো চ অৰিগতপচ্চযস্স ভৰাদীসু হেতুকগ্গহণং ন কতন্তি যুত্তং.

ননু এৰং ‘‘নামং ৰিঞ্ঞাণহেতুকং ছট্ঠাযতনং নামহেতুক’’ন্তি ৰচনং ন ৰত্তব্বং. ন হি নামসঙ্গহিতানং জাতিআদীনং অৰিগতপচ্চযো অঞ্ঞস্স অৰিগতপচ্চযভাৰো চ অত্থি অসভাৰধম্মত্তাতি? ন, তেসং নামেন অসঙ্গহিতত্তা. নমনকিচ্চপরিচ্ছিন্নঞ্হি নামং, তঞ্চ কিচ্চং সভাৰধম্মানমেৰ হোতীতি সভাৰধম্মভূতা এৰ তযো খন্ধা ‘‘নাম’’ন্তি ৰুত্তা, তস্মা তত্থ হেতুকগ্গহণং যুত্তং, ইধ পন ভৰতীতি ভৰো, ন চ জাতিআদীনি ন ভৰন্তি ‘‘ভৰপচ্চযা জাতি সম্ভৰতি, জাতিপচ্চযা জরামরণং সম্ভৰতী’’তি যোজনতো, তস্মা সঙ্খরণতো সঙ্খারে ৰিয ভৰনতো ভৰে জাতিআদীনি সঙ্গহিতানীতি নিযমাভাৰাভাৰেহি যথাৰুত্তেহি হেতুকগ্গহণং ন কতন্তি.

কেচি পনাতিআদিনা রেৰতত্থেরমতং ৰদতি. অরূপক্খন্ধা হি ইধ ভৰোতি আগতা. ৰুত্তঞ্হি ‘‘তত্থ কতমো উপাদানপচ্চযা ভৰো, ঠপেত্ৰা উপাদানং ৰেদনাক্খন্ধো…পে… ৰিঞ্ঞাণক্খন্ধো’’তি (ৰিভ. ২৪৯).

‘‘ৰত্তব্বপদেসাভাৰতো’’তি ৰুত্তং, সতিপি পন পদেসে উপাদানং ৰিয সভাৰানি জাতিআদীনি ন হোন্তীতি ঠপেতব্বস্স ভাৰন্তরস্স অভাৰতো এৰ ঠপনং ন কাতব্বন্তি যুত্তং. জাযমানানং পন জাতি, জাতানঞ্চ জরামরণন্তি ‘‘ভৰপচ্চযা জাতি, জাতিপচ্চযা জরামরণ’’ন্তি (ৰিভ. ২২৫) ৰুত্তং. যথা পন ‘‘নামপচ্চযা ফস্সোতি তত্থ কতমং নামং? ঠপেত্ৰা ফস্সং ৰেদনাক্খন্ধো…পে… ৰিঞ্ঞাণক্খন্ধো. ইদং ৰুচ্চতি নাম’’ন্তি (ৰিভ. ২৫৯), ‘‘নামরূপপচ্চযা সল়াযতনন্তি অত্থি নামং অত্থি রূপং. তত্থ কতমং নামং? ৰেদনাক্খন্ধো সঞ্ঞাক্খন্ধো সঙ্খারক্খন্ধো. ইদং ৰুচ্চতি নামং. তত্থ কতমং রূপং? চত্তারো মহাভূতা যঞ্চ রূপং নিস্সায মনোধাতু মনোৰিঞ্ঞাণধাতু ৰত্ততি, ইদং ৰুচ্চতি রূপ’’ন্তি (ৰিভ. ২৬১) চ যং নামরূপঞ্চ ফস্সস্স সল়াযতনস্স পচ্চযো, তস্স ৰত্তব্বপদেসো নিদ্দিট্ঠো, এৰং যো ভৰো জাতিযা পচ্চযো, তস্সপি ঠপেতব্বগহেতব্বৰিসেসে সতি ন সক্কা ৰত্তব্বপদেসো নত্থীতি ৰত্তুন্তি.

হেতুচতুক্কৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৪. অঞ্ঞমঞ্ঞচতুক্কৰণ্ণনা

২৪৬. নিপ্পদেসত্তা ভৰেন উপাদানং সঙ্গহিতন্তি পচ্চযুপ্পন্নস্স উপাদানস্স ৰিসুং ঠিতস্স অভাৰা ‘‘ভৰপচ্চযাপি উপাদান’’ন্তি ন সক্কা ৰত্তুন্তি দস্সেতুং ‘‘যস্মা পন ভৰো নিপ্পদেসো’’তিআদিমাহ. এৰং সতি ‘‘নামপচ্চযাপি ৰিঞ্ঞাণ’’ন্তি ন ৰত্তব্বং সিযা, নামং পন পচ্চযুপ্পন্নভূতং পচ্চযভূতঞ্চ সপ্পদেসমেৰ গহিতন্তি অধিপ্পাযো. যথা পন ‘‘নামপচ্চযা ছট্ঠাযতনং, নামপচ্চযা ফস্সো’’তিআদীসু (ৰিভ. ১৫০-১৫৪) পচ্চযুপ্পন্নং ঠপেত্ৰা নামং গহিতং, এৰং ‘‘ভৰপচ্চযাপি উপাদান’’ন্তি ইধাপি পচ্চযুপ্পন্নং ঠপেত্ৰা ভৰস্স গহণং ন ন সক্কা কাতুং, তস্মা উপাদানস্স অৰিগতপচ্চযনিযমাভাৰো ৰিয অঞ্ঞমঞ্ঞপচ্চযনিযমাভাৰো ভৰে পুব্বে ৰুত্তনযেন অত্থীতি ‘‘ভৰপচ্চযাপি উপাদান’’ন্তি ন ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং.

অঞ্ঞমঞ্ঞপচ্চযোতি চেত্থ সম্পযুত্তৰিপ্পযুত্তঅত্থিপচ্চযো অধিপ্পেতো সিযা. ‘‘নামরূপপচ্চযাপি ৰিঞ্ঞাণ’’ন্তি হি ৰুত্তং, ন চ ৰত্থু অকুসলৰিঞ্ঞাণস্স অঞ্ঞমঞ্ঞপচ্চযো হোতি, পুরেজাতৰিপ্পযুত্তো পন হোতীতি. তথা ‘‘ছট্ঠাযতনপচ্চযাপি নামরূপ’’ন্তি ৰুত্তং, ন চ ছট্ঠাযতনং চক্খাযতনুপচযাদীনং চিত্তসমুট্ঠানরূপস্স চ অঞ্ঞমঞ্ঞপচ্চযো হোতি, পচ্ছাজাতৰিপ্পযুত্তো পন হোতীতি.

অঞ্ঞমঞ্ঞচতুক্কৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সঙ্খারাদিমূলকনযমাতিকাৰণ্ণনা

২৪৭. ‘‘অপুব্বস্স অঞ্ঞস্স অৰিজ্জাপচ্চযস্স ৰত্তব্বস্স অভাৰতো ভৰমূলকনযো ন ৰুত্তো’’তি ৰুত্তং, এৰং সতি ‘‘ছট্ঠাযতনপচ্চযা অৰিজ্জা’’তিআদিকা ছট্ঠাযতনাদিমূলকা চ ন ৰত্তব্বা সিযুং. ‘‘নামপচ্চযা অৰিজ্জা’’তি এত্থ হি অৰিজ্জাপচ্চযা সব্বে চত্তারো খন্ধা নামন্তি ৰুত্তাতি. তত্থাযং অধিপ্পাযো সিযা – নামৰিসেসানং ছট্ঠাযতনাদীনং অৰিজ্জায পচ্চযভাৰো ৰত্তব্বোতি ছট্ঠাযতনাদিমূলকা ৰুত্তা. যদেৰ পন নামং অৰিজ্জায পচ্চযো, তদেৰ ভৰপচ্চযা অৰিজ্জাতি এত্থাপি ৰুচ্চেয্য, ন ৰত্তব্বৰিসেসো কোচি, তস্মা অপুব্বাভাৰতো ন ৰুত্তোতি. ভৰগ্গহণেন চ ইধ অৰিজ্জায পচ্চযভূতা সভাৰধম্মা গণ্হেয্যংউ, ন জাতিআদীনীতি অপুব্বাভাৰতো ন ৰুত্তোতি দট্ঠব্বো. ‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা অৰিজ্জাতিপি ৰুত্তং সিযা’’তি ৰুত্তং, যথা পন ‘‘নামপচ্চযা ফস্সো’’তি ৰুত্তে ‘‘ফস্সপচ্চযা ফস্সো’’তি ৰুত্তং ন হোতি পচ্চযুপ্পন্নং ঠপেত্ৰা পচ্চযস্স গহণতো, এৰমিধাপি ন সিযা, তস্মা ভৰনৰসেন সভাৰধম্মাসভাৰধম্মেসু সামঞ্ঞেন পৰত্তো ভৰ-সদ্দোতি ন সো অৰিজ্জায পচ্চযোতি সক্কা ৰত্তুং. তেন ভৰমূলকনযো ন ৰুত্তোতি ৰেদিতব্বো.

‘‘উপাদানপচ্চযা ভৰো’’তি এত্থ ৰিয ভৰেকদেসে ৰিসুং পুব্বে অগ্গহিতে ভৰ-সদ্দো পচ্চযসোধনত্থং আদিতো ৰুচ্চমানো নিরৰসেসবোধকো হোতি, ন নাম-সদ্দো. এৰংসভাৰা হি এতা নিরুত্তিযোতি ইমিনাৰা অধিপ্পাযেন ‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা অৰিজ্জাতিপি ৰুত্তং সিযা’’তি আহাতি দট্ঠব্বং, ইমিনাৰ অধিপ্পাযেন ‘‘ভৰস্স নিপ্পদেসত্তা ভৰপচ্চযাপি উপাদানন্তি ন ৰুত্ত’’ন্তি অযমত্থো অঞ্ঞমঞ্ঞপচ্চযৰারে ৰুত্তোতি দট্ঠব্বো. তত্থ পচ্ছিন্নত্তাতি এতেন জাতিজরামরণানং অৰিজ্জায পচ্চযভাৰো অনুঞ্ঞাতো ৰিয হোতি. জাযমানানং পন জাতি, ন জাতিযা জাযমানা, জীযমানমীযমানঞ্চ জরামরণং, ন জরামরণস্স জীযমানমীযমানাতি জাতিআদীনি একচিত্তক্খণে ন অৰিজ্জায পচ্চযো হোন্তি, তস্মা অসম্ভৰতো এৰ তম্মূলকা নযা ন গহিতা, পচ্ছেদোপি পন অত্থীতি ‘‘তত্থ পচ্ছিন্নত্তা’’তি ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. তেনেৰ ‘‘অপিচা’’তিআদিমাহ.

মাতিকাৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

অকুসলনিদ্দেসৰণ্ণনা

২৪৮-২৪৯. উপাদানস্স উপাদানপচ্চযত্তং আপজ্জেয্যাতি ননু নাযং দোসো. কামুপাদানঞ্হি দিট্ঠুপাদানস্স, তঞ্চ ইতরস্স পচ্চযো হোতীতি? সচ্চং, কামুপাদানস্স পন তণ্হাগহণেন গহিতত্তা নামে ৰিয ৰিসেসপচ্চযত্তাভাৰা চ উপাদানগ্গহণেন তণ্হাপচ্চযা ভৰস্স চ পচ্চযভূতা দিট্ঠি এৰ গহিতাতি অযং দোসো ৰুত্তোতি দট্ঠব্বো. যস্মা চ উপাদানট্ঠানে পচ্চযুপ্পন্নং পচ্চযো চ একমেৰ, তস্মা ‘‘নামপচ্চযা ফস্সো, নামরূপপচ্চযা সল়াযতন’’ন্তি এতেসং নিদ্দেসেসু ৰিয ‘‘উপাদানপচ্চযা ভৰো’’তি এতস্স নিদ্দেসে পচ্চযো ৰিসুং ন ৰিভত্তো. সতিপি ৰা ভৰস্স পচ্চযভাৰেন কামুপাদানস্সপি গহণে ‘‘ঠপেত্ৰা উপাদান’’ন্তি অৰুচ্চমানে কামুপাদানং কামুপাদানস্স, দিট্ঠি চ দিট্ঠিযা পচ্চযোতি আপজ্জেয্যাতি পচ্চযপচ্চযুপ্পন্নতানিৰারণত্থং ‘‘ঠপেত্ৰা উপাদান’’ন্তি ৰুত্তন্তি দস্সেতি.

২৫২. চক্খাযতনাদিউপত্থম্ভকস্স চিত্তসমুট্ঠানরূপস্স জনকং ৰিঞ্ঞাণং চক্খাযতনুপচযাদীনং পচ্চযোতি ৰুত্তং তদজনকম্পীতি অধিপ্পাযেন ‘‘যস্স চিত্তসমুট্ঠানরূপস্সা’’তিআদিমাহ. তাসম্পি হীতি উতুআহারজসন্ততীনম্পি হি উপত্থম্ভকসমুট্ঠাপনপচ্ছাজাতপচ্চযৰসেন ৰিঞ্ঞাণং পচ্চযো হোতি এৰাতি অত্থো.

২৫৪. যথানুরূপন্তি মহাভূতসঙ্খাতং পঞ্চন্নং সহজাতাদিপচ্চযো, ৰত্থুসঙ্খাতং ছট্ঠস্স পুরেজাতাদিপচ্চযো, নামং পঞ্চন্নং পচ্ছাজাতাদিপচ্চযো, ছট্ঠস্স সহজাতাদিপচ্চযোতি এসা যথানুরূপতা.

২৬৪. যস্সাতি যস্স পচ্চযুপ্পন্নস্স নামস্স ৰিঞ্ঞাণস্স সম্পযুত্তপচ্চযভাৰো হোতীতি যোজেতব্বং.

২৭২. ‘‘ফস্সপচ্চযাপি নাম’’ন্তি ফস্সপচ্চযভাৰেন ৰত্তব্বস্সেৰ নামস্স অত্তনো পচ্চযুপ্পন্নেন পৰত্তি দস্সিতাতি ‘‘ঠপেত্ৰা ফস্স’’ন্তি পুন ৰচনে কোচি অত্থো অত্থীতি ন ৰুত্তন্তি দস্সেন্তো ‘‘তথাপী’’তিআদিমাহ.

২৮০. যস্মা অধিমোক্খোপি নত্থি, তস্মা উপাদানট্ঠানং পরিহীনমেৰাতি সম্বন্ধো. বলৰকিলেসেন পন পদপূরণস্স কারণং তণ্হায অভাৰো দোমনস্সসহগতেসু ৰুত্তো এৰাতি তস্স তেন সম্বন্ধো যোজেতব্বো. সব্বত্থাতি ততিযচিত্তাদীসু ‘‘তণ্হাপচ্চযা অধিমোক্খো’’তিআদিম্হি ৰিস্সজ্জনমেৰ ৰিসেসং দস্সেত্ৰা পাল়ি সংখিত্তা. হেট্ঠাতি চিত্তুপ্পাদকণ্ডাদীসু.

অকুসলনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

কুসলাব্যাকতনিদ্দেসৰণ্ণনা

২৯২. পসাদোতি সদ্ধা.

৩০৬. ‘‘অলোভো নিদানং কম্মানং সমুদযাযা’’তিআদিৰচনতো (অ. নি. ৩.৩৪) সব্যাপারানি কুসলমূলানি সঙ্খারানং নিদানানি হোন্তি, ন কম্মৰেগক্খিত্তেসু ৰিপাকেসু অলোভাদিসহগতকম্মপটিবিম্বভূতা ৰিয পৰত্তমানা অলোভাদযোতি পঞ্চৰিঞ্ঞাণেসু ৰিয নিদানরহিততা সোতপতিততাতি দট্ঠব্বা. কিরিযধম্মা কিরিযমত্তত্তা কম্মনিদানরহিতাইচ্চেৰ পরিহীনাৰিজ্জাট্ঠানা ৰেদিতব্বা.

ততিযচতুত্থৰারা অসম্ভৰতো এৰাতি কস্মা ৰুত্তং, কিং চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীনি চক্খাযতনুপচযাদীনং পচ্ছাজাতপচ্চযা ন হোন্তীতি? হোন্তি, তদুপত্থম্ভকস্স পন চিত্তসমুট্ঠানস্স অসমুট্ঠাপনং সন্ধায ‘‘অসম্ভৰতো’’তি ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. সহজাতপচ্ছাজাতৰিঞ্ঞাণস্স পন ৰসেন তদাপি ৰিঞ্ঞাণপচ্চযা নামরূপং, পচ্ছাজাতসহজাতনামস্স সহজাতপুরেজাতভূতচক্খাদিরূপস্স চ ৰসেন নামরূপপচ্চযা সল়াযতনঞ্চ লব্ভতীতি ততিযচতুত্থৰারা ন ন সম্ভৰন্তীতি.

কুসলাব্যাকতনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

অৰিজ্জামূলককুসলনিদ্দেসৰণ্ণনা

৩৩৪. সম্মোহৰসেনাতি কুসলফলে অনিচ্চাদিতায সভযে সাদুরসৰিসরুক্খবীজসদিসে তংনিব্বত্তককুসলে চ অনাদীনৰদস্সিতাৰসেন. সমতিক্কমত্থং ভাৰনা সমতিক্কমভাৰনা, তদঙ্গৰিক্খম্ভনৰসেন সমতিক্কমভূতা ৰা ভাৰনা সমতিক্কমভাৰনা.

তথা ইধ ন লব্ভন্তীতি অৰিজ্জায এৰ সঙ্খারানং অৰিগতাদিপচ্চযত্তাভাৰং সন্ধায ৰুত্তং, ৰিঞ্ঞাণাদীনং পন সঙ্খারাদযো অৰিগতাদিপচ্চযা হোন্তীতি অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারো, সঙ্খারপচ্চযা ৰিঞ্ঞাণং সঙ্খারহেতুকন্তিআদিনা যোজনা ন ন সক্কা কাতুন্তি অৰিগতচতুক্কাদীনিপি ন ইধ লব্ভন্তি. ৰিঞ্ঞাণপচ্চযা নামরূপং ৰিঞ্ঞাণসম্পযুত্তং নামন্তিআদিনা হি যথালাভযোজনায নযো দস্সিতোতি.

অৰিজ্জামূলককুসলনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

কুসলমূলকৰিপাকনিদ্দেসৰণ্ণনা

৩৪৩. ‘‘নানাক্খণিককম্মপচ্চযে পন ৰত্তব্বমেৰ নত্থী’’তি ৰুত্তং, কিং কুসলমূলং অকুসলমূলঞ্চ কম্মপচ্চযো হোতীতি? ন হোতি, কম্মপচ্চযভূতায পন চেতনায সংসট্ঠং কম্মং ৰিয পচ্চযো হোতি. তেন একীভাৰমিৰ গতত্তাতি এৰং ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. যথা কুসলাকুসলমূলেহি ৰিনা কম্মং ৰিপাকং ন জনেতীতি তানি ৰিপাকস্স পরিযাযেন উপনিস্সযোতি ৰুত্তানি, এৰং কম্মেন একীভূতানি সংসট্ঠানি হুত্ৰা কম্মজানং পচ্চযা হোন্তীতি পরিযাযেন তেসং কম্মপচ্চযতা ৰুত্তা. এসাতি এস কুসলমূলপচ্চযো অকুসলমূলপচ্চযো চাতি যোজেতব্বং.

কুসলাকুসলৰিপাকানং ৰিয কিরিযানং উপ্পাদকানি অৰিজ্জাকুসলাকুসলমূলানি চ ন হোন্তীতি আহ ‘‘উপনিস্সযতং ন লভন্তী’’তি. মনসিকারোপি জৰনৰীথিপটিপাদকমত্তত্তা কুসলাকুসলানি ৰিয অৰিজ্জং উপনিস্সযং ন করোতি, অৰিজ্জূপনিস্সযানং পন পৰত্তিঅত্থং ভৰঙ্গাৰট্টনমত্তং হোতি, পহীনাৰিজ্জানঞ্চ কিরিযানং অৰিজ্জা নেৰুপ্পাদিকা, আরম্মণমত্তমেৰ পন হোতি. এৰঞ্চ কত্ৰা ‘‘কুসলো ধম্মো অব্যাকতস্স ধম্মস্স উপনিস্সযপচ্চযেন পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ১.১.৪২৩), ‘‘ৰিপাকধম্মধম্মো নেৰৰিপাকনৰিপাকধম্মধম্মস্স উপনিস্সযপচ্চযেন পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ১.৩.১০৩) চ এৰমাদীসু কিরিযানং অকুসলা উপনিস্সযপচ্চযভাৰেন ন উদ্ধটাতি. অপিচ ‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা’’তি এতস্স ৰসেন অৰিজ্জামূলকো কুসলনযো ৰুত্তো, ‘‘সঙ্খারপচ্চযা ৰিঞ্ঞাণ’’ন্তি এতস্স ৰসেন কুসলাকুসলমূলকো ৰিপাকনযো, কিরিযানং পন নেৰ সঙ্খারগ্গহণেন, ন চ ৰিঞ্ঞাণগ্গহণেন গহণং গচ্ছতীতি তংমূলকো কিরিযানযো ন লব্ভতীতি ন ৰুত্তোতি দট্ঠব্বো.

অনেকভেদতোতি অৰিজ্জাদীনং মূলপদানং একচিত্তক্খণিকানং কিরিযন্তে পঠমনযে সহজাতাদিঅনেকপচ্চযভাৰেন গহিতত্তা তেসং পচ্চযানং ৰসেন নৰাদিমূলপদানং নযানং ৰসেন, অনেকপ্পকারতো চতুন্নং চতুক্কানং ৰসেনাতি ৰা অধিপ্পাযো. কুসলাকুসলানং পন ৰিপাকে চাতি এত্থ কুসলাকুসলেসু কুসলাকুসলানং ৰিপাকে চাতি ৰত্তব্বং. পুরিমপচ্ছিমেসু হি নযেসু যথা পচ্চযাকারো ৰুত্তো, তংদস্সনত্থং ‘‘অনেকভেদতো একধাৰা’’তি ৰুত্তং, ন চ পচ্ছিমনযে কুসলে অনেকভেদতো পচ্চযাকারো ৰুত্তো, অথ খো ‘‘একধাৰা’’তি. একধাৰাতি চ মূলপদেকপচ্চযতাৰসেন, একস্সেৰ ৰা নযস্স ৰসেন একপ্পকারেনাতি অত্থো, পঠমচতুক্কস্সেৰ ৰসেনাতি ৰা অধিপ্পাযো. ধম্মপচ্চযভেদেতি অৰিজ্জাদীনং ধম্মানং পচ্চযভাৰভেদে জরামরণাদীনং ধম্মানং জাতিআদিপচ্চযভেদে, তংতংচিত্তুপ্পাদসমযপরিচ্ছিন্নানং ৰা ফস্সাদীনং ধম্মানং একক্খণিকাৰিজ্জাদিপচ্চযভেদে. পরিযত্তিআদীনং কমো পরিযত্তি…পে… পটিপত্তিক্কমো. পচ্চযাকারে হি পাল়িপরিযাপুণনতদত্থসৰনপাল়িঅত্থচিন্তনানি ‘‘জরামরণং অনিচ্চং সঙ্খতং…পে… নিরোধধম্ম’’ন্তিআদিনা ভাৰনাপটিপত্তি চ কমেন কাতব্বাতি কম-গ্গহণং করোতি. ততোতি ঞাণপ্পভেদজনকতো কমতো. অঞ্ঞং করণীযতরং নত্থি. তদাযত্তা হি দুক্খন্তকিরিযাতি.

কুসলমূলকৰিপাকনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

পটিচ্চসমুপ্পাদৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৭. সতিপট্ঠানৰিভঙ্গো

১. সুত্তন্তভাজনীযং

উদ্দেসৰারৰণ্ণনা

৩৫৫. তযো সতিপট্ঠানাতি সতিপট্ঠান-সদ্দস্স অত্থুদ্ধারং করোতি, ন ইধ পাল়িযং ৰুত্তস্স সতিপট্ঠান-সদ্দস্স অত্থদস্সনং. আদীসু হি সতিগোচরোতি আদি-সদ্দেন ‘‘ফস্সসমুদযা ৰেদনানং সমুদযো, নামরূপসমুদযা চিত্তস্স সমুদযো, মনসিকারসমুদযা ধম্মানং সমুদযো’’তি (সং. নি. ৫.৪০৮) সতিপট্ঠানন্তি ৰুত্তানং সতিগোচরানং দীপকে সুত্তপ্পদেসে সঙ্গণ্হাতি. এৰং পটিসম্ভিদাপাল়িযম্পি অৰসেসপাল়িপ্পদেসদস্সনত্থো আদি-সদ্দো দট্ঠব্বো. দানাদীনিপি করোন্তস্স রূপাদীনি কসিণাদীনি চ সতিযা ঠানং হোতীতি তংনিৰারণত্থমাহ ‘‘পধানং ঠান’’ন্তি. -সদ্দো হি পধানত্থদীপকোতি অধিপ্পাযো.

অরিযোতি অরিযং সেট্ঠং সম্মাসম্বুদ্ধমাহ. এত্থাতি এতস্মিং সল়াযতনৰিভঙ্গসুত্তেতি অত্থো. সুত্তেকদেসেন হি সুত্তং দস্সেতি. তত্থ হি –

‘‘তযো সতিপট্ঠানা যদরিযো…পে… অরহতীতি ইতি খো পনেতং ৰুত্তং, কিঞ্চেতং পটিচ্চ ৰুত্তং? ইধ, ভিক্খৰে, সত্থা সাৰকানং ধম্মং দেসেতি অনুকম্পকো হিতেসী অনুকম্পং উপাদায ‘ইদং ৰো হিতায ইদং ৰো সুখাযা’তি. তস্স সাৰকা ন সুস্সূসন্তি, ন সোতং ওদহন্তি, ন অঞ্ঞা চিত্তং উপট্ঠাপেন্তি, ৰোক্কম্ম চ সত্থুসাসনা ৰত্তন্তি. তত্র, ভিক্খৰে, তথাগতো ন চেৰ অনত্তমনো হোতি, ন চ অনত্তমনতং পটিসংৰেদেতি, অনৰস্সুতো চ ৰিহরতি সতো সম্পজানো. ইদং, ভিক্খৰে, পঠমং সতিপট্ঠানং. যদরিযো…পে… অরহতি.

‘‘পুন চপরং ভিক্খৰে সত্থা…পে… ইদং ৰো সুখাযাতি. তস্স একচ্চে সাৰকা ন সুস্সূসন্তি…পে… ৰত্তন্তি. একচ্চে সাৰকা সুস্সূসন্তি …পে… ন চ ৰোক্কম্ম সত্থুসাসনা ৰত্তন্তি. তত্র, ভিক্খৰে, তথাগতো ন চেৰ অত্তমনো হোতি, ন চ অত্তমনতং পটিসংৰেদেতি. ন চেৰ অনত্তমনো হোতি, ন চ অনত্তমনতং পটিসংৰেদেতি. অত্তমনতঞ্চ অনত্তমনতঞ্চ তদুভযং অভিনিৰজ্জেত্ৰা উপেক্খকো চ ৰিহরতি সতো সম্পজানো. ইদং, ভিক্খৰে, দুতিযং…পে….

‘‘পুন চপরং…পে… সুখাযাতি. তস্স সাৰকা সুস্সূসন্তি…পে… ৰত্তন্তি. তত্র, ভিক্খৰে, তথাগতো অত্তমনো চেৰ হোতি, অত্তমনতঞ্চ পটিসংৰেদেতি, অনৰস্সুতো চ ৰিহরতি সতো সম্পজানো. ইদং, ভিক্খৰে, ততিয’’ন্তি (ম. নি. ৩.৩১১) –

এৰং পটিঘানুনযেহি অনৰস্সুততা, নিচ্চং উপট্ঠিতসতিতা, তদুভযৰীতিৰত্ততা সতিপট্ঠানন্তি ৰুত্তা. বুদ্ধানমেৰ কির নিচ্চং উপট্ঠিতসতিতা হোতি, ন পচ্চেকবুদ্ধাদীনন্তি.

-সদ্দো আরম্ভং জোতেতি, আরম্ভো চ পৰত্তীতি কত্ৰা আহ ‘‘পৰত্তযিতব্বতোতি অত্থো’’তি. সতিযা করণভূতায পট্ঠানং পট্ঠাপেতব্বং সতিপট্ঠানং. অন-সদ্দঞ্হি বহুলং-ৰচনেন কম্মত্থং ইচ্ছন্তি সদ্দৰিদূ, তথেৰ কত্তুঅত্থম্পি ইচ্ছন্তীতি পুন ততিযনযে ‘‘পতিট্ঠাতীতি পট্ঠান’’ন্তি ৰুত্তং. তত্থ -সদ্দো ভুসত্থং পক্খন্দনং দীপেতীতি ‘‘ওক্কন্তিত্ৰা পক্খন্দিত্ৰা ৰত্ততীতি অত্থো’’তি আহ. পুন ভাৰত্থে সতি-সদ্দং পট্ঠান-সদ্দঞ্চ ৰণ্ণেন্তো ‘‘অথ ৰা’’তিআদিমাহ. তেন পুরিমত্থে সতি-সদ্দো পট্ঠান-সদ্দো চ কত্তুঅত্থোতি ৰিঞ্ঞাযতি.

ৰিসেসেন কাযো চ ৰেদনা চ অস্সাদস্স কারণন্তি তপ্পহানত্থং তেসং তণ্হাৰত্থূনং ওল়ারিকসুখুমানং অসুভদুক্খতাদস্সনানি মন্দতিক্খপঞ্ঞেহি তণ্হাচরিতেহি সুকরানীতি তানি তেসং ৰিসুদ্ধিমগ্গোতি ৰুত্তানি, এৰং দিট্ঠিযা ৰিসেসকারণেসু চিত্তধম্মেসু অনিচ্চানত্ততাদস্সনানি নাতিপভেদাতিপভেদগতেসু তেসু তপ্পহানত্থং মন্দতিক্খানং দিট্ঠিচরিতানং সুকরানীতি তেসং তানি ৰিসুদ্ধিমগ্গোতি. তিক্খো সমথযানিকো ওল়ারিকারম্মণং পরিগ্গণ্হন্তো তত্থ অট্ঠত্ৰা ঝানং সমাপজ্জিত্ৰা ৰুট্ঠায ৰেদনং পরিগ্গণ্হাতীতি আহ ‘‘ওল়ারিকারম্মণে অসণ্ঠহনতো’’তি. ৰিপস্সনাযানিকস্স সুখুমে চিত্তে ধম্মেসু চ চিত্তং পক্খন্দতীতি তদনুপস্সনানং তংৰিসুদ্ধিমগ্গতা ৰুত্তা.

তেসং তত্থাতি এত্থ তত্থ-সদ্দস্স পহানত্থন্তি এতেন যোজনা. পঞ্চ কামগুণা সৰিসেসা কাযে লব্ভন্তীতি ৰিসেসেন কাযো কামোঘস্স ৰত্থু, ভৰে সুখগ্গহণৰসেন ভৰস্সাদো হোতীতি ভৰোঘস্স ৰেদনা, সন্ততিঘনগ্গহণৰসেন চিত্তে অত্তাভিনিৰেসো হোতীতি দিট্ঠোঘস্স চিত্তং, ধম্মৰিনিব্ভোগস্স ধম্মানং ধম্মমত্ততায চ দুপ্পটিৰিজ্ঝত্তা সম্মোহো হোতীতি অৰিজ্জোঘস্স ধম্মা, তস্মা তেসু তেসং পহানত্থং চত্তারোৰ ৰুত্তা, দুক্খায ৰেদনায পটিঘানুসযো অনুসেতীতি দুক্খদুক্খৰিপরিণামদুক্খসঙ্খারদুক্খভূতা ৰেদনা ৰিসেসেন ব্যাপাদকাযগন্থস্স ৰত্থু, চিত্তে নিচ্চগ্গহণৰসেন সস্সতস্স অত্তনো সীলেন সুদ্ধীতিআদিপরামসনং হোতীতি সীলব্বতপরামাসস্স চিত্তং, নামরূপপরিচ্ছেদেন ভূতং ভূততো অপস্সন্তস্স ভৰৰিভৰদিট্ঠিসঙ্খাতো ইদংসচ্চাভিনিৰেসো হোতীতি তস্স ধম্মা…পে… সুখৰেদনাস্সাদৰসেন পরলোকনিরপেক্খো ‘‘নত্থি দিন্ন’’ন্তিআদিপরামাসং উপ্পাদেতীতি দিট্ঠুপাদানস্স ৰেদনা. সন্ততিঘনগ্গহণৰসেন সরাগাদিচিত্তে সম্মোহো হোতীতি মোহাগতিযা চিত্তং, ধম্মসভাৰানৰবোধেন ভযং হোতীতি ভযাগতিযা ধম্মা…পে… অৰুত্তানং ৰুত্তনযেন ৰত্থুভাৰো যোজেতব্বো.

‘‘আহারসমুদযা কাযসমুদযো, ফস্সসমুদযা ৰেদনাসমুদযো (সং. নি. ৫.৪০৮), সঙ্খারপচ্চযা ৰিঞ্ঞাণং, ৰিঞ্ঞাণপচ্চযা নামরূপ’’ন্তি (ম. নি. ৩.১২৬; সং. নি. ২.১; উদা. ১) ৰচনতো কাযাদীনং সমুদযভূতা কবল়ীকারাহারফস্সমনোসঞ্চেতনাৰিঞ্ঞাণাহারা কাযাদিপরিজাননেন পরিঞ্ঞাতা হোন্তীতি আহ ‘‘চতুব্বিধাহারপরিঞ্ঞত্থ’’ন্তি. পকরণনযোতি তম্বপণ্ণিভাসায ৰণ্ণনানযো. নেত্তিপেটকপ্পকরণে ধম্মকথিকানং যোজনানযোতিপি ৰদন্তি.

সরণৰসেনাতি কাযাদীনং কুসলাদিধম্মানঞ্চ ধারণতাৰসেন. সরন্তি গচ্ছন্তি এতাযাতি সতীতি ইমস্মিং অত্থে একত্তে নিব্বানে সমাগমো একত্তসমোসরণং. এতদেৰ হি দস্সেতুং ‘‘যথা হী’’তিআদিমাহ. একনিব্বানপ্পৰেসহেতুভূতো ৰা সমানতায একো সতিপট্ঠানসভাৰো একত্তং, তত্থ সমোসরণং তংসভাগতা একত্তসমোসরণং. একনিব্বানপ্পৰেসহেতুভাৰং পন দস্সেতুং ‘‘যথা হী’’তিআদিমাহ. এতস্মিং অত্থে সরণেকত্তসমোসরণানি সহ সতিপট্ঠানেকভাৰস্স কারণত্তেন ৰুত্তানীতি দট্ঠব্বানি, পুরিমস্মিং ৰিসুং. সরণৰসেনাতি ৰা গমনৰসেনাতি অত্থে সতি তদেৰ গমনং সমোসরণন্তি সমোসরণে ৰা সতি-সদ্দত্থৰসেন অৰুচ্চমানে ধারণতাৰ সতীতি সতি-সদ্দত্থন্তরাভাৰা পুরিমং সতিভাৰস্স কারণং, পচ্ছিমং একভাৰস্সাতি নিব্বানসমোসরণেপি সহিতানেৰ তানি সতিপট্ঠানেকভাৰস্স কারণানি.

চুদ্দসৰিধেনাতি ইদং মহাসতিপট্ঠানসুত্তে (দী. নি. ২.৩৭২ আদযো; ম. নি. ১.১০৫ আদযো) ৰুত্তানং আনাপানপব্বাদীনং ৰসেন. তথা পঞ্চৰিধেন ধম্মানুপস্সনন্তি এত্থাপি দট্ঠব্বং. এত্থ চ উট্ঠানকভণ্ডসদিসতা তংতংসতিপট্ঠানভাৰনানুভাৰস্স দট্ঠব্বা. ভিক্খুগোচরা হি এতে. ৰুত্তঞ্হি ‘‘গোচরে, ভিক্খৰে, চরথ সকে পেত্তিকে ৰিসযে’’তিআদি (সং. নি. ৫.৩৭২; দী. নি. ৩.৮০).

কাযানুপস্সনাদিপটিপত্তিযা ভিক্খু হোতীতি ভিক্খুং ‘‘কাযানুপস্সী ৰিহরতী’’তিআদিনা দস্সেতি ভিক্খুম্হি তংনিযমতো. তেনাহ ‘‘পটিপত্তিযা ৰা ভিক্খুভাৰদস্সনতো’’তি.

সমং চরেয্যাতি কাযাদিৰিসমচরিযং পহায কাযাদীহি সমং চরেয্য. রাগাদিৰূপসমেন সন্তো, ইন্দ্রিযদমনেন দন্তো, চতুমগ্গনিযমেন নিযতো, সেট্ঠচারিতায ব্রহ্মচারী. কাযদণ্ডাদিওরোপনেন নিধায দণ্ডং. সো এৰরূপো বাহিতপাপসমিতপাপভিন্নকিলেসতাহি ব্রাহ্মণাদিসমঞ্ঞো ৰেদিতব্বো.

কাযানুপস্সনাউদ্দেসৰণ্ণনা

অসম্মিস্সতোতি ৰেদনাদযোপি এত্থ সিতা, এত্থ পটিবদ্ধাতি কাযে ৰেদনাদিঅনুপস্সনাপসঙ্গেপি আপন্নে তদমিস্সতোতি অত্থো. অৰযৰীগাহসমঞ্ঞাতিধাৰনসারাদানাভিনিৰেসনিসেধনত্থং কাযং অঙ্গপচ্চঙ্গেহি, তানি চ কেসাদীহি, কেসাদিকে চ ভূতুপাদাযরূপেহি ৰিনিব্ভুজ্জন্তো ‘‘তথা ন কাযে’’তিআদিমাহ. পাসাদাদিনগরাৰযৰসমূহে অৰযৰীৰাদিনোপি অৰযৰীগাহং ন করোন্তি. নগরং নাম কোচি অত্থো অত্থীতি পন কেসঞ্চি সমঞ্ঞাতিধাৰনং সিযাতি ইত্থিপুরিসাদিসমঞ্ঞাতিধাৰনে নগরনিদস্সনং ৰুত্তং.

যং পস্সতি ইত্থিং ৰা পুরিসং ৰা, ননু চক্খুনা ইত্থিপুরিসদস্সনং নত্থীতি? সচ্চং নত্থি, ‘‘ইত্থিং পস্সামি, পুরিসং পস্সামী’’তি পন পৰত্তসঞ্ঞায ৰসেন ‘‘যং পস্সতী’’তি ৰুত্তং. মিচ্ছাদস্সনে ৰা দিট্ঠিযা যং পস্সতি, ন তং দিট্ঠং, তং রূপাযতনং ন হোতি, রূপাযতনং ৰা তং ন হোতীতি অত্থো. অথ ৰা তং কেসাদিভূতুপাদাযসমূহসঙ্খাতং দিট্ঠং ন হোতি, দিট্ঠং ৰা যথাৰুত্তং ন হোতীতি অত্থো. যং দিট্ঠং তং ন পস্সতীতি যং রূপাযতনং, কেসাদিভূতুপাদাযসমূহসঙ্খাতং ৰা দিট্ঠং, তং পঞ্ঞাচক্খুনা ভূততো ন পস্সতীতি অত্থো.

ন অঞ্ঞধম্মানুপস্সীতি ন অঞ্ঞসভাৰানুপস্সী, অসুভাদিতো অঞ্ঞাকারানুপস্সী ন হোতীতি ৰুত্তং হোতি. পথৰীকাযন্তি কেসাদিপথৰিং ধম্মসমূহত্তা কাযোতি ৰদতি, লক্খণপথৰিমেৰ ৰা অনেকপ্পভেদসকলসরীরগতং পুব্বাপরিযভাৰেন পৰত্তমানং সমূহৰসেন গহেত্ৰা কাযোতি ৰদতি, এৰং অঞ্ঞত্থাপি.

অজ্ঝত্তবহিদ্ধাতি অজ্ঝত্তবহিদ্ধাধম্মানং ঘটিতারম্মণং একতো আরম্মণভাৰো নত্থীতি অত্থো, অজ্ঝত্তবহিদ্ধা ধম্মা ৰা ঘটিতারম্মণং ইদং নত্থীতি অত্থো. তীসু ভৰেসু কিলেসানন্তি ভৰত্তযৰিসযানং কিলেসানন্তি অত্থো.

সব্বত্থিকন্তি সব্বত্থ ভৰং. সব্বস্মিং লীনে উদ্ধটে চ চিত্তে ইচ্ছিতব্বত্তা, সব্বে ৰা লীনে উদ্ধটে চ ভাৰেতব্বা বোজ্ঝঙ্গা অত্থিকা এতাযাতি সব্বত্থিকা. অন্তোসঙ্খেপোতি অন্তোওলীযনা কোসজ্জন্তি অত্থো.

অৰিসেসেন দ্ৰীহিপি নীৰরণপ্পহানং ৰুত্তন্তি কত্ৰা পুন একেকেন ৰুত্তপ্পহানৰিসেসং দস্সেতুং ‘‘ৰিসেসেনা’’তি আহ, ‘‘ৰিনেয্য নীৰরণানী’’তি অৰত্ৰা অভিজ্ঝাদোমনস্সৰিনযস্স ৰা পযোজনং দস্সেন্তো ‘‘ৰিসেসেনা’’তিআদিমাহ. কাযানুপস্সনাভাৰনায উজুৰিপচ্চনীকানং অনুরোধৰিরোধাদীনং পহানদস্সনঞ্হি এতস্স পযোজনন্তি. কাযভাৰনাযাতি কাযানুপস্সনাভাৰনা অধিপ্পেতা. তেনাতি অনুরোধাদিপ্পহানৰচনেন.

সব্বত্থিককম্মট্ঠানং বুদ্ধানুস্সতি মেত্তা মরণস্সতি অসুভভাৰনা চ. সতিসম্পজঞ্ঞেন এতেন যোগিনা পরিহরিযমানং তং সব্বত্থিককম্মট্ঠানং ৰুত্তং সতিসম্পজঞ্ঞবলেন অৰিচ্ছিন্নস্স তস্স পরিহরিতব্বত্তা, সতিযা ৰা সমথো ৰুত্তো সমাধিক্খন্ধসঙ্গহিতত্তা.

কাযানুপস্সনাউদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ৰেদনানুপস্সনাদিউদ্দেসৰণ্ণনা

কেৰলং পনিধাতিআদিনা ইধ এত্তকং ৰেদিতব্বন্তি ৰেদিতব্বং পরিচ্ছেদং দস্সেতি. অদ্দমদক্খীতি দ্ৰেপি একত্থা. সম্মদ্দসোতি সম্মা পস্সকো.

সুখদুক্খতোপি চাতি সুখাদীনং ঠিতিৰিপরিণামঞাণসুখতায, ৰিপরিণামট্ঠিতিঅঞ্ঞাণদুক্খতায চ ৰুত্তত্তা তিস্সোপি চ সুখতো তিস্সোপি চ দুক্খতো অনুপস্সিতব্বাতি অত্থো.

রূপাদিআরম্মণছন্দাদিঅধিপতিঞাণাদিসহজাতকামাৰচরাদিভূমিনানত্তভেদানং কুসলাকুসলতব্বিপাককিরিযানানত্তভেদস্স চ আদি-সদ্দেন সসঙ্খারিকাসঙ্খারিকসৰত্থুকাৰত্থুকাদিনানত্তভেদানঞ্চ ৰসেনাতি যোজেতব্বং. সুঞ্ঞতাধম্মস্সাতি ‘‘ধম্মা হোন্তি, খন্ধা হোন্তী’’তিআদিনা (ধ. স. ১২১) সুঞ্ঞতাৰারে আগতসুঞ্ঞতাসভাৰস্স ৰসেন. কামঞ্চেত্থাতিআদিনা পুব্বে পহীনত্তা পুন পহানং ন ৰত্তব্বন্তি চোদনং দস্সেতি, মগ্গচিত্তক্খণে ৰা একত্থ পহীনং সব্বত্থ পহীনং হোতীতি ৰিসুং ৰিসুং ন ৰত্তব্বন্তি. তত্থ পুরিমচোদনায নানাপুগ্গলপরিহারো, পচ্ছিমায নানাচিত্তক্খণিকপরিহারো. লোকিযভাৰনায হি কাযে পহীনং ন ৰেদনাদীসু ৰিক্খম্ভিতং হোতি. যদিপি ন পৰত্তেয্য, ন পটিপক্খভাৰনায তত্থ সা অভিজ্ঝাদোমনস্সস্স অপ্পৰত্তি হোতীতি পুন তপ্পহানং ৰত্তব্বমেৰাতি. উভযত্থ ৰা উভযং সম্ভৰতো যোজেতব্বং. একত্থ পহীনং সেসেসুপি পহীনং হোতীতি মগ্গসতিপট্ঠানভাৰনং, লোকিযভাৰনায ৰা সব্বত্থ অপ্পৰত্তিমত্তং সন্ধায ৰুত্তং. ‘‘পঞ্চপি খন্ধা লোকো’’তি হি চতূসুপি ৰুত্তন্তি.

ৰেদনানুপস্সনাদিউদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

উদ্দেসৰারৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

কাযানুপস্সনানিদ্দেসৰণ্ণনা

৩৫৬. সব্বপ্পকারৰচনেন উদ্দেসে দস্সিতা অজ্ঝত্তাদিঅনুপস্সনা পকারা চ গহিতা. তত্থ অন্তোগধা চুদ্দস পকারা, কাযগতাসতিসুত্তে ৰুত্তা কেসাদিৰণ্ণকসিণারম্মণচতুক্কজ্ঝানপ্পকারা, লোকিযাদিপ্পকারা চাতি তেপি গহিতা এৰ. নিদ্দেসে হি একপ্পকারনিদ্দেসেন নিদস্সনমত্তং কতন্তি, সব্বপ্পকারগ্গহণঞ্চ বাহিরেসুপি একদেসসম্ভৰতো কতন্তি দট্ঠব্বং.

তিরিযং তচপরিচ্ছিন্নন্তি এত্থ ননু কেসলোমনখানং অতচপরিচ্ছিন্নতা তচস্স চ অত্থীতি? যদিপি অত্থি, তচপরিচ্ছিন্নবহুলতায পন তচপরিচ্ছিন্নতা ন ন হোতি কাযস্সাতি এৰং ৰুত্তং. তচো পরিযন্তো অস্সাতি তচপরিযন্তোতি ৰুত্তোতি এতেন পন ৰচনেন কাযেকদেসভূতো তচো গহিতো এৰ. তপ্পটিবদ্ধা চ কেসাদযো তদনুপৰিট্ঠমূলা তচপরিযন্তাৰ হোন্তীতি দ্ৰত্তিংসাকারসমূহো সব্বোপি কাযো তচপরিযন্তোতি ৰুত্তোতি ৰেদিতব্বো.

‘‘পূরং নানপ্পকারস্সা’’তি ৰুত্তং, কে পন তে পকারা? যেহি নানপ্পকারং অসুচি ৰুত্তন্তি কেসা লোমাতিআদি ৰুত্তন্তি ইমমত্থং দীপেন্তো আহ ‘‘এতে কেসাদযো আকারা’’তি. আকারা পকারাতি হি একো অত্থো.

নিসিন্নস্স যাৰ অপরিপ্ফন্দনিসজ্জামূলকং দুক্খং উপ্পজ্জতি, যাৰতা উট্ঠাতি ৰা, তাৰ একো নিসজ্জৰারো. যেন ৰিধিনা উগ্গহে কুসলো হোতি, সো সত্তৰিধো ৰিধি ‘‘উগ্গহকোসল্ল’’ন্তি ৰুচ্চতি, তংনিব্বত্তং ৰা ঞাণং.

পথৰীধাতুবহুলভাৰতো মত্থলুঙ্গস্স করীসাৰসানে তন্তিআরোপনমাহ. এত্থ পন মংসং…পে… ৰক্কং…পে… কেসাতি এৰং ৰক্কপঞ্চকাদীসু অনুলোমসজ্ঝাযং ৰত্ৰা পটিলোমসজ্ঝাযো পুরিমেহি সম্বন্ধো ৰুত্তো. স্ৰাযং যে পরতো ৰিসুং তিপঞ্চাহং, পুরিমেহি একতো তিপঞ্চাহন্তি ছপঞ্চাহং সজ্ঝাযা ৰক্খমানা, তেসু আদিঅন্তদস্সনৰসেন ৰুত্তোতি দট্ঠব্বো. অনুলোমপটিলোমসজ্ঝাযেপি হি পটিলোমসজ্ঝাযো অন্তিমোতি. সজ্ঝাযপ্পকারন্তরং ৰা এতম্পীতি ৰেদিতব্বং. হত্থসঙ্খলিকা অঙ্গুলিপন্তি. লক্খণপটিৰেধস্সাতি অসুভলক্খণপটিৰেধস্স, ধাতুলক্খণপটিৰেধস্স ৰা.

অত্তনো ভাগো সভাগো, সভাগেন পরিচ্ছেদো সভাগপরিচ্ছেদো, হেট্ঠুপরিতিরিযন্তেহি সককোট্ঠাসিককেসন্তরাদীহি চ পরিচ্ছেদোতি অত্থো.

ধাতুৰিভঙ্গো (ম. নি. ৩.৩৪২ আদযো) পুক্কুসাতিসুত্তং. সাধারণৰসেনাতি এত্তকেনেৰ সিদ্ধে সব্ব-গ্গহণং ৰণ্ণকসিণৰসেন চতুক্কজ্ঝানিকসমথসাধারণত্তস্স চ দস্সনত্থং.

ওক্কমনৰিস্সজ্জনন্তি পটিপজ্জিতব্বৰজ্জেতব্বে মগ্গেতি অত্থো. বহিদ্ধা পুথুত্তারম্মণেতি এত্থ কাযানুপস্সনং হিত্ৰা সুভাদিৰসেন গয্হমানা কেসাদযোপি বহিদ্ধা পুথুত্তারম্মণানেৰাতি ৰেদিতব্বা. উক্কুট্ঠুক্কট্ঠিট্ঠানেযেৰ উট্ঠহিত্ৰাতি পুব্বে ৰিয একত্থ কতায উক্কুট্ঠিযা কমেন সব্বতালেসু পতিত্ৰা উট্ঠহিত্ৰা পরিযন্ততালং আদিতালঞ্চ অগন্ত্ৰা ততো ততো তত্থ তত্থেৰ কতায উক্কুট্ঠিযা উট্ঠহিত্ৰাতি অত্থো.

অধিচিত্তন্তি সমথৰিপস্সনাচিত্তং. অনুযুত্তেনাতি যুত্তপযুত্তেন, ভাৰেন্তেনাতি অত্থো. সমাধিনিমিত্তং উপলক্খণাকারো সমাধিযেৰ. মনসি কাতব্বন্তি চিত্তে কাতব্বং, উপ্পাদেতব্বন্তি অত্থো. সমাধিকারণং ৰা আরম্মণং সমাধিনিমিত্তং আৰজ্জিতব্বন্তি অত্থো. ঠানং অত্থীতি ৰচনসেসো, তং চিত্তং কোসজ্জায সংৰত্তেয্য, এতস্স সংৰত্তনস্স কারণং অত্থীতি অত্থো. তং ৰা মনসিকরণং চিত্তং কোসজ্জায সংৰত্তেয্যাতি এতস্স ঠানং কারণন্তি অত্থো. ন চ পভঙ্গূতি কম্মনিযভাৰূপগমনেন চ পভিজ্জনসভাৰন্তি অত্থো.

আলিম্পেতীতি আদীপেতি জালেতি. তঞ্চাতি তং পিল়ন্ধনৰিকতিসঙ্খাতং অত্থং পযোজনং. অস্সাতি সুৰণ্ণকারস্স অনুভোতি সম্ভোতি সাধেতি. অস্স ৰা সুৰণ্ণস্স তং অত্থং সুৰণ্ণকারো অনুভোতি পাপুণাতি.

অভিঞ্ঞায ইদ্ধিৰিধাদিঞাণেন সচ্ছিকরণীযস্স ইদ্ধিৰিধপচ্চনুভৰনাদিকস্স অভিঞ্ঞাসচ্ছিকরণীযস্স. পচ্চক্খং যস্স অত্থি, সো সক্খি, সক্খিনো ভব্বতা সক্খিভব্বতা, সক্খিভৰনতাতি ৰুত্তং হোতি. সক্খি চ সো ভব্বো চাতি ৰা সক্খিভব্বো. অযঞ্হি ইদ্ধিৰিধাদীনং ভব্বো, তত্থ চ সক্খীতি সক্খিভব্বো, তস্স ভাৰো সক্খিভব্বতা, তং পাপুণাতি. আযতনেতি পুব্বহেতাদিকে কারণে সতি.

সীতিভাৰন্তি নিব্বানং, কিলেসদরথৰূপসমং ৰা. সম্পহংসেতীতি সমপৰত্তং চিত্তং তথাপৰত্তিযা পঞ্ঞায তোসেতি উত্তেজেতি. যদা ৰা নিরস্সাদং চিত্তং ভাৰনায ন পক্খন্দতি, তদা জাতিআদীনি সংৰেগৰত্থূনি পচ্চৰেক্খিত্ৰা সম্পহংসেতি সমুত্তেজেতি.

তিরিযং অঞ্ঞমঞ্ঞেন পরিচ্ছিন্না, কথং? দ্ৰে কেসা একতো নত্থীতি. আসযোতি নিস্সযো, পচ্চযোতি অত্থো.

নখা তিরিযং অঞ্ঞমঞ্ঞেন পরিচ্ছিন্নাতি ৰিসুং ৰৰত্থিততং সন্ধায ৰুত্তং. তমেৰ হি অত্থং দস্সেতুং ‘‘দ্ৰে নখা একতো নত্থী’’তি আহাতি.

সুখুমম্পীতি যথাৰুত্তওল়ারিকচম্মতো সুখুমং অন্তোমুখচম্মাদি. কোট্ঠাসেসু ৰা তচেন পরিচ্ছিন্নত্তা যং দুরুপলক্খণীযং, তং ‘‘সুখুম’’ন্তি ৰুত্তং. তঞ্হি ৰুত্তনযেন তচং ৰিৰরিত্ৰা পস্সন্তস্স পাকটং হোতীতি.

তালগুল়পটলং নাম পক্কতালফললসিকং তালপট্টিকায লিম্পিত্ৰা সুক্খাপেত্ৰা উদ্ধরিত্ৰা গহিতপটলং.

এৰং তিমত্তানীতি এৰং-মত্ত-সদ্দেহি গোপ্ফকট্ঠিকাদীনি অৰুত্তানিপি দস্সেতীতি ৰেদিতব্বং. কীল়াগোল়কানি সুত্তেন বন্ধিত্ৰা অঞ্ঞমঞ্ঞং ঘট্টেত্ৰা কীল়নগোল়কানি.

তত্থ জঙ্ঘট্ঠিকস্স পতিট্ঠিতট্ঠানন্তি জণ্ণুকট্ঠিম্হি পৰিসিত্ৰা ঠিতট্ঠানন্তি অধিপ্পাযো. তেন অট্ঠিনা পতিট্ঠিতট্ঠানং যং কটিট্ঠিনো, তং অগ্গছিন্নমহাপুন্নাগফলসদিসং. সীসকপট্টৰেঠকং ৰেঠেত্ৰা ঠপিতসীসমযং পট্টকং. সুত্তকন্তনসলাকাৰিদ্ধা গোল়কা ৰট্টনাতি ৰুচ্চন্তি, ৰট্টনানং আৰলি ৰট্টনাৰলি. অৰলেখনসত্থকং উচ্ছুতচাৰলেখনসত্থকং.

ৰক্কভাগেন পরিচ্ছিন্নন্তি ৰক্কপরিযন্তভাগেন পরিচ্ছিন্নং.

সক্খরসুধাৰণ্ণন্তি মরুম্পেহি কতসুধাৰণ্ণং. ‘‘সেতসক্খরসুধাৰণ্ণ’’ন্তি চ পাঠং ৰদন্তি, সেতসক্খরাৰণ্ণং সুধাৰণ্ণঞ্চাতি অত্থো.

যত্থ অন্নপানং নিপতিত্ৰা তিট্ঠতীতি সম্বন্ধো.

ৰিসমচ্ছিন্নকলাপো ৰিসমং উদকং পগ্ঘরতি, এৰমেৰ সরীরং কেসকূপাদিৰিৰরেহি উপরি হেট্ঠা তিরিযঞ্চ ৰিসমং পগ্ঘরতীতি দস্সেতুং ৰিসমচ্ছিন্ন-গ্গহণং করোতি.

অতিকটুকঅচ্চুণ্হাদিকো ৰিসভাগাহারো উণ্হকালে পৰত্তমানানং ধাতূনং ৰিসভাগত্তা.

একত্তারম্মণবলেনেৰ ৰাতি ৰিক্খম্ভিতনীৰরণেন সুসমাহিতচিত্তেন উপট্ঠিতস্স নানারম্মণৰিপ্ফন্দনৰিরহেন একসভাৰস্স আরম্মণস্স ৰসেন. তঞ্হি একত্তারম্মণং উপট্ঠহমানমেৰ অত্তনি অভিরতিং, সাতিসযং ফরণপীতিং, ইট্ঠাকারানুভৰনঞ্চ সোমনস্সং উপ্পাদেতি. ন হি অভিরতিসোমনস্সেহি ৰিনা অনতিক্কন্তপীতিসুখস্স একত্তুপট্ঠানং অত্থীতি.

অৰিসেসতো পন সাধারণৰসেনাতি পটিকূলধাতুৰণ্ণৰিসেসং অকত্ৰা সমথৰিপস্সনাসাধারণৰসেনাতি অত্থো. তিৰিধেনাতি অনুলোমাদিনা ৰক্খমানেন. ছ মাসেতি অদ্ধমাসে ঊনেপি মাসপরিচ্ছেদেন পরিচ্ছিজ্জমানে সজ্ঝাযে ছ মাসা পরিচ্ছেদকা হোন্তীতি কত্ৰা ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং. পরিচ্ছিজ্জমানস্স মাসন্তরগমননিৰারণঞ্হি ছমাসগ্গহণং, ন সকলছমাসে পরিৰত্তদস্সনত্থং. আচরিযাতি অট্ঠকথাচরিযা.

লক্খণন্তি ধাতুপটিকূললক্খণং. জনং ন অরহন্তীতি অজঞ্ঞা, জনে পৰেসেতুং অযুত্তা জিগুচ্ছনীযাতি ৰুত্তং হোতি.

পটিপাটিযা অট্ঠীনীতি পটিপাটিযা অট্ঠীনি কোটিযা ঠিতানি. ন এত্থ কোচি অত্তা নাম অত্থি, অট্ঠীনি এৰ অট্ঠিপুঞ্জমত্তো এৰাযং সঙ্ঘাটোতি দস্সেতি. অনেকসন্ধিযমিতোতি অনেকেহি সন্ধীহি যমিতো সম্বদ্ধো সো অট্ঠিপুঞ্জোতি দস্সেতি. ন কেহিচীতি যমেন্তং অত্তানং পটিসেধেতি. চোদিতো জরায মরণাভিমুখগমনেন চোদিতো.

মহাভূতং উপাদারূপেন পরিচ্ছিন্নং ‘‘নীলং পীতং সুগন্ধং দুগ্গন্ধ’’ন্তিআদিনা. উপাদারূপং মহাভূতেন তন্নিস্সিতস্স তস্স ততো বহি অভাৰা. ছাযাতপানং আতপপচ্চযছাযুপ্পাদকভাৰো অঞ্ঞমঞ্ঞপরিচ্ছেদকতা. রূপক্খন্ধস্স পরিগ্গহিতত্তা তদন্তোগধানং চক্খাদিআযতনদ্ৰারানং ৰসেন তংতংদ্ৰারিকা অরূপিনো খন্ধা পাকটা হোন্তি, আযতনানি চ দ্ৰারানি চ আযতনদ্ৰারানীতি ৰা অত্থো. তেন রূপাযতনাদীনঞ্চ ৰসেনাতি ৰুত্তং হোতি.

সপ্পচ্চযাতি সপ্পচ্চযভাৰা, পচ্চযাযত্তং হুত্ৰা নিব্বত্তন্তি ৰুত্তং হোতি. সমানো ৰা সদিসো যুত্তো পচ্চযো সপ্পচ্চযো, তস্মা সপ্পচ্চযা.

এত্তকোতি যথাৰুত্তেন আকারেন পগুণো কোট্ঠাসো. উগ্গহোৰ উগ্গহসন্ধি. ৰণ্ণাদিমুখেন হি উপট্ঠানং এত্থ সন্ধীযতি সম্বজ্ঝতীতি ‘‘সন্ধী’’তি ৰুচ্চতি.

উপট্ঠাতীতি ৰণ্ণাদিৰসেন উপট্ঠাতীতি অত্থো. পঞ্চঙ্গসমন্নাগতেতি নাতিদূরনাচ্চাসন্নগমনাগমনসম্পন্নন্তি একঙ্গং, দিৰা অব্বোকিণ্ণং রত্তিং অপ্পসদ্দং অপ্পনিগ্ঘোসন্তি একং, অপ্পডংসমকসৰাতাতপসরীসপসম্ফস্সন্তি একং, তস্মিং খো পন সেনাসনে ৰিহরন্তস্স অপ্পকসিরেন উপ্পজ্জতি চীৰর…পে… পরিক্খারোতি একং, তস্মিং পন সেনাসনে থেরা ভিক্খূ ৰিহরন্তি বহুস্সুতাতি একং (অ. নি. ১০.১১). পঞ্চঙ্গসমন্নাগতেনাতি অপ্পাবাধাসাঠেয্যসদ্ধাপঞ্ঞাৰীরিযেহি পধানিযঙ্গেহি সমন্নাগতেন.

উট্ঠানকদাযন্তি তেহি খেত্তেহি উট্ঠানকং, তেহি দাতব্বধঞ্ঞন্তি অত্থো. এত্থ চ অট্ঠকুম্ভদাযকখেত্তং ৰিয মুখধোৰনকিচ্চং, সোল়সকুম্ভদাযকং ৰিয খাদনভুঞ্জনকিচ্চং দট্ঠব্বং লহুকগরুকভাৰতো. ততো পন যং দুক্খং নিব্বত্ততি, তং অঞ্ঞঞ্চ দ্ৰত্তিংসাকারমনসিকারেন চ নিৰত্ততীতি আহ ‘‘এত্থেৰ কম্মং কাতব্ব’’ন্তি. এত্তাৰতাতি একদিৰসং তিংস ৰারে মনসিকারট্ঠপনেন.

সহস্সুদ্ধারং সাধেত্ৰাতি সহস্সৰড্ঢিতং ইণং যোজেত্ৰা. উদ্ধরিতব্বোতি উদ্ধারোতি হি ৰড্ঢি ৰুচ্চতীতি. সুদ্ধচিত্তেনাতি ৰিক্খেপাদিকিলেসৰিরহিতচিত্তেন. কেসাদীসু তচে রজ্জন্তা সুচ্ছৰিচম্মং তচোতি গহেত্ৰা ‘‘সুৰণ্ণাদিৰণ্ণো মে তচো’’তিআদিনা রজ্জন্তি.

তেসু দ্ৰে একমগ্গং পটিপজ্জমানা নাম ন হোন্তীতি যথা তথা ৰা পলাযন্তীতি অত্থো. তত্থ রাগাদিৰত্থুভাৰেন দ্ৰত্তিংসাকারানং চোরসদিসতা অনত্থাৰহতা দট্ঠব্বা.

কম্মমেৰ ৰিসেসাধিগমস্স ঠানন্তি কম্মট্ঠানং ভাৰনা ৰুচ্চতি. তেনাহ ‘‘মনসিকরোন্তস্স অপ্পনং পাপুণাতী’’তি. কম্মস্স ৰা ভাৰনায ঠানং আরম্মণং অপ্পনারম্মণভাৰূপগমনেন অপ্পনং পাপুণাতীতি ৰুত্তং.

মানজাতিকোতি এতেন লঙ্ঘনসমত্থতাযোগেন উপসমরহিততং দস্সেতি. চিত্তম্পি হি তথা নানারম্মণেসু ৰড্ঢিতং উপসমরহিতন্তি দস্সেতব্বন্তি.

হত্থে গহিতপঞ্হৰত্থু পাকতিকমেৰাতি ৰিসুদ্ধিমগ্গে ৰুত্ততং সন্ধাযাহ. তত্থ হি ৰুত্তং –

‘‘মালকত্থেরো কির দীঘভাণকঅভযত্থেরং হত্থে গহেত্ৰা ‘আৰুসো অভয, ইমং তাৰ পঞ্হং উগ্গণ্হাহী’তি ৰত্ৰা আহ ‘মালকত্থেরো দ্ৰত্তিংসকোট্ঠাসেসু দ্ৰত্তিংসপঠমজ্ঝানলাভী, সচে রত্তিং একং, দিৰা একং সমাপজ্জতি, অতিরেকড্ঢমাসেন পুন সম্পজ্জতি. সচে পন দেৰসিকং একমেৰ সমাপজ্জতি, অতিরেকমাসেন পুন সম্পজ্জতী’’’তি.

ইদং পন একং মনসিকরোন্তস্স একং পাটিযেক্কং মনসিকরোন্তস্স দ্ৰত্তিংসাতি এতস্স সাধনত্থং নিদস্সনৰসেন আনীতন্তি দট্ঠব্বং.

অনুপাদিন্নকপক্খে ঠিতানীতি এতেন চেতিযপব্বতৰাসী মহাতিস্সত্থেরো ৰিয, সঙ্ঘরক্খিতত্থেরুপট্ঠাকসামণেরো ৰিয চ অনুপাদিন্নকপক্খে ঠপেত্ৰা গহেতুং সক্কোন্তস্স দসৰিধাসুভৰসেন জীৰমানকসরীরেপি উপট্ঠিতে উপচারপ্পত্তি দস্সিতা হোতীতি ৰেদিতব্বা. ‘‘অত্থিস্স কাযে’’তি পন সত্তৰসেন কেসাদীসু গয্হমানেসু যথা ‘‘ইমস্মিং কাযে’’তি সত্ত-গ্গহণরহিতে অহংকারৰত্থুম্হি ৰিদ্ধস্তাহংকারে সদা সন্নিহিতে পাকটে চ অত্তনো কাযে উপট্ঠানং হোতি, ন তথা তত্থাতি অপ্পনং অপ্পত্তা আদীনৰানুপস্সনাৰ তত্থ হোতীতি অধিপ্পাযেনাহ ‘‘অসুভানুপস্সনাসঙ্খাতা পন ৰিপস্সনাভাৰনা হোতীতি ৰেদিতব্বা’’তি.

৩৫৭. আদিম্হি সেৰনা আসেৰনা, ৰড্ঢনং ভাৰনা, পুনপ্পুনং করণং বহুলীকম্মন্তি অযমেতেসং ৰিসেসো.

৩৬২. ৰত্থুপরিঞ্ঞাযাতি অভিজ্ঝাদোমনস্সানং ৰত্থুভূতস্স কাযস্স পরিজাননেন. অপ্পিতাতি গমিতা, সা চ ৰিনাসিততাতি আহ ‘‘ৰিনাসিতা’’তি. অপ্পৰত্তিযং ঠপিতাতিপি অপ্পিতাতি অযমত্থো নিরুত্তিসিদ্ধিযা ৰুত্তোতি দট্ঠব্বো. ৰিগতন্তা কতাতি ইদানি কাতব্বো অন্তো এতেসং নত্থীতি ৰিগতন্তা, এৰংভূতা কতাতি অত্থো. কম্মমেৰ ৰিসেসাধিগমস্স ঠানং কম্মট্ঠানং, কম্মে ৰা ঠানং ভাৰনারম্ভো কম্মট্ঠানং, তঞ্চ অনুপস্সনাতি আহ ‘‘অনুপস্সনায কম্মট্ঠান’’ন্তি, অনুপস্সনায ৰুত্তন্তি অধিপ্পাযো.

কাযানুপস্সনানিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ৰেদনানুপস্সনানিদ্দেসৰণ্ণনা

৩৬৩. সম্পজানস্স ৰেদিযনং সম্পজানৰেদিযনং. ৰত্থুন্তি সুখাদীনং আরম্মণমাহ, তেন ৰত্থু আরম্মণং এতিস্সাতি ৰত্থুআরম্মণাতি সমাসো দট্ঠব্বো. ৰোহারমত্তং হোতীতি এতেন ‘‘সুখং ৰেদনং ৰেদযামী’’তি ইদং ৰোহারমত্তেন ৰুত্তন্তি দস্সেতি.

ৰীরিযসমাধিং যোজেত্ৰাতি অধিৰাসনৰীরিযস্স অধিমত্ততায তস্স সমতায উভযং সহ যোজেত্ৰা. সহ পটিসম্ভিদাহীতি লোকুত্তরপটিসম্ভিদাহি সহ. লোকিযানম্পি ৰা সতি উপ্পত্তিকালে তত্থ সমত্থতং সন্ধায ‘‘সহ পটিসম্ভিদাহী’’তি ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. সমসীসীতি ৰারসমসীসী হুত্ৰা পচ্চৰেক্খণৰারস্স অনন্তরৰারে পরিনিব্বাযীতি অত্থো. সঙ্খেপমনসিকারৰসেন মহাসতিপট্ঠানে, ৰিত্থারমনসিকারৰসেন রাহুলোৰাদধাতুৰিভঙ্গাদীসু.

ফস্সপঞ্চমকেযেৰাতি এৰ-সদ্দেন ৰুত্তেসু তীসুপি মুখেসু পরিগ্গহস্স সমানতং দস্সেতি. নামরূপৰৰত্থানস্স অধিপ্পেতত্তা নিরৰসেসরূপপরিগ্গহস্স দস্সনত্থং ‘‘ৰত্থু নাম করজকাযো’’তি আহ, ন চক্খাদীনি ছৰত্থূনীতি. করজকাযস্স পন ৰত্থুভাৰসাধনত্থং ‘‘ইদঞ্চ পন মে ৰিঞ্ঞাণং এত্থ সিতং, এত্থ পটিবদ্ধ’’ন্তি (দী. নি. ১.২৩৫; ম. নি. ২.২৫২) সুত্তং আভতং.

ফস্সৰিঞ্ঞাণানং পাকটতা কেসঞ্চি হোতীতি যেসং ন হোতি, তে সন্ধাযাহ ‘‘ফস্সৰসেন ৰা হি…পে… ন পাকটং হোতী’’তি. তেসং পন অঞ্ঞেসঞ্চ সব্বেসং ৰেনেয্যানং ৰেদনা পাকটাতি আহ ‘‘ৰেদনাৰসেন পন পাকটং হোতী’’তি. সতধোতসপ্পি নাম সতৰারং ৰিলাপেত্ৰা ৰিলাপেত্ৰা উদকে পক্খিপিত্ৰা উদ্ধরিত্ৰা গহিতসপ্পি.

ৰিনিৰত্তেত্ৰাতি চতুক্খন্ধসমুদাযতো ৰিসুং উদ্ধরিত্ৰা. মহাসতিপট্ঠানসুত্তাদীসু কত্থচি পঠমং রূপকম্মট্ঠানং ৰত্ৰা পচ্ছা অরূপকম্মট্ঠানং ৰেদনাৰসেন ৰিনিৰত্তেত্ৰা দস্সিতং. কত্থচি অরূপকম্মট্ঠানং এৰ ৰেদনাৰসেন অরূপরাসিতো, ঞাতপরিঞ্ঞায পরিঞ্ঞাততো ৰা রূপারূপরাসিতো ৰা ৰিনিৰত্তেত্ৰা দস্সিতং. তত্থাপি যেসু পঠমং ঞাতপরিঞ্ঞা ৰুত্তা, তেসু তদন্তোগধং. যেসু ন ৰুত্তা, তেসু চ ৰেদনায আরম্মণমত্তং সংখিত্তং পাল়িঅনারুল়্হং রূপকম্মট্ঠানং সন্ধায রূপকম্মট্ঠানস্স পঠমং কথিততা ৰুত্তাতি ৰেদিতব্বা.

‘‘মনোৰিঞ্ঞেয্যানং ধম্মানং ইট্ঠানং কন্তান’’ন্তিআদিনা (ম. নি. ৩.৩০৬) নযেন ৰুত্তং ছগেহস্সিতসোমনস্সং পঞ্চকামগুণেসু অস্সাদানুপস্সিনো এৰ হোতীতি আহ ‘‘পঞ্চকামগুণামিসনিস্সিতা ছ গেহস্সিতসোমনস্সৰেদনা’’তি.

ৰেদনানুপস্সনানিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

চিত্তানুপস্সনানিদ্দেসৰণ্ণনা

৩৬৫. কিলেসসম্পযুত্তানং ধম্মানং কেহিচি কিলেসেহি ৰিপ্পযোগেপি সতি যেহি সম্পযুত্তা, তেহি সংকিলেসভাৰেন সদিসেহি সংকিলিট্ঠত্তা ইতরেহিপি ন ৰিসুদ্ধতা হোতীতি আহ ‘‘ন পচ্ছিমপদং ভজন্তী’’তি. দুৰিধন্তি ৰিসুং ৰচনং সরাগসদোসেহি ৰিসিট্ঠগ্গহণত্থং. অৰিপস্সনুপগত্তা ‘‘ইধ ওকাসোৰ নত্থী’’তি ৰুত্তং.

চিত্তানুপস্সনানিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ধম্মানুপস্সনানিদ্দেসো

ক. নীৰরণপব্বৰণ্ণনা

৩৬৭. কণ্হসুক্কানং যুগনদ্ধতা নত্থীতি পজাননকালে অভাৰা ‘‘অভিণ্হসমুদাচারৰসেনা’’তি আহ.

সুভম্পীতি কামচ্ছন্দোপি. সো হি অত্তনো গহণাকারেন ‘‘সুভ’’ন্তি ৰুচ্চতি, তেনাকারেন পৰত্তমানকস্স অঞ্ঞস্স কামচ্ছন্দস্স নিমিত্তত্তা ‘‘নিমিত্ত’’ন্তি চাতি. আকঙ্খিতস্স হিতসুখস্স অনুপাযভূতো মনসিকারো অনুপাযমনসিকারো. তত্থাতি নিপ্ফাদেতব্বে আরম্মণভূতে চ দুৰিধেপি সুভনিমিত্তে.

অসুভম্পীতি অসুভজ্ঝানম্পি. তং পন দসসু অসুভেসু কেসাদীসু চ পৰত্তং দট্ঠব্বং. কেসাদীসু হি সঞ্ঞা অসুভসঞ্ঞাতি গিরিমানন্দসুত্তে ৰুত্তাতি. এত্থ চতুব্বিধস্সপি অযোনিসোমনসিকারস্স যোনিসোমনসিকারস্স চ দস্সনং নিরৰসেসদস্সনত্থং কতন্তি ৰেদিতব্বং. তেসু পন অসুভে সুভন্তি অসুভন্তি চ মনসিকারো ইধাধিপ্পেতো, তদনুকুলত্তা ৰা ইতরেপীতি.

ভোজনে মত্তঞ্ঞুনো থিনমিদ্ধাভিভৰাভাৰা ওতারং অলভমানো কামরাগো পহীযতীতি ৰদন্তি. ভোজননিস্সিতং পন আহারেপটিকূলসঞ্ঞং, তব্বিপরিণামস্স তদাধারস্স তস্স চ উপনিস্সযভূতস্স অসুভতাদিদস্সনং, কাযস্স চ আহারট্ঠিতিকতাদিদস্সনং সো উপ্পাদেতীতি তস্স কামচ্ছন্দো পহীযতেৰ, অভিধম্মপরিযাযেন সব্বোপি লোভো কামচ্ছন্দনীৰরণন্তি আহ ‘‘অরহত্তমগ্গেনা’’তি.

ওদিস্সকানোদিস্সকদিসাফরণানন্তি অত্তগরুঅতিপ্পিযসহাযমজ্ঝত্তৰসেন ওদিস্সকতা, সীমাভেদে কতে অনোদিস্সকতা, একদিসাফরণৰসেন দিসাফরণতা মেত্তায উগ্গহণে ৰেদিতব্বা. ৰিহাররচ্ছাগামাদিৰসেন ৰা ওদিস্সকদিসাফরণং, ৰিহারাদিউদ্দেসরহিতং পুরত্থিমাদিদিসাৰসেন অনোদিস্সকদিসাফরণন্তি এৰং ৰা দ্ৰিধা উগ্গহং সন্ধায ‘‘ওদিস্সকানোদিস্সকদিসাফরণান’’ন্তি ৰুত্তং. উগ্গহো চ যাৰ উপচারা দট্ঠব্বো, উগ্গহিতায আসেৰনা ভাৰনা. তত্থ ‘‘সব্বে সত্তা পাণা ভূতা পুগ্গলা অত্তভাৰপরিযাপন্না’’তি এতেসং ৰসেন পঞ্চৰিধা, একেকস্মিং ‘‘অৰেরা হোন্তু, অব্যাপজ্জা, অনীঘা, সুখী অত্তানং পরিহরন্তূ’’তি চতুধা পৰত্তিতো ৰীসতিৰিধা ৰা অনোধিসোফরণা মেত্তা, ‘‘সব্বা ইত্থিযো পুরিসা অরিযা অনরিযা দেৰা মনুস্সা ৰিনিপাতিকা’’তি সত্তোধিকরণৰসেন পৰত্তা সত্তৰিধা, অট্ঠৰীসতিৰিধা ৰা ওধিসোফরণা মেত্তা, দসহি দিসাহি দিসোধিকরণৰসেন পৰত্তা দসৰিধা চ দিসাফরণা মেত্তা, একেকায ৰা দিসায সত্তাদিইত্থিআদিঅৰেরাদিযোগেন অসীতাধিকচতুসতপ্পভেদা অনোধিসোওধিসোফরণা ৰেদিতব্বা.

কাযৰিনামনাতি কাযস্স ৰিৰিধেন আকারেন নামনা.

অতিভোজনে নিমিত্তগ্গাহোতি অতিভোজনে থিনমিদ্ধস্স নিমিত্তগ্গাহো, ‘‘এত্তকে ভুত্তে থিনমিদ্ধস্স কারণং হোতি, এত্তকে ন হোতী’’তি থিনমিদ্ধস্স কারণাকারণগ্গাহোতি অত্থো. ধুতঙ্গানং ৰীরিযনিস্সিতত্তা আহ ‘‘ধুতঙ্গনিস্সিতসপ্পাযকথাযপী’’তি.

কুক্কুচ্চম্পি কতাকতানুসোচনৰসেন পৰত্তমানং উদ্ধচ্চেন সমানলক্খণং অৰূপসমসভাৰমেৰাতি চেতসো অৰূপসমো ‘‘উদ্ধচ্চকুক্কুচ্চমেৰা’’তি ৰুত্তো.

বহুস্সুতস্স গন্থতো চ অত্থতো চ অত্থাদীনি ৰিচিনন্তস্স চেতসো ৰিক্খেপো ন হোতি যথাৰিধিপটিপত্তিযা যথানুরূপপতিকারপ্পৰত্তিযা কতাকতানুসোচনঞ্চাতি ‘‘বাহুসচ্চেনপি উদ্ধচ্চকুক্কুচ্চং পহীযতী’’তি আহ. ৰুড্ঢসেৰিতা চ ৰুড্ঢসীলিতং আৰহতীতি চেতোৰূপসমকরত্তা উদ্ধচ্চকুক্কুচ্চপ্পহানকারিতা ৰুত্তা. ৰুড্ঢতং পন অনপেক্খিত্ৰা ৰিনযধরা কুক্কুচ্চৰিনোদকা কল্যাণমিত্তা ৰুত্তাতি দট্ঠব্বা.

তিট্ঠতি এত্থাতি ঠানীযা, ৰিচিকিচ্ছায ঠানীযা ৰিচিকিচ্ছাঠানীযা. ঠাতব্বাতি ৰা ঠানীযা, ৰিচিকিচ্ছা ঠানীযা এতেসূতি ৰিচিকিচ্ছাঠানীযা.

কামং বহুস্সুততাপরিপুচ্ছকতাহি অট্ঠৰত্থুকাপি ৰিচিকিচ্ছা পহীযতি, তথাপি রতনত্তযৰিচিকিচ্ছামূলিকা সেসৰিচিকিচ্ছাতি কত্ৰা আহ ‘‘তীণি রতনানি আরব্ভা’’তি. ৰিনযে পকতঞ্ঞুতা ‘‘সিক্খায কঙ্খতী’’তি (ধ. স. ১০০৮; ৰিভ. ৯১৫) ৰুত্তায ৰিচিকিচ্ছায পহানং করোতীতি আহ ‘‘ৰিনযে চিণ্ণৰসীভাৰস্সপী’’তি. ওকপ্পনিযসদ্ধাসঙ্খাতঅধিমোক্খবহুলস্সাতি অনুপৰিসনসদ্ধাসঙ্খাতঅধিমোক্খেন অধিমুচ্চনবহুলস্স. অধিমুচ্চনঞ্চ অধিমোক্খুপ্পাদনমেৰাতি দট্ঠব্বং. সদ্ধায ৰা নিন্নতা অধিমুত্তি.

নীৰরণপব্বৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

খ. বোজ্ঝঙ্গপব্বৰণ্ণনা

খন্ধাদিপাল়িযা অত্থো খন্ধাদীনং অত্থোতি কত্ৰা আহ ‘‘খন্ধ…পে… ৰিপস্সনানং অত্থসন্নিস্সিতপরিপুচ্ছাবহুলতা’’তি. তেন পাল়িমুত্তকপুচ্ছা ন তথা পঞ্ঞাসংৰত্তনিকা, যথা অত্থপটিপুচ্ছাতি দস্সেতি.

মন্দত্তা অগ্গিজালাদীসু আপোধাতুআদীনং ৰিয ৰীরিযাদীনং সকিচ্চে অসমত্থতা ৰুত্তা.

পত্তং নীহরন্তোৰ তং সুত্ৰাতি এত্থ পঞ্চাভিঞ্ঞত্তা দিব্বসোতেন অস্সোসীতি ৰদন্তি.

পসাদসিনেহাভাৰেনাতি পসাদসঙ্খাতস্স সিনেহস্স অভাৰেন. গদ্রভপিট্ঠে লূখরজো লূখতরো হুত্ৰা দিস্সতীতি অতিলূখতায তংসদিসে.

সংৰেজনপসাদনেহি তেজনং তোসনঞ্চ সম্পহংসনাতি.

বোজ্ঝঙ্গপব্বৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সমথৰিপস্সনাসুদ্ধৰিপস্সনাৰসেন পঠমস্স ইতরেসঞ্চ কথিতত্তাতি অত্থো. মগ্গসম্পযুত্তা সতি কাযানুপস্সনা নামাতি আগমনৰসেন ৰুত্তং. এৰং তাৰ দেসনা পুগ্গলে তিট্ঠতীতি কাযানুপস্সীআদীনং আগমনৰসেন ৰিসেসেত্ৰা ৰুত্তা সতিপট্ঠানদেসনা পুগ্গলে তিট্ঠতীতি অত্থো. ন হি সক্কা একস্স অনেকসমঙ্গিতা ৰত্তুং একক্খণে অনেকসতিসম্ভৰাৰবোধপসঙ্গা, পুগ্গলং পন আমসিত্ৰা সকিচ্চপরিচ্ছিন্নে ধম্মে ৰুচ্চমানে কিচ্চভেদেন একিস্সাপি সতিযা অনেকনামতা হোতীতি দস্সেন্তো ‘‘কাযে পনা’’তিআদিমাহ. যথা হি পুগ্গলকিচ্চং ধম্মা এৰাতি ধম্মভেদেন কাযানুপস্সীআদিপুগ্গলভেদোৰ হোতি, ন এৰং ধম্মস্স ধম্মো কিচ্চন্তি ন ধম্মভেদেন তস্স ভেদো, তস্মা একাৰ সতি চতুৰিপল্লাসপ্পহানভূতা মগ্গে সমিদ্ধা অনত্থন্তরেন তপ্পহানকিচ্চভেদেন চত্তারি নামানি লভতীতি অযমেত্থ অধিপ্পাযো.

সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা

৩৭৪. অভিধম্মভাজনীযে ‘‘কথঞ্চ ভিক্খু কাযে কাযানুপস্সী ৰিহরতি? ইধ ভিক্খু যস্মিং সমযে…পে… দন্ধাভিঞ্ঞং কাযে কাযানুপস্সী, যা তস্মিং সমযে সতী’’তিআদিনা আগমনৰসেন ৰিসেসিতানি সতিপট্ঠানানি পুগ্গলে ঠপেত্ৰা দেসেত্ৰা পুন ‘‘তত্থ কতমং সতিপট্ঠানং? ইধ ভিক্খু যস্মিং সমযে…পে… দন্ধাভিঞ্ঞং…পে… যা তস্মিং সমযে সতী’’তিআদিনা পুগ্গলং অনামসিত্ৰা আগমৰিসেসনঞ্চ অকত্ৰা চতুকিচ্চসাধকেকসতিৰসেন সুদ্ধিকসতিপট্ঠাননযো ৰুত্তোতি অযমেত্থ নযদ্ৰযে ৰিসেসো.

অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সতিপট্ঠানৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৮. সম্মপ্পধানৰিভঙ্গো

১. সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা

৩৯০. কারণপ্পধানাতি ‘‘অনুপ্পন্নপাপকানুপ্পাদাদিঅত্থা’’তি গহিতা তথেৰ তে হোন্তীতি তং অত্থং সাধেন্তিযেৰাতি এতস্স অত্থস্স দীপকো সম্মা-সদ্দোতি যথাধিপ্পেতত্থস্স অনুপ্পন্নপাপকানুপ্পাদাদিনো কারণভূতা, পধানকারণভূতাতি অত্থো. সম্মাসদ্দস্স উপাযযোনিসোঅত্থদীপকতং সন্ধায ‘‘উপাযপ্পধানা যোনিসোপধানা’’তি ৰুত্তং. পটিপন্নকোতি ভাৰনমনুযুত্তো. ভুসং যোগো পযোগো, পযোগোৰ পরক্কমো পযোগপরক্কমো. এতানীতি ‘‘ৰাযমতী’’তিআদীনি ‘‘আসেৰমানো ৰাযমতী’’তিআদিনা যোজেতব্বানি.

অনুপ্পন্নাতি অৰত্তব্বতং আপন্নানন্তি ভূমিলদ্ধারম্মণাধিগ্গহিতাৰিক্খম্ভিতাসমুগ্ঘাতিতুপ্পন্নানং.

৩৯১. ধম্মচ্ছন্দোতি তণ্হাদিট্ঠিৰীরিযচ্ছন্দা ৰিয ন অঞ্ঞো ধম্মো, অথ খো ছন্দনিযসভাৰো এৰাতি দস্সেন্তো আহ ‘‘সভাৰচ্ছন্দো’’তি. তত্থ ‘‘যো কামেসু কামচ্ছন্দো’’তিআদীসু (ধ. স. ১১০৩) তণ্হা ছন্দোতি ৰুত্তাতি ৰেদিতব্বো, ‘‘সব্বেৰ নু খো, মারিস, সমণব্রাহ্মণা একন্তৰাদা একন্তসীলা একন্তছন্দা একন্তঅজ্ঝোসানা’’তি (দী. নি. ২.৩৬৬) এত্থ দিট্ঠি, পমাদনিদ্দেসে ‘‘নিক্খিত্তছন্দতা নিক্খিত্তধুরতা’’তি ৰীরিযন্তি ৰণ্ণেতি.

৩৯৪. ৰাযমতি ৰীরিযং আরভতীতি পদদ্ৰযস্সপি নিদ্দেসো ৰীরিযনিদ্দেসোযেৰাতি অধিপ্পাযেনাহ ‘‘ৰীরিযনিদ্দেসে’’তি.

৪০৬. সব্বপুব্বভাগেতি সব্বমগ্গানং পুব্বভাগে. পুরিমস্মিন্তি ‘‘অনুপ্পন্না মে কুসলা ধম্মা অনুপ্পজ্জমানা অনত্থায সংৰত্তেয্যু’’ন্তি এত্থাপি ‘‘সমথৰিপস্সনাৰ গহেতব্বা’’তি ৰুত্তং অট্ঠকথাযং, তং পন মগ্গানুপ্পন্নতায ভাৰতো অনুপ্পজ্জমানে চ তস্মিং ৰট্টানত্থসংৰত্তনতো ন যুত্তন্তি পটিক্খিপতি.

মহন্তং গারৰং হোতি, তস্মা ‘‘সঙ্ঘগারৰেন যথারুচি ৰিন্দিতুং ন সক্কা’’তি সঙ্ঘেন সহ ন নিক্খমি. অতিমন্দানি নোতি ননু অতিমন্দানীতি অত্থো. সন্তসমাপত্তিতো অঞ্ঞং সন্থম্ভনকারণং বলৰং নত্থীতি ‘‘ততো পরিহীনা সন্থম্ভিতুং ন সক্কোন্তী’’তি আহ. ন হি মহারজ্জুম্হি ছিন্নে সুত্ততন্তূ সন্ধারেতুং সক্কোন্তীতি. সমথে ৰত্থুং দস্সেত্ৰা তেন সমানগতিকা ৰিপস্সনা চাতি ইমিনা অধিপ্পাযেনাহ ‘‘এৰং উপ্পন্না সমথৰিপস্সনা…পে… সংৰত্তন্তী’’তি.

তত্থ অনুপ্পন্নানন্তি এত্থ তত্থ দুৰিধায সম্মপ্পধানকথায, তত্থ ৰা পাল়িযং ‘‘অনুপ্পন্নান’’ন্তি এতস্স অযং ৰিনিচ্ছযোতি অধিপ্পাযো. এতেযেৰাতি অনমতগ্গে সংসারে উপ্পন্নাযেৰ.

চুদ্দস মহাৰত্তানি খন্ধকে ৰুত্তানি আগন্তুকআৰাসিকগমিকঅনুমোদন ভত্তগ্গ পিণ্ডচারিক আরঞ্ঞিক সেনাসন জন্তাঘরৰচ্চকুটি আচরিযউপজ্ঝাযসদ্ধিৰিহারিকঅন্তেৰাসিকৰত্তানি চুদ্দস. ততো অঞ্ঞানি পন কদাচি তজ্জনীযকম্মকতাদিকালে পারিৰাসিকাদিকালে চ চরিতব্বানি দ্ৰাসীতি খুদ্দকৰত্তানীতি কথিতানি দট্ঠব্বানি. ন হি তানি সব্বাসু অৰত্থাসু চরিতব্বানি, তস্মা মহাৰত্তে অগণিতানি. তত্থ ‘‘পারিৰাসিকানং ভিক্খূনং ৰত্তং পঞ্ঞাপেস্সামী’’তি আরভিত্ৰা ‘‘ন উপসম্পাদেতব্বং…পে… ন ছমাযং চঙ্কমন্তে চঙ্কমে চঙ্কমিতব্ব’’ন্তি (চূল়ৰ. ৭৬) ৰুত্তানি পকতত্তে চরিতব্বৰত্তাৰসানানি ছসট্ঠি, ততো পরং ‘‘ন, ভিক্খৰে, পারিৰাসিকেন ভিক্খুনা পারিৰাসিকৰুড্ঢতরেন ভিক্খুনা সদ্ধিং, মূলাযপটিকস্সনারহেন, মানত্তারহেন, মানত্তচারিকেন, অব্ভানারহেন ভিক্খুনা সদ্ধিং একচ্ছন্নে আৰাসে ৰত্থব্ব’’ন্তিআদীনি (চূল়ৰ. ৮২) পকতত্তে চরিতব্বেহি অনঞ্ঞত্তা ৰিসুং ৰিসুং অগণেত্ৰা পারিৰাসিকৰুড্ঢতরাদীসু পুগ্গলন্তরেসু চরিতব্বত্তা তেসং ৰসেন সম্পিণ্ডেত্ৰা একেকং কত্ৰা গণেতব্বানি পঞ্চাতি একসত্ততি ৰত্তানি, উক্খেপনীযকম্মকতৰত্তেসু ৰত্তপঞ্ঞাপনৰসেন ৰুত্তং ‘‘ন পকতত্তস্স ভিক্খুনো অভিৰাদনং পচ্চুট্ঠানং…পে… নহানে পিট্ঠিপরিকম্মং সাদিতব্ব’’ন্তি (চূল়ৰ. ৭৫) ইদং অভিৰাদনাদীনং অস্সাদিযনং একং, ‘‘ন পকতত্তো ভিক্খু সীলৰিপত্তিযা অনুদ্ধংসেতব্বো’’তিআদীনি (চূল়ৰ. ৫১) চ দসাতি এৰং দ্ৰাসীতি হোন্তি. এতেস্ৰেৰ কানিচি তজ্জনীযকম্মকতাদিৰত্তানি, কানিচি পারিৰাসিকাদিৰত্তানীতি অগ্গহিতগ্গহণেন দ্ৰাসীতিৰত্তন্তি দট্ঠব্বং.

ইধ ৰিপাকানুভৰনৰসেন তদারম্মণং, অৰিপক্কৰিপাকস্স সব্বথা অৰিগতত্তা ভৰিত্ৰা ৰিগতমত্তৰসেন কম্মঞ্চ ‘‘ভুত্ৰা ৰিগতুপ্পন্ন’’ন্তি ৰুত্তং, ন অট্ঠসালিনিযং (ধ. স. অট্ঠ. ১) ৰিয রজ্জনাদিৰসেন অনুভুত্ৰাপগতং জৰনং, উপ্পজ্জিত্ৰা নিরুদ্ধতাৰসেন ভূতাপগতসঙ্খাতং সেসসঙ্খতঞ্চ ‘‘ভূতাপগতুপ্পন্ন’’ন্তি, তস্মা ইধ ওকাসকতুপ্পন্নং ৰিপাকমেৰ ৰদতি, ন তত্থ ৰিয কম্মম্পীতি. অনুসযিতকিলেসাতি অপ্পহীনা মগ্গেন পহাতব্বা অধিপ্পেতা. তেনাহ ‘‘অতীতা ৰা…পে… ন ৰত্তব্বা’’তি. তেসঞ্হি অম্বতরুণোপমায ৰত্তমানাদিতা ন ৰত্তব্বাতি.

আহতখীররুক্খো ৰিয নিমিত্তগ্গাহৰসেন অধিগতং আরম্মণং, অনাহতখীররুক্খো ৰিয অৰিক্খম্ভিততায অন্তোগধকিলেসং আরম্মণং দট্ঠব্বং, নিমিত্তগ্গাহকাৰিক্খম্ভিতকিলেসা ৰা পুগ্গলা আহতানাহতখীররুক্খসদিসা. পুরিমনযেনেৰাতি অৰিক্খম্ভিতুপ্পন্নে ৰিয ‘‘ইমস্মিং নাম ঠানে নুপ্পজ্জিস্সন্তীতি ন ৰত্তব্বা অসমুগ্ঘাটিতত্তা’’তি যোজেত্ৰা ৰিত্থারেতব্বং.

পাল়িযন্তি পটিসম্ভিদাপাল়িযং (পটি. ম. ৩.২১). মগ্গেন পহীনকিলেসানমেৰ তিধা নৰত্তব্বতং অপাকটং পাকটং কাতুং অজাতফলরুক্খো আভতো, অতীতাদীনং অপ্পহীনতাদস্সনত্থম্পি ‘‘জাতফলরুক্খেন দীপেতব্ব’’ন্তি আহ. তত্থ যথা অচ্ছিন্নে রুক্খে নিব্বত্তিরহানি ফলানি ছিন্নে অনুপ্পজ্জমানানি ন কদাচি সসভাৰানি অহেসুং হোন্তি ভৰিস্সন্তি চাতি অতীতাদিভাৰেন ন ৰত্তব্বানি, এৰং মগ্গেন পহীনকিলেসা চ দট্ঠব্বা. যথা চ ছেদে অসতি ফলানি উপ্পজ্জিস্সন্তি, সতি চ নুপ্পজ্জিস্সন্তীতি ছেদস্স সাত্থকতা, এৰং মগ্গভাৰনায চ সাত্থকতা যোজেতব্বা.

সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৩. পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা

৪২৭. পঞ্হপুচ্ছকে যং ৰুত্তং ‘‘ৰীরিযজেট্ঠিকায পন অঞ্ঞস্স ৰীরিযস্স অভাৰা ন ৰত্তব্বানি মগ্গাধিপতীনীতি ৰা ন মগ্গাধিপতীনীতি ৰা’’তি, এত্থ ‘‘মগ্গাধিপতীনী’’তি ন ৰত্তব্বতায এৰ অঞ্ঞস্স ৰীরিযস্স অভাৰো কারণন্তি দট্ঠব্বং. ছন্দস্স পন চিত্তস্স ৰা নমগ্গভূতস্স অধিপতিনো তদা অভাৰা ‘‘ন মগ্গাধিপতীনী’’তি ন ৰত্তব্বানীতি ৰুত্তং. ছন্দচিত্তানং ৰিয নমগ্গভূতস্স অঞ্ঞস্স ৰীরিযাধিপতিনো অভাৰাতি ৰা অধিপ্পাযো. সম্মপ্পধানানং তদা মগ্গসঙ্খাতঅধিপতিভাৰতো ৰা ‘‘ন মগ্গাধিপতীনী’’তি নৰত্তব্বতা ৰুত্তাতি ৰেদিতব্বা.

পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সম্মপ্পধানৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৯. ইদ্ধিপাদৰিভঙ্গো

১. সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা

৪৩১. ইদ্ধি-সদ্দস্স পঠমো কত্তুঅত্থো, দুতিযো করণত্থো ৰুত্তো, পাদ-সদ্দস্স একো করণমেৰত্থো ৰুত্তো. পজ্জিতব্বাৰ ইদ্ধি ৰুত্তা, ন চ ইজ্ঝন্তী পজ্জিতব্বা চ ইদ্ধি পজ্জনকরণেন পাদেন সমানাধিকরণা হোতীতি ‘‘পঠমেনত্থেন ইদ্ধি এৰ পাদো ইদ্ধিপাদো’’তি ন সক্কা ৰত্তুং, তথা ইদ্ধিকিরিযাকরণেন সাধেতব্বা চ ৰুদ্ধিসঙ্খাতা ইদ্ধি পজ্জনকিরিযাকরণেন পজ্জিতব্বাতি দ্ৰিন্নং করণানং ন অসমানাধিকরণতা সম্ভৰতীতি ‘‘দুতিযেনত্থেন ইদ্ধিযা পাদো ইদ্ধিপাদো’’তি চ ন সক্কা ৰত্তুং, তস্মা পঠমেনত্থেন ইদ্ধিযা পাদো ইদ্ধিপাদো, দুতিযেনত্থেন ইদ্ধি এৰ পাদো ইদ্ধিপাদোতি এৰং যোজনা যুজ্জতি.

‘‘ছন্দং চে…পে… অযং ৰুচ্চতি ছন্দসমাধী’’তি ইমায পাল়িযা ছন্দাধিপতি সমাধি ছন্দসমাধীতি অধিপতি-সদ্দলোপং কত্ৰা সমাসো ৰুত্তোতি ৰিঞ্ঞাযতি, অধিপতি-সদ্দত্থদস্সনৰসেন পন ‘‘ছন্দহেতুকো ছন্দাধিকো ৰা সমাধি ছন্দসমাধী’’তি অট্ঠকথাযং ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং. পধানভূতাতি ৰীরিযভূতাতি কেচি ৰদন্তি. সঙ্খতসঙ্খারাদিনিৰত্তনত্থঞ্হি পধানগ্গহণন্তি. অথ ৰা তং তং ৰিসেসং সঙ্খরোতীতি সঙ্খারো, সব্বং ৰীরিযং. তত্থ চতুকিচ্চসাধকতো অঞ্ঞস্স নিৰত্তনত্থং পধানগ্গহণন্তি পধানভূতা সেট্ঠভূতাতি অত্থো. চতুব্বিধস্স পন ৰীরিযস্স অধিপ্পেতত্তা বহুৰচননিদ্দেসো কতো. অধিট্ঠানট্ঠেনাতি দুৰিধত্থাযপি ইদ্ধিযা অধিট্ঠানত্থেন. পাদভূতন্তি ইমিনা ৰিসুং সমাসযোজনাৰসেন পন যো পুব্বে ইদ্ধিপাদত্থো পাদ-সদ্দস্স উপাযত্থতং গহেত্ৰা যথাযুত্তো ৰুত্তো, সো ৰক্খমানানং পটিলাভপুব্বভাগানং কত্তুকরণিদ্ধিভাৰং, উত্তরচূল়ভাজনীযে ৰা ৰুত্তেহি ছন্দাদীহি ইদ্ধিপাদেহি সাধেতব্বায ইদ্ধিযা কত্তিদ্ধিভাৰং, ছন্দাদীনঞ্চ করণিদ্ধিভাৰং সন্ধায ৰুত্তোতি ৰেদিতব্বো.

ৰীরিযিদ্ধিপাদনিদ্দেসে ‘‘ৰীরিযসমাধিপধানসঙ্খারসমন্নাগত’’ন্তি দ্ৰিক্খত্তুং ৰীরিযং আগতং. তত্থ পুরিমং সমাধিৰিসেসনং ‘‘ৰীরিযাধিপতি সমাধি ৰীরিযসমাধী’’তি, দুতিযং সমন্নাগমঙ্গদস্সনং. দ্ৰেযেৰ হি সব্বত্থ সমন্নাগমঙ্গানি সমাধি পধানসঙ্খারো চ, ছন্দাদযো সমাধিৰিসেসনানি, পধানসঙ্খারো পন পধানৰচনেনেৰ ৰিসেসিতো, ন ছন্দাদীহীতি ন ইধ ৰীরিযাধিপতিতা পধানসঙ্খারস্স ৰুত্তা হোতি. ৰীরিযঞ্চ সমাধিং ৰিসেসেত্ৰা ঠিতমেৰ সমন্নাগমঙ্গৰসেন পধানসঙ্খারৰচনেন ৰুত্তন্তি নাপি দ্ৰীহি ৰীরিযেহি সমন্নাগমো ৰুত্তো হোতীতি. যস্মা পন ছন্দাদীহি ৰিসিট্ঠো সমাধি, তথা ৰিসিট্ঠেনেৰ চ তেন সম্পযুত্তো পধানসঙ্খারো সেসধম্মা চ, তস্মা সমাধিৰিসেসনানং ৰসেন চত্তারো ইদ্ধিপাদা ৰুত্তা. ৰিসেসনভাৰো চ ছন্দাদীনং তংতংঅৰস্সযনৰসেন হোতীতি ‘‘ছন্দসমাধি…পে… ইদ্ধিপাদ’’ন্তি এত্থ নিস্সযত্থেপি পাদ-সদ্দে উপাযত্থেন ছন্দাদীনং ইদ্ধিপাদতা ৰুত্তা হোতি. তেনেৰ উত্তরচূল়ভাজনীযে ‘‘চত্তারো ইদ্ধিপাদা ছন্দিদ্ধিপাদো’’তিআদিনা ছন্দাদীনমেৰ ইদ্ধিপাদতা ৰুত্তা. পঞ্হপুচ্ছকে চ ‘‘চত্তারো ইদ্ধিপাদা ইধ ভিক্খু ছন্দসমাধী’’তিআদিনাৰ (ৰিভ. ৪৬২) উদ্দেসং কত্ৰাপি পুন ছন্দাদীনংযেৰ কুসলাদিভাৰো ৰিভত্তোতি. উপাযিদ্ধিপাদদস্সনত্থমেৰ হি নিস্সযিদ্ধিপাদদস্সনং কতং, অঞ্ঞথা চতুব্বিধতা ন হোতীতি অযমেত্থ পাল়িৰসেন অত্থৰিনিচ্ছযো ৰেদিতব্বো.

৪৩৩. রথধুরেতি রথস্স পুরতো. হীনজাতিকো চণ্ডালো উপট্ঠানাদিগুণযোগেপি সেনাপতিট্ঠানাদীনি ন লভতীতি আহ ‘‘জাতিং সোধেত্ৰা…পে… জাতিং অৰস্সযতী’’তি. অমন্তনীযোতি হিতাহিতমন্তনে ন অরহো.

রট্ঠপালত্থেরো ছন্দে সতি কথং নানুজানিস্সন্তীতি সত্তপি ভত্তানি অভুঞ্জিত্ৰা মাতাপিতরো অনুজানাপেত্ৰা পব্বজিত্ৰা ছন্দমেৰ অৰস্সায লোকুত্তরধম্মং নিব্বত্তেসীতি আহ ‘‘রট্ঠপালত্থেরো ৰিযা’’তি.

মোঘরাজত্থেরো ৰীমংসং অৰস্সযীতি তস্স ভগৰা ‘‘সুঞ্ঞতো লোকং অৰেক্খস্সূ’’তি (সু. নি. ১১২৫) সুঞ্ঞতাকথং কথেসি, পঞ্ঞানিস্সিতমাননিগ্গহত্থঞ্চ দ্ৰিক্খত্তুং পুচ্ছিতো পঞ্হং ন কথেসি. তত্থ পুনপ্পুনং ছন্দুপ্পাদনং তোসনং ৰিয হোতীতি ছন্দস্স উপট্ঠানসদিসতা ৰুত্তা, থামভাৰতো ৰীরিযস্স সূরত্তসদিসতা, ‘‘ছদ্ৰারাধিপতি রাজা’’তি (ধ. প. অট্ঠ. ২.১৮১ এরকপত্তনাগরাজৰত্থু) ৰচনতো পুব্বঙ্গমত্তা চিত্তস্স ৰিসিট্ঠজাতিসদিসতা.

অভেদতোতি ছন্দাদিকে তযো তযো ধম্মে সম্পিণ্ডেত্ৰা, ইদ্ধিইদ্ধিপাদে অমিস্সেত্ৰা ৰা কথনন্তি অত্থো. তত্থ ছন্দৰীরিযাদযো ৰিসেসেন ইজ্ঝন্তি এতাযাতি ইদ্ধীতি ৰুচ্চন্তি, ইজ্ঝতীতি ইদ্ধীতি অৰিসেসেন সমাধিপধানসঙ্খারাপীতি.

ছন্দিদ্ধিপাদসমাধিদ্ধিপাদাদযো ৰিসিট্ঠা, পাদো সব্বিদ্ধীনং সাধারণত্তা অৰিসিট্ঠো, তস্মা ৰিসিট্ঠেস্ৰেৰ পৰেসং অৰত্ৰা অৰিসিট্ঠে চ পৰেসং ৰত্তুং যুত্তন্তি দস্সেতুং সব্বত্থ ‘‘পাদে পতিট্ঠাতিপি ৰত্তুং ৰট্টতী’’তি আহ. তত্থেৰাতি ছন্দসমাধিপধানসঙ্খারইদ্ধিপাদেসু, চতূসু ছন্দাদিকেস্ৰেৰাতি অত্থো. ‘‘ছন্দৰতো কো সমাধি ন ইজ্ঝিস্সতী’’তি সমাধিভাৰনামুখেন ভাৰিতা সমাধিভাৰিতা.

এত্থ পনাতি ভেদকথাযং অভেদকথনতো অভিনৰং নত্থীতি অত্থো. যে হি তযো ধম্মা অভেদকথাযং ইদ্ধিইদ্ধিপাদোত্ৰেৰ ৰুত্তা, তে এৰ ভেদকথাযং ইদ্ধীপি হোন্তি ইদ্ধিপাদাপি, সেসা ইদ্ধিপাদা এৰাতি এৰং অভিনৰাভাৰং দস্সেন্তো ‘‘ছন্দো সমাধী’’তিআদিমাহ. ইমে হি তযো…পে… ন ৰিনা, তস্মা সেসা সম্পযুত্তকা চত্তারো খন্ধা তেসং তিণ্ণং ইজ্ঝনেন ইদ্ধি নাম ভৰেয্যুং, ন অত্তনো সভাৰেনাতি তে ইদ্ধিপাদা এৰ হোন্তি, ন ইদ্ধীতি এৰমিদং পুরিমস্স কারণভাৰেন ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং. অথ ৰা তিণ্ণং ইদ্ধিতা ইদ্ধিপাদতা চ ৰুত্তা, সেসানঞ্চ ইদ্ধিপাদতাৰ, তং সব্বং সাধেতুং ‘‘ইমে হি তযো…পে… ন ৰিনা’’তি আহ. তেন যস্মা ইজ্ঝন্তি, তস্মা ইদ্ধি. ইজ্ঝমানা চ যস্মা সম্পযুত্তকেহি সহেৰ ইজ্ঝন্তি, ন ৰিনা, তস্মা সম্পযুত্তকা ইদ্ধিপাদা, তদন্তোগধত্তা পন তে তযো ধম্মা ইদ্ধিপাদাপি হোন্তীতি দস্সেতি. সম্পযুত্তকানম্পি পন খন্ধানং ইদ্ধিভাৰপরিযাযো অত্থীতি দস্সেতুং ‘‘সম্পযুত্তকা পনা’’তিআদিমাহ. চতূসু খন্ধেসু একদেসস্স ইদ্ধিতা, চতুন্নম্পি ‘‘ইদ্ধিযা পাদো ইদ্ধিপাদো’’তি ইমিনা অত্থেন ইদ্ধিপাদতা, পুনপি চতুন্নং খন্ধানং ‘‘ইদ্ধি এৰ পাদো ইদ্ধিপাদো’’তি ইমিনা অত্থেন ইদ্ধিপাদতা চ দস্সিতা, ন অঞ্ঞস্সাতি কত্ৰা আহ ‘‘ন অঞ্ঞস্স কস্সচি অধিৰচন’’ন্তি. ইমিনা ‘‘ইদ্ধি নাম অনিপ্ফন্না’’তি ইদং ৰাদং পটিসেধেতি.

পটিলাভপুব্বভাগানং পটিলাভস্সেৰ চ ইদ্ধিইদ্ধিপাদতাৰচনং অপুব্বন্তি কত্ৰা পুচ্ছতি ‘‘কেনট্ঠেন ইদ্ধি, কেনট্ঠেন পাদো’’তি. পটিলাভো পুব্বভাগো চাতি ৰচনসেসো. উপাযো চ উপাযভাৰেনেৰ অত্তনো ফলস্স পতিট্ঠা হোতীতি আহ ‘‘পতিট্ঠানট্ঠেনেৰ পাদো’’তি. ছন্দোযেৰ…পে… ৰীমংসাৰ ৰীমংসিদ্ধিপাদোতি কথিতং, তস্মা ন চত্তারো খন্ধা ইদ্ধিযা সমানকালিকা নানাক্খণিকা ৰা ইদ্ধিপাদা, জেট্ঠকভূতা পন ছন্দাদযো এৰ সব্বত্থ ইদ্ধিপাদাতি অযমেৰ তেসং অট্ঠকথাচরিযানং অধিপ্পাযো. সুত্তন্তভাজনীযে হি অভিধম্মভাজনীযে চ সমাধিৰিসেসনৰসেন দস্সিতানং উপাযভূতানং ইদ্ধিপাদানং পাকটকরণত্থং উত্তরচূল়ভাজনীযং ৰুত্তন্তি. কেচীতি উত্তরৰিহারৰাসিথেরা কির.

সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা

৪৪৪. অভিধম্মভাজনীযে ‘‘ইদ্ধিপাদোতি তথাভূতস্স ফস্সো…পে… পগ্গাহো অৰিক্খেপো’’তি (ৰিভ. ৪৪৭) ইদ্ধিইদ্ধিপাদত্থদস্সনত্থং পগ্গাহাৰিক্খেপা ৰুত্তা, চিত্তপঞ্ঞা চ সঙ্খিপিত্ৰাতি. চত্তারি নযসহস্সানি ৰিভত্তানীতি ইদং সাধিপতিৰারানং পরিপুণ্ণানং অভাৰা ৰিচারেতব্বং. ন হি অধিপতীনং অধিপতযো ৰিজ্জন্তি, একেকস্মিং পন ইদ্ধিপাদনিদ্দেসে একেকো অধিপতিৰারো লব্ভতীতি সোল়স সোল়স নযসতানি লব্ভন্তি.

অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৩. পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা

ননু চ চত্তারোপি অধিপতযো একক্খণে লব্ভন্তি, অঞ্ঞমঞ্ঞস্স পন অধিপতযো ন ভৰন্তি ‘‘চত্তারো ইদ্ধিপাদা ন মগ্গাধিপতিনো’’তি ৰুত্তত্তা. রাজপুত্তোপমাপি হি এতমত্থং দীপেতীতি? ন, একক্খণে দুতিযস্স অধিপতিনো অভাৰতো এৰ, ‘‘ন মগ্গাধিপতিনো’’তি ৰুত্তত্তা রাজপুত্তোপমা অধিপতিং ন করোন্তীতি ইমমেৰত্থং দীপেতি, ন অধিপতীনং সহভাৰং. তং কথং জানিতব্বন্তি? পটিক্খিত্তত্তা. অধিপতিপচ্চযনিদ্দেসে হি অট্ঠকথাযং (পট্ঠা. অট্ঠ. ১.৩) ৰুত্তা ‘‘কস্মা পন যথা হেতুপচ্চযনিদ্দেসে ‘হেতূ হেতুসম্পযুত্তকান’ন্তি ৰুত্তং, এৰমিধ ‘অধিপতী অধিপতিসম্পযুত্তকান’ন্তি অৰত্ৰা ‘ছন্দাধিপতি ছন্দসম্পযুত্তকান’ন্তিআদিনা নযেন দেসনা কতাতি? একক্খণে অভাৰতো’’তি. সতি চ চতুন্নং অধিপতীনং সহভাৰে ‘‘অরিযমগ্গসমঙ্গিস্স ৰীমংসাধিপতেয্যং মগ্গং ভাৰেন্তস্সা’’তি ৰিসেসনং ন কত্তব্বং সিযা অৰীমংসাধিপতিকস্স মগ্গস্স অভাৰা. ছন্দাদীনং অঞ্ঞমঞ্ঞাধিপতিকরণভাৰে চ ‘‘ৰীমংসং ঠপেত্ৰা তংসম্পযুত্তো’’তিআদিনা ছন্দাদীনং ৰীমংসাধিপতিকত্তৰচনং ন ৰত্তব্বং সিযা. তথা ‘‘চত্তারো অরিযমগ্গা সিযা মগ্গাধিপতিনো, সিযা ন ৰত্তব্বা মগ্গাধিপতিনো’’তি (ধ. স. ১৪২৯) এৰমাদীহিপি অধিপতীনং সহভাৰো পটিক্খিত্তো এৰাতি.

পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ইদ্ধিপাদৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১০. বোজ্ঝঙ্গৰিভঙ্গো

১. সুত্তন্তভাজনীযং

পঠমনযৰণ্ণনা

৪৬৬. পতিট্ঠানাযূহনা ওঘতরণসুত্তৰণ্ণনাযং (সং. নি. অট্ঠ. ১.১.১) –

‘‘কিলেসৰসেন পতিট্ঠানং, অভিসঙ্খারৰসেন আযূহনা. তথা তণ্হাদিট্ঠীহি পতিট্ঠানং, অৰসেসকিলেসাভিসঙ্খারেহি আযূহনা. তণ্হাৰসেন পতিট্ঠানং, দিট্ঠিৰসেন আযূহনা. সস্সতদিট্ঠিযা পতিট্ঠানং, উচ্ছেদদিট্ঠিযা আযূহনা. লীনৰসেন পতিট্ঠানং, উদ্ধচ্চৰসেন আযূহনা. কামসুখানুযোগৰসেন পতিট্ঠানং, অত্তকিলমথানুযোগৰসেন আযূহনা. সব্বাকুসলাভিসঙ্খারৰসেন পতিট্ঠানং, সব্বলোকিযকুসলাভিসঙ্খারৰসেন আযূহনা’’তি –

ৰুত্তেসু পকারেসু ইধ অৰুত্তানং ৰসেন ৰেদিতব্বা.

সম্মপ্পৰত্তে ধম্মে পটিসঞ্চিক্খতি, উপপত্তিতো ইক্খতি, তদাকারো হুত্ৰা পৰত্ততীতি পটিসঙ্খানলক্খণো উপেক্খাসম্বোজ্ঝঙ্গো. এৰঞ্চ কত্ৰা ‘‘পটিসঙ্খা সন্তিট্ঠনা গহণে মজ্ঝত্ততা’’তি উপেক্খাকিচ্চাধিমত্ততায সঙ্খারুপেক্খা ৰুত্তা. অনুক্কমনিক্খেপে পযোজনং পুরিমস্স পুরিমস্স পচ্ছিমপচ্ছিমকারণভাৰো.

৪৬৭. বলৰতী এৰ সতি সতিসম্বোজ্ঝঙ্গোতি কত্ৰা বলৰভাৰদীপনত্থং পঞ্ঞা গহিতা, ন যস্স কস্সচি সম্পধারণসতি, কুসলুপ্পত্তিকারণস্স পন সরণং সতীতি দস্সেন্তো ‘‘ৰত্তং ৰা’’তিআদিমাহ. ৰত্তসীসে ঠত্ৰাতি ‘‘অহো ৰত মে ধম্মং সুণেয্যুং, সুত্ৰা চ ধম্মং পসীদেয্যুং, পসন্না চ মে পসন্নাকারং করেয্যু’’ন্তি এৰংচিত্তো অহুত্ৰা ‘‘স্ৰাক্খাতো ভগৰতা ধম্মো…পে… ৰিঞ্ঞূহি, অহো ৰত মে ধম্মং সুণেয্যুং, সুত্ৰা চ ধম্মং আজানেয্যুং, আজানিত্ৰা চ পন তথত্থায পটিপজ্জেয্যু’’ন্তি ধম্মসুধম্মতং পটিচ্চ কারুঞ্ঞং অনুদ্দযং অনুকম্পং উপাদায মহাকস্সপত্থেরেন ৰিয ভাসিতন্তি অত্থো. ৰিমুত্তাযতনসীসেতি ‘‘ন হেৰ খো সত্থা, অপিচ খো যথাসুতং যথাপরিযত্তং ধম্মং ৰিত্থারেন পরেসং দেসেস্সামী’’তি এৰং ৰিমুত্তিকারণপধানভাৰে ঠত্ৰা. চিরকতৰত্তাদিৰসেন তংসমুট্ঠাপকো অরূপকোট্ঠাসো ৰুত্তো, ভাৰত্থত্তা এৰ ৰা কতভাসিত-সদ্দা কিরিযাভূতস্স অরূপকোট্ঠাসস্স ৰাচকাতি কত্ৰা আহ ‘‘কাযৰিঞ্ঞত্তিং…পে… কোট্ঠাস’’ন্তি.

বোজ্ঝঙ্গসমুট্ঠাপকতা পুরিমানং ছন্নং অত্তনো অত্তনো অনন্তরিকস্স, পরেসং সব্বেসং ৰা তংতংপরিযাযেন সমুট্ঠাপনৰসেন যোজেতব্বা. কামলোকৰট্টামিসাতি তণ্হা তদারম্মণা খন্ধাতি ৰদন্তি, পঞ্চকামগুণিকো চ রাগো তদারম্মণঞ্চ কামামিসং, ‘‘সস্সতো অত্তা চ লোকো চা’’তিআদিনা লোকগ্গহণৰসেন পৰত্তো সস্সতুচ্ছেদসহগতো রাগো তদারম্মণঞ্চ লোকামিসং, লোকধম্মা ৰা, ৰট্টস্সাদৰসেন উপ্পন্নো সংসারজনকো রাগো তদারম্মণঞ্চ ৰট্টামিসং. মগ্গস্স পুব্বভাগত্তা পুব্বভাগা.

পঠমনযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

দুতিযনযৰণ্ণনা

৪৬৮-৪৬৯. অভিঞ্ঞেয্যা ধম্মা নাম ‘‘সব্বে সত্তা আহারট্ঠিতিকা, দ্ৰে ধাতুযো, তিস্সো ধাতুযো, চত্তারি অরিযসচ্চানি, পঞ্চ ৰিমুত্তাযতনানি, ছ অনুত্তরিযানি, সত্ত নিদ্দসৰত্থূনি, অট্ঠাভিভাযতনানি, নৰানুপুব্বৰিহারা, দস নিজ্জরৰত্থূনী’’তি এৰংপভেদা ধম্মা, ‘‘সব্বং, ভিক্খৰে, অভিঞ্ঞেয্য’’ন্তি (সং. নি. ৪.৪৬) দস্সিতা খন্ধাদযো চ. ৰানন্তি ৰিনন্ধনং ভৰাদীনং, গমনং ৰা পিযরূপসাতরূপেসু.

চঙ্কমং অধিট্ঠহন্তস্স উপ্পন্নৰীরিযং ৰিপস্সনাসহগতন্তি ৰেদিতব্বং. এত্তকেনাতি ‘‘লোকিযলোকুত্তরমিস্সকা কথিতা’’তি এত্তাৰতা. লোকিযন্তি ৰদন্তো ন কিলমতীতি কাযৰিঞ্ঞত্তিসমুট্ঠাপকস্স লোকিযত্তা অচোদনীযোতি অত্থো. অলব্ভ…পে… পটিক্খিত্তাতি রূপাৰচরে অলব্ভমানকং পীতিসম্বোজ্ঝঙ্গং উপাদায লব্ভমানাপি অৰিতক্কঅৰিচারা পীতি পটিক্খিত্তা, ‘‘পীতিসম্বোজ্ঝঙ্গো’’তি ন ৰুত্তোতি অত্থো. কামাৰচরে ৰা অলব্ভমানকং অৰিতক্কঅৰিচারং পীতিং উপাদায লব্ভমানকাৰ পীতিবোজ্ঝঙ্গভূতা পটিক্খিত্তা, অৰিতক্কঅৰিচারো পীতিসম্বোজ্ঝঙ্গো ন ৰুত্তোতি অত্থো.

অজ্ঝত্তৰিমোক্খন্তি অজ্ঝত্তধম্মে অভিনিৰিসিত্ৰা ততো ৰুট্ঠিতমগ্গো ‘‘অজ্ঝত্তৰিমোক্খো’’তি ইধ ৰুত্তোতি অধিপ্পাযো. ন ৰারেতব্বোতি ৰিপস্সনাপাদকেসু কসিণাদিঝানেসু সতিআদীনং নিব্বেধভাগিযত্তা ন পটিক্খিপিতব্বোতি অত্থো. অনুদ্ধরন্তা পন ৰিপস্সনা ৰিয বোধিযা মগ্গস্স আসন্নকারণং ঝানং ন হোতি, ন চ তথা একন্তিকং কারণং, ন চ ৰিপস্সনাকিচ্চস্স ৰিয ঝানকিচ্চস্স নিট্ঠানং মগ্গোতি কত্ৰা ন উদ্ধরন্তি. তত্থ কসিণজ্ঝানগ্গহণেন তদাযত্তানি আরুপ্পানিপি গহিতানীতি দট্ঠব্বানি. অসুভজ্ঝানানং অৰচনং অৰিতক্কাৰিচারস্স অধিপ্পেতত্তা.

দুতিযনযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ততিযনযৰণ্ণনা

৪৭০-৪৭১. তদঙ্গসমুচ্ছেদনিস্সরণৰিৰেকনিস্সিততং ৰত্ৰা পটিপ্পস্সদ্ধিৰিৰেকনিস্সিতত্তস্স অৰচনং ‘‘সতিসম্বোজ্ঝঙ্গং ভাৰেতী’’তিআদিনা (সং. নি. ৫.১৮২; ৰিভ. ৪৭১) ইধ ভাৰেতব্বানং বোজ্ঝঙ্গানং ৰুত্তত্তা. ভাৰিতবোজ্ঝঙ্গস্স হি সচ্ছিকাতব্বা ফলবোজ্ঝঙ্গা অভিধম্মভাজনীযে ৰুত্তাতি. ৰোস্সগ্গ-সদ্দো পরিচ্চাগত্থো পক্খন্দনত্থো চাতি ৰোস্সগ্গস্স দুৰিধতা ৰুত্তা. যথাৰুত্তেনাতি তদঙ্গসমুচ্ছেদপ্পকারেন তন্নিন্নভাৰারম্মণকরণপ্পকারেন চ. পরিণামেন্তং ৰিপস্সনাক্খণে, পরিণতং মগ্গক্খণে.

ততিযনযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা

৪৭২. উপেক্খনৰসেনাতি সভাৰনিদ্দেসতং দস্সেতি, হাপনৰড্ঢনেসু ব্যাপারং অকত্ৰা উপপত্তিতো ইক্খনৰসেনাতি অত্থো. লোকিযউপেক্খনায অধিকা উপেক্খনা অজ্ঝুপেক্খনাতি অযমত্থো ইধ লোকুত্তরা এৰ অধিপ্পেতাতি যুত্তোতি.

অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

বোজ্ঝঙ্গৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১১. মগ্গঙ্গৰিভঙ্গো

২. অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা

৪৯০. অভিধম্মে লোকুত্তরচিত্তভাজনীযেপি ‘‘তস্মিং খো পন সমযে চত্তারো খন্ধা হোন্তি…পে… অট্ঠঙ্গিকো মগ্গো হোতী’’তি (ধ. স. ৩৩৭) ৰুত্তত্তা ইধাপি অভিধম্মভাজনীযে অভিধম্মানুরূপং দেসনং করোন্তো ‘‘অট্ঠঙ্গিকো মগ্গো’’তি অরিযোপপদতং ন করোতি.

৪৯৩. তস্মিং সমযেতি লোকিযকালেন এতেসং অতিরেককিচ্চং দস্সেতি. ৰিরতিউপ্পাদনেন মিচ্ছাৰাচাদীনি পুগ্গলং পজহাপেন্তীতি সম্মাদিট্ঠাদীনি পঞ্চ ‘‘কারাপকঙ্গানী’’তি ৰুত্তানি. সম্মাৰাচাদিকিরিযা হি ৰিরতি, তঞ্চ এতানি কারাপেন্তীতি. ৰিরতিৰসেনাতি ৰিরমণকিরিযাৰসেন, ন কারাপকভাৰেন কত্তুভাৰেন চাতি অত্থো. ইমং…পে… কিচ্চাতিরেকতং দস্সেতুন্তি লোকুত্তরক্খণেপি ইমানেৰ পঞ্চ সম্মাৰাচাদিত্তযস্স একক্খণে কারাপকানীতি দস্সেতুন্তি অত্থো. মিচ্ছাদিট্ঠাদিকা দস, তপ্পচ্চযা অকুসলা চ দসাতি ৰীসতি অকুসলপক্খিযা, সম্মাদিট্ঠাদিকা দস, তপ্পচ্চযা চ কুসলা দসাতি ৰীসতি কুসলপক্খিযা চ মহাচত্তারীসকসুত্তে (ম. নি. ৩.১৩৬) ৰুত্তাতি তস্স এতং নামং.

পুঞ্ঞভাগিযাতি পুঞ্ঞকোট্ঠাসে ভৰা, পুঞ্ঞাভিসঙ্খারেকদেসভূতাতি অত্থো. খন্ধোপধিং ৰিপচ্চতি, তত্থ ৰা ৰিপচ্চতীতি উপধিৰেপক্কা.

পঞ্চঙ্গিকমগ্গং উদ্দিসিত্ৰা তত্থ একেকং পুচ্ছিত্ৰা তস্স তস্সেৰ সমযৰৰত্থানং কত্ৰা ৰিস্সজ্জনং ‘‘পাটিযেক্কং পুচ্ছিত্ৰা পাটিযেক্কং ৰিস্সজ্জন’’ন্তি ৰুত্তং. সহ পন পুচ্ছিত্ৰা পঞ্চন্নম্পি সমযৰৰত্থানং কত্ৰা ৰিস্সজ্জনে ‘‘তত্থ কতমা সম্মাদিট্ঠিযা পঞ্ঞা’’তিআদিকো পটিনিদ্দেসো একতো ৰিস্সজ্জনপটিনিদ্দেসত্তা ন পাটিযেক্কং পুচ্ছাৰিস্সজ্জনং নাম হোতীতি. তত্থ পঞ্চঙ্গিকৰারে এৰ পাটিযেক্কং পুচ্ছাৰিস্সজ্জনং সম্মাদিট্ঠাদীসু কারাপকঙ্গেসু একেকমুখায ভাৰনায মগ্গুপ্পত্তিং সন্ধায কতন্তি ৰেদিতব্বং. ৰাচাদীনি হি পুব্বসুদ্ধিযা সিজ্ঝন্তি, ন মগ্গস্স উপচারেনাতি.

অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

মগ্গঙ্গৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১২. ঝানৰিভঙ্গো

১. সুত্তন্তভাজনীযং

মাতিকাৰণ্ণনা

৫০৮. ঝানস্স পুব্বভাগকরণীযসম্পদা পাতিমোক্খসংৰরাদি. অসুভানুস্সতিযো লোকুত্তরজ্ঝানানি চ ইতো বহিদ্ধা নত্থীতি সব্বপ্পকার-গ্গহণং করোতি, সুঞ্ঞা পরপ্পৰাদা সমণেভীতি (ম. নি. ১.১৩৯; অ. নি. ৪.২৪১) ৰচনেন সমণভাৰকরপুব্বভাগকরণীযসম্পদাসম্পন্নস্সপি অভাৰং দস্সেতি. সিক্খাপদেসু নামকাযাদিৰসেন ৰুত্তেসু ৰচনানতিক্কমৰসেন সিক্খিতব্বেসু, অৰীতিক্কমনৰিরতিচেতনাসঙ্খাতেসু ৰা সিক্খাকোট্ঠাসেসু পরিপূরণৰসেন সিক্খিতব্বেসু সা সা ভিক্খুসিক্খাদিকা সিক্খাপদেকদেসভূতা সিক্খিতব্বাতি আহ ‘‘সিক্খাপদেসূতি ইদমস্স সিক্খিতব্বধম্মপরিদীপন’’ন্তি.

সন্তোসাদিৰসেন ইতরীতরসন্তোসং, তস্স চ ৰণ্ণৰাদিতং, অলদ্ধা চ অপরিতস্সনং, লদ্ধা চ অগধিতপরিভোগন্তি এতে গুণে দস্সেতি. ঝানভাৰনায কারকোতি পরিদীপনং কারকভাৰপরিদীপনং. অরঞ্ঞন্তিআদিনা সেনাসনস্স পভেদং, অপ্পসদ্দন্তিআদিনা নিরাদীনৰতং, পটিসল্লানসারুপ্পন্তি আনিসংসং দীপেতীতি আহ ‘‘সেনাসনপ্পভেদে…পে… পরিদীপন’’ন্তি.

মাতিকাৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

নিদ্দেসৰণ্ণনা

৫০৯. কম্মত্থেহি দিট্ঠি-সদ্দাদীহি সাসনং ৰুত্তন্তি ‘‘দিট্ঠত্তা দিট্ঠী’’তিআদি ৰুত্তং. সভাৰট্ঠেনাতি অৰিপরীতট্ঠেন. সিক্খিযমানো কাযাদীনি ৰিনেতি, ন অঞ্ঞথাতি আহ ‘‘সিক্খিতব্বট্ঠেন ৰিনযো’’তি, ৰিনযো ৰা সিক্খিতব্বানি সিক্খাপদানি, খন্ধত্তযং সিক্খিতব্বন্তি ৰিনযো ৰিযাতি ৰিনযোতি দস্সেতি. সত্থু অনুসাসনদানভূতং সিক্খত্তযন্তি আহ ‘‘অনুসিট্ঠিদানৰসেনা’’তি.

সম্মাদিট্ঠিপচ্চযত্তাতি সম্মাদিট্ঠিযা পচ্চযত্তা. তিস্সো হি সিক্খা সিক্খন্তস্স সম্মাদিট্ঠি পরিপূরতীতি. ‘‘তস্মাতিহ ত্ৰং ভিক্খু আদিমেৰ ৰিসোধেহি কুসলেসু ধম্মেসু, কো চাদি কুসলানং ধম্মানং? সীলঞ্চ সুৰিসুদ্ধং দিট্ঠি চ উজুকা’’তি (সং. নি. ৫.৩৬৯) ৰচনতো সম্মাদিট্ঠিপুব্বঙ্গমং সিক্খত্তযং. এতস্মিঞ্চ অত্থদ্ৰযে ফলকারণোপচারেহি সিক্খত্তযং ‘‘দিট্ঠী’’তি ৰুত্তং, কুসলধম্মেহি ৰা অত্তনো একদেসভূতেহীতি অধিপ্পাযো. ভগৰতো ৰিনযনকিরিযত্তা ৰিনযো সিক্খত্তযং, তং পন ৰিনযনং ধম্মেনেৰ অৰিসমসভাৰেন, দেসনাধম্মেন ৰা পৰত্তং, ন দণ্ডাদিনাতি ‘‘ধম্মৰিনযো’’তি ৰুত্তং.

অনৰজ্জধম্মত্থন্তি পরমানৰজ্জনিব্বানত্থং, অকুপ্পচেতোৰিমুত্তিঅত্থং ৰা. ধম্মেসু অভিঞ্ঞেয্যাদীসু অভিজাননাদিকারণং সিক্খত্তযন্তি তং ‘‘ধম্মৰিনযো’’তি ৰুত্তং. ‘‘ইমিস্সা ইমস্মি’’ন্তি পুনপ্পুনং ৰুচ্চমানং নিযমকরণং হোতি, এৰ-সদ্দলোপো ৰা কতোতি অধিপ্পাযেনাহ ‘‘নিযমো কতো’’তি.

৫১০. ভিক্খুকোতি অনঞ্ঞত্থেন -কারেন পদং ৰড্ঢিতন্তি ‘‘ভিক্খনধম্মতাযা’’তি অত্থমাহ. ভিক্খকোতি পন পাঠে ভিক্খতীতি ভিক্খকোতি অত্থো. জল্লিকং রজমিস্সং মলং, অমিস্সং মলমেৰ. ভিন্নপটধরোতি নিব্বচনং ভিন্নপটধরে ভিক্খু-সদ্দস্স নিরুল়্হত্তা ৰুত্তং.

যস্স ভাৰেতব্বো পহাতব্বো চ ওধি অৰসিট্ঠো অত্থি, সো ওধিসো, অরহা পন তদভাৰা ওধিরহিতোতি ‘‘অনোধিসো কিলেসানং পহানা ভিক্খূ’’তি ৰুত্তো. ওধি-সদ্দো ৰা একদেসে নিরুল়্হোতি সব্বমগ্গা সব্বকিলেসা চ অরহতা ভাৰিতা পহীনা চ ‘‘ওধী’’তি ন ৰুচ্চন্তি. পহানাতি ইদঞ্চ নিব্বচনং ভেদনপরিযাযৰসেন ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং.

সেক্খোতিআদিনা ভিক্খু-সদ্দেন ৰুচ্চমানং অত্থং গুণৰসেন দস্সেতি, হেট্ঠা পন ‘‘সমঞ্ঞায পটিঞ্ঞাযা’’তি পঞ্ঞাযনৰসেন, ‘‘ভিক্খতী’’তিআদিনা নিব্বচনৰসেন দস্সিতো.

সেক্খো ভিক্খূতি সত্ত সেক্খা কথিতা, ভিন্নত্তা পাপকানং…পে… ভিক্খূতি খীণাসৰোৰ কথিতোতি ইদং দ্ৰযং ‘‘সেক্খোতি পুথুজ্জনকল্যাণকেন সদ্ধিং সত্ত অরিযা, ভিন্নত্তাতি ইমিনা পন চত্তারো ফলট্ঠা’’তি ইমিনা দ্ৰযেন ন সমেতি, তদিদং নিপ্পরিযাযদস্সনং ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং. ‘‘সেসট্ঠানেসু পুথুজ্জনকল্যাণকাদযো কথিতা’’তি ৰুত্তং, ননু পটিঞ্ঞায ভিক্খুসীলোপি ৰুত্তোতি? ৰুত্তো, ন পন ইধাধিপ্পেতো সব্বপ্পকারজ্ঝাননিব্বত্তকস্স অধিপ্পেতত্তা.

ভগৰতো ৰচনং উপসম্পদাকম্মকরণস্স কারণত্তা ঠানং, তদনুরূপং ঠানারহং, অনূনঞত্তিঅনুস্সাৰনং উপ্পটিপাটিযা চ অৰুত্তন্তি অত্থো.

৫১১. নিপ্পরিযাযতো সীলং সমাদানৰিরতিঅৰীতিক্কমনৰিরতিভাৰতোতি অধিপ্পাযো. অনভিজ্ঝাদীনি সন্ধায চেতসিকসীলস্স পরিযাযসীলতা ৰুত্তা. নগরৰড্ঢকী ৰত্থুৰিজ্জাচরিযোতি ৰদন্তি. চতুব্বিধো আহারো অসিতাদীনি, ভক্খিতব্বভুঞ্জিতব্বলেহিতব্বচুবিতব্বানি ৰা.

পাতিমোক্খসংৰরেন উপেতো পিহিতিন্দ্রিযো হোতি তিণ্ণং সুচরিতানং ইন্দ্রিযসংৰরাহারত্তা, পাতিমোক্খসংৰরো ৰা ইন্দ্রিযসংৰরস্স উপনিস্সযো হোতি. ইতি পাতিমোক্খসংৰরেন পিহিতিন্দ্রিযো ‘‘পাতিমোক্খসংৰরসংৰুতো’’তি ৰুত্তো. ইমিনা অধিপ্পাযেন ‘‘সংৰুতো’’তি এতস্স পিহিতিন্দ্রিযোতি অত্থমাহ. পাতিমোক্খেন চ সংৰরেন চাতি ইদং পাতিমোক্খতো অঞ্ঞং সীলং কাযিকঅৰীতিক্কমাদিগ্গহণেন গহিতন্তি ইমিনা অধিপ্পাযেন ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. দুতিযো পনত্থো দ্ৰিন্নম্পি একত্থতং সন্ধায ৰুত্তো.

৫১৩. সব্বম্পি দুস্সীল্যন্তি ইমিনা অভিজ্ঝাদযো চ গহিতাতি সন্ধাযাহ ‘‘মনসাপি আচরতি এৰ, তস্মা তং দস্সেতু’’ন্তি. তত্থাতি কাযিকৰীতিক্কমাদিৰসেন ৰুত্তেসু অনাচারেসু. গরুভণ্ডৰিস্সজ্জনমাপজ্জতীতি থুল্লচ্চযং আপজ্জতীতি অত্থো.

অরোপিমোতি সঙ্ঘিকভূমিযং উট্ঠিতো ৰুত্তো. ফাতিকম্মন্তি গরুভণ্ডন্তরভূতং কম্মং. দণ্ডকম্মন্তি যথাৰুত্তং হত্থকম্মমাহ. সিনাযন্তি এতেনাতি সিনানং, চুণ্ণাদি.

সচ্চালীকেন পিযৰাদী ‘‘চাটূ’’তি ৰুচ্চতি, চাটুং অত্তানং ইচ্ছতীতি চাটুকামো, তস্স ভাৰো চাটুকম্যতা. মুগ্গসূপস্স অপ্পৰিসনট্ঠানং নাম নত্থি সব্বাহারেহি অৰিরুদ্ধত্তাতি অধিপ্পাযো. পরিভটতি ধারেতি, পোসেতি ৰাতি পরিভটো, অথ ৰা পরিৰারভূতো ভটো সেৰকো পরিভটো.

ভণ্ডাগারিককম্মং গিহীনং করিযমানং ৰুত্তং. পিণ্ডত্থং পটিপিণ্ডদানং, পিণ্ডং দত্ৰা পটিপিণ্ডগ্গহণং ৰা পিণ্ডপটিপিণ্ডং. সঙ্ঘভোগচেতিযভোগানং অযোনিসো ৰিচারণং সঙ্ঘুপ্পাদচেতিযুপ্পাদপট্ঠপনং, অত্তনো সন্তকে ৰিয পটিপজ্জনন্তি কেচি.

৫১৪. গাৰো চরন্তি এত্থাতি গোচরো, গোচরো ৰিযাতি গোচরো, অভিণ্হং চরিতব্বট্ঠানং. গাৰো ৰা চক্খাদীনি ইন্দ্রিযানি, তেহি চরিতব্বট্ঠানং গোচরো. অযুত্তো গোচরো অগোচরোতি তদঞ্ঞো যুত্তো ‘‘গোচরো’’তি ৰুত্তো.

ৰা-সদ্দো ৰিধুননত্থোপি হোতীতি কত্ৰা আহ ‘‘ৰিনিদ্ধুতকিব্বিসানি ৰা’’তি.

৫১৫. অৰরা পচ্ছিমা মত্তা এতেসন্তি ওরমত্তকানি. সংযমকরণীযানীতি কাযৰাচাসংযমমত্তেন কত্তব্বপটিকম্মানি, ৰিক্খিপিতব্বানি ৰা. ‘‘পুন ন এৰং করোমী’’তি চিত্তেন সংৰরমত্তেন, ইন্দ্রিযসংৰরেনেৰ ৰা করণীযানি সংৰরকরণীযানি. দিৰিৰিহারজনপদৰাসী দিৰিৰিহারৰাসী. মনস্স অধিট্ঠানমেৰ অধিট্ঠানাৰিকম্মং. দেসনা ইধ ‘‘ৰুট্ঠানাৰিকম্ম’’ন্তি অধিপ্পেতা. তত্থ ‘‘চিত্তুপ্পাদকরণীযানি মনসিকারপটিবদ্ধানী’’তি ৰচনতো পাতিমোক্খসংৰরৰিসুদ্ধত্থং অনতিক্কমনীযানি অনাপত্তিগমনীযানি ৰজ্জানি ৰুত্তানীতি আচরিযস্স অধিপ্পাযো. চতুব্বিধস্সাতি অত্তানুৰাদপরানুৰাদদণ্ডদুগ্গতিভযস্স.

