📜
নমো তস্স ভগৰতো অরহতো সম্মাসম্বুদ্ধস্স
অভিধম্মাৰতার-পুরাণটীকা
১. পঠমো পরিচ্ছেদো
চিত্তনিদ্দেসৰণ্ণনা
৮. তত্থ ¶ ¶ তেসু চতুব্বিধেসু পরমত্থেসু, জাতিনিদ্ধারণং. চিত্তন্তি চিত্তং নাম. ৰিজানাতীতি ৰিজাননং, ৰিসযানং ৰিজাননং ৰিসযৰিজাননং. চিত্তসরূপপরিদীপনমিদং ৰচনং. তস্স পন চিত্তস্স কো ৰচনত্থো কো সদ্দত্থো. ৰুচ্চতে আচরিযেন. সব্বসঙ্গাহকৰসেন সব্বেসং চিত্তানং সঙ্গাহকনযৰসেন. আরম্মণং চিন্তেতি জানাতীতি চিত্তং, তদা সব্বং চিত্তং অধিপ্পেতং. জৰনৰীথিৰসেন অত্তসন্তানং চিনোতীতি চিত্তং, তদা কুসলাকুসলমহাকিরিযাচিত্তং অধিপ্পেতং. অঞ্ঞেসং জৰনানং অগ্গহণং কামাৰচরজৰনানি এৰ যেভুয্যৰসেন সত্তক্খত্তুং জৰন্তীতি ঞাপনত্থং.
৯. ৰিচিত্তং ¶ করণং যস্স তং ৰিচিত্তকরণং, তস্স ভাৰো ৰিচিত্তকরণা. ‘‘ইমস্স রূপস্স উদ্ধং ইদং হোতু, হেট্ঠা ইদং হোতু, উভযপস্সে ইদ’’ন্তি চিন্তেত্ৰা যথাচিন্তিতেন কমেন সেসচিত্তরূপনিপ্ফাদনং হোতি, এৰং যং কিঞ্চি লোকে ৰিচিত্তং সিপ্পজাতং, সব্বং তং চিত্তেনেৰ করীযতি. এৰং ৰিচিত্তকরণতায চিত্তং. তদা করণতায চিত্তং করোতীতি চিত্তং. ইদং তদ্ধিতপদং. ৰা অযং অঞ্ঞো নযো ¶ . তং অত্তনো চিত্ততায অঞ্ঞদেৰ সরাগং চিত্তং, অঞ্ঞং সদোসং, অঞ্ঞং সমোহং. অঞ্ঞং কামাৰচরং, অঞ্ঞং রূপাৰচরাদিভেদং. অঞ্ঞং রূপারম্মণং, অঞ্ঞং সদ্দাদিআরম্মণং. রূপারম্মণেসুপি অঞ্ঞং নীলারম্মণং, অঞ্ঞং পীতাদিআরম্মণং. সদ্দাদিআরম্মণেসুপি এসেৰ নযো. সব্বেসুপি তেসু অঞ্ঞং হীনং, অঞ্ঞং মজ্ঝিমং, অঞ্ঞং পণীতং. হীনাদীসুপি অঞ্ঞং ছন্দাধিপতেয্যং, অঞ্ঞং চিত্তাধিপতেয্যং, অঞ্ঞং ৰীরিযাধিপতেয্যং, অঞ্ঞং ৰীমংসাধিপতেয্যং, তস্মা যস্স ইমেসং সম্পযুত্তভূমিআরম্মণহীনমজ্ঝিমপণীতাধিপতীনং ৰসেন অত্তনো চিত্ততায চিত্তং. চিত্তো এতস্মিং অত্থীতি চিত্তং. তদা সব্বং চিত্তং. পঞ্ঞত্তিযম্পি ৰিঞ্ঞাণে ৰিচিত্তে চিত্তস্স কম্মং চিত্তকম্মং, চিত্তকম্মমেৰ চিত্তকম্মকং, চিত্তকম্মকে ৰিচিত্তে ইধ ইমস্মিং অধিকারে চিত্তসম্মুতি চিত্তসদ্দো ৰিঞ্ঞাণে চিত্তে ৰিঞ্ঞুনা দট্ঠব্বো.
তং পন সব্বসঙ্গাহকৰসেন চিন্তেতীতিআদিনা ৰুত্তপ্পকারং চিত্তং. সারম্মণতো সারম্মণভাৰেন একৰিধং. সৰিপাকাৰিপাকতো সৰিপাকাৰিপাকৰসেন দুৰিধং. তত্থ তস্মিং দুৰিধে চিত্তে সৰিপাকং নাম চিত্তং কুসলাকুসলং, অৰিপাকং অব্যাকতং, কুসলাকুসলভাৰেন অকথিতন্তি অত্থো. কুসলজাতি অকুসলজাতি অব্যাকতজাতীতি জাতিভেদতো তিৰিধং.
তত্থ তস্মিং ৰচনে ‘‘কুসল’’ন্তি এতস্স সদ্দস্স পন কো ৰচনত্থো.
১০. কুচ্ছিতানং সলনতো পাপকানং ধম্মানং কম্পনতো ৰিদ্ধংসনতো. কুচ্ছিতেনাকারেন সযন্তীতি কুসা, কুসানং অকুসলসঙ্খাতানং লৰনেন ছিন্দনতো. কুচ্ছিতে সাতি তনুং করোতীতি কুসং, কুসেন ঞাণেন লাতব্বত্তা গহেতব্বত্তা. ৰা অযং অঞ্ঞো নযো.
১১. কুসলসদ্দোযং ¶ অযং কুসলসদ্দো ছেকে অত্থে আরোগ্যত্থে অনৰজ্জত্থে ইট্ঠৰিপাকে অত্থেপি দিট্ঠো অম্হেহি. ইধ ইমস্মিং অধিকারে অনৰজ্জাদিকে অত্থে দিট্ঠো. আদি-সদ্দেন আরোগ্যত্থইট্ঠৰিপাকত্থা ¶ গহেতব্বা. দিট্ঠো যস্মা, তস্মা অনৰজ্জইট্ঠৰিপাকলক্খণং কুসলং. নত্থি অৰজ্জং কিলেসাৰজ্জং কিলেসদোসো কিলেসদরথো এতস্সাতি অনৰজ্জং, কম্মেন ৰিপচ্চীযতেতি ৰিপাকো, ইট্ঠানিট্ঠাদিআরম্মণানুভৰনৰসেন, অত্তনো সভাৰেন চ ইট্ঠো ৰিপাকো এতস্সাতি ইট্ঠৰিপাকং, অনৰজ্জমেৰ ইট্ঠৰিপাকং, তং লক্খীযতি অনেন অৰিঞ্ঞাতং লক্খিতব্বং কুসলন্তি লক্খণং, অনৰজ্জইট্ঠৰিপাকং লক্খণং এতস্সাতি অনৰজ্জইট্ঠৰিপাকলক্খণং. অনৰজ্জইট্ঠৰিপাকমেৰ কুসলং. ননু কথং সযমেৰ অত্তনো লক্খণং ভৰেয্যাতি চোদনা ভৰেয্য ৰিঞ্ঞাতাৰিঞ্ঞাতসদ্দত্থভাৰেন লক্খণলক্খিতব্বভাৰযুত্তিতো. কুসলসদ্দত্থৰসেন হি অৰিঞ্ঞাতং অপাকটং কুসলং লক্খিতব্বং হোতি. অনৰজ্জইট্ঠৰিপাকসদ্দত্থৰসেন ৰিঞ্ঞাতং পাকটং কুসলং লক্খণং হোতি. অকুসলৰিদ্ধংসনরসং অকুসলানং ৰিদ্ধংসনং অকুসলৰিদ্ধংসনং, তং রসো কিচ্চমেতস্সাতি অকুসলৰিদ্ধংসনরসং, অকুসলৰিদ্ধংসনকিচ্চং. ৰোদানভাৰেন পচ্চুপট্ঠাতীতি ৰোদানপচ্চুপট্ঠানং, ৰোদানউপট্ঠানাকারং ৰোদানগয্হাকারং. ৰা অযং অঞ্ঞো নযো. ৰজ্জপটিপক্খত্তা অনৰজ্জলক্খণমেৰ কুসলং, ৰজ্জপটিপক্খলক্খণং কুসলন্তি অত্থো. ৰোদানভাৰরসং ৰোদানভাৰসম্পত্তিকং. ইট্ঠৰিপাকপচ্চুপট্ঠানং ইট্ঠৰিপাকফলং. যোনিসোমনসিকারপদট্ঠানং পদঞ্চ তং ঠানঞ্চাতি পদট্ঠানং, উভো কারণত্থাধিৰচনং, তস্মা আসন্নকারণন্তি অত্থো, ইতরথা পুনরুত্তিদোসো সিযা, যোনিসোমনসিকারো পদট্ঠানং আসন্নকারণং এতস্সাতি যোনিসোমনসিকারপদট্ঠানং.
সাৰজ্জানিট্ঠৰিপাকলক্খণং ¶ অকুসলং. তদুভযৰিপরীতং তেহি উভযেহি কুসলাকুসলেহি ৰিপরীতং অৰিপাকলক্খণং এতস্সাতি তদুভযৰিপরীতলক্খণং অব্যাকতং. ৰা অযং অঞ্ঞো নযো. অৰিপাকারহং ৰিপাকস্স অননুচ্ছৰিকং.
সৰত্থুকাৰত্থুকভেদতোতি সৰত্থুকং হদযৰত্থুকং, অৰত্থুকং হদযৰত্থুৰিরহিতং.
১২. উদ্দানতো সঙ্খেপৰসেন কিলেসৰত্থুৰসেন দুৰে কামা হোন্তি. ছন্দরাগোৰ কিলেসো, তেভূমকে পৰত্তং ৰট্টসহিতং ৰত্থু, ৰসতি কিলেসো এত্থাতি ৰত্থু.
১৩. কিলেসকামো ৰত্থুং কামেতি ইচ্ছতি, ৰত্থু কিলেসকামেন কামীযতি ইচ্ছীযতীতি কত্তুকারককম্মকারকদ্ৰযে সাধনদ্ৰযে এস এসো দুৰিধোপি কামো সিজ্ঝতি.
১৪-৫. সো ¶ অযং দুৰিধোপি কামো যস্মিং পদেসে সম্পত্তীনং ৰসেন অৰচরতি, ইতি তস্মা কারণা সো পন পদেসো চতুপাযানং ছন্নং দেৰানং মনুস্সানং ৰসেন এৰ একাদসৰিধো হোতি.
১৬. কামোৰচরতীতি এত্থ এতস্মিং একাদসৰিধে পদেসে কামো অৰচরতি, ইতি তস্মা কারণা সো পদেসো অস্স কামস্স অনেন কামেন অভিলক্খিতত্তা কামাৰচরসঞ্ঞিতো. অভিলক্খিতসদ্দপ্পযোগে ততিযত্থে ‘‘অস্সা’’তি ছট্ঠী হোতীতি সদ্দসত্থৰিদূ পঠন্তি. সসত্থাৰচরো পদেসো ৰিয সত্তে সসন্তি হিংসন্তি তেহীতি সত্থা, সহ সত্থেহীতি সসত্থা, সসত্থা পুরিসা অৰচরন্তি এত্থাতি সসত্থাৰচরো. যথা হি যস্মিং পদেসে সসত্থা পুরিসা অৰচরন্তি, সো পদেসো ৰিজ্জমানেসুপি ¶ অঞ্ঞেসু দ্ৰিপদচতুপ্পদেসু অৰচরন্তেসু তেসং উপলক্খিতত্তা ‘‘সসত্থাৰচরো’’ত্ৰেৰ ৰুচ্চতি, এৰং ৰিজ্জমানেসুপি অঞ্ঞেসু রূপাৰচরাদীসু তত্থ অৰচরন্তেসু তেসং অভিলক্খিতত্তা অযং পদেসো ‘‘কামাৰচরো’’ত্ৰেৰ ৰুচ্চতি.
১৭. যথা রূপভৰো উত্তরপদস্স লোপং কত্ৰা রূপন্তি ৰুত্তো, এৰং তথা স্ৰাযং সো অযং এসো কামাৰচরো উত্তরপদস্স লোপং কত্ৰা কামো ইতি সঞ্ঞিতো কামো নাম উদীরিতো পণ্ডিতেন কথিতো.
১৮. তস্মিং কামে ইদং চিত্তং তস্মিং কামাৰচরে সদা অৰচরতি, ইতি তস্মা কারণা কামাৰচরং ইতি এৰং কামঘাতিনা কামানং ৰিনাসকেন বুদ্ধেন কথিতং. কিঞ্চাপি এতং রূপারূপভৰেসুপি অৰচরতি, যথা পন সঙ্গামে যেভুয্যেন অৰচরণতো ‘‘সঙ্গামাৰচরো’’তি লদ্ধনামো নাগো নগরে চরন্তোপি ‘‘সঙ্গামাৰচরো’’ত্ৰেৰ ৰুচ্চতি, থলচরজলচরা পাণিনো অথলে অজলে ঠিতাপি ‘‘থলচরজলচরা’’ত্ৰেৰ ৰুচ্চন্তি, এৰং ইদং অঞ্ঞত্থ অৰচরন্তম্পি কামাৰচরমেৰাতি দট্ঠব্বং. আরম্মণকরণৰসেন ৰা এত্থ কামো অৰচরতীতিপি কামাৰচরং. কামঞ্চেস রূপারূপাৰচরেসুপি অৰচরতি, যথা পন ৰদতীতি ৰচ্ছো, মহিযং সেতীতি মহিংসোতি ৰুত্তে ন যত্তকা ৰদন্তি, মহিযং ৰা সেন্তি, সব্বেসং তং নামং হোতি, এৰংসম্পদমিদং দট্ঠব্বং.
১৯. পটিসন্ধিং ভৰে কামে কামভৰসঙ্খাতে কামে পটিসন্ধিং অৰচারযতি, ইতি তস্মা কামাৰচরং ¶ . ইতি এৰং ৰা অযং অঞ্ঞো নযো. তত্র তস্মিং কামাৰচরে পরিযাপন্নং অন্তোগধং, ইতি তস্মা কামাৰচরং.
২০. অট্ঠৰিধং চিত্তং কামাৰচরসঞ্ঞিতং ইদং অট্ঠৰিধং চিত্তং. দসপুঞ্ঞকিরিযৰত্থুৰসেনেৰ পুঞ্ঞকিরিযা এৰ তেসং তেসং ফলানিসংসানং ¶ ৰত্থূনি কারণানীতি পুঞ্ঞকিরিযৰত্থূনি, তেসং ৰসো, তেন পৰত্ততি.
২১. দানং সীলং ভাৰনা পত্তিদানং ৰেয্যাৰচ্চং ধম্মদেসনা অনুমোদনা দিট্ঠিজুভাৰো সংসুতি ধম্মস্সৰনঞ্চ অপচাযো অপচাযনং, এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন পুঞ্ঞানি এৰ ৰত্থূনি পুঞ্ঞৰত্থূনি, তেসং পভেদো পুঞ্ঞৰত্থুপ্পভেদো ঞেয্যো পণ্ডিতেন জানিতব্বো.
২২-৩. গচ্ছন্তি সঙ্গহং দানে পত্তিদানানুমোদনা দানে সঙ্গহং গচ্ছন্তি, ৰেয্যাৰচ্চাপচাযনা সীলমযে পুঞ্ঞে সঙ্গহং গচ্ছন্তি, ধম্মদেসনা ধম্মস্সৰনং দিট্ঠিউজুকা ভাৰনামযে পুঞ্ঞে সঙ্গহং গচ্ছন্তি, দস পুঞ্ঞকিরিযাপি চ তীণি এৰ সম্ভোন্তি.
২৪. সব্বানুস্সতিপুঞ্ঞঞ্চ পসংসা সরণত্তযং রতনত্তযগুণপসংসা চ এতে দিট্ঠিজুকম্মম্হি সঙ্গয্হন্তি, তস্মিং সঙ্গহপাপুণে সংসযো সন্দেহো নত্থি.
২৫. পুরিমা চেতনা ততো পুব্বভাগে পৰত্তা চেতনা, মুঞ্চচেতনা পচ্চুপ্পন্না চেতনা, পরচেতনা পচ্ছাকালে পৰত্তা চেতনা, তিস্সোপি চেতনা দানমযে পুঞ্ঞে হোন্তি. এৰন্তি যথা তিস্সোপি চেতনা দানমযে পুঞ্ঞে হোন্তি, এৰং তথা দানমযপুঞ্ঞতো সেসেসুপি সীলমযভাৰনামযেসু তিস্সো চেতনা পণ্ডিতো দীপযে কথেয্য.
হি সচ্চং যদা পন যো পুগ্গলো দেয্যধম্মপটিগ্গাহকাদিসম্পত্তিং আগম্ম পটিচ্চ. পটিগ্গাহকাদিসম্পত্তিন্তি এত্থ আদি-সদ্দেন দেসকালকল্যাণমিত্তাদযো গহিতা. অঞ্ঞং ৰা সোমনস্সহেতুন্তি অঞ্ঞ-গ্গহণেন সদ্ধাবহুলতাৰিসুদ্ধিদিট্ঠিতাকুসলকিরিযানিসংসদস্সিতাসোমনস্সপটিসন্ধিকতাদীনং সঙ্গহো. অত্থি দিন্নং দানস্স ফলং অত্থি. আদি-সদ্দেন ¶ অত্থিহুতাদযো গহিতা. পুরক্খত্ৰাতি পুরতো কত্ৰা. পরেহি অনুস্সাহিতো অচোদিতো দানাদীনি পুঞ্ঞানি ¶ করোতি. দানাদীনীতি ৰচনেন দেয্যধম্মং নিস্সায পৰত্তদানচেতনা গহেতব্বা. তদা অস্স পুগ্গলস্স. সঙ্খরণং সঙ্খারো, নত্থি সঙ্খারো এতস্সাতি অসঙ্খারো, তং এৰ অসঙ্খারিকং, অপ্পযোগন্তি অত্থো. ৰুত্তনযেনাতি ৰুত্তনযো নাম ‘‘দেয্যধম্মপটিগ্গাহকাদিসম্পত্তি’’ন্তি ৰচনং. ইমস্মিং পনত্থে সঙ্খরোতীতি সঙ্খারো নাম অত্তনো ৰা পৰত্তস্স পুব্বপ্পযোগস্স অধিৰচনং, পরস্স ৰা পৰত্তপুব্বপ্পযোগস্স অধিৰচনং. অযমস্স অধিপ্পাযো – যদা যো ‘‘দানাদীনি করিস্সামী’’তি চিত্তং সমুপ্পাদেত্ৰা নাকাসি, পচ্ছা অত্তনো পুব্বচেতনায উস্সাহিতো করোতি, তদা সসঙ্খারিকং হোতি, অত্তনো পুব্বপ্পযোগেন সহ পৰত্ততীতি অত্থো. পটিপত্তিদস্সনেন পটিপজ্জিতব্বা সীলাদীহি পটিপজ্জন্তি জানন্তি গচ্ছন্তি ৰা নিব্বানং এতাযাতি পটিপত্তি, তায দস্সনং পটিপত্তিদস্সনং, তেন. জাতো পরিচযো এতেসন্তি জাতপরিচযা. সহসাতি ৰেগেন. চতূসুপি ৰিকপ্পেসু দস্সেয্য.
২৬. দসপুঞ্ঞক্রিযাদীনং ৰসেন চ বহূনিপি ভৰন্তি এতানি পন চিত্তানি দসপুঞ্ঞকিরিযাদীনং ৰসেনপি বহূনিপি ভৰন্তি ইতি এৰং পকাসযে ভগৰা পকাসেয্য.
সত্তরস সহস্সানি, দ্ৰে সতানি অসীতি চ;
কামাৰচরপুঞ্ঞানি, ভৰন্তীতি ৰিনিদ্দিসেতি. –
কামাৰচরপুঞ্ঞানি সত্তরস সহস্সানি চ দ্ৰে সতানি চ অসীতি চ ভৰন্তি, ইতি ৰচনং ৰিনিদ্দিসে আচরিযো কথেয্য.
দসপুঞ্ঞক্রিযাৰত্থু, ছদ্ৰারাধিপতীহি চ;
কাযাদীহি চ তীহেৰ, হীনাদীহি চ তীহি তু.
দ্ৰীসু ¶ ভৰেসু কামভৰরূপভৰেসু. পটিপদাদিভেদতো দুক্খাপটিপদং দন্ধাভিঞ্ঞং, দুক্খাপটিপদং খিপ্পাভিঞ্ঞং, সুখাপটিপদং দন্ধাভিঞ্ঞং, সুখাপটিপদং খিপ্পাভিঞ্ঞং. রূপাৰচরভাৰনাপুঞ্ঞৰসপ্পৰত্তং রূপাৰচরে পৰত্তস্স ভাৰনাপুঞ্ঞস্স ৰসেন পৰত্তং রূপাৰচরূপপত্তিনিপ্ফাদকং রূপাৰচরে উপপত্তিযা পটিসন্ধিযা নিপ্ফাদকং হোতি.
সৰত্থুকাৰত্থুকভেদতোতি ¶ অরূপাৰচরং যদা কামরূপে জাযতি, তদা হদযৰত্থুং নিস্সায জাযতি, ইতি তস্মা সৰত্থুকং নাম জাতং. যদা অরূপে জাযতি, তদা হদযৰত্থুং অনিস্সায জাযতি, ইতি তস্মা অৰত্থুকং নাম জাতং.
আকাসানঞ্চাযতনস্স কসিণুগ্ঘাটিমাকাসং আরম্মণং. ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনস্স তত্থ পৰত্তৰিঞ্ঞাণং, তস্মিং কসিণুগ্ঘাটিমাকাসে পৰত্তং ৰিঞ্ঞাণং চিত্তং আরম্মণং হোতি. আকিঞ্চঞ্ঞাযতনস্স তস্স অপগমো তস্স আকাসানঞ্চাযতনস্স অপগমো অভাৰো ৰোহারো আরম্মণং হোতি. নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনস্স আকিঞ্চঞ্ঞাযতনং আরম্মণং হোতি.
রূপে সঞ্ঞা রূপসঞ্ঞা. সঞ্ঞাসীসেন চিত্তম্পি গহিতং. সমতিক্কমা কসিণুগ্ঘাটিমাকাসসমতিক্কমনেন. পটিঘে দ্ৰারারম্মণানং সঙ্ঘট্টনে পৰত্তা সঞ্ঞা পটিঘসঞ্ঞা. দ্ৰিপঞ্চৰিঞ্ঞাণানং অধিৰচনং. তাসং পটিঘসঞ্ঞানং দ্ৰিপঞ্চৰিঞ্ঞাণানং অত্থঙ্গমা অত্থঙ্গমেন. নানা অত্তা সভাৰো এতস্সাতি নানত্তং, আরম্মণং, নানত্তে নানাসভাৰে পৰত্তা সঞ্ঞা নানত্তসঞ্ঞা, নানা অত্তা সভাৰো এতিস্সাতি ৰা নানত্তা, সাযেৰ সঞ্ঞা নানত্তসঞ্ঞা, কামাৰচরসঞ্ঞাতি অত্থো. তাসং নানত্তসঞ্ঞানং অমনসিকারা অমনসিকারেন.
নিযতানিযতৰত্থুকভেদতোতি ¶ সোতাপত্তিমগ্গো নিযতৰত্থুকো. কস্মা? কামরূপেসুযেৰ হদযৰত্থুং নিস্সায উপ্পজ্জনতো. ইতরে পন তযো মগ্গা অনিযতৰত্থুকা. কস্মা? কামরূপেসু হদযৰত্থুং নিস্সায জাযন্তি, অরূপে হদযৰত্থুং অনিস্সায জাযন্তি, তস্মা অনিযতৰত্থুকা. তীহি ৰিমোক্খমুখেহীতি সুঞ্ঞতঅনিমিত্তঅপ্পণিহিতসঙ্খাতেহি তীহি ৰিমোক্খমুখেহি.
যস্স সংৰিজ্জন্তি, তং পুগ্গলং ৰট্টস্মিং সংযোজেন্তি বন্ধন্তীতি সংযোজনা. সক্কাযদিট্ঠিৰিচিকিচ্ছাসীলব্বতপরামাসাযেৰ সংযোজনা সক্কাযদিট্ঠিৰিচিকিচ্ছাসীলব্বতপরামাসসংযোজনা, তেসং পহানং সক্কাযদিট্ঠিৰিচিকিচ্ছাসীলব্বতপরামাসসংযোজনপ্পহানং, তং করোতীতি সক্কাযদিট্ঠিৰিচিকিচ্ছাসীলব্বতপরামাসসংযোজনপ্পহানকরং, সোতাপত্তিমগ্গচিত্তং. মানোপি একদেসতো অপাযগামিকোযেৰ পহিয্যতে. সোতাপত্তিমগ্গেন নিস্সেসতো ন পহিয্যতে. সেসকিলেসেসুপি ¶ এসেৰ নযো. উদ্ধচ্চং পন একদেসতোপি অপাযগামিকম্পি ন পহিয্যতি. সকদাগামিমগ্গচিত্তং রাগদোসমোহানং তনুত্তকরং. সোতাপত্তিমগ্গেন নাসিতসংযোজনানং পহানং কস্মা ন ৰুত্তন্তি চে? পঠমমগ্গতো দুতিযমগ্গস্স মহন্তত্তা পঠমমগ্গেন নাসিতা সংযোজনা দুতিযমগ্গেন নাসিতাতি পঞ্ঞাযতি, ইতি যস্মা, তস্মা ন ৰুত্তং. ততিযচতুত্থমগ্গেসুপি এসেৰ নযো. এত্থ এতস্মিং লোকুত্তরচিত্তে. একেকন্তি ৰিচ্ছাৰসেন ৰুত্তং. মগ্গানুরূপন্তি ৰচনং পঠমমগ্গস্স পঠমফলঞ্চ অনুরূপন্তি ৰিঞ্ঞাপনত্থং.
২৮. কামে অট্ঠেৰ কামাৰচরে অট্ঠ এৰ চিত্তানি, রূপে রূপভৰে পঞ্চ চিত্তানি, অরূপিসু চত্তারি চিত্তানি, অনুত্তরানি লোকুত্তরচিত্তানি চত্তারি, এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন কুসলানি চিত্তানি একৰীসতি হোন্তি.
২৯. কুসলাকুসলাপগতেন ¶ সতা মুনিনা কুসলতো, অকুসলতো চ অপগতেন সতা সতিসম্পন্নেন কুসলে কুসলেন ছেকেন ৰসিনা পঞ্চৰসীহি সমন্নাগতেন যং কুসলচিত্তং চতুভূমিগতং চতূসু ভূমীসু পৰত্তং সকলং সব্বং লপিতং কথিতং, তং কুসলচিত্তং মযাপি বুদ্ধদত্তাচরিযেন লপিতং কথিতং.
নিযতানিযতৰত্থুৰসেনাতি পটিঘসম্পযুত্তদ্ৰযং কামেযেৰ হদযৰত্থুং নিস্সায জাযতি, অঞ্ঞভূমীসু ন জাযতি, তস্মা নিযতৰত্থুকং হোতি. ইতরানি পন অকুসলানি কামরূপেসু উপ্পজ্জনকালে হদযৰত্থুং নিস্সায জাযন্তি, অরূপে হদযৰত্থুং অনিস্সায জাযন্তি, তস্মা অনিযতৰত্থুকানি, তেন. পটিসন্ধিজনকাজনকৰসেন চাতি উদ্ধচ্চসহগতং পটিসন্ধিং ন জনেতি. যদি পটিসন্ধিং জনেয্য, অপাযেসুযেৰ জনেয্য. কস্মা? সোতাপত্তিমগ্গেন একদেসতো অপাযগামিকম্পি ন জহিতং, সব্বং ন জহিতন্তি অত্থো. সোপি মগ্গো অপাযগামী ন হোতি. অঞ্ঞে পন কিলেসা একদেসৰসেন অপাযগামিকা জহিতা, তেন পঠমমগ্গেনাতি তস্মা ন জনেতি. একাদসৰিধং পন পটিসন্ধিং জনেতি, তেন.
দিট্ঠমঙ্গলাদীনীতি আদি-সদ্দেন সুতমঙ্গলাদীনি গহিতানি. সারতো উত্তমতো পচ্চেতি সদ্দহতি. সভাৰতিক্খেন সভাৰো তিক্খো এতস্সাতি সভাৰতিক্খং, তেন সভাৰতিক্খেন.
অস্স ¶ পন পটিঘসম্পযুত্তস্স পাণাতিপাতাদীসু অকুসলকম্মেসু তিক্খপ্পৰত্তিকালে অসঙ্খারিকস্স উপ্পত্তি, মন্দপ্পৰত্তিকালে সসঙ্খারিকস্স উপ্পত্তি ৰেদিতব্বা.
তস্স মোমূহস্স.
দুক্খৰিসেসস্স দুক্খনানত্তস্স.
৩০. লোভমূলৰসেন ¶ অট্ঠ চিত্তানি, দোসমূলৰসা দুৰে চিত্তানি, মোহমূলৰসেন দ্ৰে চিত্তানি. এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন অকুসলানি দ্ৰাদসপ্পকারানি সিযুং ভৰেয্যুং.
৩১. যং পাপমানসং যং অকুসলচিত্তং পাপাপাপেসু পাপঅপাপেসু কুসলাকুসলেসু অপাপেন অপ্পৰত্তেন পাপাপাপপ্পহীনেন ৰুত্তং ঈরিতং কথিতং, তং পাপমানসং তং অকুসলচিত্তং মযা সমুদাহটং কথিতং.
যথা পনস্স যথা পন অস্স ৰিপাকস্স কুসলং দানাদিৰসেন দানাদীনং দসপুঞ্ঞকিরিযৰত্থূনং ৰসেন ছসু আরম্মণেসু পৰত্ততি, ইদং ৰিপাকচিত্তং তথা ন পৰত্ততি. হি সচ্চং ইদং ৰিপাকং পটিসন্ধিভৰঙ্গচুতিতদারম্মণৰসেন পরিত্তধম্মপরিযাপন্নেসু কামাৰচরধম্মন্তোগধেসু ছসু আরম্মণেসু পৰত্ততি. সম্পযুত্তধম্মানঞ্চ ৰিসেসে অসতিপি কুসলসম্পযুত্তধম্মতো অস্স ৰিপাকস্স, সম্পযুত্তধম্মানঞ্চ নানত্তে অসতিপি ইদং ৰিপাকং আদাসতলাদীসু ধম্মজাতেসু মুখনিমিত্তং ৰিয নিরুস্সাহং. অযমস্সাধিপ্পাযো – যথা আদাসতলে মুখনিমিত্তং মুখে চলিতে চলতি, অচলিতে ন চলতি, মুখস্স কারণং ৰিনা মুখনিমিত্তস্স ৰিয কারণং নত্থি, এৰং কুসলকারণা ৰিপাকস্স অঞ্ঞং কারণং নত্থি, নিরুস্সাহং ৰিপাকং.
৩২. কামাৰচরদেৰানং মনুস্সানং ইমে অট্ঠ মহাৰিপাকা দুহেতুকতিহেতুকানং কামাৰচরদেৰানং, মনুস্সানঞ্চ পটিসন্ধিযো ভৰন্তি.
৩৩-৪. ততো পরং পৰত্তিযং যাৰতাযুকং ভৰঙ্গং হুত্ৰা বলৰারম্মণে অতিমহন্তৰিভূতারম্মণে ¶ তদারম্মণঞ্চ হুত্ৰা ততো পরং মরণকালস্মিং চুতি হুত্ৰা পৰত্তন্তি ¶ , এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন চতূসু ঠানেসু ৰিপচ্চন্তি ৰিপাকভাৰেন জাযন্তি.
৩৫. সভূমিকুসলেহেৰ মহাপাকা সমা ৰিনা মহাপাকা কম্মদ্ৰারং কম্মকারণং ৰিনা, কম্মঞ্চ মহাপুঞ্ঞানং কিরিযৰত্থুকং ৰিনা ৰজ্জেত্ৰা সভূমিকুসলেহেৰ অত্তনো ভূমিযং পৰত্তেহি কুসলেহি এৰ সমা সদিসা. কম্মদ্ৰারং নাম কাযৰিঞ্ঞত্তিকম্মদ্ৰারং, ৰচীৰিঞ্ঞত্তিকম্মদ্ৰারং, ভৰঙ্গসঙ্খাতং মনোদ্ৰারং, ইতি তিৰিধং কম্মদ্ৰারং কম্মকারণং. কম্মং নাম অট্ঠকামাৰচরকুসলচেতনা ইধ অধিপ্পেতা.
৩৬. পাকা কুসলৰিপাকা অৰিঞ্ঞত্তিজনত্তা চ ৰিঞ্ঞত্তি চ ৰিঞ্ঞত্তি চ ৰিঞ্ঞত্তিৰিঞ্ঞত্তিযোতি ৰত্তব্বে সরূপেকসেসং কত্ৰা ‘‘ৰিঞ্ঞত্তী’’তি ৰুত্তং, তা জনেন্তীতি ৰিঞ্ঞত্তিজনা, ন ৰিঞ্ঞত্তিজনা অৰিঞ্ঞত্তিজনা, তেসং ভাৰো অৰিঞ্ঞত্তিজনত্তং. তস্মা অৰিঞ্ঞত্তিজনত্তা কাযৰিঞ্ঞত্তিৰচীৰিঞ্ঞত্তিসঙ্খাতানং কম্মদ্ৰারানং অজনকত্তা মনোদ্ৰারসঙ্খাতস্স কম্মদ্ৰারস্স ৰসেন চ অপ্পৰত্তনতো অৰিপাকসভাৰতো চ অকম্মভাৰতো চ অপ্পৰত্তনতো চেৰ পুঞ্ঞকিরিযৰত্থুৰসেন অপ্পৰত্তনতো চেৰ পুঞ্ঞেহি নো সমা অসদিসা.
৩৭-৯. পরিত্তারম্মণত্তা হি তেসমেকন্ততো তেসং ৰিপাকানং একন্ততো পরিত্তারম্মণত্তা কামাৰচরারম্মণত্তা তেসু ৰিপাকেসু সত্তপঞ্ঞত্তিকারম্মণা করুণামুদিতা কদাচি কিস্মিঞ্চি কালে ন জাযন্তি, তথা এৰং তিস্সো পন ৰিরতিযো এতেসু ৰিপাকেসু ন জাযন্তি, হি কস্মা কারণা ন জাযন্তি, পঞ্চ সিক্খাপদা কুসলাতি কুসলা নামাতি সত্থুনা ৰুত্তা যস্মা কারণা, তস্মা ন জাযন্তি. তথাধিপতিনোপেত্থ তথা এৰমেৰ চত্তারো অধিপতিনোপি এতেসু ৰিপাকেসু ন সন্তি. কস্মা ¶ ? ছন্দাদীনি ধম্মজাতানি পুরেতরং কত্ৰা অনুপ্পজ্জনতো ন সন্তি, ইতি ৰচনং ৰিনিদ্দিসে আচরিযো কথেয্য.
৪০. অসঙ্খারসসঙ্খারৰিধানং পন পুঞ্ঞতো ৰিপাকেসু অসঙ্খারসসঙ্খারৰিধানং পুঞ্ঞতো কুসলতো আগমনৰসেন ঞেয্যং. তত্থ একচ্চানং আচরিযানং মতেন মুখে চলিতে আদাসতলে মুখনিমিত্তচলনং ৰিয অসঙ্খারস্স কুসলস্স ৰিপাকো অসঙ্খারো হোতি, সসঙ্খারস্স কুসলস্স ৰিপাকো সসঙ্খারো হোতি, এৰং আগমনৰসেন ঞেয্যং. পচ্চযতো চেৰ ঞেয্যং তত্থ একচ্চানং ¶ আচরিযানং মতেন বলৰন্তেহি ৰিভূতেহি পচ্চযেহি কম্মাদীহি উপ্পন্নো অসঙ্খারো দুব্বলেহি সসঙ্খারোতি এৰং পচ্চযৰসেন ৰিঞ্ঞেয্যং জানিতব্বং.
৪১-২. হীনাদীনং পুঞ্ঞানং ৰিপাকত্তা হীনাদযো ৰিপাকা পুঞ্ঞৰাদিনা জিনেন পরিদীপিতা ভৰন্তি, ইতি এৰং ইমিনা ৰুত্তপ্পকারেন পৰত্তং ইদং অট্ঠৰিধং চিত্তং একন্তেন সৰত্থুকং কামলোকস্মিং জাযতে, অঞ্ঞত্থ পন অঞ্ঞাসু ভূমীসু ন জাযতে.
ৰিঞ্ঞাণপঞ্চকং নিযতারম্মণন্তি চক্খুৰিঞ্ঞাণস্স রূপমেৰ আরম্মণং, ন সদ্দাদযো. সেসত্তযং যদা চক্খুৰিঞ্ঞাণেন গহিতং আরম্মণং করোতি, তদাস্স রূপং আরম্মণং হোতি. যদা সোতৰিঞ্ঞাণেন গহিতং, তদাস্স সদ্দো আরম্মণো হোতি. যদা ঘানজিৰ্হাকাযৰিঞ্ঞাণেহি গহিতানি আরম্মণানি করোন্তি, তদাস্স গন্ধরসফোট্ঠব্বারম্মণানি হোন্তি. মনোৰিঞ্ঞাণধাতুদ্ৰযং যদা তদারম্মণং হোতি, তদা ছআরম্মণং হোতি, এৰং অনিযতারম্মণং হোতি.
রূপারম্মণায কিরিযামনোধাতুযা অপগমো পদট্ঠানং আসন্নকারণং এতস্সাতি অপগমপদট্ঠানং, তায আৰজ্জনং ¶ কত্ৰা ঠিতায চক্খুৰিঞ্ঞাণেন দস্সনকিচ্চং করীযতীতি অত্থো. তথাভাৰপচ্চুপট্ঠানং সম্পটিচ্ছনভাৰেন গয্হাকারং. সন্তীরণাদিরসা সোমনস্সযুত্তা মনোৰিঞ্ঞাণধাতুসন্তীরণতদারম্মণরসা, উপেক্খাযুত্তা পন সন্তীরণতদারম্মণপটিসন্ধিভৰঙ্গচুতিরসা, তথাভাৰপচ্চুপট্ঠানা সন্তীরণাদিভাৰেন গয্হাকারং.
৪৩. কামাৰচরপুঞ্ঞস্স কামাৰচরকুসলস্স সোল়স ৰিপাকা হোন্তি. ইতি যং ৰচনং ৰুত্তং, তং ৰচনং তিহেতুকপুঞ্ঞস্স উক্কট্ঠস্স ৰসেন আচরিযো পরিদীপযে. অযমেত্থ অত্থো – ছন্দাধিপতেয্যাদীনং ৰসেন উক্কট্ঠতিহেতুককুসলং কামসুগতিযং তিহেতুকপটিসন্ধিং দত্ৰা পৰত্তে অট্ঠ অহেতুককুসলৰিপাকানি, অট্ঠ মহাকুসলৰিপাকানীতি সোল়স পাকানি নিপ্ফাদেতি.
৪৪. কুসলানুগতং কত্ৰা ভাজিতং কিং মহগ্গতং ৰিপাকচিত্তং কুসলানুগতং কুসলং অনুগতং কত্ৰা মহগ্গতকুসলচিত্তেন সমানং কত্ৰা ভগৰতা ভাজিতং দেসিতং. কিং কেন কারণেন? কামাৰচরপুঞ্ঞংৰ কামাৰচরকুসলং ইৰ অসমানফলং নত্থি যতো যস্মা কারণা, তস্মা ¶ ৰিপাকং কুসলানুগতং কত্ৰা ভগৰতা ভাজিতং দেসিতং. কামাৰচরপুঞ্ঞংৰাতি যথা অট্ঠৰিধেসু কামাৰচরকুসলেসু উক্কট্ঠতিহেতুককুসলং কামসুগতিযং তিহেতুকপটিসন্ধিং দত্ৰা পৰত্তে সোল়স কুসলৰিপাকানি নিপ্ফাদেতি, তিহেতুকওমকঞ্চ দুহেতুকউক্কট্ঠঞ্চ কামসুগতিযং দুহেতুকপটিসন্ধিং দত্ৰা পৰত্তে তিহেতুকৰিরহিতানি অহেতুকদুহেতুকসঙ্খাতানি ৰিপাকানি নিপ্ফাদেতি, দুহেতুকওমকং পন কামসুগতিযং অহেতুকপটিসন্ধিং দত্ৰা পৰত্তে অট্ঠ অহেতুকৰিপাকানি নিপ্ফাদেতি, এৰং কামাৰচরপুঞ্ঞং অসমানফলংৰ হোতি.
৪৫. গজাদীনং ¶ ছাযা গজাদিসদিসা হোতি যথা, এৰং মহগ্গতৰিপাকং সব্বথা সব্বপকারেন অত্তনো কুসলেহেৰ সমানং হোতি.
৪৬-৭. কামাৰচরপুঞ্ঞংৰ নাপরাপরিযৰেদনং ইদং মহগ্গতকুসলং কামাৰচরপুঞ্ঞংৰ অপরাপরিযৰেদনং অপরস্মিং ভৰে ফলদাযকং ন হোতি, ঝানা অপরিহীনস্স ভৰগামিনো পটিসন্ধিগামিনো সত্তস্স কুসলানন্তরংযেৰ ফলং উপ্পজ্জতি, ইতি চ ঞাপনত্থং এতস্স মহগ্গতৰিপাকস্স কুসলানুগতং কুসলানুগমনং ভগৰতা কতং.
৪৮. এত্থ এতস্মিং মহগ্গতৰিপাকে পটিপদাক্কমো তেসঞ্চ হীনাদীনং ভেদতো ঝানাগমনতো মহগ্গতকুসলঝানস্স আগমনৰসেন ৰিভাৰিনা পণ্ডিতেন ৰেদিতব্বো.
৪৯. এত্থ ৰিপাকে ছন্দাদিঅধিপতীনং অভাৰো, অযমেৰ ৰিসেসতো কুসলতো অযং এৰ ৰিসেসো, সেসং সব্বপকারং অৰিসেসেন কুসলেন সমং মতং কথিতং ভগৰতা.
৫০. সুঞ্ঞতং অনিমিত্তন্তি, তথাপণিহিতন্তিপি সুঞ্ঞতং অনত্তা, অনিমিত্তং অনিচ্চং, অপ্পণিহিতং দুক্খং ইতি এতানি তীণি নামানি মগ্গস্স অনন্তরে চতুব্বিধস্স মগ্গস্স অনন্তরে চতুব্বিধে ফলে হোন্তি.
৫১. লব্ভন্তি পরভাগস্মিং মগ্গানন্তরে পৰত্তফলতো অঞ্ঞস্মিং কালে ৰল়ঞ্জনফলেসু ফলসমাপত্তিসমাপজ্জনকালেসু এতানি তীণি নামানি ন লব্ভন্তে, ফলেহি ৰিপস্সনাৰসেনেৰ অনত্তঅনিচ্চদুক্খসঙ্খাতানং ¶ তিণ্ণং ৰিপস্সনানং ৰসেন এৰ তানি তীণি নামানি লব্ভরে ফলেহি লব্ভন্তে.
৫২. হোন্তি ¶ সাধিপতীনেৰ লোকুত্তরফলানি তু একন্ততো সাধিপতীনি এৰ হোন্তি, লোকুত্তরফলানি ঠপেত্ৰা অঞ্ঞস্মিং ৰিপাকে অধিপতী নত্থি.
৫৩. মগ্গো অত্তনো মগ্গভাৰেন মগ্গো নাম ৰুচ্চতে ভগৰতা. ফলং মগ্গং উপাদায অট্ঠঙ্গিকমগ্গং নিস্সযং কত্ৰা মগ্গো নাম ইতি ৰচনং ৰুচ্চতে ভগৰতা.
৫৪. ইমে সত্ত অকুসলৰিপাকা. গাৰো চরন্তি এত্থাতি গোচরো, তস্সদিসত্তা গোচরো আরম্মণন্তি অত্থো, অনিট্ঠো চ অনিট্ঠমজ্ঝত্তো চ অনিট্ঠানিট্ঠমজ্ঝত্তা, তেযেৰ গোচরো অনিট্ঠানিট্ঠমজ্ঝত্তগোচরো, তস্মিং অনিট্ঠানিট্ঠমজ্ঝত্তগোচরে ৰত্তরে ৰত্তন্তি. সুখাদিত্তযযুত্তা তে তে অট্ঠ অহেতুককুসলৰিপাকা সুখাদিত্তযযুত্তা সুখসোমনস্সউপেক্খাৰেদনাহি সহগতা. দুক্খুপেক্খাযুতা ইমে ইমে সত্ত অহেতুকঅকুসলৰিপাকা দুক্খুপেক্খাৰেদনাহি সহগতা.
৫৫. এৰং ছত্তিংসধা পাকং পাকসাসনপূজিতো সুগতো. কিং ৰিসিট্ঠো? পাকং নাম অসুরং, তং সাসতি, পাকেন অত্তনো পুঞ্ঞফলেন দেৰে অনুসাসতীতি ৰা পাকসাসনো, কো সো? সক্কো. তেন পাকসাসনেন পূজিতো সৰিপাকাৰিপাকেসু কুসলৰিপাককিরিযেসু কুসলো ছেকো এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন পাকং চিত্তং ছত্তিংসপ্পকারং অব্র্ৰি অৰোচ.
অনুল়ারেসূতি খুদ্দকেসু. তথাভাৰপচ্চুপট্ঠানা ছল়ারম্মণৰিজাননগয্হাকারা. সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণস্স গতি ৰিয গতি এতিস্সাতি সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণগতিকা.
৫৬. সোমনস্সযুত্তানট্ঠ ¶ , কুসলাকুসলানি চ সোমনস্সযুত্তানি অট্ঠ কুসলাকুসলানি চ, ক্রিযতো পন পঞ্চ এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন হাসচিত্তানি তেরস.
৫৭. পুথুজ্জনা হসন্তেত্থ এত্থ এতেসু তেরসচিত্তেসু পুথুজ্জনা পন অট্ঠহি চিত্তেহি হসন্তি ¶ . সেখা সত্ত অরিযা ছহি চিত্তেহি হসন্তি. অসেখা খীণাসৰা পঞ্চহি চিত্তেহি হসন্তি.
কুসলানি পন রূপারূপকুসলানি সেখপুথুজ্জনানং উপ্পজ্জন্তি. ইমানি রূপারূপকিরিযানি খীণাসৰানং ভাৰনাযেৰ কারো ভাৰনাকারো, তস্স ৰসো ভাৰনাকারৰসো, তেন পৰত্তানি. তানি রূপারূপকুসলানি ভাৰনাপুঞ্ঞৰসপ্পৰত্তানি ভাৰনাকুসলৰসেন পৰত্তানি. ইমেসং রূপারূপকিরিযানং তেসঞ্চ রূপারূপকুসলানং অযমেৰ ৰিসেসো.
৫৮-৯. যা পুথুজ্জনকালস্মিং, অভিনিব্বত্তিতা পন পুথুজ্জনকালস্মিং পুথুজ্জনভাৰট্ঠিতেন যোগিনা অভিনিব্বত্তিতা যা রূপারূপসমাপত্তি, সা রূপারূপসমাপত্তি সো যোগী খীণাসৰো ভিক্খু হুত্ৰা নং রূপারূপসমাপত্তিং যাৰ যত্তকং কালং ন সমাপজ্জতে, তাৰ তত্তকেন কালেন তস্স খীণাসৰভিক্খুনো কুসলা এৰ রূপারূপকুসলা এৰ হোতি. খীণাসৰেন সা রূপারূপসমাপত্তি সচে যদি সমাপন্না সমাপজ্জিতা, ক্রিযা রূপারূপকিরিযা হোতি.
৬০. একাদসৰিধং কামে কামাৰচরে কিরিযচিত্তং একাদসৰিধং, রূপে রূপাৰচরে পঞ্চ, অরূপিসু চত্তারি ইতি সব্বানি ক্রিযচিত্তানি ৰীসতি.
৬১. লোকুত্তরক্রিযচিত্তং, পন কস্মা ন ৰিজ্জতি? মগ্গস্স একচিত্তক্খণিকত্তা ন ৰিজ্জতি. অযমেত্থ অধিপ্পাযো – চতুমগ্গট্ঠো ¶ খীণাসৰো নাম ন হোতি, মগ্গানন্তরমেৰ ফলং উপ্পজ্জতি, মগ্গোপি একচিত্তক্খণিকো যদি চিত্তং বহুচিত্তক্খণিকং, ফলসমঙ্গিনো খীণাসৰস্সপি মগ্গচিত্তং ভৰেয্য, এৰং সতি লোকুত্তরকিরিযচিত্তং ভৰেয্যাতি অধিপ্পাযো.
৬২. ক্রিযাক্রিযাপত্তিৰিভাগদেসকো করণং ক্রিযং, ক্রিযং নাম ৰিনযপরিযাযেন অকত্তব্বস্স করণং, ন করণং অক্রিযং, অক্রিযং নাম ৰিনযপরিযাযেন কত্তব্বস্স অকরণং, আপজ্জনং আপত্তি, ক্রিযায করণেন আপত্তি ক্রিযাপত্তি, অক্রিযায অকরণেন আপত্তি অক্রিযাপত্তি, ক্রিযাপত্তি চ অক্রিযাপত্তি চ ক্রিযাপত্যাক্রিযাপত্তিযো, একস্স আপত্তি-সদ্দস্স লোপং কত্ৰা ‘‘ক্রিযাক্রিযাপত্তিযো’’তি ৰুত্তং, তাসং ৰিভাগো ক্রিযাক্রিযাপত্তিৰিভাগো, দেসেতীতি দেসকো, তস্স দেসকো ক্রিযাক্রিযাপত্তিৰিভাগদেসকো. ণ্ৰু-তু-পচ্চযেসু পরেসু কম্মত্থে ছট্ঠী হোতীতি ¶ ৰদন্তি. জিনো কিং ৰিসিট্ঠো? ক্রিযাক্রিযাপত্তিৰিভাগদেসকো হিতাহিতানং সক্রিযাক্রিযারতো হিতস্স সক্রিযায রতো, অহিতস্স অক্রিযায রতো, যং ক্রিযাক্রিযং, ক্রিযং নাম ক্রিযচিত্তং, অক্রিযং নাম কুসলাকুসলৰিপাকচিত্তং ইচ্ছন্তি একে. তং ন. কস্মা? কুসলাধিকারে ‘‘কুসলং মুনিনা লপিতং’’ অকুসলাধিকারে ‘‘পাপমানসং পাপাপাপেস্ৰপাপেন ৰুত্তং’’ ৰিপাকাধিকারে ‘‘পাকং সুগতো অব্রৰী’’তি ৰত্ৰা পুন ক্রিযাধিকারে ‘‘কুসলাকুসলৰিপাকানি অৰোচা’’তি ৰচনস্স ৰত্তব্বাভাৰতো. তেন ৰাস্স ক্রিযাক্রিযং এতস্সাতি ক্রিযাক্রিযং, ক্রিযাক্রিযসভাৰন্তি অত্থো. অযমেৰ সারতো পচ্চেতব্বো. যং ক্রিযাক্রিযং চিত্তং ক্রিযাক্রিযাসভাৰং অৰোচ দেসেসি, তং ক্রিযাক্রিযং ক্রিযাক্রিযসভাৰং মযা সমীরিতং, সম্মা পকারেন ঈরিতং কথিতং.
৬৪. একূননৰুতি ¶ সব্বে, চিত্তুপ্পাদা মহেসিনা লোকুত্তরে অট্ঠ কত্ৰা একূননৰুতি সব্বে চিত্তুপ্পাদা মহেসিনা তথাগতেন সমাসতো সঙ্খেপতো নিদ্দিট্ঠা.
৬৫. পিটকে অভিধম্মস্মিং, যে ভিক্খূ পাটৰত্থিনো অভিধম্মপিটকে পটুনো ভাৰো পাটৰং, তেন অত্থো পাটৰত্থো, সো এতেসং অত্থীতি পাটৰত্থিনো, ছেকভাৰত্থিকা যে ভিক্খূ, তেহি ভিক্খূহি অযং অভিধম্মাৰতারো উগ্গহেতব্বো সিক্খিতব্বো পুনপ্পুনং চিন্তিতব্বো.
৬৬. যে জনা তস্সঙ্কাসেন তংসন্নিভেন অভিধম্মাৰতারেন অভিধম্মমহোদধিং মহাসাগরসন্নিভং অভিধম্মং তরন্তি, তে ইমং লোকং পরলোকঞ্চ তরন্তি. ইতীতি পরিসমাপনে.
ইতি অভিধম্মাৰতারটীকায
চিত্তনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
পঠমো পরিচ্ছেদো.
২. দুতিযো পরিচ্ছেদো
চেতসিকনিদ্দেসৰণ্ণনা
৬৭. চিত্তানন্তরমুদ্দিট্ঠা ¶ , যে চ চেতসিকা মযা যে চ চেতসিকা চিত্তানন্তরং মযা উদ্দিট্ঠা, ইতো পরং ইদানি তেসং চেতসিকানং ৰিভাজনং করিস্সামি অহং.
ইমেসু পন করুণামুদিতাৰসেন ভাৰনাকালে করুণাপুব্বভাগো ৰা, অপ্পনাপত্তায করুণায পুব্বভাগো, তস্মিং পুব্বভাগে, করুণাতো পুব্বভাগে কামাৰচরচিত্তেতি অত্থো. একা করুণা উপ্পজ্জতি. মুদিতাপুব্বভাগে ৰা অপ্পনাপত্তায মুদিতায পুব্বভাগে একা মুদিতা ¶ উপ্পজ্জতি. ইমিনা কামাৰচরচিত্তেন যোগী মিচ্ছাকম্মন্তাদীহি ধম্মেহি ৰিরমতি. রমু-ধাতু কীল়াযং, ৰি-সদ্দো ৰিরমণত্থো.
৬৮. আদিনা পুঞ্ঞচিত্তেন, তেত্তিংস নিযতা মতা আদিনা পুঞ্ঞচিত্তেন পঠমমহাকুসলচিত্তেন সহ নিযতা তেত্তিংস চেতসিকা ভগৰতা মতাতি, অথ ৰা করুণামুদিতা অনিযতা একেন ধম্মেন সহ চতুত্তিংস ধম্মা ভৰন্তি.
৬৯. কস্মা পনেত্থ মেত্তা চ, উপেক্খা চ ন উদ্ধটা এত্থ এতেসু যেৰাপনকধম্মেসু, নিদ্ধারণং, মেত্তা চ উপেক্খা চ ধম্মরাজেন সত্থুনা ন উদ্ধটা ন ৰুত্তা কস্মা কারণা.
৭০. অব্যাপাদেন মেত্তাপি অব্যাপাদেন মেত্তা গহিতা, উপেক্খাতি তত্রমজ্ঝত্ততায চ গহিতা যস্মা কারণা, তস্মা উভোপেতা ভগৰতা ন গহিতা.
৭১. কস্মা যেৰাপনা ধম্মা, বুদ্ধেনাদিচ্চবন্ধুনা সব্বে তে যেৰাপনা ধম্মা যেৰাপননামকা পাল়িযং সরূপেন এৰ. বন্ধতি স্নেহেন এতস্মিন্তি বন্ধু, আদিচ্চস্স বন্ধু আদিচ্চবন্ধু, তেন আদিচ্চবন্ধুনা বুদ্ধেন ন চ উদ্ধটা ন দেসিতা.
৭২. কস্মা ¶ কারণা? যস্মা অনিযতা কেচি যেৰাপনকা অনিযতা, যস্মা কারণা রাসিং দুকৰগ্গাদিরাসিং ন ভজন্তি ন সেৰন্তি, যস্মা কারণা কেচি যেৰাপনকা দুব্বলা, তস্মা পাল়িযং ভগৰতা ন ৰুত্তা.
৭৩. ছন্দাধিমোক্খমুদিতা মনসি চ কারো,
মজ্ঝত্ততা চ করুণা ৰিরতিত্তযঞ্চ;
পুঞ্ঞেসু তেন নিযতানিযতা চ সব্বে,
যেৰাপনা মুনিৰরেন ন চেৰ ৰুত্তা.
ছন্দাধিমোক্খো ¶ মুদিতা মনসিকারো মজ্ঝত্ততা করুণা ৰিরতিত্তযঞ্চ পুঞ্ঞেসুকুসলেসু নিযতা চত্তারো অনিযতা পঞ্চ সব্বে যেৰাপনা ন চ এৰ তেন মুনিৰরেন ৰুত্তা.
৭৪-৮০. কস্মা পনেত্থ ফস্সোৰ, পঠমং সমুদীরিতো এত্থ এতেসু চেতসিকেসু, জাতিনিদ্ধারণং, ফস্সোৰ পঠমং সমুদীরিতো কথিতো. কস্মা কারণা? কির মযা সুতং, আরম্মণে চিত্তস্স পঠমং অভিনিপাতত্তা ফস্সো পঠমং সমুদীরিতো, ফুসিত্ৰা পন ফস্সেন ফস্সেন আরম্মণং ফুসিত্ৰা যোগিনো ৰেদনায আরম্মণং ৰেদযে, সঞ্ঞায সঞ্জানাতি, চেতনায আরম্মণং চেতযে. সহজাতানং চেতসিকানং ফস্সোৰ ইধ ইমস্মিং চিত্তে মহেসিনা পঠমং ৰুত্তো. হি কস্মা কারণা? যস্মা বলৰপচ্চযত্তা, তস্মা ৰুত্তো. অকারণমিদং সব্বং, চিত্তানং তু সহেৰ চ ‘‘পঠমাভিনিপাতত্তা’’তি চ ‘‘বলৰপচ্চযত্তা’’তি চ ইদং সব্বং ৰচনং অকারণং অহেতুকং অযুত্তং, কস্মা কারণা? চিত্তজানং চিত্তেহি সহপ্পৰত্তানং চেতসিকানং একুপ্পাদাদিভাৰেন সমানুপ্পাদসমাননিরোধসমানালম্বণসমানৰত্থুকভাৰেন পৰত্তিতো অকারণং অযুত্তং. অযং তু পঠমুপ্পন্নো, অযং পচ্ছাতি নত্থিদং অযং ধম্মো পঠমুপ্পন্নো, অযং ধম্মো পচ্ছাকালে উপ্পন্নো ইতি ইদং ৰচনং নত্থি. বলৰপচ্চযত্তেপি কারণং ন চ দিস্সতি. দেসনাক্কমতো চেৰ পঠমং সমুদীরিতো ইচ্চেৰং ইতি এৰং ইতি ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন ফস্সস্স পঠমং সমুদীরিততং ৰিঞ্ঞুনা ৰিভাৰিনা ৰিঞ্ঞেয্যং, ৰিসেসতো ৰিসেসেন অঞ্ঞথা ন ৰিঞ্ঞেয্যং. ন চ পরিযেসিতব্বোযং, তস্মা পুব্বাপরক্কমো যস্মা কারণা অযং পুব্বাপরক্কমো ৰিঞ্ঞুনা ন চ পরিযেসিতব্বো ন গৰেসিতব্বো, ধম্মা এৰ ৰচনত্থলক্খণাদীহি ৰিজানতা পণ্ডিতেন পরিযেসিতব্বা.
ইট্ঠাকারানুভৰনরসা ¶ ¶ ইট্ঠারম্মণানুভৰনকিচ্চা সুভোজনরসং অনুভৰন্তো রাজা ৰিয. চেতসিকঅস্সাদপচ্চুপট্ঠানা চেতসিকপস্সদ্ধিপদট্ঠানা.
পচ্চাভিঞ্ঞাণকরণরসা পটিজাননকিচ্চা ৰড্ঢকিস্স অভিঞ্ঞাণকরণমিৰ ৰড্ঢকিনো সকিং সঞ্জানিত্ৰাপি দারুহরেসু সুত্তস্স পটিপসারণং ৰিযাতি অধিপ্পাযো. যথাগহিতনিমিত্তৰসেনাতি যথাপৰত্তিতনিমিত্তস্স ৰসেন. মনসি অভিনিৰেসকরণং গয্হাকারা.
আযূহনরসা পৰত্তনকিচ্চসাধকা. মহাৰড্ঢকিআদযো ৰিয যথা মহাৰড্ঢকী সযম্পি দারুং তচ্ছতি, পরেপি দারুং তচ্ছাপেতি, এৰং সযম্পি আরম্মণে সন্দহতি, সম্পযুত্তধম্মেপি অভিসন্দহাপেতি.
আহননং ভুসো হননং, পরিযাহননং সমন্তা হননং, তং রসো এতস্সাতি আহননপরিযাহননরসো.
আরম্মণানুমজ্জনলক্খণো আরম্মণপরিমদ্দনলক্খণো.
পিনযতীতি পীতি, সহজাতধম্মে আরম্মণে পিনযতীতি অত্থো. কাযচিত্তফরণরসা. উদগ্গস্স চিত্তস্স ভাৰো ওদগ্যং, তং পচ্চুপট্ঠানং এতস্সাতি ওদগ্যপচ্চুপট্ঠানা.
সদ্দহন্তি ৰত্থুত্তযং সদ্দহন্তি. অকালুসিযপচ্চুপট্ঠানা অনাৰিলভাৰপচ্চুপট্ঠানা. সদ্ধেয্যৰত্থুপদট্ঠানা সদ্দহিতব্বৰত্থুত্তযাসন্নকারণা.
অরঞ্ঞগতসুদেসকো ৰিয অরঞ্ঞে গতো মগ্গসুদেসকো ৰিয.
অত্তনা অৰিনিব্ভুত্তানং ধম্মানন্তি অৰিগতানং চেতসিকানং. তেসন্তি তেসং চেতসিকানং ধম্মানং. সন্তেপি চ তেসং ¶ চেতসিকানং অনুপালনলক্খণাদিম্হি ¶ ৰিধানে অত্থিক্খণেযেৰ তং তেসং পালেতব্বানং চেতসিকানং পৰত্তক্খণেযেৰ তং জীৰিতং তে ধম্মে পালেতব্বে চেতসিকে অনুপালেতি. উদকং ৰিযাতি যথা উদকং অত্তনি উপ্পলাদীনি অনুপালেতি, তথা অনুপালনলক্খণাদিম্হি ৰিধানে সন্তেপি তেসং অত্থিক্খণেযেৰ অনুপালেতি, ৰিজ্জমানক্খণেৰ অনুপালেতীতি অধিপ্পাযো. পচ্চযুপ্পন্নেপি চ ধম্মে অনুপালেতি, ধাতি ৰিয কুমারং অঞ্ঞায জনিতং কুমারং রক্খন্তী ধাতি ৰিয, পরস্স পুত্তং অঙ্কাদিনা ধারেতীতি ধাতি. সযংপৰত্তিতধম্মসম্বন্ধেনেৰ পৰত্ততি অত্তনা পৰত্তিতেহি ধম্মেহি সম্পৰত্ততি. নিযামকো ৰিয যথা নিযামকো একনাৰায ৰুত্থেহি জনেহি সহ পৰত্ততি, ভঙ্গতো উদ্ধং তং জীৰিতং ন পৰত্তযতি, অত্তনো চ অভাৰা ঠপযিতব্বানং চেতসিকানঞ্চ অভাৰা, ভঙ্গক্খণে চেতসিকে ন ঠপেতি সযং ভিজ্জমানত্তা, ৰট্টিস্নেহো খীযমানো পদীপসিখং ন করোতি যথা.
সোম্মভাৰপচ্চুপট্ঠানোতি মুদুভাৰপচ্চুপট্ঠানো, সীতলভাৰপচ্চুপট্ঠানো ৰা.
কাযোতি চেত্থ ৰেদনাদযো তযো খন্ধা ৰেদনাক্খন্ধো সঞ্ঞাক্খন্ধো সঙ্খারক্খন্ধো ইমে খন্ধা গহিতা.
নিম্মদ্দনরসাতি নিম্মদ্দনকিচ্চা. কাযচিত্তানং অৰূপসমতাউদ্ধচ্চাদিকিলেসপটিপক্খভূতাতি আদিগ্গহণেন কুক্কুচ্চং গহেতব্বং.
ইতি অভিধম্মাৰতারটীকায
চেতসিকনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
দুতিযো পরিচ্ছেদো.
৩. ততিযো পরিচ্ছেদো
চেতসিকৰিভাগনিদ্দেসৰণ্ণনা
৮৯. সব্বে ¶ চেতসিকা ৰুত্তা, বুদ্ধেনাদিচ্চবন্ধুনা যে সব্বে চেতসিকা আদিচ্চবন্ধুনা বুদ্ধেন ¶ ৰুত্তা, তে সব্বে চেতসিকা নামসামঞ্ঞতো নামসমানভাৰেন দ্ৰেপঞ্ঞাসভৰন্তি তে, অনোত্তপ্পপরিযোসানা দ্ৰিপঞ্ঞাস ভৰন্তি.
৯০-৯২. চতুপঞ্ঞাসধা কামে, রূপে পঞ্চদসেরিতা কামে কামাৰচরে চতুপঞ্ঞাস চিত্তানি ঈরিতা. রূপে রূপাৰচরে পঞ্চদস চিত্তানি ঈরিতা ভৰন্তি. দ্ৰাদসারূপে অরূপাৰচরে দ্ৰাদস চিত্তানি ভৰন্তি. চত্তালীস মনাসৰা লোকুত্তরচিত্তানি চত্তালীস ভৰন্তি, একৰীসসতং সব্বে চিত্তুপ্পাদা সমাসতো সঙ্খেপতো একৰীসসতং হোতি. এতেসু তেসমুপ্পত্তিং ইতো পরং এতেসু মযা ৰুত্তেসু চিত্তেসু তেসং ফস্সাদীনং ধম্মানং উপ্পত্তিং একং একং উদ্ধরিত্ৰা চিত্তচেতসিকেসু ভিক্খূনং পাটৰত্থায অহং পৰক্খামি দেসিস্সামি.
৯৩. একগ্গতা চিত্তেকগ্গতা মনক্কারো মনসিকারো জীৰিতং ফস্সপঞ্চকং এতে অট্ঠ চেতসিকা অৰিনিব্ভোগা অঞ্ঞমঞ্ঞতো অৰিগতা একুপ্পাদা সমানুপ্পাদা সহক্খযা সহৰযা.
৯৪. ফস্সো চ ৰেদনা সঞ্ঞা, চেতনা জীৰিতিন্দ্রিযং একগ্গতা মনক্কারো ইমে চেতসিকা সব্বসাধারণা সব্বচিত্তেহি সাধারণা, সব্বচিত্তানং সাধারণা ৰা.
৯৫. ৰিতক্কো পঞ্চপঞ্ঞাস-চিত্তেসু সমুদীরিতো. চারো ছসট্ঠিচিত্তেসু ৰিতক্কো তাৰ দ্ৰিপঞ্চৰিঞ্ঞাণৰজ্জিতকামাৰচরেসু চেৰ একাদসসু পঠমজ্ঝানচিত্তেসু চাতি পঞ্চপঞ্ঞাসচিত্তেসু ¶ ভগৰতা সমুদীরিতো. ৰিচারো দ্ৰিপঞ্চৰিঞ্ঞাণৰজ্জিতকামাৰচরচিত্তেসু একাদসসু পঠমজ্ঝানচিত্তেসু চ একাদসসু দুতিযজ্ঝানচিত্তেসু চাতি ছসট্ঠিচিত্তেসু জাযতি. এত্থ এতস্মিং ৰচনে সংসযো নত্থি.
৯৬. একপঞ্ঞাসচিত্তেসু, পীতি তেসট্ঠিযা সুখং পীতিদোমনস্সুপেক্খাসহগতকাযৰিঞ্ঞাণচতুত্থজ্ঝানৰজ্জিতেসু একপঞ্ঞাসচিত্তেসু জাযতি. সুখং দোমনস্সদুক্খুপেক্খাসহগতৰজ্জিতেসু তেসট্ঠিচিত্তেসু জাযতি. উপেক্খা সোমনস্সসুখদুক্খসহগতৰজ্জিতেসু পঞ্চপঞ্ঞাসচিত্তেসু জাযতি. দুক্খং অকুসলৰিপাককাযৰিঞ্ঞাণপটিঘসহগতেসু তীসু চিত্তেসু জাযতি.
৯৭. হোতি দ্ৰাসট্ঠিচিত্তেসু, সোমনস্সিন্দ্রিযং পন দোমনস্সদুক্খসুখুপেক্খাসহগতৰজ্জিতেসু ¶ দ্ৰাসট্ঠিচিত্তেসু জাযতি. দুক্খিন্দ্রিযং পনেকস্মিং অকুসলৰিপাকে কাযৰিঞ্ঞাণে জাযতি. তথেকম্হি সুখিন্দ্রিযং তথা একস্মিং পুঞ্ঞপাকে কাযৰিঞ্ঞাণে হোতি.
৯৮. পঞ্চুত্তরসতে চিত্তে, ৰীরিযং আহ নাযকো জিনো পঞ্চদ্ৰারাৰজ্জনদ্ৰিপঞ্চৰিঞ্ঞাণসম্পটিচ্ছনসন্তীরণৰজ্জিতে পঞ্চুত্তরসতে চিত্তে ৰীরিযং আহ কথেসি. চতুত্তরসতে চিত্তে, সমাধিন্দ্রিযমব্র্ৰি ৰিচিকিচ্ছাসহগতদ্ৰিপঞ্চৰিঞ্ঞাণসম্পটিচ্ছনসন্তীরণপঞ্চদ্ৰারাৰজ্জনৰজ্জিতে চতুত্তরসতে চিত্তে সমাধিন্দ্রিযং অৰোচ.
৯৯. সব্বাহেতুকচিত্তানি, ঠপেত্ৰা চেকহেতুকে সব্বানি অট্ঠারস অহেতুকচিত্তানি একহেতুকচিত্তদ্ৰযঞ্চ ঠপেত্ৰা সেসস্মিং একুত্তরসতে চিত্তে ছন্দস্স উপ্পত্তিং উদ্দিসে পণ্ডিতো কথেয্য.
১০০. ঠপেত্ৰা ¶ দস ৰিঞ্ঞাণে চক্খুৰিঞ্ঞাণাদিকে দস ৰিঞ্ঞাণে চ ৰিচিকিচ্ছাযুতম্পি চিত্তং ঠপেত্ৰা সেসস্মিং দসুত্তরসতে চিত্তে অধিমোক্খো ভগৰতা উদীরিতো.
১০১-২. সদ্ধা সতি হিরী ওত্তপ্পং অলোভো অদোসো তত্রমজ্ঝত্তং ছ যুগল়া চ ইতি ইমে একূনৰীসতি ধম্মা নিযতা হুত্ৰা একনৰুতিযা চিত্তে জাযন্তি. একূনৰীসতি ধম্মা অহেতুকেসু অট্ঠারসসু অপুঞ্ঞেসু দ্ৰাদসসু অকুসলেসু ন জাযরে ন জাযন্তি.
১০৩. একূনাসীতিযা চিত্তে, পঞ্ঞা জাযতি সব্বদা পঞ্ঞা দ্ৰাদসঅকুসলঅট্ঠারসঅহেতুকমহাকুসলঞাণৰিপ্পযুত্তমহাৰিপাকঞাণৰিপ্পযুত্তমহাকিরিযাঞাণৰিপ্পযুত্তৰজ্জিতে একূনাসীতিযা চিত্তে জাযতি. অট্ঠৰীসতিযা চিত্তে, করুণামুদিতা সিযুং করুণামুদিতা অট্ঠসু মহাকুসলেসু, অট্ঠসু মহাকিরিযাসু, রূপাৰচরপঞ্চমজ্ঝানৰজ্জিতেসু দ্ৰাদসরূপাৰচরেসু চাতি অট্ঠৰীসতিযা চিত্তেসু সিযুং ভৰেয্যুং.
১০৪. কামাৰচরপুঞ্ঞেসু, সব্বলোকুত্তরেসু চ কামাৰচরমহাকুসলেসু চিত্তেসু সব্বেসু লোকুত্তরেসু চাতি সহ অট্ঠকে চত্তালীসৰিধে চিত্তে ৰিরতিত্তযং হোতি.
১০৫. সদ্ধা ¶ সতি হিরোত্তপ্পং অলোভাদিত্তযম্পি চ যুগল়ানি ছ চ মজ্ঝত্তং করুণামুদিতাপি চ.
১০৬. তথা তিস্সো ৰিরতিযো সব্বে তে পঞ্চৰীসতি ধম্মা মহাকুসলচিত্তসম্পযুত্তঅব্যাকতচিত্তসম্পযুত্তাতি কুসলেন সব্বেসুযেৰ ধম্মেসু ছেকেন ৰিজিতঙ্গণেন পকাসিতা.
১০৭. অহিরীকং ¶ অনোত্তপ্পং, মোহো উদ্ধচ্চমেৰ চাতি ইমে চত্তারো ধম্মা নিযতা হুত্ৰা দ্ৰাদসাপুঞ্ঞচিত্তেসুযেৰ দ্ৰাদসঅকুসলচিত্তেসুযেৰ জাযরে জাযন্তি.
১০৮-৯. লোভো দোসো চ মোহো চ, মানো দিট্ঠি চ সংসযো ৰিচিকিচ্ছা মিদ্ধং উদ্ধচ্চং কুক্কুচ্চং থিনং মচ্ছরিযম্পি চ অহিরিকং অনোত্তপ্পং ইস্সা চ দোমনস্সকং এতে ধম্মা অকুসলা অকুসলচিত্তসম্পযুত্তা একন্তেন মহেসিনা ৰিজিতঙ্গণৰিগতমলেন ৰুত্তা.
১১০. লোভো অট্ঠসু লোভমূলেসু চিত্তেসু ভগৰতা নিদ্দিট্ঠো দস্সিতো. দিট্ঠি চতূসু দিট্ঠিসম্পযুত্তেসু চিত্তেসু ৰুত্তা. মানো দিট্ঠিৰিপ্পযুত্তেসু চতূসু গাহূপৰাদপ্পভিন্দনেন ৰুত্তো. দোসো দ্ৰীসু এৰ পটিঘসম্পযুত্তেসু চিত্তেসু মুনিন্দেন ৰুত্তো.
১১১. ইস্সামচ্ছেরকুক্কুচ্চা দ্ৰীসু দোসমূলেসু চিত্তেসু জাযন্তি, নো সহ সহ নো জাযন্তি, একেকোৰ জাযন্তীতি অত্থো. ৰিচিকিচ্ছা পনেকস্মিং ৰিচিকিচ্ছা পন একস্মিং ৰিচিকিচ্ছাসহগতচিত্তে জাযতি. থিনমিদ্ধং পঞ্চসু সসঙ্খারিকঅকুসলচিত্তেসু জাযতি.
১১২-৩. ফস্সো চ ৰেদনা সঞ্ঞা, চেতনা জীৰিতং মনো ৰিতক্কো চ ৰিচারো চ পীতি ৰীরিযং সমাধি চ ছন্দো চেৰাধিমোক্খো চ মনসিকারো চ চুদ্দস ধম্মা কুসলা চ কুসলচেতসিকা চ হোন্তি. অকুসলা চেৰ অকুসলচেতসিকা চেৰ অব্যাকতাপি চ অব্যাকতচেতসিকা চ হোন্তি.
১১৪. একূনতিংসচিত্তেসু, ঝানং পঞ্চঙ্গিকং মতং চতূসু সোমনস্সসহগতাকুসলেসু, দ্ৰাদসসু সোমনস্সসহগতমহাকুসলমহাৰিপাকমহাকিরিযচিত্তেসু, সুখসন্তীরণহসিতুপ্পাদচিত্তেসু ¶ ¶ , তীসু রূপপঠমজ্ঝানচিত্তেসু, অট্ঠসু লোকুত্তরপঠমজ্ঝানচিত্তেসু চাতি একূনতিংসচিত্তেসু পঞ্চঙ্গিকং পঞ্চাৰযৰঝানযুত্তং ঝানং সুগতেন মতং. উপেক্খাসহগতানি চত্তারি লোভমূলানি চ দ্ৰে দোসমূলানি চ দ্ৰে মোহমূলানি চ মনোধাতুত্তিকঞ্চ উপেক্খাসহগতা তিস্সো অহেতুকমনোৰিঞ্ঞাণধাতুযো চ দ্ৰাদসুপেক্খাসহগতানি মহাকুসলমহাৰিপাককিরিযচিত্তানি তীণি রূপদুতিযজ্ঝানচিত্তানি অট্ঠ লোকুত্তরদুতিযজ্ঝানচিত্তানি চাতি সত্ততিংস চিত্তানি চতুঝানঙ্গযুত্তানি চতুঝানাৰযৰযুত্তানি ইতি এৰং নিদ্দিসে কথেয্য.
১১৫. একাদসৰিধং চিত্তং, তিৰঙ্গিকমুদীরিতং তীণি রূপাৰচরততিযজ্ঝানচিত্তানি, অট্ঠলোকুত্তরততিযজ্ঝানচিত্তানি চাতি একাদসৰিধং চিত্তং তিৰঙ্গিকং তিঅৰযৰঝানযুত্তং, ছ রূপাৰচরচতুত্থজ্ঝানপঞ্চমজ্ঝানচিত্তানি, দ্ৰাদসারূপাৰচরচিত্তানি, সোল়স লোকুত্তরচতুত্থজ্ঝানপঞ্চমজ্ঝানচিত্তানি চাতি চতুতিংসৰিধং চিত্তং দুৰঙ্গিকং দ্ৰিঅৰযৰঝানযুত্তং উদীরিতং জিনেন ঈরিতং.
১১৬. সভাৰেনাৰিতক্কেসু, ঝানঙ্গানি ন উদ্ধরে সভাৰেন পকতিযা অৰিতক্কেসু ৰিতক্কৰিরহিতেসু দ্ৰিপঞ্চৰিঞ্ঞাণেসু ঝানঙ্গানি ঝানাৰযৰানি জিনো ন উদ্ধরে. অযমেত্থাধিপ্পাযো – অঞ্ঞত্থ ৰিতক্কো ঝানচিত্তেন ৰিপ্পহীনো ভাসিতো, ইমেসু পন নেৰ ঝানচিত্তেন পহীনা, পকতিযা ৰিতক্কৰিরহিতানি দ্ৰিপঞ্চৰিঞ্ঞাণানি সব্বাহেতুকচিত্তেসু মগ্গঙ্গানি মগ্গাৰযৰানি জিনো ন উদ্ধরে ন দেসেয্য.
১১৭. বুধো জিনো দ্ৰিপঞ্চৰিঞ্ঞাণেসু মনোধাতুত্তিকে চ তীসু সন্তীরণেসু চাতি সোল়সচিত্তেসু তীণিন্দ্রিযানি ¶ ৰদে কথেয্য. একস্মিং পন চত্তারি একস্মিং ৰিচিকিচ্ছাসহগতচিত্তে চত্তারি ইন্দ্রিযানি হোন্তি, একাদসসু অকুসলচিত্তেসু ৰিচিকিচ্ছাযুত্তচিত্তৰজ্জিতেসু হসিতুপ্পাদে চেৰ ৰোট্ঠব্বনচিত্তে চাতি তেরসসু চিত্তেসু পঞ্চ ইন্দ্রিযানি বুধো ভগৰা উদ্ধরে উদ্ধরেয্য.
১১৮. সত্ত দ্ৰাদসচিত্তেসু, ইন্দ্রিযানি জিনোব্র্ৰি জিনো বুদ্ধো ঞাণৰিপ্পযুত্তমহাকুসলমহাৰিপাকমহাকিরিযাসঙ্খাতেসু দ্ৰাদসচিত্তেসু সত্ত ইন্দ্রিযানি অব্র্ৰি কথেসি, একেনূনেসু অট্ঠেৰ, চত্তালীসমনেসু চ জিনো ঞাণসম্পযুত্তমহাকুসলমহাৰিপাকমহাকিরিযাসঙ্খাতেসু ¶ দ্ৰাদসসু চিত্তেসু, পঞ্চদসসু রূপেসু, দ্ৰাদসসু অরূপেসু চাতি একেনূনেসু চত্তালীসমনেসু অট্ঠেৰ ইন্দ্রিযানি অব্র্ৰি.
১১৯. চত্তালীসায লোকুত্তরচিত্তেসু নৰকং ইন্দ্রিযনৰকং নাযকো অব্র্ৰি কথেসি. এৰং ইন্দ্রিযযোগোপি, ৰেদিতব্বো ৰিভাৰিনা এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন চিত্তেসু ইন্দ্রিযযোগো ৰিভাৰিনা ৰিসেসেন পঞ্ঞং ভাৰেতুং পকাসেতুং সীলমেতস্সাতি ৰিভাৰী, তেন ৰেদিতব্বো.
১২০. অমগ্গঙ্গানি নামেত্থ, অট্ঠারস অহেতুকা এত্থ এতেসু চিত্তেসু অট্ঠারস অহেতুকা নত্থি মগ্গো এতেসূতি অমগ্গঙ্গানি নাম, ঝানঙ্গানি ন ৰিজ্জন্তি, ৰিঞ্ঞাণেসু দ্ৰিপঞ্চসু দ্ৰিপঞ্চৰিঞ্ঞাণেসু ঝানঙ্গানিপি ন সংৰিজ্জন্তি.
১২১. একং চিত্তং দুমগ্গঙ্গং একং ৰিচিকিচ্ছাসহগতচিত্তং দুমগ্গঙ্গং দুমগ্গাৰযৰং, চতূসু দিট্ঠিৰিপ্পযুত্তাকুসলচিত্তেসু চ দ্ৰীসু পটিঘযুত্তেসু চ উদ্ধচ্চযুত্তেসু চাতি সত্তসু চিত্তেসু চ তিমগ্গঙ্গানি তিমগ্গাৰযৰানি হোন্তি. চত্তালীসায চিত্তেসু ¶ , মগ্গো সো চতুরঙ্গিকো চতূসু দিট্ঠিসম্পযুত্তাকুসলেসু ঞাণৰিপ্পযুত্তমহাকুসলমহাৰিপাকমহাকিরিযাসঙ্খাতেসু দ্ৰাদসসু চিত্তেসু চ রূপাৰচরদুতিযততিযচতুত্থপঞ্চমজ্ঝানসঙ্খাতেসু দ্ৰাদসসু রূপাৰচরেসু, দ্ৰাদসসু অরূপাৰচরেসু চাতি চত্তালীসায চিত্তেসু চতুরঙ্গিকো মগ্গো চতুরাৰযৰো মগ্গো হোতি.
১২২. পঞ্চদ্দসসু চিত্তেসু, মগ্গো পঞ্চঙ্গিকো মতো ঞাণসম্পযুত্তমহাকুসলমহাৰিপাকমহাকিরিযাসঙ্খাতেসু দ্ৰাদসসু, তীসু রূপপঠমজ্ঝানচিত্তেসু চাতি পঞ্চদ্দসসু চিত্তেসু পঞ্চঙ্গিকো পঞ্চাৰযৰো মগ্গো ভগৰতা মতো. দ্ৰত্তিংসচিত্তেসু মগ্গো সত্তঙ্গিকোপি চ লোকুত্তরদুতিযততিযচতুত্থপঞ্চমজ্ঝানসঙ্খাতেসু দ্ৰত্তিংসচিত্তেসু মগ্গো সত্তঙ্গিকো সত্তাৰযৰো হোতি.
১২৩. মগ্গো অট্ঠসু চিত্তেসু মগ্গফলৰসেন অট্ঠসু লোকুত্তরচিত্তেসু মগ্গো অট্ঠঙ্গিকো অট্ঠাৰযৰো হোতি. ইতি পরিসমাপনে. তু পদপূরণে. এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন সব্বচিত্তেসু মগ্গঙ্গানি মগ্গাৰযৰানি ধীরো উদ্ধরেয্য, দেসেয্যাতি অত্থো.
১২৪. বলানি দ্ৰে দ্ৰিচিত্তেসু হসিতুপ্পাদৰোট্ঠব্বনসঙ্খাতেসু দ্ৰীসু চিত্তেসু দ্ৰে বলানি হোন্তি ¶ . একস্মিং তীণি দীপযে একস্মিং ৰিচিকিচ্ছাযুত্তে তীণি বলানি ধীরো দীপযে পকাসেয্য. ৰিচিকিচ্ছাযুত্ততো সেসেসু একাদসসু অকুসলেসু চত্তারি বলানি হোন্তি. ছ দ্ৰাদসসু ঞাণৰিপ্পযুত্তমহাকুসলমহাৰিপাকমহাকিরিযাসঙ্খাতেসু দ্ৰাদসসু চিত্তেসু ছ বলানি হোন্তীতি ধীরো নিদ্দিসে কথেয্য.
১২৫. একূনাসীতিযা ¶ সত্ত ঞাণসম্পযুত্তমহাকুসলমহাৰিপাকমহাকিরিযাসঙ্খাতেসু দ্ৰাদসসু কামাৰচরচিত্তেসু, সত্তৰীসতিযা মহগ্গতচিত্তেসু, চত্তালীসলোকুত্তরচিত্তেসু চাতি একূনাসীতিযা চিত্তেসু সত্ত বলানি হোন্তি. সোল়সেৰাবলানি তু দ্ৰিপঞ্চৰিঞ্ঞাণানি চ তিস্সো মনোধাতুযো চ তীণি সন্তীরণানি চাতি সোল়স এৰ চিত্তানি অবলানি বলৰিরহিতানি হোন্তি, এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন চিত্তং সবলং বলেন সহগতং অবলম্পি চ বলৰিরহিতঞ্চাপি চিত্তং ৰিঞ্ঞেয্যং ধীরেন ৰিজানিতব্বং.
১২৬. ঝানঙ্গমগ্গঙ্গবলিন্দ্রিযানি, চিত্তেসু জাযন্তি হি যেসু যানি যেসু চিত্তেসু যানি ঝানঙ্গমগ্গঙ্গবলইন্দ্রিযানি জাযন্তি, মযা সমাসেন সমুদ্ধরিত্ৰা অসংসট্ঠং উদ্ধরিত্ৰা তেসু চিত্তেসু সব্বানিপি তানি ঝানঙ্গমগ্গঙ্গবলইন্দ্রিযানি সমাসেন সঙ্খেপেন মযা বুদ্ধদত্তাচরিযেন ৰুত্তানি কথিতানি.
ইতি অভিধম্মাৰতারটীকায
চেতসিকৰিভাগনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
ততিযো পরিচ্ছেদো.
৪. চতুত্থো পরিচ্ছেদো
একৰিধাদিনিদ্দেসৰণ্ণনা
ইতো ¶ পরং পৰক্খামি, নযমেকৰিধাদিকং;
আভিধম্মিকভিক্খূনং, বুদ্ধিযা পন ৰুদ্ধিযা.
অহং ইতো পরং ইতো পরিচ্ছেদতো পরং একৰিধাদিকং নযং আভিধম্মিকভিক্খূনং বুদ্ধিযা ৰুদ্ধিত্থায পৰক্খামি দেসেস্সামি.
১২৮. সব্বমেকৰিধং ¶ চিত্তং, ৰিজাননসভাৰতো সব্বং চিত্তং ৰিজাননসভাৰতো একৰিধং, দুৰিধঞ্চ ভৰে চিত্তং অহেতুকসহেতুকতো ইদং চিত্তং দুৰিধং ভৰেয্য.
১২৯. পুঞ্ঞাপুঞ্ঞৰিপাকা হি, কামে দস চ পঞ্চ চ হি সচ্চং কামে কামাৰচরে কুসলাকুসলৰিপাকা দস পঞ্চ চ কিরিযা তিস্সো ইতি সব্বে অট্ঠারস চিত্তুপ্পাদা অহেতুকা.
১৩০. অহেতুকতো চিত্তুপ্পাদতো সেসা একসত্ততি চিত্তুপ্পাদা সহেতুকাতি সহেতুকা নামাতি মহেসিনা তাদিনা অৰিপরীতসভাৰেন হেতুৰাদিনা পচ্চযৰাদিনা নিদ্দিট্ঠা.
১৩১. সৰত্থুকাৰত্থুকতো সৰত্থুকঅৰত্থুকৰসেন তথা উভযৰসেন সৰত্থুকৰসেন, অৰত্থুকৰসেন চ সব্বং ৰুত্তপ্পকারেন চ মানসং তিৰিধং হোতি.
১৩২-৪. সব্বো কামৰিপাকো চ, রূপে পঞ্চদসাপি চ চিত্তুপ্পাদা আদিমগ্গো পঠমমগ্গো হসিতুপ্পাদো মনোধাতুকিরিযাপি চ দোমনস্সদ্ৰযঞ্চাপি তেচত্তালীস মানসা ৰিনা ৰত্থুং ৰত্থুং ৰজ্জেত্ৰা ন উপ্পজ্জন্তি, একন্তেন সৰত্থুকা নাম. অরূপাৰচরৰিপাকা চ একন্তেন ¶ অৰত্থুকা, মযা ৰুত্ততো চিত্তুপ্পাদতো সেসানি দ্ৰেচত্তালীস চিত্তানি উভযথা সৰত্থুকাৰত্থুকৰসেন সিযুং.
১৩৫. একেকারম্মণং চিত্তং, পঞ্চারম্মণমেৰ চ চিত্তং ছল়ারম্মণকঞ্চেতি এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেনাপি তিৰিধং চিত্তং সিযা.
১৩৬-৮. ৰিঞ্ঞাণানি চ দ্ৰে পঞ্চ, অট্ঠ লোকুত্তরানি চ অভিঞ্ঞামানসং ঠপেত্ৰা সব্বং মহগ্গতঞ্চেৰাতি তেচত্তালীস চিত্তুপ্পাদা পন একেকারম্মণা ৰিঞ্ঞেয্যা ধীরেন. তত্থ ¶ চিত্তে মনোধাতুত্তযং পঞ্চারম্মণং ঈরিতং ভগৰতা. মযা ৰুত্তচিত্ততো সেসানি তেচত্তালীস চিত্তানি ছল়ারম্মণিকানি মতানি সত্থুনা, তথা এৰং চিত্তং কুসলাকুসলাদিতো তিৰিধং. আদি-সদ্দেন অব্যাকতং গহেতব্বং.
১৩৯. অহেতুকং চিত্তং একহেতুকঞ্চ চিত্তং দ্ৰিহেতুকঞ্চ চিত্তং তিহেতুকঞ্চ চিত্তন্তি এৰং ইমিনা পকারেন চিত্তং চতুব্বিধং ৰিভাৰিনা ৰিঞ্ঞাতব্বং.
১৪০-২. হেট্ঠা মযাপি নিদ্দিট্ঠা অট্ঠারস চিত্তুপ্পাদা অহেতুকা, ৰিচিকিচ্ছুদ্ধচ্চসংযুত্তং চিত্তং একহেতুকং এৰং উদীরিতং ভগৰতা. কামে কামাৰচরে পুঞ্ঞৰিপাকক্রিযতো কুসলৰসেন চ ৰিপাকৰসেন চ কিরিযাৰসেন চ দ্ৰাদসধা চিত্তুপ্পাদা অকুসলা চ দসধা চাতি বাৰীসতি চিত্তুপ্পাদা দুহেতুকা. কামে কামাৰচরে পুঞ্ঞৰিপাকক্রিযতো পুঞ্ঞৰসেন চ ৰিপাকৰসেন চ কিরিযাৰসেন চ দ্ৰাদসধা চিত্তুপ্পাদা. সব্বং মহগ্গতঞ্চেৰ অপ্পমাণং লোকুত্তরচিত্তঞ্চ তিহেতুকং.
১৪৩-৫০. রূপীরিযাপথৰিঞ্ঞত্তি-জনকাজনকাদিতোতি রূপইরিযাপথৰিঞ্ঞত্তিজনকৰসেন রূপইরিযাপথজনকৰসেন চ রূপজনকৰসেন চ তিকিচ্চাজনকৰসেন চাতিআদীহি পকারেহি সব্বং চিত্তং চতুব্বিধং হোতি. তত্থ তস্মিং চিত্তে দ্ৰাদসাকুসলা, কামধাতুযা কুসলা, তথা কামে দস কিরিযা, অভিঞ্ঞামানসং দ্ৰযং, ইমে বাত্তিংস মানসা রূপানি সমুট্ঠাপেন্তি, ইরিযাপথং কপ্পেন্তি, ৰিঞ্ঞত্তিং জনযন্তি. কুসলা মহগ্গতমানসা কিরিযা চ মহগ্গতমানসা, অট্ঠ অনাসৰচিত্তানি, ছব্বীসতি চ মানসা রূপানি সমুট্ঠাপেন্তি, ইরিযাপথং ¶ কপ্পেন্তি. চোপনং ন পাপেন্তি ৰিঞ্ঞত্তিং ন জনযন্তীতি অত্থো. ইমে চিত্তুপ্পাদা দুকিচ্চনিযতা ¶ , দস ৰিঞ্ঞাণে ঠপেত্ৰা দ্ৰীসু ভূমীসু ৰিপাকা মনোধাতুদ্ৰযসন্তীরণত্তযমহাৰিপাকরূপৰিপাকানং ৰসেন অট্ঠারস পাকা মনোধাতু কিরিযা চেৰাতি ইমানি একূনৰীসতি চিত্তানি রূপানি সমুট্ঠাপেন্তি, ইতরদ্ৰযং ন করোন্তি, পুন দ্ৰেপঞ্চৰিঞ্ঞাণা পঠমং ‘‘দস ৰিঞ্ঞাণে’’তি ৰুত্তত্তা ‘‘পুনা’’তি ৰুত্তা. অরূপীসু ৰিপাকা চ সব্বেসং সত্তানং পটিসন্ধিচিত্তঞ্চ অরহতো চুতিচিত্তঞ্চ ইমে সোল়স মানসা তিকিচ্চানি ন করোন্তি.
১৫১. একদ্ৰিতিচতুট্ঠান-পঞ্চট্ঠানপ্পভেদতো এককিচ্চদ্ৰিকিচ্চতিকিচ্চচতুকিচ্চপঞ্চকিচ্চভেদেন পঞ্চধা চিত্তং পঞ্চপকারং চিত্তং পঞ্চনিম্মললোচনো বুদ্ধো অক্খাসি কথেসি.
কুসলাকুসলা সব্বে, চিত্তুপ্পাদা মহাক্রিযা;
মহগ্গতা ক্রিযা চেৰ, চত্তারো ফলমানসা.
১৫৩. সব্বেৰ পঞ্চপঞ্ঞাস চিত্তুপ্পাদা জৰনট্ঠানতোযেৰ জৰনকিচ্চৰসেনেৰ একট্ঠানে এককিচ্চে নিপ্পপঞ্চেন সত্থুনা তণ্হামানদিট্ঠিৰিরহিতেন সত্থুনা নিযামিতা কথিতা.
১৫৪. পুন দ্ৰেপঞ্চৰিঞ্ঞাণা চিত্তুপ্পাদা দস্সনে সৰনে তথা ঘাযনে সাযনট্ঠানে ফুসনে পটিপাটিযা সত্থুনা নিযামিতা.
১৫৫. মনোধাতুত্তিকং আৰজ্জনে পটিচ্ছনে, এতে অট্ঠসট্ঠি চিত্তুপ্পাদা একট্ঠানিকতং এককিচ্চভাৰং গতা পত্তা ভৰন্তি.
১৫৬-৮. চিত্তদ্ৰযং দ্ৰিট্ঠানিকং নাম উদীরিতং ভগৰতা, সোমনস্সযুতং চিত্তং পঞ্চদ্ৰারে সন্তীরণং সিযা. ছদ্ৰারে তদালম্বণঞ্চ বলৰারম্মণে অতিমহন্তারম্মণে সতি সিযা ¶ , তথা ৰোট্ঠব্বনং পঞ্চদ্ৰারেসু ৰোট্ঠব্বনং হোতি. মনোদ্ৰারেসু পন সব্বেসং আরম্মণানং আৰজ্জনং হোতি, ইদং চিত্তদ্ৰযং দ্ৰিট্ঠানিকং নাম হোতি.
১৫৯. পটিসন্ধিযা ঠানতো পটিসন্ধিযা কিচ্চৰসেন ভৰঙ্গস্স ঠানতো ভৰঙ্গস্স কিচ্চৰসেন চুতিযা ঠানতো ¶ চুতিযা কিচ্চৰসেন তে মহগ্গতৰিপাকা নৰ তিট্ঠানিকা তিকিচ্চাতি মুনিনা মতা.
১৬০-৩. অট্ঠ কামা মহাপাকা, পটিসন্ধিভৰঙ্গতো পটিসন্ধিভৰঙ্গৰসেন তদারম্মণতো চেৰ তদারম্মণৰসেন চ এৰ চুতিট্ঠানৰসেন চ অট্ঠ চিত্তানি চতুট্ঠানিকচিত্তানি হোন্তি, ইতি ৰচনং ধীরো নিদ্দিসে, কুসলাকুসলপাকোপেক্খাসহগতদ্ৰযং পঞ্চদ্ৰারে সন্তীরণং ভৰে, ছদ্ৰারিকেসুপি বলৰারম্মণে সতি তদারম্মণতা সিযা. পটিসন্ধিভৰঙ্গানং ঠানৰসেন চ চুতিট্ঠানৰসেন চ ইদং চিত্তদ্ৰযং পঞ্চট্ঠানিকচিত্তং নামাতি উদীরিতং মুনিনা.
১৬৪. পঞ্চকিচ্চং দ্ৰযং চিত্তং, অট্ঠকং পন চতুকিচ্চং, নৰকং তিকিচ্চং, দ্ৰে চিত্তুপ্পাদা দ্ৰিকিচ্চা, ইমেসং ইমেহি চিত্তুপ্পাদেহি সেসং এককং কিচ্চং.
ভৰঙ্গাৰজ্জনঞ্চেৰ, দস্সনং সম্পটিচ্ছনং;
সন্তীরণং ৰোট্ঠব্বনং, জৰনং ভৰতি সত্তমং.
১৬৬. ছব্বিধং হোতি তং ছন্নং তং চিত্তং ছন্নং চক্খুসোতঘানজিৰ্হাকাযমনোৰিঞ্ঞাণানং পভেদতো ছব্বিধং হোতি, চক্খুসোতঘানজিৰ্হাকাযমনোধাতুমনোৰিঞ্ঞাণধাতূনং সত্তন্নং ৰসেন চিত্তং সত্তধা হোতি.
১৬৭. একেকারম্মণং ছক্কং, পঞ্চারম্মণভেদতো ছল়ারম্মণতো চেৰ ছল়ারম্মণচিত্তৰসেন মনো চিত্তং অট্ঠৰিধং হোতি.
১৬৮. তত্থ ¶ তস্মিং চিত্তে দ্ৰেপঞ্চৰিঞ্ঞাণা একেকগোচরা হোন্তি, দ্ৰে চিত্তুপ্পাদা রূপারম্মণিকা, দ্ৰে দ্ৰে চিত্তুপ্পাদা সদ্দাদিগোচরা.
১৬৯. পঞ্চাভিঞ্ঞাৰিৰজ্জিতং সব্বং মহগ্গতং, সব্বং লোকুত্তরঞ্চ ইতি ইদং চিত্তং একেকারম্মণং ভৰে.
১৭০. ইদং ¶ ছক্কং একেকারম্মণং ৰিভাৰিনা ঞেয্যং, মনোধাতুত্তযং পঞ্চারম্মণিকং নাম ভৰে.
১৭১. কামাৰচরচিত্তানি চত্তালীসং তথা একেকং সব্বানি অভিঞ্ঞানি চ ছল়ারম্মণিকানীতি ছল়ারম্মণিকানি নাম পণ্ডিতেন ৰিঞ্ঞেয্যানি.
১৭২. সত্তৰিঞ্ঞাণধাতূসু পচ্ছিমং মনোৰিঞ্ঞাণধাতুঞ্চ কুসলাকুসলাব্যাকতৰসেন তিধা কত্ৰা নৰৰিধং চিত্তং হোতি.
১৭৩. মনোৰিঞ্ঞাণধাতুযা ভেদো পুঞ্ঞাপুঞ্ঞৰসেনেৰ ৰিপাককিরিযভেদতো ছসত্ততিৰিধো হোতি.
১৭৪. মনোধাতুং ৰিপাককিরিযভেদতো দ্ৰিধা কত্ৰা পুব্বে ৰুত্তেহি নৰধা চিত্তেহি মানসং দসধা হোতি.
১৭৫. পচ্ছিমং ধাতুদ্ৰযং মনোধাতুমনোৰিঞ্ঞাণধাতুদ্ৰযং, মনোধাতুং কুসলৰিপাকঅকুসলৰিপাককিরিযাৰসেন তিধা কত্ৰা, মনোৰিঞ্ঞাণধাতুঞ্চ কুসলাকুসলাব্যাকতৰসেন তিৰিধা কত্ৰা চক্খুসোতঘানজিৰ্হাকাযৰিঞ্ঞাণেহি সহ চিত্তং একাদসৰিধং হোতি, ইতি ইদং ৰচনং পণ্ডিতো পরিদীপযে.
১৭৬. মনোৰিঞ্ঞাণধাতুম্পি কুসলাকুসলাদিতো কুসলাকুসলৰিপাককিরিযাৰসেন চতুধা ৰিভজিত্ৰান তং ¶ চিত্তং চক্খুসোতঘানজিৰ্হাকাযৰিঞ্ঞাণেহি সহ তিপ্পকারায মনোধাতুযা চ সহ দ্ৰাদসধাপি ধীরো ৰদে.
১৭৭-৯. চিত্তং চুদ্দসট্ঠানভেদেন চুদ্দসধা ভৰে, পটিসন্ধিযা ৰসেন চ ভৰঙ্গৰসেন চ চুতিযা ৰসেন চ আৰজ্জনস্স ৰসেন চ পঞ্চন্নং দস্সনাদীনং কিচ্চানং ৰসেন চ সম্পটিচ্ছনচেতসো ৰসেন চ সন্তীরণস্স ৰসেন চ ৰোট্ঠব্বনজৰনানং ৰসেন চ, যথা এৰং তদারম্মণচিত্তস্স ৰসেন ¶ চাতি এৰং ইমিনা পকারেন ঠানভেদতো কিচ্চভেদেন চুদ্দসধা চিত্তং হোতি, ইতি ইদং ৰচনং ধীরো পরিদীপযে পরিদীপেয্য.
১৮০. ভূমিপুগ্গলনানত্তৰসেন ভূমিনানত্তৰসেন, পুগ্গলনানত্তৰসেন চ চিত্তানং পৰত্তিতো ইদং চিত্তং বহুধা হোতি, ইতি ৰচনঞ্চ ধীরো ৰিভাৰযে পকাসেয্য.
১৮১. ইধ ইমস্মিং সাসনে যো ভিক্খু মতিমা ইমস্মিং একৰিধাদিনযে কুসলো ছেকো হোতি, অভিধম্মে পৰত্তা অত্থা তস্স ভিক্খুনো হত্থগতা হত্থপৰিট্ঠা আমলকা ৰিয সুদ্ধমণিকা ৰিয হোন্তি.
ইতি অভিধম্মাৰতারটীকায
একৰিধাদিনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
চতুত্থো পরিচ্ছেদো.
৫. পঞ্চমো পরিচ্ছেদো
ভূমিপুগ্গলচিত্তুপ্পত্তিনিদ্দেসৰণ্ণনা
ইতো পরং পৰক্খামি, বুদ্ধিৰুদ্ধিকরং নযং;
চিত্তানং ভূমিসুপ্পত্তিং, পুগ্গলানং ৰসেন চ.
অহং ¶ ইতো পরং বুদ্ধিৰুদ্ধিকরং নযং মতিৰদ্ধিকরং নযং পৰক্খামি দেসেস্সামি. চিত্তানং ভূমিসুপ্পত্তিং পুগ্গলানং ৰসেন চ ভূমীসু চিত্তানং উপ্পত্তিং, পুগ্গলানং ৰসেন ভূমীসু চিত্তানং উপ্পত্তিঞ্চ পৰক্খামি.
১৮৩. দেৰা ¶ চেৰ মনুস্সা চ, তিস্সো চ অপাযভূমিযো হোন্তি, গতিযো পঞ্চ তেসং দেৰমনুস্সতিরচ্ছানপেতনিরযগতীনং ৰসেন পঞ্চ গতিযো নিদ্দিট্ঠা সত্থুনা দস্সিতা ভগৰতা. তযো ভৰা পন কামরূপারূপভৰৰসেন তযো সত্থুনা নিদ্দিট্ঠা দস্সিতা.
১৮৪-৫. ভূমিযো তত্থ তিংসেৰ, তাসু তিংসেৰ পুগ্গলা তত্থ তেসু তীসু ভৰেসু তিংস এৰ ভূমিযো হোন্তি, তাসু ভূমীসু উপ্পন্না পুগ্গলা তিংস এৰ হোন্তি, এতাসু ভূমীসু উপ্পন্না সব্বে চ পন পুগ্গলা পটিসন্ধিকচিত্তানং ৰসেন একূনৰীসতি হোন্তি. পটিসন্ধি চ নামেসা এসা পটিসন্ধি চ নাম দুৰিধা দ্ৰিপ্পকারা সমুদীরিতা সত্থুনা কথিতা.
১৮৬. অচিত্তকা পটিসন্ধি, সচিত্তকা পটিসন্ধি চ ইতি দুৰিধা পটিসন্ধি হোতি, অসঞ্ঞিব্রহ্মানং পটিসন্ধি অচিত্তকা রূপপটিসন্ধি হোতি. সেসা রূপপটিসন্ধিতো সেসা সচিত্তকা সচিত্তকপটিসন্ধি ঞেয্যা পণ্ডিতেন জানিতব্বা. সা পন সচিত্তকা পটিসন্ধি একূনৰীসতি হোতি.
১৮৭. পটিসন্ধিৰসেনেৰ সচিত্তকপটিসন্ধিৰসেন এৰ ৰীসতি পুগ্গলা হোন্তি. ইধ ইমস্মিং চিত্তাধিকারে চিত্তাধিকারত্তা অচিত্তকপটিসন্ধি রূপপটিসন্ধি ন চ উদ্ধটা ন চ কথিতা মযা.
১৮৮. অহেতুদ্ৰিতিহেতূতি, পুগ্গলা তিৰিধা সিযুং অহেতুকদ্ৰিহেতুকতিহেতুকা ইতি তিৰিধা তিপ্পকারা পুগ্গলা ¶ সিযুং ভৰেয্যুং. অরিযা পন পুগ্গলা অট্ঠ ইতি এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন সব্বে পুগ্গলা একাদস ঈরিতা কথিতা ভগৰতা.
১৮৯. ভূমীসু তিংসভূমীসু চিত্তানং উপ্পত্তিং এতেসং পন সব্বেসং পুগ্গলানং পভেদতো ভূমীসু চিত্তানং উপ্পত্তিঞ্চ গণ্হতো গণ্হন্তস্স মম ৰচনং নিবোধথ, তুম্হে জানাথ সুণাথ.
১৯০. তীসু ভূমীসু কতি চিত্তানি জাযন্তি? মে ময্হং ৰদ তানি চিত্তানি ত্ৰং কথেহি, সব্বাসু ভূমীসু চুদ্দস এৰ চিত্তানি. তং যথা –
ৰোট্ঠব্বং ¶ কামপুঞ্ঞঞ্চ, ৰিযুত্তানি চ দিট্ঠিযা;
উদ্ধচ্চসহিতঞ্চেৰ, হোন্তি সব্বত্থ চুদ্দস.
১৯১. সদা ৰীসতি চিত্তানি, কামেযেৰ ভৰে সিযুং ৰীসতি চিত্তানি কামেযেৰ ভৰে সদা সব্বস্মিং কালে সিযুং ভৰেয্যুন্তি. তং যথা –
কামে অট্ঠ মহাপাকা, দোমনস্সদ্ৰযম্পি চ;
তথা ঘানাদিৰিঞ্ঞাণত্তযং পাকা অপুঞ্ঞজা.
ঘানাদিৰিঞ্ঞাণত্তযন্তি কুসলৰিপাকঘানাদিত্তযং. পাকা অপুঞ্ঞজা অকুসলতো জাতা অহেতুকা সত্ত ৰিপাকা. পঞ্চ রূপভৰেযেৰ পঞ্চ চিত্তানি রূপভৰেযেৰ ভৰন্তি. চত্তারেৰ অরূপিসু চত্তারি চিত্তানি অরূপীসুযেৰ হোন্তি. তং যথা –
রূপেৰ রূপপাকা ৰারুপ্পপাকা অরূপিসু;
নৰ মহগ্গতা পাকা, রূপারূপেৰ জাযরে.
১৯২. কামরূপভৰেস্ৰেৰ অট্ঠারস চিত্তানি ভৰন্তি.
তং ¶ যথা –
পুঞ্ঞরূপানি পঞ্চেৰ, পুঞ্ঞজং সম্পটিচ্ছনং;
চক্খুসোতদ্ৰযং পুঞ্ঞপাকং সন্তীরণদ্ৰযং.
পুঞ্ঞপাকং হসিতুপ্পাদমনোধাতুক্রিযাপি চ;
অট্ঠারসাদিমগ্গেন, পঞ্চ রূপক্রিযাপি চ;
কামরূপভৰেস্ৰেৰ, এতানেৰ সদা সিযুং.
দ্ৰেচত্তালীস চিত্তানি, হোন্তি তীসু ভৰেসুপি দ্ৰেচত্তালীস চিত্তানি হোন্তি. তং যথা –
পটিঘদ্ৰযৰজ্জিতানি ¶ , অপুঞ্ঞানি দসেৰ চ;
মহাপুঞ্ঞানি অট্ঠেৰ, ৰোট্ঠব্বনক্রিযানি চ.
পুঞ্ঞারুপ্পানি চত্তারি, আরুপ্পকিরিযানি চ;
কনিট্ঠমগ্গৰজ্জানি, সত্ত লোকুত্তরানি চ;
দ্ৰেচত্তালীস চিত্তানি, হোন্তি তীসু ভৰেসুপি.
১৯৩. ঠপেত্ৰা পন সব্বেসং, চতস্সোপাযভূমিযো চতস্সো অপাযভূমিযো ঠপেত্ৰা ৰজ্জেত্ৰা অপাযতো সেসানং সব্বেসং পুগ্গলানং ছব্বীসভূমীসু তেরস এৰ চিত্তানি হোন্তি. তং যথা –
চতুত্থারূপাৰচরং, অনাগামিফলাদযো;
মহাক্রিযা চ জাযন্তি, তেরসাপাযৰজ্জিতা.
অনাগামিফলাদযোতি আদি-সদ্দেন হি অরহত্তফলানি গহিতানি.
১৯৪. অপরানি চতস্সোপি, ঠপেত্ৰারুপ্পভূমিযো চতস্সো অরূপভূমিযো ঠপেত্ৰা সেসাসু ছব্বীসভূমীসু অপরানি ছ চিত্তানি জাযন্তি. তং যথা –
মনোধাতুক্রিযঞ্চেৰ ¶ , পুঞ্ঞজং সম্পটিচ্ছনং;
চক্খুসোতদ্ৰযং পুঞ্ঞপাকং সন্তীরণদ্ৰযং;
ছেৰ চিত্তানি জাযন্তি, তথা উপরিৰজ্জিতে.
১৯৫. সুদ্ধাৰাসিকদেৰানং, ঠপেত্ৰা পঞ্চ ভূমিযো পঞ্চ ভূমিযো ঠপেত্ৰা পঞ্চৰীসতিভূমীসু পঞ্চ চিত্তানি জাযন্তি. তং যথা –
দিট্ঠিযা সম্পযুত্তানং, ৰিচিকিচ্ছাযুতং তথা;
পঞ্চ সব্বত্থ জাযন্তি, সুদ্ধাৰাসৰিৰজ্জিতে.
অপরানি ¶ দুৰে হোন্তি, পঞ্চৰীসতিভূমিসু;
ঠপেত্ৰা নেৰসঞ্ঞঞ্চ, চতস্সোপাযভূমিযো.
চতস্সোপাযভূমিযো নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞঞ্চ ঠপেত্ৰাযেৰ পঞ্চৰীসতিভূমীসু অপরানি দুৰে চিত্তানি হোন্তি. তং যথা –
ঠপেত্ৰা নেৰসঞ্ঞঞ্চ, চতস্সোপাযভূমিযো;
সেসাসু ততিযারুপ্পজৰনং জাযতি দ্ৰযং.
১৯৭. দ্ৰেপি চিত্তানি জাযন্তি, চতুৰীসতিভূমিসু চতস্সোপাযভূমিযো আকিঞ্চঞ্ঞঞ্চ নেৰসঞ্ঞঞ্চ ঠপেত্ৰা সেসাসু চতুৰীসতিভূমীসু দ্ৰেপি চিত্তানি জাযন্তি. তং যথা –
চতুত্থততিযারুপ্পং, ঠপেত্ৰাপাযভূমিযো;
সেসাসু দুতিযারুপ্প-জৰনং জাযতি দ্ৰযং.
১৯৮. অপাযভূমিযো হিত্ৰা চতস্সো অপাযভূমিযো তিস্সো উপরি অরূপভূমিযো হিত্ৰা ছড্ডেত্ৰা সেসাসু তেৰীসতিভূমীসু দ্ৰেযেৰ পন চিত্তানি হোন্তি. তং যথা –
অপাযভূমিযো ¶ হিত্ৰা, তিস্সোচারুপ্পভূমিযো;
সেসাসু পঠমারুপ্পং, জৰনদ্ৰযং জাযতি.
১৯৯. অরূপে চ অপাযে চ অট্ঠ ভূমিযো ঠপেত্ৰা সেসাসু বাৰীসতিভূমীসু একাদসৰিধং চিত্তং হোতি. তং যথা –
সব্বং রূপঞ্চ ৰিপাকং, ঠপেত্ৰা সিতমানসং;
একাদসেৰ জাযতি, অপাযারূপৰজ্জিতে.
২০০. সুদ্ধাৰাসে ¶ অপাযে চ নৰ ভূমিযো ঠপেত্ৰা সেসাসু একৰীসাসু ভূমীসু নিচ্চম্পি চত্তারো এৰ মানসা হোন্তি. তং যথা –
সোতাপত্তিফলঞ্চেৰ, সকদাগামিফলম্পি চ;
সকদাগামিমগ্গো চ, ঠপেত্ৰাপাযসুদ্ধকে;
অনাগামিমগ্গো চেৰ, একৰীসাসু হোন্তি হি.
২০১. একং সত্তরসস্ৰেৰ, চিত্তং জাযতি ভূমিসু সুদ্ধাৰাসঅপাযারুপ্পভূমিযো ঠপেত্ৰা অৰসেসাসু সত্তরসসু ভূমীসু একং চিত্তং জাযতি. তং যথা –
সুদ্ধাৰাসে অপাযে চ, ঠপেত্ৰারুপ্পভূমিযো;
আদিমগ্গো একো হোতি, সত্তরসসু ভূমিসু.
দ্ৰাদসেৰ তু জাযন্তে, একাদসসু ভূমিসু;
ঠপেত্ৰা পন সব্বাপি, ভূমিযো হি মহগ্গতা. –
একূনৰীসতিভূমিযো ঠপেত্ৰা সেসাসু একাদসসু ভূমীসু দ্ৰাদস চিত্তানি জাযন্তি. তং যথা –
দোমনস্সদ্ৰযাপুঞ্ঞপাকা সত্ত চ পুঞ্ঞজং;
ঘানাদিত্তযং সেসাসু, হিত্ৰা সব্বা মহগ্গতা.
২০৩. কামাৰচরদেৰানং ¶ ৰসেন চ মনুস্সানং ৰসেন চ সত্তসু কামাৰচরভূমীসু অট্ঠ চিত্তানি সব্বদা জাযন্তি. তং যথা –
কামে দেৰমনুস্সানং, মহাপাকানি জাযরে;
সদা সত্তসু এতানি, হিত্ৰা তেৰীস ভূমিযো.
২০৪. পঞ্চমজ্ঝানপাকেকো ¶ , জাযতে ছসু ভূমিসু একো পঞ্চমজ্ঝানৰিপাকো ৰেহপ্ফলাদীসু ছসু ভূমীসু জাযতি. চত্তারি পন রূপৰিপাকচিত্তানি তীসু তীসু ভূমীসু জাযন্তি. অযমেত্থাধিপ্পাযো – একো পঠমরূপৰিপাকো ব্রহ্মপারিসজ্জব্রহ্মপুরোহিতমহাব্রহ্মানং তীসু ভূমীসু জাযতি, একো দুতিযরূপৰিপাকো, একো ততিযরূপৰিপাকো চ পরিত্তাভাঅপ্পমাণাভাআভস্সরানং তীসু ভূমীসু জাযতি, একো চতুত্থরূপৰিপাকো পরিত্তসুভঅপ্পমাণসুভসুভকিণ্হানং তীসু ভূমীসু জাযতি.
২০৫. চত্তারি পন চিত্তানি, হোন্তি একেকভূমিসু অরূপাৰচরৰিপাকানং ৰসেন চত্তারি পন চিত্তানি একেকভূমীসু একেকাসু ভূমীসু হোন্তি, ইতি এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন সব্বাসু ভূমীসু চিত্তুপ্পাদং পরিদীপযে পণ্ডিতো কথেয্য.
২০৬-৭. কুসলাকুসলা কামে কামে ৰীসতি কুসলাকুসলা, তেসং পাকা অহেতুকা তেসং কুসলাকুসলানং অহেতুকা পঞ্চদস ৰিপাকা আৰজ্জনদ্ৰযঞ্চ ইতি এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন সত্ততিংস মানসা নরকাদীসু চতূসু অপাযেসুপি জাযরে. অৰসেসানি দ্ৰিপঞ্ঞাস চিত্তানি কদাচিপি কিস্মিঞ্চি কালেপি নুপ্পজ্জন্তি. তং যথা –
পঞ্চদসানি ¶ রূপে তু, অরূপে দ্ৰাদসীরিতা;
অট্ঠ লোকুত্তরানেৰ, কামপাকা সহেতুকা.
অট্ঠ মহাক্রিযা চেৰ, হসিতুপ্পাদমানসং;
দ্ৰিপঞ্ঞাসানি চিত্তানি, অপাযেসু ন জাযরে.
২০৮. কামে দেৰমনুস্সানং কামাৰচরে দেৰমনুস্সানং মহগ্গতা নৰ পাকা নেৰ জাযন্তি, অসীতি হদযা মানসা সদা জাযন্তি. তং যথা –
দ্ৰাদসাকুসলানেৰ, কুসলানেকৰীসতি;
সত্তৰীসতি পাকা চ, মহগ্গতৰিৰজ্জিতা.
কামে ¶ দেৰমনুস্সানং, ক্রিযচিত্তানি ৰীসতি;
হোন্তি অসীতি চিত্তানি, ৰিঞ্ঞেয্যানি ৰিভাৰিনা.
২০৯-১২. কামে কামাৰচরে অট্ঠ মহাৰিপাকা দোমনস্সদ্ৰযম্পি চ তথা ঘানাদিৰিঞ্ঞাণত্তযং কুসলৰিপাকং অপুঞ্ঞজা সত্ত পাকা. নত্থি আরুপ্পপাকা চ, রূপাৰচরভূমিযং অরূপপাকা চ চত্তারো রূপাৰচরভূমিযং নত্থি. অযমেত্থাধিপ্পাযো – রূপাৰচরভূমিযং অট্ঠ মহাৰিপাকা কামসুগতিসত্তানং দ্ৰিন্নং ৰিপাকচিত্তত্তা ন হোন্তি, ঝানেন ৰিক্খম্ভিতত্তা দোমনস্সদ্ৰযম্পি নত্থি, ঘানজিৰ্হাকাযপসাদৰিরহিতত্তা কুসলৰিপাকং ঘানাদিত্তযং নত্থি, অনিট্ঠারম্মণানং অভাৰতো সত্ত অকুসলৰিপাকা চ নত্থি, অরূপপাকা চ নত্থি. কস্মা? অরূপানং ৰিপাকচিত্তত্তা. ইমেহি সহ চিত্তেহি ইমেহি চতুৰীসতিচিত্তেহি সহ তযো মগ্গা ফলদ্ৰযং সোতাপত্তিমগ্গো সকদাগামিমগ্গো অনাগামিমগ্গো চ সোতাপত্তিফলসকদাগামিফলানি চ চত্তারো দিট্ঠিসংযুত্তা ৰিচিকিচ্ছাসংযুত্তম্পি চ চত্তারো হেট্ঠিমা পাকা চ সুদ্ধাৰাসে ন লব্ভরে ন লব্ভন্তি. অযমেত্থাধিপ্পাযো – পুথুজ্জনসোতাপন্নসকদাগামিপুগ্গলানং অসাধারণত্তা সুদ্ধো চ আৰাসো, অথ ৰা ¶ ঘোরাতিক্কমট্ঠিতত্তা অনাগামিপুগ্গলা সুদ্ধা নাম, চতুরোঘতিণ্ণত্তা খীণাসৰা সুদ্ধা নাম, তেসং সুদ্ধানং দ্ৰিন্নং উত্তমসত্তানং আৰাসোতিপি সুদ্ধাৰাসো, তস্মিং.
অযমেত্থাধিপ্পাযো – সুদ্ধাৰাসে পন সোতাপত্তিমগ্গসোতাপত্তিফলসকদাগামিমগ্গসকদাগামিফলঅনাগামিমগ্গা ন ৰিজ্জন্তি. কস্মাতি চে? অনাগামিফলট্ঠানংযেৰ তস্মিং উপ্পজ্জনতো চত্তারো দিট্ঠিসংযুত্তা চ ৰিচিকিচ্ছাযুত্তঞ্চ পঞ্চ অকুসলচিত্তানং সোতাপন্নেন ৰিনাসিতত্তা, ইতি তস্মা কারণা ন জাযন্তি. চত্তারো হেট্ঠিমৰিপাকা হেট্ঠিমানং রূপব্রহ্মানং ৰিপাকচিত্তত্তা নত্থি. সেসানি একপঞ্ঞাস চিত্তানি সুদ্ধাৰাসে পন লব্ভন্তি. তং যথা –
দিট্ঠিযা ৰিপ্পযুত্তানি, উদ্ধচ্চসহগতং তথা;
কামপুঞ্ঞানি অট্ঠ চ, রূপপুঞ্ঞানি পঞ্চ ৰা.
অরূপকুসলানেৰ, মগ্গো খীণাসৰস্স চ;
চক্খুসোতমনোধাতু, পুঞ্ঞজা তীরণা দুৰে.
পঞ্চমজ্ঝানপাকো ¶ চ, অনাগামিফলাদযো;
সুদ্ধাৰাসেসু লব্ভন্তি, ক্রিযচিত্তানি ৰীসতি.
রূপাৰচরিকা সব্বে সব্বানি রূপাৰচরানি পঞ্চদস চিত্তানি, কামধাতুযা সব্বে তেৰীসতি ৰিপাকা.
২১৩. দোমনস্সাদিমগ্গো চ দোমনস্সদ্ৰযঞ্চ আদিমগ্গো চ সোতাপত্তিমগ্গো চ, ক্রিযা চ দ্ৰে অহেতুকা পঞ্চদ্ৰারাৰজ্জনহসিতুপ্পাদানি কিরিযানি চাতি তেচত্তালীস চিত্তানি অরূপভূমিযং নত্থি. পঞ্চ রূপাৰচরৰিপাকা রূপীনং ৰিপাকচিত্তত্তা নত্থি. রূপজৰনানি হেট্ঠিমঝানানং ৰিরত্তত্তা নত্থি. চক্খুসোতৰিঞ্ঞাণানি পুঞ্ঞজানি পসাদরহিতত্তা নত্থি. ঘানাদিৰিঞ্ঞাণানি পকতিযাযেৰ নত্থি. কুসলৰিপাকা মনোধাতু চক্খাদিগ্গহিতপঞ্চারম্মণত্তা অরূপানং ধম্মারম্মণত্তা নত্থি, অসতি চক্খাদিৰিঞ্ঞাণে সা চ পুঞ্ঞজা মনোধাতু ¶ তায চ অসতিযা চক্খাদিৰিঞ্ঞাণম্পি নত্থিযেৰ. কিরিযামনোধাতুপি পঞ্চারম্মণত্তাযেৰ নত্থি, হসিতুপ্পাদোপি রূপকাযাভাৰা সিতস্সাভাৰা নত্থি, পুব্বেৰ দিট্ঠসচ্চা অরিযা রূপভূমিকা, তস্মা আদিমগ্গোপি নত্থি.
২১৪. এৰং ভূমিৰসেনেৰ, চিত্তুপ্পত্তিং ৰিভাৰযে এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন ভূমিৰসেন চিত্তুপ্পত্তিং ৰিভাৰযে ধীরো কথেয্য. তথা এৰং একাদসন্নং পুগ্গলানং ৰসেন চিত্তুপ্পত্তিং ধীরো ৰিভাৰযে কথেয্য.
কুসলাকুসলা কামে,
তেসং পাকা অহেতুকা;
আৰজ্জনদ্ৰযঞ্চাতি,
সত্ততিংসেৰ মানসাতি. –
অযং ৰুত্তত্থা.
২১৬. এৰং চতূস্ৰপাযভূমীসু মনুস্সভূমিযঞ্চাতি পঞ্চভূমীসু অহেতুকস্স সত্তস্স জাযন্তে ¶ উপ্পজ্জন্তি. দ্ৰেপঞ্ঞাসাৰসেসানি, ন জাযন্তি কদাচিপি অৰসেসানি দ্ৰেপঞ্ঞাস চিত্তানি কদাচিপি ন জাযন্তি ন উপ্পজ্জন্তি, তানি সরূপতো ৰুত্তানেৰ.
২১৭. অহেতুকস্স সত্তস্স উপ্পজ্জন্তেহি সত্ততিংসচিত্তেহি সহ দুহেতুকা, চতুমহাৰিপাকা চাতি চত্তালীস চিত্তানি তথা এককং দুহেতুকস্স সত্তস্স জাযন্তি.
২১৮-২৩. সব্বে মহগ্গতা চেৰ সব্বে সত্তৰীসতিৰিধা মহগ্গতা চেৰ সব্বেপি চ অনাসৰা সব্বে অট্ঠ লোকুত্তরা চেৰ চত্তারো তিহেতুকৰিপাকা চ কামে হসিতুপ্পাদো সহেতুকমহাকিরিযা চাতি নৰ ক্রিযাপি চেতি চত্তালীসং তথা অট্ঠ চ দুহেতুনো সত্তস্স ন জাযন্তি.
অযমেত্থাধিপ্পাযো ¶ – দুহেতুনো রূপারূপসমাপত্তিযা অসমত্থতায সত্তৰীস মহগ্গতা ন জাযন্তি, মগ্গফলং অধিগন্তুং অসমত্থতায অট্ঠ লোকুত্তরা ন জাযন্তি, তিহেতুকৰিপাকা তিহেতুকানং সত্তানং ৰিপাকচিত্তত্তা ন জাযন্তি, নৰ কিরিযানি খীণাসৰানংযেৰ উপ্পজ্জমানত্তা ন জাযন্তীতি. কামাৰচরসত্তস্স, তিহেতুপটিসন্ধিনো পুথুজ্জনস্স চতুপঞ্ঞাস মানসা জাযন্তি. কতমানি তানি? দুহেতুকস্স ৰুত্তানি চত্তালীস চিত্তানি তথা একঞ্চ কামধাতুযং চত্তারো ঞাণসম্পযুত্তৰিপাকা রূপারূপেসু নৰ পুঞ্ঞানি চাতি চতুপঞ্ঞাস মানসা জাযন্তি. পুথুজ্জনস্স তিহেতুনো কামসত্তস্স পঞ্চতিংস চিত্তানি ন জাযরে ন জাযন্তি. তং যথা –
আৰজ্জনদ্ৰযং হিত্ৰা, অট্ঠারস ক্রিযাপি চ;
নৰ মহগ্গতা পাকা, অট্ঠ লোকুত্তরানি চ.
কামপুথুজ্জনস্সেৰ, তিহেতুপটিসন্ধিনো;
পঞ্চতিংসেৰ চিত্তানি, ন জাযন্তি কদাচিপি.
ছদেৰেসু মনুস্সেসু চাতি সত্তসু ভূমীসু জাতস্স সোতাপন্নস্স দেহিনো সত্তস্স পঞ্ঞাস চিত্তানি জাযন্তি. ইতি ৰচনং ধীরো নিদ্দিসে কথেয্য. তং যথা –
দিট্ঠিযা ¶ ৰিপ্পযুত্তানি, দোমনস্সদ্ৰযম্পি চ;
উদ্ধচ্চসহিতঞ্চেৰ, কামপুঞ্ঞানি অট্ঠ চ.
নৰ মহগ্গতপুঞ্ঞানি, আৰজ্জনদ্ৰযম্পি চ;
সব্বে কামৰিপাকা চ, সোতাপত্তিফলম্পি চ.
অস্স সোতাপন্নস্স নৰতিংসেৰ চিত্তানি ন উপ্পজ্জন্তি. ইতি ৰচনং ধীরো দীপযে দেসেয্য. তং যথা –
আৰজ্জনদ্ৰযং হিত্ৰা, অট্ঠারস ক্রিযাপি চ;
নৰ মহগ্গতা পাকা, সত্ত লোকুত্তরানি চ.
দিট্ঠিযা ¶ সম্পযুত্তানি, ৰিচিকিচ্ছাযুতং তথা;
নৰতিংস ন জাযন্তি, সোতাপন্নস্স দেহিনো.
২২৪. পঠমং ফলং ঠপেত্ৰা সোতাপন্নস্স পুগ্গলস্স ৰুত্তানি চিত্তানি অত্তনো সকদাগামিনো ফলেন সকদাগামিফলেন সহ সকদাগামিপুগ্গলস্স সিযুং.
২২৫. সোতাপন্নস্স ৰুত্তানি, ঠপেত্ৰা পটিঘদ্ৰযং দুতিযঞ্চ ফলং সকদাগামিফলঞ্চ হিত্ৰা অত্তনো অনাগামিফলেন সহ সোতাপন্নস্স সত্তস্স ৰুত্তানি যানি অট্ঠচত্তালীস চিত্তানি অত্থি, তানি অনাগামিস্স সত্তস্স জাযন্তি. ইতি ৰচনং ধীরো ৰিনিদ্দিসে.
২২৬. কতি চিত্তানি জাযন্তি, কামে অরহতো পন কামে সত্তসু কামভূমীসু জাতস্স অরহতো খীণাসৰস্স কতি চিত্তানি জাযন্তি? চত্তারি চ চত্তারীসঞ্চ চিত্তানি কামে সত্তসু কামভূমীসু জাতস্স অরহতো সিযুং ভৰেয্যুং. তং যথা –
তেৰীস কামপাকানি, ক্রিযচিত্তানি ৰীসতি;
অরহত্তফলেনেৰ, কামে অরহতো সিযুং.
২২৭. মগ্গট্ঠানং ¶ চতুন্নম্পি তেসং পুগ্গলানং সকং সকং মগ্গচিত্তং সিযা ভৰেয্য. একচিত্তক্খণা হি তে হি সচ্চং তং মযা ৰুত্তং ৰচনং. তে মগ্গা একচিত্তক্খণা.
২২৮. পুথুজ্জনস্স তীস্ৰেৰ, পঠমজ্ঝানভূমিসু তীসু এৰ পঠমজ্ঝানভূমীসু জাতস্স পুথুজ্জনস্স ব্রহ্মুনো পঞ্চতিংস এৰ চিত্তানি জাযন্তি. ইতি ৰচনং ধীরো ৰিনিদ্দিসে উচ্চারেয্য. তং যথা –
দোমনস্সদ্ৰযং হিত্ৰা, অপুঞ্ঞানি দসেৰ চ;
কামপুঞ্ঞানি অট্ঠেৰ, নৰ পুঞ্ঞা মহগ্গতা.
চক্খুসোতদ্ৰযং ¶ পুঞ্ঞপাকং সন্তীরণদ্ৰযং;
আৰজ্জনদ্ৰযঞ্চেৰ, পুঞ্ঞজং সম্পটিচ্ছনং;
পঠমজ্ঝানপাকো চ, পঞ্চতিংসেৰ জাযরে.
২২৯-২৩৪. ঘানাদীসু পসাদেসু পৰত্তং কুসলৰিপাকং ৰিঞ্ঞাণত্তযং সত্ত অপুঞ্ঞজা পাকা অট্ঠ মহাপাকা তথা উপরিঝানভূমীসু জাতা পাকা আরুপ্পা চত্তারো ৰিপাকাপি চ দোমনস্সদ্ৰযম্পি চ আৰজ্জনদ্ৰযৰজ্জা অট্ঠারস ক্রিযা চেৰ অট্ঠ লোকুত্তরানি চ এতানি চতুপঞ্ঞাস চিত্তানি পঠমজ্ঝানভূমীসু তীসু নিব্বত্তস্স পুথুজ্জনস্স দেহিনো সত্তস্স ন চ লব্ভরে ন লব্ভন্তি. তাসু তীসু ভূমীসু নিব্বত্তস্স পুথুজ্জনস্স ব্রহ্মুনো ৰুত্তেসু চিত্তেসু অপুঞ্ঞপঞ্চকং হিত্ৰা তত্থ তীসু পঠমজ্ঝানভূমীসু নিব্বত্তস্স সোতাপন্নস্স ব্রহ্মুনো পঠমফলেন সহ একতিংস চিত্তানি জাযরে জাযন্তি. সকদাগামিনো তত্থ তীসু পঠমজ্ঝানভূমীসু জাতস্স সকদাগামিনো ব্রহ্মুনো তেসু চিত্তেসু পঠমং ফলং ঠপেত্ৰা সকদাগামিফলং পক্খিপিত্ৰা একতিংসেৰ চিত্তানি জাযরে. অনাগামিস্স তত্থেৰ তীসু পঠমজ্ঝানভূমীসু এৰ জাতস্স অনাগামিস্স দুতিযং ফলং ঠপেত্ৰা অত্তনো ফলচিত্তেন সহ একতিংসেৰ চিত্তানি জাযন্তি.
ৰিঞ্ঞাণং চক্খুসোতানং, পুঞ্ঞজং সম্পটিচ্ছনং;
সন্তীরণদ্ৰযঞ্চেৰ, ক্রিযচিত্তানি ৰীসতি.
২৩৬-৭. অরহত্তফলং ¶ পঠমজ্ঝানতো সম্ভৰো পাকো সত্তৰীসতি চিত্তানি অরহন্তস্স খীণাসৰস্স জাযরে. পুথুজ্জনস্স তীস্ৰেৰ তীসু এৰ দুতিযজ্ঝানভূমীসু জাতস্স পুথুজ্জনস্স ব্রহ্মুনো দুতিযজ্ঝানততিযজ্ঝানপাকেন সহ ছত্তিংস চিত্তানি জাযন্তি. তং যথা –
দোমনস্সদ্ৰযং ¶ হিত্ৰা, অপুঞ্ঞানি দসেৰ চ;
কামপুঞ্ঞানি অট্ঠেৰ, নৰ পুঞ্ঞমহগ্গতা.
চক্খুসোতদ্ৰযং পুঞ্ঞপাকং সন্তীরণদ্ৰযং;
আৰজ্জনদ্ৰযঞ্চেৰ, পুঞ্ঞজং সম্পটিচ্ছনং.
দুতিযজ্ঝানপাকেন, ততিযজ্ঝানপাকতো;
ছত্তিংসেৰ চ চিত্তানি, দুতিযজ্ঝানদেহিনো.
২৩৮-২৪১. পুথুজ্জনস্স ৰুত্তেসু, হিত্ৰা ৰাপুঞ্ঞপঞ্চকং অত্তনো ফলেন সহ বাত্তিংস চিত্তানি সোতাপন্নস্স জাযন্তি. সোতাপন্নস্স ৰুত্তেসু, ঠপেত্ৰা পঠমং ফলং সোতাপন্নস্স ৰুত্তেসু পঠমং ফলং ঠপেত্ৰা অত্তনো ফলচিত্তেন সহ বাত্তিংস চিত্তানি, সকদাগামিস্স ৰুত্তেসু দুতিযং ফলং ঠপেত্ৰা অনাগামিফলেন সহ বাত্তিংসেৰ চিত্তানি অস্স অনাগামিনো ভৰন্তি. অরহন্তস্স তীস্ৰেৰ, অট্ঠৰীসতি অত্তনো তীসু এৰ দুতিযজ্ঝানভূমীসু জাতস্স অরহতো অত্তনো ফলেন দুতিযজ্ঝানততিযজ্ঝানপাকতো পাকেহি সহ অট্ঠৰীসতি চিত্তানি হোন্তি. তং যথা –
ৰিঞ্ঞাণং চক্খুসোতানং, পুঞ্ঞজং সম্পটিচ্ছনং;
সন্তীরণদ্ৰযঞ্চেৰ, ক্রিযচিত্তানি ৰীসতি.
অরহত্তফলং পাকো, দুতিযজ্ঝানসম্ভৰো;
ততিযজ্ঝানপাকো চ, অট্ঠৰীসতি মানসা.
২৪২-৬. পরিত্তকসুভাদীনং, দেৰানং তীসু ভূমীসু চতুত্থজ্ঝানৰিপাকেন সহ পঞ্চতিংসেৰ চিত্তানি ¶ জাযন্তি. সোতাপন্নস্স তত্থেক-তিংস চিত্তানি জাযরেতত্থ তাসু তীসু পরিত্তকসুভাদীনং ভূমীসু সোতাপন্নস্স চ একতিংস চিত্তানি জাযরে. যথা এৰং সকদাগামিনো একতিংস চিত্তানি জাযরে. তথা অনাগামিনো একতিংস জাযরে. তত্থেৰ ¶ তাসু তীসু ভূমীসু এৰ জাতস্স খীণাসৰস্স সত্তৰীসতি মানসা হোন্তি, তথা এৰং ৰেহপ্ফলে ৰেহপ্ফলভূমিযং জাতানং পুথুজ্জনসেক্খানং পঞ্চন্নং সব্বেসং পুগ্গলানং মানসা হোন্তি. পঞ্চসু সুদ্ধাৰাসিকভূমীসু জাতস্স অনাগামিনো সত্তস্স একতিংসেৰ চিত্তানি হোন্তি. ইতি ৰচনং ধীরো পরিদীপযে দেসেয্য. তত্থেৰ তাসু সুদ্ধাৰাসভূমীসু এৰ জাতস্স অরহতো সত্তৰীসতি মানসা হোন্তি. এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন রূপীসু পঞ্চদসসু রূপিভূমীসু জাতানং সব্বেসং পুগ্গলানং চিত্তানি ৰিভাৰিনা ধীরেন ৰিঞ্ঞেয্যানি জানিতব্বানি.
২৪৭. চতুৰীসতি চিত্তানি, পঠমারুপ্পভূমিযং পঠমআরুপ্পভূমিযং জাতস্স পুথুজ্জনস্স চতুৰীসতি চিত্তানি জাযন্তি. ইতি ৰচনং ধীরো ৰিনিদ্দিসে. তং যথা –
দোমনস্সদ্ৰযং হিত্ৰা, অপুঞ্ঞানি দসেৰ চ;
কামপুঞ্ঞানি অট্ঠেৰ, আরুপ্পকুসলানি চ;
পঠমারুপ্পপাকো চ, ক্রিযাৰোট্ঠব্বনম্পি চ.
২৪৮-২৫১. সোতাপন্নস্স তত্থেৰ, ঠপেত্ৰাপুঞ্ঞপঞ্চকংতত্থ তিস্সং পঠমারুপ্পভূমিযং এৰ সোতাপন্নস্স পুগ্গলস্স অপুঞ্ঞপঞ্চকং হিত্ৰা অত্তনো ফলেন সহ ৰীসতি চিত্তানি হোন্তি. তথা তত্থ তিস্সং পঠমারুপ্পভূমিযং সকদাগামিনো, অনাগামিনোপি চ পুগ্গলস্স পুব্বং পুব্বং ফলং ৰিনা ৰজ্জেত্ৰা অত্তনো ফলেন সহ ৰীসতি চিত্তানি জাযন্তি. খীণাসৰস্স তত্থেৰ তত্থ তিস্সং পঠমারুপ্পভূমিযং এৰ জাতস্স খীণাসৰস্স দস পঞ্চ মানসা চ জাযন্তি. তং যথা –
মহাক্রিযানি অট্ঠেৰ, চত্ৰারুপ্পক্রিযানি চ;
অরহত্তফলং পাকো, ৰোট্ঠব্বঞ্চাপি মানসং.
দুতিযারুপ্পভূমিযং ¶ জাতস্স পুথুজ্জনস্স সত্তস্স তেৰীসতি চিত্তানি হোন্তি. তং যথা –
দোমনস্সদ্ৰযং ¶ হিত্ৰা, অপুঞ্ঞানি দসেৰ চ;
কামপুঞ্ঞানি অট্ঠেৰ, পুঞ্ঞারূপূপরী তযো;
দুতিযারুপ্পপাকো চ, ৰোট্ঠব্বঞ্চাপি মানসং.
ইতি এৰং ইমিনা পকারেন ৰত্ৰা কথেত্ৰা ধীরো পণ্ডিতো ৰিভাৰযে দেসেয্য. এত্থ এতিস্সং দুতিযারুপ্পভূমিযং জাতানং তিণ্ণন্নং সেক্খানম্পি একূনৰীসতি চিত্তানি হোন্তি. তং যথা –
দিট্ঠিযা ৰিপ্পযুত্তানি, উদ্ধচ্চসহিতং তথা;
কামপুঞ্ঞানি অট্ঠেৰ, পুঞ্ঞারূপূপরী তযো.
দুতিযারুপ্পপাকো চ, ৰোট্ঠব্বঞ্চাপি মানসং;
সকসকফলেনেৰ, চিত্তানেকূনৰীসতি.
২৫২. চুদ্দসেৰ তু চিত্তানি দুতিযারুপ্পভূমিযং জাতস্স খীণাসৰস্স কিরিযচিত্তানি দ্ৰাদস একো পাকো অরহত্তফলঞ্চাতি চুদ্দসেৰ চিত্তানি হোন্তি. তং যথা –
মহাক্রিযানি অট্ঠেৰ, ক্রিযারূপূপরী তযো;
ৰোট্ঠব্বঞ্চ সকো পাকো, অরহত্তফলম্পি চ.
২৫৩. পুথুজ্জনস্স সত্তস্স, ততিযারুপ্পভূমিযং ততিযঅরূপভূমিযং জাতস্স পুথুজ্জনস্স সত্তস্স বাৰীসতি চিত্তানি ভৰন্তি. ইতি ৰচনং ধীরো পকাসযে. তং যথা –
দোমনস্সদ্ৰযং হিত্ৰা, অপুঞ্ঞানি দসেৰ চ;
কামপুঞ্ঞানি অট্ঠেৰ, পুঞ্ঞারূপূপরী দুৰে;
ততিযারুপ্পপাকো চ, ৰোট্ঠব্বঞ্চাপি মানসং.
২৫৪-৫. অট্ঠারসেৰ চিত্তানি, সোতাপন্নস্স পুগ্গলস্স অট্ঠারস এৰ চিত্তানি জাযরে. তং যথা –
দিট্ঠিযা ¶ ¶ ৰিপ্পযুত্তানি, উদ্ধচ্চসহিতং তথা;
মহাপুঞ্ঞানি অট্ঠেৰ, পুঞ্ঞারূপূপরী দুৰে.
অট্ঠারসেৰ পাকেন, সোতাপত্তিফলেন চ;
ৰোট্ঠব্বঞ্চাপি মানসং, সোতাপন্নস্স জাযরে.
সকদাগামিনো পঠমং ফলং ঠপেত্ৰা অত্তনো ফলেন তানি অট্ঠারস চিত্তানি হোন্তি. সকদাগামিনো ৰুত্তেসু চিত্তেসু দুতিযং ফলং ঠপেত্ৰা অত্তনো ফলেন সহ অট্ঠারস চিত্তানি এৰ অনাগামিস্স জাযরে.
২৫৬. তেরসেৰ চ চিত্তানি, ততিযারুপ্পভূমিযং ততিযঅরূপভূমিযং জাতস্স খীণাসৰস্স তেরসেৰ চিত্তানি জাযন্তি. ইতি ৰচনং ধীরো ৰিনিদ্দিসে. তং যথা –
মহাক্রিযানি অট্ঠেৰ, ক্রিযারূপূপরী দুৰে;
অরহত্তফলং পাকো, ৰোট্ঠব্বঞ্চাপি মানসং.
২৫৭. একৰীসতি চিত্তানি, চতুত্থারুপ্পভূমিযং চতুত্থঅরূপভূমিযং জাতস্স পুথুজ্জনস্স সত্তস্স একৰীসতি চিত্তানি জাযন্তি. ইতি ইদং ৰচনং ধীরো ৰিনিদ্দিসে. তং যথা –
দোমনস্সদ্ৰযং হিত্ৰা, অপুঞ্ঞানি দসেৰ চ;
কামপুঞ্ঞানি অট্ঠেৰ, ৰোট্ঠব্বঞ্চাপি মানসং;
চতুত্থারুপ্পপুঞ্ঞঞ্চ, সপাকেনেকৰীসতি.
২৫৮-২৬০. সোতাপন্নস্স সত্তস্স, সত্তরস চিত্তানি ধীরো পকাসযে. তং যথা –
দিট্ঠিযা ৰিপ্পযুত্তানি, উদ্ধচ্চসহিতং তথা;
কামপুঞ্ঞানি অট্ঠেৰ, সোতাপত্তিফলম্পি চ;
চতুত্থারুপ্পপুঞ্ঞঞ্চ, সপাকো ৰোট্ঠব্বম্পি চ.
সকদাগামিনো ¶ পঠমং ফলং ঠপেত্ৰা তানি এৰ চিত্তানি সফলেন হোন্তি. সকদাগামিনো ৰুত্তেসু চিত্তেসু দুতিযং ¶ ফলং ঠপেত্ৰা অত্তনো ফলেন সত্তরস মানসা অনাগামিস্স হোন্তি. দ্ৰাদসেৰ তু চিত্তানি, চতুত্থারুপ্পভূমিযং জাতস্স অরহন্তস্স দ্ৰাদস এৰ চিত্তানি জাযন্তি. তং যথা –
মহাক্রিযানি অট্ঠেৰ, ৰোট্ঠব্বঞ্চাপি মানসং;
চতুত্থঞ্চ ক্রিযারূপং, পাকো অরহতো ফলং.
ইতি এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন পুগ্গলানং ৰসেন ভূমীসু চিত্তপ্পৰত্তিং ৰিদূ ধীরো ৰিভাৰযে.
২৬১-২. হেট্ঠিমানং অরূপীনং, ব্রহ্মানং উপরূপরি জাতা অরূপকুসলা চেৰ কিরিযাপি চ উপ্পজ্জন্তি. উদ্ধং উদ্ধং ভাগে জাতানং অরূপীনং ব্রহ্মানং হেট্ঠিমা হেট্ঠিমা আরুপ্পা হেট্ঠাভাগে জাতা অরূপাৰচরা পন নেৰ জাযন্তি. কস্মা কারণাতি? কির মযা সুতং, হেট্ঠিমঝানেসু দিট্ঠাদীনৰতো দিট্ঠদোসভাৰতো নেৰ জাযন্তি.
২৬৩-৫. ঠপেত্ৰা পঠমং মগ্গং সোতাপত্তিমগ্গং ঠপেত্ৰা কুসলানুত্তরা তযো তযো অনুত্তরা কুসলা তযো মগ্গা, কামাৰচরপুঞ্ঞানি অট্ঠ, তথা দস অপুঞ্ঞানি চিত্তানি, অরূপপুঞ্ঞানি চত্তারি. সব্বে পাকা অনুত্তরা সব্বানি লোকুত্তরফলানি, পঠমারুপ্পপাকো চ নৰ কামকিরিযাপি চ, অরূপাপি সব্বা কিরিযা, এতানি পন তেচত্তালীস মানসা পঠমারুপ্পভূমিযং উপ্পজ্জন্তি.
২৬৬-৭. সব্বো তেৰীসতিকামৰিপাকো, সব্বো পন্নরসৰিধো মহগ্গতো রূপো চিত্তুপ্পাদো, মনোধাতু কিরিযামনোধাতু, দোমনস্সদ্ৰযম্পি চ আদিমগ্গো চ তথা উপরি জাতা তযো অরূপপাকা চাতি ছচত্তালীস চিত্তানি এত্থ এতিস্সং পঠমারুপ্পভূমিযং নত্থি.
২৬৮-৯. ৰুত্তেসু ¶ পন চিত্তেসু, পঠমারুপ্পভূমিযং ৰুত্তেসু চিত্তেসু কুসলপাককিরিযাৰসেন পঠমারুপ্পত্তযং ঠপেত্ৰা অত্তনো পাকো চাতি চত্তালীস চিত্তানি দুতিযারুপ্পভূমিযং ¶ জাযন্তি. এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন সেসদ্ৰযে পঠমদুতিযারুপ্পতো সেসআকিঞ্চঞ্ঞাযতননেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনভূমিদ্ৰযে হেট্ঠিমহেট্ঠিমং কুসলৰিপাককিরিযাৰসেন হেট্ঠাভাগে জাতং অরূপত্তযং হিত্ৰা অত্তনো অত্তনো পাকা এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন পণ্ডিতেন ঞেয্যা জানিতব্বা.
২৭০-৩. চত্তারো চ অনাসৰা, ৰিপাকা চত্তারি লোকুত্তরফলচিত্তানি, সব্বে সব্বানি চ চতূসু আরুপ্পভূমীসু হোন্তি. ৰোট্ঠব্বনেন চিত্তেন সহ কামে অট্ঠ মহাকিরিযা, চতস্সো অরূপকিরিযাপি চাতি তেরস এৰ কিরিযা পঠমারুপ্পভূমিযং জাতস্স খীণাসৰস্স জাযন্তি. দুতিযারুপ্পভূমিযং জাতস্স খীণাসৰস্স পঠমারুপ্পকিরিযং হিত্ৰা দ্ৰাদস এৰ কিরিযা হোন্তি. ততিযারুপ্পভূমিযং জাতস্স খীণাসৰস্স পঠমদুতিযারুপ্পকিরিযানি হিত্ৰা একাদস কিরিযা হোন্তি. চতুত্থারুপ্পভূমিযং জাতস্স খীণাসৰস্স পঠমদুতিযততিযারুপ্পকিরিযানি হিত্ৰা দসেৰ কিরিযা ঞেয্যা জানিতব্বা.
অরহতো পন চিত্তানি, হোন্তি একূনৰীসতি;
অরহত্তং ক্রিযা সব্বা, ঠপেত্ৰাৰজ্জনদ্ৰযং.
আৰজ্জনদ্ৰযং ঠপেত্ৰা সব্বা কিরিযা, অরহত্তফলঞ্চাতি একূনৰীসতি চিত্তানি অরহতো পন হোন্তি. আৰজ্জনদ্ৰযং কিঞ্চাপি খীণাসৰস্স হোন্তি, এৰম্পি অঞ্ঞেসং পুথুজ্জনসেক্খানম্পি হোন্তিযেৰ. একূনৰীসতি চিত্তানি খীণাসৰস্স এৰ হোন্তি, ন অঞ্ঞেসন্তি ঞাপনত্থং ‘‘আৰজ্জনদ্ৰযং ঠপেত্ৰা’’তি ৰুত্তং.
২৭৫-৬. চতুন্নং ¶ ফলট্ঠানং পুগ্গলানঞ্চ তিহেতুকপুথুজ্জনে চ তেরসেৰ চিত্তানি ভৰন্তি. ইতি ৰচনং ধীরো পকাসযে. তং যথা – চত্তারো ঞাণসম্পযুত্তা মহাৰিপাকানি, নৰ রূপারূপপাকা চ ইমে তেরসেৰ চিত্তানি ভৰন্তি.
২৭৭-৯. চতুন্নং ফলট্ঠানং পুগ্গলানঞ্চ দুহেতুকপুথুজ্জনে চ ঞাণপরিহীনানি চত্তারি ৰিপাকানি এৰ জাযরে. পুথুজ্জনানং তিণ্ণম্পি, চতুন্নং অরিযদেহিনং অরিযগতানং সত্তন্নং পুগ্গলানং ¶ সত্তরসেৰ চিত্তানি ভৰন্তি. তং যথা – দুৰে পঞ্চৰিঞ্ঞাণানি, মনোধাতুত্তযসন্তীরণানি, ৰোট্ঠব্বনঞ্চ ইমে সত্তরস এৰ হোন্তি.
২৮০-৫. হেট্ঠা তিণ্ণং ফলট্ঠানং, তিহেতুকপুথুজ্জনে চতুন্নং পুগ্গলানং মহগ্গতানি এৰ কুসলানি হোন্তি. তিণ্ণং পুথুজ্জনানঞ্চ, আদিতো তিণ্ণং অরিযানং হেট্ঠা অরিযানং তেরসেৰ চিত্তানি উপ্পজ্জন্তি. ইতি ৰচনং ধীরো নিদ্দিসে. অট্ঠেৰ কামপুঞ্ঞানি, অপুঞ্ঞতো অকুসলৰসেন দিট্ঠিহীনা চত্তারো চিত্তুপ্পাদাপি, উদ্ধচ্চসম্পযুত্তঞ্চাতি তেরস চিত্তানি হোন্তি. হেট্ঠা দ্ৰিন্নং ফলট্ঠানং সোতাপন্নসকদাগামিপুগ্গলানং সব্বপুথুজ্জনে অহেতুকদুহেতুকতিহেতুকপুথুজ্জনে দোমনস্সযুত্তং দ্ৰযমেৰ চিত্তং জাযতে. তিণ্ণং পুথুজ্জনানঞ্চ পঞ্চ এৰ জাযরে. তং যথা –
চত্তারি দিট্ঠিযুত্তানি, ৰিচিকিচ্ছাযুতম্পি চ;
মগ্গট্ঠানং চতুন্নম্পি, মগ্গচিত্তং সকং সকং.
তেসং চতুন্নং মগ্গট্ঠানং পুগ্গলানং সকং সকং একমেৰ মগ্গচিত্তং ভৰে ভৰেয্য. ইতি এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন ধীরো পণ্ডিতো ৰিভাৰযে চিত্তপ্পৰত্তিং পকাসযে.
২৮৬-৯. মযা ভৰেসু চিত্তানং, পুগ্গলানং ৰসেন চ. ভৰেসু সব্বভৰেসু চিত্তানং, পুগ্গলানং ৰসেন চ চিত্তপ্পৰত্তি ভিক্খূনং ¶ আভিধম্মিকভিক্খূনং পাটৰত্থায ছেকভাৰায মযা পকাসিতা. এৰং সব্বমিদং চিত্তং, ভূমিপুগ্গলভেদতো এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন ভূমিপুগ্গলভেদতো ইদং সব্বং চিত্তং বহুধাপি চ বহুপ্পকারম্পি চ হোতি. ইতি গহণং ৰিভাৰিনা ৰিঞ্ঞাতব্বং. সক্কা ৰুত্তানুসারেন মযা ৰুত্তস্স অনুসারেন ভেদো চিত্তভেদো ৰিভাৰিনা ঞাতুং ৰিজানিতুং সক্কা. গন্থৰিত্থারভীতেন মযা ইদং চিত্তপ্পৰত্তিদীপকৰচনং সংখিত্তং, পুব্বাপরং ৰিলোকেত্ৰা, চিন্তেত্ৰা চ পুনপ্পুনং অত্থং উপপরিক্খিত্ৰা ৰিভাৰিনা গহেতব্বং.
২৯০. ইমঞ্চাভিধম্মাৰতারং সুসারং, ৰরং সত্তমোহন্ধকারপ্পদীপং ইমঞ্চ অভিধম্মাৰতারপ্পকরণং সুসারং সুন্দরসারভূতং ৰরং সত্তঅন্ধকারসদিসে মোহে পদীপং পজ্জোতপ্পদীপং ¶ যো নরো সাধুকং চিন্তেতি ৰাচেতিপি, তং নরং রাগদোসা চিরং চিরকালং নোপযন্তি ন উপগচ্ছন্তি.
ইতি অভিধম্মাৰতারটীকায
ভূমিপুগ্গলচিত্তুপ্পত্তিনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
পঞ্চমো পরিচ্ছেদো.
৬. ছট্ঠো পরিচ্ছেদো
আরম্মণৰিভাগৰণ্ণনা
এতেসং পন চিত্তানং, আরম্মণমিতো পরং;
দস্সযিস্সামহং তেন, ৰিনা নত্থি হি সম্ভৰো.
ইতো পরং ইতো পরিচ্ছেদতো পরং অহং এতেসং পন চিত্তানং আরম্মণং দস্সযিস্সামি. হি কস্মা? তেন ৰিনা তং আরম্মণং ৰজ্জেত্ৰা চিত্তানং সম্ভৰো নত্থি যস্মা কারণা, তস্মা কারণা দস্সযিস্সামি.
রূপং ¶ সদ্দং গন্ধং রসং, ফোট্ঠব্বং ধম্মমেৰ চ;
ছধা আরম্মণং আহু, ছল়ারম্মণকোৰিদা.
ছল়ারম্মণেসু ছেকা পণ্ডিতা আরম্মণং ছধা ছপ্পকারং আহু কথেসুং.
২৯৩. তত্থ ভূতে উপাদায. তত্থ তেসু আরম্মণেসু ভূতে উপাদায ভূতে পটিচ্চ ৰণ্ণো চতুসমুট্ঠিতো ¶ কম্মচিত্তউতুআহারসঙ্খাতেহি চতূহি পচ্চযেহি সমুট্ঠিতো নিব্বত্তো নিদস্সনেন সহ পৰত্তো পটিঘেন সহ পৰত্তো রূপারম্মণসঞ্ঞিতো.
২৯৪. দুৰিধোপি সমুদ্দিট্ঠো, সদ্দো চিত্তোতুসম্ভৰো সদ্দো দুৰিধোপি মুনিনা সমুদ্দিট্ঠো চিত্তোতুসম্ভৰো, সৰিঞ্ঞাণকসদ্দোৰ চিত্তসমুট্ঠিতো হোতি. কথং? ৰচীভেদকচিত্তেন ভূতায জাতায ভূমিযা পথৰীধাতুযা ৰিকারতা পথৰীলক্খণভাৰতো অতিথদ্ধলক্খণতা ৰিকারতা নাম. সা ৰচীৰিঞ্ঞত্তি ৰিঞ্ঞাযতীতি ৰিঞ্ঞত্তিযা উপাদিণ্ণঘট্টনস্স কম্মজপথৰীধাতুযা ঘট্টনস্স কারণং চিত্তজপথৰীধাতুযা কম্মজপথৰীধাতুযা ঘট্টনঞ্চ সদ্দো চ অপুব্বং অচরিমং হোতি.
২৯৫. অৰিঞ্ঞাণকসদ্দো যো সো অৰিঞ্ঞাণকসদ্দো উতুসমুট্ঠিতো হোতি. অযং দুৰিধোপি সদ্দো সদ্দারম্মণতং গতো সদ্দারম্মণভাৰং পত্তো.
২৯৬. ধরীযতীতি গচ্ছন্তো গচ্ছন্তো জনেহি ধরীযতেতি গন্ধো. গমু সপ্প গতিম্হি, ধর ধারণে. সূচনতো অত্তনো সাধারণস্স পুপ্ফাদিনো ৰত্থুস্স পকাসনতোপি ৰা গন্ধো নাম. গন্ধ সূচনে. অযং গন্ধো চতূহি সমুট্ঠানং এতস্সাতি চতুসমুট্ঠানো. গন্ধারম্মণসম্মতো.
২৯৭. রসমানা ¶ রসন্তীতি, রসোতি পরিকিত্তিতো জনা রসমানা যং ধম্মজাতং রসন্তি অনুভৰন্তি, ইতি যস্মা কারণা, তস্মা কারণা রসো ইতি রসো নাম পণ্ডিতেহি পরিকিত্তিতো, সো রসো চতুসম্ভূতো রসারম্মণনামকো.
২৯৮. ফুসীযতীতি ফোট্ঠব্বং যং ধম্মজাতং জনেহি ফুসীযতীতি তস্মা ফোট্ঠব্বং, পথৰীতেজৰাযৰো. তং ফোট্ঠব্বং চতুসম্ভূতং ফোট্ঠব্বারম্মণং মতং.
২৯৯. সব্বং নামঞ্চ রূপঞ্চ, হিত্ৰা রূপাদিপঞ্চকং রূপাদিপঞ্চকং হিত্ৰা সব্বং নামঞ্চ চিত্তচেতসিকনিব্বাননামঞ্চ রূপঞ্চ পঞ্চপসাদসুখুমরূপঞ্চ লক্খণানি চ অনিচ্চদুক্খঅনত্তলক্খণানি চ পঞ্ঞত্তি চ ধম্মারম্মণসঞ্ঞিতং.
৩০০. ছারম্মণানি ¶ লব্ভন্তি, কামাৰচরভূমিযং কামাৰচরভূমিযং ছারম্মণানি লব্ভন্তি. তীণি রূপাৰচরে রূপসদ্দধম্মারম্মণৰসেন লব্ভন্তি. অরূপে পন একেকং ধম্মারম্মণং লব্ভতি.
৩০১-৩. খণৰত্থুপরিত্তত্তা, আপাথং ন ৰজন্তি যে যে রূপাদযো পঞ্চ ৰিসযা খণৰত্থুপরিত্তত্তা পঞ্চারম্মণানং খণস্স পরিত্তত্তা মন্দত্তা তেসং অপ্পাযুকত্তা ৰত্থুপরিত্তত্তা পঞ্চারম্মণানং অতিখুদ্দকৰত্থুকত্তা আপাথং পঞ্চদ্ৰারেসু পাকটভাৰং ন ৰজন্তি, পঞ্চপসাদেসু ঘট্টনকিচ্চং ন সাধেন্তি, তে রূপাদযো পঞ্চ ৰিসযা ধম্মারম্মণং হোন্তি. ইতি যেসং একচ্চানং আচরিযানং মতং হোতি. কিরাতি অনুস্সৰনত্থে নিপাতো. তে পটিক্খিপিতব্বাৰ তে এৰং ৰাদিনো একচ্চে আচরিযা পটিক্খিপিতব্বা, মযা পটিসেধিতব্বা. কস্মা? চক্খুৰিঞ্ঞাণং সোতৰিঞ্ঞাণস্স গোচরভূতং সদ্দং ন পটিঅনুভোতি, সোতৰিঞ্ঞাণং চক্খুৰিঞ্ঞাণস্স গোচরভূতং ¶ রূপং ন পটিঅনুভোতি. ইতি অঞ্ঞমঞ্ঞস্স গোচরং নেৰ পচ্চনুভোন্তানং তেসং পঞ্চন্নং চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীনং ৰিঞ্ঞাণানং তঞ্চ গোচরং মনোধাতুমনোৰিঞ্ঞাণধাতুসঙ্খাতং জৰনং পন পচ্চনুভোতি. ইতি ৰচনস্স ভগৰতা ৰুত্তত্তা পটিক্খিপিতব্বা. রূপাদযো পন ৰিসযা রূপাদিপঞ্চারম্মণানি এৰ হোন্তি.
৩০৪-৬. দিব্বচক্খাদিঞাণানং, রূপাদীনেৰ গোচরা তানি রূপাদীনি এৰ গোচরা দিব্বচক্খাদিঞাণানং অনাপাথগতানং এৰ পাকটভাৰং অপ্পত্তানেৰ. ইতিপি ৰচনং ৰুত্তং ন যুজ্জতি. যং ধম্মজাতং রূপারম্মণং ভৰন্তং, তং ধম্মজাতং কথং কেন পকারেন ধম্মারম্মণং ভৰেয্য? এৰং সতি রূপারম্মণস্স ধম্মারম্মণত্তে সতি এতেসং রূপারম্মণধম্মারম্মণানং নিযমোপি কথং ভৰে কেন পকারেন ভৰেয্য? সব্বং আরম্মণং এতং এতং সব্বং আরম্মণং ছব্বিধং ছপ্পকারং ভগৰতা সমুদীরিতং. তং পরিত্তত্তিকাদীনং ৰসেন বহুপ্পকারেহি মতং.
৩০৭. সব্বো কামৰিপাকো চ সব্বো তেৰীসতিকামৰিপাকো চ ক্রিযাহেতুদ্ৰযম্পি চ মনোধাতুহসিতুপ্পাদৰসেন কিরিযাহেতুদ্ৰযম্পি চাতি পঞ্চৰীসতি চিত্তুপ্পাদা একন্তপরিত্তারম্মণা একন্তকামাৰচরারম্মণা সিযুং ভৰেয্যুং.
৩০৮-১০. ইট্ঠাদিভেদা পঞ্চেৰ, রূপসদ্দাদযো পন দ্ৰিপঞ্চন্নং ৰিঞ্ঞাণানং পটিপাটিযা অনুক্কমেন গোচরা হোন্তি. রূপাদিপঞ্চকং সব্বং, মনোধাতুত্তযস্স তু মনোধাতুত্তযস্স পন সব্বং ¶ রূপাদিপঞ্চকং আরম্মণং হোতি, এতেসং তেরসন্নং পন চিত্তানং রূপক্খন্ধোৰ গোচরো আরম্মণং হোতি. নারূপং নামং আরম্মণং ন করোন্তি. ন চ পঞ্ঞত্তিং পঞ্ঞত্তিং আরম্মণং ন করোন্তি. নাতীতং অতীতং আরম্মণং ন করোন্তি ¶ . ন চনাগতং অনাগতং আরম্মণং ন করোন্তি এৰ. হি সচ্চং ৰত্তমানো গোচরো এতেসং দ্ৰিপঞ্চৰিঞ্ঞাণানং, মনোধাতুত্তযস্স চাতি তেরসন্নং চিত্তানং তং আরম্মণং ৰত্তমানং এৰ পচ্চুপ্পন্নং এৰ.
৩১১. তেরসেতানি চিত্তানি, জাযন্তে কামধাতুযং এতানি তেরস চিত্তানি কামধাতুযং জাযন্তি, রূপাৰচরে পুঞ্ঞজানি চক্খুসোতৰিঞ্ঞাণসম্পটিচ্ছনানি, কিরিযামনোধাতু চাতি চত্তারি চিত্তানি জাযন্তি. অরূপিসু অরূপভূমীসু নেৰ কিঞ্চিপি একম্পি চিত্তং নেৰ জাযতি.
৩১২-৩. মহাপাকানমট্ঠন্নং অট্ঠন্নং মহাৰিপাকানং পৰত্তিযং ছসু দ্ৰারেসু তদারম্মণকিচ্চানং রূপাদিছপরিত্তানি গোচরা. সন্তীরণত্তযস্সপি পৰত্তিযং পঞ্চদ্ৰারে সন্তীরণত্তযকিচ্চস্স, ছদ্ৰারেসু তদালম্বণকিচ্চস্স চ রূপাদিছপরিত্তানি গোচরা. রূপাদযো পরিত্তা ছ, হসিতুপ্পাদগোচরা হসিতুপ্পাদস্স রূপাদযো ছ পরিত্তা গোচরা হোন্তি. পঞ্চদ্ৰারে পটুপ্পন্না পঞ্চসু দ্ৰারেসু যে গোচরা পচ্চুপ্পন্না, মনোদ্ৰারে তিকালিকা যে গোচরা তিকালিকা তীসু কালেসু নিযুত্তা.
৩১৪-৫. দুতিযারুপ্পচিত্তঞ্চ, চতুত্থারুপ্পমানসং কুসলৰিপাককিরিযাৰসেন ছব্বিধং চিত্তং মহগ্গতগোচরং নিযতং নিযতারম্মণং হোতি, তং ছব্বিধং চিত্তং মহগ্গতগোচরং পুব্বে অত্তনা অধিগতআকাসানঞ্চাযতনআকিঞ্চঞ্ঞাযতনকুসলারম্মণং, তেসু দ্ৰে দুতিযচতুত্থারুপ্পপাকা ‘‘যস্স যস্স কুসলঝানস্স যং যং আরম্মণং গহেত্ৰা ব্রহ্মলোকে পটিসন্ধি হোতী’’তি ৰচনতো সকসককুসলস্স আরম্মণং এৰ তেসং ৰিপাকানং আরম্মণং হোতি. নিব্বানারম্মণত্তা হি, একন্তেন অনঞ্ঞতো অট্ঠানাসৰচিত্তানং অপ্পমাণোৰ নিব্বানং এৰ গোচরং আরম্মণং হোতি ¶ . হি কস্মা কারণা? নিব্বানারম্মণত্তা, ন অঞ্ঞতো আরম্মণতো.
৩১৬-৩২০. চত্তারো ঞাণহীনা চ, কামাৰচরপুঞ্ঞতো কামাৰচরকুসলৰসেন চত্তারো ঞাণহীনা চ ক্রিযতো কিরিযৰসেন চত্তারো ঞাণহীনা চ দ্ৰাদসাকুসলানি চ তে পরিত্তারম্মণা চেৰ মহগ্গতগোচরা চ, তে ন ৰত্তব্বা চ হোন্তি. কস্মা? পঞ্ঞত্তারম্মণত্তা ¶ . চত্তারো ঞাণসংযুত্তা, পুঞ্ঞতো কুসলৰসেন চত্তারো ঞাণসম্পযুত্তা, ক্রিযতো কিরিযৰসেন চত্তারো ঞাণসম্পযুত্তা চ তথা অভিঞ্ঞাদ্ৰযঞ্চ কিরিযাৰোট্ঠব্বনম্পি চ একাদসন্নং এতেসং চিত্তানং গোচরো পরিত্তমহগ্গতঅপ্পমাণৰসেন তিৰিধো হোতি. ইমে একাদস ন ৰত্তব্বাপি হোন্তি. কস্মা? পঞ্ঞত্তারম্মণত্তা. যানি ৰুত্তাৰসেসানি ৰুত্ততো চিত্ততো সেসানি যানি চিত্তানি, তানি ন ৰত্তব্বারম্মণানীতি ৰিভাৰিনা ৰিঞ্ঞেয্যানি.
পরিত্তারম্মণত্তিকং সমত্তং.
দুতিযারুপ্পচিত্তঞ্চ, চতুত্থারুপ্পমানসং;
ছব্বিধং পন একন্তঅতীতারম্মণং সিযা.
৩২২-৬. ৰিঞ্ঞাণানং দ্ৰিপঞ্চন্নং দ্ৰিন্নং পঞ্চৰিঞ্ঞাণানং, মনোধাতুত্তযস্স চ তেরসন্নং চিত্তানং গোচরা রূপাদযো পঞ্চ ধম্মা পচ্চুপ্পন্নাৰ, অট্ঠ কামমহাৰিপাকা তদারম্মণকিচ্চৰসেন অতীতানাগতপচ্চুপ্পন্নগোচরা, চুতিকিচ্চৰসেন অতীতারম্মণা, পটিসন্ধিভৰঙ্গকিচ্চৰসেন পচ্চুপ্পন্নাতীতারম্মণা. সোমনস্সসন্তীরণং সন্তীরণকিচ্চৰসেন পচ্চুপ্পন্নারম্মণং. তদারম্মণকিচ্চৰসেন পচ্চুপ্পন্নানাগতাতীতারম্মণং. সেসসন্তীরণদ্ৰযং সন্তীরণকিচ্চৰসেন পচ্চুপ্পন্নারম্মণং ¶ , তদারম্মণকিচ্চৰসেন পচ্চুপ্পন্নানাগতাতীতারম্মণং, চুতিকিচ্চৰসেন অতীতারম্মণং, পটিসন্ধিভৰঙ্গকিচ্চৰসেন পচ্চুপ্পন্নাতীতারম্মণং. হসিতুপ্পাদচিত্তং জৰনকিচ্চৰসেন পচ্চুপ্পন্নাতীতানাগতগোচরং. ইতি এতে দ্ৰাদস মানসা পন সিযাতীতারম্মণা অতীতারম্মণা সিযুং. পচ্চুপ্পন্নানাগতগোচরা পচ্চুপ্পন্নারম্মণা অনাগতারম্মণা সিযুং. কামে ৰীসতি কুসলাকুসলা ক্রিযতো কিরিযৰসেন কামে নৰ মানসা, ৰোট্ঠব্বং ৰোট্ঠব্বনকিচ্চৰসেন পচ্চুপ্পন্নারম্মণং, আৰজ্জনকিচ্চৰসেন তিকালারম্মণং. মহাকিরিযমানসা জৰনকিচ্চৰসেন তিকালারম্মণা, সন্তে পঞ্ঞত্তিকালে নৰত্তব্বারম্মণা. দ্ৰে অভিঞ্ঞামানসাপি অভিঞ্ঞাকিচ্চৰসেন অতীতাদিগোচরা সিযুং. ইমে মানসা পঞ্ঞত্তিকালেপি সন্তে নৰত্তব্বা ভৰন্তি. রূপারূপভৰেসু মযা ৰুত্ততো সেসানি সব্বানি চিত্তানি অতীতারম্মণাদিনা অতীতারম্মণাদিৰসেন পণ্ডিতেন ন ৰত্তব্বানি ন কথিতব্বানি হোন্তি এৰ, পঞ্ঞত্তারম্মণানি এৰ হোন্তীতি অত্থো.
৩২৭. কামতো ¶ চ ক্রিযা পঞ্চ কামাৰচরৰসেন পঞ্চ কিরিযা, রূপতো রূপাৰচরৰসেন পঞ্চমী ক্রিযা অভিঞ্ঞাচিত্তং, এতেসং ছন্নং চিত্তানং নত্থি কিঞ্চি একম্পি অগোচরং অনারম্মণং, সব্বারম্মণন্তি অত্থো. ‘‘পঞ্চমী ক্রিযা’’তি ৰচনং অভিঞ্ঞাচিত্তৰসেন ৰুত্তং. সুদ্ধঝানস্স পঞ্চমরূপকিরিযস্স পঞ্ঞত্তারম্মণং এৰাতি ৰেদিতব্বং.
৩২৮. নিব্বানঞ্চ চতুব্বিধং ফলং, মগ্গং রূপঞ্চ অরূপং চিত্তচেতসিকসঙ্খাতং নামঞ্চ গোচরং কাতুং যানি চিত্তানি সক্কোন্তি, তানি চিত্তানি মে ৰদ, আচরিয, তানি ময্হং কথেহি.
৩২৯-৩০. চত্তারো ঞাণসংযুত্তা, পুঞ্ঞতো পুঞ্ঞৰসেন চত্তারো ঞাণসম্পযুত্তা, ক্রিযতো তথা কিরিযৰসেন ¶ চত্তারো ঞাণসম্পযুত্তা, দ্ৰে অভিঞ্ঞামানসা, কিরিযাৰোট্ঠব্বনম্পি চাতি একাদস চিত্তানি নিব্বানঞ্চ ফলঞ্চ মগ্গঞ্চ রূপঞ্চ অরূপং নামঞ্চ গোচরং কাতুং সক্কোন্তি.
৩৩১-৪. চিত্তেসু পন সব্বেসু যানি চিত্তানি অরহত্তফলং অরহত্তমগ্গং গোচরং কাতুং সক্কোন্তি, তানি কতি চিত্তানি মে ৰদ তানি ময্হং ত্ৰং কথেহি. সব্বেসু পন চিত্তেসু, ছ চ চিত্তানি মে সুণ, ভো ভদ্দমুখ, ত্ৰং ময্হং ৰচনং সুণোহি, সব্বেসু পন চিত্তেসু ছ চিত্তানি অরহত্তফলং অরহত্তমগ্গং গোচরং কাতুং সক্কোন্তি. চত্তারো ঞাণসংযুত্তা, কিরিযা চ ৰোট্ঠব্বনম্পি চ কিরিযাভিঞ্ঞামনো চাতি ছ চ চিত্তানি গোচরং কাতুং সক্কোন্তি. পুঞ্ঞতো পুঞ্ঞৰসেন চত্তারো ঞাণসম্পযুত্তা, পুঞ্ঞতো পুঞ্ঞৰসেন অভিঞ্ঞাচিত্তঞ্চ অরহত্তফলং মগ্গং গোচরং কাতুং ন সক্কোন্তি.
৩৩৫-৮. অরহতো খীণাসৰস্স মগ্গচিত্তং ফলমানসং ৰা পুথুজ্জনা ৰা সেক্খা ৰা ৰিজানিতুং ন সক্কোন্তি. কস্মা কারণা? পুথুজ্জনো সোতাপন্নস্স মানসং ন জানাতি, সোতাপন্নো সকদাগামিস্স মানসং ন জানাতি, সকদাগামী অনাগামিস্স মানসং ন জানাতি, অনাগামী অরহন্তস্স মানসং ন জানাতি. হেট্ঠিমো হেট্ঠিমো পুগ্গলো উপরূপরি ঠিতস্স পুগ্গলস্স মানসং নেৰ জানাতি, উপরূপরি ঠিতো পুগ্গলোপি হেট্ঠিমস্স হেট্ঠিমস্স পুগ্গলস্স মানসং জানাতি.
৩৩৯-৩৪২. যো ¶ ধম্মো যস্স ধম্মস্স আরম্মণং হোতি, তং আরম্মণং একং একং উদ্ধরিত্ৰা ইতো পরং পৰক্খামি. কুসলারম্মণং কামে কামে অট্ঠৰিধং কুসলং অট্ঠৰিধস্স কামাৰচরকুসলস্স আরম্মণং হোতি. কথং ¶ ? পুব্বেৰ কতং অট্ঠৰিধং মহাকুসলং পচ্ছা সোমনস্সসহগতঞাণসম্পযুত্তচিত্তদ্ৰযেন ৰা সোমনস্সসহগতঞাণৰিপ্পযুত্তচিত্তদ্ৰযেন ৰা উপেক্খাসহগতঞাণসম্পযুত্তদ্ৰযেন ৰা উপেক্খাসহগতঞাণৰিপ্পযুত্তদ্ৰযেন ৰা অনুস্সরণকআলাদীসু তস্স অট্ঠৰিধস্স কুসলস্স জৰনকিচ্চৰসেন আরম্মণং হোতি, ৰিপ্পটিসারকালাদীসু দ্ৰাদসৰিধস্স অকুসলস্স আরম্মণং হোতি, কুসলস্স অভিঞ্ঞামানসস্স চ কিরিযস্স অভিঞ্ঞামানসস্স চ আরম্মণং হোতি, একাদসৰিধস্স কামাৰচরৰিপাকস্স তদারম্মণৰসেন আরম্মণং হোতি. তথা কামক্রিযস্সাতি জৰনকিচ্চৰসেন হসনস্স আৰজ্জনকিচ্চৰসেন ৰোট্ঠব্বনস্স জৰনকিচ্চৰসেন মহাকিরিযস্স আরম্মণং হোতি, এতেসং ছন্নং রাসীনং আরম্মণং সিযা ভৰেয্য. রূপাৰচরপুঞ্ঞানি পঞ্চ ততো ছরাসিতো কামৰিপাকং ৰজ্জেত্ৰা পঞ্চন্নং রাসীনং আরম্মণানি হোন্তি. তদা লোভমূলমোহমূলৰসেন অত্তনা পটিলদ্ধঝানানং অনুস্সরণকালে তস্স দসৰিধস্স অকুসলস্স আরম্মণং হোতি, তিহেতুকপটিসন্ধিনো সত্তস্স ঝানতো পরিহীনস্স ঝানং পচ্চৰেক্খতো ঝানারম্মণং দোমনস্সযুত্তং হোতি, তদা তস্স পটিঘদ্ৰযস্স আরম্মণং হোতি. কামক্রিযস্সাতি একন্তপরিত্তারম্মণানি কিরিযামনোধাতুহসনানি ৰজ্জেত্ৰা আৰজ্জনকিচ্চৰসেন ৰোট্ঠব্বনস্স, জৰনকিচ্চৰসেন মহাকিরিযস্স চ আরম্মণং হোতি.
৩৪৩. আরুপ্পকুসলঞ্চাপি, তেভূমকুসলস্স চ মহাকুসলস্স চ অভিঞ্ঞাকিচ্চৰসেন পঞ্চমরূপকুসলস্স চ দুতিযচতুত্থঅরূপকুসলস্স চ তেভূমকক্রিযস্সাপি ৰোট্ঠব্বনস্স মহাকিরিযস্স চ অভিঞ্ঞাকিচ্চৰসেন পঞ্চমরূপকিরিযস্স চ দুতিযচতুত্থারুপ্পকিরিযস্স চ আরম্মণং হোতি, দুতিযারুপ্পকিরিযস্স চ পঠমারুপ্পকিরিযায আরম্মণেন ¶ ভৰিতব্বং, চতুত্থারুপ্পকিরিযস্স চ ততিযারুপ্পকিরিযায আরম্মণেন ভৰিতব্বং, এৰঞ্চ সতি কথং পঠমারুপ্পকুসলং দুতিযারুপ্পকিরিযস্স আরম্মণং হোতি, ততিযারুপ্পকুসলঞ্চ চতুত্থারুপ্পকিরিযস্স আরম্মণং হোতীতি চে ৰত্তব্বং, যদা পুথুজ্জনযোগী ৰা সেক্খো ৰা যোগী রূপসমাপত্তিং সমাপজ্জিত্ৰা ততো ৰুট্ঠহিত্ৰা আকাসানঞ্চাযতনসঙ্খাতং পঠমারুপ্পসমাপত্তিং সমাপজ্জিত্ৰা ৰীতরাগো হুত্ৰা অত্তনা অধিগতা সমাপত্তিযো গহেত্ৰা পুথুজ্জনসেক্খকালে অত্তনা অনধিগতং দুতিযং অরূপসমাপত্তিং সমাপজ্জি, তদা খীণাসৰকালে ¶ সমাপজ্জিতং দুতিযং অরূপকিরিযং পঠমারুপ্পকুসলং আরম্মণং করোতি, এৰং পঠমারুপ্পকুসলং দুতিযারুপ্পকিরিযস্স আরম্মণং হোতি.
যদা যোগী রূপসমাপত্তিযো সমাপজ্জিত্ৰা ততো ৰুট্ঠহিত্ৰা পঠমারুপ্পকুসলং দুতিযারুপ্পকুসলং ততিযারুপ্পকুসলঞ্চ সমাপজ্জিত্ৰা খীণাসৰো হুত্ৰা অত্তনা অধিগতা সমাপত্তিযো গহেত্ৰা অত্তনা অনধিগতং চতুত্থং অরূপসমাপত্তিং সমাপজ্জি, তদা চতুত্থারুপ্পকিরিযা ততিযারুপ্পকুসলং আরম্মণং করোতি, এৰং চতুত্থারুপ্পকিরিযস্স ততিযারুপ্পকুসলং আরম্মণং হোতি, পচ্ছা খীণাসৰকালে সমাপজ্জিতা রূপারূপসমাপত্তিযো হোন্তি. যথা হোতি, তথা এৰ অকুসলস্সপি আরম্মণং হোতি.
৩৪৪-৭. অরূপাৰচরপাকানন্তি জাতিনিদ্ধারণং, চতুত্থদুতিযানং অরূপপাকানম্পি আরম্মণং হোতি, ‘‘চতুত্থদুতিযান’’ন্তি ৰত্তব্বে তিযানং-সদ্দস্স লোপং কত্ৰা ‘‘চতুত্থদূ’’তি ৰুত্তং, তদা দ্ৰিন্নং অরূপপাকানং পঠমারুপ্পততিযারুপ্পজৰনানি আরম্মণানি হোন্তি, ‘‘যস্স কুসলস্স ঝানস্স যং আরম্মণং গহেত্ৰা ব্রহ্মলোকে পটিসন্ধি হোতী’’তি ৰচনতো সকসককুসলানং আরম্মণভূতানি ¶ আকাসানঞ্চাযতনআকিঞ্চঞ্ঞাযতনানি তেসং দুতিযচতুত্থারুপ্পপাকানং আরম্মণানি হোন্তি, এৰং অরূপকুসলং ইমেসং অট্ঠরাসীনং আরম্মণপচ্চযো হোতি. অপরিযাপন্নপুঞ্ঞম্পি চতুব্বিধলোকুত্তরকুসলম্পি কামাৰচরতো কামাৰচরৰসেন কুসলস্স ঞাণসম্পযুত্তমহাকুসলস্স চ ক্রিযস্স ৰোট্ঠব্বনস্স, ঞাণসম্পযুত্ততো কিরিযস্স চ রূপতো রূপাৰচরৰসেন পঞ্চমস্স রূপকুসলস্স চ পঞ্চমস্স রূপকিরিযস্স চাতি চতুন্নং রাসীনং আরম্মণং সদা হোতি, অযমেত্থ অধিপ্পাযো – সেক্খানং ঞাণসম্পযুত্তমহাকুসলস্স, ৰোট্ঠব্বনস্স, পঞ্চমস্স রূপকুসলস্স চ তিৰিধং লোকুত্তরপুঞ্ঞং আরম্মণং হোতি. খীণাসৰস্স ৰোট্ঠব্বনস্স, ঞাণসম্পযুত্তমহাকিরিযস্স, পঞ্চমস্স রূপকিরিযস্স চ অরহত্তপুঞ্ঞং আরম্মণং হোতি. যথা তথা এৰ সব্বং অকুসলং কামাৰচরতো কামাৰচরৰসেন কুসলস্স মহাকুসলস্স, ক্রিযস্স হসনৰোট্ঠব্বনমহাকিরিযস্স চ রূপাৰচরতো পন রূপাৰচরৰসেন পঞ্চমস্স রূপকুসলস্স, পঞ্চমস্স রূপকিরিযস্স চ আরম্মণং হোতি, যথা তথা এৰ সব্বস্স অকুসলস্স চ কামাৰচরৰিপাকানং তদারম্মণকিচ্চৰসেন একাদসন্নঞ্চাতি ছন্নং রাসীনং আরম্মণং ভগৰতা ঈরিতং.
৩৪৮-৩৫২. ৰিপাকারম্মণং ¶ কামে সব্বং ৰিপাকারম্মণং কামাৰচরতোপি কামাৰচরৰসেনপি কুসলস্স মহাকুসলস্স, ক্রিযস্স হসনৰোট্ঠব্বনমহাকিরিযস্স চ রূপাৰচরতো চেৰ রূপাৰচরৰসেন চ এৰ পঞ্চমস্স রূপকুসলস্স, পঞ্চমস্স রূপকিরিযস্স চ কামাৰচরপাকানং কামাৰচরৰিপাকানং একাদসন্নঞ্চ তথেৰ অকুসলস্স চ ছন্নং রাসীনং আরম্মণং হোতি. রূপে ৰিপাকারম্মণং কামাৰচরতোপি চ কামাৰচরৰসেনপি চ কুসলস্স মহাকুসলস্স ¶ , ক্রিযস্স চ ৰোট্ঠব্বনমহাকিরিযস্স চ রূপাৰচরতো চেৰ রূপাৰচরৰসেন চ এৰ কুসলস্স চ অপুঞ্ঞস্স চাতি পঞ্চন্নং রাসীনং গোচরো হোতি, অরূপাৰচরপাকেসু অযং নযো ভগৰতা মতো. ৰট্টে ন পরিযাপন্না নপ্পৰিট্ঠাতি অপরিযাপন্না, তেসং পুগ্গলানং পাকাপি কামতো কামাৰচরৰসেন কুসলস্স ঞাণসম্পযুত্তমহাকুসলস্স, ক্রিযস্স চ ৰোট্ঠব্বনঞাণসম্পযুত্তমহাকিরিযস্স চ রূপতোপি রূপাৰচরৰসেনপি কুসলস্স পঞ্চমস্স রূপকুসলস্স, ক্রিযস্স চ পঞ্চমস্স রূপকিরিযস্স চ এৰং আরম্মণং হোতীতি. এত্থাযমধিপ্পাযো অপরিযাপন্নপুঞ্ঞে ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বো.
৩৫৩-৬. কামে ইদং সব্বকিরিযচিত্তং কামাৰচরতোপি চ কামাৰচরৰসেনপি চ কুসলস্স মহাকুসলস্স, ক্রিযস্স চ হসনৰোট্ঠব্বনমহাকিরিযস্স চ রূপাৰচরতো চেৰ রূপাৰচরৰসেন চ এৰ কুসলস্স পঞ্চমস্স রূপকুসলস্স, ক্রিযস্স চ পঞ্চমস্স রূপকিরিযস্স চ একাদসকামাৰচরপাকস্স চ তথেৰ অকুসলস্স চ এতেসং ছন্নং রাসীনং আরম্মণং হোতি. যং ক্রিযামানসং রূপে রূপাৰচরে যং কিরিযামানসং, কামপাকং ততো ৰিনা ততো রাসিতো কামপাকং ৰিনা ৰজ্জেত্ৰা পঞ্চন্নং পন রাসীনং আরম্মণং হোতি. কামাৰচরতো কামাৰচরৰসেন কিরিযস্স ৰোট্ঠব্বনমহাকিরিযস্স আরম্মণং হোতি, হসনং একন্তপরিত্তারম্মণত্তা রূপকিরিযং আরম্মণং ন করোতি. ক্রিযাচিত্তং পনারুপ্পে অরূপকিরিযাচিত্তং পন তেসং পঞ্চন্নং এৰ চ রাসীনং আরুপ্পক্রিযস্সাপি পঠমারুপ্পকিরিযং দুতিযারুপ্পকিরিযস্স আরম্মণং হোতি, ততিযারুপ্পকিরিযং চতুত্থারুপ্পকিরিযস্স আরম্মণং হোতি. ইতি ছন্নং রাসীনং গোচরো হোতিযেৰ.
রূপং ¶ চতুসমুট্ঠানং, রূপারম্মণসঞ্ঞিতং;
কামাৰচরপুঞ্ঞস্স, তথেৰ কুসলস্স চ;
অভিঞ্ঞাদ্ৰযচিত্তস্স, কামপাকক্রিযস্স চ.
দ্ৰিচক্খুৰিঞ্ঞাণমনোধাতুদ্ৰযসন্তীরণত্তযমহাপাকস্স ¶ চ কামকিরিযস্স চাতি একাদসৰিধস্স কামকিরিযস্স চ ছন্নং এতেসং রাসীনং আরম্মণপচ্চযো হোতি.
৩৫৯-৩৬০. নিব্বানারম্মণং কামরূপাৰচরতো কামরূপাৰচরৰসেন সেক্খানং ঞাণসম্পযুত্তমহাকুসলস্স, রূপাৰচরৰসেন পঞ্চমস্স রূপকুসলস্স চ কামরূপকিরিযস্স চ খীণাসৰানং ৰোট্ঠব্বনঞাণসম্পযুত্তমহাকিরিযস্স চ পঞ্চমরূপকিরিযস্স চ উভযস্সাপি চিত্তস্স আরম্মণং হোতি. অপরিযাপন্নতো চেৰ লোকুত্তরৰসেন চ এৰ ফলস্স, কুসলস্স চ এতেসং ছন্নং রাসীনং আরম্মণপচ্চযো হোতি.
৩৬১-২. নানপ্পকারকং সব্বং, পঞ্ঞত্তারম্মণং পন তেভূমকস্স পুঞ্ঞস্স মহাকুসলস্স, সুদ্ধঝানস্স পঞ্চৰিধস্স রূপকুসলস্স, পঠমারুপ্পততিযারুপ্পকুসলস্স চ তথেৰ অকুসলস্স চ রূপারূপৰিপাকস্স সব্বস্স রূপৰিপাকস্স, পঠমারুপ্পততিযারুপ্পৰিপাকস্স চ তেভূমকক্রিযস্স চ হসনৰোট্ঠব্বনমহাকিরিযস্স সব্বস্স রূপকিরিযস্স, পঠমারুপ্পততিযারুপ্পকিরিযস্স চাতি নৰন্নং পন রাসীনং আরম্মণপচ্চযো হোতি.
৩৬৩-৪. রূপারম্মণিকা দ্ৰে তু দ্ৰে চিত্তুপ্পাদা রূপারম্মণিকা, দ্ৰে দ্ৰে সদ্দাদিগোচরা দ্ৰে দ্ৰে চিত্তুপ্পাদা সদ্দারম্মণাদিগোচরা, তযো মনোধাতুসঙ্খাতা চিত্তুপ্পাদা পঞ্চারম্মণিকা নাম মতা ভগৰতা. ইধ ইমস্মিং কামাৰচরাধিকারে ¶ একচত্তালীসেৰ চিত্তুপ্পাদা ছল়ারম্মণিকা মতা. অযং কামাৰচরচিত্তানং আরম্মণক্কমো.
৩৬৫-৯. পঞ্চাভিঞ্ঞা ৰিৰজ্জেত্ৰা, রূপারূপা অনাসৰা ইমে সব্বে চিত্তুপ্পাদা ধম্মারম্মণগোচরা হোন্তি. পঠমারুপ্পকুসলং দুতিযারুপ্পচেতসো কুসলস্স আরম্মণং হোতি, দুতিযারুপ্পচেতসো ৰিপাকস্স চ আরম্মণং হোতি, দুতিযারুপ্পচেতসো কিরিযস্স চ আরম্মণং হোতি. দুতিযারুপ্পচেতসো কিরিযস্স পঠমারুপ্পকুসলারম্মণভাৰে কারণং হেট্ঠা ৰুত্তমেৰ. পঠমারুপ্পপাকোযং, দুতিযারুপ্পচেতসো কুসলস্স চ দুতিযারুপ্পচেতসো ৰিপাকস্স চ দুতিযারুপ্পচেতসো কিরিযস্স চ আরম্মণং ন হোতি. হি কস্মা? তেসং দুতিযারুপ্পকুসলৰিপাককিরিযানং পঠমারুপ্পকুসলারম্মণত্তা. পঠমং তু ক্রিযাচিত্তং পঠমং কিরিযাচিত্তং পন দুতিযারুপ্পচেতসো পুঞ্ঞস্স আরম্মণং ন হোতি. দুতিযারুপ্পচেতসো ৰিপাকস্স আরম্মণং ন ¶ হোতি. রূপারূপভৰেসু হি খীণাসৰা ৰিপাকচিত্তানি চুতিৰসেন সকসককুসলানং আরম্মণং করোন্তি. পঠমং তু ক্রিযাচিত্তং পন দুতিযারুপ্পচেতসো কিরিযস্স আরম্মণং হোতি. ইতি এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন চিত্তানং আরম্মণুপ্পত্তি ৰিভাৰিনা ধীরেন ঞেয্যা.
৩৭০-৩. পুথুজ্জনস্স সেক্খস্স, অরূপারম্মণং দ্ৰিধা দ্ৰিপ্পকারং কুসলং কুসলস্স দুতিযারুপ্পকুসলস্স আরম্মণং হোতি, তং পঠমারুপ্পকুসলং দুতিযারুপ্পৰিপাকস্স আরম্মণং সিযা ভৰেয্য. খীণাসৰস্স ভিক্খুস্স, পঠমারুপ্পমানসং আরম্মণং তিধা তিপ্পকারং হোতি. ইতি ৰচনং মহেসিনা ৰুত্তং. ক্রিযস্সাপি দুতিযারুপ্পকিরিযস্সাপি পঠমারুপ্পকিরিযা আরম্মণং হোতি. কুসলম্পি পঠমারুপ্পকুসলম্পি দুতিযারুপ্পকিরিযস্স চ আরম্মণং হোতি. কুসলং ¶ পঠমারুপ্পকুসলং দুতিযারুপ্পৰিপাকস্স আরম্মণং হোতি. এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন পঠমারুপ্পমানসং আরম্মণং তিধা হোতি. ততিযারুপ্পচিত্তম্পি চতুত্থারুপ্পচেতসো কুসলস্স আরম্মণং হোতি, চতুত্থারুপ্পচেতসো ৰিপাকস্স চ তং আরম্মণং হোতি. এৰমেৰ যথা পঠমারুপ্পমানসং আরম্মণং দ্ৰিধা হোতি, এৰমেৰ তথা ততিযারুপ্পচিত্তং আরম্মণং দ্ৰিধা হোতি. যথা পঠমারুপ্পমানসং আরম্মণং তিধা হোতি, এৰমেৰ তথা ততিযারুপ্পচিত্তং আরম্মণং তিধা সিযা.
৩৭৪. যং যং পন ইধারব্ভ ইধ ইমস্মিং অধিকারে যং যং গোচরং আরব্ভ পটিচ্চ যে যে চিত্তুপ্পাদা জাযন্তি, সো সো গোচরো তেসঞ্চ তেসঞ্চ চিত্তুপ্পাদানং আরম্মণপচ্চযো হোতি.
৩৭৫. যো পন নরো ইমস্স অভিধম্মাৰতারস্স কির পারং দুত্তরং ইধ ইমস্মিং লোকে উত্তরতি, সো নরো অভিধম্মমহণ্ণৰে পারং দুত্তরং উত্তরং উত্তরতি এৰ.
ইতি অভিধম্মাৰতারটীকায
আরম্মণৰিভাগৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
ছট্ঠো পরিচ্ছেদো.
৭. সত্তমো পরিচ্ছেদো
ৰিপাকচিত্তপ্পৰত্তিনিদ্দেসৰণ্ণনা
অনন্তঞাণেন ¶ নিরঙ্গণেন,
গুণেসিনা কারুণিকেন তেন;
ৰুত্তে ৰিপাকে মতিপাটৰত্থং,
ৰিপাকচিত্তপ্পভৰং সুণাথ.
যেন ¶ জিনেন অনন্তঞাণেন নিক্কিলেসেন গুণেসিনা কারুণিকেন তেন জিনেন ৰুত্তে ৰিপাকস্মিং মতিপাটৰত্থং মতিছেকভাৰত্থায ৰিপাকচিত্তপ্পভৰং মযা ভণমানং ৰিপাকচিত্তপ্পৰত্তিং তুম্হে সুণাথ.
৩৭৭. একূনতিংস কম্মানি, পাকা দ্ৰত্তিংস ভগৰতা দস্সিতা, কম্মানি তীসু দ্ৰারেসু দিস্সরে, ৰিপাকা ছসু দ্ৰারেসু দিস্সন্তি.
৩৭৮-৯. কুসলং কামলোকস্মিং কামলোকম্হি কুসলং পৰত্তে, পটিসন্ধিযঞ্চ তংতংপচ্চযমাগম্ম তংতংপচ্চযং পটিচ্চ. সো সো পচ্চযো তংতংপচ্চযো, ‘‘ততপচ্চযো’’তি ৰত্তব্বে নিগ্গহীতাগমৰসেন ‘‘তংতংপচ্চযো’’তি ৰুত্তং. ৰিচ্ছাকম্মধারযসমাসোযং. ৰিৰিধং ফলং দদাতি. একায চেতনায একা পটিসন্ধি ভগৰতা পকাসিতা. নানাকম্মেহি নানা পটিসন্ধিযো চ ভৰন্তি.
৩৮০-১. তিহেতুকং তু যং কম্মং তিহেতুকং যং কম্মং পন কামাৰচরসঞ্ঞিতং তিহেতুকং ৰিপাকং দুহেতুঞ্চ ৰিপাকং অহেতুঞ্চ ৰিপাকং দেতি. দুহেতুকং তু যং কম্মং দুহেতুকং যং কম্মং পন, তং কম্মং তিহেতুকং ৰিপাকং ন দেতি, অত্তনো ৰিপাকং দুহেতুঞ্চ অহেতুঞ্চ দেতি.
৩৮২-৩. তিহেতুকেন ¶ কম্মেন, পটিসন্ধি তিহেতুকা হোতি, দুহেতুকাপি পটিসন্ধি হোতেৰ, অহেতুকা পটিসন্ধি নেৰ হোতি, উক্কট্ঠতিহেতুককম্মেন তিহেতুকা পটিসন্ধি, ওমকতিহেতুককম্মেন দুহেতুকা পটিসন্ধি হোতীতি অধিপ্পাযো. দুহেতুকেন কম্মেন দুহেতুকা পটিসন্ধি, অহেতুকাপি পটিসন্ধি হোতেৰ, তিহেতুকা পটিসন্ধি নেৰ হোতি. উক্কট্ঠদুহেতুককম্মেন দুহেতুকা পটিসন্ধি, ওমকদুহেতুককম্মেন অহেতুকা পটিসন্ধি হোতীতি অধিপ্পাযো.
৩৮৪. অসঙ্খারকম্মং ¶ অসঙ্খারৰিপাকং দেতি, সসঙ্খারৰিপাকম্পি দেতি, সসঙ্খারকম্মং সসঙ্খারফলং, তথা অসঙ্খারফলং দেতি.
৩৮৫. একায চেতনাযেত্থ এত্থ এতাসু চেতনাসু একায কুসলায চেতনায সোল়সৰিধা ৰিপাকচিত্তানি ভৰন্তি. ইতি ৰচনং জিনো পকাসযে.
৩৮৬-৯২. ৰেদনাপরিৰত্তনং আরম্মণেন হোতেৰ, তদারম্মণচিত্তম্পি জৰনেন নিযামিতং, সোমনস্সযুত্তে কুসলে জৰনে জৰিতে তদারম্মণম্পি সোমনস্সযুত্তমেৰ হোতীতি অত্থো. উপেক্খাযুত্তকুসলেপি এসেৰ নযো. কামাৰচরচিত্তেন কুসলেনাদিনা পঠমেন কুসলেন তুল্যেন ৰিপাকচিত্তেন. ততিযাৰিসেসনং. যেন সত্তেন গহিতা পটিসন্ধি চে যদি, ইট্ঠে বলৰারম্মণে মনাপে অতিমহন্তারম্মণে তস্স সত্তস্স চক্খুস্স চক্খুপসাদস্স আপাথং পাকটভাৰং আগতে সতি মনোধাতুযা তায ভৰঙ্গস্মিং আৰট্টিতে ভৰঙ্গসোতে ছিন্দিতে সতি চক্খুৰিঞ্ঞাণকাদীসু ৰীথিচিত্তেসু জাতেসু পঠমং কুসলং কামমানসং জৰনং হুত্ৰা জাযতে. সত্তক্খত্তুৰারানি জৰিত্ৰান পঠমে মহাকুসলে গতে তদেৰ তং এৰ ইট্ঠং আরম্মণং কত্ৰা তেনেৰ পঠমমহাকুসলেন সদিসং তদারম্মণৰিপাকচিত্তং. সন্ধিযা তুল্যতো পটিসন্ধিযা তুল্যভাৰেন মূলভৰঙ্গন্তি মূলভৰঙ্গং নাম ভগৰতা পৰুচ্চতে. তঞ্চ তদারম্মণচিত্তং সন্তীরণং সোমনস্সযুত্তং সন্তীরণং দস্সনং সম্পটিচ্ছনং এত্থ এতস্মিং ৰীথিচিত্তে গণনূপগচিত্তানি গণনং উপগতানি চিত্তানি চত্তারি এৰ ভৰন্তি.
৩৯৩-৪. যদা হি দুতিযং চিত্তং, কুসলং জৰনং যদা যস্মিং কালে তস্সেৰ সোমনস্সতিহেতুনো পুগ্গলস্স দুতিযং ¶ কুসলং চিত্তং জৰনং হোতি, তদা তস্মিং কালে তেন জৰনেন তুল্যৰিপাকং তদারম্মণং. তস্স সন্ধিযা অসমানত্তা তস্স তদারম্মণচিত্তস্স সন্ধিযা অসমানত্তা ¶ দ্ৰে নামানি অস্স ৰিপাকচিত্তস্স অনেন ৰিপাকচিত্তেন লব্ভরে লব্ভন্তি, ‘‘আগন্তুকভৰঙ্গ’’ন্তি নামং ‘‘তদারম্মণক’’ন্তি চ নামং ইতি দ্ৰে নামানি লব্ভন্তি.
৩৯৫-৬. যদা তস্সেৰ পুগ্গলস্স ততিযং পুঞ্ঞং জৰনং হোতি, তদা তেন জৰনেন সদিসং ততিযং পাকং তদারম্মণিকং সিযা. ইদং ৰিপাকচিত্তং আগন্তুকভৰঙ্গন্তি আগন্তুভৰঙ্গং নাম ভগৰতা ৰুচ্চতে, পুরিমানি চ পঞ্চ ৰিপাকচিত্তানি ইমিনা পন ততিযৰিপাকেন পন সদ্ধিং ছ চিত্তানি হোন্তি.
৩৯৭-৮. যদা চতুত্থং কুসলং জৰনং হোতি, তদা তেন জৰনেন তুল্যং চতুত্থৰিপাকং তদারম্মণভাৰং ৰজে গচ্ছেয্য. চতুত্থৰিপাকং আগন্তুকভৰঙ্গং তদারম্মণনামকং হোতি, পুরিমানি ছ পাকানি ইমিনা সহ চতুত্থপাকেন সত্ত চিত্তানি হোন্তি.
৩৯৯-৪০৩. যদা যস্মিং কালে তস্মিং চক্খুদ্ৰারে ইট্ঠমজ্ঝত্তারম্মণং পন তথা আপাথং আগচ্ছতি চ, তদা ৰুত্তনযেন আৰজ্জনদস্সনসম্পটিচ্ছনচিত্তেসু জাতেসু ইধ ইমস্মিং মজ্ঝত্তারম্মণে আরম্মণৰসেন ৰেদনা পরিৰত্ততি, তস্মা উপেক্খাসহগতং সন্তীরণং মনো হোতি. উপেক্খাসহগতেসু এৰ চতূসুপি জৰনেসু জৰিতেসু তেহি জৰনেহি তুল্যানি চত্তারি ৰিপাকচিত্তানি জাযরে. অচ্চন্তং একন্তেন ৰেদনায উপেক্খাৰেদনায পুরিমেহি সোমনস্সসহগতেহি চিত্তেহি অসমানত্তা চত্তারি চিত্তানি নামতো পিট্ঠিভৰঙ্গানি নাম হোন্তি, পিট্ঠিভৰঙ্গানি সোমনস্সৰিপাকানং পচ্ছাভাগে ভৰঙ্গানীতি অত্থো. ইমানি ¶ উপেক্খাসহগতানি পঞ্চ ৰিপাকানি পুরিমেহি সত্তহি ৰিপাকেহি সদ্ধিং দ্ৰাদস ৰিপাকানি ভৰন্তি. ইতি ৰচনং ধীরো ৰিনিদ্দিসে.
৪০৪-৬. যথা চক্খুদ্ৰারে দ্ৰাদস ৰিপাকানি হোন্তি, তথা এৰং সোতাদীসু দ্ৰারেসুপি দ্ৰাদস পাকানি হোন্তি. ইতি ৰচনং ধীরো নিদ্দিসে, ইমে মযা ৰুত্তা ৰিপাকা সমসট্ঠি ভৰন্তি. এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন একায চেতনায কম্মে আযূহিতে পৰত্তিতে সমসট্ঠি ৰিপাকানি উপ্পজ্জন্তি, ইমস্মিং ৰচনে সংসযো নত্থি. গহিতাগ্গহণেনেত্থ এত্থ এতেসু ৰিপাকেসু গহিতানং ৰিপাকানং অগ্গহণেন চক্খুদ্ৰারে দ্ৰাদস পাকা, সোতৰিঞ্ঞাণকাদীনি চত্তারি চাতি সোল়স পাকানি হোন্তি.
৪০৭-১১. একেন ¶ তিহেতুককুসলেন অসঙ্খারিকেন কম্মেন আযূহিতে যথা, এৰমেৰ সসঙ্খারতিহেতুককুসলেনাপি অসঙ্খারসসঙ্খারউপেক্খাসহগতেহিপি কুসলেহি কম্মে আযূহিতে পৰত্তিতে তেসং তিণ্ণং কুসলানং ৰিপাকেহি তীহিপি দিন্নায পটিসন্ধিযা এসেৰ নযো পণ্ডিতেন জানিতব্বো. ইধ ইমস্মিং উপেক্খাসহগতদ্ৰযে ইট্ঠমজ্ঝত্তগোচরস্স ৰসেন ৰিপাকচিত্তপ্পৰত্তিং পঠমং দস্সেত্ৰা দস্সেতব্বাথ পচ্ছা তু, ইট্ঠস্মিং গোচরে ইধ অথ পচ্ছা মযা ৰুত্তচিত্তপ্পৰত্তিতো পচ্ছাকালে পন ইধ ইমস্মিং ইট্ঠগোচরে একেকস্মিং পন দ্ৰাদস দ্ৰাদস পাকা পণ্ডিতেন দস্সেতব্বা. গহিতাগ্গহণেনেত্থ এত্থ এতেসু ৰিপাকেসু গহিতানং ৰিপাকানং অগ্গহণেন সোল়স পাকচিত্তানি হোন্তি. পুব্বে কালে মযা ৰুত্তনযেনেৰ সব্বং ৰচনং অসেসতো অসেসভাৰেন পণ্ডিতেন ঞেয্যং.
৪১২-৪. তিহেতুকেন কম্মেন, পটিসন্ধি তিহেতুকা ভৰতি, ইতি অযং ৰারো এত্তাৰতা এত্তকেন ৰচনেন মযা ¶ ৰুত্তো. একং কম্মং একস্মিং ভৰে একং পটিসন্ধিং জনেতি, ততো পটিসন্ধিতো অপরং অঞ্ঞং দুতিযং পটিসন্ধিং ন জনেতি, পৰত্তিযং অনেকানি ৰিপাকানি সঞ্জনেতি. হি সচ্চং ‘‘একং কম্ম’’ন্তিআদিকং ৰচনং. একস্মা বীজা একতো বীজতো একং অঙ্কুরং জাযতি, অস্স বীজস্স বহূনি ফলানি হেতুপ্পৰত্তিতো সলিলাদিহেতুপ্পত্তিযা হোন্তি.
৪১৫-২১. দুহেতুকেন কম্মেন, পটিসন্ধি দুহেতুকা হোতি, ইতি ৰচনং অযং ৰারো অনুপুব্বেন অনুপটিপাটিযা আগতো. ইধ ইমস্মিং অধিকারে দুহেতুকেন পুঞ্ঞেন সোমনস্সযুত্তেন অসঙ্খারিকেন চিত্তেন কম্মে আযূহিতে পন দুহেতুকেন সোমনস্সযুত্তকুসলেন তুল্যেন পাকেন যেন সত্তেন গহিতা পটিসন্ধি চে, ইট্ঠে আরম্মণে তস্স সত্তস্স চক্খুদ্ৰারে আপাথং আগতে সোমনস্সযুত্তে ঞাণহীনে কুসলমানসে তস্মিং দুহেতুকে সত্তক্খত্তুং জৰিত্ৰান গতে তং এৰ আরম্মণং কত্ৰা তদনন্তরং তস্স জৰনস্স অনন্তরং তংসরিক্খকং তেন জৰনেন সদিসং একন্তং অসঙ্খারিকমানসং জাযতি. তন্তি তং চিত্তং মূলভৰঙ্গন্তি মূলভৰঙ্গং নাম তদারম্মণমিচ্চপি তদারম্মণং নাম উভযম্পি নামং তস্সেৰ নামং তস্স চিত্তস্স এৰ নামং. ইতি এৰং ইমিনা পকারেন ভগৰতা পরিদীপিতং. দুহেতুকে সসঙ্খারে কুসলে জৰনে জৰিতেপি চ তংসমং তেন চিত্তেন সদিসং আগন্তুকসঙ্খাতং তদারম্মণমানসং হোতি.
৪২২-৯. তথেৰ চ তথা এৰ চ ইট্ঠমজ্ঝত্তগোচরে দুহেতূনং দ্ৰিন্নং উপেক্খাযুত্তানং জৰনানং ¶ অনন্তরং তাদিসানি তেহি জৰনেহি সদিসানি দ্ৰে তদারম্মণমানসানি জাযন্তে, তেসং তদারম্মণমানসানং ‘‘পিট্ঠিভৰঙ্গ’’ন্তি নামং, ‘‘আগন্তুকভৰঙ্গ’’ন্তি চ নামং হোতি. সন্তীরণদ্ৰযঞ্চেৰ দস্সনং ¶ সম্পটিচ্ছনং ইমানি দ্ৰে ভৰঙ্গানি চাতি অট্ঠ ৰিপাকা চক্খুদ্ৰারে হোন্তি. এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন পঞ্চসু দ্ৰারেসুপি চ অট্ঠ অট্ঠ ৰিপাকে কত্ৰা পৰত্তিযং চত্তালীস ৰিপাকানি ভৰন্তি. গহিতাগ্গহণেনেত্থ, চক্খুদ্ৰারে পনট্ঠ চ এত্থ এতেসু ৰিপাকেসু গহিতানং ৰিপাকানং অগ্গহণেন চক্খুদ্ৰারে অট্ঠ চ ৰিপাকা সোতঘানাদিনা ৰিপাকেন সদ্ধিং দ্ৰাদস এৰ ৰিপাকানি ভৰন্তি. একায চেতনাযেৰং এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন একায চেতনায কম্মে আযূহিতে পৰত্তিতে পন সতি দ্ৰাদসেৰ ৰিপাকানি ভৰন্তি. ইতি ৰচনং ৰিজিতকুসলযুদ্ধসঙ্গামেন পকাসিতং দেসিতং. দুহেতুকত্তযেনাপি, সেসেন সদিসেন তু মযা ৰুত্ততো দুহেতুতো সেসেন দুহেতুকত্তযেনাপি সদিসেন পাকেন আদিন্নসন্ধিনো গহিতপটিসন্ধিকস্স সত্তস্স এৰং নযো মতো কথিতো নিরঙ্গণেন. দুহেতুকেন কম্মেন দুহেতুকা পটিসন্ধি হোতি. ইতি অযং ৰারো চ এত্তাৰতা এত্তকেন ৰচনেন মযা ৰুত্তো.
৪৩০-৮. দুহেতুকেন কম্মেন অহেতুকা পটিসন্ধি হোতি, ইতি অযং ৰারো অনুপুব্বেন পটিপাটিযা আগতো. তেসু চতূসুপি দুহেতুকেসু কুসলেসু চিত্তেসু অঞ্ঞতরেনেৰ হেতুকেন কম্মে আযূহিতে পৰত্তিতে সতি তস্সেৰ দুহেতুকস্স কুসলজৰনস্স পাকভূতায উপেক্খাসহগতাহেতুকায মনোৰিঞ্ঞাণধাতুযা আদিন্নপটিসন্ধিনো সত্তস্স সা পটিসন্ধি কম্মসদিসা নাম ন ৰত্তব্বা পণ্ডিতেহি. হি সচ্চং ‘‘পটিসন্ধি ন ৰত্তব্বা’’তিআদিকং ৰচনং. কম্মং দুহেতুকং হোতি, পটিসন্ধি অহেতুকা হোতি. তস্স দেহিনো সত্তস্স ৰুড্ঢিমুপেতস্স ৰুড্ঢিং উপগতস্স চক্খুদ্ৰারে পন ইট্ঠমজ্ঝত্তগোচরে আপাথমাগতে সতি দুহেতুকানং চতুন্নং পুঞ্ঞানং যস্স কস্সচি ¶ জৰনস্স অৰসানম্হি ইদং অহেতুকং মনো তদারম্মণভাৰেন জাযতি. এত্থ এতস্মিং ৰচনে সংসযো সন্দেহো নত্থি, তং অহেতুকচিত্তং মূলভৰঙ্গঞ্চ তদারম্মণমেৰ চ হোতি. চক্খুৰিঞ্ঞাণকাদীসুপি ৰীথিচিত্তেসু জাতেসু উপেক্খাসহগতংযেৰ সন্তীরণম্পি চ হোতি. তেসু একং ঠপেত্ৰান, গহিতাগ্গহণেনিধ তেসু দ্ৰীসু সন্তীরণতদারম্মণকিচ্চেসু ৰিপাকেসু একং সন্তীরণকিচ্চং তদারম্মণকিচ্চং তং চিত্তং ঠপেত্ৰা গহিতানং ৰিপাকানং অগ্গহণেন ইধ ইট্ঠমজ্ঝত্তারম্মণে গণনূপগচিত্তানি তীণিযেৰ ভৰন্তি.
৪৩৯-৪১. ইট্ঠে আরম্মণে চক্খু-দ্ৰারে আপাথমাগতে তদা সন্তীরণঞ্চেৰ সোমনস্সযুত্তংযেৰ ¶ হোতি, তদারম্মণমানসঞ্চ সোমনস্সযুত্তংযেৰ হোতি, তেসু সন্তীরণতদারম্মণকিচ্চেসু ৰিপাকেসু একেকং সন্তীরণকিচ্চং, তদারম্মণকিচ্চং ৰা চিত্তং গহেত্ৰা পুরিমানি চ তীণি চত্তারি এৰ ৰিপাকানি ভৰন্তি. এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন পঞ্চসু দ্ৰারেসুপি চত্তারি চত্তারি ৰিপাকচিত্তানীতি পৰত্তিযং ৰিপাকানি ৰীসতি চিত্তানি হোন্তি.
৪৪২-৮. চক্খুদ্ৰারে তু চত্তারি, গহিতাগ্গহণেনিধ গহিতানং ৰিপাকানং অগ্গহণেন চক্খুদ্ৰারে পন চত্তারি ৰিপাকানি ইধ ইমস্মিং ইট্ঠারম্মণে সোতঘানাদিনা ৰিপাকেন সদ্ধিং অহেতুকং অট্ঠকং হোতি এৰ. অহেতুকপটিসন্ধিস্স সত্তস্স দুহেতুকং, তিহেতুকং ৰা তদারম্মণং ন ভৰে ন ভৰেয্য, দুহেতুপটিসন্ধিনো সত্তস্স তিহেতুকং তদারম্মণং ন ভৰে. জাতা সুগতিযং যেন, পাকেন পটিসন্ধি তু সুগতিযং যেন পাকেন পটিসন্ধি জাতা, তেন ৰিপাকেন তুল্যম্পি, হীনং ৰা তেসং তদারম্মণং ভৰেয্য. মনুস্সলোকং সন্ধায, ৰুত্তঞ্চাহেতুকট্ঠকং সুগতিযং অহেতুকট্ঠকঞ্চ মনুস্সলোকঞ্চ সন্ধায পটিচ্চ কারণং ¶ কত্ৰা মযা ৰুত্তং. চতূসুপি অপাযেসু পন অপেতো অযো পতিট্ঠা এতেহীতি অপাযো, তেসু. পৰত্তে অহেতুকং অট্ঠকং আপাযিকেহি লব্ভতি. থেরো নেরযিকানং তু, ধম্মং দেসেতি ৰস্সতি থিরো থিরকারধম্মো যস্মিং অত্থীতি থেরো, দুতিযঅগ্গসাৰকভূতো ইদ্ধিমা মোগ্গল্লানত্থেরো নেরযিকানং নিরযে জাতানং সত্তানং ধম্মং দেসেতি ৰস্সতি, ‘‘উচ্ছঙ্গে মং নিসীদিত্ৰা’’তিআদীসু ৰিয দেৰং ৰস্সাপেতীতি অত্থো. গন্ধং ৰাযুঞ্চ মাপেতি যদা, তদা পন তেসং নেরযিকানং সত্তানং তেহি নেরযিকসত্তেহি থেরং দিস্ৰা, ধম্মঞ্চ সুত্ৰা, গন্ধঞ্চ ঘাযিত্ৰা জলং উদকঞ্চ পিৰতং পিৰন্তানং মুদুং ৰাযুঞ্চ তেহি ফুসতং ফুসন্তানং তেসং নেরযিকসত্তানং চক্খুৰিঞ্ঞাণকাদীনি পঞ্চপি পুঞ্ঞজানি এৰ কুসলৰিপাকানি এৰ সন্তীরণদ্ৰযং পুঞ্ঞজং এৰ কুসলৰিপাকং এৰ পুঞ্ঞজা এৰ একা মনোধাতু ইতি অট্ঠকং হোতি.
৪৪৯-৫০. অযং তাৰ কথা ‘‘চক্খুৰিঞ্ঞাণকাদীনি পুঞ্ঞজানেৰা’’তিআদিকা অযং কথা ইট্ঠইট্ঠমজ্ঝত্তগোচরে কামাৰচরে পুঞ্ঞানং জৰনানং ৰসেন মযা ৰুত্তা. তদারম্মণচেতসো তদারম্মণচিত্তস্স যং নিযমত্তং ‘‘তদারম্মণমানসং জৰনেন নিযামিত’’ন্তিআদিৰচনেন মযা ৰুত্তং, তং নিযমত্তং কুসলং সন্ধায ৰুত্তং. সোমনস্সযুত্তে কামাৰচরকুসলে জৰিতে তদারম্মণম্পি সোমনস্সযুত্তমেৰ হোতি, উপেক্খাযুত্তে কামাৰচরকুসলে জৰিতে তদারম্মণম্পি উপেক্খাযুত্তমেৰ ¶ হোতি, নেতং অকুসলে উপেক্খাযুত্তে ৰিচিকিচ্ছাদিকে অকুসলে জৰনে পন জৰিতে সোমনস্সযুত্তম্পি তদারম্মণং হোতীতি অধিপ্পাযো. ইতিপি ৰচনং আচরিযেন দীপিতং.
৪৫১-৭. ইধ ইমস্মিং অধিপ্পাযে অকুসলচিত্তেসু সোমনস্সযুত্তেসু চতূসুপি ইট্ঠে আরম্মণে তেসু চিত্তেসু ¶ জৰিতেসু সোমনস্সযুত্তা অহেতুমনোৰিঞ্ঞাণধাতু তদনন্তরং তেসং অকুসলজৰনানং অনন্তরং তদারম্মণভাৰেন জাযতি. উপেক্খাযুত্তেসু ছসু অকুসলচিত্তেসু ইট্ঠমজ্ঝত্তে গোচরে জৰিতেসু পুঞ্ঞজা উপেক্খাসহগতা অহেতুমনোৰিঞ্ঞাণধাতু এৰ তদনন্তরং ৰা তেসং উপেক্খাসহগতানং ছন্নং অকুসলজৰনানং অনন্তরং তদারম্মণভাৰেন জাযতি. ইট্ঠারম্মণযোগস্মিং বুদ্ধরূপাদিইট্ঠারম্মণযোগস্মিং কঙ্খতো ‘‘বুদ্ধো নু খো, নো বুদ্ধো’’তি কঙ্খন্তস্স সত্তস্স উদ্ধতস্স ৰা সত্তস্স তদারম্মণমানসং সোমনস্সযুত্তং অহেতুকং ৰিপাকং হোতি পিট্ঠিভৰঙ্গং. সোমনস্সযুতে চিত্তে, জৰনে জৰিতে পন সোমনস্সযুত্তা এৰ পঞ্চ তদারম্মণমানসা পণ্ডিতেন গৰেসিতব্বা. উপেক্খাসহগতে চিত্তে জৰনে পন জৰিতে সতি উপেক্খাসহগতা ছ চ তদারম্মণমানসা পণ্ডিতেন গৰেসিতব্বা.
৪৫৮-৬৩. তিহেতুসোমনস্সেন, আদিন্নপটিসন্ধিনো সত্তস্স ঝানতো পরিহীনস্স ৰিপ্পটিসারিনো তং ঝানং পচ্চৰেক্খতো পচ্চৰেক্খন্তস্স দোমনস্সযুত্তং চিত্তং হোতি. তস্স দোমনস্সস্স অনন্তরং কিং মানসং জাযতে, ত্ৰং দোমনস্সযুত্তজৰনস্স অনন্তরমানসং ব্রূহি কথেহি. পট্ঠানে পটিসিদ্ধা হি দোমনস্সস্সানন্তরং সোমনস্সস্স উপ্পত্তি পট্ঠানে পটিসিদ্ধা পট্ঠানপ্পকরণে ভগৰতা নিৰারিতা, অস্স সোমনস্সস্স ৰা অনন্তরং দোমনস্সস্স উপ্পত্তি পট্ঠানে পট্ঠানপ্পকরণে পটিসিদ্ধা ভগৰতা নিৰারিতা. মহগ্গতং পনারব্ভ মহগ্গতং পটিচ্চ জৰনে জৰিতেপি চ তদারম্মণমানসং তত্থেৰ তস্মিং পট্ঠানে এৰ পটিসিদ্ধং ভগৰতা নিৰারিতং. তস্মা কারণা ভৰঙ্গপাতো ৰা তদারম্মণমেৰ ৰা ন হোতি. কিং নু কাতব্বং তেসং ভৰঙ্গতদারম্মণানং অভাৰে কারণং যং কাতব্বং, অম্হেহি তং ¶ কারণং কিং নু পুচ্ছাম, তং তদত্থং আভিধম্মিকভাৰেন আভিধম্মিক তং কারণং ৰদ ৰদাহি. উপেক্খাসহগতাহেতুমনোৰিঞ্ঞাণধাতু পুঞ্ঞাপুঞ্ঞৰিপাকা তদারম্মণিকা সিযা ভৰেয্য.
৪৬৪-৭. ইমস্স তদারম্মণস্স আৰজ্জনং কিং নত্থি? তং তদারম্মণমানসং কথং কেন পকারেন জাযতে? ভৰঙ্গআৰজ্জনানং চিত্তানং কিং আৰজ্জনমত্তং? মগ্গস্স অনন্তরস্স চ ফলস্সাপি কিং আৰজ্জনং নত্থি? নিরোধা চ নিরোধতো ৰুট্ঠহন্তস্স ভিক্খুনো ফলচিত্তস্স ৰাতি ¶ মযা সুতং, এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন আৰজ্জনং নত্থি. ৰিনা আৰজ্জনেনাপি, হোতু জাযতু মানসং চিত্তং আৰজ্জনেন ৰিনা আৰজ্জনং ৰজ্জেত্ৰা হোতু জাযতু, কিমস্সারম্মণং অস্স তদারম্মণমানসস্স কিং আরম্মণং, পণ্ডিত, ত্ৰং আরম্মণং যদি জানাসি, তং আরম্মণং ব্রূহি ময্হং কথেহি. ৰিনা আরম্মণেনেতং এতং মানসং আরম্মণেন ৰিনা আরম্মণং ৰজ্জেত্ৰা ন জাযতি. হি সচ্চং ‘‘ৰিনা আরম্মণেনেত’’ন্তিআদিকং ৰচনং, তদারম্মণমানসং যদা দোমনস্সযুত্তং জৰনং মহগ্গতারম্মণং জৰতি, তদা তস্মিংযেৰ জৰনচিত্তক্খণে পরিত্তেসু কামাৰচরারম্মণেসু যং কিঞ্চি পরিত্তারম্মণং আরব্ভ পটিচ্চ জাযতি.
৪৬৮-৭৩. উতুবীজনিযামো চ উতুনিযামো বীজনিযামো চ কম্মধম্মনিযামতা চ কম্মনিযামতা চ সীলাদিপারমীধম্মনিযামতা চ চিত্তস্স নিযামো চাতি পঞ্চ নিযামতা পণ্ডিতেন ঞেয্যা. তত্থ তেসু পঞ্চসু নিযামেসু সব্বেসং পন রুক্খানং একপ্পহারেন ফলপুপ্ফাদিধারণং উতু, অযং উতুনিযামতা. তেসং তেসং তু বীজানং, তংতংতুল্যফলুব্ভৰো তেসং তেসং বীজানং পন তেহি তেহি বীজেহি তুল্যানম্পি সস্সানং ফলানং উপ্পত্তি, অযং বীজনিযামতা ¶ . মত্থকে নাল়িকেরস্স নাল়িকেরফলস্স মত্থকে ছিদ্দত্তং ছিদ্দভাৰো, অযং বীজজো বীজতো জাতো নিযামো. তিহেতুককম্মং তিহেতুকঞ্চ ৰিপাকং দুহেতুকঞ্চ ৰিপাকং অহেতুকঞ্চ ৰিপাকং যতো যং কম্মং দেতি, অযং কম্মনিযামতা. বোধিসত্তস্স জাতিযং জিনঙ্কুরস্স জাতিক্খণে মেদনীকম্পনাদিকং অনেকৰিসেসত্তং, অযং সীলাদিপারমীধম্মনিযামতা. তেন গোচরেন পসাদস্মিং ঘট্টিতে সতি ইধ ইমস্মিং চিত্তৰীথিযং আৰজ্জনাদীনং চিত্তানং উপ্পত্তি, অযং চিত্তনিযামতা.
৪৭৪. যো পুগ্গলো ধীরো ধীরসম্পন্নো গুণসম্পন্নো ৰিক্খিত্তপাপো মোহন্ধকারাপগমং অন্ধকারমনিস্সায অৰিজ্জানিস্সরণং যদিচ্ছে সচে ইচ্ছেয্য, সো ধীরো ইমং অভিধম্মাৰতারপ্পকরণং অন্ধজ্জনানং অন্ধসদিসবালজনানং হদযন্ধকারং ৰিদ্ধংসনং অন্ধকারসন্নিস্সিতস্স যস্স হদযস্স ৰিদ্ধংসনকরং জলন্তং দীপং জলমানং দীপং. পযত্তোতি পকারেন যততি ৰীরিযং করোতীতি পযত্তো, সততং সব্বদা সিক্খেথ সজ্ঝাযনধারণচিন্তনৰসেন সিক্খেয্য.
ইতি অভিধম্মাৰতারটীকায
ৰিপাকচিত্তপ্পৰত্তিনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
সত্তমো পরিচ্ছেদো.
৮. অট্ঠমো পরিচ্ছেদো
পকিণ্ণকনিদ্দেসৰণ্ণনা
ইদানি ¶ পন সব্বেসং, এতেসং মানসং মযা;
পাটৰত্থায ভিক্খূনং, কথীযতি পকিণ্ণকং.
ইদানি পন কালে এতেসং তিহেতুকদ্ৰিহেতুকঅহেতুকানং সব্বেসং পুগ্গলানং পকিণ্ণকং মানসং ভিক্খূনং পাটৰত্থায ¶ ভিক্খূনং ছেকভাৰত্থায মযা কথীযতে উচ্চতে.
৪৭৬-৮৫. পন্থমক্কটকো উণ্ণনাভি পন্থমক্কটকো নাম পঞ্চসু দিসাসু তস্স সুত্তং পসারেত্ৰা জালমজ্ঝে নিপজ্জতি. পঠমায দিসাযেত্থ এত্থ এতাসু দিসাসু পঠমায দিসায পসারিতে সুত্তে পাণকেন পটঙ্গেন ৰা মক্খিকায ৰা ঘট্টিতে সতি সা উণ্ণনাভি কিঞ্চি চলিত্ৰা ফন্দনং কত্ৰা নিপন্নট্ঠানতো সুত্তানুসারেন সুত্তং অনুসারেত্ৰা তস্স পাণকস্স যূসং যূসসঙ্খাতং সোণিতং পিৰতি. পুনাগন্ত্ৰা তত্থেৰ তস্মিং জালমজ্ঝেযেৰ যথাসুখং নিপজ্জতি, যথা পঠমায দিসায চলনাদিকং কিরিযং করোতি, এৰমেৰ দুতিযাদীসু চতূসু দিসাসু চলনাদিকং কিরিযং করোতি, এৰং পঞ্চসু দিসাসু সুত্তং ৰিয পঞ্চ পসাদা পণ্ডিতেন দট্ঠব্বা, মজ্ঝে মক্কটকো ৰিয চ চিত্তং পন পণ্ডিতেন দট্ঠব্বং. পাণকাদীহি খুদ্দকতিরচ্ছানেহি তস্স সঙ্ঘট্টনা ৰিয আরম্মণে পন পসাদানং সঙ্ঘট্টনা পণ্ডিতেন দট্ঠব্বা. জালমজ্ঝে নিপন্নায উণ্ণনাভিযা তং চলনং ৰিয পসাদে ঘট্টেতীতি পসাদঘট্টনং, কিং তং? আরম্মণং. তত্থ তিস্সং ৰীথিযং পসাদঘট্টনং আরম্মণং গহেত্ৰা মনোধাতুকিরিযাচিত্তং ভৰঙ্গং আৰট্টেতীতি ভৰঙ্গাৰট্টনং মতং ভগৰতা. তস্স পন্থমক্কটকস্স সুত্তানুসারংৰ সুত্তং অনুগমনং ৰিয ৰীথিচিত্তপ্পৰত্তনং পণ্ডিতেন দট্ঠব্বং. সীসে পন ৰিজ্ঝিত্ৰা অস্স মক্কটস্স যূসপানং ৰিয জৰনস্স চিত্তস্স আরম্মণেসু পৰত্তনং পণ্ডিতেন দট্ঠব্বং. পুন আগন্ত্ৰা সুত্তজালমজ্ঝে নিপজ্জনং যথা ৰত্থুংযেৰ হদযৰত্থুং এৰ নিস্সায চিত্তস্স পরিৰত্তনং পণ্ডিতেন দট্ঠব্বং.
৪৮৬-৯৩. ইদং ¶ তু পন ওপম্মং, অত্থং দীপেতি কিং তু হি ইদং ওপম্মং কং অত্থং দীপেতি পকাসেতি? পঠমং পসাদে আরম্মণেন ¶ ঘট্টিতে সতি পসাদৰত্থুতো পসাদো ৰত্থু নিস্সযো এতস্সাতি পসাদৰত্থু, চিত্তং, ততো পসাদৰত্থুতো, পঠমং এৰ ৰত্থুসন্নিস্সিতং ভৰঙ্গসঙ্খাতং মনো জাযতি, ইতিপি অত্থো তেন ওপম্মেন দীপিতো. একেকারম্মণং দ্ৰীসু দ্ৰীসু দ্ৰারেসু সব্বসো সব্বপ্পকারেন পন আপাথং আগচ্ছতি, অযমত্থোপি তেন ওপম্মেন দীপিতো ‘‘দ্ৰীসু দ্ৰীসু দ্ৰারেসূ’’তি, একং রূপারম্মণং একস্মিংযেৰ খণে চক্খুদ্ৰারে, মনোদ্ৰারে চাতি দ্ৰীসু দ্ৰারেসু আপাথং আগচ্ছতীতি অত্থো. সোতদ্ৰারাদীসুপি এসেৰ নযো ঞেয্যো. রূপং চক্খুপসাদম্হি ঘট্টেত্ৰা তঙ্খণে পন তস্স খণে পন তথা মনোদ্ৰারে পন আপাথং আগচ্ছতি, ভৰঙ্গচলনস্স পচ্চযো হোতীতি অত্থো. ন সংসযো এতস্মিং ৰচনে সংসযো নত্থি. যথা খগো যথা সকুণো. হি সচ্চং মযা ৰুত্তং ৰচনং. রুক্খগ্গে রুক্খকোটিযং নিলীযন্তোৰ সাখিনো সাখং ঘট্টেতি, তস্স ছাযা ভূমিযং পথৰিযং ফরতি পটিহঞ্ঞতি. ইধাতি নিপাতো. সাখায সকুণেন ঘট্টনং ভূমিযং ছাযাফরণাপি চ অপুব্বং অচরিমং একক্খণস্মিংযেৰ জাযরে জাযন্তি. এৰমেৰ পন রূপস্স, পসাদস্স চ ঘট্টনং, তথেৰ অত্থতো অত্থৰসেন ভৰঙ্গচলনস্সাপি পচ্চযত্তেন পচ্চযভাৰেন মনোদ্ৰারে আপাথং আগমনং অপুব্বং অচরিমং একক্খণেযেৰ হোতি.
৪৯৪-৭. ততো পরং ভৰঙ্গসোতং ছিন্দিত্ৰা চক্খুদ্ৰারে চক্খুপসাদে যথাক্কমং আৰজ্জনে সমুপ্পন্নে, দস্সনে সমুপ্পন্নে, সম্পটিচ্ছনে সমুপ্পন্নে, সন্তীরণে সমুপ্পন্নে, তথা ৰোট্ঠব্বনে চ সমুপ্পন্নে কুসলং জৰনচিত্তং জৰতি, তথা অকুসলমেৰ চিত্তং জৰতি. সোতদ্ৰারাদীসুপি সদ্দাদীনং আরম্মণানং ঘট্টনে এসেৰ নযো অৰিসেসেন ৰিঞ্ঞুনা ৰিঞ্ঞেয্যো. এতস্স অত্থস্স দীপনে দোৰারিকোপমাদীনি ৰচনানি ¶ উদ্ধরিত্ৰা ততো পকরণতো নীহরিত্ৰা এত্থ এতস্মিং ৰীথিযাধিকারে ৰিঞ্ঞুনা দস্সেতব্বানি.
৪৯৮-৯. অসম্ভেদেন চক্খুস্সাতি তস্সাপি চক্খু অসম্ভিন্নং হোতি. জীৰিতা নিরুদ্ধম্পি পিত্তেন ৰা সেম্হেন ৰা রুহিরেন ৰা পলিবুদ্ধং চক্খুৰিঞ্ঞাণস্স পচ্চযো ভৰিতুং অসক্কোন্তং সম্ভিন্নং নাম, সক্কোন্তং অসম্ভিন্নং নাম হোতি. তেন চক্খুপসাদস্স অসম্ভিন্নেন রূপাপাথগমনেন আলোকসন্নিস্সযেনাপি. তেন তিৰিধেন পচ্চযেন সমনক্কারহেতুনা পঞ্চদ্ৰারাৰজ্জনপচ্চযেন সহ পৰত্তনেন. এতেহি পন চতূহি পচ্চযেহি সং একতো ইন্তি পৰত্তন্তীতি ¶ সমেতা, সমেতেহি সহগতেহি সমাগমং একীভাৰং আগতেহি, তং চক্খুৰিঞ্ঞাণং চক্খুপসাদনিস্সিতং ৰিঞ্ঞাণং সম্পযুত্তেহি চেতসিকেহি সহ জাযতে.
৫০০-১. অসম্ভেদেন সোতস্স সোতপসাদস্স অসম্ভিন্নেন সদ্দাপাথগমেন চ সদ্দস্স আপাথগমনেন চ. আকাসনিস্সযেনাপি পিহিতকণ্ণচ্ছিদ্দস্স সোতৰিঞ্ঞাণং নুপ্পজ্জতি. তেন তিৰিধেন পচ্চযেন. সমনক্কারহেতুনা পঞ্চদ্ৰারাৰজ্জনপচ্চযেন সহ পৰত্তেন. এতেহি পন চতূহি পচ্চযেহি সমেতেহি সহগতেহি সমাগমং একীভাৰং আগতেহি তং সোতৰিঞ্ঞাণং সম্পযুত্তেহি সহ জাযতি.
৫০২-৩. অসম্ভেদেন ঘানস্স ঘানপসাদস্স অসম্ভিন্নেন গন্ধাপাথগমেন চ গন্ধস্স আপাথগমনেন চ. ৰাযোসন্নিস্সযেনাপীতি ঘানবিলম্হি পৰিসন্তেন ৰাযুনাতি অত্থো. তেন তিৰিধেন পচ্চযেন. সমনক্কারহেতুনা পঞ্চদ্ৰারাৰজ্জনপচ্চযেন সহ পৰত্তেন. এতেহি পন চতূহি পচ্চযেহি সমেতেহি সহগতেহি সমাগমং একীভাৰং ¶ আগতেহি তং ঘানৰিঞ্ঞাণং সম্পযুত্তেহি সহ জাযতি.
৫০৪-৫. অসম্ভেদেন জিৰ্হায জিৰ্হায অসম্ভিন্নেন রসাপাথগমেন চ রসস্স আপাথগমনেন চ. আপোসন্নিস্সযেনাপীতি জিৰ্হাতেমনং আপং লদ্ধা চ উপ্পজ্জতি, তেন ৰিনা সুক্খখাদনীযে জিৰ্হায সাযিতেপি জিৰ্হাৰিঞ্ঞাণং নুপ্পজ্জতীতি অত্থো. তেন তিৰিধেন পচ্চযেন. সমনক্কারহেতুনা পঞ্চদ্ৰারাৰজ্জনপচ্চযেন সহ পৰত্তেন. এতেহি পন চতূহি পচ্চযেহি সমেতেহি সহগতেহি সমাগমং একীভাৰং আগতেহি তং জিৰ্হাৰিঞ্ঞাণং সম্পযুত্তেহি সহ জাযতি.
৫০৬-৭. কাযপসাদস্স অসম্ভেদেন ফোট্ঠব্বস্স আপাথগমনেন চ. পথৰীনিস্সযেনাপীতি তেন ৰিনা কাযদ্ৰারম্পীতি বহিদ্ধা মহাভূতারম্মণং অজ্ঝত্তিকং কাযপসাদং ঘট্টেত্ৰা পসাদপচ্চযেসু মহাভূতেসু পটিহঞ্ঞতি. তেন তিৰিধেন পচ্চযেন. সমনক্কারহেতুনা পঞ্চদ্ৰারাৰজ্জনপচ্চযেন সহ পৰত্তেন. এতেহি পন চতূহি পচ্চযেহি সমেতেহি সহগতেহি সমাগমং একীভাৰং আগতেহি তং কাযৰিঞ্ঞাণং সম্পযুত্তেহি সহ জাযতি.
৫০৮-৯. অসম্ভেদা ¶ মনস্সাপীতি মনন্তি ভৰঙ্গচিত্তং. তং নিরুদ্ধম্পি আৰজ্জনচিত্তস্স পচ্চযো ভৰিতুং অসমত্থং মন্দতমগতমেৰ ৰত্তমানম্পি সম্ভিন্নং নাম হোতি. আৰজ্জনস্স পচ্চযো ভৰিতুং সমত্থং অসম্ভিন্নং নাম. মনস্স অসম্ভেদেন ধম্মস্স আপাথগমনেন চ ৰত্থুসন্নিস্সযেন হদযৰত্থুসন্নিস্সযেন. তেন তিৰিধেন পচ্চযেন. সমনক্কারহেতুনা মনোদ্ৰারাৰজ্জনেন সহ পৰত্তেন. এতেহি পন চতূহি পচ্চযেহি সমেতেহি সহগতেহি সমাগমং ¶ একীভাৰং আগতেহি তং মনোৰিঞ্ঞাণং তং মনোৰিঞ্ঞাণসঙ্খাতং জৰনচিত্তং সম্পযুত্তেহি সহ জাযতে.
৫১০-১১. মনো ভৰঙ্গচিত্তং নাম ৰিভাৰিনা ৰেদিতব্বং. আৰজ্জনক্রিযাচিত্তং আৰজ্জনকিরিযাচিত্তদ্ৰযং সমনক্কারো নাম ৰিভাৰিনা সঞ্ঞিতং. ৰত্থুসন্নিস্সযেন ইতি অযং পাঠো সব্বত্থ সব্বেসু ভৰেসু ন গচ্ছতি. পঞ্চহি খন্ধেহি ৰোকারো ৰোকিণ্ণোতি পঞ্চৰোকারো, পঞ্চৰোকারভৰং সন্ধায কারণং কত্ৰা ‘‘ৰত্থুসন্নিস্সযেনা’’তি অযং পাঠো পন কথিতো মযা, পঞ্চৰোকারভৰো নাম কামরূপভৰো, অরূপভৰো চতুৰোকারভৰো নাম, অসঞ্ঞীভৰো একৰোকারভৰো নাম. অযং পাঠো চতুৰোকারঅরূপভৰং সন্ধায ন কথিতোতি অত্থো. ৰত্থুস্স রূপত্তা অরূপভৰে কথং ৰত্থুসন্নিস্সযো ভৰেয্যাতি অত্থো.
৫১২-৪. পটিসন্ধাদিচিত্তানি, সব্বানেকূনৰীসতি হোন্তি, কামাৰচরেসু দস, রূপেসু পঞ্চ, অরূপীসু চত্তারি, সব্বানি পটিসন্ধিচিত্তানি একূনৰীসতি হোন্তি. কম্মং নাম কুসলাকুসলচেতনা. কম্মনিমিত্তং নাম রূপানি পঞ্চারম্মণানি পঞ্ঞত্তি চ মহগ্গতচিত্তঞ্চ. তথা গতিনিমিত্তকং নাম কপ্পরুক্খাদযো, অকুসলপক্খে রূপাদিআরম্মণভূতা লোহকুম্ভাদযো চ. ইতি এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন তেসং পটিসন্ধাদিচিত্তানং আরম্মণং তিৰিধং ভগৰতা উদীরিতং. কামাৰচরসন্ধীনং পরিত্তারম্মণং কামাৰচরারম্মণং ভগৰতা মতং. পচ্চুপ্পন্নং রূপাদিপঞ্চারম্মণং, গতিনিমিত্তং পঞ্চারম্মণঞ্চ পচ্চুপ্পন্নঞ্চ হোতি. অতীতং ৰা কম্মং কুসলাকুসলচেতনা অতীতাযেৰ, ন পচ্চুপ্পন্না. অনাগতং আরম্মণং নত্থি.
৫১৫-২৬. অট্ঠেৰ চ মহাৰিপাকা, তীণি সন্তীরণানি চাতি একাদসৰিধং চিত্তং তদারম্মণসঞ্ঞিতং. একাদসৰিধে চিত্তে ¶ তদারম্মণসঞ্ঞিতে পুঞ্ঞৰিপাকানি কুসলৰিপাকা দস ¶ হোন্তি, অপুঞ্ঞজং অকুসলৰিপাকং পন একং হোতি. মহাৰিপাকা রূপারূপভৰদ্ৰযে ন জাযন্তি, কামরূপভৰে সন্তীরণত্তযং হোতি. যানি তদারম্মণচিত্তানি সত্থুনা জিনেন ৰুত্তানি, তেসু তদারম্মণচিত্তেসু একম্পি তদারম্মণচিত্তং রূপারূপভৰদ্ৰযে তদারম্মণং হুত্ৰা কদাচিপি নপ্পৰত্ততি. কস্মা কারণা? তত্থ তস্মিং রূপারূপভৰদ্ৰযে ‘‘তদারম্মণং ন হোতী’’তি ৰচনং চোদকো ভৰেয্য, বীজস্সাভাৰতো পন ন হোতীতি পরিহারো. অকামাৰচরারম্মণে অকামাৰচরধম্মে ইদং তদারম্মণমানসং নেৰ অনুবন্ধতি. হি কস্মা কারণা? পরিত্তারম্মণত্তা চ একন্তেন অৰস্সং তদারম্মণমানসস্স কামাৰচরারম্মণত্তা চ তথা অপরিচিতত্তা চ সব্বদা নানুবন্ধতি. তঞ্হি যথা পিতরং ৰা পিতুসদিসং ৰা ঞাতিং অনুবন্ধন্তোপি তরুণদারকো ঘরদ্ৰারন্তরৰীথিচতুক্কাদিম্হি পরিচিতেযেৰ দেসে অনুবন্ধতি, ন অরঞ্ঞং ৰা যুদ্ধভূমিং ৰা গচ্ছতি, এৰং কামাৰচরে ধম্মে অনুবন্ধন্তম্পি মহগ্গতলোকুত্তরধম্মমারব্ভ পৰত্তমানে ধম্মে নানুবন্ধতি. যস্মা চস্স সব্বো কামাৰচরপাকো চ কিরিযামনোধাতু কিরিযাঅহেতুকমনোৰিঞ্ঞাণধাতু সোমনস্সসহগতা ইমে ধম্মা পরিত্তারম্মণাতি এৰং অচ্চন্তং পরিত্তমেৰ আরম্মণং ৰুত্তং, তস্মা চেতং মহগ্গতলোকুত্তরারম্মণে কামাৰচরধম্মেপি নানুবন্ধতীতি ৰেদিতব্বং.
৫২৭-৩২. কিং তেন যুত্তিৰাদেন, ৰুত্তং অট্ঠকথাসু হি ‘‘জনকং তেন তুল্য’’ন্তিআদিকেন তেন, যুত্তিযা ৰাদো যুত্তিৰাদো, ‘‘জনকং তেন তুল্য’’ন্তিআদিকায যুত্তিকথায কিং পযোজনং ৰুত্তং? অট্ঠকথাসু হি সচ্চং ‘‘কিং তেন যুত্তিৰাদেনা’’তি ৰচনং, ‘‘অত্থকথাসূ’’তি ৰত্তব্বে সমাসে হি ত্থ-স্স ট্ঠ-কারং কত্ৰা ‘‘অট্ঠকথাসূ’’তি ৰুত্তং ¶ . কামাৰচরে ধম্মে পটিচ্চ তদারম্মণভাৰদীপকং ৰচনং আচরিযেন ৰুত্তং. তদারম্মণচিত্তানি, একাদসপি সব্বসো সব্বপ্পকারেনপি তদারম্মণচিত্তানি নামগোত্তং পনারব্ভ তিস্সাদিকং নামপঞ্ঞত্তিং পটিচ্চ কচ্চাযনগোত্তকস্সপগোত্তাদিকং গোত্তপঞ্ঞত্তিং পটিচ্চ জৰনে জৰিতেপি চ তদারম্মণং ন গণ্হন্তি, রূপারূপভৰেসু ৰা তদারম্মণং ন গণ্হন্তি. যদা পঞ্ঞত্তিমারব্ভ, জৰনে জৰিতেপি ৰা যদা মযা ৰুত্তায পঞ্ঞত্তিযা সেসপঞ্ঞত্তিং পটিচ্চ জৰনে জৰিতেপি ৰা তদারম্মণং ন লব্ভতে আচরিযেন, তথা দুক্খঅনিচ্চঅনত্তলক্খণারম্মণিকায ৰিপস্সনায তদারম্মণং ন লব্ভতে আচরিযেন. তদারম্মণা ন লব্ভন্তি, মিচ্ছত্তনিযতেসুপি মিচ্ছত্তে মিচ্ছাসভাৰে ‘‘নত্থি দিন্ন’’ন্ত্যাদিৰসেন নিযতানি চত্তারি দিট্ঠিযুত্তজৰনানি মিচ্ছত্তনিযতানি, মিচ্ছত্তনিযতেসুপি তদারম্মণং ন লব্ভতে আচরিযেন, লোকুত্তরধম্মে আরব্ভ ¶ জৰনে গতেপি তদারম্মণং ন লব্ভতে আচরিযেন. তথা মহগ্গতে ধম্মে আরব্ভ জৰনে জৰিতেপি তদারম্মণং ন লব্ভতে আচরিযেন, পটিসম্ভিদাঞাণং আরব্ভ জৰনে জৰিতেপি তদারম্মণং ন লব্ভতে আচরিযেন. মনোদ্ৰারেপি সব্বেসং জৰনানং অনন্তরং অনুপুব্বতো তদারম্মণচিত্তানি ভৰন্তি.
৫৩৩-৪. মনোদ্ৰারে আরম্মণঘট্টনা ন ৰিজ্জতি. ভৰঙ্গতো চেতসো ৰীথিচিত্তস্স ৰুট্ঠানং কথং কেন পকারেন হোতি? মনোদ্ৰারেপি ঘট্টনায ৰিনা ঘট্টনং ৰজ্জেত্ৰা আপাথং আগচ্ছন্তেৰ যস্মা কারণা, তস্মা ৰীথিচিত্তানং সম্ভৰো হোতি.
৫৩৫-৬. দ্ৰাদসাপুঞ্ঞচিত্তানং দ্ৰাদসঅকুসলচিত্তানং ৰিপাকা সত্তসত্ততি পাপপাকা দ্ৰাদসপাপচিত্তানং ৰিপাকা ¶ চতুরাসীতি পৰত্তিযং হোন্তি. একস্স সোমনস্সযুত্তদিট্ঠিসম্পযুত্তাকুসলস্স চক্খুসোতঘানজিৰ্হাকাযৰিঞ্ঞাণানি, সম্পটিচ্ছনং, উপেক্খাযুত্তসন্তীরণানি চাতি সত্ত অকুসলপাকা হোন্তি. তথা সেসানং একাদসন্নং অকুসলানম্পি সত্ত ৰিপাকা হোন্তি. একাদসৰিধানং তু, হিত্ৰা উদ্ধচ্চমানসং উদ্ধচ্চমানসং হিত্ৰা একাদসৰিধানং পটিসন্ধিযো একাদসৰিধা চেৰ ভৰন্তি.
৫৩৭-৮. ক্রিযচিত্তেসু সব্বেসু যং আৰজ্জনদ্ৰযং জৰনং ন চ হোতি, তং আৰজ্জনদ্ৰযং করণমত্তত্তা কিরিযামত্তত্তা ৰাতপুপ্ফসমং ৰাতপুপ্ফেন সদিসং মতং ভগৰতা. অযমেত্থাধিপ্পাযো – খীণাসৰে উপ্পন্নকালে ৰা তং আৰজ্জনদ্ৰযং কিরিযচিত্তং ভৰিতুং যুত্তং. সব্বেসু পুথুজ্জনেসু উপ্পন্নকালে কথং কিরিযা হোতীতি চে? করণমত্তত্তা অফলদাযকং ৰাতপুপ্ফং ৰিয অফলদাযকং কিরিযচিত্তং ভৰিতুং যুত্তিহারো কিরিযা পন হোতি. যং সব্বং কিরিযচিত্তং কিচ্চসাধনতো জৰনকিচ্চসাধনৰসেন জৰনত্তং জৰনভাৰং পত্তং ছিন্নমূলস্স রুক্খস্স পুপ্ফং অফলং হোতি যথা, এৰং ছিন্নাৰিজ্জাতণ্হামূলস্স ৰীতরাগস্স তং সব্বং কিরিযচিত্তং অফলং ৰিপাকৰিরহিতং সিযা ভৰেয্য.
৫৩৯-৪০. পটিচ্চ পন এতস্মা, ফলমেতীতি পচ্চযো একং ধম্মং পটিচ্চ এতস্মা ধম্মতো ফলং এতি পৰত্ততি তস্মা পচ্চযো, যো ধম্মো যস্স ধম্মস্স ঠিতিযা উপ্পত্তিযাপি উপকারো ¶ নাম হোতি, সো ধম্মো তস্স ধম্মস্স পচ্চযোতি পচ্চযো নাম পণ্ডিতেন পৰুচ্চতে. সম্ভৰো পভৰো হেতু কারণং পচ্চযো মতো ভগৰতা. ইদং ৰচনং অঞ্ঞত্থ দীপনৰচনং.
৫৪১. লোভাদি পন যো ধম্মো, মূলট্ঠেনুপকারকো যো লোভাদি পন ধম্মো মূলভাৰেন ফলধম্মস্স ¶ উপকারকো, সো লোভাদিধম্মো ফলধম্মস্স হেতূতি হেতু নাম ৰিভাৰিনা ৰিঞ্ঞাতব্বো.
৫৪২. লোভো দোসো চ মোহো চ তথা অলোভাদযো তযো হেতূ, তে ছ এৰ হেতুযো হোন্তি, জাতিতো জাতিৰসেন কুসলজাতিঅকুসলজাতিঅব্যাকতজাতিৰসেন নৰধা নৰহি কোট্ঠাসেহি সিযুং.
৫৪৩-৪. ধম্মানং কুসলাদীনং, কুসলাদিত্তসাধকো যো ধম্মো কুসলাদীনং ধম্মানং কুসলাদিত্তসাধকো কুসলাদিভাৰসাধকো, সো ধম্মো মূলট্ঠো নাম. এৰং ৰচনং একে একচ্চে আচরিযা ৰদন্তি. এৰং সন্তে কুসলাকুসলাদীনং ধম্মানং কুসলাদিত্তসাধকৰসেন মূলট্ঠে সন্তে তংসমুট্ঠানরূপীসু তেহি চিত্তেহি সমুট্ঠানরূপেসু তেহি চিত্তেহি সমুট্ঠিতেসু চিত্তজরূপেসু হেতূনং লোভাদিহেতূনং হেতুপচ্চযতা কদাচিপি নেৰ সম্পজ্জতি. অযমেত্থাধিপ্পাযো – যদি চিত্তেসু রূপানি সমুট্ঠাপেন্তেসু তে লোভাদযোপি চিত্তানং সম্পযুত্তচিত্তানং একুপ্পাদত্তা চ রূপানি সমুট্ঠাপেন্তিযেৰ. তদা তেসং মতে তেসং চিত্তজরূপানং কুসলাদিত্তং সিযা. ন চ কদাচি রূপানি কুসলাদিনামকানি দিস্সন্তি যস্মা, তস্মা চিত্তজরূপানং কুসলাদিভাৰঞাপনত্থং তেসং চিত্তজরূপানং তে লোভাদযো হেতুপচ্চযা ন হোন্তি, ইতি ৰচনং ৰত্তব্বং সিযা. এৰঞ্চ সতি চিত্তজরূপানি নাম কদাচিপি ৰিযুত্তানি চরন্তি, তস্মা কুসলাদিত্তসাধকো মূলট্ঠো ন হোতি.
৫৪৫-৬. হি সচ্চং ‘‘এৰং সন্তে তু হেতূন’’ন্তিআদিকং ৰচনং. তে লোভাদযো হেতূ তেসং রূপানং কুসলাদিতং কুসলাদিভাৰং ন সাধেন্তি ন নিপ্ফাদেন্তি. তে হেতূ তেসং ¶ পন রূপানং পচ্চযা ন চ ন হোন্তিযেৰ, তস্মা কারণা কুসলাদীনং ধম্মানং কুসলাদিত্তসাধকো যো ধম্মো, সো ধম্মো মূলট্ঠোতি মূলসভাৰো নাম সমযঞ্ঞুনা সমযৰিজাননসীলেন ৰিঞ্ঞুনা গন্তব্বো জানিতব্বো.
৫৪৭. সুপ্পতিট্ঠিতভাৰস্স ¶ , সাধনেনুপকারকো সুপ্পতিট্ঠিতভাৰং সাধনেন উপকারকো যো অত্থো, সো অত্থো হেতূনং লোভাদীনং মূলট্ঠো মূলসভাৰো ইতি চ গহণং ৰিভাৰিনা ৰিঞ্ঞাতব্বং.
৫৪৮-৯. কুসলাকুসলা হেতূ কুসলা হেতূ, অকুসলা হেতূ, ক্রিযাহেতূ সব্বসো সব্বপ্পকারেন সব্বে কিরিযাহেতুযো চ সম্পযুত্তানং পঞ্চৰোকারভূমিযং সম্পযুত্তানং ধম্মানং অঞ্ঞমঞ্ঞপচ্চযভাৰেন হেতুপচ্চযতং যাতা গতা. তংসমুট্ঠানানং চিত্তজরূপানঞ্চ হেতুপচ্চযতং যাতা গতা, এতে হেতূ চতুৰোকারভূমিযং সম্পযুত্তানং এৰ ধম্মানং হেতুপচ্চযতং যাতা গতা.
৫৫০-১. কামে ৰিপাকহেতূপি অত্তনা সম্পযুত্তানং হেতুপচ্চযতং যাতা, পটিসন্ধিক্খণেপি কটত্তারূপজাতানং কম্মজরূপানং হেতুপচ্চযতং যাতা, তস্মা পটিসন্ধিচিত্তুপ্পাদক্খণেযেৰ কম্মজরূপানং উপ্পাদো হোতি, যস্মা কারণা পৰত্তিযং চিত্তজানঞ্চ রূপানং হেতুপচ্চযতং গতা.
৫৫২-৫. রূপে ৰিপাকহেতূ কামাৰচরভূমিযং হেতুযো ৰিয হেতুপচ্চযা হোন্তি, পঞ্চৰোকারে লোকুত্তরৰিপাকহেতৰো চিত্তজানং রূপানঞ্চ সম্পযুত্তানঞ্চ পঞ্চৰোকারভূমিযং হেতুপচ্চযা হোন্তি. চতুৰোকারে লোকুত্তরৰিপাকজা হেতৰো সম্পযুত্তানং এৰ চতুৰোকারভূমিযং হেতুপচ্চযা ভৰন্তি. ইতরে চতুৰোকারে অরূপভৰে ৰিপাকজা হেতৰো সম্পযুত্তানং এৰ সভূমিযং অত্তনো ¶ ভূমিযং অরূপভূমিযং হেতুপচ্চযা হোন্তি. হেতুত্থো হেতূনং অত্থো হেতুযো চেৰ হেতুপচ্চযো চেৰ হেতুপচ্চযসম্ভৰো হেতুপচ্চযুপ্পত্তি, এৰমেৰ এৰং ইমিনা পকারেন. সঞ্জাতো সুখহেতু যস্সাতি সঞ্জাতসুখহেতু, তেন ৰিঞ্ঞেয্যো.
৫৫৬-৮. ছন্দো চিত্তঞ্চ ৰীরিযং ৰীমংসা চাতি চতুধাধিপতী লোকাধিপতিনা সত্থুনা ৰুত্তা. ছন্দং জেট্ঠকং কত্ৰা চিত্তস্স উপ্পত্তিকালস্মিং যো ছন্দো, সো ছন্দাধিপতি নাম, ছন্দং ধুরং কত্ৰা সমাধিকরণচিত্তস্স এসেৰ নযো সেসেসুপি চ তীসু মযা ৰুত্ততো ছন্দাধিপতিতো সেসেসুপি চ অধিপতীসু. যো ধম্মো জেট্ঠট্ঠেন উপকারকো, সো ধম্মো অধিপতীতি অধিপতি নাম ভগৰতা নিদ্দিট্ঠো.
সুমতিমতিৰিবোধনং ¶ ৰিচিত্তং,
কুমতিমতিন্ধনপাৰকং পধানং;
ইমমতিমধুরং অৰেদি যো যো,
জিনৰচনং সকলং অৰেদি সো সো.
যো যো জনো ইমং অভিধম্মাৰতারং সুমতিমতিৰিবোধনং সুমতীনং সুন্দরমতীনং পণ্ডিতানং মতিযা ৰিবোধনকরং ৰিচিত্তং কুমতীনং কুচ্ছিতমতীনং বালানং মতিইন্ধনে পধানং পাৰকং অতিমধুরকরং অৰেদি জানি, সো সো জনো সকলং জিনৰচনং অৰেদি জানি.
ইতি অভিধম্মাৰতারটীকায
পকিণ্ণকনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
অট্ঠমো পরিচ্ছেদো.
৯. নৰমো পরিচ্ছেদো
পুঞ্ঞৰিপাকপচ্চযনিদ্দেসৰণ্ণনা
বাত্তিংসপাকচিত্তানি ¶ , লোকিকানেৰ যানি হি;
এতেসং পাকচিত্তানং, পটিসন্ধিপৰত্তিসু.
যানি লোকিকানি এৰ বাত্তিংস পাকচিত্তানি হোন্তি, এতেসং পাকচিত্তানং পুঞ্ঞাপুঞ্ঞাদিসঙ্খারা ভৰাদীসু যোনিগতিৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিসত্তাৰাসেসু পটিসন্ধিপৰত্তীসু যথা যেন পকারেন পচ্চযা হোন্তি এৰ, ইমেসং ৰিপাকচিত্তানং তেপি সঙ্খারা ভৰাদীসু যোনিগতিৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিসত্তাৰাসেসু পটিসন্ধিপৰত্তীসু তথা তেন পকারেন ৰিভাৰিনা পণ্ডিতেন ৰিঞ্ঞাতব্বা. তযো ভৰা চতস্সো চ যোনিযো কামভৰরূপভৰঅরূপভৰৰসেন তযো ভৰা, অণ্ডজজলাবুজসংসেদজওপপাতিকযোনিৰসেন চতস্সো চ যোনিযো, নিরযগতিতিরচ্ছানগতিপেতগতিমনুস্সগতিদেৰগতিৰসেন ¶ গতিপঞ্চকং, সন্ধিসঞ্ঞায পটিসন্ধিসঞ্ঞায নানত্তা নানাভাৰতো, কাযস্সাপি চ রূপকাযস্সাপি চ নানত্তা নানাভাৰতো কামসুগতিযো, নানা অত্তা সভাৰো এতস্সাতি নানত্তা, নানত্তো রূপকাযো এতেসন্তি নানত্তকাযা, নানা সভাৰো এতস্সাতি নানত্তা, নানত্তাযেৰ সঞ্ঞা নানত্তসঞ্ঞা, সা এতেসং অত্থীতি নানত্তসঞ্ঞী নাম, পঠমজ্ঝানভূমি চ চতুরাপাযভূমিযো চ নানত্তকাযএকত্তসঞ্ঞী নাম, দুতিযজ্ঝানভূমি একত্তকাযনানত্তসঞ্ঞী নাম, ততিযজ্ঝানভূমিৰেহপ্ফলভূমিসুদ্ধাৰাসভূমিযো একত্তকাযএকত্তসঞ্ঞী নাম, হেট্ঠা ঠিতা রূপেহি সদ্ধিং সত্তৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিযো, তিট্ঠন্তি ৰিঞ্ঞাণানি এত্থাতি ঠিতিযো, ৰিঞ্ঞাণানং ঠিতিযো ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিযো, ৰিঞ্ঞাণস্স অভাৰতো অসঞ্ঞীভূমি ন গয্হতে, চতুত্থারুপ্পভূমি চ ¶ পটুৰিঞ্ঞাণাভাৰতো ন গয্হতে. সত্তাৰাসৰসেন অসঞ্ঞীভূমিং, চতুত্থারুপ্পভূমিঞ্চ পন গহেত্ৰা তে সত্তাৰাসা নৰ এৰ হোন্তি.
৫৬৩-৮. কামে পুঞ্ঞাভিসঙ্খারসঞ্ঞিতা অট্ঠ চেতনা পূরেন্তি অত্তনো কারকং পূরেন্তি চ, অজ্ঝাসযং পুজ্জঞ্চ ভৰং নিব্বত্তেন্তীতি পুঞ্ঞানি, অভিসঙ্খরোন্তি ৰিপাকং, কম্মজরূপঞ্চাতি অভিসঙ্খারা, পুঞ্ঞানি এৰ অভিসঙ্খারা পুঞ্ঞাভিসঙ্খারা, তেযেৰ সঞ্ঞিতা পুঞ্ঞাভিসঙ্খারসঞ্ঞিতা, কামে পুঞ্ঞাভিসঙ্খারসঞ্ঞিতা অট্ঠ চেতনা. নৰন্নং পাকচিত্তানং উপেক্খাযুত্তাহেতুকমহাৰিপাকৰসেন নৰন্নং পাকচিত্তানং কামসুগতিযং পন নানা ৰত্তমানচেতনাখণতো পরং খণং এতস্সাতি নানাখণং, তং এৰ নানক্খণিকং, তমেৰ কম্মং নানক্খণিককম্মং, ৰত্তমানচেতনাতো পরা অতীতচেতনাতি অত্থো. বলৰা নিস্সযপচ্চযো উপনিস্সযপচ্চযো, বলৰত্থো চেত্থ উপ-সদ্দো, বলৰপচ্চযোতি অত্থো, নানক্খণিককম্মপচ্চযৰসেন বলৰপচ্চযৰসেন চাতি অত্থো. দ্ৰেধা দ্ৰীহি পকারেহি তেসং পটিসন্ধিযং পচ্চযা ভৰন্তি, তা অট্ঠ কামাৰচরমহাকুসলচেতনা উপেক্খাসহিতাহেতুমনোৰিঞ্ঞাণধাতুযা ৰিনা উপেক্খাসহগতাহেতুমনোৰিঞ্ঞাণধাতুং ৰজ্জেত্ৰা পরিত্তপাকানং চক্খুসোতঘানজিৰ্হাকাযসম্পটিচ্ছনসোমনস্সযুত্তাহেতুককুসলৰিপাকানং দ্ৰেধা নানক্খণিককম্মূপনিস্সযপচ্চযেহি পৰত্তিযং পচ্চযা হোন্তি. তাযেৰ চেতনা তা এৰ অট্ঠ কামাৰচরমহাকুসলচেতনা রূপভৰে পঞ্চন্নং পাকচিত্তানং কুসলৰিপাকচিত্তানং চক্খুসোতসম্পটিচ্ছনসোমনস্সযুত্তউপেক্খাযুত্তসন্তীরণানং দ্ৰেধা নানক্খণিককম্মূপনিস্সযপচ্চযেহি পৰত্তিযং পচ্চযা হোন্তি. অট্ঠন্নং তু পরিত্তানং, কামে দুগ্গতিযং তথা অট্ঠন্নং পরিত্তানং কুসলৰিপাকানং চক্খুসোতঘানজিৰ্হাকাযসম্পটিচ্ছনানং, দ্ৰিন্নং ¶ সন্তীরণানঞ্চ পৰত্তে পৰত্তিক্খণে ¶ পচ্চযা হোন্তি, পটিসন্ধিযং পটিসন্ধিক্খণে পন পচ্চযা ন হোন্তি. ৰুত্তপ্পকারাৰ কামে সুগতিযং যথাৰুত্তপ্পকারাৰ অট্ঠ কামাৰচরমহাকুসলচেতনা কামসুগতিযং তথা সোল়সন্নং কুসলৰিপাকানং পৰত্তে পৰত্তিক্খণে দ্ৰেধা নানক্খণিককম্মূপনিস্সযপচ্চযেহি পচ্চযা হোন্তি, পৰত্তে পৰত্তিক্খণে সত্তন্নং কুসলৰিপাকানং পচ্চযা হোন্তি. পটিসন্ধিযং পটিসন্ধিক্খণে নৰন্নং কুসলৰিপাকচিত্তানং পচ্চযা হোন্তি.
৫৬৯-৭৪. রূপে পুঞ্ঞাভিসঙ্খারা, রূপাৰচরভূমিযং পঞ্চন্নং পাকচিত্তানং পটিসন্ধিযং পটিসন্ধিক্খণে পচ্চযা হোন্তিমাপুঞ্ঞসঙ্খারা, কামে দুগ্গতিযং দ্ৰিধা ইমে অপুঞ্ঞাভিসঙ্খারা, ইমা কুসলপটিপক্খা উদ্ধচ্চৰজ্জা একাদস চেতনা কামদুগ্গতিযং একস্স পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণস্স পটিসন্ধিযং পটিসন্ধিক্খণে দ্ৰিধা নানক্খণিককম্মূপনিস্সযপচ্চযেহি পচ্চযা হোন্তি. দ্ৰাদস অকুসলচেতনা পৰত্তে পৰত্তিক্খণে এৰ ছন্নং চক্খুসোতঘানজিৰ্হাকাযসম্পটিচ্ছনানং অকুসলৰিপাকানং পচ্চযা হোন্তি, পটিসন্ধিযং পটিসন্ধিক্খণে পচ্চযা নো হোন্তি. সত্তন্নম্পি ভৰন্তেৰ পৰত্তে পৰত্তিক্খণে পটিসন্ধিযং পটিসন্ধিক্খণে অকুসলৰিপাকানি সত্তন্নং চক্খুসোতঘানজিৰ্হাকাযসম্পটিচ্ছনসন্তীরণানং পচ্চযা ভৰন্তি. কামে সুগতিযং তেসং, সত্তন্নম্পি তথেৰ চ দ্ৰাদসাকুসলচেতনা কামে সুগতিযং তথেৰ চ তেসং সত্তন্নং অকুসলৰিপাকানং পৰত্তে পৰত্তিক্খণে পচ্চযা হোন্তি, পটিসন্ধিযং পটিসন্ধিক্খণে পচ্চযা ন হোন্তি. ৰিঞ্ঞাণানং চতুন্নম্পি, তেসং রূপভৰে তথা তাযেৰ দ্ৰাদসাকুসলচেতনা রূপভৰে তেসং চতুন্নং অকুসলৰিপাকানং চক্খুসোতসম্পটিচ্ছনসন্তীরণসঙ্খাতানং ৰিঞ্ঞাণানং তথা পৰত্তে পৰত্তিক্খণে পচ্চযা হোন্তি, পটিসন্ধিযং পটিসন্ধিক্খণে ¶ পচ্চযা ন হোন্তি. সো চ কামভৰেনিট্ঠরূপাদিউপলদ্ধিযং সো চ অপুঞ্ঞাভিসঙ্খারো কামভৰে অনিট্ঠরূপাদিউপলদ্ধিযং অমনাপরূপাদীনি আরম্মণানি উপলদ্ধিযং তেসং চতুন্নং অপুঞ্ঞজানং ৰিঞ্ঞাণানং পচ্চযো হোতি. হি সচ্চং ‘‘সো চ কামভৰেনিট্ঠ-রূপাদিউপলদ্ধিয’’ন্তিআদিকং ৰচনং. অনিট্ঠরূপাদযো নাম ৰিসযা ব্রহ্মলোকে ন ৰিজ্জরে ন ৰিজ্জন্তি.
৫৭৫-৬. তথেৰানেঞ্জসঙ্খারো ন ইঞ্জতি ন ফন্দতি ন চলতীতি আনেঞ্জং, আনেঞ্জঞ্চ তং সঙ্খারো চাতি আনেঞ্জসঙ্খারো, তথা এৰ আনেঞ্জসঙ্খারো অরূপাৰচরভূমিযং চতুন্নং পাকচিত্তানং পৰত্তে পৰত্তিক্খণে পটিসন্ধিযং পটিসন্ধিক্খণে পচ্চযো হোতি. ভৰেস্ৰেতে ভৰেসু এতে ৰুত্তপ্পকারা পচ্চযা ৰুত্তপ্পকারেন পটিসন্ধিপৰত্তীসু যথা চ যেন যেন চ পকারেন ¶ নানক্খণিককম্মূপনিস্সযপচ্চযেহি পচ্চযা হোন্তি, তেন পচ্চযা তথা তেন তেন পকারেন ৰিভাৰিনা ৰিজানন্তেন পণ্ডিতেন ঞেয্যা.