৫১৬. ‘‘ইধ ভিক্খূ’’তি ভিক্খু এৰ অধিপ্পেতোতি সন্ধায ‘‘সেসসিক্খা পন অত্থুদ্ধারৰসেন সিক্খা-সদ্দস্স অত্থদস্সনত্থং ৰুত্তা’’তি আহ. ভিক্খুগ্গহণং পন অগ্গপরিসামুখেন সব্বজ্ঝাননিব্বত্তকানং চতুন্নম্পি পরিসানং দস্সনত্থং কতং. গুণতো ৰা ভিক্খু অধিপ্পেতোতি সব্বাপি সিক্খা ইধাধিপ্পেতাতি দট্ঠব্বা. সব্বেন সিক্খাসমাদানেনাতি এত্থ যেন সমাদানেন সব্বাপি সিক্খা সমাদিন্না হোন্তি, তং একম্পি সব্বসমাদানকিচ্চকরত্তা সব্বসমাদানং নাম হোতি, অনেকেসু পন ৰত্তব্বমেৰ নত্থি. সব্বেন সিক্খিতব্বাকারেনাতি অৰীতিক্কমদেসনাৰুট্ঠানৰত্তচরণাদিআকারেন. ৰীতিক্কমনৰসেন সেসস্সপি নিস্সেসতাকরণং সন্ধায ‘‘ভিন্নস্সপী’’তিআদিমাহ.

৫১৯. আৰরণীযেহি চিত্তপরিসোধনভাৰনা জাগরিযানুযোগোতি কত্ৰা আহ ‘‘ভাৰন’’ন্তি. সুপ্পপরিগ্গাহকন্তি ‘‘সুপ্পপরিগ্গাহকং নাম ইদং ইতো পুব্বে ইতো পরঞ্চ নত্থি, অযমেতস্স পচ্চযো’’তিআদিনা পরিগ্গাহকং.

৫২০-৫২১. যুত্তোতি আরম্ভমানো. সাতচ্চং নেপক্কঞ্চ পৰত্তযমানো জাগরিযানুযোগং অনুযুত্তো হোতীতি সম্বন্ধং দস্সেতি.

৫২২. লোকিযাযপি…পে… আহাতি ইদং ৰিপস্সনাভাৰনায সতিপট্ঠানাদযো একস্মিং আরম্মণে সহ নপ্পৰত্তন্তি, পৰত্তমানানিপি ইন্দ্রিযবলানি বোজ্ঝঙ্গেস্ৰেৰ অন্তোগধানি হোন্তি. পীতিসম্বোজ্ঝঙ্গগ্গহণেন হি তদুপনিস্সযভূতং সদ্ধিন্দ্রিযং সদ্ধাবলঞ্চ গহিতমেৰ হোতি ‘‘সদ্ধূপনিসং পামোজ্জ’’ন্তি (সং. নি. ২.২৩) ৰুত্তত্তা. মগ্গঙ্গানি পঞ্চেৰ ৰিপস্সনাক্খণে পৰত্তন্তীতি ইমমত্থং সন্ধায ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং.

৫২৩. সমন্ততো, সম্মা, সমং ৰা সাত্থকাদিপজাননং সম্পজানং, তদেৰ সম্পজঞ্ঞং. তেনাতি সতিসম্পযুত্তত্তা এৰ উদ্দেসে অৰুত্তাপি সতি নিদ্দেসে ‘‘সতো’’তি ইমিনা ৰুত্তাতি অধিপ্পাযো.

সাত্থকানং অভিক্কমাদীনং সম্পজাননং সাত্থকসম্পজঞ্ঞং. এৰং সপ্পাযসম্পজঞ্ঞং. অভিক্কমাদীসু পন ভিক্খাচারগোচরে অঞ্ঞত্থাপি চ পৰত্তেসু অৰিজহিতে কম্মট্ঠানসঙ্খাতে গোচরে সম্পজঞ্ঞং গোচরসম্পজঞ্ঞং. অভিক্কমাদীসু অসম্মুয্হনমেৰ সম্পজঞ্ঞং অসম্মোহসম্পজঞ্ঞং.

দ্ৰে কথাতি ৰচনকরণাকরণকথা ন কথিতপুব্বা. ৰচনং করোমি এৰ, তস্মা সুব্বচত্তা পটিৰচনং দেমীতি অত্থো.

কম্মট্ঠানসীসেনেৰাতি কম্মট্ঠানগ্গেনেৰ, কম্মট্ঠানং পধানং কত্ৰা এৰাতি অত্থো. তেন ‘‘পত্তম্পি অচেতন’’ন্তিআদিনা ৰক্খমানং কম্মট্ঠানং, যথাপরিহরিযমানং ৰা অৰিজহিত্ৰাতি দস্সেতি. ‘‘তস্মা’’তি এতস্স ‘‘ধম্মকথা কথেতব্বাযেৰাতি ৰদন্তী’’তি এতেন সম্বন্ধো. ভযেতি পরচক্কাদিভযে.

অৰসেসট্ঠানেতি যাগুঅগ্গহিতট্ঠানে. ঠানচঙ্কমনমেৰাতি অধিট্ঠাতব্বিরিযাপথৰসেন ৰুত্তং, ন ভোজনাদিকালে অৰস্সং কত্তব্বনিসজ্জাযপি পটিক্খেপৰসেন.

থেরো দারুচীরিযো

‘‘তস্মাতিহ তে, বাহিয, এৰং সিক্খিতব্বং. দিট্ঠে দিট্ঠমত্তং ভৰিস্সতি, সুতে মুতে ৰিঞ্ঞাতে. যতো খো তে, বাহিয, দিট্ঠে দিট্ঠমত্তং ভৰিস্সতি, সুতে মুতে ৰিঞ্ঞাতে ৰিঞ্ঞাতমত্তং ভৰিস্সতি, ততো ত্ৰং, বাহিয, ন তেন, যতো ত্ৰং, বাহিয, ন তেন. ততো ত্ৰং, বাহিয, ন তত্থ, যতো ত্ৰং, বাহিয, ন তত্থ. ততো ত্ৰং, বাহিয, নেৰিধ ন হুরং ন উভযমন্তরেন. এসেৰন্তো দুক্খস্সা’’তি (উদা. ১০) –

এত্তকেন অরহত্তং সচ্ছাকাসি.

খাণুআদিপরিহরণত্থং, পতিট্ঠিতপাদপরিহরণত্থং ৰা পস্সেন হরণং ৰীতিহরণন্তি ৰদন্তি. যাৰ পতিট্ঠিতপাদো, তাৰ আহরণং অতিহরণং, ততো পরং হরণং ৰীতিহরণন্তি অযং ৰা এতেসং ৰিসেসো. অৰীচিন্তি নিরন্তরং.

পঠমজৰনেপি…পে… ন হোতীতি ইদং পঞ্চৰিঞ্ঞাণৰীথিযং ইত্থিপুরিসোতি রজ্জনাদীনং অভাৰং সন্ধায ৰুত্তং. তত্থ হি আৰজ্জনৰোট্ঠব্বনানং অযোনিসো আৰজ্জনৰোট্ঠব্বনৰসেন ইট্ঠে ইত্থিরূপাদিম্হি লোভো, অনিট্ঠে চ পটিঘো উপ্পজ্জতি. মনোদ্ৰারে পন ইত্থিপুরিসোতি রজ্জনাদি হোতি, তস্স পঞ্চদ্ৰারজৰনং মূলং, যথাৰুত্তং ৰা সব্বং ভৰঙ্গাদি. এৰং মনোদ্ৰারজৰনস্স মূলৰসেন মূলপরিঞ্ঞা ৰুত্তা. আগন্তুকতাৰকালিকতা পন পঞ্চদ্ৰারজৰনস্সেৰ অপুব্বতিত্তরতাৰসেন. মণিসপ্পো সীহল়দীপে ৰিজ্জমানা একা সপ্পজাতীতি ৰদন্তি. চলনন্তি কম্পনং.

অতিহরতীতি যাৰ মুখা আহরতি. ৰীতিহরতীতি ততো যাৰ কুচ্ছি, তাৰ হরতি, কুচ্ছিগতং ৰা পস্সতো হরতি. অল্লত্তঞ্চ অনুপালেতীতি ৰাযুআদীহি অতিৰিসোসনং যথা ন হোতি, তথা পালেতি. আভুজতীতি পরিযেসনজ্ঝোহরণজিণ্ণাজিণ্ণতাদিং আৰজ্জেতি, ৰিজানাতীতি অত্থো. তংতংৰিজানননিপ্ফাদকোযেৰ হি পযোগো ‘‘সম্মাপযোগো’’তি ৰুত্তোতি. অথ ৰা ‘‘সম্মাপটিপত্তিমাগম্ম অব্ভন্তরে অত্তা নাম কোচি ভুজনকো নত্থী’’তিআদিনা ৰিজাননং আভুজনং.

অট্ঠানেতি মনুস্সামনুস্সপরিগ্গহিতে অযুত্তে ঠানে খেত্তদেৰাযতনাদিকে. তুম্বতো ৰেল়ুনাল়িআদিউদকভাজনতো. ন্তি ছড্ডিতং উদকং.

গতেতি গমনেতি পুব্বে অভিক্কমপটিক্কমগ্গহণেন গমনেপি পুরতো পচ্ছতো চ কাযস্স অতিহরণং ৰুত্তন্তি ইধ গমনমেৰ গহিতন্তি ৰেদিতব্বং, ৰক্খমানো ৰা এতেসং ৰিসেসো.

এত্তকেনাতি কম্মট্ঠানং অৰিস্সজ্জেত্ৰা চতুন্নং ইরিযাপথানং পৰত্তনৰচনমত্তেন গোচরসম্পজঞ্ঞং ন পাকটং হোতীতি অত্থো. এৰং পন সুত্তে কম্মট্ঠানং অৰিভূতং হোতীতি চঙ্কমনট্ঠাননিসজ্জাসু এৰ পৰত্তে পরিগ্গণ্হন্তস্স সুত্তে পৰত্তা অপাকটা হোন্তীতি অত্থো.

কাযাদিকিরিযামযত্তা আৰজ্জনকিরিযাসমুট্ঠিতত্তা চ জৰনং, সব্বম্পি ৰা ছদ্ৰারপ্পৰত্তং কিরিযামযপৰত্তং নাম, দুতিযজ্ঝানং ৰচীসঙ্খারৰিরহা ‘‘তুণ্হীভাৰো’’তি ৰুচ্চতি.

৫২৬. উপাসনট্ঠানন্তি ইস্সাসানং ৰিয উপাসনস্স সিক্খাযোগকরণস্স কম্মট্ঠানউপাসনস্স ঠানন্তি অত্থো. তমেৰ হি অত্থং দস্সেতুং ‘‘যোগপথ’’ন্তি আহাতি. সীসং ধোৰতীতি ইচ্ছাদাসব্যা ভুজিস্সতং ঞাপযতি, মিচ্ছাপটিপন্নেহি ৰা পক্খিত্তং অযসরজং ধোৰতি.

৫২৯. ৰিনযপরিযাযেন অদিন্নাদানপারাজিকে আগতং. সুত্তন্তপরিযাযেন আরঞ্ঞকসিক্খাপদে ‘‘পঞ্চধনুসতিকং পচ্ছিম’’ন্তি আগতং আরঞ্ঞিকং ভিক্খুং সন্ধায. ন হি সো ৰিনযপরিযাযিকে অরঞ্ঞে ৰসনতো ‘‘আরঞ্ঞকো পন্তসেনাসনো’’তি সুত্তে ৰুত্তোতি.

৫৩০. ‘‘নিতুম্ব’’ন্তিপি ‘‘নদীকুঞ্জ’’ন্তিপি যং ৰদন্তি, তং কন্দরন্তি অপব্বতপদেসেপি ৰিদুগ্গনদীনিৰত্তনপদেসং কন্দরন্তি দস্সেতি.

৫৩১. ভাজেত্ৰা দস্সিতন্তি এতেন ভাজেতব্বতং অন্তে নিদ্দেসস্স কারণং দস্সেতি.

৫৩৩. রহস্স কিরিযা রহস্সং, তং অরহতি তস্স যোগ্গন্তি রাহস্সেয্যকং. ৰিচিত্তা হি তদ্ধিতাতি. রহসি ৰা সাধু রহস্সং, তস্স যোগ্গং রাহস্সেয্যকং.

৫৩৬. পণিহিতোতি সুট্ঠু ঠপিতো.

৫৩৭. পরিগ্গহিতনিয্যানন্তি পরিগ্গহিতনিয্যানসভাৰং, কাযাদীসু সুট্ঠু পৰত্তিযা নিয্যানসভাৰযুত্তন্তি অত্থো. কাযাদিপরিগ্গহণং ঞাণং ৰা পরিগ্গহো, তং-সম্পযুত্ততায পরিগ্গহিতং নিয্যানভূতং উপট্ঠানং কত্ৰাতি অত্থো.

৫৪২-৫৪৩. ৰিকারপ্পত্তিযাতি চিত্তস্স ৰিকারাপত্তিভাৰেনাতি অত্থো. সব্বসঙ্গাহিকৰসেনাতি সত্তসঙ্খারগতসব্বকোধসঙ্গাহিকৰসেন. সব্বসঙ্গহণঞ্চ সমুচ্ছেদপ্পহানস্সপি অধিপ্পেতত্তা কতন্তি ৰেদিতব্বং.

৫৪৬. ইদং সন্ধাযাতি ‘‘দ্ৰে ধম্মা’’তি সন্ধায. একৰচনেন ‘‘থিনমিদ্ধ’’ন্তি উদ্দিসিত্ৰাপি নিদ্দেসে ‘‘সন্তা’’তি ৰচনভেদো, বহুৰচনং কতন্তি অত্থো. নিরোধসন্ততাযাতি ৰচনং অঙ্গসন্ততায, সভাৰসন্ততায ৰা সন্ততানিৰারণত্থং.

৫৫০. থিনমিদ্ধৰিকারৰিরহা তপ্পটিপক্খসঞ্ঞা আলোকসঞ্ঞা নাম হোতি. তেনেৰ ৰুত্তং ‘‘অযং সঞ্ঞা আলোকা হোতী’’তি.

৫৫৩. ‘‘ৰন্তত্তা মুত্তত্তা’’তিআদীনি, ‘‘আলোকা হোতী’’তিআদীনি চ ‘‘চত্তত্তাতিআদীনী’’তি ৰুত্তানি. আদি-সদ্দেন ৰা দ্ৰিন্নম্পি নিদ্দেসপদানি সঙ্গহেত্ৰা তত্থ যানি যেসং ৰেৰচনানি, তানেৰ সন্ধায ‘‘অঞ্ঞমঞ্ঞৰেৰচনানী’’তি ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. পটিমুঞ্চতোতি এতেন সারম্ভং অভিভৰং দস্সেতি. নিরাৰরণা হুত্ৰা আভুজতি সম্পজানাতীতি নিরাৰরণাভোগা, তংসভাৰত্তা ৰিৰটা.

৫৫৬. ‘‘ৰিকালো নু খো, ন নু খো’’তি অনিচ্ছযতায কতৰত্থুজ্ঝাচারমূলকো ৰিপ্পটিসারো ৰত্থুজ্ঝাচারো কারণৰোহারেন ৰুত্তোতি দট্ঠব্বো.

৫৬২. কিলিস্সন্তীতি কিলেসেন্তীতি অত্থং ৰদন্তি, সদরথভাৰেন সযমেৰ ৰা কিলিস্সন্তি. ন হি তে উপ্পজ্জমানা কিলেসরহিতা উপ্পজ্জন্তীতি.

৫৬৪. ইধেৰ চ ৰিভঙ্গে ‘‘উপেতো হোতী’’তিআদি তত্থ তত্থ ৰুত্তমেৰ.

৫৮৮. নিদ্দেসৰসেনাতি ‘‘তত্থ কতমা উপেক্খা? যা উপেক্খা’’তিআদিনিদ্দেসৰসেন. ‘‘ইমায উপেক্খায উপেতো হোতী’’তিআদি পটিনিদ্দেসৰসেনাতি ৰদন্তি. ‘‘তত্থ কতমা…পে… ইমায উপেক্খায উপেতো হোতী’’তি এতেন পুগ্গলো নিদ্দিট্ঠো হোতি, ‘‘সমুপেতো’’তিআদিনা পটিনিদ্দিট্ঠো. যাৰ ৰা ‘‘সমন্নাগতো’’তি পদং, তাৰ নিদ্দিট্ঠো, ‘‘তেন ৰুচ্চতি উপেক্খকো’’তি ইমিনা পটিনিদ্দিট্ঠোতি তেসং ৰসেন নিদ্দেসপটিনিদ্দেসা যোজেতব্বা. পকারেনাতি উপেক্খায ‘‘উপেক্খনা’’তিআদিধম্মপ্পকারেন ‘‘উপেতো সমুপেতো’’তিআদিপুগ্গলপ্পকারেন চ উপেক্খকসদ্দস্স অত্থং ঠপেন্তো পট্ঠপেন্তি. ‘‘উপেক্খা’’তি এতস্স অত্থস্স ‘‘উপেক্খনা’’তি কারণং. উপেক্খনাৰসেন হি উপেক্খাতি. তথা ‘‘উপেতো সমুপেতো’’তি এতেসং ‘‘উপাগতো সমুপাগতো’’তি কারণন্তি এৰং ধম্মপুগ্গলৰসেন তস্স তস্সত্থস্স কারণং দস্সেন্তা ৰিৰরন্তি, ‘‘উপেক্খকো’’তি ইমস্সেৰ ৰা অত্থস্স ‘‘ইমায উপেক্খায উপেতো হোতী’’তিআদিনা কারণং দস্সেন্তা. ‘‘উপেক্খনা অজ্ঝুপেক্খনা সমুপেতো’’তিআদিনা ব্যঞ্জনানং ৰিভাগং দস্সেন্তা ৰিভজন্তি. উপেক্খক-সদ্দন্তোগধায ৰা উপেক্খায তস্সেৰ চ উপেক্খক-সদ্দস্স ৰিসুং অত্থৰচনং ‘‘যা উপেক্খা উপেক্খনা’’তিআদিনা, ‘‘ইমায উপেক্খায উপেতো হোতী’’তিআদিনা চ ব্যঞ্জনৰিভাগো. সব্বথা অঞ্ঞাততা নিকুজ্ঝিতভাৰো, কেনচি পকারেন ৰিঞ্ঞাতেপি নিরৰসেসপরিচ্ছিন্দনাভাৰো গম্ভীরভাৰো.

৬০২. উপরিভূমিপ্পত্তিযাতি ইদং ‘‘রূপসঞ্ঞানং সমতিক্কমা’’তি এত্থেৰ যোজেতব্বং. ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনাদীনিপি ৰা আকাসানঞ্চাযতনাদীনং উপরিভূমিযোতি সব্বত্থাপি ন ন যুজ্জতি.

৬১০. ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতননিদ্দেসে ‘‘অনন্তং ৰিঞ্ঞাণন্তি তংযেৰ আকাসং ৰিঞ্ঞাণেন ফুটং মনসি করোতি অনন্তং ফরতি, তেন ৰুচ্চতি অনন্তং ৰিঞ্ঞাণ’’ন্তি এত্থ ৰিঞ্ঞাণেনাতি এতং উপযোগত্থে করণৰচনং, তংযেৰ আকাসং ফুটং ৰিঞ্ঞাণং মনসি করোতীতি কির অট্ঠকথাযং ৰুত্তং. অযং ৰা এতস্স অত্থো – তংযেৰ আকাসং ফুটং ৰিঞ্ঞাণং ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনৰিঞ্ঞাণেন মনসি করোতীতি. অযং পনত্থো যুত্তো – তংযেৰ আকাসং ৰিঞ্ঞাণেন ফুটং তেন গহিতাকারং মনসি করোতি, এৰং তং ৰিঞ্ঞাণং অনন্তং ফরতীতি. যঞ্হি আকাসং পঠমারুপ্পসমঙ্গী ৰিঞ্ঞাণেন অনন্তং ফরতি, তং ফরণাকারসহিতমেৰ ৰিঞ্ঞাণং মনসিকরোন্তো দুতিযারুপ্পসমঙ্গী অনন্তং ফরতীতি ৰুচ্চতীতি.

৬১৫. তংযেৰ ৰিঞ্ঞাণং অভাৰেতীতি যং পুব্বে ‘‘অনন্তং ৰিঞ্ঞাণ’’ন্তি মনসি কতং, তংযেৰাতি অত্থো. তস্সেৰ হি আরম্মণভূতং পঠমেন ৰিয রূপনিমিত্তং ততিযেনারুপ্পেন অভাৰেতীতি.

নিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা

৬২৩. অভিধম্মভাজনীযে পঞ্চকনযদস্সনে ‘‘পঞ্চ ঝানানী’’তি চ, ‘‘তত্থ কতমং পঠমং ঝান’’ন্তি চ আদিনা উদ্ধটং. উদ্ধটানংযেৰ চতুন্নং পঠমততিযচতুত্থপঞ্চমজ্ঝানানং দস্সনতো, দুতিযস্সেৰ ৰিসেসদস্সনতো চ.

অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৩. পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা

৬৪০. লোকুত্তরাপনেত্থাতি এতেসু তীসুঝানেসু ‘‘লোকুত্তরা সিযা অপ্পমাণারম্মণা’’তি এৰং কোট্ঠাসিকা পন মগ্গকালে, ফলকালে ৰা লোকুত্তরভূতা এৰাতি অধিপ্পাযো. পরিচ্ছিন্নাকাসকসিণালোককসিণানাপানব্রহ্মৰিহারচতুত্থানি সব্বত্থপাদকচতুত্থে সঙ্গহিতানীতি দট্ঠব্বানি.

বুদ্ধপচ্চেকবুদ্ধখীণাসৰা মগ্গং ভাৰযিংসু, ফলং সচ্ছিকরিংসূতি, ভাৰেস্সন্তি সচ্ছিকরিস্সন্তীতি চ হেট্ঠিমমগ্গফলানং ৰসেন ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং. কুসলতো তেরসসু হি চতুত্থেসু অযং কথা পৰত্তা, ন চ কুসলচতুত্থেন অরহত্তমগ্গফলানি দট্ঠুং সক্কোতি.

‘‘কিরিযতো তেরসন্ন’’ন্তি এত্থ লোকুত্তরচতুত্থং কিরিযং নত্থীতি ‘‘দ্ৰাদসন্ন’’ন্তি ৰত্তব্বং, কুসলতো ৰা তেরসসু সেক্খফলচতুত্থং অন্তোগধং কত্ৰা ‘‘কিরিযতো তেরসন্ন’’ন্তি অসেক্খচতুত্থেন সহ ৰদতীতি ৰেদিতব্বং. সব্বত্থপাদকঞ্চেত্থ খীণাসৰানং যানি অভিঞ্ঞাদীনি সন্তি, তেসং সব্বেসং পাদকত্তা সব্বত্থপাদকন্তি দট্ঠব্বং. ন হি তেসং ৰট্টং অত্থীতি. পরিচ্ছন্নাকাসকসিণচতুত্থাদীনি ৰিয ৰা নৰত্তব্বতায সব্বত্থপাদকসমানত্তা সব্বত্থপাদকতা দট্ঠব্বা.

মনোসঙ্খারা নাম সঞ্ঞাৰেদনা, চত্তারোপি ৰা খন্ধা. নিমিত্তং আরব্ভাতি এত্থ ‘‘নিমিত্তং নিব্বানঞ্চা’’তি ৰত্তব্বং.

‘‘অজ্ঝত্তো ধম্মো অজ্ঝত্তস্স ধম্মস্স আরম্মণপচ্চযেন পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ২.২০.২৮) এত্থ ‘‘অজ্ঝত্তা খন্ধা ইদ্ধিৰিধঞাণস্স পুব্বেনিৰাসানুস্সতিঞাণস্স যথাকম্মূপগঞাণস্স অনাগতংসঞাণস্স আৰজ্জনায আরম্মণপচ্চযেন পচ্চযো’’তি ৰুত্তত্তা ন চেতোপরিযঞাণং ৰিয যথাকম্মূপগঞাণং পরসন্তানগতমেৰ জানাতি, সসন্তানগতম্পি পন অপাকটং রূপং দিব্বচক্খু ৰিয অপাকটং কম্মং ৰিভাৰেতি. তেনাহ ‘‘অত্তনো কম্মজাননকালে’’তি.

পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ঝানৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১৩. অপ্পমঞ্ঞাৰিভঙ্গো

১. সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা

৬৪২. সব্বধীতি দিসাদেসোধিনা অনোধিসোফরণং ৰুত্তং, সব্বত্ততায সব্বাৰন্তন্তি সত্তোধিনা. তেনাহ ‘‘অনোধিসো দস্সনত্থ’’ন্তি. তথা-সদ্দো ইতি-সদ্দো ৰা ন ৰুত্তোতি ‘‘মেত্তাসহগতেন চেতসা’’তি এতস্স অনুৰত্তকং তং দ্ৰযং তস্স ফরণন্তরাদিট্ঠানং অট্ঠানন্তি কত্ৰা ন ৰুত্তং, পুন ‘‘মেত্তাসহগতেন চেতসা’’তি ৰুত্তন্তি অত্থো.

৬৪৩. হিরোত্তপ্পানুপালিতা মেত্তা ন পরিহাযতি আসন্নসপত্তস্স রাগস্স সিনেহস্স চ ৰিপত্তিযা অনুপ্পত্তিতোতি অধিপ্পাযো.

৬৪৫. অধিমুঞ্চিত্ৰাতি সুট্ঠু পসারেত্ৰাতি অত্থো. তং দস্সেন্তো ‘‘অধিকভাৰেনা’’তিআদিমাহ, বলৰতা ৰা অধিমোক্খেন অধিমুচ্চিত্ৰা.

৬৪৮. হেট্ঠা ৰুত্তোযেৰাতি ‘‘সব্বেন সব্বং সব্বথা সব্ব’’ন্তি এতেসং ‘‘সব্বেন সিক্খাসমাদানেন সব্বং সিক্খং, সব্বেন সিক্খিতব্বাকারেন সব্বং সিক্খ’’ন্তি চ ঝানৰিভঙ্গে (ৰিভ. অট্ঠ. ৫১৬) অত্থো ৰুত্তো. ইধ পন সব্বেন অৰধিনা অত্তসমতায সব্বসত্তযুত্ততায চ সব্বং লোকং, সব্বাৰধিদিসাদিফরণাকারেহি সব্বং লোকন্তি চ অত্থো যুজ্জতি.

৬৫০. পচ্চত্থিকৰিঘাতৰসেনাতি মেত্তাদীনং আসন্নদূরপচ্চত্থিকানং রাগব্যাপাদাদীনং ৰিঘাতৰসেন. যং অপ্পমাণং, সো অৰেরোতি সো অৰেরভাৰোতি অযং ৰা তস্স অত্থোতি.

৬৫৩. নিরযাদি গতি, চণ্ডালাদি কুলং, অন্নাদীনং অলাভিতা ভোগো. আদি-সদ্দেন দুব্বণ্ণতাদি গহিতং.

সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৩. পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা

৬৯৯. ইমস্মিং পন…পে… কথিতাতি ইমিনা ইমস্মিং ৰিভঙ্গে কথিতানং লোকিযভাৰমেৰ দস্সেন্তো খন্ধৰিভঙ্গাদীহি ৰিসেসেতীতি ন অঞ্ঞত্থ লোকুত্তরানং অপ্পমঞ্ঞানং কথিততা অনুঞ্ঞাতা হোতি.

পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

অপ্পমঞ্ঞাৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১৪. সিক্খাপদৰিভঙ্গো

১. অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা

৭০৩. পতিট্ঠানট্ঠেনাতি সম্পযোগৰসেন উপনিস্সযৰসেন চ ওকাসভাৰেন. পিট্ঠপূৰওদনকিণ্ণনানাসম্ভারে পক্খিপিত্ৰা মদ্দিত্ৰা কতা সুরা নাম. মধুকাদিপুপ্ফপনসাদিফলউচ্ছুমুদ্দিকাদিনানাসম্ভারানং রসা চিরপরিৰাসিতা মেরযং নাম, আসৰোতি অত্থো.

৭০৪. তংসম্পযুত্তত্তাতি ৰিরতিসম্পযুত্তত্তা, ৰিরতিচেতনাসম্পযুত্তত্তা ৰা.

কম্মপথা এৰাতি অসব্বসাধারণেসু ঝানাদিকোট্ঠাসেসু কম্মপথকোট্ঠাসিকা এৰাতি অত্থো. সুরাপানম্পি ‘‘সুরাপানং, ভিক্খৰে, আসেৰিতং…পে… নিরযসংৰত্তনিক’’ন্তি (অ. নি. ৮.৪০) ৰিসুং কম্মপথভাৰেন আগতন্তি ৰদন্তি. এৰং সতি একাদস কম্মপথা সিযুং, তস্মাস্স যথাৰুত্তেস্ৰেৰ কম্মপথেসু উপকারকত্তসভাগত্তৰসেন অনুপৰেসো দট্ঠব্বো.

সত্তইত্থিপুরিসারম্মণতা তথাগহিতসঙ্খারারম্মণতায দট্ঠব্বা. ‘‘পঞ্চ সিক্খাপদা পরিত্তারম্মণা’’তি হি ৰুত্তং. ‘‘সব্বাপি হি এতা ৰীতিক্কমিতব্বৰত্থুং আরম্মণং কত্ৰা ৰেরচেতনাহি এৰ ৰিরমন্তী’’তি (ৰিভ. অট্ঠ. ৭০৪) চ ৰক্খতীতি.

গোরূপসীলকো পকতিভদ্দো. কাকণিকমত্তস্স অত্থাযাতিআদি লোভৰসেন মুসাকথনে ৰুত্তং. দোসৰসেন মুসাকথনে চ নিট্ঠপ্পত্তো সঙ্ঘভেদো গহিতো. দোসৰসেন পরস্স ব্যসনত্থায মুসাকথনে পন তস্স তস্স গুণৰসেন অপ্পসাৰজ্জমহাসাৰজ্জতা যোজেতব্বা, মন্দাধিমত্তব্যসনিচ্ছাৰসেন চ. নিস্সগ্গিযথাৰরৰিজ্জামযিদ্ধিমযা সাহত্থিকাণত্তিকেস্ৰেৰ পৰিসন্তীতি দ্ৰে এৰ গহিতা.

পঞ্চপি কম্মপথা এৰাতি চেতনাসঙ্খাতং পরিযাযসীলং সন্ধায ৰুত্তং, ৰিরতিসীলং পন মগ্গকোট্ঠাসিকন্তি. তেসং পনাতি সেসসীলানং.

৭১২. ‘‘কোট্ঠাসভাৰেনা’’তি ৰুত্তং, ‘‘পতিট্ঠানভাৰেনা’’তি পন ৰত্তব্বং. এত্থ পন সিক্খাপদৰারে পহীনপঞ্চাভব্বট্ঠানস্স অরহতো ৰিরমিতব্বৰেরস্স সব্বথা অভাৰা কিরিযেসু ৰিরতিযো ন সন্তীতি ন উদ্ধটা, সেক্খানং পন পহীনপঞ্চৰেরত্তেপি তংসভাগতায ৰেরভূতানং অকুসলানং ৰেরনিদানানং লোভাদীনঞ্চ সব্ভাৰা ৰিরতীনং উপ্পত্তি ন ন ভৰিস্সতি. অকুসলসমুট্ঠিতানি চ কাযকম্মাদীনি তেসং কাযদুচ্চরিতাদীনি ৰেরানেৰ, তেহি চ তেসং ৰিরতিযো হোন্তেৰ, যতো নফলভূতস্সপি উপরিমগ্গত্তযস্স অট্ঠঙ্গিকতা হোতি. সিক্খাৰারে চ অভাৰেতব্বতায ফলধম্মাপি ন সিক্খিতব্বা, নাপি সিক্খিতসিক্খস্স উপ্পজ্জমানা কিরিযধম্মাতি ন কেচি অব্যাকতা সিক্খাতি উদ্ধটা.

অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা

৭১৪. সম্পত্তৰিরতিৰসেনাতি সম্পত্তে পচ্চুপ্পন্নে আরম্মণে যথাৰিরমিতব্বতো ৰিরতিৰসেনাতি অত্থো.

পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সিক্খাপদৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১৫. পটিসম্ভিদাৰিভঙ্গো

১. সুত্তন্তভাজনীযং

১. সঙ্গহৰারৰণ্ণনা

৭১৮. এসেৰ নযোতি সঙ্খেপেন দস্সেত্ৰা তমেৰ নযং ৰিত্থারতো দস্সেতুং ‘‘ধম্মপ্পভেদস্স হী’’তিআদিমাহ. নিরুত্তিপটিভানপ্পভেদা তব্বিসযানং অত্থাদীনং পচ্চযুপ্পন্নাদিভেদেহি ভিন্দিত্ৰা ৰেদিতব্বা.

‘‘যং কিঞ্চি পচ্চযসমুপ্পন্ন’’ন্তি এতেন সচ্চহেতুধম্মপচ্চযাকারৰারেসু আগতানি দুক্খাদীনি গহিতানি. সচ্চপচ্চযাকারৰারেসু নিব্বানং, পরিযত্তিৰারে ভাসিতত্থো, অভিধম্মভাজনীযে ৰিপাকো কিরিযঞ্চাতি এৰং পাল়িযং ৰুত্তানমেৰ ৰসেন পঞ্চ অত্থা ৰেদিতব্বা, তথা ধম্মা চ.

ৰিদহতীতি নিব্বত্তকহেতুআদীনং সাধারণং নিব্বচনং, তদত্থং পন ৰিভাৰেতুমাহ ‘‘পৰত্তেতি চেৰ পাপেতি চা’’তি. তেসু পুরিমো অত্থো মগ্গৰজ্জেসু দট্ঠব্বো. ভাসিতম্পি হি অৰবোধনৰসেন অত্থং পৰত্তেতীতি. মগ্গো পন নিব্বানং পাপেতীতি তস্মিং পচ্ছিমো.

ধম্মনিরুত্তাভিলাপেতি এত্থ ধম্ম-সদ্দো সভাৰৰাচকোতি কত্ৰা আহ ‘‘যা সভাৰনিরুত্তী’’তি, অৰিপরীতনিরুত্তীতি অত্থো. তস্সা অভিলাপেতি তস্সা নিরুত্তিযা অৰচনভূতায পঞ্ঞত্তিযা অভিলাপেতি কেচি ৰণ্ণযন্তি. এৰং সতি পঞ্ঞত্তি অভিলপিতব্বা, ন ৰচনন্তি আপজ্জতি, ন চ ৰচনতো অঞ্ঞং অভিলপিতব্বং উচ্চারেতব্বং অত্থি, অথাপি ফস্সাদিৰচনেহি বোধেতব্বং অভিলপিতব্বং সিযা, এৰং সতি অত্থধম্মৰজ্জং তেহি বোধেতব্বং ন ৰিজ্জতীতি তেসং নিরুত্তিভাৰো আপজ্জতি. ‘‘ফস্সোতি চ সভাৰনিরুত্তি, ফস্সং ফস্সাতি ন সভাৰনিরুত্তী’’তি দস্সিতোৰাযমত্থো, ন চ অৰচনং এৰংপকারং অত্থি, তস্মা ৰচনভূতায এৰ তস্সা সভাৰনিরুত্তিযা অভিলাপে উচ্চারণেতি অত্থো দট্ঠব্বো.

তং সভাৰনিরুত্তিং সদ্দং আরম্মণং কত্ৰা পচ্চৰেক্খন্তস্স তস্মিং সভাৰনিরুত্তাভিলাপে পভেদগতং ঞাণং নিরুত্তিপটিসম্ভিদাতি ৰুত্তত্তা নিরুত্তিসদ্দারম্মণায সোতৰিঞ্ঞাণৰীথিযা পরতো মনোদ্ৰারে নিরুত্তিপটিসম্ভিদা পৰত্ততীতি ৰদন্তি. ‘‘নিরুত্তিপটিসম্ভিদা পচ্চুপ্পন্নারম্মণা’’তি চ ৰচনং সদ্দং গহেত্ৰা পচ্ছা জাননং সন্ধায ৰুত্তন্তি. এৰং পন অঞ্ঞস্মিং পচ্চুপ্পন্নারম্মণে অঞ্ঞং পচ্চুপ্পন্নারম্মণন্তি ৰুত্তন্তি আপজ্জতি. যথা পন দিব্বসোতঞাণং মনুস্সামনুস্সাদিসদ্দপ্পভেদনিচ্ছযস্স পচ্চযভূতং তং তং সদ্দৰিভাৰকং, এৰং সভাৰাসভাৰনিরুত্তিনিচ্ছযস্স পচ্চযভূতং পচ্চুপ্পন্নসভাৰনিরুত্তিসদ্দারম্মণং তংৰিভাৰকঞাণং নিরুত্তিপটিসম্ভিদাতি ৰুচ্চমানে ন পাল়িৰিরোধো হোতি. তং সভাৰনিরুত্তিং সদ্দং আরম্মণং কত্ৰা পচ্চৰেক্খন্তস্সাতি চ পচ্চুপ্পন্নসদ্দারম্মণং পচ্চৰেক্খণং পৰত্তযন্তস্সাতি ন ন সক্কা ৰত্তুং. তম্পি হি ঞাণং সভাৰনিরুত্তিং ৰিভাৰেন্তংযেৰ তংতংসদ্দপচ্চৰেক্খণানন্তরং তংতংপভেদনিচ্ছযহেতুত্তা নিরুত্তিং ভিন্দন্তং পটিৰিজ্ঝন্তমেৰ উপ্পজ্জতীতি চ পভেদগতম্পি হোতীতি. সভাৰনিরুত্তীতি মাগধভাসা অধিপ্পেতাতি ততো অঞ্ঞং সক্কটনামাদিসদ্দং সন্ধায ‘‘অঞ্ঞং পনা’’তি আহ. ব্যঞ্জনন্তি নিপাতপদমাহ.

কথিতং অট্ঠকথাযং. বোধিমণ্ড-সদ্দো পঠমাভিসম্বুদ্ধট্ঠানে এৰ দট্ঠব্বো, ন যত্থ কত্থচি বোধিরুক্খস্স পতিট্ঠিতট্ঠানে. সুৰণ্ণসলাকন্তি সেট্ঠসলাকং, ধম্মদেসনত্থং সলাকং গহেত্ৰাতি অত্থো, ন পটিসম্ভিদাযং ঠিতেন পৰারিতং, তস্মা পটিসম্ভিদাতো অঞ্ঞেনেৰ পকারেন জানিতব্বতো ন সক্কটভাসাজাননং পটিসম্ভিদাকিচ্চন্তি অধিপ্পাযো.

ইদং কথিতন্তি মাগধভাসায সভাৰনিরুত্তিতাঞাপনত্থং ইদং ইদানি ৰত্তব্বং কথিতন্তি অত্থো. ছদ্দন্তৰারণ (জা. ১.১৬.৯৭ আদযো) -তিত্তিরজাতকাদীসু (জা. ১.৪.৭৩ আদযো) তিরচ্ছানেসু চ মাগধভাসা উস্সন্না, ন ওট্টকাদিভাসা সক্কটং ৰা.

তত্থাতি মাগধসেসভাসাসু. সেসা পরিৰত্তন্তি একন্তেন কালন্তরে অঞ্ঞথা হোন্তি ৰিনস্সন্তি চ. মাগধা পন কত্থচি কদাচি পরিৰত্তন্তীপি ন সব্বত্থ সব্বদা সব্বথা চ পরিৰত্ততি, কপ্পৰিনাসেপি তিট্ঠতিযেৰাতি ‘‘অযমেৰেকা ন পরিৰত্ততী’’তি আহ. পপঞ্চোতি চিরাযনন্তি অত্থো. বুদ্ধৰচনমেৰ চেতস্স ৰিসযো, তেনেৰ ‘‘নেলঙ্গো সেতপচ্ছাদো’’তি গাথং পুচ্ছিতো চিত্তো গহপতি ‘‘‘কিং নু খো এতং, ভন্তে, ভগৰতা ভাসিত’ন্তি? ‘এৰং গহপতী’তি. ‘তেন হি, ভন্তে, মুহুত্তং আগমেথ, যাৰস্স অত্থং পেক্খামী’’’তি (সং. নি. ৪.৩৪৭) আহাতি ৰদন্তি.

সব্বত্থকঞাণন্তি অত্থাদীসু ঞাণং. তঞ্হি সব্বেসু তেসু তীসু চতূসুপি ৰা পৰত্তত্তা, কুসলকিরিযভূতায পটিভানপটিসম্ভিদায ধম্মত্থভাৰতো তীসু এৰ ৰা পৰত্তত্তা ‘‘সব্বত্থকঞাণ’’ন্তি ৰুত্তং. ইমানি ঞাণানি ইদমত্থজোতকানীতি সাত্থকানং পচ্চৰেক্খিতব্বত্তা সব্বো অত্থো এতস্সাতিপি সব্বত্থকং, সব্বস্মিং খিত্তন্তি ৰা. সেক্খে পৰত্তা অরহত্তপ্পত্তিযা ৰিসদা হোন্তীতি ৰদন্তি. পুব্বযোগো ৰিয পন অরহত্তপ্পত্তি অরহতোপি পটিসম্ভিদাৰিসদতায পচ্চযো ন ন হোতীতি পঞ্চন্নম্পি যথাযোগং সেক্খাসেক্খপটিসম্ভিদাৰিসদত্তকারণতা যোজেতব্বা.

পুচ্ছায পরতো পৰত্তা কথাতি কত্ৰা অট্ঠকথা ‘‘পরিপুচ্ছা’’তি ৰুত্তা. পটিপত্তিং পূরেতব্বং মঞ্ঞিস্সন্তীতি পটিপত্তিগরুতায লাভং হীল়েন্তেন সতসহস্সগ্ঘনকম্পি কম্বলং ৰাসিযা কোট্টেত্ৰা পরিভণ্ডকরণং মযা কতং আৰজ্জিত্ৰা লাভগরুনো পরিযত্তিধরা ধম্মকথিকাৰ ভৰিতুং ন মঞ্ঞিস্সন্তীতি ৰুত্তং হোতি. এত্থ চ থেরস্স কঙ্খুপ্পত্তিযা পুব্বে অৰিসদতং দস্সেত্ৰা অরহত্তপ্পত্তস্স পঞ্হৰিস্সজ্জনেন অরহত্তপ্পত্তিযা ৰিসদতা দস্সিতা. তিস্সত্থেরো অনন্তরং ৰুত্তো তিস্সত্থেরো এৰাতি ৰদন্তি.

পভেদো নাম মগ্গেহি অধিগতানং পটিসম্ভিদানং পভেদগমনং. অধিগমো তেহি পটিলাভো, তস্মা সো লোকুত্তরো, পভেদো কামাৰচরো দট্ঠব্বো. ন পন তথাতি যথা অধিগমস্স বলৰপচ্চযো হোতি, ন তথা পভেদস্সাতি অত্থো. ইদানি পরিযত্তিযাদীনং অধিগমস্স বলৰপচ্চযত্তাভাৰং, পুব্বযোগস্স চ বলৰপচ্চযত্তং দস্সেন্তো ‘‘পরিযত্তিসৰনপরিপুচ্ছা হী’’তিআদিমাহ. তত্থ পটিসম্ভিদা নাম নত্থীতি পটিসম্ভিদাধিগমো নত্থীতি অধিপ্পাযো. ইদানি যং ৰুত্তং হোতি, তং দস্সেন্তো ‘‘ইমে পনা’’তিআদিমাহ. পুব্বযোগাধিগমা হি দ্ৰেপি ৰিসদকারণাতি ‘‘পুব্বযোগো পভেদস্স বলৰপচ্চযো হোতী’’তি ৰুত্তন্তি.

সঙ্গহৰারৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. সচ্চৰারাদিৰণ্ণনা

৭১৯. হেতুৰারে কালত্তযেপি হেতুফলধম্মা ‘‘অত্থা’’তি ৰুত্তা, তেসঞ্চ হেতুধম্মা ‘‘ধম্মা’’তি, ধম্মৰারে ৰেনেয্যৰসেন অতীতানঞ্চ সঙ্গহিতত্তা ‘‘উপ্পন্না সমুপ্পন্না’’তিআদি ন ৰুত্তন্তি অতীতপচ্চুপ্পন্না ‘‘অত্থা’’তি ৰুত্তা, তংনিব্বত্তকা চ ‘‘ধম্মা’’তি ইদমেতেসং দ্ৰিন্নম্পি ৰারানং নানত্তং.

সচ্চৰারাদিৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা

৭২৫. অৰুত্তত্তাতি ‘‘তেসং ৰিপাকে ঞাণ’’ন্তি সামঞ্ঞেন ৰত্ৰা ৰিসেসেন অৰুত্তত্তাতি অধিপ্পাযো. এত্থ চ কিরিযানং অৰিপাকত্তা ধম্মভাৰো ন ৰুত্তোতি. যদি এৰং ৰিপাকা ন হোন্তীতি অত্থভাৰো চ ন ৰত্তব্বোতি? ন, পচ্চযুপ্পন্নত্তা. এৰঞ্চে কুসলাকুসলানম্পি অত্থভাৰো আপজ্জতীতি. নপ্পটিসিদ্ধো, ৰিপাকস্স পন পধানহেতুতায পাকটত্তা ধম্মভাৰোৰ তেসং ৰুত্তো. কিরিযানং পচ্চযত্তা ধম্মভাৰো আপজ্জতীতি চে? নাযং দোসো অপ্পটিসিদ্ধত্তা, কম্মফলসম্বন্ধস্স পন অহেতুত্তা ধম্মভাৰো ন ৰুত্তো. অপিচ ‘‘অযং ইমস্স পচ্চযো, ইদং পচ্চযুপ্পন্ন’’ন্তি এৰং ভেদং অকত্ৰা কেৰলং কুসলাকুসলে ৰিপাককিরিযধম্মে চ সভাৰতো পচ্চৰেক্খন্তস্স ধম্মপটিসম্ভিদা অত্থপটিসম্ভিদা চ হোতীতিপি তেসং অত্থধম্মতা ন ৰুত্তাতি ৰেদিতব্বা. কুসলাকুসলৰারেসু চ ধম্মপটিসম্ভিদা কুসলাকুসলানং পচ্চযভাৰং সত্তিৰিসেসং সনিপ্ফাদেতব্বতং পস্সন্তী নিপ্ফাদেতব্বাপেক্খা হোতীতি তংসম্বন্ধেনেৰ ‘‘তেসং ৰিপাকে ঞাণং অত্থপটিসম্ভিদা’’তি ৰুত্তং. সভাৰদস্সনমত্তমেৰ পন অত্থপটিসম্ভিদায কিচ্চং নিপ্ফন্নফলমত্তদস্সনতোতি তস্সা নিপ্ফাদকানপেক্খত্তা ৰিপাকৰারে ‘‘তেসং ৰিপচ্চনকে ঞাণং ধম্মপটিসম্ভিদা’’তি ন ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং.

সভাৰপঞ্ঞত্তিযাতি ন সত্তাদিপঞ্ঞত্তিযা, অৰিপরীতপঞ্ঞত্তিযা ৰা. খোভেত্ৰাতি লোমহংসজননসাধুকারদানাদীহি খোভেত্ৰা. পুন ধম্মস্সৰনে জানিস্সথাতি অপ্পস্সুতত্তা দুতিযৰারং কথেন্তো তদেৰ কথেস্সতীতি অধিপ্পাযো.

৭৪৬. ভূমিদস্সনত্থন্তি এত্থ কামাৰচরা লোকুত্তরা চ ভূমি ‘‘ভূমী’’তি ৰেদিতব্বা, চিত্তুপ্পাদা ৰাতি.

অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৩. পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা

৭৪৭. পচ্চযসমুপ্পন্নঞ্চ অত্থং পচ্চযধম্মঞ্চাতি ৰচনেহি হেতাদিপচ্চযসমুপ্পন্নানং কুসলাকুসলরূপানম্পি অত্থপরিযাযং, হেতাদিপচ্চযভূতানং ৰিপাককিরিযরূপানম্পি ধম্মপরিযাযঞ্চ দস্সেতি. পটিভানপটিসম্ভিদায কামাৰচরৰিপাকারম্মণতা মহগ্গতারম্মণতা চ পটিসম্ভিদাঞাণারম্মণত্তে ন যুজ্জতি পটিসম্ভিদাঞাণানং কামাৰচরলোকুত্তরকুসলেসু কামাৰচরকিরিযালোকুত্তরৰিপাকেসু চ উপ্পত্তিতো. সব্বঞাণারম্মণতায সতি যুজ্জেয্য, ‘‘যেন ঞাণেন তানি ঞাণানি জানাতী’’তি (ৰিভ. ৭২৬) ৰচনতো পন ন সব্বঞাণারম্মণতাতি কথযন্তি. সুত্তন্তভাজনীযে পন ‘‘ঞাণেসু ঞাণং পটিভানপটিসম্ভিদা’’তি অৰিসেসেন ৰুত্তত্তা সব্বঞাণারম্মণতা সিযা. অভিধম্মভাজনীযেপি চিত্তুপ্পাদৰসেন কথনং নিরৰসেসকথনন্তি যথাদস্সিতৰিসযৰচনৰসেন ‘‘যেন ঞাণেন তানি ঞাণানি জানাতী’’তি যং ৰুত্তং, তং অঞ্ঞারম্মণতং ন পটিসেধেতীতি. যথা চ অত্থপটিসম্ভিদাৰিসযানং ন নিরৰসেসেন কথনং অভিধম্মভাজনীযে, এৰং পটিভানপটিসম্ভিদাৰিসযস্সপীতি. এৰং পটিভানপটিসম্ভিদায সব্বঞাণৰিসযত্তা ‘‘তিস্সো পটিসম্ভিদা সিযা পরিত্তারম্মণা সিযা মহগ্গতারম্মণা সিযা অপ্পমাণারম্মণা’’তি (ৰিভ. ৭৪৯) ৰুত্তা.

যদিপি ‘‘সিযা অত্থপটিসম্ভিদা ন মগ্গারম্মণা’’তি (ৰিভ. ৭৪৯) ৰচনতো অভিধম্মভাজনীযে ৰুত্তপটিসম্ভিদাস্ৰেৰ পঞ্হপুচ্ছকনযো পৰত্তো. ন হি মগ্গো পচ্চযুপ্পন্নো ন হোতি, অভিধম্মভাজনীযে চ পটিসম্ভিদাঞাণৰিসযা এৰ পটিভানপটিসম্ভিদা ৰুত্তাতি ন তস্সা মহগ্গতারম্মণতাতি. এৰমপি দ্ৰেপি এতা পাল়িযো ৰিরুজ্ঝন্তি, তাসু বলৰতরায ঠত্ৰা ইতরায অধিপ্পাযো মগ্গিতব্বো. কুসলাকুসলানং পন পচ্চযুপ্পন্নত্তপটিৰেধোপি কুসলাকুসলভাৰপটিৰেধৰিনিমুত্তো নত্থীতি নিপ্পরিযাযা তত্থ ধম্মপটিসম্ভিদা একন্তধম্মৰিসযত্তা, তথা ৰিপাককিরিযানং পচ্চযভাৰপটিৰেধোপি ৰিপাককিরিযভাৰপটিৰেধৰিনিমুত্তো নত্থীতি নিপ্পরিযাযা তত্থ অত্থপটিসম্ভিদা একন্তিকঅত্থৰিসযত্তা. কিঞ্চি পন ঞাণং অপ্পটিভানভূতং নত্থি ঞেয্যপ্পকাসনতোতি সব্বস্মিম্পি ঞাণে নিপ্পরিযাযা পটিভানপটিসম্ভিদা ভৰিতুং অরহতি. নিপ্পরিযাযপটিসম্ভিদাসু পঞ্হপুচ্ছকস্স পৰত্তিযং দ্ৰেপি পাল়িযো ন ৰিরুজ্ঝন্তি.

সদ্দারম্মণত্তা বহিদ্ধারম্মণাতি এত্থ পরস্স অভিলাপসদ্দারম্মণত্তাতি ভৰিতব্বং. ন হি সদ্দারম্মণতা বহিদ্ধারম্মণতায কারণং সদ্দস্স অজ্ঝত্তস্স চ সব্ভাৰাতি. অনুৰত্তমানো চ সো এৰ সদ্দোতি ৰিসেসনং ন কতন্তি দট্ঠব্বং.

পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

পটিসম্ভিদাৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১৬. ঞাণৰিভঙ্গো

১. এককমাতিকাদিৰণ্ণনা

৭৫১. ওকাসট্ঠেন সম্পযুত্তা ধম্মা আরম্মণঞ্চাপি ঞাণস্স ৰত্থু. যাথাৰকৰত্থুৰিভাৰনাতি নহেতাদিঅৰিতথেকপ্পকারৰত্থুৰিভাৰনা. যথা একং নহেতু, তথা একং অঞ্ঞম্পীতি হি গহেতব্বং অৰিতথসামঞ্ঞযুত্তং ঞাণারম্মণং যাথাৰকৰত্থু. যাথাৰকেন ৰা অৰিতথসামঞ্ঞেন ৰত্থুৰিভাৰনা যাথাৰকৰত্থুৰিভাৰনা.

দুকানুরূপেহীতি দুকমাতিকানুরূপেহীতি ৰদন্তি. ওসানদুকস্স পন দুকমাতিকং অনিস্সায ৰুত্তত্তা দুকভাৰানুরূপেহীতি ৰত্তব্বং. এৰং তিকানুরূপেহীতি এত্থাপি দট্ঠব্বং. ওসানদুকে পন অত্থোতি ফলং, অনেকত্থত্তা ধাতুসদ্দানং তং জনেতীতি অত্থজাপিকা, কারণগতা পঞ্ঞা. জাপিতো জনিতো অত্থো এতিস্সাতি জাপিতত্থা, কারণপঞ্ঞাসদিসী ফলপ্পকাসনভূতা ফলসম্পযুত্তা পঞ্ঞা.

১০. দসকমাতিকাৰণ্ণনা

৭৬০. ‘‘চতস্সো খো ইমা, সারিপুত্ত, যোনিযো. কতমা…পে… যো খো মং, সারিপুত্ত, এৰং জান’’ন্তি (ম. নি. ১.১৫২) ৰচনেন চতুযোনিপরিচ্ছেদকঞাণং ৰুত্তং, ‘‘নিরযঞ্চাহং, সারিপুত্ত, পজানামী’’তিআদিনা (ম. নি. ১.১৫৩) পঞ্চগতিপরিচ্ছেদকং. ‘‘সংযুত্তকে আগতানি তেসত্ততি ঞাণানি, সত্তসত্ততি ঞাণানী’’তি ৰুত্তং, তত্থ পন নিদানৰগ্গে সত্তসত্ততি আগতানি চতুচত্তারীসঞ্চ, তেসত্ততি পন পটিসম্ভিদামগ্গে সুতমযাদীনি আগতানি দিস্সন্তি, ন সংযুত্তকেতি. অঞ্ঞানিপীতি এতেন ইধ এককাদিৰসেন ৰুত্তং, অঞ্ঞত্থ চ ‘‘পুব্বন্তে ঞাণ’’ন্তিআদিনা, ব্রহ্মজালাদীসু চ ‘‘তযিদং তথাগতো পজানাতি ‘ইমানি দিট্ঠিট্ঠানানি এৰং গহিতানী’তি’’আদিনা ৰুত্তং অনেকঞাণপ্পভেদং সঙ্গণ্হাতি. যাথাৰপটিৰেধতো সযঞ্চ অকম্পিযং পুগ্গলঞ্চ তংসমঙ্গিং ঞেয্যেসু অধিবলং করোতীতি আহ ‘‘অকম্পিযট্ঠেন উপত্থম্ভকট্ঠেন চা’’তি.

সেট্ঠট্ঠানং সব্বঞ্ঞুতং. পটিজাননৰসেন সব্বঞ্ঞুতং অভিমুখং গচ্ছন্তি, অট্ঠ ৰা পরিসা উপসঙ্কমন্তীতি আসভা, বুদ্ধা. ইদং পনাতি বুদ্ধানং ঠানং সব্বঞ্ঞুতমেৰ ৰদতি. তিট্ঠমানোৰাতি অৰদন্তোপি তিট্ঠমানোৰ পটিজানাতি নামাতি অত্থো. অট্ঠসু পরিসাসু ‘‘অভিজানামহং, সারিপুত্ত, অনেকসতং খত্তিযপরিসং…পে… তত্র ৰত মং ভযং ৰা সারজ্জং ৰা ওক্কমিস্সতীতি নিমিত্তমেতং, সারিপুত্ত, ন সমনুপস্সামী’’তি (ম. নি. ১.১৫১) ৰচনেন দস্সিতঅকম্পিযঞাণযুত্তো দসবলোহন্তি অভীতনাদং নদতি. সীহনাদসুত্তেন খন্ধকৰগ্গে আগতেন.

‘‘দেৰমনুস্সানং চতুচক্কং ৰত্ততী’’তি (অ. নি. ৪.৩১) সুত্তসেসেন সপ্পুরিসূপস্সযাদীনং ফলসম্পত্তি পৰত্তি, পুরিমসপ্পুরিসূপস্সযাদিং উপনিস্সায পচ্ছিমসপ্পুরিসূপস্সযাদীনং সম্পত্তি পৰত্তি ৰা ৰুত্তাতি আদি-সদ্দেন তত্থ চ চক্ক-সদ্দস্স গহণং ৰেদিতব্বং. পটিৰেধনিট্ঠত্তা অরহত্তমগ্গঞাণং পটিৰেধোতি ‘‘ফলক্খণে উপ্পন্নং নামা’’তি ৰুত্তং. তেন পটিলদ্ধস্সপি দেসনাঞাণস্স কিচ্চনিপ্ফত্তিপরস্স বুজ্ঝনমত্তেন হোতীতি ‘‘অঞ্ঞাসিকোণ্ডঞ্ঞস্স সোতাপত্তিফলক্খণে পৰত্তং নামা’’তি ৰুত্তং. ততো পরং পন যাৰ পরিনিব্বানা দেসনাঞাণপ্পৰত্তি তস্সেৰ পৰত্তিতস্স ধম্মচক্কস্স ঠানন্তি ৰেদিতব্বং, পৰত্তিতচক্কস্স চক্কৰত্তিনো চক্করতনট্ঠানং ৰিয.

সমাদীযন্তীতি সমাদানানি, তানি পন সমাদিযিত্ৰা কতানি হোন্তীতি আহ ‘‘সমাদিযিত্ৰা কতান’’ন্তি. কম্মমেৰ ৰা কম্মসমাদানন্তি এতেন সমাদান-সদ্দস্স অপুব্বত্থাভাৰং দস্সেতি মুত্তগত-সদ্দে গত-সদ্দস্স ৰিয.

অগতিগামিনিন্তি নিব্বানগামিনিং. ৰুত্তঞ্হি ‘‘নিব্বানঞ্চাহং, সারিপুত্ত, পজানামি নিব্বানগামিনিঞ্চ পটিপদ’’ন্তি (ম. নি. ১.১৫৩).

হানভাগিযধম্মন্তি হানভাগিযসভাৰং, কামসহগতসঞ্ঞাদিধম্মং ৰা. তং কারণন্তি পুব্বেৰ কতাভিসঙ্খারাদিং.

‘‘ইদানী’’তি এতস্স ‘‘ইমিনা অনুক্কমেন ৰুত্তানীতি ৰেদিতব্বানী’’তি ইমিনা সহ যোজনা কাতব্বা. কিলেসাৰরণং তদভাৰঞ্চাতি কিলেসাৰরণাভাৰং. কিলেসক্খযাধিগমস্স হি কিলেসাৰরণং অট্ঠানং, তদভাৰো ঠানং. অনধিগমস্স কিলেসাৰরণং ঠানং, তদভাৰো অট্ঠানন্তি. তত্থ তদভাৰগ্গহণেন গহিতং ‘‘অত্থি দিন্ন’’ন্তিআদিকায সম্মাদিট্ঠিযা ঠিতিং তব্বিপরীতায ঠানাভাৰঞ্চ অধিগমস্স ঠানং পস্সন্তেন ইমিনা ঞাণেন অধিগমানধিগমানং ঠানাট্ঠানভূতে কিলেসাৰরণতদভাৰে পস্সতি ভগৰাতি ইমমত্থং সাধেন্তো আহ ‘‘লোকিযসম্মাদিট্ঠিঠিতিদস্সনতো নিযতমিচ্ছাদিট্ঠিঠানাভাৰদস্সনতো চা’’তি. এত্থ চ অধিগমট্ঠানদস্সনমেৰ অধিপ্পেতং উপরি ভব্বপুগ্গলৰসেনেৰ ৰিপাকাৰরণাভাৰদস্সনাদিকস্স ৰক্খমানত্তা. ইমিনা পন ঞাণেন সিজ্ঝনতো পসঙ্গেন ইতরম্পি ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং. ধাতুৰেমত্তদস্সনতোতি রাগাদীনং অধিমত্ততাদিৰসেন তংসহিতানং ধাতূনং ৰেমত্ততাদস্সনতো, ‘‘অযং ইমিস্সা ধাতুযা অধিমত্তত্তা রাগচরিতো’’তিআদিনা চরিযাহেতূনং ৰা, রাগাদযো এৰ ৰা পকতিভাৰতো ধাতূতি রাগাদিৰেমত্তদস্সনতোতি অত্থো. পযোগং অনাদিযিত্ৰাতি সন্ততিমহামত্তঅঙ্গুলিমালাদীনং ৰিয কামরাগব্যাপাদাদিৰসেন পযোগং অনাদিযিত্ৰা.

(১.) এককনিদ্দেসৰণ্ণনা

৭৬১. ন হেতুমেৰাতি এত্থ চ ন হেতূ এৰাতি অত্থো, ব্যঞ্জনসিলিট্ঠতাৰসেন পন রস্সত্তং -কারো চ কতো ‘‘অদুক্খমসুখা’’তি এত্থ ৰিয. ইমিনাপি নযেনাতি এত্থ পুরিমনযেন হেতুভাৰাদিপটিক্খেপো, পচ্ছিমনযেন নহেতুধম্মাদিকোট্ঠাসসঙ্গহোতি অযং ৰিসেসো ৰেদিতব্বো. চুতিগ্গহণেন চুতিপরিচ্ছিন্নায একায জাতিযা গহণং দট্ঠব্বং, ভৰগ্গহণেন নৰধা ৰুত্তভৰস্স. তদন্তোগধতায তত্থ তত্থ পরিযাপন্নতা ৰুত্তা. উপ্পন্নং মনোৰিঞ্ঞাণৰিঞ্ঞেয্যমেৰাতি ‘‘ন রূপং ৰিয উপ্পন্না ছৰিঞ্ঞাণৰিঞ্ঞেয্যা’’তি রূপতো এতেসং ৰিসেসনং করোতি.

৭৬২. কপ্পতো কপ্পং গন্ত্ৰাপি ন উপ্পজ্জতীতি ন কদাচি তথা উপ্পজ্জতি. ন হি খীরাদীনং ৰিয এতেসং যথাৰুত্তলক্খণৰিলক্খণতা অত্থীতি দস্সেতি.

৭৬৩. সমোধানেত্ৰাতি লোকে ৰিজ্জমানং সব্বং রূপং সমোধানেত্ৰা. এতেন মহত্তেপি অৰিভাৰকত্তং দস্সেন্তো সুখুমত্তা ন ৰিভাৰেস্সতীতি ৰাদপথং ছিন্দতি. চক্খুপসাদে মম ৰত্থুম্হীতি অত্থো. ৰিসযোতি ইস্সরিযট্ঠানন্তি অধিপ্পাযো.

৭৬৪. অব্বোকিণ্ণাতি অব্যৰহিতা, অনন্তরিতাতি অত্থো. ৰৰত্থিতানম্পি পটিপাটিনিযমো তেন পটিক্খিত্তোতি অত্থো. অনন্তরতাতি অনন্তরপচ্চযতা এতেন পটিক্খিত্তাতি অত্থো.

৭৬৫. সমনন্তরতাতি চ সমনন্তরপচ্চযতা.

৭৬৬. আভুজনতোতি আভুগ্গকরণতো, নিৰত্তনতো ইচ্চেৰ অত্থো. এত্থ চ ‘‘পঞ্চ ৰিঞ্ঞাণা অনাভোগা’’তি আভোগসভাৰা ন হোন্তীতি অত্থো, ‘‘পঞ্চন্নং ৰিঞ্ঞাণানং নত্থি আৰট্টনা ৰা’’তিআদীসুপি আৰট্টনভাৰো ৰাতিআদিনা অত্থো দট্ঠব্বো.

ন কঞ্চি ধম্মং পটিৰিজানাতীতি এত্থ ন সব্বে রূপাদিধম্মা ধম্মগ্গহণেন গহিতাতি যথাধিপ্পেতধম্মদস্সনত্থং ‘‘মনোপুব্বঙ্গমা ধম্মাতি এৰং ৰুত্ত’’ন্তি আহ.

রূপাদীসু অভিনিপতনং তেহি সমাগমো তেসন্তিপি ৰত্তুং যুজ্জতীতি আহ ‘‘রূপাদীনং অভিনিপাতমত্ত’’ন্তি. কম্মত্থে ৰা সামিৰচনং. ৰিঞ্ঞাণেহি অভিনিপতিতব্বানি হি রূপাদীনীতি. ইদং ৰুত্তং হোতীতিআদীসু হি অযং অধিপ্পাযো – আরম্মণকরণেন পটিৰিজানিতব্বানি রূপাদীনি ঠপেত্ৰা কুসলাকুসলচেতনায তংসম্পযুত্তানঞ্চ যথাৰুত্তানং সহজপুব্বঙ্গমধম্মেন পটিৰিজানিতব্বানং পটিৰিজাননং এতেসং নত্থীতি. এৰঞ্চ কত্ৰা ‘‘দস্সনাদিমত্ততো পন মুত্তা অঞ্ঞা এতেসং কুসলাদিপটিৰিঞ্ঞত্তি নাম নত্থী’’তি কিচ্চন্তরং পটিসেধেতি.

অৰিপাকভাৰেন অঞ্ঞং অব্যাকতসামঞ্ঞং অনিৰারেন্তো কুসলাকুসলগ্গহণঞ্চ করোতীতি চৰনপরিযোসানঞ্চ কিচ্চং. পি-সদ্দেন সহজৰনকানি ৰীথিচিত্তানি সম্পিণ্ডেত্ৰা পঞ্চদ্ৰারে পটিসেধনে অযং অধিপ্পাযো সিযা – ‘‘মনসা চে পদুট্ঠেন…পে… পসন্নেন ভাসতি ৰা করোতি ৰা’’তি (ধ. প. ১-২) এৰং ৰুত্তা ভাসনকরণকরা, তংসদিসা চ সুখদুক্খুপ্পাদকা বলৰন্তো ছট্ঠদ্ৰারিকা এৰ ধম্মগ্গহণেন গহিতাতি ন তেসং পঞ্চদ্ৰারিকজৰনেন পটিৰিজাননং অত্থি, দুব্বলানং পন পুব্বঙ্গমপটিৰিজাননং তত্থ ন পটিসিদ্ধং ‘‘ন কাযকম্মং ন ৰচীকম্মং পট্ঠপেতী’’তি ৰিঞ্ঞত্তিদ্ৰযজনকস্সেৰ পট্ঠপনপটিক্খেপেন দুব্বলস্স মনোকম্মস্স অনুঞ্ঞাতত্তা. তথা কাযসুচরিতাদিকুসলকম্মং করোমীতি, তব্বিপরীতং অকুসলং কম্মং করোমীতি চ কুসলাকুসলসমাদানং পঞ্চদ্ৰারিকজৰনেন ন হোতি. তথা পটিচ্চসমুপ্পাদৰণ্ণনাযং ৰুত্তা ‘‘পঞ্চদ্ৰারিকচুতি চ ন পঞ্চদ্ৰারিকচিত্তেহি হোতি চুতিচিত্তস্স অতংদ্ৰারিকত্তা’’তি. যা পনাযং পাল়ি ‘‘পঞ্চহি ৰিঞ্ঞাণেহি ন কঞ্চি ধম্মং পটিৰিজানাতি অঞ্ঞত্র অভিনিপাতমত্তা’’তি, তস্সা রূপাদীনং আপাথমত্তং মুঞ্চিত্ৰা অঞ্ঞং কঞ্চি ধম্মসভাৰং ন পটিৰিজানাতীতি অযমত্থো দিস্সতি. ন হি রূপং পটিগ্গণ্হন্তম্পি চক্খুৰিঞ্ঞাণং রূপন্তি চ গণ্হাতীতি. সম্পটিচ্ছনস্সপি রূপনীলাদিআকারপটিৰিজাননং নত্থীতি কিঞ্চি ধম্মস্স পটিৰিজাননং পটিক্খিত্তং, পঞ্চহি পন ৰিঞ্ঞাণেহি সাতিসযং তস্স ৰিজাননন্তি ‘‘অঞ্ঞত্র অভিনিপাতমত্তা’’তি ন ৰুত্তং. যস্স পাল়িযং বহিদ্ধাপচ্চুপ্পন্নারম্মণতা ৰুত্তা, ততো অঞ্ঞং নিরুত্তিপটিসম্ভিদং ইচ্ছন্তেহি পঞ্চদ্ৰারজৰনেন পটিসম্ভিদাঞাণস্স সহুপ্পত্তি পটিসিদ্ধা. রূপারূপধম্মেতি রূপারূপাৰচরধম্মেতি অত্থো.

পঞ্চদ্ৰারিকচিত্তেন ন পটিবুজ্ঝতীতি কস্মা ৰুত্তং, ননু রূপাদীনং আপাথগমনে নিদ্দাপটিবোধো হোতীতি? ন, পঠমং মনোদ্ৰারিকজৰনস্স উপ্পত্তিতোতি দস্সেন্তো আহ ‘‘নিদ্দাযন্তস্স হী’’তিআদি. পলোভেত্ৰা সচ্চসুপিনেন.

অব্যাকতোযেৰ আৰজ্জনমত্তস্সেৰ উপ্পজ্জনতোতি ৰদন্তি. এৰং ৰদন্তেহি মনোদ্ৰারেপি আৰজ্জনং দ্ৰত্তিক্খত্তুং উপ্পজ্জিত্ৰা জৰনট্ঠানে ঠত্ৰা ভৰঙ্গং ওতরতীতি অধিপ্পেতন্তি দট্ঠব্বং.

তস্সা এৰ ৰসেনাতি তস্সা ৰসেন একৰিধেন ঞাণৰত্থু হোতীতি চ, ৰেদিতব্বন্তি চ যোজনা কাতব্বা.

এককনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

(২.) দুকনিদ্দেসৰণ্ণনা

৭৬৭. অত্থ-সদ্দো অঞ্ঞত্র সভাৰং গহেত্ৰা অধিকরণেসু পৰত্তমানো অধিকরণৰসেন লিঙ্গপরিৰত্তিং গচ্ছতীতি অধিপ্পাযেন জাপিতা চ সা অত্থা চাতি জাপিতত্থাতি অযমত্থো ৰিভাৰিতোতি দট্ঠব্বো.

দুকনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

(৩.) তিকনিদ্দেসৰণ্ণনা

৭৬৮. পঞ্ঞাপরিণামিতেসূতি পঞ্ঞায পরিপাচিতেসু. ‘‘যোগৰিহিতেসূতি ইদঞ্চ ৰিসযৰিসেসনমত্তমেৰ, তস্মা যানি পঞ্ঞায ৰিহিতানি অহেসুং হোন্তি ভৰিস্সন্তি চ, সব্বানি তানি যোগৰিহিতানীতি দট্ঠব্বানি. সিক্খিত্ৰা কাতব্বং সিপ্পং, ইতরং কম্মং. অযমেতেসং ৰিসেসো. ৰড্ঢকীকম্মন্তি চ অসিক্খিত্ৰাপি কাতব্বং থূলকম্মং ‘‘কম্ম’’ন্তি দট্ঠব্বং, পঞ্ঞা এৰ ৰা তত্থ তত্থ ‘‘কম্মং সিপ্প’’ন্তি চ ৰেদিতব্বা. নাগমণ্ডলং নাম মণ্ডলং কত্ৰা সপ্পে ৰিজ্জায পক্কোসিত্ৰা বলিং দত্ৰা ৰিসাপনযনং. পরিত্তং রক্খা, যেন ‘‘ফূ’’তি মুখৰাতং দত্ৰা ৰিসং অপনযন্তি, সো উণ্ণনাভিআদিমন্তো ফুধমনকমন্তো. ‘‘অ আ’’তিআদিকা মাতিকা ‘‘ক কা’’তিআদিকো তপ্পভেদো চ লেখা.

কুসলং ধম্মং সকং, ইতরং নোসকং. চতুন্নং সচ্চানং পটিৰিজ্ঝিতব্বানং তপ্পটিৰেধপচ্চযভাৰেন অনুলোমনং দট্ঠব্বং. পুব্বে ‘‘যোগৰিহিতেসু ৰা কম্মাযতনেসূ’’তিআদিনা পঞ্ঞা ৰুত্তা, পুন তস্সা ৰেৰচনৰসেন ‘‘অনুলোমিকং খন্তি’’ন্তিআদি ৰুত্তন্তি অধিপ্পাযেন ‘‘অনু…পে… পঞ্ঞাৰেৰচনানী’’তি আহ. এত্থ চ এৰরূপিন্তি যথাৰুত্তকম্মাযতনাদিৰিসযং কম্মস্সকতসচ্চানুলোমিকসভাৰং অনিচ্চাদিপৰত্তিআকারঞ্চাতি অত্থো. যথাৰুত্তা চ ভূমিসভাৰপৰত্তিআকারনিদ্দেসা খন্তিআদীহি যোজেতব্বা. যস্সা পঞ্ঞায ধম্মা নিজ্ঝানপজাননকিচ্চসঙ্খাতং ওলোকনং খমন্তি অৰিপরীতসভাৰত্তা, সা পঞ্ঞা ধম্মানং নিজ্ঝানক্খমনং এতিস্সা অত্থীতি ধম্মনিজ্ঝানক্খন্তীতি অত্থো.

৭৬৯. অসংৰরং মুঞ্চতীতি সমাদানসম্পত্তৰিরতিসম্পযুত্তচেতনা ‘‘সীলং পূরেন্তস্স মুঞ্চচেতনা’’তি ৰুত্তা. পুব্বাপরপঞ্ঞায চ দানসীলমযতাৰচনতো মুঞ্চঅপরচেতনাৰসেন ‘‘আরব্ভা’’তি, পুব্বচেতনাৰসেন ‘‘অধিকিচ্চা’’তি চ ৰত্তুং যুত্তন্তি ‘‘অধিকিচ্চা’’তিপি পাঠো যুজ্জতি.

৭৭০. পঞ্চসীলদসসীলানি ৰিঞ্ঞাণস্স জাতিযা চ পচ্চযভূতেসু সঙ্খারভৰেসু অন্তোগধানীতি ‘‘উপ্পাদা ৰা’’তিআদিকায ধম্মট্ঠিতিপাল়িযা সঙ্গহিতানি. ভৰনিব্বত্তকসীলস্স পঞ্ঞাপনং সতিপি সৰনে ন তথাগতদেসনাযত্তন্তি ভিক্খুআদীনম্পি তং ৰুত্তং.

অধিপঞ্ঞায পঞ্ঞাতি অধিপঞ্ঞায অন্তোগধা পঞ্ঞা. অথ ৰা অধিপঞ্ঞানিব্বত্তেসু, তদধিট্ঠানেসু ৰা ধম্মেসু অধিপঞ্ঞা-সদ্দো দট্ঠব্বো, তত্থ পঞ্ঞা অধিপঞ্ঞায পঞ্ঞা.

৭৭১. অপাযুপ্পাদনকুসলতা অপাযকোসল্লং সিযাতি মঞ্ঞমানো পুচ্ছতি ‘‘অপাযকোসল্লং কথং পঞ্ঞা নাম জাতা’’তি. তং পন পরস্স অধিপ্পাযং নিৰত্তেন্তো ‘‘পঞ্ঞৰাযেৰ হী’’তিআদিমাহ. তত্রুপাযাতি তত্র তত্র উপাযভূতা. ঠানে উপ্পত্তি এতস্সাতি ঠানুপ্পত্তিযং. কিং তং? কারণজাননং, ভযাদীনং উপ্পত্তিক্খণে তস্মিংযেৰ ঠানে লহুউপ্পজ্জনকন্তি ৰুত্তং হোতি.

তিকনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

(৪.) চতুক্কনিদ্দেসৰণ্ণনা

৭৯৩. পরিতস্সতীতি ‘‘অপি নাম মে তণ্ডুলাদীনি সিযু’’ন্তি ন পত্থেতি, তদভাৰেন ৰা ন উত্তসতি.

৭৯৬. অপরপ্পচ্চযেতি পরেন নপত্তিযাযিতব্বে. ধম্মে ঞাণন্তি সচ্চৰিসযং ঞাণং. অরিযসচ্চেসু হি ধম্ম-সদ্দো তেসং অৰিপরীতসভাৰত্তাতি. সঙ্খতপৰরো ৰা অরিযমগ্গো তস্স চ ফলং ধম্মো, তত্থ পঞ্ঞা তংসহগতা ধম্মে ঞাণং. ন অঞ্ঞঞাণুপ্পাদনং নযনযনং, ঞাণস্সেৰ পন পৰত্তিৰিসেসোতি অধিপ্পাযেনাহ ‘‘পচ্চৰেক্খণঞাণস্স কিচ্চ’’ন্তি. এত্থ চ ইমিনা ধম্মেনাতি মগ্গঞাণেনাতি ৰুত্তং, দুৰিধম্পি পন মগ্গফলঞাণং পচ্চৰেক্খণায চ মূলং, কারণঞ্চ নযনযনস্সাতি দুৰিধেনপি তেন ধম্মেনাতি ন ন যুজ্জতি, তথা চতুসচ্চধম্মস্স ঞাতত্তা, মগ্গফলসঙ্খাতস্স চ ধম্মস্স সচ্চপটিৰেধসম্পযোগং গতত্তা নযনং হোতীতি তেন ইমিনা ধম্মেন ঞাণৰিসযভাৰেন, ঞাণসম্পযোগেন ৰা ঞাতেনাতি চ অত্থো ন ন যুজ্জতি.

যদিপি সব্বেন সব্বং অতীতানাগতপচ্চুপ্পন্নং দুক্খং অভিজানন্তি, তথাপি পচ্চুপ্পন্নে সসন্ততিপরিযাপন্নে সৰিসেসে অভিনিৰেসো হোতীতি আহ ‘‘ন তঞ্ঞেৰ ইম’’ন্তি. দিট্ঠেন অদিট্ঠেন নযতো নযনঞাণং, অদিট্ঠস্স দিট্ঠতায কারণভূতত্তা কারণঞাণং, অনুরূপত্থৰাচকো ৰা কারণ-সদ্দোতি ধম্মে ঞাণস্স অনুরূপঞাণন্তি অত্থো.

সম্মুতিম্হি ঞাণন্তি ধম্মে ঞাণাদীনং ৰিয সাতিসযস্স পটিৰেধকিচ্চস্স অভাৰা ৰিসযোভাসনমত্তজাননসামঞ্ঞেন ঞাণন্তি সম্মতেসু অন্তোগধন্তি অত্থো. সম্মুতিৰসেন ৰা পৰত্তং সম্মুতিম্হি ঞাণং, অৰসেসং পন ইতরঞাণত্তযৰিসভাগং ঞাণং তব্বিসভাগসামঞ্ঞেন সম্মুতিঞাণম্হি পৰিট্ঠত্তা সম্মুতিঞাণং নাম হোতীতি.

৭৯৭. কিলেসমূলকে চাতি নীৰরণমূলকে চ কামভৰধম্মে.

৭৯৮. সা হিস্সাতি এত্থ অস্সাতি যো ‘‘কামেসু ৰীতরাগো হোতী’’তি এৰং ৰুত্তো, অস্স পঠমজ্ঝানসমঙ্গিস্সাতি অত্থো. স্ৰেৰাতি এতেন কামেসু ৰীতরাগভাৰনাৰত্থস্সেৰ পঠমজ্ঝানসমঙ্গিস্স গহণে পৰত্তে তস্স ততো পরং অৰত্থং দস্সেতুং ‘‘কামেসু ৰীতরাগো সমানো’’তি ৰুত্তং. চতুত্থমগ্গপঞ্ঞা ছট্ঠাভিঞ্ঞাভাৰপ্পত্তিযা তং পটিৰিজ্ঝতি নাম, ইতরা তদুপনিস্সযত্তা. যথানুরূপং ৰা আসৰক্খযভাৰতো, ফলে ৰা আসৰক্খযে সতি যথানুরূপং তংনিব্বত্তনতো চতূসুপি মগ্গেসু পঞ্ঞা ছট্ঠং অভিঞ্ঞং পটিৰিজ্ঝতীতি দট্ঠব্বা.

৭৯৯. কামসহগতাতি ৰত্থুকামারম্মণা. চোদেন্তীতি কামাভিমুখং তন্নিন্নং করোন্তীতি অত্থো. তদনুধম্মতাতি তদনুধম্মা ইচ্চেৰ ৰুত্তং হোতি. তা-সদ্দস্স অপুব্বত্থাভাৰতোতি অধিপ্পাযেনাহ ‘‘তদনুরূপসভাৰা’’তি. নিকন্তিং, নিকন্তিসহগতচিত্তুপ্পাদং ৰা ‘‘মিচ্ছাসতী’’তি ৰদতি. ‘‘অহো ৰত মে অৰিতক্কং উপ্পজ্জেয্যা’’তি অৰিতক্কারম্মণা অৰিতক্কসহগতা.

৮০১. অধিগমভাৰেন অভিমুখং জানন্তস্স অভিজানন্তস্স, অভিৰিসিট্ঠেন ৰা ঞাণেন জানন্তস্স, অনারম্মণভূতঞ্চ তং ঠানং পাকটং করোন্তস্সাতি অত্থো.

৮০২. ৰসিতাপঞ্চকরহিতং ঝানং অপ্পগুণং. এত্থ চতস্সো পটিপদা চত্তারি আরম্মণানীতি পঞ্ঞায পটিপদারম্মণুদ্দেসেন পঞ্ঞা এৰ উদ্দিট্ঠাতি সা এৰ ৰিভত্তাতি.

চতুক্কনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

(৫.) পঞ্চকনিদ্দেসৰণ্ণনা

৮০৪. পঞ্চঙ্গিকো সম্মাসমাধীতি সমাধিঅঙ্গভাৰেন পঞ্ঞা উদ্দিট্ঠাতি. পীতিফরণতাদিৰচনেন হি তমেৰ ৰিভজতি, ‘‘সো ইমমেৰ কাযং ৰিৰেকজেন পীতিসুখেন অভিসন্দেতী’’তিআদিনা (দী. নি. ১.২২৬; ম. নি. ১.৪২৭) নযেন পীতিযা সুখস্স চ ফরণং ৰেদিতব্বং. পীতিফরণতাসুখফরণতাহি আরম্মণে ঠত্ৰা চতুত্থজ্ঝানস্স উপ্পাদনতো ‘‘পাদা ৰিযা’’তি তা ৰুত্তা.

দুতিযপঞ্চকে ‘‘পঞ্চঞাণিকো’’তি সমাধিমুখেন পঞ্চঞাণানেৰ উদ্দিট্ঠানি নিদ্দিট্ঠানি চাতি দট্ঠব্বানি. লোকিযসমাধিস্স পচ্চনীকানি নীৰরণপঠমজ্ঝাননিকন্তিআদীনি নিগ্গহেতব্বানি. অঞ্ঞে কিলেসা ৰারেতব্বা, ইমস্স পন অরহত্তসমাধিস্স পটিপ্পস্সদ্ধসব্বকিলেসত্তা ন নিগ্গহেতব্বং ৰারেতব্বঞ্চ অত্থীতি মগ্গানন্তরং সমাপত্তিক্খণে চ অপ্পযোগেনেৰ অধিগতত্তা চ ঠপিতত্তা চ, অপরিহানিৰসেন ঠপিতত্তা ৰা ন সসঙ্খারনিগ্গয্হৰারিতগতো. সতিৰেপুল্লপ্পত্তত্তাতি এতেন অপ্পৰত্তমানাযপি সতিযা সতিবহুলতায সতো এৰ নামাতি দস্সেতি. যথাপরিচ্ছিন্নকালৰসেনাতি এতেন পরিচ্ছিন্দনসতিযা সতোতি.

পঞ্চকনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

(৬.) ছক্কনিদ্দেসৰণ্ণনা

৮০৫. ৰিসুদ্ধিভাৰং দস্সেন্তো ‘‘দূর…পে… রম্মণাযা’’তি আহ. সোতধাতুৰিসুদ্ধীতি চ চিত্তচেতসিকা ধম্মা ৰুত্তাতি তত্থ ঞাণং সোতধাতুৰিসুদ্ধিযা ঞাণং. ‘‘চেতোপরিযঞাণ’’ন্তি ইদমেৰ অত্থৰসেন ‘‘পরচিত্তে ঞাণ’’ন্তি উদ্ধটন্তি দট্ঠব্বং. চুতূপপাতঞাণস্স দিব্বচক্খুঞাণেকদেসত্তা ‘‘ৰণ্ণধাতুআরম্মণা’’তি ৰুত্তং. মুদ্ধপ্পত্তেন চুতূপপাতঞাণসঙ্খাতেন দিব্বচক্খুঞাণেন সব্বং দিব্বচক্খুঞাণন্তি ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং.

ছক্কনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

(৭.) সত্তকনিদ্দেসৰণ্ণনা

৮০৬. তদেৰ ঞাণন্তি ছব্বিধম্পি পচ্চৰেক্খণঞাণং ৰিপস্সনারম্মণভাৰেন সহ গহেত্ৰা ৰুত্তন্তি অধিপ্পাযো. ধম্মট্ঠিতিঞাণেনাতি ছপি ঞাণানি সঙ্খিপিত্ৰা ৰুত্তেন ঞাণেন. খযধম্মন্তিআদিনা হি পকারেন পৰত্তঞাণস্স দস্সনং, ঞাণৰিপস্সনাদস্সনতো ৰিপস্সনাপটিৰিপস্সনাদস্সনমত্তমেৰাতি ন তং অঙ্গন্তি অধিপ্পাযো. পাল়িযং পন সব্বত্থ ঞাণৰচনেন অঙ্গানং ৰুত্তত্তা নিরোধধম্মন্তি ঞাণন্তি ইতি-সদ্দেন পকাসেত্ৰা ৰুত্তং ৰিপস্সনাঞাণং সত্তমং ঞাণন্তি অযমত্থো দিস্সতি. ন হি যম্পি তং ধম্মট্ঠিতিঞাণং, তম্পি ঞাণন্তি সম্বন্ধো হোতি তংঞাণগ্গহণে এতস্মিং ঞাণভাৰদস্সনস্স অনধিপ্পেতত্তা, ‘‘খযধম্মং…পে… নিরোধধম্ম’’ন্তি এতেসং সম্বন্ধাভাৰপ্পসঙ্গতো চাতি.

সত্তকনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

(৮.) অট্ঠকনিদ্দেসৰণ্ণনা

৮০৮. ৰিহারিতব্বট্ঠেনাতি পচ্চনীকধম্মে, দুক্খং ৰা ৰিচ্ছিন্দিত্ৰা পৰত্তেতব্বট্ঠেন.

অট্ঠকনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

(১০.) দসকনিদ্দেসো

পঠমবলনিদ্দেসৰণ্ণনা

৮০৯. অৰিজ্জমানং ঠানং অট্ঠানং, নত্থি ঠানন্তি ৰা অট্ঠানং. এস ‘‘অনৰকাসো’’তি এত্থাপি নযো. তদত্থনিগমনমত্তমেৰ হি ‘‘নেতং ঠানং ৰিজ্জতী’’তি ৰচনন্তি. অসুখে সুখন্তি দিট্ঠিৰিপল্লাসোৰ ইধ সুখতো উপগমনস্স ঠানন্তি অধিপ্পেতন্তি দস্সেন্তো ‘‘একন্ত…পে… অত্তদিট্ঠিৰসেনা’’তি পধানদিট্ঠিমাহ. ভেদানুরূপস্স সাৰনং অনুস্সাৰনং, ভেদানুরূপেন ৰা ৰচনেন ৰিঞ্ঞাপনং.

লিঙ্গে পরিৰত্তে চ সো এৰ এককম্মনিব্বত্তিতো ভৰঙ্গপ্পবন্ধো জীৰিতিন্দ্রিযপ্পবন্ধো চ, নাঞ্ঞোতি আহ ‘‘অপি পরিৰত্তলিঙ্গ’’ন্তি. অযং পঞ্হোতি ঞাপনিচ্ছানিব্বত্তা কথা.

সঙ্গামচতুক্কং সপত্তৰসেন যোজেতব্বং. সব্বত্থ চ পুরিমং অভিসন্ধিচিত্তং অপ্পমাণং, ৰধকচিত্তং পন তদারম্মণঞ্চ জীৰিতিন্দ্রিযং আনন্তরিযানানন্তরিযভাৰে পমাণন্তি দট্ঠব্বং. পুথুজ্জনস্সেৰ তং দিন্নং হোতি. কস্মা? যথা ৰধকচিত্তং পচ্চুপ্পন্নারম্মণম্পি জীৰিতিন্দ্রিযপ্পবন্ধৰিচ্ছেদনৰসেন আরম্মণং কত্ৰা পৰত্ততি, ন এৰং চাগচেতনা. সা হি চজিতব্বং আরম্মণং কত্ৰা চজনমত্তমেৰ হোতি, অঞ্ঞসককরণঞ্চ তস্স চজনং, তস্মা যস্স তং সকং কতং, তস্সেৰ দিন্নং হোতীতি.

সণ্ঠ…পে… কপ্পৰিনাসেযেৰ মুচ্চতীতি ইদং কপ্পট্ঠকথায ন সমেতি. তত্থ হি অট্ঠকথাযং (কথা. অট্ঠ. ৬৫৪-৬৫৭) ৰুত্তং ‘‘আপাযিকোতি ইদং সুত্তং যং সো একং কপ্পং অসীতিভাগে কত্ৰা ততো একভাগমত্তং কালং তিট্ঠেয্য, তং আযুকপ্পং সন্ধায ৰুত্ত’’ন্তি. কপ্পৰিনাসেযেৰাতি পন আযুকপ্পৰিনাসেযেৰাতি অত্থে সতি নত্থি ৰিরোধো. এত্থ চ সণ্ঠহন্তেতি ইদং স্ৰে ৰিনস্সিস্সতীতি ৰিয অভূতপরিকপ্পৰসেন ৰুত্তং. একদিৰসমেৰ পচ্চতি ততো পরং কপ্পাভাৰেন আযুকপ্পস্সপি অভাৰতোতি অৰিরোধতো অত্থযোজনা দট্ঠব্বা.

পকতত্তোতি অনুক্খিত্তো. সমানসংৰাসকোতি অপারাজিকো.

কিং পন তন্তি যো সো ‘‘নিযতো’’তি ৰুত্তো, তং কিং নিযমেতীতি অত্থো. তস্সেৰ পন যথাপুচ্ছিতস্স নিযতস্স মিচ্ছত্তসম্মত্তনিযতধম্মানং ৰিয সভাৰতো ৰিজ্জমানতং যথাপুচ্ছিতঞ্চ নিযামকহেতুং পটিসেধেত্ৰা যেন ‘‘নিযতো’’তি ‘‘সত্তক্খত্তুপরমাদিকো’’তি চ ৰুচ্চতি, তং যথাধিপ্পেতকারণং দস্সেতুং ‘‘সম্মাসম্বুদ্ধেন হী’’তিআদিমাহ. জাতস্স কুমারস্স ৰিয অরিযায জাতিযা জাতস্স নামমত্তমেতং নিযতসত্তক্খত্তুপরমাদিকং, নিযতানিযতভেদং নামন্তি অত্থো. যদি পুব্বহেতু নিযামকো, সোতাপন্নো চ নিযতোতি সোতাপত্তিমগ্গতো উদ্ধং তিণ্ণং মগ্গানং উপনিস্সযভাৰতো পুব্বহেতুকিচ্চং, ততো পুব্বে পন পুব্বহেতুকিচ্চং নত্থীতি সোতাপত্তিমগ্গস্স উপনিস্সযাভাৰো আপজ্জতি. যদি হি তস্সপি পুব্বহেতু উপনিস্সযো সিযা, সো চ নিযামকোতি সোতাপত্তিমগ্গুপ্পত্তিতো পুব্বে এৰ নিযতো সিযা, তঞ্চ অনিট্ঠং, তস্মাস্স পুব্বহেতুনা অহেতুকতা আপন্নাতি ইমমত্থং সন্ধাযাহ ‘‘ইচ্চস্স অহেতু অপ্পচ্চযা নিব্বত্তিং পাপুণাতী’’তি.

পটিলদ্ধমগ্গো সোতাপত্তিমগ্গো, তেনেৰ সত্তক্খত্তুপরমাদিনিযমে সতি সত্তমভৰাদিতো উদ্ধং পৰত্তনকস্স দুক্খস্স মূলভূতা কিলেসা তেনেৰ খীণাতি উপরি তযো মগ্গা অকিচ্চকা হোন্তীতি অত্থো. যদি উপরি তযো মগ্গা সত্তক্খত্তুপরমাদিকং নিযমেন্তি, ততো চ অঞ্ঞো সোতাপন্নো নত্থীতি সোতাপত্তিমগ্গস্স অকিচ্চকতা নিপ্পযোজনতা আপজ্জতীতি অত্থো. অথ সক্কাযদিট্ঠাদিপ্পহানং দস্সনকিচ্চং, তেসং পহানেন সত্তক্খত্তুপরমাদিতায ভৰিতব্বং. সা চুপরিমগ্গেহি এৰ হোতীতি সত্তমভৰাদিতো উদ্ধং পৰত্তিতো তেন ৰিনা ৰুট্ঠানে সক্কাযদিট্ঠাদিপ্পহানেন চ তেন ৰিনা ভৰিতব্বন্তি আহ ‘‘পঠমমগ্গেন চ অনুপ্পজ্জিত্ৰাৰ কিলেসা খেপেতব্বা হোন্তী’’তি. ন অঞ্ঞো কোচি নিযমেতীতি নামকরণনিমিত্ততো ৰিপস্সনাতো অঞ্ঞো কোচি নিযামকো নাম নত্থীতি অত্থো. ৰিপস্সনাৰ নিযমেতীতি চ নামকরণনিমিত্ততংযেৰ সন্ধায ৰুত্তং. তেনেৰাহ ‘‘ইতি সম্মাসম্বুদ্ধেন গহিতনামমত্তমেৰ ত’’ন্তি.

ন উপ্পজ্জন্তীতি পন অত্থীতি ‘‘ন মে আচরিযো অত্থি, সদিসো মে ন ৰিজ্জতী’’তিআদিং (ম. নি. ১.২৮৫; ২.৩৪১; মহাৰ. ১১; কথা. ৪০৫) ইমিস্সা লোকধাতুযা ঠত্ৰা ৰদন্তেন ভগৰতা ‘‘কিং পনাৰুসো সারিপুত্ত, অত্থেতরহি অঞ্ঞে সমণা ৰা ব্রাহ্মণা ৰা ভগৰতা সমসমা সম্বোধিযন্তি এৰং পুট্ঠাহং, ভন্তে, নোতি ৰদেয্য’’ন্তি (দী. নি. ৩.১৬১) ৰত্ৰা তস্স কারণং দস্সেতুং ‘‘অট্ঠানমেতং অনৰকাসো, যং একিস্সা লোকধাতুযা দ্ৰে অরহন্তো সম্মাসম্বুদ্ধা’’তি (ম. নি. ৩.১২৯) ইমং সুত্তং দস্সেন্তেন ধম্মসেনাপতিনা চ বুদ্ধক্খেত্তভূতং ইমং লোকধাতুং ঠপেত্ৰা অঞ্ঞত্থ অনুপ্পত্তি ৰুত্তা হোতীতি অধিপ্পাযো.

‘‘যো পন ভিক্খূ’’তিআদিনা ৰুত্তানি সিক্খাপদানি মাতিকা, তায অন্তরহিতায নিদানুদ্দেসসঙ্খাতে পাতিমোক্খে পব্বজ্জূপসম্পদাকম্মেসু চ সাসনং তিট্ঠতীতি অত্থো. পাতিমোক্খে ৰা অন্তোগধা পব্বজ্জা উপসম্পদা চ তদুভযাভাৰে পাতিমোক্খাভাৰতো, তস্মা পাতিমোক্খে, তাসু চ সাসনং তিট্ঠতীতি ৰুত্তং. ওসক্কিতং নামাতি পচ্ছিমপটিৰেধসীলভেদদ্ৰযং একতো কত্ৰা ততো পরং ৰিনট্ঠং নাম হোতীতি অত্থো.

তাতি রস্মিযো. কারুঞ্ঞন্তি পরিদেৰনকারুঞ্ঞং.

অনচ্ছরিযত্তাতি দ্ৰীসু উপ্পজ্জমানেসু অচ্ছরিযত্তাভাৰদোসতোতি অত্থো. ৰিৰাদভাৰতোতি ৰিৰাদাভাৰত্থং দ্ৰে ন উপ্পজ্জন্তীতি অত্থো.

একং বুদ্ধং ধারেতীতি একবুদ্ধধারণী. এতেন এৰংসভাৰা এতে বুদ্ধগুণা, যেন দুতিযবুদ্ধগুণে ধারেতুং অসমত্থা অযং লোকধাতূতি দস্সেতি. পচ্চযৰিসেসনিপ্ফন্নানঞ্হি ধম্মানং সভাৰৰিসেসো ন সক্কা ধারেতুন্তি. সমং উদ্ধং পজ্জতীতি সমুপাদিকা, উদকস্সোপরি সমং গামিনীতি অত্থো. দ্ৰিন্নম্পীতি দ্ৰেপি, দ্ৰিন্নম্পি ৰা সরীরভারং. ছাদেন্তন্তি রোচযমানং. সকিং ভুত্তোৰাতি একম্পি আলোপং অজ্ঝোহরিত্ৰাৰ মরেয্যাতি অত্থো.

অতিধম্মভারেনাতি ধম্মেন নাম পথৰী তিট্ঠেয্য, সা কিং তেনেৰ চলতীতি অধিপ্পাযো. পুন থেরো ‘‘রতনং নাম লোকে কুটুম্বং সন্ধারেন্তং অভিমতঞ্চ লোকেন অত্তনো গরুসভাৰতায সকটভঙ্গস্স কারণং অতিভারভূতং দিট্ঠং. এৰং ধম্মো চ হিতসুখৰিসেসেহি তংসমঙ্গিনং ধারেন্তো অভিমতো চ ৰিঞ্ঞূহি গম্ভীরাপ্পমেয্যভাৰেন গরুসভাৰত্তা অতিভারভূতো পথৰীচলনস্স কারণং হোতী’’তি দস্সেন্তো ‘‘ইধ, মহারাজ, দ্ৰে সকটা’’তিআদিমাহ. একস্সাতি একস্মা, একস্স ৰা সকটস্স রতনং, তস্মা সকটতো গহেত্ৰাতি অত্থো. ওসারিতন্তি পৰেসিতং আহটং ৰুত্তন্তি অত্থো.

সভাৰপকতিকাতি অকিত্তিমপকতিকাতি অত্থো. কারণমহন্তত্তাতি মহন্তেহি পারমিতাকারণেহি বুদ্ধগুণানং নিব্বত্তিতোতি ৰুত্তং হোতি. পথৰীআদযো মহন্তা অত্তনো অত্তনো ৰিসযে একেকাৰ, এৰং সম্মাসম্বুদ্ধোপি মহন্তো অত্তনো ৰিসযে একো এৰ. কো চ তস্স ৰিসযো? যাৰতকং ঞেয্যং, এৰং আকাসো ৰিয অনন্তৰিসযো ভগৰা একো এৰ হোতীতি ৰদন্তো লোকধাত্ৰন্তরেসুপি দুতিযস্স অভাৰং দস্সেতি.

পুব্বভাগে আযূহনৰসেন আযূহনসমঙ্গিতা সন্নিট্ঠানচেতনাৰসেন চেতনাসমঙ্গিতা চ ৰেদিতব্বা, সন্ততিখণৰসেন ৰা. ৰিপাকারহন্তি দুতিযভৰাদীসু ৰিপচ্চনপকতিতং সন্ধায ৰদতি. চলতীতি পরিৰত্ততি. সুনখেহি ৰজনসীলো সুনখৰাজিকো.

পঠমবলনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

দুতিযবলনিদ্দেসৰণ্ণনা

৮১০. গতিতো অঞ্ঞা গতিসম্পত্তি নাম নত্থীতি দস্সেন্তো ‘‘সম্পন্না গতী’’তি আহ. মহাসুদস্সনাদিসুরাজকালো পঠমকপ্পিকাদিসুমনুস্সকালো চ কালসম্পত্তি.

একন্তং কুসলস্সেৰ ওকাসোতি ইদং যদিপি কোচি কাযসুচরিতাদিপযোগসম্পত্তিযং ঠিতং বাধেয্য, তং পন বাধনং বাধকস্সেৰ ইস্সাদিনিমিত্তেন ৰিপরীতগ্গাহেন জাতং. সা পযোগসম্পত্তি সভাৰতো সুখৰিপাকস্সেৰ পচ্চযো, ন দুক্খৰিপাকস্সাতি ইমমত্থং সন্ধায ৰুত্তং. মক্কটো ভত্তপুটং বন্ধট্ঠানে মুঞ্চিত্ৰা ভুঞ্জিতুং ন জানাতি, যত্থ ৰা তত্থ ৰা ভিন্দিত্ৰা ৰিনাসেতি, এৰং অনুপাযঞ্ঞূপি ভোগে. সুসানে ছড্ডেত্ৰাতিআদিনা ঘাতেত্ৰা ছড্ডিতস্স ৰুট্ঠানাভাৰো ৰিয অপাযতো ৰুট্ঠানাভাৰোতি দস্সেতি.

‘‘পচ্চরী’’তিপি উল়ুম্পস্স নামং, তেন এত্থ কতা ‘‘মহাপচ্চরী’’তি ৰুচ্চতি. উদকে মরণং থলে মরণঞ্চ একমেৰাতি কস্মা ৰুত্তং, ননু সক্কেন ‘‘সমুদ্দারক্খং করিস্সামী’’তি ৰুত্তন্তি? সচ্চং ৰুত্তং, জীৰিতস্স লহুপরিৰত্তিতং পকাসেন্তেহি থেরেহি এৰং ৰুত্তং, লহুপরিৰত্তিতায জীৰিতহেতু ন গমিস্সামাতি অধিপ্পাযো. অথ ৰা উদকেতি নাগদীপং সন্ধায ৰুত্তং, থলেতি জম্বুদীপং.

থেরো ন দেতীতি কথমহং এতেন ঞাতো, কেনচি কিঞ্চি আচিক্খিতং সিযাতি সঞ্ঞায ন অদাসি. তেনেৰ ‘‘মযম্পি ন জানামা’’তি ৰুত্তং. অপরস্সাতি অপরস্স ভিক্খুনো পত্তং আদায…পে… থেরস্স হত্থে ঠপেসীতি যোজনা. অনাযতনেতি নিক্কারণে, অযুত্তে ৰা নস্সনট্ঠানে. তুৰং অত্তানং রক্খেয্যাসি, মযং পন মহল্লকত্তা কিং রক্খিত্ৰা করিস্সাম, মহল্লকত্তা এৰ চ রক্খিতুং ন সক্খিস্সামাতি অধিপ্পাযো. অনাগামিত্তা ৰা থেরো অত্তনা ৰত্তব্বং জানিত্ৰা ওৰদতি.

সম্মাপযোগস্স গতমগ্গোতি সম্মাপযোগেন নিপ্ফাদিতত্তা তস্স সঞ্জাননকারণন্তি অত্থো.

ভূতমত্থং কত্ৰা অভূতোপমং কথযিস্সতীতি অধিপ্পাযো. মনুস্সাতি ভণ্ডাগারিকাদিনিযুত্তা মনুস্সা মহন্তত্তা সম্পটিচ্ছিতুং নাসক্খিংসু.

দুতিযবলনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ততিযবলনিদ্দেসৰণ্ণনা

৮১১. অঞ্চিতাতি গতা. পেচ্চাতি পুন, মরিত্ৰাতি ৰা অত্থো. উস্সন্নত্তাতি ৰিতক্কবহুলতায উস্সন্নত্তাতি ৰদন্তি, সূরতাদীহি ৰা উস্সন্নত্তা. দিব্বন্তীতি কীল়ন্তি.

সঞ্জীৰকাল়সুত্তসঙ্ঘাতরোরুৰমহারোরুৰতাপনমহাতাপনঅৰীচিযো অট্ঠ মহানিরযা. একেকস্স চত্তারি দ্ৰারানি, একেকস্মিং দ্ৰারে চত্তারো চত্তারো গূথনিরযাদযোতি এৰং সোল়স উস্সদনিরযে ৰণ্ণযন্তি.

সক্কসুযামাদযো ৰিয জেট্ঠকদেৰরাজা. পজাপতিৰরুণঈসানাদযো ৰিয দুতিযাদিট্ঠানন্তরকারকো পরিচারকো হুত্ৰা.

ততিযবলনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

চতুত্থবলনিদ্দেসৰণ্ণনা

৮১২. কপ্পোতি দ্ৰেধাভূতগ্গো. এত্থ চ বীজাদিধাতুনানত্তৰসেন খন্ধাদিধাতুনানত্তং ৰেদিতব্বং.

চতুত্থবলনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

পঞ্চমবলনিদ্দেসৰণ্ণনা

৮১৩. অজ্ঝাসযধাতূতি অজ্ঝাসযসভাৰো. যথা গূথাদীনং ধাতুসভাৰো এসো, যং গূথাদীহেৰ সংসন্দতি, এৰং পুগ্গলানং অজ্ঝাসযস্সেৰেস সভাৰো, যং দুস্সীলাদযো দুস্সীলাদিকেহেৰ সংসন্দন্তীতি ৰুত্তং হোতি. ভিক্খূপি আহংসূতি অঞ্ঞমঞ্ঞং আহংসু. আৰুসো ইমে মনুস্সা ‘‘যথাসভাগেন পরিভুঞ্জথা’’তি ৰদন্তা অম্হে সভাগাসভাগে ৰিদিত্ৰা হীনজ্ঝাসযপণীতজ্ঝাসযতং পরিচ্ছিন্দিত্ৰা ধাতুসংযুত্তকম্মে উপনেন্তি তস্স পযোগং দট্ঠুকামাতি অত্থো, এৰং সভাগৰসেনেৰ অজ্ঝাসযধাতুপরিচ্ছিন্দনতো অজ্ঝাসযধাতুসভাগৰসেন নিযমেতীতি অধিপ্পাযো.

পঞ্চমবলনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ছট্ঠবলনিদ্দেসৰণ্ণনা

চরিতন্তি ইধ দুচ্চরিতং সুচরিতন্তি ৰুত্তং. অপ্পরজং অক্খং এতেসন্তি অপ্পরজক্খাতি অত্থো ৰিভাৰিতো, অপ্পরজং অক্খিম্হি এতেসন্তি অপ্পরজক্খাতিপি সদ্দত্থো সম্ভৰতি. এত্থ চ আসযজাননাদিনা যেহি ইন্দ্রিযেহি পরোপরেহি সত্তা কল্যাণপাপাসযাদিকা হোন্তি, তেসং জাননং ৰিভাৰেতীতি ৰেদিতব্বং. এৰঞ্চ কত্ৰা ইন্দ্রিযপরোপরিযত্তআসযানুসযঞাণানং ৰিসুং অসাধারণতা, ইন্দ্রিযপরোপরিযত্তনানাধিমুত্তিকতাঞাণানং ৰিসুং বলতা চ সিদ্ধা হোতি.

৮১৫. যদরিযাতি যে অরিযা. আৰসিংসূতি নিস্সায ৰসিংসু. কে পন তে? ‘‘ইধ, ভিক্খৰে, ভিক্খু পঞ্চঙ্গৰিপ্পহীনো হোতি ছল়ঙ্গসমন্নাগতো একারক্খো চতুরাপস্সেনো পনুণ্ণপচ্চেকসচ্চো সমৰযসট্ঠেসনো অনাৰিলসঙ্কপ্পো পস্সদ্ধকাযসঙ্খারো সুৰিমুত্তচিত্তো সুৰিমুত্তপঞ্ঞো’’তি (দী. নি. ৩.৩৪৮; অ. নি. ১০.১৯) এৰং ৰুত্তা. এতেসু পঞ্চঙ্গৰিপ্পহীনপচ্চেকসচ্চপনোদনএসনাসমৰযসজ্জনানি ‘‘সঙ্খাযেকং পটিসেৰতি অধিৰাসেতি পরিৰজ্জেতি ৰিনোদেতী’’তি (ম. নি. ২.১৬৮) ৰুত্তেসু অপস্সেনেসু ৰিনোদনঞ্চ মগ্গকিচ্চানেৰ, ইতরে চ মগ্গেনেৰ সমিজ্ঝন্তি. তেনাহ ‘‘এতঞ্হি সুত্তং…পে… দীপেতী’’তি.

৮১৬. আরম্মণসন্তানানুসযনেসু ইট্ঠারম্মণে আরম্মণানুসযনেন অনুসেতি. আচিণ্ণসমাচিণ্ণাতি এতেন সমন্ততো ৰেঠেত্ৰা ৰিয ঠিতভাৰেন অনুসযিততং দস্সেতি. ভৰস্সপি ৰত্থুকামত্তা, রাগৰসেন ৰা সমানত্তা ‘‘ভৰরাগানুসযো…পে… সঙ্গহিতো’’তি আহ.

৮১৮. ‘‘পণীতাধিমুত্তিকা তিক্খিন্দ্রিযা, ইতরে মুদিন্দ্রিযা’’তি এৰং ইন্দ্রিযৰিসেসদস্সনত্থমেৰ অধিমুত্তিগ্গহণন্তি আহ ‘‘তিক্খিন্দ্রিযমুদিন্দ্রিযভাৰদস্সনত্থ’’ন্তি.

৮১৯. পহানক্কমৰসেনাতি এত্থ পহাতব্বপজহনক্কমো পহানক্কমোতি দট্ঠব্বো, যস্স পহানেন ভৰিতব্বং, তং তেনেৰ পহানেন পঠমং ৰুচ্চতি, ততো অপ্পহাতব্বন্তি অযং ৰা পহানক্কমো.

৮২০. মগ্গস্স উপনিস্সযভূতানি ইন্দ্রিযানি উপনিস্সযইন্দ্রিযানি.

৮২৬. নিব্বুতিছন্দরহিতত্তা অচ্ছন্দিকট্ঠানং পৰিট্ঠা. যস্মিং ভৰঙ্গে পৰত্তমানে তংসন্ততিযং লোকুত্তরং নিব্বত্ততি, তং তস্স পাদকং.

ছট্ঠবলনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সত্তমবলনিদ্দেসৰণ্ণনা

৮২৮. নিদ্দাযিত্ৰাতি কম্মট্ঠানং মনসি করোন্তো নিদ্দং ওক্কমিত্ৰা পটিবুদ্ধো সমাপত্তিং সমাপন্নোম্হীতি অত্থো. নীৰরণাদীহি ৰিসুদ্ধচিত্তসন্ততি এৰ চিত্তমঞ্জূসা, সমাধি ৰা, কম্মট্ঠানং ৰা. চিত্তং ঠপেতুন্তি সমাপত্তিচিত্তং ঠপেতুং. সঞ্ঞাৰেদযিতানং অপগমো এৰ অপগমৰিমোক্খো.

সঞ্ঞামনসিকারানং কামাদিদুতিযজ্ঝানাদিপক্খন্দনানি ‘‘হানভাগিযৰিসেসভাগিযধম্মা’’তি দস্সিতানি, তেহি পন ঝানানং তংসভাৰতা ধম্ম-সদ্দেন ৰুত্তা. পগুণভাৰৰোদানং পগুণৰোদানং. তদেৰ পঠমজ্ঝানাদীহি ৰুট্ঠহিত্ৰা দুতিযজ্ঝানাদিঅধিগমস্স পচ্চযত্তা ‘‘ৰুট্ঠানং নামা’’তি ৰুত্তং. ‘‘ৰোদানম্পি ৰুট্ঠানং, তম্হা তম্হা সমাধিম্হা ৰুট্ঠানম্পি ৰুট্ঠান’’ন্তি ইমায ৰুট্ঠানপাল়িযা অসঙ্গহিতত্তা নিরোধসমাপত্তিযা ৰুট্ঠানং ‘‘পাল়িমুত্তকৰুট্ঠানং নামা’’তি ৰুত্তং. যে পন ‘‘নিরোধতো ফলসমাপত্তিযা ৰুট্ঠান’’ন্তি পাল়ি নত্থীতি ৰদেয্যুং, তে ‘‘নিরোধা ৰুট্ঠহন্তস্স নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনং ফলসমাপত্তিযা অনন্তরপচ্চযেন পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ১.১.৪১৭) ইমায পাল়িযা পটিসেধেতব্বা.

সত্তমবলনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

দসমবলনিদ্দেসৰণ্ণনা

৮৩১. রাগাদীহি চেতসো ৰিমুত্তিভূতো সমাধি চেতোৰিমুত্তি. পঞ্ঞাৰ ৰিমুত্তি পঞ্ঞাৰিমুত্তি. কম্মন্তরৰিপাকন্তরমেৰাতি কম্মন্তরস্স ৰিপাকন্তরমেৰাতি অত্থো. চেতনাচেতনাসম্পযুত্তকধম্মে নিরযাদিনিব্বানগামিনিপটিপদাভূতে কম্মন্তি গহেত্ৰা আহ ‘‘কম্মপরিচ্ছেদমেৰা’’তি. অপ্পেতুং ন সক্কোতি অট্ঠমনৰমবলানি ৰিয, তংসদিসং ইদ্ধিৰিধঞাণং ৰিয ৰিকুব্বিতুং. এতেন দসবলসদিসতঞ্চ ৰারেতি, ঝানাদিঞাণং ৰিয ৰা অপ্পেতুং ৰিকুব্বিতুঞ্চ. যদিপি হি ঝানাদিপচ্চৰেক্খণঞাণং সত্তমবলন্তি তস্স সৰিতক্কসৰিচারতা ৰুত্তা, তথাপি ঝানাদীহি ৰিনা পচ্চৰেক্খণা নত্থীতি ঝানাদিসহগতং ঞাণং তদন্তোগধং কত্ৰা এৰং ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং. অথ ৰা সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং ঝানাদিকিচ্চং ৰিয ন সব্বং বলকিচ্চং কাতুং সক্কোতীতি দস্সেতুং ‘‘তঞ্হি ঝানং হুত্ৰা অপ্পেতুং ইদ্ধি হুত্ৰা ৰিকুব্বিতুঞ্চ ন সক্কোতী’’তি ৰুত্তং, ন পন কস্সচি বলস্স ঝানইদ্ধিভাৰতোতি দট্ঠব্বং.

দসমবলনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ঞাণৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১৭. খুদ্দকৰত্থুৰিভঙ্গো

১. এককমাতিকাদিৰণ্ণনা

৮৩২. ‘‘তেত্তিংসতি তিকা’’তি ৰুত্তং, তে পন পঞ্চতিংস. তথা ‘‘পুরিসমলাদযো অট্ঠ নৰকা’’তি ৰুত্তং, তে পন আঘাতৰত্থুআদযো নৰ. যে ‘‘দ্ৰে অট্ঠারসকা’’তিআদিম্হি ৰুত্তা, তে এৰ ‘‘ইতি অতীতানি ছত্তিংসা’’তিআদিনা তযো ছত্তিংসকা কতাতি আহ ‘‘ছ অট্ঠারসকা’’তি, দ্ৰাসট্ঠি পন দিট্ঠিগতানি অঞ্ঞত্থ ৰুত্তভাৰেনেৰ ইধ নিক্খিত্তানীতি ন গহিতানীতি দট্ঠব্বানি.

এককমাতিকাদিৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

(১.) এককনিদ্দেসৰণ্ণনা

৮৪৩-৮৪৪. অত্থি পটিচ্চং নামাতি যথা ‘‘চক্খুঞ্চ পটিচ্চা’’তিআদীসু নিস্সযাদিপচ্চযভাৰেন পটিচ্চাতি ৰুত্তং, ন তথা ইধ খত্তিযাদিজাতীনং পরমত্থতো অৰিজ্জমানানং নিস্সযাদিপচ্চযত্তস্স অভাৰা. যেসু পন খন্ধেসু সন্তেসু খত্তিযাদিসম্মুতি হোতি, তেসং অব্বোচ্ছিন্নতাৰ খত্তিযাদিজাতিযা অত্থিতা, সা ইধ পটিচ্চ-সদ্দেন ৰিভাৰিতাতি অত্থো. একিস্সা সেণিযাতি অসম্ভিন্নাযাতি অত্থো.

পঞ্হৰিস্সজ্জনাদিকিরিযাসু পুরতো করণং পুরেক্খারো. নিক্খেপরাসীতি নিধানরাসি. পত্থটাকিত্তিনোতি ৰিত্থিণ্ণাকিত্তিনো. রত্তঞ্ঞুমদোতি পুরাণঞ্ঞুতামদোতি ৰদন্তি. চিররত্তিজাতেন, চিররত্তিপব্বজিতেন ৰা জানিতব্বস্স, রত্তীনমেৰ ৰা জাননমদো. উপট্ঠাপকমানোতি আণাকরণমানো. আণাকরণঞ্হি ৰিচারণং ইধ ‘‘যসো’’তি ৰুত্তন্তি. পরিমণ্ডলত্তভাৰনিস্সিতো মানো পরিণাহমদো. সরীরসম্পত্তিপারিপূরিযা মদো পারিপূরিমদো.

৮৪৫. ৰত্থুনা ৰিনাপি ৰত্তব্বতায অৰত্থুকং, ন ৰত্থুনো অভাৰা.

৮৪৬. চিত্তস্স ৰোস্সজ্জনন্তি চিত্তস্স সতিতো মুচ্চনং, কাযদুচ্চরিতাদীসু পক্খন্দনং ৰা ৰোস্সগ্গো. পতিট্ঠাভাৰোতি কুসলকরণে অট্ঠানং, অনুট্ঠানন্তি অত্থো. পমাদসঙ্খাতস্স অত্থস্স কাযদুচ্চরিতে চিত্তস্স ৰোস্সগ্গো পাণাতিপাতে মিচ্ছাদিট্ঠিযং কোধে উপনাহেতি এৰমাদিকো পরিযাযো অপরিযন্তো, তদত্থতপ্পরিযাযপ্পকাসকো ৰোস্সগ্গনিস্সগ্গাদিকো ব্যঞ্জনপরিযাযো চাতি সব্বং তং সঙ্খিপিত্ৰা এৰরূপোতি ইদং আকারনিদস্সনং সব্বপরিযাযস্স ৰত্তুং অসক্কুণেয্যত্তা কতন্তি দস্সেন্তো আহ ‘‘পরিযন্তাভাৰতো’’তি. ৰিস্সট্ঠাকারোতি সতিযা পচ্চনীকভূতে চত্তারো খন্ধে দস্সেতি.

৮৪৭. চিত্তস্স থদ্ধতা তথাপৰত্তচিত্তমেৰাতি ৰদন্তি, মানৰিসেসো ৰা দট্ঠব্বো. উপসঙ্কমনে ৰন্দিতব্বং হোতীতি পরিযন্তেনেৰ চরতি.

৮৪৮. ‘‘আপত্তিং আপন্নোসী’’তি ৰুত্তে ‘‘আৰুসো, ত্ৰং আপন্নোসী’’তিআদিনা তেন ৰুত্তং তস্সেৰ উপরি খিপনৰসেন ‘‘পটিপ্ফরিত্ৰা’’তি ৰদন্তি. ‘‘তস্মিং নাম দলিদ্দে, অকুসলে ৰা ইদং করোন্তে অহং কস্মা ন করোমী’’তি এৰং ইধ পটিপ্ফরণং যুত্তং. করণস্স উত্তরকিরিযা করণুত্তরিযং. অকুসলপক্খো এসাতি সারম্ভোতি অধিপ্পাযো.

৮৪৯. অতিচ্চ ইচ্ছতীতি অতিচ্চিচ্ছো, তস্স ভাৰো অতিচ্চিচ্ছতাতি ৰত্তব্বে চ্চি-কারলোপং কত্ৰা ‘‘অতিচ্ছতা’’তি ৰুত্তং. অত্রিচ্ছতাতি চ সা এৰ ৰুচ্চতীতি. তত্রাপি নেরুত্তিকৰিধানেন পদসিদ্ধি ৰেদিতব্বা. যথালদ্ধং ৰা অতিক্কমিত্ৰা অত্র অত্র ইচ্ছনং অত্রিচ্ছতা, সা এৰ র-কারস্স ত-কারং কত্ৰা ‘‘অতিচ্ছতা’’তি ৰুত্তা.

অত্রিচ্ছন্তি অতিচ্ছং, অত্র ৰা ইচ্ছন্তো. কেন? অতিলোভেন অতিলোভমিচ্ছাসঙ্খাতেন অতিলোভমদেন চ. অত্তনো হিতং অত্তাতি ৰুত্তং. হাযতি জীরতি, আদিণ্ণো ৰা অত্তা, পত্তো ৰা অত্তা, নং জীরতি চন্দকিন্নরিং পত্থযিত্ৰা অসিতাভূদেৰিযা ৰিহীনো ৰিয.

ইচ্ছাহতস্সাতি ইচ্ছায উপদ্দুতস্স, মুদ্দিতস্স ৰা.

অতিহীল়যানোতি অৰমঞ্ঞমানো. মলকন্তি এৰংনামকং জনপদং, অব্ভোকাসং ৰা. কোদণ্ডকেনাতি কুদণ্ডকেন রস্সদণ্ডকেন. গদ্দুলেনাতি চ ৰদন্তি. রুহিরমক্খিতঙ্গোতি রুহিরসিন্নগত্তো.

৮৫০. জানন্তস্সেৰ ভিয্যো ভিয্যো চোদেন্তো ৰিয সম্ভাৰেতুকামো হোতি. পচ্চযেতি উপাদানাদিপচ্চযে.

৮৫১. যে পতিরূপেন ৰঞ্চেন্তি, তে গণ্ঠিকা, দুরাচারেন ৰা গণ্ঠিভূতা. গণ্ঠিকপুত্তা নাম গণ্ঠিকা এৰ হোন্তি, তেন সদ্ধিৰিহারিকা গণ্ঠিকভাৰেন ‘‘থেরো…পে… দীঘচঙ্কমে ৰিহরতী’’তি ৰদন্তি.

ৰট্টতি ভন্তেতি অযম্পি একো পকারো, লাভিনা এৰ পন সক্কা ঞাতুন্তি অত্তনো সমাপত্তিলাভিতং সূচেতীতি অত্থো. পঞ্চত্তযং নাম উপরিপণ্ণাসকে দুতিযসুত্তং (ম. নি. ৩.২১ আদযো). তস্স গম্ভীরত্তা ৰদতি ‘‘পঞ্চত্তযং ওলোকেন্তস্সা’’তি.

৮৫২. সিঙ্গন্তি সিঙ্গারং. তঞ্হি কুসলস্স ৰিজ্ঝনতো সমাসেৰিততায সীসে পরিক্খতং সুনিখতং ৰিসাণং ৰিয, থিরত্তা চ সিঙ্গং ৰিযাতি সিঙ্গং, তং পনত্থতো রাগো.

৮৫৩. তেমনকরণত্থে তিন্তিণ-সদ্দো দট্ঠব্বো. খীযনন্তি চ যেন লোভেন পরং মমন্তি ৰদন্তং খীযতি, সো ৰুত্তো. খীযনং ভণ্ডনন্তি চ ৰদন্তি. তিন্তিণন্তি ৰা লোলুপ্পমিচ্চেৰ ৰুত্তং হোতি. সঞ্ঞা-সদ্দো হি এসো লোলুপ্পৰাচকোতি.

৮৫৪. ঊরুপ্পমাণাপীতি এতেন মহন্তঘনভাৰেন অপূতিতং দস্সেতি. অথৰাতিআদিনা চীৰরমণ্ডনাদীনং ৰিসেসনানি ‘‘ইমস্স ৰা পূতিকাযস্স বাহিরানং ৰা পরিক্খারানং মণ্ডনা’’তিআদীনীতি দস্সেতি. চীৰরেন হি মণ্ডনা চীৰরমণ্ডনা, চীৰরস্স ৰা মণ্ডনা চীৰরমণ্ডনা, এৰং পত্তমণ্ডনা সেনাসনমণ্ডনা চাতি অধিপ্পাযো. ঊনট্ঠানপূরণং ছৰিরাগসুসণ্ঠানাদিকরণঞ্চ চীৰরাদীসু কাযে চ যথাযোগং যোজেতব্বং. তদহুজাতদারকো ৰিয হোতীতি দারকচাপল্যং ন মুঞ্চতীতি অত্থো.

৮৫৫. সদিসা অনুরূপা ভত্তি সভাগো, ন সভাগো অসভাগো, মানথদ্ধতা, ৰিরোধো ৰা. তেনস্স মাতাদীসু ৰত্তনং অসভাগৰুত্তিতা. এৰংৰিধানং মানাধিকানং অকুসলানমিদং নামং.

৮৫৬. পরিতস্সিতাতি সঙ্কম্পনা, উক্কণ্ঠিতস্স ৰা তস্স তস্স তণ্হাযনা.

৮৫৭. কুসলকরণে কাযস্স অৰিপ্ফারিকতা লীনতা জাতিআলস্যং, ন রোগউতুভোজনাদীহি কাযগেলঞ্ঞং তন্দী নাম, অথ খো পকতিআলস্যন্তি অত্থো. কাযালসিযন্তি নামকাযস্স আলসিযং, তদেৰ রূপকাযস্সাপীতি দট্ঠব্বং.

৮৫৮. অচ্চসনাদীহি উপ্পন্নধাতুক্খোভনিমিত্তং আলসিযং ৰিজম্ভিতা.

৮৫৯. ভত্তনিমিত্তেন উপ্পন্নং আলস্যং ভত্তসম্মদো.

৮৬০. ইমেহি পনাতি চিত্তস্স অকল্যতাদীহি. সব্বত্থ কিলেসৰসেনাতি থিনমিদ্ধকারণানং রাগাদীনং ৰসেনাতি দট্ঠব্বং.

৮৬১. সম্মাআজীৰতো অপেতো কতোতি অপকতো. সো আজীৰুপদ্দৰেন উপদ্দুতোতি কত্ৰা আহ ‘‘উপদ্দুতস্সাতি অত্থো’’তি.

তিৰিধম্পি তং তত্থ আগতং তস্স নিস্সযভূতায ইমায পাল়িযা দস্সেতুন্তি এৰমত্থো দট্ঠব্বো.

পাপণিকানীতি আপণতো ছড্ডিতানি. নন্তকানীতি অন্তরহিতানি, চীরানি ৰা. গিলানস্স পচ্চযভূতা ভেসজ্জসঙ্খাতা জীৰিতপরিক্খারা গিলানপচ্চযভেসজ্জপরিক্খারা. পূতিমুত্তন্তি পুরাণস্স অপুরাণস্স চ সব্বস্স গোমুত্তস্সেতং নামং. পূতিভাৰেন ছড্ডিতোসধন্তিপি কেচি.

অগব্ভিকা একদ্ৰারা দীঘসালা কির উদ্দণ্ডো. কুচ্ছিতরজভূতায পাপিচ্ছতায নিরত্থককাযৰচীৰিপ্ফন্দনিগ্গহণং কোরজং, তং এতস্স অত্থীতি কোরজিকো, অতিৰিয কোরজিকো কোরজিককোরজিকো. অতিপরিসঙ্কিতোতি কেচি. মুখসম্ভাৰিতোতি কোরজিককোরজিকাদিভাৰেন পৰত্তৰচনেহি অত্তনো মুখমত্তেন অঞ্ঞেহি সম্ভাৰিতো. সো এৰরূপো এৰরূপতায এৰ অত্তানং পরং ৰিয কত্ৰা ‘‘অযং সমণো’’তিআদিং কথেতি.

পণিধাযাতি ‘‘অরহাতি মং জানন্তূ’’তি চিত্তং ঠপেত্ৰা, পত্থেত্ৰা ৰা. আপাথকজ্ঝাযীতি মনুস্সানং আপাথট্ঠানে সমাধিং সমাপন্নো ৰিয নিসীদন্তো আপাথকে জনস্স পাকটট্ঠানে ঝাযী.

অঞ্ঞং ৰিয কত্ৰা অত্তনো সমীপে ভণনং সামন্তজপ্পিতং. আকারস্স রস্সত্তং কত্ৰা ‘‘অঠপনা’’তি ৰুত্তং. কুহনং কুহো, তস্স অযনা পৰত্তি কুহাযনা, কুহস্স ৰা পুগ্গলস্স অযনা গতিকিরিযা কুহাযনা.

৮৬২. পুট্ঠস্সাতি ‘‘কো তিস্সো, কো রাজপূজিতো’’তি পুট্ঠস্স. নহনাতি বন্ধনা পরিৰেঠনা.

৮৬৩. নিমিত্তেন চরন্তো জীৰন্তো নিমিত্তকারকো নেমিত্তিকো, তস্স ভাৰো নেমিত্তিকতা. অত্তনো ইচ্ছায পকাসনং ওভাসো. কো পন সোতি? ‘‘অজ্জ ভিক্খূনং পচ্চযা দুল্লভা জাতা’’তিআদিকা পচ্চযপটিসংযুত্তকথা. ইচ্ছিতৰত্থুস্স সমীপে কথনং সামন্তজপ্পা.

৮৬৪. বহি ছড্ডনং উক্খেপনা. পরপিট্ঠিমংসখাদনসীলো পরপিট্ঠিমংসিকো, তস্স ভাৰো পরপিট্ঠিমংসিকতা.

৮৬৫. নিকত্তুং অপ্পেন লাভেন বহুকং ৰঞ্চেত্ৰা গহেতুং ইচ্ছনং নিজিগীসনং, তস্স ভাৰো নিজিগীসনতা. তস্সেৰ ইচ্ছনস্স পৰত্তিআকারো, তংসহজাতং ৰা গৰেসনকম্মং.

৮৬৬. ৰণ্ণসম্পন্নং পোক্খরং ৰণ্ণপোক্খরন্তি উত্তরপদলোপো পুব্বপদস্স দট্ঠব্বো, ৰণ্ণপারিপূরী ৰা ৰণ্ণপোক্খরতা. ‘‘অত্থজাপিকা’’তি এত্থ ৰিয জপ-সদ্দো উপ্পত্তিৰাচকোতি আহ ‘‘পৰত্তেতী’’তি.

৮৬৭. সেয্যসদিসমানা উন্নতিৰসেন পৰত্তাতি উভযত্থাপি ‘‘মানং জপ্পেতী’’তি ৰুত্তং.

৮৬৮. হীনমানো পন ওনতিৰসেন পৰত্তিতো কেৰলেন মানসদ্দেন নিদ্দেসং নারহতীতি তংনিদ্দেসে ‘‘ওমানং জপ্পেতী’’তি (ৰিভ. ৮৭৪) ৰুত্তং.

৮৭২. রাজভোগেন রট্ঠভুঞ্জনকো রাজনিস্সিতো রট্ঠিযো.

৮৭৯. পুগ্গলং অনামসিত্ৰাতি যথা সেয্যস্স সেয্যমানাদিনিদ্দেসেসু ‘‘পরেহি সেয্যং অত্তানং দহতী’’তি সেয্যাদিপুগ্গলো মানুপ্পাদকো আমট্ঠো, এৰমেতস্স সেয্যমানভাৰেপি মানুপ্পাদকপুগ্গলৰিসেসং অনামসিত্ৰা ‘‘পরে অতিমঞ্ঞতি’’চ্চেৰ ৰুত্তন্তি অত্থো. পরে অতিক্কমিত্ৰা মঞ্ঞনঞ্হি যস্স কস্সচি অতিমানোতি.

৮৮০. পুরিমমানস্স উপরিমানো মানাতিমানো, অতি-সদ্দো উপরি-সদ্দস্স অত্থং ৰদতীতি দট্ঠব্বো. পুরিমমানং ৰা অতিক্কন্তো মানো মানাতিমানো.

৮৮১. পক্খিজাতীসু ৰাযসো অন্তো লামকোতি কত্ৰা ‘‘কাকজাতি ৰিযা’’তি ৰুত্তং.

৮৮২. থেরো কির দোসচরিতো অহোসি, তস্মা আদিতোৰ ‘‘তুম্হে অখীণাসৰা’’তি অৰত্ৰা উপাযেন কথেসীতি ৰদন্তি, দোসচরিতত্তা ৰা খিপ্পং ততিযপদৰারে ৰিরাগং উপ্পাদেসীতি অধিপ্পাযো.

৮৮৩. মানং অনুগতচ্ছন্দোতি মানসম্পযুত্তছন্দো, মানসভাৰং অনুগতো মানচ্ছন্দো ৰা.

৮৮৪. ‘‘ৰিলম্বন’’ন্তি চ ইত্থিপুরিসসম্মাননাদিকিরিযাদিৰিলম্বনপটিসংযুত্তং কত্তব্বং দট্ঠব্বং. তত্থ যুত্তমুত্তসিলিট্ঠং পটিভানং ৰিলম্বনপটিভানং.

৮৮৭. অমরৰাদপটিসংযুত্তো ৰিতক্কো, অত্তনো অমরণত্থায দেৰভাৰত্থায ৰা ৰিতক্কো অমরৰিতক্কো.

৮৮৮. পরেসু অনুদ্দযা রাগৰসেন অনুদ্দযকরণং এতস্সাতি পরানুদ্দযো, তস্স ভাৰো পরানুদ্দযতা, পরেসু ৰা অনুদ্দযস্সেৰ সহনন্দিতাদিকস্স ভাৰো পরানুদ্দযতা, তাদিসো রাগো. তত্থাতি পরানুদ্দযতায সংসট্ঠৰিহারেন দস্সিতাযাতি অত্থো যুজ্জতি.

৮৯০. অনৰঞ্ঞত্তিং পত্থেন্তো অনৰঞ্ঞত্তত্থমেৰ কামগুণে চ পত্থেতীতি আহ ‘‘পঞ্চকাম…পে… নিস্সিতো হুত্ৰা’’তি.

এককনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

(২.) দুকনিদ্দেসৰণ্ণনা

৮৯১. উপনয্হতীতি বন্ধতি. অ-কারো অনন্তরত্থৰাচকো, মরিযাদৰাচকস্স ৰা আকারস্স রস্সত্তং কত্ৰা ‘‘অট্ঠপনা’’তি ৰুত্তন্তি ‘‘অনন্তরট্ঠপনা’’তিআদিমাহ. তত্থ পঠমুপ্পন্নস্স পৰত্তাকারো মরিযাদা, তং অনতিক্কমিত্ৰা তস্সেৰ দল়্হীকরণৰসেন ঠপনা মরিযাদট্ঠপনা. পকতিট্ঠপনামত্তমেৰ, ৰিসেসনরহিতাতি অত্থো.

৮৯২. নিট্ঠুরিযং খেল়পাতনং, নিট্ঠুরিযং ৰিয নিট্ঠুরিযং. দস্সেত্ৰাতি দন্তেহি ছিন্দিত্ৰা. তেন পন দস্সনং পল়াসোতি দস্সেতি. পল়াসস্স আযনাতি যুগগ্গাহপ্পৰত্তি. সমভাৰদহনং জযো, তস্স আহরণতো আহারো. ধুরং ন দেতীতি পামোক্খং ন দেতি.

৮৯৪. কাযেন চেতিযঙ্গণাদিৰত্তং করোতি ‘‘এৰং ৰত্তসম্পন্নো সদ্ধো কথং কাযদুচ্চরিতাদীনি করিস্সতী’’তি পরেসং ঞাপনত্থং. অতিচ্চাতি অচ্চযং কত্ৰা. আসরন্তীতি আগচ্ছন্তি, পুন পটিচ্ছাদনে পৰত্তন্তীতি অত্থো. কোনামেৰং করোতীতি ৰোচ্ছিন্দনচ্ছাদনা ৰা ৰোচ্ছাদনা.

ন সম্মা ভাসিতাতি যো ন সম্মা ভাসতি, সো সঠোতি দস্সেতি. কুচ্ছি ৰা পিট্ঠি ৰা জানিতুং ন সক্কাতি অসন্তগুণসম্ভাৰনেনেৰ চিত্তানুরূপকিরিযাৰিরহতো ‘‘এৰংচিত্তো এৰংকিরিযো’’তি জানিতুং ন সক্কাতি অত্থো.

অজো এৰ অজামিগো. নেলকোতি তরুণৰচ্ছো. যথা সো যক্খো তাদিসং রূপং দস্সেত্ৰা ‘‘অজা’’তি সঞ্ঞায আগতাগতে খাদতি, এৰমযম্পি তংতংসদিসগুণসম্ভাৰনেন তে তে ৰঞ্চেতি. তেনেতং সাঠেয্যং মাযাতো বলৰতরা ৰঞ্চনাতি দট্ঠব্বং. তেনেৰ ‘‘পরিক্খত্ততা’’তি ৰুত্তং.

৯০৮. সক্কাযদিট্ঠাদীনং অভাৰেপি যং সংযোজনং হোতি, তং বহিদ্ধা সংযোজনতো বহিদ্ধাসংযোজনস্স পুগ্গলস্স ৰিসেসনভূতং বহিদ্ধাসংযোজনং নাম.

দুকনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

(৩.) তিকনিদ্দেসৰণ্ণনা

৯০৯. অকুসলমূলানেৰ ৰট্টমূলানীতি তেহি কথিতেহি ৰট্টমূলসমুদাচারো কথিতো হোতীতি আহ ‘‘তীহি…পে… কথিতো’’তি.

৯১৯. সস্সতো লোকোতিআদিদস্সনমেৰ ব্রহ্মচরিযং মোক্খসম্পাপকং উত্তমচরিযন্তি দিট্ঠিগতিকেহি সম্মতন্তি আহ ‘‘দিট্ঠিগতিকসম্মতস্সা’’তি. রূপারূপাৰচরৰিপাকেসু সাতিসযো ভৰরাগোতি অধিপ্পাযেন ৰুত্তং ‘‘মহাব্রহ্মান’’ন্তি.

৯২০. কথংৰিধন্তি কেনাকারেন সণ্ঠিতন্তি অত্থোতি কত্ৰা আহ ‘‘আকারসণ্ঠান’’ন্তি. মানঠপনাতি সেয্যাদিৰসেন মানেন ঠপনা, মানসঙ্খাতা ৰা ঠপনা.

৯২১. চেতসো উত্রাসো দোমনস্সং, দোসো ৰা, তংসম্পযুত্তা ৰা চেতনাদযো.

৯২২. দেসনাসুখতাযাতি তিণ্ণং অদ্ধানং ৰসেন ৰিচিকিচ্ছায দেসনা সুখা ‘‘কঙ্খতি ৰিচিকিচ্ছতী’’তি, ন পন তথা মোহেনাতি অধিপ্পাযো. ৰণ্ণাদিভেদং সুত্ৰাতি কেচি কির ৰদন্তি ‘‘খত্তিযজীৰো পণ্ডুৰণ্ণো. কস্মা? সো হি পুব্বণ্হে রমতি, পুব্বণ্হে চ ছাযা পণ্ডুৰণ্ণা. ব্রাহ্মণৰেস্সসুদ্দজীৰা ওদাতপীতকাল়ৰণ্ণা. তে হি মজ্ঝন্হসাযন্হরত্তীসু ওদাতপীতকাল়ছাযা কাল়তমকালেসু রমন্তী’’তি তেসং ৰণ্ণভেদং, ‘‘ব্যাপী পরিমণ্ডলো’’তিআদিনা কথেন্তানং সণ্ঠানভেদঞ্চ সুত্ৰা.

৯২৩. পুরিসপুগ্গলোতি পদদ্ৰযং একপদং কত্ৰা জানন্তানং ৰসেনাযং সম্মুতিকথা পৰত্তা, পদন্তরমেৰ ৰা ইদং পুগ্গলৰাচকন্তি দস্সেন্তো ‘‘অযং পনা’’তিআদিমাহ. অথ ৰা পুরিসোতি ৰুত্তো চ পুগ্গলো এৰ, ন পুরিসিন্দ্রিযযুত্তোৰাতি দস্সনত্থম্পি ‘‘পুরিসপুগ্গলো’’তি ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং. অট্ঠসু আবাধেসূতি পিত্তসেম্হৰাতসমুট্ঠানউতুৰিপরিণামজওপক্কমিকৰিসমপরিহারজসন্নিপাতজকম্মসমুট্ঠানেসু. পুব্বে কতন্তি পুরাণতরকম্মং ইচ্ছন্তীতি উপপজ্জৰেদনীযঞ্চ কির পটিক্খিপন্তি. আণত্তিমূলকেন ৰাতি যোপি আণাপেত্ৰা ৰধবন্ধাদিদুক্খং উপ্পাদেতি, তম্পি তংমূলকং ন হোতি, ইস্সরনিম্মানমূলমেৰাতি অধিপ্পাযো.

৯২৪. মোহস্স অনুদহনং দাহকারণতায ৰুত্তং, সভাৰতোপি পন অসম্পটিৰেধো সম্পটিৰেধসুখস্স পচ্চনীকভূতো দুক্খো এৰাতি অনুদহনতা ৰেদিতব্বা. এৰঞ্চ কত্ৰা ‘‘উপেক্খা ৰেদনা ঞাণসুখা অঞ্ঞাণদুক্খা’’তি (ম. নি. ১.৪৬৫) ৰুত্তা.

৯২৬. পুথুনিমিত্তারম্মণেসূতি সুভনিমিত্তাদিৰসেন পুথুনিমিত্তসভাৰেসু আরম্মণেসু, পুথুসভাৰেসু ৰা সুভনিমিত্তাদিআরম্মণেসু. কোসজ্জপমাদনিদ্দেসানং সমানত্তেপি অৰিপ্ফারিকতাসঙ্খাতা লীনৰুত্তিতা কোসজ্জং, সতিৰোস্সগ্গসঙ্খাতং পমজ্জনং পমাদোতি অযং ৰিসেসোতি.

৯৩১. সগরুৰাসন্তি সওত্তপ্পৰাসমাহ, সজেট্ঠকৰাসন্তি সহিরিৰাসং. অনাদিযনা অনদ্দা ওৰাদঅগ্গহণং, অচিত্তীকারোতি অত্থো. সুক্খকট্ঠস্স ৰিয অনল্লতা, অমুদুতা ৰা অনদ্দা. অসীল্যন্তি অসুখসীলতা অমুদুতা এৰ.

৯৩৪. উপারম্ভো দোসসম্পযুত্তচিত্তুপ্পাদো সিযা.

৯৩৬. ‘‘ইধ পাসাণং করোতী’’তিআদিনা ঠপনত্থেপি করোতি-সদ্দো যুজ্জতীতি আহ ‘‘করোতীতি ঠপেতী’’তি. এত্থ চাযং আৰজ্জনা অকুসলানং আসন্নকারণত্তা খুদ্দকৰত্থূসু ৰুত্তাতি ৰেদিতব্বা, তদনুকূলকিচ্চত্তা ৰা.

তিকনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

(৪.) চতুক্কনিদ্দেসৰণ্ণনা

৯৩৯. ইতীতি নিদস্সনে নিপাতোতি এৰং-সদ্দেন সমানত্থোতি দস্সেতি. ভৰাভৰহেতূতিপীতি এত্থ ভৰন্তি জাযন্তি এতেনাতি ভৰো, সপ্পিআদিভেসজ্জং. ভৰো এৰ পণীততরো অভিৰুদ্ধো অভৰো. ভাৰনারামতাঅরিযৰংসপ্পহেয্যত্তা ৰা পুরিমতণ্হাত্তযৰজ্জা সব্বা তণ্হা ‘‘ভৰাভৰহেতু উপ্পজ্জতী’’তি ৰুত্তাতি ৰেদিতব্বা.

এতাযাতি ছন্দাদিঅগতিযা. ন গচ্ছন্তীতি ন পৰত্তন্তি, তং তং কিরিযং ন করোন্তীতি অত্থো. ইমিনাতি ছন্দাদিনা অগতিগমনেন. ছন্দাদীসু যেন নিন্নো, তেন গমনং যথানিন্নগমনং.

‘‘রাজা’’তিআদিনা রাজাদিনিমিত্তো ৰিয ঊমিআদিনিমিত্তো চিত্তুত্রাসো ঊমিআদিভযং, ‘‘ঊমিভযন্তি খো, ভিক্খৰে, কোধুপাযাসস্সেতং অধিৰচন’’ন্তিআদিৰচনতো (ম. নি. ২.১৬২; অ. নি. ৪.১২২; ইতিৰু. ১০৯) কোধুপাযাসওদরিকত্তপঞ্চকামগুণমাতুগামা ৰা. তত্থ পঞ্চকামগুণমাতুগামগ্গহণেন তন্নিস্সিতছন্দরাগগ্গহণং ৰেদিতব্বং, ওদরিকত্তঞ্চ লোভোৰ. উক্খেপনীযাদিকম্মং ৰিনযদণ্ডং.

‘‘অথ খো তিম্বরুকো পরিব্বাজকো যেন ভগৰা…পে… এতদৰোচ ‘কিং নু খো, ভো গোতম, সযংকতং সুখদুক্খ’ন্তি? মা হেৰং তিম্বরুকাতি ভগৰা অৰোচা’’তিআদিনা নিদানৰগ্গে (সং. নি. ২.১৮) আগতত্তা ‘‘তিম্বরুকদিট্ঠী’’তি ৰুত্তা.

চতুক্কনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

(৫.) পঞ্চকনিদ্দেসৰণ্ণনা

৯৪০. আগন্তুং পন ন দেন্তীতি আগমনস্স পচ্চযা ন হোন্তীতি অত্থো দট্ঠব্বো.

৯৪১. অৰদেহনতোতি পূরণেন মংসূপচযহেতুতায চ উপচযনতো. গিম্হকালে ভুঞ্জিত্ৰা সযন্তস্স সুখং হোতীতি তং উতুসুখং ‘‘সেয্যসুখ’’ন্তি ৰুত্তং, সযনিরিযাপথসুখন্তি অত্থো. ৰতন্তি ধুতঙ্গানি. তপোতি খন্ধকৰত্তানি, ৰীরিযং ৰা. সীলগ্গহণেন খন্ধকৰত্তমেথুনৰিরতীনং গহিতত্তা তপব্রহ্মচরিযগ্গহণং ন কত্তব্বন্তি চে? ন, অঞ্ঞসীলতো ৰিসেসেত্ৰা তপব্রহ্মচরিযানং দেৰত্তকারণত্তগ্গহণস্স দস্সনতো, বাহিরানঞ্চস্স ৰিনিবন্ধস্স পৰত্তিদস্সনতো ৰা. তেসঞ্হি অৰিহিংসাদিগোৰতাদিদুক্করকারিকামেথুনৰিরতিযো যথাক্কমং সীলাদীনি, তানি চ তে দেৰনিকাযং পণিধায চরন্তীতি. অঞ্ঞথা চ সদ্ধারুচিআদীহি ‘‘যতো খো ভো অযং অত্তা রূপী চাতুমহাভূতিকো মাতাপেত্তিকসম্ভৰো কাযস্স ভেদা উচ্ছিজ্জতী’’তিআদিনা (দী. নি. ১.৮৫) ৰিকপ্পেত্ৰা.

৯৪২. ব্যসনেসু ঞাতিভোগরোগব্যসনগ্গহণেন তংনিমিত্তা সোকাদযো গহিতাতি দট্ঠব্বা. দস্সনসৰনেসু পটিকূলতা দস্সনসৰনপটিকূলতা. এত্থ চ আদীনৰেহি পঞ্চহি তেসং কারণভূতা অক্খন্তিযেৰ ভিন্দিত্ৰা কথিতাতি ৰেদিতব্বা, অক্খন্তিমূলকা ৰা অপ্পিযতাদিহেতুভূতা দুক্কটদুব্ভাসিততাদিদোসা.

মিচ্ছাজীৰনিমিত্তং মরণকালে উপ্পন্নভযং ‘‘আজীৰকভয’’ন্তি ৰুত্তং. ‘‘আজীৰিকাভয’’ন্তি পন পাঠে পচ্চযানুপ্পত্তিং পস্সতো আজীৰিকনিমিত্তো চিত্তুত্রাসোতি অত্থো দট্ঠব্বো. কিত্তিসদ্দো সিলোকন্তি তপ্পটিপক্খা অসিলোকং অকিত্তি. তেনাহ ‘‘গরহভয’’ন্তি.

৯৪৩. উপ্পিলাৰিতন্তি উদগ্গতাসঙ্খাতো অৰূপসমভাৰো, অৰূপসমহেতুভূতো ৰা পীতিযা আকারো.

পঞ্চকনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

(৬.) ছক্কনিদ্দেসৰণ্ণনা

৯৪৪. ‘‘কোধনো হোতি উপনাহী’’তিআদিনা কোধাদিহেতুকা উপনাহাদযো কোধাদীনং সহাযকারণভাৰেন সুত্তন্তে ৰুত্তাতি কোধাদযো এৰ ৰিৰাদমূলানি, তেনেত্থ তে এৰ ৰুত্তা. সন্দিট্ঠিপরামসিতা অত্তনো দিট্ঠিযং অভিনিৰিট্ঠতা.

৯৪৫. অপ্পতিস্সযোতি পতিস্সযভূতেহি গরূহি ৰিরহিতো. অপ্পমাদলক্খণন্তি সতিঅৰিপ্পৰাসং কুসলানুযোগসাতচ্চং ৰা.

যুত্তপযুত্ততাতি তন্নিন্নতাৰসেন সুট্ঠু যুত্ততা. গণসঙ্গণিকা কিলেসৰসেন পৰত্তা সঙ্গণিকা. ইত্থিপটিসংযুত্তকথাসৰনে ইত্থিসদ্দসৰনে চ অস্সাদো সৰনসংসগ্গো. ইত্থিযা কস্সচি দানগ্গহণস্সাদো পরিভোগসংসগ্গো.

৯৪৬. সোমনস্সেন সদ্ধিং উপৰিচরন্তীতি সোমনস্সুপৰিচারাতি অকুসলসোমনস্সসহগতা রূপৰিচারাদযো ইধাধিপ্পেতাতি ৰেদিতব্বা, তথা উপেক্খুপৰিচারা চ. তংসম্পযুত্তো ৰাতি এতেন ৰিচারগ্গহণেন ৰিতক্কোপি গহিতোতি ৰিতক্কপ্পৰত্তনেন ‘‘উপৰিতক্কেতী’’তি ইদম্পি ৰুত্তং হোতীতি দস্সেতি.

৯৪৭. অঞ্ঞাণসম্পযুত্তাতি ৰিচিকিচ্ছুদ্ধচ্চসহগতচিত্তেসু উপেক্খা মোহোতি ৰদন্তি, লোভসম্পযুত্তুপেক্খাপি পন গেহস্সিতা ন ন হোতি.

৯৪৮. অধিচ্চসমুপ্পন্নিকো ‘‘অধিচ্চ সমুপ্পন্নো অত্তা উপ্পন্নো ভৰিস্সতী’’তি গণ্হন্তো সস্সতদিট্ঠিকো হোতীতি এৰরূপস্স দিট্ঠি ৰিযাতি দস্সেন্তো ‘‘অধিচ্চসমুপ্পন্নিকস্সেৰা’’তি আহ. ন সো জাতোতি এত্থ ‘‘জাতূ’’তি অযং নিপাতো উ-কারস্স ও-কারং কত্ৰা জাতোতি ৰুত্তো, তেন ৰা সমানত্থং নিপাতন্তরং এতং দট্ঠব্বং. সব্বাসৰদিট্ঠীতি সব্বাসৰপরিযাযেন আগতা দিট্ঠি.

ছক্কনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

(৭.) সত্তকনিদ্দেসৰণ্ণনা

৯৫১. দ্ৰাসট্ঠিযা দিট্ঠীসু সত্তকস্স অঞ্ঞস্স অভাৰা সত্ত উচ্ছেদৰাদা এৰ ইধ তথা অৰত্ৰা ‘‘সত্ত দিট্ঠী’’তি ৰুত্তা.

সত্তকনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

(৮.) অট্ঠকনিদ্দেসৰণ্ণনা

৯৫২. ‘‘কম্মং খো মে কত্তব্বং ভৰিস্সতী’’তিআদিনা ওসীদনাকারেন পৰত্তচিত্তুপ্পাদা কোসজ্জকারণানি, কোসজ্জমেৰ ৰা কোসজ্জন্তরকারণতায কোসজ্জকারণানীতি দট্ঠব্বানি. মাসাচিতং মঞ্ঞেতি এত্থ আচিত-সদ্দো তিন্ত-সদ্দস্স, মঞ্ঞে-সদ্দো চ ৰিয-সদ্দস্স অত্থং ৰদতীতি অধিপ্পাযেন ‘‘তিন্তমাসো ৰিযা’’তি অযমত্থো ৰিভাৰিতো, মাসচযো ৰিযাতি ৰা অত্থো.

৯৫৭. ফরতীতি ফুসতি, ঘট্টেতীতি অত্থো. অঞ্ঞেন কারণেনাতি ‘‘অজ্জ তযা ৰিকালে ভুত্তং, তেন ত্ৰং আপত্তিং আপন্নোসী’’তি ৰুত্তো ‘‘হিয্যো মযা কালে ভুত্তং, তেনাহং অনাপন্নো’’তিআদিনা অঞ্ঞেন অযুত্তেন কারণেন অঞ্ঞং যুত্তং কারণং পটিচ্ছাদেতীতি অত্থো. পুচ্ছিতত্থতো বহিদ্ধা যথা তং ন অল্লীযতি, তথা কথায অপনযনং ৰিক্খিপনং বহিদ্ধা অপনামনা.

৯৫৮. অসঞ্ঞীৰাদাতি পুগ্গলেহি দিট্ঠিযো দস্সেতি. যেহি ৰা অভিনিৰেসেহি অসঞ্ঞী অত্তানং ৰদন্তি, তে অসঞ্ঞীৰাদা. অরূপসমাপত্তিনিমিত্তন্তি আকাসাদিং.

অট্ঠকনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

(৯.) নৰকনিদ্দেসৰণ্ণনা

৯৬০. দসমস্স অৰুত্তত্তা ‘‘সত্তেসু উপ্পত্তিৰসেনেৰ কথিতানী’’তি ৰুত্তং.

৯৬৩. সুখৰিনিচ্ছযন্তি সেৰিতব্বাসেৰিতব্বসুখসন্নিট্ঠানন্তি অত্থো. অজ্ঝত্তং সুখন্তি সেৰিতব্বং নেক্খম্মসুখং. ৰিনিচ্ছযাতি দ্ৰে ৰিনিচ্ছযাতি ইদং –

‘‘সাতং অসাতন্তি যমাহু লোকে,

তমূপনিস্সায পহোতি ছন্দো;

রূপেসু দিস্ৰা ৰিভৰং ভৰঞ্চ,

ৰিনিচ্ছযং কুব্বতি জন্তু লোকে’’তি. (সু. নি. ৮৭৩; মহানি. ১০২) –

এতস্স নিদ্দেসে ৰুত্তং.

ইধ ৰিনিচ্ছযোতি ৰুত্তোতি ইমিস্সা ৰিভঙ্গপাল়িযা যো ছন্দরাগস্স পচ্চযসভাৰেন ৰিনিচ্ছয-সদ্দেন ৰুত্তো, সক্কপঞ্হেপি (দী. নি. ২.৩৫৭) ছন্দস্স নিদানভাৰেন ৰিতক্ক-সদ্দেন সো এৰ আগতোতি এৰং ৰিতক্কস্স ৰিনিচ্ছযভাৰং তস্সেৰ ইধ গহিততঞ্চ দস্সেতি. বলৰসন্নিট্ঠানন্তি বলৰতিযা তণ্হায আরম্মণস্স নিট্ঠপেত্ৰা গহণং.

৯৬৪. সতিপি অঞ্ঞেসঞ্চ সঙ্খতভাৰে অহন্তি অস্মীতি চ সাতিসযা মানস্স সঙ্খততাতি কত্ৰা ‘‘সঙ্খত’’ন্তি মানো ৰুত্তো. সেয্যাদিৰসেন ‘‘অহমস্মী’’তি অত্তনো সঙ্খরণং ৰা সঙ্খতং. এত্থ ‘‘ভৰিস্সন্তী’’তিআদিকা পৰত্তি তণ্হাদিট্ঠীনং ৰিসেসৰতীতি তাসম্পি ইঞ্জিতাদিভাৰো ৰুত্তো.

নৰকনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

(১০.) দসকনিদ্দেসৰণ্ণনা

৯৭০. জালক্খিপসংৰিধানাদিকুসলতাসঙ্কপ্পনং উপাযচিন্তা, তস্সা মিচ্ছাভাৰপটিচ্ছাদনভাৰেন পৰত্তো তদাকারো মোহো উপাযচিন্তাৰসেন উপ্পন্নোতি দট্ঠব্বো. যথাকতে পন পাপে অনাদীনৰদস্সনৰসেন পৰত্তা সঞ্ঞা, সঙ্কপ্পো ৰা পচ্চৰেক্খণা, তস্সাপি মিচ্ছাভাৰপটিচ্ছাদকং তদাকারং, অনাদীনৰদস্সনং ৰা পচ্চৰেক্খণাকারেন উপ্পন্নো মোহোতি. ৰিমুত্তসঞ্ঞিতাতি অধিমানসম্পযুত্তং, তিত্থিযানং ৰা অত্তনো দিট্ঠিযা ৰিমুত্ততাসঞ্জাননং. ‘‘ৰিমুত্তোম্হী’’তি এৰং পৰত্তো অকুসলচিত্তুপ্পাদো মিচ্ছাৰিমুত্তীতি কেচি ৰদন্তি. ফলং ৰিয ৰিমুত্তন্তি গহিতে পন দিট্ঠিসম্পযুত্তচিত্তে দিট্ঠি মিচ্ছাঞাণং, সমাধি চ মিচ্ছাৰিমুত্তীতি যুত্তং সিযা.

দসকনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

তণ্হাৰিচরিতনিদ্দেসৰণ্ণনা

৯৭৩. সমূহগাহতোতি তণ্হামানদিট্ঠীনং সাধারণগ্গহণতোতি ৰদন্তি. ‘‘ইত্থং এৰং অঞ্ঞথা’’তি পন ৰিসেসং অকত্ৰা গহণং সমূহগাহোতি দট্ঠব্বো. অঞ্ঞং আকারন্তি পরসন্তানগতং আকারং. অত্থীতি সদা সংৰিজ্জতীতি অত্থো. সীদতীতি ৰিনস্সতি. সংসযপরিৰিতক্কৰসেনাতি ‘‘কিং নু খো অহং সিযং, ন সিয’’ন্তি এৰং পরিৰিতক্কৰসেন. পত্থনাকপ্পনৰসেনাতি ‘‘অপি নাম সাধু পনাহং সিয’’ন্তি এৰং পত্থনায কপ্পনৰসেন.

সুদ্ধসীসাতি তণ্হামানদিট্ঠীনং সাধারণসীসা ৰিসেসস্স অনিস্সিতত্তা ‘‘সুদ্ধসীসা’’তি ৰুত্তা. তত্থ দিট্ঠিসীসেহি দিট্ঠিযা তণ্হা দস্সিতা, সীসসীসমূলকেহি মানদিট্ঠীহি সযমেৰ চাতি আহ ‘‘এৰমেতে…পে… তণ্হা ৰিচরিতধম্মা ৰেদিতব্বা’’তি. দিট্ঠিমানেসুপি ‘‘তণ্হাৰিচরিতানী’’তি ৰচনঞ্চ অঞ্ঞমঞ্ঞং ৰিপ্পযোগীনং দিট্ঠিমানানং তণ্হায অৰিপ্পযোগীনং তংমূলকত্তাৰ তপ্পধানতায কতন্তি ৰেদিতব্বং.

৯৭৪. অৰক্করীতি নিপাতো নানাভাৰে ৰত্ততীতি অনানাকরণং অনৰক্করি, তং কত্ৰা, অৰক্করি ৰা অকত্ৰা অনৰক্করি কত্ৰাতি এৰং দস্সেন্তো আহ ‘‘অৰিনিব্ভোগং কত্ৰা’’তি. ‘‘অনৰকারিং করিত্ৰা’’তি ৰা পাঠো, তত্থ অৰকিরণং ৰিক্খেপনং সমূহস্স একদেসানং ৰিনিব্ভুজ্জনং অৰকারি, তং অৰকারিং ৰিনিব্ভোগং অকত্ৰা, পঞ্চপি খন্ধে সমূহতো একত্তেনেৰ গহেত্ৰা অত্ততো অৰিনিব্ভুজ্জিত্ৰা অস্মীতি ছন্দমানদিট্ঠিযো পটিলভতীতি অত্থো. অসিতব্যাভঙ্গিতাযাতি দাত্তেন কাজেন চাতি এতেন পরিক্খারেন, অসিতব্যাভঙ্গীহি লৰনৰহনকিরিযা ৰা ‘‘অসিতব্যাভঙ্গী’’তি ৰুত্তা.

৯৭৬. অৰকারিং করিত্ৰাতি রূপাদীনি অত্ততো ৰিনিব্ভুজ্জিত্ৰা ইমিনা রূপেন…পে… ইমিনা ৰিঞ্ঞাণেন অস্মীতি ছন্দং পটিলভতীতি এৰং সব্বত্থ ইমিনাতি এতস্স অত্ততো অৰিনিব্ভুত্তেন রূপাদিনাতি অত্থো দট্ঠব্বো. অত্ততো হি অৰিনিব্ভুত্তানি অবহিকতানি অহমিচ্চেৰ গহিতানি রূপাদীনি উপাদায উপগন্ত্ৰা পৰত্তা তণ্হা ‘‘অজ্ঝত্তিকস্স উপাদাযা’’তি ৰুত্তা, অত্ততো চ ৰিনিব্ভুত্তানি বহিকতানি উপগন্ত্ৰা পৰত্তা ‘‘বাহিরস্স উপাদাযা’’তি. খগ্গেন ৰা ছত্তেন ৰা অহং নিচ্চোতি অভিমঙ্গলসম্মতেন খগ্গাদিনা মম ৰিনাসো নত্থীতি মঞ্ঞতীতি অত্থো. একেকস্সাতি ইদং অনাদিম্হি অনন্তে চ সংসারে একেকস্স অতীতানাগতেসু ছত্তিংসাযপি সম্ভৰদস্সনত্থং ৰুত্তং, একেকস্স ৰা পুগ্গলস্স যথালাভৰসেনাতি ইদম্পি অনিস্সিততণ্হামানদিট্ঠিং কত্ৰা পুথুজ্জনস্স অদ্ধাপচ্চুপ্পন্নে কস্সচি সম্ভৰদস্সনত্থং.

তণ্হাৰিচরিতনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

খুদ্দকৰত্থুৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১৮. ধম্মহদযৰিভঙ্গো

১. সব্বসঙ্গাহিকৰারৰণ্ণনা

৯৭৮. ‘‘পঞ্চক্খন্ধা’’তিআদিনা খন্ধাদীনং ধাতুসম্ভৰপরিযাপন্নপাতুভাৰ ভূমন্তরতীসু ধাতূসুউপ্পাদকদানাদিকুসল কম্মতব্বিপাকঅভিঞ্ঞেয্যাদিআরম্মণদুকদ্ৰযদিট্ঠাদিকুসলত্তিকাদিতিকপঞ্চকরূপলোকিযদুকদ্ৰযভেদভিন্নানং নিরৰসেসতো সঙ্গহিতত্তা দুতিযৰারাদীনঞ্চ এত্থ অনুপ্পৰেসতো সব্বসামঞ্ঞেন ৰুত্তো পঠমো সব্বসঙ্গাহিকৰারো নাম, দুতিযো উপ্পত্তানুপ্পত্তিদস্সনৰারো নামাতি ৰুত্তং. তত্থ পন ‘‘কামধাতুযা কতি খন্ধা কতি আযতনানী’’তিআদিনা (ৰিভ. ৯৯১) তেসং অত্থিতা এৰ ৰুত্তা, কিরিযাৰিসেসস্স অপ্পযোগো ‘‘অত্থি ভৰতি সংৰিজ্জতী’’তি সামঞ্ঞকিরিযায ৰিঞ্ঞেয্যভাৰতো, তেনাযং ‘‘সম্ভৰাসম্ভৰদস্সনৰারো’’তি ৰত্তুং যুত্তো, চতুত্থো চ উপপত্তিক্খণে উপ্পত্তানুপ্পত্তিদস্সনৰারোতি তত্থ পাতুভাৰাপাতুভাৰৰচনতো.

৯৭৯. যথাপুচ্ছন্তি পুচ্ছানুরূপং অৰিতথব্যাকরণং পরেহি কতম্পি সব্বঞ্ঞুৰচনং ৰিঞ্ঞায কতত্তা সব্বঞ্ঞুব্যাকরণমেৰ নাম হোতি, কো পন ৰাদো সব্বঞ্ঞুনা এৰ কতেতি অধিপ্পাযো.

২. উপ্পত্তানুপ্পত্তিৰারৰণ্ণনা

৯৯১. কামধাতুসম্ভূতানঞ্চাতি ইদ্ধিযা রূপধাতুগতানং কামাৰচরসত্তানঞ্চাতি অত্থো. ঘানাযতনাদীনং অভাৰেনাতি এত্থ যদি তদভাৰেন গন্ধাযতনাদীনি আযতনাদিকিচ্চং ন করোন্তি, অসঞ্ঞসত্তেসু চক্খাযতনস্স অভাৰেন রূপাযতনং আযতনাদিকিচ্চং ন করেয্য. ততো ‘‘অসঞ্ঞসত্তানং দেৰানং উপপত্তিক্খণে দ্ৰাযতনানি পাতুভৰন্তী’’তিআদিৰচনং ন ৰত্তব্বং সিযা. কামাৰচরাদিওকাসা তত্থ উপ্পজ্জমানসত্তানং, তত্থ পরিযাপন্নধম্মানং ৰা অধিট্ঠানভাৰেন ‘‘ধাতূ’’তি ৰুচ্চন্তি, তথা যেসু কামাৰচরাদিসত্তনিকাযেসু কামাৰচরাদিসত্তা উপ্পজ্জন্তি, তেসং সত্তানং উপ্পত্তি এত্থাতি সত্তুপ্পত্তীতি ৰুচ্চমানা তে সত্তনিকাযা চ, ন পনেত্থ অপরিযাপন্নোকাসো অপরিযাপন্নসত্তনিকাযো চ অত্থি, যো ‘‘ধাতূ’’তি ৰুচ্চেয্যাতি ইমমত্থং দস্সেন্তো ‘‘ওকাসৰসেন ৰা সত্তুপ্পত্তিৰসেন ৰা অপরিযাপন্নধাতু নাম নত্থী’’তি আহ. সত্তুপ্পত্তিৰসেনাতি ইমিনা ৰা ওকাসসত্তলোকদ্ৰযং সহ গহেত্ৰা তাদিসায অপরিযাপন্নধাতুযা অভাৰং দস্সেতি, সত্তভাৰেন ৰা উপ্পত্তি সত্তুপ্পত্তি, সত্তাৰাসৰসেন তংতংভৰৰসেন উপ্পজ্জমানা উপাদিন্নকক্খন্ধা তংতংপরিযাপন্নানং সদিসাধিট্ঠানভাৰেন ধাতূতি ৰুচ্চন্তীতি এৰং অপরিযাপন্নধাতু নত্থীতি অত্থো.

৩. পরিযাপন্নাপরিযাপন্নৰারৰণ্ণনা

৯৯৯. ভৰৰসেন ওকাসৰসেন চ পরিচ্ছিন্নাতি তত্থ অঞ্ঞত্থ চ উপ্পজ্জমানা উপাদিন্নকক্খন্ধা তংতংপরিযাপন্না সব্বে দট্ঠব্বা.

৬. উপ্পাদককম্মআযুপ্পমাণৰারো

(১.) উপ্পাদককম্মৰণ্ণনা

১০২১. খন্ধাদীনং ধাতুসম্ভৰাদিৰসেন পভেদং ৰত্ৰা যে সত্তা ধাতুপ্পভেদৰন্তো, যঞ্চ তেসং উপ্পাদককম্মং, যো চ তস্স ৰিপাকো, তেসং ৰসেন পভেদং দস্সেতুং ‘‘তযো দেৰা’’তিআদিকো ছট্ঠৰারো আরদ্ধো. খন্ধাদযো এৰ হি ধাতুত্তযভূতদেৰৰসেন দানাদিকম্মৰসেন তংতংআযুপ্পমাণপরিচ্ছিন্নউপাদিন্নকক্খন্ধৰসেন চ ভিন্নাতি. চতুদোণং অম্বণং, ছদোণন্তি একে.

উপ্পাদককম্মৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

(২.) আযুপ্পমাণৰণ্ণনা

১০২৪. তযোপি জনাতি তযো জনসমূহাতি অধিপ্পাযো.

১০২৫. আভাতি সোভনা পভা.

১০২৬. কঞ্চনপিণ্ডো ৰিয সস্সিরিকা কঞ্চনপিণ্ডসস্সিরিকা. তত্থ পন সোভনপভায কিণ্ণা সুভাকিণ্ণাতি ৰত্তব্বে আ-কারস্স রস্সত্তং অন্তিমণ-কারস্স হ-কারঞ্চ কত্ৰা ‘‘সুভকিণ্হা’’তি ৰুত্তা, অথ পন সুভেন কিণ্ণা সুভকিণ্ণা. পুরিমপদেসুপি পরিত্তং সুভং এতেসন্তি পরিত্তসুভা, অপ্পমাণং সুভং এতেসন্তি অপ্পমাণসুভাতি সুভ-সদ্দেন সমাসো যোজেতব্বো হোতি.

১০২৭. আরম্মণমনসিকারা পুব্বভাগেন কথিতাতি ঝানক্খণে ততো পচ্ছা ৰা পরিত্তাদিকসিণারম্মণভাৰনায আৰজ্জনেন চ ঝানস্স আরম্মণমনসিকারনানত্ততা ন হোতি, পুব্বভাগভাৰনায পন পুব্বভাগাৰজ্জনেন চ হোতীতি অত্থো. পুব্বভাগভাৰনায ৰসেন হি ঝানং পরিত্তপথৰীকসিণাদীসু তংতদারম্মণং হোতি, পুব্বভাগেন তংতংকসিণাৰজ্জনেন তংতংমনসিকারন্তি. ছন্দাদযো পন অপ্পনাক্খণেপি ৰিজ্জন্তি. তত্থ পণিধীতি ন তণ্হাপত্থনা, অথ খো ছন্দপত্থনাৰ দট্ঠব্বা. অধিমোক্খো নিচ্ছযো. অভিনীহারো চিত্তপ্পৰত্তিযেৰ. যদি পন ভৰছন্দভৰপত্থনাদযো তংতংভৰৰিসেসনিযামকা অধিপ্পেতা. ‘‘অপ্পনাযপি ৰট্টন্তী’’তি এতস্স অপ্পনায পৰত্তায ততো পচ্ছাপি ৰট্টন্তীতি অত্থো দট্ঠব্বো. সঞ্ঞাৰিরাগাদীহি পন ৰিসেসিযমানং আরম্মণং তথা তথা তত্থ পৰত্তো মনসিকারো চ ভৰৰিসেসনিযামকো পুব্বভাগোৰ ৰট্টতীতি ‘‘আরম্মণমনসিকারা পুব্বভাগেন কথিতা’’তি ৰুত্তং.

ৰিপুলা ফলাতি ৰিপুলসন্তসুখাযুৰণ্ণাদিফলা. সুট্ঠু পস্সন্তি পঞ্ঞাচক্খুনা মংসদিব্বচক্খূহি চ.

১০২৮. ‘‘যাৰ ন তং পাপকম্মং ব্যন্তী হোতী’’তি (ম. নি. ৩.২৫০) ৰচনতো ‘‘কম্মমেৰ পমাণ’’ন্তি আহ, অব্বুদাদিআযুপ্পমাণপরিচ্ছেদো পন কম্মৰসেনেৰ কতোতি অধিপ্পাযো.

নিলীযনোকাসস্স অভাৰাতি সমানজাতিকেন অচ্ছরাগণেন সব্বদা পরিৰারিযমানস্স কামগুণাকিণ্ণস্স তব্বিরহিতট্ঠানস্স অভাৰাতি অত্থো.

কিং নিযমেতীতি কিং ঝানং উপপত্তিং নিযমেতীতি অত্থো. নৰ ব্রহ্মলোকেতি ব্রহ্মপারিসজ্জাদযো নৰপি সোধেত্ৰা. মত্থকেতি ৰেহপ্ফলেসূতি অত্থো. সেট্ঠভৰা নামাতি ততো পরং অগমনতো উত্তমভৰাতি অধিপ্পাযো. তেনেৰ ভৰসীসানীতি গহিতা. ইমেসু তীসু ঠানেসূতি ৰেহপ্ফলাদিট্ঠানানি এৰ সন্ধায ৰুত্তং. ৰেহপ্ফলতো পন পুরিমেসু নৰসু নিব্বত্তঅনাগামী অরূপধাতুং উপপজ্জতীতি কত্ৰা ‘‘রূপধাতুযা চুতস্স অরূপধাতুং উপপজ্জন্তস্স কস্সচি সত্ত অনুসযা অনুসেন্তি, কস্সচি পঞ্চ, কস্সচি তযো অনুসেন্তী’’তি (যম. ২.অনুসযযমক.৩১১) ইদং ৰুত্তং, ন ৰেহপ্ফলাদীসু উপপন্নং সন্ধাযাতি অযমেত্থ অধিপ্পাযো সিযা. যং পন ৰুত্তং ‘‘নৰসু ব্রহ্মলোকেসু নিব্বত্তঅরিযসাৰকানং তত্রূপপত্তিযেৰ হোতি, ন হেট্ঠূপপত্তী’’তি, এতেন হেট্ঠূপপত্তি এৰ নিৰারিতা, ন তেস্ৰেৰ উপরূপরি ৰেহপ্ফলে চ উপপত্তি অরূপধাতূপপত্তি চ. ‘‘পঠমজ্ঝানভূমিযং নিব্বত্তো অনাগামী নৰ ব্রহ্মলোকে সোধেত্ৰা মত্থকে ঠিতো পরিনিব্বাতী’’তি ইদম্পি অনুপুব্বেন আরোহন্তং সন্ধায ৰুত্তন্তি ন তেন তস্স মত্থকং অপ্পত্তস্স অরূপধাতুং উপপত্তি নিৰারিতাতি দট্ঠব্বা.

যো ৰা অঞ্ঞত্থ তত্থ ৰা মগ্গং ভাৰেত্ৰা চৰিত্ৰা তত্থ উপপন্নো অৰিক্খম্ভিতরূপরাগো অরিযসাৰকো, তং সন্ধায অযং অট্ঠকথা ৰুত্তা. তেনেৰ ‘‘নৰসু ব্রহ্মলোকেসু নিব্বত্তঅরিযসাৰকান’’ন্তি, ‘‘পঠমজ্ঝানভূমিযং নিব্বত্তো অনাগামী’’তি, ‘‘ইমেসু তীসু ঠানেসু নিব্বত্তঅনাগামিনো’’তি চ সব্বত্থ নিব্বত্তগ্গহণং কতং. তস্স পন যেন তত্থ উপপন্নো, তস্মিং রূপরাগে ৰিক্খম্ভিতে পুন ভৰাভিলাসো ন ভৰিস্সতীতি অরূপরাগুপচ্ছেদো চ ভৰিস্সতিযেৰ. যো পন পুথুজ্জনো তত্থ নিব্বত্তো অরিযমগ্গং ভাৰেত্ৰা অরূপেহি ৰিক্খম্ভিতরূপরাগো উপ্পন্নে মগ্গে নিব্বত্তভৰাদীনৰদস্সনৰসেন অনিৰত্তিতভৰাভিলাসো, তস্স ৰসেন যমকপাল়ি পৰত্তাতি ৰা অযমত্থো অধিপ্পেতো সিযা.

আযুপ্পমাণৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৭. অভিঞ্ঞেয্যাদিৰারৰণ্ণনা

১০৩০. ‘‘রুপ্পনলক্খণং রূপং, ফুসনলক্খণো ফস্সো’’তিআদিনা সামঞ্ঞৰিসেসলক্খণপরিগ্গাহিকা সলক্খণপরিগ্গাহিকা দিট্ঠিকঙ্খাৰিতরণৰিসুদ্ধিযো ঞাতপরিঞ্ঞা, ততো পরং যাৰ অনুলোমা তীরণপরিঞ্ঞা, উদযব্বযানুপস্সনতো পট্ঠায যাৰ মগ্গা পহানপরিঞ্ঞা.

তত্থ তত্থাতি খন্ধাদীনং তাৰ খন্ধৰিভঙ্গাদীসু পঞ্হপুচ্ছকৰারে ৰত্তব্বং ৰুত্তং, হেতুআদীনঞ্চ খন্ধাদীসু অন্তোগধত্তা তত্থ তত্থ পঞ্হপুচ্ছকৰারে ৰত্তব্বং ৰুত্তমেৰাতি দট্ঠব্বং.

অভিঞ্ঞেয্যাদিৰারৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ধম্মহদযৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ইতি সম্মোহৰিনোদনিযা লীনত্থপদৰণ্ণনা

ৰিভঙ্গ-মূলটীকা সমত্তা.

নমো তস্স ভগৰতো অরহতো সম্মাসম্বুদ্ধস্স

অভিধম্মপিটকে

ৰিভঙ্গ-অনুটীকা

১. খন্ধৰিভঙ্গো

১. সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা

চতুসচ্চন্তোগধত্তা চতুন্নং অরিযসচ্চানং গাথাযং ‘‘চতুসচ্চদসো’’তি নিপ্পদেসতো সচ্চানি গহিতানীতি নিপ্পদেসতো এৰ তদত্থং ৰিভাৰেন্তো ‘‘চত্তারি সচ্চানী’’তিআদিমাহ. তত্থ সমাহটানীতি সমানীতানি, চিত্তেন একতো গহিতানীতি অধিপ্পাযো. ‘‘সমাহটানী’’তি চ এতেন সমাহারে অযং সমাসোতি দস্সেতি. তেনেৰস্স কতেকত্তস্স চতুসচ্চন্তি নপুংসকনিদ্দেসো ‘‘তিৰট্ট’’ন্তিআদীসু ৰিয. পত্তাদিপক্খেপেন হিস্স ন ইত্থিলিঙ্গতা যথা পঞ্চপত্তং, চতুযুগং, তিভুৰনন্তি, তং চতুসচ্চং পস্সি অদক্খি, পরিঞ্ঞাপহানসচ্ছিকিরিযাভাৰনাভিসমযৰসেন পটিৰিজ্ঝীতি অত্থো. কস্মা পনেত্থ অনন্তাপরিমাণেসু অনঞ্ঞসাধারণেসু মহাকরুণাসব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণাদীসু বুদ্ধগুণেসু সংৰিজ্জমানেসু সাৰকেহি, পচ্চেকবুদ্ধেহি চ সাধারণেন চতুসচ্চদস্সনেন ভগৰন্তং থোমেতীতি চোদনং মনসি কত্ৰা আহ ‘‘সতিপি সাৰকান’’ন্তিআদি. তত্থ ‘‘অনঞ্ঞপুব্বকত্তা’’তি ইমিনা সাৰকেহি, ‘‘তত্থ চা’’তিআদিনা পচ্চেকবুদ্ধেহি চ ভগৰতো চতুসচ্চদস্সনস্স অসাধারণতং, নিরতিসযতঞ্চ দস্সেতি. পরসন্তানেসু পসারিতভাৰেন সুপাকটত্তাতি দেসনানুভাৰেন ৰেনেয্যসন্তানেসু চতুসচ্চদস্সনস্স ৰিত্থারিতভাৰেন যাৰ দেৰমনুস্সেসু সুপ্পকাসিতত্তা. নাথসদ্দং লোকে যাচনুপতাপিস্সরিযাসীসাসু পঠন্তীতি তমত্থং দস্সেতুং ‘‘নাথতীতি নাথো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ যস্মা ভগৰা চতুসচ্চদস্সনভাৰেনেৰ অত্তনো হিতসুখাসীসায কিলেসব্যসনুপতাপনস্স, হিতপটিপত্তিযাচনস্স চ মত্থকং পত্তো, তস্মা তং তেনেৰ পকাসিতন্তি অত্থুদ্ধারং অনামসিত্ৰা পদুদ্ধারৰসেন নাথসদ্দস্স অত্থং দস্সেন্তো ‘‘ৰেনেয্যানং হিতসুখং আসীসতী’’তিআদিমাহ. ‘‘চতুসচ্চদসো’’তি ৰা ইমিনা অনঞ্ঞসাধারণো ভগৰতো ঞাণানুভাৰো পকাসিতোতি ‘‘নাথো’’তি ইমিনা অনঞ্ঞসাধারণং করুণানুভাৰং ৰিভাৰেতুং ‘‘ৰেনেয্যান’’ন্তিআদি ৰুত্তং. পরমেন চিত্তিস্সরিযেন সমন্নাগতো ভগৰা নাথোতি ৰুচ্চতীতি যোজনা. তথা পরমেন চিত্তিস্সরিযেন সমন্নাগতো সব্বসত্তে গুণেহি ঈসতীতি যোজেতব্বং. চিত্তিস্সরিযেনাতি অরিযিদ্ধিআদিনা চিত্তে ৰসীভাৰেন. গুণেহি ঈসতীতি পরমুক্কংসগতেহি অত্তনো সীলাদিগুণেহি ধম্মেন ইস্সরিযং ৰত্তেতীতি অত্থো. এৰংভূতো যস্মা সব্বাভিভূ নাম হোতি, তেন ৰুত্তং ‘‘অভিভৰতী’’তি. তথা চাহ ‘‘সদেৰকে, ভিক্খৰে, লোকে…পে… অভিভূ অনভিভূতো, তস্মা ‘তথাগতো’তি ৰুচ্চতী’’তি (অ. নি. ৪.২৩; দী. নি. ১.১৮৮). দুৰিধেনাপি ইস্সরিযত্থং নাথসদ্দং দস্সেতি.

অট্ঠারসপ্পভেদায দেসনায থোমনমেৰাতি যোজনা. সমানগণনগুণেহীতি সমানগণনেহি গুণেহি করণভূতেহি. যথাৰুত্তেন নিরতিসযেন চতুসচ্চদস্সনেনাতি সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণস্স, দসবলেসু ৰসীভাৰস্স চ পদট্ঠানভূতেন. সচ্চাভিসম্বোধেন হি অভিনীহারানুরূপং রূপারূপধম্মেসু ছত্তিংসকোটিসতসহস্সমুখপ্পৰত্তেন সাতিসযং সন্ততিসমূহকিচ্চারম্মণঘনপ্পভেদেন মহাৰজিরঞাণসঙ্খাতেন বুদ্ধাৰেণিকেন সম্মসনেন সম্ভূতেন ভগৰা সম্মাসম্বোধিযং পতিট্ঠিতোৰ কুসলাদিভেদেন, ফস্সাদিভেদেন চ ধম্মে ৰিভজন্তো চিত্তুপ্পাদকণ্ডাদিৰসেন ধম্মসঙ্গহং চতুধা দেসেতুং সমত্থো অহোসি. তথা অতীতংসে অপ্পটিহতঞাণতাদিবুদ্ধধম্মসমন্নাগতো ভগৰা অতীতাদিভেদতো খন্ধাদিকে ৰিভজিত্ৰা দেসেতুং সমত্থো অহোসি. তেন ৰুত্তং ‘‘যথাৰুত্তেন…পে… ৰিভঙ্গ’’ন্তি. ‘‘সব্বঞ্ঞুভাসিতত্তা’’তি ৰত্ৰা পুন ‘‘অসব্বঞ্ঞুনা দেসেতুং অসক্কুণেয্যতং দস্সেন্তো’’তি এতেন ধম্মসঙ্গণীৰিভঙ্গানং অন্ৰযতো ব্যতিরেকতো চ সম্মাসম্বুদ্ধপ্পৰেদিততঞ্ঞেৰ ৰিভাৰেতি. সম্মাসম্বুদ্ধতাদিগুণেতি বুদ্ধরতনস্স সম্মাসম্বুদ্ধতা, ধম্মসঙ্ঘরতনানং স্ৰাক্খাততা, সুপ্পটিপন্নতাতি এৰমাদিগুণে পকাসেতি.

ননু চ ‘‘চতুসচ্চদসো’’তিআদিনা ভগৰতোৰ গুণা ৰিভাৰিতাতি? সচ্চং, তেনেৰ ধম্মসঙ্ঘানম্পি গুণা ৰিভাৰিতা হোন্তি তপ্পভৰস্স অনঞ্ঞথাভাৰতো, তদপদেসেন ৰা ধম্মো, তদাধারো চ সঙ্ঘো ৰুত্তোৰ হোতীতি ৰুত্তং ‘‘বুদ্ধাদীনং…পে… ৰিভাৰেতী’’তি.

অতীতংসেতি অতীতকোট্ঠাসে, পুব্বন্তেতি অত্থো. অপ্পটিহতন্তি নপ্পটিহতং, ঞাণস্স পটিঘাতো নাম অঞ্ঞাণং, সব্বম্পি ৰা কিলেসজাতং. তং যস্মা ভগৰতো সহ ৰাসনায পহীনং, তস্মাস্স অতীতংসে সব্বত্থকমেৰ ঞেয্যাৰরণপ্পহানেন ঞাণং অপ্পটিহতন্তি ৰুচ্চতি. এস নযো সেসেসুপি. কিং পনেতানি পাটিযেক্কং ৰিসুং ঞাণানি, উদাহু অতীতাদীসু পৰত্তনকঞাণানি এৰ? তীসু কালেসু অপ্পটিহতঞাণানি নাম পাটিযেক্কং ভগৰতো তীণি ঞাণানেৰাতি ৰদন্তি. একংযেৰ হুত্ৰা তীসু কালেসু অপ্পটিহতঞাণং নাম সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণমেৰ. সব্বং কাযকম্মন্তি যং কিঞ্চি ভগৰতা কত্তব্বং কাযকম্মং. ঞাণপুব্বঙ্গমন্তি ঞাণপুরেচারিকং. ঞাণানুপরিৰত্তন্তি ঞাণস্স অনুপরিৰত্তনকং, সব্বং কাযপযোগং পৰত্তেন্তো ভগৰা ঞাণেন পরিচ্ছিন্দিত্ৰা ঞাণসহিতমেৰ পৰত্তেতীতি অত্থো. সেসপদদ্ৰযেপি এসেৰ নযো. ছন্দস্সাতি কত্তুকম্যতায, মহাকরুণাসমাযোগতো সত্তানং একন্তহিতেসিতায হিতকিরিযাছন্দস্সাতি অত্থো. ধম্মদেসনাযাতি ধম্মকথায. অপরিক্খযাপরিমেয্যপটিভানতায হি ভগৰতো করণসম্পত্তিযা চ ধম্মদেসনা নিরন্তরং পৰত্তিযমানাপি ন কদাচিপি পরিক্খযং গচ্ছতি, অঞ্ঞদত্থু উপরূপরি ৰড্ঢতেৰ. ৰীরিযস্সাতি পরহিতপটিপত্তিযং উস্সাহস্স. ৰিমুত্তিযাতি ফলৰিমুত্তিযা. এত্থ চ সমাধিআদীনং অহানি তংতংপটিপক্খস্স সৰাসনপহীনত্তা অনঞ্ঞসাধারণতায ৰেদিতব্বা. ছন্দাদীনং পন মহাকরুণাসমাযোগতোপি. সেসং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.

. তে এৰ ধম্মেতি তে এৰ কুসলাদিকে তিকদুকেহি সঙ্গহিতে ধম্মে. সুত্তন্তে খন্ধাদিৰসেন ৰুত্তে খন্ধাদিৰসেন ৰিভজিতুন্তি যোজনা. ননু সুত্তন্তে পটিসম্ভিদাৰসেন তে ন ৰুত্তাতি? যদিপি সরূপতো ন ৰুত্তা, ‘‘জরামরণে ঞাণং, জরামরণসমুদযে ঞাণ’’ন্তিআদিনা (সং. নি. ২.৩৩) পন হেতুহেতুফলাদীসু ঞাণৰিভাগস্স ৰুত্তত্তা অত্থতো ৰুত্তা এৰ হোন্তি, পটিসম্ভিদামগ্গে (পটি. ম. ২.৩০) ৰা পটিসম্ভিদানং আগতত্তা সুত্তন্তে পটিসম্ভিদাৰসেনপি তে ধম্মা ৰুত্তা এৰ. তত্থাতি তস্মিং সুত্তন্তে. সঙ্খেপেনাতি সমাসেন. উদ্দেসনিদ্দেসমত্তেনেৰ হি সুত্তন্তে খন্ধাদযো দেসিতা, ন পটিনিদ্দেসাদিনাতি সঙ্খেপেন তে তত্থ ৰুত্তাতি ৰুত্তা. তত্থাতি ৰা ধম্মসঙ্গহে. তত্থাপি হি ‘‘তস্মিং খো পন সমযে চত্তারো খন্ধা হোন্তী’’তিআদিনা (ধ. স. ৫৮) খন্ধাদযো সঙ্খেপেন ৰুত্তাতি. ৰিভজীযন্তি এত্থ, এতেন ৰা খন্ধাদযোতি ৰিভঙ্গো, তে এৰ পকিরীযন্তি পট্ঠপীযন্তি এত্থ, এতেন ৰাতি পকরণং, ৰিভঙ্গো চ সো পকরণঞ্চাতি ৰিভঙ্গপ্পকরণং. আদিসদ্দত্থজোতকেনাতি ‘‘ইতি ৰা, ইতি এৰরূপা নচ্চগীতৰাদিতৰিসূকদস্সনা পটিৰিরতো’’তিআদীসু (দী. নি. ১.১৩) ৰিয আদিসদ্দস্স অত্থদীপকেন. পকারত্থজোতকেনাতি ‘‘ইতি খো, ভিক্খৰে, সপ্পটিভযো বালো, অপ্পটিভযো পণ্ডিতো’’তিআদীসু (অ. নি. ৩.১) ৰিয পকারত্থৰিভাৰকেন. ‘‘একদেসেন সমুদাযং নিদস্সেতী’’তি এতেন ‘‘রূপক্খন্ধো…পে… ৰিঞ্ঞাণক্খন্ধো’’তি এত্থ ইতিসদ্দস্স নিদস্সনত্থতং দস্সেতি. নিদস্সনত্থোপি হি ইতি-সদ্দো দিট্ঠো যথা ‘‘অত্থীতি খো, কচ্চান, অযমেকো অন্তো’’তিআদীসু (সং. নি. ২.১৫; ৩.৯০). পরিসমাপনত্থো ৰা ‘‘তস্মাতিহ মে, ভিক্খৰে, ধম্মদাযাদা ভৰথ, নো আমিসদাযাদা. অত্থি মে তুম্হেসু অনুকম্পা ‘কিন্তি মে সাৰকা ধম্মদাযাদা ভৰেয্যুং, নো আমিসদাযাদা’তি’’ (ম. নি. ১.২৯) এৰমাদীসু ৰিয. পরিসমাপনঞ্হেতং সুত্তন্তভাজনীযস্স একদেসদস্সনেন যদিদং ‘‘পঞ্চক্খন্ধা রূপক্খন্ধো…পে… ৰিঞ্ঞাণক্খন্ধো’’তি তাৰ তদত্থস্স সঙ্গহিতত্তা. তত্থাতি ৰিভঙ্গপ্পকরণে. ‘‘নিব্বানৰজ্জান’’ন্তি এত্থ যদি নিব্বানৰজ্জানং…পে… অপ্পকতরপদত্তা খন্ধানং খন্ধৰিভঙ্গো আদিম্হি ৰুত্তো, ননু সহ নিব্বানেন সব্বধম্মসঙ্গাহকত্তা, সব্বধম্মসঙ্গাহকেহি চ আযতনাদীহি খন্ধেহি চ অপ্পকতরপদত্তা সচ্চৰিভঙ্গো আদিম্হি ৰত্তব্বোতি? ন, তত্থাপি দুক্খসচ্চৰিভঙ্গে একদেসেন খন্ধানং এৰ ৰিভজিতব্বতো. যথাহ ‘‘তত্থ কতমং দুক্খং অরিযসচ্চং? জাতিপি দুক্খা…পে… সংখিত্তেন পঞ্চুপাদানক্খন্ধা দুক্খা’’তি (ৰিভ. ১৯০; দী. নি. ২.৩৮৭; ম. নি. ১.১২০; ৩.৩৭৩). ইধ পন অনৰসেসতোৰ খন্ধা ৰিভজীযন্তীতি নিব্বানৰজ্জানং…পে… অপ্পকতরপদত্তা খন্ধানং খন্ধৰিভঙ্গো আদিম্হি ৰুত্তো.

অপিচ রূপসম্মূল়্হা অরূপসম্মূল়্হা উভযসম্মূল়্হাতি তিৰিধা বোধনেয্যপুগ্গলা, তথা সংখিত্তরুচিনো ৰিত্থাররুচিনো নাতিসঙ্খেপৰিত্থাররুচিনো, তিক্খিন্দ্রিযা মুদিন্দ্রিযা মজ্ঝিমিন্দ্রিযাতি চ. তেসু অরূপসম্মূল়্হানং উপকারায খন্ধদেসনা, রূপসম্মূল়্হানং আযতনদেসনা, উভযসম্মূল়্হানং ধাতুদেসনা. তথা সংখিত্তরুচীনং খন্ধদেসনা, নাতিসঙ্খেপৰিত্থাররুচীনং আযতনদেসনা, ৰিত্থাররুচীনং ধাতুদেসনা. তিক্খিন্দ্রিযানং খন্ধদেসনা, মজ্ঝিমিন্দ্রিযানং আযতনদেসনা, মুদিন্দ্রিযানং ধাতুদেসনাতি ইমিনা পযোজনেন অনুক্কমেন চ খন্ধাযতনধাতুৰিভঙ্গানং দেসনাক্কমোৰ ৰেদিতব্বো. তং পনেতং খন্ধাদিত্তযং পৰত্তিনিৰত্তিতদুভযহেতুমুখেনেৰ ঞাযমানং যথাভূতাৰবোধায হোতি, নাঞ্ঞথাতি দস্সনত্থং সচ্চৰিভঙ্গদেসনা পৰত্তা. সো চ যথাভূতাৰবোধো ৰিসেসতো ইন্দ্রিযসন্নিস্সযেনাতি ইন্দ্রিযৰিভঙ্গদেসনা. ইন্দ্রিযানঞ্চ ইন্দট্ঠো তংতংপচ্চযধম্মভূতানং যথাসকং পচ্চযুপ্পন্নেসু পচ্চযভাৰৰিসেসেনেৰাতি পচ্চযপচ্চযুপ্পন্নৰিভাগসন্দস্সনী পচ্চযাকারৰিভঙ্গদেসনা. পচ্চযাকারস্স খন্ধাদীনঞ্চ অৰিপরীতসভাৰাৰবোধো সতিপট্ঠানাদীসু সম্মামনসিকারেনাতি সতিপট্ঠানসম্মপ্পধানইদ্ধিপাদবোজ্ঝঙ্গমগ্গঙ্গৰিভঙ্গদেসনা. স্ৰাযং সতিপট্ঠানাদীসু সম্মামনসিকারো ইমায পটিপত্তিযা হোতীতি ঝানঅপ্পমঞ্ঞাৰিভঙ্গদেসনা, সা সম্মাপটিপত্তি এত্তকে সীলে পতিট্ঠিতস্স সম্ভৰতীতি সিক্খাপদৰিভঙ্গদেসনা, যথাৰুত্তায চ সম্মাপটিপত্তিযা ইমে আনিসংসাতি পটিসম্ভিদাঞাণৰিভঙ্গদেসনা, তে চিমে ঞাণৰিসেসা ইমেসু কিলেসেসু পহীযন্তেসু চ সম্ভৰন্তি, নাঞ্ঞথাতি কিলেসৰিভঙ্গদেসনা, এৰং ৰিত্থারতো দেসিতে খন্ধাদিকে সঙ্খেপতোপি জানন্তস্স অত্থসিদ্ধি হোতি এৰাতি দস্সনত্থং পরিযোসানে ধম্মহদযৰিভঙ্গদেসনা পৰত্তাতি এৰমেতেসং অট্ঠারসন্নং মহাৰিভঙ্গানং দেসনাক্কমকারণং ৰেদিতব্বং.

রূপাদীনন্তি রূপৰেদনাসঞ্ঞাসঙ্খারৰিঞ্ঞাণানং. ৰেদযিতাদিসভাৰত্তাভাৰাতি যথাক্কমং অনুভৰনসঞ্জাননাভিসঙ্খরণাদিসভাৰত্তাভাৰা. ন হি রূপং ৰেদযিতাদিসভাৰং, ৰেদনাদি ৰা রুপ্পনাদিসভাৰং. যতো রূপাদীনং ৰেদনাসমৰরোধনেন ‘‘চত্তারো খন্ধা’’তিআদিনা সঙ্খিপিত্ৰা খন্ধা ০৬ দেসেতব্বা সিযুং. রুপ্পনাদিতো অঞ্ঞস্সাভাৰাতি রুপ্পনানুভৰনাদিসভাৰতো অঞ্ঞস্স অতীতাদিকে গহেত্ৰা রাসিৰসেন ৰত্তব্বস্স সংখিত্তস্স সভাৰস্স অভাৰা. ন হি চেতসিকাদিভাৰো ৰেদনাদীনং সভাৰো. হেট্ঠা গণনেসূতি পঞ্চতো হেট্ঠা গণনেসু. অনিট্ঠানন্তি অপরিযোসানং. রূপাদীসু হি কতিপযে, একম্পি ৰা অগ্গহেত্ৰা ৰুচ্চমানা খন্ধৰসেন দেসনা অনৰসেসসঙ্খতধম্মসঙ্গাহিনী ন সম্ভৰতি. খন্ধস্সাতি রাসট্ঠস্স খন্ধস্স. তেনেৰাহ ‘‘ন হী’’তিআদি. সৰিভাগধম্মেহীতি সপ্পভেদধম্মেহি.

‘‘সদ্দত্থসহিতং খন্ধসদ্দস্স ৰিসযং দস্সেতী’’তি এতেন রাসিসদ্দস্স ৰিয রাসট্ঠে খন্ধসদ্দস্স ৰাচকভাৰেন পৰত্তিং দস্সেতি পরিযাযন্তরভাৰতো. গুণাদীসু পন কেৰলং তব্বিসযপযোগভাৰেনেৰ পৰত্তি, ন ৰাচকভাৰেনাতি আহ ‘‘গুণে…পে… ন সদ্দত্থ’’ন্তি. খন্ধসদ্দোতি সীলাদিসদ্দে সন্নিধাপিতো খন্ধসদ্দো. তেনেৰাহ ‘‘সীলাদিগুণৰিসিট্ঠং রাসট্ঠং দীপেতী’’তি. কেচীতি ধম্মসিরিত্থেরং সন্ধায ৰদতি. এত্থাতি ‘‘সীলক্খন্ধো সমাধিক্খন্ধো’’তি (দী. নি. ৩.৩৫৫) এত্থ. ন কেৰলঞ্চ সো এৰ, অট্ঠকথাচরিযেহিপি এত্থ গুণত্থতা ইচ্ছিতা এৰ. তথা হি অট্ঠসালিনিযং ‘‘সীলক্খন্ধো সমাধিক্খন্ধোতিআদীসু গুণট্ঠেনা’’তি (ধ. স. অট্ঠ. ৫) ৰুত্তং. ননু চ কেৰলোপি খন্ধসদ্দো ‘‘তিণ্ণং খো, মাণৰ, খন্ধানং ৰণ্ণৰাদী, ন খো, আৰুসো ৰিসাখ, তীহি খন্ধেহি অরিযো অট্ঠঙ্গিকো মগ্গো সঙ্গহিতো’’তি (ম. নি. ১.৪৬২) চ আদীসু সীলাদিৰাচকো দিট্ঠোতি? ন, তত্থাপি অধিকারাদিৰচ্ছেদকৰসেনেৰস্স সীলাদীসু পৰত্তিদস্সনতো. ন খন্ধসদ্দো পঞ্ঞত্তিসদ্দস্স অত্থে ৰত্ততীতি নিরুত্তিৰোহারাদিসদ্দা ৰিয পঞ্ঞত্তিপরিযাযো ন হোতীতি অত্থো. দারুক্খন্ধোতি পঞ্ঞত্তি হোতীতি তস্স খন্ধসদ্দস্স পঞ্ঞত্তিৰিসেসপ্পৰত্তিতং দস্সেতি. ৰিঞ্ঞাণক্খন্ধোতি খন্ধসদ্দোতি ‘‘ৰিঞ্ঞাণং ৰিঞ্ঞাণক্খন্ধো’’তি (যম. ১.খন্ধযমক.৩২) এত্থ ৰুত্তো খন্ধসদ্দো. সমুদাযে নিরুল়্হোতি অতীতাদিভেদভিন্নস্স পঞ্ঞায অভিসংযূহনেন রাসিকতে ৰিঞ্ঞাণসমূহে নিরুল়্হো. তায এৰ রুল়্হিযা পৰত্ততীতি তায সমুদাযে নিরুল়্হতায তদৰযৰে একস্মিম্পি ৰিঞ্ঞাণে পৰত্ততীতি. এত্থ চ ঞাণসম্পযুত্তে নিরুল়্হো কোসল্লসম্ভূতট্ঠেন কুসলভাৰো ৰিয ঞাণৰিপ্পযুত্তে ৰিঞ্ঞাণসমুদাযে নিরুল়্হো তদেকদেসেপি রুল়্হিযা পৰত্ততীতি ৰেদিতব্বং. অথ ৰা কিঞ্চি নিমিত্তং গহেত্ৰা সতিপি অঞ্ঞস্মিং তন্নিমিত্তযুত্তে কিস্মিঞ্চিদেৰ ৰিসযে সম্মুতিযা চিরকালতাৰসেন নিমিত্তৰিরহেপি পৰত্তি রুল়্হি নাম, যথা মহিযং সেতীতি মহিংসো, গচ্ছন্তীতি গাৰোতি, এৰং খন্ধসদ্দস্সাপি রুল়্হিভাৰো ৰেদিতব্বো.

রাসিতো গুণতোতি সব্বত্থ ভুম্মত্থে ৰা নিস্সক্কৰচনং দট্ঠব্বং. নিযমেত্ৰাতি ৰৰত্থপেত্ৰা. পিণ্ডট্ঠোতি সঙ্ঘাতত্থো. তস্মাতি যস্মা পঞ্চেৰ খন্ধা ৰুত্তা, কোট্ঠাসট্ঠে চ খন্ধট্ঠে নিব্বানস্স ৰসেন ছট্ঠেনাপি খন্ধেন ভৰিতব্বং, তস্মা খন্ধট্ঠো নাম রাসট্ঠোতি যুত্তং. ‘‘যেসং ৰা অতীতাদিৰসেন ভেদো অত্থী’’তিআদিনা অতীতাদিৰিভাগভিন্নেসু রুপ্পনাদিসভাৰধম্মেসু ৰিসুং ৰিসুং কোট্ঠাসভাৰেন গয্হমানেসু তব্বিভাগরহিতস্স একস্স নিব্বানস্স রাসট্ঠতা ৰিয কোট্ঠাসট্ঠতাপি ন সম্ভৰতীতি দস্সেতি. এতেন পঞ্ঞত্তিযাপি খন্ধেসু অগ্গহণে কারণং ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং.

কস্মা পনেত্থ ফস্সাদিকে ৰিয সঙ্খারক্খন্ধে অনৰরোধেত্ৰা ৰেদনাসঞ্ঞা ৰিসুং খন্ধভাৰেন গহিতাতি? ৰিৰাদমূলতাদিৰিসেসদস্সনত্থং. গহট্ঠানঞ্হি ৰিৰাদকারণং কামজ্ঝোসানং. ৰুত্তঞ্চেতং ‘‘পুন চপরং, ভিক্খৰে, কামহেতু কামনিদানং কামাধিকরণং কামানমেৰ হেতু মাতাপি পুত্তেন ৰিৰদতি, পুত্তোপি মাতরা ৰিৰদতী’’তিআদি (ম. নি. ১.১৬৮, ১৭৮). পব্বজিতানং দিট্ঠাভিনিৰেসো. ৰুত্তম্পি চেতং ‘‘যে দিট্ঠিমুগ্গয্হ ৰিৰাদযন্তি, ‘ইদমেৰ সচ্চ’ন্তি (সু. নি. ৮৩৮; মহানি. ৬৭) চ ৰাদযন্তী’’তিআদি. তেসু কামজ্ঝোসানং ৰেদনস্সাদেন হোতি, দিট্ঠাভিনিৰেসো সঞ্ঞাৰিপল্লাসেন. সঞ্ঞাৰিপল্লাসেন হি চিত্তৰিপল্লাসো, চিত্তৰিপল্লাসেন দিট্ঠিমানতণ্হাপপঞ্চানং ৰিপল্লাসোতি. তথা ৰেদনানুগিদ্ধো ৰিপল্লত্থসঞ্ঞো চ সংসরতি. ৰেদনানুগিদ্ধস্স হি ৰেদনাপচ্চযা তণ্হা সিদ্ধা হোতি, ততো চ তণ্হাপচ্চযা উপাদানন্তি আৰট্টতি ভৰচক্কং. ৰিপল্লত্থসঞ্ঞিস্স চ ‘‘সঞ্ঞানিদানা হি পপঞ্চসঙ্খা’’তি (সু. নি. ৮৮০) ৰচনতো দিট্ঠিমানতণ্হাপপঞ্চানং অনুপচ্ছেদতো সংসারস্স অনুপচ্ছেদোৰ. ইতি ৰিৰাদকারণানং কামজ্ঝোসানদিট্ঠাভিনিৰেসানং কারণভাৰো সংসারহেতুভাৰোতি ইমস্স ৰিৰাদমূলতাদিৰিসেসস্স দস্সনত্থং সঙ্খারক্খন্ধে অনৰরোধেত্ৰা ৰেদনাসঞ্ঞা ৰিসুং খন্ধভাৰেন গহিতাতি ৰেদিতব্বং.

ওকাসেসূতি ৰিভজনকিরিযায পৰত্তিট্ঠানভাৰতো অতীতাদযো ওকাসাতি ৰুত্তা. ইতিসদ্দেনাতি ‘‘উপাদাযরূপ’’ন্তি এৰং অট্ঠকথাযং ৰুত্তইতিসদ্দেন. নিদস্সনত্থেনাতি উদাহরণত্থেন. সব্বোতি সকলো একাদসসু ওকাসেসু ৰিভত্তো ৰিভজননযো. ইদঞ্চ ৰিভজনন্তি ‘‘চত্তারো চ মহাভূতা…পে… উপাদাযরূপ’’ন্তি এৰং ৰিভত্তং ইদঞ্চ ৰিভজনং. ওল়ারিকাদীসূতি ওল়ারিকসুখুমহীনপণীতদূরসন্তিকেসু. চক্খাযতনন্তিআদিৰিভজনঞ্চাতি ‘‘চক্খাযতনং…পে… ফোট্ঠব্বাযতনং ইত্থিন্দ্রিযং…পে… কবল়ীকারো আহারো রূপা সদ্দা গন্ধা রসা ফোট্ঠব্বাতি এৰং পৰত্তং ৰিভজনঞ্চ. যথাসম্ভৰন্তি যথারহং. একাদসসু ওকাসেসু যং যত্থ ৰিভজনং যুত্তং, তং তত্থ যোজেতব্বং. এৰং ৰেদনাক্খন্ধাদীসুপীতি যথা রূপক্খন্ধে যথাসম্ভৰং একাদসসু ওকাসেসু ৰিভজনং যোজেতব্বন্তি ৰুত্তং, এৰং ৰেদনাক্খন্ধাদীসুপি যথাসম্ভৰং একাদসসু ওকাসেসু ৰিভজনং যোজেতব্বন্তি অত্থো.

তত্থ ৰেদনাক্খন্ধো তাৰ পুরিমে ওকাসপঞ্চকে সুখাদিৰেদনাত্তিকৰসেন ৰিভত্তো, ইতরস্মিং কুসলত্তিকৰেদনাত্তিকসমাপন্নদুকসাসৰদুকৰসেন. সঞ্ঞাক্খন্ধো পন পুরিমে ওকাসপঞ্চকে ছফস্সদ্ৰারৰসেন, ইতরস্মিং ওল়ারিকদুকে পটিঘসম্ফস্সদুকৰসেন চেৰ যথাৰুত্তকুসলত্তিকাদিৰসেন চ ৰিভত্তো. সেসেসু কুসলত্তিকাদিৰসেনেৰ. তথা সঙ্খারক্খন্ধো. পটিঘসম্ফস্সদুকো পনেত্থ নত্থেৰ. চেতনায এৰ চেত্থ নিদ্দেসো সঙ্খারক্খন্ধধম্মানং চেতনাপ্পধানভাৰদস্সনত্থং. তথা হি সা ‘‘সঙ্খারক্খন্ধো’’তি ৰুত্তা. তত্থাতি তস্মিং ৰিঞ্ঞাণক্খন্ধস্স ৰিভজনে পটিনিদ্দেসে. তং পন দ্ৰযন্তি মনোধাতুমনোৰিঞ্ঞাণধাতুদ্ৰযং. যঞ্হি সত্তৰিঞ্ঞাণধাতুদেসনাযং ‘‘মনোধাতু, মনোৰিঞ্ঞাণধাতূ’’তি দ্ৰযং দেসিতং, তং ছৰিঞ্ঞাণকাযদেসনাযং ‘‘মনোৰিঞ্ঞাণ’’ন্ত্ৰেৰ ৰুচ্চতীতি.

পাল়িনযেনাতি খন্ধৰিভঙ্গপাল়িনযেন. অঞ্ঞেন পকারেনাতি ধম্মসঙ্গহে, তদট্ঠকথাযঞ্চ আগতেন পকারন্তরেন.

১. রূপক্খন্ধনিদ্দেসৰণ্ণনা

. ‘‘কিঞ্চী’’তি পদং ‘‘একচ্চ’’ন্তি ইমিনা সমানত্থন্তি আহ ‘‘কিঞ্চীতি পকারন্তরভেদং আমসিত্ৰা অনিযমনিদস্সন’’ন্তি. উভযেনাতি পকারভেদং অনামসিত্ৰা আমসিত্ৰা চ অনিযমদস্সনৰসেন পৰত্তেন ‘‘যং কিঞ্চী’’তি পদদ্ৰযেন. অধিপ্পেতত্থন্তি রূপং. অতিচ্চাতি অতিক্কমিত্ৰা. পৰত্তিতোতি পৰত্তনতো. নিযমনত্থন্তি নিৰত্তনত্থং.

‘‘কিঞ্চা’’তি এত্থ কিং-সদ্দো পুচ্ছাযং হেতুঅত্থদীপকো, করণে চেতং পচ্চত্তৰচনং, চ-সদ্দো ৰচনালঙ্কারোতি আহ ‘‘কেন কারণেন ৰদেথা’’তি. দুতিযৰিকপ্পে পন ৰুত্তনযেনেৰ কারণত্থে পৰত্তং কিং-সদ্দং ‘‘ৰদেথা’’তি কিরিযাপদসম্বন্ধনেন উপযোগৰসেন পরিণামেত্ৰা ৰদতি ‘‘তং কারণং ৰদেথা’’তি.

পুরিমসন্তানস্স ভেদন্তি পুরিমসন্তানস্স ৰিনাসং, ৰিনাসাপদেসেন চেত্থ সন্তানে ৰিসদিসুপ্পাদমেৰ দস্সেতি. তেনেৰাহ ‘‘ৰিসদিসসন্তানুপ্পত্তিদস্সনতো’’তি. ননু চ অরূপধম্মানম্পি ৰিরোধিপচ্চযসমৰাযে ৰিসদিসুপ্পত্তি অত্থীতি? সচ্চং অত্থি, সা পন ন পাকটতরা, পাকটতরা চ ইধাধিপ্পেতা. তেনেৰাহ ‘‘সীতাদিসন্নিপাতে’’তি. তথা চাহ ভগৰা ‘‘সীতেনপি রুপ্পতি, উণ্হেনপি রুপ্পতী’’তিআদি (সং. নি. ৩.৭৯). ইদানি ভেদ-সদ্দো উজুকমেৰ ৰিকারাপত্তিং ৰদতীতি দস্সেন্তো ‘‘ভেদো চা’’তিআদিমাহ. ৰিসদিসরূপুপ্পত্তিযেৰ, ন উপ্পন্নস্স অঞ্ঞথাভাৰোতি অধিপ্পাযো. তেন কাপিলিযং পরিণামৰাদং পটিক্খিপতি. যদি পুরিমসন্তানতো ভেদো ৰিসদিসুপ্পত্তি রুপ্পনং, এৰং সন্তে লক্খণস্স অতিপ্পসঙ্গো সিযাতি চোদনং মনসি কত্ৰা আহ ‘‘অরূপক্খন্ধান’’ন্তিআদি. এত্থ সীতাদীহীতি আদি-সদ্দেন যথা উণ্হজিঘচ্ছাদযো সঙ্গয্হন্তি, এৰং আহারাদীনম্পি সঙ্গহো দট্ঠব্বো. যেনাতি যেন সীতাদীহি সমাগমেন. তত্থাতি তেসু রূপধম্মেসু. আহারাদিকস্স ৰা ঠিতিপ্পত্তস্সাতি সম্বন্ধো. যথা রূপধম্মানং ঠিতিক্খণে সীতাদীহি সমাগমো হোতি, এৰং অরূপক্খন্ধানং অঞ্ঞেহি সমাগমো নত্থি অতিলহুপরিৰত্তিতো, তস্মা অরূপধম্মা রূপধম্মানং ৰিয পাকটস্স ৰিকারস্স অভাৰতো ‘‘রুপ্পন্তী’’তি, ‘‘রুপ্পনলক্খণা’’তি চ ন ৰুচ্চন্তীতি সম্বন্ধো. ‘‘রুপ্পতী’’তি পদস্স কত্তুকম্মসাধনানং ৰসেন অত্থং দস্সেতুং অট্ঠকথাযং ‘‘কুপ্পতি ঘট্টীযতি পীল়ীযতি ভিজ্জতী’’তি ৰুত্তন্তি তদত্থং ৰিৰরন্তো ‘‘কুপ্পতীতি এতেনা’’তিআদিমাহ. কোপাদিকিরিযাতি কোপসঙ্ঘট্টনপীল়নকিরিযা. কোপ-সদ্দো চেত্থ খোভপরিযাযো ৰেদিতব্বো. কত্তুভূতো কম্মভূতো চ অত্থোতি কত্তুকম্মসাধনানং ৰসেন ৰুচ্চমানো ভূতুপাদাযরূপসঙ্খাতো অত্থো. কম্মকত্তুত্থেন ভিজ্জতি-সদ্দেনাতি যদা কম্মকত্তুত্থো রুপ্পতি-সদ্দো, তদা ভিজ্জতি-সদ্দোপি তদত্থো এৰ ৰেদিতব্বোতি অত্থো. তত্থ যদা কম্মত্থে ‘‘রুপ্পতী’’তি পদং, তদা ‘‘সীতেনা’’তিআদীসু কত্তুঅত্থে করণৰচনং. যদা পন ‘‘রুপ্পতী’’তি পদং কত্তুঅত্থে কম্মকত্তুঅত্থে ৰা, তদা হেতুম্হি করণৰচনং ৰেদিতব্বং. ‘‘যং পন রুপ্পতী’’তিআদিনা ‘‘কুপ্পতী’’তিআদীনং কত্তুকম্মত্থানম্পি অত্থৰচনানং ৰচনে কারণং দস্সেতি. যদিপি অত্থ-সদ্দো ‘‘পীল়নট্ঠো’’তিআদীসু (পটি. ম. ১.১৭; ২.৮) সভাৰপরিযাযোপি হোতি, ‘‘কেনট্ঠেনা’’তি পনেত্থ অভিধেয্যপরিযাযো অধিপ্পেতোতি আহ ‘‘কেনট্ঠেনাতি পুচ্ছাসভাগৰসেন রুপ্পনট্ঠেনা’’তি, রুপ্পনসদ্দাভিধেয্যভাৰেনাতি অত্থো. তেনেৰাহ ‘‘ন কেৰলং সদ্দত্থোযেৰ রুপ্পন’’ন্তি. তস্স অত্থস্সাতি তস্স ভূতুপাদাযপ্পভেদস্স সভাৰধম্মস্স. রুপ্পনলক্খণঞ্চ নামেতং অনিচ্চতাদি ৰিয কক্খল়ত্তাদিতো অঞ্ঞন্তি ন গহেতব্বং. পঞ্ঞত্তিৰিসেসো হি তন্তি, কক্খল়ত্তাদীনংযেৰ পন অরূপধম্মৰিধুরো সভাৰৰিসেসোতি ৰেদিতব্বং.

মুচ্ছাপত্তিযাতি মুচ্ছায মোহস্স আপজ্জনেন. কপ্পসণ্ঠানং উদকন্তি কপ্পসণ্ঠাপকমহামেঘৰুট্ঠং উদকং. তথাতি তপ্পকারতায খারভাৰে সতি উদকেন কপ্পৰুট্ঠানকালে ৰিয পথৰী ৰিলীযেয্য. লোকন্তরিযসত্তানং পন পাপকম্মবলেন অখারেপি খারে ৰিয সরীরস্স ৰিলীযনা ৰেদিতব্বা. তেনেৰাতি সউস্সদনিস্সযনিরযস্স ৰুত্তত্তা এৰ. ন হি অৰীচিম্হি পঞ্চৰিধবন্ধনাদিকম্মকারণং করোন্তি.

. পকরণপ্পত্তং রূপং পক্খিপিত্ৰা মাতিকা ঠপিতাতি আনেত্ৰা সম্বন্ধো. মহাভূতু…পে… আপজ্জতি তপ্পকারভাৰেন অতীতংসে গণনং গতন্তি ৰুত্তত্তাতি অধিপ্পাযো. ‘‘ন হী’’তিআদিনা ধম্মন্তরনিৰত্তনত্থতা পকারন্তরনিৰত্তনত্থতা চ ভূতুপাদাযগহণস্স নত্থীতি দস্সেতি. তংদস্সনেতি গণনন্তরদস্সনে. তংসভাৰত্তাতি ভূতুপাদাযসভাৰত্তা. ‘‘ন চা’’তিআদিনা ভূতুপাদাযসভাৰো অতীতংসগণিততায তংসভাৰস্সপি অঞ্ঞথা গণিতত্তা, অতংসভাৰস্স চ তথা গণিতত্তা অকারণন্তি দস্সেতি. ‘‘অজ্ঝত্ত…পে… লব্ভতী’’তি এতেন দুতিযনযে ন কেৰলং যথাৰুত্তোৰ দোসো, অথ খো অব্যাপিতোপি দোসোতি দস্সেতি. তদেতং পন অকারণং কারণভাৰস্সেৰ অনধিপ্পেতত্তা. ন হেত্থ ভূতুপাদাযরূপভাৰো অতীতংসে গণনস্স কারণন্তি অধিপ্পেতং, যতো যথাৰুত্তদোসাপত্তি সিযা.

‘‘কিন্তী’’তি এত্থ ‘‘কি’’ন্তি পুব্বে যং ‘‘রূপ’’ন্তি সামঞ্ঞতো গহিতং, তস্স সরূপপুচ্ছা. ইতি-সদ্দো নিদস্সনত্থো, ন কারণত্থো. তেনস্স যং রূপং অতীতং নিরুদ্ধং…পে… অতীতংসেন সঙ্গহিতং অতীতকোট্ঠাসে গণনং গতং, তং কিন্তি চে? ‘‘চত্তারো চ…পে… রূপ’’ন্তি ভূতুপাদাযৰিভাগদস্সনমুখেন ৰিসেসং নিদস্সেতি. যত্তকা হি ইধ ৰিসেসা নিদ্দিট্ঠা চক্খাযতনাদযো, তেসমিদং নিদস্সনন্তি. ন চেত্থ পুরিমনযতো অৰিসেসো. তত্থ হি রূপস্স ভূতুপাদাযতামত্তসভাৰদস্সনতা ৰুত্তা. তেনাহ অট্ঠকথাযং ‘‘অতীতরূপম্পি ভূতানি চেৰা’’তিআদি. ইধ পন ভূতুপাদাযেন নিদস্সনভূতেন রূপস্স সব্বৰিসেসৰিভাৰনতা দস্সিতা. এৰঞ্চ কত্ৰা অব্যাপিতদোসোপি চেত্থ অনোকাসোৰ, যং রূপং অজ্ঝত্তং…পে… উপাদিন্নং, কিন্তি? চত্তারো চ…পে… রূপন্তি তদঞ্ঞৰিসেসনিদস্সনস্স অধিপ্পেতত্তা. তথা চাহ ‘‘এৰং সব্বত্থ অত্থো ৰেদিতব্বো’’তি.

পরিযাযদেসনত্তাতি সভাৰতো পরিযাযনং পরিৰত্তনং পরিযাযো, উজুকং অপ্পৰত্তীতি অত্থো. পরিযাযেন, পরিযাযভূতা ৰা দেসনা এত্থাতি পরিযাযদেসনং, সুত্তন্তং. সুত্তন্তঞ্হি ৰেনেয্যজ্ঝাসযৰসেন দেসেতব্বধম্মে লেসতো লব্ভমানভাৰকথনং, ন উজুনিপ্পদেসভাৰকথনন্তি পরিযাযদেসনং নাম. তেনেৰ তং ‘‘যথানুলোমসাসন’’ন্তি ৰুচ্চতি. অভিধম্মো পন দেসেতব্বধম্মে উজুনিপ্পদেসকথনন্তি নিপ্পরিযাযদেসনং নাম, যতো ‘‘যথাধম্মসাসন’’ন্তি ৰুচ্চতি. নিচ্ছযেন দেসোতি ৰৰত্থানতো কথনং. তথা ভদ্দেকরত্তসুত্তাদীসু (ম. নি. ৩.২৭২ আদযো) ৰিয অতীতাদিভাৰো অতীতানাগতপচ্চুপ্পন্নভাৰো অদ্ধাৰসেন ইধাপি খন্ধৰিভঙ্গে সুত্তন্তভাজনীযত্তা নিদ্দিসিতব্বো সিযাতি যোজনা.

সন্নিপতিতন্তি সমাগতং. সন্তানৰসেনাতি পুব্বাপরৰসেন. পুব্বেনাপরস্স সমপ্পমাণতায অনূনং অনধিকং, ততো এৰ একাকারং. পৰত্তিকালৰসেন ৰা অনূনং অনধিকং, সমানসভাৰতায একাকারং. তেন ৰিসভাগউতুনা অনন্তরিততং দস্সেতি. এৰং আহারেপীতি এত্থ ৰিসভাগাহারেন অনন্তরিতো অনেকৰারং অনেকদিৰসম্পি ভুত্তো সভাগেকাহারং নাম. ‘‘ততো পুব্বে ৰিসভাগউতুআহারসমুট্ঠানং অতীতং, পচ্ছা অনাগত’’ন্তি হি ৰুত্তন্তি. ‘‘একাহারসমুট্ঠান’’ন্তি পন ৰুত্তত্তা একস্সেৰ আহারস্স যোজনা যুত্তরূপাতি অপরে. পঞ্চদ্ৰারৰসেনাতি এত্থ পঞ্চদ্ৰারাৰজ্জনতো পট্ঠায যাৰ তদারম্মণং, যাৰ জৰনং, যাৰ ৰা ৰোট্ঠব্বনং, তাৰ পৰত্তা চিত্তসন্ততি একৰীথি. একজৰনসমুট্ঠানন্তি একজৰনৰারসমুট্ঠানং. এত্থ চ সমযং অনামসিত্ৰাৰ সন্ততিৰসেন, সন্ততিঞ্চ অনামসিত্ৰাৰ সমযৰসেন অতীতাদিৰিভাগো গহেতব্বো.

তেসন্তি হেতুপচ্চযানং. কলাপস্সাতি রূপকলাপস্স. কম্মানন্তরাদীতি কম্মাদি, অনন্তরাদীতি পচ্চেকং আদি-সদ্দো যোজেতব্বো. তত্থ পঠমেন আদিসদ্দেন উপনিস্সযপচ্চযস্স আহারাদিনো চ দুতিযেন সমনন্তরানন্তরূপনিস্সযাদিনো সঙ্গহো ৰেদিতব্বো. চিত্তুপ্পাদস্স চেত্থ কম্মানন্তরাদিপচ্চযৰসেন, ইতরস্স কম্মাদিৰসেনেৰ জনকভাৰে যোজনা দট্ঠব্বা. তথা চিত্তুপ্পাদস্স পুরেজাতৰসেন, ইতরস্স পচ্ছাজাতৰসেন, উভযেসম্পি সহজাতৰসেন উপত্থম্ভনং ৰেদিতব্বং. তেনেৰাহ ‘‘যথাসম্ভৰং যোজেতব্ব’’ন্তি. উপ্পাদক্খণেতি হেতুকিচ্চক্খণে. হেতুকিচ্চং নাম তস্স তস্স উপ্পাদেতব্বস্স উপ্পত্তিকরণং, তঞ্চ তস্মিং খণে উপ্পন্নফলত্তা ততো পরং কত্তব্বাভাৰতো নিট্ঠিতঞ্চাতি দট্ঠব্বং. ইতরং পন তীসুপি খণেসু পচ্চযকিচ্চং দট্ঠব্বন্তি যোজনা.

. অনিট্ঠনামনিৰত্তনস্সাতি অনিট্ঠনামনিৰত্তিযা অকারণভাৰদস্সনেন ইট্ঠনামলাভাপনস্স অকারণভাৰং দস্সেতি.

দেৰমনুস্সসম্পত্তিভৰেতি সম্পত্তিযুত্তে সম্পন্নে দেৰমনুস্সভৰে. সমিদ্ধসোভনতাতি অভিৰুদ্ধসোভনতা. ততো এৰাতি সম্পত্তিৰিরহতো এৰ, অসম্পন্নত্তা এৰাতি অত্থো. তেসংযেৰ হত্থিআদীনং সুখস্স হেতুভাৰং ন গচ্ছন্তি সারণাদিৰসেন দুক্খপচ্চযত্তা. তেসন্তি হত্থিরূপাদীনং. ‘‘তস্স তস্সেৰা’’তিআদিনা যথাৰুত্তমত্থং ৰিৰরতি. অকুসলেন অত্তনা কতেন নিব্বত্তং দুক্খস্স পচ্চযো হোতীতি যোজনা. তস্মাতি যস্মা কম্মং যস্মিং সন্তানে নিব্বত্তং, তত্থেৰ সুখদুক্খানং পচ্চযো হোতি, ন অঞ্ঞত্থ, তস্মা. অট্ঠকথাযং পনাতি একচ্চমতদস্সনং. তত্থ ‘‘অনিট্ঠং নাম নত্থী’’তি যস্মা পটিসেধদ্ৰযেন কুসলকম্মজস্স ইট্ঠভাৰো নিযতো, তস্মা ‘‘কুসলকম্মজমেৰ ইট্ঠ’’ন্তি এৰং অনিযমেত্ৰা ‘‘কুসলকম্মজং ইট্ঠমেৰা’’তি এৰমেত্থ নিযমো গহেতব্বোতি দস্সেন্তো ‘‘অকুসলকম্মজম্পী’’তিআদিমাহ. কিন্তি অকুসলকম্মজং সোভনং, যং পরেসং ইট্ঠং নাম সিযা? যদি দুগ্গতিযং কেসঞ্চি তিরচ্ছানানং সণ্ঠানাদিসম্পত্তি সুগতিযং সত্তানং অকুসলনিস্সন্দেন ৰিরূপরূপতা ৰিয কুসলনিস্সন্দেন, কথং তস্সা অকুসলকম্মজতা. অথ পন যং কেসঞ্চি অমনাপম্পি সমানং রূপং মনাপং হুত্ৰা উপট্ঠাতি, তং সন্ধায ৰুত্তং, এৰম্পি যথা কেসঞ্চি তিরচ্ছানাদীনং কুসলকম্মজং মনুস্সাদিরূপং অমনাপতো উপট্ঠহন্তম্পি কুসলৰিপাকস্সেৰ আরম্মণভাৰতো অত্থতো ইট্ঠমেৰ নাম হোতি, এৰং অকুসলকম্মজং কেসঞ্চি মনাপং হুত্ৰা উপট্ঠহন্তম্পি অকুসলৰিপাকস্সেৰ আরম্মণভাৰতো অত্থতো অনিট্ঠমেৰ নাম হোতি, এৰঞ্চেতং সম্পটিচ্ছিতব্বং. অঞ্ঞথা ‘‘অট্ঠানমেতং অনৰকাসো, যং কাযদুচ্চরিতস্স ইট্ঠো কন্তো মনাপো ৰিপাকো উপ্পজ্জেয্যা’’তিআদিঅট্ঠানপাল়িযা (ম. নি. ৩.১৩১) ৰিরোধো সিযা. তেনেৰাহ ‘‘কুসলকম্মজস্স পনা’’তিআদি. সব্বেসন্তি অত্তনো, পরেসঞ্চ. ইট্ঠস্স অভাৰো ৰত্তব্বোতি যথা ‘‘কুসলকম্মজং অনিট্ঠং নাম নত্থী’’তি ৰুত্তং, এৰং কিঞ্চাপি ‘‘অকুসলকম্মজং ইট্ঠং নাম নত্থী’’তি অট্ঠকথাযং ন ৰুত্তং, তেন পন নযদস্সনেন অকুসলকম্মজস্স অভাৰো ৰুত্তো এৰ হোতীতি সো সংৰণ্ণনাৰসেন নিদ্ধারেত্ৰা ৰত্তব্বোতি অধিপ্পাযো. এতেন কুসলকম্মজমেৰ ইট্ঠন্তি পুরিমপদাৰধারণস্স গহেতব্বতং দস্সেতি.

ইদানি ‘‘হত্থিআদীনম্পী’’তিআদিনা তমেৰত্থং ৰিৰরতি. কুসলৰিপাকস্সাতি এত্থাপি কুসলৰিপাকস্সেৰ আরম্মণন্তি অত্থো. মনুস্সানন্তি চ নিদস্সনমত্তং দট্ঠব্বং. ইতরেসম্পি চ অকুসলকম্মজং অকুসলৰিপাকস্সেৰ, কুসলকম্মজঞ্চ কুসলৰিপাকস্সেৰ আরম্মণন্তি দস্সিতোৰাযং নযোতি. কস্মা পন ইট্ঠানিট্ঠমিস্সিতে ৰত্থুম্হি মনাপতাৰ সণ্ঠাতীতি আহ ‘‘ইট্ঠারম্মণেন…পে… সক্কা ৰত্তু’’ন্তি. সুট্ঠু ৰুত্তন্তি ‘‘ইট্ঠানিট্ঠং একন্ততো ৰিপাকেনেৰ পরিচ্ছিজ্জতী’’তি ৰদন্তেহি ইট্ঠানিট্ঠারম্মণৰৰত্থানং সম্মদেৰ ৰুত্তং. তং অনুগন্ত্ৰাতি ৰিপাকৰসেন ইট্ঠানিট্ঠারম্মণৰৰত্থানং অনুগন্ত্ৰা. সব্বত্থাতি সুগতিদুগ্গতীসু, সব্বেসু ৰা আরম্মণেসু.

‘‘অনিট্ঠা’’তি ৰচনেনেৰ তেসং ইট্ঠতা নিৰত্তিতাতি আহ ‘‘সদিসতা চ রূপাদিভাৰোযেৰা’’তি. ইট্ঠানেৰ রূপাদীনি কামগুণাতি সুত্তে ৰুত্তানীতি মিত্তপটিপক্খো অমিত্তো ৰিয ইট্ঠপটিপক্খা অনিট্ঠাতি অধিপ্পেতাতি ৰুত্তং ‘‘অনিট্ঠাতি…পে… ৰোহারো ৰিযা’’তি. সব্বানি ৰাতি এত্থ ‘‘পিযরূপং সাতরূপ’’ন্তি (দী. নি. ২.৪০০; ম. নি. ১.১৩৩; ৰিভ. ২০৩) ৰচনতো কথং অনিট্ঠানং রূপাদীনং কামগুণভাৰাপত্তীতি চে? তেসম্পি ৰিপল্লাসৰসেন তণ্হাৰত্থুভাৰতো পিযরূপভাৰস্স অধিপ্পেতত্তা. যদি এৰং কথং ‘‘চক্খুৰিঞ্ঞেয্যানি রূপানি ইট্ঠানী’’তিআদিসুত্তপদং (ম. নি. ১.১৬৬; ২.১৫৫; ৩.৫৭; সং. নি. ৫.৩০) নীযতীতি আহ ‘‘অতিসযেনা’’তিআদি.

ইন্দ্রিযবদ্ধরূপৰসেন পাল়িযং হীনদুকনিদ্দেসো পৰত্তোতি দস্সেতুং ‘‘দ্ৰীসুপি হীনপণীতপদেসূ’’তিআদিমাহ. অৰযৰযোগে সামিৰচনং, ন কত্তরীতি অধিপ্পাযো. ‘‘তেসং তেসং সত্তান’’ন্তি ইন্দ্রিযবদ্ধরূপে নিদ্দিট্ঠে কস্মা কম্মজৰসেন অত্থো ৰুত্তো, ন চতুসন্ততিৰসেনাতি আহ ‘‘সত্তসন্তান…পে… ৰুত্ত’’ন্তি. পধানত্তা হি কম্মজৰসেন অত্থং ৰত্ৰা সেসেসু ‘‘এৰং উতুসমুট্ঠানাদীসুপী’’তি অট্ঠকথাযং অতিদেসো কতো. ‘‘তেহি তেহীতি এতস্মিং অত্থে’’তি ইমিনা ‘‘তেসং তেস’’ন্তি কত্তরি সামিৰচনং আসঙ্কতি. তথা সতি ৰিসযে ৰা সামিৰচনে লদ্ধগুণং দস্সেতি ‘‘ন কম্মজৰসেনেৰা’’তিআদিনা, কম্মজগ্গহণঞ্চেত্থ উপলক্খণং দট্ঠব্বং.

মরিযাদাভূতন্তি উত্তমমরিযাদাভূতং. তেনেৰাহ ‘‘যস্স যেৰ মনাপা, তস্স তেৰ পরমা’’তি. তেসন্তি কামগুণানং. সভাৰতোতি লক্খণতো.

‘‘একস্মিংযেৰ অস্সাদনকুজ্ঝনতো’’তিআদিনা ‘‘যস্মা তেযেৰ রূপাদযো একো অস্সাদেতী’’তিআদিকং সুত্তন্তৰিৰরণং ইট্ঠানিট্ঠভাৰে হেতুভাৰেন ৰুত্তন্তি দস্সেতি. ইট্ঠানিট্ঠগ্গহণং হোতীতি নিব্বানে ৰিয অনিট্ঠগ্গহণং সঞ্ঞাৰিপল্লাসেন অঞ্ঞেসুপি আরম্মণেসু ইট্ঠানিট্ঠাভিনিৰেসো হোতীতি অধিপ্পাযো.

ৰিভাগো নাম অসঙ্করো, ৰিত্থারো চাতি ‘‘ৰিভত্ত’’ন্তি পদস্স ‘‘ৰৰত্থিতং, পকাসিত’’ন্তি চ অত্থমাহ. অঞ্ঞেসন্তি অতিঅড্ঢদলিদ্দানং. ইদং ইট্ঠং, অনিট্ঠঞ্চ হোতীতি এত্থ -সদ্দেন অনিট্ঠং, ইট্ঠঞ্চ হোতীতি অযম্পি অত্থো ৰুত্তোতি ৰেদিতব্বং. অনিট্ঠং ইট্ঠন্তি ইট্ঠস্স ‘‘অনিট্ঠ’’ন্তি, অনিট্ঠস্স ‘‘ইট্ঠ’’ন্তি গহণে যথাসঙ্খ্যং যোজনা. ইন্দ্রিযৰিকারাপত্তিআদিনাতি এত্থ আদি-সদ্দেন পুব্বাভিসঙ্খারাদিং সঙ্গণ্হাতি. পুরেতরং পৰত্তচিত্তাভিসঙ্খারৰসেনাপি হি ৰিনাৰ সঞ্ঞাৰিপল্লাসং ইট্ঠং ‘‘অনিট্ঠ’’ন্তি, অনিট্ঠঞ্চ ‘‘ইট্ঠ’’ন্তি গয্হতীতি.

তেন ৰিপাকেনাতি তেন কুসলাকুসলৰিপাকেন. আরম্মণস্স ইট্ঠানিট্ঠতন্তি যত্থ তং উপ্পজ্জতি, তস্স বুদ্ধরূপাদিকস্স গূথাদিকস্স চ আরম্মণস্স যথাক্কমং ইট্ঠতং অনিট্ঠতঞ্চ নিদস্সেতি. ৰিজ্জমানেপি সঞ্ঞাৰিপল্লাসে আরম্মণেন ৰিপাকনিযমদস্সনন্তি ইট্ঠারম্মণে কুসলৰিপাকোৰ উপ্পজ্জতি, অনিট্ঠারম্মণে অকুসলৰিপাকোৰাতি এৰং আরম্মণেন ৰিপাকনিযমদস্সনং. আরম্মণনিযমদস্সনত্থন্তি যং কুসলৰিপাকস্স আরম্মণং, তং ইট্ঠং নাম. যং অকুসলৰিপাকস্স আরম্মণং, তং অনিট্ঠং নামাতি দস্সনত্থং. আরম্মণেন নিযামিতো হি ৰিপাকো অত্তনো উপকারকস্স আরম্মণস্স নিযামকো হোতীতি.

দ্ৰারন্তরে দুক্খস্স পচ্চযভূতস্স আরম্মণস্স দ্ৰারন্তরে সুখৰিপাকুপ্পাদনতো, দ্ৰারন্তরে সুখস্স পচ্চযভূতস্স আরম্মণস্স দ্ৰারন্তরে দুক্খৰিপাকুপ্পাদনতো ৰিপাকেন আরম্মণনিযমদস্সনেন ৰিপাকৰসেন ইট্ঠানিট্ঠতা দস্সিতাতি যোজনা.

. দুপ্পরিগ্গহট্ঠেন কারণভূতেন লক্খণস্স ইন্দ্রিযাদিসভাৰস্স দুপ্পটিৰিজ্ঝতা, এৰং সুপরিগ্গহট্ঠেন লক্খণসুপ্পটিৰিজ্ঝতা ৰেদিতব্বা. ‘‘দূরে’’তি অৰুত্তস্সাতি লক্খণতো ‘‘দূরে’’তি অকথিতস্স. ৰুত্তম্পীতি লক্খণতো ‘‘দূরে’’তি ৰুত্তম্পি সুখুমরূপং.

‘‘ভিন্দমানো’’তি সম্ভিন্দমানোতি ৰুত্তং হোতীতি আহ ‘‘মিস্সকং করোন্তো’’তি. যস্মা পন ভেদনং ৰিভাগকরণম্পি হোতি, তস্মা দুতিযৰিকপ্পে ‘‘ভিন্দমানো’’তি পদস্স ‘‘ৰিসুং করোন্তো’’তি অত্থমাহ. ততিযৰিকপ্পে পন ভিন্দমানোতি ৰিনাসেন্তোতি অত্থো. তেনাহ ‘‘সন্তিকভাৰং ভিন্দিত্ৰা দূরভাৰং, দূরভাৰঞ্চ ভিন্দিত্ৰা সন্তিকভাৰং করোন্তো’’তি. ন হি সক্কা সন্তিকস্স তব্ভাৰং অৰিনাসেত্ৰা দূরভাৰং কাতুং, তথা ইতরস্সাপি. সন্তিকভাৰকরণেন ন ভিন্দতি ন ৰিনাসেতি, ন চ ওকাসদূরতো লক্খণতো দূরং ৰিসুং করণেন ভিন্দতি ৰিভাগং করোতি, নাপি ওকাসদূরেন লক্খণতো দূরং ৰোমিস্সককরণেন ভিন্দতি সম্ভিন্দতীতি যোজনা. ‘‘তিধা অত্থো দট্ঠব্বো’’তি সঙ্খেপেন ৰুত্তমত্থং ‘‘ন হী’’তিআদিনা ৰিৰরতি. ৰিসুং করোতি, ৰোমিস্সকং করোতীতি করোতি-সদ্দং আনেত্ৰা সম্বন্ধো. ‘‘এত্থাপী’’তিআদিনা যথা ‘‘ওকাসতো দূরমেৰ ভিন্দতী’’তি এত্থ ওকাসতো দূরস্স ওকাসতো সন্তিকভাৰকরণং অধিপ্পেতন্তি ৰিনাসনং ভেদনং, এৰং ‘‘ন লক্খণতো দূরং ভিন্দতী’’তি এত্থাপি লক্খণতো দূরস্স লক্খণতো সন্তিকভাৰাকরণং অভেদনং অৰিনাসনন্তি ইমমত্থং দস্সেতি. ৰোমিস্সককরণৰিভাগকরণত্থতং সন্ধাযাহ ‘‘ভিন্দমানোতি এত্থ চ অঞ্ঞথা ভেদনং ৰুত্ত’’ন্তি. পচ্ছিমনযে ৰিনাসনত্থমেৰ সন্ধায ‘‘ভেদনং ইধ চ অঞ্ঞথা ৰুত্ত’’ন্তি অৰোচ.

রূপক্খন্ধনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. ৰেদনাক্খন্ধনিদ্দেসৰণ্ণনা

. চক্খাদযো পসাদাতি ওল়ারিকত্তভাৰপরিযাপন্না চক্খুসোতঘানজিৰ্হাপসাদা, মনোমযত্তভাৰপরিযাপন্না চক্খুসোতপ্পসাদা চ. কাযৰোহারং অরহন্তীতি কাযন্তোগধত্তা কাযেকদেসত্তা চ কাযোতি ৰত্তব্বতং অরহন্তি. কাযোতি হি অত্তভাৰোপি ৰুচ্চতি ‘‘সক্কাযদিট্ঠী’’তিআদীসু (সং. নি. ১.২১; ৩.১৫৫), করজকাযোপি ‘‘সো ইমম্হা কাযা অঞ্ঞং কাযং অভিনিম্মিনাতী’’তিআদীসু (পটি. ম. ৩.১৪). তব্বত্থুকাতি চক্খাদিনিস্সিতা কাযিকাতি পরিযাযেন ৰুত্তা, নিপ্পরিযাযেন পন চেতসিকাৰ. যথাহ ‘‘যং তস্মিং সমযে তজ্জাচক্খুৰিঞ্ঞাণধাতুসম্ফস্সজং চেতসিকং নেৰ সাতং নাসাতং চেতোসম্ফস্সজং অদুক্খমসুখং ৰেদযিত’’ন্তিআদি (ধ. স. ১৫২). ‘‘ন হি চক্খাদযো কাযপ্পসাদা হোন্তী’’তি ইমিনা কাযপসাদনিস্সিতা ৰেদনা নিপ্পরিযাযেন কাযিকাতি দস্সেতি. কাযিকচেতসিকাদিভাৰেনাতি আদি-সদ্দেন কুসলাকুসলাব্যাকতাদিভাৰা সঙ্গয্হন্তি. তেনাতি সুখাদিৰেদনেকদেসস্স অদ্ধাসমযৰসেন অতীতাদিভাৰাভাৰেন. কেচি পনেত্থ ‘‘হেট্ঠা দস্সিতনযত্তা পাকটত্তা অদ্ধাৰসেন, একমুহুত্তাদিপুব্বণ্হাদীসু উতুআদিনা রূপস্স ৰিয ৰেদনায ৰিভাগো ন গয্হতীতি সমযৰসেন চ অতীতাদিভেদো ন দস্সিতো’’তি ৰদন্তি. সন্তানৰসেন পৰত্তানম্পি ৰেদনানং চিত্তেন সমূহতো গহেতব্বতং সন্ধাযাহ ‘‘ৰেদনাসমুদাযো’’তি. তেহীতি অদ্ধাসমযৰসেন অতীতাদিভাৰেহি. এত্থাতি এতস্মিং ৰিভঙ্গে. তেতি ‘‘ৰেদনেকদেসা’’তি ৰুত্তা কাযিকচেতসিকাদিভাৰেন ভিন্না সুখাদিৰেদনাৰিসেসা. যদি ৰেদনেকদেসা এত্থ গহিতা, খণপরিচ্ছিন্নাৰ তে গহেতব্বা, ন সন্ততিপরিচ্ছিন্নাতি আহ ‘‘একসন্ততিযং পনা’’তিআদি. তেসূতি সুখাদিভেদেসু. ভেদোতি ৰিসেসো. তস্সাতি সুখাদিৰিসেসস্স. যথা চেত্থ, এৰং ‘‘তংসহিততদুপ্পাদকা’’তি এত্থাপি তং-সদ্দেন সুখাদিৰিসেসো পচ্চামট্ঠোতি ৰেদিতব্বো. সন্ততি পরিচ্ছেদিকা ভৰিতুং অরহতীতি সম্বন্ধো. সন্ততিখণৰসেনেৰ পরিচ্ছেদো ৰুত্তো, ন অদ্ধাসমযৰসেনাতি অধিপ্পাযো.

‘‘পুব্বন্তাপরন্তমজ্ঝগতা’’তি নিট্ঠিতহেতুকিচ্চা অনিট্ঠিতপচ্চযকিচ্চাতি ৰুত্তা, তং পন অতিক্কন্তহেতুপচ্চযকিচ্চন্তি এৰং ৰুত্তস্স নযস্স উপলক্খণন্তি আহ ‘‘পুব্বন্তাপরন্তমজ্ঝগতাতি এতেন হেতুপচ্চযকিচ্চৰসেন ৰুত্তনযং দস্সেতী’’তি. এত্থ কুসলাকুসলকিরিযৰেদনানং রূপস্স ৰিয, ৰিপাকানং ৰিয চ অযং নাম জনকহেতূতি নিপ্পরিযাযেন ন সক্কা ৰত্তুং, পরিযাযেন পন অনন্তরপচ্চযভূতো হেতূতি ৰত্তব্বো.

১১. সন্তাপনকিচ্চন্তি পরিডহনকিচ্চং. জাতিআদিসঙ্করন্তি জাতিসভাৰপুগ্গললোকিযলোকুত্তরতো সঙ্করং সম্ভেদং অকত্ৰা. সমানজাতিযন্তি একজাতিযং. সুখতো তজ্জাতিযা অদুক্খমসুখা পণীতাতি যোজেতব্বাতি সম্বন্ধো. সমানভেদেতি ভূমন্তরাদিসমানৰিভাগে. উপব্রূহিতানং ধাতূনন্তি উল়াররূপসমুট্ঠাপনেন পণীতানং রূপধম্মানং. ৰিবাধিতানন্তি নিপ্পীল়িতানং মিলাপিতানং. উভযন্তি সুখাদিদ্ৰযং. এত্থ চ খোভনা, আলুল়না চ কাযিকসুখস্স ৰসেন ৰেদিতব্বা. অভিসন্দনা ঝানসুখস্স. মদযনা কামসুখস্স. তথা ছাদনা. আসিঞ্চনা সব্বস্স. ছাদনা আসিঞ্চনা ৰা সব্বস্স ৰসেন ৰেদিতব্বা.

সভাৰাদিভেদেন চাতি সভাৰপুগ্গললোকিযাদিভেদেন চ. একন্তপণীতে লোকুত্তরে হীনপণীতানং পটিপদানং ৰসেন হীনপণীততা. একন্তহীনে অকুসলে ছন্দাদিৰসেন হীনপণীততা, ওল়ারিকসুখুমতা চ. তথা হি ৰুত্তং অট্ঠকথাযং ‘‘যা ওল়ারিকা, সা হীনা. যা সুখুমা, সা পণীতা’’তি (ৰিভ. অট্ঠ. ১১). অকুসলাদীসু দোসসহগতাদিঅন্তরভেদৰসেন উপাদাযুপাদায ওল়ারিকসুখুমতা তংতংৰাপনৰসেন ৰুচ্চতি, ন কুসলাকুসলাদিৰসেনাতি আহ ‘‘তংতংৰাপনৰসেন কথনেপি পরিৰত্তনং নত্থী’’তি. দোসুস্সন্নতাযাতি কিলেসাধিকতায. তথাতি দোসুস্সন্নতায. কথং পন কুসলেসু দোসুস্সন্নতা? উপনিস্সযৰসেন, কিলেসাধিকেহি সন্তানে পৰত্তমানা কুসলা ধম্মা কিলেসেহি সম্বাধপ্পত্তিযা তিণাদীহি সম্বাধপ্পত্তানি ৰিয সস্সানি ৰিপুলফলউল়ারফলা ন হোন্তীতি. তথাতি মন্দদোসতায. কুসলানং মন্দদোসতাপি ৰুত্তনযানুসারেন ৰেদিতব্বা. ওল়ারিকসুখুমনিকন্তীতি এত্থ অন্তোগধৰিসেসং নিকন্তিযা ওল়ারিকসুখুমতাসামঞ্ঞং ৰুত্তং. যথা হেত্থ ওল়ারিকসামঞ্ঞেন ওল়ারিকোল়ারিকতরোল়ারিকতমা নিকন্তিযো গয্হন্তি, তথা সুখুমসুখুমতরসুখুমতমা সুখুমতাসামঞ্ঞেন গয্হন্তীতি. সুখুমতমনিকন্তিৰত্থুন্তি চেত্থ যাৰ ভৰগ্গং ৰিপস্সনাঞাণঞ্চ ৰেদিতব্বং.

১৩. যদি সিযাতি যদি অসম্পযোগো ৰিসংসট্ঠো সিযা.

সন্তিকতো অকুসলতোতি অকুসলভাৰেন সন্তিকতো লোভসহগতাদিঅকুসলৰেদযিততো. অকুসলাতি দোসসহগতাদিঅকুসলৰেদনা দূরেতি যথা উদ্ধরীযতি. ততো দূরতো কুসলতোতি ততো অকুসলতো দূরতো কামাৰচরাদিকুসলৰেদযিততো কুসলা কামাৰচরাদিকুসলৰেদনা. ‘‘ন সক্কা’’তি ৰুত্তং উদ্ধরিতুং অসক্কুণেয্যতং ‘‘তথা হি সতী’’তিআদিনা ৰিৰরতি. তস্মাতি যস্মা দূরতো সন্তিকুদ্ধরণং ৰুত্তনযেন সন্তিকতো সন্তিকুদ্ধরণমেৰ হোতি, তথা সতি অত্থৰিসেসো ন হোতি, উপাদাযুপাদায দূরসন্তিকতা ইধ ৰুচ্চতি. তস্মা সন্তিকতো সন্তিকুদ্ধরণঞ্চ ন সক্কা কাতুং অত্থৰিসেসাভাৰতো, অনধিপ্পেতত্তা চাতি অধিপ্পাযো.

ননু চ অতিসযৰচনিচ্ছাৰসেন অত্থেৰ অত্থৰিসেসোতি চোদনং মনসি কত্ৰা আহ ‘‘দূরদূরতরতায ৰিয সন্তিকসন্তিকতরতায চ অনধিপ্পেতত্তা’’তি. যাতি অকুসলৰেদনা. ততোতি কুসলৰেদযিততো. ইধ ৰুত্তস্স দূরস্সাতি ইমস্মিং ৰেদনাক্খন্ধৰিভঙ্গে ‘‘অকুসলা ৰেদনা কুসলাব্যাকতাহি ৰেদনাহি দূরে’’তিআদিনা (ৰিভ. ১৩) ৰুত্তস্স দূরস্স. দূরতো অচ্চন্তৰিসভাগত্তাতি যতো যং ‘‘দূরে’’তি ৰুত্তং, ততো অচ্চন্তৰিসদিসত্তা তস্স ৰসেন দূরে সন্তিকং নত্থীতি ন সক্কা দূরতো সন্তিকং উদ্ধরিতুং. অযঞ্হেত্থ অধিপ্পাযো – হেট্ঠা যা ৰেদনা যায ৰেদনায দূরেতি ৰুত্তা, সা এৰ তস্সা কেনচিপি পরিযাযেন সন্তিকেতি ন উদ্ধরিতব্বাতি. সন্তিকেতি ৰুত্তৰেদনংযেৰ সন্ধায ৰদতি. ভিন্নেতি লোভসহগতাদিৰসেন ৰিভত্তে. তত্থেৰাতি ‘‘সন্তিকে’’তি ৰুত্তঅত্থে এৰ. ইদং ৰুত্তং হোতি – ‘‘অকুসলা ৰেদনা অকুসলায ৰেদনায সন্তিকে’’তি এৰং ৰুত্তঅকুসলায ৰেদনাযমেৰ লোভসহগতাদিৰসেন ৰিভত্তায দূরভাৰোপি লব্ভতি. এৰং সেসেসুপীতি.

যদি সন্তিকতো দূরং লব্ভতি, যদগ্গেন দূরং লব্ভতি, তদগ্গেন দূরতো সন্তিকং উদ্ধরিযেয্যাতি চোদনং মনসি কত্ৰা আহ ‘‘উপাদাযুপাদায দূরতো চ সন্তিকং ন সক্কা উদ্ধরিতু’’ন্তিআদি. তস্সত্থো – যং সন্তিকতো দূরং লব্ভতি, যদিপি তং ৰিসভাগট্ঠেন লব্ভতি, তথাপি যং তত্থ সন্তিকং লব্ভতি, তং সভাগট্ঠেনেৰ লব্ভতীতি সন্তিকতোৰ সন্তিকং উদ্ধটং সিযাতি. তস্মাতি যস্মা ৰিসভাগট্ঠেন দূরতা, সভাগট্ঠেন চ সন্তিকতা ইচ্ছিতা, তস্মা. লোভসহগতায দোসসহগতা ৰিসভাগতায দূরে সমানা কথং সন্তিকে ভৰেয্যাতি অধিপ্পাযো. ননু তাসং অকুসলসভাগতা লব্ভতেৰাতি তত্থ উত্তরমাহ ‘‘ৰিসভাগতা’’তিআদি. তত্থ ভেদং অগ্গহেত্ৰা ন পৰত্ততীতি ভেদং ৰিসেসং অসদিসতং গহেত্ৰা এৰ পৰত্ততি ৰিসভাগতা. দূরতাযাতি ইধাধিপ্পেতায দূরতায সভাগস্স অব্যাপকত্তা দূরতো সন্তিকুদ্ধরণং ন সক্কা কাতুং. সতি হি সভাগব্যাপকত্তে সিযা সন্তিকতাতি দূরতো সন্তিকুদ্ধরণং সক্কা কাতুন্তি অধিপ্পাযো. ‘‘ন হী’’তিআদিনা তমেৰত্থং পাকটং করোতি. সভাগতাতি সামঞ্ঞং. ভেদন্তি ৰিসেসং. অন্তোগধং কত্ৰাৰাতি অভিব্যাপেত্ৰাৰ. ৰিসভাগব্যাপকত্তা সন্তিকতাযাতি ইধাধিপ্পেতৰিসভাগং ব্যাপেত্ৰা পৰত্তনতো হেট্ঠা ৰুত্তসন্তিকতায সন্তিকতো দূরুদ্ধরণং সক্কা কাতুং. তমেৰত্থং ‘‘অকুসলতা হী’’তিআদিনা পাকটং করোতি.

ৰেদনাক্খন্ধনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৩. সঞ্ঞাক্খন্ধনিদ্দেসৰণ্ণনা

১৭. তস্সাপীতি সঞ্ঞাযপি. তব্বত্থুকত্তাতি চক্খুৰত্থুকত্তা. পটিঘৰিঞ্ঞেয্যোতি যথাৰুত্তপটিঘতো ৰিজানিতব্বো পটিঘৰসেন গহেতব্বো. উত্তরপদলোপং কত্ৰাতি পুরিমপদে উত্তরপদলোপং কত্ৰা.

ৰিঞ্ঞেয্যভাৰে, ন উপ্পত্তিযন্তি অধিপ্পাযো. ৰচনন্তি সদ্দো, নামন্তি অত্থো. ৰচনাধীনাতি গহেতব্বতং পতি সদ্দাধীনা, নামাযত্তগহণাতি অত্থো. যদেত্থ ৰত্তব্বং, তং নামরূপদুকে (ধ. স. মূলটী. ১০১-১০৮) ৰুত্তমেৰ. অধিৰচনং পঞ্ঞত্তিপকাসকং ঞাপকং এতেসং অত্থীতি অধিৰচনা যথা অরিসসোতি. ততোজোতি অধিৰচনসঙ্খাততো অরূপক্খন্ধতো জাতো. অরূপক্খন্ধপরিযাপন্নত্তা ফস্সেপি যথাৰুত্তো অত্থো সম্ভৰতীতি দস্সেতুং ‘‘সম্ফস্সোযেৰ ৰা’’তিআদিমাহ. ন কেৰলং মনোদ্ৰারিকফস্সে এৰ, অথ খো পঞ্চদ্ৰারিকফস্সেপি ‘‘ৰিঞ্ঞেয্যভাৰে ৰচনং অধিকিচ্চ পৰত্তা অধিৰচনা’’তিআদিৰুত্তপ্পকারো অত্থো সম্ভৰতি. ইতীতি তস্মা. তেন পরিযাযেনাতি মনোসম্ফস্সজপরিযাযেন. ততোজাপীতি পঞ্চদ্ৰারিকফস্সজাতাপি. অঞ্ঞপ্পকারাসম্ভৰতোতি পটিঘসম্ফস্সজপরিযাযস্স অসম্ভৰতো. আৰেণিকং পটিঘসম্ফস্সজতা. পকারন্তরং অধিৰচনসম্ফস্সজতা.

যদি এৰন্তি যদি পঞ্চদ্ৰারিকফস্সেহি উপ্পন্নসঞ্ঞা পরিযাযতো নিপ্পরিযাযতো চ ‘‘অধিৰচনসম্ফস্সজা’’তি ৰুচ্চন্তি, এৰং চত্তারোপি অরূপিনো খন্ধা এৰং ৰত্তুং যুত্তা. এৰং সন্তে সঞ্ঞাৰ কস্মা ‘‘অধিৰচনসম্ফস্সজা’’তি ৰুত্তাতি আহ ‘‘তিণ্ণং খন্ধান’’ন্তিআদি. তত্থ তিণ্ণং খন্ধানন্তি ৰেদনাসঙ্খারৰিঞ্ঞাণক্খন্ধানং. অত্থৰসেনাতি ‘‘ৰচনং অধিকিচ্চ পৰত্তা অধিৰচনা’’তিআদিনা ৰুত্তঅত্থৰসেন অন্ৰত্থতাৰসেন. অত্তনো পত্তম্পি নামন্তি ‘‘অধিৰচনসম্ফস্সজা’’তি এৰং অত্তনো অনুপ্পত্তম্পি নামং. ধম্মাভিলাপোতি সভাৰনিরুত্তি. পুব্বে চতুন্নং অরূপক্খন্ধানং সাধারণোপি অধিৰচনসম্ফস্সজৰোহারো রুল়্হিৰসেন সঞ্ঞায এৰ পৰত্তোতি ৰত্ৰা ইদানি সো তদঞ্ঞারূপক্খন্ধসাধারণো সঞ্ঞায নিৰেসিতোতি দস্সেতুং ‘‘অথ ৰা’’তিআদিমাহ. রজ্জিত্ৰা ওলোকনাদীসূতি এত্থ আদি-সদ্দেন কুজ্ঝিত্ৰা ওলোকনাদি ৰিয রজ্জিত্ৰা সৰনাদিপি সঙ্গয্হতীতি ৰেদিতব্বং, তথাসোতাৰধানাদিনোপি রত্ততাদিৰিজানননিমিত্ততাসম্ভৰতো. চক্খুসম্ফস্সজাসঞ্ঞায পন পাকটভাৰং নিদস্সনৰসেন দস্সেতুং ‘‘ওলোকনং চক্খুৰিঞ্ঞাণৰিসযসমাগমে’’তিআদিমাহ.

ওলোকনস্স অপাকটভাৰে রত্ততাদিৰিজাননং ন হোতি, পাকটভাৰে চ হোতীতি আহ ‘‘পসাদৰত্থুকা এৰা’’তি. ‘‘অঞ্ঞং চিন্তেন্ত’’ন্তি যং পুব্বে তেন কথিতং, কাযেন ৰা পকাসিতং, ততো অঞ্ঞং কিঞ্চি অত্থং চিন্তেন্তং. তেনেৰাহ ‘‘ঞাত’’ন্তি.

সঞ্ঞাক্খন্ধনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৪. সঙ্খারক্খন্ধনিদ্দেসৰণ্ণনা

২০. ‘‘হেট্ঠিমকোটিযাতি এত্থা’’তি ইদং পঠমং ‘‘হেট্ঠিমকোটিযা’’তি ৰচনং সন্ধায ৰুত্তং. তস্স হি ভুম্মৰসেন অত্থো গহেতব্বো. তেনাহ ‘‘তত্থ হি পধানং দস্সিত’’ন্তি. হেট্ঠিমকোটিযাৰ পধানং দস্সিতন্তি ইমমত্থং গহেত্ৰা ‘‘যদি এৰ’’ন্তিআদিনা চোদেতি. ইতরো ‘‘হেট্ঠিমকোটিযা পধানমেৰ দস্সিত’’ন্তি এৰমেত্থ নিযমো গহেতব্বোতি দস্সেন্তো ‘‘উপরিমকোটিগতভাৰেনা’’তিআদিনা তং পরিহরতি. পধানস্সেৰ দস্সনং. পধানে হি দস্সিতে অপ্পধানম্পি অত্থতো দস্সিতমেৰ হোতীতি. তেনাহ অট্ঠকথাযং ‘‘তংসম্পযুত্তসঙ্খারা পন তায গহিতায গহিতাৰ হোন্তী’’তি. যং হেট্ঠিমকোটিযং লব্ভতি, তং উপরিমকোটিযম্পি লব্ভতি এৰাতি আহ ‘‘হেট্ঠিমকোটি হি সব্বব্যাপিকা’’তি. দুতিযে করণনিদ্দেসতং দস্সেতুং ‘‘আগতাতি সম্বন্ধো’’তি আহ. আগমনকিরিযা হি হেট্ঠিমকোটিযা করণভাৰেন তত্থ ৰুত্তাতি. যথা চ আগমনকিরিযায, এৰং ৰচনকিরিযাযপি হেট্ঠিমকোটিযা করণভাৰো সম্ভৰতীতি দস্সেতুং ‘‘পুরিমেপি ৰা’’তিআদিমাহ. ‘‘একূনপঞ্ঞাসপ্পভেদে’’তি ইদং লোকিযচিত্তুপ্পাদে পাল়িআগতানং সঙ্খারক্খন্ধধম্মানং উপরিমকোটিং সন্ধায ৰুত্তং. যেৰাপনকধম্মেহি সদ্ধিং উপরিমকোটিযা গয্হমানায ‘‘তেপঞ্ঞাসা’’তি ৰত্তব্বং সিযা, লোকুত্তরচিত্তুপ্পাদৰসেন পন ‘‘সত্তপঞ্ঞাসা’’তি.

সঙ্খারক্খন্ধনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

পকিণ্ণককথাৰণ্ণনা

সমুগ্গম-পদস্স তত্ৰতো পরিযাযতো চ অত্থং দস্সেতি ‘‘সঞ্জাতিযং আদিউপ্পত্তিয’’ন্তি. ভেদতো পন সমাযোগে উগ্গমনন্তি. তত্থ কেন সমাযোগে, কুতো, কথঞ্চ উগ্গমনন্তি ৰিচারণাযং আহ ‘‘তংতংপচ্চযসমাযোগে’’তিআদি. তত্থেৰাতি পঞ্চৰোকারভৰে এৰ. তত্থ হি পঞ্চক্খন্ধা পরিপুণ্ণা সমুগ্গচ্ছন্তি. যথাধিগতানং অধিগতপ্পকারানং, পটিসন্ধিকানন্তি অত্থো. ওপপাতিকসমুগ্গমেনেৰ চেত্থ সংসেদজসমুগ্গমোপি গহিতোতি দট্ঠব্বো পঞ্চক্খন্ধপরিযাপন্নানং তদা উপ্পজ্জনারহানং উপ্পজ্জনতো. তত্থ সংসেদজা উপ্পজ্জিত্ৰা ৰড্ঢন্তি, ইতরে ন ৰড্ঢন্তীতি ইদমেতেসং নানাকরণং. সুখুমজাতিযলোমা এৰ কির কেচি এল়কা হিমৰন্তে ৰিজ্জন্তি, তেসং লোমং সন্ধায ‘‘জাতিমন্তএল়কলোম’’ন্তি ৰুত্তং অতিসুখুমত্তা তেসং লোমানং. কেচি পন ‘‘অজপাকতিকেল়কাদীহি সঙ্কররহিতানং তেসং এল়কৰিসেসানং নিব্বত্তেল়কস্স লোমং জাতিউণ্ণা, তম্পি তঙ্খণনিব্বত্তস্সা’’তি ৰদন্তি. গব্ভং ফালেত্ৰা গহিতস্সাতি অপরে. এৰংসণ্ঠানন্তি জাতিউণ্ণংসুনো পগ্ঘরিত্ৰা অগ্গে ঠিততেলবিন্দুসণ্ঠানং. ৰণ্ণপ্পটিভাগোতি রূপপটিচ্ছন্নো সণ্ঠানপটিচ্ছন্নো চ.

সন্ততিমূলানীতি তস্মিং ভৰে রূপসন্ততিযা মূলভূতানি. অনেকিন্দ্রিযসমাহারভাৰতোতি যথারহং চক্খাদিঅনেকিন্দ্রিযসঙ্ঘাতভাৰতো. পধানঙ্গন্তি উত্তমঙ্গং সিরো.

ন তস্স তস্স খন্ধস্স পরিপুণ্ণতং, তংতংখন্ধেকদেসস্সেৰ ৰুত্তত্তাতি অধিপ্পাযো. কামাৰচরানন্তি কামাৰচরসত্তানং. পরিহীনাযতনস্সাতি পরিহীনস্স চক্খাদিআযতনস্স ৰসেন. তত্থ দুগ্গতিযং অন্ধস্স চক্খুদসকৰসেন, বধিরস্স সোতদসকৰসেন, অন্ধবধিরস্স উভযৰসেন সন্ততিসীসহানি ৰেদিতব্বা. নপুংসকস্স পন ভাৰহানি ৰুত্তা এৰ. তথা অন্ধবধিরাঘানকস্স চক্খুসোতঘানৰসেন. তং পন ধম্মহদযৰিভঙ্গপাল়িযা ৰিরুজ্ঝতি. তং পরতো আৰি ভৰিস্সতি. রূপাৰচরানং পন চক্খুসোতৰত্থুজীৰিতৰসেন চত্তারি সন্ততিসীসানীতি ইতরেসং ৰসেন সন্ততিসীসহানি ৰেদিতব্বা.

তেসন্তি পঞ্চন্নং খন্ধানং. ৰত্থুভাৰেনাতি ৰিচারণায অধিট্ঠানভাৰেন. পটিসন্ধিযং উপ্পন্না পৰত্তা পঞ্চক্খন্ধাতি পটিসন্ধিক্খণে পৰত্তিক্খণে চ পঞ্চক্খন্ধে দস্সেতি. ভুম্মনিদ্দেসোতি ‘‘পঞ্চসু খন্ধেসূ’’তি অযং ভুম্মনিদ্দেসো. অঞ্ঞথাতি নিদ্ধারণে অনধিপ্পেতে. ‘‘ভাৰেনভাৰলক্খণত্থে’’তি ইদং ৰিসযাদিঅত্থানং ইধাসম্ভৰতো ৰুত্তং. উভযন্তি রূপারূপং. রূপারূপসন্ততিন্তি রূপসমুট্ঠাপকং রূপসন্ততিং অরূপসন্ততিঞ্চ. ‘‘ৰত্থু উপ্পাদক্খণে দুব্বলং হোতী’’তি ইদং ন পটিসন্ধিক্খণং এৰ, নাপি ৰত্থুরূপং এৰ সন্ধায ৰুত্তন্তি দস্সেন্তো আহ ‘‘সব্বরূপানং উপ্পাদক্খণে দুব্বলতং সন্ধায ৰুত্ত’’ন্তি. ‘‘তদা হী’’তিআদি যথাৰুত্তস্স অত্থস্স কারণৰচনং. তত্থ ন্তি রূপং. ‘‘কম্মক্খিত্তত্তা’’তি ইদং ন কম্মজতামত্তং সন্ধায ৰুত্তং, অথ খো কম্মজস্স পঠমুপ্পত্তিযং অপতিট্ঠিততং সন্ধাযাতি দস্সেন্তো ‘‘সতিপী’’তিআদিমাহ. ততো পরন্তি ততো পটিসন্ধিতো পরং. সদিসসন্তানে যথা পতিট্ঠিতং, ন তথা ৰিসদিসসন্তানেতি আহ ‘‘সমানসন্ততিয’’ন্তি.

অঙ্গভাৰন্তি কারণভাৰং. তেনেৰাহ ‘‘সহাযভাৰ’’ন্তি. তেসং ধম্মানন্তি যেহি সদ্ধিং উপ্পন্নং, তেসং পটিসন্ধিযং চিত্তচেতসিকধম্মানং. তদাতি ঠিতিক্খণে ভঙ্গক্খণে চ রূপুপ্পাদনমেৰ নত্থি. অনন্তরাদিপচ্চযলাভেন উপ্পাদক্খণে এৰ চিত্তস্স বলৰভাৰো, ন ইতরত্র. তেনাহ ‘‘যদা চ রূপুপ্পাদনং, তদা উপ্পাদক্খণে’’তি.

যেহাকারেহীতি আহারিন্দ্রিযপচ্চযাদিআকারেহি. যথাসম্ভৰং পচ্চযা হোন্তীতি ফস্সাদযো আহারাদিৰসেন যথারহং পচ্চযা হোন্তি. ৰুত্তঞ্হেতং পট্ঠানে ‘‘পটিসন্ধিক্খণে ৰিপাকাব্যাকতা আহারা সম্পযুত্তকানং খন্ধানং, কটত্তা চ রূপানং আহারপচ্চযেন পচ্চযো’’তিআদি (পট্ঠা. ১.১.৪২৯).

চুতিচিত্তেন সদ্ধিং উপ্পজ্জমানং, চুতিচিত্তেন ৰা কারণভূতেন উপ্পজ্জমানং. ততো পুরিমতরেহি উপ্পজ্জমানং ৰিযাতি যথা চুতিচিত্ততো আসন্নেহি পুরিমতরেহি উপ্পজ্জমানং রূপং ভৰন্তরে ন উপ্পজ্জতি, এৰং চুতিচিত্তেন উপ্পজ্জমানম্পি অনুপচ্ছিন্নেপি ৰট্টমূলেতি অকারণং ৰট্টমূলাৰূপসমো চুতিচিত্তস্স রূপুপ্পাদনেতি দস্সেতি.

অরূপস্সাতি আরুপ্পস্স.

উতুনাতি পটিসন্ধিচিত্তস্স ঠিতিক্খণে উপ্পন্নেন উতুনা. সমুট্ঠিতে রূপেতি পটিসন্ধিচিত্তস্স ভঙ্গক্খণে রূপে সমুট্ঠিতে পটিসন্ধিঅনন্তরং পঠমভৰঙ্গচিত্তং রূপং সমুট্ঠাপেতি. উপ্পাদনিরোধক্খণাতি যথাৰুত্তেসু সোল়সসু চিত্তেসু আদিচিত্তস্স উপ্পাদক্খণো, সোল়সমচিত্তস্স নিরোধক্খণো চাতি ৰদন্তি, রূপস্সেৰ পন উপ্পাদনিরোধক্খণা ৰেদিতব্বা.

ধরমানক্খণে এৰাতি তস্স উতুনো ৰিজ্জমানক্খণে এৰ যদি গহিতা, ‘‘সোল়সচিত্তক্খণাযুকং রূপ’’ন্তি ৰুত্তং হোতি সোল়সহেৰ চিত্তেহি তস্স ধরমানতায পরিচ্ছিন্নত্তা. উপ্পাদক্খণং অগ্গহেত্ৰাতি উতুনো ধরমানক্খণে উপ্পাদক্খণং অগ্গহেত্ৰা নিরোধক্খণো অথ গহিতো, ‘‘সত্তরসচিত্তক্খণাযুকং রূপ’’ন্তি ৰুত্তং হোতি উপ্পাদক্খণসহিতেন চ একস্স চিত্তক্খণস্স গহিতত্তা. ‘‘অধিকসোল়সচিত্তক্খণাযুক’’ন্তি ৰুত্তং হোতি নিরোধক্খণস্স বহিকতত্তা.

এৰং উপ্পাদনিরোধক্খণেসু গহিতেসু অগ্গহিতেসু চ সোল়সসত্তরসচিত্তক্খণাযুকতা, ততো অধিকচিত্তক্খণাযুকতা চ সিযাতি দস্সেত্ৰা ইদানি তত্থ ঠিতপক্খং দস্সেন্তো ‘‘যস্মা পনা’’তিআদিমাহ. তত্থ তস্স ধরমানক্খণে উপ্পন্নেসূতি তস্স উতুনো ধরমানক্খণে উপ্পন্নেসু সোল়সসু চিত্তেসু পটিসন্ধিপি যস্মা গহিতা, তস্মা উতুনো উপ্পাদক্খণো ধরমানক্খণে গহিতোতি নিরোধক্খণে অগ্গহিতে ‘‘রূপে ধরন্তেযেৰ সোল়স চিত্তানি উপ্পজ্জিত্ৰা নিরুজ্ঝন্তি, তং পন সত্তরসমেন চিত্তেন সদ্ধিং নিরুজ্ঝতী’’তি (ৰিভ. অট্ঠ. ২৬ পকিণ্ণককথা) এৰং অট্ঠকথাযং ৰক্খমানা অধিকসোল়সচিত্তক্খণাযুকতা অধিপ্পেতা. গহিতে ৰা নিরোধক্খণে সোল়সচিত্তক্খণাযুকতা অধিপ্পেতাতি সম্বন্ধো. এত্থ চ ‘‘অধিকসোল়সচিত্তক্খণাযুকতা’’তি ইদং পটিসন্ধিচিত্তস্স উপ্পাদক্খণো গহিতোতি কত্ৰা ৰুত্তং. যস্মা পন পটিচ্চসমুপ্পাদৰিভঙ্গৰণ্ণনাযং ‘‘দ্ৰে ভৰঙ্গানি, আৰজ্জনং, দস্সনং, সম্পটিচ্ছনং, সন্তীরণং, ৰোট্ঠব্বনং, পঞ্চ জৰনানি, দ্ৰে তদারম্মণানি, একং চুতিচিত্তন্তি পঞ্চদস চিত্তক্খণা অতীতা হোন্তি, অথাৰসেসএকচিত্তক্খণাযুকে’’তি (ৰিভ. অট্ঠ. ২২৭), তথা তদারম্মণপরিযোসানানি, ‘‘একং চুতিচিত্তং, তদৰসানে তস্মিঞ্ঞেৰ একচিত্তক্খণট্ঠিতিকে আরম্মণে পটিসন্ধিচিত্তং উপ্পজ্জতী’’তি (ৰিভ. অট্ঠ. ২২৭) চ ৰক্খতি. তস্মা রূপস্স সোল়সচিত্তক্খণাযুকতাযপি অত্থসিদ্ধি হোতিযেৰ. তেনাহ ‘‘সোল়সচিত্তক্খণাযুকতা অধিপ্পেতা’’তি. তথাপি উপ্পজ্জিত্ৰা ভৰঙ্গচলনস্স পচ্চযো হোতি, ন উপ্পজ্জমানমেৰাতি সত্তরসচিত্তক্খণাযুকতা ৰেদিতব্বা.

ওজায সভাৰসুখুমতা উপাদারূপভাৰতো. এত্থ চ মাতরা অজ্ঝোহটা ওজা বাহিরব্ভঞ্জনং ৰিয গব্ভমল্লিনা তস্মিং সন্তানে ওজট্ঠমকরূপুপ্পত্তিযা পচ্চযো হোতি. আহারসমুট্ঠানরূপপৰেণিযা ওজায ৰিয সেসতিসন্ততিওজায রূপুপ্পাদনন্তি উদরিযে ওজা রূপং ন সমুট্ঠাপেতি উতুসমুট্ঠানভাৰতো, উপাদিন্নকট্ঠানে এৰ পন সমুট্ঠাপেতি, রসহরণীহি গন্ত্ৰা কাযানুসটন্তি ৰেদিতব্বং.

চিত্তঞ্চেৰাতি এত্থ চ-সদ্দেন পটিযোগীনং কম্মমেৰ সমুচ্চিনোতি, ন চিত্তেন সম্পযুত্তধম্মেতি কত্ৰা আহ ‘‘চিত্তস্স পুব্বঙ্গমতায ৰুত্ত’’ন্তি. ‘‘চিত্তুপ্পাদং গণ্হাতি ‘চিত্তং উপ্পন্নং হোতী’তিআদীসু (ধ. স. ১) ৰিয, ন কম্মচেতনং ৰিয একধম্মমেৰা’’তি ৰুত্তে ‘‘যথা চিত্তসমুট্ঠানরূপস্স হেতুআদযো চিত্তসম্পযুত্তধম্মাপি সমুট্ঠাপকাৰ, এৰং কম্মসমুট্ঠানরূপস্স কম্মসম্পযুত্তাপী’’তি চোদনং সমুট্ঠাপেত্ৰা তস্স পরিহারং ৰত্তুং ‘‘কম্মসমুট্ঠানঞ্চা’’তিআদিমাহ.

রূপস্সাতি রূপক্খণস্স, রূপস্স ৰা অদ্ধুনো. নযদস্সনমত্তং দট্ঠব্বং পটিসন্ধিক্খণে এৰ রূপারূপধম্মানং একক্খণে পাতুভাৰোতি ইমস্স অত্থস্স অনধিপ্পেতত্তা. তেনেৰাহ ‘‘ততো পরম্পি রূপারূপানং সহুপ্পত্তিসব্ভাৰতো’’তি. যথা চ ‘‘পটিসন্ধিক্খণে এৰা’’তি নিযমো ন গহেতব্বো, এৰং ‘‘একক্খণে এৰ পাতুভাৰো’’তিপি নিযমো ন গহেতব্বোতি দস্সেন্তো ‘‘ন পনেত’’ন্তিআদিমাহ. তংদীপনত্থমেৰাতি অসমানকালতাদীপনত্থমেৰ, ন সহুপ্পাদদীপনত্থং. অদ্ধানপরিচ্ছেদকথা হি অযন্তি.

যদি এৰন্তি যথা ফলপত্তানি, এৰং রূপারূপধম্মা যদি দন্ধলহুপরিৰত্তিনো. অসমানদ্ধত্তাতি অতুল্যকালত্তা. নিচ্ছিদ্দেসূতি নিব্বিৰরেসু. তেন নিরন্তরপ্পৰত্তিং এৰ ৰিভাৰেতি. অযন্তি অদ্ধানপরিচ্ছেদকথা. চিত্তজরূপাদীনং ন তথা নিরন্তরভাৰেন পৰত্তি, যথা কম্মজরূপানন্তি আহ ‘‘কম্মজরূপপ্পৰত্তিং সন্ধাযা’’তি. কম্মজরূপানং ৰা ইতরেসং মূলভাৰতো পধানন্তি ‘‘কম্মজরূপপ্পৰত্তিং সন্ধাযা’’তি ৰুত্তং. অচিত্তুপ্পাদকত্তা অব্যাবজ্ঝতায নিরোধসমাপত্তিযা নিব্বানপটিভাগতা ৰেদিতব্বা. পদে পদং অক্কমিত্ৰাতি লকুণ্ডকপাদতায অত্তনো অক্কন্তপদসমীপে পদং নিক্খিপিত্ৰা. যো হি সীঘপদৰিক্কমো লকুণ্ডকপাদো, সো ইধাধিপ্পেতোতি আহ ‘‘লহুং লহুং অক্কমিত্ৰাতি অত্থো’’তি. সহেৰ নিরুজ্ঝন্তীতি রূপং কম্মজমিধাধিপ্পেতন্তি কত্ৰা ৰুত্তং. উতুজং পন চুতিতো উদ্ধম্পি পৰত্ততি এৰ. পুব্বে ৰুত্তন্তি ‘‘রূপস্স সত্তরসচিত্তক্খণা, অরূপস্স ততো একভাগো’’তি (ৰিভ. মূলটী. ২০ পকিণ্ণককথাৰণ্ণনা) এৰং ৰুত্তং অদ্ধানপ্পকারং.

একুপ্পাদতোতি সমানুপ্পাদতো. সমানত্থো হি অযং এক-সদ্দো. একো দট্ঠব্বাকারোতি একো ঞাতপরিঞ্ঞায পস্সিতব্বাকারো. এৰঞ্হি সোল়সাকারা সিযুং, ইতরথা ৰীসতি, ততো অধিকা ৰা এতে আকারা ভৰেয্যুং. তস্সাতি পচ্ছিমকম্মজস্স. হেট্ঠা সোল়সকেতি পরিযোসানসোল়সকস্স অনন্তরাতীতসোল়সকে. পচ্ছিমস্সাতি তত্থ পচ্ছিমচিত্তস্স. নানানিরোধভাৰং ৰিয একুপ্পাদভাৰম্পি পচ্ছিমকম্মজস্স ঠপনে কারণং অনিচ্ছন্তো ‘‘যদি পনা’’তি সাসঙ্কং ৰদতি. ‘‘সব্বম্পী’’তিআদিনা তত্থ অতিপ্পসঙ্গং দস্সেতি. ৰজ্জেতব্বং নানুপ্পাদং একনিরোধং. গহেতব্বং একুপ্পাদনানানিরোধং. উভযম্পি তদা নত্থি অনুপ্পজ্জনতো. তেনেৰাহ ‘‘কম্মজরূপস্স অনুপ্পত্তিতো’’তি. ততো পুব্বেতি পচ্ছিমকম্মজরূপুপ্পজ্জনতো ওরং. অঞ্ঞস্সাতি যস্স চিত্তস্স উপ্পাদক্খণে উপ্পন্নং, ততো অঞ্ঞস্স চিত্তস্স. ঠিতিক্খণে উপ্পন্নস্স একুপ্পাদতা, ভঙ্গক্খণে উপ্পন্নস্স নানানিরোধতা চ নত্থীতি আহ ‘‘ঠিতিভঙ্গক্খণেসু উপ্পন্নরূপানি ৰজ্জেত্ৰা’’তি. তেনাতি রূপেন. ‘‘সঙ্খলিকস্স ৰিয সম্বন্ধো’’তি এতেন অৰিচ্ছিন্নসম্বন্ধো ইধ ‘‘পৰেণী’’তি অধিপ্পেতোতি দস্সেতি. অঞ্ঞথাতি ৰিচ্ছিজ্জমানম্পি গহেত্ৰা ‘‘পৰেণী’’তি ৰুচ্চমানে. ন হি রূপধম্মানং অরূপধম্মানং ৰিয অনন্তরপচ্চযভাৰো অত্থীতি রূপধম্মানং ভঙ্গক্খণে উপ্পন্নরূপধম্মে অগ্গহেত্ৰা ‘‘অট্ঠচত্তালীসা’’তি ৰুত্তং. তেসং পন গহণে একূনপঞ্ঞাসাৰ সিযাতি আহ ‘‘একূনপঞ্ঞাসকম্মজিযৰচনং কত্তব্বং সিযা’’তি.