৫৭৭. এসেৰ চ নযো ঞেয্যো, যোনিআদীসু যোনিগতিৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিসত্তাৰাসেসু এসেৰ চ নযো ভৰেসু মযা ৰুত্তো এৰ নযো পণ্ডিতেন ঞেয্যো. তত্রিদং তত্র ভৰেসু আদিতো পট্ঠায ৰুত্তং ইদং ৰচনং মুখমত্তনিদস্সনং উপাযমত্তদীপনং হোতি.
৫৭৮-৮১. অৰিসেসেন পুঞ্ঞাভি-সঙ্খারো দ্ৰিভৰেসুপি কামপুঞ্ঞাভিসঙ্খারৰসেন, রূপপুঞ্ঞাভিসঙ্খারৰসেন চ পুঞ্ঞাভিসঙ্খারো অৰিসেসেন সমানভাৰেন দ্ৰীসু ভৰেসু কামরূপভৰেসু পটিসন্ধিং দত্ৰা সো সঙ্খারো সব্বপাকং জনেতি নিব্বত্তেতি. তথা চতূসু ৰিঞ্ঞেয্যো, অণ্ডজাদীসু যোনিসু দ্ৰিভৰেসু পুঞ্ঞাভিসঙ্খারো ৰিয তথা চতূসু অণ্ডজাদীসু সো পুঞ্ঞাভিসঙ্খারো পণ্ডিতেন ঞেয্যো. ‘‘অণ্ডজাদীসূ’’তি ¶ ৰচনং পদুমপচ্চেকবুদ্ধানং মনুস্সত্তং সন্ধায ৰুত্তং. বহুদেৰমনুস্সানং ৰসেন দ্ৰীসু গতীসু এৰ চ তথা সো পুঞ্ঞাভিসঙ্খারো পণ্ডিতেন ঞেয্যো. তথা নানত্তকাযাদি-ৰিঞ্ঞাণানং ঠিতীসুপি নানত্তকাযনানত্তসঞ্ঞীনানত্তকআযএকত্তসঞ্ঞী একত্তকাযনানত্তসঞ্ঞী একত্তকাযএকত্তসঞ্ঞীনং ৰসেন চতূসু ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতীসু সো পুঞ্ঞাভিসঙ্খারো পণ্ডিতেন ঞেয্যো. নানত্তকাযনানত্তসঞ্ঞীনানত্তকাযএকত্তসঞ্ঞীএকত্তকাযনানত্তসঞ্ঞীএকত্তকাযএকত্তসঞ্ঞীনং ৰসেন ৰুত্তপ্পকারস্মিং চতুব্বিধে সত্তাৰাসে তথা সো পুঞ্ঞাভিসঙ্খারো পণ্ডিতেন ঞেয্যো. এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন পুঞ্ঞাভিসঙ্খারো ভৰাদীসু ভৰযোনিগতিৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিসত্তাৰাসেসু যথারহং সোল়সন্নং কামকুসলপাকানং, পঞ্চন্নং রূপপাকানঞ্চাতি একৰীসতিপাকানং দ্ৰিধা নানক্খণিককম্মূপনিস্সযপচ্চযেন পচ্চযো হোতি.
৫৮২-৩. কামে অপুঞ্ঞসঙ্খারো কামভৰে অণ্ডজজলাবুজসংসেদজওপপাতিকযোনিৰসেন অণ্ডজাদীসু যোনীসু নিরযগতিপেতগতিতিরচ্ছানগতিৰসেন তীসু গতীসু নানত্তকাযএকত্তসঞ্ঞীৰসেন একিস্সা ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিযা নানত্তকাযএকত্তসঞ্ঞীৰসেন চ একস্মিং পন সত্তাৰাসে দ্ৰিধা নানক্খণিককম্মূপনিস্সযপচ্চযেহি পৰত্তে পৰত্তিক্খণে পটিসন্ধিযং পটিসন্ধিক্খণে সো অপুঞ্ঞাভিসঙ্খারো পচ্চযো হোতি.
৫৮৪-৬. তথেৰানেঞ্জসঙ্খারো ¶ তথা এৰ আনেঞ্জসঙ্খারো, একারূপভৰে একস্মিং অরূপভৰে একিস্সা ওপপাতিকযোনিযা চেৰ একিস্সা দেৰগতিযাপি চ আকাসানঞ্চাযতনভূমি ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনভূমি আকিঞ্চঞ্ঞাযতনভূমিৰসেন তীসু এৰ চিত্তট্ঠিতীসু চতুন্নং অরূপভূমীনং ৰসেন চতুব্বিধে সত্তাৰাসে চতুন্নং অরূপপাকচিত্তানং দ্ৰেধা ¶ নানক্খণিককম্মোপনিস্সযপচ্চযেহি সো আনেঞ্জাভিসঙ্খারো পচ্চযো হোতি. পটিসন্ধিপৰত্তীনং, ৰসেনেৰং ভৰাদীসু এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন পটিসন্ধিপৰত্তীনং ৰসেন ভৰাদীসু যথা যে সঙ্খারা এসং পাকচিত্তানং পচ্চযা হোন্তি, তথা তে সঙ্খারা এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন পণ্ডিতেন ৰিজানিতব্বা.
৫৮৭-৯০. ন রূপারূপধম্মানং, সঙ্কন্তি পন ৰিজ্জতি রূপধম্মানং, চিত্তচেতসিকসঙ্খাতানং নামধম্মানঞ্চ সঙ্কন্তি পন সঙ্কমনং পন ন ৰিজ্জতি. সঙ্কন্তিভাৰে অসতি অতীতভৰতো ইধ ইমস্মিং ভৰে রূপধম্মানং সঙ্কমনভাৰে অসতি পটিসন্ধিচিত্তং কথং কেন পকারেন সিযা ভৰেয্য? নত্থি চিত্তস্স সঙ্কন্তি, অতীতভৰতো ইধ ইমস্মিং ভৰে চিত্তস্স সঙ্কন্তি সঙ্কমনং নত্থি, ততো অতীতভৰতো অতীতং হেতুং ৰিনা ৰজ্জেত্ৰা ইধ ইমস্মিং ভৰে চিত্তস্স পাতুভাৰো ন ৰিজ্জতি. সুলদ্ধপচ্চযং রূপারূপমত্তং সুট্ঠু লদ্ধপচ্চযং রূপনামমত্তং জাযতি. এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন পচ্চযং লভিত্ৰা উপ্পজ্জমানং রূপারূপমত্তং রূপনামমত্তং জাযতি. এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন পচ্চযং লভিত্ৰা উপ্পজ্জমানং রূপারূপমত্তং ভৰন্তরং অঞ্ঞভৰং পটিসন্ধিং উপেতি উপগচ্ছতি. ইতি ৰচনং সমঞ্ঞায লোকিযৰোহারেন পৰুচ্চতে, সত্তো ৰা নত্থি, সত্তো জীৰোতি ৰেৰচনং, অত্তা ৰাপি ন ৰিজ্জতি.
৫৯১-৯. তস্সিদং পাকটং কত্ৰা, পটিসন্ধিক্কমং পন তস্স সত্তস্স ইদং পটিসন্ধিক্কমং সুদুব্বুধং অতিদুব্বিজানং পাকটং কত্ৰা অহং দস্সযিস্সামি, তমেতং পটিসন্ধিক্কমং সাধু সাধুকং নিবোধথ, সাধু সাধুকং মনসি করোথ, ৰিৰিধেসু আরম্মণেসু লোভৰসেন চিত্তং অনামেত্ৰা ৰজিরমঞ্জূসায অনগ্ঘমণিরতনং পক্খিপন্তো ৰিয চিত্তে ঠপেত্ৰাতি অত্থো. অতীতস্মিং ভৰে তস্স, আসন্নমরণস্স হিইতো ¶ ভৰতো অতীতস্মিং ভৰে আসন্নমরণস্স তস্স সরীরস্মিং আতপে পক্খিত্তং হরিতং তালপণ্ণং ৰিয সুস্সমানে সতি চক্খুন্দ্রিযাদিকে ইন্দ্রিযে নট্ঠে হদযৰত্থুমত্তস্মিং ঠিতে কাযপ্পসাদিকে ৰিঞ্ঞাণে তস্মিং খণে ৰত্থুসন্নিস্সিতং হদযৰত্থুনিস্সিতং. ‘‘চিত্ত’’ন্তি ৰচনং ভৰঙ্গমনোদ্ৰারাৰজ্জনজৰনং সন্ধায ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং. পুব্বানুসেৰিতন্তি ¶ ইতো কালা পুব্বকালে তেন পন অনুসেৰিতং অনুচিণ্ণং পুঞ্ঞং কম্মং ৰা অপুঞ্ঞং এৰ ৰা কম্মং কম্মনিমিত্তং গতিনিমিত্তং ৰা কম্মফলেন দ্ৰারেসু পচ্চুপট্ঠিতং আলম্বিত্ৰা মনোদ্ৰারাৰজ্জনজৰনৰসেন সেৰিতচিত্তং পৰত্ততি. এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন পৰত্তমানং তং ৰিঞ্ঞাণং তং জৰনচিত্তং লদ্ধপচ্চযং লদ্ধারম্মণপচ্চযং. অৰিজ্জায পটিচ্ছন্নাদীনৰে ৰিসযেতি অকুসলজৰনে জৰিতে তস্স জৰনস্স অৰিজ্জায অপ্পটিচ্ছন্নদোসে তস্মিং কম্মাদিকে আরম্মণে কুসলজৰনে জৰিতে ততো চিত্তৰীথিতো পুব্বভাগে পৰত্তায অৰিজ্জায পটিচ্ছন্নদোসে তস্মিং কম্মাদিকে আরম্মণে. তণ্হাতি অকুসলজৰনেন সহজো লোভো, অকুসলজৰনে ৰা জৰিতে ততো ৰীথিচিত্ততো পুব্বভাগে পৰত্তো লোভো তণ্হা. নমেতীতি অঞ্ঞং আরম্মণং অগ্গাহাপেত্ৰা দল়্হগ্গাহৰসেন তং এৰ কম্মনিমিত্তগতিনিমিত্তসঙ্খাতং আরম্মণং গণ্হাপেতীতি অত্থো. সহজা সঙ্খারা পন তস্স চিত্তস্স সহজা একতো জাতা চেতনা পন তস্মিং যেৰারম্মণে খিপন্তি পৰত্তন্তি. ইমস্মিং পচ্চুপ্পন্নভৰে একসন্ততিৰসা পৰত্তায তণ্হায নমীযমানং তং ৰিঞ্ঞাণং ওরিমা তীরম্হা রজ্জুকং আলম্বিত্ৰা মাতিকাতিক্কমো পুরিসো ৰিয এতং পুরিমং নিস্সযভূতং হদযৰত্থুং জহতি ছড্ডেতি, চুতিচিত্তং উপ্পজ্জিত্ৰা নিরুজ্ঝতীতি অত্থো. অপরং কম্মসম্ভূতং নিস্সযং অপরং অঞ্ঞকম্মতো সম্ভূতং নিস্সযভূতং হদযৰত্থুং লভিত্ৰা ৰা অলভিত্ৰাপি ৰা আরম্মণাদীহি ¶ পচ্চযেহি তং পটিসন্ধিসঙ্খাতং মানসং পৰত্ততি. ‘‘লভিত্ৰা’’তি ৰচনং কামরূপভৰং সন্ধায ৰুত্তং. ‘‘অলভিত্ৰা’’তি ৰচনং অরূপভৰং সন্ধায ৰুত্তং. এত্থ এতেসু চিত্তেসু পুরিমং ‘‘জহতী’’তি ৰচনেন ৰুত্তঞ্চেৰ চিত্তং, চুতিচিত্তং পচ্ছিমং ‘‘আরম্মণাদীহি পচ্চযেহি পৰত্ততী’’তি ৰচনেন ৰুত্তঞ্চেৰ চিত্তং পটিসন্ধিচিত্তং পণ্ডিতেন ৰেদিতব্বং.
৬০০-৬. তদেতং তং এতং পটিসন্ধিচিত্তং পুরিমা ভৰতো ইধ ইমস্মিং পচ্ছিমভৰে নাপি আগতং, কম্মাদিঞ্চ হেতুং ৰিনা ৰজ্জেত্ৰা পটিসন্ধিচিত্তং পাতুভূতং ন চেৰ তং এত্থ এতস্মিং ৰচনে এতস্স পটিসন্ধিচিত্তস্স পুরিমা ভৰতো ইধ ইমস্মিং পচ্চুপ্পন্নভৰে অনাগমনে অতীতভৰহেতূহি অতীতভৰে কম্মাদিপচ্চযেহি এতস্স পটিসন্ধিচিত্তস্স সম্ভৰে. পটিঘোসদীপমুদ্দাদী, ভৰন্তেত্থ নিদস্সনা এত্থ এতস্মিং তস্স পটিসন্ধিচিত্তস্স অতীতভৰতো অনাগমনে অতীতভৰে হেতূহি সম্ভৰে পটিঘোসদীপমুদ্দাদিঅত্থনিদস্সনা উপমা ভৰন্তি. অঞ্ঞত্র অঞ্ঞস্মিং পটিঘোসাদীনং অত্থানং পৰত্তিট্ঠানে আগন্ত্ৰা সদ্দাদিহেতুকা সদ্দাদযো পচ্চযা হোন্তি যথা. ইদং ৰুত্তং হোতি – ইমস্মিং ঠানে জনেহি পৰত্তাপিতা সদ্দদীপমুদ্দাদযো অত্থা ¶ পব্বতন্তরাদীসু অঞ্ঞেসু ঠানেসু পৰত্তানং পটিঘোসদীপমুদ্দাদীনং অত্থানং হেতুকা হোন্তি. তেসু সদ্দাদীসু পচ্চযেসু সন্তেসু যে তে পটিঘোসাদযো হোন্তি, অসন্তেসু ন হোন্তি যথা, এৰমেৰ চ ৰিঞ্ঞাণং অতীতভৰতো পচ্চুপ্পন্নভৰৰিঞ্ঞাণৰসেন পৰত্তং ৰিঞ্ঞাণং ৰিভাৰিনা ৰেদিতব্বং. সন্তানবন্ধতো সন্তানবন্ধৰসেন একতা অতীতভৰপচ্চুপ্পন্নভৰৰিঞ্ঞাণৰসেন পৰত্তস্স ৰিঞ্ঞাণস্স একীভাৰো নত্থি, নানতাপি তস্স ৰিঞ্ঞাণস্স নানাভাৰোপি পচ্চেকভাৰো অপি. সতি সন্তানবন্ধে তু, একন্তেনেকতা সিযা সন্তানবন্ধে সতি একন্তেন তস্স ¶ ৰিঞ্ঞাণস্স একতা একীভাৰো সিযা ভৰেয্য, খীরসভাৰতো পগ্ঘরণসভাৰতো খীরতো সম্ভূতং ঘনসভাৰং কদাচিপি কিস্মিঞ্চিপি কালে ন ভৰেয্য, সব্বদা পগ্ঘরণসভাৰখীরমেৰ ভৰেয্যাতি অত্থো. অথাপি অপরো নযোপি সা একন্তনানতা তস্স ৰিঞ্ঞাণস্স সো একন্তনানাভাৰো যদি ভৰেয্য, খীরসামিকো সো পুগ্গলো দধিসামি ন ভৰেয্য. খীরকালে খীরস্স ইস্সরভূতো সামিকো পগ্ঘরণসভাৰং জহিত্ৰা দধিস্স উপ্পজ্জমানকালে তস্স দধিস্স ইস্সরো ন ভৰেয্য, ততো খীরসামিকো অঞ্ঞো পুগ্গলো তস্স দধিস্স অনিস্সরো অসামিকো ভৰেয্যাতি অত্থো. যস্মা কারণা এত্থ এতস্মিং পটিসন্ধিক্কমৰিনিচ্ছযে একন্তএকতাপি ৰা একন্তনানতাপি ৰা সমযঞ্ঞুনা ৰিঞ্ঞুনা ন চেৰ উপগন্তব্বা.
৬০৭-১০. এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন অসঙ্কন্তিপাতুভাৰে সঙ্কন্তিপাতুভাৰরহিতে ভৰে সতি ইমস্মিং মনুস্সত্তভাৰে খন্ধাদিসমতা অভিসম্ভূতা যে খন্ধা হোন্তি, এতেসং ইধ ইমস্মিং মনুস্সত্তভাৰে নিরুদ্ধত্তা ইধ ইমস্মিং মনুস্সত্তভাৰে জনেহি কতস্স তস্স কম্মস্স ফলহেতুনো ফলস্স পচ্চযভূতস্স পরত্থ পরস্মিং লোকে আগমতো চেৰ এৰং অঞ্ঞস্স সত্তস্স অঞ্ঞতো কম্মতো হি ততো সত্ততো অঞ্ঞেন সত্তেন কততো অঞ্ঞতো চেৰ কম্মতো তং ফলং সিযা ভৰেয্য, ‘‘অঞ্ঞস্স সত্তস্সা’’তি ৰচনেন তিত্থিযসত্তস্সপি কম্মং অঞ্ঞস্স চ ফলং দদেয্যাতি অত্থো, তস্মা কারণা এতং সব্বং এৰ চ তুম্হেহি ৰুত্তৰিধানং ন সুন্দরং. এত্থাহাতি এতস্মিং ঠানে ঠত্ৰা চোদকো আহ – ননু এৰং ‘‘অসঙ্কন্তিপাতুভাৰে ভৰে সতী’’তিআদিকং ৰচনং নিযতীতি? ৰুচ্চতে – সন্তানে যং ফলং এতং একস্মিং ¶ সন্তানে পৰত্তমানং যং এতং ফলং অঞ্ঞস্স সত্তস্স ন হোতি, অঞ্ঞতো কম্মতো ন চ হোতি, বীজানং অভিসঙ্খারো এতস্সত্থস্স ‘‘একস্মিং সন্তানে’’তিআদিকস্স এতস্স অত্থস্স সাধকো নিপ্ফাদকো হোতি.
৬১১-৫. একস্মিং ¶ পন সন্তানে, ৰত্তমানং ফলং পন অঞ্ঞস্স সত্তস্সাপি ৰা ন হোতি, তং ফলং অঞ্ঞতো কম্মতো ন হোতি. বীজানং অভিসঙ্খারো এতস্সত্থস্স ‘‘একস্মিং পন সন্তানে’’তিআদিকস্স এতস্স অত্থস্স সাধকো নিপ্ফাদকো হোতি, বীজানং অভিসঙ্খারে মধুআদিনা ৰত্থুনা জনেহি কতে তস্স বীজস্স সন্তানে পঠমং লদ্ধপচ্চযো পঠমং লদ্ধমধুআদিপচ্চযো তস্স বীজস্স ফলং কালন্তরে মধুআদিনা বীজাভিসঙ্খরণতো অঞ্ঞস্মিং কালে মধুরো হোতি. হি সচ্চং ‘‘বীজানং অভিসঙ্খারে’’তিআদিকং ৰচনং. তানি হি তানি এৰ পঠমং মধুআদিনা জনেহি রোপিতানি বীজানি অভিসঙ্খরণতো কালন্তরে মধুরভাৰং ফলম্পি ৰা ফলট্ঠং ৰা ন পাপুণন্তি. এৰং ইমিনা পকারেন ইদং মযা ৰুত্তং ‘‘একস্মিং পন সন্তানে’’তিআদিকং ৰচনং পণ্ডিতেন ঞেয্যং. অপি চ অপরো নযো. বালকালে তরুণকালে তেন তরুণেন পযুত্তেন ৰিজ্জাসিপ্পোসধাদিনা কম্মেনাপি তস্স ৰুদ্ধকালস্মিং ফলদানসীলেন অযং ‘‘একস্মিং পন সন্তানে’’তিআদিকো অত্থো পণ্ডিতেন দীপেতব্বো.
৬১৬-২০. চোদকো পুনাহ – এৰং সন্তেপি তং কম্মং এৰং ইমিনা মযা ৰুত্তপ্পকারেন কম্মে সন্তেপি সংৰিজ্জমানেপি তং কম্মং এতস্মিংযেৰ খণে ৰিজ্জমানম্পি ৰা ফলস্স পচ্চযো হোতি. অথ ৰাৰিজ্জমানকং পচ্চযো ন ভৰেয্য. এতস্মিংযেৰ খণে অৰিজ্জমানকং কম্মং ৰা ফলস্স পচ্চযো হোতি. সচে যদি ৰিজ্জমানং ফলস্স পচ্চযো হোতি, তপ্পৰত্তিক্খণে পন ¶ তস্স কম্মস্স পৰত্তিক্খণে তস্স কম্মস্স ৰিজ্জমানকালে পন হেতুনা কম্মেনেৰ সদ্ধিং পাকেন ভৰিতব্বং. অথ ৰা অপরো নযো. ৰিজ্জমানং নিরুদ্ধং কম্মং ৰিপাকস্স পচ্চযো যদি ভৰেয্য, পৰত্তিক্খণতো তস্স কম্মস্স পৰত্তিক্খণতো পুব্বে ৰা কালে, তস্স কম্মস্স পৰত্তিক্খণতো পচ্ছা ৰা অৰিজ্জমানকালেতি অত্থো. নিচ্চফলং সিযাতি সব্বদা কম্মপচ্চযৰিরহিতং ফলং সিযাতি অত্থো. আচরিযেন ৰুচ্চতে – ‘‘লোভং, ভিক্খৰে, পজহথ, সোতাপত্তিপটিলাভায অহমেৰ পাটিভোগো’’তিআদীসু পাঠেসু পাটিভোগো ৰিয কম্মং দট্ঠব্বং. সোতাপত্তিফলং ৰিয কম্মতো সম্ভূতং ফলং দট্ঠব্বং. কটত্তাযেৰ জনেহি কটত্তাযেৰ তং কম্মং ফলস্স পচ্চযো হোতি, অস্স ৰিজ্জমানত্তং ন চ হোতি, তস্স অৰিজ্জমানস্স কম্মস্স ৰিজ্জমানতা ৰা ন চ নেৰ হোতি.
৬২১. অভিধম্মাৰতারোযং অভিধম্মাৰতারো অযং পরমত্থপ্পকাসনো ভূতত্থদীপনো সোতূনং পুগ্গলানং ¶ পীতিবুদ্ধিৰিৰড্ঢনো পণ্ডিতেহি ৰিৰিধেসু আরম্মণেসু চিত্তং অনামেত্ৰা সক্কচ্চেন মনসিকারেন সোতব্বো.
ইতি অভিধম্মাৰতারটীকায
পুঞ্ঞৰিপাকপচ্চযনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
নৰমো পরিচ্ছেদো.
১০. দসমো পরিচ্ছেদো
রূপৰিভাগৰণ্ণনা
৬২২. ৰুত্তমাদিম্হি যং রূপং, চিত্তজানমনন্তরং যং রূপং চিত্তচেতসিকানং অনন্তরং আদিম্হি পকরণাদিম্হি ‘‘চিত্তং চেতসিকং ¶ রূপ’’ন্তিআদিনা ৰচনেন আচরিযেন ৰুত্তং, ইতো পরং ইদানি তস্স রূপস্স ৰিভাৰনং সমাসেন সঙ্খেপেন করিস্সং.
৬২৩. যং রুপ্পতীতি রূপন্তি যং ধম্মজাতং রুপ্পতি সীতাদিনা ৰিরুদ্ধপচ্চযেন ৰিকারমাপজ্জতি. তথা রূপযতীতি রূপং যং ধম্মজাতং ৰণ্ণৰিকারমাপজ্জমানং হদযঙ্গতভাৰং অজ্ঝাসযং পকাসেতি, ইতি তস্মা রূপং, কিং তং? ৰণ্ণাযতনং. রূপারূপভৰাতীতো, সুরূপো রূপমব্র্ৰি ভগৰা রূপারূপভৰঅতীতো সুরূপো রূপং অব্র্ৰি কথেসি.
৬২৫-৬. মহাভূতেনাতি মহন্তো ভূতো উপ্পত্তি এতস্সাতি মহাভূতো, তেন. ৰঞ্চকত্তা মহাভূতসমাতি ৰা.
৬৩০. নিরুপাদানমানসোতি উপাদানৰিরহিতচিত্তো.
৬৩৩. তস্স ¶ সম্পত্তীতি তস্স কিচ্চস্স সম্পত্তি.
৬৩৪. উপব্রূহনরসাতি ৰড্ঢনকিচ্চা.
৬৩৭. আসযানুসযে ঞাণন্তি এত্থ আসযো নাম
সস্সতুচ্ছেদদিট্ঠী চ, খন্তী সচ্চানুলোমিকং;
যথাভূতঞ্চ যং ঞাণং, এতং আসযসদ্দিতং.
অত্থীতি খো, কচ্চান, অযমেকো অন্তো, অন্তো খো, কচ্চান, অত্থি ইতি অযং একো অন্তো কোট্ঠাসো, অযং সস্সতদিট্ঠি. নত্থীতি খো, কচ্চান, অযং দুতিযো অন্তো, অযং উচ্ছেদদিট্ঠি. খন্তী সচ্চানুলোমিকন্তি চতুন্নং সচ্চানং অনুলোমিকঞাণং, সঙ্খারুপেক্খাঞাণন্তি অত্থো. যথাভূতঞ্চ যং ঞাণন্তি সপ্পচ্চযনামরূপদস্সনং ঞাণং. এতং আসযসদ্দিতন্তি ¶ এতং আসযং ইতি কথিতং. এৰং ৰুত্তপ্পকারেন আসযে ঞাণং নাম. অনুসযো নাম দিট্ঠানুসযাদযো অনুসযা সত্ত. ইন্দ্রিযানং পরোপরেতি পরে অধিকভাৰেন ওপরে চ তিক্খানুভাৰেন অযং সত্তো তিক্খসদ্ধিন্দ্রিযো মুদুসদ্ধিন্দ্রিযো হীনসদ্ধিন্দ্রিযোতি অত্থো. সমাধিন্দ্রিযাদীসুপি এসেৰ নযো. ইতি সত্তানং ইন্দ্রিযানং পরওপরে ঞাণং.
৬৩৮. সব্বঞ্ঞুতা ঞাণন্তি তিহেতুককামাৰচরক্রিযাচতুক্কং গহেতব্বং.
৬৪১. অক্খিকূটেহি মত্থলুঙ্গেন পরিচ্ছিন্নো অন্ততো.
৬৪৫. ভাৰসম্ভৰসণ্ঠানাতি ইত্থিপুমসম্ভৰভূতৰণ্ণাযতনং.
৬৪৭. এতে দস চতুসমুট্ঠানা সম্ভারা চতূহি পচ্চযেহি চত্তালীস ভৰন্তি.
৬৫৮. উব্বিঅধিকানং ¶ পথৰীঅধিকানং.
৬৬০-২. ৰিসেসে সতীতি নিস্সযভূতানং চতুন্নং ৰিসেসে সতি, সব্বসো সব্বেসং ৰিসেসপরিকপ্পনং পহায এৰ কম্মৰিসেসেন পসাদানং ৰিসেসতা ঞেয্যা.
৬৬৩. সদ্দীযতীতি উচ্চারীযতে. রসন্তীতি অস্সাদেন্তি.
৬৬৮. পরতোতি পঠমকপ্পতো অপরভাগে পটিসন্ধিযং ভাৰদ্ৰযং সমুট্ঠাতীতি ৰিঞ্ঞেয্যং. ‘‘পৰত্তেপি সমুট্ঠাযা’’তিআদিকং সোণকুমারাদযো সন্ধায ৰুত্তং.
৬৭২. ন তং ব্যঞ্জনকারণন্তি তং ইন্দ্রিযদ্ৰযং ব্যঞ্জনস্স কারণং ন সিযা. তস্সাতি ব্যঞ্জনস্স.
৬৭৪. উব্বাহনন্তি ¶ নীহরণং.
৬৭৬-৭. অন্নপানাদিকং ৰত্থু যং কম্মজং অগ্গিং হরতি, কেৰলং একং হুত্ৰা তং অন্নপানাদিকং ৰত্থু জীৰিতং পন পালেতুং ন চ সক্কোতি. একতো জীৰিতং পালেতুঞ্চ সক্কোন্তি.
কাযেন রূপকাযেন অত্তনো ভাৰং ৰিঞ্ঞাপেন্তানং ভাৰো কাযগ্গহণানুসারেন কাযগ্গহণস্স অনুচিন্তনেন গহিতায ৰাযোধাতুৰিকারসঙ্খাতায এতায ধম্মজাতিযা পণ্ডিতেহি ৰিঞ্ঞাযতে. ইতিপি তস্মা কাযৰিঞ্ঞত্তি.
৬৮১. একাৰজ্জনৰীথিযং হেট্ঠা ছহি চিত্তেহি ৰাযোধাতুসমুট্ঠিতং উপত্থম্ভং লভিত্ৰা.
৬৮৪. সহ সদ্দেন ৰাতি সদ্দেন সহেৰ.
৬৯০-১. এতাসং পন লহুতাদীনং তিস্সন্নং পৰত্তিযং নিদস্সনং কমতো আরোগ্যং লহুতা ¶ , মদ্দিতং ধম্মং মুদুতা, ধন্তহেমং কম্মঞ্ঞতা হোতি. লহুতাদিত্তযং পন কম্মং কাতুং ন সক্কোতি, আহারাদিত্তযংযেৰ লহুতাদিত্তযং করোতি যস্মা, ততো তং তিজং নাম.
৬৯৩. ৰুত্তমাকারনানত্তাতি এত্থ আকারনানত্তা নাম আচযাকারঅনুবন্ধতাকারৰসেন ৰুত্তং. ৰেনেয্যানং ৰসেন ৰাতি একে ৰেনেয্যা আচযৰসেন জাতিরূপং জানন্তি, একে অনুবন্ধতাৰসেন জানন্তি. ইতি ৰেনেয্যানং জাননৰসেন জাতিরূপং দ্ৰিধা ৰুত্তং.
৬৯৪. সভাৰানপগমে অত্তনো সভাৰস্স অনপগমে সতি.
তে ¶ মিদ্ধরূপৰাদাচরিযা পটিক্খিপিতব্বা. কথং? অদ্ধা মুনিসি সম্বুদ্ধো, নত্থি নীৰরণা তৰাতি যো ত্ৰং অদ্ধা একন্তেন মুনি অসি সম্বুদ্ধো অসি নীৰরণা ধম্মা তৰ তুয্হং নত্থি, ইতি ৰচনে সচে মিদ্ধং নীৰরণং রূপে পৰিট্ঠং সিযা. ভগৰতা রূপকাযস্স ৰিজ্জমানত্তা ‘‘নত্থি নীৰরণা তৰা’’তি ৰচনং ৰত্তব্বং সিযা. থিনমিদ্ধনীৰরণং অৰিজ্জানীৰরণেন সহ নীৰরণঞ্চেৰ হোতি, নীৰরণসম্পযুত্তঞ্চ হোতি. ইতি সম্পযুত্তৰচনতো সম্পযুত্তস্স রূপস্স অভাৰতো তম্পি ন ৰত্তব্বং সিযা. ন পুরেজাতপচ্চযাতি অঞ্ঞমঞ্ঞপচ্চযাতি অত্থো. সচে থিনমিদ্ধং রূপং সিযা, কথং অরূপেপি অঞ্ঞমঞ্ঞং সিযা, ন সিযাতি অত্থো. অরূপেপি কামচ্ছন্দনীৰরণং পটিচ্চ থিনমিদ্ধনীৰরণং উপ্পজ্জতি. ইতি ৰচনেন চ ন মিদ্ধরূপং সিযা, অরূপে কথং সিযাতি অত্থো. অরূপমেৰ মিদ্ধং ইতি পটিক্খিপিতব্বা. অরূপেপি এতস্স মিদ্ধস্স উপ্পত্তিযা সাধকৰচনতো নিট্ঠং এত্থ চ অৰগন্তব্বং ‘‘অরূপ’’ন্তি ৰিঞ্ঞুনা.
৭০৫-৬. কম্মেন ৰীসতি রূপাতি অট্ঠিন্দ্রিযৰত্থুঅট্ঠাৰিনিব্ভোগসন্ততূপচযাকাসা কম্মজা. চেতসা ৰিঞ্ঞত্তিদ্ৰযসদ্দলহুতাদিত্তযঅৰিনিব্ভোগসন্ততূপচযাকাসা চিত্তজা. উতুনা সদ্দলহুতাদিত্তযঅৰিনিব্ভোগসন্ততূপচযাকাসা উতুজা. আহারতো লহুতাদিত্তযঅৰিনিব্ভোগসন্ততূপচযাকাসা আহারজা.
৭০৭-১৭. জাযেয্যুং যদি তানিপীতি তানি জরতাঅনিচ্চতারূপা যদি জাযেয্যুং, এৰং সন্তে তু তেসং জরতাঅনিচ্চতা ভেদা সিযুং. হি সচ্চং ৰচনং পাকো ন পচ্চতি, ভেদো ৰা ন ¶ চ ভিজ্জতি যস্মা, তস্মা তেসং পাকভেদা সিযুন্তি, তং ৰচনং নত্থি. এতং জরতাঅনিচ্চতাদ্ৰযং জাতস্স নিপ্ফন্নরূপস্স পাকভেদত্তা ন জাযতি. সিযা কস্সচি বুদ্ধেত্থাতি এত্থ জরতাঅনিচ্চতাৰিনিচ্ছযাধিকারে কস্সচি জনস্স বুদ্ধি ঞাণং যদি সিযা, ‘‘রূপস্সূপচযো’’তি ৰচনেন ‘‘জাতি ¶ জাযতী’’তি ৰচনং দীপিতং যথা, এৰং তথা পাকোপি পচ্চতু, ভেদোপি পরিভিজ্জতু, এৰং বুদ্ধি সিযা. জাতি ন চেৰ জাযতে. ইতি ইমিনা পকারেন ৰিভাৰিনা ঞেয্যা. জাতি জাযমানস্স নিপ্ফন্নরূপস্স নিব্বত্তি নাম পকাসিতা. তত্থ যস্স সিযা তত্থ ৰচনে যস্স জনস্স বুদ্ধি সিযা. যেসং নিপ্ফন্নরূপধম্মানং জাতি অত্থি, সা জাতি অভিনিব্বত্তিসম্মুতিং তপ্পচ্চযত্তৰোহারং তেসং নিপ্ফন্নরূপধম্মানং পচ্চযট্ঠেন লদ্ধৰোহারং কম্মজাদিকং ৰোহারং লভতেৰ যথা, তথা তেসং নিপ্ফন্নরূপধম্মানং তে পাকভেদা অভিনিব্বত্তিসম্মুতিং নাম তপ্পচ্চযত্তৰোহারং লভন্তি, ইতি বুদ্ধি সিযা. তস্স জনস্স এৰং ৰত্তব্বং – ইদং সন্ততূপচযদ্ৰযং কম্মাদিসম্ভৰং হোতি যথা, এৰং পাকভেদা তং কম্মাদিসম্ভৰৰোহারং কদাচিপি ন লভন্তি. হি সচ্চং ৰচনং কস্মা কারণা জনকানং কম্মাদিপচ্চযানং আনুভাৰসঙ্খাতে খণুপ্পাদে তেসং পাকভেদানং অভাৰতো ন লভন্তি. ৰুত্তপ্পকারেন খণুপ্পাদে জাতিপরম্পরাভাৰতো সা জাতি লব্ভতে, তস্মা কারণা জাতি এৰ অভিনিব্বত্তিসম্মুতিং পচ্চযত্তৰোহারং লভতি, ইতরং জরতাঅনিচ্চতাদ্ৰযং পন ন লভতি. তং জরতাঅনিচ্চতাদ্ৰযং জিয্যতি ইতি ভিজ্জতি ইতি ৰা ন ৰত্তব্বং হোতি. কস্মা? কম্মাদিপচ্চযানং আনুভাৰক্খণে তস্স জরতাঅনিচ্চতাদ্ৰযস্স পচ্চযানং অভাৰতো.
৭১৮-২৩. অনিচ্চং সঙ্খতঞ্চেতং জরামরণং অনিচ্চসঙ্খাতং ইতিপি ৰচনস্স ভগৰতা ৰুত্তত্তা জরতাঅনিচ্চতাদ্ৰযং জাযতি, এৰং ইতি ত্ৰং চে মঞ্ঞসি, এৰং ‘‘জাযতি এৰা’’তি ৰচনং ভগৰতা ন ৰত্তব্বং. হি কস্মা কারণা? ‘‘অনিচ্চং সঙ্খতঞ্চেতং, জরামরণমিচ্চপী’’তিৰুত্তভাৰাদিনা আকারদেসনাপরিযাযেন লেসেন ভগৰতা অনিচ্চানং নিপ্ফন্নরূপধম্মানং জরামরণসঙ্খাতং সভাৰতো জরামরণং অনিচ্চং সঙ্খতঞ্চাপি ¶ চিত্তজানং ৰিকারত্তা ৰিঞ্ঞত্তিযো ‘‘চিত্তজা’’তি ৰুত্তা ৰিয, তথা এৰং ভগৰতা ৰুত্তং. যদি এৰং অত্থে সতি এতং রুপ্পনলক্খণত্তযং অজাতত্তা চ সব্বথা সব্বাকারেন খংপুপ্ফংৰ নত্থি, অসঙ্খতং নিব্বানং ৰিয নিচ্চংৰাতি চ চোদকো ৰদেয্য, নত্থি নিচ্চন্তি ইদং উভযৰচনং নো ভগৰতা ৰত্তব্বং. কস্মা? নিস্সযধম্মানং আযত্তভাৰেন পৰত্তিতো পথৰিযাদীনং নিস্সযানং ভাৰে সতি তস্স লক্খণত্তযস্স ভাৰতো, তস্মা খংপুপ্ফংৰ তং লক্খণত্তযং ন নত্থি, অত্থীতি অত্থো. পথৰীআদীনং ¶ অভাৰে তং লক্খণত্তযং ন চ লব্ভতি যস্মা, তস্মা নিব্বানং ৰিয, তথা নিচ্চং ন.
৭২৪-৫. পরিচ্ছেদাদযো অনিপ্ফন্না. তেসমেৰ চ রূপানং তেসমেৰ নিপ্ফন্নরূপধম্মানং ৰিকারত্তা নিপ্ফন্না চেৰ সঙ্খতা সেসৰসেন ৰুত্তানং পভেদকতোতি দস্সনতো. সেসং উত্তানত্থমেৰ.
গন্তুং পনিচ্ছে পিটকেভিধম্মে,
যো ধম্মসেনাপতিনা সমত্তং;
হিতত্থিনা তেন চ ভিক্খুনাযং,
সক্কচ্চ সম্মা পন সিক্খিতব্বো.
যো ভিক্খু অভিধম্মে পিটকে ধম্মসেনাপতিনা সমত্তং সভাৰং গন্তুং পাপুণিতুং ইচ্ছেয্য, তেন চ ভিক্খুনা হিতত্থিনা সক্কচ্চং আদরেন সম্মা তীরণচিন্তনসজ্ঝাযনেহি অযং অভিধম্মাৰতারো সিক্খিতব্বো.
ইতি অভিধম্মাৰতারটীকায
রূপৰিভাগৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
দসমো পরিচ্ছেদো.
১১. একাদসমো পরিচ্ছেদো
নিব্বাননিদ্দেসৰণ্ণনা
৭৬৯. ভৰাভৰং ¶ ৰিননতোতি খুদ্দকং, মহন্তং ভৰং সিব্বনতো. সব্বূপধিপটিনিস্সগ্গোতি সব্বেহি সঙ্খারূপধিকিলেসূপধিখন্ধূপধীহি পটিনিস্সজ্জনং. অচ্চুতিরসং অচুতিসম্পত্তিকং. নিব্বানং পুট্ঠেনাতি সুগতেন নিব্বানং পুট্ঠেন সারিপুত্তত্থেরেন. উভিন্নং সুত্তানন্তি ধম্মসেনাপতিৰুত্তানং ¶ দ্ৰিন্নং সুত্তানন্তি অত্থো. খযস্স উপনিস্সযত্তাতি খযস্স বলৰকারণত্তা. পুথূনং ধম্মানং অপ্পমত্তক্খণে রাগাদিক্খযমত্তং নিব্বানং ভৰেয্য. সব্বে বালপুথুজ্জনা সমধিগতনিব্বানা সচ্ছিকতনিরোধা ভৰেয্যুং. কিঞ্চ ভিয্যো কিং উত্তরি কারণঞ্চ অত্থীতি অত্থো. রাগাদীনং সঙ্খতত্তা তেসং সঙ্খতানং নিব্বানং সঙ্খতলক্খণং ভৰেয্য. কিং পনেত্থাতি এতেসু খণেসু কিং পন খণে ত্ৰং ৰদেসি. খীণেস্ৰেৰাতি ভৰাদীসু খীণেসু এৰ. নিরুত্তরোতি নিপ্ফন্নহারো.
৭৭১. অস্সদ্ধোতি বাহিরসদ্ধায ৰিরহিতো. ৰন্তাসোতি ৰন্তা ৰমিতা আসা তণ্হা যেনাতি ৰন্তাসো.
নিস্সরণিযাতি নিস্সরণে নিযুত্তা. যদিদং নেক্খম্মং যং ইদং কামানং এতং নিস্সরণং নিরোধো, তস্স কিঞ্চিভূতস্স সঙ্খতস্স পটিচ্চসমুপ্পন্নধম্মজাতস্স নিরোধো নিস্সরণন্তি, এৰং ইমিনা পকারেন ৰুত্তস্স তস্স নিস্সরণনামকস্স অভাৰপ্পত্তিদোসতো নিস্সরণনামকানং পঠমজ্ঝানআকাসানঞ্চাযতনানম্পি অভাৰো ভৰেয্য. অত্থি নিস্সরণন্তি অত্থি নিব্বানং. উপ্পাদাদীনন্তি উপ্পাদট্ঠিতিভঙ্গানং. পপঞ্চাভাৰতোতি তণ্হামানদিট্ঠীনং অভাৰতো.
৭৭৪. অব্যাপজ্ঝন্তি নিদুক্খং. অক্খরন্তি অখরং.
৭৭৭. সদ্ধাবুদ্ধিকরং ¶ তথাগতমতে জিনৰচনে সম্মোহৰিদ্ধংসনং পঞ্ঞাসম্ভৰং পঞ্ঞাকারণং সম্পসাদনকরং. অত্থব্যঞ্জনসালিনন্তি অত্থব্যঞ্জনসারৰন্তং সুমধুরং সারঞ্ঞু জিনসাসনসারঞ্ঞূ ৰিম্হাপনং অচ্ছেরকরং ইমং এৰং ৰুত্তপ্পকারং অভিধম্মাৰতারং যো জানাতি, সো জনো গম্ভীরে নিপুণে নিপুণঞাণগোচরে অভিধম্মপিটকে পদং নিট্ঠং উত্তমসন্নিট্ঠানং যাতি পাপুণাতি.
ইতি অভিধম্মাৰতারটীকায
নিব্বাননিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
একাদসমো পরিচ্ছেদো.
১২. দ্ৰাদসমো পরিচ্ছেদো
পঞ্ঞত্তিনিদ্দেসৰণ্ণনা
সঙ্খাযতীতি ¶ সঙ্খা, কথীযতীতি অত্থো. কিন্তি কিং ইতি কথীযতি. ‘‘অহ’’ন্তি ‘‘মম’’ন্তি কথীযতি.
তজ্জাপঞ্ঞত্তীতি তস্স চক্খুসোতাদিকস্স অনুরূপৰসেন জাতা পঞ্ঞত্তীতি অত্থো.
একস্সৰাতি একস্স নামধম্মস্স ‘‘অচ্ছো’’তি নামং গহেত্ৰা বহূনং নামধম্মানং ‘‘অচ্ছো’’তি নামং গহেত্ৰা. সমূহমেৰাতি নামধম্মানং সমূহং এৰ.
গহিতো পুব্বে সঙ্কেতো এতেনাতি গহিতপুব্বসঙ্কেতং. কিং তং? মনোদ্ৰারাৰজ্জনজৰনৰিঞ্ঞাণং. তেন গহিতায পঞ্ঞত্তিযা ৰিঞ্ঞাযতি ‘‘সত্তা’’তি ‘‘কম্মজা’’তি কথীযতি.
ইত্থী ¶ চ পুরিসো চ ইত্থিপুরিসা, তে আদযো যেসং তে ইত্থিপুরিসাদযো, তেসং.
৭৭৮. ততিযা কোটীতি ততিযো কোট্ঠাসো.
ইতি অভিধম্মাৰতারটীকায
পঞ্ঞত্তিনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
দ্ৰাদসমো পরিচ্ছেদো.
১৩. তেরসমো পরিচ্ছেদো
কারকপটিৰেধৰণ্ণনা
ৰেদকস্সাতি ¶ সুখদুক্খৰেদকস্স. তদাযত্তৰুত্তীনন্তি তেসং আযত্তা পটিবদ্ধা যেসং ৰিপাকানং তে তদাযত্তৰুত্তিনো, তেসং. অত্র ইমস্মিং ঠানে আচরিযেন পরিহারো ৰুচ্চতে. কুতোযং তৰ তত্থানুরোধোতি তত্থ তস্মিং অঞ্ঞস্স অত্তকারকস্স অভাৰেপি সত্তুসঙ্খাতস্স অত্তনো ভাৰেপি অযং তৰ অনুরোধো অনুনযো কুতো কেন কারণেন ইধ ইমস্মিং অসতি কত্তরি কুসলাদীনং অত্থিভাৰে কম্মৰিরোধো কুতো কেন কারণেন. অথাপীতি অপরো নযোপি. কিঞ্চেত্থাতি এত্থ এতিস্সং চোদনাযং কিঞ্চি ৰত্তব্বং অত্থি, অৰসিট্ঠং তাৰ ব্রূহি, অপরিসমত্তা তে চোদনা. তস্সাতি অত্তনো. কারকৰেদকত্তাভাৰোতি কারকৰেদকত্তস্স অভাৰো সিযা.
অথ ন ভৰতীতি অত্তনো অনাসে চেতনাপি অনাসো যদি ন ভৰতি. পটিঞ্ঞা হীনাতি ‘‘চেতনায অনঞ্ঞো অত্তা’’তি পটিঞ্ঞা হীনা. ৰুত্তপ্পকারতোতি ‘‘অত্তনো অনাসে চেতনায নাসো ন ভৰতি’’ইতি ৰুত্তপ্পকারতো ¶ . ৰিপরীতন্তি ‘‘অত্তনো অনাসে চেতনায অনাসো’’ইতি ৰিপরীতগ্গহণং সিযা. অত্তা নস্সতু, চেতনা তিট্ঠতু, অথ পন এৰং ন ভৰতীতি অত্তা নস্সতু, চেতনা তিট্ঠতু, এৰং গহণং পন ন ভৰতি. অনঞ্ঞত্তপক্খং পরিচ্চজ পরিচ্চজাহি ‘‘চেতনায অনঞ্ঞো অত্তা’’তি. পটিঞ্ঞা হীনা যস্স সো পটিঞ্ঞাহীনো.
উভিন্নং চেতনত্তানং একদেসতা একদেসভাৰো নত্থি. এৰঞ্চ সতীতি এৰং উভিন্নং একদেসস্স অভাৰে সতি কো দোসো ইতি ত্ৰং চে ৰদেয্যাসি. যং পন তযা ৰুত্তং যথা রূপরসগন্ধাদীনং একদেসে ৰত্তমানানম্পি লক্খণতো অঞ্ঞত্তন্তি যং ৰচনং পন তযা ৰুত্তং, তং ৰচনং অযুত্তং, নানুরূপন্তি অত্থো. তৰ পটিঞ্ঞা হীনাতি ‘‘একদেসে ৰত্তমানানং চেতনত্তানং লক্খণতো অঞ্ঞত্ত’’ন্তি পটিঞ্ঞা হীনা.
এৰঞ্চ সতীতি এতং চেতনায অঞ্ঞভাৰে সতি কো দোসো ইতি চে ভৰং ৰদেয্য. ‘‘অচেতনো ¶ অত্তা’’তি ৰচনং, পুব্বে ৰুত্তদোসতোতি ‘‘পাকারতরুপাসাণতিণসদিসো সিযা’’তি পুব্বে ৰুত্তদোসতো.
৭৮০. অত্থি সত্তোপপাতিকোতি ওপপাতিকা সত্তা অত্থি.
৭৮১. ভারাদানন্তি ভারগ্গহণং. ভারনিক্খেপনন্তি ভারোরোপনং.
৭৮৩. একস্স পুগ্গলস্স অট্ঠিসঞ্চযো অট্ঠিসমূহো একেন কপ্পেন পব্বতসমো রাসি সিযা.
৭৮৫. ভো মার, ত্ৰং সত্তো ইতি পচ্চেসি, কং সদ্দহসি, ‘‘সত্তো’’তি গহণং তে তৰ দিট্ঠিগতং, সুদ্ধসঙ্খারপুঞ্জো অযং, ইধ লোকে সত্তো ন উপলব্ভতি.
৭৮৭. যো ¶ ভিক্খু ইমং গন্থং অচ্চন্তং সততম্পি চিন্তেতি, তস্স ভিক্খুনো পরমা পঞ্ঞা ৰেপুলং ৰিপুলভাৰং গচ্ছতি.
৭৮৮. যো ভিক্খু ইমং অভিধম্মাৰতারং অতিমতিকরং উত্তমং অভিঞ্ঞাণকরং ৰিমতিৰিনাসকরং কঙ্খচ্ছেদকরং পিযক্করং পেমকরং সদা পঠতি, সুণাতি, তস্স ভিক্খুনো মতি ইধ সাসনে ঠিতে ৰিকসতি পটিফুল্লতি.
ইতি অভিধম্মাৰতারটীকায
কারকপটিৰেধৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
তেরসমো পরিচ্ছেদো.
১৪. চুদ্দসমো পরিচ্ছেদো
রূপাৰচরসমাধিভাৰনানিদ্দেসৰণ্ণনা
৭৮৯-৯৩. হিতানযন্তি ¶ হিতাৰহং. মানসঞ্চ সুগতন্তি সুট্ঠু পৰত্তমানসঞ্চ. মধুরা অত্থৰণ্ণনা এতস্সাতি মধুরত্থৰণ্ণনং. উত্তরং তু মনুস্সানং, ধম্মতো ঞাণদস্সনন্তি মনুস্সানং লোকিযধম্মতো উত্তরিভূতঞাণদস্সনলোকুত্তরং. সঙ্কস্সরসমাচারেতি সঙ্কায কঙ্খায সরিতব্বসমাচারে. অচ্ছিদ্দং অক্খণ্ডং অকম্মাসং. অত্থকামেনাতি অত্তনো হিতকামেন.
৭৯৭. দুৰিধলক্খণং চারিত্তৰারিত্তলক্খণং.
৮০৫. তেসং চরিতানং ৰোমিস্সকনযা.
৮০৭. সৰণ্ণকসিণাতি নীলপীতওদাতলোহিতৰণ্ণকসিণা.
৮০৮. তং ¶ এককং আনাপানং অস্সাসপস্সাসো.
৮০৯-১০. মরণূপসমাযুত্তা সতীতি মরণানুস্সতি উপসমানুস্সতি. আহারনিস্সিতসঞ্ঞাতি আহারে পটিকূলসঞ্ঞা. ধাতুৰৰত্থানন্তি চতুধাতুৰৰত্থানং.
৮১১-২. অনুকূলা ইমে সব্ব-চরিতানন্তি ৰণ্ণিতাতি যং কম্মট্ঠানং সদ্ধাচরিতস্স অনুকূলং, তমেৰ পঞ্ঞাচরিতস্স অনুকূলন্তি অধিপ্পাযো. ইদং সব্বং পন ৰচনং একন্তৰিপচ্চনীকভাৰতো একন্তপটিপক্খভাৰতো অতিসপ্পাযতো ৰুত্তং, ইতি ৰিভাৰিনা ঞেয্যং.
৮৩৫. ৰিপস্সনাভৰসম্পত্তি-সুখানং পচ্চযা সিযুং ৰিপস্সনাসম্পত্তিসুখানং ভৰসম্পত্তিসুখানং পচ্চযা সিযুং.
৮৩৮. সম্মট্ঠানং ¶ মনোভুনোতি মনোভুহদযো তস্স হদযস্স সম্মট্ঠানং.
৮৪৪. পত্তুকামেন ধীমতা কসিণং কত্তব্বং.
৮৪৫. সংহারিমন্তি ইতো চিতো চ হরিতব্বকসিণং. তত্রট্ঠকন্তি তস্মিং ঠানে ঠিতং ইতো চিতো চ অনাহরিতব্বং কসিণং.
৮৪৯. ৰিৰট্টং পন মিচ্ছতাতি নিব্বানং ইচ্ছন্তেন ৰিদত্থিচতুরঙ্গুলং ৰট্টং কাতুং তং কসিণং ৰট্টতি.
৮৫১-২. হত্থপাসপ্পমাণস্মিং, তম্হা কসিণমণ্ডলাতি ততো কসিণমণ্ডলতো হত্থপাসপ্পমাণস্মিং পদেসে ৰিদত্থিচতুরঙ্গুলে উচ্চে. পরিমুখং সতিন্তি কম্মট্ঠানাভিমুখং সতিং.
৮৫৩-৪. নেক্খম্মন্তি ঝানং. খেমতো দট্ঠুং দিস্ৰা অহং ইমায পটিপত্তিযা অদ্ধা একন্তেন পৰিৰেকসুখস্স নিব্বানসুখস্স ভাগী অস্সং ভৰেয্যং.
৮৫৬. সো ¶ কসিণস্স ৰণ্ণো তেন যোগিনা ন পেক্খিতব্বো, কসিণস্স লক্খণং ন পেক্খিতব্বং উস্সদস্স ৰসেন ৰণ্ণং অমুঞ্চিত্ৰা.
৮৬০. এৰং ইমিনা ৰুত্তপ্পকারেন একগ্গচেতসো একগ্গচিত্তস্স যোগিনো নিমীলেত্ৰা আৰজ্জন্তস্স যথা যেন পকারেন কম্মট্ঠানং হোতি উম্মীলিতে কালেপি, তথা তেন পকারেন তং কম্মট্ঠানং আপাথং যাতি চে যদি আগচ্ছতি, উগ্গহমেৰ উগ্গহনিমিত্তং.
৮৬৪. পাদানং ধোৰনে পপঞ্চপরিহারত্থং. একতলিকাতি একতলমত্তা.
৮৬৬. সমন্নাহরিতব্বন্তি ¶ কম্মট্ঠানং সুমনেন আহরিতব্বং, মনসিকাতব্বন্তি অত্থো. তক্কাহটন্তি ৰিতক্কেন আহটং ফুসিতং করে করেয্য.
৮৭১-৪. ইমস্সাতি পটিভাগনিমিত্তস্স. পুরিমস্সাতি উগ্গহনিমিত্তস্স. কো পন অযং ৰিসেসো? থৰিকা নীহরিতং আদাসমণ্ডলং মজ্জিতং ৰিয. তোযদে কাল়মেঘে সেতবলাকা ৰিয. তদা তং উগ্গহনিমিত্তং পদালেত্ৰাৰ নিগ্গতং পটিভাগনিমিত্তং. ততো উগ্গহনিমিত্ততো. তন্তি তং পটিভাগনিমিত্তং. সণ্ঠানৰন্তঞ্চ ৰণ্ণৰন্তঞ্চ ন চ উপট্ঠাকারমত্তং. পঞ্ঞজন্তি পঞ্ঞায জাতং.
৮৭৭-৮. উপচারক্খণে তস্সাতি তস্স সমাধিনো উপচারক্খণে. নীৰরণপ্পহানেন সমাধিনো পটিলাভক্খণে পন অঙ্গানং ৰিতক্কাদীনং পাতুভাৰেন ইতি দ্ৰীহি আকারেহি.
৮৭৯. দ্ৰিন্নং ¶ সমাধীনন্তি উপচারপ্পনাসমাধীনং.
৮৮২. চক্কৰত্তিযগব্ভোৰ রতনং ৰিয অস্স অনেন সুদুল্লভং.
৮৯১-২. সমতং ৰীরিযস্সেৰাতি ৰীরিযসমভাৰং. লযং লীনভাৰং ঈসকম্পি যন্তং গচ্ছন্তং মানসং আৰজ্জনচিত্তং.
৮৯৫-৯. ভৰঙ্গং পন পচ্ছিজ্জ উচ্ছিন্দিত্ৰা তদেৰ পথৰীকসিণং আরম্মণং কত্ৰা যোগিনো মনোদ্ৰারম্হি জাযতি. ততোতি আৰজ্জনতো তত্রেৰারম্মণে তস্মিং পথৰীকসিণসঙ্খাতে আরম্মণে তস্স যোগিনো জৰনানি চত্তারি ৰা পঞ্চ ৰা জাযন্তে. অৰসানে একং জৰনমানসং রূপাৰচরিকং হোতি, তস্মিং রূপাৰচরিকে ৰিতক্কাদযো অঙ্গা. অঞ্ঞেহি অঞ্ঞেসং চিত্তানং অঞ্ঞেহি ৰিতক্কাদীহি বলৰতরা হোন্তি. তানি অপ্পনাভাৰং অপ্পত্তানি অপ্পনাচেতসো ¶ পরিকম্মোপচারতো পরিকম্মভাৰতো পরিকম্মানীতি ৰুচ্চন্তে, উপচারভাৰতো উপচারানীতি চ ৰুচ্চন্তে. তানি জৰনানি অপ্পনাযানুলোমত্তা অনুলোমানি এৰ চ ৰুচ্চন্তি. এত্থ অনুলোমকেসু যং সব্বন্তিমং জৰনং, তং গোত্রভূতি পৰুচ্চতি.
৯০১. গোত্রভু দিট্ঠন্তি গোত্রভু নাম উদ্দিট্ঠং.
৯০৪-৫. পুরিমেহি জৰনেহি যং আসেৰনং, তং বলৰপচ্চযং লদ্ধা লভিত্ৰা ছট্ঠং জৰনং, সত্তমং ৰা জৰনং অপ্পেতি. ইতি ৰচনং পৰুচ্চতি, এত্থ ৰাদে গোদত্তো নাম আভিধম্মিকো আচরিযো আহ. ছিন্নতটে মুখং যস্স ছিন্নতটমুখো.
৯০৮. পচ্চৰেক্খণা ¶ হেতু যস্স আৰজ্জনস্সাতি পচ্চৰেক্খণহেতুকং.
৯১১-২. কামচ্ছন্দস্স নানাৰিসযে পলুদ্ধস্স. চেতসো একস্মিং ৰিসযে সমাধানেন সমাধি.
৯১৫. সযঞ্চ অতিসন্ততো সুখং অৰূপসন্তসভাৰস্স উদ্ধচ্চকুক্কুচ্চদ্ৰযস্স পটিপক্খতো ৰুত্তং.
৯১৭. পঞ্চঙ্গৰিপ্পযুত্তন্তি পঞ্চনীৰরণৰিপ্পযুত্তং. পঞ্চঙ্গসংযুতন্তি ৰিতক্কাদীহি যুত্তং.
৯২০-১. ৰেপুল্লন্তি কম্মট্ঠানস্স ৰিপুলভাৰং. তঞ্চ পটিভাগনিমিত্তং উপচারং ৰিচারেত্ৰা ৰড্ঢেতুং ৰট্টতি.
৯২৮-৩১. পমাদযোগিনোতি পমাদৰসেন যোগিসম্পন্নস্স কামসহগতা সঞ্ঞামনক্কারা মনসিকারা চে চরন্তি, তস্স যোগিনো তং ঝানং হানভাগিযং হোতি. সতি সন্তিট্ঠতে তস্মিং, সন্তা তদনুধম্মতা তস্মিং পঠমজ্ঝানে তদনুধম্মতা তস্স পঠমজ্ঝানস্স অনুরূপা সতি নিকন্তি সন্তা সংৰিজ্জমানা সন্তিট্ঠতে সন্তিট্ঠতি, তং ঝানং মন্দস্স যোগিনো ঠিতিভাগিযং হোতি, ঠিতিং ভজতি. ৰিসেসভাগিযং হোতি, ৰিসেসং দুতিযাদিভাৰনং পাপুণাতীতি অত্থো. নিব্বিদাসংযুতা ¶ সঞ্ঞা, মনক্কারাতি নিব্বিদাৰিপস্সনাসংযুত্তা সঞ্ঞামনক্কারা. নিব্বেধভাগিযন্তি লোকুত্তরভাগিযং, লোকুত্তরমগ্গভাগিযন্তি অত্থো.
৯৩৩. অযং সমাপত্তি আসন্নাকুসলারযো আসন্নাকুসলারিকা যস্মা তক্কচারানং থূলত্তা চ, তস্মা কারণা অযং সমাপত্তি অঙ্গদুব্বলা.
৯৩৫. নিকন্তিন্তি তণ্হং. পরিযাদাযাতি সোসাপেত্ৰা.
৯৩৬. ৰিধিনাতি ¶ পুব্বে ৰুত্তৰিধিনা. সতস্সাতি সতিসম্পন্নস্স.
৯৩৮. নিমিত্তং তু তদেৰ চাতি তমেৰ পঠমনিমিত্তং ‘‘পথৰী পথৰী’’ইতি এৰং মনসা করোন্তস্স.
৯৪৩. সম্পসাদনন্তি সদ্ধা. মজ্ঝত্তন্তি তত্রমজ্ঝত্ততা.
৯৪৪. দুৰঙ্গহীনন্তি ৰিতক্কৰিচারহীনং.
৯৪৮. পীতি নাম চেতসো চিত্তস্স উপ্পিলাপনং উপ্পিলাপিতত্তং যতো যস্মা কারণা.
৯৬১-২. আসন্নপীতিদোসাতি পীতিযেৰ দোসা. এত্থ এতস্মিং ততিযজ্ঝানে যদেৰ যং এৰ সুখং ইতি এৰং সুখং চেতসো আভোগো মনসিকারো. এৰং ইমিনা পকারেন সুখস্স থূলত্তা অযং সমাপত্তি অঙ্গদুব্বলা হোতি.
৯৭৪-৫. সুখং উপেক্খায আসেৰনং পন ন হোতি যস্মা উপেক্খায আসেৰনং পন ন হোতি, যস্মা উপেক্খাসহগতানি জৰনানি জৰন্তি, তস্মা চতুত্থজ্ঝানং উপেক্খাসহগতং সমুদীরিতং.
৯৭৬. দুতিযজ্ঝানং দ্ৰিধা দ্ৰীহি কোট্ঠাসেহি ঠিতং.
৯৭৯. অযং ¶ অভিধম্মাৰতারো সুমধুরৰরতরৰচনো কং নু জনং নেৰ রঞ্জযতি, অতিনিসিতৰিসদো বুদ্ধিপ্পচারো যস্স সো অতিনিসিতৰিসদবুদ্ধিপ্পচারো, সো তেন জনেন ৰেদনীযো জানিতব্বো.
ইতি অভিধম্মাৰতারটীকায
রূপাৰচরসমাধিভাৰনানিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
চুদ্দসমো পরিচ্ছেদো.
১৫. পন্নরসমো পরিচ্ছেদো
অরূপাৰচরসমাধিভাৰনানিদ্দেসৰণ্ণনা
৯৮২-৩. রূপে ¶ খো ৰিজ্জমানস্মিন্তি রূপকাযে ৰিজ্জমানে দণ্ডাদানাদযো দণ্ডগ্গহণাদযো. ইতি রূপে রূপকাযে আদীনৰং দিস্ৰা.
৯৮৪. সূকরাভিহতোৰ সাতি সূকরং অনুবন্ধিতো সা সুনখো ৰিয.
৯৮৮-৯৯০. ফুট্ঠোকাসঞ্চ তেন তন্তি তেন চিত্তেন ফুট্ঠং তমোকাসং ‘‘অনন্তো আকাসো’’ইতি চ মনসা করোন্তো এৰ উগ্ঘাটেতি. ইতি ৰচনং ৰুচ্চতে, অযমঞ্ঞো নযো, ‘‘আকাসো’’ ইতি মনসা করোন্তো তং কসিণং ন সংৰেল্লেতি.
৯৯৮. রূপাৰচরজ্ঝানমেৰ পচ্চত্থিকং রূপাৰচরজ্ঝানপচ্চত্থিকং.
১০০৪. আকাসফুটৰিঞ্ঞাণেতি ¶ ফুটমেৰ ৰিঞ্ঞাণং ফুটৰিঞ্ঞাণং, তস্মিং আকাসারম্মণে ফুটৰিঞ্ঞাণে.
১০০৫-৬. অযং আকাসো অনন্তো ইতি এৰং তং আকাসমেৰ ফরিত্ৰা পৰত্তং ৰিঞ্ঞাণং ৰিঞ্ঞাণঞ্চ ইতি ৰচনং ৰুচ্চতে. ৰিঞ্ঞাণং অনন্তং নাম ন হোতি, অনন্তারম্মণত্তা ‘‘ৰিঞ্ঞাণং অনন্ত’’ন্তি ৰুচ্চতে, তং ৰিঞ্ঞাণং মনক্কারৰসেন অপি অনন্তং পরিদীপিতং.
১০১০. পঠমারুপ্পৰিঞ্ঞাণস্স অভাৰো তস্স এৰ পঠমারুপ্পস্স সুঞ্ঞতো সুঞ্ঞভাৰতো.
১০১৩. সতি ¶ তিট্ঠতি ভিয্যো বলৰা সতি তিট্ঠতি.
১০১৭-৮. দুতিযারুপ্পচক্খুনাতি চক্খুনা দুতিযারুপ্পং ‘‘নত্থি নত্থী’’তিআদিনা আকারেন পরিকম্মৰসেন মনক্কারে. তস্সাপগমমত্তঞ্চ তস্স পঠমারুপ্পস্স অপগমমত্তঞ্চ.
১০২৯. যা নাম অযং সমাপত্তি অভাৰমত্তম্পি গোচরং কত্ৰা ঠস্সতি, অযং সমাপত্তি ৰত একন্তেন অহো সন্তাতি পদিস্সতি.
১০৩৩. যায সঞ্ঞায নেৰসঞ্ঞী, নাসঞ্ঞী চ হোতি, কেৰলং একন্তেন অথ খো সা সঞ্ঞা এদিসী ন হোতি.
১০৩৫-৭. পটুসঞ্ঞায কিচ্চস্স নেৰ করণতো অযং সমাপত্তি ‘‘নেৰসঞ্ঞা’’তি নিদ্দিট্ঠাতি চতুত্থআরুপ্পতো সম্ভৰা পৰত্তা তেজোধাতু সুখোদকে দহনকিচ্চং কাতুং ন সক্কোতি যথা, সা সঙ্খারধম্মানং অৰসেসত্তা.
১০৪০. পাসাদতলঞ্চ ¶ সাটিকা চ.
১০৪১. যো পন ভিক্খু ইমং রূপারূপজ্ঝানসমাপত্তিৰিধানং সারতরং জানাতি, সো রূপারূপজ্ঝানসমাপত্তিপুরেক্খো সেক্খো ভৰং কামভৰং অভিভুয্য অভিভৰিত্ৰা রূপারূপং যাতি পাপুণাতি.
ইতি অভিধম্মাৰতারটীকায
অরূপাৰচরসমাধিভাৰনানিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
পন্নরসমো পরিচ্ছেদো.
১৬. সোল়সমো পরিচ্ছেদো
অভিঞ্ঞানিদ্দেসৰণ্ণনা
১০৪৫. সতাতি ¶ সতিসম্পন্নেন. অনুযোগন্তি ৰীরিযং.
১০৪৭. যোগাৰচরভিক্খুনা নিব্বত্তিতাসু অভিঞ্ঞাসু অস্স যোগাৰচরস্স ভিক্খুনো সমাধিভাৰনা নিট্ঠং পরিযোসানং গতা সিযা.
১০৫০. দন্তেতি দন্তে ঠিতে. অচলেতি অচলে ঠিতে.
১০৫২-৪. অভিঞ্ঞায পাদকং কারণং অভিঞ্ঞাপাদকং যোগী সতং ৰাপি সহস্সং ৰাপি যদি সচে ইচ্ছতি, অভিঞ্ঞাপাদকং ঝানং সমাপজ্জিত্ৰা ততো অভিঞ্ঞাপাদকঝানতো ৰুট্ঠায ৰুট্ঠহিত্ৰা ‘‘সতং হোমি, সতং হোমি’’ ইতি এৰং কামাৰচরপরিকম্মমানসং কত্ৰা অভিঞ্ঞায পাদকং কারণভূতং ঝানং পুনাধিট্ঠাতি পুন আপজ্জিত্ৰা ততো ঝানতো ৰুট্ঠায পুন অধিট্ঠাতি ¶ , সহাধিট্ঠানেন চেতসা অধিট্ঠানসঙ্খাতেন চতুত্থজ্ঝানচিত্তেন সহ সো যোগী সতং হোতি. ইদ্ধিৰিধঞাণং.
১০৬৭-৮. এসো অধিগতাভিঞ্ঞো যোগী পাদকারম্মণেন চতুত্থজ্ঝানস্স পটিভাগনিমিত্তসঙ্খাতেন আরম্মণেন ফুট্ঠে ওকাসে গতে পৰত্তে পন সদ্দে সুণাতি. দিব্বসোতঞাণং.
১০৬৯. পরস্স চিত্তং পরিযতি পরিচ্ছিজ্জতীতি চেতোপরিযং, তমেৰ মানসং চেতোপরিযমানসং.
১০৭০. হদযং পন নিস্সাযাতি হদযৰত্থুং নিস্সায পৰত্তমানলোহিতং, হদযকোসে পৰত্তং রুহিরন্তি অত্থো.
১০৭৫. কামাৰচরচিত্তঞ্চাতি ¶ কামাৰচরসত্তানং কামাৰচরচিত্তঞ্চ. রূপারূপেসু রূপভৰারূপভৰেসু সত্তানং মানসঞ্চ. কিং ভূতং? সরাগাদিপ্পভেদকং মানসং সব্বং চেতোপরিযঞাণং জানাতি. চেতোপরিযঞাণং.
১০৭৭-৮২. নিসজ্জা সব্বপচ্ছিমাতি সব্বেসং ইরিযাপথানং পচ্ছা জাতা নিসজ্জা ভিক্খুনা আৰজ্জিতব্বা. ততো পভুতি ততো সব্বপচ্ছিমতো নিসজ্জাতো পভুতি তং সব্বং পচ্ছিমনিসজ্জং আদিং কত্ৰা পটিলোমক্কমা পটিলোমক্কমেন সব্বং অত্তনা কতং আৰজ্জিতব্বং. অস্মিং ভৰে যাৰ যত্তকং কালং সন্ধি পটিসন্ধি হোতি, তাৰ তত্তকং কালং কতং কিরিযং তেন ভিক্খুনা আৰজ্জিতব্বং. পুরিমস্মিং ভৰেপি চুতিক্খণেপি নিব্বত্তং নামরূপঞ্চ সাধুকং আৰজ্জিতব্বং. চুতিক্খণে নিব্বত্তে তস্মিং নামরূপে এৰং ভিক্খুনা আৰজ্জিতব্বে যদা তদেৰ তমেৰ নামরূপং আরম্মণং কত্ৰা চুতিক্খণে মনোদ্ৰারে মনক্কারো মনোদ্ৰারাৰজ্জনচিত্তং উপ্পজ্জতি. পুব্বেনিৰাসানুস্সতিঞাণং.
১০৮৬-৯৬. অভিঞ্ঞাপাদকং কসিণারম্মণং ঝানং অভিনীহারক্খমং কত্ৰা ইমেসু তীসু কসিণেসু কতপুঞ্ঞেহি. তস্মা তমিতরং ৰাপীতি আলোককসিণং ৰা ইতরং ৰাপি কসিণদ্ৰযং যথাক্কমং ¶ উপ্পাদেত্ৰা উপচারভূমিযংযেৰ ঠত্ৰা তং আলোককসিণং ঠপেতব্বং. অপ্পনং পণ্ডিতো ন উপ্পাদেয্য, সচে উপ্পাদেতি, তং আলোককসিণং পাদকজ্ঝাননিস্সিতং পাদকজ্ঝানস্স আরম্মণং হোতি. ৰড্ঢিতস্স ঝানস্স অন্তোগধং রূপং তেন যোগিনা পস্সিতব্বং ভৰে ভৰেয্য. তং রূপং পস্সতো পস্সন্তস্স তস্স যোগিনো পরিকম্মস্স ৰারো অতিক্কমতি, তাৰদে তস্মিংযেৰ খণে আলোকোপি তস্স যোগিনো আলোকোপি খিপ্পং অন্তরধাযতি. তস্মিং আলোকে অন্তরহিতে ¶ রূপগতং রূপং ন দিস্সতি. দিৰসম্পি নিসীদিত্ৰা পস্সতো রূপদস্সনং হোতি.
১১০০-১. তংচিত্তসংযুতন্তি তেন চতুত্থজ্ঝানেন যুত্তং চিত্তং. অনাগতংসঞাণস্স পরিকম্মং, যথাকম্মূপগস্স ঞাণস্স চ পরিকম্মং. দিব্বচক্খুঞাণং.
১১০৩. যো ভিক্খু ইধ ইমস্মিং সাসনে ইমং পন গন্থং সুণাতি, চিত্তে করোতি চ, সো ভিক্খু অনেন তরেন ইমিনা গন্থেন তরিত্ৰা অভিধম্মমহণ্ণৰপারং যাতি পাপুণাতি, জানাতীতি অত্থো.
ইতি অভিধম্মাৰতারটীকায
অভিঞ্ঞানিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
সোল়সমো পরিচ্ছেদো.
১৭. সত্তরসমো পরিচ্ছেদো
অভিঞ্ঞারম্মণনিদ্দেসৰণ্ণনা
১১০৪. অনাগতংসঞাণঞ্চাতি ন আগতো অনাগতো, ন তাৰ সম্পত্তোতি অত্থো, অনাগতে অংসা কোট্ঠাসা তেসং ঞাণং অনাগতংসঞাণং. যং যং কম্মং যথাকম্মং, তং উপগচ্ছতি জানাতীতি যথাকম্মুপগং, ৰিপাকচেতনাজাননকঞাণং.
১১০৭-৯. তত্থ ¶ তেসু আরম্মণত্তিকেসু. চিত্তসন্নিস্সিতং কত্ৰাতি তং কাযং চিত্তং সন্নিস্সিতং করিত্ৰা তমেৰ কাযচিত্তচেতসিকৰসেন মহগ্গতে চিত্তস্মিং সমারোপেতি ঞাণং ইদ্ধিৰিধঞাণং, ততো কাযারম্মণতো কাযস্স পরিত্তত্তা কামাৰচরত্তা পরিত্তারম্মণং ঞাণং সিযা.
১১১০-৩. দিস্সমানেন ¶ কাযেন, গন্তুকামো যদা ভৰে যো যোগী দিস্সমানেন কাযেন গন্তুকামো যদা ভৰেয্য, সো যোগী তদা চিত্তং কাযসন্নিস্সিতং কত্ৰা রূপকাযে সন্নিস্সিতং কত্ৰা তং পাদকজ্ঝানচিত্তং কাযৰসেন কাযে আরোপেতি, তদা ঝানারম্মণতো তং ঞাণং মহগ্গতগোচরং হোতি, যং ঞাণং যদা অনাগতঞ্চ ধম্মজাতং, অতীতঞ্চ ধম্মজাতং ৰিসযং আরম্মণং করোতি, তদা তং ঞাণং অতীতারম্মণং হোতি, তদা অনাগতারম্মণং আরম্মণকরণকালে অনাগতগোচরং হোতি. দিস্সমানেন কাযেন তস্স ভিক্খুনো গমনে পন সতি তস্স যোগিনো ঞাণস্স গোচরো পচ্চুপ্পন্নো নাম হোতি, ইতি ৰিনিদ্দিসে.
১১১৪. কাযং চিত্তস্স ৰসেন চিত্তে আরোপেতি, চিত্তং কাযস্স ৰসেন কাযে আরোপেতি, ইতি পরিণামনকালস্মিং তস্স যোগিনো ঞাণং অজ্ঝত্তারম্মণং সিযা. সম্পৰত্ততি সত্তসূতি পরিত্তমহগ্গতঅতীতঅনাগতপচ্চুপ্পন্নঅজ্ঝত্তবহিদ্ধারম্মণসঙ্খাতেসু সত্তসু আরম্মণেসু সম্পৰত্ততি.
১১২০. জাননে মজ্ঝিমানন্তি মহগ্গতানং জাননে.
১১২২. এতস্স চেতোপরিযঞাণস্স মগ্গারম্মণতা পরিযাযেন এৰ মতা ঞাতা.
১১২৬-৭. তত্থ তিক্খণসম্পত্তং, পচ্চুপ্পন্নং খণাদিকং.
তত্থ তেসু পচ্চুপ্পন্নেসু যং পচ্চুপ্পন্নং খণাদিকং তিক্খণসম্পত্তং উপ্পাদট্ঠিতিভঙ্গক্খণসম্পত্তং খণাদিকং খণাযেৰ তং খণাৰযৰং পচ্চুপ্পন্নং নাম. একদ্ৰেসন্ততিৰারপরিযাপন্নন্তি একচিত্তদ্ৰিচিত্তৰীথিৰারপরিযাপন্নং সন্ততিপচ্চুপ্পন্নং নাম. পচ্চুপ্পন্নন্তি পচ্ছিমন্তি অদ্ধাপচ্চুপ্পন্নন্তি অত্থো.
১১৩১-২. যেন ¶ ¶ আৰজ্জনচিত্তেন ধম্মে আৰজ্জতি, যেন চেতসা জানাতি, তেসং দ্ৰিন্নং আৰজ্জনজৰনচিত্তানং সহট্ঠানস্স অভাৰা তং ‘‘খণাদিকত্তযং পচ্চুপ্পন্ন’’ন্তিআদিকং ‘‘একস্স চিত্তমেকেন, অৰস্সং পন ৰিজ্ঝতি’’ইতি পরিযোসানং ৰচনং ন যুজ্জতি. আৰজ্জনজৰনানং নানারম্মণভাৰং পত্তিতো আপজ্জনতো চ ন যুজ্জতি. অনিট্ঠে পন ঠানে তেসং আৰজ্জনজৰনানং একারম্মণভাৰে অনিচ্ছিতে তস্মিং ঠানে ন যুজ্জতি, অঞ্ঞস্মিং পন ঠানে মগ্গৰীথিযং আৰজ্জনপরিকম্মজৰনানং কসিণাদিকং আরম্মণং হোতি, গোত্রভুলোকুত্তরচিত্তানঞ্চ নিব্বানং আরম্মণং হোতি, এত্থ আরম্মণজৰনানং একারম্মণতা অনিচ্ছতা.
১১৩৪-৪১. ‘‘একব্ভৰপরিচ্ছিন্নং, পচ্চুপ্পন্নন্তি পচ্ছিম’’ন্তি ৰত্ৰা পুন অঞ্ঞেন পরিযাযেন তং পচ্চুপ্পন্নং দস্সেতুং ইদং অদ্ধাখ্যং অদ্ধানাম পচ্চুপ্পন্নং জৰনৰারতো দীপেতব্বং. ইতি ৰচনং নিদ্দিট্ঠং. যদা ইদ্ধিমা যোগী পরস্স চিত্তং ঞাতুং আৰজ্জতি, তস্স আৰজ্জনমনো পচ্চুপ্পন্নখণৰ্হযং পচ্চুপ্পন্নং মনোদ্ৰারাৰজ্জনচিত্তং আরম্মণং কত্ৰা তেন চিত্তেন সদ্ধিং নিরুজ্ঝতি, তেসু নিরুদ্ধেসু তস্স যোগিনো চত্তারি, পঞ্চ ৰা জৰনানি জাযন্তি. এতেসং চতুন্নং, পঞ্চন্নং জৰনানং যং পচ্ছিমং চিত্তং ইদ্ধিচিত্তমুদীরিতং. ইদ্ধিচিত্ততো সেসানি কামাৰচরচিত্তানি. এতেসং কামাৰচরে ইদ্ধিজৰনানং তদেৰ চ পরচিত্তং আরম্মণং হোতি যস্মা, তস্মা সব্বানি তানি জৰনানি একারম্মণতং যন্তি, তেসং জৰনানং নানারম্মণতা অদ্ধাৰসা ন ভৰেয্য, পচ্চুপ্পন্নারম্মণতো তেসং জৰনানং একারম্মণভাৰেপি ইদ্ধিমানসমেৰ চ পরস্স চিত্তং জানাতি. ইতরানি কামাৰচরানি পন চিত্তানি পরস্স চিত্তং ন জানন্তি. যথা চক্খুদ্ৰারে তু ৰিঞ্ঞাণন্তি চক্খুৰিঞ্ঞাণং রূপং পস্সতি, তথা ইতরং চিত্তং ন পস্সতি.
১১৬১. অনাগতংসঞাণস্সাতি ¶ অনাগতংসঞাণস্স অনাগতং ধম্মং অগোচরং, গোচরং ন হোতিযেৰাতি অত্থো.
১১৬৯. ৰিৰিধত্থানি ৰণ্ণপদানি যস্মিং সো ৰিৰিধত্থৰণ্ণপদো, তং মধুরত্থমতিনীহরং উত্তমং সোতুজনস্স হদযং পীতিকরং সচেতনো কো নাম মনুজো ন সুণেয্য.
ইতি অভিধম্মাৰতারটীকায
অভিঞ্ঞারম্মণনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
সত্তরসমো পরিচ্ছেদো.
১৮. অট্ঠারসমো পরিচ্ছেদো
দিট্ঠিৰিসুদ্ধিনিদ্দেসৰণ্ণনা
১১৭৫. যা ¶ সঞ্জাননমত্তংৰ, সঞ্ঞা নীলাদিতো পনাতি সা সঞ্ঞা নীলাদিৰসেন সঞ্জাননমত্তংৰ করোতি. লক্খণপ্পটিৰেধন্তি অনিচ্চাদিলক্খণপটিবুজ্ঝনং.
১১৭৭. তং ৰিঞ্ঞাণং উস্সক্কিত্ৰা উদ্ধং সক্কং কত্ৰা সত্তে মগ্গং পাপেতুং ন সক্কোতি.
১১৭৮-৯. সব্বেসং পন ধম্মানং সভাৰপটিৰেধনং অৰিপরীতৰসেন পটিবুজ্ঝনং পঞ্ঞায লক্খণং.
১১৮০. সমাধি আসন্নকারণং এতাযাতি সমাধাসন্নকারণা.
১১৮১. লক্খণেনেকধাতি সব্বধম্মং পটিবুজ্ঝনলক্খণেন পঞ্ঞাৰ একধা ৰুত্তা.
১১৮৩. ভূরিপঞ্ঞেনাতি ¶ ভূতে অত্থে অৰিপরীতে অত্থে রমতীতি ভূরি, ভূরি পঞ্ঞা এতস্সাতি ভূরিপঞ্ঞো, তেন.
১১৮৬-৯১. তীসু অত্থধম্মনিরুত্তীসু চ ঞাণেসু অত্থধম্মনিরুত্তীসু জাতেসু ঞাণেসু চ ঞাণং. যং কিঞ্চি পচ্চযুপ্পন্নং ফলং ধম্মজাতং. ভাসিতত্থোতি পাল়িযা অত্থো. এতে পঞ্চ ধম্মা অত্থসঞ্ঞিতা অত্থনামকা. ফলনিব্বত্তকো হেতূতি জননকো পচ্চযো. ভাসিতন্তি পাল়ি. ধম্মসঞ্ঞিতাতি ধম্মনামকা. সভাৰনিরুত্তীতি অৰিপরীতৰোহারো. পরিযত্তীতি সিক্খনং. সৰনাধিগমেহি পুব্বযোগেন পুব্বে পৰত্তনায.
১১৯২. ভূমিভূতেসূতি ৰিপস্সনায ভূমিভূতেসু.
১১৯৪. জননাদিতোতি ¶ জাতিআদিতো ভীতেন পঞ্ঞা ভাৰেতব্বা.
১২০৩. একাসীতিযা চিত্তেনাতি লোকুত্তরচিত্তৰজ্জিতেন ৰিপস্সনাভূমিভূতেন একাসীতিযা চিত্তেন.
১২০৮. সত্তসম্মোহঘাতত্থন্তি সত্তোতি সম্মোহস্স ৰিনাসিতত্থং.
১২১১. নিরীহকন্তি ঈহৰিরহিতং ব্যাপারৰিরহিতং, দারুরজ্জুসমাযোগে.
১২১৫. উভো ভিজ্জন্তি পচ্চযাতি অঞ্ঞমঞ্ঞপচ্চযকারণা.
১২২৫. অন্তদ্ৰযন্তি কামসুখল্লিকানুযোগঅত্তকিলমথানুযোগদ্ৰযং. ভাৰযেতি দিট্ঠিৰিসুদ্ধিং ৰড্ঢেয্য.
ইতি অভিধম্মাৰতারটীকায
দিট্ঠিৰিসুদ্ধিনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
অট্ঠারসমো পরিচ্ছেদো.
১৯. একূনৰীসতিমো পরিচ্ছেদো
কঙ্খাৰিতরণৰিসুদ্ধিনিদ্দেসৰণ্ণনা
১২৩১. ইচ্চেৰমাদিবাত্তিংসকোট্ঠাসানং ¶ পচ্চযস্স হেতুপচ্চযে তাৰ যোগী মনসা পরিগ্গণ্হাতি.
১২৩৩. হেত্ৰঙ্কুরস্স বীজং তু বীজং অঙ্কুরস্স হেতুজনকং, পথৰাদযো অঙ্কুরস্স পচ্চযা.
১২৩৪. পঞ্চ ¶ ধম্মাতি অৰিজ্জাতণ্হুপাদানকম্মাহারা হেতুপচ্চযা ধম্মা.
১২৩৫. কম্মং পুত্তস্স জনকো পিতা ৰিয নামরূপস্স জনকং.
১২৪০. যা সাতি যা সা কঙ্খা. পুব্বন্তে পুব্বকোট্ঠাসে.
১২৪১. সব্বথা সব্বকোট্ঠাসতো অনৰসেসাৰ তস্স যোগিনো সা কঙ্খা পহিয্যতি নাসীযতে.
১২৪৩. অত্থসাধিকাতি কুসলপক্খে দানাদিঅত্থসাধিকা, অকুসলপক্খে পাণাতিপাতাদিঅত্থসাধিকা.
তং ৰিপাকন্তি উপঘাতককম্মস্স তং ৰিপাকং উপ্পন্নং নাম হোতি. এৰং একো যোগী কম্মৰিপাকৰসেন নামরূপস্স পচ্চযপরিগ্গহং করোতি.
১২৪৬. হেতুফলস্স সম্বন্ধৰসেনাতি হেতুফলসম্বন্ধৰসেন ইদং নামরূপং কেৰলং একন্তেন পৰত্ততি, ইতি সম্মা অৰিপরীতাকারেন সং অনুপস্সতি.
১২৪৭. পাকপ্পৰত্তিতো ¶ উদ্ধং পাকপটিৰেদকং ন পস্সতি ন জানিযতে.
১২৫০-১. অপ্পৰত্তি নাম ন দিস্সতি, উপপন্নং দিস্সতি. তিত্থিযা এতমত্থং অনঞ্ঞায অজানিত্ৰা অসযংৰসী সত্তসঞ্ঞন্তি ‘‘সত্তো’’তি সঞ্ঞং গহেত্ৰান সস্সতউচ্ছেদদস্সিনো অঞ্ঞমঞ্ঞং ৰিরোধিনো হুত্ৰা দ্ৰাসট্ঠিদিট্ঠিং গণ্হন্তি.
১২৫৪. উভোতি উভো কম্মৰিপাকা অঞ্ঞমঞ্ঞতো সুঞ্ঞা. ন চ কম্মং ৰিনা ফলন্তি কম্মং ৰিনা ফলং ন চ হোতি.
১২৫৫. সম্ভারেহীতি ¶ সূরিযাদিসম্ভারেহি.
১২৫৮. হেতুসম্ভারপচ্চযাতি হেতুনা চ সম্ভারপচ্চযেহি চ.
ইতি অভিধম্মাৰতারটীকায
কঙ্খাৰিতরণৰিসুদ্ধিনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
একূনৰীসতিমো পরিচ্ছেদো.
২০. ৰীসতিমো পরিচ্ছেদো
মগ্গামগ্গঞাণদস্সনৰিসুদ্ধিনিদ্দেসৰণ্ণনা
১২৬৪. পচ্চুপ্পন্নস্স ধম্মস্সাতি পচ্চুপ্পন্নস্স নামরূপধম্মস্স.
১২৬৬-৮. উপ্পজ্জতো উপ্পজ্জন্তস্স নামরূপধম্মস্স রাসিতো নিচযতো আগমনঞ্চ নত্থি. দিসাগমনন্তি দিসায গমনং ¶ . নিরুদ্ধস্সাপি নামরূপধম্মস্স একস্মিং ঠানে নিচযোতি চ নত্থি.
১২৭০-১. অৰিজ্জাসমুদযা রূপসমুদযো, অৰিজ্জানিরোধা রূপনিরোধো. তণ্হাসমুদযা রূপসমুদযো, তণ্হানিরোধা রূপনিরোধো. কম্মসমুদযা রূপসমুদযো, কম্মনিরোধা রূপনিরোধো. আহারনিরোধা রূপনিরোধো. ধম্মেতি সঙ্খারধম্মে.
১২৮০. সম্পত্তপটিৰেধস্সাতি সম্পত্তলোকুত্তরসঙ্খাতমগ্গফলস্স সোতাপন্নাদিপুগ্গলস্স. ৰিপ্পটিপন্নস্সাতি পটিপত্তিযং অপ্পটিপন্নস্স, ৰিরুদ্ধৰসেন পটিপন্নস্স ৰা.
১২৮৬. কাযচিত্তানীতি ¶ কাযাতি ৰেদনাসঞ্ঞাসঙ্খারা. চিত্তন্তি ৰিঞ্ঞাণং.
১২৯০. যতো যতো পচ্চযাদিতো. যং অমতং নিব্বানং ৰিজানতং ৰিজানন্তানং পীতিপামোজ্জং, তেহি লভিতব্বং অমতং, অমতং ৰিয পীতিপামোজ্জং ৰা.
১২৯৩. অপ্পত্তেতি অত্তনি মগ্গফলস্মিং অপ্পত্তে. পত্তসঞ্ঞীতি মগ্গফলে অহং পত্তো অস্মি ইতি সঞ্ঞিতো হোতি.
১২৯৭. সারৰেদিনোতি সারজাননসীলা. তন্তি তং মগ্গামগ্গঞাণদস্সনং. ইদং ঞাণং মগ্গামগ্গঞাণদস্সনন্তি মগ্গামগ্গঞাণদস্সনং নাম.
ইতি অভিধম্মাৰতারটীকায
মগ্গামগ্গঞাণদস্সনৰিসুদ্ধিনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
ৰীসতিমো পরিচ্ছেদো.
২১. একৰীসতিমো পরিচ্ছেদো
পটিপদাঞাণদস্সনৰিসুদ্ধিনিদ্দেসৰণ্ণনা
১২৯৯. উপল্লেসৰিমুত্তং ¶ সুৰিসদং ঞাণন্তি অট্ঠৰিধঞাণং সন্ধাযাহ.
১৩০২. সচ্চানুলোমঞাণন্তি অযমেৰ পৰুচ্চতি.
১৩০৬. অযং সিখাপত্তা ৰিপস্সনা এৰ সচ্চানুলোমঞাণং নাম পৰুচ্চতি.
১৩০৯. ভৰঙ্গানন্তরং সঙ্খারু-পেক্খাগতনযেনাতি ভৰঙ্গানন্তরং সঙ্খারুপেক্খাসঙ্খাতেন ঞাণেন কতনযেন.
১৩১৪-৬. বোধিপক্খিযধম্মানং ¶ , উদ্ধঞ্চ অনুলোমতোতি উদ্ধং ৰত্তমানানং বোধিপক্খিযধম্মানং অনুলোমতো, ইদং অনুলোমঞাণং ৰুট্ঠানগামিনিযা পরিযোসানং নাম ভাসিতং মহেসিনা কথিতং. সচ্চানুলোমঞাণং আহচ্চ উপ্পন্না, সব্বপ্পকারেন গোত্রভুপরিযোসানং.
ইতি অভিধম্মাৰতারটীকায
পটিপদাঞাণদস্সনৰিসুদ্ধিনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
একৰীসতিমো পরিচ্ছেদো.
২২. দ্ৰাৰীসতিমো পরিচ্ছেদো
ঞাণদস্সনৰিসুদ্ধিনিদ্দেসৰণ্ণনা
১৩১৯-২২. আৰজ্জনস্স হিতং আৰজ্জনিযং, তং ঠানং এতস্সাতি আৰজ্জনিযঠানং, গোত্রভূতি অত্থো. তং গোত্রভুচিত্তং ¶ মগ্গচিত্তস্স আৰজ্জনিযঠানত্তা. পটিপদাঞাণদস্সনং কুদাচনং ন চ ভজতি, তথেৰ ঞাণদস্সনৰিসুদ্ধিং কুদাচনং ন ভজতেৰ. উভিন্নং ঞাণানং অন্তরা একং অব্বোহারিকং ৰোহারে নিযুত্তন্তি ৰোহারিকং, ন ৰোহারিকং অব্বোহারিকং. ৰিপস্সনায সোতস্মিং ৰিপস্সনায সোতে পতিতত্তা ৰিপস্সনা নাম ৰোহরিতব্বা. ততো নিব্বানতো.
১৩২৫. সূরং তিক্খং ৰিপস্সনন্তি গোত্রভুচিত্তং সন্ধাযাহ.
১৩২৬-৯. ৰিসঙ্খারন্তি সঙ্খারেহি ৰিগতং. পঠমাৰজ্জনঞ্চেৰাতি পঠমাৰজ্জনং ৰিয. পঠমাভোগতাপি চাতি পঠমমনসিকারা ৰিয. মগ্গস্স অনন্তরাদীহি পচ্চযেহি. তস্সাতি মগ্গস্স. সিখাপত্তায তায ৰিপস্সনায মুদ্ধম্হি মত্থকে. অনাৰত্তন্তি অনিৰত্তং.
১৩৩০-৩. একেন ¶ আৰজ্জনেন একিস্সাযেৰ ৰীথিযা. অনুলোমগোত্রভুচেতসন্তি অনুলোমগোত্রভুচিত্তানং নানারম্মণতা ৰুত্তা. তং গোত্রভুচিত্তং অনাৰজ্জনম্পি মগ্গস্স আৰজ্জনট্ঠানে ঠত্ৰা. সঞ্ঞং দত্ৰা ৰিযাতি ‘‘অহং নিব্বানং আরম্মণং করোমি, ত্ৰম্পি তমেৰারম্মণং করোহি’’ ইতি সঞ্ঞং দত্ৰা ৰিযাতি অধিপ্পাযো. সঞ্ঞিতন্তি সঞ্ঞং. কদাচিপি অনিব্বিদ্ধপুব্বং মগ্গো এস এসো মগ্গো পুব্বে অনিব্বিদ্ধপুব্বো.
১৩৩৮. অনেকেসং আনিসংসানং দাযকেন আদিমগ্গেন সংযুত্তং. পঠমমগ্গঞাণং.
১৩৪১. একস্সাসেৰনং ¶ নত্থি একস্স চিত্তুপ্পাদস্স আসেৰনপচ্চযো নত্থি, তস্মা কারণা দ্ৰে চিত্তুপ্পাদা অনুলোমকা. তেহীতি চিত্তুপ্পাদেহি আসেৰনপচ্চযং লদ্ধা লভিত্ৰা ততিযং চিত্তং গোত্রভু হোতি.
১৩৪৫-৭. মগ্গপেক্খনহেতু যস্স আৰজ্জনমনসো, তং মগ্গপেক্খনহেতুকং. তস্মিং নিরুদ্ধেতি তস্মিং আৰজ্জনচিত্তে নিরুদ্ধে মগ্গস্স পচ্চৰেক্খণসঞ্ঞিতানি সত্ত জৰনানি পটিপাটিযা জাযন্তে. পচ্চৰেক্খণঞাণানি একূনৰীসতি হোন্তি.
১৩৫১. ততো তদা ৰিপস্সনাৰীথিং ওতরতি. দুতিযমগ্গঞাণং.
১৩৬১. মূলঘাতন্তি মূলঘাতনং. ততিযমগ্গঞাণং.
১৩৬৩. অনাৰত্তিসভাৰতোতি অনিৰত্ততো. চতুত্থমগ্গঞাণং.
ইতি অভিধম্মাৰতারটীকায
ঞাণদস্সনৰিসুদ্ধিনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
দ্ৰাৰীসতিমো পরিচ্ছেদো.
২৩. তেৰীসতিমো পরিচ্ছেদো
কিলেসপহাননিদ্দেসৰণ্ণনা
১৩৭৫. ইধ ¶ পন ইমস্মিং পনাধিকারে কারণূপচারেন লাভাদিকারণস্স ৰোহারেন, লাভো আদি ৰত্থু যস্স অনুনযস্সাতি লাভাদিৰত্থুকো, তস্স.
সুখুমাতি কামরাগপটিঘা সুখুমা.
১৩৭৬. যেন ¶ যেন পঠমমগ্গাদিঞাণেন যো যো সংযোজনাদিকো পহাতব্বো ধম্মো ঘাতং ৰিনাসং যাতি, সো সো ধম্মো তেন তেন অসেসেন ঞাণেন এৰং সাধু মযা সন্দস্সিতো.
১৩৮৩. পরিঞ্ঞাভিসমযেনাতি পরিচ্ছিন্দিত্ৰা জাননেন. দুক্খং অভিসমেতীতি দুক্খং পটিৰিজ্ঝতি.
১৩৯৪. যো যোগী ইমং ৰিদিত্ৰা হিতভাৰনং ৰনং ৰনেতব্বং ৰিদিত্ৰা জানিত্ৰা ৰে একন্তেন সুখসংহিতং হিতং উপেতি, চিত্তস্স তমং অনুত্তমং হীনং ৰিধূয ৰিনাসেত্ৰা অৰিগ্গহকম্পদং পদং অৰিগ্গহকং সরীররহিতং পদং পটিপজ্জিতব্বং ঞাতব্বং পদং নিব্বানং উপেতি পাপুণাতি চ.
ইতি অভিধম্মাৰতারটীকায
কিলেসপহাননিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
তেৰীসতিমো পরিচ্ছেদো.
২৪. চতুৰীসতিমো পরিচ্ছেদো
পচ্চযনিদ্দেসৰণ্ণনা
১৩৯৫. রূপং ¶ রূপস্সাতি রূপং রূপস্স. অরূপস্স নামস্স.
১৩৯৬. মিস্সকস্সাতি নামরূপমিস্সকস্সাতি অত্থো.
১৩৯৯. একোতি ¶ কম্মপচ্চযো. দ্ৰেকালিকোতি অতীতপচ্চুপ্পন্নকালৰসেন দ্ৰীসু কালেসু নিযুত্তো. দস্সিতোতি ভগৰতা দেসিতো.
ইতি অভিধম্মাৰতারটীকায
পচ্চযনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
চতুৰীসতিমো পরিচ্ছেদো.
নিগমনকথাৰণ্ণনা
১৪০১. সুমতিমতিৰিচারবোধনোতি সুমতীনং সুন্দরপঞ্ঞানং কৰীনং মতিযা ৰিচারস্স বোধনো. ৰিমতিৰিমোহৰিনাসনোতি ৰিমতীনং বালানং ৰিমোহস্স ৰিনাসনো. কুমতিমতিমহাতমোনাসোতি কুমতীনং বালানং মহাতমসন্নিভায মতিযা নাসকো. পটুমতিভাসকরোতি পটূনং পণ্ডিতানং তিক্খপঞ্ঞায ওভাসকরো.
১৪০২. সুমতিনামকো ভিক্খু অসমানতো অসদিসায পূজায মম আযাচিতো যতো যস্মা ¶ কারণা, ততো তস্মা কারণা অযং অভিধম্মাৰতারো. পদাতো পদাতি কোট্ঠাসতো কোট্ঠাসতো. হিতৰিভাৰনা ভাৰনাতি হিতপ্পকাসনায ভাৰনায মযা রচিতো. অথ ৰা অহং সুমতিনা ভিক্খুনা অসমানতো মানতো আযাচিতো যতো যস্মা, ততো তস্মা.
১৪০৫. তিৰিধা ব্যপ্পথানঞ্হি গতিযোতি ব্যপ্পথানং ৰচনানং অত্থগন্থযুত্তিৰসেন তিৰিধা গতিযো.
১৪০৬. নিকাযন্তরলদ্ধীহীতি অঞ্ঞস্মিং নিকাযে লদ্ধীহি. ৰাচনামগ্গনিস্সিতোতি ৰচনপ্পবন্ধনিস্সিতো.
১৪১০. অসংকিণ্ণকুলাকুলেতি ¶ অসম্মিস্সকুলেহি আকিণ্ণে. সুপসন্নসিতোদকেতি মধুরসীতোদকে.
১৪১২. কেলাসসিখরাকারপাসাদপটিমণ্ডিতেতি রজতপব্বতমত্থকনিভেহি পাসাদেহি অলঙ্কতে.
১৪১৩. ৰিৰিধাকারচারুপাকারগোপুরেতি ৰিৰিধসণ্ঠানমনুঞ্ঞপাকারদ্ৰারকোট্ঠকে.
১৪১৪. সল্লেখাতি সল্লেখৰুত্তি. সাখল্যেতি সখিলভাৰে. সতাতি সতিসম্পন্নেন.
১৪১৫. ৰস্সৰলাহকা দেৰাতি ৰস্সৰলাহকভূতা দেৰা অমরা.
নিগমনকথাৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
অভিধম্মাৰতারপুরাণটীকা নিট্ঠিতা.
নমো তস্স ভগৰতো অরহতো সম্মাসম্বুদ্ধস্স
অভিধম্মাৰতার-অভিনৰটীকা
(পঠমো ভাগো)
গন্থারম্ভকথা
(ক) ৰিসুদ্ধকরুণাঞাণং ¶ ¶ , বুদ্ধং সম্বুদ্ধপূজিতং;
ধম্মং সদ্ধম্মসম্ভূতং, ৰন্দে সংঘং নিরঙ্গণং.
(খ) সারিপুত্তং মহাথেরং, পরিযত্তিৰিসারদং;
নমামি সন্তৰুত্তিং মে, গুরুং গারৰভাজনং.
(গ) ৰন্দন্তেন মযা এৰং,
যা লদ্ধা পুঞ্ঞসম্পদা;
হিত্ৰা তস্সানুভাৰেন,
অন্তরাযে অসেসতো.
(ঘ) মহাৰিহারৰাসীনং ¶ , থেরানং থিরসীলিনং;
ৰংসালঙ্কারভূতেন, ভূতানুগ্গহকারিনা.
(ঙ) থেরেন বুদ্ধদত্তেন, রচিতং যং মনোরমং;
পিটকে অভিধম্মস্মিং, ওতারুপাযভাৰতো.
(চ) অভিধম্মাৰতারোতি, লদ্ধনামেন ৰিস্সুতং;
নানানিপুণগম্ভীরনযং পকরণুত্তমং.
(ছ) অত্থসংৰণ্ণনং তস্স, আরভিস্সং যথাবলং;
পামোজ্জজননত্থায, আভিধম্মিকভিক্খুনন্তি.
গন্থারম্ভকথাৰণ্ণনা
১. পরমনিপুণৰিচিত্তনযসমন্নাগতং ¶ সকসমযসমযন্তরগহনৰিগ্গাহণসমত্থং সুৰিমলৰিপুলপঞ্ঞাৰেয্যত্তিযজননং পকরণমিদমারভন্তোযমাচরিযো পঠমং তাৰ রতনত্তযপ্পণামকরণেন অন্তরাযনিৰারণঞ্চেৰ পঞ্ঞাপাটৰঞ্চ পত্থেতি. রতনত্তযপ্পণামো হি অত্থতো পণামকিরিযাভিনিপ্ফাদিকা কুসলচেতনা. সা চ ৰন্দনেয্যৰন্দকানং খেত্তজ্ঝাসযসম্পদাহি দিট্ঠধম্মৰেদনীযভূতা যথালদ্ধসম্পত্তিনিমিত্তকস্স কম্মস্স অনুবলপ্পদানৰসেন তন্নিব্বত্তিতৰিপাকসন্ততিযা অন্তরাযকরানি উপপীল়কউপচ্ছেদককম্মানি পটিবাহিত্ৰা তন্নিদানানং যথাধিপ্পেতসিদ্ধিৰিবন্ধকানং রোগাদিঅন্তরাযানমপ্পৰত্তিং সাধেতি, রাগাদিমলৰিক্খালনেন চ চিত্তসন্তানং পরিসোধেত্ৰা তন্নিস্সিতায পঞ্ঞায যথাধিপ্পেতসিদ্ধিসম্পাদকং তিক্খৰিসদভাৰমাৰহতি. কিঞ্চি আচিণ্ণমেতং পণ্ডিতানং, যদিদং গন্থসমারম্ভে রতনত্তযপ্পণামকরণং, তস্মা সপ্পুরিসাচারানুরক্খণত্থঞ্চ আদিম্হি রতনত্তযৰন্দনা আরদ্ধাতি এৰমাদিনা অঞ্ঞানিপি বহূনি পযোজনানি নিদ্ধারেতব্বানি. তানি পন তত্থ তত্থ বহুধা ৰিত্থারিতানীতি তং পপঞ্চপরিস্সমং ঠপেত্ৰা যথানুপ্পত্তমেৰ তাৰ ৰণ্ণযিস্সাম.
এত্থ চ রতনত্তযপ্পণামং কত্তুকামো তথাগতমূলকত্তা সেসরতনানং পঠমং তাৰ তথাগতস্স ¶ থোমনাপুব্বঙ্গমং পণামমারভন্তো আহ ‘‘অনন্তকরুণাপঞ্ঞ’’ন্তিআদি. থোমনাপুব্বঙ্গমেন হি পণামেন সত্থু গুণাতিসযযোগো, ততো চস্স অনুত্তরৰন্দনীযভাৰো, তেন চ অত্তনো ৰন্দনায খেত্তঙ্গতভাৰো, খেত্তঙ্গতায চ ৰন্দনায যথাধিপ্পেতনিপ্ফত্তিযা হেতুভাৰো চ দস্সিতো হোতি.
তত্থ ¶ ৰন্দিত্ৰাতি পুব্বকালকিরিযানিদ্দেসো. তস্স পন ওসানগাথাযং ‘‘পৰক্খামী’’তি ইমিনা অপরকালকিরিযাৰচনেন সহ সম্বন্ধো. বুদ্ধন্তি ৰন্দনকিরিযায কম্মনিদ্দেসো. ‘‘অনন্তকরুণাপঞ্ঞ’’ন্তিআদিকং পন তব্বিসেসনং. তত্থ কিরতীতি করুণা, পরদুক্খং ৰিক্খিপতি অপনেতীতি অত্থো. কিরীযতি দুক্খিতেসু পসারীযতীতি ৰা করুণা. অথ ৰা করোতীতি করুণা, পরদুক্খে সতি সাধূনং কম্পনং হদযখেদং জনযতীতি অত্থো. কিণাতীতি ৰা করুণা, পরস্স দুক্খং পচ্চযৰেকল্লকরণতো হিংসতীতি অত্থো. পজানাতীতি পঞ্ঞা, যথাসভাৰং পকারেহি পটিৰিজ্ঝতীতি অত্থো. করুণা চ পঞ্ঞা চ করুণাপঞ্ঞা, নত্থি এতাসং অন্তোতি অনন্তা, অনন্তা করুণাপঞ্ঞা এতস্সাতি অনন্তকরুণাপঞ্ঞো, তং অনন্তকরুণাপঞ্ঞং.
এত্থ চ উপ্পাদৰযন্ততাৰসেন চেৰ সন্ততিপরিযোসানৰসেন চ সতিপি ভগৰতো করুণাপঞ্ঞানং সপরিযন্তভাৰে অনন্তারম্মণেসু পৰত্তনতো অনন্ততা ৰেদিতব্বা. সম্মাসম্বুদ্ধস্স হি সব্বসত্তানং দুক্খাপনযনাকারপ্পৰত্তা অনঞ্ঞসাধারণা মহাকরুণা কঞ্চি সত্তং অৰজ্জেত্ৰা সব্বেসু সত্তেসু নিরৰসেসেন পৰত্ততি, তথা সব্বধম্মসভাৰবোধনসমত্থা সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণসঙ্খাতা পঞ্ঞাপি সকলঞেয্যধম্মেসু অনৰসেসতো পৰত্ততি, তস্মা অনন্তারম্মণপ্পৰত্তকরুণাঞাণৰন্ততায অনন্তকরুণাপঞ্ঞো ভগৰা. করুণাপঞ্ঞাগ্গহণেন চেত্থ ভগৰতো সব্বলোকিযলোকুত্তরগুণসম্পত্তি দস্সিতা হোতি. তথা হি করুণাগ্গহণেন লোকিযেসু মহগ্গতভাৰপ্পত্তাসাধারণগুণদীপনতো সকললোকিযগুণসম্পত্তি দস্সিতা, পঞ্ঞাগ্গহণেন সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণপদট্ঠানমগ্গঞাণদীপনতো সব্বলোকুত্তরগুণসম্পত্তি দস্সিতাতি.
অপিচ ¶ সব্ববুদ্ধগুণানং করুণা আদি, পঞ্ঞা পরিযোসানং. মহাকরুণাসঞ্চোদিতমানসো হি ভগৰা সংসারপঙ্কতো সত্তানং সমুদ্ধরণত্থায কতাভিনীহারো অনুপুব্বেন পারমিযো পূরেত্ৰা অনুত্তরসম্মাসম্বোধিযা অধিগমেন সকলবুদ্ধগুণে পটিলভি. ইতি ¶ সকলবুদ্ধগুণানং তন্নিদানভাৰতো করুণা সব্ববুদ্ধগুণানমাদি, সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণপদট্ঠানস্স পন মগ্গঞাণস্স পটিলভনতো উত্তরিকরণীযাভাৰতো পঞ্ঞা পরিযোসানং. আদিপরিযোসানদস্সনেন চ সকলবুদ্ধগুণা নযতো দস্সিতা হোন্তি. নযগ্গাহো এৰ হি সব্ববুদ্ধগুণানং দস্সনুপাযো, ইতরথা তাদিসস্স সব্বঞ্ঞুবুদ্ধস্সপি ৰচনপথাতীতং তথাগতগুণং অনুপদং ৰণ্ণেন্তো কো নাম পরিযোসানমাহরিতুং সক্কুণেয্যাতি.
এৰং করুণাপঞ্ঞামুখেন সঙ্খেপতো সকলবুদ্ধগুণেহি ভগৰন্তং থোমেত্ৰাপি পুন অত্তনো বুদ্ধগুণসংকিত্তনে অতিত্তাভাৰেন চেৰ পরেসঞ্চ পসাদবাহুল্লজননত্থং তদন্তোগধেপি ৰিসিট্ঠগুণে পধানভাৰেন নীহরিত্ৰা দস্সেন্তো আহ ‘‘তথাগত’’ন্তিআদি. তত্থ ‘‘তথাগত’’ন্তি তথা আগততাদীহি অট্ঠহি কারণেহি তথাগতং. ৰুত্তঞ্হেতং (দী. নি. অট্ঠ. ১.৭; ম. নি. অট্ঠ. ১.১২; বু. ৰং. অট্ঠ. ১.২ নিদানকথা; অ. নি. অট্ঠ. ১.১.১৭০) –
‘‘অট্ঠহি কারণেহি ভগৰা তথাগতো, তথা আগতোতি তথাগতো, তথা গতোতি তথাগতো, তথলক্খণং আগতোতি তথাগতো, তথধম্মে যাথাৰতো অভিসম্বুদ্ধোতি তথাগতো, তথদস্সিতায তথাগতো, তথৰাদিতায তথাগতো, তথাকারিতায তথাগতো, অভিভৰনট্ঠেন তথাগতো’’তি.
‘‘কথং ¶ ভগৰা তথা আগতোতি তথাগতো? যথা সব্বলোকহিতায উস্সুক্কমাপন্না পুরিমকা সম্মাসম্বুদ্ধা আগতা, কিং ৰুত্তং হোতি? মনুস্সত্তাদিঅট্ঠঙ্গসমন্নাগতেন যেন অভিনীহারেন তে ভগৰন্তো আগতা, তেনেৰ চ অভিনীহারেন অযম্পি ভগৰা আগতো, যথা চ তে ভগৰন্তো সমতিংস পারমিযো পূরেত্ৰা পঞ্চমহাপরিচ্চাগাদীনি সম্পাদেত্ৰা আগতা, যথা চ তে সত্ততিংস বোধিপক্খিযধম্মে ভাৰেত্ৰা ব্রূহেত্ৰা আগতা, তথা অযম্পি ভগৰা আগতোতি এৰং তাৰ তথা আগতো’’তি তথাগতো. (১)
‘‘কথং তথা গতোতি তথাগতো? যথা সম্পতিজাতা তে ভগৰন্তো সত্তপদৰীতিহারেন গতা, যথা ৰা তে সমথৰিপস্সনামগ্গেহি তং তং অকুসলপক্খং ৰিধমিত্ৰা গতা, তথা অযম্পি ভগৰা গতো, এৰং তথা গতোতি তথাগতো. (২)
‘‘কথং ¶ তথলক্খণং আগতোতি তথাগতো? যস্মা তেসং তেসং ধম্মানং যং সভাৰসরসলক্খণং তথং অৰিতথং, তঞ্চেস তথলক্খণং আগতো যাথাৰতো অধিগতো, তস্মা তথলক্খণং আগতোতি তথাগতো গমনত্থানং বুজ্ঝনত্থসম্ভৰতো. তথা হি ৰদন্তি ‘যে গতিঅত্থা, তে বুজ্ঝনত্থা. যে বুজ্ঝনত্থা, তে গতিঅত্থা’তি. (৩)
‘‘কথং তথধম্মে যাথাৰতো অভিসম্বুদ্ধোতি তথাগতো? যস্মা ‘ইদং দুক্খন্তি, ভিক্খৰে, তথমেতং অৰিতথমেত’ন্তিআদিৰচনতো (সং. নি. ৫.১০৯০) ‘অৰিজ্জায সঙ্খারানং ¶ পচ্চযট্ঠো সঙ্খারানং অৰিজ্জাপচ্চযসম্ভূতসমুদাগতট্ঠো তথো অৰিতথো অনঞ্ঞথো’তিআদিৰচনতো চ তথধম্মসঙ্খাতে সচ্চপটিচ্চসমুপ্পাদে যাথাৰতো আগতো অভিসম্বুদ্ধো, তস্মা তথধম্মে যাথাৰতো অভিসম্বুদ্ধোতি তথাগতো. (৪)
‘‘কথং তথদস্সিতায তথাগতো? যস্মা অপরিমাণাসু লোকধাতূসু অপরিমাণানং সত্তানং ছদ্ৰারগ্গহিতে আরম্মণে অৰিপরীতমেৰ পস্সতি জানাতি, ঞত্ৰা চ পনেৰং ‘কতমং তং রূপাযতনং, যং চতুন্নং মহাভূতানং উপাদাযা’তিআদিনা (ধ. স. ৬১৬ আদযো) তথমেস অৰিপরীতং ৰিভজতি দস্সেতি, তস্মা তথং আগচ্ছতি পস্সতি জানাতি, তং ৰা আগমযতি দস্সেতীতি তথাগতোতি এৰং তথদস্সিতায তথাগতো. (৫)
‘‘কথং তথৰাদিতায তথাগতো? যস্মা এস অভিসম্বোধিতো যাৰ পরিনিব্বানা রাগমদাদিনিম্মথনৰসেন একসদিসমেৰ ধম্মং তথং অৰিতথং ভাসতি, তস্মা তথং গদতি, তথো অৰিপরীতো আগদোৰচনমেতস্সাতি ৰা দ-কারস্স ত-কারং কত্ৰা তথাগতোতি ৰুত্তোতি এৰং তথৰাদিতায তথাগতো. (৬)
‘‘কথং তথাকারিতায তথাগতো? ভগৰা হি ‘যথা ৰাদী তথা কারী’তি (অ. নি. ৪.২৩; চূল়নি. পোসালমাণৰপুচ্ছানিদ্দেস ৮৩) ৰচনতো অত্তনো ৰাচায অনুরূপমেৰ করোতি, তস্মা যথা ৰাচা, তথা কাযোপি গতো পৰত্তো ইমস্সাতি তথাগতোতি এৰং তথাকারিতায তথাগতো. (৭)
‘‘কথং ¶ অভিভৰনট্ঠেন তথাগতো? যস্মা পনেস অনুপমায সকললোকিযলোকুত্তরগুণসম্পদায ¶ সমন্নাগতত্তা সদেৰকং লোকং অভিভুয্য পৰত্ততি, তস্মা অভিভৰনট্ঠেন তথাগতোতি ৰুচ্চতী’’তি.
তত্রেৰং পদসিদ্ধি ৰেদিতব্বা – অগদো ৰিযাতি অগদো, দেসনাৰিলাসো চেৰ পুঞ্ঞুস্সযো চ. তেন হেস মহানুভাৰো ভিসক্কো ৰিয দিব্বাগদেন সপ্পে সব্বপরপ্পৰাদিনো, সদেৰকঞ্চ লোকং অভিভৰতি. ইতি সব্বলোকাভিভৰনে তথো অৰিপরীতো যথাৰুত্তো অগদো এতস্সাতি দ-কারস্স ত-কারং কত্ৰা তথাগতোতি ৰুচ্চতীতি অযমেত্থ সঙ্খেপো. ৰিত্থারো পন দীঘাগমসংৰণ্ণনাদীসু গহেতব্বো. আহ চেত্থ –
‘‘যথেৰ লোকম্হি ৰিপস্সিআদযো,
সব্বঞ্ঞুভাৰং মুনযো ইধাগতা;
তথা অযং সক্যমুনীপি আগতো,
তথাগতো ৰুচ্চতি তেন চক্খুমা. (দী. নি. অট্ঠ. ১.৭; ম. নি. অট্ঠ. ১.১২; অ. নি. অট্ঠ. ১.১.১৭০; বু. ৰং. অট্ঠ. ১.২ নিদানকথা);
‘‘পহায কামাদিমলে যথা গতা,
সমাধিঞাণেহি ৰিপস্সিআদযো;
মহেসিনো সক্যমুনী জুতিন্ধরো,
তথা গতো তেন তথাগতো মতো.
‘‘তথঞ্চ ধাত্ৰাযতনাদিলক্খণং,
সভাৰসামঞ্ঞৰিভাগভেদতো;
সযম্ভুঞাণেন জিনোযমাগতো,
তথাগতো ৰুচ্চতি সক্যপুঙ্গৰো.
‘‘তথানি ¶ সচ্চানি সমন্তচক্খুনা,
তথা ইদপ্পচ্চযতা চ সব্বসো;
অনঞ্ঞঞেয্যেন ¶ যতো ৰিভাৰিতা,
যাথাৰতো তেন জিনো তথাগতো.
‘‘অনন্তভেদাসুপি লোকধাতুসু,
জিনস্স রূপাযতনাদিগোচরে;
ৰিচিত্তভেদে তথমেৰ দস্সনং,
তথাগতো তেন সমন্তলোচনো.
‘‘যতো চ ধম্মং তথমেৰ ভাসতি,
করোতি ৰাচাযনুলোমমত্তনো;
গুণেহি লোকং অভিভুয্যিরীযতি,
তথাগতো তেনপি লোকনাযকো’’তি. (ইতিৰু. অট্ঠ. ৩৮; দী. নি. টী. ১.৭);
কেনচি গুণেন অত্তনো ৰিসিট্ঠস্স কস্সচি অভাৰতো নত্থি এতস্স উত্তরোতি অনুত্তরো. ভগৰতো হি অৰীচিতো পট্ঠায যাৰ ভৰগ্গং তিরিযং অপরিমাণাসু লোকধাতূসু ন কোচি কেনচি গুণেন সমসমোপি অত্থি, কুতো পন উত্তরিতরো. যথাহ –
‘‘রূপে সীলে সমাধিম্হি, পঞ্ঞায চ অসাদিসো;
ৰিমুত্তিযা সমসমো, ধম্মচক্কপ্পৰত্তনে’’তি.
ৰিন্দিত্ৰাতি তীহি ৰন্দনাহি তন্নিন্নতাদিৰসেন নমস্সিত্ৰা. কাযৰচীমনোদ্ৰারৰসেন হি তিস্সো ৰন্দনা. যথাহ ‘‘তিস্সো ইমা, ভিক্খৰে, ৰন্দনা কাযেন ৰন্দতি, ৰচসা ৰন্দতি, মনসা ৰন্দতী’’তি. তত্থ বুদ্ধাদিগুণারম্মণা কামাৰচরকুসলকিরিযানমঞ্ঞতরা চেতনা কাযৰিঞ্ঞত্তিং সমুট্ঠাপেত্ৰা কাযদ্ৰারপ্পৰত্তিৰসেন উপ্পন্না কাযৰন্দনাতি ৰুচ্চতি, সাযেৰ ৰচীৰিঞ্ঞত্তিং সমুট্ঠাপেত্ৰা ৰচীদ্ৰারপ্পৰত্তিৰসেন উপ্পন্না ৰচীৰন্দনাতি, উভযৰিঞ্ঞত্তিযো পন অসমুট্ঠাপেত্ৰা কেৰলং ¶ মনোদ্ৰারপ্পৰত্তিৰসেন উপ্পন্না মনোৰন্দনাতি. সিরসাতি উত্তমঙ্গেন করণভূতেন. অবুজ্ঝি, বোধেতীতি ৰা বুদ্ধো. অযঞ্হি চতুসচ্চধম্মে সযম্পি অবুজ্ঝি, পরেপি বোধেতি ¶ , তস্মা বুজ্ঝনবোধনট্ঠেন ‘‘বুদ্ধো’’তি ৰুচ্চতি. যথাহ ‘‘বুজ্ঝিতা সচ্চানীতি বুদ্ধো, বোধেতা পজাযাতি বুদ্ধো’’তি (মহানি. ১৯২; চূল়নি. পারাযনত্থুতিগাথানিদ্দেস ৯৭; পটি. ম. ১.১৬২). অথ ৰা বুধ-সদ্দস্স জাগরণৰিকসনত্থেসুপি পৰত্তনতো অবুজ্ঝি সৰাসনসম্মোহনিদ্দায অচ্চন্তং ৰিগতো, বুদ্ধিযা ৰিকসিতৰাতি ৰা বুদ্ধো. ভগৰা হি ৰত্থুসভাৰদস্সনৰিবন্ধিকায অৰিজ্জাসঙ্খাতায নিদ্দায অরিযমগ্গঞাণেন সহ ৰাসনায সমুচ্ছিন্নত্তা ততো অচ্চন্তং ৰিগতো. পরমরুচিরসিরিসোভগ্গসমাগমেন ৰিকসিতমিৰ পদুমং অপরিমিতগুণগণালঙ্কতসব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণসমাগমেন ৰিকসিতো ৰিকাসমনুপ্পত্তো, তস্মা জাগরণৰিকসনত্থৰসেনপি ‘‘বুদ্ধো’’তি ৰুচ্চতি.
এত্তাৰতা চ দ্ৰীহি আকারেহি ভগৰতো থোমনা কতা হোতি অত্তহিতসম্পত্তিতো, পরহিতপটিপত্তিতো চ. তাসু অত্তহিতসম্পত্তি অনাৰরণঞাণাধিগমো সৰাসনসকলসংকিলেসানমচ্চন্তপ্পহানং অনুপাদিসেসনিব্বানাধিগমো চ, পরহিতপটিপত্তি পন আসযপ্পযোগৰসেন দুৰিধং পরহিতসমীহনং. তত্থ ধম্মদেসনায অভাজনেসু দেৰদত্তাদীসু ৰিরোধিসত্তেসুপি নিচ্চং হিতজ্ঝাসযতা অপরিপাকগতিন্দ্রিযানং ইন্দ্রিযপরিপাককালাগমনঞ্চ আসযো নাম. তদঞ্ঞসত্তানং পন লাভসক্কারাদিনিরপেক্খচিত্তস্স যানত্তযমুখেন সব্বদুক্খনিয্যানিকধম্মদেসনা পযোগো নাম. দুৰিধাসু পনেতাসু পরহিতপটিপত্তীসু, তিৰিধাসু চ অত্তহিতসম্পত্তীসু অনন্তকরুণা-ৰচনেন, তথা আগতট্ঠেন চ তথাগত-সদ্দেন আসযৰসেন পরহিতপটিপত্তি দস্সিতা, বোধনট্ঠেন বুদ্ধ-সদ্দেন, তথদস্সনট্ঠেন ¶ চ তথাগতট্ঠেন চ তথাগতসদ্দেন পযোগৰসেন, অনন্তপঞ্ঞা-ৰচনেন, ঞাণগতিদীপকেন তথাগত-সদ্দেন, বুজ্ঝনজাগরণৰিকসনট্ঠেন চ বুদ্ধ-সদ্দেন তিৰিধাপি অত্তহিতসম্পত্তি, অনুত্তরৰচনেন চ অত্তহিতপরহিতসম্পত্তি পকাসিতাতি ৰেদিতব্বা.
অপিচ হেতুফলসত্তূপকারসম্পদাৰসেন তীহাকারেহিপি ভগৰতো থোমনা পৰত্ততীতি তংৰসেনপেত্থ থোমনা দট্ঠব্বা. তত্থ হেতুসম্পদা নাম মহাকরুণাসমাযোগো, বোধিসম্ভারসম্ভরণঞ্চ তম্মূলকত্তা সকলবুদ্ধগুণানং. ফলসম্পদা পন চতুব্বিধা ঞাণসম্পদা, পহানসম্পদা, আনুভাৰসম্পদা, রূপকাযসম্পদা চাতি. তাসু সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণপদট্ঠানং মগ্গঞাণং, মগ্গঞাণপদট্ঠানং সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং, তম্মূলকানি চ দসবলাদিঞাণানি ঞাণসম্পদা নাম. অগ্গমগ্গভাৰনায সব্বকিলেসানং সহ ৰাসনাহি অনুপ্পত্তিধম্মতাপাদনং ¶ পহানসম্পদা. অচিন্তেয্যাপরিমিতানং সব্বলোকহিতানং নিপ্ফাদনে, সদেৰকলোকাভিভৰনে চ আধিপচ্চং আনুভাৰসম্পদা. সকললোকনযনাভিসেকভূতা পন লক্খণানুব্যঞ্জনপটিমণ্ডিতা অত্তভাৰসম্পত্তি রূপকাযসম্পদা নাম. সত্তূপকারো হেট্ঠা ৰুত্তপরহিতপটিপত্তিৰসেনেৰ ৰেদিতব্বো. ইমাসু পন অনন্তকরুণা-ৰচনেন, তথা আগতট্ঠেন চ তথাগত-সদ্দেন হেতুসম্পদা দস্সিতা. ফলসম্পদাসু ঞাণসম্পদা চেৰ পহানসম্পদা চ অনন্তপঞ্ঞা-ৰচনেন, অভিসমযপরিদীপকেন তথাগতসদ্দেন, বুজ্ঝনজাগরণৰিকসনট্ঠেন, চ বুদ্ধ-সদ্দেন দস্সিতা, আনুভাৰসম্পদাপি অভিভৰনট্ঠেন তথাগত-সদ্দেন, অনুত্তর-ৰচনেন চ ৰিভাৰিতা, রূপকাযসম্পদা পন রূপগ্গপ্পত্তিদীপকেন অনুত্তর-সদ্দেন দস্সিতাতি দট্ঠব্বং.
এৰং ¶ বুদ্ধরতনস্স থোমনাপুব্বঙ্গমং পণামং কত্ৰা ইদানি সেসরতনানম্পি পণামমারভন্তো আহ ‘‘ধম্মং সাধুগণম্পি চা’’তি. ভগৰতো থোমনেন চ স্ৰাক্খাততাদযো ধম্মগুণা, সুপ্পটিপন্নতাদযো সঙ্ঘগুণা চ দস্সিতা হোন্তি তপ্পভৰস্স অনঞ্ঞথাভাৰতোতি ন তেসং ৰিসুং থোমনা কতা. অধিগতমগ্গে সচ্ছিকতনিরোধে পুগ্গলে যথানুসিট্ঠং পটিপজ্জমানে চ অপাযদুক্খেসু চেৰ ৰট্টদুক্খেসু চ অপতমানে কত্ৰা ধারেতীতি ধম্মো, সো চতুন্নং অরিযমগ্গানং, চতুন্নঞ্চ সামঞ্ঞফলানং, নিব্বানস্স, পরিযত্তিধম্মস্স চ ৰসেন দসৰিধো. ৰুত্তঞ্হেতং ছত্তৰিমানে –
‘‘রাগৰিরাগমনেজমসোকং,
ধম্মমসঙ্খতমপ্পটিকূলং;
মধুরমিমং পগুণং সুৰিভত্তং,
ধম্মমিমং সরণত্থমুপেহী’’তি. (ৰি. ৰ. ৮৮৭);
এত্থ হি কামরাগাদিভেদো সব্বোপি রাগো ৰিরজ্জতি এতেনাতি ‘‘রাগৰিরাগো’’তি মগ্গো কথিতো. এজাসঙ্খাতায তণ্হায, অন্তোনিজ্ঝানলক্খণস্স চ সোকস্স তদুপ্পত্তিযং সব্বসো পরিক্খীণত্তা ‘‘অনেজমসোক’’ন্তি ফলং কথিতং. কেনচি পচ্চযেন অসঙ্খতত্তা ‘‘ধম্মমসঙ্খত’’ন্তি নিব্বানং ৰুত্তং. অৰিরোধদীপনতো পন অত্থব্যঞ্জনস্স সম্পন্নতায, পকট্ঠগুণৰিভাৰনতো সুট্ঠু ৰিভজিতত্তা চ ‘‘অপ্পটিকূল’’ন্তিআদিনা সব্বোপি পরিযত্তিধম্মো কথিতো. তত্থ অরিযমগ্গনিব্বানানি নিপ্পরিযাযেনেৰ অপাযাদিতো ধারণতো ধম্মো, ফলপরিযত্তিযো ¶ পন পরিযাযেন. তথা হেত্থ ধারণং নাম অপাযাদিনিব্বত্তককিলেসৰিদ্ধংসনং. ইতি অরিযমগ্গস্স কিলেসসমুচ্ছেদকতায, নিব্বানস্স চ আলম্বণভাৰেন তস্স তদত্থসিদ্ধিহেতুতাযপি উভিন্নম্পি ¶ নিপ্পরিযাযতো লব্ভতি. ইতরেসু পন অরিযফলস্স মগ্গেন সমুচ্ছিন্নকিলেসানং পটিপস্সদ্ধকিচ্চতায, মগ্গানুকূলপ্পৰত্তিতো পরিযত্তিধম্মস্স চ তদধিগমহেতুতাযাতি উভিন্নম্পি পরিযাযতোৰ লব্ভতীতি.
অত্তহিতপরহিতং সাধেন্তীতি সাধূ, তেসং গণো সমুদাযোতি সাধুগণো, সাধু চাযং গণো চাতি ৰা সাধুগণো, সাধুনো ৰা সম্মাসম্বুদ্ধস্স আযত্তো গণো তস্স ওরসপুত্তভাৰতোতি সাধুগণো. সো পন চতুন্নং অরিযমগ্গসমঙ্গীনং, চতুন্নঞ্চ ফলসমঙ্গীনং ৰসেন অট্ঠৰিধো অরিযসঙ্ঘো, তং সাধুগণং. পিচাতি নিপাতসমুদাযো, একো ৰা নিপাতো, তিণ্ণং রতনানং ৰন্দনকিরিযায সম্পিণ্ডনত্থো. কেচি ‘‘গণো’’তি ইধ পকরণতোৰ অরিযগণপুগ্গলোৰ লব্ভতীতি সাধূতি ভাৰনপুংসকৰসেন ‘‘ৰন্দিত্ৰা’’তি ইমিনা সহ যোজেন্তি, তদা পন সাধূতি ভযলাভাদিৰিরহেন সক্কচ্চং আদরন্তি অত্থো.
২. এৰং পকরণারম্ভে যথাধিপ্পেতং রতনত্তযপ্পণামং কত্ৰা ইদানি যত্থ পাটৰত্থায ইদং পকরণং পট্ঠপীযতি, তং সদ্ধিং দেসকদেসপটিগ্গাহকসম্পত্তীহি ৰিভাৰেত্ৰা দস্সেন্তো আহ ‘‘পণ্ডুকম্বলনামাযা’’তিআদি. তত্থ দেৰরাজস্স পণ্ডুকম্বলনামায সিলায ৰিমলে সীতলে তলে নিসিন্নো অতুলৰিক্কমো দেৰদেৰেহি পূজিতো দেৰদেৰো দেৰপুরক্খতো দেৰানং দেৰলোকস্মিং যং ধম্মং দেসেসীতি সম্বন্ধো.
অযং পনেত্থ অত্থো – পণ্ডুকম্বলসরিক্খৰণ্ণতায ‘‘পণ্ডুকম্বল’’ন্তি নামং সমঞ্ঞা এতিস্সাতি পণ্ডুকম্বলনামা. সা হি সক্কস্স তাদিসপুঞ্ঞানুভাৰেন নিব্বত্তা পণ্ডুকম্বলজযসুমনপুপ্ফসমানেন ৰণ্ণেন সব্বকালং ৰিরোচতি ¶ , পমাণতো পন সট্ঠিযোজনাযামা, পঞ্ঞাসযোজনৰিত্থারা, পন্নরসযোজনুব্বেধা চ হোতি. সিলাযাতি অৰযৰসম্বন্ধে সামিৰচনং. তুলায সম্মিতো তুল্যো, ন তুল্যো অতুল্যো, অতুল্যো ৰিক্কমো বলং এতস্সাতি অতুল্যৰিক্কমো. সম্মাসম্বুদ্ধস্স হি পরমপারমিতানুভাৰসংসিদ্ধেন হত্থিগণনায কোটিসহস্সহত্থীনং, পুরিসগণনায দসকোটিসহস্সপুরিসানং বলেহি সমপ্পমাণেন কাযবলেন, অপ্পমাণেন চ ঞাণবলেন ন কস্সচি দেৰব্রহ্মাদীসু অঞ্ঞতরস্স বলতুলনায উপনেতব্বং অত্থি ¶ . অথ ৰা অনঞ্ঞসাধারণত্তা অতুল্যো পরক্কমসঙ্খাতো অপরিমাণগুণৰিসেসাৰহেন অনঞ্ঞসাধারণেন সম্মপ্পধানেন সমন্নাগতত্তা ৰা অতুল্যো সম্মপ্পধানসঙ্খাতো ৰিক্কমো ইমস্সাতি অতুল্যৰিক্কমো. ‘‘অতুল্যৰিক্কমো’’তি চ ৰত্তব্বে গাথাবন্ধৰসেন য-কারলোপং কত্ৰা ‘‘অতুলৰিক্কমো’’তি ৰুত্তং. অথ ৰা সম্মিতত্থে অ-কারপচ্চযস্সাপি সম্ভৰতো অতুলো ৰিক্কমো অস্সাতি ‘‘অতুলৰিক্কমো’’তি ৰুত্তং.
দিব্বন্তীতি দেৰা, পঞ্চকামগুণাদীহি কীল়ন্তি, তেসু ৰা ৰিহরন্তি, ৰিজযসমত্থতাযোগেন বাহিরব্ভন্তরিকে পচ্চত্থিকে ৰিজেতুং ইচ্ছন্তি, ইস্সরিযধনাদিসক্কারদানগ্গহণং, তংতংঅত্থানুসাসনঞ্চ করোন্তা ৰোহরন্তি, পুঞ্ঞঞাণানুভাৰপ্পত্তায জুতিযা জোতেন্তি, যথাধিপ্পেতঞ্চ ৰিসযং অপ্পটিঘাতেন গচ্ছন্তি, যথিচ্ছিতনিপ্ফাদনে চ সক্কোন্তীতি অত্থো. অথ ৰা দেৰনীযা তংতংব্যসননিত্থরণত্থিকেহি ‘‘সরণং পরাযণ’’ন্তি গমনীযা, অভিত্থৰনীযা সোভাৰিসেসযোগেন কমনীযাতি ৰা দেৰা, তে তিৰিধা – সম্মুতিদেৰা উপপত্তিদেৰা ৰিসুদ্ধিদেৰাতি. তত্থ সম্মুতিদেৰা নাম মহাসম্মতাদযো খত্তিযা. উপপত্তিদেৰা নাম ¶ চাতুমহারাজিকে উপাদায তদুত্তরিদেৰা. ৰিসুদ্ধিদেৰা নাম খীণাসৰা. ইধ পন উপপত্তিদেৰা দট্ঠব্বা. নো চ খো তেপি অৰিসেসেন, ঠপেত্ৰা পন যামাদিকে চাতুমহারাজিকতাৰতিংসৰাসিনোৰ অধিপ্পেতা. তেসং চতূহি সঙ্গহৰত্থূহি রঞ্জনতো রাজা, দেৰানং রাজা ইস্সরো দেৰরাজা, তস্স দেৰরাজস্স, ‘‘সক্কস্স দেৰরঞ্ঞো’’তি অধিপ্পাযো. ন হি অঞ্ঞেসং দেৰলোকেসু নিসিন্নো ভগৰা অভিধম্মপিটকং দেসেসীতি.
৩. যন্তি অনিযমনিদ্দেসো, তস্স পন ‘‘তত্থা’’তি ইমিনা নিযমনং ৰেদিতব্বং. যথাৰুত্তানং তিণ্ণম্পি দেৰানং উত্তমো দেৰো তেহি সব্বেহি অধিকতরং কীল়নাদিযোগতোতি দেৰদেৰো, ভগৰা. সো হি নিরতিসযায অভিঞ্ঞাকীল়ায উত্তমেহি দিব্বব্রহ্মঅরিযৰিহারেহি সপরসন্তানসিদ্ধায পঞ্চৰিধমারৰিজযিচ্ছানিব্বত্তিযা চিত্তিস্সরিযসত্তধনাদিসম্মাপটিপত্তিঅৰেচ্চপ্পসাদসক্কারদানগ্গহণসঙ্খাতেন, যথাপরাধযথানুলোমযথাধম্মানুসাসনসঙ্খাতেন চ ৰোহারাতিসযেন পরমায পঞ্ঞায চ সরীরপ্পভাসঙ্খাতায জুতিযা অনুপমায ঞাণসরীরগতিযা মারৰিজযসব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণপরহিতনিপ্ফাদনেসু অপ্পটিহতায সত্তিযা চ সমন্নাগতত্তা সদেৰকেন ৰা লোকেন ‘‘সরণ’’ন্তি গমনীযতো, অভিত্থৰনীযতো, ভত্তিৰসেন কমনীযতো চ সব্বে তে দেৰে তেহি তেহি গুণেহি অভিভুয্য ঠিতোতি সব্বদেৰেহি পূজনীযতরো দেৰো ¶ , ৰিসুদ্ধিদেৰভাৰসঙ্খাতস্স ৰা সব্বঞ্ঞুগুণালঙ্কারস্স অধিগতত্তা অঞ্ঞেসঞ্চ দেৰানং অতিসযেন দেৰোতি দেৰদেৰো. দেৰানন্তি তদা ধম্মপটিগ্গাহকানং দসসহস্সচক্কৰাল়াধিৰাসীনং মাতুদেৰপুত্তপ্পমুখানং উপপত্তিদেৰানং. ৰিসুদ্ধিদেৰানম্পেত্থ গহণন্তি ৰদন্তি. তে পন উপপত্তিদেৰেস্ৰেৰ সঙ্গহিতা মনুস্সঅরহন্তানং তত্থ অভাৰতো ¶ . দেৰদেৰেহীতি ৰিসুদ্ধিদেৰেহি. ৰিসুদ্ধিদেৰা হি ৰুত্তনযেন ইতরদেৰেহি সাতিসযং কীল়নাদিযোগতো ইধ ‘‘দেৰদেৰা’’তি অধিপ্পেতা, তেহি. পূজিতোতি পূজিতব্বো, পূজিতুং অরহোতি অত্থো. এতেন ৰিসুদ্ধিদেৰেসুপি ভগৰতো অগ্গপুগ্গলতং দীপেতি. দেসেসীতি মধুরকরৰীকসদ্দসদিসং ব্রহ্মস্সরং নিচ্ছারেন্তো পকাসেসি. দেৰলোকস্মিন্তি তাৰতিংসদেৰলোকে. সভাৰসামঞ্ঞলক্খণং ধারেতীতি ধম্মো, কুসলাদিভেদো অভিধম্মো, ইধ পন তপ্পকাসকং অভিধম্মপিটকং ‘‘ধম্ম’’ন্তি ৰুত্তং. তথা হি ৰক্খতি ‘‘পিটকুত্তমে’’তি. দেৰপুরক্খতোতি দসসহস্সচক্কৰাল়ৰাসিদিব্বব্রহ্মেহি পুরক্খতো, পরিৰারিতোতি অত্থো.
ননু চ ‘‘দেৰান’’ন্তি ৰচনেনেৰ দেৰপুরক্খতভাৰো সিদ্ধোতি কিং ‘‘দেৰপুরক্খতো’’তি ৰচনেন? নাযং দোসো. ভগৰা হি কদাচি চূল়পন্থকত্থেরাদীনং ৰিয পরম্মুখেপি নিসীদিত্ৰা ওভাসং ৰিস্সজ্জেত্ৰা সত্তানং সম্মুখে নিসিন্নং ৰিয দস্সেন্তো ধম্মং দেসেতি, কদাচিপি পারাযনিকব্রাহ্মণাদীনং ৰিয সম্মুখেপি নিসীদিত্ৰা অঞ্ঞেহি চ পরিৰুতো অঞ্ঞেসম্পি ধম্মং দেসেতি, ইধ পন ন তথা, দেৰেহিযেৰ পরিৰুতো দেৰানং দেসেতীতি দস্সনত্থং ‘‘দেৰপুরক্খতো’’তিপি ৰত্তব্বমেৰাতি.
৪. এৰমেতস্মিং পকরণে গারৰজননত্থং তেন সম্পাদেতব্বপাটৰৰিসযং অভিধম্মপিটকং দেসকাদিসম্পত্তীহি সহ ৰিভাৰেত্ৰা ইদানি যথাধিপ্পেতপকরণারম্ভপযোজনাভিধানাভিধেয্যসোতুজনসমুস্সাহনকরণপ্পকারানি চ ৰিভাৰেতুং ‘‘তত্থাহ’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ‘‘পাটৰত্থাযা’’তি ইমিনা পকরণারম্ভপযোজনং ৰুত্তং. ‘‘অভিধম্মাৰতার’’ন্তি ইমিনা অভিধানাভিধেয্যানি. ‘‘মধুর’’ন্তিআদীহি পকরণং ৰিসেসেতি. ‘‘সমাসেনা’’তি চ ইমিনা সোতুজনসমুস্সাহনকরণপ্পকারানীতি ¶ দট্ঠব্বং. ‘‘অহ’’ন্তি কত্তুভূতং অত্তানং নিদ্দিসতি. তথা হি যো পরো ন হোতি, সো নিযকজ্ঝত্তসঙ্খাতো অত্তা ‘‘অহ’’ন্তি ৰুচ্চতি.
পটুনো ভাৰো পাটৰং, তংযেৰ অত্থো পযোজনট্ঠেনাতি পাটৰত্থো, তদত্থায. তং সন্ধায ৰিৰিধনযগ্গহণসমত্থস্স ¶ সুতমযঞাণস্স উপ্পাদনত্থন্তি ৰুত্তং হোতি. সংসারে ভযং ইক্খন্তি, ভিন্দন্তি ৰা পাপকে অকুসলে ধম্মেতি ভিক্খূ, তেসং. পিটকঞ্চ তং উত্তমঞ্চাতি পিটকুত্তমং, তস্মিং পিটকুত্তমে, অভিধম্মপিটকেতি অধিপ্পাযো. তঞ্হি পরিযত্তিভাজনত্থতো পিটকং, তীসু পিটকেসু ৰিসিট্ঠভাৰতো উত্তমঞ্চাতি পিটকুত্তমং. তত্থ পরিযত্তিভাজনত্থতোতি পরিযত্তিঅত্থেন চেৰ ভাজনত্থেন চ. তথা হি ‘‘মা পিটকসম্পদানেনা’’তিআদীসু (অ. নি. ৩.৬৬) পরিযত্তি পিটকন্তি ৰুচ্চতি. ‘‘অথ পুরিসো আগচ্ছেয্য কুদালপিটক’’ন্তিআদীসু (ম. নি. ১.২২৮; অ. নি. ৩.৭০) যং কিঞ্চি ভাজনম্পি. তস্মা ইদম্পি পরিযাপুণিতব্বট্ঠেন পরিযত্তি, অভিধম্মত্থানমাধারণত্থেন ভাজনঞ্চাতি পরিযত্তিভাজনত্থতো পিটকন্তি ৰুচ্চতি. তেনেৰাহু –
‘‘পিটকং পিটকত্থৰিদূ,
পরিযত্তিব্ভাজনত্থতো আহু;
তেন সমোধানেত্ৰা,
তযোপি ৰিনযাদযো ঞেয্যা’’তি. (দী. নি. অট্ঠ. ১.পঠমমহাসঙ্গীতিকথা; পারা. অট্ঠ. ১.পঠমমহাসঙ্গীতিকথা; ধ. স. অট্ঠ. নিদানকথা);
ৰিসিট্ঠভাৰো পনস্স লোকৰোহারমতিক্কম্ম যথাসভাৰৰসেন দেসনতো, ৰিসিট্ঠধম্মক্খন্ধৰিভাৰনতো চ ৰেদিতব্বো. এত্থ হি ‘‘সত্তো পুগ্গলো ভিক্খূ’’তিআদিকং লোকৰোহারমতিক্কম্ম ‘‘খন্ধধাতুআযতন’’ন্তিআদিনা যথাধম্মৰসেনেৰ বাহুল্লদেসনা পৰত্তা, ন ইতরেসু ৰিয ¶ যথাৰুত্তৰোহারৰসেন, যতো ইদং যথাধম্মসাসনন্তি ৰুচ্চতি. সব্বসঙ্খতধম্মৰিসিট্ঠো চেত্থ পঞ্ঞাক্খন্ধো ৰিসেসতো ৰিভাৰিতো, তস্মা তিণ্ণম্পি পিটকানং বুদ্ধৰচনভাৰেপি যথাসভাৰানতিক্কমদেসনাদিতো ইদমেৰ তীসু পিটকেসু ৰিসিট্ঠন্তি যুত্তং. অপিচ ধম্মাতিরেকধম্মৰিসেসভাৰতো চস্স ৰিসিট্ঠভাৰো ৰেদিতব্বো. অভিধম্মে হি নিপ্পদেসতো খন্ধাযতনাদিধম্মানং ৰিভত্তত্তা ইতরদ্ৰযতো অতিরেকতরা, ৰিসিট্ঠা চ পাল়ি হোতি, তস্মা অতিরেকস্স, ৰিসিট্ঠস্স চ পাল়িধম্মস্স ৰসেন ইদমেৰ তীসু পিটকেসু উত্তমন্তি ৰত্তুং ৰট্টতি. যথাৰুত্তৰিসিট্ঠভাৰযোগতোযেৰ চেতং ‘‘অভিধম্মপিটক’’ন্তি ৰুচ্চতি অভি-সদ্দস্স ৰিসিট্ঠভাৰজোতনতো ¶ . অপিচ ৰুড্ঢিমন্তাদিধম্মানং এত্থ ৰুত্তত্তা চেতং অভিধম্মপিটকং. যথাহু পোরাণা –
‘‘যং এত্থ ৰুড্ঢিমন্তো, সলক্খণা পূজিতা পরিচ্ছিন্না;
ৰুত্তাধিকা চ ধম্মা, অভিধম্মো তেন অক্খাতো’’তি. (দী. নি. অট্ঠ. ১.পঠমমহাসঙ্গীতিকথা; পারা. অট্ঠ. ১.পঠমমহাসঙ্গীতিকথা; ধ. স. অট্ঠ. নিদানকথা);
তথা হেত্থ ‘‘রূপূপপত্তিযা মগ্গং ভাৰেতি, মেত্তাসহগতেন চেতসা একং দিসং ফরিত্ৰা ৰিহরতী’’তিআদিনা (ধ. স. ১৬০ আদযো) ৰুড্ঢিমন্তোপি ধম্মা ৰুত্তা, ‘‘রূপারম্মণং ৰা সদ্দারম্মণং ৰা’’তিআদিনা (ধ. স. ১) নযেন আরম্মণাদীহি লক্খিতব্বত্তা সলক্খণাপি ‘‘সেক্খা ধম্মা অসেক্খা ধম্মা, লোকুত্তরা ধম্মা’’তিআদিনা নযেন পূজিতা পূজারহাপি ‘‘ফস্সো হোতি, ৰেদনা হোতী’’তিআদিনা (ধ. স. ১) নযেন সভাৰপরিচ্ছিন্নত্তা পরিচ্ছিন্নাপি ‘‘মহগ্গতা ধম্মা অপ্পমাণা ধম্মা (ধ. স. তিকমাতিকা ১২, দুকমাতিকা ৯৯), অনুত্তরা ধম্মা’’তিআদিনা নযেন অধিকা ৰিসিট্ঠাপি ধম্মা ৰুত্তা, তস্মা অভি-সদ্দস্স ৰুড্ঢিআদিঅত্থেসুপি পৰত্তনতো ‘‘ৰুড্ঢিমন্তো ধম্মা এত্থা’’তিআদিনা নিব্বচনেন ইদং পিটকং ¶ ‘‘অভিধম্ম’’ন্তি ৰুচ্চতি. অভিধম্মং ওতরন্তি অনেনাতি অভিধম্মাৰতারং নাম পকরণং. ইমিনা পনস্স অত্থানুগতমভিধানং দস্সেতি. তু-সদ্দো পদপূরণে. আচরিযেন হি গাথাপদপূরণত্থং যেভুয্যেন তত্থ তত্থ নিপাতা ৰুচ্চন্তি. যত্থ পন নেসং পযোজনৰিসেসো দিস্সতি, তত্থেৰ তমত্থং ৰক্খাম. মধুরন্তি নিপ্পরিযাযতো মধুর-সদ্দোযং জিৰ্হাৰিঞ্ঞেয্যে রসৰিসেসে ৰত্ততি, ইধ পন ইট্ঠভাৰসামঞ্ঞেন অত্থব্যঞ্জনসম্পত্তি মধুরসদ্দেন ৰুত্তা. ভৰতি হি তংসদিসস্স তং-সদ্দেনাভিধানং যথা ‘‘অগ্গিমাণৰো’’তি. তেন পন মধুরেন যোগতো ইদম্পি মধুরং যথা নীলগুণযোগতো নীলুপ্পলন্তি. নিপুণগম্ভীরায ব্যঞ্জনসম্পত্তিযা চেৰ অত্থসম্পত্তিযা চ অভিধম্মৰিসযং মতিং ৰড্ঢেতীতি মতিৰড্ঢনং. অথ ৰা ব্যঞ্জনসম্পত্তিযা ‘‘মধুর’’ন্তি ৰুত্তং, অত্থসম্পত্তিযা ‘‘মতিৰড্ঢন’’ন্তি.
৫. তাল়ন্তি কুঞ্চিকং, কুঞ্চিকাসদিসন্তি অত্থো. মুয্হন্তি তেনাতি মোহো, অৰিজ্জাযেতং অধিৰচনং, মোহোযেৰ অভিধম্মমহাপুরং পৰিসন্তানং পৰেসননিৰারণত্তা কৰাটভূতোতি ¶ মোহকৰাটং, তস্স. ৰিঘাটেতি, ৰিঘাটীযতি অনেনাতি ৰা ৰিঘাটনং. ননু চ অৰিজ্জাকৰাটং পঞ্ঞায উগ্ঘাটীযতি. সা হি তস্সা উজুৰিপচ্চনীকভূতাতি? সচ্চং, ইদম্পি তস্সা কারণভাৰেন ‘‘মোহকৰাটৰিঘাটনকর’’ন্তি ৰুত্তং. কারণকারণম্পি হি কারণৰসেন ৰুচ্চতি যথা ‘‘চোরেহি গামো দড্ঢো, তিণেহি ভত্তং সিদ্ধ’’ন্তি.
৬. সুদুত্তরন্তি ধম্মত্থদেসনাপটিৰেধসঙ্খাতচতুগম্ভীরভাৰপটিসংযুত্ততায মন্দবুদ্ধীহি তরিতুং অসক্কুণেয্যত্তা অতিদুত্তরং, তেনেৰ চেদং মহোদধিসমানত্তা ‘‘মহোদধী’’তি ৰুত্তং. মহণ্ণৰোপি হি চতুরাসীতিযোজনসহস্সগম্ভীরো ন সক্কা অঞ্ঞত্র সিনেরুপব্বতরাজতো কেনচি পতিট্ঠং লদ্ধুং, এৰমিদম্পি চতুগম্ভীরতাপটিসংযুত্তং অঞ্ঞত্র তথাগতা ¶ ন কেনচি পতিট্ঠং লদ্ধুং সক্কাতি. তরন্তানন্তি অত্থগ্গহণৰসেন উত্তরিতুকামানং. এত্থ চ ‘‘তরংৰা’’তি অধিকারৰসেন ৰত্তব্বং, ৰক্খমানং ৰা আনেত্ৰা সম্বন্ধিতব্বং. তরন্তানন্তি পরতীরসম্পাপুণনত্থং উত্তরন্তানং. তরংৰাতি উল়ুম্পং ৰিয, তংসমানন্তি অত্থো. মকরা নাম মচ্ছজাতিকা, তেসং আকরো নিৰাসভূমীতি মকরাকরো, তং.
৭. অভিধম্মে নিযুত্তা আভিধম্মিকা, তেসং. হত্থসারং ৰিযাতি হত্থসারং. যথা হি মনুস্সানং বহূসু রতনাদীসু ৰিজ্জমানেসুপি আপদাসু চ সুখপরিভোগত্থং হত্থে কযিরমানং সাররতনাদিকং ‘‘হত্থসার’’ন্তি ৰুচ্চতি, এৰমিদম্পি সতিপি মহন্তে অভিধম্মপিটকে তস্স সব্বসো ৰিত্তিণ্ণতায পরিহরিতুং অসক্কুণেয্যত্তা তদত্থসারসম্পিণ্ডনৰসেন কযিরমানং আভিধম্মিকভিক্খূনং সুখপরিহরণত্থায সম্পজ্জতীতি হত্থসারসদিসত্তা ‘‘হত্থসার’’ন্তি ৰুত্তং. পৰক্খামীতি পকারেন কথেস্সামি, অনাগতৰচনঞ্চেতং, ৰত্তমানসমীপত্তা ৰা অনাগতে ৰত্তমানূপচারতো ৰত্তমানৰচনং, পটিঞ্ঞানন্তরমেৰ ৰক্খতীতি. অত্থৰসেন পকারেন কথেন্তোপি সদ্দৰসেন সঙ্খিপিত্ৰা কথেস্সামীতি দস্সেন্তো আহ ‘‘সমাসেনা’’তি. সমসনং সংখিপনং সমাসো, তেন সমাসেন, ন ব্যাসৰসেনাতি ৰুত্তং হোতি. এত্তাৰতা চ পযোজনাভিধানাভিধেয্যসোতুজনসমুস্সাহনকরণপ্পকারানি দস্সেত্ৰা ইদানি যস্মা সোতুজনসমুস্সাহনং নাম তেসং সক্কচ্চসৰনে নিযুঞ্জনং, তস্মা তে তত্থ নিযোজেন্তো আহ ‘‘তং সুণাথ সমাহিতা’’তি. সক্কচ্চসৰনপটিবদ্ধা হি সম্মাপটিপত্তীতি. তত্থ তন্তি তং মযা ৰক্খমানং অভিধম্মাৰতারং সুণাথ নিসামযথ. সমাহিতা সম্মা আহিতা, অৰিক্খিত্তচিত্তাতি অত্থো.
গন্থারম্ভকথাৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১. পঠমো পরিচ্ছেদো
চিত্তনিদ্দেসো
কামাৰচরকুসলৰণ্ণনা
৮. এৰং ¶ ¶ তাৰ রতনত্তযপ্পণামাদিকং দস্সেত্ৰা ইদানি যথারদ্ধপ্পকরণস্স অত্থসরীরভূতমভিধম্মং সঙ্খেপতো উদ্দিসন্তো আহ ‘‘চিত্তং চেতসিক’’ন্তিআদি. তত্থ চিত্তসদ্দস্স তাৰ ৰচনত্থং সযমেৰ অনন্তরং ৰিপঞ্চেতি. ‘‘চেতসিক’’ন্তিআদীসু পন অৰিপ্পযোগীভাৰেন চেতসি চিত্তে নিযুত্তং, তত্থ ৰা ভৰং তদাযত্তৰুত্তিতাযাতি চেতসিকং, ৰেদনাদিক্খন্ধত্তযস্সেতং অধিৰচনং. রুপ্পতি, রূপীযতীতি ৰা রূপং, সীতুণ্হাদীহি ৰিকারমাপজ্জতি, আপাদীযতীতি অত্থো, চতুন্নং মহাভূতানং, চতুৰীসতিউপাদারূপানঞ্চ ৰসেন অট্ঠৰীসতিৰিধস্স রূপক্খন্ধস্সেতং অধিৰচনং. ভৰাভৰং ৰিননতো সংসিব্বনতো ৰানং ৰুচ্চতি তণ্হা, ন ৰিজ্জতি সা এত্থ, ততো ৰা নিক্খন্তং এতন্তি নিব্বানং, অমতং অসঙ্খতং ৰত্থু. ইতি-সদ্দো নিদস্সনে. নত্থি এতস্স উত্তরিতরোতি নিরুত্তরো. অথ ৰা চতুৰেসারজ্জৰিহারত্তা নত্থি এতস্স উত্তরং পচ্চনীকৰচনন্তি নিরুত্তরো. ঞাণপ্পহানঅন্তরাযনিয্যানিকেসু হি সদেৰকে লোকে ন কোচি সত্থু সহধম্মিকং উত্তরং ৰচনং কথেতুং সমত্থো অত্থীতি. তত্র ভগৰা উত্রাসাভাৰতো ৰিসারদোৰ হোতি. ৰুত্তঞ্হেতং ভগৰতা –
‘‘‘সম্মাসম্বুদ্ধস্স তে পটিজানতো ইমে ধম্মা অনভিসম্বুদ্ধাতি তত্র ৰত মং সমণো ৰা ব্রাহ্মণো ৰা দেৰো ৰা মারো ৰা ব্রহ্মা ৰা কোচি ৰা লোকস্মিং সহধম্মেন পটিচোদেস্সতীতি নিমিত্তমেতং, সারিপুত্ত, ন সমনুপস্সামি, এতমহং, সারিপুত্ত, নিমিত্তং অসমনুপস্সন্তো খেমপ্পত্তো অভযপ্পত্তো ৰেসারজ্জপ্পত্তো ৰিহরামি.
‘‘খীণাসৰস্স ¶ তে পটিজানতো ইমে আসৰা অপরিক্খীণাতি তত্র ৰত মং…পে… ৰিহরামি.
‘‘যে ¶ চ খো পন তে অন্তরাযিকা ধম্মা ৰুত্তা, তে পটিসেৰতো নালং অন্তরাযাযাতি তত্র ৰত মং…পে… ৰিহরামি.
‘‘যস্স খো পন তে অত্থায ধম্মো দেসিতো, সো ন নিয্যাতি তক্করস্স সম্মা দুক্খক্খযাযাতি তত্র ৰত মং…পে… ৰিহরামী’’তি (ম. নি. ১.১৫০).
চত্তারি অরিযসচ্চানি পকাসেতীতি চতুসচ্চপ্পকাসনো. দুক্খসমুদযনিরোধমগ্গৰসেন হি চত্তারি অরিযসচ্চানি. যথাহ, ‘‘চত্তারিমানি, ভিক্খৰে, অরিযসচ্চানি. কতমানি চত্তারি? দুক্খং অরিযসচ্চং, দুক্খসমুদযং অরিযসচ্চং, দুক্খনিরোধং অরিযসচ্চং, দুক্খনিরোধগামিনী পটিপদা অরিযসচ্চ’’ন্তি (সং. নি. ৫.১০৮৩). তত্থ তেভূমকা ধম্মা অনেকুপদ্দৰাধিট্ঠানতায ধুৰসুভাদিৰিরহেন, কুচ্ছিততুচ্ছট্ঠেন চ দুক্খং নাম. কম্মাদিৰিসেসপচ্চযসমৰাযে দুক্খুপ্পত্তিকারণভাৰেন তণ্হা সমুদযো নাম ‘‘সমেচ্চ উদেতি দুক্খং ইমস্মা’’তি কত্ৰা. দুক্খস্স অনুপ্পাদনিরোধপচ্চযত্তা দুক্খনিরোধো নিব্বানং. তং পন দুক্খনিরোধং আলম্বণকরণৰসেন গমনতো পাপুণনতো, তদধিগমায পটিপদাভাৰতো চাতি ‘‘দুক্খনিরোধগামিনী পটিপদা’’তি লোকুত্তরমগ্গো ৰুচ্চতি. সচ্চট্ঠো পন তেসং তচ্ছাৰিপরীতভূতভাৰতো ৰেদিতব্বো. ৰুত্তঞ্হি ‘‘‘ইদং দুক্খন্তি, ভিক্খৰে, তথমেতং অৰিতথমেতং অনঞ্ঞথমেত’’ন্তি (সং. নি. ৫.১০৯০) ৰিত্থারো. এত্থ পন চতুন্নং অরিযফলানং, অরিযমগ্গসম্পযুত্তানঞ্চ সচ্চৰিনিস্সটভাৰেপি ইধ মগ্গনিব্বানপ্পকাসনতাৰচনেনেৰ তপ্পকাসনত্থম্পি ৰুত্তং হোতি, অনাসৰভাৰেন ¶ একলক্খণত্তা তংতংহেতুকৰিসযভাৰতো চাতি দট্ঠব্বং.
এত্থ চ ‘‘নিরুত্তরো চতুসচ্চপ্পকাসনো’’তি ইমেহি ভগৰতো চিত্তাদিচতুব্বিধধম্মদেসনানুকূলগুণৰিসেসং দস্সেতি অতথাৰিধস্স তংদেসনাসামত্থিযাযোগতো. অথ ৰা ‘‘নিরুত্তরো’’তি ৰচনেন চতুব্বিধধম্মস্স অনঞ্ঞথত্তং দীপেতি. ‘‘চতুসচ্চপ্পকাসনো’’তি পন ইমিনা যে তে ধম্মা ভগৰতা ৰিনেয্যপরিপাচনত্থং দেসিতা, ন তে ইধ অধিপ্পেতা. যে পন পরিপাচিতেহি তেহি অভিসমেতব্বৰসেন দুক্খাদযো চতুব্বিধা ৰুত্তা, তেযেৰ উদ্দিসিতব্বত্থেন অধিপ্পেতাতি দস্সেতি.
এৰং ¶ সঙ্খেপতো চত্তারো ধম্মে উদ্দিসিত্ৰা ইদানি উদ্দেসো নাম নিদ্দেসত্থায হোতীতি যথাউদ্দিট্ঠধম্মে নিদ্দিসিতুং ‘‘তত্থ চিত্ত’’ন্তিআদি আরদ্ধং. তত্থ তত্থাতি তেসু চিত্তাদীসু ধম্মেসু. ৰিসযৰিজাননং চিত্তন্তি যং ৰিসযসঙ্খাতস্স আরম্মণস্স ৰিজাননং উপলদ্ধি, তং চিত্তন্তি অত্থো. ইমিনা পন চিত্তস্স আরম্মণপটিবদ্ধৰুত্তিতং, অনিচ্চতং, অকারকতঞ্চ দীপেতি. ‘‘ৰিসযৰিজানন’’ন্তি হি আরম্মণেন চিত্তং উপলক্খেন্তো তস্স তদাযত্তৰুত্তিতং, তংদীপনেন চ তদভিমুখকালেযেৰ উপ্পত্তিদীপনতো অনিচ্চভাৰঞ্চ দীপেতি. ভাৰনিদ্দেসেন পন ৰিজাননমত্তদীপনতো অকারকভাৰং. যথাপচ্চযঞ্হি পৰত্তিমত্তমেৰেতং, যদিদং সভাৰধম্মো নামাতি. এৰঞ্চ কত্ৰা সব্বেসম্পি চিত্তচেতসিকধম্মানং ভাৰসাধনমেৰ নিপ্পরিযাযতো লব্ভতি. যং পন ‘‘চিন্তেতীতি চিত্তং, তেন চিত্তং ৰিচরতীতি ৰিচারো’’তিআদিনা কত্তুকরণৰসেন নিব্বচনং ৰুচ্চতি, তং পরিযাযকথনন্তি ৰেদিতব্বং. সকসককিচ্চেসু হি ধম্মানং অত্তপ্পধানতাসমারোপনেন কত্তুভাৰো, তদনুকূলভাৰেন তংসম্পযুত্তধম্মসমূহে কত্তুভাৰসমারোপনেন করণত্তঞ্চ পরিযাযতোৰ ¶ লব্ভতীতি. তথা নিদস্সনং পন ধম্মসভাৰতো অঞ্ঞস্স কত্তাদিনো অভাৰপরিদীপনত্থন্তি ৰেদিতব্বং.
‘‘ৰিসযৰিজানন’’ন্তি চ এতেন চিত্তস্স আরম্মণূপলদ্ধিলক্খণতা ৰুত্তাতি ইদানিস্স রসাদীনি ৰুচ্চন্তি. পুব্বঙ্গমরসঞ্হি চিত্তং সন্ধানপচ্চুপট্ঠানং নামরূপপদট্ঠানং. দ্ৰারং পত্ৰা তদারম্মণঞ্হি ৰিভাৰনট্ঠেন চিত্তং পুব্বঙ্গমং পুরেচারিকং. তথা হি চক্খুদ্ৰারেন দট্ঠব্বং রূপারম্মণং চিত্তেনেৰ জানাতি…পে… মনোদ্ৰারেন ৰিঞ্ঞাতব্বং ধম্মারম্মণং চিত্তেনেৰ জানাতি. যথা হি নগরগুত্তিকো নগরমজ্ঝে সিঙ্ঘাটকে নিসীদিত্ৰা ‘‘অযং নেৰাসিকো, অযং আগন্তুকো’’তি আগতাগতং জনং উপধারেতি, এৰং সম্পদমিদং দট্ঠব্বং, তস্মা দ্ৰারং পত্ৰা তদারম্মণং ৰিভাৰনট্ঠেন পুরেচারিকন্তি পুব্বঙ্গমরসং. পচ্ছিমং পচ্ছিমং উপ্পজ্জমানং পুরিমং পুরিমং নিরন্তরং কত্ৰা সন্দহমানমিৰ উপট্ঠাতি, গহণভাৰং গচ্ছতীতি সন্ধানপচ্চুপট্ঠানং. পঞ্চৰোকারে পনস্স নিযমতো নামরূপং, চতুৰোকারভৰে নামমেৰ পদট্ঠানন্তি নামরূপপদট্ঠানঞ্চ হোতি. নানত্তং পন লক্খণাদীনং উপরি ৰক্খমাননযেন ৰেদিতব্বং. ৰক্খতি হি রূপপরিচ্ছেদে –
‘‘সামঞ্ঞং ৰা সভাৰো ৰা, ধম্মানং লক্খণং মতং;
কিচ্চং ৰা তস্স সম্পত্তি, রসোতি পরিদীপিতো.
‘‘ফলং ¶ ৰা পচ্চুপট্ঠানং, উপট্ঠাননযোপি ৰা;
আসন্নকারণং যং তু, তং পদট্ঠানসঞ্ঞিত’’ন্তি. (অভিধ. ৬৩৩-৬৩৪);
যত্থ যত্থ পন লক্খণাদীনি ৰুচ্চন্তি, তত্থ তত্থ ইমিনাৰ নযেন তেসং নানত্তং ৰেদিতব্বং.
ৰচনত্থৰিজাননেন ৰিদিতচিত্তসামঞ্ঞস্স উত্তরি চিত্তৰিভাগো ৰুচ্চমানো সোভেয্যাতি ৰচনত্থৰিজাননমেৰ তাৰ ¶ আদিম্হি যুত্ততরন্তি তং তাৰ কথেতুকম্যতায পুচ্ছতি ‘‘তস্স পন কো ৰচনত্থো’’তি. পঞ্চৰিধা হি পুচ্ছা – (দী. নি. অট্ঠ. ১.৭; ম. নি. অট্ঠ. ১.৪৪৯; সং. নি. অট্ঠ. ২.২.১; অ. নি. অট্ঠ. ১.১.১৭০) অদিট্ঠজোতনাপুচ্ছা দিট্ঠসংসন্দনাপুচ্ছা ৰিমতিচ্ছেদনাপুচ্ছা অনুমতিপুচ্ছা কথেতুকম্যতাপুচ্ছাতি. তত্থ যং অঞ্ঞাতং অদিট্ঠং, তস্স ঞাণায দস্সনায পঞ্হাকরণং অদিট্ঠজোতনাপুচ্ছা নাম. যং পন ঞাতং দিট্ঠং, তস্স অঞ্ঞেহি পণ্ডিতেহি সংসন্দনত্থায পঞ্হাকরণং দিট্ঠসংসন্দনাপুচ্ছা নাম. পকতিযা পন সংসযপক্খন্দনস্স অত্তনো সংসযসমুগ্ঘাটনত্থং পঞ্হাকরণং ৰিমতিচ্ছেদনাপুচ্ছা নাম. ‘‘তং কিং মঞ্ঞথ, ভিক্খৰে, রূপং নিচ্চং ৰা অনিচ্চং ৰাতি? অনিচ্চং, ভন্তে. যং পনানিচ্চং, দুক্খং ৰা তং সুখং ৰা’’তিআদিনা (সং. নি. ৩.৭৯; মহাৰ. ২১) অনুমতিগ্গহণত্থং পঞ্হাকরণং অনুমতিপুচ্ছা নাম. ‘‘চত্তারোমে, ভিক্খৰে, সতিপট্ঠানা. কতমে চত্তারো’’তিআদিনা (দী. নি. ২.৩৭৩; সং. নি. ৫.৪০২-৪০৪) পন তংতংধম্মানং দেসনাধিপ্পাযেন পঞ্হাকরণং কথেতুকম্যতাপুচ্ছা নাম.
তাসু পুরিমা তিস্সো আচরিযানং ন সম্ভৰন্তি. ন হি তে গন্থকরণত্থায আরভিত্ৰা ইদানি অদিট্ঠং জোতেন্তি, দিট্ঠং সংসন্দেন্তি, সংসযং ৰা পক্খন্দন্তি তব্বিসোধনপুব্বকমেৰ গন্থকরণে অভিনিৰেসনতো. ইতরা পন দ্ৰে সম্ভৰন্তি. তাসু অযং কথেতুকম্যতাপুচ্ছা. অপিচ চোদনং সমুট্ঠাপেন্তা আচরিযা অঞ্ঞং চোদকং পরিকপ্পেত্ৰা তস্স ৰচনৰসেন সমুট্ঠাপেন্তীতি তংৰসেনেত্থ অদিট্ঠজোতনাৰিমতিচ্ছেদনাপুচ্ছাপি লব্ভন্তেৰাতি দট্ঠব্বং. তস্সাতি তস্স চিত্ত-সদ্দস্স. চিত্তে হি অধিগতে তস্স ৰাচকো সদ্দোপি সহচরিযতো অধিগতোৰ হোতীতি তস্স ইধ ত-সদ্দেন পরিগ্গহো. কেচি পন ‘‘তস্স চিত্তস্সা’’তি অত্থং ৰদন্তি, তং ‘‘তস্স ¶ কো ৰচনত্থো’’তি ইমিনা ন সমেতি. ন হি চিত্তস্স ‘‘কো ৰচনত্থো’’তি পুচ্ছা সম্ভৰতীতি.
ইদানি ¶ যথাপুচ্ছিতমত্থং ৰিস্সজ্জেতুং ‘‘ৰুচ্চতে’’তি তাৰ পটিঞ্ঞং কত্ৰা ‘‘সব্বসঙ্গাহকৰসেনা’’তিআদিনা ৰিস্সজ্জনমারদ্ধং. তত্থ সব্বসঙ্গাহকৰসেনাতি হেট্ঠিমন্ততো চক্খুৰিঞ্ঞাণাদযো উপাদায সব্বেসং আরম্মণৰিজাননসভাৰত্তা তেসং সব্বেসমেৰ সঙ্গাহকৰসেন, ন পন ৰক্খমাননিব্বচনেসু ৰিয যথালাভৰসেনাতি অত্থো. চিন্তেতীতি ৰিজানাতি. চিন্তেন্তি তেন গোচরন্তি ৰা চিত্তং. সম্পযুত্তধম্মানং কত্তুতাসমারোপনেন হিস্স করণভাৰো লব্ভতি. সব্বসঙ্গাহকৰসেন তাৰ অত্থং দস্সেত্ৰা ইদানি যথালাভৰসেনপি দস্সেতুং ‘‘অত্তসন্তানং ৰা চিনোতীতিপী’’তিআদি ৰুত্তং. সব্বচিত্তসাধারণত্তা হি চিত্ত-সদ্দস্স যত্থ যত্থ যথা যথা অত্থো লব্ভতি, তত্থ তত্থ তথা তথা গহেতব্বো. যস্স পন চিত্তস্স যথাৰুত্তঅত্থৰিসেসো ন লব্ভতি, তং রুল়্হীৰসেন চিত্তন্তি ৰেদিতব্বং. যথা কিলঞ্জাদীহি কতম্পি তালপণ্ণেহি কতসরিক্খকতায রুল়্হীসদ্দেন ‘‘তালৰণ্ট’’ন্ত্ৰেৰ ৰুচ্চতীতি. অত্তসন্তানন্তি সকসন্তানং, জৰনসন্তানন্তি অত্থো. অত্ত-সদ্দস্স হি পরপচ্চনীকৰচনত্তা অত্তনো সন্তানোতি সদিসৰসেন উপ্পজ্জমানো জৰনসন্তানো ৰুচ্চতি. তং চিনোতি রাসিং করোতীতি অযমত্থো সাসেৰনকানং জৰনচিত্তানং ৰসেন দট্ঠব্বো. তানি হি পুরেজাতানি পচ্ছাজাতানং আসেৰনপচ্চযা হুত্ৰা অত্তনো জৰনসন্তানস্স পগুণবলৰভাৰকরণেন তং চিনন্তি নাম. ৰা-সদ্দো অসব্বসঙ্গাহকত্থৰিকপ্পনে. পি-সদ্দো কিরিযাসম্পিণ্ডনত্থে. অথ ৰা ‘‘সব্বসঙ্গাহকৰসেনা’’তি ইমস্স ইধাপি সম্বন্ধো হোতীতি ইদম্পি সব্বসঙ্গাহকৰসেন ৰুত্তন্তি গয্হমানে অত্তসন্তানন্তি ৰিঞ্ঞাণৰচনস্স অত্ত-সদ্দস্স সকত্থৰুত্তিত্তাযেৰ তংৰসেন চিত্তসন্তানন্তি অত্থো. অনন্তরাদিপচ্চযৰসেন হি চিত্তসন্তানস্স অব্বোচ্ছিন্নপ্পৰত্তিকরণতো সব্বমেৰ চিত্তজাতং চিত্তসন্তানং চিনোতি নাম. ইমস্মিং পনত্থে ¶ ৰা-সদ্দো কিরিযাৰিকপ্পনত্থো. পি-সদ্দো ‘‘চিত্ত’’ন্তি ইমস্স আকড্ঢনত্থোতি দট্ঠব্বং. পুরিমপক্খে পন চিত্তন্তি অধিকারতোৰ গহেতব্বং.
৯. ৰিচিত্তং করোতি, ৰিচিত্তস্স ৰা করণন্তি ৰিচিত্তকরণং, ততো ৰিচিত্তকরণা, ৰিচিত্তচিত্তকম্মাদীনং করণতোতি অত্থো. লোকস্মিঞ্হি যং কিঞ্চি চিত্তকম্মাদিভেদং ৰিচিত্তং সিপ্পজাতং, সব্বং তং চিত্তেনেৰ চিন্তেত্ৰা করীযতীতি. তেনাহ ভগৰা – ‘‘দিট্ঠং ৰো, ভিক্খৰে ¶ , চরণং নাম চিত্তন্তি? এৰং, ভন্তে. তম্পি খো, ভিক্খৰে, চরণং নাম চিত্তং চিত্তেনেৰ চিন্তিত’’ন্তি (সং. নি. ৩.১০০). স্ৰাযমত্থো সৰিঞ্ঞত্তিকানং বাত্তিংসচিত্তানমুপলব্ভতি. সাসৰকুসলাকুসলং ৰা ৰিচিত্তগতিআদিকরণতো ৰা ৰিচিত্তকরণট্ঠেন চিত্তং. ননু চ ৰিচিত্তগতিআদযো কম্মৰসেন নিপ্ফজ্জন্তি. যথাহ –
‘‘কম্মনানাকরণং পটিচ্চ সত্তানং গতিযা নানাকরণং পঞ্ঞাযতি অপদা দ্ৰিপদা চতুপ্পদা বহুপ্পদা রূপিনো অরূপিনো সঞ্ঞিনো অসঞ্ঞিনো নেৰসঞ্ঞীনাসঞ্ঞিনো, কম্মনানাকরণং পটিচ্চ সত্তানং উপপত্তিযা নানাকরণং পঞ্ঞাযতি উচ্চনীচতা হীনপণীততা সুগতদুগ্গততা, কম্মনানাকরণং পটিচ্চ সত্তানং অত্তভাৰে নানাকরণং পঞ্ঞাযতি সুৰণ্ণদুব্বণ্ণতা সুজাতদুজ্জাততা সুসণ্ঠিতদুস্সণ্ঠিততা, কম্মনানাকরণং পটিচ্চ সত্তানং লোকধম্মে নানাকরণং পঞ্ঞাযতি লাভালাভে যসাযসে নিন্দাপসংসাযং সুখদুক্খে’’তি (ধ. স. অট্ঠ. ১).
তস্মা কম্মভেদনিব্বত্তত্তা গতিআদীনং চিত্ততা. কম্মন্তি চ চেতসিকধম্মভূতা চেতনা, অভিজ্ঝাদযো চ ৰুচ্চন্তি, ন চিত্তন্তি. কথং চিত্তস্স ৰিচিত্তগতিআদিকরণন্তি? ৰুচ্চতে ¶ – কম্মস্স চিত্তসন্নিস্সিতত্তা তন্নিপ্ফাদিতম্পি চিত্তেনেৰ কতং হোতি, যথা রাজযোধেন পরাজিতো সত্তুরঞ্ঞা জিতোতি ৰুচ্চতি. ৰিচিত্তং করণমস্সাতি ৰা ৰিচিত্তকরণং. ততো একট্ঠানিকৰজ্জিতঞ্হি চিত্তং পচ্চেকং পটিসন্ধাদিৰিচিত্তকিরিযৰন্ততায, সব্বমেৰ ৰা চিত্তং আৰজ্জনাদিঅঞ্ঞমঞ্ঞৰিসদিসকিরিযৰন্ততায ৰিচিত্তকরণং যুত্তন্তি. সব্বৰিকপ্পেসুপি ‘‘রূপভৰো রূপ’’ন্তিআদীসু ৰিয উত্তরপদলোপো চিত্তপরিযাযেন চ ৰিচিত্ত-সদ্দেন ৰা ৰিগ্গহো ৰি-সদ্দলোপো ৰা দট্ঠব্বো. অথ ৰা ‘‘ৰিচিত্তকরণা’’তি ইদং চিত্তৰিচিত্তভাৰস্স ঞাপকহেতুনিদস্সনং. তেন যস্মা ইদং ৰিচিত্তকরণং, তস্মা তস্স ৰিচিত্তস্স নিপ্ফাদকং সযম্পি তথেৰ ৰিচিত্তন্তি ৰিঞ্ঞাতব্বন্তি এৰং করণৰিচিত্ততায ৰিচিত্তত্তা চিত্তন্তি অত্থো. ঠপেত্ৰা তং করণৰিচিত্ততায ৰিচিত্তভাৰং অত্তনো এৰ জাতিভূমিসম্পযোগাদিৰসেন ৰিচিত্ততায চিত্তন্তি দস্সেন্তো আহ ‘‘অত্তনো চিত্ততায ৰা’’তি. তত্থ যস্মা অঞ্ঞদেৰ কুসলং, অঞ্ঞং অকুসলং, অঞ্ঞং অব্যাকতং, অঞ্ঞং কামাৰচরং, অঞ্ঞং রূপাৰচরাদিভেদং, অঞ্ঞং সরাগং, অঞ্ঞং ৰীতরাগং, অঞ্ঞং সদোসং, অঞ্ঞং ৰীতদোসং, অঞ্ঞং সমোহং, অঞ্ঞং ৰীতমোহং, অঞ্ঞং রূপারম্মণং, অঞ্ঞং সদ্দাদিআরম্মণং, রূপারম্মণেসু চ অঞ্ঞং নীলারম্মণং, অঞ্ঞং ¶ পীতাদিআরম্মণং. এৰং সদ্দারম্মণাদীসুপি যথাসম্ভৰং. সব্বেসু চেৰ তেসু অঞ্ঞং হীনং, অঞ্ঞং মজ্ঝিমং, অঞ্ঞং পণীতং, হীনাদীসু চ অঞ্ঞং ছন্দাধিপতেয্যং, অঞ্ঞং চিত্তাধিপতেয্যং, অঞ্ঞং ৰীরিযাধিপতেয্যং, অঞ্ঞং ৰীমংসাধিপতেয্যন্তি এৰমাদিনা জাতিভূমিসম্পযুত্তআরম্মণহীনমজ্ঝিমপণীতঅধিপতিআদীনং ৰসেন ৰিচিত্তমনেকপ্পকারং, তস্মা ইমায অত্তৰিচিত্ততায ৰা চিত্তন্তি ৰুচ্চতীতি.
কামঞ্চেত্থ একমেৰ চিত্তং এৰং ৰিচিত্তং নাম ন হোতি, ৰিচিত্তানং পন অন্তোগধত্তা এতেসু যং কিঞ্চি একম্পি ৰিচিত্ততায ¶ চিত্তন্তি ৰত্তুং ৰট্টতি সমুদাযৰোহারেন অৰযৰস্সাপি ৰোহরিযমানত্তা যথা পব্বতনদীসমুদ্দাদীনমেকদেসা দিট্ঠা পব্বতাদযো দিট্ঠাতি, যথা চ একেকচিত্তসম্পযুত্তাপি ৰেদনাদযো রাসট্ঠেন খন্ধৰোহারেন ‘‘ৰেদনাক্খন্ধো সঞ্ঞাক্খন্ধো’’তিআদিনা ৰুচ্চন্তি. অপিচেত্থ ৰিপাকৰিঞ্ঞাণং কম্মকিলেসেহি চিতন্তি চিত্তং, তং কিলেসসহাযেন কম্মুনা ফলভাৰেন নিব্বত্তিতং তেহি চিতং নাম হোতি. হোতু তাৰিদং লোকিযৰিপাকং সন্ধায, লোকুত্তরং পন পত্ৰা কথন্তি? ৰুচ্চতে – ‘‘কতমে ধম্মা কুসলা, যস্মিং সমযে লোকুত্তরং কুসলং চিত্তং উপ্পন্নং হোতি…পে… তস্মিং সমযে অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা’’তিআদিনা অরিযমগ্গচেতনাযপি অৰিজ্জূপনিস্সযভাৰস্স পকাসিতত্তা লোকুত্তরকুসলস্সাপি অনুসযা উপনিস্সযা হোন্তীতি তন্নিব্বত্তিতস্স ৰিপাকস্স কম্মকিলেসসঞ্চিততাপরিযাযো লব্ভতীতি. চিতং তাযতীতি ৰা চিত্তং. কম্মাদিসঞ্চিতোপি হি অত্তভাৰো ৰিঞ্ঞাণূপরমে মতোতি ৰুচ্চতি. যথাহ –
‘‘আযু উস্মা চ ৰিঞ্ঞাণং, যদা কাযং জহন্তিমং;
অপ্পৰিদ্ধো তদা সেতি, নিরত্থংৰ কলিঙ্গর’’ন্তি. (সং. নি. ৩.৯৫);
সো পনাযং চিত্ত-সদ্দো কিঞ্চাপি অনেকত্থেসু দিস্সতি. তথা হেস ‘‘চিত্তো চ গহপতী’’তিআদীসু (অ. নি. ২.১৩৩; ৪.১৭৬) পঞ্ঞত্তিযং আগতো. ‘‘সব্বো লোকো পরচিত্তেন অচিত্তো’’তিআদীসু ৰিঞ্ঞাণে. ‘‘নাহং, ভিক্খৰে, অঞ্ঞং একনিকাযম্পি সমনুপস্সামি, এৰং চিত্ত’’ন্তিআদীসু (সং. নি. ৩.১০০) ৰিচিত্তে, নানপ্পকারেতি অত্থো. ‘‘চরণং নাম চিত্ত’’ন্তিআদীসু চিত্তকম্মকে. ইধ পন চতুব্বিধধম্মে নিদ্দেসতো পকরণৰসেন যথাৰুত্তৰচনত্থযুত্তো ৰিঞ্ঞাণৰচনোৰ দট্ঠব্বোতি ইমমত্থং দস্সেন্তো আহ ‘‘পঞ্ঞত্তিযম্পী’’তিআদি ¶ . পঞ্ঞাপীযতি এতাযাতি ¶ পঞ্ঞত্তি, তস্সং নামপঞ্ঞত্তিযন্তি অত্থো. চিত্তোতি হি একস্স গহপতিনো নামং. পি-সদ্দো ৰক্খমানসম্পিণ্ডনত্থো. ৰিঞ্ঞাণেতি সৰিপাকাৰিপাকভেদে চিত্তে. তঞ্হি ৰিজাননট্ঠেন ‘‘ৰিঞ্ঞাণ’’ন্তি ৰুচ্চতি. যথাহ – ‘‘ৰিজানাতীতি খো, ভিক্খৰে, ৰিঞ্ঞাণং, তস্মা ৰিঞ্ঞাণন্তি ৰুচ্চতী’’তি. চিত্তসম্মুতীতি চিত্তৰোহারো. দট্ঠব্বাতি ৰিঞ্ঞাতব্বা. ইধাতি ইমস্মিং চতুব্বিধধম্মনিদ্দেসট্ঠানে. ৰিঞ্ঞুনাতি ৰিজানতা, আভিধম্মিকেনাতি অত্থো.
ৰিভাগৰন্তানং ধম্মানং সভাৰৰিভাৰনং ৰিভাগেন ৰিনা ন হোতীতি চিত্তস্স ৰিভাগং দস্সেতুং ‘‘সারম্মণতো’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ আলম্বন্তি তং নিস্সায পৰত্তন্তীতি আরম্মণং, পচ্চযো, গোচরো চ. তথা হি ‘‘লভতি মারো আরম্মণং, লভতি মারো ওতার’’ন্তিআদীসু (দী. নি. ৩.৮০) পচ্চযো ‘‘আরম্মণ’’ন্তি ৰুচ্চতি. ‘‘নিমিত্তং অস্সাসপস্সাসা, অনারম্মণমেকচিত্তস্সা’’তিআদীসু (পটি. ম. ১.১৫৯) গোচরো. ইধ পন উভযম্পি ৰট্টতি সব্বস্সেৰ চিত্তস্স সপ্পচ্চযসগোচরত্তা. সহ আরম্মণেন ৰত্ততি তদৰিনাভাৰতোতি সারম্মণং. ভাৰপ্পধাননিদ্দেসৰসেন চেত্থ সারম্মণভাৰো সারম্মণ-সদ্দেন ৰুত্তো যথা ‘‘ইদম্পি বুদ্ধে রতনং পণীতং (খু. পা. ৬.৩). চক্খু সুঞ্ঞং অত্তেন ৰা অত্তনিযেন ৰা’’তিআদীসু (সং. নি. ৪.৮৫) রতনঅত্তত্তনিযাদিভাৰো রতনাদীহি সদ্দেহীতি, ততো সারম্মণভাৰতোতি অত্থো. এৰমঞ্ঞত্থাপি যথানুরূপং দট্ঠব্বং. একৰিধন্তি একপ্পকারং, এককোট্ঠাসন্তি অত্থো.
সৰিপাকাৰিপাকতোতি ৰিপাকুপ্পাদনসভাৰস্স ৰিজ্জমানাৰিজ্জমানভাৰতো. ৰিপাক-সদ্দো হি দ্ৰীসু অত্থেসু পৰত্ততি. কত্থচি ৰিপক্কভাৰমাপন্নেসু অরূপধম্মেসু, কত্থচি ৰিপাকুপ্পাদনসভাৰে ¶ . তথা হেস ‘‘ৰিপাকা ধম্মা’’তিআদীসু (ধ. স. তিকমাতিকা ৩) ৰিপক্কভাৰমাপন্নেসু অরূপধম্মেসু পৰত্ততি. ‘‘ৰিপাকধম্মধম্মা’’তিআদীসু (ধ. স. তিকমাতিকা ৩) ৰিপাকুপ্পাদনসভাৰে. ইধ পন ৰিপাকুপ্পাদনসভাৰো দট্ঠব্বো. ইতরথা হি অভিঞ্ঞাকুসলাদীনং সৰিপাক-পদে অসঙ্গহিতভাৰাপত্তি সিযা. তথা হি যদি ৰিপক্কভাৰমাপন্না এৰ ধম্মা ইধ গহিতা সিযুং, তে যস্স সন্তি, তং সৰিপাকমিতরমৰিপাকন্তি অভিঞ্ঞাকুসলস্স চেৰ কদাচি অৰিপাকস্স দিট্ঠধম্মৰেদনীযাদিকম্মস্স ভাৰনাযপহাতব্বাকুসলস্স চ ৰিপাকুপ্পত্তিযা অভাৰতো অৰিপাক-পদসঙ্গহো সিযা, এৰঞ্চ ¶ সতি ‘‘অৰিপাকং অব্যাকত’’ন্তি ৰক্খমানত্তা নেসং অব্যাকতভাৰো আপজ্জতি, ন চেতমিট্ঠং কুসলাকুসলনিদ্দেসেযেৰ তেসং নিদ্দেসতো. ৰিপাকুপ্পাদনসভাৰে পন গহিতে তংসভাৰো নাম অনুপচ্ছিন্নাৰিজ্জমানতণ্হানুসযস্মিং সন্তানে সব্যাপারপ্পৰত্তি এৰাতি তস্সা তেসুপি অত্থিতায অসতিপি ৰিপাকুপ্পাদনে সৰিপাক-পদসঙ্গহো সিদ্ধোতি ন কোচি ইট্ঠৰিঘাতো আপজ্জতি. যেন পন কারণেন অভিঞ্ঞাকুসলাদিকমৰিপাকং, যো চেত্থ ৰত্তব্বো ৰিনিচ্ছযো, তং সব্বং তস্স তস্স আগতট্ঠানেযেৰ দস্সযিস্সাম.
কতমং পনেত্থ সৰিপাকং, কতমমৰিপাকন্তি চোদনং সন্ধাযাহ ‘‘তত্থ সৰিপাক’’ন্তিআদি. অব্যাকতন্তি ৰিপাককিরিযাৰসেন দুৰিধমব্যাকতং. তেসু ৰিপাকচিত্তং তাৰ আদাসতলে মুখনিমিত্তং ৰিয নিরুস্সাহত্তা ৰিপাকুপ্পাদনে অসমত্থং. কিরিযচিত্তেসু চ যদেতং খীণাসৰসন্তানেযেৰ নিযতমট্ঠারসৰিধং ৰিঞ্ঞাণং, তং উপচ্ছিন্নভৰমূলায সন্ততিযং পৰত্ততীতি সমুচ্ছিন্নমূলায লতায পুপ্ফং ¶ ৰিয ফলদাযী ন হোতি. আৰজ্জনদ্ৰযং পন অনুপচ্ছিন্নভৰমূলেপি সন্তানে পৰত্তমানং অনাসেৰনভাৰেন দুব্বলত্তা মোঘপুপ্ফমিৰ বীজভাৰে অসমত্থং অফলমেৰ. ইতি সব্বমেতং অব্যাকতং ৰিপাকারহতাভাৰতো অৰিপাকন্তি ৰুত্তং ‘‘অৰিপাকং অব্যাকত’’ন্তি. জাযন্তি এত্থ অসদিসাপি সদিসাকারাতি জাতি, সমানাকারো, কুসলাকুসলাব্যাকতানং জাতি কুসলাকুসলাব্যাকতজাতি, তস্সা ভেদতো তিৰিধং কুসলং অকুসলং অব্যাকতন্তি. ৰচনত্থপুচ্ছায পযোজনং ৰুত্তমেৰ.
১০. ‘‘কুচ্ছিতান’’ন্তিআদি ৰিস্সজ্জনং. তত্থ কুচ্ছিতানন্তি নিন্দিতানং, অসুচি ৰিয নাগরিকেহি ৰিঞ্ঞূহি গরহিতব্বানং পাপধম্মানন্তি অত্থো. সলনতোতি হিংসনতো, অপনযনতো ৰা. কুসলঞ্হি যথানুরূপং তদঙ্গাদিৰসেন অকুসলধম্মে পজহন্তং তে হিংসতি, অপনযতীতি ৰা ৰুচ্চতি. অথ ৰা সলনতো সংৰরণতো, পিদহনতোতি অত্থো. কুসলধম্মৰসেন হি অকুসলপ্পৰত্তিনিৰারণেন, অপ্পৰত্তিধম্মতাপাদনেন চ মনচ্ছট্ঠেসু দ্ৰারেসু অপ্পৰত্তিযা সংৰুতা পিহিতা হোন্তি. কুসানন্তি রাগাদিঅসুচিসম্পযোগেন নানাৰিধদুক্খহেতুতায চ কুচ্ছিতেনাকারেন অপ্পহীনভাৰেন সন্তানে সযন্তি পৰত্তন্তীতি কুসা, পাপধম্মা. অথ ৰা কুচ্ছিতানং পাণাতিপাতাদীনং সাৰজ্জধম্মানং সানতো নিসানতো তেজনতো কুসা, দোসলোভাদযো. দোসাদীনঞ্হি ৰসেন চেতনায তিক্খভাৰপ্পত্তিযা পাণাতিপাতাদীনং মহাসাৰজ্জতাতি. তেসং লৰনেন ছিন্দনেন যথানুরূপং পজহনেনাতি অত্থো. কুসেনাতি কুচ্ছিতানং সানতো তনুকরণতো, ওসানকরণতো ¶ ৰা ‘‘কুসা’’তি লদ্ধনামেন ঞাণেন. লাতব্বত্তাতি আদাতব্বত্তা, সহজাতউপনিস্সযভাৰেন সন্তানে পৰত্তেতব্বত্তা. ঞাণঞ্হি তিহেতুককুসলং সহজাতভাৰেন ¶ চেৰ উপনিস্সযভাৰেন চ, দুহেতুককুসলং উপনিস্সযভাৰেনেৰ সন্তানে পৰত্তেতি. এৰঞ্চ কত্ৰা কোসল্লসম্ভূতট্ঠো কুসলট্ঠোতি সব্বকুসলানং সাধারণৰসেন অত্থো ৰুচ্চতি. অথ ৰা কুসেনাতি জাতিসদ্দতায একৰচননিদ্দেসো, কুসেহীতি পন অত্থো. পুঞ্ঞকিরিযাৰসেন হি পৰত্তানি সদ্ধাদীনি ইন্দ্রিযানি যথাৰুত্তনযেন ‘‘কুসানী’’তি ৰুচ্চন্তি, তেহি লাতব্বত্তা ৰুত্তনযেন পৰত্তেতব্বত্তা. অপিচেত্থ –
‘‘কুসো ৰিয লুনাতীতি, কুসা ৰিয লুনাতি ৰা;
কুসলং কুং সলেতীতি, লুনাতি কুসমিচ্চপী’’তি.
তত্থ যথা কুসো গহিতো উভযভাগগতং হত্থপদেসং লুনাতি, এৰমিদম্পি উপ্পন্নানুপ্পন্নৰসেন উভযভাগগতং কিলেসপক্খং লুনাতি ছিন্দতি, সেয্যথাপি – ‘‘অনুপ্পন্নানং পাপকানং অকুসলানং ধম্মানং অনুপ্পাদায ছন্দং জনেতি, ৰাযমতি, উপ্পন্নানং…পে… পহানাযা’’তি আগতং সম্মপ্পধানং. তস্মা কুসো ৰিয লুনাতীতি কুসলং. কুসা ৰিয লুনাতীতি এত্থ ‘‘কু’’ইতি ভূমি ৰুচ্চতি, ধম্মানং অধিট্ঠানভাৰেন তংসদিসতায ইধ রূপারূপক্খন্ধো ৰুত্তো. অত্তনো নিস্সযভূতস্স তস্স এতরহি, আযতিঞ্চ অনুদহনতো ৰিনাসনতো কুং সাযন্তীতি কুসা, রাগাদযো, তে ৰিয অত্তনো নিস্সযং লুনাতি ছিন্দতীতি কুসলং. পযোগসম্পাদিতা হি কুসলধম্মা অচ্চন্তমেৰ রূপারূপধম্মে অপ্পৰত্তিকরণেন সমুচ্ছিন্দন্তি অনুপাদিসেসনিব্বানধাতুপাপনতোতি. ৰুত্তনযেন পন ‘‘কু’’ন্তি লদ্ধনামস্স রূপারূপক্খন্ধস্স সলনতো অপনযনতো কুং সলেতীতি কুসলং. কুসং লুনাতীতি পন কুচ্ছিতা এত্থ সযন্তীতি কুসো, কাযো, তং লুনাতি যথাৰুত্তৰসেনেৰাতি কুসলং.
১১. ইদানি ¶ কুসল-সদ্দস্স অত্থুদ্ধারদস্সনত্থমাহ ‘‘ছেকে কুসল-সদ্দোয’’ন্তিআদি. তত্থ ‘‘কুসলো ত্ৰং রথস্স অঙ্গপচ্চঙ্গানং (ম. নি. ২.৮৭), কুসলানচ্চগীতস্স, সিক্খিতা চাতুরিত্থিযো’’তিআদীসু (জা. ২.২২.৯৪) ছেকে দিট্ঠো, ছেকপরিযাযো পৰীণত্থোতি অত্থো. ‘‘কচ্চি নু ভোতো কুসলং, কচ্চি ভোতো অনাময’’ন্তিআদীসু (জা. ১.১৫.১৪৬; ২.২০.১২৯) আরোগ্যে. ‘‘কতমো পন, ভন্তে, কাযসমাচারো কুসলো? যো খো, মহারাজ, কাযসমাচারো ¶ অনৰজ্জো’’তি (ম. নি. ২.৩৬১) চ ‘‘অপরং পন, ভন্তে, এতদানুত্তরিযং, যথা ভগৰা ধম্মং দেসেতি কুসলেসু ধম্মেসূ’’তি (দী. নি. ৩.১৪৫) চ এৰমাদীসু অনৰজ্জে. ‘‘কুসলানং ধম্মানং সমাদানহেতু এৰমিদং পুঞ্ঞং ৰড্ঢতি (দী. নি. ৩.৮০), কুসলস্স কম্মস্স কতত্তা উপচিতত্তা’’তি (ধ. স. ৪৩১) চ আদীসু ইট্ঠৰিপাকে. অনৰজ্জাদিকেতি অনৰজ্জইট্ঠৰিপাকে, ‘‘অনৰজ্জাদিকে’’তি চ অত্তনা ৰক্খমানলক্খণস্স অনুরূপত্তা ৰুত্তং, ন পন আরোগ্যত্থস্স অসম্ভৰতো. কিলেসরোগস্স হি অভাৰতো কুসলং আরোগ্যং হোতি.
ৰজ্জা রাগাদযো, তে যস্স ন সন্তি, তং অনৰজ্জং, ইট্ঠো ৰিপাকো চতুক্খন্ধসঙ্খাতো যস্স, তং ইট্ঠৰিপাকং, ইট্ঠৰিপাকতা চস্স তংসভাৰৰন্ততায দট্ঠব্বা, ন তস্স অৰস্সং ইট্ঠৰিপাকসম্ভৰতোযেৰ, লক্খীযতি অনেনাতি লক্খণং, অনৰজ্জঞ্চ তং ইট্ঠৰিপাকঞ্চাতি অনৰজ্জইট্ঠৰিপাকং. তং লক্খণমস্সাতি অনৰজ্জইট্ঠৰিপাকলক্খণং.
ননু চ কুসলমেৰ অনৰজ্জইট্ঠৰিপাকং, ৰুত্তনিযামেন পন অনৰজ্জইট্ঠৰিপাকতো অঞ্ঞং কুসলং সিযা. ন হি সযমেৰ অত্তনো লক্খণন্তি সক্কা ৰত্তুন্তি? নাযং দোসো পরিঞ্ঞাতাপরিঞ্ঞাতৰচনত্থভাৰভেদে ¶ একস্সাপি লক্খিতব্বলক্খণভাৰপরিকপ্পনতো. ‘‘অনৰজ্জইট্ঠৰিপাক’’ন্তি হি পরিঞ্ঞাতৰচনত্থং. ‘‘কুসল’’ন্তি অপরিঞ্ঞাতৰচনত্থং. এৰঞ্চ যেন সভাৰেন পরিঞ্ঞাতৰচনত্থস্স সদ্দস্স অত্থো হোতি, যেন চ অপরিঞ্ঞাতৰচনত্থস্স, তেসং পরিঞ্ঞাতাপরিঞ্ঞাতৰচনত্থসভাৰানং ভেদেন তংসমঙ্গিস্স কুসলস্স একস্সাপি ভেদো পরিকপ্পীযতি যথা ‘‘পুরে ভৰং পটু আসি, পটুতরো এতরহী’’তি গুণভেদেন, ৰত্থুভেদেন চ পরিকপ্পীযতি, তস্মা পরিঞ্ঞাতৰচনত্থভাৰেন লক্খণং, অপরিঞ্ঞাতৰচনত্থভাৰেন লক্খিতব্বন্তি এৰং পরিকপ্পিতভেদে পরিগ্গয্হমানে ন কোচি দোসো আপজ্জতি.
অথ ৰা লক্খীযতীতি লক্খণং, অনৰজ্জইট্ঠৰিপাকঞ্চ তং লক্খণঞ্চাতি অনৰজ্জইট্ঠৰিপাকলক্খণং, যং অনৰজ্জইট্ঠৰিপাকং হুত্ৰা লক্খীযতি, তং কুসলন্তি অত্থো. অথ ৰা অনৰজ্জ-সদ্দেন অনৰজ্জভাৰো ৰুত্তো, ইট্ঠৰিপাকসদ্দেন ইট্ঠৰিপাকভাৰো, তস্মা অনৰজ্জো চ ইট্ঠৰিপাকো চ অনৰজ্জইট্ঠৰিপাকং, তং লক্খণমেতস্সাতি করণত্থে, কম্মত্থে ৰা লক্খণ-সদ্দেন অনৰজ্জইট্ঠৰিপাকলক্খণন্তি অনৰজ্জইট্ঠৰিপাকসভাৰৰন্তং, অনৰজ্জইট্ঠৰিপাকভাৰেন ¶ লক্খিতব্বং ৰাতি অত্থো. কিং পনেত্থ কারণং পদদ্ৰযপরিগ্গহেন, ননু একেনেৰ পদেন অধিপ্পেতত্থসিদ্ধি সিযা. কিঞ্চাপি হি ‘‘অনৰজ্জলক্খণ’’ন্তি ৰুত্তে ‘‘অপরং পন, ভন্তে, এতদানুত্তরিযং, যথা ভগৰা ধম্মং দেসেতি কুসলেসু ধম্মেসূ’’তিআদীসু (দী. নি. ৩.১৪৫) ৰিয ৰজ্জরহিতত্তা অব্যাকতস্সাপি পসঙ্গো সিযাতি ইট্ঠৰিপাক-পদং ৰত্তব্বমেৰ, ‘‘ইট্ঠৰিপাকলক্খণ’’ন্তি পন ৰুত্তে ইতরং ন ৰত্তব্বং অব্যাকতস্স ৰিপাকারহভাৰেন ইট্ঠৰিপাকতাপসঙ্গভাৰতো? সচ্চমেতং, অনৰজ্জ-পদেন কুসলস্স পৰত্তিসুখতং, ইট্ঠৰিপাক-পদেন চ ৰিপাকসুখতং দস্সেতুং ¶ পদদ্ৰযং ৰুত্তং. অনৰজ্জপদঞ্হি অত্তনো পৰত্তিসভাৰৰসেন লক্খণৰচনং, ইতরং কালন্তরে ৰিপাকুপ্পাদনসমত্থতাৰসেনাতি. অথ ৰা কুসলস্স অত্থৰিসুদ্ধিং দস্সেতুং পুরিমপদং ৰুত্তং, পরিসুদ্ধৰিপাকতং দস্সেতুং পচ্ছিমং. পুরিমং ৰা কুসলস্স অকুসলসভাৰতো নিৰত্তনং, পচ্ছিমং অব্যাকতসভাৰতোতি অলমতিপপঞ্চেন. এত্থ চ ‘‘অনৰজ্জ…পে… লক্খণ’’ন্তি ৰচনেন কুসলস্স সামঞ্ঞলক্খণং ৰুত্তং অনৰজ্জইট্ঠৰিপাকসভাৰস্স কুসলজাতিযা সাধারণত্তা. অকুসলাদীনমসাধারণভাৰেন সভাৰলক্খণং ৰাতি দট্ঠব্বং.
অকুসলৰিদ্ধংসনরসন্তি যথানুরূপং অকুসলপ্পজহনকিচ্চং. কুসলঞ্হি পরিত্তমহগ্গতলোকুত্তরভেদভিন্নং যথাক্কমং তদঙ্গৰিক্খম্ভনসমুচ্ছেদপ্পহানৰসেন অকুসলপক্খং পজহতি. অথ তদঙ্গাদিপ্পহানানং কিং নানাকরণন্তি? ৰুচ্চতে – দানাদিপুঞ্ঞকিরিযৰত্থুগতেন তেন তেন কুসলঙ্গেন তস্স তস্স মচ্ছেরাদিঅকুসলঙ্গস্স পহানং তদঙ্গপ্পহানং, তং দীপালোকেন অন্ধকারৰিদ্ধংসনং ৰিয দট্ঠব্বং, কামাৰচরকুসলানং পরিত্তানুভাৰতায তেহি অত্তনো ঠিতিক্খণে ৰিদ্ধংসিতানমকুসলানং তদপগমে সতি পুন আগমেন ৰোত্থরণতো. তেসং তেসং নীৰরণধম্মানং ৰিক্খম্ভনসঙ্খাতং পৰত্তিনিৰারণৰসেন পহানং ৰিক্খম্ভনপ্পহানং, তং ঘটপ্পহারেন জলতলে সেৰালৰিযূহনং ৰিয দট্ঠব্বং. যথা হি বলৰতা ঘটপ্পহারেন দূরীকতং সেৰালং তস্মিং অপনীতেপি তংপহারৰেগেন সহসা ন ওত্থরতি, এৰমেৰ উপচারপ্পনাভেদেন ঝানেন ৰিক্খম্ভিতা কামচ্ছন্দাদযো তদপ্পৰত্তিকালেপি তস্স বলেন সহসা ন ওত্থরন্তীতি. অনুপ্পত্তিধম্মতাপাদনসঙ্খাতং সম্মা উচ্ছেদৰসেন পহানং সমুচ্ছেদপ্পহানং, তং পন অসনিসম্পাতেন রুক্খাদীনং সমূলৰিদ্ধংসনং ৰিয দট্ঠব্বং. ন হি অরিযমগ্গেন ¶ সমুচ্ছিন্নকিলেসা অনুসযমত্তকেনাপি সন্তানে পৰত্তন্তি. যথা পন একৰারপ্পৰত্তেনপি ইন্দগ্গিনা সহ মূলেহি ৰিদ্ধংসিতা রুক্খাদযো ন পুন ৰিরুহন্তি, এৰমেৰং একচিত্তক্খণিকেনপি ¶ তেন অত্তনো উপ্পাদমত্তেনেৰ অনুসযমত্তট্ঠাযিনোপি কিলেসা সব্বেন সব্বং ৰিদ্ধংসিতাযেৰ হোন্তি.
ৰোদানং ৰিসুদ্ধি, সংকিলেসমলৰিমুত্তীতি অত্থো, তথা হুত্ৰা পচ্চুপট্ঠানমস্সাতি ৰোদানপচ্চুপট্ঠানং, পরিসুদ্ধাকারেন যোগিনো ঞাণস্স উপট্ঠাতীতি ৰুত্তং হোতি.
এৰং কুসলস্স ৰজ্জরহিতইট্ঠৰিপাকসভাৰেহি লক্খণং, কিচ্চউপট্ঠানাকারৰসেন চ রসপচ্চুপট্ঠানানি ৰত্ৰা পুন ৰজ্জপটিপক্খভাৰৰসেন চ লক্খণং, সম্পত্তিফলৰসেন চ রসাদিকং দস্সেতুং ‘‘ৰজ্জপটিপক্খত্তা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ৰজ্জানং পটিপক্খভাৰো ৰজ্জপটিপক্খত্তং, ততো. এতেন ‘‘অনৰজ্জলক্খণ’’ন্তি এত্থ অ-কারো পটিপক্খত্থোতি দস্সেতি, তেন পনস্স অব্যাকততো নিৰত্তনং কতং. ইতরথা হি নাস্স ৰজ্জং, ৰজ্জতো অঞ্ঞং ৰা অনৰজ্জন্তি অব্যাকতস্সাপি তংলক্খণতাপসঙ্গো সিযা. ‘‘ৰজ্জপটিপক্খত্তা’’তি পন ৰুত্তে যস্মা কুসলাকুসলানমেৰ পহাযকপ্পহাতব্বভাৰেন আলোকন্ধকারানং ৰিয অঞ্ঞমঞ্ঞং উজুৰিপচ্চনীকভাৰো, তস্মা কুসলমেৰ ৰজ্জপটিপক্খত্তা অনৰজ্জলক্খণং, ন অঞ্ঞন্তি অযমত্থো সিদ্ধো হোতি. ৰোদানভাৰরসন্তি ৰোদানভাৰসম্পত্তিকং, কিলেসমলেহি অসংকিলিট্ঠভাৰেন সম্পজ্জনকন্তি অত্থো. পচ্চুপট্ঠাপীযতি উপনীযতি কারণেন, অত্তনো ৰা কারণং পটিচ্চ, তপ্পটিবদ্ধভাৰেন পটিমুখং ৰা উপট্ঠাতীতি পচ্চুপট্ঠানং, ইট্ঠো ৰিপাকো পচ্চুপট্ঠানমস্সাতি ইট্ঠৰিপাকপচ্চুপট্ঠানং.
অসতি ¶ যোনিসোমনসিকারে কুসলস্স অনুপ্পজ্জনতো, সতি চ তস্মিং উপ্পজ্জনতো তস্স সো আসন্নকারণন্তি আহ ‘‘যোনিসোমনসিকারপদট্ঠান’’ন্তি. তত্থ যোনিসো পথেন উপাযেন মনসিকারো যোনিসোমনসিকারো, অত্থতো পন সানুসযসন্তানৰতো ছন্নং দ্ৰারানমাপাথগতেস্ৰারম্মণেসু পতিরূপদেসৰাসাদিসম্পত্তিযা কুসলধম্মানং পচ্চযভাৰেন ভৰঙ্গং আৰট্টেত্ৰা উপ্পন্নমাৰজ্জনং যোনিসোমনসিকারো নাম. ৰুত্তপটিপক্খৰসেন অযোনিসোমনসিকারোপি দট্ঠব্বো. যং পন নিরনুসযসন্তানসমঙ্গিস্স কিরিযচিত্তানং পচ্চযভাৰেন উপ্পন্নং, তং ঠপেত্ৰা নিরৰজ্জধম্মং সাৰজ্জধম্মস্স কস্সচি পচ্চযভাৰানুপগমনতো যোনিসোমনসিকারপক্খং ৰা ভজেয্য. খীণাসৰসন্তানগতত্তা যোনিসোঅযোনিসোভাৰমনপেক্খিত্ৰা আপাথগতারম্মণেসু উপ্পত্তিমত্তং ¶ ৰিনা ন কস্সচি কুসলাকুসলভাৰস্স পচ্চযো হোতীতি তদুভযৰসেন নৰত্তব্বত্তা অব্যাকতমনসিকারোতি ৰা সঙ্খং গচ্ছেয্যাতি.
সাৰজ্জানিট্ঠৰিপাকলক্খণমকুসলন্তি এত্থাপি ‘‘ৰজ্জা রাগাদযো, তে যস্স সন্তি, তং সাৰজ্জং, অনিট্ঠো ৰিপাকো যস্স, তং অনিট্ঠৰিপাক’’ন্তিআদিনা ৰুত্তনযানুসারেন পটিপক্খযোজনা দট্ঠব্বা. রসাদিতো পনেতং অনত্থজননরসং, সংকিলেসপচ্চুপট্ঠানং. অথ ৰা গারয্হভাৰতো সাৰজ্জলক্খণমেৰ, সংকিলেসভাৰরসং, অনিট্ঠৰিপাকপচ্চুপট্ঠানং, অযোনিসোমনসিকারপদট্ঠানং. ৰচনত্থতো পন ন কুসলন্তি অকুসলং, কুসলপটিপক্খন্তি অত্থো. পটিপক্খত্থে হি অযং অকারো, ন পন অঞ্ঞত্থে, নাপি অভাৰে. ইতরথা হি তিকং ন সিযা, দুকং, চতুক্কং ৰা আপজ্জেয্য. তথা হি যদি কুসলতো অঞ্ঞমকুসলং সিযা ¶ , তদা অব্যাকতস্সাপি ততো অঞ্ঞভাৰেন অকুসল-সদ্দসঙ্গহোতি কুসলাকুসলজাতিভেদতো দুৰিধন্তি দুকং ৰত্তব্বং. যদি চ কুসলাভাৰো অকুসলং, তেন ন কাচি জাতি গয্হতীতি কুসলাব্যাকতজাতিভেদতো দুকমেৰ ৰত্তব্বং. অথ সিযা ‘‘অভাৰোপি ৰিসুং গহেতব্বো’’তি, এৰং সতি তস্স জাতিযা অভাৰতো জাতি-সদ্দেন সহ সম্বন্ধো ন সিযা. ৰিজ্জমানস্স হি জাতি নাম হোতি. যথেৰ ৰা কুসলস্স অভাৰো, এৰং অব্যাকতস্সাপি অভাৰো অত্থীতি অনব্যাকতজাতিপি ৰত্তব্বাতি চতুক্কং আপজ্জেয্য. ন চেতমিট্ঠং কুসলাদিৰসেন তিৰিধজাতিযা এৰ ইচ্ছিতত্তা, পাল়িযঞ্চ ‘‘কুসলা ধম্মা অকুসলা ধম্মা অব্যাকতা ধম্মা’’তি তিকৰসেনেৰ ৰুত্তত্তা ‘‘কুসলপটিপক্খ’’ন্তি পন ৰুচ্চমানে মিত্তপটিপক্খো অমিত্তো ৰিয, লোভপটিপক্খো অলোভো ৰিয চ যং ধম্মজাতং কুসলস্স উজুৰিপচ্চনীকভূতং, তং অকুসলন্তি তস্স ৰসেন তিকং উপপন্নং হোতি, উজুৰিপচ্চনীকতা চস্স সাৰজ্জানিট্ঠৰিপাকত্তা, তেন পহাতব্বভাৰতো চ ৰেদিতব্বা, ন পন কুসলৰিনাসনতো. ন হি অকুসলেন কুসলং পহীযতি, মহাবলত্তা পন কুসলমেৰ তং পজহতি. কুসলঞ্হি মহাবলং, অকুসলং দুব্বলং. তেনেৰাহ ‘‘অবলা নং বলীযন্তি, মদ্দন্তেনং পরিস্সযা’’তি (সু. নি. ৭৭৬), তস্মা কুসলমেৰ যথাৰুত্তনযেন অকুসলস্স পহাযকং, নাকুসলং ইতরস্সাতি ৰেদিতব্বং.
তদুভয…পে… অব্যাকতন্তি যং ধম্মজাতং কুসলং ৰিয ন অনৰজ্জইট্ঠৰিপাকলক্খণং, নাপি অকুসলং ৰিয সাৰজ্জানিট্ঠৰিপাকলক্খণং, অথ খো অৰিপাকত্তা ¶ তদুভযৰিপরীতলক্খণং, তং অব্যাকতন্তি অত্থো. ননু চ ‘‘তদুভযৰিপরীতলক্খণ’’ন্তি ৰুত্তে সুখদুক্খৰেদনানং ৰিপরীতা উপেক্খাৰেদনা ¶ ৰিয ইট্ঠানিট্ঠৰিপাকানং ৰিপরীতো অঞ্ঞো কোচি ৰিপাকো যস্স অত্থি, তং অব্যাকতন্তি আপজ্জতীতি? নাপজ্জতি তথা অসম্ভৰতো. যথা হি আলোকন্ধকারানং ৰিপরীতো অঞ্ঞো কোচি নত্থি, এৰমিট্ঠানিট্ঠৰিপাকানং ৰিপরীতো ন কোচি ৰিপাকো অত্থীতি. অথ ৰা তং-সদ্দো ইধ ইট্ঠানিট্ঠৰিপাকনিরপেক্খং কুসলাকুসলমত্তমেৰ পচ্চামসতীতি কুসলাকুসলানং সৰিপাকত্তা তদুভযৰিপরীতলক্খণং, তং অৰিপাকলক্খণন্তি অত্থোতি অলমেত্থ অনুযোগেন. কুসলাকুসলভাৰেন ন ব্যাকতন্তি অব্যাকতং. কুসলাকুসলঞ্হি ৰত্ৰা অব্যাকতস্স ৰুত্তত্তা কুসলাকুসলভাৰেনেৰ অৰুত্তত্তাতি ৰিঞ্ঞাযতি, ন পকারন্তরেন. তথা অৰচনঞ্চ তস্স তদুভযৰিপরীতলক্খণত্তাযেৰ, ন পন অৰত্তব্বত্তামত্তেনাতি দট্ঠব্বং. অথ ৰা ৰি-সদ্দো ৰিরোধিৰচনো. আ-সদ্দো অভিমুখভাৰপ্পকাসনো, তস্মা অত্তনো পচ্চযেহি অঞ্ঞমঞ্ঞং ৰিরোধাভিমুখতং কতং লক্খণৰিরোধতো পহাযকপ্পহাতব্বভাৰতো ৰাতি ব্যাকতং, কুসলাকুসলং. ততো অঞ্ঞং অব্যাকতং. তঞ্হি লক্খণতো অঞ্ঞমঞ্ঞং কুসলাকুসলং ৰিয ন তস্স ৰিরুদ্ধং. ন হি অৰিপাকতং অনিট্ঠৰিপাকতা ৰিয, ইট্ঠৰিপাকতায ইট্ঠৰিপাকতা ৰিয চ অনিট্ঠৰিপাকতায ইট্ঠানিট্ঠৰিপাকতাহি ৰিরুজ্ঝতি, ন চাপি অব্যাকতং কুসলাকুসলেসু কিঞ্চি পজহতি, ন চ কেনচি পহাতব্বন্তি. ‘‘তদুভযৰিপরীতলক্খণমব্যাকত’’ন্তি ৰিঞ্ঞাযমানে অহোসি কম্মং, নাহোসি কম্মৰিপাকো, নত্থি কম্মৰিপাকো, ন ভৰিস্সতি কম্মৰিপাকোতি ইমিনা তিকেন সঙ্গহিতস্স গতিউপধিকালপ্পযোগৰিপত্তীহি অৰিপাকস্স দিট্ঠধম্মৰেদনীযাদিকম্মস্স ভাৰনাযপহাতব্বস্স অকুসলস্স চ অভিঞ্ঞাকুসলস্স চ ৰিপাকুপ্পাদনাভাৰতো ‘‘সিযা নু খো অব্যাকতভাৰো ৰা’’তি কদাচি কোচি চিন্তেয্যাতি তন্নিৰারণত্থমাহ ‘‘অৰিপাকারহং ৰা’’তি, ৰিপাকং ¶ দাতুং নারহতি তত্থ সামত্থিযাভাৰতোতি অৰিপাকারহং. ইদং ৰুত্তং হোতি – দিট্ঠধম্মৰেদনীযাদযো তাৰ পচ্চযৰেকল্লাদীহি কারণেহি অৰিপাকা, সচে পনেতে তব্বিদূরা অস্সু, তদা ৰিপাকদানে সমত্থতায ৰিপাকারহাযেৰ, তং পন ন তথা, অথ খো যেন কেনচি আকারেন ৰিপাকদানে অসমত্থতাযেৰ ৰিপাকারহং ন হোতি, তং অব্যাকতং নামাতি.
ইদানি এৰং তিকৰসেন নিদ্দিট্ঠেসু কুসলাদীসু পঠমং তাৰ কুসলচিত্তং ৰিভজন্তো ‘‘তত্থ কুসলচিত্ত’’ন্তিআদিনা তস্স গণনপরিচ্ছেদং দস্সেতি. একৰীসতিৰিধন্তি অট্ঠ কামাৰচরানি ¶ , পঞ্চ রূপাৰচরানি, চত্তারি অরূপাৰচরানি, চত্তারি লোকুত্তরানীতি এৰং সঙ্খেপতো একৰীসতিৰিধং. ভূমিতো চতুব্বিধন্তি কামরূপারূপলোকুত্তরভূমিসঙ্খাতানং চতুন্নং ভূমীনং ৰসেন তত্থ পৰত্তমানং চিত্তম্পি চতুব্বিধং হোতি. তত্থ ভৰন্তি এত্থাতি ভূমি, ঠানং, অৰত্থা চ. অৰত্থাপি হি অৰত্থৰন্তানং পৰত্তিট্ঠানং ৰিয গয্হতি. এৰঞ্হি নেসং সুখগ্গহণং হোতি. অৰত্থাতি চেত্থ ধম্মানং কামতণ্হাদীহি পরিচ্ছিন্নাপরিচ্ছিন্নভাৰো. তত্থ পুরিমা তিস্সো ভূমিযো উভযৰসেন ৰেদিতব্বা, ইতরা অৰত্থাৰসেনেৰ. ন হি লোকুত্তরধম্মানং কামভৰাদিতো অঞ্ঞং ঠানমুপলব্ভতীতি.
অঞ্ঞত্থ পৰত্তমানস্সাপি ৰক্খমাননযেন কামভূমিপরিযাপন্নত্তা ভূমিতো একৰিধন্তি. সৰত্থুকাৰত্থুকভেদতোতি চক্খাদীনি পঞ্চ, হদযঞ্চাতি ছ ৰত্থূনি. কুসলস্স পন চক্খাদিনিস্সিতত্তাভাৰতো হদযৰত্থু ইধ ৰত্থূতি অধিপ্পেতং. তেন সহিতং একন্তেন তন্নিস্সিতপ্পৰত্তিতোতি সৰত্থুকং, কামরূপধাতুযং পৰত্তমানৰিঞ্ঞাণং. তত্থ হি অরূপস্স রূপপটিবন্ধপ্পৰত্তি, অরূপধাতুযং পন রূপাভাৰতো ৰত্থুৰিরহিতমেৰ পৰত্ততীতি তত্থ পৰত্তমানং ¶ অৰত্থুকং. হীন…পে… তিৰিধন্তি এত্থ পচ্চযতো, ফলতো চ মজ্ঝিমপণীতেহি নিহীনং, তেসং ৰা গুণেহি পরিহীনন্তি হীনং, অত্তনো পচ্চযেহি পধানভাৰং নীতন্তি পণীতং, উভিন্নং ৰেমজ্ঝে ভৰং মজ্ঝিমং. তত্থ হীনেন ছন্দেন চিত্তেন ৰীরিযেন ৰীমংসায ৰা পৰত্তিতং হীনং, মজ্ঝিমেহি ছন্দাদীহি পৰত্তিতং মজ্ঝিমং, পণীতেহি পণীতং. ছন্দাদীনং পন হীনাদিভাৰো অধিমুত্তিৰসেন দট্ঠব্বো. হীনাধিমুত্তিৰসেন হি নেসং হীনতা, পণীতাধিমুত্তিৰসেন পণীততা, তদুভযৰেমজ্ঝৰসেন মজ্ঝিমতা. যসকামতায ৰা কতং কুসলং হীনং, পুঞ্ঞফলকামতায মজ্ঝিমং, ‘‘পুঞ্ঞং নামেতং সাধূহি কত্তব্বমেৰা’’তি এৰং অরিযভাৰং নিস্সায কতং পণীতং. ‘‘অহমস্মি দানপতি, ইমে পনঞ্ঞে দানদাসাদযো’’তিআদিনা অত্তুক্কংসনপরৰম্ভনাহি উপক্কিলিট্ঠং পৰত্তিতং ৰা হীনং, তথা অনুপক্কিলিট্ঠং মজ্ঝিমং, মগ্গফলপদট্ঠানং পণীতং. ভৰভোগসম্পত্তিনিমিত্তং ৰা কতং হীনং, সাৰকপচ্চেকবোধিপারমিতাৰসেন অত্তনো ৰিমোক্খত্থায কতং মজ্ঝিমং, সম্মাসম্বোধিপারমিতাৰসেন সব্বেসং ৰিমোক্খত্থায কতং পণীতন্তি.
সোমনস্সু…পে… ভেদতোতি ভেদ-সদ্দো পচ্চেকং সম্বন্ধিতব্বো ‘‘সোমনস্সুপেক্খাভেদতো ঞাণভেদতো পযোগভেদতো’’তি. তত্থ পযোগভেদতোতি সঙ্খারভেদতোতি অত্থো. ননু চ সোমনস্সুপেক্খাভেদো ¶ তাৰ যুত্তো তেসং ভিন্নসভাৰত্তা. ঞাণপ্পযোগভেদো পন কথন্তি? ৰুচ্চতে – ঞাণপ্পযোগকতো ভেদো ঞাণপ্পযোগভেদো তেসং ভাৰাভাৰমুপাদায পৰত্তত্তা. ইদানি তমেৰ সোমনস্সুপেক্খাদিভেদং ৰিভাগেন দস্সেতুং ‘‘সেয্যথিদ’’ন্তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘সোমনস্সসহগত’’ন্তিআদিনা ৰিস্সজ্জেতি. তত্থ সেয্যথিদন্তি তং কতমং, তং কথন্তি ৰা অত্থো.
সোভনং ¶ মনো, সোভনং ৰা মনো এতস্সাতি সুমনো, তস্স ভাৰো সোমনস্সং, মানসিকসুখৰেদনাযেতং অধিৰচনং, সোমনস্সেন উপ্পাদতো যাৰ নিরোধা সহগতং পৰত্তং সংসট্ঠং সম্পযুত্তন্তি অত্থো. অথ ৰা সোমনস্সেন সহ একুপ্পাদাদিভাৰং গতন্তি সোমনস্সসহগতং. জানাতি যথাসভাৰং পটিৰিজ্ঝতীতি ঞাণং, তেন সমং একুপ্পাদাদীহি পকারেহি যুত্তন্তি ঞাণসম্পযুত্তং. নাস্স সঙ্খারো অত্থীতি অসঙ্খারং, অসঙ্খারমেৰ অসঙ্খারিকং. সহ সঙ্খারেন পৰত্তমানং সসঙ্খারং, তদেৰ সসঙ্খারিকং. সঙ্খারোতি চেত্থ অত্তনো, পরস্স ৰা পুব্বপ্পযোগো ‘‘সঙ্খরোতি তিক্খভাৰসঙ্খাতেন মণ্ডনৰিসেসেন সজ্জেতি, সঙ্খরীযতি ৰা সজ্জীযতি চিত্তং এতেনা’’তি কত্ৰা. তত্থ দানাদিপুঞ্ঞকরণকালে মচ্ছেরমলথিনমিদ্ধাদীহি উপক্কিলেসেহি সংসীদমানে চিত্তে উপক্কিলেসৰূপসমৰসেন, চিত্তস্স চ উস্সাহজননৰসেন তীসু দ্ৰারেসু পৰত্তো সম্মাৰাযামো অত্তনো পযোগো নাম. কুসলকরণে নিরুস্সাহস্স পন ‘‘অম্ভো, সপ্পুরিস, কুসলকরণং নাম পণ্ডিতেহি আসেৰিতমগ্গো, তত্থ তযাপি পটিপজ্জিতুং ৰট্টতি, তস্মা দানং দেহি, সীলং রক্খ, তঞ্হি তে অত্থায হিতায সুখায ভৰিস্সতী’’তিআদিনা কুসলকরণত্থায উস্সাহজননৰসেন পরেসং কাযৰচীদ্ৰারেসু পৰত্তা আণত্তি পরপ্পযোগো নাম. তেসু পন পুরিমো পুব্বভাগপ্পৰত্তচিত্তসন্তানে, পচ্ছিমো পরেসং চিত্তসন্তানেযেৰ সম্ভৰতীতি তন্নিব্বত্তিতো চিত্তস্স তিক্খভাৰসঙ্খাতো ৰিসেসো ইধ উপচারতো সঙ্খারোতি ৰেদিতব্বো. তেনাহু আচরিযা –
‘‘পুব্বপ্পযোগসম্ভূতো, ৰিসেসো চিত্তসম্ভৰী;
সঙ্খারো ইতি সঙ্খার-সভাৰঞ্ঞূহি কিত্তিতো’’তি.
অথ ¶ ৰা ‘‘সসঙ্খারিকমসঙ্খারিক’’ন্তি চ এতং কেৰলং সঙ্খারস্স ভাৰাভাৰমত্তাপেক্খায ৰুত্তং, ন তস্স সহপ্পৰত্তিসব্ভাৰাভাৰতোতি ভিন্নসন্তানপ্পৰত্তিনোপি সঙ্খারস্স ইদমত্থিতায তংৰসেন নিব্বত্তং চিত্তং সঙ্খারো অস্স অত্থীতি সসঙ্খারিকং সহ-সদ্দস্স ৰিজ্জমানত্থপরিদীপনতো ¶ ‘‘সলোমকো সপক্খকো’’তিআদীসু ৰিয. তব্বিপরীতং পন তদভাৰতো যথাৰুত্তৰসেনেৰ অসঙ্খারিকং. অথ ৰা সঙ্খরণং, সঙ্খরীযতি ৰা এতেন আগন্তুকসম্ভূতেন চিত্তসংসীদনসভাৰাপনযনৰসেনেৰ সজ্জীযতি, সঙ্খরোতি ৰা তং যথাৰুত্তৰসেনেৰাতি সঙ্খারোতি উজুকমেৰ পুব্বপ্পযোগজনিতো তিক্খভাৰো ৰুচ্চতি, তদভাৰতো অসঙ্খারিকং, সভাৰতিক্খন্তি অত্থো. তংসহগতায সসঙ্খারিকং, অথ ৰা মচ্ছেরমলাদীহি সঙ্খরীযতীতি সঙ্খারো, চিত্তস্স সংসীদনসভাৰো, সো যস্স নত্থীতি অসঙ্খারিকং, ইতরং সসঙ্খারিকং. পণীতউতুভোজনাদিকো ৰা বলৰপচ্চযো সঙ্খারো ‘‘সঙ্খরোতি চিত্তং তিক্খভাৰেন, সঙ্খরীযতি ৰা তং এতেনা’’তি কত্ৰা. অ-কারস্স ৰুড্ঢত্থৰুত্তিতায ৰুড্ঢিপ্পত্তো সঙ্খারো অস্সাতি অসঙ্খারিকং, বলৰপচ্চযৰন্তন্তি অত্থো. ৰুড্ঢিপরিদীপকেন পন অ-কারেন অৰিসেসিতত্তা সসঙ্খারিকং সপ্পচ্চযং দুব্বলপচ্চযন্তি অধিপ্পাযো. ঞাণেন ৰিপ্পযুত্তং ৰিরহিতন্তি ঞাণৰিপ্পযুত্তং.
উপেক্খতীতি উপেক্খা, ৰেদিযমানাপি আরম্মণং অজ্ঝুপেক্খতি, মজ্ঝত্তাকারসণ্ঠিতিযাতি অত্থো. অথ ৰা ইট্ঠে, অনিট্ঠে চ আরম্মণে পক্খপাতাভাৰেন উপপত্তিতো যুত্তিতো ইক্খতি অনুভৰতীতি উপেক্খা. অথ ৰা উপেতা সুখদুক্খানং অৰিরুদ্ধা ইক্খা অনুভৰনন্তি উপেক্খা. অৰিরুদ্ধত্তাযেৰ হেসা তেসং অনন্তরম্পি পৰত্ততি. সুখদুক্খৰেদনা পন ৰিসুং ৰিসুং ৰিরুদ্ধসভাৰত্তা নাঞ্ঞমঞ্ঞং অনন্তরং পৰত্তন্তি ¶ . তেনেৰ হি পট্ঠানে সোমনস্সস্স অনন্তরং দোমনস্সস্স, দোমনস্সস্স অনন্তরং সোমনস্সস্স চ উপ্পত্তি পটিসিদ্ধা. অযঞ্চ অত্থো লোভসহগতচিত্তসম্পযুত্তৰেদনাযপি লব্ভতি, পুরিমা পন দ্ৰে ন তথা. ন হি লোভসহগতাদীনং মজ্ঝত্তাকারেন অজ্ঝুপেক্খনং, উপপত্তিতো ইক্খনং ৰা অত্থীতি. উপেক্খাসহগতন্তি সব্বং হেট্ঠা ৰুত্তনযমেৰ.
ননু চ অঞ্ঞেপি ফস্সাদযো সম্পযুত্তধম্মা অত্থীতি সোমনস্সাদীনং ৰসেনেৰ পন অট্ঠৰিধতা কস্মা গহিতাতি? ভেদকরভাৰতো. ফস্সাদীনঞ্হি সব্বচিত্তসাধারণত্তা, সদ্ধাদীনঞ্চ সব্বকুসলসাধারণত্তা ন তেহি চিত্তস্স ৰিভাগো, সোমনস্সাদযো পন কত্থচি চিত্তে হোন্তি, কত্থচি ন হোন্তীতি পাকটোৰ তেহি চিত্তস্স ৰিভাগোতি. কস্মা পনেতে কত্থচি চিত্তে হোন্তি, কত্থচি ন হোন্তীতি? কারণস্স সন্নিহিতাসন্নিহিতভাৰতো. কিং পন নেসং কারণন্তি? ৰুচ্চতে – তত্থ সোমনস্সসহগতভাৰো তাৰ আরম্মণৰসেন হোতি. ইট্ঠারম্মণস্মিঞ্হি ¶ সোমনস্সসহগতচিত্তমুপ্পজ্জতি. ননু চ ইট্ঠারম্মণং লোভস্স ৰত্থু রজ্জনীযত্তাতি কথং তত্থ কুসলং উপ্পজ্জতীতি? নযিদমেকন্তিকং ইট্ঠেপি আরম্মণে নিযমিতাদিৰসেন কুসলস্স উপ্পজ্জনতো. যস্স হি ‘‘কুসলমেৰ মযা কত্তব্ব’’ন্তি কুসলকরণেযেৰ চিত্তং নিযমিতং হোতি, অকুসলপ্পৰত্তিতোৰ নিৰত্তেত্ৰা কুসলকরণেযেৰ পরিণামিতং, অভিণ্হকরণেন চ কুসলং সমুদাচিণ্ণং, পটিরূপদেসৰাসসদ্ধম্মস্সৰনসপ্পুরিসূপনিস্সযপুব্বেকতপুঞ্ঞতাসঙ্খাতচতুচক্কূপনিস্সযৰসেন, যোনিসো চ আভোগো পৰত্ততি, তস্স ইট্ঠেপি আরম্মণে অলোভসম্পযুত্তমেৰ চিত্তমুপ্পজ্জতি, ন লোভসম্পযুত্তং. হোতি চেত্থ –
‘‘নিযামপরিণামেহি ¶ , সমুদাচিণ্ণতায চ;
ঞাণপুব্বঙ্গমাভোগা, ইট্ঠেপি কুসলং সিযা’’তি.
অপিচ সদ্ধাবহুলতাদীহি চ কারণেহি চিত্তস্স সোমনস্সসহগততা ৰেদিতব্বা. অস্সদ্ধানং, হি মিচ্ছাদিট্ঠিকানঞ্চ একন্তমিট্ঠারম্মণভূতং তথাগতরূপম্পি দিস্ৰা সোমনস্সং ন উপ্পজ্জতি. যে চ কুসলপ্পৰত্তিযং আনিসংসং ন পস্সন্তি, তেসং পরেহি উস্সাহিতানং কুসলং করোন্তানম্পি সোমনস্সং ন উপ্পজ্জতি, তস্মা সদ্ধাবহুলতা ৰিসুদ্ধিদিট্ঠিতা আনিসংসদস্সাৰিতাতি ইমেহিপি কারণেহি চিত্তস্স সোমনস্সসহগততা হোতি.
অপিচ যে তে একাদস ধম্মা পীতিসম্বোজ্ঝঙ্গস্স উপ্পাদায সংৰত্তন্তি. সেয্যথিদং – বুদ্ধানুস্সতি ধম্মানুস্সতি সংঘানুস্সতি সীলানুস্সতি চাগানুস্সতি দেৰতানুস্সতি উপসমানুস্সতি লূখপুগ্গলপরিৰজ্জনং সিনিদ্ধপুগ্গলসেৰনা পসাদনীযসুত্তন্তপচ্চৰেক্খণা তদধিমুত্ততাতি ইমেহিপি কারণেহি চিত্তস্স সোমনস্সসহগতভাৰো ৰেদিতব্বো. বুদ্ধাদিগুণে অনুস্সরন্তস্স হি যাৰ উপচারুপ্পাদা সকলসরীরং ফরমানা পীতি উপ্পজ্জতি. তথা দীঘরত্তং অক্খণ্ডতাদিৰসেন অত্তনা রক্খিতং চতুপারিসুদ্ধিসীলং পচ্চৰেক্খন্তস্স, গিহিনো দসসীলং পঞ্চসীলং পচ্চৰেক্খন্তস্স, দুব্ভিক্খভযাদীসু পণীতং ভোজনং সব্রহ্মচারীনং দত্ৰা ‘‘এৰংনাম দানং অদাসি’’ন্তি অত্তনোচাগং পচ্চৰেক্খন্তস্স, গিহিনোপি তথারূপে কালে সীলৰন্তানং দিন্নদানং পচ্চৰেক্খন্তস্স, যেহি গুণেহি সমন্নাগতা দেৰা দেৰত্তং গতা, তথারূপানং গুণানং অত্তনি অত্থিতং পচ্চৰেক্খন্তস্স, সমথৰিপস্সনাহি ৰিক্খম্ভিতকিলেসে সট্ঠিপি ¶ সত্ততিপি ৰস্সানি অসমুদাচরন্তে দিস্ৰা ‘‘অহো ময্হং কিলেসা ন সমুদাচরন্তী’’তি চিন্তেন্তস্স, চেতিযদস্সনথেরদস্সনেসু অসক্কচ্চকিরিযায সংসুচিতলূখভাৰেন বুদ্ধাদীসু পসাদসিনেহাভাৰেন গদ্রভপিট্ঠে রজসদিসে লূখপুগ্গলে ¶ পরিৰজ্জন্তস্স, বুদ্ধাদীসু পসাদবহুলে মুদুচিত্তে সিনিদ্ধপুগ্গলে পটিসেৰন্তস্স, রতনত্তযগুণপরিদীপকে পসাদনীযসুত্তন্তে পচ্চৰেক্খন্তস্স, ঠাননিসজ্জাদীসুপি পীতিউপ্পাদনত্থং তন্নিন্নতাদিৰসেন পৰত্তেন্তস্স যেভুয্যেন পীতি উপ্পজ্জতি. পীতিযা চ সোমনস্সেন সহ অৰিনাভাৰতো তদুপ্পত্তিযা তস্সাপি উপ্পত্তি নিযতাতি এৰং পীতিকারণানিপি সোমনস্সকারণানীতি দট্ঠব্বানি. কিঞ্চ – অগম্ভীরপকতিতা, সোমনস্সপটিসন্ধিকতাতি ইমেহি দ্ৰীহি কারণেহি সোমনস্সসহগততা হোতি. যো হি অগম্ভীরপকতিকো হোতি, অপ্পমত্তকেপি হিতোপকরণে তুস্সতি, যো চ সোমনস্সপটিসন্ধিকো অপ্পসন্নেসু আরম্মণেসুপি অপ্পটিক্কূলদস্সাৰী, তস্স যেভুয্যেন সোমনস্সসহগতচিত্তং উপ্পজ্জতি. যথাৰুত্তানং পন সোমনস্সকারণানমভাৰেন মজ্ঝত্তারম্মণতায চ উপেক্খাসহগততা ৰেদিতব্বা.
ঞাণসম্পযুত্তস্স পন কম্মতো উপপত্তিতো ইন্দ্রিযপরিপাকতো কিলেসদূরীভাৰতোতি ইমেহি কারণেহি হোতি. যো হি পরেসং হিতজ্ঝাসযেন ধম্মং দেসেতি হীনুক্কট্ঠাদীনি চ নল়কারমুদ্দাগণনাদীনি সিপ্পাযতনানি, ৰড্ঢকীকসিৰাণিজ্জাদীনি চ কম্মাযতনানি, ৰিসহরণাদীনি চ ৰিজ্জাযতনানীতি এৰং নিরৰজ্জসিপ্পাযতনাদীনি সিক্খাপেতি, সযং ৰা সিক্খতি, ধম্মকথিকস্স সক্কারং কত্ৰা ধম্মং কথাপেতি, ‘‘আযতিং পঞ্ঞৰা ভৰিস্সামী’’তি পত্থনং পট্ঠপেত্ৰা নানপ্পকারং পুঞ্ঞকম্মং করোতি, তস্সেৰং নানপ্পকারং পঞ্ঞাসংৰত্তনিককম্মং সম্পাদেন্তস্স তং কম্মং উপনিস্সায উপ্পজ্জমানং কুসলং ঞাণসম্পযুত্তং উপ্পজ্জতি. তথা অব্যাপজ্জে লোকে উপ্পন্নস্স উপ্পজ্জমানং কুসলং ঞাণসম্পযুত্তং হোতি. ৰুত্তঞ্হেতং –
‘‘তস্স ¶ তত্থ সুখিনো ধম্মপদানি পিলৰন্তি, দন্ধো, ভিক্খৰে, সতুপ্পাদো, অথ সো সত্তো খিপ্পমেৰ ৰিসেসভাগী হোতী’’তি (অ. নি. ৪.১৯১).
তথা পঞ্ঞাদসকং সম্পত্তস্স ইন্দ্রিযপরিপাকং নিস্সায উপ্পজ্জমানং কুসলং ঞাণসম্পযুত্তং হোতি. যেন পন সমথৰিপস্সনাভাৰনাহি কিলেসা ৰিক্খম্ভিতা, তস্স কিলেসদূরীভাৰং নিস্সায উপ্পজ্জমানং চিত্তং ঞাণসম্পযুত্তং উপ্পজ্জতি. যথাহ –
‘‘যোগা ¶ ৰে জাযতে ভূরি, অযোগা ভূরিসঙ্খযো’’তি. (ধ. প. ২৮২).
অপিচ যে তে ধম্মা ধম্মৰিচযসম্বোজ্ঝঙ্গস্স উপ্পাদায সংৰত্তন্তি. সেয্যথিদং – পরিপুচ্ছকতা ৰত্থুৰিসদকিরিযা ইন্দ্রিযসমত্তপটিপাদনা দুপ্পঞ্ঞপুগ্গলপরিৰজ্জনা পঞ্ঞৰন্তপুগ্গলসেৰনা গম্ভীরঞাণচরিযপচ্চৰেক্খণা তদধিমুত্ততাতি ইমেহি কারণেহি ঞাণসম্পযুত্তভাৰো হোতি. তথা হি যো পঞ্ঞৰন্তে উপসঙ্কম্ম খন্ধধাতুআযতনইন্দ্রিযবলবোজ্ঝঙ্গমগ্গঙ্গঝানঙ্গসমথৰিপস্সনাদীনং পরিপুচ্ছাবহুলো হোতি, তস্স তংৰসেন উপ্পন্নং সুতমযঞাণং আদিং কত্ৰা উপ্পজ্জমানং চিত্তং ঞাণসহগতং হোতি. যেন পন নখকেসচীৰরসেনাসনাদীনি অজ্ঝত্তিকবাহিরৰত্থূনি পুব্বে অৰিসদানি ছেদনমলহরণাদিনা ৰিসদানি কতানি, তস্সেৰং ৰিসদৰত্থুকস্স উপ্পন্নেসু চিত্তচেতসিকেসু ৰিসদং ঞাণং হোতি পরিসুদ্ধানি দীপকপল্লকাদীনি নিস্সায উপ্পন্নদীপসিখায ওভাসো ৰিয. যস্স চ সদ্ধিন্দ্রিযাদীসু অঞ্ঞতরং বলৰং হোতি, ইতরানি মন্দানি, ততো তানি সকসককিচ্চং কাতুং ন সক্কোন্তি, তস্মা সো তস্স বোজ্ঝঙ্গৰিভঙ্গে আগতনযেন তেন তেন আকারেন সমত্তং পটিপাদেতি, তস্সেৰং ইন্দ্রিযানং সমত্তং পটিপাদেন্তস্স ৰিপস্সনাঞাণাদীনং ৰসেন ¶ চিত্তং ঞাণসহগতং হোতি. যো পন দুপ্পঞ্ঞপুগ্গলে পরিৰজ্জেতি, পঞ্ঞৰন্তপুগ্গলে ৰা পযিরুপাসতি, খন্ধাদীসু ওগাল়্হং ভগৰতো গম্ভীরঞাণচরিযং ৰা পচ্চৰেক্খতি, ঠাননিসজ্জাদীসু তদধিমুত্তচিত্তো ৰা ৰিহরতি, ইমেসম্পি উপ্পজ্জমানং কুসলং ঞাণসম্পযুত্তং হোতি. অপিচ বুদ্ধাদিগুণানুস্সরণেনপি চিত্তং ঞাণসহগতং হোতি. যথাহ –
‘‘যস্মিং, মহানাম, সমযে অরিযসাৰকো তথাগতং অনুস্সরতি, নেৰস্স তস্মিং সমযে রাগপরিযুট্ঠিতং চিত্তং হোতি, ন দোস…পে… ন মোহপরিযুট্ঠিতং চিত্তং হোতি, উজুগতমেৰস্স তস্মিং সমযে চিত্তং হোতি তথাগতং আরব্ভ. উজুগতচিত্তো খো পন, মহানাম, অরিযসাৰকো লভতি অত্থৰেদং, লভতি ধম্মৰেদং, লভতি ধম্মূপসংহিতং পামোজ্জং, পমুদিতস্স পীতি জাযতি, পীতিমনস্স কাযো পস্সম্ভতি, পস্সদ্ধকাযো সুখং ৰেদেতি, সুখিনো চিত্তং সমাধিযতি, সমাহিতো যথাভূতং পজানাতী’’তিআদি (অ. নি. ৬.১০; ১১.১১).
এৰং বুদ্ধানুস্সতিআদযোপি রাগাদিমলৰিসোধনেন ঞাণুপ্পত্তিহেতুকাযেৰাতি দট্ঠব্বং. কিঞ্চ ¶ – তিহেতুকপটিসন্ধিকতা ঞাণুপ্পত্তিকারণং. পটিসন্ধিপঞ্ঞা হি আদিতো পট্ঠায ভৰঙ্গসন্ততিৰসেন বহুলং পৰত্তমানা সন্তানপরিভাৰনেন ঞাণুপ্পত্তিযা সৰিসেসউপনিস্সযো হোতি. অসঙ্খারিকত্তং পন সপ্পাযউতুভোজনআৰাসাদিপচ্চযেহি হোতীতি. হোন্তি চেত্থ –
‘‘ইট্ঠারম্মণতা সদ্ধাবাহুল্যং দিট্ঠিসুদ্ধি চ;
ফলদস্সাৰিতা চেৰ, পীতিবোজ্ঝঙ্গহেতুযো.
‘‘একাদস ¶ তথা ধম্মা, অগম্ভীরসভাৰতা;
সোমনস্সযুত্তা সন্ধি, ইচ্চেতে সুখহেতুযো.
‘‘অভাৰো সুখহেতূনং, মজ্ঝত্তারম্মণন্তি চ;
উপেক্খুপ্পত্তিহেতু চ, এৰং ঞেয্যা ৰিভাৰিনা.
‘‘কম্মূপপত্তিতো চেৰ, তথা ইন্দ্রিযপাকতো;
কিলেসূপসমা ধম্ম-ৰিচযস্স চ হেতুহি.
‘‘সত্তধম্মেহি বুদ্ধাদি-গুণানুস্সরণেন চ;
সপ্পঞ্ঞসন্ধিতো চেৰ, চিত্তং ঞাণযুতং সিযা.
‘‘উতুভোজনআৰাস-সপ্পাযাদীহি হেতুহি;
অসঙ্খারিকভাৰোপি, ৰিঞ্ঞাতব্বো ৰিভাৰিনা’’তি.
এৰং ৰেদনাঞাণপ্পযোগভেদতো অট্ঠৰিধং কামাৰচরচিত্তং নিদ্দিসিত্ৰা ইদানি তং নিগমেন্তো আহ ‘‘ইদং…পে… নামা’’তি.
১২. যেন পনত্থেন ইদং ‘‘কামাৰচর’’ন্তি ৰুচ্চতি, তং দানি দস্সেতুং ‘‘উদ্দানতো’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ উদ্দানতোতি উদ্দেসতো, সঙ্খেপতোতি অত্থো. কিঞ্চাপি অৰসিট্ঠকিলেসাদযো ৰিয কিলেসকামোপি অস্সাদেতব্বতায ৰত্থুকামে সঙ্গহিতো ঞাণং ৰিয ঞেয্যেতি ¶ সঙ্খেপতো একোযেৰ কামো সিযা, তথাপি কিলেসকামো ৰত্থুকামভাৰং গচ্ছন্তো কামনীযট্ঠেন গচ্ছতি, ন কামনৰসেন. কামনৰসেন চ পন কিলেসকামোৰ হোতি, ন পন ৰত্থুকামোতি আহ ‘‘ক্লেসৰত্থুৰসা’’তিআদি. কো পনেত্থ ৰত্থুকামো, কো কিলেসকামোতি চোদনং মনসি নিধায ‘‘ছন্দো কামো, রাগো কামো, ছন্দরাগো কামো, সঙ্কপ্পো কামো, রাগো কামো, সঙ্কপ্পরাগো কামো’’তি (মহানি. ১) এৰং নিদ্দেসপাল়িযং আগতা নিদ্দিট্ঠা ¶ কামতণ্হাৰ ইধ কিলেসকামো. ৰত্থুকামোতি চ ‘‘মনাপিকা রূপা…পে… মনাপিকা ফোট্ঠব্বা…পে… সব্বেপি কামাৰচরা ধম্মা…পে… সব্বেপি রূপাৰচরা…পে… সব্বেপি অরূপাৰচরা…পে… কামা’’তি (মহানি. ১) তত্থেৰ নিদ্দিট্ঠা সৰিঞ্ঞাণাৰিঞ্ঞাণপ্পভেদা তেভূমকধম্মাতি দস্সেন্তো আহ ‘‘কিলেসো…পে… ৰট্টক’’ন্তি. ‘‘ছন্দরাগোৰা’’তি অৰধারণেন কিলেসভাৰেন নিরুল়্হেসু লোভদোসমোহাদীসু দসসু দোসমোহাদযো নৰ কিলেসে পটিক্খিপতি. কামরূপারূপতণ্হায ৰত্থু পতিট্ঠানং, কারণভূতন্তি ৰা ৰত্থু.
১৩. কথং পন কিলেসকামো নাম, কথঞ্চ ৰত্থুকামোতি আহ ‘‘কিলেসকামো’’তিআদি. কামেতীতি ৰত্থুকামং পত্থেতি. কামীযতীতি কিলেসকামেন পত্থীযতি. ইতি-সদ্দো ‘‘তস্মা’’তি ইমস্স অত্থে. চ-সদ্দো এৰ-কারত্থে, তেন যস্মা কিলেসকামো কামেতীতি কামো, ৰত্থুকামো চ কামীযতীতি, তস্মা এৰ কিলেসকামো, ৰত্থুকামো চাতি দুৰিধোপি এস কামো কারকদ্ৰযে কত্তরি, কম্মনি চ সিজ্ঝতি, কত্তুভাৰং, কম্মভাৰঞ্চ পচ্চনুভোতীতি অত্থো. অথ ৰা দুৰিধোতি দ্ৰিন্নং কামানং ৰাচকতো দুৰিধো. ‘‘কামো’’তি অযং সদ্দো কারকদ্ৰযে সিজ্ঝতি যথাৰুত্তকারকযুগল়ে নিপ্ফজ্জতি, কত্তরি, কম্মনি চ ‘‘কামো’’তি পদসম্ভৰো হোতীতি অত্থো. ৰো-কারো পন নিপাতমত্তং ‘‘এৰং ৰো কালামা’’তিআদীসু (অ. নি. ৩.৬৬) ৰিয. অথ ৰা ৰোকারকদ্ৰযেতি খন্ধদ্ৰযেতি অত্থো. কিলেসকামো হি সঙ্খারসভাৰত্তা সঙ্খারক্খন্ধে, ৰত্থুকামো চ ৰক্খমাননযেন পঞ্চকামগুণভূতো রূপসভাৰত্তা রূপক্খন্ধেতি এৰং দুৰিধোপেস কামো খন্ধদ্ৰযে সিজ্ঝতি নিপ্ফজ্জতি, অন্তোভাৰং গচ্ছতীতি.
১৪. সম্পজ্জনানি ¶ সম্পত্তিযো, তাসং ৰসেন ৰিসযৰিসযীভাৰেন অঞ্ঞমঞ্ঞং সমোসরণৰসেন, সম্পাপুণনৰসেনাতি অত্থো. ইমিনা পন ইদং দীপেতি – যত্থ দুৰিধোপি কামো ৰিসযৰিসযীভাৰেন সহিতো পৰত্ততি, সোযেৰ একাদসৰিধো পদেসো কামাৰচরসঞ্ঞিতো ¶ . যত্থ পন রূপারূপধাতুযং কেৰলং ৰত্থুকামোৰ পৰত্ততি, ন সো পদেসো কামাৰচরো নামাতি. ননু চ দুৰিধোপি সহিতো রূপারূপধাতূসু পৰত্ততি, রূপারূপাৰচরধম্মানং ৰত্থুকামত্তা, তদারম্মণভূতানঞ্চ রূপারূপতণ্হানং তংযোগেন কিলেসকামভাৰসিদ্ধিতোতি? নযিদমেৰং ওরম্ভাগিযভূতস্স বহলকিলেসস্সেৰ কামরাগস্স ইধ কিলেসকামভাৰেন অধিপ্পেতত্তা. ‘‘উদ্দানতো দুৰে কামা’’তি সব্বে কামে উদ্দিসিত্ৰাপি হি ‘‘পদেসো চতুপাযান’’ন্তিআদিনা ৰিসযনিযমনেন ‘‘দুৰিধোপি অয’’ন্তি এত্থ কামেকদেসভূতো নীৰরণাৰত্থায কথিতো কামরাগো কিলেসকামভাৰেন, তব্বত্থুকাযেৰ ধম্মা ৰত্থুকামভাৰেন গহিতা, ন রূপারূপতণ্হা, তব্বত্থুকধম্মা চাতি ঞাপীযতি. এৰঞ্চ কত্ৰা উপরি ৰক্খমানা সসত্থাৰচরূপমা উপপন্না হোতি, যথাৰুত্তানমেৰ কামানং ইধ অধিপ্পেতত্তা রূপারূপধাতূসু ৰিমানকপ্পরুক্খৰত্থালঙ্কারপরিত্তকুসলাদিভেদেসু কামাৰচরধম্মেসু পৰত্তো ছন্দরাগো কিলেসকামো নাম ন হোতি, ন চ তব্বত্থুভূতং ৰিমানকপ্পরুক্খাদিপরিত্তধম্মজাতং ৰত্থুকামো নামাতি সিদ্ধং. তেনেৰাহ ‘‘কামো ৰা কামসঞ্ঞা ৰা ব্রহ্মলোকে ন ৰিজ্জতী’’তি. কামাৰচরসত্তসন্তানগততণ্হায ৰিসযভাৰে সতি পন তংযোগেন রূপারূপধাতূসুপি পৰত্তমানো পরিত্তধম্মো ৰত্থুকামোযেৰাতি ৰেদিতব্বং. অথ ৰা নিদ্দেসে আগতনযেন নিরৰসেসো কিলেসকামো কামতণ্হাভৰতণ্হাৰিভৰতণ্হানিরোধতণ্হাপভেদো ইধ পৰত্ততি. ৰত্থুকামেসুপি ¶ অপ্পকং রূপারূপৰিপাকমত্তং ঠপেত্ৰা সব্বোযেৰ ইধ পৰত্ততীতি অনৰসেসপ্পৰত্তিং সন্ধায ‘‘কামোযং দুৰিধোপি চা’’তি ৰুত্তং. কিঞ্চাপি এৰং ৰুত্তং, তেসু পন বহলকিলেসকামভূতো বহলকামরাগো চ তব্বত্থুকা পঞ্চ কামগুণা চ ইধ গহিতাতি দস্সনত্থং ‘‘সম্পত্তীনং ৰসেনা’’তি ৰুত্তং. সম্পজ্জনৰসেন, সমিজ্ঝনৰসেনাতি অত্থো. অৰচরতীতি পৰত্ততি. ইতি-সদ্দো হেতুম্হি, যস্মা দুৰিধোপি অযং কামো অৰচরতি, তস্মা কামো এত্থ অৰচরতীতি কামাৰচরসঞ্ঞিতোতি অত্থো.
১৫. সগ্গমোক্খহেতুভূতা পুঞ্ঞসম্মতা অযা যেভুয্যেন অপেতাতি অপাযা. নিরযাদিৰসেন চত্তারো অপাযা চতুপাযা. ছন্নন্তি চাতুমহারাজিকতাৰতিংসযামাতুসিতানিম্মানরতিপরনিম্মিতৰসৰত্তিসঙ্খাতানং ছন্নং দেৰলোকানং. মেরুপাদৰাসিনো পন অসুরা তাৰতিংসেসুযেৰ সঙ্গয্হন্তীতি ন তেহি সদ্ধিং সত্তন্নন্তি ৰুত্তং. মনসো উস্সন্নতায মনুস্সা, সতিসূরভাৰব্রহ্মচরিযযোগ্যতাদিগুণৰসেন উপচিতমানসতায উক্কট্ঠগুণচিত্ততাযাতি অত্থো, তে পন নিপ্পরিযাযতো জম্বুদীপৰাসিনো ৰেদিতব্বা. যথাহ –
‘‘তীহি ¶ , ভিক্খৰে, ঠানেহি জম্বুদীপকা মনুস্সা উত্তরকুরুকে চ মনুস্সে অধিগ্গণ্হন্তি দেৰে চ তাৰতিংসে. কতমেহি তীহি? সূরা সতিমন্তো ইধ ব্রহ্মচরিযৰাসো’’তি (অ. নি. ৯.২১).
তেহি পন সমানরূপাদিতায সদ্ধিং পরিত্তদীপৰাসীহি ইতরমহাদীপৰাসিনোপি ‘‘মনুস্সা’’ইচ্চেৰ পঞ্ঞাযিংসু. লোকিযা পন মনুনো অপচ্চভাৰেনেৰ ‘‘মনুস্সা’’তি ৰদন্তি ¶ . একাদসৰিধোতি চতুরাপাযেসু তিরচ্ছানপেত্তিৰিসযানং ৰিসুং পরিচ্ছিন্নস্স ওকাসস্স অভাৰেপি যত্থ তে অরঞ্ঞসমুদ্দপব্বতপাদাদিকে নিবদ্ধৰাসং ৰসন্তি, তাদিসস্স ঠানস্স গহিতত্তা একাদসৰিধো.
১৬. ননু চেত্থ অঞ্ঞেসম্পি ধম্মানং পৰত্তিসম্ভৰতো কামস্সেৰ অৰচরণৰসেন কথং নামলাভোতি আহ ‘‘অস্সাভিলক্খিতত্তা’’তিআদি. তত্থ অস্সাতি ইমস্স দুৰিধস্স কামস্স. অভিলক্খিতত্তাতি একাদসৰিধে পদেসে পাকটত্তা. অথ ৰা অস্সাতি করণত্থে সামিৰচনং, তস্মা অনেন দুৰিধেন কামেন একাদসৰিধস্স পদেসস্স অভিলক্খিতত্তা, পঞ্ঞাপিতত্তাতি অত্থো. অথ ৰা উপযোগত্থে সামিৰচনৰসেন অস্স একাদসৰিধস্স পদেসস্স তেন দুৰিধেন অভিলক্খিতত্তাতি অত্থো. সহ সত্থেহীতি সসত্থা, যত্থ তে অৰচরন্তি, সো সসত্থাৰচরো, পদেসো. সো ৰিয. যথা হি যস্মিং পদেসে সসত্থা পুরিসা অৰচরন্তি, সো ৰিজ্জমানেসুপি অঞ্ঞেসু দ্ৰিপদচতুপ্পদাদীসু অৰচরন্তেসু তেসং তত্থ পাকটত্তা, তেহি ৰা অভিলক্খিতত্তা ‘‘সসত্থাৰচরো’’ত্ৰেৰ পঞ্ঞাযতি, এৰং ৰিজ্জমানেসুপি অঞ্ঞেসু রূপাৰচরাদীসু অৰচরন্তেসু অভিলক্খণৰসেন অযং পদেসো ‘‘কামাৰচরো’’ত্ৰেৰ সঞ্ঞিতোতি. এস নযো রূপারূপাৰচরেসু.
১৭-৮. ননু চ চিত্তং কামাৰচরন্তি ৰুত্তং, যথাৰুত্তনযেন পন পদেসস্স গহিতত্তা কথং তত্থ অৰচরন্তং কামাৰচরং নামাতি আহ ‘‘স্ৰায’’ন্তিআদি. সো অযং কামাৰচরো ‘‘কামো’’তি সঞ্ঞিতোতি সম্বন্ধো. রূপভৰো রূপন্তি যথা রূপভৰো রূপং. অৰুত্তোপি হি যথাসদ্দো এৰং-সদ্দসন্নিট্ঠানতো লব্ভতি. যথা ‘‘রূপূপপত্তিযা মগ্গং ভাৰেতী’’তি এত্থ ‘‘রূপভৰূপপত্তিযা’’তি ৰত্তব্বে রূপভৰো ¶ ‘‘রূপ’’ন্তি সঞ্ঞিতোতি অযমেত্থ অত্থো. কথং পনেস এৰং সঞ্ঞিতোতি আহ ‘‘উত্তরস্সা’’তিআদি. অথ ৰা যথা উত্তরস্স পদস্স লোপং কত্ৰা ¶ উদীরিতো এস রূপভৰো ‘‘রূপ’’ন্তি সঞ্ঞিতো, এৰং স্ৰাযং কামাৰচরো কামোতি সম্বন্ধো. তস্মিং কামেতি তস্মিং উত্তরপদলোপৰসেন কামসঞ্ঞিতে পদেসে. ইদন্তি ইদং অট্ঠৰিধং চিত্তং. অধিকারৰসেন পন তস্স গহণেপি সব্বেসমেৰ পরিত্তচিত্তানমযমত্থো লব্ভতি সব্বেসম্পি কামে অৰচরণতো. সদাতি সব্বকালং, বাহুল্যেনাতি অধিপ্পাযো. ইমিনা পন ইদং দীপেতি – যথা সঙ্গামে যেভুয্যেন অৰচরন্তো ‘‘সঙ্গামাৰচরো’’তি লদ্ধনামো হত্থী অঞ্ঞত্থ অৰচরন্তোপি বাহুল্লপ্পৰত্তিৰসেন ‘‘সঙ্গামাৰচরো’’ত্ৰেৰ পঞ্ঞাযতি, এৰমিদং অঞ্ঞত্থ অৰচরন্তম্পি কামলোকে বাহুল্লৰুত্তিতো ‘‘কামাৰচর’’মিচ্চেৰ ৰুত্তন্তি. তেন পন ননু চেতং রূপারূপভৰেসুপি অৰচরণতো রূপাৰচরাদিনামম্পি লভেয্যাতি ইদং চোদনং পরিহরতি. হোতি চেত্থ –
‘‘কামেৰচরতীত্যেতং, কামাৰচরসঞ্ঞিতং;
সেসে অৰচরন্তম্পি, সঙ্গামাৰচরো যথা’’তি.
ইতি-সদ্দো হেতুম্হি. চ-সদ্দো ৰত্তব্বন্তরসমুচ্চযে. তেন যস্মা উত্তরপদলোপেন কামাৰচরো ‘‘কামো’’তি সঞ্ঞিতো, যস্মা চ তস্মিং কামে ইদং চিত্তং সদা অৰচরতি, তস্মা ‘‘কামাৰচর’’মিচ্চেৰ কথিতং, ন পন কামাৰচরাৰচরং, নাপি রূপারূপাৰচরন্তি ৰাতি অধিপ্পাযো. কামঘাতিনাতি দেসনাঞাণেন ৰিনেয্যসন্তানগতস্স কিলেসকামস্স হননসীলেন সম্মাসম্বুদ্ধেন.
১৯. পটিসন্ধিং ¶ …পে… অৰচারযতীতি ৰাতি অথ ৰা যস্মা যত্থ কত্থচি উপ্পন্নম্পি কামে ভৰেযেৰ পটিসন্ধিং অৰচারযতি, তস্মা ইদং কামে অৰচারযতীতি ‘‘কামাৰচর’’ন্তি কথিতং চা-সদ্দস্স রস্সত্তং কত্ৰাতি অত্থো. এৰং উত্তরপদলোপৰসেন পদসম্ভৰং দস্সেত্ৰা ইদানি ৰিনাপি উত্তরপদলোপং কামাৰচর-সদ্দস্স সম্ভৰং দস্সেতুং ‘‘পরিযাপন্নন্তি তত্র ৰা’’তি ৰুত্তং. তত্রাতি তস্মিং কামভৰে. পরিযাপন্নন্তি অন্তোগধং. অযং পনেত্থ অধিপ্পাযো –
‘‘কতমে ধম্মা কামাৰচরা? হেট্ঠতো অৰীচিনিরযং পরিযন্তং কত্ৰা উপরিতো পরনিম্মিতৰসৰত্তী দেৰে অন্তোকরিত্ৰা যং এতস্মিং অন্তরে এত্থাৰচরা এত্থ পরিযাপন্না খন্ধধাতুআযতনা ¶ রূপং ৰেদনা সঞ্ঞা সঙ্খারা ৰিঞ্ঞাণং. ইমে ধম্মা কামাৰচরা’’তি (ধ. স. ১২৮৭) –
ৰুত্তত্তা যথা মনুস্সিত্থিযা কুচ্ছিস্মিং নিব্বত্তোপি তিরচ্ছানগতিকো তিরচ্ছানযোনিযমেৰ পরিযাপন্নত্তা ‘‘তিরচ্ছানো’’ত্ৰেৰ ৰুচ্চতি, এৰমিদং রূপারূপভৰেসু উপ্পন্নম্পি কামভৰপরিযাপন্নত্তা ‘‘কামাৰচর’’মিচ্চেৰ কথিতন্তি. তপ্পরিযাপন্নতা চস্স অৰীচিপরনিম্মিতপরিচ্ছিন্নোকাসনিন্নায কামতণ্হায ৰিসযভাৰতোতি ৰেদিতব্বা. তথা হি ৰুত্তং আচরিযধম্মপালত্থেরেন নিক্খেপকণ্ডেপি ‘‘‘এত্থাৰচরা’তি ৰচনং অৰীচিপরনিম্মিতপরিচ্ছিন্নোকাসায কামতণ্হায ৰিসযভাৰং সন্ধায ৰুত্ত’’ন্তি. পদসম্ভৰো পনেত্থ এৰং ৰেদিতব্বো – কামতণ্হা কামো, সো এত্থ আরম্মণকরণৰসেন অৰচরতীতি কামাৰচরন্তি. ননু চেত্থ কতমা কামতণ্হা, যা কামাৰচরধম্মারম্মণা তণ্হা. কতমে কামাৰচরধম্মা, যে কামতণ্হাৰিসযাতি এৰং ইতরীতরনিস্সযতাদোসো আপজ্জতীতি ¶ ? নাপজ্জতি, অৰীচিআদিএকাদসোকাসনিন্নতায যংকিঞ্চি তণ্হং কামতণ্হাভাৰেন গহেত্ৰা তংসভাৰায তণ্হায ৰিসযভাৰেন কামাৰচরধম্মানং উপলক্খেতব্বভাৰতো. অথ ৰা কিলেসৰত্থুৰসেন দুৰিধোপি কামো যথারহং সহজাতৰসেন এত্থ অৰচরতীতি কামাৰচরং, আরম্মণকরণৰসেন ৰা দুৰিধেপি কামে এতং অৰচরতীতি কামাৰচরং. অথ ৰা মঞ্চনিস্সিতকেসু উক্কুট্ঠিং করোন্তেসু নিস্সযনিস্সিতানং অভেদস্স বুদ্ধিযা গহিতত্তা নিস্সিতকেসু নিস্সযূপচারৰসেন ‘‘মঞ্চা উক্কুট্ঠিং করোন্তী’’তি ৰুচ্চতি, এৰমেতম্পি কামাৰচরভৰে পৰত্তনৰসেন তন্নিস্সিতত্তা নিস্সযৰোহারেন ‘‘কামাৰচর’’ন্তি ৰুচ্চতি. হোতি চেত্থ –
‘‘কামোৰচরতীত্যেত্থ, কামেৰচরতীতি ৰা;
ঠানূপচারতো ৰাপি, তং কামাৰচরং ভৰে’’তি.
২০. পুজ্জফলনিব্বত্তনতো, অত্তসন্তানং পুননতো চ পুঞ্ঞানি, কত্তব্বতায কিরিযা, তেসং তেসং আনিসংসানং ৰত্থুতায ৰত্থূনি চাতি পুঞ্ঞকিরিযৰত্থূনি. গণনতো দসপরিমাণত্তা দস চ তানি পুঞ্ঞকিরিযৰত্থূনি চাতি দস পুঞ্ঞকিরিযৰত্থূনি, তেসং ৰসেনাতি দসপুঞ্ঞক্রিযৰত্থুৰসেন, দসপুঞ্ঞকিরিযৰত্থুভাৰেন তংমযং হুত্ৰাতি অত্থো. এৰ-কারেন পন রূপারূপলোকুত্তরং ¶ ৰিয ন কেৰলং ভাৰনাৰসেনেৰাতি দস্সেতি. অথ ৰা দসপুঞ্ঞকিরিযৰত্থুৰসেনেৰ পৰত্ততি, ন পন পরেহি পরিকপ্পিতপরপসংসাদিপুঞ্ঞকিরিযৰত্থুৰসেনাতি এৰ-সদ্দেন অৰধারণং. যতো ৰক্খতি ‘‘সব্বানুস্সতিপুঞ্ঞঞ্চা’’তিআদি.