সুদীপনত্তাতি সুখদীপনত্তা, নযদস্সনভাৰেন ৰা সুট্ঠু দীপনত্তা. তেনেৰাহ ‘‘এতেন হি নযেনা’’তিআদি. তত্থ ন্তি রূপং. তেনাতি রূপেন. উভযত্থাতি পচ্ছিমকম্মজরূপপ্পৰত্তিযং, ততো পুব্বে চ. অঞ্ঞস্সাতি একস্স চিত্তস্স ঠিতিক্খণে উপ্পজ্জিত্ৰা ততো অঞ্ঞস্স চিত্তস্স. তস্সাতি রূপস্স. এত্থ চ পচ্ছিমকম্মজরূপপ্পৰত্তিযং নিরুজ্ঝনকন্তি ৰুত্তং ততো পুরেতরপ্পৰত্তং রূপং ৰেদিতব্বং. চতুসন্ততিকরূপেনাতিআদি যথাৰুত্তসঙ্গহগমনদস্সনং. এত্থাতি এতস্মিং নানুপ্পাদেকনিরোধতাদীপনে. ঠিতিক্খণেতি অরূপস্স রূপস্স চ ঠিতিক্খণে উপ্পন্নস্স রূপস্স চ অরূপস্স চ দস্সিতত্তা. অদস্সিতস্সাতি যথা এৰ এত্থ, এৰং তত্থ ৰিভজিত্ৰা অদস্সিতস্স. কস্মা পনেত্থ পচ্ছিমকম্মজেন দীপনাযং সমতিংসকম্মজরূপগ্গহণং কতন্তি আহ ‘‘সমতিংস…পে… যোজিত’’ন্তি. ততো কম্মতো জাতা তংকম্মজা, তেসু. সঙ্খরোতীতি সঙ্খারো, জীৰিতঞ্চ তং সঙ্খারো চাতি জীৰিতসঙ্খারো, আযু. জীৰিতেন সঙ্খরীযন্তীতি জীৰিতসঙ্খারা, উস্মাদযো.

অঞ্ঞস্স উপ্পাদক্খণেতি যস্স চিত্তস্স উপ্পাদক্খণে উপ্পন্নং রূপং অঞ্ঞস্স ততো সত্তরসমস্স উপ্পাদক্খণে, ঠিতিক্খণে উপ্পন্নং অঞ্ঞস্স ঠিতিক্খণেতি সম্বন্ধো. ‘‘ৰুত্তন্তি অধিপ্পাযো’’তি ইদং পাল়িযা ৰিরুজ্ঝন্তম্পি অট্ঠকথাযং আগতভাৰদস্সনত্থং ৰুত্তন্তি অযমেত্থ অধিপ্পাযোতি অত্থো. কস্মাতি চিত্তসমুট্ঠানরূপং সন্ধায পাল়ি পৰত্তা, অট্ঠকথাযং পন কম্মজরূপন্তি সা তায কেন কারণেন ৰিরুজ্ঝতীতি আহ ‘‘চতু…পে… ভৰিতব্বত্তা’’তি, নিপ্ফন্নস্সাতি অধিপ্পাযো. তেনাহ অট্ঠকথাযং ‘‘যো চাযং চিত্তসমুট্ঠানস্স…পে… কম্মাদিসমুট্ঠানস্সাপি অযমেৰ খণনিযমো’’তি (ৰিভ. অট্ঠ. ২৬ পকিণ্ণককথা). এতেহীতি যথানীতো যমকপাঠো, ‘‘কাযসঙ্খারো চিত্তসমুট্ঠানো’’তিআদিকো অট্ঠকথাপদেসোতি এতেহি. নত্থিযেৰ একুপ্পাদএকনিরোধদীপনতোতি অধিপ্পাযো. তেন হি ৰুত্তং ‘‘যেন চিত্তেন সদ্ধিং উপ্পজ্জতি, ততো পট্ঠায সত্তরসমেন সদ্ধিং নিরুজ্ঝতী’’তিআদি.

পুন ‘‘এতেহী’’তি ইমিনা একুপ্পাদনানানিরোধনানুপ্পাদএকনিরোধদীপনৰসেন পৰত্তা অট্ঠকথাপদেসা গহিতাতি ৰেদিতব্বং, উভযত্থাপি ৰা এতেহি আচরিযেহীতি অত্থো. ততিযো ভাগো, তেন অধিকা সোল়সচিত্তক্খণাযুকতা ততিয…পে… যুকতা ৰুত্তাতি সম্বন্ধো. ততিয ভাগোতি চ উপ্পাদট্ঠিতিক্খণে উপাদায ভঙ্গক্খণো অধিপ্পেতো. যস্মিং একাদস চিত্তক্খণা অতীতা, অৰসেসপঞ্চচিত্তক্খণাযুকে, যস্মিং পঞ্চদস চিত্তক্খণা অতীতা, অৰসেসএকচিত্তক্খণাযুকে তস্মিংযেৰ আরম্মণেতি যোজেতব্বং. উভযঞ্চেতং যথাক্কমং মনোদ্ৰারে পঞ্চদ্ৰারে চ আপাথগতং ৰেদিতব্বং. ন খো পনেৰং সক্কা ৰিঞ্ঞাতুং একচিত্তক্খণাতীতং আরম্মণং সন্ধায পটিচ্চসমুপ্পাদৰিভঙ্গট্ঠকথাযং (ৰিভ. অট্ঠ. ২২৭) তথা ৰুত্তন্তি দস্সেন্তো ‘‘ন হি সক্কা’’তিআদিমাহ. পঞ্চদসাতি অতিরেকপঞ্চদস চিত্তক্খণা অতীতাতি সম্বন্ধো. ‘‘তস্মা’’তিআদিনা যত্থ খণেকদেসং অগ্গহিতন্তি ন সক্কা ৰত্তুং, তমেৰ দস্সেতি. এৰং তাৰ ন রূপং সত্তরসচিত্তক্খণাযুকং, নাপি ততিযভাগাধিকসোল়সচিত্তক্খণাযুকং, অথ খো সোল়সচিত্তক্খণাযুকমেৰাতি দস্সিতং হোতি.

কস্মা পনেত্থ রূপমেৰ সমানেপি অনিচ্চসঙ্খতাদিভাৰে চিরাযুকং জাতন্তি? দন্ধপরিৰত্তিভাৰতো. অরূপধম্মা হি সারম্মণা চিত্তপুব্বঙ্গমা, তে যথাবলং অত্তনো আরম্মণৰিভাৰনৰসেন পৰত্তন্তীতি তদত্থনিপ্ফত্তিসমনন্তরমেৰ নিরুজ্ঝনতো লহুপরিৰত্তিনো. তেনাহ ভগৰা, ‘‘নাহং, ভিক্খৰে, অঞ্ঞং একধম্মম্পি সমনুপস্সামি এৰং লহুপরিৰত্তং, যদিদং, ভিক্খৰে, চিত্ত’’ন্তি (অ. নি. ১.৪৮). রূপধম্মা পন অনারম্মণা, তে আরম্মণৰসেন অরূপধম্মেহি ৰিভাৰেতব্বা. সা চ নেসং ৰোহারানুগুণা ৰিভাৰেতব্বতা অত্তনো দন্ধপরিৰত্তিতায, তেসঞ্চ লহুপরিৰত্তিতায সোল়সহি সত্তরসহি ৰা চিত্তক্খণেহি নিপ্পজ্জতীতি রূপমেৰেত্থ চিরাযুকং জাতং. কিঞ্চ – লহুৰিঞ্ঞাণৰিসযসন্ততিমত্তাধীনৰুত্তিতায তিণ্ণং খন্ধানং, আরম্মণূপলদ্ধিমত্তভাৰতো ৰিঞ্ঞাণস্স চ লহুপরিৰত্তিতা, দন্ধমহাভূতপ্পচ্চযতায পন রূপস্স দন্ধপরিৰত্তিতা. নানাধাতূসু তথাগতস্সেৰ যথাভূতঞাণং, তেন চ রূপমেৰ পুরেজাতপচ্চযো ৰুত্তো, পচ্ছাজাতপচ্চযো চ তস্সেৰাতি ন এত্থ অনিচ্চসঙ্খতাদিভাৰসামঞ্ঞেন রূপারূপং সমানাযুকং পরিকপ্পেতব্বং. ৰুত্তনযেন রূপমেৰ চিরাযুকন্তি নিট্ঠমেত্থ গন্তব্বং.

যথা চ রূপস্স সত্তরসচিত্তক্খণাযুকতা, ততিযভাগাধিকসোল়সচিত্তক্খণাযুকতা ৰা ন হোতি, তং দস্সেত্ৰা য্ৰাযং অট্ঠকথাযং চিত্তস্স ঠিতিক্খণে রূপুপ্পাদো ৰুত্তো, তত্থ ঠিতিক্খণমেৰ তাৰ চিত্তস্স অননুজানন্তো ‘‘যো চেত্থ…পে… ৰিচারেতব্বো’’তি ৰত্ৰা যমকে উপ্পন্নউপ্পজ্জমানৰারাদিপাল়িং আহরন্তো ‘‘চিত্তযমকে’’তিআদিমাহ. তত্থ পরিপুণ্ণৰিস্সজ্জনেতি উভযম্পি যমকপদং অহাপেত্ৰা কতৰিস্সজ্জনে. উপ্পাদক্খণে অনাগতঞ্চাতি উপ্পাদক্খণে চ চিত্তং, অনাগতঞ্চ চিত্তং ন নিরুদ্ধং, নিরুজ্ঝমানন্তি অত্থো. ঠিতিক্খণাভাৰং চিত্তস্স দীপেতীতি উপ্পন্নউপ্পজ্জমানৰারাদীসু ‘‘ঠিতিক্খণে’’তি অৰচনং চিত্তস্স ঠিতিক্খণং নাম নত্থীতি ইমমত্থং দীপেতি বোধেতি. ন হি যথাধম্মসাসনে অভিধম্মে লব্ভমানস্স অৰচনে কারণং দিস্সতীতি অধিপ্পাযো. ন কেৰলমভিধম্মে অৰচনমেৰ চিত্তস্স ঠিতিক্খণাভাৰজোতকং, অপিচ খো সুত্তন্তপাল়িপীতি দস্সেন্তো ‘‘সুত্তেসুপী’’তিআদিমাহ. তত্থ অঞ্ঞথত্তং নাম পুব্বাপরৰিসেসো. খণদ্ৰযসমঙ্গিং ঠিতন্তি পচ্চুপ্পন্নস্স ঠিতভাৰমাহ. অঞ্ঞথত্তং পন সন্তানেযেৰ ৰেদিতব্বং.

এত্থ চ কেচি ‘‘যথাভূতো ধম্মো উপ্পজ্জতি, কিং তথাভূতোৰ ভিজ্জতি, উদাহু অঞ্ঞথাভূতো? যদি তথাভূতোৰ ভিজ্জতি, ন জরতায সম্ভৰো. অথ অঞ্ঞথাভূতো, অঞ্ঞো এৰ সোতি সব্বথাপি ঠিতিক্খণস্স অভাৰোযেৰা’’তি ৰদন্তি. তত্থ একধম্মাধারভাৰেপি উপ্পাদনিরোধানং অঞ্ঞোৰ উপ্পাদক্খণো, অঞ্ঞো নিরোধক্খণো. উপ্পাদাৰত্থঞ্হি উপাদায উপ্পাদক্খণো, নিরোধাৰত্থং উপাদায নিরোধক্খণো. উপ্পাদাৰত্থায চ ভিন্না নিরোধাৰত্থাতি একস্মিংযেৰ সভাৰধম্মে যথা ইচ্ছিতব্বা, অঞ্ঞথা অঞ্ঞোৰ ধম্মো উপ্পজ্জতি, অঞ্ঞো ধম্মো নিরুজ্ঝতীতি আপজ্জেয্য, এৰং নিরোধাৰত্থায ৰিয নিরোধাভিমুখাৰত্থাযপি ভৰিতব্বং. সা ঠিতি, জরতা চাতি সম্পটিচ্ছিতব্বমেতং. যদি এৰং কস্মা পাল়িযং ঠিতিক্খণো ন ৰুত্তোতি? ৰিনেয্যজ্ঝাসযানুরোধেন নযদস্সনৰসেন পাল়ি গতাতি ৰেদিতব্বা. অভিধম্মদেসনাপি হি কদাচি ৰিনেয্যজ্ঝাসযানুরোধেন পৰত্ততি. তথা হি রূপস্স উপ্পাদো ‘‘উপচযো, সন্ততী’’তি ভিন্দিত্ৰা দেসিতো. হেতুসম্পযুত্তদুকাদিদেসনা চেত্থ নিদস্সিতব্বা.

‘‘যস্স ৰা পনা’’তিআদি পুচ্ছাৰচনং. তস্স ‘‘নো’’তি ৰিস্সজ্জনং. সমুদযসচ্চং নিরুজ্ঝতীতি চিত্তুপ্পাদস্স নিরোধক্খণো ৰুত্তো. অযমেত্থ অধিপ্পাযো – যদি চিত্তস্স ভঙ্গক্খণে রূপং উপ্পজ্জেয্য, তং দুক্খসচ্চন্তি কত্ৰা ‘‘নো’’তি ৰত্তুং ন সক্কা, ৰুত্তঞ্চেতং. তস্মা ৰিঞ্ঞাযতি ‘‘চিত্তস্স নিরোধক্খণে রূপুপ্পাদো নত্থী’’তি. তযিদমকারণং. অরূপলোকঞ্হি সন্ধায, চিত্তসমুট্ঠানরূপং ৰা ‘‘নো’’তি সক্কা ৰত্তুন্তি. অযঞ্হি যমকদেসনায পকতি, যদিদং যথাসম্ভৰযোজনা. এতেন ‘‘ন চ চিত্তসমুট্ঠানরূপমেৰা’’তিআদিৰচনং পটিক্খিত্তং দট্ঠব্বং. অথ ৰা পচ্চাসত্তিঞাযেন যং সমুদযসচ্চং নিরুজ্ঝতি, তেন যং দুক্খসচ্চং উপ্পাদেতব্বং চিত্তচেতসিকতপ্পটিবদ্ধরূপসঙ্খাতং, তস্স তদা উপ্পত্তি নত্থীতি ‘‘নো’’তি ৰিস্সজ্জনং, ন সব্বস্স.

সহুপ্পাদেকনিরোধৰচনতোতি ‘‘যস্স কাযসঙ্খারো নিরুজ্ঝতি, তস্স চিত্তসঙ্খারো নিরুজ্ঝতীতি? আমন্তা’’তি (যম. ২.সঙ্খারযমক.৭৯) এৰং সহুপ্পাদসহনিরোধৰচনতো. তেন ৰচনেনাতি ‘‘যস্স কাযসঙ্খারো’’তিআদিৰচনেন. অঞ্ঞরূপানন্তি কম্মউতুআহারজরূপানং. সহুপ্পাদসহনিরোধাদিকানন্তি এত্থাযং যোজনা – অপ্পটিক্খিত্তসহুপ্পাদসহনিরোধঅননুঞ্ঞাতনানুপ্পাদনানানিরোধঅনিৰারিতঅব্যাকতভাৰানং কম্মজাদীনন্তি. এতেনাতি ‘‘যস্স কুসলা ধম্মা উপ্পজ্জন্তী’’তিআদিকেন (যম. ৩.ধম্মযমক.১৬৩) পাঠেন, ‘‘ন চিত্তসমুট্ঠানরূপমেৰা’’তি যুত্তিৰচনেন চ. যমকপাল়িঅনুস্সরণেতি যথাদস্সিতচিত্তযমকপাল়িযা যথারুতৰসেনেৰ অনুস্সরণে ৰিজ্জমানে. ভিজ্জমানতাতি চিত্তস্স ভিজ্জমানতা নাম নিরুজ্ঝমানতা ঠিতিযা অভাৰতো. সহাযভাৰং নাপি গচ্ছতি নিস্সযত্থিভাৰাদিনা পচ্চযভাৰাভাৰতো. উপ্পাদক্খণে এৰ হি অনন্তরাদিপচ্চযলাভেন চিত্তস্স বলৰতা. এৰঞ্চ সতীতি এৰঞ্চ উতুনাপি ভৰঙ্গচিত্তস্স উপ্পাদক্খণেযেৰ রূপসমুট্ঠাপনে সতি. তংচিত্তক্খণেতি তস্স চিত্তস্স খণে, খণদ্ৰযেপীতি অত্থো. তেনেৰাতি অতিলহুপরিৰত্তিভাৰেনেৰ. অথ ৰা তেনেৰাতি দন্ধপরিৰত্তিকতায রূপস্স সকলং একচিত্তক্খণং উপ্পজ্জমানভাৰেনেৰ. ন্তি চিত্তং. পটিসন্ধিচিত্তং সম্পযুত্তধম্মানং ৰিয সহজাতরূপধম্মানম্পি সহজাতাদিপচ্চযেন পচ্চযো হোতীতি আহ ‘‘পটিসন্ধিতো উদ্ধ’’ন্তি. চিত্তসমুট্ঠানানং চিত্তং সহজাতাদিপচ্চযো হোতিযেৰাতি ৰুত্তং ‘‘অচিত্তসমুট্ঠানান’’ন্তি. তদনন্তরন্তি যেন চিত্তেন সহুপ্পন্নং, তস্স চিত্তস্স অনন্তরং. ন্তি রূপং. তদনন্তরং চিত্তন্তি সহুপ্পন্নচিত্তানন্তরং চিত্তং. যদি এৰন্তি যদি সকলং চিত্তক্খণং রূপং উপ্পজ্জমানমেৰ হোতি, চিত্তস্স উপ্পাদক্খণে এৰ রূপস্স উপ্পাদারম্ভোতি আহ ‘‘ন, চিত্তনিরোধক্খণে রূপুপ্পাদারম্ভাভাৰতো’’তি. চিত্তক্খণেতি অত্তনা সহুপ্পন্নচিত্তস্স খণে. ন্তি রূপং. রূপসমুট্ঠাপনপুরেজাতপচ্চযকিচ্চন্তি রূপসমুট্ঠাপনকিচ্চঞ্চ পুরেজাতপচ্চযকিচ্চঞ্চ. ঠিতিপ্পত্তিৰিসেসালাভন্তি ঠিতিপ্পত্তিযা লদ্ধব্বো যো ৰিসেসো, তস্স অলাভং. ইদং ৰুত্তন্তি ‘‘যেন সহুপ্পজ্জতি, তংচিত্তক্খণে রূপং উপ্পজ্জমানমেৰা’’তি ইদং পরিযাযেন ৰুত্তং.

যং যস্স সম্বন্ধিভাৰেন ৰুত্তং, তং দূরে ঠিতম্পি তেন সম্বন্ধনীযন্তি আহ ‘‘ততো পরং…পে… এতেন সহ সম্বন্ধো’’তি. তস্মা ‘‘ততো’’তি এত্থ তংসদ্দেন চুতিং পচ্চামসতীতি ৰুত্তং ‘‘চুতিতো পরন্তি অত্থো’’তি.

নত্থীতি কত্ৰাতি যদিপি যথা অট্ঠকথাযং ৰুত্তং, তথা একুপ্পাদেকনিরোধতা রূপানং অরূপেহি, অরূপানঞ্চ রূপেহি নত্থি. যথা চ অম্হেহি ৰুত্তং, তথা অত্থেৰাতি অধিপ্পাযো.

চতুত্থস্স পকারস্স ৰুচ্চমানত্তা ‘‘তযো পকারে আহা’’তি ৰুত্তং.

‘‘তেসংযেৰ রূপানং কাযৰিকারো’’তিআদিনা পরিনিপ্ফন্নানং ৰিকারাদিভাৰং দস্সেত্ৰা ‘‘সব্বং পরিনিপ্ফন্নং সঙ্খতমেৰা’’তি ৰদন্তেন পরিনিপ্ফন্নতাপরিযাযো দস্সিতো. পুব্বন্তাপরন্তপরিচ্ছিন্নোতি পাতুভাৰৰিদ্ধংসভাৰপরিচ্ছিন্নো, উদযব্বযপরিচ্ছিন্নো ৰা. ‘‘অযং দত্তো নাম হোতূ’’তিআদিনা নামকরণং নামগ্গহণং. সমাপজ্জনং নিরোধসমাপত্তিযা সমথৰিপস্সনানুক্কমেন নামকাযস্স নিরোধমেৰ. আদি-সদ্দেন সত্তকসিণাদিপঞ্ঞত্তিযা পঞ্ঞাপনং সঙ্গণ্হাতি. নিপ্ফাদিযমানোতি সাধিযমানো.

পকিণ্ণককথাৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

কমাদিৰিনিচ্ছযকথাৰণ্ণনা

উপ্পত্তিক্কমাদীসু দেসনাক্কমোপি লব্ভতেৰাতি ‘‘চত্তারো সতিপট্ঠানাতিআদিকো দেসনাক্কমোৰা’’তি ৰুত্তং. অনুপুব্বুক্কংসতোতি দানসীলকামাদীনৰাদিদস্সননেক্খম্মকথানং অনুক্কমেন উক্কট্ঠভাৰতো কথানং অনুপুব্বুক্কংসতা ৰুত্তা. তেন উক্কংসক্কমো নামাযং ৰিসুং কমোতি দস্সেতি. তথাপি দানাদীনং দেসনাক্কমাৰরোধনে কারণমাহ ‘‘উপ্পত্তিআদিৰৰত্থানাভাৰতো’’তি. তত্থ আদি-সদ্দেন পহানপটিপত্তিভূমিক্কমে সঙ্গণ্হাতি. ‘‘চক্খুআদীনম্পি ৰিসযভূত’’ন্তি ইমিনা পঞ্চরূপিন্দ্রিযগোচরতা অধিপ্পেতাতি আহ ‘‘একদেসেনা’’তিআদি. একদেসেনাতি বাহিরোল়ারিকাযতনেহি. এত্থাতি ‘‘যং ৰেদযতি, তং সঞ্জানাতী’’তি এতস্মিং পদে ৰুত্তনযেন.

তংসভাৰতানিৰত্তনত্থন্তি অনাসৰধম্মসভাৰতানিৰত্তনত্থং. অনাসৰা খন্ধেস্ৰেৰ ৰুত্তাতি অত্থো সাসৰানম্পি খন্ধেসু ৰুত্তত্তা. ননু চ অনাসৰধম্মো খন্ধেসু অৰুত্তোপি অত্থীতি? সচ্চং অত্থি, খন্ধাধিকারে খন্ধপরিযাপন্না এৰ অনাসৰা গয্হন্তীতি নাযং দোসো.

যথা ফস্সাদযো ৰিসেসতো তদনুগুণৰুত্তিতায সঙ্খতাভিসঙ্খরণসভাৰাতি সঙ্খারক্খন্ধে সমৰরুদ্ধা, ন এৰং ৰেদনাসঞ্ঞাৰিঞ্ঞাণানীতি রূপধম্মা ৰিয তানি ৰিসুং খন্ধভাৰেন ৰুত্তানি. এতেন ফস্সাদীনং ৰিসুং খন্ধসদ্দৰচনীযতাভাৰো ৰুত্তোতি ৰেদিতব্বো. তেন ৰুত্তং ‘‘ফুসনাদযো পনা’’তিআদি. ইতিআদীনঞ্চ সুত্তানন্তি এত্থ আদি-সদ্দেন ‘‘রূপে খো, ভিক্খৰে, সতি রূপং উপাদায রূপং অভিনিৰিস্স উপ্পজ্জন্তি সংযোজনাভিনিৰেসৰিনিবন্ধা. ৰেদনায…পে… সঞ্ঞায… সঙ্খারেসু… ৰিঞ্ঞাণে সতি ৰিঞ্ঞাণং উপাদায ৰিঞ্ঞাণং অভিনিৰিস্স উপ্পজ্জন্তি সংযোজনাভিনিৰেসৰিনিবন্ধা’’তি (সং. নি. ৩.১৫৮), তথা ‘‘অহং রূপং, মম রূপন্তি পরিযুট্ঠট্ঠাযী হোতী’’তি (সং. নি. ৩.১) চ এৰমাদীনং সুত্তপদানং সঙ্গহো দট্ঠব্বো. এতেনাতি অত্তনা দস্সিতসুত্তেন. ৰক্খমানসুত্তৰসেন চাতি ‘‘রূপে খো, ভিক্খৰে, সতী’’তিআদিকস্স অট্ঠকথাযং (ৰিভ. অট্ঠ. ২৬ পকিণ্ণককথা) ৰক্খমানস্স সুত্তস্স ৰসেন. ‘‘পরিত্তারম্মণাদিৰসেন ন ৰত্তব্বা’’তি এতেন নৰত্তব্বারম্মণাপি দিট্ঠি খন্ধে এৰ নিস্সায উপ্পজ্জতি, পগেৰ খন্ধারম্মণাতি দস্সেতি.

ৰেদনাকারণাযাতি ৰেদনাযাতনায. ছাদাপনতোতি রোচাপনতো. বাহুল্লেনাতি বহুলভাৰেন. উপাদানক্খন্ধা হি বাহুল্লপ্পৰত্তিকা, ন ইতরে.

পুটং কত্ৰাতি চ ছত্তসদিসং পুটং বন্ধং কত্ৰা. ৰত্থুম্হীতি চক্খাদিৰত্থুম্হি. ৰট্টগতৰেদনং সন্ধায ৰুত্তং. সা হি ইধ দট্ঠব্বভাৰে ঠিতা. ঊনেহীতি ৰত্থুনা, কিলেসেহি চ ঊনেহি.

মাযাযাতি ইন্দজালাদিমাযায পযোগো মাযাতি অধিপ্পাযেনাহ ‘‘মাযায দস্সিতং রূপং ‘মাযা’তি আহা’’তি. ৰত্থুভাৰাদিতোতি আদি-সদ্দেন আরম্মণসম্পযুত্তাদিকে সঙ্গণ্হাতি. কত্থচীতি রূপক্খন্ধাদিকে. কোচি ৰিসেসোতি অসুভাদিকোৰ.

তস্সাতি অজ্ঝত্তিকরূপস্স. যস্স কামরাগপ্পহানমুখেন সব্বরাগপ্পহানং সম্ভৰতি, তং সন্ধাযাহ ‘‘কামরাগমুখেন ৰা সব্বলোভপ্পহানং ৰদতী’’তি. যোজেতব্বন্তি ৰেদনায ছন্দরাগং পজহন্তো তস্সা সমুদযভূতে ফস্সেপি ছন্দরাগং পজহতীতি যোজেতব্বন্তি. পরিঞ্ঞত্তযস্স যোজনা পাকটা এৰ.

ততোতি দুক্খুপ্পাদনসুখৰিনাসনানং অদস্সনতো. ভিন্দতীতি ৰিনাসেতি. ন্তি মনোসঞ্চেতনাহারং ঞাততীরণপরিঞ্ঞাহি পরিগ্গণ্হাতি তীরেতি.

তং পজহন্তোতি অৰিজ্জং পজহন্তো. পরামট্ঠন্তি পরামাসসঙ্খাতায দিট্ঠিযা নিচ্চাদিৰসেন গহিতং. ৰিঞ্ঞাণং নিচ্চতো পস্সন্তো দিট্ঠুপাদানং উপাদিযতীতি অযমত্থো ‘‘তদেৰিদং ৰিঞ্ঞাণং সন্ধাৰতি সংসরতি, অনঞ্ঞ’’ন্তিআদিসুত্তপদেহি (ম. নি. ১.৩৯৬) দীপেতব্বো.

কমাদিৰিনিচ্ছযকথাৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা

৩৪. তং ৰত্ৰাতি তং ভূমিৰসেন জানিতব্বতং ‘‘সব্বাপি চতুভূমিকৰেদনা’’তিআদিনা ৰত্ৰা. সম্পযুত্ততো দস্সিততাদীতি এত্থ আদি-সদ্দেন হেতুজাতিভূমিইন্দ্রিযৰত্থুসম্ফস্সজভেদতো দস্সিততং অনৰসেসতো সঙ্গণ্হাতি.

যদিপি তং-সদ্দো পুব্বে ৰুত্তস্স সামঞ্ঞতো পটিনিদ্দেসো, তথাপি অনন্তরমেৰ পচ্চামসিতুং যুত্তো ইতরত্থ অসম্ভৰতোতি আহ ‘‘অট্ঠ…পে… যোজনা’’তি. ‘‘অট্ঠৰিধত্তাভাৰতো’’তি ইমিনা তং অসম্ভৰং দস্সেতি.

পূরণত্থমেৰ ৰুত্তো, অপুব্বতাভাৰতোতি অত্থো.

গহণৰড্ঢনৰসেনাতি গহণস্স ৰড্ঢনৰসেন. গহণন্তি চেত্থ কথনং দট্ঠব্বং, তস্স ৰড্ঢনং তস্মিং তস্মিং ঠানে অৰুত্তস্স কথনং. তেনাহ ‘‘পুব্বে গহিততো অঞ্ঞস্স গহণং ৰড্ঢন’’ন্তি, ততো এৰ চ ‘‘পুরিমগহিতে অঞ্ঞুপচযৰসেনা’’তি ৰুত্তং. ‘‘ৰড্ঢনসদ্দো ছেদনত্থো’’তি ইদং যথা অসিৰা ‘‘সিৰা’’তি, দিট্ঠঞ্চ ‘‘অদিট্ঠ’’ন্তি ৰুচ্চতি, এৰং দট্ঠব্বং. নযনীহরণন্তি নীযতীতি নযো, দেসনা, তস্স নীহরণং পৰত্তনং. ৰড্ঢনকনযোতি যথাৰুত্তৰড্ঢনকৰসেন পৰত্তো দেসনানযো. অঞ্ঞে ভেদাতি একৰিধচতুব্বিধাদযো ভেদা. যদি অৰিসিট্ঠা, কস্মা ৰুত্তাতি আহ ‘‘তথাপী’’তিআদি. তত্থ পঞ্ঞাপ্পভেদজননত্থন্তি ধম্মৰিসযায পভেদগতায পঞ্ঞায ৰিনেয্যানং নিব্বত্তনত্থং, ৰিজ্জাট্ঠানাদিৰসেন ৰিনেয্যানং ধম্মপটিসম্ভিদায উপ্পাদনত্থন্তি অত্থো. অভিঞ্ঞেয্যধম্মৰিভাগতায সম্মসনৰারস্স ৰিসযভাৰতো ৰুত্তং ‘‘একেকস্স ৰারস্স গহিতস্স নিয্যানমুখভাৰতো’’তি. ইতরেপি ভেদা ৰুত্তাতি দুৰিধতিৰিধভেদানং যং নানত্তং, তস্স ৰসেন ইতরে ভেদা অনানত্তাপি যথাৰুত্তকারণতো ৰুত্তা. ‘‘ন কেৰল’’ন্তিআদিনা ভেদানং অঞ্ঞমঞ্ঞপেক্খতং দস্সেত্ৰা ‘‘তস্মা’’তিআদিনা তেসং ৰিসিট্ঠতং দস্সেতি.

যথা দুকমূলকাদীসু ভেদা গণনানুপুব্বিযা পৰত্তা পভেদন্তরাপেক্খা, ন এৰমেতে. এতে পন সত্তৰিধাদিভেদা পভেদন্তরনিরপেক্খা কেৰলং বহুৰিধভাৰসামঞ্ঞেনেৰ ৰুত্তাতি দস্সেতি ‘‘অঞ্ঞপ্পভেদনিরপেক্খা’’তিআদিনা. দুকতিকপদত্থানং যথারহং অপেক্খিতব্বাপেক্খকভাৰেন ৰুত্তত্তা যথা দুকে ঠপেত্ৰা ৰুত্তা তিকা তত্থ পক্খিত্তা নাম জাতা, এৰং তিকদুকপদত্থানং অপেক্খিতব্বাপেক্খকভাৰেন ৰুত্তত্তা দুকে ৰত্ৰা ৰুত্তেসুপি তিকেসু তে পক্খিত্তা নাম হোন্তীতি আহ ‘‘পরতো…পে… যোজিতত্তা’’তি.

সমানৰীথিযন্তি একৰীথিযং. চক্খুসঙ্ঘট্টনাযাতি চক্খুরূপপটিঘাতেন. সোতি চক্খুরূপপটিঘাতো. তদুপ্পাদিকাতি তস্স চক্খুসম্ফস্সস্স উপ্পাদিকা. সাতি আৰজ্জনৰেদনা. ননু চ ৰেদনাপচ্চযো ফস্সো ৰুত্তো, ন ফস্সপচ্চযা ৰেদনাতি? ন, ৰেদনাসীসেন চিত্তুপ্পাদস্স গহিতত্তাতি. তপ্পযোজনত্তাতি চক্খুসম্ফস্সপযোজনত্তা. পযোজযতীতি পযোজনং, ফলং.

রূপাৰচরারূপাৰচরানং ৰিপাকানন্তি অধিপ্পাযো. তে হি ইধ অগ্গহিতা. তেনেৰাহ ‘‘তেসং সযমেৰ মনোদ্ৰারভূতত্তা’’তিআদি. ততোতি ভৰঙ্গতো. চক্খুসম্ফস্সপচ্চযাদিকুসলাদীনন্তি এত্থ পুরিমেন আদি-সদ্দেন ‘‘সোতসম্ফস্সপচ্চযা’’তি এৰমাদযো সঙ্গহিতা, দুতিযেন অকুসলাদযো. ‘‘কামাৰচরঅট্ঠকুসলচিত্তৰসেনা’’তিআদিনা কুসলাব্যাকতানম্পি কামাৰচরানংযেৰ যোজিতত্তা ৰুত্তং ‘‘সমানৰীথিযং লব্ভমানতা অট্ঠকথাযং ৰুত্তা’’তি. ৰেদনাপীতিসনিদস্সনত্তিকৰজ্জানং একূনৰীসতিযা তিকানং ৰসেন একূনৰীসতিচতুৰীসতিকা. যদি অসমানৰীথিযম্পি কুসলাদীনং লব্ভমানতা যোজেতব্বা, অথ কস্মা সমানৰীথিযংযেৰ যোজিতাতি আহ ‘‘অট্ঠকথাযং পনা’’তিআদি. তেনেৰাতি অসমানৰীথিযং অপ্পটিক্খিত্তত্তাযেৰ.

চিত্তসম্বন্ধোতি চিত্তেন সম্বন্ধো চিত্তসম্বন্ধং কত্ৰা চিত্তসীসেন ৰেদনায কথনং. তিকভূমিৰসেনাতি কুসলত্তিকাদিতিকৰসেন, কামাৰচরাদিভূমিৰসেন চ. দ্ৰারতিকৰসেনাতি চক্খাদিউপ্পত্তিদ্ৰারৰসেন, কুসলত্তিকাদিতিকৰসেন চ. যত্থ কত্থচীতি দীপেতব্বস্স অত্থস্স ৰিসেসাভাৰতো সত্তৰিধভেদাদীসু যত্থ কত্থচি. ন চ দ্ৰারং অনামট্ঠন্তি যোজনা. তেন সত্তৰিধভেদতো তিংসৰিধভেদে ৰিসেসং দস্সেতি. যদিপি উভযত্থ ভূমিযো আগতা, রূপাৰচরাদিভূমিআমসনেন পন অসমানৰীথিযং লব্ভমানতা দস্সিতাতি আহ ‘‘অতিব্যত্তা চ এত্থ সমানাসমানৰীথীসু লব্ভমানতা’’তি. সুখদীপনানি হোন্তি দ্ৰারভূমিআমসনমুখেন ৰেদনাক্খন্ধস্স ৰিভত্তত্তা. ন ভূমিযো অপেক্খিত্ৰা ঠপিতাতি কথেতব্বভাৰেন ভূমিযো অপেক্খিত্ৰা ন ঠপিতা, ভূমিৰিভাগেন ন কথিতাতি অত্থো. অপেক্খিতব্বরহিতাতি দ্ৰারভূমীনং অগ্গহিতত্তা আকঙ্খিতব্বদ্ৰারাদিৰিসেসরহিতা.

‘‘উপনিস্সযকোটিযা’’তি এত্থ নিপ্পরিযাযতো পরিযাযতো চ উপনিস্সযকোটিদস্সনমুখেন ইধাধিপ্পেতউপনিস্সযকোটিং দস্সেতুং ‘‘সদ্ধং উপনিস্সাযা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ উপনিস্সযানন্তি ৰেদনায উপনিস্সযভূতানং. দস্সনন্তি চক্খুৰিঞ্ঞাণং, দিস্ৰা ৰা গহণং. উপনিস্সযন্তভাৰেনাতি লামকূপনিস্সযভাৰেন. যদি ঘাযনাদীনি উপনিস্সযো ভৰেয্যুং, পকতূপনিস্সযানেৰ সিযুং. পকতূপনিস্সযো চ নানাৰীথিযংযেৰাতি তদলাভৰচনং ইধ নানাৰীথিজোতকন্তি দস্সেতি ‘‘ঘানাদিদ্ৰারেসূ’’তিআদিনা. কসিণপরিকম্মাদীনন্তি কসিণপরিকম্মসমাপত্তিনিব্বত্তনৰিপস্সনাৰড্ঢনাদীনং. তদলাভোতি উপনিস্সযালাভো, সো চ ঘাযনাদীহি পরেসং পটিপত্তিযা জানিতুং অসক্কুণেয্যত্তা. অন্তিমভৰিকবোধিসত্তাদীনং সৰনেন ৰিনা তংফুসনং সিযা মূলূপনিস্সযোতি ‘‘যেভুয্যেনা’’তি ৰুত্তং.

সম্পন্নজ্ঝাসযোতি ৰিৰট্টূপনিস্সযসম্পত্তিযা সম্পন্নজ্ঝাসযো. তেনাতি ‘‘এৰং চক্খুৰিঞ্ঞাণ’’ন্তি ৰচনেন. তদুপনিস্সযন্তি ততো পরং উপ্পন্নকসিণরূপদস্সনাদীনং উপনিস্সযভূতং.

থামগমনং নাম কামরাগাদীনংযেৰ আৰেণিকো সভাৰোতি আহ ‘‘অপ্পহীনকামরাগাদিকস্স ৰা’’তি. ‘‘রাগো উপ্পন্নো’’তিআদিনা ইট্ঠানিট্ঠারম্মণে রাগপটিঘানং উপ্পত্তিৰিচারণাৰ ৰুত্তা, ন নেসং কিচ্চৰিসেসোতি কিচ্চৰিসেসেন ৰুত্তে দস্সেন্তো ‘‘অসমপেক্খনাযা’’তিআদিমাহ. পৰত্তা ৰেদনাতি অত্থো. পকারন্তরেনাতি চক্খুসম্ফস্সপচ্চযা উপ্পন্নকিলেসানং সমতিক্কমনসঙ্খাতেন পকারন্তরেন. তথা ভাৰনাৰসেনাতি এত্থ তথা-সদ্দেন চক্খুসম্ফস্সস্স চতুভূমিকৰেদনায উপনিস্সযভাৰো এৰ পকারন্তরেন কথিতোতি ইমমেৰত্থং আকড্ঢতি. ভাৰনাযেৰেত্থ পকারন্তরং.

সব্বং সম্মসনং ভাৰনাতি ৰেদিতব্বা, ন নীৰরণপ্পহানপরিঞ্ঞাৰ.

অঞ্ঞমঞ্ঞস্স চাতি ফোট্ঠব্বমহাভূতেসু ইতরীতরস্স, আপোধাতুযা চ ৰসেন.

তেসন্তি জাতিআদীনং, কম্মত্থে চেতং সামিৰচনং. সহজাতস্স মনোসম্ফস্সস্স বলৰপচ্চযভাৰং দস্সেতীতি সম্বন্ধো. তস্স ৰা দস্সনস্সাতি তস্স ৰা জাতিআদিকে ভযতো দস্সনৰসেন পৰত্তস্স কামাৰচরঞাণস্স.

তদেৰ অত্তনো ফলস্সেৰ ফলভাৰেনাতি ‘‘মনোসম্ফস্সো’’তি ফস্সস্স কারণভাৰেন যং ৰুত্তং, তদেৰ ৰিঞ্ঞাণং অত্তনো ফলস্স ফলভাৰেন ৰুত্তস্স ফস্সস্স ‘‘চক্খুসম্ফস্সজ’’ন্তিআদিনা ফলভাৰেন ৰত্তুং ন যুত্তং. ‘‘মনোসম্ফস্সো’’তিআদিনা লব্ভমানোপি ৰিঞ্ঞাণং পটিচ্চ ফস্সস্স পচ্চযভাৰো হেতুফলসঙ্করপরিহরণত্থং ন ৰুত্তোতি ৰত্ৰা যদিপি ফস্সো ৰিঞ্ঞাণস্স পচ্চযো হোতি, ন পন ফস্সস্স ৰিয ৰিঞ্ঞাণং সো তস্স ৰিসেসপচ্চযো হোতীতি ৰিঞ্ঞাণস্স চক্খুসম্ফস্সজাদিতা ন ৰুত্তাতি দস্সেতুং ‘‘যস্মা ৰা’’তিআদি ৰুত্তং.

অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৩. পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা

১৫০. তং তং সমুদাযন্তি তং তং চিত্তুপ্পাদসঙ্খাতধম্মসমুদাযং, অনৰসেসরূপধম্মসমুদাযঞ্চ. যথাসম্ভৰন্তি চোপনং পত্তো সংৰরো ছট্ঠদ্ৰারে, ইতরো ছসুপীতি এৰং যথাসম্ভৰং. ততোতি অভিজ্ঝাদোমনস্সাদিতো. যথাযোগন্তি যো সংৰরিতব্বো, তদনুরূপং.

কত্থচীতি তে এৰ পরিৰট্টে সামঞ্ঞেন ৰদতি. কত্থচীতি ৰা তেসু পরিৰট্টেসু কিস্মিঞ্চিপি পদেসে. কিঞ্চিপি অপ্পকম্পি. একোৰ পরিচ্ছেদো, ন আযতনৰিভঙ্গাদীসু ৰিয নানাতি অধিপ্পাযো.

পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

খন্ধৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. আযতনৰিভঙ্গো

১. সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা

১৫৪. অসাধারণতোতি আৰেণিকতো. তং নেসং অসাধারণভাৰং ৰিপক্খৰসেন পতিট্ঠাপেতুং সাধারণং উদাহরণৰসেন দস্সেতি ‘‘আযতনসদ্দত্থো ৰিযা’’তি. অথ ৰা চক্খাদিঅত্থো এৰ চক্খাদিসদ্দৰিসেসিতো আযতনত্থোতি তং তাদিসং আযতনত্থং সন্ধাযাহ ‘‘আযতনসদ্দত্থো ৰিয অসাধারণতো’’তি.

যদি ৰিসযস্সাদনত্থো চক্খু-সদ্দো, সোতাদীনম্পি অযং সমঞ্ঞা সিযাতি অতিপ্পসঙ্গং পরিহরন্তো ‘‘সতিপী’’তিআদিমাহ. দুতিযে অত্থৰিকপ্পে চক্খতীতি ৰিঞ্ঞাণাধিট্ঠিতং সমৰিসমং আচিক্খতি, আচিক্খন্তং ৰিয, ৰিভাৰেন্তং ৰিয ৰা হোতীতি অত্থো. রূপমিৰ চক্খুৰিঞ্ঞেয্যং ৰিয সৰিগ্গহমিৰ সবিম্বকং ৰিয ৰণ্ণৰাচকো রূপ-সদ্দো অধিপ্পেতোতি আহ ‘‘ৰিত্থারণং ৰা রূপসদ্দস্স অত্থো’’তি.

ৰচনমেৰাতি সৰিঞ্ঞত্তিকসদ্দমেৰ. গমীযতীতি উপনীযতি. অজ্ঝোহরণস্স রসগ্গহণমূলতাৰচনেন রসস্স পরম্পরায জীৰিতহেতুতং দস্সেতি. রসনিমিত্তঞ্হি রসগ্গহণং, রসগ্গহণনিমিত্তং অজ্ঝোহরণং, তংনিমিত্তং জীৰিতন্তি. রসগ্গহণমূলতা চ অজ্ঝোহরণস্স যেভুয্যতো ৰেদিতব্বা. দিস্সতি অপদিস্সতি এতেন ফলন্তি দেসো, হেতূতি আহ ‘‘উপ্পত্তিদেসোতি উপ্পত্তিকারণ’’ন্তি. তথাতি চক্খাযতনাদিপ্পকারেন. মনোগোচরভূতাতি মনসো এৰ গোচরভূতা. সামঞ্ঞলক্খণেনেৰাতি অনুভৰনাদিৰিসেসলক্খণং অগ্গহেত্ৰা ধম্মভাৰসঙ্খাতসাধারণলক্খণেনেৰ. একাযতনত্তং উপনেত্ৰা ৰুত্তা দ্ৰাদস একসভাৰত্তা ভিন্দিত্ৰা ৰচনে পযোজনাভাৰা. দ্ৰারালম্বনৰিভাগদস্সনত্থা হি আযতনদেসনাতি.

পুব্বন্ততোতি পুরিমভাগতো পাকভাৰতো. পাকভাৰো হি সভাৰধম্মানং পুব্বন্তো, ৰিদ্ধংসাভাৰো অপরন্তো.

নিৰাসট্ঠানাদীসু আযতন-সদ্দো ন আযতনত্থাদীসু ৰিয পদত্থৰিৰরণমুখেন পৰত্তো, অথ খো তস্মিং তস্মিং দেৰঘরাদিকে নিরুল়্হতায এৰমত্থোতি আহ ‘‘রুল়্হিৰসেন আযতনসদ্দস্সত্থং ৰত্তু’’ন্তি. মনোতি দ্ৰারভূতমনো. নিস্সযভাৰোতি এত্থ নিস্সযসদিসো নিস্সযো, সদিসতা চ ফলস্স তপ্পটিবদ্ধৰুত্তিতায দট্ঠব্বা. ৰচনীযত্থো ভাৰত্থো.

তাৰত্ৰতোতি তত্তকতো. ঊনচোদনাতি দ্ৰাদসতো ঊনানি কস্মা ন ৰুত্তানীতি চোদনা. যদি চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীনং অসাধারণং ধম্মজাতং ধম্মাযতনং, এৰং সন্তে চক্খাদীনম্পি ধম্মাযতনভাৰো সিযাতি চোদনং সন্ধাযাহ ‘‘সতিপী’’তিআদি. দ্ৰারারম্মণভাৰেহীতি ন আরম্মণভাৰেনেৰ অসাধারণং, অথ খো দ্ৰারারম্মণভাৰেহি অসাধারণং সম্ভৰতীতি ৰচনসেসো.

যেভুয্যসহুপ্পত্তিআদীহীতি যেভুয্যেন চক্খাযতনাদীনি কস্সচি কদাচি একতো উপ্পজ্জন্তি. ‘‘কামধাতুযা উপপত্তিক্খণে কস্সচি একাদসাযতনানি উপ্পজ্জন্তী’’তি হি ৰুত্তং. তস্মা আযতনানং উপ্পত্তিক্কমো তাৰ ন যুজ্জতি, ন পহানক্কমো কুসলাব্যাকতানং অপ্পহাতব্বতো, ন পটিপত্তিক্কমো অকুসলানং, একচ্চঅব্যাকতানঞ্চ অপ্পটিপজ্জনীযতো, ন ভূমিক্কমো অড্ঢেকাদসন্নং আযতনানং একন্তকামাৰচরত্তা, ইতরেসং চতুভূমিপরিযাপন্নত্তা, একচ্চস্স লোকুত্তরভাৰতো চ. এৰং উপ্পত্তিক্কমাদিঅযুত্তিযোজনা ৰেদিতব্বা. যেসু ৰিজ্জমানেসু অত্তভাৰস্স পঞ্ঞাপনা, তে ‘‘ময্হং চক্খু’’ন্তিআদিনা অধিকসিনেহৰত্থুভূতা চক্খাদযো যথা অজ্ঝত্তিকতায, এৰং দস্সনাদিকিচ্চকরইন্দ্রিযতা চ পধানাতি আহ ‘‘অজ্ঝত্তিকভাৰেন, ৰিসযিভাৰেন চা’’তি. ঘানাদিক্কমেনাতি ঘানং জিৰ্হা কাযোতি ইমিনা কমেন.

পচ্চুপ্পন্নারম্মণত্তা ৰা চক্খাদীনি পঠমং ৰুত্তানি, মনো পন কিঞ্চি পচ্চুপ্পন্নারম্মণং, কিঞ্চি যাৰনৰত্তব্বারম্মণন্তি পচ্ছা ৰুত্তং. পচ্চুপ্পন্নারম্মণেসুপি উপাদারূপারম্মণানি চত্তারি পঠমং ৰুত্তানি, ততো ভূতরূপারম্মণং. উপাদারূপারম্মণেসুপি দূরতরে দূরে, সীঘতরং সীঘঞ্চ আরম্মণসম্পটিচ্ছনদীপনত্থং চক্খাদীনং দেসনাক্কমো. চক্খুসোতদ্ৰযঞ্হি দূরগোচরন্তি পঠমং ৰুত্তং. তত্রাপি চক্খু দূরতরগোচরন্তি সব্বপঠমং ৰুত্তং. পস্সন্তোপি হি দূরতরে নদিসোতং ন তস্স সদ্দং সুণাতি. ঘানজিৰ্হাসুপি ঘানং সীঘতরৰুত্তীতি পঠমং ৰুত্তং. পুরতো ঠপিতমত্তস্স হি ভোজনস্স গন্ধো গয্হতীতি. যথাঠানং ৰা তেসং দেসনাক্কমো. ইমস্মিঞ্হি সরীরে সব্বুপরি চক্খুস্স অধিট্ঠানং, তস্স অধো সোতস্স, তস্স অধো ঘানস্স, তস্স অধো জিৰ্হায, তথা কাযস্স যেভুয্যেন, মনো পন অরূপীভাৰতো সব্বপচ্ছা ৰুত্তো. তংতংগোচরত্তা তস্স তস্সানন্তরং বাহিরাযতনানি ৰুত্তানীতি ৰুত্তোৰাযমত্থোতি এৰম্পি ইমেসং কমো ৰেদিতব্বো.

ততোতি হদযৰত্থুভেদতো. যঞ্হি হদযৰত্থুং নিস্সায একং মনোৰিঞ্ঞাণং পৰত্ততি, ন তদেৰ নিস্সায অঞ্ঞং পৰত্ততি. নিদ্দেসৰসেনাতি সঙ্খেপৰিত্থারনিদ্দেসৰসেন. যোজেতব্বং ‘‘কুসলসমুট্ঠানং কুসলসমুট্ঠানস্স সভাগ’’ন্তিআদিনা.

সভাৰোতি ৰিসযিৰিসযভাৰো, তদভিনিব্বত্তিযঞ্চ যোগ্যতা. কারণসমত্থতাতি কারণভূতা সমত্থতা পচ্চযভাৰো. দ্ৰারাদিভাৰোতি দ্ৰারারম্মণে দ্ৰারৰুত্তিভাৰো. ইমস্মিং অত্থেতি অনন্তরং ৰুত্তঅত্থে. যস্মাতি যায ধম্মতায যেন দ্ৰারাদিভাৰেন কারণভূতেন. সম্ভৰনৰিসেসনন্তি কিরিযায পরামসনমাহ. যং সম্ভৰনং, ধম্মতাৰেসাতি অত্থো. রিত্তকানেৰাতি ধুৰাদিভাৰরিত্তকানেৰ. ৰিসমাদীসু অজ্ঝাসযো এতেসন্তি ৰিসমাদিঅজ্ঝাসযানি, ৰিসমাদিঅজ্ঝাসযানি ৰিয হোন্তীতি ৰিসমাদিঅজ্ঝাসযানি, চক্খাদীনি. ৰিসমভাৰ…পে… ৰনভাৰেহীতি ৰিসমভাৰাদিসন্নিস্সিতঅহিআদিসদিসুপাদিন্নধম্মেহি চক্খাদীহি, ৰনসন্নিস্সিতমক্কটসদিসেন চিত্তেন চ অভিরমিতত্তা. ৰনভাৰোতি হি ৰনজ্ঝাসযোতি অত্থো.

পুরিমন্তৰিৰিত্ততাতি পুব্বভাগৰিরহো. উপ্পাদতো পুরিমকোট্ঠাসো হি ইধ পুরিমন্তো. অপরন্তেতি অপরভাগে, ভঙ্গতো উদ্ধন্তি অত্থো. উদযব্বযপরিচ্ছিন্নো হি সভাৰধম্মো. যং সন্ধায ৰুত্তং ‘‘অনিধানগতা ভগ্গা, পুঞ্জো নত্থি অনাগতে’’তি (মহানি. ১০). সদা অভাৰোতি ন সদা অভাৰপতিট্ঠাপনং সব্বকালম্পি নত্থীতি, অথ খো উদযব্বযপরিচ্ছিন্নত্তা সদাভাৰপটিক্খেপোতি আহ ‘‘অনিচ্চলক্খণ’’ন্তি. সভাৰৰিজহনন্তি ভঙ্গপ্পত্তিমাহ. ৰিপরিৰত্তনং উপ্পাদজরাৰত্থাহি সন্তানং ৰিনা ন ৰিকারাপত্তীতি আহ ‘‘সন্তানৰিকারাপত্তি ৰা’’তি.

জাতিধম্মতাদীহীতি জাতিজরাব্যাধিমরণাদিসভাৰতাহি. অনিট্ঠতাতি ন ইট্ঠতা, দুক্খতাতি অত্থো. পুরিমং সামঞ্ঞলক্খণন্তি ‘‘পটিপীল়নট্ঠেনা’’তি পুব্বে সামঞ্ঞতো ৰুত্তং দুক্খলক্খণং. পচ্চযৰসেন দুক্খনাকারেন পৰত্তমানানং সভাৰধম্মানং দুক্খনং পুগ্গলস্সেৰ ৰসেন দুক্খমতাতি আহ ‘‘পুগ্গলস্স পীল়নতো দুক্খম’’ন্তি. দুক্খৰচনন্তি ‘‘দুক্খ’’ন্তি সত্থু ৰচনং.

‘‘নত্থি এতস্স ৰসৰত্তকো’’তি ইমিনা নত্থি এতস্স অত্তাতি অনত্তাতি ইমমত্থং দস্সেতি, ‘‘নাপি ইদং ৰসৰত্তক’’ন্তি ইমিনা পন ন অত্তাতি অনত্তাতি. অত্তনোতি নিযকজ্ঝত্তং সন্ধায ৰদতি. পরস্মিন্তি ততো অঞ্ঞস্মিং. পরস্স চ অত্তনীতি এত্থাপি এসেৰ নযো. তং এতস্স নত্থীতি তং যথাৰুত্তপরপরিকপ্পিতং ৰসৰত্তকং এতস্স চক্খাদিনো নত্থি, এতেন চতুকোটিকসুঞ্ঞতায সঙ্গহো দট্ঠব্বো. ‘‘সুঞ্ঞং তং তেন ৰসৰত্তনাকারেনা’’তি ইমিনা উভযথাপি অৰসৰত্তনট্ঠে দস্সিতব্বে তত্থ তাৰ একং দস্সেতুং ‘‘পরস্সা’’তিআদিং ৰত্ৰা পুন ‘‘অথ ৰা’’তিআদিনা ইতরং দস্সেতি. সামি এৰ সামিকো, ন সামিকো অস্সামিকোতি এৰং অত্থে গয্হমানে ‘‘অস্সামিকতো’’তি পদস্স সুঞ্ঞৰিসেসনতায পযোজনং নত্থি. কামকারিযন্তি যথাকামকরণীযং. অৰসৰত্তনত্থং ৰিসেসেত্ৰা দস্সেতি সমাসদ্ৰযত্থসঙ্গহতো.

সসন্তানে ধম্মানং ৰিসদিসুপ্পত্তি ইধ ভাৰসঙ্কন্তিগমনং নামাতি আহ ‘‘সন্ততিযং ভাৰন্তরুপ্পত্তিযেৰা’’তি. তথা ৰিসদিসুপ্পত্তিযং পুরিমাকারৰিগমো পকতিভাৰৰিজহনন্তি আহ ‘‘সন্ততিযা যথাপৰত্তাকারৰিজহন’’ন্তি. ভৰতীতি ৰা ভাৰো, অৰত্থাৰিসেসো, তস্স সঙ্কমনং ভাৰসঙ্কন্তি. সভাৰধম্মো হি উপ্পাদক্খণং ঠিতিক্খণঞ্চ পত্ৰা ভিজ্জতীতি উপ্পাদাৰত্থায জরাৰত্থং, ততো ভঙ্গাৰত্থং সঙ্কমতীতি ৰুচ্চতি. তথা সঙ্কমতো চ অত্তলাভক্খণতো উদ্ধং জরামরণেহি তংসভাৰপরিচ্চাগো পকতিভাৰৰিজহনন্তি খণৰসেন চেতং যোজেতব্বং. পুব্বাপরৰসেনাতি চ খণানং পুব্বাপরৰসেনাতি অত্থো সম্ভৰতি. একত্থত্তাতি সমানাধিকরণত্তা, ন পন ৰিসেসনৰিসেসিতব্বভাৰানং একত্তা. ‘‘চক্খুং অনিচ্চ’’ন্তি ৰুত্তে ‘‘অনিচ্চং চক্খু’’ন্তিপি ৰুত্তমেৰ হোতীতি ‘‘যং চক্খু, তং অনিচ্চং, যং অনিচ্চং, তং চক্খু’’ন্তি আপন্নমেৰাতি আহ ‘‘অনিচ্চানং সেসধম্মানম্পি চক্খুভাৰো আপজ্জতী’’তি.

তেহি চ অনিচ্চদুক্খলক্খণেহি চ অনত্তলক্খণমেৰ ৰিসেসেন দস্সিতং ‘‘যদনিচ্চং, তং দুক্খং, যং দুক্খং, তদনত্তা’’তিআদীসু (সং. নি. ৩.১৫, ৪৫, ৭৬, ৮৫; ২.৪.১, ২; পটি. ম. ২.১০) ৰিয. দোসলক্খণাকারনিদস্সনত্থোতি দোসস্স লক্খিতব্বাকারনিদস্সনত্থো. এৰং দুক্খেনাতি এৰং নানপ্পকারেন অক্খিরোগাদিদুক্খেন আবাধতায. অনত্তলক্খণদীপকানন্তি অনত্ততাপঞ্ঞাপনস্স জোতকানং উপাযভূতানং. ন হি ঘটভেদকণ্টকৰেধাদিৰসেন লব্ভমানা অনিচ্চদুক্খতা সত্তানং একন্ততো অনত্ততাধিগমহেতূ হোন্তি. পচ্চযপটিবদ্ধতাঅভিণ্হসম্পটিপীল়নাদিৰসেন পন লব্ভমানা হোন্তি. তথা হি চক্খাদীনি কম্মাদিমহাভূতাদিপচ্চযপটিবদ্ধৰুত্তীনি, ততো এৰ অহুত্ৰা সম্ভৰন্তি, হুত্ৰা পটিৰেন্তীতি অনিচ্চানি, অভিণ্হসম্পটিপীল়িতত্তা দুক্খানি, এৰংভূতানি চ অৰসৰত্তনতো অনত্তকানীতি পরিগ্গহে ঠিতেহি সমুপচিতঞাণসম্ভারেহি পস্সিতুং সক্কা.

কথং পনেতেসং হুত্ৰা অভাৰো জানিতব্বোতি? খণে খণে অঞ্ঞথত্তদস্সনতো. তং কথং ঞাযতীতি? যুত্তিতো. কা পনেত্থ যুত্তীতি? ৰিসেসগ্গহণং. যদি চক্খাদীনং খণে খণে অঞ্ঞথত্তং ন সিযা, বহিপচ্চযভেদে যদিদং পচ্ছা ৰিসেসগ্গহণং, তং ন সিযা. যস্স হি তাদিসং খণে খণে অঞ্ঞথত্তং নত্থি, তস্স অসতি বহিপচ্চযৰিসেসে কথং পচ্ছা ৰিসেসগ্গহণং ভৰেয্য, ভৰতি চ ৰিসেসগ্গহণং. তস্মা অত্থি নেসং খণে খণে অঞ্ঞথত্তং যং সণিকং সণিকং ৰড্ঢেন্তং পচ্ছা পাকটতরং জাযতীতি. তথা হি সরীরস্স তাৰ আনাপানানং অনৰত্থানতো পরিস্সমতো চ ৰিসেসগ্গহণং. অনৰত্থিতা হি অস্সাসপস্সাসা ৰাতা ৰারেন ৰারেন পৰত্তনতো. যদি হি অস্সসিতে ৰা পস্সস্সিতে ৰা সরীরস্স কোচি পচ্ছা ৰিসেসো ন সিযা, ন নেসং কোচি ভেদো সিযা, দিট্ঠো চ সো. তস্মা অস্সসিতং সরীরং অঞ্ঞথা হোন্তং কমেন তাদিসং অৰত্থং পাপুণাতি. যা পস্সাসস্স পচ্চযো হোতি, পস্সসিতে চ পুন তথেৰ অস্সাসস্স পচ্চযো হোতীতি আনাপানানং অনৰত্থানতোপি সরীরস্স ৰিসেসগ্গহণং অঞ্ঞথত্তসিদ্ধি. তথা পরিস্সমোপি অসতি ৰিসেসে পচ্ছা সরীরস্স ন সিযা, যেনাযং ইরিযাপথন্তরাদীনি সেৰনেন পরিস্সমৰিনোদনং করোতি.

অথ ৰা রূপাদিভেদতোপি ৰিসেসগ্গহণং. রূপগন্ধরসফস্সাদীনঞ্হি ৰিসেসেন যো সরীরে অনিন্দ্রিযবদ্ধেসু চ খীরূদকৰত্থপুপ্ফফলোসধিধঞ্ঞাদীনং পচ্ছা ৰিসেসো গয্হতি, সো অসতি বহিপচ্চযৰিসেসে নেসং জরাদিঅৰত্থাসু ৰণ্ণবলাদিভেদো, রসৰীরিযৰিপাকানুভাৰভেদো চ খণে খণে অঞ্ঞথত্তং ৰিনা কথমুপলব্ভেয্য. যং পন তং ধম্মতারূপং সিলাদি, তত্থ কথন্তি? তস্সাপি সীতুণ্হসম্ফস্সভেদতো অত্থেৰ ৰিসেসগ্গহণং. তং খণে খণে অঞ্ঞথত্তং ৰিনা ন যুজ্জতীতি. সতি চ রূপাদিভেদে সিদ্ধোৰ তংনিস্সযমহাভূতভেদোপি. ন হি নিস্সযমহাভূতভেদেন ৰিনা নিস্সিতভেদো সম্ভৰতীতি. এৰং তাৰ রূপধম্মানং ৰিসেসগ্গহণতো খণে খণে অঞ্ঞথত্তং, ততো চ হুত্ৰা অভাৰসিদ্ধি.

অরূপধম্মানং পন আরম্মণাদিভেদেন ৰিসেসগ্গহণং. যত্থ যত্থ হি আরম্মণে অরূপধম্মা উপ্পজ্জন্তি, তত্থ তত্থেৰ তে ভিজ্জন্তি, ন অঞ্ঞং সঙ্কমন্তি, আরম্মণধম্মা চ যথাসকং খণতো উদ্ধং ন তিট্ঠন্তীতি. স্ৰাযমত্থো পদীপাদিউদাহরণেন ৰেদিতব্বো. অঞ্ঞে এৰ হি খণে খণে রূপাদযো পদীপজালায, তথা খীরধারাদীসু পতন্তীসু, ৰাযুম্হি চ পহরন্তে সম্ফস্সানি. যথা চেতেসং খণে খণে অঞ্ঞথত্তং, কিমঙ্গং পন চিত্তচেতসিকানং. কিঞ্চ সদ্দভেদতো, সদ্দৰিসেসতোপি তন্নিমিত্তানং চিত্তচেতসিকানং খণে খণে অঞ্ঞথত্তং, ততো ৰিসেসগ্গহণং. পগুণঞ্হি গন্থং সীঘং পরিৰত্তেন্তস্স চিত্তসমুট্ঠানানং সদ্দানং ভেদো দিট্ঠো. ন হি কারণভেদেন ৰিনা ফলভেদো অত্থি. যথা তং ৰাদিতসদ্দানং, এৰং আরম্মণভেদেন অরূপধম্মানং ৰিসেসগ্গহণং. তেনেৰ নেসং খণে খণে অঞ্ঞথত্তং ৰেদিতব্বং. জাতিভূমিসম্পযুত্তধম্মভেদেন ৰিসেসগ্গহণেপি এসেৰ নযো. এৰং রূপারূপধম্মানং ৰিসেসগ্গহণতো খণে খণে অঞ্ঞথত্তসিদ্ধি. যতো হুত্ৰা অভাৰতো চক্খাদীনি অনিচ্চানীতি সিদ্ধানি, অনিচ্চত্তা এৰ অভিণ্হসম্পটিপীল়নতো দুক্খানি, ততো চ অৰসৰত্তনতো অনত্তকানি. তেনাহ ভগৰা ‘‘যদনিচ্চং, তং দুক্খং, যং দুক্খং, তদনত্তা’’তি (সং. নি. ৩.১৫, ৪৫, ৭৬, ৮৫; ২.৪.১, ২; পটি. ম. ২.১০).

নিরন্তরং পৰত্তমানস্সাতি অভিণ্হসদ্দত্থং ৰিসেসেত্ৰা ৰদতি. ধাতুমত্ততাযাতি ধাতুমত্তভাৰেন. সমূহতোতি সসম্ভারচক্খাদিপিণ্ডতো. ‘‘চক্খাদীন’’ন্তি ইদং ‘‘সমূহতো’’তি পদং অপেক্খিত্ৰা সম্বন্ধে সামিৰচনং, ‘‘ৰিনিব্ভুজন’’ন্তি পদং অপেক্খিত্ৰা কম্মত্থেতি ৰেদিতব্বং. চত্তারিপি ঘনানীতি সন্ততিসমূহকিচ্চারম্মণঘনানি. পৰত্তরূপাদিগ্গহণতোতি রুপ্পনাদিৰসেন পৰত্তঞ্চ তং রূপাদিগ্গহণঞ্চাতি পৰত্তরূপাদিগ্গহণং, ততোতি যোজেতব্বং. অনিচ্চাদিগ্গহণস্স সব্ভাৰাতি রূপৰেদনাদিঞাণতো ভিন্নস্স অনিচ্চাদিঞাণস্স লব্ভমানত্তা. তেন সতিপি রূপাদিঅত্থানং অনিচ্চাদিভাৰে রুপ্পনাদিভাৰতো অনিচ্চাদিভাৰস্স ভেদমাহ. ইদানি তমেৰ ভেদং ঞাততীরণপরিঞ্ঞাৰিসযতায পাকটং কাতুং ‘‘ন হী’’তিআদিমাহ. নাতিধাৰিতুন্তি ইধ লক্খণলক্খণৰন্তা ভিন্না ৰুত্তা. তত্থ লক্খণারম্মণিকৰিপস্সনায খন্ধারম্মণতাৰচনেন অভিন্নাতি অঞ্ঞমঞ্ঞৰিরোধাপাদনেন অতিধাৰিতুং ন যুত্তং. কস্মাতি চে? ৰুত্তং ‘‘তে পনাকারা’’তিআদি. অধিপ্পাযোপি চেত্থ লক্খণানং রূপাদিআকারমত্ততাৰিভাৰনন্তি দট্ঠব্বো. ‘‘অনিচ্চং দুক্খং অনত্তা’’তি হি সঙ্খারে সভাৰতো সল্লক্খেন্তোযেৰ লক্খণানি চ সল্লক্খেতীতি. যথা অনিচ্চাদিতো অনিচ্চতাদীনং ৰুত্তনযেন ভেদো, এৰং অনিচ্চতাদীনম্পি সতিপি লক্খণভাৰসামঞ্ঞে নানাঞাণগোচরতায, নানাপটিপক্খতায, নানিন্দ্রিযাধিকতায চ ৰিমোক্খমুখত্তযভূতানং অঞ্ঞমঞ্ঞভেদোতি দস্সেন্তো ‘‘অনিচ্চন্তি চ গণ্হন্তো’’তিআদিমাহ. তং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.

সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা

১৫৫. পচ্চযযুগল়ৰসেনাতি অজ্ঝত্তিকবাহিরপচ্চযদ্ৰযৰসেন. অজ্ঝত্তিকবাহিরৰসেন অব্বোকারতোতি অজ্ঝত্তিকৰসেন চেৰ বাহিরৰসেন চ অসঙ্করতো.

১৬৭. ৰিসঙ্খারনিন্নস্সাতি নিব্বানপোণস্স. ৰিনিমুত্তসঙ্খারস্সাতি সমুচ্ছেদপটিপস্সদ্ধিৰিমুত্তীহি সমুখেন, তপ্পটিবদ্ধছন্দরাগপ্পহানেন চ সুট্ঠু ৰিনিমুত্তসঙ্খারস্স পরমস্সাসভাৰেন, গতিভাৰেন চ পতিট্ঠানভূতে. ‘‘নিব্বানং অরহতো গতী’’তি (পটি. ৩৩৯) হি ৰুত্তং. ঠিতিভাৰেনাতি চ পাঠো. তংসচ্ছিকরণাভাৰেতি তস্স নিব্বানস্স সচ্ছিকরণাভাৰে. নীতোতি পাপিতো, পকাসিতোতি অত্থো.

চুণ্ণিতন্তি ভেদিতং. ত্ৰমেৰ কিং ন জানাসীতি কিং ত্ৰং ন জানাসিযেৰাতি অত্থো. ‘‘কিং ত্ৰং একং নানং জানাসি, কিং ত্ৰং ন জানাসি এৰা’’তি এৰং ৰিক্খেপং করোন্তং পরৰাদিং ‘‘ননু ঞাতে’’তিআদিনা সকৰাদী নিবন্ধতি. ৰিভজিত্ৰাতি ‘‘রাগাদীনং খীণন্তে উপ্পন্নত্তা’’তি ভাৰত্থং ৰিভজিত্ৰা. রাগাদীনং খযা ন হোন্তীতি যোজনা. সসভাৰতা চ নিব্বানস্স আপন্না হোতীতি সম্বন্ধো.

নিব্বানারম্মণকরণেন কারণভূতেন. হেতুঅত্থে হি ইদং করণৰচনং. কিলেসক্খযমত্ততং ৰা নিব্বানস্স ইচ্ছতো কিলেসক্খযেন ভৰিতব্বন্তি যোজনা.

এৰং কিলেসক্খযমত্তে নিব্বানে খেপেতব্বা কিলেসা বহুৰিধা নানপ্পকারা, মগ্গো চ ওধিসো কিলেসে খেপেতি. স্ৰাযং ‘‘কতমং কিলেসক্খযং নিব্বানং আরম্মণং কত্ৰা কতমে কিলেসে খেপেতী’’তি পুরিমপুচ্ছাদ্ৰযমেৰ ৰদতি. তদেৰাতি যং ‘‘অৰিজ্জাতণ্হানং কিঞ্চি একদেসমত্তম্পী’’তি ৰুত্তং, তদেৰ.

এত্থ চ যাযং ‘‘কিলেসক্খযোৰ নিব্বান’’ন্তি নিব্বানস্স অভাৰতাচোদনা, তত্রাযং আগমতো যুত্তিতো চস্স ভাৰাভাৰৰিভাৰনা. তঞ্হি ভগৰতা –

‘‘অত্থি, ভিক্খৰে, অজাতং অভূতং অকতং অসঙ্খত’’ন্তি (উদা. ৭৩; ইতিৰু. ৪৩).

‘‘অত্থি, ভিক্খৰে, তদাযতনং, যত্থ নেৰ পথৰী ন আপো ন তেজো ন ৰাযো’’তি (উদা. ৭১) –

চ আদিনা, তথা –

‘‘গম্ভীরো দুদ্দসো দুরনুবোধো সন্তো পণীতো অতক্কাৰচরো নিপুণো পণ্ডিতৰেদনীযো’’তি (ম. নি. ২.৩৩৭; সং. নি. ১.১৭২; মহাৰ. ৭-৮) –

‘‘অসঙ্খতঞ্চ ৰো, ভিক্খৰে, দেসেস্সামি অসঙ্খতগামিনিঞ্চ পটিপদং, অনতং, অনাসৰং, সচ্চং, পারং, নিপুণং, সুদুদ্দসং, অজজ্জরং, ধুৰং, অপলোকিতং, অনিদস্সনং, নিপ্পপঞ্চং, সন্তং, অমতং, পণীতং, সিৰং, খেমং, তণ্হাক্খযং, অচ্ছরিযং, অব্ভুতং, অনীতিকং, অনীতিকধম্মং, নিব্বানং, অব্যাবজ্ঝং, ৰিরাগং, সুদ্ধিং, মুত্তিং, অনালযং, দীপং, লেণং, তাণং, সরণং, পরাযণঞ্চ ৰো, ভিক্খৰে, দেসেস্সামি পরাযণগামিনিঞ্চ পটিপদ’’ন্তি (সং. নি. ৪.৩৭৭) –

এৰমাদীহি চ সুত্তপদেহি ‘‘অপ্পচ্চযা ধম্মা, অসঙ্খতা ধম্মা (ধ. স. দুকমাতিকা ৭), সব্বঞ্চ রূপং অসঙ্খতা চ ধাতূ’’তিআদীহি (ধ. স. ১১৯২, ১১৯৮, ১২০০) অভিধম্মপদেসেহি চ পরমত্থভাৰেনেৰ দেসিতং. ন হি সভাৰৰিরহিতস্স অভাৰমত্তস্স গম্ভীরাসঙ্খতাদিভাৰো অব্যাকতধম্মাদিভাৰো চ যুত্তো, ৰুত্তো চ সো. তস্মা ন অভাৰমত্তং নিব্বানং.

অপি চাযং অভাৰৰাদী এৰং পুচ্ছিতব্বো – যদি কিলেসাভাৰো নিব্বানং, স্ৰাযমভাৰো একো ৰা সিযা অনেকো ৰা? যদি একো, একেনেৰ মগ্গেন কতো সচ্ছিকতো চ হোতীতি উপরিমানং মগ্গানং নিরত্থকতা আপজ্জতি. ন হি একং অনেকেহি কম্মপ্পৰত্তেহি সাধেতব্বং দিট্ঠং. অথ সিযা একোৰ সো কিলেসাভাৰো, ন পন মগ্গেহি কাতব্বো, অথ খো সচ্ছিকাতব্বোতি. এৰং সতি সুট্ঠুতরং মগ্গস্স নিরত্থকতা আপজ্জতি কিলেসানং অপ্পহানতো. অকরোন্তো চ মগ্গো কিলেসাভাৰং তস্স সচ্ছিকিরিযায কমত্থং সাধেয্য, অথ মগ্গানং সংযোজনত্তযপ্পহানাদিপটিনিযতকিচ্চতায পহাযকৰিভাগেন কিলেসাভাৰভেদো, এৰং সতি ৰিনা সভাৰভেদং বহুভাৰো নত্থীতি বহুভাৰতাপদেসেনস্স সসভাৰতা আপন্না. অথাপি সিযা ‘‘যেসং অভাৰো, তেসং বহুভাৰেন বহুভাৰোপচারো’’তি, এৰং সতি যেসং অভাৰো, তেসং সভাৰতায সসভাৰোপচারোপি সিযা. তথা তেসং কিলেসসঙ্খতাদিতায কিলেসসঙ্খতাদিভাৰা চ সিযুং, ন চেতং যুত্তন্তি ন তেসং বহুভাৰোপচারো যুত্তো. একভাৰোপি চস্স অসভাৰতায এৰ ৰত্তুং ন সক্কাতি চে? ন, অভাৰসামঞ্ঞতো, অভাৰসামঞ্ঞেন অভেদসমঞ্ঞায একত্তনিদ্দেসো. সতি চ একত্তে পুব্বে ৰুত্তদোসানতিৰত্তি.

বহুভাৰে চ সসভাৰতা সিদ্ধা. যদিপি সিযা যথা বহুভাৰো সসভাৰতং, এৰং সামঞ্ঞেন সসভাৰতা বহুভাৰং ন ব্যভিচরেয্যাতি সসভাৰপক্খেপি নিব্বানস্স বহুভাৰো আপজ্জতীতি? তং ন, কস্মা? তথা সামঞ্ঞাভেদতো. ন হি এৰং ৰত্তুং লব্ভা যথা খরভাৰো সসভাৰতং ন ব্যভিচরতি, এৰং সসভাৰতাপি খরভাৰং ন ব্যভিচরেয্যাতি. এৰঞ্হি সতি তদঞ্ঞসব্বধম্মাভাৰপ্পসঙ্গো সিযা, তস্মা বহুভাৰো সসভাৰতাপেক্খো, ন সসভাৰতা বহুভাৰাপেক্খাতি ন সসভাৰস্স নিব্বানস্স বহুভাৰাপত্তি. ‘‘একঞ্হি সচ্চং ন দুতীযমত্থি (সু. নি. ৮৯০; মহানি. ১১৯), একা নিট্ঠা ন পুথুনিট্ঠা’’তিআদিৰচনতো.

অপি চেত্থ কিলেসাভাৰো নাম রাগাদীনং সমুচ্ছেদো অচ্চন্তপ্পহানং অনুপ্পাদনিরোধো. তস্স চ একত্তে একেনেৰ মগ্গেন সাধেতব্বতা কিচ্চৰিসেসাভাৰতোতি দস্সনাদিমগ্গৰিভাগো ন সিযা. ইচ্ছিতো চ সো ওধিসোৰ কিলেসানং পহাতব্বত্তা. সো চ মগ্গৰিভাগো সদ্ধাদীনং ইন্দ্রিযানং নাতিতিক্খতিক্খতিক্খতরতিক্খতমভাৰেন একস্মিম্পি সমুচ্ছেদপ্পহানযোগ্যভাৰে সচ্ছিকিরিযাৰিসেসেন হোতীতি নিব্বানস্স সসভাৰতাযযেৰ যুত্তো. অভাৰো পন কিলেসানং মগ্গেন কাতব্বো সিযা ‘‘মা মগ্গস্স নিরত্থকতা অহোসী’’তি, ন সচ্ছিকাতব্বো. কো হি তস্স সভাৰো, যো তেন সচ্ছিকরিযেয্য. সো চ কিলেসাভাৰো একেনেৰ মগ্গেন সাধেতব্বো সিযা, ন চতূহি ‘‘মা চতুভাৰনিব্বানতাপত্তি, নিব্বানৰিসেসাপত্তি চ অহোসী’’তি. ততো দস্সনাদিমগ্গৰিভাগো ন সিযাতি সব্বং আৰত্ততি.

যদি চ অভাৰো ভাৰস্স সিযাতি তস্স ভাৰধম্মতা ইচ্ছিতা, এৰং সতি যথা সঙ্খতধম্মস্স তস্স জরামরণাদীনং ৰিয সঙ্খতধম্মতাপি আপন্না, এৰং বহূনং কিলেসানং ধম্মস্স তস্স বহুভাৰাদিপ্পসঙ্গোপি দুন্নিৰারোতি অতংসভাৰস্স অসঙ্খতস্সেকস্স সসভাৰস্স নিব্বানভাৰো ৰেদিতব্বো.

যদি এৰং কস্মা ‘‘রাগক্খযো দোসক্খযো মোহক্খযো’’তি (সং. নি. ৪.৩১৫, ৩৩০) ৰুত্তন্তি? খযেন অধিগন্তব্বত্তা. খযো হি অরিযমগ্গো. যথাহ ‘‘খযে ঞাণং, অনুপ্পাদে ঞাণ’’ন্তি (ধ. স. দুকমাতিকা ১৪২). তেন রাগাদিক্খযপরিযাযেন অরিযমগ্গেন অধিগন্তব্বতো ‘‘পরমত্থং গম্ভীরং নিপুণং দুদ্দসং দুরনুবোধং নিব্বানং রাগাদিক্খযো’’তি ৰুত্তং. রাগাদিপ্পহানমুখেন ৰা তথা পত্তব্বতো, যথা অঞ্ঞত্থাপি ৰুত্তং ‘‘মদনিম্মদ্দনো পিপাসৰিনযো’’তিআদি (অ. নি. ৪.৩৪; ইতিৰু. ৯০).

অপিচ যথা পরিঞ্ঞেয্যতায সউত্তরানং কামানং রূপানঞ্চ পটিপক্খভূতং তব্বিধুরসভাৰং নিস্সরণং পঞ্ঞাযতি, এৰং সসভাৰানং সব্বেসম্পি সঙ্খতধম্মানং পটিপক্খভূতেন তব্বিধুরসভাৰেন নিস্সরণেন ভৰিতব্বং. যঞ্চ তন্নিস্সরণং, সা অসঙ্খতা ধাতু. কিঞ্চ ভিয্যো – সঙ্খতধম্মারম্মণং ৰিপস্সনাঞাণং অপি অনুলোমঞাণং কিলেসে তদঙ্গৰসেন পজহতি, ন সমুচ্ছেদৰসেন পজহিতুং সক্কোতি. তথা সম্মুতিসচ্চারম্মণং পঠমজ্ঝানাদীসু ঞাণং ৰিক্খম্ভনৰসেনেৰ কিলেসে পজহতি, ন সমুচ্ছেদৰসেন. ইতি সঙ্খতধম্মারম্মণস্স, সম্মুতিসচ্চারম্মণস্স চ ঞাণস্স কিলেসানং সমুচ্ছেদপ্পহানে অসমত্থভাৰতো তেসং সমুচ্ছেদপ্পহানকরস্স অরিযমগ্গঞাণস্স তদুভযৰিপরীতসভাৰেন আরম্মণেন ভৰিতব্বং, সা অসঙ্খতা ধাতু. তথা ‘‘অত্থি, ভিক্খৰে, অজাতং অভূতং অকতং অসঙ্খত’’ন্তি (উদা. ৭৩; ইতিৰু. ৪৩) ইদং নিব্বানস্স পরমত্থতো অত্থিভাৰজোতকং ৰচনং অৰিপরীতত্থং ভগৰতা ভাসিতত্তা. যঞ্হি ভগৰতা ভাসিতং, তং অৰিপরীতত্থং যথা তং ‘‘সব্বে সঙ্খারা অনিচ্চা, সব্বে সঙ্খারা দুক্খা, সব্বে ধম্মা অনত্তা’’তি (ধ. প. ২৭৭-২৭৯; থেরগা. ৬৭৬-৬৭৮; নেত্তি. ৫), তথা নিব্বান-সদ্দো কত্থচি ৰিসযে যথাভূতপরমত্থৰিসযো উপচারৰুত্তিসব্ভাৰতো সেয্যথাপি সীহ-সদ্দো. অথ ৰা অত্থেৰ পরমত্থতো অসঙ্খতা ধাতু ইতরতব্বিপরীতৰিমুত্তিসভাৰত্তা সেয্যথাপি ‘‘পথৰীধাতু ৰেদনা চা’’তি এৰমাদীহি নযেহি যুত্তিতোপি অসঙ্খতায ধাতুযা পরমত্থতো অত্থিভাৰো ৰেদিতব্বো.

অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৩. পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা

১৬৮. কিঞ্চীতি কিঞ্চি আরম্মণং. আলম্বনতোতি আরম্মণকরণতো.

পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

আযতনৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৩. ধাতুৰিভঙ্গো

১. সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা

১৭২. অভিধম্মে চ আগতাতি ইমস্মিং ধাতুৰিভঙ্গে অভিধম্মভাজনীযপঞ্হপুচ্ছকেসু, নিক্খেপকণ্ডধম্মহদযৰিভঙ্গাদীসু চ দেসনারুল়্হা. যথা পন সুত্তন্তে অভিধম্মে চ আগতা খন্ধাদযো সুত্তন্তে দেসিতনিযামেন খন্ধৰিভঙ্গাদীসু সুত্তন্তভাজনীযৰসেন ৰিভত্তা, এৰমিধাপি চক্খুধাতাদযো সুত্তন্তভাজনীযৰসেন ৰিভজিতব্বা সিযুং. তত্থ খন্ধাদীনং সব্বসঙ্গাহকো অভিধম্মদেসনাৰিসিট্ঠো সুত্তন্তে আগতো অঞ্ঞো দেসেতব্বাকারো নত্থীতি তে রূপক্খন্ধাদিৰসেনেৰ সুত্তন্তভাজনীযে দেসিতা, ধাতূনং পন সো অত্থীতি তে তিণ্ণং ধাতুছক্কানং ৰসেন ইধ দেসিতাতি দস্সেন্তো আহ ‘‘সুত্তন্তেস্ৰেৰ…পে… ৰিভত্তন্তি ৰেদিতব্ব’’ন্তি. তেনাহ অট্ঠকথাযং ‘‘সব্বা ধাতুযো ছহি ছহি ধাতূহি সঙ্খিপিত্ৰা’’তি.

কথং পন ছসু ছসু ধাতূসু অট্ঠারসন্নং ধাতূনং সমৰরোধোতি? সভাৰনিস্সযদ্ৰারারম্মণসম্পযোগসামঞ্ঞতো. তত্থ পঠমছক্কে তাৰ পথৰীতেজোৰাযোধাতুযো সভাৰতো ফোট্ঠব্বধাতু. আপোধাতুআকাসধাতুযো ধম্মধাতুএকদেসো. ৰিঞ্ঞাণধাতু সত্তৰিঞ্ঞাণধাতুযো. চতুধাতুগ্গহণেন চেত্থ তদাযত্তৰুত্তিকা নিস্সযাপদেসেন, ৰিঞ্ঞাণধাতুযা দ্ৰারারম্মণভাৰেন ৰা অৰসিট্ঠা রূপধাতুযো সমৰরুদ্ধা, ৰিঞ্ঞাণধাতুগ্গহণেন তংসম্পযোগতো ধম্মধাতুএকদেসোতি এৰং সব্বধাতুসমৰরোধো দট্ঠব্বো. দুতিযে ছপি ধাতুযো সভাৰতো, ধম্মাযতনেকদেসো, তংসম্পযোগতো সত্তৰিঞ্ঞাণধাতুযো, যথারহং তেসং নিস্সযদ্ৰারারম্মণভাৰতো অৰসিট্ঠধাতুযো সমৰরুদ্ধা. ততিযছক্কেপি এসেৰ নযো. এৰমেত্থ ছসু ছসু ধাতূসু অট্ঠারসন্নং ধাতূনং সমৰরোধো দট্ঠব্বো. তেন ৰুত্তং ‘‘সব্বা ধাতুযো ছহি ছহি ধাতূহি সঙ্খিপিত্ৰা’’তি.

সুঞ্ঞোতি অত্তসুঞ্ঞো, তেন সসভাৰতায চ ইধ ধাতুৰোহারোতি আহ ‘‘সুঞ্ঞে সভাৰমত্তে নিরুল়্হো ধাতুসদ্দো’’তি. তংতংভূতৰিৰিত্ততা রূপপরিযন্তোৰ আকাসোতি যেহি ৰিৰিত্তো, যেসঞ্চ পরিচ্ছেদো, তেহি অসম্ফুট্ঠতা তেসং ব্যাপকভাৰে সতি ন হোতীতি আহ ‘‘চতূহি মহাভূতেহি অব্যাপিতভাৰো’’তি. পরিচ্ছিন্নৰুত্তীনি হি ভূতানীতি.

১৭৩. অৰযৰৰিনিমুত্তো সমুদাযো নাম কোচি নত্থীতি পুরিমত্থং অসম্ভাৰেন্তো ‘‘দ্ৰে এৰ ৰা’’তিআদিনা সমুদাযেন ৰিনা দুতিযত্থমাহ. পচ্চত্তং অত্তনি জাততন্তি পাটিপুগ্গলিকতং.

পাটিযেক্কো কোট্ঠাসোতি ৰা লোমাদিইতরকোট্ঠাসেহি অসম্মিস্সো ৰিসুং একো পথৰীকোট্ঠাসোতি অত্থো.

পযোগন্তি ভাৰনাপযোগং. ৰীরিযন্তি ভাৰনানিপ্ফাদকং উস্সাহং. আযূহনন্তি তাদিসং চেতনং.

ধাতুপটিক্কূলৰণ্ণমনসিকারানন্তি ধাতুমনসিকারপটিক্কূলমনসিকারৰণ্ণমনসিকারানং. অব্যাপারতাযাতি ‘‘অহমেতং নিপ্ফাদেমি, মম এসা নিপ্ফাদনা’’তি চেতনারহিততায. করোন্তীতি আভোগপচ্চৰেক্খণানি উপ্পাদেন্তি.

লক্খণৰসেনাতি সভাৰৰসেন. সো পন যস্মা পথৰীধাতুযা কক্খল়খরতা হোতীতি আহ ‘‘কক্খল়ং খরিগতন্তিআদিৰচনং সন্ধায ৰুত্ত’’ন্তি.

ৰেকন্তকং নাম সব্বলোহচ্ছেদনসমত্থং লোহং. তথা হি তং ৰিকন্ততি ছিন্দতীতি ৰিকন্তং, ৰিকন্তমেৰ ৰেকন্তকন্তি ৰুচ্চতি. লোহসদিসন্তি লোহাকারং লোহমলং ৰিয ঘনসহিতং হুত্ৰা তিট্ঠতি. তাপেত্ৰা তাল়িতং পন ছিন্নং ছিন্নং হুত্ৰা ৰিসরতি, মুদু মট্ঠং কম্মনিযং ৰা ন হোতি, তেন ‘‘লোহৰিজাতী’’তি ৰুচ্চতীতি. তিপুতম্বাদীহীতি তিপুতম্বে মিস্সেত্ৰা কতং কংসলোহং, সীসতম্বে মিস্সেত্ৰা কতং ৰট্টলোহং, জসদতম্বে মিস্সেত্ৰা কতং আরকূটং. যং পন কেৰলং জসদধাতুৰিনিগ্গতং, যং ‘‘পিত্তল’’ন্তিপি ৰদন্তি, তং ইধ নাধিপ্পেতং, যথাৰুত্তমিস্সকমেৰ পন গহেত্ৰা ‘‘কিত্তিম’’ন্তি ৰুত্তং.

নিদস্সনমত্তন্তি মুত্তানং জাতিতো অনেকভেদত্তা ৰুত্তং. তথা হি হত্থিকুম্ভং ৰরাহদাঠং ভুজঙ্গসীসং ৰলাহকূটং ৰেণুপব্বং মচ্ছসিরো সঙ্খো সিপ্পীতি অট্ঠ মুত্তাযোনিযো. তত্থ হত্থিকুম্ভজা পীতৰণ্ণা পভাহীনা. ৰরাহদাঠজা ৰরাহদাঠৰণ্ণাৰ. ভুজঙ্গসীসজা নীলাদিৰণ্ণা সুৰিসুদ্ধা, ৰট্টলা চ. ৰলাহকজা ভাসুরা দুব্বিভাগরূপা রত্তিভাগে অন্ধকারং ৰিধমন্তা তিট্ঠন্তি, দেৰূপভোগা এৰ হোন্তি. ৰেণুপব্বজা কারফলসমানৰণ্ণা, ন ভাসুরা, তে চ ৰেল়ৰো অমনুস্সগোচরে এৰ পদেসে জাযন্তি. মচ্ছসীসজা পাঠীনপিট্ঠিসমানৰণ্ণা, ৰট্টলা, লঘৰো চ হোন্তি পভাৰিহীনা, তে চ মচ্ছা সমুদ্দমজ্ঝেযেৰ জাযন্তি. সঙ্খজা সঙ্খোরচ্ছৰিৰণ্ণা, কোলপ্পমাণাপি হোন্তি পভাৰিহীনাৰ. সিপ্পিজা পন পভাৰিসেসযুত্তাৰ হোন্তি নানাসণ্ঠানা. এৰং জাতিতো অট্ঠৰিধাসু মুত্তাসু যা মচ্ছসঙ্খসিপ্পিজা, তা সামুদ্দিকা. ভুজঙ্গজাপি কাচি সামুদ্দিকাতি ৰদন্তি, ইতরা অসামুদ্দিকা. তেন ৰুত্তং ‘‘সামুদ্দিকমুত্তাতি নিদস্সনমত্তমেতং, সব্বাপি পন মুত্তা মুত্তা এৰা’’তি. বহুলতো ৰা অট্ঠকথাযং এতং ৰুত্তং ‘‘মুত্তাতি সামুদ্দিকমুত্তা’’তি. বহুলঞ্হি লোকে সামুদ্দিকাৰ মুত্তা দিস্সন্তি. তত্থাপি সিপ্পিজাৰ, ইতরা কদাচি কাচীতি.

১৭৪. ইধ নত্থি নিযমো কেৰলং দ্রৰভাৰস্সেৰ অধিপ্পেতত্তা.

১৭৫. নিসিতভাৰেনাতি সন্তাপনাদিৰসপ্পৰত্তেন তিখিণভাৰেন. উস্মাকারঞ্হি নিসানং ইধ নিসিতভাৰো. পাকতিকোতি সাভাৰিকো কাযুস্মাতি অধিপ্পেতো. সদাতি সব্বকালং যাৰ জীৰিতিন্দ্রিযং পৰত্ততি. পেতগ্গি নিজ্ঝামতণ্হিকপেতগ্গি. ইধাতি বাহিরতেজোধাতুকথাযং.

১৭৬. ৰাযনং বীজনং, তং পন থামসা পৰত্তীতি আহ ‘‘সৰেগগমনৰসেনা’’তি. সমুদীরণং অল্লপরিসোসনং, ভূতসঙ্ঘাতস্স দেসন্তরুপ্পত্তিহেতুভাৰো ৰা.

১৭৭. ভিত্তিচ্ছিদ্দাদিৰসেন লব্ভমানং অজটাকাসং নিস্সাযেৰ পরিচ্ছেদাকাসস্স পরিকম্মকরণন্তি আহ ‘‘অজটাকাসস্স চ কথিতত’’ন্তি.

১৭৯. সুখদুক্খফোট্ঠব্বসমুট্ঠাপনপচ্চযভাৰেনাতি ইট্ঠানিট্ঠফোট্ঠব্বানং নিব্বত্তকভূতেন পচ্চযভাৰেন. কস্স পন সো পচ্চযভাৰোতি আহ ‘‘সরীরট্ঠকউতুস্সা’’তি. পচ্চযভাৰেনাতি চ হেতুম্হি করণৰচনং. তেন হি কারণভূতেন সুখদুক্খফোট্ঠব্বানং যথাৰুত্তসমত্থতা হোতীতি. ‘‘তথেৰা’’তি ইমিনা ‘‘যথাবলং সরীরেকদেসসকলসরীর’’ন্তি ইদং অনুকড্ঢতি. এৰন্তি অত্তনো ফলূপচারসিদ্ধেন ফরণপ্পকারেন. এতেসন্তি সুখাদীনং. ‘‘ওল়ারিকপ্পৰত্তি এৰ ৰা ফরণ’’ন্তি ইমিনা নিরুপচারং এতেসং ফরণট্ঠং দস্সেতি. উভযৰতোতি সুখদুক্খৰতো, সোমনস্সদোমনস্সৰতো চ, ফরণাফরণট্ঠানৰতো ৰা.

১৮১. এত্থ ৰুত্তং সঙ্কপ্পন্তি এতস্মিং ‘‘সঙ্কপ্পো কামো’’তিআদিকে (মহানি. ১; চূল়নি. অজিতমাণৰপুচ্ছানিদ্দেস ৮) নিদ্দেসপদেসে ৰুত্তং সঙ্কপ্পং. তত্থ হি কিলেসকামোৰ ‘‘সঙ্কপ্পরাগো পুরিসস্স কামো’’তিআদীসু (অ. নি. ৬.৬৩; কথা. ৫১৩) ৰিয. ৰত্থুকামস্স তথা তথা সঙ্কপ্পনতো পরিকপ্পনতো ‘‘সঙ্কপ্পো’’তি ৰুত্তো, ন ৰিতক্কোতি অযমেত্থ অত্থো ৰুত্তো. টীকাযং পন ৰিতক্কৰসেন অত্থং দস্সেতুং ‘‘সোপি হী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্রাপি পুরিমো এৰত্থো অধিপ্পেতোতি চে, সম্পিণ্ডনত্থো পি-সদ্দো নিরত্থকো সিযা, ‘‘কিলেসসন্থৰসম্ভৰতো’’তি চ ন ৰত্তব্বং সিযা, পরতো চ ‘‘ব্যাপাদৰচনেন ব্যাপাদৰিতক্কং দস্সেতী’’তি ৰক্খতি. কিলেসকামো ৰিভত্তো কিলেসসম্পযুত্তত্তাতি অধিপ্পাযো. কামপটিবদ্ধাতি এত্থ কাম-সদ্দেন ৰত্থুকামাপি সঙ্গহিতাতি দট্ঠব্বা.

১৮২. উভযত্থ উপ্পন্নোতি সত্তেসু, সঙ্খারেসূতি উভযত্থ উপ্পন্নো, সত্তাকারো, সঙ্খারাকারোতি ৰা আরম্মণস্স উভযাকারগ্গহণৰসেন উপ্পন্নো. কম্মপথৰিসেসো, কম্মপথৰিনাসকো চ কম্মপথভেদোতি দস্সেতুং ‘‘অভিজ্ঝাসংযোগেনা’’তিআদি ৰুত্তং. তথা ৰিহিংসায ৰিহিংসাৰিতক্কং দস্সেতীতি যোজনা. ৰিহিংসাযাতি চ ৰিহিংসাৰচনেনাতি অত্থো. যথাসম্ভৰং পাণাতিপাতাদিৰসেনাতি আদি-সদ্দেন অদিন্নাদানমুসাৰাদপেসুঞ্ঞফরুসৰাচাসম্ফপ্পলাপে সঙ্গণ্হাতি. সব্ব…পে… সঙ্গাহকেহি কামনেক্খম্মধাতূহি. দ্ৰে দ্ৰেতি ব্যাপাদৰিহিংসাধাতুযো, অব্যাপাদঅৰিহিংসাধাতুযো চ. ‘‘এত্থাতি পনা’’তিআদিনা সংকিলেসৰোদানানং সঙ্করভাৰস্স অনিট্ঠাপজ্জনস্স চ দস্সনেন পুরিমংযেৰ অত্থং ব্যতিরেকমুখেন সম্পাদেতি.

সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা

১৮৩. আৰেণিকত্থো অতিসযত্থো চ ৰিসেসসদ্দো হোতীতি তদুভযং দস্সেতুং ‘‘পুগ্গলন্তরাসাধারণং, নীলাদিসব্বরূপসাধারণঞ্চা’’তি ৰুত্তং. অসাধারণকারণেনাপি হি নিদ্দেসো হোতি যথা ‘‘ভেরিসদ্দো, যৰঙ্কুরো’’তি. অতিসযকারণেনপি যথা ‘‘অতীতানাগতপচ্চুপ্পন্নানং কম্মসমাদানানং ঠানসো হেতুসো ৰিপাকং যথাভূতং পজানাতী’’তি (কথা. ৩৫৫; পটি. ম. ২.৪৪). ধাতুঅত্থো এৰাতি ‘‘ধাতু’’ইতি ইমস্স ধাতুসদ্দস্সেৰ অত্থো. ধাতুৰচনীযো হি অত্থো উপসগ্গেন জোতীযতি.

পুরিমেন অসদিসো ৰিধানধারণত্থানং পাকটো ভেদোতি. ৰিসভাগলক্খণা ৰিসদিসসভাৰা অৰযৰা ভাগা, তেসু.

যথাসম্ভৰন্তি কিরিযামনোধাতু উপনিস্সযকোটিযা, ৰিপাকমনোধাতু ৰিপাকমনোৰিঞ্ঞাণস্স অনন্তরাদিনাপি, ইতরস্স সব্বাপি উপনিস্সযকোটিযাৰ. ধম্মধাতু পন ৰেদনাদিকা সহজাতা সহজাতাদিনা, অসহজাতা অনন্তরাদিনা, উপনিস্সযেন আরম্মণাদিনা চ মনোৰিঞ্ঞাণস্স পচ্চযোতি এৰং মনোধাতুধম্মধাতূনং মনোৰিঞ্ঞাণস্স হেতুভাৰো যথাসম্ভৰং যোজেতব্বো. দ্ৰারভূতমনোপি সুত্তে ‘‘মনোধাতূ’’তি ৰুচ্চতীতি আহ ‘‘দ্ৰারভূতমনোৰসেন ৰা’’তি. তস্সা মনোধাতুযা মনোৰিঞ্ঞাণস্স হেতুভাৰো যথাসম্ভৰং যোজেতব্বোতি সম্বন্ধো.

পুরিমনযেনাতি ৰিসেসনং দুতিযনযস্স হীনত্তিকৰসেনেৰ ৰিভত্তত্তা. নানাধাতূনঞ্চ চক্খুধাতুআদীনন্তি সম্বন্ধো.

ন হি দ্ৰে মনোৰিঞ্ঞাণধাতুযো সন্তি অট্ঠারসধাতুৰিভাগদস্সনেতি অধিপ্পাযো. খন্ধাযতনধাতিন্দ্রিযানংযেৰ ৰসেন সঙ্খেপাদিৰিভাগদস্সনং তেসং বহুলং পরিঞ্ঞেয্যধম্মসঙ্গণ্হনতো. সচ্চদেসনা পন অতিসংখিত্তভাৰতোযেৰেত্থ বহিকতা.

নিজ্জীৰস্সাতিআদি ৰিসেসতো সত্তসুঞ্ঞতাদীপনত্থা ধাতুদেসনাতি কত্ৰা ৰুত্তং. পুরিমনযো অঞ্ঞেসম্পি কমৰুত্তীনং ধাতূনং সম্ভৰতীতি অধিপ্পাযেন ৰুত্তোতি ‘‘মনোধাতুযেৰ ৰা’’তিআদিনা দুতিযনযো ৰুত্তো. তত্থ অৰিজ্জমানেপি পুরেচরানুচরভাৰেতি পুরেচরানুচরাভিসন্ধিযা অভাৰেপি কেৰলং অনন্তরপুব্বকালঅনন্তরাপরকালতায মনোধাতু পুরেচরানুচরা ৰিয দট্ঠব্বাতি ৰুত্তা.

‘‘অঞ্ঞং অগ্গহেত্ৰা পৰত্তিতুং অসমত্থতাযা’’তি এতেন ৰিঞ্ঞাণস্স একন্তসারম্মণতাদস্সনেন ‘‘আরম্মণেন ৰিনা সযমেৰ নীলাদিআভাসং চিত্তং পৰত্ততী’’তি এৰং পৰত্তিতং ৰিঞ্ঞাণৰাদং পটিসেধেতি.

১৮৪. একনানাসন্তানগতানন্তি একসন্তানগতানং অভিন্নসন্তানগতানং দ্ৰারানং, নানাসন্তানগতানং ভিন্নসন্তানগতানং আরম্মণানন্তি যোজনা. একনানাজাতিকত্তাতি চক্খাদিএকেকজাতিকত্তা দ্ৰারানং, নীলাদিঅনেকজাতিকত্তা আরম্মণানং.

চক্খাদি একম্পি ৰিঞ্ঞাণস্স পচ্চযো হোতি, রূপাদি পন অনেকমেৰ সংহতন্তি ইমস্স ৰা অত্থৰিসেসস্স দস্সনত্থং চক্খুরূপাদীসু ৰচনভেদো কতো. কিং পন কারণং চক্খাদি একম্পি ৰিঞ্ঞাণস্স পচ্চযো হোতি, রূপাদি পন অনেকমেৰাতি? পচ্চযভাৰৰিসেসতো. চক্খু হি চক্খুৰিঞ্ঞাণস্স নিস্সযপুরেজাতইন্দ্রিযৰিপ্পযুত্তপচ্চযেহি পচ্চযো হোন্তং অত্থিভাৰেনেৰ হোতি তস্মিং সতি তস্স ভাৰতো, অসতি অভাৰতো, যতো তং অত্থিঅৰিগতপচ্চযেহিস্স পচ্চযো হোতীতি ৰুচ্চতীতি. তংনিস্সযতা চস্স ন একদেসেন অল্লীযনৰসেন ইচ্ছিতব্বা অরূপভাৰতো, অথ খো গরুরাজাদীসু সিস্সরাজপুরিসাদীনং ৰিয তপ্পটিবদ্ধৰুত্তিতায. ইতরে চ পচ্চযা তেন তেন ৰিসেসেন ৰেদিতব্বা. স্ৰাযং পচ্চযভাৰো ন একস্মিং ন সম্ভৰতীতি একম্পি চক্খু চক্খুৰিঞ্ঞাণস্স পচ্চযো হোতীতি দস্সেতুং পাল়িযং ‘‘চক্খুঞ্চ পটিচ্চা’’তি একৰচননিদ্দেসো কতো.

রূপং পন যদিপি চক্খু ৰিয পুরেজাতঅত্থিঅৰিগতপচ্চযেহি পচ্চযো হোতি পুরেতরং উপ্পন্নং হুত্ৰা ৰিজ্জমানক্খণেযেৰ উপকারকত্তা, তথাপি অনেকমেৰ সংহতং হুত্ৰা পচ্চযো হোতি আরম্মণভাৰতো. যঞ্হি পচ্চযধম্মং সভাৰভূতং, পরিকপ্পিতাকারমত্তং ৰা ৰিঞ্ঞাণং ৰিভাৰেন্তং পৰত্ততি, তদঞ্ঞেসঞ্চ সতিপি পচ্চযভাৰে সো তস্স সারম্মণসভাৰতো যং কিঞ্চি অনালম্বিত্ৰা পৰত্তিতুং অসমত্থস্স ওলুব্ভ পৰত্তিকারণতায আলম্বনীযতো আরম্মণং নাম. তস্স যস্মা যথা যথা সভাৰূপলদ্ধি ৰিঞ্ঞাণস্স আরম্মণপচ্চযলাভো, তস্মা চক্খুৰিঞ্ঞাণং রূপং আরব্ভ পৰত্তমানং তস্স সভাৰং ৰিভাৰেন্তমেৰ পৰত্ততি. সা চস্স ইন্দ্রিযাধীনৰুত্তিকস্স আরম্মণসভাৰূপলদ্ধি ন একদ্ৰিকলাপগতৰণ্ণৰসেনেৰ হোতি, নাপি কতিপযকলাপৰণ্ণৰসেন, অথ খো আভোগানুরূপং আপাথগতৰণ্ণৰসেনাতি অনেকমেৰ রূপং সংহচ্চকারিতায ৰিঞ্ঞাণস্স পচ্চযো হোতীতি দস্সেন্তো ভগৰা ‘‘রূপে চা’’তি বহুৰচনেন নিদ্দিসি.

যং পন ‘‘রূপাযতনং চক্খুৰিঞ্ঞাণধাতুযা, তংসম্পযুত্তকানঞ্চ ধম্মানং আরম্মণপচ্চযেন পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ১.১.১) ৰুত্তং, তং কথন্তি? তম্পি যাদিসং রূপাযতনং চক্খুৰিঞ্ঞাণস্স আরম্মণপচ্চযো, তাদিসমেৰ সন্ধায ৰুত্তং. কীদিসং পন তন্তি? সমুদিতন্তি পাকটোযমত্থো. এৰঞ্চ কত্ৰা যদেকে ৰদন্তি ‘‘আযতনসল্লক্খণৰসেন চক্খুৰিঞ্ঞাণাদযো সল্লক্খণারম্মণা, ন দব্যসল্লক্খণৰসেনা’’তি, তং যুত্তমেৰ হোতি. ন চেত্থ সমুদাযারম্মণতা আসঙ্কিতব্বা সমুদাযাভোগস্সেৰ অভাৰতো, সমুদিতা পন ৰণ্ণধম্মা আরম্মণপচ্চযা হোন্তি. কথং পন পচ্চেকং অসমত্থা সমুদিতা আরম্মণা হোন্তি, ন হি পচ্চেকং দট্ঠুং অসক্কোন্তা অন্ধা সমুদিতা পস্সন্তীতি? নযিদমেকন্তিকং ৰিসুং অসমত্থানং সিৰিকাৰহনাদীসু সমত্থতায দস্সনতো. কেসাদীনঞ্চ যস্মিং ঠানে ঠিতানং পচ্চেকং ৰণ্ণং গহেতুং ন সক্কা, তস্মিংযেৰ ঠানে সমুদিতানং তং গহেতুং সক্কাতি ভিয্যোপি তেসং সংহচ্চকারিতা পরিব্যত্তা. এতেন কিং চক্খুৰিঞ্ঞাণস্স পরমাণুরূপং আরম্মণং, উদাহু তংসমুদাযোতিআদিকা চোদনা পটিক্খিত্তা ৰেদিতব্বা. ‘‘সোতঞ্চ পটিচ্চ সদ্দে চা’’তিআদীসুপি অযমেৰ নযো.

এৰম্পি অত্থো লব্ভতীতি ‘‘মনোধাতুযাপী’’তি পি-সদ্দেন ন কেৰলং জৰনপরিযোসানা মনোৰিঞ্ঞাণধাতুযেৰ সম্পিণ্ডীযতি, অথ খো তদারম্মণভৰঙ্গসঙ্খাতাপি সম্পিণ্ডীযতীতি এৰম্পি অত্থো লব্ভতি, সম্ভৰতীতি অত্থো. এৰং সতীতি এৰং অঞ্ঞমনোধাতুপ্পৰত্তিযা ওরং পৰত্তচিত্তানং মনোৰিঞ্ঞাণধাতুতাদস্সনে সতি. সতিপি মনসো সম্ভূতভাৰে মনোধাতুযা মনোৰিঞ্ঞাণধাতুভাৰপ্পসঙ্গো ন হোতিযেৰ তংসভাৰস্সেৰ মনোৰিঞ্ঞাণধাতুভাৰেন নিদ্দিট্ঠত্তা. ইদানি তমেৰত্থং ‘‘পঞ্চৰিঞ্ঞাণধাতুমনোধাতূ’’তিআদিনা পাকটতরং করোতি. তব্বিধুরসভাৰেনাতি পঞ্চৰিঞ্ঞাণধাতূহি ৰিসদিসসভাৰেন. উপ্পত্তিট্ঠানেন চাতি মনোধাতুকিরিযমনোৰিঞ্ঞাণধাতুআদীহি পরিচ্ছিন্নেন উপ্পজ্জনট্ঠানেন চ. ইদানি একত্তগ্গহণং ৰিনাপি যথাৰুত্তস্স অত্থস্স সম্ভৰং দস্সেতুং ‘‘অনুপনীতেপী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ সামঞ্ঞৰসেনাতি সদিসতাৰসেন. তস্সাতি ভৰঙ্গানন্তরং উপ্পন্নচিত্তস্স. অমনোৰিঞ্ঞাণধাতুভাৰাসিদ্ধিতোতি মনোধাতুভাৰাসিদ্ধিতো. ন হি ‘‘মনোৰিঞ্ঞাণধাতুযাপি উপ্পজ্জিত্ৰা নিরুদ্ধসমনন্তরং উপ্পজ্জতি চিত্তং…পে… তজ্জা মনোৰিঞ্ঞাণধাতূ’’তি ইদং ৰচনং ভৰঙ্গানন্তরং উপ্পন্নচিত্তস্স মনোধাতুভাৰং সাধেতি. সিদ্ধে হি মনোধাতুভাৰে তং তস্স নিৰত্তকং সিযাতি অধিপ্পাযো. মনোৰিঞ্ঞাণধাতুযা পন উপ্পন্নস্স চিত্তস্স মনোৰিঞ্ঞাণধাতুভাৰদীপকং ৰচনং তাদিসায মনোধাতুযাপি মনোৰিঞ্ঞাণধাতুভাৰমেৰ দীপেয্যাতি কথং তস্সা নিৰত্তকং সিযাতি আহ ‘‘ন হি যং চোদীযতি, তদেৰ পরিহারায হোতী’’তি.

যদি এৰং পঞ্চদ্ৰারাৰজ্জনস্স মনোৰিঞ্ঞাণধাতুভাৰাপত্তি এৰাতি চোদনং মনসি কত্ৰা আহ ‘‘মনোধাতুযাপী’’তিআদি. পঞ্চৰিঞ্ঞাণেহি মনোধাতূহি চ ৰিসিট্ঠো সভাৰো পঞ্চৰিঞ্ঞাণ…পে… সভাৰো, তস্স ৰসেন. চুতিপটিসন্ধিভৰঙ্গানন্তি তদারম্মণম্পি ভৰঙ্গন্তোগধং কত্ৰা ৰুত্তং. জৰনাৰসানানীতি ৰা জৰনারম্মণত্তা তদারম্মণম্পি গহিতং দট্ঠব্বং. তেনেৰাহ ‘‘ছদ্ৰারিকচিত্তেহি ৰা’’তিআদি.

ৰিসুং কাতুং যুত্তন্তি আৰজ্জনম্পি যদিপি রূপাদিৰিসযং হোতি, জৰনং ৰিয আরম্মণরসানুভৰনং পন ন হোতীতি এদিসে ঠানে ৰিসুং কাতব্বমেৰ. মনো চাতি -সদ্দো ‘‘মনঞ্চ পটিচ্চা’’তিআদীসু ৰিয ন সম্পিণ্ডনত্থো, অথ খো ব্যতিরেকত্থো দট্ঠব্বো.

অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৩. পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা

হেট্ঠা ৰুত্তনযত্তাতি ধম্মধাতুমনোৰিঞ্ঞাণধাতূনং ‘‘পঞ্চপণ্ণাস কামাৰচরধম্মে আরব্ভ রজ্জন্তস্সা’’তিআদিনা (ৰিভ. অট্ঠ. ১৫০; ১৬৮) পরিত্তারম্মণাদিভাৰে দস্সিযমানে ‘‘চিত্তুপ্পাদরূপৰসেন তং তং সমুদাযং একেকং ধম্মং কত্ৰা’’তিআদিনা (ৰিভ. মূলটী. ১৫০) তদত্থস্স খন্ধৰিভঙ্গৰণ্ণনাদীসু ৰুত্তনযত্তা.

পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ধাতুৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৪. সচ্চৰিভঙ্গো

১. সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা

উদ্দেসৰণ্ণনা

১৮৯. সচ্চৰিনিমুত্তং নত্থি পৰত্তিনিৰত্তিতদুভযহেতুসন্দস্সনৰসেন পৰত্তনতো. সচ্চেসু কমতীতি সচ্চেসু ৰিসযভূতেসু পৰত্ততি. দেসেতব্বত্থৰিসযা হি দেসনাতি. এতেসু কমতীতি এতেসু অরিযসচ্চেসু পরিঞ্ঞাদিকিচ্চসাধনৰসেন পৰত্ততি. ‘‘সীলসমাধিপঞ্ঞাসঙ্খাত’’ন্তি ৰুত্তং অত্থসভাৰং কমনকিরিযায কত্তুভাৰেন গহিতন্তি পাকটতরং কত্ৰা দস্সেতুং ‘‘কিং কমতী’’তি পুচ্ছতি. তব্বোহারেনাতি তদুপচারেন. এতেন নিপ্পরিযাযেন অত্থসভাৰং সাসনং, পরিযাযেন ৰচনসভাৰন্তি দস্সেতি.

তংসভাৰাতি দুক্খাদিসভাৰা. অমুসাসভাৰাতি বাধনাদিভাৰেন ভূতসভাৰা. অঞ্ঞাকাররহিতাতি অবাধনাদিআকারৰিৰিত্তা. দ্ৰিধাতি দুক্খদুক্খতাতন্নিমিত্ততাহি. রাগাদিকিলেসপরিল়াহো কিলেসদাহো. সন্তানস্স অৰিপ্ফারিকতাকরণং পুগ্গলহিংসনং. অত্তনো এৰ তিখিণভাৰোতি সঙ্খতধম্মস্স অত্তনো সভাৰেনেৰ রুজাৰহতিক্খভাৰো. সরসেনেৰাতি সভাৰেনেৰ. সম্পিণ্ডকস্স সমুদযস্স, কিলেসসন্তাপরহিতস্স মগ্গস্স, অৰিপরিণামস্স নিরোধস্স দস্সনেন যথাসঙ্খ্যং দুক্খস্স সঙ্খতসন্তাপৰিপরিণামট্ঠা আৰি ভৰন্তীতি আহ ‘‘ইতরে যথাক্কমং সমুদযমগ্গনিরোধদস্সনেহি আৰিভৰনাকারা’’তি. ব্যাপেত্ৰাতি ভৰাদীসু নানারম্মণেসু চ ৰিসটা হুত্ৰা. অনেকত্থত্তা ধাতূনং ‘‘ঊহনং রাসিকরণ’’ন্তি ৰত্ৰা পুন তদত্থং ৰিৰরতি ‘‘দুক্খনিব্বত্তন’’ন্তি. একৰোকারভৰেপি হি রাসিভূতমেৰ দুক্খং নিব্বত্ততি অনেকধম্মসমূহতো, পগেৰ চতুপঞ্চৰোকারভৰেসু. এত্থ চ ব্যাপনত্থং আকারং, তস্স চ য-কারাগমং কত্ৰা সম্পিণ্ডনত্থং আযূহনন্তি পদং ৰেদিতব্বং. নিদদাতীতি দুক্খস্স একন্তকারণত্তা তং নিদস্সেন্তং ৰিয জনেতীতি দস্সেন্তো ‘‘ইদং তং দুক্খ’’ন্তিআদিমাহ. দুক্খ…পে… আৰি ভৰতি রোগদস্সনেন ৰিয রোগনিদানং. সংযোগ…পে… দস্সনেহীতি সংযোগট্ঠো ৰিসংযোগসভাৰস্স নিরোধস্স, পলিবোধট্ঠো নিয্যানসভাৰস্স মগ্গস্স দস্সনেন আৰি ভৰতীতি অত্থো. তেতি সংযোগপলিবোধট্ঠা.

এত্থাতি এতস্মিং আরম্মণভূতে সতি. সমুদযতো ৰিৰেকো ৰিৰেকট্ঠো. নিরোধো চ তণ্হাক্খযভাৰতো সমুদযতো ৰিৰিত্তো, তস্মা অৰিৰেকভূতস্স সমুদযস্স দস্সনেন নিরোধস্স ৰিৰেকট্ঠো আৰি ভৰতি, নিব্বানাধিগমহেতুভূতস্সাপি মগ্গস্স সপ্পচ্চযতায সঙ্খতভাৰং পস্সতো অপ্পচ্চযস্স নিরোধস্স অসঙ্খতট্ঠো আৰি ভৰতি, তথা মরণধম্মতায দুক্খং ৰিনস্সন্তং পস্সতো অমরণধম্মস্স নিরোধস্স অমতট্ঠো আৰি ভৰতীতি ইমমত্থং দস্সেতি ‘‘ৰিৰেকা’’তিআদিনা. ইতরে সমুদযনিরোধদুক্খদস্সনেহীতি এত্থ সমুদযদস্সনেন ‘‘নাযং হেতু নিব্বানাধিগমায, অযং পন হেতূ’’তি হেতুট্ঠো আৰি ভৰতি. তথা পরমগম্ভীরস্স নিপুণতরস্স দুদ্দসস্স নিরোধস্স দস্সনেন দস্সনট্ঠো সুখুমরূপদস্সনেন চক্খুনো ৰিয, দুক্খদস্সনেন পন অনেকরোগাতুরকপণজনদস্সনেন ইস্সরজনস্স উল়ারভাৰো ৰিয মগ্গস্স আধিপতেয্যট্ঠো আৰি ভৰতি.

তে পনেতে হেতুট্ঠাদিকে সরূপতো দস্সেতুং ‘‘তত্থ পলিবোধুপচ্ছেদৰসেনা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ পলিবোধুপচ্ছেদৰসেনাতি সমুদযপ্পহানৰসেন. ‘‘মগ্গাধিপতিনো ধম্মা’’তি ৰচনতোতি যস্মা সতিপি ঝানাদীনং আরম্মণাধিপতিভাৰে ‘‘ঝানাধিপতিনো ধম্মা’’তি এৰমাদি ন ৰুত্তং, ‘‘মগ্গাধিপতিনো ধম্মা’’ ইচ্চেৰ পন ৰুত্তং. তস্মা সাতিসযো মগ্গঙ্গধম্মানং আরম্মণাধিপতিভাৰো. তেনাহ ‘‘ৰিসেসতো ৰা আরম্মণাধিপতিভূতা মগ্গঙ্গধম্মা হোন্তী’’তি. সো তেসং আকারোতি যো মগ্গঙ্গানং গরুং কত্ৰা পচ্চৰেক্খণৰসেন পৰত্তধম্মানং আরম্মণাধিপতিপচ্চযতাসঙ্খাতো আকারো, সো মগ্গস্স আধিপতেয্যট্ঠো. পুরিমো পন আধিপতেয্যট্ঠো সহজাতাধিপতিৰসেন ৰুত্তো. অভিসমেতব্বট্ঠোতি যথাৰুত্তপীল়নাদিঅত্থমেৰ পটিৰিজ্ঝিতব্বতায একজ্ঝং কত্ৰা ৰদতি. তেন অভিসমযসদ্দং কম্মত্থং দস্সেতি. অভিসমযস্সাতি ঞাণস্স. পৰত্তিআকারোতি পরিজাননাদিৰিসেসাকারো. সো হি মগ্গক্খণে অসম্মোহতো সিদ্ধো, পচ্ছা পচ্চৰেক্খণাদিনা পাকটো হোতি. আকারোপি ঞাণেন অরণীযতো অত্থোতি ৰুচ্চতীতি কত্ৰা ততিযনযো দস্সিতো. পীল়নাদিনা দস্সিতো ৰিসযৰিভাগেনপি ৰিসযিৰিভাগো হোতি যথা ‘‘রূপসঞ্ঞা, সদ্দসঞ্ঞা’’তি (সং. নি. ৩.৫৭).

কুচ্ছিতং ন্তি গরহিতং হুত্ৰা অসারং. ‘‘সমাগমো’’তিআদিনা অন্ৰযতো ব্যতিরেকতো চ সং-সদ্দস্স সংযোগত্থজোতকত্তমাহ. ‘‘উপ্পন্নং উদিত’’ন্তিআদীসু কেৰলস্স পন্ন-সদ্দস্স, ইত-সদ্দস্স চ পযোগে উপ্পত্তিঅত্থস্স অনুপলব্ভনতো, -সদ্দস্স চ পযোগে উপলব্ভনতো সো উপ্পত্তিঅত্থং দীপেতীতি আহ ‘‘এৰং উপ্পন্নং উদিতন্তি এত্থাপী’’তি. ৰিসুং পযুজ্জমানাতি আগম-ইত-পদেহি ৰিনা পযুজ্জমানা. সধাতুকন্তি অন্তোনীতেন ধাতুনা সধাতুকং. তেনেৰ তে ‘‘উপসগ্গা’’তি চ ৰুত্তা.

দুক্খৰিৰেকভাৰন্তি দুক্খৰিৰিত্ততং. নিৰত্তিযাতি নিব্বানস্স. নিৰত্তেত্ৰাতি অনুপ্পাদসদ্দেন ৰিসেসনৰসেন নিৰত্তেত্ৰা. নিরোধপচ্চযতা নিরোধস্স মগ্গস্স আরম্মণপচ্চযতা. পুগ্গলসচ্ছিকিরিযাধম্মভাৰেহীতি পুগ্গলধম্মভাৰেন সচ্ছিকরণধম্মভাৰেন চ. ফলন্তি অরিযফলং. তস্সাতি নিট্ঠানভূতায ফলসঙ্খাতায দুক্খনিরোধপ্পত্তিযা অভিসমযভূতায দুক্খনিরোধপ্পত্তিযা পটিপদতা দট্ঠব্বা.

পটিৰিজ্ঝনকালে নিপ্পরিযাযেন বুদ্ধাদিসমঞ্ঞাতি আহ ‘‘পটিৰিদ্ধকালে পৰত্ত’’ন্তি. ততো এৰাতি তেন পকাসিতত্তা এৰ.

তন্নিমিত্তভাৰোতি জাতিআদি ৰিয অধিট্ঠানভাৰেন দুক্খস্স কারণভাৰো, ন সমুদযসচ্চং ৰিয পভৰভাৰেন. উদযব্বযপীল়িতভাৰো সঙ্খারদুক্খতা. পৰত্তনমেৰাতি পৰত্তি এৰ. কিচ্চং রসোতি রসস্স কিচ্চত্থতং দস্সেতি. পৰত্তিনিৰত্তীসূতি নিদ্ধারণে ভুম্মং. অৰিকারতা ৰিকারাভাৰো নিচ্চতা.

মরীচিমাযাঅত্তানন্তি মরীচিযা মাযায অত্তনো চ অরিযঞাণস্সাতি অরিযানং ঞাণস্স. তেন অরিযানং মগ্গঞাণানুসারেন পৰত্তনকঞাণম্পি সঙ্গহিতং হোতি. তেনাহ ‘‘অৰিতথগাহকস্সা’’তিআদি. তেসন্তি পটিৰেধপচ্চৰেক্খণঞাণানং. তত্থ পটিৰেধঞাণস্স পটিৰিজ্ঝিতব্বতা গোচরভাৰো, ইতরস্স আরম্মণভাৰো. পটিৰিজ্ঝিতব্বতা, আরম্মণভাৰো ৰা পটিৰেধঞাণস্স গোচরভাৰো, ইতরস্স আরম্মণভাৰোৰ.

বাধকপ্পভৰভাৰেনাতি বাধকস্স উপ্পাদকভাৰেন ৰিসুং গহিতত্তা ন তণ্হা বাধকভাৰেন গহিতা পৰত্তিপৰত্তিহেতূনং অসঙ্করৰসেন বোধনতো. এৰঞ্চ কত্ৰা অভিধম্মভাজনীযেপি অযমত্থৰণ্ণনা যুজ্জতেৰ. যদিপি এৰং ‘‘দুক্খমেৰ বাধক’’ন্তি নিযমানুপপত্তি, সমুদযভাৰপ্পসঙ্গো চাতি চোদনং সন্ধাযাহ ‘‘জাতিআদীনং ৰিয ৰা’’তিআদি. বাধকত্তস্স বাধকত্তে চ নিযমোতি আহ ‘‘দ্ৰিধাপি বাধকত্থাৰধারণেনা’’তি. যথা হি বাধকত্তস্স দুক্খে নিযততা, এৰং দুক্খস্স চ বাধকত্তে নিযততাতি. সুত্তন্তভাজনীযে তণ্হায এৰ সমুদযভাৰস্স দস্সিতত্তা তণ্হাৰসেন নিযমং দস্সেন্তো ‘‘ন তণ্হায ৰিনা’’তিআদিমাহ. সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা হেসাতি. ‘‘কুসলেহি ৰিনা’’তিআদিনা দুক্খহেতুতায তণ্হায পধানভাৰমাহ. তথা হি সা কম্মৰিচিত্ততায হেতুভাৰং গচ্ছন্তী ৰিসেসেন কম্মস্স সহকারিকারণং হোতীতি. দ্ৰিধাপি নিযমেনাতি মগ্গোৰ নিয্যানং, নিয্যানমেৰ চ মগ্গোতি দ্ৰিপ্পকারেন নিযমেন.

ৰচীসচ্চং সচ্চৰাচা, তংসমুট্ঠাপিকা চেতনা চাতি আহ ‘‘ৰিরতিসচ্চেতি মুসাৰাদৰিরতিয’’ন্তি. কেচি পন ‘‘ৰিরতিসচ্চং সমাদানৰিরতী’’তি ৰদন্তি, তেসম্পি ন সমাদানমত্তং ৰিরতিসচ্চং, অথ খো সমাদানাৰিসংৰাদনং. তং পন পটিঞ্ঞাসচ্চত্তা মুসাৰাদৰিরতিযেৰ হোতি. তেনাহ ‘‘ন হি অঞ্ঞৰিরতীসু সচ্চসদ্দো নিরুল়্হো’’তি. সতিপি দুক্খসমুদযাৰবোধে যাৰদেৰ নিরোধমগ্গাধিগমত্থা পঞ্ঞাভাৰনাতি পচ্ছিমদ্ৰযস্সেৰ সচ্চত্থং সাতিসযং, তদধিগমস্স চ অৰিৰাদহেতুকং সুত্তে ৰিভাৰিতং দস্সেন্তো ‘‘তস্স পনা’’তিআদিমাহ.

ঠানং নত্থীতি অত্তনো ৰাদপতিট্ঠাপনকারণং নত্থীতি অত্থো. অত্তভাৰপটিলাভেনেৰ সত্তানং জাতিআদীনং পত্তি সম্মুখীভাৰো চ জাযতীতি আহ ‘‘সম্পত্ততা, পচ্চক্খতা চ পঠমতা’’তি. ভগৰতো দেসনাক্কমেনেৰ ৰা পঠমাদিতা দট্ঠব্বা.

পরিজননাদীহীতি পরিঞ্ঞাপ্পহানসচ্ছিকিরিযাভাৰনাহি, নিস্সক্কৰচনঞ্চেতং অঞ্ঞসদ্দপেক্খায. ধম্মঞাণকিচ্চন্তি সভাৰধম্মাৰবোধকিচ্চং. পরিঞ্ঞেয্যাদীনি এতপ্পরমানেৰাতি ইতো পরং নেয্যং নত্থীতি দস্সেতি.

দুক্খাদীনং অরিযসচ্চভাৰস্স অনুরূপং যুত্তং, আচরিযপরম্পরাগতং ৰা সৰনং অনুস্সৰো. সুতানুসারেন, অঞ্ঞথা ৰা কক্খল়ফুসনাদিঅনিচ্চাদিসভাৰসামঞ্ঞাকারপরিগ্গণ্হনং আকারপরিৰিতক্কো. যথাৰিতক্কিতাকারস্স দিট্ঠিসঙ্খাতায দস্সনভূতায পঞ্ঞায নিজ্ঝানক্খমনং রোচনং দিট্ঠিনিজ্ঝানক্খন্তি. আদিচ্চো ৰিয পভায নিরোধং ফুসতি সচ্ছিকরোতি কিলেসন্ধকারং ৰিদ্ধংসেতি. চত্তারিপি সচ্চানি পস্সতীতি ৰুত্তং ‘‘যো, ভিক্খৰে, দুক্খং পস্সতী’’তিআদিনা.

কালন্তরদস্সনন্তি নানাভিসমযং ৰদতি. একদস্সিনোতি একসচ্চদস্সিনো. ন যোজেতব্বা সিযাতি যোজনাযঞ্চ সব্বদস্সনং দস্সনন্তরপরমন্তি দস্সনানুপরমো আপজ্জেয্য, সচ্চানঞ্চ নানাভিসমযে দুক্খদস্সনাদীহি পঠমমগ্গাদিপ্পহেয্যানং সংযোজনত্তযাদীনং একদেসপ্পহানং আপজ্জতি. তথা চ সতি একদেসসোতাপত্তিমগ্গট্ঠতা, তদনন্তরঞ্চ পত্তব্বেন ফলেন একদেসসোতাপন্নতা চ আপজ্জতি, তস্মা ন সচ্চানং নানাভিসমযো যুত্তো. যথা চ নানাভিসমযো ন যুত্তো, এৰং আরম্মণাভিসমযোপি. যদি হি আরম্মণকরণেন চতুসচ্চাভিসমযো ইচ্ছিতো, ন মগ্গো সযমেৰ অত্তানং আরম্মণং করোতীতি অপরিপুণ্ণো সচ্চাভিসমযো সিযা. অঞ্ঞেন মগ্গেন মগ্গো আলম্বীযতীতি পরিপুণ্ণোৰাতি চে? এৰং সতি যেন মগ্গেন মগ্গো আলম্বিতো, সোপি অঞ্ঞেন, সোপি অঞ্ঞেনাতি অনৰট্ঠানং সিযা, তস্মা ন আরম্মণপটিৰেধতো চতুসচ্চাভিসমযো যুত্তো, ৰুত্তনযেনেৰ পন যুত্তো. কিঞ্চ পরিচ্ছিন্দিতব্বং সমুচ্ছিন্দিতব্বঞ্চ আলম্বিত্ৰা পরিচ্ছেদসমুচ্ছেদভাৰনা মগ্গঞাণস্স ন যুত্তা ততো অনিস্সটভাৰতো, সব্বসঙ্খতৰিনিস্সটং নিব্বানমেৰ পন আরম্মণতা যুত্তা. অহেতুকদিট্ঠি অকিরিযদিট্ঠিগ্গহণেন গহিতা হেতুব্যাপারোৰ পরমত্থতো কিরিযাতি কত্ৰা.

পৰত্তেতীতি সজ্জতি, পৰত্তিযা ৰা হেতু হোতি. নিৰত্তেতীতি সংহরতি পলযং গমেতি, পলোকতাদিৰসেন ৰা মোক্খহেতু হোতি. পধানতোতি পকতিতো, যং ‘‘অব্যত্ত’’ন্তিপি ৰুচ্চতি.

‘‘কালো করোতি ভূতানি, কালো সংহরতী পজা;

কালো সুত্তে জাগরতি, কালো হি দুরতিক্কমো’’তি. –

এৰংৰাদা কালৰাদিনো. ‘‘কণ্টকস্স তিখিণতা, কপিট্ঠফলাদীনং পরিমণ্ডলতা, মিগপক্খিসরীসপাদীনং ৰিচিত্তভাৰোতি এৰমাদযো কেন কারিতা? সভাৰেনেৰ সিদ্ধা, এৰং সব্বম্পি, ন এত্থ কস্সচি কামকারো’’তি এৰংৰাদা সভাৰৰাদিনো. ‘‘লোকো নিযতো অচ্ছেজ্জসুত্তাৰুতাভেজ্জমণিসদিসো, ন এত্থ কস্সচি পুরিসকারো’’তি এৰংপৰত্তৰাদা নিযতিৰাদিনো,

‘‘যদিচ্ছায পৰত্তন্তি, যদিচ্ছায নিৰত্তরে;

যদিচ্ছায সুখদুক্খং, তস্মা যদিচ্ছতী পজা’’তি. –

এৰংপৰত্তৰাদা যদিচ্ছাৰাদিসঙ্খাতা অধিচ্চসমুপ্পত্তিৰাদিনো চ এত্থ সভাৰৰাদে এৰ অন্তোগধাতি দট্ঠব্বা. অণূহি লোকো পৰত্ততীতি আজীৰকৰাদং সন্ধাযাহ. সো হি অকারণপরিগ্গহো. কণাদৰাদো পন ইস্সরিচ্ছাৰসেন অণূনং সংযোগৰিযোগতো লোকস্স পৰত্তিনিৰত্তিং ৰদতি. পধানস্স অপ্পৰত্তীতি মহতাদিভাৰেন অপরিণামো, অনভিব্যত্তি ৰা. ‘‘অহমঞ্ঞো, পকতি অঞ্ঞা’’তি এৰং পৰত্তপকতিপুরিসন্তরজাননেন অত্তসুখদুক্খমোহেসু অৰিভাগগ্গহণে নিৰত্তিতে কির ৰুত্তনযেন পধানং নপ্পৰত্ততি, সো ৰিমোক্খোতি কাপিলা. এৰমাদীতি আদি-সদ্দেন মহাব্রহ্মুনো সমীপতা, সংযোগোতি এৰমাদীনম্পি সঙ্গহো ৰেদিতব্বো.

একত্তাতি একভাৰতো একোপি ৰুত্তো. তযোতি কিচ্চৰিভাগেন. তানীতি সম্মাৰাচাদিসীলানি. ছন্দস্স সদ্দহনানুকূলাপি ছন্দনৰসেন পৰত্তি হোতীতি সদ্ধিন্দ্রিযসদ্ধাবলেহি সদ্ধিং ছন্দিদ্ধিপাদো ৰুত্তো. তাদিসে কালে উপেক্খানিমিত্তানুব্রূহনেন উপকারা সমাধিস্স সমৰাহিতাৰসেন তাদিসকিচ্চাৰ উপেক্খা ৰেদিতব্বা.

ৰিঘাতকত্তাতি সংহরণীযৰসেন ৰিহন্তভাৰতো.

অরিযসচ্চদ্ৰযন্তি সমুদযমগ্গসচ্চদ্ৰযং. তেনেৰাতি যথাৰুত্তদুক্খাদিসদ্দানং পরিঞ্ঞেয্যাদিৰাচকত্তা এৰ. আদিপদসঙ্গহোতি ‘‘দুক্খং, ন অরিযসচ্চ’’ন্তি ইমিনা চতুক্কে আদিপদে সঙ্গহো. তদপেক্খন্তি অরিযসচ্চসদ্দাপেক্খং দুক্খসদ্দং. চতুত্থপদসঙ্গহোতি ‘‘নেৰ দুক্খং, ন অরিযসচ্চ’’ন্তি ইমিনা পদেন সঙ্গহো. অৰসেসকিলেসাদযোতি তণ্হাৰজ্জকিলেসা অৰসেসাকুসলা, সাসৰানি কুসলমূলানি, সাসৰা চ কুসলধম্মা. তে হি অভিধম্মভাজনীযে সমুদযভাৰেন ৰুত্তা, ন অরিযসচ্চভাৰেনাতি আহ ‘‘সমুদযো, ন অরিযসচ্চ’’ন্তি. অঞ্ঞানি মগ্গঙ্গানীতি ফলসম্মাদিট্ঠিআদযো. ইমিনা নযেনাতি এত্থাযং যোজনা – অত্থি সমুদযো, ন অরিযসচ্চং, অত্থি অরিযসচ্চং, ন সমুদযো, অত্থি সমুদযো চেৰ অরিযসচ্চঞ্চ, অত্থি নেৰ সমুদযো, ন অরিযসচ্চং. তত্থ পঠমপদং ৰুত্তত্থং. নিরোধো অরিযসচ্চং, ন সমুদযো, তণ্হা সমুদযো চেৰ অরিযসচ্চঞ্চ, মগ্গসম্পযুত্তা ধম্মা সামঞ্ঞফলানি চ যস্স পহানায ভগৰতি ব্রহ্মচরিযং ৰুস্সতি, তদভাৰতো নেৰ সমুদযো, ন অরিযসচ্চং. ইতরসচ্চদ্ৰযং অরিযসচ্চং তস্স তস্স পভাৰকট্ঠেন সিযা সমুদযো, ন পন যস্স পহানায ভগৰতি ব্রহ্মচরিযং ৰুস্সতি তথত্থেন. ইতরচতুক্কদ্ৰযেপি আদিপদং ৰুত্তত্থমেৰ. সেসেসু সমুদযো অরিযসচ্চং, ন নিরোধো, অসঙ্খতধাতু নিরোধো চেৰ অরিযসচ্চঞ্চ, মগ্গসম্পযুত্তা ধম্মা, সামঞ্ঞফলানি চ যস্স সচ্ছিকিরিযায ভগৰতি ব্রহ্মচরিযং ৰুস্সতি তথত্থেন নেৰ নিরোধো, ন অরিযসচ্চং. ইতরসচ্চদ্ৰযং অরিযসচ্চং, নিরোধধম্মতায সিযা নিরোধো, ন পন যস্স সচ্ছিকিরিযায ভগৰতি ব্রহ্মচরিযং ৰুস্সতি তথত্থেন. তথা নিরোধো অরিযসচ্চং, ন মগ্গো, অরিযমগ্গো মগ্গো চেৰ অরিযসচ্চঞ্চ, মগ্গসম্পযুত্তা ধম্মা, সামঞ্ঞফলানি চ যস্স ভাৰনায ভগৰতি ব্রহ্মচরিযং ৰুস্সতি তথত্থেন নেৰ মগ্গো, ন অরিযসচ্চং. ইতরসচ্চদ্ৰযং সিযা মগ্গো উপপত্তিমগ্গভাৰতো, ন পন যস্স ভাৰনায ভগৰতি ব্রহ্মচরিযং ৰুস্সতি তথত্থেন.

সন্তন্তি সমানং. এৰং ইতরেসুপীতি কাতব্বাপি কিরিযা কারকরহিতা কেৰলং অত্তনো পচ্চযেহি তায পৰত্তমানায পচ্চযসামগ্গী কিরিযং করোতীতি ৰোহারমত্তং হোতি. নিব্বুতিগমকেসুপি এসেৰ নযো.