২১. কানি পন তানি দসপুঞ্ঞকিরিযৰত্থূনি, যেসং ৰসেন ইদং অট্ঠৰিধং চিত্তং পৰত্ততীতি ৰুত্তন্তি ইমং অনুযোগং সন্ধায তানি সরূপতো দস্সেতুং ‘‘দানং সীল’’ন্তিআদি ৰুত্তং ¶ . তত্থ দিয্যতি এতেনাতি দানং, পরিচ্চাগচেতনা. ইধ পন চিত্তাধিকারৰসেন তংসম্পযুত্তং গহেতব্বং. তথা ‘‘সীলা’’দীসুপি. সীলতীতি সীলং, কাযৰচীকম্মানি সমাদহতীতি অত্থো. সুসিল্যৰসেন হি কাযকম্মাদীনি অৰিপ্পকিণ্ণানি সম্পতি, আযতিঞ্চ হিতসুখাৰহানি সম্মা ঠপিতানি সমাহিতানি হোন্তি, সীলযতি উপধারেতীতি ৰা সীলং. উপধারণং পনেত্থ কুসলানং অধিট্ঠানভাৰো. ভাৰেতি কুসলধম্মে আসেৰতি ৰড্ঢেতি এতাযাতি ভাৰনা. অত্তনো সন্তানে নিপ্ফন্না পত্তি দিয্যতি এতেনাতি পত্তিদানং. তংতংকিচ্চকরণে ব্যাৰটস্স ভাৰো ৰেয্যাৰচ্চং. দেসেতি এতাযাতি দেসনা. পত্তিং অনুমোদতি এতেনাতি পত্তানুমোদো. পুব্বপদলোপেন পন ‘‘অনুমোদো’’তি ৰুত্তং. দিট্ঠিযা উজুভাৰো দিট্ঠিজুত্তং, সম্মাদিট্ঠিযা উজুকরণন্তি অত্থো. অত্তনো, পরস্স ৰা হিতজ্ঝাসযৰসেন সম্মা সুণন্তি এতাযাতি সংসুতি. পূজাৰসেন অপচাযতি সামীচিং করোতি এতেনাতি অপচাযো. পুঞ্ঞকিরিযৰত্থূনং পভেদো পুঞ্ঞকিরিযৰত্থুপ্পভেদো. মজ্ঝপদলোপৰসেন পন ‘‘পুঞ্ঞৰত্থুপ্পভেদো’’তি ৰুত্তং যথা আজঞ্ঞযুত্তো রথো ‘‘আজঞ্ঞরথো’’তি. অযং তাৰেত্থ পদৰিচারো.
অযং পন ৰিনিচ্ছযো – তত্থ সেখপুথুজ্জনানং পরং উদ্দিস্স পূজানুগ্গহকামতায অত্তনো ৰিজ্জমানৰত্থুপরিচ্চজনৰসেন পৰত্তা চেতনা দানমযপুঞ্ঞকিরিযৰত্থু নাম. খীণাসৰানম্পি তথা পৰত্তা দানমেৰ, সা পন পুঞ্ঞকিরিযা নাম ন হোতীতি ন ইধ অধিপ্পেতা. পুজ্জফলনিব্বত্তনতো, হি অত্তসন্তানং পুননতো চ পুঞ্ঞং, ন চ খীণাসৰসন্তানে পৰত্তা ফলনিব্বত্তিকা হোতি, ন চ তং পুনাতি ৰিসুদ্ধসন্তানপ্পৰত্তত্তাতি. এৰং সেসেসুপি.
যা পন নিচ্চসীলউপোসথসীলাদিৰসেন পঞ্চসীলং অট্ঠসীলং দসসীলং সমাদিযন্তস্স, অসমাদিযন্তস্সপি কুলচারিত্তৰসেন ¶ সম্পত্তকাযদুচ্চরিতাদীহি ৰিরমন্তস্স, উপসম্পদমাল়কে সংৰরং সমাদিযন্তস্স, পাতিমোক্খং পরিপূরেন্তস্স, আপাথগতৰিসযেসু চক্খাদীনি ইন্দ্রিযানি থকেন্তস্স ¶ , চীৰরাদিকে চ পচ্চযে পচ্চৰেক্খন্তস্স, কুহনাদিৰত্থুতো আজীৰং পরিসোধেন্তস্স পৰত্তা চেতনা, অযং সীলমযপুঞ্ঞকিরিযৰত্থুনাম. এত্থাহ – ‘‘দানং নামেতং ময্হং কুলৰংসো কুলচারিত্ত’’ন্তি এৰং চারিত্তসীলে ঠত্ৰা দেন্তস্স পৰত্তা দানমযপুঞ্ঞকিরিযৰত্থু কিং, উদাহু সীলমযন্তি? সীলমযমেৰ চারিত্তসীলভাৰতো. দেয্যধম্মপরিচ্চাগৰসেন পৰত্তাপি হেসা পুব্বাভিসঙ্খারস্স অপরভাগে চেতনায চ তথা পৰত্তত্তা সীলমযমেৰ পুঞ্ঞকিরিযৰত্থু, ন দানমযং. পূজানুগ্গহকামতায হি দিন্নং দানমযন্তি.
‘‘চক্খু অনিচ্চ’’ন্তিআদিনা পন চক্খাদিকে তিলক্খণং আরোপেত্ৰা সম্মসন্তস্স পৰত্তা গোত্রভুৰোদানপরিযোসানা ৰিপস্সনাচেতনা, কসিণাদীসু আরম্মণেসু অপ্পনং অপ্পত্তা গোত্রভুপরিযোসানা পরিকম্মচেতনা চাতি অযং ভাৰনামযপুঞ্ঞকিরিযৰত্থু নাম. অপ্পনাপ্পত্তাপি ভাৰনাযেৰ, সা পন ন কামাৰচরাতি ইধ ন গহিতা. নিরৰজ্জৰিজ্জাযতনকম্মাযতনসিপ্পাযতনানং সিক্খনচেতনাপি ভাৰনামযেযেৰ সমোধানং গচ্ছতীতি আচরিযা. যা চেত্থ দেয্যধম্মং খযতো ৰযতো সম্মসিত্ৰা দদতো পৰত্তা, সাপি পুব্বে ৰিয উভযভাগে চেতনানং তথা পৰত্তত্তা ভাৰনামযপুঞ্ঞকিরিযৰত্থুযেৰাতি ৰেদিতব্বং.
দানাদিকং যং কিঞ্চি সুচরিতকম্মং কত্ৰা ‘‘অসুকস্স চ নাম পত্তি হোতু, সব্বসত্তানং ৰা হোতূ’’তি এৰং অত্তনা কতস্স পরেহি সাধারণভাৰং পচ্চাসীসনৰসেন পৰত্তা পত্তিদানমযপুঞ্ঞকিরিযৰত্থু নাম. কিং পনেৰং পত্তিং দদতো পুঞ্ঞক্খযো হোতীতি? ন হোতি, যথা পন একং দীপং জালেত্ৰা ততো দীপসহস্সং জালেন্তস্স পঠমদীপো খীণোতি ¶ ন ৰত্তব্বো, পুরিমালোকেন পন সদ্ধিং পচ্ছিমালোকস্স একীভাৰে অতিমহাৰ হোতি, এৰমেৰ পত্তিং দদতো পরিহানি নাম ন হোতি, ৰুড্ঢিযেৰ পন হোতীতি দট্ঠব্বা. কথং পনেসা দিন্না নাম হোতীতি? ‘‘ইদং মে পুঞ্ঞকম্মং সব্বসত্তানং, অসুকস্স ৰা পরিণমতূ’’তি এৰং পুব্বভাগে, পচ্ছাপি ৰা ৰচীভেদং করোন্তেন মনসা এৰ ৰা চিন্তেন্তেন দিন্না নাম হোতি. কেচি পন ‘‘যং মযা কতং সুচরিতং, তস্স ফলং ‘দম্মী’তি ৰুত্তেপি পত্তি দিন্নাৰ হোতী’’তি ৰদন্তি. কুসলকম্মাধিকারত্তা পন পরেহি চ কম্মস্সেৰ অনুমোদিতব্বত্তা কম্মমেৰ দাতব্বং, অনুমোদেন্তেনপি কম্মমেৰ অনুমোদিতব্বন্তি ইদমেত্থ আচরিযানং সন্নিট্ঠানং.
চীৰরাদীসু ¶ পচ্চাসারহিতস্স অসংকিলিট্ঠেন অজ্ঝাসযেন সমণব্রাহ্মণানং ৰত্তপটিৰত্তকরণৰসেন, গিলানুপট্ঠানৰসেন চ পৰত্তা ৰেয্যাৰচ্চমযপুঞ্ঞকিরিযৰত্থু নাম.
আমিসকিঞ্চক্খাদিনিরপেক্খচিত্তস্স অত্তনো পগুণং ধম্মং ৰিমুত্তাযতনসীসে ঠত্ৰা দেসেন্তস্স, তথেৰ নিরৰজ্জৰিজ্জাযতনাদিকং উপদিসন্তস্স চ পৰত্তা দেসনামযপুঞ্ঞকিরিযৰত্থু নাম. পরেহি কতং যং কিঞ্চি সুচরিতকম্মং দিন্নমদিন্নম্পি ৰা ইস্সামচ্ছেরমলং পহায ‘‘সাধু সুট্ঠূ’’তি অনুমোদন্তস্স পৰত্তা অনুমোদনপুঞ্ঞকিরিযৰত্থু নাম, ‘‘অত্থি দিন্ন’’ন্তিআদিনা কম্মস্সকতাঞাণৰসেন দিট্ঠিং উজুং করোন্তস্স পৰত্তা দিট্ঠিজুকম্মপুঞ্ঞকিরিযৰত্থু নাম. যদি এৰং ঞাণৰিপ্পযুত্তচিত্তস্স দিট্ঠিজুকম্মপুঞ্ঞকিরিযতা ন লব্ভতীতি? নো ন লব্ভতি পুরিমপচ্ছিমচেতনানম্পি তংতংপুঞ্ঞকিরিযাস্ৰেৰ সঙ্গণ্হনতো. তথা হি ৰক্খতি –
‘‘পুরিমা মুঞ্চনা চেৰ, পরা তিস্সোপি চেতনা;
হোতি দানমযং পুঞ্ঞং, এৰং সেসেসু দীপযে’’তি.
তস্মা ¶ কিঞ্চাপি উজুকরণৰেলাযং ঞাণসম্পযুত্তমেৰ চিত্তং হোতি, পুরিমপচ্ছাভাগে পন ঞাণৰিপ্পযুত্তম্পি হোতীতি তস্সাপি দিট্ঠিজুকম্মপুঞ্ঞকিরিযভাৰো উপ্পজ্জতি.
অপরে পনাহু – ৰিঞ্ঞাণপঞ্ঞাণৰসেন দস্সনং দিট্ঠি, চিত্তং পঞ্ঞা চ. দিট্ঠিযা উজুভাৰো দিট্ঠিজুত্তং. কিং তং? কুসলঞ্চ ৰিঞ্ঞাণং কম্মস্সকতাঞাণাদি চ সম্মাদস্সনং. তত্থ কুসলৰিঞ্ঞাণেন ঞাণুপ্পাদেপি অত্তনো সুচরিতানুস্সরণপরগুণপসংসাসরণগমনানং সঙ্গহো, কম্মস্সকতাঞাণেন কম্মপথসম্মাদিট্ঠিযাতি. দানাদিসম্পযুত্তং পন ঞাণং দানাদীস্ৰেৰ অন্তোগধন্তি ৰেদিতব্বং. ‘‘এৰমিমং ধম্মং সুত্ৰা তত্থ ৰুত্তনযেন পটিপজ্জন্তো লোকিযলোকুত্তরগুণৰিসেসং অধিগমিস্সামি, বহুস্সুতো ৰা হুত্ৰা পরে ধম্মদেসনায অনুগ্গণ্হিস্সামী’’তি এৰং অত্তনো, পরেসং ৰা ৰিমুত্তাযতনসীসেন সদ্ধম্মং সুণন্তস্স পৰত্তা সৰনমযপুঞ্ঞকিরিযৰত্থু নাম. নিরৰজ্জৰিজ্জাযতনাদিসৰনচেতনাপি এত্থেৰ সঙ্গয্হতি. পূজারহে, গরুট্ঠানিযে, মহল্লকে চ দিস্ৰা আসনা ৰুট্ঠহন্তস্স পত্তচীৰরপটিগ্গহণমগ্গদানঅভিৰাদনঅঞ্জলিকম্মকরণআসনপুপ্ফগন্ধাদিঅভিহারং করোন্তস্স চ পৰত্তা বহুমানচেতনা অপচিতিসহগতপুঞ্ঞকিরিযৰত্থু ¶ নাম. ৰেয্যাৰচ্চাপচাযনানঞ্হি অযং ৰিসেসো – ৰযসা, গুণেন চ জেট্ঠানং, গিলানানঞ্চ তংতংকিচ্চকরণং ৰেয্যাৰচ্চং, সামীচিকিরিযা অপচাযনন্তি.
২২-৩. এৰং অট্ঠকথায আগতনযেন দসপুঞ্ঞকিরিযৰত্থূনি দস্সেত্ৰা ইদানি সুত্তে আগতনযেন দানং সীলং ভাৰনাতি তীণিযেৰ দস্সেতুং তেসু ইতরেসম্পি সঙ্গহং দীপেন্তো আহ ‘‘গচ্ছন্তি সঙ্গহ’’ন্তিআদি. তত্থ পত্তিদানানুমোদনা দানে সঙ্গহং গচ্ছন্তি তংসভাৰত্তা. দানম্পি হি ইস্সামচ্ছেরানং পটিপক্খং, এতেপি, তস্মা সমানপটিপক্খতায ¶ দানেন সহ একলক্খণত্তা এতে দানমযপুঞ্ঞকিরিযৰত্থুম্হি সঙ্গহং গচ্ছন্তি. ৰেয্যাৰচ্চাপচাযনা সীলমযে পুঞ্ঞে সঙ্গহং গচ্ছন্তি চারিত্তসীলসভাৰত্তা. দেসনাসৰনদিট্ঠিউজুকা পন কুসলধম্মাসেৰনতো ভাৰনতো ভাৰনামযে সঙ্গহং গচ্ছন্তি. কেচি পন ‘‘দেসেন্তো, সুণন্তো চ দেসনানুসারেন ঞাণং পেসেত্ৰা লক্খণং পটিৰিজ্ঝ দেসেতি, সুণাতি চ, তানি চ দেসনাসৰনানি পটিৰেধমেৰ আহরন্তীতি দেসনাসৰনং ভাৰনামযে সঙ্গহং গচ্ছতী’’তি ৰদন্তি. ধম্মদানভাৰতো ‘‘দেসনা দানমযে সঙ্গহং গচ্ছতী’’তিপি সক্কা ৰত্তুং. তথা দিট্ঠিজুকম্মং সব্বত্থাপি সব্বেসং নিযমনলক্খণত্তাতি. দানাদীসু হি যং কিঞ্চি ‘‘অত্থি দিন্ন’’ন্তিআদিনযপ্পৰত্তায সম্মাদিট্ঠিযাৰ ৰিসোধিতং মহপ্ফলং হোতি মহানিসংসন্তি. এৰঞ্চ কত্ৰা দীঘনিকাযট্ঠকথাযং ‘‘দিট্ঠিজুকম্মং পন সব্বেসং নিযমনলক্খণ’’ন্তি (দী. নি. অট্ঠ. ৩.৩০৫) ৰুত্তং. মহাসংঘিযা পন অভযগিরিৰাসিনো চ দিট্ঠিজুকম্মং ৰিসুং পুঞ্ঞকিরিযভাৰেন ন গণ্হন্তি. তথা হি তে দানং সীলং ভাৰনা সংসুতি দেসনানুস্সতিমোদনং ৰেয্যাৰচ্চপূজাসরণপ্পত্তিপসংসা চাতি অত্তনা কতপুঞ্ঞানুস্সরণং বুদ্ধাদীসু সরণগমনং পরগুণপসংসাতি ইমানি তীণি পক্খিপিত্ৰা দিট্ঠিজুকম্মং অগ্গহেত্ৰা দ্ৰাদস পুঞ্ঞকিরিযৰত্থূনি পঞ্ঞাপেন্তি. পুন তীণেৰাতি পঠমং দসাপি সমানা পুন সঙ্খেপতো তীণেৰ সম্ভোন্তি.
২৪. ইদানি পরেহি নিদ্দিসিযমানানং পুঞ্ঞানুস্সরণাদীনং অত্তনা নিদ্দিট্ঠেস্ৰেৰ সমোধানং দস্সেতুং ‘‘সব্বানুস্সতিপুঞ্ঞঞ্চা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ সব্বস্সেৰ অত্তনা কতসুচরিতস্স অনুস্সরণং সব্বানুস্সতিপুঞ্ঞং নাম. পসংসাতি পরেহি কতায পুঞ্ঞকিরিযায, সম্মাপটিপত্তিযা চ ৰিপ্পসন্নচিত্তেন ¶ পসংসনং, সন্তুস্সনন্তি অত্থো. সরণত্তযন্তি এত্থ সরন্তি হিংসন্তীতি সরণানি, বুদ্ধাদীনি তীণি রতনানি. তানি হি সরণগতানং তেনেৰ সরণগমনেন ভযং সন্তাসং দুগ্গতিপরিক্কিলেসং হিংসন্তি ৰিনাসেন্তি. তযো অৰযৰা অস্সাতি তযং, তীহি অৰযৰেহি ¶ যুত্তসমুদাযস্সেতং অধিৰচনং, সরণানং তযং সরণত্তযং, তীণি সরণানীতি ৰুত্তং হোতি. ন হি অৰযৰৰিনিমুত্তো সমুদাযো নাম কোচি অত্থীতি. ইধ পন সরণত্তযগ্গহণেন উপচারতো, উত্তরপদলোপতো ৰা সরণগমনং অধিপ্পেতং. ন হি সরণত্তযং পুঞ্ঞকিরিযৰত্থু নাম হোতি. অত্থতো পনেতং ‘‘সম্মাসম্বুদ্ধো ৰত সো ভগৰা, স্ৰাক্খাতো ধম্মো, সুপ্পটিপন্নো সংঘো’’তিআদিনা বুদ্ধাদীসু পসাদপটিলাভৰসেন পৰত্তা চেতনা দিট্ঠিজুকম্মস্মিং সঙ্গহং যন্তি তংৰসেনেৰ তেসং ইজ্ঝতো. ন হি ৰিপরীতদিট্ঠিকস্স ইমানি তীণি সম্ভৰন্তি, তস্মা তে একন্তেন দিট্ঠিজুকম্মপুঞ্ঞকিরিযৰত্থুস্মিং সঙ্গহং গচ্ছন্তি, ন ৰিসুং পুঞ্ঞকিরিযভাৰেন গহেতব্বাতি অধিপ্পাযো. তেনাহ ‘‘নত্থি সংসযো’’তি. দিট্ঠিজুকম্মস্স ভাৰনামযসঙ্গহেপি সঙ্খেপনযেন ভাৰনামযে সঙ্গয্হন্তি, ৰিত্থারনযেন পন ‘‘কত্থ নু খো’’তি সংসযো সিযাতি ইমেসং ভাৰনামযসঙ্গহো ন ৰুত্তো. দিট্ঠিজুকম্মস্স ৰা সব্বেসং মহপ্ফলভাৰনিযামকত্তেন মূলভূতত্তা তস্স পধানভাৰং দস্সেতুং ৰিসুং তত্থ সঙ্গয্হন্তীতি ৰুত্তং. অপরে পন ‘‘সঙ্গণ্হন্তো সঙ্গণ্হাতি, গণ্হন্তো ‘মুঞ্চতী’তি ৰচনতো সরণগমনস্স সীলসমাদানে ৰিয গহণং সম্ভৰতীতি সীলমযে সঙ্গয্হতী’’তি ৰদন্তি. ‘‘সরণগমনং পণিপাতভাৰতো অপচিতিসহগতে সঙ্গয্হতী’’তি কেচি.
২৫. ইদানি যথাৰুত্তপুঞ্ঞকিরিযৰত্থূনং পুরিমপচ্ছিমভাগৰসেন পৰত্তমানাপি চেতনা তত্থ তত্থেৰ সঙ্গহং গচ্ছন্তীতি ¶ দস্সেতুং ‘‘পুরিমা মুঞ্চনা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ পুরিমাতি দানত্থায দেয্যধম্মং ধম্মেন সমেন উপ্পাদেন্তস্স, উপ্পন্নং ‘‘পরিচ্চজিস্সামী’’তি চিন্তেন্তস্স, দক্খিণেয্যং পরিযেসন্তস্স চ যাৰ ৰত্থুনো পটিগ্গাহকস্স হত্থে ৰিস্সজ্জনং, পরিণামনং ৰা, তাৰ পৰত্তা পুব্বভাগচেতনা. পটিগ্গাহকস্স পন হত্থে ৰিস্সজ্জনচেতনা, পরিণামনচেতনা ৰা মুঞ্চনচেতনা নাম. সাযেৰ নিগ্গহীতলোপেন ‘‘মুচনা’’তি ৰুত্তা. ‘‘মুঞ্চনা’’ইতিযেৰ ৰা পাঠো. পরাতি অত্তনা ৰিস্সট্ঠৰত্থুম্হি আলযং অকত্ৰা ‘‘সাধু সুট্ঠু অগ্গং দানং মে দিন্ন’’ন্তি সোমনস্সচিত্তেন পচ্চৰেক্খন্তস্স উপ্পন্না অপরভাগচেতনা. তিস্সোপি চেতনাতি ইতি অযঞ্চ পুরিমা চেতনা, অযঞ্চ মুঞ্চনচেতনা, অযঞ্চ অপরচেতনাতি তিস্সোপি চেতনা একতো হুত্ৰা দানমযং পুঞ্ঞং হোতি, দানমযপুঞ্ঞকিরিযৰত্থু নাম হোতীতি অত্থো. ‘‘পুঞ্ঞ’’ন্তি পদং অপেক্খিত্ৰা ‘‘হোতী’’তি একৰচননিদ্দেসো. ইদানি যথাৰুত্তমত্থং সেসেসুপি অতিদিসন্তো আহ ‘‘এৰং সেসেসু দীপযে’’তি. সেসেসূতি সীলাদীসু পুঞ্ঞকিরিযৰত্থূসু এৰং যথাৰুত্তনযেন ‘‘সীলং ‘রক্খিস্সামী’তি চিন্তেন্তস্স, ‘পব্বজিস্সামী’তি ৰিহারং গচ্ছন্তস্স পৰত্তা পুরিমচেতনা, সীলং ¶ সমাদিযন্তস্স, পব্বজন্তস্স, সীলং পরিপূরেন্তস্স উপ্পন্না মজ্ঝিমচেতনা, ‘পূরিতং মে’তি পচ্চৰেক্খন্তস্স উপ্পন্না অপরচেতনাতি এৰং তিস্সোপি চেতনা একতো হুত্ৰা সীলমযপুঞ্ঞকিরিযৰত্থু নামা’’তিআদিনা দীপযে, পকাসেয্যাতি অত্থো. ননু চ অত্তনা কতপুঞ্ঞানুস্সরণচেতনা দিট্ঠিজুকম্মসঙ্গহিতা, অযঞ্চ অপরচেতনা সাযেৰাতি কথমস্সা তত্থ সঙ্গহোতি? নাযং দোসো, ৰিসযভেদেন উভিন্নম্পি ৰিসেসসব্ভাৰতো. পুঞ্ঞানুস্সরণঞ্হি অত্তনা কতপুঞ্ঞৰিসযমেৰ. অযং পন তব্বত্থুৰিসযাতি পাকটোযেৰ দ্ৰিন্নং ৰিসেসোতি.
এত্তাৰতা ¶ চ যং ৰুত্তং ‘‘দসপুঞ্ঞকিরিযৰত্থুৰসেনেৰ পৰত্ততী’’তি, তত্থ দসপুঞ্ঞকিরিযৰত্থূনি সরূপতো, সঙ্গহতো চ নিদ্দিসিত্ৰা ইদানি তথাপৰত্তমানস্স চস্স পাটেক্কং পৰত্তাকারৰিসযং দস্সেতুং ‘‘ইদানী’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ অযন্তি ৰক্খমাননিদস্সনং. দাতব্বো ধম্মো দেয্যধম্মো, অন্নাদিদসৰিধং ৰত্থু. ৰুত্তঞ্হি –
‘‘অন্নং পানং ৰত্থং যানং, মালাগন্ধৰিলেপনং;
সেয্যাৰসথপদীপেয্যং, দানৰত্থূ দসাৰিমে’’তি.
পটিগ্গাহকো আদি যেসং দেসকালমিত্তাদীনং তে পটিগ্গাহকাদযো, দেয্যধম্মস্স, পটিগ্গাহকাদীনঞ্চ সম্পত্তি সম্পন্নতা দেয্যধম্মপটিগ্গাহকাদিসম্পত্তি. তত্থ দেয্যধম্মস্স পণীতমনাপভাৰো ধম্মেন সমেন উপ্পন্নভাৰো দেয্যধম্মসম্পত্তি. পটিগ্গাহকানং অগ্গদক্খিণেয্যভাৰো পটিগ্গাহকসম্পত্তি. দুল্লভঅন্নপানাদিকো দেসো দেসসম্পত্তি. তাদিসোৰ কালো কালসম্পত্তি. দুল্লভঅন্নপানাদিকে হি দেসে, কালে ৰা দিন্নং অজ্ঝাসযস্স বলৰতায মহপ্ফলং, সোমনস্সহেতুকঞ্চ হোতি, তস্মা তে দানস্স সম্পত্তিৰসেন ৰুত্তা. মিত্তসম্পত্তি পন কল্যাণমিত্তভাৰো. কল্যাণমিত্তঞ্হি নিস্সায দানাদীসু চিত্তং ওদগ্যপ্পত্তং হোতি. পরিচারিকসম্পত্তি পন অনাণত্তিযাপি তংতংকিচ্চসম্পাদনে অপ্পমত্তস্স পরিচারিকজনস্স পটিলাভো. অঞ্ঞং ৰা সোমনস্সহেতুন্তি সদ্ধাবহুলতাৰিসুদ্ধিদিট্ঠিতাদিভেদং অঞ্ঞং সোমনস্সকারণং ৰা. আগম্মাতি উপাগম্ম, পটিচ্চাতি অত্থো. হট্ঠপহট্ঠোতি সোমনস্সৰসেন হট্ঠো চেৰ পহট্ঠো চ. উভযেনপি অধিকসোমনস্সং ৰুত্তং. অত্থি…পে… পৰত্তন্তি ‘‘অত্থি দিন্নং, অত্থি যিট্ঠং, অত্থি হুতং, অত্থি সুকতদুক্কটানং কম্মানং ফলং ৰিপাকো, অত্থি অযং লোকো, অত্থি পরো লোকো, অত্থি মাতা, অত্থি পিতা, অত্থি সত্তা ওপপাতিকা, অত্থি লোকে ¶ সমণব্রাহ্মণা সম্মগ্গতা ¶ সম্মাপটিপন্না, যে ইমঞ্চ লোকং পরঞ্চ লোকং সযং অভিঞ্ঞা সচ্ছিকত্ৰা উপসম্পজ্জ ৰিহরন্তী’’তি (ম. নি. ১.৪৪১) এৰং পৰত্তং দসৰিধং সম্মাদিট্ঠিৰত্থুৰসেন চেৰ ধম্মৰিচযসম্বোজ্ঝঙ্গট্ঠানিযাদীনং ৰসেন চ পৰত্তং. আদি-সদ্দেন হি ন কেৰলং নৰন্নংযেৰ সম্মাদিট্ঠিৰত্থূনং গহণং, অথ খো ধম্মৰিচযসম্বোজ্ঝঙ্গট্ঠানিযানম্পি সঙ্গহো. সম্মা ঞাযেন পৰত্তা দিট্ঠি, পসত্থা ৰা দিট্ঠীতি সম্মাদিট্ঠি, তং. পুরক্খত্ৰাতি পুব্বঙ্গমং কত্ৰা. তঞ্চ খো সহজাতপুব্বঙ্গমৰসেন ‘‘মনোপুব্বঙ্গমা ধম্মা’’তিআদীসু (ধ. প. ১-২) ৰিয সম্পযোগস্স অধিপ্পেতত্তা.
অনুস্সাহিতোতি লোভমচ্ছরিযাদিৰসেন পুঞ্ঞকিরিযায সঙ্কোচং অনাপজ্জনতো অত্তনা, পরেন ৰা কেনচি অনুস্সাহিতো হুত্ৰা. সভাৰতো হি পুঞ্ঞপ্পৰত্তিদস্সনমিদং. পরেহীতি পন পরপাকটুস্সাহদস্সনৰসেন ৰুত্তং. পঠমন্তি দেসনাক্কমেন, ইধ নিদ্দিট্ঠক্কমেন ৰা পঠমং. মহাকুসলচিত্তন্তি সোমনস্সসহগততাদিঅঙ্গপারিপূরিযা মহন্তং কুসলচিত্তং. অথ ৰা পচ্ছিমভৰিকবোধিসত্তানং পটিসন্ধিআকড্ঢনতো মহন্তং পূজিতং কুসলচিত্তন্তি মহাকুসলচিত্তং. সব্বেসম্পি হি সব্বঞ্ঞুবোধিসত্তানং পটিসন্ধি মেত্তাপুব্বঙ্গমস্স তিহেতুকসোমনস্সমযস্স অসঙ্খারিকচিত্তস্স ৰিপাকোতি ৰুত্তং. এত্থ ‘‘দেয্যধম্ম…পে… হট্ঠপহট্ঠো’’তি এত্তাৰতা ইমস্স সোমনস্সসহগতভাৰমাহ, ‘‘সম্মাদিট্ঠিং পুরক্খত্ৰা’’তি ঞাণসম্পযুত্তভাৰং, ‘‘অনুস্সাহিতো’’তি পন ইমিনা অসঙ্খারিকভাৰন্তি দট্ঠব্বং.
ৰুত্তনযেনেৰাতি ‘‘দেয্যধম্মপটিগ্গাহকাদিসম্পত্তিং, অঞ্ঞং ৰা সোমনস্সকারণং আগম্মা’’তি এৰং ৰুত্তনযেন. উস্সাহিতোতি দেয্যধম্মে সাপেক্খাদিতায, সীলসম্পদাদীসু অনধিমুত্ততাদীহি চ পুঞ্ঞকিরিযায সঙ্কোচাপজ্জনতো অত্তনা, পরেন ৰা কেনচি উস্সাহিতো. পরেহীতি ¶ পন ৰুত্তনযমেৰ. করোতি দানাদীনি পুঞ্ঞানীতি সম্বন্ধো. তমেৰাতি সোমনস্সসহগতাদিনা তংসদিসতায ৰুত্তং. হোতি হি তংসদিসেপি তংৰোহারো যথা চ ‘‘সাযেৰ তিত্তিরী, তানিযেৰ ওসধানী’’তি. এত্থ পন ‘‘উস্সাহিতো’’তি ইমিনা সসঙ্খারিকতং দস্সেতি. সেসং ৰুত্তনযমেৰ. ইমস্মিং পনত্থেতি ইমস্মিং সসঙ্খারিকসদ্দাভিধেয্যে, উস্সাহিতব্বচিত্তসঙ্খাতে অত্থে তংৰিসযেতি অত্থো. পুব্বপ্পযোগস্সাতি পুঞ্ঞকিরিযায সঙ্কোচে জাযমানে ততো ৰিৰেচেত্ৰা সমুস্সাহনৰসেন পৰত্তস্স চিত্তপ্পযোগস্স. পুব্ব-গ্গহণং পনেত্থ তথাপৰত্তপুব্বাভিসঙ্খারৰসেন ¶ সো পযোগো হোতীতি কত্ৰা ৰুত্তং, ন তস্স পুব্বকালিকতাযাতি ৰুত্তোৰাযমত্থো.
পটিপত্তিদস্সনেনাতি ভিক্খূ দিস্ৰা দেয্যধম্মপরিচ্চজনৰন্দনাদিপটিপত্তিদস্সনেন. বলন্তি অনন্তীতি বালা, অস্সাসিতপস্সাসিতমত্তেনেৰ জীৰন্তি, ন পঞ্ঞাজীৰিতেনাতি অধিপ্পাযো. বালাযেৰ বালকা. তে পন ইধ ‘‘অত্থি দিন্ন’’ন্তিআদিনযপ্পৰত্তায সম্মাদিট্ঠিযা অভাৰেন অসঞ্জাতবুদ্ধিনো দারকা. পাকটৰসেন চেত্থ বালক-গ্গহণং. সহসা করণাদিকালে পন ইতরেসম্পি ঞাণৰিপ্পযুত্তং হোতীতি. সোমনস্সং জাতং এতেসন্তি সোমনস্সজাতা, জাতসোমনস্সাতি অত্থো. সহসাতি সীঘং সীঘং দাতুকামতায উপ্পত্তিসমকালমেৰ.
এত্থ চ ‘‘পটিপত্তিদস্সনেনা’’তি ইমিনা পরেসং পযোগাভাৰমাহ, ‘‘জাতপরিচযা’’তি অত্তনো পযোগাভাৰং. উভযেনাপি ইমস্স অসঙ্খারিকভাৰং দীপেতি. ‘‘বালকা, সহসা’’তি চ ইমেহি ঞাণৰিপ্পযুত্তভাৰমাহ, ‘‘ভিক্খূ…পে… জাতা’’তি সোমনস্সসহগতভাৰং. অথ ৰা ‘‘পটিপত্তি…পে… পরিচযা’’তি ইমিনা অসঙ্খারিকভাৰস্স ‘‘বালকা ভিক্খূ…পে… জাতা’’তি ¶ চ ইমেহি ঞাণৰিপ্পযুত্তসোমনস্সসহগতভাৰস্স চ দীপিতত্তা ‘‘সহসা’’তি ৰচনেন যথাৰুত্তমেৰ ঞাণৰিপ্পযুত্তঅসঙ্খারিকভাৰং পকাসেতি. এৰং সতি পটিলোমতো সোমনস্সসহগতাদিভাৰো দস্সিতো হোতি. অনুলোমতো পন ‘‘সোমনস্সজাতা’’তি ইমিনা সোমনস্সসহগতভাৰং, সহসা-গ্গহণেন ঞাণৰিপ্পযুত্তাসঙ্খারিকভাৰং দীপেতি. ‘‘পটিপত্তি…পে… দিস্ৰা’’তি এত্তাৰতা পন সোমনস্সসহগতাদিভাৰস্স কারণং ৰুত্তন্তি. তেতি তে ঞাতকা, তে বালকাতি ৰা অত্থো. ‘‘সোমনস্সহেতূনং অভাৰং আগম্মা’’তি ইদং নিদস্সনমত্তং দট্ঠব্বং. মজ্ঝত্তারম্মণং তথারূপে চেতোভিসঙ্খারাদযোপি হি উপেক্খাসহগততায কারণমেৰাতি. চিত্তস্স সোমনস্সাভাৰে পুগ্গলস্সপি সোমনস্সরহিততা হোতীতি ‘‘চতূসুপি…পে… হোন্তী’’তি পুগ্গলাধিট্ঠানং কত্ৰা ৰুত্তং, সোমনস্সরহিতা হোন্তি পুঞ্ঞং করোন্তাতি অধিপ্পাযো. ‘‘এৰ’’ন্তিআদি নিগমনং.
ইমেসু পন অট্ঠসু ৰিঞ্ঞাণেসু সোমনস্সসহগততো উপেক্খাসহগতং বলৰতরং, ঞাণৰিপ্পযুত্ততো ঞাণসম্পযুত্তং, সসঙ্খারিকতো অসঙ্খারিকং সদিসং বলৰতরং. ৰিসদিসং পন ৰেদনাঞাণপ্পযোগৰসেন বলৰং, দুব্বলঞ্চ হোতি. সোমনস্সসহগততিহেতুকঅসঙ্খারিকতো হি উপেক্খাসহগততিহেতুকসসঙ্খারিকং ¶ বলৰতরং, উপেক্খাসহগতদুহেতুকঅসঙ্খারিকতো সোমনস্সসহগততিহেতুকঅসঙ্খারিকং বলৰতরং. ইতি চতুত্থচিত্ততো ততিযচিত্তং বলৰতরং, ততো অট্ঠমচিত্তং, ততো সত্তমচিত্তং, ততো দুতিযচিত্তং, ততো পঠমচিত্তং, ততো ছট্ঠচিত্তং, ততো পঞ্চমচিত্তন্তি এৰমিমেসং বলৰবলৰতরভাৰো ৰেদিতব্বো.
২৬. এৰং ¶ পাল়িযং আগতনযেন ৰেদনাঞাণপ্পযোগভেদতো অট্ঠৰিধতং নিদ্দিসিত্ৰা ইদানি অট্ঠকথাযং আগতপুঞ্ঞকিরিযাদীনং ৰসেনপি পভেদং দস্সেতুং ‘‘দস পুঞ্ঞক্রিযাদীন’’ন্তিআদি ৰুত্তং. আদি-সদ্দেন ছন্নং আরম্মণানং, চতুন্নং অধিপতীনং, তিণ্ণং কম্মানং, হীনাদিভেদস্স চ সঙ্গহো দট্ঠব্বো. তেনেৰাহু –
‘‘কমেন পুঞ্ঞৰত্থূহি, গোচরাধিপতীহি চ;
কম্মহীনাদিতো চাপি, গণেয্য নযকোৰিদো’’তি.
২৭. ইদানি তথাপৰত্তমানস্স তস্স যো যো তেসং তেসং ৰসেন লব্ভমানো গণনপরিচ্ছেদো, তং সম্পিণ্ডিত্ৰা দস্সেতুং ‘‘সত্তরস সহস্সানী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থেৰং গণনা ৰেদিতব্বা – ইমানি তাৰ অট্ঠ ৰিঞ্ঞাণানি দসন্নং পুঞ্ঞকিরিযৰত্থূনং ৰসেন পৰত্তনতো পচ্চেকং দস দসাতি কত্ৰা অসীতি চিত্তানি হোন্তি, তানি চ ছসু আরম্মণেসু পৰত্তনতো ছগ্গুণিতানি সাসীতিকানি চত্তারি সতানি হোন্তি, তানি চতুন্নং অধিপতীনং সহযোগৰসেন চতুগ্গুণিতানি সহস্সং, ৰীসাধিকানি চ নৰ সতানি হোন্তি, তানি চ কাযৰচীমনোসঙ্খাতানং তিণ্ণং কম্মানং ৰসেন তিগুণিতানি সসট্ঠিসত্তসতাধিকানি পঞ্চ সহস্সানি হোন্তি, তানি চ হীনমজ্ঝিমপণীতভেদতো তিগুণিতানি সাসীতিকদ্ৰিসতাধিকানি সত্তরস সহস্সানি হোন্তীতি. ননু চ ঞাণৰিপ্পযুত্তচিত্তানং ৰীমংসাধিপতিসহযোগাভাৰতো অধিপতিৰসেন সহস্সং, সাসীতিকানি চ ছ সতানি হোন্তীতি তানি কম্মাদীনং ৰসেন সম্পিণ্ডিতানি ৰীসসতাধিকানি পন্নরস সহস্সানি ভৰন্তীতি? সচ্চমেতং, সোতপতিতৰসেন পন তং অনাদিযিত্ৰা অধিপতিগণনা গহিতাতি ন তস্স ৰসেন গণনহানি কতাতি দট্ঠব্বং.
ননু ¶ চ ‘‘সৰিপাকং কুসল’’ন্তি ৰুত্তং, তং পন কথং, কুহিং, কিং ফলতীতি চোদনং সন্ধাযাহ ‘‘তং পনা’’তিআদি. যস্মা তিহেতুকং কুসলং তিহেতুকং ৰা দুহেতুকং ৰা পটিসন্ধিং দেতি ¶ , নাহেতুকং পটিসন্ধিং দেতি. যদা চ তিহেতুকং পটিসন্ধিং জনেতি, তদা পৰত্তে সোল়স ৰিপাকানি অভিনিপ্ফাদেতি. যদা দ্ৰিহেতুকং, তদা দ্ৰাদস. দুহেতুকং পন দুহেতুকমহেতুকঞ্চ পটিসন্ধিং জনেতি, ন তিহেতুকং. যদা চ দুহেতুকং জনেতি, তদা পৰত্তিযং দ্ৰাদস. যদা অহেতুকং, তদা অট্ঠ. যে পন আগমনতো ৰিপাকস্স সঙ্খারভেদমিচ্ছন্তি, তেসং মতেন তিহেতুকং দ্ৰাদস, দস ৰা ৰিপচ্চতি, দুহেতুকং দস, অট্ঠ ৰা, তস্মা ৰুত্তং ‘‘যথানুরূপ’’ন্তি. নানাৰিধসম্পত্তিট্ঠানভাৰতো সোভনা, গন্তব্বতো গতি চাতি সুগতি, কামাৰচরভৰোৰ সুগতি কামাৰচরসুগতি. তস্সং কামাৰচরসুগতিযং. ভৰভোগসম্পত্তিন্তি এত্থ চ ভৰতীতি ভৰো, উপপত্তিভৰসঙ্খাতানং ৰিপাকক্খন্ধকটত্তারূপানমেতং গহণং, ভুঞ্জিতব্বতো ভোগো, পৰত্তিযং পটিলভিতব্বসম্পত্তি, ভৰোতি ৰা পটিসন্ধি, ভোগো সেসৰিপাককটত্তারূপেহি সহ পৰত্তিযং পটিলভিতব্বা সম্পত্তি, ভৰো চ ভোগো চ ভৰভোগো, তেযেৰ সম্পন্নভাৰতো সম্পত্তি, তেসং ৰা সম্পত্তি ভৰভোগসম্পত্তি, তং অভিনিপ্ফাদেতি, জনকৰসেন চ উপনিস্সযৰসেন চ সাধেতীতি অত্থো. এত্থ চ ভৰভোগসম্পত্তীনং নিরৰসেসতো লব্ভমানট্ঠানং সন্ধায ‘‘কামাৰচরসুগতিয’’ন্তি ৰুত্তং. সহেতুকৰিপাকৰজ্জং পন পৰত্তিৰিপাককটত্তারূপসভাৰং ভৰসম্পত্তিং, একচ্চভোগসম্পত্তিঞ্চ, ভোগসম্পদমেৰ ৰা অৰিসেসেন সুগতিযং দুগ্গতিযম্পি অভিনিপ্ফাদেতিযেৰ. নাগসুপণ্ণাদীনম্পি হিস্স দেৰসম্পত্তিসদিসং মনুঞ্ঞং ভোগজাতং, তব্বিসযানি চ ৰিপাকচিত্তানি, সুৰণ্ণতাসুস্সরতাদি চ তং সব্বং কামাৰচরকুসলস্সেৰ ফলং. ন হি অকুসলস্স ইট্ঠফলং অত্থি. ৰুত্তঞ্হেতং ¶ – ‘‘অট্ঠানমেতং অনৰকাসো, যং অকুসলস্স ইট্ঠো কন্তো ৰিপাকো সংৰিজ্জতী’’তি.
কামাৰচরকুসলৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
রূপাৰচরকুসলৰণ্ণনা
ইদানি যস্মা কামাৰচরকুসলানন্তরং উদ্দিট্ঠস্স রূপাৰচরকুসলস্স নিদ্দেসাৰকাসো অনুপ্পত্তো, তস্মা তং দস্সনত্থং ‘‘ইতরেসূ’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ ইতরেসূতি যথাৰুত্তকামাৰচরকুসলতো ইতরেসু, রূপাৰচরাদীসূতি অত্থো. সৰত্থুকতো একৰিধং একন্তেন ৰত্থুসন্নিস্সিতত্তা ¶ . ন হি অরূপধাতুযং রূপাৰচরধম্মা লব্ভন্তি রূপৰিরাগভাৰনায নিব্বত্তত্তা পুন রূপাৰচরজ্ঝানসমাপত্তিযা অভাৰতো.
হীনমজ্ঝিমপণীতভেদতোতি এত্থ পুব্বে ৰিয অধিপতীনং হীনাদিভাৰেহি ঝানস্স হীনাদিভাৰো যোজেতব্বো. অথ ৰা পটিলদ্ধমত্তমনাসেৰিতং হীনং পরিদুব্বলভাৰতো, নাতিসুভাৰিতং অপরিপুণ্ণৰসিভাৰং মজ্ঝিমং, অতিৰিয সুভাৰিতং পন সব্বসো পরিপুণ্ণৰসিভাৰং পণীতং. তথা উল়ারপুঞ্ঞফলকামতাৰসেন পৰত্তিতং হীনং, লোকিযাভিঞ্ঞত্থায পৰত্তিতং মজ্ঝিমং, ৰিৰেককামতায অরিযভাৰে ঠিতেন পৰত্তিতং পণীতং. অত্তহিতায ৰা পৰত্তিতং হীনং, কেৰলং অলোভজ্ঝাসযেন পৰত্তিতং মজ্ঝিমং, পরহিতায পৰত্তিতং পণীতং. ৰট্টজ্ঝাসযেন ৰা পৰত্তিতং হীনং, ৰিৰেকজ্ঝাসযেন পৰত্তিতং মজ্ঝিমং, ৰিৰট্টজ্ঝাসযেন লোকুত্তরপাদকত্থং পৰত্তিতং পণীতং.
পটিপদাদিভেদতোতি দুক্খপটিপদাদন্ধাভিঞ্ঞাদীনং পটিপদাভিঞ্ঞানং ভেদেন. পটিপদাৰচনেনেৰ ৰা তদৰিনাভাৰতো অভিঞ্ঞাপি লব্ভতি. তথা হেত্থ পটিপদাচতুক্কন্তি ৰোহরন্তীতি ¶ আদি-সদ্দেন অধিপতিআদীনং সঙ্গহো দট্ঠব্বো, তস্মা পটিপদাদিভেদতোতি পটিপদাভেদতো, অধিপতিভেদতো, আরম্মণভেদতো, হানভাগিযাদিভেদতোতি অত্থো. তত্থ পটিপদাভেদতো তাৰ দুক্খপটিপদং দন্ধাভিঞ্ঞং, দুক্খপটিপদং খিপ্পাভিঞ্ঞং, সুখপটিপদং দন্ধাভিঞ্ঞং, সুখপটিপদং খিপ্পাভিঞ্ঞন্তি এৰং চতুব্বিধং হোতি. তত্থ দুক্খা পটিপদা অস্সাতি দুক্খপটিপদং. দন্ধা অভিঞ্ঞা অস্সাতি দন্ধাভিঞ্ঞং. এস নযো ‘‘দুক্খপটিপদং খিপ্পাভিঞ্ঞ’’ন্তিআদীসুপি.
তত্থ অপ্পহীননীৰরণস্স, অৰিক্খম্ভিতঝাননিকন্তিকস্স চ ঞাণকিচ্চস্স অপরিব্যত্ততায পরিনিট্ঠিতসকলপুব্বকিচ্চস্স ‘‘পথৰী পথৰী’’তি ৰা ‘‘আপো আপো’’তি ৰা এৰং পৰত্তপঠমসমন্নাহারতো পট্ঠায যাৰ তস্স তস্স ঝানস্স উপচারুপ্পত্তিযা নীৰরণপ্পহানং, নিকন্তিৰিক্খম্ভনঞ্চ হোতি, তাৰ পৰত্তা পুব্বভাগভাৰনা পটিপদা নাম ‘‘পটিপজ্জতি ঝানং এতাযা’’তি কত্ৰা. পহীননীৰরণস্স, পন ৰিক্খম্ভিতঝাননিকন্তিকস্স চ ঞাণকিচ্চস্স পরিব্যত্তভাৰতো উপচারজ্ঝানং আদিং কত্ৰা যাৰ অপ্পনায উপ্পত্তি, তাৰ পৰত্তা পঞ্ঞা পুব্বভাগপঞ্ঞায ৰিসিট্ঠভাৰতো অভিঞ্ঞা নাম, তস্মা যো আদিতো কিলেসে ঝাননিকন্তিঞ্চ ¶ ৰিক্খম্ভেন্তো দুক্খেন সসঙ্খারেন সপ্পযোগেন কিলমন্তো ৰিক্খম্ভেতি, ৰিক্খম্ভিতকিলেসঝাননিকন্তি চ অপ্পনাপরিৰাসং ৰসন্তো চিরেন অঙ্গপাতুভাৰং পাপুণাতি, তস্স দুক্খপটিপদং, দন্ধাভিঞ্ঞঞ্চ ঝানং হোতি. যো পন সসঙ্খারেন কিলেসাদিকে ৰিক্খম্ভেত্ৰা ন চিরেন অঙ্গপাতুভাৰং পাপুণাতি, তস্স দুক্খপটিপদং, খিপ্পাভিঞ্ঞঞ্চ. যো কিলেসাদিকে ৰিক্খম্ভেন্তো সুখেন অকিলমন্তো ৰিক্খম্ভেতি, অপ্পনাপরিৰাসং পন চিরাযতি, তস্স সুখপটিপদং, দন্ধাভিঞ্ঞং. যো পন সুখেনেৰ কিলেসাদিকে ৰিক্খম্ভেত্ৰা ¶ সীঘমেৰ অপ্পনং পাপুণাতি, তস্স সুখপটিপদং, খিপ্পাভিঞ্ঞন্তি ৰেদিতব্বং.
সো পনাযং পটিপদাভিঞ্ঞানং ভেদো কিলেসিন্দ্রিযাধিকারৰসেন ৰেদিতব্বো. যস্স হি রাগাদযো কিলেসা তিব্বা হোন্তি, সদ্ধাপঞ্চমকানি চ ইন্দ্রিযানি মুদূনি. যো চ সমথৰিপস্সনাসু অকতাধিকারো, তস্স পৰত্তঝানং দুক্খপটিপদং, দন্ধাভিঞ্ঞঞ্চ হোতি. তস্স হি কিলেসসমুদাচারতিব্বতায নীৰরণৰিক্খম্ভনস্স কিচ্ছেন কসিরেন সমিজ্ঝনতো পটিপদা দুক্খা অসুখা, তস্সেৰ সদ্ধাদীনং ইন্দ্রিযানং মুদুতায অভিঞ্ঞাপি দন্ধা মন্দা অসীঘপ্পৰত্তিনী হোতি. ভৰন্তরে ৰা সমথে অকতাধিকারত্তা পটিপদা দুক্খা, ৰিপস্সনায অকতাধিকারত্তা অভিঞ্ঞাপি দন্ধা. যো পন ৰুত্তৰিপরীতো হোতি, তস্স কিলেসানং অতিব্বসমুদাচারতায, ইন্দ্রিযানঞ্চ তিখীণতায সমথৰিপস্সনাসু কতাধিকারতায যথাক্কমং সুখপটিপদা, খিপ্পাভিঞ্ঞা চ হোতি. ভৰন্তরে কতপরিচযস্স হি যথা পগুণং কত্ৰা ৰিস্সট্ঠগন্থো অপ্পমত্তকেন পযোগেন সুপ্পৰত্তি ৰাচুগ্গতো চ হোতি, এৰং ভাৰনা অপ্পকসিরেনেৰ ইজ্ঝতীতি. স্ৰাযং অকতো, কতো চ অধিকারো সমথনিস্সিতো পটিপদাযং ৰুত্তো সমাধিপ্পধানত্তা পটিপদায. ৰিপস্সনানিস্সিতো অভিঞ্ঞায ঞাণপ্পধানত্তা অপ্পনাযাতি দট্ঠব্বং.
যো পন তিব্বকিলেসো তিক্খিন্দ্রিযো ৰিপস্সনাযমেৰ ৰা কতাধিকারো হোতি, তস্স ৰুত্তনযেন দুক্খা পটিপদা, খিপ্পা পন অভিঞ্ঞা হোতি, তব্বিপরীতস্স সুখপটিপদা দন্ধাভিঞ্ঞাতি. তস্মা কিলেসানং তিব্বমন্দভাৰতো, ইন্দ্রিযানং তিখিণমুদুভাৰতো, পুব্বপরিচযস্স চ সম্ভৰাসম্ভৰৰসেনাতি এৰং কিলেসিন্দ্রিযাধিকারৰসেন ইমাসং ভেদো ৰেদিতব্বো.
অপিচ ¶ যানি পরতো সপ্পাযাসপ্পাযানি, পলিবোধুপচ্ছেদাদীনি পুব্বকিচ্চানি, অপ্পনাকোসল্লানি ¶ চ আগমিস্সন্তি, তেসু যো উপচারাধিগমতো পুব্বে, পচ্ছা চ অসপ্পাযসেৰী হোতি, তস্স দুক্খা পটিপদা, দন্ধা চ অভিঞ্ঞা হোতি. উভযত্থ সপ্পাযসেৰিনো সুখা পটিপদা, খিপ্পা চ অভিঞ্ঞা. যো পন ততো পুব্বভাগে অসপ্পাযং সেৰিত্ৰা অপরভাগে সপ্পাযসেৰী হোতি, তস্স দুক্খা পটিপদা, খিপ্পা অভিঞ্ঞা. তব্বিপরীতস্স সুখা পটিপদা, দন্ধা অভিঞ্ঞা চ ৰেদিতব্বা.
তথা পলিবোধুপচ্ছেদাদিপুব্বকিচ্চং অসম্পাদেত্ৰা ভাৰনমনুযুঞ্জন্তস্স সপরিপন্থতায দুক্খা পটিপদা, ৰিপরিযাযেন অপরিপন্থতায সুখা. অপ্পনাকোসল্লানি অসম্পাদেন্তস্স ঞাণস্স অৰিসদতায দন্ধা অভিঞ্ঞা হোতি, সম্পাদেন্তস্স ৰিপরিযাযতো খিপ্পা অভিঞ্ঞাতি. কিঞ্চ – তণ্হাৰিজ্জাতিভৰনৰসেন এতাসং ভেদো ৰেদিতব্বো. তণ্হাভিভূতস্স হি দুক্খা পটিপদা হোতি তস্সা সমাধিস্স উজুপটিপক্খত্তা সমথপটিপদায পরিপন্থকভাৰতো, অনভিভূতস্স তদভাৰতো সুখা. অৰিজ্জাভিভূতস্স চ তস্সা পঞ্ঞায উজুপটিপক্খভাৰতো দন্ধা অভিঞ্ঞা, ইতরস্স খিপ্পা অভিঞ্ঞাতি. সো পনাযং পটিপদাভেদো কেৰলং সমথভাৰনাৰসেন পটিলদ্ধজ্ঝানস্স, মগ্গাধিগমৰসেন পটিলদ্ধজ্ঝানস্স পন নত্থি দুক্খপটিপদাদিভেদো. কেচি পন মগ্গৰসেনেৰ তস্স পটিপদাদিভেদং ৰণ্ণেন্তি ‘‘মগ্গস্স হি দুক্খপটিপদাদিভাৰে তস্মিং দুক্খপটিপদাদিক’’ন্তি.
অধিপতিভেদাদীসু পন ছন্দাধিপতেয্যং চিত্তাধিপতেয্যং ৰীরিযাধিপতেয্যং ৰীমংসাধিপতেয্যন্তি এৰং অধিপতিভেদতো, পরিত্তং পরিত্তারম্মণং, পরিত্তং অপ্পমাণারম্মণং, অপ্পমাণং পরিত্তারম্মণং ¶ , অপ্পমাণং অপ্পমাণারম্মণন্তি এৰং আরম্মণভেদতো, হানভাগিযং ঠিতিভাগিযং ৰিসেসভাগিযং নিব্বেধভাগিযন্তি এৰং হানভাগিযাদিভেদতো চ চতুব্বিধতা ৰেদিতব্বা. তত্থ ‘‘ছন্দৰতো চে ঝানং নিব্বত্তিস্সতি, ময্হম্পি নিব্বত্তিস্সতী’’তি এৰং ছন্দং ধুরং কত্ৰা উপ্পন্নং ছন্দাধিপতেয্যং. এস নযো ‘‘চিত্তাধিপতেয্যা’’দীসুপি. অপ্পগুণং পন উপরিঝানস্স পচ্চযো ভৰিতুং অসক্কোন্তং পরিত্তং, সুপ্পসরাৰমত্তেসু অৰড্ঢিতারম্মণেসু নিব্বত্তং পরিত্তারম্মণং. ৰুত্তপটিপক্খতো পন যথাক্কমং অপ্পমাণারম্মণাদীনি ৰেদিতব্বানি. হানভাগিযাদিৰিসেসং সযমেৰ ৰক্খতি.
ঝানঙ্গযোগভেদতোতি কত্থচি পঞ্চ ঝানঙ্গানি, কত্থচি চত্তারি, কত্থচি তীণি, কত্থচি দ্ৰে ¶ , কত্থচি অপরানি দ্ৰেতি এৰং ঝানঙ্গানং সম্পযোগভেদতো. ননু চেত্থ কামাৰচরকুসলে ৰিয সঙ্খারভেদো কস্মা ন গহিতো. ইদম্পি হি কেৰলং সমথানুযোগৰসেন পটিলদ্ধং সসঙ্খারং, মগ্গাধিগমৰসেন পটিলদ্ধমসঙ্খারং, তস্মা ‘‘ঝানঙ্গসঙ্খারযোগভেদতো দসৰিধ’’ন্তি ৰত্তব্বন্তি? নযিদমেৰং, মগ্গাধিগমৰসেন সত্তিতো পটিলদ্ধস্সাপি অপরভাগে পরিকম্মৰসেনেৰ উপ্পজ্জনতো, তস্মা সব্বস্সপি ঝানস্স পরিকম্মসঙ্খাতপুব্বাভিসঙ্খারেন ৰিনা কেৰলং অধিকারৰসেন অনুপ্পজ্জনতো ‘‘অসঙ্খার’’ন্তিপি ৰত্তুং ন সক্কা, অধিকারেন চ ৰিনা কেৰলং পরিকম্মাভিসঙ্খারেনেৰ অনুপ্পজ্জনতো ‘‘সসঙ্খার’’ন্তিপি ৰত্তুং ন সক্কাতি ঝানঙ্গযোগভেদতো পঞ্চৰিধতা চ ৰুত্তাতি.
কামচ্ছন্দো ব্যাপাদো থিনমিদ্ধং উদ্ধচ্চকুক্কুচ্চং ৰিচিকিচ্ছাতি ইমানি পঞ্চ নীৰরণানি ৰিপ্পহীনানি এতস্সাতি কামচ্ছন্দ…পে… ৰিপ্পহীনং. ‘‘অগ্যাহিতো’’তি এত্থ আহিত-সদ্দস্স ৰিয ৰিপ্পহীন-সদ্দস্সেত্থ পরৰচনং দট্ঠব্বং. কামচ্ছন্দাদীহি ৰা ৰিপ্পহীনং ৰিসংযুত্তং তেসং পহাযকভাৰেনাতি কামচ্ছন্দ…পে… ৰিপ্পহীনং. তত্থ কামেতীতি কামো, ছন্দনট্ঠেন ছন্দো চাতি ¶ কামচ্ছন্দো, বহলকামরাগস্সেতং অধিৰচনং. ব্যাপাদাদীনমত্থং ৰক্খতি. যস্মা কামচ্ছন্দাদীসু অপ্পহীনেসু ঝানং নুপ্পজ্জতি, তস্মা তানিস্স পহানঙ্গানীতি ৰেদিতব্বানি. ননু অঞ্ঞেপি অকুসলা ধম্মা ইমিনা ঝানেন পহীযন্তি, অথ কস্মা পঞ্চেৰ পহানঙ্গৰসেন ৰুত্তানীতি? ৰিসেসেন ঝানন্তরাযকরত্তা. কামচ্ছন্দৰসেন হি নানাৰিসযপলোভিতং চিত্তং ন একত্তারম্মণে সমাধিযতি. কামচ্ছন্দাভিভূতং ৰা নানাৰিসযসমুপব্যূল়্হায কামধাতুযা পহানপটিপদং ন পটিপজ্জতি, ব্যাপাদেন চ আরম্মণে পটিহঞ্ঞমানং ন সমাহিতং পৰত্ততি, থিনমিদ্ধাভিভূতং অকম্মঞ্ঞং হোতি, উদ্ধচ্চকুক্কুচ্চপরেতং অৰূপসন্তমেৰ হুত্ৰা পরিব্ভমতি, ৰিচিকিচ্ছাউপহতং ঝানাধিগমপটিপদং নারোহতি ‘‘সম্মাসম্বুদ্ধো নু খো, ন নু খো, পথৰী পথৰী’’তিআদিনা পৰত্তমনসিকারেন ‘‘ঝানং সিযা নু খো, ন নু খো’’তিআদিনা ৰিচিকিচ্ছন্তস্স ঝানাধিগমপটিপদায অসংসিজ্ঝনতো. যতো ৰক্খতি –
‘‘ভাগী অস্সমহং অদ্ধা, ইমায পটিপত্তিযা;
পৰিৰেকসুখস্সাতি, কত্ৰা উস্সাহমুত্তম’’ন্তি.
তস্মা ¶ সমাধিআদীনং উজুৰিপচ্চনীকভাৰেন ৰিসেসেন ঝানাধিগমস্স অন্তরাযকরণতো এতানেৰ পহানঙ্গানীতি ৰুত্তানি. হোতি চেত্থ –
‘‘পচ্চনীকা যতো পঞ্চ, সমাধাদীনমেত্থ হি;
ঝানন্তরাযিকা তস্মা, পহানঙ্গে নিযামিতা’’তি.
এৰমিদং পহানঙ্গৰসেন দস্সেত্ৰা ইদানি সম্পযোগঙ্গৰসেন দস্সেতুং ‘‘ৰিতক্ক…পে… সম্পযুত্ত’’ন্তি ৰুত্তং. তত্থ ৰিতক্কাদযো ৰচনত্থলক্খণাদিৰসেন উপরি আগমিস্সন্তি. যস্মা পন ইমেসু উপ্পন্নেসু ঝানং উপ্পন্নং নাম হোতি, তেনস্স ইমানি সম্পযোগঙ্গানীতি ৰেদিতব্বানি, তস্মা ন এতেহি ¶ সমন্নাগতং অঞ্ঞদেৰ ঝানং নাম অত্থীতি গহেতব্বং. যথা পন নেমিআদিঅঙ্গসমুদাযে রথাদিৰোহারো হোতি, এৰং ঝানঙ্গসমুদাযে ঝানৰোহারো. ৰুত্তম্পি হেতং ৰিভঙ্গে ‘‘ঝানন্তি ৰিতক্কো ৰিচারো পীতি সুখং চিত্তস্সেকগ্গতা’’তি (ৰিভ. ৫৬৯). কস্মা পন অঞ্ঞেসুপি ফস্সাদীসু সম্পযুত্তধম্মেসু ৰিজ্জমানেসু ইমানিযেৰ পঞ্চ ঝানঙ্গৰসেন ৰুত্তানীতি? ৰুচ্চতে – উপনিজ্ঝানকিচ্চৰন্ততায, কামচ্ছন্দাদীনং উজুপটিপক্খভাৰতো চ. ৰিতক্কো হি আরম্মণে চিত্তং অভিনিরোপেতি, ৰিচারো অনুবন্ধতি. এৰং ঝানাধিগমস্স ৰিসেসপচ্চযভূতেহি তেহি অৰিক্খেপায সমাদহিতপযোগস্স চেতসো পযোগসম্পত্তিসমুট্ঠানা পীতি পীণনং, সুখঞ্চ উপব্রূহনং করোতি. অথ নং সসম্পযুত্তধম্মং এতেহি অভিনিরোপনানুবন্ধনপীণনউপব্রূহনেহি অনুগ্গহিতা একগ্গতা সমাধানকিচ্চেন অত্তানং অনুৰত্তাপেন্তী একত্তারম্মণে সমং, সম্মা চ আধিযতি, ইন্দ্রিযসমতাৰসেন সমং, পটিপক্খধম্মানং দূরীভাৰেন লীনুদ্ধচ্চাভাৰেন সম্মা চ ঠপেতীতি এৰমেতেসমেৰ উপনিজ্ঝানকিচ্চং আৰেণিকং. কামচ্ছন্দাদিপটিপক্খভাৰেন পন সযমেৰ ৰক্খতি. এৰং উপনিজ্ঝানকিচ্চৰন্ততায, কামচ্ছন্দাদীনং উজুপটিপক্খভাৰতো চ ইমেযেৰ পঞ্চ ঝানঙ্গভাৰেন ৰৰত্থিতাতি. যথাহু –
‘‘উপনিজ্ঝানকিচ্চত্তা, কামাদিপটিপক্খতো;
সন্তেসুপি চ অঞ্ঞেসু, পঞ্চেৰ ঝানসঞ্ঞিতা’’তি.
দেসনাক্কমতো, মহগ্গতধম্মেসু পঠমং অধিগন্তব্বতো চ পঠমং, পঠমং সমাপজ্জিতব্বন্তিপি ¶ পঠমন্তি ৰদন্তি. তং পন ন একন্তলক্খণং ঝানপটিলোমাদিৰসেন সমাপজ্জনে অসম্ভৰতো.
পুরিমপচ্ছিমচিত্তেসু উপ্পজ্জমানস্সাপি অপ্পনাক্খণে অনুপ্পজ্জনতো ৰিতক্কো ৰিপ্পহীনো এতস্স, ততো ৰা এতং ৰিপ্পহীনন্তি ¶ ৰিতক্কৰিপ্পহীনং. ভাৰনায হি পহীনত্তা ৰিতক্কো ঝানক্খণে নুপ্পজ্জতি. অসংকিলিট্ঠসভাৰত্তা পন উপচারভাৰনায চ তং পহাতুং অসমত্থভাৰতো পুরিমভাগে, পচ্ছাভাগে চ অপচ্চনীকচিত্তপ্পৰত্তিতো উপ্পজ্জতিযেৰাতি.
ননু চ ‘‘অসংকিলিট্ঠসভাৰত্তা’’তি ৰুত্তং, অথ কথং ঝানেন এস পহীযতি? ন হি কুসলেহি অসংকিলিট্ঠধম্মস্স পহানং অত্থি রাগাদিসংকিলিট্ঠানং পাপধম্মানমেতস্স উজুপটিপক্খভাৰতোতি? ৰুচ্চতে – অসংকিলিট্ঠসভাৰস্সাপি এতস্স ওল়ারিকতায দুব্বলভাৰতো ঝানক্খণে অনুপ্পত্তিসভাৰাপাদনত্থং তত্থ নিকন্তিৰিক্খম্ভনৰসেন দুতিযজ্ঝানভাৰনা হোতীতি তস্সা বলেন তং ঝানক্খণে অনুপ্পজ্জন্তং নিকন্তিৰিক্খম্ভনৰসেন ৰা ৰিক্খম্ভিতং পহীনং নাম হোতি. যদি এৰং উপচারেনপি নিকন্তি ৰিক্খম্ভীযতীতি তত্থপিস্স পহানং সিযা, যথা পঠমজ্ঝানস্স উপচারে নীৰরণানীতি? নযিদমেৰং, নীৰরণপ্পহানস্স ৰিয ৰিতক্কারম্মণিকনিকন্তি ৰিক্খম্ভনস্স উপচারেন সাতিসযং অনিপ্ফজ্জনতো. সাতিসযঞ্হি তত্থ নিকন্তিপ্পহানং অপ্পনায এৰ হোতি, তস্মা যদৰোচুম্হা ‘‘উপচারভাৰনায চ তং পহাতুং অসমত্থভাৰতো’’তি, তং সুট্ঠু উপপরিক্খিত্ৰা ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. ‘‘ৰিচারৰিপ্পহীন’’ন্তিআদীসুপি ৰুত্তনযানুসারেন অত্থো দট্ঠব্বো. দুতিযজ্ঝানেযেৰ পহীনস্স ৰিতক্কস্স ইধ অপ্পৰত্তিমত্তদস্সনত্থং ‘‘ৰিতক্কৰিচারৰিপ্পহীন’’ন্তি ৰিতক্ক-গ্গহণং কতং. এৰং ‘‘ৰিতক্কৰিচারপীতিৰিপ্পহীন’’ন্তিআদীসুপি.
যথাসম্ভৰন্তি পথৰীকসিণাদীসু যং যং আরম্মণং যস্স যস্স সম্ভৰতি, তদনতিক্কমতো. কসিণানাপানেসু হি পঞ্চেৰ ঝানানি পৰত্তন্তি, অসুভকাযগতাসতীসু পঠমজ্ঝানং, অনুপেক্খাব্রহ্মৰিহারেসু পঞ্চমজ্ঝানৰজ্জানি, উপেক্খাব্রহ্মৰিহারে পঞ্চমজ্ঝানন্তি.
পথৰীকসিণাদীসূতি ¶ ¶ এত্থ আদি-গ্গহণেন কেৰলং আপোকসিণাদীনমেৰ, অথ খো অসুভাদীনম্পি অপ্পনাৰহকম্মট্ঠানানং সঙ্গহোতি দট্ঠব্বং. এত্থ চ অভিভাযতনৰিমোক্খঝানানি পৰত্তাকারমত্ততো ভিন্নানি, আরম্মণতো পন কসিণাযতনানেৰ হোন্তীতি কসিণাযতনঝানেহেৰ তানি সঙ্গহিতানি. ‘‘যথাসম্ভৰং…পে… অনেকৰিধ’’ন্তি ৰা ৰচনেন রূপাৰচরজ্ঝানে সব্বোপি লব্ভমানকভেদো সঙ্গহিতোতি অভিভাযতনৰিমোক্খঝানানি ৰিসুং ন ৰুত্তানি, তানি পন সরূপতো এৰং ৰেদিতব্বানি.
তত্থ ঞাণুত্তরস্স যোগাৰচরস্স পথৰীকসিণাদিআরম্মণং অভিভৰিত্ৰা ‘‘ন মেত্থ অপ্পনানিব্বত্তনে ভারো’’তি পটিপন্নস্স নিমিত্তুপ্পত্তিতো উদ্ধং দুতিযততিযৰীথিযং, চতুত্থপঞ্চমৰীথিযং ৰা পটিলদ্ধং ঝানং অভিভাযতনং নাম. তঞ্হি আরম্মণং অভিভৰতীতি অভিভূ, যোগিনো সুখৰিসেসানং অধিট্ঠানতায, মনাযতনধম্মাযতনপরিযাপন্নতায ৰা আযতনন্তি অভিভাযতনং, অভিভৰিতব্বং ৰা অভিভূ, আলম্বণং, তং আযতনমস্সাতি অভিভাযতনং. অথ ৰা আলম্বণাভিভৰনতোযেৰ অভিভূ, পরিকম্মং, ঞাণং ৰা, তং আযতনং কারণমস্সাতি অভিভাযতনং. পরিকম্মং, ঞাণং ৰা আলম্বণং অভিভৰিত্ৰা পৰত্তমানং উপচারুপ্পত্তিতো পঞ্চমৰীথিমনতিক্কমিত্ৰা অপ্পনং নিব্বত্তেতি. পঞ্চমৰীথিতো পরং নিব্বত্তং পন অভিভৰিতুকামতায নিব্বত্তিতম্পি অভিভাযতনং নাম ন হোতি. সামঞ্ঞগতিযা পন কসিণাযতনমেৰ হোতি. ইমমেৰ হি সীঘতরপ্পৰত্তিং সন্ধায অট্ঠকথাযং ‘‘তানি অভিভৰিত্ৰা সমাপজ্জতি, সহ নিমিত্তুপ্পাদেনেৰেত্থ অপ্পনং নিব্বত্তেতী’’তি (ধ. স. অট্ঠ. ২০৪) ৰুত্তং. ননু চ অট্ঠকথাযং যথারুতৰসেনেৰ অত্থো কস্মা ন গয্হতি. ‘‘সহ নিমিত্তুপ্পাদেনেৰা’’তি (ধ. স. অট্ঠ. ২০৪) হি ৰুত্তত্তা নিমিত্তুপ্পত্তিযা সহুপ্পন্নং ঝানমভিভাযতনন্তি ¶ ৰিঞ্ঞাযতীতি? নযিদমেৰং, নিমিত্তুপ্পাদেন সহ অপ্পনায অসম্ভৰতো. নিমিত্তুপ্পাদোতি হি ইধ পটিভাগনিমিত্তস্স উপ্পত্তি তদারম্মণস্স ৰা উপচারজ্ঝানস্স, কিং তাৰ পটিভাগনিমিত্তুপ্পত্তিযা সহ অপ্পনায নিব্বত্তি উপচারজ্ঝানে অসতি তস্সা অসম্ভৰতো, নাপি উপচারজ্ঝানেন সহ একৰীথিযং নিব্বত্তি তস্সা উপচারভাৰনাপবন্ধসেৰিতব্বভাৰেন তদা অসম্ভৰতো, তস্মা নাতিচিরাযনপ্পৰত্তিদস্সনত্থং সমীপিম্হি সমীপকারীযূপচারেন অট্ঠকথাযং তথা ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং. যদি নিমিত্তুপ্পত্তিতো নাতিচিরপ্পৰত্তমভিভাযতনং, কথং তস্স দন্ধাভিঞ্ঞাখিপ্পাভিঞ্ঞাভেদো পাল়িযং ৰুত্তোতি? ৰুচ্চতে – চতুত্থপঞ্চমজৰনৰীথিযং উপ্পন্নং চিরকালনিব্বত্তিতায দন্ধাভিঞ্ঞং, দুতিযততিযৰীথিযং ¶ উপ্পন্নং তব্বিপরীতলক্খণতায খিপ্পাভিঞ্ঞন্তি. কেচি পন ‘‘অভিভাযতনং নাম ৰসিভাৰপ্পত্তমেৰ, নেতর’’ন্তি ৰদন্তি, তং তেসং মতিমত্তং, ৰসিভাৰপ্পত্তিযা নিমিত্তুপ্পত্তিতো দূরতরভাৰেন ‘‘সহ নিমিত্তুপ্পাদেনেৰেত্থ অপ্পনং নিব্বত্তেতী’’তি অট্ঠকথাৰচনেন সহ ৰিরুজ্ঝনতো.
অপিচ ৰসিভাৰপ্পত্তং ঝানং অভিভৰনকারণনিরপেক্খং ৰসিভাৰবলেনেৰ সক্কচ্চং সমাপজ্জিতুং ন সক্কাতি ন তং অভিভাযতনং নাম হোতি, তস্মা অপ্পত্তৰসিভাৰা পঠমুপ্পন্নাযেৰ অভিভাযতনন্তি নিট্ঠমেত্থ গন্তব্বং. যদি এৰং কথং ‘‘অপ্পমাণং পরিত্তারম্মণং, অপ্পমাণং অপ্পমাণারম্মণ’’ন্তি (ধ. স. ২১২-২১৩) অভিভাযতনদেসনাযং ৰুত্তং. ৰসিভাৰপ্পত্তঞ্হি ঝানং অপ্পমাণন্তি ৰুচ্চতি. ইদঞ্চ উপ্পন্নমত্তত্তা পরিত্তমেৰাতি? নাযং দোসো. পঠমং অভিভাযতনৰসেন পটিলদ্ধজ্ঝানং পচ্ছা ৰসিভাৰপ্পত্তম্পি অভিভাযতননামমেৰ লভতীতি ৰসিভাৰপ্পত্তমভিভাযতনং অপ্পমাণং, ইতরং পরিত্তং.
অথ ¶ ৰা ৰসিভাৰপ্পত্তং অপ্পমাণন্তি উক্কংসগতিপরিগ্গহৰসেন ৰুচ্চতি. তং পন যং বলৰতরং, তং অপ্পমাণন্তি ইমস্স অত্থস্স উপলক্খণং কত্ৰা ৰদন্তি. বলৰভাৰনিবন্ধনং অপ্পমাণত্তং. বলৰভাৰো চ পঠমঅপ্পনাৰারতো পচ্ছিমপচ্ছিমঅপ্পনাৰারানং বলৰতায অৰসিতাপত্তেপি ঝানে সম্ভৰতীতি বলৰন্তং অপ্পমাণং, ইতরং পরিত্তন্তি এৰং অৰসিতাপত্তেপি ঝানে অপ্পমাণাদিভাৰো ৰেদিতব্বো. অথ ৰা অপ্পনায বলৰভাৰো নাম উপচারস্স বলৰতায সতি হোতি. উপচারঞ্চ তং বলৰং, যং সহসা অপ্পনং উপ্পাদেতুং সক্কুণেয্য, তস্মা খিপ্পাভিঞ্ঞানং দ্ৰিন্নং অভিভাযতনঝানানং উপচারৰীথিযা অনন্তরং দুতিযৰীথিযং উপ্পন্নং উপচারজ্ঝানস্স বলৰতায সযম্পি বলৰতরন্তি অপ্পমাণং নাম হোতি. দুতিযৰীথিমতিক্কমিত্ৰা ততিযৰীথিযং উপ্পন্নং তদিতরসভাৰতায পরিত্তং. তথা দন্ধাভিঞ্ঞানং চতুত্থৰীথিযং উপ্পন্নং অপ্পমাণং. পঞ্চমৰীথিযং উপ্পন্নং পরিত্তন্তি. অথ ৰা যত্থ কত্থচি অপ্পনাৰীথিযং পঞ্চমং উপ্পজ্জনকঅপ্পনাতো চতুত্থং উপ্পজ্জমানায বলৰভাৰোতি তংৰসেনাপেত্থ পরিত্তঅপ্পমাণতা ৰেদিতব্বা.
তং পনেতং গণনতো অট্ঠৰিধং হোতি. যথাহ –
‘‘অজ্ঝত্তং ¶ অরূপসঞ্ঞী বহিদ্ধা রূপানি পস্সতি পরিত্তানি, ‘তানি অভিভুয্য জানামি পস্সামী’তি এৰংসঞ্ঞী হোতি. অজ্ঝত্তং অরূপসঞ্ঞী বহিদ্ধা রূপানি পস্সতি পরিত্তানি সুৰণ্ণদুব্বণ্ণানি. অজ্ঝত্তং অরূপসঞ্ঞী বহিদ্ধা রূপানি পস্সতি অপ্পমাণানি. অজ্ঝত্তং অরূপসঞ্ঞী বহিদ্ধা রূপানি পস্সতি অপ্পমাণানি সুৰণ্ণদুব্বণ্ণানি, তানি অভিভুয্য জানামি পস্সামি. নীলানি নীলৰণ্ণানি নীলনিদস্সনানি নীলনিভাসানি, তানি অভিভুয্য জানামি পস্সামি. পীতানি পীতৰণ্ণানি পীতনিদস্সনানি পীতনিভাসানি. লোহিতানি লোহিতৰণ্ণানি লোহিতনিদস্সনানি ¶ লোহিতনিভাসানি. ওদাতানি ওদাতৰণ্ণানি ওদাতনিদস্সনানি ওদাতনিভাসানি, ‘তানি অভিভুয্য জানামি পস্সামী’তি এৰংসঞ্ঞী হোতী’’তি (দী. নি. ২.১৭৩; ৩.৩৩৮; ম. নি. ২.২৪৯; অ. নি. ১.৪২৭-৪৩৪; ৮.৬৫).
তত্থ অজ্ঝত্তং অরূপসঞ্ঞীতি অলাভিতায ৰা অনত্থিকতায ৰা অজ্ঝত্তেসু কেসাদীসু পরিকম্মঅপ্পনাসঞ্ঞাৰিরহিতো. বহিদ্ধা রূপানি পস্সতীতি বহিদ্ধা অট্ঠসু কসিণেসু, চতূসু ভূতকসিণেসু এৰ ৰা কতপরিকম্মকতায পরিকম্মৰসেন চেৰ অপ্পনাৰসেন চ তানি বহিদ্ধা অট্ঠ, চত্তারি ৰা কসিণরূপানি পস্সতি. পরিত্তানীতি অমহন্তানি. অভিভুয্যাতি যথা মহগ্ঘসো সম্পন্নগহণিকো পুরিসো কটচ্ছুমত্তং ভত্তং লভিত্ৰা ‘‘কিং এত্থ ভুঞ্জিতব্বং ভত্তং অত্থী’’তি সঙ্কড্ঢিত্ৰা সব্বং এককবল়মেৰ করোতি, এৰমেৰ ঞাণুত্তরিকো পুগ্গলো ৰিসদঞাণো ‘‘কিং এত্থ পরিত্তকে আরম্মণে সমাপজ্জিতব্বং অত্থি, নাযং মম ভারো’’তি তানি রূপানি পরিকম্মেন, ঞাণেন ৰা অভিভৰিত্ৰা সমাপজ্জতি. হেট্ঠা ৰুত্তনযেন সীঘং অপ্পনং নিব্বত্তেতি. ‘‘জানামি পস্সামী’’তি ইমিনা পনস্স পুব্বাভোগো কথিতো, তদাগমনতো চ অন্তোসমাপত্তিযং চিত্তাভিসঙ্খারো. ইতরথা অনেন আভোগমত্তে কথিতে তেন সাধিতব্বং ঝানং ন ৰুত্তং হোতি, অভিভাযতনদেসনাৰাযং ঝানৰিসযাতি. আগমট্ঠকথাসু পন সমাপত্তিতো ৰুট্ঠিতস্স পুব্বভাগভাৰনাৰসেন ঝানক্খণে পৰত্তমভিভৰনাকারং গহেত্ৰা পৰত্তমাভোগং সন্ধায –
‘‘ইমিনা পনস্স আভোগো কথিতো. সো চ খো সমাপত্তিতো ৰুট্ঠিতস্স, ন অন্তোসমাপত্তিয’’ন্তি ¶ (দী. নি. অট্ঠ. ২.১৭৩; ম. নি. অট্ঠ. ২.২৪৯; অ. নি. অট্ঠ. ৩.৮.৬৫) ৰুত্তং.
দুতিযে ¶ সুৰণ্ণদুব্বণ্ণানীতি পরিসুদ্ধাপরিসুদ্ধৰণ্ণানি. পরিসুদ্ধানি হি নীলাদীনি সুৰণ্ণানি, অপরিসুদ্ধানি দুব্বণ্ণানীতি ইধ অধিপ্পেতানি.
ততিযে অপ্পমাণানীতি ৰুদ্ধিপ্পমাণানি ৰিপুলানি খলমণ্ডলাদীনি. ৰড্ঢনৰসেন পনেত্থ অপ্পমাণতা ন গহিতা কসিণৰড্ঢনস্স ইধ অসম্ভৰতো. কসিণস্স হি দ্ৰে ৰড্ঢনভূমিযো উপচারভূমি, অপ্পনাভূমি ৰা. তত্থ ন তাৰ ইধ উপচারভূমিযং ৰড্ঢনং সম্ভৰতি. নিমিত্তুপ্পত্তিযা সমকালং ৰিয উপ্পজ্জমানে ঝানে কুতো তস্স ওকাসোতি, নাপি অপ্পনাভূমিযং. ৰড্ঢিতস্স পঠমুপ্পন্নঝানারম্মণতা ন যুজ্জতি, তস্মা সভাৰমহন্তানেৰ আলম্বণানি ইধ অপ্পমাণানীতি অধিপ্পেতানি. কেচি পন ‘‘ৰড্ঢিতৰসেনেৰ অপ্পমাণানীতি গহেত্ৰা পঠমং অভিভৰনিচ্ছায অভাৰেন ৰড্ঢেত্ৰা পচ্ছা অভিভৰনিচ্ছায সতি অভিভৰনাকারেন পৰত্তো তস্মিং অপ্পনং নিব্বত্তেতীতি অপ্পনং পটিলভিত্ৰা ৰড্ঢিতনিমিত্তেসু ইদং অভিভাযতনং ৰুত্ত’’ন্তি ৰদন্তি.
চতুত্থে অভিভুয্যাতি অভিভৰিত্ৰা. যথা নাম সম্পন্নগহণিকো মহগ্ঘসো পুরিসো একং ভত্তৰড্ঢিতকং লভিত্ৰা ‘‘‘অঞ্ঞোপি হোতু, অঞ্ঞোপি হোতূ’তি কিং এস ময্হং করিস্সতী’’তি ন তং মহন্ততো পস্সতি, এৰমেৰ ঞাণুত্তরো ৰিসদঞাণো পুগ্গলো ‘‘‘কিং এত্থ সমাপজ্জিতব্বং, নযিদং অপ্পমাণ’ন্তি ময্হং চিত্তেকগ্গতাকরণে ভারো’’তি অভিভৰিত্ৰা সমাপজ্জতি. ৰুত্তনযেনেৰ অপ্পনং নিব্বত্তেতি.
পঞ্চমে নীলানি…পে… নীলনিভাসানীতি এতানি পরিযাযনামানীতি তত্থ ‘‘নীলানী’’তি সব্বসঙ্গাহকৰসেন ৰুত্তং. এত্তকেযেৰ পন ৰুত্তে তংযোগতো তব্বোহারেন গুণযুত্তেপি পসঙ্গো সিযাতি তন্নিৰারণত্থং ‘‘নীলৰণ্ণানী’’তি ৰণ্ণৰসেন ৰুত্তং. এৰম্পি হি বহুব্বীহিৰসেন গুণোপি পসঙ্গো হোতীতি ‘‘নীলনিদস্সনানী’’তি নিদস্সনৰসেন ৰুত্তং ¶ . নিদস্সিতব্বঞ্হি নিদস্সনং, চক্খুনা দট্ঠব্বং রূপং. ততো সেতাদিনিৰারণত্থং নীল-সদ্দেন সহ সমাসো কতোতি অপঞ্ঞাযমানচীৰরানি অসম্ভিন্নৰণ্ণানি একনীলানেৰ হুত্ৰা দিস্সমানানীতি ¶ ৰুত্তং হোতি. ‘‘নীলনিভাসানী’’তি ইদং পন ওভাসৰসেন ৰুত্তং, নীলোভাসানি নীলপ্পভাযুত্তানীতি অত্থো. এতেন তেসং সুৰিসুদ্ধত্তং দস্সেতি. ‘পীতানী’’তিআদীসুপি ইমিনাৰ নযেন অত্থো ৰেদিতব্বো. অট্ঠসু চেতেসু পুরিমং অভিভৰনাকারেন ৰণ্ণাভোগরহিতানি অট্ঠপি কসিণানি পরিত্তানি আরম্মণং কত্ৰা উপ্পন্নং সন্ধায ৰুত্তং. ততিযং তথা অপ্পমাণানি. দুতিযচতুত্থানিযেৰ দ্ৰে ৰণ্ণাভোগসহিতানি আরব্ভ উপ্পন্নং, ন পন ৰণ্ণকসিণৰসেন উপ্পন্নং তস্স ৰিসুং ৰক্খমানত্তা.
পঞ্চমাদীনি পন তেসু কতাধিকারে সন্ধায সুৰিসুদ্ধৰণ্ণৰসেনেৰ দেসিতানি. ন হি তেসং অভিভৰনস্স পরিত্ততা, অপ্পমাণতা ৰা কারণং, অথ খো সুৰিসুদ্ধনীলাদিভাৰো. তত্থ হি তে কতাধিকারাতি. ননু চ আগমট্ঠকথাসু ‘‘সুৰণ্ণানি ৰা হোন্তু দুব্বণ্ণানি ৰা, পরিত্তঅপ্পমাণৰসেনেৰ ইমানি অভিভাযতনানি দেসিতানী’’তি (দী. নি. অট্ঠ. ২.১৭৩; ম. নি. অট্ঠ. ২.২৪৯; অ. নি. অট্ঠ. ৩.৮.৬৫) ৰুত্তন্তি? সচ্চং, তং পন আগমে অভিভাযতনানং অঞ্ঞথা আগতত্তা ৰুত্তং. তত্থ হি –
‘‘অজ্ঝত্তং রূপসঞ্ঞী একো বহিদ্ধা রূপানি পস্সতি পরিত্তানি সুৰণ্ণদুব্বণ্ণানি, অপ্পমাণানি সুৰণ্ণদুব্বণ্ণানি, অজ্ঝত্তং অরূপসঞ্ঞী একো বহিদ্ধা রূপানি পস্সতি পরিত্তানি সুৰণ্ণদুব্বণ্ণানি, অপ্পমাণানি সুৰণ্ণদুব্বণ্ণানী’’তি (দী. নি. ২.১৭৩; ৩.৩৩৮; ম. নি. ২.২৪৯; অ. নি. ১.৪২৭-৪৩৪; ৮.৬৫) –
এৰং চত্তারিযেৰ অভিভাযতনানি আগতানি, তস্মা তদট্ঠকথাসু ৰণ্ণাভোগে ৰিজ্জমানে অৰিজ্জমানেপি পরিত্তঅপ্পমাণতাৰসেনেৰ ¶ ইমেসং দেসিতভাৰো ৰুত্তো. পরিত্তঅপ্পমাণতা হি ইমেসু চতূসু অভিভৰনস্স কারণং ৰণ্ণাভোগে ৰিজ্জমানে অৰিজ্জমানেপীতি. ননু চ সব্বত্থ ‘‘সুৰণ্ণদুব্বণ্ণানী’’তি ৰচনতো ৰণ্ণাভোগসহিতানিযেৰ তত্থ গহিতানীতি? তং ন, ৰণ্ণাভোগরহিতানি, সহিতানি চ সব্বানি পরিত্তানি একতো কত্ৰা ‘‘পরিত্তানি সুৰণ্ণদুব্বণ্ণানী’’তি ৰুত্তানি, তথা ‘‘অপ্পমাণানি সুৰণ্ণদুব্বণ্ণানী’’তি. যদি এৰং কথং ৰিসিট্ঠানং ৰণ্ণাভোগরহিতানং, সহিতানঞ্চ একজ্ঝং মনসিকারো, ন একজ্ঝং, ৰিসুংযেৰ তেসং মনসিকারো. যদি এৰং ৰিসুং কথমেকত্তন্তি? পরিত্তভাৰসামঞ্ঞতো. যদি এৰং সুৰণ্ণদুব্বণ্ণ-গ্গহণমতিরিচ্চতি ¶ অৰসিট্ঠোতি? নাতিরিচ্চতি পরিযাযদেসনাভাৰতো. অত্থি হি এস পরিযাযো, যদিদং ৰণ্ণাভোগজনিতাজনিতং ৰিসেসং অগ্গহেত্ৰা পরিত্তভাৰসামঞ্ঞেন একত্তং নেত্ৰা ‘‘পরিত্তানি অভিভুয্যা’’তি ৰত্ৰা পুন তদন্তোগধমেৰ পভেদং ৰিনেয্যৰসেন দস্সেতুং তানি চ কদাচি ৰণ্ণৰসেন আৰজ্জিতানি হোন্তি, ‘‘সুৰণ্ণদুব্বণ্ণানি অভিভুয্যা’’তি ৰত্তব্বতায ৰণ্ণাভোগরহিতানি, সহিতানি চ ৰিসুং মনসি কত্ৰা উভযত্থাপি ৰণ্ণাভোগরহিতপরিত্তাভিভৰনে, তংসহিতপরিত্তাভিভৰনে চ পরিত্তাভিভৰনসামঞ্ঞং গহেত্ৰা একত্তং কতন্তি. অভিধম্মে পন নিপ্পরিযাযদেসনত্তা ৰণ্ণাভোগরহিতানি, সহিতানি চ ৰিসুং ৰুত্তানি. অত্থি হি উভযত্থাভিভৰনৰিসেসোতি. হোতু তাৰ, এৰং সুত্তাভিধম্মপাঠৰিসেসতো অট্ঠকথায পাঠভেদে পন কো অধিপ্পাযোতি? ৰুচ্চতে – সুত্তন্তে হি পঠমৰিমোক্খং দ্ৰেধা ভিন্দিত্ৰা পঠমদুতিযঅভিভাযতনানি ৰুত্তানি, পরিযাযদেসনত্তা ৰিমোক্খানম্পি অভিভৰনপরিযাযো ৰিজ্জতীতি ‘‘অজ্ঝত্তং রূপসঞ্ঞী’’তি অভিভাযতনদ্ৰযং ৰুত্তং.
ততিযচতুত্থঅভিভাযতনেসু ¶ দুতিযৰিমোক্খো, ৰণ্ণাভিভাযতনেসু ততিযৰিমোক্খো চ অভিভৰনপ্পৰত্তিতো সঙ্গহিতো, ইধ পন নিপ্পরিযাযদেসনত্তা ৰিমোক্খাভিভাযতনানি অসঙ্করতো দস্সেতুং ৰিমোক্খে ৰজ্জেত্ৰা অভিভাযতনানি কথিতানি. সব্বানি চ ৰিমোক্খকিচ্চানি ৰিমোক্খদেসনায ৰুত্তানি, তদেতং ‘‘অজ্ঝত্তং রূপসঞ্ঞী’’তি সুত্তে আগতস্স অভিভাযতনদ্ৰযস্স অভিধম্মে অৰচনতো ‘‘রূপী রূপানি পস্সতী’’তিআদীনঞ্চ সব্বৰিমোক্খকিচ্চসাধারণৰচনভাৰতো ৰৰত্থানং কতন্তি ৰিঞ্ঞাযতি. অৰস্সঞ্চেতং এৰ সম্পটিচ্ছিতব্বং, ন সম্পটিচ্ছন্তেহি সুত্তাভিধম্মপাঠভেদে অঞ্ঞং কারণং ৰত্তব্বং. অথ কিমেত্থ ৰত্তব্বং, ননু অট্ঠকথাযমেৰ ‘‘কস্মা পন যথা সুত্তন্তে ‘অজ্ঝত্তং রূপসঞ্ঞী একো বহিদ্ধা রূপানি পস্সতি পরিত্তানী’তিআদি ৰুত্তং, এৰং অৰত্ৰা ইধ চতূসুপি অভিভাযতনেসু অজ্ঝত্তং অরূপসঞ্ঞিতাৰ ৰুত্তা’’তি ৰত্ৰা ‘‘অজ্ঝত্তরূপানং অনভিভৰনীযতো’’তি কারণং ৰুত্তন্তি? ন তং তস্স কারণৰচনং, অথ খো কত্থচি ‘‘অজ্ঝত্তং রূপানি পস্সতী’’তি অৰত্ৰা সব্বত্থ যং ৰুত্তং ‘‘বহিদ্ধা রূপানি পস্সতী’’তি, তস্স চ কারণৰচনং. তেনেৰ হি তত্থ ৰা ইধ ৰা ‘‘বহিদ্ধা রূপানিযেৰ অভিভৰিতব্বানী’’তি তত্থেৰ ৰুত্তং, অনভিভৰনীযতা চ অজ্ঝত্তরূপানং বহিদ্ধা রূপানি ৰিয অৰিভূতত্তা. ন হি সুট্ঠু ৰিভূতভাৰমন্তরেন ঞাণুত্তরানং আরম্মণাভিভৰনং সম্ভৰতীতি. ননু চ অট্ঠকথাযং পাঠদ্ৰযৰিসেসস্স দেসনাৰিলাসো কারণভাৰেন ৰুত্তোতি? সচ্চং ৰুত্তো, সো চ যথাৰুত্তৰৰত্থানৰসেনেৰ ৰেদিতব্বো ¶ . দেসনাৰিলাসো হি নাম ৰিনেয্যজ্ঝাসযানুরূপং ৰিজ্জমানস্সেৰ পরিযাযস্স ৰিভাৰনং, ন যস্স কস্সচীতি. এৰং তাৰ অভিভাযতনং ৰেদিতব্বং.
তত্থ ¶ ৰিমোক্খোতি পটিলদ্ধজ্ঝানস্স ঝানং সমাপজ্জিতুকামতাৰসপ্পৰত্তজৰনৰীথিসমনন্তরমেৰ পিতুঅঙ্কে ৰিস্সট্ঠঅঙ্গপচ্চঙ্গস্স ৰিয দারকস্স আরম্মণে নিরাসঙ্কমেৰ হুত্ৰা পঠমকপ্পনা ৰিয চ লহুং অৰুট্ঠহিত্ৰা অন্তমসো চতুপঞ্চচিত্তক্খণতো অনোসক্কিত্ৰা আরম্মণে অভিরতিৰসেন পৰত্তস্স ৰসিভাৰপ্পত্তস্স ঝানস্সেতং অধিৰচনং. তঞ্হি কসিণাযতনৰসেন ৰা অভিভাযতনৰসেন ৰা উপ্পন্নং পচ্চনীকধম্মেহি সুট্ঠু ৰিমুত্তত্তা, আরম্মণে অধিমুত্ততায চ ‘‘ৰিমোক্খো’’তি ৰুচ্চতি. ৰুত্তম্পি চেতং অট্ঠকথাযং –
‘‘কেনট্ঠেন পন ৰিমোক্খো ৰেদিতব্বোতি? অধিমুচ্চনট্ঠেন. কো অযং অধিমুচ্চনট্ঠো নাম? পচ্চনীকধম্মেহি চ সুট্ঠু ৰিমুচ্চনট্ঠো, আরম্মণে চ অভিরতিৰসেন সুট্ঠু অধিমুচ্চনট্ঠো’’তি (ধ. স. অট্ঠ. ২৪৮).
যদি ৰসিভাৰপ্পত্তমেৰ ৰিমোক্খো, কথমস্স আরম্মণচতুক্কে পরিত্ততা পাল়িযং ৰুত্তা. অৰসিতাপত্তঞ্হি ঝানং পরিত্তন্তি ৰুচ্চতীতি? নাযং দোসো, পরিপুণ্ণৰসিভাৰপ্পত্তং সন্ধায অপরিপুণ্ণৰসিভাৰপ্পত্তস্স পরিত্তভাৰেন তত্থ অধিপ্পেতত্তা, তস্মা ৰসিভাৰপ্পত্তমেৰ ঝানং ৰিমোক্খো নাম, ন ইতরং. ইতরং পন যদি কসিণাযতনৰসেন উপ্পন্নং, কসিণাযতনং. অথ অভিভাযতনৰসেন, অভিভাযতনমেৰাতি. কেচি পন ‘‘পঠমঅপ্পনাতো পচ্ছিমপচ্ছিমায পটিপক্খতো সুট্ঠু ৰিমুত্তত্তা কসিণাযতনৰসেন, অভিভাযতনৰসেন চ উপ্পন্নং পঠমকপ্পনং ঠপেত্ৰা সেসং ৰিমোক্খোযেৰা’’তি ৰদন্তি.
তং পনেতং গণনতো তিৰিধং. যথাহ –
‘‘রূপী ¶ রূপানি পস্সতি, অজ্ঝত্তং অরূপসঞ্ঞী বহিদ্ধা রূপানি পস্সতি, সুভন্তেৰ অধিমুত্তো হোতী’’তি (দী. নি. ২.১৭৪; ৩.৩৩৯; পটি. ম. ১.২০৯).
তত্থ ¶ রূপীতি অজ্ঝত্তং কেসাদীসু উপ্পাদিতং রূপজ্ঝানং রূপং, তদস্স অত্থীতি রূপী. রূপানি পস্সতীতি বহিদ্ধাপি নীলকসিণাদিরূপানি ঝানচক্খুনা পস্সতি. ইমিনা অজ্ঝত্তবহিদ্ধৰত্থুকেসু কসিণেসু ঝানপটিলাভো দস্সিতো. অজ্ঝত্তং অরূপসঞ্ঞীতি অজ্ঝত্তং নরূপসঞ্ঞী, অত্তনো কেসাদীসু অনুপ্পাদিতরূপাৰচরজ্ঝানোতি অত্থো. ইমিনা বহিদ্ধা পরিকম্মং কত্ৰা বহিদ্ধাৰ পটিলদ্ধজ্ঝানতা দস্সিতা. ‘‘সুভ’’ন্তি ইমিনা সুৰিসুদ্ধেসু নীলাদীসু ৰণ্ণকসিণেসু ঝানানি দস্সিতানি. তত্থ কিঞ্চাপি অন্তোঅপ্পনাযং ‘‘সুভ’’ন্তি আভোগো নত্থি, যো পন সুৰিসুদ্ধং সুভকসিণং আরম্মণং কত্ৰা ৰিহরতি, সো যস্মা ‘‘সুভ’’ন্তি অধিমুচ্চনৰসেন পঠমজ্ঝানং উপসম্পজ্জিত্ৰা ৰিহরতি, তথা দুতিযাদীনি, তস্মা এৰং দেসনা কতাতি. পটিসম্ভিদামগ্গে পন ‘‘ইধ ভিক্খু মেত্তাসহগতেন চেতসা একং দিসং ফরিত্ৰা ৰিহরতী’’তিআদিনা (পটি. ম. ১.২১২) ব্রহ্মৰিহারৰসেন সুভৰিমোক্খো ৰুত্তো. ধম্মসঙ্গণিযং পন ব্রহ্মৰিহারানং ৰিসুংযেৰ আগতত্তা তং নযং পটিক্খিপিত্ৰা সুনীলকাদিৰসেনেৰ সুভৰিমোক্খো অট্ঠকথাযং অনুঞ্ঞাতোতি ইধাপি তত্থ ৰুত্তনযেনেৰ ৰৰত্থানং কতন্তি এৰং তাৰ ৰিমোক্খঝানং ৰেদিতব্বং.
যথানুরূপন্তি হীনাদিঅনুরূপং. পঠমজ্ঝানঞ্হি হীনং কপ্পস্স ততিযভাগাযুকে ব্রহ্মপারিসজ্জে উপপত্তিং নিপ্ফাদেতি, মজ্ঝিমং উপড্ঢকপ্পাযুকে ব্রহ্মপুরোহিতে, পণীতং এককপ্পাযুকে মহাব্রহ্মে. তথা দুতিযজ্ঝানং, ততিযজ্ঝানঞ্চ হীনং দ্ৰিকপ্পাযুকে পরিত্তাভে, মজ্ঝিমং চতুকপ্পাযুকে অপ্পমাণাভে, পণীতং অট্ঠকপ্পাযুকে আভস্সরে. চতুত্থজ্ঝানং হীনং ¶ সোল়সকপ্পাযুকে পরিত্তাসুভে, মজ্ঝিমং দ্ৰত্তিংসকপ্পাযুকে অপ্পমাণসুভে, পণীতং চতুসট্ঠিকপ্পাযুকে সুভকিণ্হে. পঞ্চমজ্ঝানং পন তিৰিধম্পি পঞ্চকপ্পসতাযুকে ৰেহপ্ফলে উপপত্তিং নিপ্ফাদেতি, তদেৰ তিত্থিযেহি সঞ্ঞাৰিরাগৰসেন ভাৰিতং পঞ্চকপ্পসতাযুকেযেৰ অসঞ্ঞসত্তে. অনাগামীহি পন পুথুজ্জনাদিকালে পচ্ছাপি ভাৰিতং সদ্ধাদিইন্দ্রিযাধিমুত্ততানুক্কমেন যথাক্কমং সহস্সদ্ৰিসহস্সচতুসহস্সঅট্ঠসহস্সসোল়সসহস্সকপ্পাযুকেসু অৰিহাঅতপ্পাসুদস্সাসুদস্সীঅকনিট্ঠনামকেসু পঞ্চসুদ্ধাৰাসেসু উপপত্তিং নিপ্ফাদেতীতি এৰমেতং যথানুরূপং সোল়সরূপাৰচরব্রহ্মলোকূপপত্তিনিপ্ফাদকন্তি আহ ‘‘যথানুরূপং…পে… হোতী’’তি.
যস্মা পন রূপভৰেপি পৰত্তিযং লভিতব্বা উপভোগসম্পত্তি কামাৰচরস্সেৰ ফলং, তস্মা ¶ ইধ ‘‘ভৰভোগসম্পত্তিং নিপ্ফাদেতী’’তি অৰত্ৰা উপপত্তিনিপ্ফাদনমেৰ ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. এত্থ চ দুতিযজ্ঝানভূমিং উপাদায সব্বত্থ পরিপুণ্ণস্স মহাকপ্পস্স ৰসেন পরিচ্ছেদো দট্ঠব্বো, পঠমজ্ঝানভূমিযং পন অসঙ্খ্যেয্যকপ্পৰসেন. ন হি তত্থ ইতরৰসেন পরিচ্ছেদো সম্ভৰতি এককপ্পেপি অৰিনাসাভাৰেন মহাকপ্পস্স চতুত্থভাগেযেৰ তস্স সণ্ঠহনতো.
রূপাৰচরকুসলৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
অরূপাৰচরকুসলৰণ্ণনা
ইদানি অরূপাৰচরকুসলস্স নিদ্দেসাৰকাসো অনুপ্পত্তোতি তন্নিদ্দেসত্থমাহ ‘‘সেসেসু পনা’’তিআদি. আকাসকসিণৰজ্জিতস্স যস্স কস্সচি কসিণস্স উগ্ঘাটনতো লদ্ধমাকাসং কসিণুগ্ঘাটিমাকাসং. তত্থ পৰত্তং ৰিঞ্ঞাণন্তি আকাসানঞ্চাযতনমাহ. তঞ্হি দুতিযারুপ্পস্স ¶ আরম্মণং হোতি. সব্বসোতি সব্বাকারেন, রূপনিমিত্তদণ্ডাদানসম্ভৰদস্সনাদিনা সব্বেন রূপধম্মেসু, পথৰীকসিণাদিরূপনিমিত্তেসু তদারম্মণজ্ঝানেসু চ দোসদস্সনাকারেন, তেসু এৰ ৰা রূপনিমিত্তেসু নিকন্তিপ্পহানঅসমাপজ্জিতুকামতাদিনা আকারেনাতি অত্থো. অথ ৰা সব্বসোতি সব্বাসং, কুসলাদিভেদেন অনৰসেসানন্তি অত্থো. রূপসঞ্ঞানন্তি সঞ্ঞাসীসেন ৰুত্তরূপাৰচরজ্ঝানানঞ্চেৰ তদারম্মণানঞ্চ. রূপাৰচরজ্ঝানম্পি হি ‘‘রূপ’’ন্তি ৰুচ্চতি উত্তরপদলোপেন ‘‘রূপী রূপানি পস্সতী’’তিআদীসু ৰিয. তদারম্মণম্পি কসিণরূপং পুরিমপদলোপেন ‘‘দেৰেন দত্তোতি, বহিদ্ধা রূপানি পস্সতী’’তিআদীসু ৰিয, তস্মা ইধ রূপে রূপজ্ঝানে তংসহগতসঞ্ঞা রূপসঞ্ঞাতি গহিতা, সঞ্ঞাসীসেন ৰুত্তরূপাৰচরজ্ঝানানমেতং অধিৰচনং. ‘‘রূপ’’ন্তি সঞ্ঞা অস্সাতি রূপসঞ্ঞং, রূপনামৰন্তন্তি অত্থো. তংগহিতেন পথৰীকসিণাদিভেদস্স তদারম্মণস্স চেতং নামন্তি দট্ঠব্বং. ‘‘রূপসঞ্ঞান’’ন্তি হি সরূপেকসেসৰসেন নিদ্দেসো কতো. সমতিক্কমাতি ৰিরাগা, নিরোধা চ. কিং ৰুত্তং হোতি? এতাসং কুসলৰিপাককিরিযাৰসেন পঞ্চদসন্নং ঝানসঙ্খাতানং রূপসঞ্ঞানং, এতেসঞ্চ পথৰীকসিণাদিৰসেন নৰন্নং আরম্মণসঙ্খাতানং রূপসঞ্ঞানং অনৰসেসানং সব্বাকারেন চ, তেসু এৰ ৰা নিকন্তিপ্পহানঅসমাপজ্জিতুকামতাদিনা আকারেন ¶ ৰিরাগা, নিরোধা চ জিগুচ্ছনতো চেৰ তপ্পটিবন্ধছন্দরাগৰিক্খম্ভনতো চ নিব্বত্তং আকাসানঞ্চাযতনসঞ্ঞায সহগতং অরূপাৰচরকুসলচিত্তং. ন হি সক্কা সব্বসো অনতিক্কন্তরূপসঞ্ঞেন তং নিব্বত্তেতুন্তি.
ন কেৰলং এতাসংযেৰ সমতিক্কমনতো ইদং নিব্বত্তং, অথ খো পটিঘসঞ্ঞাদীনমত্থঙ্গমাদিতোপীতি আহ ‘‘পটিঘসঞ্ঞান’’ন্তিআদি. তত্থ চক্খাদীনং ৰত্থূনং, রূপাদীনঞ্চ আরম্মণানং ¶ পটিঘাতেন অঞ্ঞমঞ্ঞসমোধানসঙ্খাতেন পটিহননেন উপ্পন্না সঞ্ঞা পটিঘসঞ্ঞা, রূপসঞ্ঞাদিদ্ৰিপঞ্চসঞ্ঞানমেতং অধিৰচনং. যথাহ –
‘‘তত্থ কতমা পটিঘসঞ্ঞা? রূপসঞ্ঞা সদ্দসঞ্ঞা গন্ধসঞ্ঞা রসসঞ্ঞা ফোট্ঠব্বসঞ্ঞা, ইমা ৰুচ্চন্তি পটিঘসঞ্ঞাযো’’তি (ৰিভ. ৬০৩).
তাসং কুসলাকুসলৰিপাকভূতানং অত্থঙ্গমা পহানা অসমুপ্পাদা অপ্পৰত্তিকরণেনাতি ৰুত্তং হোতি. ননু চ এতা রূপাৰচরজ্ঝানসমাপন্নস্সাপি ন সন্তি. ন হি পঠমজ্ঝানাদিসমাপন্নকালে পঞ্চদ্ৰারৰসেন চিত্তং পৰত্ততীতি? সচ্চমেতং, যথা পন ‘‘সুখস্স চ পহানা দুক্খস্স চ পহানা অদুক্খমসুখং উপেক্খাসতিপারিসুদ্ধিং চতুত্থজ্ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরতী’’তি এত্থ পসংসাৰসেন অঞ্ঞত্থ পহীনানম্পি সুখদুক্খানং চতুত্থজ্ঝানে, ‘‘সক্কাযদিট্ঠিৰিচিকিচ্ছানং পহানা রাগদোসমোহানং তনুত্তা সকদাগামিমগ্গং উপসম্পজ্জ ৰিহরতী’’তি এত্থ পঠমমগ্গেযেৰ পহীনানং সক্কাযদিট্ঠাদীনং দুতিযমগ্গে চ ৰচনং, এৰমেৰ ইমস্মিং ঝানে পটিপজ্জনকানং উস্সাহজননত্থং ইমস্স ঝানস্স পসংসাৰসেন এতাসং এত্থ ৰচনন্তি ৰেদিতব্বং. অথ ৰা কিঞ্চাপি তা রূপাৰচরসমাপন্নস্সাপি ন সন্তি, ন পন পহীনত্তা ন সন্তি. কিঞ্চরহি পচ্চযাভাৰেন. ন হি রূপাৰচরভাৰনা রূপৰিরাগায সংৰত্ততি, রূপাযত্তা এৰ তাসং পৰত্তীতি. অরূপভাৰনা পন রূপৰিরাগায সংৰত্ততি, তস্মা ‘‘তা এত্থ পহীনা’’তি ৰত্তুং ৰট্টতি. তথা হি এতাসং ইতো পুব্বে অপ্পহীনত্তাযেৰ ‘‘পঠমজ্ঝানং সমাপন্নস্স সদ্দো কণ্টকো’’তি ৰুত্তো ভগৰতা. ইধ চ পহীনত্তা এৰ অরূপসমাপত্তীনং আনেঞ্জাভিসঙ্খারৰচনাদীহি, ‘‘যে তে সন্তা ৰিমোক্খা অতিক্কম্ম রূপে ¶ অরূপা’’তিআদিনা চ আনেঞ্জতা, সন্তৰিমোক্খতা চ ৰুত্তা.
নানত্তসঞ্ঞানন্তি ¶ নানত্তে গোচরে পৰত্তানং, নানত্তানং ৰা সঞ্ঞানং, ৰুত্তাৰসেসানং চতুচত্তালীসকামাৰচরসঞ্ঞানন্তি অত্থো. এতা এৰ হি –
‘‘তত্থ কতমা নানত্তসঞ্ঞা? অসমাপন্নস্স মনোধাতুসমঙ্গিস্স ৰা মনোৰিঞ্ঞাণধাতুসমঙ্গিস্স ৰা সঞ্ঞা সঞ্জাননা সঞ্জানিতত্তং, ইমা ৰুচ্চন্তি নানত্তসঞ্ঞাযো’’তি (ৰিভ. ৬০৪) –
এৰং ৰিভঙ্গে ৰিভজিত্ৰা ৰুত্তা. তা পন যস্মা রূপসদ্দাদিভেদে নানত্তে নানাসভাৰে আরম্মণে পৰত্তন্তি, যস্মা চ অট্ঠ কামাৰচরকুসলসঞ্ঞা, দ্ৰাদস অকুসলসঞ্ঞা, একাদস কামাৰচরকুসলৰিপাকসঞ্ঞা, দ্ৰে অকুসলৰিপাকসঞ্ঞা, একাদস কামাৰচরকিরিযসঞ্ঞাতি এৰং চতুচত্তালীসপ্পভেদা নানাসভাৰা, অঞ্ঞমঞ্ঞং অসদিসা, তস্মা ‘‘নানত্তসঞ্ঞা’’তি ৰুচ্চন্তি. অমনসিকারাতি সব্বসো অনাৰজ্জনা অসমন্নাহারা অপচ্চৰেক্খণহেতু জৰনপটিপাদকেন ৰা ভৰঙ্গচিত্তস্স অন্তো অকরণা ঠপেত্ৰা কসিণুগ্ঘাটিমাকাসং নানারম্মণে চিত্তস্স অসঙ্খরণতোতি ৰুত্তং হোতি. ইমিনা হি নানত্তসঞ্ঞামনসিকারহেতূনং রূপধম্মানং সমতিক্কমোপি ৰুত্তো, রূপজ্ঝানে পন তদভাৰতো ‘‘নানত্তসঞ্ঞানং অমনসিকারা’’তি ন ৰুত্তং. অথ সমতিক্কমাদীনং কিং নানাকরণন্তি? ৰুচ্চতে – যস্মা রূপসঞ্ঞা, পটিঘসঞ্ঞা চ ইমিনা ঝানেন নিব্বত্তিতভৰেপি ন ৰিজ্জন্তি, অরূপসঞ্ঞায ভাৰনায অভাৰে চুতিতো উদ্ধং উপ্পত্তিরহানং রূপসঞ্ঞাপটিঘসঞ্ঞানং যাৰ অত্তনো ¶ ৰিপাকুপ্পত্তি, তাৰ অনুপ্পত্তিধম্মতং আপাদিযমানত্তা, পগেৰ পন ইমং ঝানং সমাপন্নকালে, তস্মা ‘‘সমতিক্কমা, অত্থঙ্গমা’’তি উভযথাপি তাসং অভাৰোযেৰ দস্সিতো. নানত্তসঞ্ঞাসু পন যা তস্মিং ভৰে ন উপ্পজ্জন্তি একন্তরূপনিস্সিতত্তা, তা অনোকাসতায ন উপ্পজ্জন্তি, ন অরূপভাৰনায নিৰারিতত্তা, অনিৰারিতত্তা চ কাচি উপ্পজ্জন্তি, তস্মা তাসং অমনসিকারো অনাৰজ্জনং অপচ্চৰেক্খণং জৰনপটিপাদকেন ৰা ভৰঙ্গমনস্স অন্তো অকরণং অপ্পৰেসনং ৰুত্তং. তত্র পৰত্তমানানম্পি হি ঝানং সমাপন্নস্স তাসং অমনসিকারোযেৰ ইতরথা ঝানসমাপত্তিযা অভাৰতো. ইতি সঙ্খেপতো ‘‘রূপসঞ্ঞানং সমতিক্কমা’’তি ইমিনা সব্বরূপাৰচরধম্মানং পহানং ৰুত্তং, ‘‘পটিঘসঞ্ঞানং অত্থঙ্গমা নানত্তসঞ্ঞানং অমনসিকারা’’তি সব্বেসং কামাৰচরচিত্তচেতসিকানং পহানং, অমনসিকারো চ ৰুত্তো, তীহি পনেতেহি সমাধিস্স থিরভাৰো কথিতোতি.
আকাসানঞ্চাযতনসঞ্ঞাসহগতন্তি ¶ এত্থ পন নাস্স অন্তোতি অনন্তং, অনন্তং আকাসং আকাসানন্তং, কসিণুগ্ঘাটিমাকাসং, অনন্ততা পন উপ্পাদৰযন্তাভাৰতো অনন্তমনসিকারৰসেন ৰা ৰেদিতব্বা. ন হি এতস্স উপ্পাদন্তো, ৰযন্তো ৰা পঞ্ঞাযতি অসভাৰধম্মত্তা. সভাৰধম্মো হি অহুত্ৰা সম্ভৰনতো, হুত্ৰা চ ৰিনস্সনতো উপ্পাদৰযন্তপরিচ্ছিন্নো, নেতরো. ন চ পনেতং মনসি করোন্তো যোগাৰচরো তস্স পরিচ্ছেদসঙ্খাতমন্তং গণ্হাতি, অথ খো রূপৰিৰেকমত্তস্সেৰ গহণেন অনন্তফরণাকারেনেৰ মনসিকারং পৰত্তেতি, তস্মা উপ্পাদৰযন্তৰিরহতো মনসিকারৰসেন ৰা এতমনন্তন্তি ৰেদিতব্বং. ‘‘অনন্তাকাস’’ন্তি চ ৰত্তব্বে অনন্ত-সদ্দস্স পরনিপাতৰসেন ‘‘আকাসানন্ত’’ন্তি ৰুচ্চতি. আকাসানন্তমেৰ আকাসানঞ্চং ¶ সংযোগপরস্স ত-কারস্স চ-কারং কত্ৰা, তদেৰ আযতনং সসম্পযুত্তধম্মস্স ঝানস্স আরম্মণভাৰতো অধিট্ঠানট্ঠেন দেৰাযতনং ৰিযাতি আকাসানঞ্চাযতনং, তস্মিং অপ্পনাপত্তা সঞ্ঞা আকাসানঞ্চাযতনসঞ্ঞা, তায সহগতং ৰিঞ্ঞাণং আকাসানঞ্চাযতনসঞ্ঞাসহগতং. অথ ৰা আকাসানঞ্চং আযতনমস্সা সসম্পযুত্তধম্মায সঞ্ঞাযাতি আকাসানঞ্চাযতনা, সাযেৰ সঞ্ঞা, তায ঝানং সহগতন্তি আকাসানঞ্চাযতনসঞ্ঞাসহগতং.
ৰিঞ্ঞাণ…পে… সহগতন্তি যদেতং পঠমারুপ্পৰিঞ্ঞাণং, তংসভাৰধম্মত্তা উপ্পাদাদিঅন্তৰন্তম্পি আরম্মণকরণৰসেন অনন্তাকাসে ফরণতো অত্তানং আরব্ভ অন্তস্স অগ্গহণৰসেন পৰত্তমনসিকারতো ৰা অনন্তং ৰিঞ্ঞাণন্তি ৰিঞ্ঞাণানন্তং, ‘‘ৰিঞ্ঞাণানঞ্চ’’ন্তি ৰত্তব্বে ৰিঞ্ঞাণঞ্চ-সদ্দো তদত্থে নিরূল়্হো আ-কার ন-কারলোপোতি ৰা কত্ৰা ‘‘ৰিঞ্ঞাণঞ্চ’’মিচ্চেৰ ৰুত্তং. এৰঞ্চ কত্ৰা ৰক্খতি –
‘‘ৰিঞ্ঞাণানন্তমিচ্চেৰং, ৰত্তব্বং পনিদং সিযা’’তি.
অথ ৰা দুতিযারুপ্পৰিঞ্ঞাণেন অঞ্চিতব্বং আরম্মণৰসেন পাপুণিতব্বন্তি ৰিঞ্ঞাণঞ্চং. সেসং পুরিমসদিসমেৰ.
আকিঞ্চঞ্ঞা…পে… সহগতন্তি নাস্স পঠমারুপ্পৰিঞ্ঞাণস্স কিঞ্চনন্তি অকিঞ্চনং, অন্তমসো ভঙ্গমত্তম্পি অৰসিট্ঠং নত্থীতি ৰুত্তং হোতি. সতি হি ভঙ্গমত্তেপি তস্স সকিঞ্চনতা ¶ সিযা. অকিঞ্চনস্স ভাৰো আকিঞ্চঞ্ঞং, আকাসানঞ্চাযতনৰিঞ্ঞাণাভাৰস্সেতং অধিৰচনং. সেসং ৰুত্তনযমেৰ.
নেৰসঞ্ঞা…পে… সহগতন্তি হেট্ঠিমঝানেসু ৰিয ওল়ারিকায সঞ্ঞায অভাৰতো নেৰস্স সঞ্ঞা অত্থীতি নেৰসঞ্ঞং, সুখুমায চ সঞ্ঞায অত্থিতায নাস্স সঞ্ঞা নত্থীতি ¶ নাসঞ্ঞং, নেৰসঞ্ঞঞ্চ তং নাসঞ্ঞঞ্চেতি নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞং, চতুত্থারুপ্পজ্ঝানং. যদি এৰং ‘‘নেৰসঞ্ঞনাসঞ্ঞ’’ন্তি ৰত্তব্বং? সচ্চমেতং. ৰচনসোভনত্থং পন দীঘং কত্ৰা ৰুত্তং. অথ ৰা নেৰস্স সঞ্ঞা নাসঞ্ঞাতি এৰং একজ্ঝং বহুব্বীহিসমাসৰসেন ‘‘নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞ’’ন্তি ৰুত্তং. নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞঞ্চ তং আযতনঞ্চ মনাযতনধম্মাযতনপরিযাপন্নত্তাতি নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনং, তেন সম্পযুত্তং সঞ্ঞাসহগতং নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনসঞ্ঞাসহগতং. অথ ৰা সঞ্ঞাযেৰ পটুসঞ্ঞাকিচ্চকরণে অসমত্থতায নেৰসঞ্ঞা, উণ্হোদকে তেজোধাতু ৰিয সঙ্খারাৰসেসসুখুমভাৰপ্পত্তিযা নাসঞ্ঞাতি নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞা, সা এৰ সেসধম্মানং নিস্সযপচ্চযতায, অধিট্ঠানট্ঠেন ধম্মাযতনপরিযাপন্নতায এৰ ৰা আযতনন্তি নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনং, নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনভূতায সঞ্ঞায সহগতন্তি নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনসঞ্ঞাসহগতং.
যথানুরূপং…পে… নিপ্ফাদকন্তি ‘‘পঠমারুপ্পভূমিযা পঠমং, দুতিযারুপ্পভূমিযা দুতিয’’ন্তিআদিনা অত্তনো অনুরূপৰসেন চতূসু অরূপভূমীসু উপপত্তিসাধকং. তাসু পন পঠমা ৰীসতিসহস্সকপ্পাযুকা হোতি, দুতিযা চত্তালীসসহস্সকপ্পাযুকা, ততিযা সট্ঠিসহস্সকপ্পাযুকা, চতুত্থা পন চতুরাসীতিসহস্সকপ্পাযুকাতি ৰেদিতব্বং.
অরূপাৰচরকুসলৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
লোকুত্তরকুসলৰণ্ণনা
এৰং তিৰিধম্পি লোকিযকুসলং নিদ্দিসিত্ৰা ইদানি লোকুত্তরকুসলং নিদ্দিসন্তো আহ ‘‘ইতরং ¶ পনা’’তিআদি. লুজ্জনপলুজ্জনট্ঠেন ¶ লোকো, সো তিৰিধো – সঙ্খারলোকো সত্তলোকো ভাজনলোকোতি. ততো ইদং উত্তরতীতি লোকুত্তরং. চত্তারোপি হি মগ্গা উপাদানক্খন্ধসঙ্খাতসঙ্খারলোকতো উত্তরন্তি অনাসৰভাৰেন. সত্তলোকেসু চ সোতাপত্তিমগ্গো অনরিযলোকতো উত্তরতি, সকদাগামিমগ্গো সোতাপন্নলোকতো, অনাগামিমগ্গো সকদাগামিলোকতো, অরহত্তমগ্গো অনাগামিলোকতো উত্তরতি. ভাজনলোকেসু পন পঠমমগ্গো অপাযলোকতো উত্তরতি, সকদাগামিমগ্গো কামলোকেকদেসতো, অনাগামিমগ্গো সকলকামলোকতো, অরহত্তমগ্গো রূপারূপলোকতো উত্তরতি. ইতি চতুব্বিধম্পি মগ্গচিত্তং তিৰিধলোকতো উত্তরতীতি লোকুত্তরং, কুচ্ছিতসলনাদিতো পন কুসলং, চিন্তনাদিতো চিত্তঞ্চাতি লোকুত্তরকুসলচিত্তং. ফলং পন লোকতো উত্তিণ্ণত্তা লোকুত্তরং, উভযম্পি ৰা সহ নিব্বানেন উপাদানক্খন্ধসঙ্খাতলোকতো উত্তরং ৰিসিট্ঠতরন্তি লোকুত্তরং. যথাহ ‘‘যাৰতা, ভিক্খৰে, ধম্মা সঙ্খতা ৰা অসঙ্খতা ৰা, ৰিরাগো তেসং ধম্মানং অগ্গমক্খাযতী’’তি (অ. নি. ৪.৩৪; ইতিৰু. ৯০).
নিযতানিযতৰত্থুকভেদতোতি সোতাপত্তিমগ্গস্স পরতোঘোসপচ্চযেন ৰিনা অনুপ্পজ্জনতো অরূপভৰে সম্ভৰো নত্থীতি তং নিযতৰত্থুকং, ইতরং পন সত্তৰিধম্পি পরতোঘোসং ৰিনাপি ৰিপস্সনাবলেনেৰ নিপ্ফজ্জনতো তত্থাপি সম্ভৰতীতি অনিযতৰত্থুকং.
তীহি…পে… তিৰিধন্তি লোকুত্তরৰিমোক্খানং দ্ৰারভাৰতো ৰিমোক্খমুখসঙ্খাতাহি সুঞ্ঞতানুপস্সনাদীহি তীহি ৰুট্ঠানগামিনিৰিপস্সনাহি পত্তব্বতো ইদং লোকুত্তরকুসলং তিৰিধং সুঞ্ঞতং অনিমিত্তং অপ্পণিহিতন্তি. কতমে পন ¶ তে লোকুত্তরৰিমোক্খাতি? নৰ লোকুত্তরধম্মা. যথাহ ‘‘চত্তারো চ অরিযমগ্গা চত্তারি চ সামঞ্ঞফলানি নিব্বানঞ্চ, অযং অনাসৰো ৰিমোক্খো’’তি (পটি. ম. ১.২১৩). ইমানি হি সংকিলেসধম্মেহি সুট্ঠু ৰিমুত্তত্তা ৰিমোক্খা নাম. তানি পন পচ্চেকং সুঞ্ঞতো ৰিমোক্খো, অনিমিত্তো ৰিমোক্খো, অপ্পণিহিতো ৰিমোক্খোতি তিৰিধানি. যথাহ ‘‘তযোমে, ভিক্খৰে, ৰিমোক্খা – সুঞ্ঞতো ৰিমোক্খো, অনিমিত্তো ৰিমোক্খো, অপ্পণিহিতো ৰিমোক্খো’’তি (পটি. ম. ১.২০৯). ইধ পন কুসলাধিকারত্তা চতুমগ্গসঙ্খাতাযেৰ লোকুত্তরধম্মা অধিপ্পেতা.
সুঞ্ঞতাদিনামলাভো চ নেসং আগমনতো, সগুণতো, আরম্মণতো চ ৰেদিতব্বো. তথা হি ¶ আগচ্ছতি মগ্গো, ফলঞ্চ এতেনাতি আগমনং. তঞ্হি দুৰিধং মগ্গাগমনং, ফলাগমনঞ্চ. তেসু ৰুট্ঠানগামিনিৰিপস্সনা মগ্গাগমনং, অরিযমগ্গো ফলাগমনং. তত্থ মগ্গস্স আগতট্ঠানে মগ্গাগমনং গহেতব্বং, ফলস্স আগতট্ঠানে ফলাগমনং. ইধ পন মগ্গস্স আগতত্তা মগ্গাগমনং গহিতন্তি. ততো আগমনতো. সগুণতোতি সভাৰতো. আরম্মণতোতি আরম্মণধম্মতো.
যো হি সব্বসঙ্খারানং অনত্তলক্খণপটিৰেধৰসপ্পৰত্তায অনত্তানুপস্সনায ৰসেন মগ্গং পটিলভতি, তস্স সা অনুপস্সনা অসুঞ্ঞত্তকরানং অত্তাভিনিৰেসপচ্চযানং দিট্ঠেকট্ঠকিলেসানং ৰিক্খম্ভিতভাৰেন তেভূমকধম্মানং অত্তসুঞ্ঞতায যাথাৰতো গহণতো সুঞ্ঞতানুপস্সনা নাম হোতি. তায পন পটিলদ্ধমগ্গো সুঞ্ঞতায আগতত্তা সুঞ্ঞতো নাম. তেনাহ ‘‘অনত্ততো মনসিকরোন্তো সুঞ্ঞতৰিমোক্খেন ৰিমুচ্চতী’’তি (পটি. ম. ১.২২৭).
যো ¶ পন সব্বসঙ্খারানং অনিচ্চলক্খণপটিৰেধৰসপ্পৰত্তায অনিচ্চানুপস্সনায মগ্গং পটিলভতি, তস্স সা অনুপস্সনা নিচ্চনিমিত্তাদিগাহকরানং কিলেসানং ৰিক্খম্ভিতত্তা ধুৰভাৰূপট্ঠানসঙ্খাতনিচ্চনিমিত্তাদিনো অগ্গহণতো অনিমিত্তানুপস্সনা নাম. তায পন লদ্ধমগ্গো অনিমিত্তায আগতত্তা অনিমিত্তো নাম. তেনাহ ‘‘অনিচ্চতো মনসিকরোন্তো অনিমিত্তৰিমোক্খেন ৰিমুচ্চতী’’তি (পটি. ম. ১.২২৭).
যো পন সব্বসঙ্খারানং দুক্খলক্খণপটিৰেধৰসপ্পৰত্তায দুক্খানুপস্সনায ৰসেন মগ্গং পটিলভতি, তস্স সা অনুপস্সনা তণ্হাপণিধানস্স ৰিক্খম্ভনেন পণিধিৰিরহিতত্তা অপ্পণিহিতানুপস্সনা নাম. তায পন লদ্ধমগ্গো অপ্পণিহিতায আগতত্তা অপ্পণিহিতো নাম. তেনাহ ‘‘দুক্খতো মনসিকরোন্তো অপ্পণিহিতৰিমোক্খেন ৰিমুচ্চতী’’তি. অযং তাৰস্স আগমনৰসেন নামলাভো.
অত্তনো পন রাগাদীহি সুঞ্ঞতত্তা, নিচ্চনিমিত্তাদিৰিরহিতত্তা, তণ্হাপণিধিঅভাৰতো চ সগুণতো, রাগাদিসুঞ্ঞস্সেৰ, নিচ্চনিমিত্তাদিৰিরহিতস্স, পণিধিৰিপ্পমুত্তস্স চ নিব্বানস্স আরম্মণকরণতো আরম্মণতো চ সুঞ্ঞতাদিৰিমোক্খো নাম হোতীতি এৰমস্স সগুণারম্মণেহি নামলাভো দট্ঠব্বো. সো চ খো সুত্তন্তপরিযাযেনেৰ, নো অভিধম্মপরিযাযেন. সুত্তন্তকথা হি পরিযাযদেসনা, ইতরা নিপ্পরিযাযদেসনা, তস্মা সগুণারম্মণতো নামস্স সব্বসাধারণভাৰেন ¶ অৰৰত্থানকরত্তা পরিযাযভাৰতো সুত্তন্তপরিযাযেনেৰ লাভো, আগমনতো পন অভিধম্মপরিযাযেনপি ৰৰত্থানকরভাৰেন নিপ্পরিযাযত্তা. তেনেৰ হি আচরিযেন ‘‘তীহি ৰিমোক্খমুখেহি পত্তব্বতো তিৰিধ’’ন্তি ৰিমোক্খমুখমেৰ ধুরং কত্ৰা ৰুত্তং, ন ‘‘সুঞ্ঞতাদিনামতো তিৰিধ’’ন্তি. অনিমিত্তনামং পনেত্থ ¶ আগমনতোপি সুত্তন্তপরিযাযেনেৰ লব্ভতি অভিধম্মে মগ্গং পতি অনিমিত্তনামস্স অনুদ্ধতত্তা. অনুদ্ধটত্তং পন ন অনুদ্ধরিতব্বতামত্তেন, অথ খো নিপ্পরিযাযতো তস্স মগ্গে অলব্ভনতো. কিঞ্চাপি হি অযং ৰিপস্সনা নিচ্চনিমিত্তং উগ্ঘাটেন্তী পৰত্ততি, সঙ্খারনিমিত্তস্স পন অনিস্সজ্জনতো ন নিপ্পরিযাযতো অনিমিত্তনামং লভতি. যং পনেতং সুত্তে –
‘‘অনিমিত্তঞ্চ ভাৰেহি, মানানুসযমুজ্জহ;
ততো মানাভিসমযা, উপসন্তো চরিস্সসী’’তি. (সু. নি. ৩৪৪) –
মগ্গস্স অনিমিত্তভাৰৰচনং, তং যথাৰুত্তপরিযাযৰসেন লব্ভমানং গহেত্ৰা ৰুত্তং. অভিধম্মে পন যা সযম্পি নিপ্পরিযাযতো অনিমিত্তনামং ন লভতি, সা কথং মগ্গস্স তং দদেয্যাতি মগ্গস্স অনিমিত্তনামং ন উদ্ধটং. যদি এৰং সুঞ্ঞতনামেনপি ইদং সমানং. অনত্তানুপস্সনাপি হি কিঞ্চাপি পুগ্গলসুঞ্ঞতং গণ্হাতি, ধম্মসুঞ্ঞতং পন ন গণ্হাতীতি সযং নিপ্পরিযাযেন সুঞ্ঞতানুপস্সনা নাম ন হোতীতি সুঞ্ঞতনামম্পি মগ্গস্স ন দদেয্য. অথ পুগ্গলসুঞ্ঞতাগ্গহণমত্তেন সযং সুঞ্ঞতানুপস্সনা হুত্ৰা মগ্গস্স তং দদেয্য, অনিচ্চানুপস্সনাপি সঙ্খারনিমিত্তস্স গহণেপি নিচ্চনিমিত্তাদিউগ্ঘাটনতো সযং অনিমিত্তানুপস্সনা হুত্ৰা মগ্গস্স অনিমিত্তনামং দদেয্যাতি? ন ইদমেৰং, নিচ্চাদিনিমিত্তুগ্ঘাটনেন অনিমিত্তভাৰস্স নিপ্পরিযাযেন মগ্গে অলব্ভনতো নিচ্চাদিনিমিত্তুগ্ঘাটনস্সপি পরিযাযভাৰতো. ননু ইদম্পি সব্বত্থ সমানং. সুঞ্ঞতঅপ্পণিহিতভাৰোপি হি নিপ্পরিযাযেন অমগ্গে ন লব্ভতি পুগ্গলসুঞ্ঞতগ্গহণস্স, পণিধিসোসনস্স চ উজুকং মগ্গেনেৰ নিপ্ফজ্জনতো, তস্মা সুঞ্ঞতানুপস্সনাপি অপ্পণিহিতানুপস্সনাপি পরিযাযেনেৰ তং তং নামং লভন্তীতি মগ্গস্স নিপ্পরিযাযতো নামং ন দেন্তীতি? ন, ততো ¶ লদ্ধঅরিযমগ্গস্স নিপ্পরিযাযতো সম্পযুত্তধম্মৰসেনেৰ সুঞ্ঞতঅপ্পণিহিতনামসম্ভৰতো. কথং? ঠপেত্ৰা বুদ্ধুপ্পাদং সরভঙ্গসত্থারাদিকালেপি দুব্বিজানীযভাৰেন সুখুমস্স অনত্তলক্খণস্স পঞ্ঞায এৰ গোচরভাৰতো অনত্তানুপস্সনায অনুপস্সনতো ¶ মগ্গক্খণে পঞ্ঞিন্দ্রিযং অধিমত্তং হোতি. যথাহ – ‘‘অনত্ততো মনসিকরোতো পঞ্ঞিন্দ্রিযং অধিমত্তং হোতী’’তি (পটি. ম. ১.২২১).
তঞ্চ পন সযং অত্তাভিনিৰেসসমুগ্ঘাটনতো, অরিযমগ্গপরিযাপন্নত্তা চ নিপ্পরিযাযতোৰ সুঞ্ঞতনামং লভতি. দুক্খানুপস্সনায সমাধিৰিপচ্চনীকস্স পণিধিসঙ্খাতরাগস্স সোসনতো তস্সা ৰসেন অনুপস্সন্তস্স মগ্গক্খণে সমাধিন্দ্রিযং অধিমত্তং হোতি. যথাহ – ‘‘দুক্খতো মনসিকরোতো সমাধিন্দ্রিযং অধিমত্তং হোতী’’তি. তঞ্চ পন সযং পণিধিসোসনতো, অরিযমগ্গপরিযাপন্নত্তা চ নিপ্পরিযাযতোৰ অপ্পণিহিতনামং লভতি. সব্বসঙ্খারানং পন অনিচ্চভাৰং আগমনতো সুত্ৰা পচ্ছা সযং পচ্চক্খতো পস্সতো ‘‘অনিচ্চমেৰ ৰত সো ভগৰা ‘অনিচ্চ’ন্তি আহা’’তি ভগৰতি সদ্ধাবাহুল্লপটিলাভতো অনিচ্চানুপস্সনায মনসিকরোতো মগ্গক্খণে সদ্ধিন্দ্রিযং অধিমত্তং হোতি. যথাহ – ‘‘অনিচ্চতো মনসিকরোতো সদ্ধিন্দ্রিযং অধিমত্তং হোতী’’তি. তং পন সযং সঙ্খারনিমিত্ততো ৰুট্ঠহন্তম্পি অরিযমগ্গপরিযাপন্নং ন হোতীতি নিপ্পরিযাযতো অনিমিত্তনামং ন লভতি, তস্মা যথা কাযকম্মাধিকং চিত্তং ‘‘কাযকম্ম’’ন্তি ৰুচ্চতি, এৰং সুঞ্ঞতসঙ্খাতপঞ্ঞিন্দ্রিযাধিমত্তো মগ্গো সুঞ্ঞতনামং লভতি, অপ্পণিহিতসঙ্খাতসমাধিন্দ্রিযাধিমত্তো অপ্পণিহিতনামং, সদ্ধিন্দ্রিযাধিমত্তো পন সদ্ধায অনিমিত্তনামালাভতো সযম্পি তং ন লভতি. যদি সম্পযুত্তধম্মৰসেন সুঞ্ঞতাদিনামালাভো, অথ কথং ‘‘আগমনতো’’তি ¶ ৰুত্তং? সচ্চং, আগমনতো অধিমত্তস্স পন ইন্দ্রিযস্স ৰসেন লদ্ধনামম্পি আগমনতোৰ লদ্ধং হোতি.
অথ ৰা অভিধম্মপরিযাযেনপি সুঞ্ঞতভাৰো নাম পুগ্গলসুঞ্ঞতাযেৰাতি পুগ্গলসুঞ্ঞতগ্গাহিতায অনত্তানুপস্সনায সুঞ্ঞতনামং নিপ্পরিযাযতোৰ লব্ভতি. পণিধি নাম রাগাদিকা এৰাতি রাগাদিসোসিতায দুক্খানুপস্সনায অপ্পণিহিতনামম্পি নিপ্পরিযাযতোৰ লব্ভতি.
নিমিত্তন্তি পন ঠপেত্ৰা সুত্তন্তপরিযাযং অভিধম্মপরিযাযেন সঙ্খারনিমিত্তং হোতীতি সঙ্খারনিমিত্তগ্গাহিতায অনিচ্চানুপস্সনায অনিমিত্তনামং নিপ্পরিযাযতো ন লব্ভতি, তস্মা নিপ্পরিযাযতো সুঞ্ঞতঅপ্পণিহিতনামিকানং অনত্তদুক্খানুপস্সনানং ৰসেন পটিলদ্ধমগ্গো আগমনতো সুঞ্ঞতঅপ্পণিহিতনামং লভতি, অনিমিত্তনামং পন পরিযাযতোৰ লভতি. তেন ৰুত্তং ¶ – ‘‘অনিমিত্তনামং পনেত্থ আগমনতোপি সুত্তন্তপরিযাযেনেৰ লব্ভতি অভিধম্মে মগ্গং পতি অনিমিত্তনামস্স অনুদ্ধটত্তা’’তি. ইতি ইমেসং তিণ্ণং ৰিমোক্খানং পৰেসনদ্ৰারভাৰতো সুঞ্ঞতানুপস্সনাদিনামিকা অনত্তানুপস্সনাদিকা তিস্সো অনুক্কমেন বলৰভাৰং পত্ৰা ৰুট্ঠানগামিনিৰিপস্সনাভূতা তীণি ৰিমোক্খমুখানীতি ৰেদিতব্বানি. ৰুত্তঞ্হেতং –
‘‘তীণি খো পনিমানি ৰিমোক্খমুখানি লোকনিয্যানায সংৰত্তন্তি, সব্বসঙ্খারে পরিচ্ছেদপরিৰটুমতো সমনুপস্সনতায অনিমিত্তায চ ধাতুযা চিত্তসম্পক্খন্দনতায, সব্বসঙ্খারেসু মনোসমুত্তেজনতায অপ্পণিহিতায চ ধাতুযা চিত্তসম্পক্খন্দনতায, সব্বধম্মে পরতো সমনুপস্সনতায সুঞ্ঞতায চ ধাতুযা ¶ চিত্তসম্পক্খন্দনতায, ইমানি তীণি ৰিমোক্খমুখানি লোকনিয্যানায সংৰত্তন্তী’’তি (পটি. ম. ১.২১৯).
এত্থ হি পরিচ্ছেদপরিৰটুমতোতি উদযব্বযৰসেন পরিচ্ছেদতো চেৰ পরিৰটুমতো চ. অনিচ্চানুপস্সনা হি ‘‘উদযতো পুব্বে সঙ্খারা নত্থী’’তি পরিচ্ছিন্দিত্ৰা তেসং গতিং সমন্নেসমানা ৰযতো পরং ন গচ্ছন্তি, এত্থেৰ অন্তরধাযন্তীতি পরিৰটুমতো পরিযন্ততো সমনুপস্সতি. সমনুপস্সনতাযাতি সম্মদেৰ অনুপস্সনতায সংৰত্তন্তীতি সম্বন্ধো. মনোসমুত্তেজনতাযাতি চিত্তসংৰেজনতায. দুক্খানুপস্সনেন হি সঙ্খারেসু চিত্তং সংৰিজ্জতি. পরতো সমনুপস্সনতাযাতি ‘‘নাহং, ন মম’’ন্তি এৰং অনত্ততো সমনুপস্সনতায. ইতি ইমানি তীণি পদানি অনিচ্চানুপস্সনাদীনং তিণ্ণং ৰসেন ৰুত্তানীতি ৰেদিতব্বানি. তেনেৰ চ তদনন্তরে পঞ্হাৰিস্সজ্জনে –
‘‘অনিচ্চতো মনসিকরোতো খযতো সঙ্খারা উপট্ঠহন্তি, দুক্খতো মনসিকরোতো ভযতো সঙ্খারা উপট্ঠহন্তি, অনত্ততো মনসিকরোতো সুঞ্ঞতো সঙ্খারা উপট্ঠহন্তী’’তি (পটি. ম. ১.২১৯) –
ৰুত্তং. ননু চেত্থ অভিধম্মাৰতারস্স ভাসমানত্তা অভিধম্মপরিযাযেনেৰ ৰিমোক্খমুখানি চ ৰৰত্থপেতুং যুত্তন্তি? সচ্চং, অনিচ্চানুপস্সনাযপি পন মগ্গৰুট্ঠানং হোতীতি পকাসনত্থং সুত্তন্তপরিযাযেনপি ¶ একং ৰৰত্থানং কতং, তথা ৰুট্ঠিতো পন মগ্গো অভিধম্মপরিযাযেন সুদ্ধিকপটিপদাযমেৰ সঙ্গয্হতীতি দট্ঠব্বং.
চতুমগ্গযোগভেদতোতি সোতাপত্তিআদীহি চতূহি অরিযমগ্গেহি সম্পযোগপ্পভেদতো. অরিযমগ্গানং পন সম্মাদিট্ঠাদিঅট্ঠঙ্গসভাৰত্তা, তেসঞ্চ সব্বলোকুত্তরে অত্থিতায ¶ ভঙ্গৰসেন অভেদেপি ইন্দ্রিযানং অপাটৰপাটৰতরতমভাৰেন সচ্ছিকিরিযাৰিসেসতো কিলেসানং পহানভেদো হোতীতি তংৰসেন চতুব্বিধতা দট্ঠব্বা. তেনেৰাহ ‘‘সক্কাযদিট্ঠিৰিচিকিচ্ছা’’তিআদি. সতি ৰিজ্জমানে পঞ্চক্খন্ধসঙ্খাতে কাযে দিট্ঠি সক্কাযদিট্ঠি, সযং ৰা তত্থ সতি দিট্ঠি সক্কাযদিট্ঠি, পঞ্চসু খন্ধেসু অত্তত্তনিযাভিনিৰেসৰসেন পৰত্তায মিচ্ছাদিট্ঠিযা এতং অধিৰচনং. সা পন একেকস্মিং খন্ধে চতুধা অভিনিৰেসনৰসেন ৰীসতিৰিধা হোতি. তথা হি কোচি রূপং অত্ততো সমনুপস্সতি ‘‘যং রূপং, সো অত্তা, যো অত্তা, তং রূপং, যথা দীপস্স ৰণ্ণোযেৰ অচ্চি, অচ্চিযেৰ ৰণ্ণো’’তি. রূপৰন্তং ৰা অত্তানং সমনুপস্সতি, ছাযাৰন্তং ৰিয রুক্খং. অত্তনি ৰা রূপং, পুপ্ফে ৰিয গন্ধং. রূপস্মিং ৰা অত্তানং, সমুগ্গে ৰিয মণি. এৰং ৰেদনাদীসুপি ‘‘ৰেদনং অত্ততো সমনুপস্সতী’’তিআদিনা যোজেতব্বং. তত্থ যো পঞ্চৰিধো অব্যতিরিত্তঅত্তাভিনিৰেসো, সা উচ্ছেদদিট্ঠি. যো পন পন্নরসৰিধো ব্যতিরিত্তঅত্তাভিনিৰেসো, সা সস্সতদিট্ঠীতি ৰেদিতব্বং.
সভাৰং ৰিচিনন্তো তায কিচ্ছতি কিলমতীতি ৰিচিকিচ্ছা, তিকিচ্ছিতুং দুক্করতায ৰা ৰিগতা চিকিচ্ছা ঞাণপতিকারো ইমিস্সাতি ৰিচিকিচ্ছা. সা পন –
‘‘সত্থরি কঙ্খতি ৰিচিকিচ্ছতি, ধম্মে, সঙ্ঘে, সিক্খায, পুব্বন্তে, অপরন্তে, পুব্বন্তাপরন্তে, ইদপ্পচ্চযতাপটিচ্চসমুপ্পন্নেসু ধম্মেসু কঙ্খতি ৰিচিকিচ্ছতী’’তি (ধ. স. ১০০৮ থোকং. ৰিসদিসং) –
এৰং বুদ্ধাদীসু কঙ্খাৰসেন অট্ঠৰত্থুকা,
‘‘অহোসিং নু খো অহমতীতমদ্ধানং, ন নু খো অহোসিং, কিং নু খো অহোসিং, কথং নু খো অহোসিং ¶ , কিং হুত্ৰা কিং অহোসিং নু খো অহমতীতমদ্ধানং, ভৰিস্সামি নু খো অহমনাগতমদ্ধানং ¶ , ন নু খো ভৰিস্সামি, কিং নু খো ভৰিস্সামি, কথং নু খো ভৰিস্সামি, কিং হুত্ৰা কিং ভৰিস্সামি নু খো অহমনাগতমদ্ধানং, এতরহি ৰা পন পচ্চুপ্পন্নমদ্ধানং অজ্ঝত্তং কথংকথী হোতি, অহং নু খোস্মি, নো নু খোস্মি, কিং নু খোস্মি, কথং নু খোস্মি, অযং নু খো সত্তো কুতো আগতো, সো কুহিং গামী ভৰিস্সতী’’তি (ম. নি. ১.১৮; সং. নি. ২.২০) –
এৰং পুব্বন্তাদযো আরব্ভ পৰত্তিৰসেন সোল়সৰত্থুকা চ নিদ্দিট্ঠা.
তত্থ সত্থরি কঙ্খন্তো তস্স রূপকাযধম্মকাযানং ৰিজ্জমানতং, অৰিজ্জমানতঞ্চ কঙ্খতি, ধম্মে কঙ্খন্তো তস্স স্ৰাক্খাতদ্ৰাক্খাতভাৰে কঙ্খতি, সঙ্ঘে কঙ্খন্তো তস্স সুপ্পটিপন্নৰিপ্পটিপন্নতাদিভাৰে কঙ্খতি, সিক্খায কঙ্খন্তো তস্সা সুপঞ্ঞত্তদুপ্পঞ্ঞত্তভাৰং কঙ্খতি, পুব্বন্তে কঙ্খন্তো সস্সতাকারং, অধিচ্চসমুপ্পত্তিআকারঞ্চ নিস্সায অতীতে অত্তনো ৰিজ্জমানতং, অৰিজ্জমানতঞ্চ কঙ্খতি, অপরন্তে কঙ্খন্তো সস্সতাকারং, উচ্ছেদাকারঞ্চ নিস্সায অনাগতে অত্তনো উপ্পত্তিং, অনুপ্পত্তিঞ্চ কঙ্খতি, পুব্বন্তাপরন্তে কঙ্খন্তো পচ্চুপ্পন্নে অত্তনো অত্থিভাৰং, নত্থিভাৰঞ্চ কঙ্খতি. পচ্চুপ্পন্নো হি অদ্ধা পুব্বভাগাপরভাগকোট্ঠাসৰন্ততায ‘‘পুব্বন্তাপরন্তো’’তি ৰুচ্চতি, যুত্তং পন তং আরব্ভ কঙ্খাজননন্তি? যুত্তং, অযুত্তন্তি কা এত্থ চিন্তা. উম্মত্তকো ৰিয হি বালপুথুজ্জনো. তস্মা সো যং কিঞ্চি কঙ্খতিযেৰ. তেনেৰ চ সোল়সৰত্থুকৰিচিকিচ্ছানিদ্দেসে ‘‘এতরহি ৰা পনা’’তিআদি ৰুত্তং. আচরিযা পন ‘‘পুব্বন্তাপরন্তোতি অতীতানাগতে একজ্ঝং গহেত্ৰা তদুভযমারব্ভ ¶ কঙ্খন্তো পুব্বন্তাপরন্তে কঙ্খতী’’তিপি ৰদন্তি. ইদপ্পচ্চযতাপটিচ্চসমুপ্পন্নেসু ধম্মেসু কঙ্খন্তো পন অৰিজ্জাদীনং পচ্চযানং, সঙ্খারাদীনঞ্চ পচ্চযুপ্পন্নানং হেতুহেতুসমুপ্পন্নভাৰস্স সব্ভাৰাসব্ভাৰং কঙ্খতীতি এৰং তাৰ অট্ঠৰত্থুককঙ্খায পৰত্তি ৰেদিতব্বা.
সোল়সৰত্থুকা পন ‘‘অহোসিং নু খো…পে… ন নু খো অহোসি’’ন্তি কঙ্খন্তো ৰুত্তনযেনেৰ অতীতে অত্তনো ৰিজ্জমানাৰিজ্জমানতং কঙ্খতি. কিং নু খো অহোসিন্তি জাতিলিঙ্গুপপত্তিযো নিস্সায ‘‘খত্তিযো নু খো অহোসিং, ব্রাহ্মণাদীসু গহট্ঠাদীসু দেৰাদীসু অঞ্ঞতরো নু খো’’তি কঙ্খতি. কথং নু খোতি সণ্ঠানাকারং নিস্সায ‘‘দীঘো নু খো অহোসিং, রস্সওদাতকাল়াদীনঞ্চ অঞ্ঞতরো’’তি কঙ্খতি. ইস্সরনিম্মানাদীনি নিস্সায ‘‘কেন ¶ নু খো পকারেন অহোসি’’ন্তি নিব্বত্তনাকারতো কঙ্খতীতি ৰদন্তি. কিং হুত্ৰা কিং অহোসিন্তি জাতিআদীনি নিস্সায ‘‘খত্তিযো হুত্ৰা নু খো ব্রাহ্মণো অহোসিং…পে… দেৰো হুত্ৰা নু খো মনুস্সো অহোসি’’ন্তি অত্তনো অপরাপরং পৰত্তিং কঙ্খতি. ভৰিস্সামি নু খো, ন নু খোতি হেট্ঠা ৰুত্তনযেনেৰ অনাগতে অত্তনো ৰিজ্জমানাৰিজ্জমানতং কঙ্খতি. ‘‘কিং নু খো ভৰিস্সামী’’তিআদি ৰুত্তনযমেৰ. অহং নু খোস্মি, ন নু খোস্মীতি ইদানি অত্তনো অত্থিভাৰং, নত্থিভাৰঞ্চ কঙ্খতি. তত্থ কারণং ৰুত্তমেৰ. কিং নু খোস্মীতি খত্তিযাদিকোৰ সমানো অত্তনো খত্তিযাদিভাৰং কঙ্খতি. এসেৰ নযো সেসেসুপি. কথং নু খোস্মীতি ‘‘অব্ভন্তরে জীৰো নাম অত্থী’’তি গহেত্ৰা তস্স দীঘাদিভাৰং কঙ্খতি. পচ্চুপ্পন্নং পন অত্তনো সরীরসণ্ঠানং অজানন্তো নাম নত্থি. কুতো আগতো, কুহিং গামী ভৰিস্সতীতি অত্তভাৰস্স আগতগতট্ঠানানি কঙ্খতীতি ৰেদিতব্বং.
সীলঞ্চ ¶ ৰতঞ্চ সীলব্বতং, তত্থ গোসীলাদিঅসুদ্ধিমগ্গো সমাদানৰসেন সীলং, অৰীতিক্কমৰসেন ৰতং. উভযথাপি ৰা সীলং, তপোকম্মভাৰেন গহিতত্তা ৰতং. গৰাদিপকতিভাৰতো অত্তনো ৰা গৰাদিভাৰাধিট্ঠানং সীলং, ‘‘গচ্ছন্তো ভক্খেতি, তিট্ঠন্তো মুত্তেতী’’তিআদিনা গৰাদিকিরিযায করণং ৰতং. তংতংঅকিচ্চসম্মসতো ৰা নিৰত্তি সীলং, তংসমাদানৰতো ৰেসভোজনকিচ্চচরণাদিৰিসেসপটিপত্তি ৰতং. সভাৰং অতিক্কম্ম পরতো আমসনং গহণন্তি পরামাসো, সীলব্বতস্স পরামাসো সীলব্বতপরামাসো. ইতো বহিদ্ধা সমণব্রাহ্মণানং সীলেন সুদ্ধি, ৰতেন সুদ্ধি, সীলব্বতেন সুদ্ধীতি এৰং অসুদ্ধিমগ্গে ‘‘সুদ্ধিমগ্গো’’তি পৰত্তস্স মিচ্ছাভিনিৰেসস্সেতং অধিৰচনং. সক্কাযদিট্ঠি চ ৰিচিকিচ্ছা চ সীলব্বতপরামাসো চাতি সক্কায…পে… পরামাসো, তেযেৰ কম্মৰিপাকেসু, ৰট্টস্মিং ৰা সত্তে সংযোজেন্তি বন্ধন্তীতি সংযোজনানি, তেসং দিট্ঠিৰিসুদ্ধিআদীহি তদঙ্গৰসেন পহীনানং অনুপ্পত্তিধম্মতাপাদনেন অচ্চন্তসমুচ্ছেদপ্পহানং করোতীতি সক্কা…পে…প্পহানকরং.
নিব্বানং পতি সৰনতো সন্দনতো সোতো ৰুচ্চতি অরিযো অট্ঠঙ্গিকমগ্গো, তস্স আদিতো পজ্জনং সোতাপত্তি, নিব্বানং মগ্গতি, নিব্বানত্থিকেহি মগ্গীযতি, কিলেসে মারেন্তো গচ্ছতীতি ৰা মগ্গো, সোতাপত্তি এৰ মগ্গো সোতাপত্তিমগ্গো. অথ ৰা সোতং আদিতো পজ্জতি অধিগচ্ছতীতি সোতাপত্তি, পঠমো অরিযপুগ্গলো, তস্স মগ্গো সোতাপত্তিমগ্গো, সম্মাদিট্ঠিআদীনি অট্ঠঙ্গানি, তেন সম্পযুত্তং চিত্তং সোতাপত্তিমগ্গচিত্তং.
রজ্জতি ¶ অভিসজ্জতীতি রাগো, সো ইধ পঞ্চকামৰিসযা, কামভৰৰিসযা চ তণ্হা. দুস্সতীতি দোসো, দসৰিধআঘাতৰত্থুপদট্ঠানো ¶ ব্যাপাদো. মুয্হতীতি মোহো, দুক্খাদীসু অট্ঠসু অঞ্ঞাণং. এতেসং কিলেসানং তনুত্তং তনুভাৰং করোতীতি রাগ…পে… তনুত্তকরং. তত্থ দ্ৰীহি কারণেহি তনুত্তং অভিণ্হানুপ্পত্তিতো, পরিযুট্ঠানমন্দতায চাতি. সকদাগামিস্স হি ৰট্টানুসারিমহাজনস্স ৰিয কিলেসা অভিণ্হং ন উপ্পজ্জন্তি, কদাচি ৰিরল়াকারা হুত্ৰা উপ্পজ্জন্তি, তথা উপ্পজ্জন্তাপি মদ্দন্তা ছাদেন্তা অন্ধকারং করোন্তা নুপ্পজ্জন্তি. দ্ৰীহি পন মগ্গেহি পহীনত্তা মন্দমন্দা তনুকতনুকা উপ্পজ্জন্তি. কেচি পন সকদাগামিস্স কিলেসা চিরেন উপ্পজ্জন্তাপি বহলাৰ উপ্পজ্জন্তি. তথা হিস্স পুত্তধীতরো দিস্সন্তীতি ৰদন্তি. তং অকারণং, ৰত্থুপটিসেৰনেন ৰিনাপি গব্ভগ্গহণসব্ভাৰতো, তস্মা ৰুত্তনযেনেৰ দ্ৰীহি কারণেহি নেসং তনুভাৰো ৰেদিতব্বো. কস্মা পনেত্থ মোহস্স তনুভাৰো ৰুত্তো, ননু ততিযমগ্গৰজ্ঝানমেৰ ইমিনা তনুত্তকরণং ৰত্তব্বং, ইতরথা হেট্ঠা তীহিপি মগ্গেহি উপরিমগ্গৰজ্ঝকিলেসানং বহলাবহলাৰত্থায পহীযমানত্তা ইধ সব্বেসমেৰ উদ্ধম্ভাগিযসংযোজনানং তনুভাৰো ৰত্তব্বো, তেনেৰ চ পাল়িযম্পি ‘‘কামরাগব্যাপাদানং তনুভাৰায দুতিযায ভূমিযা পত্তিযা’’তি ৰুত্তন্তি. সচ্চমেতং, সুত্তে পন উপরিমগ্গৰজ্ঝানং তনুভাৰপরিযাযং গহেত্ৰা ‘‘রাগদোসমোহানং তনুত্তা সকদাগামী হোতী’’তি হেতুত্তযতনুভাৰস্স আগতত্তা ইধাপি তদনুলোমেন ৰুত্তং. ‘‘কামরাগব্যাপাদান’’মিচ্চেৰ ৰা পাঠো. তথা হি এত্থেৰ উপরি দুতিযমগ্গঞাণনিদ্দেসে ‘‘ব্যাপাদকামরাগানং, তনুভাৰং তু সাধয’’ন্তি (অভিধ. ১৩৫৩) ৰুত্তং. পটিসন্ধিৰসেন সকিদেৰ ইমং মনুস্সলোকং আগচ্ছতীতি সকদাগামী, তস্স মগ্গো সকদাগামিমগ্গো. কিঞ্চাপি হি মগ্গট্ঠস্স পটিসন্ধিৰসেন আগমনাসম্ভৰতো ¶ ফলট্ঠোযেৰ সকদাগামী নাম হোতি, তস্স পন আগমনভূতো মগ্গো মগ্গন্তরাৰচ্ছেদনত্থং তদাযত্তভাৰূপনযনেন সকদাগামিমগ্গোতি ৰুচ্চতি, তংসম্পযুত্তং চিত্তং সকদাগামিমগ্গচিত্তং.
পঞ্চসু কামগুণেসু, কামভৰে চ রাগো কামরাগো. ব্যাপজ্জতি তেন চিত্তন্তি ব্যাপাদো. পটিসন্ধিৰসেন ইমং কামধাতুং ন আগচ্ছতীতি অনাগামী. রূপভৰে ছন্দরাগো রূপরাগো. অরূপভৰে ছন্দরাগো অরূপরাগো. মানো ইধ অরহত্তাধিগমং পটিচ্চ উণ্ণতিমত্তং. উদ্ধচ্চম্পি ‘‘কো মে ভারো কিলেসসমুচ্ছেদনে’’তি এৰমাকারপ্পৰত্তং চিত্তস্স অৰূপসমমত্তং. অৰিজ্জাপি অসুখে সুখসঞ্ঞাৰিপল্লাসো. আরকত্তা কিলেসেহি, মিচ্ছাপটিপন্নেহি ৰা, রাগাদিঅরীনং, সংসারচক্কস্স অরানঞ্চ হতত্তা, পচ্চযাদীনং অরহত্তা, রহোপি পাপাকরণেন পাপকরণে ¶ রহস্স অভাৰা, রহিতব্বতো জহিতব্বতো ‘‘রহা’’তি লদ্ধনামানং ৰা পাপধম্মানং অভাৰতো, সাধূহি অরহিতব্বতো অপরিচ্চজিতব্বতো, রহসঙ্খাতস্স ৰা গমনস্স সংসারে অভাৰতো অরহা, অট্ঠমো অরিযপুগ্গলো, তস্স ভাৰো অরহত্তং, অগ্গফলস্সেতং অধিৰচনং. তঞ্হি ‘‘অরহা’’তি অভিধানস্স, বুদ্ধিযা চ পৰত্তিনিবন্ধনত্তা অরহতো ভাৰোতি কত্ৰা ‘‘অরহত্ত’’ন্তি ৰুচ্চতি, তস্স আগমনভূতো মগ্গো অরহত্তমগ্গো, তংসম্পযুত্তং চিত্তং অরহত্তমগ্গচিত্তং.
ঝানঙ্গযোগভেদতোতি রূপাৰচরং ৰিয পঞ্চহি ঝানঙ্গেহি সম্পযোগভেদতো. কথং পনস্স ভেদোতি? এত্থ তাৰ অট্ঠকথাৰাদো, তযো চ থেরৰাদাতি চত্তারো ৰাদা হোন্তি. তথা হি অট্ঠকথাযং তাৰ ‘‘সঙ্খারুপেক্খাভাৰং পত্ৰা ৰুট্ঠানগামিনিৰিপস্সনামগ্গস্স ঝানঙ্গং নিযমেতী’’তি ৰুত্তং. তিপিটকচূল়নাগত্থেরো পন ‘‘মগ্গাসন্নৰিপস্সনায ¶ পদট্ঠানভূতং পাদকজ্ঝানং নিযমেতী’’তি আহ. মোরৰাপিৰাসিমহাদত্তত্থেরো ‘‘ৰিপস্সনায আরম্মণভূতা খন্ধা নিযমেন্তি. যঞ্হি ঝানং সম্মসিত্ৰা ৰুট্ঠাতি, তংসদিসোৰ হোতী’’তি আহ. তিপিটকচূল়াভযত্থেরো পন ‘‘পুগ্গলজ্ঝাসযো নিযমেতি, ‘অহো ৰত পঞ্চঙ্গিকং, চতুরঙ্গিকং ৰা মগ্গং পাপুণেয্য’ন্তিআদিনা যথা যথাস্স অজ্ঝাসযো হোতি, তথা তথা মগ্গো হোতী’’তি আহ.
যস্মা পন অট্ঠকথাৰাদো পমাণং, তযো চ থেরা পণ্ডিতা ব্যত্তা, তস্মা চত্তারোপি ৰাদা অঞ্ঞমঞ্ঞং অপ্পটিবাহনৰসেন এৰং ৰেদিতব্বা. কথং? কামাৰচরধম্মে তাৰ সম্মসিত্ৰা সুক্খৰিপস্সকস্স উপ্পন্নমগ্গোপি সমাপত্তিলাভিনো ঝানং পাদকং অকত্ৰা উপ্পাদিতমগ্গোপি ৰিপস্সনানিযামেন পঠমজ্ঝানিকাৰ হোন্তি. সচে পন কিঞ্চি ঝানং পাদকং কত্ৰা উপ্পাদিতো হোতি, তস্স ৰসেন অঙ্গপরিণামো হোতীতি তংতংঝানসদিসো হোতি. যস্মা পনেত্থ কামাৰচরক্খন্ধে আরব্ভ পৰত্তা ৰিপস্সনা কামাৰচরধম্মেসু চ মহগ্গতধম্মেসু ৰিয ভাৰনাৰিসেসতো ঝানঙ্গৰিসেসো নত্থি, তস্মা ‘‘ৰিপস্সনায আরম্মণভূতা খন্ধা নিযমেন্তী’’তি এৰং পৰত্তো দুতিযত্থেরৰাদো ইমং ৰাদং ন পৰিসতি. ঝানধম্মে সম্মসিত্ৰা উপ্পাদিতমগ্গো সচে পাদকজ্ঝানং নত্থি, সম্মসিতজ্ঝাননিযামেন তংতংঝানিকো হোতি. সচে পঠমজ্ঝানতো ৰুট্ঠায দুতিযাদিঝানে সম্মসিত্ৰা উপ্পাদিতো, পুগ্গলজ্ঝাসযনিযামেন দ্ৰীসু অঞ্ঞতরজ্ঝানসদিসো হোতি. সচে পন পুগ্গলস্স তথাৰিধো অজ্ঝাসযো নত্থি, তদা কথন্তি? এত্থ তাৰ কেচি ‘‘নানাৰজ্জনৰীথিযমেৰ নিৰত্তমানপাদকজ্ঝানতো একাৰজ্জনৰীথিযং ¶ গোত্রভুভাৰং পত্ৰা নিৰত্তমানায ৰিপস্সনায আরম্মণভূতা খন্ধাযেৰ ¶ বলৰন্তো, তস্মা সম্মসিতক্খন্ধনিযামেন তংসদিসো মগ্গো হোতী’’তি ৰদন্তি. এৰঞ্চ সতি ‘‘পাদকজ্ঝাননিযামেন হোতী’’তি এৰং পৰত্তো পঠমত্থেরৰাদো পাদকজ্ঝানতো ৰুট্ঠায কামাৰচরক্খন্ধে সম্মসিত্ৰা উপ্পাদিতমগ্গমেৰ সন্ধায তিট্ঠতীতি.
অপরে পন ‘‘পাদকজ্ঝানং মগ্গস্স মূলকারণৰসেন পচ্চযো হোতি আসন্নকারণৰসেনপি, সম্মসিতক্খন্ধা পন মূলকারণৰসেনেৰ পচ্চযা হোন্তি, তস্মা সম্মসিতক্খন্ধতো পাদকজ্ঝানমেৰ বলৰতরন্তি পাদকজ্ঝানসদিসো মগ্গো হোতী’’তি ৰদন্তি. এৰং সন্তে পন ‘‘সম্মসিতক্খন্ধনিযামেনা’’তি এৰং পৰত্তো দুতিযত্থেরৰাদো সমাপত্তিং পাদকং অকত্ৰা কেৰলং ঝানধম্মেযেৰ সম্মসিত্ৰা উপ্পাদিতমগ্গমেৰ সন্ধায তিট্ঠতি. যস্মা পন হেট্ঠিমহেট্ঠিমজ্ঝানতো উপরূপরিঝানং বলপ্পত্তং হোতি, তস্মা হেট্ঠিমহেট্ঠিমজ্ঝানতো ৰুট্ঠায উপরূপরিঝানধম্মে ৰিপস্সতো উপ্পন্নমগ্গো পাদকজ্ঝানং অনপেক্খিত্ৰা সম্মসিতজ্ঝানৰসেন তংতংঝানিকো হোতি. উপরূপরিঝানতো পন ৰুট্ঠায হেট্ঠিমহেট্ঠিমজ্ঝানধম্মে সম্মসিত্ৰা উপ্পাদিতমগ্গো সম্মসিতজ্ঝানং অনপেক্খিত্ৰা পাদকজ্ঝানসদিসো হোতীতি ইদমেত্থ সারতরং. এৰঞ্হি সতি দ্ৰিন্নম্পি থেরানং ৰাদা নিপ্পদেসৰিসযা সমফলা হোন্তি.
ততিযত্থেরৰাদো চেত্থ পাদকজ্ঝানং, সম্মসিতজ্ঝানং ৰা ৰিনা অজ্ঝাসযমত্তেনেৰ ন ইজ্ঝতি. তীসুপি ৰাদেসু ঠপেত্ৰা সেসঝানঙ্গপরিণামং ৰেদনাপরিণামো ৰিপস্সনানিযামেনেৰ হোতি. তযোপি থেরৰাদা ৰিপস্সনানিযামেন ৰিনা ন হোন্তীতি দট্ঠব্বং. ননু চ ৰেদনাপি ঝানঙ্গমেৰ, তস্মা তাযপি পাদকজ্ঝাননিযামেনেৰ ভৰিতব্বন্তি? তং ন, ৰেদনাযপি পাদকজ্ঝাননিযামেন পরিণামে সতি ৰিপস্সনানিযামং অনপেক্খিত্ৰা পাদকজ্ঝাননিযামেনেৰ মগ্গক্খণে ¶ সেসঝানঙ্গানি পরিণামট্ঠানেযেৰ ৰেদনাযপি পরিণামো ভৰেয্য, তথা পন অহুত্ৰা একাৰজ্জনৰীথিযা আদিতোৰ পরিণামনতো মগ্গৰুট্ঠানৰীথিযা আসন্নতরপ্পৰত্তায ৰিপস্সনায ৰসেন ৰেদনানিযামো হোতি.
অথ ৰা পাদকজ্ঝানসম্মসিতজ্ঝানানং সম্ভৰে তেসু অনুপ্পন্না ৰেদনা ৰিপস্সনায ন হোতীতি পাদকজ্ঝানসম্মসিতজ্ঝাননিযামেন পরিণমতীতিপি ন সক্কা ৰত্তুং. এত্থ সিযা – যত্থ তাৰ পাদকজ্ঝানং অত্থি, তত্থ তং নিযমেতি. যত্থ পন তিকচতুক্কপাদকজ্ঝানং নত্থি, তস্মিং ¶ অরূপভৰে কিং নিযমেতীতি? তত্থাপি পাদকজ্ঝানমেৰ নিযমেতি. যো হি ভিক্খু অট্ঠসমাপত্তিলাভী পঠমজ্ঝানং পাদকং কত্ৰা সোতাপত্তিমগ্গফলানি নিব্বত্তেত্ৰা অপরিহীনজ্ঝানো কালং কত্ৰা অরূপভৰে নিব্বত্তো পঠমজ্ঝানিকায সোতাপত্তিফলসমাপত্তিযা ৰুট্ঠায ৰিপস্সনং পট্ঠপেত্ৰা উপরি তীণি মগ্গফলানি নিব্বত্তেতি, তস্স তানি পঠমজ্ঝানিকানেৰ হোন্তি. দুতিযজ্ঝানিকাদীসুপি এসেৰ নযো. অরূপেপি হি লোকুত্তরং তিকচতুক্কজ্ঝানং উপ্পজ্জতীতি এৰমেত্থ একেকস্স লোকুত্তরকুসলস্স ঝানঙ্গযোগভেদো ৰেদিতব্বোতি.
মগ্গা…পে… নিপ্ফাদেতীতি তেভূমককুসলং ৰিয পটিসন্ধিপ্পৰত্তীসু অৰিপচ্চৰন্তম্পি অত্তনো অত্তনো অনুরূপস্স ফলস্স নিপ্ফাদনেন তংতংফলপ্পত্তে সোতাপন্নো সকদাগামী অনাগামী অরহাতি সামঞ্ঞতো চত্তারো অরিযপুগ্গলে অভিনিপ্ফাদেতীতি. ৰিসেসতো পন সত্তক্খত্তুপরমতাদিকে অনেকেপি সোতাপন্নাদযো নিপ্ফাদেতি.
লোকুত্তরকুসলৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
চতুভূমককুসলৰণ্ণনা
২৮. এৰং ¶ চতুভূমককুসলচিত্তং সরূপতো নিদ্দিসিত্ৰা ইদানি তং নিগমেন্তো আহ ‘‘কামে অট্ঠেৰা’’তিআদি. তত্থ কামেতি কামভৰে. তথা ‘‘রূপে’’তিআদীসু.
২৯. কুসলাকুসলাপগতেনাতি কুসলাকুসলকম্মতো অপগতেন. অগ্গমগ্গস্স হি উপ্পন্নকালতো পট্ঠায অরহতো সব্বানি কুসলাকুসলকম্মানি পহীনানি নাম হোন্তি পচ্চযৰেকল্লেন পটিসন্ধিদানে অসমত্থভাৰতো. যতো চ অরিযমগ্গঞাণং ‘‘কম্মক্খযকর’’ন্তি ৰুচ্চতি. অথ ৰা অহেতুঅপচ্চযৰিসুজ্ঝনস্স অভাৰতো কিলেসসমুচ্ছেদকেন মগ্গকুসলেন অকুসলেহি অপগতেন. কুসলে কুসলেনাতি কুচ্ছিতানং সলনাদীহি ¶ কুসলসঙ্খাতায পটিপত্তিযং দেসনুপ্পাদনাদীসু ছেকেন. মুনিনাতি উভযলোকমুননকেন অগ্গফলঞাণেন, সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণেন ৰা সমন্নাগতত্তা মুনিনা. তেনাহ –
‘‘যো মুনাতি উভো লোকে, মুনি তেন পৰুচ্চতী’’তি.
ৰসিনাতি ছল়ভিঞ্ঞতায পরমেন চিত্তৰসিভাৰেন সমন্নাগতত্তা, ঝানাদীসু পঞ্চৰিধৰসিসব্ভাৰতো চ ৰসিভূতেন ৰসিভাৰূপগতিন্দ্রিযেন.
চতুভূমককুসলৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
অকুসলৰণ্ণনা
এত্তাৰতা চ যং ‘‘কুসলাকুসলাব্যাকতজাতিভেদতো তিৰিধ’’ন্তি এত্থ ৰুত্তং কুসলং, তং সরূপতো নিদ্দিসিত্ৰা ইদানি তদনন্তরুদ্দিট্ঠং অকুসলং নিদ্দিসন্তো আহ ‘‘অকুসলং পনা’’তিআদি. ‘‘ভূমিতো একৰিধ’’ন্তি ৰুত্তমত্থং নিযমেত্ৰা দস্সেন্তো আহ ‘‘কামাৰচরমেৰা’’তি. নিকাযন্তরিকা পন রূপারূপাৰচরম্পি অকুসলং ইচ্ছন্তীতি তেসং ¶ মতিনিসেধনত্থং অৰধারণং কতং. মহগ্গতভূমিযং উপ্পজ্জন্তম্পি হেতং তত্থ রূপধাতুযং পৰত্তিৰিপাকং দেন্তম্পি একন্তেন কামাৰচরমেৰাতি. কুতো পনেস নিযমোতি? কামতণ্হাৰিসযভাৰতো. কামতণ্হাৰিসযতা হি কামাৰচরভাৰস্স কারণং যথা রূপারূপতণ্হাৰিসযতা রূপারূপভাৰস্স. একংসেন চেতং এৰং সম্পটিচ্ছিতব্বং. ইতরথা ব্যাপিতলক্খণং ন সিযা. যদি হি আলম্বিতব্বধম্মৰসেন ভূমিৰৰত্থানং করেয্য, এৰং সতি অনারম্মণানং সঙ্গহো ন সিযা. অথ ৰিপাকদানৰসেন, এৰম্পি অৰিপাকানং সঙ্গহো ন সিযা, তস্মা আলম্বণধম্মৰসেনেৰ পরিযাপন্নানং সা কাতব্বা. অপরিযাপন্নানং পন লোকতো উত্তিণ্ণতায লোকুত্তরতা, উত্তরিতরাভাৰতো অনুত্তরতা চ ৰেদিতব্বাতি.
দোমনস্সস্স অনীৰরণাৰত্থায অভাৰেন তংসহগতচিত্তুপ্পাদো কামভূমিযংযেৰ পৰত্ততীতি সো ¶ নিযতৰত্থুকো, ইতরে অরূপভূমিযম্পি পৰত্তনতো অনিযতৰত্থুকাতি আহ ‘‘নিযতা…পে… দুৰিধ’’ন্তি. ৰিচিকিচ্ছুদ্ধচ্চসহগতানং মোহেকহেতুকত্তা, ইতরেসম্পি লোভমোহদোসমোহৰসেন দ্ৰিহেতুকত্তা আহ ‘‘একহেতুকদুহেতুকতো’’তি. আদিতো একাদসন্নং অকুসলচিত্তানং পটিসন্ধিজননতো, উদ্ধচ্চসহগতস্স তদভাৰতো আহ ‘‘পটিসন্ধিজনকাজনকতো’’তি. উদ্ধচ্চসহগতঞ্হি পৰত্তিৰিপাকং দেন্তম্পি পটিসন্ধিং নাকড্ঢতি. যতো ৰক্খতি –
‘‘একাদসৰিধানং তু, হিত্ৰা উদ্ধচ্চমানসং;
একাদসৰিধা চেৰ, ভৰন্তি পটিসন্ধিযো’’তি. (অভিধ. ৫৩৬);
যেন পন কারণেন তং পটিসন্ধিং নাকড্ঢতি, তং পটিসন্ধিৰিনিচ্ছযকথাহি ইমিস্সা গাথায ৰণ্ণনাপদেসেযেৰ ৰক্খাম ¶ . তীহি ৰেদনাহীতি সুখদুক্খোপেক্খাসঙ্খাতাহি তীহি ৰেদনাহি. যথাহ – ‘‘তিস্সো ইমা, ভিক্খৰে, ৰেদনা. কতমা তিস্সো? সুখা দুক্খা অদুক্খমসুখা’’তি (সং. নি. ৪.২৪৯). যং পন কত্থচি সুত্তে ‘‘দ্ৰেমা, ভিক্খৰে, ৰেদনা সুখা দুক্খা’’তি (সং. নি. ৪.২৬৭) ৰচনং, তং কুসলপক্খিকং উপেক্খং সুখে, অকুসলপক্খিকঞ্চ দুক্খে পক্খিপিত্ৰা পরিযাযেন ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. সুপ্পতিট্ঠিতভাৰকারণত্তা মূলমিৰাতি মূলং, লোভো মূলং এতস্সাতি লোভমূলং. কিঞ্চাপি হি মোহোপি লোভমূলেসু অত্থি, সো পন সব্বাকুসলসাধারণত্তা ৰৰত্থানকরো ন হোতীতি অসাধারণধম্মৰসেন ‘‘লোভমূল’’ন্ত্ৰেৰ ৰুত্তং যথা ‘‘ভেরিসদ্দো যৰঙ্কুরো’’তি. তথা ‘‘দোসমূল’’ন্তি এত্থাপি. মূলন্তরৰিরহতো মোহো এৰ মূলং ইমস্স, নাঞ্ঞন্তি মোহমূলং.
মিচ্ছাৰসেন দস্সনং দিট্ঠি, দিট্ঠিযেৰ দিট্ঠিগতং যথা ‘‘আকাসগতং থামগত’’ন্তি. অথ ৰা ৰিপরিযেসগ্গাহিকায দিট্ঠিযা গতমেৰ, ন এত্থ গন্তব্বৰত্থু তথাসভাৰন্তি দিট্ঠিগতং, দ্ৰাসট্ঠিযা ৰা দিট্ঠীসু অন্তোগধন্তি দিট্ঠিগতং, তেন সমং পকারেহি যুত্তন্তি দিট্ঠিগতসম্পযুত্তং.
‘‘যদা হী’’তিআদি লোভমূলচিত্তানং পৰত্তিআকারদস্সনং. মিচ্ছাদিট্ঠিন্তি উচ্ছেদদিট্ঠিআদিং মিচ্ছাদিট্ঠিং. তায হি ৰিপল্লত্তচিত্তা তাৰ কোধৰিসযো, যাৰ ইন্দ্রিযগোচরোতি ¶ পরলোকং পটিক্খিপিত্ৰা ‘‘নত্থি কামেসু আদীনৰো’’তি গণ্হন্তি. আদি-সদ্দেন –
‘‘এস পন্থোৰিতথো দেৰযানে,
যেন যন্তি পুত্তৰন্তো ৰিসোকা;
তং পস্সন্তি পসৰো পক্খিনো চ,
তেন তে মাতরিপি মিথুনং চরন্তী’’তি. –
আদিনা ¶ নযেন পুত্তমুখদস্সনং সগ্গমোক্খমগ্গোতি এৰমাদিকং মিচ্ছাদিট্ঠিং সঙ্গণ্হাতি. কামে ৰাতি এত্থ ৰা-সদ্দো অনিযমত্থো. তেন ‘‘ব্রাহ্মণানং সুৰণ্ণহরণমেৰ অদিন্নাদানে সাৰজ্জং, ইতরং অনৰজ্জং, গুরূনং, গুন্নং, অত্তনো জীৰিতস্স, ৰিৰাহস্স চ অত্থায মুসাৰাদো অনৰজ্জো, ইতরো সাৰজ্জো, গুরুআদীনং অত্থায পেসুঞ্ঞকরণং অনৰজ্জং, ইতরং সাৰজ্জং, ভারতযুদ্ধসীতাহরণাদিকথা পাপৰূপসমায হোতী’’তি এৰমাদিকে মিচ্ছাগাহে সঙ্গণ্হাতি. দিট্ঠমঙ্গলাদীনীতি দিট্ঠসুতমুতমঙ্গলানি. সারতো পচ্চেতীতি ৰুড্ঢিযা পুব্বনিমিত্তভাৰেন অগ্গহেত্ৰা ‘‘ইদমেৰ ৰুড্ঢিকারণ’’ন্তি এৰং সারৰসেন গণ্হাতি. সভাৰতিক্খেনেৰাতি লোভস্স, মিচ্ছাভিনিৰেসস্স ৰা ৰসেন সরসেনেৰ তিখিণেন কুরুরেন. মন্দেনাতি দন্ধেন অতিখিণেন. তাদিসং পন অত্তনো, পরস্স ৰা সমুস্সাহনেন পৰত্ততীতি আহ ‘‘সমুস্সাহিতেনা’’তি. পরস্স ভণ্ডং ৰা হরতীতি ৰা-সদ্দেন তথাপৰত্তনকমুসাৰাদাদীনম্পি সঙ্গহো ৰেদিতব্বো. কামানং ৰাতি অনুভুয্যমানানং কামগুণানং. ৰা-সদ্দেন পরসন্তকস্স অযথাধিপ্পেততায যং লদ্ধং, তং গহেতব্বন্তি গহণাদিকং সঙ্গণ্হাতি.
সম্পযুত্তধম্মৰসেন ভেদাভাৰতো দোসমূলং অসঙ্খারিকসসঙ্খারিকভেদতো দুৰিধং. যদি এৰং কস্মা ‘‘দোমনস্সসহগতং পটিঘসম্পযুত্ত’’ন্তি ৰুত্তং? অসাধারণধম্মেহি তস্স চিত্তস্স উপলক্খণত্থং. পাণস্স অতীৰ, অতিক্কমিত্ৰা ৰা পাতনং পাণাতিপাতো. আদি-সদ্দেন অদিন্নাদানমুসাৰাদপেসুঞ্ঞফরুসসম্ফপ্পলাপব্যাপাদে সঙ্গণ্হাতি. দসঅকুসলকম্মপথেসু হি কামেসুমিচ্ছাচারঅভিজ্ঝামিচ্ছাদিট্ঠিসঙ্খাতা তযোৰ কম্মপথা ইমিনা ন সিজ্ঝন্তি. সভাৰতিক্খং হুত্ৰা পৰত্তমানং চিত্তং অসঙ্খারমেৰ হোতি, ইতরং সসঙ্খারন্তি অধিপ্পাযেনাহ ‘‘তিক্খমন্দপ্পৰত্তিকালে’’তি. মন্দং ¶ পন হুত্ৰা পৰত্তমানং একংসেন সসঙ্খারমেৰাতি ন সক্কাৰ ¶ ৰিঞ্ঞাতুং. যং সসঙ্খারেন সপ্পযোগেন পৰত্ততি, তং মন্দমেৰ হোতীতি কত্ৰা তথা ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং.
মোহমূলং চিত্তং মূলন্তরৰিরহতো অতিমূল়্হং ৰিচিকিচ্ছুদ্ধচ্চযোগতো চঞ্চলঞ্চাতি উপেক্খাসহগতমেৰ হোতি, ন তস্স কদাচিপি সভাৰতিক্খতা অত্থি. আরম্মণে হি সংসপ্পনৰসেন, ৰিক্খিপনৰসেন চ পৰত্তমানস্স চিত্তদ্ৰযস্স কিং তাদিসে কিচ্চে সভাৰতিক্খতায, উস্সাহেতব্বতায ৰা ভৰিতব্বং, তস্মা ন তত্থ সঙ্খারভেদো অত্থি. ননু চ উদ্ধচ্চং সব্বাকুসলসাধারণং, কস্মা পন এতমেৰ তেন ৰিসেসেত্ৰা ৰুত্তং ‘‘উদ্ধচ্চসহগত’’ন্তি. ৰিসেসতো বলৰভাৰতো. ইদঞ্হি এতস্মিং চিত্তে বলৰং, তস্মা সম্পযুত্তধম্মেসু পধানং হুত্ৰা পৰত্ততীতি ইদমেৰ তেন ৰিসেসিতব্বং. তেনেৰ হি পাল়িযং সেসাকুসলেসু উদ্ধচ্চং যেৰাপনকৰসেন আগতং, ইধ পন সরূপতোযেৰ নিদ্দিট্ঠং. এৰং অসাধারণপ্পধানধম্মৰসেন মোহমূলং ৰিচিকিচ্ছাসম্পযুত্তং উদ্ধচ্চসম্পযুত্তন্তি দুৰিধং ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. অসন্নিট্ঠানং সংসযো, ৰিক্খেপো অৰূপসমো, ভন্ততাতি অত্থো. তত্থ ৰিচিকিচ্ছাসহগতস্স অসন্নিট্ঠানকালে, উদ্ধচ্চসহগতস্স ৰিক্খেপকালে চ পৰত্তি ৰেদিতব্বা.
যথানুরূপন্তি পটিসন্ধিজনকাজনকস্স, কম্মপথভাৰপ্পত্তাপত্তস্স চ অনুরূপতো. অথ ৰা যথানুরূপন্তি যো যস্স হেতু, তদনুরূপতো. যেভুয্যেন হি লোভমূলকেন খুপ্পিপাসাদিনিরন্তরপেতৰিসযে উপ্পজ্জন্তি, দোসমূলকেন দোসো ৰিয চণ্ডজাততায তংসরিক্খকে নিরযে, মোহমূলকেন নিচ্চসম্মূল়্হায তিরচ্ছানযোনিযং, তস্মা লোভাদিহেতুঅনুরূপতো তত্থ তত্থ অপাযে উপপত্তিং নিপ্ফাদেতীতি আহ ‘‘যথানুরূপং…পে… উপপত্তিযা’’তি ¶ . অকুসলৰিপাকানং দুক্খপ্পধানতায ‘‘দুক্খৰিসেসস্সা’’তি ৰুত্তং.
৩১. অপাপেন অলামকেন পাপাপাপপ্পহীনেন পাপাপাপেসু মানসেসু যং পাপমানসং ৰুত্তং, পাপাপাপেসু পুগ্গলেসু অপাপেন পাপাপাপপ্পহীনেন যং পাপমানসং ৰুত্তন্তি ৰা সম্বন্ধো. অথ ৰা পাপাপাপেসু মানসেসু পাপেন পাপমানসেন পাপৰসেন পাপাপাপপ্পহীনেন যং পাপমানসং ৰুত্তন্তি যোজনা. অযং পনেত্থ অধিপ্পাযো – অসম্মাসম্বুদ্ধেন তাৰ ধম্মসভাৰস্স দুব্বিজানীযত্তা কুসলম্পি অকুসলতো, অকুসলম্পি কুসলতো ৰুচ্চেয্য, ভগৰতো পন সহ ৰাসনাহি ¶ ৰিদ্ধংসিতাকুসলস্স কম্মক্খযকরঞাণেন পচ্চযৰেকল্লতো ৰিদ্ধংসিতকুসলকম্মস্স চ সম্মাসম্বুদ্ধভাৰতো একন্তেনেৰ অকুসলদেসনা অকুসলধম্মৰসেনেৰাতি.
অকুসলৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
অব্যাকতৰণ্ণনা
অঞ্ঞমঞ্ঞৰিসিট্ঠানং কুসলাকুসলানং পাকন্তি ৰিপাকং, ৰিপক্কভাৰমাপন্নানমরূপধম্মানমেতমধিৰচনং. যথা হি লোকে সালিবীজাদীনং ফলানি তংসদিসানি নিব্বত্তানি ৰিপক্কানি নাম হোন্তি, ৰিপাকনিরুত্তিঞ্চ লভন্তি, ন মূলঙ্কুরপত্তদণ্ডনল়াদীনি, এৰং কুসলাকুসলানং ফলানি অরূপধম্মভাৰেন, সারম্মণভাৰেন চ তংসদিসানি ৰিপক্কভাৰমাপন্নানীতি ৰিপাকনিরুত্তিং লভন্তি, ন পন কম্মাভিনিব্বত্তাপি রূপধম্মা কম্মৰিসদিসত্তা. ৰিপাকমেৰ চিত্তং ৰিপাকচিত্তং. করণমত্তং কিরিযা ফলদানাসম্ভৰতো. যেন পন কারণেন তস্স ফলদানং ন সম্ভৰতি, তং হেট্ঠা ৰুত্তমেৰ. কিরিযা ¶ এৰ চিত্তং কিরিযচিত্তং. ৰিপাকস্স কামাৰচরাদিভাৰো কুসলে ৰুত্তনযেন যথাসম্ভৰং ৰেদিতব্বো. অলোভাদিসম্পযুত্তহেতূহি সহ ৰত্তনতো সহেতুকং. তদভাৰতো অহেতুকং. নিব্বত্তকহেতুৰসেন সিজ্ঝমানম্পি হেতং সম্পযুত্তহেতুৰসেনেৰ ‘‘সহেতুকমহেতুক’’ন্তি ৰুচ্চতি, ইতরথা ৰৰত্থানাভাৰতো.
সককুসলং ৰিযাতি অত্তনো জনকং কামাৰচরকুসলং ৰিয. জনকজনিতব্বসম্বন্ধৰসেন হি তং তং কুসলং তস্স তস্স ৰিপাকস্স সকং নামং হোতি.
‘‘সককুসলং ৰিযা’’তি ৰুত্তত্তা পৰত্তাকারআরম্মণাদিতো চস্স তংসদিসতা আপজ্জেয্যাতি তংনিৰারণত্থমাহ ‘‘যথা পনা’’তিআদি. ছসু আরম্মণেসূতি পরিত্তাদিঅতীতাদিঅজ্ঝত্তাদিভেদেসু ছসু রূপাদিআরম্মণেসু. ভৰন্তরপটিসন্ধানতো পটিসন্ধি. অৰিচ্ছেদপ্পৰত্তিহেতুভাৰেন ভৰস্স অঙ্গন্তি ভৰঙ্গং. নিব্বত্তিতভৰতো পরিগঞ্ঞতায চুতিহেতুতায চুতি. পরিত্তধম্মপরিযাপন্নেসূতি কামাৰচরধম্মপরিযাপন্নেসু. কামাৰচরধম্মা হি কিলেসৰিক্খম্ভনাদীসু ¶ অসমত্থভাৰেন পরিত্তানুভাৰতায, ওল়ারিকাহি ৰা কামতণ্হাদীহি পরিতো গহিতত্তা ‘‘পরিত্তা’’তি ৰুচ্চন্তি. ৰিপাকস্স সঙ্কপ্পেত্ৰা আরম্মণগ্গহণাভাৰতো কম্মানুরূপমেৰ পৰত্ততীতি পরিত্তকম্মৰিপাকো পরিত্তারম্মণেযেৰ পৰত্তিতুমরহতি, ন মহগ্গতঅপ্পমাণারম্মণেতি ৰুত্তং ‘‘পরিত্তধম্মপরিযাপন্নেসূ’’তি. যদি এৰং মহগ্গতৰিপাকোপি মহগ্গতারম্মণেযেৰ আপজ্জতীতি? নাপজ্জতি, সঞ্ঞাযত্তারম্মণস্স সমাধিপ্পধানস্স কম্মস্স অপ্পনাপত্তস্স তাদিসেনেৰ ৰিপাকেন ভৰিতব্বত্তা. ৰণ্ণলক্খণাদিকঞ্হি অগ্গহেত্ৰা লোকসঞ্ঞানুরোধেনেৰ গহিতে পথৰাদিকে পরিকম্মসঞ্ঞায সমুপ্পাদিতং ¶ পটিভাগনিমিত্তসঙ্খাতমারম্মণং সঞ্ঞাৰসং সঞ্ঞাযত্তং হোতি, তস্মা তদারম্মণস্স সমাধিপ্পধানস্স অপ্পনাপত্তস্স কম্মস্স ৰিপাকেন সমাধিপ্পধানঅপ্পনাপত্তেহি ৰিয সঞ্ঞাযত্তারম্মণতায নিব্বিসেসেনেৰ ভৰিতব্বং. পরিত্তৰিপাকো পন মহগ্গতঅপ্পমাণপঞ্ঞত্তারম্মণকম্মনিব্বত্তোপি হোতি, সো পরতো আগমিস্সতি.
মুখনিমিত্তং ৰিযাতি মুখং পটিচ্চ উপ্পন্ননিমিত্তং ৰিয. যথা হি তং নিরীহং অপরং মুখনিমিত্তং উপ্পাদেতুং, অঞ্ঞং ৰা কিঞ্চি অত্তনো বলেন কাতুং ন সক্কোতি, এৰমেতম্পি ৰিপাকুপ্পাদনাদীসু ন উস্সহতি. তেনাহ ‘‘নিরুস্সাহ’’ন্তি. উস্সাহোতি চেত্থ অনুপচ্ছিন্নাৰিজ্জাতণ্হামানানুসযস্মিং সন্তানে ৰিপাকুপ্পাদনসমত্থতাসঙ্খাতো, আসেৰনপচ্চযভাৰসঙ্খাতো, ৰিঞ্ঞত্তিজনকতাসঙ্খাতো চ ব্যাপারো. সো ৰিপাকে নত্থি কম্মৰেগুক্খিত্তত্তা পতিতং ৰিয হুত্ৰা পৰত্তমানস্স তস্স একন্তেন দুব্বলভাৰতোতি তং নিরুস্সাহং.
ৰিপচ্চনট্ঠানন্তি ৰিপচ্চনৰসেন পৰত্তনট্ঠানং, পটিসন্ধিভৰঙ্গচুতিতদারম্মণৰসেন চতুকিচ্চানমেতেসং পৰত্তিওকাসোতি অত্থো. তত্থ চুতিভৰঙ্গানং অন্তরাল়ং পটিসন্ধিকিচ্চানং ঠানং, পটিসন্ধিআৰজ্জনানং, তদারম্মণাৰজ্জনানং, জৰনাৰজ্জনানং, ৰোট্ঠব্বনাৰজ্জনানঞ্চ অন্তরাল়ং ভৰঙ্গকিচ্চানং ঠানং, তদারম্মণপটিসন্ধীনং, জৰনপটিসন্ধীনং, ভৰঙ্গপটিসন্ধীনং ৰা অন্তরাল়ং চুতিকিচ্চানং ঠানং, জৰনভৰঙ্গানং অন্তরাল়ং তদারম্মণকিচ্চানং ঠানন্তি দট্ঠব্বং. যস্মা পনেতং ঠানং ধম্মানং তংতংকিচ্চৰসেন পাকটং হোতি, তস্মা ঠানং ৰেদিতব্বন্তি ঠানং উদ্ধরিত্ৰা পাকটকিচ্চৰসেনেৰ তং পকাসেতুং ‘‘ইমানি হী’’তিআদি ¶ ৰুত্তং. অথ ৰা কিচ্চম্পি কিচ্চৰন্তানং পৰত্তিট্ঠানভাৰেন গয্হতীতি ঠানন্তিপি কিচ্চমেৰ উদ্ধটন্তি তং সরূপতো দস্সেতুং ‘‘ইমানি হী’’তিআদি ৰুত্তং.
৩২. অণ্ডজজলাবুজযোনিসম্ভৰানং ¶ মনুস্সানং, ৰিনিপাতিকাসুরানঞ্চ অহেতুকপটিসন্ধিযাপি সব্ভাৰতো আহ ‘‘দুহেতুকতিহেতূন’’ন্তি. পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণসম্পযুত্তা দ্ৰে অলোভাদযো হেতূ যেসং তে দুহেতুকা. এস নযো তিহেতুকেসুপি. তত্থ দুহেতুকানং ঞাণৰিপ্পযুত্তানি চত্তারি, তিহেতুকানং ঞাণসম্পযুত্তানি চত্তারি পটিসন্ধিযো হোন্তি, তথা ভৰঙ্গচুতিযোপি. যেন যেন হি চিত্তেন পটিসন্ধি হোতি, তং তদেৰ ভৰঙ্গচুতিৰসেনপি পৰত্ততি. তদারম্মণং পন অৰিসেসেন দট্ঠব্বং দুহেতুকানম্পি তিহেতুকতদারম্মণস্স ইচ্ছিতত্তা. ননু চেতং অসমপেক্খিতাভিধানং আচরিযেনেৰ ইমস্স পটিসিদ্ধত্তা. তথা হি ৰক্খতি –
‘‘অহেতুপটিসন্ধিস্স, ন তদারম্মণং ভৰে;
দুহেতুকং তিহেতুং ৰা, দুহেতুপটিসন্ধিনো’’তি. (অভিধ. ৪৪৩);
নযিদমসমপেক্খিতাভিধানং পটিসন্ধিজনককম্মং সন্ধায তত্থ পটিসিদ্ধত্তা. যেন হি কম্মেন যা পটিসন্ধি আদিন্না, ন তং ততো অধিকতরং তদারম্মণং পৰত্তে অভিনিপ্ফাদেতি. যং পন অঞ্ঞম্পি কিঞ্চি কম্মং তদালদ্ধাৰকাসং সিযা, ন তং তত্থ ততো অধিকতরম্পি ৰিপাকং ন নিব্বত্তেতীতি অত্থি. ‘‘সহেতুকং ভৰঙ্গং অহেতুকস্স ভৰঙ্গস্স অনন্তরপচ্চযেন পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ৩.১.১০২) হি পট্ঠানৰচনেন অহেতুকস্সাপি নানাকম্মেন সুগতিযং সহেতুকতদারম্মণমনুঞ্ঞাতং. তেনাহু আচরিযা –
‘‘হোতি অঞ্ঞেন কম্মেন, সহেতুকং অহেতুন’’ন্তি.
যথা ¶ চ অহেতুকস্স সহেতুকং, এৰং দুহেতুকস্স তিহেতুকম্পি ইচ্ছন্তি. আচরিযজোতিপালত্থেরো পন ‘‘সহেতুক’’ন্তি অৰিসেসেন ৰুত্তত্তা অহেতুকানম্পি তিহেতুকতদারম্মণং ইচ্ছতি. ৰুত্তঞ্হি তেন ‘‘সহেতুক’’ন্তি অৰিসেসোপদেসেন দুহেতুকং, তিহেতুকঞ্চ গহেতব্বং. তথা হি অট্ঠকথাযং ‘‘অহেতুকস্সাপি তিহেতুকতদারম্মণমভিহিতং, যঞ্চরহি অত্থসমাসে অহেতুকানং তিহেতুকফলানি দেতী’’তি ৰুত্তং, তং কথং? সো এৰ পুচ্ছিতব্বো, যো তস্স কত্তাতি. অপরে পন ‘‘মূলসন্ধিযা জল়ত্তা তস্স তিহেতুকতদালম্বণং ন লব্ভতিযেৰা’’তি ৰদন্তি.
৩৩-৪. ততোতি ¶ পটিসন্ধিতো পরং, দুতিযচিত্ততো পট্ঠায. সতিপি অন্তরন্তরা ৰীথিচিত্তুপ্পাদে তদৰসানে উপ্পজ্জমানস্স যাৰতাযুকং অনিৰত্তনতো ৰুত্তং ‘‘যাৰতাযুক’’ন্তি. বলৰারম্মণেতি অতিমহন্তৰিভূতারম্মণে. পঞ্চদ্ৰারে হি অতিমহন্তারম্মণে মনোদ্ৰারে ৰিভূতারম্মণে তদারম্মণমুপ্পজ্জতি, ন অঞ্ঞেসু. একারম্মণপ্পৰত্তিযা পটিসন্ধাদীনং তিণ্ণম্পি একট্ঠানে দস্সনত্থং উদ্দেসে তদারম্মণস্স অৰসানকরণং, ইধ পন পৰত্তিক্কমৰসেন চুতিযা অৰসানকরণন্তি দট্ঠব্বং.
৩৫-৬. কম্মদ্ৰারন্তি কাযৰচীকম্মদ্ৰারস্স জনকৰসেন ন পৰত্তন্তীতি ৰুত্তং হোতি. তত্থ কাযোতি কাযৰিঞ্ঞত্তি. কম্মন্তি তংসমুট্ঠাপিকা চেতনা, কাযেন কতং কম্মং কাযকম্মং. কিঞ্চাপি হি কাযো কম্মস্স চতুৰীসতিযা পচ্চযেসু ন কেনচি পচ্চযেন পচ্চযো হোতি, তথাপি তংসমুট্ঠানস্স তস্স সব্ভাৰেযেৰ কাযকম্মাদিৰোহারোতি তং তেন কতন্তি ৰুচ্চতি. কাযকম্মস্স পৰত্তিট্ঠানভূতং দ্ৰারং কাযকম্মদ্ৰারং. যদি এৰং কম্মদ্ৰারৰৰত্থানং ন সিযা ¶ . কাযদ্ৰারেন হি সিদ্ধং কম্মং ‘‘কাযকম্ম’’ন্তি ৰুচ্চতি. তং পন ‘‘দ্ৰারে চরন্তি কম্মানী’’তি (ধ. স. অট্ঠ. ১ কাযকম্মদ্ৰার) ৰচনতো ৰচীদ্ৰারেপি সিজ্ঝতীতি দ্ৰারেন কম্মৰৰত্থানং ন সিযা, তথা ৰচীকম্মং কাযদ্ৰারেপি সিজ্ঝতীতি কম্মেন দ্ৰারৰৰত্থানম্পি ন সিযাতি? তং ন, তব্বহুলৰুত্তিযা চেৰ যেভুয্যেন ৰুত্তিযা চ ৰৰত্থিতত্তা. কাযকম্মঞ্হি কাযদ্ৰারেযেৰ বহুলং পৰত্ততি, অপ্পং ৰচীদ্ৰারে, তস্মা কাযদ্ৰারে বহুলপ্পৰত্তনতো এতস্স কাযকম্মভাৰো সিদ্ধো ৰনচরকাদীনং ৰনচরকাদিভাৰো ৰিয. তথা কাযকম্মমেৰ যেভুয্যেন কাযদ্ৰারে পৰত্ততি, ন ইতরং, তস্মা কাযকম্মস্স যেভুয্যেন এত্থেৰ পৰত্তিতো অস্স কাযকম্মদ্ৰারভাৰো সিদ্ধো ব্রাহ্মণগামাদীনং ব্রাহ্মণগামাদিভাৰো ৰিযাতি নেত্থ কম্মদ্ৰারৰৰত্থানে কোচি ৰিবন্ধোতি. ৰচীকম্মদ্ৰারেপি এস পবন্ধো যথাসম্ভৰং দট্ঠব্বো.
মনোকম্মদ্ৰারং পন সযং মনোযেৰ সমানং অত্তনা সহগতচেতনাঅনভিজ্ঝাদিকম্মানং পৰত্তিদ্ৰারভাৰেন মনোদ্ৰারসঙ্খং লভতীতি ন তং চিত্তস্স উপ্পত্তিদ্ৰারৰসেন গণ্হাতি. ন হি সযং অত্ততোৰ পৰত্ততি. যদি পন চিত্তসম্পযুত্তা কম্মদ্ৰারভাৰেন অধিপ্পেতা, তদা তেসং কম্মদ্ৰারভাৰো মনস্মিং ন উপচারীযতীতি সম্পযুত্তধম্মানং চিত্তাধিপতিভাৰো চিত্তে ৰিযাতি চিত্তং ‘‘মনোকম্মদ্ৰার’’ন্তি ৰুচ্চতি. সভাৰতো পন কম্মদ্ৰারং নাম সম্পযুত্তধম্মাযেৰাতি চিত্তং ততো পৰত্তনতো মনোকম্মদ্ৰারৰসেন পৰত্ততি. অনন্তরপচ্চযভূতস্স পন মনোকম্মদ্ৰারভাৰে ৰত্তব্বমেৰ ¶ নত্থি. ইধ পন ‘‘অৰিঞ্ঞত্তিজনত্তা’’তি ৰচনেন কাযৰচীকম্মদ্ৰারৰসেনেৰ অপ্পৰত্তিযা সাধিতত্তা মনোকম্মদ্ৰারং ন গহিতমেৰ. ন হি ‘‘অৰিঞ্ঞত্তিজনত্তা’’তি কারণং মনোকম্মদ্ৰারৰসেনপি অপ্পৰত্তিং সাধেতি. অথ ৰা ‘‘অৰিপাকসভাৰতো’’তি ¶ ৰচনেন মনোকম্মদ্ৰারৰসেনপি অপ্পৰত্তি সাধিতা হোতি. ‘‘কম্মদ্ৰার’’ন্তি এত্থ কম্মগ্গহনেন নানক্খণিককম্মস্স অধিপ্পেতত্তা তস্সাপি গহণং দট্ঠব্বং. ইতি ইমেসু কাযৰচীকম্মদ্ৰারসঙ্খাতেসু দ্ৰীসু দ্ৰারেসু, মনোকম্মদ্ৰারেন সহ তীসু এৰ ৰা যথা কুসলং পৰত্ততি, ন এৰং ৰিপাকো, যথা চ কুসলং কাযৰচীমনোকম্মস্স আযূহনৰসেন দানাদিপুঞ্ঞকিরিযৰত্থুৰসেন পৰত্ততি, ন এৰমযং. অযং পন নেৰ কাযৰচীকম্মদ্ৰারেসু পৰত্ততি ৰিঞ্ঞত্তিসমুট্ঠাপকত্তাভাৰতো, ন কম্মৰসেন, মনোকম্মদ্ৰারৰসেনাপি চ পৰত্ততি ৰিপাকুপ্পাদনভাৰাভাৰতো, ন পুঞ্ঞকিরিযৰসেন পৰত্ততি দানাদিৰসেন অপ্পৰত্তনতোতি দস্সেতুং ‘‘কম্মদ্ৰারঞ্চ…পে… নো সমা’’তি ৰুত্তং. এৰন্তি দানাদিৰসেন.
৩৭. ‘‘পরিত্তারম্মণত্তা’’তিআদি সম্পযুত্তধম্মৰসেন ৰিসেসদস্সনং. যস্মা এতে পরিত্তারম্মণা, করুণামুদিতা চ পঞ্ঞত্তারম্মণা সত্তপঞ্ঞত্তিযং পৰত্তনতো, তস্মা দ্ৰিন্নমালম্বণানং একচিত্তস্স ৰিসযভাৰাননুগমনতো ন তেসু করুণামুদিতা কদাচিপি জাযন্তীতি অযমেত্থ পঠমগাথায অধিপ্পাযো.
৩৮. দুতিযগাথায পন হি-সদ্দো যস্মাতি ইমস্স অত্থে. যস্মা ‘‘পঞ্চ সিক্খাপদা কুসলা’’তি (ৰিভ. ৭১৫) ৰুত্তা, তস্মাতি অত্থো. ইদং ৰুত্তং হোতি – ভগৰতা হি সিক্খাপদৰিভঙ্গে ‘‘পঞ্চ সিক্খাপদা কুসলা’’তি (ৰিভ. ৭১৫) এৰং ‘‘পাণাতিপাতা ৰেরমণী’’তিআদীনং পঞ্চন্নং সিক্খাপদানং কুসলভাৰো ৰুত্তো, তে চ ৰিরতিসভাৰা এৰ আদিতো তিণ্ণং সিক্খাপদানং, পচ্ছিমস্স চ সম্মাকম্মন্তে, ইতরস্স সম্মাৰাচাযং, পঞ্চন্নম্পি মিচ্ছাজীৰহেতুকপঞ্চদুচ্চরিততো ৰিরমণৰসেন ¶ পৰত্তানং সম্মাআজীৰে চ অন্তোভাৰতো, তস্মা তা একন্তকুসলভূতানং কদাচি অব্যাকতে লভন্তি, ইতরথা সদ্ধাসতিআদযো ৰিয ‘‘সিযা কুসলা, সিযা অব্যাকতা’’তি ৰুচ্চেয্যুন্তি. যদি এৰং লোকুত্তরফলেসু অট্ঠ, সত্ত ৰা মগ্গঙ্গা ন লব্ভন্তীতি? নো ন লব্ভন্তি লোকিযৰিরতীনমেৰ তত্থ একন্তকুসলভাৰস্স ৰুত্তত্তা, লোকুত্তরৰিরতিযো পন ফলস্স মগ্গপটিবিম্বভূতত্তা মগ্গসদিসতো অট্ঠঙ্গিকতায, সত্তঙ্গিকতায ¶ চ ভৰিতব্বন্তি ন চ একন্তকুসলভাৰেন ৰৰত্থাপেতুং যুত্তা. এৰঞ্চ কত্ৰা উপরি লোকুত্তরফলেসুপি অট্ঠঙ্গিকতাদিভেদো মগ্গো উদ্ধটোতি.
৩৯. ‘‘তথাধিপতিনো’’তিআদি অধিপতিৰসেন ৰিসেসদস্সনং. সব্বেসম্পি হি তেভূমককুসলানং অঞ্ঞো আযূহনকালো, অঞ্ঞো ৰিপচ্চনকালো, তস্মা ন তানি অত্তনো ৰিপাকেহি অধিপতিং গাহাপেতুং সক্কোন্তীতি ন তে ছন্দাদীনি ধুরং কত্ৰা পৰত্তন্তি. লোকুত্তরকুসলানি চ পন আযূহনকালস্স, ৰিপচ্চনকালস্স চ অন্তরাভাৰতো অত্তনো ছন্দাদীনং বলস্স অৰূপসন্তকালেযেৰ ৰিপাকং নিব্বত্তেন্তীতি অনন্তরপচ্চযা হুত্ৰা ৰিপাকেহি অধিপতিং গাহাপেতুং সক্কোন্তীতি. এৰঞ্চ কত্ৰা উপরি লোকুত্তরৰিপাকানং অধিপতিযোগং ৰক্খতি.
৪০. যস্মা মোরৰাপিৰাসিমহাদত্তত্থেরেন ৰিপাকানং আগমনতো অসঙ্খারিকসসঙ্খারিকভাৰো ইচ্ছিতো, তিপিটকচূল়নাগত্থেরেন পচ্চযতো, তস্মা উভিন্নম্পি মতিদস্সনত্থমাহ ‘‘অসঙ্খারসসঙ্খারৰিধান’’ন্তিআদি. পুরিমত্থেরো হি যথা মুখে চলিতে আদাসতলে মুখনিমিত্তং চলতি ¶ , এৰং অসঙ্খারিকস্স কুসলস্স ৰিপাকো অসঙ্খারিকো, সসঙ্খারিকস্স ৰিপাকো সসঙ্খারিকোতি আহ, তস্মা তস্স মতিদস্সনত্থং ‘‘অসঙ্খার…পে… পুঞ্ঞতো’’তি ৰুত্তং. দুতিযত্থেরো পন অসঙ্খারিকাদীসু যেন কেনচিপি চিত্তেন কম্মে আযূহিতে আসন্নমরণস্স অত্তনো, পরেসং ৰা পযোগেন ৰিনা অসঙ্খারেন অপ্পযোগেন কম্মকম্মনিমিত্তগতিনিমিত্তপচ্চুপট্ঠানে পটিসন্ধি উপ্পজ্জমানা অসঙ্খারিকা. যস্স কস্সচি সসঙ্খারেন সপ্পযোগেন কম্মাদিপচ্চুপট্ঠানে সসঙ্খারিকা. তথা ভৰঙ্গচুতিযোপি. তদারম্মণঞ্চ পণীতাপণীতউতুভোজনাদিপচ্চযৰসেন, অনন্তরনিরুদ্ধকুসলাকুসলস্স ৰসেন ৰা অসঙ্খারসসঙ্খারন্তি এৰং পচ্চযতো অসঙ্খারিকাদিৰিধানতমাহ, তস্মা তস্স মতিদস্সনত্থং ‘‘ঞেয্যং পচ্চযতো চেৰা’’তি ৰুত্তং. ইদমেৰ চ পন আচরিযা পসংসন্তি.
৪১-২. হীনাদীনং ৰিপাকত্তাতি অধিপতিযোগাভাৰেপি হীনমজ্ঝিমপণীতানং কুসলানং ৰিপাকত্তা. এতেন আগমনতো হীনাদিভাৰং ৰিভাৰেতি. ৰিনেয্যসন্তানগতকিলেসমলৰিধমনেন তস্স পুননতো পুঞ্ঞো ৰাদো ৰচীঘোসো এতস্স, ৰুত্তনযেনেৰ পুঞ্ঞং ৰদতীতি ৰা পুঞ্ঞৰাদী, তেন পুঞ্ঞৰাদিনা. ‘‘একন্তেন সৰত্থুক’’ন্তি ৰুত্তেপি রূপলোকে পৰত্তি অনিৰারিতাতি আহ ‘‘কামলোকস্মি’’ন্তি ¶ . ‘‘ন পনঞ্ঞত্থ জাযতে’’তি ইমিনা পন ব্যতিরেকতো লদ্ধমত্থং দস্সেতীতি.
এৰং তাৰ সহেতুকৰিপাকে নিদ্দিসিত্ৰা ইদানি অহেতুকে নিদ্দিসিতুং ‘‘অহেতুকৰিপাকচিত্তং পনা’’তিআদি ৰুত্তং. কস্মা পন সহেতুকস্স কম্মস্স অহেতুকৰিপাকো হোতীতি? ৰুচ্চতে – চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীনং তাৰ পঞ্চন্নং আরম্মণাভিনিপাতমত্তত্তা অলোভাদিসম্পযোগো ন সম্ভৰতি, তথা মন্দতরকিচ্চেসু সম্পটিচ্ছনসন্তীরণেসূতি ¶ এৰং হেতূনং উপ্পত্তিযা অসম্ভৰতো চ নেসং অহেতুকতা দট্ঠব্বা. উপেক্খাদিযোগে পন চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীনং তাৰ চতুন্নং ইট্ঠারম্মণেপি পৰত্তমানানং ৰত্থারম্মণসঙ্ঘট্টনায দুব্বলভাৰতো উপেক্খাসহগততা, কাযৰিঞ্ঞাণস্স চ তায বলৰভাৰতো সুখসহগততা হোতি. সম্পটিচ্ছনং পন আরম্মণঘট্টনযোগ্যভাৰেন ওল়ারিকত্তা, চতুচিত্তক্খণাতীতৰসেন চিরজাতত্তা চ দুব্বলমত্তনো নিস্সযেন সহ অসমানজাতিকঞ্চ চক্খাদিৰত্থুং নিস্সায উপ্পন্নেহি চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীহি লদ্ধানন্তরপচ্চযতায, অপুব্বনিস্সযতায চ আরম্মণরসস্সাদে দুব্বলন্তি ইট্ঠাদীসু আরম্মণেসু উপেক্খাসহগতমেৰ. সন্তীরণং পন ৰুত্তৰিপরীততো ইট্ঠারম্মণে সুখসহগতং, ইট্ঠমজ্ঝত্তে চ উপেক্খাসহগতন্তি দট্ঠব্বং. মনোৰিঞ্ঞাণধাতু ৰিয ৰিসিট্ঠমননকিচ্চাভাৰতো মনোমত্তা নিস্সত্তনিজ্জীৰাদিঅত্থেহি ধাতু চাতি মনোধাতু. সা হি সতিপি ৰিঞ্ঞাণভাৰে মনোৰিঞ্ঞাণতো সম্ভৰস্স ৰিসিট্ঠমননকিচ্চস্স অকরণতো মননমত্তাযেৰ হোতি. ৰুত্তলক্খণৰিপরীততো পন মনো চ তং ৰিঞ্ঞাণঞ্চাতি মনোৰিঞ্ঞাণং, তদেৰ যথাৰুত্তট্ঠেন ধাতূতি মনোৰিঞ্ঞাণধাতু.
ৰিঞ্ঞাণপঞ্চকং নিযতারম্মণং যথাক্কমং রূপাদিএকেকস্সেৰ আরম্মণকরণতো. সেসত্তযমনিযতারম্মণং পঞ্চারম্মণিকছল়ারম্মণিকভাৰতো.
দট্ঠব্বতায দিট্ঠং, রূপাযতনং. সোতব্বতায সুতং, সদ্দাযতনং. মুনিতব্বতায মুতং, সম্পত্তস্সেৰ গহেতব্বতাযাতি অত্থো, গন্ধাদিত্তযস্সেতং নামং. চক্খাদীহি ৰিনা কেৰলং মনসা এৰ ৰিজানিতব্বতায ৰিঞ্ঞাতং, ধম্মাযতনং. অনামট্ঠকালৰিসেসৰচনত্তা চ নেসং অতীতানাগতাপি রূপাদযো দিট্ঠাদিসদ্দেহি ৰুচ্চন্তি. তেনেৰ হি ¶ ‘‘দট্ঠব্বতাযা’’তিআদিনা কালসামঞ্ঞেন ¶ নেসং নিব্বচনং ৰুত্তং. দিট্ঠং আরম্মণং যস্স তং দিট্ঠারম্মণং. এৰং সুতারম্মণাদীসু.
চক্খুতো পৰত্তন্তি চক্খুদ্ৰারতোৰ পৰত্তং সব্বৰাক্যানং অৰধারণফলত্তা. তেন মনোধাতুআদীনং চক্খুৰিঞ্ঞাণভাৰো নিৰারিতো হোতি তেসং দ্ৰারন্তরতোপি পৰত্তিসম্ভৰতো. অথ ৰা ‘‘চক্খুতো পৰত্ত’’ন্তি ইদং সঞ্জাতিপ্পৰত্তিং সন্ধায ৰুত্তং, ন সঞ্চরণপ্পৰত্তিং, তস্মা যথা কুণ্ডমুখতো উদকং সঞ্চরণৰসেন পৰত্ততি, ন এৰং পৰত্তমিধ গহিতং. যথা পন চন্দকন্তপাসাণতো উদকং সঞ্জাতিৰসেন পৰত্ততি, এৰং পৰত্তমেৰ চক্খুতো পৰত্তন্তি গহিতং. যথা চ কিং? যথা কুচ্ছিতো সমুট্ঠিতং পিত্তসেম্হরুহিরাদি মুখতো সন্দন্তম্পি ‘‘মুখস্সৰো’’তি ন ৰুচ্চতি, মুখতোযেৰ পন সমুট্ঠহিত্ৰা ততো সৰন্তং খেল়ং ‘‘মুখস্সৰো’’তি ৰুচ্চতি, এৰং হদযৰত্থুসন্নিস্সযতো সমুট্ঠহিত্ৰা চক্খুতো পৰত্তমানং চক্খুৰিঞ্ঞাণং নাম ন হোতি. চক্খুতোযেৰ পন সমুট্ঠহিত্ৰা ততো পৰত্তমানং চক্খুৰিঞ্ঞাণং নামাতি. যো পন ইমমত্থং অসল্লক্খেত্ৰা ব্যঞ্জনমত্তস্সেৰ অভিনিৰিসিত্ৰা তংদ্ৰারপ্পৰত্তানং সেসানম্পি চক্খুৰিঞ্ঞাণভাৰং মঞ্ঞেয্য, তং নিৰারেতুং পকারন্তরেনপি ৰিগ্গহং দস্সেন্তো আহ ‘‘চক্খুম্হি সন্নিস্সিত’’ন্তি. যথা চক্খুতো পৰত্তং, চক্খুসন্নিস্সিতং ৰা ৰিঞ্ঞাণং চক্খুৰিঞ্ঞাণং, এৰং সোতৰিঞ্ঞাণাদীসুপি ‘‘সোততো পৰত্তং, সোতস্মিং সন্নিস্সিতং ৰা ৰিঞ্ঞাণং সোতৰিঞ্ঞাণ’’ন্তিআদিনা যোজনং অতিদিসন্তো আহ ‘‘তথা সোতৰিঞ্ঞাণাদীনী’’তি.
চক্খুসন্নিস্সিতং হুত্ৰা রূপস্স ৰিজাননলক্খণমেতস্সাতি চক্খুসন্নিস্সিতরূপৰিজাননলক্খণং. তত্থ চক্খুসন্নিস্সিতৰচনেন দিব্বচক্খাদিকং অঞ্ঞং রূপারম্মণং ৰিঞ্ঞাণং নিৰত্তেতি ¶ . ৰিজানন-গ্গহণেন চক্খুসন্নিস্সিতে ফস্সাদিধম্মে নিৰত্তেতি. চক্খুরূপ-গ্গহণেন নিস্সযতো, আরম্মণতো চ চিত্তং ৰিভাৰেতি উভযাধীনৰুত্তিকত্তা. যদি হি চক্খু নাম ন সিযা, অন্ধাপি রূপং পস্সেয্যুং, ন চ পস্সন্তি. যদি চ নীলাদিরূপং নাম ন সিযা, দেসাদিনিযমেন ন ভৰিতব্বং, অত্থেৰ চ নিযমো. একন্তসারম্মণতা চ চিত্তস্স ৰুত্তাতি আরম্মণেন ৰিনা নীলাদিআভাসং চিত্তং পৰত্ততীতি এৰং পৰত্তো ৰাদো মিচ্ছাৰাদোতি গহেতব্বো. তেনাহ ভগৰা ‘‘চক্খুঞ্চ পটিচ্চ রূপে চ উপ্পজ্জতি চক্খুৰিঞ্ঞাণ’’ন্তিআদি (ম. নি. ১.২০৪, ৪০০; ৩.৪২১, ৪২৫; সং. নি. ৪.৬০; কথা. ৪৬৫). এত্থ ¶ সিযা – কিং পনেতং চক্খু, রূপঞ্চ ৰিঞ্ঞাণস্স পচ্চযো হোন্তং একমেৰ পচ্চযো হোতি, উদাহু অনেকন্তি? চক্খু তাৰ একম্পি, রূপং পন অনেকমেৰ সঙ্গতং. কিং কারণং? পচ্চযভাৰৰিসেসতো. চক্খু হি চক্খুৰিঞ্ঞাণস্স নিস্সযপুরেজাতইন্দ্রিযৰিপ্পযুত্তপচ্চযেহি পচ্চযো হোন্তং অত্থিভাৰেনেৰ হোতি তস্মিং সতি তস্স ভাৰতো, অসতি অভাৰতো. যতো তং অত্থিঅৰিগতপচ্চযেহিস্স পচ্চযোতি ৰুত্তং, স্ৰাযং পচ্চযভাৰো ন একস্মিং ন সম্ভৰতীতি একম্পি চক্খুৰিঞ্ঞাণস্স পচ্চযো হোতি. রূপং পন যদিপি চক্খু ৰিয পুরেজাতঅত্থিঅৰিগতপচ্চযেহি পচ্চযো হোতি পুরেতরং উপ্পন্নং হুত্ৰা ৰিজ্জমানক্খণেযেৰ উপকারকত্তা, তথাপি অনেকমেৰ সঙ্গতং হুত্ৰা পচ্চযো হোতি আরম্মণভাৰতো. যঞ্হি তং আরম্মণং তস্স যথা তথা উপলব্ভনীযৰসেনেৰ আরম্মণপচ্চযভাৰো, ৰিঞ্ঞাণস্স চ ইন্দ্রিযাধীনৰুত্তিকস্স আরম্মণসভাৰূপলদ্ধি ন একদ্ৰিকলাপগতৰণ্ণৰসেন হোতি, নাপি কতিপযকলাপগতৰণ্ণৰসেন, অথ খো আভোগানুরূপং আপাথগতৰণ্ণৰসেনাতি অনেকমেৰ রূপং সংহচ্চকারিতায ৰিঞ্ঞাণস্স পচ্চযো হোতীতি. অমুমেৰ ¶ হি ৰিসেসং ৰিভাৰেতুং ‘‘চক্খুঞ্চ পটিচ্চ রূপে চা’’তি (ম. নি. ১.২০৪, ৪০০; ৩.৪২১, ৪২৫; সং. নি. ৪.৬০; কথা. ৪৬৫) পাল়িযং ৰচনভেদো কতোতি. এৰং সোতৰিঞ্ঞাণেপি যথারহং ৰত্তব্বং. ঘানৰিঞ্ঞাণাদীনং পন সম্পত্তগ্গাহতায অত্তনো নিস্সযেন সহ অল্লীনস্সেৰ গহণতো এককলাপগতম্পি গন্ধাদিকং তেসং উপ্পত্তিযা পচ্চযো হোতি.
রূপমত্তারম্মণরসন্তি রূপাযতনমত্তস্সেৰ আরম্মণকরণরসং. মত্ত-সদ্দেন যথা আরম্মণন্তরং নিৰত্তেতি, এৰং রূপাযতনেপি লব্ভমানে একচ্চে ৰিসেসে নিৰত্তেতি. ন হি চক্খুৰিঞ্ঞাণং ৰণ্ণমত্ততো অঞ্ঞং কিঞ্চি নীলাদিৰিসেসং তত্থ গহেতুং সক্কোতি. তেনাহ ভগৰা – ‘‘পঞ্চহি ৰিঞ্ঞাণেহি ন কিঞ্চি ধম্মং পটিৰিজানাতি অঞ্ঞত্র অভিনিপাতমত্তা’’তি. চক্খুৰিঞ্ঞাণং উপ্পজ্জমানং রূপারম্মণে এৰ উপ্পজ্জনতো তদভিমুখভাৰেন গণ্হাতীতি ৰুত্তং ‘‘রূপাভিমুখভাৰপচ্চুপট্ঠান’’ন্তি. অত্তনো অনন্তরং উপ্পজ্জমানানং অরূপধম্মানং সমনন্তরৰিগতা অরূপধম্মা পৰত্তিওকাসদানেন অনন্তরসমনন্তরনত্থিৰিগতপচ্চযেহি উপকারকা, নিস্সযারম্মণা ধম্মা ৰিয আসন্নকারণাতি দস্সেন্তো আহ ‘‘রূপারম্মণায কিরিযামনোধাতুযা অপগমপদট্ঠান’’ন্তি. সোতৰিঞ্ঞাণাদীসুপি ৰুত্তনযেনেৰ অত্থো ৰেদিতব্বো. কিরিযামনোধাতুযা আরম্মণভেদতো ভিন্নসভাৰত্তা আহ ‘‘কিরিযামনোধাতূন’’ন্তি. চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীহি গহিতং রূপাদিআরম্মণং তদনন্তরমেৰ অপরিপতন্তং ¶ কত্ৰা সম্পটিচ্ছন্তং গণ্হন্তং ৰিয হোতীতি ৰুত্তং ‘‘রূপাদিসম্পটিচ্ছনরস’’ন্তি. তথাভাৰেন সম্পটিচ্ছনভাৰেন পচ্চুপট্ঠাতীতি তথাভাৰপচ্চুপট্ঠানং.
ছসু আরম্মণেসু কদাচি পঞ্চন্নং জচ্চন্ধাদিৰসেন ততোপি ঊনানং, ব্রহ্মলোকে চ দ্ৰিন্নমেৰ ৰিজাননসভাৰাপি ছল়ারম্মণৰিজাননলক্খণা ¶ ৰুত্তা তংসভাৰানতিৰত্তনতো, ছস্ৰেৰ ৰা ইতরেসং আরম্মণানং অন্তোগধত্তা. সন্তীরণাদিরসাতি যথাসম্ভৰং সন্তীরণতদারম্মণাদিকিচ্চা, সন্তীরণতদারম্মণপটিসন্ধিভৰঙ্গচুতিকিচ্চাতি অধিপ্পাযো. ‘‘হদযৰত্থুপদট্ঠানা’’তি ইদং ইমাসং দ্ৰিন্নং মনোৰিঞ্ঞাণধাতূনং অনিবদ্ধট্ঠানতায নিবদ্ধকারণং দস্সেতুং ৰুত্তং. ৰুত্তনযেন পন ‘‘তংতংঅনন্তরাতীতৰিঞ্ঞাণাপগমপদট্ঠান’’ন্তিপি ৰত্তুং ৰট্টতিযেৰ. অহেতুকচিত্তানং ৰিসুং ৰিসুং লক্খণাদিকস্স দস্সিতত্তা পরিসেসতো সহেতুকচিত্তানং একসদিসমেৰ লক্খণাদিকন্তি ৰিঞ্ঞাযতি. তং পন হেট্ঠা ৰিভাৰিতমেৰ.
ইদানি ইমাসং আরম্মণাদিতো ভেদং দস্সেতুং ‘‘তত্থ পঠমা’’তিআদি ৰুত্তং. একন্তমিট্ঠারম্মণেতি একন্তেনেৰ ইট্ঠারম্মণে, অতিইট্ঠারম্মণেতি অত্থো. পঞ্চসু ঠানেসূতি সহেতুকৰিপাকানং ৰুত্তেসু চতূসু, সম্পটিচ্ছনৰোট্ঠব্বনানং অন্তরাল়সঙ্খাতসন্তীরণট্ঠানে চাতি পঞ্চসু ঠানেসু, পঞ্চসু কিচ্চেসূতি ৰা অত্থো. কিঞ্চাপি সোমনস্সপটিসন্ধিকস্স দোমনস্সজৰনাৰসানে তদারম্মণসম্ভৰে অসতি যং কিঞ্চি পরিচিতপুব্বং পরিত্তারম্মণমারব্ভ উপেক্খাসহগতসন্তীরণমুপ্পজ্জতীতি ইচ্ছিতং, তথা পন উপ্পজ্জমানস্স কদাচিযেৰ সম্ভৰতো যেভুয্যপ্পৰত্তিং গহেত্ৰা ছ ঠানানি অৰত্ৰা পঞ্চেৰ ৰুত্তানি. অথ ৰা তং উপ্পজ্জমানং তদারম্মণট্ঠানেযেৰ নিব্বত্ততীতি তংৰসেনেৰ তস্সাপি ঠানং গহিতন্তি দট্ঠব্বং. অচক্খুসংৰত্তনিককম্মনিব্বত্ততায জাতিযা অন্ধো জচ্চন্ধো. কিঞ্চাপি হি জাতিক্খণে অণ্ডজজলাবুজানং সব্বেসম্পি চক্খু নত্থি, যস্স ভাৰাভাৰতো অন্ধানন্ধৰিচারণা ভৰেয্য, তথাপি চক্খুস্স উপ্পজ্জমানারহকালেপি চক্খুৰিপত্তিৰিবন্ধকেন কম্মুনা পটিহতসামত্থিযেন পটিসন্ধিদাযকেন ¶ ইতরেনাপি ৰা কম্মেন তস্স অনুপাদিযমানত্তা সত্তো ‘‘জচ্চন্ধো’’তি ৰুচ্চতি. অথ ৰা জচ্চন্ধোতি পসূতিযংযেৰ অন্ধো, মাতুকুচ্ছিযংযেৰ অন্ধো হুত্ৰা নিক্খন্তোতি অত্থো. তেন দুহেতুকতিহেতুকানং মাতুকুচ্ছিগতকালেপি চক্খুস্স অৰিপজ্জনং সিদ্ধং হোতি, এৰং জাতিবধিরাদীসুপি যথারহং ৰত্তব্বং. জচ্চজল়োতি জাতিযা অঞ্ঞাণকো ¶ . কিঞ্চাপি দুহেতুকপটিসন্ধিকোপি জাতিযং অঞ্ঞাণকো, তস্স পন পৰত্তিযং পঞ্ঞা সম্ভৰতীতি ৰুত্তনযেন যেভুয্যতো পৰত্তিযম্পি পঞ্ঞাযাসম্ভৰতো জচ্চজল়ো ৰেদিতব্বো. জচ্চুম্মত্তকো সুরামেরযপানাদিউম্মত্তকভাৰসংৰত্তনিককম্মপরিভাৰিতেন কম্মেন গহিতপটিসন্ধিকো. পণ্ডকোতি পরদারগমনাদিকম্মপরিভাৰিতেন কম্মুনা গহিতপটিসন্ধিকো. সো পঞ্চৰিধো আসিত্তপণ্ডকো উসূযপণ্ডকো পক্খপণ্ডকো ওপক্কমিকপণ্ডকো নপুংসকপণ্ডকোতি. ইধ পন ওপক্কমিকপণ্ডকস্স সহেতুকস্সাপি ভাৰতো, নপুংসকস্স চ ৰিসুং গহণতো তযো পণ্ডকা অধিপ্পেতা. আদি-সদ্দেন জাতিমূগজাতিপঙ্গুলমম্মনাদীনং সঙ্গহো. কেচি পন ‘‘একচ্চে অহেতুকপটিসন্ধিকা অৰিকলিন্দ্রিযা হুত্ৰা থোকং ৰিচারণপকতিকাপি হোন্তি, তস্মা তাদিসানম্পি ইধ আদি-সদ্দেন সঙ্গহো’’তি ৰদন্তি. এত্থ চ জচ্চন্ধাদীনমেৰ অযং পটিসন্ধীতি ন গহেতব্বা. জচ্চন্ধাদযো পন ইমিনা পটিসন্ধিং গণ্হন্তীতি গহেতব্বং.
৪৩. তিহেতুকপুঞ্ঞস্সাতি তিহেতুকস্সপি উক্কট্ঠপুঞ্ঞস্স. দুহেতুকম্মস্স পন সব্বথাপি সোল়সন্নং ৰিপাকানং অসম্ভৰতো তপ্পটিক্খেপপরত্তা চেতনায ‘‘তিহেতুকপুঞ্ঞস্সা’’তি অৰিসেসতো ৰুত্তং.
কামাৰচরৰিপাকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
রূপাৰচরারূপাৰচরৰিপাকৰণ্ণনা
মহগ্গতৰিপাকানং ¶ তংতংকুসলাগমনৰসেনেৰ ঝানঙ্গহানি, ন পন ভাৰনাৰিসেসেনাতি তেসং পহানঙ্গানি অনুদ্ধটানি. উপপত্তিযন্তি উপপত্তিভৰে.
অরূপাৰচরৰিপাকচিত্তানি ৰুচ্চন্তীতি সম্বন্ধো.
৪৪. কুসলানুগতং কত্ৰাতি কুসলানুরূপং কুসলসদিসং কত্ৰা. যথা কামাৰচরৰিপাকং কুসলতো ৰিসদিসম্পি কত্ৰা ৰিভত্তং, এৰমকত্ৰা কুসলসদিসমেৰ কত্ৰাতি অত্থং ৰদন্তি. অট্ঠকথাযং ¶ পন কুসলানন্তরং কত্ৰা মহগ্গতৰিপাকানং ভাজিতপাল়িং সন্ধায ‘‘কুসলানুগতং কত্ৰা ভাজিত’’ন্তি ৰুত্তং. পাল়িযঞ্হি –
‘‘কতমে ধম্মা অব্যাকতা? যস্মিং সমযে কামাৰচরস্স কুসলস্স কম্মস্স কতত্তা উপচিতত্তা ৰিপাকং চক্খুৰিঞ্ঞাণং উপ্পন্নং হোতী’’তিআদিনা (ধ. স. ৪৩১) –
কামাৰচরৰিপাকং ৰিভজিত্ৰা মহগ্গতৰিপাকং ৰিভজন্তেন –
‘‘কতমে ধম্মা অব্যাকতা? যস্মিং সমযে রূপপত্তিযা মগ্গং ভাৰেতি, ৰিৰিচ্চেৰ কামেহি…পে… পঠমং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি পথৰীকসিণং, তস্মিং সমযে ফস্সো হোতি…পে… অৰিক্খেপো হোতি, ইমে ধম্মা কুসলা, তস্সেৰ রূপাৰচরস্স কুসলস্স কম্মস্স কতত্তা উপচিতত্তা ৰিপাকং ৰিৰিচ্চেৰ কামেহি…পে… পঠমং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি পথৰীকসিণং…পে… ইমে ধম্মা অব্যাকতা’’তি (ধ. স. ৪৯৮).
এৰং কুসলং উদ্দিসিত্ৰা তদনন্তরং কত্ৰা মহগ্গতং ৰিপাকং ৰিভত্তং, তস্মা যথা কামাৰচরৰিপাকং, এৰং অৰিভজিত্ৰা ¶ ইদং কুসলানন্তরং কত্ৰা ৰিভত্তন্তি ইমমত্থং জোতেতুং অট্ঠকথাযং ‘‘কুসলানুগতং কত্ৰা’’তি ৰুত্তং. ইমিনাপি চ আচরিযেন পরিহারমুখেন ৰক্খমানঅত্থৰিসেসৰচনিচ্ছায তত্থ ৰুত্তনযেনেৰ চোদনা কতা. এৰঞ্হি সতি কুসলানন্তরংযেৰ ফলং উপ্পজ্জতীতি ঞাপনং সুট্ঠূপপন্নং হোতীতি অযমেত্থ অম্হাকং আচরিযস্স মগ্গো.
মহগ্গতন্তি মহগ্গতৰিপাকং. তঞ্হি ইধ অধিগতং. কামা…পে… যতোতি যস্মা কামাৰচরকুসলং অসমানফলং হোতি তিহেতুকস্স দুহেতুকাহেতুকৰিপাকানং, দুহেতুকস্স চ অহেতুকৰিপাকানম্পি জননতো, ন এৰমিদং, ইদং পন একন্তেনেৰ সদিসৰিপাকজননতো সমানফলমেৰ, তস্মাতি অত্থো. এত্থ চ ‘‘কুসল’’ন্তি অৰুত্তেপি কামাৰচরপুঞ্ঞংৰাতি উপমিতত্তা উপমেয্যস্সপি কুসলভাৰো ৰিঞ্ঞাযতি. কস্মা পনেতং সদিসৰিপাকং, ন কামাৰচরং ৰিয ৰিসদিসৰিপাকম্পীতি? ৰুচ্চতে – কামাৰচরপুঞ্ঞঞ্হি আচিনন্তো রূপতণ্হাদিনানাৰত্থুককামতণ্হূপনিস্সযতো ¶ আচিনতি, তস্মা তদূপনিস্সযকুসলং তদনুরূপতো নানাৰত্থুকং ৰিপাকং জনেতি. মহগ্গতং পন আচিনন্তো একৰত্থুকাযেৰ ভৰতণ্হায ৰসেন আচিনতীতি তদনুরূপতো তং নানাৰত্থুং অজনেত্ৰা একৰত্থুমেৰ জনেতীতি.
৪৫-৬. সব্বথাতি ধম্মতো আরম্মণতো পটিপদাদিতো চ. তথা হি যে ফস্সাদযো কুসলে চ লব্ভন্তি, তে ৰিপাকেপি লব্ভন্তি, যস্মিঞ্চ আরম্মণে কুসলং পৰত্ততি, তত্থেৰ ইদং ৰিপাকম্পি. যাৰ পটিপদাদযো কুসলস্স লব্ভন্তি, তাৰ ইমস্স ৰিপাকস্সপীতি. কামং যস্স কস্সচি ছাযা তংতংৰত্থুসদিসাৰ, মহন্তস্স পন কুসলৰিপাকস্স মহন্তাহিযেৰ উপমাহি ¶ ভৰিতব্বন্তি ‘‘গজাদীন’’ন্তিআদি ৰুত্তং. অপরে অপরে অত্তভাৰে ভৰং ৰেদনমস্সাতি অপরাপরিযৰেদনং. যদি অপরাপরিযৰেদনং ন হোতি, কথঞ্চরহি ইমস্স ফলুপ্পত্তীতি আহ ‘‘ঝানা অপরিহীনস্সা’’তিআদি.
৪৭. কুসলানন্তরন্তি কুসলভৰানন্তরং. যস্মিঞ্হি ভৰে তং কুসলং কতং, সো ইধ কুসল-সদ্দেন উপচারতো গহিতো কম্মানন্তরংযেৰ ফলস্স অসম্ভৰতো. ন হি তং লোকুত্তরকুসলং ৰিয অনন্তরফলনিপ্ফাদকং, অথ খো একচ্চকামাৰচরকুসলং ৰিয অপরাপরিযৰেদনং অহুত্ৰা সতিপি অনেকেযেৰ কামাৰচরকম্মে মহোঘো ৰিয পরিত্তং উদকং তমজ্ঝোত্থরিত্ৰা অত্তনোযেৰ ৰিপাকদানেন একন্তেন অনন্তরভৰেযেৰ ফলং নিব্বত্তেতি. ননু চ অপরিহীনজ্ঝানস্সেৰ কস্সচি নিকন্তিৰসেন কামভৰে পটিসন্ধি হোতি. তথা হি তিস্সমহাব্রহ্মা উপরিব্রহ্মলোকূপপত্তিযা ভাৰিতমগ্গো ভিক্খূহি যাচিতো ততো চৰিত্ৰা মোগ্গলিব্রাহ্মণস্স গেহে পটিসন্ধিং অগ্গহেসীতি ৰুত্তন্তি তং কথন্তি? নিকন্তিবলেনেৰ ঝানং পরিহাযতীতি ততো পরিহীনজ্ঝানো নিব্বত্ততীতি ৰদন্তি. অপরে পন আচরিযা ‘‘অনীৰরণাৰত্থায নিকন্তিযা ঝানস্স পরিহানি ৰীমংসিত্ৰা গহেতব্বা’’তি ৰত্ৰা ‘‘সতিপি মহগ্গতকম্মুনো ৰিপাকং পটিবাহনসমত্থস্সেৰ পরিত্তকম্মস্স অভাৰে ‘ইজ্ঝতি, ভিক্খৰে, সীলৰতো চেতোপণিধি ৰিসুদ্ধত্তা’তি (অ. নি. ৮.৩৫) ৰচনতো কামভৰে চেতোপণিধি মহগ্গতকম্মস্স ৰিপাকং পটিবাহিত্ৰা পরিত্তকম্মুনো ৰিপাকস্স ওকাসং করোতী’’তি ৰদন্তি, তং যুত্তং. এতস্সাতি ইমস্সত্থস্স ঞাপনত্থন্তি সম্বন্ধো.
৪৮-৯. এৰং ¶ অৰিসেসেন কুসলসদিসতং অতিদিসিত্ৰা ইদানি ৰিসেসং দস্সেতুং ‘‘পটিপদাক্কমো ¶ চেৰা’’তিআদি ৰুত্তং. যথা হি দুক্খপটিপদং দন্ধাভিঞ্ঞং ঝানং উপ্পাদেত্ৰা পুনপ্পুনং সমাপজ্জন্তস্স তং ঝানং তংপটিপদমেৰ হোতি, এৰং তস্মিং তস্মিং অপরিহীনে তস্স তস্স ৰিপাকো নিব্বত্তমানো তংতংপটিপদোৰ ভৰিতুং অরহতি. ছন্দাধিপতেয্যাদিভাৰো পন তস্মিং খণে ৰিজ্জমানানং ছন্দাদীনং অধিপতিপচ্চযভাৰেন হোতি, ন আগমনৰসেন. তথা হি একমেৰ ঝানং নানক্খণেসু নানাধিপতেয্যং হোতি, তস্মা ৰিপাকস্স আগমনৰসেন ছন্দাধিপতেয্যাদিতা ন গহিতা. তেনাহ ‘‘অভাৰোধিপতীন’’ন্তি. তদভাৰতোৰ সরসতো তস্স হীনাদিতা ন সম্ভৰতীতি সাপি ঝানাগমনতোৰ ৰুত্তা.
রূপাৰচরারূপাৰচরৰিপাকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
লোকুত্তরৰিপাকৰণ্ণনা
মগ্গচিত্তস্স ৰিয ফলচিত্তস্স মগ্গযোগতো ভেদাভাৰেন ‘‘চতুমগ্গযোগতো’’তি অৰত্ৰা ‘‘চতুমগ্গসম্পযুত্তচিত্তফলত্তা’’তি ৰুত্তং, চতূহি অরিযমগ্গেহি সম্পযুত্তকুসলচিত্তস্স ফলত্তা চতুব্বিধসামঞ্ঞফলসম্পযুত্তচিত্তভাৰতোতি অত্থো. সোতাপত্তিমগ্গস্স ফলং চিত্তং সোতাপত্তিমগ্গফলচিত্তং. এৰং সেসেসু. মগ্গৰীথিযং দ্ৰিক্খত্তুং, তিক্খত্তুং ৰা ফলসমাপত্তিযা অপরিচ্ছিন্নপরিমাণং পৰত্তমানম্পি দ্ৰীস্ৰেৰ ঠানেসু পৰত্তিযা দুৰিধমেৰ হোতীতি আহ ‘‘মগ্গৰীথিফলসমাপত্তিৰসেন পৰত্তিতো দুৰিধ’’ন্তি.
৫০-১. মগ্গস্সানন্তরে ফলে লব্ভন্তি মগ্গাগমনতোতি অধিপ্পাযো. মগ্গো হি আগমনতো ‘‘সুঞ্ঞতো’’তি লদ্ধনামো সগুণালম্বণৰসেন অনিমিত্তঅপ্পণিহিতনামম্পি লভতীতি ফলস্স নামত্তযম্পি দেতি, তথা আগমনতো অপ্পণিহিতো ¶ মগ্গো সগুণারম্মণৰসেন অনিমিত্তসুঞ্ঞতঅপ্পণিহিতনামকোতি ফলস্স নামত্তযম্পি দেতি. এৰঞ্চ কত্ৰা অভিধম্মে একেকস্স ফলস্স তীণি তীণি নামানি ৰুত্তানি. ননু চ অভিধম্মে ‘‘সগুণারম্মণতো নামং অনধিপ্পেত’’ন্তি ৰুত্তং? সচ্চং ৰুত্তং, তং পন নামলাভং সন্ধায, ন নামদানং. তত্থ হি ৰৰত্থানকরত্তাভাৰতো তথা অনধিপ্পেতং, ন অলব্ভনতো. ইধ পন একেকস্স ¶ ফলং নামত্তযম্পি লভতীতি ৰৰত্থানপ্পযোজনাভাৰতো সগুণারম্মণেহি লদ্ধনামদানস্স অধিপ্পেতত্তা তিৰিধম্পি নামং দেতি. একন্তেন চেতং এৰং সম্পটিচ্ছিতব্বং, ইতরথা ৰিপস্সনাপি ৰিপস্সতো লদ্ধনামমগ্গস্স তং ন দদেয্যাতি. পরভাগস্মিন্তি অপরভাগে. ৰল়ঞ্জনফলেসূতি সমাপজ্জনৰসেন অনুভৰিতব্বফলেসু. ‘‘ৰল়ঞ্জনফলেসু না’’তি মগ্গাগমনং সন্ধায পটিক্খিত্তন্তি আহ ‘‘ৰিপস্সনাৰসেনেৰা’’তিআদি. ৰল়ঞ্জনফলঞ্হি ৰিসুং ৰিপস্সনাৰসেনেৰ নিব্বত্ততীতি তস্স তংৰসেন নামলাভো. যদি এৰং মগ্গস্স ৰিয অনিমিত্তনামলাভো ন সিযা? তং ন, যথা মগ্গানন্তরস্স ফলস্স ৰিয ৰল়ঞ্জনকফলসমাপত্তিযাপি মগ্গাগমনতো চ ঝানপটিপদাভেদো হোতি, এৰং অনিমিত্তনামম্পি লব্ভতীতি.
৫২-৩. হোন্তি সাধিপতীনেৰাতি এত্থ কারণং ৰুত্তমেৰ. মগ্গভাৰেনাতি সোল়সহি আকারেহি চতুসচ্চপটিৰেধকমগ্গভাৰেন, কিলেসমারণৰসেন গমনসঙ্খাতেন, নিব্বানত্থিকেহি মগ্গিতব্বভাৰসঙ্খাতেন ৰা মগ্গভাৰেন. ফলং…পে… ৰুচ্চতীতি সযং ফলভাৰম্পি মগ্গস্স ফলত্তা, তংসদিসতায ৰা তমুপাদায মগ্গোতি ৰুচ্চতি ‘‘মগ্গঙ্গং মগ্গপরিযাপন্ন’’ন্তিআদীসূতি অধিপ্পাযো.
লোকুত্তরৰিপাকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
অকুসলৰিপাকৰণ্ণনা
যথা ¶ অতিইট্ঠে ইট্ঠমজ্ঝত্তে চ আরম্মণে ৰেদনাভেদসম্ভৰতো কুসলৰিপাকমনোৰিঞ্ঞাণধাতু দুৰিধা হোতি সোমনস্সসহগতা, উপেক্খাসহগতাতি, এৰং অতিঅনিট্ঠে অনিট্ঠমজ্ঝত্তে চ আরম্মণে ৰেদনাভেদো নত্থীতি অকুসলৰিপাকমনোৰিঞ্ঞাণধাতু একৰিধাৰাতি ‘‘সত্তাকুসলৰিপাকানী’’তি ৰুত্তং. সতি হি তত্থ ৰেদনাভেদে অতিঅনিট্ঠে দোমনস্সেন ভৰিতব্বং, ন চ পটিঘেন ৰিনা দোমনস্সং উপ্পজ্জতীতি. কাযৰিঞ্ঞাণস্স দুক্খসহগতা কুসলৰিপাকে ৰুত্তৰিপরিযাযেন ৰেদিতব্বা. এত্থ চ অকুসলৰিপাকেসু লব্ভমানদুক্খং ¶ ৰিয নাতিকটুকাপি উপেক্খা একন্তনিহীনস্স অকুসলস্স ৰিপাকভাৰতো দুক্খসভাৰত্তা হীনা এৰ. ন হি অকুসলস্স ৰিপাকো অদুক্খো হোতি, উপেক্খাভাৰো পনস্স বলৰতা বাধিযমানস্স পটিপহরিতুং অসক্কোন্তস্স দুব্বলপুরিসস্স তেন করিযমানবাধস্স উপেক্খনা ৰিযাতি দট্ঠব্বং. ইমানি…পে… চিত্তানীতি ইমানি সত্ত একেকস্স অকুসলস্স ৰিপাকচিত্তানি, ন পন কুসলৰিপাকে ৰিয তিহেতুকাদিপুঞ্ঞৰিসেসেন. উদ্ধচ্চসহগতস্সপি হি পৰত্তিযং সত্তেৰ ৰিপাকা লব্ভন্তি. কস্মা পনেত্থ যথা কুসলৰিপাকং সহেতুকম্পি উদ্ধটং, ন এৰং অকুসলৰিপাকন্তি? হেতূনং অসম্ভৰতো. লোভাদীনঞ্হি একন্তসাৰজ্জতায অযোনিসোমনসিকারহেতুকানং নত্থি ৰিপাকভাৰো, অলোভাদীনম্পি একন্তমনৰজ্জসভাৰানং ৰা কারণস্স তব্বিদূরতায নত্থেৰ অকুসলৰিপাকভাৰো. ন হি অলোভাদীনং পটিপক্খলোভাদযো তে অভিনিপ্ফাদেন্তি, তস্মা ইদং সব্বথা সহেতুপ্পৰত্তিযা অসম্ভৰতো অহেতুকমেৰাতি.
কম্মকম্মনিমিত্তগতিনিমিত্তেসূতি এত্থ অতীতভৰে আযূহিতং অপরাপরিযৰেদনীযং, উপপজ্জৰেদনীযং ৰা কম্মং কম্মং নাম ¶ . কম্মকরণকালে চেতনায গহিতমারম্মণং কম্মনিমিত্তং নাম. উপপজ্জিতব্বভৰপরিযাপন্নো নরকাদীসু অগ্গিজালাদিৰণ্ণো গতিনিমিত্তং নাম.
৫৪. ইমেতি অকুসলৰিপাকা. তেসং অনিট্ঠানিট্ঠমজ্ঝত্তৰিসযেসু পৰত্তিৰচনেন তব্বিপরিযাযেন কুসলৰিপাকানং ইট্ঠইট্ঠমজ্ঝত্তৰিসযেসু পৰত্তি অত্থতো আপন্নাতি সা ৰিসুং ন ৰুত্তা. সুখাদিত্তযযুত্তাতি সুখসোমনস্সুপেক্খাযুত্তা.
‘‘এৰ’’ন্তিআদি যথাৰুত্তৰিপাকানং নিগমনং.
অকুসলৰিপাকৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
ৰিপাকচিত্তৰণ্ণনা
৫৫. পাকস্স ¶ অসুরকঞ্ঞানং গব্ভপরিপাকস্স সাসনতো ৰিনাসনতো, পাকসঙ্খাতস্স ৰা অসুরস্স ৰিনাসনতো পাকসাসনো ৰুচ্চতি সক্কো দেৰরাজা, তেন পূজিতো পাকসাসনপূজিতো. পাকং ৰা পরিপক্কং সাসনমেতেসূতি পাকসাসনা, খীণাসৰা, তেহি পূজিতোতি পাকসাসনপূজিতো.
ৰিপাকচিত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
দানাদিৰসেনাতি পৰত্তাকারমত্ততো দানাদিৰসেন, ন পন পুঞ্ঞকিরিযৰত্থুৰসেন খীণাসৰসন্তানগতস্স পুঞ্ঞকিরিযভাৰাভাৰতোতি ৰুত্তোৰাযমত্থো.
আৰজ্জতীতি আৰজ্জনং, আভুঞ্জতি ওণোজেতি পরিণামেতি ৰারেতীতি ৰা অত্থো. তঞ্হি আপাথগতং আরম্মণং পঠমমাভুঞ্জতি, চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীনি ৰীথিচিত্তানি আপাথগতারম্মণাভিমুখং ওণোজেতি, চিত্তসন্তানং ৰা পুরিমাকারতো অঞ্ঞথা পরিণামেতি, অনুপ্পবন্ধতো পৰত্তনকং ভৰঙ্গচিত্তসন্তানং পরতো পৰত্তিতুং অদত্ৰা আপাথগতং ¶ ৰা আরম্মণং অঞ্ঞত্থ গন্তুং অদত্ৰা ৰারেতি. হসিতং উপ্পজ্জতি, উপ্পাদীযতি ৰা এতেনাতি হসিতুপ্পাদং, তদেৰ চিত্তন্তি হসিতুপ্পাদচিত্তং. ৰোট্ঠপেতীতি ৰোট্ঠব্বনং. কস্মা পনেত্থ আৰজ্জনৰোট্ঠব্বনানি উপেক্খাসহগতানি, হসিতুপ্পাদঞ্চ সোমনস্সসহগতন্তি? ৰুচ্চতে – আৰজ্জনং তাৰ অপুব্বারম্মণে সকিদেৰ চ পৰত্তমানসন্ততিৰিচ্ছেদৰসেন পৰত্তনতো, দুব্বলভৰঙ্গপচ্চযং ৰা সব্বথা ৰিসযরসমনুভৰিতুং ন সক্কোতীতি ইট্ঠাদীসু সব্বত্থ উপেক্খাযুত্তমেৰ হোতি. ৰোট্ঠব্বনঞ্চ ৰুত্তৰিপরিযাযেন ৰেদনাভেদারহম্পি সমানং ৰিপাকপ্পবন্ধং ৰিচ্ছিন্দিত্ৰা ৰিসদিসচিত্তপ্পবন্ধস্স নিব্বত্তনতো সন্ততিপরিণামনেযেৰ কিচ্চন্তরে ব্যাৰটত্তা ৰিপাকং ৰিয আরম্মণরসস্সাদে অসমত্থমেৰাতি সব্বত্থ উপেক্খাসহগতমেৰ. হসিতুপ্পাদং পন ৰুত্তৰিপরীততো পরিহীনৰিপল্লাসানং খীণাসৰানং সন্তানে ইট্ঠারম্মণেযেৰ উপ্পজ্জনতো সব্বথা সোমনস্সসহগতমেৰাতি.
লক্খণাদিতো পনেতাসু পুরিমং চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীনং পুরেচরং রূপাদিৰিজাননলক্খণং, আৰজ্জনরসং ¶ , তথাভাৰপচ্চুপট্ঠানং, ভৰঙ্গৰিচ্ছেদপদট্ঠানং. দুতিযং ছল়ারম্মণৰিজাননলক্খণং, অরহতং অনোল়ারিকেসু ৰত্থূসু হসিতুপ্পাদরসং, তথাভাৰপচ্চুপট্ঠানং, একন্ততো হদযৰত্থুপদট্ঠানং. ততিযম্পি ছল়ারম্মণৰিজাননলক্খণং, পঞ্চদ্ৰারমনোদ্ৰারেসু ৰোট্ঠব্বনাৰজ্জনরসং, তথাভাৰপচ্চুপট্ঠানং, অহেতুকৰিপাকমনোৰিঞ্ঞাণধাতুভৰঙ্গানং অঞ্ঞতরাপগমপদট্ঠানন্তি.
ভৰঙ্গং আৰট্টযমানাতি ভৰঙ্গসন্তানং আৰট্টযন্তী ৰিয. সাধারণাতি সেক্খাসেক্খপুথুজ্জনানং সাধারণা. অসাধারণাতি অসেক্খানংযেৰ আৰেণিকা. তেনাহ ‘‘খীণাসৰস্সা’’তি. ছসু দ্ৰারেসু…পে… আরম্মণেসূতি ¶ চক্খাদীসু ছসু দ্ৰারেসু, পধানসারুপ্পট্ঠানাদিগতেসু ছসু রূপাদিআরম্মণেসু. পধানসারুপ্পঞ্হি ঠানং দিস্ৰা দিট্ঠধম্মসুখৰিহারত্থায ‘‘সারুপ্পমিদং ঠানং মযা লদ্ধ’’ন্তি তুসন্তস্স চক্খুদ্ৰারে রূপারম্মণে, ভণ্ডভাজনট্ঠানে মহাসদ্দং সুত্ৰা ‘‘এৰরূপা লোলুপ্পতণ্হা মে পহীনা’’তি তুসন্তস্স সোতদ্ৰারে সদ্দারম্মণে, গন্ধেহি ৰা পুপ্ফেহি ৰা চেতিযপূজনকালে ‘‘এৰরূপেন ৰত সুগন্ধেন ভগৰন্তং পূজেমী’’তি তুসন্তস্স ঘানদ্ৰারে গন্ধারম্মণে, রসসম্পন্নং পিণ্ডপাতং সব্রহ্মচারীহি সহ ভাজেত্ৰা পরিভুঞ্জনকালে ‘‘সারণীযধম্মো ৰত মে পূরিতো’’তি তুসন্তস্স জিৰ্হাদ্ৰারে রসারম্মণে, আভিসমাচারিকৰত্তপূরণকালে ‘‘কাযেন ৰত্তপটিৰত্তং পূরেমী’’তি তুসন্তস্স কাযদ্ৰারে ফোট্ঠব্বারম্মণেতি এৰং পঞ্চদ্ৰারেসু পঞ্চারম্মণেসু পৰত্ততি.
মনোদ্ৰারে পন যথাৰুত্তেস্ৰেৰ পঞ্চসু পচ্চুপ্পন্নারম্মণেসু ঘটিকারসুত্তাদীসু (ম. নি. ২.২৮২ আদযো) ৰিয ভগৰতো পুব্বেনিৰাসঞাণেন পরিঞ্ঞাতে অতীতারম্মণে, ‘‘অট্ঠিস্সরো নাম পচ্চেকবুদ্ধো ভৰিস্সতী’’তি (ধ. প. অট্ঠ. ১.১৬ দেৰদত্তৰত্থু) আগতট্ঠানাদীসু ৰিয অনাগতংসঞাণেন পরিচ্ছিন্নে অনাগতারম্মণে চাতি এৰং ছস্ৰেৰারম্মণেসু হসিতং উপ্পাদেতীতি ৰেদিতব্বং. ননু চ অতীতংসাদীসু অপ্পটিহতাদীসু অপ্পটিহতঞাণং ৰত্ৰা ‘‘ইমেহি তীহি ধম্মেহি সমন্নাগতস্স বুদ্ধস্স ভগৰতো সব্বং কাযকম্মং ঞাণপুব্বঙ্গমং ঞাণানুপরিৰত্ত’’ন্তি ৰচনতো ৰিচারণপঞ্ঞারহিতায এতায কথং ভগৰতো উপ্পত্তি যুজ্জেয্যাতি? হসিতুপ্পাদচিত্তেন পৰত্তিযমানম্পি ভগৰতো সিতকরণং পুব্বেনিৰাসঅনাগতংসসব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণানং অনুৰত্তকত্তা ঞাণানুপরিৰত্তিযেৰ, এৰং পন ঞাণানুপরিৰত্তিভাৰে সতি ন কোচি পাল়িৰিরোধো. এৰঞ্চ কত্ৰা অট্ঠকথাযং ‘‘তেসং ঞাণানং চিণ্ণপরিযন্তে ইদং ¶ চিত্তং উপ্পজ্জতী’’তি ৰুত্তং. অৰস্সঞ্চেতং এৰং ইচ্ছিতব্বং, ইতরথা অঞ্ঞস্সাপি ৰিঞ্ঞত্তিসমুট্ঠাপকস্স অহেতুকচিত্তস্স ভগৰতো উপ্পত্তি ন ¶ যুজ্জেয্য. ন হি ৰিঞ্ঞত্তিসমুট্ঠাপকস্স তংসমুট্ঠিতায ৰিঞ্ঞত্তিযা কাযকম্মাদিভাৰং আপজ্জনভাৰো ৰিবন্ধতীতি. এৰঞ্চ কত্ৰা পঞ্চদ্ৰারে ইমিনা চিত্তেন সোমনস্সুপ্পাদনমত্তং দট্ঠব্বং, ন হাসুপ্পাদনং পঞ্চদ্ৰারিকচিত্তানং অৰিঞ্ঞত্তিজনকত্তা. মনোদ্ৰারে পন হাসুপ্পাদনং. তেনেৰ হি অট্ঠকথাযং পঞ্চদ্ৰারে ‘‘সোমনস্সিতো হোতী’’তি (ধ. স. অট্ঠ. ৫৬৮) এত্তকমেৰ ৰুত্তং, মনোদ্ৰারে চ ‘‘হাসযমান’’ন্তি. ইধ পন ‘‘হসিতুপ্পাদকিচ্চা’’তি অৰিসেসৰচনং পঞ্চদ্ৰারে সোমনস্সকরণৰসেন পৰত্তস্সপি মনোদ্ৰারে হাসজননস্স পচ্চযভাৰং সন্ধায ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং. হসিতুপ্পাদকিচ্চাতি হসিতস্সেৰ উপ্পাদনকিচ্চা. তেনেৰ হি তং ‘‘হসিতুপ্পাদ’’ন্তি ৰুচ্চতি, ন পন অঞ্ঞেসং হসিতুপ্পাদচিত্তানং অভাৰতো. তথা হি ৰক্খতি ‘‘কুসলতো চতূহী’’তিআদি.
ছ অসাধারণঞাণানীতি আসযানুসযঞাণং, ইন্দ্রিযপরোপরিযঞাণং, যমকপাটিহারিযঞাণং, মহাকরুণাসমাপত্তিঞাণং, সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং, অনাৰরণঞাণন্তি ইমানি ছ পচ্চেকবুদ্ধাদীহি অসাধারণানি ঞাণানি. ননু চ সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণমেৰ অনাৰরণঞাণং, ইতরথা সব্বঞ্ঞুতানাৰরণঞাণানং অসব্বঞ্ঞুতসাৰরণঞাণতা চ আপজ্জেয্য, তথা হি যদি সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণতো অঞ্ঞমনাৰরণঞাণং সিযা, তস্স সাৰরণত্তা সাৰরণে চ ৰিসযে সভাৰপটিৰেধাভাৰতো সব্বঞ্ঞুভাৰং ন সিজ্ঝেয্য, অনাৰরণঞাণস্স চ অসব্বধম্মারম্মণভাৰেন যত্থ তং ন পৰত্ততি, তত্থাৰরণসম্ভৰতো অনাৰরণভাৰোপি ন ¶ সিযাতি? সচ্চমেতং, একমেৰ তং ঞাণং অনৰসেসসঙ্খতাসঙ্খতসম্মুতিধম্মৰিসযত্তা সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং, তত্থ চ আৰরণাভাৰতো নিস্সঙ্গৰারমুপাদায অনাৰরণঞাণন্তি এৰং ৰিসযপৰত্তিভেদেন অঞ্ঞেহি অসাধারণভাৰদস্সনত্থং দ্ৰেধা ৰুত্তন্তি. যথাহ –
‘‘সব্বং সঙ্খতমসঙ্খতং অনৰসেসং জানাতীতি সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং, তত্থ আৰরণং নত্থীতি অনাৰরণঞাণ’’ন্তিআদি (পটি. ম. ১.১১৯).
ইধ ঠত্ৰাতি হসিতস্স উপ্পাদনতো হসিতস্স উপ্পাদনন্তি ৰুত্তচিত্তস্স আগতট্ঠানে ঠত্ৰা. পরিগ্গণ্হিতব্বানীতি পরিচ্ছিন্দিত্ৰা গণ্হিতব্বানি. কিঞ্চাপি রূপাৰচরকিরিযানং ঝানঙ্গপ্পহানং ৰিপাকে ৰিয আগমনতো অহুত্ৰা কুসলে ৰিয ভাৰনাৰিসেসেন পৰত্তাকারমত্তংৰ ¶ হোতি, পঠমজ্ঝানস্স পন পহানঙ্গসম্ভৰাভাৰতো একস্স ৰসেনেৰ নিদ্দিসিতুং সেসানম্পি পহানঙ্গং অৰত্ৰা সম্পযোগঙ্গমেৰ তেসু দস্সিতন্তি.
৫৭. যস্মা পন ভাৰনাৰসেন পৰত্তাকারমত্তং ৰিনা ভাৰনায কাতব্বস্স নীৰরণপ্পহানাদিকিচ্চস্স অভাৰতো উজুকং ভাৰনা নাম ন হোতি, তস্মা ‘‘ভাৰনাকারৰসপ্পৰত্তানী’’তি আকার-গ্গহণং কতন্তি.
৫৮-৯. নন্তি তং যথাৰুত্তরূপারূপসমাপত্তিং. সমাপন্না সচে ক্রিযাতি এত্থ কিঞ্চাপি সা এৰ সমাপত্তি সমাপজ্জিতুং ন সক্কা, নিরুদ্ধানং অনুপ্পন্নতো, পটিলদ্ধসমাপত্তিকস্সেৰ সমাপজ্জিতুকামতায সদ্ধিংযেৰ সমাপজ্জনতো, পঠমজ্ঝানাদিকমেৰ পটিলভিত্ৰা দুতিযজ্ঝানাদিকং সমাপজ্জিতুং অসক্কুণেয্যভাৰতো চ, পুব্বে পটিলদ্ধসমাপত্তিসদিসং পুন সমাপজ্জনতো পুথুজ্জনকালস্মিং অভিনিব্বত্তিতসমাপত্তিসদিসা এত্থ সা এৰ তথা ৰুত্তা.
৬১. একচিত্তক্খণত্তাতি ¶ একচিত্তক্খণেযেৰ পৰত্তনতো. যদি হি সো পুনপ্পুনং উপ্পজ্জেয্য, তদাস্স অরহতো উপ্পত্তিযা কিরিযভাৰো ইচ্ছিতব্বো সিযা. সকিংযেৰ পন পৰত্ততি চতুসচ্চপটিৰেধকিচ্চস্স একৰারেনেৰ পরিনিট্ঠানতো, তক্কিচ্চেন চ ৰিনা তস্স অনুপলব্ভনীযত্তা. তেনাহ – ‘‘ন পারং দিগুণং যন্তী’’তি (সু. নি. ৭১৯), তস্মা নত্থি লোকুত্তরং কিরিযচিত্তন্তি অযমেত্থ অধিপ্পাযো.
৬২. ক্রিযা…পে… দেসকোতি যা আপত্তিযো কাযৰাচাহি অকাতব্বং কত্ৰা আপজ্জতি, তা কিরিযা, যা পন আপত্তিযো কাযৰাচাহি কাতব্বং অকরোন্তো আপজ্জতি, তা অকিরিযা, কিরিযা চ অকিরিযা চাতি কিরিযাকিরিযা, কিরিযাকিরিযা চ তা আপজ্জিতব্বতো আপত্তিযো চাতি কিরিযাকিরিযাপত্তিযো, তাসং ৰিভাগং দেসেতীতি কিরিযা…পে… দেসকো. অথ ৰা কিরিযাঝানভূতা সমাপত্তিযো কিরিযাপত্তিযো, কুসলভূতা পন সমাপত্তিযো অকিরিযাপত্তিযো, তাসং ৰিভাগং দেসেতীতি ক্রিযা…পে… দেসকো. যং কিরিযাকিরিযং চিত্তন্তি সম্বন্ধো. পঞ্চন্নং মারানং জিতত্তা জিনো. হিতাহিতানন্তি অত্থানত্থানং. সাতি সো জিনো. ক্রিযাক্রিযারতোতি সব্বসত্তানং হিতস্স করণে, অহিতস্স চ অকরণে নিরতো. অথ ৰা একন্তমিট্ঠৰিপাকত্তা হিতাতি কুসলানমেতং অধিৰচনং ¶ . তপ্পটিপক্খত্তা অহিতাতি অকুসলানমেতং অধিৰচনং. যথাক্কমং তেসং কিরিযাযং, অকিরিযাযঞ্চ রতোতি হিতাহিতানং…পে… রতো. অথ ৰা হিতাহিতাতি কুসলাকুসলা এৰ, তেসং কিরিযাকিরিযামত্তমৰিপাকভাৰং কাতুং ইচ্ছতীতি হিতাহিতানং…পে… রতো. অথ ৰা হিতাহিতানং পুগ্গলানং সকিরিযাকিরিযায অত্তনো অত্তনো কিচ্চস্স ইধলোকপরলোকনিপ্ফাদনস্স ¶ করণে রতো অভিরতোতি হিতাহিতানং…পে… রতো.
৬৪-৬. সব্বে লোকুত্তরে অট্ঠ কত্ৰা যে একূননৰুতি চিত্তুপ্পাদা ৰুত্তা, তানি চিত্তানি মযা নিদ্দিট্ঠানীতি সম্বন্ধো. পাটৰং অত্থেন্তি পত্থেন্তি, পাটৰসঙ্খাতো ৰা অত্থো এতেসন্তি পাটৰত্থিনো. উগ্গহেতব্বোতি সৰনপটিপুচ্ছাৰসেন উগ্গহিতব্বো, উগ্গণ্হিত্ৰা পন ন কেৰলং উগ্গহণমত্তেযেৰ ঠাতব্বন্তি দস্সেন্তো আহ ‘‘চিন্তেতব্বো পুনপ্পুন’’ন্তি, ন হি সক্কা উগ্গহণমত্তেনেৰেত্থ সব্বথা সন্নিট্ঠানং গন্তুন্তি অধিপ্পাযো. অভিধম্মমহোদধিন্তি ধম্মসঙ্গণীআদিসত্তপ্পকরণৰসেন ঠিতমভিধম্মপিটকমহণ্ণৰং, খন্ধাযতনাদিৰসেন ঠিতং পরমত্থমহণ্ণৰং ৰা. তরন্তীতি অত্থগ্গহণৰসেন উত্তরন্তি, সুতমযঞাণমূলকেন ৰা ভাৰনাঞাণেন ওতরন্তীতি অত্থো. ইমং লোকন্তি পচ্চুপ্পন্নভৰং. পরং লোকন্তি অনাগতভৰং. তরন্তীতি অতিক্কমন্তি. ইধ লোকস্মিঞ্হি ছন্দরাগপ্পহানৰসেন ইমং লোকং তরন্তি, আযতিং ভৰূপপাদকস্স কম্মস্স কম্মক্খযকরঞাণেন ৰিনাসনতো পরলোকং তরন্তি, অনুপাদাপরিনিব্বানৰসেন পরিনিব্বাযন্তীতি অত্থো.
ইতি অভিধম্মত্থৰিকাসিনিযা নাম
অভিধম্মাৰতারসংৰণ্ণনায
চিত্তনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
২. দুতিযো পরিচ্ছেদো
চেতসিকনিদ্দেসৰণ্ণনা
৬৭. এত্তাৰতা ¶ চ চিত্তং চেতসিকং রূপং নিব্বানন্তি এৰং উদ্দিট্ঠেসু চতূসু ধম্মেসু চিত্তং তাৰ জাতিভূমিসম্পযোগপ্পৰত্তাকারাদিৰসেন ৰিভাগেন নিদ্দিসিত্ৰা ইদানি তদনন্তরং উদ্দিট্ঠে ¶ চেতসিকধম্মে নিদ্দিসিতুং ‘‘চিত্তানন্তরমুদ্দিট্ঠা’’তিআদি আরদ্ধং. ৰিভাজনন্তি জাতিভূমিআদিৰসেন ৰিভাগং, তেসু তেসু চিত্তেসু যথারহং সম্পযোগৰসেন ৰিসুং ৰিসুং ভাজনঞ্চ.
কতমে পন চেতসিকা, যেসং ৰিভাজনং ৰুচ্চতীতি তে সহ নিব্বচনেন সরূপতো দস্সেতুং ‘‘তত্থ চিত্তসম্পযুত্তা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ‘‘চিত্তসম্পযুত্তা’’তি ইদং চেতসিকলক্খণদস্সনং. তেন যে চিত্তেন সহ সম্পযোগলক্খণেন যুত্তা, তেযেৰ চেতসিকাতি দস্সেতি. কিং পন তং সম্পযোগলক্খণন্তি? একুপ্পাদএকনিরোধএকৰত্থুকএকারম্মণসঙ্খাতা পকারা. সমং পকারেহি যুত্তাতি হি সম্পযুত্তা. তত্থ যদি একুপ্পাদতামত্তেনেৰ চ সম্পযুত্ততা অধিপ্পেতা, সহুপ্পত্তিকানং রূপারূপধম্মানং অঞ্ঞমঞ্ঞসম্পযুত্ততা আপজ্জেয্যাতি একনিরোধ-গ্গহণং. এৰম্পি অৰিনিব্ভোগরূপানং অঞ্ঞমঞ্ঞসম্পযুত্ততা আপজ্জেয্যাতি একৰত্থুক-গ্গহণং. এৰম্পি ‘‘অৰিনিব্ভোগরূপেসু একং মহাভূতং সেসমহাভূতোপাদারূপানং নিস্সযপচ্চযো হোতীতি তস্মা তানি একৰত্থুকানীতি, চক্খাদীনং নিস্সযভূতানি ৰা ভূতানি একং ৰত্থু এতেসু নিস্সিতন্তি একৰত্থুকানী’’তি কপ্পেন্তস্স তেসং সম্পযুত্ততাপত্তি সিযাতি তন্নিৰারণত্থং একারম্মণ-গ্গহণং.
পটিলোমতো ৰা ‘‘একারম্মণা’’তি ৰুত্তে একৰীথিযং পঞ্চৰিঞ্ঞাণসম্পটিচ্ছনাদীনং, নানাৰীথিযং পরসন্তানে চ একস্মিং আরম্মণে উপ্পজ্জমানানং ভিন্নৰত্থুকানং সম্পযুত্ততা আপজ্জেয্যাতি একৰত্থুক-গ্গহণং. এৰম্পি মরণাসন্নৰীথিযং সম্পটিচ্ছনসন্তীরণাদীনং সম্পযুত্ততা আপজ্জেয্যাতি একনিরোধ-গ্গহণং. কিং পন নানুপ্পাদাপি এৰং তিৰিধলক্খণা হোন্তি ¶ , অথ একুপ্পাদা এৰাতি ৰিচারণায একুপ্পাদা ¶ এৰ এৰং তিৰিধলক্খণা হোন্তীতি দস্সনত্থং ‘‘একুপ্পাদা’’তি ৰুত্তং. ইতি ইমেহি চতূহি সম্পযোগলক্খণেহি যে চিত্তসম্পযুত্তা, তে চেতসিকা নামাতি এৰং চেতসিকলক্খণং ঠপিতং হোতি. কথং পনেতে চেতসিকা নামাতি আহ ‘‘চিত্তে ভৰা’’তি. ‘‘চেতসি ভৰা চেতসিকা’’তি ৰত্তব্বে চিত্ত-সদ্দস্সপি চেতো-সদ্দেন সহ সমানত্থতায অত্থমত্তং দস্সেতুং ‘‘চিত্তে ভৰা চেতসিকা’’তি ৰুত্তং.
নিযতাতি নিযতুপ্পত্তিকা, করুণামুদিতাদযো ৰিয কদাচি অনুপ্পজ্জিত্ৰা যদা যদা তং চিত্তং উপ্পজ্জতি, তদা তদাৰ তেন অৰিনিভুত্তা হুত্ৰা জাযমানাতি অত্থো. সরূপেন আগতাতি ছন্দাদযো ৰিয ‘‘যে ৰা পন তস্মিং সমযে অঞ্ঞেপি অত্থি পটিচ্চসমুপ্পন্না অরূপিনো ধম্মা’’তি এৰং যেৰাপনকৰসেন অনাগন্ত্ৰা ‘‘ফস্সো হোতি, ৰেদনা হোতী’’তিআদিনা (ধ. স. ১) সরূপেনেৰ পাল়িযং আগতা. যেৰাপনাতি এৰং দেসনা এতেসন্তি যেৰাপনকা. একূনতিংস ধম্মাতি কিচ্চভেদং অনামসিত্ৰা কেৰলং অসম্ভিন্নধম্মৰসেনেৰ একেনূনা তিংস ধম্মা. পাল়িযং পন চিত্তেন সহ তিংস ধম্মে গহেত্ৰা তেসং কিচ্চভেদতো গহণেন ছপ্পঞ্ঞাস ধম্মা ৰুত্তা. সেয্যথিদন্তি সরূপপুচ্ছা. ফস্সো…পে… চিত্তুজুকতাতি যথাপুচ্ছিতানং সরূপদস্সনং. ইতি-সদ্দো পরিসমাপনে, নিদস্সনে ৰা. পুন তেত্তিংস হোন্তীতি সম্বন্ধো. তেত্তিংস হোন্তীতি তেযেৰ একূনতিংস ধম্মাতি অধিপ্পাযো.
‘‘কদাচি উপ্পজ্জন্তী’’তি ৰুত্তং, তং কথং দট্ঠব্বন্তি আহ ‘‘ইমেসূ’’তিআদি. করুণামুদিতাৰসেনাতি পঠমসমন্নাহারতো পট্ঠায গোত্রভুপরিযোসানপ্পৰত্তিতকরুণামুদিতাপরিকম্মৰসেন. করুণাপুব্বভাগোতি করুণায ¶ পুব্বভাগো, পরিকম্মপ্পনাৰসেন পৰত্তকরুণাভাৰনায অপ্পনাকোট্ঠাসতো পুরিমকোট্ঠাসো, পঠমসমন্নাহারতো পট্ঠায গোত্রভুপরিযোসানপ্পৰত্তপরিকম্মকোট্ঠাসো হুত্ৰাতি অত্থো. এৰং ‘‘মুদিতাপুব্বভাগো’’তি এত্থাপি. ভাগ-সদ্দস্স দ্রব্যৰুত্তিতায তপ্পুরিসস্স চ উত্তরপদত্থপ্পধানতায ‘‘করুণাপুব্বভাগো’’তিআদিনা পুল্লিঙ্গেন ৰুত্তং. এত-সদ্দস্স পন গুণৰুত্তিতায গুণৰিসেসৰতি ৰত্তমানো তস্স লিঙ্গৰসেন পরিণমতীতি করুণামুদিতাপেক্খায ‘‘এতা’’তি ইত্থিলিঙ্গৰসেন ৰুত্তন্তি. ন পনেকতো উপ্পজ্জন্তি, কিঞ্চরহি ৰিসুং ৰিসুংযেৰাতি অত্থো. তেনেৰ হি ‘‘করুণাপুব্বভাগো ৰা মুদিতাপুব্বভাগো ৰা’’তি ৰিকপ্পো ৰুত্তোতি. কস্মা পনেতা দ্ৰে একতো নুপ্পজ্জন্তীতি? ভিন্নারম্মণত্তা. করুণা হি দুক্খিতসত্তে আরব্ভ তেসং দুক্খাপনযনকামতাৰসেন পৰত্ততি, মুদিতা ¶ সুখিতসত্তে আরব্ভ তেসং সুখানুমোদনৰসেন, তস্মা উভিন্নম্পি ভিন্নৰিসযত্তা ন একস্মিং চিত্তে উপ্পত্তি সম্ভৰতীতি. মিচ্ছাকম্মন্তাদীহীতি আদি-সদ্দেন মিচ্ছাৰাচামিচ্ছাজীৰানং গহণং. সম্মাকম্মন্তাদীনি পরিপূরেন্তীতি সম্মাকম্মন্তসম্মাৰাচাসম্মাআজীৰানি পরিপূরেন্তি. কো ৰিরতীতি তীসু একা ৰিরতি উপ্পজ্জতি, সম্মাকম্মন্তং পূরেন্তী পঠমা, সম্মাৰাচং পূরেন্তী দুতিযা, সম্মাআজীৰং পূরেন্তী ততিযা ৰিরতি উপ্পজ্জতীতি অত্থো. করুণামুদিতাহি সহ ন উপ্পজ্জন্তি তাসং পঞ্ঞত্তারম্মণত্তা, ৰিরতিযা চ একন্তপরিত্তারম্মণত্তা. অঞ্ঞমঞ্ঞেন চ ন উপ্পজ্জন্তি অঞ্ঞমঞ্ঞস্সপি ভিন্নৰিসযত্তা. মিচ্ছাকম্মন্তাদীনঞ্হি আরম্মণানেৰ যথাক্কমং সম্মাকম্মন্তাদীনং আরম্মণানি ততো ৰিরতিভাৰতো. এতেসূতি ইমেসু পঞ্চসু.
৬৮. ৰিরতীনম্পি ¶ সঙ্গহণত্থং ‘‘করুণামুদিতাদীসূ’’তি ৰত্তব্বে গাথাবন্ধসুখত্থং আদি-সদ্দলোপৰসেন ‘‘করুণামুদিতাসূ’’তি ৰুত্তং. এৰঞ্চ কত্ৰা ৰুত্তং ‘‘একেনা’’তি, ইতরথা ‘‘একাযা’’তি ৰত্তব্বন্তি.
৬৯-৭১. কিং পনেত্থ কারণং, চতূসু ব্রহ্মৰিহারেসু দ্ৰে ইধ নিদ্দিট্ঠা, ন ইতরাতি চোদেন্তো আহ ‘‘কস্মা পনা’’তিআদি. উপেক্খা চ ন উদ্ধটাতি সম্বন্ধো. নৰহি লোকুত্তরধম্মেহি জনং রঞ্জেতীতি ধম্মরাজা. দিট্ঠধম্মিকসম্পরাযিকত্থেহি সদেৰকং লোকং অনুসাসতীতি সত্থা. অব্যাপাদেন মেত্তা গহিতা তস্সেৰ হিতাকারপ্পৰত্তিকালে মেত্তাভাৰূপগমনতো. তেনেৰ হেস ‘‘মেত্তা মেত্তাযনা’’তিআদিনা নিদ্দিট্ঠো. তত্রমজ্ঝত্ততায উপেক্খা গহিতা তাযেৰ সত্তেসু মজ্ঝত্তাকারপ্পৰত্তায উপেক্খাব্রহ্মৰিহারভাৰতো. আদিচ্চেন সহ সমানগোত্ততায, অরিযসাৰকভাৰেন ৰা তস্স ভগৰতো পুত্ততায আদিচ্চো বন্ধু ইমস্স, আদিচ্চস্স ৰা বন্ধূতি আদিচ্চবন্ধু.
৭২. রাসিন্তি ফস্সপঞ্চকাদিসত্তরসরাসিং. পঠমমহাচিত্তুপ্পাদৰসেন হি –
‘‘ফস্সো হোতি, ৰেদনা হোতি, সঞ্ঞা হোতি, চেতনা হোতি, চিত্তং হোতি, ৰিতক্কো হোতি, ৰিচারো হোতি, পীতি হোতি, সুখং হোতি, চিত্তস্সেকগ্গতা হোতি, সদ্ধিন্দ্রিযং হোতি, ৰীরিযিন্দ্রিযং হোতি, সতিন্দ্রিযং হোতি, সমাধিন্দ্রিযং হোতি, পঞ্ঞিন্দ্রিযং ¶ হোতি, মনিন্দ্রিযং হোতি, সোমনস্সিন্দ্রিযং হোতি, জীৰিতিন্দ্রিযং হোতি, সম্মাদিট্ঠি হোতি, সম্মাসঙ্কপ্পো হোতি, সম্মাৰাযামো হোতি, সম্মাসতি হোতি, সম্মাসমাধি হোতি, সদ্ধাবলং হোতি, ৰীরিযবলং হোতি, সতিবলং হোতি ¶ , সমাধিবলং হোতি, পঞ্ঞাবলং হোতি, হিরিবলং হোতি, ওত্তপ্পবলং হোতি, অলোভো হোতি, অদোসো হোতি, অমোহো হোতি, অনভিজ্ঝা হোতি, অব্যাপাদো হোতি, সম্মাদিট্ঠি হোতি, হিরী হোতি, ওত্তপ্পং হোতি, কাযপস্সদ্ধি হোতি, চিত্তপস্সদ্ধি হোতি, কাযলহুতা হোতি, চিত্তলহুতা হোতি, কাযমুদুতা হোতি, চিত্তমুদুতা হোতি, কাযকম্মঞ্ঞতা হোতি, চিত্তকম্মঞ্ঞতা হোতি, কাযপাগুঞ্ঞতা হোতি, চিত্তপাগুঞ্ঞতা হোতি, কাযুজুকতা হোতি, চিত্তুজুকতা হোতি, সতি হোতি, সম্পজঞ্ঞং হোতি, সমথো হোতি, ৰিপস্সনা হোতি, পগ্গাহো হোতি, অৰিক্খেপো হোতী’’তি (ধ. স. ১) –
এৰং ধম্মুদ্ধারং করোন্তেন ভগৰতা ফস্সাদযো তিংস ধম্মে ছপ্পঞ্ঞাস কত্ৰা ফস্সপঞ্চকরাসি ঝানপঞ্চকরাসি ইন্দ্রিযট্ঠকরাসি মগ্গপঞ্চকরাসি বলসত্তকরাসি হেতুত্তিকরাসি কম্মপথতিকরাসি লোকপালদুকরাসি ছযুগল়দুকরাসি উপকারদুকরাসি যুগনন্ধদুকরাসি ৰীরিযসমথদুকরাসীতি সত্তরসন্নং রাসীনং ৰসেন ৰিভাগো কতো.
কথং? এতেসুপি চিত্তং তাৰ ফস্সপঞ্চকং পত্ৰা ‘‘চিত্তং হোতী’’তি ৰুত্তং, ইন্দ্রিযানি পত্ৰা ‘‘মনিন্দ্রিয’’ন্তি. ৰিতক্কো ঝানঙ্গানি পত্ৰা ‘‘ৰিতক্কো হোতী’’তি ৰুত্তো, মগ্গঙ্গানি পত্ৰা ‘‘সম্মাসঙ্কপ্পো’’তি. সদ্ধা ইন্দ্রিযানি পত্ৰা ‘‘সদ্ধিন্দ্রিযং হোতী’’তি ৰুত্তা, বলানি পত্ৰা ‘‘সদ্ধাবল’’ন্তি. হিরী বলানি পত্ৰা ‘‘হিরিবলং হোতী’’তি ৰুত্তা, লোকপালদুকং পত্ৰা ‘‘হিরী’’তি. ওত্তপ্পেপি এসেৰ নযো. অলোভো মূলং পত্ৰা ‘‘অলোভো হোতী’’তি ৰুত্তো, কম্মপথং পত্ৰা ‘‘অনভিজ্ঝা’’তি. অদোসো মূলং পত্ৰা ¶ ‘‘অদোসো হোতী’’তি ৰুত্তো, কম্মপথং পত্ৰা ‘‘অব্যাপাদো’’তি. ইমে সত্ত দ্ৰীসু ঠানেসু ৰিভত্তা. ৰেদনা পন ফস্সপঞ্চকং পত্ৰা ‘‘ৰেদনা হোতী’’তি ৰুত্তা, ঝানঙ্গানি পত্ৰা ‘‘সুখ’’ন্তি, ইন্দ্রিযানি পত্ৰা ‘‘সোমনস্সিন্দ্রিয’’ন্তি. এৰমযং একো ধম্মো তীসু ঠানেসু ৰিভত্তো. ৰীরিযং পন ইন্দ্রিযানি পত্ৰা ‘‘ৰীরিযিন্দ্রিযং হোতী’’তি ৰুত্তং, মগ্গঙ্গানি পত্ৰা ‘‘সম্মাৰাযামো’’তি, বলানি পত্ৰা ‘‘ৰীরিযবল’’ন্তি, ৰীরিযসমথং পত্ৰা ‘‘পগ্গাহো’’তি. সতিপি ইন্দ্রিযানি পত্ৰা ‘‘সতিন্দ্রিযং হোতী’’তি ৰুত্তা, মগ্গঙ্গানি পত্ৰা ‘‘সম্মাসতী’’তি, বলানি পত্ৰা ‘‘সতিবল’’ন্তি, উপকারদুকং পত্ৰা ‘‘সতি হোতী’’তি ¶ . এৰং ইমে দ্ৰে ধম্মা চতূসু ঠানেসু ৰিভত্তা. সমাধি পন ঝানঙ্গানি পত্ৰা ‘‘চিত্তস্সেকগ্গতা হোতী’’তি ৰুত্তো, ইন্দ্রিযানি পত্ৰা ‘‘সমাধিন্দ্রিয’’ন্তি, মগ্গঙ্গানি পত্ৰা ‘‘সম্মাসমাধী’’তি, বলানি পত্ৰা ‘‘সমাধিবল’’ন্তি, যুগনন্ধদুকং পত্ৰা ‘‘সমথো’’তি, ৰীরিযসমথং পত্ৰা ‘‘অৰিক্খেপো হোতী’’তি. এৰমযং একো ধম্মো ছসু ঠানেসু ৰিভত্তো. পঞ্ঞা পন ইন্দ্রিযানি পত্ৰা ‘‘পঞ্ঞিন্দ্রিযং হোতী’’তি ৰুত্তা, মগ্গঙ্গানি পত্ৰা ‘‘সম্মাদিট্ঠী’’তি, বলানি পত্ৰা ‘‘পঞ্ঞাবল’’ন্তি, মূলানি পত্ৰা ‘‘অমোহো’’তি, কম্মপথং পত্ৰা ‘‘সম্মাদিট্ঠী’’তি, উপকারদুকং পত্ৰা ‘‘সম্পজঞ্ঞ’’ন্তি, যুগনন্ধদুকং পত্ৰা ‘‘ৰিপস্সনা’’তি. এৰমযং একো ধম্মো সত্তসু ঠানেসু ৰিভত্তোতি এৰমেতে দ্ৰাদস ধম্মা ইন্দ্রিযাদিতংতংকিচ্চৰন্ততায দ্ৰিট্ঠানিকাদিভেদেন সত্তরসসু রাসীসু ৰিভত্তা. ইতরে অট্ঠারস কিচ্চৰসেন ভেদাভাৰতো একট্ঠানিকাযেৰাতি ইমেসু সত্তরসসু রাসীসু যেৰাপনকধম্মা একরাসিম্পি ন ভজন্তি তংতংকিচ্চভাৰতোতি কত্ৰা ৰুত্তং ‘‘রাসিং ভজন্তি না’’তি.
ননু চেতে কিঞ্চাপি সেসরাসযো ন ভজন্তি তেসং সদিসকিচ্চসঙ্গহৰসেন ঠিতত্তা. ফস্সপঞ্চকরাসি পন খন্ধসঙ্গহৰসেনেৰ ¶ ঠপিতোতি চেতনায ৰিয নেসং সঙ্খারক্খন্ধসঙ্গহতো তত্থ সমৰরোধো যুত্তোতি? তং ন, খন্ধসঙ্গহৰসেন ঠপিতোপি হি ফস্সপঞ্চকরাসি সব্বচিত্তসাধারণধম্মে সঙ্গহেত্ৰা ঠপিতোতি ছন্দাদীনং তিণ্ণং পকিণ্ণকৰসেন উপ্পজ্জমানানং সব্বচিত্তসাধারণতায অভাৰতো, মনসিকারস্স চ সতিপি সব্বচিত্তসাধারণত্তে নিপ্পরিযাযতো সঙ্খারক্খন্ধসঙ্গহাভাৰতো ন এতেসং ফস্সপঞ্চকরাসিভজনম্পি যুত্তন্তি. কস্মা পন মনসিকারস্স নিপ্পরিযাযতো সঙ্খারক্খন্ধসঙ্গহাভাৰোতি? ৰুচ্চতে – ঠপেত্ৰা চেতনং সেসধম্মানং সকসককিচ্চেসুপি পরাধীনভাৰেন পৰত্তনতো অভিসঙ্খরণলক্খণং নিপ্পরিযাযতো ন লব্ভতি. যদি লভেয্য, চিত্তেকগ্গতাজীৰিতিন্দ্রিযানং সব্বচিত্তসাধারণত্তা ৰেদনাৰিঞ্ঞাণানি ৰিয তানি ফস্সপঞ্চকে ৰত্তব্বানি সিযুং, ন পনেৰং ৰুত্তা, তস্মা ঠপেত্ৰা চেতনং সেসধম্মানং অভিসঙ্খরণলক্খণং নিপ্পরিযাযতো ন লব্ভতীতি ন তেসং নিপ্পরিযাযতো খন্ধসঙ্গহো লব্ভতি. চেতনাযযেৰ পন সকিচ্চপরকিচ্চসাধনৰসেন পৰত্তনতো নিপ্পরিযাযতো অভিসঙ্খরণলক্খণস্স অত্থিতায খন্ধসঙ্গহো লব্ভতীতি. যদি এৰং কথং ফস্সো ফস্সপঞ্চকে ৰুত্তোতি? ‘‘ফস্সপচ্চযা ৰেদনা (ৰিভ. ২২৫), ফুট্ঠো ৰেদেতি, ফুট্ঠো সঞ্জানাতী’’তিআদিৰচনতো (সং. নি. ৪.৯৩) ৰেদনা সঞ্ঞা চেতনা ৰিঞ্ঞাণন্তি ইমেসং অরূপক্খন্ধানং উদ্দেসট্ঠানে ঠত্ৰা তেসং পচ্চযস্সপি উদ্দিসিতুকামতায ফস্সো তত্থ ৰুত্তো ¶ . দুব্বলাতি সকৰিসযেপি পরাযত্তভাৰেনেৰ পৰত্তনতো দুব্বলা. অধিমোক্খো হি সমাধিস্স পরিব্যত্তভাৰে পরিব্যত্তভাৰতো সমাধাযত্তৰুত্তি, মনসিকারোপি চেতনায পরিব্যত্তভাৰতো চেতনাযত্তৰুত্তীতি পরাযত্তাৰ তে হোন্তি.
৭৩. মনসী ¶ চ কারোতি মনসিকারো চ. মনসিকারসদ্দস্স হি অত্থমত্তসন্দস্সনৰসেন গাথাবন্ধসুখত্থং অসমাসনিদ্দেসো, দীঘকরণং, মজ্ঝে চ চ-সদ্দৰচনন্তি. তেন মুনিৰরেনাতি সম্বন্ধো.
৭৪-৮০. পঠমাভিনিপাতত্তাতি আরম্মণে ফুসনৰসেন পঠমমেৰ অভিনিপতনতো. সব্বেপি চেতসিকা চিত্তাযত্তা চিত্তকিরিযভাৰেন ৰুচ্চন্তীতি ‘‘চিত্তস্সা’’তি ৰুত্তং. কিরাতি অরুচিসূচনং. এৰং মহাসংঘিকমতং দস্সেত্ৰা ইদানি তমেৰ ৰিত্থারেতুং ‘‘ফুসিত্ৰা পনা’’তিআদি ৰুত্তং. মহাসংঘিকা হি ‘‘পঠমং ফস্সো আরম্মণং ফুসতি, অথ তেন ফুট্ঠং দুতিযং ৰেদনা ৰেদিযতি, এৰং এতেহি ফুট্ঠৰেদিতং ততিযং সঞ্ঞা সঞ্জানাতি, তেহি পন ফুট্ঠৰেদিতসঞ্ঞাতে চতুত্থং চেতনায সম্পযুত্তধম্মে অভিসন্দহতী’’তিআদিনা ৰদন্তি. বলৰপচ্চযত্তাতি যথা পাসাদং পত্ৰা থম্ভা সেসদব্বসম্ভারানং বলৰপচ্চযা, এৰমেস যস্মা সেসসম্পযুত্তানং বলৰপচ্চযো, তস্মাতি অত্থো. তস্মাতি হেতুনিগমনং.
সহেৰ চাতি চ-সদ্দো অট্ঠানপ্পযুত্তো, সো ‘‘চিত্তজান’’ন্তি ইমস্স অনন্তরং দট্ঠব্বো. কস্মা? চিত্তানং, চিত্তজানঞ্চ একুপ্পাদাদিভাৰেন সহেৰ পৰত্তিতোতি এৰমেত্থ পদসম্বন্ধো ৰেদিতব্বো. ইদন্তি ইদং যথাৰুত্তৰিধানং, এৰং ‘‘পঠমাভিনিপাতত্তা’’তি কারণং পরিহরিত্ৰা ইদানি ‘‘বলৰপচ্চযত্তা’’তি ইদং পরিহরন্তো আহ ‘‘বলৰ…পে… দিস্সতী’’তি. চ-সদ্দো অৰধারণে, নেৰ দিস্সতীতি অত্থো. সেসধম্মানম্পি হি সহজাতপচ্চযভাৰস্স সাধারণত্তা তস্সেৰ বলৰপচ্চযভাৰে ন কিঞ্চি কারণং দিস্সতীতি. যদি সব্বমিদমকারণং, কথঞ্চরহি ফস্সো পঠমং ৰুত্তোতি আহ ‘‘দেসনাক্কমতো’’তিআদি. ‘‘ৰেদনা হোতি, ফস্সো ¶ হোতি, সঞ্ঞা হোতি, ফস্সো হোতি, চেতনা হোতি, ফস্সো হোতি, চিত্তং হোতি, ফস্সো হোতি, ৰেদনা হোতি, সঞ্ঞা হোতি, চেতনা হোতি, ৰিতক্কো হোতী’’তিআদীহি আহরিতুম্পি ৰট্টেয্য, দেসনাৰারেন পন ফস্সোৰ পঠমং ৰুত্তোতি ৰেদিতব্বো. যথা চেত্থ, এৰং সেসধম্মেসুপি পুব্বাপরক্কমো ¶ নাম ন পরিযেসিতব্বো. ৰচনত্থলক্খণাদীহীতি ৰচনত্থতো চ লক্খণাদিতো চ.
ফুসতীতি কত্তুনিদ্দেসো. তত্থ কারণং হেট্ঠা ৰুত্তমেৰ, ফুসন্তি এতেন ৰাতি ফস্সো. সম্পযুত্তধম্মা হি আরম্মণে পৰত্তমানা তং ফুসনলক্খণেন ফস্সেন ফুসন্তা ৰিয হোন্তি, আরম্মণফুসনমত্তং ৰা ফস্সোতিপি সাধনত্তযম্পি যুজ্জতেৰ. ফুসনং লক্খণমেতস্সাতি ফুসনলক্খণো, ৰেদনায পচ্চযভাৰট্ঠেন আরম্মণফুসনলক্খণোতি অত্থো. সংঘট্টনরসোতি মনোদ্ৰারে চিত্তারম্মণানং সংঘট্টনতো সংঘট্টনকিচ্চো. অযঞ্হি আরম্মণে অনল্লীযমানোপি রূপং ৰিয চক্খুং, সদ্দো ৰিয চ সোতং চিত্তমারম্মণঞ্চ ঘট্টেতি. পঞ্চদ্ৰারেসু ৰা ৰত্থারম্মণসংঘট্টনেন সম্পজ্জতীতি সংঘট্টনসম্পত্তিকো ফস্সো ‘‘সংঘট্টনরসো’’তি ৰুত্তো. যথা ‘‘দ্ৰে পাণী ৰজ্জেয্যু’’ন্তিআদীসু পাণিম্হি ঘট্টনং তব্বিসেসভূতা রূপধম্মা, এৰং চিত্তস্স আরম্মণে সংঘট্টনং তব্বিসেসভূতো একো চেতসিকধম্মো দট্ঠব্বো. তিণ্ণং সন্নিপাতসঙ্খাতস্স অত্তনো কারণস্স ৰসেন পৰেদিতত্তা সন্নিপাতপচ্চুপট্ঠানো. ‘‘চক্খুঞ্চ পটিচ্চ রূপে চ উপ্পজ্জতি চক্খুৰিঞ্ঞাণং, তিণ্ণং সঙ্গতি ফস্সো’’তি (ম. নি. ১.২০৪, ৪০০; ৩.৪২১, ৪২৫; সং. নি ২.৪.৬০; কথা. ৪৬৫) হি ৰচনতো চক্খুরূপৰিঞ্ঞাণাদীনং তিণ্ণং সন্নিপাতৰসেন গহেতব্বতায উপট্ঠানতো সন্নিপাতসঙ্খাতস্স কারণস্স ৰসেন উপট্ঠানমস্সাতি উপট্ঠানট্ঠেন পচ্চুপট্ঠানেন সন্নিপাতপচ্চুপট্ঠানতা ¶ ৰুত্তা. ‘‘ফস্সপচ্চযা ৰেদনা’’তি (ৰিভ. ২২৫) ৰচনতো ৰেদনা ফলমস্সাতি ৰেদনাপচ্চুপট্ঠানো. তজ্জসমন্নাহারেন চেৰ ইন্দ্রিযেন চ পরিক্খতে ৰিসযে অনন্তরাযেনেৰ উপ্পজ্জনতো আপাথগতৰিসযপদট্ঠানো. অযঞ্হি তস্স ফস্সস্স কারণভূতো তদনুরূপভূতো সমন্নাহারোতি তজ্জসমন্নাহারসঙ্খাতেন আৰজ্জনেন চেৰ চক্খাদিইন্দ্রিযেন চ যথাক্কমং আরম্মণকরণতদভিমুখভাৰৰসেন পরিক্খতে অভিসঙ্খাতে আপাথগতেযেৰ ৰিসযে একন্তেন উপ্পজ্জনতো আপাথগতো ৰিসযো পদট্ঠানং আসন্নকারণং ইমস্সাতি আপাথগতৰিসযপদট্ঠানো.
ননু চাযং ধম্মো চেতসিকো, স্ৰাযং অরূপধম্মো সমানো কথং ফুসনলক্খণো হোতীতি অন্তোলীনচোদনং মনসি কত্ৰা তস্সা সোধনত্থং ‘‘অরূপধম্মোপি সমানো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ‘‘ফুসনাকারেনেৰ পৰত্ততী’’তি ইমিনা অরূপস্সাপি সতো তস্স ধম্মস্স অযং সভাৰোতি দস্সেতি. সা চ তস্স ফুসনাকারপ্পৰত্তি অম্বিলং অম্বপক্কাদিং খাদন্তং পস্সন্তস্স পরস্স খেল়ুপ্পত্তিপরং ¶ বাধিযমানং দিস্ৰা দযালুকস্স সরীরকম্পনং, রুক্খসাখগ্গে দুট্ঠিতং পুরিসং দিস্ৰা ভূমিযং ঠিতস্স পুরিসস্স জঙ্ঘচলনং, পিসাচাদিভাযিতব্বং দিস্ৰা ঊরুপত্থম্ভোতি এৰমাদি ৰিয দট্ঠব্বা. সোতি সো যথাৰুত্তলক্খণাদিকো ফস্সো.
সুন্দরন্তি সুখৰেদনাসম্পযুত্তত্তা পসত্থং. মনোতি ৰিঞ্ঞাণং. সুমনস্স ভাৰোতি সুমনসঙ্খাতস্স ৰিঞ্ঞাণস্স ভাৰো. য্ৰাযং সদ্দপ্পৰত্তিনিবন্ধনো অত্থো, সো সোমনস্সং. সোমনস্সৰেদনাসম্পযুত্তত্তা হি সুমন-সদ্দো তস্মিং ৰিঞ্ঞাণে পৰত্ততি. ৰেদেন অনুভৰনাকারেন ¶ অযিতং পৰত্তং ৰেদযিতং, তং লক্খণমস্সাতি ৰেদযিতলক্খণা. ইট্ঠস্স ইট্ঠাকারতোৰ অনুভৰনং কিচ্চমস্সাতি ইট্ঠাকারানুভৰনরসা. সা হি সভাৰতো ইট্ঠমারম্মণং ইট্ঠৰসেন, ইতরঞ্চ ইট্ঠাকারেনেৰ অনুভৰতি, তত্থ ইট্ঠাকারানুভৰনং কুসলাকুসলচিত্তসম্পযুত্তৰেদনায লব্ভতি তস্সা অনিট্ঠস্সপি কপ্পনাৰসেন ইট্ঠাকারেন গহণতো, সভাৰতো পন ইট্ঠানুভৰনং অব্যাকতচিত্তসম্পযুত্তাযপি লব্ভতি তস্সা ৰিপল্লাসগ্গাহাভাৰতো. ‘‘রাজা ৰিয সুভোজনরস’’ন্তি ইমিনা ইমং দীপেতি – ফস্সস্স ফুসনমত্তমেৰ হোতি, সঞ্ঞায সঞ্জাননমত্তমেৰ, চেতনায সঞ্চেতনামত্তমেৰ, ৰিঞ্ঞাণস্স ৰিজাননমত্তমেৰ, একংসতো পন ইস্সরৰতায সামিভাৰেন ৰেদনাৰ আরম্মণরসং অনুভৰতি, রাজা ৰিয সূদকারেন সম্পাদিতসুভোজনরসন্তি. অস্সাদীযতীতি অস্সাদো, সুখৰেদনা. তেনাহ ভগৰা – ‘‘যং, ভিক্খৰে, পঞ্চুপাদানক্খন্ধে পটিচ্চ উপ্পজ্জতি সুখং সোমনস্সং, অযং ৰুচ্চতি, ভিক্খৰে, পঞ্চুপাদানক্খন্ধেসু অস্সাদো’’তি. চেতোসন্নিস্সিতত্তা চেতসি ভৰো অস্সাদোতি চেতসিকঅস্সাদো, তথা পচ্চুপট্ঠাতীতি চেতসিকঅস্সাদপচ্চুপট্ঠানা. পস্সদ্ধকাযো সুখং ৰেদিযতীতি আহ ‘‘পস্সদ্ধিপদট্ঠানা’’তি. ইদং পন নিরামিসসোমনস্সৰসেন ৰেদিতব্বং.
নীলাদিভেদস্স আরম্মণস্স সঞ্জাননং তমেৰ সঞ্ঞং কত্ৰা জাননং লক্খণং এতস্সাতি সঞ্জাননলক্খণা. পচ্চাভিঞ্ঞাণকরণরসাতি পতি অভিঞ্ঞাযতি এতেনাতি পচ্চাভিঞ্ঞাণং, তদেৰেতন্তি পুন পচ্চাভিঞ্ঞাণনিমিত্তং সণ্ঠানাদিকো আকারো, তস্স করণরসো কিচ্চমস্সাতি পচ্চাভিঞ্ঞাণকরণরসা. সা হি উপ্পজ্জমানা পচ্ছা সঞ্জাননস্স কারণভূতং সণ্ঠানাদিকং আকারং গহেত্ৰা ¶ উপ্পজ্জতীতি. ইদঞ্চ নিমিত্তকারিকায নিমিত্তেন সঞ্জানন্তিযা চ সব্বায সমানসঞ্ঞায যোজেতব্বং. নিমিত্তেন সঞ্জানন্তীপি হি পুন অপরায সঞ্ঞায চ সঞ্জাননস্স নিমিত্তং করোতীতি. তঞ্চ কুসলাকুসলকিরিযাজৰনসঞ্ঞং ধুরং ¶ কত্ৰা ৰেদিতব্বং. তং পনেতং অভিঞ্ঞাণকরণং কথং দট্ঠব্বন্তি আহ ‘‘ৰড্ঢকিস্স অভিঞ্ঞাণকরণমিৰা’’তি. যথা ৰড্ঢকিস্স দারূসু ‘‘ইদং উদ্ধং, ইদং অধো’’তি এৰং পচ্ছা সঞ্জাননপচ্চযভূতস্স সঞ্ঞাণস্স করণং, এৰমস্সা পুন সঞ্জাননপচ্চযনিমিত্তকরণন্তি ৰুত্তং হোতি. হত্থিদস্সকঅন্ধো ৰিয ‘‘ইদমেৰ সচ্চ’’ন্তি সঞ্ঞায যথাগহিতনিমিত্তৰসেন অভিনিৰেসকরণতো যথা…পে… পচ্চুপট্ঠানা. এতেন সঞ্ঞায আকারগ্গহণং কত্ৰা ঠিতস্স দিট্ঠিআদীনং উপ্পজ্জনতো অকুসলসঞ্ঞায অনুরূপৰসেন ফলপচ্চুপট্ঠানং দস্সিতং হোতি. অথ ৰা অভিনিৰেসকরণন্তি ‘‘ইদমেৰ সচ্চ’’ন্তি সঞ্ঞাভিনিৰেসমত্তমেৰ, তস্মা উপপরিক্খাভাৰেন যথাগহিতনিমিত্তৰসেন অভিনিৰেসাকারেন উপট্ঠানতো আকারপচ্চুপট্ঠানং ৰুত্তং. তিণপুরিসকেসু মিগপোতকানং ‘‘পুরিসা’’তি উপ্পন্নসঞ্ঞা ৰিয অৰিকপ্পসভাৰত্তা যথাউপট্ঠিতৰিসযপদট্ঠানা. এত্থ চ ঞাণৰিপ্পযুত্তসঞ্ঞায আকারগ্গহণৰসেন উপ্পজ্জনকালে চিত্তং অব্বোহারিকং সঞ্ঞানুগতিকং হোতি. ঞাণসম্পযুত্তে চিত্তে পন সসম্ভারপথৰিযা অনুগতা সেসধাতুযো ৰিয সঞ্ঞাচিত্তঞ্চ অব্বোহারিকং ঞাণানুগতিকং হোতি.
অভিসন্দহতীতি পবন্ধতি পৰত্তেতি, ‘‘গণ্হথ গণ্হথা’’তি ৰদন্তী ৰিয সম্পযুত্তধম্মে আরম্মণে পযোজেতি, সকসককিচ্চে চ পট্ঠপেতীতি অত্থো. চেতযিতলক্খণাতি নিদ্দোক্কন্তস্স পবুদ্ধক্খণে সম্ভমপ্পৰত্তি ৰিয চেতসো উস্সাহতাৰ ¶ লক্খণা. অথ ৰা ‘‘অভিসন্দহতী’’তি ৰুত্তত্তা পযোজনলক্খণাত্ৰেৰ অত্থো. আযূহনরসাতি চেতসিকইরিযনরসা, পযোগরসাতি ৰুত্তং হোতি. কুসলাকুসলকিরিযাজৰনসম্পযুত্তাযযেৰ পনেতং লব্ভতি. সংৰিদহনপচ্চুপট্ঠানাতি ‘‘ত্ৰং ইদং করোহী’’তি ৰিচারেন্তী ৰিয হোতীতি ৰিচারণপচ্চুপট্ঠানা. এতায হি পৰত্তমানায সব্বেপি সম্পযুত্তধম্মা যথা সকিচ্চপসুতা হোন্তি, তেনেৰ হেসা সকিচ্চপরকিচ্চসাধিকা ৰুত্তা. জেট্ঠসিস্সো পরে সজ্ঝাযনে উয্যোজেন্তো সযম্পি সজ্ঝাযতি. তস্মিঞ্হি সজ্ঝাযিতুং আরদ্ধে সেসসিস্সাপি সজ্ঝাযন্তি. মহাৰড্ঢকিস্মিম্পি ৰড্ঢকিকম্মং কাতুং আরদ্ধে ইতরেপি করোন্তি যেৰাতি আহ ‘‘জেট্ঠসিস্সমহাৰড্ঢকিআদযো ৰিযা’’তি. আদি-সদ্দেন জেট্ঠন্তেৰাসিকাদীনং গহণং.
যথাপচ্চযং পৰত্তমানানং ধম্মানং নত্থি কাচি ৰসৰত্তিতাতি ৰসৰত্তিভাৰনিৰারণত্থং ‘‘ৰিতক্কনং ৰিতক্কো’’তি ৰুত্তং. ঊহনং আরম্মণস্স পরিকপ্পনং, তস্মিং অভিনিরোপনন্তি ৰা ৰুত্তং হোতি. যস্মা চিত্তং ৰিতক্কবলেন আরম্মণং অভিরুল়্হং ৰিয হোতি, তস্মা ৰুত্তং ‘‘আরম্মণে ¶ চিত্তস্স অভিনিরোপনলক্খণো’’তি. যথা হি কোচি গামৰাসী পুরিসো রাজৰল্লভং, তংসম্বন্ধিনং মিত্তং ৰা নিস্সায রাজগেহং আরোহতি অনুপৰিসতি, এৰং ৰিতক্কং নিস্সায চিত্তং আরম্মণং আরোহতি. যদি এৰং কথং অৰিতক্কচিত্তং আরম্মণং আরোহতি, ন হি দ্ৰিপঞ্চৰিঞ্ঞাণদুতিযজ্ঝানাদিকে ৰিতক্কো উপলব্ভতি, যস্স বলেন তং আরম্মণং আরোহতি, তস্মা সভাৰতো ভাৰনাবলেন তত্থ অনুপ্পজ্জনকো? সচ্চং, তম্পি ৰিতক্কবলেন আরোহতি. যথা হি সো পুরিসো পরিচযেন তেন ৰিনাপি নিরাসঙ্কো রাজগেহং পৰিসতি, এৰং পরিচযেন ৰিতক্কেন ৰিনাপি অৰিতক্কচিত্তং ¶ আরম্মণং আরোহতি. পরিচযোতি চেত্থ সন্তানে অভিণ্হং পৰত্তচিত্তভাৰনাসঙ্খাতো পরিচযো. ৰিতক্কস্স হি সন্তানে অভিণ্হং পৰত্তস্স ৰসেন চিত্তস্স আরম্মণাভিরোহনং চিরপরিচিতং, তেন তং চিত্তং কদাচি ৰিতক্কেন ৰিনাপি তত্থ ৰত্ততেৰ. যথা তং ঞাণসহিতং হুত্ৰা সম্মসনৰসেন চিরপরিচিতং কদাচি ঞাণরহিতম্পি সম্মসনৰসেন পৰত্ততি, যথা ৰা কিলেসসহিতং হুত্ৰা পৰত্তং সব্বসো কিলেসরহিতম্পি পরিচযেন কিলেসৰাসনাৰসেন পৰত্ততি, এৰংসম্পদমিদং দট্ঠব্বং.
অথ ৰা দ্ৰিপঞ্চৰিঞ্ঞাণং অৰিতক্কম্পি ৰত্থারম্মণঘট্টনস্স বলৰতায, দুতিযজ্ঝানাদীনি চ হেট্ঠিমহেট্ঠিমভাৰনায বলৰতায আরম্মণং আরোহতীতি. আদিতো, অভিমুখং ৰা হননং পহরণমত্তং আহননং, পরিতো, পরিৰত্তেত্ৰা ৰা হননং ৰিসেসেন পহরণং পরিযাহননং, তং কিচ্চমস্সাতি আহননপরিযাহননরসো. তথা হি তেন যোগাৰচরো আরম্মণং ৰিতক্কাহতং ৰিতক্কপরিযাহতং করোতীতি ৰুচ্চতি. আনযনং চিত্তস্স আরম্মণে উপনযনং, আকড্ঢনং ৰা, তথা হুত্ৰা পচ্চুপট্ঠানমস্সাতি আনযনপচ্চুপট্ঠানো.
তেনাতি তেন ৰিচারেন করণভূতেন, হেতুভূতেন ৰা চিত্তং আরম্মণে ৰিচরতি অনুৰিচরতি, অৰিচারচিত্তস্স পন অৰিতক্কচিত্তে ৰুত্তানুসারেন পৰত্তি ৰেদিতব্বা. ৰিচরণং অনুসঞ্চরণং অনুপরিগমনং. স্ৰাযং ৰিসেসো সন্তানম্হি লব্ভমানো জৰনসন্তানে পাকটো হোতীতি দট্ঠব্বো. এস নযো সেসেসুপি. আরম্মণস্স অনুমজ্জনং অনুমসনং পরিমজ্জনমস্স লক্খণন্তি আরম্মণানুমজ্জনলক্খণো. তথা হি ৰিচারো পরিমজ্জনহত্থো ৰিয, সংসরণহত্থো ৰিযাতি ৰুচ্চতি. তত্থাতি আরম্মণে. সহজাতানং ¶ অনুযোজনং আরম্মণে অনুৰিচরণসঙ্খাতঅনুমজ্জনৰসেন ৰেদিতব্বং. ধম্মানঞ্হি সভাৰৰিনিমুত্তা কাচি কিরিযা নাম নত্থি. তথাগহেতব্বাকারো বোধনেয্যজনানুরোধেন পরমত্থতো একসভাৰোপি সভাৰধম্মো পরিযাযৰচনেহি ¶ ৰিসযসমারোপিতরূপেহি বহূহি পকারেহি পকাসীযতি. এৰঞ্হি সো সুট্ঠু পকাসিতো হোতীতি. অনুপবন্ধপচ্চুপট্ঠানোতি আরম্মণে চিত্তস্স অৰিচ্ছিন্নস্স ৰিয পৰত্তিপচ্চুপট্ঠানো. তথা হি সো অনুসন্ধানতাতি নিদ্দিট্ঠো.
এত্থ চ ৰিচারতো ওল়ারিকট্ঠেন তস্সেৰ পুব্বঙ্গমট্ঠেন পঠমঘণ্টাভিরৰো ৰিয চেতসো পঠমাভিনিপাতো ৰিতক্কো, অনুরৰো ৰিয অনুসঞ্চরণং ৰিচারো. যথা হি ঘণ্টাভিঘাতজো পঠমাভিরৰো অনুরৰতো ওল়ারিকো, পুব্বঙ্গমো চ হোতি, এৰং আরম্মণাভিরোপনট্ঠেন ৰিতক্কো ওল়ারিকো, পুব্বঙ্গমো ৰিয চ হোতি. ততো সুখুমট্ঠেন অনুমজ্জনসভাৰেন চ ঘণ্টানুরৰো ৰিয অনুপবন্ধো ৰিচারো. ৰিপ্ফারৰা চেত্থ ৰিতক্কো চিত্তস্স পঠমুপ্পত্তিকালে চিত্তস্স পরিপ্ফন্দনভূতো আকাসে উপ্পতিতুকামস্স সকুণস্স পক্খৰিক্খেপো ৰিয, পদুমাভিমুখপাতো ৰিয চ গন্ধানুবন্ধচেতসো ভমরস্স. সন্তৰুত্তি ৰিচারো চিত্তস্স নাতিপরিপ্ফন্দনভাৰো, আকাসে উপ্পতিতস্স সকুণস্স পক্খপ্পসারণং ৰিয, পদুমস্স উপরিভাগে পরিব্ভমনং ৰিয চ পদুমাভিমুখপতিতস্স ভমরস্স. আগমট্ঠকথাযং পন ৰিপরিযাযেন আগতং. তথা চ ৰুত্তং দুকনিপাতট্ঠকথাযং –
‘‘আকাসে গচ্ছতো মহাসকুণস্স উভোহি পক্খেহি ৰাতং গহেত্ৰা পক্খে সন্নিসীদাপেত্ৰা গমনং ৰিয আরম্মণে চেতসো অভিনিরোপনভাৰেন পৰত্তো ¶ ৰিতক্কো, ৰাতগ্গহণত্থং পক্খে ফন্দাপযমানস্স গমনং ৰিয অনুমজ্জনভাৰেন পৰত্তো ৰিচারো’’তি.
তম্পি অনুপবন্ধেন পৰত্তিযং যুজ্জতি. তথা হি উপচারে, অপ্পনাযং ৰা সন্তানেন পৰত্তিযং ৰিতক্কো নিচ্চলো হুত্ৰা আরম্মণং অনুপৰিসিত্ৰা ৰিয পৰত্ততি, ন পঠমাভিনিপাতে ৰিয পাকটো হোতীতি.
পিনযতীতি কাযচিত্তং অপ্পেতি, ৰড্ঢেতি ৰা. সম্পিযাযনলক্খণাতি আরম্মণং কল্লতো গহণলক্খণা. পীণনরসাতি কাযচিত্তানং পরিব্রূহনকিচ্চা. ফরণরসাতি পণীতরূপেহি কাযস্স ব্যাপনরসা, অত্তনা সম্পযুত্তচিত্তসমুট্ঠানেহি রূপেহি সকলরূপকাযব্যাপনং ¶ করোতীতি ৰুত্তং হোতি. ন হি অঞ্ঞথা ইমিস্সা ফরণং হোতি, ধম্মানং অব্যাপারতায কেসগ্গমত্তম্পি সঙ্কমনাভাৰতো. উদগ্গভাৰো ওদগ্যং.
একং আরম্মণং অগ্গমেতস্সাতি একগ্গং, চিত্তং, যেন পন ধম্মেন যোগতো তং একগ্গং নাম হোতি, সো একগ্গভাৰো. সো পন চিত্তস্সেৰ হোতি, ন যস্স কস্সচীতি আহ ‘‘চিত্তস্স একগ্গভাৰো’’তি, নিৰাতে দীপসিখায ঠিতি ৰিয চিত্তস্স ঠিতীতি ৰুত্তং হোতি. ৰিসারস্স ব্যগ্গভাৰস্স পটিপক্খো সভাৰো অৰিসারো, ন ৰিসারাভাৰমত্তং, তং ইমস্স লক্খণন্তি আহ ‘‘অৰিসারলক্খণো’’তি. অৰিক্খেপো সম্পযুত্তধম্মানং অৰিক্খিত্ততা, অৰিসারাৰিক্খেপানং সমাধানভাৰতো অত্থতো ৰিসেসাভাৰেপি সমুখেন, সম্পযুত্তমুখেন চ উভযং ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. অৰূপসমলক্খণস্স ৰিক্খেপস্স পটিপক্খতায চিত্তস্স উপসমনাকারেন পচ্চুপট্ঠাতীতি উপসমপচ্চুপট্ঠানো. ৰিসেসতোতি যেভুয্যেন. সুখৰিরহিতোপি হি অত্থি সমাধীতি সো যেভুয্যেন সুখপদট্ঠানো হোতি. অথ ৰা ¶ ৰিসেসতোতি অতিসযেন. ‘‘সুখিনো চিত্তং সমাধিযতী’’তি (অ. নি. ১১.১১) ৰচনতো হি সুখং সমাধিস্স ৰিসেসকারণং সুখৰিরহিতস্সপি তদুপনিস্সযেনেৰ সমিজ্ঝনতো.
সদ্দহন্তি এতাযাতি কম্মফলাদিসদ্দহনকিরিযায পৰত্তমানানং ধম্মানং তত্থ আধিপচ্চভাৰেন সদ্ধায পচ্চযতং দস্সেতি. তস্সা হি ধম্মানং তথা পচ্চযভাৰে সতি তংসমঙ্গিপুগ্গলো ‘‘সদ্দহতী’’তি ৰোহরীযতি. সদ্দহনং সদ্ধেয্যৰত্থুনো পত্তিযাযনং, তং লক্খণমেতিস্সাতি সদ্দহনলক্খণা. কালুসিযমলং ৰিধমেত্ৰা সম্পযুত্তানং, পুগ্গলস্সেৰ ৰা পসাদং অনাৰিলভাৰকারণং কিচ্চমেতিস্সাতি পসাদনরসা. যথা কথং ৰিযাতি আহ ‘‘উদকপ্পসাদকমণি ৰিযা’’তি. অকালুসিযপচ্চুপট্ঠানাতি অনাৰিলভাৰপচ্চুপট্ঠানা. রতনত্তযং কম্মং কম্মফলঞ্চ সদ্ধেয্যৰত্থু, তং ইমিস্সা আসন্নকারণন্তি সদ্ধেয্যৰত্থুপদট্ঠানা. ন হি সদ্ধায অৰত্থুভূতেসু তিত্থিযাদীসু সা উপ্পজ্জতি. সা পনাযং কুসলধম্মানং আদানে হত্থো ৰিয, সব্বসম্পত্তিসম্পদানে ৰিত্তং ৰিয, অমতকসিফলফলনে বীজং ৰিয চ দট্ঠব্বা. ‘‘সদ্ধাহত্থো, মহানাম, অরিযসাৰকো, সদ্ধীধ ৰিত্তং পুরিসস্স সেট্ঠং (সং. নি. ১.২৪৬; সু. নি. ১৮৪), সদ্ধা বীজং তপো ৰুট্ঠী’’তিআদিৰচনঞ্হেত্থ (সং. নি. ১.১৯৭; সু. নি. ৭৭) সাধকং.
সরন্তি ২৩৭ এতাযাতি সরণকিরিযায পৰত্তমানানং ধম্মানং তত্থ আধিপচ্চভাৰেন সতিযা পচ্চযতং দস্সেতি. তস্সা হি ধম্মানং তথা পচ্চযভাৰে সতি তংসমঙ্গিপুগ্গলো ‘‘সরতী’’তি ৰোহরীযতি. উদকে অলাবু ৰিয পিলৰিত্ৰা গন্তুং অদত্ৰা পাসাণস্স ৰিয নিচ্চলস্স আরম্মণস্স ঠপনং অসম্মুট্ঠতাকরণং অপিলাপনং, তং লক্খণমস্সাতি অপিলাপনলক্খণা. সা হি আরম্মণে দল়্হং ¶ পতিট্ঠিতত্তা এসিকা ৰিয ৰুচ্চতি. সম্মোসপচ্চনীককিচ্চং অসম্মোসরসো, ন সম্মোসাভাৰমত্তং. ‘‘সতারক্খেন চেতসা ৰিহরতী’’তি (অ. নি. ১০.২০) ৰুত্তত্তা চেতোগুণরতনহারকানং কিলেসচোরানং নিৰারণতো আহ ‘‘আরক্খপচ্চুপট্ঠানা’’তি. তথা হেসা চক্খুদ্ৰারাদিরক্খনতো দোৰারিকো ৰিযাতি ৰুচ্চতি. পঠমং সঞ্ঞায থিরুপ্পন্নভাৰে পচ্ছা সতিযা পতিট্ঠানভাৰতো আহ ‘‘থিরসঞ্ঞাপদট্ঠানা’’তি. অথ সতিসঞ্ঞানং কিং নানাকরণন্তি? সঞ্ঞা তাৰ পঠমং অগ্গহিতনিমিত্তং সঞ্জানাতি, গহিতনিমিত্তে পুন পচ্চাভিঞ্ঞাণপচ্চযনিমিত্তং করোতি, পঠমং অগ্গহিতে পন সঞ্ঞাকিচ্চং অপ্পধানং হোতি, সতি পন পঠমং অগ্গহিতনিমিত্তম্পি সরতি গহিতনিমিত্তম্পি, গহিতনিমিত্তে পন সতিকিচ্চং গুণভূতং হোতীতি ইদমেৰ তাসং নানত্তং.
ৰীরভাৰোতি যেন ৰীরিযেন ৰীরো নাম হোতি, সো ধম্মো. ৰীরানং ৰা কম্মন্তি যেন কম্মেন ৰীরো নাম হোতি, তং ৰীরানং কম্মং নাম. ৰীরিযং পনস্স সাধকভাৰতো তথা ৰুত্তং. ধম্মৰিনিমুত্তং ৰা কিঞ্চি কম্মং নত্থীতি ৰীরিযমেৰ কম্মভাৰেন ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. ৰিধিনা ঈরেতব্বং পৰত্তেতব্বন্তি ৰা ৰীরিযং. উস্সাহো তং তং কিচ্চং সমারম্ভো, পরক্কমো ৰা. উপত্থম্ভনং পন সম্পযুত্তধম্মানং কোসজ্জপক্খে পতিতুং অদত্ৰা ধারণং অনুবলপ্পদানং. সম্পযুত্তধম্মানং সংসীদনভাৰনিৰারকো ধম্মো, ন সংসীদনাভাৰমত্তং, অসংসীদনভাৰেন পচ্চুপট্ঠাতীতি অসংসীদনভাৰপচ্চুপট্ঠানং. ‘‘সংৰিগ্গো যোনিসো পদহতী’’তি (অ. নি. ৪.১১৩) ৰচনতো সংৰেগপদট্ঠানং. সংৰেগোতি চেত্থ সংৰেগমযং ঞাণং. অসংৰেগপুব্বিকায পন কুসলকিরিযায ৰীরিযারম্ভৰত্থুপদট্ঠানং. তত্থ ৰীরিযারম্ভৰত্থূনি নাম –
‘‘মগ্গো ¶ গন্তব্বো হোতি, মগ্গো গতো. কম্মং কাতব্বং হোতি, কম্মং কতং. অপ্পমত্তকো আবাধো উপ্পন্নো হোতি, গিলানা ৰুট্ঠিতো হোতি, অচিরৰুট্ঠিতো গেলঞ্ঞা. গামং ৰা নিগমং ৰা পিণ্ডায চরন্তো ন লভতি, লূখস্স ৰা পণীতস্স ৰা ভোজনস্স যাৰদত্থং পারিপূরিং লভতি…পে… পারিপূরি’’ন্তি –
এৰং ¶ ৰুত্তানি এতানি অনুরূপপচ্চৰেক্খণসহিতানি অট্ঠ ৰীরিযারম্ভৰত্থূনি, তম্মূলকানি ৰা পচ্চৰেক্খণানি. এত্থ চ ৰিতক্কো সম্পযুত্তধম্মে আরম্মণং আরোপেতি. চেতনা তে তংতংকিচ্চেসু নিযোজেতি. ৰীরিযং পন তে সংসীদিতুং অদত্ৰা উস্সাহেতীতি অযং ৰিতক্কচেতনাৰীরিযানং ৰিসেসো.
ৰিজাননলক্খণাতি ৰিসেসেন জাননলক্খণা, যথাসভাৰপটিৰেধলক্খণাতি অত্থো. ৰিসযস্স আরম্মণস্স ওভাসনং পকাসনং তপ্পটিচ্ছাদকসম্মোহন্ধকারস্স ৰিধমনতোতি ৰিসযোভাসনং, তং কিচ্চমস্সাতি ৰিসযোভাসনরসা. কত্থচি ৰিসযে অসম্মুয্হনাকারেন সম্মোহপটিপক্খতায ৰা পচ্চুপট্ঠানতো সম্মোহাভাৰস্স পচ্চুপট্ঠানতো ৰা অসম্মোহপচ্চুপট্ঠানা.
অত্তনা অনুপালেতব্বানং সহজাতধম্মানং অনুপালনং জীৰিতস্স ব্যাপারো, তঞ্চ তেসং জীৰনন্তি তং তস্স কারণভাৰং পুরক্খত্ৰা ৰুত্তং ‘‘জীৰন্তি তেনা’’তি. রূপারূপজীৰিতিন্দ্রিযস্স অনুরূপতো লক্খণাদিকং দস্সেতুং ‘‘অত্তনা অৰিনিভুত্তান’’ন্তি ৰুত্তং. ‘‘সম্পযুত্তান’’ন্তি হি ৰুচ্চমানে রূপধম্মানং সম্পযোগাভাৰতো রূপজীৰিতিন্দ্রিযস্স সঙ্গহো ন সিযা. ‘‘অৰিনিভুত্তান’’ন্তি পন ৰুত্তত্তা যানি ¶ অৰিনিব্ভোগরূপানি রূপজীৰিতিন্দ্রিযেন সদ্ধিং অৰিনিভুত্তানি অৰিসংসট্ঠানি. যে চ অরূপধম্মা অরূপজীৰিতিন্দ্রিযেন সম্পযুত্তা, তেসং সব্বেসং সঙ্গহো হোতীতি. পৰত্তনরসন্তি উপ্পাদতো যাৰ ভঙ্গা অনুপালনতো অন্তরা অনিৰত্তনসভাৰসাধনেন তেসং পৰত্তনকিচ্চং. কেচি পন ‘‘রূপজীৰিতিন্দ্রিযং তেসং ঠিতিক্খণতো পট্ঠায, অরূপজীৰিতিন্দ্রিযং উপ্পাদতো পট্ঠায পৰত্তিযা পচ্চযো’’তি ৰদন্তি, তং ন যুত্তং. পট্ঠানে হি ‘‘অব্যাকতং ধম্মং পটিচ্চ অসঞ্ঞসত্তানং একং মহাভূতং পটিচ্চ ইন্দ্রিযপচ্চযং কম্মপচ্চযসদিস’’ন্তি অসঞ্ঞসত্তানং ইন্দ্রিযপচ্চযো কম্মপচ্চযসদিসং কত্ৰা ৰুত্তো, তস্মা রূপজীৰিতিন্দ্রিযম্পি উপ্পাদতো পট্ঠায পচ্চযো হোতীতি দট্ঠব্বং. উপ্পাদতো যাৰ ভঙ্গা ঠপনতো ঠপনপচ্চুপট্ঠানং. অনুপালনৰসেন যাপযিতব্বা পৰত্তেতব্বা ধম্মা পদট্ঠানমস্সাতি যাপযিতব্বধম্মপদট্ঠানং. যদি এৰং তেসং অনুপালনাদিসাধকং, কথং তেসং নিরোধো হোতি. এৰঞ্হি সব্বকালং ঠাতব্বন্তি আহ ‘‘সন্তেপি চা’’তিআদি. অনুপালনলক্খণাদিম্হীতি আদি-সদ্দেন পৰত্তনরসাদিমেৰ সঙ্গণ্হাতি. অত্থিক্খণেযেৰাতি অত্তনা অনুপালেতব্বানং, অত্তনো ৰা অত্থিক্খণেযেৰ. উদকন্তি তল়াকগতজলং, দণ্ডগতজলং ৰা ¶ . তত্থ তল়াকগতউদকস্স গহণে অত্তনা অনুপালেতব্বধম্মানং অত্থিক্খণে অনুপালনং সাধিতং হোতি, দণ্ডগতজলস্স পন গহণে অত্তনো অত্থিক্খণে অনুপালনং. অত্তনা অনুপ্পাদিতধম্মে কথং পালেতীতি আহ ‘‘ধাতি ৰিয কুমার’’ন্তি. যদি সেসধম্মানং পৰত্তিকারণেন কেনচি ভৰিতব্বং, জীৰিতস্স পন কিং পৰত্তিকারণন্তি আহ ‘‘সযং…পে… পৰত্ততী’’তি. যথা কথং ৰিযাতি আহ ‘‘নিযামকো ৰিযা’’তি. সোপি অত্তনা পৰত্তিতনাৰাসম্বন্ধেন পৰত্ততি. যদি ধম্মানং পৰত্তি জীৰিতিন্দ্রিযপটিবদ্ধং, ভঙ্গতো উদ্ধম্পি কিং পন পৰত্তেতীতি আহ ‘‘ন ভঙ্গতো উদ্ধ’’ন্তি. কস্মাতি আহ ‘‘অত্তনো ¶ চ পৰত্তেতব্বানঞ্চ অভাৰা’’তি. ভঙ্গক্খণে পন কথন্তি আহ ‘‘ন ভঙ্গক্খণে ঠপেতী’’তি.
যস্মা পন লোভপটিপক্খো অলোভো হোতি, যে ধম্মা তেন সম্পযুত্তা, তংসমঙ্গিনো ৰা সত্তা, তে ন লুব্ভন্তি, সযম্পি কদাচি ন লুব্ভতেৰ, অত্থতো ৰা অলুব্ভনাকারো এৰ চ সো হোতি, তস্মা ৰুত্তং ‘‘ন লুব্ভন্তি তেনা’’তিআদি. এস নযো ‘‘ন দুস্সন্তি তেনা’’তিআদীসুপি. অলগ্গভাৰো আরম্মণং নিস্সায পৰত্তন্তস্সপি তত্থ অনাসত্ততা. তেনাহ ‘‘কমলদলে জলবিন্দু ৰিযা’’তি. অপরিগ্গহো কস্সচি ৰত্থুনো মমত্তৰসেন অসঙ্গহো. মুত্তভিক্খু ৰিযাতি খীণাসৰভিক্খু ৰিয. সো হি মুত্তরাগত্তা কত্থচি মমাযনরহিতো হোতি. অনল্লীনো ভাৰো অধিপ্পাযো এতস্সাতি অনল্লীনভাৰো. এৰঞ্হি ‘‘অসুচিম্হি পতিতপুরিসো ৰিযা’’তি উপমায সমেতি. যথা হি তস্স পুরিসস্স সতিপি কাযেন অল্লীযনে ভাৰো অনল্লীনো, এৰং অলোভোপি আরম্মণকরণৰসেন গহিতেপি আরম্মণে অলগ্গভাৰেন অনল্লীনভাৰো অনল্লীনাকারোযেৰ পৰত্ততি. এৰংসভাৰো হি সো ধম্মোতি.
চণ্ডিকস্স ভাৰো চণ্ডিক্কং, ফরুসভাৰো, অত্থতো পন কোপোযেৰ, তপ্পটিপক্খো অফরুসভাৰো অচণ্ডিক্কং. অৰিরোধো অৰিগ্গহো অপ্পটিপক্খো সভাৰো. আঘাতৰিনযনরসোতি এত্থ আঘাতো নাম পরস্স অত্তানং, অত্তনো পরং উদ্দিস্স, পরস্সেৰ চ পরং উদ্দিস্স পৰত্তো উপনাহো বলৰকোপো. তস্স ৰিনযনরসো অপনযনরসো. সোম্মভাৰো মজ্জনৰসেন হিলাদনিযতা সীতলভাৰো. তেনাহ ‘‘পুণ্ণচন্দো ৰিযা’’তি.
কাযদুচ্চরীতাদীহীতি ¶ হেতুম্হি করণৰচনং. হিরীযতি লজ্জনাকারেন জিগুচ্ছিযতি. তেহিযেৰাতি কাযদুচ্চরিতাদীহিযেৰ. ওত্তপ্পতীতি উব্বিজ্জতি. হিরী পাপে গূথে ৰিয পস্সন্তী জিগুচ্ছতীতি ¶ আহ ‘‘পাপতো জিগুচ্ছনলক্খণা হিরী’’তি. ওত্তপ্পং তে উণ্হং ৰিয পস্সন্তং ততো উত্তসতীতি ৰুত্তং ‘‘উত্তাসলক্খণং ওত্তপ্প’’ন্তি. উভোপি পাপানং অকরণরসাতি লজ্জনাকারেন পাপানং অকরণরসা হিরী, উত্তাসাকারেন ওত্তপ্পং. পাপতো সঙ্কোচনপচ্চুপট্ঠানাতি ৰুত্তপ্পকারেনেৰ পাপতো সঙ্কোচনাকারেন পচ্চুপট্ঠানা. অত্তগারৰপরগারৰপদট্ঠানাতি অত্তগারৰপদট্ঠানা হিরী অজ্ঝত্তসমুট্ঠানতায, অত্তাধিপতিতায চ. পরগারৰপদট্ঠানং ওত্তপ্পং বহিদ্ধাসমুট্ঠানতায, লোকাধিপতিতায চ. অত্তানঞ্হি গরুং কত্ৰা হিরিযা পাপং পজহতি কুলৰধূ ৰিয. পরং গরুং কত্ৰা ওত্তপ্পেন পাপং পজহতি ৰেসিযা ৰিয. অজ্ঝত্তসমুট্ঠানাদিতা চ নেসং তত্থ তত্থ পাকটভাৰেন ৰেদিতব্বা, ন পন তেসং কদাচি অঞ্ঞমঞ্ঞৰিযোগতো. ন হি লজ্জনং নিব্ভযং ৰা পাপভযং ৰা অলজ্জনং অত্থীতি. হিরিযা বলৰভাৰে পন ওত্তপ্পং অব্বোহারিকং হোতি, ওত্তপ্পস্স বলৰভাৰে হিরী অব্বোহারিকা. ইমে চ দ্ৰে ধম্মা ‘‘লোকপালা’’তি ৰুচ্চন্তি. যথাহ –
‘‘দ্ৰেমে, ভিক্খৰে, সুক্কা ধম্মা লোকং পালেন্তি. কতমে দ্ৰে? হিরী চ ওত্তপ্পঞ্চ, ইমে খো, ভিক্খৰে, দ্ৰে সুক্কা ধম্মা লোকং ন পালেয্যুং, নযিধ পঞ্ঞাযেথ ‘মাতা’তি ৰা ‘মাতুচ্ছা’তি ৰা ‘মাতুলানী’তি ৰা’’তিআদি (অ. নি. ২.৯).
পস্সম্ভনং দরথৰূপসমো, কায-সদ্দো সমূহৰচনো. সো চেত্থ ৰেদনাদিক্খন্ধত্তযং. ৰত্তিচ্ছাৰসেন হি সদ্দো ৰিসিট্ঠৰুত্তি হোতীতি আহ ‘‘কাযোতি চেত্থা’’তিআদি. ৰেদনাদযোতি ¶ ৰেদনাক্খন্ধো সঞ্ঞাক্খন্ধো সঙ্খারক্খন্ধোতি তযো খন্ধা. তথা চ ৰুত্তং তত্থ ‘‘কতমা তস্মিং সমযে কাযপস্সদ্ধি হোতি, যা তস্মিং সমযে ৰেদনাক্খন্ধস্সা’’তিআদি (ধ. স. ৪০). দরথো সারম্ভো দোমনস্সপচ্চযানং উদ্ধচ্চাদীনং কিলেসানং, তথা পৰত্তানং ৰা চতুন্নং খন্ধানমেতং অধিৰচনং. তস্স ৰূপসমং লক্খণমস্সাতি কাযচিত্তদরথৰূপসমলক্খণা. কাযচিত্ত…পে… রসাতি যথাৰুত্তানমেৰ পটিপক্খধম্মানং অভিভৰনরসা. দরথনিম্মদ্দনেন পরিল়াহপরিপ্ফন্দনৰিরহিতো সীতিভাৰো অপরিপ্ফন্দনসীতিভাৰো. অৰূপসমো পরিপ্ফন্দনং অসন্তৰুত্তিতা. উদ্ধচ্চাদিকিলেসাতি উদ্ধচ্চপ্পধানা উদ্ধচ্চাধিকচিত্তুপ্পাদসম্পযুত্তা কিলেসা. তেপি হি উদ্ধচ্চৰসেন অৰূপসমকরা. উদ্ধচ্চং ৰা আদিং কত্ৰা সব্বেযেৰ কিলেসা উদ্ধচ্চাদিকিলেসা. এৰং সেসেসুপি.
গরুভাৰো ¶ দন্ধতা, থিনমিদ্ধাধিকানং তথা পৰত্তানং ৰা চতুন্নং খন্ধানমেতং অধিৰচনং. দন্ধতায পটিপক্খো অদন্ধতা অগরুভাৰো.
থদ্ধভাৰো থম্ভো. দিট্ঠিমানাধিকানং, তপ্পধানানং ৰা চতুন্নং খন্ধানং এতং নামং. থদ্ধভাৰনিম্মদ্দনতোযেৰ কত্থচি আরম্মণে অপ্পটিহতাকারেন পচ্চুপট্ঠন্তি, সম্পযুত্তানং ৰা তত্থ অপ্পটিঘাতং পচ্চুপট্ঠাপেন্তীতি অপ্পটিঘাতপচ্চুপট্ঠানা.
কম্মনি সাধু কম্মঞ্ঞং, ন কম্মঞ্ঞং অকম্মঞ্ঞং, তস্স ভাৰো অকম্মঞ্ঞভাৰো, দানসীলাদিপুঞ্ঞকিরিযায অসমত্থতা. অত্থতো কামচ্ছন্দাদিসংকিলেসধম্মা, তপ্পধানা ৰা চত্তারো অকুসলক্খন্ধা. অকম্মঞ্ঞভাৰনিম্মদ্দনেনেৰ সম্পন্নাকারেন আরম্মণস্স গহণং আরম্মণকরণসম্পত্তি. ৰুত্তাৰসেসা কামচ্ছন্দাদযো, তদেকট্ঠা চ সংকিলেসধম্মা সেসনীৰরণাদযো. ইমা পন দ্ৰে ৰিনিবন্ধনিম্মদ্দনেন ¶ পসাদনীযৰত্থূসু পসাদাৰহা, হিতকিরিযাসু ৰিনিযোগক্খমভাৰাৰহা সুৰণ্ণৰিসুদ্ধি ৰিযাতি দট্ঠব্বা.
গেলঞ্ঞং অস্সদ্ধিযাদযো, তদেকট্ঠা চ পাপধম্মা, তপ্পটিপক্খো অগেলঞ্ঞভাৰো লক্খণং এতাসন্তি অগেলঞ্ঞভাৰলক্খণা. গেলঞ্ঞনিম্মদ্দনেনেৰ নত্থি এতাসং আদীনৰো দোসো উপদ্দৰো ৰা, ন ৰা এতা আদীনং কপণং ৰন্তি পৰত্তন্তীতি নিরাদীনৰা, তেনাকারেন পচ্চুপট্ঠন্তি, তং ৰা সম্পযুত্তেসু পচ্চুপট্ঠাপেন্তীতি নিরাদীনৰপচ্চুপট্ঠানা.
কাযসম্বন্ধী, চিত্তসম্বন্ধী চ উজুভাৰোতি লক্খিতব্বতায কাযচিত্তানং অজ্জৰলক্খণা. কাযচিত্তানং নঙ্গলসীসচন্দকোটিগোমুত্তৰঙ্কতাসঙ্খাতানং কুটিলভাৰানং অত্থতো মাযাসাঠেয্যাদিভূতানং নিম্মদ্দনতো কাযচিত্তানং কুটিলভাৰনিম্মদ্দনরসা. ততোযেৰ সব্বথাপি অজিম্হভাৰেন পচ্চুপট্ঠন্তি, সম্পযুত্তানং ৰা অজিম্হতং পচ্চুপট্ঠাপেন্তীতি অজিম্হতাপচ্চুপট্ঠানা.
ননু চ কাযপস্সদ্ধিআদীনং দ্ৰিন্নং দ্ৰিন্নং ধম্মানং একেকপটিপক্খত্তা দরথনিম্মদ্দনাদিকিচ্চং একেকমেৰ করোতি. কস্মা পন দ্ৰে দ্ৰে ধম্মা ৰুত্তাতি? ন খো পনেৰং চিন্তিতব্বং ভগৰতাপি তথেৰ দেসিতত্তা. কস্মা পন ভগৰতা তথা দেসিতা? সভাৰধম্মভাৰতো. ন হি ভগৰতা পুব্বে অৰিজ্জমানা এতে ধম্মা দেসনাৰসেন উপ্পাদিতা, অথ ¶ খো সভাৰতো ৰিজ্জমানাযেৰ সযম্ভুঞাণেন সম্মা সচ্ছিকত্ৰা যথাসভাৰা দেসিতা, তস্মা কথমেত্থ ভগৰতা সভাৰতো ৰিজ্জমানস্স হাপনং কাতুং সক্কা. সভাৰতো ৰিজ্জমানতায চেত্থ ভগৰতো ৰচনমেৰ পমাণং. ন হি ভগৰা যথাধম্মসাসনাধিকারে অযথাধম্মং কথেয্যাতি, যস্স পন ৰিজ্জমানস্সাপি অকথনং, তং অঞ্ঞহেতুকং. ন চেত্থ তাদিসো হেতু উপলব্ভতি, যেন ইমেসু ¶ একেকধম্মস্স অকথনন্তি. যথা পন দ্ৰিন্নং পুরিসানং একোযেৰ ৰেরিকো হোতি, তস্স তে পুরিসা ওতারং দিস্ৰা একতো হুত্ৰাৰ হনন্তি, এৰমেৰ দ্ৰে দ্ৰে ধম্মা একতো হুত্ৰা একং পটিপক্খধম্মং হনন্তি, যথা চ পনেতে ৰিসুং দিস্ৰাপি তং ৰেরিং হনন্তি, ন এৰমেতে তং ৰিসুং হনন্তি তেসং অঞ্ঞমঞ্ঞং অৰিনাভাৰতোতি, তস্মা এতে পটিপক্খধম্মানং একেকভাৰেপি দ্ৰে দ্ৰেযেৰ ৰুত্তাতি, অপিচ চিত্তপস্সদ্ধিআদীহি চিত্তমেৰ পস্সদ্ধি লহু মুদু কম্মঞ্ঞং পগুণং উজুঞ্চ হোতি. কাযপস্সদ্ধিআদীহি পন রূপকাযোপীতি তদত্থদস্সনত্থং ভগৰতা এত্থেৰ দুৰিধতা ৰুত্তা, ন সমাধিআদীসু.
ছন্দনং ছন্দো, আরম্মণেন অত্থিকতা. ‘‘ছন্দো কামো’’তিআদীসু (মহানি. ১) পন তণ্হাপি ছন্দোতি ৰুচ্চতি. ‘‘ছন্দং জনেতি ৰাযমতী’’তিআদীসু ৰীরিযম্পীতি ততো নিৰত্তনত্থং ৰুত্তং ‘‘কত্তুকম্যতাযেতং অধিৰচন’’ন্তি. কত্তুকম্যতা ৰুচ্চতি করণিচ্ছা. চেতসিকস্স ধম্মস্স সারম্মণত্তা করণিচ্ছা নাম আরম্মণস্স আলম্বিতুকামতামুখেনেৰ হোতীতি আরম্মণকরণিচ্ছালক্খণো ছন্দো ‘‘কত্তুকম্যতালক্খণো’’তি ৰুত্তো. তেনেৰাহ ‘‘আরম্মণপরিযেসনরসো, আরম্মণেন অত্থিকতাপচ্চুপট্ঠানো’’তি চ. যদগ্গেন পনাযং অত্তনো আরম্মণপরিযেসনরসো, তদগ্গেন সম্পযুত্তধম্মানম্পি হোতিযেৰ একারম্মণতায. তেন তেসং আরম্মণগ্গহণে চেতসো হত্থপ্পসারণং ৰিযাতি ৰুচ্চতি. কথং পন দানৰত্থুৰিস্সজ্জনৰসেন পৰত্তমানচেতনাসম্পযুত্তো ছন্দো আরম্মণেন অত্থিকো হোতীতি? ননু অৰোচুম্হা ‘‘আরম্মণকরণিচ্ছালক্খণো’’তি, তস্মা সঙ্গামগতইস্সাসস্স খিপিতব্বউসূনং গহণে অত্থিকতা ৰিয দানৰত্থুৰিস্সজ্জনৰসেন ¶ পৰত্তচ্ছন্দোপি ৰিস্সজ্জিতব্বেন তেন অত্থিকোযেৰাতি. স্ৰাযং কুসলেসু উপ্পন্নো কুসলচ্ছন্দো নাম হোতি যোনিসোমনসিকারসমুট্ঠানত্তা. তব্বিপরীততো পন অকুসলেসু উপ্পন্নো অকুসলচ্ছন্দো.
অধিমুচ্চনং আরম্মণে সন্নিট্ঠানৰসেন ৰেদিতব্বং, ন পসাদনৰসেন. তেনাহ ‘‘সন্নিট্ঠানলক্খণো’’তি. যথা তথা হি আরম্মণে নিচ্ছযনং অধিমুচ্চনং অনধিমুচ্চন্তস্স পাণাতিপাতাদীসু ¶ , দানাদীসু ৰা পৰত্তিযা অভাৰতো, সদ্ধা পন পসাদনীযেসু পসাদাধিমোক্খোতি অযমেতেসং ৰিসেসো. ৰোট্ঠব্বনং পন যথা সন্তীরিতে অত্থে নিচ্ছযনাকারেন পৰত্তিত্ৰা পরতো পৰত্তমানানং তথা পৰত্তিযা পচ্চযো হোতি. যদি এৰং ৰিচিকিচ্ছাসম্পযুত্তেসু ধম্মেসু কথন্তি? তেসম্পি একংসেনেৰ সংসপ্পনাকারস্স পচ্চযতায দট্ঠব্বং, দারকস্স ৰিয ইতো চিতো চ সংসপ্পনস্স ‘‘করিস্সামি, ন করিস্সামী’’তি অনিচ্ছযস্স পটিপক্খকিরিযা অসংসপ্পনং. যেসু চিত্তুপ্পাদেসু অযং সন্নিট্ঠানলক্খণো অধিমোক্খো, তেসং আরম্মণধম্মোযেৰ সন্নিট্ঠাতব্বত্তা সন্নিট্ঠেয্যধম্মো. সো পদট্ঠানমস্সাতি সন্নিট্ঠেয্যধম্মপদট্ঠানো. ইন্দখিলোতি এসিকাথম্ভো ৰুচ্চতি.
তেসু তেসু ধম্মেসূতি যেসু ধম্মেসু সযং উপ্পন্না, তেসু অত্তনা সম্পযুত্তেসু চিত্তচেতসিকধম্মেসু. অনারম্মণত্তেপি হি তেসু সমপ্পৰত্তেসু উদাসীনভাৰো ‘‘তত্রমজ্ঝত্ততা’’তি ৰুচ্চতি. সমং অৰিসমং ৰাহিতং অত্তনা পৰত্তিতসম্পযুত্তানং ৰা যথাসককিচ্চেসু পৰত্তনং লক্খণমেতিস্সাতি সমৰাহিতলক্খণা. তত্থ সমং হুত্ৰা পৰত্তনলক্খণাতি অত্থে অপক্খপতিতভাৰো ৰুত্তো হোতি, অৰিসমং কত্ৰা পৰত্তনলক্খণাতি অত্থে ঊনাধিকতানিৰারণং ¶ . উদাসীনভাৰেন পৰত্তমানাপি হি এসা সম্পযুত্তধম্মে সমং কত্ৰা যথাসককিচ্চেসু পৰত্তেতি, যথা রাজা তুণ্হী নিসিন্নোপি অধিকরণধম্মট্ঠে যথাসককিচ্চেসু সমং অপ্পমত্তে পৰত্তেতি. অলীনানুদ্ধতপ্পৰত্তিপচ্চযানং ধম্মানং ঊনাধিকতায লীনুদ্ধতভাৰস্স নিৰারণকিচ্চাতি ৰুত্তং ‘‘ঊনাধিকতানিৰারণরসা’’তি. যদি এৰং কথং সহজাতাধিপতীনং অধিপতিভাৰো. আধিপচ্চঞ্হি তেসং কিচ্চতো অধিকভাৰোতি? নাযং দোসো. তম্পি তস্স কিচ্চমেৰ, যং সহজাতধম্মানং অধিপতিভাৰে পৰত্তাপনং. যথা হি রঙ্গমণ্ডলং গতো নটকাচরিযো তে তে নটকে যথাসকং অনুরূপং ভূমিযং যোজেতি, এৰমেসাপি অত্তনা সম্পযুত্তধম্মেসু অধিপতিভাৰে ঠিতে অধিপতিভাৰে যোজেতি, ইন্দ্রিযত্তে ঠিতে ইন্দ্রিযত্তে, ন পন সকসককিচ্চতো ঊনতং, অধিকতং ৰা পত্তুং দেতীতি. ‘‘ইদং নিহীনকিচ্চং হোতু, ইদং অতিরেককিচ্চ’’ন্তি এৰং পক্খপাতৰসেন ৰিয পৰত্তি পক্খপাতো. তং উপচ্ছিন্দন্তী ৰিয হোতীতি পক্খপাতুপচ্ছেদনরসা. সা চিত্তচেতসিকানং অজ্ঝুপেক্খনেন সমপ্পৰত্তেসু আজানীযেসু সারথি ৰিয দট্ঠব্বা.
কিরিযা কারোতি কার-সদ্দস্স ভাৰসাধনতং আহ. তেন কারোতি নাঞ্ঞং, কিরিযাযেৰাতি দীপিতং ¶ হোতি. মনস্মিং কারোতি মনসি আরম্মণস্স করণং. যেন হি মনো আরম্মণে করীযতি আরম্মণেনস্স সংযোজনতো, ততো এৰ তেন আরম্মণম্পি মনসি করীযতীতি. মনসিকারোতি চেত্থ অলুত্তসমাসো দট্ঠব্বো. পুরিমমনতোতি ভৰঙ্গমনতো. ৰিসদিসং মনন্তি ৰীথিজৰনমনং, তং করোতীতি মনসিকারো, মনসিকারসামঞ্ঞেন ৰীথিজৰনপটিপাদকে দস্সেতি. এত্থ পন উপযোগত্থভুম্মৰচনে সমাসো দট্ঠব্বো. সম্পযুত্তধম্মে আরম্মণাভিমুখং সারেন্তো পযোজেন্তো ৰিয হোতীতি মনসিকারো ¶ সারণলক্খণোতি ৰুত্তো. সংযোজনরসোতি পযোজনরসো. ৰিতক্কো সম্পযুত্তানং আরম্মণে অভিনিরোপনসভাৰত্তা আরম্মণে চিত্তং পক্খিপন্তো ৰিয হোতি. চেতনা অত্তনো আরম্মণং গণ্হন্তী সম্পযুত্তেপি সকসককিচ্চং কারেতীতি অত্তনা করণেন বলং নিযোজেন্তো বলনাযকো ৰিয হোতি. মনসিকারো সম্পযুত্তে আরম্মণে পযোজেতীতি আজানীযপ্পযোজনকসারথি ৰিযাতি অযমেতেসং ৰিসেসো.
আরম্মণাভিমুখভাৰপচ্চুপট্ঠানোতি আরম্মণে সংযোজনৰসেন তদভিমুখভাৰপচ্চুপট্ঠানো. এত্থ সতিযা অপ্পমুস্সনচ্ছন্দতা ৰিসযাভিমুখপচ্চুপট্ঠানতা, মনসিকারস্স পন সংযোজনৰসেনাতি অযমেতেসং ৰিসেসো. আরম্মণপটিপাদকস্স সঙ্খারক্খন্ধপরিযাপন্নতাৰচনং ইতরমনসিকারানং ৰিঞ্ঞাণক্খন্ধপরিযাপন্নতং দস্সেতি. মহিসাসকা পন ‘‘আৰজ্জনস্স ৰিঞ্ঞাণভাৰে সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণস্স সব্বৰিসযতা পরিহাযেয্য, তস্মা তং জৰনসম্পযুত্তসঙ্খারক্খন্ধপরিযাপন্নমেৰা’’তি ৰদন্তি. তেসঞ্হি অযমধিপ্পাযো – যদি তং ৰিসুং চিত্তসভাৰং সিযা, পচ্চুপ্পন্নচিত্তং আরম্মণং কত্ৰা পৰত্তস্স তস্স অনন্তরং উপ্পজ্জমানজৰনানং পচ্চুপ্পন্নারম্মণতা ন ভৰেয্য, অঞ্ঞদত্থু অতীতারম্মণতাৰ সিযা, এৰঞ্চ সতি সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণস্সাপি পচ্চুপ্পন্নচিত্তারম্মণতায অভাৰতো অসব্বৰিসযতা আপজ্জেয্য, যদগ্গেন চ তং অসব্বৰিসযং, তদগ্গেন সাৰরণম্পি হোতি যত্থ ন পৰত্ততি, তত্থ আৰরণসম্ভৰতো, তস্মাস্স সকললোকসিদ্ধো সব্বঞ্ঞুভাৰো, অনাৰরণভাৰো চ পরিহাযেথ, জৰনসম্পযুত্তভাৰে পন সতি আৰজ্জনস্স নাযং ইট্ঠৰিঘাতো আপজ্জতীতি. তযিদং তেসমভিনিৰেসমত্তং ‘‘আৰজ্জনা কুসলানং খন্ধানং, অকুসলানং খন্ধানং অনন্তরপচ্চযেন ¶ পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ১.১.৪১৭) ৰচনেন তস্সানন্তরং কুসলাকুসলুপ্পত্তিযা দীপিতত্তা. সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণস্স পন পচ্চুপ্পন্নচিত্তারম্মণভাৰো এৰং ৰেদিতব্বো – অতীতাদিৰসেন হি ৰিভাগমকত্ৰা ‘‘ইমস্স চিত্তং জানামী’’তি পৰত্তস্স আৰজ্জনং সামঞ্ঞেন যং কিঞ্চি অভিমুখীভূতং চিত্তমাৰজ্জতি, ততো জৰনানিপি অত্তনো অত্তনো ¶ অভিমুখীভূতং চিত্তমারম্মণং কত্ৰা পৰত্তন্তি, ন চেত্থ জৰনানং ভিন্নারম্মণতা আসঙ্কিতব্বা চিত্তসামঞ্ঞেন আরম্মণস্স অভিন্নত্তা, তস্মা সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণস্স পচ্চুপ্পন্নচিত্তারম্মণতং পটিচ্চ ন কাচি ৰিহেসা অনুভৰিতব্বাতি. কিং ৰা এতেন যুত্তিৰাদেন, ননু ৰুত্তং ভগৰতা – ‘‘অচিন্তেয্যো বুদ্ধৰিসযো’’তি (অ. নি. ৪.৭৭), তস্মা অপরিমিতপুঞ্ঞসম্ভারেকফলস্স অচিন্তেয্যসভাৰত্তা আৰজ্জনেন ৰিনাপি ৰিসযগ্গহণে ৰিবন্ধনাভাৰতো যত্থ কত্থচি পৰত্তি অপ্পটিহতাযেৰাতি. কেচি পনেত্থ ‘‘আৰজ্জনং অনাগতচিত্তমারম্মণং কত্ৰা নিরুজ্ঝতি, জৰনমেৰ পন পচ্চুপ্পন্নমারম্মণং গণ্হাতী’’তি ৰদন্তি. যস্মা পন ‘‘অনাগতারম্মণা আৰজ্জনা পচ্চুপ্পন্নারম্মণানং খন্ধানং অনন্তরপচ্চযেন পচ্চযো’’তি পাল়ি নত্থি, তস্মা তং অপ্পমাণং.
করোতীতি করুণা. কিং করোতি, কেসং কিং নিমিত্তন্তি আহ ‘‘পরদুক্খে সতি সাধূনং হদযকম্পন’’ন্তি. কম্পনন্তি চ পরেসং দুক্খং দিস্ৰা তস্স অসহনাকারেন চিত্তস্স অঞ্ঞথত্তং, তদিদং সপ্পুরিসানংযেৰ হোতীতি আহ ‘‘সাধূন’’ন্তি. সপ্পুরিসা হি অত্তহিতপরহিতসাধনেন ‘‘সাধূ’’তি ৰুচ্চন্তি. ‘‘কিণাতী’’তি ইমস্স অত্থমাহ ‘‘ৰিনাসেতী’’তি, অদস্সনং গমেতি অপনেতীতি অত্থো. তেনাহ ‘‘পরদুক্খাপনযনাকারপ্পৰত্তিলক্খণা’’তি. পরেসং দুক্খস্স অপনযনং হোতু ৰা, মা ৰা, সো ¶ পরদুক্খাপনযনাকারো, তথাপৰত্তিলক্খণাতি পর…পে… লক্খণা. অপনেতুকামতায পরেসং দুক্খস্স অসহনং অনধিৰাসনং পরদুক্খাসহনং. ন ৰিহিংসা অৰিহিংসা, সত্তানং অৰিহেঠনং, তং পচ্চুপট্ঠাপেতি, ৰিহিংসায ৰা পটিপক্খভাৰেন পচ্চুপট্ঠাতীতি অৰিহিংসাপচ্চুপট্ঠানা.
পমোদনলক্খণাতি পরসম্পত্তিযা পমোদনলক্খণা. অনিস্সাযনরসাতি ইস্সাযনস্স উসূযনস্স পটিপক্খভাৰকিচ্চা. পন্তসেনাসনেসু, অধিকুসলধম্মেসু চ অরমণং অরতি. সা অত্থতো ইস্সাধিকং দোমনস্সসহগতং, থিনমিদ্ধাধিকঞ্চ উদ্ধচ্চং. তত্থ পুরিমং পরসম্পত্তিৰিসযং, দুতিযং পন্তসেনাসনাদিৰিসযন্তি দট্ঠব্বং. অরতিযা ৰিহননাকারেন পচ্চুপট্ঠাতি, তস্সা ৰিঘাতং ৰা ৰূপসমং পচ্চুপট্ঠাপেতীতি অরতিৰিঘাতপচ্চুপট্ঠানা. ‘‘অনিযতে ইচ্ছন্তী’’তি ইমিনা চেতসিকন্তরভাৰেন ইচ্ছন্তীতি দস্সেতি.
কাযদুচ্চরিততোতি ৰত্থুৰীতিক্কমসঙ্খাতদুচ্চরিততো. কাযদুচ্চরিতাদিৰত্থূনন্তি পরপাণপরধনপরইত্থিআদীনং ¶ কাযদুচ্চরিতাদীনমালম্বণভূতানমেৰ ৰত্থূনং. অৰীতিক্কমলক্খণাতি অমদ্দনলক্খণা. কাযদুচ্চরিতাদিৰত্থুতো সঙ্কোচনকিরিযাপদেসেন কাযদুচ্চরিতাদিতোযেৰ সঙ্কোচনকিরিযা ৰুত্তাতি দট্ঠব্বং. ন হি ৰিরতিযো দুচ্চরিতৰত্থুনো অকিরিযপচ্চুপট্ঠানা যুজ্জন্তি, অথ খো দুচ্চরিতস্সেৰ, ৰিরতীনঞ্চ সোরচ্চৰসেন সঙ্কোচনং, অকিরিযা চ হিরোত্তপ্পানং জিগুচ্ছাদিৰসেনাতি অযমেতেসং ৰিসেসো. সদ্ধা…পে… পদট্ঠানাতি এত্থ সদ্ধাদযো সব্বেৰ ধম্মা কাযসুচরিতাদীনং পদট্ঠানাতি একে. অপরে পন ‘‘কম্মং কম্মফলং সদ্দহন্তস্স কাযদুচ্চরিতাদিঅকরণতো, হিরোত্তপ্পসম্পন্নস্স মুসাৰাদাদিঅকথনতো, অপ্পিচ্ছসন্তুট্ঠীসল্লেখগুণসমন্নাগতস্স মিচ্ছাজীৰৰিৰজ্জনতো চ সদ্ধাদযো ¶ তিণ্ণং ধম্মানং যথাক্কমেন পদট্ঠানা’’তি ৰদন্তি. কেচীতি অভযগিরিৰাসিনো. ইমাসূতি ইমাসু তীসু ৰিরতীসু. একেকং নিযতং ৰিরতিমিচ্ছন্তীতি অঞ্ঞং একং চতুত্থনিযতৰিরতিমিচ্ছন্তি. অথ ৰা নিদ্ধারণত্থে ভুম্মৰসেন ইমাসং অন্তরে একং নিযতং ৰিরতিমিচ্ছন্তীতি অত্থো. উভযথাপি পন তেসং ইচ্ছা ন যুজ্জতি অপরায ৰিরতিযা ধম্মসেনাপতিনাপি অদেসিতত্তা, ৰিসযস্স চ সদা সন্নিহিতত্তাভাৰেন নিযতায এৰ একিস্সা অভাৰতো. তেনেৰ হি অভযগিরিৰাসিনোযেৰ চ কেচি ইমাসং তিৰিধত্তং অনিযতত্তমেৰ চ ইচ্ছন্তি. ৰুত্তঞ্হি তেহি –
‘‘করুণামুদিতা সম্মাৰাচাকম্মন্তআজিৰা;
যেভুয্যতো অনিযতা, হোন্তি গোচরভেদতো’’তি. –
এত্থ পন ‘‘যেভুয্যতো’’তি ৰচনং লোকুত্তরচিত্তেসু সব্বদা একতোযেৰ চ লব্ভমানতং সন্ধায ৰুত্তং.
দুতিযচিত্তেন সম্পযোগং গচ্ছন্তীতি সম্বন্ধো. যথা চিত্তং, এৰং তংসম্পযুত্তধম্মাপীতি দুতিযে সসঙ্খারা এৰাতি আহ ‘‘সসঙ্খারভাৰমত্তমেৰ হেত্থ ৰিসেসো’’তি. তথাতি যথা ততিযে, তথা চতুত্থেপি পীতিযা সুখপদট্ঠানত্তা. সুখস্স চেত্থ অভাৰতো আহ ‘‘ঠপেত্ৰা পীতি’’ন্তি. ননু চ ‘‘করুণামুদিতা উপেক্খাসহগতে ন সম্ভৰন্তী’’তি ৰদন্তি, তস্মা যথা পীতিযা, এৰং তাসম্পি পটিক্খেপো কাতব্বোতি? ন কাতব্বো, অপ্পনাপত্তিতো পুব্বে করুণামুদিতানং উপেক্খাসহগতানম্পি সম্ভৰতো. করুণামুদিতাভাৰনাকালে হি অপ্পনাৰীথিতো পুব্বে উপেক্খাসহগতচিত্তেনাপি পরিকম্মং হোতি, অপ্পনাৰীথিযং পন সোমনস্সসহগতচিত্তেনেৰ একাৰজ্জনৰীথিযা ¶ ৰেদনাপরিৰত্তনাভাৰতো, তস্মা পুব্বভাগৰসেনেৰ করুণামুদিতানম্পি ¶ উপেক্খাসহগতেসু সম্ভৰো হোতীতি আচরিযা. অপরে পন সব্বদাপি তাসং উপেক্খাসহগতেসু সম্ভৰং ন ইচ্ছন্তি. ‘‘অৰসেসা পঞ্চমেন সম্পযোগং গচ্ছন্তী’’তি অৰিসেসেন ৰুত্তত্তা ইদানি ৰিসেসদস্সনত্থমাহ ‘‘সোমনস্সট্ঠানে চা’’তিআদি.
৮১. করুণামুদিতাদযোতি করুণামুদিতা চেৰ ৰিরতিত্তযঞ্চ. তেনাহ ‘‘পঞ্চা’’তি.
এৰং কামাৰচরকুসলচিত্তসম্পযুত্তে দস্সেত্ৰা ইদানি রূপাৰচরকুসলচিত্তসম্পযুত্তধম্মে দস্সেতুং ‘‘অৰসেসেসু পনা’’তিআদিমাহ. তত্থ ঠপেত্ৰা ৰিরতিত্তযন্তি ৰিরতিত্তযং ৰজ্জেত্ৰা. কস্মা পনেত্থ ৰিরতিত্তযং পরিচ্চত্তন্তি? ৰুচ্চতে – সুৰিসুদ্ধকাযকম্মাদিকস্স চিত্তসমাধানৰসেন রূপারূপাৰচরকুসলপ্পৰত্তি, ন কাযকম্মাদীনং সোধনৰসেন, নাপি দুচ্চরিতদুরাজীৰানং সমুচ্ছিন্দনৰসেন. তথা হি নীৰরণাদিধম্মানং অৰত্থত্তযং হোতি ৰীতিক্কমাৰত্থা পরিযুট্ঠানাৰত্থা অনুসযাৰত্থাতি. তত্থ ৰীতিক্কমাৰত্থায পটিপক্খং কামাৰচরকুসলং পরিযুট্ঠানাৰত্থায রূপারূপাৰচরং, অনুসযাৰত্থায লোকুত্তরকুসলং. দুচ্চরিতদুরাজীৰানং পন ঠপেত্ৰা ৰীতিক্কমাৰত্থং, অনুসযাৰত্থঞ্চ ৰীতিক্কমাৰত্থায ৰিসুং পরিযুট্ঠানাৰত্থা ন উপলব্ভতি. যস্সা ৰিপচ্চনীকং রূপারূপাৰচরকুসলং সিযা, তস্মা তং নেৰ কামাৰচরকুসলং ৰিয তেসং ৰীতিক্কমাৰত্থং সোধেতি, ন চ লোকুত্তরং ৰিয অনুসযাৰত্থং সমুচ্ছিন্দতি, পটিপস্সম্ভেতি ৰা. সীলৰিসুদ্ধিযং সীলসোধনৰসেন কামাৰচরকুসলেনেৰ ৰিগতৰীতিক্কমস্স পরিসুদ্ধকাযকম্মাদিকস্স যোগিনো চিত্তসমাধানৰসেন পৰত্ততীতি মহগ্গতচিত্তুপ্পাদে ৰিরতীনং অসম্ভৰোযেৰ. ইমমেৰ হি অত্থং সাধেতুং ‘‘ৰিরতিযো পনা’’তিআদি আরদ্ধং. তেত্তিংস ৰা করুণাদিঝানৰসেন পৰত্তনকালে ¶ . ততোতি ততো ততিযে ৰুত্তচেতসিকতো. করুণামুদিতানং অপ্পনাপত্তানমেকন্তসোমনস্সসহগতত্তা আহ ‘‘পঞ্চমেন…পে… করুণামুদিতাৰজ্জা’’তি.
রূপাৰচরপঞ্চমে ৰুত্তনযেনাতি তিংসেৰাতি অধিপ্পাযো. যদি এৰং রূপাৰচরতো কো ৰিসেসোতি আহ ‘‘অরূপাৰচরভাৰোৰেত্থ ৰিসেসো’’তি, পঞ্চমে রূপসঞ্ঞাভাৰতো রূপাৰচরভাৰো, ইধ পন রূপসঞ্ঞাসমতিক্কমেন পত্তব্বত্তা অরূপাৰচরভাৰোতি অযমেৰস্স ততো ৰিসেসোতি অত্থো.
পঠমজ্ঝানিকেতি ¶ পঠমজ্ঝানৰতি. মগ্গচিত্তেতি চতুব্বিধেপি মগ্গঞাণে. দুতিযজ্ঝানিকাদিভেদেতি দুতিযততিযচতুত্থপঞ্চমজ্ঝানিকে. ৰুত্তনযেনাতি ‘‘দুতিযেন ৰিতক্কৰজ্জা’’তিআদিনা ৰুত্তনযেন. কিং অৰিসেসেনাতি চে, নোতি আহ ‘‘করুণামুদিতান’’ন্তিআদি. মগ্গধম্মেসু পাদকজ্ঝানাদিৰসেন কদাচি সম্মাসঙ্কপ্পৰিরহো সিযা, ন পন ৰিরতিৰিরহো, কাযদুচ্চরিতাদীনং সমুচ্ছিন্নৰসেনেৰ অরিযমগ্গস্স পৰত্তনতোতি আহ ‘‘নিযতৰিরতিভাৰো’’তি. লোকুত্তরভাৰোতি ছব্বিসুদ্ধিপরম্পরায পত্তব্বত্তা লোকতো উত্তরণভাৰো.
এৰং কুসলচেতসিকানং সম্পযোগৰচনত্থলক্খণাদীনি দস্সেত্ৰা ইদানি অকুসলচেতসিকানি দস্সেতুং ‘‘অকুসলা পনা’’তিআদি আরদ্ধং. ছ যেৰাপনকাতি কিঞ্চাপি পঠমে অনিযতযেৰাপনকা ন লব্ভন্তি, অকুসলেসু পন লব্ভমানকযেৰাপনধম্মে একত্থ দস্সেতুং তেসম্পি ইধেৰ ৰচনং দট্ঠব্বং. এৰঞ্চ কত্ৰা উপরি ধম্মানং উদ্দেসানন্তরং ‘‘এৰং যেৰাপনা’’তিআদি ৰুত্তং. ৰিচিকিচ্ছাসহগতে ছন্দাধিমোক্খানং, উদ্ধচ্চসহগতে ছন্দস্স চ অভাৰতো ৰুত্তং ‘‘পটিপাটিযা দসসু চিত্তেসূ’’তি.
৮২. নিদ্দিট্ঠাতি ¶ নিস্সেসেন দস্সিতা. হতা ৰিহতা ৰিদ্ধস্তা পাপা অপাযাদিদুক্খপাপনতো ‘‘পাপা’’তি সঙ্খাতা অকুসলধম্মা যেন সো ভগৰা হতপাপো, তেন. লাভো অলাভো, যসো অযসো, নিন্দা পসংসা, সুখং দুক্খন্তি ইমেসু অট্ঠসু লোকধম্মেসু অকম্পনট্ঠেন তাদিনা সম্মাসম্বুদ্ধেন. সো হি লাভাদীসু যাদিসো, অলাভাদীসুপি তাদিসোযেৰাতি ‘‘তাদী’’তি ৰুচ্চতি.
ন হিরীযতীতি ন লজ্জতি. অহিরিকোতি পুগ্গলো ধম্মসমূহো ৰা. ‘‘অহিরিক্ক’’ন্তি ৰত্তব্বে একস্স ক-কারস্স লোপং কত্ৰা ‘‘অহিরিক’’ন্তি ৰুত্তং. ন ওত্তপ্পন্তি ওত্তপ্পস্স পটিপক্খভূতং ধম্মমাহ. অজিগুচ্ছনং অহীল়নং. অলজ্জনং অৰিলা. অজিগুচ্ছনলক্খণন্তি সভাৰৰসেন ৰুত্তং, অলজ্জনলক্খণন্তি কুসলাব্যাকতস্স সাধারণায হিরিযা পটিপক্খৰসেন. তেহেৰাতি কাযদুচ্চরিতাদীহি এৰ. অসারজ্জনং নিব্ভযতা. অনুত্তাসো অসম্ভমো. রসাদীনি হিরিওত্তপ্পেসু ৰুত্তপটিপক্খৰসেন গহেতব্বানীতি ন তানি ইধ ৰুত্তানি. তেসু হি অলজ্জনাকারেন পাপানং করণরসং অহিরিকং. অনুত্তাসাকারেন অনোত্তপ্পং ¶ . ৰুত্তপ্পকারেনেৰ পাপতো অসঙ্কোচনপচ্চুপট্ঠানানি. অত্তনি, পরেসু চ অগারৰপদট্ঠানানি. গামসূকরস্স ৰিয অসুচিতো কিলেসাসুচিতো অজিগুচ্ছনং অহিরিকেন হোতি. সলভস্স ৰিয অগ্গিতো পাপতো অনুত্তাসো অনোত্তপ্পেন হোতি. যথাহু পোরাণা –
‘‘জিগুচ্ছতি নাহিরিকো, পাপা গূথাৰ সূকরো;
ন ভাযতি অনোত্তপ্পো, সলভো ৰিয পাৰকা’’তি.
এত্থ ¶ চ যথা হিরিযা বলৰভাৰে ওত্তপ্পং অব্বোহারিকং হোতি, ওত্তপ্পস্স বলৰভাৰে হিরী অব্বোহারিকা, এৰং অহিরিকস্স বলৰভাৰে অনোত্তপ্পং অব্বোহারিকং, অনোত্তপ্পস্স বলৰভাৰে অহিরিকং অব্বোহারিকং হোতীতি কেচি, তং ন যুজ্জতি. যথা হি অসুচিনা অত্তানং মক্খেন্তো, সপ্পমুখে হত্থং পৰেসেন্তো বালদারকো তত্থ পটিক্কূলভাৰস্স, আদীনৰস্স চ অনুপপরিক্খনতো নেৰ জিগুচ্ছতি, ন চ উত্তসতি, এৰমেৰং ধম্মসভাৰস্স অঞ্ঞাণতো মোহো পাপতো নেৰ জিগুচ্ছতি, ন উত্তসতি, তস্মা তংসম্পযুত্তচিত্তুপ্পাদে উভযম্পি বলৰতরং হোতীতি.
লুব্ভন্তীতি অভিগিজ্ঝন্তি, অল্লীযন্তীতি ৰুত্তং হোতি. আরম্মণগ্গহণলক্খণোতি এত্থ আরম্মণগ্গহণং নাম ‘‘মম ইদ’’ন্তি তণ্হাভিনিৰেসৰসেন অভিনিৰিট্ঠস্স আরম্মণস্স অৰিস্সজ্জনং, ন আরম্মণকরণমত্তং. অভিসঙ্গো অতিসযৰতায আসত্তিযা দুম্মোচনীযভাৰো. অপরিচ্চাগো অৰিজহনং. তেলঞ্জনরাগো ৰিযাতি ধোৰিত্ৰাপি পরিচ্চজিতুং অসক্কুণেয্যো তেলমক্খিতঅঞ্জনরাগো ৰিয. ‘‘অস্সাদানুপস্সিনো তণ্হা পৰড্ঢতী’’তি ৰচনতো ৰুত্তং ‘‘অস্সাদদস্সনপদট্ঠানো’’তি. তত্থ অস্সাদৰসেন দস্সনং অস্সাদদস্সনং. ননু চ অস্সাদদস্সনম্পি অত্থতো লোভোযেৰাতি কথং সযং অত্তনো পদট্ঠানং হোতীতি? সচ্চং, পঠমং নাতিবলৰলোভৰসেন অস্সাদদস্সনো পচ্ছা বলৰলোভো হোতীতি তস্স তংপদট্ঠানতা ৰুত্তা. তেনেৰ চ ‘‘তণ্হা পৰড্ঢতী’’তি ৰুত্তং. অপরে পন ‘‘অস্সাদো নাম সুখৰেদনা, অস্সাদদস্সনন্তি অস্সাদদিট্ঠী’’তি ৰদন্তি. সুখৰেদনায ৰা কারণভূতং সুভনিমিত্তং অস্সাদো নাম, অসুভে ‘‘সুভ’’ন্তি পৰত্তা তযো ৰিপল্লাসা অস্সাদদস্সনং নামাতি কেচি.
মুয্হন্তীতি ¶ ন বুজ্ঝন্তি. ধম্মসভাৰস্স যাথাৰতো অদস্সনং চিত্তস্স অন্ধভাৰো. অঞ্ঞাণং ¶ ঞাণপটিপক্খো ধম্মো. তত্থ পুরিমলক্খণং সভাৰৰসেন ৰুত্তং, ইতরং পটিপক্খৰসেন. অথ ৰা অঞ্ঞাণলক্খণোতি কিচ্চৰসেন ৰুত্তং. সো হি অসম্পটিৰেধরসোতি ৰুত্তো. ধম্মসভাৰং পটিৰিজ্ঝিতুং অসমত্থতা অসম্পটিৰেধো. আরম্মণসভাৰচ্ছাদনরসোতি যথা অঞ্ঞাণং, মোহসমঙ্গিপুগ্গলো ৰা আরম্মণসভাৰং পটিৰিজ্ঝিতুং ন লভতি, মোহস্স তথা পৰত্তি আরম্মণসভাৰচ্ছাদনং. এত্থ চ ঞাণং আরম্মণং যথাসভাৰতো জানাতি, দিট্ঠি যথাসভাৰং ৰিজহিত্ৰা অযাথাৰতো গণ্হাতি, মোহো পন ন কথঞ্চি ৰিজানাতি. যদি এৰং আরম্মণগ্গহণকালো কথং তদা সো আরম্মণং জানাতেৰাতি? তদাপি ন জানাতি. যথা পন ফস্সাদযো ফুসনাকারাদিমত্তৰসেনেৰ আরম্মণং গণ্হন্তি, ন জাননৰসেন, এৰমযং আরম্মণং গহেত্ৰা উপ্পজ্জমানো পটিচ্ছাদনাকারেনেৰ গণ্হাতি, ন পন জাননাকারেনাতি. যস্স উপ্পজ্জতি, তস্স অন্ধকরণং অন্ধকারো, তথা পচ্চুপট্ঠাতি, তং ৰা পচ্চুপট্ঠাপেতীতি অন্ধকারপচ্চুপট্ঠানো.
মিচ্ছা পস্সন্তীতি ধম্মসভাৰস্স ৰিপরীতৰসেন অনিচ্চাদিং নিচ্চাদিৰসেন পস্সন্তি. অযোনিসো অভিনিৰেসো উপ্পথাভিনিৰেসো. ধম্মসভাৰং অতিক্কমিত্ৰা পরতো নিচ্চাদিতো ৰা পরপ্পচ্চযতো ৰা আমসনং পরামাসো, ৰিপরীতগ্গাহৰসেন ‘‘ইদমেৰ সচ্চং, মোঘমঞ্ঞ’’ন্তি অভিনিৰেসনং মিচ্ছাভিনিৰেসো. অরিযানং অদস্সনকামতাদীতি আদি-সদ্দেন সদ্ধম্মঅসোতুকামতাদিং সঙ্গণ্হাতি.
যস্স ধম্মস্স ৰসেন উদ্ধতং হোতি চিত্তং, তংসম্পযুত্তধম্মা ৰা, সো ধম্মো উদ্ধচ্চং. তেনাহ ‘‘উদ্ধতভাৰো’’তি. অৰূপসমোতি অসন্নিসিন্নভাৰো. ৰাতা…পে… পটাকা ৰিযাতি ¶ যথা পটাকা যোত্তবলেন ধজযট্ঠিং অমুঞ্চন্তীপি ৰাতাভিঘাতেন এত্থ অৰট্ঠাতুং ন সক্কোতি, এৰমিদম্পি অধিমোক্খবলেন আরম্মণং অমুঞ্চন্তম্পি অযোনিসোমনসিকারবলেন আরম্মণে অচলং অৰট্ঠাতুং ন সক্কোতীতি ৰাতপ্পহারেনেৰ চলধজপটাকা ৰিয অনৰট্ঠানকিচ্চং. ভন্তত্তং পরিব্ভমনাকারো. উদ্ধচ্চস্স সব্বাকুসলসাধারণত্তা, অঞ্ঞেসঞ্চ অকুসলসাধারণানং ৰিসুং পদট্ঠানস্স লব্ভমানত্তা ৰুত্তং ‘‘অযোনিসো…পে… পদট্ঠান’’ন্তি. যেনাকারেন ৰা মনসিকরোতো উদ্ধচ্চং উপ্পজ্জতি, তেনাকারেন মনসিকরণং ইধ অযোনিসোমনসিকারো. অথ ৰা উদ্ধচ্চনিমিত্তস্স আরম্মণস্স মনসিকরণং ইধ অযোনিসোমনসিকারো.
মঞ্ঞতীতি ¶ অভিমঞ্ঞতি, অহংকারং করোতীতি অত্থো. সেয্যাদিৰসেন উচ্চতো নমনং উণ্ণতি. সম্পগ্গহরসোতি উণ্ণতিৰসেনেৰ অত্তনো, সম্পযুত্তধম্মানং ৰা সম্পগ্গণ্হনকিচ্চো, ন ৰীরিযং ৰিয তংতংকিচ্চসাধনেন. অভিভুস্সহনৰসেন হীনস্স অত্তানং নীচং কত্ৰা গহণম্পি পগ্গণ্হনৰসেনেৰাতি ৰেদিতব্বং. কেতু…পে… পচ্চুপট্ঠানোতি এত্থ কেতু ৰুচ্চতি অচ্চুগ্গতধজো, ইধ পন কেতু ৰিযাতি কেতু, উল়ারতমাদিভাৰো, তং কেতুভাৰসঙ্খাতং কেতুং কম্যতীতি কেতুকম্যং, যস্স ধম্মস্স ৰসেন তং কেতুকম্যং, সো কেতুকম্যতা. ‘‘অহ’’ন্তি পৰত্তনতো মানস্স দিট্ঠিসদিসী পৰত্ততীতি দিট্ঠিমানা একচিত্তুপ্পাদে ন পৰত্তন্তি, দ্ৰে কেসরসীহা ৰিয একগুহাযং, তস্মা মানো দিট্ঠিৰিপ্পযুত্তচিত্তে সব্বদা অনুপ্পজ্জমানোপি দিট্ঠিসম্পযুত্তচিত্তে নিযমেন অনুপ্পজ্জনতো দিট্ঠিৰিপ্পযুত্তলোভপদট্ঠানো. মানো ধম্মসমূহগ্গহণে বলৰং হুত্ৰা অত্তুক্কংসনভাৰেন ¶ পৰত্ততি, দিট্ঠি একেকধম্মম্পি নিচ্চাদিআকারেন গণ্হন্তী পৰত্ততি. অত্তসিনেহসন্নিস্সযো ৰা মানো, অত্তকিলমথানুযোগসন্নিস্সযা দিট্ঠীতি অযমেতেসং ৰিসেসো.
ইস্সতীতি উসূযতি. তত্থেৰাতি পরসম্পত্তীসুযেৰ. ইস্সাৰসেন পরসম্পত্তীসু অতুস্সনতো ৰুত্তং ‘‘অনভিরতিরসা’’তি. তেনেৰেতং ৰুচ্চতি –
‘‘ইস্সানলসিখা যেসং, হদযে জলতীধ তে;
নেৰ ৰিন্দন্তি পামোজ্জং, সম্বুদ্ধাদীহি সেৰিত’’ন্তি.
মচ্ছরযোগেন মচ্ছরিনি পৰত্তং মচ্ছর-সদ্দং গহেত্ৰা আহ ‘‘মচ্ছরভাৰো মচ্ছরিয’’ন্তি. নিরুত্তিনযেন পন ‘‘মা ইদং অচ্ছরিযং অঞ্ঞেসং হোতু, ময্হংৰ হোতূ’’তি মচ্ছরিযন্তি পোরাণা. নিগুহণং অত্তনো সম্পত্তিযা পরেসং অদস্সনং. সঙ্কোচনং অত্তসম্পত্তীনং পরেহি সাধারণভাৰকরণস্স অরুচ্চনাকারেন পটিকুটনং. ‘‘মা ইদং পরস্স হোতূ’’তি পরেসু পটিহননৰসেন অত্তসন্তকস্স আরম্মণকরণতো মচ্ছেরং পটিঘচিত্তেস্ৰেৰ লব্ভতীতি ৰদন্তি, তং ন যুত্তং একস্সেৰ ধম্মস্স অঞ্ঞত্থ পটিহঞ্ঞিত্ৰা অঞ্ঞারম্মণভাৰপ্পসঙ্গতো. পরেহি সাধারণভাৰে পটিহননৰসেন পন তং আরব্ভ পৰত্তনতো মচ্ছেরং পটিঘচিত্তেসু উপ্পজ্জতীতি যুত্তং. অত্তসম্পত্তীতি আৰাসাদিসম্পত্তি.
কুচ্ছিতং কতন্তি এত্থ কতম্পি অকতম্পি গরহিতব্বত্তা কুচ্ছিতং কতং নাম হোতি. এৰঞ্হি ¶ ৰত্তারো হোন্তি ‘‘যং মযা ন কতং, তং কুকত’’ন্তি. তথা হি ৰক্খতি ‘‘কতাকতানুসোচনরস’’ন্তি. এৰং কতাকতং দুচ্চরিতং সুচরিতম্পি কুচ্ছিতং কতং নাম. সুচরিতম্পি হি গরহন্তস্স কুচ্ছিতং কতন্তি হোতি ¶ . যথা পন পথৰীকসিণারম্মণং ঝানং পথৰীকসিণং, এৰং কুকতং আরব্ভ ৰিপ্পটিসারৰসেন পৰত্তং চিত্তং তংসহচরিততায ইধ কুকতন্তি গহেতব্বং. অথ ৰা কতাকতং আরব্ভ উপ্পজ্জনকৰিপ্পটিসারচিত্তংযেৰ গরহিতব্বতো ‘‘কুচ্ছিতং কতং কুকত’’ন্তি ৰুচ্চতি. যস্স ধম্মস্স ৰসেন তং চিত্তং কুকতং নাম হোতি, সো ধম্মো কুক্কুচ্চং. তেনাহ ‘‘কুকতং, তস্স ভাৰো’’তি. পচ্ছা অনুতপ্পনং ৰিহেঠনং পচ্ছানুতাপো. কতাকতানুসোচনং কতাকতস্স সুচরিতদুচ্চরিতস্স অনুসোচনং, ‘‘অকতং ৰত মে কল্যাণ’’ন্তিআদিনা অনুতপ্পনং, ‘‘অকতং মযা পুব্বে কল্যাণকম্মং, ইতো দানি পট্ঠায করোমী’’তি পৰত্তং পন কুসলপক্খিকং ৰীরিযমেৰ, ন কতাকতানুসোচনং, কতাকতাকারৰিসিট্ঠস্স সুচরিতদুচ্চরিতস্স অনুসোচনৰসেন ৰিরূপং পটিসরণং ৰিপ্পটিসারো. কতাকতানুসোচনঞ্হি অৰড্ঢিসম্পাদনতো ৰিরূপং পটিসরণং, তং পরাযত্ততাহেতুতায দাসব্যং ৰিয দট্ঠব্বং. যথা হি দাসব্যে সতি দাসো পরাযত্তো হোতি, এৰং কুক্কুচ্চে সতি তংসমঙ্গীপুগ্গলো. ন হি সো অত্তনো ধম্মতায কুসলে পৰত্তিতুং সক্কোতি. অথ ৰা কতাকতকুসলাকুসলানুসোচনৰসেন আযত্ততায তদুভযৰসেন কুক্কুচ্চেন তংসমঙ্গী হোতীতি তং দাসব্যং ৰিয হোতি.
অনুস্সাহনাৰসীদনৰসেন সংহতভাৰো থিনং, তেন যোগতো চিত্তং থিনং, তস্স ভাৰো থিনতা. তেনাহ ‘‘অনুস্সাহসংহননতা’’তি. অসমত্থতাৰিঘাতৰসেন অকম্মঞ্ঞতা মিদ্ধং. তেনাহ ‘‘অসত্তিৰিঘাতো’’তি. যস্মা মিদ্ধৰসেনেৰ তেন সম্পযুত্তধম্মা মেধিতা ৰিহতসামত্থিযা হোন্তি, তস্মা ‘‘মিদ্ধতা মিদ্ধ’’ন্তি ৰুত্তং. ন ৰিজ্জতি উস্সাহো অস্সাতি অনুস্সাহং, তব্ভাৰোপি অনুস্সাহং. অনুস্সাহসঙ্খাতো সংহননভাৰো অনুস্সাহসংসীদনতা, কুসীতভাৰোতি ¶ ৰুত্তং হোতি. অসত্তিৰিঘাতোতি যস্মা তং মিদ্ধং উপ্পজ্জমানমেৰ সত্তিৰিনাসৰসেন উপ্পজ্জতি, তস্মা নত্থি এতস্স সত্তীতি তং সম্পযুত্তচিত্তং অসত্তি, তস্স ভাৰোপি, অসত্তিযেৰ ৰিঘাতোতি অসত্তিৰিঘাতো.
অনুস্সাহনলক্খণন্তি উস্সাহপটিপক্খলক্খণং. ৰীরিযস্স ৰিনোদনং খেপনং ৰীরিযৰিনোদনং. সম্পযুত্তধম্মানং সংসীদনাকারেন পচ্চুপট্ঠাতি, তেসং ৰা সংসীদনং পচ্চুপট্ঠাপেতীতি ¶ সংসীদনপচ্চুপট্ঠানং. অকম্মঞ্ঞতালক্খণন্তি এত্থ কামং থিনম্পি অকম্মঞ্ঞতাসভাৰমেৰ, তং পন চিত্তস্স অকম্মঞ্ঞং, মিদ্ধং ৰেদনাদিক্খন্ধত্তযস্সাতি অযমেত্থ ৰিসেসো. তথা হি পাল়িযং ‘‘তত্থ কতমং থিনং? যা চিত্তস্স অকল্লতা অকম্মঞ্ঞতা. কতমং মিদ্ধং? যা কাযস্স অকল্লতা অকম্মঞ্ঞতা’’তি (ধ. স. ১১৬২) চ আদিনা ইমেসং নিদ্দেসো পৰত্তো. ওণহনং ৰিঞ্ঞাণদ্ৰারানং পিদহনং, সম্পযুত্তানং বন্ধনং ৰা. লীনতা লীনাকারো, আরম্মণগ্গহণে সঙ্কোচো. যস্মা থিনেন চিত্তস্সেৰ সংহননং হোতি, মিদ্ধেন পন ৰেদনাদিক্খন্ধত্তযস্স ৰিয রূপকাযস্সপি, তস্মা তং পচলাযিকানিদ্দং পচ্চুপট্ঠাপেতীতি পচলাযিকানিদ্দাপচ্চুপট্ঠানন্তিপি ৰট্টতি. পোত্থরূপপটিচ্ছাদকপটো ৰিয আরম্মণসভাৰাৰচ্ছাদকো মোহো. মুখে বন্ধপটো ৰিয সম্পযুত্তধম্মে পত্থরিতুং অদেন্তং মিদ্ধন্তি অযমেতেসং ৰিসেসো.
সেসাতি ইধ লক্খণাদিৰসেন ৰুত্তাৰসেসা ফস্সাদযো. কুসলেসু ৰুত্তনযেনাতি লক্খণাদিতো ৰুত্তনযেন. ন কোচি এত্থ ৰিসেসো অত্থীতি চে, নো নত্থীতি আহ ‘‘এত্থ পনা’’তিআদি, ৰিতক্কাদীনং তিণ্ণং যথাক্কমং মিচ্ছাসঙ্কপ্পাদিনামমত্তমেৰ ৰিসেসোতি অত্থো. একূনৰীসতীতি ¶ ঠপেত্ৰা মানাদযো ছ অনিযতযেৰাপনকে সেসা সরূপেনাগতা পন্নরস ছন্দাদযো চ চত্তারো নিযতযেৰাপনকাতি ইমে একেন ঊনা ৰীসতি চেতসিকা. অনিযতযেৰাপনকানং পন ইধ অলভন্তানম্পি এত্থ ৰচনে কারণং ৰুত্তমেৰ.
থিনমিদ্ধস্স অনিযতভাৰোতি থিনমিদ্ধস্স অনিযতস্স ইধ উপ্পজ্জনকভাৰমাহ, ন পন পঠমে নিযতভাৰং তত্থ সব্বসোৰ অনুপ্পজ্জনতো. ন হি সভাৰতিখিণং চিত্তং থিনমিদ্ধযোগী হোতীতি. ততিযে মানস্স অনিযতস্স সম্ভৰেপি নিযতধম্মে সন্ধায ‘‘অট্ঠারসা’’তি ৰুত্তং. তেনাহ ‘‘মানো পনেত্থ অনিযতো’’তি. দিট্ঠিযা সহ ন উপ্পজ্জতীতি এত্থ কারণং ৰুত্তমেৰ. চতুত্থে অৰসেসাতি অট্ঠারসেৰ, পঞ্চমে ঠপেত্ৰা পীতিং দিট্ঠিযা সহ অট্ঠারসেৰ, তথা ছট্ঠেপি. সত্তমে পীতিযা, দিট্ঠিযা চ অভাৰতো সত্তরস, তথা অট্ঠমেপি.
এতেপি তযোতি ন কেৰলং করুণামুদিতা এৰ, এতেপি তযো একতো ন উপ্পজ্জন্তি অঞ্ঞমঞ্ঞং ৰিসযভেদতোযেৰ. তথা হি ইস্সা পরসম্পত্তিৰিসযা, মচ্ছরিযং অত্তসম্পত্তিযা পরেহি ¶ সাধারণাভাৰৰিসযং, কুক্কুচ্চং কতাকতৰিসযন্তি, তস্মা যং অভযগিরিৰাসিনো ৰদন্তি ‘‘ইস্সামচ্ছেরং যদিচ্ছাৰসেন একতোপি উপ্পজ্জতী’’তি, ন তং গহেতব্বং.
সভাৰতো, পরিকপ্পনতো ৰা অনিট্ঠস্স আরম্মণস্স অনিট্ঠাকারং ৰা আরম্মণস্স অনুভৰনং সম্ভুঞ্জনং অনিট্ঠারম্মণানুভৰনং, তং লক্খণমস্সাতি অনিট্ঠারম্মণানুভৰনলক্খণং. তেনাহ ‘‘অনিট্ঠাকারসম্ভোগরস’’ন্তি, যথাভূতেন ৰা অযথাভূতেন ৰা অনিট্ঠাকারেন আরম্মণস্স সম্ভুঞ্জনরসং, পচ্চানুভৰনকিচ্চন্তি অত্থো. তিত্থিযাদীনঞ্হি সভাৰতো ইট্ঠে বুদ্ধাদিআরম্মণেপি অনিট্ঠাকারতো গহণৰসেন ¶ দোমনস্সং উপ্পজ্জতি. দোমনস্সস্স একন্তেন কামধাতুযংযেৰ পৰত্তনতো আহ ‘‘হদযৰত্থুপদট্ঠান’’ন্তি. তস্স হি অনীৰরণাৰত্থায অভাৰতো রূপারূপধাতুযং অসম্ভৰো.
অত্তনো পৰত্তিআকারৰসেন অনিট্ঠরূপসমুট্ঠাপনৰসেন ৰা ৰিরূপং সপ্পনং ৰিসপ্পনং, অনিট্ঠরূপসমুট্ঠাপনৰসেনেৰ ৰা ৰিসপ্পনং সরীরকম্পনং, তং রসো কিচ্চং, সম্পত্তি ৰা অস্সাতি ৰিসপ্পনরসো, নিস্সযস্স হদযৰত্থুনো, সকলস্সেৰ ৰা কাযস্স ৰিজ্ঝত্তভাৰাপাদনতো আহ ‘‘অত্তনো নিস্সযদহনরসো ৰা’’তি, ৰিজ্ঝত্তভাৰাপাদনতোতি চ মিলাতভাৰাপাদনতোতি অত্থো. যথা কথং ৰিযাতি আহ ‘‘দাৰগ্গি ৰিযা’’তি. সো হি ৰনঘটেযেৰ উপ্পন্নো তমেৰ দহতি. দুস্সনপচ্চুপট্ঠানোতি অত্তনো, পরস্স চ দূসনাকারেন পচ্চুপট্ঠানো. সো হি যস্স সন্তানে উপ্পন্নো, তং একন্তেন অন্তমসো ৰিরূপভাৰাপাদনেনপি দূসেতি, পরং পন দূসেতু ৰা, মা ৰা হত্থেন গহিতঅসুচি ৰিয. ‘‘অনত্থং মে অচরী’’তিআদীনি নৰ আঘাতৰত্থূনি পদট্ঠানমস্সাতি আঘাতৰত্থুপদট্ঠানো. সো উপযোগফলকালেসু অনিট্ঠত্তা ৰিসসংসট্ঠপূতিমুত্তং ৰিয দট্ঠব্বো. অট্ঠারস ৰাতি ইস্সাদীসু অনিযতেসু একেন সদ্ধিং অট্ঠারস ৰা.
পৰত্তিট্ঠিতিমত্তাতি চেতসো পৰত্তিসঙ্খাতা ঠিতিমত্তা, মগ্গঙ্গাদিভাৰং ন গচ্ছতি অধিমোক্খৰিরহতোতি অত্থো. অথ ৰা পৰত্তিট্ঠিতিমত্তাতি খণট্ঠিতিমত্তা. ‘‘নিৰাতে দীপচ্চীনং ঠিতি ৰিযা’’তি হি ৰুত্তং. চিত্তট্ঠিতি ৰিয সন্তানট্ঠিতিযা পচ্চযো ভৰিতুং অসমত্থত্তা নিচ্ছযাভাৰেন অসণ্ঠহনতো চেতসো পৰত্তিপচ্চযমত্ততায পৰত্তিট্ঠিতিমত্তা খণট্ঠিতিমত্তা পৰত্তিপচ্চযমত্তা ঠিতি পৰত্তিট্ঠিতীতি কত্ৰা. ৰিগতা চিকিচ্ছাতি নিস্সক্কে পচ্চত্তৰচনং ‘‘পিসুণা ¶ ৰাচা পটিৰিরতো’’তিআদীসু ¶ ৰিয, ৰিগতা তিকিচ্ছাযাতি অত্থো. অযমেৰ ৰা পাঠো. ‘‘ৰিগতা চিকিচ্ছা’’তি চিকিচ্ছিতুং দুক্করতায চেতং ৰুত্তং, ন সব্বথা চিকিচ্ছায অভাৰতো. ‘‘এৰং নু খো, ন নু খো’’তিআদিনা সংসপ্পনৰসেন সেতি, সমন্ততো ৰা সেতীতি সংসযো. কম্পনরসাতি চিত্তস্স কম্পনকিচ্চা. উদ্ধচ্চঞ্হি অত্তনা গহিতাকারেযেৰ ঠত্ৰা ভমতীতি একারম্মণস্মিং এৰ ৰিপ্ফন্দনৰসেন পৰত্ততি, ৰিচিকিচ্ছা পন যদিপি একস্মিং আরম্মণে উপ্পজ্জতি, তথাপি ‘‘এৰং নু খো, ন নু খো’’তি অঞ্ঞং গহেতব্বাকারং অপেক্খতীতি নানারম্মণে কম্পনং হোতি. অনিচ্ছযাকারেন দ্ৰেল়্হকাকারেন পচ্চুপট্ঠাতি, অনিচ্ছযং ৰা পচ্চুপট্ঠাপেতীতি অনিচ্ছযপচ্চুপট্ঠানা.
অধিমোক্খৰিচিকিচ্ছানং অঞ্ঞমঞ্ঞং ৰিপরীতকিচ্চতায আহ ‘‘ৰিচিকিচ্ছায অভাৰেনা’’তি. সমাধীতি চিত্তেকগ্গতা. সা হি আরম্মণে চিত্তস্স সম্মা আধানতো ‘‘সমাধী’’তি ৰুচ্চতি. বলৰা হোতীতি বলৰমিত্তেন দিন্নপিট্ঠিবলো পুরিসো ৰিয বলৰা হোতি, বলাদিভাৰং গচ্ছতীতি অধিপ্পাযো.
সত্তারম্মণত্তাতি সত্তপঞ্ঞত্তারম্মণত্তা. ননু পঞ্ঞত্তারম্মণাপি ৰিপাকা হোন্তীতি চোদনং সন্ধাযাহ ‘‘কামাৰচরৰিপাকানং একন্তপরিত্তারম্মণত্তা’’তি. কুতো পন ৰিরতীনং কুসলত্তমেৰাতি চারিতন্তি আহ ‘‘পঞ্চ সিক্খাপদা কুসলাতি (ৰিভ. ৭১৫) হি ৰুত্ত’’ন্তি. যদি এৰং লোকুত্তরৰিপাকেসু ৰিরতিযো ন লব্ভন্তীতি? নো ন লব্ভন্তি সিক্খাপদৰিভঙ্গে লোকিযৰিরতিযোযেৰ সন্ধায ৰুত্তত্তা. তেন লোকিযৰিপাকেসুযেৰ ৰিরতিযো ন সম্ভৰন্তীতি গহেতব্বং.
কাযপসাদসন্নিস্সিতত্তা ¶ কাযে ভৰো সাতভাৰো লক্খণমস্সাতি কাযিকসাতলক্খণা. চেতসিকসুখে ৰুত্তনযেন পচ্চুপট্ঠানাদযো নেতব্বাতি আহ ‘‘সেসা ৰুত্তনযা এৰা’’তি.
৮৪-৬. ননু চ ইট্ঠে আরম্মণে সুখৰেদনা উপ্পজ্জতি, অনিট্ঠে দুক্খৰেদনা, ইট্ঠানিট্ঠমজ্ঝত্তে উপেক্খাৰেদনা, চক্খুৰিঞ্ঞাণাদযো চ কুসলৰিপাকা ইট্ঠে, ইট্ঠমজ্ঝত্তে ৰা আরম্মণে উপ্পজ্জন্তি, তত্থ যুত্তো তাৰ ইট্ঠমজ্ঝত্তে উপেক্খাৰেদনাযোগো, ন পন ইট্ঠারম্মণে, ন চাপি এতং সক্কা ৰত্তুং পরিকপ্পনাৰসেন ইট্ঠারম্মণম্পি ইট্ঠমজ্ঝত্ততো গণ্হন্তি যথা ‘‘কম্মৰিঞ্ঞাণ’’ন্তি ৰিপাকানং অৰঞ্চনীযভাৰতো, তস্মা কথং ইট্ঠে, ইট্ঠমজ্ঝত্তে চ উপ্পজ্জমানেসু ¶ চক্খুসোতঘানজিৰ্হাৰিঞ্ঞাণেসু উপেক্খাৰেদনাযেৰ সম্ভৰতি, ন সুখৰেদনা, যতো তেসু উপেক্খাৰেদনা ৰুত্তাতি ইমং চোদনং সঙ্খেপতো দস্সেতুং ‘‘ইট্ঠারম্মণযোগস্মি’’ন্তিআদিং ৰত্ৰা পুন তস্সা সোধনত্থং ‘‘উপাদায চ রূপেনা’’তিআদি ৰুত্তং. ভূতরূপং উপাদায নিস্সায পৰত্তং রূপং উপাদাযরূপং. ‘‘উপাদায চ রূপেনা’’তি পন ‘‘মনসী চ কারো’’তি এত্থ ৰুত্তনযমেৰ. ‘‘উপাদাযকরূপেনা’’তি ৰা পাঠো, চক্খুৰিঞ্ঞাণস্স ৰত্থুভূতেন চক্খুপসাদেন, তথা সোতৰিঞ্ঞাণাদীনং ৰত্থুভূতেন সোতপসাদাদিনা চ উপাদাযরূপেনাতি অত্থো. উপাদারূপকে পনাতি য-কারলোপং কত্ৰা নিদ্দেসো ‘‘পটিসঙ্খা যোনিসো’’তিআদীসু ৰিয, যথাক্কমং চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীনং আরম্মণভূতে রূপসদ্দাদিকে উপাদাযরূপেতি অত্থো. সংঘট্টনানিঘংসস্সাতি সংঘট্টনাসঙ্খাতস্স নিঘংসস্স. সংঘট্টনাযেৰ অঞ্ঞমঞ্ঞৰিসযৰিসযীভাৰস্স অনুরূপদেসুপ্পত্তিসঙ্খাতনিঘংসো ৰিযাতি নিঘংসোতি ৰুচ্চতি. অথ ৰা সম্পত্তাসম্পত্তগ্গহণৰসেন সংঘট্টনায নিঘংসস্স চাতি অত্থো. চক্খুরূপসোতসদ্দা হি ¶ অঞ্ঞমঞ্ঞং অসম্পত্তাযেৰ অনুরূপদেসুপ্পত্তিযা অঞ্ঞমঞ্ঞং ঘট্টন্তি নাম. ততো তেসং ৰসেন ঘট্টনাকারভূতো অঞ্ঞমঞ্ঞাভিমুখভাৰো ‘‘সংঘট্টনা’’তি ৰুত্তো. ঘানগন্ধা, পন জিৰ্হারসা চ অঞ্ঞমঞ্ঞং সম্পত্তাযেৰ আসন্নতরদেসে উপ্পন্না অঞ্ঞমঞ্ঞং নিঘংসেন্তি আহচ্চ তিট্ঠন্তি. ততো তেসং ৰসেন নিঘংসো ৰুত্তোতি. দুব্বলত্তাতি অধিকরণীমত্থকে পিচুপিণ্ডকং ঠপেত্ৰা পিচুপিণ্ডেনেৰ পহতকালে ৰিয ফুট্ঠমত্তভাৰেন দুব্বলত্তা. দীপযেতি এৰং সংঘট্টনানিঘংসস্স দুব্বলত্তা ৰেদনা মজ্ঝত্তট্ঠানে তিট্ঠতীতি উপেক্খাযোগং পকাসেয্য. যদি এৰং কাযৰিঞ্ঞাণেপি ইদং সমানন্তি, নোতি আহ ‘‘পসাদং পনা’’তিআদি. যথা হি অধিকরণীমত্থকে কপ্পাসপিচুপিণ্ডং ঠপেত্ৰা কূটেন পহরন্তস্স কূটং পিচুপিণ্ডমতিক্কম্ম অধিকরণিং গণ্হাতি, এৰমেৰং কাযদ্ৰারে বহিদ্ধা মহাভূতারম্মণং অজ্ঝত্তিককাযপসাদং ঘট্টেত্ৰা তং অতিক্কম্ম পসাদপচ্চযেসু মহাভূতেসু পটিহঞ্ঞতি, নিঘংসো বলৰা হোতি, তস্মা ইট্ঠারম্মণে কাযৰিঞ্ঞাণসম্পযুত্তা সুখৰেদনা হোতি, অনিট্ঠারম্মণে পন ৰুত্তনযেন দুক্খৰেদনাতি ৰুত্তং হোতি.
মনোধাতুনাতি এত্থ কিঞ্চাপি ধাতু-সদ্দো ইধ ইত্থিলিঙ্গেযেৰ দিস্সতি, ইমিনাযেৰ পন আচরিযস্স ৰচনেন পুল্লিঙ্গো অত্থীতি সিদ্ধং. কেচি পন ‘‘সক্কটৰোহারেন ৰুত্ত’’ন্তি ৰদন্তি. সম্পযুত্তা দস ধম্মাতি সম্বন্ধো. তস্মাৰেত্থাতি এত্থ ৰ-কারো পদসন্ধিমত্তকরো.
কাযৰিঞ্ঞাণে দুক্খৰেদনাতি কিঞ্চাপি সুখাদিকন্তি আদি-সদ্দেন অকুসলৰিপাককাযৰিঞ্ঞাণস্স ¶ দুক্খৰেদনাসম্পযোগো ৰুত্তো, ইধ পনস্সা লক্খণাদিদস্সনত্থং পুন ‘‘কাযৰিঞ্ঞাণে দুক্খৰেদনা’’তি উপঞ্ঞাসো কতো, রসাদযো ¶ পনস্স কুসলৰিপাকে সুখৰেদনায ৰুত্তৰিপরিযাযেন যোজেতব্বাতি ইধ ন ৰুত্তা. সেসাতি সেসচেতসিকা.
বলপ্পত্তোতি সেসাহেতুকচিত্তসম্পযুত্তসমাধিতো অযং ৰীরিযিন্দ্রিযযোগেন বলৰভাৰপ্পত্তো, ন পন বলরাসিপ্পত্তোতি অত্থো. যদি এৰং কস্মা চেতসিকৰিভাগনিদ্দেসে ‘‘বলানি দ্ৰে দ্ৰিচিত্তেসূ’’তি ৰুত্তং? তত্থ হি কিরিযাহেতুকমনোৰিঞ্ঞাণযুগল়ং সন্ধায তথা ৰুত্তং. সব্বং সেসাহেতুকচিত্তেসু চিত্তেকগ্গতায ৰিভঙ্গে –
‘‘কতমা তস্মিং সমযে চিত্তস্স একগ্গতা হোতি? যা তস্মিং সমযে চিত্তস্স ঠিতী’’তি (ধ. স. ১১) –
এত্তকমেৰ ৰত্ৰা কিরিযাহেতুকমনোৰিঞ্ঞাণধাতুসম্পযুত্তায একগ্গতায ৰিভঙ্গে –
‘‘কতমা তস্মিং সমযে চিত্তস্স একগ্গতা হোতি? যা তস্মিং সমযে চিত্তস্স ঠিতি সণ্ঠিতি অৰট্ঠিতি অৰিসাহারো অৰিক্খেপো অৰিসাহটমানসতা সমথো সমাধিন্দ্রিযং সমাধিবল’’ন্তি (ধ. স. ১১) –
বলপরিযোসানং কত্ৰা ৰিভজিতত্তা ৰীরিযৰিভঙ্গে চ –
‘‘কতমং তস্মিং সমযে ৰীরিযিন্দ্রিযং হোতি? যো তস্মিং সমযে চেতসিকো ৰীরিযারম্ভো নিক্কমো পরক্কমো উয্যামো ৰাযামো উস্সাহো উস্সোল়্হী থামো ধিতি অসিথিলপরক্কমতা অনিক্খিত্তছন্দতা অনিক্খিত্তধুরতা ধুরসম্পগ্গাহো ৰীরিযং ৰীরিযিন্দ্রিযং ৰীরিযবল’’ন্তি (ধ. স. ১৩) –
বলপরিযোসানং ¶ কত্ৰা ৰিভজিতত্তা ৰিভঙ্গৰারে আগতং সমাধিবলং, ৰীরিযবলঞ্চ সন্ধায ‘‘বলানি দ্ৰে দ্ৰিচিত্তেসূ’’তি ৰুত্তং, ন পন ধম্মুদ্দেসৰারে বলরাসিযং আগতবলং সন্ধায সব্বাহেতুকচিত্তেসু ধম্মুদ্দেসস্স মগ্গরাসিতো পট্ঠায পরিহীনত্তা.
৮৭. ৰিপাককিরিযাহদযেহীতি ¶ ৰিপাককিরিযচিত্তেহি. হদযং মনো মানসং চিত্তন্তি হি পরিযাযৰচনং. সোভনং গতং গমনমস্সাতি সুগতো. ভগৰতো হি ৰিনেয্যজনূপসঙ্কমনং একন্তেন তেসং হিতসুখনিপ্ফাদনতো সোভনং, তথা লক্খণানুব্যঞ্জনপটিমণ্ডিতরূপকাযতায ধুতৰিলম্বিতাদিদোসরহিতং অৰহসিতরাজহংসৰসভৰারণমিগরাজগমনং কাযগমনং, ঞাণগমনঞ্চ নিম্মলৰিপুলকরুণাসতিৰীরিযাদিগুণৰিসেসসমঙ্গীভূতমভিনীহারতো যাৰ মহাবোধিং অনৰজ্জতায সোভনমেৰাতি. অথ ৰা সকলম্পি লোকং পরিঞ্ঞাভিসমযৰসেন সযম্ভুঞাণেন পরিজানন্তো সম্মা গতো অৰগতোতি সুগতো, তথা লোকসমুদযং পহানাভিসমযৰসেন পজহন্তো অনুপ্পত্তিধম্মতং আপাদেন্তো সম্মা গতো অতীতোতি সুগতো, লোকনিরোধসঙ্খাতং নিব্বানং সচ্ছিকিরিযাভিসমযৰসেন সম্মা গতো অধিগতোতি সুগতো, লোকনিরোধগামিনিপটিপদাসঙ্খাতং মগ্গং ভাৰনাভিসমযৰসেন সম্মা গতো পত্তোতি সুগতো. অথ ৰা সম্মা গদতীতি সুগতো. ভগৰা হি ভূতং তচ্ছং অত্থসংহিতং ৰিনেয্যানং যথারহং কালযুত্তমেৰ ধম্মং ভাসতি, তস্মা সম্মা গদতীতি দ-কারস্স ত-কারং কত্ৰা ‘‘সুগতো’’তি ৰুত্তো. অথ ৰা সুন্দরং ঠানং সম্মাসম্বোধিং, নিব্বানমেৰ ৰা গতোতি সুগতো, তেন সুগতেন.
৮৮. ‘‘অৰগচ্ছতী’’তিআদীসু যো ভিক্খু অনূনং অত্থতো ৰা ব্যঞ্জনতো ৰা অনূনং সুপরিপুণ্ণং ততোযেৰ পরমং ¶ ৰিসিট্ঠং ইমং অভিধম্মাৰতারং নাম পকরণং অৰগচ্ছতি অৰবুজ্ঝতি, সম্মাউগ্গহণধারণাদিসম্পাদনৰসেন ওগাহিত্ৰা জানাতি. অথ ৰা পরমনযদীপনতো পরমং ইমং পকরণং যো অনূনং কত্ৰা অৰগচ্ছতি জানাতি, তস্সেৰং অৰগচ্ছতো যথাসভাৰং মননতো মতিসঙ্খাতা পঞ্ঞা দুরাসদে মংসচক্খুনা পরমাণু ৰিয লোকিযঞাণেন দুরাসদে দুরাধিগন্তব্বে অধিগন্তুং দুক্করতরে, অতিগম্ভীরট্ঠানে ঠপেত্ৰা সিনেরুপব্বতরাজানং রাহুআদীহি মহাকাযেহিপি সব্বেন সব্বং অজ্ঝোগাহিতুং অসক্কুণেয্যতায মহাসমুদ্দে ৰিয ঠপেত্ৰা সম্মাসম্বুদ্ধং সারিপুত্তাদীহিপি মহাঞাণেহি সাৰকেহি সব্বেন সব্বং অজ্ঝোগাহিতুং অসক্কুণেয্যরূপে অভিধম্মনযে ৰিজম্ভতে হেমন্তসালপন্তি ৰিয পত্থরতি, অভিমুখাভিমুখেযেৰ ধম্মে পৰত্ততীতি ৰা অত্থো.
ইতি অভিধম্মত্থৰিকাসিনিযা নাম
অভিধম্মাৰতারসংৰণ্ণনায
চেতসিকনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৩. ততিযো পরিচ্ছেদো
চেতসিকৰিভাগনিদ্দেসৰণ্ণনা
৮৯. নামসামঞ্ঞতোযেৰ ¶ দ্ৰেপঞ্ঞাসাতি ফস্সাদিনামসামঞ্ঞেন দ্ৰীহি অধিকা পণ্ণাস হোন্তি, সম্পযুত্তধম্মভেদতো পন একূননৰুতিচিত্তসম্পযুত্তো ফস্সো একূননৰুতিৰিধোতি এৰমাদিনা বহুৰিধাপি হোন্তীতি অত্থো.
ননু চ ফস্সাদযো হেট্ঠা পাল়িক্কমেন দস্সিতা, ইধ পন কস্মা ন তথা ৰুত্তাতি? একেকসভাৰৰন্তানং তংতংসামঞ্ঞাপেক্খায ¶ একস্মিং ঠানে নিদ্দিসিতুকামত্তা. ফস্সাদযো হি মনক্কারাৰসানা তেরস কুসলাকুসলাব্যাকতসামঞ্ঞতো একতো ৰুত্তা, মজ্ঝত্তাদযো মুদিতাৰসানা পঞ্চৰীসতি কুসলাব্যাকতসামঞ্ঞতো, লোভাদযো পন অনোত্তপ্পাৰসানা অকুসলভাৰসামঞ্ঞতোতি এৰং তংতংসামঞ্ঞাপেক্খায সমানসভাৰা ধম্মা একতো ৰুত্তাতি.
৯০. এৰং ফস্সাদযো ধম্মে উদ্দিসিত্ৰা ইদানি ‘‘এত্তকেসু অযং ধম্মো সমুপলব্ভতী’’তি চিত্তুপ্পাদেসু তেসং পযোগং দস্সেতুং পঠমং তাৰ চিত্তগণনং দস্সেন্তো আহ ‘‘চতুপঞ্ঞাসধা’’তিআদি. কামেতি কামাৰচরেতি ৰুত্তং হোতি. এৰং ‘‘রূপে অরূপে’’তি এত্থাপি. আসৰৰিসযত্তাভাৰতো ন ৰিজ্জন্তি এতেসু আসৰাতি অনাসৰা.
৯১-২. সমাসতোতি ৰিত্থারাপেক্খায ৰুত্তং, ন ইতোপি সমাসস্স অভাৰতো. অতিসঙ্খেপতো পন একূননৰুতি চিত্তুপ্পাদা হোন্তি. এতেসূতি ইমেসু চিত্তুপ্পাদেসু. তেসং ফস্সাদীনং ধম্মানং উপ্পত্তিং একেকং উদ্ধরিত্ৰা চিত্তচেতসিকেসু ভিক্খূনং পাটৰত্থায পৰক্খামীতি সম্বন্ধো. এককন্তি একেকং, গাথাবন্ধৰসেন এ-কারলোপো.
৯৩. চেতসিকৰিভাগং ৰত্তুকামোপি অৰিনিব্ভোগধম্মে দস্সেতুং চিত্তেন সহ একতো কত্ৰা ¶ আহ ‘‘ফস্সপঞ্চক’’ন্তি. একতো উপ্পাদো এতেসন্তি একুপ্পাদা, সহ খীযন্তীতি সহক্খযা, একতো উপ্পজ্জিত্ৰা একতো নিরুজ্ঝনকাতি অত্থো.
৯৪. সব্বেস্ৰেৰ একৰীসসতেসু চিত্তেসু সমুপলব্ভনতো সব্বসাধারণা. কিঞ্চাপি অনন্তরগাথায চিত্তেন ¶ সহ একুপ্পাদাদিভাৰকথনেনেৰ ইমেসং সব্বসাধারণতা ৰুত্তা, তত্থ পন একুপ্পাদাদিমত্তকথনমেৰ ইচ্ছিতং, ন সব্বসাধারণতা. ৰুত্তোপি ৰাযমত্থো তত্থ অপাকটত্তা পুন পাকটং কত্ৰা ইধ ৰুত্তোতি.
৯৫-১০০. দ্ৰিপঞ্চৰিঞ্ঞাণৰজ্জিতচতুচত্তালীসকামাৰচরচিত্তেসু, লোকিযলোকুত্তরৰসেন একাদসসু পঠমজ্ঝানিকচিত্তেসু চাতি পঞ্চপঞ্ঞাসচিত্তেসু ৰিতক্কস্স দেসিতত্তা আহ ‘‘ৰিতক্কো…পে… সমুদীরিতো’’তি. ৰিচারো পঞ্চপঞ্ঞাসসৰিতক্কচিত্তেসু চেৰ একাদসসু দুতিযজ্ঝানিকচিত্তেসু চাতি ছসট্ঠিচিত্তেসু উপ্পজ্জতীতি আহ ‘‘চারো…পে… জাযতে’’তি.
একপঞ্ঞাসচিত্তেসু পীতীতি কাযৰিঞ্ঞাণৰজ্জিতেসু অট্ঠারসসু সোমনস্সসহগতকামাৰচরচিত্তেসু চেৰ চতুত্থপঞ্চমজ্ঝানৰজ্জিততেত্তিংসরূপজ্ঝানিকচিত্তেসু চাতি একপঞ্ঞাসচিত্তেসু পীতি জাযতি. তেসট্ঠিযা সুখন্তি একপণ্ণাসসপ্পীতিকচিত্তেসু চেৰ একাদসসু চতুত্থজ্ঝানিকচিত্তেসু, কুসলৰিপাককাযৰিঞ্ঞাণে চাতি তেসট্ঠিযা চিত্তেসু সুখং জাযতি. তেসট্ঠিসুখসহগতচিত্তানি চেৰ তীণি চ দুক্খসহগতানীতি ছসট্ঠিচিত্তে ৰজ্জেত্ৰা অৰসেসপঞ্চপণ্ণাসচিত্তেসু উপেক্খা উপ্পজ্জতীতি আহ ‘‘উপেক্খা পঞ্চপঞ্ঞাসচিত্তেসূ’’তি. দুক্খং তীসূতি দ্ৰীসু পটিঘচিত্তেসু চেৰ অকুসলৰিপাককাযৰিঞ্ঞাণে চাতি তীসু চিত্তেসু দুক্খং জাযতি. হোতি…পে… সোমনস্সিন্দ্রিযন্তি তেসট্ঠিযা সুখসহগতচিত্তেসু একমেৰ কাযৰিঞ্ঞাণং অপনেত্ৰা অৰসেসেসু সোমনস্সিন্দ্রিযং হোতি. অকুসলৰিপাককাযৰিঞ্ঞাণৰসেন একমেৰ দুক্খিন্দ্রিযসহগতং, তথা কুসলৰিপাককাযৰিঞ্ঞাণমেৰ সুখিন্দ্রিযসম্পযুত্তন্তি আহ ‘‘দুক্খিন্দ্রিযং…পে… সুখিন্দ্রিয’’ন্তি.
অহেতুকৰিপাককিরিযামনোধাতুৰজ্জিতেসু ¶ মজ্ঝিমগণনায পঞ্চাধিকসতপরিমিতেসু কুসলাকুসলৰিপাককিরিযাচিত্তেসু ৰীরিযং দেসিতন্তি আহ ‘‘পঞ্চুত্তর…পে… আহা’’তি. দিট্ঠধম্মিকসম্পরাযিকত্থেসু ¶ সত্তে ৰিনেতি, ৰিগতো ৰা নাযকো ইমস্স, ৰিসিট্ঠো ৰা সব্বলোকস্স নাযকো সামি, ৰিসেসেন ৰা ৰিনেয্যসত্তে নিব্বানপুরং নেতীতি ৰিনাযকো. সমাধিন্দ্রিযং ৰিচিকিচ্ছাৰজ্জিতৰীরিযসহগতচিত্তেসু ৰুত্তন্তি আহ ‘‘চতুত্তরসতে’’তিআদি.
অট্ঠারস অহেতুকচিত্তানি, দ্ৰে একহেতুকচিত্তানি চ ৰজ্জেত্ৰা অৰসেসএকুত্তরসতে চিত্তে ছন্দো উপ্পজ্জতীতি দস্সেতুং ‘‘সব্বাহেতুকচিত্তানী’’তিআদি ৰুত্তং. দস ৰিঞ্ঞাণেতি কুসলাকুসলৰিপাকৰসেন দ্ৰিগুণিতে চক্খাদিকে পঞ্চৰিঞ্ঞাণে.
১০২-৬. নিযতা ন যেৰাপনকা ৰিয কদাচীতি অত্থো. কথং পনেতে একনৰুতিযা চিত্তেস্ৰেৰ জাযন্তীতি আহ ‘‘অহেতুকেসূ’’তিআদি. একূনাসীতিযাতি দ্ৰাদস ঞাণসম্পযুত্তকামাৰচরানি, পঞ্চদস রূপাৰচরানি, দ্ৰাদস অরূপাৰচরানি, সমচত্তালীস লোকুত্তরচিত্তানীতি এৰং একূনাসীতিযা তিহেতুকচিত্তেসু. অট্ঠৰীসতিযা চিত্তেতি সোল়সসু কামাৰচরকুসলমহাকিরিযাসু, দ্ৰাদসসু চ লোকিযচতুত্থজ্ঝানচিত্তেসু চাতি অট্ঠৰীসতিচিত্তেসু. সাট্ঠকে চত্তালীসৰিধেতি অট্ঠসহিতে চত্তালীসৰিধে, অট্ঠচত্তালীসৰিধেতি ৰুত্তং হোতি. ছ যুগল়ানীতি কাযপস্সদ্ধিচিত্তপস্সদ্ধাদীনি ছ যুগল়ানি. কুসলাব্যাকতা চাতি কুসলচিত্তসম্পযোগতো কুসলা, অব্যাকতচিত্তসম্পযোগতো অব্যাকতাতি কুসলেনপকাসনৰিধানেসু ছেকেন সত্থুনা পকাসিতা দেসিতাতি অত্থো.
১০৮-১১১. সংসযোতি ¶ ৰিচিকিচ্ছা. সা হি সংসেতি সমন্ততো সেতি, ‘‘এৰং নু খো, নো নু খো’’তি পরিসপ্পতীতি সংসযো. মহন্তে সীলক্খন্ধাদিকে এসতি গৰেসতীতি মহেসী. তেন মহেসিনা সম্মাসম্বুদ্ধেন. অট্ঠসূতি অট্ঠলোভসহগতচিত্তেসু. চতূসূতি তেস্ৰেৰ দিট্ঠিসহগতচিত্তেসু. দিট্ঠিৰিযুত্তেসু চতূসূতি সম্বন্ধো. দ্ৰীস্ৰেৰাতি দ্ৰীসু দোসমূলকচিত্তেসু. দ্ৰীসু জাযন্তি নো সহাতি দোসমূলেস্ৰেৰ দ্ৰীসু জাযন্তি, সহ পন ন উপ্পজ্জন্তি, উসূযনকালে ইস্সা, মচ্ছরণকালে মচ্ছেরন্তিআদিনা নানা হুত্ৰাৰ উপ্পজ্জন্তি. পঞ্চসূতি পঞ্চসু সসঙ্খারিকচিত্তেসু.
১১২. চিত্তস্স চেতসিকত্তাভাৰেপি কুসলাকুসলাব্যাকতধম্মানং গণনট্ঠানতো ‘‘মনো’’তি চিত্তম্পি ৰুত্তং.
১১৪-৫. এত্তাৰতা ¶ চেতসিকৰিভাগং দস্সেত্ৰা ইদানি একেকস্মিং চিত্তুপ্পাদে লব্ভমানরাসীসু অঙ্গৰিভাগদস্সনত্থং ‘‘একূনতিংসচিত্তেসূ’’তিআদি ৰুত্তং. ননু চ ফস্সপঞ্চমকরাসি সব্বপঠমং আগতা, সা কস্মা ন ৰুত্তাতি? সব্বসাধারণভাৰতো. ন হি সো চিত্তুপ্পাদো অত্থি, যো ফস্সপঞ্চমকৰিনিমুত্তোতি. একাদস পঠমজ্ঝানিকানি সোমনস্সসহগতানি, দ্ৰাদস সহেতুককামাৰচরানি, তথা চত্তারি অকুসলানি, সুখসন্তীরণহসিতুপ্পাদানি দ্ৰেতি একূনতিংসচিত্তেসু পঞ্চঙ্গিকং ঝানং পঞ্চকরাসিসঙ্খাতং মতং. চতু…পে… নিদ্দিসেতি একাদস দুতিযজ্ঝানিকানি, কুসলৰিপাককিরিযাৰসেন দ্ৰাদস উপেক্খাসহগতসহেতুককামাৰচরানি, উপেক্খাদোমনস্সসহগতানি অট্ঠ অকুসলানি, দ্ৰিপঞ্চৰিঞ্ঞাণৰজ্জিতউপেক্খাসহগতানি ছ অহেতুকচিত্তানি চাতি ইমানি সত্ততিংস চিত্তানি যথাযোগং চতূহি ঝানঙ্গেহি যুত্তানি. এত্থ ¶ হি একাদস দুতিযজ্ঝানিকানি ৰিচারপীতিসুখসমাধীহি সহগতানি, ইতরানি যথাযোগং উপেক্খাদোমনস্সেসু একেকেন ৰিতক্কৰিচারসমাধীহীতি চতূহি সম্পযুত্তানি.
একাদসৰিধন্তি একাদসৰিধং ততিযজ্ঝানিকচিত্তং পীতিসুখচিত্তেকগ্গতাযোগতো তিৰঙ্গিকমুদীরিতং. চতুত্তিংস…পে… মুদীরিতন্তি দ্ৰাদস অরূপাৰচরচিত্তানি, দ্ৰাৰীসতি চতুত্থপঞ্চমজ্ঝানিকানি সাসৰানাসৰানীতি চতুত্তিংস চিত্তানি যথাযোগং উপেক্খেকগ্গতাযোগতো, সুখেকগ্গতাযোগতো চ দুৰঙ্গিকমুদীরিতং. চতুত্থজ্ঝানিকানি হি একাদস সুখেকগ্গতাসহিতানি, সেসানি তেৰীসতি উপেক্খেকগ্গতাসহিতানি.
১১৬. সভাৰেনাৰিতক্কেসূতি দুতিযজ্ঝানাদযো ৰিয ভাৰনাবলেন ৰিনা সভাৰেনেৰ অৰিতক্কেসু দ্ৰিপঞ্চৰিঞ্ঞাণেসু. তেসু হি ৰিজ্জমানানিপি সেসঝানঙ্গানি ৰিতক্কৰিরহেন উপনিজ্ঝানকিচ্চেসু অসমত্থানি. তেনেৰ হি অট্ঠকথাযম্পি ‘‘ৰিতক্কপচ্ছিমকঞ্হি ঝানঙ্গং নামা’’তি ৰুত্তং. ভাৰনায অৰিতক্কভাৰপ্পত্তানি পন ভাৰনাবলেনেৰ উপনিজ্ঝানকিচ্চেসু পটুতরা, তস্মা সভাৰেনাৰিতক্কেসু ঝানঙ্গানি ন উদ্ধরেয্য. ‘‘ন উদ্ধটা’’তি ৰা পাঠো, ন উদ্ধটানীতি অত্থো.
যদি এৰং কস্মা দ্ৰিপঞ্চৰিঞ্ঞাণেসু সরূপেনেৰ চিত্তেকগ্গতা ৰুত্তা, ননু তস্সা ৰিতক্কৰিরহেন ঝানঙ্গকিচ্চে অসমত্থতায রাসিভজনাভাৰতো যেৰাপনকৰসেন ৰচনং যুত্তন্তি ¶ ? ৰুচ্চতে – কুসলাকুসলেসু অৰিজ্জমানধম্মস্স ৰিপাকেসুপি অনুপলব্ভনতো ঝানঙ্গকিচ্চস্স অকরণেপি কুসলাকুসলেসু দেসিতনিযামেনেৰ সরূপেন ইধাপি ৰুত্তা. হোতু তাৰ এতং, ঝানরাসিযং ৰেদনা কস্মা ৰুত্তা. সা হি সব্বচিত্তসাধারণভাৰতো ¶ ফস্সপঞ্চকরাসিম্হি চেৰ, উপেক্খাদিইন্দ্রিযভাৰতো ইন্দ্রিযরাসিম্হিযেৰ ৰত্তব্বা, ন ইতরত্থ তদভাৰতোতি? সচ্চং, ৰেদনা পন সব্বৰেদনানং সামঞ্ঞসভাৰেন ফস্সপঞ্চকে আগতৰেদনা চ অপরেন ৰিসেসৰচনেন তত্থ নিদ্দিট্ঠা, ন তত্থ অন্তোকরণত্থং. তেনেৰ হি ধম্মসঙ্গণিযং দ্ৰিপঞ্চৰিঞ্ঞাণেসু সঙ্গহৰারে ঝানঙ্গরাসি ন উদ্ধটাতি রূপধাতুযং তিণ্ণং মহাভূতানং অপ্পটিঘভাৰেপি কামধাতুযং সপ্পটিঘমহাভূতেহি সমানভাৰতো তত্থাপি সপ্পটিঘভাৰো ৰিয দ্ৰিপঞ্চৰিঞ্ঞাণেসু ৰেদনাচিত্তেকগ্গতানং ৰিতক্কৰিযোগেন ঝানকিচ্চাকরণেপি সৰিতক্কচিত্তেসু ঝানচিত্তসমঙ্গীৰেদনাদীহি সমানত্তা ঝানঙ্গভাৰেন ৰচনং নাম যুত্তং. তেনেৰ চ নামরূপসমাসে ‘‘ফস্সপঞ্চকরাসিঝানদুকরাসিইন্দ্রিযত্তিকরাসী’’তি ৰুত্তন্তি. অথ ৰা কিং এতায যুত্তিচিন্তায, ধম্মসভাৰৰেদিনা তথাগতেন ধম্মসভাৰং অৰিরজ্ঝিত্ৰা দেসিতন্তি ন এত্থ অনুযোগো কাতব্বোতি. অহেতুকচিত্তানং আরম্মণে সুপ্পতিট্ঠিততাভাৰেন অনিয্যানিকত্তা ৰুত্তং ‘‘সব্বা…পে… ন উদ্ধরে’’তি. ৰুত্তঞ্হেতং অট্ঠকথাযম্পি ‘‘হেতুপচ্ছিমকো মগ্গো’’তি.
১১৭. তীণি সোল়সচিত্তেসূতি পন্নরসসু অহেতুকৰিপাকচিত্তেসু চেৰ কিরিযামনোধাতুম্হি চাতি সোল়সসু চিত্তেসু. মনিন্দ্রিযং জীৰিতিন্দ্রিযং ৰেদনিন্দ্রিযেসু লব্ভমানমেকন্তি তীণিন্দ্রিযানি হোন্তি. ইমেসুপি কুসলৰিপাককাযৰিঞ্ঞাণধাতুযং মনিন্দ্রিযসুখিন্দ্রিযজীৰিতিন্দ্রিযৰসেন তীণিন্দ্রিযানি, অকুসলৰিপাককাযৰিঞ্ঞাণধাতুযং দুক্খিন্দ্রিযেন সহ তীণি, সুখসন্তীরণে সোমনস্সিন্দ্রিযেন সহ তীণি, অৰসেসতেরসচিত্তেসু উপেক্খিন্দ্রিযেন সহ তীণীতি. এত্থ চিত্তন্তি সসম্পযুত্তধম্মস্স চিত্তুপ্পাদস্স অধিপ্পেতত্তা মনিন্দ্রিযস্সাপি আধারভাৰো যুজ্জেয্য. ইতরথা হি মনিন্দ্রিযন্তি ¶ চিত্তস্সেৰ গহণে তস্স অত্তনো চ আধারভাৰো ন যুজ্জতীতি. একস্মিং পন চত্তারীতি একস্মিং ৰিচিকিচ্ছাসহগতে ৰীরিযিন্দ্রিযমনিন্দ্রিযজীৰিতিন্দ্রিযউপেক্খিন্দ্রিযৰসেন চত্তারি. পঞ্চ তেরসসূতি ঠপেত্ৰা ৰিচিকিচ্ছাসহগতং অৰসেসানি একাদস অকুসলচিত্তানি, কিরিযাহেতুকমনোৰিঞ্ঞাণধাতুদ্ৰযন্তি তেরসসু চিত্তেসু ৰীরিযিন্দ্রিযাদীনি তীণি, সমাধিন্দ্রিযং, ৰেদনিন্দ্রিযেসু লব্ভমানং একন্তি পঞ্চিন্দ্রিযানি. এত্থ হি দ্ৰীসু দোসমূলেসু ৰীরিযিন্দ্রিযসমাধিন্দ্রিযমনিন্দ্রিযজীৰিতিন্দ্রিযদোমনস্সিন্দ্রিযৰসেন ¶ পঞ্চ, পঞ্চসু সোমনস্সসহগতেসু পুরিমানি চত্তারি সোমনস্সিন্দ্রিযেন সদ্ধিং পঞ্চ, সেসেসু উপেক্খিন্দ্রিযেন সদ্ধিং পঞ্চ হোন্তি.
১১৮. সত্ত দ্ৰাদসচিত্তেসূতি দ্ৰাদসসু ঞাণৰিপ্পযুত্তচিত্তেসু সদ্ধাসতিসমাধিৰীরিযজীৰিতমনিন্দ্রিযানি চ ৰেদনিন্দ্রিযেসু লব্ভমানমেকন্তি সত্ত ইন্দ্রিযানি. তত্থ হি ছসু সোমনস্সসহগতেসু সদ্ধিন্দ্রিযাদীনি ছ সোমনস্সিন্দ্রিযেন সদ্ধিং সত্ত, ইতরেসু ছসু উপেক্খিন্দ্রিযেন সদ্ধিং সত্ত হোন্তি. একেনূনেসু…পে… মনেসু চাতি দ্ৰাদস ঞাণসম্পযুত্তানি কামাৰচরানি, সত্তৰীসতি লোকিযজ্ঝানচিত্তানি চাতি একূনচত্তালীসৰিধেসু লোকিযচিত্তেসু পুরিমানি সত্ত, পঞ্ঞিন্দ্রিযঞ্চাতি অট্ঠেৰ ইন্দ্রিযানি. এত্থ হি সোমনস্সসহগতেসু ছসু কামাৰচরেসু, দ্ৰাদসসু রূপাৰচরচতুক্কজ্ঝানেসু চাতি অট্ঠারসচিত্তেসু সোমনস্সিন্দ্রিযেন, সেসেসু চ উপেক্খিন্দ্রিযেন সদ্ধিং যোজেত্ৰা অট্ঠিন্দ্রিযানি ৰেদিতব্বানি.
১১৯. চত্তালীসায চিত্তেসু নৰকন্তি সমচত্তালীসৰিধেসু লোকুত্তরচিত্তেসু পুরিমানি অট্ঠইন্দ্রিযানি, অনঞ্ঞাতঞ্ঞস্সামীতিন্দ্রিযং অঞ্ঞিন্দ্রিযং অঞ্ঞাতাৰিন্দ্রিযন্তি ইমেসু লব্ভমানমেকন্তি ইন্দ্রিযানং নৰকা. সোতাপত্তিমগ্গেসু হি অনঞ্ঞাতঞ্ঞস্সামীতিন্দ্রিযং ¶ লব্ভতি. সোতাপত্তিফলতো পট্ঠায অরহত্তমগ্গপরিযোসানেসু তং ন লব্ভতি. তস্স ঠানে অঞ্ঞিন্দ্রিযং. অরহত্তফলে তম্পি ন লব্ভতি. তস্স ঠানে অঞ্ঞাতাৰিন্দ্রিযং তিট্ঠতীতি. এৰন্তি ছহি ইন্দ্রিযেহি সম্পযুত্তস্স অভাৰতো কত্থচি তীণি, কত্থচি চত্তারি, কত্থচি পঞ্চ, কত্থচি সত্ত, কত্থচি অট্ঠ, কত্থচি নৰিন্দ্রিযানীতি এৰং ছহি আকারেহি ইন্দ্রিযযোগোপি, ন কেৰলং ঝানঙ্গযোগোৰ, অথ খো ইন্দ্রিযেহি সহ চিত্তুপ্পাদানং সম্পযোগোপি ৰেদিতব্বোতি.
১২০-৩. ইদানি মগ্গঙ্গসম্পযোগং দস্সেন্তো পঠমং তাৰ যেসু চিত্তেসু মগ্গঙ্গানি ন লব্ভন্তি, তানি দস্সেত্ৰা পচ্ছা মগ্গঙ্গযোগচিত্তুপ্পাদে দস্সেতুং ‘‘অমগ্গঙ্গানী’’তিআদিমাহ. এত্থাতি এতস্মিং একৰীসসতপ্পভেদে চিত্তস্মিং, ইমস্মিং মগ্গঙ্গাধিকারে ৰা. ৰিঞ্ঞাণেসু দ্ৰিপঞ্চসূতি সভাৰাৰিতক্কেসু চক্খাদীসু দ্ৰিপঞ্চৰিঞ্ঞাণেসু. কিঞ্চাপি হেট্ঠা দ্ৰিপঞ্চৰিঞ্ঞাণেসু ঝানঙ্গাভাৰো, অহেতুকেসু চ মগ্গঙ্গাভাৰো ৰুত্তোৰ, অঝানঙ্গানি পন তত্থ অধিকারৰসেন ৰুত্তানি, ইধ পসঙ্গাগতৰসেন. অমগ্গঙ্গানি তত্থ পসঙ্গাগতৰসেন, ইধ অধিকারৰসেনাতি ন কোচি পুনরুত্তিদোসো.
একন্তি ¶ ৰিচিকিচ্ছাসম্পযুত্তং চিত্তং. তঞ্হি মিচ্ছাসঙ্কপ্পমিচ্ছাৰাযামযোগতো দ্ৰে মগ্গঙ্গানি এত্থাতি দুমগ্গঙ্গং. তিমগ্গঙ্গানি সত্তসূতি চত্তারি দিট্ঠিৰিপ্পযুত্তানি, দ্ৰে দোসমূলানি, উদ্ধচ্চসহগতচিত্তন্তি সত্তসু মিচ্ছাসঙ্কপ্পমিচ্ছাৰাযামমিচ্ছাসমাধিযোগতো তিমগ্গঙ্গানি. চত্তালীস…পে… চতুরঙ্গিকোতি দ্ৰাদস ঞাণৰিপ্পযুত্তানি, চত্তারি দিট্ঠিসম্পযুত্তানি, পঠমজ্ঝানিকৰজ্জানি চতুৰীসতি মহগ্গতচিত্তানীতি চত্তালীসচিত্তেসু যো মগ্গো লব্ভতি, সো যথাযোগং সম্মাসঙ্কপ্পসম্মাৰাযামসম্মাসতিসম্মাসমাধিযোগতো, মিচ্ছাদিট্ঠিমিচ্ছাসঙ্কপ্পমিচ্ছাৰাযামমিচ্ছাসমাধিযোগতো, সম্মাদিট্ঠিসম্মাৰাযামসম্মাসতিসম্মাসমাধিযোগতো ¶ চ চতুরঙ্গিকো মতো. তত্থ ঞাণৰিপ্পযুত্তেসু দ্ৰাদসসু পঠমানি চত্তারি, দিট্ঠিসম্পযুত্তেসু মজ্ঝিমানি, সেসেসু পচ্ছিমানি লব্ভন্তি.
পঞ্চদ্দসসু…পে… পঞ্চঙ্গিকোতি দ্ৰাদসসু ঞাণসম্পযুত্তকামাৰচরেসু চেৰ তীসু লোকিযপঠমজ্ঝানিকেসু চাতি পন্নরসসু চিত্তেসু সম্মাদিট্ঠিসম্মাসঙ্কপ্পসম্মাৰাযামসম্মাসতিসম্মাসমাধিৰসেন পঞ্চঙ্গিকো মগ্গো. ননু চ সম্মাৰাচাদযো কামাৰচরেসু লব্ভন্তীতি? সচ্চং লব্ভন্তি, পাঠে পন অনাগতত্তা ইধ পরিচ্চত্তাতি. দ্ৰত্তিংসচিত্তেসূতি পঠমজ্ঝানিকৰজ্জেসু দ্ৰত্তিংসলোকুত্তরচিত্তেসু. সত্তঙ্গিকোতি অৰিতক্কত্তা সম্মাসঙ্কপ্পো ন লব্ভতীতি তং পরিচ্চজিত্ৰা অৰসেসসত্তমগ্গঙ্গৰসেন সত্তঙ্গিকো ৰুত্তো.
যত্থ পন সম্মাসঙ্কপ্পো লব্ভতি, তত্থ তেন সহ অট্ঠঙ্গিকোতি আহ ‘‘মগ্গো অট্ঠসূ’’তিআদি. তত্থ অট্ঠসু চিত্তেসূতি পঠমজ্ঝানিকেসু অট্ঠসু লোকুত্তরচিত্তেসু. এৰন্তি ছহি মগ্গঙ্গেহি সম্পযুত্তস্স অভাৰতো কত্থচি দ্ৰে মগ্গঙ্গানি, কত্থচি তীণি, কত্থচি চত্তারি, কত্থচি পঞ্চ, কত্থচি সত্ত, কত্থচি অট্ঠাতি এৰং ছহি পকারেহি.
১২৪-৬. ইদানি বলসম্পযোগং দস্সেন্তো আহ ‘‘বলানি দ্ৰে’’তিআদি. তত্থ ৰীরিযবলসমাধিবলৰসেন দ্ৰে বলানি কিরিযাহেতুকমনোৰিঞ্ঞাণধাতুদ্ৰযে ৰিভঙ্গৰারে আগতানি ৰীরিযবলসমাধিবলানি পচ্চেকং লব্ভন্তীতি ‘‘দ্ৰে দ্ৰিচিত্তেসূ’’তি ৰুত্তং. একস্মিং তীণীতি একস্মিং ৰিচিকিচ্ছাসহগতে ৰীরিযবলঅহিরিকবলঅনোত্তপ্পবলৰসেন তীণি বলানি. একাদসসু চত্তারীতি ৰিচিকিচ্ছাসহগতৰজ্জেসু একাদসসু অকুসলচিত্তেসু সমাধিবলঞ্চেৰ পুব্বে ¶ ৰুত্তানি তীণীতি চত্তারিবলানি. ছ দ্ৰাদসসূতি দ্ৰাদসসু ঞাণৰিপ্পযুত্তচিত্তেসু সদ্ধাৰীরিযসতিসমাধিহিরিওত্তপ্পৰসেন ছ বলানি.
একূনাসীতিযা ¶ সত্তাতি দ্ৰাদসসু ঞাণসম্পযুত্তকামাৰচরচিত্তেসু চেৰ সত্তৰীসতিমহগ্গতচিত্তেসু চ চত্তালীসায লোকুত্তরচিত্তেসু চাতি একূনাসীতিৰিধেসু চিত্তেসু সদ্ধাৰীরিযসতিসমাধিপঞ্ঞাহিরিওত্তপ্পৰসেন সত্ত বলানি. সোল়সেৰাবলানীতি পঞ্চদস অহেতুকৰিপাকানি, কিরিযামনোধাতুআৰজ্জনঞ্চাতি সোল়স বলৰিপ্পযোগতো অবলচিত্তানি. এৰন্তি পঞ্চহি বলেহি সম্পযুত্তস্স অভাৰতো কত্থচি দ্ৰে, কত্থচি তীণি, কত্থচি চত্তারি, কত্থচি ছ, কত্থচি সত্তাতি পঞ্চহি আকারেহি সবলং, ইমেসু একস্সাপি অভাৰতো অবলম্পি চ ৰিঞ্ঞেয্যং, ৰিজানিতব্বন্তি অত্থো. হেতুরাসিআদযো ৰিনিচ্ছযভাৰতো ন ৰুত্তাতি ৰেদিতব্বং. যেসু চিত্তেসু যানি ঝানঙ্গমগ্গঙ্গবলিন্দ্রিযানি জাযন্তীতি সম্বন্ধো. গাথাবন্ধসুখত্থং ইন্দ্রিযানং ওসানকরণং.
ইতি অভিধম্মত্থৰিকাসিনিযা নাম
অভিধম্মাৰতারসংৰণ্ণনায
চেতসিকৰিভাগনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৪. চতুত্থো পরিচ্ছেদো
একৰিধাদিনিদ্দেসৰণ্ণনা
১২৮-৩০. ৰিজাননসভাৰতোতি আরম্মণৰিজাননসভাৰত্তা. ননু চ হেট্ঠা সারম্মণতো একৰিধভাৰো ৰুত্তোতি? সচ্চং ৰুত্তো, সো পন চেতসিকানঞ্চ সাধারণোতি ইধ তব্বিৰজ্জনত্থং ৰিজাননলক্খণতাৰ ৰুত্তা. সঙ্খেপগণনৰসেন চ সহেতুকানং একসত্ততিৰিধতা ৰুত্তা. হেতুৰাদিনাতি কুসলাকুসলাব্যাকতহেতূনং ব্যাকরণকুসলেন ¶ . অথ ৰা ‘‘যে ধম্মা হেতুপ্পভৰা ¶ , তেসং হেতুং তথাগতো আহা’’তি (অপ. থের ১.১.২৮৬; মহাৰ. ৬০) ৰচনতো তংতংপচ্চযুপ্পন্নধম্মানং তংতংপচ্চযৰাদিনা.
১৩১-৪. সৰত্থুকাৰত্থুকতোতি একন্তেন সব্বৰত্থুনিস্সিতভাৰতো চেৰ তদভাৰতো চ. কেচি পন হদযৰত্থুৰসেন সৰত্থুকাৰত্থুকতং ৰণ্ণেন্তি, তং ন যুজ্জতি সৰত্থুকনিদ্দেসে ‘‘সব্বো কামৰিপাকো’’তি পসাদনিস্সিতানম্পি সঙ্গহিতত্তা. উভযৰসেনাতি সৰত্থুকাৰত্থুকৰসেন. কানিচি হি চিত্তানি একন্তেন সৰত্থুকানি, কানিচি অৰত্থুকানেৰ, কানিচি উভযসভাৰানি. তথা চেৰ নিদ্দিসতি ‘‘সব্বো কামৰিপাকো চা’’তিআদি.
সব্বো কামৰিপাকো চাতি সহেতুকাহেতুকভিন্নো সব্বো তেৰীসতিৰিধো কামাৰচরৰিপাকো চ. আদিমগ্গোতি সোতাপত্তিমগ্গো. সো হি সব্বলোকুত্তরেসু আদিতো উপ্পজ্জনতো, অট্ঠসু অরিযপুগ্গলেসু আদিপুগ্গলস্স সম্বন্ধীতি ৰা ‘‘আদিমগ্গো’’তি ৰুচ্চতি. ৰিনা ৰত্থুন্তি সকসকৰত্থুং ৰিনা নুপ্পজ্জন্তি. তেনেৰ হেতানি অরূপভৰে নুপ্পজ্জন্তি তত্থ ৰত্থূনং অভাৰতো. ‘‘নুপ্পজ্জন্তি ৰিনা ৰত্থু’’ন্তি চ ইদং অন্তোভাৰিতকারণত্থং কত্ৰা ৰুত্তং. তেন যস্মা ৰত্থুং ৰিনা নুপ্পজ্জন্তি, তস্মা একন্তেন সৰত্থুকাতি ৰুত্তং হোতি.
একন্তেন অৰত্থুকা অরূপভৰেযেৰ পটিসন্ধাদিৰসেন পৰত্তনতো. কথং পন রূপসন্নিস্সযেন ৰিনা তত্থ অরূপং পৰত্ততি, কস্মা ন পৰত্ততি পঞ্চৰোকারেতি? তথা অদস্সনতো. যদি এৰং কবল়ীকারাহারেনপি ৰিনা রূপধাতুযং রূপেন পৰত্তিতব্বং, কিং কারণা? কামধাতুযং তথা অদস্সনতো. অপি তু যস্স চিত্তসন্তানস্স পৰত্তিকারণং ¶ রূপে অৰিগততণ্হং, তস্স সহ রূপেন পৰত্তি. যস্স পন নিব্বত্তিকারণং রূপে ৰিগততণ্হং, তস্স ৰিনা রূপেন পৰত্তি কারণস্স তংৰিমুখতাযাতি রূপসন্নিস্সযেন ৰিনা তত্থ অরূপং পৰত্ততি. দ্ৰেচত্তালীস সেসানীতি মনোদ্ৰারাৰজ্জনং কুসলকিরিযাৰসেন সোল়স কামাৰচরানি, তথেৰ অট্ঠ অরূপাৰচরানি, পঠমমগ্গৰজ্জানি সত্ত লোকুত্তরানি, পটিঘদ্ৰযৰজ্জিতদসঅকুসলানি চেতি দ্ৰেচত্তালীস ৰুত্তাৰসেসচিত্তানি.
১৩৫-৭. রূপাদীসু একেকমেৰ আরম্মণং ইমস্সাতি একেকারম্মণং. তস্স তস্স আরম্মণস্স আপাথগতকালে তংতংৰিজাননৰসেন পঞ্চপি আরম্মণানি ইমস্সাতি পঞ্চারম্মণং. এৰম্পীতি ¶ ন কেৰলং সৰত্থুকাদিৰসেনেৰ, অথ খো একেকারম্মণাদিতোপি. অভিঞ্ঞাৰজ্জিতানং সব্বমহগ্গতানম্পি ধম্মারম্মণভাৰেন একারম্মণত্তা আহ ‘‘সব্বং মহগ্গত’’ন্তি. পণ্ণত্তারম্মণতো একারম্মণন্তি কেচি. তং অরূপাৰচরদুতিযচতুত্থজ্ঝানানি পত্ৰা ন যুজ্জতি তেসং মহগ্গতারম্মণত্তা. অভিঞ্ঞাদ্ৰযস্স ছল়ারম্মণিকভাৰেন, তস্স চ রূপাৰচরপঞ্চমজ্ঝানতো অভিন্নত্তা তং পহায ‘‘তেচত্তালীসা’’তি ৰুত্তং.
১৪১. পুঞ্ঞৰিপাককিরিযতো কামে দ্ৰাদসাতি সম্বন্ধো. ধাতি নিপাতমত্তং. পুঞ্ঞৰিপাকক্রিযতোতি ঞাণৰিপ্পযুত্তকুসলৰিপাককিরিযতো.
১৪৩-৯. ইরিযায কাযিকায কিরিযায পৰত্তিপথভাৰতো ইরিযাপথো, গমনাদি. অত্থতো তদৰত্থা রূপপ্পৰত্তি. কামঞ্চেত্থ রূপৰিনিমুত্তো ইরিযাপথো, ৰিঞ্ঞত্তি ৰা নত্থি, তথাপি সব্বং রূপসমুট্ঠাপকচিত্তং ইরিযাপথুপত্থম্ভকং, ৰিঞ্ঞত্তিৰিকারুপ্পাদনঞ্চ হোতি. যং পন চিত্তং ৰিঞ্ঞত্তিজনকং ¶ , তং একংসতো ইতরদ্ৰযস্স জনকং অৰিনাভাৰতো, তথা ইরিযাপথুপত্থম্ভকং রূপস্সাতি ইমস্স ৰিসেসস্স দস্সনত্থং ‘‘রূপীরিযাপথৰিঞ্ঞত্তি-জনকাজনকাদিতো’’তি ইরিযাপথৰিঞ্ঞত্তীনং ৰিসুং গহণং. জনকাজনকাদিতোতি তিণ্ণম্পি জনকতো, কস্সচিপি অজনকতো, দ্ৰিন্নং একস্স চ জনকতো. কানিচি হি চিত্তানি রূপং সমুট্ঠাপেন্তি, ইরিযাপথং কপ্পেন্তি, ৰিঞ্ঞত্তিং জনযন্তি. কানিচি রূপং সমুট্ঠাপেন্তি, ইরিযাপথং কপ্পেন্তি, ৰিঞ্ঞত্তিং ন জনযন্তি. কানিচি রূপমেৰ সমুট্ঠাপেন্তি, ইতরদ্ৰযং ন করোন্তি. কানিচি তীণি ন করোন্তেৰ. তথা চেৰ দস্সেতি ‘‘দ্ৰাদসাকুসলা’’তিআদি. এৰঞ্চাপি হি তং চিত্তন্তি ন কেৰলং অহেতুকাদিতোৰ, এৰং রূপাদিজনকাদিতোপি তং চতুব্বিধং. ‘‘এৰঞ্চাদিম্হি ত’’ন্তিপি লিখন্তি. তস্স পন আদিম্হি নিক্খিত্তং চিত্তং এৰঞ্চ চতুব্বিধন্তি অত্থং ৰদন্তি. তত্থাতি তেসু রূপজনকাদীসু. দস কিরিযাতি মনোধাতুৰজ্জা দস কিরিযা.
সমুট্ঠাপেন্তি রূপানীতি অত্তনো উপ্পাদক্খণেযেৰ অত্তনা জনেতব্বরূপানি সমুট্ঠাপেন্তি. কপ্পেন্তীতি সন্নামেন্তি. যথাপৰত্তং ইরিযাপথং উপত্থম্ভেন্তি. যথা হি অন্তরন্তরা উপ্পজ্জমানেহি ৰীথিচিত্তেহি অব্বোকিণ্ণে ভৰঙ্গে পৰত্তমানে অঙ্গানি ওসীদন্তি, পৰেধন্তা ৰিয হোন্তি, ন এৰং দ্ৰত্তিংসৰিধেসু ৰক্খমানেসু চ ছব্বীসতিৰিধেসু জাগরণচিত্তেসু পৰত্তমানেসু. তদা পন অঙ্গানি ¶ উপত্থদ্ধানি যথাপৰত্তইরিযাপথভাৰেনেৰ পৰত্তন্তি. জনযন্তি চ ৰিঞ্ঞত্তিন্তি মনোদ্ৰারে পৰত্তা এৰ ৰিঞ্ঞত্তিং জনযন্তি, ন পন পঞ্চদ্ৰারে পৰত্তাতি দট্ঠব্বং.
দ্ৰিপঞ্চৰিঞ্ঞাণানং ঝানঙ্গযোগাভাৰেন রূপাজনকত্তা আহ ‘‘দ্ৰেপঞ্চৰিঞ্ঞাণা’’তি. ঝানঙ্গানি হি চিত্তেন সহ রূপসমুট্ঠাপকানি, তেসং অনুবলপ্পদাযকানি মগ্গঙ্গাদীনি তেসু ¶ ৰিজ্জমানেসু সৰিসেসং রূপপ্পৰত্তিদস্সনতো. অরূপৰিপাকা পন রূপৰিরাগভাৰনায নিব্বত্তত্তা হেতুনো তংৰিমুখতায রূপং ন সমুট্ঠাপেন্তীতি আহ ‘‘ৰিপাকা চ অরূপিসূ’’তি.
১৫০. সব্বেসং সন্ধিচিত্তন্তি সব্বেসং সত্তানং পটিসন্ধিচিত্তং. তঞ্হি ৰত্থুদুব্বলতায, অপ্পতিট্ঠিততায, পচ্চযৰেকল্লতো, আগন্তুকতায চ রূপং ন সমুট্ঠাপেতি. তথা হি পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণেন সহজাতং ৰত্থু পচ্ছাজাতপচ্চযরহিতং, আহারাদীহি চ অনুপত্থদ্ধং দুব্বলং, তস্স চ দুব্বলত্তা তন্নিস্সিতৰিঞ্ঞাণম্পি দুব্বলন্তি. যথা চ পপাতে পতিতো অঞ্ঞস্স নিস্সযো ভৰিতুং ন সক্কোতি, এৰং তম্পি ভিন্নসন্ততিযং কম্মক্খিত্ততায পপাতে পতিতং ৰিয অপ্পতিট্ঠিতং ন রূপসমুট্ঠাপনে উস্সহতি চ ৰত্থুনো চ অত্তনা সহ অপচ্ছা অপুরে উপ্পজ্জমানত্তা পুরেজাতপচ্চযস্স অলাভতো. যথা পন আগন্তুকো পুরিসো অগতপুব্বং দেসং গতো অঞ্ঞেসং ‘‘এথ ভো অন্তোগামে ৰো অন্নপানগন্ধমালাদীনি দস্সামী’’তি ৰত্তুং ন সক্কোতি অত্তনো অৰিসযতায, অপ্পহুতায চ, এৰমেৰং পটিসন্ধিচিত্তম্পি আগন্তুকন্তি. এৰং ৰত্থুদুব্বলতাদীহি কারণেহি রূপং ন সমুট্ঠাপেতি. অপিচ আহারিন্দ্রিযাদিৰসেন যেহাকারেহি চিত্তসমুট্ঠানরূপানং চিত্তচেতসিকা পচ্চযা হোন্তি, তেহি সব্বেহি পটিসন্ধিযং চিত্তচেতসিকা সমতিংসকম্মজরূপানং যথাযোগং পচ্চযা হোন্তি. ৰুত্তঞ্হেতং পট্ঠানে –
‘‘পটিসন্ধিক্খণে ৰিপাকাব্যাকতা আহারা সম্পযুত্তানং খন্ধানং কটত্তা চ রূপানং আহারপচ্চযেন পচ্চযো’’তিআদি (পট্ঠা. ১.১.৪২৯).
তস্মা ¶ সমতিংসকম্মজরূপানি চিত্তসমুট্ঠানরূপানং ঠানং গহেত্ৰা ঠিতানীতি পটিসন্ধিচিত্তং রূপং ন সমুট্ঠাপেতীতি ৰেদিতব্বং.
চুতিচিত্তঞ্চারহতোতি এত্থ খীণাসৰস্স চুতিচিত্তং উপসন্তৰট্টমূলস্মিং সন্তানে সাতিসযং সন্তৰুত্তিতায ¶ রূপং ন সমুট্ঠাপেতি, অনাগামিআদীনং তদভাৰতোতি ৰদন্তি. টীকাকারো পন আনন্দাচরিযো ভণতি –
‘‘কামাৰচরানং পচ্ছিমচিত্তস্স উপ্পাদক্খণে যস্স চিত্তস্স অনন্তরা কামাৰচরানং পচ্ছিমচিত্তং উপ্পজ্জিস্সতি, রূপাৰচরে, অরূপাৰচরে পচ্ছিমভৰিকানং, যে চ রূপাৰচরং, অরূপাৰচরং উপপজ্জিত্ৰা পরিনিব্বাযিস্সন্তি, তেসং চৰন্তানং, তেসং ৰচীসঙ্খারো নিরুজ্ঝিস্সতি, নো চ তেসং কাযসঙ্খারো নিরুজ্ঝিস্সতীতি ৰচনতো অঞ্ঞেসম্পি চুতিচিত্তং রূপং ন সমুট্ঠাপেতী’’তি.
আচরিযস্স হি অযমধিপ্পাযো – ‘‘কামাৰচরানং পচ্ছিমচিত্তস্সা’’তি এতেন অৰিসেসেন কামাৰচরসত্তানং চুতিচিত্তস্স, ‘‘যে চ রূপাৰচরং…পে… নিরুজ্ঝিস্সতী’’তি ইমিনা কামভৰতো চৰিত্ৰা রূপারূপভৰূপপজ্জনকানং কামাৰচরচুতিচিত্তস্সাপি উপ্পাদক্খণতো উদ্ধং ৰচীসঙ্খারস্স নিরোধং ৰত্ৰা কাযসঙ্খারস্স তদভাৰৰচনতো চুতিচিত্তস্স কাযসঙ্খারাসমুট্ঠাপনং সিদ্ধং. যদগ্গেন চ তং কাযসঙ্খারং ন সমুট্ঠাপেতি, তদগ্গেন তং সেসরূপম্পি ন জনেতি. ন হি রূপসমুট্ঠাপকস্স গব্ভগততাদিৰিবন্ধাভাৰে কাযসঙ্খারাসমুট্ঠাপনে কারণং অত্থি. ন চ যুত্তং চুতিতো উদ্ধং চিত্তসমুট্ঠানঞ্চস্স রূপং পৰত্ততীতি, নাপি ‘‘চুতিচিত্তং রূপং সমুট্ঠাপেতী’’তি পাল়ি অত্থি, ন চাপি ৰট্টমূলানুপসমো চুতিচিত্তস্স রূপুপ্পাদনে ¶ কারণং চুতিচিত্তেন ন উপ্পন্নানম্পি ততো পুরিমতরেহি উপ্পন্নানং ৰিয ভৰন্তরে অনুপ্পজ্জনতো, তস্মা সব্বেসম্পি চুতিচিত্তং রূপং ন সমুট্ঠাপেতীতি. যদি কাযসঙ্খারসমুট্ঠাপনমেৰ রূপজননারহভাৰং সাধেতি, তদা চতুত্থজ্ঝানে কথন্তি? নাযং দোসো, তস্স ভাৰনাবলেন সাতিসযং সন্তৰুত্তিতায কাযসঙ্খারাসমুট্ঠাপনেপি মরণাসন্নচিত্তানং ৰিয পরিদুব্বলত্তাভাৰতো রূপসমুট্ঠাপনে ৰিবন্ধো নত্থীতি. কুতো পন পট্ঠায চিত্তজরূপং নুপ্পজ্জতীতি? যতো পট্ঠায কাযসঙ্খারে নুপ্পজ্জতি. কদা চ কাযসঙ্খারো নুপ্পজ্জতীতি? চুতিতো পুব্বে দ্ৰত্তিংসমচিত্তক্খণতো পট্ঠায নুপ্পজ্জতি, তেত্তিংসমচিত্তক্খণে উপ্পন্নং পচ্ছিমসোল়সকতো পুরেতরমেৰ নিরুজ্ঝতীতি ৰদন্তি. ‘‘যস্স কাযসঙ্খারো ন নিরুজ্ঝতি, তস্স চিত্তসঙ্খারো ন নিরুজ্ঝিস্সতী’’তি (যম. ২.সঙ্খারযমক.১১৩) পঞ্হে ‘‘পচ্ছিমচিত্তস্স ভঙ্গক্খণে তেসং কাযসঙ্খারো চ ন নিরুজ্ঝতি, চিত্তসঙ্খারো চ ন নিরুজ্ঝিস্সতী’’তি পচ্ছিমচিত্তস্সেৰ ৰজ্জিতত্তা চুতিতো দুতিযততিযচিত্তেনাপি সহ নিরুজ্ঝতীতি অপরে. যস্স চিত্তস্স অনন্তরা কামাৰচরানং ¶ পচ্ছিমচিত্তং উপ্পজ্জতীতি এত্থ ‘‘যস্সা’’তি কামাৰচরচুতিচিত্তস্স অনন্তরপচ্চযভূতং চিত্তং সন্ধায ৰুত্তন্তি তস্স উপ্পাদতোপি উদ্ধং কাযসঙ্খারাভাৰৰচনেন হেট্ঠিমকোটিযা চুতিতো ততিযচিত্তেনেৰ সহ নিরুজ্ঝতি. দুতিযচিত্তং ন পাপুণাতীতি একে.
১৫১-৭. একং দ্ৰে তীণি চত্তারি ঠানানি ইমস্সাতি একদ্ৰিতিচতুট্ঠানং, একদ্ৰিতিচতুট্ঠানত্তাতি অত্থো. ঠানন্তি চ ইধ কিচ্চমধিপ্পেতং. তঞ্হি তিট্ঠন্তি এত্থ ধম্মা অৰট্ঠিতা ৰিয হোন্তীতি ‘‘ঠান’’ন্তি ৰুচ্চতি. মংসচক্খুদিব্বচক্খুঞাণচক্খুবুদ্ধচক্খুসমন্তচক্খুৰসেন পঞ্চ নিম্মলানি লোচনানি ইমস্সাতি পঞ্চনিম্মললোচনো.
নিপ্পপঞ্চেনাতি ¶ রাগাদিপপঞ্চরহিতেন. রাগাদযো হি সংসারে পপঞ্চনতো ‘‘পপঞ্চা’’তি ৰুচ্চন্তি.
আৰজ্জনে পটিচ্ছনে ঠানে মনোধাতুত্তিকন্তি সম্বন্ধো, কিরিযামনোধাতু আৰজ্জনট্ঠানে, ৰিপাকদ্ৰযং সম্পটিচ্ছনট্ঠানেতি অত্থো.
‘‘সোমনস্সযুত্তসন্তীরণং পঞ্চদ্ৰারে সন্তীরণং সিযা’’তি ৰত্তব্বে ‘‘সন্তীরণ’’ন্তি অধিকারতোৰ লব্ভতীতি গাথাবন্ধসুখত্থং ‘‘সোমনস্সযুত’’ন্তি এত্তকমেৰ ৰুত্তং.
বলৰারম্মণে সতীতি তদারম্মণকিচ্চস্স বলৰারম্মণেযেৰ লব্ভনতো ৰুত্তং, ন ইমস্সেৰ আৰেণিকভাৰেন সব্বেসম্পি তদারম্মণানং বলৰারম্মণেযেৰ উপ্পজ্জনতো. ৰোট্ঠব্বনন্তি কিরিযামনোৰিঞ্ঞাণধাতুসঙ্খাতং ৰোট্ঠব্বনকিচ্চং চিত্তং.
১৫৮-৯. সব্বেসন্তি সব্বেসং কামরূপারূপভৰিকসত্তানং. ইমিনা ইদং দস্সেতি – পঞ্চদ্ৰারেসু ৰোট্ঠব্বনকিচ্চং কেসঞ্চিদেৰ সত্তানং অরূপভৰে সব্বসো পঞ্চদ্ৰারিকচিত্তপ্পৰত্তিযা, রূপভৰে চ দ্ৰারত্তযপ্পৰত্তিযা অভাৰতো. মনোদ্ৰারে আৰজ্জনকিচ্চং পন সব্বেসমেৰ সচিত্তকসত্তানং করোতীতি. দ্ৰিট্ঠানিকং নাম হোতীতি যথাৰুত্তট্ঠানদ্ৰযৰন্ততায দ্ৰিট্ঠানিকচিত্তং নাম হোতি. কেচি পন ‘‘সোমনস্সসহগতসন্তীরণং কামসুগতিযং পটিসন্ধিং আকড্ঢতি ¶ , তস্মা তং পঞ্চট্ঠানিক’’ন্তি ৰদন্তি, তং তেসং মতিমত্তং পট্ঠানে তথা অদীপিতত্তা. তত্থ হি –
‘‘উপেক্খাসহগতং ধম্মং পটিচ্চ উপেক্খাসহগতো ধম্মো উপ্পজ্জতি নহেতুপচ্চযা’’তি এত্থ (পট্ঠা. ২.৭.৮) ‘‘অহেতুকং উপেক্খাসহগতং একং খন্ধং পটিচ্চ তযো খন্ধা, তযো খন্ধে পটিচ্চ একো খন্ধো, দ্ৰে খন্ধে পটিচ্চ দ্ৰে খন্ধা ¶ , অহেতুকপটিসন্ধিক্খণে উপেক্খাসহগতং একং খন্ধং পটিচ্চ তযো খন্ধা, তযো খন্ধে পটিচ্চ একো খন্ধো, দ্ৰে খন্ধে পটিচ্চ দ্ৰে খন্ধা’’তি (পট্ঠা. ২.৭.৮) –
এৰং উপেক্খাসহগত-পদস্স পৰত্তিপটিসন্ধিৰসেন পটিচ্চনযো উদ্ধটো. পীতিসহগতসুখসহগত-পদানং পন –
‘‘পীতিসহগতং ধম্মং পটিচ্চ পীতিসহগতো ধম্মো উপ্পজ্জতি নহেতুপচ্চযা. অহেতুকং পীতিসহগতং একং খন্ধং পটিচ্চ তযো খন্ধা, তযো খন্ধে পটিচ্চ একো খন্ধো, দ্ৰে খন্ধে পটিচ্চ দ্ৰে খন্ধা. সুখসহগতং ধম্মং পটিচ্চ সুখসহগতো ধম্মো উপ্পজ্জতি নহেতুপচ্চযা. অহেতুকং সুখসহগতং একং খন্ধং পটিচ্চ তযো খন্ধা, তযো খন্ধে পটিচ্চ একো খন্ধো, দ্ৰে খন্ধে পটিচ্চ দ্ৰে খন্ধা’’তি (পট্ঠা. ২.৭.৬) –
এৰং পৰত্তিৰসেনেৰ উদ্ধটো, ন ‘‘অহেতুকপটিসন্ধিক্খণে’’তিআদিনা পটিসন্ধিৰসেন, তস্মা যথাধম্মসাসনে অৰচনম্পি অভাৰমেৰ দীপেতীতি ন তস্স পটিসন্ধিদানং অত্থীতি দ্ৰিট্ঠানিকতাৰ ৰুত্তাতি. তে মহগ্গতৰিপাকা নৰাতি সম্বন্ধো.
১৬২. ছদ্ৰারা এৰ ছদ্ৰারিকা. অথ ৰা ছদ্ৰারিকেসূতি ছদ্ৰারিকচিত্তেসূতি অত্থো.
১৬৪-৬. ‘‘পঞ্চকিচ্চ’’ন্তিআদি যথাৰুত্তানমেৰ নিগমনং. সেসন্তি অট্ঠসট্ঠিৰিধং চিত্তং. এককিচ্চযোগতো, একং কিচ্চমস্সাতি ৰা একং, একমেৰ এককং. সব্বচিত্তানং কিচ্চৰসেন নিদ্দেসট্ঠানেযেৰ কিচ্চানং পটিপাটিম্পি দস্সেতুং ‘‘ভৰঙ্গাৰজ্জন’’ন্তিআদি ৰুত্তং. যদি এৰং পটিসন্ধিতো পট্ঠায চুতিপরিযোসানং ৰত্তব্বন্তি? সচ্চং, চুতিপটিসন্ধীনং পন পাকটত্তা ¶ তথা ¶ ন ৰুত্তং. ভৰস্স হি পটিসন্ধি আদি, চুতি পরিযোসানন্তি পাকটমেৰ, তস্মা পাকটট্ঠানং পহায অপাকটট্ঠানতো পট্ঠায দস্সেতুং ভৰঙ্গমেৰ আদিতো ৰুত্তং. তদারম্মণং পন কিঞ্চাপি অপাকটং, অথ খো অনেকন্তিকং কিস্মিঞ্চি ভৰে কত্থচি জৰনৰীথিযং অলব্ভনতোতি একন্তলব্ভমানপরিদীপনত্থং তং ন ৰুত্তং. অথ ৰা তদারম্মণচিত্তম্পি যেভুয্যেন ভৰঙ্গনামং লব্ভতীতি পুরিমজৰনৰীথিযং তদারম্মণং পচ্ছিমজৰনৰীথিযা আৰজ্জনস্স পুরেচরভূতং ভৰঙ্গ-গ্গহণেনেৰ সঙ্গহিতন্তি ৰিসুং ন ৰুত্তং. কেচি পন ‘‘পঞ্চদ্ৰারেসু পৰত্তিৰসেন পঞ্চৰিধতায দস্সনত্থং ‘ভৰঙ্গাৰজ্জন’ন্তিআদি ৰুত্ত’’ন্তি ৰদন্তি, তত্থ পন অপ্পৰত্তমানানং কেসঞ্চি সব্ভাৰতো তং ন যুজ্জতি, ছদ্ৰারপ্পৰত্তিৰসেন ছব্বিধত্তনযদস্সনত্থন্তি ৰত্তুং ৰট্টতি. যথা চেত্থ ‘‘ভৰঙ্গাৰজ্জন’’ন্তিআদিনা চক্খুদ্ৰারে ৰুত্তং, এৰং সোতদ্ৰারাদীসুপি দস্সনাদিং অপনেত্ৰা সৰনাদিং পক্খিপিত্ৰা কিচ্চপ্পৰত্তি যোজেতব্বা. মনোদ্ৰারে পন –
‘‘ভৰঙ্গং পঠমং হোতি, ততো আৰজ্জনং মতং;
দুতিযং তমতিক্কম্ম, জৰনং ততিযং সিযা’’তি. –
যোজনা দট্ঠব্বা. ছন্নং ৰিঞ্ঞাণানন্তি চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীনং পঞ্চন্নং, মনোৰিঞ্ঞাণস্স চ. সত্তৰিঞ্ঞাণধাতূনন্তি চক্খুৰিঞ্ঞাণধাতাদীনং পঞ্চন্নং, মনোধাতুমনোৰিঞ্ঞাণধাতুদ্ৰযস্সাতি সত্তন্নং ৰিঞ্ঞাণধাতূনং.
১৬৯-৭১. পঞ্চাভিঞ্ঞাৰিৰজ্জিতন্তি –
‘‘ইদ্ধিৰিধং দিব্বসোতো, পরচিত্তৰিজাননা;
পুব্বেনিৰাসানুস্সতি, দিব্বচক্খূতি পঞ্চধা’’তি. –
এৰমাগতাহি পঞ্চহি অভিঞ্ঞাহি যুত্তেন রূপাৰচরপঞ্চমজ্ঝানচিত্তেন ৰজ্জিতং. দিব্বসোতাদীনং একেকারম্মণত্তেপি পঞ্চন্নম্পি অভিঞ্ঞানং একস্সেৰ চিত্তস্স অৰত্থাভেদভাৰতো ৰুত্তং ‘‘পঞ্চাভিঞ্ঞাৰিৰজ্জিত’’ন্তি ¶ . কেচি পন ‘‘ইধ একন্তেন ধম্মারম্মণিকচিত্তানমেৰ ৰচনতো ¶ পরচিত্তৰিজাননং ৰজ্জেত্ৰা অনাগতংসঞাণেন সহ পঞ্চাভিঞ্ঞানং পটিক্খেপো’’তি ৰদন্তি.
দ্ৰিপঞ্চৰিঞ্ঞাণানং, মনোধাতুত্তযস্স চ পরিচ্চাগেন একচত্তালীস হোন্তীতি আহ ‘‘চত্তালীসং তথেকক’’ন্তি. অভিঞ্ঞানি চাতি চ-সদ্দো অট্ঠানপ্পযুত্তো, সো ‘‘চত্তালীসং তথেকক’’ন্তি ইমস্সানন্তরং দট্ঠব্বো, তেন পন অভিঞ্ঞাচিত্তদ্ৰযং সঙ্গণ্হাতি. অথ ৰা অভিঞ্ঞা নাম হেট্ঠা একেকারম্মণিকেসু ৰুত্তস্স পঞ্চমজ্ঝানস্সেৰ অৰত্থাৰিসেসোতি অভিঞ্ঞাচিত্তানং ছল়ারম্মণিকেসু অগ্গহণন্তি দট্ঠব্বং.
১৭২-৩. তিধা কত্ৰাতি তিধা করণহেতু. হেত্ৰত্থো হি অযং ত্ৰা-সদ্দো যথা ‘‘সীহং দিস্ৰা ভযং ছম্ভিতত্তং উপ্পজ্জতি, পঞ্ঞায চস্স দিস্ৰা আসৰা পরিক্খীণা হোন্তী’’তি. ‘‘পুঞ্ঞাপুঞ্ঞৰসেনা’’তিআদিনা জাতিভূমিহেতুৰেদনাদিৰসেন যাৰ ছসত্ততিৰিধো ভেদো, তাৰ মনোৰিঞ্ঞাণধাতুং ভিন্দিত্ৰা তংৰসেন চিত্তৰিভাগদস্সনত্থং নযদানং কতন্তি ৰেদিতব্বং.
১৭৫. তিধা কত্ৰাতি পঠমং ৰিপাকদ্ৰযকিরিযাভেদতো, দুতিযং কুসলাকুসলাদিতোতি এৰং ধাতুদ্ৰযং পচ্চেকং তিধা কত্ৰা.
১৮০. ভূমি…পে… ৰিভাৰযেতি তিংসভূমীনং নানত্তৰসেন পৰত্তিতো তিংসৰিধং, তত্থেৰ তিংসপুগ্গলানং নানত্তৰসেন পৰত্তিতো চ তিংসৰিধন্তিআদিনা ইদং যথানিদ্দিট্ঠচিত্তং বহুধা হোতীতি চ ৰিভাৰেয্যাতি অত্থো.
১৮১. ইধাতি ¶ ইমস্মিং সাসনে. হত্থগতামলকা ৰিয হোন্তীতি যথা হত্থগতং আমলকং চক্খুমতো সুপাকটং হোতি, এৰমিমস্স মতিমতো ভিক্খুনো অভিধম্মপিটকগতা অত্থা সুপাকটা হোন্তি, আৰজ্জিতাৰজ্জিতক্খণে সুৰিসদাৰ পঞ্ঞাযন্তীতি অত্থো.
ইতি অভিধম্মত্থৰিকাসিনিযা নাম
অভিধম্মাৰতারসংৰণ্ণনায
একৰিধাদিনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৫. পঞ্চমো পরিচ্ছেদো
ভূমিপুগ্গলচিত্তুপ্পত্তিনিদ্দেসৰণ্ণনা
১৮২-৮. বুদ্ধিযা ¶ ৰুদ্ধিং ৰিরুল়্হিং করোতীতি বুদ্ধিৰুদ্ধিকরং. যস্স যস্স নযস্স কথনং পটিঞ্ঞাতং, তং তং দস্সেন্তো আহ ‘‘চিত্তানং ভূমীসুপ্পত্তি’’ন্তি. তং ৰত্ৰা ভূমীনং আধারৰসেন পসঙ্গাগতং গতিভেদং, ভৰভেদঞ্চ দস্সেতুং ‘‘দেৰা চেৰা’’তিআদি ৰুত্তং. ‘‘চতস্সোপাযভূমিযো’’তি ৰত্ৰা অসুরগতিযা পেতগতিযংযেৰ সঙ্গহিতত্তা ‘‘গতিযো পঞ্চা’’তি ৰুত্তন্তি ৰদন্তি. মযং পন ‘‘তিস্সোৰাপাযভূমিযো’’তি পাঠেন ভৰিতব্বন্তি মঞ্ঞাম. ন হি এস অনাকুলৰচনো আচরিযো ঈদিসং পুব্বাপরৰিরুদ্ধং ৰিয সম্মোহজনকং ৰচনং ভাসতি. পাল়িযম্পি হি –
‘‘পঞ্চ খো ইমা, সারিপুত্ত, গতিযো. কতমা পঞ্চ? নিরযো তিরচ্ছানযোনি পেত্তিৰিসযো মনুস্সা দেৰা’’তি (অ. নি. ৯.৬৮) –
এৰং ¶ তিণ্ণমেৰ অপাযানং ৰসেন ৰুত্তং. কামরূপারূপৰসেন তযো ভৰা. তত্থাতি তেসু তীসু ভৰেসু. তিংসেৰাতি চতস্সো অপাযভূমিযো, সত্তৰিধা কামসুগতিভূমি, সোল়স রূপীব্রহ্মলোকা, চতস্সো অরূপভূমিযোতি একতিংসভূমীনমন্তরে চিত্তপ্পৰত্তিঅধিকারত্তা অসঞ্ঞভূমিং অপনেত্ৰা অৰসেসা তিংসেৰ ভূমিযোতি অত্থো. তাসু তিংসেৰ পুগ্গলাতি তাসু ভূমীসু উপ্পন্না পুগ্গলা ভূমিগণনৰসেন তিংসেৰ হোন্তি. ভূমিৰসেন তিংসৰিধাপি পন পটিসন্ধিচিত্তগণনায একূনৰীসতি হোন্তীতি দস্সেন্তো আহ ‘‘ভূমীস্ৰেতাসূ’’তিআদি.
পটিসন্ধিকচিত্তানন্তি দস কামাৰচরপটিসন্ধিচিত্তানি, পঞ্চ রূপাৰচরপটিসন্ধিচিত্তানি, চত্তারি অরূপাৰচরপটিসন্ধিচিত্তানীতি ইমেসং একূনৰীসতিপটিসন্ধিচিত্তানং ৰসেন. অসঞ্ঞীনমচিত্তকাতি অসঞ্ঞসত্তানং অচিত্তকা পটিসন্ধি. ৰুত্তঞ্হেতং –
‘‘অসঞ্ঞসত্তা ¶ দেৰা অহেতুকা অনাহারকা অফস্সকা অৰেদনকা অসঞ্ঞকা অচেতনকা অচিত্তকা পাতুভৰন্তী’’তি.
যদি পটিসন্ধিৰসেন ৰীসতি পুগ্গলা, কথং ভূমিৰসেন তিংসাতি ৰুত্তা. একতিংসাতি হি ৰত্তব্বন্তি আহ ‘‘ইধা’’তিআদি.
ন ৰিজ্জতি হেতু ইমেসন্তি অহেতূ, দুৰে, তীণি চ হেতূ ইমেসন্তি দ্ৰিতিহেতূ, পটিসন্ধিৰসেন অহেতুকা, দুহেতুকা, তিহেতুকা চাতি অত্থো. তত্থ অহেতুকা আপাযিকা চ, একচ্চে ভূমদেৰা, মনুস্সেসু জচ্চন্ধজচ্চবধিরজচ্চুম্মত্তকনপুংসকউভতোব্যঞ্জনকাদযো চ. ৰুত্তাৰসেসা কামসুগতিৰাসিনোৰ দুহেতুকা. তিহেতুকা পন কামসুগতিৰাসিনোৰ. অরিযা পন অট্ঠাতি চতুন্নং অরিযমগ্গসমঙ্গীনং, চতুন্নঞ্চ অরিযফলসমঙ্গীনং ৰসেন অট্ঠ অরিযপুগ্গলা ¶ . ননু চ অরিযাপি তিহেতুকাযেৰাতি? সচ্চং, চিত্তুপ্পাদং পন পত্ৰা তেসং ৰিসেসসব্ভাৰতো ৰিসুংযেৰ উদ্ধটাতি দট্ঠব্বং.
১৮৯-৯২. ‘‘ভূমীসুপ্পত্তিং ভণতো মে নিবোধথা’’তি সুত্ৰা চোদকো ‘‘তিংসভূমীসূ’’তিআদিনা সব্বেসং ভূমীনং সাধারণচিত্তানি পুচ্ছতি, ইতরো ‘‘চুদ্দসেৰা’’তি ৰিস্সজ্জেতি. তত্থ অট্ঠ পরিত্তকুসলানি, চত্তারি দিট্ঠিৰিপ্পযুত্তানি, উদ্ধচ্চসহগতং, মনোদ্ৰারাৰজ্জনঞ্চাতি চুদ্দসেৰ, ন ঊনানি নাধিকানি, সব্বাসু তিংসভূমীসু হোন্তি, সব্বভূমীনং সাধারণানীতি অত্থো.
সদা…পে… সিযুন্তি দ্ৰে দোসমূলানি, কুসলৰিপাকচক্খুসোতৰিঞ্ঞাণসম্পটিচ্ছনসন্তীরণদ্ৰযৰজ্জিতানি অট্ঠারস কামাৰচরৰিপাকচিত্তানীতি ৰীসতি চিত্তানি সদা কামেযেৰ ভৰে সিযুং, ন কদাচি অঞ্ঞত্থ উপ্পজ্জন্তীতি অত্থো. ননু চ ব্রহ্মূনম্পি অকুসলৰিপাকানি উপ্পজ্জন্তীতি? সচ্চং উপ্পজ্জন্তি, তানি কামভৰে অনিট্ঠরূপাদযো আরব্ভ উপ্পজ্জন্তি ব্রহ্মলোকে তেসং অভাৰতোতি কামভৰেযেৰ নিযমিতানি. রূপাৰচরৰিপাকচিত্তানি পঞ্চ রূপাৰচরভৰেযেৰ সিযুং, চত্তারো চ অরূপাৰচরৰিপাকা অরূপীসূতি আহ ‘‘পঞ্চ রূপভৰে’’তিআদি.
কাম ¶ …পে… ভৰন্তীতি রূপাৰচরকুসলকিরিযচিত্তানি চেৰ কুসলৰিপাকানি চ চক্খুসোতৰিঞ্ঞাণসম্পটিচ্ছনসন্তীরণানি ৰোট্ঠব্বনৰজ্জানি চ দ্ৰে অহেতুককিরিযচিত্তানি পঠমমগ্গৰিঞ্ঞাণন্তি অট্ঠারস চিত্তানি কামরূপভৰেযেৰ ভৰন্তি, ন অরূপভৰে. তত্থ হি সব্বসো রূপসঞ্ঞানং সমতিক্কন্তত্তা রূপাৰচরকুসলকিরিযা নুপ্পজ্জন্তি. চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীনি ৰত্থুদ্ৰারৰিরহতো, হসিতুপ্পাদো একন্তৰত্থুনিস্সযত্তা, সোতাপত্তিমগ্গো পরতোঘোসপচ্চযাযেৰ নিব্বত্তনতো ¶ ন উপ্পজ্জতি. দ্ৰেচত্তালীসাতি অট্ঠ পরিত্তকুসলানি, চত্তারি অরূপকুসলানি, পঠমমগ্গৰজ্জানি সত্ত লোকুত্তরচিত্তানি, পটিঘদ্ৰযৰজ্জিতানি চ দস অকুসলচিত্তানি, পুব্বে ৰুত্তঅহেতুককিরিযাদ্ৰযৰজ্জিতানি নৰ কামাৰচরকিরিযচিত্তানি, চত্তারি অরূপাৰচরকিরিযচিত্তানীতি এৰং দ্ৰেচত্তালীস চিত্তানি তীসু ভৰেসু হোন্তি.
১৯৩-২০৪. এৰং ভৰৰসেন চিত্তুপ্পত্তিং দস্সেত্ৰা ইদানি কালৰসেন দস্সেন্তো আহ ‘‘ঠপেত্ৰা পনা’’তিআদি. সব্বাসন্তি নিদ্ধারণত্থে সামিৰচনং. অট্ঠ মহাকিরিযা, অরহত্তমগ্গফলচিত্তানি, অনাগামিফলং, নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনকুসলকিরিযাতি তেরসেৰ চিত্তানি অপাযরহিতাসু ছব্বীসভূমীসু হোন্তি অপাযেসু ৰিপাকাৰরণসব্ভাৰে এতেসং অনুপ্পজ্জনতো. অপরানি ছ চিত্তানীতি সম্বন্ধো. তানি পন রূপভৰসাধারণানং পঞ্চপরিত্তৰিপাকানং, কিরিযমনোধাতুযা চ ৰসেন ৰেদিতব্বানি.
পঞ্চ চিত্তানীতি দিট্ঠিসম্পযুত্তৰিচিকিচ্ছাৰসেন পঞ্চ চিত্তানি. তানি হি পঞ্চসু সুদ্ধাৰাসভূমীসু ন লব্ভন্তি. তত্থ অনাগামিখীণাসৰানমেৰ অধিৰুত্থত্তা, তেসঞ্চ পঠমমগ্গেনেৰ ইমেসং পঞ্চন্নং ৰিঞ্ঞাণানং অনুপ্পাদধম্মতং আপাদিতত্তা.
অপরানি দুৰেতি ততিযারুপ্পকুসলকিরিযচিত্তানি. তানি হি নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনেসু অতিক্কন্তারম্মণত্তা, অপাযেসু চ অহেতুকপটিসন্ধিকত্তা নুপ্পজ্জন্তি. চতুৰীসতীভূমিসু দ্ৰে চাতি ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনকুসলকিরিযাৰসেন দ্ৰে চিত্তানি. তেৰীসভূমিসু দ্ৰেযেৰাতি আকাসানঞ্চাযতনকুসলকিরিযচিত্তানি.
একাদসৰিধন্তি রূপাৰচরকুসলকিরিযা হসিতুপ্পাদোতি একাদস. সোতাপত্তিফলং যাৰ অনাগামিমগ্গো চত্তারি চ চিত্তানি সুদ্ধাৰাসঅপাযৰজ্জাসু একৰীসতিভূমীসু ভৰন্তি. একং ¶ ¶ সোতাপত্তিমগ্গচিত্তং সুদ্ধাৰাসঅপাযঅরূপভূমিৰজ্জেসু সত্তরসসু ভূমীসু জাযতি. দ্ৰে দোসমূলানি, কুসলৰিপাকঘানজিৰ্হাকাযৰিঞ্ঞাণানি, সত্ত অকুসলৰিপাকাতি দ্ৰাদস চিত্তানি মহগ্গতভূমিৰজ্জাসু একাদসসু কামভূমীসু জাযন্তি. অট্ঠ মহাৰিপাকচিত্তানি কামাৰচরদেৰমনুস্সৰসেন সত্তভূমীসু জাযন্তি. ছসু ভূমিসূতি ৰেহপ্ফলসুদ্ধাৰাসসঙ্খাতাসু ছসু পঞ্চমজ্ঝানভূমীসু.
চত্তারি…পে… ভূমিসূতি চতুত্থজ্ঝানৰিপাকো পরিত্তসুভঅপ্পমাণসুভসুভকিণ্হৰসেন তীসু ভূমীসু জাযতি, দুতিযজ্ঝানৰিপাকো, ততিযজ্ঝানৰিপাকো চ পরিত্তাভাঅপ্পমাণাভাআভস্সরৰসেন তীসু ভূমীসু, পঠমজ্ঝানৰিপাকো ব্রহ্মপারিসজ্জব্রহ্মপুরোহিতমহাব্রহ্মাৰসেন তীসু ভূমীসু হোতীতি এৰং চত্তারি চিত্তানি একেকৰসেন তীসু তীসু ভূমীসু জাযন্তি.
২০৬-৯. এৰং এত্তকানেৰ চিত্তানি এত্তকাসু ভূমীসু উপ্পজ্জন্তীতি চিত্তনিযমৰসেন উপ্পত্তিং দস্সেত্ৰা ইদানি এত্তকাসু এৰ ভূমীসু এত্তকানেৰ চিত্তানি উপ্পজ্জন্তীতি ভূমিনিযমৰসেন দস্সেতুং ‘‘কুসলাকুসলা কামে’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ কামে কুসলাকুসলা ৰীসতি, তেসং পন্নরস অহেতুকা পাকা, আৰজ্জনদ্ৰযঞ্চাতি সত্ততিংসেৰ মানসা নরকাদীসু চতূসুপি অপাযেসু জাযরে. অৰসেসানি পন সত্তরস কামাৰচরৰিপাককিরিযচিত্তানি, পঞ্চতিংস মহগ্গতলোকুত্তরানীতি দ্ৰেপঞ্ঞাস মানসা কদাচিপি তেসু নুপ্পজ্জন্তি অভূমিভাৰতোতি অত্থো.
অসীতি হদযাতি ৰুত্তাৰসেসানি অসীতি চিত্তানি. ঘানাদিৰিঞ্ঞাণত্তযন্তি কুসলৰিপাকঘানাদিৰিঞ্ঞাণত্তযং. ‘‘অপুঞ্ঞজা পাকা’’তি অকুসলৰিপাকানং সব্বেসমেৰ গহিতত্তা ঘানাদিৰিঞ্ঞাণত্তযং অগ্গহিতৰিসেসম্পি পারিসেসঞাযেন কুসলৰিপাকমেৰ ৰিঞ্ঞাযতি.
২১৩. দোমনস্সন্তি ¶ দোমনস্সসহগতং. ক্রিযা চ দ্ৰেতি ৰোট্ঠব্বনৰজ্জিতা দ্ৰে অহেতুককিরিযা.
২১৪. ভূমিৰসেনেৰাতি পুগ্গলে অনামসিত্ৰা কেৰলং ভূমিৰসেন. পুগ্গলানং ৰসেন চ ভূমিৰসেন চ চিত্তুপ্পত্তিং ৰিভাৰযেতি সম্বন্ধো.
২১৬-৮. পঞ্চভূমিসূতি ¶ চতুরাপাযমনুস্সৰসেন পঞ্চভূমীসু. অহেতুকানং পটিসন্ধিসদিসতদারম্মণৰসেন ‘‘সত্ততিংসেৰা’’তি ৰুত্তং, অঞ্ঞকম্মেন পন দ্ৰিহেতুকতদারম্মণস্সাপি সম্ভৰতো একচত্তালীস হোন্তি. আচরিযজোতিপালত্থেরস্স অধিপ্পাযেন তিহেতুকৰিপাকেহিপি সদ্ধিং পঞ্চচত্তালীসেৰাতি দট্ঠব্বং. অহেতুকস্স ৰুত্তেহীতি অহেতুকসত্তস্স ৰুত্তেহি সত্ততিংসমানসেহি সহ. নৰ ক্রিযাতি অট্ঠ মহাকিরিযা, হসিতুপ্পাদো চাতি ইমানি অসাধারণকিরিযচিত্তানি নৰ.
২২০-১. ‘‘চতুপঞ্ঞাস মানসা’’তি ৰত্ৰা তেসং সরূপতো দস্সনত্থং আহ ‘‘দ্ৰিহেতুকস্সা’’তিআদি. পুন ‘‘চতুপঞ্ঞাসা’’তিআদি পন নিগমনং.
২২৩-৪. পঞ্ঞাসেৰস্স চিত্তানীতি তিহেতুকস্স পুথুজ্জনস্স ৰুত্তচতুপঞ্ঞাসচিত্তেসু দিট্ঠিৰিচিকিচ্ছাসহগতৰজ্জানি একূনপঞ্ঞাস, সোতাপত্তিফলন্তি ইমানি পঞ্ঞাসেৰ চিত্তানি অস্স কামাৰচরস্স সোতাপন্নদেহিনো জাযন্তে. নৰতিংসেৰাতি একূনচত্তালীসচিত্তানি. পঠমং ফলন্তি সোতাপত্তিফলং.
২২৫-৮. দুতিযঞ্চ ফলং হিত্ৰাতি সকদাগামিফলং হিত্ৰা. চ-সদ্দেন সোতাপত্তিফলঞ্চ হিত্ৰাতি অত্থো. অত্তনো ফলেন ¶ সহ যানি অট্ঠচত্তালীস চিত্তানি, তানি অনাগামিস্স সত্তস্স জাযন্তি. চত্তালীসঞ্চ চত্তারীতি তেৰীসতি কামাৰচরৰিপাকচিত্তানি, ৰীসতি কিরিযচিত্তানি, অরহত্তফলঞ্চাতি চতুচত্তালীস চিত্তানি. সকং সকন্তি ‘‘সোতাপন্নস্স সোতাপত্তিমগ্গচিত্তং, সকদাগামিনো সকদাগামিমগ্গচিত্ত’’ন্তিআদিনা অত্তনো অত্তনো মগ্গচিত্তং. কস্মা পন তেসং একেকমেৰ চিত্তং হোতীতি আহ ‘‘একচিত্তক্খণাহি তে’’তি. পঞ্চতিংসেৰাতি সত্তরস কামরূপারূপকুসলচিত্তানি, পটিঘদ্ৰযৰজ্জানি দস অকুসলানি, রূপভৰে লব্ভমানকানি পঞ্চ অহেতুকৰিপাকানি, আৰজ্জনদ্ৰযং, পঠমজ্ঝানৰিপাকো চাতি পঞ্চতিংস চিত্তানি তীসু পঠমজ্ঝানভূমীসু পুথুজ্জনস্স জাযন্তি.
২৩২-৫. হিত্ৰা চাতি এত্থ চ-সদ্দেন পঠমফলস্স গহণং দস্সেতি. তেন অপুঞ্ঞপঞ্চকং হিত্ৰা পঠমং ফলং গহেত্ৰা চাতি অত্থো. অপুঞ্ঞপঞ্চকন্তি দিট্ঠিসম্পযুত্তৰিচিকিচ্ছাসহগতৰসেন ¶ পঞ্চ অকুসলচিত্তানি. তত্থাতি তেসু সোতাপন্নস্স ৰুত্তেসু. তত্থেৰাতি সকদাগামিস্স ৰুত্তেসু. পুঞ্ঞজং সম্পটিচ্ছনং সন্তীরণদ্ৰযঞ্চেৰাতি সম্বন্ধো.
২৩৭. এৰং পঠমজ্ঝানভূমিযং পুথুজ্জনসোতাপন্নাদিৰসেন চিত্তসম্ভৰং দস্সেত্ৰা ইদানি তেসমেৰ ৰসেন দুতিযজ্ঝানভূমিযং দস্সেতুং ‘‘পুথুজ্জনস্সা’’তিআদি আরদ্ধং. দুতিযজ্ঝানততিযজ্ঝানৰিপাকানং একসত্তস্সেৰ অসম্ভৰেপি দুতিযজ্ঝানতলে নিব্বত্তে পুথুজ্জনাদযো পুথুজ্জনাদিভাৰসামঞ্ঞেন একতো গহেত্ৰা ‘‘দুতিযজ্ঝানততিযজ্ঝানপাকতো’’তি ৰুত্তং.
২৪২. পরিত্তসুভাদিতো পট্ঠায যাৰ অকনিট্ঠা ততিযচতুত্থজ্ঝানভূমীসু পঠমজ্ঝানভূমিযং ৰুত্তগণনায চিত্তপ্পৰত্তি ৰেদিতব্বা. তেনাহ ‘‘পরিত্তকসুভাদীন’’ন্তিআদি.
২৪৭. চতুৰীসতি ¶ চিত্তানীতি অট্ঠপরিত্তকুসলানি, চত্তারি অরূপকুসলানি, পটিঘদ্ৰযৰজ্জিতানি দস অকুসলচিত্তানি, পঠমারুপ্পৰিপাকো, মনোদ্ৰারাৰজ্জনঞ্চাতি চতুৰীসতি চিত্তানি পঠমারুপ্পভূমিযং পুথুজ্জনস্স জাযন্তি.
২৫০-৩. দস পঞ্চাতি অট্ঠ মহাকিরিযা, চতস্সো অরূপকিরিযা, মনোদ্ৰারাৰজ্জনং, পঠমারুপ্পৰিপাকো, অরহত্তফলঞ্চাতি পন্নরস চিত্তানি পঠমারুপ্পভূমিযং অরহতো হোন্তি.
তেৰীসাতি পঠমারুপ্পভূমিযং পুথুজ্জনস্স ৰুত্তেসু চতুৰীসতিচিত্তেসু আকাসানঞ্চাযতনকুসলৰিপাকৰজ্জা বাৰীসতি চ দুতিযারুপ্পৰিপাকো চাতি তেৰীসতি দুতিযারুপ্পভূমিযং পুথুজ্জনস্স হোন্তি. তত্থেৰ তিণ্ণং ফলট্ঠসেখানং পুথুজ্জনস্স ৰুত্তেসু অকুসলপঞ্চকৰজ্জানি অট্ঠারস, তংতংফলঞ্চাতি একূনৰীসতি চিত্তানি হোন্তি.
ক্রিযা দ্ৰাদসাতি অট্ঠ মহাকিরিযা, আকাসানঞ্চাযতনৰজ্জিতা তিস্সো অরূপকিরিযা, মনোদ্ৰারাৰজ্জনন্তি দ্ৰাদস কিরিযচিত্তানি. পাকেকোতি একো অরূপৰিপাকো.
দুতিযারুপ্পভূমিযং পুথুজ্জনস্স ৰুত্তেসু ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনকুসলৰিপাকৰজ্জানি একৰীসতি ¶ , আকিঞ্চঞ্ঞাযতনৰিপাকো চাতি বাৰীসতি চিত্তানি ততিযারুপ্পভূমিযং পুথুজ্জনস্স উপ্পজ্জন্তি.
২৫৪-৬০. পুথুজ্জনস্স ৰুত্তেসু অপুঞ্ঞপঞ্চকৰজ্জানি সত্তরস, পঠমফলঞ্চাতি অট্ঠারস ততিযারুপ্পভূমিযং সোতাপন্নস্স উপ্পজ্জন্তি. তানীতি তানেৰ অট্ঠারস চিত্তানি. ‘‘ঠপেত্ৰা পঠমং ফল’’ন্তি হি ৰচনতো দুতিযফলং পক্খিপিত্ৰাতি অযমত্থো অৰুত্তসিদ্ধো. ন হি সকদাগামিনো সকদাগামিফলঞ্চ নুপ্পজ্জতি ¶ . এৰঞ্চ কত্ৰা ৰুত্তং ‘‘ঠপেত্ৰা দুতিযং ফল’’ন্তি. এত্থাপি অনাগামিফলং পকরণসিদ্ধমেৰাতি দট্ঠব্বং. অট্ঠ মহাকিরিযা, দ্ৰে ততিযচতুত্থারুপ্পকিরিযা, মনোদ্ৰারাৰজ্জনং, আকিঞ্চঞ্ঞাযতনৰিপাকো, অরহত্তফলন্তি তেরস চিত্তানি ততিযারুপ্পভূমিযং খীণাসৰস্স জাযন্তি. ততিযারুপ্পভূমিযং পুথুজ্জনস্স ৰুত্তেসু দ্ৰাৰীসতিচিত্তেসু আকিঞ্চঞ্ঞাযতনকুসলৰিপাকৰজ্জাতি ৰীসতি, নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনৰিপাকোতি একৰীসতি চিত্তানি চতুত্থারুপ্পভূমিযং পুথুজ্জনস্স জাযন্তি. পুথুজ্জনস্স ৰুত্তেসু অপুঞ্ঞপঞ্চকৰজ্জানি সোল়স, সোতাপত্তিফলঞ্চাতি সত্তরস তত্থেৰ সোতাপন্নস্স হোন্তি. অট্ঠ মহাকিরিযা, দ্ৰে চ নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনৰিপাককিরিযা, মনোদ্ৰারাৰজ্জনং, অরহত্তফলঞ্চাতি দ্ৰাদস চিত্তানি তত্থেৰ অরহতো উপ্পজ্জন্তি.
২৬১-৩. অরূপকুসলা চেৰ কিরিযাপি চ উপ্পজ্জন্তি, ন পন ৰিপাকাতি অধিপ্পাযো. উদ্ধমুদ্ধমরূপীনন্তি ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনাদীসু অরূপীনং. হেট্ঠিমাতি ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনিকানং আকাসানঞ্চাযতনকুসলৰিপাকা নুপ্পজ্জন্তি, আকিঞ্চঞ্ঞাযতনিকানং আকাসানঞ্চাযতনৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনকুসলৰিপাকাতি এৰমাদিনা হেট্ঠিমা হেট্ঠিমা অরূপা নুপ্পজ্জন্তি. কস্মাতি আহ ‘‘দিট্ঠাদীনৰতো কিরা’’তি. কিরাতি অনুস্সুতিযং. দিট্ঠাদীনৰতোতি আরম্মণে, ঝানে চ দিট্ঠদোসত্তা. কুসলানুত্তরাতি লোকুত্তরকুসলা.
২৬৬. সব্বো রূপো মহগ্গতোতি সব্বো রূপাৰচরমহগ্গতচিত্তুপ্পাদো. মনোধাতূতি কিরিযামনোধাতুৰিপাকমনোধাতূনং কামৰিপাক-গ্গহণেন গহিতত্তা.
২৬৯-৭৩. এৰং…পে… হেট্ঠিমন্তি দুতিযারুপ্পভূমিযং ৰুত্তেসু দুতিযারুপ্পত্তযং ঠপেত্ৰা অত্তনো পাকেন সহ ততিযারুপ্পভূমিযং ¶ একূনচত্তালীস চিত্তানি তত্থৰুত্তেসু ততিযারুপ্পত্তযং ঠপেত্ৰা ¶ অত্তনো পাকেন সহ সত্ততিংসাতি এৰং সেসদ্ৰযেপি হেট্ঠিমহেট্ঠিমং হিত্ৰা চিত্তগণনা ঞেয্যা. অত্তনো অত্তনোতি পঠমারুপ্পভূমিযং পঠমারুপ্পৰিপাকো, দুতিযারুপ্পভূমিযং দুতিযারুপ্পৰিপাকোতি এৰং অত্তনো অত্তনো ৰিপাকা চত্তারো চ অনাসৰা লোকুত্তরৰিপাকাতি এৰং চতূসু অরূপভূমীসু একেকায ভূমিযা পঞ্চ পঞ্চ ৰিপাকা জাযন্তি. যা কিরিযা তেরসেৰ সিযুং, তা সব্বপঠমারুপ্পভূমিযং খীণাসৰস্স জাযন্তেতি সম্বন্ধো. দুতিযারুপ্পভূমিযং খীণাসৰস্স পঠমারুপ্পকিরিযচিত্তং ৰজ্জেত্ৰা দ্ৰাদসেৰ ক্রিযা হোন্তি. ততিযারুপ্পভূমিযং দুতিযারুপ্পকিরিযচিত্তং ৰজ্জেত্ৰা একাদস. চতুত্থারুপ্পভূমিযং ততিযারুপ্পকিরিযচিত্তং ৰজ্জেত্ৰা দসেৰ ৰিঞ্ঞেয্যা.
২৭৪-৫. ইদানি কেৰলং পুগ্গলৰসেন তেসমেৰ পুগ্গলানং আৰেণিকচিত্তং দস্সেতুং ‘‘অরহতো পনা’’তিআদিনা অরহতোযেৰ উপ্পজ্জনকচিত্তং দস্সেত্ৰা অনাগামিআদীনং পাটিপুগ্গলিকং সকসকফলচিত্তং পাকটমেৰাতি সংখিত্তং. অরহতোতি খীণাসৰস্স. অরহতো ভাৰো অরহত্তং, অরহত্তফলন্তি অত্থো. তঞ্হি ‘‘অরীনং হতত্তা অরহা’’তিআদিনা অরহন্ত-সদ্দস্স পৰত্তিনিমিত্তভাৰেন ‘‘অরহত্ত’’ন্তি ৰুচ্চতি. ইদানি তেসং তেসং পুগ্গলানং সাধারণচিত্তানি দস্সেতুং ‘‘চতুন্নঞ্চ ফলট্ঠান’’ন্তিআদি ৰুত্তং.
২৯০. সুসারন্তি অত্থব্যঞ্জনৰসেন পরিচ্চজিতব্বস্স ফেগ্গুস্স অভাৰতো সুট্ঠু সারং, সব্বসো সারন্তি অত্থো. পরন্তি সুসারত্তা এৰ পরং. সত্তানং ইধলোকপরলোকহিতপটিচ্ছাদকস্স অৰিজ্জন্ধকারস্স ৰিধমনতো মোহন্ধকারপ্পদীপং. চিন্তেতীতি অত্থৰসেন চিন্তেতি. ৰাচেতীতি ব্যঞ্জনৰসেন ¶ সজ্ঝাযতি. রাগদোসানং মোহেন সহ অৰিনাভাৰতো তস্স অনুপগমনং অত্থসিদ্ধমেৰাতি ‘‘মোহন্ধকারপ্পদীপ’’ন্তি ৰত্ৰাপি ‘‘নরং…পে… নোপযন্তী’’তি রাগদোসানুপগমনমেৰ ৰুত্তং. ‘‘মোহন্ধকারপ্পদীপ’’ন্তি ৰা ৰচনেনেৰ মোহস্স অনুপগমো ৰুত্তো হোতীতি রাগদোসানমেৰ অনুপগমনং ৰুত্তং. মূলভূতানং পন তিণ্ণং অনুপগমনৰচনেন সেসকিলেসানম্পি অনুপগমনং ৰুত্তমেৰাতি দট্ঠব্বং.
ইতি অভিধম্মত্থৰিকাসিনিযা নাম
অভিধম্মাৰতারসংৰণ্ণনায
ভূমিপুগ্গলচিত্তুপ্পত্তিনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
পঠমো ভাগো নিট্ঠিতো.
নমো তস্স ভগৰতো অরহতো সম্মাসম্বুদ্ধস্স
অভিধম্মাৰতার-অভিনৰটীকা
(দুতিযো ভাগো)
৬. ছট্ঠো পরিচ্ছেদো
আরম্মণৰিভাগনিদ্দেসৰণ্ণনা
২৯১-৩. এতেসন্তি ¶ ¶ যথাৰুত্তপ্পভেদানং. ননু চ ‘‘চিত্তং চেতসিক’’ন্তিআদিনা চিত্তাদীনিযেৰ উদ্দিট্ঠানীতি তানেৰ নিদ্দিসিতব্বানি, আরম্মণং পন অপ্পকতং, তং কস্মা ইধ ৰুচ্চতীতি চোদনং মনসি করিত্ৰা আহ ‘‘তেন ৰিনা নত্থি হি সম্ভৰো’’তি. যস্মা আরম্মণেন ৰিনা চিত্তসম্ভৰো নত্থি, ন হি অনারম্মণং চিত্তং নাম অত্থি, তস্মা ‘‘তযিদং চিত্তং কং আরব্ভ উপ্পজ্জতী’’তি আসঙ্কানিৰারণত্থং ইতো পরং আরম্মণং দস্সযিস্সামীতি অত্থো ¶ . কতিৰিধং পন তং আরম্মণং, কিং সরূপঞ্চাতি আহ ‘‘রূপং সদ্দ’’ন্তিআদি. ৰচনত্থং পন নেসং সযমেৰ ৰক্খতি. ছল়ারম্মণকোৰিদাতি ছন্নং আরম্মণানং ব্যাকরণকুসলা বুদ্ধাদযো.
ভূতেতি চত্তারো মহাভূতে. উপাদাযাতি নিস্সায. চতুসমুট্ঠিতোতি কম্মাদীহি চতূহি পচ্চযেহি সমুট্ঠিতো. নিদস্সিতব্বং নিদস্সনং. কিং তং? দট্ঠব্বভাৰো চক্খুৰিঞ্ঞাণস্স গোচরভাৰো ¶ , সহ নিদস্সনেনাতি সনিদস্সনো. পটিহঞ্ঞতি, পটিহননন্তি ৰা পটিঘো, যেন ব্যাপারাদিৰিকারপচ্চযন্তরসহিতেসু চক্খাদীনং নিস্সযেসু ৰিকারুপ্পত্তি, সো সযং নিস্সযৰসেন চ সম্পত্তানং, অসম্পত্তানঞ্চ পটিমুখভাৰো অঞ্ঞমঞ্ঞপতনং পটিঘোতি অত্থো. তত্থ সযং সম্পত্তিং ফোট্ঠব্বস্স নিস্সযৰসেন সম্পত্তি গন্ধরসঘানজিৰ্হাকাযানং. ইতরেসং উভযথাপি অসম্পত্তি, তস্মা ইধ অসম্পত্তানং পটিমুখভাৰো ‘‘পটিঘো’’তি ৰুচ্চতি. সহ পটিঘেনাতি সপ্পটিঘো, সনিদস্সনো চ সো সপ্পটিঘো চাতি সনিদস্সনসপ্পটিঘো. এত্থাহ – যস্স দট্ঠব্বভাৰো অত্থি, সো সনিদস্সনো, চক্খুৰিঞ্ঞাণগোচরভাৰোৰ দট্ঠব্বভাৰো. তস্স চ রূপাযতনতো অনঞ্ঞত্তা কথং সহ নিদস্সনেন সনিদস্সনোতি যুজ্জতীতি? ৰুচ্চতে – অনঞ্ঞত্তেপি তস্স অঞ্ঞেহি ধম্মেহি রূপাযতনং ৰিসেসেতুং অঞ্ঞং ৰিয কত্ৰা ৰুত্তং ‘‘সহ নিদস্সনেন সনিদস্সন’’ন্তি. ধম্মসভাৰসামঞ্ঞেন হি একীভূতেসু ধম্মেসু যো নানত্তকরো ৰিসেসো, সো অঞ্ঞং ৰিয কত্ৰা উপচারিতুং যুত্তো. এৰঞ্হি অত্থৰিসেসাৰবোধো হোতি. রূপারম্মণসঞ্ঞিতোতি অযং এৰরূপো ৰণ্ণো রূপারম্মণন্তি সঞ্ঞিতো. ইদং ৰুত্তং হোতি – চত্তারো মহাভূতে উপাদায তে অমুঞ্চিত্ৰা পৰত্তমানো কম্মসমুট্ঠানো চিত্তসমুট্ঠানো উতুসমুট্ঠানো আহারসমুট্ঠানো চ নীলাদিৰসেন দিস্সমানো ইন্দ্রিযেহি ঘট্টেন্তো চ ৰণ্ণো রূপারম্মণং নামাতি.
২৯৪-৭. চিত্তঞ্চ উতু চ চিত্তোতু, তেহি সম্ভৰতি, তে ৰা সম্ভৰা পচ্চযা ইমস্সাতি চিত্তোতুসম্ভৰো. সহ ৰিঞ্ঞত্তিসমুট্ঠাপকৰিঞ্ঞাণেন পৰত্তো সদ্দো সৰিঞ্ঞাণকসদ্দো, সৰিঞ্ঞাণকসদ্দো পন ন কেৰলং সৰিঞ্ঞাণকসন্তানপ্পৰত্তোৰ কুচ্ছিসদ্দাদিৰসেন তস্স উতুসমুট্ঠিতস্সাপি সম্ভৰতো.
ধরীযতীতি ¶ ¶ কলাপপরম্পরায সন্ধারীযতি. সূচনতোতি অত্তনো ৰত্থুস্স সুপাকটকরণতো. গন্ধো হি ‘‘ইদং সুগন্ধং, ইদং দুগ্গন্ধ’’ন্তি পকাসেতি, পটিচ্ছন্নপুপ্ফফলাদীনি ‘‘ইদমেত্থ অত্থী’’তি পেসুঞ্ঞং করোন্তং ৰিয হোতীতি.
রসমানাতি অস্সাদৰসেন তুস্সমানা. রসন্তীতি অসন্তি, অনুভৰন্তীতি অত্থো. এত্থ র-কারো পদসন্ধিকরো. এৰঞ্হি ‘‘রসমানা নং অসন্তীতি রসো’’তি নিরুত্তিনযো সুন্দরো হোতি. ইতরথা ‘‘রসন্তি অস্সাদেন্তী’’তি ৰুচ্চমানে ‘‘রসমানা’’তি ইদং নিরত্থকমেৰ সিযা. অথ ৰা ‘‘রসমানা’’তি ইতো র-কারং, ‘‘রসন্তী’’তি ইতো স-কারঞ্চ গহেত্ৰা ‘‘রসো’’তি নিরুত্তিনযো দট্ঠব্বো.
২৯৮. ফুসীযতীতি ঘট্টীযতি. কিং তং ফোট্ঠব্বং নামাতি আহ ‘‘পথৰীতেজৰাযৰো’’তি. ইমিনা ধাতুত্তযমেৰ কাযৰিঞ্ঞাণৰিঞ্ঞেয্যভাৰসঙ্খাতফোট্ঠব্বং নাম, ন অঞ্ঞন্তি দস্সেতি. কস্মা পনেত্থ আপোধাতু ন গহিতা, ননু সীততা ফুসিত্ৰা গয্হতি, সা চ আপোধাতু এৰাতি? সচ্চং গয্হতি, ন পন আপোধাতু, কিঞ্চরহি তেজোধাতু এৰ. মন্দে হি উণ্হভাৰে সীতৰুদ্ধি, ন সীততা নাম কোচি গুণো অত্থি. কেৰলং পন উণ্হভাৰস্স মন্দতায সীততাভিমানো. কথং পনেতং ৰিঞ্ঞাতব্বন্তি চে? সীতৰুদ্ধিযা অনৰট্ঠিতভাৰতো পারাপারে ৰিয. তথা হি ঘম্মকালে আতপে ঠত্ৰা ছাযং পৰিট্ঠানং সীতৰুদ্ধি হোতি, তত্থেৰ পথৰীগব্ভতো উট্ঠিতানং উণ্হৰুদ্ধি চ. কিঞ্চরহি হিমপাতসমযাদীসু সীতস্স পরিপাচকত্তদস্সনতো চ তেজোধাতু এৰ সীততাতি দট্ঠব্বং. যদি চ সীততা আপোধাতু সিযা, একস্মিং কলাপে উণ্হভাৰেন সদ্ধিং উপলব্ভেয্য দ্ৰিন্নং ধাতূনং অৰিনিব্ভোগপ্পৰত্তিতো, ন চ পনেৰং উপলব্ভতি, তস্মা ঞাযতি ‘‘ন আপোধাতু সীততা’’তি ¶ . ইদং চতুমহাভূতানং অৰিনিব্ভোগৰুত্তিতং ইচ্ছন্তানং উত্তরং, অনিচ্ছন্তানম্পি পন চতুন্নং মহাভূতানং একস্মিং কলাপে কিচ্চদস্সনেন সভাগৰুত্তিতায সাধিতায ইদমেৰ উত্তরং. কেচি পন ‘‘ৰাযোধাতু সীততা’’তি ৰদন্তি, তেসম্পি ইদমেৰ উত্তরং. যদি ৰাযোধাতু সীততা সিযা, একস্মিং কলাপে উণ্হভাৰেন সদ্ধিং উপলব্ভেয্য, ন চ পনেৰং উপলব্ভতি, তস্মা ৰিঞ্ঞাযতি ‘‘ন ৰাযোধাতু সীততা’’তি. যে পন ৰদন্তি ‘‘দ্রৰতা আপোধাতু, সা চ ফুসিত্ৰা গয্হতী’’তি, তে ৰত্তব্বা ‘‘দ্রৰভাৰোপি নাম ফুসীযতীতি ইদং আযস্মন্তানং অধিমানমত্তং সণ্ঠানে ৰিযা’’তি. ৰুত্তঞ্হেতং পোরাণেহি –
‘‘দ্রৰভাসহৰুত্তীনি ¶ , তীণি ভূতানি সম্ফুসং;
দ্রৰতং সম্ফুসামীতি, লোকোযমভিমঞ্ঞতি.
‘‘ভূতে ফুসিত্ৰা সণ্ঠানং, মনসা গয্হতে যথা;
পচ্চক্খতো ফুসামীতি, ঞাতব্বা দ্রৰতা তথা’’তি.
২৯৯. সব্বং নামন্তি সব্বং চিত্তচেতসিকনিব্বানসম্মতং নামং. চিত্তচেতসিকঞ্হি আরম্মণং পতি নমনতো নামং. নিব্বানং পন চিত্তচেতসিকস্স অত্তানং পতি নামনতো নামং. রূপন্তি নিপ্ফন্নরূপং. কিং অৰিসেসেনাতি চে, নোতি আহ ‘‘হিত্ৰা রূপাদিপঞ্চক’’ন্তি. লক্খণানীতি অনিচ্চাদিলক্খণানি. পঞ্ঞত্তীতি নামুপাদাযৰসেন দুৰিধা পঞ্ঞত্তি.
৩০০. ইমানি পন ছব্বিধানি আরম্মণানি সব্বানি সব্বত্থ লব্ভন্তি, উদাহু কত্থচি কানিচীতি আহ ‘‘ছল়ারম্মণানী’’তিআদি. তীণি রূপেতি রূপাৰচরভূমিযং রূপসদ্দধম্মৰসেন তীণি আরম্মণানি লব্ভন্তি. ঘানাদিত্তযস্স পন তত্থ অভাৰতো গন্ধারম্মণাদীনি ধম্মারম্মণতো ৰিসুং ন লব্ভন্তি. অরূপভৰে পন সব্বসো রূপানং অভাৰতো একং ধম্মারম্মণমেৰ লব্ভতি, ন অঞ্ঞন্তি আহ ‘‘অরূপে ধম্মারম্মণমেকক’’ন্তি ¶ . ননু চ অরূপভৰতো চৰিত্ৰা কামভৰে নিব্বত্তন্তানং অরূপভৰেযেৰ গতিনিমিত্তৰসেন রূপারম্মণং উপট্ঠাতীতি? সচ্চং উপট্ঠাতি, তং পন কামভৰেযেৰ আরম্মণং. উপপজ্জিতব্বভৰস্মিঞ্হি ৰণ্ণো গতিনিমিত্তৰসেন উপট্ঠাতি.
৩০১-২. এৰং ছ আরম্মণানি সরূপতো, পৰত্তিপ্পভেদতো চ দস্সেত্ৰা ইদানি তেসু অভযগিরিৰাসীনং কিঞ্চি ৰিপ্পটিপত্তিং দস্সেত্ৰা তং পটিক্খিপিতুং ‘‘খণৰত্থুপরিত্তত্তা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ খণৰত্থুপরিত্তত্তাতি খণস্স চেৰ ৰত্থুনো চ পরিত্তত্তা. যে রূপাদযোতি সম্বন্ধো. যেসন্তি যেসং আচরিযানং লদ্ধি. যেসন্তি ৰা ধম্মারম্মণেন সহ সম্বন্ধীভাৰতো, ৰুত্তং ৰৰত্থাপকত্তা চ. তে হি ধম্মারম্মণং ৰৰত্থাপেন্তো অত্তনা সহ তং সম্বন্ধেন্তি, তস্মা ধম্মারম্মণেন সহ সম্বন্ধীভাৰাপেক্খায ‘‘যেস’’ন্তি সামিৰচনন্তি. ইমিনা পন ইদং ৰুত্তং হোতি – যে রূপাদযো পঞ্চ আরম্মণা সন্তত্তঅযোগুল়ে পতিতজলবিন্দু ৰিয পরিত্তক্খণিকা, দিব্বচক্খুনা অসক্কুণেয্যগ্গহণা পরমাণু ৰিয পরিত্তৰত্থুকা, ততো চ সকসকৰিঞ্ঞাণানং আপাথং ¶ ন গচ্ছন্তি, কেৰলং পন মনোৰিঞ্ঞাণস্সেৰ গোচরা, তে ধম্মারম্মণং নামাতি যেসং লদ্ধি, তে যেসং ৰা ধম্মারম্মণং নামাতি. এতেনেৰ চ অতীতানাগতভাৰেন অতিদূরঅচ্চাসন্নভাৰেন, কুট্টাদিঅন্তরিতাভাৰেন চ আপাথং অনাগচ্ছন্তানম্পি রূপাদীনং সঙ্গহো কতো হোতীতি. এৰংলদ্ধিকা পন তে –
‘‘ইমেসং খো, আৰুসো, পঞ্চন্নং ইন্দ্রিযানং নানাৰিসযানং নানাগোচরানং ন অঞ্ঞমঞ্ঞস্স গোচরৰিসযং পচ্চনুভোন্তানং মনো পটিস্সরণং, মনো চ নেসং গোচরৰিসযং পচ্চনুভোতী’’তি (ম. নি. ১.৪৫৫) –
ইদং ¶ সুত্তং আহরিত্ৰা পটিক্খিপিতব্বাতি দস্সেন্তো আহ ‘‘তে পটিক্খিপিতব্বাৰা’’তিআদি. তত্থ পটিক্খিপিতব্বাৰাতি ন অনুৰত্তিতব্বা. অঞ্ঞমঞ্ঞ…পে… ভোন্তানন্তি চক্খুন্দ্রিযং সোতিন্দ্রিযস্স গোচরং ন পচ্চনুভোতি, তথা ‘‘সোতিন্দ্রিযং চক্খুন্দ্রিযস্সা’’তিআদিনা অঞ্ঞমঞ্ঞস্স আরম্মণং নেৰ পচ্চনুভোন্তানং নানুভৰন্তানং ন গণ্হন্তানং. তেসন্তি তেসং পঞ্চন্নং ইন্দ্রিযানং.
৩০৩. তঞ্চ গোচরং মনো পচ্চনুভোতীতি সম্বন্ধো. তং রূপাদিপঞ্চৰিধং আরম্মণং চ-সদ্দেন ধম্মারম্মণঞ্চ মনো পচ্চনুভোতি, চিত্তং আরম্মণং করোতীতি অত্থো. অযং পনেত্থ অধিপ্পাযো – যদি চক্খাদীনমাপাথগতানি ৰিনা অৰসেসা ধম্মারম্মণা হোন্তি, তদা তংৰিসযং চিত্তং পঞ্চিন্দ্রিযানং ৰিসযং পচ্চনুভোন্তং নাম ন হোতি, অত্তনোযেৰ পন ৰিসযং পচ্চনুভোন্তং নাম হোতি. এৰঞ্চ সতি মনোৰ তেসং গোচরৰিসযং পচ্চনুভোতীতি দুপ্পরিহারিযং ভৰেয্য, ন চ তং সুত্তৰচনং সক্কা অতিক্কমেতুং, তস্মা ৰুত্তনযেন চক্খাদীনং অনাপাথগতাপি মনোগোচরা রূপাদযো রূপাদিআরম্মণানেৰ হোন্তি, ন ধম্মারম্মণাতি. যদি রূপারম্মণং চিত্তং অত্তনো ৰিসযং নানুভোতি, পরৰিসযমেৰ অনুভোতি, কথং দস্সনাদিকিচ্চং ন করোতি? তংতংকিচ্চানং নিস্সযভূতস্স ৰত্থুনো অনিস্সিতত্তা. কথঞ্চরহি পঞ্চিন্দ্রিযানং ৰিসযং পচ্চনুভোতি নাম? দস্সনাদিকিচ্চস্স অকরণেপি চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীহি দিট্ঠাদিআকারস্সেৰ গহণতো পঞ্চিন্দ্রিযানং ৰিসযং পচ্চনুভোতি নাম. যদি হি চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীহি দিট্ঠাদিআকারং ন গণ্হাতি, রূপাদীনং নীলত্তাদিৰসেন জাননং মনোৰিঞ্ঞাণমেৰ করোতি, ন পঞ্চৰিঞ্ঞাণানীতি তথা জাননমেৰ ন হোতি. তস্স পন অত্থিতাযেৰেতং ¶ ৰিঞ্ঞাতব্বং – অনাপাথগতরূপাদারম্মণং চিত্তং অত্তনো ৰিসযং ন পচ্চনুভোতি নাম. অথ খো ¶ পঞ্চিন্দ্রিযানং ৰিসযমেৰ পচ্চনুভোতীতি. অথ সিযা, ন মযং চিত্তস্স পঞ্চিন্দ্রিযৰিসযানুভৰনং পটিক্খিপাম, তস্স পন অনুভৰনং দস্সনাদিকিচ্চৰিরহেন ধম্মারম্মণৰসেনেৰাতি চে? তম্পি ন, সুত্তে তথা আগতট্ঠানস্স অভাৰতো. যদি হি চিত্তং দস্সনাদিকিচ্চৰিরহেন পঞ্চিন্দ্রিযৰিসযং ধম্মারম্মণৰসেনেৰ পচ্চনুভোতি, পঞ্চিন্দ্রিযানং ৰিসযং পচ্চনুভৰমানা মনোধাতুমনোৰিঞ্ঞাণধাতুপি ধম্মারম্মণাযেৰ সিযা, এৰঞ্চ সতি ‘‘ধম্মাযতনং মনোধাতুযা চ মনোৰিঞ্ঞাণধাতুযা চ তংসম্পযুত্তকানঞ্চ ধম্মানং আরম্মণপচ্চযেন পচ্চযো’’তি পট্ঠানে ৰত্তব্বং সিযা, তথা পন অৰত্ৰা –
‘‘রূপাযতনং সদ্দাযতনং গন্ধাযতনং রসাযতনং ফোট্ঠব্বাযতনং মনোধাতুযা তংসম্পযুত্তকানঞ্চ ধম্মানং আরম্মণপচ্চযেন পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ১.১.২),
‘‘রূপাযতনং…পে… ধম্মাযতনং মনোৰিঞ্ঞাণধাতুযা তংসম্পযুত্তকানঞ্চ ধম্মানং আরম্মণপচ্চযেন পচ্চযো’’তি চ (পট্ঠা. ১.১.২) –
ৰুত্তত্তা পঞ্চিন্দ্রিযানং ৰিসযং পচ্চনুভোন্তী মনোধাতুমনোৰিঞ্ঞাণধাতু তংপঞ্চিন্দ্রিযানং ৰিসযৰসেন পচ্চনুভোতি, ন ধম্মাযতনৰসেনাতি নিট্ঠমেত্থ গন্তব্বং.
৩০৪-৫. এৰং একেনাকারেন পটিক্খেপৰিধিং দস্সেত্ৰা পুন অপরেনপি কারণেন দস্সেন্তো আহ ‘‘দিব্বচক্খাদী’’তিআদি. আদি-গ্গহণেন দিব্বসোতঞাণগ্গহণং. ইতিপি ন যুজ্জতীতি ন কেৰলং পুব্বে ৰুত্তেনেৰ কারণেন, অথ খো ইমিনাপি কারণেন ন যুজ্জতীতি ৰুত্তং হোতি. যদিপি চক্খাদীনং অনাপাথগতরূপাদীনি ধম্মারম্মণা নাম হোন্তি, তদা ¶ দিব্বচক্খাদীনি রূপাদিআরম্মণানি ন সিযুং তেসং পসাদৰিসযানং রূপসদ্দানং পরিগ্গণ্হনতো, এৰঞ্চ সতি সুত্তেসু দিব্বচক্খুদিব্বসোতানং ধম্মারম্মণতাৰ ৰত্তব্বা, ন রূপাদিআরম্মণতা, ৰুত্তা চ সা, তস্মা চক্খাদীনং অৰিসযা রূপাদযো রূপাদারম্মণানেৰ, ন ধম্মারম্মণাতি. তেনেৰ চ ধম্মসঙ্গহেপি –
‘‘যস্মিং সমযে কামাৰচরং কুসলং চিত্তং উপ্পন্নং হোতি সোমনস্সসহগতং ঞাণসম্পযুত্তং ¶ রূপারম্মণং ৰা সদ্দারম্মণং ৰা গন্ধারম্মণং ৰা রসারম্মণং ৰা ফোট্ঠব্বারম্মণং ৰা ধম্মারম্মণং ৰা, যং যং ৰা পনারব্ভ, তস্মিং সমযে ফস্সো হোতি…পে… অৰিক্খেপো হোতী’’তি (ধ. স. ১) –
ৰুত্তং. কিঞ্চ অনাপাথগতানং ধম্মারম্মণত্তে সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং রূপাদিআরম্মণং ন হোতীতি আপজ্জতীতি. এৰং সতীতি যদি কদাচি রূপাদিআরম্মণং হুত্ৰা কদাচি ধম্মারম্মণং হোতি, কদাচি ধম্মারম্মণং হুত্ৰা কদাচি রূপাদিআরম্মণং হোতি, তদা তেসং রূপাদিআরম্মণানং নিযমোপি কথং ভৰে ‘‘ইদং রূপাদিআরম্মণং, ইদং ধম্মারম্মণ’’ন্তি নিযমো ন ভৰেয্য, আরম্মণসঙ্করো ভৰেয্যাতি অত্থো.
৩০৬. এৰং ছব্বিধং আরম্মণং দস্সেত্ৰা ইদানিস্স অনন্তরভেদং পরিত্তারম্মণাদিত্তিকৰসেন দস্সেন্তো আহ ‘‘সব্বং আরম্মণ’’ন্তিআদি. ছব্বিধং পরিত্তত্তিকাদিকং তং এতং সব্বং আরম্মণন্তি সম্বন্ধো. পরিত্তত্তিকাদীনন্তি পরিত্তারম্মণত্তিকাদীনং. পরিত্তারম্মণত্তিকো হি ইধ ‘‘পরিত্তত্তিকো’’তি ৰুত্তো মজ্ঝপদলোপৰসেন. আদি-গ্গহণেন মগ্গারম্মণত্তিকো ¶ অতীতারম্মণত্তিকো অজ্ঝত্তারম্মণত্তিকোতি ইমেসং তিণ্ণং তিকানং সঙ্গহো. তত্থ ‘‘পরিত্তারম্মণা ধম্মা, মহগ্গতারম্মণা ধম্মা, অপ্পমাণারম্মণা ধম্মা’’তি এৰমাগতো পরিত্তারম্মণত্তিকো. আদিপদৰসেন ‘‘মগ্গারম্মণা ধম্মা, মগ্গহেতুকা ধম্মা, মগ্গাধিপতিনো ধম্মা’’তি এৰমাগতো মগ্গারম্মণত্তিকো. ‘‘অতীতারম্মণা ধম্মা, অনাগতারম্মণা ধম্মা, পচ্চুপ্পন্নারম্মণা ধম্মা’’তি এৰমাগতো অতীতারম্মণত্তিকো. ‘‘অজ্ঝত্তারম্মণা ধম্মা, বহিদ্ধারম্মণা ধম্মা, অজ্ঝত্তবহিদ্ধারম্মণা ধম্মা’’তি এৰমাগতো অজ্ঝত্তারম্মণত্তিকোতি ৰেদিতব্বং.
৩০৭-৯. ক্রিযাহেতুদ্ৰযন্তি অহেতুককিরিযদ্ৰযং হসিতুপ্পাদমনোধাতু ইতরস্স মহগ্গতাদিআরম্মণতাৰসেনাপি ৰক্খমানত্তা. ‘‘ইট্ঠাদিভেদা’’তিআদি পরিত্তারম্মণভাৰৰিভাৰনং. ইট্ঠাদিভেদাতি ইট্ঠইট্ঠমজ্ঝত্তঅনিট্ঠঅনিট্ঠমজ্ঝত্তভেদা. পটিপাটিযাতি ‘‘রূপং চক্খুৰিঞ্ঞাণস্স, সদ্দো সোতৰিঞ্ঞাণস্সা’’তিআদিনা অনুক্কমতো. রূপাদি…পে… ত্তযস্স তূতি কিরিযামনোধাতুযা চেৰ কুসলাকুসলৰিপাকৰিভাগৰসেন দ্ৰিন্নং মনোধাতূনঞ্চ সব্বং রূপাদিপঞ্চকগোচরং ¶ . তা হি হদযৰত্থুং নিস্সায চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীনং পুরিমপচ্ছিমা হুত্ৰা নিযতা রূপাদীনেৰ আরব্ভ পৰত্তন্তি.
৩১১. কামধাতুযন্তি কামভৰে. তত্থ হি নেসং সব্বেসং ৰত্থারম্মণানি উপলব্ভন্তি. চত্তারীতি তেস্ৰেৰ কিরিযামনোধাতু, কুসলৰিপাকচক্খুসোতৰিঞ্ঞাণানি, তথা সম্পটিচ্ছনন্তি ইমানি চত্তারি চিত্তানি. সেসানি পন ৰত্থারম্মণাভাৰেন তত্থ নুপ্পজ্জন্তি. নেৰ কিঞ্চীতি ৰত্থারম্মণানং সব্বসো অভাৰতো এতেসু কিঞ্চি ন জাযতি.
৩১২-৩. ‘‘মহাপাকান’’ন্তিআদি ¶ পঠমপরিচ্ছেদে ৰুত্তত্থমেৰ. পটুপ্পন্নাতি পচ্চুপ্পন্না.
৩১৪. এৰং পরিত্তারম্মণে দস্সেত্ৰা ইদানি মহগ্গতারম্মণে অপ্পমাণারম্মণে চ দস্সেতুং ‘‘দুতিযারুপ্পচিত্তঞ্চা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ দুতিযারুপ্পচিত্তং পঠমারুপ্পারম্মণতো, চতুত্থারুপ্পং ততিযারুপ্পারম্মণতো মহগ্গতারম্মণং. ছব্বিধন্তি কুসলৰিপাককিরিযাৰসেন পচ্চেকং তিৰিধতায ছপ্পকারং.
৩১৬-২০. ঞাণং পরিহীনং এতেসং, ঞাণতো পরিহীনাতি ৰা ঞাণহীনা. পরিত্তারম্মণা…পে… হোন্তি তেতি অট্ঠ ঞাণৰিপ্পযুত্তচিত্তুপ্পাদা সেখপুথুজ্জনখীণাসৰানং কদাচি নিরুস্সুক্কভাৰেন আদরাকরণৰসেন অকম্মঞ্ঞসরীরতাঅঞ্ঞৰিহিততাহি ৰা অসক্কচ্চদানপচ্চৰেক্খণধম্মস্সৰনাদীসু অতিপগুণৰিপস্সনায চ কামাৰচরধম্মে আরব্ভ পৰত্তিকালে পরিত্তারম্মণা. অতিপগুণানং পঠমজ্ঝানাদীনং পচ্চৰেক্খণকালে মহগ্গতারম্মণা. কসিণনিমিত্তাদিপঞ্ঞত্তিপচ্চৰেক্খণকালে পরিত্তারম্মণাদিৰসেন নৰত্তব্বা. অকুসলেসু চত্তারো দিট্ঠিসম্পযুত্তচিত্তুপ্পাদা চতুপঞ্ঞাসকামাৰচরধম্মানং, রূপস্স চ ‘‘অত্তা সত্তো’’তি পরামসনঅস্সাদনাভিনন্দনকালে পরিত্তারম্মণা. তেনেৰাকারেন সত্তৰীসতিমহগ্গতধম্মে আরব্ভ পৰত্তকালে মহগ্গতারম্মণা. পণ্ণত্তিধম্মে আরব্ভ পৰত্তনকালে সিযা নৰত্তব্বা পরিত্তারম্মণাদিৰসেন. দিট্ঠিৰিপ্পযুত্তানি তেযেৰ ধম্মে আরব্ভ ৰিনা পরামাসেন অস্সাদনাভিনন্দনৰসেন পৰত্তিযং, পটিঘসম্পযুত্তানি দোমনস্সৰসেন পৰত্তিযং, ৰিচিকিচ্ছাসম্পযুত্তং দ্ৰেল়্হকভাৰেন, উদ্ধচ্চসহগতং ৰিক্খিপনৰসেন, অৰূপসমৰসেন চ পৰত্তিযং পরিত্তমহগ্গতনৰত্তব্বারম্মণাতি ৰেদিতব্বা. ক্রিযতোপি চ তথাতি কিরিযচিত্ততোপি ঞাণসম্পযুত্তা ¶ চত্তারোতি অত্থো. ক্রিযাৰোট্ঠব্বনন্তি ¶ সরূপকথনমেতং, ন পন কুসলাকুসলৰিপাকৰোট্ঠব্বনস্স ৰিজ্জমানত্তা.