সাসৰতা অসুভতা কিলেসাসুচিপগ্ঘরণতো. দুক্খাদীনন্তি দুক্খসমুদযমগ্গানং. সমুদযাদিভাৰোতি দুক্খস্স সমুদযমগ্গভাৰো, সমুদযস্স মগ্গদুক্খভাৰো, মগ্গস্স দুক্খসমুদযভাৰো চ, ন পন নিরোধভাৰো দুক্খাদীনন্তি সম্বন্ধো. অঞ্ঞমঞ্ঞসমঙ্গিতাতি দুক্খাদীনং ইতরীতরসভাৰযোগো. তণ্হাযাতি আধারে ভুম্মং. পুনব্ভৰস্সাতি পুনভৰসঙ্খাতস্স আযতিদুক্খস্স. পকতিৰাদীনন্তি কাপিলানং. ৰিকারাতি মহতাদযো ব্যত্তা. ৰিভাৰতোতি অভিব্যত্তিতো, পরিণামতো ৰা পুব্বে. পটিপ্পলীনা চাতি পচ্ছা পকতিযং পলযং গতা ৰেসম্মং মুঞ্চিত্ৰা সত্তাদিসমভাৰেন অন্তো সমোরুদ্ধা. তেনাহ ‘‘পকতিভাৰেনেৰ তিট্ঠন্তী’’তি. পকতিভাৰেনেৰাতি অব্যত্তভাৰেনেৰ. সমুদযভাৰেনাতি তণ্হাসঙ্খাতপভৰভাৰেন. অঞ্ঞথা তংসম্পযুত্তঅৰিজ্জাদীনম্পি সমুদযভাৰো লব্ভতেৰাতি. অৰিভত্তেহীতি ৰেসম্মৰিরহেন পকতিভাৰং গতেহি. ‘‘ৰিকারেহী’’তি সামঞ্ঞতো ৰুত্তে ‘‘মহন্তা’’তিআদিনা সরূপতো দস্সেতি. তত্থ মহন্তোতি মহাবুদ্ধি. তঞ্হি কাপিলা ‘‘মহাঅজ্ঝাসযো’’তি চ ৰোহরন্তি. রূপতম্মত্তাদযো পঞ্চ তম্মত্তা, অহংকারো চাতি ছ অৰিসেসা. চক্খু সোতং ঘানং জিৰ্হা কাযো ৰাচা পাণি পাদো পাযু উপত্থং মনোতি একাদসিন্দ্রিযানি. পথৰী আপো তেজো ৰাযো আকাসন্তি পঞ্চ ভূতৰিসেসা, তেহি. ‘‘পকতিভাৰেনেৰ ঠিতেহী’’তি ইমিনা ‘‘অৰিভত্তেহী’’তি পদস্স অত্থং ৰদতি. সগব্ভাতি সবীজা অসুঞ্ঞতা. তন্তূসূতি সুত্তেসু সমৰাযিকারণভূতেসু. তথা কপালেসু. তিৰিধঞ্হি তে কারণং ৰদন্তি উপাদানকারণং নিমিত্তকারণং সমৰাযিকারণন্তি. তত্থ তুরিৰেমসলাকাদযো উপাদানকারণং. তন্তৰাযো নিমিত্তকারণং. তন্তৰো সমৰাযিকারণন্তি. দ্ৰীসু অণূসূতি পথৰীভূতেসু ৰা আপোতেজোৰাযোভূতেসু ৰা দ্ৰীসু পরমাণূসু. ইধবুদ্ধিৰোহারজনকোতি ‘‘ইধ তন্তূসু পটো, ইধ কপালেসু ঘটো, ইধ বীরণেসু ঘটো’’তিআদিনা নযেন হেতুফলানং সম্বন্ধভূতেন সত্তানং ইধবুদ্ধিৰোহারা জাযন্তি. সো গোৰিসাণানং ৰিয অৰিসুং সহসিদ্ধানং সম্বন্ধো সমৰাযো. খাণুসেনানং ৰিয পন ৰিসুংসিদ্ধানং সম্বন্ধো সংযোগো. তীসু অণূসু তিঅণুকং ফলং সমৰেতং একীভূতমিৰ সম্বন্ধন্তি যোজনা. ‘‘সমৰেত’’ন্তি এতস্স ‘‘একীভূতমিৰ সম্বন্ধ’’ন্তি ইদং অত্থৰিৰরণং. মহাপরিমাণন্তি মহন্তপরিমাণং মহাপথৰীআদিকং একং ফলং, যং তে ‘‘কারিযং দ্রব্য’’ন্তি ৰদন্তি. যেহি কারণেহি আরদ্ধং কারিযদ্রব্যং, তদন্তোগধানি এৰ তানি কারণানি মঞ্ঞন্তীতি আহ ‘‘অত্তনো অন্তোগধেহি কারণেহী’’তি. সতি সমৰাযে হেতুম্হি ফলং সমৰেতন্তি ফলে হেতু সিযা, তং নত্থীতি দস্সেন্তো আহ ‘‘সমৰাযাভাৰা ফলে হেতু নত্থীতি হেতুসুঞ্ঞং ফল’’ন্তি.

আহারভেদেতি কবল়ীকারাদিআহারৰিসেসে. তপ্পচ্চযধম্মভেদেতি অজ্ঝোহরণীযৰত্থুসল়াযতনঅৰিজ্জাঅভিসঙ্খারসঙ্খাতে তেসং পচ্চযভূতধম্মৰিসেসে, ওজট্ঠমকরূপৰেদনাপটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণনামরূপসঙ্খাতে ৰা তন্নিব্বত্তধম্মৰিসেসে, তে পচ্চযা এতেসং ধম্মৰিসেসানন্তি তপ্পচ্চযধম্মভেদা. রূপাদিআরম্মণৰসেন ৰাতি যোজনা. যানদ্ৰযৰসেনাতি সমথৰিপস্সনাযানদ্ৰযৰসেন. কিঞ্চাপি মগ্গক্খণে সমথৰিপস্সনা যুগনদ্ধাৰ, যথা পন সুঞ্ঞতাদিসমঞ্ঞা, এৰং সমথৰিপস্সনাসমঞ্ঞাপি আগমনতো মগ্গস্স সিযুন্তি আহ ‘‘আগমনৰসেন ৰুত্তো’’তি. যস্স ৰা পঞ্ঞিন্দ্রিযং অধিকং, তস্স মগ্গো ৰিপস্সনা, ইতরস্স সমথোতি এৰমেত্থ অত্থো দট্ঠব্বো.

সমাধিজাতি সমাধানট্ঠোৰ. ততো এৰাতি সমাধিঅনুগুণকিরিযত্তাৰ.

আদায ঊহিত্ৰাতি গহেত্ৰা ৰিয তক্কেত্ৰা ৰিতক্কেত্ৰা. দ্ৰিন্নন্তি সম্মাদিট্ঠিসম্মাসঙ্কপ্পানং. পুরিমকালস্স ৰিয নিদ্দেসো যথা ‘‘একং খন্ধং পটিচ্চ তযো খন্ধা’’তি, ‘‘একং মহাভূতং পটিচ্চ তযো মহাভূতা’’তি চ.

ওগাহিতুন্তি ঞাণেন পটিৰিজ্ঝিতুং. গহেতুং অসক্কুণেয্যতায সণ্হত্তং. সুখুমায পঞ্ঞায গহেতব্বতায সুখুমত্তং. ইতীতি ইমিনা কমেনাতি অযমত্থোতি অধিপ্পাযেনাহ ‘‘ইতিসদ্দেন ৰিজাননক্কমং দস্সেতী’’তি. এৰং পকারেহীতি এৰং-সদ্দেন জোতিযমানো এৰ অত্থো পকার-সদ্দেন ৰুচ্চতীতি ‘‘এৰং-সদ্দেন ৰিজাননকারণভূতে নযে দস্সেতী’’তি ৰুত্তং. ইতীতি ৰা নিদস্সনত্থো. তেন ৰুত্তপ্পভেদে পচ্চামসনৰসেন নিদস্সেতি. এৰং-সদ্দো ইদমত্থো. তেন এৰং পকারেহীতি ইদংপকারেহি, ঈদিসেহীতি অত্থো.

উদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১. দুক্খসচ্চনিদ্দেসো

জাতিনিদ্দেসৰণ্ণনা

১৯০. ‘‘জাতিআদিনিদ্দেসে’’তি ইমিনা ‘‘তত্থা’’তি পদস্স অত্থং ৰদতি. দুক্খমাতিকাতি দুক্খদুক্খাদীনং দুক্খৰিসেসানং উদ্দেসো. পদদ্ৰযেতি ‘‘পরিযাযদুক্খং, নিপ্পরিযাযদুক্খ’’ন্তি এতস্মিং পদদ্ৰযে.

দুক্খত্তাযেৰাতি নিপ্পরিযাযদুক্খতং ৰদতি. সভাৰেন নামং ৰিসেসেতীতি অন্ৰত্থসঞ্ঞতং দস্সেতি. পুরিমেন সভাৰদুক্খৰাচকেন দুক্খসদ্দেন. সো হি ৰিসেসনং অৰচ্ছেদকভাৰতো পচ্ছিমং সঙ্খারদুক্খট্ঠং ৰিসেসেতি. সো হি নিৰত্তেতব্বগহেতব্বসাধারণত্তা অৰচ্ছিন্দিতব্বো. তেনাতি ৰিপরিণামঅধিট্ঠানাদিপকারৰিসেসেন.

দেসেতব্বস্স অত্থস্স সঙ্খিপনং ইধ সঙ্খেপো, সো চ তব্বিভাগানং সাধারণভাৰোতি আহ ‘‘সঙ্খেপো সামঞ্ঞ’’ন্তি. অন্তোকরিত্ৰাতি অন্তোগধে কত্ৰা, সঙ্গহেত্ৰা ৰা. উভযথাপীতি সঙ্খেপতোপি ৰিত্থারতোপি. সাধারণভাগানং ৰিভজনং ৰিভাগো, ৰিত্থারোতি আহ ‘‘ৰিত্থারো পন ৰিসেসো’’তি. ৰিসেসন্তরনিৰত্তকোতি ৰিভাগন্তরাসঙ্গাহকো.

১৯১. অপরত্থাতি ভুম্মৰচনং সামিঅত্থে যথা ‘‘সব্বত্থ পাদক’’ন্তি আহ ‘‘সামিঅত্থেপি হি অপরত্থসদ্দো সিজ্ঝতী’’তি. সিদ্ধি পন ‘‘ইতরাহিপি দিস্সতী’’তি ইমিনা ৰেদিতব্বা. যস্মা চ এৰং সদ্দো সম্ভৰতি, তস্মা পাল়িযং সামিৰসেন ৰুত্তং অট্ঠকথাযং ভুম্মৰসেন দস্সিতন্তি দীপেন্তো ‘‘তেসং তেসন্তি ৰা’’তিআদিমাহ. অপরস্সাতি অপরস্স সত্তস্স. মনুস্সাদিভেদো উপপত্তিভৰো গতি, তব্বিসেসভূতা খত্তিযাদিসামঞ্ঞাধিট্ঠানা খন্ধা জাতীতি দস্সেন্তো ‘‘পঞ্চগতিৰসেনা’’তিআদিমাহ.

তিণাকারোতি তিণৰিকপ্পো, তিণৰিসেসোতি অত্থো. এৰন্তি নিদস্সনে. তেন ৰুত্তপ্পকারং পঠমং ৰিঞ্ঞাণপাতুভাৰং পচ্চামসতি. তদুপাদাযাতি ততো পট্ঠায. অরিযভাৰকরণত্তাতি অরিযভাৰকারণত্তা. করোতীতি হি করণং. অরিযসদিসত্তা ৰা অরিযসীলং. পুথুজ্জনকল্যাণকানম্পি হি চতুপারিসুদ্ধিসীলং অরিযসীলসদিসং. আকারৰিকারাতি উপ্পজ্জনাদিআকারৰিকতিযো. সহুপ্পাদকাতি উপ্পাদসহিতা উপ্পাদাৰত্থা খন্ধা. আযতনৰসেনাতি পরিপুণ্ণাপরিপুণ্ণাযতনৰসেন. যোনিৰসেনাতি অণ্ডজাদিযোনিৰসেন. একেকেনেৰ পদেনাতি যথা দুতিযনযে জাতিআদিপদেসু দ্ৰীহি দ্ৰীহি পদেহি পরিপুণ্ণাপরিপুণ্ণাযতনযোনিৰিভাগেন সব্বসত্তে পরিযাদিযিত্ৰা জাতি দস্সিতা, ন এৰমিধ. ইধ পনেতেসু একেকেনেৰ পদেন অৰিভাগতো সব্বসত্তে পরিযাদিযিত্ৰা. উভযত্থাতি পুরিমপচ্ছিমনযেসু ভাৰনিদ্দেসোৰ যুত্তো. অনভিহিতে ৰিভত্তিৰিধানং, নাভিহিতেতি. পাকটা নিব্বত্তীতি অভিব্যত্তা নিব্বত্তি.

দ্ৰিন্নং দ্ৰিন্নন্তি একৰোকারভৰে রূপাযতনধম্মাযতনৰসেন দ্ৰিন্নং, চতুৰোকারভৰে মনাযতনধম্মাযতনৰসেন দ্ৰিন্নং. সেসেতি পঞ্চৰোকারভৰে. পঞ্চন্নন্তি চক্খুসোতমনোরূপধম্মাযতনৰসেন পঞ্চন্নং. তানি হি রূপভৰে পঞ্চৰোকারে উপপত্তিক্খণে উপ্পজ্জন্তি. কামধাতুযং পটিসন্ধিক্খণে উপ্পজ্জমানানন্তি যোজনা. ৰিকলাৰিকলিন্দ্রিযানন্তি অপরিপুণ্ণপরিপুণ্ণাযতনানং সত্তানং. ইন্দ্রিযৰসেনেৰ হি আযতনানং ৰেকল্লং ইচ্ছিতব্বং. তত্থ ৰিকলিন্দ্রিযস্স সত্তন্নং নৰন্নং দসন্নং পুনপি দসন্নং, ইতরস্স একাদসন্নং আযতনানং ৰসেন সঙ্গহো ৰেদিতব্বো. সত্তন্নন্তি কাযমনোরূপগন্ধরসফোট্ঠব্বধম্মাযতনৰসেন সত্তন্নং. গব্ভসেয্যকঞ্হি সন্ধাযেতং ৰুত্তং. নৰন্নন্তি চক্খুসোতসদ্দাযতনৰজ্জানং নৰন্নং. অন্ধবধিরৰসেন হিদং ৰুত্তং. দসন্নন্তি চক্খুসদ্দৰজ্জানং. পুন দসন্নন্তি সোতসদ্দৰজ্জানং. অন্ধৰসেন, বধিরৰসেন চেতং দ্ৰযং ৰুত্তং. একাদসন্নন্তি সদ্দৰজ্জানং.

তংদুক্খভাৰোতি পরিযাযদুক্খভাৰো. তত্থ নিব্বত্তিনিৰারণেনাতি উপ্পলপদুমাদীসু উপ্পত্তিপটিক্খেপেন অভাৰকথনেন. দুক্খুপ্পত্তিকারণেতি দুক্খুপ্পত্তিযা হেতুভূতে দুক্খুপ্পত্তিট্ঠানে.

মরণনিদ্দেসৰণ্ণনা

১৯৩. খন্ধভেদস্সাতি খন্ধৰিনাসস্স. সোতি খন্ধভেদো. পবন্ধসমুচ্ছেদোতি পবন্ধস্স অচ্চন্তসমুচ্ছেদো. তব্ভাৰতোতি সম্মুতিমরণভাৰতো. তদেকদেসভাৰতোতি তদৰযৰভাৰতো. তস্সেৰ নামন্তি অসম্মোহত্থং ৰুত্তং সব্বস্সাপি এককম্মনিব্বত্তজীৰিতিন্দ্রিযপ্পবন্ধৰিচ্ছেদভাৰতো. সম্মুতিমরণমেৰ হি জাতিক্খযমরণং, তং পন জাতিক্খযমরণং উপক্কমমরণং, সরসমরণন্তি দুৰিধং. তত্থ সরসমরণম্পি আযুক্খযমরণং, পুঞ্ঞক্খযমরণন্তি দুৰিধং. এৰমেতেসং তদেকদেসতা ৰেদিতব্বা. যঞ্চেত্থ উপক্কমমরণং, তং অকালমরণং. সরসমরণং কালমরণং. মরণেন সত্তা যথালদ্ধঅত্তভাৰেন ৰিযুজ্জন্তীতি আহ ‘‘সম্পত্তিভৰক্খন্ধেহি ৰিযোজেতী’’তি.

কারণত্থোতি মূলত্থো. মূলঞ্হি ‘‘আদী’’তি ৰুচ্চতি ‘‘কো চাদি কুসলানং ধম্মানং? সীলঞ্চ সুৰিসুদ্ধং, দিট্ঠি চ উজুকা’’তিআদীসু (সং. নি. ৫.৩৬৯). তেনাহ ‘‘সন্ধিবন্ধনচ্ছেদমূলকন্তি অত্থো’’তি.

ফলকিরিযাগব্ভা ঈদিসী হেতুকিরিযাতি কত্ৰা ৰুত্তং ‘‘অন্তোগধা’’তি. ব্যসনস্স হি আপাদকেহি আপাদনং আপাদেতব্বআপত্তিযা সহেৰ সিজ্ঝতীতি.

সোকনিদ্দেসৰণ্ণনা

১৯৪. সুখং হিনোতি পৰত্ততি এতেনাতি সুখকারণং হিতং. ভোগব্যসনাদিপদত্থৰিসেসন্তি ভোগব্যসনং, সীলব্যসনন্তি এৰং ভোগসীলপদানং ৰসেন অত্থৰিসেসং. সমাসৰিসেসন্তি ‘‘রোগোযেৰ ব্যসনং, দিট্ঠি এৰ ব্যসন’’ন্তি সমানাধিকরণৰসেন সমাসৰিসেসং. অন্নপানৰত্থযানাদি পরিভুঞ্জিতব্বতো ভোগোতি অধিপ্পেতো, সো চ ধম্মসমূহভাৰেন. তব্বিনাসাতি ঞাতিভোগব্যসনানি ৰুত্তানীতি তে ৰিকারভাৰেন পঞ্ঞাপেতব্বত্তা পণ্ণত্তিমত্তা. পরিনিপ্ফন্নং নাম খন্ধপঞ্চকং. অতংসভাৰত্তা পণ্ণত্তি অপরিনিপ্ফন্না, অনিপ্ফন্না চ হোতীতি ৰুত্তং ‘‘অপরিনিপ্ফন্নতং সন্ধায অনিপ্ফন্নানীতি আহা’’তি. ন হি পণ্ণত্তি কেনচি নিপ্ফাদীযতি. অঞ্ঞত্থাপি অপরিনিপ্ফন্নে অনিপ্ফন্নৰোহারো আগতোতি দস্সেতুং ‘‘অপরিনিপ্ফন্নতংযেৰা’’তিআদিমাহ. কামঞ্চেত্থ অপরিনিপ্ফন্নং ‘‘অনিপ্ফন্ন’’ন্তি ৰুত্তং, ‘‘নিপ্ফন্ন’’ন্তি পন ন পরিনিপ্ফন্নমেৰ ৰুচ্চতি, নাপি সব্বো সভাৰধম্মোতি দস্সেন্তো ‘‘খন্ধৰিভঙ্গে চা’’তিআদিমাহ. নিপ্ফন্নতা ৰুত্তাতি সম্বন্ধো. অনিপ্ফন্নতা সভাৰধম্মত্তেপি কেনচি ন নিপ্ফাদীযতীতি কত্ৰা.

সঙ্কুচিতং চিন্তনন্তি পীতিসোমনস্সপটিপক্খতো, দোসসম্পযোগতো চ আরম্মণে অনভিরতিপ্পৰত্তিমাহ. অন্তো অত্তনো নিস্সযস্স নিদ্দহনৰসেন ৰা ঝানং চিন্তনং অন্তোনিজ্ঝানং. সতিপি অনুসোচনভাৰে অত্তনো কতাকতকুসলাকুসলৰিসযো মনোৰিলেখভূতো ৰিপ্পটিসারো কুক্কুচ্চং, যথাৰুত্তঅন্তোনিজ্ঝানং সোকোতি উভিন্নং ৰিসেসো ৰেদিতব্বো.

‘‘মনোদ্ৰারজৰনক্খণে’’তি পরিব্যত্তমন্তোনিজ্ঝানং সন্ধাযাহ, ইতরং পন পঞ্চদ্ৰারজৰনেসুপি লব্ভতেৰ. তেনাহ ‘‘কাযৰিঞ্ঞাণাদী’’তিআদি. দোমনস্সস্সাতি অসোচনাকারস্স দোমনস্সস্স, সোচনাকারস্সাপি ৰা নানাৰীথিকস্স. তম্পি হি দুক্খমেৰাতি. অঞ্ঞথাতি মনোদ্ৰারজৰনে এৰ গহিতে. তত্থাতি কাযৰত্থুকমনোদ্ৰারিকেসু.

পরিদেৰনিদ্দেসৰণ্ণনা

১৯৫. আদেৰনসদ্দং কত্ৰাতি আদেৰিত্ৰা, ৰিলপিত্ৰাতি অত্থো. পুগ্গলস্স সম্ভমভাৰোতি যস্স সত্তস্স উপ্পজ্জতি, তস্স অনৰট্ঠানভাৰো. সম্ভমং ৰা অব্ভন্তরগতং তস্স পচ্চুপট্ঠাপেতি পাকটভাৰকরণেনাতি সম্ভমপচ্চুপট্ঠানো.

মুট্ঠীহি পোথনাদীনি মুট্ঠিপোথনাদীনি.

যেন দোমনস্সেন. পুব্বে ৰুত্তদুক্খতোতি ‘‘অত্তনো খন্ধং মুট্ঠীহি পোথেতী’’তিআদিনা ৰুত্তদুক্খতো. তংনিদানন্তি পরিদেৰনিদানং.

দুক্খদোমনস্সনিদ্দেসৰণ্ণনা

১৯৬-৭. কাযদুক্খাভিভূতস্স পতিকারাভিলাসায তাদিসদুক্খাৰহপযোগকালাদীসু কাযিকদুক্খস্স তদুপনিস্সযতা ৰেদিতব্বা. এতেন দুক্খেনাতি অনাথতাহত্থপাদচ্ছেদনাদিদুক্খেন.

উপাযাসনিদ্দেসৰণ্ণনা

১৯৮. দুক্খট্ঠাননিসজ্জাদীনি দুক্খট্ঠানাদীনি. দোমনস্সস্স ৰত্থু হোতি উপাযাসোতি সম্বন্ধো.

অপ্পিযসম্পযোগনিদ্দেসৰণ্ণনা

১৯৯. অঞ্ঞসাপেক্খসদ্দো অসমত্থসমাসোতি তং দস্সেতি ‘‘যেন সমাসো, ন তস্সাযং পটিসেধকো অ-কারো’’তি.

পচ্ছিমদ্ৰযন্তি ‘‘সমোধানং মিস্সীভাৰো’’তি ইদং পদদ্ৰযং. তদত্থৰসেনাতি সমোধানত্থস্স, মিস্সীভাৰত্থস্স চ ৰসেন সঙ্খারেসু লব্ভতি. আগতেহি চ তেহি সঙ্খারেহি পুগ্গলস্স সংযোগো হোতীতি যোজনা.

তংগহণমত্তন্তি আপাথগতারম্মণগ্গহণমত্তং.

ইচ্ছানিদ্দেসৰণ্ণনা

২০১. তং কালন্তি চুতিচিত্তনিরোধতো উদ্ধং কালং. ‘‘যম্পী’’তি যং-সদ্দো করণত্থে পচ্চত্তন্তি যেনপীতি অত্থো ৰুত্তো. ‘‘যং ইচ্ছ’’ন্তি যং-সদ্দো যদা ইচ্ছাপেক্খো, তদা ‘‘ন লভতী’’তি এত্থ অলাভপধানাভাৰতো ইচ্ছা ৰিসেসীযতীতি আহ ‘‘অলাভৰিসিট্ঠা ইচ্ছা ৰুত্তা হোতী’’তি. ‘‘ইচ্ছং ন লভতি য’’ন্তি এৰং কিরিযাপরামসনভূতো যং-সদ্দো যদা ‘‘ন লভতী’’তি এতং অপেক্খতি, তত্থ গুণভূতা ইচ্ছা, পধানভূতো অলাভোতি আহ ‘‘তদা ইচ্ছাৰিসিট্ঠো অলাভো ৰুত্তো হোতী’’তি.

হিরোত্তপ্পরহিতা ছিন্নিকা, ধুত্তিকাতি ৰুচ্চন্তীতি আহ ‘‘ছিন্নভিন্নগণেনাতি নিল্লজ্জেন ধুত্তগণেনা’’তি. কপ্পটিকা সিব্বিতপিলোতিকধারিনো.

অলব্ভনেয্যইচ্ছন্তি অলব্ভনেয্যৰত্থুস্মিং ইচ্ছং.

উপাদানক্খন্ধনিদ্দেসৰণ্ণনা

২০২. তাদিসস্স ৰত্থুনো সব্ভাৰাতি সামঞ্ঞতো অনৰসেসগ্গহণং সন্ধাযাহ.

অতিপাকটেন অতি ৰিয পকাসেন দুক্খেনাতি অত্থো.

দুক্খসচ্চনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. সমুদযসচ্চনিদ্দেসৰণ্ণনা

২০৩. মনো ৰিযাতি মনো-সদ্দস্স ৰিয. ইক-সদ্দেনাতি ‘‘পোনোভৰিকা’’তি এত্থ ইক-সদ্দেন. গমিযত্থত্তাতি ঞাপিতত্থত্তা. করণসীলতা হি ইধ সীলত্থো, সো চ ইক-সদ্দেন ৰুচ্চতীতি কিরিযাৰাচকস্স করণসদ্দস্স অদস্সনং অপ্পযোগো. ৰুত্তত্থানঞ্হি অপ্পযোগো. সতি পচ্চযন্তরসমৰাযে পুনব্ভৰস্স দাযিকা, তদভাৰে অদাযিকাতি ৰুত্তাতি আহ ‘‘অদাযিকাপি পুনব্ভৰং দেতিচ্চেৰা’’তি তংসভাৰানতিৰত্তনতো. তেনেৰাহ ‘‘সমানসভাৰত্তা, তদানুভাৰত্তা চা’’তি. তত্থ সভাৰো তণ্হাযনং. আনুভাৰো পচ্চযসমৰাযে ফলনিপ্ফাদনসমত্থতা. ইতরেসূতি অৰসিট্ঠকিলেসাদীসু. পৰত্তিৰিপাকদাযিনো কম্মস্স সহাযভূতা তণ্হা ‘‘উপধিৰেপক্কা’’তি অধিপ্পেতাতি আহ ‘‘উপধিম্হি যথানিব্বত্তে’’তিআদি. যথানিব্বত্তেতি অত্তনো পচ্চযেহি নিব্বত্তপ্পকারে. নন্দনং সংউপ্পিলাৰনং অভিতস্সনং. রঞ্জনং ৰত্থস্স ৰিয রঙ্গজাতেন চিত্তস্স ৰিপরিণামনং, রমাপনং ৰা. রাগসম্বন্ধেনাতি রাগপদসম্বন্ধেন ‘‘উপ্পন্নস্সা’’তি পুল্লিঙ্গৰসেন ৰুত্তং. রূপারূপভৰরাগো ৰিসুং ৰক্খতীতি এত্থ ৰক্খতি-কিরিযাপদং কম্মত্থে ৰেদিতব্বং.

‘‘সৰত্থুকং চক্খু’’ন্তি ইমিনা সকলং চক্খুদসকমাহ, দুতিযেন সসম্ভারচক্খুং. ছিদ্দন্তি কণ্ণস্স ছিদ্দপদেসং. কণ্ণবদ্ধন্তি কণ্ণপাল়ি. ৰণ্ণসণ্ঠানতো রত্তকম্বলপটলং ৰিয, কিচ্চতো মুদুসিনিদ্ধমধুররসদং মঞ্ঞন্তি. সামঞ্ঞেন গহিতাতি ৰিসযেন অৰিসেসেত্ৰা গহিতা. ৰিসযৰিসিট্ঠাতি চক্খাদিৰিসযৰিসিট্ঠা. এত্থ উপ্পজ্জতীতি সমুদাযাৰযৰেহি ৰিয সামঞ্ঞৰিসেসেহি ন নানত্তৰোহারো ন হোতি যথা ‘‘রুক্খো সিংসপা’’তি. ন হি সব্বো রুক্খো সিংসপা. তস্মা কিরিযাভেদসব্ভাৰতো ‘‘সযানা ভুঞ্জন্তি সধনা’’তিআদীসু ৰিয ‘‘উপ্পজ্জমানা’’তি এত্থ কিরিযায লক্খণতা, ইতরত্থ লক্খিতব্বতা চ ৰুত্তা. যদি উপ্পজ্জমানা হোতীতি অনিচ্ছিতত্তা সাসঙ্কং উপ্পাদকিরিযায অত্থিভাৰমাহ. তেন উপ্পাদে সতীতি অযমেতস্স অত্থোতি ‘‘উপ্পজ্জমানা’’তি এত্থ উপ্পাদো হেতুভাৰেন ৰুত্তো, ইতরো চ তস্স ফলভাৰেনাতি আহ ‘‘সো হি তেন উপযোজিতো ৰিয হোতী’’তি. উপ্পজ্জমানাতি ৰা তণ্হায তত্থ উপ্পজ্জনসীলতা উপ্পজ্জনসভাৰো, উপ্পজ্জনসমত্থতা ৰা ৰুত্তা. তত্থেৰ চস্সা উপ্পজ্জনসীলতা সক্কাযতো অঞ্ঞস্মিং ৰিসযে পৰত্তিযা অভাৰতো, সমত্থতা পচ্চযসমৰাযেন, অঞ্ঞথা অসমত্থতা, যতো কদাচি ন উপ্পজ্জতি. নিৰিসমানা নিৰিসতীতি এত্থাপি ইমিনা নযেন অত্থো ৰেদিতব্বোতি.

সমুদযসচ্চনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৩. নিরোধসচ্চনিদ্দেসৰণ্ণনা

২০৪. তণ্হায ৰিরজ্জনং হলিদ্দিরাগস্স ৰিয পলুজ্জনন্তি কত্ৰা আহ ‘‘খযগমনৰসেনা’’তি. ৰিচ্ছিন্নং নিরুজ্ঝনন্তি ৰুত্তং ‘‘অপ্পৰত্তিগমনৰসেনা’’তি. চজনং ছড্ডনং, হাপনং ৰাতি আহ ‘‘অনপেক্খতায চজনৰসেন, হানিৰসেন চা’’তি.

তদপ্পৰত্তি ৰিযাতি তস্সা তিত্তঅলাবুৰল্লিযা অপ্পৰত্তি ৰিয. অপ্পৰত্তিহেতুভূতম্পি নিব্বানং তণ্হায অপ্পৰত্তি ৰিয গয্হতীতি আহ ‘‘তদপ্পৰত্তি ৰিযা’’তি যথা ‘‘রাগক্খযো’’তি (সং. নি. ৪.৩১৫, ৩৩০). অপ্পৰত্তিভূতন্তি তণ্হায অপ্পৰত্তিযা পত্তং, পত্তব্বন্তি অত্থো. নিব্বানং আগম্ম নিরুদ্ধাযপি তণ্হায পিযরূপসাতরূপেসু নিরুদ্ধাতি ৰত্তব্বতাদস্সনত্থং ৰুত্তাতি যোজনা. এত্থ চ যস্মা মগ্গো, নিব্বানঞ্চ তণ্হায সমুচ্ছেদসাধনং, তস্মা ‘‘পুরিমা ৰা উপমা’’তিআদিনা উপমাদ্ৰযং উভযত্থ যথাক্কমং যোজিতং, উভযট্ঠানিযং পন উভযত্থাপি লব্ভতেৰ.

নিরোধসচ্চনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৪. মগ্গসচ্চনিদ্দেসৰণ্ণনা

২০৫. তিত্থিযেহি কপ্পিতস্স মগ্গস্স পকতিপুরিসন্তরঞাণাদিকস্স. অরিযং লভাপেতীতি অরিযং সামঞ্ঞফলং লভাপেতি.

তব্বিপক্খৰিরতিসভাৰাতি তস্সা সম্মাৰাচায ৰিপক্খতো মিচ্ছাৰাচায ৰিরতিসভাৰা. ভেদকরমিচ্ছাৰাচা পিসুণৰাচা, সব্বাপি ৰা মিচ্ছাৰাচা ৰিসংৰাদনাদিৰসেন ভেদকরীতি আহ ‘‘ভেদকরমিচ্ছাৰাচাপহানেনা’’তি. ৰিসংৰাদনাদিকিচ্চতায হি লূখানং অপরিগ্গাহকানং মুসাৰাদাদীনং পটিপক্খভূতা সিনিদ্ধভাৰেন পরিগ্গাহকসভাৰা সম্মাৰাচা তপ্পচ্চযসুভাসিতসম্পটিগ্গাহকে জনে, সম্পযুত্তধম্মে চ পরিগ্গণ্হন্তী পৰত্ততীতি পরিগ্গহলক্খণা. তেনাহ ‘‘জনে, সম্পযুত্তে চ পরিগ্গণ্হনকিচ্চৰতী’’তি. চীৰরকম্মাদিকো তাদিসো পযোগো. কাতব্বং চীৰররজনাদিকং. নিরৰজ্জসমুট্ঠাপনকিচ্চৰাতি নিরৰজ্জস্স কত্তব্বস্স, নিরৰজ্জাকারেন ৰা সমুট্ঠাপনকিচ্চৰা. সম্পযুত্তধম্মে চ সমুট্ঠাপেন্তোতি এত্থ সমুট্ঠাপনং মিচ্ছাকম্মন্তপটিপক্খভূতস্স অত্তনো কিচ্চস্স অনুগুণভাৰেন সম্পযুত্তানং পৰত্তনমেৰ, উক্খিপনং ৰা নেসং কাযিককিরিযায ভারুক্খিপনং ৰিয. সম্পযুত্তধম্মানং, আজীৰস্সেৰ ৰা ৰিসোধনং ৰোদাপনং.

দিট্ঠেকট্ঠাতি দিট্ঠিযা সহজপহানেকট্ঠা, পঠমমগ্গসম্মাদিট্ঠিৰসেনেৰ তং ৰেদিতব্বং. ‘‘দিট্ঠেকট্ঠঅৰিজ্জাদযো’’তিপি পাঠো. এতস্মিং পক্খে চতুমগ্গসম্মাদিট্ঠিযা সঙ্গহো কতো হোতি. উপরিমগ্গসম্মাদিট্ঠিযা পন দিট্ঠিট্ঠানে তংতংমগ্গৰজ্ঝো মানো গহেতব্বো. সো হি ‘‘অহ’’ন্তি পৰত্তিআকারতো দিট্ঠিট্ঠানিযো. পকাসেতীতি কিচ্চপটিৰেধেন পটিৰিজ্ঝতি. তেনেৰ হি অঙ্গেনাতি তেনেৰ সম্মাদিট্ঠিসঙ্খাতেন মগ্গঙ্গেন. তথাপৰত্তিতেন করণভূতেন, তেন ৰা কারণেন. অঙ্গ-সদ্দো হি কারণত্থোপি হোতীতি. তত্থাতি মগ্গে, মগ্গচিত্তুপ্পাদে ৰা.

ইমস্সেৰাতি অরিযমগ্গপরিযাপন্নস্সেৰ. যদিপি ৰিরমিতব্বতো ৰিরমন্তস্স চেতনাপি লব্ভতেৰ, ৰিরতিযা এৰ পন তদা পধানভাৰোতি আহ ‘‘ৰিরমণকালে ৰা ৰিরতিযো’’তি. সুভাসিতাদীতি অসম্ফপ্পলাপাদি. আদি-সদ্দেন অপিসুণাদি সঙ্গহিতা. ভাসনাদীতি এত্থ পন কাযসুচরিতাদি. অমগ্গঙ্গত্তাতি অমগ্গসভাৰত্তা. তমেৰ চেতনায অমগ্গসভাৰতং দস্সেতুং ‘‘একস্স ঞাণস্সা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ সম্মাৰাচাদিকিচ্চত্তযং নাম মিচ্ছাৰাচাদীনং তিণ্ণং পাপধম্মানং সমুচ্ছিন্দনং, মগ্গচেতনা চ তংসভাৰা ন হোতীতি ন তস্সা মগ্গক্খণে সম্মাৰাচাদিভাৰসিদ্ধি. তংসিদ্ধিযন্তি কিচ্চত্তযসিদ্ধিযং. যথা পনস্সা পুব্বভাগে সুভাসিতৰাচাদিভাৰো, এৰং মগ্গক্খণেপি সিযা. এৰং সন্তে যথা তত্থ একস্স সম্মাসঙ্কপ্পস্স তিকিচ্চতা, সম্মাদিট্ঠিআদীনঞ্চ একেকানং চতুকিচ্চতা, এৰং একা মগ্গচেতনা সম্মাৰাচাদিকিচ্চত্তযস্স সাধিকা ভৰেয্য, তথা চ সতি মগ্গে সম্মাৰাচাদীনি তীণি অঙ্গানি ন ভৰেয্যুং, ছল়ঙ্গিকো চ অরিযমগ্গো সিযাতি তযিদমাহ ‘‘একায চেতনাযা’’তিআদিনা. যস্মা পনেতং নত্থি, তস্মা মগ্গপচ্চযতাৰচনতো চ ন চেতনায মগ্গভাৰোতি মগ্গক্খণে ৰিরতিযোৰ সম্মাৰাচাদযো.

ব্রূহনং সুখং. সন্তসুখং উপেক্খা. সা হি ‘‘উপেক্খা পন সন্তত্তা, সুখমিচ্চেৰ ভাসিতা’’তি (ৰিসুদ্ধি. ২.৬৪৪; ৰিভ. অট্ঠ. ২৩২) ৰুত্তা. ৰিতক্কাদীনন্তি তেযেৰ অভিনিরোপনাদযো পাকটপরিযাযেন ৰুত্তা.

ৰচীসঙ্খারভাৰতো ৰচীভেদস্স উপকারকো ৰিতক্কো. ‘‘সাৰজ্জা…পে… উপকারকো এৰা’’তি ইমিনা ৰচীভেদতং সমুট্ঠাপকচেতনানং ৰিয ৰিরতিযাপি ৰিসেসপচ্চযো ৰিতক্কোতি দস্সেতি. ৰচীভেদনিযামিকা ৰাচাতি ৰচীদুচ্চরিতৰিরতিমাহ. সা হি সম্মাৰাচাভূতা মিচ্ছাৰাচাসু সংযমিনী. তত্থ যথা ৰিসংৰাদনাদিমিচ্ছাৰাচতো অৰিরতো মিচ্ছাকম্মন্ততোপি ন ৰিরমতেৰ. যথাহ – ‘‘একং ধম্মং…পে… অকারিয’’ন্তি (ধ. প. ১৭৬). তথা অৰিসংৰাদনাদিনা সম্মাৰাচায ঠিতো সম্মাকম্মন্তম্পি পূরেতিযেৰাতি আহ ‘‘ৰচীভেদ…পে… উপকারিকা’’তি. ধম্মানং পৰত্তিনিট্ঠাভাৰতো যথা গতীতি নিব্বত্তি ৰুচ্চতি, এৰং পৰত্তিভাৰতো রসলক্খণানিপীতি আহ ‘‘কিচ্চাদিসভাৰে ৰা’’তি.

অভিনন্দনন্তি তণ্হাদিৰসেন অভিনন্দনং.

ৰাচুগ্গতকরণং উগ্গহো, অত্থপরিপুচ্ছনং পরিপুচ্ছাতি তদুভযং সৰনাধীনন্তি আহ ‘‘সৰনঞাণে এৰ অৰরোধং গচ্ছন্তী’’তি. ঞাণেন পরিচ্ছিন্দিত্ৰা গহণং পরিগ্গণ্হনং.

তস্সাতি পযোগস্স.

সোতি কামৰিতক্কপ্পৰত্তিযা কারণভূতো সুভনিমিত্তে অযোনিসোমনসিকারো. তস্সাতি কামৰিতক্কস্স. গতং গমনং পৰত্তি, তস্স উপাযোতি গতমগ্গো.

পহাতব্বএকত্তন্তি পহাতব্বতাসামঞ্ঞং.

মগ্গভাৰেন চতুব্বিধম্পি একত্তেনাতি সোতাপত্তিমগ্গাদিৰসেন চতুব্বিধম্পি মগ্গভাৰেন একত্তেন সামঞ্ঞতো গহেত্ৰা ‘‘অস্সা’’তি একৰচনেন ৰুত্তন্তি অত্থো. সব্বস্স মগ্গস্স অঞ্ঞমঞ্ঞং সদিসতা, তথা অসদিসতা চ একচ্চসদিসতা চ ঝানঙ্গৰসেন সব্বসদিসসব্বাসদিসএকচ্চসদিসতা, সো এৰ ৰিসেসোতি যোজেতব্বং. ৰিপস্সনানিযামং ধুরং কত্ৰা আহাতি সম্বন্ধো. ইধ পনাতি ইমিস্সা সম্মোহৰিনোদনিযং. সম্মসি…পে… নিৰত্তনতোতি পঠমত্থেরৰাদং ৰদন্তো তদজ্ঝাসযং পুরক্খত্ৰা ৰদতীতি অধিপ্পাযেন ৰুত্তং. ইতরথা ইতরৰাদাপেত্থ দস্সিতা এৰাতি. পাদকজ্ঝাননিযামন্তি পাদকজ্ঝাননিযামং ধুরং কত্ৰা আহাতি যোজনা. ‘‘ৰিপস্সনা …পে… দট্ঠব্বো’’তি কস্মা ৰুত্তং. ন হি তস্সা ইধ পটিক্খেপতা অত্থি. তথা হি ৰুত্তং ‘‘কেচি ৰুট্ঠানগামিনিৰিপস্সনা নিযামেতীতি ৰদন্তী’’তি? নযিদমেৰং. ইধাপীতি ইধ পাদকজ্ঝাননিযামেপি ৰিপস্সনানিযামো ন পটিক্খিত্তোতি অযঞ্হেত্থ অত্থো. তেনেৰাহ ‘‘সাধারণত্তা’’তি. ‘‘ইধ পনা’’তি ইমিনাপি পঠমত্থেরৰাদো সঙ্গহিতোতি ৰেদিতব্বো. যদি এৰং কস্মা ৰিপস্সনানিযামো ৰিসুং গহিতোতি? ৰাদত্তযাৰিধুরতাদস্সনত্থং. অঞ্ঞে চাচরিযৰাদাতি সম্মসিতজ্ঝানপুগ্গলজ্ঝাসযৰাদা.

‘‘আরুপ্পে তিকচতুক্কজ্ঝানং…পে… ন লোকিয’’ন্তি ইদং থেরৰাদে আগতং পোরাণট্ঠকথাযং তন্তিং কত্ৰা ঠপিতন্তি অট্ঠসালিনিযং সঙ্গহেত্ৰা ৰুত্তন্তি আহ ‘‘ৰুত্তং অট্ঠসালিনিযন্তি অধিপ্পাযো’’তি. যেসূতি পচ্ছিমজ্ঝানৰজ্জানি সন্ধায ৰদতি. তত্থ হি অরূপুপ্পত্তিযং সংসযো, ন ইতরস্মিং. ‘‘চতুক্কপঞ্চকজ্ঝান’’ন্তি ৰুত্তে অৰিসেসতো সাসৰানাসৰং অপেক্খীযতি, নিৰত্তেতব্বগহেতব্বসাধারণৰচনেনেত্থ সাসৰতো অৰচ্ছিন্দনত্থং ‘‘তঞ্চ লোকুত্তর’’ন্তি ৰত্ৰা নিৰত্তিতধম্মদস্সনত্থং ‘‘ন লোকিয’’ন্তি ৰুত্তন্তি দস্সেন্তো আহ ‘‘সমুদাযঞ্চ…পে… আহা’’তি. ইতরথা ব্যভিচারাভাৰতো ‘‘লোকুত্তর’’ন্তি ৰিসেসনং নিরত্থকং সিযা. তযো মগ্গাতি দুতিযমগ্গাদযো. তজ্ঝানিকন্তি তিকচতুক্কজ্ঝানিকং সোতাপত্তিফলাদিং. অঞ্ঞঝানিকাপীতি তিকচতুক্কজ্ঝানতো অঞ্ঞঝানিকাপি চতুক্কজ্ঝানিকাপি মগ্গা উপ্পজ্জন্তি. পি-সদ্দেন তজ্ঝানিকাপি তিকচতুক্কজ্ঝানিকাতি অত্থো. যদি এৰং চতুৰোকারভৰেপি পঞ্চৰোকারভৰে ৰিয মগ্গস্স তিকচতুক্কজ্ঝানিকভাৰে কেনস্স ঝানঙ্গাদিনিযামোতি আহ ‘‘ঝানঙ্গাদিনিযামিকা পুব্বাভিসঙ্খারসমাপত্তী’’তি. পুব্বাভিসঙ্খারসমাপত্তীতি চ পাদকভূতা অত্তনা অতিক্কন্তধম্মৰিরাগভাৰেন ৰিপস্সনায পুব্বাভিসঙ্খারকারী অরূপসমাপত্তি, ফলসমাপত্তি ৰা. তেনাহ ‘‘পাদক’’ন্তি. ন সম্মসিতব্বাতি ন সম্মসিতব্বা সমাপত্তি ঝানঙ্গাদিনিযামিকা সম্মসিতব্বানং তিকচতুক্কজ্ঝানানং তত্থ অনুপ্পজ্জনতো, ইতরত্থ চ ৰিসেসাভাৰতো. ফলস্সপীতি চতুত্থপঞ্চমজ্ঝানিকফলস্সপি.

দুক্খঞাণাদীনন্তি দুক্খসমুদযঞাণানং. তংতংকুসলারম্মণারম্মণত্তাতি কামাৰচরাদীসু যেন যেন কুসলেন সদ্ধিং নেক্খম্মসঙ্কপ্পাদযো উপ্পজ্জন্তি, তস্স তস্স কুসলস্স আরম্মণং আরম্মণং এতেসন্তি তংতংকুসলারম্মণারম্মণা, তব্ভাৰতো. তংতংৰিরমিতব্বাদিআরম্মণত্তাতি ৰিসংৰাদনৰত্থুআদিআরম্মণত্তা. ৰীতিক্কমিতব্বতো এৰ হি ৰিরতীতি. ‘‘অঙ্গান’’ন্তি ইদং ‘‘নেক্খম্মসঙ্কপ্পাদীন’’ন্তি এত্থাপি যোজেতব্বং অৰযৰেন ৰিনা সমুদাযাভাৰতো. ৰিসেসপচ্চযোতি ভিন্নসীলস্স, অপরিসুদ্ধসীলস্স ৰা সম্মপ্পধানাসম্ভৰতো সমাধানস্স ৰিয ৰাযামস্স সীলং ৰিসেসপচ্চযো. অযঞ্চ অত্থো যদিপি পুরিমসিদ্ধসীলৰসেন যুত্তো, সহজাতৰসেনাপি পন লব্ভতেৰাতি দস্সেন্তো ‘‘সম্পযুত্তস্সাপী’’তি আহ. সহজমেৰ চেত্থ অধিপ্পেতন্তি আহ ‘‘সম্পযুত্তস্সেৰ চা’’তিআদি. সম্মোসো পমাদো, তপ্পটিপক্খো অসম্মোসো অপ্পমাদো, সো চিত্তস্স আরক্খাতি আহ ‘‘চেতসো রক্খিততা’’তি.

সীলক্খন্ধো চাতি -সদ্দেন সমাধিক্খন্ধো চ. খন্তিপ্পধানত্তা সীলস্স অদোসসাধনতা, নীৰরণজেট্ঠকস্স কামচ্ছন্দস্স উজুৰিপচ্চনীকভাৰতো সমাধিস্স অলোভসাধনতা দট্ঠব্বা. সাসনন্তি পটিৰেধসাসনং, ‘‘সাসনব্রহ্মচরিয’’ন্তি চ ৰদন্তি.

মগ্গসচ্চনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা

২০৬-২১৪. ‘‘পরিঞ্ঞেয্যভাৰরহিতে একন্তপহাতব্বে’’তি কস্মা ৰুত্তং, ননু তণ্হাযপি চক্খাদীনং ৰিয তণ্হাৰত্থুতাৰচনেন পরিঞ্ঞেয্যতা ৰুত্তা. যথাহ ‘‘রূপতণ্হা লোকে পিযরূপং সাতরূপং, এত্থেসা তণ্হা উপ্পজ্জমানা উপ্পজ্জতি, এত্থ নিৰিসমানা নিৰিসতী’’তিআদি (দী. নি. ২.৪০০; ম. নি. ১.১৩৩; ৰিভ. ২০৩). তপ্পটিবদ্ধসংকিলেসপ্পহানৰসেন সমতিক্কমিতব্বতা হি পরিঞ্ঞেয্যতা. একন্তপহাতব্বতা চ ন তণ্হায এৰ, অথ খো অৰসেসানং সংকিলেসধম্মানম্পি. তথা হি তেসং সব্বসো অচ্চন্তপ্পহাযিকা দস্সনভাৰনাতি? সচ্চমেতং, তথাপি যথা ‘‘দুক্খং অরিযসচ্চং পরিঞ্ঞেয্য’’ন্তি (সং. নি. ৫.১০৯৯) তণ্হাৰজ্জে উপাদানক্খন্ধপঞ্চকে পরিঞ্ঞেয্যভাৰো নিরুল়্হো, ন তথা তণ্হায, তণ্হায পন ‘‘যাযং তণ্হা পোনোভৰিকা’’তিআদিনা (ৰিভ. ২০৩; দী. নি. ২.৪০০; ম. নি. ১.৯১, ৪৬০; সং. নি. ৫.১০৮১; মহাৰ. ১৪; পটি. ম. ১.৩৪) সমুদযভাৰো ৰিয সাতিসযং পহাতব্বভাৰো নিরুল়্হোতি দস্সেতুং ‘‘পরিঞ্ঞেয্যভাৰরহিতে একন্তপ্পহাতব্বে’’তি ৰুত্তং. যস্স অসঙ্গহিতো পদেসো অত্থি, সো সপ্পদেসো, একদেসোতি অত্থো. তত্থাতি অরিযসচ্চসদ্দে. সমুদযোতি সমুদযত্থো. ‘‘নিপ্পদেসতো সমুদযং দস্সেতু’’ন্তি সমুদযস্সেৰেত্থ গহণে কারণং দস্সেতুং ‘‘দুক্খনিরোধা পনা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ দুক্খনিরোধাতি দুক্খং, নিরোধো চ. অরিযসচ্চদেসনাযন্তি অরিযসচ্চদেসনাযম্পি সচ্চদেসনাযং ৰিয. ধম্মতোতি দেসেতব্বধম্মতো নিপ্পদেসা এৰ. ‘‘অৰসেসা চ কিলেসা’’তিআদিনা দেসনাভেদো এৰ হি তত্থ ৰিসেসো. তেনাহ ‘‘ন হি ততো অঞ্ঞো’’তিআদি. অপুব্বো নত্থীতি ধম্মতো অপুব্বো নত্থীতি অত্থো. তস্সাতি সমুদযস্স. সব্বত্থ তীসুপি ৰারেসূতি অট্ঠঙ্গিকপঞ্চঙ্গিকসব্বসঙ্গাহিকভেদেসু মহাৰারেসু, তদন্তোগধেসু চ পঞ্চসু কোট্ঠাসেসু. অপুব্বস্সাতি ‘‘অৰসেসা চ কিলেসা’’তিআদিনা তণ্হায অপুব্বস্স. অৰসিট্ঠকিলেসাদীনঞ্হি সমুদযতাৰচনং ইধ অপুব্বদস্সনং. তস্স যদিপি দুতিযততিযৰারেসু ৰিসেসো নত্থি, পঞ্চসু পন কোট্ঠাসেসু উপরূপরি অপুব্বং দস্সিতন্তি কত্ৰা এৰং ৰুত্তং. তঞ্হি সমুদযৰিসেসদস্সনং, ইতরং পন মগ্গৰিসেসদস্সনং. তস্স চ ধম্মতো অপুব্বাভাৰো দস্সিতোযেৰ. যদি এৰং দুতিযাদিকোট্ঠাসেসু, পঠমকোট্ঠাসেপি ৰা কস্মা তণ্হা গহিতাতি আহ ‘‘অপুব্বসমুদযদস্সনত্থাযপি হী’’তিআদি. কেৰলাযাতি তদঞ্ঞকিলেসাদিনিরপেক্খায. দেসনাৰসেন ন ৰুত্তোতি ন ধম্মৰসেনাতি অধিপ্পাযো. তস্মা দুক্খাদীনি তত্থ অরিযসচ্চদেসনাযং সপ্পদেসানি দস্সিতানি হোন্তি পরিযাযেনাতি দট্ঠব্বং. অভিধম্মদেসনা পন নিপ্পরিযাযকথাতি কত্ৰা অট্ঠকথাযং ‘‘নিপ্পদেসতো সমুদযং দস্সেতুং’’ইচ্চেৰ ৰুত্তং. পচ্চযসঙ্খাতন্তি পচ্চযাভিমতং পচ্চযভূতং, পচ্চযকোট্ঠাসং ৰা.

তেসন্তি কুসলধম্মানং. পচ্চযানং পহানৰসেনাতি হেতুনিরোধেন ফলনিরোধং দস্সেতি, তপ্পটিবদ্ধকিলেসপ্পহানেন ৰা কুসলানং পহানং ৰুত্তং. যথা ‘‘ধম্মাপি ৰো, ভিক্খৰে, পহাতব্বা’’তি (ম. নি. ১.২৪০). ইতি পরিযাযতো কুসলানং পহানং ৰুত্তং, ন নিপ্পরিযাযতো তদভাৰতোতি আহ ‘‘ন হি কুসলা পহাতব্বা’’তি. যথা চ কুসলধম্মেসু, অব্যাকতধম্মেসুপি এসেৰ নযো. নিরোধন্তি অসঙ্খতধাতুং. অপ্পৰত্তিভাৰোতি যো নিরোধস্স নিব্বানস্স তণ্হাদিঅপ্পৰত্তিহেতুভাৰো, তং পহানন্তি ৰুত্তন্তি অত্থো.

কাযকম্মাদিসুদ্ধিযাতি পুব্বভাগকাযকম্মৰচীকম্মআজীৰসুদ্ধিযা দূরতরূপনিস্সযতং অরিযমগ্গস্স দস্সেতীতি সম্বন্ধো. পঞ্চঙ্গিকং…পে… পৰত্ততং দীপেতি, ন পন অরিযমগ্গস্স পঞ্চঙ্গিকত্তাতি অধিপ্পাযো. ঞাপকনিদস্সনন্তি ঞাপকভাৰনিদস্সনং, এতেন ‘‘ৰচনতো’’তি ইদং হেতুঅত্থে নিস্সক্কৰচনন্তি দস্সেতি. ৰচনতোতি ৰা ঈদিসস্স ৰচনস্স সব্ভাৰতো. পটিপদায একদেসোপি পটিপদা এৰাতি অত্থো. নিদ্দিট্ঠো ধম্মসঙ্গাহকেহি সঙ্গাযনৰসেন.

ঝানেহি দেসনাপৰেসো ‘‘লোকুত্তরং ঝানং ভাৰেতী’’তি (ধ. স. ২৭৭) ঝানসীসেন দেসনাৰ. তথা ভাৰনাপৰেসো. পাল়িগমনন্তি পাল়িপৰত্তি পাঠদেসনা. যথাৰিজ্জমানধম্মৰসেনাতি তস্মিং চিত্তুপ্পাদে লব্ভমানৰিতক্কাদিধম্মৰসেন.

অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৩. পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা

২১৫. তস্সাতি সুত্তন্তভাজনীযস্স. এৰং পনাতি ‘‘অপিচেসা সম্মাদিট্ঠি নাম পুব্বভাগে নানাক্খণা নানারম্মণা’’তিআদিপ্পকারেন. এৰঞ্চ কত্ৰাতি লোকুত্তরমগ্গস্সেৰ মগ্গসচ্চভাৰস্স অধিপ্পেতত্তা. তেনাতি তেন কারণেন, অরিযমগ্গস্সেৰ উদ্দিসিত্ৰা নিদ্দিট্ঠত্তাতি অত্থো.

পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সচ্চৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৫. ইন্দ্রিযৰিভঙ্গো

১. অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা

২১৯. চক্খুদ্ৰারভাৰেতি চক্খুদ্ৰারভাৰহেতু. তংদ্ৰারিকেহীতি তস্মিং দ্ৰারে পৰত্তনকেহি চিত্তচেতসিকেহি. তে হি ‘‘তং দ্ৰারং পৰত্তিওকাসভূতং এতেসং অত্থী’’তি তংদ্ৰারিকা. ননু চ তব্বত্থুকেহিপি তং ইন্দট্ঠং কারেতি. তেনাহ অট্ঠকথাযং ‘‘তিক্খে তিক্খত্তা, মন্দে চ মন্দত্তা’’তি? সচ্চং কারেতি, তব্বত্থুকাপি পন ইধ ‘‘তংদ্ৰারিকা’’ইচ্চেৰ ৰুত্তা. অপরিচ্চত্তদ্ৰারভাৰংযেৰ হি চক্খু নিস্সযট্ঠেন ‘‘ৰত্থূ’’তি ৰুচ্চতি. অথ ৰা তংদ্ৰারিকেসু তস্স ইন্দট্ঠো পাকটোতি ‘‘তংদ্ৰারিকেহী’’তি ৰুত্তং. ইন্দট্ঠো পরেহি অনুৰত্তনীযতা পরমিস্সরভাৰোতি দস্সেন্তো ‘‘তঞ্হি…পে… অনুৰত্তন্তী’’তি আহ. তত্থ ন্তি চক্খুং. তেতি তংদ্ৰারিকে. কিরিযানিট্ঠানৰাচী আৰী-সদ্দো ‘‘ৰিজিতাৰী’’তিআদীসু (দী. নি. ১.২৫৮; ২.৩৩; ৩.১৯৯) ৰিযাতি আহ ‘‘পরিনিট্ঠিতকিচ্চজানন’’ন্তি.

‘‘ছ ইমানি, ভিক্খৰে, ইন্দ্রিযানি. কতমানি ছ? চক্খুন্দ্রিযং…পে… মনিন্দ্রিয’’ন্তি (সং. নি. ৫.৪৯৫-৪৯৯) এৰং কত্থচি ছপিন্দ্রিযানি আগতানি, কস্মা পন সুত্তন্তে খন্ধাদযো ৰিয ইন্দ্রিযানি একজ্ঝং ন ৰুত্তানি, অভিধম্মে চ ৰুত্তানীতি আহ ‘‘তত্থ সুত্তন্তে’’তিআদি. নিস্সরণূপাযাদিভাৰতোতি এত্থ লোকুত্তরেসু মগ্গপরিযাপন্নানি নিস্সরণং, ইতরানি নিস্সরণফলং, ৰিৰট্টসন্নিস্সিতেন নিব্বত্তিতানি সদ্ধিন্দ্রিযাদীনি নিস্সরণূপাযো, ইতরেসু কানিচি পৰত্তিভূতানি, কানিচি পৰত্তিউপাযোতি ৰেদিতব্বানি.

খীণাসৰস্স ভাৰভূতোতি ছল়ঙ্গুপেক্খা ৰিয খীণাসৰস্সেৰ ধম্মভূতো.

দ্ৰে অত্থাতি ইন্দলিঙ্গইন্দসিট্ঠট্ঠা. অত্তনো পচ্চযৰসেনাতি যথাসকং কম্মাদিপচ্চযৰসেন. তংসহিতসন্তানেতি ইত্থিন্দ্রিযসহিতে, পুরিসিন্দ্রিযসহিতে চ সন্তানে. অঞ্ঞাকারেনাতি ইত্থিআদিতো অঞ্ঞেন আকারেন. অনুৰত্তনীযভাৰো ইত্থিপুরিসিন্দ্রিযানং আধিপচ্চন্তি যোজনা. ইমস্মিঞ্চত্থেতি আধিপচ্চত্থে.

তেসন্তি অনঞ্ঞাতঞ্ঞস্সামীতিন্দ্রিযাদীনং তিণ্ণং. যা সুখদুক্খিন্দ্রিযানং ইট্ঠানিট্ঠাকারসম্ভোগরসতা ৰুত্তা, সা আরম্মণসভাৰেনেৰ ৰেদিতব্বা, ন একচ্চসোমনস্সিন্দ্রিযাদীনং ৰিয পরিকপ্পৰসেনাতি দস্সেন্তো ‘‘এত্থ চা’’তিআদিমাহ.

যদিপি পুরিসিন্দ্রিযানন্তরং জীৰিতিন্দ্রিযং রূপকণ্ডেপি (ধ. স. ৫৮৪) দেসিতং, তং পন রূপজীৰিতিন্দ্রিযং, ন চ তত্থ মনিন্দ্রিযং ৰত্ৰা ইত্থিপুরিসিন্দ্রিযানি ৰুত্তানি. ইধ পন অট্ঠকথাযং ইন্দ্রিযানুক্কমো ৰুত্তো সব্বাকারেন যমকদেসনায সংসন্দতীতি দস্সেন্তো আহ ‘‘সো ইন্দ্রিযযমকদেসনায সমেতী’’তি. পুরিমপচ্ছিমানং অজ্ঝত্তিকবাহিরানন্তি চক্খাদীনং পুরিমানং অজ্ঝত্তিকানং, ইত্থিন্দ্রিযাদীনং পচ্ছিমানং বাহিরানং. তেসং মজ্ঝে ৰুত্তং উভযেসং উপকারকতাদীপনত্থন্তি অধিপ্পাযো. তেন এৰম্পি দেসনন্তরানুরোধেন জীৰিতিন্দ্রিযস্স অনুক্কমং ৰত্তুং ৰট্টতীতি দস্সেতি. কামঞ্চেত্থ এৰং ৰুত্তং, পরতো পন কিচ্চৰিনিচ্ছযে ইধ পাল়িযং আগতনিযামেনেৰ মনিন্দ্রিযানন্তরং জীৰিতিন্দ্রিযস্স, তদনন্তরঞ্চ ইত্থিপুরিসিন্দ্রিযানং কিচ্চৰিনিচ্ছযং দস্সেস্সতি. সব্বং তং দুক্খং সঙ্খারদুক্খভাৰেন, যথারহং ৰা দুক্খদুক্খতাদিভাৰেন. দুৰিধত্তভাৰানুপালকস্সাতি রূপারূপৰসেন দুৰিধস্স অত্তভাৰস্স অনুপালকস্স. রূপারূপৰসেন দুৰিধম্পি হি জীৰিতিন্দ্রিযং ইধ গহিতং. ‘‘পৰত্তী’’তি এতেন সহজাতধম্মানং পৰত্তনরসেন জীৰিতিন্দ্রিযেন ৰেদযিতানং পৰত্তেতব্বতং দীপেতি. ‘‘ভাৰনামগ্গসম্পযুত্ত’’ন্তি ইমিনা ফলভূতং অঞ্ঞিন্দ্রিযং নিৰত্তেতি. ভাৰনাগহণঞ্চেত্থ সক্কা অৰত্তুং. ‘‘ভাৰেতব্বত্তা’’তি ৰুত্তত্তা ভাৰনাভাৰো পাকটোৰ. দস্সনানন্তরাতি সমানজাতিভূমিকেন অব্যৰহিততং সন্ধাযাহ, ন অনন্তরপচ্চযং.

তস্সাতি ইন্দ্রিযপচ্চযভাৰস্স. অনঞ্ঞসাধারণত্তাতি অঞ্ঞেহি অনিন্দ্রিযেহি অসাধারণত্তা. এৰং সামত্থিযতো কিচ্চৰিসেসং ৰৰত্থপেত্ৰা পকরণতোপি তং দস্সেতি ‘‘ইন্দ্রিযকথায চ পৰত্তত্তা’’তি. অঞ্ঞেসন্তি অঞ্ঞেসং ইন্দ্রিযসভাৰানম্পি সহজাতধম্মানং. যেহি তে ইন্দট্ঠং কারেন্তি, তেসং ৰসৰত্তাপনং নত্থি, যথা মনিন্দ্রিযস্স পুব্বঙ্গমসভাৰাভাৰতো সযঞ্চ তে অঞ্ঞদত্থু মনিন্দ্রিযস্সেৰ ৰসে ৰত্তন্তি. তেনাহ ‘‘তংসম্পযুত্তানিপি হী’’তিআদি. যদি এৰং কথং তেসং ইন্দট্ঠোতি? ‘‘সুখনাদিলক্খণে সম্পযুত্তানং অত্তাকারানুৰিধাপনমত্ত’’ন্তি ৰুত্তোৰাযমত্থো. ‘‘চেতসিকত্তা’’তি ইমিনা সম্পযুত্তধম্মানং চিত্তস্স পধানতং দস্সেতি. ততো হি ‘‘চেতসিকা’’তি ৰুচ্চন্তি. সব্বত্থাতি ৰসৰত্তাপনং সহজাতধম্মানুপালনন্তি এৰং যাৰ অমতাভিমুখভাৰপচ্চযতা চ সম্পযুত্তানন্তি তংকিচ্চনিদ্দেসে. ‘‘অনুপ্পাদনে, অনুপত্থম্ভে চ সতী’’তি পদং আহরিত্ৰা সম্বন্ধিতব্বং. ন হি পদত্থো সব্ভাৰং ব্যভিচরতীতি জনকুপত্থম্ভকত্তাভাৰেপীতি ৰুত্তং হোতি. তপ্পচ্চযানন্তি ইত্থিপুরিসনিমিত্তাদিপচ্চযানং কম্মাদীনং. তপ্পৰত্তনে নিমিত্তভাৰোতি ইত্থিনিমিত্তাদিআকাররূপনিব্বত্তনে কারণভাৰো. স্ৰাযং ইত্থিন্দ্রিযাদীনং তত্থ অত্থিভাৰোযেৰাতি দট্ঠব্বং. যস্মিঞ্হি সতি যং হোতি, অসতি চ ন হোতি, তং তস্স কারণন্তি. ‘‘নিমিত্তভাৰো অনুৰিধান’’ন্তি ইমিনা অনুৰিধানসদ্দস্স কম্মত্থতং দস্সেতি. সুখদুক্খভাৰপ্পত্তা ৰিযাতি সযং সুখদুক্খসভাৰপ্পত্তা ৰিয, সুখন্তা দুক্খন্তা চ ৰিযাতি অত্থো. অসন্তস্স…পে… মজ্ঝত্তাকারানুপাপনং অঞ্ঞাণুপেক্খনাদিৰসেন ৰেদিতব্বং. সমানজাতিযন্তি অকুসলেহি সুখদুক্খেহি অকুসলূপেক্খায, অব্যাকতেহি অব্যাকতূপেক্খায, কুসলসুখতো কুসলূপেক্খায. তত্থাপি ভূমিৰিভাগেনাযমত্থো ভিন্দিত্ৰা যোজেতব্বো. তং সব্বং খন্ধৰিভঙ্গে ৰুত্তওল়ারিকসুখুমৰিভাগেন দীপেতব্বং. আদিসদ্দেনাতি ‘‘কামরাগব্যাপাদাদী’’তি এত্থ ৰুত্তআদিসদ্দেন. সংযোজনসমুচ্ছিন্দনতদুপনিস্সযতা এৰ সন্ধায অঞ্ঞাতাৰিন্দ্রিযস্স কিচ্চন্তরাপসুততা ৰুত্তা, তস্সাপি উদ্ধম্ভাগিযসংযোজনপটিপ্পস্সদ্ধিপ্পহানকিচ্চতা লব্ভতেৰ. অব্যাপীভাৰতো ৰা অঞ্ঞাতাৰিন্দ্রিযস্স পটিপ্পস্সদ্ধিপ্পহানকিচ্চং ন ৰত্তব্বং, ততো অঞ্ঞিন্দ্রিযস্সাপি তং অট্ঠকথাযং অনুদ্ধটং. মগ্গানন্তরঞ্হি ফলং ‘‘তায সদ্ধায অৰূপসন্তাযা’’তিআদিৰচনতো (ধ. স. অট্ঠ. ৫০৫) কিলেসানং পটিপ্পস্সম্ভনৰসেন পৰত্ততি, ন ইতরং. অঞ্ঞথা অরিযা সব্বকালং অপ্পটিপ্পস্সদ্ধকিলেসদরথা সিযুং. ইতরস্স পন নিচ্ছন্দরাগেসু সত্তৰোহারো ৰিয রুল়্হিৰসেন পটিপ্পস্সদ্ধিকিচ্চতা ৰেদিতব্বা.

এত্থাহ – কস্মা পন এত্তকানেৰ ইন্দ্রিযানি ৰুত্তানি, এতানি এৰ চ ৰুত্তানীতি? আধিপচ্চত্থসম্ভৰতোতি চে. আধিপচ্চং নাম ইস্সরিযন্তি ৰুত্তমেতং. তযিদং আধিপচ্চং অত্তনো কিচ্চে বলৰন্তি অঞ্ঞেসম্পি সভাৰধম্মানং লব্ভতেৰ. পচ্চযাধীনৰুত্তিকা হি পচ্চযুপ্পন্না. তস্মা তে তেহি অনুৰত্তীযন্তি, তে চ তে অনুৰত্তন্তীতি? সচ্চমেতং, তথাপি অত্থি তেসং ৰিসেসো. স্ৰাযং ৰিসেসো ‘‘চক্খুৰিঞ্ঞাণাদিপ্পৰত্তিযঞ্হি চক্খাদীনং সিদ্ধমাধিপচ্চ’’ন্তিআদিনা (ৰিভ. অট্ঠ. ২১৯) অট্ঠকথাযং দস্সিতোযেৰ.

অপিচ খন্ধপঞ্চকে যাযং সত্তপঞ্ঞত্তি, তস্সা ৰিসেসনিস্সযো ছ অজ্ঝত্তিকানি আযতনানীতি তানি তাৰ আধিপচ্চত্থং উপাদায ‘‘চক্খুন্দ্রিযং…পে… মনিন্দ্রিয’’ন্তিআদিতো ৰুত্তানি. তানি পন যেন ধম্মেন পৰত্তন্তি, অযং সো ধম্মো তেসং ঠিতিহেতূতি দস্সনত্থং জীৰিতং. তযিমে ইন্দ্রিযপটিবদ্ধা ধম্মা ইমেসং ৰসেন ‘‘ইত্থী, পুরিসো’’তি ৰোহরীযন্তীতি দস্সনত্থং ভাৰদ্ৰযং. স্ৰাযং সত্তসঞ্ঞিতো ধম্মপুঞ্জো পবন্ধৰসেন পৰত্তমানো ইমাহি ৰেদনাহি সংকিলিস্সতীতি দস্সনত্থং ৰেদনাপঞ্চকং. ততো ৰিসুদ্ধত্থিকানং ৰোদানসম্ভারদস্সনত্থং সদ্ধাদিপঞ্চকং. ততো ৰোদানসম্ভারা ইমেহি ৰিসুজ্ঝন্তি, ৰিসুদ্ধিপ্পত্তা, নিট্ঠিতকিচ্চা চ হোন্তীতি দস্সনত্থং অন্তে অনঞ্ঞাতঞ্ঞস্সামীতিন্দ্রিযাদীনি তীণি ৰুত্তানি. সব্বত্থ ‘‘আধিপচ্চত্থং উপাদাযা’’তি পদং যোজেতব্বং. এত্তাৰতা অধিপ্পেতত্থসিদ্ধীতি অঞ্ঞেসং অগ্গহণং.

অথ ৰা পৰত্তিনিৰত্তীনং নিস্সযাদিদস্সনত্থম্পি এতানি এৰ ৰুত্তানি. পৰত্তিযা হি ৰিসেসতো মূলনিস্সযভূতানি ছ অজ্ঝত্তিকানি আযতনানি. যথাহ ‘‘ছসু লোকো সমুপ্পন্নো’’তিআদি (সু. নি. ১৭১). তস্সা উপ্পত্তি ইত্থিপুরিসিন্দ্রিযেহি. ৰিসভাগৰত্থুসরাগনিমিত্তা হি যেভুয্যেন সত্তকাযস্স অভিনিব্বত্তি. ৰুত্তঞ্হেতং ‘‘তিণ্ণং খো পন, মহারাজ, সন্নিপাতা গব্ভস্সাৰক্কন্তি হোতি, ইধ মাতাপিতরো চ সন্নিপতিতা হোন্তি, মাতা চ উতুনী হোতি, গব্ভো চ পচ্চুপট্ঠিতো হোতী’’তি (ম. নি. ১.৪০৮; ২.৪১১; মি. প. ৪.১.৬). অৰট্ঠানং জীৰিতিন্দ্রিযেন তেন অনুপালেতব্বতো. তেনাহ ‘‘আযু ঠিতি যপনা যাপনা’’তিআদি. উপভোগো ৰেদনাহি. ৰেদনাৰসেন হি ইট্ঠাদিসব্বৰিসযুপভোগো. যথাহ – ‘‘ৰেদযতি ৰেদযতীতি খো, ভিক্খৰে, তস্মা ৰেদনাতি ৰুচ্চতী’’তি (সং. নি. ৩.৭৯). এৰং পৰত্তিযা নিস্সযসমুপ্পাদট্ঠিতিসম্ভোগদস্সনত্থং চক্খুন্দ্রিযং যাৰ উপেক্খিন্দ্রিযন্তি চুদ্দসিন্দ্রিযানি দেসিতানি. যথা চেতানি পৰত্তিযা, এৰং ইতরানি নিৰত্তিযা. ৰিৰট্টসন্নিস্সিতেন হি নিব্বত্তিতানি সদ্ধাদীনি পঞ্চ ইন্দ্রিযানি নিৰত্তিযা নিস্সযো. উপ্পাদো অনঞ্ঞাতঞ্ঞস্সামীতিন্দ্রিযেন তস্স পঠমং উপ্পজ্জনতো. অৰট্ঠানং অঞ্ঞিন্দ্রিযেন. উপভোগো অঞ্ঞাতাৰিন্দ্রিযেন অগ্গফলসমুপভোগতো. এৰম্পি এতানি এৰ ইন্দ্রিযানি দেসিতানি. এত্তাৰতা যথাধিপ্পেতত্থসিদ্ধিতো অঞ্ঞেসং অগ্গহণং. এতেনাপি নেসং দেসনানুক্কমোপি সংৰণ্ণিতো ৰেদিতব্বো.

২২০. কুসলাকুসলৰীরিযাদীনীতি এত্থ আদি-সদ্দেন কুসলসমাধিআদীনং, অব্যাকতৰীরিযাদীনঞ্চ সঙ্গহো দট্ঠব্বো. পচ্চযাদীতি আদি-সদ্দেন দেসারম্মণাদযো গহিতা, যথাৰুত্তৰীরিযাদীনি, চক্খাদীনি চ সঙ্গণ্হাতি. ইচ্চেৰং সব্বসঙ্গাহিকানি ৰীরিযিন্দ্রিযাদিপদানি, চক্খুন্দ্রিযাদিপদানি চ. তেনাতি ‘‘এৰং সন্তেপী’’তিআদিনা ভূমিৰিভাগকথনেন. তন্নিৰত্তনেনাতি সব্বেসং সব্বভূমিকত্তনিৰত্তনেন. অৰিজ্জমানসঙ্গাহকত্তন্তি তস্সং তস্সং ভূমিযং অনুপলব্ভমানস্স ইন্দ্রিযস্স সঙ্গাহকতা.

অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা

ইধ ইমস্মিং ‘‘সত্তিন্দ্রিযা অনারম্মণা’’তি এৰং একন্তানারম্মণত্তে ৰুচ্চমানে ন আভট্ঠং জীৰিতিন্দ্রিযং ন ভাসিতং. টীকাযং পন অনাভট্ঠন্তি কতসমাসং কত্ৰা ৰুত্তং. রূপধম্মেসু সঙ্গহিততন্তি ‘‘রূপ’’ন্তি গণিততং. অরূপকোট্ঠাসেন অরূপভাৰেন সিযাপক্খে সঙ্গহিতং. কস্মা? তস্স পরিত্তারম্মণাদিতা অত্থীতি. যস্মা পন রূপারূপমিস্সকস্সেৰ ৰসেন সিযাপক্খসঙ্গহো যুত্তো, ন একদেসস্স, তস্মা একদেসস্স তং অনিচ্ছন্তো আহ ‘‘অধিপ্পাযো’’তি. ইদানি তমত্থং পকাসেতুং ‘‘অরূপকোট্ঠাসেন পনা’’তিআদি ৰুত্তং. নৰত্তব্বতাতি পরিত্তারম্মণাদিভাৰেন নৰত্তব্বতা. কথং পন রূপকোট্ঠাসেনস্সানারম্মণস্স নৰত্তব্বতাতি চোদনং সন্ধাযাহ ‘‘ন হি অনারম্মণ’’ন্তিআদি. ‘‘অৰিজ্জমানারম্মণানারম্মণেসূ’’তি ইমিনা ‘‘অনারম্মণা’’তি বাহিরত্থসমাসো অযন্তি দস্সেতি. নৰত্তব্বেসূতি সারম্মণভাৰেন নৰত্তব্বেসু. অনারম্মণত্তাতি আরম্মণরহিতত্তা. ‘‘নৰিন্দ্রিযা সিযা পরিত্তারম্মণা, সিযা মহগ্গতারম্মণা, সিযা অপ্পমাণারম্মণা, সিযা ন ৰত্তব্বা ‘পরিত্তারম্মণা’তিপি ‘মহগ্গতারম্মণা’তিপি ‘অপ্পমাণারম্মণা’তিপী’’তিআদীসু (ৰিভ. ২২৩) ৰিয ন সারম্মণস্সেৰ নৰত্তব্বতং দস্সেতি. যথা চ ন সারম্মণস্সেৰ নৰত্তব্বতাপরিযাযো, অথ খো অনারম্মণস্সাপীতি সারম্মণে নিযমাভাৰো. এৰং নৰত্তব্বং সারম্মণমেৰাতি অযম্পি নিযমো নত্থীতি দস্সেন্তো ‘‘নৰত্তব্বস্স ৰা সারম্মণত’’ন্তি আহ. তস্স ন দস্সেতীতি সম্বন্ধো. ‘‘ন হী’’তিআদিনা তমেৰত্থং ৰিৰরতি.

তত্থ রূপনিব্বানানং সুখাদিসম্পযুত্তভাৰেন নৰত্তব্বতা, ন পরিত্তারম্মণাদিভাৰেনাতি চোদনং মনসি কত্ৰা আহ ‘‘অথাপী’’তিআদি. তত্থ অথাপি ৰত্ততীতি সম্বন্ধো. সিযা অনারম্মণন্তিপি ৰত্তব্বং সিযাতি অনারম্মণং ধম্মাযতনং সারম্মণেহি ৰিসুং কত্ৰা এৰং ৰত্তব্বং সিযা. নৰত্তব্ব-সদ্দো যদি সারম্মণেস্ৰেৰ ৰত্তেয্য, ন চেৰং ৰুত্তং, অৰচনে চ অঞ্ঞং কারণং নত্থীতি দস্সেন্তো আহ ‘‘ন হি পঞ্হপুচ্ছকে সাৰসেসা দেসনা অত্থী’’তি. তস্মা নৰত্তব্ব-সদ্দো অনারম্মণেসুপি ৰত্ততেৰাতি অধিপ্পাযো. যাপি ‘‘অট্ঠিন্দ্রিযা সিযা অজ্ঝত্তারম্মণা’’তি অজ্ঝত্তারম্মণাদিভাৰেন নৰত্তব্বতা ৰুত্তা, সা জীৰিতিন্দ্রিযস্স আকিঞ্চঞ্ঞাযতনকালে পঠমারুপ্পৰিঞ্ঞাণাভাৰমত্তারম্মণতং সন্ধায ৰুত্তা, ন সারম্মণস্সেৰ নৰত্তব্বতাদস্সনত্থং, নাপি অনারম্মণস্স পরিত্তারম্মণাদিভাৰেন নৰত্তব্বতাভাৰদস্সনত্থন্তি দস্সেন্তো ‘‘অট্ঠিন্দ্রিযা সিযা অজ্ঝত্তারম্মণাতি এত্থ চা’’তিআদিমাহ. তত্থ সিযা অজ্ঝত্তারম্মণাতীতি ইতি-সদ্দো আদিঅত্থো. তেন অৰসিট্ঠপাল়িসঙ্গণ্হনেন ‘‘সিযা ন ৰত্তব্বা ‘অজ্ঝত্তারম্মণা’তিপি ‘বহিদ্ধারম্মণা’তিপি ‘অজ্ঝত্তবহিদ্ধারম্মণা’তিপী’’তি ইমায পাল়িযা ৰুত্তমত্থং জীৰিতিন্দ্রিযস্স দস্সেন্তো ‘‘জীৰিতিন্দ্রিযস্স…পে… নৰত্তব্বতা ৰেদিতব্বা’’তি আহ, তং ৰুত্তত্থমেৰ.

পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ইন্দ্রিযৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৬. পটিচ্চসমুপ্পাদৰিভঙ্গো

১. সুত্তন্তভাজনীযং

উদ্দেসৰারৰণ্ণনা

২২৫. ‘‘ৰুত্তত্তা’’তি ইদং নিস্সক্কং কিং লক্খণং? হেতুলক্খণং. যদি এৰং তংহেতুকো ৰিভজ্জৰাদিভাৰো আপজ্জতি. ন হি মোগ্গলিপুত্ততিস্সত্থেরেন ৰুত্তত্তা বুদ্ধসাৰকা ৰিভজ্জৰাদিনো অহেসুন্তি? নযিদমেৰং. তিৰিধো হি হেতু ঞাপকো, কারকো, সম্পাপকোতি. তেসু ঞাপকহেতু ইধাধিপ্পেতো, তস্মা তেন মহাথেরেন ‘‘কিং ৰাদী, ভন্তে, সম্মাসম্বুদ্ধো’’তি পুট্ঠেন ‘‘ৰিভজ্জৰাদী, মহারাজা’’তি তদা ৰুত্তৰচনেন ঞাযতি ‘‘সম্মাসম্বুদ্ধসাৰকা ৰিভজ্জৰাদিনো’’তি ইমমত্থং দস্সেতি কিং…পে… ৰুত্তত্তা…পে… ৰিভজ্জৰাদিনো’’তি. ‘‘অহঞ্হি, ব্রাহ্মণ, ৰিনযায ধম্মং দেসেমি রাগস্সা’’তিআদিং ৰত্ৰা ‘‘নো চ খো যং ত্ৰং সন্ধায ৰদেসী’’তিআদিনা (পারা. ৫-৯) ৰেরঞ্জব্রাহ্মণস্স ভগৰতা ৰেনযিকাদিভাৰো ৰিভজ্জ ৰুত্তোতি তং অনুৰদন্তা সাৰকাপি তথা ৰদন্তীতি আহ ‘‘তে হি ৰেনযিকাদিভাৰং ৰিভজ্জ ৰদন্তী’’তি. চীৰরাদীনন্তি আদি-সদ্দেন সোমনস্সাদীনং সঙ্গহো দট্ঠব্বো. তানিপি হি সেৰিতব্বাসেৰিতব্বভাৰেন ৰিভজ্জ ৰুত্তানি. ৰিভজ্জৰাদিপরিসা ৰিভজ্জৰাদিমণ্ডলন্তি এতস্মিং অত্থে যথা তং ওতিণ্ণো নাম হোতি, তংদস্সনত্থং ‘‘আচরিযে অনব্ভাচিক্খন্তেনা’’তিআদি ৰুত্তং. সকসমযাৰোক্কমাদি হি পরমত্থতো তদোতারো. ‘‘অসংকিলিট্ঠাপি অৰিজ্জা অত্থি অমগ্গৰজ্ঝা, যায নিৰুতা খীণাসৰাপি নামগোত্তাদীসু একচ্চং ন জানন্তি, সা কুসলচিত্তুপ্পাদেসুপি পৰত্ততী’’তি নিকাযন্তরিযা. তং সন্ধাযাহ ‘‘অৰিজ্জা পুঞ্ঞানেঞ্জাভিসঙ্খারানং হেতুপচ্চযো হোতীতিআদিং ৰদন্তো’’তি. উপলক্খণঞ্হেতং সহজাতকোটিযা. আদি-সদ্দেন অকুসলচিত্তেনপি ঞাণং উপ্পজ্জতি, যা সংকিলিট্ঠা পঞ্ঞাতি, অচেতসিকং সীলং, অৰিঞ্ঞত্তিসঙ্খাতং রূপভাৰং দুস্সিল্যন্তি এৰমাদিং সঙ্গণ্হাতি. পরসমযাযূহনং পরসমযে ব্যাপারাপত্তিযা. যো তত্থ সকসমযেন ৰিরুদ্ধো অত্থো, তস্স ৰা দীপনেন সিযা, পরসমযে ৰাদারোপনেন ৰা. তেসু পুরিমং ‘‘আচরিযে অনব্ভাচিক্খন্তেনা’’তি ইমিনা অপনীতন্তি ইতরং দস্সেতি ‘‘পরসমযং…পে… অনাযূহন্তেনা’’তি. অসম্পিণ্ডেন্তেনাতি উপচযত্থং সন্ধায ৰদন্তি. আযূহন-সদ্দো পন উপচযত্থো ন হোতীতি কেচিৰাদো ন সারতো গহেতব্বো.

তব্বিপরিযাযেনাতি যথাৰিনযং অৰট্ঠানেন. সাৰজ্জস্স অনৰজ্জতাদীপনাদিনা কম্মন্তরং ভিন্দন্তো ৰিনাসেন্তো, আলোল়েন্তো ৰা ধম্মতং ধম্মসভাৰং ৰিলোমেতি ৰিপরীততো দহতি. মহাপদেসেতি মহাঅপদেসে, বুদ্ধাদযো মহন্তে মহন্তে অপদিসিত্ৰা ৰুত্তানি মহাকারণানি. মহাপদেসেতি ৰা মহাওকাসে, মহন্তানি ধম্মস্স পতিট্ঠানট্ঠানানীতি ৰুত্তং হোতি. তত্রাযং ৰচনত্থো – অপদিসীযতীতি অপদেসো, বুদ্ধো অপদেসো এতস্সাতি বুদ্ধাপদেসো. এস নযো সেসেসুপি. অত্থতো চাযং মহাপদেসো ‘‘সম্মুখা মেতং ভগৰতো সুত’’ন্তিআদিনা কেনচি আভতস্স ‘‘ধম্মো’’তি ৰা ‘‘অধম্মো’’তি ৰা ৰিনিচ্ছযনে কারণং. কিং পন তন্তি? তস্স যথাভতস্স সুত্তোতরণাদি এৰ. যদি এৰং কথং চত্তারোতি? ধম্মস্স দ্ৰে সম্পদাযো ভগৰা, সাৰকা চ. তেসু সাৰকা সঙ্ঘগণপুগ্গলৰসেন তিৰিধা. এৰং ‘‘অমুম্হা মযা অযং ধম্মো পটিগ্গহিতো’’তি অপদিসিতব্বানং ভেদেন চত্তারো. তেনাহ ‘‘সম্মুখা মেতং ভগৰতো সুত’’ন্তিআদি. নেত্তিযম্পি ৰুত্তং ‘‘বুদ্ধাপদেসো সঙ্ঘাপদেসো সম্বহুলত্থেরাপদেসো একত্থেরাপদেসো’’তি.

সুত্তসুত্তানুলোমআচরিযৰাদঅত্তনোমতিমহাপদেসেতি এত্থ তিস্সো সঙ্গীতিযো আরুল়্হানি তীণি পিটকানি অত্থসূচনাদিঅত্থেন সুত্তং. যথাৰুত্তস্স সুত্তস্স অনুলোমতো যথাৰুত্তা এৰ চত্তারো মহাপদেসা সুত্তানুলোমং. পাল়িযা অত্থগাহণেন ধম্মতাযং পতিট্ঠাপনতো অট্ঠকথা আচরিযৰাদো. নযগ্গাহেন অনুবুদ্ধিযা অত্তনো পটিভানং অত্তনোমতি. এত্থ চ সুত্তআচরিযৰাদঅত্তনোমতীনম্পি কেনচি আভতস্স ধম্মাধম্মাদিভাৰৰিনিচ্ছযনে কারণভাৰসভাৰতো মহাপদেসতা ৰুত্তাতি ৰেদিতব্বা. সন্তিট্ঠতি অপ্পটিবাহন্তো, অৰিলোমেন্তো চ. তব্বিপরিযাযেন অতিধাৰতি. একস্স পদস্স একেন পকারেন অত্থং ৰত্ৰা তস্সেৰ পুন পকারন্তরেন অত্থং ৰদন্তো ৰা অপরেহি পরিযাযেহি নিদ্দিসতি নাম যথা ‘‘অৰিজ্জা দুক্খসচ্চস্স যাথাৰসরসলক্খণং পটিৰিজ্ঝিতুং ন দেতী’’তিআদিং ৰত্ৰা পুন ‘‘অযং অৰিজ্জা দুক্খাদীসু অঞ্ঞাণ’’ন্তি ৰুত্তাপি ‘‘দুক্খসচ্চস্স একদেসো হোতী’’তিআদিৰচনং. অথ ৰা হেতুভাৰেন ৰুত্তস্স অত্থস্স পুন ফলভাৰেন ৰচনং তমেৰত্থং পুনরাৰত্তেত্ৰা নিদ্দিসনং যথা ‘‘ৰিঞ্ঞাণপচ্চযা নামরূপ’’ন্তি ৰত্ৰা পুন ‘‘নামরূপপচ্চযা সল়াযতন’’ন্তি ৰচনং. অথ ৰা ‘‘সব্বমেতং ভৰচক্কং কম্মঞ্চেৰ ৰিপাকো চ. কিলেসকম্মৰিপাকৰসেন তিৰিধ’’ন্তি চ আদিনা ৰুত্তস্সেৰত্থস্স দুৰিধতিৰিধাদিৰিভাগদস্সনং তমেৰত্থং পুনরাৰত্তেত্ৰা নিদ্দিসনন্তি এৰমেত্থ অত্থো ৰেদিতব্বো.

সত্তৰোহারোতি ‘‘সত্তো’’তি সমঞ্ঞা. যে হি ধম্মে সমূহভূতে সন্তানৰসেন ৰত্তমানে উপাদায সত্তপঞ্ঞত্তি, তস্সা ততো অঞ্ঞথানাঞ্ঞথাঅচ্চন্তাভাৰসঙ্খাতে অন্তে অনুপগম্ম যাথাৰতো সঙ্গহণং, বোধনঞ্চ ধম্মতাযং অকুসলস্স দুক্করং দুরভিসম্ভৰন্তি. অৰিজ্জাদিকস্স পচ্চযধম্মস্স সঙ্খারাদিপচ্চযুপ্পন্নধম্মং পতি হেতুআদিনা পচ্চযেন পচ্চযভাৰো পচ্চযাকারো, পটিচ্চসমুপ্পাদোতি অত্থো.

ৰুত্তনযেনাতি ‘‘আচরিযে অনব্ভাচিক্খন্তেনা’’তিআদিনা ৰুত্তনযেন. কামঞ্চেত্থ সব্বাপি অত্থৰণ্ণনা ইমিনাৰ নযেন কাতব্বা, পটিচ্চসমুপ্পাদৰণ্ণনায পন গরুতরভাৰং দস্সেন্তো এৰং ৰদতি.

পাল়িধম্মন্তি তেপিটকবুদ্ধৰচনং. পটিচ্চসমুপ্পাদন্তি পটিচ্চসমুপ্পাদপাল়িং.

অত্থং কত্ৰাতি হিতং কত্ৰা. যথাযং হিতাৰহো হোতি, এৰং কত্ৰা. অট্ঠিং কত্ৰাতি ৰা অত্তানং অত্থিকং কত্ৰা. সুতচিন্তামযাদিং ঞাণৰিসেসং. তদঙ্গৰিক্খম্ভনাদিনা কিলেসক্খযৰিসেসং.

ভৰাদীসু আদীনৰপ্পটিচ্ছাদনতো, বলৰূপনিস্সযতো, কম্মস্স ৰিসেসহেতুভাৰতো চ ৰট্টস্স মূলকারণং অৰিজ্জা. ৰিপাকৰট্টনিমিত্তস্স কম্মৰট্টস্স কারণভূতম্পি কিলেসৰট্টং অৰিজ্জামূলকন্তি দস্সনত্থং অৰিজ্জা আদিতো ৰুত্তা. তণ্হাপি হি অৰিজ্জায পটিচ্ছাদিতাদীনৰে এৰ ৰিসযে অস্সাদানুপস্সিনো পৰত্ততি, ন অঞ্ঞথা. মূলাদিদস্সনসামঞ্ঞঞ্চাতি ৰল্লিযা মূলমজ্ঝপরিযোসানস্স দস্সনেন পটিচ্চসমুপ্পাদস্স তংদস্সনসামঞ্ঞঞ্চ যোজেতব্বং, সমন্তচক্খুনা সব্বস্স দিট্ঠত্তেপি দেসনাকালে দেসনাঞাণচক্খুনা বোধেতব্বতাৰসেন একদেসদস্সনস্স অধিপ্পেতত্তা.

দিট্ঠিসহিতায মানসহিতায ৰা তণ্হায ‘‘অহ’’ন্তি, ইতরায ‘‘মম’’ন্তি অভিৰদতো. ‘‘অভিনন্দনতো’’তি হি ইমিনা সপ্পীতিকায তণ্হায পৰত্তি দস্সিতা. ‘‘অভিৰদতো’’তি ইমিনা ততো বলৰতরায দিট্ঠিসহিতায মানসহিতায ৰা. ‘‘অজ্ঝোসায তিট্ঠতো’’তি ইমিনা পন ততোপি বলৰতমায দিট্ঠিসহিতায, কেৰলায ৰা তণ্হায পৰত্তি দস্সিতা. গিলিত্ৰা পরিনিট্ঠাপেত্ৰা ঠানঞ্হি অজ্ঝোসানং. তপ্পচ্চযন্তি তণ্হাপচ্চযং. কথং পন নন্দিৰচনেন চতুব্বিধম্পি উপাদানং ৰুত্তন্তি আহ ‘‘নন্দিতা’’তিআদি. তত্থ নন্দিতাতদৰিপ্পযোগতাহীতি নন্দিভাৰেন সভাৰতো তণ্হুপাদানং, তায নন্দিযা তণ্হায অৰিপ্পযোগেন অৰিনাভাৰেন দিট্ঠুপাদানং ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং. ‘‘দিট্ঠাভিনন্দনভাৰেনা’’তি ইমিনা দিট্ঠিযাপি নন্দিভাৰমাহ.

পটিসন্ধিপৰত্তিফস্সাদযোতি পটিসন্ধিযং পৰত্তে চ উপ্পন্নফস্সমনোসঞ্চেতনাৰিঞ্ঞাণানি. ‘‘ৰিপাকৰট্টভূতে’’তি চ ইদং পৰত্তৰিসেসনং দট্ঠব্বং. ৰট্টূপত্থম্ভকাতি ৰট্টত্তযূপনিস্সযা. ইতরেতি অকম্মজা. তস্মিন্তি যথাৰুত্তে আহারচতুক্কে. ৰত্তুং ৰট্টন্তীতি তণ্হানিদানূপনিস্সযতো ‘‘তণ্হানিদানা’’তি ৰত্তুং যুজ্জন্তি.

যথা অরিযমগ্গো অন্তদ্ৰযৰজ্জিতমজ্ঝিমপটিপদাভাৰতো ‘‘ঞাযো’’তি ৰুচ্চতি, এৰং পটিচ্চসমুপ্পাদোপীতি আহ ‘‘ঞাযোতি মগ্গো, সোযেৰ ৰা পটিচ্চসমুপ্পাদো’’তি. অত্তনো পটিৰেধায সংৰত্ততি অসম্মোহপটিৰেধেন পটিৰিজ্ঝিতব্বত্তা. সংৰত্ততীতি চ নিমিত্তস্স কত্তূপচারৰসেনেতং ৰুত্তং যথা ‘‘অরিযভাৰকরানি সচ্চানি অরিযসচ্চানী’’তি. পকতিআদযো হেট্ঠা সচ্চৰিভঙ্গে হেতুৰিপ্পটিপত্তিকথাযং দস্সিতা এৰ. অকারণং ‘‘কারণ’’ন্তি গণ্হন্তি যথা কাপিলাদযো. ন কিঞ্চি কারণং বুজ্ঝন্তি যথা তং অঞ্ঞে বালপুথুজ্জনা. ইতরাসন্তি মজ্ঝতো পট্ঠায যাৰ পরিযোসানা দেসনাদীনং তিস্সন্নং. তদত্থতাসম্ভৰেপীতি যথাসকেহি কারণেহি পৰত্তিদস্সনত্থতাসম্ভৰেপি. অত্থন্তরসব্ভাৰতোতি পযোজনন্তরসব্ভাৰতো. ৰুত্তানি হি অট্ঠকথাযং (ৰিভ. অট্ঠ. ২২৫) ‘‘জরামরণাদিকস্স দুক্খস্স অত্তনা অধিগতকারণসন্দস্সনত্থং. আহারনিদানৰৰত্থাপনানুসারেন যাৰ অতীতং অদ্ধানং অতিহরিত্ৰা পুন অতীতদ্ধতো পভুতি হেতুফলপটিপাটিসন্দস্সনত্থং. অনাগতদ্ধহেতুসমুট্ঠানতো পভুতি অনাগতদ্ধসন্দস্সনত্থ’’ন্তি তিস্সন্নং যথাক্কমং তীণি পযোজনানি.

তংতংফলপটিৰেধোতি জাতিআদীনং জরামরণাদিতংতংফলাৰগমো. অনুৰিলোকযতোতি পুরিমে ৰিকপ্পে ৰিপস্সনানিমিত্তং অনুৰিলোকনং, দুতিযে দেসনানিমিত্তং. কামুপাদানভূতা তণ্হা মনোসঞ্চেতনাহারসঙ্খাতস্স ভৰস্স, তংসম্পযুত্তানং, তন্নিমিত্তানঞ্চ সেসাহারানং ৰিসেসপচ্চযো হোতীতি আহ ‘‘আহারতণ্হাদযো পচ্চুপ্পন্নদ্ধা’’তি. আদি-সদ্দেন যাৰ ৰিঞ্ঞাণং গহেতব্বং. আহারতণ্হাদযোতি এত্থ পচ্চুপ্পন্নকম্মৰট্টপরিযাপন্নে আহারে গহেত্ৰা অদ্ধযোজনং কত্ৰা অনাগতৰিপাকৰট্টপরিযাপন্নে গহেত্ৰা যোজেতুং ৰুত্তং ‘‘আহারা ৰা তণ্হায পভাৰেতব্বা অনাগতো অদ্ধা’’তি. পভাৰেতব্বাতি আযতিং উপ্পাদেতব্বা. যুজ্জতীতি ফলভূতে আহারে পচ্চুপ্পন্নে পচ্চক্খতো দস্সেত্ৰা ‘‘তংনিদানং তণ্হং তস্সা নিদান’’ন্তিআদিনা ফলপরম্পরায কারণপরম্পরায চ দস্সনং তথাবুজ্ঝনকানং পুগ্গলানং অজ্ঝাসযানুলোমতো, ধম্মসভাৰাৰিলোমনতো চ যুত্তিযা সঙ্গয্হতি. যদি তণ্হাদযো অতীতো অদ্ধা, তণ্হাগ্গহণেনেৰ সঙ্খারাৰিজ্জা গহিতাতি কিমত্থং পুন তে গহিতাতি আহ ‘‘সঙ্খারাৰিজ্জা ততোপি অতীততরো অদ্ধা ৰুত্তো সংসারস্স অনাদিভাৰদস্সনত্থ’’ন্তি. অতীতন্তি ৰা অতীততাসামঞ্ঞেন অতীততরম্পি সঙ্গহিতং দট্ঠব্বং.

পুনব্ভৰাভিনিব্বত্তিআহারকাতি পুনব্ভৰূপপত্তিপচ্চযা. ইতি ৰচনতোতি এৰং ৰুত্তৰচনসব্ভাৰতো. ৰিঞ্ঞাণাহারো তাৰ পুনব্ভৰাভিনিব্বত্তিযা হেতু, ইতরে পন কথন্তি আহ ‘‘তংসম্পযুত্তত্তা…পে… কবল়ীকারাহারস্সা’’তি. তস্স আযতিং পুনব্ভৰাভিনিব্বত্তিআহারকা চত্তারো আহারাতি সম্বন্ধো. সদ্ধাদীনং উপনিস্সযতা পরিচ্চাগাদিকালে, রাগাদীনং গধিতস্স ভোজনাদিকালে. তেন যথাক্কমং কুসলাকুসলকম্মৰিঞ্ঞাণাযূহনং দস্সিতং. তস্মাতি যস্মা আযতিং পুনব্ভৰাভিনিব্বত্তিআহারকা চত্তারো আহারা গয্হন্তি, তস্মা. পুরিমোযেৰত্থোতি ‘‘আহারতণ্হাদযো পচ্চুপ্পন্নদ্ধা’’তিআদিনা ৰুত্তঅত্থো. অতীতেতি অতীতে অদ্ধনি. ততো পরন্তি ততো অতীতদ্ধতো পরং পচ্চুপ্পন্নে অনাগতে চ অদ্ধনি ‘‘সঙ্খারপচ্চযা ৰিঞ্ঞাণ’’ন্তিআদিনা. পচ্চক্খানন্তি পচ্চুপ্পন্নভৰপরিযাপন্নতায পচ্চক্খভূতানং. পচ্চুপ্পন্নং হেতুন্তি এতরহি ৰত্তমানং তণ্হাদিকং আহারাদীনং হেতুং.

সুত্তং আহরতি ‘‘আসৰসমুদযা অৰিজ্জাসমুদযো’’তি (ম. নি. ১.১০৩). ৰট্টহেতুনোতি ৰিপাকৰট্টহেতুনো, সকলৰট্টহেতুনো ৰা. অকুসলঞ্হি কম্মং কম্মৰট্টস্স কিলেসৰট্টস্স চ পচ্চযো হোতিযেৰ. ‘‘ভৰতণ্হাযপি হেতুভূতা’’তি ইমিনা কিলেসৰট্টস্সাপি অৰিজ্জায পচ্চযভাৰমাহ. এৰঞ্চেতং, ভিক্খৰে, ৰুচ্চতী’’তিআদিনা ৰট্টসীসানম্পি অৰিজ্জাতণ্হানং সপ্পচ্চযতাদস্সনাপদেসেন সব্বেসম্পি সঙ্খতধম্মানং হেতুফলপরম্পরাৰিচ্ছেদৰুত্তিযা পুরিমায কোটিযা অপঞ্ঞাযনং ৰিভাৰেতি.

অৰিজ্জং তণ্হা অনুৰত্ততীতি দুক্খে তণ্হং অভিভৰিত্ৰা পৰত্তিযা ততো অৰিজ্জায বলৰভাৰমাহ. অৰিজ্জাভিভূতা হি সত্তা সতিপি তণ্হাপরিতস্সিতে একন্তানত্থসঞ্ঞিতং অত্তকিলমথানুযোগদুক্খমনুযুঞ্জন্তি. তণ্হং অৰিজ্জা অনুৰত্ততীতি সুখে অৰিজ্জং অভিভৰিত্ৰা পৰত্তিযা ততো তণ্হায বলৰভাৰমাহ. যদিপি সাৰজ্জসুখানুভৰে বলৰতীযেৰ অৰিজ্জা ৰিজ্জমানআদীনৰং পটিচ্ছাদেন্তী তিট্ঠতি, তণ্হা পন ততোপি বলৰতরতায সত্তে ৰিপুলানত্থসঞ্হিতে অনরিযে সুখে নিযোজেতীতি অৰিজ্জায তদনুৰত্তনং ৰুত্তং.

আযতনছক্কং ৰা কাযোতি সম্বন্ধো. চক্খাদিনিস্সযে সেসধম্মেতি চক্খাদিনিস্সযভূতে, তপ্পটিবদ্ধে চ সসন্তানপরিযাপন্নে ধম্মে. চক্খাদিনিস্সিতে এৰ কত্ৰাতি চক্খাদিগ্গহণেনেৰ গহিতে কত্ৰা. চক্খাদিকাযন্তি চক্খাদিধম্মসমূহং পরেসং পঞ্চক্খন্ধং. ফস্সেন ফুট্ঠোতি আরম্মণং ফুসন্তেন ৰিয উপ্পন্নেন সুখৰেদনিযেন, দুক্খৰেদনিযেন চ ফস্সেন ফুট্ঠো. ফস্সে হি তথা উপ্পন্নে তংসমঙ্গীপুগ্গলো ফুট্ঠোতি ৰোহারো হোতীতি.

যথা সল়াযতনানি ফস্সস্স ৰিসেসপচ্চযো, এৰং ৰেদনাযপীতি দস্সেন্তো ‘‘সল়াযতনানং ৰেদনায ৰিসেসপচ্চযভাৰ’’ন্তি আহ. তন্নিস্সিতন্তি সল়াযতননিস্সিতং. অতীতদ্ধাৰিজ্জাতণ্হামূলকোতি অতীতদ্ধভূতঅৰিজ্জাতণ্হামূলকো. কাযস্স ভেদা কাযূপগোতি উভযত্থাপি কাযসদ্দেন উপাদিন্নক্খন্ধপঞ্চকো গহিতো. তদুপগতা উপপজ্জনং পটিসন্ধিগ্গহণং. উভযমূলোতি অৰিজ্জাতণ্হামূলো.

অনভিসমযভূতত্তাতি অভিসমযস্স পটিপক্খভূতত্তা. অৰিজ্জাযাতি অৰিজ্জায সতি.

গহণন্তি গহেতব্বতং. তস্মাতি যস্মা সতি সঙ্খারসদ্দেন আগতসঙ্খারত্তেপি অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা পধানতায ৰিসুং ৰুত্তা গোবলীবদ্দঞাযেন, তস্মা. তত্থ ৰুত্তম্পীতি সঙ্খারসদ্দেন আগতসঙ্খারেসু ৰুত্তম্পি অভিসঙ্খরণকসঙ্খারং ৰজ্জেত্ৰা অগ্গহেত্ৰা ইতরে সঙ্খারা যোজেতব্বা. এৰঞ্হি অত্থস্স উদ্ধরণুদ্ধরিতব্বতাদ্ৰযং অসঙ্করতো দস্সিতং হোতি. ‘‘ইধ ৰণ্ণেতব্বভাৰেনা’’তি ইমিনা অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারানং সতিপি সঙ্খারসদ্দেন আগতসঙ্খারভাৰে যথাৰুত্তমেৰ পধানভাৰং উল্লিঙ্গেতি. ‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা’’তি তদেকদেসো ৰুত্তোতি সম্বন্ধো. ইমস্মিং অত্থৰিকপ্পে সঙ্গণ্হনৰসেন সঙ্খারসদ্দেন আগতসঙ্খারেহি সঙ্গহিতাপি অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা ইধ ৰণ্ণেতব্বভাৰেন পধানাতি ৰিসুং গহিতা, পুরিমস্মিং তে ৰজ্জেত্ৰাতি অযং ৰিসেসো. তেনাহ ‘‘ৰণ্ণেতব্বসব্বসঙ্গহণৰসেন দুৰিধতা ৰুত্তা’’তি. সামঞ্ঞতো সঙ্গয্হমানম্পি পধানভাৰজোতনত্থং ৰিসুং গয্হতি যথা তং ‘‘পুঞ্ঞঞাণসম্ভারা’’তি.

যেন কুসলাকুসলধম্মা ‘‘ৰিপাকধম্মা’’তি ৰুচ্চন্তি, তং আযূহনং, কিং পন তন্তি? অনুপচ্ছিন্নতণ্হাৰিজ্জামানে সন্তানে সব্যাপারতা. তেনাহ ‘‘পটিসন্ধি…পে… আযূহনরসা’’তি. চেতনাপধানত্তা পন তস্স চেতনাকিচ্চং কত্ৰা ৰুত্তং. রাসিকরণং, আযূহনন্তি চ রাসিভূতস্স রূপারূপসঙ্খাতস্স ফলস্স নিব্বত্তনতো ৰুত্তং. ‘‘অনারম্মণতা অব্যাকততা’’তি ইদং অব্যাকতস্সেৰ অনারম্মণত্তা অব্যাকতসম্বন্ধিনী অনারম্মণতাতি কত্ৰা ৰুত্তং. আযতনং, ঘটনন্তি চ তংতংদ্ৰারিকধম্মপ্পৰত্তনমেৰ দট্ঠব্বং.

অননুবোধাদযো অৰিজ্জাপদনিদ্দেসে আগতা. অৰিজ্জাপদসম্বন্ধেন দিট্ঠিৰিপ্পযুত্তাতি ইত্থিলিঙ্গনিদ্দেসো. অসণ্ঠানত্তাতি অৰিগ্গহত্তা.

সোকাদীনং সব্ভাৰাতি ‘‘জাতিপচ্চযা জরামরণ’’ন্তি অনিট্ঠাপেত্ৰা তদনন্তরং সোকাদীনম্পি ৰুত্তানং ৰিজ্জমানত্তা তেসং ৰসেন অঙ্গবহুত্তপ্পসঙ্গে পটিচ্চসমুপ্পাদঙ্গানং বহুভাৰে আপন্নে. দ্ৰাদসেৰাতি কথং দ্ৰাদসেৰ, ননু সোকাদযোপি ধম্মন্তরভূতা পটিচ্চসমুপ্পাদদেসনাযং ৰুত্তাতি? সচ্চং ৰুত্তা, ন পন অঙ্গন্তরভাৰেনাতি দস্সেন্তো ‘‘ন হী’’তিআদিমাহ. তত্থ ফলেনাতি ফলভূতেন জরামরণঙ্গসঙ্গহিতেন সোকাদিনা. মূলঙ্গং দস্সেতুন্তি ইমায পটিচ্চসমুপ্পাদদেসনায মূলভূতং অৰিজ্জঙ্গং সোচনাদীহি সম্মোহাপত্তিকথনেন দস্সেতুং তে সোকাদযো ৰুত্তা ভৰচক্কস্স অৰিচ্ছেদদস্সনত্থং. জরামরণং কারণং এতেসন্তি জরামরণকারণা, সোকাদযো, তব্ভাৰো জরামরণকারণতা. জরামরণং নিমিত্তং এতস্সাতি জরামরণনিমিত্তং. তং তন্নিমিত্তানন্তি এত্থ তন্তি সুত্তং. তন্নিমিত্তানং দুক্খনিমিত্তানং সোকাদীনং. ততো পরাযাতি অনাগতে দুতিযত্তভাৰতো পরায ততিযত্তভাৰাদীসু পটিসন্ধিযা. হেতুহেতুভূতাতি কারণস্স কারণভূতা. পটিসন্ধিযা হি সঙ্খারা কারণং, তেসং অৰিজ্জা. সুত্তন্তি ‘‘অস্সুতৰা পুথুজ্জনো’’তি (ম. নি. ১.২, ১৭; সং. নি. ২.৬১; ধ. স. ১০০৭) ইমং সুত্তং সন্ধায ৰদতি. অৰিজ্জা সোকাদীনং কারণন্তি দস্সিতা অস্সুতৰতায অৰিজ্জাভিভৰনদীপনিযা তদুপ্পত্তিৰচনতো. ‘‘ন সোকাদীনং বালস্স জরামরণনিমিত্ততামত্তস্স সাধকং সুত্ত’’ন্তি ৰুত্তমত্থং পাকটং কাতুং ‘‘ন চা’’তিআদি ৰুত্তং. তেন ন চ জরামরণনিমিত্তমেৰ দুক্খং দুক্খং, অথ খো অৰিজ্জানিমিত্তম্পেত্থ ৰুত্তনযেন যোজেতব্বন্তি দস্সেতি. এৰং জরামরণেন সোকাদীনং একসঙ্খেপং কত্ৰা দ্ৰাদসেৰ পটিচ্চসমুপ্পাদঙ্গানি ৰেদিতব্বানি.

কস্মা পনেত্থ জরামরণন্তা এৰ দেসনা কতা, কিং ততো পরা পৰত্তি নত্থীতি? নো নত্থি, অপ্পহীনকিলেসস্স হি কম্মতো, ৰিঞ্ঞাণাদিপরিযোসানভূতায চ চুতিযা পটিসন্ধিপাতুভাৰোতি পৰত্তিতদুপরমভূতং জরামরণং পুনব্ভৰাভিনিব্বত্তিনিমিত্তং. তং পন কম্মূপপত্তিভৰতো জাতিযা দস্সিতত্তা ‘‘ভৰপচ্চযা জাতী’’তি ইমিনাৰ পকাসিতন্তি ন পুন ৰুচ্চতি, ন ততো পরং পৰত্তিযা অভাৰতো. এককম্মনিব্বত্তস্স চ সন্তানস্স জরামরণং পরিযোসানং. সতি কিলেসৰট্টে কম্মুনা ততো পুনব্ভৰূপপত্তি, অসতি পন তস্মিং ‘‘এসেৰন্তো দুক্খস্সা’’তি জরামরণপরিযোসানাৰ দেসনা কতা. যস্মা পন ন অমরণা জরা অত্থি সব্বেসং উপ্পত্তিমন্তানং পাকানন্তরভেদতো, ন চাজরং মরণং অপাকভেদাভাৰা, তস্মা তদুভযমেকমঙ্গং কতং, ন নামরূপং ৰিয উভযট্ঠানে একজ্ঝং উপ্পত্তিযা, সল়াযতনং ৰিয ৰা আযতনভাৰেন কিচ্চসমতায. যা পনাযং ওসানং গতা পুনব্ভৰাভিনিব্বত্তি দীপিতা, তায ‘‘ৰিঞ্ঞাণপচ্চযা নামরূপ’’ন্তিআদি, কিলেসকম্মাভাৰে তদভাৰতো ‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা’’তি এৰমাদি এৰ ৰা অত্থতো পকাসিতো হোতীতি ৰট্টত্তযস্স অনৰট্ঠানেন পরিব্ভমনং দস্সিতং হোতি. অথ ৰা জরাগহণেন পরিপক্কপরিপক্কতরাদিক্কমেন ৰত্তমানং নামরূপাদি, সোকাদি চ গয্হতি, তথাস্স পরিপাককালৰত্তিনী অৰিজ্জা চ. যথাহ –

‘‘স খো সো, ভিক্খৰে, কুমারো ৰুদ্ধিমন্ৰায ইন্দ্রিযানং পরিপাকমন্ৰায পঞ্চহি কামগুণেহি সমপ্পিতো সমঙ্গীভূতো পরিচারেতি চক্খুৰিঞ্ঞেয্যেহি রূপেহি…পে… কাযৰিঞ্ঞেয্যেহি ফোট্ঠব্বেহি…পে… রজনীযেহি. সো চক্খুনা রূপং দিস্ৰা পিযরূপে রূপে সারজ্জতি, অপ্পিযরূপে রূপে ব্যাপজ্জতি, অনুপট্ঠিতকাযসতি চ ৰিহরতি পরিত্তচেতসো, তঞ্চ চেতোৰিমুত্তিং পঞ্ঞাৰিমুত্তিং যথাভূতং নপ্পজানাতি, যত্থস্স তে পাপকা অকুসলা ধম্মা অপরিসেসা নিরুজ্ঝন্তী’’তিআদি (ম. নি. ১.৪০৮).

এত্থ হি পরিপক্কিন্দ্রিযস্স ছসু দ্ৰারেসু সরাগাদিগ্গহণেন তদৰিনাভাৰিতায ৰিমুত্তিযা অপ্পজাননে চ সোকাদীনং পচ্চযভূতা অৰিজ্জা পকাসিতা. অপিচ ‘‘পিযপ্পভৰা সোকপরিদেৰদুক্খদোমনস্সুপাযাসা’’তি ৰচনতো কামাসৰভৰাসৰেহি, ‘‘তস্স ‘অহং রূপং, মম রূপন্তি পরিযুট্ঠট্ঠাযিনো…পে… রূপৰিপরিণামঞ্ঞথাভাৰা উপ্পজ্জন্তি সোকপরিদেৰদুক্খদোমনস্সুপাযাসা’’তি (সং. নি. ৩.১) ৰচনতো দিট্ঠাসৰতো, ‘‘অস্সুতৰা’’তিআদিৰচনতো অৰিজ্জাসৰতো সোকাদীনং পৰত্তি দীপিতাতি তেসং হেতুতায তগ্গহণেন গহিতা আসৰা. তেসং সযঞ্চ জরাসভাৰতায জরাগহণেন গয্হন্তি, ততো চ ‘‘আসৰসমুদযা অৰিজ্জাসমুদযো’’তি ৰচনতো আসৰনিমিত্তায চ অৰিজ্জায জরাগহণেন গহণং. ততো চ ‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা’’তি আৰট্টতি ভৰচক্কং. অপিচ ‘‘সঙ্খারপচ্চযা ৰিঞ্ঞাণ’’ন্তি ৰত্ৰা ‘‘ভৰপচ্চযা জাতী’’তি ৰদন্তেনপি ভৰচক্কস্স অনৰট্ঠানতো পরিব্ভমনং দস্সিতং. এত্থ হি ৰিঞ্ঞাণেন অৰিজ্জানিৰুতস্স পুনব্ভৰো দস্সিতো, জাতিযা তণ্হায সম্পযুত্তস্স, উভযত্থ উভিন্নং অনুৰত্তমানত্তাতি অৰিজ্জাতণ্হানিমিত্তং ভৰচক্কং অনৰট্ঠানতো পরিব্ভমতীতি অযমত্থো দীপিতোতি জরামরণন্তাপি দেসনা ন ততো পরং পৰত্তিযা অভাৰং সূচেতি অতদত্থত্তা, ন চ পচ্চযন্তরদস্সনত্থমেৰ পুন ৰচনন্তি সক্কা ৰিঞ্ঞাতুং একত্রেৰ তদুভযদেসনায তস্স সিদ্ধত্তা. তথা যং কম্মং অৰিজ্জাহেতুকং, তং তণ্হাহেতুকম্পি. যং তণ্হাহেতুকং, তং অৰিজ্জাহেতুকম্পি ৰেদিতব্বং. কস্মা? দ্ৰিন্নং ভৰমূলানং অঞ্ঞমঞ্ঞাৰিরহতো. যথা হি তণ্হাপচ্চযা কামুপাদানহেতুকং কম্মভৰসঙ্খারং ৰদন্তো ন ৰিনা ভৰতণ্হায অৰিজ্জা সঙ্খারানং পচ্চযোতি দস্সেতি. তথা তমেৰ অৰিজ্জাপচ্চযং দেসেন্তো ন অন্তরেন অৰিজ্জায ভৰতণ্হা কম্মভৰস্স পচ্চযোতি. ততো চ পুব্বে পৰত্তা অৰিজ্জাদিপচ্চযা সঙ্খারাদযো, তণ্হুপাদানাদিপচ্চযা ভৰাদযো চ, তথা তণ্হাহেতুউপাদানপচ্চযা ভৰো, অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা, ভৰপচ্চযা জাতি, সঙ্খারপচ্চযা ৰিঞ্ঞাণং, জাতিপচ্চযা জরামরণং, ৰিঞ্ঞাণাদিপচ্চযানামরূপাদীতি এৰমেতেসং অঙ্গানং পুব্বাপরসম্বন্ধো দস্সিতো হোতীতি ৰেদিতব্বং.

উদ্দেসৰারৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

অৰিজ্জাপদনিদ্দেসৰণ্ণনা

২২৬. পিতা কথীযতীতি অসুকো অসুকস্স পিতাতি পিতুভাৰেন কথীযতি. কথিযমানো চ অসন্দেহত্থং অঞ্ঞেহি মিত্তদত্তেহি ৰিসেসেত্ৰা কথীযতীতি তং দস্সেন্তো আহ ‘‘দীঘো…পে… দত্তো’’তি.

যাথাৰোতি অৰিপরীতো. কিচ্চজাতিতোতি পটিচ্ছাদনকিচ্চতো, উপ্পজ্জনট্ঠানতো চ.

গহণকারণৰসেনাতি গহণস্স কারণভাৰৰসেন. অঞ্ঞসেতাদীনং নিৰত্তকানীতি পদং আনেত্ৰা সম্বন্ধো.

ছাদেন্তিযাতি ছাদনাকারেন পৰত্তন্তিযা. তথা পৰত্তনহেতু তংসম্পযুত্তা অৰিজ্জাসম্পযুত্তা দুক্খারম্মণা হোন্তি.

তস্মাতি সভাৰতো অগম্ভীরত্তা তেসং দুদ্দসভাৰকরণী তদারম্মণতা অৰিজ্জা উপ্পজ্জতি. ইতরেসন্তি নিরোধমগ্গানং. সমানেপি পণীতঅসংকিলেসিকাদিভাৰে সপ্পচ্চযতো অপ্পচ্চযস্স ৰিসেসং দস্সেতুং ‘‘মগ্গস্সা’’তিআদি ৰুত্তং.

অৰিজ্জাপদনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সঙ্খারপদনিদ্দেসৰণ্ণনা

‘‘সোধেতি অপুঞ্ঞফলতো’’তি ইমিনা পুঞ্ঞস্স ৰিপাকদুক্খৰিৰিত্ততং আহ, ‘‘দুক্খতো’’তি ইমিনা চেতোদুক্খৰিৰিত্ততং, ‘‘সংকিলেসতো’’তি ইমিনা কিলেসদুক্খৰিৰিত্ততং. ‘‘অপুঞ্ঞফলতো’’তি ৰা ইমিনা পুঞ্ঞস্স আযতিং হিততং দস্সেতি. ‘‘দুক্খসংকিলেসতো’’তি ইমিনা পৰত্তিহিততং পৰত্তিসুখতঞ্চ দস্সেতি. তংনিপ্ফাদনেনাতি হিতসুখনিব্বত্তনেন. পুজ্জভৰনিব্বত্তকো পুজ্জনিব্বত্তকো.

‘‘এৰমিদং পুঞ্ঞং পৰড্ঢতী’’তিআদীসু পুঞ্ঞফলম্পি পুঞ্ঞন্তি ৰুচ্চতীতি আহ ‘‘পুঞ্ঞুপগন্তি ভৰসম্পত্তুপগ’’ন্তি.

আদিভাৰনাতি ‘‘পথৰী পথৰী’’তিআদিনা কসিণেসু পৰত্তভাৰনা. পথৰী পথৰীতি ৰা এত্থ ইতি-সদ্দো আদিঅত্থো, পকারত্থো ৰা. তেন ইতরকসিণানং গহণং. আদিভাৰনাতিআদিভূতা ভাৰনা. সা হি ‘‘পরিকম্ম’’ন্তি ৰুচ্চতি. মণ্ডলকরণং কসিণমণ্ডলকরণং.

দানৰসেনাতি দেয্যধম্মপরিচ্চাগৰসেন. চিত্তচেতসিকা ধম্মা দানং দিয্যতি এতেনাতি. তত্থাতি তেসু চিত্তচেতসিকেসু. দানং আরব্ভাতি তেহি নিব্বত্তিযমানং পরিচ্চাগং উদ্দিস্স. যথা ৰা সো নিপ্পজ্জতি, তথা ঠপেত্ৰা. অধিকিচ্চাতি তস্সেৰ ৰেৰচনং. যথা ৰা সম্পযুত্তেহি নিব্বত্তিযমানা দানকিরিযা নিপ্ফত্তিৰসেন অধিকতং পাপুণাতি, তথা কত্ৰা. চেতনাৰসেনেৰ হি দানাদিকম্মনিপ্ফত্তি. ইতরেসূতি ‘‘সীলং আরব্ভা’’তিআদীসু.

অসরিক্খকম্পীতি অত্তনা অসদিসম্পি কটত্তারূপন্তি সম্বন্ধো. ৰিনাপি চতুত্থজ্ঝানৰিপাকেন. রূপতণ্হাসঙ্খাতস্সাতি ‘‘রূপতণ্হা’’তি এত্থ ৰুত্তরূপতণ্হমাহ. গুঞ্জন্তি গুঞ্জফলপরিমাণং ধারণীযৰত্থুং. তথা তণ্ডুলং.

‘‘ৰচনৰিসেসমত্তমেৰা’’তি অত্থৰিসেসাভাৰো ৰুত্তোতি অত্থৰিসেসাভাৰমাহ ‘‘কাযদ্ৰারে পৰত্তি এৰ হি আদানাদিপাপনা’’তি. পুরিমেনাতি ‘‘কাযদ্ৰারে পৰত্তা’’তি ইমিনা. তঞ্হি পৰত্তিমত্তকথনতো দ্ৰারূপলক্খণং হোতি. পচ্ছিমেনাতি ‘‘আদানা’’দিৰচনেন.

কাযৰচীসঙ্খারগ্গহণেতি উদ্দেসং সন্ধাযাহ. কাযৰচীসঞ্চেতনাগহণেতি নিদ্দেসং. ৰিঞ্ঞাণস্সাতি পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণস্স. সহজাতস্স পন অনন্তরস্স চ পচ্চযো হোতিযেৰ. ‘‘কুসলা ৰিপাকধম্মা চা’’তি ইদং সেক্খপুথুজ্জনসন্তানে অভিঞ্ঞাচেতনা ইধাধিপ্পেতা, ন ইতরাতি কত্ৰা ৰুত্তং. তেন যথাৰুত্তঅভিঞ্ঞাচেতনাপি পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণস্স পচ্চযো সিযা কুসলসভাৰত্তা, ৰিপাকধম্মত্তা ৰা তদঞ্ঞকুসলাকুসলচেতনা ৰিযাতি দস্সেতি. তযিদং লোকুত্তরকুসলায অনেকন্তিকং. ন হি সা পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণস্স পচ্চযো. অথ ৰিপাকদাযিনীতি ৰুচ্চেয্য, এৰম্পি অহোসিকম্মেন অনেকন্তিকং. ন হি তস্সা ৰিপাকুপ্পাদনং অত্থীতি আহ ‘‘ন ৰিপাকুপ্পাদনেন কুসলতা ৰিপাকধম্মতা চা’’তি. কেৰলঞ্হি যা অঞ্ঞেসং ৰিপাকধম্মানং সব্যাপারা সউস্সাহা পৰত্তি, তদাকারাৰস্সা অপ্পহীনকিলেসে সন্তানে পৰত্তীতি ৰিপাকধম্মতা, অনৰজ্জট্ঠেন কুসলতা চ ৰুত্তা. এৰম্পি যদি ৰিপাকধম্মা অভিঞ্ঞাচেতনা, কথং অৰিপাকাতি? অসম্ভৰতোতি তং অসম্ভৰং দস্সেতুং ‘‘সা পনা’’তিআদি ৰুত্তং. অভিঞ্ঞাচেতনা হি যদি ৰিপাকং উপ্পাদেয্য, সভূমিকং ৰা উপ্পাদেয্য অঞ্ঞভূমিকং ৰা. তত্থ অঞ্ঞভূমিকস্স তাৰ উপ্পাদনং অযুত্তং পচ্চযাভাৰতো, তথা অদস্সনতো চ. তেনাহ ‘‘ন হী’’তিআদি. সভূমিকং নৰত্তব্বারম্মণং ৰা উপ্পাদেয্য পরিত্তাদিআরম্মণং ৰা, তেসু অত্তনো কম্মসমানারম্মণতায রূপাৰচরৰিপাকস্স দস্সিতত্তা, পরিত্তাদিআরম্মণত্তা চ অভিঞ্ঞাচেতনায নৰত্তব্বারম্মণং ন উপ্পাদেয্য. তথা একন্তনৰত্তব্বারম্মণত্তা রূপাৰচরৰিপাকস্স পরিত্তাদিআরম্মণঞ্চ ন উপ্পাদেয্যাতি অযমসম্ভৰো. তেনাহ ‘‘অত্তনা সদিসারম্মণঞ্চা’’তিআদি. তত্থ তিট্ঠানিকন্তি পটিসন্ধিভৰঙ্গচুতিৰসেন ঠানত্তযৰন্তং. ‘‘পথৰীকসিণং আপোকসিণ’’ন্তিআদিনা কুসলেন অভিন্নং কত্ৰা ৰিপাকস্স আরম্মণং দেসিতন্তি আহ ‘‘চিত্তুপ্পাদকণ্ডে…পে… ৰুত্তত্তা’’তি. ‘‘রূপাৰচরতিকচতুক্কজ্ঝানানি কুসলতো চ ৰিপাকতো চ কিরিযতো চ চতুত্থস্স ঝানস্স ৰিপাকো আকাসানঞ্চাযতনং আকিঞ্চঞ্ঞাযতনং ইমে ধম্মা নৰত্তব্বা ‘‘পরিত্তারম্মণা’’তিপি ‘মহগ্গতারম্মণা’তিপি ‘অপ্পমাণারম্মণা’তিপী’’তি ৰচনতো রূপাৰচরৰিপাকো একন্তনৰত্তব্বারম্মণোতি আহ ‘‘ন চ রূপাৰচরৰিপাকো পরিত্তাদিআরম্মণো অত্থী’’তি. স্ৰাযমসম্ভৰো পরিত্তাদিআরম্মণায অভিঞ্ঞাচেতনায ৰিপাকাভাৰং সাধেতি, ন নৰত্তব্বারম্মণায. নৰত্তব্বারম্মণাপি হি সা অত্থীতি ন ব্যাপীতি ৰিপাকানুপ্পাদনে তস্সা অঞ্ঞং কারণং দস্সেতুং ‘‘কসিণেসু চা’’তিআদিমাহ. সমাধিৰিজম্ভনভূতা অভিঞ্ঞা সমাধিস্স আনিসংসমত্তন্তি ‘‘সমাধিফলসদিসা’’তি ৰুত্তং. তস্স তস্স অধিট্ঠানৰিকুব্বনদিব্বসদ্দসৰনাদিকস্স যদিচ্ছিতস্স কিচ্চস্স নিপ্ফাদনমত্তং পন অভিঞ্ঞাচেতনা, ন কালন্তরফলা, দিট্ঠধম্মৰেদনীযং ৰিয নাপি ৰিপাকফলা, অথ খো যথাৰুত্তআনিসংসফলা দট্ঠব্বা.

কেচি পন ‘‘সমানভূমিকতো আসেৰনলাভেন বলৰন্তানি ঝানানীতি তানি ৰিপাকং দেন্তি সমাপত্তিভাৰতো, অভিঞ্ঞা পন সতিপি ঝানভাৰে তদভাৰতো তস্মিং তস্মিং আরম্মণে আগন্তুকাৰাতি দুব্বলা, তস্মা ৰিপাকং ন দেতী’’তি ৰদন্তি. তং অকারণং পুনপ্পুনং পরিকম্মৰসেন অভিঞ্ঞাযপি ৰসীভাৰসব্ভাৰতো. যং পন ৰদন্তি ‘‘পাদকজ্ঝানে অত্তনা সমানসভাৰেহি জৰনেহি লদ্ধাসেৰনে সম্মদেৰ ৰসীভাৰপ্পত্তে পরিসুদ্ধতাদিঅট্ঠঙ্গসমন্নাগমেন সাতিসযে জাতে অভিঞ্ঞা নিব্বত্তন্তি, তাসঞ্চ চতুত্থজ্ঝানিকত্তা চতুত্থজ্ঝানভূমিকো এৰ ৰিপাকো নিব্বত্তেয্য, সো চ যথাৰুত্তগুণেন বলৰতা পাদকজ্ঝানেনেৰ কতোকাসেন সিজ্ঝতীতি অনোকাসতায অভিঞ্ঞা ন ৰিপাকং দেতী’’তি. তম্পি অকারণং অৰিপাকভাৰতো তাসং. সতি হি ৰিপাকদাযিভাৰে ৰিপাকস্স অনোকাসচোদনা যুত্তা, অৰিপাকতা চ তাসং ৰুত্তনযা এৰ.

ন হোতীতি ৰিঞ্ঞাণস্স পচ্চযো ন হোতীতি. উদ্ধচ্চচেতনাপি অভিঞ্ঞাচেতনাতো নিব্বিসেসেন ৰুত্তাতি মঞ্ঞমানো ‘‘ৰিপাকে’’তি চ ৰচনং ন ৰিপাকারহতামত্তৰাচকো, অথ খো ৰিপাকসব্ভাৰৰাচকোতি আহ ‘‘ৰিচারেতব্ব’’ন্তি. তথা চ ৰুত্তং ‘‘ন হি ‘ৰিপাকে’তি ৰচনং ৰিপাকধম্মৰচনং ৰিয ৰিপাকারহতং ৰদতী’’তি. তত্থ যং ৰিচারেতব্বং, তং হেট্ঠা ৰুত্তমেৰ. ইদং পনেত্থ সন্নিট্ঠানং – যস্মা উদ্ধচ্চচেতনা পৰত্তিৰিপাকমেৰ দেতি, ন পটিসন্ধিৰিপাকং, তস্মা তস্সা পৰত্তিৰিপাকস্স ৰসেন ৰিভঙ্গে ৰিপাকো উদ্ধটো. উভযৰিপাকদাযিকায পন চেতনায নানাক্খণিককম্মপচ্চযো ৰুচ্চতীতি তদভাৰতো পট্ঠানে তস্সা সো ন ৰুত্তো. যং পন অট্ঠকথাযং ‘‘ৰিঞ্ঞাণস্স পচ্চযভাৰে অপনেতব্বা’’তি (ৰিভ. অট্ঠ. ২২৬ সঙ্খারপদনিদ্দেস) ৰুত্তং, তং পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণমেৰ সন্ধায ৰুত্তং. ‘‘এৰং উদ্ধচ্চচেতনাপি ন হোতী’’তি ইদম্পি ৰিঞ্ঞাণস্স পচ্চযতাভাৰমত্তং গহেত্ৰা ৰুত্তং. এৰঞ্হেত্থ অঞ্ঞমঞ্ঞং পাল়িযা অট্ঠকথায চ অৰিরোধো দট্ঠব্বো.

এত্থাতি উদ্ধচ্চচেতনায ৰিপাকদানে. অমতগ্গপথেতি এৰংনামকে পকরণে. ‘‘পুথুজ্জনসন্তানে অকুসলা দস্সনেন পহাতব্বা, সেক্খসন্তানে ভাৰনায পহাতব্বা’’তি ইমস্স অত্থস্স ৰুত্তত্তা ‘‘পুথুজ্জনানং পনা’’তিআদি ৰুত্তং. ‘‘ন ৰুচ্চন্তী’’তি ইমিনা পুথুজ্জনে পৰত্তবহিদ্ধাসংযোজনাদীনং ভাৰনায পহাতব্বপরিযাযাভাৰং দস্সেতি. ‘‘যদি ৰুচ্চেয্যু’’ন্তিআদিনা তমেৰত্থং যুত্তিতো চ আগমতো চ ৰিভাৰেতি. তত্থ কেসঞ্চীতি সকভণ্ডে ছন্দরাগাদীনং. কেচীতি সক্কাযদিট্ঠিআদযো. কদাচীতি অতীতাদিকে কিস্মিঞ্চি কালে. চত্তত্তাতিআদি পরিযাযৰচনং. উপনিস্সাযাতি উপনিস্সযপচ্চযে কত্ৰা.

ইতরেসন্তি নদস্সনেনপহাতব্বানং. ন চ ন হোন্তীতি সম্বন্ধো. এৰঞ্চ কত্ৰাতি যথাৰুত্তপাল়িযং উদ্ধচ্চগ্গহণেন উদ্ধচ্চসহগতচিত্তুপ্পাদো গহিতো, ন যত্থ কত্থচি উদ্ধচ্চন্তি এৰমত্থে সতি. ন্তি দিট্ঠিং. ‘‘অতীতাদিভাৰেন নৰত্তব্বত্তে’’তি কস্মা ৰুত্তং, ননু অনাগতা এৰ পহাতব্বাতি? ন, উপ্পজ্জনারহা নিপ্পরিযাযেন অনাগতা নাম, পহাতব্বা পন ন উপ্পজ্জনারহাতি তেসং অতীতাদিভাৰেন নৰত্তব্বতা ৰুত্তা. দস্সনং অপেক্খিত্ৰাতি ভাৰিতং দস্সনমগ্গং উপনিধায. সহাযৰিরহাতি দস্সনপহাতব্বসঙ্খাতসহকারিকারণাভাৰতো. ৰিপাকং ন জনযন্তীতি সকলকিলেসপরিক্খযে ৰিয একচ্চপরিক্খযেপি তন্নিমিত্তং তং একচ্চং কম্মং ন ৰিপচ্চতীতি অধিপ্পাযো. ৰিপাকো ৰিভঙ্গে ৰুত্তোতি পটিসন্ধিপৰত্তিভেদং দুৰিধম্পি ৰিপাকং সন্ধাযাহ.

অকুসলানন্তি যথাৰুত্তৰিসেসানং পুথুজ্জনসন্তানে অকুসলানং. অপ্পহাতব্বানন্তি অপ্পহাতব্বসভাৰানং কুসলাদীনং. অপ্পহাতব্বৰিরুদ্ধসভাৰতা সাৰজ্জতা. ‘‘এৰম্পী’’তিআদি দোসন্তরদস্সনং. তেন যদিপি তেসং অকুসলানং ইমস্মিং তিকে ততিযপদসঙ্গহো ন সিযা, নৰত্তব্বতা পন আপজ্জতীতি দীপেতি. সব্বেন সব্বং ধম্মৰসেন অসঙ্গহিতস্স তিকদুকেসু নৰত্তব্বতাপত্তীতি আহ ‘‘নাপজ্জতী’’তি. ইদানি তং নৰত্তব্বতানাপজ্জনং ‘‘চিত্তুপ্পাদকণ্ডে’’তিআদিনা কারণতো, নিদস্সনতো চ ৰিভাৰেতি. যত্থাতি যস্মিং তিকে. নিযোগতোতি নিযমতো একন্ততো. তেসন্তি পদত্তযসঙ্গহিতধম্মানং. যথাৰুত্তপদেসু ৰিযাতি যথাৰুত্তেসু পঠমাদীসু তীসু পদেসু. যথা ভিন্দিতব্বা চিত্তুপ্পাদা, ইতরে চ যথারহং রাসিত্তযৰসেন ভিন্দিত্ৰা ভজাপিতা তংতংকোট্ঠাসতো কতা, এৰং. তত্থাপীতি চতুত্থকোট্ঠাসেপি. ভজাপেতব্বেতি নৰত্তব্বভাৰং ভজাপেতব্বে. তদভাৰাতি তস্স চতুত্থকোট্ঠাসস্স অভাৰা. তথাতি নৰত্তব্বভাৰেন.

উপ্পন্নত্তিকে অতীতা, ইধ যথাৰুত্তঅকুসলা ন ৰুত্তা, অপেক্খিতব্বভাৰেনারহিতাপি তংসভাৰানতিৰত্তনতো তথা ৰুচ্চন্তীতি নৰত্তব্বতাপত্তিদোসং পরিহরন্তো তস্স উদাহরণং তাৰ দস্সেতুং ‘‘অথ ৰা যথা সপ্পটিঘেহী’’তিআদিমাহ. তংসভাৰো চেত্থ সাৰজ্জতাৰিসিট্ঠো দস্সনপহাতব্বভাৰাভাৰো. ‘‘এৰঞ্চ সতী’’তিআদিনা ইমস্মিং পক্খে লদ্ধগুণং দস্সেতি. ভাৰনায পহাতব্বানন্তি পরিযাযেন নিপ্পরিযাযেন চ ভাৰনায পহাতব্বানং, তত্থ পুরিমানং অমুখ্যসভাৰত্তা, পচ্ছিমানং অৰিপাকত্তা নানাক্খণিককম্মপচ্চযতা ন ৰুত্তাতি অধিপ্পাযো. যথা চ ভাৰনায পহাতব্বানং নানাক্খণিককম্মপচ্চযভাৰো নত্থি, এৰং দস্সনেন পহাতব্বানং ৰসেন তেসং পচ্চযলাভোপি নত্থীতি দস্সেন্তো ‘‘ন চ…পে… ৰুত্তা’’তি ৰত্ৰা তত্থ কারণমাহ ‘‘যে হি…পে… পৰত্তন্তী’’তি. তত্থ ন তে দস্সনতো উদ্ধং পৰত্তন্তীতি যে দস্সনেন পহাতব্বপচ্চযা কিলেসা, তে দস্সনেন পহাতব্বপক্খিকা এৰাতি তেসং ভাৰনায পহাতব্বপরিযাযো এৰ নত্থি, কথং তেসং ৰসেন দস্সনেন পহাতব্বা ভাৰনায পহাতব্বানং কেনচি পচ্চযেন পচ্চযোতি ৰুচ্চেয্যাতি অত্থো. অথ ৰা যে পুথুজ্জনসন্তানে ন দস্সনেন পহাতব্বা, ন তে পরমত্থতো ভাৰনায পহাতব্বা. যে পন তে সেক্খসন্তানে, ন তেসং পচ্চযভূতা দস্সনেন পহাতব্বা অত্থীতি এৰম্পি দস্সনেন পহাতব্বা ভাৰনায পহাতব্বানং কেনচি পচ্চযেন পচ্চযোতি ন ৰুত্তাতি ৰেদিতব্বং. যদি দস্সনেনপহাতব্বপচ্চযা কিলেসা দস্সনপক্খিকা, তপ্পচ্চযং উদ্ধচ্চসহগতং দস্সনেন পহাতব্বং সিযাতি কথং তস্স একন্তভাৰনায পহাতব্বতা ৰুত্তাতি চোদনং সন্ধাযাহ ‘‘দস্সনেন পহাতব্বপচ্চযস্সা’’তিআদি. তস্মাতি যস্মা সরাগৰীতরাগসন্তানেসু সহাযৰেকল্লেন কম্মস্স ৰিপাকাৰিপাকধম্মতা ৰিয পুথুজ্জনসেক্খসন্তানেসু উদ্ধচ্চসহগতস্স ৰুত্তনযেন সৰিপাকাৰিপাকতা সিদ্ধা, তস্মা. তস্সাতি উদ্ধচ্চসহগতস্স. তাদিসস্সেৰাতি উদ্ধচ্চসহগতভাৰেন একসভাৰস্স.