তিৰিধো হোতি গোচরোতি পরিত্তমহগ্গতঅপ্পমাণৰসেন তিৰিধোপি গোচরো হোতি. কথং? কুসলকিরিযাৰসেন অট্ঠ ঞাণসম্পযুত্তচিত্তুপ্পাদা সেখপুথুজ্জনখীণাসৰানং সক্কচ্চদানপচ্চৰেক্খণধম্মস্সৰনৰিপস্সনাদীসু কামাৰচরধম্মে আরব্ভ পৰত্তকালে কামাৰচরারম্মণিকঅভিঞ্ঞায পরিকম্মানুলোমকালে চ পরিত্তারম্মণা. পঠমজ্ঝানাদিপচ্চৰেক্খণকালে মহগ্গতারম্মণঝানাদীনং পরিকম্মকালে মহগ্গতধম্মে আরব্ভ সম্মসনকালে চ মহগ্গতারম্মণা হোন্তি. যথালাভং গোত্রভুৰোদানকালে পন লোকুত্তরং ধম্মং পচ্চৰেক্খণকালে চ নিব্বানারম্মণাভিঞ্ঞায পরিকম্মকালে চ অপ্পমাণারম্মণা. পণ্ণত্তিপচ্চৰেক্খণকালে পণ্ণত্তারম্মণিকঝানাভিঞ্ঞানং পরিকম্মকালে চ নৰত্তব্বা. অভিঞ্ঞাদ্ৰযস্স পরিত্তাদিআরম্মণতং সত্তরসমপরিচ্ছেদে ৰক্খতি. কিরিযাৰোট্ঠব্বনম্পি যথাৰুত্তধম্মানং তংতংআরম্মণে পৰত্তমানানং পুরেচরং হুত্ৰা তং তদেৰ আৰজ্জন্তং পৰত্ততীতি পরিত্তাদিআরম্মণং. পঞ্চদ্ৰারে ৰোট্ঠব্বনৰসেন পৰত্তিযং পরিত্তারম্মণমেৰ.
ৰুত্তাৰসেসানীতি যথাৰুত্তেহি অৰসিট্ঠানি পন্নরস রূপাৰচরানি পঠমততিযানি, ছ অরূপাৰচরকুসলৰিপাককিরিযচিত্তানীতি একৰীসতি চিত্তানি. নৰত্তব্বারম্মণানীতি পরিত্তাদিৰসেন নৰত্তব্বস্স কসিণাদিনিমিত্তসত্তপঞ্ঞত্তিআকাসৰিঞ্ঞাণাভাৰস্স আরম্মণকরণতো নৰত্তব্বারম্মণানি.
পরিত্তারম্মণত্তিকং সমত্তং.
৩২১-২. এৰং ¶ পরিত্তারম্মণত্তিকৰসেন ৰিসযীৰিভাগং দস্সেত্ৰা ইদানি যস্মা অপ্পমাণারম্মণনিদ্দেসেনেৰ মগ্গারম্মণত্তিকসঙ্গহিতোপি ৰিসযীৰিভাগো নিদ্দিট্ঠো হোতি, তস্মা তং পহায অতীতারম্মণত্তিকৰসেন দস্সেতুং ‘‘দুতিযারুপ্পচিত্তঞ্চা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ দুতিযারুপ্পচিত্তং অতীতস্স পঠমারুপ্পৰিঞ্ঞাণস্স আরম্মণকরণতো, চতুত্থারুপ্পং ততিযারুপ্পস্স আরম্মণকরণতো একন্তঅতীতারম্মণং. পচ্চুপ্পন্নাৰ গোচরাতি রূপাদিম্হি ধরমানেযেৰ ¶ পঞ্চদ্ৰারিকচিত্তানং উপ্পজ্জনতো. অনাগতারম্মণং পন নিযতং কিঞ্চি নত্থি অনাগতংসঞাণস্সপি পঞ্চমজ্ঝানতো অভিন্নত্তা.
৩২৪-৬. সিযা…পে… নাগতগোচরাতি অট্ঠ তাৰ মহাৰিপাকা দেৰমনুস্সানং পটিসন্ধিগ্গহণকালে কম্মং ৰা কম্মনিমিত্তং ৰা আরব্ভ পৰত্তিযং অতীতারম্মণা. ভৰঙ্গচুতিকালেপি এসেৰ নযো. গতিনিমিত্তং পন কদাচি কম্মনিমিত্তঞ্চ আরব্ভ পটিসন্ধিগ্গহণকালে, তদনন্তরং ভৰঙ্গকালে চ পচ্চুপ্পন্নারম্মণা, তথা পঞ্চদ্ৰারে তদারম্মণৰসেন পৰত্তিযং. মনোদ্ৰারে পন অতীতানাগতপচ্চুপ্পন্নারম্মণানং জৰনানং আরম্মণং গহেত্ৰা পৰত্তিযং অতীতানাগতপচ্চুপ্পন্নারম্মণা. কুসলাকুসলৰিপাকাহেতুকউপেক্খাসহগতমনোৰিঞ্ঞাণধাতুদ্ৰযেপি এসেৰ নযো. কেৰলঞ্হি তা যথাক্কমং মনুস্সেসু জচ্চন্ধাদীনং, অপাযেসু চ সব্বেসং পটিসন্ধি হোন্তি. পঞ্চদ্ৰারে চ সন্তীরণকালে পচ্চুপ্পন্নারম্মণাৰ হোন্তীতি অযমেতেসং ৰিসেসো. সোমনস্সসহগতা পন পঞ্চদ্ৰারে সন্তীরণৰসেন, তদারম্মণৰসেন চ পৰত্তিকালে পচ্চুপ্পন্নারম্মণা, মনোদ্ৰারে চ তদারম্মণকালে অতীতানাগতপচ্চুপ্পন্নারম্মণাতি ৰেদিতব্বা. হসিতুপ্পাদচিত্তং পন ¶ খীণাসৰানং পঞ্চদ্ৰারে হট্ঠপহট্ঠাকারং কুরুমানানং পচ্চুপ্পন্নারম্মণং হোতি, মনোদ্ৰারে অতীতাদিভেদে ধম্মে আরব্ভ হসিতুপ্পাদৰসেন পৰত্তিযং অতীতানাগতপচ্চুপ্পন্নারম্মণং. ‘‘কুসলাকুসলা’’তিআদীসু কুসলেসু তাৰ চত্তারো ঞাণসম্পযুত্তচিত্তুপ্পাদা সেখপুথুজ্জনানং, অতীতাদিভেদানি খন্ধধাতুআযতনানি সম্মসনকালে, পচ্চৰেক্খণকালে, অতীতাদিআরম্মণিকঅভিঞ্ঞানং পরিকম্মকালে চ অতীতানাগতপচ্চুপ্পন্নারম্মণা. পঞ্ঞত্তিনিব্বানপচ্চৰেক্খণকালে, গোত্রভুৰোদানকালে, পঞ্ঞত্তিনিব্বানারম্মণিকঅভিঞ্ঞানং পরিকম্মাদিকালে চ নৰত্তব্বারম্মণা. পঞ্ঞত্তিনিব্বানানি হি ইধ অতীতাদিকালৰসেন নৰত্তব্বানীতি তদারম্মণানি অতীতারম্মণাদিৰসেন নৰত্তব্বানি. তেনাহ ‘‘সন্তপঞ্ঞত্তিকালেপী’’তি, যথাসম্ভৰং সন্তস্স নিব্বানস্স, পঞ্ঞত্তিযা চ আরম্মণকরণকালেতি অত্থো. পোত্থকেসু পন ‘‘সন্তে পঞ্ঞত্তিকালেসূ’’তি লিখন্তি, সো অপাঠো. তস্স পন অপাঠভাৰং অজানন্তা অত্থহানিম্পি অসল্লক্খেত্ৰা ৰচনৰিপল্লাসৰসেন পঞ্ঞত্তিকালস্মিং সতীতি অত্থং লিখন্তি. ঞাণৰিপ্পযুত্তানিপি ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বানি. কেৰলঞ্হি তেসং মগ্গফলনিব্বানপচ্চৰেক্খণানি নত্থি. ঞাণৰিরহেন লোকুত্তরধম্মারম্মণে অসমত্থভাৰতোতি অযমেৰ ৰিসেসো.
অকুসলেসু ¶ চত্তারো দিট্ঠিসম্পযুত্তচিত্তুপ্পাদা অতীতাদিভেদানং তেভূমকধম্মানং অস্সাদনাভিনন্দনপরামসনকালে অতীতাদিআরম্মণা. তথেৰ পঞ্ঞত্তিং আরব্ভ পৰত্তিকালে নৰত্তব্বারম্মণা. দিট্ঠিৰিপ্পযুত্তেসুপি এসেৰ নযো. কেৰলঞ্হি তত্থ পরামাসগ্গহণং নত্থি. দ্ৰে পটিঘসম্পযুত্তচিত্তুপ্পাদা অতীতাদিভেদে ধম্মে আরব্ভ দুস্সনকালে অতীতাদিআরম্মণা, পণ্ণত্তিং আরব্ভ দুস্সনকালে নৰত্তব্বারম্মণা. ৰিচিকিচ্ছুদ্ধচ্চসম্পযুত্তা তেসু ¶ ধম্মেসু অনিট্ঠঙ্গতভাৰেন চ অৰূপসমৰিক্খেপৰসেন চ পৰত্তিযং অতীতানাগতপচ্চুপ্পন্ননৰত্তব্বারম্মণা. কিরিযাসু অট্ঠ সহেতুকচিত্তুপ্পাদা কুসলচিত্তুপ্পাদগতিকা এৰ. তত্থ হি ঞাণসম্পযুত্তা কুসলেসু ঞাণসম্পযুত্তেহি, ঞাণৰিপ্পযুত্তা ঞাণৰিপ্পযুত্তেহি সমানা. কেৰলং পন তে সেখপুথুজ্জনানং উপ্পজ্জন্তি, ইমে খীণাসৰানন্তি অযমেৰেত্থ ৰিসেসো. কিরিযাহেতুকমনোৰিঞ্ঞাণধাতু পন উপেক্খাসহগতা পঞ্চদ্ৰারে ৰোট্ঠব্বনৰসেন পৰত্তিযং পচ্চুপ্পন্নারম্মণা, মনোদ্ৰারে অতীতানাগতপচ্চুপ্পন্নারম্মণানঞ্চেৰ পঞ্ঞত্তিনিব্বানারম্মণানঞ্চ জৰনানং পুরেচারিককালে অতীতানাগতপচ্চুপ্পন্ননৰত্তব্বারম্মণা. অভিঞ্ঞাদ্ৰযস্স অতীতাদিআরম্মণতং ৰক্খতি. নৰত্তব্বা…পে… আদিনাতি কসিণনিমিত্তাদিপঞ্ঞত্তারম্মণত্তা অতীতারম্মণাদিনা নৰত্তব্বা.
৩২৭. ক্রিযা পঞ্চাতি ঞাণসম্পযুত্তা চতস্সো, অহেতুকমনোৰিঞ্ঞাণধাতু উপেক্খাসহগতাতি ইমা পঞ্চ কিরিযা. রূপতো পঞ্চমী ক্রিযাতি রূপাৰচরপঞ্চমজ্ঝানসঙ্খাতা কিরিযাভিঞ্ঞা চ. নত্থি কিঞ্চি অগোচরন্তি অতীতাদিভেদেসু, কালৰিমুত্তেসু চ অগোচরং নাম কিঞ্চি নত্থি, সব্বমেৰ নেসং গোচরং হোতীতি অত্থো.
অতীতারম্মণত্তিকং.
ৰুত্তনযানুসারেনেৰ অজ্ঝত্তারম্মণত্তিকসঙ্গহিতোপি ৰিসযীৰিভাগো সক্কা ৰিঞ্ঞাতুন্তি সো ৰিসুং ন উদ্ধটো. সরূপতো পনেস এৰং ৰেদিতব্বো – ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনং নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনন্তি ইমে তাৰ কুসলৰিপাককিরিযাৰসেন ছ চিত্তুপ্পাদা অত্তনো সন্তানসম্বন্ধং হেট্ঠিমং সমাপত্তিং আরব্ভ পৰত্তনতো অজ্ঝত্তারম্মণা. রূপাৰচরচতুক্কজ্ঝানানি, পঠমততিযারূপ্পানি, লোকুত্তরকুসলৰিপাকানি চ নিযকজ্ঝত্ততো ¶ বহিভাৰেন বহিদ্ধাভূতানি পথৰীকসিণাদীনি আরব্ভ পৰত্তিতো বহিদ্ধারম্মণানি. সব্বেৰ কামাৰচরকুসলাকুসলাব্যাকতা ¶ ধম্মা রূপাৰচরপঞ্চমজ্ঝানঞ্চ অজ্ঝত্তবহিদ্ধারম্মণানি. তত্থ কামাৰচরকুসলতো চত্তারো ঞাণসম্পযুত্তচিত্তুপ্পাদা অত্তনো খন্ধাদীনি পচ্চৰেক্খন্তস্স অজ্ঝত্তারম্মণা, পরেসং খন্ধাদিপচ্চৰেক্খণে, পণ্ণত্তিনিব্বানপচ্চৰেক্খণে চ বহিদ্ধারম্মণা, তদুভযৰসেন অজ্ঝত্তবহিদ্ধারম্মণা. ঞাণৰিপ্পযুত্তেসুপি এসেৰ নযো. কেৰলঞ্হি তেসং নিব্বানপচ্চৰেক্খণা নত্থি. অকুসলাপি অত্তনো খন্ধাদীনং অস্সাদনাভিনন্দনপরামাসাদিকালে অজ্ঝত্তারম্মণা, পরস্স খন্ধাদীসু চেৰ অনিন্দ্রিযবদ্ধরূপকসিণাদীসু চ তথেৰ পৰত্তিকালে বহিদ্ধারম্মণা, তদুভযৰসেন অজ্ঝত্তবহিদ্ধারম্মণা. দ্ৰেপঞ্চৰিঞ্ঞাণানি, তিস্সো চ মনোধাতুযোতি ইমে তেরস চিত্তুপ্পাদা অত্তনো রূপাদীনি আরব্ভ পৰত্তিযং অজ্ঝত্তারম্মণা, পরস্স রূপাদীসু পৰত্তা বহিদ্ধারম্মণা, তদুভযৰসেন অজ্ঝত্তবহিদ্ধারম্মণা, সোমনস্সসহগতং সন্তীরণং পঞ্চদ্ৰারে সন্তীরণতদারম্মণৰসেন অত্তনো পঞ্চরূপাদিধম্মে মনোদ্ৰারে তদারম্মণৰসেন অঞ্ঞেপি অজ্ঝত্তিকে কামাৰচরধম্মে আরব্ভ পৰত্তিযং অজ্ঝত্তারম্মণা, পরেসং ধম্মেসু পৰত্তমানা বহিদ্ধারম্মণা, তদুভযৰসেন অজ্ঝত্তবহিদ্ধারম্মণা. উপেক্খাসহগতসন্তীরণদ্ৰযেপি এসেৰ নযো.
কেৰলং পন তং সুগতিদুগ্গতীসু পটিসন্ধিভৰঙ্গচুতিৰসেনাপি অজ্ঝত্তাদিভেদেসু কম্মাদীসু পৰত্ততি. অট্ঠ মহাৰিপাকানি পটিসন্ধিভৰঙ্গচুতিতদারম্মণৰসেন অজ্ঝত্তাদিভেদেসু ধম্মেসু পৰত্তনতো অজ্ঝত্তাদিআলম্বণানি. হসিতুপ্পাদম্পি অত্তনো রূপাদীনি আরব্ভ পহট্ঠাকারকরণৰসেন পৰত্তিযং অজ্ঝত্তারম্মণং, পরস্স রূপাদীসু পৰত্তং ¶ বহিদ্ধারম্মণং. মনোদ্ৰারেপি অত্তনো কতকিরিযপচ্চৰেক্খণেন হসিতুপ্পাদনে অজ্ঝত্তারম্মণং, পরেসং কতকিরিযপচ্চৰেক্খণেন বহিদ্ধারম্মণং, তদুভযৰসেন অজ্ঝত্তবহিদ্ধারম্মণং. মনোদ্ৰারাৰজ্জনং পন মনোদ্ৰারে আৰজ্জনৰসেন, পঞ্চদ্ৰারে চ ৰোট্ঠব্বনৰসেন পৰত্তিযং অজ্ঝত্তাদিআরম্মণং. অট্ঠ মহাকিরিযা কুসলগতিকাযেৰ. কেৰলঞ্হি তা খীণাসৰানং উপ্পজ্জন্তি, কুসলানি সেখপুথুজ্জনানন্তি এত্তকমেৰ নানত্তং. রূপাৰচরপঞ্চমজ্ঝানস্স অজ্ঝত্তাদিআরম্মণতং ৰক্খতি.
৩২৯. ‘‘ফলং, মগ্গ’’ন্তি চ সামঞ্ঞেন পুচ্ছিতত্তা আহ ‘‘চত্তারো…পে… পুঞ্ঞতো’’তি.
৩৩২-৪. অরহত্তমগ্গফলানি পন তে জানিতুং ন সক্কোন্তি, তথা কুসলাভিঞ্ঞা চ ¶ . তেনাহ ‘‘সব্বেসু পনা’’তিআদি. ৰোট্ঠব্বনস্স আৰজ্জনকিচ্চসমযং সন্ধায গাথাবন্ধসুখত্থং ‘‘ৰোট্ঠব্বনম্পি চা’’তি ৰুত্তং. ‘‘চত্তারো…পে… পুঞ্ঞতো’’তি ইদং ঞাণসম্পযুত্তস্সাপি সেখপুথুজ্জনসন্তানপ্পৰত্তস্স অগ্গমগ্গফলজাননে অসমত্থতায নিদস্সনমত্তং. কুসলাভিঞ্ঞাচিত্তম্পি পন তং গোচরং কাতুমসমত্থমেৰ. এৰঞ্চ কত্ৰা হেট্ঠা ‘‘ক্রিযাভিঞ্ঞা মনোধাতূ’’তি ৰুত্তং.
৩৩৫-৮. কস্মাতি কারণপুচ্ছা. ‘‘অরহতো’’তিআদি ৰিস্সজ্জনং. হি-সদ্দো ‘‘যস্মা’’তি ইমস্স অত্থে. যস্মা পুথুজ্জনা ৰা সেখা ৰা অরহতো মগ্গচিত্তং, ফলমানসঞ্চ জানিতুং ন সক্কোন্তি, তস্মাতি অত্থো. অযঞ্চ নেসং অসমত্থতা অনধিগতত্তা অনধিগতে চ ৰিসযে সব্বেসম্পি মোহো অত্থেৰাতি দস্সেতুং ‘‘পুথুজ্জনো ন জানাতী’’তিআদি ৰুত্তং. সোতাপন্নস্স মানসন্তি সোতাপন্নস্স পাটিপুগ্গলিকং মগ্গফলসঙ্খাতলোকুত্তরমানসং. এৰং ‘‘সকদাগামিস্স মানস’’ন্তিআদীসুপি. লোকিযমানসং ¶ পন অরহন্তস্সাপি জানাতি. তথা হি ৰুত্তং ‘‘অথ খো মারো পাপিমা ভগৰতো চেতসা চেতোপরিৰিতক্কমঞ্ঞাযা’’তি. ৰুত্তমেৰত্থং সঙ্খিপিত্ৰা দস্সেন্তো আহ ‘‘হেট্ঠিমো হেট্ঠিমো’’তিআদি. যথেৰ হেট্ঠিমো হেট্ঠিমো পুগ্গলো উপরূপরি চিত্তং ন জানাতি, এৰং উপরিমো উপরিমোপি হেট্ঠিমস্স হেট্ঠিমস্স চিত্তং ন জানাতীতি চে? নো ন জানাতি, সো পন অত্তনা অধিগতৰিসযত্তা জানাতিযেৰাতি দস্সেন্তো আহ ‘‘উপরূপরী’’তিআদি. যথা ‘‘উপরূপরী’’তি ৰুত্তং, এৰং ‘‘হেট্ঠিমস্স হেট্ঠিমস্সা’’তি ৰত্তব্বে একং হেট্ঠিম-সদ্দং চ-সদ্দেন সঙ্গহেত্ৰা ‘‘হেট্ঠিমস্স চ মানস’’ন্তি ৰুত্তং.
৩৩৯-৪১. এৰম্পি ৰিসযীপধানৰসেন ৰিভাগং দস্সেত্ৰা ইদানি ৰিসযপ্পধানৰসেন দস্সেতুং ‘‘যো ধম্মো’’তিআদি ৰুত্তং. কুসলমেৰ আরম্মণন্তি কুসলারম্মণং. কামেতি পদং উভযত্থ সম্বন্ধিতব্বং ‘‘কামে কুসলারম্মণং কামে কুসলাকুসলস্সা’’তি. কিঞ্চাপি হি অকুসলস্স একন্তকামাৰচরত্তা ন এতস্স ৰিসেসিতব্বতা অত্থি, কুসলং পন ৰিসেসিতব্বমেৰাতি তং অপেক্খায ‘‘কামে’’তি উপরিপদেন সম্বন্ধিতব্বমেৰ. অথ ৰা অকুসলসহচরিযতো কুসলম্পি কামাৰচরমেৰ গয্হতীতি ‘‘কামে’’তি ইদং পুরিমপদস্সেৰ ৰিসেসনং দট্ঠব্বং.
কামাৰচরপাকস্সাতি ¶ পঞ্চৰিঞ্ঞাণসম্পটিচ্ছনানং একন্তেন রূপক্খন্ধারম্মণত্তা তদৰসেসস্স একাদসৰিধস্স কামাৰচরৰিপাকস্স. কামক্রিযস্সাতি ৰুত্তনযেনেৰ মনোধাতুৰজ্জিতস্স দসৰিধকামাৰচরকিরিযচিত্তস্স. এতেসং…পে… আরম্মণং সিযাতি এত্থ কুসলস্স তাৰ অত্তনা কতস্স দানাদিকামাৰচরকুসলস্স পসন্নচিত্তেন অনুস্সরণকালে, তথেৰ পরেহি কতস্স অনুমোদনকালে, তস্সেৰ দুৰিধস্সাপি অনিচ্চতাদিৰসেন পচ্চৰেক্খণকালে ¶ , চেতোপরিযঞাণাদীনং পরিত্তকুসলারম্মণিকঅভিঞ্ঞানং পরিকম্মাদিকালে চ আরম্মণং হোতি. অকুসলেসু চ চতুন্নং দিট্ঠিগতসম্পযুত্তানং কামাৰচরকুসলং আরব্ভ অস্সাদনাভিনন্দনপরামসনকালে, দিট্ঠিৰিপ্পযুত্তানং কেৰলং অস্সাদনাদিকালে চ দ্ৰিন্নং পটিঘসম্পযুত্তানং অত্তনা, পরেহি চ কতকুসলমারব্ভ ৰিপ্পটিসারদুস্সনকালে, ৰিচিকিচ্ছাচিত্তস্স অসন্নিট্ঠানকালে, উদ্ধচ্চসহগতস্স অৰূপসমৰিক্খেপকালে চ আরম্মণং হোতি. অভিঞ্ঞাচিত্তদ্ৰযে কুসলস্স সেখপুথুজ্জনানং অত্তনা, পরেহি ৰা কতকুসলস্স অনুস্সরণকালে, পরচিত্তৰিজাননকালে, ‘‘ইমিনা পুঞ্ঞকম্মেন মনুস্সেসু, কামাৰচরদেৰেসু চ নিব্বত্ততী’’তি জাননকালে, ‘‘অনাগতে দানাদীনি পুঞ্ঞানি করোমি, করিস্সতী’’তি জাননকালে চ কিরিযচিত্তস্সাপি খীণাসৰানং অত্তনা, পরেহি ৰা কতকম্মানুস্সরণকালাদীসু আরম্মণং হোতি. কামাৰচরৰিপাকেসু নৰন্নং সুগতিপটিসন্ধীনং কম্মকম্মনিমিত্তারম্মণিকপটিসন্ধিকালে, সব্বেসম্পি তদারম্মণানং কামাৰচরকুসলারম্মণিকজৰনানন্তরং তদারম্মণকালে চ আরম্মণং হোতীতি. দসৰিধকামাৰচরকিরিযাসু চ অট্ঠন্নং মহাকিরিযচিত্তানং খীণাসৰানং কামাৰচরকুসলপচ্চৰেক্খণসম্মসনকালে, পরিত্তারম্মণিককিরিযাভিঞ্ঞানং পরিকম্মাদিকালে, হসিতুপ্পাদস্স দানাদিং পচ্চৰেক্খিত্ৰা তুস্সনকালে, মনোদ্ৰারাৰজ্জনস্স পন কামাৰচরকুসলারম্মণিকজৰনানং পুরেচারিককালে চ আরম্মণং হোতীতি এৰং কামাৰচরকুসলং ছন্নং রাসীনং আরম্মণং হোতি.
৩৪২. ততোতি যথাৰুত্তরাসিতো. তেনাহ ‘‘পঞ্চন্নং পন রাসীন’’ন্তি. এত্থ চ কিরিযচিত্তেসু হসিতুপ্পাদো ন সম্ভৰতি একন্তপরিত্তারম্মণত্তা. তত্থ কামাৰচরকুসলস্স তাৰ ¶ সেখপুথুজ্জনানং ঝানপচ্চৰেক্খণসম্মসনকালে, রূপাৰচরকুসলারম্মণিকঅভিঞ্ঞানং পরিকম্মাদিকালে, অকুসলস্স ৰুত্তনযেন পরামসনাদিকালে, অভিঞ্ঞাসু কুসলাভিঞ্ঞায সেখপুথুজ্জনানং অত্তনা, পরেহি ৰা অতীতভৰে উপ্পাদিতঝানানুস্সরণকালে, পরেসং রূপাৰচরচিত্তপরিচ্ছিন্দনকালে, ‘‘ইমিনা কম্মেন ইমস্মিং ব্রহ্মলোকে নিব্বত্তিস্সতী’’তি জাননকালে চ ‘‘অনাগতে ¶ ঝানং ভাৰেস্সতী’’তি ৰা জাননকালে, কিরিযাভিঞ্ঞায চ খীণাসৰানং যথাৰুত্তৰসেন পৰত্তিকালে চ নৰৰিধস্স পন কিরিযচিত্তস্স খীণাসৰানং হেট্ঠা ৰুত্তনযেন রূপাৰচরকুসলপচ্চৰেক্খণকালেতি এৰং রূপাৰচরকুসলং পঞ্চন্নং রাসীনং আরম্মণং হোতি.
৩৪৩-৭. আরুপ্পকুসলঞ্চাপি আরম্মণপচ্চযো হোতীতি সম্বন্ধো. তেভূমককুসলস্সাতি সব্বস্স কামাৰচরকুসলস্স, রূপাৰচরকুসলেসু কুসলাভিঞ্ঞায, অরূপাৰচরকুসলেসু দুতিযচতুত্থকুসলস্স চাতি ইমস্স তেভূমককুসলস্স. এস নযো ‘‘তেভূমকক্রিযস্সা’’তি এত্থাপি. ‘‘চতুত্থদূন’’ন্তি ৰা ‘‘চতুত্থদুতিযান’’ন্তি ৰা ৰত্তব্বে গাথাবন্ধৰসেন ৰিভত্তিযা, সৰিভত্তিস্স ৰা তিয-সদ্দস্স লোপং কত্ৰা ‘‘চতুত্থদূ’’তি ৰুত্তং. ইমেসং…পে… পচ্চযোতি কামাৰচরকুসলস্স, তাৰ অভিঞ্ঞাকুসলস্স চ রূপাৰচরারম্মণেসু ৰুত্তনযেন দুতিযচতুত্থারুপ্পস্স পঠমততিযৰসেনাতি এৰং তেভূমককুসলস্স তথা সেখপুথুজ্জনকালে অত্তনো সন্তানগতস্স, পরসন্তানগতস্স ৰা আরুপ্পকুসলস্স পজাননকালে কামাৰচররূপাৰচরকিরিযচিত্তস্স সেখপুথুজ্জনকালেযেৰ অত্তনা নিব্বত্তিতং পঠমততিযারুপ্পং আরব্ভ খীণাসৰকালে দুতিযচতুত্থারুপ্পনিব্বত্তনে অরূপকিরিযচিত্তস্সাতি এৰং তেভূমককিরিযস্স হেট্ঠা ¶ ৰুত্তনযেনেৰ অকুসলস্স, চতুত্থদুতিযানঞ্চ অরূপাৰচরৰিপাকানন্তি এৰমেতেসং অট্ঠন্নং রাসীনং অরূপকুসলমারম্মণং হোতি.
পরিচ্ছিজ্জ গাহিকায তণ্হায আপন্নন্তি পরিযাপন্নং, তেভূমকধম্মজাতং, ন পরিযাপন্নন্তি অপরিযাপন্নং, তদেৰ পুঞ্ঞঞ্চাতি অপরিযাপন্নপুঞ্ঞং. কামাৰচরতোপি কুসলস্স কিরিযস্সাতি সম্বন্ধো. রূপতোতি রূপাৰচরতো. চতুন্নং…পে… সদাতি সেখানং মগ্গপচ্চৰেক্খণকালে মগ্গারম্মণিককুসলাভিঞ্ঞায পরিকম্মাদিকালে ঞাণসম্পযুত্তকুসলস্স, খীণাসৰানং মগ্গপচ্চৰেক্খণকালে মগ্গারম্মণিককিরিযাভিঞ্ঞায চ পরিকম্মকালে ঞাণসম্পযুত্তকিরিযচিত্তস্স, তেসং তেসং জৰনানং পুরেচরৰসেন পৰত্তিকালে মনোদ্ৰারাৰজ্জনস্স, সেখানং অত্তনো, পরেসং ৰা মগ্গজাননকালে অভিঞ্ঞাদ্ৰযস্সাতি এৰমেতেসং চতুন্নং রাসীনং অপরিযাপন্নকুসলমারম্মণং হোতি.
তথেৰাকুসলং…পে… ঈরিতন্তি সেখানং পহীনাৰসিট্ঠকিলেসপচ্চৰেক্খণকালে, সেখপুথুজ্জনানং অত্তনো, পরেসং ৰা সন্তানপ্পৰত্তাকুসলসম্মসনকালে, অকুসলারম্মণিককুসলাভিঞ্ঞায ¶ পরিকম্মাদিকালে কামাৰচরকুসলস্স, অত্তনো, পরেসং ৰা পৰত্তঅকুসলানুস্সরণাদীসু রূপাৰচরকুসলস্স, খীণাসৰানং পহীনকিলেসপচ্চৰেক্খণঅঞ্ঞসন্তানগতঅকুসলসম্মসনাদিকালে, পহীনকিলেসপচ্চৰেক্খণেন তুস্সনকালে, সব্বেসম্পি তংতংজৰনানং পুরেচরকালে চ কামাৰচরকিরিযচিত্তস্স, কুসলাভিঞ্ঞায ৰুত্তনযেন রূপাৰচরকিরিযচিত্তস্স, পরামাসঅস্সাদনাভিনন্দনাদিৰসেন পৰত্তিযং অকুসলস্স, উদ্ধচ্চরহিতকম্মারম্মণৰসেন অকুসলৰিপাকসন্তীরণস্স, কামাৰচরজৰনানং অনুস্সরণকালে সব্বম্পি ¶ একাদসতদারম্মণৰিপাকস্সাতি এৰং কামাৰচরৰিপাকানন্তি এৰমেতেসং ছন্নং রাসীনং অকুসলমারম্মণং হোতি.
৩৪৮-৫৬. ৰিপাকারম্মণং…পে… পচ্চযোতি সেখপুথুজ্জনানং ৰিপাকসম্মসনাদিকালে কামাৰচরকুসলস্স, ৰিপাকক্খন্ধানুস্সরণাদীসু রূপাৰচরকুসলস্স, ৰুত্তনযেনেৰ খীণাসৰানং ৰিপাকসম্মসনাদিকালে, পুথুজ্জনকালে অনিট্ঠৰিপাকাভাৰং আরব্ভ তুস্সনকালে, যথাৰুত্তজৰনানং পুরেচরকালে কামাৰচরকিরিযচিত্তস্স, কুসলেসু ৰুত্তনযেনেৰ রূপাৰচরকিরিযচিত্তস্স, ৰিপাকং আরব্ভ তদারম্মণপ্পৰত্তিযং ৰিপাকারম্মণিককম্মুনা পটিসন্ধিং গণ্হন্তস্স কম্মনিমিত্তৰসেন পৰত্তিযঞ্চ কামাৰচরৰিপাকস্স, অস্সাদনাভিনন্দনপরামাসাদিৰসেন পৰত্তিযং অকুসলস্সাতি এৰমেতেসং ছন্নং রাসীনং কামাৰচরৰিপাকমারম্মণপচ্চযো হোতীতি. রূপাৰচরৰিপাকারম্মণেপি ইমিনাৰ নযেন যোজনা কাতব্বা. কেৰলঞ্হি তং কামাৰচরৰিপাকানং কিরিযচিত্তেসু চ হসিতুপ্পাদস্সারম্মণং ন হোতীতি অযমেত্থ ৰিসেসো. লোকুত্তরৰিপাকস্স কামাৰচরকুসলকিরিযানমারম্মণক্কমো অপ্পমাণারম্মণনিদ্দেসে ৰুত্তনযেন ৰেদিতব্বো.
কামাৰচরকিরিযচিত্তস্স কামাৰচরকুসলাদীনং ছন্নং রাসীনমারম্মণক্কমো কুসলারম্মণে ৰুত্তসদিসোৰ. কেৰলঞ্হি এত্থ যদেতং খীণাসৰসন্তানস্সেৰ নিযতং নৰৰিধং কিরিযচিত্তং, তং পরসন্তানপ্পৰত্তকুসলাকুসলস্স, সসন্তানেৰ সেখপুথুজ্জনকালে অনাগতারম্মণিকঅভিঞ্ঞায পরিকম্মাদিৰসপ্পৰত্তকুসলস্স আরম্মণং হোতি. ৰিপাকেসু ¶ চ পটিসন্ধিভৰঙ্গচুতিসঙ্খাতানং ৰিপাকানং কম্মারম্মণৰসেন আরম্মণং ন হোতীতি অযমেৰ ৰিসেসো.
রূপাৰচরকিরিযচিত্তস্স পঞ্চন্নং রাসীনং আরম্মণক্কমো কুসলারম্মণে ৰুত্তসদিসোৰ. ৰিসেসোপি ¶ কামাৰচরকিরিযারম্মণে ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বো. আরুপ্পকিরিযচিত্তস্সাপি তেসং পঞ্চন্নং রাসীনং গোচরভাৰো ৰুত্তসদিসোৰ. আরুপ্পকিরিযস্স পন পঠমততিযং দুতিযচতুত্থস্সেৰ গোচরো হোতি.
৩৫৭-৮. এৰং রূপনিব্বানৰজ্জিতমারম্মণং দস্সেত্ৰা ইদানি রূপারম্মণং, নিব্বানারম্মণঞ্চ দস্সেতুং ‘‘রূপং চতুসমুট্ঠান’’ন্তিআদি আরদ্ধং. রূপন্তি অট্ঠৰীসতিৰিধো ভূতোপাদাযভেদভিন্নো রূপক্খন্ধো. কিঞ্চাপি ন সব্বমেৰ রূপং পচ্চেকং চতুসমুট্ঠানং, সমুদিতো পন রূপক্খন্ধো চতূহি এৰ সমুট্ঠানেহি সমুট্ঠাতীতি কত্ৰা ৰুত্তং ‘‘চতুসমুট্ঠান’’ন্তি. কামপাককিরিযস্সাতি কামাৰচরৰিপাকস্স, কামাৰচরকিরিযচিত্তস্স চ, তত্থ চ কামাৰচরকুসলস্স তাৰ ৰণ্ণদানাদিপুঞ্ঞকিরিযকালে, ৰণ্ণাদীনং অনিচ্চাদিৰসেন সম্মসনকালে, অভিঞ্ঞায পরিকম্মাদিকালে, অকুসলস্স অস্সাদনাভিনন্দনপরামাসাদিকালে, অভিঞ্ঞাদ্ৰযস্স ইদ্ধিৰিধভূতস্স সুৰণ্ণদুব্বণ্ণাদিরূপনিম্মানকালে, পুব্বেনিৰাসানুস্সতিভূতস্স ‘‘পুরিমভৰে এৰংৰণ্ণো অহোসি’’ন্তিআদিনা অনুস্সরণকালে, দিব্বচক্খুভূতস্স চৰমানউপপজ্জমানসত্তানং ৰণ্ণদস্সনকালে, দিব্বসোতভূতস্স সদ্দসৰনকালে, অনাগতংসঞাণভূতস্স ‘‘অনাগতে এৰংৰণ্ণো ভৰিস্সামী’’তিআদিনা জাননকালে, কামাৰচরৰিপাকেসু দ্ৰিপঞ্চৰিঞ্ঞাণসম্পটিচ্ছনদ্ৰযস্স যথাযোগং রূপাদিৰিজাননকালে, সুখসন্তীরণস্স সন্তীরণতদারম্মণকালে, উপেক্খাসন্তীরণদ্ৰযস্স সন্তীরণতদারম্মণকম্মনিমিত্তগতিনিমিত্তারম্মণকালে ¶ , সহেতুকৰিপাকস্স কম্মনিমিত্তগতিনিমিত্তারম্মণকালে, তদারম্মণকালে চ, কামাৰচরকিরিযাসু পন কুসলে ৰুত্তনযানুসারেন অট্ঠমহাকিরিযচিত্তস্স, ‘‘এৰরূপং ৰণ্ণাদিমদাসি’’ন্তি তুস্সনকালে হসিতুপ্পাদস্স, পঞ্চদ্ৰারমনোদ্ৰারেসু ৰোট্ঠব্বনাৰজ্জনকালে মনোদ্ৰারাৰজ্জনস্স, পঞ্চদ্ৰারে আৰজ্জনকালে পঞ্চদ্ৰারাৰজ্জনস্স চ আরম্মণং হোতীতি এৰং চতুসমুট্ঠানিকং রূপং ছন্নং রাসীনমারম্মণং হোতি.
৩৫৯-৬০. নিব্বানং পন গোত্রভুৰোদানকালে, নিব্বানারম্মণিকঅভিঞ্ঞায পরিকম্মাদিকালে চ কামাৰচরতিহেতুককুসলস্স, অতীতভৰে সচ্ছিকতনিরোধানুস্সরণকআলাদীসু রূপাৰচরকুসলস্স, ৰুত্তনযেনেৰ কামরূপাৰচরকিরিযচিত্তস্স, মগ্গট্ঠানং তদনন্তরফলৰল়ঞ্জনফলকালেসু অপরিযাপন্নকুসলৰিপাকস্স চাতি এৰং ছন্নং রাসীনং আরম্মণং ¶ হোতীতি দস্সেতুং ‘‘নিব্বানারম্মণ’’ন্তিআদি ৰুত্তং. উভযস্সাতি কামাৰচররূপাৰচরৰসেন দুৰিধস্স.
৩৬১-২. নানপ্পকারকন্তি দ্ৰাদসমপরিচ্ছেদে ৰক্খমাননযেন নানাৰিধপ্পকারং. নৰন্নং…পে… পচ্চযোতি কামাৰচরকুসলস্স, অকুসলস্স, হসিতুপ্পাদমনোধাতুৰজ্জিতকামাৰচরকিরিযচিত্তানঞ্চেৰ দ্ৰিন্নং অভিঞ্ঞাচিত্তানঞ্চ সব্বাপি পঞ্ঞত্তি, রূপাৰচরকুসলৰিপাককিরিযানং কসিণনিমিত্তাদিকা, পঠমারুপ্পকুসলৰিপাককিরিযানং আকাসপঞ্ঞত্তি, ততিযারুপ্পকুসলাদীনং তিণ্ণং অভাৰপঞ্ঞত্তীতি এৰং পঞ্ঞত্তি নৰন্নং রাসীনং আরম্মণপচ্চযো হোতীতি.
৩৬৩-৫. এৰং যো ধম্মো যস্স ধম্মস্স আরম্মণং হোতি, তং একেকুদ্ধারৰসেন দস্সেত্ৰা ইদানি সব্বে চতুভূমকচিত্তুপ্পাদে ¶ ছহি আরম্মণেহি যোজেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘রূপারম্মণিকা দ্ৰে’’তিআদি গাথাত্তযং ৰুত্তং. তং হেট্ঠা ৰুত্তত্থমেৰ.
৩৬৬-৯. ‘‘পঠমারুপ্পকুসল’’ন্তিআদি পন হেট্ঠা ৰুত্তনযম্পি অরূপাৰচরারম্মণেসু অরূপাৰচরধম্মানং সেখাসেখৰসেন নানপ্পকারতো পৰত্তিআকারং পকাসেতুং ৰুত্তং. কুসলস্সাতি সেখপুথুজ্জনানং দুতিযারুপ্পকুসলস্স. ৰিপাকস্স পন খীণাসৰানং পৰত্তমানস্সাপি আরম্মণং হোতি তস্স পুরিমভৰে কম্মনিমিত্তারম্মণত্তা. অরূপভৰে অতিসন্তভাৰেন পৰত্তমানং ভৰঙ্গচিত্তং ন ভাৰনায পরিসুদ্ধং উপট্ঠাতীতি আহ ‘‘পঠমারুপ্পপাকো’’তিআদি. পঠমং তু কিরিযচিত্তং পুঞ্ঞস্স দুতিযারুপ্পচেতসো আরম্মণং ন হোতি, ৰিপাকস্স দুতিযারুপ্পচেতসো আরম্মণং ন হোতীতি সম্বন্ধো. তত্থ খীণাসৰকালে কস্সচি কুসলস্স অভাৰতো ‘‘ন পুঞ্ঞস্সা’’তি ৰুত্তং. আকাসানঞ্চাযতনকিরিযাসমঙ্গিস্স ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনৰিপাকচিত্তং ন পৰত্ততীতি ‘‘ন পাকস্সা’’তি ৰুত্তং. খীণাসৰস্স দিট্ঠধম্মসুখৰিহারত্থং, নিরোধসমাপজ্জনত্থঞ্চ সমাপত্তিযো সমাপজ্জন্তস্স পঠমারুপ্পকিরিযচিত্তং দুতিযস্স আরম্মণং হোতীতি আহ ‘‘পঠমং তু ক্রিযাচিত্ত’’ন্তিআদি.
৩৭০-৩. ‘‘দ্ৰিধা’’তি চ ৰত্ৰা তমেৰ দুৰিধতং, তিৰিধতঞ্চ দস্সেতুং ‘‘কুসলং কুসলস্সা’’তি, ‘‘ক্রিযস্সাপি ক্রিযা হোতী’’তি চ আদি ৰুত্তং. তং ৰুত্তনযমেৰ. এৰমেৰ ¶ …পে… সিযাতি পঠমারুপ্পচিত্তে ৰুত্তনযেন সেখপুথুজ্জনানং দ্ৰিধা, খীণাসৰানঞ্চ তিধা আরম্মণং ভৰতীতি অত্থো.
৩৭৪-৫. যং যং গোচরং আরব্ভাতি রূপারূপনিব্বানপঞ্ঞত্তীসু যং যং গোচরং আরব্ভ. যে যেতি অরূপধম্মা. যো ¶ নরোতি যো গহট্ঠো, পব্বজিতো ৰা মাণৰো. কিরাতি অনুমতিযং. তস্স ‘‘উত্তরতেৰা’’তি ইমিনা সম্বন্ধো. পারন্তি অৰসানং. তং ইমস্স পরমনিপুণগম্ভীরনযসমঙ্গিতায যাথাৰতো ওতরন্তেহি অকসিরেন তরিতুং অসক্কুণেয্যত্তা দুপ্পাপুণেয্যন্তি কত্ৰা আহ ‘‘দুত্তর’’ন্তি. উত্তরন্তি উত্তমং. অভিধম্মাৰতারস্স হি উত্তমতায তদেকদেসভূতপারম্পি উত্তমমেৰ হোতি. সোতি সো সমুত্তিণ্ণাভিধম্মাৰতারপারো নরো. উত্তরতেৰ, ন পন ন সক্কোতি তং উত্তরিতুন্তি অত্থো.
ইতি অভিধম্মত্থৰিকাসিনিযা নাম
অভিধম্মাৰতারসংৰণ্ণনায
আরম্মণৰিভাগনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৭. সত্তমো পরিচ্ছেদো
ৰিপাকচিত্তপ্পৰত্তিনিদ্দেসৰণ্ণনা
৩৭৬. অনন্তঞাণেনাতি অনন্তারম্মণে পৰত্তঞাণেন. নিরঙ্গণেনাতি এত্থ রাগাদযো অকুসলা অঙ্গন্তি এতেহি তংসমঙ্গিনো পুগ্গলা নিহীনভাৰং গচ্ছন্তীতি অঙ্গণাতি ৰুচ্চন্তি. যথাহ –
‘‘রাগো অঙ্গণং, দোসো অঙ্গণং, মোহো অঙ্গণং, পাপকানং খো, আৰুসো, অকুসলানং ইচ্ছাৰচরানং অধিৰচনং যদিদং অঙ্গণ’’ন্তি চ আদি (ৰিভ. ৯২৪).
অত্তনো ¶ সন্তানে সীলাদিগুণে এসী গৰেসীতি গুণেসী, তেন গুণেসিনা. করুণাযং নিযুত্তো, সা অস্স অত্থীতি ৰা কারুণিকো, তেন কারুণিকেন. এত্থ ¶ চ ‘‘অনন্তঞাণেনা’’তি ইমিনা ভগৰতো সব্বঞ্ঞুভাৰমাহ, ‘‘নিরঙ্গণেনা’’তি খীণাসৰভাৰং, ‘‘গুণেসিনা’’তি পুব্বচরিযং, ‘‘কারুণিকেনা’’তি মহাকরুণাসমঙ্গিভাৰং. এত্তকেন পন থোমনেন ভগৰতো ৰিপাকদেসনায নিয্যানিকাদিভাৰং দীপেতি. অসব্বঞ্ঞুনা হি দেসিতং অনিয্যানিকং হোতি, অখীণাসৰেন দেসিতং ন পাকটং, অপুঞ্ঞৰতা দেসিতং নপ্পতিট্ঠাতি, অকারুণিকেন ৰুত্তং সুখদাযকং ন হোতি. ভগৰতো পন সব্বঞ্ঞুভাৰতো তেন দেসিতং নিয্যানিকং, খীণাসৰত্তা পাকটং, পুঞ্ঞৰন্ততায পতিট্ঠাতি, মহাকরুণাসমঙ্গিতায সুখদাযকন্তি. চিত্তপ্পভৰন্তি ৰিপাকচিত্তানং উপ্পত্তিং.
৩৭৭-৮৬. ইদানি ৰিপাককথায মাতিকাৰসেন অট্ঠকথায ঠপিতে দসপ্পকারে দস্সেতুং ‘‘একূনতিংস কম্মানী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ যথারদ্ধায ৰিপাককথায মূলকারণভাৰতো ‘‘একূনতিংস কম্মানী’’তি পঠমং কম্মৰৰত্থানং কতং. কম্মে পন কথিতে ৰিপাককথায অধিট্ঠানভূতা ৰিপাকাপি কথেতব্বাতি ‘‘পাকা দ্ৰত্তিংস দস্সিতা’’তি দুতিযং ৰিপাকৰৰত্থানং কতং. কম্মৰিপাকানঞ্চ অদ্ৰারেসু অদিস্সনতো ‘‘তীসু…পে… দিস্সরে’’তি ততিযং কম্মদ্ৰারৰিপাকদ্ৰারা ৰুত্তা. কম্মৰিপাকানং ৰচনপ্পসঙ্গেযেৰ একস্সেৰ কম্মস্স তং তং পচ্চযমাগম্ম অনেকফলনিপ্ফাদনং দস্সেতুং ‘‘কুসলং…পে… ৰিৰিধং ফল’’ন্তি চতুত্থং কামাৰচরকুসলস্স পৰত্তিপটিসন্ধীসু নানাফলনিপ্ফাদনং ৰুত্তং. এৰং ৰুত্তে পন পৰত্তিপটিসন্ধীনং লব্ভমানৰিপাকৰসেন ৰুত্তভাৰং অজানন্তা –
‘‘তস্সেৰ কম্মস্স ৰিপাকাৰসেসেনা’’তি;
‘‘একং পুপ্ফং চজিত্ৰান, অসীতিকপ্পকোটিযো;
দুগ্গতিং নাভিজানামী’’তি. চ –
এৰমাদিৰচনস্স ¶ ব্যঞ্জনচ্ছাযায অত্থং গহেত্ৰা দিন্নপটিসন্ধিকাযপি চেতনায পুন পটিসন্ধিদানং মঞ্ঞেয্যুন্তি ‘‘একায…পে… পকাসিতা’’তি পঞ্চমং একেন কম্মেন একিস্সাযেৰ পটিসন্ধিযা নিব্বত্তনং ৰুত্তং. একস্মিং ভৰে নানাকম্মস্স ৰিপাকপ্পৰত্তিং সুণন্তা ‘‘দিস্ৰা কুমারং সতপুঞ্ঞলক্খণ’’ন্তিআদিৰচনস্স অত্থং অজানন্তা ‘‘নানাকম্মেন একাৰ ¶ পটিসন্ধি হোতী’’তি চিন্তেয্যুন্তি ‘‘নানা…পে… পটিসন্ধিযো’’তি ছট্ঠং নানাকম্মস্স নানাপটিসন্ধিদানং ৰুত্তং. তথা ৰিপচ্চন্তস্স চ একস্স কম্মস্স সোল়স ৰিপাকানি দ্ৰাদসমগ্গো অহেতুকট্ঠকম্পীতি অযং ৰিপাকৰিভাগো হেতুভেদৰসেন হোতীতি দস্সনত্থং ‘‘তিহেতুকং…পে… ন চ হোতি তিহেতুকা’’তি সত্তমং অট্ঠকথায আগতহেতুকিত্তনং দস্সিতং. তং পন হেতুকিত্তনং একেকস্স কম্মস্স ৰিপাকৰিভাগদস্সনত্থন্তি. ইদানি তিপিটকচূল়নাগত্থেরস্স, মোরৰাপিৰাসিমহাদত্তত্থেরস্স, তিপিটকমহাধম্মরক্খিতত্থেরস্সাতি তিণ্ণং থেরানং ৰাদেসু ‘‘একায চেতনায দ্ৰাদস ৰিপাকানি এত্থেৰ দসকমগ্গো অহেতুকট্ঠকম্পী’’তি আগতস্স দুতিযত্থেরৰাদস্স, ‘‘একায চেতনায দস ৰিপাকানি এত্থেৰ অহেতুকট্ঠকম্পী’’তি আগতস্স ততিযত্থেরস্স ৰাদস্স চ ন সম্মাপতিট্ঠিতত্তা সুপ্পতিট্ঠিতস্স পঠমত্থেরৰাদস্স ৰসেন দস্সেতুং ৰিপাকেসু অসঙ্খারসসঙ্খারৰিধানং পচ্চযবলেন হোতি, নো কম্মবলেনাতি দীপনত্থং অট্ঠমং, ‘‘অসঙ্খারসসঙ্খার’’ন্তিআদিনা কম্মেন সহ অসমানম্পি কত্ৰা সঙ্খারভেদো ৰুত্তো. কম্মস্স সোমনস্সুপেক্খাসহগতভাৰেপি আরম্মণৰসেনেৰ ৰিপাকৰেদনায পরিৰত্তনং দস্সেতুং ‘‘আরম্মণেন…পে… পরিৰত্তন’’ন্তি নৰমং আরম্মণেন ৰেদনাপরিৰত্তনং ৰুত্তং. কম্মৰসেন চেৰ আরম্মণৰসেন চ অনিযতস্স তদারম্মণস্স জৰনৰসেন নিযমদস্সনত্থং ‘‘তদারম্মণ…পে… নিযামিত’’ন্তি দসমং জৰনেন তদারম্মণনিযমো ৰুত্তোতি.
একূনতিংস ¶ কম্মানীতি কুসলাকুসলৰসেন ৰীসতি পরিত্তানি, নৰ মহগ্গতানীতি একূনতিংস কম্মানি. যস্মা পনেসা ৰট্টৰসেন ৰিপাককথা, তস্মা লোকুত্তরকুসলং ৰজ্জেত্ৰা একূনতিংসেৰ কম্মানি ৰুত্তানি. এৰং ‘‘পাকা দ্ৰত্তিংসা’’তি এত্থাপি তেৰীসতি পরিত্তা, নৰ মহগ্গতাতি পাকা দ্ৰত্তিংস. তীসু দ্ৰারেসূতি কাযৰচীমনোদ্ৰারৰসেন তীসু কম্মদ্ৰারেসু. কম্মদ্ৰারৰৰত্থানং হেট্ঠা সঙ্খেপতো দস্সিতমেৰ. ৰিত্থারতো পনেতং অট্ঠসালিনিযা ধম্মসঙ্গহট্ঠকথায (ধ. স. অট্ঠ. ১ কাযকম্মদ্ৰার), তংসংৰণ্ণনাদিতো চ গহেতব্বং. কামং কম্মানিপি ছসু দ্ৰারেসু পৰত্তন্তি, পঞ্চদ্ৰারপ্পৰত্তানি পন অৰিপাকানি, মনোদ্ৰারদ্ৰারত্তযৰসেন ভিন্নানং ৰিপাকদাযকানমেৰ সঙ্গণ্হনত্থং ‘‘তীসু দ্ৰারেসূ’’তি ৰুত্তং. ছসূতি চক্খুদ্ৰারাদীনি পঞ্চ, মনোদ্ৰারঞ্চাতি ছসু ৰিপাকদ্ৰারেসু.
তং তং পচ্চযমাগম্মাতি কালসম্পদাদিকং তং তং পচ্চযমাগম্ম. তেনাহু পোরাণা –
‘‘কালোপধিপ্পযোগানং ¶ , গতিযা চ যথারহং;
সম্পত্তিঞ্চ ৰিপত্তিঞ্চ, কম্মমাগম্ম পচ্চতী’’তি.
অথ ৰা তং তং পচ্চযন্তি সোমনস্সাদিহেতুভূতং তং তং সহকারিপচ্চযং. ৰিৰিধং ফলন্তি সোমনস্সুপেক্খাসহগতসহেতুকাহেতুকঅসঙ্খারসসঙ্খারৰসেন নানপ্পকারফলং. একায চেতনাযাতি উপপজ্জৰেদনীযভূতায, অপরাপরিযৰেদনীযভূতায ৰা একায চেতনায. দিট্ঠধম্মৰেদনীযভূতা পন পৰত্তিৰিপাকমেৰ নিব্বত্তেতি, নো পটিসন্ধিং.
কিঞ্চাপি ‘‘তিহেতুক’’ন্তি অৰিসেসেন ৰুত্তং, উক্কট্ঠমেৰ পন তিহেতুককম্মং তিহেতুকৰিপাকং দেতি, তথা দুহেতুকম্পি ¶ উক্কট্ঠমেৰ দুহেতুকৰিপাকং দেতি. ওমকং পন তিহেতুককম্মং দুহেতুকুক্কট্ঠসদিসং, দুহেতুকাহেতুকমেৰ ৰিপাকং দেতি. তথা দুহেতুকম্পি অহেতুকমেৰ ৰিপাকং দেতীতি. উক্কট্ঠোমকৰিভাগো চ পনেস কুসলাকুসলপরিৰারলাভতো, আসেৰনৰিপ্পটিসারপ্পৰত্তিযা ৰা দট্ঠব্বো. যঞ্হি কম্মং অত্তনো পৰত্তিকালে পুরিমপচ্ছাভাগপ্পৰত্তেহি কুসলধম্মেহি পরিৰারিতং, পচ্ছা ৰা আসেৰনলাভেন সমুদাচিণ্ণং, তং উক্কট্ঠং. যং পন করণকালে অকুসলধম্মেহি পরিৰারিতং, পচ্ছা ৰা ‘‘দুক্কটং মযা’’তি ৰিপ্পটিসারুপ্পাদনেন পরিভাৰিতং, তং ওমকং নাম হোতি.
অথেত্থ যথাৰুত্তৰিধানং কিং পটিসন্ধিপৰত্তীনং অৰিসেসেন, উদাহু পৰত্তিৰসেনেৰাতি চে? পৰত্তিৰসেনেৰ, পটিসন্ধিযং পন অযং ৰিসেসোতি দস্সেন্তো আহ ‘‘তিহেতুকেনা’’তিআদি. এত্থাপি তিহেতুকুক্কট্ঠকম্মেনেৰ তিহেতুকপটিসন্ধি হোতি, ওমকেন পন দুহেতুকুক্কট্ঠেন চ দুহেতুকা পটিসন্ধি, দুহেতুকোমকেন পন অহেতুকাৰাতি অযং ৰিসেসো ৰেদিতব্বো. যস্মা পনেত্থ ঞাণং জচ্চন্ধাদিৰিপত্তিনিমিত্তস্স মোহস্স, সব্বাকুসলস্স ৰা পটিপক্খং, তস্মা তংসম্পযুত্তং কম্মং জচ্চন্ধাদিৰিপত্তিপচ্চযং ন হোতীতি তিহেতুকং অতিদুব্বলম্পি সমানং দুহেতুকপটিসন্ধিমেৰ আকড্ঢতি, নাহেতুকন্তি আহ ‘‘ন চ হোতি অহেতুকা’’তি. যস্মা পটিসম্ভিদামগ্গে সুগতিযং জচ্চন্ধবধিরাদিৰিপত্তিযা অহেতুকূপপত্তিং ৰজ্জেত্ৰা গতিসম্পত্তিযা অহেতুকূপপত্তিং দস্সেন্তেন ধম্মসেনাপতিনা –
‘‘গতিসম্পত্তিযা ঞাণসম্পযুত্তে অট্ঠন্নং হেতূনং পচ্চযা উপপত্তি হোতি, গতিসম্পত্তিযা ¶ ঞাণসম্পযুত্তে কতমেসং অট্ঠন্নং হেতূনং পচ্চযা উপপত্তি হোতি? কুসলস্স কম্মস্স জৰনক্খণে তযো হেতূ কুসলা তস্মিং খণে জাতচেতনায সহজাতপচ্চযা ¶ হোন্তি, তেন ৰুচ্চতি কুসলমূলপচ্চযাপি সঙ্খারা. নিকন্তিক্খণে দ্ৰে হেতূ অকুসলা তস্মিং খণে জাতচেতনায সহজাতপচ্চযা হোন্তি, তেন ৰুচ্চতি অকুসলমূলপচ্চযাপি সঙ্খারা. পটিসন্ধিক্খণে তযো হেতূ অব্যাকতা তস্মিং খণে জাতচেতনায সহজাতপচ্চযা হোন্তি, তেন ৰুচ্চতি নামরূপপচ্চযাপি ৰিঞ্ঞাণং, ৰিঞ্ঞাণপচ্চযাপি নামরূপ’’ন্তি (পটি. ম. ১.২৩১-২৩২) –
এৰং জৰনক্খণে তিণ্ণং হেতূনং পচ্চযা ঞাণসম্পযুত্তৰিপাকুপ্পত্তি ৰুত্তা, ন পন ‘‘জৰনক্খণে দ্ৰিন্নং হেতূনং পচ্চযা’’তি, তস্মা তিহেতুককম্মেনেৰ তিহেতুকপটিসন্ধি হোতি, ন দুহেতুকেনাতি আহ ‘‘দুহেতুকেন…পে… ন চ হোতি তিহেতুকা’’তি. যদি হি দুহেতুককম্মেন তিহেতুকপটিসন্ধি সিযা, যথা ‘‘অট্ঠন্নং হেতূনং পচ্চযা উপপত্তি হোতী’’তি ৰত্ৰা তস্স ৰিভঙ্গো কতো, এৰং ‘‘গতিসম্পত্তিযা ঞাণসম্পযুত্তে সত্তন্নং হেতূনং পচ্চযা উপপত্তি হোতি. গতিসম্পত্তিযা ঞাণসম্পযুত্তে কতমেসং সত্তন্নং হেতূনং পচ্চযা উপপত্তি হোতি? কুসলস্স কম্মস্স জৰনক্খণে দ্ৰে হেতূ কুসলা তস্মিং খণে…পে… সঙ্খারা, নিকন্তিক্খণে দ্ৰে হেতূ অকুসলা তস্মিং খণে…পে… সঙ্খারা, পটিসন্ধিক্খণে তযো হেতূ অব্যাকতা তস্মিং খণে…পে… নামরূপ’’ন্তি সত্তন্নং হেতূনং পচ্চযা ঞাণসম্পযুত্তূপপত্তিং ৰত্ৰা তস্স ৰিভঙ্গো কাতব্বো সিযা, ন চ পনেৰং অত্থি, তস্মা ৰিঞ্ঞাযতি ‘‘দুহেতুককম্মেন তিহেতুকপটিসন্ধি ন হোতী’’তি.
যদি এৰং –
‘‘গতিসম্পত্তিযা ঞাণৰিপ্পযুত্তে ছন্নং হেতূনং পচ্চযা উপপত্তি হোতি. গতিসম্পত্তিযা ঞাণৰিপ্পযুত্তে কতমেসং…পে… ¶ হোতি? কুসলস্স কম্মস্স জৰনক্খণে দ্ৰে হেতূ কুসলা তস্মিং খণে…পে… সঙ্খারা. নিকন্তিক্খণে দ্ৰে হেতূ অকুসলা তস্মিং খণে…পে… সঙ্খারা. পটিসন্ধিক্খণে দ্ৰে হেতূ অব্যাকতা তস্মিং খণে…পে… নামরূপ’’ন্তি –
এৰং ¶ দুহেতুককম্মেন দুহেতুকূপপত্তিং উদ্ধরিত্ৰা ‘‘গতিসম্পত্তিযা ঞাণৰিপ্পযুত্তে সত্তন্নং হেতূনং পচ্চযা উপপত্তি হোতি. গতিসম্পত্তিযা ঞাণৰিপ্পযুত্তে কতমেসং সত্তন্নং হেতূনং পচ্চযা উপপত্তি হোতি? কুসলস্স কম্মস্স জৰনক্খণে তযো হেতূ কুসলা তস্মিং খণে…পে… সঙ্খারা. নিকন্তিক্খণে দ্ৰে হেতূ অকুসলা তস্মিং খণে…পে… সঙ্খারা. পটিসন্ধিক্খণে দ্ৰে হেতূ অব্যাকতা তস্মিং খণে…পে… নামরূপ’’ন্তি এৰং তিহেতুককম্মেন দুহেতুকপটিসন্ধিযাপি অনুদ্ধটত্তা সাপি ন হোতীতি চে? নো ন হোতি, দুহেতুকোমককম্মেন অহেতুকপটিসন্ধিযা ৰিয তিহেতুকোমকেন দুহেতুকপটিসন্ধিযাৰ দাতব্বত্তা, কম্মসরিক্খকৰিপাকদস্সনত্থং পন মহাথেরেন পাঠো সাৰসেসো কতো.
যদি এৰং পুরিমৰুত্তেহি ইদং সমানং কম্মসরিক্খকতাভাৰতোতি দুহেতুককম্মেন তিহেতুকপটিসন্ধি ন উদ্ধটা, ন পন অলব্ভনতোতি? তং ন, অকুসলকম্মস্স অলোভসম্পযোগাভাৰতো, অলোভফলুপ্পাদনে ৰিয ঞাণৰিপ্পযুত্তস্স ঞাণফলুপ্পাদনে অসমত্থভাৰতো. পঞ্ঞাবলসম্পযোগতো হি তংঞাণফলুপ্পাদনে সমত্থং হোতি.
এত্থাহ – কিং পনেতং কম্মমেৰ পটিসন্ধিং দেন্তং অত্তনা সদিসৰেদনমেৰ দেতি, উদাহু ৰিসদিসৰেদনম্পীতি? দুহেতুকোমকমেৰ ৰিসদিসৰেদনং দেতি, ইতরং পন সদিসৰেদনমেৰ ¶ . তথা হি পপঞ্চসূদনিযা মজ্ঝিমট্ঠকথায মহাকম্মৰিভঙ্গসুত্তে সুখৰেদনীযাদিকম্মৰণ্ণনায –
‘‘কামাৰচরকুসলতো সোমনস্সসহগতচিত্তসম্পযুত্তা চতস্সো চেতনা, রূপাৰচরকুসলতো চতুক্কজ্ঝানচেতনাতি এৰং পটিসন্ধিপৰত্তেসু সুখৰেদনায জননতো সুখৰেদনীযং কম্মং নাম. কামাৰচরঞ্চেত্থ পটিসন্ধিযংযেৰ একন্তেন সুখং জনেতি, পৰত্তে পন ইট্ঠমজ্ঝত্তারম্মণে অদুক্খমসুখম্পি.
‘‘অকুসলচেতনা পৰত্তে কাযদ্ৰারপ্পৰত্তদুক্খস্স জননতো দুক্খৰেদনীযং কম্মং নাম.
‘‘কামাৰচরকুসলতো পন উপেক্খাসহগতচিত্তসম্পযুত্তা চতস্সো চেতনা, রূপাৰচরকুসলতো চতুত্থজ্ঝানচেতনাতি এৰং পটিসন্ধিপৰত্তেসু ততিযৰেদনায জননতো অদুক্খমসুখৰেদনীযং ¶ কম্মং নাম. এত্থ চ ‘‘কামাৰচরং পটিসন্ধিযংযেৰ একন্তেন অদুক্খমসুখং জনেতি, পৰত্তে ইট্ঠারম্মণে সুখম্পী’’তি (ম. নি. অট্ঠ. ৩.৩০০) –
ৰুত্তং. ননু চ ‘‘আরম্মণেন হোতেৰ, ৰেদনাপরিৰত্তন’’ন্তি ৰচনতো আরম্মণৰসেন ৰেদনানিযমো হোতি, ন চ সোমনস্সসহগতকম্মেন পটিসন্ধিং গণ্হন্তস্স ইট্ঠারম্মণমেৰ কম্মনিমিত্তাদিকমাপাথমাগচ্ছতীতি নিযমো অত্থি, উপেক্খাসহগতকম্মেন ৰা ইট্ঠমজ্ঝত্তারম্মণন্তি ন সক্কা ৰত্তুং, তস্মা কথং কম্মৰসেনেৰ ৰেদনানিযমোতি? ৰুচ্চতে – ইট্ঠাদিআরম্মণম্পি আপাথমাগচ্ছন্তং কম্মবলেনেৰ আগচ্ছতীতি সোমনস্সসহগতকম্মেন পটিসন্ধিগ্গহণকালে তস্স বলেন ইট্ঠারম্মণমাপাথমাগচ্ছতি, উপেক্খাসহগতকম্মেন ¶ ইট্ঠমজ্ঝত্তারম্মণন্তি ন ন সক্কা ৰত্তুং, তস্মা কম্মৰসেন পটিসন্ধিযা আরম্মণনিযমো, আরম্মণৰসেন ৰেদনানিযমোতি. অপিচ ‘‘আরম্মণেন হোতেৰ, ৰেদনাপরিৰত্তন’’ন্তি ইদং তদারম্মণং সন্ধায ৰুত্তন্তি ন তেন পটিসন্ধিযা কম্মসরিক্খকৰেদনাভাৰো পটিক্খিপিতুং সক্কা, দুহেতুকোমকং পন সোমনস্সসহগতম্পি অত্তনো নিহীনতায দুহেতুকফলুপ্পাদনে অসমত্থত্তা, অহেতুকায চ অত্তনা সদিসৰেদনায পটিসন্ধিযা অসম্ভৰতো উপেক্খাসহগতপটিসন্ধিযা অনুরূপতো ইট্ঠমজ্ঝত্তারম্মণমুপট্ঠপেত্ৰা তদারম্মণং উপেক্খাসহগতমেৰ পটিসন্ধিং দেতি.
ননু চ ‘‘পচ্ছিমভৰিকমহাবোধিসত্তানং মেত্তাপুব্বভাগং সোমনস্সকম্মং পটিসন্ধিং দেতী’’তি অট্ঠকথাসু ৰুত্তং, মহাসিৰত্থেরো চ উপেক্খাসহগতঞাণসম্পযুত্তঅসঙ্খারিকৰিপাকচিত্তেন পটিসন্ধিং ইচ্ছতি. ৰুত্তঞ্হি তেন ‘‘সোমনস্সসহগততো উপেক্খাসহগতং বলৰতরং, তেন পটিসন্ধিং গণ্হন্তি, তেন গহিতপটিসন্ধিকা হি মহজ্ঝাসযা হোন্তি তিপিটকচূল়নাগত্থেরো ৰিযা’’তি, তস্মা সোমনস্সসহগতকুসলতো উপেক্খাসহগতপটিসন্ধিপি লব্ভতি যথা চ, এৰং তথা উপেক্খাসহগততো সোমনস্সসহগতাপীতি কথং কম্মসদিসৰেদনা পটিসন্ধীতি? এত্থাপি চ কম্মম্পি উপেক্খাসহগতমেৰাতি থেরস্স অধিপ্পাযো সিযাতি সক্কা ৰত্তুং. অপিচাযং ৰাদো মহাঅট্ঠকথাযং পটিক্খিত্তোৰ. তথা হি ৰুত্তং সঙ্গহকারেহি ‘‘অট্ঠকথাযং পন অযং থেরস্স মনোরথো, নত্থি এত’’ন্তি পটিক্খিপিত্ৰা সব্বঞ্ঞুবোধিসত্তানং হিতূপচারো বলৰা হোতি, তস্মা মেত্তাপুব্বভাগকামাৰচরকুসলৰিপাকসোমনস্সসহগততিহেতুকঅসঙ্খারিকচিত্তেন পটিসন্ধিং গণ্হন্তীতি ¶ ৰুত্তন্তি, তস্মা পটিক্খিত্তৰাদং ¶ গহেত্ৰা ন সক্কা অট্ঠকথাৰচনং চালেতুন্তি সম্পটিচ্ছিতব্বমেৰেতং কম্মসদিসৰেদনা পটিসন্ধীতি. অসম্পটিচ্ছন্তেহি ৰা অট্ঠকথায অধিপ্পাযো সাধুকং কথেতব্বোতি.
অসঙ্খারন্তি অসঙ্খারিককম্মং. অসঙ্খারং সসঙ্খারম্পি ফলং দেতীতি সম্বন্ধো.
আরম্মণেনাতি ইট্ঠাদিআরম্মণেন. ৰেদনাপরিৰত্তনন্তি তস্স তস্স আরম্মণস্স অনুরূপতো সোমনস্সাদিৰেদনায পরিৰত্তনং, কুসলৰিপাকসন্তীরণতদারম্মণানি সন্ধায চেতং ৰুত্তং. তানি হি ইট্ঠারম্মণে সোমনস্সসহগতানি, ইট্ঠমজ্ঝত্তে উপেক্খাসহগতানি. অকুসলৰিপাকং পন সন্তীরণতদারম্মণং অনিট্ঠে, অনিট্ঠমজ্ঝত্তে চ আরম্মণে উপেক্খাসহগতমেৰ. ন হি তস্স আরম্মণৰসেন ৰেদনাভেদো অত্থি, হেট্ঠা ৰুত্তনযেন দ্ৰীসুপি উপেক্খাসহগতমেৰ. দ্ৰিপঞ্চৰিঞ্ঞাণসম্পটিচ্ছনেসু চ ঠপেত্ৰা কাযৰিঞ্ঞাণদ্ৰযং সেসানি ইট্ঠাদীসু সব্বত্থ হেট্ঠা ৰুত্তকারণৰসেনেৰ উপেক্খাসহগতানি, তথা কাযৰিঞ্ঞাণং ইট্ঠাদীসু সুখসহগতং, অনিট্ঠাদীসু দুক্খসহগতন্তি. জৰনেন নিযমিতং অট্ঠকথাযন্তি অধিপ্পাযো. হেতুনিযমনমেৰ চেত্থ জৰনৰসেন হোতি ৰেদনাভেদস্স আরম্মণেনেৰ, সঙ্খারভেদস্স চ পচ্চযৰসেনেৰ নিযমিতত্তা. এত্থ চ অকুসলৰিপাকানং ৰিভাগাভাৰতো কুসলৰিপাকতদারম্মণানমেৰ আরম্মণজৰনপচ্চযৰসেন নিযমনং হোতি. তং পন সরূপতো এৰং ৰেদিতব্বং – তিহেতুকুক্কট্ঠকম্মেন হি তদারম্মণং পৰত্তমানং কম্মৰসেন নিযমাভাৰতো সব্বেসুপি কুসলৰিপাকতদারম্মণেসু সম্পত্তেসু আরম্মণজৰনপচ্চযৰসেন, আরম্মণজৰনৰসেনেৰ ৰা নিযতং একমেৰ উপ্পজ্জতি. কথং? তদারম্মণেসু হি আরম্মণৰসেন ৰেদনানিযমো হোতি, জৰনৰসেন হেতুনিযমো ¶ , পচ্চযৰসেন সঙ্খারনিযমো. অহেতুকেসু পন সঙ্খারভেদাভাৰতো পচ্চযৰসেন নিযমনং নত্থি. তত্থ আরম্মণেন ৰেদনানিযমনং হেট্ঠা ৰুত্তনযেন ৰেদিতব্বং. জৰনৰসেন হেতুনিযমনে পন কম্মসরিক্খকহেতুৰসেন তিহেতুকানি দুহেতুকানি অহেতুকানীতি তীণি জৰনানি ৰেদিতব্বানি. তত্থ কম্মসরিক্খকহেতুৰসেন তিহেতুকজৰনানি নাম কামাৰচরকুসলকিরিযাসু ঞাণসম্পযুত্তজৰনানি, দুহেতুকজৰনানি নাম ঞাণৰিপ্পযুত্তজৰনানি, অহেতুকানি নাম অকুসলজৰনানি চেৰ কিরিযাহেতুকজৰনঞ্চ. অকুসলজৰনানিপি হি কুসলকম্মসরিক্খকহেতুৰসেন অহেতুকানি কুসলহেতূনং তেসু অভাৰতো.
তত্থ ¶ কম্মস্স জৰনসদিসতদারম্মণাভিনিপ্ফাদনসামত্থিযে সতি তিহেতুকজৰনে জৰিতে তিহেতুকতদারম্মণং হোতি, দুহেতুকজৰনে জৰিতে দুহেতুকতদারম্মণং, অহেতুকজৰনে জৰিতে অহেতুকতদারম্মণং হোতীতি. এৰং জৰনৰসেন হেতুনিযমনং দট্ঠব্বং. কথং পচ্চযৰসেন সঙ্খারনিযমোতি? কালসম্পদাদীনং, উতুসম্পদাদীনঞ্চ পচ্চযানং বলৰভাৰে সতি অসঙ্খারিকতদারম্মণং হোতি, দুব্বলভাৰে সসঙ্খারিকং. অহেতুকতদারম্মণস্স পন পচ্চযৰসেন নিযমো নত্থি, তস্মা যদি ইট্ঠারম্মণং হোতি, তদা উপেক্খাসহগতং তদারম্মণং পটিবাহিত্ৰা সোমনস্সসহগততদারম্মণমেৰ হোতি. সোমনস্সসহগততদারম্মণেসুপি অনিযমেন আরম্মণৰসেন সব্বেসু সম্পত্তেসু জৰনস্স তিহেতুকভাৰে দুহেতুকাহেতুকে পটিবাহিত্ৰা তিহেতুকমেৰ তদারম্মণং হোতি. তিহেতুকতদারম্মণেসুপি অনিযমেন জৰনৰসেন সব্বেসু সম্পত্তেসু পচ্চযস্স বলৰভাৰে সতি সসঙ্খারিকতদারম্মণং পটিবাহিত্ৰা অসঙ্খারিকমেৰ ¶ তদারম্মণং হোতি. এতেনেৰ নযেন সেসং তদারম্মণম্পি তংতংজৰনানুরূপতো নিযমনং দট্ঠব্বং.
অহেতুকতদারম্মণং পন পচ্চযং অনপেক্খিত্ৰা আরম্মণৰসেন চেৰ জৰনৰসেন চ নিযমনং হোতি. ইদমেত্থ যেভুয্যপ্পৰত্তিৰসেন নিযমনং. কদাচি পন আরম্মণৰসেন, পচ্চযৰসেন, পরিচিতৰসেন চ তদারম্মণনিযমো হোতি. তত্থ আরম্মণৰসেন চেৰ পচ্চযৰসেন চ নিযমনং হেট্ঠা ৰুত্তনযমেৰ. পরিচিতৰসেন পন নিযমনে যেভুয্যেন তিহেতুককুসলপ্পৰত্তিযা তেসু পরিচিতস্স কদাচি দুহেতুকে, অহেতুকে ৰা জৰনে জৰিতে পরিচযৰসেন তিহেতুকতদারম্মণমেৰ হোতি. যেভুয্যেন চ দুহেতুকজৰনপ্পৰত্তিযা তত্থ পরিচিতস্স কদাচি তিহেতুকে, অহেতুকে ৰা জৰনে জৰিতে পরিচযৰসেন দুহেতুকতদারম্মণমেৰ হোতি. তথেৰ অকুসলেসু পরিচিতস্স কদাচি তিহেতুকদুহেতুকেসুপি জৰনেসু জৰিতেসু পরিচযৰসেন অহেতুকতদারম্মণমেৰ হোতীতি. এৰঞ্চ কত্ৰা পট্ঠানে –
‘‘কুসলাকুসলে নিরুদ্ধে সহেতুকো ৰিপাকো তদারম্মণতা উপ্পজ্জতি, সহেতুকে খন্ধে অনিচ্চতো দুক্খতো অনত্ততো ৰিপস্সতি, কুসলাকুসলে নিরুদ্ধে অহেতুকো ৰিপাকো তদারম্মণতা উপ্পজ্জতী’’তি –
অৰিসেসেন অকুসলজৰনানন্তরম্পি সহেতুকতদারম্মণং, তিহেতুকজৰনানন্তরঞ্চ অহেতুকতদারম্মণং ৰুত্তং. তিহেতুকোমকেন, পন দুহেতুকুক্কট্ঠেন চ কম্মেন তদারম্মণপ্পৰত্তিযং ¶ ¶ কম্মস্স তিহেতুকৰিপাকদানে অসমত্থতায তিহেতুকজৰনেপি জৰিতে দুহেতুকতদারম্মণমেৰ হোতি. সেসং ৰুত্তনযমেৰ. দুহেতুকোমকেন পন কম্মেন তদারম্মণপ্পৰত্তিযং কম্মস্স সহেতুকতদারম্মণনিব্বত্তনে অসমত্থতায সহেতুকজৰনেপি জৰিতে অহেতুকতদারম্মণমেৰ হোতি. সেসং ৰুত্তনযমেৰ.
৩৮৭-৯১. তুল্যেন পাকচিত্তেনাতি সোমনস্সসহগতঞাণসম্পযুত্তঅসঙ্খারিকেন মহাৰিপাকচিত্তেন. বলৰারম্মণেতি অতিমহন্তারম্মণে. চতুব্বিধঞ্হি আরম্মণং অতিমহন্তং মহন্তং পরিত্তং অতিপরিত্তন্তি. ৰুত্তঞ্চ –
‘‘তথা হি ৰিসযং আহু, চতুধা এত্থ পণ্ডিতা;
মহন্তাতিমহন্ততো, পরিত্তাতিপরিত্ততো’’তি.
অতিমহন্তাদিভাৰো চস্স আপাথগতকালে উপ্পজ্জনকচিত্তক্খণৰসেন ৰেদিতব্বো. তথা হি আপাথগতক্খণতো পট্ঠায যাৰ সোল়সচিত্তক্খণা, তাৰ ৰিজ্জমানাযুকআরম্মণং অতিমহন্তং নাম. পন্নরসচুদ্দসচিত্তক্খণাযুকং মহন্তং নাম. তেরসচিত্তক্খণতো পট্ঠায অট্ঠচিত্তক্খণাযুকং পরিত্তং নাম. ততো পরং অতিপরিত্তং নাম. তত্থ অতিমহন্তারম্মণে তদারম্মণপরিযোসানানি ৰীথিচিত্তানি উপ্পজ্জন্তি. মহন্তে জৰনপরিযোসানানি, নত্থি তদারম্মণুপ্পাদো. পরিত্তে জৰনম্পি ন উপ্পজ্জতি, সন্তীরণানন্তরং ৰোট্ঠব্বনমেৰ দ্ৰত্তিক্খত্তুং পৰত্ততি. অতিপরিত্তে ভৰঙ্গচলনমত্তমেৰ. কথং? অতিমহন্তে হি আরম্মণে পঞ্চদ্ৰারেসু যথানুরূপং অঞ্ঞতরস্মিং দ্ৰারে আপাথগতে পসাদঘট্টনানুভাৰেন হদযৰত্থুসন্নিস্সিতা ভৰঙ্গসন্ততি ৰোচ্ছিজ্জতি, ৰোচ্ছিজ্জমানা চ সহসা ন ওচ্ছিজ্জতি. যথা পন ৰেগেন ধাৰন্তো পুরিসো অন্তরা ঠাতুকামোপি একদ্ৰেপদৰারে অতিক্কমিত্ৰাৰ ঠাতুং সক্কোতি, ন পন ঠাতুকামতায ¶ সদ্ধিংযেৰ, এৰমেৰ দীপসিখা ৰিয, গঙ্গাসোতো ৰিয, ৰেগেন জৰমানা ভৰঙ্গসন্ততি অন্তরা ওচ্ছিজ্জমানাপি পসাদঘট্টনতো পরং দ্ৰত্তিক্খত্তুং উপ্পজ্জিত্ৰাৰ ওচ্ছিজ্জতি. তত্থ পঠমচিত্তং ভৰঙ্গসন্ততিযা চলনাকারেন উপ্পজ্জনতো ভৰঙ্গচলনং নাম, দুতিযং উপচ্ছিজ্জনৰসেন উপ্পজ্জনতো ভৰঙ্গুপচ্ছেদো নাম. চলনঞ্চেত্থ ৰিসদিসচিত্তস্স উপনিস্সযভাৰগমনং. ৰুত্তঞ্চ –
‘‘আরম্মণন্তরাপাথে ¶ , দ্ৰিক্খত্তুং চলিতে মনো;
চিত্তন্তরস্স হেতুত্তং, যানং চলনমীরিত’’ন্তি.
যদি এৰং দুতিযস্সপি তং অত্থীতি তম্পি ভৰঙ্গচলনমিচ্চেৰ ৰত্তব্বন্তি? সচ্চং, ভৰঙ্গস্স পন উপচ্ছিজ্জনৰসেন পৰত্তিৰিসেসং গহেত্ৰা পুরিমস্স নামতো ৰিসদিসনামং কাতুং ‘‘ভৰঙ্গুপচ্ছেদো’’তি ৰুচ্চতীতি. ননু চ রূপাদীহি পসাদে ঘট্টিতে পসাদনিস্সিতস্সেৰ চলনং যুত্তং, কথং পন হদযৰত্থুসন্নিস্সিতায ভৰঙ্গসন্ততিযা চলনন্তি? সন্ততিৰসেন একাবদ্ধত্তা. যথা হি ভেরিযা একস্মিং তলে ঠিতসক্খরায মক্খিকায নিপন্নায অপরস্মিং তলে দণ্ডাদিনা পহটে অনুক্কমেন ভেরিচম্মৰরত্তাদীনং চলনেন সক্খরায চলিতায মক্খিকায পলাযনং হোতি, এৰমেৰ রূপাদিম্হি পসাদে ঘট্টিতে তন্নিস্সযেসু মহাভূতেসু চলিতেসু অনুক্কমেন তংসম্বন্ধানং সেসরূপানম্পি চলনেন হদযৰত্থুম্হি চলিতে তন্নিস্সিতস্স ভৰঙ্গস্স চলনাকারেন পৰত্তি হোতি. ৰুত্তঞ্চ –
‘‘ঘট্টিতে অঞ্ঞৰত্থুম্হি, অঞ্ঞনিস্সিতকম্পনং;
একাবদ্ধেন হোতীতি, সক্খরোপমযা ৰদে’’তি. (স. স. ১৭৬);
এৰং ভৰঙ্গচলনভৰঙ্গুপচ্ছেদেসু উপ্পজ্জিত্ৰা নিরুদ্ধেসু ‘‘কিং নামেত’’ন্তি ৰদন্তী ৰিয ৰীথিচিত্তানি আরম্মণাভিমুখং পটিপাদেন্তী ¶ কিরিযামনোধাতু উপ্পজ্জতি, তস্সানন্তরং যথারহং দস্সনাদিকিচ্চং সাধযমানা পঞ্চৰিঞ্ঞাণধাতূসু অঞ্ঞতরা উপ্পজ্জতি, তদনন্তরং তায গহিতমেৰারম্মণং সম্পটিচ্ছমানা ৰিপাকাহেতুকমনোধাতু উপ্পজ্জতি, তদনন্তরং তদেৰারম্মণং সন্তীরযমানা ৰিপাকাহেতুকমনোৰিঞ্ঞাণধাতু উপ্পজ্জতি, তদনন্তরং তমেৰারম্মণং ৰৰত্থাপযমানা কিরিযাহেতুকমনোৰিঞ্ঞাণধাতু উপ্পজ্জতি, তদনন্তরং কামাৰচরকুসলাকুসলকিরিযজৰনেসু যং কিঞ্চি লদ্ধপচ্চযং তদেৰারম্মণং আরব্ভ জৰনং হুত্ৰা যেভুয্যেন সত্তক্খত্তুং জৰতি, তদনন্তরং একাদসতদারম্মণচিত্তেসু অঞ্ঞতরং কম্মং আরম্মণং জৰনং পচ্চযো পরিচিততাতি ইমেসং অনুরূপৰসেন দ্ৰিক্খত্তুং উপ্পজ্জতি, তদনন্তরং ভৰঙ্গপাতো হোতি.
ইধ ঠত্ৰা ইমিস্সা চিত্তপরম্পরায সুখগ্গহণত্থং অম্বোপমা ৰেদিতব্বা. কথং? একো কির পুরিসো ফলিতম্বরুক্খস্স হেট্ঠা সসীসং পারুপিত্ৰা নিপন্নো নিদ্দাযতি, অথেকং অম্বপক্কং ৰণ্টতো ¶ মুচ্চিত্ৰা তস্স কণ্ণসক্খলিং পুঞ্ছমানং ৰিয ‘‘ঠ’’ন্তি ভূমিযং পততি, সো তস্স সদ্দেন পবুজ্ঝিত্ৰা সীসতো ৰত্থং অপনেত্ৰা চক্খুং উম্মীলেত্ৰা ওলোকেসি, ততো হত্থং পসারেত্ৰা ফলং গহেত্ৰা মদ্দিত্ৰা উপসিঙ্ঘিত্ৰা পক্কভাৰং ঞত্ৰা পরিভুঞ্জিত্ৰা মুখগতং সহ সেম্হেন অস্সাদেত্ৰা পুন তথেৰ নিদ্দাযতি. তত্থ তস্স পুরিসস্স অম্বরুক্খমূলে নিদ্দাযনকালো ৰিয ভৰঙ্গসমঙ্গিকালো, অম্বপক্কস্স পতিতকালো ৰিয আরম্মণস্স পসাদঘট্টনকালো, পতনসদ্দেন পবুদ্ধকালো ৰিয মনোধাতুযা ভৰঙ্গস্স আৰট্টিতকালো, উম্মীলেত্ৰা ওলোকিতকালো ৰিয চক্খুৰিঞ্ঞাণস্স দস্সনকিচ্চং সাধনকালো, হত্থং পসারেত্ৰা গহিতকালো ৰিয ৰিপাকমনোধাতুযা আরম্মণসম্পটিচ্ছনকালো, গহেত্ৰা মদ্দিতকালো ¶ ৰিয ৰিপাকমনোৰিঞ্ঞাণধাতুযা আরম্মণস্স সন্তীরিতকালো, উপসিঙ্ঘিতকালো ৰিয কিরিযামনোৰিঞ্ঞাণধাতুযা ৰৰত্থাপিতকালো, পরিভুত্তকালো ৰিয জৰনস্স আরম্মণরসঅনুভৰিতকালো, মুখগতং সহ সেম্হেন অস্সাদিতকালো ৰিয তদারম্মণস্স জৰনেন অনুভূতারম্মণঅনুভৰনকালো, পুন নিদ্দাযনং ৰিয পুন ভৰঙ্গকালোতি এৰমেত্থ উপমাসংসন্দনং ৰেদিতব্বং.
অযং পন উপমা কিং দীপেতি? আরম্মণস্স পসাদঘট্টনমেৰ কিচ্চং, কিরিযামনোধাতুযা ভৰঙ্গাৰট্টনমেৰ কিচ্চং, পঞ্চৰিঞ্ঞাণধাতূনং দস্সনাদিকমেৰ কিচ্চং, ৰিপাকমনোৰিঞ্ঞাণধাতুযা সম্পটিচ্ছনমেৰ কিচ্চং, ৰিপাকমনোৰিঞ্ঞাণধাতুযা সন্তীরণমেৰ কিচ্চং, কিরিযামনোৰিঞ্ঞাণধাতুযা ৰৰত্থাপনমেৰ কিচ্চং, জৰনস্সেৰ পন আরম্মণরসানুভৰনং তদারম্মণস্স এতেন অনুভূতস্সেৰ অনুভৰনন্তি এৰং কিচ্চৰসেন ধম্মানং অঞ্ঞমঞ্ঞাসংকিণ্ণতং দীপেতি, এৰং পৰত্তমানং পন চিত্তং ‘‘ত্ৰং আৰজ্জনং নাম হোহি, ত্ৰং দস্সনাদীসু অঞ্ঞতরং, ত্ৰং সম্পটিচ্ছনং নামা’’তিআদিনা নিযুঞ্জকে কারকে অসতিপি চিত্তনিযামৰসেনেৰ পৰত্ততীতি ৰেদিতব্বং. তং পন চিত্তনিযামং সদ্ধিং উতুনিযামাদীহি পরিচ্ছেদাৰসানে ৰক্খতি. অযং তাৰ অতিমহন্তারম্মণে চিত্তপ্পৰত্তিৰিভাৰনা.
মহন্তারম্মণে পন তদারম্মণুপ্পাদস্স অভাৰতো তস্মিং আপাথগতে ৰুত্তনযেন জৰনপরিযোসানেসু ৰীথিচিত্তেসু উপ্পন্নেসু ভৰঙ্গপাতোৰ হোতি, আরম্মণস্স পন পরিক্খীণাযুকত্তা একচিত্তক্খণিকপ্পমাণেপি ৰা আযুম্হি সতি সমাসন্নমরণো ৰিয পুরিসো দুব্বলভাৰতো তদারম্মণং নুপ্পজ্জতি. অপিচ তদারম্মণমুপ্পজ্জন্তং নিযমতো দ্ৰিক্খত্তুমেৰ উপ্পজ্জতি, ন একৰারং. একচিত্তক্খণাৰসিট্ঠে চ আরম্মণে একস্মিং তদারম্মণে উপ্পন্নেসু ¶ দুতিযস্স ¶ উপ্পজ্জনকালে তস্স নিরুদ্ধত্তা নুপ্পজ্জতি. ন হি দ্ৰীসু তদারম্মণেসু একং পচ্চুপ্পন্নারম্মণং, একং অতীতারম্মণং হোতি, তস্মা দুতিযস্স অনুপ্পত্তিযা পঠমম্পি নুপ্পজ্জতীতি. মজ্ঝিমট্ঠকথাযং পন সকিম্পি তদারম্মণস্স পৰত্তি ৰুত্তা. পরমত্থৰিনিচ্ছযেপি চ তমেৰ ৰাদং সম্পটিচ্ছিত্ৰা ‘‘সকিং দ্ৰে ৰা তদালম্ব’’ন্তি (পরম. ৰি. ১১৬) ৰুত্তং. অভিধম্মট্ঠকথাযং পন ‘‘চিত্তপ্পৰত্তিগণনাযং সব্বৰারেসু দ্ৰে এৰ চিত্তৰারানি আগতানী’’তি ৰত্ৰা তং ন সম্পটিচ্ছিতং, তস্মা মহন্তারম্মণে জৰনাৰসানে ভৰঙ্গপাতোৰ হোতি, নত্থি তদারম্মণুপ্পাদো, অযঞ্চ তদারম্মণেহি তুচ্ছতায ‘‘মোঘৰারো’’তি ৰুচ্চতি.
পরিত্তারম্মণে জৰনুপ্পাদস্সপি অভাৰতো সন্তীরণাৰসানেসু ৰীথিচিত্তেসু উপ্পন্নেসু তদনন্তরং ৰোট্ঠব্বনমেৰ আসেৰনং লভিত্ৰা জৰনট্ঠানে ঠত্ৰা দ্ৰিক্খত্তুং পৰত্ততি, ততো ভৰঙ্গপাতো হোতি. ৰোট্ঠব্বনং পন অপ্পত্ৰা অন্তরা চক্খুৰিঞ্ঞাণাদিকং পত্ৰা নিৰত্তিস্সতীতি নেতং ঠানং ৰিজ্জতি. জৰনং পন আরম্মণস্স অপ্পাযুকভাৰেন পরিদুব্বলত্তা নুপ্পজ্জতি. তঞ্হি উপ্পজ্জমানং সত্তচিত্তক্খণাযুকেযেৰ উপ্পজ্জতি, কতিপযচিত্তক্খণাযুকে পন পঠমজৰনমেৰ নুপ্পজ্জতি. তদনুপ্পত্তিযঞ্হি ইতরানিপি নুপ্পজ্জন্তি, তস্মা পরিত্তারম্মণে নত্থি জৰনুপ্পাদোতি অযং দুতিযো মোঘৰারো অট্ঠকথায ৰুত্তো. টীকাকারো পন তথা অসম্পটিচ্ছিত্ৰা অঞ্ঞথা দুতিযমোঘৰারং পকপ্পেতি. ৰুত্তঞ্হি তেন তীসু মোঘৰারেসু দুতিযমোঘৰারো উপপরিক্খিত্ৰা গহেতব্বো.
যদি হি অনুলোমে ৰেদনাত্তিকে পটিচ্চৰারাদীসু ‘‘আসেৰনপচ্চযা ন মগ্গে দ্ৰে, নমগ্গপচ্চযা আসেৰনে দ্ৰে’’তি চ ৰুত্তং সিযা, সোপি মোঘৰারো লব্ভেয্য. যদি চ ৰোট্ঠব্বনম্পি আসেৰনপচ্চযো ¶ সিযা, কুসলাকুসলানম্পি সিযা. ন হি আসেৰনপচ্চযং লদ্ধুং যুত্তস্স আসেৰনপচ্চযভাৰী ধম্মো আসেৰনপচ্চযো হোতীতি অৰুত্তো অত্থি. ৰোট্ঠব্বনস্স পন কুসলাকুসলানং আসেৰনপচ্চযভাৰো ন ৰুত্তো. ‘‘কুসলং ধম্মং পটিচ্চ কুসলো ধম্মো উপ্পজ্জতি নাসেৰনপচ্চযা. অকুসলং ধম্মং পটিচ্চ অকুসলো ধম্মো উপ্পজ্জতি নাসেৰনপচ্চযা’’তি ৰচনতো পটিক্খিত্তোৰ. অথাপি সিযা ‘‘অসমানৰেদনানং ৰসেনেৰং ৰুত্ত’’ন্তি, এৰম্পি যথা ‘‘আৰজ্জনা কুসলানং খন্ধানং, অকুসলানং খন্ধানং অনন্তরপচ্চযেন পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ১.১.৪১৭) ৰুত্তং, এৰং ‘‘আসেৰনপচ্চযেন পচ্চযো’’তিপি ৰত্তব্বং সিযা. জাতিভেদা ন ৰুত্তন্তি চে, ‘‘ভূমিভিন্নস্স কামাৰচরস্স রূপাৰচরাদীনং ¶ আসেৰনপচ্চযভাৰো ৰিয জাতিভিন্নস্সপি ভৰেয্যা’’তি ৰত্তব্বো এৰ সিযা, অভিন্নজাতিকস্স চ ৰসেন যথা ‘‘আৰজ্জনা সহেতুকানং খন্ধানং অনন্তরপচ্চযেন পচ্চযো’’তি ৰুত্তং, এৰং ‘‘আসেৰনপচ্চযেন পচ্চযো’’তিপি ৰত্তব্বং সিযা, ন তু ৰুত্তং, তস্মা ৰেদনাত্তিকেপি সংখিত্তায গণনায ‘‘আসেৰনপচ্চযা নমগ্গে একং, নমগ্গপচ্চযা আসেৰনে এক’’ন্তি এৰং গণনায নিদ্ধারিযমানায ৰোট্ঠব্বনস্স আসেৰনপচ্চযত্তাভাৰা যথাৰুত্তপ্পকারো দুতিযো মোঘৰারো ৰীমংসিত্ৰা গহেতব্বো. ৰোট্ঠব্বনং পন ৰীথিৰিপাকসন্ততিযা আৰট্টনতো ‘‘আৰজ্জনা’’ইচ্চেৰ ৰুত্তং. ততো ৰিসদিসস্স জৰনস্স করণতো মনসিকারো চ. এৰঞ্চ কত্ৰা পট্ঠানে ‘‘ৰোট্ঠব্বনং কুসলানং খন্ধানং অনন্তরপচ্চযেন পচ্চযো’’তিআদি ন ৰুত্তং, ‘‘আৰজ্জনা’’ইচ্চেৰ ৰুত্তং, তস্মা ৰোট্ঠব্বনতো চতুন্নং ৰা পঞ্চন্নং ৰা জৰনানং আরম্মণপুরেজাতং ভৰিতুং অসক্কোন্তং রূপাদিআৰজ্জনাদীনং পচ্চযো ¶ ভৰিতুং ন সক্কোতি, অযমেতস্স সভাৰোতি জৰনাপারিপূরিযা দুতিযো মোঘৰারো দস্সেতুং যুত্তো সিযাতি.
অযঞ্হি আচরিযস্স অধিপ্পাযো – যদি ৰোট্ঠব্বনম্পি আসেৰনপচ্চযো সিযা, যথা ‘‘সুখায ৰেদনায সম্পযুত্তং ধম্মং পটিচ্চ সুখায ৰেদনায সম্পযুত্তো ধম্মো উপ্পজ্জতি আসেৰনপচ্চযা নমগ্গপচ্চযা’’তি অনুলোমপচ্চনিযে, পচ্চনিযানুলোমে চ ‘‘সুখা…পে… নমগ্গপচ্চযা আসেৰনপচ্চযা’’তি চ ৰুত্তং হসিতুপ্পাদচিত্তৰসেন, এৰম্পি ৰোট্ঠব্বনৰসেন ‘‘অদুক্খমসুখায ৰেদনায সম্পযুত্তং ধম্মং পটিচ্চা’’তিআদিনা পুব্বে ৰুত্তনযেন পাঠো সিযা. তথা চ সতি ৰারদ্ৰযৰসেন গণনায ‘‘আসেৰনপচ্চযা নমগ্গে দ্ৰে, নমগ্গপচ্চযা আসেৰনে দ্ৰে’’তি চ ৰত্তব্বং সিযা, ন পন ৰুত্তং, ‘‘আসেৰনপচ্চযা নমগ্গে একং, নমগ্গপচ্চযা আসেৰনে এক’’ন্তিচ্চেৰ ৰুত্তং. অপিচ যদি হি ৰোট্ঠব্বনম্পি আসেৰনপচ্চযো সিযা, দুতিযমোঘৰারো ৰিয পুরিমৰারেসুপি সিযা. তথা চ সতি অত্তনো ৰিয কুসলাকুসলানম্পি সিযা. ন হি আসেৰনপচ্চযং লদ্ধুং যুত্তস্স আসেৰনপচ্চযভাৰী ধম্মো আসেৰনপচ্চযো হোতীতি অৰুত্তো অত্থি ‘‘পুরিমা পুরিমা কুসলা খন্ধা’’তিআদিনা অনৰসেসতো ৰুত্তত্তা, ৰোট্ঠব্বনস্স পন অৰুত্তো ‘‘অব্যাকতো ধম্মো কুসলস্স ধম্মস্স আসেৰনপচ্চযেন পচ্চযো’’তিআদিৰচনস্স অভাৰতো. ন কেৰলং অৰুত্তোৰ, অথ খো ‘‘কুসলং ধম্মং পটিচ্চ কুসলো ধম্মো উপ্পজ্জতি, অকুসলং ধম্মং পটিচ্চ অকুসলো ধম্মো উপ্পজ্জতী’’তি ফস্সাদিকুসলাকুসলধম্মে পটিচ্চ সহজাতাদিপচ্চযৰসেন কুসলাকুসলস্স উপ্পত্তিং ¶ ৰত্ৰা পঠমজৰনস্স ৰোট্ঠব্বনতো আসেৰনপচ্চযালাভং সন্ধায ‘‘নাসেৰনপচ্চযা’’তি পটিক্খিত্তোৰ.
অথাপেত্থ ¶ সমোধানং সিযা, সমানৰেদনানং এৰ আসেৰনপচ্চযভাৰস্স দস্সনতো ৰোট্ঠব্বনেন অসমানৰেদনানং কুসলাকুসলানং ৰসেনাযং পটিক্খেপো কতোতি. এৰম্পি সতি যথা ‘‘আৰজ্জনা কুসলানং খন্ধানং অকুসলানং খন্ধানং অনন্তরপচ্চযেন পচ্চযো’’তি ৰুত্তং, এৰং সমানৰেদনাৰসেন ‘‘আসেৰনপচ্চযেন পচ্চযো’’তিপি ৰত্তব্বং সিযা. অথ ৰোট্ঠব্বনস্স কুসলাকুসলেহি ভিন্নজাতিকত্তা তস্স তেসং আসেৰনপচ্চযভাৰো ন ৰুত্তোতি চে. যথা ভূমিৰসেন ভিন্নস্স গোত্রভুৰোদানৰসেন ঠিতস্স কামাৰচরস্স রূপাৰচরাদীনং আসেৰনভাৰো দিস্সতি, এৰং জাতিৰসেন ভিন্নস্স ৰোট্ঠব্বনস্স আসেৰনপচ্চযভাৰে ন কোচি ৰিবন্ধো, অপিচ অভিন্নৰেদনস্স, অভিন্নজাতিকস্স চ উপেক্খাসহগতমহাকিরিযচিত্তস্স ৰসেন যথা ‘‘আৰজ্জনা সহেতুকানং খন্ধানং অনন্তরপচ্চযেন পচ্চযো’’তি ৰুত্তং, এৰং ‘‘আসেৰনপচ্চযেন পচ্চযো’’তিপি ৰত্তব্বং সিযা, ন তু ৰুত্তং, তস্মা ৰেদনাত্তিকেপি ৰোট্ঠব্বনস্স আসেৰনপচ্চযত্তস্স অভাৰা ৰোট্ঠব্বনস্স আসেৰনভাৰদস্সনৰসেন ৰুত্তো দুতিযো মোঘৰারো ৰীমংসিত্ৰা গহেতব্বো. ৰোট্ঠব্বনাৰজ্জনানং পন অনত্থন্তরভাৰতো আৰজ্জনায চ কুসলাকুসলানং অনন্তরপচ্চযভাৰস্স ৰুত্তত্তা সতি উপ্পত্তিযং ৰোট্ঠব্বনং কামাৰচরকুসলাকুসলকিরিযাজৰনানং একন্ততো অনন্তরপচ্চযভাৰেনেৰ ৰত্তেয্য, ন পন অঞ্ঞথাতি মুঞ্ছামরণাসন্নৰেলাদীসু জৰনাপারিপূরিযা মন্দীভূতৰেগতায অযং দস্সেতব্বোতি.
আচরিযধম্মপালত্থেরেন পনেত্থ ইদং ৰুত্তং – ‘‘যং জৰনভাৰপ্পত্তং, তং ছিন্নমূলরুক্খপুপ্ফং ৰিযা’’তি ৰক্খমানত্তা অনুপচ্ছিন্নভৰমূলানং পৰত্তস্স ৰোট্ঠব্বনস্স কিরিযভাৰো ন ¶ সিযা, ৰুত্তো চ ‘‘যস্মিং সমযে মনোৰিঞ্ঞাণধাতু উপ্পন্না কিরিযা নেৰকুসলা, নাকুসলা, ন চ কম্মৰিপাকা উপেক্খাসহগতা’’তি, তস্মা অট্ঠকথাযং ‘‘জৰনট্ঠানে ঠত্ৰা’’তি ৰচনং জৰনস্স উপ্পজ্জনট্ঠানে দ্ৰিক্খত্তুং পৰত্তিত্ৰা ন জৰনভাৰেনাতি অধিপ্পাযেন ৰুত্তং, ‘‘আসেৰনং লভিত্ৰা’’তি চ ‘‘আসেৰনং ৰিয আসেৰন’’ন্তি ৰুত্তে ন কোচি ৰিরোধোতি. ৰিপ্ফারিকস্স পন সতো দ্ৰিক্খত্তুং পৰত্তিযেৰেত্থ আসেৰনসদিসতা. ৰিপ্ফারিকতায হি ৰিঞ্ঞত্তিসমুট্ঠাপকত্তঞ্চস্স ৰুচ্চতি. ৰিপ্ফারিকম্পি জৰনং ৰিয অনেকক্খত্তুং অপ্পৰত্তিযা দুব্বলত্তা ন নিপ্পরিযাযতো আসেৰনপচ্চযভাৰেন পৰত্তেয্যাতি ন ইমস্স পাঠে আসেৰনত্তং ৰুত্তং ¶ . অট্ঠকথাযং পন পরিযাযতো ৰুত্তং, যথা ফলচিত্তেসু মগ্গঙ্গং মগ্গপরিযাপন্নন্তি. যদিপি ‘‘জৰনাপারিপূরিযা…পে… যুত্তো’’তি ৰুত্তং, ‘‘আৰজ্জনাদীনং পচ্চযো ভৰিতুং ন সক্কোতী’’তি পন ৰুত্তত্তা চিত্তপ্পৰত্তিৰসেন পঠমমোঘৰারতো এতস্স ন কোচি ৰিসেসোতি.
চক্খুস্সাপাথমাগতেতি চক্খুদ্ৰারস্স যোগ্যদেসাৰট্ঠানৰসেন আপাথমাগতে. তাযাতি মনোধাতুযা ভৰঙ্গাৰট্টনে পাকটতায কিরিযামনোধাতুং পচ্চামসতি. আৰট্টিতেতি সন্ততিৰসেন পৰত্তিতুং অদত্ৰা নিৰত্তিতে, পরিণামিতে ৰা. জাতেসু জাযতেতি সম্বন্ধো. গতেতি নিরুদ্ধে. তদেৰাতি জৰনানুভূতমেৰ ইট্ঠারম্মণং. তেনেৰাতি জৰনং হুত্ৰা নিরুদ্ধেন তেন কামাৰচরকুসলচিত্তেন. তদারম্মণসঞ্ঞিতন্তি জৰনগ্গহিতেযেৰ আরম্মণে পৰত্তনতো ‘‘ব্রহ্মস্সরো’’তিআদীসু ৰিয তস্স আরম্মণং আরম্মণমস্সাতি মজ্ঝপদলোপৰসেন তদারম্মণন্তি সঞ্ঞিতং. তুল্যতোতি আরম্মণতো ৰিসদিসভাৰেপি সোমনস্সসহগতাদিনা সদিসত্তা. মূলসদিসং ¶ ভৰঙ্গং মূলভৰঙ্গং. তদারম্মণম্পি ভৰঙ্গসভাৰত্তা ‘‘ভৰঙ্গ’’ন্তি ৰুচ্চতি যথা ‘‘সহেতুকং ভৰঙ্গং অহেতুকস্স ভৰঙ্গস্স অনন্তরপচ্চযেন পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ৩.১.১০২). এত্থ হি পটিসন্ধিচিত্তে এৰ পৰত্তিযং ‘‘ভৰঙ্গ’’ন্তি ৰুচ্চমানে ন তস্স হেতুৰসেন ভেদোতি ‘‘সহেতুকং ভৰঙ্গং অহেতুকস্স ভৰঙ্গস্স অনন্তরপচ্চযেন পচ্চযো’’তি ন সক্কা ৰত্তুং. নাপি চেতং ‘‘সহেতুকং চুতিং অহেতুকপটিসন্ধিঞ্চ সন্ধায ৰুত্ত’’ন্তি সক্কা ৰিঞ্ঞাতুং. ভৰস্স অঙ্গভাৰাভাৰতো চুতিচিত্তস্স ভৰঙ্গৰোহারালাভতোতি ‘‘সহেতুকং ভৰঙ্গ’’ন্তি তদারম্মণং ৰুত্তন্তি ৰিঞ্ঞাযতি. ‘‘তদারম্মণসঞ্ঞিত’’ন্তি ৰত্ৰা ‘‘মূলভৰঙ্গন্তি ৰুচ্চতী’’তি ৰুত্তত্তা নামদ্ৰযম্পি ইমস্স লব্ভতীতি দীপিতং হোতি.
৩৯২. তঞ্চাতি তদারম্মণঞ্চ. এত্থাতি ইমেসু ৰীথিচিত্তেসু. গণনূপগচিত্তানীতি ৰিপাকগণনূপগচিত্তানি.
৩৯৪. অসমানত্তাতি অসঙ্খারিকভাৰেন অসমানত্তা.
৩৯৬. পুরিমানি পঞ্চ ৰিপাকচিত্তানি ইমিনা সদ্ধিং ছ হোন্তীতি সম্বন্ধো. এত্থ চ যেভুয্যতো ইট্ঠারম্মণে সোমনস্সপ্পৰত্তিৰসেন সোমনস্সসহগতজৰনানন্তরমেৰ সোমনস্সতদারম্মণং ৰুত্তং. জৰনস্স পন পকপ্পেত্ৰা আরম্মণগ্গহণসব্ভাৰতো, ৰিপাকস্স চ তদভাৰতো ¶ ইট্ঠারম্মণে উপেক্খাসহগতজৰনেসুপি জৰিতেসু সোমনস্সসহগতমেৰ তদারম্মণং হোতি.
৩৯৯-৪০৩. তস্মিং দ্ৰারেতি তস্মিংযেৰ চক্খুদ্ৰারে. ৰেদনা পরিৰত্ততীতি কম্মস্স সোমনস্সসহগতভাৰেপি আরম্মণস্স ¶ ইট্ঠমজ্ঝত্ততায সোমনস্সৰেদনা পরিৰত্তিত্ৰা উপেক্খাৰেদনা হোতি. অথ ৰা হেট্ঠা ৰিপাকৰেদনায সোমনস্সভাৰেপি ইট্ঠারম্মণস্স মজ্ঝত্তভাৰেন তংৰসেন ৰেদনা পরিৰত্ততীতি অত্থো.
জৰনেসু জৰিতেসূতি সম্বন্ধো. ‘‘জৰিতেসু চতূস্ৰপী’’তি ৰা পাঠো. জাযরেতি তদারম্মণৰসেন জাযন্তি. ৰেদনাযাতি ৰেদনায করণভূতায. অসমানত্তাতি পটিসন্ধিযা সহ অসমানত্তা. পুরিমেহীতি হেট্ঠা ৰুত্ততদারম্মণচতুক্কতো. অথ ৰা ‘‘পুরিমেহি অসমানত্তা’’ ইচ্চেৰ যোজনা. পুরিমেহি সহ অসমানভাৰে ৰুত্তে তেসং সন্ধিযা সহ অসমানভাৰোপি ৰুত্তোৰ হোতীতি চত্তারি নামতো পিট্ঠিভৰঙ্গানি চ হোন্তীতি যোজনা. চ-সদ্দেন আগন্তুকভৰঙ্গানি, তদারম্মণানি চ হোন্তীতি দস্সেতি. এত্থাপি চ যেভুয্যেন ইট্ঠমজ্ঝত্তারম্মণে উপেক্খাসহগতজৰনস্স উপ্পজ্জনতো উপেক্খাসহগতজৰনানন্তরমেৰ উপেক্খাসহগততদারম্মণং ৰুত্তং, হেট্ঠা ৰুত্তনযেন পন উপেক্খাসহগততদারম্মণং হোতি. ঞাণসম্পযুত্তাদীসু জৰিতেসু ঞাণৰিপ্পযুত্ততদারম্মণানং সম্ভৰো হেট্ঠা ৰুত্তনযেন ৰেদিতব্বো. কিঞ্চাপি অসঙ্খারসসঙ্খারৰিধানং জৰনৰসেন ৰুত্তং, তথাপি উতুভোজনাদিপচ্চযানং দুব্বলভাৰে জৰনস্সেৰ অসঙ্খারিকত্তাভাৰতো অসঙ্খারজৰনাৰসানে অসঙ্খারমেৰ তদারম্মণং হোতি, ন সসঙ্খারন্তি নিযমো. পচ্চযস্স পন বলৰভাৰে সতিপি পরেসং উস্সাহবলেন সসঙ্খারস্স জৰনস্স সম্ভৰতো সসঙ্খারজৰনাৰসানে সসঙ্খারমেৰ তদারম্মণং হোতি, সসঙ্খারিকত্তাভাৰতো অসঙ্খারজৰনাৰসানে অসঙ্খারমেৰাতি নিযমো নত্থীতি অসঙ্খারজৰনাৰসানে অসঙ্খারম্পি সসঙ্খারম্পি তদারম্মণং হোতি, সসঙ্খারজৰনাৰসানে সসঙ্খারম্পি অসঙ্খারম্পি তদারম্মণং হোতি.
পঞ্চিমানীতি ¶ ইট্ঠমজ্ঝত্তারম্মণে ৰুত্তানি উপেক্খাসহগতসন্তীরণাদীনি পঞ্চ ৰিপাকানি. পুরিমেহি সত্তহীতি ইট্ঠারম্মণে ৰুত্তেহি চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীহি সত্তহি ৰিনিদ্দিসে চক্খুদ্ৰারস্মিন্তি অধিপ্পাযো.
৪০৫-৬. একায ¶ চেতনাযাতি একায তিহেতুকসোমনস্সসহগতঅসঙ্খারিকচেতনায. এৰং সমসট্ঠি ৰিপাকানি উপ্পজ্জন্তীতি সম্বন্ধো. যস্মা পন চক্খুদ্ৰারাদীসু অনুপ্পজ্জিত্ৰা সোতদ্ৰারাদীসুযেৰ উপ্পজ্জমানা সোতৰিঞ্ঞাণাদযো ৰিয পঞ্চসু দ্ৰারেসু অনুপ্পজ্জিত্ৰা মনোদ্ৰারেযেৰ উপ্পজ্জমানো কামাৰচরৰিপাকো নত্থি, তস্মা মনোদ্ৰারে ৰিপাকপ্পৰত্তি ন ৰুত্তা. অথ ৰা চক্খুদ্ৰারে গহিতানমেৰ মনোধাতুমনোৰিঞ্ঞাণধাতূনং সোতদ্ৰারাদীসুপি গহণেন পঞ্চদ্ৰারেসু গহিতায মনোৰিঞ্ঞাণধাতুযা মনোদ্ৰারেপি গহণনযদস্সনং কতং হোতি, এৰং সতি ছসু দ্ৰারেসুপি সমসত্ততি ৰিপাকানি হোন্তি. অথ ৰা মনোদ্ৰারে লব্ভমানাযপি পঞ্চদ্ৰারপ্পৰত্তায মনোৰিঞ্ঞাণধাতুযা মনোদ্ৰারে অগ্গহণেন সোতদ্ৰারাদীসু লব্ভমানানম্পি চক্খুদ্ৰারে গহিতমনোধাতুমনোৰিঞ্ঞাণধাতূনং সোতদ্ৰারাদীসু অগ্গহণস্স নযদস্সনং কতং হোতি, এৰং সতি পঞ্চদ্ৰারেসু সোল়স ৰিপাকানি হোন্তি. এৰঞ্চ কত্ৰা ৰুত্তং ‘‘গহিতাগ্গহণেনা’’তিআদি.
৪০৮-৯. তীহি ৰিপাকেহীতি তেহি তীহি কুসলচিত্তেহি সমানেহি তীহি ৰিপাকেহি দিন্নায পটিসন্ধিযাতি সম্বন্ধো. উপেক্খাসহিতদ্ৰযেতি উপেক্খাসহগতপটিসন্ধিযুগল়ে. ইধ ঠত্ৰা নাল়িযন্তূপমা ৰেদিতব্বা. কথং? উচ্ছুপীল়নসমযে কির একস্মা গামা একাদস যন্তৰাহা নিক্খমিত্ৰা একং উচ্ছুৰাটং দিস্ৰা তস্স পরিপক্কভাৰং ঞত্ৰা উচ্ছুসামিকং ¶ উপসঙ্কমিত্ৰা ‘‘যন্তৰাহা ময’’ন্তি আরোচেসুং. সো ‘‘অহং তুম্হেযেৰ পরিযেসিস্সামী’’তি উচ্ছুসালং গহেত্ৰা অগমাসি. তে তত্থ নাল়িযন্তং যোজেত্ৰা ‘‘মযং একাদস জনা অপরম্পি একং লদ্ধুং ৰট্টতি, ৰত্তনেন গণ্হথা’’তি আহংসু. উচ্ছুসামিকো ‘‘অহমেৰ সহাযো ভৰিস্সামী’’তি উচ্ছুসালং পূরাপেত্ৰা তেসং সহাযো অহোসি. তে অত্তনো অত্তনো কিচ্চানি কত্ৰা ফাণিতপাচকেন উচ্ছুরসে পক্কে গুল়ে বদ্ধে উচ্ছুসামিকেন তুলযিত্ৰা ভাগেসু দিন্নেসু অত্তনো অত্তনো ভাগং আদায সালং সালসামিকং পটিচ্ছাপেত্ৰা এতেনেৰ উপাযেন অপরাসুপি চতূসু সালাসু কম্মং কত্ৰা পক্কমিংসু. তত্থ পঞ্চ যন্তসালা ৰিয পঞ্চ পসাদা দট্ঠব্বা, পঞ্চ উচ্ছুৰাটা ৰিয পঞ্চ আরম্মণানি, একাদস ৰিচরণকযন্তৰাহা ৰিয একাদস ৰিপাকচিত্তানি, পঞ্চ উচ্ছুসালসামিনো ৰিয পঞ্চ ৰিঞ্ঞাণানি, পঠমকসালায সালসামিকেন সদ্ধিং দ্ৰাদসন্নং জনানং একতো হুত্ৰা কতকম্মানং ভাগগ্গহণকালো ৰিয একাদসন্নং ৰিপাকচিত্তানং চক্খুৰিঞ্ঞাণেন সদ্ধিং একতো হুত্ৰা চক্খুদ্ৰারে রূপারম্মণে সকসককিচ্চকরণকালো, সালসামিকস্স সালায সম্পটিচ্ছিতকালো ৰিয চক্খুৰিঞ্ঞাণস্স দ্ৰারসঙ্কন্তিঅকরণং, দুতিযততিযচতুত্থপঞ্চমসালায ¶ দ্ৰাদসন্নং একতো হুত্ৰা কতকম্মানং ভাগগ্গহণকালো ৰিয একাদসন্নং ৰিপাকচিত্তানং কাযৰিঞ্ঞাণেন সদ্ধিং একতো হুত্ৰা কাযদ্ৰারে ফোট্ঠব্বারম্মণে সকসককিচ্চকরণকালো, সামিকস্স সম্পটিচ্ছিতকালো ৰিয কাযৰিঞ্ঞাণস্স দ্ৰারসঙ্কন্তিঅকরণং ৰেদিতব্বং.
৪১৪. অস্সাতি ইমস্স বীজস্স. হেতুপৰত্তিতোতি পচ্চযপ্পৰত্তিতো.
৪১৫. ইদানি ¶ তিহেতুকোমককম্মেন গহিতদুহেতুকপটিসন্ধিকস্স ৰিপাকপ্পৰত্তি দুহেতুকুক্কট্ঠেন গহিতদুহেতুকপটিসন্ধিকস্স ৰিপাকপ্পৰত্তিযা সমানাতি তং ঠপেত্ৰা দুহেতুককম্মেন গহিতদুহেতুকপটিসন্ধিকস্সেৰ ৰিপাকপ্পৰত্তিং দস্সেতুং ‘‘দুহেতুকেন কম্মেনা’’তিআদি ৰুত্তং.
৪১৮-৯. দুহেতুকপটিসন্ধিকস্স কামাৰচরতিহেতুকজৰনানং সম্ভৰেপি কম্মসরিক্খকানেৰ জৰনানি দস্সেতুং ‘‘সোমনস্স…পে… দুহেতুকে’’তি ৰুত্তং. তিহেতুকজৰনাৰসানেপি পনস্স পটিসন্ধিদাযককম্মং তিহেতুকৰিপাকদানে অসমত্থন্তি তিহেতুকতদারম্মণাভাৰতো, জৰনস্স চ কম্মসরিক্খকহেতুৰসেন দুহেতুকভাৰতো দুহেতুকতদারম্মণমেৰ হোতি.
৪২৪. ইমানি চ ভৰঙ্গানীতি ইমানি চত্তারি মূলাগন্তুকপিট্ঠিভৰঙ্গানি. অট্ঠ হীতি অট্ঠেৰ.
৪২৬. সোতঘানাদিনাতি সোতঘানাদিৰিঞ্ঞাণেহি. এত্থাপি অম্বোপমা পাকটিকাৰ. যন্তৰাহোপমায পনেত্থ সত্ত যন্তৰাহা তেহি হত্থযন্তে নাম সজ্জিতে সালসামিকং অট্ঠমং কত্ৰা ৰুত্তনযানুসারেনেৰ যোজনা ৰেদিতব্বা.
৪৩৪-৬. ৰুদ্ধিমুপেতস্সাতি মাতুকুচ্ছিতো নিক্খমিত্ৰা সংৰরাসংৰরে পট্ঠপেতুং সমত্থভাৰেন ৰুড্ঢিপ্পত্তস্স. কিঞ্চাপি অহেতুকপটিসন্ধিকস্স কম্মসরিক্খকজৰনমেৰ দস্সেতুং ‘‘দুহেতূনং…পে… ৰসানস্মি’’ন্তি ৰুত্তং. তিহেতুকজৰনম্পি পন তেসং জৰতি, জৰনস্স দুহেতুকভাৰেপি ¶ কম্মস্স দুহেতুকৰিপাকদানে অসমত্থতায ‘‘অহেতুক…পে… জাযতে’’তি ৰুত্তং.
৪৪৩-৮. ‘‘অহেতুপটিসন্ধিস্সা’’তিআদীসু ¶ অধিপ্পাযো হেট্ঠা আগতোৰ. অপাযেসু পটিসন্ধিদাযককম্মেন পটিসন্ধিতো হীনতদারম্মণস্স অনিপ্ফন্নতো তস্স লব্ভমানট্ঠানমেৰ দস্সেতুং ‘‘সুগতিয’’ন্তি ৰুত্তং, কামাৰচরসুগতিযন্তি অত্থো. তেনাতি তেন জাতপটিসন্ধিৰিপাকেন. ‘‘চতূসু অপাযেসু লব্ভতী’’তি ৰত্ৰা তস্স ৰিসযদস্সনত্থং ‘‘থেরো নেরযিকান’’ন্তিআদি ৰুত্তং. থেরোতি নিরযচারিকায পাকটত্তা মহামোগ্গল্লানত্থেরমাহ. নিরযে ভৰা নেরযিকা. ধম্মং দেসেতীতি নিরযে পদুমং মাপেত্ৰা পদুমকণ্ণিকায নিসিন্নো ধম্মং দেসেতি. ৰস্সতীতি অন্তোহেত্ৰত্থং কত্ৰা ৰুত্তং, ৰস্সাপেতীতি অত্থো. থেরং দিস্ৰাতি থেরস্স দস্সনহেতু. ইমিনা ইন্দনীলপটিমাৰণ্ণস্স থেরস্স ইট্ঠারম্মণভাৰেন কুসলৰিপাকচক্খুৰিঞ্ঞাণুপ্পত্তিযা কারণং দস্সেতি. এস নযো ‘‘ধম্মং সুত্ৰা’’তিআদীসুপি. গন্ধন্তি তেন মাপিতগন্ধং. অট্ঠকথাযং পন ‘‘চন্দনৰনে দিৰাৰিহারং নিসিন্নস্স চীৰরগন্ধ’’ন্তি (ধ. স. অট্ঠ. ৪৯৮ ৰিপাকুদ্ধারকথা) ৰুত্তং. ঘাযতন্তি ঘাযন্তানং. সন্তীরণদ্ৰযন্তি অতিইট্ঠমজ্ঝত্তস্স গন্ধাদিনো ৰসেন সন্তীরণদ্ৰযং. কুসলৰিপাকানং, ইট্ঠারম্মণস্স চ নিরযে সম্ভৰদীপনেন সেসাপাযত্তযেপি সম্ভৰো দস্সিতোৰ হোতি.
৪৫০. নিযমোযেৰ নিযমত্তং, তদারম্মণচিত্তম্পি জৰনেন নিযামিতন্তি ৰুত্তনিযমোতি অত্থো. কুসলং পন সন্ধাযাতি কুসলজৰনং সন্ধায দীপিতং অট্ঠকথাযং, কুসলস্স ৰিয অকুসলস্স সদিসৰিপাকাভাৰতোতি অধিপ্পাযো. এত্থ চ কুসলজৰনানন্তরং সহেতুকতদারম্মণস্সেৰ ৰচনং. জৰনস্স কম্মসরিক্খকহেতুৰসেন সহেতুকত্তা জৰনানুরূপতো ৰুত্তং. পরিচিতৰসেন পন অঞ্ঞকম্মেনাপি তং অহেতুকতদারম্মণং ¶ ন হোতীতি ন ৰত্তব্বং. ন হি পটিসন্ধিজনকমেৰ কম্মং তদারম্মণং জনেতি, অথ খো অঞ্ঞকম্মম্পি পটিসন্ধিদাযককম্মেন নিব্বত্তেতব্বতদারম্মণতো ৰিসদিসম্পি নিব্বত্তেতীতি. অকুসলজৰনানন্তরঞ্চ অহেতুকতদারম্মণম্পি জৰনস্স কম্মসরিক্খকহেতুকত্তা তদনুরূপতো ৰুত্তং. যথাৰুত্তনযেন পন সহেতুকতদারম্মণম্পি ন হোতীতি নত্থি.
৪৫৬-৭. এত্তাৰতা তিপিটকচূল়নাগত্থেরৰাদে সোল়স ৰিপাকচিত্তানি সদ্ধিং দ্ৰাদসকমগ্গেন ¶ চেৰ অহেতুকট্ঠকেন চ ৰিভাৰেত্ৰা মোরৰাপিৰাসিমহাদত্তত্থেরৰাদে ৰিসেসাভাৰতো তং অনামসিত্ৰা মহাধম্মরক্খিতত্থেরৰাদে কুসলাকুসলকিরিযৰসেন পিণ্ডিত্ৰা দস্সিতানং পিণ্ডজৰনানং ৰসেন তদারম্মণং দস্সেতুং ‘‘সোমনস্সযুতে চিত্তে’’তিআদি ৰুত্তং. সোমনস্স…পে… জৰিতেতি ইট্ঠারম্মণে কুসলাকুসলকিরিযাব্যাকতৰসেন সোমনস্সযুতেসু তেরসসু জৰনচিত্তেসু জৰিতেসু. গৰেসিতব্বা…পে… মানসাতি হেট্ঠা ৰুত্তনযেন সোমনস্সসহগতানি পঞ্চেৰ তদারম্মণচিত্তানি গৰেসিতব্বানি. উপেক্খা…পে… জৰিতেসূতি কুসলাকুসলকিরিযৰসেন চুদ্দসসু উপেক্খাসহগতজৰনচিত্তেসু জৰিতেসু. ছ গৰেসিতব্বানীতি উপেক্খাসহগতানি ছ এৰ গৰেসিতব্বানি. খীণাসৰানং পহীনৰিপল্লাসতায কিরিযাজৰনং ইট্ঠারম্মণে উপেক্খাসহগতং ন হোতীতি সোমনস্সসহগতকিরিযাজৰনেসু জৰিতেসু সোমনস্সসহগততদারম্মণমেৰ হোতি. ইট্ঠমজ্ঝত্তে, অনিট্ঠাদীসু চ সোমনস্সভাৰতো উপেক্খাসহগতকিরিযাজৰনেসু জৰিতেসু উপেক্খাসহগততদারম্মণমেৰাতি ইদমেত্থ সন্নিট্ঠানং. সেখপুথুজ্জনানং পন অপ্পহীনৰিপল্লাসতায ইট্ঠমজ্ঝত্তে, অনিট্ঠঅনিট্ঠমজ্ঝত্তারম্মণে চ ¶ সোমনস্সসহগতজৰনং উপ্পজ্জতীতি সোমনস্সসহগতজৰনাৰসানে সোমনস্সসহগততদারম্মণমেৰ হোতি, নত্থি উপেক্খাসহগতন্তি নাযং নিযমো. ইট্ঠারম্মণেপি ৰুত্তনযানুসারেন যোজেতব্বং. তেনেতং ৰুচ্চতি –
‘‘পরিত্তকুসলাদোস-পাপসাতক্রিযাজৰা;
পঞ্চস্ৰেকং তদালম্বং, সুখিতেসু যথারহং.
‘‘পাপা কামসুভা চেৰ, সোপেক্খা চ ক্রিযাজৰা;
সোপেক্খেসু তদালম্বং, ছস্ৰেকমনুরূপতো’’তি.
৪৫৮-৬২. দুহেতুকাহেতুকানং ৰিপাকাৰরণেহি সমন্নাগতত্তা ঝানুপ্পাদোযেৰ নত্থীতি আহ ‘‘তিহেতুসোমনস্সেনা’’তি. ঝানতো পরিহীনস্সাতি উপ্পাদিতলোকিযজ্ঝানতো পরিহীনস্স. ৰিপ্পটিসারিনোতি ‘‘মহন্তেন ৰাযামেন উপ্পাদিতো মে পণীতধম্মো নট্ঠো’’তি উপ্পন্নৰিপ্পটিসারৰন্তস্স. কিং…পে… মানসন্তি অযং অনুমতিপুচ্ছা, তদারম্মণমানসং জাযতে কিং, ন ৰাতি অযঞ্হেত্থ অত্থো. ভৰঙ্গপাতো ৰা হোতু তদারম্মণং ৰা, কো এত্থ ৰিবন্ধোতি আহ ‘‘পট্ঠানে পটিসিদ্ধা’’তিআদি. অৰচনমেৰ পটিসেধোতি কত্ৰা আহ ‘‘পটিসিদ্ধা’’তি ¶ . যদি সোমনস্সানন্তরং দোমনস্সং, দোমনস্সানন্তরং সোমনস্সং ৰা উপ্পজ্জেয্য, তদা ‘‘সুখায ৰেদনায সম্পযুত্তো ধম্মো অদুক্খমসুখায ৰেদনায সম্পযুত্তস্স ধম্মস্স অনন্তরপচ্চযেন পচ্চযো’’তিআদি (পট্ঠা. ১.২.৪৫) ৰিয ‘‘সুখায ৰেদনায সম্পযুত্তো ধম্মো দুক্খায ৰেদনায সম্পযুত্তস্স ধম্মস্স অনন্তরপচ্চযেন পচ্চযো, দুক্খায ৰেদনায…পে… সুখায ৰেদনায…পে… পচ্চযো’’তি ৰত্তব্বং সিযা, তথা গণনৰারে একেকৰেদনাসম্পযুত্তস্স অত্তনা ¶ সমানৰেদনাসম্পযুত্তস্স, ইতরৰেদনাদ্ৰযসমঙ্গিস্স চ পচ্চযভাৰং সন্ধায ‘‘অনন্তরে নৰা’’তি ৰত্তব্বং সিযা, ন চ পনেৰং পাল়ি আগতা. দোমনস্সসোমনস্সৰেদনায সম্পযুত্তানং পন অঞ্ঞমঞ্ঞঅনন্তরপচ্চযৰসেন গণনদ্ৰযং পরিহাপেত্ৰা ‘‘অনন্তরে সত্তা’’তি ৰুত্তং, তস্মা যথাধম্মসাসনে অৰচনম্পি পটিসেধসদিসং অভাৰস্সেৰ দীপনতোতি ৰুত্তং ‘‘পটিসিদ্ধা’’তি. অস্স ৰা অনন্তরং দোমনস্সস্স উপ্পত্তীতি সম্বন্ধো. অস্সাতি সোমনস্সস্স.
এৰং ভৰঙ্গপাতাভাৰে কারণং ৰত্ৰা পুন তদারম্মণাভাৰং দস্সেন্তো আহ ‘‘মহগ্গত’’ন্তিআদি. তত্থেৰ পটিসিদ্ধন্তি ‘‘পরিত্তারম্মণো ধম্মো মহগ্গতারম্মণস্স ধম্মস্স কম্মপচ্চযেন পচ্চযো’’তি ৰচনাভাৰতো তত্থেৰ পট্ঠানে পটিসিদ্ধং. কিং নু কাতব্বন্তি কিং কাতব্বং. ন হি সক্কা এত্তকেন ‘‘অচিত্তকো’’তি ৰত্তুন্তি অধিপ্পাযো. এত্থ চ মহগ্গতারম্মণমেৰ দোমনস্সজৰনং নিদস্সনৰসেন ৰুত্তং. ইট্ঠারম্মণভূতে পন বুদ্ধাদিআরম্মণেপি দোমনস্সজৰনে জৰিতে সোমনস্সপটিসন্ধিকস্স তদারম্মণসম্ভৰো, ভৰঙ্গপাতো ৰা নত্থি.
৪৬৪-৫. ইট্ঠারম্মণে উপেক্খাসহগততদারম্মণস্স দোমনস্সানন্তরঞ্চ সোমনস্সস্স অভাৰতো ‘‘উপেক্খাসহিতা হেতূ’’তিআদিনা আচরিযেন ৰুত্তে পুন চোদকো অনুবন্ধন্তো আহ ‘‘আৰজ্জনং কিমস্সা’’তি. আচরিযো পন কিমেত্থ আৰজ্জনগৰেসনেন, তেন ৰিনাৰ ইদং চিত্তং উপ্পজ্জতীতি দীপেন্তো আহ ‘‘নত্থি ত’’ন্তি. পুন চোদকো আৰজ্জনেন ৰিনা চিত্তপ্পৰত্তিং অৰিসহন্তো আহ ‘‘তং জাযতে কথ’’ন্তি. এৰং পন ৰুত্তে আচরিযো কিমেত্থ আৰজ্জনেন, কিঞ্চ আৰজ্জনেন ৰিনা চিত্তপ্পৰত্তি নত্থীতি ইদং ন একন্তিকন্তি দীপেতুং নিরাৰজ্জনচিত্তানং সম্ভৰং দস্সেন্তো ¶ আহ ‘‘ভৰঙ্গাৰজ্জনান’’ন্তিআদি, ভৰঙ্গাৰজ্জনানং কিং আৰজ্জনং, ননু নত্থেৰাতি অধিপ্পাযো. ননু চ ভৰঙ্গাৰজ্জনানি তাৰ সকসকৰিসযেসু নিন্নত্তা ¶ আৰজ্জনেন ৰিনা উপ্পত্তিযং বহুলং চিণ্ণত্তাৰ উপ্পজ্জন্তি, অযং পন কথং উপ্পজ্জতীতি ইদং অনুযোগং সন্ধায পুন নিরাৰজ্জনচিত্তানি দস্সেন্তো আহ ‘‘মগ্গস্সা’’তিআদি. মগ্গস্স লোকুত্তরমগ্গস্স চিত্তস্স. অনন্তরস্স ফলস্স চাতি মগ্গানন্তরস্স ফলস্স চ অত্থায কিং আৰজ্জনন্তি সম্বন্ধো. এৰং নত্থীতি যথা এতেসং, এৰমেতস্সাপি নত্থি.
আনন্দাচরিযো পনেত্থ অরিযমগ্গচিত্তং, মগ্গানন্তরানি ফলানি চ পরিকম্মাৰজ্জনেন সাৰজ্জনানি সমানানি অসতিপি নিরাৰজ্জনুপ্পত্তিযং নিন্নাদিভাৰে উপ্পত্তিযা নিদস্সনমত্তৰসেন ৰুত্তানীতি ৰণ্ণেতি. অযং হিস্স অধিপ্পাযো – যদি হি নিব্বানারম্মণাৰজ্জনাভাৰং সন্ধায ৰুত্তানি সিযুং, গোত্রভুৰোদানানি দস্সিতব্বানি সিযুং তেহেৰ এতেসং নিরাৰজ্জনতাসিদ্ধিতো, ফলসমাপত্তিকালে চ ‘‘পরিত্তারম্মণং মহগ্গতারম্মণং অনুলোমং ফলসমাপত্তিযা অনন্তরপচ্চযেন পচ্চযো’’তি ৰচনতো সমানারম্মণাৰজ্জনরহিতত্তা মগ্গানন্তরানি ফলচিত্তানীতি এৰং সমাপত্তিফলচিত্তানি ন ৰজ্জেতব্বানি সিযুং, গোত্রভুৰোদানানি পন যদিপি নিব্বানে চিণ্ণানি, সমুদাচিতানি চ ন হোন্তি, আরম্মণন্তরে চিণ্ণসমুদাচিতানেৰ. ফলসমাপত্তিচিত্তানি চ মগ্গৰীথিতো উদ্ধং তদত্থং পরিকম্মসব্ভাৰাতি তেসং গহণং ন কতং. অনুলোমানন্তরঞ্চ ফলসমাপত্তিচিত্তং চিণ্ণসমুদাচিতং, ন নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞানন্তরং মগ্গানন্তরস্স ৰিয তদত্থং পরিকম্মাভাৰাতি ‘‘নিরোধা ৰুট্ঠহন্তস্সা’’তি তঞ্চ নিদস্সিতন্তি.
৪৬৭. ‘‘কিমস্সারম্মণ’’ন্তি ৰত্ৰা নিরাৰজ্জনভাৰং ৰিয অনারম্মণভাৰম্পি ৰদেয্যাতি তব্ভাৰদস্সনেন অত্তনো ৰচনং ¶ সাধেন্তো আহ ‘‘ৰিনা আরম্মণেনা’’তিআদি. যং কিঞ্চীতি যং কিঞ্চি পরিচিতপুব্বং আরম্মণং আরব্ভ. ননু চ তদারম্মণিকং সিযাতি ৰুত্তং, তদারম্মণঞ্চ জৰনারম্মণমেৰ গণ্হাতি ইতরথা তদারম্মণভাৰাযোগতোতি কথমস্সা পরিত্তারম্মণন্তি? সচ্চং, কামাৰচরৰিপাকচিত্তানং একন্তপরিত্তারম্মণত্তা নাস্সা মহগ্গতারম্মণভাৰো যুত্তো, ‘‘তদারম্মণ’’ন্তি চ তদারম্মণট্ঠানে উপ্পত্তিং গহেত্ৰা ৰুত্তং, ন তস্সা তদারম্মণকিচ্চসম্ভৰতো. কেন চরহি কিচ্চেনাযং উপ্পজ্জতীতি? তদারম্মণকিচ্চং তাৰ যথাৰুত্তকারণতোৰ নত্থি, নাপি সন্তীরণকিচ্চং তথা অপ্পৰত্তনতো. পটিসন্ধিচুতীসু ৰত্তব্বমেৰ নত্থি. পারিসেসতো পন ভৰস্স অঙ্গভাৰতো ভৰঙ্গকিচ্চন্তি যুত্তং সিযা, পটিসন্ধিভূতমেৰ ¶ চিত্তং ভৰঙ্গন্তি ইদং যেভুয্যৰসেন ৰুচ্চতীতি. আচরিযধম্মপালত্থেরেনাপি হি অযমত্থো দস্সিতোৰ.
৪৬৮-৭৩. অৰিজ্জমানে কারকে কথং কস্সচি নিরাৰজ্জনপ্পৰত্তিকস্স সাৰজ্জনভাৰেনাতি চোদনং সন্ধায চিত্তনিযামনিব্বত্তমেতন্তি দস্সেতুং ‘‘উতুবীজনিযামো চা’’তিআদি ৰুত্তং. উতুবীজনিযামো চাতি উতুনিযামো চেৰ বীজনিযামো চ, উতুসভাৰনিযামো বীজসভাৰনিযামোতি ৰুত্তং হোতি. কম্মধম্মানং নিযামো এৰ কম্মধম্মনিযামতা. একপ্পহারেনাতি তং তং উতুসমযমনতিক্কমিত্ৰা একস্মিংযেৰ কালে. ফলপুপ্ফাদীতি আদি-সদ্দেন পল্লৰাদীনং সঙ্গহো. সব্বেসন্তি তস্মিং সমযে ফলাদিনিব্বত্তনকানং সব্বেসং. তংতংতুল্যফলুব্ভৰোতি তেহি তেহি বীজেহি সদিসানং ফলানং নিব্বত্তি, তেসং তেসং বীজানং অনুরূপফলনিব্বত্তীতি অত্থো. ‘‘কুলত্থগচ্ছস্স উত্তরগ্গভাৰো, দক্খিণৰল্লিযা দক্খিণরুক্খপরিহরণং, সূরিযাৰত্তপুপ্ফানং সূরিযাভিমুখভাৰো, মালুৰলতায রুক্খাভিমুখগমন’’ন্তি ¶ এৰমাদীনিপি এত্থেৰ সমোধানং গচ্ছন্তি. ছিদ্দত্তন্তি ছিদ্দৰন্তভাৰো, ছিদ্দংযেৰ ৰা. বীজজোতি বীজসম্ভৰো নিযামো. যতো দেতীতি যতো যতো পচ্চযভাৰনিযামতো দেতি. অযন্তি অযং অত্তনো অনুরূপস্স, সদিসস্স, ৰিসদিসস্স চ ফলস্স নিব্বত্তনে নিযামো. অপিচ –
‘‘ন অন্তলিক্খে ন সমুদ্দমজ্ঝে,
ন পব্বতানং ৰিৰরং পৰিস্স;
ন ৰিজ্জতী সো জগতিপ্পদেসো,
যত্থট্ঠিতো মুচ্চেয্য পাপকম্মা’’তি. (ধ. প. ১২৭) –
ইমিস্সা গাথায অট্ঠুপ্পত্তিযং আগতং তিণকলাপস্স গহিতঅগ্গিনো উট্ঠহিত্ৰা আকাসে গচ্ছতো কাকস্স গীৰায পটিমুচ্চনং, নাৰিকস্স ভরিযায ৰালুকঘটং কণ্ঠে বন্ধিত্ৰা সমুদ্দুদকে পক্খিপনং, পব্বতকূটস্স পতিত্ৰা লেণে ৰসন্তানং ভিক্খূনং দ্ৰারপিদহনন্তি তংতংকম্মসরিক্খকৰিপাকনিব্বত্তনম্পি কম্মনিযামোযেৰাতি ৰেদিতব্বং. জাতিযন্তি পটিসন্ধিগ্গহণে চেৰ মাতুকুচ্ছিতো নিক্খমনে চ, নিদস্সনমত্তঞ্চেতং অভিসম্বোধিধম্মচক্কপ্পৰত্তনাদীসুপি মেদনীকম্পনাদিকস্স সম্ভৰতো. বোধিসত্তস্সাতি পচ্ছিমভৰিকবোধিসত্তস্স. মেদনীকম্পনাদিকন্তি পথৰীকম্পনাদিকং দ্ৰত্তিংসপুব্বনিমিত্তং. ৰিসেসত্তমনেকম্পীতি পুব্বনিমিত্ততো ¶ অঞ্ঞং তদা পাতুভূতং সব্বং অচ্ছরিযং. উপ্পত্তাৰজ্জনাদীনন্তি ‘‘ত্ৰং আৰজ্জনং হোহি, ত্ৰং দস্সন’’ন্তিআদিনা নিযুঞ্জকস্স অভাৰেপি তংতংকিচ্চৰসেন তেসং তেসং উপ্পত্তি.
৪৭৪. হদযে অন্ধকারো ৰিযাতি হদযন্ধকারো, সম্মোহোতি অত্থো, তস্স ৰিদ্ধংসনং পহানকরণন্তি হদযন্ধকারৰিদ্ধংসনং. পযুত্তোতি অনুপাদাপরিনিব্বানং অপ্পত্ৰা ¶ অনোসক্কমানেন ৰীরিযেন ৰীরিযৰা. মোহন্ধকারাপগমন্তি অরহত্তমাহ.
ইতি অভিধম্মত্থৰিকাসিনিযা নাম
অভিধম্মাৰতারসংৰণ্ণনায
ৰিপাকচিত্তপ্পৰত্তিনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৮. অট্ঠমো পরিচ্ছেদো
পকিণ্ণকনিদ্দেসৰণ্ণনা
৪৭৫-৬. ইদানি যথাৰুত্তানং সব্বেসম্পি চিত্তানং পাকটভাৰত্থং –
‘‘সুত্তং দোৰারিকো চেৰ,
গামিল্লো অম্বগোল়িযো;
জচ্চন্ধো পীঠসপ্পী চ,
উপনিস্সযমত্থসো’’তি. (ধ. স. অট্ঠ. ৪৯৮ ৰিপাকুদ্ধারকথা) –
অট্ঠকথায আগতমাতিকায ৰসেন পকিণ্ণকনযং দস্সেতুং ‘‘ইদানি পনা’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ মনসন্তি চিত্তানং. ‘‘মানস’’ন্তিপি পঠন্তি, তং ন সুন্দরং. পন্থমক্কটকোতি পাণকপটঙ্গাদীনং ¶ সঞ্চরণট্ঠানে জালং পসারেত্ৰা তেসং মগ্গরক্খণতো ‘‘পন্থমক্কটকো’’তি লদ্ধনামো উণ্ণনাভি. দিসাসু পন পঞ্চসূতি উপমেতব্বানং পঞ্চপসাদানং ৰসেন ৰুত্তং. তত্থাতি মগ্গে, তত্থ জালমজ্ঝেতি ৰা সম্বন্ধো. সুত্তং পসারেত্ৰাতি জালবন্ধনমাহ.
৪৭৮-৮০. ন্তি রুধিরমাহ. দিসাসু দুতিযাদীসু সুত্তে…পে… ঘট্টিতেতি সম্বন্ধো. ‘‘পসাদা পঞ্চ দট্ঠব্বা’’তিআদি উপমাসংসন্দনং ¶ . চিত্তং…পে… ৰিযাতি হদযৰত্থুং নিস্সায পৰত্তমানচিত্তং জালমজ্ঝে নিপন্নমক্কটকো ৰিয দট্ঠব্বং.
৪৮২-৫. পসাদঘট্টনন্তি পসাদে ঘট্টিতং. ভৰঙ্গাৰট্টনন্তি ভৰঙ্গং আৰট্টেন্তং. ধম্মতো অঞ্ঞা কাচি কিরিযা নাম নত্থীতি ধম্মমেৰ চলনেন সহ উপমেতি. সুত্তানুসারংৰাতি সুত্তানুসারেন গমনং ৰিয. জৰনস্স আরম্মণরসানুভৰনতো তস্স পৰত্তি যূসপানেন সদ্ধিং উপমেত্ৰা ৰুত্তা. ৰত্থুংযেৰাতি যথা পুরিমচিত্তানি হদযৰত্থুনিস্সিতানি পসাদৰত্থুং অনুগতানি অঞ্ঞারম্মণানি চ হোন্তি, ন এৰং ভৰঙ্গং. তং পন ৰত্থারম্মণন্তররহিতং কেৰলং হদযৰত্থুমেৰ নিস্সায পৰত্ততীতি দীপেতি. পরিৰত্তনন্তি পুন ভৰঙ্গভাৰেন পরিৰত্তনং. ভৰঙ্গাৰজ্জনাদীনং ধম্মতো ভেদেপি সন্ততিৰসেন একত্তং গহেত্ৰা একেনেৰ মক্কটকেন উপমাসংসন্দনং ৰুত্তং.
৪৮৬-৯০. উপমা এৰ ওপম্মং. ততো পসাদৰত্থুতো চিত্তাতি সম্বন্ধো. দীপিতং ইমিনা ওপম্মেন. একেকারম্মণন্তি রূপাদীসু পঞ্চসু একেকং আরম্মণং. সব্বসোতি সব্বেসু চক্খাদীসু যত্থ কত্থচীতি অত্থো. ইদানি একেকারম্মণস্স দ্ৰীসু দ্ৰীসু আপাথগমনং পকাসেতুং ‘‘রূপং চক্খুপসাদম্হী’’তিআদি ৰুত্তং. খে আকাসে গচ্ছতীতি খগো, পক্খি. সাখিনোতি রুক্খস্স.
৪৯২-৩. রূপস্সাতি সম্বন্ধে সামিৰচনং, তস্স পন ঘট্টনং, আপাথগমনম্পি চাতি দ্ৰীহি সহ সম্বন্ধো. পসাদস্সাতি কম্মত্থে সামিৰচনং, অত্থতো আপাথগমনম্পি চাতি সম্বন্ধো. আরম্মণৰসেন, আপাথং আগচ্ছন্তস্সপি পসাদঘট্টনেন চ ভৰঙ্গচলনস্স পচ্চযভাৰেন আপাথং ৰিয উপগমনন্তি অত্থো.
৪৯৪-৫. ততোতি ¶ ভৰঙ্গচলনতো পরং, কুসলং জৰনং চিত্তন্তি কামাৰচরকুসলজৰনচিত্তং ¶ . অকুসলমেৰ ৰাতি ৰা-সদ্দেন কিরিযাব্যাকতচিত্তম্পি সঙ্গণ্হাতি. এত্থ সিযা – কো পনেতং জৰনং কুসলতায ৰা অকুসলতায ৰা নিযমেতীতি? যোনিসোমনসিকারো চেৰ অযোনিসোমনসিকারো চ. যস্স হি চতুচক্কসম্পদাৰসেন যোনিসোমনসিকারো পৰত্ততি, আৰজ্জনং, ৰোট্ঠব্বনঞ্চ যোনিসোৰ আৰট্টেতি, ৰৰত্থাপেতি চ, তস্স অকুসলুপ্পত্তি নত্থি. যস্স পন ৰুত্তৰিপরিযাযেন অযোনিসোমনসিকারো চ হোতি, আৰজ্জনং, ৰোট্ঠব্বনঞ্চ অযোনিসো চ আৰট্টেতি, ৰৰত্থাপেতি চ, তস্স কুসলজৰনুপ্পত্তি নত্থি, তস্মা যোনিসোমনসিকারো কুসলতায, অযোনিসোমনসিকারো অকুসলতায চ নিযমেতীতি দট্ঠব্বং. কিরিযাজৰনং পন অরহত্তমেৰ নিযমেতি. কেচি পন ‘‘কিরিযাজৰনং পন মনসিকারো চ নিযমেতি. যথা হি আৰজ্জনং কুসলাকুসলানং ৰিসুং ৰিসুং পচ্চযো হোতি, এৰং কিরিযাজৰনস্সাপী’’তি ৰদন্তি.
৪৯৭. দোৰারিকোপমাদীনীতি এত্থ একো রাজা সযনগতো নিদ্দাযতি, তস্স পরিচারকো পাদে পরিমজ্জন্তো নিসীদি, বধিরদোৰারিকো দ্ৰারে ঠিতো, তযো পটিহারা সযনস্স, দ্ৰারস্স চ মজ্ঝে পটিপাটিযা ঠিতা. অথেকো পচ্চন্তৰাসী মনুস্সো পণ্ণাকারং আদায দ্ৰারং আকোটেসি, বধিরদোৰারিকো সদ্দং ন সুণাতি, পাদপরিমজ্জকো সঞ্ঞং অকাসি, তায সঞ্ঞায দ্ৰারং ৰিৰরিত্ৰা পস্সি, পঠমপটিহারো পণ্ণাকারং গহেত্ৰা দুতিযস্স অদাসি, দুতিযো ততিযস্স, ততিযো রঞ্ঞো, রাজা পরিভুঞ্জি. তত্থ রাজা ৰিয জৰনং দট্ঠব্বং, পাদপরিমজ্জকো ৰিয আৰজ্জনং, বধিরদোৰারিকো ৰিয চক্খুৰিঞ্ঞাণং, তযো পটিহারা ¶ ৰিয সম্পটিচ্ছনাদীনি তীণি ৰীথিচিত্তানি, পচ্চন্তৰাসিনো পণ্ণাকারং আদায দ্ৰারাকোটনং ৰিয আরম্মণস্স পসাদঘট্টনং, পাদপরিমজ্জকেন সঞ্ঞায দিন্নকালো ৰিয কিরিযামনোধাতুযা ভৰঙ্গস্স আৰট্টিতকালো, তেন দিন্নসঞ্ঞায বধিরদোৰারিকস্স দ্ৰারৰিৰরকালো ৰিয চক্খুৰিঞ্ঞাণস্স আরম্মণে দস্সনকিচ্চসাধনকালো, পঠমপটিহারেন পণ্ণাকারস্স গহিতকালো ৰিয ৰিপাকমনোধাতুযা আরম্মণস্স সম্পটিচ্ছিতকালো, পঠমেন দুতিযস্স দিন্নকালো ৰিয ৰিপাকমনোৰিঞ্ঞাণধাতুযা আরম্মণস্স সন্তীরিতকালো, দুতিযেন ততিযস্স দিন্নকালো ৰিয কিরিযামনোৰিঞ্ঞাণধাতুযা আরম্মণস্স ৰৰত্থাপিতকালো, ততিযেন রঞ্ঞো দিন্নকালো ৰিয ৰোট্ঠব্বনেন জৰনস্স নিয্যাতিতকালো, রঞ্ঞো পরিভোগকালো ৰিয জৰনস্স আরম্মণরসানুভৰনকালোতি অযং দোৰারিকোপমা.
‘‘ইদং ¶ পন ওপম্মং কিং দীপেতী’’তিআদি উচ্ছুযন্তূপমায ৰুত্তনযেন ৰেদিতব্বা. সম্বহুলা গামদারকা অন্তরৰীথিযং পংসুং কীল়ন্তি, তত্থেকস্স হত্থে কহাপণো পটিহঞ্ঞি. সো ‘‘ময্হং হত্থে পটিহতং, কিং নু খো এত’’ন্তি আহ. অথেকো ‘‘পণ্ডরং এত’’ন্তি আহ. অপরো সহ পংসুনা গাল়্হং গণ্হি. অঞ্ঞো ‘‘পুথুলং চতুরস্সং এত’’ন্তি আহ. অপরো ‘‘কহাপণো এসো’’তি আহ. অথ আহরিত্ৰা মাতু অদংসু, সা কম্মে উপনেসি. তত্থ সম্বহুলানং দারকানং অন্তরৰীথিযং কীল়ন্তানং সন্নিসিন্নকালো ৰিয চিত্তপ্পৰত্তি দট্ঠব্বা, কহাপণস্স হত্থে পটিহতকালো ৰিয আরম্মণেন পসাদস্স ঘট্টিতকালো, ‘‘কিং নু খো এত’’ন্তি ৰুত্তকালো ৰিয তং আরম্মণং গহেত্ৰা কিরিযামনোধাতুযা ভৰঙ্গস্স আৰট্টিতকালো, ‘‘পণ্ডরং এত’’ন্তি ৰুত্তকালো ৰিয চক্খুৰিঞ্ঞাণেন দস্সনকিচ্চস্স ¶ সাধিতকালো, সহ পংসুনা গাল়্হং গহিতকালো ৰিয ৰিপাকমনোধাতুযা আরম্মণস্স সম্পটিচ্ছিতকালো, ‘‘পুথুলং চতুরস্সং এত’’ন্তি ৰুত্তকালো ৰিয ৰিপাকমনোৰিঞ্ঞাণধাতুযা আরম্মণস্স সন্তীরিতকালো, ‘‘কহাপণো এসো’’তি ৰুত্তকালো ৰিয কিরিযামনোৰিঞ্ঞাণধাতুযা আরম্মণস্স ৰৰত্থাপিতকালো, মাতরা কম্মে উপনীতকালো ৰিয জৰনস্স আরম্মণরসানুভৰনং ৰেদিতব্বন্তি অযং গামদারকোপমা.
ইদং ওপম্মং কিং দীপেতি? কিরিযামনোধাতু অদিস্ৰাৰ ভৰঙ্গং আৰট্টেতি, ৰিপাকমনোধাতু অদিস্ৰাৰ সম্পটিচ্ছতি, ৰিপাকমনোৰিঞ্ঞাণধাতু অদিস্ৰাৰ সন্তীরেতি, কিরিযামনোৰিঞ্ঞাণধাতু অদিস্ৰাৰ ৰৰত্থাপেতি, জৰনং অদিস্ৰাৰ আরম্মণরসং অনুভৰতি, একন্তেন পন চক্খুৰিঞ্ঞাণমেৰ দস্সনকিচ্চং সাধেতীতি দীপেতি. জচ্চন্ধপীঠসপ্পীউপমা উপরি আগমিস্সতি.
৪৯৮-৫০৯. এত্তকা উপমা সঙ্গহেত্ৰা ‘‘দোৰারিকোপমাদীনী’’তি ৰত্ৰা ‘‘উপনিস্সযমত্থসো’’তি এত্থ উপনিস্সযভাৰং পকাসেতুং ‘‘অসম্ভেদেনা’’তিআদিমাহ. অসম্ভেদেনাতি অৰিনট্ঠভাৰেন, ৰাতপিত্তাদীহি অনুপহতভাৰেন চ. ৰাতপিত্তাদিউপহতম্পি হি চক্খুৰিঞ্ঞাণস্স পচ্চযভাৰানুপগমনতো সম্ভিন্নমেৰ নাম হোতি, পঞ্চিন্দ্রিযানং অত্থিক্খণেযেৰ নিস্সযভাৰূপগমনতো খণৰসেন অসম্ভেদোপি যুজ্জতি. এস নযো সোতপসাদাদীসুপি. রূপাপাথগমেনাতি দূরে ঠিতস্স ফলিকাদীহি অন্তরিতস্স চক্খুৰিঞ্ঞাণুপ্পত্তিযা পচ্চযো ভৰিতুং যোগ্যদেসে অৰট্ঠিতৰসেন রূপস্স আপাথগমনেন. এৰঞ্চ ¶ কত্ৰা দূরে ঠিতং, পরম্মুখে ঠিতম্পি দিব্বচক্খুস্স আপাথগতমেৰ ¶ নাম হোতি. আলোকনিস্সযেনাপীতি রূপাৰভাসনসমত্থআলোকসঙ্খাতনিস্সযেন. আলোকে সতি সম্ভৰো চেত্থ আলোকনিস্সযতা, ন আলোকস্স নিস্সযপচ্চযত্তা. মনক্কারোৰ হেতু মনক্কারহেতু, তেন সহ ৰত্ততীতি সমনক্কারহেতু. তেন আলোকনিস্সিতং দস্সেতি. সমেতেহীতি সংযুত্তেহি একীভূতেহি, ন একস্সপি ৰিরহেনাতি অত্থো.
আকাসনিস্সযেনাতি কণ্ণচ্ছিদ্দসঙ্খাতআকাসনিস্সযেন. তেনেৰ হি অট্ঠকথাযং ‘‘ন হি পিহিতকণ্ণচ্ছিদ্দস্স সোতৰিঞ্ঞাণং পৰত্ততী’’তি ৰুত্তং. বাহিরাকাসম্পি পন ইচ্ছিতমেৰ. তথা হি অৰিৰরে গেহে নিসীদিত্ৰা ৰুচ্চমানানং বহি ঠিতা ন সুণন্তি. ৰাযোসন্নিস্সযেনাতি নাসিকচ্ছিদ্দং পৰিসনৰাযুসন্নিস্সযেন. আপোসন্নিস্সযেনাতি খেল়সঙ্খাতআপোসন্নিস্সযেন. পথৰীসন্নিস্সযেনাতি কাযপসাদৰত্থুস্স পথৰীধাতুসন্নিস্সযেন. মনোৰিঞ্ঞাণন্তি জৰনমনোৰিঞ্ঞাণং.
৫১০-১১. মনো…পে… ৰেদিতব্বন্তি ‘‘অসম্ভেদা মনস্সা’’তি এত্থ ৰুত্তং মনো ভৰঙ্গচিত্তন্তি ৰেদিতব্বং. তং পন চুতিৰসেন নিরুদ্ধম্পি কিরিযামযচিত্তস্স পচ্চযভাৰং অনুপগন্ত্ৰা কেৰলং ভৰঙ্গপ্পৰত্তিৰসেন মন্দথামগতং হুত্ৰা পৰত্তনম্পি সম্ভিন্নমেৰাতি দট্ঠব্বং. নাযং সব্বত্থ গচ্ছতীতি চতুৰোকারে অলব্ভনতো. তেনাহ ‘‘ভৰং তু পঞ্চৰোকার’’ন্তিআদি. তত্থ পঞ্চন্নং খন্ধানং ৰোকারো এত্থাতি পঞ্চৰোকারো. হোতি হি ভিন্নাধিকরণম্পি অঞ্ঞপদত্থসমাসো যথা ‘‘উরসিলোমো’’তি. অথ ৰা যথাপচ্চযং পঞ্চহি খন্ধেহি ৰোকরীযতীতি পঞ্চৰোকারো. ‘‘অত্থতো’’তি এৰমাদিকং পদং চক্খাদীনি দস্সনাদিকিচ্চানীতি এত্তকমেৰ সন্ধায ৰুত্তং, ন অঞ্ঞং কিঞ্চি ৰিসেসনন্তি ন তত্থ ৰিনিচ্ছযো ৰুত্তো.
৫১২-৪. সব্বানীতি ¶ কামাৰচরাদিভেদং অনামসিত্ৰা সব্বানি. কম্মন্তি পটিসন্ধিনিব্বত্তকা উপপজ্জৰেদনীযভূতা, অপরাপরিযৰেদনীযভূতা ৰা চেতনা. কম্মনিমিত্তন্তি যং ৰত্থুং আরম্মণং কত্ৰা আযূহনকালে কম্মং আযূহতি, তং দানূপকরণাদিকং, পাণঘাতোপকরণাদিকঞ্চ. গতিনিমিত্তন্তি ভৰন্তরমুপপজ্জিতব্বভৰপরিযাপন্নৰণ্ণাযতনং, তং পন সুগতিযং মনুস্সলোকে নিব্বত্তন্তস্স রত্তকম্বলসদিসমাতুকুচ্ছিৰণ্ণৰসেন, দেৰলোকে নিব্বত্তন্তস্স উয্যানকপ্পরুক্খৰণ্ণৰসেন, দুগ্গতিযং নিব্বত্তন্তস্স ¶ অগ্গিজালাদিৰণ্ণৰসেন, পেততিরচ্ছানযোনীসু পেততিরচ্ছানানং নিবদ্ধসঞ্চরণট্ঠানপরিযাপন্নতাৰণ্ণৰসেন চ দট্ঠব্বং. ‘‘তিৰিধ’’ন্তি ইদং যথাসম্ভৰৰসেন ৰুত্তং, রূপারূপসম্বন্ধীনং পন কম্মনিমিত্তমেৰ আরম্মণং হোতি. তথা হি মহগ্গতৰিপাকানি একন্তেন কম্মসদিসারম্মণানি ৰুত্তানি.
পচ্চুপ্পন্নমতীতং ৰাতি খণৰসেন পচ্চুপ্পন্নমতীতং ৰা. তত্থ গতিনিমিত্তং একন্তেন পচ্চুপ্পন্নমেৰ, কম্মনিমিত্তং পচ্চুপ্পন্নমতীতং ৰা, কম্মং পন অতীতমেৰ. অনাগতারম্মণং পন পচ্চুপ্পন্নকম্মনিমিত্তগতিনিমিত্তং ৰিয অনাপাথগতত্তা, অতীতকম্মকম্মনিমিত্তং ৰিয অননুভূতত্তা চ ৰিভূতং হুত্ৰা নোপতিট্ঠাতীতি অতিসন্তভাৰেন পৰত্তমানা পটিসন্ধি তং আরব্ভ পৰত্তিতুং ন সক্কোতীতি ৰুত্তং ‘‘নত্থি অনাগত’’ন্তি. মহগ্গতপটিসন্ধীনং একন্তেন কম্মসদিসারম্মণভাৰেন কম্মস্স ৰিয অতীতনৰত্তব্বারম্মণত্তা ন তাসং ৰিসুং আরম্মণং উদ্ধটং. তত্থ দুতিযচতুত্থারূপপটিসন্ধীনং অতীতমেৰ আরম্মণং ইতরাসং নৰত্তব্বন্তি দট্ঠব্বং.
৫১৭-২০. মহাৰিপাকানং পটিসন্ধাদিচতুকিচ্চৰসেনেৰ পৰত্তনতো রূপারূপভৰে পটিসন্ধিভৰঙ্গচুতিৰসেন তংতংৰিপাকস্সেৰ পৰত্তিতো, তদারম্মণস্স চ অভাৰেন তত্থ ন লব্ভতীতি আহ ‘‘মহাপাকা…পে… দ্ৰযে’’তি. অনিট্ঠরূপানং ¶ ব্রহ্মলোকে অসম্ভৰেপি তত্থ ঠত্ৰা ইধ অনিট্ঠারম্মণং পস্সন্তানং অকুসলৰিপাকানি ন উপ্পজ্জন্তীতি ন ৰত্তব্বন্তি রূপভৰেপি সন্তীরণত্তযং ৰুত্তং. অভিধম্মত্থসঙ্গহসচ্চসঙ্খেপাদীসুপি হি ইমিনাৰ অধিপ্পাযেন রূপলোকে অকুসলৰিপাকপ্পৰত্তি দস্সিতা. অপরে পন ‘‘কামভৰে সন্তীরণত্তযং, রূপভৰে সন্তীরণদ্ৰযন্তি যথালাভৰসেন যোজেতব্ব’’ন্তি ৰদন্তি.
কদাচিপীতি পরিত্তারম্মণেসু পরিত্তজৰনানং উপ্পাদেপি. ‘‘বীজস্সাভাৰতো’’তি রূপারূপভৰদ্ৰযে তদারম্মণাভাৰস্স কারণং ৰত্ৰা তমেৰ পকাসেতুং ‘‘পটিসন্ধিবীজ’’ন্তিআদি ৰুত্তং. পটিসন্ধিযেৰ বীজভূতন্তি পটিসন্ধিবীজং. তস্সাতি তদারম্মণস্স.
৫২১. যদি এৰং চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীনম্পি কামাৰচরপটিসন্ধিবীজত্তা তত্থ অভাৰো আপজ্জতীতি চোদেন্তো আহ ‘‘চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীন’’ন্তিআদি. ইন্দ্রিযানন্তি চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীনং ৰত্থুদ্ৰারভূতানং চক্খাদীনমিন্দ্রিযানং. পৰত্তানুভাৰতোতি তেসং তত্থ অত্থিতানুভাৰতো ¶ . অযঞ্হেত্থ অধিপ্পাযো – চক্খুসোতৰিঞ্ঞাণানং ৰত্থুভূতানি চক্খুসোতিন্দ্রিযানি তত্থ পৰত্তন্তীতি তেসং পৰত্তিআনুভাৰতো চক্খুসোতৰিঞ্ঞাণানি পৰত্তন্তি. সতি চ তেসং পৰত্তিযং ৰীথিচিত্তুপ্পাদো নিযতোতি চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীনং ৰিয সম্পটিচ্ছনসন্তীরণানম্পি তত্থ সম্ভৰো সিদ্ধোতি.
৫২৩-৪. অকামাৰচরধম্মেতি কামাৰচরধম্মতো অঞ্ঞে মহগ্গতলোকুত্তরধম্মে. নানুবন্ধতীতি নানুৰত্ততি. জনকং…পে… অনুবন্ধতীতি যথা নাম গেহতো নিক্খমিত্ৰা বহি গন্তুকামো তরুণদারকো অত্তনো জনকং পিতরং ৰা অঞ্ঞং ৰা পিতুসদিসং হিতকামং ঞাতিং অঙ্গুলিযং গহেত্ৰা অনুবন্ধতি, ন অঞ্ঞং রাজপুরিসাদিং, তথা এতম্পি ¶ ভৰঙ্গারম্মণতো বহি নিক্খমিতুকামসভাগতায অত্তনো জনকং পঠমকুসলাদিকং সদিসং ৰা দুতিযকুসলাদিকামাৰচরজৰনমেৰ অনুবন্ধতি, ন অঞ্ঞং মহগ্গতং লোকুত্তরন্তি অযমেত্থ অত্থো. কুসলাকুসলাদিন্তি আদি-গ্গহণেন কিরিযাব্যাকতং সঙ্গণ্হাতি. আনন্দাচরিযো পন পট্ঠানে ‘‘কুসলাকুসলে নিরুদ্ধে ৰিপাকো তদারম্মণতা উপ্পজ্জতী’’তি (পট্ঠা. ৩.১.৯৮) ৰিপাকধম্মধম্মানমেৰানন্তরং তদারম্মণং ৰুত্তং. ৰিপ্ফারৰন্তঞ্হি জৰনং নাৰং ৰিয নদীসোতো ভৰঙ্গং অনুবন্ধতি, ন পন ছল়ঙ্গুপেক্খাৰতো সন্তৰুত্তিং কিরিযাজৰনং পণ্ণপুটং ৰিয নদীসোতোতি কিরিযাজৰনানন্তরং তদারম্মণং ন ইচ্ছতি, আচরিযজোতিপালত্থেরাদযো পন ‘‘লব্ভমানস্সপি কেনচি অধিপ্পাযেন কত্থচি অৰচনং দিস্সতি, যথা তং ধম্মসঙ্গহে অকুসলনিদ্দেসে লব্ভমানোপি অধিপতি ন ৰুত্তো, তস্মা যদি অব্যাকতানন্তরম্পি তদারম্মণং ৰুচ্চেয্য, তদা ৰোট্ঠব্বনানন্তরম্পি তস্স পৰত্তিং মঞ্ঞেয্যুন্তি কিরিযাজৰনানন্তরং তদারম্মণং ন ৰুত্তং, ন পন অলব্ভনতো. যঞ্চেত্থ পণ্ণপুটং নিদস্সিতং, তং নিদস্সিতব্বেন সমানং ন হোতি, নাৰাপণ্ণপুটানঞ্হি নদীসোতস্স আৰট্টনং গতি চ ৰিসদিসীতি নাৰাযং নদীসোতস্স অনুবন্ধনং, পণ্ণপুটস্স অননুবন্ধনঞ্চ যুজ্জতি, ইধ পন কিরিযাজৰনেতরজৰনানং ভৰঙ্গসোতস্স আৰট্টনং গতি চ সদিসীতি এতস্স অননুবন্ধনং, ইতরস্স অনুবন্ধনঞ্চ ন যুজ্জতি, তস্মা ৰিচারেতব্বমেৰ ত’’ন্তি ৰদন্তি.
৫২৫-৬. যথা চেতং মহগ্গতলোকুত্তরধম্মে নানুৰত্ততি, তথা যদা এতে কামাৰচরধম্মাপি মহগ্গতানুত্তরধম্মারম্মণা হুত্ৰা পৰত্তন্তি, তদা তেপি নানুবন্ধতীতি আহ ‘‘কামাৰচরধম্মাপী’’তিআদি. মহগ্গতা-গ্গহণেন চেত্থ লোকুত্তরানম্পি সঙ্গহো দট্ঠব্বো. তে চাপীতি ¶ চ-সদ্দেন ¶ লোকুত্তরারম্মণানং গহণং. কস্মা নানুবন্ধতীতি আহ ‘‘পরিত্তারম্মণত্তা’’তিআদি. পরিত্তারম্মণত্তাতি হেট্ঠা ৰুত্তনযেন কামাৰচরৰিপাকানং একন্তেন পরিত্তারম্মণত্তা. তথাপরিচিতত্তাতি যথা জৰনং, এৰং অপরিচিতত্তা. ইদং ৰুত্তং হোতি – যথা হি সো পিতরং, পিতুসদিসং ৰা কঞ্চি অনুবন্ধন্তো তরুণদারকো ঘরদ্ৰারন্তরৰীথিচতুক্কাদিম্হি পরিচিতেযেৰ দেসে অনুগচ্ছতি, ন অরঞ্ঞং ৰা রক্খসভূমিং ৰা গচ্ছন্তং, এৰং কামাৰচরধম্মে অনুবন্ধন্তম্পি পরিত্তম্হি পরিচিতেযেৰ দেসে পৰত্তমানে তে ধম্মে অনুবন্ধতি, ন মহগ্গতলোকুত্তরধম্মে আরব্ভ পৰত্তমানেপি.
৫২৭-৩২. ইদানি কিং ইমায যুত্তিকথায, অট্ঠকথাপমাণতো চেতং গহেতব্বন্তি দস্সেন্তো আহ ‘‘কিং তেনা’’তিআদি. জৰনেতি কামাৰচরজৰনে. তদারম্মণচিত্তানি ‘‘তদারম্মণ’’ন্তি লদ্ধনামানি চিত্তানি তদারম্মণভাৰং ন গণ্হন্তি, তদারম্মণভাৰেন ন পৰত্তন্তীতি অত্থো. অথ ৰা নামগোত্তং আরব্ভ জৰনে জৰিতে তদারম্মণং তস্স জৰনস্স আরম্মণং ন গণ্হন্তি ন লব্ভন্তীতি অত্থো. রূপারূপভৰেসু ৰাতি ৰা-সদ্দেন ‘‘জৰনে জৰিতেপি তদারম্মণং ন গণ্হন্তী’’তি আকড্ঢতি. পণ্ণত্তিং আরব্ভাতি কামভৰেপি পণ্ণত্তিং আরব্ভ. লক্খণারম্মণাযাতি অনিচ্চাদিলক্খণত্তযারম্মণায, বলৰৰিপস্সনাযাতি অত্থো. ‘‘তীণি লক্খণানি, তিস্সো চ পঞ্ঞত্তিযো কুসলত্তিকে ন লব্ভন্তী’’তি অট্ঠকথায ৰুত্তত্তা তিণ্ণং লক্খণানং ধম্মতো অভাৰেন তং আরব্ভ পৰত্তায ৰিপস্সনায তদারম্মণানি ন লব্ভন্তি. পট্ঠানে পন ‘‘সেখা ৰা পুথুজ্জনা ৰা কুসলং অনিচ্চতো দুক্খতো অনত্ততো ৰিপস্সন্তি, কুসলাকুসলে নিরুদ্ধে ৰিপাকো তদারম্মণতা উপ্পজ্জতী’’তি (পট্ঠা. ১.১.৪০৬) ৰচনতো খন্ধারম্মণিকৰিপস্সনায তদারম্মণং ¶ লব্ভতীতি দট্ঠব্বং. মিচ্ছত্তনিযতেসূতি ‘‘কতমে ধম্মা মিচ্ছত্তনিযতা? চত্তারো দিট্ঠিগতসম্পযুত্তচিত্তুপ্পাদা’’তি (ধ. স. ১৪২৬) এৰমাগতেসু মিচ্ছাগাহৰসেন পৰত্তেসু ধম্মেসু জৰনং হুত্ৰা জৰিতেসু. কস্মা পন তেসু জৰিতেসু তদারম্মণং ন লব্ভতীতি? কামাৰচরৰিপাকানঞ্হি নিযতমিচ্ছাদিট্ঠি ৰিয ‘‘অত্তা ওচ্ছিজ্জতী’’তিআদিনা অত্তপরিকপ্পনাৰসেন অপ্পৰত্তনতো নিযতমিচ্ছাদিট্ঠিৰসপ্পৰত্তেসু তেসু জৰিতেসু তদনন্তরং তদারম্মণানি ন উপ্পজ্জন্তি, অনিযতমিচ্ছাদিট্ঠিৰসপ্পৰত্তেসু পন জৰিতেসু তদারম্মণং নুপ্পজ্জতীতি নত্থি. অথ ৰা মিচ্ছত্তনিযতেসূতি মিচ্ছাভাৰনিযতসভাৰেসু তংৰিসযেসূতি অত্থো. মিচ্ছত্তনিযতধম্মানং ধম্মসভাৰং অগ্গহেত্ৰা মিচ্ছত্তনিযতসভাৰস্সেৰ গহণতো, তস্স চ ৰিপাকানং অৰিভূতত্তা মিচ্ছত্তনিযতসভাৰে আরব্ভ ¶ তদারম্মণা ন লব্ভন্তি. পি-সদ্দেন সম্মত্তনিযতেসুপীতি সম্পিণ্ডেতি, ‘‘লোকুত্তরধম্মে আরব্ভা’’তি ৰা এতেন সিদ্ধত্তা ন তেসং ৰিসুং উদ্ধরণং কতং. অট্ঠকথাযং পন মিচ্ছত্তনিযতসম্মত্তনিযতানং অঞ্ঞমঞ্ঞপটিপক্খভাৰেন বলৰভাৰতো তদারম্মণস্স অৰত্থুভাৰদস্সনত্থং মিচ্ছত্তনিযতানন্তরং সম্মত্তনিযতাপি উদ্ধটা. মিচ্ছত্তনিযতসভাৰস্স ৰিয পটিসম্ভিদাসভাৰস্সপি কামাৰচরৰিপাকানং অৰিভূতভাৰেন পটিসম্ভিদাঞাণানি আরব্ভ জৰনে জৰিতে তদারম্মণং ন লব্ভতীতি আহ ‘‘পটিসম্ভিদাঞাণানী’’তিআদি. মনোদ্ৰারেপীতি ন কেৰলং পঞ্চদ্ৰারেসুযেৰ, অথ খো মনোদ্ৰারেপি. সব্বেসন্তি অহেতুকদুহেতুকাদীনং সব্বেসং. অনুপুব্বতোতি হেট্ঠা ৰুত্তঅনুক্কমতো.
৫৩৩. ন ৰিজ্জতীতি মনোদ্ৰারস্স অপ্পটিঘভাৰেন ন ৰিজ্জতি. ভৰঙ্গতোতি ভৰঙ্গসন্তানতো, তস্স আরম্মণতো ¶ ৰা. ৰুট্ঠানন্তি ভৰঙ্গসন্তানে, তস্সারম্মণে ৰা সতি তস্স ৰুট্ঠানং.
৫৩৫-৬. সত্ত সত্তাতি একেকস্স সত্ত সত্তাতি কত্ৰা. পাপপাকাতি অকুসলৰিপাকা. ‘‘দ্ৰাদসাপুঞ্ঞচিত্তান’’ন্তি ৰত্ৰা ‘‘পাপপাকা’’তি ৰচনং ‘‘তত্রিদং সুগতস্স সুগতচীৰরপ্পমাণ’’ন্তিআদীসু ৰিয সঞ্ঞাসদ্দৰসেন ৰুত্তং. এৰং পৰত্তিযং অকুসলৰিপাকানং পৰত্তিং দস্সেত্ৰা ইদানি পটিসন্ধিযং দস্সেতুং ‘‘একাদসৰিধান’’ন্তিআদি ৰুত্তং. উদ্ধচ্চচেতনায পৰত্তিৰিপাকদানমত্তং ৰিনা পটিসন্ধিদানাভাৰতো আহ ‘‘হিত্ৰা উদ্ধচ্চমানস’’ন্তি. কিং পনেত্থ কারণং, অধিমোক্খৰিরহেন সব্বদুব্বলম্পি ৰিচিকিচ্ছাসহগতং পটিসন্ধিং আকড্ঢতি, অধিমোক্খসভাৰতো ততো বলৰতরম্পি উদ্ধচ্চসহগতং নাকড্ঢতীতি? পটিসন্ধিদানসভাৰাভাৰতো. ‘‘বলৰং আকড্ঢতি, দুব্বলং নাকড্ঢতী’’তি হি অযং ৰিচারণা পটিসন্ধিদানসভাৰেসুযেৰ. যস্স পন পটিসন্ধিদানসভাৰো এৰ নত্থি, ন তস্স বলৰভাৰো পটিসন্ধিআকড্ঢনে কারণন্তি.
কথং পনেতং ৰিঞ্ঞাতব্বং ‘‘উদ্ধচ্চসহগতস্স পটিসন্ধিদানসভাৰো নত্থী’’তি? দস্সনেনপহাতব্বেসু অনাগতত্তা. তিৰিধা হি অকুসলা দস্সনেনপহাতব্বা, ভাৰনাযপহাতব্বা, সিযা দস্সনেনপহাতব্বা সিযা ভাৰনাযপহাতব্বাতি. তত্থ দিট্ঠিসম্পযুত্তৰিচিকিচ্ছাসহগতচিত্তুপ্পাদা দস্সনেনপহাতব্বা নাম. যথাহ ‘‘কতমে ধম্মা দস্সনেনপহাতব্বা? চত্তারো দিট্ঠিগতসম্পযুত্তচিত্তুপ্পাদা ¶ ৰিচিকিচ্ছাসহগতো চিত্তুপ্পাদো’’তি (ধ. স. ১৪০৮). তে হি পঠমং নিব্বানদস্সনতো ‘‘দস্সন’’ন্তি লদ্ধনামেন সোতাপত্তিমগ্গেনেৰ পহাতব্বত্তা ‘‘দস্সনেনপহাতব্বা’’তি ৰুচ্চন্তি. উদ্ধচ্চসহগতচিত্তুপ্পাদো ¶ ভাৰনাযপহাতব্বো নাম. যথাহ ‘‘কতমে ধম্মা ভাৰনাযপহাতব্বা? উদ্ধচ্চসহগতো চিত্তুপ্পাদো’’তি. সো হি অগ্গমগ্গেন পহাতব্বত্তা ‘‘ভাৰনাযপহাতব্বো’’তি ৰুত্তো. উপরিমগ্গত্তযঞ্হি পঠমমগ্গেন দিট্ঠস্মিংযেৰ ভাৰনাৰসেন উপ্পজ্জতি, ন অদিট্ঠপুব্বং কিঞ্চি পস্সতি, তস্মা ‘‘ভাৰনা’’তি ৰুচ্চতি. দিট্ঠিৰিপ্পযুত্তদোমনস্সসহগতচিত্তুপ্পাদা পন সিযা দস্সনেনপহাতব্বা সিযা ভাৰনাযপহাতব্বা নাম. যথাহ ‘‘চত্তারো দিট্ঠিগতৰিপ্পযুত্তা লোভসহগতচিত্তুপ্পাদা দ্ৰে দোমনস্সসহগতচিত্তুপ্পাদা. ইমে ধম্মা সিযা দস্সনেনপহাতব্বা সিযা ভাৰনাযপহাতব্বা’’তি (ধ. স. ১৪০৯). তে হি অপাযনিব্বত্তকাৰত্থায পঠমমগ্গেন, সেসাৰত্থায উপরিমগ্গেহি পহীযমানত্তা সিযা দস্সনেনপহাতব্বা সিযা ভাৰনাযপহাতব্বা নাম. তত্থ সিযা দস্সনেনপহাতব্বম্পি দস্সনেনপহাতব্বসামঞ্ঞেন ইধ ‘‘দস্সনেনপহাতব্বা’’ত্ৰেৰ ৰোহরন্তি. যদি চ উদ্ধচ্চসহগতং পটিসন্ধিং দদেয্য, তদা অকুসলপটিসন্ধিযা সুগতিযং অসম্ভৰতো অপাযেস্ৰেৰ দদেয্য, অপাযগমনীযঞ্চ একন্তেন দস্সনেনপহাতব্বা সিযা, ইতরথা অপাযগমনীযস্স অপ্পহীনত্তা সেখানং অপাযুপ্পত্তি আপজ্জতি, ন চ পনেতং যুত্তং, ‘‘চতূহপাযেহি চ ৰিপ্পমুত্তো (খু. পা. ৬.১১; সু. নি. ২৩৪), অৰিনিপাতধম্মো’’তিআদিৰচনেহি সহ ৰিরুজ্ঝনতো, সতি চ পনেতস্স দস্সনেনপহাতব্বভাৰে ‘‘সিযা দস্সনেনপহাতব্বা’’তি ইমস্স ৰিভঙ্গে ৰত্তব্বং সিযা, ন চ পনেতং ৰুত্তন্তি. অথ সিযা ‘‘অপাযগমনীযো রাগো দোসো মোহো তদেকট্ঠা চ কিলেসা’’তি এৰং দস্সনেনপহাতব্বেসু ৰুত্তত্তা উদ্ধচ্চসহগতস্সাপি তত্থ সঙ্গহো সক্কা কাতুন্তি? তং ন, তস্স নিযামতো ভাৰনাযপহাতব্বভাৰেন ৰুত্তত্তাতি ¶ তস্মা দস্সনেনপহাতব্বেসু অৰচনমেৰ পটিসন্ধিদানাভাৰং সাধেতীতি.
ননু চ পটিসম্ভিদাৰিভঙ্গে –
‘‘যস্মিং সমযে অকুসলং চিত্তং উপ্পন্নং হোতি উপেক্খাসহগতং উদ্ধচ্চসম্পযুত্তং, রূপারম্মণং ৰা…পে… ধম্মারম্মণং ৰা যং যং ৰা পনারব্ভ, তস্মিং সমযে ফস্সো হোতি…পে… অৰিক্খেপো হোতি, ইমে ধম্মা অকুসলা. ইমেসু ধম্মেসু ঞাণং ধম্মপটিসম্ভিদা, তেসং ৰিপাকে ঞাণং অত্থপটিসম্ভিদা’’তি (ৰিভ. ৭৩১) –
এৰং ¶ উদ্ধচ্চসহগতচিত্তুপ্পাদং উদ্ধরিত্ৰা তস্স ৰিপাকোপি উদ্ধটোতি কথমস্স পটিসন্ধিদানাভাৰো সম্পটিচ্ছিতব্বোতি? ন ইদং পটিসন্ধিদানং সন্ধায উদ্ধটং, অথ খো পৰত্তিৰিপাকং সন্ধায. পট্ঠানে পন –
‘‘সহজাতা দস্সনেনপহাতব্বা চেতনা চিত্তসমুট্ঠানানং রূপানং কম্মপচ্চযেন পচ্চযো, নানক্খণিকা দস্সনেনপহাতব্বা চেতনা ৰিপাকানং খন্ধানং কটত্তা চ রূপানং কম্মপচ্চযেন পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ২.৮.৮৯) –
দস্সনেনপহাতব্বচেতনায এৰ সহজাতনানক্খণিককম্মপচ্চযভাৰং উদ্ধরিত্ৰাৰ ‘‘সহজাতা ভাৰনাযপহাতব্বা চেতনা চিত্তসমুট্ঠানানং রূপানং কম্মপচ্চযেন পচ্চযো’’তি ভাৰনাযপহাতব্বচেতনায সহজাতকম্মপচ্চযভাৰোৰ উদ্ধটো, ন পন নানক্খণিককম্মপচ্চযভাৰো. তথা পচ্চনীযনযেপি –
‘‘দস্সনেনপহাতব্বো ধম্মো নেৰদস্সনেননভাৰনাযপহাতব্বস্স ধম্মস্স আরম্মণপচ্চযেন পচ্চযো, সহজাত… উপনিস্সয…পে… পচ্ছাজাত… কম্মপচ্চযেন পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ২.৮.৯৮) –
দস্সনেনপহাতব্বস্সেৰ ¶ কম্মপচ্চযভাৰং উদ্ধরিত্ৰা –
‘‘ভাৰনাযপহাতব্বো ধম্মো নেৰদস্সনেননভাৰনাযপহাতব্বস্স ধম্মস্স আরম্মণপচ্চযেন পচ্চযো, সহজাত… উপনিস্সয… পচ্ছাজাতপচ্চযেন পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ২.৮.৯৯) –
ভাৰনাযপহাতব্বস্স ধম্মস্স সহজাতাদিপচ্চযভাৰোৰ ৰুত্তো, ন পন কম্মপচ্চযভাৰো, ন চ নানক্খণিককম্মপচ্চযং ৰিনা পটিসন্ধিআকড্ঢনং অত্থি, তস্মা নত্থি তস্স সব্বথাপি পটিসন্ধিদানং. পৰত্তিৰিপাকং পনস্স ন সক্কা নিৰারেতুং পটিসম্ভিদাৰিভঙ্গে উদ্ধচ্চসহগতানম্পি ৰিপাকস্স উদ্ধটত্তা, নানক্খণিককম্মপচ্চযস্স চ পটিসন্ধিৰিপাকমেৰ সন্ধায অনুদ্ধটত্তা. এৰঞ্চ পন কত্ৰা যদেকে আচরিযা ৰদন্তি ‘‘উদ্ধচ্চচেতনা উভযৰিপাকম্পি ¶ ন দেতি পট্ঠানে নানক্খণিককম্মপচ্চযস্স অনুদ্ধটত্তা’’তি, তং তেসং অভিনিৰেসমত্তমেৰাতি দট্ঠব্বং.
যদি চ তে ৰদেয্যুং – যথা ‘‘ৰিপাকধম্মধম্মা’’তি এত্থ ৰিপাক-সদ্দেন ৰিপাকারহতা ৰুচ্চতি, এৰং ইধাপি উদ্ধচ্চসহগতানং ৰিপাকারহতং সন্ধায ‘‘তেসং ৰিপাকে ঞাণ’’ন্তি ৰুত্তং. যথা সদ্ধিন্দ্রিযৰিনিমুত্তস্স অধিমুচ্চনট্ঠস্স অভাৰেপি সদ্ধিন্দ্রিযস্স অধিমুচ্চনসত্তিৰিসেসং গহেত্ৰা সদ্ধিন্দ্রিযধম্মো অধিমুচ্চনট্ঠো অত্থোতি ৰুচ্চতি, এৰমিধাপি ধম্মৰিনিমুত্তস্স ৰিপাকারহভাৰস্স অভাৰেপি ধম্মানমেৰ ৰিপাকারহসামত্থিযং গহেত্ৰা তস্স অত্থিভাৰো ৰুত্তো. যদি চ তে পৰত্তিৰিপাকং দদেয্যুং, যথা –
‘‘সুখায ৰেদনায সম্পযুত্তো ধম্মো দুক্খায ৰেদনায সম্পযুত্তস্স ধম্মস্স কম্মপচ্চযেন পচ্চযো, নানক্খণিকা’’তি (পট্ঠা. ১.২.৫৭) –
পৰত্তিৰিপাকস্সপি ¶ ৰসেন নানক্খণিককম্মপচ্চযো ৰুত্তো, এৰমেত্থাপি নানক্খণিককম্মপচ্চযভাৰো ৰত্তব্বো সিযা. ন হি লব্ভমানস্স অৰচনে কারণং অত্থীতি তস্মা যথাধম্মসাসনে অৰচনম্পি অভাৰমেৰ দীপেতি. অপিচ যদি উদ্ধচ্চসহগতস্স পৰত্তিৰিপাকদানং অধিপ্পেতং সিযা, তদা ‘‘অনুপাদিন্নুপাদানিযো ধম্মো উপাদিন্নুপাদানিযস্স ধম্মস্স ন কম্মপচ্চযেন পচ্চযো’’তি পটিসেধো ন কাতব্বো সিযা. ন হি ঠপেত্ৰা উদ্ধচ্চং অঞ্ঞো কোচি অনুপাদিন্নুপাদানিযো ধম্মো উপাদিন্নুপাদানিযস্স ধম্মস্স পচ্চযো ভৰিতুং অসমত্থো অত্থীতি, তযিদমেতেসং অভিলাপমত্তং. তথা হি যং তাৰ ৰুত্তং ‘‘ৰিপাকারহভাৰং গহেত্ৰা তেসং ৰিপাকেতি ৰুত্ত’’ন্তি, তদেৰ তস্স ৰিপাকসব্ভাৰং দীপেতি. ন হি ৰিপাকারহভাৰে সতি অভিঞ্ঞাদীনং ৰিয তস্স অৰিপাকতায কারণং অত্থীতি. যম্পি ৰুত্তং ‘‘নানক্খণিককম্মপচ্চযস্স অৰচনং ৰিপাকভাৰং দীপেতী’’তি, তম্পি ন সুন্দরং, লব্ভমানস্সাপি কত্থচি কেনচি অধিপ্পাযেন অৰচনতো. তথা হি ধম্মসঙ্গণিযং লব্ভমানম্পি হদযৰত্থু ন ৰুত্তং. তস্মা যদি পৰত্তিৰিপাকং সন্ধায নানক্খণিককম্মপচ্চযভাৰো ৰুচ্চেয্য, তদা পটিসন্ধিৰিপাকদানম্পিস্স মঞ্ঞেয্যুন্তি লব্ভমানস্সপি পৰত্তিৰিপাকস্স ৰসেন নানক্খণিককম্মপচ্চযভাৰো ন ৰুত্তোতি. যং পন অনুপাদিন্নুপাদানিযস্স উপাদিন্নুপাদানিযং পতি কম্মপচ্চযপটিক্খেপৰচনং, তং অভিঞ্ঞাকুসলাদিকে সন্ধাযাতি ন এত্তাৰতা উদ্ধচ্চসহগতস্স ¶ পৰত্তিৰিপাকদানং সব্বথাপি পটিক্খিপিতুং সক্কাতি. যম্পি অট্ঠকথাযং ‘‘যথা চ অভিঞ্ঞাচেতনা, এৰমুদ্ধচ্চচেতনাপি ‘সঙ্খারপচ্চযা ৰিঞ্ঞাণ’ন্তি এত্থ অপনেতব্বা’’তি ৰুত্তং, তম্পি উদ্ধচ্চচেতনায তত্থ নিদ্দিসিযমানায যথা ইতরা পটিসন্ধিপৰত্তিৰসেন দুৰিধস্সপি ৰিপাকৰিঞ্ঞাণস্স পচ্চযো, এৰমুদ্ধচ্চচেতনাপীতি গণ্হেয্যুন্তি ৰুত্তং, ন তস্স পৰত্তিৰিপাকাভাৰতোতি.
আচরিযবুদ্ধমিত্তাদযো ¶ পন উদ্ধচ্চসহগতং দ্ৰিধা ৰিভজিত্ৰা একস্স উভযৰিপাকদানং, একস্স সব্বথাপি ৰিপাকাভাৰং ৰণ্ণেন্তি. তেসঞ্হি অযং ৰিনিচ্ছযো – অত্থি উদ্ধচ্চং ভাৰনাযপহাতব্বম্পি, অত্থি নভাৰনাযপহাতব্বম্পি. তেসু ভাৰনাযপহাতব্বং সেখসন্তানপ্পৰত্তং, ইতরং পুথুজ্জনসন্তানপ্পৰত্তং. ফলদানঞ্চ পুথুজ্জনসন্তানে পৰত্তস্সেৰ, নেতরস্স. তথা হি দস্সনভাৰনানং অভাৰেপি যেসং পুথুজ্জনানং, সেখানঞ্চ দস্সনভাৰনাহি ভৰিতব্বং, তেসং তদুপ্পত্তিকালে তাহি পহাতুং সক্কুণেয্যা অকুসলা ‘‘দস্সনেনপহাতব্বা, ভাৰনাযপহাতব্বা’’তি চ ৰুচ্চন্তি. পুথুজ্জনানং পন ভাৰনায অভাৰতো ভাৰনাযপহাতব্বচিন্তা নত্থি, তেন তেসং পৰত্তমানা তে দস্সনেন পহাতুং অসক্কুণেয্যাপি ‘‘ভাৰনাযপহাতব্বা’’তি ন ৰুচ্চন্তি. যদি ৰুচ্চেয্যুং, দস্সনেনপহাতব্বা ভাৰনাযপহাতব্বানং কেসঞ্চি কেচি কদাচি আরম্মণারম্মণাধিপতিউপনিস্সযপচ্চযেহি পচ্চযা ভৰেয্যুং. সকভণ্ডে ছন্দরাগাদীনঞ্হি কেসঞ্চি সক্কাযদিট্ঠাদযো কেচি অতীতাদীসু কিস্মিঞ্চি কালে আরম্মণাধিপতিউপনিস্সযেহি পচ্চযা হোন্তীতি নত্থি, ন চ পট্ঠানে ‘‘দস্সনেনপহাতব্বা ভাৰনাযপহাতব্বানং কেনচি পচ্চযেন পচ্চযো’’তি ৰুত্তা, তস্মা নত্থি পুথুজ্জনেসু পৰত্তমানানমকুসলানং ভাৰনাযপহাতব্বপরিযাযো. যদি তত্থ অৰচনমেৰ পমাণং, এৰং সতি সেখসন্তানপৰত্তানম্পি অকুসলানং ভাৰনাযপহাতব্বপরিযাযো নত্থীতি আপজ্জতীতি? নাপজ্জতি, সেখসন্তানপ্পৰত্তানং ভাৰনায পহাতুং সক্কুণেয্যত্তা. তেনেৰ চ কিঞ্চি কত্ৰা সেখানং দস্সনেনপহাতব্বানং অকুসলানং পহীনভাৰেন অস্সাদনাভিনন্দনানং ৰত্থূনি ন হোন্তি. পহীনতায এৰ সোমনস্সস্স হেতুভূতা, অৰিক্খেপহেতুভূতা চ ন দোমনস্সং, উদ্ধচ্চঞ্চ উপ্পাদেন্তীতি ন তেসং আরম্মণারম্মণাধিপতিপকতূপনিস্সযভাৰং ¶ গচ্ছন্তি. ন হি পহীনকিলেসে উপনিস্সায অরিযা রাগদোসৰিক্খেপে উপ্পাদেন্তি. ৰুত্তঞ্চ ‘‘সোতাপত্তিমগ্গেন যে কিলেসা পহীনা, তে কিলেসে ন পুনেতি, ন পচ্চেতি, ন পচ্চাগচ্ছতীতি সুগতো, সকদাগামি…পে… অরহত্তমগ্গেন…পে… সুগতো’’তি. পুথুজ্জনানং পন দস্সনেন পহাতুং সক্কুণেয্যা ¶ দস্সনেন পহাতুং অসক্কুণেয্যানং কেনচি পচ্চযেন পচ্চযা ন হোন্তীতি ন সক্কা ৰত্তুং, ‘‘দিট্ঠিং অস্সাদেতি অভিনন্দতি, তং আরব্ভ রাগো উপ্পজ্জতি, দিট্ঠি উপ্পজ্জতি, ৰিচিকিচ্ছা উপ্পজ্জতি, উদ্ধচ্চং উপ্পজ্জতি, ৰিচিকিচ্ছং আরব্ভ ৰিচিকিচ্ছা উপ্পজ্জতি, দিট্ঠি উপ্পজ্জতি, উদ্ধচ্চং উপ্পজ্জতী’’তি (পট্ঠা. ১.১.৪০৭) দিট্ঠিৰিচিকিচ্ছানং উদ্ধচ্চারম্মণভাৰস্স ৰুত্তত্তা. এত্থ হি উদ্ধচ্চন্তি উদ্ধচ্চসহগতং চিত্তুপ্পাদং সন্ধায ৰুত্তং, ন দস্সনেনপহাতব্বেসুপি লব্ভমানচেতসিকং উদ্ধচ্চং. এৰঞ্চ কত্ৰা অধিপতিপচ্চযনিদ্দেসে ‘‘দিট্ঠিং গরুং কত্ৰা অস্সাদেতি অভিনন্দতি, তং গরুং কত্ৰা রাগো উপ্পজ্জতি, দিট্ঠি উপ্পজ্জতী’’তি (পট্ঠা. ১.১.৪১৫) এত্তকমেৰ ৰুত্তং, ন ৰুত্তং ‘‘উদ্ধচ্চং উপ্পজ্জতী’’তি, তস্মা সেখসন্তানপ্পৰত্তানমকুসলানং দস্সনেনপহাতব্বানং কেনচি পচ্চযেন পচ্চযত্তাভাৰতো পুথুজ্জনানং সন্তানেৰ দস্সনেনপহাতব্বানমকুসলানং পচ্চযা ন হোন্তীতি ন সক্কা ৰত্তুন্তি পট্ঠানে দস্সনেনপহাতব্বানং ভাৰনাযপহাতব্বস্স আরম্মণারম্মণাধিপতিউপনিস্সযপচ্চযত্তানুদ্ধরণং সেখসন্তানপ্পৰত্তানং ভাৰনাযপহাতব্বপরিযাযভাৰং সাধেতি, পুথুজ্জনসন্তানেযেৰ নদস্সনেনপহাতব্বানমকুসলানং ভাৰনাযপহাতব্বপরিযাযভাৰং ন সাধেতি, তস্মা দস্সনভাৰনাহি পহাতব্বানং অতীতাদিভাৰেন নৰত্তব্বত্তেপি যাদিসানং তাহি অনুপ্পত্তিধম্মতা আপাদেতব্বা, তে পুথুজ্জনেসু পৰত্তমানা ¶ দস্সনেন পহাতুং সক্কুণেয্যা দস্সনমগ্গাপেক্খায তদপ্পৰত্তিযম্পি দস্সনেনপহাতব্বা নাম. সেখেসু পৰত্তমানা ভাৰনায পহাতুং সক্কুণেয্যা তদপ্পৰত্তিযম্পি তদপেক্খায ভাৰনাযপহাতব্বা নাম. দস্সনেন পহাতুং অসক্কুণেয্যা পন পুথুজ্জনেসু পৰত্তমানা হেট্ঠা ৰুত্তনযেন নেৰদস্সনেনপহাতব্বা নভাৰনাযপহাতব্বা, তেসু ভাৰনাযপহাতব্বা সহাযৰিরহতো ৰিপাকং ন জনেন্তি. তথা হি তেসং দস্সনেনপহাতব্বসঙ্খাতং সহকারীকারণং সহাযভূতং নত্থীতি ভাৰনাযপহাতব্বচেতনায নানক্খণিককম্মপচ্চযভাৰো ন ৰুত্তো. অপেক্খিতব্বদস্সনভাৰনারহিতানং পন পুথুজ্জনেসু উপ্পজ্জমানানং সকভণ্ডে ছন্দরাগাদীনং, উদ্ধচ্চসহগতচিত্তুপ্পাদস্স চ সংযোজনত্তযতদেকট্ঠকিলেসানং অনুপচ্ছিন্নতায অপরিক্খীণসহাযানং ৰিপাকুপ্পাদনং ন সক্কা পটিক্খিপিতুন্তি উদ্ধচ্চসহগতধম্মানং ৰিপাকো ৰিভঙ্গে ৰুত্তোতি.
যদি এৰং, অপেক্খিতব্বদস্সনভাৰনারহিতানং অকুসলানং ‘‘নেৰদস্সনেননভাৰনাযপহাতব্বা’’তি ৰত্তব্বতা আপজ্জতীতি? নাপজ্জতি, অপ্পহাতব্বসভাৰানং কুসলাদীনং ‘‘নেৰদস্সনেননভাৰনাযপহাতব্বা’’তি ৰুত্তত্তা, অপ্পহাতব্বৰিরুদ্ধসভাৰত্তা চ অকুসলানং ¶ . যদি এৰং তে ইমস্মিং তিকে নৰত্তব্বাতি ৰত্তব্বা আপজ্জন্তীতি? নাপজ্জন্তি, চিত্তুপ্পাদকণ্ডে দস্সিতানং দ্ৰাদসাকুসলচিত্তুপ্পাদানং দ্ৰীহি পদেহি সঙ্গহিতত্তা. যথা হি উপ্পন্নত্তিকে ধম্মৰসেন সব্বেসং সঙ্খতধম্মানং সঙ্গহিতত্তা কালৰসেন অসঙ্গহিতাপি অতীতা ‘‘নৰত্তব্বা’’তি ন ¶ ৰুত্তা চিত্তুপ্পাদানুরূপেন সঙ্গহিতেসু নৰত্তব্বস্স অভাৰা, এৰং ইধাপি চিত্তুপ্পাদভাৰেন সঙ্গহিতেসু নৰত্তব্বস্স অভাৰা ‘‘নৰত্তব্বা’’তি ন ৰুত্তা. সব্বেন সব্বঞ্হি ধম্মৰসেন অসঙ্গহিতস্স তিকদুকেসু নৰত্তব্বতাপত্তি. যত্থ হি চিত্তুপ্পাদো কোচি নিযোগতো নৰত্তব্বো অত্থি, তত্থ তেসং চতুত্থো কোট্ঠাসো অত্থীতি যথাৰুত্তপদেসু ৰিয তত্থাপি ভিন্দিত্ৰা ভাজেতব্বে চিত্তুপ্পাদে ভিন্দিত্ৰা ভাজেতি ‘‘সিযা নৰত্তব্বাপরিত্তারম্মণা’’তিআদিনা, তদভাৰা উপ্পন্নত্তিকে, ইধ চ তথা ন ৰুত্তন্তি.
অথ ৰা যথা সপ্পটিঘেহি সমানসভাৰত্তা রূপধাতুযং ‘‘তযো মহাভূতা সপ্পটিঘা’’তি ৰুত্তা, যথাহ ‘‘অসঞ্ঞসত্তানং অনিদস্সনসপ্পটিঘং একং মহাভূত’’ন্তি, এৰং পুথুজ্জনানং পৰত্তমানা ভাৰনাযপহাতব্বসমানসভাৰা ‘‘ভাৰনাযপহাতব্বা’’তি ৰুচ্চেয্যুন্তি নত্থি নৰত্তব্বতাপসঙ্গো. এৰঞ্চ সতি পুথুজ্জনানং পৰত্তমানাপি ভাৰনাযপহাতব্বা সকভণ্ডে ছন্দরাগাদযো পরভণ্ডে ছন্দরাগাদীনং উপনিস্সযপচ্চযো, রাগো চ রাগদিট্ঠীনং অধিপতিপচ্চযোতি অযমত্থো লদ্ধো হোতি. তেনেৰ হি –
‘‘ভাৰনাযপহাতব্বো ধম্মো দস্সনেনপহাতব্বস্স ধম্মস্স উপনিস্সযপচ্চযেন পচ্চযো, আরম্মণূপনিস্সযো, পকতূপনিস্সযো’’তি (পট্ঠা. ২.৮.৮৪) –
ইমিস্সা নিদ্দেসে দস্সনেনপহাতব্বানং উপনিস্সযপচ্চযভাৰীধম্মে নিদ্দিসন্তেন ভগৰতা –
‘‘পকতূপনিস্সযো – পত্থনং উপনিস্সায পাণং হনতি…পে… সঙ্ঘং ভিন্দতি, ভাৰনাযপহাতব্বো রাগো দোসো মোহো মানো পত্থনা দস্সনেনপহাতব্বস্স রাগস্স দোসস্স মোহস্স মানস্স দিট্ঠিযা পত্থনায উপনিস্সযপচ্চযেন পচ্চযো ¶ . সকভণ্ডে ছন্দরাগো পরভণ্ডে ছন্দরাগস্স উপ…পে… সকপরিগ্গহে ছন্দরাগো পরপরিগ্গহে ছন্দরাগস্স উপনিস্সযপচ্চযেন পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ২.৮.৮৪) –
পুথুজ্জনসন্তানে ¶ পত্থনাদযো নিদ্দিট্ঠা.
এৰম্পি যথা অফোট্ঠব্বত্তা রূপধাতুযং তযো মহাভূতা ন পরমত্থতো সপ্পটিঘা, এৰং অপেক্খিতব্বভাৰনারহিতা পুথুজ্জনেসু পৰত্তমানা সকভণ্ডে ছন্দরাগাদযো পন পরমত্থতো ভাৰনায পহাতব্বাতি ভাৰনাযপহাতব্বানং নানক্খণিককম্মপচ্চযতা ন ৰুত্তা, ন চ ‘‘দস্সনেনপহাতব্বা ভাৰনাযপহাতব্বানং কেনচি পচ্চযেন পচ্চযো’’তি ৰুত্তা. যে হি দস্সনেনপহাতব্বপচ্চযা কিলেসা, ন তে দস্সনতো উদ্ধং পৰত্তন্তি. দস্সনেনপহাতব্বপচ্চযস্সাপি পন উদ্ধচ্চসহগতস্স সহাযৰেকল্লমত্তমেৰ দস্সনেন কতং, ন তস্স কোচি ভাৰো দস্সনেন অনুপ্পত্তিধম্মতং আপাদিতোতি তস্স একন্তভাৰনাযপহাতব্বতা ৰুত্তা, তস্মা উদ্ধচ্চভাৰেন একসভাৰস্সেৰ তস্স সতি সহাযে ৰিপাকুপ্পাদনৰচনং, অসতি চ ৰিপাকানুপ্পাদনৰচনং ন ৰিরুজ্ঝতি. তযিদং সব্বমেতেসং আচরিযানং অহোপুরিসিকারমত্তং. কস্মা? উদ্ধচ্চসহগতস্স একন্তভাৰনাযপহাতব্বভাৰেন ৰুত্তত্তা. এৰঞ্হি ৰুত্তং ভগৰতা ‘‘কতমে ধম্মা ভাৰনাযপহাতব্বা. উদ্ধচ্চসহগতো চিত্তুপ্পাদো’’তি (ধ. স. ১৪০৬). যদি চ উদ্ধচ্চসহগতং নভাৰনাযপহাতব্বং অভৰিস্স, যথা অতীতারম্মণত্তিকে ‘‘নিযোগা অনাগতারম্মণা নত্থী’’তি (ধ. স. ১৪৩৩) ৰত্ৰা ৰিভজ্জ ৰুত্তং, এৰমিধাপি ‘‘নিযোগা ভাৰনাযপহাতব্বা নত্থী’’তি ৰত্ৰা ‘‘উদ্ধচ্চসহগতো সিযা ভাৰনাযপহাতব্বো সিযা নৰত্তব্বো ‘দস্সনেনপহাতব্বো’তিপি ‘ভাৰনাযপহাতব্বো’তিপী’’তিআদি ৰত্তব্বং সিযা ¶ , ন চ তথা ৰুত্তং. যা চ ‘‘তমত্থং পটিপাদেন্তেহি যদি ৰুচ্চেয্যু’’ন্তিআদিনা যুত্তি ৰুত্তা, সাপি অযুত্তি. কস্মা? দস্সনেনপহাতব্বারম্মণানং রাগদিট্ঠিৰিচিকিচ্ছাউদ্ধচ্চানং তেন তেন পহাতব্বভাৰৰসেন ইচ্ছিতত্তা. যঞ্চ ‘‘উদ্ধচ্চং উপ্পজ্জতী’’তি উদ্ধচ্চসহগতচিত্তুপ্পাদো ৰুত্তোতি দস্সেতুং অধিপতিপচ্চযনিদ্দেসে উদ্ধচ্চস্স অনুদ্ধরণং কারণৰসেন ৰুত্তং, তম্পি অকারণং অঞ্ঞত্থাপি সাৰসেসপাঠানং দস্সনতো. তথা হি ‘‘অতীতো ধম্মো পচ্চুপ্পন্নস্স ধম্মস্স, অনাগতো ধম্মো পচ্চুপ্পন্নস্স ধম্মস্স আরম্মণপচ্চযেন পচ্চযো’’তি এতেসং ৰিভঙ্গে চেতোপরিযঞাণগ্গহণং কত্ৰা ‘‘পচ্চুপ্পন্নো ধম্মো পচ্চুপ্পন্নস্স ধম্মস্সা’’তি ইমস্স ৰিভঙ্গে লব্ভমানম্পি চেতোপরিযঞাণং ন গহিতং. যম্পি ভাৰনাযপহাতব্বস্স ৰিপাকদানম্হি দস্সনেনপহাতব্বস্স সহাযভাৰূপগমনং ৰুত্তং, তম্পি ৰিচারেতব্বং – কিং অৰিজ্জাদি ৰিয দানসীলাদীনং উপপত্তিযংযেৰ ৰিপাকদানসামত্থিযা ঠানৰসেন দস্সনেনপহাতব্বা ভাৰনাযপহাতব্বানং সহকারীকারণং হোতি, উদাহু কিলেসো ৰিয কম্মস্স পটিসন্ধিদানম্হীতি ¶ ? কিঞ্চেত্থ – যদি তাৰ পুরিমো নযো, সেখসন্তানে ভাৰনাযপহাতব্বস্স অকিরিযাভাৰো আপজ্জতি, পহীনাৰিজ্জামানতণ্হানুসযস্মিং সন্তানে দানাদি ৰিয সহাযৰেকল্লেন অৰিপাকসভাৰতং আপন্নত্তা. অথ দুতিযো, ভাৰনাযপহাতব্বত্তেন অভিমতস্সাপি দস্সনেনপহাতব্বভাৰো আপজ্জতি, পটিসন্ধিদানে সতি অপাযগমনীযসভাৰানতিৰত্তনতো, তস্মা অম্হেহি হেট্ঠা ৰুত্তনযেনেৰ উদ্ধচ্চসহগতস্স ৰিপাকদানং সম্পটিচ্ছিতব্বং, ন যেসং কেসঞ্চি ৰচনং. পট্ঠানানুসারীহি ভৰিতব্বন্তি.
৫৩৭-৮. যন্তি যং আৰজ্জনদ্ৰযং. করণমত্তত্তাতি করণমত্তমেৰ ঠপেত্ৰা ফলদানাভাৰতো. ৰাতপুপ্ফসমন্তি মোঘপুপ্ফসমং, যথা তং পঠমসঞ্জাতং অচ্ছিন্নমূলেপি রুক্খে ¶ নিব্বত্তং পুরিমেহি অদিন্নফলত্তা ফলনিব্বত্তকং ন হোতি, এৰমিদং অনুপচ্ছিন্নভৰমূলেপি সন্তানে নিব্বত্তং অনাসেৰনভাৰেন ফলদাযকং ন হোতীতি অধিপ্পাযো. জৰনত্তং তু সম্পত্তন্তি অট্ঠারসৰিধং খীণাসৰাৰেণিকং ৰিঞ্ঞাণমাহ. কিচ্চসাধনতোতি ভৰতণ্হামূলস্স অৰোচ্ছিন্নভাৰে সতি কুসলাকুসলকম্মকিচ্চস্স সাধনতো, দানাদিতংতংকিচ্চসাধনৰসেন ৰা. ইদং ৰুত্তং হোতি – যথা হি ছিন্নমূলস্স রুক্খস্স পুপ্ফং পুপ্ফনমত্তং ঠপেত্ৰা অফলমেৰ হোতি, এৰমেতম্পি তংতংকিচ্চসাধনমত্তং ঠপেত্ৰা সমুচ্ছিন্নভৰতণ্হামূলে সন্তানে পৰত্তনতো অফলমেৰাতি.
৫৩৯-৪০. পটিচ্চাতি হেতুধম্মস্স পটিমুখং গন্ত্ৰা তং অপচ্চক্খায. এতীতি পৰত্ততি, তিট্ঠতি উপ্পজ্জতি ৰাতি ৰুত্তং হোতি. ‘‘এতী’’তি হি ইদং উপ্পত্তিট্ঠিতীনং সাধারণৰসেন পৰত্তিপরিদীপকং. তেনেৰাহ ‘‘ঠিতিযুপ্পত্তিযাপি ৰা’’তি. একচ্চো হি পচ্চযো ঠিতিযা এৰ উপকারকো হোতি যথা পচ্ছাজাতপচ্চযো, একচ্চো উপ্পত্তিযা এৰ যথা অনন্তরাদিকো, একচ্চো উভযস্স যথা হেতুআদযো. এৰং পচ্চয-সদ্দস্স ৰচনত্থং দস্সেত্ৰা ইদানি পচ্চযলক্খণং দস্সেন্তো আহ ‘‘যো ধম্মো’’তিআদি. যোতি হেতুধম্মো. যস্সাতি যস্স ফলধম্মস্স. ঠিতিযুপ্পত্তিযাপি ৰাতি ঠিতিত্থং, উপ্পত্তিত্থং ৰা. ঠিতিযাতি ৰা ঠিতিক্খণে, উপ্পত্তিযাতি উপ্পাদক্খণে. যস্স ধম্মস্স উপকারো, যস্স ধম্মস্স ঠিতিযুপ্পত্তিযাতি ৰা সম্বন্ধো. ‘‘উপকারো’’তি ইমিনা ধম্মেন ধম্মসত্তিউপকারকং দস্সেতি. ‘‘সম্ভৰো’’তিআদি পচ্চযস্সেৰ পরিযাযদস্সনং. সম্ভৰতি এতস্মাতি সম্ভৰো. তথা পভৰো. হিনোতি পতিট্ঠাতি এত্থাতি হেতু. অনেকত্থত্তা ধাতুসদ্দানং হি-সদ্দো মূল-সদ্দো ৰিয পতিট্ঠত্থো ৰেদিতব্বো ¶ . হিনোতি ৰা এতেন কম্মনিদানভূতেন উদ্ধং ওজং অভিহরন্তেন মূলেন ¶ ৰিয পাদপো তপ্পচ্চযং ফলং গচ্ছতি, ৰুদ্ধিং ৰিরুল়্হিং আপজ্জতীতি হেতু. অত্তনো ফলং করোতীতি কারণং. পচ্চযো মতোতি পচ্চযোৰ ‘‘সম্ভৰো’’তিআদিতো মতো. অত্থতো এতে সমানা, ব্যঞ্জনমত্তংযেৰ নেসং নানত্তন্তি ৰুত্তং হোতি.
৫৪১-৫. এৰং পট্ঠানে আগতসব্বপচ্চযানং সাধারণৰসেন অত্থং ৰত্ৰা ইধাধিপ্পেতস্স হেতুপচ্চযস্সেৰ সরূপং দস্সেতুং ‘‘লোভাদি পন যো ধম্মো’’তিআদি ৰুত্তং. মূলট্ঠেনাতি সম্পযুত্তানং সুপ্পতিট্ঠিতভাৰসাধনসঙ্খাতমূলট্ঠেন. ছল়েৰাতি মূলট্ঠেনূপকারকভাৰস্স তেসমেৰ আৰেণিকভাৰেন এতে ছল়েৰ. জাতিতোতি কুসলাকুসলাব্যাকতজাতিতো. নৰধাতি তযো কুসলহেতূ, তযো অকুসলহেতূ, তযো অব্যাকতহেতূতি নৰধা. ধম্মানং…পে… সাধকোতি যথা সালিৰীহিবীজাদীনি সালিৰীহিআদিভাৰস্স সাধকানি, মণিআদিপভাৰত্থূনঞ্চ নীলাদিৰণ্ণানি নীলাদিমণিপভায সাধকানি, এৰং হেতুপচ্চযো যথারহং অত্তনো সম্পযুত্তানং কুসলাদিত্তসাধকোতি কুসলাকুসলাব্যাকতধম্মানং যথাক্কমং কুসলাকুসলাব্যাকতভাৰসাধকো মূলট্ঠোতি অযমেত্থ অত্থো. একে আচরিযাতি রেৰতাচরিযং, তস্স সিস্সানুসিস্সে চ সন্ধাযাহ. অথ ৰা গরুম্হি বহুৰচনম্পি যুজ্জতীতি রেৰতাচরিযমেৰ সন্ধায ‘‘একে আচরিযা’’তি ৰুত্তং.
এৰং সন্তেতি যদি মূলট্ঠো কুসলাদিভাৰসাধকো, এৰং সতি. যথা চিত্তং চিত্তজরূপানং পচ্চযো হোতি, এৰং তংসম্পযুত্তধম্মাপীতি আহ ‘‘তংসমুট্ঠানরূপিসূ’’তি, হেতুসমুট্ঠানরূপেসূতি অত্থো. নেৰ সম্পজ্জতীতি ন সিজ্ঝতি, ‘‘হেতূ হেতুসম্পযুত্তকানং ধম্মানং তংসমুট্ঠানানঞ্চ রূপানং হেতুপচ্চযেন ¶ পচ্চযো’’তি ৰুত্তো হেতুপচ্চযভাৰো ন সম্পজ্জতীতি ৰুত্তং হোতি. যথা কুসলাকুসলা হেতূ তংসমুট্ঠানরূপস্স কুসলাদিভাৰায ন পরিযত্তা, এৰং অব্যাকতোপি হেতু তংসমুট্ঠানস্স রূপস্স অব্যাকতভাৰায ন পরিযত্তো. সভাৰেন হি তং অব্যাকতন্তি আহ ‘‘ন হী’’তিআদি. যদি কুসলাদিভাৰং ন সাধেন্তি, পচ্চযাপি ন হোন্তীতি ৰদেয্যাতি আহ ‘‘ন তেস’’ন্তিআদি. ‘‘হেতূ হেতুসম্পযুত্তকানং ধম্মানং তংসমুট্ঠানানঞ্চ রূপানং হেতুপচ্চযেন পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ১.১.১) ৰচনতো তে অলোভাদযো তেসং রূপানং পচ্চযা ন ন হোন্তি, ভৰন্তেৰাতি অত্থো.
৫৪৬-৭. ন ¶ গন্তব্বোতি ন পচ্চেতব্বো. ইদং ৰুত্তং হোতি – যদি কুসলাদিহেতুযো অত্তনো ৰিয অত্তহেতুকানং ধম্মানং কুসলাদিভাৰং সাধেন্তি, কুসলাকুসলহেতুপচ্চযসম্ভূতা রূপধম্মাপি তে ৰিয কুসলাদযো সিযুং, হেতুযো ৰা রূপানং পচ্চযা ন সিযুং, ন চ পনেতং উভযম্পি অত্থি, তস্মা কুসলাদীনং কুসলাদিভাৰসাধকো মূলট্ঠোতি ন ৰিঞ্ঞাতব্বন্তি. অপিচ যদি হেতুপটিবদ্ধো কুসলাদিভাৰো, তদা অব্যাকতভাৰোপি তপ্পটিবদ্ধো সিযা, অহেতুকানং অব্যাকতভাৰো ন সিজ্ঝতি. যদি চ হেতুপটিবদ্ধো কুসলাদিভাৰো, হেতূনম্পি কুসলাদিভাৰো অপ্পটিবদ্ধো সিযা. অথ তেসম্পি সেসহেতুপটিবদ্ধো, এৰম্পি মোমূহচিত্তসম্পযুত্তস্স হেতুনো অকুসলভাৰো ন সিজ্ঝেয্য. অথ তস্স সো অঞ্ঞহেতুকো সিযা, এৰং সতি সেসহেতূনম্পি তংহেতুকোৰ সিযা. যথা চ সেসহেতূনং, এৰং অৰসেসসম্পযুত্তধম্মানম্পি তংহেতুকোৰ সিযা. অথ সিযা হেতূনং সভাৰতোৰ কুসলাদিভাৰো, সম্পযুত্তানং পন ¶ হেতুপটিবদ্ধোতি, এৰং সতি অলোভো কুসলো ৰা সিযা অব্যাকতো ৰা. যদি হি সো সভাৰতো কুসলো, তংসভাৰত্তা অব্যাকতো ন সিযা. অথ অব্যাকতো, তংসভাৰত্তা কুসলো ন সিযা অলোভসভাৰস্স অদোসত্তাভাৰো ৰিয. যস্মা পন উভযথাপি হোতি, তস্মা যথা উভযথা হোন্তেসু সদ্ধাদীসু সম্পযুত্তেসু হেতুপটিবদ্ধং কুসলাদিভাৰং পরিযেসথ, ন সভাৰতো, এৰং হেতূসুপি কুসলাদিতা অঞ্ঞপটিবদ্ধা পরিযেসিতব্বা, ন সভাৰতো. সা পন পরিযেসিযমানা যোনিসোমনসিকারাদিপটিবদ্ধা হোতীতি হেতূসু ৰিয হেতুসম্পযুত্তধম্মেসুপি যোনিসোমনসিকারাদিপটিবদ্ধো কুসলাদিভাৰো, ন হেতুপটিবদ্ধোতি. তেনেৰাহ –
‘‘যোনিসো, ভিক্খৰে, মনসি করোতো অনুপ্পন্না চেৰ কুসলা ধম্মা উপ্পজ্জন্তি, উপ্পন্না চ কুসলা ধম্মা অভিৰড্ঢন্তী’’তিআদি (অ. নি. ১.৬৭).
সমযঞ্ঞুনাতি আভিধম্মিকমতৰেদিনা. সুপ্পতিট্ঠিতভাৰস্স সাধনেনাতি অত্তহেতুকানং ধম্মানং সম্মা পতিট্ঠিতভাৰস্স থিরভাৰস্স সাধনেন. লদ্ধহেতুপচ্চযা হি ধম্মা ৰিরুল়্হমূলা ৰিয পাদপা থিরা হোন্তি সুপ্পতিট্ঠিতা, অহেতুকা তিলবীজাদিসেৰালা ৰিয ন সুপ্পতিট্ঠিতাতি.
৫৪৮. সব্বসোতি কামাৰচরাদিসব্বভাগেন.
৫৫০-১. পটিসন্ধিক্খণে ¶ চিত্তসমুট্ঠানানং রূপানং অভাৰতো অত্তনা সম্পযুত্তানং, কটত্তারূপানমেৰ চ পচ্চযভাৰোতি আহ ‘‘অত্তনা…পে… জাতান’’ন্তি. কম্মস্স কতত্তা এৰ চ উপচিতত্তা চ ন ইস্সরাদিহেতুনো সম্ভূতানি রূপানি কটত্তারূপানি, কম্মসমুট্ঠানরূপানীতি অত্থো ¶ , কটত্তারূপানেৰ জাতানি ভূতানি নিব্বত্তানীতি কটত্তারূপজাতানি. তথেৰাতি যথা পটিসন্ধিযং কটত্তারূপানং, এৰন্তি অত্থো. চিত্তজানঞ্চাতি চ-সদ্দেন ‘‘অত্তনা সম্পযুত্তান’’ন্তি আকড্ঢতি.
৫৫৩. লোকুত্তরৰিপাকানং পটিসন্ধিৰসেন অপ্পৰত্তনতো নত্থি কম্মসমুট্ঠানস্স পচ্চযভাৰোতি আহ ‘‘চিত্তজান’’ন্তিআদি.
৫৫৫. হেতুপচ্চযসম্ভৰোতি হেতুপচ্চযসম্ভূতধম্মো, হেতুপচ্চযতো পচ্চযুপ্পন্নধম্মানং সম্ভৰাকারো ৰা. সঞ্জাতসুখহেতুনাতি সঞ্জাতঞাণেন, সম্পজঞ্ঞেনাতি অত্থো. ঞাণঞ্হি ‘‘সুখিনো চিত্তং সমাধিযতি, সমাহিতো যথাভূতং পজানাতী’’তিআদিৰচনতো সুখং হেতু এতস্সাতি,
‘‘দিট্ঠে ধম্মে চ যো অত্থো,
যো চত্থো সম্পরাযিকো;
অত্থাভিসমযা ধীরো,
পণ্ডিতোতি পৰুচ্চতী’’তি. (সং. নি. ১.১২৯) –
আদিৰচনতো সুখস্স হেতূতি ৰা ‘‘সুখহেতূ’’তি ৰুচ্চতি.
৫৫৬. লোকস্স অধিপতি লোকাধিপতি, সকললোকনাযকেনাতি অত্থো. অত্তাধীনানং পতিনোতি অধিপতী. ছন্দং তু জেট্ঠকং কত্ৰাতি ‘‘ছন্দৰতো কিং নাম ন সিজ্ঝতী’’তিআদিকং পুরিমাভিসঙ্খারূপনিস্সযং লভিত্ৰা উপ্পজ্জমানে চিত্তুপ্পাদে ছন্দো জেট্ঠকভূতো সম্পযুত্তধম্মে ৰসে ৰত্তমানো হুত্ৰা পৰত্ততি, সম্পযুত্তধম্মা চ তস্স ৰসে পৰত্তন্তি হীনাদিভাৰেন তদনুৰত্তনতোতি আহ ‘‘ছন্দং তু জেট্ঠকং কত্ৰা’’তিআদি. কত্ৰা ধুরন্তি সহজাতপুব্বঙ্গমৰসেন ¶ পুব্বঙ্গমং কত্ৰা. ছন্দাধিপতি নাম সো ৰা চিত্তুপ্পাদো ছন্দাধিপতি নাম ‘‘ছন্দো ¶ অধিপতি ইমস্সা’’তি কত্ৰা. এসেৰাতি ‘‘চিত্তং ধুরং কত্ৰা…পে… কালস্মিং চিত্তাধিপতি নামা’’তিআদিনা যথাৰুত্তোৰ নযো. সেসেসূতি চিত্তাদীসু. এত্থ চ ‘‘ছন্দং…পে… কালস্মি’’ন্তিআদিনা কালস্স নিযমিতত্তা চত্তারোপেতে একক্খণে অধিপতী ন হোন্তীতি দট্ঠব্বং. এৰঞ্চ কত্ৰা পট্ঠানে ‘‘ছন্দাধিপতি ছন্দসম্পযুত্তকানং ধম্মানং তংসমুট্ঠানানঞ্চ রূপানং অধিপতিপচ্চযেন পচ্চযো’’তিআদিনা (পট্ঠা. ১.১.৩) চতুন্নম্পি অধিপতীনং পচ্চযভাৰো ৰিসুং ৰিসুংযেৰ উদ্ধটো. যদি হি তে একক্খণেযেৰ অধিপতিপচ্চযা সিযুং, তদা যথা হেতুপচ্চযনিদ্দেসে ‘‘হেতূ হেতুসম্পযুত্তকান’’ন্তিআদিনা অৰিসেসেন ৰুত্তং মূলট্ঠেন উপকারকভাৰস্স ৰিজ্জমানেন দ্ৰিন্নং, তিণ্ণম্পি হেতূনং একক্খণে পচ্চযভাৰূপগমনতো, এৰং একক্খণেযেৰ বহূনং জেট্ঠকভাৰে সতি অধিপতিপচ্চযনিদ্দেসেপি ‘‘অধিপতী অধিপতিসম্পযুত্তকান’’ন্তিআদিনা ৰত্তব্বং সিযা. যস্মা পন এৰং অৰত্ৰা ‘‘ছন্দাধিপতি ছন্দসম্পযুত্তকান’’ন্তিআদিনা চত্তারোৰ ৰিসেসেত্ৰা ৰুত্তা, তস্মা একেকধম্মোযেৰ একক্খণে অধিপতিপচ্চযো হোতীতি দট্ঠব্বং. জেট্ঠট্ঠেনাতি পমুখভাৰেন.
সোভনা মতি, সোভনং ৰা মতং এতেসং অত্থীতি সুমতিনো, সম্মাদিট্ঠিকাতি অত্থো, তেসং মতিং ৰিবোধেতি পবোধেতীতি সুমতিমতিৰিবোধনং. কুচ্ছিতা মতি, কুচ্ছিতং ৰা মতং এতেসন্তি কুমতিনো, মিচ্ছাদিট্ঠিকা, তেসং মতিভূতা মতিভাৰেন পরিকপ্পিতত্তাতি কুমতিমতি, মিচ্ছাদিট্ঠি, সাযেৰ ইন্ধনসদিসতায ইন্ধনং তস্স পাৰকং অগ্গি ৰিযাতি কুমতি…পে… পাৰকং. অতিমধুরন্তি নিপুণগম্ভীরেন অত্থরসেন ¶ চেৰ সুৰিমলসখিলেন ব্যঞ্জনরসেন চ মধুরং. অৰেদীতি ওগাহেত্ৰা জানাতি. যো যোতি থেরনৰমজ্ঝিমেসু যো কোচি. জিনৰচনং সকলং অৰেদীতি তেপিটকস্সপি সকলজিনৰচনস্স গহণসমত্থতাপটিলাভেন তং অৰগচ্ছতি.
ইতি অভিধম্মত্থৰিকাসিনিযা নাম
অভিধম্মাৰতারসংৰণ্ণনায
পকিণ্ণকনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৯. নৰমো পরিচ্ছেদো
পুঞ্ঞৰিপাকপচ্চযনিদ্দেসৰণ্ণনা
৫৬০-১. ৰট্টকথায ¶ লোকুত্তরৰিপাকানং অলব্ভনতো ‘‘লোকিযানেৰা’’তি ৰুত্তং. পুঞ্ঞাপুঞ্ঞাদিসঙ্খারাতি পুঞ্ঞাভিসঙ্খারো অপুঞ্ঞাভিসঙ্খারো আনেঞ্জাভিসঙ্খারোতি তযো সঙ্খারা. তত্থ পুনাতি অত্তনো সন্তানং অপুঞ্ঞফলতো, দুক্খসংকিলেসতো চ সোধেতি, পুজ্জং ভৰফলং নিব্বত্তেতীতি ৰা পুঞ্ঞং, অত্তনো ফলস্স অভিসঙ্খরণট্ঠেন অভিসঙ্খারো চাতি পুঞ্ঞাভিসঙ্খারো, পুঞ্ঞপটিপক্খতো অপুঞ্ঞং, ৰুত্তনযেন অভিসঙ্খারো চাতি অপুঞ্ঞাভিসঙ্খারো. সমাধিপচ্চনীকানং অতিদূরতায ন ইঞ্জতি ন কম্পতীতি আনেঞ্জং, তং অভিসঙ্খরোতীতি আনেঞ্জাভিসঙ্খারো. তত্থ দানসীলাদিৰসেন পৰত্তা অট্ঠ কামাৰচরকুসলচেতনা, ভাৰনাৰসেনেৰ পৰত্তা রূপাৰচরকুসলচেতনা চাতি তেরস চেতনা পুঞ্ঞাভিসঙ্খারো নাম. পাণাতিপাতাদিৰসেন পৰত্তা দ্ৰাদস অকুসলচেতনা অপুঞ্ঞাভিসঙ্খারো নাম. ভাৰনাৰসেনেৰ পৰত্তা চতস্সো অরূপাৰচরকুসলচেতনা আনেঞ্জাভিসঙ্খারো ¶ নাম. ভৰাদীসু যথা পচ্চযা, তথা যেসঞ্চ ৰিপাকানং পচ্চযা, তেপি ৰিঞ্ঞাতব্বাতি সম্বন্ধো. কেচি পন ‘‘তেপীতি সঙ্খারানং গহণ’’ন্তি ৰদন্তি, তং ন যুত্তং, এৰং সতি ‘‘যেস’’ন্তি অনিযমনিদ্দেসস্স নিযমকৰচনাভাৰতো.
৫৬২. কতমে পন তে ভৰাদযোতি আহ ‘‘তযো ভৰা’’তিআদি. তত্থ কামরূপারূপৰসেন তযো ভৰা. সঞ্ঞীভৰঅসঞ্ঞীভৰনেৰসঞ্ঞীনাসঞ্ঞীভৰৰসেন, পন একৰোকারভৰচতুৰোকারভৰপঞ্চৰোকারভৰৰসেন চ তযো ভৰা এত্থেৰ সমোধানং গচ্ছন্তি. চতস্সো যোনিযোতি অণ্ডজজলাবুজসংসেদজওপপাতিকৰসেন চত্তারো সত্তনিকাযা. তত্থ বীজকপালে নিব্বত্তো সত্তনিকাযো অণ্ডজযোনি নাম. মাতুগব্ভে জলাবুজে নিব্বত্তসত্তনিকাযো জলাবুজযোনি নাম. পদুমগব্ভমানুসকগব্ভমলাদিসংসেদূপনিস্সযেন উপ্পজ্জনকসত্তনিকাযো সংসেদজযোনি নাম. কুতোচি অনুপ্পজ্জিত্ৰা কেৰলং তত্থ তত্থ পরিপুণ্ণঙ্গপচ্চঙ্গো হুত্ৰা উপ্পজ্জনকসত্তনিকাযো ওপপাতিকযোনি নাম. গতিপঞ্চকং হেট্ঠা ৰিভাৰিতমেৰ ¶ . পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণস্স ৰত্থুভূতা চ ৰিঞ্ঞাণক্খন্ধা ছ ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিযো নাম. তা পন নানত্তকাযাদিৰসেন সত্তৰিধাতি আহ ‘‘ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিযো সত্তা’’তি. ৰুত্তঞ্হেতং –
‘‘সত্তিমা, ভিক্খৰে, ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিযো. কতমা সত্ত? সন্তি, ভিক্খৰে, সত্তা নানত্তকাযা নানত্তসঞ্ঞিনো. সেয্যথাপি মনুস্সা একচ্চে চ দেৰা একচ্চে চ ৰিনিপাতিকা, অযং পঠমা ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতি. সন্তি, ভিক্খৰে, সত্তা নানত্তকাযা একত্তসঞ্ঞিনো. সেয্যথাপি দেৰা ব্রহ্মকাযিকা পঠমাভিনিব্বত্তা, অযং দুতিযা ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতি. সন্তি, ভিক্খৰে, সত্তা ¶ একত্তকাযা নানত্তসঞ্ঞিনো. সেয্যথাপি দেৰা আভস্সরা, অযং ততিযা ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতি. সন্তি, ভিক্খৰে, সত্তা একত্তকাযা একত্তসঞ্ঞিনো. সেয্যথাপি দেৰা সুভকিণ্হা, অযং চতুত্থী ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতি. সন্তি, ভিক্খৰে, সত্তা সব্বসো রূপসঞ্ঞানং সমতিক্কমা পটিঘসঞ্ঞানং অত্থঙ্গমা নানত্তসঞ্ঞানং অমনসিকারা ‘অনন্তো আকাসো’তি আকাসানঞ্চাযতনূপগা, অযং পঞ্চমী ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতি. সন্তি, ভিক্খৰে, সত্তা সব্বসো আকাসানঞ্চাযতনং সমতিক্কম্ম ‘অনন্তং ৰিঞ্ঞাণ’ন্তি ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনূপগা, অযং ছট্ঠী ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতি. সন্তি, ভিক্খৰে, সত্তা সব্বসো ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনং সমতিক্কম্ম ‘নত্থি কিঞ্চী’তি আকিঞ্চঞ্ঞাযতনূপগা, অযং সত্তমী ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতী’’তি (দী. নি. ৩.৩৩২; অ. নি. ৭.৪৪).
এত্থ হি অপরিমাণচক্কৰাল়ৰাসিনো মনুস্সা কামাৰচরদেৰা পুনব্বসুমাতুপিযঙ্করমাতাদযো ৰিনিপাতিকাসুরা চ কুসলৰিপাকপটিসন্ধিকা ৰেমানিকপেতা চেতি ইমে দীঘরস্সকিসথূলকাল়ওদাতাদিৰণ্ণসণ্ঠানৰসেন রূপকাযস্স, অহেতুদুহেতুতিহেতুৰসেন পটিসন্ধিসঞ্ঞায চ নানাভাৰতো নানত্তকাযনানত্তসঞ্ঞিনো নাম, অযং পঠমা ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতি. পঠমজ্ঝানতলৰাসিনো পন তযো দেৰা উপরূপরিৰাসীনং ৰণ্ণাদিকমপেক্খিত্ৰা অত্তনো ৰণ্ণাদীনং নিহীনতায রূপকাযস্স নানাভাৰতো, পঠমজ্ঝানৰিপাকৰিঞ্ঞাণৰসেন সমানসঞ্ঞিতায চ নানত্তকাযএকত্তসঞ্ঞিনো নাম, অযং দুতিযা ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতি, চতুরাপাযৰাসিনোপি ৰণ্ণসণ্ঠানৰসেন রূপকাযস্স নানাসভাৰত্তা, অকুসলৰিপাকসঞ্ঞাৰসেন সঞ্ঞায একসভাৰত্তা চ দুতিযৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিযংযেৰ সমোধানং ¶ গচ্ছন্তীতি ৰেদিতব্বং. দুতিযজ্ঝানতলৰাসিনো তযো দেৰা ৰণ্ণসণ্ঠানাদিৰসেন সমানত্তা রূপকাযস্স ¶ ৰিসেসাভাৰতো পঞ্চকনযে দুতিযততিযজ্ঝানসঞ্ঞাৰসেন পটিসন্ধিসঞ্ঞায নানাভাৰতো একত্তকাযনানত্তসঞ্ঞিনো নাম, অযং ততিযা ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতি. ততিযজ্ঝানতলৰাসিনো পন তযো দেৰা রূপকাযৰসেন সমানত্তা, পঞ্চকনযে চতুত্থজ্ঝানৰিপাকসঞ্ঞাৰসেন পটিসন্ধিসঞ্ঞায চ একত্তা একত্তকাযএকত্তসঞ্ঞিনো নাম, অযং চতুত্থী ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতি. ৰেহপ্ফলৰাসিনো চেৰ পঞ্চ সুদ্ধাৰাসৰাসিনো চ ৰণ্ণসণ্ঠানৰসেন রূপকাযস্স, পঞ্চমজ্ঝানৰিপাকসঞ্ঞাৰসেন পটিসন্ধিসঞ্ঞায চ সমানত্তা চতুত্থৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিমেৰ ভজন্তি. আকাসানঞ্চাযতনাদযো তিস্সো ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিযো পাল়িৰসেনেৰ পাকটা. অসঞ্ঞসত্তা পন ৰিঞ্ঞাণাভাৰেন নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনৰাসিনো চ সঞ্ঞায ৰিয ৰিঞ্ঞাণস্স সুখুমভাৰেনেৰ ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতীসু ন গহিতা, সত্তানং নিৰাসতায পন ‘‘সত্তাৰাসা’’তি ৰুচ্চন্তি. এৰঞ্চ কত্ৰা তেহি সত্ত ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিযো সমোধানেত্ৰা নৰ সত্তাৰাসা ৰুত্তা.
৫৬৩-৪. ইদানি এৰং ৰুত্তেসু ভৰাদীসু দ্ৰত্তিংসৰিপাকানং তিণ্ণং অভিসঙ্খারানং পচ্চযভাৰং দস্সেতুং ‘‘কামে পুঞ্ঞাভিসঙ্খারসঞ্ঞিতা’’তিআদি আরদ্ধং. নৰন্নং পাকচিত্তানন্তি সহেতুকাহেতুকৰসেন নৰন্নং সুগতিপটিসন্ধিৰিপাকচিত্তানং. নানক্খণিক…পে… পচ্চযেহি চাতি কুসলাকুসলকম্মস্স অতীতস্সেৰ অত্তনা জনেতব্বৰিপাকানং পচ্চযভাৰতো নানক্খণিককম্মপচ্চযেন, তেসমেৰ বলৰকারণভাৰতো উপনিস্সযপচ্চযেন চ. ৰুত্তঞ্হি তস্স উপনিস্সযত্তং ‘‘কুসলাকুসলং কম্মং ৰিপাকস্স উপনিস্সযপচ্চযেন পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ১.১.৪২৩). সব্বত্থ উপনিস্সযভাৰো বলৰকম্মৰসেন ¶ যোজেতব্বো. দুব্বলঞ্হি কম্মং উপনিস্সযো ন হোতীতি পট্ঠানৰণ্ণনাযং দস্সিতমেতং.
৫৬৬-৮. পঞ্চন্নন্তি কুসলৰিপাকচক্খুসোতৰিঞ্ঞাণসম্পটিচ্ছনসন্তীরণদ্ৰযৰসেন পঞ্চন্নং. দুগ্গতিযং কুসলৰিপাকপটিসন্ধিযা অভাৰতো আহ ‘‘ন হোন্তি পটিসন্ধিয’’ন্তি. এৰং পটিসন্ধিপৰত্তীনং অসঙ্করৰসেন পচ্চযৰিধিং দস্সেত্ৰা ইদানি সমোধানেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘হোন্তী’’তিআদি ৰুত্তং. সোল়সন্নং পৰত্তে, পটিসন্ধিযং নৰন্নন্তি যথালাভৰসেন যোজেতব্বং.
৫৬৯-৭৪. রূপে পুঞ্ঞাভিসঙ্খারাতি অভিঞ্ঞাৰজ্জিতা পঞ্চ রূপাৰচরপুঞ্ঞাভিসঙ্খারা. কস্মা পন অভিঞ্ঞায পরিৰজ্জনন্তি? ৰিপাকদানাভাৰতো, তঞ্চ খো পনস্সা ৰিপাকস্স অসম্ভৰতো ¶ , ন পন ৰিপাকুপ্পাদনসভাৰাভাৰতো. যদি হি অভিঞ্ঞাচেতনা ৰিপাকং উপ্পাদেয্য, অঞ্ঞভূমিককম্মস্স অঞ্ঞভূমিকৰিপাকুপ্পাদনাযোগতো সভূমিকমেৰ উপ্পাদেয্য. তং পন কিং নৰত্তব্বারম্মণং ৰা উপ্পাদেয্য পরিত্তাদিআরম্মণং ৰা? কিঞ্চেত্থ – যদি তাৰ নৰত্তব্বারম্মণং উপ্পাদেতি, তং ন যুত্তং রূপাৰচরৰিপাকানং একন্তেন কম্মসমানারম্মণতায দস্সিতত্তা, অভিঞ্ঞাচেতনায চ সযং পরিত্তাদিআরম্মণত্তা. অথ পরিত্তাদিআরম্মণং উপ্পাদেতি, তম্পি ন যুজ্জতি রূপাৰচরৰিপাকানং একন্তেনেৰ নৰত্তব্বারম্মণভাৰতো. তথা হি ৰুত্তং চিত্তুপ্পাদকণ্ডে –
‘‘রূপাৰচরতিকচতুক্কজ্ঝানা কুসলতো চ ৰিপাকতো চ কিরিযতো চ চতুত্থস্স ঝানস্স ৰিপাকো আকাসানঞ্চাযতনং আকিঞ্চঞ্ঞাযতনং. ইমে ধম্মা নৰত্তব্বা ‘পরিত্তারম্মণা’তিপি ‘মহগ্গতারম্মণা’তিপি ‘অপ্পমাণারম্মণা’তিপী’’তি (ধ. স. ১৪২২).
অপিচ ¶ সমাধিৰিজ্জাসম্ভারভূতা অভিঞ্ঞা সমাধিস্স আনিসংসমত্তং সমাধিফলসদিসা. তস্স তস্স হি অধিট্ঠানৰিকুব্বনদিব্বসদ্দসৰনাদিকস্স যথিচ্ছিতস্স কিচ্চস্স নিপ্ফাদনমত্তফলা অভিঞ্ঞাচেতনা. তেনাহ ‘‘সো এৰং সমাহিতে চিত্তে’’তিআদি (পারা. ১২-১৩) তস্মা সমাধিস্স ফলসদিসা অভিঞ্ঞাচেতনা ন চ ফলং দেতি, দানসীলানিসংসভূতো তস্মিং ভৰে পচ্চযলাভো ৰিয নত্থি তস্স ৰিপাকুপ্পাদনন্তি. কেচি পন ‘‘সমানভূমিকতো আসেৰনলাভেন বলৰন্তানি ঝানানি ৰিপাকং উপ্পাদেন্তি সমাপত্তিভাৰতো, অভিঞ্ঞা পন সতিপি ঝানভাৰে তদভাৰতো তস্মিং তস্মিং আরম্মণে আগন্তুকাযেৰাতি দুব্বলা, তস্মা ৰিপাকং ন দেতী’’তি ৰদন্তি. এৰঞ্চ কত্ৰা ৰুত্তং অনুরুদ্ধাচরিযেন –
‘‘সমানাসেৰনে লদ্ধে, ৰিজ্জমানে মহব্বলে;
অলদ্ধা তাদিসং হেতুং, অভিঞ্ঞা ন ৰিপচ্চতী’’তি. (নাম. পরি. ৪৭৪);
তযিদমকারণং, পরিত্তঝানস্স অৰিসেসেন ব্রহ্মপারিসজ্জাদীসু ৰিপাকদানৰচনতো. ন হি পরিত্তং ¶ লদ্ধাসেৰনমেৰ তত্থ ৰিপাকং দেতীতি অট্ঠকথাযং ৰুত্তং, তস্মা সমানাসেৰনে লদ্ধেযেৰ ঝানস্স ৰিপাকদানং ন সক্কা ৰত্তুং. অপিচ পুনপ্পুনং পরিকম্মৰসেন অভিঞ্ঞাযপি ৰসিভাৰসব্ভাৰা তস্সাপি চ বলৰভাৰো অত্থেৰাতি ৰিপাকং উপ্পাদেয্য.
পঞ্চন্নং পাকচিত্তানন্তি পঞ্চন্নং রূপাৰচরৰিপাকচিত্তানং. মাপুঞ্ঞসঙ্খারাতি অপুঞ্ঞাভিসঙ্খারা. ‘‘ইমে অপুঞ্ঞসঙ্খারা’’তি ৰা পদচ্ছেদো. একস্সাতি একস্স অকুসলৰিপাকসন্তীরণস্স. ছন্নন্তি সন্তীরণৰজ্জানং ছন্নং অকুসলৰিপাকানং. পৰত্তে পচ্চযা হোন্তি অনিট্ঠরূপাদিআপাথাগতেতি অধিপ্পাযো. সুগতিযং অকুসলৰিপাকপটিসন্ধিযা অভাৰতো আহ ‘‘ন হোন্তি পটিসন্ধিয’’ন্তি. চতুন্নন্তি ¶ অকুসলৰিপাকচক্খুসোতৰিঞ্ঞাণসম্পটিচ্ছনসন্তীরণৰসেন চতুন্নং. তানি পন একন্ততো অনিট্ঠারম্মণানি. রূপভৰে চ কথং অনিট্ঠারম্মণসমাযোগোতি আহ ‘‘সো চা’’তিআদি. সোতি সো পচ্চযভাৰো. ‘‘কামভৰে’’তি ইদং অনিট্ঠরূপাদীনং ৰিসেসনং, ন পন ‘‘উপলদ্ধিয’’ন্তি ইমস্স. তেনাহ ‘‘অনিট্ঠ…পে… ন ৰিজ্জরে’’তি. কেচি পন ‘‘উপলদ্ধিযন্তি ইমস্সেৰ ৰিসেসনভাৰেন গহেত্ৰা ব্রহ্মূনং কামভৰং আগতক্খণে রূপাদিউপলদ্ধিয’’ন্তি ৰদন্তি. অনিট্ঠ…পে… ন ৰিজ্জরে একন্তসুখৰত্থুভূতে তত্থ ৰোকিণ্ণসুখদুক্খকারণস্স অভাৰতো.
৫৭৬. ‘‘এৰং তাৰা’’তিআদি যথাৰুত্তস্সেৰত্থস্স অপ্পনং. যথা চাতি চ-সদ্দেন ‘‘যেসঞ্চা’’তি সঙ্গণ্হাতি. তথাতি এত্থাপি ‘‘তে’’তি সঙ্গণ্হিতব্বং.
৫৭৭-৮১. যত্থ ৰিত্থারপ্পকাসনং কতং, ততো ভৰতো পট্ঠায মুখমত্তপ্পকাসনং কাতুকামো আহ ‘‘তত্রিদ’’ন্তিআদি. তত্রাতি তেসু ভৰাদীসু. ইদন্তি নিদস্সিতব্বভাৰেন আসন্নপচ্চক্খমাহ. আদিতো পন পট্ঠাযাতি ভৰতো পট্ঠায. অৰিসেসেনাতি কামাৰচররূপাৰচরৰসেন ৰিসেসাভাৰেন তেরস পুঞ্ঞাভিসঙ্খারা. দ্ৰিভৰেসূতি কামরূপভৰেসু. কেসঞ্চি মনুস্সানং, ভুম্মদেৰানঞ্চ অণ্ডজজলাবুজানম্পি সম্ভৰতো তদপেক্খায ‘‘চতূসু…পে… যোনিসূ’’তি ৰুত্তং. নানত্ত…পে… ঠিতীসুপীতি অলুত্তসমাসৰসেন ৰুত্তং, নানত্তকাযনানত্তসঞ্ঞাদীসু চতূসু ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতীসূতি অত্থো. ৰুত্তপ্পকারস্মিন্তি নানত্তকাযাদিকে, পুঞ্ঞাভিসঙ্খারস্স ভৰাদীসু একৰীসতিৰিপাকানং একাৰত্থায পচ্চযো অহুত্ৰা দুগ্গতিপরিযাপন্নেসু ভৰযোনিগতিৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিসত্তাৰাসেসু পটিসন্ধিং অদত্ৰা পৰত্তেযেৰ অট্ঠন্নং ¶ ৰিপাকানং পচ্চযভাৰতো, কামাৰচরসুগতিপরিযাপন্নেসু পটিসন্ধিং দত্ৰা পৰত্তে সোল়সন্নং ৰিপাকানং ¶ পচ্চযভাৰতো, রূপাৰচরভূমিপরিযাপন্নেসু পটিসন্ধিং দত্ৰা পৰত্তে দসন্নং ৰিপাকানং পচ্চযভাৰতো ৰুত্তং ‘‘যথারহ’’ন্তি.
৫৮২-৩. কামে ভৰে, রূপে ভৰেতি সম্বন্ধো. তীসু গতীসূতি দেৰমনুস্সৰজ্জেসু তীসু গতীসু. একিস্সাতি নানত্তকাযএকত্তসঞ্ঞীসঙ্খাতায একিস্সা ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিযা. একস্মিন্তি নানত্তকাযএকত্তসঞ্ঞীসঙ্খাতেযেৰ একস্মিং সত্তাৰাসে.
৫৮৪-৬. একারূপভৰেতি একস্মিং অরূপভৰে. একিস্সা যোনিযাতি একিস্সাযেৰ ওপপাতিকযোনিযা. তীসু চিত্তট্ঠিতীসূতি আকাসানঞ্চাযতনাদীসু তীসু ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতীসু. সত্তাৰাসে চতুব্বিধেতি আকাসানঞ্চাযতনাদিকেযেৰ চতুব্বিধে সত্তাৰাসে. ৰিজানিতব্বা…পে… পচ্চযাতি সঙ্খারা যথা পচ্চযা যেসঞ্চ পচ্চযা, তথা তেপি ৰিঞ্ঞাতব্বাতি অত্থো.
৫৮৭-৯০. ননু চ সঙ্খারানং পটিসন্ধিপৰত্তীসুপি ৰিপাকানং পচ্চযভাৰো ৰুত্তো. তত্থ পটিসন্ধিযেৰ তাৰ ন সক্কা ৰিঞ্ঞাতুং. যদি হি পুরিমভৰতো পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণং ইধাগচ্ছতীতি ৰুচ্চেয্য, তং ন যুত্তং, রূপারূপধম্মানং কেসগ্গমত্তম্পি দেসন্তরসঙ্কমনাভাৰতো. অথ অতীতভৰনিব্বত্তসঙ্খারতো ন নিব্বত্ততি, তম্পি ন যুজ্জতি অহেতুকদোসাপত্তিতোতি ইমিনা অধিপ্পাযেন চোদেন্তো আহ ‘‘ন রূপারূপধম্মান’’ন্তিআদি. আচরিযো তস্সাধিপ্পাযং সম্পটিচ্ছিত্ৰা তং সঞ্ঞাপেতুকামো আহ ‘‘নত্থি চিত্তস্সা’’তিআদি. ততো হেতুং ৰিনাতি তত্থ হেতুং ৰিনা, অতীতভৰনিব্বত্তকম্মসঙ্খারনিকন্তিআরম্মণং ৰিনাতি অত্থো ¶ . সুলদ্ধপচ্চযন্তি অৰিজ্জাদিসহকারীকারণসহিতস্স সঙ্খারস্স ৰসেন সুট্ঠু অৰেকল্লতো পটিলদ্ধপচ্চযং. রূপারূপমত্তন্তি বাহিরকপরিকপ্পিতস্স অধিতিট্ঠনকস্স সত্তজীৰাদিনো অভাৰতো রূপারূপধম্মমত্তং. তেনাহ ‘‘ন চ সত্তো’’তিআদি. ভৰন্তর…পে… পৰুচ্চতীতি ৰোহারমত্তেন ভৰন্তরমুপেতীতি পৰুচ্চতি. অত্থতো পন পচ্চযসামগ্গিযা ভৰন্তরভাৰেন উপ্পজ্জনমত্তন্তি অধিপ্পাযো.
৫৯১. ইদানি ¶ তং পটিসন্ধিক্কমং পাকটায মনুস্সপটিসন্ধিযা ৰসেন পকাসেতুং সমারভন্তো আহ ‘‘তযিদ’’ন্তিআদি. সুদুব্বুধন্তি অতিদুব্বিজানিযং. তেনাহু পোরাণা –
‘‘সচ্চং সত্তো পটিসন্ধি, পচ্চযাকারমেৰ চ;
দুদ্দসা চতুরো ধম্মা, দেসেতুঞ্চ সুদুক্করা’’তি.
৫৯২-৩. আসন্নমরণস্সাতি পরূপক্কমেন ৰা আযুক্খযাদিৰসেন ৰা সমাসন্নমরণস্স. সুস্সমানেতি অনুক্কমেন উপসুস্সমানে. গব্ভসেয্যকস্স আযতনানং অনুপুব্বুপ্পত্তি ৰিয নিরোধোপি অনুপুব্বতো হোতীতি ৰুত্তং ‘‘নট্ঠে চক্খুন্দ্রিযাদিকে’’তি. কেচি পন ‘‘নানাকম্মসমুট্ঠিতেসু চক্খুন্দ্রিযাদীসু নট্ঠেসূ’’তি ৰদন্তি. ‘‘হদয…পে… কে’’তি ইমিনা সেসকাযে কাযিন্দ্রিযস্স নিরুদ্ধভাৰো ৰুত্তোতি এককম্মসমুট্ঠিতম্পি নস্সতেৰাতি অপরে. আনন্দাচরিযো পন ‘‘যমকে’’ যস্স চক্খাযতনং নিরুজ্ঝতি, তস্স মনাযতনং নিরুজ্ঝতীতি. আমন্তা. যস্স ৰা পন মনাযতনং নিরুজ্ঝতি, তস্স চক্খাযতনং নিরুজ্ঝতীতি. সচিত্তকানং অচক্খুকানং চৰন্তানং তেসং মনাযতনং নিরুজ্ঝতি, নো চ তেসং চক্খাযতনং নিরুজ্ঝতি. সচক্খুকানং চৰন্তানং তেসং মনাযতনঞ্চ নিরুজ্ঝতি, চক্খাযতনঞ্চ নিরুজ্ঝতী’তিআদিনা (যম. ১.আযতনযমক.১২০) চক্খাযতনাদীনং ¶ চুতিচিত্তেন সহ নিরোধো ৰুত্তোতি চক্খুন্দ্রিযাদীনি চুতিতো পুব্বে ন নস্সন্তি. অতিমন্দভাৰূপগমনং পন সন্ধায অট্ঠকথায ‘নিরুদ্ধেসু ইন্দ্রিযেসূ’তি ৰুত্তং, ন অনৰসেসনিরোধং সন্ধায. পঞ্চদ্ৰারিকজৰনানন্তরম্পি চুতি অট্ঠকথাযং দস্সিতা’’তি ৰদতি. হদযৰত্থুমত্তস্মিন্তি হদযৰত্থুপদেসমত্তে. ন হি হদযৰত্থুং নিস্সায কাযিন্দ্রিযং পৰত্ততি.
৫৯৪-৭. ৰত্থুসন্নিস্সিতন্তি সেসিন্দ্রিযানং নিরুদ্ধত্তা ৰিঞ্ঞাণস্স নিস্সযভাৰূপগমনসামত্থিযাযোগেন মন্দভাৰতো ৰা হদযৰত্থুমত্তসন্নিস্সিতং. চিত্তন্তি তদা কম্মকম্মনিমিত্তাদীনি আরব্ভ পৰত্তজৰনৰিঞ্ঞাণং. তং পন সুগতিযং নিব্বত্তমানস্স কুসলং হোতি, দুগ্গতিযং নিব্বত্তমানস্স অকুসলং. তেনাহ ভগৰা –
‘‘নিমিত্তস্সাদগধিতং ৰা, ভিক্খৰে, ৰিঞ্ঞাণং তিট্ঠমানং তিট্ঠতি অনুব্যঞ্জনস্সাদগধিতং ৰা, তস্মিং চে সমযে কালং করোতি, ঠানমেতং ৰিজ্জতি, যং দ্ৰিন্নং ¶ গতীনং অঞ্ঞতরং গতিং উপপজ্জেয্য নিরযং ৰা তিরচ্ছানযোনিং ৰা’’তিআদি (সং. নি. ৪.২৩৫).
যদি এৰং –
‘‘গতিসম্পত্তিযা ঞাণসম্পযুত্তে কতমেসং অট্ঠন্নং হেতূনং পচ্চযা উপপত্তি হোতি, কুসলস্স কম্মস্স জৰনক্খণে তযো হেতূ কুসলা তস্মিং খণে জাতচেতনায সহজাতপচ্চযা হোন্তি, তেন ৰুচ্চতি কুসলমূলপচ্চযাপি সঙ্খারা. নিকন্তিক্খণে দ্ৰে হেতূ অকুসলা তস্মিং খণে জাতচেতনায সহজাতপচ্চযা হোন্তি, তেন ৰুচ্চতি অকুসলমূলপচ্চযাপি সঙ্খারা. পটিসন্ধিক্খণে তযো হেতূ অব্যাকতা ¶ তস্মিং খণে জাতচেতনায সহজাতপচ্চযা হোন্তি, তেন ৰুচ্চতি নামরূপপচ্চযাপি ৰিঞ্ঞাণং, ৰিঞ্ঞাণপচ্চযাপি নামরূপ’’ন্তি (পটি. ম. ১.২৩২) –
নিকন্তিক্খণে হেতুদ্ৰযপচ্চযাপি সুগতিপটিসন্ধিকস্স কথং দস্সিতাতি? নযিদং মরণাসন্নজৰনসম্পযুত্তহেতুযো সন্ধায ৰুত্তং, অথ খো কতকম্মস্স তং কম্মং আরব্ভ অস্সাদৰসেন পৰত্তজৰনসম্পযুত্তহেতুযো সন্ধায. কতূপচিতম্পি হি কম্মং তণ্হায অস্সাদিতং ৰিপাকাভিনিপ্ফাদনে সমত্থন্তি. কেচি পন ‘‘কম্মকরণকালে অপ্পহীনাৰত্থায সন্তানে অনুসযিতহেতুযো সন্ধায নিকন্তিক্খণে দ্ৰে হেতুযোতি ৰুত্ত’’ন্তি ৰদন্তি, তং ন যুজ্জতি, তেসং সহজাতপচ্চযত্তাযোগতো. পুব্বানুসেৰিতং পুঞ্ঞং ৰা অপুঞ্ঞমেৰ ৰা কম্মং, কম্মনিমিত্তং ৰা আলম্বিত্ৰা চিত্তং পৰত্ততীতি সম্বন্ধো. পুব্বানুসেৰিতন্তি পুব্বে আসেৰিতং. ‘‘কতত্তা উপচিতত্তা’’তি হি ৰুত্তং. তণ্হায অনুসেৰিতভাৰং সন্ধায ৰা ‘‘পুব্বানুসেৰিত’’ন্তি ৰুত্তং. ‘‘অনুপুব্বসেৰিত’’ন্তিপি পাঠং ৰদন্তি, পটিসন্ধিৰসেন পুব্বে আসেৰিতং, পুব্বে দিন্নপটিসন্ধিকন্তি অত্থো. দিন্নপটিসন্ধিকম্পি পন অপরজাতীসু পৰত্তিৰিপাকং ন নিব্বত্তেতীতি নত্থি. পুঞ্ঞাপুঞ্ঞগ্গহণেন যথাকম্মং সুগতিদুগ্গতিপটিসন্ধীনং আরম্মণং দস্সেতি. কম্মং কম্মনিমিত্তং ৰাতি ৰা-সদ্দেন গতিনিমিত্তং সঙ্গণ্হাতি. তত্থ কম্মং, গতিনিমিত্তঞ্চ মনোদ্ৰারেযেৰ আপাথমাগচ্ছতি, কম্মনিমিত্তং পন পঞ্চদ্ৰারেপি. এৰঞ্চ কত্ৰা পঞ্চদ্ৰারগ্গহিতেপি আরম্মণে পটিসন্ধি হোতি. অপরে পন গতিনিমিত্তম্পি ছদ্ৰারেসু লব্ভতীতি ৰণ্ণেন্তি. এৰঞ্চ কত্ৰা ৰুত্তং সচ্চসঙ্খেপে –
‘‘পঞ্চদ্ৰারে ¶ সিযা সন্ধি, ৰিনা কম্মং দ্ৰিগোচরে’’তি. (স. স. ১৭৩).
অট্ঠকথাযং ¶ পন ‘‘গতিনিমিত্তং মনোদ্ৰারে আপাথমাগচ্ছতী’’তি ৰুত্তত্তা, তদারম্মণায চ পঞ্চদ্ৰারিকপটিসন্ধিযা অদস্সিতত্তা, মূলটীকাদীসু চ ‘‘কম্মবলেন উপট্ঠাপিতং ৰণ্ণাযতনং সুপিনং পস্সন্তস্স ৰিয, দিব্বচক্খুকস্স ৰিয চ মনোদ্ৰারে এৰ গোচরভাৰং গচ্ছতী’’তি নিযমেত্ৰা ৰুত্তত্তা তেসং ৰচনং ন সম্পটিচ্ছন্তি আচরিযা. কম্মনিমিত্তঞ্চ পনেত্থ পচ্চুপ্পন্নং পঞ্চদ্ৰারে আপাথমাগচ্ছন্তং চুতিকালাসন্নে কতকম্মস্স আরম্মণসন্তানে উপ্পন্নং তংসদিসন্তি দট্ঠব্বং, ইতরথা তদেৰ পটিসন্ধিযা আরম্মণুপট্ঠাপকং তদেৰ পটিসন্ধিজনকং ভৰেয্য, ন চ পটিসন্ধিযা উপচারভূতানি ৰিয, ‘‘এতস্মিং তযা পৰত্তিতব্ব’’ন্তি পটিসন্ধিযা আরম্মণং অনুপ্পদেন্তানি ৰিয চ পৰত্তানি চুতিআসন্নজৰনানি পটিসন্ধিজনকানি ভৰেয্যুং. ‘‘কতত্তা উপচিতত্তা’’তি হি ৰুত্তং. তদা চ পটিসন্ধিযা একৰীথিযং ৰিয পৰত্তমানানি কথং কতূপচিতানি সিযুং, অস্সাদনভূতায তণ্হায অপরামট্ঠানি কথং পটিসন্ধিনিব্বত্তকানি, ন চ লোকিযানি লোকুত্তরানি ৰিয সমানৰীথিফলানি হোন্তীতি. তং ৰিঞ্ঞাণন্তি তং জৰনৰিঞ্ঞাণং. একত্তনযেন পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণঞ্চ সন্ধায ৰুত্তং. চুতিপটিসন্ধিতদাসন্নৰিঞ্ঞাণানঞ্হি সন্ততিৰসেন ৰিঞ্ঞাণন্তি উপনীতেকত্তং ইধ তং ৰিঞ্ঞাণন্তি অধিপ্পেতং.
অৰিজ্জায পটিচ্ছন্নাদীনৰেতি অনুসযৰসেন পৰত্তায ভৰতণ্হায, চিত্তসম্পযুত্তায ৰা অৰিজ্জায ছাদিতদুক্খাদীনৰে. তথাভূতে পন কম্মাদিৰিসযে পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণস্স আরম্মণভাৰেন উপ্পত্তিট্ঠানভূতে. তণ্হায অপ্পহীনত্তা এৰ পুরিমুপ্পন্নায চ সন্ততিযা তথাপরিণতত্তা পটিসন্ধিট্ঠানাভিমুখং ৰিঞ্ঞাণং নিন্নপোণপব্ভারং হুত্ৰা পৰত্ততীতি আহ ‘‘তণ্হা নমেতী’’তি. সহজা পন সঙ্খারাতি চুতিআসন্নজৰনৰিঞ্ঞাণসহজাতচেতনা, সব্বেপি ৰা ফস্সাদযো. খিপন্তীতি খিপন্তা ৰিয তস্মিং ৰিসযে পটিসন্ধিৰসেন ৰিঞ্ঞাণপতিট্ঠানস্স ¶ হেতুভাৰেন পৰত্তন্তি. তন্তি তং ৰিঞ্ঞাণং. ‘‘সন্ততিৰসা’’তি ৰদন্তো তদেৰ ৰিঞ্ঞাণং সন্ধাৰতি সংসরতি, ন অঞ্ঞন্তি ইমঞ্চ মিচ্ছাৰাদং পটিক্খিপতি. সতি হি নানত্তনযে সন্ততিৰসেন একত্তনযো হোতীতি.
৫৯৯. আরম্মণাদীহি…পে… পৰত্ততীতি আরম্মণনিস্সযপচ্চযাদীহি পৰত্ততি. কথং ¶ ? আসন্নমরণস্স হি কম্মবলেন মনোদ্ৰারে উপট্ঠাপিতং অৰিজ্জায পটিচ্ছন্নাদীনৰং কম্মাদিৰিসযং আরব্ভ মনোদ্ৰারাৰজ্জনং উপ্পজ্জতি, ততো মরণাসন্নৰীথিযা ৰত্থুদুব্বলভাৰেন মন্দপ্পৰত্তিযা চত্তারি, পঞ্চ ৰা জৰনানি পৰত্তন্তি, তদনন্তরং তদারম্মণে সতি, অসতি ৰা ভৰঙ্গৰিসযমালম্বিত্ৰা চুতিচিত্তং উপ্পজ্জতি. ভৰঙ্গানন্তরম্পি চুতি হোতীতি ৰদন্তি. চুতিচিত্তে পন নিরুদ্ধে তদেৰ আপাথগতং কম্মকম্মনিমিত্তাদিং আরব্ভ অনুপচ্ছিন্নকিলেসবলৰনিমিত্তং সহজাতসঙ্খারেহি কম্মাদিআরম্মণে খিপিযমানং ওরিমতীররুক্খৰিনিবন্ধং রজ্জুং আলম্বিত্ৰা মাতিকাতিক্কামকো ৰিয পুরিমঞ্চ নিস্সযং জহতি, অপরঞ্চ কম্মসমুট্ঠিতং নিস্সযং অস্সাদযমানং ৰা অনস্সাদযমানং ৰা আরম্মণাদীহি পচ্চযেহি পৰত্ততি. এত্থ চ ওরিমতীরং ৰিয পুরিমভৰো দট্ঠব্বো, তত্থ ঠিতরুক্খো ৰিয পুরিমভৰে পৰত্তমানক্খন্ধা, রজ্জু ৰিয কম্মাদিআরম্মণং. কেচি পন ‘‘রজ্জু ৰিয হদযৰত্থূ’’তি ৰদন্তি, ‘‘রজ্জু ৰিয তণ্হা’’তিপি অপরে. পুরিসো ৰিয ৰিঞ্ঞাণং, তস্স রজ্জুগ্গহণং ৰিয তণ্হায আরম্মণাভিমুখনমনং, পযোগো ৰিয খিপনকসঙ্খারা, মাতিকা ৰিয চুতিচিত্তং, পরতীরং ৰিয পরলোকো.
৬০০. যথা পুরিসো পরতীরে পতিট্ঠহমানো পরতীররুক্খৰিনিবন্ধং কিঞ্চি অস্সাদযমানো ৰা অনস্সাদযমানো ৰা কেৰলং পথৰিযং সকবলপ্পযোগেহেৰ পতিট্ঠাতি ¶ , এৰমিদম্পি ভৰন্তরত্তভাৰৰিনিবন্ধহদযৰত্থুসঙ্খাতং নিস্সযং পঞ্চৰোকারভৰে অস্সাদযমানং ৰা চতুৰোকারভৰে অনস্সাদযমানং ৰা কেৰলং আরম্মণনিস্সযসম্পযুত্তধম্মেহেৰ পৰত্ততীতি তং ৰিঞ্ঞাণং নাপি ইধাগতং ইমস্মিংযেৰ ভৰে নিব্বত্তত্তা. কম্মাদিন্তি অতীতভৰনিব্বত্তকম্মাদিং. আদি-সদ্দেন খিপনকসঙ্খারানং, নমনৰসেন পৰত্ততণ্হায, কম্মাদিৰিসযায আদীনৰপটিচ্ছাদিকায চ অৰিজ্জায, দল়্হগ্গাহাদিকরানং উপাদানাদীনঞ্চ গহণং দট্ঠব্বং. তত্থ কম্মং নাম উপপজ্জৰেদনীযভূতং, অপরাপরিযৰেদনীযভূতং ৰা পটিসন্ধিনিব্বত্তককম্মং. খিপনকসঙ্খারা নাম চুতিআসন্নজৰনসহজাতসঙ্খারা, পটিসন্ধিজনককম্মসহগতসঙ্খারা ৰা, ততো পুরিমজৰনসহগতসঙ্খারাতি ৰা কেচি. নমনৰসেন পৰত্ততণ্হা নাম অনুসযাৰত্থায পৰত্ততণ্হা. এস নযো আদীনৰপটিচ্ছাদকঅৰিজ্জাযপি. কম্মাদিৰিসযা পুব্বে ৰুত্তাযেৰ. দল়্হগ্গাহকরউপাদানা নাম মণ্ডূকং পন্নগো ৰিয উপপত্তিভৰস্স দল়্হগ্গহণৰসেন পৰত্তা কামুপাদানাদযো.