এত্থ চ যং ‘‘ন ভাৰনায পহাতব্বম্পি অত্থি উদ্ধচ্চসহগত’’ন্তিআদি অমতগ্গপথে ৰুত্তং, তং অকারণং, কস্মা? তস্স একন্তেন ভাৰনায পহাতব্বত্তা. যথাহ ‘‘কতমে ধম্মা ভাৰনায পহাতব্বা? উদ্ধচ্চসহগতো চিত্তুপ্পাদো’’তি (ধ. স. ১৫৮৩). যদি হি উদ্ধচ্চসহগতং ন ভাৰনায পহাতব্বম্পি অভৰিস্স, যথা অতীতারম্মণত্তিকে ‘‘নিযোগা অনাগতারম্মণা নত্থী’’তি ৰত্ৰা ‘‘কামাৰচরকুসলস্স ৰিপাকতো দস চিত্তুপ্পাদা’’তিআদিনা পুন ৰিভজিত্ৰা ৰুত্তং, এৰমিধাপি ‘‘কতমে ধম্মা ভাৰনায পহাতব্বা? নিযোগা ভাৰনায পহাতব্বা নত্থী’’তি ৰত্ৰা ‘‘উদ্ধচ্চসহগতো চিত্তুপ্পাদো সিযা ভাৰনায পহাতব্বো, সিযা ন ৰত্তব্বো ‘দস্সনেন পহাতব্বো’তিপি ‘ভাৰনায পহাতব্বো’তিপী’’তিআদি ৰত্তব্বং সিযা, ন চ তথা ৰুত্তং. যা চ তমত্থং পটিপাদেন্তেন ‘‘যদি ৰুচ্চেয্যু’’ন্তিআদিনা যুত্তি ৰুত্তা, সাপি অযুত্তি. কস্মা? দস্সনেন পহাতব্বারম্মণানং রাগদিট্ঠিৰিচিকিচ্ছুদ্ধচ্চানং দস্সনেন পহাতব্বভাৰস্সেৰ ইচ্ছিতত্তা.

যঞ্চ ‘‘উদ্ধচ্চং উপ্পজ্জতী’’তি উদ্ধচ্চসহগতচিত্তুপ্পাদো ৰুত্তোতি দস্সেতুং অধিপতিপচ্চযনিদ্দেসে উদ্ধচ্চস্স অনুদ্ধরণং কারণভাৰেন ৰুত্তং, তম্পি অকারণং অঞ্ঞথাপি সাৰসেসপাঠদস্সনতো. তথা হি ‘‘অতীতো ধম্মো পচ্চুপ্পন্নস্স ধম্মস্স, অনাগতো ধম্মো পচ্চুপ্পন্নস্স ধম্মস্স আরম্মণপচ্চযেন পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ২.১৮.২) এতেসং ৰিভঙ্গে চেতোপরিযঞাণগ্গহণং কত্ৰা ‘‘পচ্চুপ্পন্নো ধম্মো পচ্চুপ্পন্নস্স ধম্মস্সা’’তি ইমস্স ৰিভঙ্গে লব্ভমানম্পি চেতোপরিযঞাণগ্গহণং ন কতং.

সহাযভাৰো চ দস্সনেন পহাতব্বানং ভাৰনায পহাতব্বস্স ৰিপাকদানং পতি ৰিচারেতব্বো. কিং অৰিজ্জাদি ৰিয দানাদীনং উপ্পত্তিযা এৰ ৰিকুপ্পাদনসমত্থতাপাদনেন দস্সনেন পহাতব্বা ভাৰনায পহাতব্বানং সহকারিকারণং হোন্তি, উদাহু কিলেসো ৰিয কম্মস্স পটিসন্ধিদানে সতীতি, কিঞ্চেত্থ – যদি পুরিমনযো, সোতাপন্নাদিসেক্খসন্তানে ভাৰনায পহাতব্বস্স কিরিযভাৰো আপজ্জতি, সহাযৰেকল্লেন অৰিপাকসভাৰতায আপাদিতত্তা খীণতণ্হাৰিজ্জামানে সন্তানে দানাদি ৰিয. অথ দুতিযো, ভাৰনায পহাতব্বাভিমতস্সাপি দস্সনেন পহাতব্বভাৰো আপজ্জতি, পটিসন্ধিদানে সতি অপাযগমনীযসভাৰানতিৰত্তনতো. যং পনেত্থ ৰত্তব্বং, তং হেট্ঠা ৰুত্তমেৰ, তস্মা পাল়িযা অট্ঠকথায চ অৰিরুজ্ঝনৰসেনেত্থ অত্থৰিনিচ্ছযো ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বো.

সাতি উদ্ধচ্চচেতনা. ৰিঞ্ঞাণপচ্চযভাৰেতি সম্পুণ্ণৰিপাকৰিঞ্ঞাণপচ্চযভাৰে. কারণং দস্সেন্তোতি অৰিকলফলুপ্পাদনাধিকারে তদভাৰতো যদিপি উদ্ধচ্চচেতনা ৰিঞ্ঞাণস্স পচ্চযভাৰে অপনেতব্বা, অৰিজ্জায পন পচ্চযুপ্পন্নভাৰে গহেতব্বাতি ইমং কারণং দস্সেন্তো. সব্বাপীতি ৰীসতিপি. তেনাহ ‘‘একৰীসতীতি ৰত্তব্ব’’ন্তি. ন্তি যেন কারণেন সঙ্খারগ্গহণেন অভিঞ্ঞাচেতনায অগ্গহণং, তং কারণং. ইতরাৰচনস্সাপীতি উদ্ধচ্চচেতনাৰচনস্সাপি. কিং পন তং? ৰিঞ্ঞাণস্স পচ্চযভাৰাভাৰো এৰ. ভেদাভাৰাতি কাযৰচীসঙ্খারৰসেন ৰিভাগাভাৰতো. সংযোগোতি তিকন্তরপদৰসেন সংযোজনং, তথা সঙ্গহোতি অত্থো.

সুখসঞ্ঞায গহণং অস্সাদনন্তি অধিপ্পাযেনাহ ‘‘সুখসঞ্ঞায…পে… দস্সেতী’’তি. ‘‘সুখসঞ্ঞাযা’’তি চ ইদং করণত্থে করণৰচনং. ৰিপল্লাসো হি দুক্খে সুখসঞ্ঞা. যং পন অট্ঠকথাযং ‘‘অঞ্ঞাণেনা’’তি ৰুত্তং, তং হেতুম্হি করণৰচনং ৰিপল্লাসস্সাদনানং অৰিজ্জায হেতুভাৰদস্সনতো. ‘‘রথো সেতপরিক্খারো’’তিআদীসু (সং. নি. ৫.৪) পরিৰারত্থোপি পরিক্খারসদ্দো হোতীতি ৰুত্তং ‘‘তণ্হায পরিৰারে’’তি. তণ্হাপরিৰারেতি চ তণ্হায কিচ্চসাধনেন সঙ্খারানং সহকারিকারণভাৰং সন্ধায ৰুত্তং. পরিক্খারট্ঠো সঙ্খারট্ঠো ৰিয ভূসনট্ঠো হোতীতি দস্সেন্তো ‘‘সঙ্খতে অলঙ্কতে’’তি আহ. পরিক্খরোতি যথা ফলদানসমত্থা হোন্তি, তথা সঙ্খরোতি. অমরণত্থাতি অমতত্থা, নিব্বানত্থাতি অত্থো. দুক্করকিরিযাতি পঞ্চাতপতপ্পনাদিদুক্করচরিযা. দেৰভাৰায তপো দেৰভাৰত্থং তপো. মারেতীতি মরো হেতুঅত্থং অন্তোনীতং কত্ৰা. অমঙ্গলম্পি মঙ্গলপরিযাযেন ৰোহরন্তি মঙ্গলিকাতি ৰুত্তং ‘‘দিট্ঠে অদিট্ঠসদ্দো ৰিযা’’তি যথা ‘‘অসিৰে সিৰা’’তি.

পপাতং পতনদুক্খসদিসন্তি কত্ৰা ৰুত্তং ‘‘জাতিআদিপপাতদুক্খ’’ন্তি. ইন্দদুদ্দব্রহ্মকূটসঞ্ঞিতপব্বতসিখরপ্পপাতো মরুপপাতো. তং পুঞ্ঞফলং অত্থো পযোজনং এতস্সাতি তদত্থো.

পরিব্বাজিকায তরুণিযা. অসৰসো অসেরিৰিহারী. কিলেসাসুচিপগ্ঘরণেন পণ্ডিতেহি জিগুচ্ছনীযং. রাগাদিপরিল়াহেন, কটুকৰিপাকতায চ দুক্খং. আরভতি করোতি. সভযস্সাপি পিসাচনগরস্স কামগুণসমিদ্ধিযা সুখৰিপল্লাসহেতুভাৰো ৰিযাতি যোজনা. ভিন্নজাতিযেন অৰোমিস্সতা নিরন্তরতা. জরায মরণেন চ অঞ্ঞথত্তং ৰিপরিণামো.

‘‘ন তাৰাহং পাপিম পরিনিব্বাযিস্সামী’’তি ৰচনতো ‘‘তাত এহি, তাৰ ইদং রজ্জং পটিপজ্জাহী’’তিআদীসু যদিপি পরিমাণনিযমনকমপদপূরণমত্তাদীসুপি তাৰ-সদ্দো দিস্সতি, ইধ পন ৰক্খমানত্তাপেক্খো অধিপ্পেতোতি ৰুত্তং ‘‘তাৰাতি ৰত্তব্বন্তরাপেক্খো নিপাতো’’তি. অৰিজ্জাপচ্চযা পন…পে… দস্সেতীতি পুব্বেনাপরং অট্ঠকথাযং অৰিরুজ্ঝনমাহ.

রাগাদিঅস্সাদনকালেসূতি রাগাদীনং অস্সাদনকালেসু. ‘‘রাগদিট্ঠিসম্পযুত্তাযা’’তি এত্থ রাগসম্পযুত্তায তাৰ অৰিজ্জায যোজনা হোতু রাগস্স অস্সাদনভাৰতো, দিট্ঠিসম্পযুত্তায পন কথন্তি আহ ‘‘তদৰিপ্পযুত্তা চ দিট্ঠী…পে… ৰেদিতব্বা’’তি. তংসম্পযুত্তসঙ্খারস্সাতি রাগাদিসম্পযুত্তসঙ্খারস্স. অৰিজ্জারম্মণাদিতন্তি অৰিজ্জায আরম্মণাদিতং. আদি-সদ্দেন আরম্মণাধিপতিআরম্মণূপনিস্সযপকতূপনিস্সযে, অনন্তরাদিকে চ পচ্চযে সঙ্গণ্হাতি. অনৰিজ্জারম্মণস্সাতি ন অৰিজ্জারম্মণস্স অৰিজ্জং অনারব্ভ পৰত্তস্স. আরম্মণাধিপতিঅনন্তরাদিপচ্চযৰচনেসূতি আরম্মণাধিপতিআরম্মণূপনিস্সযপচ্চযৰচনেসু অৰুত্তস্স অনৰিজ্জারম্মণস্স, অনন্তরাদিপচ্চযৰচনেসু অৰুত্তস্স পঠমজৰনস্স, দ্ৰীসুপি ৰুত্তস্স অৰিজ্জারম্মণস্স দুতিযাদিজৰনস্সাতি যোজেতব্বং. অনন্তরপচ্চযলাভিনো অনন্তরাদিনা, সহজাতস্স হেতুআদিনা, অসহজাতস্স উপনিস্সযাদিনা সঙ্খারস্স অৰিজ্জা পচ্চযো হোতীতি অযমত্থো ‘‘যং কিঞ্চী’’তিআদিনা দস্সিতোতি ৰেদিতব্বং. সমতিক্কমভৰপত্থনাৰসেনাতি অৰিজ্জাসমতিক্কমত্থায অরূপাৰচরজ্ঝানানি উপ্পাদেন্তস্স, অৰিজ্জাসম্মূল়্হত্তা অরূপভৰসম্পত্তিযো পত্থেত্ৰা তানেৰ ঝানানি নিব্বত্তেন্তস্সাতি পুঞ্ঞাভিসঙ্খারে ৰুত্তেন নযেন, ৰুত্তনযানুসারেনাতি অত্থো.

এককারণৰাদো আপজ্জতি যথা পকতিইস্সরপজাপতিপুরিসকালাদিৰাদা. একস্মিংযেৰ লোকস্স কারণভূতে সতি ততো সকলায পৰত্তিযা অনৰসেসতো, সব্বদা চ পৰত্তিতব্বং অপেক্খিতব্বস্স কারণন্তরস্স অভাৰতো. ন চেতং অত্থি কমেনেৰ পৰত্তিযা দস্সনতো. কারণন্তরাপেক্খতায পন এককারণৰাদো অপহতো সিযা একস্স চ অনেকসভাৰতাভাৰা. যত্তকা ততো নিব্বত্তন্তি, সব্বেহি তেহি সমানসভাৰেহেৰ ভৰিতব্বং, ন ৰিসদিসেহি, ইতরথা তস্স একভাৰো এৰ ন সিযাতি ইমমত্থমাহ ‘‘সব্বস্স…পে… পত্তিতো চা’’তি. পারিসেসেনাতি একতো একং, একতো অনেকং, অনেকতো একন্তি ইমেসু তীসু পকারেসু অৰিজ্জমানেসু অনুপলব্ভমানেসু পারিসেসঞাযেন. অনেকতো অনেকন্তি একস্মিং চতুত্থে এৰ চ পকারে ৰিজ্জমানে. যদিদং ‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা, ফস্সপচ্চযা ৰেদনা’’তিআদিনা একহেতুফলদীপনং, তং এত্থ দেসনাৰিলাসেন, ৰিনেয্যজ্ঝাসযৰসেন ৰা ধম্মানং পধানপাকটাসাধারণভাৰৰিভাৰনত্থন্তি একহেতুফলদীপনং ন নুপপজ্জতি উপপজ্জতিযেৰাতি দস্সেতি ‘‘যস্মা’’তিআদিনা.

যথাফস্সন্তি সুখৰেদনীযাদিচক্খুসম্ফস্সাদিতংতংফস্সানুরূপন্তি ৰুত্তং হোতীতি দস্সেন্তো ‘‘সুখৰেদনীয’’ন্তিআদিং ৰত্ৰা ‘‘ৰেদনাৰৰত্থানতো’’তি পদস্স অত্থং দস্সেতুং ‘‘সমানেসূ’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ সমানেসূতি অৰিসিট্ঠেসু. ফস্সৰসেনাতি সুখৰেদনীযাদিফস্সৰসেন. ৰিপরিযাযাভাৰতোতি ব্যত্তযাভাৰতো. ন হি কদাচি সুখৰেদনীযং ফস্সং পটিচ্চ দুক্খৰেদনা, দুক্খাদিৰেদনীযং ৰা ফস্সং পটিচ্চ সুখৰেদনা উপ্পজ্জতি. সুখাদিচক্খুসম্ফস্সজাদীনন্তি সুখাদীনং, চক্খুসম্ফস্সজাদীনঞ্চ ৰেদনানং. ওল়ারিকসুখুমাদীতি আদি-সদ্দেন হীনপণীতাদিসঙ্গহো দট্ঠব্বো. তত্থ যং উপাদায যা ৰেদনা ‘‘ওল়ারিকা, হীনা’’তি ৰা ৰুচ্চতি, ন তংযেৰ উপাদায তস্সা কদাচিপি সুখুমতা পণীততা ৰা অত্থীতি ৰুত্তং ‘‘ওল়ারিকসুখুমাদিসঙ্করাভাৰতো’’তি. যথাৰুত্তসম্ফস্সস্সাতি সুখৰেদনীযাদিফস্সস্স. সুখৰেদনীযফস্সতোযেৰ সুখৰেদনা, ন ইতরফস্সতো. সুখৰেদনীযফস্সতো সুখৰেদনাৰ, ন ইতরৰেদনা. তথা সেসেসুপীতি উভযপদনিযমৰসেন যথাফস্সং ৰেদনাৰৰত্থানং, যথাৰেদনং ফস্সৰৰত্থানন্তি পদদ্ৰযেন কারণন্তরাসম্মিস্সতা ফলস্স, ফলন্তরাসম্মিস্সতা চ কারণস্স দস্সিতা পঠমপক্খে অসংকিণ্ণতাৰৰত্থানন্তি কত্ৰা. দুতিযপক্খে পন পচ্চযভেদভিন্নেন কারণৰিসেসেন ফলৰিসেসো, ফলৰিসেসেন চ কারণৰিসেসো নিচ্ছীযতীতি অযমত্থো দস্সিতো সন্নিট্ঠানং ৰৰত্থানন্তি কত্ৰা. পুরিমস্মিঞ্চ পক্খে ধম্মানং অসঙ্করতো ৰৰত্থানং ৰুত্তং, দুতিযস্মিঞ্চ যথাৰৰত্থিতভাৰজাননন্তি অযমেতেসং ৰিসেসো. উতুআদযোতি আদি-সদ্দেন চিত্তৰিসমাচারা পিত্তৰাতাদযোপি সঙ্গয্হন্তি. একস্মিং দোসে কুপিতে ইতরেপি খোভং গচ্ছন্তি. সন্তেসুপি তেসু সেম্হপটিকারেন রোগৰূপসমতো সেম্হো পাকটোতি অত্থো.

‘‘ভৰো’’তি ৰুত্তানং সঙ্খারানং কারণস্স পকারণং, কারণমেৰ ৰা তণ্হাতি আহ ‘‘তণ্হায সঙ্খারকারণভাৰস্স ৰুত্তত্তা’’তি. তস্সাপীতি তণ্হাযপি. তণ্হা হি কামাসৰো ভৰাসৰো চ. কামাসৰভৰাসৰা কামুপাদানং, দিট্ঠাসৰো ইতরুপাদানন্তি আহ ‘‘চতুরুপাদানভূতা কামভৰদিট্ঠাসৰা’’তি. তে চ ‘‘উপাদানপচ্চযা ভৰো’’তি ৰচনতো উপাদানঞ্চ, ‘‘তণ্হাপচ্চযা উপাদান’’ন্তি ৰচনতো তণ্হা চ সঙ্খারস্স কারণন্তি পাকটা. অনস্সাদনীযেসু অনেকাদীনৰৰোকিণ্ণেসু সঙ্খারেসু অস্সাদানুপস্সনা অৰিজ্জায ৰিনা ন হোতীতি দস্সেন্তো আহ ‘‘অস্সাদানুপস্সিনো…পে… দস্সিতা হোতী’’তি. খীণাসৰস্স সঙ্খারাভাৰতোতি ব্যতিরেকেনপি অৰিজ্জায সঙ্খারকারণভাৰং ৰিভাৰেতি. একন্তেন হি খীণাসৰোৰ ৰিদ্দসু. এতেন বালানং এৰ সম্ভৰতো অৰিজ্জায অসাধারণতা ৰুত্তাতি দস্সেতি. ৰত্থারম্মণাদীনি হি ইতরেসম্পি সাধারণানি. ৰত্থারম্মণতণ্হুপাদানাদীনি ৰিয অৰিজ্জাপি পুঞ্ঞাভিসঙ্খারাদীনং সাধারণকারণন্তি চোদনং মনসি কত্ৰা আহ ‘‘পুঞ্ঞভৰাদী’’তিআদি. তত্থ আদি-সদ্দেন অপুঞ্ঞানেঞ্জভৰা গহেতব্বা. পুঞ্ঞভৰোতি পুঞ্ঞাভিসঙ্খারহেতুকো উপপত্তিভৰো. এস নযো সেসেসু. এত্থ চ কিচ্চকরণট্ঠানভেদেন কিচ্চৰতী অৰিজ্জা ভিন্দিত্ৰা দস্সিতা. ন হি যদৰত্থা অৰিজ্জা পুঞ্ঞাভিসঙ্খারানং উপনিস্সযো, তদৰত্থা এৰ ইতরেসং উপনিস্সযোতি সক্কা ৰিঞ্ঞাতুং. এত্থ চ ভৰাদীনৰপ্পটিচ্ছাদনন্তি অত্থতো পুঞ্ঞাভিসঙ্খারাদীনং তংতংভৰসঙ্খাতদুক্খহেতুসভাৰানভিসমযনিমিত্ততা.

ঠানন্তি ধরমানতা অধিপ্পেতাতি ৰুত্তং ‘‘ঠানৰিরুদ্ধোতি অত্থিতাৰিরুদ্ধো’’তি. ঠানাৰিরুদ্ধা চক্খুরূপাদযো. ‘‘পুরিমচিত্তঞ্হী’’তিআদিনা ঠানৰিরুদ্ধো চ উদাহটোতি আহ ‘‘ন ইদং একন্তিকং সিযা’’তি. ‘‘চক্খুরূপাদযো’’তিআদিনা হি পরতো ঠানাৰিরুদ্ধা উদাহরীযন্তীতি. পুরিমসিপ্পাদিসিক্খা হি পচ্ছা পৰত্তমানসিপ্পাদিকিরিযানং সমোধানাসম্ভৰা ঠানৰিরোধোতি যথাৰুত্তমত্থং সমত্থেতুং ‘‘ন চ সিপ্পাদীন’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ন্তি পটিসন্ধিআদিঠানং. ইধাতি ঠানসভাৰকিচ্চাদিগ্গহণে. আদি-সদ্দেন আরম্মণভূমিসন্তানাদিৰিরুদ্ধা গহেতব্বা, তে চ অনুলোমতো গোত্রভুস্স, গোত্রভুতো মগ্গস্স লিঙ্গপরিৰত্তনাদিৰসেন চ পৰত্তিযং ৰেদিতব্বা. নমনরুপ্পনৰিরোধা সভাৰৰিরুদ্ধো পচ্চযোতি যোজনা. তত্থ নমনরুপ্পনন্তি অরূপরূপভাৰমেৰ দস্সেতি. কম্মং চেতনাসভাৰং, রূপং রুপ্পনসভাৰন্তি সভাৰৰিরুদ্ধং. মধুরম্বিলরসাদীতি খীরং মধুররসং পিত্তুপসমনং মধুরৰিপাকসভাৰং, দধি অম্বিলরসং পিত্তব্রূহনং কটুকৰিপাকসভাৰন্তি অতো সভাৰৰিরোধা.

দধিআদীনীতি দধিপলালানি. ভূতিণকস্সাতি ভূতিণকনামকস্স ওসধিৰিসেসস্স. অৰী নাম এল়কা, তা পন যেভুয্যেন রত্তলোমকা হোন্তীতি ৰুত্তং ‘‘রত্তা এল়কা’’তি. ৰিপাকানম্পি পচ্চযভাৰতো, অৰিপাকানম্পি পচ্চযুপ্পন্নভাৰতো ন ৰিপাকধম্মৰিপাকাপেক্খা পচ্চযপচ্চযুপ্পন্নতাতি ৰুত্তং ‘‘ৰিপাকাযেৰ তে চ না’’তি. তেনাহ ‘‘তস্মা’’তিআদি. তদৰিপাকানন্তি তস্সা অৰিজ্জায অৰিপাকভূতানং. ন ন যুজ্জতি যুজ্জতি এৰ পচ্চযুপ্পন্নতামত্তস্স অধিপ্পেতত্তা. তদৰিরুদ্ধানন্তি তায অৰিজ্জায অৰিরুদ্ধানং.

পুব্বাপরিযৰৰত্থানন্তি কাযপৰত্তিগতিজাতিআদীনং যথারহং পুব্বাপরভাৰেন পৰত্তি, সা পন কেনচি অকটা অকটৰিধা পটিনিযতসভাৰাতি দস্সেতুং নিযতিৰাদিনা ৰুত্তনিদস্সনং আহরন্তো ‘‘অচ্ছেজ্জসুত্তাৰুতাভেজ্জমণীনং ৰিযা’’তি আহ. দুতিযৰিকপ্পে সঙ্গতীতি অধিচ্চসমুপ্পাদো যাদিচ্ছিকতা, যং সন্ধায ‘‘যদিচ্ছায পৰত্তনং নিৰত্তনং যদিচ্ছাযা’’তিআদি ৰুচ্চতি. ভাৰোতি ধম্মানং সভাৰসিদ্ধিতা, যং সন্ধায ৰদন্তি ‘‘কণ্টকস্স কোটিতিখিণভাৰং, কপিট্ঠফলস্স ৰট্টভাৰং, মিগপক্খীনং ৰা ৰিচিত্তৰণ্ণসণ্ঠানাদিতং কো অভিসঙ্খরোতি, কেৰলং সভাৰসিদ্ধোৰাযং ৰিসেসো’’তি. তেনাহ ‘‘সব্বে সত্তা, সব্বে পাণা, সব্বে ভূতা, সব্বে জীৰা অৰসা অবলা অৰীরিযা নিযতিসঙ্গতিভাৰপরিণতা’’তি (দী. নি. ১.১৬৮). এতেহি ৰিকপ্পনেহীতি চুতিআদীসু সম্মূল়্হতায ‘‘সত্তো মরতী’’তিআদিৰিকপ্পনেহি কারণভূতেহি. অকুসলং চিত্তং কত্ৰাতি অযোনিসোমনসিকারপরিব্রূহনেন চিত্তং অকুসলং কত্ৰা.

সুত্তাদিধম্মন্তি সুত্তগেয্যাদিপরিযত্তিধম্মং. পরিযত্তিধম্মঞ্হি সম্মদেৰ জানন্তো পটিপত্তিধম্মং পরিপূরেত্ৰা পটিৰেধধম্মে পতিট্ঠহতি. ন্তি তং জাননং, নিব্বানাভিসমযোতি অত্থো.

সঙ্খারপদনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ৰিঞ্ঞাণপদনিদ্দেসৰণ্ণনা

২২৭. যথাৰুত্তসঙ্খারপচ্চযাতি পুঞ্ঞাভিসঙ্খারাদিৰুত্তপ্পকারসঙ্খারপচ্চযা. ৰিঞ্ঞাণাদযো ৰেদনাপরিযোসানা এতরহি ৰিপাকৰট্টভূতা ইধাধিপ্পেতাতি আহ ‘‘তংকম্মনিব্বত্তমেৰ ৰিঞ্ঞাণং ভৰিতুং অরহতী’’তি. অযঞ্চ অত্থৰণ্ণনা ধাতুকথাপাল়িযা ন সমেতীতি দস্সেন্তো ‘‘ধাতুকথাযং পনা’’তিআদিমাহ. তত্থ ধাতুকথাযং ৰচনতো সব্বৰিঞ্ঞাণফস্সৰেদনাপরিগ্গহো কতো ধাতুকথাযন্তি যোজনা. সপ্পদেসাতি সাৰসেসা, ৰিপাকা এৰাতি অধিপ্পাযো. ৰিঞ্ঞাণাদীসু হি ৰিপাকেসুযেৰ অধিপ্পেতেসু যথা –

‘‘ৰিপাকেহি ধম্মেহি যে ধম্মা ৰিপ্পযুত্তা, তে ধম্মা অসঙ্খতং খন্ধতো ঠপেত্ৰা পঞ্চহি খন্ধেহি দ্ৰাদসহাযতনেহি তেরসহি ধাতূহি সঙ্গহিতা. কতিহি অসঙ্গহিতা? ন কেহিচি খন্ধেহি ন কেহিচি আযতনেহি পঞ্চহি ধাতূহি অসঙ্গহিতা’’তি (ধাতু. ৪৭৭) –

ৰিপাকৰিপ্পযুত্তানং সঙ্গহাসঙ্গহা ৰিস্সজ্জিতা, এৰমিধাপি ৰিস্সজ্জিতব্বং সিযা. তেনাহ ‘‘ৰিপাকা ধম্মাতি ইমস্স ৰিয ৰিস্সজ্জনং সিযা’’তি. তস্মাতি যস্মা ৰিপ্পযুত্তেন সঙ্গহিতাসঙ্গহিতপদনিদ্দেসে নিপ্পদেসাৰ ৰিঞ্ঞাণফস্সৰেদনা গহিতা, তস্মা. তত্থাতি ধাতুকথাযং. অভিধম্মভাজনীযৰসেনাতি ইমস্মিং পটিচ্চসমুপ্পাদৰিভঙ্গে অভিধম্মভাজনীযৰসেন. তেনাহ ‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা চা’’তিআদি. তেন যথাৰুত্তঅত্থৰণ্ণনা সুত্তন্তভাজনীযৰসেন ৰুত্তাতি যথাদস্সিতং ৰিরোধং পরিহরতি. যদি অভিধম্মভাজনীযৰসেন ধাতুকথাপাল়ি পৰত্তা, অথ কস্মা ‘‘কামভৰো পঞ্চহি খন্ধেহি একাদসহাযতনেহি সত্তরসহি ধাতূহি সঙ্গহিতো. রূপভৰো পঞ্চহি খন্ধেহি পঞ্চহাযতনেহি অট্ঠহি ধাতূহি সঙ্গহিতো’’তিআদিনা (ধাতু. ৬৭-৬৮) উপাদিন্নক্খন্ধৰসেন ভৰো ৰিস্সজ্জিতোতি চোদনং মনসি কত্ৰা আহ ‘‘ভৰো পন…পে… ন অভিধম্মভাজনীযৰসেন গহিতো’’তি. এৰঞ্চ কত্ৰাতি অভিধম্মভাজনীযৰসেন অগ্গহিতত্তা এৰ. তত্থাতি ধাতুকথাযং. ৰিপাকঞ্হেতন্তি হি-সদ্দো হেতুঅত্থো. যস্মা যথাৰুত্তবাত্তিংসৰিধৰিঞ্ঞাণং ৰিপাকং, তস্মা তং সঙ্খারপচ্চযন্তি ইমমত্থং দস্সেন্তো ‘‘ৰিঞ্ঞাণস্স ৰিপাকত্তা’’তিআদিমাহ.

‘‘সোমনস্সসহগতানেৰ সন্ধায ৰুত্ত’’ন্তি ইদং ৰিচারেতব্বং উপেক্খাসহগতকুসলাকুসলজৰনানন্তরম্পি সোমনস্সসহগততদারম্মণস্স ইচ্ছিতত্তা. তথা হি অট্ঠকথাযং ‘‘চতুন্নং পন দুহেতুককুসলচিত্তানং অঞ্ঞতরজৰনস্স পরিযোসানে অহেতুকচিত্তং তদারম্মণভাৰেন পতিট্ঠাতী’’তি (ধ. স. অট্ঠ. ৪৯৮ ৰিপাকুদ্ধারকথা) ৰত্ৰা ‘‘ইট্ঠারম্মণে পন সন্তীরণম্পি তদারম্মণম্পি সোমনস্সসহগতমেৰা’’তি ৰুত্তং. কুসলাকুসলঞ্হি অভিইট্ঠম্পি আরম্মণং তথাভিসঙ্খরণেন কদাচি ন মজ্ঝত্তং কত্ৰা ন পৰত্ততি, ৰিপাকং পন যথাসভাৰতোৰ আরম্মণরসং অনুভৰতি. তেনাহ ‘‘ন সক্কা ৰিপাকং ৰঞ্চেতু’’ন্তি. কিরিযজৰনানং পন ৰিসযাভিসঙ্খরণস্স বলৰভাৰতো তদনন্তরানং তদারম্মণানং যথাৰিসযং ৰেদনাৰসেন তদনুগুণতা ইচ্ছিতা. যে পন কিরিযজৰনানন্তরং তদারম্মণং ন ইচ্ছন্তি, তেসং ৰত্তব্বমেৰ নত্থি. যং পন ‘‘জৰনেন তদারম্মণং নিযমেতব্ব’’ন্তি ৰুত্তং, তং কুসলং সন্ধায ৰুত্তন্তি চ ৰুত্তং. তস্মা যথাৰুত্তো ৰিচারেতব্বো. তিহেতুকজৰনাৰসানে চ দুহেতুকজৰনাৰসানে চাতি সমুচ্চযত্থো -সদ্দো. কেচি পন ৰিভাগং অকত্ৰা ‘‘কুসলজৰনাৰসানেপি অহেতুকতদারম্মণং হোতীতি ‘যেভুয্যেনা’তি ৰুত্ত’’ন্তি ৰদন্তি. লোভচিত্তস্স ৰা সত্তানং বহুলং উপ্পজ্জনতো ‘‘যেভুয্যেনা’’তি ৰুত্তং. ‘‘সকিং ৰা’’তি ৰচনসিলিট্ঠতাৰসেন ৰুত্তং যথা ‘‘অট্ঠ ৰা দস ৰা’’তি দস্সেতুং ‘‘দিরত্ততিরত্তাদীসু ৰিয ৰেদিতব্ব’’ন্তি আহ. ৰা-সদ্দস্স অভাৰাতি সুয্যমানস্স ৰা-সদ্দস্স অভাৰেন ৰুত্তং. অত্থতো পন তত্থাপি ৰা-সদ্দো লব্ভতেৰ. তিরত্তং পন ৰাসাদিকে লব্ভমানে দিরত্তে ৰত্তব্বমেৰ নত্থীতি দিরত্তগ্গহণং ৰিসুং ন যোজেতীতি অধিপ্পাযেন ‘‘ৰচনসিলিট্ঠতামত্তেনা’’তি ৰুত্তং. কেৰলং ‘‘তিরত্ত’’ন্তি ৰুত্তে অঞ্ঞত্থ ৰাসাদিনা অন্তরিতম্পি তিরত্তং গণ্হেয্য, দিরত্তৰিসিট্ঠং পন তিরত্তং ৰুচ্চমানং তেন অনন্তরিতমেৰ তিরত্তং দীপেতীতি আহ ‘‘নিরন্তরতিরত্তদস্সনত্থং ৰা’’তি. বলৰরূপাদিকে আরম্মণেতি অতিমহতি রূপাদিআরম্মণে. ‘‘অধিপ্পাযো’’তি এতেন একচিত্তক্খণাযুকেপি ৰিসযে কদাচি তদারম্মণং উপ্পজ্জেয্যাতি ‘‘সকিং এৰা’’তিআদিনা ৰুত্তমত্থং উল্লিঙ্গেতি. ‘‘সব্বদ্ৰারেসু তদারম্মণে দ্ৰে এৰ চিত্তৰারা আগতা’’তি ৰুত্তত্তা অযম্পি অত্থো ৰিচারেত্ৰা গহেতব্বো. অনুরূপায পটিসন্ধিযাতি অত্তনো অত্তনো অনুচ্ছৰিকেন পটিসন্ধানকিচ্চেন.

‘‘কতি পটিসন্ধিযো, কতি পটিসন্ধিচিত্তানী’’তিআদিনা পটিসন্ধিৰিচারো পরতো ৰিত্থারতো কথীযতীতি আহ ‘‘পটিসন্ধিকথা মহাৰিসযাতি কত্ৰা পৰত্তিমেৰ তাৰ দস্সেন্তো’’তি. অহেতুকদ্ৰযাদীনন্তি আদি-সদ্দেন মহাৰিপাকমহগ্গতৰিপাকে সঙ্গণ্হাতি. দ্ৰারনিযমানিযমাৰচনন্তি দ্ৰারস্স নিযতানিযতাৰচনং, নিযতদ্ৰারং অনিযতদ্ৰারন্তি ৰা অৰচনন্তি অত্থো. অনুপ্পত্তিতোতি ন উপ্পজ্জনতো. যদিপি ‘‘অনুরূপায পটিসন্ধিযা’’তি পটিসন্ধিপি হেট্ঠা গহিতা, ‘‘পৰত্তিযং পনা’’তি অধিকতত্তা পন পৰত্তিযেৰ পচ্চামট্ঠা. পচ্চযুপ্পন্নভাৰেন পঠমুদ্দিট্ঠানি সব্বানিপি লোকিযৰিপাকচিত্তানি অন্ৰাদেসং অরহন্তীতি আহ ‘‘তত্রস্সাতি পৰত্তিযং বাত্তিংসৰিধস্সা’’তি.

যথা কামাৰচরপটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণসঙ্খাতস্স বীজস্স অভাৰেপি রূপভৰে চক্খুসোতিন্দ্রিযপৰত্তিআনুভাৰতো চক্খুসোতৰিঞ্ঞাণানং সম্ভৰো, এৰং তেনেৰ কারণেন সম্পটিচ্ছনাদীনম্পি তত্থ সম্ভৰোতি দস্সেন্তো ‘‘ইন্দ্রিযপৰত্তিআনুভাৰতো এৰা’’তিআদিমাহ. তত্থ চক্খুসোতদ্ৰারভেদেনাতি চক্খুসোতদ্ৰারৰিসেসেন ভৰিতব্বন্তি সম্বন্ধো. তস্সাতি চক্খুসোতদ্ৰারস্স. দ্ৰারৰন্তাপেক্খো দ্ৰারভাৰোতি আহ ‘‘ৰিঞ্ঞাণৰীথিভেদাযত্তত্তা’’তি. তস্মিঞ্চ সতীতি তস্মিং দ্ৰারভেদে ৰীথিভেদে চ সতি. ভাৰোতি উপ্পত্তি. জনকং অনুবন্ধতি নামাতি তংসদিসে তব্বোহারং কত্ৰা ৰুত্তং.

ইদং পন ৰত্ৰাতি রূপারূপাৰচরধম্মে আরব্ভ তদারম্মণানুপ্পত্তিং ৰত্ৰা. ভাৰনাযাতি অকুসলভাৰনায সংকিলেসৰড্ঢনেন, সংকিলিট্ঠসমাধানেনাতি অত্থো. তথা হি লোভদোসসহগতচিত্তুপ্পাদেপি সমাধি ‘‘অৰট্ঠিতি অৰিসাহারো অৰিক্খেপো অৰিসাহটমানসতা’’তিআদিনা (ধ. স. ১১) নিদ্দিট্ঠো. অৰত্থুভাৰদস্সনত্থন্তি অট্ঠানভাৰদস্সনত্থং, অনারম্মণভাৰদস্সনত্থন্তি অত্থো.

‘‘কেন কত্থা’’তি পদস্স ‘‘কেন চিত্তেন কস্মিং ভৰে’’তি সঙ্খেপেন ৰুত্তমত্থং ৰিত্থারতো দস্সেতুং ‘‘একূনৰীসতী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তেন তেন চিত্তেনাতি তেন তেন অহেতুকদ্ৰযাদিচিত্তেন সদ্ধিং পৰত্তমানা পটিসন্ধিক্খণে রূপারূপধম্মা একূনৰীসতি পটিসন্ধিযোতি যোজনা. তেন তেন চিত্তেন সহজাতাদিপচ্চযতায হেতুভূতেন, করণভূতেন ৰা. তত্থ তত্থ ভৰে.

অনুস্সরণত্থো ব্যাপারো অনুস্সরণব্যাপারো. কেচীতি ধম্মসিরিত্থেরং সন্ধায ৰদতি. তীসু জৰনৰারেসু…পে… ভৰিতব্বন্তি কম্মাদিউপট্ঠানস্স পরতো তীহি জৰনৰারেহি পৰত্তিতব্বন্তি অত্থো. তেনাহ ‘‘অনেক…পে… অভিপ্পলম্বনঞ্চ হোতী’’তি. তস্মাতি যস্মা একজৰনৰারস্সেৰ কম্মাদিউপট্ঠানেন মরণং ন সম্ভৰতি, তস্মা. ফোট্ঠব্বস্সাতি পহারফোট্ঠব্বস্স. ভৰঙ্গচিত্তে ৰত্তমানে, অন্তরন্তরা পঞ্চদ্ৰারৰীথিযা ৰা ৰত্তমানায ফোট্ঠব্বসমাযোগে পঠমং কাযদ্ৰারাৰজ্জনুপ্পত্তি যুত্তা, তথাপি কিস্মিঞ্চি চিন্তিযমানে তমেৰারব্ভ একস্মিং জৰনৰারে পৰত্তে পচ্ছা কাযদ্ৰারাৰজ্জনুপ্পত্তি সিযা চিত্তস্স লহুপরিৰত্তিভাৰতোতি কেচিৰাদস্স অধিপ্পাযো. যথা নিদ্দাযন্তস্স ফোট্ঠব্বসমাযোগেন পবুজ্ঝনকালে মনোদ্ৰারাৰজ্জনমেৰ আৰট্টেতি, ন কাযদ্ৰারাৰজ্জনং. ‘‘পঞ্চহি ৰিঞ্ঞাণেহি ন পটিবুজ্ঝতী’’তি (ৰিভ. ৭৫১) হি ৰুত্তং. এৰংসম্পদং ৰা এতং দট্ঠব্বং. লহুকপচ্চুপট্ঠানন্তি লহুউপট্ঠানং. মনোদ্ৰারস্স ৰিসযো কম্মাদিকো. লহুকতাতি লহুপট্ঠানতা. রূপানন্তি চক্খাদিরূপধম্মানং. ৰিসযভাৰেপীতি রূপাযতনাদিৰিসযসব্ভাৰেপি. যেসং ৰিসযো অত্থীতি যেসং নিপ্পরিযাযেন ৰিসযো অত্থি. তংদস্সনত্থমেৰাতি তেসং সারম্মণানংযেৰ দস্সনত্থং. তেনাতি তস্মা.

‘‘ভূমিচিত্তুপ্পাদাদিৰসেনা’’তি ইদং কম্মং সন্ধায ৰুত্তং, কম্মনিমিত্তস্সপি ৰসেন লব্ভতেৰ তস্স ছল়ারম্মণভাৰতো. গতিনিমিত্তস্স পন পভেদো নীলাদিকোযেৰ.

অনুপচ্ছিন্নেসু মগ্গেন অপ্পহীনেসু. তঞ্চ কম্মাদিং. ভৰন্তরনিন্নাদিতা চিত্তসন্তানস্স ভৰপত্থনায তথাভিসঙ্খতত্তা. যস্মিঞ্হি চিত্তসন্তানে পুঞ্ঞাদিচেতনায ৰিয ভৰপত্থনায পরিভাৰনা অনুপচ্ছিন্না, তত্থেৰ ভৰন্তরপরিযাপন্নচিত্তুপ্পত্তি. তং পন চিত্তং তথা উপ্পজ্জমানং তায ৰিনামিতং ৰিয হোতীতি ৰুত্তং ‘‘অনুপচ্ছিন্নকিলেসবলৰিনামিত’’ন্তি. সব্বত্থাতি সুগতিদুগ্গতীসু. ইতরাযাতি সুগতিপটিসন্ধিনিন্নায চুতিযা. ‘‘নিচ্ছিনন্তী’’তি ৰুত্তস্স নিচ্ছযস্স নিবন্ধনং আগমং দস্সেন্তো ‘‘নিমিত্তস্সাদগধিতং ৰা’’তিআদিমাহ.

অকুসলে হি দুগ্গতূপনিস্সযে নিযমিতে কুসলং সুগতূপনিস্সযোতি নিযমিতমেৰ হোতীতি.

অনিট্ঠং আরম্মণং আহ যতো দুগ্গতিপটিসন্ধি দস্সীযতীতি অধিপ্পাযো. যদি এৰং ‘‘রাগাদিহেতুভূত’’ন্তি কস্মা ৰুত্তন্তি আহ ‘‘তম্পি হি…পে… হোতী’’তি. তম্পীতি অনিট্ঠারম্মণম্পি. যস্মা পন হীনং আরম্মণন্তি আরম্মণভূতকম্মনিমিত্তং অধিপ্পেতং, তস্মা ‘‘অকুসলৰিপাকজনককম্মসহজাতানং ৰা’’তিআদি ৰুত্তং. কম্মনিমিত্তভূতঞ্হি আরম্মণং যং ৰিপাকস্স জনকং কম্মং, তেন সহজাতানং, তস্স কম্মস্স সদিসাসন্নজৰনসহজাতানঞ্চ রাগাদীনং আরম্মণপচ্চযসঙ্খাতো হেতু হোতি, সো এৰ চস্স হীনভাৰোতি দস্সেতুং ‘‘তঞ্হী’’তিআদি ৰুত্তং. কম্মৰসেন অনিট্ঠন্তি হীনস্স অকুসলকম্মস্স আরম্মণতো আরম্মণতাৰসেন হীনন্তি কত্ৰা অনিট্ঠং, সভাৰেন ইট্ঠম্পীতি অধিপ্পাযো. ‘‘অঞ্ঞথা চা’’তিআদিনা কম্মনিমিত্তারম্মণস্স অকুসলৰিপাকস্স ন সম্ভৰোতি দস্সেতি. আসন্নকতকম্মারম্মণসন্ততিযন্তি আসন্নকতস্স কম্মস্স আরম্মণসন্তানে. তংসদিসন্তি যথাৰুত্তকম্মারম্মণসদিসং. পটিসন্ধিআরম্মণূপট্ঠাপকন্তি পটিসন্ধিযা আরম্মণস্স উপট্ঠাপকং. চুতিআসন্নজৰনানং পটিসন্ধিজনকত্তে অযমত্থো লব্ভেয্যাতি চোদনং মনসি কত্ৰা আহ ‘‘ন চ পটিসন্ধিযা’’তিআদি. তংসমানৰীথিযন্তি তায পটিসন্ধিযা একৰীথিযং. ন অস্সাদিতানীতি অস্সাদনভূতায তণ্হায ন আমট্ঠানি.

সমত্তাতি পরিপুণ্ণা, পরিযত্তা ৰা. ‘‘মরণকালে…পে… সমাদিন্না’’তি ৰচনতো যথাৰুত্তচুতিআসন্নজৰনানং পটিসন্ধিদানং সিদ্ধন্তি চোদনং সন্ধাযাহ ‘‘ন চ দুব্বলেহী’’তিআদি. ‘‘ৰক্খতি চা’’তিআদিনা ৰুত্তমেৰত্থং উপচযেন পাকটতরং করোতি. ঞাণৰত্থুৰিভঙ্গৰণ্ণনাযঞ্হি ‘‘পঞ্চহি ৰিঞ্ঞাণেহি ন কঞ্চি ধম্মং পটিৰিজানাতী’’তি পদানং অত্থং ৰিৰরন্তো ৰক্খতি ‘‘সব্বম্পি…পে… পটিক্খিত্তানী’’তি. তত্থ পটিৰিজাননাদীতি আদি-সদ্দেন ইরিযাপথকপ্পনকাযৰচীকম্মুপট্ঠাপনকুসলাকুসলধম্মসমাদানসমাপজ্জনৰুট্ঠানানি সঙ্গণ্হাতি. উপপজ্জনসুপিনদস্সনাদীনং মনোদ্ৰারিকচিত্তেনেৰ পৰত্তি পাকটাতি তানি বহি করোন্তো ‘‘চৰনপরিযোসানং কিচ্চ’’ন্তি আহ. সহজৰনকানীতি জৰনসহিতানি, পঞ্চদ্ৰারিকজৰনেহি সদ্ধিন্তি অত্থো.

তত্থাতি ‘‘পঞ্চহি ৰিঞ্ঞাণেহি ন কঞ্চি ধম্মং পটিৰিজানাতী’’তি পাল়িৰণ্ণনাযং. ন কঞ্চি ধম্মং পটিৰিজানাতীতি এত্থ ন সব্বে রূপাদিধম্মা ধম্মগ্গহণেন গহিতাতি যথাধিপ্পেতধম্মদস্সনত্থং ‘‘মনোপুব্বঙ্গমা ধম্মাতি (ধ. প. ১-২) এৰং ৰুত্তং একম্পি কুসলং ৰা অকুসলং ৰা ন পটিৰিজানাতী’’তি অট্ঠকথাযং ৰুত্তন্তি দস্সেত্ৰা তস্স অত্থং ৰিৰরন্তো ‘‘যেস’’ন্তিআদিমাহ. তস্সত্থো – যেসং কুসলাকুসলধম্মানং পটিৰিভাৰনপ্পৰত্তিযা সিদ্ধা ৰিপাকধম্মতা যোনিসোমনসিকারঅযোনিসোমনসিকারসমুট্ঠানা, যায সুখং ৰা দুক্খং ৰা তংসন্তানে অন্ৰেতি অনুগচ্ছতি, পঞ্চৰিঞ্ঞাণানং সা ৰিপাকধম্মতা পটিক্খিত্তা পটিসেধিতাতি. তাদিসমেৰাতি কুসলাকুসলধম্মপটিৰিজাননসদিসমেৰ. যদি পঞ্চদ্ৰারে যথাৰুত্তকিচ্চস্স করণে সহজৰনকানি ৰীথিচিত্তানি পটিক্খিত্তানি, কথং তত্থ চৰনুপপজ্জনানি সম্ভৰন্তীতি চোদনং সন্ধাযাহ ‘‘তদারম্মণানন্তরং পনা’’তিআদি. নিপ্পরিযাযেন মনোদ্ৰারিকভাৰো মনোদ্ৰারাৰজ্জনুপ্পত্তিপুব্বকোতি তদভাৰেনাহ ‘‘ইমিনা অধিপ্পাযেনা’’তি. অৰসেসেকচিত্তক্খণাযুকে রূপাদিম্হীতি যোজনা.

উপচারো ৰিয দট্ঠব্বা সমানারম্মণত্তা, উপপত্তিনিমিত্তত্তা চ. কেচীতি ধম্মসিরিত্থেরং সন্ধায ৰদতি. মহগ্গতাৰসানং ৰদন্তীতি যথাপচ্চযং মহগ্গতসমাপত্তিং সমাপজ্জিত্ৰা ৰুট্ঠিতস্স সা ৰীথি উপ্পজ্জতি, ততো চুতিচিত্তং হোতীতি ৰদন্তি. অতীতারম্মণা একাদসৰিধাতি নৰ কামাৰচরসুগতিচুতিযো, দ্ৰে ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতননেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনআরুপ্পচুতিযোতি এৰং অতীতারম্মণা একাদসৰিধা সুগতিচুতিযো. পঞ্চ রূপাৰচরা, ৰুত্তাৰসেসা দ্ৰে অরূপাৰচরাতি নৰত্তব্বারম্মণা সত্তৰিধা চুতিযো. দুগ্গতিচুতি পন পরতো ৰুচ্চতীতি ইধ ন গহিতা. তথা হি ৰক্খতি ‘‘দুগ্গতিচুতিযা পন…পে… ন দস্সিতা’’তি.

এৰমাদিকেতি আদি-সদ্দেন ‘‘সুদ্ধায ৰা জৰনৰীথিযা’’তিআদিৰচনং সঙ্গণ্হাতি. তথা হি ৰুত্তং ‘‘সুদ্ধায ৰাতি মহগ্গতকম্মনিমিত্তারম্মণায জৰনৰীথিযা’’তি. ‘‘ৰিঞ্ঞাযতী’’তি ইমিনা যদিপি ‘‘পথৰীকসিণাদী’’তিআদিসদ্দেন অরূপাৰচরজ্ঝানারম্মণস্সাপি সঙ্গহো সম্ভৰতি, ‘‘চক্খুসোতানং ৰা’’তি পন দ্ৰারদ্ৰযস্সেৰ ৰসেন ৰিকপ্পন্তরকরণং যথাধিপ্পেতস্স অত্থস্স ঞাপকন্তি দস্সেতি. ঞাপকঞ্চ নাম অগতিকা গতীতি যথাৰুত্তং ঞাপকং অসম্ভাৰেন্তো ‘‘অথাপী’’তিআদিমাহ. যো যত্থ সম্ভৰতি, তস্স যোজনা যথাসম্ভৰযোজনা, তায. অযম্পি পটিসন্ধীতি আরুপ্পচুতিযা অনন্তরং পটিসন্ধিং ৰদতি. তত্থেৰাতি ‘‘পথৰীকসিণাদিকং ৰা নিমিত্ত’’ন্তি ৰুত্তে পঠমে ৰিকপ্পে এৰ. হেট্ঠিমা হেট্ঠিমা পটিসন্ধি নত্থীতি যোজনা. তেনাতি তস্মা. ততোতি চতুত্থারুপ্পচুতিতো. তত্থেৰাতি চতুত্থারুপ্পে এৰ. অতীতারম্মণা পটিসন্ধি, ততো চতুত্থারুপ্পচুতিতো কামাৰচরে অতীতপচ্চুপ্পন্নারম্মণা পটিসন্ধি. ইতরাহীতি আরুপ্পচুতীহি. দুতিযা আরুপ্পপটিসন্ধি অতীতারম্মণা, ইতরা নৰত্তব্বারম্মণাতি আহ ‘‘যথাসম্ভৰ’’ন্তি. অতীতপচ্চুপ্পন্নারম্মণা চ কামাৰচরপটিসন্ধীতি এত্থাপি ইতরাহীতি সম্বন্ধো. সব্বত্থ চ ‘‘যোজেতব্বা’’তি সম্বন্ধিতব্বং. ইমস্স ৰিসেসস্সাতি ‘‘তেনা’’তিআদিনা যথাৰুত্তস্স ৰিসেসস্স. ৰিসুং উদ্ধরণং কতং অধিকৰচনমঞ্ঞমত্থং বোধেতীতি.

আরম্মণৰসেন একৰিধাযাতি অতীতারম্মণতাৰসেন একৰিধায. দুৰিধাতি অতীতারম্মণা, পচ্চুপ্পন্নারম্মণা চাতি দ্ৰিপ্পকারা. দুগ্গতিচুতিযা আরম্মণৰসেন ‘‘একৰিধাযা’’তি পদং আনেত্ৰা যোজেতব্বং. অতীতপচ্চুপ্পন্নারম্মণতায দ্ৰিপ্পকারা কামাৰচরপটিসন্ধি, নৰত্তব্বারম্মণতায একপ্পকারা রূপাৰচরপটিসন্ধি, নৰত্তব্বাতীতারম্মণতায দ্ৰিপ্পকারা আরুপ্পপটিসন্ধীতি আহ ‘‘দ্ৰিএকদ্ৰিপ্পকারানং কামরূপারুপ্পানং ৰসেনা’’তি. ‘‘তথেৰা’’তি ইমিনা ‘‘দ্ৰিএকদ্ৰিপ্পকারানং কামরূপারুপ্পানং ৰসেনা’’তি পদদ্ৰযং আকড্ঢতি. দুৰিধাযাতি নৰত্তব্বাতীতারম্মণতাৰসেন দুৰিধায. পচ্চেকন্তি ৰিসুং ৰিসুং. দ্ৰিন্নং দ্ৰিন্নং কামারুপ্পানন্তি এত্থাযং যোজনা – নৰত্তব্বারম্মণায আরুপ্পচুতিযা অনন্তরা অতীতারম্মণা পচ্চুপ্পন্নারম্মণা চ দ্ৰে কামপটিসন্ধী, নৰত্তব্বারম্মণা অতীতারম্মণা চ দ্ৰে আরুপ্পপটিসন্ধী, তথা অতীতারম্মণাযপীতি ইমাসং ৰসেন অট্ঠৰিধা.

‘‘দ্ৰিদ্ৰী’’তি গাথায ৰুত্তমেৰত্থং সুখগ্গহণত্থং সঙ্গহেত্ৰা দস্সেতি. যদিপি ‘‘কম্মস্স কতত্তা’’তিআদিনাপি কম্মস্স ৰিপাকানং উপনিস্সযপচ্চযভাৰো গহিতোযেৰ হোতি, ‘‘কুসলাকুসলং কম্ম’’ন্তিআদিনা পন ৰিসুং উপনিস্সযপচ্চযভাৰো দস্সীযতীতি ‘‘কামাৰচরস্স…পে… আদিনা নানাক্খণিককম্মপচ্চযভাৰো দস্সিতপ্পকারো’’তি আহ.

আদিনা ৰিমিস্সৰিঞ্ঞাণেনাতি একস্স ভৰস্স আদিভূতেন রূপৰিমিস্সেন পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণেন. অঞ্ঞত্থাতি সংসেদজওপপাতিকযোনিযং. অৰচনং পটিক্খেপং মঞ্ঞমানো ‘‘গন্ধরসাহারানং পটিক্খিত্তত্তা’’তি ৰত্ৰা সব্বেন সব্বং রূপভৰে তে নত্থীতি অধিপ্পাযেনাহ ‘‘চক্খুসোতৰত্থুসত্তকজীৰিতছক্কভাৰেপী’’তি. পাল়িযন্তি ধম্মহদযৰিভঙ্গপাল়িযং. পঞ্চাযতনানীতি চক্খুসোতমনরূপধম্মাযতনানি. পঞ্চ ধাতুযোতি তা এৰ পঞ্চ ধাতুযো. ৰুত্তঞ্হি – ‘‘রূপধাতুযা উপপত্তিক্খণে কতমানি পঞ্চাযতনানি পাতুভৰন্তি? চক্খাযতনং রূপাযতনং সোতাযতনং মনাযতনং ধম্মাযতনং. ইমানি পঞ্চাযতনানি পাতুভৰন্তি. কতমা পঞ্চ ধাতুযো পাতুভৰন্তি? চক্খুধাতু…পে… ধম্মধাতু. ইমা পঞ্চ ধাতুযো পাতুভৰন্তী’’তি (ৰিভ. ১০১৬). ছ আযতনানি সদ্দাযতনেন সদ্ধিং তানিযেৰ. নৰ ধাতুযোতি চক্খুরূপচক্খুৰিঞ্ঞাণসোতসদ্দসোতৰিঞ্ঞাণমনোধম্মমনোৰিঞ্ঞাণধাতুযো. সব্বসঙ্গহৰসেনাতি অনৰসেসপরিগ্গহৰসেন. তত্থাতি রূপধাতুযং. ‘‘কথাৰত্থুম্হি চা’’তিআদিনা ন কেৰলং ধম্মহদযৰিভঙ্গপাল়িযংযেৰ, অথ খো পকরণন্তরেপি গন্ধাদযো পটিক্খিত্তাতি দস্সেতি. তত্থ ঘানাযতনাদীনং ৰিযাতি সদিসূদাহরণদস্সনং. যথা ঘানাযতনাদীনং তত্থ রূপভৰে ভাৰো অত্থি, তা পটিক্খিত্তা, এৰং গন্ধাযতনাদীনঞ্চাতি. অত্থি তত্থ ঘানাযতনন্তি পুচ্ছা সকৰাদিস্স. যঞ্হি তত্থ আযতনং নত্থি, তস্স ৰসেনাযং চোদনা. ততো পরৰাদী যং তত্থ অজ্ঝত্তিকানং তিণ্ণং আযতনানং ঘানাদিকং সণ্ঠাননিমিত্তং, তদেৰ আযতনন্তি লদ্ধিযা ‘‘আমন্তা’’তি পটিজানাতি. বাহিরানং গন্ধাযতনাদীনং ৰসেন পুট্ঠো যস্মা ঘানপ্পসাদাদযো তত্থ ন ইচ্ছতি, তস্মা তেসং গোচরং পটিসেধেন্তো ‘‘ন হেৰং ৰত্তব্বে’’তি পটিক্খিপতি. আদি-সদ্দেন ‘‘অত্থি তত্থ জিৰ্হাযতনন্তি? আমন্তা. অত্থি তত্থ রসাযতনন্তি? ন হেৰং ৰত্তব্বে’’তিআদিনযপ্পৰত্তানং অনুলোমপটিলোমসংসন্দনপঞ্হাদীনং সঙ্গহো দট্ঠব্বো. অফোট্ঠব্বাযতনানন্তি ফোট্ঠব্বাযতনভাৰরহিতানং, অফোট্ঠব্বসভাৰানন্তি অত্থো.

ইদানি অনাযতনসভাৰে গন্ধরসে পটিজানিত্ৰাপি দোসং ৰদন্তো ‘‘যদি চা’’তিআদিমাহ. অৰচনে নত্থি কারণং যথাধম্মসাসনে অভিধম্মে, তেসং ৰা নিসত্তনিজ্জীৰসভাৰত্তাতি অধিপ্পাযো. যথা চ ধাতুভাৰো, এৰং ধম্মভাৰো চ তেসং একন্তিকো, তথা আযতনভাৰো চাতি সব্বথাপি তত্থ ৰিজ্জমানানং গন্ধরসানং আযতনেসু অৰচনে কারণং নত্থীতি দস্সেন্তো ‘‘ধম্মভাৰো চা’’তিআদিমাহ. অঞ্ঞস্স পরমত্থস্স অভাৰা. কোচি আযতনসভাৰোতি ধম্মাযতনমেৰ সন্ধায ৰদতি. তেন যদি রূপভৰে গন্ধরসা ৰিজ্জন্তি, যথাৰুত্তকারণতো গন্ধরসাযতনভাৰেন অৰুচ্চমানাপি ধম্মাযতনভাৰেন ৰত্তব্বা সিযুং, ন চ ৰুত্তা. তস্মা নিট্ঠমেত্থ গন্তব্বং ‘‘নত্থেৰ রূপভৰে গন্ধরসা’’তি দস্সেতি. কিঞ্চ রূপধাতুযং গন্ধরসভাৰেন অৰুত্তানং, কামধাতুযং ৰুত্তানং তেসং কিং গন্ধরসভাৰতো অঞ্ঞেন সভাৰেন রূপধাতুযং অত্থিভাৰো, উদাহু গন্ধরসভাৰেন. যদি পুরিমো পক্খো ধম্মাযতনে তেসং সঙ্গহো সিযা অনাযতনসভাৰস্স সভাৰধম্মস্স অভাৰা, অথ দুতিযো তেনেৰ কারণেন নেসং গন্ধরসাযতনভাৰো সিদ্ধোতি ইমমত্থং দস্সেন্তো ‘‘যদি চা’’তিআদিমাহ. তস্মাতি যস্মা গন্ধরসা ধম্মহদযৰিভঙ্গে ন ৰুত্তা, কথাৰত্থুম্হি চ তেসং ভাৰো পটিক্খিত্তো, ফুসিতুং অসক্কুণেয্যা পথৰীআদযো ৰিয ঘাযিতুং সাযিতুঞ্চ অসক্কুণেয্যা তে নত্থি, ধাতুসদ্দেন চ তে গহিতা, ধম্মভাৰো চ তেসং একন্তিকো, তস্মিঞ্চ সতি সিদ্ধো আযতনভাৰো, তস্মা. তথাতি পাল়িযং অৰুত্তধম্মে হাপেত্ৰা চক্খুসত্তকাদিৰসেন. এৰন্তি চক্খুসত্তকাদিৰসেন রূপগণনায করিযমানায. ধম্মতাতি পাল়িধম্মো, রূপভৰে ৰা পৰত্তনকরূপধম্মতা. ‘‘ন ৰিলোমিতা’’তি ইমিনা যথাপটিঞ্ঞাতং ধম্মং দীপিতং উল্লিঙ্গেতি.

এত্থ চ রূপাৰচরসত্তানং ঘানজিৰ্হাযতনাভাৰতো ৰিজ্জমানাপি গন্ধরসা আযতনকিচ্চং ন করোন্তীতি তে অনামসিত্ৰা পাল়িযং ‘‘পঞ্চাযতনানি পাতুভৰন্তি, ছ আযতনানী’’তিআদি ৰুত্তং. ‘‘তযো আহারা’’তি চ অজ্ঝোহরিতব্বস্স আহারস্স অভাৰেন ওজট্ঠমকরূপসমুট্ঠাপনসঙ্খাতস্স আহারকিচ্চস্স অকরণতো, ন সব্বেন সব্বং গন্ধরসানং ওজায চ অভাৰতো. ইতি ৰিসযিনো কিচ্চস্স চ অভাৰেন ৰিসযো, কিচ্চৰা চ ধম্মো ন ৰুত্তো. যস্মিঞ্হি ভৰে ৰিসযী নত্থি, তস্মিং তংহেতুকো নিপ্পরিযাযেন ৰিসযস্স আযতনভাৰো নত্থীতি ৰিজ্জমানস্সাপি অৰচনং, যথা রূপভৰে পথৰীতেজোৰাযোধাতূনং ফোট্ঠব্বাযতনভাৰেন. যস্স পন যত্থ ৰচনং, তস্স তত্থ ৰিসযীসব্ভাৰহেতুকো নিপ্পরিযাযেন আযতনভাৰো ৰুত্তো দিট্ঠো যথা তত্থেৰ রূপাযতনস্স. যদি ৰিসযীসব্ভাৰহেতুকো ৰিসযস্স নিপ্পরিযাযেন আযতনভাৰো, কথং অসঞ্ঞসত্তানং দেৰানং দ্ৰে আযতনানি পাতুভৰন্তীতি. অসঞ্ঞসত্তানঞ্হি চক্খাযতনং নত্থি, অচক্খাযতনভাৰেন চ নেসং রূপাযতনং অঞ্ঞেসং অৰিসযোতি? নাযং ৰিরোধো. যেন অধিপ্পাযেন রূপধাতুযং সঞ্ঞীনং গন্ধাযতনাদীনং অৰচনং, তেন রূপাযতনস্সাপি অৰচনন্তি অসঞ্ঞীনং একং আযতনং ৰত্তব্বং. যথাসকঞ্হি ইন্দ্রিযগোচরভাৰাপেক্খায যেসং নিপ্পরিযাযেন আযতনভাৰো অত্থি, তেসু নিদ্দিসিযমানেসু তদভাৰতো রূপধাতুযং সঞ্ঞীনং গন্ধাদিকে ৰিসুং আযতনভাৰেন অৰত্ৰা ধম্মসভাৰানতিৰত্তনতো, মনোৰিঞ্ঞাণস্স চ ৰিসযভাৰূপগমনতো ধম্মাযতনন্তোগধে কত্ৰা ‘‘পঞ্চাযতনানী’’তি পাল়িযং ৰুত্তং. এতদত্থঞ্হি ‘‘ধম্মাযতন’’ন্তি সামঞ্ঞতো নামকরণং, পিট্ঠিৰট্টকানি ৰা তানি কত্ৰা ‘‘পঞ্চাযতনানী’’তি ৰুত্তং. যেন চ পন অধিপ্পাযেন অসঞ্ঞীনং রূপাযতনং ৰুত্তং, তেন সঞ্ঞীনম্পি গন্ধাদীনং ৰিসুং গহণং কাতব্বন্তি ইমস্স নযস্স দস্সনত্থং ‘‘অসঞ্ঞসত্তানং দেৰানং দ্ৰে আযতনানি পাতুভৰন্তী’’তি (ৰিভ. ১০১৭) ৰুত্তং. অসতিপি হি অত্তনো ইন্দ্রিযে রূপস্স ৰণ্ণাযতনসভাৰাতিক্কমো নত্থেৰাতি তং রূপাযতনন্ত্ৰেৰ ৰুচ্চতি. ইমিনা চ নযদস্সনেন গন্ধাদীনি তীণি পক্খিপিত্ৰা সঞ্ঞীনং অট্ঠ আযতনানি, অসঞ্ঞীনং পঞ্চাতি অযমত্থো দস্সিতো হোতি. এৰঞ্চেতং সম্পটিচ্ছিতব্বং. অঞ্ঞথা রূপলোকে ফুসিতুমসক্কুণেয্যতায পথৰীআদীনং ৰচীঘোসো এৰ ন সিযা. ন হি পটিঘট্টনানিঘংসমন্তরেন সদ্দপ্পৰত্তি অত্থি, ন চ ফুসনসভাৰানং কত্থচি অফুসনসভাৰতা সক্কা ৰিঞ্ঞাতুং. ফোট্ঠব্বাযতনসঙ্খাতস্স চ ভূতত্তযস্স অভাৰে রূপভৰে রূপাযতনাদীনম্পি সম্ভৰো এৰ ন সিযা, তস্মা ফুসিতুং সক্কুণেয্যতাযপি পথৰীআদীনং তত্থ কাযিন্দ্রিযাভাৰেন তেসং ফোট্ঠব্বভাৰো ন ৰুত্তো. এৰঞ্চ কত্ৰা রূপধাতুযং তেসং সপ্পটিঘৰচনঞ্চ সমত্থিতং হোতি. ৰুত্তঞ্হি ‘‘অসঞ্ঞসত্তানং অনিদস্সনসপ্পটিঘং একং মহাভূতং পটিচ্চ দ্ৰে মহাভূতা’’তিআদি (পট্ঠা. ২.২২.১৭). পটিঘো হেত্থ ভূতত্তযস্স কাযপ্পসাদং পতি তংনিস্সযভূতঘট্টনদ্ৰারেন অভিমুখভাৰো, সো চ ফুসিতুং অসক্কুণেয্যসভাৰস্স ঘট্টনায অভাৰতো নত্থি. ননু ‘‘দ্ৰে আযতনানী’’তি এত্থ পরিযাযাযতনং অধিপ্পেতং, অথ কস্মা গন্ধাযতনাদীনিপি গহেত্ৰা ‘‘পঞ্চাযতনানী’’তি ন ৰুত্তন্তি? ‘‘নযদস্সনৰসেন দেসনা পৰত্তা’’তি ৰুত্তোৰাযমত্থো. অথ ৰা তত্থ রূপাযতনস্সেৰ ৰচনং কদাচি অঞ্ঞভূমিকানং পসাদস্স ৰিসযভাৰং সন্ধায, ন পন ইতরেসং অভাৰতো. নাপি পরিযাযেন গন্ধাযতনাদীনং আযতনসভাৰাভাৰতো. অসঞ্ঞীনঞ্হি রূপাযতনং সমানভূমিকানং ৰেহপ্ফলানং, উপরিভূমিকানঞ্চ সুদ্ধৰাসানং পসাদস্স ৰিসযভাৰং গচ্ছতি, ন পন গন্ধরসাতি তেসংযেৰ তত্থাৰচনং যুত্তং. কথাৰত্থুম্হি চ নিপ্পরিযাযেন গন্ধাযতনাদীনং অত্থিভাৰং পটিজানন্তং সন্ধায পটিসেধো কতো. যদিপি চেতং ৰচনং তত্থ গন্ধাযতনাদীনং অভাৰৰিভাৰনং ন হোতি, অত্থিভাৰদীপনম্পি পন অঞ্ঞৰচনং নত্থেৰাতি? নযিদমেৰং অট্ঠকথাসু তত্থ নেসং অত্থিভাৰস্স নিদ্ধারেত্ৰা ৰুত্তত্তা. যঞ্হি অট্ঠকথাৰচনং পাল়িযা ন ৰিরুজ্ঝতি, তং পাল়ি ৰিয পমাণভূতং অগরহিতায আচরিযপরম্পরায যাৰজ্জতনা আগতত্তা. তত্থ সিযা – যং পাল়িযা ন ৰিরুজ্ঝতি অট্ঠকথাৰচনং, তং পমাণং. ইদং পন ৰিরুজ্ঝতীতি? নযিদমেৰং যথা ন ৰিরুজ্ঝতি, তথা পটিপাদিতত্তা. চক্খাদীনং আযতনানং, তন্নিস্সযানঞ্চ ৰিঞ্ঞাণানং সত্তসুঞ্ঞতাসন্দস্সনত্থং ভগৰতো ধাতুদেসনাতি আযতনভাৰেন ৰুত্তানংযেৰ ধাতুভাৰদীপনতো ধাতুভাৰস্সাপি নেসং অৰচনং যুজ্জতি এৰ, তস্মা যথা পাল়িযা অৰিরোধো হোতি, তথা চক্খুদসকাদিৰসেন অট্ঠকথাযং রূপগণনা কতাতি ন এত্থ ধম্মতাৰিলোমনাসঙ্কায ওকাসোতি ৰেদিতব্বং.

এল়কস্স জাতকালে উণ্ণা জাতিউণ্ণাতি পঠমো অত্থো. ততো সুখুমতরতং সন্ধায ‘‘গব্ভং…পে… ইতিপি ৰদন্তী’’তি ৰুত্তং. সম্ভৰনস্স ভেদো ৰা সম্ভৰভেদো, পৰত্তিভেদোতি অত্থো.

রূপীব্রহ্মেসূতি অধিকরণে ভুম্মং, ওপপাতিকযোনিকেসূতি নিদ্ধারণেতি দস্সেন্তো ‘‘ওপপাতিকযোনিকেহি রূপীব্রহ্মে নিদ্ধারেতী’’তি আহ. তেন ‘‘ওপপাতিকযোনিকেসূ’’তি সামঞ্ঞতো ৰুত্তরাসিতো ‘‘রূপীব্রহ্মেসূ’’তি ৰিসেসং নিদ্ধারেতি. ন সমেতীতি ন সংসন্দতি, ৰিরুজ্ঝতীতি অত্থো. যায পাল়িযা ন সমেতি, তং দস্সেন্তো ‘‘ধম্মহদযৰিভঙ্গে হী’’তিআদিমাহ.

একাদসাতি পরিপুণ্ণাযতনস্স সদ্দাযতনৰজ্জানি একাদসাযতনানি. কস্সচি দসাযতনানীতি অন্ধস্স চক্খাযতনৰজ্জানি. কস্সচি অপরানি দসাযতনানীতি বধিরস্স সোতাযতনৰজ্জানি. কস্সচি নৰাযতনানীতি অন্ধবধিরস্স চক্খুসোতাযতনৰজ্জানি. কস্সচি সত্তাযতনানীতি গব্ভসেয্যকস্স রূপগন্ধরসকাযফোট্ঠব্বমনোধম্মাযতনৰসেন ৰুত্তং.

‘‘ন ৰুত্তং অট্ঠাযতনানি পাতুভৰন্তী’’তি ইদং ‘‘ন হি পাল়িযং…পে… ৰুত্তা’’তি এতস্স অত্থৰিৰরণং. চক্খুসোতঘানৰিকলস্স হি উপপজ্জমানস্স অট্ঠেৰ আযতনানি সিযুন্তি. সতি চ অঘানকুপপত্তিযং পুনপি ‘‘কস্সচি অপরানি দসাযতনানি পাতুভৰন্তী’’তি ৰত্তব্বং সিযা. তথা চ সতি যথা অন্ধবধিরস্স ৰসেন ‘‘কস্সচি নৰাযতনানি পাতুভৰন্তী’’তি (ৰিভ. ১০০৭) একৰারং ৰুত্তং, এৰং অন্ধাঘানকস্স, বধিরাঘানকস্স চ ৰসেন ‘‘কস্সচি অপরানি নৰাযতনানি, কস্সচি অপরানি নৰাযতনানি পাতুভৰন্তী’’তি ৰত্তব্বং সিযা, এৰং ন ৰুত্তন্তি ইমমত্থং দস্সেতি ‘‘তথা…পে… ন চ তং ৰুত্ত’’ন্তি. এৰং ধাতুপাতুভাৰাদিপঞ্হেসূতি ‘‘কস্সচি একাদস ধাতুযো পাতুভৰন্তি, কস্সচি দস ধাতুযো, কস্সচি অপরা দস ধাতুযো, কস্সচি নৰ ধাতুযো, কস্সচি সত্ত ধাতুযো পাতুভৰন্তী’’তি (ৰিভ. ১০০৭) এৰং ধাতুপাতুভাৰপঞ্হো ৰেদিতব্বো. আদি-সদ্দেন ‘‘কস্সচি চুদ্দসিন্দ্রিযানি পাতুভৰন্তী’’তিআদি (ৰিভ. ১০০৭) নযপ্পৰত্তা ইন্দ্রিযপঞ্হাদযো সঙ্গহিতা.

এত্থ চ যথা ‘‘সত্ততি উক্কংসতো চ রূপানী’’তি পদং ‘‘সংসেদজোপপাতীসূ’’তি এত্থ যোনিদ্ৰযৰসেন যোজীযতি, ন এৰং ‘‘অৰকংসতো তিংসা’’তি ইদং, ইদং পন সংসেদজযোনিৰসেনেৰ যোজেতব্বং, একযোগনিদ্দিট্ঠস্সাপি একদেসো সম্বন্ধং লভতীতি. সংসেদজস্সেৰ চ জচ্চন্ধবধিরঅঘানকনপুংসকস্স জিৰ্হাকাযৰত্থুদসকানং ৰসেন তিংস রূপানি উপ্পজ্জন্তীতি ৰুত্তং, ন ওপপাতিকস্সাতি অযমেত্থ অট্ঠকথায অধিপ্পাযো. যে পন ‘‘ওপপাতিকস্স জচ্চন্ধ…পে… উপ্পজ্জন্তীতি মহাঅট্ঠকথাযং ৰুত্ত’’ন্তি ৰদন্তি, তং ন গহেতব্বং. সো হি পমাদপাঠো. এৰঞ্চ কত্ৰা আযতনযমকৰণ্ণনায ‘‘কামধাতুযং পন অঘানকো ওপপাতিকো নত্থি. যদি ভৰেয্য, ‘কস্সচি অট্ঠাযতনানি পাতুভৰন্তী’তি ৰদেয্যা’’তি (যম. অট্ঠ. আযতনযমক ১৮-২১) ৰক্খতি. অপরে পনাহু ‘‘কস্সচি একাদসাযতনানি পাতুভৰন্তি, যাৰ ‘কস্সচি নৰাযতনানী’তি পাল়ি ওপপাতিকে সন্ধায ৰুত্তা. তস্মা পুব্বেনাপরং অট্ঠকথাযং অৰিরোধো সিদ্ধো হোতি, তথা চ যথাৰুত্তপাল়িযা অযমত্থৰণ্ণনা অঞ্ঞদত্থু সংসন্দতি সমেতিযেৰা’’তি. যং পনেকে ৰদন্তি ‘‘ওপপাতিকগ্গহণেন সংসেদজাপি সঙ্গয্হন্তি. তথা হি ধম্মহদযৰিভঙ্গে ‘কামধাতুযা উপপত্তিক্খণে কস্সচি একাদসাযতনানি পাতুভৰন্তী’তিআদীনং (ৰিভ. ১০০৭) উদ্দেসে ‘ওপপাতিকানং পেতান’ন্তিআদিনা ওপপাতিকগ্গহণমেৰ কতং, ন সংসেদজগ্গহণ’’ন্তি, তং পরিপুণ্ণাযতনানংযেৰ সংসেদজানং ওপপাতিকেসু সঙ্গহণৰসেন ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং. তথা হি ৰক্খতি ‘‘সংসেদজযোনিকা পরিপুণ্ণাযতনাপরিপুণ্ণাযতনভাৰেন ওপপাতিকসঙ্গহং কত্ৰা ৰুত্তা’’তি ‘‘পধানায ৰা যোনিযা সব্বং পরিপুণ্ণাযতনযোনিং দস্সেতুং ‘ওপপাতিকান’ন্তি ৰুত্ত’’ন্তি চ. অট্ঠকথাযং পন যোনিদ্ৰযং সরূপেনেৰ পকাসেতুং, সংসেদজযোনিৰসেনেৰ চ অৰকংসতো পৰত্তিং দস্সেতুং ওপপাতিকযোনিযা ইতরং অসঙ্গহেত্ৰা ‘‘সংসেদজোপপাতীসূ’’তি ৰুত্তন্তি. সব্বং তং ৰীমংসিত্ৰা গহেতব্বং.

চুতিপটিসন্ধীনন্তি অনন্তরাতীতচুতিযা, তদনন্তরায মিস্সামিস্সভেদায পটিসন্ধিযা. খন্ধাদীহীতি খন্ধারম্মণগতিহেতুৰেদনাপীতিৰিতক্কৰিচারেহি. মহগ্গতঅজ্ঝত্তারম্মণায মহগ্গতঅজ্ঝত্তারম্মণা, অমহগ্গতবহিদ্ধারম্মণায অমহগ্গতবহিদ্ধারম্মণাতি এৰমাদিনো অরূপভূমীসুযেৰ চুতিপটিসন্ধীনং ভেদাভেদৰিসেসস্স সম্ভৰতো ‘‘নযমুখমত্তং দস্সেত্ৰা’’তি ৰুত্তং. একচ্চসুগতীতি মহগ্গতৰজ্জসুগতি অধিপ্পেতাতি আহ ‘‘রূপারূপাৰচরান’’ন্তিআদি. কেচি পন ‘‘যথা মহগ্গতাৰজ্জা, এৰং উত্তরকুরুকৰজ্জা’’তিপি ৰদন্তি. একচ্চসুগতিচুতিযাতি ৰুত্তসুগতিচুতিযা. যদিপি ‘‘অযং নাম দুগ্গতিপটিসন্ধি ন হোতী’’তি নিযমো নত্থি, দেসনা পন সোতপতিতা গতাতি ৰদন্তি. নিযতবোধিসত্তাপেক্খায ৰা এৰং ৰুত্তং. তেসঞ্হি একচ্চদুগ্গতিপটিসন্ধি নত্থি অৰীচিআদীসু অনুপপজ্জনতো. ‘‘একচ্চদুগ্গতিচুতিযা’’তি এত্থাপি ইমিনা নযেন অত্থো ৰেদিতব্বো.

একচ্চসুগতিপটিসন্ধীতি পন কামাৰচরসুগতিপটিসন্ধি ৰেদিতব্বা. সযমেৰাতি অত্তনা এৰ. ‘‘ভেদৰিসেসো এৰ চ এৰং ৰিত্থারেন দস্সিতো’’তি ইদং ‘‘অমহগ্গতবহিদ্ধারম্মণাযা’’তিআদিং সন্ধায ৰুত্তং. ‘‘চতুক্খন্ধায…পে… পটিসন্ধি হোতী’’তি ইদং পন অভেদৰিসেসদস্সনমেৰাতি. একেকস্মিং ভেদেতি ‘‘অমহগ্গতবহিদ্ধারম্মণাযা’’তি এৰমাদিকে একেকস্মিং ভাগে. তত্থ তত্থেৰাতি ‘‘অমহগ্গতবহিদ্ধারম্মণায মহগ্গতবহিদ্ধারম্মণা, অমহগ্গতজ্ঝত্তারম্মণায মহগ্গতজ্ঝত্তারম্মণা’’তিআদিনা তস্মিং তস্মিং ভেদে, তত্থ তত্থেৰ ৰা ভৰাদিকে চৰিত্ৰা উপপজ্জন্তস্স ৰসেন চুতিপটিসন্ধিযোজনা ৰেদিতব্বা. ভুম্মত্থে অযং তো-সদ্দোতি দস্সেন্তো ‘‘ততো হেতুং ৰিনাতি তত্থ হেতুং ৰিনা’’তি আহ. তস্সত্থো – তস্মিং পুরিমভৰে নিপ্ফন্নং অৰিজ্জাসঙ্খারাদিকং কারণং ৰিনা ন হোতীতি.

অতিমন্দভাৰূপগমনং সকিচ্চাসমত্থতা. পঞ্চদ্ৰারিকৰিঞ্ঞাণৰসেন চুতি পটিসিদ্ধা, ন তদনন্তরৰিঞ্ঞাণৰসেন. স্ৰাযমত্থো ‘‘পঞ্চন্নং দ্ৰারান’’ন্তিআদিনা হেট্ঠা অট্ঠকথাযমাগতোতি আহ ‘‘পঞ্চদ্ৰারিকৰিঞ্ঞাণানন্তরম্পি হি পুব্বে চুতি দস্সিতা’’তি. তত্থ যং ৰত্তব্বং, তং হেট্ঠা ৰুত্তমেৰ. চুতিচিত্তেন সদ্ধিং চক্খাযতনাদীনং নিরোধো হোতীতি দস্সেতুং ‘‘যমকে চা’’তিআদি ৰুত্তং. পরিণতত্তাতি পরিপাকৰসেন পরিযোসানং গতত্তাতি অধিপ্পাযো. ফস্সাদযো যথাৰুত্তচেতনাসহজাতফস্সাদযো. যথাউপট্ঠিতে কম্মাদিআরম্মণে অনেকৰারং উপ্পত্তিযা সন্তানস্স অভিসঙ্খরণং তত্থ পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণপতিট্ঠানস্স হেতুভাৰো.

সন্তানৰসেন নিপ্পজ্জমানানং নমনাদিকিরিযানং একস্মিং পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণেযেৰ অত্থসিদ্ধীতি দস্সেন্তো আহ ‘‘নমন…পে… দস্সেতী’’তি. পথৰিযং সবলপযোগেহীতি পথৰিযা আধারণভূতায অত্তনো বলেন পযোগেন চ করণভূতেন.

সদ্দহেতুকোতি সদ্দস্স পধানাদিভাৰং সন্ধায ৰুত্তং. তাদিসো পব্বতকুচ্ছিআদিপদেসোপি তস্স হেতুযেৰ. পদীপন্তরাদীতি আদি-সদ্দেন তেলৰট্টিআদিকে সঙ্গণ্হাতি. ততো সদ্দাদিপ্পৰত্তিতো পুব্বে অভাৰা. পটিঘোসাদীনঞ্হি সদ্দাদিপ্পৰত্তিতো সতি পুরিমসিদ্ধিযং তে সদ্দাদিপচ্চযদেসং গচ্ছেয্যুং, ন পন তে অত্থীতি ৰুত্তং ‘‘ততো পুব্বে অভাৰা’’তি. উপমেয্যেপি এৰমেৰ অত্থো যোজেতব্বো. যথা চ হেতুদেসং ন গচ্ছতি হেতুসমুপ্পন্নং, এৰং ততো নাগচ্ছতীতি আহ ‘‘তস্মা ন…পে… আগত’’ন্তি. তে সদ্দাদযো পচ্চযা এতেসন্তি তপ্পচ্চযা. ৰুত্তনযেনাতি উপমাযং ৰুত্তনযেনেৰ. পুরিমভৰহেতুদেসে সন্নিহিতং হুত্ৰা পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণং ততো অঞ্ঞত্র ভৰন্তরে তং উপগন্ত্ৰা তপ্পচ্চযং ন হোতীতি অত্থো. পচ্চযতো নিব্বত্তমানং পচ্চযুপ্পন্নং অঞ্ঞত্র অগন্ত্ৰা পচ্চযদেসং অনুপগতমেৰ হুত্ৰা নিব্বত্ততীতি পঠমো অত্থো. পঠমং পচ্চযেন সমোধানগতং হুত্ৰা ততো অঞ্ঞত্র গন্ত্ৰা পচ্চযুপ্পন্নৰত্থুভাৰং নাপজ্জতীতি দুতিযো অত্থো. যথাসম্ভৰন্তি যায ‘‘ন খীরতো দধি সম্ভূতং সিযা, ন খীরসামিনো দধি সিযা’’তি চ খীরদধীসু একন্তং একতায নানতায চ দোসযোজনা কতা. ইমিনা নযেন বীজাদীসু সব্বহেতূসু, অঙ্কুরাদীসু সব্বহেতুসমুপ্পন্নেসু যথাসম্ভৰং হেতুঅনুরূপং, হেতুসমুপন্নানুরূপঞ্চ দোসযোজনা কাতব্বা. সন্তানবদ্ধেসু ধম্মেসু একন্তএকতাপটিসেধেন সস্সতগাহস্স পটিসেধিতত্তা ৰুত্তং ‘‘সযংকতং সুখং দুক্খন্তি ইমং দিট্ঠিং নিৰারেতী’’তি. তথা একন্তনানতাপটিসেধেন উচ্ছেদগাহো পটিসেধিতো হোতীতি আহ ‘‘পরংকতং সুখং দুক্খং অঞ্ঞো করোতি, অঞ্ঞো পটিসংৰেদেতীতি ইমং দিট্ঠিং নিৰারেতী’’তি. তেন কতনাসো, অকতাগমো চ নিৰত্তিতো হোতীতি অধিচ্চসমুপ্পন্নদিট্ঠিনিৰারণেনেৰ নিযতিসভাৰৰাদপটিসেধোপি কতোতি দট্ঠব্বং.

তত্থাতি অঙ্কুরাদিপ্পবন্ধসঙ্খাতে ভূতুপাদারূপসন্তানে. ন্তি ৰিজ্জাপাটৰাদি. অঞ্ঞস্সাতি বালকালে কতৰিজ্জাপরিযাপুণনাদিতো অঞ্ঞস্স. সঙ্খারতো অঞ্ঞো তণ্হাদিকো অঞ্ঞপচ্চযো.

নিয্যাতনাদি এৰ ফলং নিয্যাতনাদিফলং, অফলিতং নিয্যাতনাদিফলং এতস্সাতি অফলি…পে… ফলং, যথাৰুত্তকিরিযাকরণং.

পিণ্ডৰসেনাতি অকতাৰযৰৰিভাগস্স সমুদাযস্স ৰসেন. সব্বত্থাতি পুঞ্ঞাভিসঙ্খারাদিকে সব্বস্মিং পচ্চযধম্মে, পটিসন্ধিভেদে ৰা পচ্চযুপ্পন্নধম্মে. বলৰকম্মস্স ৰসেন যোজেতব্বো. ভুসো নিস্সযো হি উপনিস্সযো. ‘‘অৰিসেসেনা’’তি ৰুত্তেপি কামাৰচরপুঞ্ঞাভিসঙ্খারো চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীনং পঞ্চন্নং পৰত্তে, ইতরো পঠমজ্ঝানৰিপাকাদীনং পৰত্তে চ পটিসন্ধিযঞ্চ পচ্চযো হোতীতি পাকটোযমত্থোতি তং অৰিভজিত্ৰা ‘‘সব্বপুঞ্ঞাভিসঙ্খারং সহ সঙ্গণ্হাতি’’চ্চেৰ ৰুত্তং. দ্ৰাদসাকুসলচেতনাভেদোতি নযিদং সমাসপদং, সন্ধিৰসেন পনেতং ৰুত্তং. দ্ৰাদসাতি চ ভুম্মত্থে পচ্চত্তৰচনং, দ্ৰাদসসু অকুসলচেতনাসু. অকুসলচেতনাভেদোতি একাদসাকুসলচেতনাপভেদো, দ্ৰাদসাকুসলচেতনাপভেদো চাতি অত্থো ৰেদিতব্বো. এৰঞ্হি সতি ন এত্থ কিঞ্চি ৰিচারেতব্বং হেট্ঠা ৰিত্থারিতত্তা. কেচি পন ‘‘দ্ৰাদসাকুসলচেতনাভেদোতি ইদং ‘ছন্নং পৰত্তে’তিআদিনা যোজেতব্ব’’ন্তি ৰদন্তি, তেসং মতেন উদ্ধচ্চচেতনায গহণে পযোজনং ৰিচারেতব্বমেৰ পটিসন্ধিযাপি পচ্চযভাৰস্স ৰুত্তত্তা. একস্সাতি এত্থ এৰ-সদ্দো লুত্তনিদ্দিট্ঠোতি আহ ‘‘একস্সেৰ পচ্চযভাৰনিযমো’’তি. মিলাতমালাদীনন্তি মিলাতমালকিলিট্ঠৰত্থাদীনং. মনোপদোসিকানং তদঞ্ঞৰত্থূনম্পি অনিট্ঠতা কথং ন সিযা, সিযা এৰাতি অধিপ্পাযো. অট্ঠকথাযং (ৰিভ. অট্ঠ. ২২৭) পন পচুরতাভাৰতো তং অনামসিত্ৰা ‘‘তথা কামাৰচরদেৰলোকেপী’’তি ৰুত্তং. কেচি পন ‘‘দেৰলোকে অনিট্ঠং নাম পরিকপ্পনৰসেন, সভাৰতো পন তত্থুপ্পন্নং ইট্ঠমেৰা’’তি ৰদন্তি.

‘‘একূনতিংসচেতনাভেদম্পী’’তি ইমিনা উদ্ধচ্চচেতনাযপি পৰত্তিৰিপাকদাযিতং অনুজানাতি, অট্ঠকথাঅধিপ্পাযৰসেন ৰা এৰমাহ. পঞ্চদসন্নং অহেতুকৰিপাকৰিঞ্ঞাণানং পঞ্চট্ঠানানি দ্ৰে অপনেত্ৰা অৰসেসানং তেরসন্নং. দ্ৰে দ্ৰে চক্খুসোতসম্পটিচ্ছনৰিঞ্ঞাণানি, তীণি সন্তীরণানীতি নৰন্নং. একদেসপচ্চযভাৰেনাতি একদেসস্স ৰীসতিচেতনাভেদস্স কামাৰচরচিত্তসঙ্খারস্স পচ্চযভাৰেন একূনতিংসচেতনাভেদো সমুদাযো ৰুত্তো. স্ৰেৰাতি অৰযৰগতেনাপি ৰিসেসেন সমুদাযো ৰোহরীযতি যথা ‘‘অলঙ্কতো রাজকুমারো’’তি.

যত্থাতি পঞ্চৰোকারভৰং সন্ধাযাহ. তত্থ হি ‘‘কামাৰচরসুগতিযং তাৰ ঠিতস্সা’’তিআদিনা (ৰিভ. অট্ঠ. ২২৭) পটিসন্ধিযং পৰত্তিযঞ্চ ৰিপাকস্স ৰিত্থারপ্পকাসনং কতং. চতুত্থজ্ঝানভূমীতি ৰেহপ্ফলভূমিং ৰদতি. তেনাহ ‘‘অসঞ্ঞারুপ্পৰজ্জা’’তি. চতুত্থজ্ঝানমেৰ হি ভাৰনাৰিসেসপ্পৰত্তং অসঞ্ঞভূমিং আরুপ্পভূমিঞ্চ নিপ্ফাদেতি, চতুক্কনযৰসেন ৰা সংৰণ্ণনা ৰুত্তাতি ৰেদিতব্বা. অট্ঠ মহাৰিপাকা, পরিত্তৰিপাকেসু পচ্ছিমো, পঞ্চ রূপাৰচরৰিপাকাতি এৰং চুদ্দসন্নং. সত্তন্নন্তি সেসানং পরিত্তৰিপাকানংযেৰ সত্তন্নং.

ভৰাদযোতি ভৰযোনিগতিসত্তাৰাসে. তিণ্ণং ৰিঞ্ঞাণানন্তি পুরিমানং তিণ্ণং আরুপ্পৰিপাকৰিঞ্ঞাণানং. তীসূতি পঞ্চমাদীসু তীসু ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতীসু. ৰুত্তনযেনাতি ‘‘কামভৰে পন দুগ্গতিযং অট্ঠন্নম্পি পরিত্তৰিপাকৰিঞ্ঞাণানং তথেৰ পচ্চযো পৰত্তে, নো পটিসন্ধিয’’ন্তিআদিনা (ৰিভ. অট্ঠ. ২২৭) ৰুত্তনযেনেৰ.

ৰিঞ্ঞাণপদনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

নামরূপপদনিদ্দেসৰণ্ণনা

২২৮. যদিপি সুত্তন্তে অভিধম্মে চ পটিচ্চসমুপ্পাদনিদ্দেসে রূপপদস্স দেসনাভেদো নত্থি, অভিধম্মে পন ‘‘সব্বং রূপং ন হেতূ’’তিআদিনা (ধ. স. ৫৮৪) সুত্তন্ততো তস্স দেসনাভেদো অত্থেৰাতি আহ ‘‘সুত্তন্তা…পে… ভেদো’’তি. সঙ্খ্যেয্যেসু পরিচ্ছেদতো গহিতেসু অত্থসিদ্ধো তত্থ সঙ্খ্যাপরিচ্ছেদোতি ৰুত্তং ‘‘অত্থতো পন ৰুত্তমেৰ হোতী’’তি.

ওপপাতিকসত্তেসূতি ৰা সামঞ্ঞতো সব্বে ওপপাতিকা ৰুত্তা. তেসু ব্রহ্মকাযিকাদিগ্গহণেন রূপাৰচরাৰ ৰুত্তাতি তদঞ্ঞে সন্ধায সেসওপপাতিকানন্তি সেসগ্গহণং সাত্থকমেৰ. ৰুত্তনযেনাতি ‘‘দ্ৰে ৰা তযো ৰা দসকা, ওমতো আদিনা সহা’’তিআদিনা (ৰিভ. অট্ঠ. ২২৭) রূপমিস্সকৰিঞ্ঞাণে ৰুত্তনযেন.

‘‘দ্ৰে সন্ততিসীসানী’’তি আরব্ভ যাৰ ‘‘সত্ত সন্ততিসীসানী’’তি (ৰিভ. অট্ঠ. ২২৮) এত্তকং অট্ঠকথাপাঠং সন্ধায ৰুত্তং ‘‘সত্তকপরিযোসান’’ন্তি. একেকচিত্তক্খণে তিক্খত্তুং রূপুপ্পত্তিং অননুজানন্তো আহ ‘‘ইমিনাধিপ্পাযেনা’’তি. চিত্তস্স উপ্পাদক্খণেযেৰ সব্বং রূপং উপ্পজ্জতীতি হি অত্তনো অধিপ্পাযো.

‘‘রূপাজনককম্মজ’’ন্তি ইদং ভূতকথনমত্তং দট্ঠব্বং পঞ্চৰিঞ্ঞাণানং অতংসভাৰতাভাৰা. রূপাজনককম্মজন্তি ৰা চুতিচিত্তং সন্ধায ৰুত্তং. পটিসন্ধিচিত্তং পন ‘‘পৰত্তিয’’ন্তি ইমিনাৰ নিৰত্তিতং. ‘‘সব্বেসম্পি চুতিচিত্তং রূপং ন সমুট্ঠাপেতী’’তি (ধ. স. মূলটী. ৬৩৬) অট্ঠসালিনীটীকাযং ৰুত্তোৰাযমত্থো. পঞ্চৰিঞ্ঞাণক্খণে তপ্পচ্চযা রূপুপ্পত্তিযা অভাৰেন ৰুত্তং ‘‘পঞ্চৰিঞ্ঞাণপ্পৰত্তিকালং সন্ধাযা’’তি. তত্থাপি অসহজাতৰিঞ্ঞাণপচ্চযা অত্থেৰ রূপুপ্পত্তীতি আহ ‘‘সহজাতৰিঞ্ঞাণপচ্চযঞ্চা’’তি. ভৰঙ্গাদীতি ভৰঙ্গসম্পটিচ্ছনসন্তীরণতদারম্মণানি. অঞ্ঞেনাতি যথাৰুত্তকম্মৰিঞ্ঞাণতো অঞ্ঞেন অভিসঙ্খারৰিঞ্ঞাণেন. রূপমেৰ হি কুসলাকুসলকিরিযচিত্তপ্পৰত্তিক্খণে অভিসঙ্খারৰিঞ্ঞাণপচ্চযা উপ্পজ্জতি, ন নামং ভৰঙ্গং. তংজনকেনাতি ভৰঙ্গাদিজনকেন. কম্মৰিঞ্ঞাণপ্পচ্চযা ৰিপাকচিত্তপ্পৰত্তিকালে ৰিপাকনামস্স কম্মসমুট্ঠানরূপস্স চ ৰসেন. সহজাতৰিঞ্ঞাণপচ্চযা পন ইতরচিত্তপ্পৰত্তিকালেপি ৰিপাকো ৰিপাকনামৰসেন, চিত্তসমুট্ঠানরূপৰসেন চ নামরূপস্স সম্ভৰো দস্সেতব্বোতি আহ ‘‘সহজাত…পে… যোজেতব্ব’’ন্তি. রূপসদ্দেন চ অত্তনো একদেসেনাতি সম্বন্ধো. ‘‘সরূপানং একদেসো একৰিভত্তিয’’ন্তি (পাণিনী ১.২.৬৪) সদ্দলক্খণং সন্ধাযাহ ‘‘সরূপানং একদেসো’’তি. ইচ্ছিতো হি একদেসরূপানম্পি একদেসো যথা ‘‘নিদস্সিতৰিপক্খেহী’’তি. নিদস্সিতো চ নিদস্সিতৰিপক্খো চ নিদস্সিতৰিপক্খোতি অযঞ্হেত্থ অত্থো. ‘‘ঠান’’ন্তি ইমিনা সেসসদ্দস্স অত্থং ৰদতি. সরূপেন ঠপনঞ্হি ইধ সেসনং.

যং-তং-সদ্দানং অব্যভিচারিতসম্বন্ধত্তা অৰুত্তম্পি ততো-সদ্দং আনেত্ৰা আহ ‘‘ততো যুত্তমেৰ ইদন্তি যোজেতব্ব’’ন্তি. ৰিপাকস্স অজনকং ৰিপাকাজনকং, নিস্সন্দফলমত্তদাযককম্মং, তং সমুট্ঠানং এতস্সাতি ৰিপাকাজনককম্মসমুট্ঠানং. ৰুত্তনযেনাতি ‘‘ৰত্থুকাযৰসেন রূপতো দ্ৰে সন্ততিসীসানি, তযো চ অরূপিনো খন্ধা’’তিআদিনা (ৰিভ. অট্ঠ. ২২৮) ৰুত্তেন নযেন. উভযন্তি নামং রূপঞ্চ.

কম্মারম্মণপটিসন্ধিআদিকালেতি এত্থ আদি-সদ্দেন সম্মসনাদিকালসঙ্গহো দট্ঠব্বো. ন্তি অভিসঙ্খারৰিঞ্ঞাণং.

যদিপি ‘‘অত্থি রূপং চিত্তসমুট্ঠান’’ন্তিআদিৰচনতো (ধ. স. ৫৮৪) রূপস্সপি ৰিঞ্ঞাণপচ্চযতা সুত্ততো জানিতব্বা, ৰিঞ্ঞাণসন্নিস্সিতা ইট্ঠানুভৰনাদযো তস্মিং সতি সব্ভাৰতো, অসতি চ অভাৰতো যথা সদ্ধেয্যাদিৰত্থুম্হি সদ্ধাদযোতি নামস্সপি যুত্তিতো ৰিঞ্ঞাণপচ্চযতা সিদ্ধা, অট্ঠকথাযং পন ৰুত্তমত্থং দস্সেন্তো ‘‘সুত্ততো নামং…পে… জানিতব্ব’’ন্তি আহ. যাৰদেৰ পচ্চযপচ্চযুপ্পন্নধম্মমত্ততাৰিভাৰনমুখেন অৰিপরীততো পৰত্তিনিৰত্তিসন্দস্সনং পটিচ্চসমুপ্পাদদেসনা, তাৰদেৰ চ ধম্মচক্কপ্পৰত্তনন্তি দস্সেন্তো ‘‘যস্মা’’তিআদিমাহ. যস্মা পন পৰত্তিনিৰত্তিৰিভাৰনতো সচ্চদেসনাৰ পচ্চযাকারদেসনা, সচ্চদেসনা চ ধম্মচক্কপ্পৰত্তনং. যথাহ ‘‘ইদং দুক্খন্তি মে ভিক্খৰে…পে… বারাণসিযং ইসিপতনে মিগদাযে অনুত্তরং ধম্মচক্কং পৰত্তিত’’ন্তিআদি, তস্মা ‘‘ৰিঞ্ঞাণপচ্চযা নামরূপ’’ন্তি পদস্স সচ্চদেসনাভাৰদীপনেন ধম্মচক্কপ্পৰত্তনভাৰং দস্সেতুং ‘‘নামরূপমত্ততাৰচনেনেৰ ৰা’’তিআদি ৰুত্তং.

নামরূপপদনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সল়াযতনপদনিদ্দেসৰণ্ণনা

২২৯. যথাসম্ভৰন্তি সম্ভৰানুরূপং. তেন চতুন্নং তাৰ ভূতানং সহজাতনিস্সযঅত্থিঅৰিগতৰসেন চক্খাযতনাদীনং পঞ্চন্নং পচ্চযভাৰো, ৰত্থূসু পন হদযৰত্থুনো ছট্ঠাযতনস্স পটিসন্ধিযং সহজাতনিস্সযঅঞ্ঞমঞ্ঞৰিপ্পযুত্তঅত্থিঅৰিগতৰসেন, পৰত্তিযং যস্মা অনন্তরচিত্তেন সদ্ধিং উপ্পন্নমেৰ ৰত্থু ঠিতিপ্পত্তিযা বলৰভাৰেন তস্স নিস্সযো ভৰিতুং সক্কোতি, ন সহজাতং, তস্মা পুরেজাতনিস্সযৰিপ্পযুত্তঅত্থিঅৰিগতৰসেন. ইতরৰত্থূনং পঞ্চৰিঞ্ঞাণসঙ্খাতস্স ছট্ঠাযতনস্স ইন্দ্রিযপচ্চযৰসেন চ, জীৰিতস্স ইন্দ্রিযঅত্থিঅৰিগতৰসেন পচ্চযভাৰো ৰুত্তোতি দট্ঠব্বো. একপ্পকারেনেৰাতি যথা চক্খাদীনং মনাযতনস্স পটিনিযতদস্সনাদিকিচ্চানুৰিধানতো নিযতো একপ্পকারেনেৰ পচ্চযভাৰো, ন এৰং রূপাযতনাদীনং, তেসং পন রূপারম্মণাদিনা পকারন্তরেন তস্স পচ্চযভাৰোতি ‘‘অনিযমতো’’তি ৰুত্তং. কেচি পন ‘‘নিযমতো’’তি পদং ‘‘সসন্ততিপরিযাপন্ন’’ন্তি ইমিনা সম্বন্ধিত্ৰা অত্থং ৰদন্তি ‘‘একন্তেন সসন্ততিপরিযাপন্ন’’ন্তি.

‘‘ছট্ঠাযতনঞ্চ মনাযতনঞ্চ ছট্ঠাযতন’’ন্তি ইমিনা ৰিগ্গহেন অত্থতো, ইতরেহি দ্ৰীহি সদ্দতোপি অত্থতোপি সরূপতং দস্সেতি. ‘‘চক্খাদীহি সহ ‘সল়াযতন’ন্তি ৰুত্ত’’ন্তি ৰুত্তনযেন একসেসং কত্ৰা মনাযতনং চক্খাদীহি সদ্ধিং ‘‘সল়াযতন’’ন্তি পাল়িযং ৰুত্তং ‘‘নামরূপপচ্চযা সল়াযতন’’ন্তি. যথাৰুত্তোতি ‘‘ছট্ঠাযতনঞ্চ মনাযতনঞ্চা’’তিআদিনা অত্তনা ৰুত্তপ্পকারো. সব্বত্থাতি নামরূপসদ্দেন সল়াযতনসদ্দেন চ সদ্দসরূপতাসু, অত্থসরূপতাসু ৰা. যদি সুত্তন্তভাজনীযে ৰিপাকছট্ঠাযতনমেৰ অধিপ্পেতং, অথ কস্মা ‘‘ইতরং পনা’’তিআদি ৰুত্তং. অৰিপাকঞ্হি তত্থ ইতরন্তি অধিপ্পেতন্তি চোদনং সন্ধাযাহ ‘‘পচ্চযনযে পনা’’তিআদি.

সহজাতাদীসু হেতুআহারিন্দ্রিযপচ্চযে পক্খিপিত্ৰা দসধা, ততো একং অপনেত্ৰা নৰধা, ততো একং অপনেত্ৰা অট্ঠধা পচ্চযভাৰো ৰেদিতব্বো. এৰমেত্থ সাধারণৰসেন অৰকংসো, হেতুআদিঅসাধারণৰসেন উক্কংসোতি ঝানাদীনম্পি ৰসেন ৰেদিতব্বো.

পটিসন্ধিযং অরূপধম্মা কম্মজরূপস্স উপ্পাদক্খণে পচ্চযা হোন্তীতি ‘‘পৰত্তে’’তি ৰিসেসেতি. ‘‘পচ্ছাজাতৰিপ্পযুত্তাদযো এৰা’’তি নিযমেন সহজাতপুরেজাতৰিপ্পযুত্তাদযো নিৰত্তেতি.

‘‘অৰসেসমনাযতনস্সা’’তি অৰসেসগ্গহণম্পি পকরণতো ৰিসিট্ঠৰিসযমেৰাতি দস্সেতুং ‘‘পঞ্চক্খন্ধভৰে’’তিআদিমাহ, যতো অট্ঠকথাযং ‘‘ৰত্থুরূপ’’ন্তিআদি ৰুত্তং. যথাসম্ভৰং যোজেতব্বোতি নামরূপস্স পটিসন্ধিযং সহজাতঅঞ্ঞমঞ্ঞনিস্সযঅত্থিঅৰিগতাদিপচ্চযভাৰো সহজাতাদিসাধারণপচ্চযভাৰো, সম্পযুত্তৰিপাকহেতুআহারিন্দ্রিযাদিপচ্চযভাৰো সম্পযুত্তাদিঅসাধারণপচ্চযভাৰো নামস্স, রূপস্স পন ৰিপ্পযুত্তপচ্চযভাৰো যোজেতব্বো.

সল়াযতনপদনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ফস্সপদনিদ্দেসৰণ্ণনা

২৩০. তদভেদৰসেনাতি তস্স ফস্সস্স অভেদৰসেন, ফস্সভাৰসামঞ্ঞেনাতি অত্থো. ন যুত্তং একস্সেৰ ৰচনং. অঞ্ঞস্সাপীতি যথাৰুত্ততো অঞ্ঞস্সাপি. সব্বাযতনতো হি একস্স ফস্সস্স অসম্ভৰচোদনাযং তপ্পসঙ্গেন একাযতনতো অনেকস্সাপি সম্ভৰো নত্থীতি চোদনা ‘‘ঈদিসী ধম্মতা নত্থী’’তি ঞাপনত্থাতি দস্সেতি ‘‘অঞ্ঞস্সাপী’’তিআদিনা. নিদস্সনৰসেনাতি উদাহরণদস্সনৰসেন. একফস্সস্স সম্ভৰতোতি কারণাপদেসো. একফস্সসম্ভৰস্স লব্ভমানত্তা ‘‘সল়াযতনপচ্চযা ফস্সো’’তি ভগৰতা ৰুত্তন্তি পরিহারং দস্সেন্তোতি যোজনা. সেসেসূতি একন্তিআদীসু. নৰধা পচ্চযত্তে একং ৰিপাকমনাযতনং ৰিভাৰযে. তথা চাতি আরম্মণপুরেজাতঅত্থিঅৰিগতৰসেন. য্ৰাযং পচ্চযভাৰো যাদিসানং হোতি, তং দস্সেতুং ‘‘পচ্চুপ্পন্নানি…পে… সন্ধায ৰুত্ত’’ন্তি আহ. অতীতানাগতকালৰিমুত্তানম্পি আরম্মণমত্ততায সম্ভৰতো আহ ‘‘আরম্মণ…পে… সন্ধায ৰুত্ত’’ন্তি. তত্থ ন্তি রূপাযতনাদিং.

ফস্সপদনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ৰেদনাপদনিদ্দেসৰণ্ণনা

২৩১. অনন্তরাদীহীতি অনন্তরসমনন্তরূপনিস্সযনত্থিৰিগতপচ্চযেহি. উপনিস্সযেতি অনন্তরূপনিস্সযে. অনন্তরসমনন্তরপচ্চযা হি অনন্তরতাৰসেনেৰ অনন্তরূপনিস্সযে অন্তোগধা. নত্থিৰিগতপচ্চযা পন অনন্তরসমনন্তরপচ্চযধম্মানংযেৰ তথাভাৰতো তদন্তোগধা. তস্সাতি উপনিস্সযস্স.

সব্বস্সাতি ৰিপাকস্স, অৰিপাকস্স চ. পটিসন্ধিভৰঙ্গচুতিচিত্তসম্পযুত্তায হি ৰেদনায সহজাতমনোসম্ফস্সো ৰুত্তনযেন অট্ঠধা পচ্চযো হোতি. অনন্তরো অনন্তরাদিনা, অনানন্তরো উপনিস্সযৰসেনেৰ পচ্চযো হোতি. সম্ভৰদস্সনঞ্চেতং, ন তাসং মনোদ্ৰারিকভাৰদস্সনন্তি দট্ঠব্বং.

ৰেদনাপদনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

তণ্হাপদনিদ্দেসৰণ্ণনা

২৩২. যথা চ রসাযনজানি ওজাজীৰিতানি, এৰং তংনিমিত্তং সুখং, তদপনেয্যং জরাদিদুক্খঞ্চ ধম্মারম্মণভাৰেন যোজেতব্বং.

কম্মফলাভিপত্থনাৰসেন সত্তা কম্মানিপি আযূহন্তীতি সাতিসযং তণ্হায ৰিপাকৰেদনা উপনিস্সযো, ন তথা ইতরাতি আহ ‘‘ৰিপাকা ৰিসেসেন…পে… অৰিসেসেন ইতরা চা’’তি. ইতরাতি অৰিপাকাতি অত্থো. ‘‘সুখমিচ্চেৰ ভাসিতা’’তি ইদং ইট্ঠসভাৰংযেৰ উপেক্খং সন্ধায ৰুত্তং, ন অনিট্ঠসভাৰং. তেনাহ ‘‘উপেক্খা পনা’’তিআদি. সব্বস্সাতি অৰীতরাগস্স ৰীতরাগস্স চ ৰেদনাৰতো পুগ্গলস্স.

ৰেদনাপচ্চযা এৰাতি অযং নিযমো নিযমন্তরনিৰত্তনপরোতি নাস্স পচ্চযন্তরনিৰত্তনত্থতা দট্ঠব্বা. এতেন পচ্চযুপ্পন্নন্তরপটিক্খেপোপি নিৰত্তিতো হোতি.

তণ্হাপদনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

উপাদানপদনিদ্দেসৰণ্ণনা

২৩৩. পুরিমদিট্ঠিন্তি ‘‘সস্সতো অত্তা’’তি (দী. নি. ১.৩১) পগেৰ অভিনিৰিট্ঠং সস্সতগাহং সন্ধায ৰুত্তং. তেনাহ ‘‘অত্তগ্গহণং…পে… দট্ঠব্ব’’ন্তি. উপাদিযমানন্তি গণ্হন্তং. লোকোতি ৰা গহণন্তি যং ‘‘লোকো সস্সতো’’তি গহণং, সা দিট্ঠীতি অত্থো. তেনাহ ‘‘দিট্ঠুপাদানভূত’’ন্তি. ‘‘ধম্মসঙ্খেপ…পে… দিট্ঠিমত্তমেৰা’’তি ইদং ব্যৰহিতানং পদানং সম্বন্ধদস্সনং. তত্থ সঙ্খেপতো তণ্হাদল়্হত্তং, সঙ্খেপতো দিট্ঠিমত্তমেৰ চত্তারি উপাদানানীতি অধিপ্পাযো. ধম্মসঙ্খেপৰিত্থারতোতি সমুদাযভূততো ধম্মসঙ্খেপৰিত্থারতো তদৰযৰভূতং সঙ্খেপং ৰিত্থারঞ্চ নিদ্ধারেতি.

সস্সতগাহপুব্বঙ্গমো, উচ্ছেদগাহপুব্বঙ্গমো চ অত্তগাহোতি যোজনা. তেসন্তি যথাৰুত্তসস্সতুচ্ছেদগাহানং মূলভাৰেন ৰিধাযকত্তা সামিভূতো. আদিনা ৰাতি ‘‘পঠমং অত্তৰাদুপাদান’’ন্তিআদিনা ৰা ৰাক্যেন.

যেন ভৰস্সাদেন গধিতচিত্তো ভৰনিব্বত্তকং কম্মং কত্ৰা উপপন্নো, সা ভৰনিকন্তি সন্তানে চিরানুবন্ধা অভিণ্হুপ্পত্তিকা উপপন্নমত্তস্স উপ্পজ্জতীতি আহ ‘‘যদিপি…পে… পৰত্তিতব্বত্তা’’তি. অরহত্তমগ্গৰজ্ঝত্তা ভৰরাগস্সপি কামুপাদানভাৰো অত্থেৰাতি আহ ‘‘তণ্হাদল়্হত্তং ন হোতীতি মঞ্ঞমানো’’তি. ভৰরাগোপি হি সৰিসযে দল়্হং পৰত্ততীতি. সব্বাপি তণ্হা কামুপাদানন্তি এত্থাপি তস্স অরহত্তমগ্গৰজ্ঝতা ৰুত্তাতি আনেত্ৰা যোজেতব্বং.

উপ্পত্তিট্ঠানভূতা ন আরম্মণভূতাতি অধিপ্পাযো. তেনাতি খন্ধানং আলযভাৰেন. আরম্মণানন্তরপকতূপনিস্সযাতি আরম্মণূপনিস্সযঅনন্তরূপনিস্সযপকতূপনিস্সযা. অনন্তরপচ্চযাদীনন্তি অনন্তরসমনন্তরআরম্মণপচ্চযাদীনং.

উপাদানপদনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ভৰপদনিদ্দেসৰণ্ণনা

২৩৪. ‘‘ভৰতী’’তি ইদং উপপত্তিভৰনিব্বচনং. দ্ৰযস্সাতি কম্মুপপত্তিভৰদ্ৰযস্স. নিপ্ফাদনফলং ফলস্স উপ্পাদনসমত্থতা. নিব্বত্তনং নিপ্ফাদনং.

‘‘ভগৰংমূলকা’’তি (অ. নি. ৮.৮৩; ৯.১; ১০.৫৮; ১১.১৯) ৰিয ‘‘সঞ্ঞাৰংভৰো’’তি ৰত্তব্বে অত্থি-অত্থে ৰা ৰং-সদ্দো লুত্তনিদ্দিট্ঠোতি আহ ‘‘সঞ্ঞাভৰো’’তি. তস্স ৰা অত্থেতি তস্স ৰন্তুসদ্দস্স অত্থে, অত্থি-অত্থেতি অত্থো. অকারং কত্ৰাতি যথা ‘‘পীতিসুখং অস্স অত্থী’’তি অত্থে অকারং কত্ৰা উপ্পাদেত্ৰা ঝানং পীতিসুখন্তি ৰুচ্চতি, এৰং সঞ্ঞা অস্স অত্থীতি সঞ্ঞো, ভৰো, সোৰ সঞ্ঞভৰো. একস্মিন্তি রূপক্খন্ধে এৰ. পৰত্তত্তাতি পৰত্তকপৰত্তনট্ঠানানং অভেদেপি উপচারৰসেন ভিন্নং ৰিয কত্ৰা দস্সেতি.

কম্মসঙ্খাততন্তি ‘‘কম্ম’’ন্তি ৰত্তব্বতং, কম্মকোট্ঠাসতং ৰা. ‘‘চেতনাহং, ভিক্খৰে, কম্মং ৰদামী’’তিআদিনা (অ. নি. ৬.৬৩) সুত্তেপি চেতনায কম্মভাৰো আগতোৰ. নিপ্পরিযাযেন পন চেতনাৰ কম্মভৰোতি ৰুত্তমত্থং অভিধম্মপাল়িযাৰ সাধেন্তো ‘‘ৰুত্তঞ্হী’’তিআদিমাহ. ইমায হি ৰেদনাসঞ্ঞাৰিঞ্ঞাণক্খন্ধেহি, মনাযতনমনোৰিঞ্ঞাণধাতূহি, সঙ্খারক্খন্ধধম্মাযতনধম্মধাতুএকদেসেন চ কম্মভৰস্স সম্পযুত্ততং ৰদন্তিযা ধাতুকথাপাল়িযা তস্স চেতনাভাৰো দীপিতোতি.

ধম্মভেদতোতি চেতনাচেতনাসম্পযুত্তভাৰেন, কুসলাকুসলাব্যাকতভাৰেন চ ধম্মৰিভাগতো. ‘‘পুনৰচন’’ন্তি ইমিনাৰ পুনরুত্তিদোসাপত্তি পটিঞ্ঞাতাতি পরস্স আসঙ্কং দস্সেন্তো ‘‘সাত্থকমেৰিদং পুনৰচনন্তি এতং ন যুত্তন্তি চে’’তি আহ. ভৰেকদেসভাৰেনাতি কম্মভৰস্স একদেসত্তা সঙ্খারানং. তেন যেসং ধম্মানং সমুদাযো ভৰো ৰুত্তো, তদেকদেসা সঙ্খারা, সমুদাযেকদেসা চ অত্থতো ভিন্না এৰাতি ৰুত্তমেৰেতন্তি দস্সেতি. পুন যথাৰুত্তমেৰ ভেদং মনসি কত্ৰা অত্থতো পুনৰচনাভাৰং দস্সেন্তো ‘‘পরেন ৰা’’তিআদিমাহ.

অন্তোগধেতি কামভৰাদিঅন্তোগধে সঞ্ঞাভৰাদিকে. কামভৰাদিকেতি কামরূপারূপভৰে.

উপাদানভেদন্তি কামুপাদানাদিউপাদানৰিসেসং.

তেনাতি সীলব্বতুপাদানেন. ৰক্খমানেনাতি ‘‘ইদং সীলব্বতং নামা’’তিআদিনা (ৰিভ. অট্ঠ. ২৩৪) অট্ঠকথাযং ৰক্খমানেন পকারেন. পুরাণং ব্রহ্মণ্ডলিঙ্গখন্দপুরাণাদি. ‘‘সেতৰধযজ্জং আরভতে ভূতিকামো’’তিআদিনা (ৰিসুদ্ধি. মহাটী. ২.৬৫০) পসুমারণৰিধানযুত্তো যঞ্ঞৰিধি পসুবন্ধৰিধি.

অত্তনো সুদ্ধিমগ্গপরামাসমত্তত্তা সীলব্বতুপাদানস্স অত্তৰাদুপাদাননিমিত্তং ৰুত্তং.

মগ্গপচ্চযা হোন্তি মিচ্ছানিয্যানসভাৰত্তা. অনন্তরস্স পন কামকম্মভৰস্স অনন্তরসমনন্তরঅনন্তরূপনিস্সযনত্থিৰিগতাসেৰনপচ্চযেহি উপাদানস্স পচ্চযভাৰো পাকটোযেৰাতি ন ৰুত্তো.

ভৰপদনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

জাতিজরামরণাদিপদনিদ্দেসৰণ্ণনা

২৩৫. উপপত্তিভৰুপ্পত্তীতি উপপত্তিভৰে, উপপত্তিভৰভাৰেন ৰা উপাদিন্নক্খন্ধানং উপ্পত্তি. জাযমানস্স খন্ধস্স. জাতি নিব্বত্তিৰিকারো. উপপত্তিভৰোপি জাতিযা পচ্চযো. কস্মা? উপপত্তিভৰে অসতি জাতিযা অভাৰাতি যোজনা. ‘‘জাযমানরূপপদট্ঠানতা’’তিআদিনাপি তস্স জাতিযা পচ্চযভাৰংযেৰ ৰিভাৰেতি.

সতিপি সুক্কসোণিতাদিকে পিতুগতৰিসেসাদিকারণে বাহিরে পচ্চযে তস্স পন অনিযতত্তা, হীনপণীতাদিৰিসেসস্স চ অধিপ্পেতত্তা ৰুত্তং ‘‘অজ্ঝত্ত…পে… অভাৰা’’তি.

জাতিজরামরণাদিপদনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ভৰচক্ককথাৰণ্ণনা

২৪২. সম্বন্ধং ইতং গতন্তি সমিতং. তেনাহ ‘‘সঙ্গত’’ন্তি.

ভৰচ্ছন্দো ভৰরাগো. তস্সারুপ্পকথাসৰনন্তি তস্স বালভাৰস্স অযুত্তকারিতায অনুচ্ছৰিককথাসৰনং. এতেন পরূপৰাদহেতুকাদিদুক্খং দস্সেতি, ‘‘কম্মকারণাদস্সন’’ন্তি ইমিনা দণ্ডহেতুকং, ইতরেন দুগ্গতিনিব্বত্তিহেতুকং. গমেন্তীতি ঞাপেন্তি. ফলেনাপি হি অব্যভিচারিনা হেতু ঞাযতি, ৰুট্ঠিনিমিত্তেন ৰিয মহোঘেন উপরিদেসে ৰুট্ঠিনিপাতো. তেন ৰুত্তং ‘‘বোধেন্তী’’তি.

ৰিসেসনিৰত্তিঅত্থো মত্তসদ্দো ‘‘অৰিতক্কৰিচারমত্তা’’তিআদীসু (ধ. স. তিকমাতিকা ৬) ৰিয. অপ্পহীনাৰিজ্জা কারণলাভে উপ্পত্তিঅরহতায সমীপেযেৰাতি আহ ‘‘সন্নিহিতভাৰকরণেনা’’তি. ৰেদেতীতি ৰেদযতি. তস্স অত্থৰচনং অনুভৰতীতি. ৰেদং ৰা ঞাণং করোতি উপ্পাদেতীতি ৰেদেতি. তস্স অত্থৰচনং জানাতীতি. ৰেদিযতীতি পন কম্মকত্তুকম্মানং ৰসেন নিদ্দেসোতি তস্সপি অত্থং দস্সেন্তো ‘‘জানাতি, ঞাযতি চা’’তি আহ. চ-সদ্দত্থোতি সমুচ্চযত্থো, ব্রহ্মাদিনা চ কারকেন, অত্তনা চ ৰেদকেন রহিতন্তি অত্থো. চ-সদ্দত্থসমাসন্তি দ্ৰন্দসমাসমাহ.

চতুব্বিধম্পি ৰা সুঞ্ঞতন্তি ধুৰভাৰাদিসুঞ্ঞতং, অত্তাদিসুঞ্ঞতঞ্চ সন্ধায ৰদতি.

পুব্বন্ততোতি অতীতকোট্ঠাসতো. ৰেদনাৰসানম্পি ভৰচক্কং পরিপুণ্ণমেৰাতি দস্সেতুং ‘‘ৰেদনা ৰা’’তিআদি ৰুত্তং. অৰিজ্জাগহণেন ৰা তণ্হুপাদানানি, সঙ্খারগ্গহণেন ভৰো, ৰিঞ্ঞাণাদিগ্গহণেন জাতিজরামরণানি সোকাদযো চ গহিতাতি এৰম্পি ৰেদনাৰসানং ভৰচক্কন্তি যুত্তমেৰেতং. তণ্হামূলকে চাতি তণ্হুপাদানগ্গহণেন অৰিজ্জা গহিতাতিআদিনা যোজেতব্বং. তেনাহ ‘‘দ্ৰিন্নং…পে… হোতী’’তি. তত্থ দ্ৰিন্নন্তি পুরিমপচ্ছিমানং উভিন্নং হেতুফলৰজ্জানং. ৰিপরীতাভিনিৰেসং করোন্তীতি নিমিত্তং কত্তুউপচারেন ৰদতি. অনুপচ্ছেদমেৰ পকাসেতীতি যোজনা.

হেতুফলসন্ধি, ফলহেতুসন্ধি, পুনপি হেতুফলসন্ধীতি এৰং হেতুআদিপুব্বকা হেতুফলহেতুপুব্বকা. হেতুফলহেতুফলৰসেনাতি অৰিজ্জাদিহেতু, ৰিঞ্ঞাণাদিফল, তণ্হাদিহেতু, জাতিফলৰসেন. উপসগ্গৰিসেসেন অত্থৰিসেসো হোতীতি ‘‘আকিরীযন্তী’’তি পদস্স পকাসীযন্তীতি অত্থো ৰুত্তো. কিলেসকম্মৰিপাকাতি অৰিজ্জাদিকে ৰেদনাপরিযোসানে ৰদতি. ৰিপাককিলেসকম্মেহীতি ৰিঞ্ঞাণাদীহি ভৰপরিযোসানেহি. পুন কম্মস্স ৰিপাকসম্বন্ধো ৰুত্তনযত্তা ন গহিতো. ‘‘ৰট্টানী’’তি চ ইদং ‘‘তীণি ৰট্টানী’’তি ৰিগ্গহৰসেন লব্ভমানং গহেত্ৰা ৰুত্তং.

‘‘পুরিমকম্মভৰস্মিং মোহো’’তিআদিনা (ৰিভ. অট্ঠ. ২৪২) অট্ঠকথায আগতত্তা আসন্নপচ্চক্খতং সন্ধায ৰুত্তং ‘‘ইমিস্সা’’তি. ৰিভঙ্গপাল়িযা ৰসেন দস্সিতং, তস্মা ন অট্ঠকথায পুব্বাপরৰিরোধো যথাপাঠং অত্থস্স পকাসিতত্তাতি অধিপ্পাযো. তত্থ চেতনাসম্পযুত্তানঞ্চ চেতনায চ সঙ্খারভাৰেন কম্মভৰভাৰেন চ ৰত্তব্বমেৰাতি পাল়িদ্ৰযাধিপ্পাযৰিৰরণৰসেন দস্সেতুং ‘‘তত্থা’’তিআদি ৰুত্তং. ভৰস্সাতি উপপত্তিভৰস্স. ‘‘ভৰো’’তি ৰুত্তা চেতনাসম্পযুত্তাতি সম্বন্ধো. গহণন্তি নিকামনৰসেন আরম্মণস্স গহণং. তেনাহ ‘‘কামুপাদানং কিচ্চেনাহা’’তি. ইতরানি কিচ্চেনাহাতি যোজনা. তীসু অত্থৰিকপ্পেসূতি ‘‘তং কম্মং করোতো পুরিমা চেতনাযো’’তিআদিনা ৰুত্তেসু তীসু আযূহনচেতনানং অত্থৰিকপ্পেসু. ননু চ ততিযে অত্থৰিকপ্পে আযূহনস্স অৰসানে চেতনা ন ৰুত্তাতি? যদিপি সরূপতো ন ৰুত্তা, ‘‘তংসম্পযুত্তা’’তি পন সদ্দতো পধানভাৰেন ৰুত্তস্স আযূহনস্স অপ্পধানভাৰেন ৰুত্তা অৰসানে পচ্ছতো ৰুত্তা ৰিয হোতীতি ইমং পরিযাযং সন্ধায ‘‘তীসুপি…পে… অৰসানে’’তি ৰুত্তং.

নিপ্পরিযাযেন পন যেসু আযূহনস্স অৰসানে চেতনা ৰুত্তা, তে দস্সেতুং ‘‘দ্ৰীসু…পে… আহা’’তি ৰুত্তং. ততিযে অত্থৰিকপ্পে ৰুত্তে আযূহনসঙ্খারে তংসম্পযুত্তাতি আহাতি যোজনা. কম্মস্স পচ্চযভূতন্তি সঙ্খারপচ্চযং. তেন ‘‘কম্মকরণকালে’’তি এত্থ কম্ম-সদ্দেন সব্বস্সপি সঙ্খারস্স গহিততং দস্সেতি. তেনাহ ‘‘ন কম্মসম্পযুত্তমেৰা’’তি.

কম্মানেৰাতি কম্মানিযেৰ. ৰিপাকধম্মতায কম্মসরিক্খকা. সহজাতকোটিযা, উপনিস্সযকোটিযা চ তস্স কম্মস্স উপকারকাতি তদুপকারকা. সংখিপ্পন্তীতি সংখিপীযন্তি সংযূহীযন্তি. ‘‘সংখিপ্পন্তি এত্থা’’তি অধিকরণসাধনৰসেন সঙ্খেপসদ্দস্স অত্থং ৰত্ৰা পুন কম্মসাধনৰসেন ৰত্তুং ‘‘সংখিপীযতী’’তিআদি ৰুত্তং.

তত্থাপীতি ‘‘কম্ম’’ন্তি ৰুত্তকম্মসম্ভারেপি. গমনধম্মন্তি ভঙ্গুপগমনধম্মং. তেন ইত্তরন্তি ভঙ্গপরন্তি ৰুত্তং হোতি. তেনাতি ৰিনস্সনধম্মতাদীপকেন ইত্তরসদ্দেন. নিস্সারতং অত্তসারাভাৰং দীপেতি. এৰং ‘‘ইত্তর’’ন্তিআদিনা অনিচ্চং চলং ইত্তরং অদ্ধুৰন্তি চতুন্নং পদানং অত্থৰিসেসৰাচিতং দস্সেতি. ঠানসোতি এত্থ ৰুত্তট্ঠানং নাম পচ্চযো. অঞ্ঞম্পীতি অঞ্ঞত্থ ৰুত্তং. তস্স তস্স ফলস্স. ধম্মমত্তসম্ভৰে সতি ৰট্টুপচ্ছেদে সতীতি যোজনা. এৰন্তি ৰুত্তপ্পকারেন সমুচ্চযত্থে চ-সদ্দে সতি.

সচ্চানিযেৰ পভৰোতি সমানাধিকরণপক্খং সন্ধাযাহ ‘‘সচ্চপ্পভৰতোতি সচ্চতো’’তি. ‘‘যস্স পহানত্থং ভগৰতি ব্রহ্মচরিযং ৰুস্সতী’’তি এৰংভূতং অরিযসচ্চং ৰিসেসং অকত্ৰা.

তেহি সোকাদীহি. ‘‘সোকদোমনস্সুপাযাসা অৰিজ্জায অৰিযোগিনো’’তিআদিনা পুব্বে ৰুত্তনযেন সিদ্ধায অৰিজ্জায. অত্তনোযেৰাতি পচ্চযুপ্পন্নং অনপেক্খিত্ৰা অত্তনোযেৰ পৰত্তসঙ্খাতকিচ্চতো.

সোকাদযোপি হীতি এত্থ হি-সদ্দো হেতুঅত্থো. যস্মা ‘‘সোকাদযো পচ্চযাযত্তা অৰসৰত্তিনো’’তি ইদং ‘‘জাতিপচ্চযা…পে… সম্ভৰন্তী’’তি এতেন ৰচনেন সিদ্ধং, তস্মা তং ‘‘অত্তা সোচতী’’তিআদিদস্সননিৰারণন্তি অত্থো.

সতি চ পরিগ্গহে রজ্জং ৰিয গতিযো অনেকানত্থানুবন্ধনা, তাহি চ ৰিঞ্ঞাণস্স উপদ্দুততাতি দস্সেতুং ‘‘সঙ্খারপরিগ্গহিতং…পে… রজ্জে’’তি ৰুত্তন্তি এৰং ৰা এত্থ অত্থো দট্ঠব্বো. যথাউপট্ঠিতানি কম্মাদীনি চুতিআসন্নজৰনেহি পরিকপ্পেত্ৰা ৰিয গহিতানি পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণেনপি পরিকপ্পিতানি ৰিয হোন্তি, তং পনস্স পরিকপ্পনং অত্থতো আরম্মণকরণমেৰাতি ৰুত্তং ‘‘পরি…পে… তো’’তি. সঙ্কপ্পনং ৰা পরিকপ্পনন্তি ৰুত্তং ‘‘ৰিতক্কেন ৰিতক্কনতো’’তি. সসম্ভারচক্খুআদযো সল়াযতনস্স পতিট্ঠাৰিসেসো.

যদাকারায জাতিযা যদাকারং জরামরণং সম্ভৰতি, সম্ভৰন্তঞ্চ যথানুপুব্বং পৰত্তং, সো অত্থো জাতিপচ্চযসম্ভূতসমুদাগতট্ঠো, সহিতস্স সমুদিতস্স পুগ্গলস্স জীরণভিজ্জনাৰত্থা ধম্মা জরামরণাপদেসেন ৰুত্তা, সা চ নেসং অৰত্থা জাতিপুব্বিকা, তে চ সমুদিতা এৰ পৰত্তন্তীতি এৰং জাতিতো জরামরণস্স সম্ভূতসমুদাগতট্ঠো ৰেদিতব্বো. জাতিতো জরামরণং ন ন হোতি হোতিযেৰ একন্তেন জাতস্স জরামরণসম্ভৰতো, ন চ জাতিং ৰিনা হোতি অজাতস্স তদভাৰতোতি জরামরণস্স জাতিপচ্চযতং অন্ৰযব্যতিরেকেহি ৰিভাৰেতি ‘‘ন জাতিতো’’তিআদিনা. ইত্থন্তি জাতিপচ্চযা জরামরণস্স নিব্বত্তাকারং ৰদতি.

নিরোধা নিরোধসঙ্খাতন্তি পচ্চযনিরোধা পচ্চযুপ্পন্ননিরোধসঙ্খাতং. অনুলোমদেসনায চ ৰেমজ্ঝতো পট্ঠাযাতি যোজনা.

অপুঞ্ঞাভিসঙ্খারেকদেসো সরাগো রাগেন সহজেকট্ঠোতি কত্ৰা. সব্বোপি অপুঞ্ঞাভিসঙ্খারো সরাগো পহানেকট্ঠভাৰতো. যস্মা পন অকুসলধম্মো অকুসলধম্মস্স সভাগো, অনকুসলধম্মো ৰিসভাগো, যথারহং পচ্চযো চ হোতি, তস্মা ‘‘অপটিপক্খভাৰতো, রাগপ্পৰড্ঢকো’’তি চ ৰুত্তং. ‘‘তদেৰ ৰিঞ্ঞাণং সন্ধাৰতি সংসরতী’’তি মিচ্ছাভিনিৰেসসব্ভাৰতো সংসরণকিরিযাযপি সব্যাপারতা ৰিঞ্ঞাণস্স ৰুত্তা. সব্যাপারতাভিনিৰেসবলৰতায, সঙ্কন্তিঅভিনিৰেসবলৰতাযাতি পচ্চেকং যোজেতব্বং. ‘‘অসহৰত্তনতো, সহৰত্তনতো’’তি এতেন অসহৰুত্তি ৰিনিব্ভোগো, সহৰুত্তি অৰিনিব্ভোগোতি দস্সেতি.

সভাৰাধিগমনিমিত্ততা ওভাসনং. চক্খাদিসন্নিস্সযেন হি পঞ্চৰিঞ্ঞাণানি রূপাদিসভাৰং উপলভন্তি. ইতরে ফুসনসঙ্গতিসন্নিপাতট্ঠা. ছন্নন্তি ছন্নম্পি সম্ফস্সানং.

আদানন্তি উপসদ্দেন ৰিনাপি দল়্হগাহো অধিপ্পেতোতি আহ ‘‘আদানট্ঠো চতুন্নম্পি উপাদানানং সমানো’’তি. গহণন্তি নিকামনৰসেন ৰিসযস্স পটিচ্ছন্নন্তি ৰুত্তং ‘‘গহণট্ঠো কামুপাদানস্সা’’তি. ইতরেসন্তি দিট্ঠুপাদানাদীনং. তস্মাতি ৰিভত্তিযা অলুত্তভাৰতো. তেনাতি খিপনসদ্দেন. হানি ৰা খীণভাৰো খযোতি ‘‘খযট্ঠো ৰা’’তিআদি ৰুত্তং. দ্ৰিন্নন্তি জরামরণানং. মরণূপনযনরসত্তা ৰা জরাযপি মরণট্ঠো এৰ দস্সিতো.

নীযন্তি গমেন্তীতি নযা, একত্তাদযো. কেহি নীযন্তি? অৰিজ্জাদিঅত্থেহীতি ইমমত্থমাহ ‘‘অৰিজ্জাদী’’তিআদিনা. সেন ভাৰেনাতি সকেন অৰিজ্জাদিভাৰেন, তং অমুঞ্চিত্ৰা এৰ. ন হি অৰিজ্জাদিৰিনিমুত্তং একত্তং নাম কিঞ্চি পরমত্থতো অত্থি. সেন ভাৰেনাতি ৰা সকেন একত্তাদিভাৰেন. অৰিজ্জাদীসু ৰিঞ্ঞাযমানো হেতুফলধম্মানং একসন্ততিপতিতাদিসঙ্খাতো একত্তাদিভাৰো তেনেৰ সভাৰেন ঞাযতি, ন অৰিজ্জাদিভাৰেনাতি. তে হি নেতব্বাতি তেসং নযা. অত্থা এৰ ৰা অৰিজ্জাদযো. অনেকেপি সমানা ধম্মা যেন সন্তানানুপচ্ছেদেন ‘‘এক’’ন্তি ঞাযন্তি ৰোহরীযন্তি, সো তত্থ করণভাৰেন ৰত্তব্বতং অরহতি, তথা ইতরেপীতি আহ ‘‘একত্তাদীহি চ অত্থা ‘এক’ন্তিআদিনা নীযন্তী’’তি. তত্থ নীযন্তীতি ঞাযন্তি, পঞ্ঞাপীযন্তি চ. পুরিমপচ্ছিমানং ধম্মানং নিরোধুপ্পাদনিরন্তরতায নামকাযস্স, সম্বন্ধৰুত্তিতায রূপকাযস্স, উভযস্স চ অঞ্ঞমঞ্ঞসন্নিস্সিততায দুৰিঞ্ঞেয্যনানতো একীভূতস্স ৰিয ঘনভাৰপ্পবন্ধো হেতুফলভাৰেন সম্বন্ধো সম্মা তানোতি সন্তানো, তস্স অনুপচ্ছেদো তথাপৰত্তি একত্তন্তি আহ ‘‘সন্তানানুপচ্ছেদো একত্ত’’ন্তি.

সম্বন্ধরহিতস্সাতি হেতুফলভাৰেন অঞ্ঞমঞ্ঞসম্বন্ধভাৰরহিতস্স. সত্তন্তরোতি অঞ্ঞো সত্তো. উচ্ছেদদিট্ঠিমুপাদিযতীতি যথানুরূপকারণতো ফলপ্পৰত্তিং অসমনুপস্সন্তো নানাসন্তানে ৰিয অসম্বন্ধনানত্তদস্সনতো হেতুভাৰরহিতানং নিপ্পযোজনানং পুরিমুপ্পন্নানং ধম্মানং নিরোধে হেতুনিযমাভাৰতো একন্তেন উপ্পত্তি ন যুত্তা, তথা সন্তানেন উপ্পত্তি, সদিসভাৰেন উপ্পত্তি, সমানজাতিদেসপরিণামৰযরূপবলসণ্ঠানানং উপ্পত্তি ন যুত্তাতিআদীনি ৰিকপ্পেন্তো উচ্ছেদদিট্ঠিং গণ্হাতি.

কস্মা উপ্পত্তি ন সিযাতি ৰালিকাহি ৰিয তিলেহিপি তেলস্স, উচ্ছুতো ৰিয গাৰিতোপি খীরস্স অঞ্ঞাভাৰতো কেন কারণেন তেহি তেসং উপ্পত্তি ন সিযা, ইতরেহি এৰ চ নেসং উপ্পত্তি হোতীতি. তস্মাতি অঞ্ঞস্স অঞ্ঞতো উপ্পত্তিযং সব্বস্স সব্বসো উপ্পত্তিযা ভৰিতব্বং, ন চেতং অত্থি, তস্মা. যস্মা নিযতিৰাদী অনুরূপা হেতুতো ফলুপ্পত্তিং ন ইচ্ছতি, সভাৰসিদ্ধমেৰ চ ধম্মপ্পৰত্তিং ইচ্ছতি, তস্মা ‘‘অৰিজ্জমানেপি হেতুম্হী’’তি ৰুত্তং. সভাৰসিদ্ধা এৰ হি অচ্ছেজ্জসুত্তাৰুতাভেজ্জমণি ৰিয কমলঙ্ঘনরহিতা তথা তথা সরীরিন্দ্রিযসুখাদিভাৰপরিণামায নিযতিযাৰ কাযা সমাগচ্ছন্তি, যতো গতিজাতিবন্ধা, অপৰগ্গো চ হোতীতি নিযতিৰাদো. তেনাহ ‘‘নিযততায…পে… পৰত্তন্তী’’তি. নিযতিঅত্থো ৰুত্তোযেৰ.