৬০১-৫. সদ্দপটিঘোসাদীনং ¶ সতিপি পচ্চযপচ্চযুপ্পন্নভাৰে সন্তানবন্ধো ন পাকটোতি তেসং একত্তনানত্তভাৰং অনামসিত্ৰা অনাগতমতীতহেতুসমুপ্পাদমেৰ দস্সেন্তো ‘‘এত্থ চা’’তিআদিমাহ. এত্থাতি ইমস্মিং চুতিপটিসন্ধাধিকারে. পটিঘোসদীপমুদ্দাদীতি আদি-সদ্দেন আদাসতলগতমুখনিমিত্তাদীনং গহণং. অঞ্ঞত্থ অগন্ত্ৰাতি সদ্দাদিপচ্চযদেসং অনুপগন্ত্ৰা. ইদং ৰুত্তং হোতি – যথা সদ্দাদীনং উপ্পত্তিপদেসং অনুপগন্ত্ৰা পটিঘোসো সদ্দহেতুকো, পদীপো পদীপন্তরাদিহেতুকো, মুদ্দা লঞ্ছনহেতুকো, মুখনিমিত্তাদিকং আদাসাদিঅভিমুখাদিহেতুকং হোতি ততো পুব্বে অভাৰা, এৰমিদম্পি পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণং ন ¶ হেতুদেসং গন্ত্ৰা তংহেতুকং হোতি ততো পুব্বে অভাৰা, তস্মা ন ইদং হেতুদেসতো পুরিমভৰতো ইধাগতং পটিঘোসাদযো ৰিয সদ্দাদিদেসতো, নাপি ততো হেতুং ৰিনা উপ্পন্নং সদ্দাদীহি ৰিনা পটিঘোসাদযো ৰিযাতি. অথ ৰা অঞ্ঞত্র অগন্ত্ৰাতি পুব্বে পচ্চযপদেসে সন্নিহিতা হুত্ৰা ততো অঞ্ঞত্র গন্ত্ৰা তপ্পচ্চযা ন হোন্তি উপ্পত্তিতো পুব্বে অভাৰা, নাপি সদ্দাদিপচ্চযা ন হোন্তি, এৰং ইদম্পীতি ৰুত্তনযেন যোজেতব্বং. সন্তানবন্ধতো নত্থীতি সন্তানপ্পবন্ধতো নত্থি একতা সন্তানেকত্তেপি অঞ্ঞস্সেৰ ৰিঞ্ঞাণস্স পাতুভৰনতো, নাপি নানতা অপুব্বানং অপুব্বানং উপ্পাদেপি পঠমুপ্পন্নং ধম্মং ৰিনা পচ্ছিমস্স অনুপ্পজ্জনতো, পদীপস্স ৰিয নানতা ন সিযা. খণিকাপি হি পদীপজালা সন্তানেকত্তং উপাদায সা এৰাতি ৰুচ্চতি, অত্তকিচ্চঞ্চ সাধেতি. ‘‘সতি সন্তানবন্ধে’’তিআদিনা সন্তানবন্ধে একন্তং একত্তায চ নানত্তায চ অগ্গহেতব্বতং, গহণে চ দোসং দস্সেতি. ইদং ৰুত্তং হোতি – সন্তানবন্ধে সতি যদি একন্তেন একতা সিযা, খীরদধীনম্পি অনঞ্ঞভাৰতো, অত্ততোযেৰ চ সযং অনুপ্পজ্জনতো খীরতো দধিসম্ভূতং ন ভৰেয্য. অথাপি সন্তানবন্ধে সতি একন্তং নানতা ভৰেয্য, খীরদধীনম্পি নানত্তা, অঞ্ঞস্স চ সামিভাৰমত্তেন অপরস্স সামিভাৰাযোগতো খীরসামি নরো দধিসামি ন ভৰেয্য, ন চ পনেৰং লোকে দিস্সতীতি.
৬০৬. তস্মাতি যস্মা এৰং লোকৰোহারপরিচ্ছেদো হোতি, তস্মা একন্তং একতা, নানতাপি ৰা ন চেৰ উপগন্তব্বা. একত্তে পন অধিপ্পেতে ধম্মতো অগ্গহেত্ৰা সন্তানতোৰ গহেতব্বং, নানত্তে অধিপ্পেতে সন্তানৰসেন অগ্গহেত্ৰা ধম্মতোৰ গহেতব্বন্তি অধিপ্পাযো. তেনাহু পোরাণা –
‘‘দিট্ঠসন্তানবন্ধস্মিং ¶ , একঞ্ঞত্তৰিচারণে;
সভাগুপ্পত্তিযেকত্ত-মঞ্ঞত্তং খণভেদতো’’তি.
এত্থ ¶ চ একন্তং একতাপটিসেধেন ‘‘সযংকতং সুখদুক্খ’’ন্তি ইমং দিট্ঠিং নিৰারেতি, একন্তং নানতাপটিসেধেন ‘‘পরংকতং সুখদুক্খ’’ন্তি.
৬০৭-৯. ননু ন সুন্দরং, ননু সিযাতি ৰা সম্বন্ধো. অসঙ্কন্তিপাতুভাৰেতি সঙ্কন্তিপাতুভাৰরহিতে, অসঙ্কন্তিৰসেন ৰা পাতুভাৰে, অসঙ্কমিত্ৰাৰ পাতুভাৰেতি অত্থো. খন্ধাভিসম্ভৰাতি অভিসম্ভূতক্খন্ধা, অথ ৰা অভিসম্ভৰতি কম্মং এতেসূতি অভিসম্ভৰা, খন্ধা, এৰং অভিসম্ভৰা কম্মাধিট্ঠানভূতা খন্ধাতি অত্থো. ইধ নিরুদ্ধত্তাতি ফলাধিট্ঠানভূতং পরলোকং অগন্ত্ৰা ইধেৰ নিরুদ্ধত্তা. পরত্থাগমতোতি পরলোকং অগমনতো. তস্সাতি কম্মস্স. অঞ্ঞস্সাতি যেন তং কম্মং কতং, ততো অঞ্ঞস্স. অঞ্ঞতোতি যং তং কম্মং নিব্বত্তং, ততো অঞ্ঞতো. এতং ৰিধানন্তি ইধলোকতো পরলোকং গন্ত্ৰা নত্থি, তত্থ ‘‘অঞ্ঞেৰ খন্ধা নিব্বত্তন্তী’’তি ইদং সব্বং যথাৰুত্তৰিধানং.
৬১১-৪. ‘‘সন্তানে…পে… সাধকো’’তি সঙ্খেপতো ৰুত্তমত্থং পকাসেতুং ‘‘একস্মিং পনা’’তিআদি ৰুত্তং. একস্মিং সন্তানেতি যস্মিং ধম্মপুঞ্জে কম্মং নিব্বত্তং, তস্সেৰ সন্তানেতি অত্থো. অঞ্ঞস্সাতিপি ৰা…পে… হোতি. তত্থ একন্তং একত্তনানত্তানং পটিসিদ্ধত্তাতি অধিপ্পাযো. এতস্সত্থস্সাতি হেতুফলানং অত্থতো অঞ্ঞত্তেপি তেনেৰ হেতুফলভাৰেন সম্বন্ধত্তা তং ফলং অঞ্ঞস্স, অঞ্ঞতোতি ৰা ন ৰত্তব্বন্তি এতস্স অত্থস্স. বীজানন্তি অম্বমাতুলুঙ্গবীজানং. অভিসঙ্খারোতি মধুআদিপরিভাৰনং. মধুআদিনাতি ¶ মধুচতুমধুরঅলত্তকরসাদিনা. তস্সাতি তস্স পরিভাৰিতবীজস্স. পঠমং লদ্ধপচ্চযোতি মধুরভাৰূপগমনতো পঠমমেৰ লদ্ধপচ্চযো. কালন্তরেতি ফলকালে. এৰং ঞেয্যমিদম্পি চাতি যথা এতং, এৰং ইদম্পি ঞাতব্বং. ইদং ৰুত্তং হোতি – যথা হি অম্ববীজাদীসু মধুনা, চতুমধুরেন ৰা যোজেত্ৰা রোপিতেসু ফলরসো মধুরো হোতি, মাতুলুঙ্গবীজে চ অলত্তকরসেন রজিত্ৰা রোপিতে অম্বিলভণ্ডো রত্তো হোতি, ন চ তং বীজং অভিসঙ্খরণং ৰা ফলট্ঠানং পাপুণাতি, এৰং সন্তেপি কালন্তরে ফলৰিসেসো ন অঞ্ঞবীজসন্তানে হোতি, ন চ অঞ্ঞস্মিং বীজে অভিসঙ্খারপচ্চযতো হোতি, এৰমেৰ যে ইধ লোকে নিব্বত্তক্খন্ধা, তেসু নিপ্ফন্নং কম্মং ৰা পরলোকং ন গচ্ছন্তি. এৰম্পি কালন্তরে ৰিপাকক্খন্ধা অঞ্ঞস্মিং সন্তানে ন নিব্বত্তন্তি, ন চ অঞ্ঞকম্মপচ্চযতো হোন্তীতি.
এত্থ ¶ হি অভিসঙ্খতং বীজং ৰিয কম্মং ৰা সত্তো, অভিসঙ্খারো ৰিয কম্মং, বীজস্স অঙ্কুরাদিপ্পবন্ধো ৰিয সত্তস্স পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণাদিপ্পবন্ধো. তত্থুপ্পন্নস্স মধুররসস্স অম্বিলভণ্ডে রত্তস্স চ তস্সেৰ বীজস্স ততো এৰ চ অভিসঙ্খারতো ভাৰো ৰিয কম্মকারকস্সেৰ সত্তস্স ততো এৰ চ অভিসঙ্খরণতো ভাৰো ৰেদিতব্বো.
৬১৫. বালকালে…পে… ফলদাযিনাতি বালসরীরে কতং ৰিজ্জাপরিযাপুণনং, সিপ্পসিক্খনং, ওসধূপযোগো চ ন ৰুড্ঢসরীরং গচ্ছতি, অথ চ তন্নিমিত্তং ৰিজ্জাপাটৰং, সিপ্পজাননং, অনামযতাদি চ ৰুড্ঢসরীরে হোন্তি, ন চ তানি অঞ্ঞস্স হোন্তি তংসন্ততিপরিযাপন্নে এৰ সদিসে উপ্পজ্জনতো. ন চ যথা পযুত্তেন ৰিজ্জাপরিযাপুণনাদিনা ৰিনা তানি অঞ্ঞতো হোন্তি তদভাৰে অভাৰতো, এৰং ইধাপি সন্তানে যং ফলং, এতং নাঞ্ঞস্স, ন চ অঞ্ঞতোতি ¶ যোজেতব্বং. এতেন চ সঙ্খারাভাৰে ফলাভাৰমেৰ দস্সেতি, ন অঞ্ঞপচ্চযনিৰারণং করোতি.
৬১৬-৮. এৰং সন্তেপীতি অসঙ্কন্তিপাতুভাৰে. তত্থ চ যথাৰুত্তদোসপরিহরণে সতি সিদ্ধেপীতি অত্থো. ৰিজ্জমানন্তি পদীপস্স ৰট্টিকাস্নেহো ৰিয ৰিজ্জমানং অনিরুদ্ধন্তি অত্থো. অৰিজ্জমানন্তি ৰট্টদুক্খাভাৰস্স অরহতো চুতিচিত্তং ৰিয অৰিজ্জমানং নিরুদ্ধন্তি অত্থো. তপ্পৰত্তিক্খণেতি কম্মস্স পৰত্তমানক্খণেযেৰ. তেনাহ ‘‘সদ্ধিমেৰ চ হেতুনা’’তি. অৰিজ্জমানন্তি পৰত্তিক্খণতো পুব্বে ৰিজ্জমানতং অসম্পত্তং. নিরুদ্ধন্তি খণত্তযং পত্ৰা নিরুদ্ধং. তেনাহ –
‘‘পৰত্তিক্খণতো পুব্বে, পচ্ছা নিচ্চফলং সিযা’’তি.
পুব্বেতি কম্মাযূহনতো পুব্বে. অৰিজ্জমানতাসামঞ্ঞেন হেতং ৰুত্তং. পচ্ছাতি ৰিপাকপ্পৰত্তিতো পচ্ছা চ.
৬১৯-২০. কটত্তাপচ্চযোতি কটত্তা এৰ পচ্চযো, ন ৰিজ্জমানতায অৰিজ্জমানতায ৰাতি অত্থো. তেনাহ ‘‘কামাৰচরস্স কুসলস্স কম্মস্স কতত্তা উপচিতত্তা ৰিপাকং চক্খুৰিঞ্ঞাণং উপ্পন্নং হোতী’’তিআদি (ধ. স. ৪৩১). যদি এৰং অরহতা ¶ কতকম্মম্পি কটত্তাপচ্চযো সিযাতি? নযিদমেৰং. যথা হি অচ্ছিন্নমূলস্মিং রুক্খে পুপ্ফিতং বীজসমত্থম্পি কুসুমং মূলে ছিন্নমত্তে ফলদাযকং ন হোতি, এৰং অরহতোপি কিলেসমূলস্স অব্বোচ্ছিন্নকালে সন্তানে পৰত্তম্পি কম্মং কিলেসমূলচ্ছিন্নমত্তেযেৰ ফলদানে অসমত্থভাৰং আপন্নন্তি. তেনাহু পোরাণা –
‘‘বালজনজ্ঝারুল়্হো ¶ ,
জাতিরথো কম্মকিলেসচক্কোযং;
কিলেসচক্কৰিধমনো,
ন যাতি কম্মেকচক্কেপী’’তি.
কটত্তা চে পচ্চযো, নিচ্চফলদাযকো ৰিবন্ধোতি আহ ‘‘পাটিভোগাদিক’’ন্তিআদি. পাটিভোগাদিকন্তি মূলভাৰূপগমনাদিকং. আদি-গ্গহণেন ‘‘পচ্ছা মূলং দস্সামী’’তি ভণ্ডগ্গহণং, ইণগ্গহণঞ্চ সঙ্গণ্হাতি. অযং পনেত্থ অধিপ্পাযো – পাটিভোগকিরিযাদীনং ৰিজ্জমানতা, অৰিজ্জমানতা ৰা নিয্যাতনে, পটিভণ্ডদানে, ইণদানে চ পচ্চযো ন হোতি, অথ খো করণমত্তং, ন চ তং নিয্যাতনাদীনং নিচ্চমেৰ পচ্চযো হোতি নিয্যাতনাদিম্হি কতে পচ্চযত্তাভাৰতো, এৰমেৰ ৰিপাকুপ্পাদনেপি কম্মস্স ৰিজ্জমানতা, অৰিজ্জমানতা ৰা পচ্চযো ন হোতি, অথ খো করণমত্তমেৰ, করণমত্তে চ সতি ৰিপক্কৰিপাকানং পচ্চযো ন হোতীতি.
৬২১. পরমস্স উত্তমস্স অত্থস্স পকাসনতো পরমত্থপ্পকাসনো. পীতিবুদ্ধিৰিৰড্ঢনোতি পীতিযা, ঞাণস্স চ, পীতিসহগতস্স ৰা ঞাণস্স ৰিৰড্ঢনো.
ইতি অভিধম্মত্থৰিকাসিনিযা নাম
অভিধম্মাৰতারসংৰণ্ণনায
পুঞ্ঞৰিপাকপচ্চযনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১০. দসমো পরিচ্ছেদো
রূপৰিভাগৰণ্ণনা
৬২২. আদিম্হীতি ¶ ¶ উদ্দেসগাথাযং. ইদানীতি চিত্তচেতসিকৰিভাৰনানন্তরং. ৰিভাৰনন্তি নিদ্দেসপটিনিদ্দেসৰসেন সরূপতো পকাসনং.
৬২৩. রুপ্পতীতি সীতুণ্হাদীহি ৰিকারমাপজ্জতি, আপাদীযতীতি ৰা অত্থো. ৰিকারাপত্তি চ সীতাদিৰিরোধিপচ্চযসন্নিধানে ৰিসদিসুপ্পত্তিযেৰ. ন হি যথাসকং পচ্চযেহি উপ্পজ্জিত্ৰা ঠিতধম্মানং অঞ্ঞেন কেনচি ৰিকারাপাদনং সক্কা কাতুং, তস্মা পুরিমুপ্পন্নরূপসন্ততি ৰিয অহুত্ৰা পচ্ছা উপ্পজ্জমানানং ৰিসভাগপচ্চযসমৰাযেন ৰিসদিসুপ্পত্তিযেৰ ইধ ‘‘রুপ্পন’’ন্তি দট্ঠব্বং. এৰঞ্চ কত্ৰা সঙ্ঘিযানং ৰিপরিণামৰাদো পচ্চক্খতো হোতি. ননু চ অরূপধম্মানম্পি ৰিরোধিপচ্চযসমৰাযে ৰিসদিসুপ্পত্তি লব্ভতীতি? সচ্চং লব্ভতি, ন পন ৰিভূততরা. ৰিভূততরা হেত্থ ৰিসদিসুপ্পত্তি অধিপ্পেতা উক্কট্ঠগতিৰসেন যথা ‘‘অভিরূপস্স কঞ্ঞা দাতব্বা’’তি (সং. নি. ৩.৭৮).
কুতো এতং ৰিঞ্ঞাযতীতি চে? সীতাদিগ্গহণতো. তথা হি ৰুত্তং –
‘‘কিঞ্চ, ভিক্খৰে, রূপং ৰদেথ, রুপ্পতীতি খো, ভিক্খৰে, তস্মা রূপন্তি ৰুচ্চতি. কেন রুপ্পতি? সীতেনপি রুপ্পতি, উণ্হেনপি রুপ্পতি, জিঘচ্ছাযপি রুপ্পতি, পিপাসাযপি রুপ্পতি, ডংসমকসৰাতাতপসরীসপসম্ফস্সেনপি রুপ্পতি, রুপ্পতীতি খো, ভিক্খৰে, তস্মা রূপন্তি ৰুচ্চতী’’তি (সং. নি. ৩.৭৯).
এত্থ হি সীতাদিগ্গহণং সীতাদিনা ফুট্ঠস্স রুপ্পনং ৰিভূততরং, তস্মা তদেৰেত্থ গহিতন্তি ঞাপনত্থং. ইতরথা রুপ্পতীতি সামঞ্ঞৰচনেনেৰ সিদ্ধে সীতাদিগ্গহণং নিরত্থকং সিযাতি.
যদি ¶ ¶ এৰং, কথং ব্রহ্মলোকে রূপসমঞ্ঞা? ন হি তত্থ উপঘাতকো সীতাদিফস্সৰিসেসো লব্ভতীতি? সচ্চং, তত্থাপি তংসভাৰানতিৰত্তনতো. অরুপ্পনস্সাপি হি রুপ্পনসভাৰানতিৰত্তনতো রূপসমঞ্ঞা হোতি. যথা অদুদ্ধম্পি খীরং তংসভাৰানতিৰত্তনতো ‘‘দুদ্ধ’’ন্তি ৰুচ্চতীতি. অথ ৰা কিঞ্চাপি তত্থ উপঘাতকো সীতাদিফস্সৰিসেসো নত্থি, অনুগ্গাহকো পন অত্থি. তথা হি ব্রহ্মানং উতুজরূপং অত্থি, তস্মা অত্থেৰ তত্থ রুপ্পনন্তি ন কোচি তত্থ রূপসমঞ্ঞায ৰিবন্ধোতি.
রূপযতীতি ৰাতি সযং ৰিজ্জমানমেৰ অত্তনো সন্তানং ৰিকারমাপাদযতীতি অত্থো. ইতি পুরিমৰিগ্গহেন ৰিকারুপ্পত্তি ‘‘রুপ্পন’’ন্তি দীপিতং. ইমিনা পন ৰিরোধিপচ্চযসন্নিপাতে ৰিজ্জমানস্সেৰ যো অত্তনো সন্তানে ৰিসদিসুপ্পত্তিহেতুভাৰো, তং রুপ্পনন্তি দীপিতং হোতি. ইমস্মিং পক্খে অরূপস্স রূপসমঞ্ঞাপসঙ্গো এৰ নত্থি. নিরুদ্ধমেৰ হি তং অনন্তরাদিপচ্চযেহি অরূপং উপ্পাদেতি, ন ৰিজ্জমানন্তি. ঘট্টনে ৰিকারাপত্তিযং রূপ-সদ্দস্স রুল়্হী, তস্মা অরূপধম্মানং ঘট্টনাভাৰতো ন তেসু রূপসমঞ্ঞাতি কেচি. পটিঘাতো রুপ্পনন্তি অপরে, তেসং মতেন কিঞ্চাপি সপ্পটিঘরূপানমেৰ রূপসমঞ্ঞাপসঙ্গো, অথ খো অৰযৰৰোহারেন সমুদাযোপি ৰোহরীযতীতি সব্বমেৰ রূপং রূপসমঞ্ঞং লভতি. কেচি পনেত্থ ‘‘রূপযতীতি ৰণ্ণাযতনৰসেন ৰুত্ত’’ন্তি ৰদন্তি. তঞ্হি ৰণ্ণৰিকারং আপজ্জমানং রূপযতি, হদযঙ্গতভাৰং পকাসেতীতি. তযিদং উপরি ৰণ্ণাযতননিদ্দেসে ৰিসুংযেৰ ৰুচ্চতীতি ন তস্স ইধ সংৰণ্ণনে পযোজনং অত্থি. সুরূপোতি দ্ৰত্তিংসমহাপুরিসলক্খণঅসীতিঅনুব্যঞ্জনব্যামপ্পভাকেতুমালাদীহি অলঙ্কতত্তা সোভনরূপকাযো, সভাৰত্থো ৰা রূপ-সদ্দো ‘‘যং লোকে ¶ পিযরূপং সাতরূপ’’ন্তিআদীসু (পটি. ম. ১.১১৪) ৰিয, তস্মা সুরূপোতি সোভনসভাৰো, তেন দসবলচতুৰেসারজ্জাদিঅসাধারণগুণৰিসেসসমাযোগদীপনতো সত্থু ধম্মকাযসম্পত্তিযাপি সোভনতা দস্সিতা হোতি.
৬২৪. ভূতোপাদাযভেদতোতি এত্থ তদধীনৰুত্তিতায ভৰতি এত্থ উপাদারূপন্তি ভূতং. অথ ৰা মহাভূতাযেৰ ইধ পুরিমপদলোপৰসেন ভূত-সদ্দেন ৰুত্তা. তেনাহ ‘‘চতুব্বিধা মহাভূতা’’তি. ভূতানি উপাদিযতেৰ, ন পন সযং তেহি অঞ্ঞেহি ৰা উপাদিযতীতি উপাদাযং. এৰঞ্চ কত্ৰা চতুন্নং মহাভূতানং অঞ্ঞমঞ্ঞং নিস্সায পৰত্তমানানম্পি উপাদাযরূপতাপসঙ্গো নত্থি. ন হি তে কেৰলং অঞ্ঞমঞ্ঞং উপাদিযন্তেৰ, অথ খো সযং উপাদাযরূপেহি ¶ উপাদিযন্তি, তস্মা উপাদায-সদ্দগ্গহণসামত্থিযতো ন মহাভূতানং উপাদাযরূপতাপসঙ্গোতি. অথ ৰা ‘‘চতুন্নং মহাভূতানং উপাদাযরূপ’’ন্তি (ধ. স. ৫৮৪) ৰচনতো চতুমহাভূতসন্নিস্সিততাৰ উপাদাযরূপলক্খণং, ন ভূতত্তযাদিসন্নিস্সিততাপীতি ন তেসং উপাদাযরূপতাতি. ভূতঞ্চ উপাদাযঞ্চ ভূতোপাদাযং, তেসং ৰসেন ভেদতোতি ভূতোপাদাযভেদতো. ভূতসদ্দস্স উভযলিঙ্গত্তা আহ ‘‘মহাভূতা’’তি. উপাদাতি উপাদাযরূপানি ‘‘পটিসঙ্খা যোনিসো’’তিআদীসু ৰিয এত্থ য-কারলোপো দট্ঠব্বো.
৬২৫. কতমে পন চত্তারো মহাভূতা, কথঞ্চ তে মহাভূতসঞ্ঞিতা, কানি চ উপাদাযরূপানি, কথঞ্চ তানি ‘‘উপাদাযরূপানী’’তি ৰুচ্চন্তীতি ইদং চোদনং হদযে কত্ৰা কমেন সোধেন্তো আহ ‘‘পথৰীধাতূ’’তিআদি. চত্তারোমেতি ¶ চত্তারো ইমে. মহা চ সো ভূতো চাতি মহাভূতো, তেন মহাভূতেন সদেৰকে লোকে মহন্তভাৰেন পাতুভূতেন সম্মাসম্বুদ্ধেনাতি অত্থো. অথ ৰা –
‘‘কালো ঘসতি ভূতানি,
সব্বানেৰ সহত্তনা;
যো চ কালঘসো ভূতো,
স ভূতপচনিং পচী’’তি. (জা. ১.২.১৯০) –
আদীসু ৰিয ভূত-সদ্দস্স সত্তেসু, খীণাসৰেসু চ পৰত্তনতো মহাভূতেনাতি মহতা সত্তেন, মহাখীণাসৰেনাতি ৰা অত্থো. খীণাসৰোপি হি পরিক্খীণপটিসন্ধিকত্তা ভূতোযেৰ ন ভৰতি, ন চ ভৰিস্সতীতি ভূতোতি ৰুচ্চতি.
৬২৬. মহন্তা পাতুভূতাতি উপাদিন্নকসন্তানেপি অনুপাদিন্নকসন্তানেপি সসম্ভারধাতুৰসেন মহন্তা হুত্ৰা ভূতা জাতা নিব্বত্তাতি অত্থো. তেসং অনুপাদিন্নকসন্তানে –
‘‘দুৰে সতসহস্সানি, চত্তারি নহুতানি চ;
এত্তকং বহলত্তেন, সঙ্খাতাযং ৰসুন্ধরা’’তি. (ধ. স. অট্ঠ. ৫৮৪) –
আদিনা ¶ নযেন মহন্তপাতুভূততা ৰুত্তা. উপাদিন্নকসন্তানেপি অনেকযোজনসতিকমচ্ছকচ্ছপতিগাৰুতপ্পমাণদেৰদানৰাদিসরীরৰসেন দট্ঠব্বা. ৰুত্তম্পি হেতং ‘‘সন্তি, ভিক্খৰে, মহাসমুদ্দে যোজনসতিকাপি অত্তভাৰা’’তিআদি (অ. নি. ৮.২০; চূল়ৰ. ৩৮৫; উদা. ৪৫).
মহাভূতসমাতি ¶ অনেকব্ভুতৰিসেসদস্সনেন, অনেকভূতদস্সনেন চ মহন্তা ভূতা, মহন্তানি অব্ভুতানি ৰা এতেসূতি মহাভূতা, মাযাকারা, যক্খাদযো ৰা জাতিৰসেনেৰ মহন্তা ভূতাতি মহাভূতা, তেহি এতে সমাতি মহাভূতসমা. এতে হি যথা মাযাকারা অমণিং এৰ উদকং মণিং কত্ৰা দস্সেন্তি, অসুৰণ্ণংযেৰ লেড্ডুআদিকং সুৰণ্ণং কত্ৰা দস্সেন্তি, যথা চ সযং নেৰ যক্খা ন পক্খিনো সমানা যক্খাদিভাৰম্পি দস্সেন্তি, এৰমেৰং সযং অনীলানেৰ হুত্ৰা নীলং উপাদাযরূপং দস্সেন্তি, সযং অপীতাযেৰ…পে… সযং অনোদাতাযেৰ হুত্ৰা ওদাতং উপাদাযরূপং দস্সেন্তীতি মাযাকারমহাভূতসামঞ্ঞতো মহাভূতা.
যথা চ যক্খা মহাভূতা যং গণ্হন্তি, নেৰস্স অন্তোসরীরে ঠানং উপলব্ভতি, ন সরীরতো বহি, ন চ তস্স অঙ্গমঙ্গং নিস্সায ন তিট্ঠন্তি. যদি হি সরীরস্স অন্তো ঠিতা, সকলসরীরে ব্যাপনং ন সিযা. অথ বহি ঠিতা, যক্খগ্গহিতকেন কতকুসলাকুসলং যক্খস্স ন সিযা. যদি চস্স অঙ্গমঙ্গং নিস্সায ন ঠিতা, যক্খগ্গহিতকে পহটে যক্খস্স দুক্খৰেদনুপ্পত্তি ন সিযা, ন চ সরীরে রাজিউট্ঠানং ভৰেয্য. যস্মা পনেতং সব্বং অত্থি, তস্মা তে অনিদ্দিসিতব্বট্ঠানা, এৰমেতেপি ন অঞ্ঞমঞ্ঞস্স অন্তো ন বহি ঠিতা উপলব্ভন্তি, ন চ অঞ্ঞমঞ্ঞং নিস্সায ন তিট্ঠন্তি. যদি হি তে অঞ্ঞমঞ্ঞস্স অন্তো ঠিতা, ন সকসককিচ্চকরা সিযুং অঞ্ঞমঞ্ঞং অনুপৰেসনতো. অথ অঞ্ঞমঞ্ঞতো বহি ঠিতা, ৰিনিব্ভুত্তা সিযুং, তথা চ সতি অৰিনিব্ভুত্তৰাদো পরিহাযেয্য, তস্মা অনিদ্দিসিতব্বট্ঠানাতি. যক্খমহাভূতসমানতায মহাভূতসমা. অনিদ্দিসিতব্বট্ঠানাপি চেতে পতিট্ঠানাদিনা যথাসককিচ্চৰিসেসেন সেসানং তিণ্ণং উপকারকা হোন্তা সহজাতাদিনা ¶ পচ্চযেন পচ্চযো হুত্ৰা অঞ্ঞমঞ্ঞং নিস্সাযেৰ তিট্ঠন্তি.
ৰঞ্চকত্তা অভূতেনাতি যক্খিনীআদযো ৰিয অভূতেন অতচ্ছেন মনাপৰণ্ণসণ্ঠানাদিনা সত্তানং ৰঞ্চকত্তা মহন্তানি অভূতানি এতেসূতি মহাভূতাতি সম্মতা ¶ . যথা হি যক্খিনীআদযো মনাপেহি কাল়সামাদিৰণ্ণেহি, পুথুলপীৰরকিসাদিসণ্ঠানেহি, হত্থভমুআদিৰিক্খেপেহি চ অত্তনো ভযানকভাৰং পটিচ্ছাদেত্ৰা সত্তে ৰঞ্চেন্তি, অত্তনো ৰসং নেন্তি, এৰমেতেপি ইত্থিপুরিসাদীসু মনাপেন ছৰিৰণ্ণেন, মনাপেন অঙ্গপচ্চঙ্গসণ্ঠানেন, মনাপেন চ হত্থপাদঅঙ্গুলিভমুকৰিক্খেপেন অত্তনো কক্খল়ত্তাদিসরীরলক্খণং পটিচ্ছাদেত্ৰা বালজনং ৰঞ্চেন্তি, অত্তনো সভাৰং দট্ঠুং ন দেন্তা তং অত্তনো ৰসং নেন্তি.
৬২৭-৩০. চক্খুসোতন্তিআদীসু রূপমেৰ রূপতা. হদযঞ্চ তং ৰত্থু চ মনোধাতুমনোৰিঞ্ঞাণধাতূনন্তি হদযৰত্থু, হদযস্স ৰা ৰিঞ্ঞাণস্স ৰত্থূতি হদযৰত্থু, পুরিমপদলোপেন পন ‘‘ৰত্থু’’ন্তি ৰুত্তং. কবল়ীকারো আহারোযেৰ আহারতা. কিঞ্চাপি ধম্মসঙ্গণিযং রূপনিদ্দেসে কবল়ীকারো আহারো ওসানে উদ্দিট্ঠো, ইধ পন নিপ্ফন্নরূপানং একট্ঠানে দস্সনত্থং হদযৰত্থুঅনন্তরং উদ্দিট্ঠোতি. লহুতা আদি যাসং মুদুতাকম্মঞ্ঞতানন্তি লহুতাদযো, তাসং তযং লহুতাদিত্তযং, তত্থ লহুভাৰো লহুতা, তথা মুদুতাপি. কম্মনি সাধু কম্মঞ্ঞং, তস্স ভাৰো কম্মঞ্ঞতা. লহুতাদীনং সযং অনিপ্ফন্নত্তা নিপ্ফন্নরূপৰিকারভাৰং দস্সেতুং ‘‘রূপস্সা’’তি ৰিসেসনং কতং. চতুৰীসতীতি গণনপরিচ্ছেদো, বলৰরূপাদীনং নিসেধনত্থো. তত্থ যং ৰত্তব্বং, তং পরতো আৰি ভৰিস্সতি ¶ . নিস্সাযাতি নিস্সায এৰ, ন পন নিস্সযৰসেনপি. চতূহি উপাদানেহি নিমুত্ততায নিক্খন্তং উপাদানতো মানসং এতস্সাতি নিরুপাদানমানসো.
৬৩১-২. পত্থটত্তাতি পুথুত্তা, তেন পুথুভাৰতো পুথৰী, পুথৰী এৰ পথৰীতি নিরুত্তিনযেন সদ্দসিদ্ধি দীপিতা হোতি. অযং পন সম্ভারপথৰিযা ৰসেন যুজ্জতি. সা হি পুথুভূতা পত্থটাতি. লক্খণপথৰিযা ৰসেন পন পথনট্ঠেন পথৰী, সহজরূপানং পতিট্ঠাভাৰেন পক্খাযতি উপট্ঠাতীতি অত্থো. পুরিমোপি ৰা অত্থো লক্খণপথৰিযা ৰসেন লব্ভতি. ৰাযনতোতি সমুদীরণতো, দেসন্তরুপ্পত্তিহেতুভাৰেন ভূতসঙ্ঘাটস্স পাপনতোতি অত্থো. তেজেতি পরিপাচেতি, নিসেতি ৰা, তিক্খভাৰেন সেসভূতত্তযং উস্মাপেতীতি অত্থো. গাথাবন্ধৰসেন চেত্থ ইতি-সদ্দলোপতো ‘‘তেজেতি’’চ্চেৰ ৰুত্তং. এৰং ‘‘আপেতী’’তি এত্থাপি. তস্মা তেজেতীতি তেজো, আপেতীতি আপোতি ৰুত্তং হোতি. আপেতি পালনাতি অনুপালেতব্বরূপপরিযোসানং আপেতি পত্থরতি. তথা হেতং ‘‘আবন্ধনকিচ্চ’’ন্তি ৰুচ্চতি. আপীযতীতি আপো. সোসীযতি পিৰীযতীতি ¶ অত্থোতি কেচি. অযং পনত্থো সসম্ভারাপে যুজ্জতীতি ৰদন্তি, লক্খণাপেপি যুজ্জতেৰ. সোপি হি ফরুসপাচনৰিসোসনাকারেন সেসভূতত্তযেন পীযমানো ৰিয পৰত্ততীতি. আপাযতীতি ৰা আপো, ব্রূহেতি ৰড্ঢেতীতি অত্থো. তথা হেস পরিব্রূহনরসো. তেসন্তি যথাৰুত্তানং ভূতোপাদাযভেদানং রূপানং. ৰক্খামীতি কথেস্সামি. কিং কারণাতি আহ ‘‘লক্খণাদীসূ’’তিআদি. হি-সদ্দো হেতুঅত্থো. যস্মা লক্খণাদীসু ঞাতেসু ধম্মা আৰি ভৰিস্সন্তি, তস্মা তেসং পরতো আৰিভাৰহেতূতি অত্থো.
৬৩৩-৪. কানি ¶ পন তানি লক্খণরসপচ্চুপট্ঠানপদট্ঠানানি নাম, যেসু ঞাতেসু ধম্মা আৰি ভৰিস্সন্তীতি ইমং চোদনং সোধেতুং লক্খণরসপচ্চুপট্ঠানপদট্ঠানানি সরূপতো কথেন্তো আহ ‘‘সামঞ্ঞং ৰা’’তিআদি. সামঞ্ঞং সাধারণো অনিচ্চাদিকো. সভাৰো কক্খল়াদিফুসনাদিকো অসাধারণভাৰো. কিচ্চন্তি সন্ধারণাদিকিচ্চং. সম্পত্তীতি সম্পন্নভাৰো. ‘‘সুরসো গন্ধব্বো’’তিআদীসু হি গন্ধব্বসম্পত্তিযা রস-সদ্দেন ৰুচ্চমানত্তা সম্পত্তি রসোতি. ফলন্তি সহজাতনানক্খণিকৰসেন ঠিতং ফলং. উপট্ঠাননযোতি গহেতব্বভাৰেন ঞাণস্স উপট্ঠানাকারো. আসন্নকারণন্তি পধানকারণং.
লক্খীযতি এতেনাতি লক্খণং, কক্খল়ত্তং লক্খণমেতিস্সাতি কক্খল়ত্তলক্খণা. ননু চ কক্খল়ত্তমেৰ পথৰীধাতূতি? সচ্চমেতং. তথা হি ৰিঞ্ঞাতাৰিঞ্ঞাতসদ্দত্থতাৰসেন অসম্ভিন্নেপি ধম্মে কপ্পনাসিদ্ধেন ভেদেন এৰং নিদ্দেসো কতো. এৰঞ্হি অত্থৰিসেসাৰবোধো হোতীতি. অথ ৰা লক্খীযতীতি লক্খণং, কক্খল়া হুত্ৰা লক্খিযমানা ধাতু কক্খল়ত্তলক্খণাতি এৰমেত্থ অত্থো দট্ঠব্বো. সেসাসুপি এসেৰ নযো. পতিট্ঠানরসাতি সহজাতধম্মানং পতিট্ঠানভাৰকিচ্চা. অসহজাতানম্পি সন্ততিৰসেন পতিট্ঠানভাৰো হোতেৰ. ততো এৰ নেসং সম্পটিচ্ছনাকারেন ঞাণস্স পচ্চুপট্ঠাতীতি সম্পটিচ্ছনপচ্চুপট্ঠানা. ইমিনা কিচ্চৰসেনেৰেত্থ ‘‘পচ্চুপট্ঠান’’ন্তি দস্সেতি. পদট্ঠানং পনেত্থ চতুন্নম্পি একতো কত্ৰা ৰক্খতি.
পগ্ঘরণলক্খণাতি দ্রৰতাভাৰতো ৰিস্সন্দনলক্খণা. ব্রূহনরসাতি সহজাতধম্মানং মিলাতভাৰূপগমনং অদত্ৰা ৰড্ঢনকিচ্চা. তথা হি সা তেসং পীণিতভাৰং দস্সেতীতি ৰুচ্চতি. সঙ্গহপচ্চুপট্ঠানাতি বাহিরকউদকং ¶ ৰিয নহানিযচুণ্ণস্স সহজাতধম্মানং ৰিপ্পকিরিতুং ¶ অদত্ৰা সম্পিণ্ডনৰসেন সঙ্গণ্হনপচ্চুপট্ঠানা. পরিপাচনরসাতি পরিণতভাৰকরণরসা. মদ্দৰানুপ্পদানপচ্চুপট্ঠানাতি বাহিরগ্গি ৰিয জতুলোহাদীনং সহজাতধম্মানং মুদুভাৰানুপ্পদানপচ্চুপট্ঠানা. ৰিত্থম্ভনলক্খণাতি পূরণলক্খণা. সমুদীরণরসাতি কম্পনরসা. অভিনীহারো ভূতত্তযস্স দেসন্তরুপ্পত্তিহেতুভাৰো, নীহরণং ৰা বীজতো অঙ্কুরাদিকস্স ৰিয. একেকা…পে… তব্বাতি পথৰীধাতু আপাদিভূতত্তযপদট্ঠানা, আপোধাতু পথৰীতেজাদিভূতত্তযপদট্ঠানাতি এৰং একেকা ধাতু অৰসিট্ঠভূতত্তযপদট্ঠানা.
আরোহপরিণাহৰসেন হি মজ্ঝিমে ইমস্মিং সরীরে পরিগ্গয্হমানা পরমাণুভেদসঞ্চুণ্ণা সুখুমরজভূতা পথৰীধাতু দোণমত্তা সিযা. সা চ ততো উপড্ঢপ্পমাণায আপোধাতুযা যথা ন ৰিকিরতি, এৰং আবন্ধনৰসেন সঙ্গহিতা. যথা পন পগ্ঘরণসভাৰায আপোধাতুযা ৰসেন কিলিন্নভাৰং পিচ্ছলভাৰং নাপজ্জতি, এৰং তেজোধাতুযা অনুপালিতা. যথা পন তস্সা ৰসেন ন ৰিকিরীযতি, এৰং ৰাযোধাতুযা ৰিত্থম্ভিতা সঙ্ঘাতভাৰং পাপিতা. এৰং সুখুমরজভূতাপি আবন্ধনপরিপাচনসমুদীরণকিচ্চাহি আপোতেজোৰাযোধাতূহি লদ্ধপচ্চযা সিনেহেন তেমিতা, তেজসা পরিপক্কা, ৰাযুনা ৰিত্থম্ভিতা পিট্ঠচুণ্ণানি ৰিয ন ইতো চিতো চ ৰিকিরীযতি ৰিদ্ধংসীযতি, অৰিকিরিযমানা অৰিদ্ধংসিযমানা নানপ্পকারকং ইত্থিপুরিসলিঙ্গাদিভাৰৰিভাগং উপগচ্ছতি, অণুথূলদীঘরস্সথিরকথিনাদিভাৰঞ্চ পকাসেতি.
যূসগতা আবন্ধনাকারভূতা পনেত্থ আপোধাতু পথৰীপতিট্ঠিতা তেজানুপালিতা ৰাযোৰিত্থম্ভিতা ন গল়তি ¶ , ন পগ্ঘরতি, ন পরিস্সৰতি. এৰং তীহি ধাতূহি অনুপালিতা অপগ্ঘরমানা অপরিস্সৰমানা পিণ্ডিতভাৰং দস্সেতি. এসা হি অনুব্রূহনরসা.
অসিতপীতাদিপরিপাচিতা চেত্থ উসুমাকারভূতা উণ্হত্তলক্খণা তেজোধাতু পথৰীপতিট্ঠিতা আপোসঙ্গহিতা ৰাযোৰিত্থম্ভিতা ইমং কাযং পরিপাচেতি, ৰণ্ণসম্পত্তিঞ্চস্স আৰহতি. সা হি যথানুভুত্তস্স আহারস্স সম্মা পরিণামনেন রসাদিসম্পত্তিযা হেতুভাৰং গচ্ছন্তী ইমং কাযং পরিপাচেতি, ৰণ্ণসম্পত্তিঞ্চ আৰহতি. কম্মূপনিস্সযায হি চিত্তপসাদহেতুকায চ সরীরে ৰণ্ণসম্পদায তেজোধাতু ৰিসেসপচ্চযো, পগেৰ উতুআহারসমুট্ঠানায রূপসম্পত্তিযাতি. তায চ পন পরিপাচিতো অযং কাযো ন পূতিভাৰং গচ্ছতি.
অঙ্গমঙ্গানুসটা ¶ চেত্থ সমুদীরণৰিত্থম্ভনলক্খণা ৰাযোধাতু পথৰীধাতুযা অত্তনি পতিট্ঠাপীযতি. যথা সহজাতধম্মেহি ৰিসুং ন হোতি, এৰং আপোধাতুযা সঙ্গয্হতি. যথা সহজাতধম্মা ন পরিস্সৰন্তি, এৰং তেজোধাতুযা অনুপালীযতি. সা এৰং তীহি ধাতূহি যথারহং অনুপালিযমানা ইমং কাযং ৰিত্থম্ভেতি. তায পন ৰিত্থম্ভিতো অযং কাযো ন পরিপততি, উজুকং তিট্ঠতি, ইচ্চেৰং একেকায ধাতুযা তিস্সন্নং ধাতূনং ৰসেনেৰ পৰত্তনতো ৰুত্তং ‘‘একেকা চেত্থ সেসভূতত্তযপদট্ঠানাতি ৰেদিতব্বা’’তি.
এৰং ভূতরূপানং সদ্ধিং ৰচনত্থেহি লক্খণাদযো দস্সেত্ৰা ইদানি উপাদাযরূপানি দস্সেন্তো আহ ‘‘চক্খতী’’তিআদি. অনেকত্থত্তা ধাতূনং চক্খতি-সদ্দস্স ৰিভাৰনত্থতাপি সম্ভৰতীতি কত্ৰা ৰুত্তং ‘‘ৰিভাৰেতীতি অত্থো’’তি. চক্খতীতি পন ৰিঞ্ঞাণাধিট্ঠিতং সমৰিসমং আচিক্খন্তং ৰিয, অভিব্যত্তং ৰদন্তং ৰিয হোতীতি অত্থো. অথ ¶ ৰা চক্খতীতি ৰিঞ্ঞাণাধিট্ঠিতং রূপং অস্সাদেন্তং ৰিয হোতীতি অত্থো. চক্খতীতি হি অযং সদ্দো ‘‘মধুং চক্খতি, ব্যঞ্জনং চক্খতী’’তিআদীসু ৰিয অস্সাদত্থো. ৰুত্তঞ্হেতং – ‘‘চক্খুং খো, মাগণ্ডিয, রূপারামং রূপরতং রূপসমুদিত’’ন্তি (ম. নি. ২.২০৯). ৰক্খতি চ ‘‘রূপেসু আৰিঞ্ছনরস’’ন্তি. যদি এৰং ‘‘সোতং খো, মাগণ্ডিয, সদ্দারাম’’ন্তিআদিৰচনতো (ম. নি. ২.২০৯) সোতাদীনম্পি সদ্দাদিঅস্সাদকভাৰো অত্থীতি তেসম্পি চক্খুসদ্দাভিধেয্যতা আপজ্জতীতি? নাপজ্জতি নিরুল়্হত্তা. নিরুল়্হো হি এস চক্খু-সদ্দো লোচনেযেৰ পদুমাদীসু পঙ্কজাদিসদ্দা ৰিযাতি.
৬৩৫-৬. চক্খুরূপস্স নিদ্দেসপ্পকরণেপি চক্খু-সদ্দসামঞ্ঞতো আগতং সব্বম্পি চক্খুং পভেদতো দস্সেতুং ‘‘তত্থ চক্খূ’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থাতি তস্মিং চক্খুনিদ্দেসে. পঞ্ঞামংসপ্পভেদতোতি পঞ্ঞাচক্খু মংসচক্খূতি এৰং পঞ্ঞামংসানং ৰসেন পভেদতো. তত্থাতি তস্মিং দুৰিধে চক্খুম্হি. পঞ্ঞাযেৰ পঞ্ঞামযং. নামতোতি নামেহি পঞ্চৰিধন্তি সম্বন্ধো. কতমেহি নামেহীতি আহ ‘‘বুদ্ধধম্মা’’তিআদি. তত্থ বুদ্ধধম্মসমন্তেহীতি বুদ্ধচক্খু ধম্মচক্খু সমন্তচক্খূতি ইমেহি নামেহি. ঞাণদিব্বেহীতি ঞাণচক্খু দিব্বচক্খূতি চ নামেহি. যথানুক্কমতোতি যথাৰুত্তঅনুক্কমতো. নানত্তন্তি ভেদং. মেতি ময্হং সন্তিকা, ময্হং ৰচনতোতি ৰা অত্থো. নিবোধথ জানাথ.
৬৩৭. তত্থ ¶ ‘‘অদ্দসং খো অহং, ভিক্খৰে, বুদ্ধচক্খুনা লোকং ৰোলোকেন্তো সত্তে অপ্পরজক্খে মহারজক্খে তিক্খিন্দ্রিযে’’তিআদিনা (ম. নি. ১.২৮৩) আগতং বুদ্ধচক্খু নামাতি দস্সেন্তো আহ ‘‘আসযানুসযে’’তিআদি. তত্থ আসযানুসযেতি সত্তানং আসযে চেৰ অনুসযে চ, তস্মিং পৰত্তন্তি অত্থো ¶ . তত্থ আগন্ত্ৰা সেতি চিত্তং এত্থাতি আসযো. ব্যগ্ঘাসযো ৰিয. যথা হি ব্যগ্ঘো গোচরত্থায পক্কন্তোপি পুন আগন্ত্ৰা ৰনগহনেযেৰ সযতি, তেনেৰ চ তং তস্স আসযোতি ৰুচ্চতি, এৰং অঞ্ঞত্থাপি পৰত্তং চিত্তং আগন্ত্ৰা যত্থ সযতি, তং তস্স আসযোতি ৰেদিতব্বং. সো পন সস্সতদস্সনাদিৰসেন চতুব্বিধো হোতি. ৰুত্তঞ্হেতং –
‘‘সস্সতুচ্ছেদদিট্ঠী চ, খন্তি চেৰানুলোমিকা;
যথাভূতঞ্চ যং ঞাণং, এতং আসযসঞ্ঞিত’’ন্তি. (ৰিসুদ্ধি. মহা. ১.১৩৬; দী. নি. টী. ১.পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা; সারত্থ. টী. ১. পঠমমহাসঙ্গীতিৰণ্ণনা; ৰি. ৰি. টী. ১.ৰেরঞ্জকণ্ডৰণ্ণনা)
অনুসযকথা উপরি আগমিস্সতি. ইন্দ্রিযানং পরোপরেতি সদ্ধাপঞ্চমকানং ইন্দ্রিযানং তিক্খমুদুভাৰে. তিক্খঞ্হি ইন্দ্রিযং উক্কট্ঠগতত্তা পরং, মুদু অপরং অনুক্কট্ঠগতত্তা. ইদং পন বুদ্ধচক্খু ছসু অসাধারণঞাণেসু পুরিমদ্ৰযন্তি দট্ঠব্বং.
৬৩৮. হেট্ঠা…পে… সঞ্ঞিতন্তি ‘‘তস্মিংযেৰ আসনে ৰিরজং ৰীতমলং ধম্মচক্খুং উদপাদী’’তি এৰং ৰুত্তং হেট্ঠা তীসু মগ্গেসু ঞাণং ধম্মচক্খুন্তি সঞ্ঞিতং. ঞাণং সব্বঞ্ঞুতা পনাতি সব্বঞ্ঞুভাৰসঙ্খাতং ঞাণং. তঞ্হি সব্বঞ্ঞূতি অভিধানস্স, বুদ্ধিযা চ পৰত্তিনিমিত্ততায সব্বঞ্ঞুভাৰো নাম হোতি. ঞেয্যং সমন্তচক্খুন্তি খন্ধাদিৰসেন সমন্ততো সব্বসো দস্সনট্ঠেন সমন্তচক্খুন্তি ঞেয্যং. তেনেৰাহ –
‘‘ন তস্স অদ্দিট্ঠমিধত্থি কিঞ্চি,
অথো অৰিঞ্ঞাতমজানিতব্বং;
সব্বং ¶ অভিঞ্ঞাসি যদত্থি ঞেয্যং,
তথাগতো তেন সমন্তচক্খূ’’তি. (চূল়নি. মোঘরাজমাণৰপুচ্ছানিদ্দেস ৮৫);
৬৩৯. যং চক্খুং উদপাদীতি আগতন্তি যং ঞাণং ‘‘ইদং দুক্খন্তি, ভিক্খৰে, পুব্বে অননুস্সুতেসু ধম্মেসু চক্খুং উদপাদি, ঞাণং ¶ উদপাদী’’তি (মহাৰ. ১৫) এৰং তত্থ তত্থ সুত্তেসু আগতং, চতূসু সচ্চেসু তেপরিৰট্টৰসেন ‘‘দুক্খং পরিঞ্ঞেয্যং পরিঞ্ঞাত’’ন্তি এৰমাদিনা দ্ৰাদসৰিধেন আকারেন পৰত্তং, ইদং ঞাণচক্খু. যা পন ‘‘অদ্দসং খো অহং, ভিক্খৰে, দিব্বেন চক্খুনা ৰিসুদ্ধেনা’’তিআদিনা (ম. নি. ১.২৮৪) আগতা পঞ্চমজ্ঝানসঙ্খাতঅভিঞ্ঞাচিত্তসম্পযুত্তা পঞ্ঞা, অযং দিব্বচক্খূতি দস্সেতুং ‘‘অভিঞ্ঞাচিত্তজা’’তিআদি ৰুত্তং. এত্থ চ পঠমততিযঞাণানি কামাৰচরানিযেৰ. চতুত্থম্পি পন পুরিমদ্ৰযমিৰ কামাৰচরন্তি আনন্দাচরিযেন ৰুত্তং. ঞাণচক্খুং সহঅরিযমগ্গৰিপস্সনাঞাণন্তিপি যুজ্জতীতি অপরে. অগ্গমগ্গেন সহ ৰিপস্সনাপচ্চৰেক্খণঞাণন্তি পন যুত্তং ৰিয দিস্সতি.
৬৪০-৪. এৰং পঞ্ঞাচক্খুস্স পভেদং দস্সেত্ৰা পুন মংসচক্খুস্সাপি পভেদং দস্সেতুং ‘‘মংসচক্খুপী’’তিআদি ৰুত্তং. সসম্ভারপসাদতোতি সসম্ভারচক্খু পসাদচক্খূতি ইমেসং দ্ৰিন্নং ৰসেন সম্ভরীযতি এতেহীতি সম্ভারা, অৰযৰা. তে পন উপত্থম্ভকভূতা চতুসমুট্ঠানিকরূপসন্ততিযো দট্ঠব্বা. সহ সম্ভারেহীতি সসম্ভারং. সসম্ভারঞ্চ নাম মংসপিণ্ডো পৰুচ্চতীতি সম্বন্ধো. অক্খিকূপট্ঠিনা হেট্ঠাতি হেট্ঠাগতঅক্খিকূপস্স অট্ঠিনা পরিচ্ছিন্নোতি সম্বন্ধো. উদ্ধন্তি অক্খিকূপতো উদ্ধং. উভতো অক্খিকোটীহীতি অক্খিকূপস্স উভযভাগে অক্খিকোটীহি. মত্থলুঙ্গেন অন্ততোতি অক্খিকূপস্স অব্ভন্তরে ঠিতেন মত্থলুঙ্গেন. ন্হারুসুত্তেন আবন্ধোতি নহারুরজ্জূহি অন্তো মত্থলুঙ্গেন সহ আবন্ধো. সকলোপি চ লোকোতি সকলোপি বালপুথুজ্জনলোকো. যন্তি যং মংসপিণ্ডং. কমলস্স দলং ৰিযাতি পুথুলৰিপুলনীলতায নীলুপ্পলদলং ৰিয. জানাতীতি গণ্হাতি. চক্খু নাম ন তং হোতীতি তথা গয্হমানং তং চক্খু নাম ন হোতি. কিঞ্চরহি তন্তি আহ ¶ ‘‘ৰত্থু তস্সাতি ৰুচ্চতী’’তি. তস্সাতি তস্স যথাধিপ্পেতস্স পরমত্থচক্খুনো. ইদং পনাতি নিগমনং.
৬৪৫-৭. তং ¶ পন সসম্ভারচক্খু যেহি সম্ভারেহি সম্ভরীযতি, তে সরূপতো, গণনতো চ দস্সেতুং ‘‘ৰণ্ণো গন্ধো’’তিআদি ৰুত্তং. ভাৰোতি ইত্থিযা ইত্থিভাৰো, পুরিসস্স পুম্ভাৰোতি লব্ভমানকভাৰো. সম্ভৰোতি আপোধাতুমেৰ সম্ভৰভূতমাহ. সণ্ঠানন্তি চ তেন তেনাকারেন সন্নিৰিট্ঠেসু মহাভূতেসু তংতংসণ্ঠানৰসেন ৰিঞ্ঞাযমানং ৰণ্ণাযতনমাহ. আপোধাতুৰণ্ণাযতনেহি চ অনত্থন্তরভূতানম্পি সম্ভৰসণ্ঠানানং ৰিসুং ৰচনং তথাভূতানং, অতথাভূতানঞ্চ আপাদীনং যথাৰুত্তমংসপিণ্ডে ৰিজ্জমানত্তা. আপোধাতুৰণ্ণাযতনানঞ্হি সন্তানৰসেন পৰত্তমানানং অৰত্থাৰিসেসো সম্ভৰো সণ্ঠানঞ্চাতি. দসেতেতি চতস্সো ধাতুযো, তন্নিস্সিতা ৰণ্ণাদযো চাতি ইমে দস. চতুসমুট্ঠানাতি অন্তোগতহেত্ৰত্থমিদং ৰিসেসনং, চতুসমুট্ঠানিকত্তাতি ৰুত্তং হোতি.
৬৪৮. চক্খু…পে… জীৰিতমেৰ চাতি ইমানি একন্তকম্মসমুট্ঠানানি, পুরিমানি চ চতুসমুট্ঠানানীতি চত্তালীসঞ্চ চত্তারি চ রূপানি ভৰন্তি, চতুচত্তালীস রূপানি হোন্তীতি অত্থো.
৬৪৯-৫২. ইমেসং পন রূপানং ৰসেনাতি যথাৰুত্তানং সঙ্খেপতো চুদ্দসন্নং, ৰিত্থারতো চতুচত্তালীসানঞ্চ রূপানং ৰসেন. পরিপিণ্ডিতন্তি সমন্ততো পিণ্ডিতং. যত্থ সেতম্পি অত্থি, কণ্হম্পি লোহিতম্পি পথৰীপি আপোপি তেজোপি ৰাযোপি, ইদং পন সেম্হুস্সদত্তা সেতং হোতি, পিত্তুস্সদত্তা ¶ কণ্হং, রুহিরুস্সদত্তা লোহিতকং, পথৰুস্সদত্তা পত্থিনং হোতি, আপুস্সদত্তা পগ্ঘরতি, তেজুস্সদত্তা পরিডয্হতি, ৰাযুস্সদত্তা সম্ভমতি. ইদং সম্ভারৰন্ততায সম্ভারচক্খূতি পণ্ডিতেহি বুদ্ধাদীহি পকাসিতং পরিদীপিতং. এত্থ সিতোতি এতং সসম্ভারচক্খুং নিস্সিতো তদাযত্তভূতো. তেনাহ ‘‘এত্থ পটিবদ্ধো’’তি. চতুন্নং পন ভূতানং পসাদোতি চতুন্নং ভূতানং পসন্নতাসভাৰো পসাদো, ‘‘সেতেন মণ্ডলেনস্সা’’তি পাঠো যুজ্জতি. পোত্থকেসু পন ‘‘সেতে তু মণ্ডলে তস্সা’’তি লিখন্তি. কণ্হমণ্ডলমজ্ঝেতি ইধাপি ‘‘কণ্হমণ্ডলস্স মজ্ঝে’’তি ৰত্তব্বে ‘‘চতুত্থদূ’’তিআদীসু ৰিয ছন্দানুরক্খণত্থং ৰিভত্তিলোপং কত্ৰা ‘‘কণ্হমণ্ডলমজ্ঝে’’তি ৰুত্তং. এৰঞ্হি অত্থো চ যোজনা চ সুট্ঠু উপপন্না হোন্তি. অট্ঠকথাযম্পি হি ‘‘সেতমণ্ডলপরিক্খিত্তস্স কণ্হমণ্ডলস্স মজ্ঝে’’তি (ধ. স. অট্ঠ. ৫৯৬) ৰুত্তং. অপরে পন যথাঠিতৰসেনেৰ পাঠং গহেত্ৰা ‘‘সব্বসো পরিক্খিত্তস্স তস্স সসম্ভারস্স ¶ চক্খুনো মজ্ঝে সেতমণ্ডলে কণ্হমণ্ডলে মজ্ঝে’’তি যোজেন্তি. দিট্ঠমণ্ডলেতি অভিমুখে ঠিতানং সরীরসণ্ঠানুপ্পত্তিদেসভূতে দিট্ঠমণ্ডলে.
৬৫৩-৫. সন্ধারণা…পে… হুত্ৰানাতি সন্ধারণনহাপনমণ্ডনবীজনকিচ্চাহি চতূহি ধাতীহি খত্তিযকুমারো ৰিয সন্ধারণাবন্ধনপরিপাচনসমুদীরণকিচ্চাহি অত্তনিস্সযভূতাহি চতূহি ধাতূহি কতূপকারং হুত্ৰা. উতুচিত্তাদিনাতি তীহি সন্ততিসমুট্ঠাপকেহি উতুচিত্তাহারেহি. এত্থ চ কলাপন্তরগতা উতুআহারা অধিপ্পেতাতি ৰদন্তি. আযুনা কতপালনন্তি চতুধাতুনিস্সিতেনেৰ জীৰিতিন্দ্রিযেন রক্খিযমানং. তথা হেতং কম্মজরূপপরিপালনলক্খণং. ৰণ্ণগন্ধরসাদীহীতি আদি-গ্গহণেন ওজং সঙ্গণ্হাতি, ‘‘ৰণ্ণগন্ধরসোজাহী’’তি ¶ ৰা পাঠো. ৰত্থুদ্ৰারঞ্চ সাধযন্তি যথাযোগং ৰত্থুদ্ৰারভাৰং সাধযমানং. চক্খুৰিঞ্ঞাণস্স হি নিস্সযভাৰতো ৰত্থুভাৰং, পৰত্তিমুখভাৰতো দ্ৰারভাৰঞ্চ সাধেতি. সম্পটিচ্ছনাদীনং পন তদারম্মণাৰসানানং অঞ্ঞনিস্সিতত্তা দ্ৰারভাৰমেৰ সাধেতি, ন ৰত্থুভাৰং. ঊকাসিরসমানেন পমাণেনাতি ঊকাসিরসমানেন পদেসপ্পমাণেন লক্খিতং হুত্ৰা ঊকাসিরসমানপ্পমাণে ঠানেতি ৰা অত্থো. তিট্ঠতীতি সত্ত অক্খিপটলানি ব্যাপেত্ৰা সত্তসু পিচুপটলেসু আসিত্ততেলং ৰিয তিট্ঠতি. এৰঞ্চ কত্ৰা চক্খুস্স অনেককলাপগততা সিদ্ধা হোতি. উপদ্দৰানং পটলনিরাকরণেপি হি চক্খু ৰিজ্জতেৰাতি. যথা চ চক্খু, এৰমিমস্স নিস্সযভূতা চতস্সো ধাতুযো, আযুৰণ্ণাদীনি চ সত্ত অক্খিপটলানি ব্যাপেত্ৰা ঠিতানেৰ অৰিনিব্ভোগৰুত্তিত্তাতি গহেতব্বং.
৬৫৬. ৰুত্তন্তি ধম্মসেনাপতিনা ৰুত্তং. রূপানি মনুপস্সতীতি ম-কারো পদসন্ধিকরো ‘‘অঞ্ঞমঞ্ঞং সমণমচলো’’তিআদীসু ৰিয. অথ ৰা মনূতি মচ্চোতি অত্থো. কিঞ্চাপি চক্খু রূপং ন পস্সতি, কিঞ্চরহি তন্নিস্সিতং ৰিঞ্ঞাণমেৰ. তথা হি ‘‘মঞ্চা উক্কুট্ঠিং করোন্তী’’তিআদীসু ৰিয নিস্সিতকিরিযং নিস্সযে ৰিয কত্ৰা ৰোহারসম্ভৰতো ‘‘চক্খুপসাদেন পস্সতী’’তি ৰুত্তং. আচরিযজোতিপালত্থেরেনাপি হি ইমিনাৰ অধিপ্পাযেন ইদং ৰুত্তং. ইদমেত্থ সন্নিট্ঠানং, কিং চক্খু রূপং পস্সতি, উদাহু ৰিঞ্ঞাণন্তি, কিঞ্চেত্থ – যদি চক্খু পস্সেয্য, অঞ্ঞৰিঞ্ঞাণসমঙ্গিনোপি চক্খু পস্সেয্য. অথ ৰিঞ্ঞাণং, কুট্টাদিঅন্তরিতম্পি পস্সেয্য তস্স অপ্পটিঘাতত্তা? নাযং দোসো. যস্স ‘‘চক্খু পস্সতী’’তি মতং, তস্সাপি ন সব্বং চক্খু পস্সতি, অথ খো ৰিঞ্ঞাণাধিট্ঠিতমেৰ. যস্স পন ৰিঞ্ঞাণং পস্সতীতি ¶ মতং, তস্সাপি ন সব্বং ৰিঞ্ঞাণং ¶ পস্সতি, অথ খো চক্খুনিস্সিতমেৰ, তঞ্চ অন্তরিতে নুপ্পজ্জতি. যত্থ আলোকস্স কুট্টাদীহি ৰিনিবন্ধো, যত্থ পন সো নত্থি ফলিকঅব্ভপটলাদিম্হি, তত্থ অন্তরিতেপি উপ্পজ্জতি এৰ, তস্মা তং অনুপ্পন্নত্তা অন্তরিতং ন পস্সতি. ইদমেৰ চ সন্নিট্ঠানং, যং খো চক্খুৰিঞ্ঞাণং পস্সতীতি. তঞ্হি দস্সনকিচ্চং. যদি এৰং কথং চক্খুনা রূপং দিস্ৰাতি. তেন দ্ৰারেন করণভূতেনাতি অযমেত্থ অভিসন্ধি. অথ ৰা নিস্সিতকিরিযা নিস্সযস্স পৰুচ্চতি যথা ‘‘মঞ্চা উক্কুট্ঠিং করোন্তী’’তি. ঊকাসিরসমূপমন্তি ঊকাসিরসমানূপমং, ঊকাসিরপ্পমাণন্তি ৰুত্তং হোতি. ইদঞ্চস্স পতিট্ঠানোকাসৰসেন ৰুত্তং, ন পন অত্তনো পমাণৰসেন. তঞ্হি পরমাণুপরিযন্তেন পমাণেন অতিসুখুমমেৰাতি. ঊকাসিরপ্পমাণে পন পদেসে ইদং পৰত্ততি. ন কেৰলঞ্চ ইদমেৰ, সব্বানিপি সব্বট্ঠানিকরূপানি তত্থ পৰত্তন্তেৰ. ইদঞ্চ তত্থ নিব্বত্তন্তং তং পদেসং পূরেত্ৰা এৰ নিব্বত্ততি. একূনপণ্ণাসকলাপৰসেন চ সহেৰ পৰত্ততি, সত্তরসচিত্তক্খণাযুকত্তা রূপানং, একেকস্স চ চিত্তস্স তীসু তীসু খণেসু কম্মজরূপানং উপ্পজ্জমানত্তা.
৬৫৭. সুণাতীতি সোতন্তি এত্থ কিং সোতং সুণাতি, উদাহু ৰিঞ্ঞাণন্তিআদিনা হেট্ঠা ৰুত্তনযেন যথাসম্ভৰং যোজেতব্বং. তনুতম্বলোমাচিতেতি সসম্ভারসোতবিলস্স অন্তো সুখুমেহি তম্বৰণ্ণলোমেহি সঞ্চিতে. অঙ্গুলিৰেধকসণ্ঠানে পদেসেতি অঙ্গুলিমুদ্দিকাসণ্ঠানমংসযুত্তে পদেসে. ৰুত্তপ্পকারাহীতি সন্ধারণাদিকিচ্চাহি. আযুনা পরিপালিযমানন্তি এত্থ ৰণ্ণাদীহি পরিৰারিতন্তি সম্বন্ধিতব্বং. তিট্ঠতীতি পুব্বে ৰুত্তনযেন তং পদেসং পূরেত্ৰা তিট্ঠতি. সেসং ৰুত্তনযেন ৰেদিতব্বং. ঘাযতীতি গন্ধোপাদানং করোতি. সাযতীতি রসং ৰিন্দতি. জীৰিতমৰ্হাযতীতি এত্থ রসগ্গহণমূলকত্তা অজ্ঝোহরণস্স জীৰিতনিমিত্তং অজ্ঝোহরণরসো জীৰিতং, তং ¶ অৰ্হাযতি তস্মিং নিন্নতায অৰ্হাযন্তমিৰ হোতি. উপ্পলদলগ্গসণ্ঠানে পদেসেতি মজ্ঝে ছিন্নস্স উপ্পলদলস্স অগ্গভাগসণ্ঠানে পদেসে. মলানন্তি কিলেসাদিমলানঞ্চেৰ মলৰিসযানঞ্চ সাসৰধম্মানং অনুত্তরিযভাৰং গচ্ছন্তেসু কামরাগনিদানকম্মজনিতেসু কামরাগস্স চ ৰিসেসপচ্চযেসু ঘানজিৰ্হাকাযেসু কাযস্স ৰিসেসতো সাসৰপচ্চযত্তা সোযেৰ তেসং আযোতি ৰুচ্চতি. তেন হি ফোট্ঠব্বসুখং অস্সাদেন্তা সত্তা মেথুনম্পি সেৰন্তি. অথ ৰা কাযিন্দ্রিযৰত্থুকা চত্তারো খন্ধা বলৰকামরাগাদিহেতুভাৰতো ৰিসেসতো মলা, তেসমযং আযো হেতূতি কাযোতি ৰুত্তো. ইমস্মিং কাযেতি ইমস্মিং সসম্ভারকাযে. সোপি হি কুচ্ছিতানং কেসাদিমলানং আযভাৰতো কাযোতি ৰুচ্চতি. যাৰতা উপাদিন্নকং অত্থীতি ইমিনা কেসগ্গনখগ্গাদীসু ¶ কাযপসাদস্স অভাৰমাহ. কপ্পাসপটলে স্নেহো ৰিযাতি ইমিনাস্স নিরন্তরভাৰং. ইমে চ পন চক্খাদযো রূপাদিগোচরনিন্নতায ৰম্মিকউদকআকাসগামসিৰথিকাসঙ্খাতগোচরনিন্নতায অহিসুংসুমারপক্খিকুক্কুরসিগালা ৰিয দট্ঠব্বা. ৰিসমজ্ঝাসযতায হি চক্খু ৰম্মিকচ্ছিদ্দাভিরতসপ্পো ৰিয, বিলজ্ঝাসযতায সোতং উদকবিলাভিরতসুংসুমারো ৰিয, আকাসজ্ঝাসযতায ঘানং অজটাকাসাভিরতপক্খি ৰিয, গামজ্ঝাসযতায জিৰ্হা গামাভিরতকুক্কুরো ৰিয, উপাদিন্নকজ্ঝাসযতায কাযো আমকসুসানাভিরতসিগালো ৰিযাতি. ৰিসমজ্ঝাসযতাযাতি চক্খুস্স ৰিসমজ্ঝাসযং ৰিয হোতীতি কত্ৰা ৰুত্তা. চক্খুমতো ৰা পুগ্গলস্স অজ্ঝাসযৰসেন চক্খু ৰিসমজ্ঝাসযং. এস নযো সেসেসুপি.
দট্ঠু…পে… লক্খণন্তি এত্থ দট্ঠুং কামেতীতি দট্ঠুকামো তস্স ভাৰো দট্ঠুকামতা, রূপতণ্হাযেতং অধিৰচনং. সা ¶ পন অনাগতে চক্খাদীসু আদীনৰপটিচ্ছাদিকাৰিজ্জামূলপত্থনাসভাৰা পাকটা অপাকটাতি দুৰিধা. তত্থ যা অযং ‘‘ঈদিসং ঈদিসঞ্চ সুখুমতমৰিসযগ্গহণসমত্থং চক্খু হোতূ’’তি এৰং কম্মাযূহনতো পুব্বে, পচ্ছা ৰা উপ্পন্না পাকটা. ইন্দ্রিযৰিসেসং পন অনামসিত্ৰা অৰিসেসেন পরিপুণ্ণাযতনভৰসম্পত্তিং পত্থেত্ৰা, অপত্থেত্ৰা ৰা তত্থ অৰিগততণ্হাৰসেন কম্মং করোন্তস্স অপ্পহীনভাৰেন অনুসযিতা অপি কম্মসামত্থিযৰিচিত্তহেতুভূতা অপাকটা. সা দুৰিধাপি নিদানং উপনিস্সযো যস্স তং দট্ঠুকামতানিদানং, তদেৰ কম্মং, তং সমুট্ঠানমেতেসন্তি দট্ঠুকামতানিদানকম্মসমুট্ঠানানি, এৰংৰিধানং ভূতানং পসাদো দট্ঠুকামতা…পে… পসাদো, তং লক্খণমস্স, তথা হুত্ৰা লক্খীযতীতি ৰা দট্ঠুকামতানিদানকম্মসমুট্ঠানভূতপসাদলক্খণং.
এত্থ চ গব্ভসেয্যকানং দিন্নপটিসন্ধিকং, অঞ্ঞং ৰা কম্মং চক্খাদীনি নিব্বত্তেতি. ওপপাতিকানং পন পটিসন্ধিক্খণেৰ পরিপুণ্ণাযতনানং নিব্বত্তমানানং পটিসন্ধিজনকমেৰ কম্মং পরিপুণ্ণসকলমত্তভাৰং নিব্বত্তেতীতি গহেতব্বং. কথং পন এককম্মুনা নিব্বত্তমানানং চক্খাদীনং ৰিসেসোতি? কারণস্স ভিন্নত্তা. তংতংভৰপত্থনাভূতা হি তণ্হা তংতংভৰপরিযাপন্নাযতনাভিলাসতায সযং ৰিচিত্তরূপা উপনিস্সযভাৰেন তংতংভৰনিব্বত্তককম্মস্সপি ৰিচিত্তভেদতং ৰিদহতি. যতো তদাহিতৰিসেসং তথাৰিধসমত্থতাযোগেন অনেকরূপাপন্নং ৰিয অনেকৰিসিট্ঠসভাৰং ফলং নিব্বত্তেতি, ন চেত্থ সমত্থতাসমত্থতাসভাৰতো অঞ্ঞা ¶ ৰেদিতব্বা. কারণৰিসেসেন আহিতৰিসেসস্স ৰিসিট্ঠফলনিপ্ফাদনসমত্থতাভাৰতো একস্সেৰ কম্মস্স সোল়সাদিৰিপাকনিব্বত্তনহেতুভাৰেন চ অযমত্থো সম্পটিচ্ছিতব্বো. লোকেপি একস্সেৰ সালিবীজস্স পরিপুণ্ণাপরিপুণ্ণতণ্ডুলফলনিব্বত্তিহেতুতা ¶ দিস্সতেৰ. কিং ৰা এতায যুত্তিচিন্তায, ন চিন্তিতব্বমেৰেতং. যতো কম্মফলং চক্খাদীনি, কম্মৰিপাকো চ সব্বসো বুদ্ধানংযেৰ ঞাণস্স ৰিসযো, ন অঞ্ঞেসং অতক্কাৰচরত্তা. তেনেৰ ভগৰতা ‘‘কম্মৰিপাকো অচিন্তেয্যো, ন চিন্তেতব্বো, যো চিন্তেয্য, উম্মাদস্স ৰিঘাতস্স ভাগী অস্সা’’তিআদীনৰং (অ. নি. ৪.৭৭) দস্সেত্ৰা পটিক্খিত্তং.
রূপেসু আৰিঞ্ছনরসন্তি আৰিঞ্ছনং পুগ্গলস্স, আৰজ্জনাদিৰিঞ্ঞাণস্স ৰা তন্নিন্নভাৰপ্পত্তিযা হেতুভাৰো. আধারভাৰপচ্চুপট্ঠানন্তি নিস্সযপচ্চযভাৰতো. আলোকাদিসন্নিস্সযেন কদাচি উপ্পজ্জমানানম্পি হি চক্খুৰিঞ্ঞাণং উপ্পজ্জনকালে চক্খুং নিস্সায এৰ উপ্পজ্জতীতি. এত্থাহ – চক্খুৰিঞ্ঞাণুপ্পত্তিসমযে সম্ভৰন্তেসু মন্দামন্দমজ্ঝিমাযুকেসু একূনপণ্ণাসচক্খূসু কতমং চক্খুৰিঞ্ঞাণস্স আধারভাৰং পচ্চনুভোতীতি? ৰুচ্চতে –
‘‘পটিসন্ধিচিত্তস্স উপ্পাদক্খণে উপ্পন্নং ঠানপ্পত্তং পুরেজাতং ৰত্থুং নিস্সায দুতিযভৰঙ্গং উপ্পজ্জতি, তেন সদ্ধিং উপ্পন্নং ঠানপ্পত্তং পুরেজাতং ৰত্থুং নিস্সায ততিযভৰঙ্গং উপ্পজ্জতি, ইমিনা নযেন যাৰতাযুকং চিত্তপ্পৰত্তি ৰেদিতব্বা’’তি (ৰিসুদ্ধি. ২.৭০০) –
মগ্গামগ্গঞাণনিদ্দেসে ৰুত্তনযেন একচিত্তক্খণাতীতং চক্খু রূপে ঘট্টিত্ৰা ৰিঞ্ঞাণস্স নিস্সযো হোতি, তস্মা দ্ৰীসু ভৰঙ্গচলনেসু পুরিমস্স অনন্তরপচ্চযভূতেন ভৰঙ্গচিত্তেন সহ উপ্পন্নন্তি অযমত্থো ইধ সীহল়সংৰণ্ণনাযং, ৰিসুদ্ধিমগ্গস্স সীহল়সংৰণ্ণনাযঞ্চ ৰুত্তো.
তল়াকগামমূলৰাসিদাঠানাগত্থেরেন পন ‘‘আৰজ্জনেন, তস্স অনন্তরপচ্চযভূতেন ভৰঙ্গেন ৰা সহ উপ্পন্নং চক্খু’’ন্তি ¶ ৰুত্তং, তং দুৰুত্তং. এৰঞ্হি সতি অঞ্ঞস্মিং ঘট্টিতে অঞ্ঞং চক্খুৰিঞ্ঞাণস্স নিস্সযো হোতীতি ৰুত্তং হোতি, এৰঞ্চ ভৰঙ্গচলনতো হেট্ঠা ততিযচতুত্থেহি যাৰ তেরসমচিত্তেন সহ উপ্পন্নম্পি নিস্সযো হোতীতি আপজ্জেয্য, ন চেতং ৰত্তব্বং, ততিযচতুত্থচিত্ততো পট্ঠায উপ্পন্নং কেসঞ্চি ৰীথিচিত্তানং দ্ৰারভাৰং ন গচ্ছতি নিরুদ্ধত্তা ¶ , মনোদ্ৰারস্স নিরুদ্ধস্সেৰ দ্ৰারভাৰস্স দস্সনতো. যদি সিযা ‘‘পটিসন্ধিচিত্তস্স উপ্পাদক্খণে উপ্পন্নং ৰত্থুং নিস্সায দুতিযভৰঙ্গং উপ্পজ্জতী’’তিআদিৰচনতো ‘‘একচিত্তক্খণাতীতমেৰ নিস্সযোতি অধিপ্পেত’’ন্তি ইদম্পি একচিত্তক্খণাতীতং নিস্সযোতি যুজ্জতীতি, এৰং সতি ‘‘তস্স অনন্তরপচ্চযভূতেন ভৰঙ্গেন ৰা’’তি ৰচনং যুজ্জেয্য, তেন হি ‘‘চিত্তক্খণদ্ৰযাতীতম্পি নিস্সযো’’তি পটিঞ্ঞাতং সিযা, তস্মা নাযং থেরস্স অধিপ্পাযোতি দিস্সতি. ‘‘একচিত্তক্খণাতিক্কমো’’তি চ অনতীতেকচিত্তক্খণস্স দুব্বলতায একচিত্তক্খণাতিক্কমেন তস্স বলৰভাৰদীপনত্থং ৰুচ্চতি, ন পন দ্ৰিতিচতুচিত্তক্খণাতীতানং নিস্সযভাৰাভাৰতো. এৰঞ্চ কত্ৰা ৰুত্তং আচরিযধম্মপালত্থেরেন ‘‘সম্পটিচ্ছনাদীনি চুতিআসন্নানি তদুদ্ধং কম্মজরূপস্স অনুপ্পত্তিতো একস্মিংযেৰ হদযৰত্থুস্মিং ৰত্তন্তী’’তি, তস্মা তং থেরস্স মনোরথমেৰাতি ন সারতো পচ্চেতব্বং.
সহজাতেসু বহূসু পসাদেসু কিং একো নিস্সযো হোতি, উদাহু সব্বেযেৰাতি? ননু ৰুত্তং ‘‘পুব্বে একম্পি চক্খু ৰিঞ্ঞাণস্স পচ্চযো হোতী’’তি, কতমং পন তন্তি? যং তত্থ ৰিসদং হুত্ৰা রূপাভিঘট্টনারহং. ৰিসুদ্ধিমগ্গসীহল়সংৰণ্ণনাযং পন ‘‘সব্বেযেৰ নিস্সযা হোন্তী’’তি ৰত্ৰা ‘‘যদি এৰং ‘চক্খুঞ্চ পটিচ্চ রূপে চ উপ্পজ্জতি চক্খুৰিঞ্ঞাণ’ন্তি এত্থ ‘রূপে চা’তি ৰচনং ৰিয ‘চক্খূনী’তিপি বহুৰচনং কত্তব্বন্তি ¶ অনুযোগং কত্ৰা তংৰিসোধনত্থং ‘সসম্ভারচক্খুদ্ৰযনিস্সিতং পসাদদ্ৰযং নিস্সায একমেৰ ৰিঞ্ঞাণং উপ্পজ্জতীতি গণ্হেয্যু’ন্তি ইমং ৰিপ্পটিপত্তিং নিরাকরোন্তেন ভগৰতা বহুৰচনমকত্ৰা ‘রূপাযতনং চক্খুৰিঞ্ঞাণধাতুযা তংসম্পযুত্তকানঞ্চ ধম্মানং আরম্মণপচ্চযেন পচ্চযো’তিআদীসু (পট্ঠা. ১.১.২) ৰিয সামঞ্ঞৰসেন একৰচনং কত’’ন্তি ৰুত্তং. আচরিযধম্মপালত্থেরেন পন তদেৰ সীহল়সংৰণ্ণনাৰচনং অনিচ্ছন্তেন ‘‘একম্পি চক্খু ৰিঞ্ঞাণস্স পচ্চযো হোতি, রূপং পন অনেকমেৰ পচ্চযভাৰৰিসেসতো’’তি ৰুত্তং. তথা চেৰ অম্হেহিপি হেট্ঠা ৰিভাৰিতন্তি. যেসং ভূতানমযং পসাদো, তেযেৰ ইমস্স আসন্নকারণন্তি ৰুত্তং ‘‘দট্ঠু…পে… পদট্ঠান’’ন্তি. সোতপসাদাদীনম্পি লক্খণাদিনিদ্দেসে ৰুত্তনযানুসারেন অত্থো যোজেতব্বো.
৬৫৮. কেচীতি মহাসঙ্ঘিযেসু একচ্চে. চক্খাদীসু তেজাদিঅধিকতা নাম তন্নিস্সযভূতানং তদধিকতাযাতি দস্সেন্তো ‘‘তেজাধিকান’’ন্তিআদিমাহ. তত্থ তেজাধিকানন্তি পমাণৰসেন চতুন্নং ধাতূনং সমানভাৰেপি কিচ্চৰসেন তেজোধাতুঅধিকানং. এৰং সেসেসুপি. আকাস ¶ …পে… সেসকাতি আকাসাধিকানং ভূতানং পসাদো সোতং, ৰাযুঅধিকানং ঘানং, তোযাধিকানং জিৰ্হা, ফোট্ঠব্বসঙ্খাতপথৰাধিকানং কাযোতি অত্থো.
৬৫৯. এৰং পন ৰদন্তানং কিং উত্তরন্তি আহ ‘‘তে পনা’’তিআদি. সুত্তং আহরথাতি ন তুম্হাকং ৰচনমত্তেনেৰ অযমত্থো সক্কা সদ্ধাতুং, তস্স পন পরিদীপকং সুত্তমাহরথ. সুত্তে হি আহটে তস্স নেয্যত্থতং নীতত্থতং ৰিচারেত্ৰা যদি তস্স ৰসেন অযমত্থো পঞ্ঞাযেথ ¶ , গণ্হেয্যাম নন্তি অধিপ্পাযো. সুত্তমেৰ…পে… কিঞ্চিপীতি ইতো চিতো চ সুত্তং গৰেসমানাপি অদ্ধা একন্তেন কিঞ্চিপি একগাথাপদমত্তম্পি তদত্থপরিদীপকং সুত্তং ন দক্খিস্সন্তেৰ তেপিটকে বুদ্ধৰচনে তাদিসস্সেৰ সুত্তন্তস্স অভাৰতো.
৬৬০. কিঞ্চাপি সুত্তন্তৰসেন অযমত্থো ন দিস্সতি, যুত্তিতো পন দিস্সতীতি চে, তম্পি নত্থীতি দস্সেন্তো আহ ‘‘ৰিসেসে সতী’’তিআদি. ভূতানঞ্হি ৰিসেসে সতি পসাদো কথং ভৰে, নেৰ ভৰেয্য, ন চ ভৰেয্য, কিং কারণন্তি আহ ‘‘সমানানঞ্হি ভূতানং, পসাদো পরিদীপিতো’’তি. যস্মা সমানানমেৰ ভূতানং পসাদো পোরাণেহি পরিদীপিতো, ন ৰিসমানানং. পথৰীধাতুঅধিককলাপস্স হি কক্খল়ত্তা, আপোধাতুঅধিককলাপস্স ৰিস্সন্দনতো, তেজোধাতুঅধিককলাপস্স পরিগ্গয্হমানত্তা, ৰাযোধাতুঅধিককলাপস্স চ ৰিস্সরণতো ন তেসু পসাদো পতিট্ঠাতুং সক্কোতি, তস্মা তেসং কিচ্চতো সমানানংযেৰ পসাদো উপ্পজ্জেয্য, ন ৰিসমানানন্তি.
৬৬১-২. যদি এৰং কথং পসাদানং ৰিসেসতাতি আহ ‘‘তস্মা’’তিআদি. যস্মা ৰুত্তপ্পকারেন পসাদৰত্থুকানং ভূতানং ৰিসেসেন ন ভৰিতব্বং, তস্মা এতেসং পসাদনিস্সযভূতানং ইদমূনং, ইদমধিকন্তি এতং ৰিসেসপরিকপ্পনং সব্বসো সব্বাকারেন পহায ঞেয্যা কম্মৰিসেসেন পসাদানং ৰিসেসতা. যথা অৰিসেসেপি ভূতানং রূপানং রসাদযো অঞ্ঞমঞ্ঞৰিসদিসা হোন্তি, এৰং চক্খাদযোপি ভূতৰিসেসাভাৰেপি অঞ্ঞমঞ্ঞৰিসদিসা হোন্তি. সো পনাযং ৰিসিট্ঠভাৰো কম্মৰিসেসেন ৰিঞ্ঞাতব্বো. একম্পি হি কম্মং পঞ্চাযতনিকত্তভাৰপত্থনানিপ্ফন্নং চক্খাদিৰিসেসহেতুতায অঞ্ঞমঞ্ঞস্স অসাধারণৰিসিট্ঠং ¶ সামত্থিযৰিসেসতো. ন হি যেন ৰিসেসেন চক্খুস্স পচ্চযো, তেনেৰ সোতস্স হোতি ইন্দ্রিযন্তরভাৰপ্পত্তিতো. ‘‘পটিসন্ধিক্খণে মহগ্গতা চেতনা কটত্তারূপানং কম্মপচ্চযেন পচ্চযো’’তি ৰচনতো পটিসন্ধিক্খণে ৰিজ্জমানানং ¶ সব্বেসংযেৰ কটত্তারূপানং একা চেতনা কম্মপচ্চযো হোতীতি ৰিঞ্ঞাযতি. নানাচেতনায হি তদা ইন্দ্রিযুপ্পত্তিযং সতি পরিত্তেন চ মহগ্গতেন চ কম্মেন কটত্তারূপং আপজ্জেয্য, ন চেকা পটিসন্ধি অনেককম্মনিব্বত্তা হোতীতি সিদ্ধমেকেন কম্মেন অনেকিন্দ্রিযুপ্পত্তি হোতীতি. ‘‘ন হি ভূতৰিসেসেন, হোতি তেসং ৰিসেসতা’’তি ইদং নিগমনৰসেন ৰুত্তং.
৬৬৩. এৰং কম্মৰিসেসতো ৰিসিট্ঠেসু চ এতেসু আরম্মণগ্গহণেপি অযং ৰিসেসোতি দস্সেতুং ‘‘এৰমেতেসূ’’তিআদি ৰুত্তং. অপ্পত্তগাহকন্তি অসম্পত্তগ্গাহকং অত্তনো নিস্সযেন সহ অনল্লীযননিস্সযে এৰ রূপাদিৰিসযে ৰিঞ্ঞাণুপ্পত্তিহেতুভাৰতো. কেচি পন তম্পি ‘‘সম্পত্তগ্গাহকমেৰা’’তি ৰদন্তি, তং ন সুন্দরং সান্তরে অধিকে চ ৰিসযে ৰিঞ্ঞাণুপ্পত্তিহেতুভাৰতো. যদি হি চক্খুসোতানি সম্পত্তৰিসযমেৰ গণ্হন্তি, চক্খুপসাদতো ৰিচ্ছিন্নদেসে ঠিতেসু তারকাদীসু নিস্সযৰসেন চ পমাণতো অধিকেসু চন্দমণ্ডলাদীসু রূপাযতনেসু সোতপসাদতো চ ৰিচ্ছিন্নদেসসম্ভূতেসু উদরচম্মসন্ধিচম্মাদিঅন্তরিতেসু কুচ্ছিসদ্দসন্ধিসদ্দাদীসু পুথুলেসু চ সমুদ্দসদ্দাদীসু সদ্দাযতনেসু ৰিঞ্ঞাণুপ্পত্তি ন সিযা সম্পত্তগ্গাহকানং কাযিন্দ্রিযাদীনং তথা অদস্সনতো.
এত্থ চ ৰদেয্য – অধিট্ঠানতো বহিন্দ্রিযস্স পৰত্তি হোতীতি সম্পত্তৰিসযমেৰ যত্তকং ৰিসযং, তত্তকং ৰিসযং গহণাকারং ফরিত্ৰা গণ্হাতি, তস্মা অসিদ্ধমেতং ‘‘সান্তরে ¶ অধিকে চ ৰিসযে ৰিঞ্ঞাণুপ্পত্তিহেতুভাৰতো’’তি? তং ন, অধিট্ঠানতো বহি ইন্দ্রিযুপ্পত্তিযা এৰ অভাৰা. অধিট্ঠানদেসে এৰ হি ইন্দ্রিযং পৰত্ততি তত্থ কিচ্চাদিপ্পযোগদস্সনতো. সতি চ এতস্স বহি পৰত্তিযং অধিট্ঠানে পিহিতেপি ৰিসযগ্গহণং সিযা, তস্মা অধিট্ঠানদেসে ঠিতানংযেৰ চক্খুসোতানং অসম্পত্তৰিসযস্সেৰ গহণতো নাসিদ্ধমেতং ‘‘সান্তরে অধিকে চ ৰিঞ্ঞাণুপ্পত্তিহেতুভাৰতো’’তি. তেনাহু পোরাণা –
‘‘সব্বগোচরযোগেপি, দিট্ঠং রূপরৰেসু যং;
ৰিচ্ছিন্নপুথুৰিঞ্ঞাণং, সম্পত্তগ্গাহবাধক’’ন্তি.
তস্সত্থো – সব্বেসং চক্খাদীনং গোচরেন রূপাদিনা যোগে এককারিযসাধকত্তা সম্বন্ধে ঘট্টনে ¶ ৰা সমানে সতি রূপরৰেসু রূপসদ্দাযতনেসু ৰিসযভূতেসু চক্খাদিতো দূরভাৰেন চেৰ কেনচি অনন্তরিতভাৰেন চ ৰিচ্ছিন্নেসু পমাণতো পুথুলেসু চ ৰিসযেসু উপ্পজ্জমানং যং ৰিঞ্ঞাণং, তং চক্খুসোতানং সম্পত্তগ্গাহস্স সম্পত্তগ্গহণস্স বাধকন্তি.
অপিচ যদি চক্খু সম্পত্তগ্গাহকং সিযা, অত্তনো মণ্ডলে ঠিতং ৰণ্ণম্পি পস্সেয্য. তথা অক্খিপুটে অঞ্জনং পখুমমূলে অক্খিৰণ্ণং পখুমমূলে ঘট্টিযমানং অঞ্জনসলাকম্পি পস্সেয্য, ন চ পনেতং দিস্সতি, তস্মা তন্নিস্সযে দেসে ঠিতমেৰ ৰিসযং গণ্হাতি. সোতাযতনম্পি যদি সম্পত্তগ্গাহকং অভৰিস্স, চিত্তসমুট্ঠানং সদ্দাযতনং সোতৰিঞ্ঞাণস্স কদাচিপি আরম্মণপচ্চযো ন সিযা. ন হি বহিদ্ধা চিত্তসমুট্ঠানানং উপ্পত্তি অত্থি. পট্ঠানে চ ‘‘সদ্দাযতনং সোতৰিঞ্ঞাণধাতুযা আরম্মণপচ্চযেন পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ১.১.২) অৰিসেসেনেৰ সদ্দস্স সোতৰিঞ্ঞাণারম্মণভাৰো ৰুত্তো ¶ . কিঞ্চ যদি সোতং সম্পত্তগ্গাহকং সিযা, অত্তনো ৰিসযপদেসেযেৰ গহেতব্বতো গন্ধস্স ৰিয সদ্দস্সাপি দিসাদেসৰৰত্থানং ন সিযা. এৰঞ্চ সদ্দানুসারেন কণ্ডং পাতেন্তস্স সদ্দৰেধিনো অত্তনো কণ্ণবিলেযেৰ সরপাতনং সিযা, তস্মা যত্থ উপ্পন্নো সদ্দো, তত্থেৰ ঠিতো সোতপথে আপাথমাগচ্ছতি.
যদি এৰং কথং দূরে ঠিতেহি রজকাদিসদ্দা চিরেন সুয্যন্তি. অসম্পত্তগ্গাহকত্তে হি দূরাসন্নদেসৰত্তীনং সমকমেৰ সৰনেন ভৰিতব্বন্তি? নযিদমেৰং দূরাসন্নানং যথাপাকটে সদ্দে গহণৰিসেসতো. যথা হি দূরাসন্নানং ৰচনসদ্দে যথাপাকটেৰ গহণৰিসেসতো অক্খরৰিসেসনং গহণং, অগ্গহণঞ্চ হোতি, এৰং রজকাদিসদ্দেপি আসন্নস্স আদিতো পভুতি যাৰ অৰসানা কমেন পাকটীভূতে, দূরস্স চ অৰসানে, মজ্ঝে ৰা পিণ্ডৰসেন পৰত্তিপাকটীভূতে যথাপাকটং নিচ্ছযগ্গাহকানং সোতৰিঞ্ঞাণৰীথিযা পরতো পৰত্তানং মনোদ্ৰারিকজৰনানং গহণৰিসেসতো লহুকং সুতো, চিরেন সুতোতি অভিমানো হোতি. সোতৰিঞ্ঞাণপ্পৰত্তি পন উভযত্থ সমানা সদ্দস্স উপ্পন্নদেসে ঠিতস্স অত্তনো ৰিজ্জমানক্খণেযেৰ সোতাপাথগমনতো. যদি সদ্দস্স ভূতপরম্পরায সমন্ততো পৰত্তি নত্থি, কথং পটিঘোসুপ্পত্তীতি? দূরে ঠিতোপি সদ্দো অঞ্ঞত্থ পটিঘোসুপ্পত্তিযা, ভাজনাদিচলনস্স চ পচ্চযো হোতি অযোকন্তো ৰিয অযোচলনস্সাতি দট্ঠব্বং.
সেসং…পে… গাহকন্তি যং পন অৰসেসং ঘানজিৰ্হাকাযসঙ্খাতং পসাদত্তযং, তং সম্পত্তগ্গাহকং ¶ হোতি নিস্সযৰসেন চেৰ সযঞ্চ অত্তনো নিস্সযে অল্লীনেযেৰ ৰিসযে ৰিঞ্ঞাণুপ্পত্তিহেতুভাৰতো. গন্ধরসানং নিস্সযেসু ঘানজিৰ্হানিস্সযেহি সহ অল্লীনাযেৰ গন্ধরসা ৰিঞ্ঞাযন্তি ¶ . ফোট্ঠব্বঞ্চ ভূতত্তযরূপং কাযনিস্সযেন অল্লীনমেৰ ৰিঞ্ঞাযতীতি.
ৰণ্ণৰিকারমাপজ্জমানন্তি দোসাদীহি কারণেহি অমনাপৰণ্ণস্স উপ্পত্তিৰসেন ৰণ্ণৰিকারং আপজ্জমানং. হদযঙ্গতভাৰন্তি চিত্তগতং অজ্ঝাসযং. পকাসেতীতি রূপমিৰ পকাসং করোতি, সৰিগ্গহমিৰ দস্সেতীতি অত্থো. অনেকত্থত্তা হি ধাতূনং পকাসনত্থো এৰ রূপ-সদ্দো দট্ঠব্বো. তং পন রূপন্তি সম্বন্ধো. চক্খুম্হি, চক্খুস্স ৰা পটিহননং লক্খণমেতস্সাতি চক্খুপটিহননলক্খণং. এৰং সোতপটিহননলক্খণন্তিআদীসুপি. পটিহননঞ্চেত্থ ৰিসযৰিসযীনং অঞ্ঞমঞ্ঞাভিমুখভাৰো যোগ্যদেসাৰট্ঠানং পটিঘাতো ৰিযাতি কত্ৰা. যথা পটিঘাতে সতি দুব্বলস্স চলনং হোতি, এৰং ৰিসযাভিমুখভাৰে সতি ৰিসযিনো তংসম্বন্ধস্স চ ৰত্থুরূপস্স, তন্নিস্সিতস্স চ ভৰঙ্গস্স চলনং হোতি. সো রূপস্স চক্খুম্হি, চক্খুস্স ৰা রূপে হোতি. তেনাহ ‘‘যম্হি চক্খুম্হি অনিদস্সনম্হি সপ্পটিঘম্হি রূপং সনিদস্সনং সপ্পটিঘং পটিহঞ্ঞি ৰা, যং চক্খু অনিদস্সনং সপ্পটিঘং রূপম্হি সনিদস্সনম্হি সপ্পটিঘম্হি পটিহঞ্ঞি ৰা’’তি (ধ. স. ৫৯৭) চ আদি. ৰিসযভাৰো আরম্মণপচ্চযতা. গোচরভাৰপচ্চুপট্ঠানন্তি এত্থ অনঞ্ঞথাভাৰো ৰিসযতা, তব্বহুলতা গোচরভাৰোতি অযং ৰিসযগোচরানং ৰিসেসো. সদ্দাযতীতি উদাহরীযতি, সকেহি ৰা পচ্চযেহি সোতৰিঞ্ঞেয্যভাৰং উপনীযতীতি অত্থো. অত্তানং গন্ধযতীতি সুগন্ধং, দুগ্গন্ধন্তি ৰা অত্তানং পকাসেতি. তেনাহ ‘‘সূচযতী’’তি.
৬৬৪. ইত্থিযা এৰ ইন্দ্রিযং ইত্থিন্দ্রিযং. যথা চক্খাদীনি ইন্দ্রিযানি পুরিসস্সপি হোন্তি, নযিদং তথা. ইদং পন নিযমেন ইত্থিযা এৰ হোতি, তস্মা ‘‘ইত্থিন্দ্রিয’’ন্তি ৰুচ্চতি. এৰং পুরিসিন্দ্রিযেপি. ইত্থিযা ভাৰো, ইত্থীতি ভৰতি এতেন চিত্তং ¶ , অভিধানং ৰাতি ইত্থিভাৰো. পটিসন্ধিসমুট্ঠিতোতি পটিসন্ধিযংযেৰ সমুট্ঠিতো, পটিসন্ধিচিত্তেন সহ একক্খণে সমুট্ঠিতো. এতেন ঠপেত্ৰা লিঙ্গপরিৰত্তনং চক্খুন্দ্রিযাদীনি ৰিয ইমস্স অপাতুভাৰমাহ. যঞ্চেতং ইত্থিলিঙ্গাদীতি যং পনেতং ইন্দ্রিযফলভূতং ইত্থিলিঙ্গাদি. আদি-গ্গহণেন ইত্থিনিমিত্তইত্থিকুত্তইত্থাকপ্পানং সঙ্গহো. তত্থ ৰিসদঅৰিসদহত্থপাদাদিতা সণ্ঠানং ইত্থিলিঙ্গং. ইত্থীনঞ্হি হত্থপাদগীৰাউরআদিসণ্ঠানং ন পুরিসানং ৰিয হোতি. তথা হি ¶ তাসং হেট্ঠিমকাযো ৰিসদো, উপরিমকাযো অৰিসদো, হত্থপাদা খুদ্দকা, মুখং খুদ্দকং, থনমংসা অৰিসদা, তা নিম্মস্সুদাঠিকা. কেসবন্ধৰত্থগ্গহণঞ্চ ইত্থিনিমিত্তং. দহরকালেপি সুপ্পকমুসলকাদীহি কীল়া মকচিৰাকেন সুত্তকন্তনন্তি চ এৰমাদি ইত্থিকুত্তং, ইত্থিকিরিযাতি অত্থো. অৰিসদট্ঠানগমনাদিআকারো ইত্থাকপ্পো. পুরিসম্পি হি অৰিসদং দিস্ৰা মাতুগামো ৰিয তিট্ঠতি নিপজ্জতি নিসীদতি খাদতি ভুঞ্জতীতি ৰদন্তি. ইদং পন ইত্থিলিঙ্গাদিপরিদীপনং অকুসলন্তি ৰত্ৰা অঞ্ঞথাপি ৰণ্ণেন্তি আচরিযা. কথং? যোনিপদেসো ইত্থিলিঙ্গং, সরাধিপ্পাযা ইত্থিনিমিত্তং, অৰিসদট্ঠানগমনাদযো ইত্থিকুত্তং, ইত্থিসণ্ঠানং ইত্থাকপ্পোতি. এত্থ চ অধিপ্পাযো নাম পুরিসস্মিং মেথুনতণ্হা. সা হি তাসং নিচ্চং বলৰতরা পৰত্ততি, অতো সাপি ইত্থীতি সঞ্জাননস্স নিমিত্ততায ‘‘ইত্থিনিমিত্ত’’ন্তি ৰুচ্চতি. কিঞ্চাপি ইত্থীতি সঞ্ঞাণস্স নিমিত্ততায কুত্তাকপ্পানম্পি নিমিত্তেযেৰ অন্তোগধতা, তথাপি তেসং ৰিসুং গহণতো সরাধিপ্পাযা এৰ নিমিত্তভাৰেন অধিপ্পেতা.
৬৬৫. কিং পনেতং ইত্থিলিঙ্গাদি ইত্থিন্দ্রিযং ৰিয পটিসন্ধিসমুট্ঠিতং হোতীতি আহ ‘‘ইত্থিন্দ্রিযং পটিচ্চেৰা’’তিআদি. কিঞ্চাপি হি ইত্থিলিঙ্গাদীনি যথাসকং কম্মাদিনা পচ্চযেন সমুট্ঠহন্তি ¶ , যেভুয্যেন পন ইত্থিন্দ্রিযসহিতেযেৰ সন্তানে তংতদাকারা হুত্ৰা সম্ভৰন্তি, ইতরত্থ চ ন ভৰন্তীতি তেসং তব্ভাৰভাৰিতং উপাদায ‘‘ইত্থিন্দ্রিযং পটিচ্চেৰ জাযন্তী’’তি ৰুত্তানি. এৰঞ্চ কত্ৰা ৰক্খতি ‘‘ইত্থি…পে… কারণভাৰপচ্চুপট্ঠান’’ন্তি. ঈদিসেনেৰ কারণভাৰসঙ্খাতেন অধিপতিভাৰেন তস্স ইন্দ্রিযতা ৰুত্তা ইন্দ্রিযসহিতে সন্তানে ইত্থিলিঙ্গাদিআকাররূপপচ্চযানং অঞ্ঞথা অনুপ্পাদনতো, ন পন ইন্দ্রিযাদিপচ্চযসম্ভৰতো. তথা হেতং জীৰিতিন্দ্রিযং ৰিয এককলাপগতানং আহারো ৰিয কলাপন্তররূপানং উপত্থম্ভকমনুপালকং ৰা ন হোতি. এৰঞ্চ কত্ৰা জীৰিতিন্দ্রিযআহারানং ৰিয ইমস্স ইন্দ্রিযপচ্চযতা, অত্থিঅৰিগতপচ্চযতা চ পাল়িযং ন ৰুত্তা. যস্মা পচ্চযন্তরাধীনানি ইত্থিলিঙ্গাদীনি, তস্মা যত্থস্স আধিপচ্চং, তংসদিসেসু মতচিত্তকতরূপেসুপি তংসণ্ঠানতা দিস্সতি. যস্মা পনেতে ইত্থিন্দ্রিযং পটিচ্চ জাযন্তাপি গব্ভসেয্যকানং পটিসন্ধিযং ন সমুট্ঠহন্তি, পৰত্তেযেৰ সমুট্ঠহন্তি, তস্মা আহ ‘‘পৰত্তে…পে… পটিসন্ধিয’’ন্তি.
৬৬৬-৭. সংসেদজওপপাতিকানং পন কিঞ্চি ইত্থিন্দ্রিযেন সহ পটিসন্ধিযমেৰ নিব্বত্ততি. ন চাতি চ-কারো ৰচনীযন্তরসমুচ্চযে. ‘‘কিঞ্চা’’তি ইমস্স অত্থে দট্ঠব্বো. যস্মা ¶ লিঙ্গাদিআকারেসু রূপেসু রূপাযতনং চক্খুৰিঞ্ঞেয্যং, তস্মা আহ ‘‘ইত্থিলিঙ্গাদযো চক্খুৰিঞ্ঞেয্যা হোন্তী’’তি. যস্মা পন ততো অঞ্ঞানি যথাযোগং সোতৰিঞ্ঞেয্যানি চেৰ মনোৰিঞ্ঞেয্যানি চ, তস্মা ৰুত্তং ‘‘ন ৰা’’তি. যথাৰুত্তো পপঞ্চো পুরিসিন্দ্রিযেপি যথাসম্ভৰং যোজেতব্বোতি অতিদেসং করোন্তো আহ ‘‘এসেৰা’’তিআদি. সেসেপীতি এত্তকেযেৰ ৰুত্তে ইতো সেসেসু সব্বেসুপীতি কদাচি কোচি চিন্তেয্যাতি আহ ‘‘পুরিসিন্দ্রিযে’’তি ¶ . পঠমকপ্পানন্তি পঠমকপ্পিকনরানং. তেসঞ্হি আভস্সরলোকতো চৰিত্ৰা ইধূপপন্নানং দীঘস্স কালস্স অচ্চযেন ওল়ারিকং আহারং আহরতং মুত্তকরীসেসু সঞ্জাতেসু তেসং নিক্খমনত্থায ৰণমুখানি ভিজ্জন্তি, পুরিসস্স পুরিসভাৰো, ইত্থিযা চ ইত্থিভাৰো পাতুরহোসি. তথা হি পুরিমত্তভাৰেসু পৰত্তউপচারঝানানুভাৰেন যাৰ সত্তসন্তানে কামরাগৰিক্খম্ভনৰেগো ন পটিপস্সম্ভতি, ন তাৰ বলৰকামরাগূপনিস্সযানি ইত্থিপুরিসিন্দ্রিযানি পাতুরহেসুং. যদা পনস্স ৰিচ্ছিন্নতায বলৰকামরাগো লদ্ধাৰসরো অহোসি, তদা তদূপনিস্সযানি তানি সত্তানং সন্তানে সঞ্জাযন্তি.
৬৬৮. পরতোতি পঠমকপ্পতো অপরভাগে. পৰত্তে…পে… পরিৰত্ততীতি যথা তং সোরেয্যকসেট্ঠিপুত্তস্স ৰিযাতি অধিপ্পাযো. অপি-সদ্দেন পঠমপারাজিকাযং ৰিনীতৰত্থুপাল়িযং আগতভিক্খুস্স, ভিক্খুনিযা ৰিয চ পটিসন্ধিযং সমুট্ঠিতস্সপি পৰত্তে পরিৰত্তনং দীপেতি. যথাহ –
‘‘তেন খো পন সমযেন অঞ্ঞতরস্স ভিক্খুনো ইত্থিলিঙ্গং পাতুভূতং হোতি. তেন খো পন সমযেন অঞ্ঞতরিস্সা ভিক্খুনিযা পুরিসলিঙ্গং পাতুভূতং হোতী’’তি (পারা. ৬৯).
যস্স পন পটিসন্ধিযং দ্ৰীসু একম্পি ন সমুট্ঠিতং, সো অভাৰকো নাম, তস্স পৰত্তিযম্পি ইন্দ্রিযুপ্পত্তি ন হোতীতি দট্ঠব্বং.
৬৬৯. কিং পনেতস্স উভযস্সপি নিব্বত্তিযা, ৰিনাসনস্স চ কারণং, যতো ইদং সমুট্ঠাতি, পরিৰত্ততীতি চ ৰুচ্চতীতি ইমং অনুযোগং মনসি কত্ৰা আহ ‘‘মহতা পাপকম্মেনা’’তিআদি. তত্থ মহতাতি পরদারিককম্মাদিনা মহাবলেন. পাপকম্মেন ¶ উপনিস্সযভূতেন ¶ . মহতা কুসলেনেৰাতি ইদং সুগতিং সন্ধায ৰুত্তং. দুগ্গতিযং পন উভযম্পি অকুসলকম্মেনেৰ জাযতি.
৬৭০. ইন্দ্রিযে ৰিনট্ঠে একন্তেনেৰ লিঙ্গম্পি ৰিনস্সতেৰাতি আহ ‘‘ইত্থিলিঙ্গং ৰিনস্সতী’’তি. অযং পনেত্থ অধিপ্পাযো দট্ঠব্বো – ইমেসু দ্ৰীসু পুরিসিন্দ্রিযং উত্তমং, ইত্থিন্দ্রিযং হীনং, পুরিসিন্দ্রিযস্স অন্তরধানং মহন্তেন অকুসলেন কম্মেন হোতি, সমুট্ঠানং মহন্তেন কুসলকম্মেন, ইত্থিন্দ্রিযস্স অন্তরধানং দুব্বলাকুসলেন, সমুট্ঠানম্পি দুব্বলকুসলেন, দুগ্গতিযং পন উভযস্সাপি অন্তরধানং, সমুট্ঠানঞ্চ অকুসলেনেৰ হোতীতি. যদি সুগতিযং ইত্থিন্দ্রিযম্পি কুসলেনেৰ নিব্বত্ততি, কথঞ্চরহি ‘‘পরদারিককম্মং কত্ৰা নিরযে পচ্চিত্ৰা তেনেৰ পাপকম্মেন পঞ্চসতক্খত্তুং মনুস্সলোকে ইত্থী হুত্ৰা নিব্বত্ততী’’তিআদিৰচনন্তি? নাযং ৰিরোধো নিস্সন্দফলৰসেন ৰুত্তত্তা. তথা হি পটিসন্ধিযং তাৰ পুরিসিন্দ্রিযনিব্বত্তনারহম্পি কম্মং কদাচি পরদারিকাদিনা বলৰপাপকম্মেন পটিবাহিতসামত্থিযং অস্স, তদা অত্তনো পুরিসিন্দ্রিযনিব্বত্তনে অসমত্থতায ইত্থিন্দ্রিযমেৰ নিব্বত্তেতি. পৰত্তিযং পন অত্তনো বলৰভাৰেন ইত্থিন্দ্রিযূপনিস্সযং পরদারিকমকুসলকম্মং পটিবাহিত্ৰা পটিসন্ধিতো পট্ঠায পুরিসিন্দ্রিযং সমুট্ঠাপেন্তং কদাচি লদ্ধসামগ্গিতাসঞ্জাতবলৰিসেসেন পরদারিকাদিনা কম্মেন পটিবাহিতসামত্থিযং ভৰেয্য, তদা অত্তনো দুব্বলতায পুরিসিন্দ্রিযং ন নিব্বত্তেতি ¶ , ইত্থিন্দ্রিযমেৰ নিব্বত্তেতি. এৰং পরদারিকাদিকম্মূপনিস্সযেন ইত্থিন্দ্রিযস্স নিব্বত্তনতো তং তেন নিব্বত্তিতং কত্ৰা ৰুচ্চতি.
৬৭১-২. যদা পন তং কম্মং পুন সামগ্গিপটিলাভতো, পরিক্খীণপাপকম্মতায ৰা বলৰপ্পত্তং অভৰিস্স, তদা দিন্নৰেধং ৰিয রুক্খং তদপগমে অত্তনো বলানুরূপং পুরিসিন্দ্রিযং নিব্বত্তেতি, ইত্থিন্দ্রিযং পন অত্তনো কারণাভাৰতো নুপ্পজ্জতি. উভযস্স পন নিব্বত্তিযম্পি ৰিসদিসিন্দ্রিযনিব্বত্তনতো পুরে সত্তরসমচিত্তস্স ঠিতিকালমুপাদায তংতংসমুট্ঠাপককম্মং তং তং ইন্দ্রিযং ন জনেতি. সত্তরসমচিত্তেন সহ উপ্পন্নং ৰিসদিসিন্দ্রিযুপ্পত্তিতো পুরিমচিত্তেন সহ নিরুজ্ঝতি. যদি হি সত্তরসমচিত্তুপ্পাদতো পরম্পি উপ্পজ্জেয্য, ইতরং নুপ্পজ্জতি একস্মিং সন্তানে দ্ৰিন্নং সহুপ্পত্তিযা অনিচ্ছিতত্তা. তেনেৰ হি ‘‘যস্স ৰা পন পুরিসিন্দ্রিযং উপ্পজ্জতি, তস্স ইত্থিন্দ্রিযং উপ্পজ্জতী’’তি (যম. ৩.ইন্দ্রিযযমক.১৮৮) ইমস্মিং পঞ্হে ‘‘নো’’তি (যম. ৩.ইন্দ্রিযযমক.১৮৮) পটিক্খেপো কতোতি. এৰঞ্চ কত্ৰা ৰক্খতি ‘‘উভতোব্যঞ্জনস্সাপী’’তিআদি ¶ . একস্মিঞ্চ নিরুদ্ধে তপ্পটিবদ্ধানি লিঙ্গাদীনি কতিপযদিৰসেহি নিরুজ্ঝন্তি, তেসু নিরুদ্ধেসু ইতরানি অনুক্কমেন জাযন্তীতি আচরিযা. ইত্থিনিমিত্তুপ্পাদককম্মতো, পুরিসনিমিত্তুপ্পাদককম্মতো ৰাতি উভতো দুৰিধং ব্যঞ্জনমস্সাতি উভতোব্যঞ্জনো. তস্সাপীতি যস্স দুৰিধং ব্যঞ্জনমত্থি, তস্সাপি একমেৰ ইন্দ্রিযং সিযা, কিং পন ইতরস্সাতি দস্সেতি.
ননু চ দুৰিধে ব্যঞ্জনে সতি ইন্দ্রিযদ্ৰযেনাপি ভৰিতব্বং, ব্যঞ্জনঞ্হি তং তং ইন্দ্রিযং পটিচ্চ জাযতীতি? সচ্চং জাযতি, এত্থাপি ইত্থিউভতোব্যঞ্জনস্স ইত্থিন্দ্রিযং পটিচ্চ ইত্থিনিমিত্তমেৰ যাৰজীৰং পৰত্ততি, পুরিসউভতোব্যঞ্জনস্স পুরিসিন্দ্রিযং পটিচ্চ পুরিসনিমিত্তমেৰ, ইতরং পন ন তস্স ইত্থিন্দ্রিযপুরিসিন্দ্রিযহেতুতো জাযতি. তং পন যেন কারণেন হোতি, তং দস্সেতুং ‘‘এৰং সন্তে’’তি অনুযোগং কত্ৰা ‘‘ন চাভাৰো’’তিআদিনা সোধনং তু ৰুত্তং. এৰং সন্তেতি একস্মিংযেৰ ইন্দ্রিযে সতি. অভাৰো চাতি যং পটিচ্চ জাযতি, তস্স অভাৰতো পুরিসউভতোব্যঞ্জনস্স ইত্থিব্যঞ্জনাভাৰো, ইত্থিউভতোব্যঞ্জনস্স পুরিসব্যঞ্জনাভাৰোতি অত্থো ¶ . ন চাভাৰো সিযাতি নেৰ দুতিযব্যঞ্জনস্স অভাৰো সিযা. ন তং ব্যঞ্জনকারণন্তি তং ইন্দ্রিযং দুতিযব্যঞ্জনকারণং ন হোতি. কস্মা? সদা অভাৰতো. ইত্থিউভতোব্যঞ্জনস্স হি যদা ইত্থিযা রাগচিত্তং উপ্পজ্জতি, তদা পুরিসব্যঞ্জনং পাকটং হোতি, ইত্থিব্যঞ্জনং পটিচ্ছন্নং গুল়্হং হোতি, তথা ইতরস্স ইতরং. যদি চ তেসং ইন্দ্রিযং দুতিযব্যঞ্জনকারণং ভৰেয্য, সদাপি ব্যঞ্জনদ্ৰযং তিট্ঠেয্য, ন পন তিট্ঠতি, তস্মা ৰেদিতব্বমেতং ‘‘ন তস্স তং ব্যঞ্জনকারণ’’ন্তি. কিঞ্চরহি কারণন্তি চে? আহ ‘‘তস্সা…পে… কারণ’’ন্তি. তত্থ কম্মসহাযন্তি পুরিমভৰসিদ্ধস্স ইন্দ্রিযনিব্বত্তককম্মস্স সহাযং. রাগচিত্তন্তি ইত্থিযা পুরিসস্মিং, পুরিসস্স ইত্থিযং ৰা উপ্পন্নং মেথুনরাগচিত্তং. তস্মিঞ্হি উপ্পন্নে তং পাকটং হোতি, তস্মিং পটিপ্পস্সদ্ধে পটিচ্ছন্নং হোতি. যস্মা পনিমস্স একমেৰ ইন্দ্রিযং হোতি, তস্মা ইত্থিউভতোব্যঞ্জনকো সযম্পি পরং উদ্দিস্স গব্ভং গণ্হাতি, অত্তানং উদ্দিস্স পরম্পি গণ্হাপেতি. সো হি ইত্থিন্দ্রিযৰন্ততায সযং গণ্হাতি, পরেসু উপক্কমকরণতো পরং গণ্হাপেতি. পুরিসউভতোব্যঞ্জনকো পরেসু উপক্কমকরণতো পরং গব্ভং গণ্হাপেতি, সযং পন পুরিসিন্দ্রিযৰন্ততায গব্ভং ন গণ্হাতি.
যস্মা ইত্থিন্দ্রিযে সতি ইত্থিলিঙ্গাদযো হোন্তি, তেসু চ সন্তেসু ইত্থীতি পকাসো হোতি, তস্মা ¶ তং তস্স পকাসনকারণন্তি আহ ‘‘ইত্থীতি পকাসনরস’’ন্তি. দুৰিধম্পি পনেতং ইন্দ্রিযং কাযপসাদো ৰিয সকলসরীরব্যাপকমেৰ, ন চস্স কাযপসাদেন সঙ্করো লক্খণভেদতো, নিস্সযভেদতো চ.
৬৭৩. সহজরূপপরিপালনলক্খণন্তি যথা অত্তনা সহজাতরূপানি তীসু খণেসু পৰত্তন্তি, এৰং অনুপালনলক্খণং. জীৰিতিন্দ্রিযস্স একন্তকম্মজত্তা সহজগ্গহণেনেৰ অনুপালেতব্বানম্পি ¶ কম্মজভাৰোৰ সিদ্ধোতি কম্মজগ্গহণং ন কতং. যথাসকং খণত্তযমত্তট্ঠাযীনম্পি কম্মজরূপানং পৰত্তিহেতুভাৰেনেৰ তং অনুপালকং. তেনাহ ‘‘তেসং পৰত্তনরস’’ন্তি. পৰত্তনঞ্চেত্থ ৰুত্তনযেন তেসং যাপনং ঠপনং ঠিতিহেতুকতা. ন হি কম্মজানং কম্মমেৰ ঠিতিহেতু ভৰিতুং সক্কোতি আহারজাদীনং আহারাদি ৰিয. কিং কারণং? তঙ্খণাভাৰতো. কম্মঞ্হি নিরুদ্ধং রূপস্স পচ্চযো হোতি, ততো তংসমুট্ঠানরূপানি মতপিতিকা ৰিয পুত্তা চূল়পিতুআদিনিস্সযেন অঞ্ঞনিস্সযেনেৰ পৰত্তন্তি, অঞ্ঞঞ্চ তেসং যাপনসমত্থং নত্থি অঞ্ঞত্র জীৰিতিন্দ্রিযেনাতি তদেৰ তেসং পৰত্তনরসং. আহারজাদযো পন ধরমানকপিতিকা ৰিয পুত্তা অঞ্ঞনিরপেক্খা সকসকপচ্চযৰসেনেৰ পৰত্তন্তি. আহারাদযো হি অত্তনো অত্থিক্খণেযেৰ রূপানি সমুট্ঠাপেত্ৰা তেসং ঠিতিপৰত্তিযাৰ তিট্ঠন্তি, ততো তংসমুট্ঠানানি জীৰিতিন্দ্রিযনিরপেক্খানি. সেসানিপি তংতংপচ্চযৰসেনেৰ তিট্ঠন্তীতি ন অঞ্ঞং ঠপনকারণং পচ্চাসীসন্তি. কম্মসমুট্ঠানম্পি চেতং উপ্পাদতো পট্ঠাযেৰ অনুপালকং. যাপেতব্বানি পৰত্তেতব্বানি সহজাতভূতানি পদট্ঠানমেতস্সাতি যাপেতব্বভূতপদট্ঠানং.
৬৭৪. মনোৰিঞ্ঞাণধাতূতি ঠপেত্ৰা অরূপাৰচরৰিপাকমনোৰিঞ্ঞাণধাতুং অৰসেসা মনোৰিঞ্ঞাণধাতু. তেনাহ ‘‘পঞ্চৰোকারে’’তি. পঞ্চৰোকারে মনোধাতু, মনোৰিঞ্ঞাণধাতুযো চ যং রূপং নিস্সায পৰত্তন্তি, তং ‘‘ৰত্থূ’’তি পৰুচ্চতীতি সম্বন্ধো. পঞ্চৰোকারেতি চ ৰিসেসনং মনোৰিঞ্ঞাণধাতুৰসেন কতং, মনোধাতু পন চতুৰোকারভৰে নত্থেৰ. পাল়িযং অনাগতস্সাপি হদযৰত্থুনো আগমতো, যুত্তিতো চ অত্থিভাৰো ৰিঞ্ঞাতব্বো. তত্থ আগমো তাৰ –
‘‘যং ¶ রূপং নিস্সায মনোধাতু চ মনোৰিঞ্ঞাণধাতু চ পৰত্তন্তি, তং রূপং মনোধাতুযা চ মনোৰিঞ্ঞাণধাতুযা চ তংসম্পযুত্তকানঞ্চ ধম্মানং নিস্সযপচ্চযেন পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ১.১.৮) –
এৰমাদি ¶ পট্ঠানৰচনং. যুত্তি পন এৰং ৰেদিতব্বা – নিপ্ফন্নউপাদাযরূপনিস্সযং ধাতুদ্ৰযং পঞ্চৰোকারভৰে রূপপটিবদ্ধৰুত্তিত্তা. যং যঞ্হি রূপপটিবদ্ধৰুত্তি, তং তং নিপ্ফন্নউপাদাযরূপনিস্সযং দিস্সতি যথা চক্খুৰিঞ্ঞাণধাতু. তত্থ ন তাৰ রূপাযতনাদীনং, ওজায চ তন্নিস্সযতা যুজ্জতি ইন্দ্রিযপটিবদ্ধতো বহিপি তেসং পৰত্তিদস্সনতো, নাপি ইত্থিন্দ্রিযপুরিসিন্দ্রিযানং তদুভযৰিরহিতে অভাৰকসন্তানেপি ধাতুদ্ৰযদস্সনতো. জীৰিতিন্দ্রিযস্সাপি সহজপরিপালনলক্খণকিচ্চন্তরং ৰিজ্জতীতি ন তন্নিস্সযতা যুজ্জতি. তঞ্হি কিচ্চন্তরে পসুতং ন ইমাসং নিস্সযো ভৰিতুং সক্কোতি, তস্মা পারিসেসতো তেসং নিস্সযো হদযৰত্থু নাম অত্থীতি ৰিঞ্ঞাতব্বং. হোতু তাৰ ধাতুদ্ৰযনিস্সযো ৰত্থু, উপাদাযরূপঞ্চ, তং পনেতং কম্মসমুট্ঠানং পটিনিযতকিচ্চং হদযপ্পদেসে ঠিতমেকন্তি দট্ঠব্বং. কথমেতং ৰিঞ্ঞাযতীতি? ৰুচ্চতে – ৰত্থুরূপভাৰতো কম্মসমুট্ঠানং চক্খু ৰিয. যঞ্হি ৰিঞ্ঞাণস্স ৰত্থুভূতং রূপং, তং কম্মসমুট্ঠানং যথা চক্খুপসাদো, ততো এৰ পটিনিযতকিচ্চং অট্ঠিং কত্ৰা মনসি কত্ৰা সব্বং চেতসা সমন্নাহরিত্ৰা কিঞ্চি চিন্তেন্তস্স হদযপ্পদেসস্স খিজ্জনতো তত্থেদং তিট্ঠতীতি ৰিঞ্ঞাযতি. যথাহু আচরিযা –
‘‘কম্মজং ৰত্থুভাৰা তং, চক্খুংৰ নিযতক্রিযং;
চিন্তায চ উরোখেদা, তত্র তিট্ঠন্তি ৰিজানিয’’ন্তি.
যদি ¶ মনোধাতুমনোৰিঞ্ঞাণধাতূনং নিস্সযভূতং হদযৰত্থু নাম অত্থি, কস্মা পনেতং রূপকণ্ডে ন ৰুত্তং. ন হি লব্ভমানস্স অৰচনে কারণং অত্থীতি? নো নত্থি কারণন্তরসম্ভৰতো. কিং পন তং কারণং? দেসনাভেদো. যথা হি চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীনি একন্ততো চক্খাদিনিস্সযানি, ন এৰং মনোৰিঞ্ঞাণং একন্তেন হদযৰত্থুনিস্সিতং পঞ্চৰোকারভৰেযেৰ তন্নিস্সযত্তা, একন্তেন নিস্সিতৰসেনেৰ চ ৰত্থুদেসনা পৰত্তা. ‘‘অত্থি রূপং চক্খুৰিঞ্ঞাণস্স ৰত্থু, অত্থি রূপং চক্খুৰিঞ্ঞাণস্স ন ৰত্থূ’’তিআদিনা (ধ. স. ৫৮৪) চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীহি নিস্সিতেহি ৰিসেসিতত্তা. যম্পি একন্তেন হদযৰত্থুনিস্সযং তস্স ৰসেন ‘‘অত্থি রূপং মনোৰিঞ্ঞাণস্স ৰত্থূ’’তিআদিনা দুকাদীসু ৰুচ্চমানেসু ন তদনুগুণা আরম্মণদুকাদযো সম্ভৰন্তি. ন হি ‘‘অত্থি রূপং মনোৰিঞ্ঞাণস্স আরম্মণং, অত্থি রূপং ন মনোৰিঞ্ঞাণস্স আরম্মণ’’ন্তি সক্কা ৰত্তুন্তি ৰত্থারম্মণদুকা ভিন্নগতিকা সিযুং, ন একরসা দেসনা ভৰেয্য, একরসঞ্চ দেসনং দেসেতুং তত্থ ভগৰতো অজ্ঝাসযো, তস্মা তত্থ হদযৰত্থু ¶ ন ৰুত্তং, ন অলব্ভমানত্তা. এসা হি ভগৰতো পকতি, যং একরসেনেৰ দেসনং দেসেতুং লব্ভমানস্সাপি কস্সচি অগ্গহণং. তথা হি নিক্খেপকণ্ডেপি চিত্তুপ্পাদৰিভাগেন অৰুচ্চমানত্তা অৰিতক্কাৰিচারপদৰিসজ্জনে ৰিতক্কো ৰিচারো চাতি ৰত্তুং ন সক্কাতি অৰিতক্কৰিচারমত্তপদৰিসজ্জনে লব্ভমানোপি ৰিতক্কো ন উদ্ধটো, অঞ্ঞথা ‘‘ৰিতক্কো চা’’তি ৰত্তব্বং সিযাতি. নিস্সযভাৰতো উপরি আরোপেত্ৰা ৰহন্তং ৰিয পচ্চুপট্ঠাতীতি উব্বাহনপচ্চুপট্ঠানং.
৬৭৫. চতূসু আহারেসু ইধ রূপাধিকারতো কবল়ীকারো আহারো গহেতব্বোতি আহ ‘‘আহারতাতি কবল়ীকারো আহারো’’তি. তত্থ কবল়ং করীযতীতি ¶ কবল়ীকারো. আহরীযতীতি আহারো, কবল়ং কত্ৰা অজ্ঝোহরীযতীতি অত্থো. ইদঞ্চ সৰত্থুকং কত্ৰা আহারং দস্সেতুং ৰুত্তং. কবল়ীকারাহারস্স পন ওজা ইধ আহারো নাম. তেনাহ ‘‘যায ওজাযা’’তিআদি. সো চ রূপাহরণসভাৰো উপত্থম্ভনবলকরো অঙ্গমঙ্গানুসারীরসাহরণভূতো ভূতনিস্সিতো একো ৰিসেসো. বাহিরাহারপচ্চযং পটিলভিত্ৰা এৰ অজ্ঝত্তিকাহারো রূপং উপ্পাদেতীতি অযং অজ্ঝত্তিকাহারস্স উপনিস্সযভাৰেনাপি রূপং আহরতীতি আহ ‘‘ওজট্ঠমকং রূপং আহরতী’’তি. ওজা অট্ঠমী যস্স তং ওজট্ঠমকং. যায ওজাযাতি অত্তনো উদযানন্তরং রূপজননতো ওজাসঙ্খাতায ওদনকুম্মাসাদিৰত্থুগতায যায ফরণওজায. যত্থ যত্থাতি যম্হি যম্হি জনপদে, নগরাদীসু চ. ‘‘কবল়ীকারো আহারো’’তি পৰুচ্চতি তব্বত্থুকত্তাতি অধিপ্পাযো.
৬৭৬. কিং পন ৰত্থুনো কিচ্চং, কিং ওজাযাতি চে? পরিস্সযহরণং ৰত্থুস্স কিচ্চং, পালনং ওজাযাতি দস্সেন্তো আহ ‘‘অন্নপানাদিক’’ন্তিআদি. অগ্গিং হরতি কম্মজন্তি কম্মজতেজং গণ্হাতি. অন্তোকুচ্ছিযঞ্হি ওদনাদিৰত্থুস্মিং অসতি কম্মজতেজো উট্ঠহিত্ৰা উদরপটলসঙ্খাতমুপাদিন্নরূপং গণ্হাতি, ‘‘ছাতোম্হি, আহারং মে দেথা’’তি ৰদাপেতি, ভুত্তকালে উদরপটলং মুঞ্চিত্ৰা অনুপাদিন্নকৰত্থুং গণ্হাতি, অথ সত্তো একগ্গো হোতি. যথা হি ছাযারক্খসো ছাযাপৰিট্ঠং দিস্ৰা গহেত্ৰা দেৰসঙ্খলিকায বন্ধিত্ৰা অত্তনো ভৰনে মোদন্তো ছাতকালে আগন্ত্ৰা সীসে দংসতি, সো দট্ঠত্তা ৰিরৰতি, তং ৰিরৰং সুত্ৰা সচে অঞ্ঞেপি মনুস্সা আগচ্ছন্তি, সো আগতাগতে গহেত্ৰা খাদিত্ৰা সকভৰনে মোদতি ¶ , এৰং যং যং অন্নপানাদিকং ৰত্থু, তং তং কম্মজতেজো গহেত্ৰা জীরাপেত্ৰা পুন উদরপটলং গণ্হাতি, তস্মা অন্নপানাদিকং ¶ ৰত্থু অত্তনো উদরপটলং পৰিট্ঠকালে উপাদিন্নকাযং গহেত্ৰা ঠিতং ততো মোচেত্ৰা অত্তানং গণ্হাপনৰসেন তং অত্তনো সন্তিকং হরতি. কেৰলন্তি ওজাৰিযুত্তং ৰত্থু জীৰিতং কম্মজভূতং তং পালেতুং ন সক্কোতি.
৬৭৭. ওজা…পে… পাচকন্তি ওজা জীৰিতং পালেতুং সক্কোতি, কম্মজং তেজং হরিতুং ন সক্কোতি আমাসযস্স অপুণ্ণতোতি অধিপ্পাযো. উপত্থম্ভনপচ্চুপট্ঠানোতি ওজট্ঠমকরূপহরণৰসেনেৰ ইমস্স কাযস্স উপত্থম্ভনৰসেন পচ্চুপট্ঠাতি. কাযেনাতি রূপকাযেন. অত্তনো ভাৰন্তি অত্তনো অধিপ্পাযং. ৰিঞ্ঞাপেন্তানন্তি পরেসং সঞ্ঞাপেন্তানং. কাযগ্গহণানুসারেনাতি ফন্দমানকাযগতৰণ্ণস্স গহণভূতানং চক্খুদ্ৰারিকজৰনানন্তরপ্পৰত্তানং নিচ্ছযগ্গহণসঙ্খাতানং মনোদ্ৰারিকজৰনানং অনুস্সরণেন তেসং অনন্তরন্তি অত্থো. পঞ্চদ্ৰারে হি রূপাদিআরম্মণে আপাথগতে যথাপচ্চযং কুসলাকুসলজৰনে উপ্পজ্জিত্ৰা ভৰঙ্গং ওতিণ্ণে মনোদ্ৰারিকজৰনং তদেৰারম্মণং কত্ৰা ভৰঙ্গং ওতরতি, পুন তস্মিংযেৰ দ্ৰারে ৰিসযং ৰৰত্থাপেত্ৰা জৰনং ভৰঙ্গং ওতরতি, তস্মা চক্খুদ্ৰারিকজৰনানন্তরপ্পৰত্তানং দ্ৰিন্নং জৰনৰারানমনন্তরং ততিযৰারে পৰত্তায মনোদ্ৰারজৰনৰীথিযা এৰ গহিতায এতায করণভূতায চতুত্থৰারে মনোদ্ৰারে জৰনেনেৰ ভাৰো ৰিঞ্ঞাযতি. এতেন ৰিঞ্ঞত্তি-সদ্দস্স করণসাধনতা ৰুত্তা. সযং ৰাতিআদিনা পন কম্মসাধনত্তমাহ.
এৰং ৰিঞ্ঞত্তি-সদ্দস্স কারকদ্ৰযে সম্ভৰং দস্সেত্ৰা ইদানি কায-সদ্দেন সহ কম্মধারযসমাসং দস্সেতুং, ‘‘কাযো’’তি ৰোহারস্স ৰিঞ্ঞত্তিযম্পি চ পৰত্তিং দস্সেন্তো ‘‘কাযেন ¶ সংৰরো’’তিআদিসুত্তমাহ. কাযৰিপ্ফন্দনেন অধিপ্পাযৰিঞ্ঞাপনহেতুত্তাতি ৰিপ্ফন্দমানকাযেন করণভূতেন অধিপ্পাযৰিঞ্ঞাপনহেতুভাৰতো কাযেন ৰিঞ্ঞত্তীতিপি কাযৰিঞ্ঞত্তীতি সম্বন্ধো. অযং পনেত্থ অত্থো – ৰিঞ্ঞত্তিযা কাযৰিপ্ফন্দনস্স হেতুভাৰতো তংহেতুকং কাযৰিপ্ফন্দনসঙ্খাতং কাযং গহেত্ৰা অধিপ্পাযজাননতো ৰিঞ্ঞত্তি অধিপ্পাযৰিঞ্ঞাপনস্স কারণভাৰেন গয্হতীতি কাযেন অধিপ্পাযং ৰিঞ্ঞাপেতীতি. তথা কাযৰিপ্ফন্দনং গহেত্ৰা তস্স কারণমেত্থ অত্থীতি ৰিঞ্ঞত্তিযা গয্হমানত্তা সযঞ্চ কাযেন ৰিঞ্ঞাযতি, তস্মা কাযেন ৰিঞ্ঞত্তীতিপি কাযৰিঞ্ঞত্তীতি.
৬৭৮. চিত্তজানিলধাতুযাতি অভিক্কমাদিপৰত্তকচিত্তসমুট্ঠানৰাযোধাতুযা. আকারৰিকারতাতি ¶ আকারভূতো ৰিকারো. কস্স পন সা আকারৰিকারতাতি? সামত্থিযতো ৰাযোধাতুঅধিকানং চিত্তজমহাভূতানং. কিং তং সামত্থিযং? চলনহেতুতা, চিত্তজতা, উপাদাযরূপতা চ. অথ ৰা চিত্তজানিলধাতুযা একা আকারৰিকারতাতি সম্বন্ধো. ন কেৰলঞ্হি সামিৰচনং চলনসম্বন্ধাপেক্খায এৰ, অথ খো আকারৰিকারসম্বন্ধাপেক্খাযপীতি.
যদি এৰং, কথং ৰিঞ্ঞত্তিযা উপাদাযরূপত্তং. ‘‘চিত্তজানিলধাতুযা’’তি হি ৰচনেন ৰাযোধাতুযাৰ আকারৰিকারতা ৰিঞ্ঞত্তি আপজ্জতি, ন চ একভূতনিস্সিতং উপাদাযরূপং নাম অত্থি ‘‘চতুন্নং মহাভূতানং উপাদাযরূপ’’ন্তি (ধ. স. ৫৮৪) ৰচনতোতি? নাযং দোসো, চতুন্নং ৰিকারতা চতূসু একস্সপি হোতি চতুসাধারণধনং ৰিয. অনিলধাতুঅধিককলাপো ৰা ইধ ‘‘অনিলধাতূ’’তি ৰুচ্চতি, তদধিকে তংৰোহারতো ¶ যথা সম্ভারধাতুযা অধিকভাৰেন পথৰীৰোহারো, তস্মা ৰাযোধাতুঅধিকানং চিত্তজমহাভূতানং একা আকারৰিকারতা কাযৰিঞ্ঞত্তীতি ন কোচি ৰিরোধো. অধিকতা চস্সা সামত্থিযতো দট্ঠব্বা, ন পমাণতো. ইতরথা হি তেসং অৰিনিব্ভোগৰুত্তিতা ন যুজ্জেয্য. অধিকতা হি অত্তনো অধিকৰসেন ইতরেহি ৰিনিব্ভোগপ্পৰত্তিতো হোতি. সামত্থিযাধিকঞ্চ কারণানুকারিতায. কারণঞ্হি অভিক্কমাদিপৰত্তকং চিত্তং, তং চলনাধিপ্পাযসভাৰং ততো সমুট্ঠিতে কলাপে অনুকরোন্তে ৰাযোধাতুযা এৰ অধিকত্তং যুত্তন্তি. কেচি পন ‘‘ৰাযোধাতুযা এৰ আকারৰিকারতা’’তি গণ্হন্তি, তেসং মতেন উপাদারূপত্তং দুরূপপন্নং. ন হি একস্স ৰিকারো চতুন্নং উপাদারূপন্তি সক্কা ৰত্তুং.
কীদিসী পনাযং ৰিকারতাতি আহ ‘‘সহজাতস্স রূপস্স চলনে হেতূ’’তি. তত্থ সহজাতস্সাতি অত্তনা সহজাতস্স. যস্মা উতুচিত্তাহারজানং চলনং চিত্তজরূপসম্বন্ধেনেৰ হোতি, নদীসোতচলনেন তত্থ পক্খিত্তসুক্খগোমযপিণ্ডাদীনং ৰিয. ৰিঞ্ঞত্তিৰসেন পন চিত্তজানমেৰ চলনং, তস্মা ৰুত্তং ‘‘সহজাতস্সা’’তি. রূপস্সাতি রূপকাযস্স. চলনেতি সন্থম্ভনসন্ধারণচলনসঙ্খাতে চলিতভাৰে. সন্থম্ভনাদিকম্পি হি চলনাভিমুখতায চলনন্তি যুজ্জতি. হেতূতি হেতুভূতা সহকারীকারণভূতা. এত্তাৰতা চ কিং ৰুত্তং হোতি? কাযৰিঞ্ঞত্তি নাম নেৰ ফন্দমানরূপকাযো, ন চ ফন্দমানা ৰাযোধাতু, অথ খো মহন্তং পাসাণং উক্খিপন্তস্স সব্বথামেন গহণকালে সরীরস্স উস্সাহনৰিকারো ৰিয রূপকাযস্স পরিপ্ফন্দনপচ্চযভাৰেন লব্ভমানো একো আকারৰিকারো কাযৰিঞ্ঞত্তি নামাতি ৰুত্তং হোতি.
ননু ¶ ¶ চ ফন্দমানৰণ্ণাদিৰিনিমুত্তো কোচি ৰিকারো অত্থি, তস্স ৰণ্ণগ্গহণানন্তরং গহণং হোতীতি কথমেতং ৰিঞ্ঞাযতীতি? অধিপ্পাযগ্গহণতো. ন হি ৰিঞ্ঞত্তিৰিকাররহিতেসু রুক্খচলনাদীসু অধিপ্পাযগ্গহণং দিট্ঠং, হত্থচলনাদীসু পন দিট্ঠং, তস্মা ফন্দমানৰণ্ণাদিৰিনিমুত্তো কোচি ৰিকারো অত্থি অধিপ্পাযস্স ৰিঞ্ঞাপকোতি সম্পটিচ্ছিতব্বমেতং একন্তেন. ঞাপকো চ হেতু সযং গহিতোযেৰ অত্তনো ঞাপেতব্বমত্থং ঞাপেতি, ন ৰিজ্জমানমত্তেনাতি. ঞাপেতব্বৰণ্ণগ্গহণানন্তরং ৰিকারগ্গহণম্পি অনুমানতো সিদ্ধং. তথা হি ৰদন্তি –
‘‘ৰিসযত্তমনাপন্না,
সদ্দা নেৰত্থবোধকা;
ন সত্তামত্ততো অত্থে,
তে অঞ্ঞাতা পকাসকা’’তি.
যদি ৰিকারগ্গহণমেৰ কারণমধিপ্পাযগ্গহণস্স, কস্মা অগ্গহিতসঙ্কেতানং অধিপ্পাযগ্গহণং ন হোতীতি? ন কেৰলং ৰিকারগ্গহণমেৰ অধিপ্পাযস্স গহণস্স কারণং, অথ খো পুরিমসিদ্ধসম্বন্ধগ্গহণঞ্চ ইমস্স উপনিস্সযোতি দট্ঠব্বং. যথা হি অরঞ্ঞে উদকতিত্থে উস্সাপেত্ৰা ঠপিতগোসীসাদীনি উদকনিমিত্তানি দিস্ৰা তদনন্তরপ্পৰত্তায অৰিঞ্ঞাযমানন্তরায মনোদ্ৰারজৰনৰীথিযা গোসীসাদীনং উদকসহচারীপকারসঞ্ঞাণাকারং গহেত্ৰা ‘‘উদকমেত্থ অত্থী’’তি জাননং, এৰং ফন্দমানৰণ্ণং গহেত্ৰা তদনন্তপ্পৰত্তায অৰিঞ্ঞাযমানন্তরায মনোদ্ৰারৰীথিযা পুরিমগ্গহিতসম্বন্ধূপনিস্সযসহিতায সাধিপ্পাযৰিকারগ্গহণং হোতীতি.
৬৮১-২. সহজরূপচলনস্স ৰিঞ্ঞত্তিৰিকারসহিতায ৰাযোধাতুযা হেতুভাৰো যুত্তো, কিং সব্বা এৰ ৰাযোধাতু ¶ সহজরূপং চালেতীতি ইমং চোদনং সোধেতুং ‘‘লভিত্ৰা পনুপত্থম্ভ’’ন্তিআদি ৰুত্তং. উপত্থম্ভেতীতি উপত্থম্ভং, উপত্থম্ভকপচ্চযন্তি অত্থো. একাৰজ্জনৰীথিযন্তি মনোদ্ৰারিকজৰনৰীথিং সন্ধাযাহ পঞ্চদ্ৰারিকৰীথিযা ৰিঞ্ঞত্তিসমুট্ঠাপকত্তাভাৰতো. হেট্ঠাহি ছহি চ চিত্তেহীতি সত্তসু জৰনেসু হেট্ঠিমেহি ছহি জৰনেহি সমুট্ঠিতং ৰাযোধাতুং উপত্থম্ভং লভিত্ৰাতি সম্বন্ধো. কেচি পন পোত্থকেসু ‘‘ৰাযোধাতুসমুট্ঠিত’’ন্তি পাঠং দিস্ৰা উপত্থম্ভন্তি ভাৰসাধনৰসেন গহেত্ৰা হেট্ঠা ছহি চিত্তেহি উপ্পন্নৰাযোধাতুসমুট্ঠিতং ¶ উপত্থম্ভং লভিত্ৰাতি যোজেন্তি. ৰিঞ্ঞত্তিসহিতত্তনাতি সযং ৰিঞ্ঞত্তিসহিতা অত্তনা সহজাতং চিত্তজরূপং দেসন্তরুপ্পত্তিহেতুভাৰেন চলযতি, ন ইতরাতি অত্থো.
অযং পনেত্থাধিপ্পাযো – যথা নাম সত্তহি যুগেহি আকড্ঢিতব্বসকটে সত্তমযুগযুত্তা এৰ গোণা হেট্ঠা ছসু যুগেসু যুত্তগোণেহি লদ্ধুপত্থম্ভা সকটং চালেন্তি, পঠমযুগাদিযুত্তা পন সন্থম্ভনসন্ধারণমত্তমেৰ সাধেন্তা তেসং উপত্থম্ভকা হোন্তি, এৰমেৰং সত্তমজৰনসমুট্ঠিতা ৰাযোধাতু হেট্ঠা ছহি জৰনেহি সমুট্ঠিতৰাযোধাতুতো লদ্ধুপত্থম্ভা চিত্তজরূপং চালেতি. পঠমজৰনাদিসমুট্ঠিতা পন সন্থম্ভনসন্ধারণমত্তং সাধেন্তা তস্স উপত্থম্ভকা হোন্তি, দেসন্তরুপ্পত্তিযেৰ চেত্থ চলনং উপ্পন্নদেসতো কেসগ্গমত্তম্পি ধম্মানং চলনাভাৰতো, ইতরথা ধম্মানং অব্যাপারতা, খণিকতা চ ন সিযা. কথং পনস্স সহজরূপানং দেসন্তরুপ্পত্তিযা হেতুভাৰোতি? যথা অত্তনা সহজরূপানি হেট্ঠিমজৰনাদিসমুট্ঠিতরূপেহি পতিট্ঠিতট্ঠানতো অঞ্ঞত্থ উপ্পজ্জন্তি, এৰং তেহি সহ তত্থ উপ্পত্তিযেৰস্স দেসন্তরুপ্পত্তিহেতুভাৰোতি দট্ঠব্বং.
অথ ¶ ফন্দমানৰণ্ণগ্গহণানন্তরং ৰিঞ্ঞত্তিগ্গহণস্স ৰুত্তত্তা ৰিঞ্ঞত্তিসহিতাতি সত্তমজৰনসমুট্ঠিতায এৰ চ ৰিসেসিতত্তা চলনাকারসহিতাযেৰ ৰাযোধাতু ৰিকারসহিতাতি? নযিদমেৰং দেসন্তরুপ্পত্তিহেতুভাৰেন চলযিতুমসক্কোন্তিযোপি সন্থম্ভনসন্ধারণমত্তকরণেন পঠমজৰনাদিসমুট্ঠানৰাযোধাতুযোপি ৰিঞ্ঞত্তিৰিকারসহিতা এৰ. যেন দিসাভাগেন গন্ত্ৰা অভিক্কমাদীনি পৰত্তেতুকামো তদভিমুখভাৰৰিকারসম্ভৰতো. অধিপ্পাযসহভাৰিনঞ্হি ৰিকারং ৰিঞ্ঞত্তিমাচিক্খন্তি. তেনেৰ হি ভগৰতা ‘‘কতমং তং রূপং কাযৰিঞ্ঞত্তি? যা কুসলচিত্তস্স ৰা…পে… অব্যাকতচিত্তস্স ৰা অভিক্কমন্তস্স ৰা…পে… পসারেন্তস্স ৰা কাযস্স থম্ভনা সন্থম্ভনা সন্থম্ভিতত্তং ৰিঞ্ঞত্তি ৰিঞ্ঞাপনা ৰিঞ্ঞাপিতত্তং. ইদং তং রূপং কাযৰিঞ্ঞত্তী’’তি (ধ. স. ৭২০) সন্থম্ভনসন্ধারণানম্পি পচ্চযভাৰাকারো কাযৰিঞ্ঞত্তীতি ৰুত্তো. এৰঞ্চ কত্ৰা মনোদ্ৰারাৰজ্জনস্সাপি ৰিঞ্ঞত্তিসমুট্ঠাপকতাৰচনং সুট্ঠু উপপন্নং হোতি.
৬৮৩-৪. চিত্তজাতায পথৰীধাতুযা উপাদিন্নকঘট্টনে পচ্চযো যো আকারৰিকারো, অযং ৰচীৰিঞ্ঞত্তি ৰিঞ্ঞেয্যাতি সম্বন্ধো. তত্থ চিত্তজাতাযাতি ৰচীভেদপ্পৰত্তকচিত্তসমুট্ঠানায ¶ . উপাদিন্নকঘট্টনেতি উপাদিন্নককলাপসঙ্খাতস্স অক্খরুপ্পত্তিট্ঠানস্স ঘট্টনসঞ্ঞিতে কিচ্চে ঘট্টনস্সাতি অত্থো. পচ্চযোতি তস্স সহকারীকারণভূতো. একো আকারৰিকারোতি ঘট্টিযমানউপাদিন্নরূপতো, ঘট্টন্তি যা পথৰীধাতুতো চ ৰিনিৰট্টো পথৰীধাতুযা উপাদিন্নঘট্টনপচ্চযসভাৰরূপো একো আকারৰিকারৰিসেসোতি অত্থো. পথৰিধাতুযাতি সামিৰচনং ‘‘উভযসম্বন্ধাপেক্খ’’ন্তিআদি কাযৰিঞ্ঞত্তিযং ৰুত্তনযেন ৰেদিতব্বং. অযং পন ৰিসেসো – যথা তত্থ ফন্দমানৰণ্ণগ্গহণানন্তরং ¶ গয্হতি, এৰমিধ সুয্যমানসদ্দসৰনানন্তরন্তি দট্ঠব্বং. ইদঞ্চ সন্থম্ভনাদীনং অভাৰেন ঘট্টনেন সদ্ধিংযেৰ সদ্দস্স উপ্পজ্জনতো ‘‘লভিত্ৰা পনুপত্থম্ভ’’ন্তিআদিনযো ন লব্ভতি. ঘট্টনঞ্হি পঠমজৰনাদীসুপি লব্ভতেৰ. তেনাহ ‘‘সদ্দৰসা’’তি. অথ ঘট্টনচলনানং কো ৰিসেসোতি? ঘট্টনং পচ্চযৰিসেসেন ভূতকলাপানং অঞ্ঞমঞ্ঞং আসন্নতরুপ্পাদতা, চলনং একস্সাপি দেসন্তরুপ্পাদনপরম্পরতাতি অযমেতেসং ৰিসেসো. গোসীসাদিউপমাপেত্থ যথাসম্ভৰং যোজেতব্বা. সাৰাতি সা এৰ সহসদ্দা ৰিঞ্ঞত্তি. সক্যকুলিন্দুনাতি সুপরিসুদ্ধগগনতলস্স সক্করাজকুলস্স অৰভাসকট্ঠেন তস্স নিসাকরভূতেন. অথ ৰা ইন্দতি পরমিস্সরিযং করোতীতি ইন্দু. ইন্দু-সদ্দস্স উত্তমৰাচকত্তা সক্ককুলুত্তমেনাতি অত্থো.
৬৮৫. অথ ৰিঞ্ঞত্তি তাৰ সহসদ্দাৰ, সদ্দো পন চিত্তজো অৰিঞ্ঞত্তিকো অত্থীতি চে? নত্থীতি দস্সেন্তো আহ ‘‘সদ্দো ন চিত্তজো’’তিআদি. ৰিঞ্ঞত্তিঘট্টনন্তি ৰিঞ্ঞত্তিপচ্চযং পথৰীধাতুযা ঘট্টনং. ধাতুসঙ্ঘট্টনেনেৰাতিআদিনা ৰুত্তমেৰত্থং সমত্থেতি. যস্মা ধাতুসঙ্ঘট্টনেনেৰ সদ্দো জাযতি, ন তেন ৰিনা, তস্মাতি অত্থো. অনেন চ যে ৰদন্তি ‘‘ৰিতক্কৰিপ্ফারসদ্দো ন সোতৰিঞ্ঞেয্যোতি মহাঅট্ঠকথাযং ৰুত্তত্তা চিত্তসমুট্ঠানো ৰিতক্কৰিপ্ফারসদ্দো ৰিঞ্ঞত্তিযা ৰিনাপি উপ্পজ্জতি. ‘যা তায ৰাচায ৰিঞ্ঞত্তি ৰিঞ্ঞাপনা’তি (ধ. স. ৬৩৬) হি ৰচনতো অসোতৰিঞ্ঞেয্যেন সদ্দেন সহ ৰিঞ্ঞত্তি ন উপ্পজ্জতি, ততোৰ চিত্তজোপি সদ্দনৰকো অত্থী’’তি, তেসং ৰাদং পটিক্খিপতি. মহাঅট্ঠকথাৰাদোপি হি সদ্দোৰ হোতি, ন সোতৰিঞ্ঞেয্যোতি ৰিরুদ্ধমেতন্তি মঞ্ঞমানেহি সঙ্গহকারেহি পটিক্খিত্তোৰ. আনন্দাচরিযো পন মহাঅট্ঠকথাৰাদং ¶ অপ্পটিক্খিপিত্ৰাৰ তত্থ অধিপ্পাযং ৰণ্ণেতি. কথং? ‘‘জিৰ্হাতালুচলনাদিকরৰিতক্কসমুট্ঠিতং ৰিঞ্ঞত্তিসহজমেৰ সুখুমসদ্দং দিব্বসোতেন সুত্ৰা আদিসতী’’তি সুত্তে, পট্ঠানে চ ওল়ারিকং সদ্দং সন্ধায সোতৰিঞ্ঞাণস্স আরম্মণপচ্চযভাৰো ¶ ৰুত্তোতি ইমিনা অধিপ্পাযেন ৰিতক্কৰিপ্ফারসদ্দস্স অসোতৰিঞ্ঞেয্যতা ৰুত্তাতি.
৬৮৬-৭. ৰিঞ্ঞাপনতোতি ৰচীঘোসেন অধিপ্পাযৰিঞ্ঞাপনহেতুত্তা. সযং ৰিঞ্ঞেয্যতোতি গহণানুসারেন ৰচীঘোসেন ৰা হেতুনা সযং ৰিঞ্ঞেয্যত্তা. তস্সাতি ৰিঞ্ঞত্তিসদ্দস্স. সম্ভৰো কারকদ্ৰযেতি ৰিঞ্ঞাপযতীতি ৰিঞ্ঞত্তি, ৰিঞ্ঞাযতীতি ৰিঞ্ঞত্তীতি এৰং হেতুম্হি, কম্মনি ৰা তস্স সম্ভৰো নিব্বত্তি হোতীতি অত্থো. কিং পনেতং ৰিঞ্ঞত্তিদ্ৰযং চিত্তসমুট্ঠানং, উদাহু কম্মাদিসমুট্ঠানন্তি আহ ‘‘ন ৰিঞ্ঞত্তিদ্ৰয’’ন্তিআদি. অট্ঠ রূপানি ৰিযাতি সকসককলাপগতঅট্ঠরূপানি ৰিয, ৰিঞ্ঞত্তিদ্ৰযস্স একতো ৰুচ্চমানত্তা কাযৰিঞ্ঞত্তিসহজকলাপে সদ্দো ন লব্ভতীতি ৰচীৰিঞ্ঞত্তিকলাপে লব্ভমানম্পি তং হিত্ৰা ‘‘অট্ঠ’’ইচ্চেৰ ৰুত্তং.
যথাৰুত্তৰিকারগ্গহণমুখেন ‘‘অযং ইদং নাম কাতুকামো’’তি তংসমঙ্গিনো অধিপ্পাযো ৰিঞ্ঞাযতীতি আহ ‘‘অধিপ্পাযপ্পকাসনরসা’’তি. কাযৰিপ্ফন্দনহেতুভূতায ৰাযোধাতুযা ৰিকারত্তা তস্সা কাযৰিপ্ফন্দনস্স হেতুভাৰাকারেন পচ্চুপট্ঠানন্তি ৰুত্তং ‘‘কায…পে… পচ্চুপট্ঠানা’’তি. ৰাযোধাতুযা কিচ্চাধিকতায আহ ‘‘চিত্তসমুট্ঠানৰাযোধাতুপদট্ঠানা’’তি. ৰচীঘোসস্স হেতুভাৰপচ্চুপট্ঠানাতি ৰুত্তনযেনেৰ ৰচীঘোসসঙ্খাতস্স চিত্তজসদ্দস্স হেতুভাৰপচ্চুপট্ঠানা.
কেচি পনেত্থ ‘‘ঘট্টনে পচ্চযোতি ৰুত্তত্তা ঘট্টনানন্তরং সদ্দস্স উপ্পত্তি হোতীতি গহেত্ৰা চিত্তসমুট্ঠানপথৰীধাতু উপাদিন্নঘট্টনমত্তং ¶ করোতি, ঘট্টিতক্খণে উতুসমুট্ঠানোৰ সদ্দো উপ্পজ্জতি, সো পন চিত্তপচ্চযত্তা পরিযাযেন চিত্তসমুট্ঠানোতি ৰুচ্চতী’’তি ৰদন্তি. তেসং মতেন চিত্তজসদ্দোযেৰ ন লব্ভতি, তস্মা এৰং অগ্গহেত্ৰা উদকতাপনকালে অন্তোউদকেযেৰ উপ্পজ্জনকসদ্দো ৰিয উপাদিন্নে ঘট্টেত্ৰা উপ্পজ্জমানচিত্তসমুট্ঠানপথৰীধাতুযা উপ্পত্তিসমকালমেৰ তস্মিং কলাপে নৰমং হুত্ৰা অন্তোযেৰ ভূতিকসদ্দো উপ্পজ্জতীতি গহেতব্বং, তস্মা চিত্তসমুট্ঠানসদ্দোপি ৰচীৰিঞ্ঞত্তিৰসেনেৰ উপ্পজ্জতি, অচ্ছরাপহরণাদিসদ্দো পন ৰচীৰিঞ্ঞত্তিযা অভাৰতো চিত্তপচ্চযউতুসমুট্ঠানোযেৰাতি.
৬৮৮. ৰিগ্গহাভাৰতো ¶ ন কস্সতি, কসিতুং ছিন্দিতুং ন সক্কোতীতি অকাসো, সোযেৰ আকাসোতি আহ ‘‘ন কস্সতীতি আকাসো’’তি, কো পনেসোতি আহ ‘‘রূপানং ৰিৰরো’’তি, কণ্ণচ্ছিদ্দাদিরূপানং অন্তরন্তি অত্থো. অনেন অজটাকাসমাহ. যো…পে… পরিচ্ছেদোতি পন ইমিনা ইধাধিপ্পেতমাকাসং, সো পন রুল়্হীৰসেন আকাসোতি পৰুচ্চতি.
রূপানি পরিচ্ছিন্দতি, সযং ৰা তেহি পরিচ্ছিজ্জতি, তেসং ৰা পরিচ্ছেদমত্তন্তি রূপপরিচ্ছেদো, তং লক্খণমেতস্সাতি রূপপরিচ্ছেদলক্খণো. অযঞ্হি তং তং রূপকলাপং পরিচ্ছিন্দন্তো ৰিয হোতি. তেনাহ ‘‘রূপপরিযন্তপ্পকাসনরসো’’তি. ‘‘অযং রূপানং হেট্ঠিমো পরিযন্তো, অযং উপরিমো’’তি এৰং ৰিভাৰনকিচ্চোতি অত্থো. অত্থতো পন যস্মা রূপানং পরিচ্ছেদমত্তং হুত্ৰা গয্হতি, তস্মা ৰুত্তং ‘‘রূপমরিযাদপচ্চুপট্ঠানো’’তি. এত্থাহ – কিং পনেস রূপে পরিচ্ছিন্দন্তো চতুসমুট্ঠানকলাপতো পরিচ্ছিন্দতি, অথ একসমুট্ঠানবহুকলাপতো, উদাহু একেকসমুট্ঠানএকেককলাপতো, একেকরূপতো ৰাতি? একেকসমুট্ঠানএকেককলাপতোতি দট্ঠব্বং.
যদি ¶ হি চতুসমুট্ঠানকলাপতো, একসমুট্ঠানবহুকলাপতো ৰা পরিচ্ছিন্দতি, এৰং সতি সম্ফুট্ঠভাৰপচ্চুপট্ঠানো ৰা পরিচ্ছিন্দেয্য, এককলাপগতরূপানং ৰিয নানাকলাপগতরূপানম্পি অৰিনিব্ভোগৰুত্তিতা ৰা আপজ্জেয্য. অথ ৰা একেকরূপতো পরিচ্ছিন্দতি, এৰং সতি একেককলাপগতরূপানম্পি নানাকলাপগতরূপানং ৰিয অঞ্ঞমঞ্ঞৰিনিব্ভোগৰুত্তিতাপসঙ্গো সিযা, উভযম্পি পনেতং অনিট্ঠং, তস্মা একেকসমুট্ঠানএকেককলাপতো পরিচ্ছিন্দতীতি দট্ঠব্বং.
অসম্ফুট্ঠভাৰছিদ্দৰিৰরভাৰপচ্চুপট্ঠানো ৰাতি অসম্ফুট্ঠভাৰপচ্চুপট্ঠানো ৰা ছিদ্দৰিৰরভাৰপচ্চুপট্ঠানো ৰাতি ৰুত্তং হোতি. তত্থ যস্মিং কলাপে ভূতানং পরিচ্ছেদো, তেহেৰ অসম্ফুট্ঠভাৰেন পচ্চুপট্ঠানতো অসম্ফুট্ঠভাৰপচ্চুপট্ঠানো. কিঞ্চাপি হি কলাপন্তরভূতা কলাপন্তরভূতেহি সম্ফুট্ঠাৰ একঘনপিণ্ডভাৰেন পৰত্তত্তা, তথাপি ধম্মতো অঞ্ঞমঞ্ঞং ৰিৰিত্তত্তা অসংকিণ্ণা এৰ. তেসং যা ৰিৰিত্ততা অঞ্ঞমঞ্ঞং অসংকিণ্ণতা, অযং পরিচ্ছেদো. ভূতন্তরেহি ৰিয তেহি সো অসম্ফুট্ঠোৰ, ইতরথা পরিচ্ছিন্নতা ন সিযা তেসং ভূতানং ব্যাপিভাৰাপত্তিতো. অব্যাপিভাৰো হি অসম্ফুট্ঠতা. তেনাহ ভগৰা ইমস্স নিদ্দেসে ‘‘অসম্ফুট্ঠং চতূহি মহাভূতেহী’’তি (ধ. স. ৬৩৭).
অথ ¶ ৰা কলাপন্তরভূতানং অঞ্ঞমঞ্ঞং অসংকিণ্ণভাৰেন পচ্চুপট্ঠানতো অসম্ফুট্ঠতাপচ্চুপট্ঠানভাৰো ৰুত্তো, কণ্ণচ্ছিদ্দমুখৰিৰরাদিৰসেন ছিদ্দৰিৰরভাৰস্স পচ্চুপট্ঠানতো ছিদ্দৰিৰরভাৰপচ্চুপট্ঠানতা ৰুত্তা. রূপপরিচ্ছেদে হি সতি ছিদ্দৰিৰরভাৰো হোতি. যেসং রূপানং পরিচ্ছেদো, তত্থেৰ তেসং ¶ পরিচ্ছেদভাৰেন লব্ভতীতি ৰুত্তং ‘‘পরিচ্ছিন্নরূপপদট্ঠানো’’তি.
৬৮৯-৯১. রূপস্সলহুতাদিত্তযনিদ্দেসেতি রূপস্সলহুতা রূপস্সমুদুতা রূপস্সকম্মঞ্ঞতাতি ইমস্স রূপলহুতাদিত্তযস্স নিদ্দেসে সম্পত্তে ইদং ৰুচ্চতীতি অধিপ্পাযো. হেট্ঠা ৰুত্তনযেনেৰাতি অরূপস্স লহুতাদীসু ‘‘কাযলহুভাৰো কাযলহুতা’’তিআদিনা ৰুত্তনযানুসারেনেৰ ‘‘রূপস্স লহুভাৰো লহুতা’’তিআদিনা রূপসম্বন্ধীভাৰেন রূপৰিকারাপি ৰিঞ্ঞাতব্বা. রূপস্স লহুভাৰো লহুতা, সা রূপস্স গরুভাৰৰূপসমলক্খণা, গরুভাৰনিম্মদ্দনরসা, অদন্ধতাপচ্চুপট্ঠানা, লহুরূপপদট্ঠানা. রূপস্স মুদুভাৰো মুদুতা, সা রূপস্স থদ্ধভাৰৰূপসমলক্খণা, থদ্ধভাৰনিম্মদ্দনরসা, সব্বকিরিযাসু অৰিরোধিতাপচ্চুপট্ঠানা, মুদুরূপপদট্ঠানা. রূপস্স কম্মঞ্ঞভাৰো কম্মঞ্ঞতা, সা রূপস্স অকম্মঞ্ঞভাৰৰূপসমলক্খণা, অকম্মঞ্ঞভাৰনিম্মদ্দনরসা, সরীরকিরিযাসু অনুকূলভাৰপচ্চুপট্ঠানা, কম্মঞ্ঞরূপপদট্ঠানাতি. অত্থো পনেত্থ তত্থ তত্থ অম্হেহি ৰুত্তানুসারেন ৰেদিতব্বো. ইমা পন তিস্সো রূপানং ৰিকারভাৰতো ‘‘রূপৰিকারা’’তি ৰুচ্চন্তীতি দস্সেতুং ‘‘তিস্সো…পে… ৰিভাৰিনা’’তি ৰুত্তং.
যথাক্কমং পনেতা রূপস্স দন্ধত্তকরধাতুক্খোভপটিপক্খপচ্চযসমুট্ঠানা, থদ্ধত্তকরধাতুক্খোভপটিপক্খপচ্চযসমুট্ঠানা, রূপানং সরীরকিরিযাসু অননুকূলভাৰকরধাতুক্খোভপটিপক্খপচ্চযসমুট্ঠানাতি ৰেদিতব্বং. তত্থ ধাতুক্খোভোতি ৰাতপিত্তসেম্হপকোপো, রসাদিধাতূনং ৰা ৰিকারাৰত্থা, দ্ৰিধা ৰুত্তাপি অত্থতো পথৰীধাতুআদীনংযেৰ ৰিকারোতি দট্ঠব্বং. পটিপক্খপচ্চযা সপ্পাযউতুআহারাৰিক্খিত্তচিত্ততা, সা চ তংতংৰিকারস্স ৰিসেসপচ্চযভাৰতো ৰুত্তা, অৰিসেসেন পন সব্বেসং পচ্চযা, তথা ¶ হি তে কদাচিপি অঞ্ঞমঞ্ঞং ন ৰিজহন্তি. তথা অৰিজহন্তানং পন দুব্বিজানীযং নানত্তন্তি তংপকাসনত্থং ‘‘এতাস’’ন্তিআদি ৰুত্তং. কমতোৰ নিদস্সনন্তি সম্বন্ধো. লহুতায হি অরোগী নিদস্সনং, মুদুতায মদ্দিতচম্মং, কম্মঞ্ঞতায সুধন্তসুৰণ্ণং.
ননু চেত্থ অরোগিনো তাৰ নিদস্সনং যুত্তং তস্স ইন্দ্রিযবদ্ধসন্তানত্তা, সুপরিমদ্দিতচম্মসুধন্তসুৰণ্ণানং ¶ পন কথং. ন হি অনিন্দ্রিযবদ্ধরূপসন্তানে লহুতাদীনি সম্ভৰন্তি তথা ধাতুক্খোভপটিপক্খপচ্চযাভাৰতো? সচ্চং, মুদুকম্মঞ্ঞসদিসরূপনিদস্সনমত্তমেতং, ন পন তত্থ ইধাধিপ্পেতমুদুতাকম্মঞ্ঞতাসভাৰতো. যদি এৰং, কথং তূলপিচুআদীসু লহুভাৰাদিকন্তি? ন তত্থ পরমত্থতো লহুভাৰাদিকং অত্থি, গরুভাৰাদিহেতূনং পন অভাৰতো তত্থ লহুভাৰাদিৰোহারো.
কম্মং কাতুং ন সক্কোতি একন্তেন তাসং পচ্চুপ্পন্নপচ্চযাপেক্খত্তা, ইতরথা সব্বদাভাৰিনীহি লহুতাদীহি ভৰিতব্বং সিযাতি. অদন্ধতালক্খণাতি অগরুভাৰলক্খণা. গরুভাৰস্স ৰিনোদনং খিপনং অপনযনং কিচ্চমেতিস্সাতি গরুভাৰৰিনোদনরসা. কিঞ্চাপি হি অযং রূপানং গরুভাৰং ৰিনোদেতুং ন সক্কোতি, গরুরূপপটিপক্খানং পন অদন্ধরূপানং ৰিকারত্তা ‘‘জাতি নং উপ্পাদেতী’’তিআদীসু ৰিয পরিযাযেন গরুভাৰং ৰিনোদেতি নাম. তস্সঞ্হি ৰিজ্জমানাযং উপ্পন্নরূপানং অগরুভাৰোযেৰাতি. এস নযো মুদুতাকম্মঞ্ঞতাসু. চেতসিকলহুতাদযো পন অত্তনো অত্তনো পচ্চনীকানং তংতংঅকুসলধম্মানং ৰিদ্ধংসকভাৰেন পৰত্তন্তীতি ৰিকারমত্তভাৰতো নিপ্পরিযাযেনেৰ তাসং তংকিচ্চতা লব্ভতীতি দট্ঠব্বং. লহুপরিৰত্তিতপচ্চুপট্ঠানাতি অদন্ধস্স অরোগীপুরিসস্স অপরাপরং সঙ্কন্তি পরিৰত্তনং ৰিয অদন্ধপরিৰত্তনং হুত্ৰা পচ্চুপট্ঠানাতি অত্থো. যস্স রূপস্স লহুতা, তত্থেৰ ¶ ৰিকারভাৰেন উপলব্ভনতো লহুরূপপদট্ঠানা. এৰমিতরাসুপি. অথদ্ধতাতি অকথিনতা. অত্তনো মুদুভাৰেনেৰ সব্বকিরিযাসু অৰিরুদ্ধা হুত্ৰা পচ্চুপট্ঠাতীতি অৰিরোধিতাপচ্চুপট্ঠানা. মুদু হি কত্থচি ন ৰিরুজ্ঝতি. তীসুপি ঠানেসু পটিপক্খত্থে অ-কারো. দন্ধতাদিহেতূনং পটিপক্খসমুট্ঠানত্তা লহুতাদীনন্তি কেচি. অপরে পন সত্তাপটিসেধেতি ৰদন্তি. সরীরেন কত্তব্বকিরিযানং অনুকূলতাসঙ্খাতো কম্মঞ্ঞভাৰো লক্খণমেতিস্সাতি সরীরকিরিযানুকূলকম্মঞ্ঞভাৰলক্খণা. অকম্মঞ্ঞং দুব্বলং নাম হোতীতি কম্মঞ্ঞতা অদুব্বলভাৰপচ্চুপট্ঠানা ৰুত্তা.
৬৯২. রূপানমাচযো যোতিআদীসু যো নিপ্ফন্নরূপানং আদিতো চযো, যথাপচ্চযং ততো ততো আগতস্স ৰিয চযোতি ৰা আচযসঙ্খাতো রূপানং পঠমুপ্পাদো ৰড্ঢি চ, সো উপচযোতি উদ্দেসে ৰুত্তো ‘‘উপঞ্ঞত্তং উপসিত্ত’’ন্তিআদীসু ৰিয উপ-সদ্দস্স পঠমূপরিঅত্থদস্সনতো. যা পন তেসংযেৰ রূপানং অনুপ্পবন্ধতা অনুপ্পবন্ধৰসেন পৰত্তি, সা সন্ততীতি পৰুচ্চতি. পটিসন্ধিক্খণে হি রূপুপ্পত্তিআদিচযভাৰতো আচযো নাম, ততো পরং যাৰ ¶ সত্তরসমচিত্তুপ্পাদা ৰড্ঢিভাৰতো উপচযো নাম. তদা হি রূপস্স কম্মচিত্তউতূহি চযোযেৰ, ন হানি. অথ ৰা যাৰ আহারসমুট্ঠান রূপুপ্পাদো, চক্খাদিউপ্পাদো ৰা, তাৰ উপচযো নাম, ততো পরং পন চুতিপরিযোসানং সন্ততি নাম. এৰঞ্চ কত্ৰা –
‘‘যো আযতনানং আচযো, সো রূপস্স উপচযো. যো রূপস্স উপচযো, সা রূপস্স সন্ততী’’তি (ধ. স. ৬৪১-৬৪২) –
এৰং ¶ উপচযসন্ততীনং অত্থতো নানত্তাভাৰদীপনত্থং ৰুত্তায পাল়িযা অট্ঠকথাযং –
‘‘আচযো নাম নিব্বত্তি, উপচযো নাম ৰড্ঢি, সন্ততি নাম পৰত্তী’’তি ৰত্ৰা ‘‘নদীতীরে খতকূপস্মিঞ্হি উদকুগ্গমনকালো ৰিয আচযো নিব্বত্তি, পরিপুণ্ণকালো ৰিয উপচযো ৰড্ঢি, অজ্ঝোত্থরিত্ৰা গমনকালো ৰিয সন্ততি পৰত্তী’’তি (ধ. স. অট্ঠ. ৬৪১; ৰিসুদ্ধি. ২.৪৪৪) –
উপমা ৰুত্তা. ‘‘রূপানমাচযো’’তি চেত্থ বহুৰচননিদ্দেসেন উপ্পাদো নাম উপ্পজ্জমানানং ৰিকারো. ৰিকারত্তে চ সতি অত্তনো ৰিকারৰন্তধম্মভেদভিন্নত্তা একক্খণেপি উপ্পজ্জমানানং বহূনম্পি রূপানং ৰিসুং ৰিসুংযেৰ উপ্পাদৰিকারভাৰো, ন পিণ্ডস্সেৰাতি দীপিতং হোতি. ন কেৰলঞ্চ রূপানমেৰ উপ্পত্তি ঈদিসী, অথ খো অরূপধম্মানম্পি উপ্পাদো রূপারূপধম্মানং জরতা, অনিচ্চতা, রূপস্স লহুমুদুকম্মঞ্ঞতা চাতি দট্ঠব্বং.
৬৯৩. জাতিরূপন্তি দীপিতং অট্ঠকথাসু উভযস্সপি রূপুপ্পাদসভাৰত্তাতি অধিপ্পাযো. যদি এৰং, কস্মা ৰিভজ্জ ৰুত্তং? ভগৰতা তথেৰ দেসিতত্তা. ভগৰতাপি কস্মা তথা দেসিতন্তি আহ ‘‘ৰুত্তমাকারনানত্তা’’তিআদি. আকারনানত্তং হেট্ঠা ৰিভাৰিতমেৰ. অক্খরস্স পঠমুপ্পত্তি উপচযো, পুনপ্পুনং উপ্পত্তি সন্ততি. এৰং তিসমুট্ঠানরূপানম্পি দট্ঠব্বন্তি এৰং তেসং আকারনানত্তং ৰণ্ণেন্তি. ৰেনেয্যানং ৰসেন ৰাতি তদা কির সোতূনং এৰং চিত্তং উপ্পন্নং, অযং জাতি সব্বেসং ধম্মানং পভৰো, সযং পন ন কুতোচি জাযতি, যথা তং ‘‘পকতিৰাদীনং পকতী’’তি. তেসং মিচ্ছাগাহং ৰিধমেন্তো ‘‘জাতি নাম ন অঞ্ঞা, উপচযসন্ততিৰসেন ঠিতা রূপুপ্পত্তিযেৰ ¶ পন তথা ৰুচ্চতি, সা চ যস্স উপ্পাদো ¶ , তস্স পচ্চযেহেৰ জাতপরিযাযং লব্ভতী’’তি দস্সনত্থং উপচযো সন্ততীতি দ্ৰিধা ভিন্দিত্ৰা দেসেতীতি আচরিযা.
পুব্বন্ততো পুব্বকোট্ঠাসতো, অনাগতভাৰতোতি অত্থো. উপ্পজ্জমানে রূপধম্মে উপ্পাদো অনাগতক্খণতো উম্মুজ্জাপেন্তো ৰিয হোতীতি ৰুত্তং ‘‘উম্মুজ্জাপনরসো’’তি. ‘‘ইমে রূপধম্মা সম্পটিচ্ছথ নে’’তি নিয্যাতেন্তো ৰিয গয্হতীতি ৰুত্তং ‘‘নিয্যাতনপচ্চুপট্ঠানো’’তি. পরিপুণ্ণভাৰপচ্চুপট্ঠানতা উপরি চযো উপচযোতি ইমস্স অত্থস্স ৰসেন ৰেদিতব্বা. যথা উপ্পাদক্খণপ্পত্তং উপ্পন্নং নাম হোতি আদিকম্মে তপ্পচ্চযৰসেন, এৰং উপ্পাদক্খণগতং উপচিতং নাম হোতীতি ৰুত্তং ‘‘উপচিতরূপপদট্ঠানো’’তি.
পৰত্তিলক্খণাতি অনুপ্পবন্ধতো উপ্পত্তিৰসেন পৰত্তমানরূপানং পৰত্তনন্তি লক্খিতব্বা. অনুপ্পবন্ধনরসাতি পুব্বাপরৰসেন অনুপ্পবন্ধনকিচ্চা. অসতি হি উপ্পাদে পুব্বাপরৰসেন অনুপ্পবন্ধো ন সিযা. অনুপ্পবন্ধরসত্তাযেৰ অনুপচ্ছেদৰসেন গহেতব্বতো আহ ‘‘অনুপচ্ছেদপচ্চুপট্ঠানা’’তি. পুব্বাপরৰসেন ঘটিতরূপেসু উপলব্ভনতো ৰুত্তং ‘‘অনুপ্পবন্ধরূপপদট্ঠানা’’তি.
৬৯৪. জীরণন্তি জিণ্ণভাৰো, অভিনৰভাৰহানীতি অত্থো.
পাকটা রূপধম্মেসু খণ্ডিচ্চাদিভাৰেন দন্তাদীসু ৰিকারদস্সনতো, ইতরা তদভাৰতো অপাকটা. কামং রূপধম্মানম্পি খণিকজরা পটিচ্ছন্না এৰ, যা ‘‘অৰীচিজরা’’তি ৰা ৰুচ্চতি. অরূপধম্মানং পন জরায সুট্ঠু পটিচ্ছন্নভাৰদস্সনত্থং ‘‘পাকটা রূপধম্মেসূ’’তি অৰিসেসেন ৰুত্তং. খণ্ডিচ্চাদিৰিকারো পন খণিকজরায নত্থি. রূপপরিপাকো রূপধম্মানং জিণ্ণতা, জরং পত্তস্স ভঙ্গো অৰস্সংভাৰীতি ৰুত্তং ¶ ‘‘উপনযনরসা’’তি, ভঙ্গূপনযনকিচ্চাতি অত্থো. সভাৰানপগমেপীতিকক্খল়ত্তাদিসভাৰানপগমেপি, ঠিতিক্খণে হি জরা নাম, ন চ তদা ধম্মসভাৰং ৰিজহতি. নৰভাৰো উপ্পাদাৰত্থা, তস্সা অপগমভাৰেন গয্হতীতি আহ ‘‘নৰভাৰাপগমপচ্চুপট্ঠানা’’তি. ৰীহিপুরাণভাৰো ৰিযাতি ৰীহিভাৰানপগমেপি অভিনৰভাৰাপগমনকরো ৰীহিপুরাণভাৰো ৰিয. ৰীহিপুরাণভাৰো সব্বাৰত্থানি অপনেতি, অযং পন কেৰলং উপ্পাদাৰত্থমেৰ অপনেতি. পরিতো সব্বতো ভিজ্জনন্তি লক্খিতব্বাতি পরিভেদলক্খণা ¶ . নিচ্চং নাম ধুৰং, রূপং পন খণভঙ্গিতায ন নিচ্চন্তি অনিচ্চং, তস্স ভাৰো অনিচ্চতা. সা পন ঠিতিপ্পত্তরূপং ঠিতিযমেৰ ৰিনাসনভাৰেন সংসীদেন্তী ৰিয হোতীতি সংসীদনরসা. যস্মা চ সা ভঙ্গভাৰতো খযৰযাকারেনেৰ গয্হতি, তস্মা ৰুত্তং ‘‘খযৰযভাৰপচ্চুপট্ঠানা’’তি. অনুক্কমেন ৰিনাসো খযো নাম, দীপৰট্টিকায সহ তেলস্স ৰিয সহ নিরোধো ৰযোতি ৰদন্তি.
৬৯৬-৭. সমোধানতোতি রাসিতো. কেচীতি অভযগিরিৰাসিনো. মিদ্ধরূপস্স ৰদনসীলা, মিদ্ধৰাদো ৰা এতেসন্তি মিদ্ধৰাদিনো. মিদ্ধরূপং নামাতি উতুচিত্তাহারৰসেন তিসমুট্ঠানং মিদ্ধং নাম রূপং. তে পটিক্খিপিতব্বাতি সম্বন্ধো. কথং পটিক্খিপিতব্বাতি আহ ‘‘মুনীসী’’তিআদি. নত্থি নীৰরণাতি সোতাপত্তিমগ্গেন ৰিচিকিচ্ছানীৰরণস্স, অনাগামিমগ্গেন কামচ্ছন্দব্যাপাদকুক্কুচ্চনীৰরণানং, অরহত্তমগ্গেন থিনমিদ্ধনীৰরণানঞ্চ পহীনত্তা. অযঞ্হেত্থ অধিপ্পাযো – যদি মিদ্ধং রূপং সিযা, অপ্পহাতব্বং ভৰেয্য. রূপক্খন্ধো অভিঞ্ঞেয্যো পরিঞ্ঞেয্যো ন পহাতব্বো ন ভাৰেতব্বো ন সচ্ছিকাতব্বো. ‘‘কতমে ধম্মা নেৰদস্সনেননভাৰনাযপহাতব্বা. চতূসু ভূমীসু কুসলং, চতূসু ভূমীসু ¶ ৰিপাকো, তীসু ভূমীসু কিরিযাব্যাকতং, রূপঞ্চ নিব্বানঞ্চ, ইমে ধম্মা নেৰদস্সনেননভাৰনাযপহাতব্বা’’তি (ধ. স. ১৪০৭) ৰচনেন রূপধম্মানং পহানাভাৰতো. এৰঞ্চ সতি তস্স নীৰরণভাৰো ৰিরুজ্ঝেয্য নীৰরণানং পহাতব্বত্তা. ন হি নীৰরণানং অপ্পহাতব্বত্তে –
‘‘যা মে কঙ্খা পুরে আসি, তং মে অক্খাসি চক্খুমা;
অদ্ধা মুনীসি সম্বুদ্ধো, নত্থি নীৰরণা তৰা’’তি. (সু. নি. ৫৪৬) –
নীৰরণপ্পহানেন ভগৰতো থোমনং যুজ্জেয্য. যদি সিযা, ‘‘রূপং, ভিক্খৰে, ন তুম্হাকং, তং পজহথাতিআদিৰচনতো (ম. নি. ১.২৪৭; সং. নি. ৩.৩৩-৩৪) রূপস্স পহাতব্বতাপি পঞ্ঞাযতীতি? তং ন, তব্বিসযছন্দরাগপ্পহানস্স তত্থ অধিপ্পেতত্তা. তেনাহ ভগৰা ‘‘যো, ভিক্খৰে, রূপে ছন্দরাগৰিনযো, তং তত্থ পহান’’ন্তি. ন চ পনেতং ন সক্কা ৰত্তুং এত্থাপি ‘‘তব্বিসযছন্দরাগপ্পহানৰসেনেৰ ৰুত্ত’’ন্তি সাধকৰচনভাৰতো, কামচ্ছন্দাদীনং তত্থ পহানস্স অনধিপ্পেতত্তা চ, তস্মা ‘‘নত্থি নীৰরণা তৰা’’তিআদিৰচনেহি ৰিরুজ্ঝনতো ন মিদ্ধং রূপন্তি.
যদি ¶ পন পরো দল়্হমূল়্হগ্গাহিতায তংৰিসযছন্দরাগপ্পহানৰসেনেৰ নীৰরণপ্পহানং অধিপ্পেতন্তি সকৰাদং ওড্ডেয্য, তস্স তন্নিসেধনত্থং পুন থিনমিদ্ধনীৰরণস্স অৰিজ্জানীৰরণেন সহ সম্পযোগৰচনঞ্চ আহরন্তো আহ ‘‘থিনমিদ্ধনীৰরণ’’ন্তিআদি. থিনমিদ্ধনীৰরণঞ্চেৰ অৰিজ্জানীৰরণঞ্চ নীৰরণেন সম্পযুত্তন্তি সম্বন্ধো. ইদং ৰুত্তং হোতি – ‘‘চতূহি সম্পযোগো’’তি (ধাতু. ৩) ৰচনতো অরূপধম্মানমেৰ অঞ্ঞমঞ্ঞস্স সম্পযোগো লব্ভতি, ন রূপধম্মানং অঞ্ঞমঞ্ঞং অরূপেন ৰা, তস্মা যদি মিদ্ধং রূপং সিযা, ন তং সম্পযোগৰচনমরহতীতি. অথ সিযা – যথালাভৰচনমেত্থ সক্কা ¶ ৰিঞ্ঞাতুং, ‘‘সক্খরকথলম্পি মচ্ছগুম্বম্পি চরন্তম্পি তিট্ঠন্তম্পী’’তিআদীসু (দী. নি. ১.২৪৯) ৰিয. যথা হি ‘‘সক্খরকথলিকং মচ্ছগুম্বম্পি চরন্তম্পি তিট্ঠন্তম্পী’’তিআদীসু সক্খরকথলিকস্স চরণাযোগতো মচ্ছগুম্বাপেক্খায চরণং, উভযাপেক্খায ঠানন্তি এৰং যথালাভো যোজীযতি, এৰমিধাপি থিনাপেক্খায সম্পযোগৰচনং, উভযাপেক্খায নীৰরণৰচনন্তি? তম্পি ন, রূপভাৰস্সেৰ অসিদ্ধত্তা. সিদ্ধে হি রূপভাৰে অসম্ভৰতো যথালাভযোজনা যুজ্জেয্যাতি. এত্তকেনেৰ মিদ্ধস্স অরূপভাৰে সিদ্ধেপি যথা দ্ৰিক্খত্তুং বন্ধং সুবন্ধং হোতি, এৰমনেকসুত্তসাধিতং অপ্পধংসিযং হোতীতি পট্ঠানপ্পকরণে ‘‘নীৰরণং ধম্মং পটিচ্চ…পে… পচ্চযা’’তি (পট্ঠা. ৩.৮.৮) ইমস্স ৰিভঙ্গে ‘‘অরূপে…পে… উপ্পজ্জতী’’তি (পট্ঠা. ৩.৮.৮) ৰুত্তং অরূপভৰুপ্পত্তিম্পি আহরন্তো আহ ‘‘মহাপকরণপট্ঠানে’’তিআদি. ঝাননিকন্তিআদীনম্পি ধম্মতো লোভাদিভাৰতো কামচ্ছন্দনীৰরণাদীহি অভিন্নত্তা ৰুত্তং ‘‘কামচ্ছন্দনীৰরণ’’ন্তিআদি.
এত্থ সিযা – ‘‘পঞ্চিমে, ভিক্খৰে, আৰরণা নীৰরণা’’তিআদীসু (অ. নি. ৫.৫১) থিনমিদ্ধস্স নীৰরণভাৰেন একতো আগতত্তা ইধাপি ‘‘থিনমিদ্ধনীৰরণ’’ন্তি একতো ৰুত্তং, থিনমেৰ চ পন অরূপভৰে উপ্পজ্জতি থিনমিদ্ধন্তি? তযিদমসারং, কুক্কুচ্চস্স ন গহিতত্তা. যদি হি একতো গহিতমত্তেনেৰ ইধাপি একতো গহণং সিযা, কুক্কুচ্চস্সপি তত্থ একতো ৰুত্তস্স ইধ গহণং সম্ভৰেয্য, ন চ পনেৰং অত্থি উদ্ধচ্চনীৰরণন্ত্ৰেৰ ৰুত্তত্তা, তস্মা ন তস্স অরূপভৰুপ্পত্তিং সক্কা পটিবাহিতুন্তি. আদি-সদ্দেন ‘‘কেৰলো হাযং, ভিক্খৰে, অকুসলরাসি, যদিদং পঞ্চ নীৰরণা (অ. নি. ৫.৫২), ইমে পঞ্চ নীৰরণে পহায, ৰিগতথিনমিদ্ধোতি তস্স থিনমিদ্ধস্স চত্তত্তা ¶ ৰন্তত্তা মুত্তত্তা পহীনত্তা পটিনিস্সট্ঠত্তা, তেন ৰুচ্চতি ৰিগতথিনমিদ্ধোতি, ইদং চিত্তং ইমম্হা থিনমিদ্ধম্হা ¶ সোধেতি ৰিসোধেতি পরিসোধেতি মোচেতি ৰিমোচেতি পরিমোচেতি ৰা’’তি (ৰিভ. ৫৫১) এৰমাদিং পাল়িং সঙ্গণ্হাতি.
যদিপি সিযা দুৰিধং মিদ্ধং রূপং, অরূপঞ্চ. তত্থ যং অরূপং, তং নীৰরণেসু দেসিতং, ন রূপন্তি? তম্পি ন, ৰিসেসৰচনাভাৰতো. ন হি ৰিসেসেত্ৰা মিদ্ধং নীৰরণেসু দেসিতং ‘‘যদপি, ভিক্খৰে, থিনং, তদপি নীৰরণং, যদপি মিদ্ধং, তদপি নীৰরণং, থিনমিদ্ধং নীৰরণন্তি ইতি হিদং উদ্দেসং আগচ্ছতী’’তি অৰিসেসেন ৰুত্তত্তা, তস্মা মিদ্ধস্স দুৰিধতং পরিকপ্পেত্ৰাপি ন সক্কা নীৰরণভাৰং নিৰত্তেতুং. সক্কা হি ৰত্তুং যং তং অরূপতো অঞ্ঞং মিদ্ধং পরিকপ্পিতং, তম্পি নীৰরণং মিদ্ধসভাৰত্তা ইতরং নীৰরণং ৰিযাতি. যদি মিদ্ধস্স রূপভাৰং ন সম্পটিচ্ছথ, কথং ভগৰতো নিদ্দা হোতি, ননু মিদ্ধস্স ‘‘নিদ্দা পচলাযিকা’’তিআদিনা ৰিভঙ্গে ৰুত্তত্তা নিদ্দাভাৰো সিদ্ধোতি? নযিদমেৰং, ইত্থিলিঙ্গাদীসু ৰিয নিদ্দাহেতুনো মিদ্ধস্স নিদ্দাভাৰেন ৰিভত্তত্তা. এৰম্পি নিদ্দাহেতুনো মিদ্ধস্স অভাৰতো কথং ভগৰতো নিদ্দাতি চে? সা ভগৰতো নত্থীতি ন সক্কা ৰত্তুং ‘‘অভিজানামি খো পনাহং অগ্গিৰেস্সন…পে… দিৰা সুপিতা’’তিআদিৰচনতো (ম. নি. ১.৩৮৭) ন নিদ্দা ভগৰতো মিদ্ধেন, অথ খো সরীরগেলঞ্ঞেন, তঞ্চ ভগৰতো নত্থীতি ন সক্কা ৰত্তুং ‘‘পিট্ঠি মে আগিলাযতি, তমহং আযমিস্সামী’’তি (ম. নি. ২.২২; সং. নি. ৪.২৪৩) ৰচনতো. ন চেত্থ এৰমৰধারণং দট্ঠব্বং ‘‘মিদ্ধমেৰ নিদ্দাহেতূ’’তি, তস্মা অঞ্ঞোপি অত্থি নিদ্দাহেতু. কো পন সোতি? সরীরগেলঞ্ঞং, তস্মা ন ভগৰতো নিদ্দা মিদ্ধহেতুকাতি দট্ঠব্বং.
৬৯৮. ৰিসুং ৰিসুং অভাৰং দস্সেত্ৰাতি ৰাযোধাতুআদিতো ৰিসুং ৰিসুং নত্থিভাৰং দস্সেত্ৰা. কথং পন সো দস্সিতব্বোতি ¶ আহ ‘‘ৰাযোধাতুযা’’তিআদি. তত্থ কাযবলং নাম অত্থতো ৰাযোধাতুযা পৰত্তিআকারৰিসেসো তস্সা ৰিপ্ফারভাৰতো. যতো বালানং বলন্তি ৰদন্তীতি ৰুত্তং ‘‘ৰাযোধাতুযা গহিতায বলরূপং গহিতমেৰা’’তি. সম্ভৰো কামধাতুযং একচ্চসত্তানং ইন্দ্রিযপরিপাকপচ্চযো আপোধাতুযা পৰত্তিআকারৰিসেসোতি আহ ‘‘আপোধাতুযা সম্ভৰরূপ’’ন্তি. গহিতায গহিতমেৰাতি সম্বন্ধো. উপচযসন্ততিৰিনিমুত্তো রূপুপ্পাদো নত্থি, উপ্পাদাৰত্থায চ অঞ্ঞা জাতি নাম নত্থেৰাতি ৰুত্তং ‘‘উপচযসন্ততীহি জাতিরূপ’’ন্তি. কম্মসমুট্ঠানস্সপি রোগস্স ৰিসভাগপচ্চযসমুপ্পন্নো ধাতুক্খোভো আসন্নকারণং ¶ , পগেৰ ইতরস্স. সো অত্থতো রূপধম্মানং পাকাৰত্থা ঠিতিভঙ্গক্খণেসু এৰ সিযাতি ৰুত্তং ‘‘জরতাঅনিচ্চতাদীহি রোগরূপং গহিত’’ন্তি.
৬৯৯-৭০৪. রূপানি সমুট্ঠহন্তি জাযন্তি এতেহীতি রূপসমুট্ঠানানি. কানি পন তানীতি আহ ‘‘উতুচিত্তাহারকম্মানী’’তি.
আহারো রূপহেতুযোতি এত্থ ইতি-সদ্দো পক্খিপিতব্বো, কম্মং, উতু চ চিত্তঞ্চ আহারোতি ইমে রূপহেতুযোতি. রূপহেতুযোতি চ রূপস্স জনকপচ্চযাতি অত্থো. তেনাহ ‘‘এতেহেৰা’’তিআদি. একমেকংযেৰ সমুট্ঠানং এতেসন্তি একসমুট্ঠানা. ননু একতো এৰ পচ্চযতো পচ্চযুপ্পন্নস্স উপ্পত্তি নত্থীতি? সচ্চং নত্থি, রূপজনকপচ্চযেসু একতোতি অযমেত্থ অভিসন্ধি. অট্ঠিন্দ্রিযানীতি চক্খাদীনি পঞ্চ, ইত্থিপুরিসিন্দ্রিযদ্ৰযং, জীৰিতঞ্চাতি অট্ঠিন্দ্রিযানি. কাযৰচীৰিঞ্ঞত্তিৰসেন ৰিঞ্ঞত্তিদ্ৰযং.
দ্ৰীহীতি ¶ কোচি চিত্তেন, কোচি উতুনা চাতি এৰং দ্ৰীহি. ন হি একস্সেৰ দ্ৰে একক্খণে পচ্চযা হোন্তি. এৰং সেসেসুপি. উতুআহার…পে… কতন্তি একেকং উতুনা, আহারেন, চিত্তেন চাতি তীহি কতং. চতস্সো চাপি ধাতুযোতি চত্তারি মহাভূতানি. তানি হি নিস্সত্তনিজ্জীৰট্ঠেন ধাতূতি ৰুচ্চন্তি. কম্মাদীহি চতূহি ভৰন্তীতি চতুব্ভৰা. দ্ৰেতি জরতা অনিচ্চতা.
৭০৫-৬. ইদানি মিস্সকসমুট্ঠানানিপি গহেত্ৰা তংতংপচ্চযজাতানং গণনপরিচ্ছেদং দস্সেতুং ‘‘কম্মেনা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ অট্ঠিন্দ্রিযানি ৰত্থু সুদ্ধট্ঠকং সন্তত্যূপচযাকাসাতি ৰীসতি কম্মজা. ৰিঞ্ঞত্তিদ্ৰযং সদ্দো লহুতাদিত্তযং সুদ্ধট্ঠকাদযো একাদসাতি সত্তরস চেতসা জাযরে, চিত্তজাতি অত্থো. সদ্দো লহুতাদিত্তযং সুদ্ধট্ঠকাদযো একাদসাতি দসপঞ্চেৰ পন্নরস উতুনা জাযরে. লহুতাদিত্তযং সুদ্ধট্ঠকাদযো একাদসাতি চুদ্দস আহারতো. জরতাঅনিচ্চতাহি তে অট্ঠসট্ঠি চ হোন্তেৰাতি সম্বন্ধো.
৭০৭-৮. ‘‘জরতা…পে… সমুট্ঠিতা’’তি ৰত্ৰা পুন তত্থ কারণং দস্সেতুং ‘‘জাতস্সা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ জাতস্স পাকভেদত্তাতি জরতায জাতধম্মস্স পাকত্তা, অনিচ্চতায ¶ চ ভেদত্তাতি অত্থো. ইদং ৰুত্তং হোতি – জরতাঅনিচ্চতা নাম উপ্পন্নধম্মস্স হোন্তি, নো উপ্পজ্জমানস্স. যদি হি উপ্পজ্জমানস্স সিযুং, তদা তাসম্পি জাযমানত্তপরিযাযো যুজ্জেয্য. উপ্পন্নধম্মস্স পন জাতিতো পরং ইমাসং সম্ভৰতো ন জাযন্তীতি ৰত্তুং ৰট্টতীতি. যদি পন কোচি তেসম্পি জাতভাৰে কো ৰিরোধোতি পটিপজ্জেয্য, তস্স তং দুগ্গাহং ৰিধমেন্তো আহ ‘‘জাযেয্যু’’ন্তিআদি. হোন্তু নাম তেসম্পি পাকভেদা ¶ , তদাপি কো ৰিরোধোতি আহ ‘‘ন হী’’তিআদি. পাকো ন পরিপচ্চতীতি সম্বন্ধো, এতেন ন ভিজ্জতীতি দীপিতং হোতি. পক্কস্স হি ভঙ্গো নিযতো. ভেদো ৰা ন চ ভিজ্জতীতি এত্থাপি পাকভাৰোপি ৰুত্তোৰ. ন হি অপক্কং ভিজ্জতীতি, অঞ্ঞথা উপ্পাদভঙ্গানং অনঞ্ঞত্তপ্পসঙ্গতো. নত্থি তন্তি পাকভেদানং পচ্চনং ভিজ্জনং নত্থীতি ৰুত্তমেৰত্থং সঙ্খিপিত্ৰা আহ.
এত্তাৰতা চ কিং ৰুত্তং হোতি? যদি জরতাঅনিচ্চতা কেনচি পচ্চযেন জাযেয্যুং, তদা উপ্পন্নস্স নাম জরায, ভঙ্গেন চ ভৰিতব্বন্তি তেসং জরতাঅনিচ্চতাপি সিযুং, ন চ পনেতা উপলব্ভন্তি. কস্মা? যস্মা ন জরতা অঞ্ঞজরায জীরতি, ভিজ্জতি ৰা, ন চ ভঙ্গো অঞ্ঞেন ভঙ্গেন ভিজ্জতি, জীরতি ৰা, ইতরথা সাপি জরা অপরায জরায, ভঙ্গেন চ জীরতি, ভিজ্জতি, সো চ ভঙ্গো অঞ্ঞায জরায, অঞ্ঞেন ভঙ্গেন জীরতি, ভিজ্জতীতি অনৰট্ঠানপ্পসঙ্গতোতি ৰুত্তং হোতি.
৭০৯-১০. ‘‘জাতস্সা’’তিআদি নিগমনং. অথ ৰা উত্তরি ৰত্তব্বচোদনায ফলঠপনং. ‘‘সিযা কত্থচী’’তিআদি পরমতাসঙ্কনং. এত্থাতি এতস্মিং ‘‘জরতাঅনিচ্চতাদ্ৰযং ন পচ্চতি, ন ভিজ্জতি ৰা’’তি অধিকারে. রূপস্সূপচযোতীতি ইতি-সদ্দো আদিঅত্থো, তেন ‘‘রূপস্স উপচযো সন্ততী’’তি ৰচনেনাতি অত্থো. এৰং পাকোপি পচ্চতু, ভেদোপি পরিভিজ্জতূতি সম্বন্ধো. অযং পনেত্থ অধিপ্পাযো – যথা কম্মাদীহি উপ্পজ্জনকরূপনিদ্দেসে ‘‘কতমং তং রূপং উপাদিন্নং? চক্খাযতনং…পে… কাযাযতনং ইত্থিন্দ্রিযং পুরিসিন্দ্রিযং জীৰিতিন্দ্রিযং, যং ৰা পনঞ্ঞম্পি অত্থি রূপং কম্মস্স কতত্তা রূপাযতনং…পে… ফোট্ঠব্বাযতনং আকাসধাতু রূপস্স উপচযো রূপস্স সন্ততি কবল়ীকারো আহারো’’তিআদিনা (ধ. স. ৬৫২) উপচযসন্ততীনং নিদ্দিট্ঠত্তা জাতি ¶ জাযতীতি দীপিতং হোতি তস্সা অপরজাতিযা অভাৰেপি. এৰং জরাভঙ্গানং অপরজরাভঙ্গাভাৰেপি জীরণং, ভিজ্জনঞ্চ সম্পটিচ্ছিতব্বং, ইতরথা জাতিযাপি ভেদনা তদৰত্থাযেৰাতি.
৭১১. ‘‘ন ¶ চেৰা’’তিআদি যথাসঙ্কিতপরমতস্স পটিক্খিপনং. যদি জাযতীতি ন ৰিঞ্ঞাতব্বং, এৰঞ্চ সতি নিদ্দেসে কস্মা ৰুত্তন্তি আহ ‘‘জাযমানস্সা’’তিআদি. ইদং ৰুত্তং হোতি – অসতিপি জাতিযা জাযমানত্তে জাযমানানং ধম্মানং অভিনিব্বত্তিভাৰতো তস্সা তপ্পচ্চযভাৰৰোহারো অনুমতোতি তত্থ ৰুত্তা, ন পন পরমত্থতো জাযমানত্তা. জাযমানস্স হি অভিনিব্বত্তিমত্তং জাতি, তস্মা অসিদ্ধেন অসিদ্ধসাধনমেতন্তি.
৭১২-৭. ‘‘তত্থা’’তিআদিনা পুনপি পরমতাসঙ্কং কত্ৰা পটিক্খিপতি. তত্থ যেসং ধম্মানং যা জাতি, সা তপ্পচ্চযত্তৰোহারং, অভিনিব্বত্তিসম্মুতিঞ্চ লভতেৰাতি সম্বন্ধো. তথাতি যথা লভতেৰ, তথা. যংতং-সদ্দা হি অব্যভিচারিতসম্বন্ধা. তেসং ধম্মানং পচ্চযা এতিস্সাতি তপ্পচ্চযা, তস্সা ভাৰো তপ্পচ্চযত্তং, তপ্পচ্চযত্তেন পৰত্তো ৰোহারো তপ্পচ্চযত্তৰোহারো, তং কম্মপচ্চযভাৰাদিৰোহারন্তি অত্থো. অভিনিব্বত্তিসম্মুতিন্তি অভিনিব্বত্ততি জাযতীতি এৰং অভিনিব্বত্তিৰসেন পৰত্তসম্মুতিং. কম্মাদিসম্ভৰন্তি কম্মাদিচতুপচ্চযসমুট্ঠানং. জনকানং পচ্চযানং আনুভাৰক্খণুপ্পাদে অভাৰতোতি সম্বন্ধো. অযং পনেত্থ অত্থো – যে তে রূপানং জনকপচ্চযা, তেসং তদুপ্পাদনং পতি অনুপরতব্যাপারানং যো সো পচ্চযূপলক্খণিযো কিচ্চানুভাৰক্খণো, তদা জাযমানানং ধম্মানং ৰিকারভাৰেন লব্ভমানতং সন্ধায ৰিনেয্যপুগ্গলৰসেন জাতিযা পচ্চযতো জাতত্তং অনুঞ্ঞাতং ততো পুরে ¶ , পচ্ছা চ অনুপলব্ভমানত্তা, এৰঞ্চ কত্ৰা ৰুত্তং ‘‘জাতিযা পন লব্ভতী’’তি. জরাভঙ্গানং পন পচ্চযানুভাৰক্খণতো উত্তরি ঠিতিভঙ্গক্খণেসু লব্ভমানত্তা ন এৰং অনুঞ্ঞাতুং সক্কাতি, জাতিযা পন লব্ভতি সো ৰোহারোতি অধিপ্পাযো. তপ্পচ্চযত্তৰোহারন্তিআদিগাথাদ্ৰযং নিগমনৰসেন ৰুত্তং.
৭১৮-৯. অথ কিং ইমায গীৰাকণ্ডূযায, ননু ৰুত্তং ভগৰতা সুত্তন্তে ‘‘জরামরণং, ভিক্খৰে, অনিচ্চং সঙ্খতং পটিচ্চসমুপ্পন্ন’’ন্তি (সং. নি. ২.২০), তস্মা কথমেতং ৰুচ্চতি, জরতা অনিচ্চতা চেৰ ন কেহিচি সমুট্ঠিতাতি যো ৰদেয্য, তস্স ৰিতক্কং দস্সেত্ৰা পটিক্খিপিতুং ‘‘অনিচ্চ’’ন্তিআদি ৰুত্তং. কস্মা ন ৰত্তব্বন্তি আহ ‘‘সা হি পরিযাযদেসনা’’তি. পরিযাযদেসনত্তমেৰ ৰিভাৰেতুং ‘‘অনিচ্চান’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তথা-সদ্দেন ‘‘সঙ্খতান’’ন্তি সঙ্গণ্হাতি.
৭২০-৩. অনিচ্চং ¶ সঙ্খতঞ্চাতি চ-সদ্দেন ‘‘পটিচ্চসমুপ্পন্ন’’ন্তি সঙ্গণ্হাতি. অযঞ্হেত্থ অধিপ্পাযো – অনিচ্চসঙ্খতধম্মানং জরামরণত্তা তেসু সন্তেসু হোতি, অসন্তেসু ন হোতি. ন হি অজাতং পরিপচ্চতি, ভিজ্জতি ৰা, তস্মা তং জাতিপচ্চযতং সন্ধায ‘‘জরামরণং সঙ্খতং পটিচ্চসমুপ্পন্নং, ততোযেৰ চ অনিচ্চ’’ন্তি পরিযাযেন সুত্তে আগতং. যথা ৰিঞ্ঞত্তিআদীনং নিপ্পরিযাযতো চিত্তসমুট্ঠানতাভাৰেপি চিত্তজানং ৰিকারত্তা চিত্তসমুট্ঠানভাৰোতি. ৰিঞ্ঞত্তিযো ৰিযাতি চ নিদস্সনমত্তং দট্ঠব্বং লহুতাদীনম্পি চিত্তজাদিভাৰস্স পরিযাযেনেৰ ইচ্ছিতত্তা. নিপ্পরিযাযেন অট্ঠারসেৰ নিপ্ফন্নরূপানি কম্মাদিসমুট্ঠানানীতি. তযন্তি জাতিজরাভঙ্গসঙ্খাতানং লক্খণরূপত্তযং.
খংপুপ্ফংৰাতি ¶ আকাসকুসুমং ৰিয. যথা আকাসকুসুমং সব্বসো অজাতত্তা নত্থি, এৰমিদম্পি নত্থীতি অত্থো. নিচ্চং ৰাসঙ্খতং ৰিযাতি যথা অসঙ্খতং নিব্বানং কেনচি অসঙ্খতত্তা নিচ্চং ধুৰং, এৰমিদম্পি কেনচি অসঙ্খতত্তা নিচ্চং সস্সতং ৰাতি অত্থো. নোভযং পনিদন্তি ইদং পন উভযম্পি খংপুপ্ফং ৰিয নো নত্থি, ন চ নিব্বানং ৰিয অসঙ্খতং ৰাতি অত্থো. নিস্সযাযত্তৰুত্তিতোতি জাযমানপরিপচ্চমানভিজ্জমানানং জাতিআদিমত্তভাৰেন জাযমানাদিনিস্সযপটিবদ্ধৰুত্তিত্তা. তমেৰ নিস্সযাযত্তৰুত্তিতং সমত্থেতুং ‘‘ভাৰে পথৰিযাদীন’’ন্তিআদি ৰুত্তং. অযং পনেত্থ সঙ্খেপত্থো – পথৰীআদীনং নিস্সযানং ভাৰে জাতিআদিত্তযং পঞ্ঞাযতি, তস্মা নো নত্থি, যস্মা চ তেসং অভাৰে ন পঞ্ঞাযতি, তস্মা ন নিচ্চন্তি ইমমেৰ চ অভিনিৰেসং নিসেধেতুং ভগৰতা জাতিযা চতুজত্তং, জরামরণস্স চ অনিচ্চাদিপরিযাযো ৰুত্তোতি দট্ঠব্বং.
৭২৪-৫. নিপ্ফন্নানি নামাতি ‘‘রূপস্স পরিচ্ছেদো, রূপস্স ৰিকারো, রূপস্স লক্খণ’’ন্তিআদিনা পরিচ্ছেদাদিভাৰং অতিক্কমিত্ৰা অত্তনো কক্খল়ত্তাদিনা সভাৰেন পরিচ্ছিজ্জ গহেতব্বত্তা, অপরিযাযেনেৰ কম্মাদিপচ্চযেহি নিপ্ফন্নত্তা ৰা নিপ্ফন্নানি নাম. তব্বিপরীততো অনিপ্ফন্না.
সেসকা অনিপ্ফন্নাতি সুত্ৰা পরো অনিট্ঠং আপাদেন্তো আহ ‘‘যদি হোন্তী’’তিআদি. ‘‘তেসমেৰা’’তিআদিনা পন তং পটিক্খিপতি. কাযৰিকারো কাযৰিঞ্ঞত্তি নাম, ৰচীৰিকারো ৰচীৰিঞ্ঞত্তি নাম, ছিদ্দং ৰিৰরং আকাসধাতু নাম, লহুভাৰো লহুতা নাম, মুদুভাৰো মুদুতা নাম ¶ , কম্মঞ্ঞভাৰো কম্মঞ্ঞতা নাম, নিব্বত্তি উপচযো নাম, পৰত্তি সন্ততি নাম, জীরণাকারো জরতা নাম, হুত্ৰা অভাৰাকারো অনিচ্চতা নামাতি এৰং তেসংযেৰ অট্ঠারসন্নং নিপ্ফন্নরূপানং ¶ ৰিকারভূতত্তা নিপ্ফন্না চেৰ সঙ্খতা চ, তেসংযেৰ চ রূপানং ৰিকারত্তা তে অসঙ্খতা নাম কথং ভৰেয্যুং, নিপ্ফন্না চেৰ সঙ্খতাতি সম্বন্ধং কত্ৰা যদি অনিপ্ফন্নরূপানং নিস্সযভূতা নিপ্ফন্নরূপা সঙ্খতা, তেসং পন ৰিকারভূতা কথং অসঙ্খতা নাম হোন্তীতি অত্থং ৰণ্ণেন্তি. তেসং অধিপ্পাযেন নিপ্ফন্না চেৰাতি ৰ-কারো আগমসিদ্ধোতি দট্ঠব্বং.
৭২৬-৭. ইত্থিভাৰো…পে… ৰণ্ণিতাতি ফলঠপনং. ‘‘এৰং সন্তে’’তিআদি চোদনা. ‘‘অঞ্ঞং পনা’’তিআদি পরিহারো. তত্থ চক্খুকাযপসাদানং, একত্তং উপপজ্জতীতি চক্খুপসাদে কাযপসাদভাৰস্স, কাযপসাদে চক্খুপসাদভাৰস্স সব্ভাৰতো পুরিমস্স ফোট্ঠব্বাৰভাসনং, ইতরস্স চ রূপাৰভাসনং হোতীতি চক্খুকাযপসাদানং একীভাৰো ভৰেয্যাতি অত্থো. নিদস্সনমত্তঞ্চেতং. সোতকাযপসাদাদীনম্পি হি ৰুত্তনযেন একত্তংযেৰাতি.
৭২৮-৩০. অঞ্ঞং পন অঞ্ঞস্মিং ন চত্থীতি ঠপেত্ৰা অঞ্ঞমঞ্ঞাৰিনিব্ভোগৰসেন পৰত্তিং অঞ্ঞং রূপং অঞ্ঞস্মিং রূপে পরমত্থতো নেৰত্থি ভিন্ননিস্সযভাৰেন কলাপন্তরগতত্তা. চক্খুপসাদো হি দট্ঠুকামতানিদানকম্মসমুট্ঠিতভূতনিস্সিতো, কাযপসাদো ফুসিতুকামতানিদানকম্মজভূতনিস্সিতো. অসঙ্করন্তি অসংকিণ্ণং. যদি এৰং, ন সব্বত্থ কাযাযতনাদিকন্তি? তম্পি নত্থি পরমত্থতো. ৰিনিব্ভুজিত্ৰা হি নেসং নানাকরণং পঞ্ঞাপেতুং ন সক্কা, তং দস্সেতুং ‘‘অঞ্ঞমঞ্ঞাৰিনিব্ভোগৰসেনা’’তিআদি ৰুত্তং. অঞ্ঞমঞ্ঞা…পে… পৰত্তিতোতি অঞ্ঞমঞ্ঞং সন্তানতো অৰিনিব্ভুজ্জনৰসেন অৰিসংসট্ঠৰসেন পৰত্তনতো. অৰিনিব্ভোগরূপৰসেনাতি পন অত্থো ন হোতি. ন হি চক্খুকাযপসাদানং এককলাপগতঅৰিনিব্ভোগরূপা ঠানন্তরং ৰত্তুং সক্কাতি ¶ . যথা রূপরসাদীনং ৰিৰেচেতুং অসক্কুণেয্যতায অঞ্ঞমঞ্ঞব্যাপিতা ৰুচ্চতি, ন চ পরমত্থতো রূপে রসো অত্থি. যদি সিযা, রূপগ্গহণেনেৰ রসগ্গহণং গচ্ছেয্য. এৰং কাযাযতনাদীনম্পি পরমত্থতো ন সব্বত্থ অত্থিতা, ‘‘ইদং এত্থ, ইদং এত্থা’’তি ঠানন্তরং পন সমযঞ্ঞুনা কেনচি ন সক্কা ৰত্তুন্তি. অত্থি কাযপসাদোতীতি ইতিসদ্দো ‘‘তস্মা’’তি ইমস্স অত্থে. তেনাহ ‘‘তস্মা’’তি. এৰমুদীরিতন্তি সব্বট্ঠানিকন্তি এৰমুদীরিতং.
৭৩১-২. লক্খণাদিৰসেনাপীতি যথাৰুত্তলক্খণরসপচ্চুপট্ঠানপদট্ঠানৰসেনাপি. ধজানং ¶ …পে… গতাতি পঞ্চৰণ্ণানং নীলাদিপঞ্চৰণ্ণসুত্তমযানং একমেকস্স ৰা একেকৰণ্ণৰসেন ধজানং ছাযা তেসং উপমতং উপমাভাৰং গতা সম্পত্তাতি অত্থো. কেচি পন ‘‘ছাযা উপমা এতেসন্তি ছাযাউপমা, ছাযাউপমানং ভাৰো ছাযাউপমতা, তং গতা এতে ধম্মা’’তি ৰদন্তি. তং পন তেহি ‘‘ছাযাউপমতং গতা’’তি এত্থ বহুব্বীহিৰসেনেৰ রস্সত্তন্তি মঞ্ঞমানেহি ৰুত্তং ভৰেয্য. গাথাবন্ধত্থং পন রস্সত্তন্তি দট্ঠব্বং. ‘‘চতুত্থদূ’’তিআদীসু হি ৰিভত্তিলোপম্পি কত্ৰা দস্সেন্তো আচরিযো ন ঈদিসেসু ঠানেসু ব্যঞ্জনে আদরং জনেতি. যং পন ‘‘তেস’’ন্তি হেট্ঠাপদং, ‘‘ধম্মান’’ন্তি উপরিপদং ৰা সম্বন্ধিতুং অনিচ্ছন্তেহি ৰুচ্চতি তত্থ ‘‘নানত্তং সমুপাগত’’ন্তি. তং এত্থ অকামাপি সম্বন্ধিতব্বমেৰ. ন হি নানত্তং সমুপাগতং তেসন্তি নাপেক্খতীতি. অথাপি তত্থ ‘‘নানত্তং সমুপাগতা’’তি পাঠং পরিকপ্পেয্যুং, হোতু তাৰ পোত্থকেসু অদিস্সমানম্পি পাঠং পরিকপ্পেত্ৰা তেসং তুট্ঠি. অযং পনেত্থ অধিপ্পাযো – যথা পঞ্চৰণ্ণানং ধজানং একতো কত্ৰা উস্সাপিতানং কিঞ্চাপি ছাযা একাবদ্ধা ৰিয হোতি, অঞ্ঞমঞ্ঞং পন অসম্মিস্সাৰ, এৰমেৰ ইমে সব্বট্ঠানিকরূপা ¶ কিঞ্চাপি একাবদ্ধা ৰিয হোন্তি, লক্খণতো পন অঞ্ঞমঞ্ঞং ভিন্নসভাৰা অসম্মিস্সাযেৰ. এককলাপট্ঠাপি হি লক্খণতো ভিন্নসভাৰা, কিং পন নানাকলাপট্ঠাতি.
৭৩৩. অত্তনো পচ্চযেহি লোকে নিযুত্তং, ৰিদিতন্তি ৰা লোকিকং, তস্স ভাৰো লোকিকত্তং. হিনোতি পতিট্ঠহতি সম্পযুত্তধম্মরাসি এতেনাতি হেতু, মূলট্ঠেন উপকারকো লোভাদিকো চ অলোভাদিকো চ, তাদিসো হেতু ন হোতীতি নহেতু. অত্তনো পচ্চযেহি সঙ্খতং অভিসঙ্খতন্তি সঙ্খতং. আভৰগ্গা, আগোত্রভু ৰা সৰন্তীতি আসৰা, সহ আসৰেহীতি সাসৰং, আসৰেহি আলম্বিতব্বন্তি অত্থো. পচ্চযাযত্তৰুত্তিতোতি অত্তনো অত্তনো পচ্চযাধীনপ্পৰত্তিতায সপ্পচ্চযত্তাতি ৰুত্তং হোতি. নিদস্সনমত্তমেতং. কামাৰচরত্তা অহেতুকত্তা হেতুৰিপ্পযুত্তত্তা সংযোজনিযত্তা গন্থনিযত্তা উপাদানিযত্তা ওঘনিযত্তা যোগনিযত্তা নীৰরণিযত্তা সংকিলেসিকত্তা পরামট্ঠত্তা অচেতসিকত্তা চিত্তৰিপ্পযুত্তত্তা ন রূপাৰচরত্তা ন অরূপাৰচরত্তা ন অপরিযাপন্নত্তা অনিয্যানিকত্তা অনিচ্চত্তাতি এৰমাদিনাপি কারণেন একৰিধমেৰাতি.
৭৩৪-৮. এৰং একৰিধনযং দস্সেত্ৰা ইদানি আদি-সদ্দেন সঙ্গহিতদুৰিধতাদিনযং দস্সেতুং ‘‘অজ্ঝত্তিকবহিদ্ধা’’তিআদিনা অজ্ঝত্তিকদুকাদযো আরদ্ধা. তত্থ অজ্ঝত্তিকদুকে তাৰ আহিতো ¶ অহং মানো এত্থাতি অত্তা, অত্তভাৰো, তং অত্তানং অধিকিচ্চ উদ্দিস্স পৰত্তত্তা অজ্ঝত্তা, ইন্দ্রিযবদ্ধধম্মা, তেসু ভৰানি, অত্তনি ৰা ভৰানি অজ্ঝত্তিকানি. কামং অঞ্ঞেপি অজ্ঝত্তসম্ভূতা অত্থি, রুল়্হীৰসেন পন চক্খাদীনেৰ ‘‘অজ্ঝত্তিকানী’’তি ৰুচ্চন্তি. অথ ৰা ‘‘যদি মযং ন হোম, ত্ৰং কট্ঠকলিঙ্গরূপমো ভৰিস্সসী’’তি ৰদন্তা ¶ ৰিয অত্তভাৰস্স সাতিসযং উপকারকানীতি তানেৰ ৰিসেসতো অজ্ঝত্তিকনামং লভন্তি. ইন্দ্রিযানিন্দ্রিযাতি আধিপচ্চট্ঠেন ইন্দ্রিযানি, সেসং তদভাৰতো অনিন্দ্রিযং. তত্থ চক্খাদীনং পঞ্চন্নং চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীসু অধিপতেয্যং তেসং পটুমন্দভাৰাদিঅনুৰত্তনতো, ইত্থিন্দ্রিযপুরিসিন্দ্রিযদ্ৰযস্স ইত্থিলিঙ্গাদিহেতুভাৰে, জীৰিতিন্দ্রিযস্স চ সহজরূপানুপালনেতি দট্ঠব্বং. ৰিসযৰিসযীভাৰতো ঘট্টনৰসেন গহেতব্বত্তা ওল়ারিকং, তব্বিপরীতত্তা সুখুমং. উপাদিন্নন্তি কম্মুনা গহিতং. কম্মনিব্বত্তঞ্হি ‘‘মমেতং ফল’’ন্তি তেন কম্মুনা গহিতং ৰিয হোতি.
একাদস…পে… সপ্পটিঘন্তি চক্খুৰিঞ্ঞাণাৰিঞ্ঞেয্যত্তা সনিদস্সনত্তাভাৰতো অনিদস্সনং, অঞ্ঞমঞ্ঞং পতনৰসেন পন পটিঘসব্ভাৰতো সপ্পটিঘং, উভযপটিক্খেপেন অনিদস্সনঅপ্পটিঘং. কম্মতো জাতন্তি এত্থ যং একন্ততো কম্মসমুট্ঠানং অট্ঠিন্দ্রিযানি, ৰত্থু চাতি নৰৰিধং রূপং. যঞ্চ একাদসৰিধে চতুসমুট্ঠানে কম্মসমুট্ঠানং একাদসৰিধমেৰ রূপন্তি এৰং ৰীসতিৰিধম্পি কম্মতো উপ্পজ্জনতো কম্মজং. যঞ্হি জাতং, যঞ্চ জাযতি, যঞ্চ জাযিস্সতি, তং সব্বম্পি ‘‘কম্মজ’’ন্তি ৰুচ্চতি যথা ‘‘দুদ্ধ’’ন্তি. কম্মতো অঞ্ঞং অকম্মং, অকম্মতো জাতং অকম্মজং. অঞ্ঞত্থে হি অযং অ-কারো. তেনাহ ‘‘তদঞ্ঞপচ্চযাজাত’’ন্তি. কম্মতো অঞ্ঞপচ্চযতো জাতং, উতুচিত্তাহারজন্তি অত্থো. চিত্তজত্তিকাদীনি ৰুত্তানুসারেন যোজেতুং সক্কাতি ন দস্সিতানি.
দিট্ঠচতুক্কে দট্ঠব্বন্তি দিট্ঠং. যং রূপাযতনং অদক্খি, যঞ্চ দক্খিস্সতি, যঞ্চ দক্খতি, যঞ্চ পস্সেয্য, তং সব্বং দিট্ঠং নাম তংসভাৰানতিৰত্তনতো যথা ‘‘ইট্ঠ’’ন্তি. এস নযো সুতাদীসুপি. দিট্ঠং নাম রূপাযতনং চক্খুৰিঞ্ঞাণৰিঞ্ঞেয্যত্তা. সুতং নাম সদ্দাযতনং সোতৰিঞ্ঞাণৰিঞ্ঞেয্যত্তা. মুতং নাম গন্ধরসফোট্ঠব্বাযতনত্তযং মুত্ৰা পত্ৰা গহেতব্বতো ¶ , পসাদেন সহ সম্বন্ধনতো ৰা. তথা হেতং সম্পত্তগ্গাহকৰিসযং ৰুত্তং. ৰিঞ্ঞাতং নাম অৰসেসং কেৰলং মনোৰিঞ্ঞাণৰিঞ্ঞেয্যত্তা.
দ্ৰারঞ্চেৰ ¶ ৰত্থু চাতি অত্তনিস্সিতানং চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীনং, অঞ্ঞনিস্সিতানং সম্পটিচ্ছনাদীনঞ্চ পৰত্তিমুখভাৰতো দ্ৰারঞ্চেৰ অত্তনিস্সিতানং আধারভাৰতো ৰত্থু চ. দ্ৰারমেৰ হুত্ৰা ন ৰত্থূতি কেৰলং কম্মদ্ৰারভাৰতো দ্ৰারমেৰ, তন্নিস্সিতস্স চিত্তুপ্পাদস্স অভাৰতো ন ৰত্থু. ৰত্থুমেৰ হুত্ৰা ন দ্ৰারন্তি মনোধাতুমনোৰিঞ্ঞাণধাতূনং নিস্সযভাৰতো ৰত্থুমেৰ, চক্খাদযো ৰিয সপরনিস্সিতানং পৰত্তিদ্ৰারাভাৰতো ন দ্ৰারং. সেসং একৰীসতিৰিধং রূপং ৰুত্তৰিপরিযাযতো নেৰ দ্ৰারং ন ৰত্থু চ. চতুত্থচতুক্কেতি ৰত্থুচতুক্কে. ততিযপদন্তি ‘‘ৰত্থুমেৰ হুত্ৰা নেৰিন্দ্রিয’’ন্তি পদং.
৭৩৯-৪০. পুন পঞ্চৰিধন্তি সম্বন্ধো. চতুজন্তি পকাসিতং চতূহিযেৰ সমুট্ঠানতো.
চক্খুৰিঞ্ঞাণৰিঞ্ঞেয্যং রূপাযতনং তেন গহেতব্বতো, ন পন চক্খুৰিঞ্ঞাণেনেৰ ৰিঞ্ঞেয্যতো. তথা হেতং আৰজ্জনাদীহি চেৰ মনোদ্ৰারিকজৰনেহি চ ৰিঞ্ঞাযতীতি. এস নযো সোতৰিঞ্ঞেয্যাদীসুপি. মনোৰিঞ্ঞাণৰিঞ্ঞেয্যং পন কেৰলং মনোৰিঞ্ঞাণেনেৰ ৰিঞ্ঞাতব্বং. ন হি রূপাদিতো অঞ্ঞত্থ চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীনি পৰত্তন্তি.
ছৰত্থুঅৰত্থুভেদতোতি ছন্নং ৰত্থূনং, অৰত্থুস্স চ ভেদতো. মনোধাতুৰিঞ্ঞেয্যং রূপাদিপঞ্চকং.
মনাযতনস্স অরূপত্তা, ধম্মাযতনস্স চ একদেসতো রূপত্তা আহ ‘‘আযতনভেদতো একাদসৰিধ’’ন্তি.
৭৪৩-৫. অরূপভৰে ¶ রূপুপ্পত্তিযা অভাৰতো, অসঞ্ঞীভৰস্স চ রূপভৰপরিযাপন্নত্তা ৰুত্তং ‘‘কামরূপভৰদ্ৰযে’’তি. ভুম্মৰজ্জেসূতি ভুম্মদেৰানং ৰজ্জনং যোনিৰিভাগং পত্ৰা তেসং মনুস্সসদিসত্তা. পুরিমা তিস্সোতি অণ্ডজজলাবুজসংসেদজযোনিযো. তা হি যথাৰুত্তপ্পভেদেসু ন লব্ভন্তি, তাসঞ্চ পটিক্খেপেন পচ্ছিমা ওপপাতিকযোনি অনুঞ্ঞাতাতি অত্থতো আপন্নমেৰ হোতীতি. তত্থ নিরযেতি উস্সদানম্পি গহণতো অৰীচিমহানিরযে কীটপাণকানম্পি সরীরং পচ্ছা ৰড্ঢনকং হুত্ৰাৰ নিব্বত্ততি, নিজ্ঝামতণ্হিকপেতানং নিচ্চাতুরতায কামস্স অভাৰতো গব্ভগ্গহণং ন হোতি, তস্মা অণ্ডজজলাবুজযোনিযো তত্থ ন ¶ সন্তি, আদিত্তত্তা কুচ্ছিযং গব্ভং ন পতিট্ঠাতীতি কেচি. নিব্বত্তমানানঞ্চ পাপকম্মানুভাৰেন মহাদুক্খস্স পত্তব্বতায মহন্তেনেৰ সরীরেন ভৰিতব্বন্তি সংসেদজযোনিপি তেসং ন হোতি, অগ্গিজালায সন্তপ্পমানসরীরত্তা তেসং নিব্বত্তকালে অল্লট্ঠানে পুপ্ফাদীসু সম্ভৰাভাৰতো সংসেদজতা নত্থেৰাতিপি ৰদন্তি. তেন তেসং ওপপাতিকাৰ যোনীতি আহ ‘‘নিজ্ঝামতণ্হিকে’’তি. অথ সংসেদজওপপাতিকযোনীনং কো ৰিসেসোতি? সংসেদজো তাৰ খুদ্দকসরীরো হুত্ৰা পদুমগব্ভাদিং নিস্সায নিব্বত্তো কমেন ৰড্ঢতি. ইতরো পন যত্থ যত্থ নিব্বত্ততি, তত্থ তত্থ পরিচ্ছিন্নপ্পমাণসরীরোৰ সোল়সৰস্সুদ্দেসিকো ৰিয পরিপুণ্ণঙ্গপচ্চঙ্গো পাতুরহোসি.
সেসে গতিত্তযেতি ঠপেত্ৰা দেৰগতিং, নিরযগতিঞ্চ অৰসেসমনুস্সপেততিরচ্ছানসঞ্ঞিতে গতিত্তযে. মনুস্সেসু হি কেচি অণ্ডজাপি হোন্তি কুন্তপুত্তদ্ৰেভাতিকত্থেরা ৰিয, কেচি সংসেদজাপি হোন্তি পদুমগব্ভে নিব্বত্তপোক্খরসাতিব্রাহ্মণাদযো ৰিয, কেচি ওপপাতিকাপি ¶ হোন্তি অম্বপালিগণিকাদযো ৰিয. নিজ্ঝামতণ্হিকাৰসেসপেতা পন সব্বচতুপ্পদপক্খিজাতিদীঘজাতিআদযো সব্বেপি তিরচ্ছানা চ চতুযোনিকাৰাতি.
৭৪৬-৭. গব্ভে মাতুকুচ্ছিযং সেতীতি গব্ভসেয্যকো, সোযেৰ রূপাদীসু সত্ততায গব্ভসেয্যকসত্তো. তস্স গব্ভসেয্যকসত্তস্স. তিংস রূপানীতি কাযভাৰৰত্থুদসকৰসেন সমতিংস কম্মজরূপানিযেৰ. তদা হি নেৰ চিত্তজরূপমত্থি পটিসন্ধিচিত্তস্স রূপসমুট্ঠাপকত্তাভাৰতো, নাপি উতুজং পুরিমুপ্পন্নউতুনো অভাৰা. উতু হি ঠানপ্পত্তং রূপং সমুট্ঠাপেতি, ন চ আহারজং তস্মিং কাযে অজ্ঝোহটস্স অভাৰতো, তস্মা কম্মসমুট্ঠানানিযেৰ তিংস রূপানি পটিসন্ধিক্খণে নিব্বত্তন্তি, যানী ‘‘কললরূপ’’ন্তি পৰুচ্চন্তি, পরিপিণ্ডিতানি চ তানি জাতিউণ্ণায একস্স অংসুনো পসন্নতিলতেলে পক্খিপিত্ৰা উদ্ধটস্স পগ্ঘরিত্ৰা অগ্গে ঠিতবিন্দুমত্তানি অচ্ছানি ৰিপ্পসন্নানি পসন্নতেলবিন্দুসমানানি হোন্তি. যথাহু –
‘‘তিলতেলস্স যথা বিন্দু,
সপ্পিমণ্ডো অনাৰিলো;
এৰং ৰণ্ণপটিভাগং,
কললন্তি পৰুচ্চতী’’তি. (ৰিভ. অট্ঠ. ২৬);
সভাৰস্সেৰাতি ¶ অৰধারণেন অভাৰকস্স ভাৰদসকাভাৰতো তিংসরূপানং অসম্ভৰং দীপেতি. তেনাহ ‘‘অভাৰ…পে… কাযৰত্থুৰসেন তূ’’তি. অভাৰগব্ভসেয্যানন্তি ইমিনা অভাৰওপপাতিকানং ন এৰন্তি দস্সেতীতি কেচি. পুব্বে সভাৰকগব্ভসেয্যকস্স পন ৰত্ৰা ততো নিৰত্তনত্থং ‘‘অভাৰগব্ভসেয্যকসত্তান’’ন্তি ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. পুব্বে গব্ভসেয্যক-গ্গহণেন অণ্ডজানম্পি গহণে ইধ ¶ ৰিসুং ৰচনং গোবলীবদ্দঞাযৰসেনাতি দট্ঠব্বং, ন পন তেসং অভাৰকভাৰনিৰত্তনত্থন্তি. ইতরথা হি ৰীসতিরূপানং ৰচনং ৰিরুজ্ঝতি. অভাৰকভাৰো পনেত্থ অণ্ডজানং পকরণতো দট্ঠব্বো. ন হি গব্ভসেয্যক-সদ্দেন সমাসভূতং অভাৰ-সদ্দং ইধ আনেতুং সক্কাতি.
৭৪৮. গহিতাগহণেনেত্থ, একাদস ভৰন্তি তেতি একস্মিং কলাপে গহিতরূপানং অপরকলাপে অগ্গহণৰসেন সুদ্ধট্ঠকং, জীৰিতং, কাযপসাদো, ৰত্থুরূপন্তি অভাৰকস্স পটিসন্ধিক্খণে একাদস রূপানি ভৰন্তি, সভাৰকস্স পন দ্ৰীসু ভাৰেসু একেন সহ দ্ৰাদস রূপানি হোন্তি. এসেৰ চ নযোতি ৰুত্তেসু, ৰক্খমানেসু চ পটিসন্ধিক্খণিককলাপেসু অগ্গহিতগ্গহণেন রূপগ্গহণে নযো এসেৰ ঞেয্যো.
৭৪৯. ননু চ ‘‘সব্বেসু দসকেসূ’’তি ৰুত্তং, কথং পন তে দসকা জানিতব্বাতি আহ ‘‘জীৰিতেনা’’তিআদি. সুদ্ধকমট্ঠকন্তি চত্তারি মহাভূতানি, তন্নিস্সিতা চ ৰণ্ণগন্ধরসওজাতি ইদং জীৰিতাদিনা অসম্মিস্সং সুদ্ধট্ঠকং. ইমানিযেৰ হি অট্ঠ কত্থচি অৰিনিব্ভোগৰসেনপি পৰত্তিতো অৰিনিব্ভোগরূপানি অৰকংসতো একো কলাপোতি চ ৰুচ্চতি. আচরিযজোতিপালত্থেরেন পন ‘‘নিপ্ফন্নানিপ্ফন্নৰসেন দস রূপানি অৰিনিব্ভোগৰুত্তিকানি একো কলাপো’’তি ৰত্ৰা পুন তংসমত্থনত্থং ইদং ৰুত্তং –
‘‘অৰিনিব্ভোগৰুত্তীনি, চতুজানেকলক্খণা;
নিপ্ফন্নানট্ঠ ৰা তেসু, হিত্ৰান কাযলক্খণে’’তি.
৭৫০. কাযদসকন্তি কাযো দসমো এত্থাতি কাযদসকং, অসাধারণেন ৰা কাযেন লক্খিতং দসকং কাযদসকং. এস নযো চক্খুদসকাদীসু. পরিযাপুটং ঞাতং, কথিতন্তি ৰা অত্থো.
৭৫২-৩. কামাৰচরদেৰেসু ¶ ¶ সব্বকালং পটিসন্ধিপৰত্তীসু সত্ততিযা রূপানং লব্ভনতো ৰুত্তং ‘‘নিচ্চং রূপানি সত্ততী’’তি. ন হি তে কদাচিপি ৰিকলিন্দ্রিযা, অভাৰকা ৰা হোন্তি. ‘‘মনুস্সেসু ওপপাতিকসত্তান’’ন্তি অৰিসেসেন ৰুত্তেপি আদিকপ্পিকানং ভাৰদসকস্স পটিসন্ধিক্খণে অভাৰতো তেসং সট্ঠি রূপানীতি ৰেদিতব্বং. জীৰিতনৰকম্পি ওপপাতিকানং, সংসেদজানঞ্চ কামাৰচরসত্তানং পৰত্তেযেৰ হোতি তস্স পাচকগ্গিনা সহৰুত্তিত্তা, তস্স চ অজ্ঝোহটাহারসন্নিস্সযেন সম্ভৰতো. সংসেদজানম্পি পরিপুণ্ণঙ্গপচ্চঙ্গানং নিব্বত্তনতো ওপপাতিকেহি ৰিসেসো নত্থীতি তেসং ৰিসুং অগ্গহণং. ৰিভঙ্গেপি হি –
‘‘কামধাতুযা উপপত্তিক্খণে কস্সচি একাদসাযতনানি পাতুভৰন্তি, কস্সচি দসাযতনানি, কস্সচি অপরানি দসাযতনানি, কস্সচি নৰাযতনানি, কস্সচি সত্তাযতনানি পাতুভৰন্তী’’তি (ৰিভ. ১০০৯) –
ইমস্স নিদ্দেসে ‘‘ওপপাতিকসত্তান’’ন্তিআদিনা ওপপাতিক-গ্গহণমেৰ কতং, ন সংসেদজ-গ্গহণং. তঞ্চ পরিপুণ্ণাযতনানং সংসেদজানং ওপপাতিকেসু সঙ্গণ্হনতো. তথা হি ৰুত্তং অট্ঠকথাযং ‘‘সংসেদজযোনিকা পরিপুণ্ণাযতনভাৰেন ওপপাতিকসঙ্গহং কত্ৰা ৰুত্তা’’তি. পধানায ৰা যোনিযা সব্বপরিপুণ্ণাযতনযোনিং দস্সেতুং ‘‘ওপপাতিকসত্তান’’ন্তি ৰুত্তং.
৭৫৪-৫. চক্খুসোতৰত্থুৰসাতি চক্খুদসকসোতদসকৰত্থুদসকৰসা. আনন্দাচরিযো পনেত্থ ‘‘রূপধাতুযং পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণেন সহ চক্খুসোতৰত্থুসত্তকানং জীৰিতছক্কস্সাতি চতুন্নং কলাপানং ৰসেন সত্তৰীসতি ¶ রূপানি উপ্পজ্জন্তি, তত্থ গন্ধরসাহারানং পটিক্খিত্তত্তা’’তি ৰত্ৰা পুন তং সমত্থেন্তো ‘‘পাল়িযঞ্হি ‘রূপধাতুযা উপপত্তিক্খণে ঠপেত্ৰা অসঞ্ঞসত্তানং দেৰানং পঞ্চাযতনানি পাতুভৰন্তি, পঞ্চ ধাতুযো পাতুভৰন্তী’তি (ৰিভ. ১০১৫) ৰুত্তং. তথা ‘রূপধাতুযা ছ আযতনানি নৰ ধাতুযো’তি (ৰিভ. ৯৯৪) সব্বসঙ্গাহকৰসেন তত্থ ৰিজ্জমানাযতনধাতুযো দস্সেতুং ৰুত্তং. কথাৰত্থুম্হি চ ঘানাযতনাদীনং ৰিয গন্ধাযতনাদীনঞ্চ তত্থ ভাৰো পটিক্খিত্তো ‘অত্থি তত্থ ঘানাযতনন্তি? আমন্তা. অত্থি তত্থ গন্ধাযতনন্তি? ন হেৰং ৰত্তব্বে’তিআদিনা (কথা. ৫২০). ন চ অফোট্ঠব্বাযতনানং পথৰীধাতুআদীনং ৰিয অগন্ধরসাযতনানং গন্ধরসানং তত্থ ভাৰো সক্কা ৰত্তুং ফুসিতুং সক্কুণেয্যতাৰিনিমুত্তস্স পথৰীআদিসভাৰস্স ৰিয গন্ধরসাযতনভাৰৰিনিমুত্তস্স গন্ধরসভাৰস্স ¶ অভাৰা. যদি চ ঘানসম্ফস্সাদীনং কারণভাৰো নত্থীতি তানি আযতনানীতি ন ৰুচ্চেয্যুং, ধাতুসদ্দো পন নিস্সত্তনিজ্জীৰৰিভাৰকোতি গন্ধধাতুরসধাতূতি অৰচনে কারণং নত্থি. ধম্মসভাৰো চ নেসং একন্তেন ইচ্ছিতব্বো সভাৰধারণাদিলক্খণতো অঞ্ঞস্স অভাৰা. ধম্মানঞ্চ আযতনভাৰো একন্ততো যমকে ৰুত্তো ‘ধম্মো আযতনন্তি? আমন্তা’তি (যম. ১.আযতনযমক.১৩), তস্মা তেসং গন্ধরসাযতনভাৰাভাৰেপি কোচি আযতনভাৰো ৰত্তব্বো. যদি চ ফোট্ঠব্বভাৰতো অঞ্ঞো পথৰীআদিভাৰো ৰিয গন্ধরসভাৰতো অঞ্ঞো তেসং কোচি সভাৰো সিযা, তেসং ধম্মাযতনসঙ্গহো. গন্ধরসভাৰে, পন আযতনভাৰে চ সতি গন্ধো চ সো আযতনঞ্চ গন্ধাযতনং, রসো চ সো আযতনঞ্চ রসাযতনন্তি ইদমাপন্নমেৰাতি গন্ধরসাযতনভাৰো চ ন সক্কা নিৰারেতুং, ‘তযো আহারা’তি ¶ (ৰিভ. ১০১৫) ৰচনতো কবল়ীকারাহারস্স তত্থ অভাৰো ৰিঞ্ঞাযতি, তস্মা যথা পাল়িযা অৰিরোধো হোতি, তথা গন্ধরসোজা হিত্ৰা রূপগণনা কাতব্বা. এৰঞ্হি ধম্মতা ন ৰিলোমতা হোতী’’তি ৰদতি.
আচরিযজোতিপালধম্মপালত্থেরা পন তং পটিক্খিপন্তি. তথা চ ৰুত্তং তেহি ‘‘রূপাৰচরসত্তানং ঘানজিৰ্হাযতনাভাৰতো ৰিজ্জমানাপি গন্ধরসা আযতনকিচ্চং ন করোন্তী’’তি, তে অনামসিত্ৰা পাল়িযং ‘‘পঞ্চাযতনানি পাতুভৰন্তী’’তি ‘‘ছ আযতনানী’’তি (ৰিভ. ৯৯৩-৯৯৪) চ আদি ৰুত্তং. ‘‘তযো আহারা’’তি চ অজ্ঝোহরিতব্বস্স আহারস্স অভাৰেন ওজট্ঠমকরূপসমুট্ঠাপনসঙ্খাতস্স আহারকিচ্চস্স অকরণতো, ন সব্বেন সব্বং গন্ধরসানং, ওজায চ অভাৰতো. ইতি ৰিসযিনো কিচ্চস্স অভাৰেন ৰিসযো কিচ্চভাৰধম্মো ন ৰুত্তো. যস্মিঞ্হি ভৰে ৰিসযী নত্থি, তস্মিং তংহেতুকো নিপ্পরিযাযেন ৰিসযস্স আযতনভাৰো নত্থীতি ৰিজ্জমানস্সাপি অৰচনং, যথা তত্থেৰ রূপভৰে পথৰীতেজোৰাযোধাতূনং ফোট্ঠব্বাযতনভাৰেন. যস্স পন যত্থ ৰচনং, তস্স তত্থ ৰিসযীসব্ভাৰহেতুকো নিপ্পরিযাযেন আযতনভাৰো ৰুত্তো, যথা তত্থেৰ রূপাযতনস্স. যদি ৰিসযীসব্ভাৰহেতুকো ৰিসযস্স নিপ্পরিযাযেন আযতনভাৰো, কথমসঞ্ঞসত্তানং দ্ৰে আযতনানি পাতুভৰন্তি. অসঞ্ঞসত্তানঞ্হি চক্খাযতনং নত্থি. অথ তদভাৰেন রূপাযতনং অঞ্ঞেসং অৰিসযোতি? নাযং ৰিরোধো. যেন অধিপ্পাযেন রূপধাতুযং সঞ্ঞীনং গন্ধাযতনাদীনং অৰচনং, তেন ন রূপাযতনস্সাপি অৰচনন্তি অসঞ্ঞীনং একং আযতনং ন ৰত্তব্বং. যথাসকঞ্হি ইন্দ্রিযগোচরভাৰাপেক্খায যেসং নিপ্পরিযাযেন আযতনভাৰো অত্থি, তেসু ¶ নিদ্দিসিযমানেসু ¶ তদভাৰতো রূপধাতুযং সঞ্ঞীনং গন্ধাদিকে ৰিসুং আযতনভাৰেন অৰত্ৰা ধম্মসভাৰানতিৰত্তনতো, মনোৰিঞ্ঞাণস্স চ ৰিসযভাৰূপগমনতো ধম্মাযতনন্তোগধে কত্ৰা ‘‘পঞ্চাযতনানী’’তি পাল়িযং ৰুত্তং. এতদত্থঞ্হি ধম্মাযতনন্তি সামঞ্ঞতো নামকরণং পিট্ঠিৰট্টকানি ৰা তানি কত্ৰা ‘‘পঞ্চাযতনানী’’তি ৰুত্তং. যেন চ পন অধিপ্পাযেন অসঞ্ঞীনং রূপাযতনং ৰুত্তং, তেন সঞ্ঞীনং, অসঞ্ঞীনম্পি গন্ধাযতনাদীনং ৰিসুং গহণং কাতব্বন্তি ইমস্স নযস্স দস্সনত্থং ‘‘অসঞ্ঞসত্তানং দেৰানং দ্ৰে আযতনানি পাতুভৰন্তী’’তি (ৰিভ. ১০১৭) ৰুত্তং.
অসতিপি হি তত্থ অত্তনো ইন্দ্রিযেসু রূপস্স ৰণ্ণাযতনসভাৰাতিক্কমো নত্থেৰাতি তং রূপাযতনন্ত্ৰেৰ ৰুচ্চতি. ইমিনা চ নযদস্সনেন গন্ধাদীনি তীণি পক্খিপিত্ৰা সঞ্ঞীনং অট্ঠ আযতনানি, অসঞ্ঞীনং পঞ্চাতি অযমত্থো দস্সিতো হোতি. এৰঞ্চেতং সম্পটিচ্ছিতব্বং, অঞ্ঞথা রূপলোকে ফুসিতুং অসক্কুণেয্যতায পথৰীআদীনং ব্রহ্মূনং ৰচীঘোসো এৰ চ ন সিযা. ন হি পটিঘট্টননিঘংসনমন্তরেন সদ্দপ্পৰত্তি অত্থি, ন চ ফুসনসভাৰানং কত্থচি অফুসনসভাৰতা সক্কা ৰিঞ্ঞাতুং, ফোট্ঠব্বাযতনস্স চ ভূতত্তযস্স অভাৰে রূপভৰে রূপাযতনাদীনম্পি সম্ভৰো এৰ ন সিযা, তস্মা ফুসিতুং সক্কুণেয্যতাযপি পথৰীআদীনং তত্থ কাযিন্দ্রিযাভাৰেন তেসং ফোট্ঠব্বভাৰো ন ৰুত্তো. এৰঞ্চ কত্ৰা রূপধাতুযং তেসং সপ্পটিঘতাৰচনঞ্চ সমত্থিতং হোতি. ৰুত্তঞ্হি ‘‘অসঞ্ঞসত্তানং অনিদস্সনসপ্পটিঘং একং মহাভূতং পটিচ্চ…পে… দ্ৰে মহাভূতা’’তিআদি.
পটিঘো চ নাম ভূতত্তযস্স কাযপসাদং পতি তন্নিস্সযভূতঘট্টনং দ্ৰারেন অভিমুখভাৰো, ইধ পন তংসভাৰতা, সো চ ফুসিতুং অসক্কুণেয্যভাৰো ঘট্টনায ¶ অভাৰতো নত্থি. যদি তত্থ অসতিপি ৰিসযিম্হি রূপাযতনম্পি গহেত্ৰা ‘‘দ্ৰে আযতনানী’’তি ৰুত্তং, অথ কস্মা গন্ধাযতনাদীনি গহেত্ৰা ‘‘পঞ্চাযতনানী’’তি ন ৰুত্তন্তি? নযদস্সনৰসেন দেসনা পৰত্তাতি ৰুত্তোৰাযমত্থো. অথ ৰা তত্থ রূপাযতনস্সেৰ ৰচনং কদাচি অঞ্ঞভূমিকানং পসাদস্স ৰিসযভাৰং সন্ধায, ন পন ইতরেসং অভাৰতো, নাপি পরিযাযেন গন্ধাযতনাদীনং আযতনভাৰাভাৰতো.
অসঞ্ঞীনঞ্হি রূপাযতনং সমানতলৰাসীনং ৰেহপ্ফলানং, উপরিভূমিকানঞ্চ সুদ্ধাৰাসানং পসাদস্স ¶ ৰিসযভাৰং গচ্ছতি, ন পন গন্ধরসাতি তেসংযেৰ তত্থ অৰচনং যুত্তং. কথাৰত্থুম্হি চ নিপ্পরিযাযেন গন্ধাযতনাদীনং অত্থিভাৰং পরিজানন্তং সন্ধায পটিসেধো কতো. যদিপি চেতং ৰচনং তত্থ গন্ধাযতনাদীনং অভাৰৰিভাৰনং ন হোতি, অত্থিভাৰদীপনম্পি পন অঞ্ঞৰচনং নত্থেৰাতি? নযিদমেৰং অট্ঠকথাসু তত্থ তেসং অত্থিভাৰস্স নিদ্ধারেত্ৰা ৰুত্তত্তা. যঞ্হি অট্ঠকথাৰচনং পাল়িযা ন ৰিরুজ্ঝতি, তং পাল়ি ৰিয পমাণভূতং অৰিগরহিতায আচরিযপরম্পরায যাৰজ্জতনা আগতত্তা. তত্থ সিযা ‘‘যং পাল়িযা ন ৰিরুজ্ঝতি অট্ঠকথাৰচনং, তং পমাণং, ইদং পন ৰিরুজ্ঝতী’’তি? নযিদমেৰং, যথা ন ৰিরুজ্ঝতি, তথা পটিপাদিতত্তা. চক্খাদীনং আযতনানং, তন্নিস্সযানঞ্চ ৰিঞ্ঞাণানং সত্তসুঞ্ঞতাসন্দস্সনত্থং ভগৰতো ধাতুদেসনাতি আযতনভাৰেন ৰুত্তানংযেৰ ধাতুভাৰদীপনতো ধাতুভাৰস্সাপি তেসং অৰচনং যুজ্জতি এৰ, তস্মা যথা পাল়িযা অৰিরোধো হোতি, তথা চক্খুদসকাদিৰসেন ইধ রূপগণনা কতাতি ন এত্থ ধম্মতাৰিলোমনাসঙ্কায ওকাসোতি ৰেদিতব্বন্তি.
৭৫৬. জচ্চন্ধবধিরাতি ¶ ছন্দানুরক্খণত্থং দীঘকরণং. ন হি জচ্চন্ধবধিরঅঘানরহিতে নপুংসকে ৰত্থুকাযজিৰ্হাদসকৰসেন ইধ তিংসাতি যুজ্জতি, ইদঞ্চ ‘‘ওপপাতিকস্স জচ্চন্ধবধিরঘানরহিতে নপুংসকে জিৰ্হাকাযৰত্থুদসকানং ৰসেন তিংস রূপানি উপ্পজ্জন্তী’’তি অট্ঠকথাৰাদং গহেত্ৰা ৰুত্তং. আনন্দাচরিযো পন তং ‘‘পাল়িযা ন সমেতী’’তি ৰত্ৰা পটিক্খিপতি. তথা চাহ ‘‘নেতং পাল়িযা সমেতী’’তি. ন হি পাল়িযং কামাৰচরানং সংসেদজোপপাতিকানং অঘানকানং উপ্পত্তি ৰুত্তা.
ধম্মহদযৰিভঙ্গে হি –
‘‘কামধাতুযা উপপত্তিক্খণে কস্সচি একাদসাযতনানি পাতুভৰন্তি, কস্সচি দসাযতনানি, কস্সচি অপরানি দসাযতনানি, কস্সচি নৰাযতনানি, কস্সচি সত্তাযতনানি পাতুভৰন্তী’’তি (ৰিভ. ১০০৯) –
ৰুত্তং, ন ৰুত্তং ‘‘অট্ঠাযতনানি পাতুভৰন্তী’’তি. যদি হি অঘানকস্সাপি উপপত্তি সিযা, তিক্খত্তুং ‘‘দসাযতনানি পাতুভৰন্তী’’তি ৰত্তব্বং সিযা, তিক্খত্তুঞ্চ ‘‘নৰাযতনানি পাতুভৰন্তী’’তি, ন চেতং ৰুত্তং. যমকে চ ঘানজিৰ্হানং সহপ্পৰত্তি ৰুত্তাতি তং উপপরিক্খিত্ৰা ¶ গহেতব্বন্তি. অযঞ্হেত্থ আচরিযস্স অধিপ্পাযো – ধম্মহদযৰিভঙ্গপাল়িযঞ্হি ‘‘একাদসা’’তি পরিপুণ্ণাযতনস্স সদ্দাযতনৰজ্জানি একাদসাযতনানি ৰুত্তানি, ‘‘কস্সচি দসাযতনানী’’তি অন্ধস্স চক্খাযতনৰজ্জানি, ‘‘অপরানি দসাযতনানী’’তি বধিরস্স সোতাযতনৰজ্জানি, ‘‘নৰাযতনানী’’তি অন্ধবধিরস্স চক্খুসোতৰজ্জানি, ‘‘সত্তাযতনানী’’তি গব্ভসেয্যকস্স রূপগন্ধরসকাযফোট্ঠব্বমনধম্মাযতনৰসেন ৰুত্তং. যদি চক্খুসোতঘানৰিকলোপি উপ্পজ্জেয্য, তস্স অট্ঠেৰাযতনানি ¶ ৰত্তব্বানি সিযুং, ন চ ৰুত্তং ‘‘অট্ঠাযতনানি পাতুভৰন্তী’’তি, তস্মা নত্থেৰ চক্খুসোতঘানৰিকলো. সতি অঘানকউপপত্তিযং পুনপি ‘‘কস্সচি অপরানি দসাযতনানি পাতুভৰন্তী’’তি ৰত্তব্বং সিযা. তথা চ সতি যথা অন্ধবধিরস্স ৰসেন ‘‘কস্সচি নৰাযতনানি পাতুভৰন্তী’’তি একৰারং ৰুত্তং, এৰং অন্ধাঘানকস্স, বধিরাঘানকস্স চ ৰসেন ‘‘কস্সচি অপরানি নৰাযতনানি, কস্সচি অপরানি নৰাযতনানী’’তি ৰত্তব্বং সিযা. কামভৰে অজিৰ্হস্স সত্তস্সাভাৰতো, ঘানজিৰ্হাযতনানং সহপ্পৰত্তিৰচনতো চ তত্থেৰ কামধাতুযং অঘানকস্সাসম্ভৰোতি.
জোতিপালত্থেরাদযো পন ‘‘সংসেদজস্স জচ্চন্ধবধিরঅঘানকনপুংসকস্স জিৰ্হাকাযৰত্থুদসকানং ৰসেন তিংসরূপানি উপ্পজ্জন্তীতি ৰুত্তং, ন ওপপাতিকস্স. ধম্মহদযৰিভঙ্গপাল়িযঞ্চ ‘উপপত্তিক্খণে’তি ৰুত্তত্তা ওপপাতিকস্সেৰ ৰসেন নযো নীতো. যমকট্ঠকথাযঞ্চ ৰুত্তং ‘কামধাতুযং অঘানকো ওপপাতিকো নত্থি. যদি ভৰেয্য, কস্সচি অট্ঠাযতনানি পাতুভৰন্তীতি ৰদেয্যা’তি, যম্পি ধম্মহদযৰিভঙ্গে ‘কামধাতুযা উপপত্তিক্খণে কস্সচি একাদসাযতনানি পাতুভৰন্তী’তিআদীনং নিদ্দেসে ‘ওপপাতিকানং পেতান’ন্তিআদিনা ওপপাতিক-গ্গহণমেৰ কতং, ন পন সংসেদজ-গ্গহণং, তং পরিপুণ্ণাযতনানংযেৰ সংসেদজানং ওপপাতিকেসু সঙ্গহৰসেন ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং. তথা হি ৰুত্তং অট্ঠকথাযং ‘সংসেদজযোনিকা পরিপুণ্ণাযতনভাৰেন ওপপাতিকসঙ্গহং কত্ৰা ৰুত্তা’তি, পধানায ৰা যোনিযা সব্বং পরিপুণ্ণাযতনং যোনিং সঙ্গহেত্ৰা দস্সেতুং ‘ওপপাতিকান’ন্তি ৰুত্তন্তি চ, তস্মা ন কোচি পাল়িৰিরোধো’’তি ৰদন্তি.
অপরে পনাহু – ‘‘কামধাতুযং অঘানকো ওপপাতিকো নত্থি. যদি ভৰেয্য, কস্সচি অট্ঠাযতনানি পাতুভৰন্তীতি ¶ ৰদেয্যাতি ইদং মনুস্সেসু সংসেদজোপপাতিকানং ৰসেন ৰুত্তং, তে পরিপুণ্ণাযতনাৰ ¶ . কেসঞ্চি পন অঘানককীটানং অত্থিভাৰতো অপাযেসু সংসেদজোপপাতিকে সন্ধাযেতং ৰুত্ত’’ন্তি ৰদন্তি. তং আনন্দাচরিযাদীনং মতেন পটিক্খেপারহমেৰাতি.
৭৫৭-৮. উক্কংসস্সাৰকংসস্স অন্তরেতি ‘‘সত্ততী’’তি ৰুত্তউক্কংসপরিচ্ছেদস্স, ‘‘তিংসা’’তি ৰুত্তঅৰকংসপরিচ্ছেদস্স চ মজ্ঝে. অনুরূপতো…পে… ৰিভাৰিনাতি জাতিঅন্ধস্স সট্ঠি রূপানি চক্খুদসকাভাৰতো, তথা বধিরস্স সোতদসকাভাৰতো, অন্ধবধিরস্স পন পণ্ণাস চক্খুসোতদসকাভাৰতোতিআদিনা নযেন অঞ্ঞমঞ্ঞাপেক্খায পরিপুণ্ণা পরিপুণ্ণানং রূপানং পাণীনং ৰসেন রূপানং সমুপ্পত্তি ৰিঞ্ঞাতব্বাতি অত্থো. যং পনেত্থ ৰত্তব্বং, তং ৰুত্তমেৰাতি.
৭৫৯-৬০. এৰং তীসু ভৰেসু পটিসন্ধিযং রূপপ্পৰত্তিং দস্সেত্ৰা ইদানি পৰত্তিযং দস্সেতুং ‘‘সত্তৰীসতি রূপানী’’তিআদি ৰুত্তং. কামাৰচরসত্তস্স হি পরিপুণ্ণাযতনস্স অসতি অন্ধবধিরাদিপসাদৰিঘাতে যাৰ মরণচিত্তস্স হেট্ঠা সত্তরসমচিত্তং, তাৰ সত্তৰীসতি রূপানি পৰত্তন্তি. অপরিপুণ্ণাযতনস্স পন জচ্চন্ধাদিকস্স হেট্ঠা ৰুত্তনযেন রূপানং হাযনৰড্ঢনানি ৰেদিতব্বানি. ননু অট্ঠৰীসতিযেৰ রূপানি কামভৰে পৰত্তন্তীতি আহ ‘‘অপ্পৰত্তনতো’’তিআদি.
ঘানং…পে… ন ৰিজ্জরেতি কামৰিরাগভাৰনাৰসেন গন্ধাদিগ্গাহকেসু পসাদেসু ৰিরত্তা হোন্তীতি ঘানাদিত্তযং নত্থি. চক্খুসোতেসু পন অনুত্তরদস্সনাদিঅত্থং ৰিরত্তা ন হোন্তীতি তানি তেসং উপ্পজ্জন্তি. ভাৰদ্ৰযং কামরাগূপনিস্সযত্তা ন উপ্পজ্জতি. কেচি পন ‘‘লহুতাদিত্তযম্পি রূপভৰে ¶ নত্থি দন্ধত্তকরাদিধাতুক্খোভাভাৰতো. সতি হি তাদিসে ধাতুক্খোভে তপ্পটিপক্খেহি লহুতাদীহি ভৰিতব্ব’’ন্তি ৰদন্তি, তং অকারণং. ন হি ৰূপসমেতব্বপচ্চনীকাপেক্খো তব্বিরোধিধম্মুপ্পাদো. তথা সতি সহেতুককিরিযচিত্তুপ্পাদেসু কাযলহুতাদীনং অভাৰো এৰ সিযা, তস্মা পঞ্চেৰ রূপানি সঞ্ঞীব্রহ্মানং ন উপ্পজ্জন্তি, অৰসেসানি তেৰীসতি রূপানি উপ্পজ্জন্তি. অসঞ্ঞীব্রহ্মানং পন পঞ্চ পসাদরূপানি, ভাৰদ্ৰযং, হদযৰত্থু, ৰিঞ্ঞত্তিদ্ৰযং, লহুতাদিত্তযন্তি তেরস রূপানি ৰজ্জেত্ৰা অৰসেসানি পন্নরস উপ্পজ্জন্তি.
৭৬১. চতুসন্ততীতি ¶ চতুন্নং পচ্চযানং ৰসেন চতুসন্ততিরূপানি. রূপে হোন্তি তিসন্ততীতি ব্রহ্মানং অনাহারভাৰেন আহারজরূপানং অভাৰতো তিস্সো সন্ততিযো. দ্ৰিসন্ততীতি চিত্তজাহারজানং অভাৰতো দ্ৰে সন্ততিযো. বহিদ্ধা একসন্ততীতি কম্মজাদীনং তিস্সন্নম্পি অভাৰতো উতুজসন্ততিযেৰ.
৭৬২-৪. এৰং পটিসন্ধিপৰত্তীসু রূপানং গণনপরিচ্ছেদং ৰত্ৰা ইদানি তত্থ নেসং উপ্পত্তিক্কমং দস্সেতুং ‘‘রূপং নিব্বত্তমান’’ন্তিআদি ৰুত্তং. সব্বেসন্তি কামরূপভৰিকানং সব্বসত্তানং. পটিসন্ধিক্খণে পনাতি এত্থ দসকত্তযং হোতীতি পাঠসেসো. তেনাহ ‘‘যথেৰা’’তিআদি. পটিসন্ধিক্খণে দসকত্তযং হেট্ঠা ৰুত্তম্পি ‘‘তঞ্চ খো সন্ধিচিত্তস্সা’’তিআদিকং ৰিসেসং দস্সেতুং পুন ৰুত্তং. চিত্তস্স তীসু খণেসু কম্মজরূপানং সমুপ্পত্তিতো আহ ‘‘তথেৰা’’তিআদি. তিংস তিংসেৰাতি তিংস তিংসেৰ কম্মজরূপানি.
আনন্দাচরিযো পন ‘‘চিত্তস্স ঠিতিক্খণমেৰ নত্থি, ভঙ্গক্খণে চ রূপুপ্পাদো নত্থীতি চতুসমুট্ঠানিকানিপি রূপানি চিত্তস্স উপ্পাদক্খণেযেৰ হোন্তী’’তি আহ. ৰুত্তঞ্হি তেন ¶ – যো চেত্থ চিত্তস্স ঠিতিক্খণো ৰুত্তো, সো চ অত্থি নত্থীতি ৰিচারেতব্বো. চিত্তযমকে হি ‘‘উপ্পন্নং উপ্পজ্জমান’’ন্তি (যম. ২.চিত্তযমক.৮১) এতস্স ৰিভঙ্গে ‘‘ভঙ্গক্খণে উপ্পন্নং নো চ উপ্পজ্জমান’’ন্তি (যম. ২.চিত্তযমক.৮১) এত্তকমেৰ ৰুত্তং, ন ৰুত্তং ‘‘ঠিতিক্খণে ভঙ্গক্খণে চা’’তি. তথা’’ন উপ্পজ্জমানং ন উপ্পন্ন’’ন্তি এত্থ ‘‘ভঙ্গক্খণে ন উপ্পজ্জমানং নো চ ন উপ্পন্ন’’ন্তি এত্তকমেৰ ৰুত্তং, ন ৰুত্তং ‘‘ঠিতিক্খণে ভঙ্গক্খণে চা’’তি. এৰং ‘‘ন নিরুদ্ধং ন নিরুজ্ঝমান’’ন্তি এতেসং পরিপুণ্ণৰিস্সজ্জনে ‘‘উপ্পাদক্খণে অনাগতঞ্চা’’তি ৰত্ৰা ‘‘ঠিতিক্খণে’’তি অৰচনং, অতিক্কন্তকালৰারে চ ‘‘ভঙ্গক্খণে চিত্তং উপ্পাদক্খণং ৰীতিক্কন্ত’’ন্তি (যম. ২.চিত্তযমক.৮৩) ৰত্ৰা ‘‘ঠিতিক্খণে’’তি অৰচনং ঠিতিক্খণাভাৰং চিত্তস্স দীপেতি. সুত্তেপি হি ‘‘ঠিতস্স অঞ্ঞথত্তং পঞ্ঞাযতী’’তি (অ. নি. ৩.৪৭) তস্সেৰ একস্স অঞ্ঞথত্তাভাৰতো যস্সা অঞ্ঞথত্তং পঞ্ঞাযতি, সা সন্ততিট্ঠিতীতি ন ন সক্কা ৰত্তুং. ৰিজ্জমানং তংখণদ্ৰযসমঙ্গী ঠিতন্তি. যো চেত্থ চিত্তস্স নিরোধক্খণে রূপুপ্পাদো ৰুত্তো, সো চ ৰিচারেতব্বো. কস্মা? ‘‘যস্স ৰা পন সমুদযসচ্চং নিরুজ্ঝতি, তস্স দুক্খসচ্চং উপ্পজ্জতীতি? নো’’তি (যম. ১.সচ্চযমক.১৩৬) ৰুত্তন্তি, ন ¶ চ চিত্তসমুট্ঠানরূপমেৰ সন্ধায পটিক্খেপো কতোতি সক্কা ৰিঞ্ঞাতুং চিত্তসমুট্ঠানরূপাধিকারস্স অভাৰাতি.
আচরিযস্স হি অযমধিপ্পাযো – উপ্পন্নউপ্পজ্জমানৰারাদীসু ‘‘ঠিতিক্খণে’’তি অৰচনং ‘‘চিত্তস্স ঠিতিক্খণং নাম নত্থী’’তি ইমমত্থং দীপেতি. ন হি যথাধম্মসাসনে অভিধম্মে লব্ভমানস্স অৰচনে কারণং দিস্সতি. ন কেৰলং অভিধম্মে অৰচনমেৰ চিত্তস্স ঠিতিক্খণভাৰজোতকং, অপিচ খো ‘‘ঠিতস্স অঞ্ঞথত্তং পঞ্ঞাযতী’’তি এৰমাগতা সুত্তন্তপাল়িপি. অঞ্ঞথত্তং নাম পুব্বাপরৰিসেসো. অপিচ যথা ভূতো ধম্মো উপ্পজ্জতি, কিং তথা ভূতোৰ ভিজ্জতি, উদাহু ¶ অঞ্ঞথা ভূতো. যদি তথা ভূতোৰ ভিজ্জতি, ন জরতায সম্ভৰো. অঞ্ঞথা ভূতো, অঞ্ঞো এৰ সোতি সব্বথাপি ঠিতিক্খণস্স অভাৰোযেৰ. যদি চ চিত্তস্স ভঙ্গক্খণে রূপং উপ্পজ্জেয্য, তং দুক্খসচ্চন্তি কত্ৰা ‘‘নো’’তি ৰত্তুং ন সক্কা, ৰুত্তঞ্চ, তস্মা ৰিঞ্ঞাযতি ‘‘চিত্তস্স নিরোধক্খণে রূপুপ্পাদো নত্থী’’তি.
আচরিযজোতিপালধম্মপালত্থেরানং পনেতং নক্খমতি. তেহি ‘‘একধম্মাধারভাৰেপি উপ্পাদনিরোধানং অঞ্ঞো উপ্পাদক্খণো, অঞ্ঞো নিরোধক্খণো. উপ্পাদাৰত্থঞ্হি উপাদায উপ্পাদক্খণো, নিরোধাৰত্থং উপাদায নিরোধক্খণো. উপ্পাদাৰত্থায চ ভিন্না নিরোধাৰত্থাতি একস্মিংযেৰ চ সভাৰধম্মে যথা ইচ্ছিতব্বা, অঞ্ঞথা অঞ্ঞোযেৰ ধম্মো উপ্পজ্জতি, অঞ্ঞো নিরুজ্ঝতীতি আপজ্জেয্য, এৰং নিরোধাৰত্থায ৰিয নিরোধাভিমুখাৰত্থাযপি ভৰিতব্বং, সা ঠিতি জরতা চা’’তি সম্পটিচ্ছিতব্বমেতং.
যদি এৰং, কস্মা পাল়িযং ঠিতিক্খণো ন ৰুত্তোতি? ৰিনেয্যজ্ঝাসযানুরোধেন নযদস্সনৰসেন পাল়িগতীতি ৰেদিতব্বাতি. অভিধম্মদেসনাপি হি কদাচি ৰিনেয্যজ্ঝাসযানুরোধেন পৰত্ততি, যথা রূপস্স উপ্পাদো ‘‘উপচযো সন্ততী’’তি ভিন্দিত্ৰা দেসিতো. হেতুসম্পযুত্তদুকাদিদেসনা চেত্থ নিদস্সিতব্বা. ‘‘যস্স ৰা পনা’’তিআদিপুচ্ছায ৰিস্সজ্জনে চ অরূপলোকং চিত্তসমুট্ঠানরূপং ৰা সন্ধায ‘‘নো’’তি সক্কা ৰত্তুং. অযঞ্হি যমকদেসনায পকতি, যদিদং যথাসম্ভৰযোজনাতি. অথ ৰা পচ্চাসত্তিঞাযেন যং সমুদযসচ্চং নিরুজ্ঝতি, তেন যং দুক্খসচ্চং উপ্পাদেতব্বং চিত্তচেতসিকতপ্পটিবদ্ধরূপসঙ্খাতং, তস্স ¶ তদা উপ্পত্তি নত্থীতি ‘‘নো’’তি ৰিস্সজ্জনং, ন সব্বস্স ৰচনতো, তস্মা ন ¶ সক্কা চিত্তস্স ঠিতিক্খণে, ভঙ্গক্খণে চ রূপুপ্পাদনং পটিক্খিপিতুন্তি ৰদন্তি.
উতুজরূপানি পন পটিসন্ধিচিত্তস্স ঠিতিক্খণতো পট্ঠায অট্ঠকনৰকৰসেন উপ্পজ্জন্তি. পটিসন্ধিক্খণে হি উপ্পন্নানং কম্মজরূপানং অব্ভন্তরে সহুপ্পাদএকনিরোধতেজোধাতু ঠানং পত্ৰা তস্স ঠিতিক্খণে অট্ঠ রূপানি সমুট্ঠাপেতি, তত্থ উপ্পন্না তেজোধাতু পটিসন্ধিচিত্তস্স ভঙ্গক্খণে, তত্থ উপ্পন্না পঠমভৰঙ্গস্স উপ্পাদক্খণেতি এৰমাদিনা অট্ঠকং, কদাচি সদ্দপাতুভাৰকালে তেন সহ সদ্দনৰকঞ্চ উপ্পজ্জতি. চিত্তজরূপানি চ পটিসন্ধিতো অনন্তরং পঠমভৰঙ্গতো পট্ঠায রূপজনকচিত্তানং উপ্পাদক্খণে অট্ঠকৰসেন, সদ্দপাতুভাৰাদিকালে সদ্দনৰকাদিৰসেন চ পৰত্তন্তি. আহারজানি পন একস্স, দ্ৰিন্নং ৰা সত্তাহানং অতিক্কমেন নিব্বত্তন্তি. ননু চ অজ্ঝোহটাহারপচ্চযেন আহারো রূপং সমুট্ঠাপেতি, গব্ভে সযন্তস্স চ কুতো অজ্ঝোহরণাহারোতি? সমাতিতো. মাতরা হি ভুত্তং কুচ্ছিগতস্স সরীরে অব্ভঞ্জনং ৰিয আহারকিচ্চং করোতি. তেনাহু পোরাণা –
‘‘যঞ্চস্স ভুঞ্জতী মাতা,
অন্নং পানঞ্চ ভোজনং;
তেন সো তত্থ যাপেতি,
মাতুকুচ্ছিগতো নরো’’তি. (সং. নি. ১.২৩৫);
তস্মা মাতরা অজ্ঝোহটাহারেন অনুগ্গহিতে সরীরে অব্ভন্তরিকা ওজা লদ্ধপ্পচ্চযা রূপং সমুট্ঠাপেতি, চক্খুসোতঘানজিৰ্হাদসকা পন পঞ্চপসাদাৰত্থং অতিক্কম্ম পচ্ছা সত্তমে সত্তাহে উপ্পজ্জন্তি, ‘‘একাদসমে সত্তাহে’’তি (যম. মূলটী. আযতনযমক ২২-২৫৪) আনন্দাচরিযো অৰোচ. অযমেত্থ গব্ভসেয্যকানং রূপপ্পৰত্তিনযো.
ওপপাতিকানম্পি ¶ পটিসন্ধিচিত্তস্স উপ্পাদক্খণে কম্মসমুট্ঠানানি সত্ততি রূপানি উপ্পজ্জন্তি, তথেৰস্স ঠিতিক্খণে, ভঙ্গক্খণে চ সত্ততি সত্ততীতিআদিনা ৰুত্তনযেন উক্কংসাৰকংসতো কামভৰিকসত্তানং, রূপীব্রহ্মানঞ্চ যথাৰুত্তনযেনেৰ যথানুরূপং কম্মসমুট্ঠানানং, উতুসমুট্ঠানানঞ্চ পৰত্তি ৰেদিতব্বা. আহারজরূপং পন কামাৰচরানং সব্বপঠমং ¶ অত্তনো মুখগতখেল়ং অজ্ঝোহরণকালে উপ্পজ্জতি. সঞ্ঞীব্রহ্মানং তং সব্বেন সব্বং নত্থি. অসঞ্ঞীনঞ্চ চিত্তজাহারজানি নত্থেৰাতি অযং ৰিসেসো. এৰং উপ্পজ্জমানেসু চ পনেতেসু রূপেসু যং চিত্তস্স উপ্পাদক্খণে উপ্পন্নং, তং অত্তনা সহুপ্পন্নচিত্তং আদিং কত্ৰা সত্তরসমচিত্তস্স নিরোধক্খণে নিরুজ্ঝতি, ঠিতিক্খণে উপ্পন্নং অট্ঠারসমস্স উপ্পাদক্খণে নিরুজ্ঝতি, ভঙ্গক্খণে উপ্পন্নং ইমস্স ঠিতিক্খণে নিরুজ্ঝতীতি এৰং উপ্পজ্জন্তং, নিরুজ্ঝন্তঞ্চ যাৰ মরণচিত্তস্স হেট্ঠা সত্তরসমচিত্তং, তাৰ যথারহং চতুসন্ততিআদিৰসেন পৰত্ততীতি. আসন্নমরণস্স পন চুতিতো সত্তরসমচিত্তস্স ঠিতিক্খণমাদিং কত্ৰা কম্মজরূপং ন সমুট্ঠাতি. যদি সমুট্ঠাতি, মরণং ন সিযা অনুপচ্ছিন্নত্তা কম্মজরূপানং. কম্মজরূপসমুচ্ছেদে হি ‘‘মতো’’তি ৰুচ্চতি. ৰুত্তঞ্হি –
‘‘আযু উস্মা চ ৰিঞ্ঞাণং, যদা কাযং জহন্তিমং;
অপৰিদ্ধো তদা সেতি, নিরত্থংৰ কলিঙ্গর’’ন্তি. (সং. নি. ৩.৯৫);
সত্তরসমেন সহ উপ্পন্নঞ্চ তং চুতিচিত্তেন সহ নিরুজ্ঝতি, অপরঞ্চ ন উপ্পজ্জতি. আযুক্খযা, কম্মক্খযা, উভযক্খযা, উপক্কমেন ৰা কস্সচীতি এৰং কম্মজরূপস্সেৰ হি মরণং হোতি সতিপি আহারজে, অট্ঠকথামতেন চিত্তজে চ. তম্পি অপগতজীৰস্স ন উপ্পজ্জতি. উতুজরূপং পন পৰত্ততি এৰ. তথা সংসেদজানং, ওপপাতিকানং পন সরীরনিক্খেপাভাৰতো তম্পি ন পৰত্ততি.
৭৬৫-৬. উপ্পাদৰযৰন্ততায ¶ নিচ্চো ধুৰো ন হোতীতি অনিচ্চো, নিচ্চখণিকতায ৰা ন ইচ্চো সস্সতাদিৰসেন অনুপগন্তব্বোতি অনিচ্চো. অযঞ্হি ৰিনাসো জনকপচ্চযতো অঞ্ঞহেতুনিরপেক্খতায নিচ্চখণিকোৰ হোতি. ধুৰসারৰিরহিতত্তা অদ্ধুৰো. অৰসৰত্তনট্ঠেন অনত্তা. উদযৰযপটিপীল়নেন, দুক্খৰত্থুতায চ দুক্খানং খন্ধো সমূহোতি দুক্খক্খন্ধো. এৰংৰিধো পন সুখেহি অসম্মিস্সোযেৰাতি আহ ‘‘কেৰলো’’তি. কস্সচিপি ৰা রূপস্স সুখসভাৰস্স অভাৰতো সকলোপি দুক্খক্খন্ধোতি ৰুত্তং ‘‘দুক্খক্খন্ধো চ কেৰলো’’তি. পচ্চযযাপনিযতায চ রোগমূলতায চ রোগতো. সো হি যথারহং পচ্চযেহি যাপেতব্বতায যাপ্যরোগো ৰিযাতি রোগতো দট্ঠব্বো. যাপ্যব্যাধি হি রোগো, ইতরো আবাধো, মূলব্যাধি ৰিয চেস অনুবদ্ধব্যাধীনং কিলেসরোগাদীনং মূলভাৰতো রোগতো দট্ঠব্বো. দুক্খতাসূলযোগিতায, কিলেসাসুচিপগ্ঘরণতায ¶ , উপ্পাদজরাভঙ্গেহি উদ্ধুমাতপরিপক্কপভিন্নতায চ গণ্ডতো. সো হি দুক্খদুক্খতা সঙ্খারদুক্খতা ৰিপরিণামদুক্খতাতি তিৰিধদুক্খতাসঙ্খাতেন রুজ্জনেন যুত্ততায, যথারহমারম্মণৰসেন চ সমন্নাগমৰসেন চ রাগাদিকিলেসাসুচিৰিস্সন্দনতো, অহুত্ৰা সম্ভৰনতো, উপ্পত্তিযা উদ্ধুমাতত্তা জরাভঙ্গেহি চ যথাক্কমং পরিপক্কপভিন্নভাৰতো গণ্ডসদিসোতি গণ্ডতো দট্ঠব্বো. অৰসৰত্তনতায, অৰিধেয্যতায চ পরতো. যথা হি পরো পতন্তো পরস্স ৰসং ন গচ্ছতি, এৰমেতং সুভসুখাদিভাৰেন ৰসে ৰত্তেতুং অসক্কুণেয্যতায অৰসৰত্তনতো ‘‘মা জীরথ, মা মরথা’’তিআদিনা ৰিধাতুং অসক্কুণেয্যতায অৰিধেয্যভাৰতো পরতো দট্ঠব্বং. ব্যাধিজরামরণেহি পলুজ্জনতো, আব্যাসনতো চ পলোকতো. ইদং ব্যাধিআদীহি পকারেহি ¶ ভিজ্জনতো, ৰিনস্সনতো, এতেহি এৰ ৰা আব্যাসনতো ব্যসনত্থস্স লোক-সদ্দস্স পৰিসিট্ঠস্স আব্যাসনত্থতায পলোকতো দট্ঠব্বং. ছন্দন্তি রজ্জনৰসেন পৰত্তং ছন্দং.
৭৬৭. ধম্মসেনাপতিনাতি ধম্মসেনায পতি নাযকোতি ধম্মসেনাপতি, সারিপুত্তত্থেরো, তেন. হিতসঙ্খাতো অত্থো এতস্সাতি হিতত্থি, তেন. সক্কচ্চাতি উগ্গহণধারণাদীসু অতন্দিতো হুত্ৰা.
ইতি অভিধম্মত্থৰিকাসিনিযা নাম
অভিধম্মাৰতারসংৰণ্ণনায
রূপৰিভাগৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১১. একাদসমো পরিচ্ছেদো
নিব্বাননিদ্দেসৰণ্ণনা
৭৬৮-৯. আদিতো ¶ রূপানন্তরমুদ্দিট্ঠং যং নিব্বানন্তি সম্বন্ধো. তস্স ৰিভাৰনং যথাবলং পৰক্খামীতি সম্বন্ধো.
ভৰাভৰন্তি ভৰতো ভৰং, খুদ্দকং, মহন্তং ৰা ভৰং. ৰিননতোতি সংসিব্বনতো. তণ্হা হি সংসারনাযিকভাৰেন ভৰতো ভৰং, সুগতিদুগ্গতিৰসেন খুদ্দকমহন্তং ভৰং ৰা অপরাপরভাৰায সংসিব্বতি, তুন্নকরণং ৰিয করোতি. নিক্খন্তত্তাতি ৰিসংযোগৰসেন নিস্সটত্তা. মরণপটিপক্খতায, অমতসদিসতায ৰা অমতং. সব্বদুক্খনিস্সটত্তা পরমং সুখং. সব্বেপি সঙ্খারা সমন্তি উপসমন্তি অনুপ্পত্তিধম্মতং আপজ্জন্তি এতেনাতি সব্বসঙ্খারসমথো. খন্ধূপধিআদযো সব্বেপি উপধী উপদ্দৰা পটিনিস্সজ্জীযন্তি এতেনাতি সব্বূপধিপটিনিস্সগ্গো. যস্মা তং আগম্ম কামতণ্হাদিভেদা তণ্হা সব্বসো খযং গচ্ছতি, ৰিরজ্জতি, নিরুজ্ঝতি ¶ চ, তস্মা তণ্হাক্খযো ৰিরাগো নিরোধোতি চ ৰুচ্চতি. অপিচ রুজ্ঝন্তি এত্থ সত্তা কিলেসনিগল়বন্ধাতি রোধো, সংসারস্সেতং অধিৰচনং, ততো নিক্খন্তোতি নিরোধো.
৭৭০. অধিগমাতি তদনুরূপায পটিপত্তিযা অরিযমগ্গেন পটিৰিজ্ঝনেন.
রাগক্খযাদিভাৰেন সব্বদুক্খসন্তিযা পচ্চযতায, কিলেসসন্তাপাভাৰেন চ সন্তিলক্খণং. অচ্চুতিরসন্তি সভাৰাপরিচ্চজনতো অচৰনসম্পত্তিকং. অস্সাসকরণরসন্তি অস্সাসকরণকিচ্চং. তঞ্হি পানভোজনাদিসুঞ্ঞে সভযকন্তারে পরিব্ভমনেন পরিস্সন্তস্স অদ্ধিকপুরিসস্স অস্সাসজনকভাৰেন উপট্ঠিতং ৰনন্তোদকং ৰিয সব্বঞ্ঞুবুদ্ধানম্পি ৰচনপথাতিক্কন্তমহাদুক্খভেরৰে সংসারকন্তারে পরিব্ভমনেন পরিস্সন্তস্স যথানুরূপং পটিপত্তিমগ্গং পটিপন্নস্স যোগাৰচরস্স অনাদিমতি সংসারে সুপিনন্তেনপি অদিট্ঠপুব্বতায দস্সনসমকালমেৰ ¶ পরমস্সাসং জনেতি. খন্ধনিমিত্তৰিচিত্ততায অৰিগ্গহং হুত্ৰা গয্হতীতি অনিমিত্তপচ্চুপট্ঠানং. সব্বসঙ্খতনিস্সরণুপাযভাৰতো নিস্সরণং পচ্চুপট্ঠাপেতীতি নিস্সরণপচ্চুপট্ঠানং.
এৰং নিব্বানস্স লক্খণাদিকং দস্সেত্ৰা ইদানি ৰিতণ্ডৰাদিপক্খং দস্সেত্ৰা পরিহরন্তো আহ ‘‘এত্থাহা’’তিআদি, ন পরমত্থতো অত্থি অঞ্ঞত্র পঞ্ঞত্তিমত্ততোতি অধিপ্পাযো. কুতো পনাযমভিনিৰেসোতি আহ ‘‘তিত্থিযানং…পে… নীযতো’’তি. যথানুরূপায পটিপত্তিযাতি সীলসমাধিপঞ্ঞাসঙ্খাতং সম্মাপটিপত্তিযা. যথা হি চেতোঞাণলাভিনো এৰ অরিযা পরেসং লোকুত্তরচিত্তং জানন্তি, তত্থাপি চ অরহা এৰ সব্বেসং চিত্তং জানাতি, এৰং ¶ নিব্বানম্পি সীলাদিসম্মাপটিপত্তিভূতেন উপাযেনেৰ উপলব্ভতীতি ‘‘নত্থী’’তি ন ৰত্তব্বং অরিযেহি উপলব্ভনীযতো. যথা হি জচ্চন্ধতেমিরিকাদীনং অদস্সনেন ‘‘সূরিযাদযো নত্থী’’তি ন ৰত্তব্বা চক্খুমন্তানং গোচরভাৰেন অত্থেৰাতি সিদ্ধত্তা, এৰমেতম্পি বালপুথুজ্জনস্স অদস্সনমত্তেন ‘‘নত্থী’’তি ন ৰত্তব্বং. অরিযানং পন পঞ্ঞাচক্খুনো পদেসেনেৰ উপট্ঠানতো একন্তেন সম্পটিচ্ছিতব্বং ‘‘অত্থি নিব্বান’’ন্তি. অযমেত্থ অধিপ্পাযো. অথ রাগাদীনং খযমত্তমেৰ নিব্বানন্তি চেতি সম্বন্ধো. আযস্মতা…পে… থেরেন দস্সিতোতি সম্বন্ধো. রাগক্খযাদিদীপকং সুত্তং নেয্যত্থন্তি অধিপ্পাযেন ‘‘তং ন’’ইতি পটিক্খেপং কত্ৰা একংসেন চেতং সম্পটিচ্ছিতব্বং, ইতরথা যথারুতৰসেন পাল়িযা অত্থে গয্হমানে বহুদোসা আপজ্জন্তীতি তে দস্সেতুং ‘‘অরহত্তস্সাপী’’তিআদি ৰুত্তং. অরহত্তং পুট্ঠেন তেনেৰাযস্মতা সারিপুত্তত্থেরেনাতি অধিপ্পাযো. তৰ মতেনাতি সাসনযুত্তিং অৰিচারেত্ৰা পাল়িদস্সনমত্তেনেৰ ৰিপ্পলপতো তৰজ্ঝাসযেন. ন চ পনেতং যুত্তং, তথাপীতি অধিপ্পাযো. লোকুত্তরফলচিত্তস্স রাগাদীনং খযমত্ততাপজ্জনং ন যুত্তং তস্স অগ্গফলস্স চতুক্খন্ধভাৰেন পাল়িযং আগতত্তা. তস্মাতি যুত্তিং অৰিচারেত্ৰা পাল়িদস্সনমত্তেনেৰ ৰোহরন্তস্স অনিট্ঠপ্পসঙ্গতো. ব্যঞ্জনচ্ছাযাযাতি ৰিমদ্দাসহভূতায সদ্দত্থমত্তচ্ছাযায. উভিন্নন্তি নিব্বানৰসেন, অরহত্তৰসেন চ আগতানং উভিন্নং সুত্তানং. অত্থোতি অধিপ্পাযত্থো.
কো পন সো অত্থোতি আহ ‘‘যস্স পনা’’তিআদি. রাগাদীনং খযোতি রাগাদীনং অনুপ্পাদনিরোধো. সো ধম্মো অক্খযোপি সমানো রাগাদীনং খযস্স উপনিস্সযত্তা খযোপচারেন ‘‘রাগাদীনং খযো নিব্বান’’ন্তি ৰুত্তো ¶ ‘‘তিপুসং জরো, গুল়ো সেম্হো’’তিআদীসু ফলূপচারেন ¶ ৰুত্তং ৰিযাতি সম্বন্ধো. কিলেসানং অনুপ্পত্তিনিরোধক্খযস্স মগ্গস্স আরম্মণভূতং নিব্বানং অত্থতো ‘‘খযস্স উপনিস্সযো’’তি ৰত্তব্বতং লব্ভতীতি আহ ‘‘খযস্স উপনিস্সযত্তা’’তি. খযোপচারেনাতি অত্তনো কারিযভূতস্স খযস্স অত্তনি উপচারেন তস্স নামৰসেনাতি ৰুত্তং হোতি. জরকারণং তিপুসং জরোতি ৰুত্তো, সেম্হকারণং গুল়ো সেম্হোতি ৰুত্তো. খযন্তেতি রাগাদীনং পরিক্খযাৰসানে. খযোতি ৰা মগ্গো ৰুচ্চতি ‘‘খযে ঞাণ’’ন্তিআদীসু (ধ. স. দুকমাতিকা ১৪২) ৰিয, তস্স অন্তে নিরোধাৰসানে উপ্পন্নত্তা খযোতি ৰুত্তং ফলূপচারেন, সমীপূপচারেন ৰা.
সব্বে বালপুথুজ্জনাপীতি সোণসিগালাদযো সব্বেপি বালপুথুজ্জনা সমধিগত…পে… ভৰেয্যুং খণৰসেন রাগাদীনং খযস্স তেসম্পি অত্থিতায. তথা চ সতি পটিপত্তিযা নিরত্থকভাৰো আপজ্জেয্যাতি অধিপ্পাযো. রাগাদিক্খযানং বহুভাৰতোতি রাগাদীনং ৰিয তেসং খযানম্পি তব্বিকারভাৰেন বহুভাৰতো. এৰঞ্হি সতি রাগস্স খযো রাগক্খযো, ন দোসাদীনং, তথা দোসক্খযোপীতি অঞ্ঞো রাগক্খযো, অঞ্ঞো দোসক্খযো, অঞ্ঞো মোহক্খযোতি তিণ্ণং অকুসলমূলানং খযভূতানি তীণি নিব্বানানি, চতুন্নং উপাদানানং খযভূতানি চত্তারীতিআদিনা বহূনি নিব্বানানি নাম হোন্তি. ইদানি আদি-সদ্দসঙ্গহিতে দোসে দস্সেতুং ‘‘সঙ্খতলক্খণ’’ন্তিআদি ৰুত্তং. ‘‘তীণিমানি, ভিক্খৰে, সঙ্খতস্স সঙ্খতলক্খণানি, উপ্পাদো পঞ্ঞাযতি, ৰযো পঞ্ঞাযতি, ঠিতস্স অঞ্ঞথত্তং পঞ্ঞাযতী’’তি (অ. নি. ৩.৪৭) ৰচনতো ৰযসঙ্খাতো খযো সঙ্খতলক্খণং হোতীতি ৰুত্তং ‘‘সঙ্খতলক্খণঞ্চ নিব্বানং ভৰেয্যা’’তি. ‘‘জরামরণং, ভিক্খৰে, অনিচ্চং সঙ্খতং পটিচ্চসমুপ্পন্ন’’ন্তি (সং. নি. ২.২০) ৰচনতো আহ ‘‘সঙ্খতপরিযাপন্ন’’ন্তি ¶ . যং পন সঙ্খতপরিযাপন্নং, তং ইতরসঙ্খতধম্মো ৰিয অনিচ্চং হোতি পচ্চযাধীনৰুত্তিতোতি আহ ‘‘সঙ্খতপরিযাপন্নত্তা অনিচ্চ’’ন্তি. ‘‘অনিচ্চা ৰত সঙ্খারা’’তি (দী. নি. ২.২২১) হি ৰুত্তং. এত্তাৰতা চ কিং ৰুত্তং হোতি? যদি ভৰতো মনোরথপরিপূরণত্থং খযং নিব্বানন্তি ৰদাম, অসঙ্খতস্স সঙ্খতলক্খণত্তা, সঙ্খতপটিপক্খস্স সঙ্খতপরিযাপন্নত্তা সব্বকালিকভাৰেন নিচ্চস্স অনিচ্চতা, ততো চ পরমসুখস্স দুক্খতা চ আপজ্জেয্যাতি ৰুত্তং হোতি.
এত্তাৰতা ভঙ্গক্খযস্স নিব্বানদোসং দস্সেত্ৰা ইদানি অনুপ্পাদক্খযস্স তব্ভাৰং নিসেধেতুং ‘‘যদি খযো নিব্বানং ভৰেয্যা’’তিআদি ৰুত্তং. পঠমমগ্গস্স অনন্তরপচ্চযভূতং ঞাণং গোত্রভু ¶ নাম. সেসমগ্গপুরেচরং ৰোদানং নাম. ফলসমাপত্তিপুরেচরং অনুলোমং নাম. তং পন সঙ্খারারম্মণমেৰাতি ইধ ন গহিতং. ভদ্রমুখাতি পরস্স অনুনযৰচনং. ‘‘খীযন্তী’’তি ৰত্তমাননিদ্দেসেন ইদানি খীযমানতং পুচ্ছতি. এস নযো সেসেসুপি. উপধারেত্ৰাতি উপপরিক্খিত্ৰা. ‘‘গোত্রভু…পে… মুখা’’তি পুচ্ছায ‘‘রাগাদীনং খযমেৰ ৰদামী’’তি তযা দিন্নপটিৰচনস্স অৰিরুজ্ঝনৰসেন সতিপুরেক্খারং কথেহীতি অধিপ্পাযো. গোত্রভুচিত্তাদীনং গোত্রভুৰোদানমগ্গানং. গোত্রভুক্খণে কিলেসানং অনুপ্পাদনিরোধস্স অভাৰতো আহ ‘‘রাগাদযো খীযিস্সন্তী’’তি. ফলমেৰাতি কিলেসানং খীণকালে উপ্পজ্জমানং ফলচিত্তমেৰ. আরম্মণং অপস্সন্তোতি গোত্রভুআদীনং ৰত্তব্বারম্মণং অপস্সন্তো. অথ ৰা ইতরেসং আরম্মণভাৰে সতি গহেতব্বপচ্চযং অপস্সন্তো.
‘‘অপিচা’’তিআদি পরিযাযন্তরেনপি অনুপ্পাদনিরোধস্স নিব্বানভাৰনিসেধনং. ‘‘উপ্পাদীযতীতি অত্থো’’তি পন ¶ মগ্গস্স উপ্পত্তিযা কিলেসক্খযোপি উপ্পাদিতো নাম হোতীতি কত্ৰা ৰুত্তং. ন হি ইতরথা খযস্স উপ্পাদো নাম অত্থি. অথ ৰা ‘‘অদ্ধা সো…পে… নিরুত্তরো ভৰিস্সতী’’তি এত্তকেন গন্থেন খণনিরোধস্স চেৰ অনুপ্পাদনিরোধস্স চ নিব্বানভাৰে দোসং দস্সেত্ৰা ইদানি ‘‘খযে ঞাণ’’ন্তিআদীসু (ধ. স. দুকমাতিকা ১৪২) ৰিয মগ্গস্সাপি খযপরিযাযত্তা ‘‘রাগক্খযো’’তিআদিৰচনমত্তেযেৰ সমানভাৰেন গহিতে মগ্গস্সাপি নিব্বানভাৰপ্পসঙ্গং, তথা চ সতি অনিট্ঠাপত্তিং সম্ভাৰেন্তো আহ ‘‘অপিচা’’তিআদি. এৰঞ্হি সতি ‘‘উপ্পাদীযতী’’তি মগ্গমেৰ সন্ধায তিট্ঠতি. যদি মগ্গস্স নিব্বানভাৰপ্পসঙ্গো ইধ সম্ভাৰিতো, এৰং সতি গোত্রভুস্স মগ্গারম্মণতাদিদোসা ৰত্তব্বাতি? সচ্চং ৰত্তব্বা, এত্তকেনাপি পন পরস্স ৰচনপটিবাহনং সক্কা কাতুন্তি পরিহারন্তরদস্সনে ব্যাপারো কতোতি. যথানুরূপায পটিপত্তিযাতি ছৰিসুদ্ধিপরম্পরাসঙ্খাতায যথানুলোমপটিপত্তিযা.
৭৭১. অস্সদ্ধোতি পবুদ্ধসদ্ধো, মগ্গাগতায অচলসদ্ধায সমন্নাগতো, মগ্গাগতসদ্ধায হি সমন্নাগতো আকাসে বুদ্ধৰেসং মাপেত্ৰাপি ‘‘নিচ্চং সুখং অত্তা’’তি ৰদন্তস্স ন সদ্দহতি সেয্যথাপি সূরম্বট্ঠোতি (অ. নি. ১.২৫৫). অকতঞ্ঞূতি অকতং নিব্বানং জানাতীতি অকতঞ্ঞূ. সন্ধিচ্ছেদোতি ভৰসন্ধানকরস্স তণ্হাপাপস্স ছিন্দনেন পুন ভৰপটিসন্ধিযাপি ছিন্নতায পটিসন্ধিং খেপেত্ৰা ঠিতো. হতাৰকাসোতি খীণপটিসন্ধিকত্তাযেৰ আযতিং কত্থচি ওকাসলোকে অদিস্সমানত্তা ৰিহতাৰকাসো. ৰন্তাসোতি কত্থচি অভিসঙ্গাভাৰতো ¶ ছড্ডিততণ্হোতি অত্থো. উত্তমপোরিসোতি সদেৰলোকে অগ্গদক্খিণেয্যতায ৰিসিট্ঠো পোরিসো.
দুপ্পটিৰিদ্ধাতি ¶ পটিৰিজ্ঝিতুং, পটিলভিতুঞ্চ দুক্করা. কামাদীনং নিস্সরণীযতায নিস্সরণীযা, যদিদং নেক্খম্মং, এতং কামানং নিস্সরণন্তি সম্বন্ধো. তত্থ কামানং নিস্সরণন্তি কামেহি নিগ্গমনং, অথ ৰা নিস্সরন্তি নিগ্গচ্ছন্তি এত্থ এতেনাতি ৰা নিস্সরণং, কামানং নিস্সরণট্ঠানং, নিস্সরণুপাযন্তি অত্থো. নেক্খম্মন্তি পঠমজ্ঝানং. তঞ্হি কামেহি নিক্খন্তন্তি ‘‘নেক্খম্ম’’ন্তি ইধ গহিতং, অঞ্ঞত্থ পন পব্বজ্জাদযোপি ‘‘নেক্খম্ম’’ন্তি পৰুচ্চন্তি. ৰুত্তঞ্হি –
‘‘পব্বজ্জা পঠমং ঝানং, নিব্বানঞ্চ ৰিপস্সনা;
সব্বেপি কুসলা ধম্মা, ‘নেক্খম্ম’ন্তি পৰুচ্চরে’’তি. (ইতিৰু. অট্ঠ. ১০৯; দী. নি. টী. ২.৩৬০; অ. নি. টী. ২.৩.৬৬; ৰিসুদ্ধি. মহা. ১.৫৬; নেত্তি. টী. ৭৬ মিস্সকহারসম্পাতৰণ্ণনা);
অরূপং আকাসানঞ্চাযতনং. ভূতন্তি ৰিজ্জমানং, খন্ধপঞ্চকন্তি অত্থো. ‘‘ভূতমিদন্তি, সারিপুত্ত, সমনুপস্সামী’’তিআদীসু খন্ধপঞ্চকং ‘‘ভূত’’ন্তি ৰুচ্চতি. অত্তনো কারণং পটিচ্চ সমং, সম্মা চ উপ্পন্নন্তি পটিচ্চসমুপ্পন্নং. পঠম…পে… ভৰেয্যাতি সঙ্খতনিস্সরণভাৰেন ৰুত্তস্স নিব্বানস্স অভাৰপ্পত্তিযা চ তদেকযোগনিদ্দিট্ঠানং যথাক্কমং কামরূপনিস্সরণানং পঠমজ্ঝানাকাসানঞ্চাযতনানম্পি অভাৰোযেৰ আপজ্জেয্য. ইদানি যথাধিপ্পেতমত্থং আগমেন দস্সেতুং ‘‘ন তু খযো’’তিআদি ৰুত্তং.
‘‘অত্থি…পে… সুফুসিতন্তি চা’’তি নত্থি নিস্সরণং লোকে, কিং ৰিৰেকেন কামাপীতি এৰং মারেন পটিবাহিতে. ‘‘অত্থি…পে… সুফুসিত’’ন্তি নিব্বানং পতিট্ঠপেন্তেন আল়ৰকত্থেরেন ৰুত্তং. সুফুসিতন্তি সুট্ঠু ফুসিতং, সচ্ছিকতন্তি ৰুত্তং হোতি. অজাতন্তিআদীনি চত্তারি পদানি অঞ্ঞমঞ্ঞৰেৰচনানি. অথ ৰা ৰেদনাদযো ৰিয হেতুপচ্চযসমৰাযসঙ্খাতায কারণসামগ্গিযা ন জাতং ন নিব্বত্তন্তি অজাতং ¶ . কারণেন ৰিনা সযমেৰ চ ন ভূতং ন পাতুভূতং ন উপ্পন্নন্তি অভূতং. এৰং অজাতত্তা অভূতত্তা যেন কেনচি কারণেন ন কতন্তি ¶ অকতং. জাতভূতকতভাৰো চ নাম রূপাদীনং সঙ্খতধম্মানং হোতি, ন অসঙ্খতসভাৰস্স নিব্বানস্সাতি দস্সনত্থং অসঙ্খতন্তি ৰুত্তং. পটিলোমতো ৰা সমেচ্চ সম্ভূয পচ্চযেহি কতন্তি সঙ্খতং, ন তথা সঙ্খতং, সঙ্খতলক্খণরহিতন্তি চ অসঙ্খতন্তি. এৰং অনেকেহি কারণেহি নিব্বত্তিতভাৰে পটিসিদ্ধে পকতিৰাদীনং পকতি ৰিয সিযা নু খো, একেনেৰ কারণেন এতং কতন্তি আসঙ্কায ন কেনচি কতন্তি দস্সনত্থং ‘‘অকত’’ন্তি ৰুত্তং. এৰং অপচ্চযম্পি সমানং সযমেৰ নু খো ইদং ভূতং পাতুভূতন্তি আসঙ্কায তন্নিৰত্তনত্থং ‘‘অভূত’’ন্তি ৰুত্তং. অযঞ্চেতস্স অসঙ্খতাকতাভূতভাৰো সব্বেন সব্বং অজাতধম্মত্তাতি দস্সেতুং ‘‘অজাত’’ন্তি ৰুত্তং.
অসঙ্খতন্তীতি ইতি-সদ্দো আদিঅত্থো. তেন –
‘‘নো চেতং, ভিক্খৰে, অভৰিস্স অজাতং অভূতং অকতং অসঙ্খতং. নযিধ জাতস্স ভূতস্স কতস্স সঙ্খতস্স নিস্সরণং পঞ্ঞাযেথ. যস্মা চ খো, ভিক্খৰে, অত্থি অজাতং অভূতং অকতং অসঙ্খতং, তস্মা জাতস্স ভূতস্স কতস্স সঙ্খতস্স নিস্সরণং পঞ্ঞাযতী’’তি (উদা. ৭৩) –
এৰমাদিসুত্তপদং সঙ্গণ্হাতি. তেনাহ ‘‘অনেকেসু সুত্তন্তেসূ’’তি. ধম্মেন সদেৰকস্স লোকস্স সামী, ধম্মস্স ৰা যথিচ্ছিতং দেসনতো সামী ইস্সরোতি ধম্মসামী. তথাগত-সদ্দস্স অত্থো হেট্ঠা কথিতোৰ. সম্মা সামং সব্বধম্মে অভিসম্বুদ্ধো, সম্মা সযমেৰ সম্মোহনিদ্দাৰিগমেন পটিবুদ্ধো, বুদ্ধিযা ৰিকসিতৰাতি ৰা সম্মাসম্বুদ্ধো.
পরিত্তত্তিকেতি ¶ ‘‘পরিত্তা ধম্মা, মহগ্গতা ধম্মা, অপ্পমাণা ধম্মা’’তি (ধ. স. তিকমাতিকা ১২) এৰং পরিত্তাদিধম্মৰসেন আগতে পরিত্তত্তিকে.
নৰত্তব্বারম্মণত্তাতি নৰত্তব্বারম্মণত্তপ্পসঙ্গতো. তেনাহ ‘‘নৰত্তব্বারম্মণপক্খং ভজেয্যু’’ন্তি. রূপাৰচরত্তিকচতুক্কজ্ঝানাতি চতুক্কনযেন তিকজ্ঝানা, পঞ্চকনযেন চতুক্কজ্ঝানা. কুসলকিরিযানং অভিঞ্ঞাভাৰপ্পত্তিযা পরিত্তাদিকেপি আরব্ভ পৰত্তনতো ‘‘চতুত্থস্স ঝানস্স ৰিপাকো’’তি আহ. তস্মাতি যথাৰুত্তযুত্তিতো চেৰ পাল়িতো চ. কিঞ্চ ভিয্যো ¶ – সঙ্খতধম্মারম্মণং ৰিপস্সনাঞাণং, অপিচ অনুলোমভাৰপ্পত্তং কিলেসে তদঙ্গৰসেন পজহতি, সমুচ্ছেদৰসেন পজহিতুং ন সক্কোতি, তথা সম্মুতিসচ্চারম্মণং পঠমজ্ঝানাদিকুসলঞাণং ৰিক্খম্ভনৰসেনেৰ কিলেসে পজহতি, ন সমুচ্ছেদৰসেন. ইতি সঙ্খতধম্মারম্মণস্স, সম্মুতিসচ্চারম্মণস্স চ ঞাণস্স কিলেসানং সমুচ্ছেদপ্পহানে অসমত্থভাৰতো তেসং সমুচ্ছেদপ্পহানকরস্স অরিযমগ্গঞাণস্স তদুভযৰিপরীতভাৰেন আরম্মণেন ভৰিতব্বং, তঞ্চ নিব্বানমেৰ. তেনাহু পোরাণা –
‘‘ঞাণং যং সঙ্খতালম্বং, পঞ্ঞত্তালম্বমেৰ ৰা;
পাপে হন্তি ন তং ৰত্থুং, তদঞ্ঞং সম্পটিচ্ছিয’’ন্তি.
রূপসভাৰাভাৰতোতি এতেন যথা রূপধম্মানং রুপ্পনসভাৰো, পটিঘাতৰন্ততা কলাপতো ৰুত্তিযা পদেসসম্বন্ধো সভাৰো, এৰং নিব্বানস্স কত্থচি পটিঘাতো, সপ্পদেসতা চ নত্থীতি দস্সেতি. ন হি নিব্বানং ‘‘অসুকদিসায, অসুকপদেসে’’তি ৰা নিদ্দিসীযতি. পপঞ্চাভাৰতোতি তণ্হামানদিট্ঠিপপঞ্চেহি সহ অৰট্ঠানৰসেন অভাৰতো, তেসং অভাৰপচ্চযতায চ. তণ্হাদিট্ঠিমানা ¶ হি সংসারে সত্তে পপঞ্চেন্তীতি পপঞ্চা নাম.
৭৭২-৫. এৰং নিব্বানং যুত্তিতো, সুত্ততো চ সাধেত্ৰা ইদানি তস্স পরিযাযসন্দস্সনত্থং ‘‘অচ্চন্তমনন্ত’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ সংসারপ্পৰত্তিযা পরিযোসানভূতত্তা অন্তং. ইমিনা অনুপাদিসেসনিব্বানধাতু কথিতাতি ৰদন্তি, সোপাদিসেসনিব্বানধাতুপি ৰট্টতি, অকতন্তিপি পঠন্তি. সো হেট্ঠা ৰুত্তত্থোৰ. সউপ্পাদৰযন্তাভাৰেন অনন্তং. কিলেসপরিল়াহাভাৰেন, কিলেসক্খোভাভাৰেন চ সন্তং. পলোকিতাভাৰেন অপলোকিতং. অতিত্তিকরভাৰেন পণীতং. সব্বদুক্খহননতো সরণং. কিলেসচোরেহি অনুপদ্দুতত্তা নিব্ভযতায খেমং. সব্বুপদ্দৰনিৰারণতো তাণং. জাতিআদিদুক্খেহি অনুবন্ধস্স অল্লীযিতুং যুত্তট্ঠানতায লেণং. যথাপটিপন্নস্স সন্তিদাযকত্তেন পরং পতিট্ঠাভাৰতো পরাযণং.
সব্বপীল়াৰিমুত্ততায সিৰং. উপনিস্সযহীনানং সব্বঞ্ঞুমুখতো সুত্ৰাপি ঠপেত্ৰা গুণৰসেন সভাৰতো পটিৰিজ্ঝিতুং দুক্করতায নিপুণং. অৰিপরীততায সচ্চং. সব্বদুক্খপরিক্খযকরত্তা দুক্খক্খযং. তেজুস্সদতায সন্তত্তঅযোগুল়ে মক্খিকাহি ৰিয চতূহি ¶ আসৰেহি আরম্মণকরণৰসেন পৰত্তিতুং অসক্কুণেয্যতায অনাসৰং. মহাকারুণিকস্সাপি ধম্মদেসনায অপ্পোস্সুক্কভাৰাপাদনেন পটিৰিজ্ঝিতুং দুক্করতায সুদুদ্দসং. লোকুত্তরধম্মেসুপি অসঙ্খতগুণেন ৰিসিট্ঠতায পরং. সংসারমহাসমুদ্দস্স তীরভূতত্তা পারং. মংসচক্খুনো, দিব্বচক্খুনো ৰা অগোচরতায অনিদস্সনং. নিদস্সনসঙ্খাতায উপমায অভাৰতো ৰা অনিদস্সনং.
অৰিপরিণামধম্মত্তা ¶ ধুৰং. ততোযেৰ পরমপতিট্ঠাভাৰতো দীপং. রোগাদিপীল়াভাৰতো অব্যাপজ্ঝং. ততোযেৰ অনীতিকং. তণ্হালযাভাৰতো অনালযং. সঙ্খতাসঙ্খতেসু অসঙ্খতকোট্ঠাসভূতত্তা, পরমপতিট্ঠাভাৰতো ৰা পদং. অৰিনাসভাৰেন অচ্চুতং. অক্খরণতো অৰিনস্সনতো অক্খরং.
সঙ্খতনিস্সটত্তা ৰিমুত্তি. ভৰবন্ধনৰিমুত্তিহেতুতায মোক্খং.
৭৭৬-৭. এৰন্তি যথাৰুত্তনযেন. ৰিঞ্ঞাযাতি উগ্গহপরিপুচ্ছাৰসেন জানিত্ৰা. অধিগমূপাযোতি পটিৰিজ্ঝনূপাযভূতা তিস্সো সিক্খা. কাতব্বোতি পটিপজ্জিতব্বো.
সদ্ধং, বুদ্ধিঞ্চ করোতি ৰড্ঢেতীতি সদ্ধাবুদ্ধিকরং. তথাগতমতেতি তিপিটকবুদ্ধৰচনে, চতূসু সচ্চেসু ৰা. পঞ্ঞায সম্ভূতং, পঞ্ঞায ৰা সম্ভৰো এতস্সাতি পঞ্ঞাসম্ভৰং, তদেৰ সম্পসাদনং বুদ্ধাদীসু অধিমুচ্চনং, তং করোতীতি পঞ্ঞাসম্ভৰসম্পসাদনকরং. অত্থব্যঞ্জনসালিনন্তি অতিমধুরেহি অত্থব্যঞ্জনেহি সমন্নাগতং, অত্থব্যঞ্জনসারৰন্তন্তি ৰা অত্থো র-কারস্স ল-কারং কত্ৰা. সারং জানন্তীতি সারঞ্ঞূ, তে ৰিম্হাপেতীতি সারঞ্ঞুৰিম্হাপনং. নিট্ঠন্তি পরিযোসানং, সুতমযমূলকং অনুপাদাপরিনিব্বানন্তি অধিপ্পাযো.
ইতি অভিধম্মত্থৰিকাসিনিযা নাম
অভিধম্মাৰতারসংৰণ্ণনায
নিব্বাননিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১২. দ্ৰাদসমো পরিচ্ছেদো
পঞ্ঞত্তিনিদ্দেসৰণ্ণনা
এত্থাতি ¶ ¶ যথাউদ্দিট্ঠধম্মানং নিদ্দেসপরিযোসানে. এত্তকমেৰাতি চিত্তচেতসিকরূপনিব্বানমত্তমেৰ. পঞ্ঞাপেতব্বতোতি পরমত্থধম্মা ৰিয সকসকসভাৰৰসেন অপঞ্ঞাযমানা হুত্ৰা লোকসঙ্কেতৰসেন পঞ্ঞাপিযমানত্তা. পঞ্ঞাপনতোতি পরমত্থৰসেন ৰিজ্জমানাৰিজ্জমানধম্মানং পকাসনৰসেন পঞ্ঞাপনতো. তত্থ ‘‘পঞ্ঞাপেতব্বতো’’তি ইমিনা পঞ্ঞাপীযতি পকারেন ঞাপীযতীতি পঞ্ঞত্তীতি এৰং কম্মসাধনৰসেন অত্থপঞ্ঞত্তিভূতা উপাদাপঞ্ঞত্তি ৰুত্তা. ‘‘পঞ্ঞাপনতো’’তি ইমিনা পঞ্ঞাপেতি পকারেন ঞাপেতীতি পঞ্ঞত্তীতি এৰং কত্তুসাধনৰসেন তস্সা অভিধাযকভূতা নামপঞ্ঞত্তীতি ৰেদিতব্বং. পণ্ণত্তিদুকনিদ্দেসে ‘‘সঙ্খা…পে… ৰোহারো’’তি (ধ. স. ১৩১৩-১৩১৪) চতূহি পদেহি উপাদাপঞ্ঞত্তি ৰুত্তা. ‘‘নামং…পে… অভিলাপো’’তি (ধ. স. ১৩১৩-১৩১৪) ছহি পদেহি নামপঞ্ঞত্তি কথিতাতি আচরিযানং ইচ্ছিতত্তা ৰুত্তং ‘‘তেনেৰাহা’’তিআদি. তেসং তেসং ধম্মানন্তি হেট্ঠা অভিধম্মমাতিকায ৰুত্তানং কুসলাকুসলাদিধম্মানং. সঙ্খাতি ‘‘অহং মমা’’তিআদিনা সঙ্খাযমানতা. সমঞ্ঞাতি সঙ্কেতৰসেন ঞাযমানতা. পঞ্ঞত্তীতি অসঙ্করৰসেন অনেকধা ৰিভজিত্ৰা পঞ্ঞাপিযমানতা. ৰোহারোতি পাকটং কত্ৰা ৰুচ্চমানতা, কথনৰসেন উপযুজ্জমানতা ৰা. অত্থাভিমুখং নমতীতি নামং. তং পন অন্ৰত্থরুল়্হীৰসেন দুৰিধং, সামঞ্ঞগুণকিত্তিমওপপাতিকনামৰসেন চতুব্বিধং. নামকম্মন্তি নামকরণং. নামধেয্যন্তি নামঠপনং, নামধেয্যন্তি ৰা সেট্ঠানং নামং. অক্খরদ্ৰারেন অত্থং নীহরিত্ৰা উত্তি কথনং নিরুত্তি. ব্যঞ্জনন্তি পাকটকরণং. অভিলাপোতি অভিলাপনং.
অহন্তি ¶ রূপাদিৰিনিমুত্তং অহংকারবুদ্ধিৰিসযভূতং অত্তনো খন্ধসমূহসন্তানমুপাদায পঞ্ঞত্তং তদঞ্ঞানঞ্ঞভাৰেন অনিব্বচনীযং উপাদাপঞ্ঞত্তিং ৰদতি. তেনাহ ‘‘অহন্তি হী’’তিআদি. ‘‘অহন্তি…পে… কত্ৰা’’তি উপাদাপঞ্ঞত্তিযা উপ্পত্তিং দস্সেত্ৰা যথাতিআদিনা তং পকাসেতি.
যস্মা ¶ ‘‘সমঞ্ঞা পঞ্ঞত্তি ৰোহারো’’তি ‘‘এৰং সঙ্খা’’তি ইমস্সেৰ ৰেৰচনং, তস্মা ৰুত্তং ‘‘ইদানি পঞ্ঞাপনতো পঞ্ঞত্তি’’ন্তিআদি.
তদনুরূপা জাতাতি তজ্জা, অৰিজ্জমানপঞ্ঞত্তি ৰিয কেৰলং লোকসঙ্কেতৰসেনেৰ অহুত্ৰা ধম্মসভাৰস্স অনুরূপৰসেন পৰত্তা পঞ্ঞত্তীতি অত্থো. নামপঞ্ঞত্তিপি ৰচনত্থসঙ্খাতকারণং উপাদায পটিচ্চ পৰত্তনতো উপাদাপঞ্ঞত্তিৰোহারং লভতীতি তস্সাপি উপাদাপঞ্ঞত্তিপরিযাযো ৰুত্তো. গণ্ঠিপদকারেনাপি হি ইমিনাৰ অধিপ্পাযেন উপাদাপঞ্ঞত্তীতি উপাদানৰতী পঞ্ঞত্তি কারণৰতিং কারণভূতমত্থমুপাদায গহেত্ৰা তন্নিস্সযেন পঞ্ঞাপীযতি, সব্বোপি পঞ্ঞত্তিভেদো অনেন লক্খণেন উপাদাপঞ্ঞত্তিমেৰ ভজতি. অনুপাদায হি পঞ্ঞত্তি নত্থীতি ৰুত্তং. উপনিধাপঞ্ঞত্তীতি পটিপক্খভূতং একপঞ্ঞত্তিং উপনিধায অপেক্খিত্ৰা পৰত্তা পঞ্ঞত্তি. চক্খুসোত-গ্গহণেন অজ্ঝত্তিকাযতনানি দস্সেতি, রূপসদ্দ-গ্গহণেন বাহিরাযতনানি. পথৰীতেজোৰাযু-গ্গহণেন ফোট্ঠব্বাযতনং পভেদতো দস্সেতি. এতেনেৰ ধম্মাযতনেপি লব্ভমানভেদো দস্সিতোতি দট্ঠব্বং.
যস্মা পথৰাদিকা পঞ্ঞত্তি সসম্ভারপথৰিযং একস্স নামং গহেত্ৰা সমূহমেৰোপাদায পঞ্ঞাপীযতি, ঘটাদিকা চ পঞ্ঞত্তি ধম্মসমূহেসু সব্বেসমেৰ নামং গহেত্ৰা সমূহমেৰোপাদায পঞ্ঞাপীযতি, তস্মা ৰুত্তং ‘‘একস্স ৰা’’তিআদি ¶ . তত্থ একস্স নামং গহেত্ৰা সমূহমুপাদায পঞ্ঞাপিযমানায পথৰাদিৰসেন পাকটভাৰতো তং ঠপেত্ৰা ইতরং দস্সেতুং ‘‘কথ’’ন্তিআদি ৰুত্তং. অযং সমূহপঞ্ঞত্তি নাম সমূহস্স পঞ্ঞাপনতো. দিসাকাসাদীসু দিসা-গ্গহণেন চন্দসূরিযাৰত্তনমুপাদায পঞ্ঞাপিযমানং পুরত্থিমাদিদিসাপঞ্ঞত্তিং দস্সেতি. আকাস-গ্গহণেন অসম্ফুট্ঠধম্মে উপাদায পঞ্ঞাপিযমানং কূপগুহাদিআকাসপঞ্ঞত্তিং দস্সেতি. কাল-গ্গহণেন চন্দাৰত্তনাদিকমুপাদায পঞ্ঞাপিযমানং পুব্বণ্হাদিকালপঞ্ঞত্তিং দস্সেতি. নিমিত্ত-গ্গহণেন বহিদ্ধা পথৰীমণ্ডলাদিকং, অজ্ঝত্তিকঞ্চ ভাৰনাৰিসেসং উপাদায পঞ্ঞাপিযমানং কসিণনিমিত্তাদিকং দস্সেতি. অভাৰ-গ্গহণেন ভাৰনাবলেন অপ্পৰত্তনসভাৰং আকাসানঞ্চাযতনঝানং উপাদায পৰত্তং আকিঞ্চঞ্ঞাযতনঝানারম্মণং অভাৰপঞ্ঞত্তিং দস্সেতি. নিরোধ-গ্গহণেন ভাৰনাবলেন নিরুদ্ধং নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনং নিস্সায পঞ্ঞত্তং নিরোধপঞ্ঞত্তিং দস্সেতি. আদি-গ্গহণেন খযাদিসভাৰং তং তং ধম্মমুপাদায পঞ্ঞাপিযমানং অনিচ্চলক্খণাদিকং ¶ সঙ্গণ্হাতি. সাপি হি দিসাকাসাদিকা ৰিয ধম্মসমূহমুপাদায অপঞ্ঞত্তভাৰতো অসমূহপঞ্ঞত্তিযেৰাতি.
সাতি অযং দ্ৰিধা উপাদাপঞ্ঞত্তি. তজ্জাপঞ্ঞত্তি ৰচনত্থং অমুঞ্চিত্ৰা পৰত্তিতো উপাদাপঞ্ঞত্তিযংযেৰ সঙ্গয্হতীতি ৰুত্তং ‘‘ৰিজ্জমানং পরমত্থং জোতযতী’’তি. এৰঞ্চ কত্ৰা উপরি ‘‘ছ পঞ্ঞত্তিযোপি এত্থেৰ সঙ্গহং গচ্ছন্তী’’তি ৰুত্তং. ৰিজ্জমানন্তি সভাৰেন উপলব্ভমানং. অৰিজ্জমানন্তি ঠপেত্ৰা লোকসঙ্কেতং সভাৰৰসেন অনুপলব্ভমানং. নামমত্তন্তি নামমত্তৰন্তং. সোতদ্ৰারজৰনানন্তরন্তি পচ্চুপ্পন্নসদ্দারম্মণায সোতদ্ৰারজৰনৰীথিযা, তদনুসারপ্পৰত্তায অতীতসদ্দারম্মণায মনোদ্ৰারজৰনৰীথিযা চ অনন্তরপ্পৰত্তেন ¶ . মনোদ্ৰারজৰনৰীথিপি হি সোতদ্ৰারজৰনানন্তরপ্পৰত্তা তগ্গহণেনেৰ ইধ গহিতা. গহিতপুব্বসঙ্কেতেনাতি ‘‘অযং ইমস্স অত্থো, ইদমিমস্স ৰাচক’’ন্তি এৰং ৰচনৰচনত্থসম্বন্ধগ্গহণৰসেন গহিতপুব্বভাৰসঙ্কেতেন. যাযাতি যায নামপঞ্ঞত্তিযা করণভূতায. মনোদ্ৰারজৰনৰিঞ্ঞাণেন কত্তুভূতেন. মনোদ্ৰারজৰনৰিঞ্ঞাণেন ৰা করণভূতেন, যায নামপঞ্ঞত্তিযা কত্তুভূতাযাতি অত্থো. পঞ্ঞাপীযতীতি সম্মুতিপরমত্থৰসেন পন দুৰিধং অত্থজাতং পঞ্ঞাপীযতি ৰিঞ্ঞাপীযতীতি ৰুত্তং হোতি. তেনাহু পোরাণা –
‘‘অত্থা যস্সানুসারেন, ৰিঞ্ঞাযন্তি ততো পরং;
সাযং পঞ্ঞত্তি ৰিঞ্ঞেয্যা, লোকসঙ্কেতনিম্মিতা’’তি.
কতরজৰনৰীথিযং পনাযং ৰিঞ্ঞাযতীতি? ‘‘ঘটো’’তিআদিসদ্দং সুণন্তস্স একমেকং সদ্দং আরব্ভ পচ্চুপ্পন্নাতীতারম্মণৰসেন দ্ৰে দ্ৰে জৰনৰারা হোন্তি, ততো সদ্দসমুদাযমারব্ভ একো, ততো নামপঞ্ঞত্তিমারব্ভ একোতি এৰং সদ্দসমুদাযারম্মণায জৰনৰীথিযা অনন্তরং নামপঞ্ঞত্তি পাকটা হোতি, ততো পরং অত্থাৰবোধোতি আচরিযা.
যং সন্ধায ছক্কনযো ৰুত্তোতি সম্বন্ধো. তথা অৰিজ্জমানানন্তি পরমত্থতো অৰিজ্জমানানং. কেনচি আকারেনাতি পরমত্থতো, লোকসঙ্কেততো ৰা কেনচি পকারেন. অনুপলব্ভমানানং পঞ্চমসচ্চাদীনন্তি আকাসাদিপঞ্চমসচ্চাদীনং. আদি-গ্গহণেন অট্ঠমবোজ্ঝঙ্গাদিকে সঙ্গণ্হাতি. পকতিপুরিসাদীনন্তি সত্ৰরজতমানং সমানাৰত্থা পকতিঅঙ্গুট্ঠাদিপরিমাণো ¶ কারকো ৰেদকো অত্তা পুরিসোতিআদিনা পরিকপ্পিতানং পকতিপুরিসাদীনং. আদি-গ্গহণেন আকাসকুসুমাদিং সঙ্গণ্হাতি. ৰিজ্জমানেন অৰিজ্জমানপঞ্ঞত্তি পরমত্থতো ৰিজ্জমানাহি ৰিজ্জাদীহি ¶ অৰিজ্জমানস্স পুগ্গলস্স পঞ্ঞত্তত্তা. সেসেসুপি ইমিনাৰ নযানুসারেন অত্থো ৰেদিতব্বো. এত্থেৰাতি উপাদাপঞ্ঞত্তিযমেৰ.
‘‘কুসগ্গেনুদকমাদায, সমুদ্দে উদকং মিনে;
এৰং মানুসকা কামা, দিব্বকামান সন্তিকে’’তি. (জা. ২.২১.৩৮৯) –
ৰচনতো মনুস্সলোকে চক্কৰত্তিসম্পত্তিদিব্বসম্পত্তিং উপনিধায নিহীনাযেৰাতি ৰুত্তং ‘‘কপণং…পে… নিধাযা’’তি. মানুসকন্তি মনুস্সলোকে ভৰং. পরমত্থো চ ৰিজ্জতীতি পাঠসেসো.
৭৭৮. ততিযা কোটি ন ৰিজ্জতি অনুপলব্ভমানত্তা. ৰুত্তঞ্হেতং মহাঅট্ঠকথাযং –
‘‘দুৰে সচ্চানি অক্খাসি, সম্বুদ্ধো ৰদতং ৰরো;
সম্মুতিং পরমত্থঞ্চ, ততিযং নোপলব্ভতী’’তি. (দী. নি. অট্ঠ. ১.৪৩৯-৪৪৩);
পরৰাদেসু ন কম্পতীতি পকতিপুরিসন্তরাদিৰাদীনং পরেসং তিত্থিযানং ৰাদেসু সম্পত্তেসু, নিমিত্তভূতেসু ৰা ন কম্পতি ন পৰেধতি ন চলতীতি অত্থো.
ইতি অভিধম্মত্থৰিকাসিনিযা নাম
অভিধম্মাৰতারসংৰণ্ণনায
পঞ্ঞত্তিনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১৩. তেরসমো পরিচ্ছেদো
কারকপটিৰেধৰণ্ণনা
নিদ্দিট্ঠাতি ¶ উদ্দেসনিদ্দেসাদিৰসেন দস্সিতা. কুসলাদযোতি কুসলাকুসলা. এতেসং পন ন নিদ্দিট্ঠোতি সম্বন্ধো ¶ . পুব্বে ‘‘কারকো’’তি ৰচনং ৰিয ‘‘ৰেদকো’’তি অৰুত্তেপি ‘‘অত্তা কারকো ৰেদকো’’তি অত্তনো লদ্ধিতায ‘‘তস্স হি কারকস্স ৰেদকস্সা’’তি ৰুত্তং. কুসলাকুসলানমভাৰোপি সিযা, ইতরথা অহেতুকদোসাপত্তিতোতি অধিপ্পাযো. তেসং কুসলাকুসলানং আযত্তা ৰুত্তি এতেসন্তি তদাযত্তৰুত্তিনো. তেসন্তি কুসলাকুসলাদীনং. তস্মাতি কারকাভাৰে কুসলাকুসলানং, তব্বিপাকানঞ্চ অভাৰতো. নিরত্থিকাতি দেসেত্ৰাপি বোধেতব্বাভাৰতো নিরত্থিকা. ‘‘নাযং নিরত্থিকা’’তি ৰত্ৰাপি ‘‘সাত্থিকা’’তি ৰচনং পন পরস্স দল়্হগ্গাহত্থং. লোকেপি হি এৰং ৰোহারং ৰোহরন্তি, এৰমেৰ ভৰতি, নাঞ্ঞথাতিআদি. তত্থাতি কারকাভাৰেপি অত্তা অত্থীতি গহণে. অনুরোধোতি অনুকূলপক্খপাতোতি অত্থো. ইধাতি কারকাভাৰেপি কুসলাদযো অত্থীতি গহণে. ৰিরোধোতি পটিঘো.
এৰং কারকাভাৰেপি কুসলাদীনং সব্ভাৰং যুত্তিতো সাধেত্ৰা ইদানি লোকসিদ্ধেন নিদস্সনেন সাধেতুং ‘‘অথাপী’’তিআদি ৰুত্তং. অথাপীতি কারকাভাৰেপি. পথৰি-গ্গহণেন পথৰোজং দস্সেতি. তথা আপ-গ্গহণেন আপোজং. তেজোতি সীতুণ্হৰসেন দুৰিধা তেজোধাতু. উতূতি হেমন্তাদিউতু. আদি-গ্গহণেন বীজাদিকে সঙ্গণ্হাতি. জনকপচ্চযো হেতু, অনুপালনকপচ্চযো পচ্চযো নামাতি আহ ‘‘হেতুপচ্চযসামগ্গিযা’’তি. ‘‘ফলনিব্বত্তকো হেতু, পচ্চযো অনুপালনকো’’তি হি ৰুত্তং.
এৰং কারকাভাৰেপি কুসলাকুসলপ্পৰত্তিং সাধেত্ৰা ইদানি পরপরিকপ্পিতং অত্তানমেৰ তাৰ পটিক্খিপিতুং ‘‘অথাপি চেত্থা’’তিআদি আরদ্ধং. কামং পঞ্ঞাপরিবাহিরদিট্ঠিযা এৰ অত্তা পরিকপ্পীযতি, পরো পন ‘‘পঞ্ঞায পরিকপ্পেমী’’তি মঞ্ঞতীতি ¶ তস্স লদ্ধিৰসেন ‘‘পঞ্ঞায পরিকপ্পিতো’’তি ৰুত্তং. তং উপপরিক্খিস্সাম তাৰাতি তিট্ঠতু তাৰ চেসা কারকাভাৰেপি কুসলাদীনং ¶ ভাৰাভাৰৰিচারণা পঠমং তমেৰ অত্তানং উপপরিক্খিস্সামাতি অত্থো. দোসমেত্থ ৰত্তুকামো পুচ্ছতীতি অধিপ্পাযেন পটিঞ্ঞং অদত্ৰাৰ পুচ্ছন্তো আহ ‘‘কিঞ্চেত্থা’’তি. সচেতনো ৰা উদাহু অচেতনো ৰাতি এত্থ কো দোসোতি অত্থো. ইতরো উভযথাপি দোসোযেৰ. যঞ্হি অচেতনং অত্তানং, ন তং কারকং, ৰেদকঞ্চ, যথা তং পাকারতরুআদযো. ‘‘অচেতনোৰাযং অত্তা’’তি অনুমানেন কারকৰেদকত্তাভাৰসিদ্ধিতোতি দস্সেতুং ‘‘যদি অচেতনো’’তিআদি ৰুত্তং. অনঞ্ঞোতি অৰিনিব্ভোগৰসেন অনঞ্ঞো. ইতরথা ‘‘সচেতনো’’তি ৰচনমেৰ ন উপপজ্জেয্য. সহভাৰী নাম অঞ্ঞো ন হোতীতি. অত্তনোপি নাসো সিযাতি অৰিনিব্ভোগৰুত্তিরূপেসু একস্স নাসে ইতরস্সাপি ৰিনাসো ৰিয. চেতনাযপি নাসো ন ভৰতি অৰিনিব্ভোগরূপেসু একস্স অৰিনাসে ইতরস্সাপি অৰিনাসো ৰিযাতি অধিপ্পাযো.
‘‘চেতনায অনঞ্ঞত্তা’’তি কারণং ৰত্ৰা তমেৰ সমত্থেতুং ‘‘চেতনত্তান’’ন্তিআদি ৰুত্তং. ‘‘অত্তনো অনাসে সতি চেতনাযপি ৰিনাসো ন ভৰতী’’তি সুত্ৰাপি পরস্স নিরুত্তরভাৰো, চেতনায নাসে ৰিসেসকারণাভাৰতোতি অধিপ্পাযেনাহ ‘‘অথ চেতনাযযেৰা’’তিআদি. অত্তাৰ নস্সতু, তিট্ঠতু চেতনা. কো হি ৰিসেসকারণাভাৰে অত্তনি অনুরোধো, চেতনায ৰিরোধোতি অধিপ্পাযো. পটিঞ্ঞা হীনাতি পুব্বে দিন্নপটিঞ্ঞা পরিহীনা. অথ ন ভৰতি, ‘‘পটিঞ্ঞা হীনা’’তি যদি অত্তনো ৰিনাসে চেতনায অৰিনাসো ন ভৰতি. চেতনত্তানং অনঞ্ঞভাৰেন চেতনায নাসে অত্তনোপি ৰিনাসপ্পসঙ্গতো ¶ অত্তা ন নস্সতীতি তৰ পটিঞ্ঞা হীনা. ৰুত্তপ্পকারতো ৰিপরীতং ৰাতি যথাৰুত্তপ্পকারতো ৰিপরীতং. চেতনায ৰিনাসেপি অত্তা ন নস্সতি, অত্তনো পন অৰিনাসেপি চেতনা নস্সতীতি এৰং ৰা তৰ অধিপ্পাযো সিযাতি অত্থো. অত্তা নস্সতু, চেতনা তিট্ঠতু অঞ্ঞভাৰে উভিন্নং সমানযোগক্খমতায ভৰিতব্বতোতি অধিপ্পাযো. পটিঞ্ঞাহীনো ভৰসীতি চেতনাযেৰ নস্সতি, অত্তা ন নস্সতি পটিঞ্ঞায হীনো ভৰসি.
ইধাতি অঞ্ঞত্থ পক্খে. লক্খণকতন্তি অঞ্ঞমঞ্ঞৰিসদিসেহি ভিন্নলক্খণেহি কতং. দেসন্তরকতন্তি ভিন্নদেসকতং. জাতো ৰেদীযতি ঞাযতীতি জাতৰেদো, অগ্গিস্সেতং অধিৰচনং. ডয্হমানেতি উদ্ধনে পক্খিপিত্ৰা পচ্চমানে. একো পৰত্তিপদেসো ইমেসন্তি একদেসা, তেসং ভাৰোতি একদেসত্তং.
অৰিনিব্ভোগতোতি লক্খণতো ভেদেপি ঠানৰসেন অৰিনিব্ভুজ্জনতো অৰিসংসট্ঠত্তা ‘‘একদেসত্তে’’তিইমস্সেৰ ¶ ৰেৰচনৰসেন ‘‘অৰিনিব্ভোগভাৰেপী’’তি ৰুত্তং. তং অযুত্তন্তি তং ‘‘উভিন্নং একদেসতা নত্থী’’তি ইমিনা সহ ন যুজ্জতি. পটিঞ্ঞা হীনাতি যদি পুব্বপটিঞ্ঞা পমাণং, অযং পটিঞ্ঞা হীনা. যদি ৰা পন অযং পমাণং, ইতরা হীনাতি অত্থো. অথ ৰা চেতনায অত্তনো পদেসৰসেন নানত্তে অত্তনো অচেতনত্তভাৰপ্পত্তিতো ‘‘সচেতনো অত্তা’’তি হেট্ঠা তযা দিন্নপটিঞ্ঞা পরিহীনাতি এৰমেত্থ অত্থো দট্ঠব্বো.
অচেতনো অত্তাতি অত্তা অচেতনোতি কত্ৰা. পুব্বে ৰুত্তদোসতোতি ‘‘যদি অচেতনো সিযা’’তিআদিনা আদিতো ৰুত্তদোসতো. তস্মাতি যস্মা এৰং উপপরিক্খিযমানে ৰিমদ্দনসহো হোতি, তস্মা.
৭৭৯. যদি ¶ এৰন্তি যদি পরমত্থতো কুসলাকুসলানং কারকো, তব্বিপাকানঞ্চ ৰেদকো নত্থি, এৰং সন্তে অথ কস্মা ভগৰতা ৰুত্তন্তি সম্বন্ধো.
সন্ধাৰতীতি সংসরতি. অত্তনা কতকুসলাকুসলকম্মপচ্চযত্তা ৰিপাকভূতং সুখদুক্খম্পি অত্তনা কতমেৰ নাম হোতীতি ৰুত্তং ‘‘সুখদুক্খং সযংকত’’ন্তি.
‘‘খন্ধানঞ্চ পটিপাটি, ধাতুআযতনান চ;
অব্বোচ্ছিন্নং ৰত্তমানা, ‘সংসারো’তি পৰুচ্চতী’’তি. (ধ. স. অট্ঠ. নিদানকথা; ৰিসুদ্ধি. ২.৬১৯) –
এৰং ৰুত্তখন্ধপটিপাটিআদিৰসপ্পৰত্তং সংসারং পুনপ্পুনং পৰত্তিৰসেন পটিপন্নো. দুক্খমস্স মহব্ভযন্তি অস্স সংসারাপন্নস্স সত্তস্স জাতিআদিদুক্খং মহব্ভযং মহাভযসংৰত্তনকন্তি অত্থো. ওপপাতিকোতি উপ্পজ্জমানো.
৭৮১. ভারা হৰে পঞ্চক্খন্ধাতি রূপাদযো পঞ্চক্খন্ধা ভারভূতা, সীসে নিক্খিত্তভারসদিসাতি ৰুত্তং হোতি. ভারহারো চ পুগ্গলো তস্স পঞ্চক্খন্ধভারস্স হারকো. ভারাদানন্তি ¶ পটিসন্ধিৰসেন পঞ্চক্খন্ধভারগ্গহণং. ভারনিক্খেপনন্তি পুন অগ্গহেতব্বতাপাদনেন অনুপাদাপরিনিব্বানৰসেন ভারস্স নিক্খিপনং.
৭৮২. যন্তি কুসলাকুসলকম্মং. সকন্তি আযত্তং.
৭৮৩. একস্স পুগ্গলস্সাতি সম্বন্ধো. একেন কপ্পেনাতি একস্মিং কপ্পে.
৭৮৪. অস্সদ্ধোতিআদি হেট্ঠা ৰুত্তত্থং.
‘‘তঞ্চ ¶ খো সম্মুতিৰসেন, ন পরমত্থতো’’তি ৰত্ৰা তদেৰ পতিট্ঠাপেতুং ‘‘ননু ভগৰতা’’তিআদি ৰুত্তং. ‘‘কিং নু সত্তো’’তি গাথা ৰজিরায থেরিযা ৰুত্তাপি ভগৰতো অধিপ্পাযৰসেনেৰ ৰুত্তত্তা ভগৰতা ৰুত্তা নাম হোতীতি কত্ৰা ৰুত্তং ‘‘ভগৰতা ইদম্পি ৰুত্ত’’ন্তি.
৭৮৫. কিং নু সত্তোতি পচ্চেসীতি রূপৰেদনাদীসু কিং নাম সত্তো পুগ্গলোতি গণ্হাসি.
৭৮৬. অঙ্গসম্ভারাতি চক্কাদিঅৰযৰসম্ভারেসু, চক্কাদিঅৰযৰানং সমোধানেৰাতি অত্থো. সদ্দোতি ৰোহারো.
তস্মাতি যস্মা এৰং পরমত্থতো সত্তস্স অভাৰো ভগৰতা ৰুত্তো, তস্মা. ন ৰচনমত্তমেৰ আলম্বিতব্বং অধিপ্পাযং পহাযাতি অত্থো. দল়্হমূল়্হোৰ হুত্ৰা গণ্হাতীতি দল়্হমূল়্হগ্গাহী, কারণে দস্সিতেপি অপরিচ্চজনৰসেন গহণং দল়্হগ্গহণং. কারণস্সেৰ দট্ঠুমসমত্থতাৰসেন গহণং মূল়্হগ্গহণং. তাদিসেন ন ভৰিতব্বন্তি আহ ‘‘ন চ…পে… ভৰিতব্ব’’ন্তি. সুত্তপদানন্তি নেয্যত্থনীতত্থৰসেন উভযথা ঠিতানং সুত্তন্তানং.
দ্ৰে সচ্চানি ৰুত্তানি তথা তথা ৰিনেতব্বানং পুগ্গলানং ৰসেনাতি অধিপ্পাযো. যেসঞ্হি সম্মুতিদেসনায ৰিসেসাধিগমো হোতি, তেসং সম্মুতিসচ্চৰসেন দেসেতি. যেসঞ্চ পরমত্থদেসনায, তেসং পরমত্থৰসেন দেসেতি. দেসভাসাকুসলো ৰিয আচরিযো তংতংদেসৰাসিমাণৰানং তায তায ভাসায. সম্মুতিসচ্চং পরমত্থসচ্চঞ্চাতি এত্থ ‘‘পুগ্গলো সত্তো ¶ ইত্থী পুরিসো খত্তিযো ব্রাহ্মণো দেৰো’’তিএৰমাদি পরমত্থতো অৰিজ্জমানম্পি লোকে কতসঙ্কেতৰসেন তথত্তা সম্মুতিসচ্চং ¶ . খন্ধধাতুআযতনানি সতিপট্ঠানাতিএৰমাদি পরমত্থৰসেনেৰ তথত্থা পরমত্থসচ্চং. তেনাহু অট্ঠকথাচরিযা –
‘‘সঙ্কেতৰচনং সচ্চং, লোকসম্মুতিকারণং;
পরমত্থৰচনং সচ্চং, ধম্মানং ভূতকারণং. (দী. নি. অট্ঠ. ১.৪৩৯-৪৪৩);
‘‘তস্মা ৰোহারকুসলস্স, লোকনাথস্স সত্থুনো;
সম্মুতিং ৰোহরন্তস্স, মুসাৰাদো ন জাযতী’’তি.
৭৮৭-৮. যো সো ইমং গন্থং অচ্চন্তং সততম্পি চিন্তেতি, তস্স ততো সিদ্ধা পরমা পঞ্ঞা ৰেপুল্লভাৰং গচ্ছতি. অধিং চিত্তসন্তাপং নীহরতি অপনেতীতি অধিনীহরং. ৰিমতিযা ৰিচিকিচ্ছায, মোহস্স ৰা ৰিনাসং করোতি উপনিস্সযভাৰতোতি ৰিমতিৰিনাসকরং. অত্থব্যঞ্জনসম্পদায মনৰড্ঢনতো পিযকরং. ৰিকসতীতি দিব্বতি. ইধাতি ইমস্মিং সাসনে, অভিধম্মে ৰা.
ইতি অভিধম্মত্থৰিকাসিনিযা নাম
অভিধম্মাৰতারসংৰণ্ণনায
কারকপটিৰেধৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১৪. চুদ্দসমো পরিচ্ছেদো
রূপাৰচরসমাধিভাৰনানিদ্দেসৰণ্ণনা
৭৮৯. এৰং ¶ পরমত্থসম্মুতিৰসেন উভযথাপি সব্বধম্মে সঙ্খেপতো দস্সেত্ৰা ইদানি যস্মা তেসু উগ্গহণপরিচ্ছেদাদিৰসেন কতপরিচযেন অত্থকামেন কুলপুত্তেন একংসতো ভাৰনায অভিযোগো কাতব্বো, তস্মা ভাৰনানযং সঙ্খেপতো দস্সেতুমারভন্তো আহ ‘‘ভাৰনানয’’ন্তিআদি. তত্থ ভাৰনানযন্তি ¶ লোকিযলোকুত্তরভাৰনানযং, কুসলধম্মানং ৰড্ঢনক্কমন্তি অত্থো. দিট্ঠধম্মিকসম্পরাযিকং হিতং আনযতি উপনেতীতি হিতানযো, তং হিতানযং. মানযন্তি মানেন্তো. দিট্ঠধম্মিকসম্পরাযিকত্থেহি অনুসাসনতো সত্তানং সুখং আনেতীতি সুখানযো, তং সুখানযং. পরমং ব্যাকরোমি, পরমং ভাৰনানযন্তি ৰা যোজনা.
৭৯০. মনুস্সানং ধম্মতো উত্তরং ঞাণদস্সনন্তি সম্বন্ধো. তত্থ মনুস্সানং ধম্মা নাম মনুস্সানং পকতিধম্মভূতা দস কুসলকম্মপথা, ততো উত্তরং ঞাণদস্সনং নাম মহগ্গতলোকুত্তরধম্মা. তে হি জাননট্ঠেন ঞাণং, পচ্চক্খতো ৰিয দস্সনট্ঠেন চ দস্সনন্তি অধিপ্পেতা. ‘‘উত্তরিমনুস্সান’’ন্তি ৰা যথাঠিতৰসেনেৰ সম্বন্ধো. বালমনুস্সাদিতো উত্তরিমনুস্সানং ঝাযীনঞ্চেৰ অরিযানঞ্চাতি অত্থো.
৭৯১. সঙ্কস্সরসমাচারেতিআদীহি সীলৰিসুদ্ধিযা পযোজনদস্সনং. তত্থ সঙ্কায সরিতব্বো সমাচারো অস্সাতি সঙ্কস্সরসমাচারো. যং কিঞ্চি লামককম্মং দিস্ৰা ‘‘ইদং অসুকেন কতং ভৰিস্সতী’’তি এৰং পৰত্তেতব্বায সঙ্কায অত্তনো ৰা পরে যংকিঞ্চি মন্তেন্তে দিস্ৰা ‘‘মম ইদঞ্চিদঞ্চ অসারুপ্পং জানিত্ৰা মন্তেতী’’তি এৰং পৰত্তসঙ্কায উপগন্তব্বসমাচারোতি অত্থো. দুস্সীলেতি এতদেৰ ৰিভাৰেতুং ‘‘সীলৰজ্জিতে’’তি ৰুত্তং. দুস্সীলেতি ৰা দূসিতসীলে খণ্ডাদিভাৰং উপগতসীলে. সীলৰজ্জিতেতি সব্বেন সব্বং সীলৰিরহিতে. নত্থি ঝানন্তি লোকিযজ্ঝানম্পি তাৰ নত্থি. কুতো মগ্গোতি লোকুত্তরমগ্গো কুতো, কেন কারণেন লোকুত্তরধম্মানং হেতুযেৰ ৰিজ্জতীতি অত্থো.
৭৯২. চরন্তি ¶ ¶ তস্মিং সীলে পরিপূরকারিতায পৰত্তন্তীতি চারিত্তং. ৰারিতং তাযন্তি রক্খন্তি তেন, ৰারিততো ৰা অত্তানং তাযতীতি ৰারিত্তং. যং ভগৰতা ‘‘ইদং কাতব্ব’’ন্তি পঞ্ঞত্তিসিক্খাপদপূরণং, ইদং চারিত্তং নাম. যং ‘‘ন কাতব্ব’’ন্তি পটিক্খিত্তং, তস্স অকরণং ৰারিত্তং নাম. অচ্ছিদ্দন্তিআদীসু যস্স সত্তসু আপত্তিক্খন্ধেসু মজ্ঝে সিক্খাপদং ভিন্নং, তস্স সীলং ছিদ্দসাটকো ৰিয ছিদ্দং নাম হোতি, তব্বিপরীতং অচ্ছিদ্দং. যস্স আদিম্হি ৰা অন্তে ৰা ভিন্নং, তস্স পরিযন্তে ছিন্নসাটকো ৰিয খণ্ডং নাম হোতি, তদঞ্ঞং অক্খণ্ডং. কমস্স আদরকরণৰসেন অক্খণ্ডন্তি, কমৰিলঙ্ঘনৰসেন ‘‘অক্খণ্ডমচ্ছিদ্দ’’ন্তি ৰা পাঠো. অকম্মাস-গ্গহণেন অসবলত্তম্পি ৰুত্তং, সবলকম্মাসানং ভেদস্স অপ্পমত্তকভাৰতো. এত্তকো হি তেসং ৰিসেসো. যস্স পটিপাটিযা দ্ৰে তীণি সিক্খাপদানি ভিন্নানি, তস্স পিট্ঠিযা, কুচ্ছিযা ৰা উট্ঠিতেন ৰিসভাগৰণ্ণেন কাল়রত্তাদীনং অঞ্ঞতরেন সবলৰণ্ণা গাৰী ৰিয সবলং নাম হোতি. যস্স অন্তরন্তরা ভিন্নানি, তস্স অন্তরন্তরা ৰিসভাগৰণ্ণবিন্দুচিত্রগাৰী ৰিয কম্মাসং নাম হোতি. যং পন তথাৰিধং ন হোতি, তং ‘‘অসবলং অকম্মাস’’ন্তি ৰুচ্চতি. অনিন্দিতন্তি ইমিনা ভুজিস্সৰিঞ্ঞুপ্পসত্থঅপরামট্ঠসমাধিসংৰত্তনিকভাৰে সঙ্গণ্হাতি. তত্থ ‘‘ইমিনাহং সীলেন ৰা ৰতেন ৰা ব্রহ্মচরিযেন ৰা দেৰো ৰা ভৰিস্সামি দেৰঞ্ঞতরো ৰা’’তি এৰং তণ্হায অপরামট্ঠং তণ্হাদাসব্যতো মোচিতত্তা ভুজিস্সং নাম. অদাসঞ্হি লোকে ভুজিস্সোতি ৰদন্তি. যথাৰুত্তগুণপারিপূরিযা বুদ্ধাদীহি ৰিঞ্ঞূহি পসংসিতব্বন্তি ৰিঞ্ঞুপ্পসত্থং. তণ্হাদিট্ঠীহি অপরামট্ঠং ঠিতিভাগিযং অপরামট্ঠং নাম. ঝানাদীনং পচ্চযো ভৰিতুং সমত্থং ৰিসেসভাগিযং সমাধিসংৰত্তনিকং নাম.
৭৯৩-৭. ৰিৰেকসুখন্তি ¶ কাযচিত্তূপধিৰিৰেকসুখং. কাযৰিৰেকসুখম্পি হি সম্পন্নসীলস্সেৰ দুস্সীলস্স সুঞ্ঞাগারাদীসু ৰসতোপি ভেরৰারম্মণাদিআপাথগমনেন দুক্খস্সেৰ ৰিসেসতো সম্পজ্জনতো. অলঙ্কারো অনুত্তরোতি দেৰব্রহ্মরাজরাজমহামত্তাদীনং মজ্ঝে অনঞ্ঞসাধারণসোভাপটিলাভহেতুতায নিরুত্তরো অলঙ্কারৰিসেসো. রতনন্তি চক্কৰত্তীনং চক্করতনাদিতোপি সৰিসেসং রতিজননতো অনুত্তরং রতনং. চক্করতনাদিকঞ্হি ৰট্টনিস্সিতমেৰ রতিং জনেতি, ইদং পন ৰিৰট্টনিস্সিতম্পি জনেতীতি ৰিসেসতো রতিজনকং হোতি. ইচ্ছিতিচ্ছিতস্স সম্পত্তিৰিসেসস্স নিপ্ফাদনতো চিন্তামণিসমন্তি চিন্তামণি. যানন্তি সংসারকন্তারতরণে যানং. সীতলন্তি চিত্তসীতিভাৰকরণেন সীতলং. কিলেসমলধোৰনন্তি গঙ্গাযমুনাদীহিপি ¶ দুব্বিসোধনীযস্স কিলেসকালুসিযস্স ধোৰনং. গুণানং মূলভূতন্তি সব্বেসম্পি লোকিযলোকুত্তরগুণানং মূলভূতং. ‘‘সীলে পতিট্ঠায (সং. নি. ১.২৩), কো চাদি কুসলানং ধম্মানং, সীলঞ্চ সুৰিসুদ্ধ’’ন্তি (সং. নি. ৫.৩৬৯) চ আদিৰচনঞ্হেত্থ নিদস্সনং. দোসানং ৰীতিক্কমৰত্থুভূতস্স বলস্স ৰিনাসনতো দোসানং বলঘাতি.
তস্মাতি যস্মা এৰংৰিধানিসংসসম্পন্নং সীলং, তস্মা. দুৰিধলক্খণন্তি ওক্খিত্তচক্খুঅপ্পসদ্দাদিৰসেন কাযকম্মাদীনং অৰিপ্পকিণ্ণতাসাধনতো সমাধানলক্খণং, কুসলধম্মানং মূলভাৰতো পতিট্ঠানলক্খণন্তি এৰং দুৰিধলক্খণং, চারিত্তৰারিত্তৰসেন ৰা দুৰিধসভাৰন্তি অত্থো. অত্থানং কামেতি তস্স হিতাসীসনৰসেনাতি অত্থকামো. পিযং সীলমস্সাতি পিযসীলো.
৭৯৮-৯. কাতব্বো পলিবোধস্সুপচ্ছেদোতি সম্বন্ধো. কতিৰিধো পনাযং পলিবোধো, কিং সরূপো চাতি আহ ‘‘পলিবোধা ¶ দসা’’তিআদি, ‘‘আহ মহাঅট্ঠকথায’’ন্তি অধিপ্পাযো. তত্থ আৰাসোতি একম্পি ওৰরকং আদিং কত্ৰা যাৰ সকলোপি সঙ্ঘারামো, সো তত্থ পটিবদ্ধচিত্তস্স পলিবোধো, ন ইতরস্স. কুলন্তি ঞাতিকুলং ৰা উপট্ঠাককুলং ৰা, তং তেহি সংসট্ঠৰিহরতোৰ পলিবোধো. লাভোতি চত্তারো পচ্চযা, তেপি তত্থ সাপেক্খস্সেৰ পলিবোধা. গণোতি সুত্তন্তিকগণো ৰা আভিধম্মিকগণো ৰা. সো উদ্দেসপরিপুচ্ছাদানেন সমণধম্মস্স ওকাসালাভিনো পলিবোধো. কম্মন্তি নৰকম্মং, তং করোন্তেন ৰড্ঢকিআদীহি লদ্ধালদ্ধং জানিতব্বং, কতাকতে উস্সুক্কং আপজ্জিতব্বন্তি সব্বথাপি পলিবোধো. অদ্ধানন্তি মগ্গগমনচিত্তস্স দুব্বিনোদনীযতায তং সমণধম্মস্স পলিবোধো. ঞাতীতি এত্থ কুল-গ্গহণেন ঞাতিকুলস্সপি গহিতত্তা একেকা ঞাতি ইধ গহিতাতি দট্ঠব্বা. যে পন ৰিহারে আচরিযুপজ্ঝাযাদযো, ঘরে মাতাদযো, তে গিলানা পলিবোধা. আবাধোতি যো কোচি রোগো, সো বাধযমানো পলিবোধো. গন্থোতি পরিযত্তিপরিহরণং, তং সজ্ঝাযাদীহি নিচ্চব্যাৰটস্সেৰ পলিবোধো. ইদ্ধীতি পোথুজ্জনিকইদ্ধি. সা হি দুপ্পরিহারা অপ্পমত্তকেনেৰ ভিজ্জতি, অযং পন ৰিপস্সনায পলিবোধো, ন সমাধিস্স সমাধিং পত্ৰা পটিলভিতব্বত্তা. তেতি তে পলিবোধা.
৮০০-২. পলিবোধস্সুপচ্ছেদং কত্ৰাতি এত্থ পঠমো তত্থ নিরপেক্খচিত্ততায, দুতিযো অসংসগ্গেন, ততিযো লাভসক্কারুপ্পত্তিট্ঠানং পহায অঞ্ঞত্থ গমনেন, চতুত্থো যথারদ্ধগন্থসমাপনেন ¶ , অঞ্ঞস্স সঙ্গাহণেন ৰা, পঞ্চমো যথারদ্ধকম্মস্স নিট্ঠাপনেন, সঙ্ঘাদীনং নিয্যাতনেন ৰা, ছট্ঠো গন্ত্ৰা কিচ্চতীরণেন, সত্তমো উপট্ঠহিত্ৰা ¶ ঞাতীনং পাকতিককরণেন, অট্ঠমো ভেসজ্জকরণেন, ৰীরিযাধিট্ঠানেন ৰা, নৰমদসমা তত্থ অব্যাৰটতায উপচ্ছিন্দিতব্বা. উপসঙ্কমিতব্বোতি যত্থ সো ৰসতি, তত্থ উপসঙ্কমনৰিধিঞ্চেৰ উপসঙ্কমন্তেন পটিপজ্জিতব্বৰিধানঞ্চ ৰিসুদ্ধিমগ্গে ৰুত্তনযেন ৰেদিতব্বং. ইতো পরঞ্হি গন্থৰিত্থারপরিহরণত্থং ৰিসুদ্ধিমগ্গে আগতৰিত্থারং পহায পদত্থৰণ্ণনমত্তং করিস্সাম. কম্মট্ঠানস্সাতি এত্থ যোগকম্মস্স পৰত্তিট্ঠানতায, উপরূপরিভাৰনাকম্মস্স কারণভাৰতো চ কম্মট্ঠানং. তং পন সব্বত্থকপারিহারিযৰসেন দুৰিধং. তত্থ মেত্তা, মরণস্সতি, অসুভসঞ্ঞা চ সব্বত্থ অত্থযিতব্বতো ইচ্ছিতব্বতো সব্বত্থককম্মট্ঠানং নাম. চরিযানুকূলং পন যং কিঞ্চি কম্মট্ঠানং নিচ্চং পরিহরিতব্বত্তা পারিহারিযকম্মট্ঠানং নাম. ইমং দুৰিধং কম্মট্ঠানং যো দেতি, অযং কম্মট্ঠানস্স দাযকো, সোপি ঈদিসো পরিযেসিতব্বোতি দস্সেতুং ‘‘পিযো গরূ’’তিআদি ৰুত্তং. পিযোতি সীলসম্পদাদীহি সত্তানং পিযাযিতব্বো. গরূতি ততোযেৰ গরুকাতব্বো পাসাণচ্ছত্তং ৰিয গরুং কত্ৰা দট্ঠব্বো. ভাৰনীযোতি সম্ভাৰনীযো. ৰত্তাতি কিঞ্চি আলসিযম্পি দিস্ৰা চোদেত্ৰা ওৰাদৰসেন ৰদনসীলো. ৰচনক্খমোতি পটিপুচ্ছক্খমো, পটিপুচ্ছিতো অসংহীরো হুত্ৰা সম্ভাসনক্খমোতি ৰুত্তং হোতি. গম্ভীরঞ্চ কথং কত্তাতি তিরচ্ছানকথং অকথেত্ৰা দসকথাৰত্থুপটিসংযুত্তং গম্ভীরমেৰ কথং কত্তা. নো চট্ঠানে নিযোজকোতি অপ্পৰত্তিতব্বট্ঠানভূতে অহিতে ন নিযোজকো. এৰমাদিগুণোপেতন্তি আদি-সদ্দেন সদ্ধাসম্পদাদিগুণযোগং দস্সেতি. কালেনাতি অত্তনো, আচরিযস্স চ সপ্পাযকালেন.
৮০৩. ৰত্তং কত্ৰাতি আচরিযস্স নৰকমহল্লকভাৰানুরূপেন খন্ধকে আগতং আচরিযৰত্তং কত্ৰা. ইদানি আচরিযেন ¶ পটিপজ্জিতব্বৰিধিং দস্সেতুং ‘‘তেনাপী’’তিআদি ৰুত্তং. তেনাপীতি কম্মট্ঠানদাযকেনপি. চরিতং ঞত্ৰা দাতব্বন্তি চেতোপরিযঞাণলাভিনা তস্স চিত্তাচারং, হদযলোহিতং ৰা পস্সিত্ৰা ইতরেন ‘‘ত্ৰং কিংচরিতোসি, কে ৰা পন তে ধম্মা বহুলং সমুদাচরন্তী’’তিআদিনা পটিপুচ্ছিত্ৰা তস্স চরিতং জানিত্ৰা তদনুরূপেন দাতব্বং.
৮০৪. ইরিযাপথাদিতোপি কেসঞ্চি চরিতং জানিতুং সক্কা, তং পন ন একন্তিকং, ‘‘চরিতং ঞত্ৰা’’তি ৰুত্তং, কতমং পন তং, কতিৰিধা ৰাতি আহ ‘‘চরিতং পনিদং রাগদোসমোহৰসেনা’’তিআদি ¶ . উস্সন্নভাৰেন সন্তানে চরতীতি চরিতং, অসতি পটিপক্খভাৰনাযং সন্তানে পৰত্তনারহা রাগাদযো.
৮০৫. ৰোমিস্সকনযাতি সম্পযোগৰসেন, একসন্ততিপরিযাপন্নতাৰসেন চ নেসং সংসগ্গভেদা. চতুসট্ঠি ভৰন্তীতি –
‘‘রাগাদিকে তিকে সত্ত, সত্ত সদ্ধাদিকে তিকে;
একদ্ৰিতিকমূলম্হি, মিস্সতো সত্তসত্তক’’ন্তি –
এৰং ৰুত্তেহি নৰহি সত্তকেহি যথারহং ৰিভজিযমানা তেসট্ঠি দিট্ঠিযা সদ্ধিং চতুসট্ঠি ভৰন্তি. তথা হি ৰুত্তং উপনন্দত্থেরেন –
‘‘রাগো দোসো চ মোহো চ, রাগেন পটিঘোপি চ;
সদ্ধিং রাগেন মোহো চ, মোহোপি পটিঘেন চ.
‘‘রাগাদিত্তযমেকন্তি, সত্ত রাগাদিকে তিকে;
সদ্ধা বুদ্ধি চ তক্কো চ, সদ্ধিং সদ্ধায বুদ্ধি চ.
‘‘সদ্ধায তক্কনঞ্চেৰ, বুদ্ধিযা তক্কনম্পি চ;
সদ্ধাদিত্তযমেকন্তি, সত্ত সদ্ধাদিকে তিকে.
‘‘রাগাদিকং ¶ তিকঞ্চেক-মেকদ্ৰিতিকভেদতো;
সদ্ধাবুদ্ধিৰিতক্কেহি, যথাযোগং ৰিমিস্সিয.
‘‘একমূলে দ্ৰিমূলে চ, পচ্চেকং সত্তকত্তযং;
তিমূলে সত্তকঞ্চেকং, ঞেয্যং তং সত্তসত্তকং.
‘‘সদ্ধিং ¶ রাগেন সদ্ধা চ, সদ্ধিং তেনেৰ বুদ্ধি চ;
তেনেৰ তক্কনং তেন, সদ্ধাবুদ্ধি চ তেন চ.
‘‘সদ্ধাসঙ্কপ্পনং তেন, বুদ্ধিসঙ্কপ্পনম্পি চ;
ৰিমিস্সেত্ৰান তেনেৰ, সদ্ধাবুদ্ধিৰিতক্কনং.
‘‘রাগমূলনযে চেৰ-মেকং সত্তকমুদ্দিসে;
সদ্ধিং দোসেন সদ্ধা চ, সদ্ধিং তেনেৰ বুদ্ধি চ.
‘‘তেনেৰ তক্কনং তেন, সদ্ধাবুদ্ধি চ তেন চ;
সদ্ধাসঙ্কপ্পনং তেন, বুদ্ধিসঙ্কপ্পনম্পি চ.
‘‘ৰিমিস্সেত্ৰান তেনেৰ, সদ্ধাবুদ্ধিৰিতক্কনং;
দোসমূলনযে চেৰ-মেকং সত্তকমুদ্দিসে.
‘‘সদ্ধিং মোহেন সদ্ধা চ, সদ্ধিং তেনেৰ বুদ্ধি চ;
তেনেৰ তক্কনং তেন, সদ্ধাবুদ্ধি চ তেন চ.
‘‘সদ্ধাসঙ্কপ্পনং তেন, বুদ্ধিসঙ্কপ্পনম্পি চ;
ৰিমিস্সেত্ৰান তেনেৰ, সদ্ধাবুদ্ধিৰিতক্কনং.
‘‘মোহমূলনযে চেৰ-মেকং সত্তকমুদ্দিসে;
একমূলে নযে চেৰং, ঞেয্যং তং সত্তকত্তযং.
‘‘মিস্সেত্ৰা রাগদোসেহি, সদ্ধা তেহেৰ বুদ্ধি চ;
তেহি সঙ্কপ্পনং তেহি, সদ্ধাবুদ্ধি চ তেহি চ.
‘‘সদ্ধাসঙ্কপ্পনং ¶ তেহি, বুদ্ধিসঙ্কপ্পনম্পি চ;
তেহি দ্ৰীহেৰ মিস্সেত্ৰা, সদ্ধাবুদ্ধিৰিতক্কনং.
‘‘রাগদোসনযে চেৰ-মেকং সত্তকমুদ্দিসে;
মিস্সেত্ৰা রাগমোহেহি, সদ্ধা তেহেৰ বুদ্ধি চ.
‘‘তেহি ¶ সঙ্কপ্পনং তেহি, সদ্ধাবুদ্ধি চ তেহি চ;
সদ্ধাসঙ্কপ্পনং তেহি, বুদ্ধিসঙ্কপ্পনম্পি চ.
‘‘তেহি দ্ৰীহেৰ মিস্সেত্ৰা, সদ্ধাবুদ্ধিৰিতক্কনং;
রাগমোহনযে চেৰ-মেকং সত্তকমুদ্দিসে.
‘‘মিস্সেত্ৰা দোসমোহেহি, সদ্ধা তেহেৰ বুদ্ধি চ;
তেহি সঙ্কপ্পনং তেহি, সদ্ধাবুদ্ধি চ তেহি চ.
‘‘সদ্ধাসঙ্কপ্পনং তেহি, বুদ্ধিসঙ্কপ্পনম্পি চ;
তেহি দ্ৰীহেৰ মিস্সেত্ৰা, সদ্ধাবুদ্ধিৰিতক্কনং.
‘‘দোসমোহনযে চেৰ-মেকং সত্তকমুদ্দিসে;
দ্ৰিমূলম্হি নযে চেৰং, ঞেয্যং তং সত্তকত্তযং.
‘‘রাগপ্পটিঘমোহেহি, সদ্ধা তেহেৰ বুদ্ধি চ;
তেহি সঙ্কপ্পনং তেহি, সদ্ধাবুদ্ধি চ তেহি চ.
‘‘সদ্ধাসঙ্কপ্পনং তেহি, বুদ্ধিসঙ্কপ্পনম্পি চ;
তেহি তীহেৰ মিস্সেত্ৰা, সদ্ধাবুদ্ধিৰিতক্কনং.
‘‘তিমূলম্হি নযে চেৰ-মেকং সত্তকমুদ্দিসে;
এৰং তেসট্ঠি হোতীতি, ৰিঞ্ঞেয্যং নৰসত্তকং;
দিট্ঠিযাপি চ হোতেৰ, চতুসট্ঠীতি কেচনা’’তি.
৮০৬-৭. ননু চ ‘‘চরিতং ঞত্ৰা দাতব্ব’’ন্তি ৰুত্তং, কিংচরিতস্স পন কিং কম্মট্ঠানং অনুকূলন্তি ¶ ইমং অনুযোগং সন্ধায তংতংচরিতানুকূলকম্মট্ঠানং দস্সেত্ৰা পুন তস্স গণনতো অপ্পনাৰহতো ঝানপ্পভেদতো সমতিক্কমতো ৰড্ঢনাৰড্ঢনতো আরম্মণতো ভূমিতো গহণতো পচ্চযতো ভেদং দস্সেতুং ‘‘অসুভা চা’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ দস অসুভাতি উদ্ধুমাতকং ৰিনীলকং ৰিপুব্বকং ৰিচ্ছিদ্দকং ৰিক্খাযিতকং ৰিক্খিত্তকং হতৰিক্খিত্তকং লোহিতকং পুল়ৰকং অট্ঠিকন্তি ইমে দস. তথা কাযগতাসতি চাতি ইমে ¶ একাদস রাগৰিক্খম্ভনস্স উপাযভাৰতো রাগচরিতস্স অনুকূলা. অসুভ-গ্গহণেন চেত্থ তদারম্মণসমাধিপুব্বঙ্গমং কম্মট্ঠানং গহিতং. এৰং সেসেসুপি যথারহং দট্ঠব্বং. অপ্পমাণসত্তারম্মণত্তা অপ্পমঞ্ঞা, মেত্তা করুণা মুদিতা উপেক্খাতি চতুন্নং ব্রহ্মৰিহারানমেতং অধিৰচনং. তে পন সৰণ্ণকসিণা নীলকসিণং পীতকসিণং লোহিতকসিণং ওদাতকসিণন্তি ইমেহি চতূহি ৰণ্ণকসিণেহি সহিতা অট্ঠ দোসৰিক্খম্ভনুপাযভাৰতো, অপ্পটিঘাতৰিসযত্তা চ দোসচরিতস্স অনুকূলা.
৮০৮. তং…পে… পনেককন্তি এত্থ এককন্তি ইদং অনুস্সতিঅপেক্খং, অনুস্সতীসু একন্তি অত্থো, ন মোহচরিতৰিতক্কচরিতাপেক্খং তেসং অঞ্ঞস্সাপি অনুকূলস্স লব্ভনতো. তং পন মোহচরিতস্স, ৰিতক্কচরিতস্স চ গণনবলেন চিত্তস্স পতিট্ঠানতো অনুকূলং.
৮০৯-১১. পুরিমা…পে… দেহিনোতি ‘‘বুদ্ধানুস্সতি ধম্মানুস্সতি সঙ্ঘানুস্সতি সীলানুস্সতি চাগানুস্সতি দেৰতানুস্সতী’’তি ইদং পাল়িক্কমেন পুরিমং অনুস্সতিছক্কং সদ্ধাচরিতস্স অতিসপ্পাযৰসেন অনুকূলং. মরণূপসমাযুত্তা সতীতি মরণে, উপসমে চ যুত্তা সতি, মরণানুস্সতি, উপসমানুস্সতি চাতি ৰুত্তং হোতি. আহারনিস্সিতা সঞ্ঞাতি আহারে পটিক্কূলসঞ্ঞা. ধাতুৰৰত্থানন্তি চতুধাতুৰৰত্থানং. বুদ্ধিপ্পকতিজন্তুনোতি বুদ্ধিচরিতস্স সত্তস্স. সেসানি কসিণানীতি দোসচরিতস্স অনুকূলেসু ৰুত্তেহি চতূহি ৰণ্ণকসিণেহি অৰসেসানি পথৰীআপোতেজোৰাযোআলোকাকাসকসিণানি, এৰং পুরিমানি চত্তারি, ইমানি ছাতি দস ইমস্সেৰ উজুৰিপচ্চনীকা, ইমস্স অসপ্পাযন্তি গহেতব্বৰিসেসস্স অভাৰতো রাগাদিসব্বচরিতানং অনুকূলাতি ৰণ্ণিতা.
৮১২. একন্তৰিপচ্চনীকভাৰতোতি ¶ রাগচরিতাদীনং অসুভাদিকম্মট্ঠানস্স উজুৰিপচ্চনীকতায. অতিসপ্পাযতোতি সদ্ধাচরিতাদীনং বুদ্ধানুস্সতিআদিকম্মট্ঠানস্স অতিসপ্পাযতো. এৰং উজুৰিপচ্চনীকৰসেন, অতিসপ্পাযৰসেন চ ইদং সব্বং ৰিসুং ৰিসুং তেসং অনুকূলন্তি ¶ ৰুত্তং, ন পন ইতরস্স অননুকূলভাৰতো. ন হি রাগাদীনং অৰিক্খম্ভিকা, সদ্ধাদীনং ৰা অনুপকারিকা কুসলভাৰনা নাম অত্থি. তথা হি মেঘিযসুত্তে –
‘‘চত্তারো ধম্মা উত্তরি ভাৰেতব্বা, অসুভা ভাৰেতব্বা রাগস্স পহানায, মেত্তা ভাৰেতব্বা ব্যাপাদস্স পহানায, আনাপানস্সতি ভাৰেতব্বা ৰিতক্কুপচ্ছেদায, অনিচ্চসঞ্ঞা ভাৰেতব্বা অস্মিমানসমুগ্ঘাতাযা’’তি (অ. নি. ৯.৩; উদা. ৩১) –
একস্সেৰ চত্তারো ধম্মা ভাৰেতব্বাতি ৰুত্তা. তথা রাহুলোৰাদসুত্তেপি ‘‘মেত্তং, রাহুল, ভাৰনং ভাৰেহী’’তিআদিনা (ম. নি. ২.১২০) সত্ত কম্মট্ঠানানি ৰুত্তানি, ন চাযস্মতো মেঘিযস্স চত্তারিপি চরিতানি সন্তি, নাপি রাহুলত্থেরস্স সব্বচরিতানি, তস্মা ৰচনমত্তে অভিনিৰেসং অকত্ৰা সব্বত্থ অধিপ্পাযো পরিযেসিতব্বোতি ৰুত্তং হোতি.
৮১৩-৪. কিঞ্চাপি ৰুত্তনযেন কম্মট্ঠানানং গণনপরিচ্ছেদোপি সক্কা ঞাতুং, সঙ্করত্তা পন সুখেন ৰিঞ্ঞাতুং ন সক্কাতি তেসং সামঞ্ঞতো, ৰিসুং ৰিসুং জাতিতো চ গণনপরিচ্ছেদং দস্সেতুং ‘‘কম্মট্ঠানানি সব্বানী’’তিআদি ৰুত্তং. চত্তালীসাতি নিদ্দিসেতি পাল়িতো, অট্ঠকথাতো চ সমোধানেত্ৰা ‘‘সমচত্তালীসা’’তি নিদ্দিসেয্য. কথং? কসিণানি দস…পে… সঞ্ঞা চাহারতা ইতি. অসুভানুস্সতী দসাতি দস-সদ্দো পচ্চেকং যোজেতব্বো ‘‘দস অসুভা ¶ , দস অনুস্সতী’’তি. দস অসুভা হেট্ঠা কথিতাৰ. ‘‘পুরিমানুস্সতিছক্ক’’ন্তি এত্থ ৰুত্তা ছ, মরণানুস্সতি কাযগতাসতি আনাপানস্সতি উপসমানুস্সতীতি ইমা দস অনুস্সতিযো. চতুধাতুৰৰত্থানন্তি পথৰাদীনং চতুন্নং ধাতূনং ৰৰত্থানং. সঞ্ঞা চাহারতাতি গাথাবন্ধৰসেন গ-কারস্স লোপং কত্ৰা আহারগতা সঞ্ঞা ‘‘আহারতা সঞ্ঞা’’তি ৰুত্তা. আহারোযেৰ ৰা আহারতা, তগ্গতা চ সঞ্ঞা উপচারতো ‘‘আহারতা’’তি ৰুত্তা, আহারে পটিক্কূলসঞ্ঞাতি অত্থো.
৮১৫-৬. কিং ইমেসু সব্বেসুযেৰ কম্মট্ঠানেসু ঝানং নিব্বত্ততীতি? আম, নিব্বত্ততি সব্বেস্ৰেৰ উপচারজ্ঝানং, অপ্পনাঝানং পন কেসুচি ন নিব্বত্ততি, তস্মা কানিচি উপচারমেৰ নিব্বত্তেন্তি, কানিচি অপ্পনম্পি. কথং পনেতং দট্ঠব্বন্তি আহ ‘‘এতেসূ’’তিআদি. উপচারমেৰ ¶ আৰহন্তীতি উপচারাৰহা ‘‘অপেক্খো’’তিআদীসু ৰিয হেত্থ অৰধারণং দট্ঠব্বং. তত্থ আনাপানস্সতিং, কাযগতাসতিঞ্চ হিত্ৰা সেসা বুদ্ধানুস্সতিআদযো অট্ঠ অনুস্সতিযো, সঞ্ঞা, ৰৰত্থানঞ্চাতি এতে দস নানপ্পকারকত্তা, গম্ভীরত্তা, সভাৰধম্মত্তা চ অসতি ভাৰনাৰিসেসে উপচারাৰহা ৰুত্তা.
৮১৭-৮. এৰং উপচারপ্পনাৰহতো দস্সেত্ৰা ইদানি ঝানপ্পভেদতো দস্সেতুং ‘‘অপ্পনাযাৰহেসূ’’তিআদি ৰুত্তং. চতুক্কজ্ঝানিকাতি চতুক্কনযৰসেন চতুব্বিধরূপাৰচরজ্ঝানৰন্তো, তেসং একেকস্সেৰ আরম্মণভূতাতি অত্থো. পঞ্চকনযৰসেন পন ‘‘পঞ্চকজ্ঝানিকা’’তি ৰেদিতব্বা. পঠমজ্ঝানিকাতি পঠমজ্ঝানস্সেৰ আরম্মণভূতা, পটিক্কূলভাৰতো পন ইতরেসং আরম্মণানি ন হোন্তি. পটিক্কূলেপি হি ৰিসযে ৰিতক্কবলেন পঠমজ্ঝানং অপ্পেতি চণ্ডসোতনদিযং অরিত্তবলেন নাৰা ৰিয. সেসানি পন তদভাৰতো ন তেসু অপ্পেন্তি.
৮১৯. তিকজ্ঝানৰহাতি ¶ চতুক্কনযেন তিকজ্ঝানৰহা, পঞ্চকনযেন পন চতুক্কজ্ঝানৰহা, মেত্তাকরুণামুদিতা হি মেত্তাদীনং সোমনস্সসহগতানমেৰ আরম্মণত্তা পঞ্চমজ্ঝানিকা ন হোন্তি. অপ্পনপ্পত্তা হি মেত্তাদযো সোমনস্সেন ৰিনা নপ্পৰত্তন্তি. চতুত্থোপি ব্রহ্মৰিহারোতি সম্বন্ধো. ব্রহ্মানং উত্তমানং ৰিহারো, ব্রহ্মভূতো ৰা ৰিহারোতি ব্রহ্মৰিহারো, সো উপেক্খাভাৰনাৰসেন চতুত্থজ্ঝানিকো. তত্থাপি মেত্তাদিৰসেন পটিলদ্ধজ্ঝানচতুক্কস্সেৰেতং অপ্পেতি, নেতরস্স. কস্মা? মেত্তাদীনং নিস্সন্দত্তা. যথা হি কসিণানং নিস্সন্দা আরুপ্পা, যথা চ সমথৰিপস্সনানিস্সন্দা নিরোধসমাপত্তি, এৰং মেত্তাদিনিস্সন্দা উপেক্খা. আরুপ্পা চতুত্থজ্ঝানিকাতি অঙ্গসমতাৰসেন আরুপ্পাপি চতুত্থজ্ঝানস্সেৰ পভেদাতি কত্ৰা ৰুত্তং.
৮২০. এৰং ঝানভেদতো দস্সেত্ৰা পুন সমতিক্কমতো দস্সেতুং ‘‘ৰসেনারম্মণঙ্গান’’ন্তিআদি ৰুত্তং. আরম্মণসমতিক্কমো অঙ্গসমতিক্কমোতি অতিক্কমিতব্বানং আরম্মণানং, অঙ্গানঞ্চ ৰসেন সমতিক্কমো দুৰিধো. কিং সব্বেস্ৰেৰ দুৰিধো লব্ভতি, নোতি আহ ‘‘গোচরা…পে… তিক্কমো’’তি. চতূসু হি আরুপ্পেসু আরম্মণসমতিক্কমোৰ হোতি আকাসকসিণৰজ্জিতেসু নৰসু আরম্মণেসু অঞ্ঞতরং সমতিক্কমিত্ৰা ¶ আকাসানঞ্চাযতনস্স, আকাসানঞ্চাযতনাদীনি চ সমতিক্কমিত্ৰা ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনাদীনং পত্তব্বত্তা, অঙ্গাতিক্কমো পন অরূপে নত্থি চতুন্নঞ্চাপি অঙ্গানং ৰসেন সমানত্তা. রূপে ঝানঙ্গতিক্কমোতি রূপাৰচরিককম্মট্ঠানেসু ৰিতক্কাদীনং ঝানঙ্গানং অতিক্কমো, ইদঞ্চ লব্ভমানকৰসেন ৰুত্তং. পঠমজ্ঝানিকেসু দুৰিধোপি সমতিক্কমো নত্থি, নীৰরণসমতিক্কমো ইধ অট্ঠন্নম্পি সমাপত্তীনং সাধারণত্তা ন গহিতো.
৮২১. এৰং ¶ সমতিক্কমৰসেন দস্সেত্ৰা পুন ৰড্ঢনাৰড্ঢনৰসেন দস্সেতুং ‘‘দসেৰ কসিণানী’’তিআদিমাহ. ইমেসু চত্তালীসায কম্মট্ঠানেসু দস কসিণানেৰ ৰড্ঢেতব্বানি. ন চ…পে… অসুভাদযোতি সেসা অসুভাদযো পন নেৰ ৰড্ঢেতব্বা. কস্মা? পরিচ্ছিন্নাকারেনেৰ উপট্ঠানতো, আনিসংসাভাৰতো চ. তথা হি দস অসুভানি, কাযগতাসতি চ অত্তনো ঠিতোকাসেন পরিচ্ছিন্নত্তা পরিচ্ছিন্নাকারেনেৰ উপট্ঠহন্তি. ৰড্ঢিতেসুপি কুণপরাসি এৰ উপট্ঠাতীতি ন কোচি আনিসংসো অত্থি. অৰড্ঢিতেসুপি হি তেসু কামরাগৰিক্খম্ভনা হোতিযেৰ. যদি এৰং, অসুভজ্ঝানানং অপ্পমাণারম্মণতাৰচনং ৰিরুজ্ঝতীতি? ন ৰিরুজ্ঝতি. একচ্চো হি উদ্ধুমাতকে ৰা অট্ঠিকে ৰা মহন্তে নিমিত্তং গণ্হাতি, একচ্চো অপ্পকেতি ইমিনা পরিযাযেন একচ্চস্স পরিত্তারম্মণজ্ঝানং হোতি, একচ্চস্স অপ্পমাণারম্মণং. যো ৰা এতং আনিসংসাভাৰং অপস্সন্তো ৰড্ঢেয্য, তস্স ৰসেন অপ্পমাণারম্মণতা ৰুত্তা. আনাপাননিমিত্তম্পি নাসিকগ্গমুখনিমিত্তাদিপরিচ্ছিন্নং উপট্ঠাতি, ৰড্ঢযতোপি চ ৰাতরাসিযেৰ ৰড্ঢতি. পিচুপিণ্ডাদিৰসেন উপট্ঠহন্তম্পি হি নিমিত্তং ৰাতসঙ্ঘাটমত্তমেৰ, তথা ব্রহ্মৰিহারনিমিত্তম্পি ৰড্ঢেন্তস্স সত্তরাসিযেৰ ৰড্ঢেয্য, ন চ তেন কোচি অত্থো হোতি, তস্মা তদুভযম্পি ন ৰড্ঢেতব্বং. যং পন ৰুত্তং ‘‘মেত্তাসহগতেন চেতসা একং দিসং ফরিত্ৰা ৰিহরতী’’তিআদি (ৰিভ. ৬৬৩), তম্পি পরিগ্গহৰসেন ৰুত্তং, ন নিমিত্তৰড্ঢনৰসেন. কিঞ্চি ব্রহ্মৰিহারে পটিভাগনিমিত্তমেৰ নত্থি, কিমযং ৰড্ঢেয্য, অপ্পমাণারম্মণতা পনেত্থ পরিগ্গহিতমত্তৰসেন ৰেদিতব্বা. আরুপ্পারম্মণেসু আকাসং কসিণুগ্ঘাটমত্তত্তা কসিণাপগমৰসেনেৰ মনসি কাতব্বং, ততো পরং ৰড্ঢযতো ন কিঞ্চি হোতি, ৰিঞ্ঞাণং সভাৰধম্মত্তা ন সক্কা ¶ ৰড্ঢেতুং, পরিকম্মমেৰ হি ৰড্ঢেতুং সক্কা, ৰিঞ্ঞাণাপগমো তস্স অভাৰমত্তত্তা, নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনারম্মণম্পি সভাৰধম্মত্তাযেৰ ন সক্কা ৰড্ঢেতুং, তস্মা তানিপি ন ৰড্ঢেতব্বানি. অপ্পমাণারম্মণতা আরুপ্পানং ৰিপুলকসিণুগ্ঘাটিমাকাসে পৰত্তিযা ৰেদিতব্বা. বুদ্ধানুস্সতিআদযো চ অনিমিত্তত্তা ন ৰড্ঢেতব্বা ¶ . পটিভাগনিমিত্তঞ্হি অযং ৰড্ঢেয্য, তঞ্চ নেসং নত্থি, তস্মা ইমে অসুভাদযো তিংস কম্মট্ঠানানি পরিচ্ছিন্নোকাসত্তা, পযোজনাভাৰতো, অৰড্ঢনতো চ ন ৰড্ঢেতব্বানি.
৮২২-৩. এৰং ৰড্ঢনাৰড্ঢনতো দস্সেত্ৰা পুন আরম্মণতো দস্সেতুং ‘‘দসেৰ কসিণানী’’তিআদি আরদ্ধং. পটিভাগনিমিত্তানি হোন্তি আরম্মণানীতি ইমানি দ্ৰাৰীস পটিভাগনিমিত্তভূতানি আরম্মণানি হোন্তি. সেসাতি অৰসেসা অট্ঠারস নেৰ পটিভাগনিমিত্তারম্মণা সিযুং.
৮২৪-৫. ইদানি ভূমিতো দস্সেতুং ‘‘অসুভানী’’তিআদি ৰুত্তং. দেৰেসু নপ্পৰত্তন্তি তত্থ অসুভানং, পটিক্কূলস্স চ আহারস্স অভাৰতো. তচপঞ্চকম্পি হি তত্থ পৰত্তমানং দিব্বানুভাৰেন পটিক্কূলাকারেন নোপট্ঠাতি. অস্সাসপস্সাসানং ব্রহ্মলোকে অভাৰতো ‘‘আনাপানস্সতি চা’’তিআদি ৰুত্তং. ঝানানুভাৰনিব্বত্তানঞ্হি অত্থস্স অভাৰতো নত্থি ব্রহ্মলোকে অস্সাসপস্সাসা.
৮২৭. ইদানি গহণতো দস্সেতুং ‘‘চতুত্থ’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ চতুত্থং…পে… দিট্ঠেনেৰ গহেতব্বাতি ৰাযোকসিণং ৰজ্জেত্ৰা সেসা নৰ কসিণা, দস অসুভানীতি ইমানি ¶ একূনৰীসতি দিট্ঠেনেৰ ৰত্থুনা করণভূতেন গহেতব্বানি উগ্গহেতব্বানি. তথা চ ৰুত্তং অট্ঠকথাযং ‘‘দিট্ঠেন গহেতব্বানি, পুব্বভাগে চক্খুনা ওলোকেত্ৰা নিমিত্তং নেসং গহেতব্বন্তি অত্থো’’তি (ৰিসুদ্ধি. ১.৪৭).
৮২৮-৩১. সতিযম্পি চ কাযম্হীতি কাযগতাসতিযম্পি. দিট্ঠেন তচপঞ্চকন্তি তচপঞ্চকমত্তমেৰ দিট্ঠেন গহেতব্বং. সেসমেত্থ সুতেনেৰাতি এত্থ কাযগতাসতিযং সেসং ৰক্কপঞ্চকাদি সুতেনেৰ গহেতব্বং. ইতি কাযগতাসতি দিট্ঠসুতেন গহেতব্বা. উত্তরোট্ঠনাসিকগ্গেসু ফুট্ঠস্স অস্সাসপস্সাসস্স গহেতব্বতো ৰুত্তং ‘‘আনাপানস্সতি এত্থ, ফুট্ঠেন পরিদীপিতা’’তি. উচ্ছুসস্সাদীনং পত্তেসু চলমানৰণ্ণগ্গহণমুখেন, সরীরসম্ফস্সৰসেন চ ৰাতস্স গহেতব্বত্তা ৰুত্তং ‘‘ৰাযোকসিণমেৰেত্থ, দিট্ঠফুট্ঠেন গয্হতী’’তি. আদিতোৰ গহেতব্বা ন হোন্তীতিআদিকম্মিকেন ভাৰনারম্ভৰসেন ন পট্ঠপেতব্বানি, হেট্ঠিমে তযো ব্রহ্মৰিহারে, কসিণেসু রূপাৰচরচতুত্থজ্ঝানঞ্চ অনধিগন্ত্ৰা সম্পাদেতুং অসক্কুণেয্যত্তা.
৮৩২-৫. এৰং ¶ গহণৰসেন দস্সেত্ৰা ইদানি পচ্চযতো দস্সেতুং ‘‘কম্মট্ঠানেসু হেতেসূ’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ এতেসু কম্মট্ঠানেসূতি এত্থ যথারহং আরম্মণানং, ঝানানঞ্চ গহণং ৰেদিতব্বং. আকাসকসিণস্স উগ্ঘাটেতুং অসক্কুণেয্যত্তা ৰুত্তং ‘‘আকাসকসিণং ৰিনা’’তি. মেত্তাদিএকেকস্মিং ব্রহ্মৰিহারে তীণি তীণি ঝানানি পটিলভিত্ৰা ঠিতস্সেৰ উপেক্খাব্রহ্মৰিহারৰসেন পঞ্চমজ্ঝানং উপ্পজ্জতীতি ৰুত্তং ‘‘তযো ব্রহ্মৰিহারা’’তিআদি. দ্ৰিন্নং নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনজৰনানং সমনন্তরা নিরোধং ফুসতীতি কত্ৰা ৰুত্তং ‘‘চতুত্থমারুপ্প’’ন্তিআদি. ৰিপস্সনাভৰসম্পত্তিসুখানং ¶ পচ্চযাতি ৰিপস্সনায, ভৰসম্পত্তিযা, দিট্ঠধম্মসুখৰিহারস্স চ পচ্চযা হোন্তীতি অত্থো.
৮৩৬-৯. এৰং পসঙ্গেন আগতং কম্মট্ঠানৰিভাগং দস্সেত্ৰা পুন আচরিযেন পটিপজ্জিতব্বৰিধিং দস্সেতুং ‘‘কম্মট্ঠানং গহেত্ৰা’’তিআদি ৰুত্তং. সন্তিকে ৰসন্তস্সাতি আচরিযেন সদ্ধিং একগেহে, একৰিহারে ৰা ৰসন্তস্স. কথেতব্বন্তি পৰত্তিং সুত্ৰা সুত্ৰা কথেতব্বং. আগতস্সাগতক্খণেতি স-কারো পদসন্ধিমত্তকরো, আগতাগতক্খণেতি অত্থো. অথ ৰা আগতস্স আগতক্খণে কথেতব্বং. ঈদিসেসু হি ঠানেসু আমেডিতসামত্থিযতোৰ লব্ভতি. ন হি একৰারমেৰ আগতস্স তস্মিং খণে কথেতব্বং, ততো পরং ন কথেতব্বন্তি যুজ্জতি.
নাতিসঙ্খেপৰিত্থারন্তি অতিসংখিত্তং, অতিৰিত্থারঞ্চ অকত্ৰা তস্স সুখেন উগ্গণ্হনপ্পমাণং কথেতব্বং. সচে পন সো পকতিযাৰ উগ্গহিতকম্মট্ঠানো হোতি, সজ্ঝাযৰসেন ৰা মনসিকারৰসেন ৰা কতপরিচযো, তস্স একং, দ্ৰে ৰা নিসজ্জা অত্তনো সম্মুখাৰ সজ্ঝাযং কারেত্ৰা দাতব্বং. এৰং আচরিযেন পটিপজ্জিতব্বৰিধিং দস্সেত্ৰা পুন গহিতকম্মট্ঠানেন তেন যোগিনা উত্তরি কাতব্বৰিধানং দস্সেন্তো আহ ‘‘তেনপী’’তিআদি. সম্মট্ঠানন্তি যত্থ পহটো সমতি, তং সম্মট্ঠানং, ইদং সম্মট্ঠানং ৰিযাতি সম্মট্ঠানং. যথা হি সম্মট্ঠানে গহিতে পুগ্গলং অত্তনো ৰেরী অভিভৰিতুং ন সক্কোতি, এৰং কম্মট্ঠানে গহিতে মনোভুসঙ্খাতো কামরাগো তংসমঙ্গিপুগ্গলং অভিভৰিত্ৰা অত্তনো ৰসে কাতুং ন সক্কোতি ¶ . তেন ৰুত্তং ‘‘সম্মট্ঠানং ৰিযাতি সম্মট্ঠান’’ন্তি. মনো অভিভৰতীতি মনোভূ, তস্স মনোভুনো. অট্ঠারসহি…পে… ৰিৰজ্জিতেতি –
‘‘মহাৰাসং ¶ নৰাৰাসং, জরাৰাসঞ্চ পন্থনিং;
সোণ্ডিং পণ্ণঞ্চ পুপ্ফঞ্চ, ফলং পত্থিতমেৰ চ.
‘‘নগরং দারুনা খেত্তং, ৰিসভাগেন পট্টনং;
পচ্চন্তসীমাসপ্পাযং, যত্থ মিত্তো ন লব্ভতি.
‘‘অট্ঠারসেতানি ঠানানি, ইতি ৰিঞ্ঞায পণ্ডিতো;
আরকা পরিৰজ্জেয্য, মগ্গং সপ্পটিভযং যথা’’তি. (ৰিসুদ্ধি. ১.৫২) –
এৰং ৰুত্তেহি অট্ঠারসহি ৰিহারদোসেহি সব্বকালৰিযুত্তে. অনুরূপেতি ইমেসু অট্ঠারসসু দোসেসু অঞ্ঞতরেনপি সমন্নাগতো অননুরূপো নাম, তদভাৰেন অত্তনো যোগকম্মস্স অনুকূলে. মহাৰিহারাদযো হি যোগকম্মস্স অনুকূলা ন হোন্তি, তস্মা মহাৰিহারে তাৰ ৰত্তকরণাদিনা পলিবোধো হোতি. যত্থ পন সব্বং কতমেৰ, অৰসেসাপি সঙ্ঘট্টনা নত্থি, এৰরূপো মহাৰিহারোপি অনুরূপোৰ. নৰৰিহারে বহুং নৰকম্মং কাতব্বং হোতি, তস্মা সো অসতি অঞ্ঞস্মিং অনুকূলে কারণে অননুরূপো হোতি. তথা জিণ্ণৰিহারোপি বহুপটিজগ্গিতব্বতায কম্মট্ঠানন্তরাযিকো. পন্থনিস্সিতকো আগন্তুকেহি রত্তিন্দিৰং সমোকিণ্ণতায. যত্থ সোণ্ডী নাম পাসাণপোক্খরণী হোতি, সো সোণ্ডিৰিহারো. তত্থ বহূ পানীযত্থায সমোসরন্তি, তথা পণ্ণপুপ্ফফলৰতি ৰিহারে তংতদত্থায. পত্থনীযে লোকসম্মতে ৰিহারে ৰিহরন্তং ‘‘অরহা’’তি সম্ভাৰেন্তা বহূ আগচ্ছন্তি. নগরসন্নিস্সিতেপি ৰিহারে ৰিসভাগারম্মণাপাথগমনাদীনি হোন্তি. দারুসন্নিস্সিতে কট্ঠহারিকাদীহি ¶ অফাসু হোতি. খেত্তসন্নিস্সিতে ৰিহারমজ্ঝেযেৰ খলমণ্ডলকরণাদিনা অফাসু হোতি. ৰিসভাগপুগ্গলাধিৰুত্থেপি কলহনিৰারণাদীসু তে উপৰদন্তি. পট্টনসন্নিস্সিতে অভিণ্হং নাৰাসত্থেহি আগতমনুস্সেহি অফাসু হোতি. পচ্চন্তনিস্সিতে মনুস্সা বুদ্ধাদীসু অপ্পসন্না হোন্তি. রজ্জসীমসন্নিস্সিতে দ্ৰিন্নং রাজূনং কলহে সতি দ্ৰিন্নং ৰিজিতেসু পিণ্ডায ৰিচরন্তং ভিক্খুং ‘‘অযং চরপুরিসো’’তি গহেত্ৰা বন্ধনাদিকং পাপেয্যুং, অসপ্পাযে অমনুস্সাদিউপদ্দৰা হোন্তি. কল্যাণমিত্তানধিৰুত্থে উপ্পন্নকঙ্খায ৰিনোদকে অসতি মহাদোসোযেৰাতি এতেপি ৰিহারা অননুরূপা, তস্মা তাদিসে ৰিহারে পরিৰজ্জেত্ৰা ৰুত্তদোসৰিরহিতে অনুরূপে ৰিহারে ৰিহাতব্বং.
তস্স ¶ পন ৰিহারস্স অনুরূপভাৰো এৰং ৰেদিতব্বোতি দস্সেতুং ‘‘গামতো’’তিআদি ৰুত্তং. গামতোতি গোচরগামতো. নাতিদূরেতি গোচরগামস্স অড্ঢগাৰুততো ওরভাগতায ন অতিদূরে. নচ্চাসন্নেতি পচ্ছিমেন পমাণেন গোচরগামতো পঞ্চধনুসতিকতায ন অতিসন্নে. ইমিনা গমনাগমনসম্পন্নতং দস্সেতি. গোচরগামস্স পন উত্তরদিসায ৰা দক্খিণদিসায ৰা নাতিদূরং নচ্চাসন্নং সেনাসনং ৰিসেসেন গমনাগমনসম্পন্নং হোতি, নাতিদূরনচ্চাসন্নতা চেত্থ নিদস্সনমত্তং. পঞ্চঙ্গসংযুতেতি পন ৰুত্তত্তা নাতিদূরনচ্চাসন্নতায সহ দিৰা অপ্পকিণ্ণতাদীনি চত্তারি সমোধানেত্ৰা পঞ্চঙ্গসংযুত্ততা ৰেদিতব্বা. ৰুত্তঞ্হেতং ভগৰতা –
‘‘কথঞ্চ, ভিক্খৰে, সেনাসনং পঞ্চঙ্গসমন্নাগতং হোতি? ইধ, ভিক্খৰে, সেনাসনং নাতিদূরং হোতি নচ্চাসন্নং গমনাগমনসম্পন্নং দিৰা অপ্পকিণ্ণং রত্তিং ¶ অপ্পসদ্দং অপ্পনিগ্ঘোসং অপ্পডংসমকসৰাতাতপসরীসপসম্ফস্সং, তস্মিং খো পন সেনাসনে ৰিহরন্তস্স অপ্পকসিরেনেৰ উপ্পজ্জন্তি চীৰরপিণ্ডপাতসেনাসনগিলানপচ্চযভেসজ্জপরিক্খারা, তস্মিং খো পন সেনাসনে থেরা ভিক্খূ ৰিহরন্তি বহুস্সুতা আগতাগমা ধম্মধরা ৰিনযধরা মাতিকাধরা, তে কালেন কালং উপসঙ্কমিত্ৰা পরিপুচ্ছতি পঞ্হং ‘ইদং, ভন্তে, কথং; ইমস্স কো অত্থোতি. তস্স তে আযস্মন্তো অৰিৰটঞ্চেৰ ৰিৰরন্তি, অনুত্তানীকতঞ্চ উত্তানিং করোন্তি, অনেকৰিহিতেসু চ কঙ্খাট্ঠানিযেসু ধম্মেসু কঙ্খং পটিৰিনোদেন্তি. এৰং খো, ভিক্খৰে, সেনাসনং পঞ্চঙ্গসমন্নাগতং হোতী’’তি (অ. নি. ১০.১১).
এত্থ চ নাতিদূরনচ্চাসন্নভাৰেন গমনাগমনসম্পন্নতা পঠমং অঙ্গং, দিৰা মহাজনসংকিণ্ণতাভাৰেন, রত্তিযং জনালাপসদ্দাভাৰেন, সব্বদাপি জনসন্নিপাতনিগ্ঘোসাভাৰেন অপ্পকিণ্ণঅপ্পসদ্দঅপ্পনিগ্ঘোসভাৰো দুতিযং, ডংসমকসাদিপরিস্সযাভাৰো ততিযং, অপ্পকসিরেন চীৰরপিণ্ডপাতাদিপচ্চযলাভো চতুত্থং, বহুস্সুততাদিগুণসমন্নাগতানং থেরানং ৰসনভাৰো পঞ্চমন্তি ইমেহি পঞ্চহি অঙ্গেহি সংযুত্তে সমন্নাগতে ৰিহারস্মিং ৰিহাতব্বং.
৮৪০-১. পঠমং ৰুত্তআৰাসাদিমহাপলিবোধে উপাদায খুদ্দকপলিবোধো, ইদানি তং পলিবোধং সরূপতো দস্সেত্ৰা তস্স উপচ্ছিন্দনাকারং আৰি কাতুং ‘‘দীঘা কেসা’’তিআদি ৰুত্তং. সো পত্তো সুট্ঠু পচিতব্বোতি যোজনা.
৮৪২-৫. পৰিৰিত্তেতি ¶ জনৰিৰিত্তে ওকাসে. ৰজ্জেত্ৰা…পে… লোহিতন্তি ইমে চত্তারো কসিণদোসা, তস্মা ¶ এৰরূপা মত্তিকা ৰজ্জেত্ৰা. সণ্হাযাতি অপনীততিণমূলসক্খরৰালুকায সুমদ্দিতায সুখুমায. অরুণৰণ্ণাযাতি অরুণনিভায, অরুণৰণ্ণপ্পভাযাতি অত্থো. বহিদ্ধা ৰাপি তাদিসেতি বহিদ্ধাপি ৰিহারপচ্চন্তে পটিচ্ছন্নট্ঠানে. সংহারিমন্তি সংহরিতব্বং গহেত্ৰা চরণযোগ্যং. তত্রট্ঠকন্তি যত্থ কতং, তত্থেৰ তিট্ঠনকং.
৮৪৭-৫০. পমাণতোতি ৰক্খমানপ্পমাণতো. ৰট্টং আকোটেত্ৰাতি পরিমণ্ডলং কত্ৰা আকোটেত্ৰা. তন্তি তং চম্মং ৰা কটসারং ৰা দুস্সপট্টং ৰা. কণ্ণিকন্তি কণ্ণিকাসদিসং, পরিমণ্ডলতো পদুমকণ্ণিকাকারন্তি ৰুত্তং হোতি. তেনাহ ‘‘সম’’ন্তি. ‘‘কণ্ণিকাসম’’ন্তি ৰা পাঠো. ৰিদত্থিচতুরঙ্গুলন্তি চতুরঙ্গুলাধিকৰিদত্থিপ্পমাণং. এতদেৰ হি পমাণং সন্ধায অট্ঠকথাযং ‘‘সুপ্পমত্তে ৰা সরাৰমত্তে ৰা’’তি (ৰিসুদ্ধি. ১.৫৫) ৰুত্তং. ৰিৰট্টন্তি নিব্বানং. কসিণপরিকম্মং করোন্তোপি হি এত্তকেযেৰ অট্ঠত্ৰা নিব্বানত্থাযেৰ ৰাযমতি. ভেরীতলসমং কত্ৰাতি পাণিকায ঘংসেত্ৰা নিন্নতুন্নতট্ঠানাভাৰেন ভেরীতলং ৰিয সমং কত্ৰা. সম্মজ্জিত্ৰান তং ঠানন্তি যস্মিং ঠানে নিসীদিত্ৰা তং কসিণং ওলোকেতি, তং ঠানং সচে উক্লাপং হোতি, সম্মজ্জিত্ৰা. ন্হত্ৰাতি সরীরদরথৰিনোদনত্থং ন্হত্ৰা.
৮৫১-২. তম্হা কসিণমণ্ডলা হত্থপাসপ্পমাণস্মিং পদেসেতি তম্হা কসিণমণ্ডলস্স, ঠপিতট্ঠানম্হা অড্ঢতেয্যহত্থন্তরে পদেসে, কসিণমণ্ডলস্স, পীঠস্স চ মজ্ঝং হত্থপাসপ্পমাণং কত্ৰা পঞ্ঞত্তেতি ৰুত্তং হোতি. ৰিদত্থিচতুরঙ্গুলে উচ্চেতি ৰিদত্থিচতুরঙ্গুলং হুত্ৰা উচ্চে, ৰিদত্থিচতুরঙ্গুলপাদকেতি ৰুত্তং হোতি. দূরে নিসিন্নস্স হি কসিণং ন ¶ উপট্ঠাতি, আসন্নতরে নিসিন্নস্স হত্থপাণিকাপদাদযো কসিণদোসা পঞ্ঞাযন্তি. উচ্চতরে নিসিন্নেন চ গীৰং পণামেত্ৰা ওলোকেতব্বং হোতি, নীচতরে জণ্ণুকানি রুজ্জন্তি, তস্মা হত্থপাসপ্পমাণে পদেসে ৰিদত্থিচতুরঙ্গুলপাদকে পীঠে নিসীদিতব্বং. যস্মা চতূসু ইরিযাপথেসু সযনং কোসজ্জপক্খিযং, ঠানচঙ্কমনানি উদ্ধচ্চপক্খিযানি, নিসজ্জা পন অলীনুদ্ধচ্চপক্খিযা, সন্তো ইরিযাপথো, তস্মা ৰুত্তং ‘‘নিসীদিত্ৰা’’তি, সমন্ততো ঊরুবদ্ধাসনং পল্লঙ্কং আভুজিত্ৰাতি অত্থো. যেনাকারেন নিসীদন্তস্স নিসজ্জা সুখা হোতি, তং দস্সেতুং ৰুত্তং ‘‘উজুং কাযং পণিধাযা’’তি. উপরিমং সরীরং উজুকং ঠপেত্ৰা অট্ঠারসপিট্ঠিকণ্টকে কোটিযা কোটিং পটিপাদেত্ৰাতি অত্থো. এৰঞ্হি নিসিন্নস্স চম্মমংসনহারূনি ন ওণমন্তি, অথস্স যা তেসং ওণমনপচ্চযা খণে খণে ¶ ৰেদনা উপ্পজ্জেয্যুং, তা ন উপ্পজ্জন্তি. তাসু অনুপ্পন্নাসু চিত্তং একগ্গং হোতি, কম্মট্ঠানং ন পরিপততি. ততো চ পুব্বেনাপরং ৰিসেসপ্পত্তিযা ৰুদ্ধিং ফাতিং উপগচ্ছতি. ইদানি আরম্মণপরিগ্গহুপাযং দস্সেন্তো আহ ‘‘কত্ৰা পরিমুখং সতি’’ন্তি, কম্মট্ঠানাভিমুখং সতিং ঠপেত্ৰাতি অত্থো. অভি-সদ্দেন হি সমানত্থো ইধ পরি-সদ্দো, অথ ৰা সমীপত্থেন পরি-সদ্দেন মুখস্স সমীপে সতিং কত্ৰাতি অত্থো. যথাহ – ‘‘অযং সতি উপট্ঠিতা হোতি সুপট্ঠিতা নাসিকগ্গে ৰা মুখনিমিত্তে ৰা. তেন ৰুচ্চতি পরিমুখং সতিং উপট্ঠপেত্ৰা’’তি (ৰিভ. ৫৩৭). অথ ৰা ‘‘পরীতি পরিগ্গহট্ঠো, মুখন্তি নিয্যানট্ঠো, সতীতি উপট্ঠানট্ঠো. তেন ৰুচ্চতি ‘পরিমুখং সতি’’ন্তি (পটি. ম. ১.১৬৪) ৰচনতো ‘‘পরিণাযিকা’’তিআদীসু ৰিয পরি-সদ্দো পরিগ্গহট্ঠো, ‘‘সুঞ্ঞতৰিমোক্খমুখ’’ন্তিআদীসু ৰিয মুখ-সদ্দো নিয্যানট্ঠোতি কত্ৰা পরিগ্গহিতনিয্যানসতিং কত্ৰা সব্বথা গহিতাসম্মোসং ¶ পরিচ্চত্তসম্মোসং সতিনেপক্কং উপট্ঠপেত্ৰাতি ৰুত্তং হোতি.
৮৫৩-৫. কামেস্ৰাদীনৰং দিস্ৰাতি ‘‘কামা নামেতে অট্ঠিকঙ্খলিকূপমা নিরস্সাদট্ঠেনা’’তিআদিনা ৰত্থুকামকিলেসকামেসু আদীনৰং পচ্চৰেক্খিত্ৰা. নেক্খম্মং দট্ঠু খেমতোতি নেক্খম্মং খেমতো দিস্ৰা কামনিস্সরণং সব্বদুক্খসমতিক্কমস্স উপাযভূতং নেক্খম্মন্তি এৰং নেক্খম্মসঙ্খাতং সউপচারজ্ঝানং, নিব্বানং, ৰিপস্সনং, সব্বেপি ৰা কুসলধম্মে খেমতো নিব্ভযতো দিস্ৰা, তত্থ জাতাভিলাসো হুত্ৰাতি ৰুত্তং হোতি. পরমং…পে… রতনত্তযেতি বুদ্ধাদিরতনত্তযে রতনত্তযগুণানুস্সরণেন বলৰপীতিপামোজ্জং জনযিত্ৰা. ভাগী…পে… মুত্তমন্তি ‘‘অহং ইমায সব্ববুদ্ধপচ্চেকবুদ্ধঅরিযসাৰকেহি পটিপন্নায নেক্খম্মপটিপত্তিযা চিত্তৰিৰেকাদিপ্পৰিৰেকজস্স সুখস্স অদ্ধা একন্তেন ভাগী অস্সং, লাভী ভৰেয্য’’ন্তি এৰং পটিপত্তিযং আনিসংসদস্সনেন তব্বিসযং উত্তমং মহন্তং উস্সাহং কত্ৰা. আকারেন সমেনেৰাতি অতিউম্মীলিতঅতিমন্দালোচনানি ৰজ্জেত্ৰা নাতিউম্মীলিতনাতিমন্দালোচনসঙ্খাতেন সমেন আলোচনাকারেন. অতিউম্মীলযতো হি অতিসুখুমং, অৰিভূতঞ্চ রূপগতং উপনিজ্ঝাযতো ৰিয চক্খু কিলমতি, অত্তনো সভাৰৰিভাৰনতো চ মণ্ডলং অতিৰিভূতং হোতি, তথা ৰণ্ণতো, লক্খণতো ৰা উপতিট্ঠেয্য, তেনস্স নিমিত্তং নুপ্পজ্জতি. অতিমন্দং উম্মীলযতো চ গজনিমীলকেন পেক্খন্তস্স ৰিয রূপগতং মণ্ডলং অৰিভূতং হোতি. দস্সনে মন্দব্যাপারতায কোসজ্জপাততো চিত্তঞ্চ লীনং হোতি, এৰম্পি নিমিত্তং নুপ্পজ্জতি, তস্মা যথা নাম আদাসতলে মুখনিমিত্তং গণ্হন্তো ন তত্থ ¶ অতিগাল়্হং উম্মীলতি, ন অতিমন্দং, অথ খো সমেন আকারেন গণ্হাতি, এৰমেৰ নাতিউম্মীলনাদিনা সমেন ¶ আকারেন গণ্হন্তেন ভাৰেতব্বন্তি. নিমিত্তং গণ্হতাতি পথৰীকসিণে চক্খুনা গহিতং নিমিত্তং মনসা গণ্হন্তেন.
৮৫৬-৭. ইদানি নিমিত্তগ্গহণোপাযং দস্সেতুং ‘‘ন ৰণ্ণো পেক্খিতব্বো’’তিআদি ৰুত্তং. ন ৰণ্ণো পেক্খিতব্বো সোতি যো তত্থ পথৰীকসিণে অরুণৰণ্ণো, সো ন চিন্তেতব্বো ৰণ্ণৰসেন মনসিকরোতো ৰণ্ণকসিণভাৰূপগমনতো. চক্খুৰিঞ্ঞাণেন পন গহিতগ্গহণং ন সক্কা ৰারেতুং, তেনেৰেত্থ ‘‘ন ওলোকেতব্বো’’তি অৰত্ৰা ‘‘মনসানুপেক্খিতা হোতী’’তিআদীসু ৰিয মনসা চিন্তনৰসেন পেক্খনগ্গহণং কতং. দট্ঠব্বং ন চ লক্খণন্তি যং তত্থ পথৰীধাতুযা থদ্ধলক্খণং ন মনসিকাতব্বং তস্স মনসিকারে ধাতুকম্মট্ঠানস্স গহিতত্তা. ৰণ্ণং পন অমুঞ্চিত্ৰাতি দিস্ৰা গহেতব্বত্তা পন ৰণ্ণং অমুঞ্চিত্ৰা. উস্সদস্স ৰসেন হি চিত্তং পণ্ণত্তিধম্মস্মিন্তি পথৰীধাতুযা সত্তিতো অধিকভাৰেন সসম্ভারপথৰিযা ‘‘পথৰী’’তি ৰোহারো, তস্মিং সসম্ভারপথৰিং উপাদায পঞ্ঞত্তে পণ্ণত্তিধম্মে আদাসতলগতমুখনিমিত্তে ৰিয চিত্তং ঠপেত্ৰা. একগ্গমানসোতি পুন নানারম্মণে চিত্তং অৰিসারেত্ৰা একগ্গমানসো হুত্ৰা. পথৰী পথৰিচ্চেৰং ৰত্ৰাতি এত্থ পঠমসমন্নাহারে কস্সচি ৰচীভেদোপি সিযাতি ৰুত্তন্তি আচরিযধম্মপালত্থেরো আহ.
৮৫৮. যদি ৰোহারমত্তে চিত্তং ঠপেতব্বং, নামন্তরৰসেন পথৰী মনসিকাতব্বা ভৰেয্যাতি হোতু, কো দোসোতি দস্সেন্তো আহ ‘‘পথৰী মেদনী’’তিআদি. অথ ৰা কিং পথৰীনামেযেৰ ৰুত্তে ভাৰনা হোতি, উদাহু অঞ্ঞস্মিম্পীতি আহ ‘‘পথৰী মেদনী’’তিআদি. একং ৰত্তুম্পি ৰট্টতীতি এতেসু যং ইচ্ছতি, তং অত্তনো পগুণতায ৰা পচুরতায ৰা আগচ্ছন্তং একং ৰত্তুং ৰট্টতি. কিঞ্চাপি ¶ এৰং ৰট্টতি, অপিচ ‘‘পথৰী’’তি এতদেৰ নামং পাকটং, তস্মা পাকটৰসেনেৰ ‘‘পথৰী পথৰী’’তি ভাৰেতব্বন্তি আচরিযা.
৮৫৯-৬০. উম্মীলিত্ৰা…পে… তাৰ সোতি যাৰ ৰক্খমানাকারেন উগ্গহনিমিত্তং নুপ্পজ্জতি, তাৰ কিঞ্চি কালং চক্খুং উম্মীলিত্ৰা নিমিত্তগ্গহণৰসেন পথৰীমণ্ডলং ওলোকেত্ৰা পুন কিঞ্চি কালং চক্খূনি নিমীলিত্ৰাতি এৰং ৰারসতম্পি ৰারসহস্সম্পি ততো ভিয্যোপি ¶ উম্মীলিত্ৰা সো যোগী আৰজ্জেয্য, যেনাকারেন ওলোকেত্ৰা গহিতং, তেনাকারেন তং সমন্নাহরেয্যাতি অত্থো.
৮৬১-৩. আপাথং তু যাতি চেতি যদি মনোদ্ৰারিকজৰনানং গোচরভাৰং উপগচ্ছতি, তং উগ্গহনিমিত্তং তদা উপ্পন্নন্তি পৰুচ্চতীতি যোজনা. যদি উগ্গহনিমিত্তেপি পথৰীমণ্ডলং ওলোকেত্ৰা ভাৰেতি, পটিভাগনিমিত্তুপ্পত্তি ন সিযা. সমীপট্ঠেন চ ন সক্কা অনোলোকেতুন্তি ৰুত্তং ‘‘নিসীদিতব্বং নো চেৰ’’ন্তিআদি. যথাসুখং নিসিন্নেন, যথাসুখং ৰা ভাৰেতব্বন্তি সম্বন্ধো.
৮৬৪-৫. পপঞ্চ…পে… ধোৰনেতি পস্সাৰাদিনা কেনচি করণীযেন নিসিন্নট্ঠানতো অঞ্ঞত্থ গন্ত্ৰা পুন আগম্ম নিসীদন্তেন পাদা ধোৰিতব্বা হোন্তি. অধোতপাদেন হি সেনাসনং অক্কমতো আপত্তি হোতি, খণে খণে পাদধোৰনে চ পপঞ্চো হোতি, তস্মা তস্স পরিহারত্থং দ্ৰে উপাহনাযেৰ ইচ্ছিতব্বা. তাৰ বহুতলিকা সদ্দম্পি জনেয্যুং, সদ্দো চ ঝানকণ্টকো, তস্মা ৰুত্তং ‘‘একতলিকা’’তি. তথা ‘‘পরিস্সযৰিনোদনত্থং কত্তরদণ্ডো চ ইচ্ছিতব্বো’’তি (ৰিসুদ্ধি. ১.৫৭) অট্ঠকথাযং ৰুত্তং. অসপ্পাযেন কেনচীতি ৰক্খমানেন আৰাসাদিঅসপ্পাযেসু কেনচিদেৰ অসপ্পাযেন ¶ . তং ঠানন্তি কসিণমণ্ডলস্স ঠিতট্ঠানং. আদায তং পুনাতি যথাজাতং উগ্গহনিমিত্তং পুন গহেত্ৰা, পুন উপ্পাদেত্ৰাতি ৰুত্তং হোতি.
৮৬৬-৭. পীঠে সুখনিসিন্নেনাতি পুন ৰসনট্ঠানং আগন্ত্ৰা ৰুত্তনিযামেন পীঠে সুখনিসিন্নেন. ভাৰেতব্বন্তি তং নিমিত্তং মনসিকারৰসেন ৰড্ঢেতব্বং. সমন্নাহরিতব্বন্তি সম্মা আৰজ্জিতব্বং, সম্মা ৰা অনু আহরিতব্বং. তক্কাহতন্তি ‘‘তক্কনতো তক্কো’’তি এৰং লদ্ধনামেন ভাৰনাচিত্তসম্পযুত্তেন সম্মাসঙ্কপ্পেন আহননপরিযাহননকিচ্চেন অপরাপরং পৰত্তনেন কম্মট্ঠানং আহতং, পরিযাহতঞ্চ কাতব্বং, বলপ্পত্তৰিতক্কো মনসিকারো বহুলং পৰত্তেতব্বোতি অত্থো.
৮৬৮-৭০. তং ইচ্ছতীতি তং নিমিত্তং মনসিকাতুং ইচ্ছতি. এৰং করোন্তস্সাতি এৰং কম্মট্ঠানং তক্কাহতং করোন্তস্স. যথা ভাৰনা পুব্বেনাপরং ৰিসেসং আৰহতি, এৰং অনুযুঞ্জন্তস্স, এৰং করোতো পন যদা সদ্ধাদীনি ইন্দ্রিযানি সুৰিসদানি তিক্খানি পৰত্তন্তি ¶ , তদা অস্সদ্ধিযাদীনং দূরীভাৰেন সাতিসযং থামপ্পত্তেহি সত্তহি বলেহি লদ্ধুপত্থম্ভানি ৰিতক্কাদীনি কামাৰচরানেৰ ঝানঙ্গানি বহূনি হুত্ৰা পাতুভৰন্তি. ততো চ তেসং উজুৰিপচ্চনীকভূতা কামচ্ছন্দাদযো সদ্ধিং তদেকট্ঠেহি পাপধম্মেহি দূরীভৰন্তি. তেন ৰুত্তং ‘‘ৰিক্খম্ভন্তি…পে… পঞ্চ নীৰরণানিপী’’তি. সমাধিযতি…পে… যোগিনোতি তস্স যোগিনো পটিভাগনিমিত্তং আরব্ভ উপ্পন্নউপচারসমাধিনা উপচারজ্ঝানেন চিত্তম্পি সমাধিযতি, পটিভাগনিমিত্তম্পি উপ্পজ্জতি উপচারজ্ঝানস্স তেন ৰিনা অভাৰতো.
৮৭১-৪. ইমস্সাতি পটিভাগনিমিত্তস্স. পুরিমস্সাতি উগ্গহনিমিত্তস্স. থৰিকাতি আদাসথৰিকতো. বলাকা ৰিয ¶ তোযদেতি মেঘসমীপে বলাকা ৰিয. সা হি মেঘস্স নীলত্তা সযং অতিপরিসুদ্ধা উপট্ঠাতি, তদা তং উপট্ঠাতীতি সম্বন্ধো. এৰং আদাসমণ্ডলূপমাদীহি উগ্গহনিমিত্ততো পটিভাগনিমিত্তস্স সুৰিসুদ্ধতং, সণ্হসুখুমতঞ্চ দস্সেতি. তেনাহ ‘‘ততোধিকতর’’ন্তি. উগ্গহনিমিত্তে অঙ্গুলিপদপাণিকাপদাদযো কসিণদোসা পঞ্ঞাযন্তি, ইদং পন ৰুত্তনযেন ততোপি সতগুণং সহস্সগুণং সুৰিসুদ্ধং হুত্ৰা উপট্ঠাতীতি অত্থো. তনুসণ্ঠানৰন্তন্তিআদি অপরমত্থসভাৰত্তা ৰুত্তং. যদি হি তং এদিসং ভৰেয্য, চক্খুৰিঞ্ঞেয্যং সিযা, ওল়ারিকং সম্মসনূপগং তিলক্খণাহটং, ন পনেতং তাদিসন্তি. যদি পনেতং ন সণ্ঠানাদিৰন্তং, কথং ঝানস্স আরম্মণভাৰোতি আহ ‘‘উপট্ঠা…পে… ময’’ন্তি. তত্থ পঞ্ঞজন্তি ভাৰনামযং পঞ্ঞাজনিতং, ভাৰনাপঞ্ঞায সঞ্জাননমত্তন্তি ৰুত্তং হোতি. ন হি অসভাৰধম্মস্স কুতোচিসমুট্ঠানং অত্থি. তেনাহ ‘‘ভাৰনামযং উপট্ঠানাকারমত্ত’’ন্তি, কেৰলং সমাধিলাভিনো ভাৰনাৰিসেসজনিতং তম্মযং উপট্ঠানাকারমত্তমেৰ ভাৰনাৰিসেসানুভাৰেন উপট্ঠাতীতি অত্থো.
৮৭৫-৮. ৰিক্খম্ভিতানেৰ সন্নিসিন্নানেৰ ন পুন তদত্থং উস্সাহো কাতব্বোতি অধিপ্পাযো. পটিভাগনিমিত্তে হি উপ্পজ্জমানেযেৰ তংৰিসযং উপচারজ্ঝানং নীৰরণে ৰিক্খম্ভেন্তমেৰ উপ্পজ্জতি. কিলেসা সন্নিসিন্নাৰাতি অৰসেসা তদেকট্ঠকিলেসা চ সম্মদেৰ নিসিন্না, উপসন্তাতি অত্থো. ‘‘উপচারসমাধিনা’’তি ৰুত্তে ইতরোপি সমাধি অত্থীতি অত্থতো আপন্নন্তি তম্পি দস্সেতুং ‘‘আকারেহি পন দ্ৰীহী’’তিআদি ৰুত্তং. দ্ৰীহি আকারেহীতি ঝানধম্মানং পটিপক্খদূরীভাৰো, থিরভাৰপ্পত্তি চাতি ইমেহি দ্ৰীহি কারণেহি. ইদানি তানি কারণানি সমাধিঅৰত্থামুখেন দস্সেতুং ‘‘উপচারক্খণে’’তিআদি ৰুত্তং. উপচারক্খণেতি উপচারভূমিযং ¶ উপচারাৰত্থাযং ¶ . তস্স পটিলাভেতি যদত্থায অযং পটিপন্নো, তস্স অপ্পনাসমাধিস্স পটিলাভে অধিগমাৰত্থাযং. কথং উপচারভূমিযং সমাধিযতি, কথঞ্চ অপ্পনাভূমিযন্তি আহ ‘‘নীৰারণপ্পহানেনা’’তিআদি. উপচারক্খণে যদিপি ঝানঙ্গানি পটুতরানি মহগ্গতভাৰপ্পত্তানি ন হোন্তি, তেসং পটিপক্খধম্মানং ৰিক্খম্ভনেন চিত্তং সমাধিযতি, পটিলাভভূমিযম্পি অপ্পনাপত্তানং ঝানঙ্গানং পাতুভাৰেন সমাধিযতীতি অত্থো.
৮৭৯-৮০. অঙ্গানি…পে… ন চাতি উপচারক্খণে অঙ্গানি ন চ থামজাতানি নেৰ ভাৰনাবলপ্পত্তানি হোন্তীতি অত্থো. অপ্পনাযাতি অপ্পনক্খণে. তস্মাতি যস্মা অঙ্গানি থামজাতানি জাযরে, তস্মা. অপ্পনাচিত্তং দিৰসম্পি পৰত্ততীতি যথা নাম বলৰা পুরিসো আসনা ৰুট্ঠায দিৰসম্পি তিট্ঠেয্য, এৰমেৰং অপ্পনাসমাধিম্হি উপ্পন্নে ঝানচিত্তং সকিং ভৰঙ্গৰারং ছিন্দিত্ৰা উপ্পন্নং কেৰলং রত্তিম্পি দিৰসম্পি কুসলজৰনপটিপাটিৰসেনেৰ পৰত্ততীতি অত্থো. ‘‘অপ্পনাপত্তং দিৰসম্পি পৰত্ততী’’তি ৰদতা উপচারক্খণে ন তথাতি দস্সিতং হোতি. তত্থ হি অঙ্গানং অথামজাতত্তা যথা নাম দহরো কুমারো উক্খিপিত্ৰা ঠপিযমানো পুনপ্পুনং ভূমিযং পততি, এৰমেৰং চিত্তং কালেন নিমিত্তং আরম্মণং করোতি, কালেন ভৰঙ্গং ওতরতি.
৮৮১-৪. তেনেৰ পল্লঙ্কেনাতি যস্মিং নিসিন্নো পটিভাগনিমিত্তং অধিগচ্ছি, তেনেৰ পল্লঙ্কেন করণভূতেন, হেতুভূতেন ৰা তং নিমিত্তং ৰড্ঢেত্ৰা. উপচারভূমিযঞ্হি নিমিত্তৰড্ঢনং যুত্তং. চক্কৰত্তিযগব্ভোৰাতি চক্কৰত্তি ভৰিতুং পুঞ্ঞৰা গব্ভো ৰিয. পরিহানি ন ৰিজ্জতীতি লদ্ধূপচারজ্ঝানস্স পরিহানি ন ৰিজ্জতি. নিমিত্তে হি অপরিহীনে তদারম্মণং ঝানং অপরিহীনমেৰ হোতি, নিমিত্তে পন আরক্খাভাৰেন ৰিনট্ঠে লদ্ধজ্ঝানম্পি ৰিনস্সতি তদাযত্তৰুত্তিত্তা. তেনাহ ‘‘আরক্খণে’’তিআদি.
৮৮৫. আৰাসোতি ¶ যস্মিং আৰাসে ৰসন্তস্স অনুপ্পন্নং নিমিত্তং নুপ্পজ্জতি, উপ্পন্নং ৰা ৰিনস্সতি, অনুপট্ঠিতা চ সতি ন উপট্ঠাতি, অসমাহিতঞ্চ চিত্তং ন সমাধিযতি, অযং অসপ্পাযো আৰাসো, তস্মা যস্মিং ৰিহারে বহূ আৰাসা হোন্তি, তত্থ একেকস্মিং তীণি তীণি দিৰসানি ৰসিত্ৰা যত্থ চিত্তং একগ্গং ন হোতি, তং পহায তব্বিপরীতে ৰসিতব্বং. গোচরোতি গোচরগামো, সো সেনাসনতো অতিদূরে অচ্চাসন্নে পুব্বদিসায ৰা পচ্ছিমদিসায ৰা অসুলভভিক্খো অসপ্পাযো. ভস্সন্তি দ্ৰত্তিংসতিরচ্ছানকথাপরিযাপন্না অসপ্পাযকথা. সা হিস্স ¶ নিমিত্তন্তরধানায সংৰত্ততি. পুগ্গলোতি তিরচ্ছানকথিকো, সীলাদিগুণৰিরহিতো পুগ্গলো, যং নিস্সায অসমাহিতং ৰা চিত্তং ন সমাধিযতি, সমাহিতং ৰা থিরং ন হোতি, এৰরূপো. সো হি তং কদ্দমোদকমিৰ অচ্ছং উদকং মলীনমেৰ করোতি. ভোজনং পন কস্সচি অম্বিলং, কস্সচি মধুরং অসপ্পাযং হোতি. উতুপি কস্সচি সীতো, কস্সচি উণ্হো. তস্মা যং ভোজনং ৰা উতুং ৰা সেৰন্তস্স ফাসু ন হোতি, তং ভোজনং সো চ উতু অসপ্পাযো. ইরিযাপথোতি ঠানচঙ্কমনাদীসু যো ইমস্স অসমাহিতচিত্তস্স সমাধানায, সমাহিতচিত্তস্স চ থিরভাৰায ন হোতি, অযং অসপ্পাযো ইরিযাপথো, তস্মা তম্পি আৰাসং ৰিয তীণি দিৰসানি উপপরিক্খিত্ৰা ৰজ্জেতব্বং.
৮৮৬. সপ্পাযে সত্ত সেৰেয্যাতি ৰুত্তৰিপরীতৰসেন সপ্পাযে আৰাসাদিকে সত্ত সেৰেয্য. তত্থ ভস্সসপ্পাযং নাম দসকথাৰত্থুসন্নিস্সিতং, তম্পি মত্তায ভাসিতব্বং. এৰঞ্হি পটিপজ্জতোতি এৰং ৰুত্তপ্পকারেন সত্ত অসপ্পাযে ৰজ্জেত্ৰা সত্ত সপ্পাযে সেৰনৰসেন পটিপজ্জন্তস্স নিমিত্তাসেৰনবহুলস্স.
৮৮৮-৯. যেন ¶ ৰিনা অপ্পনায কুসলো ন হোতি, সো দসৰিধো ৰিধি, অপ্পনাকোসল্লং, তন্নিব্বত্তং ৰা ঞাণং গন্থৰিত্থারভযেন ইধ ন দস্সিতং, অত্থিকেন পন ৰিসুদ্ধিমগ্গতো (ৰিসুদ্ধি. ১.৬০) গহেতব্বন্তি অধিপ্পাযো. পটিলদ্ধে নিমিত্তস্মিং, এৰঞ্হি সম্পাদযতো অপ্পনাকোসল্লং অপ্পনা সম্পৰত্ততীতি সম্বন্ধো.
৮৯০-২. সাতি অপ্পনা. এৰঞ্হীতি হি-সদ্দো হেতুঅত্থো, যস্মা ঠানমেতং ন ৰিজ্জতি, তস্মা চিত্তপ্পৰত্তিআকারং ভাৰনাচিত্তস্স লীনুদ্ধতাদিৰসেন পৰত্তিআকারং সল্লক্খযং উপধারেন্তো সমতং ৰীরিযস্সেৰ ৰীরিযস্স সমাধিনা সমতংযেৰ যোজযেথ, কথং পন যোজযেথাতি আহ ‘‘ঈসকম্পী’’তিআদি. তত্থ লযন্তি লীনভাৰং, সঙ্কোচন্তি অত্থো. যন্তন্তি গচ্ছন্তং, পগ্গণ্হেথেৰ সমভাৰাযাতি অধিপ্পাযো. তেনাহ ‘‘অচ্চারদ্ধং নিসেধেত্ৰা সমমেৰ পৰত্তযে’’তি. তং মানসন্তি সম্বন্ধো.
৮৯৪-৯. এৰন্তি ৰুত্তপ্পকারেন ৰীরিযসমতাযোজনৰসেন, পটিপন্নভাৰনামানসং পটিভাগনিমিত্তেযেৰ ঠপনৰসেন নিমিত্তাভিমুখং পটিপাদযতো তস্স যোগিনো. সমিজ্ঝিস্সতীতি উপ্পজ্জিস্সতি ¶ . পথৰীকসিণন্তি পথৰীতি ভাৰনাৰসেন উপট্ঠিতং তদেৰ পটিভাগনিমিত্তং. জৰনানীতি কামরূপাৰচরজৰনানি. তেনাহ ‘‘একং তু রূপাৰচরিকং ভৰে’’তি. অঞ্ঞেহীতি পাকতিকেহি কামাৰচরচিত্তেহি. বলৰতরাতি ভাৰনাবলেন পটুতরভাৰপ্পত্তিযা অচ্চন্তবলৰন্তো. পরিকম্মোপচারতোতি পরিকম্মত্তা, উপচারত্তা চ. তত্থ পরিকম্মত্তাতি পটিসঙ্খরণত্তা. উপচারত্তাতি যথা গামাদীনং আসন্নদেসো ‘‘গামূপচারো, নগরূপচারো’’তি ৰুচ্চতি, এৰং অপ্পনায আসন্নত্তা সমীপচারিত্তা. উপচারানি ¶ অপ্পনং উপেচ্চ চরন্তীতি কত্ৰা. অপ্পনাযানুলোমত্তাতি নানাৰজ্জনৰীথিযং পরিকম্মতোপি লহুকং অপ্পনানিপ্ফাদকৰসেন, গুণৰসেন ৰা অপ্পনায অনুকূলত্তা. এত্থাতি এতেসু পরিকম্মোপচারানুলোমসঞ্ঞিতেসু. সব্বন্তিমং ততিযং, চতুত্থং ৰা গোত্রভূতি পৰুচ্চতি পরিত্তগোত্তস্স অভিভৰনতো, মহগ্গতগোত্তস্স ভাৰনতো চ.
৯০০-৩. অৰিসেসেন সব্বেসং সব্বা সমঞ্ঞাতি পঠমে নযে গহিতাগহণং হোতীতি আহ ‘‘গহিতাগহণেনা’’তিআদি. একেকস্স গহিতনামং ইতরেসং অগ্গহণতো, একেকনামৰসেন গহিতস্স ইতরনামৰসেন অগ্গহণতো ৰা নানাৰজ্জনপরিকম্মমেৰ পরিকম্মন্তি অধিপ্পাযেন ‘‘পঠমং উপচারং ৰা’’তিআদি ৰুত্তং. চতুত্থং পঞ্চমং ৰাতি ৰা-সদ্দো অনিযমো, সো পন খিপ্পাভিঞ্ঞদন্ধাভিঞ্ঞৰসেন ৰেদিতব্বো. খিপ্পাভিঞ্ঞস্স হি চতুত্থং অপ্পেতি, দন্ধাভিঞ্ঞস্স পঞ্চমং. ততো পরন্তি পঞ্চমতো পরং. তেনাহ ‘‘ছট্ঠে ৰা’’তিআদি. কস্মা ন জাযতীতি আহ ‘‘আসন্নত্তা ভৰঙ্গস্সা’’তি. চিত্তনিযামৰসেন হি উপ্পজ্জিতব্বেসু সত্তসু জৰনেসু ছট্ঠসত্তমজৰনৰারগল়নট্ঠানভূতত্তা ভৰঙ্গস্স আসন্নং জৰনং পততি. তাৰদেতি তাৰদেৰ. ছট্ঠং, সত্তমং ৰা জৰনং পতন্তং ৰিয হোতি পরিক্খীণজৰনত্তাতি অধিপ্পাযো.
৯০৪-৬. অথ কিমেতং ৰুচ্চতি ‘‘ছট্ঠে সত্তমে ৰাপি অপ্পনা ন জাযতী’’তি? আভিধম্মিকগোদত্তত্থেরো হি ‘‘পুরিমা পুরিমা কুসলা ধম্মা পচ্ছিমানং পচ্ছিমানং কুসলানং ধম্মানং আসেৰনপচ্চযেন পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ১.১.১২) ইমং সুত্তং ৰত্ৰা যথা অলদ্ধাসেৰনং পঠমজৰনং গোত্রভুং ন উপ্পাদেতি, লদ্ধাসেৰনং ¶ পন বলৰভাৰতো দুতিযং, ততিযং ৰা গোত্রভুং উপ্পাদেতি, এৰং লদ্ধাসেৰনতায বলৰভাৰতো ছট্ঠং, সত্তমম্পি ৰা অপ্পেতীতি ছট্ঠং, সত্তমম্পি ৰা অপ্পনা হোতীতি ৰদতী’’তি ইমং চোদনং মনসি নিধায থেরস্স তং মতং পটিক্খিপিত্ৰা যথাৰুত্তমতমেৰ পতিট্ঠাপেতুং ‘‘পুরিমেহী’’তিআদি ৰুত্তং.
পরিযন্তে ¶ ঠাতুং নেৰ সক্কোতীতি পপাতে এৰ পততীতি অধিপ্পাযো. অপ্পেতুং ন সক্কোতীতি পতিট্ঠাতুং অপ্পনাৰসেন উপ্পজ্জিতুং ন সক্কোতি. ন চেত্থ ‘‘পুরিমা পুরিমা’’তিআদিসুত্তপদং সাধকং আসেৰনপচ্চযলাভস্স বলৰভাৰে অনেকন্তিকত্তা. তথা হি অলদ্ধাসেৰনাপি পঠমচেতনা দিট্ঠধম্মৰেদনীযা হোতি, লদ্ধাসেৰনা দুতিযচেতনা যাৰ ছট্ঠচেতনা অপরাপরিযৰেদনীযা, তস্মা লদ্ধাসেৰনেপি ছট্ঠসত্তমে অপ্পনা ন হোতি আসন্নভৰঙ্গতায দুব্বলত্তাতি অধিপ্পাযো. যদি এৰং কথং সত্তমজৰনচেতনা উপপজ্জৰেদনীযা আনন্তরিযা হোতি? নাযং ৰিসেসো, আসেৰনপচ্চযলাভেন বলৰপ্পত্তিযা, কিঞ্চরহি কিরিযাৰত্থাৰিসেসতো. কিরিযাৰত্থা হি আরম্ভমজ্ঝপরিযোসানৰসেন তিৰিধা. তত্থ পরিযোসানাৰত্থায সন্নিট্ঠাপকচেতনাভাৰেন উপপজ্জৰেদনীযাদিতা হোতি, ন বলৰভাৰেনাতি আচরিযা.
৯০৭. এক…পে… পনাতি অযং অপ্পনা একচিত্তক্খণাযেৰ একৰারমেৰ উপ্পজ্জিত্ৰা নিরুজ্ঝতি, ন সমাপত্তিৰীথিযং ৰিয যথিচ্ছকং পৰত্ততি. সত্তসু হি ঠানেসু কালপরিচ্ছেদো নাম নত্থি, পঠমপ্পনাযং, লোকিযাভিঞ্ঞাসু, চতূসু মগ্গেসু, মগ্গানন্তরে ফলে, রূপারূপভৰেসু ভৰঙ্গট্ঠানে নিরোধস্স পচ্চযে নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনে নিরোধা ৰুট্ঠহন্তস্স ফলসমাপত্তিযন্তি. এতেসু হি কত্থচি অতিইত্তরা, কত্থচি অপ্পমাণা চিত্তক্খণা হোন্তি, কত্থচি সম্পুণ্ণজৰনৰীথি ¶ অদ্ধা লব্ভতি. তথা হি মগ্গানন্তরং ফলং তিণ্ণং উপরি ন হোতি, নিরোধস্স পচ্চযো নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনং দ্ৰিন্নং উপরি ন হোতি, রূপারূপভৰেসু ভৰঙ্গস্স পরিমাণং নত্থি, সেসেসু পন চতূসু ঠানেসু একমেৰ চিত্তন্তি তস্মা একচিত্তক্খণিকাযেৰ অপ্পনা হোতীতি ৰেদিতব্বা.
৯০৮. পচ্চৰেক্খণহেতুকন্তি পচ্চৰেক্খণহেতুং কত্ৰা. ননু চ পচ্চৰেক্খণং আৰজ্জনাদীহি, ন পন তেন আৰজ্জনাদি, তস্মা কথং পচ্চৰেক্খণহেতুকং হোতীতি যুজ্জতি? নাযং দোসো ভৰনকিরিযায পচ্চৰেক্খণহেতুকত্তা. ন হি অসতি পচ্চৰেক্খণে সা হোতি নিরোধস্স পচ্চযভূতঝানন্তরমিৰ, সতি পন পচ্চৰেক্খণে সা হোতি, তস্মা অন্ৰযব্যতিরেকৰসেন লব্ভতি. তস্সা পচ্চৰেক্খণহেতুকতাতি ন ন যুজ্জতি ‘‘পচ্চৰেক্খণহেতুক’’ন্তি ৰচনং. পচ্চৰেক্খণহেতুকং আৰজ্জনন্তি ৰা সম্বন্ধো. আৰজ্জনঞ্হি পচ্চৰেক্খণঞাণানং অনন্তরপচ্চযভাৰেন কারণং হোতি.
৯১১-৩. নানাৰিসযলুদ্ধস্স ¶ , ইতো চিতো চ ভমন্তস্স চেতসোতি সম্বন্ধো. সমাধানেৰাতি সমাধানা এৰ, সমাধানকরণতোতি অত্থো. পামোজ্জভাৰতোতি পামোজ্জেন সমানযোগক্খমতায তস্সা তব্ভাৰৰুত্তিত্তা. অথ ৰা ব্যাপাদেন ঘট্টিযমানস্স চিত্তস্স পমুদিতভাৰকরণতো পীতিযেৰ ‘‘পামোজ্জ’’ন্তি ৰুচ্চতি, তস্স ভাৰো, তস্মা পামোজ্জসভাৰত্তাতি অত্থো. সীতলত্তসভাৰতোতি ব্যাপাদগ্গিনা সন্তাপিযমানস্স চিত্তস্স নিব্বাপনৰসেন সীতলত্তসভাৰত্তা.
৯১৪-৬. সৰিপ্ফারিকভাৰেনাতি যোনিসো সঙ্কপ্পৰসেন কামৰিতক্কাদিং মদ্দিত্ৰা পৰত্তনতো সৰিপ্ফারিকসভাৰেন. নেক্খম্মাদিপৰত্তিতোতি এত্থ নেক্খম্ম-গ্গহণেন ব্রহ্মৰিহারৰজ্জং ¶ পঠমজ্ঝানং গহিতং. আদি-সদ্দেন তীসু ব্রহ্মৰিহারেসু পঠমজ্ঝানং গহিতন্তি ৰদন্তি. অৰূপসন্তভাৰস্সাতি উদ্ধচ্চস্স সরূপকথনেন তংসহৰত্তিনো অনুতাপসভাৰস্স কুক্কুচ্চস্সাপি সরূপং কথিতমেৰাতি দট্ঠব্বং. তথা সযঞ্চেৰাতিসন্ততোতি উদ্ধচ্চপটিপক্খসভাৰৰচনেন কুক্কুচ্চপটিপক্খো পীতিভাৰোপি. তেনাহ ‘‘সুখং উদ্ধচ্চকুক্কুচ্চদ্ৰযস্সা’’তি. মতিযা অনুরূপত্তাতি পঞ্ঞায অনুরূপত্তা. তথা চ ৰুত্তং আচরিযধম্মপালত্থেরেন ‘‘ৰিচারো ৰিচিকিচ্ছায পটিপক্খো আরম্মণে অনুমজ্জনৰসেন পঞ্ঞাপতিরূপকসভাৰত্তা’’তি. পোত্থকেসু পন ‘‘পীতিযা অনুরূপত্তা’’তি পাঠো দিস্সতি, তস্স চ ৰিচারো অনুমজ্জনসভাৰৰন্ততায পীতি ৰিয আরম্মণে অনিৰত্তন্তো ওগাহেত্ৰা পৰত্ততীতি পীতিযা অনুরূপত্তা সন্দেহসভাৰত্তা আরম্মণং অনজ্ঝোগাহেত্ৰা পৰত্তমানায ৰিচিকিচ্ছায পটিপক্খোতি অত্থং ৰদন্তি.
৯১৭. তিৰিধকল্যাণন্তি আদিমজ্ঝপরিযোসানকল্যাণতাসঙ্খাতাহি পটিপদাৰিসুদ্ধিআদীহি তিৰিধকল্যাণতাহি যুত্তং. যথাহ ‘‘পঠমস্স ঝানস্স পটিপদাৰিসুদ্ধি আদি, উপেক্খানুব্রূহনা মজ্ঝে, সম্পহংসনা পরিযোসান’’ন্তি (পটি. ম. ১.১৫৮). তত্থ পুব্বভাগপটিপদাৰসেন ঝানস্স পরিপন্থতো ৰিসুজ্ঝনং পটিপদাৰিসুদ্ধি নাম, সা পন যস্মা ঝানস্স উপ্পাদক্খণে লব্ভতি, তস্মা ৰুত্তং ‘‘পটিপদাৰিসুদ্ধি আদী’’তি. ৰিসোধেতব্বতাদীনং অভাৰতো ঝানপরিযাপন্নায তত্রমজ্ঝত্তুপেক্খায কিচ্চনিপ্ফত্তিযা অনুব্রূহনা উপেক্খানুব্রূহনা নাম. সা পনাযং ৰিসেসতো ঝানস্স ঠিতিক্খণে লব্ভতি. তেন ৰুত্তং ‘‘উপেক্খানুব্রূহনা মজ্ঝে’’তি. তত্থ ¶ ধম্মানং অনতিৰত্তনাদিসাধকস্স ঞাণস্স কিচ্চনিপ্ফত্তিৰসেন পরিযোদপনা সম্পহংসনা ¶ নাম. সা ঝানস্স ওসানক্খণে পাকটা হোতীতি ৰুত্তং ‘‘সম্পহংসনা পরিযোসান’’ন্তি.
অভযগিরিৰাসিনো ‘‘পটিপদাৰিসুদ্ধি নাম সসম্ভারিকো উপচারো, উপেক্খানুব্রূহনা নাম অপ্পনা, সম্পহংসনা নাম পচ্চৰেক্খণা’’তি (ৰিসুদ্ধি. ১.৭৫) এৰং পটিপদাৰিসুদ্ধিআদিকে ৰণ্ণেন্তি, তং অযুত্তং. এৰঞ্হি সতি অঝানধম্মেহি ঝানধম্মস্স গুণসংকিত্তনং নাম কতং হোতি. ন হি ভূমন্তরং ভূমন্তরপরিযাপন্নং হোতি, অন্তোঅপ্পনাযমেৰ আগমনৰসেন পটিপদাৰিসুদ্ধি, তত্রমজ্ঝত্তুপেক্খায কিচ্চনিপ্ফত্তিআদীহি উপেক্খানুব্রূহনাদযো চ ৰেদিতব্বা. এৰঞ্চ কত্ৰা ৰুত্তং ভগৰতা ‘‘একত্তগতং চিত্তং পটিপদাৰিসুদ্ধিপক্খন্তরঞ্চেৰ হোতি উপেক্খানুব্রূহিতঞ্চ ঞাণেন সম্পহংসিত’’ন্তি (পটি. ম. ১.১৫৮). এত্থ হি একত্তগতং চিত্তন্তি ইন্দ্রিযানং একরসভাৰেন, একগ্গতায চ সিখপ্পত্তিযা তদনুগুণএকত্তগতং সসম্পযুত্তমপ্পনাচিত্তং, তস্সেৰ পটিপদাৰিসুদ্ধিপক্খন্দনাদি পক্খন্তরং ৰুচ্চতি.
দসলক্খণসংযুতন্তি ‘‘আদিম্হি তীণি লক্খণানি, মজ্ঝে তীণি, পরিযোসানে চত্তারী’’তি এৰং দসপরিমাণেহি অপ্পনায লক্খিতব্বভাৰেন লক্খণসঙ্খাতেহি পরিপন্থতো ৰিসুদ্ধিঝানাদীহি সংযুত্তং. ৰুত্তঞ্হেতং –
‘‘পঠমস্স ঝানস্স পটিপদাৰিসুদ্ধি আদি. আদিস্স কতি লক্খণানি? আদিস্স তীণি লক্খণানি. যো তস্স পরিপন্থো, ততো চিত্তং ৰিসুজ্ঝতি, ৰিসুদ্ধত্তা চিত্তং মজ্ঝিমং সমথনিমিত্তং পটিপজ্জতি, পটিপন্নত্তা ¶ তত্থ চিত্তং পক্খন্দতি, যঞ্চ পরিপন্থতো চিত্তং ৰিসুজ্ঝতি, যঞ্চ ৰিসুদ্ধত্তা চিত্তং মজ্ঝিমং সমথনিমিত্তং পটিপজ্জতি, যঞ্চ পটিপন্নত্তা তত্থ চিত্তং পক্খন্দতি, পঠমস্স ঝানস্স পটিপদাৰিসুদ্ধি আদি, আদিস্স ইমানি তীণি লক্খণানি. তেন ৰুচ্চতি পঠমং ঝানং আদিকল্যাণঞ্চেৰ হোতি লক্খণসম্পন্নঞ্চ.
‘‘পঠমস্স ঝানস্স উপেক্খানুব্রূহনা মজ্ঝে, মজ্ঝস্স কতি লক্খণানি? মজ্ঝস্স তীণি লক্খণানি. ৰিসুদ্ধং চিত্তং অজ্ঝুপেক্খতি, সমথপটিপন্নং অজ্ঝুপেক্খতি ¶ , একত্তুপট্ঠানং অজ্ঝুপেক্খতি, যঞ্চ ৰিসুদ্ধং চিত্তং অজ্ঝুপেক্খতি, যঞ্চ সমথপটিপন্নং অজ্ঝুপেক্খতি, যঞ্চ একত্তুপট্ঠানং অজ্ঝুপেক্খতি, পঠমস্স ঝানস্স উপেক্খানুব্রূহনা মজ্ঝে, মজ্ঝস্স ইমানি তীণি লক্খণানি. তেন ৰুচ্চতি পঠমং ঝানং মজ্ঝেকল্যাণঞ্চেৰ হোতি লক্খণসম্পন্নঞ্চ.
‘‘পঠমস্স ঝানস্স সম্পহংসনা পরিযোসানং. পরিযোসানস্স কতি লক্খণানি? পরিযোসানস্স চত্তারি লক্খণানি. তত্থ জাতানং ধম্মানং অনতিৰত্তনট্ঠেন সম্পহংসনা, ইন্দ্রিযানং একরসট্ঠেন সম্পহংসনা, তদুপগৰীরিযৰাহনট্ঠেন সম্পহংসনা, আসেৰনট্ঠেন সম্পহংসনা, পঠমস্স ঝানস্স সম্পহংসনা পরিযোসানং, পরিযোসানস্স ইমানি চত্তারি লক্খণানি. তেন ৰুচ্চতি পঠমং ঝানং পরিযোসানকল্যাণঞ্চেৰ হোতি লক্খণসম্পন্নঞ্চা’’তি (পটি. ম. ১.১৫৮).
এত্থ চ গোত্রভুচিত্তস্স নানাৰজ্জনৰীথিযং উপ্পজ্জনারহপরিপন্থতো ৰিসুজ্ঝনতো তদাগমনৰসেন ঝানচিত্তস্স ৰিসুজ্ঝনাকারং সন্ধায ‘‘যো তস্স পরিপন্থো, ততো চিত্তং ৰিসুজ্ঝতী’’তি ৰুত্তং. গোত্রভুচিত্তস্সেৰ তথা ৰিসুদ্ধত্তা ¶ আৰরণৰিরহিতং হুত্ৰা একত্তনযেন মজ্ঝিমসমথনিমিত্তসঙ্খাতং সমপ্পৰত্তং অপ্পনাসমাধিপটিপজ্জনং সন্ধায ‘‘ৰিসুদ্ধত্তা চিত্তং মজ্ঝিমসমথনিমিত্তং পটিপজ্জতী’’তি ৰুত্তং. তথা হি খীরস্সেৰ দধিভাৰাভাৰেপি তদেৰ খীরং দধিসম্পন্নন্তিআদীসু ৰিয গোত্রভুচিত্তস্স অপ্পনাভাৰাভাৰেপি একসন্ততিপরিণামূপগমনৰসেন তং মজ্ঝিমং সমথনিমিত্তং লীনুদ্ধচ্চসঙ্খাতঅন্তদ্ৰযানুপগমনেন মজ্ঝিমং পচ্চনীকৰূপসমনতো যথা সমথসঙ্খাতং যোগিনো সুখৰিসেসানং কারণভাৰতো নিমিত্তভূতং অপ্পনাসমাধিং পটিপজ্জতি নাম, তথা পটিপন্নত্তা পন সমাহিতভাৰূপগমনেন একত্তনযৰসেনেৰ তত্থ পক্খন্দনং সন্ধায ‘‘পটিপন্নত্তা তত্থ চিত্তং পক্খন্দতী’’তি ৰুত্তং. একত্তনযঞ্হি ৰিনা গোত্রভুস্স অপ্পনাপক্খন্দনং নত্থি. এৰং তাৰ পুরিমচিত্তে ৰিজ্জমানাকারস্স ইধ নিব্বত্তিযা ঝানং উপ্পাদক্খণে তিৰিধলক্খণসম্পন্নং নাম. যথা হি লোকিযৰিপস্সনায কিচ্চনিপ্ফত্তিযা লোকুত্তরমগ্গো ‘‘ৰিপস্সনা’’তি ৰুচ্চতি, এৰং ৰিসুদ্ধস্স পন তস্স পুন ৰিসোধনে ব্যাপারাকরণতো তত্রমজ্ঝত্তুপেক্খাকিচ্চৰসেন পুগ্গলস্স অজ্ঝুপেক্খনতো ৰুত্তং ‘‘ৰিসুদ্ধং চিত্তং অজ্ঝুপেক্খতী’’তি. অপ্পনাসমাধিভাৰূপগমনেন সমথৰিপ্পটিপন্নস্স পুন সমাধানে ব্যাপারাকরণতো ৰুত্তং ‘‘সমথপটিপন্নং চিত্তং অজ্ঝুপেক্খতী’’তি.
এৰং ¶ সমথপটিপন্নভাৰতোযেৰ পুব্বে ‘‘কথং নু খো কিলেসসংসগ্গং পজহেয্য’’ন্তি পটিপন্নস্স ইদানি সমথপটিপত্তিযা তস্স পহীনত্তা পাপমিত্তসংসগ্গং পহায একস্স ৰিহরতো সপ্পুরিসস্স ৰিয একত্তেন উপট্ঠিতস্স ঝানচিত্তস্স পুন একত্তুপট্ঠানে ব্যাপারাকরণং সন্ধায ‘‘একত্তুপট্ঠানং অজ্ঝুপেক্খতী’’তি ৰুত্তং. এৰং তত্রমজ্ঝত্তুপেক্খায কিচ্চৰসেন ঝানং মজ্ঝে তিৰিধলক্খণসম্পন্নং নাম হোতি. পুব্বভাগপ্পৰত্তপারিহারিযঞাণেন চিত্তস্স সংকিলেসৰোদানকরধম্মেসু ¶ আদীনৰানিসংসং দিস্ৰা যথা তত্থ জাতানং ধম্মানং অঞ্ঞমঞ্ঞানতিৰত্তনং হোতি, তথা ভাৰনায সম্পহংসিতত্তা ৰিসোধিতত্তা তত্রমজ্ঝত্তুপেক্খায ৰসেন অনুব্রূহিতে চিত্তে সমাধিপঞ্ঞাসঙ্খাতযুগনদ্ধধম্মানং অঞ্ঞমঞ্ঞানতিৰত্তিযা পৰত্তনং সন্ধায ৰুত্তং ‘‘তত্থ জাতানং ধম্মানং অনতিৰত্তনট্ঠেন সম্পহংসনা’’তি. সদ্ধাপঞ্চমকানং ইন্দ্রিযানং নানাকিলেসেহি ৰিমুত্তত্তা ৰিমুত্তিৰসেন একরসতং সন্ধায ৰুত্তং ‘‘ইন্দ্রিযানং একরসট্ঠেন সম্পহংসনা’’তি. তেসং অনতিৰত্তনসম্পহংসনানং অনুরূপৰসেন অলীনং অনুদ্ধতং হুত্ৰা ৰীরিযস্স পৰত্তিং সন্ধায ‘‘তদুপগৰীরিযৰাহনট্ঠেন সম্পহংসনা’’তি ৰুত্তং. যা পনস্স তস্মিং খণে পৰত্তা আসেৰনা, উপ্পাদতো পট্ঠায ঠিতিপরিযোসানানং আসেৰনপচ্চযভাৰৰসেন পৰত্তাকারো, তং সন্ধায ‘‘আসেৰনট্ঠেন সম্পহংসনা’’তি ৰুত্তং. এৰং ধম্মানং অনতিৰত্তনাদিভাৰসাধনেন পরিযোদাপকস্স ঞাণস্স কিচ্চৰসেন ঝানপরিযোসানে চতূহি লক্খণেহি সম্পন্নং নামাতি ৰেদিতব্বং.
৯১৯-২০. ৰিসোধেত্ৰান পাপকেতি পারিপন্থিকে ধম্মে ৰিসেসেন সোধেত্ৰা সযং পহানমত্তে অট্ঠত্ৰা অতিসযপ্পহানৰসেন পুন সোধেত্ৰাতি ৰুত্তং হোতি. চিত্তভাৰনৰেপুল্লন্তি সমাধিভাৰনায ৰিপুলভাৰং. যথা হি ভাৰনাৰসেন নিমিত্তস্স উপ্পত্তি, এৰমস্স ভাৰনাৰসেন ৰড্ঢনম্পি, তস্মা একঙ্গুলাদিৰসেন নিমিত্তং ৰড্ঢযন্তস্স পুনপ্পুনং বহুলীকারেন ঝানভাৰনাপি ৰুড্ঢিং ৰিরুল়্হিং, অভিঞ্ঞাৰসেন চ ৰেপুল্লং আপজ্জতি. তেন ৰুত্তং ‘‘চিত্তভাৰনৰেপুল্লং…পে… ৰড্ঢেতব্ব’’ন্তি.
৯২১-৩. ৰড্ঢনাভূমিযো দ্ৰেৰাতি ৰড্ঢনট্ঠানানি দ্ৰেযেৰ. দ্ৰীসু ঠানেসু অৰস্সং একত্তং ৰড্ঢেতব্বন্তি আচরিযা. তত্রাতি সামিঅত্থে ভুম্মৰচনং, তস্সাতি অত্থো. তত্রাতি ¶ ৰা দ্ৰীসু ভূমীসু. কসিতব্বং…পে… যথিচ্ছকন্তি যথা নাম কস্সকো কসিতব্বট্ঠানং নঙ্গলেন পরিচ্ছিন্দিত্ৰা পরিচ্ছেদব্ভন্তরং কসিতুং তং ঠানং পরিচ্ছিন্দতি, এৰমেৰং একঙ্গুলদ্ৰঙ্গুলতিৰঙ্গুলচতুরঙ্গুলমত্তং ¶ মনসা পরিচ্ছিন্দিত্ৰা পরিচ্ছিন্দিত্ৰা যথাপরিচ্ছেদং ৰড্ঢেতব্বং. ততো ৰিদত্থিরতনপ্পমুখপরিৰেণৰিহারসীমানং, গামনিগমজনপদরজ্জসমুদ্দসীমানঞ্চ পরিচ্ছেদৰসেন ৰড্ঢযন্তেন চক্কৰাল়পরিচ্ছেদং কত্ৰা ৰা ততো ৰাপি উত্তরি পরিচ্ছিন্দিত্ৰা ৰড্ঢেতব্বং. তেন ৰুত্তং ‘‘যথিচ্ছকং ৰড্ঢেতব্ব’’ন্তি. অপরিচ্ছিন্দিত্ৰা পন ন ৰড্ঢেতব্বং. ন হি অপরিচ্ছেদে ভাৰনা পৰত্ততি. তথা চ ৰুত্তং ‘‘সন্তকে নো অনন্তকে’’তি. এৰং ৰড্ঢিতঞ্চ তং নিমিত্তং ৰড্ঢিতৰড্ঢিতট্ঠানে পথৰিযা উক্কূলৰিকূলনদীৰিদুগ্গপব্বতৰিসমেসু সঙ্কুসতসমব্ভাহতং উসভচম্মং ৰিয হোতি.
৯২৪-৬. তস্মিং পন নিমিত্তে পত্তপঠমজ্ঝানেন আদিকম্মিকেন ইদানেৰ দুতিযজ্ঝানাদিঅধিগমায উস্সাহং অকত্ৰা তস্মিংযেৰ পঠমজ্ঝানে পঞ্চহাকারেহি সুচিণ্ণৰসিনা ভৰিতব্বন্তি দস্সেতুং ‘‘পত্তেপী’’তিআদি ৰুত্তং. সুচিণ্ণো ৰসো ৰসিভাৰো এতেনাতি সুচিণ্ণৰসিনা, সুট্ঠু আসেৰিতৰসিনাতি অত্থো. কতমা তা ৰসিযো, যাসং ৰসেনাযং পঞ্চহাকারেহি সুচিণ্ণৰসীতি আহ ‘‘আৰজ্জন’’ন্তিআদি. তত্থ আৰজ্জনন্তি ন আৰজ্জনমত্তমেৰ অধিপ্পেতং আৰজ্জনৰসিতায অধিপ্পেতত্তা. আৰজ্জনায পন উপ্পন্নায জৰনেহিপি ভৰিতব্বং. তানি চ খো আৰজ্জনকপ্পরতায চিত্তাভিনীহারস্স যথাৰজ্জিতৰসেন হোন্তি. অধিগমেন সমং, সসম্পযুত্তস্স ঝানস্স সম্মা আপজ্জনং পটিপজ্জনং সমাপত্তি. অভিভুয্য ঠপনং, অধিট্ঠানং ৰিযাতি ৰা অধিট্ঠানং. ৰসিতাতি এতেসু আৰজ্জনাদীসু যথারুচি পৰত্তিযো ¶ , যত্থিচ্ছকং, যদিচ্ছকং, যাৰতিচ্ছকং পৰত্তিতুং সমত্থভাৰো.
তত্থ পঠমজ্ঝানতো ৰুট্ঠায পঠমং ৰিতক্কং আৰজ্জযতো ভৰঙ্গং উপচ্ছিন্দিত্ৰা উপ্পন্নাৰজ্জনানন্তরং ৰিতক্কারম্মণানেৰ চত্তারি, পঞ্চ ৰা জৰনানি জৰন্তি, ততো দ্ৰে ভৰঙ্গানি, ততো পুন ৰিচারারম্মণং আৰজ্জনং ৰুত্তনযেনেৰ জৰনানীতি এৰং পঞ্চসু ঝানঙ্গেসু পটিপাটিযা নিরন্তরং চিত্তং পেসেতুং সমত্থভাৰো, তত্থ অদন্ধাযিতত্তং আৰজ্জনৰসিতা নাম. সমাপজ্জিতুকামতানন্তরং দ্ৰীসু ভৰঙ্গেসু উপ্পন্নেসু ভৰঙ্গং উপচ্ছিন্দিত্ৰা উপ্পন্নাৰজ্জনানন্তরং সমাপজ্জিতুং সমত্থতা সমাপজ্জনৰসিতা নাম. অযঞ্চ মত্থকপ্পত্তা আৰজ্জনসমাপজ্জনা সত্থু যমকপাটিহারিযকালধম্মদেসনাদীসু লব্ভতি. ধম্মসেনাপতিস্স যক্খেন সীসে পহারদানসমযে, মহামোগ্গল্লানত্থেরস্স নন্দোপনন্দদমনসমযে ৰা লব্ভতি, অঞ্ঞত্থ পন ততো দন্ধাযেৰ, সেতু ৰিয সীঘসোতায নদিযা ওঘং ভৰঙ্গৰেগং উপচ্ছিন্দিত্ৰা যথাপরিচ্ছিন্নকালং ¶ ঝানং ঠপেতুং সমত্থতা, ভৰঙ্গপাততো রক্খণযোগ্যতা অধিট্ঠানৰসিতা নাম. যথাপরিচ্ছিন্নকালং অতিক্কমিতুং অদত্ৰা ঝানতো ৰুট্ঠানসমত্থতা ৰুট্ঠানৰসিতা নাম.
অথ ৰা যথাপরিচ্ছিন্নকালতো উপরি গন্তুং অদত্ৰা ঠপনসমত্থতা অধিট্ঠানৰসিতা নাম. পরিচ্ছিন্নকালতো অন্তো অৰুট্ঠহিত্ৰা যথাকালৰসেনেৰ ৰুট্ঠানসমত্থতা ৰুট্ঠানৰসিতা নাম. অথ ৰা ৰুত্তনযেনেৰ পরিচ্ছিন্নকালতো অনূনং কত্ৰা সমাপত্তিং ঠপেতুং সমত্থতাৰ অধিট্ঠানৰসিতা নাম. কালপরিচ্ছেদং অতিক্কমিত্ৰা ৰুট্ঠিতস্সপি নিদ্দালুকস্স পটিবুজ্ঝিত্ৰা পুনপ্পুনং নিদ্দোক্কমনং ৰিয ৰুট্ঠিতসমাপত্তিমেৰ পুনপ্পুনং অসমাপজ্জিত্ৰা ৰুট্ঠানসমত্থতা, তত্থ আলযাকরণযোগ্যতা চ ৰুট্ঠানৰসিতা নাম.
পচ্চৰেক্খণৰসিতা ¶ পন আৰজ্জনৰসিতায এৰ সঙ্গহিতা. পচ্চৰেক্খণজৰনানেৰ হি তেসং তেসং ঝানঙ্গানং আৰজ্জনানন্তরং পৰত্তানি, তস্মা যদগ্গেন আৰজ্জনৰসিযা সিদ্ধি, তদগ্গেন পচ্চৰেক্খণৰসিতা সিদ্ধাতি ৰেদিতব্বং. কেচি পন ঝানঙ্গানং অপাকটভাৰেপি তেসু নিরন্তরং আৰজ্জনায পৰত্তনসমত্থতা আৰজ্জনৰসিতা নাম, তেসং যথাসভাৰপচ্চৰেক্খণৰসেন জৰনপ্পৰত্তনসমত্থতা পচ্চৰেক্খণৰসিতা নাম. অথ ৰা সতিপি সত্তন্নং জৰনানং পৰত্তিযং নিরন্তরং আৰজ্জনসমত্থতা আৰজ্জনৰসিতা নাম, ৰসিতাবলেন সত্তমজৰনং অপ্পত্ৰা চতুপঞ্চজৰনেহেৰ পচ্চৰেক্খণসমত্থতা পচ্চৰেক্খণৰসিতা নাম. অথ ৰা ঞাণৰিপ্পযুত্তচিত্তেহি পচ্চৰেক্খিতুং অসমত্থভাৰেপি ‘‘পচ্চৰেক্খিস্সামী’’তি উপ্পন্নআৰজ্জনানন্তরমেৰ ভৰঙ্গেসু কালং অৰীতিনামেত্ৰা সীঘমেৰ আৰজ্জিতুং সমত্থতা আৰজ্জনৰসিতা নাম, ৰসিতাবলেন, পচ্চৰেক্খণবলেন ঞাণৰিপ্পযুত্তচিত্তেহিপি পচ্চৰেক্খিতুং সমত্থতা পচ্চৰেক্খণৰসিতা নামাতি ৰদন্তি. যস্মা পনেতা যথাৰুত্তনিযামেন পুনপ্পুনং আৰজ্জনাদিনা সাধেতব্বা, তস্মা ৰুত্তং ‘‘আৰজ্জিত্ৰা’’তিআদি.
৯২৭. ইমেসু পন আদিকম্মিকেন সমাপজ্জনবহুলেনেৰ ভৰিতব্বং, ন পচ্চৰেক্খণবহুলেন. পচ্চৰেক্খণবহুলস্স হি ঝানঙ্গানি থূলানি দুব্বলানি হুত্ৰা উপট্ঠহন্তি, অথস্স তানি এৰ উপট্ঠিতত্তা উপরি উস্সুক্কনায পচ্চযতং নাপজ্জন্তি, সো অপ্পগুণে ঝানে উস্সুক্কমানো পঠমজ্ঝানাৰ পরিহাযতি, ন চ সক্কোতি দুতিযং অধিগন্তুং. তেন ৰুত্তং ‘‘পঠমে ¶ অৰসিপ্পত্তে’’তিআদি. উভতো ভট্ঠোতি পুন পঠমজ্ঝানং সমাপজ্জিতুং ন সক্কোতীতি অধিপ্পাযো. ৰুত্তঞ্হেতং ভগৰতা –
‘‘ইধেকচ্চো ¶ ভিক্খু বালো অব্যত্তো অখেত্তঞ্ঞূ অকুসলো ৰিৰিচ্চেৰ কামেহি ৰিৰিচ্চ অকুসলেহি ধম্মেহি সৰিতক্কং সৰিচারং ৰিৰেকজং পীতিসুখং পঠমং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি, সো তং নিমিত্তং নাসেৰতি, ন ভাৰেতি, ন বহুলিং করোতি, ন স্ৰাধিট্ঠিতং অধিট্ঠাতি. তস্স এৰং হোতি ‘যংনূনাহং ৰিতক্কৰিচারানং ৰূপসমা…পে… দুতিযং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরেয্য’ন্তি, সো ন সক্কোতি ৰিতক্কৰিচারানং ৰূপসমা…পে… দুতিযং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরিতুং. তস্স এৰং হোতি ‘যংনূনাহং ৰিৰিচ্চেৰ কামেহি…পে… পঠমং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরেয্য’ন্তি, সো ন সক্কোতি ৰিৰিচ্চেৰ কামেহি…পে… পঠমং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরিতুং, অযং ৰুচ্চতি, ভিক্খৰে, ভিক্খু উভতো ভট্ঠো উভতো পরিহীনো’’তি (অ. নি. ৯.৩৫).
৯২৮-৩১. কামস্সহগতা…পে… চরন্তীতি আরম্মণৰসেন কামসহগতা হুত্ৰা সঞ্ঞা চেৰ মনসিকারা চ সমুদাচরন্তি. সঞ্ঞাসীসেন চেত্থ তংসহগতো চিত্তুপ্পাদো গহিতো, মনক্কার-গ্গহণেন আৰজ্জনন্তি দট্ঠব্বং. কামানুপক্খন্দানং সঞ্ঞামনসিকারানং ৰসেন হানং পরিহানিং ভজতীতি হানভাগিযং. কেচি পন ‘‘সংকিলেসন্তি হানভাগিযো ধম্মো’তি (ৰিভ. ৮২৮) ৰচনতো হানভাগিযা কামসঞ্ঞাদিকাতি তেহি পরিহাপিযমানং ঝানম্পি কারণূপচারেন হানভাগিযং নামা’’তি ৰদন্তি. তদনুধম্মতা সতীতি তস্সেৰ ঝানস্স অনুধম্মতা আরম্মণৰসেন তদনুগতা সতিপতিরূপকা নিকন্তি. অতক্কসহিতাতি অৰিতক্কং দুতিযজ্ঝানং পত্তুকামস্স তং সন্ততো, মনসি করোতো আরম্মণৰসেন তংসহগতা. ৰিসেসভাগিযন্তি ৰিসেসভূতস্স দুতিযজ্ঝানস্স পদট্ঠানতায তং ভজতীতি ¶ ৰিসেসভাগিযং. নিব্বিদাসংযুতাতি ৰিপস্সনারম্মণা.
৯৩২-৫. পগুণতোতি ৰসিতপ্পত্ততো. আসন্নাকুসলারিকাতি নীৰরণপ্পহানস্স তংপঠমতায আসন্ননীৰরণপচ্চত্থিকা. থূলং নাম ৰিপুলম্পি ফেগ্গু ৰিয সুখভঞ্জনীযন্তি আহ ‘‘থূলত্তা…পে… দুব্বলা’’তি. ততোতি দুতিযজ্ঝানতো. দুব্বলানি অঙ্গানি ইমিস্সাতি অঙ্গদুব্বলা. সন্ততো চিন্তযিত্ৰাতি পঠমজ্ঝানে ৰিয ওল়ারিকঙ্গানং অভাৰতো, সন্তধম্মসমঙ্গিতায ¶ চ সন্তন্তি এৰং সন্তৰসেন মনসি কত্ৰা. কিঞ্চাপি হি যে ধম্মা দুতিযজ্ঝানে পীতিসুখাদযো, তে পঠমজ্ঝানেপি সন্তি, তেহি পন তে সন্ততরা, পণীততরা চ হোন্তি. নিকন্তিন্তি নিকামনং অপেক্খন্তি অত্থো. পরিযাদাযাতি খেপেত্ৰা, ৰিক্খম্ভেত্ৰাতি অত্থো.
৯৪৩-৪. সম্পসাদনন্তি সম্পসাদনসঙ্খাতায সদ্ধায যোগতো ঝানম্পি সম্পসাদনং নীলৰণ্ণযোগতো নীলৰত্থং ৰিয. ননু চাযং সদ্ধা পঠমজ্ঝানেপি অত্থি, কস্মা ইদমেৰ ‘‘সম্পসাদন’’ন্তি ৰুত্তন্তি? ৰুচ্চতে – পঠমজ্ঝানং ৰিতক্কৰিচারক্খোভেন ৰীচিতরঙ্গসমাকুলমিৰ জলং ন সুপ্পসন্নং হোতি, তস্মা সতিপি সদ্ধায তং সম্পসাদনন্তি ন ৰুত্তং. ইমস্মিং পন ৰিতক্কৰিচারক্খোভাভাৰেন লদ্ধোকাসা বলৰতী সদ্ধা, তস্মা বলৰসদ্ধায সমন্নাগতত্তা ইদমেৰ ‘‘সম্পসাদন’’ন্তি ৰুত্তং. অজ্ঝত্তন্তি নিযকজ্ঝত্তং, অত্তনি জাতং, অত্তনো সন্তানে নিব্বত্তন্তি অত্থো. তীণি অঙ্গানি ইমস্সাতি তিৰঙ্গিকং. সেসন্তি পীতিআদীনং অঞ্ঞেহি বলৰভাৰো, তিণ্ণং চতুন্নং ৰা জৰনানং পরিকম্মোপচারানুলোমগোত্রভুভাৰো, ছট্ঠে সত্তমে ৰা অপ্পনাযানুপ্পত্তি একচিত্তক্খণতা, ততো ভৰঙ্গপাতো, পুন ভৰঙ্গং ৰিচ্ছিন্দিত্ৰা পচ্চৰেক্খণত্থায আৰজ্জনং, ততো ঝানপচ্চৰেক্খণন্তি ইদং সব্বং ¶ ৰুত্তাৰসেসং হেট্ঠা পঠমজ্ঝানে ৰুত্তনযেনেৰ সমুপলক্খিতব্বং.
৯৪৮-৯. পিযতোতি কামযতো. উপ্পিলাপনন্তি কামঞ্চাযং পরিগ্গহেসু অপরিচ্চত্তপেমস্স অনাদীনৰদস্সিনো তণ্হাসহগতায পীতিযা পৰত্তিআকারো, ইধ চ দুতিযজ্ঝানপীতি অধিপ্পেতা, তথাপি সব্বসো পীতিযং অৰিরত্তস্সাপি অনুবন্ধেয্যাতি উপ্পিলাপনং ইধ আদীনৰৰসেন ৰুত্তং. অথ ৰা দুতিযজ্ঝানস্সেৰ ততিযজ্ঝানং ৰিয অহুত্ৰা উপ্পিলাপনাকারেন পৰত্তি উপ্পিলাপনং ৰিযাতি উপ্পিলাপনন্তি ৰুত্তং. ততিযং সন্ততো দিস্ৰাতি সম্বন্ধো.
৯৫৭-৮. সতিযা সম্পজঞ্ঞেন সম্পন্নন্তি সরণলক্খণায সতিযা, অসম্মোহলক্খণেন সম্পজঞ্ঞেন চ সম্পন্নং. কামং পুরিমজ্ঝানেসুপি সতিসম্পজঞ্ঞং অত্থি, ন হি মুট্ঠস্সতিস্স, অসম্পজানতো চ উপচারমত্তম্পি সম্পজ্জতি, পগেৰ অপ্পনা, যেভুয্যেন পন অৰিপ্পযোগীভাৰেন পৰত্তমানেসু পীতিসুখেসু পীতিসঙ্খাতস্স ওল়ারিকঙ্গস্স পহানে সুখুমতায ইধ সাতিসযো সতিসম্পজঞ্ঞব্যাপারোতি ইধেৰ সতিসম্পজঞ্ঞসম্পন্নতা ৰুত্তাতি ৰেদিতব্বা. একঙ্গহীনন্তি ¶ পীতিযা পহীনভাৰেন একঙ্গৰিপ্পহীনং. সা পনেসা দুতিযজ্ঝানস্স ৰিতক্কৰিচারা ৰিয অপ্পনাক্খণেযেৰ পহীযতি. তেনস্স সা ‘‘পহানঙ্গ’’ন্তি ৰুচ্চতি.
৯৭২. সোমনস্সস্স পহীনত্তা আহ ‘‘একঙ্গৰিপ্পহীন’’ন্তি. তঞ্চ পন সোমনস্সং একৰীথিযং পুরিমজৰনেসুযেৰ পহীযতি.
৯৭৪. পুরিমজ্ঝানেসু পরিকম্মাদিৰসেন পৰত্তানং কামাৰচরজৰনানং একসদিসত্তা ইধ লব্ভমানং কঞ্চি ৰিসেসং দস্সেতুং ‘‘যস্মা’’তিআদি ৰুত্তং. আসেৰনং ন হোতীতি আসেৰনপচ্চযেন পচ্চযো ন হোতি. অযঞ্হেত্থ অধিপ্পাযো ¶ – যস্মা পদন্তরসঙ্গহিতস্স অত্তনো সভাৰগ্গাহাপনসঙ্খাতআসেৰনপচ্চযত্তাভাৰতো সুখৰেদনা উপেক্খাৰেদনায আসেৰনপচ্চযেন পচ্চযো ন হোতি, চতুত্থজ্ঝানেৰ উপেক্খাৰেদনায ভৰিতব্বং সাতিসযং সুখৰিরাগভাৰনত্তা, তস্মা ইধ অপ্পনাৰীথিযং উপেক্খাসম্পযুত্তজৰনেহেৰ ভৰিতব্বন্তি.
৯৭৬. এৰং চতুক্কনযৰসেন ঝানপ্পভেদং দস্সেত্ৰা ইদানি পঞ্চকনযম্পি দস্সেতুং ‘‘যং চতুক্কনযে’’তিআদি ৰুত্তং. দ্ৰিধা পন কত্ৰানাতি ৰিতক্কৰিচারানং ৰিসুং ৰিসুং পহানঙ্গৰসেন গণনতো দ্ৰিধা কত্ৰা. দুতিযং ততিযং কতন্তি অৰিতক্কৰিচারমত্তং অৰিতক্কঅৰিচারন্তি এৰং দুতিযজ্ঝানঞ্চেৰ ততিযজ্ঝানঞ্চ কতং অভিধম্মেতি অধিপ্পাযো. সুত্তন্তেসু হি পঞ্চকনযো সরূপতো ন গহিতো, কস্মা পন অভিধম্মে গহিতোতি? পুগ্গলজ্ঝাসযতো, সন্নিসিন্নদেৰপরিসায হি যেসং পঠমজ্ঝানে ৰিতক্কো এৰ ওল়ারিকতো উপট্ঠাতি, ইতরে সন্ততো, তেসং চতুরঙ্গিকং অৰিতক্কৰিচারমত্তং দুতিযজ্ঝানং কত্ৰা পঞ্চকনযেন দেসেসি. যেসং ৰিতক্কৰিচারা ওল়ারিকতো উপট্ঠিতা, ততো তেসং অৰিতক্কঅৰিচারং তিৰঙ্গিকং কত্ৰা চতুক্কনযেন দেসেসি. যেসং ৰিতক্কোৰ ওল়ারিকতো উপট্ঠাতি, তেহি তং অতিক্কমিত্ৰা চতুরঙ্গিকং দুতিযজ্ঝানং উপ্পাদেতুং সক্কা. যেসং ৰিতক্কৰিচারা, তেহি দ্ৰেপি একতো অতিক্কমিত্ৰা তিৰঙ্গিকং দুতিযজ্ঝানং উপ্পাদেতুং সক্কা.
৯৭৯. অত্থব্যঞ্জনৰসেন সুট্ঠু মধুরং, ততোযেৰ ৰরতরং ৰচনং যস্স সোযং সুমধুরৰরতরৰচনো. কং নু জনং নেৰ রঞ্জযতি, ন হি একম্পি ন রঞ্জযতি. অতিনিসিত ¶ …পে… নীযোযন্তি ¶ অতিতিখিণবুদ্ধিপ্পসাদেহি জনেহি ৰেদনীযো অযং গন্থো, পরিচ্ছেদোতি ৰা অধিপ্পাযো.
ইতি অভিধম্মত্থৰিকাসিনিযা নাম
অভিধম্মাৰতারসংৰণ্ণনায
রূপাৰচরসমাধিভাৰনানিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১৫. পন্নরসমো পরিচ্ছেদো
অরূপাৰচরসমাধিভাৰনানিদ্দেসৰণ্ণনা
৯৮০. এৰং পথৰীকসিণৰসেন চতুক্কপঞ্চকজ্ঝানানি দস্সেত্ৰা যস্মা সেসকসিণৰসেন নিদ্দিসিযমানে গন্থগারৰো হোতি, তস্মা তং সব্বং ঠপেত্ৰা অরূপাৰচরং ৰিভাৰেতুং ‘‘রূপারূপ’’ন্তিআদি আরদ্ধং. রূপারূপমতীতেনাতি রূপারূপভৰং অতিক্কন্তেন, পুনানূপপত্তিৰসেন রূপারূপভৰং অতিক্কন্তেন, পগেৰ কামাৰচরভৰং. রূপারূপাদিৰেদিনাতি রূপারূপাদিভূমন্তরৰেদিনা.
৯৮২-৪. যস্মা অযং অরূপাৰচরসমাধি নাম রূপৰিরাগভাৰনা রূপৰিরাগৰসেনেৰ অভিনিপ্ফাদেতব্বাৰ, তস্মা তং উপ্পাদেতুকামস্স রূপে ৰিরজ্জনাকারং, ৰিরত্তমানসেন চ তদত্থায পটিপজ্জনৰিধিং দস্সেতুং ‘‘রূপে খো’’তিআদি আরদ্ধং. দণ্ডনট্ঠেন দণ্ডো, মুগ্গরাদি, পরপীল়নাধিপ্পাযেন তস্স আদানং দণ্ডাদানং. আদি-সদ্দেন সত্থাদানকলহৰিগ্গহৰিৰাদতুৰংতুৰংপেসুঞ্ঞাদীনং, অদিন্নাদানাদীনঞ্চ গহণং. চক্খুরোগাদযোতি আদি-সদ্দেন সোতরোগাদীনং. রূপে আদীনৰং দিস্ৰাতি করজরূপাদিওল়ারিকরূপে তন্নিদানং দোসং দিস্ৰা. নিব্বিন্দমানসোতি ৰিরত্তমানসো. অরূপন্তি অরূপাৰচরভাৰনং. তম্হা কসিণরূপাতি তম্হা পটিভাগনিমিত্তসঙ্খাতা কসিণরূপা. ননু চাযং রূপে আদীনৰং দিস্ৰা তং ¶ সমতিক্কমত্থায পটিপজ্জতি ¶ , পটিভাগনিমিত্তঞ্চ অরূপং পণ্ণত্তিমত্তত্তাতি কথং তস্মা নিব্বিজ্জতীতি অনুযোগং সন্ধায ওপম্মৰসেন তমত্থং দস্সেন্তো আহ ‘‘সূকরাভিহতোৰ সা’’তি. যথা হি ৰনে সূকরেন পহতমত্তো সুনখো ততো ভীতো রূপদস্সনৰেলাযং ভত্তপচনউক্খলিং দূরতো দিস্ৰা সূকরপটিভাগতায তস্সং সূকরাসঙ্কং উপ্পাদেত্ৰা উত্রস্তো পলাযতেৰ, এৰমেৰ রূপে নিব্বিন্দমানসো তং অতিক্কমিতুকামো তপ্পটিভাগে কসিণরূপেপি নিব্বিজ্জতি, সমতিক্কমিতুকামোতি অধিপ্পাযো.
৯৮৫-৬. চতুত্থে পন ঝানস্মিন্তি ঠপেত্ৰা পরিচ্ছিন্নাকাসকসিণং নৰসু পথৰীকসিণাদীসু অঞ্ঞতরস্মিং পটিলদ্ধচতুত্থজ্ঝানে. কেচি পন আলোককসিণম্পি ঠপেত্ৰা অট্ঠসূতি ৰদন্তি. তস্স পন ঠপনে কারণং ন দিস্সতি. সুট্ঠু চিণ্ণো চরিতো অতিপ্পগুণিকতো আৰজ্জনাদিলক্খণো ৰসীভাৰো এতেনাতি সুচিণ্ণৰসী. করোতি…পে… যতোতি যস্মা ইদং চতুত্থজ্ঝানচিত্তং মযা নিব্বিন্দকসিণরূপং আরম্মণং করোতি. আসন্নসোমনস্সঞ্চাতি যতো ততিযজ্ঝানস্স আসন্নতায আসন্নসোমনস্সপচ্চত্থিকঞ্চ. থূলসন্তৰিমোক্খতোতি সন্তৰিমোক্খসঙ্খাতঅরূপজ্ঝানতো এতং যতো থূলং ওল়ারিকং. অরূপজ্ঝানঞ্হি যে তে সন্তা ৰিমোক্খা অতিক্কম্ম রূপে আরুপ্পন্তিআদীসু ‘‘সন্তৰিমোক্খ’’ন্তি ৰুচ্চতি, সন্ততাসিদ্ধি চস্স অনুস্সতিতো দট্ঠব্বা.
৯৮৭-৯১. চতুত্থেতি চতুত্থজ্ঝানে. পঠমারুপ্পঞ্চ সন্ততো দিস্ৰাতি সম্বন্ধো, সন্তৰসেন মনসি করিত্ৰাতি অত্থো. সন্ততো মনসিকরণেনেৰ চেত্থ পণীততো, সুখুমতো ¶ চ মনসিকারো সিদ্ধোৰ হোতীতি ন তে ৰিসুং গহিতা. পত্থরিত্ৰানাতি পগেৰ ৰড্ঢিতং, তদা ৰড্ঢনৰসেন ৰা পত্থরিত্ৰা. পুব্বকালৰসেন চেতং ৰুত্তং. তেন নং উগ্ঘাটেত্ৰা পচ্ছা ন ৰড্ঢিতব্বন্তি দস্সেতি. ন হি তং পচ্ছা ৰড্ঢনত্থায ৰাযমিযমানম্পি ৰড্ঢতীতি. তেনাতি কসিণরূপেন.
ইদানিস্স উগ্ঘাটনাকারং দস্সেতুং ‘‘আকাসো ইতি ৰা’’তিআদিং ৰত্ৰা পুন তং সমত্থেতুং ‘‘উগ্ঘাটেন্তো হী’’তিআদি ৰুত্তং. উদযৰসেন, পরিচ্ছেদফরণৰসেন চ অন্তাভাৰতো অনন্তো. ন সংৰেল্লেতীতি কটসারককিলঞ্জাদযো ৰিয ন পটিসংহরতি. নাৰজ্জন্তো ন পেক্খন্তোতি অনাৰজ্জন্তো অনপেক্খন্তো. অঞ্ঞদত্থু তেন ফুট্ঠোকাসং ৰুত্তনযেন মনসিকরোন্তোযেৰাতি অধিপ্পাযো ¶ . ইদঞ্হি ৰুত্তং হোতি – রূপাৰচরচতুত্থজ্ঝানস্স আরম্মণভূতং কসিণরূপং সব্বেন সব্বং অমনসিকরোতো, তেন চ ফুট্ঠোকাসং ‘‘আকাসো আকাসো’’তি মনসিকরোতো যদা তং ভাৰনানুভাৰেন আকাসং হুত্ৰা উপট্ঠাতি, তদা সো কসিণং উগ্ঘাটেতি নামাতি.
৯৯২-৫. এৰং কসিণুগ্ঘাটনৰসেন পটিলদ্ধে আকাসনিমিত্তে পুন পটিপজ্জনৰিধিং, যস্সত্থায যেসং পটিপজ্জতি, তদত্থসিদ্ধঞ্চ দস্সেতুং ‘‘কসিণুগ্ঘাটিমাকাসং নিমিত্ত’’ন্তিআদি ৰুত্তং. আকাসস্স অনিমিত্তভাৰেপি নিমিত্তেন ফুট্ঠোকাসভাৰতো ‘‘নিমিত্ত’’ন্তি ৰুত্তং. পঞ্চ…পে… ৰিক্খম্ভন্তীতি ননু রূপাৰচরপঠমজ্ঝানস্স উপচারক্খণেযেৰ নীৰরণানি ৰিক্খম্ভিতানি, ততো পট্ঠায চ ন তেসং পরিযুট্ঠানং অত্থি. যদি সিযা, ঝানতো পরিহাযেয্যাতি? সচ্চমেতং, ইমস্স পন ঝানস্স ৰণ্ণভণনৰসেনেতং ৰুত্তং যথা অঞ্ঞত্থাপি হেট্ঠা পহীনানং উপরি পহানৰচনন্তি. যে পন ‘‘সব্বে কুসলা ধম্মা সব্বেসং অকুসলানং পটিপক্খাতি কত্ৰা এৰং ৰুত্ত’’ন্তি ৰদন্তি, তেহি দুতিযজ্ঝানূপচারাদীসু নীৰরণৰিক্খম্ভনাৰচনস্স ¶ কারণং ৰত্তব্বং হোতি. যম্পি চেকে ৰদন্তি ‘‘সন্তেৰ সুখুমানি রূপাৰচরঅৰিক্খম্ভনীযানি, তানি সন্ধাযেতং ৰুত্ত’’ন্তি, তং তেসং মতিমত্তং. ন হি মহগ্গতকুসলেসু লোকুত্তরকুসলং ৰিয ওধিসো পহানং নাম অত্থি. যো পন রূপাৰচরেহি অরূপানং উল়ারফলতাদিৰিসেসো, সো ভাৰনাৰিসেসেন সন্ততরপ্পণীততরভাৰেন তেসুযেৰ পুরিমপুরিমেহি পচ্ছিমপচ্ছিমানং ৰিযাতি দট্ঠব্বং. ইধাপীতি ন কেৰলং রূপাৰচরচতুত্থজ্ঝানে, ‘‘সেসানি কামাৰচরানী’’তিআদীসু পন ইধ যং ৰত্তব্বং অৰুত্তং, তং রূপাৰচরজ্ঝাননিদ্দেসে ৰুত্তনযানুসারেন ৰেদিতব্বং.
৯৯৭-১০০১. ‘‘পুন ভাৰেতুকামেনা’’তি ৰুত্তে পঠমমেৰ পঠমারুপ্পস্স ভাৰিতত্তা কিং ভাৰেতুকামেনাতি অনুযোগে ‘‘দুতিযারুপ্পমানস’’ন্তি ৰুত্তং, ন পন ‘‘দুতিযারুপ্পমানসং ভাৰেতুকামেনা’’তি ইমিনা অজ্ঝাসযেন. ন হি পঠমং দুতিযারুপ্পং ভাৰিতন্তি. রূপাৰচরজ্ঝানং অনতিক্কমিত্ৰা অনধিগন্তব্বতো তং মনসিকারসমুদাচারস্স হানভাগিযভাৰাৰহনতো রূপাৰচরজ্ঝানমেতস্স পচ্চত্থিকন্তি কত্ৰা ৰুত্তং ‘‘আসন্ন…পে… পচ্চত্থিকন্তি চা’’তি. ৰীথিপটিপন্নায ভাৰনায উপরূপরিৰিসেসাৰহভাৰতো, পণীতভাৰসিদ্ধিতো চ পঠমারুপ্পতো দুতিযারুপ্পং সন্ততরসভাৰন্তি আহ ‘‘দুতিযারুপ্প…পে… পনা’’তি. ৰক্খতি হি ‘‘সুপণীততরা হোন্তি, পচ্ছিমা পচ্ছিমা ইধা’’তি ¶ (অভিধ. ১০৪০). ৰিঞ্ঞাণমিচ্চেৰং মনসা কাতব্বন্তি ৰিঞ্ঞাণং ৰিঞ্ঞাণং ইচ্চেৰং মনসা কাতব্বং, কেৰলং অনন্তং অনন্তন্তি ন মনসি কাতব্বং. তেনাহ ‘‘অনন্তন্তি…পে… মনসা নিধা’’তি. অনন্তং ৰিঞ্ঞাণং অনন্তং ৰিঞ্ঞাণন্তি পন মনসি কাতুং ৰট্টতি.
১০০২-৬. তস্মিং ¶ পন নিমিত্তস্মিন্তি তস্মিং পঠমারুপ্পৰিঞ্ঞাণসঙ্খাতে ৰিঞ্ঞাণনিমিত্তে. ৰিচারেন্তস্স মানসন্তি ভাৰনাচিত্তং পৰত্তেন্তস্স. আকাসফুটৰিঞ্ঞাণেতি কসিণুগ্ঘাটিমাকাসং ফরিত্ৰা পৰত্তে পঠমারুপ্পৰিঞ্ঞাণে আরম্মণভূতে. অপ্পেতীতি অপ্পনাৰসেন পৰত্ততি. সভাৰধম্মেপি আরম্মণসমতিক্কমভাৰনাৰিসেসভাৰতো ইদং অপ্পনাপত্তং হোতি চতুত্থারুপ্পং ৰিয. অপ্পনা…পে… নযোৰাতি দুতিযারুপ্পজ্ঝানে পুরিমভাগে তীণি, চত্তারি ৰা জৰনানি কামাৰচরানি উপেক্খাৰেদনাসম্পযুত্তানেৰ হোন্তি. চতুত্থং, পঞ্চমং ৰা আরুপ্পমানসন্তিআদিনা অপ্পনানযো পঠমারুপ্পজ্ঝানে ৰুত্তনযোৰ. ফরিত্ৰা পৰত্তৰিঞ্ঞাণন্তি পঠমারুপ্পৰিঞ্ঞাণং ৰিঞ্ঞাণঞ্চন্তি ৰুচ্চতীতি রুল়্হীসদ্দৰসেন ৰুত্তভাৰমেৰ পকাসেতুং ‘‘ৰিঞ্ঞাণা…পে… সিযা’’তি ৰুত্তং. পুব্বে অনন্তস্স আকাসস্স আরম্মণকরণৰসেন অনন্ততায ‘‘ৰিঞ্ঞাণঞ্চ’’ন্তি ৰুত্তন্তি. পুন মনসিকারৰসেন ৰা অনন্ততায তথা ৰুত্তন্তি দস্সেতুং ‘‘মনক্কারৰসেনাপী’’তিআদি ৰুত্তং. দুতিযারুপ্পং ভাৰেন্তো হি পঠমারুপ্পং অনন্ততো অনৰসেসতো মনসি করোন্তো অনন্তন্তি মনসি করোতি.
১০১০. পঠমারুপ্পৰিঞ্ঞাণাভাৰোতি কসিণং উগ্ঘাটেত্ৰা আকাসো ৰিয আকাসানঞ্চাযতনং পহায তস্স অভাৰো মনসি কাতব্বো. কস্মা পনেত্থ দুতিযারুপ্পৰিঞ্ঞাণাভাৰং অমনসিকত্ৰা পঠমারুপ্পৰিঞ্ঞাণাভাৰো মনসি কাতব্বোতি? ৰুচ্চতে – তযিদং আরম্মণাতিক্কমনৰসেন পত্তব্বং, ন পন অঙ্গাতিক্কমনৰসেন. তথা চ সতি আরম্মণেযেৰ সাতিসযং দোসদস্সনেন তং সমতিক্কমিতব্বং, আরম্মণঞ্চ দুতিযারুপ্পস্স পঠমারুপ্পমেৰ, তস্মা কসিণে আদীনৰং দিস্ৰা তং উগ্ঘাটেত্ৰা তব্বিৰিত্তাকাসস্স ৰিয পঠমারুপ্পৰিঞ্ঞাণে আদীনৰং দিস্ৰা তং পহায ¶ তদভাৰস্সেৰ মনসিকরণং যুত্তন্তি. অভযগিরিৰাসিনো পন ‘‘ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনাভাৰোযেৰ মনসি কাতব্বো’’তি ৰদন্তি, তে পন ইমেসং আরম্মণাতিক্কমনৰসেন পত্তব্বভাৰং অসল্লক্খেত্ৰা কথেন্তি. যদি সল্লক্খেন্তি, অঞ্ঞত্থ দোসং দিস্ৰা অঞ্ঞস্স সমতিক্কমে অতিপ্পসঙ্গদোসতো ন মুচ্চন্তি.
অথাপি ¶ ৰদেয্যুং – ‘‘ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনং সতো সমাপজ্জতি, সতো সমাপজ্জিত্ৰা সতো ৰুট্ঠাতি, সতো ৰুট্ঠহিত্ৰা তঞ্ঞেৰ ৰিঞ্ঞাণং ভাৰেতী’তি ৰচনতো ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনাভাৰোযেৰ মনসি কাতব্বো’’তি, তযিদং পাল়িঅত্থং ৰিরুজ্ঝিত্ৰা গহণৰসেন চিন্তিতং. ন হেত্থ তঞ্ঞেৰ ৰিঞ্ঞাণন্তি ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনং অধিপ্পেতং. যদি হি তং অধিপ্পেতং সিযা, ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনন্তি তস্স পধানভাৰেন নিদ্দিট্ঠত্তা তঞ্ঞেৰাতি ৰচনেনেৰ পরিযত্তং, কিং ৰিঞ্ঞাণন্তি ৰচনেন. অথ সরূপনিদ্দেসত্থং ৰিঞ্ঞাণৰচনং, এৰং সতি তঞ্ঞেৰ ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনন্তি ৰুত্তং সিযা, তস্মা ৰিঞ্ঞাণন্তি ৰচনেন যং আরব্ভ ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনং পৰত্তং, তস্সেৰ আকাসানঞ্চাযতনস্স গহণং, ন ইতরস্সাতি সুট্ঠু ৰুত্তং.
১০১১-২. পঠমারুপ্পৰিঞ্ঞাণাভাৰোমনসিকাতব্বোতি ৰত্ৰা মনসিকারৰিধিং দস্সেতুং ‘‘তং পনা’’তিআদি ৰুত্তং. অকত্ৰা মনসাতি মনসা আরম্মণং অকত্ৰা সব্বেন সব্বং তং অচিন্তেত্ৰা. ‘‘আকাসং আকাস’’ন্তি মনসি করোন্তস্স কসিণৰিৰিত্তাকাসং ৰিয ‘‘নত্থি নত্থী’’তি, ‘‘সুঞ্ঞং সুঞ্ঞ’’ন্তি ৰা মনসি করোন্তস্স ৰিঞ্ঞাণৰিৰিত্তং অভাৰমত্তমেৰ উপট্ঠাতীতি আহ ‘‘নত্থী’’তিআদি. ৰা-সদ্দো অনিযমত্থো, তেন দ্ৰীসু পকারেসু একেনপি অত্থসিদ্ধি হোতীতি দস্সেতি. অৰুত্তৰিকপ্পনত্থো ৰা ৰা-সদ্দো, তেন ‘‘ৰিৰিত্তং ৰিৰিত্ত’’ন্তি ¶ ইমস্সপি সঙ্গহো দট্ঠব্বো. অনিযমো পনেত্থ তিণ্ণম্পি ৰিসুং ৰিসুং পরিযাযভাৰতোৰ সিদ্ধো. পরিযাযসদ্দা হি ৰিসুং ৰিসুংযেৰ অত্থং সাধেন্তা পরিযাযাতি লোকে নিরুল়্হা. যথাহু –
‘‘পরিযাযেনেৰ তে যস্মা, ৰদন্তত্থং ন সংহতা;
পরিযাযত্থং ততো সব্বং, পরিযাযেসু ৰৰত্থিত’’ন্তি.
১০১৩-৬. তস্মিং নিমিত্তেতি পঠমারুপ্পৰিঞ্ঞাণস্স অভাৰসঙ্খাতে ঝানুপ্পত্তিকারণভূতে নিমিত্তে. সতি সন্তিট্ঠতীতি অভাৰনিমিত্তারম্মণা সতি সম্মা সুপ্পতিট্ঠিতা হুত্ৰা তিট্ঠতি. সতিসীসেন চেত্থ উপচারজ্ঝানানুগুণানং সদ্ধাপঞ্চমানং ইন্দ্রিযানং সকিচ্চযোগং দস্সেতি. উপচারজ্ঝানং পন ‘‘ভিয্যোপি সমাধিযতি মানস’’ন্তি ইমিনা ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. কসিণুগ্ঘাটিমা…পে… অভাৰকেতি এৰং পৰত্তৰিঞ্ঞাণস্স নত্থিভাৰসঙ্খাতে ৰিনাসাভাৰকে ন পুরে অভাৰাদিকে. অপ্পনানযো পনেত্থ পথৰীকসিণে ৰুত্তনযানুসারেন ৰেদিতব্বোতি আহ ‘‘অপ্পনায নযো’’তিআদি.
১০১৭-৯. এৰং ¶ যং তত্থ অৰসিট্ঠং, তং অতিদিসিত্ৰা ইদানি ৰিসেসং দস্সেতুং ‘‘আকাসগতৰিঞ্ঞাণ’’ন্তিআদি ৰুত্তং. পরিকম্মমনক্কারে তস্মিং অন্তরহিতেতি ‘‘নত্থি নত্থী’’তি পৰত্তপরিকম্মমনসিকারে অমনসিকরণেন অস্মিং পঠমারুপ্পৰিঞ্ঞাণে অন্তরহিতে, ন পন খণভঙ্গৰসেন, ঝানপরিহানিৰসেন ৰা অন্তরহিতে. খণভঙ্গৰসেন হি অন্তরধানং খণে খণে উপলব্ভতি. পরিহানিৰসেন চ অন্তরধানে পুন তং অনুপ্পাদেত্ৰা উত্তরি ঞাণাধিগমোযেৰ নত্থীতি. তস্সাপগমমত্তংৰ পস্সন্তো ৰসতীতি তস্স পঠমারুপ্পস্স অভাৰমত্তং পস্সন্তো সো যোগাৰচরো ৰিহরতি. যথা কথং ৰিযাতি আহ ‘‘সন্নিপাত’’ন্তিআদি. ইদং ৰুত্তং হোতি – যথা নাম কোচি পুরিসো মণ্ডলমাল়াদীসু ¶ কত্থচি কেনচিদেৰ করণীযেন সন্নিপতিতং ভিক্খুসঙ্ঘং দিস্ৰা কত্থচি গন্ত্ৰা সন্নিপাতকিচ্চাৰসানে উট্ঠায পক্কন্তেসু ভিক্খূসু পুন তং ঠানং গন্ত্ৰা ওলোকেন্তো সুঞ্ঞমেৰ পস্সতি, এৰংসম্পদমিদং দট্ঠব্বন্তি. তত্রিদং ওপম্মসংসন্দনং – যথা সো পুরিসো সন্নিপতিতং ভিক্খুসঙ্ঘং দিস্ৰা গতো, ততো সব্বেসু ভিক্খূসু অপগতেসু তং ঠানং তেহি সুঞ্ঞমেৰ পস্সতি, ন পন তেসং কুতোচি অপগতকারণং, এৰমযং যোগাৰচরো পুব্বে ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনজ্ঝানচক্খুনা পঠমারুপ্পৰিঞ্ঞাণং দিস্ৰা নত্থীতি মনসিকারেন তস্মিং অপগতে ততিযারুপ্পচক্খুনা তস্স নত্থিভাৰমেৰ পস্সতি, ন তস্স অপগতকারণং ৰীমংসতি ঝানস্স তাদিসাভোগাভাৰতোতি.
১০২০-৪. চতুত্থা…পে… ন চ সন্তন্তি যথা নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনচিত্তং সঙ্খারাৰসেসসুখুমভাৰপ্পত্তিযা সৰিসেসং সন্তং, এৰমযং আকিঞ্চঞ্ঞাযতনসমাপত্তি ন চ সন্তা তদভাৰতোতি অধিপ্পাযো. চ-সদ্দো পনেত্থ অৰুত্তসমুচ্চযত্থো. তেন ‘‘সঞ্ঞা রোগো, সঞ্ঞা গণ্ডো, সঞ্ঞা সল্লং, এতং সন্তং, এতং পণীতং, যদিদং নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতন’’ন্তি ইমস্সপি সঙ্গহো ৰেদিতব্বো. চতুত্থং সন্ততোতি সঙ্খারাৰসেসসুখুমভাৰেনেৰ সৰিসেসং সন্ততায, অসন্তভাৰকররোগাদিসরিক্খকসঞ্ঞাৰিরহতো চ সন্ততো দিস্ৰা. ‘‘সন্তং সন্তমিদং চিত্ত’’ন্তি ইমিনা ভাৰনাকারং দস্সেতি. ৰিভঙ্গেপি হি তংযেৰ আকিঞ্চঞ্ঞাযতনং সন্ততো মনসি করোতীতি অযমেৰ ভাৰনাকারো গহিতো. অপরে পন ‘‘পাল়িযং ইমস্স ভাৰনাকারো ন গহিতো’’তি ৰত্ৰা তত্থ কারণং ৰদন্তি, তত্থ ৰত্তব্বং ৰিসুদ্ধিমগ্গসংৰণ্ণনাদিতো গহেতব্বং.
১০২৭. ততিযারুপ্পসঙ্খাতক্খন্ধেসু চ চতূসুপি আরম্মণভূতেসূতি অধিপ্পাযো.
১০২৯-৩১. অভাৰমত্তম্পীতি ¶ ¶ সুঞ্ঞতমত্তম্পি এৰং সুখুমম্পীতি অধিপ্পাযো. সন্তারম্মণতাযাতি সন্তং আরম্মণং এতস্সাতি সন্তারম্মণা, তব্ভাৰো সন্তারম্মণতা, তায, ন ঝানসন্ততায. ন হি ততিযারুপ্পসমাপত্তি চতুত্থারুপ্পতো সন্ততরা. চোদকো যং সন্ততো মনসি করোতি, ন তত্থ আদীনৰদস্সনং ভৰেয্য. অসতি চ আদীনৰদস্সনে ন সমতিক্কমো এৰ সিযাতি ‘‘সন্ততো চে মনক্কারো কথঞ্চ সমতিক্কমো’’তি আহ. ইতরো ‘‘অনাপজ্জিতুকামত্তা’’তিআদিনা পরিহারমাহ. তেন আদীনৰদস্সনম্পি অত্থেৰাতি দস্সেতি. যস্মিঞ্হি ঝানে অভিরতি, তত্থ আৰজ্জনসমাপজ্জনাদিপটিপত্তিযা ভৰিতব্বং. সা পনস্স ততিযারুপ্পে সব্বসোৰ নত্থি, কেৰলং সুঞ্ঞভাৰতো আরম্মণকরণমত্তমেৰ. তথা হেস কিঞ্চাপি তং সন্ততো মনসি করোতি, অথ খ্ৰস্স ‘‘অহমেতং আৰজ্জিস্সামি, সমাপজ্জিস্সামী’’তি আভোগো সমন্নাহারো ন হোতি. কস্মা? আকিঞ্চঞ্ঞাযতনতো নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনসমাপত্তিযা পণীততরতায. যথা হি রাজা মহতা রাজানুভাৰেন নগরৰীথিযং চরন্তো দন্তকারাদযো কম্মকারে ছেকে অনেকানি দন্তৰিকতিআদীনি সিপ্পানি করোন্তে দিস্ৰা ‘‘অহো ৰত রে ছেকা আচরিযা, ঈদিসানি সিপ্পানি করিস্সন্তী’’তি এৰং তেসং ছেকতায তুস্সতি, ন চস্স এৰং হোতি ‘‘অহো ৰতাহম্পি রজ্জং পহায এৰরূপো সিপ্পিকো ভৰেয্য’’ন্তি. তং কিস্স হেতু? রজ্জসিরিযা মহানিসংসতায, সো তেসং জীৰিতং তিণাযপি অমঞ্ঞমানো তে সমতিক্কমিত্ৰা গচ্ছতি, এৰংসম্পদমিদং দট্ঠব্বং.
১০৩২. সুখুমং পরন্তি উক্কংসতো সুখুমং, পঠমজ্ঝানূপচারতো পট্ঠায হি তচ্ছেন্তিযা ৰিয পৰত্তমানায ভাৰনায ¶ অনুক্কমেন সঙ্খারা তত্থ অন্তিমকোট্ঠাসতং পাপিতাতি. যদি এৰং কথং ভাৰনা অত্তনো কিচ্চং সাধেতি, ননু চেসা তদৰত্থং পাপিতা আরম্মণং ন সম্মা উপনিজ্ঝাযতীতি? নযিদমেৰ দট্ঠব্বং. ভাৰনাবলেন সুখুমভাৰং পাপিতাপি চেসা অত্তনো কিচ্চে দুব্বলত্তং ন পাপিতা, অথ খো ৰিপ্ফারিকতাভাৰং গমিতা, তেন তথা সুখুমাপি অত্তনো কিচ্চে ন দুব্বলা এৰাতি ন তত্থ তস্সা অসামত্থিযং হোতি.
১০৩৩-৪. যায সঞ্ঞাযাতি যাদিসায সঞ্ঞায সদ্দপ্পৰত্তিহেতুভূতায. সো নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনসমঙ্গী পুগ্গলো. নেৰসঞ্ঞী চ নাসঞ্ঞী হোতি নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাসমঙ্গী হোতি. ন কেৰলং তু সঞ্ঞাৰ এদিসী সুখুমা নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞা হোতি, অথ খো পন ৰেদনাদযোপি সুখুমা, ৰেদনাপি নেৰৰেদনানাৰেদনা, চিত্তম্পি নেৰচিত্তংনাচিত্তং, ফস্সোপি নেৰফস্সোনাফস্সো ¶ . এস নযো সেসসম্পযুত্তধম্মেসু. সঞ্ঞাসীসেন পন ‘‘নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতন’’ন্তি ৰুত্তং ‘‘নানত্তকাযা নানত্তসঞ্ঞিনো’’তিআদীসু (দী. নি. ৩.৩৩২, ৩৪১, ৩৫৭, ৩৫৯; অ. নি. ৭.৪৪; ৯.২৪) ৰিয. ননু চেত্থ যদি সঞ্ঞা অত্থি, কথং নেৰসঞ্ঞাতি ৰত্তুং ৰট্টতি. যদি নত্থি, কথং নাসঞ্ঞাতি অনুযোগং সন্ধায ইমমত্থং উপমাহি সাধেতুং ‘‘পত্তমক্খনতেলেনা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ পত্তমক্খণতেলেনাতি অন্তোৰুত্থতায যাগুযা সদ্ধিং অকপ্পিযট্ঠেন তেলং অত্থীতি, নাল়িপূরাদীনং ৰসেন নত্থীতি চ ৰত্তব্বেন পত্তে মক্খিততেলেন. মগ্গস্মিং উদকেন চাতি উপাহনতেমনমত্তট্ঠেন উদকং অত্থীতি, নহানৰসেন নত্থীতি চ ৰত্তব্বেন মগ্গস্মিং উদকেন.
১০৩৫-৭. অযং অত্থোতি কিঞ্চি ৰিসেসং উপাদায সভাৰতো অত্থীতি ৰত্তব্বস্সেৰ ধম্মস্স কিঞ্চি ৰিসেসং উপাদায ¶ নত্থীতি ৰত্তব্বতাসঙ্খাতো অযমত্থো. পটুসঞ্ঞাকিচ্চং কাতুং অসমত্থতায হি নেৰসঞ্ঞতা, সঙ্খারাৰসেসসুখুমভাৰেন নাসঞ্ঞতা চ হোতি. তেনাহ ‘‘পটুসঞ্ঞায কিচ্চস্সা’’তিআদি. আরম্মণসঞ্জাননঞ্চেৰ ৰিপস্সনায ৰিসযভাৰং উপগন্ত্ৰা নিব্বিদাজননঞ্চ পটুসঞ্ঞাকিচ্চং কথমযং সঞ্ঞাৰ সমানা সঞ্ঞাকিচ্চং কাতুং ন সক্কোতীতি আহ ‘‘যথা দহনকিচ্চ’’ন্তিআদি. ন্হাতুকামস্স উণ্হসীতভাৰং অকত্ৰা সুখজননতায সুখোদকং, তস্মিং. তেজোধাতু যথা দহনকিচ্চং কাতুং ন সক্কোতি, এৰমেসা অতিসন্তারম্মণে পৰত্তত্তা আরম্মণসঞ্জাননং কাতুং ন সক্কোতি, পরমসুখুমত্তং গতাৰ. তেনেৰ হেসা অকতাভিনিৰেসস্স ৰিপস্সনাঞাণেন সুখগ্গয্হা ন হোতীতি সেসসমাপত্তীসু সঞ্ঞা ৰিয ৰিপস্সনায ৰিসযভাৰং উপগন্ত্ৰা নিব্বিদাজননম্পি কাতুং ন সক্কোতি, অঞ্ঞেসু হি খন্ধেসু অকতৰিপস্সনাভিনিৰেসো ভিক্খু নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনক্খন্ধে সম্মসিত্ৰা নিব্বিদং পত্তুং সমত্থো নাম নত্থি, অপি আযস্মা সারিপুত্তো. পকতিৰিপস্সকো পন সারিপুত্তসদিসো ভিক্খু খন্ধাদিমুখেন ৰিপস্সনং অভিনিৰিসিত্ৰা দ্ৰারারম্মণেহি সদ্ধিং দ্ৰারপ্পৰত্তধম্মানং ৰিপস্সনং আরভিত্ৰা ঠিতো সক্কুণেয্য তব্বিসযং উদযব্বযঞাণং উপ্পাদেতুং, সোপি কলাপসম্মসনৰসেনেৰ, নো অনুপদধম্মৰিপস্সনাৰসেন. ন হি সারিপুত্তসদিসো ভিক্খু চতুত্থারুপ্পপরিযাপন্নেসু ফস্সাদিধম্মেসু ৰিনিব্ভুজিত্ৰা ৰিসুং ৰিসুং সরূপতো গহেত্ৰা অনিচ্চাদিৰসেন সম্মসিতুং সক্কোতি. কেৰলং পন অৰিনিব্ভুজ্জ একতো গহেত্ৰা কলাপতো সমূহতোযেৰ সম্মসিতুং সমত্থো হোতি, এৰং সুখুমত্তেনেসা ৰিজ্জতি.
১০৩৮-৪০. রূপন্তি ¶ কসিণরূপসঙ্খাতং পটিভাগনিমিত্তং. আকাসন্তি কসিণুগ্ঘাটিমাকাসং. ৰিঞ্ঞাণন্তি আকাসে পৰত্তৰিঞ্ঞাণং ¶ . তদভাৰকন্তি তস্স আকাসে পৰত্তৰিঞ্ঞাণস্স অভাৰকং. কমতোতি পঠমারুপ্পং সমতিক্কমিত্ৰা হোতীতিআদিনা অনুক্কমতো. অত্তনা ৰুত্তমত্থং অট্ঠকথাৰচনং আহরিত্ৰা সাধেন্তো ‘‘আহ চা’’তিআদিমাহ. ইধাতি ইমাসু চতূসু অরূপসমাপত্তীসু. পচ্ছিমা পচ্ছিমা সমাপত্তিযো হি পুরিমাপুরিমাহি সমাপত্তীহি সুপণীততরা সুট্ঠু পণীততরা, সুন্দরপণীততরাতি ৰা অত্থো. পাসাদতলসাটিকাতি চতুভূমকপাসাদস্স হেট্ঠিমহেট্ঠিমতো উপরূপরি সৰিসেসা পঞ্চ কামগুণা, চত্তারো পাসাদতলা চ থূলসণ্হসণ্হতরসণ্হতমসুত্তেহি ৰিহিতা আযামৰিত্থারতো সমপ্পমাণা সাটিকা চ.
১০৪২. রূপারূপভৰং অভিভুয্য নিব্বানং যাতি, অথ ৰা নীৰরণে অভিভুয্য রূপারূপভৰং যাতীতি অত্থো.
ইতি অভিধম্মত্থৰিকাসিনিযা নাম
অভিধম্মাৰতারসংৰণ্ণনায
অরূপাৰচরসমাধিভাৰনানিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১৬. সোল়সমো পরিচ্ছেদো
অভিঞ্ঞানিদ্দেসৰণ্ণনা
১০৪৩-৭. পরন্তি ৰিসিট্ঠং কত্ৰা, ৰিসেসতোতি অত্থো. চতুত্থজ্ঝানমত্তেপীতি রূপাৰচরচতুত্থজ্ঝানমত্তেপি, নাৰস্সং অরূপজ্ঝানেহীতি অধিপ্পাযো. অরূপাৰচরজ্ঝানং অপ্পটিলদ্ধোপি হি কতাধিকারো ভিক্খু অভিঞ্ঞা সম্পাদেতুং সমত্থো হোতি. এত্থ চতুত্থজ্ঝানগ্গহণেনেৰ হেট্ঠা তীণি ঝানানি গহিতানি. তেসু হি অচিণ্ণৰসী চতুত্থজ্ঝানং উপ্পাদেতুম্পি ন সক্কোতি. অভিঞ্ঞাসু অনুযোগং ¶ কাতুং ৰট্টতীতি ৰত্ৰা তত্থ পযোজনং দস্সেতুং ‘‘অভিঞ্ঞা ¶ নামা’’তিআদি ৰুত্তং. নিট্ঠঙ্গতাতি অধিগতানিসংসতায চেৰ ভাৰনাসুখতায চ নিট্ঠং নিপ্ফত্তিং গতা. সমাধিভাৰনায হি লোকিযাভিঞ্ঞা উদযফলভাৰেন পাকটা. সো অভিঞ্ঞায চ সমাধিনা চ সমন্নাগতো সুখেনেৰ পঞ্ঞাভাৰনং সম্পাদেস্সতি.
১০৪৮-৯. দিব্বানীতিআদি লোকিযাভিঞ্ঞানং সরূপতো উদ্দিসনং. দিব্বানি চক্খুসোতানীতি দিব্বচক্খুঞাণং, দিব্বসোতঞাণঞ্চাতি দস্সেতি. ইদ্ধীতি ইদ্ধিৰিধঞাণং. ইমা পন অভিঞ্ঞাযো পত্তুকামেন আদিকম্মিকেন যোগিনা যস্মা ওদাতকসিণপরিযন্তেসু অট্ঠসু কসিণেসু চতুত্থজ্ঝানং, তব্বসেন চ অরূপসমাপত্তিযো নিব্বত্তেত্ৰা ৰা ন ৰা কসিণানুলোমতাদীহি চুদ্দসহি আকারেহি চিত্তং দমেতব্বং. ন হি এৰং অদমেত্ৰা পুব্বে অভাৰিতভাৰনো আদিকম্মিকো যোগাৰচরো পঞ্চ অভিঞ্ঞাযো নিপ্ফাদেস্সতীতি তস্মা তং চিত্তপরিদমনং অৰস্সং কাতব্বন্তি দস্সেতুং ‘‘কসিণানুলোমতাদীহী’’তিআদি ৰুত্তং. কসিণানুলোমতাদীহীতি কসিণানুলোমতা কসিণপটিলোমতা কসিণানুলোমপটিলোমতা ঝানানুলোমতা ঝানপটিলোমতা ঝানানুলোমপটিলোমতা ঝানুক্কন্তিকতা কসিণুক্কন্তিকতা ঝানকসিণুক্কন্তিকতা অঙ্গসঙ্কন্তিকতা আরম্মণসঙ্কন্তিকতা অঙ্গারম্মণসঙ্কন্তিকতা অঙ্গৰৰত্থাপনতা আরম্মণৰৰত্থাপনতাতি ইমেহি চুদ্দসহি আকারেহি.
তত্থ অট্ঠসু কসিণেসু পটিপাটিযা সতক্খত্তুং সহস্সক্খত্তুম্পি সমাপজ্জনং, তথেৰ উপ্পটিপাটিযা, পটিপাটিউপ্পটিপাটিৰসেন চ সমাপজ্জনন্তি ইমেসং তিণ্ণং আকারানং ৰসেন কসিণানুলোমতাদযো ৰুত্তা. পঠমজ্ঝানতো ¶ পট্ঠায যাৰ নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনং, অযং ঝানানুলোমতা নাম. তেসং পটিলোমতো ঝানপটিলোমতা নাম. অনুলোমপটিলোমতো ঝানঅনুলোমপটিলোমতা নাম.
পথৰীকসিণে পঠমজ্ঝানং সমাপজ্জিত্ৰা তত্থেৰ ততিযং সমাপজ্জতি, ততো তদেৰ উগ্ঘাটেত্ৰা আকাসানঞ্চাযতনং, ততো আকিঞ্চঞ্ঞাযতনন্তি এৰং কসিণং অনোক্কমিত্ৰা ঝানস্সেৰ একন্তরিকভাৰেন উক্কমনং ঝানুক্কন্তিকতা নাম. এৰং আপোকসিণাদিমূলিকাপি যোজনা কাতব্বা. পথৰীকসিণে পঠমজ্ঝানং সমাপজ্জিত্ৰা পুন তদেৰ তেজোকসিণে, ততো নীলকসিণে, ততো লোহিতকসিণেতি ঝানং অনুক্কমিত্ৰা কসিণস্সেৰ একন্তরিকভাৰেন উক্কমনং কসিণুক্কন্তিকতা নাম. পথৰীকসিণে পঠমজ্ঝানং সমাপজ্জিত্ৰা, তেজোকসিণে ততিযং ¶ , নীলকসিণং উগ্ঘাটেত্ৰা আকাসানঞ্চাযতনং, লোহিতকসিণতো আকিঞ্চঞ্ঞাযতনন্তি ইমিনা নযেন ঝানস্স চেৰ কসিণস্স চ উক্কমনং ঝানকসিণুক্কন্তিকতা নাম.
পথৰীকসিণে পঠমজ্ঝানং সমাপজ্জিত্ৰা তত্থেৰ ইতরেসম্পি সমাপজ্জনং অঙ্গসঙ্কন্তিকতা নাম. সব্বকসিণেসু একেকস্সেৰ সমাপজ্জনং আরম্মণসঙ্কন্তিকতা নাম. পথৰীকসিণে পঠমজ্ঝানং সমাপজ্জিত্ৰা, আপোকসিণে দুতিযং, তেজোকসিণে ততিযং, ৰাযোকসিণে চতুত্থং, নীলকসিণং উগ্ঘাটেত্ৰা আকাসানঞ্চাযতনং, পীতকসিণতো ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনং, লোহিতকসিণতো আকিঞ্চঞ্ঞাযতনং, ওদাতকসিণতো নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনন্তি এৰং অঙ্গানং, আরম্মণানঞ্চ সমতিক্কমনং অঙ্গারম্মণসঙ্কন্তিকতা নাম.
পঠমজ্ঝানং নাম পঞ্চঙ্গিকন্তি ৰৰত্থপেত্ৰা দুতিযং চতুরঙ্গিকং, ততিযং তিৰঙ্গিকং, চতুত্থং দুৰঙ্গিকং, আকাসানঞ্চাযতনং…পে… নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনন্তি ¶ এৰং ঝানঙ্গমত্তস্সেৰ ৰৰত্থাপনং অঙ্গৰৰত্থাপনং নাম. তথা ‘‘ইদং পথৰীকসিণং, ইদং আপোকসিণ’’ন্তিআদিনা আরম্মণমত্তস্সেৰ ৰৰত্থাপনং আরম্মণৰৰত্থাপনং নাম. অঙ্গারম্মণৰৰত্থাপনম্পি একে ইচ্ছন্তীতি. অট্ঠকথাসু পন অনাগতত্তা অদ্ধা তং ভাৰনাসুখং ন হোতি. ইমেহি পন চুদ্দসহি আকারেহি চিত্তপরিদমনং কাতুং অট্ঠসমাপত্তিলাভীনং সতেসু, সহস্সেসু ৰা একোৰ সক্কোতি.
১০৫০-১. দন্তেতি চুদ্দসহি আকারেহি দন্তে. সমাহিতেতি চতুত্থজ্ঝানসমাধিনা সমাহিতে. সুদ্ধেতি নীৰরণদূরীভাৰেন, পচ্চনীকসমনেপি অব্যাৰটায তত্রমজ্ঝত্তুপেক্খায সম্পাদিতসতিপারিসুদ্ধিযা সব্ভাৰেন ৰা সুপরিসুদ্ধে. পরিযোদাতেতি সুধন্তসুৰণ্ণস্স নিঘংসনেন ৰিয পরিসুদ্ধত্তাযেৰ পরিযোদাতে, পভস্সরেতি ৰুত্তং হোতি. অথ ৰা ৰিতক্কৰিচারক্খোভৰিরহৰসেন পরিযোদাতেতি ৰুত্তং হোতি. অনঙ্গণেতি ‘‘মাদিসস্স সমাধিসম্পন্নস্স ঈদিসেন ভৰিতব্ব’’ন্তি এৰং ঝানপটিলাভপচ্চযানং ‘‘অহো ৰত মমেৰ সত্থা পটিপুচ্ছিত্ৰা পটিপুচ্ছিত্ৰা ভিক্খূনং ধম্মং দেসেয্যা’’তিআদিনযপ্পৰত্তানং পাপকানং ইচ্ছাৰচরানং অভাৰেন অনঙ্গণে. অনুপক্কিলেসেতি উপগন্ত্ৰা কিলিস্সনট্ঠেন উপক্কিলেসসঙ্খাতানং রাগাদীনং, ‘‘অভিজ্ঝা চিত্তস্স উপক্কিলেসো, ব্যাপাদো, কোধো’’তিআদিনা আগতানং চিত্তুপক্কিলেসানং ৰা ৰিগতত্তা ৰিগতুপক্কিলেসে. মুদুভূতেতি পগুণভাৰাপাদনেন ¶ সুভাৰিতত্তা মুদুভূতে, ৰসিভাৰপ্পত্তেতি ৰুত্তং হোতি. ৰসিভাৰপ্পত্তঞ্হি চিত্তং সুপরিমদ্দিতং ৰিয চম্মং সুপরিকম্মকতা ৰিয চ লাখা মুদূতি ৰুচ্চতি. কম্মনীযেতি মুদুত্তাযেৰ ইদ্ধিপাদভাৰূপগমনেন কম্মক্খমে, ৰিকুব্বনাদিইদ্ধিকম্মযোগ্যেতি ৰুত্তং হোতি. মুদুজাতঞ্হি চিত্তং কম্মক্খমং হোতি, সুধন্তমিৰ সুৰণ্ণং, উভযম্পি ¶ চেতং সুভাৰিতত্তাযেৰ হোতি. যথাহ – ‘‘নাহং, ভিক্খৰে, অঞ্ঞং একধম্মম্পি সমনুপস্সামি, যং এৰং ভাৰিতং বহুলীকতং মুদুঞ্চ হোতি কম্মনিযঞ্চ, যথযিদং, ভিক্খৰে, চিত্ত’’ন্তি (অ. নি. ১.৪৭). ঠিতেতি এতেসু পরিসুদ্ধভাৰাদীসু নিচ্চলং অৰট্ঠিতে, ভাৰনাপারিপূরিযা ৰা পণীতভাৰং সম্মসিত্ৰা ঠিতে. অচলেতি ঠিতত্তাযেৰ অকম্পে, আনেঞ্জপ্পত্তেতি ৰুত্তং হোতি. মুদুকম্মঞ্ঞভাৰেহি ৰা অত্তনো ৰসে ঠিতত্তা ঠিতে, সদ্ধাদীহি পরিগ্গহিতত্তা অস্সদ্ধিযাদীহি অকম্পনতো অচলে.
অট্ঠঙ্গসম্পন্নেতি ঠিতিঅচলতানং ৰিসুং ৰিসুং অগ্গহণেন সমাহিতেতি ৰিসুং একঙ্গং কত্ৰা. তাসং পন ৰিসুং ৰিসুং গহণে সুৰিসুদ্ধতাদীনং সমাহিতচিত্তস্স অঙ্গভূতত্তা সমাহিতেতি ইমং অঙ্গভাৰেন অগ্গহেত্ৰা সুৰিসুদ্ধতাদীহি অট্ঠহি অঙ্গেহি সম্পন্নতা ৰেদিতব্বা. ইদ্ধিৰিধাযাতি ইদ্ধিকোট্ঠাসত্থায, ইদ্ধিপ্পভেদায ৰা. অত্থতো পন ইদ্ধিৰিধা নাম একস্স বহুভাৰাদিঅনেকৰিধানপচ্চযভূতং অভিঞ্ঞাঞাণং. অভিনীহরতীতি অভিঞ্ঞাধিগমত্থায পরিকম্মচিত্তং কসিণারম্মণতো অপনেত্ৰা অভিঞ্ঞাভিমুখং পেসেতি. ইদ্ধিৰিকুব্বনন্তি এত্থ ইজ্ঝতীতি ইদ্ধি, নিপ্ফজ্জতি পটিলব্ভতীতি ৰুত্তং হোতি. যঞ্হি নিপ্ফজ্জতি, পটিলব্ভতি চ, তং ইজ্ঝতীতি ৰুচ্চতি. যথাহ –
‘‘কামং কামযমানস্স, তস্স চেতং সমিজ্ঝতী’’তিআদি; (সু. নি. ৭৭২; মহানি. ১; নেত্তি. ৫,৪৪);
ইদ্ধিযেৰ ৰিকুব্বনং পকতিৰণ্ণৰিজহনকিরিযন্তি ইদ্ধিৰিকুব্বনং, ইদং ইদ্ধীসু ৰিকুব্বনিদ্ধিযা পধানভাৰতো ৰুত্তং, ইদ্ধি চ ৰিকুব্বনঞ্চাতি ৰা ইদ্ধিৰিকুব্বনং. ৰিসুং গহণম্পি ৰুত্তকারণেনেৰ দট্ঠব্বং.
১০৫২-৪. যথা পন তং নিপ্ফাদেতব্বং, তং ৰিধিং দস্সেতুং ‘‘অভিঞ্ঞাপাদকজ্ঝান’’ন্তিআদি ¶ ৰুত্তং. এত্থ চ ‘‘অনুপুব্বেন চত্তারি ¶ ঝানানি সমাপজ্জিত্ৰা চতুত্থজ্ঝানতো ৰুট্ঠাযা’’তি কেচি, তং অযুত্তং. যদিচ্ছকং সমাপজ্জনত্থঞ্হি চিত্তপরিদমনং, চতুত্থজ্ঝানমেৰ চ অভিঞ্ঞাপাদকং, ন ইতরানি. সতং…পে… মানসন্তি সচে সতং ইচ্ছতি, ‘‘সতং হোমি, সতং হোমী’’তি, সচে সহস্সং ইচ্ছতি, ‘‘সহস্সং হোমি, সহস্সং হোমী’’তি এৰং পরিকম্মমানসং কত্ৰা. ‘‘পরিকম্মমানস’’ন্তি চ পাদকজ্ঝানতো ৰুট্ঠায ‘‘সতং হোমী’’তিআদিনা পৰত্তিতকামাৰচরচিত্তং, পাদকজ্ঝানঞ্চ. অভি…পে… পুনাতি এত্থ পুব্বে অভিঞ্ঞাপাদকজ্ঝানসমাপজ্জনং পরিকম্মচিত্তস্স সমাধানত্থং, পুন সমাপজ্জনং অধিট্ঠানচিত্তস্স বলগ্গাহত্থং. অধিট্ঠাতীতি সতং আৰজ্জেত্ৰা ততো পরং পৰত্তানং তিণ্ণং, চতুন্নং ৰা পুব্বভাগচিত্তানং অনন্তরা উপ্পন্নেন সন্নিট্ঠাপনৰসেন অধিট্ঠানন্তি লদ্ধনামেন অভিঞ্ঞাঞাণেন সন্নিট্ঠানং করোতি, সতং নিপ্ফাদেতীতি অত্থো. ‘‘অধিট্ঠান’’ন্তি হি সব্বত্থ অভিঞ্ঞাঞাণং ৰুচ্চতি.
১০৫৫-৭. নিমিত্তারম্মণন্তি পটিভাগনিমিত্তারম্মণং. পরিকম্মমনানেত্থ সতারম্মণিকানীতি এত্থ এতেসু পরিকম্মাধিট্ঠানেসু পরিকম্মমানসানি ‘‘সতং হোমী’’তি পৰত্তানি কামাৰচরমানসানি সতারম্মণিকানি একেকস্স চিত্তস্স ৰসেন সতারম্মণিকানি হোন্তি পচ্চেকং ‘‘সতং হোমী’’তি পৰত্তনতো. সহস্সারম্মণাদীসুপি এসেৰ নযো. তদাধিট্ঠানচিত্তম্পীতি তস্স সতাদিকস্স অধিট্ঠানচিত্তম্পি. সতারম্মণিকতা চ পন নেসং ৰণ্ণৰসেন, নো সত্তপঞ্ঞত্তিৰসেন. রূপঞ্হি সতং ৰা সহস্সং ৰা কত্ৰা দস্সেতব্বং, ন পঞ্ঞত্তি. এত্থ চ যদি নীলৰণ্ণমেৰ সতং অভিনিপ্ফাদেতি, ৰণ্ণস্স তংতংসন্তানৰসেন নানত্তেপি নীলৰসেন একত্তা একমেকং পরিকম্মচিত্তং সব্বং নীলজাতং আলম্বতি.
যদি পন নানাৰণ্ণনানাকিরিযপরিকম্মচিত্তানম্পি বহুভাৰো হোতি, একমেকং একেকৰণ্ণং, একেকৰণ্ণেসু চ নানাকিরিযং ¶ আরম্মণং করোতি. অধিট্ঠানচিত্তং পন ৰণ্ণসামঞ্ঞং গহেত্ৰাপি পরিকম্মারম্মণং নানাৰণ্ণৰন্তং অভিনিপ্ফাদেতি অচিন্তেয্যানুভাৰত্তা ইদ্ধিৰিসযস্স. অপ্পনাচিত্তং ৰিযাতি ৰিয-গ্গহণং অভিঞ্ঞাচিত্তস্স, ঝানচিত্তস্স চ পঠমুপ্পত্তিযং সদিসভাৰতো ৰুত্তং, ন তস্স অপ্পনাভাৰতো. তেনেৰ হি পুব্বে ৰুত্তগ্গহণেন ৰিসেসিতন্তি. চতুত্থজ্ঝানিকন্তি রূপাৰচরচতুত্থজ্ঝানৰন্তং, তেন সম্পযুত্তং. যদি এৰং চতুত্থজ্ঝানস্স, ইমস্স চ কো ৰিসেসোতি আহ ‘‘পরিকম্মৰিসেসোৰা’’তি. ন হেত্থ পরিকম্মৰিসেসং ¶ ৰিনা অঞ্ঞো ৰিসেসো অত্থি. অপ্পনায পুব্বভাগপ্পৰত্তানিপি তীণি চত্তারি জৰনানি গহিতগ্গহণেন, অগ্গহিতগ্গহণেন ৰা পরিকম্মোপচারানুলোমানি সব্বপচ্ছিমং গোত্রভুনামকন্তিআদি সেসং সমানমেৰ. তেনাহ ‘‘সেসং পুব্বসমং ইধা’’তি. ইদ্ধিৰিধঞাণৰণ্ণনা.
১০৫৮. দিব্বসোতন্তি দেৰতানং পিত্তসেম্হাদীহি অপলিবুদ্ধেহি দূরেপি আরম্মণগ্গহণসমত্থেহি দিব্বসোতপসাদেহি সমানত্তা, দিব্বৰিহারৰসেন পটিলদ্ধত্তা, অত্তনা চ দিব্বৰিহারসন্নিস্সিতত্তা দিব্বং, সৰনট্ঠেন সোতকিচ্চকরণতো, তংসদিসতায চ সোতং. ইদন্তি যং উদ্দেসে ‘‘দিব্বানি চক্খুসোতানী’’তি (অভিধ. ১০৪৮) দিব্বসোতং উদ্দিট্ঠং, তং ইদন্তি অত্থো.
১০৫৯-৬৪. পঠমং ওল়ারিকসদ্দং আৰজ্জেত্ৰা পচ্ছা সুখুমসদ্দস্স আৰজ্জিতব্বতো আহ ‘‘মহন্তো সুখুমোপি চা’’তি. পরিচযকরণত্থঞ্হি পঠমং অরঞ্ঞে সীহাদীনং সদ্দে আদিং কত্ৰা সব্বে ওল়ারিকতো পট্ঠায যথানুক্কমেন সুখুমসদ্দা আৰজ্জিতব্বা, তথা পুরত্থিমাদীসু দিসাসু ওল়ারিকানম্পি সুখুমানম্পি সদ্দানং সদ্দনিমিত্তং মনসি ¶ কাতব্বং. তস্স তে সদ্দা পকতিচিত্তস্সপি পাকটা হোন্তি, পরিকম্মচিত্তস্স পন অতিৰিয পাকটা. তস্সাতি তস্স যোগিনো. সদ্দস্স নিমিত্তন্তি ওল়ারিকস্স, সুখুমস্স ৰা সদ্দস্স যথাৰুত্তং উপাদাযুপাদায লব্ভমানওল়ারিকসুখুমাকারং. মনসি কুব্বতোতি ‘‘ইমিস্সা দিসায অযং সদ্দো ওল়ারিকো, সুখুমো ৰা’’তি এৰং পরিকম্মচিত্তেন মনসি করোন্তস্স. সদ্দেসূতি যে পরিকম্মচিত্তস্স ৰিসযভূতা ওল়ারিকা, সুখুমা ৰা সদ্দা, তেসু. অঞ্ঞতরন্তি যত্থ পরিকম্মকরণৰসেন অভিণ্হং মনসিকারো পৰত্তো, তং একং সদ্দং. যদি অভিঞ্ঞাচিত্তম্পি পরিকম্মেন গহিতমেৰ আরম্মণং করোতি, কো পন তস্স, ইমস্স ৰা ৰিসেসোতি? ৰুচ্চতে – পরিকম্মচিত্তং অসুতস্স গহণতো সদ্দমত্তং গণ্হাতি, অভিঞ্ঞাচিত্তং পন অসুতম্পি গণ্হন্তং সৰনাকারেন গহণতো অত্থাৰবোধস্স পচ্চযভাৰেনেৰ গণ্হাতীতি অযমেতেসং ৰিসেসো. সুতকোৰিদাতি পরিযত্তিযং ছেকা.
১০৬৫-৬. থামজাতন্তি জাতথামং, দল়্হভাৰপ্পত্তন্তি অত্থো. ৰড্ঢেতব্বং পাদকজ্ঝানারম্মণং কিত্তকন্তি আহ ‘‘এত্থন্তরগত’’ন্তিআদি. পাদকজ্ঝানস্স হি আরম্মণভূতং ¶ কসিণনিমিত্তং ‘‘এত্তকং ঠানং ফরতূ’’তি মনসি করিত্ৰা পাদকজ্ঝানং সমাপজ্জন্তস্স কসিণনিমিত্তং তত্তকং ঠানং ফরিত্ৰা তিট্ঠতি. সো সমাপত্তিতো ৰুট্ঠায পুন পাদকজ্ঝানং অসমাপজ্জিত্ৰাপি অনেকপ্পভেদেপি সদ্দে আৰজ্জতি সুভাৰিতভাৰনত্তা. তত্থ অঞ্ঞতরং সদ্দং আরব্ভ উপ্পন্নাৰজ্জনানন্তরং চত্তারি, পঞ্চ ৰা জৰনানি উপ্পজ্জন্তি, তেসু পচ্ছিমং ইদ্ধিচিত্তং হোতি. এৰং যত্তকং সদ্দং ইচ্ছতি, তত্তকং তত্থ গতং আৰজ্জিত্ৰা অভিঞ্ঞাঞাণেন জানাতি. যেন পন এৰং কসিণনিমিত্তং অৰড্ঢিতং, তেন পুনপি পাদকজ্ঝানং সমাপজ্জিতব্বমেৰ. সো হি তং ঠানগতসদ্দং পাদকজ্ঝানং সমাপজ্জিত্ৰাৰ ততো ¶ ৰুট্ঠায অভিঞ্ঞাচিত্তেন সুণাতি. ততো এৰ হি ‘‘পাদকারম্মণেন…পে… সুণাতীতি সাসঙ্কং ৰদতী’’তি (ৰিসুদ্ধি. মহা. ২.৪০০) ৰুত্তং. ইদ্ধিৰিধলাভী পন সেসাভিঞ্ঞলাভিনো ৰিয ৰিজ্জমানসদ্দাদিআরম্মণমত্তমেৰ অকত্ৰা আগন্তুকরূপনিম্মাপনতো সব্বথাপি দ্ৰিক্খত্তুং পাদকজ্ঝানং সমাপজ্জিত্ৰাৰ তং নিপ্ফাদেতি. একঙ্গুলদ্ৰঙ্গুল-গ্গহণঞ্চেত্থ সুখুমসদ্দাপেক্খায কতং.
১০৬৮. সুণন্তোতি এৰং পরিচ্ছিন্দিত্ৰা পরিচ্ছিন্দিত্ৰা সৰনেন ৰসিকতাভিঞ্ঞো হুত্ৰা যথাৰজ্জিতে সুণন্তো. পাটিযেক্কম্পীতি একজ্ঝং পৰত্তমানেপি যাৰ ব্রহ্মলোকা এককোলাহলং কত্ৰা উট্ঠিতে সঙ্খভেরীপণৰাদিসদ্দে পচ্চেকং ৰত্থুভেদেন ৰৰত্থাপেতুকামতায সতি ‘‘অযং সঙ্খসদ্দো, অযং ভেরীসদ্দো, অযং পণৰসদ্দো’’তিআদিনা পচ্চেকংযেৰ ৰৰত্থাপেতুং সক্কোতিযেৰাতি. দিব্বসোতঞাণৰণ্ণনা.