এতস্স অত্থস্স সাধকং সুত্তং. আকুলমেৰ, আকুলভাৰো ৰা আকুলকং. জটিতাতি হেট্ঠুপরিযৰসেন পৰত্তমানেহি কিলেসকম্মৰিপাকেহি জাতজটা. নীডন্তি কুলাৰকং. সংসারন্তি ইধ সম্পত্তিভৰপ্পবন্ধমাহ অপাযাদিপদেহি দুগ্গতিপ্পবন্ধস্স ৰুত্তত্তা.

ভৰচক্ককথাৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা

২৪৩. তং পটিচ্চসমুপ্পাদং. একেকচিত্তাৰরুদ্ধন্তি অভিধম্মভাজনীযে ৰিয একেকস্মিং চিত্তে অৰরুদ্ধং অন্তোগধং অকত্ৰা. অসহজাতানঞ্চ ‘‘অসহজাতানং, সহজাতানঞ্চা’’তি এৰং পঠমপদে একসেসনিদ্দেসো দট্ঠব্বো. ‘‘সঙ্খারপচ্চযা ৰিঞ্ঞাণ’’ন্তি অসহজাতাযেৰ পচ্চযপচ্চযুপ্পন্না দস্সিতা ৰিপাকৰিঞ্ঞাণস্সেৰ অধিপ্পেতত্তা. ‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা, ৰিঞ্ঞাণপচ্চযা নামরূপ’’ন্তি (ৰিভ. ২২৫) চ এৰমাদীসু অসহজাতা, সহজাতা চ. ‘‘একেকেন নযেনা’’তি পুরাতনো পাঠো, এতরহি পন ‘‘একেকেন চতুক্কেন’’ ইচ্চেৰ বহূসু পোত্থকেসু পাঠো. নযচতুক্কৰারাতি নযেসু চতুক্কানং ৰারা, অৰিজ্জামূলকাদীসু নৰসু নযেসু পচ্চেকং পচ্চযচতুক্কাদীনং চতুন্নং চতুক্কানং ‘‘নামপচ্চযা ছট্ঠাযতন’’ন্তিআদিৰিসেসভিন্না চত্তারো ৰারাতি অত্থো. ৰৰত্থিতাতি যথাৰুত্তৰিসেসেন অসংকিণ্ণা. চতুক্কানন্তি ৰারচতুক্কানং ৰারসোল়সকস্স নযভাৰতোতি অধিপ্পাযো.

১. পচ্চযচতুক্কৰণ্ণনা

পচ্চযসহিতপচ্চযুপ্পন্নানি অঙ্গভাৰেন ৰুত্তানি, ন কেৰলং পচ্চযা. তস্মা ‘‘ছট্ঠাযতনপচ্চযা ফস্সো’’তি এত্থ ন ছট্ঠাযতনস্স অঙ্গতা. তেন ৰুত্তং ‘‘ন, তস্স অনঙ্গত্তা’’তি. এৰঞ্চ কত্ৰাতি পচ্চযসহিতস্স পচ্চযুপ্পন্নস্স অঙ্গভাৰতো. তীসু পকারেসূতি ‘‘পঠমো সব্বসঙ্গাহিকট্ঠেনা’’তিআদিনা (ৰিভ. অট্ঠ. ২৪৩) অট্ঠকথাযং ৰুত্তেসু তীসুপি পকারেসু. পচ্চযৰিসেসাদীতি এত্থ নামং, ছট্ঠাযতনঞ্চ পচ্চযৰিসেসো. আদি-সদ্দেন যোনিৰিসেসো, আযতনানং অপারিপূরিপারিপূরিভৰৰিসেসো চ গহিতো. তে হি দুতিযৰারাদীনং নানত্তকরা. অত্থৰিসেসেনাতি যদিপি অঞ্ঞত্থ ‘‘সল়াযতনপচ্চযা ফস্সো’’তি সল়াযতনপচ্চযো ৰুত্তো, তথাপি সহজাতাদিনামসন্নিস্সযেন পৰত্তনতো নামমত্তপচ্চযাপি সো হোতীতি পটিচ্চসমুপ্পাদস্স নানানযৰিচিত্ততানুমিতস্স গম্ভীরভাৰস্স ৰিভাৰনসঙ্খাতেন, অনৰসেসনামপচ্চযদস্সনসঙ্খাতেন চ অত্থৰিসেসেন. তথা হি ‘‘যেহি, আনন্দ, আকারেহি যেহি লিঙ্গেহি যেহি নিমিত্তেহি যেহি উদ্দেসেহি নামকাযস্স পঞ্ঞত্তি হোতি, তেসু আকারেসু…পে… উদ্দেসেসু অসতি অপি নু খো রূপকাযে অধিৰচনসম্ফস্সো পঞ্ঞাযেথা’’তি (দী. নি. ২.১১৪) ফস্সস্স নামপচ্চযতাৰিভাৰনৰসেন মহানিদানদেসনা পৰত্তা. তথা ‘‘নামরূপপচ্চযা ফস্সোতি ইচ্চস্স ৰচনীয’’ন্তি (দী. নি. ২.৯৭) ‘‘নামরূপপচ্চযা’’তি ৰদন্তেন ‘‘নামপচ্চযা’’তিপি ৰুত্তমেৰ হোতীতি.

ৰারচতুক্কে ‘‘সঙ্খারো’’তি ৰুত্তং, সোকাদযো ন ৰুত্তা, পুরিমস্মিং ৰারদ্ৰযে রূপং ন ৰুত্তং, ৰারত্তযে সল়াযতনং ন ৰুত্তন্তি যোজেতব্বং.

সব্ব…পে… রণতোতি সব্বস্স ৰিঞ্ঞাণস্স পৰত্তিট্ঠানভূতসব্বভৰসাধারণতো, ৰিঞ্ঞাণস্স ৰা পৰত্তিট্ঠানভূতসব্বভৰসাধারণতো. সমানং ফলং সমানো পচ্চযো সহজাতাদিপচ্চযেহি উপকত্তব্বতো, উপকারকতো চ. তস্স ৰিঞ্ঞাণস্স. ৰিঞ্ঞাণাহরণন্তি ৰিপাকৰিঞ্ঞাণনিব্বত্তনং. অস্স ৰিঞ্ঞাণস্স.

গতিসূচকোতি হি-সদ্দং লোকে গতিঅত্থং ৰদন্তীতি কত্ৰা ৰুত্তং. ‘‘ৰিগত’’ন্তি এত্থ ৰি-সদ্দো পটিসেধদীপকোতি দ্ৰে পটিসেধা পকতিং ঞাপেন্তীতি আহ ‘‘ৰিগততানিৰারণৰসেন গতি এৰ হোতী’’তি.

তিধা চতুধা পঞ্চধা ৰাতি এত্থ সঞ্ঞামনসিকারাদযো সহজাতনিস্সযঅত্থিপচ্চযৰসেন তিধা, ফস্সচেতনাদযো তেসঞ্চেৰ আহারাদীনঞ্চ ৰসেন চতুধা, ৰেদনাৰিতক্কাদযো তেসঞ্চেৰ ঝানিন্দ্রিযাদীনঞ্চ ৰসেন পঞ্চধা. যথা সমাধি, এৰং ৰীরিযম্পি দট্ঠব্বং. তম্পি হি অধিপতিন্দ্রিযমগ্গপচ্চযেহি ছধা পচ্চযো হোতি.

‘‘ৰচনৰসেনা’’তি ইমিনা ইমস্মিং চতুক্কে সহজাতপচ্চযং ধুরং কত্ৰা দেসনা পৰত্তাতি তেসং অধিপ্পাযোতি দস্সেতি. অত্থোতি পচ্চযধম্মো. কত্থচীতি কিস্মিঞ্চি ৰারে অত্তনো পচ্চযুপ্পন্নস্স যথাসকেহি পচ্চযো ন ন হোতি. ‘‘অত্থতো’’তি চ পাঠো. ‘‘ভৰপচ্চযা জাতী’’তিআদি ন ৰত্তব্বং সিযা, ৰুত্তঞ্চ তং. তস্মা সহজাতপচ্চযৰসেনেৰ পঠমচতুক্কো ৰুত্তোতি ন গহেতব্বন্তি দস্সেতি. তেনাহ ‘‘ন চ তং ন ৰুত্ত’’ন্তিআদি. ইমস্স চ ‘‘ভৰপচ্চযা জাতীতিআদি ন ৰত্তব্বং সিযা’’তি ইমিনা সম্বন্ধো ৰেদিতব্বো. পচ্চযৰচনমেৰাতি ‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা’’তিআদীসু ৰুত্তপচ্চযৰচনমেৰ চ. তেসন্তি তেসং আচরিযানং. অযোজেত্ৰা ৰুত্তন্তি সম্বন্ধো. কথং পন ৰুত্তন্তি আহ ‘‘সামঞ্ঞেন…পে… সন্ধায ৰুত্ত’’ন্তি. এত্থ চ ‘‘সহজাতসূচক’’ন্তিআদিনা যথাধিপ্পেতস্স অত্থস্স ৰচনতো অসিদ্ধিমাহ, ‘‘সহজাততো’’তিআদিনা পন অত্থাপত্তিতো. অসম্ভৰে হি অঞ্ঞস্স অত্থতো সিজ্ঝেয্য ৰচনতো ৰা অত্থতো ৰা অধিপ্পেতত্থসাধনাতি.

অঞ্ঞত্থাতি অঞ্ঞস্মিং সুত্তে. অতীতদ্ধং নিদ্ধারেত্ৰা পচ্চুপ্পন্নানাগতেহি সদ্ধিং অদ্ধত্তযদস্সনত্থং. তংদেসনাপরিগ্গহত্থন্তি মহানিদানদেসনাপরিগ্গহত্থং. সো চ উভিন্নং দেসনানং অঞ্ঞমঞ্ঞং সংসন্দনভাৰদস্সনত্থং. এৰং সব্বঞ্ঞুবুদ্ধভাসিতা দেসনা অঞ্ঞদত্থু সংসন্দতীতি.

ইমস্সাতি ইমস্স ততিযৰারস্স.

অপরাপেক্খতায, অপরিকিলিট্ঠুপপত্তিতায, অসুচিঅমক্খিততায কামাৰচরদেৰানং, সব্বেসঞ্চ ব্রহ্মানং তথা উপপজ্জনতো চ ওপপাতিকযোনিযা পধানতা ৰেদিতব্বা. সঙ্গহনিদস্সনৰসেনাতি ওপপাতিকযোনিযা এৰ সংসেদজযোনিযা সঙ্গহস্স নিদস্সনৰসেন উদাহরণৰসেন. আরম্মণপচ্চযস্সাপি ফস্সস্স সতিপি পৰত্তিহেতুভাৰে সো পন সহজাতাদিপচ্চযভূতস্স অজ্ঝত্তিকস্স ছট্ঠাযতনস্স ৰিয ন সাতিসযোতি ৰুত্তং ‘‘আরম্মণপচ্চযো চেত্থ পৰত্তকো ন হোতী’’তি.

কেসঞ্চীতি পরিপুণ্ণাযতনানং গব্ভসেয্যকানং. ‘‘পচ্ছিম…পে… সদা সম্ভৰতী’’তি ইদং গব্ভসেয্যকানং ৰিয ইতরযোনিকানং কমেন আযতনুপ্পত্তি নত্থীতি ৰুত্তং. তথা চাহ অট্ঠকথাযং ‘‘সহুপ্পত্তিদীপনতো’’তি.

পচ্চযচতুক্কৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. হেতুচতুক্কৰণ্ণনা

২৪৪. অভাৰতোতি ভাৰাভাৰতো. যঞ্হি জাতিক্খণমত্তেযেৰ ভৰতি, ন ততো পরং, তং জাতিযা অৰিগতপচ্চযো সিযা অৰিগতপচ্চযনিযমসব্ভাৰতো. ভৰো পন যস্মা জাতিক্খণতো পরম্পি ভৰতি, তস্মা ন সো তস্সা অৰিগতপচ্চযো হোতি. তেন ৰুত্তং ‘‘ততো উদ্ধং ভাৰতোতি অত্থো’’তি. ভৰেতি ভৰপদে, ভৰে ৰা নিপ্ফাদেতব্বে. এস নযো জাতিআদীসূতি এত্থাপি. ‘‘যথা পনা’’তিআদিনা ‘‘অৰিগতপচ্চযস্স অভাৰতো, নিযমাভাৰতো চা’’তি ৰুত্তানং হেতূনং ৰুত্তনযেন অব্যাপিভাৰৰিভাৰনেন অকারণতং দস্সেতি অযাৰভাৰিনো পচ্চযুপ্পন্নস্স, পচ্চযধম্মস্স চ অৰিগতপচ্চযভাৰদস্সনতো. সঙ্খারক্খন্ধেতিআদি মগ্গসোধনৰসেন ৰুত্তং. তস্স পরিহারং সযমেৰ ৰদতি. সো খণো এতস্স অত্থীতি তঙ্খণিকো, ন তঙ্খণিকো অতঙ্খণিকো, তস্স সব্ভাৰা, অযাৰভাৰিকসব্ভাৰাতি অত্থো. যথা পন হেতূ হোন্তি, তং দস্সেতুং ‘‘সঙ্খতলক্খণানং পনা’’তিআদিমাহ.

এৰন্তি এৰং যথাৰুত্তনযে সতি, এৰং সন্তেতি অত্থো. ‘‘ন হি…পে… অত্থী’’তি ইমিনা জাতিআদীনং অৰিগতপচ্চযৰসেন পচ্চযুপ্পন্নভাৰো ৰিয পচ্চযভাৰোপি নত্থীতি দস্সেতি. তত্থ কারণমাহ ‘‘অসভাৰধম্মত্তা’’তি.

কথং পন অসভাৰধম্মানং জাতিআদীনং পচ্চযুপ্পন্নতা, পচ্চযতা চাতি আহ ‘‘জাযমানানং পনা’’তিআদি. তস্সাতি জাতিজরামরণস্স. ৰত্তব্বপদেসোতি ‘‘ঠপেত্ৰা’’তি ৰত্তব্বপদেসো. কো পন সোতি? যথাৰুত্তং নামং, নামরূপঞ্চ সঙ্খারক্খন্ধেন রূপক্খন্ধেন চ জরামরণানং সঙ্গহিতত্তা. ‘‘যো ভৰো জাতিযা পচ্চযো’’তি এতেন ভৰসঙ্গহিতানিপি জাতিআদীনি জাতিযা অপ্পচ্চযত্তা এৰ ‘‘ঠপেত্ৰা’’তি ন ৰুত্তানীতি দস্সেতি, পচ্চযভাৰাসঙ্কা এৰ নেসং তস্সা নত্থীতি অধিপ্পাযো. তেনেৰ ঠপেতব্বগহেতব্বৰিসেসে সতীতি সাসঙ্কং ৰদতি.

হেতুচতুক্কৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৪. অঞ্ঞমঞ্ঞচতুক্কৰণ্ণনা

২৪৬. পচ্চযুপ্পন্নস্সাতি পচ্চযুপ্পন্নভাৰিনো. ৰিসুং ঠিতস্সাতি ভৰেন অসঙ্গহিতস্স. সপ্পদেসমেৰ গহিতং ইধ ৰেদনাদিক্খন্ধত্তযস্সেৰ অধিপ্পেতত্তা নিরুল়্হত্তা চ. পচ্চযুপ্পন্নং ঠপেত্ৰা পচ্চযভূতংযেৰ নামং গহিতং, অৰিগতপচ্চযনিযমাভাৰো ৰিয ভৰে উপাদানস্স অঞ্ঞমঞ্ঞপচ্চযনিযমাভাৰোতি যোজনা. ৰুত্তনযেনাতি ‘‘সঙ্খতলক্খণানং পনা’’তিআদিনা ৰুত্তনযেন.

অঞ্ঞমঞ্ঞপচ্চযো ৰিয অঞ্ঞমঞ্ঞপচ্চযোতি অযমত্থো ইধাধিপ্পেতোতি দস্সেন্তো ‘‘অঞ্ঞমঞ্ঞ…পে… অধিপ্পেতো সিযা’’তি আহ. তথা চ ৰদন্তি ‘‘অঞ্ঞমঞ্ঞঞ্চেত্থ ন পট্ঠানে আগতঅঞ্ঞমঞ্ঞৰসেন গহেতব্ব’’ন্তি. চক্খাযতনুপচযাদীনন্তি উপরূপরি চিতানি ৰিয উপ্পন্নচক্খাযতনাদীনি, চক্খাযতনাদীনং ৰা উপত্থম্ভকানি চক্খাযতনুপচযাদীনি.

অঞ্ঞমঞ্ঞচতুক্কৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সঙ্খারাদিমূলকনযমাতিকাৰণ্ণনা

২৪৭. যদিপি সামঞ্ঞতো গতৰিসেসো, তথাপি সামঞ্ঞগ্গহণেন নযগতো ৰিসেসো সরূপতো দস্সিতো হোতীতি ‘‘নামপচ্চযা অৰিজ্জা’’তি ৰত্ৰাপি নামৰিসেসানং তস্সা পচ্চযভাৰো দস্সেতব্বোতি আহ ‘‘নামৰিসেসানং…পে… ৰুত্তা’’তি. ‘‘যদেৰ পন নাম’’ন্তিআদি কস্মা ৰুত্তং, ননু নামগ্গহণেন অগ্গহিতোপি জাতিআদি ভৰগ্গহণেন গহিতোতি দস্সিতোৰাযমত্থোতি চোদনং সন্ধাযাহ ‘‘ভৰগ্গহণেন চা’’তিআদি. ইধাপীতি ‘‘ভৰপচ্চযা অৰিজ্জা’’তি ইধাপি. সিযাতি ‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা অৰিজ্জা’’তি ৰুত্তং ন সিযা. তস্মাতি যস্মা সামঞ্ঞচোদিতং ৰিসেসচোদিতমেৰ ন হোতি, তস্মা. সোতি ভৰো. তেনাতি সভাৰাসভাৰধম্মসঙ্গহণেন.

উপাদানস্সপি ভৰেকদেসত্তা ৰুত্তং ‘‘উপাদানপচ্চযা…পে… অগ্গহিতে’’তি. ‘‘ভৰপচ্চযা জাতী’’তি ইদং ৰচনং সন্ধাযাহ ‘‘ভৰসদ্দো…পে… ৰুচ্চমানো’’তি. ‘‘নামপচ্চযা অৰিজ্জা’’তি এত্থ পচ্চযুপ্পন্নং ঠপেত্ৰা পচ্চযস্স গহণতো অৰিজ্জাৰিনিমুত্তা এৰ চত্তারো খন্ধা নামসদ্দেন ৰুচ্চন্তীতি আহ ‘‘ন নামসদ্দো নিরৰসেসবোধকো’’তি. ন চেত্থ একংসতো কারণং মগ্গিতব্বং. যেন ভৰ-সদ্দো নিরৰসেসবোধকো, ন নাম-সদ্দোতি আহ ‘‘এৰংসভাৰা হি এতা নিরুত্তিযো’’তি. ইমিনা অধিপ্পাযেনাতি ভৰসদ্দো নিরৰসেসবোধকো উপাদিন্নচতুক্খন্ধৰিসযত্তাতি ইমিনা অধিপ্পাযেন. জাযমানাদিধম্মৰিকারভাৰতো জাযমানাদিক্খন্ধপটিবদ্ধা জাতিআদযো ৰুচ্চেয্যুং, ন পন জাতিআদিপটিবদ্ধা জাযমানাদিক্খন্ধাতি ন একচিত্তক্খণে জাতিআদীনং অৰিজ্জায পচ্চযভাৰো সম্ভৰতীতি ইমমত্থমাহ ‘‘জাযমানানং পনা’’তিআদিনা. নানাচিত্তক্খণে পন জাতিআদযো অৰিজ্জায উপনিস্সযপচ্চযো হোন্তীতি ‘‘একচিত্তক্খণে’’তি ৰিসেসিতং. তেনেৰাতি অসম্ভৰেনেৰ.

মাতিকাৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

অকুসলনিদ্দেসৰণ্ণনা

২৪৮-৯. ন্তি দিট্ঠুপাদানং. ইতরস্সাতি কামুপাদানস্স. তণ্হাগহণেনাতি ‘‘তণ্হাপচ্চযা’’তি এত্থ তণ্হাগহণেন গহিতত্তা. যদি এৰং নামগ্গহণেন গহিতা তণ্হা কস্মা পুন ৰুত্তাতি আহ ‘‘নামে ৰিয ৰিসেসপচ্চযত্তাভাৰা’’তি. ‘‘নামপচ্চযা ছট্ঠাযতন’’ন্তি এত্থ হি কামতণ্হাপি নামে সঙ্গহিতাতি নামস্স যথারহং ছট্ঠাযতনস্স পচ্চযভাৰো ৰুত্তোতি অত্থি তত্থ ৰিসেসপচ্চযত্তং, উপাদানস্স পন ভৰসঙ্গহোপি অত্থীতি ‘‘তণ্হাপচ্চযা উপাদান’’ন্তি এতেন ‘‘কামুপাদানপচ্চযা ভৰো’’তি এতস্স নত্থেৰ ৰিসেসোতি ৰুত্তং ‘‘নামে ৰিয ৰিসেসপচ্চযত্তাভাৰা’’তি. তণ্হা এতিস্সা পচ্চযোতি তণ্হাপচ্চযা, দিট্ঠি. ভৰস্স পচ্চযভূতাতি দুৰিধস্সপি ভৰস্স কারণভূতা. উভযেনপি উপাদানস্স ভৰনিদ্দেসে ঠপেতব্বতংযেৰ ৰিভাৰেতি. পচ্চযুপ্পন্নং পচ্চযো চ একমেৰাতি ‘‘তণ্হাপচ্চযা উপাদান’’ন্তি এত্থ ৰুত্তপচ্চযুপ্পন্নং, ‘‘উপাদানপচ্চযা ভৰো’’তি এত্থ ৰুত্তপচ্চযো চ একো এৰত্থো, তস্মা পচ্চযো ৰিসুং পচ্চযুপ্পন্নতো ভিন্নং কত্ৰা ন ৰিভত্তো.

২৫২. উপত্থম্ভকসমুট্ঠাপনপচ্ছাজাতপচ্চযৰসেনাতি উপত্থম্ভকস্স চিত্তসমুট্ঠানরূপস্স সমুট্ঠাপনৰসেন, পচ্ছাজাতপচ্চযৰসেন চ.

২৫৪. পঞ্চন্নন্তি চক্খাযতনাদীনং পঞ্চন্নং. সহজাতাদিপচ্চযোতি সহজাতনিস্সযঅত্থিঅৰিগতাদিপচ্চযো. ৰত্থুসঙ্খাতং রূপং. পুরেজাতাদিপচ্চযোতি পুরেজাতনিস্সযৰিপ্পযুত্তঅত্থিঅৰিগতপচ্চযো. পচ্ছাজাতাদিপচ্চযোতি পচ্ছাজাতৰিপ্পযুত্তঅত্থিঅৰিগতপচ্চযো. ছট্ঠস্স সহজাতাদীতি আদি-সদ্দেন অঞ্ঞমঞ্ঞনিস্সযসম্পযুত্তঅত্থিঅৰিগতাদযো গহিতা.

২৬৪. যস্সাতি ‘‘যস্স চ হোতী’’তি এত্থ ৰুত্তং ‘‘যস্সা’’তি পদং সন্ধায ৰুত্তং. তেনাহ ‘‘হোতীতি যোজেতব্ব’’ন্তি.

২৮০. তস্সাতি ‘‘বলৰকিলেসভূতায ৰিচিকিচ্ছাযা’’তি (ৰিভ. অট্ঠ. ২৮০) পদস্স. তেনাতি ‘‘তণ্হাট্ঠানে’’তি পদেন. চিত্তুপ্পাদকণ্ডাদীসূতি আদি-সদ্দেন ইমস্মিং পটিচ্চসমুপ্পাদৰিভঙ্গে সুত্তন্তভাজনীযাদিং সঙ্গণ্হাতি.

অকুসলনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

কুসলাব্যাকতনিদ্দেসৰণ্ণনা

৩০৬. সব্যাপারানীতি সউস্সাহানি, ৰিপাকধম্মানীতি অত্থো. পরিহীনং অৰিজ্জাট্ঠানং এতেসন্তি পরিহীনাৰিজ্জাট্ঠানা.

সন্ধাযাতি অধিপ্পাযং ৰিভাৰেন্তো ৰিয ৰদতি, সরূপেনেৰ পন ‘‘ন চ চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীনি রূপং সমুট্ঠাপেন্তী’’তি (ৰিভ. অট্ঠ. ৩০৬) অট্ঠকথাযং ৰুত্তং. নামরূপং ন ন লব্ভতীতি যোজনা.

কুসলাব্যাকতনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

অৰিজ্জামূলককুসলনিদ্দেসৰণ্ণনা

৩৩৪. কুসলফলেতি কুসলৰিপাকপটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণস্স গহিতত্তা তস্স সাদুরসৰিসরুক্খবীজসদিসতা ৰুত্তা.

যদিপি ‘‘সঙ্খারহেতুক’’ন্তিআদিনা যোজনা লব্ভতি, অৰিগতচতুক্কাদীনি পন ন লব্ভন্তি যথালাভযোজনায দস্সিতত্তা.

অৰিজ্জামূলককুসলনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

কুসলমূলকৰিপাকনিদ্দেসৰণ্ণনা

৩৪৩. কম্মং ৰিয পচ্চযো হোতি ৰিপাকভাৰতোতি অধিপ্পাযো. ৰিপাকস্স কম্মং পচ্চযো হোন্তং সাতিসযং হোতীতি তস্স নিপ্পরিযাযতা, তংসম্পযুত্তানং পরিযাযতা সিযাতি অধিপ্পাযেন ‘‘পরিযাযেন উপনিস্সযপচ্চযোতি ৰুত্তানী’’তি আহ. ‘‘কুসলো ধম্মো অব্যাকতস্স ধম্মস্স উপনিস্সযপচ্চযেন পচ্চযো (পট্ঠা. ১.১.৪২৩), অকুসলো ধম্মো অব্যাকতস্স ধম্মস্স (পট্ঠা. ১.১.৪২৩), ৰিপাকধম্মধম্মো নেৰৰিপাকনৰিপাকধম্মধম্মস্স উপনিস্সযপচ্চযেন পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ১.৩.১০৩) পন ৰচনতো নিপ্পরিযাযেন সব্বেপি কুসলাকুসলা ধম্মা ৰিপাকস্স উপনিস্সযপচ্চযো হোতীতি অযমত্থো দিস্সতি. ‘‘কুসলমূলং অকুসলমূল’’ন্তি ইমেসং অন্ৰাদেসোপি পচ্চযসদ্দাপেক্খায ‘‘এসা’’তি পুল্লিঙ্গৰসেন ৰুত্তোতি দস্সেন্তো আহ ‘‘এসাতি…পে… যোজেতব্ব’’ন্তি.

‘‘মনসিকারোপী’’তিআদিনা অপ্পহীনাৰিজ্জানম্পি কিরিযায কুসলাকুসলমূলানি, অৰিজ্জা চ উপনিস্সযা ন হোন্তীতি দস্সেতি. কম্মৰট্টৰিপাকৰট্টভূতানিযেৰ সঙ্খারৰিঞ্ঞাণানি পচ্ছিমনযে অধিপ্পেতানীতি ৰুত্তং ‘‘কিরিযানি পন…পে… গচ্ছন্তী’’তি. তেসং পচ্চযানং ৰসেন অনেকপ্পকারতোতি অধিপ্পাযোতি যোজনা.

নৰাদিভেদানন্তি নৰঅট্ঠসত্তছাতি এৰংপভেদানং. চতুন্নং চতুক্কানন্তি পুরিমনযে পচ্ছিমনযে চ আগতানং যথালাভং চতুন্নং চতুন্নং চতুক্কানং. ‘‘কুসলাকুসলানং পন ৰিপাকে চা’’তি -সদ্দেন কুসলাকুসলে চাতি সমুচ্চেতব্বোতি আহ ‘‘কুসল…পে… ৰত্তব্ব’’ন্তি. মূলপদেকপচ্চযতাৰসেনাতি মূলপদস্স একপচ্চযভাৰৰসেন উপনিস্সযপচ্চযতাৰসেন. একস্সেৰ নযস্সাতি কুসলাকুসলেসু অৰিজ্জামূলকস্স, ৰিপাকেসু কুসলাকুসলমূলকস্সাতি এৰং একস্সেৰ নযস্স ৰসেন. ধম্মপচ্চযভেদেতি ধম্মস্স পচ্চযভূতস্স, পচ্চযুপ্পন্নস্স ৰা পচ্চযভাৰেন ভেদেতি ইমমত্থং দস্সেন্তো ‘‘অৰিজ্জাদীন’’ন্তিআদিং ৰত্ৰা পুন তমেৰ ‘‘তংতংচিত্তুপ্পাদা’’তিআদিনা পকারন্তরেন ৰিভাৰেতি.

কুসলমূলকৰিপাকনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

পটিচ্চসমুপ্পাদৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৭. সতিপট্ঠানৰিভঙ্গো

১. সুত্তন্তভাজনীযং

উদ্দেসৰারৰণ্ণনা

৩৫৫. সমানসদ্দৰচনীযানং অত্থানং উদ্ধরণং অত্থুদ্ধারো. সো যস্মা সদ্দত্থৰিচারো ন হোতি, তস্মা ৰুত্তং ‘‘ন ইধ…পে… অত্থদস্সন’’ন্তি. প-সদ্দো পধানত্থদীপকো ‘‘পণীতা ধম্মা’’তিআদীসু (ধ. স. তিকমাতিকা ১৪) ৰিয.

অনৰস্সুততা অনুপকিলিট্ঠতা. তেনাহ ‘‘তদুভযৰীতিৰত্ততা’’তি.

ভুসত্থং পক্খন্দনন্তি ভুসত্থৰিসিট্ঠং পক্খন্দনং অনুপৰিসনং.

অস্সাদস্সাতি তণ্হায. ‘‘নিচ্চং অত্তা’’তি অভিনিৰেসৰত্থুতায দিট্ঠিযা ৰিসেসকারণানং চিত্তধম্মানং তণ্হাযপি ৰত্থুভাৰতো ৰিসেসগ্গহণং, তথা কাযৰেদনানং দিট্ঠিযাপি ৰত্থুভাৰসম্ভৰতো ‘‘ৰিসেসেনা’’তি ৰুত্তং. সরাগৰীতরাগাদিৰিভাগদ্ৰযৰসেনেৰ চিত্তানুপস্সনায ৰুত্তত্তা তং ‘‘নাতিপভেদগত’’ন্তি ৰুত্তং. ধম্মাতি ইধ সঞ্ঞাসঙ্খারক্খন্ধা অধিপ্পেতা, সঙ্খারক্খন্ধো চ ফস্সাদিৰসেন অনেকভেদোতি ধম্মানুপস্সনা ‘‘অতিপভেদগতা’’তি ৰুত্তা. সরাগাদিৰিভাগৰসেন সোল়সভেদত্তা ৰা চিত্তানুপস্সনা নাতিপভেদগতা ৰুত্তা, সুত্তে আগতনযেন নীৰরণাদিৰসেন অনেকভেদত্তা ধম্মানুপস্সনা অতিপভেদগতা ৰুত্তা. ‘‘ৰিসুদ্ধিমগ্গোতি ৰুত্তানী’’তি আনেত্ৰা যোজেতব্বং. তা অনুপস্সনা এতেসন্তি তদনুপস্সনা, চিত্তধম্মানুপস্সিনো পুগ্গলা, তেসং.

তত্থ ‘‘অসুভভাৰদস্সনেনা’’তি যথাঠিতৰসেনাপি যোজনা লব্ভতেৰ. ভৰোঘস্স ৰেদনা ৰত্থু ভৰস্সাদভাৰতো. নিচ্চগ্গহণৰসেনাতি অত্তাভিনিৰেসৰিসিট্ঠস্স নিচ্চগ্গহণস্স ৰসেন. তথা হি ৰুত্তং ‘‘সস্সতস্স অত্তনো’’তি. ওঘেসু ৰুত্তনযা এৰ যোগাসৰেসুপি যোজনা অত্থতো অভিন্নত্তাতি তে ন গহিতা. নিচ্চগ্গহণৰসেনাতি অত্তাভিনিৰেসৰিসিট্ঠস্স নিচ্চগ্গহণস্স ৰসেন. পঠমোঘততিযচতুত্থগন্থযোজনাযং ৰুত্তনযেনেৰ কাযচিত্তধম্মানং ইতরুপাদানৰত্থুতা গহেতব্বাতি ৰেদনায দিট্ঠুপাদানৰত্থুতা দস্সিতা. তথা কাযৰেদনানং ছন্দদোসাগতিৰত্থুতা কামোঘব্যাপাদকাযগন্থৰত্থুতাৰচনেন ৰুত্তাতি. তেনাহ ‘‘অৰুত্তানং ৰুত্তনযেন ৰত্থুভাৰো যোজেতব্বো’’তি.

ধারণতা অসম্মুস্সনতা, অনুস্সরণমেৰ ৰা. একত্তেতি একসভাৰে নিস্সরণাদিৰসেন. সমাগমো সচ্ছিকিরিযা. সতিপট্ঠানসভাৰো সম্মাসতিতা নিয্যানসতিতা সমানভাগতা একজাতিতা সভাগতা. পুরিমস্মিন্তি ‘‘একত্তে নিব্বানে সমাগমো একত্তসমোসরণ’’ন্তি এতস্মিং অত্থে. ৰিসুন্তি নানাঅত্থদ্ৰযভাৰেন. তদেৰ গমনং সমোসরণন্তি সতিসদ্দত্থন্তরাভাৰা…পে… একভাৰস্সাতি যোজেতব্বং. সতিসদ্দত্থৰসেন অৰুচ্চমানেতি ‘‘একো সতিপট্ঠানসভাৰো একত্ত’’ন্তিআদিনা অৰুচ্চমানে, ‘‘একত্তে নিব্বানে সমাগমো একত্তসমোসরণ’’ন্তি এৰং ৰুচ্চমানেতি অত্থো. ধারণতাৰ সতীতি ‘‘সরণতা’’তি (ধ. স. ১৪) ৰুত্তধারণতা এৰ সতীতি কত্ৰা. সতিসদ্দত্থন্তরাভাৰাতি সতিসঙ্খাতস্স সরণেকত্তসমোসরণসদ্দত্থতো অঞ্ঞস্স অত্থস্স অভাৰা. পুরিমন্তি সরণপদং. নিব্বানসমোসরণেপীতি যথাৰুত্তে দুতিযে অত্থে সরণেকত্তসমোসরণপদানি সহিতানেৰ সতিপট্ঠানেকভাৰস্স ঞাপকানি, এৰং নিব্বানসমোসরণেপি ‘‘একত্তে নিব্বানে সমাগমো একত্তসমোসরণ’’ন্তি এতস্মিম্পি অত্থে সতি…পে… কারণানি.

আনাপানপব্বাদীনন্তি আনাপানপব্বইরিযাপথচতুসম্পজঞ্ঞ কোট্ঠাস ধাতুমনসিকারনৰসিৰথিকপব্বানীতি এতেসং. ইমেসু পন যস্মা কেসুচি দেৰানং কম্মট্ঠানং ন ইজ্ঝতি, তস্মা তানি অনামসিত্ৰা যদিপি কোট্ঠাসধাতুমনসিকারৰসেনেৰেত্থ দেসনা পৰত্তা, দেসনন্তরে পন আগতং অনৰসেসং কাযানুপস্সনাৰিভাগং দস্সেতুং ‘‘চুদ্দসৰিধেন কাযানুপস্সনং ভাৰেত্ৰা’’তি (ৰিভ. অট্ঠ. ৩৫৫) ৰুত্তং. তেনাহ ‘‘মহাসতিপট্ঠানসুত্তে ৰুত্তান’’ন্তি. ‘‘তথা’’তি ইমিনা ‘‘মহাসতিপট্ঠানসুত্তে (দী. নি. ২.৩৮২) ৰুত্তান’’ন্তি ইমমেৰ উপসংহরতি. পঞ্চৰিধেনাতি নীৰরণউপাদানক্খন্ধাযতনবোজ্ঝঙ্গঅরিযসচ্চানং ৰসেন পঞ্চধা. ভাৰনানুভাৰো অরিযমগ্গগ্গহণসমত্থতা.

তংনিযমতোতি তস্সা কাযানুপস্সনাদিপটিপত্তিযা নিযমতো. তস্সা ভিক্খুভাৰে নিযতে সাপি ভিক্খুভাৰে নিযতাযেৰ নাম হোতি.

কাযানুপস্সনাউদ্দেসৰণ্ণনা

এত্থাতি কাযে. অৰযৰা অস্স অত্থীতি অৰযৰী, সমুদাযো, সমূহোতি অত্থো, সো পন অৰযৰৰিনিমুত্তং দ্রব্যন্তরন্তি গাহো লদ্ধি অৰযৰীগাহো. হত্থপাদাদিঅঙ্গুলিনখাদিঅঙ্গপচ্চঙ্গে সন্নিৰেসৰিসিট্ঠে উপাদায যাযং অঙ্গপচ্চঙ্গসমঞ্ঞা চেৰ কাযসমঞ্ঞা চ, তং অতিক্কমিত্ৰা ইত্থিপুরিসরথঘটাদিদ্রব্যন্তিপরিকপ্পনং সমঞ্ঞাতিধাৰনং. অথ ৰা যথাৰুত্তসমঞ্ঞং অতিক্কমিত্ৰা পকতিআদিদ্রব্যাদিজীৰাদিকাযাদিপদত্থন্তরপরিকপ্পনং সমঞ্ঞাতিধাৰনং. নিচ্চসারাদিগাহভূতো অভিনিৰেসো সারাদানাভিনিৰেসো.

ন তং দিট্ঠন্তি তং ইত্থিপুরিসাদি দিট্ঠং ন হোতি. দিট্ঠং ৰা ইত্থিপুরিসাদি ন হোতীতি যোজনা. যথাৰুত্তন্তি কেসাদিভূতুপাদাযসমূহসঙ্খাতং.

কেসাদিপথৰিন্তি কেসাদিসঞ্ঞিতং সসম্ভারপথৰিং. পুব্বাপরিযভাৰেনাতি সন্তানৰসেন. অঞ্ঞত্থাতি ‘‘আপোকায’’ন্তি এৰমাদীসু.

অজ্ঝত্তবহিদ্ধাতি সপরসন্তানে কাযো ৰুত্তোতি. ‘‘কাযো’’তি চেত্থ সম্মসনুপগা রূপধম্মা অধিপ্পেতাতি আহ ‘‘অজ্ঝত্তবহিদ্ধাধম্মান’’ন্তি. ঘটিতং একাবদ্ধং আরম্মণং ঘটিতারম্মণং, একারম্মণভূতন্তি অত্থো. তেনাহ ‘‘একতো আরম্মণভাৰো নত্থী’’তি.

অন্তোওলীযনা অন্তোসঙ্কোচো অন্তরাৰোসানং.

দ্ৰীহীতি অভিজ্ঝাৰিনযদোমনস্সৰিনযেহি.

সতি চ সম্পজঞ্ঞঞ্চ সতিসম্পজঞ্ঞং, তেন. এতেন করণভূতেন. ৰিপক্খধম্মেহি অনন্তরিতত্তা অৰিচ্ছিন্নস্স. তস্স সব্বত্থিককম্মট্ঠানস্স.

কাযানুপস্সনাউদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ৰেদনানুপস্সনাদিউদ্দেসৰণ্ণনা

সুখাদীনন্তি সুখদুক্খাদুক্খমসুখানং.

রূপাদিআরম্মণনানত্তভেদানং ৰসেন যোজেতব্বন্তি সম্বন্ধো. তথা চ সেসেসুপি. সৰত্থুকাৰত্থুকাদীতি আদি-সদ্দেন হীনাদিযোনিআদিভেদং সঙ্গণ্হাতি. ৰিসুং ৰিসুং ন ৰত্তব্বন্তি চোদনং দস্সেতীতি যোজনা. একত্থাতি কাযাদীসু একস্মিং. পুরিমচোদনাযাতি ‘‘পুব্বে পহীনত্তা পুন পহানং ন ৰত্তব্ব’’ন্তি চোদনায. পহীনন্তি ৰিক্খম্ভিতং. পটিপক্খভাৰনাযাতি মগ্গভাৰনায. উভযত্থাতি উভযচোদনায. উভযন্তি পরিহারদ্ৰযং. যস্মা পুরিমচোদনায নানাপুগ্গলপরিহারো, নানাচিত্তক্খণিকপরিহারো চ সম্ভৰতি, দুতিযচোদনায পন নানাচিত্তক্খণিকপরিহারোযেৰ, তস্মা ৰুত্তং ‘‘সম্ভৰতো যোজেতব্ব’’ন্তি. মগ্গসতিপট্ঠানভাৰনং সন্ধায ৰুত্তং. সব্বত্থাতি সব্বেসু কাযাদীসু.

ৰেদনানুপস্সনাদিউদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

উদ্দেসৰারৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

কাযানুপস্সনানিদ্দেসৰণ্ণনা

৩৫৬. অজ্ঝত্তাদীতি আদি-সদ্দেন ইধ ৰুত্তা বহিদ্ধাঅজ্ঝত্তবহিদ্ধাঅনুপস্সনপ্পকারা ৰিয মহাসতিপট্ঠানসুত্তে ৰুত্তা সমুদযধম্মানুপস্সিআদিঅনুপস্সনপ্পকারাপি কাযানুপস্সনাভাৰতো গহিতা ইচ্চেৰ ৰেদিতব্বং. তত্থাতি অজ্ঝত্তাদিঅনুপস্সনাযং. চুদ্দস পকারা মহাসতিপট্ঠানসুত্তে আগতচুদ্দসপ্পকারাদিকে অপেক্খিত্ৰা ইধ ৰুত্তা. অজ্ঝত্তাদিপ্পকারো একো পকারোতি আহ ‘‘একপ্পকারনিদ্দেসেনা’’তি. বাহিরেসূতি একচ্চেসু অঞ্ঞতিত্থিযেসু. তেসম্পি হি আনাপানাদিৰসেন সমথপক্খিকা কাযানুপস্সনা সম্ভৰতি. তেনাহ ‘‘একদেসসম্ভৰতো’’তি.

তচস্স চ অতচপরিচ্ছিন্নতা তচেন অপরিচ্ছিন্নতা অত্থীতি যোজনা. ‘‘দীঘবাহু নচ্চতূ’’তিআদীসু ৰিয অঞ্ঞপদত্থেপি সমাসে অৰযৰপদত্থসঙ্গহো লব্ভতেৰাতি ৰুত্তং ‘‘কাযেকদেসভূতো তচো গহিতো এৰা’’তি. তচপটিবদ্ধানং নখদন্তন্হারুমংসানং, তচপটিবদ্ধানং তদনুপ্পৰিট্ঠমূলানং কেসলোমানং, তপ্পটিবদ্ধপটিবদ্ধানং ইতরেসং সমূহভূতো সব্বো কাযো ‘‘তচপরিযন্তো’’ত্ৰেৰ ৰুত্তোতি দস্সেন্তো ‘‘তপ্পটিবদ্ধা’’তিআদিমাহ. অত্থি কেসা, অত্থি লোমাতি সম্বন্ধো. তত্থ অত্থীতি পুথুত্তৰাচী একং নিপাতপদং, ন কিরিযাপদং. কিরিযাপদত্তে হি সন্তীতি ৰত্তব্বং সিযা, ৰচনৰিপল্লাসেন ৰা ৰুত্তন্তি.

কম্মট্ঠানস্স ৰাচুগ্গতকরণাদিনা উগ্গণ্হনং উগ্গহো. কোট্ঠাসপাল়িযা হি ৰাচুগ্গতকরণং, মনসিকিরিযায কেসাদীনং ৰণ্ণাদিতো উপধারণস্স চ পগুণভাৰাপাদনং ইধ উগ্গহো. যেন পন নযেন যোগাৰচরো তত্থ কুসলো হোতি, সো ৰিধীতি ৰুত্তো.

পুরিমেহীতি পুরিমপুরিমেহি পঞ্চকছক্কেহি সম্বন্ধো ৰুত্তো. ‘‘মংসং…পে… ৰক্ক’’ন্তি হি অনুলোমতো ৰক্কপঞ্চকস্স পুন ‘‘ৰক্কং…পে… কেসা’’তি ৰক্কপঞ্চকস্স, তচপঞ্চকস্স চ পটিলোমতো সজ্ঝাযক্কমো সম্বন্ধো দস্সিতো. স্ৰাযং সজ্ঝাযোতি সম্বন্ধো. ৰিসুং তিপঞ্চাহন্তি অনুলোমতো পঞ্চাহং, পটিলোমতো পঞ্চাহং, অনুলোমপটিলোমতো পঞ্চাহন্তি এৰং পঞ্চকছক্কেসু পচ্চেকং তিপঞ্চাহং. পুরিমেহি একতো তিপঞ্চাহন্তি তচপঞ্চকাদীহি সদ্ধিং অনুলোমতো ৰক্কপঞ্চকাদীনি একজ্ঝং কত্ৰা ৰুত্তনযেনেৰ তিপঞ্চাহং. আদিঅন্তদস্সনৰসেনাতিআদিভূতস্স অনুলোমতো সজ্ঝাযস্স, অনুলোমপটিলোমতো সজ্ঝাযে অন্তভূতস্স পটিলোমতো সজ্ঝাযস্স দস্সনৰসেন. তেনাহ ‘‘অনুলোম…পে… অন্তিমো’’তি. এতম্পীতি যদিদং পুরিমেহি সদ্ধিং পচ্ছিমস্স পঞ্চকাদিনো একতো সজ্ঝাযকরণং, পঞ্চকাদীনং পচ্চেকং অনুলোমাদিনা সজ্ঝাযপ্পকারতো অঞ্ঞো সজ্ঝাযপ্পকারো এসোতি অত্থো. দ্ৰিন্নং হত্থানং একমুখা অঞ্ঞমঞ্ঞসম্বন্ধা ঠপিতা অঙ্গুলিযো ইধ হত্থসঙ্খলিকাতি অধিপ্পেতাতি আহ ‘‘অঙ্গুলিপন্তী’’তি. অসুভলক্খণং কেসাদীনং পটিক্কূলভাৰো. থদ্ধাদিভাৰো ধাতুলক্খণং.

অত্তনো কোট্ঠাসো, সমানো ৰা কোট্ঠাসো সকোট্ঠাসো, তত্থ ভৰো সকোট্ঠাসিকো, কম্মট্ঠানং.

কাযানুপস্সনং হিত্ৰাতি অসুভতো ৰা ধাতুতো অনুপস্সনং মনসিকারং অকত্ৰা. পুব্বে ৰিয পরিযন্ততালঞ্চ আদিতালঞ্চ অগন্ত্ৰা.

সমাধানাদিৰিসেসযোগেন অধিকং চিত্তন্তি অধিচিত্তং. তেন ৰুত্তং ‘‘সমথৰিপস্সনাচিত্ত’’ন্তি. মনসিকরণং চিত্তন্তি একন্তং সমাধিনিমিত্তস্সেৰ সমন্নাহারকং চিত্তং. ৰিক্খেপৰসেন চিত্তস্স নানারম্মণে ৰিসটপ্পৰত্তি ইধ পভঞ্জনং, সমাধানেন তদভাৰতো ন চ পভঞ্জনসভাৰং.

সক্খিভৰনতা পচ্চক্খকারিতা. পুব্বহেতাদিকেতি আদি-সদ্দেন তদনুরূপমনসিকারানুযোগাদিং সঙ্গণ্হাতি.

সমপ্পৰত্তন্তি লীনুদ্ধচ্চরহিতং. তথাপৰত্তিযাতি মজ্ঝিমসমথনিমিত্তং পটিপত্তিযা, তত্থ চ পক্খন্দনেন সিদ্ধায যথাৰুত্তসমপ্পৰত্তিযা. পঞ্ঞায তোসেতীতি যাযং তত্থ জাতানং ধম্মানং অনতিৰত্তনা, ইন্দ্রিযানং একরসতা, তদুপগৰীরিযৰাহনা, আসেৰনাতি ইমাসং সাধিকা ভাৰনাপঞ্ঞা, তায অধিচিত্তং তোসেতি পহট্ঠং করোতি. যথাৰুত্তৰিসেসসিদ্ধিযাৰ হি তংসাধিকায পঞ্ঞায তং চিত্তং সম্পহংসিতং নাম হোতি. এৰং সম্পহংসন্তো চ যস্মা সব্বসো পরিবন্ধৰিসোধনেন পঞ্ঞায চিত্তং ৰোদাপেতীতি চ ৰুচ্চতি, তস্মা ‘‘সমুত্তেজেতি চা’’তি ৰুত্তং. নিরস্সাদন্তি পুব্বেনাপরং ৰিসেসালাভেন ভাৰনারসৰিরহিতং. সম্পহংসেতীতি ভাৰনায চিত্তং সম্মা পহাসেতি পমোদেতি. সমুত্তেজেতীতি সম্মা তত্থ উত্তেজেতি.

আসযো পৰত্তিট্ঠানং.

ৰৰত্থিততন্তি অসংকিণ্ণতং.

অন্তোতি অব্ভন্তরে কোট্ঠাসে. সুখুমন্তি সুখুমন্হারুআদিং সন্ধায ৰদতি.

তালপট্টিকা তালপত্তৰিলিৰেহি কতকটসারকো.

গণনায মত্তা-সদ্দো কতিপযেহি ঊনভাৰদীপনত্থং ৰুচ্চতি. দন্তট্ঠিৰজ্জিতানি তীহি ঊনানি তীণি অট্ঠিসতানি. তস্মা ‘‘তিমত্তানী’’তি ৰুত্তং. যং পন ৰিসুদ্ধিমগ্গে ‘‘অতিরেকতিসতঅট্ঠিকসমুস্সয’’ন্তি (ৰিসুদ্ধি. ১.১২২) ৰুত্তং, তং দন্তট্ঠীনিপি গহেত্ৰা সব্বসঙ্গাহিকনযেন ৰুত্তং. ‘‘গোপ্ফকট্ঠিকাদীনি অৰুত্তানী’’তি ন ৰত্তব্বং ‘‘একেকস্মিং পাদে দ্ৰে গোপ্ফকট্ঠীনী’’তি ৰুত্তত্তা, ‘‘আনিসদট্ঠিআদীনী’’তি পন ৰত্তব্বং.

তেন অট্ঠিনাতি ঊরুট্ঠিনা.

মরুম্পেহীতি মরুম্পচুণ্ণেহি.

সুসমাহিতচিত্তেন হেতুভূতেন. নানারম্মণৰিপ্ফন্দনৰিরহেনাতি নানারম্মণভাৰেন ৰিপ্ফন্দনং নানারম্মণৰিপ্ফন্দনং, তেন ৰিরহেন. অনতিক্কন্তপীতিসুখস্স ঝানচিত্তস্স. তংসমঙ্গীপুগ্গলস্স ৰা.

পটিক্কূলধাতুৰণ্ণৰিসেসন্তি পটিক্কূলৰিসেসং, ধাতুৰিসেসং, ৰণ্ণকসিণৰিসেসং. ৰক্কপঞ্চকাদীসু পঞ্চসু ৰিসুং, হেট্ঠিমেহি একতো চ সজ্ঝাযে ছন্নং ছন্নং পঞ্চাহানং ৰসেন পঞ্চ মাসা পরিপুণ্ণা লব্ভন্তি, তচপঞ্চকে পন ৰিসুং তিপঞ্চাহমেৰাতি আহ ‘‘অদ্ধমাসে ঊনেপী’’তি. মাসন্তরগমনং সজ্ঝাযস্স সত্তমাদিমাসগমনং.

যমেন্তন্তি বন্ধেন্তং.

‘‘নীলং পীত’’ন্তিআদিনা সঙ্ঘাটে নীলাদিৰৰত্থানং তংনিস্সযত্তা মহাভূতে উপাদাযাতি আহ ‘‘মহাভূতং…পে… দুগ্গন্ধন্তিআদিনা’’তি. উপাদাযরূপং মহাভূতেন পরিচ্ছিন্নন্তি যোজনা. তস্সাতি উপাদারূপস্স. ততোতি মহাভূততো. ছাযায আতপপচ্চযভাৰো আতপো পচ্চযো এতিস্সাতি, আতপস্স ছাযায উপ্পাদকভাৰো ছাযাতপানং আতপপচ্চযছাযুপ্পাদকভাৰো. তেন উপ্পাদেতব্বউপ্পাদকভাৰো অঞ্ঞমঞ্ঞপরিচ্ছেদকতাতি দস্সেতি. আযতনানি চ দ্ৰারানি চাতি দ্ৰাদসাযতনানি, তদেকদেসভূতানি দ্ৰারানি চ.

সপ্পচ্চযভাৰাতি সপ্পচ্চযত্তা.

যথাৰুত্তেন আকারেনাতি ‘‘ইতি ইদং সত্তৰিধং উগ্গহকোসল্লং সুগ্গহিতং কত্ৰা’’তিআদিনা (ৰিভ. অট্ঠ. ৩৫৬), ‘‘ইমং পন কম্মট্ঠানং ভাৰেত্ৰা অরহত্তং পাপুণিতুকামেনা’’তিআদিনা (ৰিভ. অট্ঠ. ৩৫৬) ৰা ৰুত্তপ্পকারেন ৰিধিনা. ‘‘অৰিসেসতো পন সাধারণৰসেন এৰং ৰেদিতব্বা’’তি, ‘‘ইতো পট্ঠাযা’’তি চ ৰদন্তি. ৰণ্ণাদিমুখেনাতি ৰণ্ণপটিক্কূলসুঞ্ঞতামুখেন. উপট্ঠানন্তি কম্মট্ঠানস্স উপট্ঠানং, যো উগ্গহোতি ৰুত্তো. এত্থাতি চতুক্কপঞ্চকজ্ঝানপঠমজ্ঝানৰিপস্সনাসু একস্মিং সন্ধীযতি. কেন? কম্মট্ঠানমনসিকারেনেৰ, তস্মা উগ্গহোৰ সন্ধি উগ্গহসন্ধীতি ৰেদিতব্বং.

উট্ঠানকং উপ্পজ্জনকং. সাতিরেকানি ছ অম্বণানি কুম্ভং. ততোতি মুখধোৰনখাদনভোজনকিচ্চতো. নিৰত্ততীতি অরহত্তাধিগমেন অচ্চন্তনিৰত্তিৰসেন নিৰত্ততি.

কম্মমেৰাতি মনসিকারকম্মমেৰ. আরম্মণন্তি পুব্বভাগভাৰনারম্মণং.

তথাতি ৰনমক্কটো ৰিয.

একন্তি একং কোট্ঠাসং.

সত্তগহণরহিতেতি সত্তপঞ্ঞত্তিম্পি অনামসিত্ৰা দেসিতত্তা ৰুত্তং. সসন্তানতায অহংকারৰত্থুম্হি অপ্পহীনমানস্স পহীনাকারং সন্ধাযাহ ‘‘ৰিদ্ধস্তাহংকারে’’তি. তত্থাতি পরস্স কাযে.

৩৫৭. আদিম্হি সেৰনা মনসিকারস্স উপ্পাদনা আরম্ভো.

৩৬২. গমিতাতি ৰিগমিতা.

কাযানুপস্সনানিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ৰেদনানুপস্সনানিদ্দেসৰণ্ণনা

৩৬৩. সম্পজানস্সাতি সম্মা পকারেহি জানন্তস্স, ৰত্থারম্মণেহি সদ্ধিং সুখসামিসাদিপ্পকারেহি অৰিপরীতং ৰেদনং জানন্তস্সাতি অত্থো. পুব্বভাগভাৰনা ৰোহারানুসারেনেৰ পৰত্ততীতি আহ ‘‘ৰোহারমত্তেনা’’তি. ৰেদযামীতি ‘‘অহং ৰেদযামী’’তি অত্তুপনাযিকা ৰুত্তাতি, পরিঞ্ঞাতৰেদনোপি ৰা উপ্পন্নায সুখৰেদনায লোকৰোহারেন ‘‘সুখং ৰেদনং ৰেদযামী’’তি জানাতি, ৰোহরতি চ, পগেৰ ইতরো. তেনাহ ‘‘ৰোহারমত্তেন ৰুত্ত’’ন্তি.

উভযন্তি ৰীরিযসমাধিং. সহ যোজেত্ৰাতি সমধুরকিচ্চতো অনূনাধিকং কত্ৰা. অত্থধম্মাদীসু সম্মোহৰিদ্ধংসনৰসেন পৰত্তা মগ্গপঞ্ঞা এৰ লোকুত্তরপটিসম্ভিদা.

ৰণ্ণমুখাদীসু তীসুপি মুখেসু. পরিগ্গহস্সাতি অরূপপরিগ্গহস্স. ‘‘ৰত্থু নাম করজকাযো’’তি ৰচনেন নিৰত্তিতং দস্সেন্তো ‘‘ন চক্খাদীনি ছ ৰত্থূনী’’তি আহ. অঞ্ঞমঞ্ঞুপত্থম্ভেন ঠিতেসু দ্ৰীসু নল়কলাপেসু একস্স ইতরপটিবদ্ধট্ঠিতিতা ৰিয নামকাযস্স রূপকাযপটিবদ্ধৰুত্তিতাদস্সনঞ্হেতং নিস্সযপচ্চযৰিসেসদস্সনন্তি.

তেসন্তি যেসং ফস্সৰিঞ্ঞাণানি পাকটানি, তেসং. অঞ্ঞেসন্তি ততো অঞ্ঞেসং, যেসং ফস্সৰিঞ্ঞাণানি ন পাকটানি. সুখদুক্খৰেদনানং সুৰিভূতৰুত্তিতায ৰুত্তং ‘‘সব্বেসং ৰিনেয্যানং ৰেদনা পাকটা’’তি. ৰিলাপেত্ৰা ৰিলাপেত্ৰাতি সুৰিসুদ্ধং নৰনীতং ৰিলাপেত্ৰা সীতিভূতং অতিসীতলে উদকে পক্খিপিত্ৰা পত্থিন্নং ঠিতং মত্থেত্ৰা পরিপিণ্ডেত্ৰা পুন ৰিলাপেত্ৰাতি সতৰারং এৰং কত্ৰা.

তত্থাপীতি যত্থ অরূপকম্মট্ঠানং এৰ…পে… দস্সিতং, তত্থাপি. যেসু সুত্তেসু তদন্তোগধং রূপকম্মট্ঠানন্তি যোজনা.

ৰেদনানুপস্সনানিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

চিত্তানুপস্সনানিদ্দেসৰণ্ণনা

৩৬৫. কিলেসসম্পযুত্তানং ন ৰিসুদ্ধতা হোতীতি সম্বন্ধো. ইতরেহিপীতি অত্তনা সম্পযুত্তকিলেসতো ইতরেহিপি অসম্পযুত্তেহি. ৰিসুং ৰচনন্তি অঞ্ঞাকুসলতো ৰিসুং কত্ৰা ৰচনং. ৰিসিট্ঠগ্গহণন্তি ৰিসিট্ঠতাগহণং, আৰেণিকসমোহতাদস্সনন্তি অত্থো, যতো তদুভযং মোমূহচিত্তন্তি ৰুচ্চতি.

চিত্তানুপস্সনানিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ধম্মানুপস্সনানিদ্দেসো

ক. নীৰরণপব্বৰণ্ণনা

৩৬৭. একস্মিং যুগে বদ্ধগোণানং ৰিয একতো পৰত্তি যুগনদ্ধতা.

গহণাকারেনাতি অসুভেপি আরম্মণে ‘‘সুভ’’ন্তি গহণাকারেন. নিমিত্তন্তি চাতি সুভনিমিত্তন্তি চ ৰুচ্চতীতি যোজনা. একংসেন সত্তা অত্তনো অত্তনো হিতসুখমেৰ আসীসন্তীতি কত্ৰা ৰুত্তং ‘‘আকঙ্খিতস্স হিতসুখস্সা’’তি. অনুপাযো এৰ চ হিতৰিসিট্ঠস্স সুখস্স অযোনিসোমনসিকারো, আকঙ্খিতস্স ৰা যথাধিপ্পেতস্স হিতসুখস্স অনুপাযভূতো. অৰিজ্জন্ধা হি তাদিসেপি পৰত্তন্তীতি. নিপ্ফাদেতব্বেতি অযোনিসোমনসিকারেন নিব্বত্তেতব্বে কামচ্ছন্দেতি অত্থো.

তদনুকূলত্তাতি তেসং অসুভে ‘‘সুভ’’ন্তি, ‘‘অসুভ’’ন্তি চ পৰত্তানং অযোনিসোমনসিকারযোনিসোমনসিকারানং অনুকূলত্তা. রূপাদীসু অনিচ্চাদিঅভিনিৰেসস্স, অনিচ্চসঞ্ঞাদীনঞ্চ যথাৰুত্তমনসিকারূপনিস্সযতা তদনুকূলতা.

আহারে পটিক্কূলসঞ্ঞং সো উপ্পাদেতীতি সম্বন্ধো. তব্বিপরিণামস্সাতি ভোজনপরিণামস্স নিস্সন্দাদিকস্স. তদাধারস্সাতি উদরস্স, কাযস্সেৰ ৰা. সোতি ভোজনেমত্তঞ্ঞূ. সুত্তন্তপরিযাযেন কামরাগো ‘‘কামচ্ছন্দনীৰরণ’’ন্তি ৰুচ্চতীতি আহ ‘‘অভিধম্মপরিযাযেনা’’তি. অভিধম্মে হি ‘‘নীৰরণং ধম্মং পটিচ্চ নীৰরণো ধম্মো উপ্পজ্জতি নপুরেজাতপচ্চযা’’তি (পট্ঠা. ৩.৮.৮) এতস্স ৰিভঙ্গে ‘‘অরূপে কামচ্ছন্দনীৰরণং পটিচ্চ থিনমিদ্ধনীৰরণং উদ্ধচ্চনীৰরণং অৰিজ্জানীৰরণং উপ্পজ্জতী’’তিআদিৰচনতো ভৰরাগোপি কামচ্ছন্দনীৰরণং ৰুত্তন্তি ৰিঞ্ঞাযতি. তেনাহ ‘‘সব্বোপি লোভো কামচ্ছন্দনীৰরণ’’ন্তি.

সীমাভেদে কতেতি অত্তাদিমরিযাদায ভিন্নায, অত্তাদীসু সব্বত্থ একরূপায মেত্তাভাৰনাযাতি অত্থো. ৰিহারাদিউদ্দেসরহিতন্তি ৰিহারাদিপদেসপরিচ্ছেদরহিতং. উগ্গহিতায মেত্তায. অট্ঠৰীসতিৰিধাতি ইত্থিআদিৰসেন সত্তৰিধা পচ্চেকং অৰেরাদীহি যোজনাৰসেন অট্ঠৰীসতিৰিধা. সত্তাদিইত্থিআদিঅৰেরাদিযোগেনাতি এত্থ সত্তাদিঅৰেরাদিযোগেন ৰীসতি, ইত্থিআদিঅৰেরাদিযোগেন অট্ঠৰীসতীতি অট্ঠচত্তারীসং একিস্সা দিসায. তথা সেসদিসাসুপীতি সব্বা সঙ্গহেত্ৰা আহ ‘‘অসীতাধিকচতুসতপ্পভেদা’’তি.

কতাকতানুসোচনঞ্চ ন হোতীতি যোজনা. ‘‘বহুকং সুতং হোতি সুত্তং গেয্য’’ন্তিআদিৰচনতো (অ. নি. ৪.৬) বহুস্সুততা নৰঙ্গস্স সাসনস্স ৰসেন ৰেদিতব্বা, ন ৰিনযমত্তস্সেৰাতি ৰুড্ঢতং পন অনপেক্খিত্ৰা ইচ্চেৰ ৰুত্তং, ন বহুস্সুততঞ্চাতি.

তিট্ঠতি অনুপ্পন্না ৰিচিকিচ্ছা এত্থ এতেসু ‘‘অহোসিং নু খো অহমতীতমদ্ধান’’ন্তিআদিকায (ম. নি. ১.১৮; স. নি. ২.২০) পৰত্তিযা অনেকভেদেসু পুরিমুপ্পন্নেসু ৰিচিকিচ্ছাধম্মেসূতি তে ঠানীযা ৰুত্তা.

অট্ঠৰত্থুকাপীতি ন কেৰলং সোল়সৰত্থুকা, নাপি রতনত্তযৰত্থুকা চ, অথ খো অট্ঠৰত্থুকাপি. রতনত্তযে সংসযাপন্নস্স সিক্খাদীসু কঙ্খাসম্ভৰতো, তত্থ নিব্বেমতিকস্স তদভাৰতো চ সেসৰিচিকিচ্ছানং রতনত্তযৰিচিকিচ্ছামূলিকতা দট্ঠব্বা. অনুপৰিসনং ‘‘এৰমেত’’ন্তি সদ্দহনৰসেন আরম্মণস্স পক্খন্দনং.

নীৰরণপব্বৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

খ. বোজ্ঝঙ্গপব্বৰণ্ণনা

তেনাতি অত্থসন্নিস্সিতগ্গহণেন.

পচ্চযৰসেন দুব্বলভাৰো মন্দতা.

পব্বতপদেসৰনগহনন্তরিতোপি গামো ন দূরে, পব্বতং পরিক্খিপিত্ৰা গন্তব্বতায আৰাসো অরঞ্ঞলক্খণূপেতো, তস্মা মংসসোতেনেৰ অস্সোসীতি ৰদন্তি.

সম্পত্তিহেতুতায পসাদো সিনেহপরিযাযেন ৰুত্তো.

ইন্দ্রিযানং তিক্খভাৰাপাদনং তেজনং. তোসনং পমোদনং.

বোজ্ঝঙ্গপব্বৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সমথৰিপস্সনাৰসেন পঠমস্স সতিপট্ঠানস্স, সুদ্ধৰিপস্সনাৰসেন ইতরেসং. আগমনৰসেন ৰুত্তং অঞ্ঞথা মগ্গসম্মাসতিযা কথং কাযারম্মণতা সিযাতি অধিপ্পাযো. কাযানুপস্সিআদীনং চতুব্বিধানং পুগ্গলানং ৰুত্তানং. তেনাহ ‘‘ন হি সক্কা একস্স…পে… ৰত্তু’’ন্তি. অনেকসতিসম্ভৰাৰবোধপসঙ্গাতি একচিত্তুপ্পাদেন অনেকিস্সা সতিযা সম্ভৰস্স, সতি চ তস্মিং অনেকাৰবোধস্স চ আপজ্জনতো. সকিচ্চপরিচ্ছিন্নেতি অত্তনো কিচ্চৰিসেসৰিসিট্ঠে. ধম্মভেদেনাতি আরম্মণভেদৰিসিট্ঠেন ধম্মৰিসেসেন. ন ধম্মস্স ধম্মো কিচ্চন্তি একস্স ধম্মস্স অঞ্ঞধম্মো কিচ্চং নাম ন হোতি তদভাৰতো. ধম্মভেদেন ধম্মস্স ৰিভাগেন. তস্স ভেদোতি তস্স কিচ্চস্স ভেদো নত্থি. তস্মাতি যস্মা নযিধ ধম্মস্স ৰিভাগেন কিচ্চভেদো ইচ্ছিতো, কিচ্চভেদেন পন ধম্মৰিভাগো ইচ্ছিতো, তস্মা. তেন ৰুত্তং ‘‘একাৰা’’তিআদি.

সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা

৩৭৪. ‘‘কাযে কাযানুপস্সী’’তি ইদং পুগ্গলাধিট্ঠানেন সতিপট্ঠানৰিসেসনং, তঞ্চ আগমনসিদ্ধং, অঞ্ঞথা তস্স অসম্ভৰতোতি আহ ‘‘আগমনৰসেন…পে… দেসেত্ৰা’’তি. পুগ্গলং অনামসিত্ৰাতি ‘‘কাযে কাযানুপস্সী’’তি এৰং পুগ্গলং অগ্গহেত্ৰা. তথা অনামসনতো এৰ আগমনৰিসেসনং অকত্ৰা. নযদ্ৰযেতি অনুপস্সনানযো, সুদ্ধিকনযোতি এতস্মিং নযদ্ৰযে.

অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সতিপট্ঠানৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৮. সম্মপ্পধানৰিভঙ্গো

১. সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা

৩৯০. কারণসদ্দো যুত্তিৰাচকো ‘‘সব্বমেতং অকারণং ৰদতী’’তিআদীসু ৰিয, তস্মা কারণপ্পধানাতি যুত্তিপ্পধানা, অনুপ্পন্নপাপকানুপ্পাদনাদিকিরিযায অনুরূপপ্পধানাতি এৰং ৰা এত্থ অত্থো দট্ঠব্বো. অনুপ্পন্নপাপকাদীনং অনুপ্পাদাদি অনুপ্পন্নপাপকানুপ্পাদাদি.

৩৯১. ‘‘ন অঞ্ঞো ধম্মোতি যথা তণ্হাযনমিচ্ছাভিনিৰেসৰাযমনসভাৰানং তণ্হাদীনং ছন্দপরিযাযো অঞ্ঞধম্মো নাম হোতি কত্তুকম্যতাসঙ্খাতস্স ছন্দনিযস্স তেসু অভাৰা, ধম্মচ্ছন্দো পন তংসভাৰত্তা অঞ্ঞধম্মো ন হোতি. তেনাহ ‘‘ধম্মচ্ছন্দোতি সভাৰচ্ছন্দো’’তি.

৪০৬. অট্ঠকথাযন্তি পোরাণট্ঠকথাযং. ৰট্টানত্থসংৰত্তনতোতি সংসারদুক্খসম্ভৰতো.

ন সক্কোন্তীতি আহ ‘‘সন্তায সমাপত্তিযা পরিহীনা ব্রহ্মচরিযৰাসে সন্থম্ভিতুং ন সক্কোন্তী’’তি.

তত্থ দুৰিধাযাতি যোজেতব্বং. উপ্পন্নাযেৰাতি উপ্পন্নপুব্বা এৰ উপ্পজ্জন্তি সমুদাচারাদিৰসেন.

সব্বাসু অৰত্থাসূতি পকতত্তাদিঅৰত্থাসু. পকতত্তাৰত্থেন হি সব্বেন সব্বং তানি ন চরিতব্বানি. ইতরাৰত্থেন চ তদৰত্থায তানি তানিযেৰ চরিতব্বানি. ৰত্তব্বন্তিআদীনীতি আদি-সদ্দেন ‘‘ন একচ্ছন্নে অনাৰাসে ৰত্থব্বং, ন একচ্ছন্নে আৰাসে ৰা অনাৰাসে ৰা ৰত্থব্বং, ন একাসনে নিসীদিতব্বং, ন নীচে আসনে নিসিন্নে উচ্চে আসনে নিসীদিতব্বং, ন ছমাযং নিসিন্নে আসনে নিসীদিতব্বং, ন একচঙ্কমে চঙ্কমিতব্বং, ন নীচে চঙ্কমে চঙ্কমন্তে উচ্চে চঙ্কমে চঙ্কমিতব্বং, ন ছমাযং চঙ্কমন্তে চঙ্কমে চঙ্কমিতব্ব’’ন্তি ইমানি সঙ্গণ্হাতি. তেসন্তি পারিৰাসিকৰুড্ঢতরাদীনং ৰসেন. সম্পিণ্ডেত্ৰাতি সঙ্কড্ঢিত্ৰা. একেকং কত্ৰাতি নৰাপি একমেকং কত্ৰা. ‘‘অভিৰাদনপচ্চুট্ঠানঞ্জলিকম্মসামীচিকম্মং ন সাদিতব্বং, আসনাভিহারং, সেয্যাভিহারং, পাদোদকং, পাদপীঠং, পাদকথলিকং, পত্তচীৰরপটিগ্গহণং ন সাদিতব্ব’’ন্তি ইদং সব্বম্পি অসাদিযনসামঞ্ঞেন একং. দসাতি ‘‘ন সীলৰিপত্তিযা, ন আচারৰিপত্তিযা, ন দিট্ঠিৰিপত্তিযা, ন আজীৰৰিপত্তিযা, ন ভিক্খূ ভিক্খূহি ভেদেতব্বা, ন গিহিদ্ধজো ধারেতব্বো, ন তিত্থিযদ্ধজো ধারেতব্বো, ন তিত্থিযা সেৰিতব্বা, ভিক্খূ সেৰিতব্বা, ভিক্খুসিক্খায সিক্খিতব্ব’’ন্তি (চূল়ৰ. ৬০) এৰমাগতা দস.

‘‘কম্মঞ্চা’’তি পচ্চত্তৰসেন ৰুত্তং কম্মং ‘‘অৰিপক্কৰিপাকস্সা’’তি এত্থ ‘‘কম্মস্সা’’তি সামিৰচনৰসেন পরিণামেত্ৰা যোজেতব্বং. ভূতাপগতুপ্পন্নন্তি ৰুত্তন্তি সম্বন্ধো. ইধাতি ইমিস্সা সম্মোহৰিনোদনিযা. ‘‘এৰং কতে ওকাসে ৰিপাকো…পে… উপ্পন্নোতি ৰুচ্চতী’’তি ৰদন্তো ৰিপাকমেৰ ৰদতি. তত্থাতি অট্ঠসালিনিযং. মগ্গেন সমুচ্ছিন্না থামগতা কামরাগাদযো ‘‘অনুসযা’’তি ৰুচ্চন্তীতি আহ ‘‘অনুসযিত…পে… মগ্গেন পহাতব্বা’’তি.

আহতখীররুক্খো ৰিয আরম্মণং, কথং? নিমিত্তগ্গাহৰসেন. তমেৰত্থং ৰিৰরতি ‘‘অধিগত’’ন্তিআদিনা. তত্থ নিমিত্তগ্গাহৰসেন আরম্মণস্স অধিগ্গহিতত্তা তং আরম্মণং অনুস্সরিতানুস্সরিতক্খণে কিলেসুপ্পত্তিহেতুভাৰেন উপ্পত্তিট্ঠানতো অধিগতমেৰ নাম হোতীতি আহ ‘‘অধিগতং নিমিত্তগ্গাহৰসেনা’’তি, তং আরম্মণং পাতুভূতকিলেসন্তি অধিপ্পাযো. কিলেসুপ্পত্তিনিমিত্ততায উপ্পত্তিরহং কিলেসং ‘‘আরম্মণং অন্তোগধকিলেস’’ন্তি ৰুত্তং. তঞ্চ খো গাহকে লব্ভমানং গহেতব্বে উপচরিত্ৰা, যথা নিস্সিতে লব্ভমানং নিস্সযে উপচরিত্ৰা ‘‘মঞ্চা উক্কুট্ঠিং করোন্তী’’তি. ইদানি উপচারং মুঞ্চিত্ৰা নিপ্পরিযাযেনেৰ অত্থং দস্সেন্তো ‘‘নিমিত্তগ্গাহ…পে… সদিসা’’তি আহ. ৰিত্থারেতব্বন্তি ‘‘যথা কিং? সচে খীররুক্খ’’ন্তিআদিনা ৰিত্থারেতব্বং.

তিধাতি অতীতাদিৰসেন তিধা. আভতো উপমাৰসেন. অপ্পহীনতাদস্সনত্থম্পীতি পি-সদ্দেন ‘‘তিধা নৰত্তব্বতাদস্সনত্থম্পী’’তি ৰুত্তমেৰ সম্পিণ্ডেতি. এৰং মগ্গেন পহীনকিলেসা দট্ঠব্বা মগ্গে অনুপ্পন্নে উপ্পত্তিরহানম্পি উপ্পন্নে সব্বেন সব্বং অভাৰতো.

সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৩. পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা

৪২৭. ৰীরিযজেট্ঠিকায পন মগ্গভাৰনায ন ৰত্তব্বানি সম্মপ্পধানানি ‘‘মগ্গাধিপতীনী’’তি ৰা ‘‘নমগ্গাধিপতীনী’’তি ৰাতি ৰাতি এত্থ পঠমস্স ৰীরিযন্তরাভাৰো, ইতরস্স ইতরাধিপতিনো, নমগ্গভূতৰীরিযাধিপতিনো চ অভাৰো নৰত্তব্বতায কারণন্তি ইমমত্থমাহ ‘‘মগ্গাধিপতীনী’’তিআদিনা. তদাতি ৰীরিযজেট্ঠিকমগ্গভাৰনাকালে.

পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সম্মপ্পধানৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৯. ইদ্ধিপাদৰিভঙ্গো

১. সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা

৪৩১. পঠমো কত্তুঅত্থো ‘‘ইজ্ঝতীতি ইদ্ধী’’তি. দুতিযো করণত্থো ‘‘ইজ্ঝন্তি এতাযা’’তি. পজ্জিতব্বা ইদ্ধি ৰুত্তা ‘‘ইদ্ধিং পজ্জন্তি পাপুণন্তী’’তি কত্তুসাধনস্স ইদ্ধিসদ্দস্স করণসাধনেন পাদসদ্দেন সমানাধিকরণতায অসম্ভৰতো, ইজ্ঝনকস্স চ অত্থস্স করণভূতেন পাদেন পজ্জিতব্বত্তা ‘‘ইদ্ধি এৰ পাদো’’তি সদ্দযোজনা ন সম্ভৰতীতি ইমমত্থমাহ ‘‘ন চ…পে… ৰত্তু’’ন্তি. ইদ্ধিকিরিযাকরণেনাতি ইজ্ঝনকিরিযায করণভূতেন অত্থেন সাধেতব্বা চ ইদ্ধি পজ্জিতব্বাতি যোজনা. দ্ৰিন্নং করণানন্তি ইজ্ঝনপজ্জনকিরিযাকরণানং ইদ্ধিপাদত্থানং. ন অসমানাধিকরণতা সম্ভৰতি পটিসেধদ্ৰযং পকতিযং ঠপেতীতি. তস্মাতি যস্মা পঠমেনত্থেন সমানাধিকরণসমাসো, দুতিযেন সামিৰচনসমাসো ইদ্ধিপাদসদ্দানং ন যুজ্জতি, তস্মা. যথাৰুত্তা ৰা পঠমেনত্থেন সমানাধিকরণসমাসৰসেনেৰ যোজনা যুজ্জতি পাদস্স পজ্জমানকোট্ঠাসভাৰতো. দুতিযেনত্থেন ইতরসমাসেনেৰ যোজনা যুজ্জতি পাদস্স ইজ্ঝনকরণূপাযভাৰতো.

কেচীতি ধম্মসিরিত্থেরং সন্ধায ৰদতি. দুৰিধত্থাযাতি নিব্বত্তিঅত্থায, ৰুদ্ধিঅত্থায চ. ৰিসুন্তি ‘‘ইদ্ধি এৰ পাদো ইদ্ধিপাদো’’তি ইমস্মা ৰিসুং. সমাসযোজনাৰসেনাতি ‘‘ইদ্ধিযা পাদো ইদ্ধিপাদো’’তি এৰং সমাসযোজনাৰসেন. যথাযুত্তোতি কত্তুকরণত্থেসু যো যো যুত্তো. পটিলাভপুব্বভাগানন্তি ৰিসেসাধিগমতংপুব্বভাগানং যথাক্কমং কত্তিদ্ধিকরণিদ্ধিভাৰং সন্ধায ৰুত্তোতি যোজনা. উত্তরচূল়ভাজনীযে ‘‘ছন্দোযেৰ ছন্দিদ্ধিপাদো, চিত্তমেৰ, ৰীরিযমেৰ, ৰীমংসাৰ ৰীমংসিদ্ধিপাদো’’তি ৰুত্তত্তা আহ ‘‘উত্তরচূল়ভাজনীযে ৰা ৰুত্তেহি ছন্দাদীহি ইদ্ধিপাদেহী’’তিআদি.

ছন্দচিত্তৰীমংসিদ্ধিপাদেসু তাৰ যুত্তং পধানসঙ্খারগ্গহণং অপুব্বত্তা, ৰীরিযিদ্ধিপাদে পন কথন্তি চোদনং সন্ধাযাহ ‘‘ৰীরিযিদ্ধিপাদনিদ্দেসে’’তিআদি. যদি দ্ৰেযেৰ সমন্নাগমঙ্গানি, ছন্দাদযো কিমত্থিযাতি আহ ‘‘সমাধিৰিসেসনানী’’তি. ন ইধ…পে… ৰুত্তা হোতি অতব্বিসেসনত্তা. যদিপি সমাধিৰিসেসনসমন্নাগমঙ্গদস্সনত্থং দ্ৰিক্খত্তুং ৰীরিযং আগতন্তি ৰুত্তং, তং পন ‘‘ৰীরিযসমাধিসমন্নাগত’’ন্তি এত্তাৰতাপি সিদ্ধং হোতি. এৰং সিদ্ধে সতি পুন ৰচনং ৰীরিযন্তরসব্ভাৰং নু খো দীপেতীতি কদাচি আসঙ্কেয্যাতি তদাসঙ্কানিৰত্তনত্থং ‘‘ৰীরিযঞ্চা’’তিআদিমাহ. ছন্দাদীহি ৰিসিট্ঠোতি ছন্দাদীনং অধিপতিপচ্চযতাৰিসেসেন ৰিসিট্ঠো. তেনেৰ হি ছন্দাদিমুখেনেৰ ইদ্ধিপাদা দেসিতা. তথা চ ৰুত্তং ‘‘ছন্দং চে ভিক্খু অধিপতিং করিত্ৰা লভতি সমাধি’’ন্তিআদি. তংতংঅৰস্সযনৰসেনাতি তস্স তস্স ছন্দস্স সমাধিনো অৰস্সযতাৰসেন, পচ্চযৰিসেসতাযাতি অত্থো. উপাযত্থেন…পে… ৰুত্তা হোতি অধিগমূপাযতাপি নিস্সযভাৰোযেৰাতি. ‘‘তেনেৰা’’তিআদিনা যথাৰুত্তং ছন্দাদীনং ইদ্ধিপাদতং পাল়িযাযেৰ ৰিভাৰেতি. তত্থ তেনেৰাতি ছন্দাদীনংযেৰ উপাযত্থভাৰেনেৰ ইদ্ধিপাদভাৰস্স অধিপ্পেতত্তা. উপাযিদ্ধিপাদদস্সনত্থমেৰাতি ছন্দাদিকে ধুরে জেট্ঠকে পুব্বঙ্গমে কত্ৰা নিব্বত্তিতসমাধি ছন্দাদীনং ইদ্ধিযা অধিগমূপাযতাদস্সনং উপাযিদ্ধিপাদদস্সনং, তদত্থমেৰ ‘‘তথাভূতস্স ৰেদনাক্খন্ধো…পে… ৰিঞ্ঞাণক্খন্ধো’’তি তত্থ তত্থ পাল়িযং নিস্সযিদ্ধিপাদদস্সনং কতং ছন্দাদিৰিসিট্ঠানংযেৰ ৰেদনাক্খন্ধাদীনং অধিপ্পেতত্তা. এৰঞ্চেতং সম্পটিচ্ছিতব্বং. অঞ্ঞথা কেৰলং ইদ্ধিসম্পযুত্তানংযেৰ খন্ধানং ৰসেন ইদ্ধিপাদভাৰে গয্হমানে চতুব্বিধতা ন হোতি ৰিসেসকারণাভাৰতোতি অধিপ্পাযো.

৪৩৩. তোসনং সত্থু আরাধনং, সিক্খায ৰা. থামভাৰতোতি থিরভাৰতো. কুলাপদেসে জাতিমা পুরিস্সরো হোতীতি ‘‘পুব্বঙ্গমত্তা চিত্তস্স ৰিসিট্ঠজাতিসদিসতা’’তি ৰুত্তং. ৰিচারণাপঞ্ঞাহেতুকত্তা মন্তস্স ৰীমংসাসদিসতা সুৰিঞ্ঞেয্যাৰাতি ন উদ্ধটা.

ছন্দাদিকেতি ছন্দসমাধিপধানসঙ্খারা, ৰীরিযচিত্তৰীমংসাসমাধিপধানসঙ্খারাতি ইমে তযো তযো ধম্মে. অভেদতো ভেদং অকত্ৰা অভিন্দিত্ৰা ইদ্ধিভাৰসামঞ্ঞেন, ইদ্ধিপাদভাৰসামঞ্ঞেন চ সঙ্গণ্হিত্ৰা. তেনাহ ‘‘সম্পিণ্ডেত্ৰা’’তি. ভেদনং ৰা সম্ভেদনং মিস্সীকরণন্তি আহ ‘‘অমিস্সেত্ৰা’’তি. তথা হি ‘‘সেসা পন সম্পযুত্তকা চত্তারো খন্ধা ইদ্ধিপাদাযেৰা’’তি (ৰিভ. অট্ঠ. ৪৩৩) ইদ্ধিইদ্ধিপাদে অমিস্সেত্ৰাপি কথিতং. ৰিসেসেনাতি ভেদেন চতূসু ইদ্ধিপাদেসু অসম্মিস্সভাৰেন আৰেণিকত্তা. আৰেণিকা হি ছন্দাদযো তস্স তস্স ইদ্ধিপাদস্স. অৰিসেসেনাতি অভেদেন, চতুরিদ্ধিপাদসাধারণভাৰেনাতি অত্থো.

ছন্দিদ্ধিপাদসমাধিদ্ধিপাদাদযোতি আদি-সদ্দেন পধানসঙ্খারং, ৰীরিযচিত্তৰীমংসা চ সঙ্গণ্হাতি. পাদোতি তেহি সম্পযুত্তং চতুক্খন্ধমাহ. ‘‘ছন্দিদ্ধিপাদে পৰিসন্তী’’তিআদিনা ৰিসিট্ঠেস্ৰেৰ পৰেসং অৰত্ৰা. চতূসূতি ছন্দো, সমাধি, পধানসঙ্খারা, তংসম্পযুত্তা খন্ধাতি এৰং চতূসু. ছন্দহেতুকো, ছন্দাধিকো ৰা সমাধি অধিপ্পেতোতি আহ ‘‘ছন্দৰতো কো সমাধি ন ইজ্ঝিস্সতী’’তি. ইতীতি এৰং অনেন পকারেন, যং সমাধিভাৰনামুখং. সমাধিভাৰনানুযোগেন ভাৰিতা খন্ধা সমাধিভাৰিতা.

‘‘যে হী’’তিআদিনা ‘‘অভিনৰং নত্থী’’তি সঙ্খেপতো ৰুত্তং ৰিৰরতি. তিণ্ণন্তি ছন্দসমাধিপধানসঙ্খারানং. ইদন্তি ‘‘ইমে হি তযো’’তিআদিৰচনং. পুরিমস্সাতি ‘‘ছন্দো সমাধী’’তিআদিৰচনস্স. কারণভাৰেনাতি সাধনভাৰেন. তেনাতি ‘‘ইমে হি তযো ধম্মা’’তিআদিৰচনেন. যস্মা ছন্দাদযো তযো ধম্মা অঞ্ঞমঞ্ঞং, সম্পযুত্তকানঞ্চ নিস্সযভাৰেন পৰত্তন্তি, তস্মা তেসম্পি ইদ্ধিপাদভাৰো ৰুত্তো. সো পন নিস্সযভাৰো সম্পযোগাৰিনাভাৰীতি আহ ‘‘তদন্তোগধত্তা’’তি, সম্পযুত্তকন্তোগধত্তাতি অত্থো. ছন্দাদীনং ৰিয সম্পযুত্তক্খন্ধানং সভাৰতো ইদ্ধিভাৰো নত্থীতি আহ ‘‘ইদ্ধিভাৰপরিযাযো অত্থী’’তি. তেন ৰুত্তং ‘‘সেসা সম্পযুত্তকা…পে… ন অত্তনো সভাৰেনা’’তি. একদেসস্সাতি ছন্দাদীনং. চতুন্নম্পি খন্ধানং, ছন্দাদীনং ৰা চতুন্নং. পুনপীতি ‘‘সম্পযুত্তকা পনা’’তিআদিং সন্ধাযাহ. ইমিনা চতুক্খন্ধতদেকদেসানং ইদ্ধিভাৰদীপনেন.

পুব্বে ৰুত্ততো ৰচনক্কমেন অঞ্ঞন্তি আহ ‘‘অপুব্বন্তি কত্ৰা’’তি. কেনট্ঠেন ইদ্ধি পটিলাভো, কেনট্ঠেন পাদো পুব্বভাগোতি যথাক্কমং যোজনা. যদি পতিট্ঠানট্ঠেন পাদো, নিস্সযিদ্ধিপাদোযেৰ ৰুত্তো সিযা, ন উপাযিদ্ধিপাদোতি আহ ‘‘উপাযো চা’’তিআদি. সব্বত্থাতি সুত্তন্তভাজনীযে, অভিধম্মভাজনীযে চ. তেনাহ ‘‘সুত্তন্তভাজনীযে হী’’তিআদি. সমাধিৰিসেসনভাৰেনাতি ‘‘ছন্দাধিপতি, ছন্দহেতুকো, ছন্দাধিকো ৰা সমাধি ছন্দসমাধী’’তিআদিনা সমাধিস্স ৰিসেসনভাৰেন. ‘‘সমাধিসেৰনৰসেনা’’তি চ পাঠো. তত্থ সমাধিসেৰনৰসেনাতি ছন্দাধিকে অধিপতিং করিত্ৰা সমাধিস্স আসেৰনৰসেন. উপাযভূতানন্তি ‘‘ছন্দৰতো চে সমাধি ইজ্ঝতি, ময্হেৰ ইজ্ঝতী’’তি সমাধিআসেৰনায উপাযভূতানং.

সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা

৪৪৪. সাধিপতিৰারানি অট্ঠসতানি, তেসু পচ্চেকং চত্তারো ইদ্ধিপাদা ন সম্ভৰন্তীতি আহ ‘‘সাধিপতিৰারানং পরিপুণ্ণানং অভাৰা’’তি. তত্থ কারণমাহ ‘‘ন হি অধিপতীনং অধিপতযো ৰিজ্জন্তী’’তি. যদি হি অধিপতী সিযুং সাধিপতীতি ইদ্ধিপাদভেদেন দ্ৰত্তিংস নযসতানি, সুদ্ধিকানি অট্ঠাতি চত্তারি নযসহস্সানি ভৰেয্যুং, তং পন নত্থীতি অধিপ্পাযো. যত্তকা পন নযা ইধ লব্ভন্তি, তং দস্সেতুং ‘‘একেকস্মিং পনা’’তিআদি ৰুত্তং. সুদ্ধিকানি অট্ঠ নযসতানি সাধিপতিকানিপি অট্ঠেৰাতি চতুন্নং মগ্গানং ৰসেন সোল়স নযসতানি.

অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৩. পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা

সযং জেট্ঠকভাৰেন পৰত্তনতো চত্তারো অধিপতযো অঞ্ঞমঞ্ঞং গরুং ন করোন্তি. তস্মা ‘‘চত্তারো ইদ্ধিপাদা ন মগ্গাধিপতিনো’’তি ৰুত্তা. তেনাহ ‘‘অঞ্ঞমঞ্ঞস্স পন অধিপতযো ন ভৰন্তী’’তি. এতমত্থন্তি ‘‘অধিপতযো অঞ্ঞমঞ্ঞস্স অধিপতী ন ভৰন্তী’’তি এতমত্থং. অধিপতিনোতি অধিপতি ভৰিতুং সমত্থস্স. অধিপতিং ন করোন্তীতি অধিপতিং কত্ৰা গরুং কত্ৰা নপ্পৰত্তন্তি. অধিপতীনং সহভাৰেতি অধিপতিকিচ্চকরণেন সহপৰত্তিযং. ‘‘অৰীমংসাধিপতিকস্স মগ্গস্স অভাৰা’’তি ইদং ‘‘অধিপতিতাসমত্থা ধম্মা অধিপতিভাৰেনেৰ পৰত্তেয্যু’’ন্তি দোসারোপনৰসেনাহ, ন যথাধিগতৰসেন. অধিপতিধম্মানঞ্হি পুব্বাভিসঙ্খারে সতি অধিপতিভাৰেন পৰত্তি, ন অঞ্ঞথাতি সহভাৰেপি তদভাৰং সন্ধায ৰিসেসনং ন কত্তব্বং সিযাতি সক্কা ৰত্তুং. অঞ্ঞমঞ্ঞাধিপতিকরণভাৰেতি অঞ্ঞমঞ্ঞং অধিপতিং কত্ৰা পৰত্তিযং. ৰীমংসাধিপতিকত্তৰচনন্তি ৰীমংসাধিপতিকভাৰস্স ৰচনং. ন ৰত্তব্বং সিযা সব্বেসম্পি অধিপতীনং সাধিপতিকত্তাতি অধিপ্পাযো. সহভাৰো পটিক্খিত্তো এৰ সাধিপতিভাৰস্স অনেকংসিকতাৰচনতো.

পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ইদ্ধিপাদৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১০. বোজ্ঝঙ্গৰিভঙ্গো

১. সুত্তন্তভাজনীযং

পঠমনযৰণ্ণনা

৪৬৬. পতিট্ঠানং ইধ সংসারে অৰট্ঠানং, তস্স মূলং কিলেসাতি আহ ‘‘কিলেসৰসেন পতিট্ঠান’’ন্তি. পতিট্ঠানায পন ব্যাপারাপত্তি কম্মন্তি ৰুত্তং ‘‘অভিসঙ্খারৰসেন আযূহনা’’তি. যস্মা কিলেসেসু তণ্হাদিট্ঠিযো তণ্হাদিট্ঠিচরিতানং ৰিসেসতো সংসারনাযিকা, কিলেসসহিতমেৰ চ কম্মং পতিট্ঠানায হোতি, ন কেৰলং, তস্মা ৰুত্তং ‘‘তণ্হাদিট্ঠীহি…পে… আযূহনা’’তি. তথা তণ্হায ভৰস্সাদভাৰতো, দিট্ঠিযা ৰিভৰাভিনন্দনভূতায ৰিভৰাভিসঙ্খরণভাৰতো ‘‘তণ্হাৰসেন পতিট্ঠানং, দিট্ঠিৰসেন আযূহনা’’তি ৰুত্তং. দিট্ঠীসুপি অন্তোমুখপ্পৰত্তায ভৰদিট্ঠিযা ৰিসেসতো সংসারে অৰট্ঠানং, যতো ওলীযনাতি ৰুচ্চতীতি আহ ‘‘সস্সতদিট্ঠিযা পতিট্ঠান’’ন্তি. বহিমুখপ্পৰত্তাপি ৰিভৰদিট্ঠি ভৰাভিসঙ্খরণং নাতিৰত্ততীতি ৰুত্তং ‘‘উচ্ছেদদিট্ঠিযা আযূহনা’’তি. লযাপত্তি যথারদ্ধস্স আরম্ভস্স অনিট্ঠানং অন্তোসঙ্কোচভাৰতোতি আহ ‘‘লীনৰসেন পতিট্ঠান’’ন্তি. উদ্ধতাপত্তি অনুপাযভূতা ব্যাপারাপত্তি অসঙ্কোচভাৰতোতি ৰুত্তং ‘‘উদ্ধচ্চৰসেন আযূহনা’’তি. তথা কোসজ্জপক্খিকত্তা চ কামসুখানুযোগস্স উদ্ধচ্চপক্খিকত্তা চ অত্তকিলমথানুযোগস্স তদুভযৰসেন পতিট্ঠানাযূহনা ৰুত্তা, ইতরং ৰুত্তনযানুসারেন ৰেদিতব্বং. ইধাতি ইমিস্সা সম্মোহৰিনোদনিযা. অৰুত্তানন্তি ‘‘কিলেসৰসেন পতিট্ঠান’’ন্তিআদীনং ৰসেন ৰেদিতব্বা পতিট্ঠানাযূহনাতি যোজনা.

সমপ্পৰত্তে ধম্মেতি লীনুদ্ধচ্চৰিরহেন সমপ্পৰত্তে সম্পযুত্তধম্মে. পটিসঞ্চিক্খতীতি পতিরূপং সঙ্কলেতি গণেতি তুলেতি. তেনাহ ‘‘উপপত্তিতো ইক্খতী’’তি. তদাকারোতি পটিসঙ্খানাকারো উপপত্তিতো ইক্খনাকারো. এৰঞ্চ কত্ৰাতি পটিসঙ্খানসভাৰত্তা এৰ উপেক্খাসম্বোজ্ঝঙ্গস্স. পচ্ছিমপচ্ছিমকারণভাৰোতি পচ্ছিমস্স পচ্ছিমস্স কারণভাৰো. পুরিমং পুরিমঞ্হি পচ্ছিমস্স পচ্ছিমস্স ৰিসেসপচ্চযোতি.

৪৬৭. অৰিপরীতকাযাদিসভাৰগ্গহণসমত্থতায বলৰতী এৰ সতি. পঞ্ঞা গহিতা সতিনেপক্কেনাতি অত্থো. এৰংচিত্তোতি এৰং লাভসক্কারসিলোকসন্নিস্সিতচিত্তো. চিরকতৰত্তাদিৰসেনাতি চিরকতৰত্তাদিসীসেন. ‘‘ৰুত্তো’’তি ইমিনাপি ‘‘কত্ৰা আহ কাযৰিঞ্ঞত্তিং…পে… কোট্ঠাস’’ন্তি যোজনা.

পরেসন্তি ন অনন্তরানং. সব্বেসং…পে… যোজেতব্বা ‘‘সব্বে বোজ্ঝঙ্গা সব্বেসং পচ্চযৰিসেসা হোন্তিযেৰা’’তি. কামেতীতি কামো, অস্সাদনৰসেন আমসতীতি আমিসং, কামোৰ আমিসন্তি কামামিসং, কিলেসকামো. ৰত্থুকামো পন আমসীযতীতি আমিসং. এৰং সেসদ্ৰযম্পি. তেসু লোকীযন্তি এত্থ সুখৰিসেসাতি লোকো, উপপত্তিৰিসেসো. ৰট্টং সংসারো. কামস্সাদৰসেন পৰত্তো লোভো কামামিসং. ভৰৰিসেসপত্থনাৰসেন পৰত্তো লোকামিসং. ৰিভৰো নাম কিমত্থিযো, কো ৰা তং অভিপত্থেয্যাতি ৰট্টানুগেধভূতো লোভো ৰট্টামিসন্তি চ ৰদন্তি. তদারম্মণন্তি তস্সা তণ্হায আরম্মণং, রূপাদি. লোকধম্মা লাভাদযো. ৰুত্তাৰসেসা সব্বাৰ তণ্হা সংসারজনকো রাগো.

পঠমনযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

দুতিযনযৰণ্ণনা

৪৬৮-৯. সব্বে সত্তাতি কামভৰাদীসু, সঞ্ঞীভৰাদীসু, একৰোকারভৰাদীসু চ সব্বভৰেসু সব্বে সত্তা. আহারতো ঠিতি এতেসন্তি আহারট্ঠিতিকা, পচ্চযট্ঠিতিকা. যেন পচ্চযেন তে তিট্ঠন্তি, সো একোৰ ধম্মো ঞাতপরিঞ্ঞাসঙ্খাতায ‘‘আহারট্ঠিতিকা’’তি অভিঞ্ঞায অভিঞ্ঞেয্যো. দ্ৰে ধাতুযোতি সঙ্খতাসঙ্খতধাতুযো. তিস্সো ধাতুযোতি কামধাতুরূপধাতুঅরূপধাতুযো. পঞ্চ ৰিমুত্তাযতনানীতি ‘‘ইধ, ভিক্খৰে, ভিক্খুনো সত্থা ধম্মং দেসেতি অঞ্ঞতরো ৰা গরুট্ঠানিযো’’তিআদিনা (দী. নি. ৩.৩২২, ৩৫৫; অ. নি. ৫.২৬) আগতানি ৰিমুচ্চনকারণানি. অনুত্তরিযানীতি দস্সনানুত্তরিযাদীনি ছ অনুত্তরিযানি. নিদ্দসৰত্থূনীতি যেহি কারণেহি নিদ্দসো হোতি, তানি নিদ্দসৰত্থূনি নাম. দেসনামত্তঞ্চেতং. খীণাসৰো হি দসৰস্সো হুত্ৰা পরিনিব্বুতো পুন দসৰস্সো ন হোতি. ন কেৰলঞ্চ দসৰস্সো, নৰৰস্সোপি…পে… একমুহুত্তিকোপি ন হোতিযেৰ পুন পটিসন্ধিযা অভাৰা, অট্ঠুপ্পত্তিৰসেন পনেৰং ৰুত্তং. তানি পন ‘‘ইধ, ভিক্খু, সিক্খাসমাদানে তিব্বচ্ছন্দো হোতী’’তিআদিনা (দী. নি. ৩.৩৩১) সুত্তে আগতানিযেৰ. ‘‘সম্মাদিট্ঠিস্স পুরিসপুগ্গলস্স মিচ্ছাদিট্ঠি নিজ্জিণ্ণা হোতী’’তিআদীনি (দী. নি. ৩.৩৬০; অ. নি. ১০.১০৬) দস নিজ্জরৰত্থূনি. খন্ধাদযোতি খন্ধাযতনধাতাদযো. ৰিনন্ধনন্তি ‘‘ভৰাদিৰিনন্ধনট্ঠেন ৰানং ৰুচ্চতি তণ্হা’’তি দস্সেতি. গমনন্তি অস্সাদনৰসেন আরম্মণে পৰত্তিমাহ. তেন ৰুত্তং ‘‘পিযরূপসাতরূপেসূ’’তি.

ৰিপস্সনাসহগতন্তি ৰেদিতব্বং ৰিঞ্ঞত্তিসমুট্ঠাপকত্তা. ‘‘মগ্গং অপ্পত্তং কাযিকং ৰীরিয’’ন্তি ৰিসেসেত্ৰা ৰুত্তত্তা পন লোকুত্তরৰীরিযম্পি পরিযাযেন কাযিকং নাম অত্থীতি দীপিতং হোতি.

রূপাৰচরে পীতিসম্বোজ্ঝঙ্গোতি ন ৰুচ্চতীতি আহ ‘‘রূপাৰচরে…পে… পটিক্খিত্তা’’তি. যথা ৰিপস্সনাসহগতা পীতি পরিযাযেন ‘‘পীতিসম্বোজ্ঝঙ্গো’’তি ৰুচ্চতি, এৰং রূপাৰচরে পীতি নিব্বেধভাগিযা ৰত্তব্বা সিযা. এৰং লব্ভমানাপি অলব্ভমানং উপাদায ন ৰুত্তা. ‘‘অৰিতক্কঅৰিচারা’’তি ৰিসেসনং সন্তপণীতায পীতিযা দস্সনত্থং. বোজ্ঝঙ্গভূতাতি পরিযাযবোজ্ঝঙ্গভূতা. অৰিতক্কঅৰিচারো পীতি…পে… ন ৰুত্তো সৰিতক্কসৰিচারত্তা তস্স. ন হি কামাৰচরা অৰিতক্কঅৰিচারা পীতি অত্থি.

ইধ ৰুত্তো পরিযাযেনাতি অত্থো. মগ্গপটিৰেধানুলোমনতো ৰিপস্সনায ৰিয পাদকজ্ঝানেসুপি সতিআদযো ‘‘বোজ্ঝঙ্গা’’ত্ৰেৰ ৰুচ্চন্তীতি আহ ‘‘নিব্বেধভাগিযত্তা ন পটিক্খিপিতব্বো’’তি. এৰং কসিণজ্ঝানাদীসু বোজ্ঝঙ্গে উদ্ধরন্তানং অধিপ্পাযং ৰত্ৰা অনুদ্ধরন্তানং অধিপ্পাযং ৰত্তুং ‘‘অনুদ্ধরন্তা পনা’’তিআদিমাহ. তে হি আসন্নেকন্তকিচ্চনিব্বত্তীহি ৰিপস্সনাক্খণে বোজ্ঝঙ্গে উদ্ধরন্তি, ন ঝানক্খণে তদভাৰতো. তেনাহ ‘‘ৰিপস্সনাকিচ্চস্স ৰিয…পে… ন উদ্ধরন্তী’’তি. কসিণনিস্সন্দো অরূপানীতি আহ ‘‘তদাযত্তানী’’তি.

দুতিযনযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ততিযনযৰণ্ণনা

৪৭০-১. ৰোস্সজ্জনং পহানং ৰোস্সগ্গো, ৰোস্সজ্জনং ৰা ৰিস্সট্ঠভাৰো নিরাসঙ্কানুপ্পৰেসোতি আহ ‘‘ৰোস্সগ্গসদ্দো…পে… দুৰিধতা ৰুত্তা’’তি. ৰিপস্সনাক্খণে তদঙ্গতন্নিন্নপ্পকারেন, মগ্গক্খণে সমুচ্ছেদতদারম্মণকরণপ্পকারেন.

ততিযনযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা

৪৭২. উপেক্খনমুপেক্খাসম্বোজ্ঝঙ্গস্স সভাৰো, সো চ সমাধিৰীরিযসম্বোজ্ঝঙ্গো ৰিয সম্পযুত্তানং ঊনাধিকভাৰব্যাৰটো অহুত্ৰা তেসং অনূনানধিকভাৰে মজ্ঝত্তাকারপ্পৰত্তীতি ইমমত্থং আহ ‘‘উপেক্খনৰসেনা’’তিআদিনা. তত্থ উপপত্তিতো ইক্খনন্তি পটিসঙ্খানমাহ.

অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

বোজ্ঝঙ্গৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১১. মগ্গঙ্গৰিভঙ্গো

২. অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা

৪৯০. অভিধম্মেতি ধম্মসঙ্গহে. সো হি নিব্বত্তিতাভিধম্মদেসনা, ন ৰিভঙ্গদেসনা ৰিয সুত্তন্তনযৰিমিস্সা. অরিযোপপদতং ন করোতি ৰিনাপি তেনস্স অরিযভাৰসিদ্ধিতো. তেনাহ অট্ঠকথাযং ‘‘যথা হী’’তিআদি.

৪৯৩. ‘‘লোকিযকালেনা’’তি ইদং পুব্বভাগভাৰনানুভাৰেন কিচ্চাতিরেকসিদ্ধীতি দস্সনত্থং ৰুত্তং. এতেসন্তি সম্মাদিট্ঠিআদীনং. অপ্পহানে, পহানে চ আদীনৰানিসংসৰিভাৰনাদিনা ৰিসেসপ্পচ্চযত্তা সম্মাদিট্ঠিআদীনি মিচ্ছাৰাচাদীনি পজহাপেন্তীতি ৰুত্তানি. মিচ্ছাৰাচাদিতো নিৰত্তি সম্মাৰাচাদিকিরিযাতি ৰুত্তং ‘‘সম্মাৰাচাদিকিরিযা হি ৰিরতী’’তি. সম্মাদিট্ঠিআদযো ৰিয ন কারাপকভাৰেন, তংসমঙ্গীপুগ্গলো ৰিয ন কত্তুভাৰেন. লোকুত্তরক্খণেপীতি ন কেৰলং লোকিযক্খণেযেৰ, অথ খো লোকুত্তরক্খণেপি.

খন্ধোপধিং ৰিপচ্চতীতি পটিসন্ধিদাযিকং সন্ধাযাহ. তত্থ ৰিপচ্চতীতি পৰত্তিৰিপাকদাযিকং.

একেকন্তি ‘‘তত্থ কতমা সম্মাদিট্ঠী’’তিআদিনা একেকং অঙ্গং পুচ্ছিত্ৰা. তস্স তস্সেৰাতি একেকঅঙ্গস্সেৰ, ন অঙ্গসমুদাযস্স. সহ পন পুচ্ছিত্ৰাতি ‘‘তত্থ কতমো পঞ্চঙ্গিকো মগ্গো’’তি পুচ্ছিত্ৰা. একতো ৰিস্সজ্জনপটিনিদ্দেসত্তাতি যদিপি ‘‘তত্থ কতমা সম্মাদিট্ঠি? যা পঞ্ঞা’’তিআদিনা (ৰিভ. ৪৯৫) ৰিস্সজ্জনং কতং, ‘‘তত্থ কতমো পঞ্চঙ্গিকো মগ্গো’’তি (ৰিভ. ৪৯৪) পন একতো কতায পুচ্ছায ৰিস্সজ্জনৰসেন পটিনিদ্দেসভাৰতো ন পাটিযেক্কং পুচ্ছাৰিস্সজ্জনং নাম হোতি. কস্মা পনেত্থ পঞ্চঙ্গিকৰারে এৰ পাটিযেক্কং পুচ্ছাৰিস্সজ্জনং কতং, ন অট্ঠঙ্গিকৰারেতি চোদনং সন্ধাযাহ ‘‘তত্থা’’তিআদি. একেকমুখাযাতি সম্মাদিট্ঠিআদিমুখায. তেন ৰুত্তং ‘‘অরিযং ৰো, ভিক্খৰে, সম্মাদিট্ঠিং দেসেস্সামি সউপনিসং সপরিক্খার’’ন্তিআদি (সং. নি. ৫.২৮). পুব্বসুদ্ধিযা সিজ্ঝন্তি. তথা হি ৰুত্তং ‘‘পুব্বেৰ খো পনস্স কাযকম্মং ৰচীকম্মং আজীৰো সুপরিসুদ্ধো হোতী’’তি (ম. নি. ৩.৪৩১), তস্মা সম্মাৰাচাদিমুখা ভাৰনা নত্থীতি অধিপ্পাযো. তেনাহ ‘‘ন মগ্গস্স উপচারেনা’’তি.

অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

মগ্গঙ্গৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১২. ঝানৰিভঙ্গো

১. সুত্তন্তভাজনীযং

মাতিকাৰণ্ণনা

৫০৮. পাতিমোক্খসংৰরাদীতি আদি-সদ্দেন ইন্দ্রিযেসু গুত্তদ্ৰারতা, ভোজনে মত্তঞ্ঞুতা, সতিসম্পজঞ্ঞং, জাগরিযানুযোগোতি এৰমাদিকে সঙ্গণ্হাতি. অসুভানুস্সতিযোতি অসুভঝানানি, অনুস্সতিঝানানি চ. সতি সমণভাৰকরপুব্বভাগকরণীযসম্পত্তিযং সমণভাৰোপি সিদ্ধোযেৰ হোতীতি আহ ‘‘সুঞ্ঞা…পে… দস্সেতী’’তি. কারণে হি সিদ্ধে ফলম্পি সিদ্ধমেৰ হোতীতি. সিক্খাপদানং সরূপং, সিক্খিতব্বাকারং, সঙ্খেপতো ৰিভাগঞ্চ দস্সেতুং ‘‘সিক্খাপদেসূ’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ নামকাযাদিৰসেনাতি নামকাযপদকাযব্যঞ্জনকাযৰসেন ৰুত্তেসু. ইমিনা সিক্খাপদানং সিক্খায অধিগমূপাযভূতপঞ্ঞত্তিসভাৰতং দস্সেতি. তেসু সিক্খিতব্বাকারো সত্থুআণানতিক্কমোযেৰাতি আহ ‘‘ৰচ…পে… তব্বেসূ’’তি. সিক্খাকোট্ঠাসেসূতি ৰুত্তপ্পভেদেসু অধিসীলসিক্খাভাগেসু. তেসু সমাদানমেৰ সিক্খিতব্বাকারোতি ৰুত্তং ‘‘পরিপূরণৰসেন সিক্খিতব্বেসূ’’তি. সিক্খাপদেকদেসভূতাতি সিক্খাপদসমুদাযস্স অৰযৰভূতা. ভিক্খুসিক্খা হি ইধাধিপ্পেতা ‘‘ইধ ভিক্খূ’’তি ৰুত্তত্তা. তথা হি ৰক্খতি ‘‘সেসসিক্খা পন অত্থুদ্ধারৰসেন সিক্খাসদ্দস্স অত্থদস্সনত্থং ৰুত্তা’’তি (ৰিভ. অট্ঠ. ৫১৬).

মাতিকাৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

নিদ্দেসৰণ্ণনা

৫০৯. দিট্ঠত্তাতি সযম্ভূঞাণেন সচ্ছিকতত্তা. খন্তিআদীসুপি এসেৰ নযো. সযম্ভূঞাণেন সচ্ছিকরণৰসেনেৰ হি ভগৰতো খমনরুচ্চনাদযো, ন অঞ্ঞেসং ৰিয অনুস্সৰাকারপরিৰিতক্কাদিমুখেন. অৰিপরীতট্ঠো একন্তনিয্যানট্ঠেন ৰেদিতব্বো. সিক্খিযমানোতি সিক্খায পটিপজ্জিযমানো. সিক্খিতব্বানি সিক্খাপদানীতি সিক্খাপদপাল়িং ৰদতি. খন্ধত্তযন্তি সীলাদিক্খন্ধত্তযং. ‘‘সব্বপাপস্স…পে… বুদ্ধান সাসন’’ন্তি (ধ. প. ১৮৩; দী. নি. ১.৯০; নেত্তি. ৩০) ৰচনতো আহ ‘‘অনুসাসনদানভূতং সিক্খত্তয’’ন্তি.

সম্মাদিট্ঠিযা পচ্চযত্তাতি মগ্গসম্মাদিট্ঠিযা একন্তহেতুভাৰতো. এত্থ চ সম্মাদিট্ঠীতি কম্মস্সকতাসম্মাদিট্ঠি, কম্মপথসম্মাদিট্ঠি চ. ফলকারণোপচারেহীতি ফলূপচারেন সম্মাদিট্ঠিপচ্চযত্তা, কারণূপচারেন সম্মাদিট্ঠিপুব্বঙ্গমত্তা. কুসলধম্মেহি অত্তনো একদেসভূতেহীতি সম্মাদিট্ঠিধম্মে সন্ধাযাহ. কুসলপঞ্ঞাৰিঞ্ঞাণানং ৰা পজাননৰিজাননৰসেন দস্সনং দিট্ঠীতি. তেন অৰযৰধম্মেন সমুদাযস্স উপচরিততং দস্সেতি. ৰিনযনকিরিযত্তাতি দেসনাভূতং সিক্খত্তযমাহ. ধম্মেনাতি ধম্মতো অনপেতেন. অৰিসমসভাৰেনাতি অৰিসমেন সভাৰেন, সমেনাতি অত্থো.

৫১০. অনঞ্ঞত্থেনাতি গরহাদিঅঞ্ঞত্থরহিতেন সকত্থেন. ভিন্নপটধরেতি ভিক্খুসারুপ্পৰসেন পঞ্চখণ্ডাদিনা ছেদেন ছিন্নচীৰরধরে.

ভেদনপরিযাযৰসেন ৰুত্তং, তস্মা কিলেসানং পহানা কিলেসানং ভেদা ভিক্খূতি ৰুত্তং হোতি.

গুণৰসেনাতি সেক্খধম্মাদিগুণানং ৰসেন. তেন ভাৰত্থতো ভিক্খুসদ্দো দস্সিতো হোতি.

ইদং দ্ৰযন্তি ‘‘এত্থ চা’’তিআদিনা পরতো সঙ্গহদস্সনৰসেন ৰুত্তং ‘‘সেক্খো’’তিআদিকং ৰচনদ্ৰযং. ইমিনাতি ‘‘সেক্খো ভিক্খু ভিন্নত্তা পাপকান’’ন্তি পদানং অত্থদস্সনেন. ন সমেতি সেক্খঅসেক্খপুথুজ্জনাসেক্খদীপনতো. তদিদন্তি পঠমদ্ৰযং. নিপ্পরিযাযদস্সনং অরিযানং, অসেক্খানংযেৰ চ সেক্খভিন্নকিলেসভাৰদীপনতো. ৰুত্তোতি পটিঞ্ঞাৰচনং, সচ্চং ৰুত্তোতি অত্থো. ন পন ইধাধিপ্পেতো অত্থুদ্ধারৰসেন দস্সিতত্তা.

ভগৰতো ৰচনন্তি উপসম্পদাকম্মৰাচমাহ. তদনুরূপন্তি তদনুচ্ছৰিকং, যথাৰুত্তন্তি অত্থো. পরিসাৰত্থুসীমাসম্পত্তিযো ‘‘সমগ্গেন সঙ্ঘেন অকুপ্পেনা’’তি (ৰিভ. ৫১০) ইমিনা পকাসিতাতি ‘‘ঠানারহ’’ন্তি পদস্স ‘‘অনূন…পে… অৰুত্ত’’ন্তি এত্তকমেৰ অত্থমাহ.

৫১১. অৰীতিক্কমনৰিরতিভাৰতোতি অৰীতিক্কমসমাদানভূতা ৰিরতীতি কত্ৰা ৰারিত্তসীলং পত্ৰা ৰিরতি এৰ পধানন্তি চেতনাসীলস্সপি পরিযাযতা ৰুত্তা. ‘‘নগরৰড্ঢকী ৰত্থুৰিজ্জাচরিযো’’তি ইদং ইধাধিপ্পেতনগরৰড্ঢকীদস্সনং. ৰত্থুৰিজ্জা, পাসাদৰিজ্জাতি দুৰিধা হি ৰড্ঢকীৰিজ্জা. লেহিতব্বন্তি সাযিতব্বং. চুবিতব্বন্তি পাতব্বং.

ইন্দ্রিযসংৰরাহারত্তাতি ইন্দ্রিযসংৰরহেতুকত্তা. পাতিমোক্খসীলং সিক্খাপদসীলং ন পকতিসীলাদিকেন গয্হতীতি আহ ‘‘পাতিমোক্খতো অঞ্ঞং সীলং কাযিকঅৰীতিক্কমাদিগ্গহণেন গহিত’’ন্তি. তং পন পাতিমোক্খসীলেন ন সঙ্গয্হতীতি ন সক্কা ৰত্তুং, কাযিকৰাচসিকসংৰরস্স তব্বিনিমুত্তস্স অভাৰতোতি দস্সেন্তো ‘‘ইমিনা অধিপ্পাযেন ৰুত্ত’’ন্তি আহ.

তত্থ পাতিমোক্খসদ্দস্স এৰং অত্থো ৰেদিতব্বো – কিলেসানং বলৰভাৰতো, পাপকিরিযায সুকরভাৰতো, পুঞ্ঞকিরিযায চ দুক্করভাৰতো বহুক্খত্তুং অপাযেসু পতনসীলোতি পাতী, পুথুজ্জনো, অনিচ্চতায ৰা ভৰাদীসু কম্মৰেগক্খিত্তো ঘটিযন্তং ৰিয অনৰট্ঠানেন পরিব্ভমনতো গমনসীলোতি পাতী, মরণৰসেন ৰা তম্হি তম্হি সত্তনিকাযে অত্তভাৰস্স পাতনসীলোতি পাতী, সত্তসন্তানো, চিত্তমেৰ ৰা. তং পাতিনং সংসারদুক্খতো মোক্খেতীতি পাতিমোক্খং. চিত্তস্স হি ৰিমোক্খেন সত্তোপি ‘‘ৰিমুত্তো’’তি ৰুচ্চতি. ৰুত্তঞ্হি ‘‘চিত্তৰোদানা ৰিসুজ্ঝন্তী’’তি (সং. নি. ৩.১০০), ‘‘অনুপাদায আসৰেহি চিত্তং ৰিমুত্ত’’ন্তি (মহাৰ. ২৮) চ. অথ ৰা অৰিজ্জাদিনা হেতুনা সংসারে পততি গচ্ছতি পৰত্ততীতি পাতী. ‘‘অৰিজ্জানীৰরণানং সত্তানং তণ্হাসংযোজনানং সন্ধাৰতং সংসরত’’ন্তি (সং. নি. ২.১২৪; ৩.৯৯; ৫.৫২০; কথা. ৭৫) হি ৰুত্তং. তস্স পাতিনো সত্তস্স তণ্হাদিসংকিলেসত্তযতো মোক্খো এতেনাতি পাতিমোক্খং. ‘‘কণ্ঠেকাল়ো’’তিআদীনং ৰিয তস্স সমাসসিদ্ধি ৰেদিতব্বা.

অথ ৰা পাতেতি ৰিনিপাতেতি দুক্খেতি পাতি, চিত্তং. ৰুত্তঞ্হি ‘‘চিত্তেন নীযতি লোকো, চিত্তেন পরিকস্সতী’’তি (সং. নি. ১.৬২). তস্স পাতিনো মোক্খো এতেনাতি পাতিমোক্খং. পততি ৰা এতেন অপাযদুক্খে ৰা সংসারদুক্খে ৰাতি পাতী, তণ্হাদিসংকিলেসো. ৰুত্তঞ্হি ‘‘তণ্হা জনেতি পুরিসং (সং. নি. ১.৫৫-৫৭), তণ্হাদুতিযো পুরিসো’’তি (ইতিৰু. ১৫; মহানি. ১৯১; চূল়নি. পারাযনানুগীতিগাথা নিদ্দেস ১০৭) চ আদি. ততো মোক্খোতি পাতিমোক্খং.

অথ ৰা পততি এত্থাতি পাতীনি, ছ অজ্ঝত্তিকবাহিরানি আযতনানি. ৰুত্তঞ্হি ‘‘ছসু লোকো সমুপ্পন্নো, ছসু কুব্বতি সন্থৰ’’ন্তি (সং. নি. ১.৭০; সু. নি. ১৭১). ততো ছঅজ্ঝত্তিকবাহিরাযতনসঙ্খাততো পাতিতো মোক্খোতি পাতিমোক্খং.

অথ ৰা পাতো ৰিনিপাতো অস্স অত্থীতি পাতী, সংসারো, ততো মোক্খোতি পাতিমোক্খং.

অথ ৰা সব্বলোকাধিপতিভাৰতো ধম্মিস্সরো ভগৰা ‘‘পতী’’তি ৰুচ্চতি, মুচ্চতি এতেনাতি মোক্খো, পতিনো মোক্খো তেন পঞ্ঞত্তত্তাতি পতিমোক্খো, পতিমোক্খো এৰ পাতিমোক্খং. সব্বগুণানং ৰা মূলভাৰতো উত্তমট্ঠেন পতি চ সো যথাৰুত্তেনত্থেন মোক্খো চাতি পতিমোক্খো, পতিমোক্খো এৰ পাতিমোক্খং. তথা হি ৰুত্তং ‘‘পাতিমোক্খন্তি মুখমেতং পমুখমেত’’ন্তি (মহাৰ. ১৩৫) ৰিত্থারো.

অথ ৰা প-ইতি পকারে, অতীতি অচ্চন্তত্থে নিপাতো, তস্মা পকারেহি অচ্চন্তং মোক্খেতীতি পাতিমোক্খং. ইদঞ্হি সীলং সযং তদঙ্গৰসেন, সমাধিসহিতং পঞ্ঞাসহিতঞ্চ ৰিক্খম্ভনৰসেন সমুচ্ছেদৰসেন চ অচ্চন্তং মোক্খেতি মোচেতীতি পাতিমোক্খং. পতি পতি মোক্খোতি ৰা পতিমোক্খো, তম্হা তম্হা ৰীতিক্কমদোসতো পচ্চেকং মোক্খোতি অত্থো, পতিমোক্খোযেৰ পাতিমোক্খং. মোক্খো ৰা নিব্বানং, তস্স মোক্খস্স পটিবিম্বভূতোতি পতিমোক্খং. সীলসংৰরো হি নিব্বেধভাগিযো সূরিযস্স অরুণুগ্গমনং ৰিয নিব্বানস্স উদযভূতো তপ্পটিভাগো ৰিয হোতি যথারহং কিলেসনিব্বাপনতোতি পতিমোক্খং, পতিমোক্খংযেৰ পাতিমোক্খং.

অথ ৰা মোক্খং পতি ৰত্ততি, মোক্খাভিমুখন্তি ৰা পতিমোক্খং, পতিমোক্খংযেৰ পাতিমোক্খন্তি. ইদম্পি পাতিমোক্খসদ্দস্স মুখমত্তদস্সনমেৰ. সব্বাকআরেন পন জিনপাতিমোক্খো ভগৰাৰ অনৰজ্জপতিমোক্খং পাতিমোক্খং সংৰণ্ণেয্য.

৫১৩. গরুভণ্ডৰিস্সজ্জনকরণভূতং এতস্স অত্থীতি গরুভণ্ডৰিস্সজ্জনং. গরুভণ্ডন্তরভূতং থাৰরাদি. ঊনকং ন ৰট্টতীতি ফাতিকম্মং ৰুত্তং. অতিরেকগ্ঘনকং, তদগ্ঘনকমেৰ ৰা ৰট্টতীতি. যথাৰুত্তন্তি পোক্খরণিতো পংসুউদ্ধরণাদিথাৰরকম্মং.

ধারেতি, পোসেতি ৰা পরেসং দারকে.

গিহীনং করিযমানং ৰুত্তং, ন সঙ্ঘস্স, গণস্স ৰাতি অত্থো. পিণ্ডপটিপিণ্ডন্তি উত্তরপদলোপং, পুরিমপদে উত্তরপদলোপঞ্চ কত্ৰা নিদ্দেসোতি আহ ‘‘পিণ্ডত্থ’’ন্তিআদি. অযোনিসো ৰিচারণং অযাথাৰপটিপত্তি.

৫১৪. গচ্ছন্তি যথাসকং ৰিসযে পৰত্তন্তীতি গাৰো, চক্খাদীনি ইন্দ্রিযানি.

ৰিধুননং পপ্ফোটনং, পৰাহনন্তি অত্থো.

৫১৫. যথা করণত্থো করণীযসদ্দো, এৰং ৰিকিরণত্থোপি হোতীতি আহ ‘‘ৰিক্খিপিতব্বানী’’তি, ৰিদ্ধংসিতব্বানীতি অত্থো. সংযমনীযানি ৰা সংযমকরণীযানি, ‘‘ন পুন এৰং করোমী’’তি অত্তনো দহনং মনসা অধিট্ঠানং সংযমনং, সংযমনকরণীযানি সংৰরকরণীযানীতি চিত্তমত্তাযত্তা এৰ সংযমসংৰরা আচরিযেন অধিপ্পেতাতি আহ ‘‘অনাপত্তিগমনীযানী’’তি. অন্তেৰাসিকত্থেরো পন দেসনাপি চিত্তুপ্পাদমনসিকারেহি ৰিনা ন হোতীতি দেসনাৰিসুদ্ধিং নিস্সরণং ৰদতি.

৫১৬. ‘‘অলঙ্কতো চেপি…পে… স ভিক্খূ’’তিআদীসু (ধ. প. ১৪২) ৰিয ইধাপি গুণতো ভিক্খু অধিপ্পেতো. তথা চ ৰুত্তং ‘‘ইধ ভিক্খূতি পটিপত্তিযা ভিক্খুভাৰদস্সনতো এৰমাহা’’তি (ৰিভ. অট্ঠ. ৩৫৫). যত্তকং একেন পুগ্গলেন অসেসেত্ৰা সমাদাতুং সক্কা, তং সন্ধাযাহ ‘‘যেন সমাদানেন সব্বাপি সিক্খা সমাদিন্না হোন্তী’’তি যথা উপসম্পদাপারিপূরিযা অসেসং উপসম্পন্নসিক্খাসমাদানং. ন্তি সমাদানং. অনেকেসূতি ৰিসুং ৰিসুং সমাদানেসু. যথা সমাদিন্নায সিক্খায সব্বেন সব্বং অৰীতিক্কমনং সিক্খিতব্বাকারো, এৰং সতি ৰীতিক্কমে দেসনাগামিনিযা দেসনা, ৰুট্ঠানগামিনিযা ৰুট্ঠানং তদুপাযভূতং পারিৰাসিকৰত্তচরণাদীতি ৰুত্তং ‘‘অৰীতি…পে… আকারেনা’’তি. যং সিক্খাপদং পমাদেন ৰীতিক্কন্তং, তং সিক্খিযমানং ন হোতীতি সেসিতং নাম হোতীতি আহ ‘‘ৰীতিক্কমনৰসেন সেসস্সা’’তি.

৫১৯. চিত্তপরিসোধনভাৰনাতি চিত্তস্স পরিসোধনভূতা আৰরণীযধম্মৰিক্খম্ভিকা সমাধিৰিপস্সনাভাৰনা চিত্তপরিসোধনভাৰনা. সুপ্পপরিগ্গাহকন্তি নিদ্দাপরিগ্গাহকং. ইদন্তি ইদং অব্বোকিণ্ণভৰঙ্গোত্তরণসঙ্খাতং কিরিযমযচিত্তানং অপ্পৰত্তনং সুপ্পং নাম. ইতো ভৰঙ্গোত্তরণতো. পুব্বে ইতো কিরিযমযচিত্তপ্পৰত্তিতো পরঞ্চ নত্থি. অযং কাযকিলমথো, থিনমিদ্ধঞ্চ এতস্স সুত্তস্স পচ্চযো.

৫২২. সতিপট্ঠানাদযোতি সতিপট্ঠানসম্মপ্পধানইদ্ধিপাদা, একচ্চে চ মগ্গধম্মা সহ ন পৰত্তন্তি, তস্মা পাল়িযং ন ৰুত্তাতি অধিপ্পাযো. এতে তাৰ একস্মিং আরম্মণে সহ ন পৰত্তন্তীতি ন গণ্হেয্যুং, ইন্দ্রিযবলানি কস্মা ন গহিতানীতি আহ ‘‘পৰত্ত…পে… হোন্তী’’তি. এৰম্পি সদ্ধিন্দ্রিযবলানি বোজ্ঝঙ্গেহি ন সঙ্গয্হন্তীতি কথং তেসং তদন্তোগধতাতি চোদনং সন্ধাযাহ ‘‘পীতি…পে… ৰুত্তত্তা’’তি.

৫২৩. সমন্ততোতি সব্বভাগেসু সব্বেসু অভিক্কমাদীসু, সব্বভাগতো ৰা তেসু এৰ অভিক্কমাদীসু অত্থানত্থাদিসব্বভাগতো সব্বাকারতো. সম্মাতি অৰিপরীতং যোনিসো. সমন্তি অৰিসমং, ইট্ঠাদিআরম্মণে রাগাদিৰিসমরহিতং কত্ৰাতি অত্থো.

ভিক্খা চরীযতি এত্থাতি ভিক্খাচারো, ভিক্খায চরণট্ঠানং, সো এৰ গোচরো, ভিক্খায চরণমেৰ ৰা সম্পজঞ্ঞস্স ৰিসযভাৰতো গোচরো, তস্মিং ভিক্খাচারগোচরে. সো পন অভিক্কমাদিভেদভিন্নন্তি ৰিসেসনৰসেন ৰুত্তং ‘‘অভিক্কমাদীসু পনা’’তি. কম্মট্ঠানসঙ্খাতেতি যোগকম্মস্স ভাৰনায পৰত্তিট্ঠানসঙ্খাতে আরম্মণে, ভাৰনাকম্মেযেৰ ৰা, যোগিনো সুখৰিসেসহেতুতায ৰা কম্মট্ঠানসঙ্খাতে সম্পজঞ্ঞস্স ৰিসযভাৰেন গোচরে. অভিক্কমাদীসূতি অভিক্কমপটিক্কমাদীসু চেৰ চীৰরপারুপনাদীসু চ. অসম্মুয্হনং চিত্তকিরিযাৰাযোধাতুৰিপ্ফারৰসেনেৰ তেসং পৰত্তি, ন অঞ্ঞথাতি যাথাৰতো জাননং.

কম্মট্ঠানং পধানং কত্ৰাতি চীৰরপারুপনাদিসরীরপরিহরণকিচ্চকালেপি কম্মট্ঠানমনসিকারমেৰ পধানং কত্ৰা.

তস্মাতি যস্মা উস্সুক্কজাতো হুত্ৰা অতিৰিয মং যাচসি, যস্মা চ জীৰিতন্তরাযানং দুজ্জানতং ৰদসি, ইন্দ্রিযানি চ তে পরিপাকং গতানি, তস্মা. তিহাতি নিপাতমত্তং. তে তযা. এৰন্তি ইদানি ৰত্তব্বাকারং ৰদতি. সিক্খিতব্বন্তি অধিসীলসিক্খাদীনং তিস্সন্নম্পি সিক্খানং ৰসেন সিক্খনং কাতব্বং. যথা পন সিক্খিতব্বং, তং দস্সেন্তো ‘‘দিট্ঠে দিট্ঠমত্তং ভৰিস্সতী’’তিআদিমাহ.

তত্থ দিট্ঠে দিট্ঠমত্তন্তি রূপাযতনে চক্খুৰিঞ্ঞাণেন দিট্ঠমত্তং. যথা হি চক্খুৰিঞ্ঞাণং রূপে রূপমত্তমেৰ পস্সতি, ন নিচ্চাদিসভাৰং, এৰং সেসতংদ্ৰারিকৰিঞ্ঞাণেহিপি মে এত্থ দিট্ঠমত্তমেৰ ভৰিস্সতীতি সিক্খিতব্বন্তি অত্থো. অথ ৰা দিট্ঠে দিট্ঠং নাম চক্খুৰিঞ্ঞাণং, রূপে রূপৰিজাননন্তি অত্থো. মত্তাতি পমাণং. দিট্ঠং মত্তা এতস্সাতি দিট্ঠমত্তং, চক্খুৰিঞ্ঞাণমত্তমেৰ মে চিত্তং ভৰিস্সতীতি অত্থো. ইদং ৰুত্তং হোতি – যথা আপাথগতে রূপে চক্খুৰিঞ্ঞাণং ন রজ্জতি ন দুস্সতি ন মুয্হতি, এৰং রাগাদিৰিরহেন চক্খুৰিঞ্ঞাণমত্তমেৰ মে জৰনং ভৰিস্সতি, চক্খুৰিঞ্ঞাণপ্পমাণেনেৰ নং ঠপেস্সামীতি. অথ ৰা দিট্ঠং নাম চক্খুৰিঞ্ঞাণেন দিট্ঠরূপং. দিট্ঠে দিট্ঠং নাম তত্থেৰ উপ্পন্নং সম্পটিচ্ছনসন্তীরণৰোট্ঠব্বনসঙ্খাতং চিত্তত্তযং. যথা তং ন রজ্জতি ন দুস্সতি ন মুয্হতি, এৰং আপাথগতে রূপে তেনেৰ সম্পটিচ্ছনাদিপ্পমাণেন জৰনং উপ্পাদেস্সামি, নাস্স তং পমাণং অতিক্কমিত্ৰা রজ্জনাদিৰসেন উপ্পজ্জিতুং দস্সামীতি এৰমেত্থ অত্থো দট্ঠব্বো. এস নযো সুতমুতেসু. মুতন্তি চ তদারম্মণৰিঞ্ঞাণেহি সদ্ধিং গন্ধরসফোট্ঠব্বাযতনং ৰেদিতব্বং. ৰিঞ্ঞাতে ৰিঞ্ঞাতমত্তন্তি এত্থ পন ৰিঞ্ঞাতং নাম মনোদ্ৰারাৰজ্জনেন ৰিঞ্ঞাতারম্মণং, তস্মিং ৰিঞ্ঞাতে. ৰিঞ্ঞাতমত্তন্তি আৰজ্জনপ্পমাণং. যথা আৰজ্জনং ন রজ্জতি ন দুস্সতি ন মুয্হতি, এৰং রজ্জনাদিৰসেন উপ্পজ্জিতুং অদত্ৰা আৰজ্জনপ্পমাণেনেৰ চিত্তং ঠপেস্সামীতি অযমেত্থ অত্থো. এৰঞ্হি তে বাহিয সিক্খিতব্বন্তি এৰং ইমায পটিপদায তযা বাহিয তিস্সন্নং সিক্খানং অনুপৰত্তনৰসেন সিক্খিতব্বং. ইতি ভগৰা বাহিযস্স সংখিত্তরুচিতায ছহি ৰিঞ্ঞাণকাযেহি সদ্ধিং ছল়ারম্মণভেদভিন্নং ৰিপস্সনাৰিসযং দিট্ঠাদীহি চতূহি কোট্ঠাসেহি ৰিভজিত্ৰা তত্থস্স ঞাততীরণপরিঞ্ঞং দস্সেতি.

কথং? এত্থ হি রূপাযতনং পস্সিতব্বট্ঠেন দিট্ঠং নাম, চক্খুৰিঞ্ঞাণং পন সদ্ধিং তংদ্ৰারিকৰিঞ্ঞাণেহি দস্সনট্ঠেন, তদুভযম্পি যথাপচ্চযং পৰত্তমানং ধম্মমত্তমেৰ, ন এত্থ কোচি কত্তা ৰা কারেতা ৰা. যতো তং হুত্ৰা অভাৰট্ঠেন অনিচ্চং, উদযব্বযপটিপীল়নট্ঠেন দুক্খং, অৰসৰত্তনট্ঠেন অনত্তাতি কুতো তত্থ পণ্ডিতস্স রজ্জনাদীনং ওকাসোতি অযঞ্হেত্থ অধিপ্পাযো. এস নযো সুতাদীসুপি.

ইদানি ঞাততীরণপরিঞ্ঞাসু পতিট্ঠিতস্স উপরি সহ ফলেন পহানপরিঞ্ঞং দস্সেতুং ‘‘যতো খো তে বাহিযা’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ যতোতি যদা, যস্মা ৰা. তেতি তৰ. ততোতি তদা, তস্মা ৰা. তেনাতি তেন দিট্ঠাদিনা, দিট্ঠাদিপটিবদ্ধেন ৰা রাগাদিনা. ইদং ৰুত্তং হোতি – বাহিয, তৰ যস্মিং কালে, যেন ৰা কারণেন দিট্ঠাদীসু মযা ৰুত্তৰিধিং পটিপজ্জন্তস্স অৰিপরীতসভাৰাৰবোধেন দিট্ঠাদিমত্তং ভৰিস্সতি, তস্মিং কালে, তেন ৰা কারণেন ত্ৰং তেন দিট্ঠাদিপটিবদ্ধেন রাগাদিনা সহ ন ভৰিস্সসি, রত্তো ৰা দুট্ঠো ৰা মূল়্হো ৰা ন ভৰিস্সসি পহীনরাগাদিকত্তা, তেন ৰা দিট্ঠাদিনা সহ পটিবদ্ধো ন ভৰিস্সসীতি. ততো ত্ৰং, বাহিয, ন তত্থাতি যদা, যস্মা ৰা ত্ৰং তেন রাগেন ৰা রত্তো, দোসেন ৰা দুট্ঠো, মোহেন ৰা মূল়্হো ন ভৰিস্সসি, তদা, তস্মা ৰা ত্ৰং তত্থ দিট্ঠাদিকে ন ভৰিস্সসি, তস্মিং দিট্ঠে ৰা সুতমুতৰিঞ্ঞাতে ৰা ‘‘এতং মম, এসোহমস্মি, এসো মে অত্তা’’তি (মহাৰ. ২১) তণ্হামানদিট্ঠীহি অল্লীনো পতিট্ঠিতো ন ভৰিস্সসি. এত্তাৰতা পহানপরিঞ্ঞং মত্থকং পাপেত্ৰা খীণাসৰভূমি দস্সিতা. ততো ত্ৰং, বাহিয, নেৰিধ, ন হুরং, ন উভযমন্তরেনাতি যদা ত্ৰং, বাহিয, তেন রাগাদিনা তত্থ দিট্ঠাদীসু পটিবদ্ধো ন ভৰিস্সসি, তদা ত্ৰং নেৰ ইধ লোকে, ন পরলোকে, ন উভযত্থ হোসি. এসেৰন্তো দুক্খস্সাতি কিলেসদুক্খস্স, ৰট্টদুক্খস্স চ অযমেৰ অন্তো অযং পরিচ্ছেদো পরিৰটুমভাৰোতি অযমেৰ হি এত্থ অত্থো. যে পন ‘‘উভযমন্তরেনা’’তি পদং গহেত্ৰা অন্তরাভৰং নাম ইচ্ছন্তি, তেসং তং মিচ্ছা. তত্থ যং ৰত্তব্বং, তং পরতো অন্তরাভৰকথাযং (কথা. ৫০৫ আদযো ) আৰি ভৰিস্সতি.

এতেসন্তি অতিহরণৰীতিহরণানং.

‘‘তত্থ হী’’তিআদিনা পঞ্চৰিঞ্ঞাণৰীথিযং পুরেতরং পৰত্তঅযোনিসোমনসিকারৰসেন আৰজ্জনাদীনং অযোনিসো আৰজ্জনাদিনা ইট্ঠাদিআরম্মণে লোভাদিপ্পৰত্তিমত্তং হোতি, ন পন ইত্থিপুরিসাদিৰিকপ্পগাহো, মনোদ্ৰারেযেৰ পন সো হোতীতি দস্সেতি. তস্সাতি ‘‘ইত্থী, পুরিসো’’তি রজ্জনাদিকস্স. ভৰঙ্গাদীতি ভৰঙ্গআৰজ্জনদস্সনানি, সম্পটিচ্ছনসন্তীরণৰোট্ঠব্বনপঞ্চদ্ৰারিকজৰনঞ্চ. অপুব্বতিত্তরতাৰসেনাতি অপুব্বতাইত্তরভাৰানং ৰসেন.

অতিহরতীতি মুখদ্ৰারং অতিক্কমিত্ৰা হরতি. তংতংৰিজানননিপ্ফাদকোতি তস্স তস্স পরিযেসনাদিৰিসযস্স, ৰিজাননস্স চ নিপ্ফাদকো. যেন হি পযোগেন পরিযেসনাদি নিপ্ফজ্জতি, সো তব্বিসযং ৰিজাননম্পি নিপ্ফাদেতি নাম হোতি. সম্মাপটিপত্তিন্তি ধম্মেসু অৰিপরীতপটিপত্তিং যথাভূতাৰবোধং.

গমনেপীতি গমনপযোগেপি. অতিহরণং যথাঠিতস্সেৰ কাযস্স ইচ্ছিতদেসাভিমুখকরণং. গমনং দেসন্তরুপ্পত্তি. ৰক্খমানোতি ‘‘অভিক্কন্তে পটিক্কন্তেতি…পে… অদ্ধাগমনৰসেন কথিতো. গতে ঠিতে নিসিন্নেতি এত্থ ৰিহারে চুণ্ণিকপাদুদ্ধারইরিযাপথৰসেন কথিতো’’তি (ৰিভ. অট্ঠ. ৫২৩) ৰক্খমানো ৰিসেসো.

পৰত্তেতি চঙ্কমাদীসু পৰত্তে রূপারূপধম্মে. পরিগ্গণ্হন্তস্স অনিচ্চাদিতো.

কাযিককিরিযাদিনিব্বত্তকজৰনং ফলূপচারেন ‘‘কাযাদিকিরিযাময’’ন্তি ৰুত্তং. কিরিযাসমুট্ঠিতত্তাতি পন কারণূপচারেন.

৫২৬. কম্মট্ঠানউপাসনস্সাতি কম্মট্ঠানভাৰনায. যোগপথন্তি ভাৰনাযোগ্গকিরিযায পৰত্তনমগ্গং.

৫৩৭. কাযাদীসূতি কাযৰেদনাচিত্তধম্মেসু. সুট্ঠু পৰত্তিযাতি অসুভানুপস্সনাদিৰসেন পৰত্তিযা. নিয্যানসভাৰো সম্মাসতিতা এৰ. উপট্ঠানন্তি সতিং কিচ্চতো দস্সেতি. এত্থ চ যথাৰুত্তো পরিগ্গহো জাতো এতিস্সাতি পরিগ্গহিতা, তং পরিগ্গহিতং নিয্যানভূতং সতিং কত্ৰাতি অত্থো ৰেদিতব্বো.

৫৪২-৩. পকুপ্পনং ইধ ৰিকারাপত্তিভাৰো.

৫৫০. তপ্পটিপক্খসঞ্ঞাতি থিনমিদ্ধপটিপক্খসঞ্ঞা. সা অত্থতো তদঙ্গাদিৰসেন থিনমিদ্ধৰিনোদনাকারপ্পৰত্তা কুসলৰিতক্কসম্পযুত্তসঞ্ঞা, তথাভূতো ৰা চিত্তুপ্পাদো সঞ্ঞাসীসেন ৰুত্তোতি ৰেদিতব্বো.

৫৫৩. সারম্ভন্তি আরম্ভৰন্তং, সহারম্ভন্তি অত্থো. নিরাৰরণাভোগা থিনমিদ্ধন্ধকারৰিগমেন নিরাৰরণসমন্নাহারসঞ্ঞা. ৰিৰটা অপ্পটিচ্ছাদনা.

৫৬৪. তত্থ তত্থাতি ‘‘ইমিনা পাতিমোক্খসংৰরেন উপেতো হোতী’’তিআদীসু (ৰিভ. ৫১১).

৫৮৮. যথা কেনচি নিক্কুজ্জিতং ‘‘ইদং নামেত’’ন্তি পকতিঞাণেন ন ঞাযতি, এৰং সব্বপ্পকারেন অৰিদিতং নিক্কুজ্জিতং ৰিয হোতীতি আহ ‘‘সব্বথা অঞ্ঞাততা নিক্কুজ্জিতভাৰো’’তি. নিরৰসেসপরিচ্ছিন্দনাভাৰোতি দুৰিঞ্ঞেয্যতায নিরৰসেসতো পরিচ্ছিন্দিতব্বতাভাৰো, পরিচ্ছিন্দিকাভাৰো ৰা. একদেসেনেৰ হি গম্ভীরং ঞাযতি.

আচিক্খন্তীতিআদিতো পরিব্যত্তং কথেন্তি. দেসেন্তীতি উপদিসনৰসেন ৰদন্তি, পবোধেন্তি ৰা. পঞ্ঞাপেন্তীতি পজানাপেন্তি, সংপকাসেন্তীতি অত্থো. পট্ঠপেন্তীতি পকারেহি অসঙ্করতো ঠপেন্তি. ৰিৰরন্তীতি ৰিৰটং করোন্তি. ৰিভজন্তীতি ৰিভত্তং করোন্তি. উত্তানীকরোন্তীতি অনুত্তানং গম্ভীরং উত্তানং পাকটং করোন্তি. এত্থ চ ‘‘পঞ্ঞাপেন্তী’’তিআদীহি ছহি পদেহি অত্থপদানি দস্সিতানি. ‘‘আচিক্খন্তি দেসেন্তী’’তি পন দ্ৰীহি পদেহি ব্যঞ্জনপদানীতি এৰং অত্থব্যঞ্জনপদসম্পন্নায উল়ারায পসংসায পসংসনং দস্সেতি. যং পনেতেসু অত্থব্যঞ্জনপদেসু ৰত্তব্বং, তং নেত্তিঅট্ঠকথাযং (নেত্তি. অট্ঠ. ২৩ আদযো) ৰিত্থারতো ৰুত্তমেৰ, তস্মা তত্থ ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বং.

৬০২. এত্থেৰ যোজেতব্বং তস্স হেট্ঠাভূমিসমতিক্কমনমুখেন ভূমিৰিসেসাধিগমুপাযদীপনতো. সব্বত্থাপীতি ‘‘রূপসঞ্ঞানং সমতিক্কমা, আকাসানঞ্চাযতনং সমতিক্কম্মা’’তি সব্বেসুপি সমতিক্কমৰচনেসু.

৬১০. তংযেৰ আকাসং ফুটং ৰিঞ্ঞাণন্তি তংযেৰ কসিণুগ্ঘাটিমাকাসং ‘‘অনন্ত’’ন্তি মনসিকারেন ফুটং ফরিত্ৰা ঠিতং পঠমারুপ্পৰিঞ্ঞাণং ‘‘অনন্তং ৰিঞ্ঞাণ’’ন্তি মনসি করোতীতি অত্থো. দুতিযৰিকপ্পে পন সামঞ্ঞজোতনা ৰিসেসে তিট্ঠতীতি ‘‘ফুট’’ন্তি ইমিনা ৰিঞ্ঞাণমেৰ ৰুত্তন্তি ফুটং ৰিঞ্ঞাণন্তি পঠমারুপ্পৰিঞ্ঞাণমাহ. তঞ্হি আকাসস্স সফরণকৰিঞ্ঞাণং. ৰিঞ্ঞাণেনাতি চ করণত্থে করণৰচনং, তঞ্চ দুতিযারুপ্পৰিঞ্ঞাণং ৰদতীতি আহ ‘‘ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনৰিঞ্ঞাণেন মনসি করোতী’’তি. তেনাতি পঠমারুপ্পৰিঞ্ঞাণেন. গহিতাকারন্তি অনন্তফরণৰসেন গহিতাকারং. মনসি করোতীতি দুতিযারুপ্পপরিকম্মমনসিকারেন মনসি করোতি. এৰন্তি যথাৰুত্তাকারং কসিণুগ্ঘাটিমাকাসে পঠমারুপ্পৰিঞ্ঞাণেন অনন্তফরণৰসেন যো গহিতাকারো, তং মনসি করোন্তংযেৰ. তং ৰিঞ্ঞাণন্তি তং দুতিযারুপ্পৰিঞ্ঞাণং. অনন্তং ফরতীতি ‘‘অনন্ত’’ন্তি ফরতি, তস্মা দুতিযোযেৰত্থো যুত্তোতি. ‘‘যঞ্হী’’তিআদিনা যথাৰুত্তমত্থং পাকটং করোতি. তংফরণাকারসহিতন্তি তস্মিং আকাসে ফরণাকারসহিতং. ৰিঞ্ঞাণন্তি পঠমারুপ্পৰিঞ্ঞাণং.

৬১৫. পুব্বেতি দুতিযারুপ্পপরিকম্মকালে. যং ‘‘অনন্তং ৰিঞ্ঞাণ’’ন্তি মনসি কতং, তংযেৰ পঠমারুপ্পৰিঞ্ঞাণমেৰ. তংযেৰ হি অভাৰেতি. আরম্মণাতিক্কমৰসেন হি এতা সমাপত্তিযো লদ্ধব্বাতি.

নিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা

৬২৩. চতুক্কনযে দুতিযজ্ঝানমেৰ যেসং ৰিচারো ওল়ারিকতো ন উপট্ঠাতি, যেসঞ্চ উপট্ঠাতি, তেসং ৰসেন দ্ৰিধা ভিন্দিত্ৰা দেসিতন্তি চতুক্কনযতো পঞ্চকনযো নীহতোতি আহ ‘‘উদ্ধটানংযেৰ চতুন্নং…পে… দস্সনতো চা’’তি.

অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৩. পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা

৬৪০. তীসূতি পঠমাদীসু তীসু. চতুক্কনযেন হি তং ৰুত্তং. এৰংকোট্ঠাসিকাতি অপ্পমাণাতি ৰুত্তা. তেনাহ ‘‘লোকুত্তরভূতা এৰাতি অধিপ্পাযো’’তি. পরিচ্ছিন্নাকাস…পে… চতুত্থানং ৰট্টৰিপস্সনাপাদকত্তা ‘‘সব্বত্থপাদকচতুত্থে সঙ্গহিতানী’’তি ৰুত্তং.

অযং কথাতি পরিত্তারম্মণাদিকথা. হেট্ঠিমো অরিযো উপরিমস্স অরিযস্স লোকুত্তরচিত্তানি পটিৰিজ্ঝিতুং ন সক্কোতীতি ৰুত্তং ‘‘ন চ…পে… সক্কোতী’’তি.

‘‘কিরিযতো দ্ৰাদসন্ন’’ন্তি চ পাঠো অত্থি. সহ ৰদতি লোকুত্তরফলচতুত্থতাসামঞ্ঞেনাতি অধিপ্পাযো. ইধ সব্বসদ্দস্স পদেসসব্বৰাচিভাৰতো একদেসস্স অসম্ভৰেপি সব্বত্থপাদকতা এৰ ৰেদিতব্বাতি দস্সেতুং ‘‘সব্বত্থ…পে… দট্ঠব্ব’’ন্তি আহ. পরিচ্ছিন্নাকাসকসিণচতুত্থাদীনীতি আদি-সদ্দেন আনাপানচতুত্থাদযো সঙ্গহিতা. নৰত্তব্বতাযাতি নৰত্তব্বারম্মণতায.

নিব্বানঞ্চাতি ৰত্তব্বং তদারম্মণস্সাপি বহিদ্ধারম্মণভাৰতো.

‘‘সসন্তানগতম্পী’’তি ইদং রূপ-সদ্দেন, কম্ম-সদ্দেন চ সম্বন্ধিতব্বং ‘‘সসন্তানগতম্পি অপাকটং রূপং দিব্বচক্খু ৰিয সসন্তানগতম্পি অপাকটং কম্মং ৰিভাৰেতী’’তি. পাকটে পন সসন্তানগতে রূপে, কম্মে চ অভিঞ্ঞাঞাণেন পযোজনং নত্থীতি ‘‘অপাকট’’ন্তি ৰিসেসেত্ৰা ৰুত্তং.

পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ঝানৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১৩. অপ্পমঞ্ঞাৰিভঙ্গো

১. সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা

৬৪২. দিসাদেসোধিনাতি ‘‘একং দিস’’ন্তিআদিদিসোধিনা, ৰিহারগামনিগমনগরজনপদরজ্জাদিদেসোধিনা চ. সত্তোধিনাতি ‘‘সব্বা ইত্থিযো, সব্বে পুরিসা, অরিযা, অনরিযা’’তিআদিৰসপ্পৰত্তেন সত্তোধিনা. এতস্সাতি এতস্স পদস্স, পদত্থস্স ৰা. অনুৰত্তকন্তি অধিকারৰসেন পৰত্তকং. তং দ্ৰযন্তি তথা-সদ্দো, ইতি-সদ্দোতি উভযং. ‘‘তথা দুতিয’’ন্তি হি ৰুত্তে ‘‘তথা-সদ্দো যথা মেত্তাসহগতেন চেতসা পুরত্থিমাদীসু একং দিসং ফরিত্ৰা ৰিহরতি, তথা দুতিযম্পি দিসং মেত্তাসহগতেন চেতসা ফরিত্ৰা ৰিহরতী’’তি ইমমত্থং দীপেতি. সেসদ্ৰযেপি এসেৰ নযো. যস্মা ইতীতি অযং ইতি-সদ্দো পকারত্থে, এৰন্তি ৰুত্তং হোতি, তস্মা ‘‘যথা মেত্তাসহগতেন চেতসা একং, দুতিযং, ততিযং, চতুত্থং দিসং ফরিত্ৰা ৰিহরতি, এৰং উদ্ধং, অধো, তিরিযং মেত্তাসহগতেন চেতসা ফরিত্ৰা ৰিহরতী’’তি ইমমত্থং দীপেতি. তেন ৰুত্তং ‘‘মেত্তা…পে… তং দ্ৰয’’ন্তি. তস্সাতি দ্ৰযস্স. ফরণন্তরাদিট্ঠানন্তি ফরণতো অঞ্ঞং ফরণন্তরং, তং আদি যস্স, তং ফরণন্তরাদি. ফরণন্তরঞ্হেতং মেত্তাভাৰনায, যদিদং ৰিপুলতা. আদি-সদ্দেন ভুম্মন্তরপগুণভাৰাদি গয্হতি, তস্স ফরণন্তরাদিনো ঠানং ঠানভূতো ‘‘ৰিপুলেনা’’তিআদিনা ৰুচ্চমানো মেত্তাভাৰনাৰিসেসো. ৰুত্তপ্পকারমত্তপরামসনস্স তস্স দ্ৰযস্স অট্ঠানং অনোকাসোতি. ইতি কত্ৰা ইমিনা কারণেন ন ৰুত্তং তং দ্ৰযন্তি অত্থো.

৬৪৩. রাগস্সাতি কামরাগস্স. সিনেহস্সাতি পুত্তসিনেহাদিসিনেহস্স. ৰিপত্তিযাতি রাগসিনেহসঙ্খাতায মেত্তাভাৰনায ৰিপত্তিযা ৰিনাসস্স. অনুপ্পত্তিতো হিরোত্তপ্পবলেন অনুপ্পজ্জনতো.

৬৪৫. অধিমুঞ্চিত্ৰাতি ভাৰনাচিত্তং আরম্মণে সুট্ঠু ৰিস্সজ্জেত্ৰা, তং পনেত্থ অধিমুচ্চনং যস্মা ফরণৰসেনেৰ হোতি, তস্মা ৰুত্তং ‘‘সুট্ঠু পসারেত্ৰা’’তি. যস্মা পন আরম্মণে সুট্ঠু অসংসপ্পনৰসেনেৰ তং মেত্তাভাৰনায অধিমুচ্চনং হোতি, তস্মা ‘‘বলৰতা ৰা অধিমোক্খেন অধিমুচ্চিত্ৰা’’তি চ ৰুত্তং.

৬৪৮. এতেসং পদানং সব্বেন সকলেন দিসাদেসাদিভেদেন অৰধিনা. সব্বাৰধিদিসাদিফরণাকারেহীতি সব্বাৰধিভূতদিসাদেসপুগ্গলফরণপ্পকারেহি.

৬৫০. ৰিঘাতৰসেনাতি ৰিক্খম্ভনৰসেন.

সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৩. পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা

৬৯৯. কথিতানং কুসলাদিধম্মানং. ইমস্মিং পন অপ্পমঞ্ঞাৰিভঙ্গে কথিতা অপ্পমঞ্ঞা, তা চ সভাৰতো লোকিযা এৰ, ন খন্ধৰিভঙ্গাদীসু কথিতা খন্ধাদযো ৰিয লোকুত্তরাপীতি একংসতো সব্বাসং অপ্পমঞ্ঞানং লোকিযভাৰমেৰ দীপেতুং অট্ঠকথাযং ‘‘ইমস্মিং পনা’’তিআদি ৰুত্তন্তি ইমমত্থং দস্সেন্তো আহ ‘‘ইমস্মিং পন…পে… হোতী’’তি.

পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

অপ্পমঞ্ঞাৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১৪. সিক্খাপদৰিভঙ্গো

১. অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা

৭০৩. সিক্খাসঙ্খাতানং কুসলধম্মানং পঞ্চ সীলঙ্গানি নিস্সযভাৰেন ৰা পতিট্ঠা সিযুং, উপনিস্সযভাৰেন ৰাতি তদুভযং দস্সেন্তো আহ ‘‘সম্পযোগৰসেন, উপনিস্সযৰসেন চ ওকাসভাৰেনা’’তি.

৭০৪. ‘‘কম্মপথা এৰা’’তি নিযমস্স কতত্তা ৰুত্তং ‘‘অসব্বসাধারণেসূ’’তি. ন হি সক্কা ইন্দ্রিযাদিসাধারণকোট্ঠাসৰসেন নিযমং কাতুং. কম্মপথকোট্ঠাসিকা এৰ, ন ঝানাদিকোট্ঠাসিকা. কম্মপথভাৰেন আগতন্তি ৰদন্তি, দুগ্গতিযা, তত্থ উপ্পজ্জনদুক্খস্স চ পৰত্তিউপাযভাৰতোতি অধিপ্পাযো. অস্স সুরাপানস্স. উপকারকত্তং সব্বেসং. সভাগত্তং মিচ্ছাচারস্স.

তথাগহিতসঙ্খারারম্মণতাযাতি ‘‘সত্তং অৰহরামি, সত্তে ৰিপ্পটিপজ্জামী’’তিআদিনা সত্তাকারেন গহিতসঙ্খারারম্মণতায, ন পন সত্তপঞ্ঞত্তিআরম্মণতাযাতি অধিপ্পাযো. ‘‘পঞ্চ সিক্খাপদা’’তিআদিনা তমেৰত্থং ৰিৰরতি.

তস্স তস্সাতি যস্স যস্স ব্যসনত্থায. সযং ৰা উসুআদিং খিপতি, ওপাতখণনাদিং করোতি, তাদিসং মন্তং পরিজপ্পতি, কম্মজইদ্ধিং ৰল়ঞ্জেতি, অঞ্ঞেন ৰা তং সব্বং কারেতীতি আহ ‘‘নিস্সগ্গিয…পে… দ্ৰে এৰ গহিতা’’তি.

যদিপি কোট্ঠাসৰারে ৰিরতি সরূপেন নাগতা ‘‘যেৰাপনা’’ত্ৰেৰ ৰুত্তা, ভজাপিযমানা পন মগ্গভাৰংযেৰ ভজতীতি আহ ‘‘ৰিরতিসীলং পন মগ্গকোট্ঠাসিক’’ন্তি. সেসসীলানন্তি সেসঅৰীতিক্কন্তসীলানং.

৭১২. অভব্বট্ঠানাতি পাণাতিপাতাদযো. যথা পাণাতিপাতাদযো ৰেরহেতুতায ৰেরং, এৰং তদঞ্ঞেপি অকুসলাতি ৰুত্তং ‘‘তংসভাগতায ৰেরভূতান’’ন্তি. ৰিরতীনং উপ্পত্তি ন ন ভৰিস্সতি সেক্খানন্তি যোজনা. ‘‘অকুসলসমুট্ঠিতানি চা’’তিআদিনাপি সেক্খানং উভযেন ৰিরতিসব্ভাৰংযেৰ ৰিভাৰেতি. তস্সত্থো – যানি অকুসলসমুট্ঠিতানি কাযকম্মাদীনি, তানি তেসং সেক্খানং কাযদুচ্চরিতাদীনীতি ৰেরানিযেৰ, তেহি ৰেরেহি তেসং সেক্খানং ৰিরতিযো সম্ভৰন্তিযেৰ. যতোতি যস্মা পাণাতিপাতাদিৰিরমিতব্বনিপ্পরিযাযৰেরাভাৰেপি কাযদুচ্চরিতাদিৰেরমত্ততো সেক্খানং ৰিরতিসম্ভৰতো. নফলভূতস্সাপীতি যথা ফলস্স মগ্গপটিবিম্বভূতত্তা মগ্গসদিসং সত্তঅট্ঠঙ্গিকতা সিযা, এৰং অফলভূতস্সাপি সকদাগামিমগ্গাদিকস্স যতো ৰিরতিসম্ভৰতো অট্ঠঙ্গিকতা হোতি, অঞ্ঞথা পঞ্চঙ্গিকো এৰ সিযাতি অধিপ্পাযো.

অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা

৭১৪. যথাৰিরমিতব্বতোতি যো যো পাণাতিপাতাদি ৰিরমিতব্বো, ততো ৰিরতিৰসেন.

পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সিক্খাপদৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১৫. পটিসম্ভিদাৰিভঙ্গো

১. সুত্তন্তভাজনীযং

১. সঙ্গহৰারৰণ্ণনা

৭১৮. ‘‘এসেৰ নযো’’তি ধম্মাদীসু কতো অতিদেসো সঙ্খেপতো তেসং দস্সনং হোতীতি আহ ‘‘সঙ্খেপেন দস্সেত্ৰা’’তি. তেসং নিরুত্তিপটিভানানং ৰিসযা তব্বিসযা, তেসং, নিরুত্তিপটিভানৰিসযভূতানন্তি অত্থো. পচ্চযুপ্পন্নাদিভেদেহীতি পচ্চযুপ্পন্ননিব্বানভাসিতত্থাদিভেদেহি.

দুক্খহেতুফলজাতাদিধম্মজরামরণানি দুক্খাদীনি. সচ্চহেতুধম্মপচ্চযাকারৰারেসু দুক্খসমুদযাদিপরিযাযেন আগতো ফলনিব্বত্তকো হেতু, সচ্চপচ্চযাকারৰারেসু অরিযমগ্গো, পরিযত্তিৰারে ভাসিতং, অভিধম্মভাজনীযে কুসলং, অকুসলন্তি এৰং পাল়িযং ৰুত্তানংযেৰ ৰসেন পঞ্চ ধম্মা ৰেদিতব্বাতি ইমমত্থমাহ ‘‘তথা ধম্মা চা’’তি ইমিনা.

নিব্বত্তকহেতুআদীনন্তি নিব্বত্তকসম্পাপকঞাপকানং. পুরিমোতি পৰত্তনত্থো. তস্মিন্তি মগ্গে. পচ্ছিমোতি পাপনত্থো দট্ঠব্বো.

অৰিপরীতনিরুত্তীতি বুদ্ধাদীহি আচিণ্ণা তস্স তস্স অত্থস্স ৰাচকভাৰে নিরুল়্হা যাথাৰনিরুত্তি. যস্মা ৰিঞ্ঞত্তিৰিকারসহিতো সদ্দো পঞ্ঞত্তীতি অত্তনো অধিপ্পাযো, তস্মা পরমততো তং দস্সেন্তো ‘‘অৰচনভূতাযা’’তি ৰিসেসেত্ৰা ‘‘কেচি ৰণ্ণযন্তী’’তি আহ. এৰং সতীতি এৰং নিরুত্তিযা পঞ্ঞত্তিভাৰে সতি. পঞ্ঞত্তি অভিলপিতব্বাতি আপজ্জতীতি ৰুত্তে, হোতু, কো দোসো তস্সা ৰচনীযভাৰতোতি কদাচি ৰদেয্যাতি আসঙ্কন্তো আহ ‘‘ন চ ৰচনতো…পে… উচ্চারেতব্বং অত্থী’’তি. তেসং অত্থধম্মানং. ন ৰচনন্তি অৰচনং অৰচনসভাৰং. এৰংপকারন্তি এৰংৰিধং এৰং নিযতলিঙ্গৰিসেসজোতনাকারং.

পরতোতি পরভাগে অনন্তরমনোদ্ৰারে. সদ্দগ্গহণানুসারেন গহিতায নামনিরুত্তিযং নিরুত্তিপটিসম্ভিদা পৰত্ততীতি ৰদন্তি. যদি এৰং কস্মা পাল়িযং ‘‘নিরুত্তিপটিসম্ভিদা পচ্চুপ্পন্নারম্মণা’’তি ৰুত্তাতি আহ ‘‘নিরুত্তি…পে… সন্ধায ৰুত্ত’’ন্তি. পচ্ছা জাননন্তি সদ্দগ্গহণুত্তরকালং নামনিরুত্তিযা জাননং. এৰন্তি এৰং সদ্দগ্গহণতো পচ্ছা নামনিরুত্তিং আরব্ভ পৰত্তং ঞাণং নিরুত্তিপটিসম্ভিদাতি গয্হমানে. এৰং নিরুত্তিযা নামপঞ্ঞত্তিপক্খে পাল়িযা, অট্ঠকথায চ ৰিরোধং দস্সেত্ৰা সদ্দপক্খে তদভাৰং দস্সেন্তো ‘‘যথা পনা’’তিআদিমাহ. তংতংসদ্দৰিভাৰকন্তি যথা তস্স তস্স সদ্দপ্পভেদনিচ্ছযস্স পচ্চযভূতং দিব্বসোতঞাণং সদ্দারম্মণমেৰ তং তং সদ্দং ৰিভূতং করোতি, এৰং নিরুত্তিপ্পভেদনিচ্ছযস্স পচ্চযভূতং নিরুত্তিসদ্দারম্মণমেৰ নিরুত্তিপটিসম্ভিদাঞাণং তং ৰিভূতং করোতীতি তস্স পচ্চুপ্পন্নারম্মণতা ৰুত্তা. সদ্দং পন ৰিভাৰেন্তং একন্ততো সদ্দূপনিবন্ধং পঞ্ঞত্তিম্পি ৰিভাৰেতিযেৰ, যতো সভাৰাসভাৰৰিসেসৰিভাৰনং সম্পজ্জতি. অঞ্ঞথা হি সদ্দমত্তগ্গহণে ৰিসেসাৰবোধো এৰ ন সিযাতি পোরাণা পঞ্ঞত্তিৰিভাৰনম্পি তস্স ইচ্ছন্তি. তংৰিভাৰকন্তি নিরুত্তিসদ্দৰিভাৰকং. ন পাল়িৰিরোধো হোতীতি যদিপি অভিধম্মভাজনীযে ‘‘যায নিরুত্তিযা তেসং ধম্মানং পঞ্ঞত্তি হোতী’’তি (ৰিভ. ৭২৭) ৰুত্তং, তম্পি সভাৰনিরুত্তিসদ্দেন ধম্মানং পবোধনমেৰ সন্ধায ৰুত্তং, ন তব্বিনিমুত্তং পঞ্ঞত্তিন্তি ‘‘নিরুত্তিসদ্দারম্মণা নিরুত্তিপটিসম্ভিদা’’তি ৰুচ্চমানে পাল়িযা ৰিরোধো ন হোতীতি অত্থো. ‘‘পচ্চৰেক্খন্তস্সা’’তি ৰুত্তত্তা সদ্দং গহেত্ৰা পচ্ছা গহিতায পঞ্ঞত্তিযা পচ্চৰেক্খণেন ভৰিতব্বন্তি আসঙ্কেয্যাতি তদাসঙ্কানিৰত্তনত্থমাহ ‘‘তং সভাৰনিরুত্তিং সদ্দং আরম্মণং কত্ৰা’’তিআদি. সভাৰনিরুত্তিং ৰিভাৰেন্তংযেৰাতি সভাৰনিরুত্তিৰিসযস্স সম্মোহস্স পগেৰ ৰিদ্ধংসিতত্তা অত্থসাধনৰসেন অভিঞ্ঞাঞাণং ৰিয তং ৰিভাৰেন্তমেৰ পৰত্ততি. তেনাহ ‘‘নিরুত্তিং ভিন্দন্তং পটিৰিজ্ঝন্তমেৰ উপ্পজ্জতী’’তি. পভেদগমনঞ্চেত্থ অনৰসেসতো নিরুত্তিৰিভাগজাননং. তথা সেসেসু. সক্কটনামাদীতি সক্কটৰসেন ৰুত্তনামাখ্যাতাদি. নিপাতপদং নামাদিপদানি ৰিয অত্থং ন ৰদতি, অথ খো ব্যঞ্জেতি জোতেতীতি ‘‘ব্যঞ্জন’’ন্তি ৰুত্তং নিপাতপদং.

বোধি ঞাণং মণ্ডভূতং এত্থাতি বোধিমণ্ডো, মহাবোধিট্ঠানং. তেনাহ ‘‘পঠমাভিসম্বুদ্ধট্ঠানে’’তি. অঞ্ঞেন পকারেনাতি উগ্গহাদিপ্পকারেন.

অঞ্ঞথা হোন্তীতি পুরিসযুগে পুরিসযুগে একদেসেন পরিৰত্তন্তা কালন্তরে অঞ্ঞাকারা ভৰন্তি. ৰিনস্সন্তীতি তংতংভাসানং মনুস্সানং ৰিনাসেন ন পঞ্ঞাযন্তি, মনুস্সানং দুরুগ্গহণাদিনা কত্থচি কদাচি পরিৰত্তন্তীপি ব্রহ্মলোকাদীসু যথাসভাৰেনেৰ অৰট্ঠানতো ন সব্বত্থ, সব্বদা, সব্বথা চ পরিৰত্ততি. তেনাহ ‘‘কপ্পৰিনাসেপি তিট্ঠতিযেৰা’’তি. এতস্স নিরুত্তিপটিসম্ভিদাঞাণস্স.

অত্থাদীসু ঞাণন্তি অত্থপটিসম্ভিদাদি. অত্থধম্মনিরুত্তিৰসেন তীসু. অত্থধম্মনিরুত্তিপটিভানৰসেন চতূসুপি ৰা. অত্থধম্মাদিনা অত্তনা জোতেতব্বেন সহ অত্থেনাতি সাত্থকানি. সব্বো অত্থধম্মাদিকো অত্থো ৰিসযভূতো এতস্স ঞাণস্স অত্থীতি সব্বত্থকং. সব্বস্মিং অত্থাদিকে ৰিসযে খিত্তং অত্তনো পচ্চযেহি ঠপিতং পৰত্তিতং. অরহত্তপ্পত্তিযা ৰিসদা হোন্তি পটিপক্খধম্মানং সব্বসো ৰিদ্ধংসিতত্তা. পঞ্চন্নন্তি অধিগমপরিযত্তিসৰনপরিপুচ্ছাপুব্বযোগানং. যথাযোগন্তি যং যং যস্স পুগ্গলস্স ৰিসদতায যুজ্জতি, তথা যোজেতব্বং.

পরিপুচ্ছাহেতু পৰত্তা কথা পরিপুচ্ছাতি ৰুত্তাতি আহ ‘‘পুচ্ছায…পে… পরিপুচ্ছাতি ৰুত্তা’’তি.

তেহীতি মগ্গেহি. পটিলাভো নাম পুব্বযোগসম্পত্তিযা অত্থাদিৰিসযস্স সম্মোহস্স সমুচ্ছিন্দনং, তং পন মগ্গকিচ্চমেৰাতি আহ ‘‘সো লোকুত্তরো’’তি. অত্থাদীনং পভেদতো সল্লক্খণৰিভাৰনৰৰত্থাপনা যথারহং পরিত্তকুসলমহাকিরিযচিত্তৰসেন হোতীতি ৰুত্তং ‘‘পভেদো কামাৰচরো’’তি. যথা পুব্বযোগো অধিগমস্স বলৰপচ্চযো সভাৰহেতুভাৰতো, ন তথা পভেদস্স অসভাৰহেতুতায, পরম্পরপচ্চযতায চাতি অধিপ্পাযো. পরিযত্তিআদীনং পভেদস্স বলৰপচ্চযতায, অধিগমস্স চ তদভাৰে এসেৰ নযো. তত্থাতি নিমিত্তত্থে ভুম্মং, তাসু পরিযত্তিসৰনপরিপুচ্ছাসু নিমিত্তভূতাসূতি অত্থো. যং ৰুত্তং হোতীতি ‘‘এতেসু পনা’’তিআদিনা অট্ঠকথাৰচনেন যং অত্থজাতং ৰুত্তং হোতি. তং দস্সেন্তোতি তং নিদ্ধারেত্ৰা দস্সেন্তো. ‘‘পুব্বযোগাধিগমা’’তি ৰত্ৰা ‘‘দ্ৰেপী’’তি ৰচনং অধিগমসহিতোযেৰ পুব্বযোগো পভেদস্স বলৰপচ্চযো, ন কেৰলোতি দস্সনত্থং. তেন ৰুত্তং অট্ঠকথাযং ‘‘দ্ৰেপি একতো হুত্ৰা’’তি (ৰিভ. অট্ঠ. ৭১৮). ‘‘দ্ৰেপি ৰিসদকারণা’’তি ৰুত্তে পুব্বযোগস্সাপি ৰিসদকারণত্তং লব্ভতেৰাতি আহ ‘‘দ্ৰেপি ৰিসদকারণাতি…পে… ৰুত্ত’’ন্তি.

সঙ্গহৰারৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. সচ্চৰারাদিৰণ্ণনা

৭১৯. কালত্তযেপীতি অতীতাদীসু তীসুপি কালেসু. হেতুফলধম্মা হেতূনং ফলভূতা ধম্মা, পচ্চযনিব্বত্তাতি অত্থো. তেসঞ্চ হেতুধম্মাতি তেসং হেতুফলানং পচ্চযনিব্বত্তানং হেতুভূতা ধম্মা ‘‘ধম্মা’’তি ৰুত্তাতি যোজনা. ৰিনেয্যৰসেনাতি তথাৰিনেতব্বপুগ্গলজ্ঝাসযৰসেন. উপ্পন্না সমুপ্পন্নাতিআদি ন ৰুত্তন্তি উপ্পন্না সমুপ্পন্না উট্ঠিতা সমুট্ঠিতা পচ্চুপ্পন্নাতিআদি ন ৰুত্তং একন্তপচ্চুপ্পন্নস্সেৰ সঙ্গাহকত্তা. তংনিব্বত্তকাতি তেসং অত্থভাৰেন ৰুত্তানং নিপ্ফাদকা. ধম্মাতি ৰুত্তা ধম্মভাৰেন কথিতা.

সচ্চৰারাদিৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা

৭২৫. সামঞ্ঞেন ৰত্ৰা ৰিসেসেন অৰুত্তত্তাতি ‘‘তেসং ৰিপাকে’’তি যথাৰুত্তকুসলৰিপাকতাদিসামঞ্ঞেন ৰত্ৰা সহেতুকাহেতুকাদিৰিসেসেন অৰুত্তত্তা, সরূপেন নিদ্ধারেত্ৰা অৰুত্তত্তাতি অত্থো. অৰিপাকত্তাতি অৰিপাকধম্মত্তা. যদি এৰন্তি পচ্চযভাৰতো লব্ভমানোপি ধম্মভাৰো অৰিপাকধম্মতায কিরিযানং যদি ন ৰুত্তো, এৰং সতি. সতিপি পচ্চযুপ্পন্নভাৰে অৰিপাকভাৰতো অত্থভাৰোপি ন ৰত্তব্বো. তেনাহ ‘‘ৰিপাকা ন হোন্তীতি অত্থভাৰো চ ন ৰত্তব্বো’’তি. এৰঞ্চেতি যদি পচ্চযুপ্পন্নত্তা কিরিযানং অত্থভাৰো ৰুত্তো. নপ্পটিসিদ্ধো ইচ্ছিতোৰাতি অত্থো. যদি এৰং কস্মা ন ৰুত্তোতি আহ ‘‘ৰিপাকস্স পনা’’তিআদি. তেসন্তি কুসলাকুসলানং, ৰিপাককিরিযধম্মানঞ্চ. অত্থধম্মতাতি ৰুত্তনযেন লব্ভমানোপি যথাক্কমং অত্থভাৰো, ধম্মভাৰো চ ন ৰুত্তো. পচ্চযভাৰং সত্তিৰিসেসং সনিপ্ফাদেতব্বতন্তি পদত্তযেনাপি ৰিপাকধম্মতমেৰাহ. সা হি ৰিপাকানং হেতুভাৰতো পচ্চযভাৰো, তদুপ্পাদনসমত্থতায সত্তিৰিসেসো, তেহি সগব্ভা ৰিয হোতীতি ‘‘সনিপ্ফাদেতব্বতা’’তি চ ৰুচ্চতি. তং পস্সন্তী নিপ্ফাদকৰিসেসাপি নিপ্ফাদেতব্বাপেক্খা হোতি ধম্মপটিসম্ভিদা. তংসম্বন্ধেনাতি নিপ্ফাদেতব্বসম্বন্ধেন. ধম্মপটিসম্ভিদং ৰদন্তেন অত্থপটিসম্ভিদাপি ৰুত্তা.

সভাৰধম্মে পঞ্ঞত্তি সভাৰপঞ্ঞত্তীতি আহ ‘‘ন সত্তাদিপঞ্ঞত্তিযা’’তি. সভাৰেন, নিরুত্তিযেৰ ৰা সভাৰপঞ্ঞত্তীতি ৰুত্তাতি আহ ‘‘অৰিপরীতপঞ্ঞত্তিযা ৰা’’তি.

৭৪৬. ৰোহারভূমিং, অধিগমভূমিঞ্চ একজ্ঝং কত্ৰা আহ ‘‘কামাৰচরা, লোকুত্তরা চ ভূমি ভূমী’’তি. চিত্তুপ্পাদা ৰা পৰত্তিট্ঠানভাৰতো ভূমি.

অভিধম্মভাজনীযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৩. পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা

৭৪৭. সব্বঞাণারম্মণতাযাতি পটিসম্ভিদাপটিসম্ভিদাঞাণারম্মণতায. ‘‘সুত্তন্তভাজনীযে পন…পে… সিযা’’তি ইদং অভিধম্মভাজনীযেন ৰিরুজ্ঝতি, তস্স ৰা সাৰসেসদেসনতা আপজ্জতীতি চোদনং মনসি কত্ৰা আহ ‘‘অভিধম্মভাজনীযে’’তিআদি. নিরৰসেসকথনন্তি অসেসেত্ৰা কথনং. তেন চিত্তুপ্পাদসঙ্গহিতে অত্থে অসেসেত্ৰা দেসনা ইধ অভিধম্মভাজনীযস্স ভারো, ন সব্বঞেয্যধম্মেতি দস্সেতি. যথাদস্সিতৰিসযৰচনৰসেনাতি দস্সিতপ্পকারৰিসযস্স কথনৰসেন, ধম্মত্থৰসেন দস্সিতে তংতংচিত্তুপ্পাদে তত্থ ধম্মনিরুত্তাভিলাপেন ঞাণস্স কথনৰসেনাতি অত্থো. অঞ্ঞারম্মণতং ন পটিসেধেতি অতপ্পরভাৰতোতি অধিপ্পাযো. ন নিরৰসেসেন কথনং অচিত্তুপ্পাদপরিযাপন্নস্স ৰিসযস্স অকথিতত্তা. এৰং পটিভানপটিসম্ভিদাৰিসযস্সাপি ন নিরৰসেসেন কথনন্তি সুত্তন্তভাজনীযে অৰিসেসৰচনেন সব্বঞাণারম্মণতংযেৰ পটিভানপটিসম্ভিদায পতিট্ঠাপেতি. তথা তিস্সো পটিসম্ভিদাতিআদিপঞ্হপুচ্ছকপাল়িযাপি. তিস্সোতি অত্থধম্মপটিভানপটিসম্ভিদা. নিরুত্তিপটিসম্ভিদা হি ‘‘পরিত্তারম্মণা’’তেৰ ৰুত্তা.

যদিপি সিযা ন তস্সা মহগ্গতারম্মণতাতি সম্বন্ধো. ‘‘ন হি মগ্গো পচ্চযুপ্পন্নো ন হোতী’’তি ইমিনা ‘‘অত্থপটিসম্ভিদা ন মগ্গারম্মণা’’তি ৰচনস্স যথাৰুত্তত্থসাধকতং ৰিভাৰেতি. তস্সাতি পটিভানপটিসম্ভিদায ন মহগ্গতারম্মণতা সম্ভৰতি ননু নযং অনুস্সরন্তস্সাতি অধিপ্পাযো. দ্ৰেপীতি ‘‘অত্থপটিসম্ভিদা ন মগ্গারম্মণা, তিস্সো পটিসম্ভিদা সিযা পরিত্তারম্মণা, সিযা মহগ্গতারম্মণা, সিযা অপ্পমাণারম্মণা’’তি চ দ্ৰেপি এতা পাল়িযো. তাসু বলৰতরায ঠানস্স, ইতরায অধিপ্পাযমগ্গনস্স চ উপাযদস্সনমুখেন তাসং অঞ্ঞমঞ্ঞং অৰিরোধং দস্সেতুং ‘‘কুসলাকুসলানং পনা’’তিআদিমাহ. ‘‘নিপ্পরিযাযা তত্থ ধম্মপটিসম্ভিদা’’তি এতেন তত্থ অত্থপটিসম্ভিদায পরিযাযভাৰমাহ. তথা ৰিপাককিরিযানন্তিআদি যথাধিপ্পেতস্স অত্থস্স ৰিসদিসূদাহরণদস্সনং. উভযেনপি ‘‘অত্থপটিসম্ভিদা ন মগ্গারম্মণা’’তি (ৰিভ. ৭৪৯) ৰচনং সুত্তন্তনযানুগতং নিপ্পরিযাযত্থস্স তত্থ অধিপ্পেতত্তাতি দীপেতি. কিঞ্চি পন ঞাণন্তিআদি ‘‘তিস্সো পটিসম্ভিদা’’তিআদিপাল়িযা সমত্থকং. যথাধিপ্পেতস্স অত্থস্স পটিভানং দীপনং পটিভানং. তেনাহ ‘‘ঞেয্যপ্পকাসনতো’’তি. ইতি যা ‘‘তিস্সো পটিসম্ভিদা’’তি পাল়ি, তস্সা বলৰভাৰৰিভাৰনেন ইতরায অধিপ্পাযমগ্গনং কতন্তি ৰেদিতব্বং. নিপ্পরিযাযাতি পরিযাযরহিতা উজুকং সরূপেনেৰ পৰত্তা. নিপ্পরিযায…পে… পৰত্তিযন্তি একন্তিকঅত্থারম্মণং ঞাণং অত্থপটিসম্ভিদা, ঞাণারম্মণং পটিভানপটিসম্ভিদাতি গহেত্ৰা দেসনাযং.

সো এৰাতি পরস্স অভিলাপসদ্দো এৰ. অনুৰত্তমানতা চস্স নিরুত্তিপটিসম্ভিদা পচ্চুপ্পন্নমেৰ সদ্দং আরম্মণং করোন্তী, সদ্দং সুত্ৰা ‘‘অযং সভাৰনিরুত্তি, অযং ন সভাৰনিরুত্তী’’তি জানন্তীতি চ আদিৰচনৰসেন ৰেদিতব্বো.

পঞ্হপুচ্ছকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

পটিসম্ভিদাৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১৬. ঞাণৰিভঙ্গো

১. এককমাতিকাদিৰণ্ণনা

৭৫১. সম্পযুত্তানং নিস্সযপচ্চযতায, আরম্মণস্স পৰত্তিট্ঠানতায ওকাসট্ঠো ৰেদিতব্বো. নহেতাদীতি আদি-সদ্দেন ‘‘অহেতুকা’’তিআদিকং সব্বং একৰিধেন ঞাণৰত্থুং সঙ্গণ্হাতি. একং নহেতূতি নহেতুতায একং পঞ্চৰিঞ্ঞাণং নহেতূতি ৰুত্তা তেসং নহেতুতা. একন্তাহেতুভাৰেন হি তে একপ্পকারাৰাতি. অঞ্ঞম্পীতি অহেতুকাদি. অৰিতথসামঞ্ঞযুত্তন্তি তেনেৰ অহেতুকতাদিনা যথাভূতেন সমানভাৰেন যুত্তং. ঞাণারম্মণন্তি ঞাণস্স আরম্মণং যথাৰুত্তপঞ্চৰিঞ্ঞাণাদি. ৰত্থুৰিভাৰনাতি পঞ্চৰিঞ্ঞাণাদিকস্স ঞাণৰত্থুস্স যথাৰুত্তৰিসেসেন ৰিভাৰনা পকাসনা পঞ্ঞা.

ওসানদুকস্সাতি ‘‘অত্থজাপিকা পঞ্ঞা, জাপিতত্থা পঞ্ঞা’’তি ইমস্স দুকস্স. দুকমাতিকা ধম্মসঙ্গণিযং ৰুত্তদুকমাতিকাতি আহ ‘‘দুকমাতিকং অনিস্সাযা’’তি.

‘‘চিন্তামযা পঞ্ঞা’’তিআদিকা তিকমাতিকং অনিস্সায ৰুত্তাতি আহ ‘‘এৰং তিকানুরূপেহীতি এত্থাপি দট্ঠব্ব’’ন্তি. যদিপি জাপ-সদ্দো ব্যত্তৰচনে, মানসে চ পৰত্ততি, জননত্থেপি পন দট্ঠব্বোতি দস্সেন্তো আহ ‘‘অনেকত্থত্তা ধাতুসদ্দান’’ন্তিআদি. কুসলপঞ্ঞা ৰিপাকসঙ্খাতস্স, কিরিযপঞ্ঞা পরিকম্মাদিভূতা অত্তনা নিব্বত্তেতব্বফলসঙ্খাতস্স অত্থস্স নিব্বত্তনতো অত্থজাপিকাতি ৰুত্তাতি আহ ‘‘অত্থজাপিকা কারণগতা পঞ্ঞা’’তি. ৰিপাকপঞ্ঞা, কিরিযপঞ্ঞা চ সহজাতাদিপচ্চযৰসেন তংতংৰিপাকাদিঅত্থং জাপেতি জনেতীতি আহ ‘‘জাপিতো জনিতো অত্থো এতিস্সাতি জাপিতত্থা’’তি. সতিপি সহজাতানং পচ্চযভাৰে ৰিপাককিরিযপঞ্ঞা ন কুসলা ৰিয ৰিপাকানং নিপ্পরিযাযেন কারণৰোহারং লভতীতি আহ ‘‘কারণপঞ্ঞাসদিসী’’তি. ৰিভাৰনত্থেন পঞ্ঞা আরম্মণং ৰিয সম্পযুত্তেপি পকাসেতিযেৰাতি ৰুত্তং ‘‘ফলপ্পকাসনভূতা’’তি. যতো সা আলোকোভাসপজ্জোতপরিযাযেহি ৰিভাৰিতা.

১০. দসকমাতিকাৰণ্ণনা

৭৬০. ‘‘জাতিপচ্চযা জরামরণন্তি ঞাণং, অসতি জাতিযা নত্থি জরামরণন্তি ঞাণং. অতীতম্পি অদ্ধানং জাতিপচ্চযা জরামরণন্তি ঞাণং, অসতি জাতিযা নত্থি জরামরণন্তি ঞাণং. অনাগতম্পি অদ্ধানং জাতিপচ্চযা জরামরণন্তি ঞাণং, অসতি জাতিযা নত্থি জরামরণন্তি ঞাণং. যম্পিস্স তং ধম্মট্ঠিতিঞাণং, তম্পি খযধম্মং ৰযধম্মং ৰিরাগধম্মং নিরোধধম্মন্তি ঞাণং. ভৰপচ্চযা…পে… অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা…পে… নিরোধধম্ম’’ন্তি (সং. নি. ২.৩৪) এৰমাগতানি সত্তসত্ততি ঞাণানি. ‘‘জরামরণে ঞাণং, জরামরণসমুদযে ঞাণং, জরামরণনিরোধে ঞাণং, জরামরণনিরোধগামিনিযা পটিপদায ঞাণং. জাতিযা ঞাণং…পে… সঙ্খারেসু ঞাণং…পে… পটিপদায ঞাণ’’ন্তি (সং. নি. ২.৩৩) এৰমাগতানি চতুচত্তারীসং ঞাণানি. সুতমযঞাণাদীনি অনাৰরণঞাণপরিযোসানানি পটিসম্ভিদামগ্গে (পটি. ম. মাতিকা ১.১ আদযো) আগতানি তেসত্ততি ঞাণানি. তেনাহ ‘‘তেসত্ততি পন…পে… ন সংযুত্তকে’’তি. ‘‘সংযুত্তকে’’তি ৰা ইদং ‘‘সত্তসত্ততি ঞাণানী’’তি ইমিনা সম্বন্ধিতব্বং, ন ‘‘তেসত্ততী’’তি ইমিনা. অঞ্ঞত্থ নিক্খেপকণ্ডাদীসু. যথা সম্মাপটিৰেধাভাৰতো মিচ্ছাঞাণাদি থুসরাসিম্হি নিখাতখাণুকো ৰিয আরম্মণে চঞ্চলং হোতি, ন এৰং হোতি যথাভূতাৰবোধকং ঞাণন্তি আহ ‘‘যাথাৰপটিৰেধতো সযঞ্চ অকম্পিয’’ন্তি. অধিবলকরণং উপত্থম্ভনন্তি তং পুগ্গলে আরোপেন্তো আহ ‘‘পুগ্গলঞ্চ…পে… করোতী’’তি. ৰিসভাগধম্মেসু ৰা অকম্পিযত্থো, সভাগধম্মেসু উপত্থম্ভনত্থো ৰেদিতব্বো.

অভিমুখং গচ্ছন্তীতি ‘‘উপগচ্ছন্তী’’তি পদস্স অত্থৰচনং. উপগমনঞ্চেত্থ সব্বঞ্ঞুতায পটিজাননমেৰাতি ৰুত্তং ‘‘পটিজাননৰসেনা’’তি. অট্ঠ ৰা পরিসা উপসঙ্কমন্তীতি এত্থাপি পটিজাননৰসেন সব্বঞ্ঞুতন্তি যোজেতব্বং. অট্ঠসু পরিসাসু দস্সিতঅকম্পিযঞাণযুত্তোতি সম্বন্ধো.

ফলসম্পত্তিপৰত্তীতি সপ্পুরিসূপনিস্সযাদীনং কারণসম্পত্তীনং ফলভূতায পতিরূপদেসৰাসঅত্তসম্মাপণিধিআদিসম্পত্তিযা পৰত্তনং. আদি-সদ্দেন সুত্তসেসা সঙ্গহিতা. তত্থ সপ্পুরিসূপনিস্সযাদিকে. কস্মা পনেত্থ সমানে অত্থকিচ্চে পটিৰেধঞাণস্স ৰিয দেসনাঞাণস্সাপি যাৰ অরহত্তমগ্গা উপ্পজ্জমানতা ন ৰুত্তাতি চোদনং সন্ধাযাহ ‘‘পটিৰেধনিট্ঠত্তা’’তিআদি. পটিৰেধনিট্ঠত্তাতি পটিৰেধস্স পরিযোসানত্তা. তেনাতি পটিৰেধপরিযোসানভূতেন অরহত্তমগ্গঞাণেন. তদধিগমেন হি সম্পত্তসকলসব্বঞ্ঞুগুণো ভগৰা অনন্তপটিভানো অনুপমায বুদ্ধলীল়ায ধম্মং দেসেতুং সমত্থো অহোসি. ‘‘পটিলদ্ধস্সাপী’’তি ইমিনা সব্বথা লভাপকস্স পটিৰেধানুরূপতা দেসনাঞাণস্স অসক্কুণেয্যাতি দীপেতি, তেন চ পটিৰেধনমত্তেনেত্থ অত্থসিদ্ধীতি দস্সেতি. তেনাহ ‘‘দেসনাঞাণস্সা’’তিআদি.

হানভাগিযধম্মন্তি ৰা হানভাগিযভাৰস্স কারণং. কামসহগতসঞ্ঞাদিধম্মন্তি কামগুণারম্মণং সঞ্ঞামনসিকারাদিং. পুব্বেৰ কতাভিসঙ্খারাদিন্তি ‘‘চন্দে ৰা সূরিযে ৰা এত্তকং গতে ৰুট্ঠহিস্সামী’’তিআদিনা সমাপজ্জনতো পুব্বে পৰত্তচিত্তাভিসঙ্খারপরিকম্মাদিং.

তদভাৰগ্গহণেনাতি কিলেসাৰরণাভাৰগ্গহণেন. ঠিতিন্তি অত্থিভাৰং. তব্বিপরীতাযাতি ‘‘নত্থি দিন্ন’’ন্তিআদিকায মিচ্ছাদিট্ঠিযা. ঠানাভাৰন্তি অপ্পৰত্তিং, নত্থিভাৰং ৰা. উপরীতি ইমিস্সা বলানং অনুক্কমকথায উপরি অনন্তরমেৰ. ৰিপাকাৰরণাভাৰদস্সনাদিকস্সাতি আদি-সদ্দেন কম্মাৰরণাভাৰদস্সনং সঙ্গণ্হাতি. ইতরন্তি অধিগমস্স অট্ঠানদস্সনং. তংসহিতানং ধাতূনন্তি রাগাদিসহিতানং সভাৰানং. ৰেমত্ততা চ তেসং পচ্চযৰিসেসসিদ্ধেন অৰত্থাদিৰিসেসেন ৰেদিতব্বা. চরিযাহেতূনন্তি রাগাদিচরিযাকারণভূতানং ধম্মানং.

১. এককনিদ্দেসৰণ্ণনা

৭৬১. অযং ৰিসেসোতি সমানেপি নযদ্ৰযস্স তেসং অহেতুভাৰাদিদীপনে একস্স হেতুভাৰাদিপটিসেধতা, ইতরস্স রাসন্তরাসঙ্গহোতি ইদং নানাকরণং. একায জাতিযাতি আদাননিক্খেপপরিচ্ছিন্নস্স একস্স ভৰস্স. তদন্তোগধতাযাতি গতিঅন্তোগধতায. তত্থ তত্থাতি তংতংগতিচুতিভৰেসু.

৭৬২. তথাতি অঞ্ঞদ্ৰারারম্মণতায. খীরাদীনং…পে… ৰিলক্খণতাতি যথা খীরস্স দধিভাৰেন, দধিনো তক্কভাৰেন ৰিলক্খণতাপত্তি, ন এৰং পঞ্চৰিঞ্ঞাণানং নহেতুভাৰাদিতো অঞ্ঞস্স সভাৰাপত্তি অত্থীতি অত্থো.

৭৬৩. মহত্তেপীতি পুথুত্তেপি. বহুভাৰৰাচকো হি অযং মহা-সদ্দো ‘‘মহাজনো’’তিআদীসু ৰিয রূপসঙ্ঘাটস্স অধিপ্পেতত্তা. অঞ্ঞথা সভাৰধম্মস্স কা মহন্ততা, সুখুমতা ৰা. চক্খুৰিঞ্ঞাণস্স ৰচনং কত্ৰা ৰুত্তত্তা আহ ‘‘চক্খুপসাদে মম ৰত্থুম্হী’’তি. ইস্সরিযট্ঠানন্তি ইস্সরিযপৰত্তনট্ঠানং. তথা হি নং অঞ্ঞত্থ ভাৰিতং ৰিভাৰেন্তমেৰ তিট্ঠতি, অঞ্ঞৰিঞ্ঞাণানি চ তেন দিন্ননযানেৰ তত্থ পৰত্তন্তি, অপি দিব্বচক্খুঞাণং, যতো তং অন্ধস্স ন নিপ্ফজ্জতি.

৭৬৪. ৰৰত্থিতানম্পীতি অঞ্ঞমঞ্ঞং অসংকিণ্ণানম্পি. পটিপাটিনিযমো নিযতানুপুব্বিকতা. তেনাতি ‘‘অব্বোকিণ্ণা’’তি ৰচনেন.

৭৬৬. আৰট্টনভাৰো আৰজ্জনকিচ্চতা.

তেসন্তি রূপাদীনং. এতেসঞ্হি রূপাদীনং পঞ্চহি ৰিঞ্ঞাণেহি সমাগমো. অভিনিপতিতব্বানি আলম্বিতব্বানি, ৰিজানিতব্বানীতি অত্থো. তেনাহ ‘‘আরম্মণকরণেন পটিৰিজানিতব্বানী’’তি. কুসলাকুসলচেতনায, তংসম্পযুত্তানঞ্চ যথাৰুত্তানং ‘‘মনোপুব্বঙ্গমা…পে… অকুসলং ৰা’’তি (ৰিভ. অট্ঠ. ৭৬৬) এৰং ৰুত্তানং পটিৰিজানিতব্বানং পটিৰিজাননন্তি সম্বন্ধো. কম্মত্থে হি এতং সামিৰচনং. সহজপুব্বঙ্গমধম্মেনাতি দস্সনাদীহি সহজাতফস্সাদিনা পুব্বঙ্গমেন আৰজ্জনাদিনা. কিচ্চন্তরন্তি দস্সনাদিকিচ্চতো অঞ্ঞং সম্পটিচ্ছনাদিকিচ্চং.

অৰিপাকভাৰেন কারণেন, তেন ৰা সদ্ধিং. অঞ্ঞন্তি রূপভাৰাদিং. ভাসনকরণকরাতি ৰিঞ্ঞত্তিসমুট্ঠাপনৰসেন পৰত্তকুসলাকুসলচিত্তুপ্পাদধম্মা. তে এৰ কাযঙ্গৰাচঙ্গং অচোপেত্ৰা পৰত্তা তংসদিসা. পুব্বঙ্গমপটিৰিজাননন্তি পুব্বঙ্গমভাৰেন ৰিজাননং মনোদ্ৰারিকজৰনানং পুরেচরভাৰেন গহণং. তত্থাতি পঞ্চদ্ৰারে. ‘‘ন পটিসিদ্ধ’’ন্তি ৰত্ৰা স্ৰাযমপ্পটিসেধো সামত্থিযলদ্ধোতি দস্সেতুং ‘‘ন কাযকম্মং…পে… অনুঞ্ঞাতত্তা’’তি ৰুত্তং. ‘‘তথা’’তি ইদং যথা কাযৰচীকম্মপট্ঠপনং, এৰং কুসলাদিধম্মসমাদানম্পি নত্থীতি উপসংহরণত্থং ৰেদিতব্বং. যদি ন ভৰতো চৰতি, কথং পঞ্চদ্ৰারে চুতি ৰুত্তাতি আহ ‘‘ন পঞ্চদ্ৰারিক…পে… অতংদ্ৰারিকত্তা’’তি. তস্সা পাল়িযা. আপাথমত্তন্তি আপাথগমনমত্তং আরম্মণপচ্চযভাৰমত্তং. অঞ্ঞন্তি ‘‘রূপং নীল’’ন্তি এৰমাদিধম্মৰিসেসং. তেনাহ ‘‘ধম্মসভাৰ’’ন্তি. রূপন্তি চ ন গণ্হাতীতি রূপারম্মণম্পি সমানং ‘‘রূপং নামেত’’ন্তি ন গণ্হাতি. তথা চাহু একে ‘‘চক্খুৰিঞ্ঞাণসমঙ্গী নীলং ৰিজানাতি, নো তু নীল’’ন্তি. রূপনীলাদিআকারো রূপারম্মণরূপাদানাকারপঞ্ঞত্তি. তজ্জাপঞ্ঞত্তি হেসা যথা অনিচ্চতাদি. সাতিসযং সৰিতক্কসৰিচারত্তা. ততো অঞ্ঞন্তি সদ্দারম্মণতো অঞ্ঞং নামপঞ্ঞত্তিআরম্মণং, অঞ্ঞথা সহুপ্পত্তিপটিসেধো ন সম্ভৰেয্যাতি অধিপ্পাযো.

মনোদ্ৰারেপীতি ন পঞ্চদ্ৰারেযেৰ দুতিযে মোঘৰারে, অথ খো মনোদ্ৰারেপি. আৰজ্জনং দ্ৰত্তিক্খত্তুং…পে… দট্ঠব্বং একচিত্তক্খণিকস্স আৰজ্জনস্স উপ্পত্তিযং তথা অসম্ভৰতো.

তস্সাতি যাথাৰকৰত্থুৰিভাৰনায পঞ্ঞায.

এককনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. দুকনিদ্দেসৰণ্ণনা

৭৬৭. অধিকরণেসূতি পদত্থেসু. অঞ্ঞত্র সভাৰং গহেত্ৰাতি অত্থসদ্দস্স তত্থ পৰত্তনাকারদস্সনং, তেন অত্থসদ্দস্স সভাৰত্থতং দস্সেতি. অধিকরণৰসেন লিঙ্গপরিৰত্তিং গচ্ছতি. ‘‘অভিধেয্যানুরূপং লিঙ্গৰচনানী’’তি হি সদ্দৰিদূ ৰদন্তি.

দুকনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৩. তিকনিদ্দেসৰণ্ণনা

৭৬৮. পরিপাচিতেসূতি সাধিতেসু. ‘‘ৰিহিতেসূ’’তি এত্থ দুদ্ধাদীসু ৰিয ভূতকালতা নাধিপ্পেতাতি আহ ‘‘ৰিসযৰিসেসনমত্তমেৰা’’তি. ‘‘কম্মং, সিপ্প’’ন্তি পঞ্ঞা কারণূপচারেন ৰুত্তাতি আহ ‘‘পঞ্ঞা এৰ ৰা…পে… ৰেদিতব্বা’’তি.

কুসলং কম্মং সকং একন্তং হিতসুখাৰহত্তা. তপ্পটিপক্খত্তা ইতরং অকুসলং কম্মং নোসকং. সচ্চপটিৰেধানুলোমনং সচ্চানুলোমনং ৰুত্তন্তি আহ ‘‘তপ্পটিৰেধপচ্চযভাৰেনা’’তি. মগ্গসচ্চস্স অনুলোমনতো ৰা সচ্চানুলোমিকতা, তথা পরমত্থসচ্চস্স অনুলোমনতো. তেনাহ অট্ঠকথাযং ‘‘মগ্গসচ্চস্সা’’তিআদি. পঞ্ঞা ৰুত্তা পঞ্ঞাৰিসযে পঞ্ঞাকিচ্চস্স দস্সিতত্তা. ‘‘যোগৰিহিতেসূ’’তিআদিনা ৰুত্তভূমিনিদ্দেসো, ‘‘কম্মস্সকতং সচ্চানুলোমিক’’ন্তি ৰুত্তসরূপনিদ্দেসো, ‘‘রূপং অনিচ্চ’’ন্তিআদিনা ৰুত্তপ্পকারনিদ্দেসো চ যথাৰুত্তা…পে… নিদ্দেসা. ‘‘যোগৰিহিতেসু কম্মাযতনেসু খন্তিং, কম্মস্সকতং খন্তিং, ‘রূপং অনিচ্চ’ন্তি খন্তি’’ন্তিআদিনা খন্তিআদিপদেহি যোজেতব্বা. ওলোকনং পচ্চক্খকরণং. ধম্মা ওলোকনং খমন্তীতি পঞ্ঞায তদোলোকনসমত্থতমাহ.

৭৬৯. মুঞ্চতীতি পজহতি. আরব্ভ-কিরিযায অধিট্ঠানং সমঙ্গিভাৰো, অধিকরণং পট্ঠপনন্তি আহ ‘‘মুঞ্চ…পে… ৰত্তুং যুত্ত’’ন্তি.

৭৭০. পঞ্চসীলদসসীলানি কম্মৰট্টেকদেসভূতানি সন্ধায তেসং ধম্মট্ঠিতিযং সমৰরোধো ৰুত্তো. সতিপি সৰনেতি ‘‘ইধ, ভিক্খৰে, অরিযসাৰকো পাণাতিপাতা পটিৰিরতো’’তিআদিনা (অ. নি. ৮.৩৯; কতা. ৪৮০) তথাগততো সৰনে সতিপি. ভিক্খুআদীনম্পি তং ৰুত্তং অধিসীলপঞ্ঞাপনং ৰিয ন বুদ্ধাৰেণিকন্তি.

অধিপঞ্ঞানিব্বত্তেসূতি ঠপেত্ৰা অধিপঞ্ঞং তদঞ্ঞেসু মগ্গফলধম্মেসু. তদধিট্ঠানেসূতি তস্সা অধিপঞ্ঞায অধিট্ঠানেসু ৰিপস্সনাধম্মেসু.

৭৭১. অপাযুপ্পাদনং অৰড্ঢিনিব্বত্তনং. তস্মিংযেৰ ঠানেতি তস্মিংযেৰ খণে.

তিকনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৪. চতুক্কনিদ্দেসৰণ্ণনা

৭৯৩. পরিতস্সনং পরিত্তাসো, চিত্তুত্রাসো চাতি ‘‘ন পরিতস্সতী’’তি পদস্স ‘‘ন পত্থেতি ন উত্তসতী’’তি অত্থমাহ.

৭৯৬. অরিযসচ্চেসু ধম্মসদ্দো ‘‘দিট্ঠধম্মো’’তিআদীসু ৰিয. অরিযমগ্গো, তস্স চ ফলং ধম্মো যথানুসিট্ঠং পটিপন্নে অপাযেসু অপতমানে ধারেতীতি. তত্থ পঞ্ঞাতি তস্মিং অরিযমগ্গফলে নিস্সযভূতে পঞ্ঞা. তেনাহ ‘‘তংসহগতা’’তি. অৰিদিতং ৰিদিতং ৰিয নেতি ঞাপেতীতি নযো, অনুমানং, তস্স নযনং পৰত্তনং, তং পন ৰিসুংযেৰেকং ঞাণুপ্পাদনন্তি আসঙ্কায নিৰত্তনত্থমাহ ‘‘ন অঞ্ঞ…পে… ৰিসেসো’’তি. অত্তনো হি অধিগমানুসারেন পরাধিগতানং কালত্তযে মগ্গাদীনং পৰত্তিআকারানুমানং নযনযনং. অনুমিননাকারমেৰ হিস্স সন্ধায ৰুত্তং ‘‘ঞাণস্সেৰ পৰত্তিৰিসেসো’’তি. কারণঞ্চ নযনযনস্স সচ্চেসু পচ্চক্খপৰত্তনতো. ‘‘তথা’’তি ইমিনা যথা মগ্গঞাণতো অঞ্ঞাপি ‘‘ইমিনা ধম্মেনা’’তি ৰত্তুং যুত্তং, তথা পকারন্তরেনপি ‘‘ইমিনা ধম্মেন ঞাণেনা’’তি এত্থ অত্থো যুজ্জতীতি ইমমত্থং উপসংহরতি. তেনাতি তস্মা ঞাণেন ঞাততো সম্পযোগেহি নযনযনতো. ঞাণৰিসযভাৰেনাতি পটিৰেধঞাণস্স ৰিসযভাৰেন. ঞাতেন পটিৰিদ্ধেন চতুসচ্চধম্মেন, ঞাণসম্পযোগেন ৰা ঞাতেন জানিত্ৰা ঠিতেন মগ্গফলধম্মেন.

সব্বেন সব্বন্তি সব্বপ্পকারেন সব্বং, অনৰসেসন্তি অত্থো. অদ্ধত্তযপরিযাপন্নঞ্হি সব্বং তেভূমকসঙ্খারগতং সম্মসীযতি. নযনতোতি নযগ্গাহতো. অনুরূপত্থৰাচকো ৰা কারণসদ্দো ‘‘কারণং ৰদতী’’তিআদীসু ৰিয.

অন্ৰযঞাণস্সপি পরিযোগাহেত্ৰা পৰত্তনতো সৰিসেসো ৰিসযাৰবোধোতি ৰুত্তং ‘‘ধম্মে ঞাণ…পে… অভাৰা’’তি. ৰিসযোভাসনমত্তজাননসামঞ্ঞেনাতি অসতিপি অভিসমেচ্চ গহণে ৰিসযৰিভাৰনসঙ্খাতঅৰবোধসামঞ্ঞমত্তেন. ‘‘ঞাণ’’ন্তি সম্মতেসূতি ‘‘ঞাণ’’ন্তি ৰোহরিতেসু লদ্ধঞাণৰোহারেসু. সম্মুতিৰসেনাতি ধম্মঞাণাদি ৰিয সমুখেন ৰিসযে অপ্পৰত্তিত্ৰা পঞ্ঞত্তিমুখেন পৰত্তং. অৰসেসন্তি সম্মুতিঞাণমেৰাহ. ইতরঞাণত্তযৰিসভাগন্তি ধম্মঞাণাদিঞাণত্তযৰিধুরং.

৭৯৭. কামভৰধম্মেতি কামভৰসঙ্খাতে ধম্মে.

৭৯৮. সাতি পঠমজ্ঝানপঞ্ঞা. ৰীতরাগভাৰনাৰত্থস্সাতি ‘‘ৰীতরাগো হোতী’’তি এৰং ৰুত্তস্স. ন্তি ছট্ঠাভিঞ্ঞং. মগ্গঞাণঞ্হি কিচ্চতো মগ্গসচ্চম্পি পটিৰিজ্ঝতি. ইতরাতি হেট্ঠিমমগ্গপঞ্ঞা. তদুপনিস্সযত্তাতি তস্সা ছট্ঠাভিঞ্ঞায, তস্স ৰা পটিৰিজ্ঝনস্স উপনিস্সযত্তা পটিৰিজ্ঝতি নাম. যথানুরূপন্তি দিট্ঠাসৰাদীনং যথানুরূপং. আসৰক্খযেতি আসৰক্খযপরিযাযে কারণূপচারেন. তংনিব্বত্তনতোতি তস্স আসৰক্খযসঙ্খাতস্স ফলস্স নিব্বত্তনতো. ইদঞ্চ ‘‘আসৰানং খযে ঞাণং ছট্ঠাভিঞ্ঞা’’তি সুত্তে আগতত্তা ৰুত্তং.

৮০১. অভিৰিসিট্ঠেন ৰা ঞাণেন পাকটং করোন্তস্সাতি অধিগমৰসেন পকাসং ৰিভূতং করোন্তস্স.

৮০২. ৰসিতাপঞ্চকরহিতং ৰসিভাৰং অপাপিতং পটিলদ্ধমত্তং. পটিপদারম্মণসহগতা পঞ্ঞা পটিপদারম্মণসম্বন্ধিনীতি আহ ‘‘পঞ্ঞায পটিপদারম্মণুদ্দেসেনা’’তি.

চতুক্কনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৫. পঞ্চকনিদ্দেসৰণ্ণনা

৮০৪. তমেৰ পঞ্ঞং ‘‘দ্ৰীসু ঝানেসু পঞ্ঞা পীতিফরণেনা’’তিআদিনা ৰিভজতি. অভিসন্দনপরিসন্দনপরিপূরণানিপি পরিপ্ফরণং ৰিয ফরণাপীতিযা, তংসহগতসুখস্স চ কিচ্চৰিসেসভূতানি অধিপ্পেতানীতি আহ ‘‘অভিসন্দেতীতি…পে… ৰেদিতব্ব’’ন্তি. আদিনা নযেনাতি ‘‘অভিসন্দেতী’’তিআদিনা (দী. নি. ১.২২৬; ম. নি. ১.৪২৭) সুত্তে আগতনযেন. ফরণঞ্চেত্থ পীতিসুখসমুট্ঠিতপণীতরূপেহি কাযস্স অভিব্যাপনং দট্ঠব্বং. আরম্মণেতি পীতিফরণতাসুখফরণতাসীসেন ৰুত্তানং তিকদুকঝানানং আরম্মণে. তাতি পীতিফরণতাসুখফরণতা.

সমাধিমুখেনাতি সমাধিং মুখং পমুখং কত্ৰা, সমাধিসীসেনাতি অত্থো, সমাধিপমুখেন ৰা উদ্দেসনিদ্দেসেন. অঞ্ঞে কিলেসা দিট্ঠিমানাদযো. অপ্পযোগেনাতি ঝানৰিমোক্খাদীনং ৰিয উপ্পাদনীযপরিকম্মপযোগেন ৰিনা. আৰজ্জনাসদিসো হি ফলসমাপত্তিঅত্থো সম্মসনচারো. ঠপিতত্তাতি পৰত্তিতত্তা. সতিবহুলতাযাতি সতিযা অভিণ্হুপ্পত্তিযা. পরিচ্ছিন্দনসতিযা কালস্স সতোতি দস্সেতীতি যোজনা.

পঞ্চকনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৬. ছক্কনিদ্দেসৰণ্ণনা

৮০৫. ৰিসুদ্ধিভাৰন্তি ৰিসুদ্ধিযা সব্ভাৰং. ‘‘দিব্বচক্খুঞাণেকদেসত্তা’’তি ইদং তস্স পরিভণ্ডঞাণত্তা ৰুত্তং. তথা হি পাল়িযং ‘‘সত্তানং চুতূপপাতঞাণায চিত্তং অভিনীহরতি অভিনিন্নামেতী’’তি (দী. নি. ১.২৪৭) আরভিত্ৰা ‘‘সো দিব্বেন চক্খুনা ৰিসুদ্ধেনা’’তিআদি (দী. নি. ১.২৪৬) ৰুত্তং. দিব্বস্স তিরোহিতৰিপ্পকট্ঠাদিভেদস্স, ইতরস্স চ রূপাযতনস্স দস্সনসমত্থস্সাপি দিব্বচক্খুঞাণস্স সিখাপত্তি চৰমানোপপজ্জমানসত্তদস্সনন্তি আহ ‘‘মুদ্ধপ্পত্তেন চা’’তিআদি.

ছক্কনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৭. সত্তকনিদ্দেসৰণ্ণনা

৮০৬. ছব্বিধম্পি পচ্চৰেক্খণঞাণন্তি ‘‘জাতিপচ্চযা জরামরণন্তি ঞাণ’’ন্তিআদিনা (ৰিভ. ৮০৬) ৰুত্তং পটিচ্চসমুপ্পাদঙ্গানং পচ্চৰেক্খণৰসেন পৰত্তঞাণং. সহ গহেত্ৰাতি একজ্ঝং গহেত্ৰা ৰিপস্সনারম্মণভাৰসামঞ্ঞেন একত্তেন গহেত্ৰা. সঙ্খিপিত্ৰা ৰুত্তেনাতি পুব্বে ছধা ৰুত্তং ৰিয দস্সিতং ধম্মট্ঠিতিঞাণন্তি এৰং সঙ্খিপিত্ৰা ৰুত্তেন. ‘‘খযধম্ম’’ন্তিআদিনা পকারেন দস্সনন্তি সম্বন্ধো. পৰত্তঞাণস্সাতি ‘‘জাতিপচ্চযা জরামরণ’’ন্তিআদিনা পৰত্তস্স ঞাণস্স, পৰত্তে ৰা সংসারৰট্টে ঞাণস্স. ঞাণারম্মণা ৰিপস্সনা ঞাণৰিপস্সনা. ৰিপস্সনাতি চ ‘‘জাতিপচ্চযা জরামরণ’’ন্তিআদিনা পচ্চযপচ্চযুপ্পন্নধম্মে ৰিভাগেন দস্সনতো ধম্মট্ঠিতিঞাণং ইধাধিপ্পেতং. তস্স খযধম্মতাদিজাননং পটিৰিপস্সনা. তেনাহ ‘‘ৰিপস্সনাপটিৰিপস্সনাদস্সনমত্ত’’ন্তি.

এৰমেত্থ অট্ঠকথাধিপ্পাযৰসেন পাল়িযা অত্থং দস্সেত্ৰা ইদানি অত্তনো অধিপ্পাযৰসেন দস্সেতুং ‘‘পাল়িযং পনা’’তিআদিমাহ. সব্বত্থাতি অদ্ধত্তযে পচ্চযৰিসেসেন পচ্চযুপ্পন্নৰিসেসনিদ্ধারণে. ঞাণৰচনেনাতি ‘‘জাতিপচ্চযা জরামরণ’’ন্তিআদিনা ঞাণস্স গহণেন. অঙ্গানন্তি সত্তসত্ততিযা অঙ্গানং. ইতিসদ্দেনাতি ‘‘নিরোধধম্ম’’ন্তি এত্থ ৰুত্তইতিসদ্দেন. পকাসেত্ৰাতি ঞাণস্স পৰত্তিআকারং জোতেত্ৰা. তেন ধম্মট্ঠিতিঞাণতো অঞ্ঞংযেৰ পরিযোসানে ৰুত্তং ঞাণন্তি দস্সেতি. তেনাহ ‘‘ৰিপস্সনাঞাণং সত্তমং ঞাণ’’ন্তি. অযমেৰ চেত্থ অত্থো যুত্তোতি দস্সেন্তো ‘‘ন হী’’তিআদিমাহ. তত্থ ‘‘তম্পি ঞাণন্তি সম্বন্ধো ন হোতী’’তি এৰং সম্বন্ধো ন যুত্তো অঙ্গন্তরভাৰস্স অৰিভাৰনতোতি অত্থো. তেন ৰুত্তং ‘‘তংঞাণ…পে… অনধিপ্পেতত্তা’’তি. ন হি ৰিসুং ৰিসুং ৰুত্তমেৰ একজ্ঝং ৰচনমত্তেন অত্থন্তরং হোতীতি. ‘‘খযধম্মং…পে… চা’’তি ইমিনা পুরিমস্মিং পক্খে উপচযেন দোসমাহ.

সত্তকনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৮. অট্ঠকনিদ্দেসৰণ্ণনা

৮০৮. পচ্চনীকধম্মেতি নীৰরণাদিপচ্চনীকধম্মে. দুক্খন্তি সমাপজ্জনে অসতি উপ্পজ্জনকদুক্খং.

অট্ঠকনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১০. দসকনিদ্দেসো

পঠমবলনিদ্দেসৰণ্ণনা

৮০৯. ন ঠানন্তি অট্ঠানং, অনুপলব্ভনত্থো অযমকারোতি আহ ‘‘অৰিজ্জমানং ঠানং অট্ঠান’’ন্তি. অভাৰত্থো ৰা, ন অঞ্ঞপটিপক্খাদিঅত্থোতি আহ ‘‘নত্থি ঠানন্তি ৰা অট্ঠান’’ন্তি. কো পনেতস্স অত্থদ্ৰযস্স ৰিসেসোতি? পঠমো হেতুপচ্চযেহি অনুপলব্ভমানতং ৰদতি, দুতিযো সব্বেন সব্বং অভাৰন্তি অযমেতেসং ৰিসেসো. তণ্হুপাদানাদীনম্পি সুখতো উপগমনস্স হেতুভাৰে দিট্ঠিৰিপল্লাসস্স সো সাতিসযো অসুখেপি দল়্হং পৰত্তাপনতোতি আহ ‘‘দিট্ঠিৰিপল্লাসোৰ…পে… অধিপ্পেত’’ন্তি. ‘‘অত্তদিট্ঠিৰসেনা’’তি কস্মা ৰিসেসেত্ৰা ৰুত্তং, ননু অরিযসাৰকস্স সব্বাপি দিট্ঠিযো নত্থীতি? সচ্চং নত্থি, অত্তদিট্ঠিসন্নিস্সযা পন সব্বদিট্ঠিযোতি দস্সেতুং ‘‘অত্তদিট্ঠিৰসেনাতি পধানদিট্ঠিমাহা’’তি ৰুত্তং. ভেদানুরূপস্স ৰত্থুনো. ভেদানুরূপেন ‘‘অধম্মে ধম্মো’’তিআদিনযপ্পৰত্তেন.

সো এৰাতি যো লিঙ্গে অপরিৰত্তে তস্মিং অত্তভাৰে ভৰঙ্গজীৰিতিন্দ্রিযপ্পবন্ধো, সো এৰ. তঞ্হি উপাদায একজাতিসমঞ্ঞা, ন চেত্থ ভাৰকলাপজীৰিতিন্দ্রিযস্স ৰসেন চোদনা কাতব্বা তদঞ্ঞস্সেৰ অধিপ্পেতত্তা. তঞ্হি তত্থ অৰিচ্ছেদৰুত্তিযা পবন্ধৰোহারং লভতি, ইতরম্পি ৰা ভাৰানুপালনতাসামঞ্ঞেনাতি অনোকাসাৰ চোদনা.

সপত্তৰসেন যোজেতব্বন্তি ‘‘সপত্তং মারেমীতি অভিসন্ধিনা সপত্তেন নিপন্নট্ঠানে নিপন্নং মনুস্সভূতো মনুস্সভূতং মাতরং পিতরং ৰা মারেন্তো’’তিআদিনা যোজেতব্বং. সব্বত্থাতি চতূসুপি ৰিকপ্পেসু. পুরিমং অভিসন্ধিচিত্তন্তি পুব্বভাগিযো মরণাধিপ্পাযো. অপ্পমাণং তেন অত্থসিদ্ধিযা অভাৰতো. পুথুজ্জনস্সেৰ তং দিন্নং হোতীতি এত্থ যথা অরহত্তং পত্ৰা পরিভুত্তম্পি পুথুজ্জনকালে দিন্নং পুথুজ্জনদানমেৰ হোতি, এৰং মরণাধিপ্পাযেন পুথুজ্জনকালে পহারে দিন্নে অরহত্তং পত্ৰা তেনেৰ পহারেন মতে কস্মা অরহন্তঘাতোযেৰ হোতি, ন পুথুজ্জনঘাতোতি? ৰিসেসসম্ভৰতো. যথা হি দানং দেয্যধম্মস্স পরিচ্চাগমত্তেন হোতি, ন এৰং ৰধো. সো হি পাণো, পাণসঞ্ঞিতা, ৰধকচেতনা, উপক্কমো, তেন মরণন্তি ইমেসং পঞ্চন্নং অঙ্গানং পারিপূরিযাৰ হোতি, ন অপারিপূরিযা. তস্মা অরহত্তং পত্তস্সেৰ মরণন্তি অরহন্তঘাতোযেৰ হোতি, ন পুথুজ্জনঘাতো. যস্মা পন ‘‘ইমং মারেমী’’তি যং সন্তানং আরব্ভ মারণিচ্ছা, তস্স পুথুজ্জনখীণাসৰভাৰেন পযোগমরণক্খণানং ৰসেন সতিপি সন্তানভেদে অভেদোযেৰ. যদা চ অত্থসিদ্ধি, তদা খীণাসৰভাৰো. তস্মা অরহন্তঘাতোৰ হোতীতি নিচ্ছিতং. কথং পনেত্থ ৰধকচেতনা ৰত্তমানৰিসযা সিযাতি আহ ‘‘ৰধকচিত্তং পচ্চুপ্পন্নারম্মণম্পি…পে… পৰত্ততী’’তি. তত্থ পবন্ধৰিচ্ছেদৰসেনাতি যেন পবন্ধো ৰিচ্ছিজ্জতি, তাদিসং পযোগং নিব্বত্তেতীতি অত্থো. তেন যদা পবন্ধৰিচ্ছেদো, তদা অরহাতি যথাৰুত্তং অরহন্তঘাতং পতিট্ঠাপেতি. ন এৰন্তি যথা কালন্তরাপেক্খকিচ্চসিদ্ধং ৰধকচিত্তং, ন এৰং চাগচেতনা. ‘‘সা হী’’তিআদিনা চাগচেতনায কালন্তরানপেক্খকিচ্চসিদ্ধিতংযেৰ ৰিভাৰেতি. অঞ্ঞসককরণন্তি অত্ততো ৰিনিমোচেত্ৰা অঞ্ঞস্স দক্খিণেয্যস্স সন্তকভাৰকরণং. তস্সাতি চজিতব্বস্স ৰত্থুনো. যস্সাতি যস্স পুথুজ্জনস্স. তস্সেৰ তং দিন্নং হোতি, সচেপি অরহত্তং পত্ৰা তেন পরিভুত্তন্তি অত্থো.

‘‘কপ্পৰিনাসে’’তি ইদং ‘‘সণ্ঠহন্তে কপ্পে’’তি ৰুত্তত্তা মহাকপ্পৰিনাসং সন্ধায ৰুত্তন্তি আহ ‘‘কপ্পট্ঠকথায ন সমেতী’’তি এত্থ আযুকপ্পস্স অধিপ্পেতত্তা. আযুকপ্পো চেত্থ অৰীচিযং নিব্বত্তসত্তানং অন্তরকপ্পপরিমাণং পরমাযু ৰেদিতব্বং. তঞ্হি সন্ধায ‘‘একং কপ্পং অসীতিভাগে কত্ৰা ততো একভাগমত্তং কাল’’ন্তি (কথা. অট্ঠ. ৬৫৪-৬৫৭) ৰুত্তং. তযিদং ‘‘একং কপ্প’’ন্তি যদি একং মহাকপ্পন্তি অত্থো, তথা সতি ৰীসতিঅন্তরকপ্পপরিমাণো একো অসঙ্খ্যেয্যকপ্পোতি ৰুত্তং হোতি. অথ একং অসঙ্খ্যেয্যকপ্পন্তি অত্থো, সব্বথাপি ‘‘চতুসট্ঠি অন্তরকপ্পা’’তি ৰচনেন ৰিরুজ্ঝতীতি ৰীমংসিতব্বং. যথা পন কপ্পট্ঠকথায অযং অট্ঠকথা সমেতি, তং দস্সেতুং ‘‘কপ্পৰিনাসেযেৰাতি পনা’’তিআদিমাহ.

পকতত্তো ৰা অপারাজিকো. সমানসংৰাসকো কম্মলদ্ধীনং ৰসেন অনানাসংৰাসকোতি এৰমেত্থ অত্থো ৰেদিতব্বো.

নিযতস্স পুগ্গলস্স ৰিজ্জমানতং পটিসেধেত্ৰাতি যোজনা. তত্থ পটিসেধেত্ৰাতি ‘‘পুগ্গলো পন নিযতো নাম নত্থী’’তি এৰং পটিসেধেত্ৰা. তত্থ কারণমাহ ‘‘মিচ্ছত্তসম্মত্তনিযতধম্মানং ৰিয সভাৰতো’’তি. পঞ্ঞত্তিমত্তঞ্হেতং মিচ্ছত্তসম্মত্তনিযতধম্মনিস্সযং, যদিদং নিযতো পুগ্গলোতি. যথাপুচ্ছিতন্তি ‘‘কিং পুব্বহেতু নিযমেতী’’তিআদিনা পুচ্ছিতপ্পকারং নিযামকহেতুং. যেনাতি যেন উপরিমগ্গত্তযৰিপস্সনাঞাণেন. নিযতানিযতভেদন্তি সোতাপন্নাদিনিযতভেদং, সত্তক্খত্তুপরমাদিঅনিযতভেদঞ্চ. সোতাপন্নো এৰ হি একো সত্তক্খত্তুপরমো নাম হোতি, একো কোলংকোলো নাম, একো একবীজী নামাতি সোতাপন্নস্স নিযতভাৰো ৰুত্তোতি আহ ‘‘সোতাপন্নো চ নিযতো’’তি. ব্যতিরেকত্থো হি অযং -সদ্দো. ততো পুব্বেতি সোতাপত্তিমগ্গতো পুব্বে. ‘‘পুব্বহেতুকিচ্চং নত্থী’’তি ইদং সোতাপন্নস্স নিযততায ৰুত্তত্তা ৰক্খমানঞ্চ দোসং হদযে ঠপেত্ৰা ৰুত্তং. উপরিমগ্গানং সউপনিস্সযত্তে পঠমমগ্গস্সাপি সউপনিস্সযতা সিদ্ধা এৰাতি চোদনং সন্ধাযাহ ‘‘যদি হী’’তিআদি. তঞ্চ নিযতত্তং. অস্সাতি সোতাপত্তিমগ্গস্স.

তেনেৰ খীণাতি সোতাপত্তিমগ্গেনেৰ খীণা. কারণুপচ্ছেদেন হি ফলুপচ্ছেদো সিযা. ততোতি সত্তক্খত্তুপরমাদিতো. সাতি সত্তক্খত্তুপরমাদিতা. পৰত্তিতোতি ৰিপাকপ্পবন্ধতো. তেনাতি সোতাপত্তিমগ্গেন. ৰুট্ঠানেতি ৰুট্ঠানে সতি. কারণেন ৰিনা ফলং নত্থীতি আহ ‘‘সক্কায…পে… ভৰিতব্ব’’ন্তি. ‘‘নামকরণনিমিত্ততো’’তি ইমিনা নামকরণহেতুতায নিযামকতং ৰিভাৰেতি একবীজিআদিসমঞ্ঞানং অন্ৰত্থসঞ্ঞাভাৰতো. তেনাহ ‘‘ৰিপস্সনা…পে… সন্ধায ৰুত্ত’’ন্তি.

আদি-সদ্দেন ‘‘একোম্হি সম্মাসম্বুদ্ধো, সীতীভূতোস্মি নিব্বুতো’’তিআদীনি (মহাৰ. ১১; কথা. ৪০৫; ম. নি. ১.২৮৫) সঙ্গয্হন্তি. এত্থ চ ‘‘সদিসো মে ন ৰিজ্জতি, একোম্হি সম্মাসম্বুদ্ধো (মহাৰ. ১১; কথা. ৪০৫; ম. নি. ১.২৮৫). ‘অত্থেতরহি অঞ্ঞে সমণা ৰা ব্রাহ্মণা ৰা ভগৰতা সমসমা সম্বোধিয’ন্তি এৰং পুট্ঠো অহং, ভন্তে, ‘নো’তি ৰদেয্য’’ন্তিআদি (দী. নি. ৩.১৬১) ৰচনেহি ইমিস্সা লোকধাতুযা ৰিয অঞ্ঞস্স বুদ্ধস্স অঞ্ঞিস্সা লোকধাতুযা উপ্পাদো নিৰারিতোতি দট্ঠব্বং. ন হি ৰিজ্জমানে ‘‘সদিসো মে ন ৰিজ্জতী’’তিআদি সক্কা ৰত্তুং. যং পন ৰদন্তি ‘‘লোকধাতুৰিসেসাপেক্খায ৰুত্ত’’ন্তি, তম্পি নত্থি তথা ৰিসেসনস্স অভাৰতো, বুদ্ধানুভাৰস্স চ অসমত্থভাৰৰিভাৰনতো. আণাখেত্তকিত্তনঞ্চেত্থ ধম্মতাদস্সনত্থং. সক্কোতি হি ভগৰা যত্থ যত্থ ইচ্ছতি, তত্থ তত্থ আণং ৰত্তেতুং. ‘‘একিস্সা লোকধাতুযা’’তি চ ইদং বুদ্ধখেত্তভূতায লোকধাতুযা দস্সনত্থং ৰুত্তং. তত্থাযমত্থো – বুদ্ধখেত্তভূতা একাৰাযং লোকধাতু. তত্থ একস্মিং কালে একো এৰ সম্মাসম্বুদ্ধো উপ্পজ্জতীতি. তেনাহ ‘‘বুদ্ধখেত্ত…পে… অধিপ্পাযো’’তি.

তস্মাতি যস্মা উপসম্পদাধীনং পাতিমোক্খং, উপসম্পদা চ পব্বজ্জাধীনা, তস্মা. পাতিমোক্খে সিদ্ধে, সিদ্ধাসু তাসু পব্বজ্জূপসম্পদাসু. ততো পরং ৰিনট্ঠং নাম হোতীতি পচ্ছিমপটিৰেধতো পরং পটিৰেধসাসনং, পচ্ছিমসীলভেদতো চ পরং পটিপত্তিসাসনং ৰিনট্ঠং নাম হোতীতি সাসনভাৰসামঞ্ঞেন পন উভযং একজ্ঝং কত্ৰা দস্সেন্তো ‘‘পচ্ছিম…পে… একতো কত্ৰা’’তি আহ.

পরিদেৰনকারুঞ্ঞন্তি পরিদেৰনেন করুণাযিতব্বতা করুণাযনা.

ধম্মানং সভাৰৰিসেসো ন সক্কা ধারেতুং, যতো পারমীপৰিচযাদীসু উদকপরিযন্তং কত্ৰা মহাপথৰীকম্পো অহোসি, অভিসম্বোধিদিৰসে চ ঠপেত্ৰা পুব্বুত্তরদিসাভাগে বোধিরুক্খমূলে ভূমিভাগো মহাপুরিসং ধারেতুং নাসক্খি, অঞ্ঞদত্থু একপস্সে পক্খিত্তঅতিভারভরিতনাৰা ৰিয চক্কৰাল়গব্ভো ৰিপরিৰত্তো. ‘‘সমুপ্পাদিকা’’তি ৰত্তব্বে স-কারে অ-কারস্স আ-কারো, একস্স চ প-কারস্স লোপো কতোতি দস্সেন্তো আহ ‘‘সমং উদ্ধং পজ্জতীতি সামুপাদিকা’’তি. সমং উপাদিযতীতি ৰা সমুপাদা, সমুপাদা এৰ সামুপাদিকা, সমুপাহিনীতি অত্থো.

সন্ততিখণৰসেনাতি সন্ততিৰসেন আযূহনসমঙ্গিতা, সপুব্বপচ্ছাভাগস্স গহণৰসেন চেতনাক্খণৰসেন চেতনাসমঙ্গিতাতি যোজেতব্বা. একস্মিং উপট্ঠিতে পচ্চযৰসেন তদঞ্ঞস্স উপট্ঠানং পরিৰত্তনং.

পঠমবলনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

দুতিযবলনিদ্দেসৰণ্ণনা

৮১০. ভোগে ভুঞ্জিতুং ন জানাতি, ৰিনাসেতীতি যোজনা.

লহুপরিৰত্তিতায জীৰিতস্সাতি অধিপ্পাযো.

অদাসি পযুত্তৰাচায উপ্পন্নন্তি অধিপ্পাযেন.

সম্মাপযোগেনাতি সম্মাপটিপত্তিযা.

দুতিযবলনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

পঞ্চমবলনিদ্দেসৰণ্ণনা

৮১৩. ধাতুসভাৰোতি ভূতাদিসঙ্খাতধাতূনং সভাৰো. সভাগৰসেন ফলভূতেন. অজ্ঝাসযধাতুপরিচ্ছিন্দনতোতি অজ্ঝাসযসভাৰস্স ‘‘হীনং, পণীত’’ন্তি ৰা পরিচ্ছিজ্জ জাননতো, ৰুট্ঠিনিমিত্তেন ৰিয মহোঘেন উপরিমেঘৰুট্ঠিযা.

পঞ্চমবলনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ছট্ঠবলনিদ্দেসৰণ্ণনা

সদ্দত্থো সম্ভৰতি সমাসন্তেনেৰ তথা সদ্দসিদ্ধিতো. তেসন্তি পরোপরানং ৰিসদাৰিসদানং সদ্ধাদিইন্দ্রিযানং. এৰঞ্চ কত্ৰাতি আসযাদিতো ইন্দ্রিযপরোপরিযত্তস্স, ইন্দ্রিযপরোপরিযত্ততো চ অধিমুত্তিভেদস্স ৰিসিট্ঠসভাৰত্তা এৰ.

৮১৫. ‘‘কে পন তে অরিযাৰাসা’’তি পুচ্ছিত্ৰা তে সুত্তেনেৰ দস্সেন্তো ‘‘ইধ, ভিক্খৰে’’তিআদিপাল়িং আহরিত্ৰা ‘‘এৰং ৰুত্তা’’তি নিগমেত্ৰা পুন মগ্গাধিগমেনেৰ তেসং অধিগমং দস্সেন্তো ‘‘এতেসূ’’তিআদিমাহ. তত্থ ইতরেতি ছল়ঙ্গসমন্নাগমএকারক্খাসঙ্খাযপটিসেৰনাদযো.

৮১৬. আরম্মণসন্তানানুসযনেসূতি আরম্মণানুসযনং, সন্তানানুসযনন্তি দ্ৰীসু অনুসযনেসু. যথা হি মগ্গেন অসমুচ্ছিন্নো রাগো কারণলাভে উপ্পজ্জনারহো থামগতট্ঠেন সন্তানে অনুসেতীতি ৰুচ্চতি, এৰং ইট্ঠারম্মণেপীতি তস্স আরম্মণানুসযনং দট্ঠব্বং. তং পনস্স অনুসযনং উপ্পত্তিযা পাকটং হোতীতি দস্সেতুং অট্ঠকথাযং ‘‘যথা নামা’’তিআদি (ৰিভ. অট্ঠ. ৮১৬) ৰুত্তং. ‘‘আচিণ্ণসমাচিণ্ণা’’তি এতেন ইট্ঠারম্মণে রাগস্স চিরপরিভাৰনং ৰিভাৰেতি. যস্মা পন এৰং চিরপরিভাৰিতং পরিৰেঠেত্ৰা ৰিয ঠিতং হোতি, তস্মা ‘‘সমন্ততো ৰেঠেত্ৰা ৰিয ঠিতভাৰেন অনুসযিততং দস্সেতী’’তি ৰুত্তং. তথা হি উদকে নিমুগ্গসদিসো উদাহটো. ‘‘সব্বেপি তেভূমকা ধম্মা কামনীযট্ঠেন কামা’’তিআদিপাল়িৰসেন ভৰরাগস্সাপি ৰত্থুকামতা ৰেদিতব্বা. রাগৰসেনাতি আরম্মণরজ্জনৰসেন.

৮১৮. ইন্দ্রিযৰিসেসো ৰিনেয্যানং ইন্দ্রিযপরোপরিযত্তং.

৮১৯. পহাতব্বেন উপদ্দুতনিরোধনত্থং পহাযকং পরিযেসতীতি পঠমং পহাতব্বং, পচ্ছা পহাযকন্তি অযং পহাতব্বপজহনক্কমো পহানক্কমপদেন ৰুত্তো. যস্সাতি পহাতব্বস্স. ন্তি পহাতব্বং. পঠমং ৰুচ্চতীতি পহানৰিচারণানং পঠমং ৰুচ্চতি. ততো পচ্ছা অপ্পহাতব্বং যথা তং দস্সনত্তিকাদীসু.

৮২৬. ন্তি ভৰঙ্গং. তস্সাতি লোকুত্তরস্স. পাদকন্তি অন্তিমভৰিকস্স ভৰঙ্গং সন্ধাযাহ.

ছট্ঠবলনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সত্তমবলনিদ্দেসৰণ্ণনা

৮২৮. সমাপন্নোম্হীতি মঞ্ঞতীতি অত্থো.

সমাধি ৰা তস্স আরম্মণভূতং কম্মট্ঠানং ৰা চিত্তমঞ্জূসাতি যোজনা. ঠপেতুন্তি যথাপরিচ্ছিন্নং কালং সমাপত্তিচিত্তং পৰত্তেতুং.

তেহীতি সঞ্ঞামনসিকারেহি. তংসভাৰতাতি কামাদিদুতিযজ্ঝানাদিঅনুপক্খন্দনসভাৰতা. পগুণৰোদানং পগুণভাৰসিদ্ধা ঝানস্স পটিপক্খতো ৰিসুদ্ধি.

সত্তমবলনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

দসমবলনিদ্দেসৰণ্ণনা

৮৩১. পঞ্ঞাৰ ৰিমুত্তীতি রাগাদীহি ৰিমুত্তিভূতা পঞ্ঞাৰ ৰিমুত্তীতি যোজনা. কম্মন্তরস্স ৰিপাকন্তরমেৰাতি অত্থো ৰিপাকন্তরজাননস্সেৰ দুতিযবলকিচ্চত্তা, কম্মন্তরজাননস্স চ ততিযবলকিচ্চত্তা. বলসদিসতন্তি একচ্চবলসদিসতং. কস্মা পনেত্থ বলঞাণকিচ্চে ৰুচ্চমানে ঝানাদিঅবলঞাণং উদাহটন্তি চোদনং সন্ধাযাহ ‘‘যদিপী’’তিআদি. তদন্তোগধন্তি তস্মিং ঝানাদিপচ্চৰেক্খণাসভাৰে সত্তমবলঞাণে অন্তোগধং. এৰন্তি ঝানাদিঞাণং ৰিয. অপ্পেতুং, ৰিকুব্বিতুঞ্চাতি অত্তনা ৰুত্তাকারং সন্ধাযাহ. সমুদযপ্পহানাদিএকচ্চঞাণকিচ্চম্পি অকরোন্তং সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং কথমপ্পনাদিকং ঝানাদিকিচ্চং করেয্য, বলঞাণেহি পন জানিতব্বং, ততো উত্তরিঞ্চ জানন্তম্পি যস্মা একচ্চবলকিচ্চং ন করোতি, তস্মা অঞ্ঞানেৰ বলঞাণানি, অঞ্ঞং সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণন্তি দস্সনত্থং ‘‘এতেসং পন কিচ্চং ন সব্বং করোতী’’তিআদি (ৰিভ. অট্ঠ. ৮৩১) অট্ঠকথাযং ৰুত্তং. তত্থ যথা সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং অবলকিচ্চং একচ্চং ন করোতি, এৰং বলকিচ্চম্পীতি উদাহরণদস্সনৰসেন ‘‘তঞ্হি ঝানং হুত্ৰা অপ্পেতু’’ন্তিআদি ৰুত্তন্তি দস্সেতুং ‘‘অথ ৰা…পে… দট্ঠব্ব’’ন্তি ৰুত্তং.

দসমবলনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ঞাণৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১৭. খুদ্দকৰত্থুৰিভঙ্গো

১. এককনিদ্দেসৰণ্ণনা

৮৪৩-৪. অত্থিপটিচ্চং নামাতি অত্থিতা পটিচ্চত্থো নাম, অসতিপি সহজাতপুরেজাতাদিভাৰে যস্মিং সতি যং হোতি, সো তস্স পচ্চযোতি কত্ৰা যথা তথা অত্থিতামত্তং ইধ পটিচ্চত্থোতি অত্থো. তং পন পটিচ্চত্থং ব্যতিরেকমুখেন পাকটতরং কাতুং ‘‘যথা’’তিআদিমাহ. তত্থ নিস্সযাদিপচ্চযভাৰেন পটিচ্চাতি ৰুত্তন্তি নিস্সযাদিপচ্চযভাৰতো পচ্চযভূতং চক্খাদি ‘‘পটিচ্চা’’তি ৰুত্তং. একিস্সা সেণিযাতি অট্ঠারসসু সেণীসু মযং অমুকায সেণিযা জাতাম্হ, ন অঞ্ঞে ৰিয অপ্পঞ্ঞাতাতি এৰমেত্থ অত্থং ৰদন্তি.

পুরতো করণং পমুখভাৰকরণং. নিধানরাসীতি নিদহিত্ৰা ঠপিতধননিচযো. যসোতি ইস্সরিযং. তং পন যেসু ৰত্ততি, তেসু পট্ঠাপকআণাকরণেহি পাকটো হোতীতি ‘‘পট্ঠাপকমদো, আণাকরণমদো’’তি চ ৰুত্তং.

৮৪৫. ৰত্থুনাতি জাতিআদিপৰত্তিহেতুনা.

৮৪৬. পতিট্ঠাভাৰোতি কুসলকম্মেসু পতিট্ঠানাভাৰো, সো পন যস্মা কুসলকিরিযায ঠানং ন হোতি, তস্মা ‘‘কুসলকরণে অট্ঠান’’ন্তি আহ. পমাদসঙ্খাতস্স অত্থস্স এৰমাদিকো পরিযাযোতি যোজনা. আদি-সদ্দেন ‘‘ৰচীদুচ্চরিতে, মনোদুচ্চরিতে চিত্তস্স ৰোস্সগ্গো, মক্খো, পল়াসো’’তি চ এৰমাদিকস্স সঙ্গহো দট্ঠব্বো. ‘‘পমাদো পমজ্জনাদী’’তিআদিকো তদত্থপ্পকাসকো, ‘‘চিত্তস্স ৰোস্সগ্গো ৰোস্সগ্গানুপ্পাদন’’ন্তিআদিকো তপ্পরিযাযপ্পকাসকো ব্যঞ্জনপরিযাযো চ অপরিযন্তোতি সম্বন্ধো. ‘‘চত্তারো খন্ধে দস্সেতী’’তি ইমিনা সতিৰোস্সগ্গাকারপ্পৰত্তা চত্তারো অকুসলক্খন্ধা পমাদোতি ৰদতি.

৮৪৭. অনিৰাতৰুত্তিতায হেতুভূতো চিত্তসম্পগ্গহো মানৰিসেসো.

৮৪৮. উত্তরভাৰো উত্তরিযং, করণেন উত্তরিযং করণুত্তরিযং, সারম্ভেন পরস্স কিরিযতো উত্তরিকিরিযা.

৮৪৯. নেরুত্তিকৰিধানেনাতি ই-কারচ্চ-কারানঞ্চ র-কারতাপাদনেন.

অত্তহিতং অত্তাতি উত্তরপদলোপেন নিদ্দেসমাহ যথা ‘‘রূপভৰো রূপং, ভীমসেনো ভীমো’’তি চ. আদিন্নো, পত্তো ৰা অত্থো অত্তাতি নিরুত্তিনযেন পদসিদ্ধি ৰেদিতব্বা.

মুদ্দিতস্সাতি অঙ্কিতস্স.

৮৫০. জানন্তস্সেৰ মহাজনস্স. উপাদানাদিপচ্চযেতি ইন্ধনুদকচীৰরাদিকে পারিপূরিহেতুকে.

৮৫১. গণ্ঠিকা সযং গণ্ঠিকরণতো. পতিরূপৰচনতো, অঞ্ঞেসং গণ্ঠিভেদতো চ গণ্ঠিভূতা.

৮৫২. অভেজ্জন্তরতায সমাসেৰিততায সুট্ঠু আসেৰিততায.

৮৫৩. চিরকালপরিভাৰিতত্তেন তেমনকরণং অল্লভাৰকরণং, লোভৰসেন অৰস্সৰনন্তি অত্থো.

এৰং সন্তে কথং খীযনন্তি নিদ্দেসোতি আহ ‘‘খীযনন্তি চা’’তিআদি.

৮৫৪. চীৰরমণ্ডনাদীনন্তি চীৰরমণ্ডনা পত্তমণ্ডনা সেনাসনমণ্ডনাতি ইমেসং. ইদানি তং ৰিসেসনভাৰং যোজেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘চীৰরেন হী’’তিআদি ৰুত্তং.

৮৫৫. সভাগরহিতো, সভাগপটিপক্খো ৰা অসভাগো, অননুকূলানং পটিক্কূলতা ৰা. তেনাহ ‘‘মানথদ্ধতা, ৰিরোধো ৰা’’তি.

৮৫৬. সঙ্কম্পনা উক্কণ্ঠনাৰসেন অনৰট্ঠানং, অনৰধানং ৰা. তস্স তস্স আরম্মণস্স তণ্হাযনা.

৮৫৭. কাযস্সাতি নামকাযস্স. তস্মিঞ্হি অৰিপ্ফারিকে রূপকাযোপি অৰিপ্ফারিকো হোতি.

৮৬০. রাগাদীনন্তি রাগমোহঅহিরিকানোত্তপ্পৰিচিকিচ্ছাদীনং.

৮৬১. তিৰিধম্পি কুহনৰত্থুং দস্সেতুন্তি সম্বন্ধো. তত্থাতি মহানিদ্দেসে. ‘‘তত্থ কতমা কুহনা লাভসক্কারসিলোকসন্নিস্সিতস্সা’’তিআদিনা (ৰিভ. ৮৬১) ইধ খুদ্দকৰিভঙ্গে আগতং দেসনানযং নিস্সায মহানিদ্দেসদেসনা পৰত্তাতি আহ ‘‘নিস্সযভূতায ইমায পাল়িযা’’তি.

অন্তরহিতানীতি অন্তৰিকলানি ছিন্দন্তানি.

লাভসক্কারসিলোকহেতু সম্ভাৰনাধিপ্পাযেন সংযতাকারদস্সনং কোহঞ্ঞন্তি আহ ‘‘পাপিচ্ছতায নিরত্থককাযৰচীৰিপ্ফন্দনিগ্গহণং কোরজ’’ন্তি. যো সংৰেগবহুলো কুক্কুচ্চকো পুব্বেনাপরং অত্তনোপি কিরিযং পরিসঙ্কন্তো পচ্চৰেক্খমানো তিট্ঠতি, তাদিসং ৰিয অত্তানং দস্সেন্তো ‘‘অতিপরিসঙ্কিতো’’তি ৰুত্তো.

৮৬৪. পসংসামুখেন নিন্দনন্তি পসংসাৰত্থুতো খিপনং বহি ছড্ডনং যথা ‘‘অদাযকং অহো দানপতী’’তি.

৮৬৫. গৰেসনকম্মন্তি অপ্পকেন লাভেন মহন্তস্স পরিযেসনকব্যাপারো.

৮৬৬. পোক্খরং ৰুচ্চতি সুন্দরং, ৰণ্ণস্স সুন্দরভাৰো ৰণ্ণপারিপূরী হোতীতি আহ ‘‘ৰণ্ণপারিপূরী ৰা ৰণ্ণপোক্খরতা’’তি.

৮৭৯. সেয্যমানাদিনিদ্দেসেসূতি ‘‘তত্থ কতমো সেয্যস্স ‘সেয্যোহমস্মী’তি মানো’’তিআদিনা (ৰিভ. ৮৬৯) নিদ্দিট্ঠেসু নৰসু মাননিদ্দেসেসু. ‘‘সেয্যাদিপুগ্গলো’’তি ইদং তত্থ পাল়িযং সেয্যাদীনং নৰন্নং পুগ্গলানং আমট্ঠত্তা ৰুত্তং. ইধ পন পুগ্গলামসনে সতি সেয্যপুগ্গলো চ আমসিতব্বো সিযা. তেনেৰাহ ‘‘সেয্যমানভাৰেপী’’তি. সেয্যমানভাৰেপীতি পি-সদ্দো আকড্ঢকো অসেয্যমাননিদ্দেসেপি পুগ্গলামসনস্স কতত্তা. যস্স কস্সচীতি সেয্যাদীসু যস্স কস্সচি পুগ্গলস্স.

৮৮০. পুরিমমানস্সাতি পুব্বে পৰত্তস্স সদিসমানস্স, হীনমানস্স ৰা, সদিসমানৰসেনেৰ পন পাল়ি আগতা.

৮৮১. ‘‘মিগানং কোত্থুকো অন্তো, পক্খীনং পন ৰাযসো’’তি (জা. ১.৩.১৩৫) ৰচনতো আহ ‘‘পক্খিজাতীসু ৰাযসো অন্তো লামকো’’তি.

৮৮২. ৰিরাগন্তি অরহত্তং.

৮৮৩. মানসম্পযুত্তচ্ছন্দো তণ্হাছন্দো. মানসভাৰং অনুগতো সেয্যাদিতো সম্পগ্গণ্হনৰসেন পৰত্তো মানসম্পযুত্তকত্তুকম্যতাছন্দো ৰা মানচ্ছন্দো.

৮৮৪. তত্থাতি তস্মিং ৰিলম্বনে নিপ্ফাদেতব্বে. যুত্তং অনুচ্ছৰিকং. মুত্তং ৰিস্সট্ঠং. সিলিট্ঠং সহিতং, অত্থদ্ৰযৰিভাৰকং ৰা.

৮৮৮. অনুদ্দযস্সেৰাতি মেত্তাযন্তস্স ৰিয অনুকম্পন্তস্স ৰিয ৰিকপ্পনাতি আহ ‘‘সহনন্দিতাদিকস্সা’’তি, মেত্তাদিপতিরূপেন পৰত্তগেহসিতসিনেহস্সাতি অত্থো. তেনাহ ‘‘তাদিসো রাগো’’তি. অত্থো যুজ্জতীতি এৰম্পি ‘‘তত্থা’’তি পাল়িপদস্স অত্থো যুজ্জতি. পরানুদ্দযতাহেতুকো হি পরানুদ্দযতাসহিতো সো ৰিতক্কোতি.

৮৯০. কামগুণপারিপূরিযা যেভুয্যেন লোকো সম্ভাৰেতীতি আহ ‘‘অনৰঞ্ঞত্তত্থমেৰ কামগুণে চ পত্থেতী’’তি.

এককনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. দুকনিদ্দেসৰণ্ণনা

৮৯১. বন্ধতীতি কুজ্ঝনাকারং বন্ধতি ঘটেতি. উপনাহো হি আঘাতৰত্থুনা চিত্তং বন্ধন্তো ৰিয হোতি, যতো অঞ্ঞথা পৰত্তিত্ৰাপি অৰিদিতে উপনাহে আঘাতৰত্থুসন্নিস্সিতোৰ হোতি.

৮৯২. দন্তেহি ছিন্দিত্ৰাতি দন্তেহি ছিন্দিত্ৰা ৰিয একদেসং অপনেত্ৰা একদেসং গহেত্ৰাতি অধিপ্পাযো.

৮৯৪. অচ্চযং কত্ৰাতি ৰীতিক্কমং কত্ৰা. পটিচ্ছাদনেতি অত্তনা কতস্স অচ্চযস্স পটিচ্ছাদনে. ৰোচ্ছিন্দনং ৰীতিক্কমকিরিযায অপ্পটিজানৰসেন উপচ্ছিন্দনং, ৰোচ্ছিন্দনেন ছাদনা ৰোচ্ছিন্দনছাদনা.

অসম্মাভাসনে সঠ-সদ্দো লোকে নিরুল়্হোতি আহ ‘‘যো ন সম্মা ভাসতি, সো সঠো’’তি. সঠস্স যক্খসূকরসদিসতং দস্সেন্তো ‘‘কুচ্ছি ৰা পিঠি ৰা জানিতুং ন সক্কা’’তি আহ, ইন্দজালসদিসো ৰা এসো দট্ঠব্বো.

যো সব্বথা ৰিপন্নজ্ঝাসযোপি সমানো কাযৰচীভেদমত্তেন অত্তানং সম্পন্নং ৰিয দস্সেত্ৰা লোকং ৰঞ্চেন্তো অঞ্ঞথা সন্তং অঞ্ঞথা পৰেদেতি. তেনাহ ‘‘তেনেতং সাঠেয্যং মাযাতো বলৰতরা ৰঞ্চনাতি দট্ঠব্ব’’ন্তি. সন্তদোসপটিচ্ছাদনমেৰ হি মাযা. তেনেৰাতি বলৰতরৰঞ্চনাভাৰেনেৰ. দল়্হকেরাটিযঞ্হি ‘‘পরিক্খততা’’তি ৰুত্তং.

৯০৮. অভাৰেপীতি পি-সদ্দেন ‘‘কো পন ৰাদো ভাৰে’’তি দস্সেতি. যদিপি হি পুথুজ্জনানং, একচ্চানঞ্চ সেক্খানং যথারহং অত্তাভিনিৰেসাদীহি কতূপকারং রূপরাগাদিসংযোজনকিচ্চং সাধেতি, একচ্চানং পন ৰিনা এৰ তেহীতি কস্সচিপি কিলেসস্স অৰিক্খম্ভিতত্তা কথঞ্চিপি অৰিমুত্তো কামভৰো অজ্ঝত্তগ্গহণস্স ৰিসেসপচ্চযোতি ‘‘অজ্ঝত্ত’’ন্তি ৰুচ্চতি, তদভাৰতো ‘‘বহিদ্ধা’’তি লদ্ধৰোহারে রূপারূপভৰে কেৰলম্পি সংযোজনকিচ্চং সাধেন্তং পৰত্ততীতি, ততো এৰ রূপারূপাৰচরসত্তানং বহিদ্ধাসংযোজনভাৰহেতজাতন্তি চ ‘‘বহিদ্ধাসংযোজন’’ন্তি ৰুচ্চতীতি ইমমত্থমাহ ‘‘সক্কাযদিট্ঠাদীনং…পে… যোজনং নামা’’তি.

দুকনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৩. তিকনিদ্দেসৰণ্ণনা

৯০৯. অৰিজ্জাভৰতণ্হাহি ৰিয ইস্সামচ্ছরিযদোমনস্সাদিসহাযভূতেন দোসেনপি ভৰাভিসঙ্খরণং হোতীতি ‘‘অকুসলমূলানেৰ ৰট্টমূলানী’’তি. তেনাহ ‘‘তীহি…পে… কথিতো’’তি.

৯১৯. রূপারূপাৰচরৰিপাকানং সন্তপণীতভাৰেন উল়ারতমত্তা তত্থ সাতিসযো ভৰরাগো ৰুত্তো.

৯২০. মানেন ঠপনাতি মানেন সেয্যাদিৰসেন অত্তনো ঠপনা. ঠপনাতি চ দহনা, পগ্গণ্হনা ৰা.

৯২১. তংসম্পযুত্তাতি দোসসম্পযুত্তা.

৯২২. তেসং ৰণ্ণভেদন্তি তেসং জীৰানং ৰণ্ণৰিসেসং, তেসং ৰা তথা কথেন্তানং সুত্ৰা. ব্যাপীতি সকললোকব্যাপী, সকলসরীরব্যাপী ৰা. পরিমণ্ডলোতি পরমাণুপ্পমাণো হুত্ৰা পরিমণ্ডলো. আদি-সদ্দেন অঙ্গুট্ঠপ্পমাণো ৰযপ্পমাণোতিআদিকং সঙ্গণ্হাতি.

৯২৩. উতুৰিপরিণামজো সীতাদিউতুৰিপরিৰত্তজাতো. ওপক্কমিকো অত্তনো, পরস্স ৰা তাদিসউপক্কমনিব্বত্তো. ৰিসমপরিহারজো চিরাসনচিরট্ঠানাদিনা কাযস্স ৰিসমপরিহরণতো জাতো. সন্নিপাতজো সঞ্চযতো পট্ঠায পচ্চেকং ৰিসমাকারতো দোসত্তযসমোধানতো জাতো. কম্মসমুট্ঠানো উতুৰিপরিণামাদীহি ৰিনা কম্মতো সমুট্ঠিতো. পিত্তসেম্হৰাতসমুট্ঠানা পন পিত্তাদীনং অধিকভাৰেনেৰ ৰুত্তা. সব্বস্সাপি হি রোগস্স দোসত্তযং আসন্নকারণং দোসপ্পকোপেন ৰিনা অভাৰতো. কম্মং পধানকারণং কতোকাসে এৰ তস্মিং উপ্পজ্জনতো, ইতরং পন তস্স সহকারিকারণং দট্ঠব্বং. তযিদং পুব্বেকতহেতুৰাদিনো পটিক্খিপন্তি. উপপজ্জৰেদনীযফলম্পি পুব্বেকতহেতুকপক্খিকমেৰ অতীতদ্ধিকত্তা কম্মস্সাতি অরুচিসূচনত্থং কির-সদ্দগ্গহণং করোতি ‘‘উপপজ্জৰেদনীযঞ্চ কির পটিক্খিপন্তী’’তি.

৯২৪. দাহকারণতাযাতি রাগাদিদসৰিধগ্গিদাহস্স, নরকগ্গিদাহস্স চ কারণতায.

৯২৬. পুথুনিমিত্তসভাৰেসূতি পুথু নানাকিলেসাদীনং কারণসভাৰেসু.

৯৩১. অদ্দনং অদ্দা মদ্দৰো, অনেকত্থত্তা ধাতূনং তপ্পটিক্খেপেন অনদ্দাতি আহ ‘‘অমুদুতা ৰা অনদ্দা’’তি.

৯৩৬. অযোনিসোমনসিকারহেতুকত্তা আৰজ্জনায অকুসলানুকূলকিচ্চতা দট্ঠব্বা.

তিকনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৪. চতুক্কনিদ্দেসৰণ্ণনা

৯৩৯. এৰং-সদ্দেনাতি নিদস্সনত্থেন এৰং-সদ্দেনাতি অধিপ্পাযো. ভৰো এৰ অভিৰুদ্ধো অভৰো যথা ‘‘অসেক্খা ধম্মা’’তি (ধ. স. তিকমাতিকা ১১). দুতিযস্মিং পক্খে ভৰাভৰসদ্দেন সম্পত্তিৰিপত্তিযো, ৰুদ্ধিহানিযো ৰা ৰুত্তাতি ৰেদিতব্বা.

অগতিযাতি অযুত্তগতিযা, অপ্পতিরূপকিরিযাযাতি অত্থো.

কোধূপাযাস…পে… মাতুগামা ৰা ঊমিআদিভযন্তি যোজনা. পঞ্চকামগুণমাতুগামগ্গহণেতি পঞ্চকামগুণগ্গহণে, মাতুগামগ্গহণে চ.

‘‘সযংকতং সুখদুক্খ’’ন্তিআদিকা দিট্ঠি যদিপি অঞ্ঞেসম্পি দিট্ঠিগতিকানং অত্থেৰ, তিম্বরুকো পন তথাদিট্ঠিকো ভগৰন্তং উপসঙ্কমিত্ৰা পুচ্ছীতি সা দিট্ঠি ‘‘তিম্বরুকদিট্ঠী’’তি (সং. নি. ২.১৮) ৰুত্তা. তেনাহ ‘‘তিম্বরুকো…পে… আগতত্তা’’তি.

চতুক্কনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৫. পঞ্চকনিদ্দেসৰণ্ণনা

৯৪০. আগমনস্স পটিসন্ধিগ্গহণৰসেনাতি অধিপ্পাযো.

৯৪১. উপচযনতোতি ৰড্ঢনতো. অঞ্ঞথাতি লাভতো তক্কনতো চ অঞ্ঞপ্পকারো গহিতোতি তং দস্সেন্তো ‘‘সদ্ধারুচিআদীহী’’তি আহ. অনুস্সৰতো হি সদ্দহনং, রুচ্চনং পন জাতিস্সরঞাণতোপি হোতি. আদি-সদ্দেন খন্তিআদীনং সঙ্গহো.

৯৪২. অক্খন্তি মূলং এতেসন্তি অক্খন্তিমূলকা. দুক্কটদুব্ভাসিততাদিদোসা তাদিসানি কাযৰচীমনোদুচ্চরিতানি.

৯৪৩. উদগ্গতাসঙ্খাতো অৰূপসমো ন উদ্ধচ্চসঙ্খাতোতি পীতিযা এৰ সৰিপ্ফারিকতাসঙ্খাতং অসন্তসভাৰং আহ. অৰূপসমহেতুভূতোতি ৰিক্খেপহেতুভূতো. পীতিযা আকারোতি পীতিযা পৰত্তিআকারো.

পঞ্চকনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৬. ছক্কনিদ্দেসৰণ্ণনা

৯৪৪. তেনাতি কোধাদীনংযেৰ ৰিৰাদমূলত্তা.

৯৪৫. কুসলানুযোগে সাতচ্চং কুসলানুযোগসাতচ্চং.

গণেন সত্তসমূহেন সঙ্গণি সন্নিপতনং যেন সদ্ধিং, তেন সঙ্গতি গণসঙ্গণিকা. কস্সচি ঘাসচ্ছাদনাদিকস্স.

৯৪৬. উপৰিতক্কেতীতি আরম্মণং উপেচ্চ তক্কেতি.

৯৪৮. অধিচ্চসমুপ্পন্নিকোতি ‘‘অধিচ্চসমুপ্পন্নো অত্তা চ লোকো চা’’তি এৰংৰাদী.

ছক্কনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৮. অট্ঠকনিদ্দেসৰণ্ণনা

৯৫২. ওসীদনাকারেনাতি কত্তব্বকম্মে অনুস্সহনাকারেন.

৯৫৮. তে অভিনিৰেসা অসঞ্ঞীৰাদা ৰদন্তি এতেহীতি.

অট্ঠকনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৯. নৰকনিদ্দেসৰণ্ণনা

৯৬০-৯৬৩. দসমস্সাতি অট্ঠানঘাতস্স.

অজ্ঝত্তন্তি গোচরজ্ঝত্তং অধিপ্পেতং. এতস্স গাথাৰচনস্স. নিট্ঠপেত্ৰাতি অভিনিৰিস্স.

৯৬৪. অঞ্ঞেসং ফস্সাদীনং সঙ্খতভাৰে যথাসকংপচ্চযেহি. যেনাকারেন মানস্স সাতিসযা পৰত্তি, তং দস্সেতুং ‘‘অহন্তি, অস্মীতি চা’’তি ৰুত্তং. অত্তনোতি দিট্ঠিগতপরিকপ্পিতস্স অত্তনো. যথা মানস্স সম্পগ্গহৰসেন, এৰং তণ্হায মমত্তৰসেন, দিট্ঠিযা নিচ্চাদিৰসেন পৰত্তি ৰিসেসৰতী সমানেপি অনাগতকালামসনেতি আহ ‘‘ভৰিস্সন্তী…পে… ৰুত্তো’’তি. ‘‘অহমস্মী’’তি পন পৰত্তমানস্সেৰ ভৰতীতি সব্বপদসাধারণস্স মানস্সেৰ ৰসেন ইঞ্জিতাদিতা অট্ঠকথাযং ৰুত্তা.

নৰকনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১০. দসকনিদ্দেসৰণ্ণনা

৯৭০. সঙ্কপ্পনন্তি ‘‘কুসলতা’’তি ৰুত্তপদস্স অত্থৰচনং. তস্সা উপাযচিন্তায. মিচ্ছাভাৰো সাৰজ্জভাৰো. তদাকারো মোহোতি যথাৰুত্তাকারেন পৰত্তে চিত্তুপ্পাদে মোহো. তস্সাপি যথাৰুত্তপচ্চৰেক্খণাযপি যথাকতপাপেপি. অধিমানসম্পযুত্তং সঞ্জাননং পকতিপুরিসন্তরদস্সনাদিৰসেন পৰত্তং দিট্ঠিসম্পযুত্তচিত্তং ফলং ৰিয ৰিমুত্তন্তি গহিতং দট্ঠব্বং.

দসকনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

তণ্হাৰিচরিতনিদ্দেসৰণ্ণনা

৯৭৩. ৰিসেসং অকত্ৰাতি অনুপনিধানং, সমতো চ অসমতো চ উপনিধানন্তি ইমং ৰিভাগং অকত্ৰা, যো ‘‘ইত্থং, এৰং, অঞ্ঞথা’’তি পদেহি পকাসিতো.

ৰিসেসস্সাতি ‘‘ইত্থং, এৰং, অঞ্ঞথা’’তি যথাৰুত্তস্সেৰ ৰিসেসস্স. দিট্ঠিযাতি দিট্ঠিযা গহিতায তদৰিনাভাৰিনী তণ্হা দস্সিতা. সীসসীসমূলকেহীতি চতূহি সীসেহি, দ্ৰাদসহি চ সীসমূলকেহি. সযমেৰ চ তণ্হা দস্সিতাতি যোজনা. যদি দিট্ঠিমানগাহোপি ইধাধিপ্পেতো, যতো ‘‘তণ্হামানদিট্ঠিৰসেন সমূহগাহতো’’তি (ৰিভ. অট্ঠ. ৯৭৩) অট্ঠকথাযং ৰুত্তং, কথং ‘‘তণ্হাৰিচরিতানী’’তি ৰচনন্তি আহ ‘‘দিট্ঠিমানেসূ’’তিআদি. তংমূলকত্তাতি তণ্হামূলকত্তা.

৯৭৪. ন অৰক্করীযতীতি অনৰকারী, তং অনৰকারিং কত্ৰা, তং পদন্তরেন ৰিভাৰেন্তো ‘‘অনৰক্করি, তং কত্ৰা’’তি আহ. ৰিক্খেপনং অৰযৰতো ৰিভাগো. অত্ততো অৰিনিব্ভুজিত্ৰাতি য্ৰাযং দিট্ঠিগতিকপরিকপ্পিতো অত্তা, ততো অৰিসুং কত্ৰা.

৯৭৬. বহিকতানি রূপাদীনি উপগন্ত্ৰা পৰত্তা তণ্হা উপাদাযাতি ৰুত্তাতি যোজনা.

একচ্চস্স পুগ্গলস্স একস্মিং অত্তভাৰে কস্সচি তণ্হাৰিচরিতস্স অসম্ভৰো, কস্সচিদেৰ সম্ভৰোতি আহ ‘‘কস্সচি সম্ভৰদস্সনত্থং ৰুত্ত’’ন্তি.

তণ্হাৰিচরিতনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

খুদ্দকৰত্থুৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১৮. ধম্মহদযৰিভঙ্গো

১. সব্বসঙ্গাহিকৰারৰণ্ণনা

৯৭৮. ধাতুসম্ভৰ…পে… সঙ্গহিতত্তাতি এত্থ খন্ধাদীনং কামধাতুআদিধাতূসু সম্ভৰভেদভিন্নানং নিরৰসেসতো সঙ্গহিতত্তাতি ৰিভাগেন যোজনা, তথা সেসেসুপি পরিযাপন্নপভেদভিন্নানন্তিআদিনা. তত্থ ‘‘নিরৰসেসতো সঙ্গহিতত্তা’’তি ইমিনা ‘‘সব্বসঙ্গাহিকৰারো’’তি অযমস্স অত্থানুগতা সমঞ্ঞাতি দস্সেতি. যস্মা চেত্থ খন্ধাদীনং দ্ৰাদসন্নং কোট্ঠাসানং অনৰসেসসঙ্গহো, তস্মা এৰং দুতিযৰারাদীনঞ্চেত্থ অনুপ্পৰেসো ৰেদিতব্বো. খন্ধাদীনমেৰ হি তেসং সম্ভৰাদিৰিচারো উপ্পত্তানুপ্পত্তিদস্সনৰারোতি ৰত্তুং যুত্তোতি যোজনা. অনুপ্পত্তিদস্সনঞ্চেত্থ অত্থাপত্তিসিদ্ধং ৰেদিতব্বং. ন হি তত্থ ‘‘কতি খন্ধা ন পাতুভৰন্তী’’তিআদিপাল়ি অত্থি.

৯৭৯. পুচ্ছানুরূপন্তি যেনাধিপ্পাযেন পুচ্ছা কতা, তদনুরূপং. অৰিতথব্যাকরণং নাম বুদ্ধানং এৰ আৰেণিকং, অঞ্ঞেসং তং যাদিচ্ছিকং সুতক্খরসদিসন্তি আহ ‘‘সব্বঞ্ঞুৰচনং ৰিঞ্ঞায কতত্তা’’তি.

সব্বসঙ্গাহিকৰারৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. উপ্পত্তানুপ্পত্তিৰারৰণ্ণনা

৯৯১. ‘‘কামভৰে’’তি ইদং ওকাসৰসেন ৰত্ৰা পুন সত্তসন্তানৰসেন ৰত্তুং ‘‘কামধাতুসম্ভূতানঞ্চা’’তি ৰুত্তন্তি তমত্থৰিসেসং দস্সেন্তো ‘‘ইদ্ধিযা…পে… অত্থো’’তি আহ. ‘‘ন ৰত্তব্বং সিযা’’তি কস্মা ৰুত্তং, যদিপি অসঞ্ঞসত্তানং অচক্খুকত্তা রূপাযতনং অচ্চন্তসুখুমত্তা হেট্ঠিমভূমিকানঞ্চ অগোচরো, সমানভূমিকানং পন ৰেহপ্ফলানং, উপরিভূমিকানঞ্চ সুদ্ধাৰাসানং চক্খাযতনস্স গোচরো হোতীতি আযতনাদিকিচ্চং করোতিযেৰাতি সক্কা ৰত্তুং. যং পনেত্থ ৰিত্থারতো ৰত্তব্বং, তং হেট্ঠা ৰুত্তমেৰ. ‘‘হেট্ঠতো অৰীচিনিরযং পরিযন্তং কত্ৰা উপরিতো পরনিম্মিতৰসৰত্তিদেৰে অন্তোকরিত্ৰা যং এতস্মি’’ন্তিআদিনা (ধ. স. ১২৮৭) ৰুত্তপদেসা কামাৰচরাদিওকাসা. তে সত্তনিকাযা চ ধাতূতি ৰুচ্চন্তি সমুদাযস্স অৰযৰাধারভাৰতো যথা ‘‘মাসপুঞ্জো মাসো’’তি. সত্তা উপ্পজ্জন্তি এত্থাতি সত্তুপ্পত্তি, উপ্পজ্জনট্ঠেন সত্তাৰ উপ্পত্তি সত্তুপ্পত্তীতি এৰং ওকাসসত্তলোকদ্ৰযস্স সত্তুপ্পত্তিপরিযাযো ৰেদিতব্বো. সত্তভাৰেন উপ্পত্তি, ন অনুপাদিন্নক্খন্ধা ৰিয সঙ্খারভাৰেনেৰাতি অধিপ্পাযো. কে পন তেতি আহ ‘‘সত্তাৰাসৰসেন…পে… উপাদিন্নকক্খন্ধা’’তি. তংতংপরিযাপন্নানন্তি তংতংসত্তাৰাসপরিযাপন্নানং সত্তানং, সঙ্খারানমেৰ ৰা. সদিসাধিট্ঠানভাৰেনাতি সদিসাকারেন পৰত্তমানানং খন্ধানং পতিট্ঠানভাৰেন. যেভুয্যেন হি তস্মিং সত্তাৰাসে ধম্মা সমানাকারেন পৰত্তন্তি.

উপ্পত্তানুপ্পত্তিৰারৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৩. পরিযাপন্নাপরিযাপন্নৰারৰণ্ণনা

৯৯৯. তত্থ, অঞ্ঞত্থ চাতি তস্মিং, অঞ্ঞস্মিঞ্চ ভৰে, ওকাসে চ. পরিচ্ছেদকারিকায কামাদিতণ্হায পরিচ্ছিজ্জ আপন্না গহিতাতি পরিযাপন্নাতি তংতংভৰাদিঅন্তোগধা তংতংপরিযাপন্না.

পরিযাপন্নাপরিযাপন্নৰারৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৬. উপ্পাদককম্মআযুপ্পমাণৰারো

১. উপ্পাদককম্মৰণ্ণনা

১০২১. ধাতুত্তযভূতদেৰৰসেনাতি কামাদিধাতুত্তযে নিব্বত্তদেৰানং ৰসেন.

উপ্পাদককম্মৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২. আযুপ্পমাণৰণ্ণনা

১০২৬. সুপরিমজ্জিতকঞ্চনাদাসং ৰিয সোভতি ৰিজ্জোততীতি সুভো, সরীরোভাসো, তেন সুভেন কিণ্ণা ৰিকিণ্ণাতি সুভকিণ্ণা.

১০২৭. তংতংমনসিকারন্তি পরিত্তপথৰীকসিণাদিগতমনসিকারং. অপ্পনাক্খণেপীতি পি-সদ্দেন পুব্বভাগং সম্পিণ্ডেতি. ছন্দনং আরম্মণপরিযেসনং ছন্দো, কত্তুকম্যতাছন্দো. পণিধানং চিত্তট্ঠপনা পণিধি, সঞ্ঞাৰিরাগাদীহি আরম্মণস্স ৰিসেসনং তথাপৰত্তায ভাৰনায আরম্মণকরণমেৰ.

ৰিপুলং ৰুচ্চতি মহন্তং, সন্তভাৰোপি মহনীযতায মহন্তমেৰাতি আহ ‘‘ৰিপুলা ফলাতি ৰিপুলসন্তসুখাযুৰণ্ণাদিফলা’’তি.

১০২৮. যং চাতুমহারাজিকানং আযুপ্পমাণং, সঞ্জীৰে এসো একো রত্তিদিৰো, তায রত্তিযা তিংস রত্তিযো মাসো, তেন মাসেন দ্ৰাদসমাসিকো সংৰচ্ছরো, তেন সংৰচ্ছরেন পঞ্চ ৰস্সসতানি সঞ্জীৰে আযুপ্পমাণং. যং তাৰতিংসানং আযুপ্পমাণং, এসো কাল়সুত্তে একো রত্তিদিৰো…পে… তেন সংৰচ্ছরেন ৰস্সসহস্সং কাল়সুত্তে আযুপ্পমাণং. যং যামানং আযুপ্পমাণং, এসো সঙ্ঘাতে একো রত্তিদিৰো…পে… তেন সংৰচ্ছরেন দ্ৰে ৰস্সসহস্সানি সঙ্ঘাতে আযুপ্পমাণং. যং তুসিতানং আযুপ্পমাণং, রোরুৰে এসো একো রত্তিদিৰো…পে… তেন সংৰচ্ছরেন চত্তারি ৰস্সসহস্সানি রোরুৰে আযুপ্পমাণং. যং নিম্মানরতীনং আযুপ্পমাণং, মহারোরুৰে এসো একো রত্তিদিৰো…পে… তেন সংৰচ্ছরেন অট্ঠ ৰস্সসহস্সানি মহারোরুৰে আযুপ্পমাণং. যং পরনিম্মিতৰসৰত্তীনং দেৰানং আযুপ্পমাণং, তাপনে এসো একো রত্তিদিৰো…পে… তেন সংৰচ্ছরেন সোল়স ৰস্সসহস্সানি তাপনে আযুপ্পমাণং. মহাতাপনে উপড্ঢন্তরকপ্পো. অৰীচিযং একো অন্তরকপ্পো চ আযুপ্পমাণন্তি ৰদন্তি. দেৰানং অধিমুত্তকালকিরিযা ৰিয তাদিসেন পুঞ্ঞবলেন অন্তরাপি মরণং হোতীতি ‘‘কম্মমেৰ পমাণ’’ন্তি ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং. এৰঞ্চ কত্ৰা অব্বুদাদিআযুপরিচ্ছেদোপি যুত্ততরো হোতীতি.

কিং ঝানন্তি অট্ঠসু ঝানেসু কতরং ঝানং. ভৰসীসানীতি ভৰগ্গানি, পুথুজ্জনভৰগ্গং অরিযভৰগ্গং সব্বভৰগ্গন্তি ৰেহপ্ফলাদীনং সমঞ্ঞা. কস্সচি সত্তাতি পুথুজ্জনস্স, কস্সচি পঞ্চাতি সোতাপন্নস্স, সকদাগামিনো চ, কস্সচি তযোতি অনাগামিনো ৰসেন ৰুত্তং. তস্মা সো ব্রহ্মকাযিকাদীহি চুতো অরূপং উপপজ্জন্তো ৰেদিতব্বো. ‘‘নৰসু ব্রহ্মলোকেসু নিব্বত্তঅরিযসাৰকানং তত্রূপপত্তিযেৰ হোতি, ন হেট্ঠূপপত্তী’’তি (ৰিভ. অট্ঠ. ১০২৮) অযং অট্ঠকথাপাঠোতি অধিপ্পাযেন ‘‘যং পনা’’তিআদি ৰুত্তং. ‘‘তত্রূপপত্তিপি হোতি উপরূপপত্তিপি, ন হেট্ঠূপপত্তী’’তি পন পাঠোতি তেন ‘‘হেট্ঠূপপত্তিযেৰ নিৰারিতা’’তিআদিৰচনেন পযোজনং নত্থি. অরূপধাতূপপত্তি চ ন নিৰারিতাতি সম্বন্ধো. অরূপধাতূপপত্তি ন নিৰারিতা ‘‘মত্থকে ঠিতোৰ পরিনিব্বাতী’’তি নিযমস্স অনিচ্ছিতত্তা.

অঞ্ঞত্থাতি কামলোকে. তত্থাতি রূপলোকে. অযং অট্ঠকথাতি ‘‘পঠমজ্ঝানভূমিযং নিব্বত্তো…পে… পরিনিব্বাতী’’তি এৰং পৰত্তা অট্ঠকথা. তেনেৰাতি যস্মা রূপধাতুযং উপপন্নো অধিপ্পেতো, ন উপপজ্জনারহো, তেনেৰ কারণেন. তস্সাতি যথাৰুত্তস্স রূপধাতুযং উপপন্নস্স অরিযসাৰকস্স. যেন রূপরাগেন তত্থ রূপভৰে উপপন্নো, তস্মিং অরূপজ্ঝানেন ৰিক্খম্ভিতে সম্মদেৰ দিট্ঠাদীনৰেসু যথা কামরূপভৰেসু আযতিং ভৰাভিলাসো ন ভৰিস্সতি, এৰং অরূপভৰেপীতি দস্সেন্তো আহ ‘‘পুন…পে… ভৰিস্সতিযেৰা’’তি. তত্থ নিব্বত্তোতি রূপধাতুযং উপপন্নো. অরিযমগ্গং ভাৰেত্ৰাতি হেট্ঠিমং অরিযমগ্গং সম্পাদেত্ৰা. নিব্বত্তভৰাদীনৰদস্সনৰসেনাতি তস্মিং রূপভৰে নিব্বত্তোপি তত্থেৰ আদীনৰদস্সনৰসেন. অনিৰত্তিতভৰাভিলাসোতি উপরি অরূপভৰে অৰিস্সট্ঠভৰপত্থনো, যতো অরূপধাতুযং উপপজ্জনারহো. তস্স ৰসেনাতি তাদিসস্স অরিযসাৰকস্স ৰসেন. ‘‘কস্সচি পঞ্চ, কস্সচি তযো অনুসযা অনুসেন্তী’’তি অযং যমকপাল়ি (যম. ২.অনুসযযমক.৩১২) পৰত্তা.

আযুপ্পমাণৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৭. অভিঞ্ঞেয্যাদিৰারৰণ্ণনা

১০৩০. ‘‘রুপ্পনলক্খণং রূপং, অনুভৰনলক্খণা ৰেদনা’’তিআদিনা সামঞ্ঞলক্খণপরিগ্গাহিকা. ‘‘ফুসনলক্খণো ফস্সো, সাতলক্খণং সুখ’’ন্তিআদিনা ৰিসেসলক্খণপরিগ্গাহিকা.

‘‘চত্তারো খন্ধা সিযা কুসলা’’তিআদীসু ইধ যং ৰত্তব্বং, তং খন্ধৰিভঙ্গাদীসু ৰুত্তং, তস্মা তত্থ ৰুত্তনযেনেৰ গহেতব্বন্তি অধিপ্পাযো. সেসং যদেত্থ ন ৰুত্তং, তং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰাতি.

অভিঞ্ঞেয্যাদিৰারৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ধম্মহদযৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ইতি সম্মোহৰিনোদনিযা টীকায লীনত্থৰণ্ণনা

ৰিভঙ্গ-অনুটীকা সমত্তা.