১০৬৯-৭৩. চেতোপরিযমানসন্তি পরিযাতীতি পরিযং, সরাগাদিৰসেন পরিচ্ছিজ্জ জানাতীতি অত্থো. যেসঞ্হি ধাতূনং গতি অত্থো, বুদ্ধিপি তেসং অত্থো হোতীতি. চেতসো পরিযং চেতোপরিযং, মনসি ভৰন্তি মানসং, ঞাণং, চেতোপরিযঞ্চ তং মানসঞ্চাতি চেতোপরিযমানসং. দিব্বচক্খুৰসেনেৰাতি দিব্বচক্খুউপনিস্সযেনেৰ. তঞ্হি এতস্স উপ্পাদনে পরিকম্মং. তস্মাতি যস্মা ইদং দিব্বচক্খুৰসেনেৰ পৰত্ততি, তস্মা. দিব্বেন চক্খুনাতি দিব্বসদিসতাদীহি ‘‘দিব্বচক্খূ’’তি লদ্ধৰোহারেন দিব্বচক্খুঞাণেন দিস্ৰাতি সম্বন্ধো. হদযন্তি ন হদযৰত্থু, অথ খো হদযমংসপেসি. যং বহি কমলমকুল়সণ্ঠানং অন্তো কোসাতকীফলসদিসন্তি ৰুচ্চতি. তঞ্হি নিস্সায ইদানি ¶ ৰুচ্চমানং লোহিতং তিট্ঠতি. হদযৰত্থু পন ইমং লোহিতং নিস্সায পৰত্ততি. লোহিতং দিস্ৰাতি লোহিতস্স ৰণ্ণং দিস্ৰা. দিব্বচক্খুনোপি হি ৰণ্ণমেৰ দিস্সতি. তেনেৰ ¶ হি তং চক্খুসদিসত্তা ‘‘চক্খূ’’তি ৰুচ্চতি. পরস্সাতি অঞ্ঞস্স. যথা হি যো পরো ন হোতি, সো অত্তা, এৰং যো অত্তা ন হোতি, সো পরো. কথং পন দিব্বচক্খুনা লোহিতস্স ৰণ্ণদস্সনেন পরচিত্তং ৰিঞ্ঞেয্যন্তি আহ ‘‘সোমনস্সযুতে’’তিআদি. লোহিতন্তি রত্তং নিগ্রোধফলসমানৰণ্ণং. কাল়কন্তি জম্বুসদিসৰণ্ণং. তিলতেলূপমন্তি অনেন পসন্নভাৰমাহ.
কথং পন চিত্তে সোমনস্স সহগতাদিম্হি সতি কম্মজস্স লোহিতস্স ৰিৰিধৰণ্ণভাৰাপত্তীতি? কিঞ্চাপি হদযৰত্থুসন্নিস্সিতভূতানি কম্মজানেৰ, তং পন লোহিতং কম্মজমেৰাতি নত্থি চতুসন্ততিরূপস্সপি তত্থ লব্ভমানত্তা. তেনেৰ হি অট্ঠকথাযং ‘‘ইদং রূপং সোমনস্সিন্দ্রিযসমুট্ঠানং, ইদং দোমনস্সিন্দ্রিযসমুট্ঠানং, ইদং উপেক্খিন্দ্রিযসমুট্ঠানন্তি পরস্স হদযলোহিতৰণ্ণং পস্সিত্ৰা’’তি (ৰিসুদ্ধি. ২.৪০১) ৰুত্তং. এৰম্পি যং তত্থ অচিত্তজং, তস্স যথাৰুত্তৰণ্ণভেদেন ন ভৰিতব্বন্তি? ভৰিতব্বং সেসসন্ততিরূপানং তদনুৰত্তনতো. যথা হি গমনাদীসু চিত্তজরূপানি উতুজকম্মজাহারজরূপেহি অনুৰত্তীযন্তি, অঞ্ঞথা কাযস্স দেসন্তরপ্পত্তিযেৰ ন সিযাতি, এৰমিধাপি চিত্তজরূপং সেসসন্ততিরূপেহি অনুৰত্তীযতি, পসাদকোধৰেলাসু চ চক্খুস্স ৰণ্ণভেদাপত্তিযেৰ তস্সত্থস্স নিদস্সনং দট্ঠব্বং, তস্মা সোমনস্সাদিযুত্তচিত্তানুরূপং উপ্পন্নচিত্তসমুট্ঠানরূপৰসেন সেসতিসমুট্ঠানরূপানম্পি নানাৰণ্ণতা হোতিযেৰাতি সুট্ঠু ৰুত্তং ‘‘লোহিতং লোহিতং সিযা’’তিআদি. দিস্ৰা হদযলোহিতন্তি পঠমং তাৰ অনুমানঞাণেন ¶ লোহিতং দিস্ৰা. কাতব্বং থামতং গতন্তি উপ্পাদেত্ৰা থামভাৰং গতং কাতব্বং.
চেতোপরিযঞাণঞ্হি উপ্পাদেতুকামেন যোগিনা দিব্বচক্খুলাভিনা এৰ সতা হেট্ঠা ৰুত্তনযেন রূপাৰচরচতুত্থজ্ঝানং অট্ঠঙ্গসমন্নাগতং অভিনীহারক্খমং কত্ৰা আলোকং ৰড্ঢেত্ৰা দিব্বেন চক্খুনা পরস্স হদযমংসপেসিং নিস্সায ৰত্তমানস্স লোহিতস্স ৰণ্ণদস্সনেন ইদানি ইমস্স চিত্তং ‘‘সোমনস্সসহগত’’ন্তি ৰা ‘‘দোমনস্সসহগত’’ন্তি ৰা ‘‘উপেক্খাসহগত’’ন্তি ৰা নযগ্গাহৰসেন ৰৰত্থাপেত্ৰা পাদকজ্ঝানং সমাপজ্জিত্ৰা ৰুট্ঠায ‘‘ইমস্স চিত্তং জানামী’’তি পরিকম্মং কাতব্বং. কালসতম্পি কালসহস্সম্পি পুনপ্পুনং পাদকজ্ঝানং সমাপজ্জিত্ৰা ৰুট্ঠায তথেৰ পটিপজ্জিতব্বং. তস্সেৰং দিব্বেন চক্খুনা হদযলোহিতৰণ্ণদস্সনাদিৰিধিনা পটিপজ্জন্তস্স ‘‘ইদানি চেতোপরিযঞাণং উপ্পজ্জিস্সতী’’তি যং তদা পৰত্ততীতি ৰৰত্থাপিতং চিত্তং, তং আরম্মণং কত্ৰা মনোদ্ৰারাৰজ্জনং তীণি চত্তারি ৰা জৰনানি কামাৰচরানি জৰন্তি. চতুত্থং, পঞ্চমং ৰা অভিঞ্ঞাচিত্তং রূপাৰচরচতুত্থজ্ঝানিকং ¶ . তত্থ যং তেন অপ্পনাচিত্তেন সম্পযুত্তং ঞাণং, ইদং চেতোপরিযঞাণং. তঞ্হি যত্থ অনেন পরিকম্মং কতং, তং পরস্স চিত্তং পচ্চক্খতো পটিৰিজ্ঝন্তং ৰিভাৰেন্তমেৰ হুত্ৰা পৰত্ততি, রূপং ৰিয চ দিব্বচক্খুঞাণং, সদ্দং ৰিয চ দিব্বসোতঞাণং. ততো পরং পন কামাৰচরচিত্তেহি সরাগাদিৰৰত্থাপনং হোতি নীলাদিৰৰত্থাপনং ৰিয.
১০৭৪-৫. এৰমধিগতস্স পন চেতোপরিযঞাণস্স থামগমনৰিধানম্পি অধিগমৰিধানসদিসমেৰ, তদেৰেত্থ আচরিযেন দস্সিতং. এৰং থামগতেতিআদি থামগমনানিসংসদস্সনং. সব্বমেৰাতি ইদং ‘‘কামাৰচরচিত্তং, রূপারূপেসু ¶ মানস’’ন্তি উভযপদেনপি সম্বন্ধিতব্বং, চতুপণ্ণাসৰিধং কামাৰচরচিত্তং, পঞ্চদসরূপাৰচরচিত্তং, দ্ৰাদসঅরূপাৰচরচিত্তন্তি সব্বমেৰ, পচ্চেকং সরাগাদিপ্পভেদকং ৰিজানাতীতি অত্থো. পুথুজ্জনস্স ৰসেনাযং অভিঞ্ঞাকথাতি লোকুত্তরচিত্তং ইধ অনুদ্ধটং. তম্পি হি উপরিমো, সদিসো ৰা অরিযো হেট্ঠিমস্স, সদিসস্স চ চিত্তং জানাতি, হেট্ঠিমো পন উপরিমস্স চিত্তং ন জানাতি. যথা চেতং, এৰং অরূপাৰচরজ্ঝানে অকতাভিনিৰেসো পুথুজ্জনো, সেখোপি ৰা অরূপাৰচরচিত্তং ন জানাতি. অট্ঠসমাপত্তিকস্স পন ৰসেন ইধারূপাৰচরচিত্তস্সাপি জাননং ৰুত্তং. অরহা পন আরুপ্পে অকতাভিনিৰেসোপি তপ্পটিচ্ছাদকঅৰিজ্জায ৰিহতত্তা তম্পি জানাতিযেৰ. চেতোপরিযঞাণৰণ্ণনা.
১০৭৬-৭. পুব্বে অতীতজাতীসু নিৰাসা নিৰুত্থা অত্তনো সন্তানে পৰত্তা, সপরৰিঞ্ঞাণেহি গোচরাসেৰনায আসেৰিতা চ খন্ধা পুব্বেনিৰাসা. পরৰিঞ্ঞাণৰিঞ্ঞাতাপি হি পুব্বে নিৰসিংসু এত্থাতি পুব্বেনিৰাসাতি ৰুচ্চন্তি, তে পন ছিন্নৰটুমকানুস্সরণাদীসু বুদ্ধানংযেৰ ৰিসযা, পুব্বে নিৰাসেসু সরূপৰিভাৰকং ঞাণং পুব্বেনিৰাসঞাণং. তেন. তদনুস্সতীতি তেসং পুব্বেনিৰাসানং অনুস্সতি. হেট্ঠা তীসু ঝানেসু যথারহং পীতিসুখেহি কাযচিত্তানং সম্পীণনায চত্তারি ঝানানি সমাপজ্জিতব্বানীতি আহ ‘‘ঝানানি পনা’’তিআদি. অঞ্ঞথা পাদকজ্ঝানং সমাপজ্জিত্ৰাযেৰাতি ৰুত্তং সিযা. যায নিসজ্জায নিসিন্নস্স অনুস্সরণারম্ভো, সা ইধ সব্বপচ্ছিমা নিসজ্জা.
১০৭৮-৮০. ততো পভুতি…পে… ক্কমাতি তস্মিং ভৰে পুরিমভৰাদীসু কতং সব্বম্পি সঙ্গহেত্ৰা সব্বমাৰজ্জিতব্বন্তিআদিনা ৰিসুং ৰিসুং রত্তিন্দিৰাদিৰসেন দস্সেতি. দিৰসে ¶ রত্তিযং কতন্তি সব্বপচ্ছিমনিসজ্জাতো পট্ঠায আসনপঞ্ঞাপনং সেনাসনপ্পৰেসনন্তি পটিলোমেন ¶ সকলং রত্তিন্দিৰং কতকিচ্চং আৰজ্জিতব্বং. কতমাৰজ্জিতব্বন্তি যং এত্থন্তরে কতকিচ্চং, সব্বং তং পটিলোমক্কমেনেৰ আৰজ্জিতব্বন্তি অত্থো. এত্তকং পন পকতিচিত্তস্সপি পাকটং, পরিকম্মচিত্তস্স পন অতিপাকটমেৰ. সচে পনেত্থ কিঞ্চি ন পাকটং হোতি, পুন পাদকজ্ঝানং সমাপজ্জিত্ৰা ৰুট্ঠায আৰজ্জিতব্বং, এত্তকেন দীপে জলিতে ৰিয পাকটং হোতি. পাদকজ্ঝানসমাপজ্জনঞ্হি সত্থকস্স ৰিয নিসানসিলা সতিপঞ্ঞানং নিসিতভাৰাৰহং, তস্মা তা তংসমাপজ্জনেন পরমনেপক্কপ্পত্তা হোন্তি. পুরিমস্মিং ভৰেতি ইমম্হা ভৰা অনন্তরে পুরিমস্মিং ভৰে.
১০৮১. নিব্বত্তং নামরূপঞ্চাতি অত্তনো পচ্চযেহি নিব্বত্তনামরূপং. সাধুকন্তি সুট্ঠু অপরিহাপেত্ৰা আৰজ্জিতব্বং. পহোতি হি ইমিস্সা অভিঞ্ঞায কতাধিকারো ভিক্খু পঠমৰারেনেৰ পটিসন্ধিং উগ্ঘাটেত্ৰা চুতিক্খণে নামরূপং আরম্মণং কাতুং, তথা অসক্কোন্তেনাপি ধুরনিক্খেপং অকত্ৰা পাদকজ্ঝানমেৰ পুনপ্পুনং সমাপজ্জিতব্বং, ততো চ ৰুট্ঠায পুনপ্পুনং আৰজ্জিতব্বং. আৰজ্জন্তেন চ পন পঠমং রূপং আৰজ্জিত্ৰা পচ্ছা নামং আৰজ্জিতব্বন্তি আচরিযা. অপরে পন ৰিপরিযাযেন ৰদন্তি.
তত্থ পচ্ছিমনিসজ্জাতো পভুতি যাৰ পটিসন্ধিতো আরম্মণং কত্ৰা পৰত্তঞাণং অতীতজাতীসু নিৰুত্থধম্মারম্মণাভাৰতো পুব্বেনিৰাসানুস্সতিঞাণং নাম ন হোতি, তং পন পরিকম্মঞাণমেৰ. যদা পনস্স পটিসন্ধিং অতিক্কম্ম চুতিক্খণে উপ্পন্নং নামরূপং আরম্মণং কত্ৰা মনোদ্ৰারাৰজ্জনং উপ্পজ্জতি, তস্মিং নিরুদ্ধে ৰুত্তনযেন অপ্পনাচিত্তং ¶ উপ্পজ্জতি, তেন সম্পযুত্তং ঞাণং পুব্বেনিৰাসানুস্সতিঞাণং নাম. তেনাহ ‘‘যদা পনা’’তিআদি.
এত্থাহ – কিং একেনেৰ অভিঞ্ঞাচিত্তেন চুতিক্খণে পৰত্তনামরূপং সব্বম্পি আরম্মণং করোতি, উদাহু অঞ্ঞেন অঞ্ঞেনাতি. কিঞ্চেত্থ যদি একেনেৰ, দূরতো চিত্তপটং পেক্খন্তস্স ৰিয অনিরূপিতরূপেন ৰৰত্থানং হোতি. যদি চ অঞ্ঞেন অঞ্ঞেন, ৰিসুং ৰিসুং পাদকজ্ঝানসমাপজ্জনাদিনা ভৰিতব্বন্তি? উভযথাপি ন দোসো. ইদ্ধিৰিসযস্স হি অচিন্তেয্যত্তা একেনপি অভিঞ্ঞাচিত্তেন নামরূপে পস্সন্তো নিরূপিতরূপেনেৰ পস্সতি, ন অনিরূপিতরূপেনেৰ পস্সতি, অঞ্ঞেনপি ৰা পঠমমেৰ পাদকজ্ঝানং সমাপজ্জিত্ৰা ৰুট্ঠায সমাহিতচিত্তেন ¶ কতপরিকম্মস্স পৰত্তিতত্তা পুন সমাপজ্জনং ৰিনা আৰজ্জিত্ৰা আরম্মণং করোতিযেৰাতি. পুব্বেনিৰাসানুস্সতিঞাণৰণ্ণনা.
১০৮৬-৮. দিব্বচক্খুনাতি দিব্বসদিসত্তা, দিব্বৰিহারৰসেন পটিলভিতব্বত্তা, অত্তনা চ দিব্বৰিহারসন্নিস্সিতত্তা মহাজুতিকতাদীহি ৰা দিব্বং, রূপদস্সনট্ঠেন চক্খুমিৰাতি চক্খু. যথা হি মংসচক্খু ৰিঞ্ঞাণাধিট্ঠিতং সমৰিসমং আচিক্খন্তং ৰিয পৰত্ততি, ইদং পন ততো সাতিসযং চক্খুকিচ্চকারীতি দিব্বঞ্চ তং চক্খু চাতি দিব্বচক্খু, তেন দিব্বচক্খুনা. কসিণারম্মণন্তি অট্ঠন্নম্পি কসিণানং ৰসেন কসিণারম্মণং. অভিনীহারক্খমং কত্ৰাতি চুদ্দসৰিধেন চিত্তপরিদমনেন অট্ঠঙ্গসম্পন্নতাকরণেন অভিনীহারক্খমং দিব্বচক্খুঞাণাভিমুখং পেসনারহং পেসনযোগ্যং কত্ৰা. ‘‘তেজো…পে… কসিণম্পি ৰা আসন্নং কাতব্ব’’ন্তি পাঠসেসো. আসন্নং কাতব্বন্তি দিব্বচক্খুঞাণুপ্পত্তিযা সমীপভূতং কারণভূতং কাতব্বং, তত্থ উপচারজ্ঝানং পগুণতরং কত্ৰা ¶ তং ৰড্ঢেত্ৰা ইচ্ছিতক্খণে উপট্ঠানযোগ্যং কত্ৰা ঠপেতব্বন্তি ৰুত্তং হোতি. এত্থাতি ইমস্মিং দিব্বচক্খুনা রূপদস্সনৰিসযে. সেট্ঠন্তি পরিদীপিতন্তি আলোককসিণস্সেৰ পভাৰিস্সজ্জনসভাৰেন আলোককরণেন ইতরেহি ৰিসিট্ঠত্তা ৰিসিট্ঠন্তি পরিদীপিতং.
১০৮৯-৯০. উপ্পাদেত্ৰাতি পঠমজ্ঝাননিদ্দেসে ৰুত্তনযেন উপচারজ্ঝানুপ্পাদনেন উপ্পাদেত্ৰা. উপচারজ্ঝানুপ্পত্তিযা হি সদ্ধিং পটিভাগনিমিত্তুপ্পত্তি. যস্মা পাদকজ্ঝানং ৰিজ্জমানেযেৰ আলোকে অপ্পনাৰসেন পৰত্তিমত্তং ৰিনা অত্তনো বলেন আলোকং ফরিতুং ন সক্কোতি, নাপি যথাপত্থটং থাৰরং কাতুং, পরিকম্মং পন তদুভযম্পি কাতুং সমত্থং, তস্মা উপচারভূমিযংযেৰ তং ৰড্ঢেতব্বন্তি আহ ‘‘উপচারভূমিয’’ন্তিআদি. উপচারভূমীতি চেত্থ আলোকস্স থাৰরকরণৰসপ্পৰত্তং পরিকম্মচিত্তমেৰাতি দট্ঠব্বং. অপ্পনন্তি ঝানৰসেন অপ্পনং. ন হি অকতপরিকম্মস্স অভিঞ্ঞাৰসেন অপ্পনা সিজ্ঝতি. তেনাহ ‘‘পাদকজ্ঝাননিস্সিত’’ন্তি. পাদকজ্ঝাননিস্সিতন্তি পাদকজ্ঝানারম্মণং হোতি, ন দিব্বচক্খুস্স পরিকম্মনিস্সিতং পরিকম্মারম্মণং হোতি, তথা চ সতি আলোকৰড্ঢনাভাৰতো রূপদস্সনং ন সিযাতি অধিপ্পাযো.
১০৯১-৩. অন্তো…পে… ভৰেতি অন্তোগতমেৰ রূপগতং পস্সিতব্বং ভৰে, ন বহিদ্ধা ৰিক্খেপুপ্পত্তিহেতুভাৰতো ¶ পস্সিতব্বং দিব্বচক্খুনাতি অধিপ্পাযো. ন হি আলোকে ফরিতেপি মংসচক্খুস্স আপাথং হোতি. পরিকম্মস্স ৰারো হি অতিক্কমতি তাৰদেতি ইধ পরিকম্মং নাম যথাৰুত্তকসিণারম্মণং উপচারজ্ঝানং, তং রূপগতং পস্সতো ন পৰত্ততি, কসিণালোকৰসেন চ রূপগতদস্সনং কসিণালোকো চ পরিকম্মৰসেনাতি তদুভযম্পি পরিকম্মস্স ¶ অপ্পৰত্তিযা ন হোতি. তেনাহ ‘‘আলোকোপী’’তিআদি. তস্মিং অন্তরহিতে রূপগতম্পি ন চ দিস্সতি, রূপগতং পস্সতো পরিকম্মস্স ৰারো অতিক্কমতি, পরিকম্মপসুতস্স কসিণারম্মণঞাণং হোতীতি রূপগতং দিস্সতি, কথং পটিপজ্জিতব্বন্তি আহ ‘‘তেনা’’তিআদি.
১০৯৪-৯. এৰং অনুক্কমেনাতি পুনপ্পুনং পাদকজ্ঝানং সমাপজ্জিত্ৰা ততো ৰুট্ঠায অভিণ্হং আলোকফরণেন. আলোকো থামৰাতি আলোকগতো চিরট্ঠাযী সিযা, তথা চ সতি তত্থ সুচিরম্পি রূপগতং পস্সতেৰ. তেন ৰুত্তং ‘‘আলোকো এত্থা’’তিআদি. স্ৰাযমত্থো তিণুক্কূপমায ৰিভাৰেতব্বোতি দস্সেন্তো আহ ‘‘তিণুক্কাযা’’তিআদি. একো কির রত্তিযং তিণুক্কায মগ্গং পটিপজ্জি, তস্স সা তিণুক্কা ৰিজ্ঝাযি, অথস্স সমৰিসমানি ন পঞ্ঞাযিংসু, সো তং তিণুক্কং ভূমিযং ঘংসিত্ৰা পুন উজ্জালেসি, সা পজ্জলিত্ৰা পুরিমালোকতো মহন্তরমালোকং অকাসি, এৰং পুনপ্পুনং ৰিজ্ঝাতং উজ্জালযতো কমেন সূরিযো উট্ঠাসি, সূরিযে উট্ঠিতে ‘‘উক্কায কম্মং নত্থী’’তি তং ছড্ডেত্ৰা দিৰসম্পি অগমাসি. তত্থ উক্কালোকো ৰিয পরিকম্মকালে কসিণালোকো, উক্কায ৰিজ্ঝাতায সমৰিসমানং অদস্সনং ৰিয রূপগতং পস্সতো পরিকম্মস্স ৰারাতিক্কমেন আলোকে অন্তরহিতে রূপগতানং অদস্সনং, উক্কায ঘংসনং ৰিয পুনপ্পুনং পাদকজ্ঝানসমাপজ্জনং, উক্কায পুরিমালোকতো মহন্ততরালোককরণং ৰিয পুন পরিকম্মং করোতো বলৰতরালোকফরণং, সূরিযুট্ঠানং ৰিয থামগতালোকস্স যথাৰড্ঢিতপরিচ্ছেদং ফরিত্ৰা অৰট্ঠানং, তিণুক্কং ছড্ডেত্ৰা দিৰসম্পি গমনং ৰিয পদিত্তালোকং ৰড্ঢেত্ৰা থামগতেনালোকেন দিৰসম্পি রূপদস্সনং. এত্তাৰতা চ দিব্বচক্খুস্স নানাৰজ্জনপরিকম্মঞ্চেৰ দিব্বচক্খুঞাণঞ্চ দস্সিতং, ন তস্স উপ্পত্তিক্কমোতি ¶ তং দস্সেতুং ‘‘উপ্পাদনক্কমোপী’’তিআদি ৰুত্তং. তং হেট্ঠা ৰুত্তনযত্তা সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ. তানি চত্তারি পঞ্চ ৰাতি পোত্থকেসু লিখন্তি. ‘‘তীণি চত্তারি ৰা পনা’’তি পাঠো.
১১০০. তত্থ অত্থসাধকচিত্তন্তি যদত্থাযেস পটিপন্নো, তস্স তদত্থসাধনতো অত্থসাধকভূতং ¶ চিত্তং. তস্মিঞ্হি উপ্পন্নে মংসচক্খুস্স অনাপাথযোগ্যং অন্তোকুচ্ছিগতং হদযৰত্থুনিস্সিতং হেট্ঠাপথৰীতলনিস্সিতং তিরোকুট্টপব্বতপাকারগতং পরচক্কৰাল়গতন্তি ইদং রূপং আপাথং আগচ্ছতি, মংসচক্খুনা দিস্সমানং ৰিয হোতি. তদেৰ চেত্থ রূপং সরূপতো ৰিভাৰনসমত্থং চক্খুৰিঞ্ঞাণং ৰিয. ন পন আৰজ্জনপরিকম্মৰসেন পৰত্তানি পুব্বভাগচিত্তানি. তানি হি আরম্মণং করোন্তানিপি ন যাথাৰতো তং ৰিভাৰেত্ৰা পৰত্তন্তি আৰজ্জনসম্পটিচ্ছনাদিচিত্তানি ৰিযাতি.
১১০১-২. ননু চ অনাগতংসঞাণং যথাকম্মূপগঞাণন্তি দ্ৰে অভিঞ্ঞাঞাণানি অত্থি, কস্মা তানি ইধ ন দস্সিতানীতি আহ ‘‘অনাগতংসঞাণস্সা’’তিআদি. ইজ্ঝন্তি দিব্বচক্খুনাতি ৰিসুং পরিকম্মস্স অভাৰতো দিব্বচক্খুঞাণপটিলাভেনেৰ তস্স পরিৰারানি হুত্ৰা পটিলদ্ধানি হোন্তি. ততোযেৰ হি তানি তস্স পরিভণ্ডঞাণানীতি ৰুচ্চন্তি. যথা হি সিনেরুস্স পরিৰারট্ঠানিযানি তংসিদ্ধিযা সিদ্ধানি মেখলট্ঠানানি পরিভণ্ডানীতি ৰুচ্চন্তি, এৰং ইমানিপি দিব্বচক্খুসিদ্ধিযা সিদ্ধানি তস্স পরিভণ্ডানীতি ৰেদিতব্বানি.
হোতু তাৰ এৰমেতং, চুতূপপাতঞাণং পন কিং ন দস্সিতন্তি আহ ‘‘চুতূপপাতঞাণম্পী’’তিআদি. দিব্বচক্খুঞাণমেৰ হি চুতিযং, উপপত্তিযঞ্চ রূপং ৰিভাৰেন্তং চুতূপপাতে পৰত্তত্তা ‘‘চুতূপপাতঞাণ’’ন্তি ৰুচ্চতি, অৰসেসরূপৰিভাৰনকালে ¶ ‘‘দিব্বচক্খূ’’তি ৰুচ্চতি, তস্মা পরমত্থতো নামদ্ৰযেন আগতং একমেৰ ঞাণং, দিব্বচক্খুঞাণং চুতূপপাতঞাণন্তি পন ব্যঞ্জনতোযেৰ নানন্তি. কত্থচি মনোমযঞাণন্তিপি ৰিসুং অভিঞ্ঞাঞাণং আগতং, তং অত্থতো ইদ্ধিৰিধঞাণমেৰ. দিব্বচক্খুঞাণৰণ্ণনা.
১১০৩. ইধাতি ইমস্মিং সাসনে. অনেন তরেনাতি অনেন অভিধম্মাৰতারনামকেন তরেন.
ইতি অভিধম্মত্থৰিকাসিনিযা নাম
অভিধম্মাৰতারসংৰণ্ণনায
অভিঞ্ঞানিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১৭. সত্তরসমো পরিচ্ছেদো
অভিঞ্ঞারম্মণনিদ্দেসৰণ্ণনা
১১০৪-৫. পঞ্চ ¶ ইদ্ধিৰিধাদীনীতি –
‘‘ইদ্ধিৰিধং দিব্বসোতং, পরচিত্তৰিজাননা;
পুব্বেনিৰাসানুস্সতি, দিব্বচক্খূতি পঞ্চধা’’তি. –
এৰমাগতা পঞ্চ. সত্তাভিঞ্ঞা ইমা পনাতি অতীতংসঞাণস্স পুব্বেনিৰাসানুস্সতিঞাণে, মনোমযঞাণস্স চ ইদ্ধিৰিধঞাণে অন্তোগধত্তা ৰুত্তং. অতীতংসঞাণং নাম পরেসং পচ্চুপ্পন্নভৰে যাৰ পটিসন্ধিপরিযোসানং পৰত্তচিত্তারম্মণং ঞাণং. মনোমযঞাণম্পি নাম মনোমযকাযাভিনিম্মানাদিৰসপ্পৰত্তং ইদ্ধিৰিধঞাণং.
১১০৬. ইদানি ইমেসং অভিঞ্ঞাঞাণানং আরম্মণৰিনিচ্ছযে অসম্মোহত্থং তং দস্সেতুমারভন্তো আহ ‘‘সত্তন্ন’’ন্তিআদি ¶ . চত্তারো আরম্মণত্তিকাতি পরিত্তারম্মণত্তিকো মগ্গারম্মণত্তিকো অতীতারম্মণত্তিকো অজ্ঝত্তারম্মণত্তিকোতি ইমে চত্তারো আরম্মণত্তিকা. এত্থাতি ইদং পচ্চামসনং কিং তিকানং, উদাহু আরম্মণানন্তি, কিঞ্চেত্থ – যদি তিকানং, তদযুত্তং. ন হি তিকেসু অভিঞ্ঞাঞাণানি পৰত্তন্তি. অথ আরম্মণানং, তম্পি অযুত্তং. ন হি অঞ্ঞং উদ্দিসিত্ৰা অঞ্ঞস্স পচ্চামসনং যুত্তন্তি. যথা ইচ্ছসি, তথা হোতু. ভৰতু তাৰ তিকানং, ননু ৰুত্তং ‘‘তিকেসু অভিঞ্ঞাঞাণানি নপ্পৰত্তন্তী’’তি? নাযং ৰিরোধো তিকৰোহারেন আরম্মণানংযেৰ গয্হমানত্তা. অথ ৰা পন হোতু আরম্মণানং, ননু ৰুত্তং ‘‘অঞ্ঞং উদ্দিসিত্ৰা অঞ্ঞস্স পচ্চামসনং অযুত্ত’’ন্তি. অযম্পি ন দোসো যথাৰুত্তকারণেনেৰাতি.
১১০৭-১০. পরিত্তাদীসু সত্তসূতি অসতিপি ৰত্থুভেদে ভূমিকালসন্তানভেদৰসেন ভিন্নেসু ¶ পরিত্তমহগ্গতঅতীতানাগতপচ্চুপ্পন্নঅজ্ঝত্তবহিদ্ধারম্মণৰসেন সত্তসু পরিত্তাদিআরম্মণৰিভাগেসু. ইদ্ধিৰিধঞাণস্স মগ্গারম্মণতায অভাৰতো ইধ মগ্গারম্মণত্তিকো ন লব্ভতি. কাযং চিত্তসন্নিস্সিতং কত্ৰা অদিস্সমানেন কাযেন গন্তুকামোতি সম্বন্ধো. চিত্তসন্নিস্সিতকরণঞ্চ তং ৰিয কাযস্স অদিস্সমানসীঘগতিকতাৰসেন তগ্গতিকতাপাদনং. যথা চিত্তং ন দিস্সতি সীঘগমনঞ্চ, এৰং কাযম্পি অদিস্সমানং, সীঘগমনঞ্চ কত্ৰা যথিচ্ছিতট্ঠানং গন্তুকামোতি অযঞ্হেত্থ অত্থো. চিত্তৰসেনাতি মহগ্গতচিত্তৰসেন পরিণামেতীতি পাঠসেসো. তেনাহ ‘‘তং মহগ্গতে চ চিত্তস্মিং সমারোপেতী’’তি. পাদকজ্ঝানঞ্হি সমাপজ্জিত্ৰা ৰুট্ঠায ‘‘অযং কাযো ইদং চিত্তং ৰিয অদিস্সমানো, সীঘগমনো চ হোতূ’’তি পরিকম্মং করোতি, পরিকম্মং পন কত্ৰা পুন সমাপজ্জিত্ৰা ¶ ৰুট্ঠায তথেৰ পরিকম্মং করোন্তো কাযং গহেত্ৰা মহগ্গতে পাদকচিত্তে সমারোপেতি, তগ্গতিকং করোতি ৰিয, অদিস্সমানং, সীঘগমনঞ্চ করোতি. তং পন সীঘগমনত্থং অভাৰিতিদ্ধিপাদানং ৰিয দন্ধং অপ্পৰত্তিত্ৰা কতিপযচিত্তৰারেহেৰ ইচ্ছিতট্ঠানপ্পত্তিৰসেন দট্ঠব্বং, ন একচিত্তক্খণেনেৰ. ‘‘নাহং, ভিক্খৰে, অঞ্ঞং একধম্মম্পি সমনুপস্সামি, যং এৰং লহুপরিৰত্তং, যথযিদং, ভিক্খৰে, চিত্ত’’ন্তি (অ. নি. ১.৪৮) হি এত্থ অঞ্ঞ-গ্গহণেনেৰ রূপধম্মানং গহিতত্তা চিত্তক্খণৰসেন রূপপ্পৰত্তি ন যুত্তা. যত্থ যত্থ চ ধম্মা উপ্পজ্জন্তি, তত্থ তত্থেৰ ভিজ্জন্তি চ, ন চ ইদ্ধিবলেন ধম্মানং কেনচি লক্খণঞ্ঞথত্তং সক্কা কাতুন্তি. চিত্তৰসেন রূপকাযং পাদকজ্ঝানে সমারোপেন্তস্স কাযমেৰ আরম্মণন্তি আহ ‘‘কাযারম্মণতো’’তি, কাযে ৰণ্ণারম্মণতোতি ৰুত্তং হোতি. কাযসন্নিস্সিতং কত্ৰা চিত্তন্তি এত্থ ন চিত্তং কাযং ৰিয দন্ধং দিস্সমানং করোতি, কিন্তু দন্ধদিস্সমানগতিকরণমত্তমেৰাতি দট্ঠব্বং.
১১১২-৩. অনাগতমতীতঞ্চ করোতি ৰিসযং যদাতি মহাধাতুনিধানে মহাকস্সপত্থেরাদীনং ৰিয অনাগতং অধিট্ঠহন্তানং অনাগতং আরম্মণং করোতি, কাযৰসেন চিত্তপরিণামনকালে তদেৰ চিরনিরুদ্ধং পাদকজ্ঝানং আরম্মণং করোন্তানং অতীতং আরম্মণং করোতি, তদা অতীতারম্মণং, অনাগতগোচরঞ্চ হোতি, পচ্চুপ্পন্নো গোচরো পচ্চুপ্পন্নস্স রূপকাযস্স আরম্মণকরণতো. হত্থিআদযো অভিনিম্মিনন্তস্সাপি হি কিঞ্চাপি পরিকম্মং অনাগতারম্মণং হোতি, অধিট্ঠানচিত্তং পন পচ্চুপ্পন্নারম্মণমেৰ. উপচারারম্মণং ৰিয হি পটিভাগনিমিত্তং তেন সহ পাতুভূতমেৰ তস্সারম্মণং হোতি.
১১১৪-৫. কাযং ¶ …পে… ¶ সিযাতি অত্তনো কাযং চিত্তৰসেন পরিণামনকালে অজ্ঝত্তস্স কাযস্স আরম্মণকরণতো, অত্তনো চিত্তং কাযৰসেন পরিণামনকালে চিত্তস্স আরম্মণকরণতো. ৰা-সদ্দেন অৰুত্তসমুচ্চযত্থেন গহিতে অত্তনো কুমারৰণ্ণাদিঅভিনিম্মানকালে কাযস্স আরম্মণকরণতো চ অজ্ঝত্তারম্মণং সিযা. বহিদ্ধা রূপদস্সনেতি বহিদ্ধা হত্থিঅস্সাদিরূপদস্সনকালে.
১১১৬-৮. পচ্চুপ্পন্নে পরিত্তে চাতি সরূপৰিভাৰনমেতং. দিব্বসোতস্স হি পচ্চুপ্পন্নোৰ সদ্দো আরম্মণং হোতি, সো চ সভাৰতো পরিত্তোৰ. কুচ্ছিসদ্দস্সাতি কুচ্ছিযং ৰাতসদ্দস্স. তত্থ পাণকসদ্দস্স পন সৰনে বহিদ্ধারম্মণমেৰ. ৰসিতাপত্তস্স অত্তনো ৰিতক্কৰিপ্ফারসদ্দসৰনেপি অজ্ঝত্তারম্মণন্তি ৰদন্তি, তং পন একাদসভৰঙ্গচিত্ততো উপরি ভৰঙ্গং পৰত্তিতুমদত্ৰা ভৰঙ্গতো ৰুট্ঠায আৰজ্জনসমত্থতাৰসেন ৰসিতাপত্তস্সেৰ যুজ্জতি. ‘‘পরস্স চ সদ্দস্সা’’তি সম্বন্ধিতব্বং. ন হি পরস্স কুচ্ছিসদ্দসৰনেযেৰ বহিদ্ধারম্মণং হোতি, অথ খো পরস্স চিত্তসমুট্ঠানসদ্দসৰনেপীতি.
১১১৯-২২. পরিত্তাদীসূতি পরিত্তমহগ্গতঅপ্পমাণমগ্গঅতীতানাগতপচ্চুপ্পন্নবহিদ্ধারম্মণেসু. পরিত্তানন্তি কামাৰচরচিত্তানং. মজ্ঝিমানন্তি পরিত্তঅপ্পমাণানং মজ্ঝে ভৰত্তা মজ্ঝিমসঙ্খাতানং রূপারূপাৰচরচিত্তানং. মজ্ঝেভৰতা চ দেসনাৰসেন, ন সভাৰৰসেন. চেতোপরিযঞাণং পরস্স চিত্তমেৰ জানাতি, অৰসেসক্খন্ধত্তযং পন ন জানাতীতি ইমং মহাঅট্ঠকথাৰাদং সন্ধাযাহ ‘‘মগ্গচিত্তস্স জাননে’’তিআদি. অযঞ্হেত্থ অধিপ্পাযো – যস্মা চেতোপরিযঞাণং চিত্তমেৰ জানাতি, তস্মা তং মগ্গারম্মণং ন হোতি ¶ , মগ্গসম্পযুত্তচিত্তজাননতো পন পরিযাযেন মগ্গারম্মণতা অট্ঠকথাযং অনুঞ্ঞাতাতি. পট্ঠানে পন –
‘‘কুসলা খন্ধা ইদ্ধিৰিধঞাণস্স চেতোপরিযঞাণস্স পুব্বেনিৰাসানুস্সতিঞাণস্স যথাকম্মূপগঞাণস্স অনাগতংসঞাণস্স আরম্মণপচ্চযেন পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ১.১.৪০৪) –
ৰুত্তত্তা ¶ চত্তারোপি খন্ধা চেতোপরিযঞাণস্স আরম্মণং হোন্তি, তস্মা নিপ্পরিযাযেনেৰ মগ্গারম্মণতা লব্ভতীতি ইদমেত্থ সঙ্গহকারানং সন্নিট্ঠানং.
১১২৩-৫. অতীতসত্তদিৰসব্ভন্তরে, অনাগতসত্তদিৰসব্ভন্তরেযেৰ চ পৰত্তং পরচিত্তং চেতোপরিযঞাণং জানাতি, ততো পট্ঠায পন পটিসন্ধিপরিযোসানং, চুতিপরিযোসানঞ্চ পৰত্তং অতীতংসঞাণস্স, অনাগতংসঞাণস্স চ গোচরন্তি অধিপ্পাযেনাহ ‘‘অতীতে’’তিআদি. অতীতস্স, অনাগতস্স চ পরচিত্তস্স জাননং সম্ভৰতি, পচ্চুপ্পন্নস্স পন ন সম্ভৰতীতি পুচ্ছতি ‘‘কথঞ্চ পনা’’তিআদি. ইতরো যত্থ সম্ভৰতি, তং দস্সেতুং পচ্চুপ্পন্নং তাৰ ৰিভজিত্ৰা দস্সেন্তো ‘‘পচ্চুপ্পন্নং তিধা ৰুত্ত’’ন্তিআদিমাহ. খণসন্ততিঅদ্ধতোতি খণপচ্চুপ্পন্নং সন্ততিপচ্চুপ্পন্নং অদ্ধাপচ্চুপ্পন্নন্তি এৰং খণসন্ততিঅদ্ধাৰসেন তিধা ৰুত্তং.
১১২৬. তিক্খণসম্পত্তন্তি উপ্পাদট্ঠিতিভঙ্গৰসেন খণত্তযপরিযাপন্নং. পচ্চুপ্পন্নখণাদিকন্তি খণ-সদ্দাদিকং পচ্চুপ্পন্নং খণপচ্চুপ্পন্নন্তি ৰুত্তং হোতি. একদ্ৰেসন্ততিৰারপরিযাপন্নন্তি এত্থ অন্ধকারে নিসীদিত্ৰা আলোকট্ঠানং গতস্স ন চ তাৰ আরম্মণং পাকটং হোতি, যাৰ পন তং পাকটং হোতি, এত্থন্তরে পৰত্তা রূপসন্ততি, অরূপসন্ততি ৰা ‘‘একদ্ৰেসন্ততিৰারা’’তি ¶ ৰেদিতব্বা. ‘‘আলোকট্ঠানে ৰিচরিত্ৰা ওৰরকং পৰিট্ঠস্সাপি ন তাৰ সহসা রূপং পাকটং হোতি, যাৰ তং পাকটং হোতি, পুব্বেৰ তত্থ নিসিন্নস্স ৰিয এত্থন্তরে একদ্ৰেসন্ততিৰারা ৰেদিতব্বা. দূরে ঠত্ৰা পন রজকাদীনং হত্থৰিকারং, ঘণ্টিভেরীআদিআকোটনহত্থৰিকারঞ্চ দিস্ৰা ন পন তাৰ সদ্দং সুণাতি, যাৰ পন তং সুণাতি, এত্থন্তরে একদ্ৰেসন্ততিৰারা ৰেদিতব্বা’’তি (ৰিসুদ্ধি. ২.৪১৬) এৰং তাৰ মজ্ঝিমভাণকত্থেরা ৰদন্তি.
সংযুত্তভাণকা পন ‘‘রূপসন্ততি অরূপসন্ততীতি দ্ৰে সন্ততিযো ৰত্ৰা উদকং অক্কমিত্ৰা গতস্স যাৰ তীরে অক্কন্তউদকলেখা ন ৰিপ্পসীদতি, অদ্ধানতো আগতস্স যাৰ কাযে উসুমভাৰো ন ৰূপসম্মতি, আতপা আগন্ত্ৰা গব্ভং পৰিট্ঠস্স যাৰ অন্ধকারভাৰো ন ৰিগচ্ছতি, অন্তোগব্ভে কম্মট্ঠানং মনসিকত্ৰা দিৰা ৰাতপানং ৰিৰরিত্ৰা ওলোকেন্তস্স যাৰ অক্খীনং ফন্দনভাৰো ন ৰূপসম্মতি, অযং রূপসন্ততি নাম. দ্ৰে তযো জৰনৰারা অরূপসন্ততি নামাতি ৰত্ৰা তদুভযম্পি সন্ততিপচ্চুপ্পন্নং নামা’’তি (ৰিসুদ্ধি. ২.৪১৬) এৰং ¶ একমেৰ সন্ততিৰারং ৰদন্তি. তত্থ মজ্ঝিমভাণকৰাদে একচ্চস্স সীঘম্পি পাকটং হোতীতি একদ্ৰেসন্ততিৰারাতি এক-গ্গহণম্পি কতং. আচরিযধম্মপালত্থেরো পন ‘‘অতিপরিত্তসভাৰউতুআদিসমুট্ঠানা ৰা একদ্ৰেসন্ততিৰারা ৰেদিতব্বা’’তিপি (ৰিসুদ্ধি. মহা. ২.৪১৬) আহ.
১১২৭-৮. একব্ভৰপরিচ্ছিন্নন্তি একস্মিং ভৰে পটিসন্ধিচুতিৰসেন পরিচ্ছিন্নং একভৰপরিযাপন্নং ধম্মজাতং. যং সন্ধায ৰুত্তং ‘‘যো চাৰুসো মনো, যে চ ধম্মা, উভযমেতং পচ্চুপ্পন্নং, তস্মিং চে পচ্চুপ্পন্নে ছন্দরাগপটিবদ্ধং হোতি ৰিঞ্ঞাণ’’ন্তিআদি, সন্ততিপচ্চুপ্পন্নঞ্চেত্থ অভিধম্মট্ঠকথাসু আগতং, অদ্ধাপচ্চুপ্পন্নং সুত্তে. কেচীতি অভযগিরিৰাসিনো.
১১২৯-৩০. যথা ¶ চাতিআদি এত্থ তেসং ওপম্মদস্সনং. একপুপ্ফং অত্তনো ৰণ্টেন একস্স ৰণ্টং ৰিজ্ঝতীতি সম্বন্ধো. মহাজনস্সাপি…পে… ৰিজ্ঝতীতি ‘‘অতীতং চিত্তং, অনাগতং চিত্তং, ইমস্স চিত্তং, অসুকস্স চিত্ত’’ন্তি এৰং ৰিভাগং অকত্ৰা পরস্স চিত্তং জানামিচ্চেৰ রাসিৰসেন মহাজনস্স চিত্তে আৰজ্জিতে একস্স চিত্তং একেন চিত্তেন উপ্পাদক্খণে ৰা ঠিতিক্খণে ৰা ভঙ্গক্খণে ৰা একন্তেন পটিৰিজ্ঝতীতি অত্থো.
১১৩১-২. তং পন তেসং ৰচনং অযুত্তন্তি দস্সেতুং ‘‘যেনাৰজ্জতী’’তিআদি ৰুত্তং. ৰস্সসহস্সম্পি হি এৰং আৰজ্জযতো আৰজ্জনজৰনানং একস্মিং আরম্মণে ঠানং নত্থি, অভিঞ্ঞাচিত্তঞ্চ সচে খণপচ্চুপ্পন্নং জানাতি, আৰজ্জনেন সহ একারম্মণে ৰত্তমানমেৰ জানাতি, নো অঞ্ঞথা, তস্মা তেসং আৰজ্জনজৰনানং দ্ৰিন্নং সহ একস্মিং আরম্মণে অট্ঠানাভাৰতো তং ন যুজ্জতি. ভৰতু তাৰ কো এত্থ দোসোতি চে আহ ‘‘আৰজ্জনজৰনান’’ন্তিআদি. তত্থ মগ্গফলৰীথিতো অঞ্ঞং অনিট্ঠট্ঠানং. মগ্গফলৰীথিযঞ্হি আৰজ্জনাদীনং সঙ্খারারম্মণত্তা, গোত্রভুআদীনঞ্চ নিব্বানারম্মণত্তা নানারম্মণতা ইট্ঠা, অঞ্ঞত্থ পন অনিট্ঠা, তস্মা অনিট্ঠে ঠানে জৰনাৰজ্জনানং নানারম্মণতাপত্তিদোসো অযুত্তোতি তং তেসং ৰচনং অযুত্তন্তি পকাসিতং অট্ঠকথাসূতি অধিপ্পাযো.
১১৩৩-৪. যদি এৰং, কথং চেতোপরিযঞাণং পচ্চুপ্পন্নারম্মণং হোতীতি আহ ‘‘তস্মা’’তিআদি. যস্মা এৰং অযুত্তন্তি পকাসিতং, তস্মা. জৰনৰারতোতি একজৰনৰারৰসেন ¶ . ইদং পন খণপচ্চুপ্পন্নানন্তরং লহুকং কত্ৰা পচ্চুপ্পন্নদস্সনত্থং ৰুত্তং, যং পন ৰত্তমানজৰনৰীথিতো অতীতানাগতৰসেন দ্ৰিতিজৰনৰীথিপরিমাণকালে পৰত্তং পরচিত্তং ¶ , তং সব্বম্পি ‘‘সন্ততিপচ্চুপ্পন্নং নামা’’তি অট্ঠকথাযং (ৰিসুদ্ধি. ২.৪১৬) ৰুত্তং, তস্মা জৰনৰারতোতি দ্ৰিতিজৰনৰারৰসেন দীপেতব্বং, ন সকলেন পচ্চুপ্পন্নদ্ধুনাতি অধিপ্পাযো. নিদ্দিট্ঠং সংযুত্তট্ঠকথাযং. তত্রাযং দীপনাতিআদি জৰনৰারস্স অদ্ধাপচ্চুপ্পন্নভাৰদীপনমুখেন ইদ্ধিচিত্তস্স পৰত্তিআকারদীপনং.
১১৩৯-৪১. সন্ততিপচ্চুপ্পন্নম্পি অদ্ধাপচ্চুপ্পন্নেনেৰ সঙ্গহেত্ৰা আহ ‘‘অদ্ধাৰসা…পে… পনা’’তি. আনন্দাচরিযো পনেত্থ অভিধম্মমাতিকায আগতস্স পচ্চুপ্পন্নপদস্স অদ্ধাসন্ততিপচ্চুপ্পন্নপদত্থতা ন কত্থচি পাল়িযং ৰুত্তা, তস্মা চিত্তসামঞ্ঞেন চিত্তং আৰজ্জযমানং অভিমুখীভূতং ৰিজ্জমানচিত্তং আৰজ্জেতি, পরিকম্মানি চ তং তং ৰিজ্জমানচিত্তং চিত্তসামঞ্ঞেনেৰ আরম্মণং কত্ৰা চিত্তজাননপরিকম্মানি হুত্ৰা পৰত্তন্তি. চেতোপরিযঞাণং পন ৰিজ্জমানচিত্তং পটিৰিজ্ঝন্তং তেন সহ একক্খণে উপ্পজ্জতি. তত্থ যস্মা সন্তানগ্গহণতো একত্তৰসেন আৰজ্জনাদীনি চিত্তন্তেৰ পৰত্তানি, তঞ্চ চিত্তমেৰ, যং চেতোপরিযঞাণেন ৰিভাৰিতং, তস্মা সমানাকারপ্পৰত্তিতো ন অনিট্ঠে ঠানে নানারম্মণতা হোতীতি খণপচ্চুপ্পন্নৰসেনেৰ ইমস্স পচ্চুপ্পন্নারম্মণতং ইচ্ছতি. ইতরানীতি আৰজ্জনপরিকম্মচিত্তানি. চক্খুদ্ৰারে ৰিঞ্ঞাণন্তি চক্খুৰিঞ্ঞাণং.
১১৪৩-৭. পরিত্তাদীসু অট্ঠসূতি চেতোপরিযঞাণস্স ৰুত্তেসু পচ্চুপ্পন্নারম্মণং হিত্ৰা নৰত্তব্বারম্মণঞ্চ পক্খিপিত্ৰা অট্ঠসু পরিত্তাদীসু. অতীতে…পে… ফলম্পি ৰাতি এত্থ অত্তনাতি নিদস্সনমত্তং. পরেহিপি ভাৰিতমগ্গং, সচ্ছিকতফলঞ্চ পুব্বেনিৰাসানুস্সতিঞাণেন সমনুস্সরতি. ৰা-সদ্দেন ৰা অৰুত্তসমুচ্চযত্থেন অত্তনা ভাৰিতং মগ্গং, ফলম্পি ৰা পরেহি ভাৰিতং মগ্গং, ফলম্পি ৰাতি এৰমত্থো গহেতব্বো. তথা ¶ চ ৰুত্তং অট্ঠকথাযং ‘‘অত্তনা, পরেহি ভাৰিতমগ্গং, সচ্ছিকতফলঞ্চ অনুস্সরণকালে’’তি (ৰিসুদ্ধি. ২.৪১৭). এৰ-কারং পন পদপূরণমত্তমেৰ. ফলম্পি ৰাতি এত্থ ‘‘ভাৰিত’’ন্তি ন সম্বন্ধিতব্বং. ন হি ফলং ভাৰেতব্বং হোতি, অথ খো সচ্ছিকাতব্বমেৰাতি. সমনুস্সরতো মগ্গন্তি এত্থাপি ‘‘অত্তনা, পরেহি ৰা ভাৰিত’’ন্তি সম্বন্ধিতব্বং. একন্ততোতি নিযমতো.
১১৪৮-৫০. ননু ¶ চ চেতোপরিযঞাণযথাকম্মূপগঞাণানিপি অতীতারম্মণানেৰ, কিং পন তেসং, ইমস্স চ আরম্মণে নানাকরণন্তি আহ ‘‘চেতোপরিযঞাণম্পী’’তিআদি. কিঞ্চাপীতি অযং নিপাতসমুদাযো, একো ৰা নিপাতো ৰিসেসানভিধাননিমিত্তে উপগমনে দট্ঠব্বো. অথ খোতি ৰিসেসাভিধানসমারম্ভে. চিত্তমেৰাতি ইদং পুব্বে ৰিচারিতমেৰ. অতীতে চেতনামত্তন্তি ইদম্পি পুব্বে ৰিয মহাঅট্ঠকথাৰাদং সন্ধাযেৰ ৰুত্তং. তত্থ হি যথাকম্মূপগঞাণস্স চেতনামত্তমেৰ আরম্মণং হোতি, ন চিত্তং, নাপি ইতরে ধম্মা, যতো তং যথাকম্মূপগন্তি ৰুচ্চতীতি ইমিনা অধিপ্পাযেন যথাকম্মূপগঞাণং অতীতচেতনামত্তমেৰ আরম্মণং করোতীতি ৰুত্তং, হেট্ঠা দস্সিতপাল়িৰসেন সব্বে চত্তারোপি খন্ধা যথাকম্মূপগঞাণস্স আরম্মণন্তি সঙ্গহকারানং সন্নিট্ঠানং. নত্থি কিঞ্চি অগোচরন্তি কিঞ্চি খন্ধং ৰা খন্ধপটিবদ্ধং নামগোত্তাদিং ৰা অগোচরং নাম নত্থি. তঞ্হি অতীতক্খন্ধখন্ধপটিবদ্ধেসু ধম্মেসু সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণসমানগতিকমেৰাতি অধিপ্পাযো.
১১৫১-২. অত্তক্খন্ধানুস্সরণেতি অত্তনো খন্ধানুস্সরণকালে. সরণে…পে… গোচরন্তি ‘‘অতীতে ৰিপস্সী ভগৰা অহোসি, তস্স মাতা বন্ধুমতী, পিতা বন্ধুমা’’তিআদিনা নযেন নামগোত্তাদিং, পথৰীনিমিত্তাদিঞ্চ অনুস্সরণকালে ¶ নৰত্তব্বারম্মণং হোতি. নৰত্তব্বগোচরন্তি হি পরিত্তারম্মণঅতীতারম্মণত্তিকৰসেন ৰুত্তং, অজ্ঝত্তারম্মণত্তিকৰসেন পন আকিঞ্চঞ্ঞাযতনজ্ঝানস্স আরম্মণভূতধম্মারম্মণকালে নৰত্তব্বারম্মণং হোতি, অৰসেসপঞ্ঞত্তারম্মণকালে বহিদ্ধারম্মণং হোতি. নামগোত্তন্তি চেত্থ খন্ধপটিবদ্ধো সম্মুতিসিদ্ধো ব্যঞ্জনত্থো, ন ব্যঞ্জনং. ব্যঞ্জনঞ্হি সদ্দাযতনসঙ্গহিতত্তা পরিত্তং হোতি. যথাহ ‘‘নিরুত্তিপটিসম্ভিদা পরিত্তারম্মণা’’তি (ৰিভ. ৭৪৯).
১১৫৪. দিব্বসোতসমন্তি যস্মা পচ্চুপ্পন্নং, পরিত্তঞ্চ রূপং আরম্মণং করোতি, তস্মা পচ্চুপ্পন্নারম্মণং, পরিত্তারম্মণঞ্চ হোতি, অত্তনো কুচ্ছিগতরূপদস্সনে, পরস্স হদযনিস্সিতলোহিতদস্সনাদীসু চ অজ্ঝত্তারম্মণং, বহিদ্ধারম্মণঞ্চ হোতি.
১১৫৫-৬. পরিত্তাদীসু অট্ঠসূতি পুব্বেনিৰাসানুস্সতিঞাণস্স ৰুত্তেসু অতীতারম্মণং ৰজ্জেত্ৰা অনাগতারম্মণং পক্খিপিত্ৰা অট্ঠসু. নিব্বত্তিস্সতি…পে… পজানতোতি ইমিনা নিব্বত্তক্খন্ধজাননমাহ ¶ . অনাগতংসঞাণস্স অনাগতমগোচরং নত্থি. তম্পি হি অনাগতক্খন্ধখন্ধপটিবদ্ধেসু ধম্মেসু সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণসমানগতিকমেৰ.
১১৬৩. জাননে নামগোত্তস্সাতি ‘‘অনাগতে মেত্তেয্যো নাম সম্মাসম্বুদ্ধো উপ্পজ্জিস্সতি, তস্স সুব্রহ্মা নাম পিতা ভৰিস্সতি, ব্রহ্মৰতী নাম মাতা’’তিআদিনা নযেন নামগোত্তাদিজাননকালে.
১১৬৪-৫. পরিত্তাদীসু পঞ্চসূতি পরিত্তমহগ্গতঅতীতঅজ্ঝত্তবহিদ্ধারম্মণৰসেন পঞ্চসু. কামকম্মস্সাতি কামাৰচরকম্মস্স.
১১৬৯. ৰিৰিধত্থৰণ্ণপদন্তি ¶ নানপ্পকারঅত্থপদেহি, ব্যঞ্জনপদেহি চ সম্পন্নং. মধুরত্থমতিনীহরন্তি মধুরত্থং অতিনীহরঞ্চাতি পদচ্ছেদো.
ইতি অভিধম্মত্থৰিকাসিনিযা নাম
অভিধম্মাৰতারসংৰণ্ণনায
অভিঞ্ঞারম্মণনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১৮. অট্ঠারসমো পরিচ্ছেদো
দিট্ঠিৰিসুদ্ধিনিদ্দেসৰণ্ণনা
১১৭০-২. ইদানি যস্মা এৰং অভিঞ্ঞাৰসেন অধিগতানিসংসায থিরতরায সমাধিভাৰনায সমন্নাগতেন ভিক্খুনা পঞ্ঞা ভাৰেতব্বা হোতি. এৰঞ্হি সা সব্বাকারেন থিরতরা সিখপ্পত্তা চ হোতি, তস্মা তস্সা ভাৰনানযৰিভাৰনত্থমারভন্তো আহ ‘‘সমাধিং পনা’’তিআদি ¶ . কা পঞ্ঞাতি সরূপপুচ্ছা. কো চত্থোতি ইমিস্সা কো অত্থো. পঞ্ঞাতি পদং কং অভিধেয্যত্থং নিস্সায ৰত্ততীতি অধিপ্পাযো.
১১৭৩-৪. পঞ্ঞা ৰিপস্সনাপঞ্ঞাতি ইধাধিপ্পেতমেৰ পঞ্ঞং দস্সেতি, অঞ্ঞত্থ পন বহুৰিধো পঞ্ঞাপভেদো হোতি. পুঞ্ঞচিত্তসমাযুতাতি কুসলচিত্তসম্পযুত্তা. এত্থ চ পুঞ্ঞ-গ্গহণেন দুৰিধম্পি অব্যাকতং নিৰত্তেতি, তথা ‘‘অত্থি সংকিলিট্ঠা’’তি এৰং পৰত্তং মিচ্ছাৰাদং পটিসেধেতি. ৰিপস্সনা-গ্গহণেন কম্মস্সকতাদিৰসপ্পৰত্তং সেসকুসলপঞ্ঞং. জাননা ৰা পকারতোতি ৰুত্তে ‘‘কিমিদং পকারতো জাননং নামা’’তি অনুযোগং মনসি নিধায সঞ্জাননৰিজাননাকারৰিসিট্ঠং নানপ্পকারতো জাননন্তি দস্সেতুং ‘‘সঞ্ঞাৰিঞ্ঞাণপঞ্ঞানং, কো ৰিসেসো কিমন্তর’’ন্তি কথেতুকম্যতাপুচ্ছং ¶ কত্ৰা ৰিস্সজ্জনমাহ ‘‘সঞ্ঞাৰিঞ্ঞাণপঞ্ঞান’’ন্তিআদিনা. জাননত্তে সমেপি চাতি ৰিসযৰিজাননাকারে সমানেপি.
১১৭৫. সঞ্জাননমত্তংৰাতি ‘‘নীলপীত’’ন্তিআদিকং আরম্মণে ৰিজ্জমানং, অৰিজ্জমানং ৰা সঞ্ঞানিমিত্তং কত্ৰা জাননং. তথা হেসা পুন সঞ্জাননপচ্চযকরণরসা. মত্ত-সদ্দেন ৰিসেসনিৰত্তিঅত্থেন ৰিজাননপ্পজাননাকারে নিৰত্তেতি, এৰ-কারেন কদাচিপি ইমিস্সা তে ৰিসেসা ন সন্তিযেৰাতি অৰধারেতি. তেনাহ ‘‘লক্খণপ্পটিৰেধ’’ন্তিআদি. ‘‘অনিচ্চং দুক্খমনত্তা’’তি লক্খণপটিৰেধং কাতুং নেৰ সক্কোতি, ৰিঞ্ঞাণকিচ্চম্পি কাতুং ন সক্কোতি, সঞ্ঞা কুতো পঞ্ঞাকিচ্চং করেয্যাতি লক্খণপটিৰেধং কাতুং ন সক্কোতিচ্চেৰ ৰুত্তং, ন ৰুত্তং ‘‘মগ্গং পাপেতুং ন সক্কোতী’’তি.
১১৭৬. ৰিঞ্ঞাণং পন আরম্মণে পৰত্তমানং ন তত্থ সঞ্ঞা ৰিয নীলপীতাদিকস্স সঞ্জাননৰসেনেৰ পৰত্ততি, অথ খো তং তত্থ অনিচ্চতাদিৰিসেসং, অঞ্ঞঞ্চ তাদিসং ৰিসেসং জানন্তমেৰ পৰত্ততীতি আহ ‘‘ৰিঞ্ঞাণং পনা’’তিআদি. কথং পন ৰিঞ্ঞাণং লক্খণপটিৰেধং করোতীতি? পঞ্ঞায দস্সিতমগ্গেন. লক্খণারম্মণিকৰিপস্সনায হি অনেকৰারং লক্খণানি পটিৰিজ্ঝিত্ৰা পৰত্তমানায পগুণভাৰতো পরিচযৰসেন ঞাণৰিপ্পযুত্তচিত্তেনপি ৰিপস্সনা সম্ভৰতি, যথা তং পগুণস্স গন্থস্স সজ্ঝাযনে ঞাযাগতাপি ৰারা ন ৰিঞ্ঞাযন্তি. লক্খণং পটিৰিজ্ঝিতুন্তি চ লক্খণানং আরম্মণকরণং সন্ধায ৰুত্তং, ন পটিৰিজ্ঝনং.
১১৭৭. উস্সক্কিত্ৰাতি ২২০ উদযব্বযাদিঞাণপটিপাটিযা আরভিত্ৰা মগ্গং পাপেতুমেৰ তং ৰিঞ্ঞাণং ন সক্কোতি অসম্বোধসভাৰত্তা. ৰুত্তনযন্তি ৰিঞ্ঞাণে ৰুত্তনযং. সা হি আরম্মণঞ্চ জানাতি, লক্খণঞ্চ পটিৰিজ্ঝতি. অত্তনো পন ¶ অনঞ্ঞসাধারণেন আনুভাৰেন মগ্গং পাপেতুঞ্চ সক্কোতি. বালগামিকহেরঞ্ঞিকানং কহাপণজাননমিৰ চ নেসং আরম্মণজাননং ৰেদিতব্বং. যথা হি হেরঞ্ঞিকফলকে ঠপিতং কহাপণরাসিং একো অসঞ্জাতৰোহারবুদ্ধি বালদারকো, একো গামিকপুরিসো, একো হেরঞ্ঞিকোতি তীসু জনেসু পস্সমানেসু বালদারকো কহাপণানং চিত্তৰিচিত্তদীঘরস্সচতুরস্সপরিমণ্ডলভাৰমত্তমেৰ জানাতি, ‘‘ইদং মনুস্সানং উপভোগপরিভোগাৰহং রতনসম্মত’’ন্তি ন জানাতি. গামিকপুরিসো তদুভযং জানাতি, ‘‘অযং ছেকো মহাসারো, অযং কূটো, অযং অড্ঢসারো, অযং পাদসারো’’তিআদিকং পন ৰিভাগং ন জানাতি. হেরঞ্ঞিকো সব্বেপি তে পকারে জানাতি, জানন্তো চ ওলোকেত্ৰাপি জানাতি, আকোটিতসদ্দং সুত্ৰাপি জানাতি, গন্ধং ঘাযিত্ৰাপি রসং সাযিত্ৰাপি হত্থেন ধারযিত্ৰাপি ‘‘অসুকস্মিং গামে ৰা নিগমে ৰা নগরে ৰা পব্বতে ৰা নদীতীরে ৰা কতো’’তিপি ‘‘অসুকআচরিযেন কতো’’তিপি জানাতি. তত্থ সঞ্ঞা অসঞ্জাতৰোহারবুদ্ধিনো বালদারকস্স কহাপণদস্সনং ৰিয ৰিভাগং অকত্ৰা পিণ্ডৰসেনেৰ আরম্মণং গণ্হাতি নীলাদিৰসেন আরম্মণস্স উপট্ঠানাকারগ্গহণতো, ৰিঞ্ঞাণং গামিকপুরিসস্স কহাপণদস্সনমিৰ একচ্চৰিসেসগ্গহণসমত্থতায, পঞ্ঞা অনৰসেসগ্গহণসমত্থতায হেরঞ্ঞিকস্স কহাপণদস্সনমিৰ দট্ঠব্বাতি.
১১৭৮-৮০. সভাৰপটিৰেধনন্তি সকো ভাৰো, সমানো ৰা ভাৰো সভাৰো, তস্স পটিৰেধনং ঞাতপরিঞ্ঞাতীরণপরিঞ্ঞাৰসেন সভাৰসামঞ্ঞলক্খণপটিৰেধনং. ঘটপটাদিপটিচ্ছাদকস্স বাহিরন্ধকারস্স দীপালোকো ৰিয যথাৰুত্তধম্মসভাৰপটিচ্ছাদকস্স ৰিদ্ধংসনরসা. উপ্পজ্জমানোযেৰ হি ঞাণালোকো হদযন্ধকারং ৰিধমেন্তো ¶ উপ্পজ্জতীতি আহ ‘‘সম্মোহনন্ধকারস্স, ৰিদ্ধংসনরসা মতা’’তি. ততোযেৰ সব্বধম্মেসু অসম্মুয্হনাকারেন পচ্চুপতিট্ঠতি, কারণভূতা ৰা সযং ফলভূতং অসম্মোহং পচ্চুপতিট্ঠাপেতীতি আহ ‘‘অসম্মোহপচ্চুপট্ঠানা’’তি. ৰিপস্সনাপঞ্ঞায ইধাধিপ্পেতত্তা সমাধি তস্সা পদট্ঠানং. তথা হি ‘‘সমাহিতো যথাভূতং পজানাতী’’তি (সং. নি. ৩.৫; ৪.৯৯; ৫.১০৭১; অ. নি. ১১.২) সুত্তপদন্তি আহ ‘‘সমাধাসন্নকারণা’’তি.
১১৮১-২. ধম্মসভাৰপটিৰেধো ¶ নাম পঞ্ঞায আৰেণিকো সভাৰো, ন তেনস্সা কোচি ৰিভাগো লব্ভতীতি আহ ‘‘লক্খণেনেকধা ৰুত্তা’’তি. লুজ্জনপলুজ্জনট্ঠেন লোকো ৰুচ্চতি ৰট্টং, তপ্পরিযাপন্নতায লোকে নিযুত্তা, তত্থ ৰা ৰিদিতাতি লোকিকা. তত্থ অপরিযাপন্নত্তা অলোকিকা. কতমা পনেত্থ লোকিযা, কতমা লোকুত্তরা চাতি আহ ‘‘লোকিযেনা’’তিআদি. লোকিযকুসলচিত্তুপ্পাদেসু মগ্গসম্পযুত্তা লোকিযেন মগ্গেন যুত্তা. ৰিসেসতো পন দিট্ঠিৰিসুদ্ধিআদিৰিসুদ্ধিচতুক্কসঙ্গহিতমগ্গসংযুত্তা সমুদাযে পৰত্তা পঞ্ঞা তদেকদেসেসুপি পৰত্ততীতি মগ্গ-গ্গহণং কতং, পচ্চেকম্পি ৰা সম্মাদিট্ঠিআদীনং মগ্গসমঞ্ঞাতি কত্ৰা. লোকতো উত্তরা উত্তিণ্ণাতি লোকুত্তরা. লোকুত্তরাপি হি মগ্গসম্পযুত্তা ভাৰেতব্বা, ৰিপস্সনাপরিযোসানে লব্ভতেৰাতি লোকুত্তর-গ্গহণং ন ৰিরুজ্ঝতি. তেনাহ ‘‘লোকুত্তরেনা’’তিআদি. সুতমযাদিতোতিআদিগ্গহণেন ভাৰনামযং সঙ্গণ্হাতি.
১১৮৩-৫. অত্তনোৰ চিন্তাযাতি তস্স তস্স অনৰজ্জস্স অত্থস্স সাধনে পরোপদেসেন ৰিনা অত্তনো উপাযচিন্তাৰসেনেৰ ¶ . ভূরিপঞ্ঞেনাতি মহাপঞ্ঞেন, পত্থটতায পথৰীসমানপঞ্ঞেন ৰাতি অত্থো. পরতো পন সুত্ৰানাতি পরতো উপদেসং সুত্ৰা. সুতেনেৰ চ নিপ্ফন্নাতি অন্তোগতহেত্ৰত্থমিদং ৰিসেসনং, সুতেনেৰ নিপ্ফন্নত্তাতি অত্থো. ‘‘নিপ্ফন্নত্তা সুতেন ৰা’’তি ৰা পাঠো. যথা ৰাপি তথা ৰাতি পরতো সুত্ৰা ৰা অসুত্ৰা ৰা. অপ্পনাপত্তাতি ইদং সিখাপত্তং ভাৰনামযং দস্সেতুং ৰুত্তং, ন পন অপ্পনাপত্তাৰ ভাৰনামযাতি. তিস্সোপি পনেতা পঞ্ঞা পাল়িৰসেন এৰং ৰেদিতব্বা –
‘‘তত্থ কতমা চিন্তামযা পঞ্ঞা? যোগৰিহিতেসু ৰা কম্মাযতনেসু যোগৰিহিতেসু ৰা সিপ্পাযতনেসু যোগৰিহিতেসু ৰা ৰিজ্জাঠানেসু কম্মস্সকতং ৰা সচ্চানুলোমিকং ৰা রূপং অনিচ্চন্তি ৰা, ৰেদনা, সঞ্ঞা, সঙ্খারা, ৰিঞ্ঞাণং অনিচ্চন্তি ৰা, যং এৰরূপং অনুলোমিকং খন্তিং দিট্ঠিং রুচিং মুদিং পেক্খং ধম্মনিজ্ঝানক্খন্তিং পরতো অসুত্ৰা পটিলভতি, অযং ৰুচ্চতি চিন্তামযা পঞ্ঞা. তত্থ কতমা সুতমযা পঞ্ঞা…পে… সুত্ৰা পটিলভতি, অযং ৰুচ্চতি সুতমযা পঞ্ঞা. সব্বাপি সমাপন্নস্স পঞ্ঞা ভাৰনামযা পঞ্ঞা’’তি (ৰিভ. ৭৬৮).
এত্থ চ কিঞ্চাপি কম্মাযতনাদিৰসেন চিন্তামযসুতমযপঞ্ঞা মহগ্গতলোকুত্তরৰসেন ভাৰনামযপঞ্ঞা ¶ চ ৰুত্তা, ইধ পন অন্তিমভৰিকানং দ্ৰিন্নং বোধিসত্তানমেৰ লব্ভমানা চিন্তামযভূতা সচ্চানুলোমিকা পঞ্ঞা, পূরিতপারমীনং অৰসেসমহাপঞ্ঞানং লব্ভমানা সুতমযা সচ্চানুলোমিকা পঞ্ঞা, লোকুত্তরপ্পনাপত্তাপি ভাৰনামযপঞ্ঞাৰ অধিপ্পেতা.
১১৮৬. ¶ পটিসম্ভিদাচতুক্কস্সাতি অত্থধম্মনিরুত্তিপটিভানসঙ্খাতস্স পটিসম্ভিদাচতুক্কস্স ৰসেন. ননু চেত্থ ৰিপস্সনাপঞ্ঞা অধিপ্পেতা, কস্মা পটিসম্ভিদা আহটাতি? ৰিপস্সকানং ঞাণপাটৰত্থং পঞ্ঞাপ্পভেদে নিদ্দিসিযমানে পটিসম্ভিদাপঞ্ঞাপি ৰত্তুকামতায, পটিসম্ভিদাপঞ্ঞায ৰা ৰিপস্সনাফলভূতত্তা লোকিযলোকুত্তরপঞ্ঞাধিকারে ৰা লোকুত্তরপঞ্ঞায সহ পাপুণিতব্বং পটিসম্ভিদাপঞ্ঞম্পি ৰত্তুকামতায ইধেৰ ৰুত্তাতি. অত্থধম্মনিরুত্তীসু ঞাণন্তি ‘‘অত্থে ঞাণং অত্থপটিসম্ভিদা, ধম্মে ঞাণং ধম্মপটিসম্ভিদা, তত্র ধম্মনিরুত্তাভিলাপে ঞাণং নিরুত্তিপটিসম্ভিদা’’তি (ৰিভ. ৭১৮) এৰমাগতং অত্থাদীসু তীসু পভেদগতং ঞাণত্তযং. তীসুপীতি যথাৰুত্তেসু তীসুপি পটিসম্ভিদাঞাণেসু গোচরকিচ্চলক্খণরসপচ্চুপট্ঠানপদট্ঠানভূমিআদিৰসেন তে আরম্মণং কত্ৰা পচ্চৰেক্খন্তস্স ইমানি ঞাণানি ইদমত্থজোতকানীতি এৰং পভেদগতং ঞাণং, পরিত্তমহগ্গতঅপ্পমাণৰসেন ৰা তীসু ঞাণেসু ঞাণং. পটিসম্ভিদারম্মণম্পি হি পটিভানপটিসম্ভিদা হোতি. তেনেৰ চ সুত্তন্তভাজনীযপাল়িযং ‘‘ঞাণেসু ঞাণ’’ন্তি, অট্ঠকথায চ ‘‘সব্বত্থকঞাণং আরম্মণং কত্ৰা ঞাণং পচ্চৰেক্খন্তস্স পভেদগতং ঞাণ’’ন্তি (ৰিভ. অট্ঠ. ৭১৮) অৰিসেসেন ৰুত্তং. এৰঞ্চ কত্ৰা মহগ্গতপটিসম্ভিদাঞাণস্স অভাৰেপি নিরুত্তিপটিসম্ভিদা পরিত্তারম্মণা, তিস্সো পটিসম্ভিদা সিযা পরিত্তারম্মণা, সিযা মহগ্গতারম্মণা, সিযা অপ্পমাণারম্মণাতি পটিভানপটিসম্ভিদায মহগ্গতারম্মণতাপি পঞ্হাপুচ্ছকপাল়িযং ৰুত্তা.
অভিধম্মভাজনীযে পন –
‘‘যস্মিং সমযে কামাৰচরং কুসলং চিত্তং উপ্পন্নং হোতি সোমনস্সসহগতং ঞাণসম্পযুত্তং রূপারম্মণং ৰা…পে… ধম্মারম্মণং ৰা, যং যং ৰা পনারব্ভ, তস্মিং ¶ সমযে ফস্সো হোতি…পে… অৰিক্খেপো হোতি. যে ৰা পন তস্মিং সমযে অঞ্ঞেপি অত্থি অরূপিনো ধম্মা, ইমে ধম্মা কুসলা. তেসু ধম্মেসু ঞাণং ধম্মপটিসম্ভিদা. তেসং ৰিপাকে ঞাণং অত্থপটিসম্ভিদা. যায নিরুত্তিযা তেসং ধম্মানং পঞ্ঞত্তি হোতি, তত্র ধম্মনিরুত্তাভিলাপে ¶ ঞাণং নিরুত্তিপটিসম্ভিদা. যেন ঞাণেন তানি ঞাণানি জানাতি ‘ইমানি ঞাণানি ইদমত্থজোতকানী’তি, তেসু ঞাণেসু ঞাণং পটিভানপটিসম্ভিদা’’তি (ৰিভ. ৭২৫) –
চিত্তুপ্পাদক্কমেন দেসনায পৰত্তত্তা সাৰসেসো পাঠো কতো. চিত্তুপ্পাদসঙ্গহিতে অত্থে অসেসেত্ৰা দেসনা হি অভিধম্মভাজনীযে পৰত্তা, ন সব্বঞেয্যেতি যথাদস্সিতৰিসযৰচনৰসেন ‘‘যেন ঞাণেন তানি ঞাণানি জানাতী’’তি ৰুত্তং, ন তং অঞ্ঞারম্মণতং পটিসেধেতি দেসনায অতপ্পরভাৰতো. এৰঞ্চ কত্ৰা তত্থ নিব্বানে, অনাগতেপি অত্থপটিসম্ভিদা সিযা ন ৰত্তব্বা অতীতারম্মণাতিপি অনাগতারম্মণাতিপি পচ্চুপ্পন্নারম্মণাতিপীতি অত্থপটিসম্ভিদায নিব্বানারম্মণতা ৰুত্তা. এত্থ চ অত্থোতি সঙ্খেপতো হেতুফলস্সেতং অধিৰচনং. হেতুফলঞ্হি যস্মা হেতুঅনুসারেন অরীযতি অধিগমীযতি সম্পাপুণীযতি, তস্মা অত্থোতি ৰুচ্চতি. ধম্মোতিপি সঙ্খেপতো পচ্চযস্সেতং অধিৰচনং. সো হি যস্মা তং তং দহতি পৰত্তেতি, সম্পাপুণিতুং ৰা ধারেতি, তস্মা ধম্মোতি ৰুচ্চতি. নিরুত্তীতি সত্তানং মূলভাসাভূতা মাগধিকভাসা, যায বুদ্ধানং দেসনা হোতি. পটিভানন্তি হেট্ঠা ৰুত্তং ঞাণত্তযমেৰ. ৰুত্তঞ্হেতং অভিধম্মে ‘‘দুক্খে ঞাণং…পে… তস্স ৰিপাকে ঞাণং অত্থপটিসম্ভিদা’’তিআদি.
১১৮৭. যস্মা ¶ পনাযং সঙ্খেপত্থোৰ, পভেদৰসেন চ ৰুচ্চমানো পাকটো হোতি, তস্মা তং সঙ্গহেত্ৰা পভেদতোৰ অত্থাদিকে দস্সেতুং ‘‘যং কিঞ্চি পচ্চযুপ্পন্ন’’ন্তিআদি আরদ্ধং. যং কিঞ্চি পচ্চযুপ্পন্নন্তি যং কিঞ্চি হেতাদিপচ্চযতো সমুপ্পন্নং. তং পন ‘‘ইদং ইতো নিব্বত্ত’’ন্তি এৰং হেতুঅনুসারেন ৰিঞ্ঞাযমানমেৰ ইধ অধিপ্পেতং, তথা কুসলাকুসলফলভূতা ৰিপাকা অব্যাপারসন্তিৰসেন ৰিঞ্ঞাযমানা, সেসা অব্যাপারভূতা কিরিযা ধম্মা অৰিপাকসন্তিৰসেন, অসঙ্খতং নিস্সরণভূতো নিরোধো নিব্বুতিসন্তিৰসেন, বুদ্ধৰচনত্থভূতো খন্ধাদিপরমত্থধম্মো ইমায অযং দীপিতোতি এৰং পাল়িঅনুসারেন ৰিঞ্ঞাযমানোৰ অত্থসমঞ্ঞং লভতীতি আহ ‘‘যং কিঞ্চি পচ্চযুপ্পন্ন’’ন্তিআদি. তত্থ হেতুফলং, ভাসিতত্থো চ সকসকহেতুপটিবদ্ধো, ভাসিতপটিবদ্ধো চ ৰিঞ্ঞাযতীতি পরিযাযতো, সেসং সকসকভাৰৰসেনেৰ ৰিঞ্ঞাযতীতি নিপ্পরিযাযতোৰ অত্থো নাম. তত্থ পরিযাযত্থো সুত্তন্তভাজনীযৰসেন ৰুত্তো, নিপ্পরিযাযত্থো অভিধম্মভাজনীযৰসেনাতি দট্ঠব্বং. ভাসিতন্তি পাল়িধম্মমাহ. সেসং অত্থপঞ্চকেসু ৰুত্তনযেন যথারহং যোজেত্ৰা ৰেদিতব্বং.
এত্থ ¶ চ নিব্বানং পত্তব্বো অত্থো, ভাসিতত্থো ঞাপেতব্বো অত্থো, ইতরো নিব্বত্তেতব্বো অত্থোতি তিৰিধো হোতি অত্থো. মগ্গো সম্পাপকো হেতু, ভাসিতং ঞাপকো হেতু, ইতরং নিব্বত্তকো হেতূতি এৰং তিৰিধো হোতীতি দট্ঠব্বং. কিরিযাধম্মানঞ্চেত্থ অৰিপাকতায ধম্মভাৰো ন ৰুত্তো. যদি এৰং ৰিপাকা ন হোন্তীতি অত্থভাৰো ন ৰত্তব্বো? ন, পচ্চযুপ্পন্নভাৰতো. এৰং সতি কুসলাকুসলানম্পি পচ্চযুপ্পন্নত্তা অত্থভাৰো আপজ্জতি? নাযং দোসো অপ্পটিসিদ্ধত্তা. ৰিপাকস্স পন পধানহেতুতায ¶ পাকটভাৰতো ধম্মভাৰো এৰ তেসং ৰুত্তো, কিরিযানং পচ্চযভাৰা ধম্মভাৰো আপজ্জতীতি চে? নাযং দোসো অপ্পটিসিদ্ধত্তা. কম্মফলসম্বন্ধস্স পন হেতুভাৰাভাৰতো ধম্মভাৰো ন যুত্তোতি. অপিচ ‘‘অযং ইমস্স পচ্চযো, অযং পচ্চযুপ্পন্নো’’তি এৰং ভেদমকত্ৰা কেৰলং কুসলাকুসলে ৰিপাককিরিযধম্মে চ পচ্চৰেক্খন্তস্স ধম্মত্থপটিসম্ভিদা ন হোন্তীতি তেসং অত্থধম্মতা ৰুত্তাতি দট্ঠব্বং.
১১৮৯. সভাৰনিরুত্তীতি অৰিপরীতনিরুত্তি, অৰিপরীতনিরুত্তীতি তস্স তস্স অত্থস্স বোধনে সব্বকালং পটিনিযতসম্বন্ধো অব্যভিচারৰোহারো মাগধভাসাতি ৰুত্তং হোতি. সা হি সব্বকালং পটিনিযতসম্বন্ধো, ইতরা ভাসা পন কালন্তরেন পরিৰত্তন্তি. অত্থতো পনেসা নামপঞ্ঞত্তীতি আচরিযা. যথাহু –
‘‘নিরুত্তি মাগধা ভাসা, অত্থতো নামসম্মুতী’’তি.
অপরে পন – যদি সভাৰনিরুত্তি পঞ্ঞত্তিসভাৰা, এৰং সতি পঞ্ঞত্তি অভিলপিতব্বা, ন ৰচনন্তি আপজ্জতি, এৰঞ্চ সতি ‘‘তত্র ধম্মনিরুত্তাভিলাপে ঞাণং নিরুত্তিপটিসম্ভিদা’’তি ইদং ন সক্কা ৰত্তুং, অভিলপিতব্বোতি অভিলাপো. ন হি ৰচনতো অঞ্ঞং অভিলপিতব্বং উচ্চারেতব্বং অত্থি, অথ ফস্সাদিৰচনেহি বোধেতব্বং অভিলপিতব্বং, এৰঞ্চ সতি অত্থধম্মানম্পি বোধেতব্বত্তা তেসম্পি নিরুত্তিভাৰো আপজ্জতি, অপিচ অট্ঠকথাযং ‘‘ফস্সোতি চ সভাৰনিরুত্তি, ফস্সা ফস্সন্তি ন সভাৰনিরুত্তী’’তি (ৰিভ. অট্ঠ. ৭১৮) ৰচনতো ৰিঞ্ঞত্তিৰিকারসহিতো সদ্দো নিরুত্তীতি দস্সিতমেৰ, ‘‘তং সভাৰনিরুত্তিসদ্দং আরম্মণং কত্ৰা পচ্চৰেক্খন্তস্স তস্মিং সভাৰনিরুত্তাভিলাপে পভেদগতং ঞাণং নিরুত্তিপটিসম্ভিদা, এৰমযং নিরুত্তিপটিসম্ভিদা ¶ সদ্দারম্মণা নাম জাতা, ন পঞ্ঞত্তিআরম্মণা’’তি ¶ চ অট্ঠকথাযং (ৰিভ. অট্ঠ. ৭১৮) ৰুত্তত্তা নিরুত্তিসদ্দারম্মণায সোতৰিঞ্ঞাণৰীথিযা পরতো মনোদ্ৰারে নিরুত্তিপটিসম্ভিদা পৰত্ততি, এৰঞ্চ কত্ৰা ‘‘নিরুত্তিপটিসম্ভিদা পরিত্তারম্মণা’’তি ৰচনং উপপন্নং হোতীতি ৰদন্তি. আচরিযজোতিপালত্থেরাদযো পনাহু – ‘‘নিরুত্তিপটিসম্ভিদা পচ্চুপ্পন্নারম্মণা’’তি ৰচনং পচ্চুপ্পন্নং সদ্দং গহেত্ৰা পচ্ছাজাননং সন্ধায ৰুত্তং, এৰঞ্চ সতি অঞ্ঞস্মিং পচ্চুপ্পন্নারম্মণে অঞ্ঞং পচ্চুপ্পন্নারম্মণন্তি ৰুত্তন্তি আপজ্জতি, যথা পন দিব্বসোতঞাণং মনুস্সাদিসদ্দভেদনিচ্ছযস্স পচ্চযভূতং তংতংসদ্দৰিভাৰকং, এৰং সভাৰাসভাৰনিরুত্তিনিচ্ছযস্স পচ্চযভূতং পচ্চুপ্পন্নসভাৰনিরুত্তিসদ্দারম্মণং তংৰিভাৰকং ঞাণং নিরুত্তিপটিসম্ভিদাতি ৰুচ্চমানে ন কোচি পাল়িৰিরোধো, তং সভাৰনিরুত্তিসদ্দং আরম্মণং কত্ৰা পচ্চৰেক্খন্তস্সাতি চ পচ্চুপ্পন্নসদ্দারম্মণপচ্চৰেক্খণং পৰত্তেন্তস্সাতি ন ন সক্কা ৰত্তুং. তম্পি হি ঞাণং সভাৰনিরুত্তিং ৰিভাৰেন্তমেৰ তংতংসদ্দপচ্চৰেক্খণানন্তরং তংতংপভেদনিচ্ছযস্স হেতুভাৰতো নিরুত্তিং ভিন্দন্তং পটিৰিজ্ঝন্তমেৰ উপ্পজ্জতীতি চ পভেদগতম্পি হোতীতি.
১১৯০. তিৰিধন্তি ইদং হেট্ঠা ৰিভাৰিতনযমেৰাতি. পচ্চৰেক্খতোতি ইমানি ঞাণানি ইদমত্থজোতকানীতি অসম্মোহৰসেন পচ্চৰেক্খন্তস্স. ননু চ তীণি ঞাণানিপি অত্থধম্মসভাৰং নাতিৰত্তন্তীতি ঞাণেসু ঞাণং অত্থপটিসম্ভিদা, ধম্মপটিসম্ভিদা চ হোতি, কস্মা পন ‘‘তেসু…পে… মত’’ন্তি ৰিসুং ৰুত্তন্তি? সারম্মণেসু তীসু ঞাণেসু পৰত্তঞাণস্স অধিপ্পেতত্তা. যঞ্হি ঞাণারম্মণং ঞাণং তস্স আরম্মণম্পি অসম্মোহৰসেন পটিৰিজ্ঝন্তমেৰ পৰত্ততি, তং ইধ পটিভানপটিসম্ভিদা নাম. এৰঞ্চ কত্ৰা ৰুত্তং ‘‘ইমানি ঞাণানি ¶ ইদমত্থজোতকানী’’তি. ঞাণমত্তারম্মণং পন ঞাণং অত্থপটিসম্ভিদাযেৰ. এত্থ চ কিঞ্চাপি অযং পটিসম্ভিদা সারম্মণেসু ঞাণেসু পৰত্ততি, আরম্মণানং পন পভেদং হেট্ঠা ঞাণত্তযমেৰ ৰিভাৰেতি. যথা কিং? যথা ধম্মদেসনায অসমত্থো বহুস্সুতো কিঞ্চাপি ধম্মকথিকেন কথেতব্বং ধম্মং জানাতি, দেসনা পন ধম্মকথিকস্সেৰ ৰিসযোতি, এৰংসম্পদমিদং দট্ঠব্বং. ইমাসু পন পচ্ছিমানং তিস্সন্নং সেখাসেখমগ্গক্খণে অসম্মোহৰসেন পটিৰেধো হোতি, অত্থপটিসম্ভিদায আরম্মণকরণৰসেনপি. তথা হি সা মগ্গফলসভাৰাপি হোতি. এৰঞ্চ কত্ৰা সা লোকিযলোকুত্তরা, সেসা তিস্সো লোকিযাৰ. তেনাহু পোরাণা –
‘‘লাভো ¶ তাসমসম্মোহা, সেখাসেখপথক্খণে;
অত্থপঞ্ঞা যথালম্বা, সা দ্ৰিধাঞ্ঞা তু সাসৰা’’তি.
১১৯১. ইমা পন চতস্সো পটিসম্ভিদা পঞ্চহি আকারেহি ৰিসদভাৰং গচ্ছন্তীতি দস্সেতুং ‘‘পরিযত্তী’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ পরিযত্তি নাম বুদ্ধৰচনস্স পরিযাপুণনং, পাল়িঅট্ঠকথাসু গণ্ঠিপদঅত্থপদৰিনিচ্ছযকথা পরিপুচ্ছা পরিতো সব্বতো ঞাতুং পুচ্ছাতি কত্ৰা. সৰনং সক্কচ্চং অট্ঠিং কত্ৰা সোতৰিঞ্ঞাণৰসেন গহণং, অধিগমো মগ্গুপ্পত্তি. অট্ঠকথাযং পন ‘‘অধিগমো নাম অরহত্তমগ্গুপ্পত্তী’’তি (ৰিভ. অট্ঠ. ৭১৮) ৰুত্তং. তং সেখভূমিযং পভেদগমনং অপ্পৰিসযং, অসেখভূমিযং বহুৰিসযন্তি কত্ৰা ৰুত্তং. সাতিসযং ৰা অধিগমনং সন্ধাযেৰ ৰুত্তং. সেখেন পত্তানম্পি হি ইমাসং অরহত্তপ্পত্তিযা ৰিসদভাৰাধিগমোতি. পুব্বযোগো ৰিয পন অরহত্তপ্পত্তি অরহতোপি পটিসম্ভিদাৰিসদতায পচ্চযো ন ন হোতীতি পঞ্চন্নম্পি যথাযোগং সেক্খাসেক্খপটিসম্ভিদাৰিসদতায কারণতা যোজেতব্বা. পুব্বযোগো নাম পুব্ববুদ্ধানং ¶ সাসনে গতপচ্চাগতিকভাৰেন যাৰ অনুলোমগোত্রভুসমীপং, তাৰ ৰিপস্সনাভিযোগো. অধিগমপুব্বযোগা চেত্থ অনুপ্পন্নং উপ্পাদেন্তি, উপ্পন্নঞ্চ ৰিসদং করোন্তি, সেসানি পন সুৰিসদভাৰস্সেৰ পচ্চযাতি দট্ঠব্বং.
১১৯২-৪. এৰং একৰিধাদিৰসেন পঞ্ঞায পভেদং দস্সেত্ৰা ইদানি ভাৰনাৰিধানং ৰিভাৰেতুং ‘‘কথং ভাৰেতব্বা’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ যস্মা ইমায পঞ্ঞায খন্ধাদযো ধম্মা ভূমি, সীলৰিসুদ্ধি চেৰ চিত্তৰিসুদ্ধি চাতি ইমা দ্ৰে ৰিসুদ্ধিযো মূলং, দিট্ঠিৰিসুদ্ধি কঙ্খাৰিতরণৰিসুদ্ধি মগ্গামগ্গঞাণদস্সনৰিসুদ্ধি পটিপদাঞাণদস্সনৰিসুদ্ধি ঞাণদস্সনৰিসুদ্ধীতি ইমা পঞ্চ ৰিসুদ্ধিযো সরীরং, তস্মা তেসু ভূমিভূতেসু ধম্মেসু উগ্গহপরিপুচ্ছাৰসেন ঞাণপরিচযং কত্ৰা মূলভূতা দ্ৰে ৰিসুদ্ধিযো সম্পাদেত্ৰা সরীরভূতা পঞ্চ ৰিসুদ্ধিযো সম্পাদেন্তেন ভাৰেতব্বাতি দস্সেতুং ‘‘খন্ধাদীসূ’’তিআদি আরদ্ধং. খন্ধাদীসূতি খন্ধাযতনধাতুইন্দ্রিযপটিচ্চসমুপ্পাদাদিভেদেসু. ভূমিভূতেসু চাতি লক্খণাদিগ্গহণৰসেন ঞাণস্স পৰত্তিট্ঠানভূতেসু. সীলং চিত্তৰিসুদ্ধিন্তি মূলভূতং সীলৰিসুদ্ধিং, চিত্তৰিসুদ্ধিঞ্চ. সতি হি সীলৰিসুদ্ধিযং, চিত্তৰিসুদ্ধিযঞ্চ অযং পঞ্ঞা মূলজাতা নাম হোতি, নাসতীতি. দিট্ঠিৰিসুদ্ধাদযো পঞ্চাতি উপব্রূহেতব্বত্তা সরীরভূতা দিট্ঠিৰিসুদ্ধিআদযো পঞ্চ. ইমিস্সা হি পঞ্ঞায সন্তানৰসেন পৰত্তমানায পাদপাণিসীসট্ঠানিযা ¶ দিট্ঠিৰিসুদ্ধিআদযো ইমা পঞ্চ ৰিসুদ্ধিযো অৰযৰেন সমুদাযূপলক্খণনযেন সরীরন্তি ৰেদিতব্বা. তায পঞ্ঞাযাতি উগ্গহপরিপুচ্ছাদিৰসেন খন্ধাদীসু ধম্মেসু পৰত্তপঞ্ঞায. জননাদিতোতি জাতিজরামরণাদীহি.
১১৯৫-৬. ‘‘ভাৰেতব্বা’’তি ৰত্ৰা ইদানি যস্মা খন্ধাদিভূমীসু সীলৰিসুদ্ধিচিত্তৰিসুদ্ধিসঙ্খাতেহি মূলেহি সুপ্পতিট্ঠিতেন পঞ্চৰিসুদ্ধিসঙ্খাতসরীরস্স ৰড্ঢনেনেৰ পঞ্ঞাৰড্ঢনা নাম ¶ হোতি, তস্মা ৰিপস্সনাপঞ্ঞায ভূমিভূতেসু খন্ধাদীসু একদেসদস্সনত্থং ‘‘রূপঞ্চা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থাতি তেসু পঞ্চসু খন্ধেসু. যং কিঞ্চীতি অনৰসেসপরিযাদানং. অতীতানাগতাদিকন্তিআদিনা পন তদেৰ একাদসসু ওকাসেসু পক্খিপিত্ৰা দস্সেতি. আদি-গ্গহণেন পচ্চুপ্পন্নস্স গহণং.
১১৯৭-১২০০. হীনন্তিআদীসু অকুসলকম্মসমুট্ঠানতায হীনং, কুসলকম্মসমুট্ঠানতায পণীতং. অকুসলৰিপাকুপ্পত্তিহেতুভূততায ৰা হীনং, ৰিপরিযাযেন পণীতং. দুপ্পরিগ্গহভূতসুখুমরূপাদিৰসেন দূরং, ইতরৰসেন সন্তিকন্তিআদিনা অত্থো ৰেদিতব্বো. সব্বং তং একতো কত্ৰাতি অতীতাদিৰিভাগভিন্নং সব্বং তং রূপরাসিৰসেন বুদ্ধিযা একজ্ঝং গহেত্ৰা ‘‘মহাউদকক্খন্ধো’’তিআদীসু ৰিয ‘‘রাসট্ঠেন রূপক্খন্ধো’’তি ৰুচ্চতি. সুত্তেপি হি ৰুত্তং ‘‘তদেকজ্ঝং অভিসংযূহিত্ৰা অভিসঙ্খিপিত্ৰা’’তি. ৰেদনাক্খন্ধোতিআদীসুপি এসেৰ নযো. একেকেসু পন ৰেদনাদীসু ‘‘সমুদ্দো মযা দিট্ঠো’’তিআদীসু ৰিয সমুদাযৰোহারস্স অৰযৰেপি দিস্সনতো খন্ধ-সদ্দো রুল়্হীৰসেন পৰত্ততীতি দট্ঠব্বং. যং তং কিঞ্চি ৰেদযিতলক্খণন্তি সম্বন্ধো. ৰেদনাক্খন্ধোযেৰ ৰেদনাক্খন্ধতা. ৰেদনায অতীতাদিৰিভাগে ৰিত্থারকথা ৰিসুদ্ধিমগ্গতো (ৰিসুদ্ধি. ২.৪৯৭ আদযো) গহেতব্বা. অভিসঙ্খারলক্খণন্তি সঙ্খারক্খন্ধস্স চেতনাপধানতায এৰং ৰুত্তং, সম্পযুত্তধম্মে আরম্মণে রাসিকরণলক্খণং সম্পিণ্ডনলক্খণন্তি ৰুত্তং হোতি. অথ ৰা ‘‘সঙ্খতমভিসঙ্খরোন্তী’’তি (সং. নি. ৩.৭৯) ৰুত্তত্তা যথা অত্তনো ফলসঙ্খতং সম্মদেৰ নিপ্ফন্নং হোতি, এৰং অভিসঙ্খরণসভাৰন্তি অত্থো. অযং পন কুসলাকুসলচেতনায ৰসেন ৰট্টতি.
১২০২-৫. এৰং ¶ ৰিপস্সনাপঞ্ঞায ভূমিভূতে ধম্মে একদেসতো দস্সেত্ৰা ইদানি সীলচিত্তৰিসুদ্ধীনং হেট্ঠা ৰুত্তত্তা তা অৰত্ৰা ইদং পঞ্ঞাভাৰনায আদিভূতং দিট্ঠিৰিসুদ্ধিং দস্সেতুং ¶ ‘‘চত্তারো চ মহাভূতা’’তিআদি আরদ্ধং. তং সম্পাদেতুকামেন চ যোগাৰচরেন চতুধাতুৰৰত্থানৰসেন ৰা দ্ৰাদসাযতনৰসেন ৰা পঞ্চক্খন্ধৰসেন ৰা উভিন্নং সঙ্খেপকোট্ঠাসানং ৰসেন ৰা পটিলদ্ধজ্ঝানৰসেন ৰা নামরূপস্স ৰৰত্থাপেতব্বভাৰেপি তেন তেন মুখেন ৰৰত্থানপ্পকাসনস্স অতিপপঞ্চাৰহত্তা যথাধিগতক্খন্ধৰসেনেৰ ইধ ৰৰত্থানং দস্সিতং. একাসীতিযা চিত্তেনাতি একাসীতিযা লোকিযচিত্তেন. লোকুত্তরচিত্তানি পন নেৰ সুক্খৰিপস্সকস্স, ন সমথযানিকস্স পরিগ্গহং গচ্ছন্তি অনধিগতত্তা. চত্তারোরূপিনো খন্ধেতি চত্তারো অরূপিনো খন্ধে. সীতুণ্হাদিৰিরোধিপচ্চযসমৰাযে ৰিকারাপজ্জনতো রূপং রুপ্পনলক্খণং. আরম্মণাভিমুখং নমনতো নামং নমনলক্খণং. পরিগণ্হতীতি পরিচ্ছেদকারিকায পঞ্ঞায পরিচ্ছিন্দিত্ৰা গণ্হাতি.
১২০৬-৯. তালস্স কন্দং তু যমকন্তি দ্ৰীহি বীজেহি নিব্বত্তিতং একীভূতং যমকতালকন্দং. তঞ্হি যমকং ভিন্নসন্তানম্পি অভিন্নং ৰিয উপট্ঠাতি, এৰং রূপারূপধম্মাতি. নামঞ্চ রূপঞ্চাতি এতেনেৰ তস্স দুৰিধভাৰে সিদ্ধে ‘‘দ্ৰিধা ৰৰত্থপেতী’’তি ইদং নামরূপৰিনিমুত্তস্স অঞ্ঞস্স অভাৰদস্সনত্থং. তেনেৰাহ ‘‘নামতো রূপতো’’তিআদি. নামরূপমত্ততায অৰিনিচ্ছিতত্তা, সন্তানাদিঘনভেদস্স চ অকতত্তা অভিনিৰেসেন ৰিনা সমূহেকত্তগ্গহণৰসেন ‘‘সত্তো’’তি পৰত্তো সম্মোহো সত্তসম্মোহো, তস্স ঘাতত্থং ৰিক্খম্ভনত্থং. বহুসুত্তৰসেনাতি ‘‘যথা হী’’তিআদিনা ইধ দস্সিতানং, অঞ্ঞেসঞ্চ ‘‘রূপঞ্চ হিদং, মহালি, অত্তা অভৰিস্স ¶ , নযিদং রূপং আবাধায সংৰত্তেয্যা’’তি (মহাৰ. ২০; সং. নি. ৩.৫৯) এৰমাদীনং সম্বহুলানং সুত্তন্তানং ৰসেন. তন্তি তং নামরূপং.
১২১০-২. অঙ্গসম্ভারাতি অঙ্গসম্ভারহেতু তন্নিমিত্তং অমুঞ্চিত্ৰা সতি এৰ তস্মিন্তি অত্থো. সদ্দোতি ৰোহারো. খন্ধেসূতি পঞ্চসু উপাদানক্খন্ধেসু সন্তেসু তে অমুঞ্চিত্ৰাৰ সত্তোতি সম্মুতি ৰোহারো. ইদং ৰুত্তং হোতি – যথা অক্খচক্কপঞ্জরঈসাদীসু অঙ্গসম্ভারেসু একেনাকারেন একজ্ঝং রাসি হুত্ৰা সণ্ঠিতেসু ‘‘রথো’’তি ৰোহারমত্তং হোতি, পরমত্থতো পন একেকস্মিং অঙ্গে উপপরিক্খিযমানে রথো নাম নত্থি, এৰমেৰ উপাদানক্খন্ধসঙ্খাতেসু রূপারূপধম্মেসু সন্তানৰসেন পৰত্তমানেসু ‘‘সত্তো’’তি ৰা ‘‘পুগ্গলো’’তি ৰা ‘‘জীৰো’’তি ৰা ৰোহারমত্তং, পরমত্থতো পন একেকস্মিং ধম্মে উপপরিক্খিযমানে ‘‘অস্মী’’তি ৰা ‘‘অহ’’ন্তি ৰা গাহস্স ৰত্থুভূতো সত্তো নাম নত্থি, কেৰলং নামরূপমত্তমেৰ অত্থীতি. এৰং পস্সতো হি দস্সনং ¶ যথাভূতদস্সনং নাম হোতি, যং দিট্ঠিৰিসুদ্ধীতি ৰুচ্চতি. সচে কোচি সত্তো নাম নত্থি, কথঞ্চরহি নামরূপমত্তে গমনাদিঅত্থকিচ্চসিদ্ধতা হোতীতি অনুযোগং সন্ধাযাহ ‘‘যথাপী’’তিআদি. অযং পনেত্থ সঙ্খেপত্থো – যথা দারুমযং যন্তং নিজ্জীৰং জীৰৰিরহিতং অব্ভন্তরে ৰত্তমানস্স জীৰস্স অভাৰতো ততোযেৰ নিরীহকং নিব্যাপারং, অথ চ পন দারুরজ্জুসমাযোগে পচ্চযৰিসেসৰসেন তং দারুযন্তং গচ্ছতিপি তিট্ঠতিপি, সজীৰং সব্যাপারং ৰিয গমনাদিকিচ্চং সাধেন্তমিৰ খাযতি, তথা ইদং নামরূপম্পি কিঞ্চাপি নিজ্জীৰং নিরীহকঞ্চ, অথ চ পন অঞ্ঞমঞ্ঞসঙ্খতপচ্চযৰিসেসস্স সমাযোগে সজীৰং সব্যাপারং গচ্ছন্তং তিট্ঠন্তঞ্চ খাযতীতি.
১২১৩. সচ্চতোতি ¶ ভূততো, পরমত্থতোতি ৰুত্তং হোতি. ইদং নামরূপং অভিসঙ্খতং যন্তমিৰ সুঞ্ঞং জীৰাদিনা. পচ্চযেহি অভিসঙ্খতং ইদং নামরূপং যন্তমিৰ সুঞ্ঞন্তি ৰা সম্বন্ধো. দুক্খস্স পুঞ্জোতি নিচ্চাতুরতায দুক্খস্স রাসি. তিণকট্ঠসাদিসোতি অত্তসুঞ্ঞতায তিণকট্ঠসমো.
১২১৫. যমকন্তি যুগল়ং. সো চ যমকভাৰো অঞ্ঞমঞ্ঞনিস্সিতভাৰেনাতি আহ ‘‘উভো অঞ্ঞোঞ্ঞনিস্সিতা’’তি. ততো এৰ একস্মিং ভিজ্জমানস্মিং উভো ভিজ্জন্তি. ন হি কদাচি পঞ্চৰোকারভৰে মরণৰসেন রূপে নিরুজ্ঝন্তে অরূপং অনিরুজ্ঝন্তং, অরূপে ৰা নিরুজ্ঝন্তে রূপং অনিরুজ্ঝন্তং অত্থি. একৰোকারভৰচতুৰোকারভৰেসু পন তেসং অঞ্ঞমঞ্ঞং অনিস্সায পৰত্তিযা কারণং হেট্ঠা ৰুত্তমেৰাতি. সো পনাযং ভঙ্গো পচ্চযৰসেনেৰ, পচ্চযনিরোধেনেৰ নামরূপনিরোধোতি অত্থো. পচ্চযাতি পচ্চযভূতা, অঞ্ঞমঞ্ঞস্স পচ্চযা হোন্তাপি একস্মিং ভিজ্জমানস্মিং উভো ভিজ্জন্তিযেৰাতি অত্থো.
১২১৬-৯. নিত্তেজন্তি তেজহীনং আনুভাৰৰিরহিতং. যত্থ পন তং নিত্তেজং, তং দস্সেতুং ‘‘ন ব্যাহরতী’’তিআদি ৰুত্তং. ন হি অঞ্ঞথা সদ্দহনুস্সাহনাদীসু নামং নিত্তেজন্তি সক্কা ৰত্তুং, নাপি রূপং সন্ধারণাবন্ধনাদীসু. তেনেৰ হি ‘‘তথা রূপম্পি নিত্তেজ’’ন্তি ৰত্ৰা ‘‘ভুঞ্জামীতি…পে… ন ৰিজ্জতী’’তি ৰুত্তং.
১২২০-১. নামং নিস্সাযাতিআদিনা ব্যতিরেকৰসেনপি নামরূপানং নিত্তেজতংযেৰ ৰিভাৰেতি ¶ . রূপঞ্হি গমনাদিকিরিযাসু নামং নিস্সায পৰত্ততি, নামং দস্সনাদিকিরিযাসু রূপং নিস্সায. অঞ্ঞমঞ্ঞং সন্নিস্সায চস্স অত্তকিচ্চসিদ্ধিপি পচ্চেকং অসমত্থতং ৰিভাৰেতি. তথা হি নামরূপস্স অত্তসুঞ্ঞতা, নিব্যাপারতা চ সুট্ঠুতরং পাকটা হোন্তীতি. কথং ¶ পন পচ্চেকং অসমত্থানং সমুদিতভাৰে সতি সমত্থতা হোতি অসামগ্গিযং অহেতূনং সামগ্গিযম্পি অহেতুকভাৰাপত্তিতো. ন হি পচ্চেকং দট্ঠুং অসক্কোন্তানং সতম্পি সহস্সম্পি সমুদিতং দট্ঠুং সক্কোতীতি চোদনং হদযে কত্ৰা আহ ‘‘ইমস্স পনা’’তিআদি. উপমাযপি হি অসিদ্ধো অত্থো সাধেতব্বো. তেনেৰাহ ‘‘উপমং তে করিস্সামি, উপমাযপি ইধেকচ্চে ৰিঞ্ঞূ পুরিসা ভাসিতস্স অত্থং জানন্তী’’তি (ম. নি. ১.২৫৮; অ. নি. ৮.৮; ১০.৯৫; জা. ২.১৯.২৪). অযং পনেত্থ জচ্চন্ধপীঠসপ্পীনং উপমা – যথা জচ্চন্ধো চ পীঠসপ্পী চ দিসা পক্কমিতুকামা অস্সু. জচ্চন্ধো পীঠসপ্পিং এৰমাহ ‘‘অহং খো, ভণে, সক্কোমি পাদেহি পাদকরণীযং কাতুং, নত্থি চ মে চক্খূনি, যেহি সমং ৰিসমং পস্সেয্য’’ন্তি. পীঠসপ্পী জচ্চন্ধং এৰমাহ ‘‘অহং খো, ভণে, সক্কোমি চক্খুনা চক্খুকরণীযং কাতুং, নত্থি চ মে পাদা, যেহি অভিক্কমেয্যং পটিক্কমেয্যং ৰা’’তি. সো তুট্ঠহট্ঠো জচ্চন্ধো পীঠসপ্পিং অংসকূটং আরোপেসি, পীঠসপ্পী জচ্চন্ধস্স অংসকূটে নিসীদিত্ৰা এৰমাহ ‘‘ৰামং মুঞ্চ, দক্খিণং গণ্হ, দক্খিণং মুঞ্চ, ৰামং গণ্হা’’তি. তত্থ জচ্চন্ধোপি নিত্তেজো দুব্বলো ন সকেন বলেন গচ্ছতি, তথেৰ পীঠসপ্পী ন সকেন বলেন গচ্ছতি, ন চ তেসং অঞ্ঞমঞ্ঞং নিস্সায গমনং ন পৰত্ততি, এৰমেৰ নামম্পি নিত্তেজং ন সকেন তেজেন উপ্পজ্জতি, ন তাসু তাসু কিরিযাসু পৰত্ততি, রূপম্পি নিত্তেজং ন সকেন তেজেন উপ্পজ্জতি, ন তাসু তাসু কিরিযাসু পৰত্ততি, ন চ তেসং অঞ্ঞমঞ্ঞং নিস্সায উপ্পত্তি ৰা পৰত্তি ৰা ন হোতীতি. তেনাহু পোরাণা –
‘‘ন সকেন বলেন জাযরে,
নোপি সকেন বলেন তিট্ঠরে;
পরধম্মৰসানুৰত্তিনো,
জাযরে সঙ্খতা অত্তদুব্বলা.
‘‘পরপচ্চযতো ¶ ¶ চ জাযরে, পরআরম্মণতো সমুট্ঠিতা;
আরম্মণপচ্চযেহি চ, পরধম্মেহি চিমে পভাৰিতা’’তি. (ৰিসুদ্ধি. ২.৬৭৭);
১২২২-৩. ইদানি নাৰাযন্তিকূপমাযপি নামরূপানং অৰসৰত্তিতং ৰিভাৰেতুং ‘‘যথা হী’’তিআদিগাথাদ্ৰযং ৰুত্তং. তত্থ নিস্সাযাতি পতিট্ঠায. যন্তীতি গচ্ছন্তি. মনুস্সে নিস্সাযাতি নেতুভূতে নিযামককম্মকরাদিমনুস্সে অপস্সায. ন হি তেসং অরণগ্গহণলঙ্কারসণ্ঠাপনউদকসিঞ্চনাদিকিরিযায ৰিনা নাৰা ইচ্ছিতদেসং পাপুণাতি, যথা পন উভোপি অঞ্ঞমঞ্ঞং নিস্সায অণ্ণৰে গচ্ছন্তি, এৰং নামঞ্চ রূপঞ্চ উভো অঞ্ঞমঞ্ঞং নিস্সিতা পৰত্তন্তীতি অধিপ্পাযো.
১২২৪. সত্তসঞ্ঞং ৰিনোদেত্ৰাতি যথাৰুত্তনযেহি অনাদিকালভাৰিতং খন্ধপঞ্চকে সত্তগ্গাহং ৰিক্খম্ভেত্ৰা. নাম…পে… ৰুচ্চতীতি ‘‘ইদং নামং, এত্তকং নামং, ন ইতো ভিয্যো. ইদং রূপং, এত্তকং রূপং, ন ইতো ভিয্যো’’তি চ এৰং সব্বাকারেন তেসং লক্খণসল্লক্খণমুখেন তমত্থভাৰদস্সনং এতং অত্তদিট্ঠিমলৰিসোধনতো দিট্ঠিৰিসুদ্ধীতি ৰুচ্চতি বুদ্ধাদীহীতি অত্থো. ন কেৰলঞ্চেতং দিট্ঠিৰিসুদ্ধিযেৰ ৰুচ্চতি, নামরূপৰৰত্থাপনন্তিপি এতস্সেৰ অধিৰচনন্তি ৰেদিতব্বং. জাতিআদিতোতি জাতিজরাব্যাধিআদিতো দুক্খতো. যথাহ ‘‘জাতিপি দুক্খা, জরাপি দুক্খা, ব্যাধিপি দুক্খো, মরণম্পি দুক্খং, যম্পিচ্ছং ন লভতি, তম্পি দুক্খং, সংখিত্তেন পঞ্চুপাদানক্খন্ধা দুক্খা’’তি (মহাৰ. ১৪; সং. নি. ৫.১০৮১; পটি. ম. ২.৩০). অন্তদ্ৰযন্তি সস্সতুচ্ছেদসঙ্খাতং অন্তদ্ৰযং. অথ ৰা সত্তস্স অচ্চন্তং অত্থিভাৰসঙ্খাতং, তস্স নত্থিভাৰসঙ্খাতঞ্চ অন্তদ্ৰযং. পরমত্থতো অনুপলব্ভনতো হি সত্তো ¶ অত্থীতি ৰজ্জিতব্বমেৰ, লোকসঙ্কেততোৰ উপলব্ভনতো নত্থীতিপি ৰজ্জিতব্বমেৰাতি. সুট্ঠুতরং পরিসুদ্ধং করোতীতি সম্বন্ধো. দিট্ঠিগতানি মলানীতি দিট্ঠিগতসঙ্খাতানি মলানি. অসেসং নিস্সেসতো নাসং ৰিনাসং ৰিক্খম্ভনং উপেন্তি. তথা হেতং দিট্ঠিমলৰিসোধনতো দিট্ঠিৰিসুদ্ধীতি ৰুচ্চতি.
ইতি অভিধম্মত্থৰিকাসিনিযা নাম
অভিধম্মাৰতারসংৰণ্ণনায
দিট্ঠিৰিসুদ্ধিনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১৯. একূনৰীসতিমো পরিচ্ছেদো
কঙ্খাৰিতরণৰিসুদ্ধিনিদ্দেসৰণ্ণনা
১২২৭. অনন্তরং ¶ নিদ্দিট্ঠায দিট্ঠিৰিসুদ্ধিযা ৰিসযভাৰেন দস্সিতত্তা ‘‘এতস্সা’’তি ৰুত্তং, ন তদঞ্ঞতো ৰিসেসনত্থং তদঞ্ঞস্স চ অভাৰতো. অজ্ঝত্তং ৰা হি ৰিপস্সনাভিনিৰেসো হোতু বহিদ্ধা ৰা, অত্থসিদ্ধিযং পন লক্খণতো সব্বম্পি নামরূপং অনৰসেসতো পরিগ্গহিতমেৰ হোতীতি. জানিত্ৰা হেতুপচ্চযেতি হেতুপচ্চযে পরিগ্গণ্হিত্ৰা, হেতুপচ্চযে পরিগ্গণ্হনহেতূতি ৰুত্তং হোতি. পচ্চযপরিগ্গহণহেতু হিস্স অদ্ধত্তযে কঙ্খাৰিতরণং হোতীতি. ৰিতরিত্ৰাতি অতিক্কমিত্ৰা, ৰিক্খম্ভেত্ৰাতি অত্থো. তং পন ঞাণং তথাৰিগতং ৰসিভাৰপ্পত্তং ঝানং ৰিয যোগিনো সন্তানে পবন্ধৰসেন পৰত্ততীতি কত্ৰা ৰুত্তং ‘‘ঠিত’’ন্তি.
১২২৯-৩০. নামরূপস্স…পে… আৰজ্জিত্ৰাতি যথা নাম কুসলো ভিসক্কো রোগং দিস্ৰা তস্স সমুট্ঠানং পরিযেসতি, যথা ৰা পন অনুকম্পকো পুরিসো কুমারং উত্তানসেয্যং ¶ রথিকায নিপন্নং দিস্ৰা ‘‘কস্স নু খো অযং পুত্তকো’’তি তস্স মাতাপিতরো আৰজ্জতি, এৰমেৰং নামরূপস্স কো হেতু, কো ৰা পচ্চযো ভৰে. ন তাৰেতং অহেতুকং সব্বত্থ, সব্বদা, সব্বেসঞ্চ একসদিসভাৰাপত্তিতো, ন ইস্সরাদিহেতুকং নামরূপতো উদ্ধং ইস্সরাদীনং অভাৰতো. যেপি নামরূপমত্তমেৰ ইস্সরাদযোতি ৰদন্তি তেসং ইস্সরাদিসঙ্খাতনামরূপস্স অহেতুভাৰাপত্তিতো, তস্মা ভৰিতব্বমস্স হেতুপচ্চযেহি, ‘‘কো নু খো’’তি নামরূপস্স হেতুপচ্চযে আৰজ্জিত্ৰাতি অত্থো. এৰং তাৰ কত্ৰা ইমস্স নামরূপস্স হেতুপচ্চযে পরিগ্গণ্হন্তেন ওল়ারিকত্তা, সুপাকটত্তা চ রূপস্স পচ্চযপরিগ্গহো সুকরোতি পঠমং তস্স পচ্চযপরিগ্গহো কাতব্বোতি দস্সেন্তো আহ ‘‘রূপকাযস্সা’’তিআদি. তত্থ যথা নামরূপস্স পচ্চযপরিগ্গহো অহেতুৰিসমহেতুৰাদনিৰত্তিযা হোতি, এৰং নিব্বিদাৰিরাগাৰহভাৰেন তত্থ তত্থ অভিরতিনিৰত্তিযাপি ইচ্ছিতব্বোতি তং দ্ৰত্তিংসাকারৰসেন দস্সেতুং ‘‘কেসা লোমা’’তিআদি ৰুত্তং.
১২৩২-৩. অৰিজ্জা…পে… মতোতি অৰিজ্জা তণ্হা উপাদানং কম্মন্তি ইদং চতুব্বিধং ¶ ধম্মজাতং এতস্স যথাৰুত্তস্স রূপকাযস্স হেতু, চতুব্বিধো আহারো পচ্চযোতি অত্থো. কস্মা পন পুরিমং হেতু, ইতরো পচ্চযোতি চোদনং সন্ধায ‘‘জনকো’’তিআদিং ৰত্ৰা তং লোকৰসেন সমত্থেতুং ‘‘হেত্ৰঙ্কুরস্সা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ জনকোতি, অনুপালকোতি চ অন্তোগতহেত্ৰত্থমিদং ৰিসেসনং, জনকত্তা, অনুপালকত্তাতি ৰুত্তং হোতি. তত্থ জনকত্তাতি নিব্বত্তকত্তা. ইমিনা বীজং ৰিয অঙ্কুরস্স অৰিজ্জাদযো রূপকাযস্স অসাধারণকারণতায হেতূতি দস্সিতং. অনুপালকত্তাতি উপত্থম্ভকত্তা. ইমিনা পন অঙ্কুরস্স পথৰীসলিলাদযো ¶ ৰিয আহারো সাধারণকারণতায পচ্চযোতি দস্সিতন্তি ৰেদিতব্বং.
১২৩৪-৭. ইতিমে…পে… গতাতি এৰমেতে অৰিজ্জাদযো পঞ্চ ধম্মা যথারহং হেতুভাৰং, পচ্চযভাৰঞ্চ গতা. মাতাৰ উপনিস্সযাতি অৰিজ্জা ভৰেসু ৰিজ্জমানদোসপটিচ্ছাদনভাৰেন, তণ্হা পত্থনাভাৰেন, উপাদানং দল়্হগ্গাহভাৰেনাতি এৰং সঙ্খারভৰানং হেতুভূতা জনকসহাযতায ভৰনিকন্তিতংসহজাতআসন্নকারণত্তা অভিসঙ্খারিকা, অপস্সযভূতা ৰাতি মাতা ৰিয উপনিস্সযা হোন্তি. যথা পিতুজনিতসুক্কে পুত্তস্স উপ্পত্তীতি পিতা জনকো, এৰং কম্মং সত্তস্স উপ্পাদকত্তা জনকন্তি আহ. যথা ধাতী জাতস্স কুমারস্স ৰড্ঢিতা সন্ধারিকা, এৰং আহারো উপ্পন্নস্স কাযস্স ব্রূহেতা, সন্ধারকো চাতি ৰুত্তং ‘‘ধাতী…পে… ভৰে’’তি. কামঞ্চেত্থ অৰিজ্জাদযো নামকাযস্সাপি পচ্চযো, পকারন্তরেন পন তস্স পাকটং পচ্চযপরিগ্গহৰিধিং দস্সেতুং ‘‘চক্খুঞ্চা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ চক্খুঞ্চাতি চ-সদ্দো সমুচ্চযত্থো, তেন চক্খুৰিঞ্ঞাণস্স আৰজ্জনাদিং অজ্ঝত্তং সব্বং পচ্চযজাতং সঙ্গণ্হাতি. রূপমালোকমেৰ চাতি পন চ-সদ্দেন যথা বাহিররূপং চক্খুৰিঞ্ঞাণস্স আরম্মণপচ্চযো, যথা চ আলোকো উপনিস্সযপচ্চযো, এৰং অঞ্ঞম্পি বাহিরং পচ্চযজাতং সঙ্গণ্হাতি. পটিচ্চাতি পচ্চযভূতং লদ্ধাতি অত্থো. তেন চক্খুস্স নিস্সযপুরেজাতইন্দ্রিযৰিপ্পযুত্তঅত্থিঅৰিগতৰসেন, রূপালোকানঞ্চ যথাসম্ভৰং আরম্মণউপনিস্সযপুরেজাতঅত্থিঅৰিগতৰসেন, ইতরেসঞ্চ সদ্দসঙ্গহিতানং অনন্তরাদিসহজাতাদিৰসেন পচ্চযভাৰং দস্সেতি. আদি-সদ্দেন ফস্সাদীনং ৰিয সহ পচ্চযেহি সোতৰিঞ্ঞাণাদীনং সঙ্গহো ৰেদিতব্বো. এৰং সম্মসনূপগং সব্বং নামং সহ পচ্চযেন সঙ্গহিতং হোতি. তেনাহ ‘‘নামকাযস্স পচ্চযং পরিগণ্হতী’’তি.
১২৩৮-৪০. দিস্ৰানাতি ¶ এতরহি পৰত্তিং দিস্ৰা. তথেৰিদন্তি ইমিনা ন কেৰলং সপ্পচ্চযতামত্তমেৰ ¶ পচ্চামট্ঠং, অথ খো যাদিসেহি এতরহি পৰত্ততি, তাদিসেহি অৰিজ্জাদিপচ্চযেহেৰ অতীতেপি পৰত্তিত্থাতি পচ্চযসহিততাপি পচ্চামট্ঠাতি দট্ঠব্বং. পুব্বন্তেতি অতীতখন্ধপ্পবন্ধকোট্ঠাসে. পঞ্চধাগতাতি –
‘‘অহোসিং নু খো অহমতীতমদ্ধানং, ন নু খো অহোসিং অহমতীতমদ্ধানং, কিং নু খো অহোসিং অহমতীতমদ্ধানং, কথং নু খো অহোসিং অহমতীতমদ্ধানং, কিং হুত্ৰা কিং অহোসিং নু খো অহমতীতমদ্ধান’’ন্তি (ম. নি. ১.১৮; সং. নি. ২.২০; মহানি. ১৭৪) –
পঞ্চহি আকারেহি আগতা, পৰত্তা ৰা. অপরন্তেতি অনাগতে খন্ধপ্পবন্ধকোট্ঠাসে. পঞ্চধা সমুদীরিতাতি –
‘‘ভৰিস্সামি নু খো অহমনাগতমদ্ধানং, ন নু খো ভৰিস্সামি অহমনাগতমদ্ধানং, কিং নু খো ভৰিস্সামি অহমনাগতমদ্ধানং, কথং নু খো ভৰিস্সামি অহমনাগতমদ্ধানং, কিং হুত্ৰা কিং ভৰিস্সামি নু খো অহমনাগতমদ্ধান’’ন্তি (ম. নি. ১.১৮; সং. নি. ২.২০; মহানি. ১৭৪) –
এৰং পঞ্চধা কথিতা.
১২৪১. পচ্চুপ্পন্নেপি অদ্ধানেতি এতরহি পটিসন্ধিং আদিং কত্ৰা চুতিপরিযন্তে অদ্ধানেপি. অদ্ধান-গ্গহণেন চেত্থ পচ্চুপ্পন্নখন্ধকোট্ঠাসমেৰ ৰদতি. ন হি তব্বিনিমুত্তো অঞ্ঞো কোচি কালো নাম অত্থীতি. ছব্বিধা পরিকিত্তিতাতি –
‘‘অহং নু খোস্মি, নো নু খোস্মি, কিং নু খোস্মি, কথং নু খোস্মি, অযং নু খো সত্তো কুতো আগতো, সো কুহিং গামী চ ভৰিস্সতী’’তি (ম. নি. ১.১৮; সং. নি. ২.২০; মহানি. ১৭৪) –
এৰং ¶ ছব্বিধা ৰুত্তা. ‘‘সব্বে তসন্তি দণ্ডস্সা’’তিআদীসু (ধ. প. ১২৯-১৩০) ৰিয পদেসেপি ¶ সব্ব-সদ্দস্স পৰত্তনতো ‘‘সব্বা’’তি ৰত্ৰাপি ‘‘অনৰসেসা’’তি ৰুত্তং. নত্থি এতিস্সা অৰসেসো অৰসিট্ঠোতি অনৰসেসা, সোল়সৰিধাপি চেসা এককঙ্খাৰসেনাপি অনৰসিট্ঠা হুত্ৰাতি ৰুত্তং হোতি. পহিয্যতীতি ৰিক্খম্ভনৰসেন পহিয্যতি. কামং নামরূপমত্তং ৰিনা সত্তস্স অদস্সনেন দিট্ঠিৰিসুদ্ধিযাৰ পচ্চুপ্পন্নে কঙ্খা পহীনা, অতীতানাগতে কঙ্খানং পহানেন পন পচ্চুপ্পন্নে কঙ্খায অতিসযপ্পহানং দস্সেতুং ইধেৰ সা ৰুত্তা. অথ ৰা পচ্চুপ্পন্নে নিস্সত্তনামরূপস্স পচ্চযেসু পৰত্তকঙ্খায ইধেৰ তীরণতো সা ইধ ৰুত্তা. ৰণ্ণভণনং ৰা এতং ইধ পচ্চুপ্পন্নকঙ্খায পহানৰচনং যথা তং সোতাপত্তিমগ্গাদীসু পহীনানম্পি চ পঞ্চন্নং ওরম্ভাগিযানং সংযোজনানং পহানাতিআদিনা অনাগামিমগ্গাদীসু ৰচনন্তি.
১২৪২. কম্মৰিপাকানং ৰসেনাপীতি পুরিমকম্মভৰস্মিং মোহো অৰিজ্জা, আযূহনং সঙ্খারা, নিকন্তি তণ্হা, উপগমনং উপাদানং, চেতনা ভৰো ইতি ইমে পঞ্চ ধম্মা পুরিমকম্মভৰস্মিং ইধ পটিসন্ধিযা পচ্চযা, ইধ পটিসন্ধি ৰিঞ্ঞাণং, ওক্কন্তি নামরূপং, পসাদো আযতনং, ফুট্ঠো ফস্সো, ৰেদযিতং ৰেদনা ইতি ইমে পঞ্চ ধম্মা ইধূপপত্তিভৰস্মিং পুরে কতস্স কম্মস্স পচ্চযা, ইধ পরিপক্কত্তা আযতনানং মোহো অৰিজ্জা…পে… চেতনা ভৰো ইতি ইমে পঞ্চ ধম্মা কম্মভৰস্মিং আযতিং পটিসন্ধিযা পচ্চযাতি এৰং ৰুত্তানং কম্মৰট্টৰিপাকৰট্টানং ৰসেন. কিলেসৰট্টোপি চেত্থ কম্মসহাযতায কম্মৰট্টেনেৰ সঙ্গহিতোতি দট্ঠব্বং.
১২৪৩. দিট্ঠধম্মৰেদনীযন্তি এত্থ দিট্ঠধম্মো ৰুচ্চতি পচ্চক্খভূতো পচ্চুপ্পন্নো অত্তভাৰো, তত্থ ৰেদিতব্বফলং কম্মং ¶ দিট্ঠধম্মৰেদনীযং. উপপজ্জাপরাপরিযাহোসিকম্মৰসা পনাতি উপপজ্জৰেদনীযঅপরাপরিযৰেদনীযঅহোসিকম্মৰসেন. উত্তরপদলোপৰসেন হি ‘‘উপপজ্জাপরাপরিয’’ন্তি ৰুত্তং. তত্থ পচ্চুপ্পন্নভৰতো অনন্তরং উপপজ্জিত্ৰা ৰেদিতব্বফলং কম্মং উপপজ্জৰেদনীযং. অপরে অপরে দিট্ঠধম্মতো অঞ্ঞস্মিং অঞ্ঞস্মিং যত্থকত্থচি অত্তভাৰে ৰেদিতব্বফলং কম্মং অপরাপরিযৰেদনীযং. অহোসি এৰ কম্মং, ন তস্স ৰিপাকো অহোসি, অত্থি, ভৰিস্সতি চাতি এৰং ৰত্তব্বকম্মং অহোসিকম্মং.
পটিপক্খেহি অনভিভূততায, পচ্চযৰিসেসেন পটিলদ্ধৰিসেসতায চ বলৰভাৰপ্পত্তা তাদিসস্স পুব্বাভিসঙ্খারস্স ৰসেন সাতিসযা হুত্ৰা পৰত্তা পঠমজৰনচেতনা তস্মিংযেৰ অত্তভাৰে ¶ ফলদাযিনী দিট্ঠধম্মৰেদনীযা নাম. সা হি ৰুত্তাকারেন বলৰতি জৰনসন্তানে গুণৰিসেসযুত্তেসু উপকারানুপকারৰসপ্পৰত্তিযা, আসেৰনালাভেন অপ্পৰিপাকতায চ ইতরদ্ৰযং ৰিয পৰত্তসন্তানুপরমাপেক্খং, ওকাসলাভাপেক্খঞ্চ কম্মং ন হোতীতি ইধেৰ পুপ্ফমত্তং ৰিয পৰত্তিৰিপাকমত্তং অহেতুকফলং দেতি, সহেতুকফলদানে পন পটিসন্ধিআকড্ঢনম্পি আপজ্জেয্য. তথা অসক্কোন্তন্তি কম্মস্স ৰিপাকদানং নাম উপধিপ্পযোগাদিপচ্চযন্তরসমৰাযেনেৰ হোতীতি তদভাৰতো তস্মিংযেৰ অত্তভাৰে ৰিপাকং দাতুং অসক্কোন্তং. অহোসিকম্মং…পে… ৰিপাকোতি এত্থ ‘‘অহোসি কম্ম’’ন্তি পদং ৰিসুং ৰিসুং যোজেতব্বং ‘‘অহোসি কম্মং নাহোসি কম্মৰিপাকো, অহোসি কম্মং ন ভৰিস্সতি কম্মৰিপাকো, অহোসি কম্মং নত্থি কম্মৰিপাকো’’তি (পটি. ম. ১.২৩৪). তত্থ সকসককালাতিক্কন্তস্স উপপজ্জৰেদনীযস্স, দিট্ঠধম্মৰেদনীযস্স চ ৰসেন পুরিমং ৰুত্তং. তঞ্হি কম্মস্স ¶ , ৰিপাককালস্স চ অতীতত্তা তথা ৰত্তব্বত্তং লভতি, দুতিযং অনাগতে অরহত্তং পাপুণন্তস্স পুরিমভৰেসু কতং অদিন্নৰিপাকং অপরাপরিযৰেদনীযং সন্ধায ৰুত্তং, ততিযং পন অনন্তরভৰে কতং উপপজ্জৰেদনীযং, অরহতো অতীতভৰেসু কতং অপরাপরিযৰেদনীযঞ্চ সন্ধায ৰুত্তং. অপরে পন ‘‘একমেৰ অতীতং কম্মং অদ্ধত্তযে ৰিপাকাভাৰং সন্ধায তিধা ৰিভজিত্ৰা ৰুত্ত’’ন্তি ৰদন্তি.
অত্থসাধিকাতি দানাদিপাণাতিপাতাদিঅত্থস্স নিপ্ফাদিকা. কা পন সাতি আহ ‘‘সত্তমজৰনচেতনা’’তি. সা হি সন্নিট্ঠাপকচেতনা ৰুত্তনযেন পটিলদ্ধৰিসেসা, পটিসন্ধিযা অনন্তরপচ্চযভাৰিনো ৰিপাকসন্তানস্স অনন্তরপচ্চযভাৰেন ৰা তথা অভিসঙ্খতা সমানা অনন্তরত্তভাৰে ৰিপাকদাযিনী উপপজ্জৰেদনীযং নাম. যেভুয্যৰুত্তিযা চেত্থ ‘‘সত্তমজৰনচেতনা’’তি ৰুত্তং. পচ্চৰেক্খণৰসিতাদিপৰত্তিযং পন পঞ্চমাদিকাপি হোতি. ৰিপাকং দেতীতি পটিসন্ধিং দত্ৰা পৰত্তিৰিপাকং দেতি, অদিন্নপটিসন্ধিকং পন পৰত্তিৰিপাকং দেতীতি নত্থি. চুতিঅনন্তরঞ্হি উপপজ্জৰেদনীযস্স ওকাসোতি আচরিযা. পটিসন্ধিযা পন দিন্নায জাতিসতেপি পৰত্তিৰিপাকং দেতি. তেনাহ ভগৰা ‘‘তিরচ্ছানগতে দানং দত্ৰা সতগুণা পাটিকঙ্খিতব্বা’’তি (ম. নি. ৩.৩৭৯). উভিন্ন…পে… দেতীতি যথাৰুত্তকারণৰিরহতো দিট্ঠধম্মূপপজ্জৰেদনীযভাৰং অসম্পত্তা পঞ্চ চেতনা ৰিপাকদানসভাৰস্স অনুপচ্ছিন্নত্তা যদা ওকাসং লভতি, তদা পটিসন্ধিৰিপাকং, পৰত্তিৰিপাকং ৰা দেতি. সতি সংসারপ্পৰত্তিযাতি ইমিনা ¶ অসতি সংসারপ্পৰত্তিযং অহোসিকম্মপক্খে তিট্ঠতি ৰিপচ্চনোকাসস্স অভাৰতোতি দীপেতি.
১২৪৪. এৰং ¶ তাৰ ৰিপাকদানকালৰসেন চতুব্বিধং দস্সেত্ৰা ইদানি ৰিপাকদানপরিযাযতো, কিচ্চতো চ চতুব্বিধতং দস্সেতুং ‘‘গরুক’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ গরুকন্তি মহাসাৰজ্জং, মহানুভাৰঞ্চ অঞ্ঞেন কম্মেন পটিবাহিতুং অসক্কুণেয্যকম্মং. বহুলন্তি অভিণ্হসো কতং, একৰারং কত্ৰাপি অভিণ্হসমাসেৰিতঞ্চ. আসন্নন্তি মরণাসন্নকালে অনুস্সরিতং, তদা কতঞ্চ. কটত্তাকম্মন্তি গরুকাদিভাৰং অসম্পত্তং কতমত্ততোযেৰ কম্মন্তি ৰত্তব্বকম্মং. তত্থ কুসলং ৰা হোতু অকুসলং ৰা, গরুকাগরুকেসু যং গরুকং মাতুঘাতকাদিকম্মং ৰা মহগ্গতকম্মং ৰা, তদেৰ পঠমং ৰিপচ্চতি. তথা বহুলাবহুলেসু যং বহুলং সুসীল্যং দুস্সীল্যং ৰা, তদেৰ পঠমং ৰিপচ্চতি. দূরাসন্নেসু যং আসন্নং মরণকালে অনুস্সরিতং, তেনেৰ উপপজ্জতি. আসন্নকালে কতে চ ৰত্তব্বমেৰ নত্থীতি. কটত্তা পন কম্মং পুনপ্পুনং লদ্ধাসেৰনং পুরিমানং অভাৰে পটিসন্ধিং আকড্ঢতি. ইতি গরুকং সব্বপঠমং ৰিপচ্চতি. তথা হি তং ‘‘গরুক’’ন্তি ৰুত্তং. গরুকে অসতি বহুলীকতং, তস্মিম্পি অসতি আসন্নং, তস্মিম্পি অসতি কটত্তাকম্মন্তি ৰুত্তং ‘‘পুরিমজাতীসু কতকম্মং ৰিপচ্চতী’’তি.
১২৪৫. পটিসন্ধিদানাদিৰসেন ৰিপাকসন্তানস্স নিব্বত্তকং জনকং. সুখদুক্খসন্তানস্স, নামরূপপ্পবন্ধস্স ৰা চিরতরপ্পত্তিহেতুভূতং উপত্থম্ভকং. তেনাহ ‘‘সুখদুক্খং উপত্থম্ভেতি, অদ্ধানং পৰত্তেতী’’তি. সুখদুক্খে পৰত্তমানে বৰ্হাবাধতাদিপচ্চযূপনিপাতনেন সণিকং সণিকং তস্স ৰিবাধকং উপপীল়কং. তেনাহ ‘‘সুখদুক্খং পীল়েতি বাধতি, অদ্ধানং পৰত্তিতুং ন দেতী’’তি. তথা পটিপক্খকম্মৰিপাকস্স অপ্পৰত্তিকরণৰসেন উপচ্ছেদকং পটিবাহকং উপঘাতকং. তেনাহ ‘‘তস্স ৰিপাকং পটিবাহিত্ৰা’’তি.
রূপঞ্চ ¶ অরূপৰিপাকক্খন্ধো চাতি রূপারূপৰিপাকক্খন্ধো, কম্মজরূপস্সাপি ৰিপাকপরিযাযো অত্থীতি ‘‘রূপারূপৰিপাকক্খন্ধে’’তি ৰুত্তং. অঞ্ঞেন কম্মেনাতি কুসলেন ৰা অকুসলেন ৰা অঞ্ঞেন কম্মেন কত্তুভূতেন দিন্নায পটিসন্ধিযা ৰিপাকে জনিতে. তেনাহ ‘‘জনিতে ৰিপাকে’’তি. পৰত্তিৰিপাকং সন্ধায ‘‘জনিতে ৰিপাকে’’তি ৰদন্তি. উপ্পজ্জনকসুখদুক্খং ¶ উপত্থম্ভেতীতি উপত্থম্ভককম্মং কুসলং সমানং অঞ্ঞেনপি কুসলকম্মেন উপ্পজ্জমানকং সুখং তস্স পটিপক্খৰিবাধনৰসেন উপত্থম্ভেতি. অকুসলং অঞ্ঞেন অকুসলকম্মেন উপপজ্জমানং দুক্খং তথেৰ উপত্থম্ভেতি. এৰঞ্চ উপত্থম্ভেন্তং তং দীঘকালং পৰত্তেতি নামাতি আহ ‘‘অদ্ধানং পৰত্তেতী’’তি. উপ্পজ্জনকসুখদুক্খং পীল়েতীতি উপপীল়কং অকুসলং সমানং সুখিতস্স রোগাদিঅন্তরাযকারণসম্পাদকভাৰেন সুখসন্তানং উপচ্ছিন্দন্তং পীল়েতি, কুসলঞ্চ রোগাদিনা দুক্খিতস্স ভেসজ্জাদিসুখাদিকারণসম্পাদকভাৰেন দুক্খসন্তানং ৰিচ্ছিন্দন্তং পীল়েতি. কেচি পন ‘‘সুখদুক্খস্স কারণং অসম্পাদেন্তম্পি পটিসন্ধিদাযককম্মস্স পৰত্তিৰিপাকং পটিবাহিত্ৰা সযং ৰিপাকদাযককম্মং উপপীল়ককম্ম’’ন্তি ৰদন্তি. এৰং সন্তে পন পটিসন্ধিদাযকমেৰ জনককম্মন্তি ৰুত্তং সিযা.
অপিচ উপঘাতকেন সহ ইমস্স ৰিসেসভাৰো আপজ্জতি, তং পটিসন্ধিৰিপাকস্স পটিবাহকন্তি চে? তং ন, অৰিসেসেন ৰুত্তত্তাতি. ‘‘দুব্বলং কম্মং ঘাতেত্ৰা’’তি ৰুত্তে ‘‘ননু তস্স পুব্বেযেৰ সিদ্ধত্তা, নিরুদ্ধত্তা চ কথমিদং তদুপঘাতকং হোতী’’তি আপন্নং চোদনং সন্ধায কম্মস্স ঘাতনং নাম তস্স ৰিপাকপটিবাহনমেৰাতি দস্সেন্তো আহ ‘‘তস্স ৰিপাকং পটিবাহিত্ৰা’’তি. তংপটিবাহনঞ্চ অত্তনো ৰিপাকুপ্পত্তিযা ওকাসকরণন্তি ৰুত্তং ‘‘অত্তনো ৰিপাকস্স ওকাসং করোতী’’তি. ৰিপচ্চনায কতোকাসং কম্মং ¶ ৰিপক্কমেৰ নাম হোতীতি আহ ‘‘এৰং…পে… উপ্পন্নং নাম হোতী’’তি.
উপপীল়কং অঞ্ঞস্স ৰিপাকং উপচ্ছিন্দতি, ন সযং অত্তনো ৰিপাকং দেতি, উপঘাতকং পন দুব্বলকম্মং উপচ্ছিন্দিত্ৰা অত্তনো ৰিপাকং উপ্পাদেতীতি অযমেতেসং ৰিসেসো. কেচি পন আচরিযা অপরেনাপি নযেন জনকাদিকম্মং ইচ্ছন্তি. কথং? যস্মিং কম্মে কতে পটিসন্ধিযং, পৰত্তে চ ৰিপাককটত্তারূপানং উপ্পত্তি হোতি, তং জনকং. যস্মিং পন কতে অঞ্ঞেন জনিতস্স ইট্ঠস্স ৰা অনিট্ঠস্স ৰা ফলস্স ৰিবাধকৰিচ্ছেদকপচ্চযানুপ্পত্তিযা, উপব্রূহকপচ্চযুপ্পত্তিযা চ জনকানুভাৰানুরূপং পরিপোসকচিরতরপ্পবন্ধা হোন্তি, তং উপত্থম্ভকং. জনকেন নিব্বত্তিতং কুসলফলং, অকুসলফলং ৰা যেন পচ্চনীকভূতেন রোগধাতুৰিসমতাদিনিমিত্ততায বাধীযতি, তং উপপীল়কং. যেন পন কম্মুনা জনকসামত্থিযৰসেন চিরতরপ্পবন্ধারহম্পি সমানং ফলৰিচ্ছেদকপচ্চযুপ্পত্তিযা উপহঞ্ঞতি ৰিচ্ছিজ্জতি, তং উপঘাতকন্তি.
এত্থ ¶ চ কেচি অপ্পাবাধদীঘাযুকতাসংৰত্তনৰসেন দুতিযস্স কুসলভাৰং, বৰ্হাবাধঅপ্পাযুকতাসংৰত্তনৰসেন পচ্ছিমানং দ্ৰিন্নং অকুসলভাৰঞ্চ ৰণ্ণেন্তি, ভূরিদত্তাদীনং পন নাগাদীনং, ইতো অনুপ্পদিন্নযাপনকপেতানঞ্চ অপাযেসু অকুসলৰিপাকস্স উপত্থম্ভনূপপীল়নূপঘাতকানি কম্মানি সন্তীতি চতুন্নম্পি কুসলাকুসলভাৰো ন ৰিরুজ্ঝতি. কিঞ্চাপি কম্মানং কম্মন্তরঞ্চেৰ ৰিপাকন্তরঞ্চ বুদ্ধানং কম্মৰিপাকঞাণস্সেৰ যাথাৰসরসতো পাকটং হোতি. বুদ্ধাৰেণিকঞ্হেতং অসাধারণং সাৰকেহি, ৰিপস্সকেন পন একদেসতো জানিতব্বং. ন হি সব্বেন সব্বং অজানন্তস্স পচ্চযপরিগ্গহো পরিপূরতি, তস্মা তাদিসং পরিগ্গহং সন্ধায ‘‘ইতি ইম’’ন্তিআদি ৰুত্তং. যাদিসেহি পচ্চযেহি পচ্চুপ্পন্নে অদ্ধানে ¶ নামরূপস্স পৰত্তি, তাদিসেহেৰ ইতরস্মিম্পি অদ্ধদ্ৰযেতি এৰং যথা অতীতানাগতে নযং নেতি, তং দস্সেতুং ‘‘যথা ইদ’’ন্তিআদি ৰুত্তং. অদ্ধত্তযেপি কিরিযাকিরিযাফলমত্ততাদস্সনপরত্তা চোদনায. ইতী কম্মঞ্চেৰাতিআদিনা ৰুত্তস্সেৰত্থস্স নিগমনৰসেন ৰুত্তং. তস্সেৰং…পে… পহিয্যতীতি তস্সেৰং সমনুপস্সতো যা সা পুব্বন্তাদযো আরব্ভ ‘‘অহোসিং নু খো অহ’’ন্তিআদিনা নযেন পৰত্তা ৰিচিকিচ্ছা পহিয্যতি.
১২৪৬-৮. পহীনায পন তায সব্বভৰযোনিগতিঠিতিসত্তাৰাসেসু হেতুফলসম্বন্ধৰসেনেৰ পৰত্তনামরূপমত্তমেৰ খাযতি. তেনেৰাহ ‘‘হেতুফলস্স সম্বন্ধৰসেনেৰা’’তিআদি. কারণসামগ্গিযং দানাদীহি সাধিতকিরিযায পৰত্তমানায কারণমত্তে কত্তুৰোহারোতি আহ ‘‘কারণতো উদ্ধং কারণং ন চ পস্সতী’’তি. পাক…পে… পটিৰেদকং ন পস্সতীতি সম্বন্ধো. পাকপটিৰেদকন্তি ৰিপাকৰিন্দকং. এৰং অপস্সন্তো পন কারণে সতি কারকোতি, ৰিপাকপ্পৰত্তিযা সতি পটিসংৰেদকোতি সমঞ্ঞামত্তেনেৰ পণ্ডিতা ৰোহরন্তি. ইচ্চেৰং সম্মপ্পঞ্ঞায পস্সতি. সুদ্ধধম্মাতি কেনচি সত্তেন ৰা পুগ্গলেন ৰা অমিস্সধম্মা. এৰেতন্তি এৰংৰিধং এতং দস্সনং সম্মদস্সনং, অৰিপরীতদস্সনন্তি অত্থো.
১২৪৯. বীজরুক্খাদিকানং ৰাতি যথা বীজতো রুক্খো, রুক্খতো বীজন্তি এৰং কারণপরম্পরগৰেসনে অনাদিকালিকত্তা বীজরুক্খসন্তানস্স পুব্বা কোটি নত্থি, এৰং কম্মপচ্চযা ৰিপাকো, ৰিপাকপচ্চযা কম্মন্তি পরিযেসনে অনাদিকালিকত্তা কম্মৰিপাকসন্তানস্স পুব্বা কোটি ন পঞ্ঞাযতি. আদি-সদ্দেন ‘‘কুক্কুটিযা অণ্ডং, অণ্ডতো কুক্কুটী, পুনপি কুক্কুটিযা অণ্ড’’ন্তি এৰমাদিং সঙ্গণ্হাতি.
১২৫০-৩. অনাগতেপি ¶ ¶ সংসারেতি যথা অতীতে, এৰং অনাগতেপি অদ্ধানে খন্ধানং পটিপাটীতিআদিনা ৰুত্তসংসারে সতি. অপ্পৰত্তি ন দিস্সতীতি কম্মতো ৰিপাকো ভৰিস্সতি, ৰিপাকতো কম্মন্তি অনাগতে কারিযপরম্পরায গৰেসিযমানায অপরিক্খীণসংযোজনস্স কম্মৰিপাকানং অপ্পৰত্তনং ন দিস্সতি, পৰত্ততি এৰাতি অত্থো. হেতুফলসম্বন্ধৰসেন পৰত্তমানে সংসারে ‘‘পুব্বা কোটি ন পঞ্ঞাযতী’’তি ৰচনেন কারণে আদিস্স অভাৰো ৰুত্তো, ‘‘অপ্পৰত্তি ন দিস্সতী’’তি ৰচনেন ফলস্স অৰসানাভাৰো ৰুত্তোতি. এতমত্থন্তি ‘‘কম্মস্স কারকো নত্থী’’তিআদিনা ৰুত্তমত্থং. অসযংৰসীতি ন সযংৰসিনো, মিচ্ছাভিনিৰেসপরৰসাতি অত্থো. অঞ্ঞমঞ্ঞৰিরোধিনোতি ইতরীতরৰিরুদ্ধা দিট্ঠিযো ৰা দিট্ঠিযা ৰা অঞ্ঞমঞ্ঞেন সহ ৰিরোধিনো. গম্ভীরঞাণগোচরতায গম্ভীরং. তথা নিপুণং. সত্তসুঞ্ঞতায, অঞ্ঞমঞ্ঞসভাৰসুঞ্ঞতায চ সুঞ্ঞং. পচ্চযন্তি নামরূপস্স পচ্চযং, তপ্পচ্চযপটিৰেধেনেৰ চ সব্বং পটিৰিদ্ধং হোতীতি.
১২৫৪-৬. কম্মং নত্থি ৰিপাকম্হীতি কুট্টাদীসু রজাদি ৰিয ৰিপাকে সন্তিট্ঠমানং কম্মং নত্থি. পাকো কম্মে ন ৰিজ্জতীতি তথা কম্মে সন্তিট্ঠমানো ৰিপাকো নত্থি. যথাৰুত্তমেৰত্থং উপমায ৰিভাৰেতুং ‘‘যথা ন সূরিযে’’তিআদি ৰুত্তং. মণিম্হীতি সূরিযকন্তমণিম্হি. ন তেসং বহি সো অত্থীতি তে মুঞ্চিত্ৰা তেহি বহি সো অগ্গি নত্থি. সম্ভারেহীতি সমঙ্গীভূতেহি আতপাদীহি তীহি কারণেহি. ন অন্তো কম্মস্সাতিআদি অত্থতো হেট্ঠা ৰুত্তম্পি উপমানিগমনত্থং পুনপি ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং.
১২৫৭-৮. যদি হেতু, ফলঞ্চ অঞ্ঞমঞ্ঞরহিতং, কথং হেতুতো ফলং নিব্বত্ততীতি আহ ‘‘কম্মঞ্চ খো উপাদাযা’’তি. ন কেৰলং কম্মফলমেৰ সুঞ্ঞং কত্তুরহিতং, সব্বম্পি ধম্মজাতং কারকরহিতন্তি ¶ দস্সেতুং ‘‘ন হেত্থ দেৰো’’তিআদিগাথা ৰুত্তা. হেতুসম্ভারপচ্চযাতি একেন হেতুনা একস্স, অনেকস্স ৰা ফলস্স অনিব্বত্তিতো হেতুসমূহনিমিত্তং, সম্ভারোতি ৰা পচ্চযাধিৰচনন্তি হেতুপচ্চযনিমিত্তন্তি অত্থো.
১২৫৯. অদ্ধাসু তরিত্ৰা কঙ্খন্তি তীসু অদ্ধাসু সোল়সৰিধং কঙ্খং ৰিতরিত্ৰা. ন কেৰলমেতং সোল়সৰিধমেৰ কঙ্খং ৰিতরতি, অথ খো ‘‘সত্থরি কঙ্খতী’’তিআদিনযপ্পৰত্তং (ধ. স. ১১২৩; ৰিভ. ৯১৫) অট্ঠৰিধং কঙ্খম্পি পজহতি. তথা হেত্থ বুদ্ধো ধম্মো সঙ্ঘো সিক্খাতি ¶ কঙ্খায গোচরভূতা লোকিযা ধম্মা অধিপ্পেতা. ন হি লোকুত্তরধম্মে আরব্ভ কিলেসা পৰত্তিতুং সক্কোন্তি. পুব্বন্তোতি অতীতা খন্ধাযতনধাতুযো, অপরন্তোতি অনাগতা, পুব্বন্তাপরন্তোতি তদুভযং, অদ্ধাপচ্চুপ্পন্নং ৰা তদুভযভাগযুত্তত্তা. পটিচ্চসমুপ্পন্নধম্মগ্গহণেন গহিতো অট্ঠমো কঙ্খাৰিসযো নামরূপমত্তং, ইদপ্পচ্চযতা-গ্গহণেন পন তস্স পচ্চযো গহিতো, তস্মা সোল়সৰত্থুকায পহীনায অট্ঠৰত্থুকা কঙ্খা অপ্পতিট্ঠাৰ হোতীতি. এতাসঞ্চ পহানেন দ্ৰাসট্ঠিদিট্ঠিগতানিপি ৰিক্খম্ভন্তি দিট্ঠেকট্ঠত্তা ৰিচিকিচ্ছায. যথা হি দিট্ঠি সমুচ্ছিজ্জমানা ৰিচিকিচ্ছায সদ্ধিংযেৰ সমুচ্ছিজ্জতি, এৰং ৰিচিকিচ্ছা ৰিক্খম্ভিযমানা দিট্ঠিযা সদ্ধিংযেৰ ৰিক্খম্ভীযতি. অত্তাভিনিৰেসূপনিস্সযা হি ‘‘অহোসিং নু খো অহ’’ন্তিআদিনযপ্পৰত্তা (ম. নি. ১.১৮; সং. নি. ২.২০; মহানি. ১৭৪) সোল়সৰত্থুকা কঙ্খা, সা এৰ চ পুব্বন্তাদিৰত্থুভাৰেন ৰুত্তা, অত্তাভিনিৰেসৰত্থুকানি দ্ৰাসট্ঠি দিট্ঠিগতানি, বুদ্ধাদিৰত্থুকা চ তদেকট্ঠাতি. উট্ঠিতন্তি উপ্পজ্জিত্ৰা ঠিতং.
১২৬০-২. কঙ্খাৰিতরণং ¶ নামাতি যথাৰুত্তকঙ্খাৰিতরণতো কঙ্খাৰিতরণং নাম. ন কেৰলং কঙ্খাৰিতরণং নাম, ধম্মট্ঠিতিঞাণন্তিপি যথাভূতঞাণন্তিপি সম্মাদস্সনন্তিপি ইদং সমুদীরিতং. এত্থ চ ধরীযন্তি অত্তনো পচ্চযেহীতি ধম্মা, তিট্ঠতি এত্থ ফলং তদাযত্তৰুত্তিতাযাতি ঠিতি, ধম্মানং ঠিতি ধম্মট্ঠিতি, পচ্চযধম্মা. অথ ৰা ধম্মোতি কারণং ‘‘ধম্মপটিসম্ভিদা’’তিআদীসু (ৰিভ. ৭১৮-৭২১) ৰিয, ধম্মস্স ঠিতিসভাৰো, ধম্মতো চ অঞ্ঞো সভাৰো নত্থীতি পচ্চযধম্মানং পচ্চযভাৰো, ধম্মট্ঠিতিযং ঞাণং ধম্মট্ঠিতিঞাণং. সঙ্খারানং যথাভূতং অনিচ্চতাদি যথাভূতং, তত্থ ঞাণন্তি যথাভূতঞাণং. সম্মা পস্সতীতি সম্মাদস্সনং. লদ্ধপ্পতিট্ঠোতি সাসনে পতিট্ঠা নাম অরিযমগ্গো. অযং পন তং অনধিগতোপি তদধিগমুপাযপটিপত্তিযং ঠিতত্তা লদ্ধপ্পতিট্ঠো ৰিয হোতীতি ‘‘লদ্ধপ্পতিট্ঠো’’তি ৰুত্তো. ততোযেৰ চূল়কো সোতাপন্নো, লোকিযাহি সীলসমাধিপঞ্ঞাহি সমন্নাগতত্তা উত্তরি অপ্পটিৰিজ্ঝন্তো সোতাপন্নো ৰিয নিযতো, সুগতিপরাযণো চ হোতীতি চূল়সোতাপন্নো. সোতাপন্নো হি খীণাপাযদুগ্গতিৰিনিপাতোতি. অথ ৰা লদ্ধপ্পতিট্ঠো কঙ্খাৰিতরণৰিসুদ্ধিসমধিগমেন. সপ্পচ্চযনামরূপদস্সনেন হি সম্মদ্দিতদিট্ঠিকণ্টকো ৰিনিদ্ধুতঅহেতুকৰিসমহেতুৰাদো যথাসকপচ্চযেহেৰ ধম্মপ্পৰত্তিং ঞত্ৰা সাসনে পতিট্ঠিতসদ্ধো লদ্ধপ্পতিট্ঠো নাম হোতীতি. নামরূপৰৰত্থানেন দুক্খসচ্চং, ধম্মট্ঠিতিঞাণেন সমুদযসচ্চং, তস্সেৰ অপরভাগে অনিচ্চতো মনসিকারাদিৰিধিনা মগ্গসচ্চঞ্চ অভিঞ্ঞায পৰত্তিযা দুক্খভাৰং দিস্ৰা তস্স অপ্পৰত্তে নিরোধে ¶ একংসেনেৰ নিন্নজ্ঝাসযতায লোকিযেনেৰ ঞাণেন চতুন্নং অরিযসচ্চানং অধিগতত্তা অপাযেসু অভব্বুপ্পত্তিকো, সোতাপন্নভূমিযঞ্চ ভব্বুপ্পত্তিকো হোতীতি চূল়সোতাপন্নো নামাতি ৰুত্তং ‘‘সোতাপন্নো ¶ হি চূল়কো’’তি. তস্মাতি যস্মা এৰং মহানিসংসমেতং ঞাণং, তস্মা সপঞ্ঞো অত্তনো হিতানুপেক্খনপঞ্ঞায সমন্নাগতো. তেনাহ ‘‘অত্থকামো’’তি.
ইতি অভিধম্মত্থৰিকাসিনিযা নাম
অভিধম্মাৰতারসংৰণ্ণনায
কঙ্খাৰিতরণৰিসুদ্ধিনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
২০. ৰীসতিমো পরিচ্ছেদো
মগ্গামগ্গঞাণদস্সনৰিসুদ্ধিনিদ্দেসৰণ্ণনা
১২৬৩. ইদানি কঙ্খাৰিতরণৰিসুদ্ধিযা অনন্তরং উদ্দিট্ঠায মগ্গামগ্গঞাণদস্সনৰিসুদ্ধিযা নিদ্দেসক্কমো অনুপ্পত্তো, সা পন যস্মা ওভাসাদিউপক্কিলেসসম্ভৰে সতি হোতি, ওভাসাদযো চ উদযব্বযঞাণে সম্ভৰন্তি, উদযব্বযঞাণঞ্চ তিলক্খণৰিপস্সনায সতি উপ্পজ্জতি, তস্স চ কলাপসম্মসনং আদি. তঞ্হি অতীতাদিভেদভিন্নানং ধম্মানং সঙ্খিপিত্ৰা ৰৰত্থানৰসেন পৰত্তনতো আদিকম্মিকস্স সুকরসম্মসনং, তস্মা পঠমং তত্থেৰ অভিযোগং করোন্তেন কমতো তং সম্পাদেতব্বন্তি দস্সেতুং ‘‘কলাপসম্মসনেনেৰা’’তিআদি আরদ্ধং. অথ ৰা দ্ৰিন্নং ৰিসুদ্ধীনমন্তরে কলাপসম্মসনং হোতি, তঞ্চ খো দ্ৰীসু একায ৰিসুদ্ধিযা সঙ্গহেতব্বং, মগ্গামগ্গঞাণস্স চ আদিভূতত্তা তত্থেৰস্স সঙ্গহো যুত্তোতি এত্থেৰ নং সঙ্গহিতুকামতায ৰুত্তং ‘‘কলাপসম্মসনেনেৰা’’তিআদি. কেচি পন কলাপসম্মসনং নাম একৰিসুদ্ধিযম্পি ন অন্তোগধন্তি তং অনামসিত্ৰাৰ ৰিপস্সনাচারং ৰণ্ণেন্তি. কলাপসম্মসনেনেৰাতি অতীতাদিভেদভিন্নানং ¶ ধম্মানং সঙ্খিপিত্ৰা ৰৰত্থানৰসেন কলাপতো, কলাপানং ৰা সম্মসনেন মগ্গামগ্গঞাণদস্সনৰিপস্সনায যোগো করণীযো. অথ ৰা ¶ ভুম্মত্থে করণনিদ্দেসৰসেন কলাপসম্মসনে যোগো করণীযোতি অত্থো. ‘‘কলাপসম্মসনেনেৰ যোগো করণীযো’’তি ৰত্ৰাপি তং পন ৰিসুদ্ধিমগ্গতো (ৰিসুদ্ধি. ২.৬৯২) গহেতব্বন্তি গন্থৰিত্থারপরিহারত্থং ইধ ন দস্সিতন্তি.
১২৬৪. পচ্চুপ্পন্নস্স ধম্মস্সাতি সন্ততিপচ্চুপ্পন্নস্স, খণপচ্চুপ্পন্নস্স ৰা. আদিতো পন খণপচ্চুপ্পন্নস্স উদযৰযং দুপ্পরিগ্গহং, তস্মা সন্ততিপচ্চুপ্পন্নৰসেন পঠমং উদযব্বযানুপস্সনং কাতব্বং. নিব্বত্তীতি দ্ৰিন্নং পচ্চুপ্পন্নানং ৰসেন পঠমাভিনিব্বত্তি চ খণনিব্বত্তি চ. ৰিপরিণামোতি ৰিনাসো.
১২৬৫. অনুপস্সনাপি ঞাণন্তি যা উদযস্স চ ৰযস্স চ অনুপস্সনা, সা ঞাণন্তি ৰরঞাণেন সম্মাসম্বুদ্ধেন দেসিতং. তত্রাযং পাল়ি –
‘‘কথং পচ্চুপ্পন্নানং ধম্মানং ৰিপরিণামানুপস্সনে পঞ্ঞা উদযব্বযানুপস্সনে ঞাণং? জাতং রূপং পচ্চুপ্পন্নং, তস্স নিব্বত্তিলক্খণং উদযো. ৰিপরিণামলক্খণং ৰযো. অনুপস্সনা ঞাণং. জাতা ৰেদনা…পে… সঞ্ঞা… সঙ্খারা… ৰিঞ্ঞাণং… জাতং চক্খুং…পে… জাতো ভৰো পচ্চুপ্পন্নো, তস্স নিব্বত্তিলক্খণং উদযো. ৰিপরিণামলক্খণং ৰযো. অনুপস্সনা ঞাণ’’ন্তি (পটি. ম. ১.৪৯).
এত্থ পন উদযদস্সনং যাৰদেৰ খযদস্সনন্তি ৰযদস্সনস্স পধানতং দস্সেতুং ‘‘ৰিপরিণামানুপস্সনে পঞ্ঞা’’তি ৰত্ৰা তং পন ৰযদস্সনং উদযদস্সনপুব্বকন্তি ৰুত্তং ‘‘উদযব্বযানুপস্সনে ঞাণ’’ন্তি.
১২৬৬-৮. পুব্বে ¶ উপ্পত্তিতোতি জননতো পুব্বে অনুপ্পন্নস্সাতি ৰুত্তং হোতি. নিচযো রাসি ৰা নত্থি, যতো আগচ্ছেয্য উপ্পজ্জমানং অলদ্ধত্তভাৰস্স সব্বেন সব্বং অৰিজ্জমানত্তা. তেনাহ ‘‘তথা উপ্পজ্জতো’’তিআদি. যথা অনাগতে অদ্ধানে ইমে ধম্মা সব্বেন সব্বং নত্থি, এৰং অতীতেপি অদ্ধানন্তি দস্সেন্তো ‘‘তথা নিরুজ্ঝমানস্সা’’তিআদিং ৰত্ৰা অৰিজ্জমানানংযেৰ রূপারূপধম্মানং হেতুপচ্চযসমৰাযে উপ্পাদো, উপ্পজ্জিত্ৰা চ সব্বসো অভাৰূপগমোতি ইমমত্থং সমুদাযগতং তদেকদেসভূতায উপমায ৰিভাৰেতুং ইমস্মিং ঠানে অট্ঠকথায ¶ (ৰিসুদ্ধি. ২.৭২৩) ৰীণূপমা আগতা. সা ইধাপি আহরিত্ৰা ৰত্তব্বাতি অধিপ্পাযেন ‘‘এত্থ ৰীণূপমা’’তিআদিমাহ. এতস্সত্থস্সাতি অৰিজ্জমানানংযেৰ উপ্পাদো, উপ্পন্নানঞ্চ পরতো অভাৰোতি ইমস্স অত্থস্স পকাসনে. ৰীণূপমাতি ৰীণাৰসেন আগতা উপমা. সা পনেৰং দট্ঠব্বা – যথা ৰীণায ৰাদিযমানায উপ্পন্নস্স সদ্দস্স নেৰ উপ্পত্তিতো পুব্বে সন্নিচযো অত্থি, ন উপ্পজ্জমানো সন্নিচযতো আগতো. ন নিরুজ্ঝমানস্স দিসাৰিদিসাগমনং অত্থি, ন নিরুদ্ধো কত্থচি সন্নিচিতো তিট্ঠতি, অথ খো ৰীণঞ্চ ৰীণৰাদনঞ্চ পুরিসস্স চ তজ্জং ৰাযামং পটিচ্চ অহুত্ৰা সম্ভোতি, হুত্ৰা পটিৰেতি, এৰং সব্বেপি রূপারূপধম্মা অহুত্ৰা সম্ভোন্তি, হুত্ৰা পটিৰেন্তীতি.
১২৬৯-৭০. এৰং সঙ্খেপতো উদযব্বযমনসিকারৰিধিং দস্সেত্ৰা পুন যানি এতস্সেৰ উদযব্বযঞাণস্স ৰিভঙ্গে ‘‘অৰিজ্জাসমুদযা রূপসমুদযো’’তি (পটি. ম. ১.৫০) পচ্চযসমুদযট্ঠেন রূপক্খন্ধস্স উদযং পস্সতি, ‘‘তণ্হাসমুদযা…পে… কম্মসমুদযা…পে… ¶ আহারসমুদযা রূপসমুদযো’’তি (পটি. ম. ১.৫০) পচ্চযসমুদযট্ঠেন রূপক্খন্ধস্স উদযং পস্সতি, নিব্বত্তিলক্খণং পস্সন্তোপি রূপক্খন্ধস্স উদযং পস্সতি, রূপক্খন্ধস্স উদযং পস্সন্তো ইমানি পঞ্চ লক্খণানি পস্সতি. ‘‘অৰিজ্জানিরোধা রূপনিরোধো’’তি (পটি. ম. ১.৫০) পচ্চযনিরোধট্ঠেন রূপক্খন্ধস্স ৰযং পস্সতি, ‘‘তণ্হানিরোধা…পে… কম্মনিরোধা…পে… আহারনিরোধা রূপনিরোধো’’তি (পটি. ম. ১.৫০) পচ্চযনিরোধট্ঠেন রূপক্খন্ধস্স ৰযং পস্সতি, ৰিপরিণামলক্খণং পস্সন্তোপি রূপক্খন্ধস্স ৰযং পস্সতি, রূপক্খন্ধস্স ৰযং পস্সন্তো ইমানি পঞ্চ লক্খণানি পস্সতি. তথা ‘‘অৰিজ্জাসমুদযা ৰেদনাসমুদযো’’তি (পটি. ম. ১.৫০) পচ্চযসমুদযট্ঠেন ৰেদনাক্খন্ধস্স উদযং পস্সতি, ‘‘তণ্হাসমুদযা…পে… কম্মসমুদযা…পে… ফস্সসমুদযা ৰেদনাসমুদযো’’তি (পটি. ম. ১.৫০) পচ্চযসমুদযট্ঠেন ৰেদনাক্খন্ধস্স উদযং পস্সতি, নিব্বত্তিলক্খণং পস্সন্তো ৰেদনাক্খন্ধস্স উদযং পস্সতি, ৰেদনাক্খন্ধস্স উদযং পস্সন্তো ইমানি পঞ্চ লক্খণানি পস্সতি. ‘‘অৰিজ্জানিরোধা…পে… তণ্হানিরোধা…পে… কম্মনিরোধা…পে… ফস্সনিরোধা ৰেদনানিরোধো’’তি (পটি. ম. ১.৫০) পচ্চযনিরোধট্ঠেন ৰেদনাক্খন্ধস্স ৰযং পস্সতি, ৰিপরিণামলক্খণং পস্সন্তোপি ৰেদনাক্খন্ধস্স ৰযং পস্সতি, ৰেদনাক্খন্ধস্স ৰযং পস্সন্তো ইমানি পঞ্চ লক্খণানি পস্সতি, ৰেদনাক্খন্ধস্স ৰিয সঞ্ঞাসঙ্খারৰিঞ্ঞাণক্খন্ধানং ¶ . অযং পন ৰিসেসো – ৰিঞ্ঞাণক্খন্ধস্স ফস্সট্ঠানে ‘‘নামরূপসমুদযা নামরূপনিরোধা’’তি.
এৰং একেকস্স খন্ধস্স উদযব্বযদস্সনে দস দস কত্ৰা সমপঞ্ঞাস লক্খণানি ৰুত্তানি, তেসং ৰসেনপি ‘‘এৰম্পি রূপসমুদযো, এৰম্পি রূপৰযো, এৰম্পি রূপং উদেতি, এৰম্পি রূপং ৰেতী’’তি পচ্চযতো চেৰ খণতো চ ৰিত্থারেন চ মনসিকারৰিধিং দস্সেতুং ‘‘তস্সেৰ ঞাণস্সা’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ অৰিজ্জাসমুদযাতি অৰিজ্জায উপ্পাদা ¶ , অত্থিভাৰাতি অত্থো. নিরোধৰিরুদ্ধো হি উপ্পাদো অত্থিভাৰো হোতি, তস্মা পুরিমভৰসিদ্ধায অৰিজ্জায সতি ইমস্মিং ভৰে রূপসমুদযো রূপস্স উপ্পাদো হোতীতি অত্থো. আদি-সদ্দসঙ্গহিতেসু ‘‘তণ্হাসমুদযা রূপসমুদযো, কম্মসমুদযা রূপসমুদযো, আহারসমুদযা রূপসমুদযো’’তি চ, তথা ৰযদস্সনে ‘‘অৰিজ্জানিরোধা রূপনিরোধো, তণ্হানিরোধা… কম্মনিরোধা… আহারনিরোধা রূপনিরোধো’’তি চ আদীসু অৰিজ্জাদীহি তীহি অতীতকালিকানি তেসং সহকারীকারণভূতানি উপাদানাদীনিপি গহিতানেৰাতি ৰেদিতব্বং.
পৰত্তিপচ্চযেসু কবল়ীকারাহারস্স বলৰতায সো এৰ গহিতো ‘‘আহারসমুদযা’’তি. তস্মিং পন গহিতে পৰত্তিপচ্চযতাসামঞ্ঞেন উতুচিত্তানিপি গহিতানেৰ হোন্তীতি চতুসমুট্ঠানিকরূপস্স পচ্চযতো উদযদস্সনং ৰিভাৰিতমেৰাতি দট্ঠব্বং. অৰিজ্জাতণ্হূপনিস্সযসহিতেনেৰ কম্মুনা রূপকাযস্স নিব্বত্তি, অসতি চ অৰিজ্জূপনিস্সযায ভৰনিকন্তিযা জাতিযা অসম্ভৰোযেৰাতি. যথা রূপস্স অৰিজ্জাতণ্হূপনিস্সযতা, এৰং ৰেদনাদীনম্পি দট্ঠব্বা. আহারো পন উপ্পন্নস্স রূপস্স পোসকো কবল়ীকারাহারস্স অধিপ্পেতত্তা, কামং যথাধিট্ঠানত্তা ৰা দেসনায. উক্কট্ঠনিদ্দেসেন ৰা আহারগ্গহণং. অৰিজ্জানিরোধাতি অগ্গমগ্গঞাণেন অৰিজ্জায অনুপ্পাদনিরোধতো অনাগতস্স রূপস্স অনুপ্পাদনিরোধো হোতি পচ্চযাভাৰে অভাৰতো. ‘‘তণ্হানিরোধা কম্মনিরোধো’’তি এত্থাপি এসেৰ নযো. আহারনিরোধাতি পৰত্তিপচ্চযস্স কবল়ীকারাহারস্স অভাৰে. রূপনিরোধোতি তংসমুট্ঠানরূপস্স অভাৰো হোতীতি. সেসং হেট্ঠা ৰুত্তনযানুসারেন ৰেদিতব্বং ¶ . অযং পন ৰিসেসো – ‘‘ফুট্ঠো ৰেদেতি, ফুট্ঠো সঞ্জানাতি, ফুট্ঠো চেতেতীতি (সং. নি. ৪.৯৩), ফস্সপচ্চযা ৰেদনা, চক্খুসম্ফস্সজা ৰেদনা, সঞ্ঞা চেতনা’’তি ৰচনতো ফস্সো ৰেদনাসঞ্ঞাসঙ্খারক্খন্ধানং পৰত্তিপচ্চযো, তন্নিরোধা চ তেসং নিরোধো, মহাপদানমহানিদানসুত্তেসু ¶ , অভিধম্মে চ অঞ্ঞমঞ্ঞপচ্চযৰারে ‘‘নামরূপপচ্চযা ৰিঞ্ঞাণ’’ন্তি (দী. নি. ২.৫৭, ৯৭; কথা. ৭১৯) ৰচনতো নামরূপং ৰিঞ্ঞাণস্স পৰত্তিপচ্চযো, তন্নিরোধা চ তস্স নিরোধোতি ৰুত্তং ‘‘ফস্সসমুদযা ৰেদনাসমুদযো’’তিআদি.
১২৭১. দস দসাতি রূপক্খন্ধস্স উদযদস্সনে অৰিজ্জা তণ্হা কম্মং আহারোতি ইমেসং পচ্চযানং অত্থিতাসঙ্খতলক্খণানি চেৰ রূপস্স নিব্বত্তিলক্খণঞ্চাতি ইমানি পঞ্চ লক্খণানি, ৰযদস্সনে অৰিজ্জাদীনং চতুন্নং পচ্চযানং অনুপ্পাদনিরোধো, রূপস্স খণনিরোধো চাতি ইমানি পঞ্চ লক্খণানীতি রূপক্খন্ধস্স দস লক্খণানি, তথা ৰেদনাক্খন্ধাদীনং চতুন্নং চত্তালীস লক্খণানীতি এৰং সমপঞ্ঞাস লক্খণানি হোন্তি. তেনাহ ‘‘পঞ্ঞাস লক্খণানী’’তি. লক্খণট্ঠো পন তেসং চতুন্নং পচ্চযানং অত্থিতা, অনুপ্পাদনিরোধো চাতি অট্ঠ লক্খীযতি এতেহি রূপাদীনং উদযো চ ৰযো চাতি লক্খণানি. চতুন্নঞ্হি পচ্চযানং অত্থিতাহি রূপাদিউদযো লক্খীযতি, অনুপ্পাদনিরোধঅচ্চন্তনিরোধেহি ৰযো, নিব্বত্তিৰিপরিণামানি পন সঙ্খতলক্খণানেৰাতি. ধম্মে সমনুপস্সতীতি রূপাদিকে ধম্মে উদযব্বযৰন্তে সমনুপস্সতি. এত্থ চ কেচি তাৰ আহু ‘‘অরূপক্খন্ধানং উদযব্বযদস্সনং অদ্ধাসন্ততিৰসেন, ন খণৰসেনা’’তি, তেসং মতেন খণতো উদযব্বযদস্সনমেৰ ন সিযা. অপরে পনাহু ‘‘পচ্চযতো উদযব্বযদস্সনেন অতীতাদিৰিভাগং অনামসিত্ৰা সব্বসাধারণতো ¶ অৰিজ্জাদিপচ্চযা ৰেদনায সম্ভৰং লব্ভমানতং পস্সতি, ন উপ্পাদং. অৰিজ্জাদিঅভাৰে চ তস্সা অসম্ভৰং অলব্ভমানতং পস্সতি, ন ভঙ্গক্খণতো. উদযব্বযস্স দস্সনে পচ্চুপ্পন্নানং উপ্পাদং, ভঙ্গঞ্চ পস্সতী’’তি, তং অযুত্তং. সন্ততিৰসেন হি রূপারূপধম্মে উদযব্বযতো মনসি করোন্তস্স অনুক্কমেন ভাৰনায বলপ্পত্তকালে ঞাণস্স তিক্খৰিসদভাৰপ্পত্তিযা খণতো উদযব্বযা উপট্ঠহন্তীতি.
১২৭২-৫. অযঞ্হি পঠমং পচ্চযতো উদযব্বযং মনসি করোন্তো পচ্ছা অৰিজ্জাদিকে পচ্চযধম্মে ৰিস্সজ্জেত্ৰা উদযব্বযৰন্তে খন্ধে গহেত্ৰা তেসং পচ্চযতো উদযব্বযদস্সনমুখেন খণতোপি উদযব্বযং মনসি করোতি. তস্স যদা ঞাণং তিক্খং ৰিসদং হুত্ৰা পৰত্ততি, তদা রূপারূপধম্মা খণে খণে উপ্পজ্জন্তা, ভিজ্জন্তা চ হুত্ৰা উপট্ঠহন্তি. তেন ৰুত্তং ‘‘এৰং রূপুদযো হোতী’’তিআদি. তত্থ এৰং রূপুদযোতি এৰং ৰুত্তনযেন অৰিজ্জাসমুদযা…পে… তণ্হাসমুদযা…পে… কম্ম…পে… আহারসমুদযাপি রূপস্স সম্ভৰো ¶ . এৰমস্স ৰযোতি এৰং ৰুত্তনযেনেৰ অৰিজ্জানিরোধা…পে… তণ্হানিরোধা…পে… কম্ম…পে… আহারনিরোধা রূপস্স ৰযো অনুপ্পাদোতি অযং পচ্চযতো ৰিত্থারেন মনসিকারো. উদেতি এৰং রূপম্পীতি এৰং সমুদযতো কম্মসমুট্ঠানরূপম্পি আহারউতুচিত্তসমুট্ঠানরূপম্পি উদেতি উপ্পজ্জতি নিব্বত্ততি. এৰং রূপং তু ৰেতীতি কম্মসমুট্ঠানরূপম্পি আহারউতুচিত্তসমুট্ঠানরূপম্পি এৰং ৰেতি নিরুজ্ঝতীতি অযং খণতো ৰিত্থারেন মনসিকারো. তেন ৰুত্তং ‘‘এৰং পচ্চযতোপেত্থ খণতো উদযব্বয’’ন্তি. সব্বধম্মা পাকটা হোন্তীতি ইতি ইমে ধম্মা অহুত্ৰা সম্ভোন্তি, হুত্ৰা পটিৰেন্তি. যথা পচ্চুপ্পন্নে, এৰং অতীতানাগতেপীতি নযৰসেন অতীতাদিধম্মানং দ্ৰেধা উদযব্বযং পস্সতো সচ্চপটিচ্চসমুপ্পাদনযলক্খণভেদা ¶ পাকটা হোন্তি. তস্সেৰং পাকটীভূতসব্বধম্মসভাৰস্স ‘‘এৰং কির নামিমে ধম্মা অনুপ্পন্নপুব্বা উপ্পজ্জন্তি, উপ্পন্না নিরুজ্ঝন্তী’’তি নিচ্চনৰাৰ হুত্ৰা সঙ্খারা উপট্ঠহন্তি. ন কেৰলঞ্চ নিচ্চনৰাৰ, উদকে দণ্ডকেন কতলেখা ৰিয, আরগ্গে ঠপিতসাসপো ৰিয, ৰিজ্জুসঞ্চারো ৰিয চ পরিত্তকালট্ঠাযিনো উপট্ঠহন্তি. তেনাহ ‘‘উদকে দণ্ডরাজীৰা’’তিআদি. উদকে দণ্ডরাজিআদযোৰ কিঞ্চাপি উত্তরুত্তরি অতিপরিত্তট্ঠাযিভাৰনিদস্সনত্থং দস্সিতা, তথাপি দন্ধনিরোধা এৰ নিদস্সিতা, ততোপি লহুতরনিরোধত্তা সঙ্খারানং. তথা হি গমনস্সাদানং দেৰপুত্তানং হেট্ঠুপরিযেন পরিমুখং ধাৰন্তানং সিরসি, পাদে চ বদ্ধখুরধারাসন্নিপাততোপি সীঘতরো রূপনিরোধো ৰুত্তো, পগেৰ অরূপধম্মানং. ন কেৰলং পরিত্ততরকালট্ঠাযিনোৰ উপট্ঠহন্তি, অথ খো অসারাপি খাযন্তীতি আহ ‘‘কদলী’’তিআদি. তত্থ মণ্ডলাকারেন আৰিজ্ঝিযমানং অলাতমেৰ অলাতচক্কং. মন্তোসধপ্পভাৰিতা ইন্দজালাদিকা মাযা.
১২৭৬-৭. এত্তাৰতাতি য্ৰাযং কলাপসম্মসননিযোজনতো পট্ঠায যাৰ উদযব্বযপটিৰেধায ভাৰনা ৰিধি আরদ্ধো, এত্তাৰতা ভাৰনাৰিধানেন কলাপসম্মসনম্পি উদযব্বযঞাণুপ্পাদস্সেৰ পরিকম্মন্তি. উদযব্বযদস্সনং ঞাণন্তি সম্বন্ধো. লক্খণানি চ…পে… ঠিতন্তি ৰযধম্মমেৰ উপ্পজ্জতি, উপ্পন্নঞ্চ ৰযং উপেতীতি ইমিনা আকারেন সমপঞ্ঞাস লক্খণানি পটিৰিজ্ঝিত্ৰা ঠিতং. অধুনা উপ্পন্নং ন তাৰ বলপ্পত্তন্তি আহ ‘‘তরুণ’’ন্তি. কলাপসম্মসনাদিৰসেন পৰত্তসম্মসনং নিপ্পরিযাযেন ৰিপস্সনাসমঞ্ঞং লভতি. উদযব্বযানুপস্সনাদিৰসেন পৰত্তমেৰ লভতীতি আহ ‘‘যস্স চা’’তিআদি.
১২৭৮-৮০. অথস্স ¶ ইমায তরুণৰিপস্সনায ৰিপস্সন্তস্স দস ৰিপস্সনুপক্কিলেসা উপ্পজ্জন্তীতি দস্সেন্তো আহ ¶ ‘‘ৰিপস্সনাযা’’তিআদি. এতাযাতি উদযব্বযানুপস্সনাসঙ্খাতায তরুণৰিপস্সনায, ন ভঙ্গানুপস্সনাদিসঙ্খাতায তরুণৰিপস্সনায, নাপি নিব্বিদানুপস্সনাদিসঙ্খাতায বলৰৰিপস্সনাযাতি অত্থো. ন হি তদা ৰিপস্সনুপক্কিলেসা উপ্পজ্জন্তীতি. ৰিপস্সকস্সাতি চ ৰিপস্সকস্সেৰাতি এৰ-কারো লুত্তনিদ্দিট্ঠো. তেনেৰ ৰক্খতি ‘‘সম্পত্তপটিৰেধস্সা’’তিআদি. দিট্ঠিগ্গাহাদিৰত্থুভাৰেন ৰিপস্সনং উপক্কিলেসন্তীতি উপক্কিলেসা. সম্পত্তো চতুসচ্চফলপটিৰেধো যেন সো সম্পত্তপটিৰেধো, সো চ সোতাপন্নাদীনং অঞ্ঞতরো হোতীতি আহ ‘‘সোতাপন্নাদিনো’’তি. অপিচাতি অযং ৰক্খমানসমুচ্চযত্থো. ইদঞ্চ উক্কট্ঠনিদ্দেসৰসেন ৰুত্তং বলৰৰিপস্সনাপত্তস্সাপি অনুপ্পজ্জনতো. সম্পত্তপটিৰেধস্সাতি ৰা বলৰিপস্সনাপত্তং সন্ধায ৰুত্তং. সোপি হি পটিৰেধপ্পত্তিযা আসন্নারহদেসে ঠিতত্তা সম্পত্তপটিৰেধো নাম হোতি. এৰঞ্চ সতি অপিচাতি ৰুত্তসমুচ্চযত্থো হোতি. অথ ৰা অপি-সদ্দো ৰুত্তসমুচ্চযত্থো. চ-সদ্দো অৰুত্তসমুচ্চযত্থো. তেন নিক্খিত্তকম্মট্ঠানং সঙ্গণ্হাতি. ৰিপস্সনং আরভিত্ৰা অন্তরা ৰোসানং আপন্নস্সাপি ৰিপস্সনুপক্কিলেসা ন উপ্পজ্জন্তি. ৰিপ্পটিপন্নস্সাতি সীলৰিপত্তিআদিৰসেন যথা তথা ৰিপ্পটিপন্নকস্স, গরহিতব্বপটিপন্নস্সাতি অত্থো. অথ ৰা ৰিপ্পটিপন্নস্সাতি ৰিপস্সনাভাৰনাসঙ্খাতায সম্মাপটিপত্তিযা অভাৰেন ৰিরহিতপটিপত্তিকস্স.
১২৮১. ৰিপস্সনাপটিপত্তিযেৰ হি সসম্ভারা পুব্বভাগে সম্মাপটিপত্তি, তদঞ্ঞা ৰিপ্পটিপত্তি, তেনেৰস্স ৰিসুদ্ধিপক্খে ‘‘সম্মাৰ পটিপন্নস্সা’’তি ৰুত্তং. সা চ নিক্খিত্তধুরস্সাপি হোতীতি ইমস্মিং পক্খে নিক্খিত্তকম্মট্ঠানোপি ইমিনাৰ সঙ্গহিতো হোতীতি. সম্মাৰ পটিপন্নস্সাতি হেট্ঠা ৰুত্তৰিধানেন সম্মা এৰ পটিপন্নস্স, ন ৰিপ্পটিপন্নস্স ৰা নিক্খিত্তধুরস্স ¶ ৰা. যুত্তযোগস্সাতি যুত্তেন যোগেন, ঞাণেন ৰা ভাৰনমনুযুঞ্জনসীলস্স. সা পন যুত্তযোগিতা সমথৰসেনাপি হোতীতি তন্নিৰত্তনত্থমাহ ‘‘সদা ৰিপস্সকস্সেৰা’’তি. উপ্পজ্জন্তীতি এত্থাপি এৰ-কারো সম্বন্ধিতব্বো, তেন ন নুপ্পজ্জন্তীতি অত্থো. অঞ্ঞথা মগ্গামগ্গঞাণস্সেৰ অসম্ভৰতো. কিরাতি অনুস্সুতিযং. সা পনেসা অনুস্সুতি পাল়িৰসেনেৰ আগতাতি দট্ঠব্বং. যথাহ –
‘‘কথং ধম্মুদ্ধচ্চৰিগ্গহিতং মানসং হোতি? অনিচ্চতো মনসিকরোতো ওভাসো উপ্পজ্জতি ¶ , ওভাসো ধম্মোতি ওভাসং আৰজ্জেতি, ততো ৰিক্খেপো উদ্ধচ্চং, তেন উদ্ধচ্চেন ৰিগ্গহিতমানসো অনিচ্চতো উপট্ঠানং যথাভূতং নপ্পজানাতি. দুক্খতো…পে… অনত্ততো উপট্ঠানং যথাভূতং নপ্পজানাতি. তথা অনিচ্চতো মনসিকরোতো ঞাণং উপ্পজ্জতি…পে… পীতি পস্সদ্ধি সুখং অধিমোক্খো পগ্গহো উপট্ঠানং উপেক্খা নিকন্তি উপ্পজ্জতি, নিকন্তি ধম্মোতি নিকন্তিং আৰজ্জেতি, ততো ৰিক্খেপো উদ্ধচ্চং, তেন উদ্ধচ্চেন ৰিগ্গহিতমানসো অনিচ্চতো উপট্ঠানং যথাভূতং নপ্পজানাতি. দুক্খতো…পে… অনত্ততো উপট্ঠানং যথাভূতং নপ্পজানাতী’’তি (পটি. ম. ২.৬).
১২৮২. ইদানি তেসং ওভাসাদীনং সরূপৰিভাৰনত্থং তেসু উপ্পন্নেসু ৰিপস্সনায উপক্কিলিস্সনাকারঞ্চ দস্সেতুং ‘‘ৰিপস্সনাযা’’তিআদি ৰুত্তং. ৰিপস্সনায ওভাসোতি ৰিপস্সনাচিত্তসমুট্ঠিতং, সসন্ততিপতিতউতুসমুট্ঠানঞ্চ ভাসুরং রূপং. তত্থ ৰিপস্সনাচিত্তসমুট্ঠানং যোগিনো সরীরট্ঠমেৰ পভস্সরং হুত্ৰা তিট্ঠতি, ইতরং সরীরং মুঞ্চিত্ৰা ঞাণানুভাৰানুরূপং ¶ সমন্ততো ফরতি, তং তস্সেৰ পঞ্ঞাযতি, তেন ফুট্ঠোকাসে রূপগতম্পি পস্সতি. পস্সন্তো চ চক্খুৰিঞ্ঞাণেন পস্সতি, উদাহু মনোৰিঞ্ঞাণেনাতি ৰীমংসিতব্বমেতন্তি ৰদন্তি. আচরিযধম্মপালত্থেরেন পন ‘‘দিব্বচক্খুলাভিনো ৰিয তং মনোৰিঞ্ঞাণৰিঞ্ঞেয্যমেৰাতি যুত্তং ৰিয দিস্সতী’’তি (ৰিসুদ্ধি. মহা. ২.৭৩৩) ৰুত্তং.
১২৮৩-৪. মগ্গপ্পত্তো ফলপ্পত্তো, অহমস্মীতি গণ্হতীতি ‘‘ন ৰত মে ইতো পুব্বে এৰরূপো ওভাসো উপ্পন্নপুব্বো, অদ্ধা অরিযমগ্গং পত্তোস্মি, ফলং সচ্ছাকাসি’’ন্তি অমগ্গংযেৰ ‘‘মগ্গো’’তি গণ্হাতি. তস্সেৰং পন গণ্হতোতি তস্স অমগ্গংযেৰ ‘‘মগ্গো’’তি গণ্হন্তস্স. ৰিপস্সনাৰীথীতি পটিপাটিযা পৰত্তমানা ৰিপস্সনাৰ উক্কন্তা নাম হোতি, যোগিনো ‘‘মগ্গং পত্তোস্মী’’তি অধিমানেন ৰিস্সট্ঠত্তা. ৰিপস্সনাৰীথিন্তিপি পাঠো, তস্সেৰং গণ্হতো ৰিপস্সনা ততোযেৰ ৰীথিং উক্কন্তা নাম হোতীতি অত্থো. ওভাসমেৰ সো ভিক্খু, অস্সাদেন্তো নিসীদতীতি সো ভিক্খু অত্তনা আরদ্ধং ৰিপস্সনং ৰিস্সজ্জেত্ৰা ওভাসমেৰ লোভৰসেন ৰা দিট্ঠিৰসেন ৰা অস্সাদেন্তো নিসীদতি. সো খো পনাযং ওভাসো কস্সচি ভিক্খুনো পল্লঙ্কট্ঠানমত্তমেৰ ওভাসেন্তো উপ্পজ্জতি, কস্সচি অন্তোগব্ভং, কস্সচি বহিগব্ভং, কস্সচি সকলৰিহারং গাৰুতং অড্ঢযোজনং যোজনং দ্ৰিযোজনং তিযোজনং, কস্সচি পথৰীতলতো ¶ পট্ঠায যাৰ অকনিট্ঠব্রহ্মলোকা একালোকং কুরুমানো, যথা সমুদ্দম্হি যোজনমত্তে মচ্ছকচ্ছপা পঞ্ঞাযন্তি, এৰং উপ্পজ্জন্তি. ভগৰতো পন দসসহস্সিলোকধাতুং ওভাসেন্তো উদপাদি.
১২৮৫. ৰিপস্সনাপীতীতি ৰিপস্সনাচিত্তসম্পযুত্তা পীতি. খুদ্দিকাদিকা হেট্ঠা ৰণ্ণিতাযেৰ, অযঞ্চ পঞ্চৰিধা পীতি উদযব্বযানুপস্সনায ¶ ৰীথিপটিপন্নায অনুক্কমেন উপ্পজ্জতি. মত্থকপ্পত্তেন পন উদযব্বযঞাণেন সদ্ধিং ফরণাপীতিযেৰ হোতি. উপচারপ্পনক্খণতো অঞ্ঞদাপি হি ফরণাপীতি হোতিযেৰাতি. তেন ৰুত্তং অট্ঠকথাযং ‘‘সকলসরীরং পূরযমানা উপ্পজ্জতী’’তি (ৰিসুদ্ধি. ২.৭৩৪; ধ. স. অট্ঠ. ১.ধম্মুদ্দেসৰার ঝানঙ্গরাসিৰণ্ণনা).
১২৮৬-৭. যোগিনো…পে… হোন্তি হীতি যস্সাযং পস্সদ্ধি উপ্পন্না, তস্স যোগিনো রত্তিট্ঠানে ৰা দিৰাট্ঠানে ৰা নিসিন্নস্স কাযচিত্তানি পস্সদ্ধানেৰ হোন্তি, নেৰ দরথো হোতীতি অত্থো. পস্সদ্ধিআদীনি ছ যুগল়ানি অঞ্ঞমঞ্ঞযোগীনীতি পস্সদ্ধিযা উপ্পন্নায ইতরাপি উপ্পন্নাযেৰ হোন্তীতি কিচ্চদস্সনমুখেন তা সব্বাপি দস্সেন্তো ‘‘লহূনি চা’’তিআদিমাহ. এত্থ চ কায-গ্গহণেন রূপকাযস্সাপি গহণং ৰেদিতব্বং, ন ৰেদনাদিক্খন্ধত্তযস্সেৰ. কাযপস্সদ্ধিআদযো হি রূপকাযস্সাপি দরথাদিনিম্মদ্দকাতি. কম্মঞ্ঞানেৰ হোন্তীতি ন কেৰলং কম্মঞ্ঞানেৰ সুৰিসদানি উজুকানিযেৰ হোন্তি, অৰিনাভাৰিতায পন তদুভযং ৰিসুং ন ৰুত্তং. কাযচিত্তানং পস্সদ্ধাদিভাৰো চ তেসং অপস্সদ্ধাদিহেতুভূতানং উদ্ধচ্চাদিথিনমিদ্ধাদিদিট্ঠিমানাদিসেসনীৰরণাদিঅস্সদ্ধিযাদিমাযাসাঠেয্যাদিসংকিলেসধম্মানং ৰিদ্ধংসনৰসেনেৰ তদা ৰিপস্সনাচিত্তুপ্পাদস্স পৰত্তনতো.
১২৮৮-৯০. মনুস্সানং অযন্তি মানুসী, মনুস্সযোগ্যকামসুখরতি. তাদিসেহি মনুস্সৰিসেসেহি অনুভৰিতব্বতানতিৰত্তনতো দিব্বরতিপি সঙ্গহিতা, মানুসীসদিসতায, কামসুখভাৰেন দিব্বা রতি ৰা মানুসী, তস্সা অতিক্কন্ততায ন মানুসীতি অমানুসী, তং অমানুসিং. সুঞ্ঞাগারন্তি যং কিঞ্চি ৰিৰিত্তং সেনাসনং, ৰিপস্সনং এৰ ৰা, সাপি হি ¶ নিচ্চভাৰাদিসুঞ্ঞতায, যোগিনো সুখসন্নিস্সযতায চ ‘‘সুঞ্ঞাগার’’ন্তি ৰত্তব্বতং লভতি. চিত্তস্স অনুপসমকরানং কিলেসানং ৰিগমেন সন্তচিত্তস্স সংসারে ভযস্স ইক্খনেন ভিক্খুনো সম্মা ¶ ঞাযেন রূপারূপধম্মানং উদযব্বযানুপস্সনাদিৰসেন তে ৰিপস্সতো সম্মসতো সম্মারদ্ধৰিপস্সনানং মনুস্সানং ৰিসযতায অমানুসী ৰিপস্সনাপীতিসুখসঞ্ঞিতা রতি হোতীতি অযমেত্থ গাথায সঙ্খেপত্থো. দুতিযগাথা পন উদযব্বযঞাণমেৰ সন্ধায ৰুত্তা. তত্থ যতো যতোতি রূপতো, অরূপতো ৰা.
১২৯১. ঞাণাদযোতি ঞাণসদ্ধাদযো সত্ত. ৰুত্তনযেনাতি ‘‘ঞাণন্তি ৰিপস্সনাঞাণং, সদ্ধাতি ৰিপস্সনাচিত্তসম্পযুত্তা সদ্ধা’’তিআদিনা ৰুত্তনযানুসারেন ৰিপস্সনাৰসেনেৰ ঞেয্যা. তত্থ ঞাণং রূপারূপধম্মে উদযব্বযানুপস্সনাৰসেন তুলযন্তস্স তীরেন্তস্স ৰিস্সট্ঠইন্দৰজিরমিৰ অৰিগতৰেগং তিখিণং সূরং অতিৰিসদং উপ্পজ্জতি. তথা হি তেন যোগী ‘‘মগ্গং পত্তোস্মী’’তি মঞ্ঞতি. সদ্ধাতি কিলেসকালুসিযাপগমেন চিত্তচেতসিকানং অতিসযপসাদভূতা বলৰতী সদ্ধা, ন পন কম্মফলং, রতনত্তযং ৰা সদ্দহনৰসেন পৰত্তা. সতিপি সূপট্ঠিতা অচলা পব্বতরাজসদিসা উপ্পজ্জতি. ইমিস্সা চ উপ্পন্নায সো যং যং ঠানং পচ্চৰেক্খতি, তং তং ঠানমস্স অনুপৰিসিত্ৰা ওক্খন্দিত্ৰা পক্খন্দিত্ৰা পরিভণ্ডভূতস্স যথাকম্মূপগঞাণস্স উপট্ঠহন্তে পরলোকৰিসযত্তা ৰণ্ণাযতনৰিসযমতীতন্তি দিব্বচক্খুনো পরলোকো ৰিয সতিযা উপট্ঠাতি. সুখং পন সকলসরীরং অভিসন্দমানং অতিপণীতং উপ্পজ্জতি. তস্মিঞ্হি উপ্পন্নে তংসমুট্ঠিতেহি অতিপণীতেহি রূপেহি সব্বো কাযো পরিফুটো, পরিব্রূহিতো চ হোতি. উপেক্খা পন ৰিপস্সনুপেক্খা ¶ চেৰ আৰজ্জনুপেক্খা চ. তত্থ ৰিচিনিতৰিচযত্তা সঙ্খারানং ৰিচিননে মজ্ঝত্তভাৰেন ঠিতা ৰিপস্সনুপেক্খা. সা পন অত্থতো তথাপৰত্তা তত্রমজ্ঝত্তুপেক্খাৰ. মনোদ্ৰারাৰজ্জনচিত্তসম্পযুত্তা ৰেদনা আৰজ্জনে অজ্ঝুপেক্খনৰসেন পৰত্তিযা আৰজ্জনুপেক্খাতি ৰুচ্চতি. দুৰিধা পনেসা তদা উপ্পজ্জতি. তথা হি তস্মিং সমযে সব্বসঙ্খারানং উদযব্বযে মজ্ঝত্তভূতা ৰিপস্সনুপেক্খা বলৰতী উপ্পজ্জতি, মনোদ্ৰারে আৰজ্জনুপেক্খাপি. সা হিস্স তং তং ঠানং আৰজ্জন্তস্স ৰিস্সট্ঠইন্দৰজিরমিৰ, পত্তপুটে পক্খন্দতত্তনারাচো ৰিয চ সূরা তিখিণা হুত্ৰা পৰত্ততি. ৰীরিযম্পি অসিথিলমনচ্চারদ্ধং সম্পযুত্তধম্মে কিলেসপক্খতো কোসজ্জপক্খতো পগ্গণ্হন্তং সুপগ্গহিতমুপ্পজ্জতি, নিকন্তি চ ওভাসাদিপটিমণ্ডিতায ৰিপস্সনায আলযং কুরুমানা ভাৰনায সাতিসযপ্পৰত্তিযা সুখুমা সন্তাকারা উপ্পজ্জতি. যা কিলেসোতি পরিগ্গহিতুম্পি ন যুত্তা. যথা চ ওভাসে, এৰং এতেসুপি অঞ্ঞস্মিং উপ্পন্নে যোগাৰচরো ‘‘ন ৰত মে ইতো পুব্বে এৰরূপা পীতি উপ্পন্নপুব্বা, এৰরূপা পস্সদ্ধি ঞাণং সদ্ধা সতি সুখং উপেক্খা ৰীরিযং নিকন্তি উপ্পন্নপুব্বা, অদ্ধা মগ্গফলপ্পত্তোস্মী’’তি গণ্হাতি, তস্সেৰং গণ্হতো ৰিপস্সনা ৰীথিউক্কন্তা নাম হোতি. সো তেযেৰ ¶ অস্সাদেন্তো নিসীদতি. ইমে চ পন ৰিপস্সনুপক্কিলেসা যেভুয্যেন সমথৰিপস্সনালাভিনো উপ্পজ্জন্তি. সো সমাপত্তিৰিক্খম্ভিতানং কিলেসানং অসমুদাচারতো ‘‘অরহা অহ’’ন্তি চিত্তং উপ্পাদেতীতি.
১২৯২-৩. উপক্লেসস্স ৰত্থুতোতি নিপ্পরিযাযতো দিট্ঠিমানতণ্হা ইধ উপক্কিলেসা তেসং ৰত্থুতো উপ্পত্তিট্ঠানতায, ন সভাৰতো অকুসলত্তা. যথা পন ওভাসাদযো, এৰং নিকন্তিপি দিট্ঠিগ্গাহাদীনং ঠানং হোতীতি ¶ ৰত্থুভাৰোপিস্সা যুজ্জতেৰ. তংতমাৰজ্জমানস্স, ভাৰনা পরিহাযতীতি তং তং ওভাসাদিকং আৰজ্জমানস্স দিট্ঠিমানতণ্হাৰসেন ‘‘মম ওভাসো’’তিআদিগ্গাহং পৰত্তেন্তস্স ভাৰনা ৰীথিং ওক্কমিত্ৰা পরিৰট্টতি. অপ্পং সুতমেতস্সাতি অপ্পস্সুতো.
১২৯৪-৭. বহুস্সুতো পন ওভাসাদীসু উপ্পন্নেসু ‘‘অযং খো মে ওভাসো উপ্পন্নো, সো খো পনাযং অনিচ্চো সঙ্খতো পটিচ্চসমুপ্পন্নো খযধম্মো ৰযধম্মো ৰিরাগধম্মো নিরোধধম্মো’’তি ৰা, সচে ওভাসো অত্তা ভৰেয্য, অত্তাতি গহেতুং ৰট্টেয্য, অনত্তা চ পনাযং অত্তাতি গহিতো, তস্মা ‘‘সো অৰসৰত্তনট্ঠেন অনত্তা, হুত্ৰা অভাৰট্ঠেন অনিচ্চো, উদযব্বযপটিপীল়নট্ঠেন দুক্খো’’তিআদিনা সমনুপস্সতি, সো এৰং সমনুপস্সন্তো উপক্কিলেসজটং ৰিজটেত্ৰা ওভাসাদযো ধম্মা ন মগ্গো, উপক্কিলেসৰিনিমুত্তং পন ৰীথিপটিপন্নং ৰিপস্সনাঞাণং মগ্গোতি মগ্গঞ্চ অমগ্গঞ্চ ৰৰত্থপেতি. তেন ৰুত্তং ‘‘সব্বোভাসাদযো’’তিআদি. মগ্গামগ্গেসু ঞাণন্তি মগ্গামগ্গঞাণং, মগ্গামগ্গঞাণদস্সনৰিসুদ্ধীতি ৰুত্তং হোতি. মগ্গামগ্গঞাণদস্সনৰিসুদ্ধিপত্তিযা চ তেন যোগিনা তিণ্ণং সচ্চানঞ্চ ৰৰত্থানং কতং হোতি. কথং? দিট্ঠিৰিসুদ্ধিযা তাৰ নামরূপৰৰত্থাপনেন দুক্খসচ্চৰৰত্থানং কতং হোতি, কঙ্খাৰিতরণৰিসুদ্ধিযা পচ্চযপরিগ্গহেন সমুদযসচ্চস্স ৰৰত্থানং. অভিধম্মনযস্মিঞ্হি সব্বকিলেসা, কম্মঞ্চ সমুদযসচ্চং, ইমিস্সং মগ্গামগ্গঞাণদস্সনৰিসুদ্ধিযং সম্মা মগ্গস্স অৰধারণেন মগ্গসচ্চং. তদুপাযভূতস্স হি মগ্গস্স অৰধারণেন তং অৰধারিতমেৰাতি এৰং লোকিযেনেৰ তাৰ ঞাণেন তিণ্ণং সচ্চানং ৰৰত্থানং কতং হোতি.
ইতি অভিধম্মত্থৰিকাসিনিযা নাম
অভিধম্মাৰতারসংৰণ্ণনায
মগ্গামগ্গঞাণদস্সনৰিসুদ্ধিনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
২১. একৰীসতিমো পরিচ্ছেদো
পটিপদাঞাণদস্সনৰিসুদ্ধিনিদ্দেসৰণ্ণনা
১২৯৮. অট্ঠঞাণৰসেনেৰাতি ¶ ¶ উদযব্বযঞাণাদীনং অট্ঠন্নং ঞাণানং ৰসেন. ৰিপস্সনাচারস্স মত্থকপ্পত্তিযা সঙ্খারুপেক্খাঞাণং সিখাপত্তা ৰিপস্সনা. সিখাপত্তি পনস্সা উদযব্বযঞাণাদীনং অট্ঠঞাণানং ৰসেনাতি আহ ‘‘অট্ঠঞাণৰসেনা’’তি. নৰমন্তি সচ্চানুলোমিকঞাণং. ইতি উদযব্বযাদীনি অট্ঠ, ইদঞ্চ নৰমঞাণং পটিপদাঞাণদস্সনন্তি পৰুচ্চতি. পটিপজ্জতি এতায অরিযমগ্গোতি পটিপদা, উদযব্বযাদীনং জাননট্ঠেন, পচ্চক্খতো দস্সনট্ঠেন ঞাণদস্সনঞ্চাতি কত্ৰা.
১২৯৯. তানি পন ঞাণানি সরূপতো দস্সেতুং ‘‘অট্ঠ ঞাণানী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ উদযব্বযানুপস্সনাঞাণং কিঞ্চাপি তীরণপরিঞ্ঞায পতিট্ঠং, তথাপি যথাৰুত্তট্ঠেন পটিপদাঞাণদস্সনম্পি হোতিযেৰাতি তম্পি ইধ ৰুত্তং. ইতরত্থ পন উপ্পন্নমত্তং অপ্পগুণং সন্ধায ৰুত্তং. অপ্পগুণঞ্হি নিচ্চসঞ্ঞাদিপহানসিদ্ধিযা পহানপরিঞ্ঞায অধিট্ঠানভূতং. যতো তদধিগমেন অট্ঠারসসু মহাৰিপস্সনাসু একচ্চা অধিগতাৰ হোন্তি. ন হি উদযব্বযানং পচ্চক্খতো পটিৰেধেন ৰিনা সামঞ্ঞাকারানং তীরণমত্তেন সাতিসযং পটিপক্খপ্পহানং সম্ভৰতি. অসতি চ পটিপক্খপ্পহানে কুতো ঞাণাদীনং ৰজিরমিৰ অৰিহতৰেগতা তিখিণৰিসদাদিতা ৰা, তস্মা পগুণভাৰপ্পত্তং উদযব্বযঞাণং পহানপরিঞ্ঞাপক্খিযমেৰ দট্ঠব্বং.
১৩০০-২. ভঙ্গেতি সঙ্খারানং ভঙ্গে. যথাভূতদস্সাৰী ভাযতি এতস্মাতি ভযং, তেভূমকধম্মা, তেসু ভযতো ¶ উপতিট্ঠন্তেসু ভাযিতব্বাকারগ্গাহিঞাণং ভযেঞাণং. তথা হেতং ‘‘ভযতুপট্ঠানঞাণ’’ন্তি ৰুচ্চতি. মুচ্চিতুং ইচ্ছতীতি মুচ্চিতুকম্যং, চিত্তং, পুগ্গলো ৰা, তস্স ভাৰো মুচ্চিতুকম্যতা, তং পন ঞাণমেৰাতি আহ ‘‘ঞাণং মুচ্চিতুকম্যতা’’তি. পুন পটিসঙ্খানাকারেন পৰত্তং ঞাণং পটিসঙ্খানুপস্সনাঞাণং. নিরপেক্খতায সঙ্খারানং উপেক্খনৰসেন পৰত্তং ঞাণং সঙ্খারুপেক্খাঞাণং. গাথাবন্ধত্থং পন ৰিসন্ধিনিদ্দেসো. ওল়ারিকোল়ারিকস্স সচ্চপটিচ্ছাদকতমস্স ¶ ৰিগমনেন সচ্চপটিৰেধানুকূলত্তা সচ্চানুলোমিকং. তং পন ইদন্তি আহ ‘‘সচ্চানুলোমঞাণন্তি, অনুলোমং পৰুচ্চতী’’তি.
১৩০৩. ননু চ উদযব্বযঞাণস্স পগেৰ সিদ্ধত্তা কিমত্থং পুন তত্থাপি অভিযোগোতি চে? অনিচ্চাদিলক্খণসল্লক্খণত্থং. উদযব্বযঞাণঞ্হি হেট্ঠা দসহি উপক্কিলেসেহি উপক্কিলিট্ঠং হুত্ৰা যাথাৰসরসতো তিলক্খণং সল্লক্খেতুং নাসক্খি, উপক্কিলেসৰিনিমুত্তং পন সক্কোতি, তস্মা লক্খণসল্লক্খণত্থং পুন তত্থেৰ যোগো কাতব্বো. লক্খণানি চস্স উদযব্বযাদীনং অমনসিকারা, সন্ততিইরিযাপথঘনছন্নতায চ নোপট্ঠহন্তি, তস্মা উদযব্বযং মনসি কত্ৰা সন্ততিং উগ্ঘাটেত্ৰা অনিচ্চলক্খণং, অভিণ্হপীল়নং পরিগ্গহেত্ৰা ইরিযাপথং উগ্ঘাটেত্ৰা দুক্খলক্খণং, ধাতুযো ৰিনিব্ভুজিত্ৰা ঘনৰিনিব্ভোগং কত্ৰা অনত্তলক্খণঞ্চ সল্লক্খেত্ৰা ‘‘অনিচ্চা দুক্খা অনত্তা’’তি সঙ্খারা পুনপ্পুনং সম্মসিতব্বা. তস্সেৰং তুলযতো তীরযতো যদা সঙ্খারগতং অত্তনো লহুউপট্ঠানেন, ঞাণস্স চ তিক্খতায তিরোহিতুপ্পাদাদিভেদং ভিজ্জমানমেৰ উপট্ঠাতি, ভঙ্গেযেৰ তস্স ঞাণং সন্তিট্ঠতি, তদা ভঙ্গানুপস্সনা নাম ৰিপস্সনাঞাণং অধিগতং হোতি. তস্স তদেৰ সঙ্খারনিরোধারম্মণভঙ্গানুপস্সনং আসেৰন্তস্স যদা ¶ সব্বভৰযোনিগতিট্ঠিতিনিৰাসেসু সঙ্খারা ভিজ্জনসভাৰতায যক্খরক্খসাদযো ৰিয মহাভযং হুত্ৰা উপট্ঠহন্তি, তদাস্স ভযতুপট্ঠানঞাণং অধিগতং হোতি. কিং পনিদং ঞাণং ভাযতীতি? ন ভাযতি. তঞ্হি ‘‘অতীতা সঙ্খারা নিরুদ্ধা, পচ্চুপ্পন্না নিরুজ্ঝন্তি, অনাগতা নিরুজ্ঝিস্সন্তী’’তি তীরণমত্তমেৰ হোতি, ব্যসনাপন্নানং পন সব্বসঙ্খারানং ভযতো উপট্ঠিতানং গহণেন ভযতুপট্ঠানঞাণন্তি ৰুচ্চতীতি.
তস্স তং ভযতুপট্ঠানঞাণং আসেৰন্তস্স যদা সব্বভৰগতেসু সঙ্খারেসু তাণং ৰা লেণং ৰা পরাযণং ৰা ন পঞ্ঞাযতি, উক্খিত্তাসিকো ৰিয পচ্চামিত্তো সাদীনৰা এৰ সঙ্খারা উপট্ঠহন্তি, তস্স সঙ্খারানং আদীনৰমেৰ পস্সন্তস্স আদীনৰঞাণং নাম উপ্পন্নং হোতি. তস্সেৰং সব্বসঙ্খারে আদীনৰতো পস্সন্তস্স যদা তিভৰপরিযাপন্নেসু নিব্বেদো উপ্পজ্জতি, উক্কণ্ঠা সণ্ঠহন্তি, সব্বসঙ্খারৰিসংযুত্তে সন্তিপদে অভিরতিং পটিলভতি, তদাস্স নিব্বিদানুপস্সনং নাম ঞাণং উপ্পন্নং হোতি. তস্স যদা ইমিনা নিব্বিদাঞাণেন সব্বসঙ্খারেসু নিব্বিন্দন্তস্স একসঙ্খারেপি চিত্তং ন সজ্জতি, সব্বস্মা সঙ্খারতো সপ্পমুখগতস্স ৰিয মণ্ডূকস্স মুচ্চিতুকামতা উপ্পজ্জতি, তদা মুচ্চিতুকম্যতাঞাণং নাম উপ্পন্নং হোতি. তস্সেৰং সব্বসঙ্খারেহি মুচ্চিতুকামস্স নিচ্চসুখসুভঅত্তাকারেন পন উপট্ঠিতুং অসমত্থতং পাপেত্ৰা মুচ্চনস্স ¶ উপাযসম্পাদনত্থং অনিচ্চন্তিকতাদীহি অনিচ্চলক্খণং, অভিণ্হপটিপীল়নতাদীহি দুক্খলক্খণং, অজঞ্ঞকতাদীহি পটিক্কূলতং, তুচ্ছতাদীহি অনত্তলক্খণঞ্চ আরোপেত্ৰা সব্বসঙ্খারগতং পরিগ্গণ্হন্তস্স পটিসঙ্খানুপস্সনাঞাণং নাম উপ্পন্নং হোতি. তেন পনেৰং পরিগ্গহিতসঙ্খারেন যা সা ‘‘সুঞ্ঞমিদং অত্তেন ৰা অত্তনিযেন ৰা’’তিআদিনা দ্ৰিকোটিকাদিভেদা সুঞ্ঞতা ৰুত্তা, সা ¶ পরিগ্গহেতব্বা. তস্সেৰং সুঞ্ঞতো দিস্ৰা তিলক্খণং আরোপেত্ৰা সম্মসন্তস্স যদা ভযঞ্চ নন্দিঞ্চ ৰিপ্পহায ৰিস্সট্ঠভরিযস্স ৰিয সঙ্খারগতেসু উপেক্খা সন্তিট্ঠতি, তীসু ভৰেসু চিত্তং ন সম্পসারিযতি, তদাস্স সঙ্খারুপেক্খাঞাণং নাম উপ্পন্নং হোতি. তং পনেতং যাৰ নিব্বানং ন পস্সতি, তাৰ দিসাকাকো ৰিয কূপকযট্ঠিং পুনপ্পুনং সঙ্খারমেৰ অনভিমতম্পি নিস্সায সঙ্খারৰিচিননেপি মজ্ঝত্তমেৰ হুত্ৰা তিট্ঠতি. তেন ৰুত্তং ‘‘এতেসু পন ঞাণেসূ’’তিআদি.
১৩০৬. ৰিপস্সনা…পে… ৰুট্ঠানগামিনীতি সিখং উত্তমভাৰং পত্তত্তা সিখাপত্তা. ৰুট্ঠানং গচ্ছতীতি ৰুট্ঠানগামিনী. ‘‘ৰুট্ঠান’’ন্তি হি বহিদ্ধা নিমিত্তভূতা অভিনিৰিট্ঠৰত্থুতো চেৰ অজ্ঝত্তপ্পৰত্ততো চ ৰুট্ঠহনতো মগ্গো ৰুচ্চতি, তং গচ্ছতীতি ৰুট্ঠানগামিনী, মগ্গেন সদ্ধিং ঘটীযতীতি অত্থো.
১৩০৭. তন্তি যং সিখাপত্তা ৰিপস্সনা সচ্চানুলোমঞাণন্তি চ ৰুচ্চতি, তং সঙ্খারুপেক্খাঞাণং. আসেৰন্তস্সাতি পুনপ্পুনং সম্মসনৰসেন সেৰন্তস্স ভাৰেন্তস্স বহুলীকরোন্তস্স. তস্স হি অধিমোক্খসদ্ধা ভাৰনাৰসেন বলৰতরা নিব্বত্তিস্সতি, ৰীরিযং সুপগ্গহিতং পটিপক্খৰিধমনসমত্থং হোতি, আরম্মণাভিমুখভাৰেন সতি সুপতিট্ঠিতা হোতি, পস্সদ্ধিসুখানং সাতিসযতায চিত্তং সুসমাহিতং, ততোৰ অনুলোমঞাণুপ্পত্তিযা পচ্চযো ভৰিতুং সমত্থা তিক্খতমা সঙ্খারুপেক্খা উপ্পজ্জতি.
১৩০৮-১২. অনিচ্চা…পে… ৰোতরতেৰ সাতি অনিচ্চাদীসু একেন আকারেন সম্মসন্তী সত্তক্খত্তুং পৰত্তিত্ৰা ভিজ্জন্তী ভৰঙ্গং ওতিণ্ণা নাম হোতি, ততো পরং ভৰঙ্গৰারোতি কত্ৰা ¶ . সঙ্খারুপেক্খাকতনযেনাতি অনিচ্চাদিনা আরম্মণকরণৰসেনেৰ সঙ্খারুপেক্খায কতনযেন, ন সম্মসিতনযেন. তেনাহ ‘‘অনিচ্চাদি…পে… কুরুমান’’ন্তি. ভৰঙ্গাৰট্টনং কত্ৰাতি ভৰঙ্গস্স নিৰত্তনং কত্ৰা চিত্তস্স ভৰঙ্গৰসেন পৰত্তিতুং অদত্ৰা. পরিকম্মন্তি মগ্গস্স ¶ পরিকম্মত্তা পটিসঙ্খারকত্তা. উপচারন্তি মগ্গস্স আসন্নত্তা, সমীপচারিত্তা ৰা.
১৩১৩-৬. অনুলোমত্তং সযমেৰ ৰদতি ‘‘পুরিমান’’ন্তিআদিনা. ইদঞ্হি অনিচ্চলক্খণাদিৰসেন সঙ্খারে আরব্ভ পৰত্তত্তা, ‘‘উদযব্বযৰন্তানংযেৰ ৰত ধম্মানং উদযব্বযঞাণং উপ্পাদৰযে অদ্দসা’’তি চ ‘‘ভঙ্গৰন্তানংযেৰ ৰত ভঙ্গানুপস্সনং ভঙ্গমদ্দসা’’তি চ ‘‘সভযংযেৰ ৰত ভযতুপট্ঠানস্স ভযতো উপট্ঠিত’’ন্তি চ ‘‘সাদীনৰেযেৰ ৰত আদীনৰানুপস্সনং আদীনৰমদ্দসা’’তি চ ‘‘নিব্বিন্দিতব্বেযেৰ ৰত নিব্বিদাঞাণং নিব্বিন্দ’’ন্তি চ ‘‘মুচ্চিতব্বম্হিযেৰ ৰত মুচ্চিতুকম্যতাঞাণং মুচ্চিতুকামং জাত’’ন্তি চ ‘‘পটিসঙ্খাতব্বমেৰ ৰত পটিসঙ্খাঞাণেন পটিসঙ্খাত’’ন্তি চ ‘‘উপেক্খিতব্বংযেৰ ৰত সঙ্খারুপেক্খায উপেক্খিত’’ন্তি চ অত্থতো ৰদমানং ৰিয ইমেসঞ্চ অট্ঠন্নং ঞাণানং কতকিচ্চতায অনুলোমেতি সব্বাসংযেৰ ৰিপস্সনানং লক্খণত্তযসম্মসনকিচ্চত্তা, তথা উপরি চ অরিযমগ্গে সত্ততিংসায বোধিপক্খিযধম্মানং তায পটিপদায পত্তব্বতায. ন হি অনুলোমঞাণে থূলথূলসচ্চপটিচ্ছাদকসংকিলেসৰিক্খম্ভনৰসেন অপ্পৰত্তন্তে গোত্রভুঞাণং উপ্পজ্জতি, গোত্রভুঞাণে চ অনুপ্পন্নে মগ্গঞাণং ন উপ্পজ্জতি, তস্মা পুরিমপচ্ছিমানং ভাগানং অনুলোমত্তা ‘‘অনুলোমন্তি সঞ্ঞিত’’ন্তি. তেনেৰাতি হেট্ঠিমঞাণানং অনুলোমমুখেন, উপরি বোধিপক্খিযানং অনুলোমনতো চ. সচ্চানুলোমঞাণন্তি পৰুচ্চতি মগ্গসচ্চস্স অনুলোমিকত্তা. ৰুট্ঠানগামিনিযাতি সঙ্খারারম্মণায ৰুট্ঠানগামিনিযা ¶ ৰিপস্সনায. পরিযোসানন্তি পুরিমা কোটি. সঙ্খারারম্মণৰিপস্সনাসু হি অযং ৰিসেসতো ৰুট্ঠানগামিনিৰিপস্সনাতি. অসঙ্খতারম্মণং পন সব্বেন সব্বং অরিযমগ্গসঙ্খাতং ৰুট্ঠানং গচ্ছতি উপেতীতি. ততোপি হি ৰিসেসতো ‘‘ৰুট্ঠানগামিনিৰিপস্সনা’’তি ৰত্তব্বতং লভতীতি আহ ‘‘ঞেয্যং সব্বপ্পকারেনা’’তিআদি.
১৩১৭-৮. কিত্তিতাতি থোমিতা, অরিযমগ্গাধিট্ঠানতায মহন্তানং সীলক্খন্ধাদীনং এসনতো গৰেসনতো মহেসিনা সম্মাসম্বুদ্ধেন. সন্তকিলেসতায সন্তা. যোগন্তি ভাৰনং, ভাৰনাভিযোগং ৰা.
ইতি অভিধম্মত্থৰিকাসিনিযা নাম
অভিধম্মাৰতারসংৰণ্ণনায
পটিপদাঞাণদস্সনৰিসুদ্ধিনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
২২. বাৰীসতিমো পরিচ্ছেদো
ঞাণদস্সনৰিসুদ্ধিনিদ্দেসৰণ্ণনা
১৩১৯-২১. ইদানি ¶ ঞাণদস্সনৰিসুদ্ধিযা নিদ্দেসে অনুপ্পত্তে সা যস্স ঞাণস্স অনন্তরং উপ্পজ্জতি, তং তাৰ দস্সেন্তো ‘‘ইতো পর’’ন্তিআদিমাহ. ইতো পরন্তি ইতো অনুলোমঞাণতো উপরি. আৰজ্জনিযঠানত্তাতি আৰজ্জনকিচ্চং করোন্তং কিরিযমনোধাতু ৰিয মগ্গস্স আৰজ্জনট্ঠানে ঠিতত্তা অব্বোহারিকমেৰ উভযৰিসুদ্ধিলক্খণাভাৰতো. কিঞ্চাপি এৰং, তথাপি ৰুট্ঠানগামিনিৰিপস্সনায পরিযোসানত্তা ৰিপস্সনাপক্খিযমেৰাতি আহ ‘‘ৰিপস্সনায সোতস্মিং, পতিতত্তা ৰিপস্সনা’’তি. এতেনস্স পটিপদাঞাণদস্সনৰিসুদ্ধিভজনং দস্সেতি.
১৩২২. পুথুজ্জনেসু ¶ ভৰং পোথুজ্জনিকং, তদেৰ গোত্তং অরিযেহি অসম্মিস্সা পুথুজ্জনসমঞ্ঞাতি পোথুজ্জনিকগোত্তং. একৰংসজানঞ্হি সমানা সমঞ্ঞা ‘‘গোত্ত’’ন্তি ৰুচ্চতি, গং তাযতি বুদ্ধিং, অভিধানঞ্চ একংসিকৰিসযতায রক্খতীতি কত্ৰা. ৰা-সদ্দো ৰক্খমানত্থৰিকপ্পনে. অভিভুয্য পৰত্তিতো গোত্রভূতি সম্বন্ধো. গোত্তং ৰুচ্চতি নিব্বানং ‘‘অরিযো’’তি বুদ্ধিযা, অভিধানস্স চ তাযনতো পৰত্তনতোতি অধিপ্পাযো. ততো ভৰতীতি ততো গোত্ততো আরম্মণপচ্চযতো ভৰতি. ইতি-সদ্দো চেত্থ হেতুত্থো দট্ঠব্বো. তেন যস্মা ততো ভৰতি, তস্মা গোত্রভূতি অত্থো.
১৩২৩-৫. ঞাণদস্সনৰিসুদ্ধি এৰ ঞাণদস্সনসুদ্ধিকং. তং সম্পাদেতুং পনিচ্ছতা তেন ভিক্খুনা যং অঞ্ঞং কিঞ্চিপি কাতব্বং, তং নত্থীতি সম্বন্ধো. কস্মা নত্থীতি চে আহ ‘‘যং হী’’তিআদি. ‘‘কতমেৰা’’তি ৰুত্তে ‘‘কথ’’ন্তি অনুযোগস্স উপট্ঠিতত্তা ‘‘অনুলোমাৰসানং হী’’তিআদিনা তং সমত্থেতি.
১৩২৬-৭. এৰং উপ্পন্নঅনুলোমঞাণস্স পনস্স এতেহি তীহিপি অনুলোমঞাণেহি অত্তনো বলানুরূপেন থূলথূলে সচ্চপটিচ্ছাদকতমম্হি অন্তরধাপিতে সব্বসঙ্খারগতে চিত্তং ন পক্খন্দতি ¶ , ন লগ্গতি, পদুমপলাসতো উদকং ৰিয পতিকুটতি পতিৰট্টতি, সব্বং নিমিত্তারম্মণম্পি সব্বং পৰত্তারম্মণম্পি পলিবোধতো উপট্ঠাতি, অথস্স সব্বস্মিং নিমিত্তপ্পৰত্তারম্মণে পলিবোধতো উপট্ঠিতে দুতিযস্স ৰা ততিযস্স ৰা অনুলোমঞাণস্স অনন্তরং গোত্রভুঞাণং উপ্পজ্জতি. তেনাহ ‘‘তস্সা’’তিআদি. পঠমাৰজ্জনঞ্চেৰ পঠমাভোগতাপি চাতি পঠমাৰজ্জনং পঠমাভোগভূতং. সকত্থে হি অযং তা-পচ্চযোতি. তত্থ আৰজ্জনং চিত্তসন্তানস্স পরিণামনৰসেন, আভোগো অত্তনো আভুজনৰসেন দট্ঠব্বো.
১৩২৮-৩৩. অনন্তরাদীহীতি ¶ অনন্তরসমনন্তরআসেৰনউপনিস্সযনত্থিৰিগতৰসেন ছহি পচ্চযেহি. মুদ্ধন্তি মুদ্ধভূতং. একন্তিকতায একৰারমেৰ চ উপ্পজ্জনতো পুনরাৰত্তাভাৰেন পন অনাৰত্তং. অনাৰজ্জনম্পি চাতি অনাৰজ্জনম্পিসমানং. সঞ্ঞং দত্ৰা ৰিযাতি ‘‘এৰং উপ্পজ্জাহী’’তি সঞ্ঞং দত্ৰা ৰিয. অনিব্বিদ্ধপুব্বন্তি অপদালিতপুব্বং. ৰিদ্ধংসেন্তোৰাতি ৰিনাসেন্তো এৰ. জাযতীতি নিব্বত্ততি. এত্থ চ ইমং উপমং আহরন্তি – একো কির ইস্সাসো অট্ঠউসভমত্তে পদেসে ফলকসতং ঠপাপেত্ৰা ৰত্থেন মুখং ৰেঠেত্ৰা সরং সন্নয্হিত্ৰা চক্কযন্তে অট্ঠাসি, অঞ্ঞো পুরিসো চক্কযন্তং আৰিজ্ঝিত্ৰা যদা ইস্সাসস্স ফলকং অভিমুখং হোতি, তদা তত্থ দণ্ডকেন সঞ্ঞং দেতি. ইস্সাসো দণ্ডকসঞ্ঞং অমুঞ্চিত্ৰাৰ সরং খিপিত্ৰা ফলকসতনিব্বিজ্ঝতি. তত্থ দণ্ডকসঞ্ঞং দেন্তো ৰিয গোত্রভুঞাণং, ইস্সাসো ৰিয মগ্গঞাণং, দণ্ডকসঞ্ঞং অমুঞ্চিত্ৰাৰ ফলকসতং নিব্বিজ্ঝনং ৰিয মগ্গঞাণস্স গোত্রভুঞাণেন দিন্নসঞ্ঞং অমুঞ্চিত্ৰাৰ নিব্বানং আরম্মণং কত্ৰা অনিব্বিদ্ধপুব্বানং অপদালিতপুব্বানং লোভদোসমোহক্খন্ধানং নিব্বিজ্ঝনন্তি.
১৩৩৫-৮. অনামতগ্গ…পে… মহোদধিন্তি অট্ঠমভৰতো পট্ঠায নিব্বত্তকং অঞ্ঞাতকোটিং সংসারৰট্টদুক্খমহাসমুদ্দং. পাণাতিপাতাদিপঞ্চৰেরানি চেৰ পঞ্চৰীসতি মহাভযানি চাতি সব্বৰেরভযানি. অনেকেপি আনিসংসেতি রতনত্তযে নিৰিট্ঠসদ্ধাদিকে আনিসংসে. আদিমগ্গেনাতি সোতাপত্তিমগ্গসঙ্খাতেন পঠমমগ্গেন. পঠমমগ্গঞাণৰণ্ণনা.
১৩৩৯. তস্সেৰানন্তরন্তি তস্স অনন্তরংযেৰ. দ্ৰেপি তীণি ৰাতি নাতিতিক্খপঞ্ঞস্স দ্ৰে, তিক্খপঞ্ঞস্স তীণি ফলচিত্তানি.
১৩৪০-৩. ‘‘অজানিত্ৰা ¶ ¶ ৰদন্তি তে’’তি ৰত্ৰা তত্থ কারণং দস্সেতুং ‘‘একস্সা’’তিআদি ৰুত্তং. পঞ্চমং মগ্গচিত্তন্তি ইমিনাৰ ছট্ঠস্স অভাৰদীপনেন ‘‘একং ফলচিত্ত’’ন্তি ৰদতো গোদত্তত্থেরস্স ৰাদোপি পটিক্খিত্তো.
১৩৪৪. ‘‘এত্তাৰতা’’তি পঠমমগ্গস্স উপ্পত্তিঅনন্তরং ফলস্স উপ্পত্তিমত্তেন. সোতাপন্নোতি ৰুচ্চতীতি সোতাপন্নো নাম দুতিযো অরিযপুগ্গলোতি ৰুচ্চতি. সো দেৰরজ্জচক্কৰত্তিরজ্জাদিপমাদট্ঠানং আগম্ম ভুসং পমত্তোপি হুত্ৰা কামসুগতিযং সত্তক্খত্তুমেৰ সন্ধাৰিত্ৰা সংসরিত্ৰা দুক্খস্সন্তকরণসমত্থো হোতি. যথাহ –
‘‘কিঞ্চাপি তে হোন্তি ভুসং পমত্তা,
ন তে ভৰং অট্ঠমমাদিযন্তী’’তি. (খু. পা. ৬.৯; সু. নি. ২৩২; নেত্তি. ১১৫);
রূপারূপলোকেসু পন ন তথা নিযমোতি আচরিযা.
১৩৪৭. ফলাদীনন্তি আদি-সদ্দেন পহীনকিলেসাদিকে সঙ্গণ্হাতি. তথা চ ‘‘ইমিনা ৰতাহং মগ্গেন আগতো’’তি পঠমং মগ্গং পচ্চৰেক্খতি, ততো ‘‘অযং মে আনিসংসো লদ্ধো’’তি ফলং পচ্চৰেক্খতি, ততো ‘‘ইমে নাম মে কিলেসা পহীনা’’তি পহীনকিলেসে পচ্চৰেক্খতি, ততো ‘‘ইমে নাম মে কিলেসা অৰসিট্ঠা’’তি উপরিমগ্গত্তযৰজ্ঝে কিলেসে পচ্চৰেক্খতি, অৰসানে ‘‘অযং মে ধম্মো আরম্মণতো পটিৰিদ্ধো’’তি অমতং নিব্বানং পচ্চৰেক্খতি. ইতি সোতাপন্নস্স পঞ্চ পচ্চৰেক্খণঞাণানি হোন্তি. যথা চ সোতাপন্নস্স, এৰং সকদাগামিঅনাগামীনম্পি. অরহতো পন অৰসিট্ঠকিলেসপচ্চৰেক্খণং নাম নত্থি. এৰং সব্বানিপি একূনৰীসতি পচ্চৰেক্খণঞাণানি. তেনাহ ‘‘পচ্চৰেক্খণঞাণানি, ভৰন্তেকূনৰীসতী’’তি.
১৩৪৮-৫০. যাসং ¶ পচ্চৰেক্খণৰসেন ইমানি ঞাণানি পৰত্তন্তি, তা দস্সেতুং ‘‘মগ্গো ফলঞ্চা’’তিআদিমাহ. উক্কট্ঠপরিচ্ছেদোযেৰ চেসো. পহীনাৰসিট্ঠকিলেসপচ্চৰেক্খণঞ্হি সেখানম্পি হোতি ৰা ন ৰা. ন হি সব্বেৰ তত্থ সমত্থা হোন্তি. তেনেৰ হি মহানামো ¶ ভগৰন্তং পুচ্ছি ‘‘কো সু নাম মে ধম্মো অজ্ঝত্তং অপ্পহীনো, যেন মে একদা লোভধম্মাপি চিত্তং পরিযাদায তিট্ঠন্তী’’তিআদি (ম. নি. ১.১৭৫). যোগমারভতেতি তস্মিংযেৰ ৰা আসনে নিসিন্নো, অপরেন ৰা সমযেন কামরাগব্যাপাদানং তনুভাৰকরায সকদাগামিমগ্গসঙ্খাতায দুতিযায ভূমিযা অধিগমত্থায ৰিপস্সনাযোগং করোতি, দুতিযভাৰো চস্স দেসনাৰসেন, উপ্পত্তিৰসেন চ ৰেদিতব্বো. সম্পযুত্তানং পন নিস্সযভাৰেন তে ধম্মা ভৰন্তি এত্থাতি ভূমি, যস্মা ৰা সমানেপি লোকুত্তরভাৰে সযম্পি ভৰতি, ন নিব্বানং ৰিয অপাতুভূতং, তস্মাপি ‘‘ভূমী’’তি ৰুচ্চতি. ঞাণেন পরিমজ্জতীতি তেন তেনাকারেন ইন্দ্রিযানং তিক্খতরতং সম্পাদেত্ৰা, বলবোজ্ঝঙ্গানঞ্চ পটুতরভাৰং সাধেত্ৰা লক্খণত্তযং তীরণৰসেন পরিমজ্জতি.
১৩৫১-২. তত্থ অপরাপরং ঞাণং চারেন্তো পরিৰত্তেতি. তেনাহ ‘‘ৰিপস্সনাৰীথিং ওগাহতী’’তি. হেট্ঠা ৰুত্তনযেনাতি উদযব্বযঞাণাদীনং উপ্পাদনে ৰুত্তনযেনেৰ. গোত্রভুস্স অনন্তরন্তি এত্থ গোত্রভু ৰিয গোত্রভু. পঠমমগ্গপুরেচারিকঞাণঞ্হি পুথুজ্জনগোত্তাভিভৰনতো, অরিযগোত্তভৰনতো চ নিপ্পরিযাযতো ‘‘গোত্রভূ’’তি ৰুচ্চতি, ইদং পন তংসদিসতায পরিযাযতো গোত্রভু. একচ্চসংকিলেসৰিসুদ্ধিযা, পন অচ্চন্তৰিসুদ্ধিযা আরম্মণকরণতো চ ‘‘ৰোদান’’ন্তি ৰুচ্চতি. তেনাহ পট্ঠানে ‘‘অনুলোমং ৰোদানস্স অনন্তরপচ্চযেন পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ১.১.৪১৭). যস্মা ¶ পন পটিসম্ভিদামগ্গে ‘‘উপ্পাদাদিঅভিভৰনট্ঠং উপাদায অট্ঠ গোত্রভুধম্মা সমাধিৰসেন উপ্পজ্জন্তি, দস গোত্রভুধম্মা ৰিপস্সনাৰসেন উপ্পজ্জন্তী’’তিআদীসু (পটি. ম. ১.৬০) গোত্রভুনামৰসেনেৰ আগতং, তস্মা ইধাপি ‘‘গোত্রভুস্স অনন্তর’’ন্তি ৰুত্তং গোত্তসঙ্খাতনিব্বানতো ভূতন্তি কত্ৰা. দুতিযমগ্গঞাণৰণ্ণনা.
১৩৫৫-৭. যন্তি যস্মা. সকিদেৰাতি একৰারমেৰ. ইমং লোকং আগন্ত্ৰাতি ইমিনা পঞ্চসু সকদাগামীসু চত্তারো ৰজ্জেত্ৰা একোৰ গহিতো. একচ্চো হি ইধ সকদাগামিফলং পত্ৰা ইধেৰ পরিনিব্বাযতি, একচ্চো ইধ পত্ৰা দেৰলোকে পরিনিব্বাযতি, একচ্চো দেৰলোকে পত্ৰা তত্থেৰ পরিনিব্বাযতি, একচ্চো দেৰলোকে পত্ৰা ইধূপপজ্জিত্ৰা পরিনিব্বাযতীতি ইমে চত্তারোপি ইধ ন গহিতা. যো পন ইধ পত্ৰা দেৰলোকে যাৰতাযুকং ৰসিত্ৰা ইধূপপজ্জিত্ৰা পরিনিব্বাযতি, অযমেকোৰ ইধ গহিতোতি. অন্তকরো ভৰেতি দুক্খস্সন্তকরো ভৰেয্য, ভৰে ৰা অন্তকরো ভৰস্স অন্তকরোতি অত্থো. ততিযায ভূমিযা পত্তিযাতি সম্বন্ধো. ব্যাপাদকামরাগানং ¶ পহানাযাতি তেসংযেৰ সকদাগামিমগ্গেন তনুকরানং সংযোজনানং নিরৰসেসপ্পহানায. ততিযমগ্গঞাণৰণ্ণনা.
১৩৬৩-৭. পটিসন্ধিৰসেন কামভৰস্স অনাগমনতো অনাগামী. তেনাহ ‘‘তত্থেৰ পরিনিব্বাযী’’তি. তত্থেৰাতি সুদ্ধাৰাসে ৰা অঞ্ঞত্থ ৰা যত্থ উপ্পন্নো, তত্থেৰ পরিনিব্বাযি. অনাৰত্তিসভাৰোতি তস্মা লোকা ইধ পটিসন্ধিগ্গহণৰসেন ইমং লোকং পুনরাগমনাভাৰতো অনাৰত্তনসভাৰো, বুদ্ধদস্সনথেরদস্সনধম্মস্সৰনানং পনত্থায আগমনং হোতিযেৰ. রূপরাগাদিপহানাযাতি ¶ রূপরাগঅরূপরাগমানউদ্ধচ্চঅৰিজ্জাসঙ্খাতানং পঞ্চন্নং উদ্ধম্ভাগিযসংযোজনানং নিরৰসেসপ্পহানায. ৰিদ্ধংসাযাতি ৰিনাসায. চতুত্থমগ্গঞাণৰণ্ণনা.
১৩৭১-৪. মহাখীণাসৰোতি মহানুভাৰতো নিবদ্ধপূজাৰচনমেতং, ন উপাদাযৰচনং ‘‘যথা মহামোগ্গল্লানো’’তি. ন হি চূল়খীণাসৰো নাম অত্থি. অনুপ্পত্তো সদত্থো সকত্থো, পূজত্থো ৰা এতেনাতি অনুপ্পত্তসদত্থো, সদত্থোতি চ অরহত্তং ৰেদিতব্বং. তঞ্হি অত্তুপনিবন্ধনট্ঠেন, অত্তানং অৰিজহনট্ঠেন, অত্তনো পরমত্থট্ঠেন চ অত্তনো অত্থত্তা ‘‘সদত্থো’’তি ৰুচ্চতি. খীণানি দসপি ভৰসংযোজনানি এতস্সাতি খীণসংযোজনো. দক্খিণং অরহতীতি দক্খিণেয্যো. চতস্সোপীতি সোতাপত্তিমগ্গো সকদাগামিমগ্গো অনাগামিমগ্গো অরহত্তমগ্গোতি চতস্সোপি. ৰিসুদ্ধিকামেনাতি অত্তনো ৰিসুদ্ধিং ইচ্ছন্তেন. তপোযেৰ ধনমস্সাতি তপোধনো, তেন.
ইতি অভিধম্মত্থৰিকাসিনিযা নাম
অভিধম্মাৰতারসংৰণ্ণনায
ঞাণদস্সনৰিসুদ্ধিনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
২৩. তেৰীসতিমো পরিচ্ছেদো
কিলেসপ্পহানকথাৰণ্ণনা
১৩৭৫. ইদানি ¶ ইমিস্সাযেৰ চতুত্থঞাণায ঞাণদস্সনৰিসুদ্ধিযা আনুভাৰৰিজাননত্থং যেন যে ধম্মা পহাতব্বা, তেসং পহানঞ্চ অভিসমযকালে পরিঞ্ঞাদিকিচ্চানি চ দস্সেতুং ‘‘এতেসু যেন যে ধম্মা’’তিআদি আরদ্ধং ¶ . যে ধম্মাতি যে সংকিলেসধম্মা. সংযোজনাদীসু খন্ধেহি খন্ধানং, ফলেন কম্মস্স, দুক্খেন ৰা সত্তানং সংযোজনট্ঠেন বন্ধনট্ঠেন সংযোজনানি. সম্পযুত্তধম্মানং ৰিবাধনট্ঠেন, উপতাপনট্ঠেন, সংকিলিট্ঠতায চ কিলেসা. অভিনিৰেসাদিৰসেন মিচ্ছাৰিপরীতং পৰত্তনতো মিচ্ছাসভাৰাতি মিচ্ছত্তা. লোকে ধম্মা, লোকপরিযাপন্না ধম্মা, লোকপ্পৰত্তিযং সতি অনুপরমধম্মত্তা ৰাতি লোকধম্মা. মচ্ছেরস্স ভাৰো, কম্মং ৰাতি মচ্ছরিযং. ৰিপরীতট্ঠেন ৰিপল্লাসা. নামকাযস্স চ রূপকাযস্স চ গন্থনতো গন্থা. অরিযেহি অগন্তব্বা, অযুত্তা গতীতি ৰা অগতি. আসৰন্তীতি আসৰা, আভৰগ্গতো সব্বমোকাসলোকং, আগোত্রভুতো সব্বে ধম্মে ব্যাপেত্ৰা পৰত্তন্তীতি অত্থো, আসৰন্তি সংসারদুক্খন্তি ৰা আসৰা, চক্খাদীহি ৰা সংৰরাসংৰরদ্ৰারেহি সত্তসন্তানে আসৰন্তি ৰণতো যূসানি সন্দন্তি ৰিযাতি আসৰা, আসৰন্তি ৰা এতেহি চিত্তানি ৰিসযেসূতি আসৰা. সংসারমহাসাগরপ্পত্তিহননতো ওঘা ৰিযাতি ওঘা. হেট্ঠা ৰুত্তনযেন যোজনতো যোগা. নিৰারেন্তি লোকিযলোকুত্তরগুণৰিসেসাধিগমন্তি নীৰরণানি. অনিচ্চাদিধম্মসভাৰং অতিক্কম্ম পরতো অসভাৰতো আমসন্তীতি পরামাসা. মণ্ডূকং পন্নগো ৰিয আরম্মণং ভুসং আদিযন্তীতি উপাদানানি. অপ্পহীনভাৰেন সত্তসন্তানে অনুসেন্তি মূসিকৰিসং ৰিয অনুরূপকারণং লভিত্ৰা উপ্পজ্জন্তীতি অনুসযা. চিত্তস্স মলীনভাৰকরণট্ঠেন মলা. অকুসলকম্মানি চ তানি দুগ্গতীনং পথা চাতি অকুসলকম্মপথা. ইধ পন কম্মপথভাৰং অপ্পত্তানং তংসভাৰতো গহণং দট্ঠব্বং. চিত্তং উপ্পজ্জতি এত্থাতি চিত্তুপ্পাদো, চেতসিকরাসি, অকুসলো চ সো চিত্তুপ্পাদো চাতি অকুসলচিত্তুপ্পাদো.
কামভৰতো ¶ উপরিকোট্ঠাসভাৰতো ততিযমগ্গপ্পত্তিযা উদ্ধং ভজিতব্বতো, সেৰিতব্বতো চাতি ¶ উদ্ধম্ভাগা, রূপারূপভৰা, তেসং হিতানি তত্থুপ্পজ্জনখন্ধাদিযোজনতোতি উদ্ধম্ভাগিযানি, তানিযেৰ সংযোজনানীতি উদ্ধম্ভাগিযসংযোজনানি. রূপারূপভৰতো হেট্ঠিমকোট্ঠাসভাৰতো তত্থুপ্পাদকিলেসানং অপ্পহীনভাৰেন ততিযমগ্গপ্পত্তিযা হেট্ঠা ভজিতব্বতো ৰা অধোভাগা, কামভৰা, তেসং হিতানি সংযোজনানীতি অধোভাগিযসংযোজনানীতি.
ইমেসু পন দসসু রূপভৰসংযোজনং, অরূপভৰসংযোজনং, কামভৰসংযোজনঞ্চ অত্থতো লোভোৰ, সক্কাযদিট্ঠিসীলব্বতপরামাসাপি দিট্ঠিযেৰ, তস্মা ধম্মতো সত্ত সংযোজনানি.
মিচ্ছাসঙ্কপ্পো মিচ্ছাৰাযামো মিচ্ছাসমাধীতি তথা পৰত্তানং ৰিতক্কৰীরিযসমাধীনমধিৰচনং. মিচ্ছাৰাচাদযো তযো তথা পৰত্তা চেতনা. মিচ্ছাসতি পন চিত্তুপ্পাদো. মিচ্ছাঞাণং তথা পৰত্তো মোহো. মিচ্ছাৰিমুত্তি লোকথূপিকাদীসু মোক্খোতি পৰত্তমিচ্ছাগাহো.
কারণূপচারেনাতি লাভহেতুকো লাভো, অলাভহেতুকো অলাভোতিআদিনা কারিযস্স কারণৰসেন উপচরণেন. লোকধম্মগ্গহণন্তি লোকধম্মগ্গহণেন গহণং.
আৰাসে মচ্ছরিযং, আৰাসহেতুকং ৰা মচ্ছরিযন্তি আৰাসমচ্ছরিযং. এৰং কুলমচ্ছরিযাদীনিপি. তত্থ আৰাসোতি ৰিহারাদি. কুলন্তি উপট্ঠাককুলং, ঞাতিকুলঞ্চ. লাভোতি পচ্চযলাভোযেৰ. ৰণ্ণোতি সরীরৰণ্ণো চ গুণৰণ্ণো চ. ধম্মোতি আগমো, অধিগমো চ.
‘‘তযো’’তি ¶ ৰত্থুং অভিন্দিত্ৰা ৰুত্তং, ভিন্দিত্ৰা চ পন ৰুচ্চমানে দ্ৰাদস হোন্তি.
অভিসজ্জনূপনয্হনৰসেন পৰত্তনতো অভিজ্ঝাব্যাপাদানং কাযগন্থতা দট্ঠব্বা. ‘‘ইদমেৰ সচ্চং মোঘমঞ্ঞ’’ন্তি এৰং অৰত্থুম্হি পৰত্তো অভিনিৰেসো ইদংসচ্চাভিনিৰেসো. সীলব্বতপরামাসইদংসচ্চাভিনিৰেসকাযগন্থা চেত্থ অত্থতো দিট্ঠিযেৰ, তস্মা ধম্মতো তযো কাযগন্থা.
‘‘ছন্দদোসমোহভযানী’’তি ¶ অগতিকারণত্তা ৰুত্তং, ছন্দাদীহি পন অকত্তব্বকরণং, কত্তব্বাকরণঞ্চ অগতি নাম.
আসৰেসু কামরাগভৰরাগা অত্থতো লোভোতি ধম্মতো তযো আসৰা.
তেসমেৰাতি কামরাগাদীনমেৰ. তে হি ওঘো ৰিয অত্তনি পতিতে অপাযসমুদ্দং পাপেন্তি, সংসারদুক্খতো চ সীসং উক্খিপিতুং ন দেন্তি, খন্ধাদীনি চ খন্ধাদীহি যোজেন্তি.
কামুপাদানাদীনীতি কামুপাদানদিট্ঠুপাদানসীলব্বতুপাদানঅত্তৰাদুপাদানানি. দিট্ঠুপাদানাদীনি চেত্থ তথা পৰত্তা দিট্ঠিযেৰ, কামুপাদানং লোভোতি ধম্মতো দ্ৰে উপাদানানি.
সত্তানুসযাতি এত্থ যদি অপ্পহীনট্ঠেন সত্তসন্তানে অনুসেন্তীতি অনুসযা. কস্মা সত্তেৰ ৰুত্তা, ননু অঞ্ঞেসম্পি কিলেসানং অপ্পহীনভাৰো ৰিজ্জতীতি? ন মযং অপ্পহীনমত্তেন অনুসযং ৰদাম, কিন্তু অপ্পহীনভাৰেন থামগতকিলেসা অনুসযাতি, থামগমনঞ্চ নেসং অঞ্ঞেহি অসাধারণো সভাৰো দট্ঠব্বো. তথা হি ধম্মসভাৰৰেদিনা তথাগতেন ইমেযেৰ অনুসযা ৰুত্তা, কামরাগোযেৰ অনুসযো কামরাগানুসযো. এৰং ¶ সেসেসুপি. অপরে পন ‘‘কামরাগস্স অনুসযো’’তিআদিনিব্বচনং ৰত্ৰা কামরাগাদীনং বীজভূতা অত্তভাৰস্স কিলেসসম্ভূতা কিলেসুপ্পাদনসত্তি অনুসযাতি ৰণ্ণেন্তি, তেসং মতপটিক্খেপো ইধ পপঞ্চাৰহত্তা অনাহটো.
পাণস্স অতিপাতো পাণাতিপাতো, পাণোতি ৰোহারতো সত্তো, পরমত্থতো জীৰিতিন্দ্রিযং. তস্মিং পাণে পাণসঞ্ঞিনো জীৰিতিন্দ্রিযুপচ্ছেদকপ্পযোগসমুট্ঠাপিকা ৰধকচেতনা পাণাতিপাতো. পরভণ্ডে তথাসঞ্ঞিনো তদাদাযকপ্পযোগসমুট্ঠাপিকা থেয্যচেতনা অদিন্নাদানং. অসদ্ধম্মকামতায কাযদ্ৰারপ্পৰত্তা অগন্তব্বট্ঠানৰীতিক্কমচেতনা কামেসুমিচ্ছাচারো. অভূতং ৰত্থুং ভূততো পরং ৰিঞ্ঞাপেতুকামস্স তথা ৰিঞ্ঞাপনপ্পযোগসমুট্ঠাপিকা চেতনা মুসাৰাদো. সো পন পরস্স অত্থভেদকরোৰ কম্মপথো, ইতরো কম্মমেৰ. সংকিলিট্ঠচিত্তস্স পরভেদনকামতায, অত্তপিযকম্যতায ৰা পরভেদকপ্পযোগসমুট্ঠাপিকা চেতনা পিসুণৰাচা. সাপি দ্ৰীসু ভিন্নেসুযেৰ কম্মপথো. পরমম্মচ্ছেদকপ্পযোগসমুট্ঠাপিকা একন্তফরুসচেতনা ফরুসৰাচা. অনত্থৰিঞ্ঞাপনপ্পযোগসমুট্ঠাপিকা ¶ সংকিলিট্ঠচেতনা সম্ফপ্পলাপো নাম. সো পন পরেহি গহিতেযেৰ কম্মপথো হোতি. ‘‘অহো ৰতেদং মম হোতূ’’তি এৰং পরভণ্ডাভিজ্ঝাযনলক্খণা অভিজ্ঝা. ‘‘অহো ৰতাযং সত্তো ৰিনস্সেয্যা’’তি এৰং মনোপদোসলক্খণো ব্যাপাদো. ‘‘নত্থি দিন্ন’’ন্তিআদিনা নযেন ৰিপরীতদস্সনলক্খণা মিচ্ছাদিট্ঠি. এত্থ চ নত্থিকঅহেতুকঅকিরিযদিট্ঠীহিযেৰ কম্মপথভেদো.
ইমেসু চ পাণাতিপাতাদি তিৰিধং কাযকম্মমেৰ. তং কাযৰচীদ্ৰারেসুযেৰ উপ্পজ্জতি, ন মনোদ্ৰারে. তথা মুসাৰাদাদি ¶ চতুব্বিধং ৰচীকম্মমেৰ. অভিজ্ঝাদিকং পন তিৰিধং মনোকম্মমেৰ. তং তীসুপি দ্ৰারেসু পৰত্ততি. দ্ৰারন্তরেসুপি পৰত্তমানস্স সকসকনামাপরিচ্চাগো ৰুত্তোযেৰ. ধম্মতো চেত্থ আদিতো সত্ত চেতনাসভাৰা, ইতরে তযো চেতনাসম্পযুত্তাতি দট্ঠব্বা. মহাসাৰজ্জঅপ্পসাৰজ্জপ্পযোগাদিভেদো পন তত্থ তত্থ ৰুত্তনযেন ৰেদিতব্বো.
এতানীতি ইমানি মগ্গঞাণানি. যথাসম্ভৰন্তি তংতংমগ্গানুরূপং.
অপাযং গচ্ছন্তি এতেহীতি অপাযগমনীযা. সেসাতি ন অপাযগমনীযা. ওল়ারিকাতি ততিযমগ্গেন পহাতব্বাৰত্থং উপাদায ওল়ারিকা. তেনাহ ‘‘সুখুমা ততিযমগ্গঞাণৰজ্ঝা’’তি. সুখুমা কামরাগপটিঘাতি সম্বন্ধো. চতুত্থমগ্গঞাণৰজ্ঝা এৰাতি অৰধারণেন পঠমমগ্গাদিৰজ্ঝতং নিৰত্তেতি. ন হি রূপরাগাদীনং অপাযগামিনিযাৰত্থাপি অত্থি, যতো তে পঠমঞাণৰজ্ঝাপি সিযুন্তি.
যত্থ যত্থ পন এৰ-সদ্দেন অৰধারণং অকত্ৰা যং যং দুতিযঞাণৰজ্ঝন্তি ৰা ততিযঞাণৰজ্ঝন্তি ৰা চতুত্থঞাণৰজ্ঝন্তি ৰা ৰক্খতি, তত্থ তত্থ সো সো পুরিমঞাণেহি হতাপাযগমনীযাদিভাৰোৰ হুত্ৰা উপরিঞাণৰজ্ঝো হোতীতি ৰেদিতব্বো. তেন লোভ…পে… চতুত্থঞাণৰজ্ঝানীতি এত্থ লোভাদযো হেট্ঠিমমগ্গৰজ্ঝাপি হোন্তেৰ.
যসেতি পরিৰারে.
দুক্খে সুখন্তি সঞ্ঞাচিত্তৰিপল্লাসাতি সম্বন্ধো.
অগতিযো ¶ পঠমমগ্গঞাণৰজ্ঝাতি কিঞ্চাপি ছন্দাদযো তণ্হাদিসভাৰা উপরিমগ্গৰজ্ঝা, তথাপি তম্মূলকস্স অকত্তব্বকরণস্স, কত্তব্বাকরণস্স চ অপাযগমনীযতায পঠমমগ্গঞাণৰজ্ঝা.
কতাকতকুসলাকুসলৰিসযং ¶ যং ৰিপ্পটিসারভূতং কুক্কুচ্চং, তং ইধ ততিযঞাণৰজ্ঝং ৰুত্তং. যং পন ‘‘কুক্কুচ্চপকততায আপত্তিং আপজ্জতী’’তি ৰুত্তং কুক্কুচ্চং, তং সন্ধায ‘‘কুক্কুচ্চৰিচিকিচ্ছা সোতাপত্তিমগ্গেন পহীযন্তী’’তি (ধ. স. অট্ঠ. ১১৭৬) ধম্মসঙ্গণীঅট্ঠকথাযং ৰুত্তং, তস্মা দ্ৰিন্নং ৰচনানং অযং অধিপ্পাযো ৰেদিতব্বো. অঞ্ঞেসুপি এদিসেসু ঠানেসু অধিপ্পাযোৰ পরিযেসিতব্বো, ন ৰিরোধতো পচ্চেতব্বং. ওল়ারিকানৰসেসপ্পহানং ৰা সন্ধায কুক্কুচ্চস্স পঠমততিযঞাণৰজ্ঝতা ৰুত্তা. যং পন অরহতো উপ্পজ্জমানং ‘‘ভগৰতা পটিক্খিত্তং অনুৰসিত্ৰা অনুৰসিত্ৰা আৰসথপিণ্ডং ভুঞ্জিতুন্তি কুক্কুচ্চাযন্তো ন পটিগ্গহেসী’’তি (পাচি. ২০৪) আগতং কুক্কুচ্চং, ন তং নীৰরণং. ন হি নীৰরণং অরহতো উপ্পজ্জতি, নীৰরণপতিরূপকং পন কপ্পতীতি ৰীমংসনভূতং ৰিনযকুক্কুচ্চং নাম, তং তথাপৰত্তচিত্তুপ্পাদোৰ.
কামরাগপটিঘানুসযা অনুসহগতা ততিযঞাণৰজ্ঝা, ওল়ারিকানং পন দুতিযঞাণৰজ্ঝতা হেট্ঠা ৰুত্তনযাৰ.
অকুসলচিত্তুপ্পাদ-গ্গহণেন চেত্থ মক্খপলাসমাযাসাঠেয্যথম্ভসারম্ভাদীনং সঙ্গহো কতোতি দট্ঠব্বং.
১৩৭৬. তেন তেনাতি তেন তেন ঘাতকেন সদ্ধিং. কিং পনেতানি এতে ধম্মে ঘাতেন্তানি অতীতানাগতে ঘাতেন্তি, উদাহু পচ্চুপ্পন্নেতি. কিং পনেত্থ, যদি তাৰ অতীতানাগতে, অফলো ৰাযামো আপজ্জতি. কস্মা? পহাতব্বানং তদা নত্থিতায. অথ পচ্চুপ্পন্নে, তথাপি অফলো ৰাযামেন সদ্ধিং পহাতব্বানং অত্থিতায. অথাপি কথঞ্চি পহানং সিযা, সংকিলেসিকা মগ্গভাৰনা আপজ্জতি ¶ পহাতব্বপ্পহাযকানং সহাৰট্ঠানতো? সচ্চমেতং, যে পন মগ্গেন অসমুগ্ঘাটিতত্তা কারণলাভে সতি অৰস্সং উপ্পজ্জনারহা কিলেসা, তে অত্তনো উপ্পত্তিযা অনুপ্পত্তিধম্মতং আপাদেন্তানি এতানি তে অনাগতে ঘাতেন্তি নাম.
১৩৭৭-৮২. পরিঞ্ঞাদীনি ¶ কিচ্চানীতি পরিঞ্ঞাপহানসচ্ছিকিরিযাভাৰনাৰসেন চত্তারি কিচ্চানি. ৰুত্তানীতি ‘‘দুক্খং পরিঞ্ঞেয্য’’ন্তিআদিনা (সং. নি. ৫.১০৯৯), ‘‘যো, ভিক্খৰে, দুক্খং পস্সতী’’তিআদিনা (সং. নি. ৫.১১০০) চ ৰুত্তানি. সচ্চাভিসমযেতি চতুন্নং অরিযসচ্চানং পটিৰিজ্ঝনক্খণে.
যথাসভাৰতোতি অৰিপরীতসভাৰেন. ‘‘জানিতব্বানী’’তি ৰত্ৰা কথং পনেতং জানিতব্বং, কথং নাম একেকস্স ঞাণস্স একক্খণে চত্তারি কিচ্চানি সম্ভৰন্তি. ন হি তাদিসং কিঞ্চি লোকে দিট্ঠং অত্থি, ন চ ৰচনং লব্ভতীতি চোদনং মনসি নিধায তেসং জাননৰিধিং উপমাৰসেন তাৰ দস্সেতুং ‘‘পদীপো হী’’তিআদি ৰুত্তং. ৰিদংসেতীতি দস্সেতি. পরিযাদিযতীতি খেপেতি.
১৩৮৩-৪. পরিঞ্ঞাভিসমযেনাতি অনৰসেসতো পরিচ্ছিজ্জ জাননসঙ্খাতেন পটিৰিজ্ঝনেন. অভিসমেতীতি অসম্মোহৰসেন পটিৰিজ্ঝতি. পহানাভিসমযেনেৰাতি সমুচ্ছেদপ্পহানসঙ্খাতেন পটিৰিজ্ঝনেন অসম্মোহতোৰ অভিসমেতি. ভাৰনাৰিধিনাতি সহজাতাদিপচ্চযতাৰসেন ভাৰনাভিসমযৰিধিনা. মগ্গঞাণঞ্হি সম্মাসঙ্কপ্পাদিৰসেন মগ্গপুব্বভাগভাৰনাসম্ভূতেন অরিযমগ্গভাৰনাসঙ্খাতেন পটিৰিজ্ঝনেন অভিসমেতীতি অট্ঠঙ্গিকং মগ্গং অসম্মোহতো পটিৰিজ্ঝতি. তঞ্হি সম্পযুত্তধম্মেসু সম্মোহং ৰিদ্ধংসেন্তং অত্তনিপি সম্মোহং ৰিদ্ধংসেতিযেৰ. নিরোধন্তি ¶ নিব্বানং. সচ্ছিকরোতীতি পচ্চক্খকরণৰসেন পটিৰিজ্ঝতি. ‘‘নিরোধং সচ্ছিকরোতী’’তি নিরোধসচ্চমেকং আরম্মণপটিৰেধেন চত্তারিপি সচ্চানি অসম্মোহপটিৰেধেন মগ্গঞাণং পটিৰিজ্ঝতি.
এৰং যুত্তিৰসেন ৰিভাৰিতং একপটিৰেধং আগমেনপি সাধেতুং ‘‘ৰুত্তম্পি চেত’’ন্তিআদি ৰুত্তং. মগ্গসমঙ্গিস্স ঞাণন্তি হি ‘‘যো নু খো, আৰুসো, দুক্খং পস্সতি, দুক্খসমুদযম্পি সো পস্সতি, দুক্খনিরোধম্পি, দুক্খনিরোধগামিনিপটিপদম্পি সো পস্সতী’’তি (সং. নি. ৫.১১০০) একসচ্চদস্সনসমঙ্গিনো অঞ্ঞসচ্চদস্সনসমঙ্গিভাৰৰিচারণাযং তমত্থং সাধেতুং আযস্মতা গৰম্পতিত্থেরেন ৰুত্তং. অঞ্ঞথা কমাভিসমযে সতি পুরিমদিট্ঠস্স পুন অদস্সনতো সমুদযাদিপস্সতো দুক্খাদিদস্সনং পুন অৰত্তব্বং সিযা. ইদানি পনেত্থ উপমাসংসন্দনং করোন্তো আহ ‘‘পদীপো’’তিআদি. নিস্সযাভাৰহেতুতায দুক্খপরিঞ্ঞায ৰট্টিজ্ঝাপনসদিসতা, পটিপক্খৰিদ্ধংসনতায সমুদযপ্পহানস্স অন্ধকারৰিনাসনসদিসতা, ঞাণালোকপরিব্রূহনতায মগ্গভাৰনায ¶ আলোকৰিদংসনসদিসতা, তেন তেন মগ্গেন যথা যথা নিরোধস্স সচ্ছিকিরিযা, তথা তথা কিলেসস্নেহপরিযাদানং হোতীতি নিরোধসচ্ছিকিরিযায স্নেহপরিযাদানসদিসতা কারণূপচারেন ৰুত্তা.
১৩৮৫-৬. অপরাযপি উপমায তমত্থং দস্সেন্তো আহ ‘‘উগ্গচ্ছন্তো’’তিআদি. ওভাসেতীতি পকাসেতি. পটিহঞ্ঞতীতি পটিপ্পস্সম্ভেতি. এত্থাপি যথা সূরিযো রূপগতানি ওভাসেতি, এৰং মগ্গঞাণং দুক্খং পরিজানাতি. যথা অন্ধকারং ৰিনাসেতি, এৰং সমুদযং পজহতি. যথা আলোকং দস্সেতি, এৰং সহজাতাদিপচ্চযতায মগ্গং ভাৰেতি ¶ . যথা সীতং পটিপ্পস্সম্ভেতি, এৰং সব্বকিলেসদরথপরিল়াহপটিপ্পস্সদ্ধিভূতং নিরোধং সচ্ছিকরোতীতি উপমাসংসন্দনং দট্ঠব্বং.
১৩৮৮. অপ্পেতীতি পপ্পোতি. দুক্খপরিঞ্ঞায সক্কাযতীরসমতিক্কমভাৰতো ওরিমতীরপ্পজহনসদিসতা, মগ্গভাৰনায সত্ততিংসবোধিপক্খিযধম্মৰহনতায ভণ্ডৰহনসদিসতা, এত্তাৰতা পঞ্ঞাভাৰনায নানাকিলেসৰিদ্ধংসনৰসপ্পৰত্তো আনিসংসো দস্সিতো হোতীতি.
অরিযফলসমাপত্তিনিরোধসমাপত্তিযোপি পনস্সা আনিসংসাতি দট্ঠব্বং. তা পন সঙ্খেপতো এৰং দট্ঠব্বা – ‘‘অরিযফলসমাপত্তী’’তি হি চতুন্নম্পি ফলট্ঠানং অত্তনো অত্তনো অরিযফলস্স দিট্ঠধম্মসুখৰিহারত্থং নিরোধে অপ্পনা. চত্তারোপি হি অরিযপুগ্গলা সকং সকং ফলসমাপত্তিং সমাপজ্জন্তি. কেচি পন ‘‘অনাগামিঅরহন্তোৰ সমাপজ্জন্তি সমাধিস্মিং পরিপূরকারিতাযা’’তি ৰদন্তি, তং অকারণং অত্তনা পটিলদ্ধসমাপত্তিসমাপজ্জনে সমাধিস্মিং পরিপূরকারিতায কাতব্বাভাৰতো. সব্বসো অসমুচ্ছিন্নকিলেসস্স হি পুথুজ্জনস্সাপি অত্তনা পটিলদ্ধলোকিযসমাপত্তিসমাপজ্জনং লব্ভতি, কিমঙ্গং পন সমুচ্ছিন্নেকচ্চকিলেসানং অরিযানং. উপরিমা পন হেট্ঠিমং পুব্বে পটিলদ্ধম্পি ন সমাপজ্জন্তি পুগ্গলন্তরভাৰং উপগতত্তা. সমুগ্ঘাটিতকম্মকিলেসনিরোধনেন হি পুথুজ্জনেহি ৰিয সোতাপন্নস্স, সোতাপন্নাদীহি সকদাগামিআদীনং পুগ্গলন্তরভাৰূপগমনং অত্থি, অনন্তরফলত্তা চ লোকুত্তরকুসলানং হেট্ঠিমতো উপরিমো ভৰন্তরগতো ৰিয হোতীতি তস্স তস্স অরিযস্স তং তং ফলং ভৰঙ্গসদিসং হোতি, তস্মা পুগ্গলন্তরভাৰূপগমনেন ¶ পটিপ্পস্সদ্ধত্তা নত্থি উপরিমস্স হেট্ঠিমফলসমাপত্তিযা ¶ সমাপজ্জনং, হেট্ঠিমো পন উপরিমং ন সমাপজ্জতি অনধিগতত্তাতি চত্তারোপি পুগ্গলা সকসকফলমেৰ সমাপজ্জন্তি. তং পন সমাপজ্জিতুকামেন অরিযসাৰকেন রহোগতেন পটিসল্লীনেন উদযব্বযাদিৰসেন সঙ্খারা ৰিপস্সিতব্বা. তস্স পৰত্তানুপুব্বৰিপস্সনস্স সঙ্খারারম্মণগোত্রভুঞাণানন্তরং ফলসমাপত্তিৰসেন নিরোধে চিত্তং অপ্পেতি. ফলসমাপত্তিনিন্নচিত্ততায চেত্থ সেখস্স ফলমেৰ উপ্পজ্জতি, ন মগ্গো. অঞ্ঞো এৰ হি ৰিপস্সনাচারো অরিযমগ্গাৰহো, অঞ্ঞো ফলসমাপত্তিআৰহো.
তথা হি অরিযমগ্গৰীথিযং অনুলোমঞাণানি অনিব্বিদ্ধপুব্বানং থূলথূললোভক্খন্ধাদীনং সাতিসযং পদালনেন লোকিযঞাণেসু উক্কংসপারমিপ্পত্তানি মগ্গানুকূলানি হুত্ৰা উপ্পজ্জন্তি, ফলসমাপত্তিৰীথিযং পন তানি তেন তেন মগ্গেন তেসং তেসং কিলেসানং সমুচ্ছিন্নত্তা কিলেসৰিক্খম্ভনে নিরুস্সুক্কানি কেৰলং অরিযানং ফলসমাপত্তিসুখসমঙ্গিভাৰস্স পরিকম্মপ্পত্তানি হুত্ৰা উপ্পজ্জন্তীতি ন তেসং কুতোচি ৰুট্ঠানসম্ভৰো. যতো নেসং পচ্ছিমো সঙ্খারনিমিত্ততো ৰুট্ঠহিত্ৰা মগ্গস্স অনন্তরপচ্চযো ভৰেয্য, তেনেৰ চ ফলসমাপত্তিযা অনন্তরপচ্চযভূতং ঞাণং সঙ্খারারম্মণমেৰ হোতি, ন নিব্বানারম্মণন্তি ৰেদিতব্বং. পুব্বাভিসঙ্খারৰসেন চস্সা পবন্ধৰসেন পৰত্তিপরিচ্ছিন্নকালাপগমে ভৰঙ্গৰসেন ততো ৰুট্ঠানঞ্চ ৰেদিতব্বং.
নিরোধসমাপত্তি পন ততিযচতুত্থফলট্ঠানং অনুপুব্বনিরোধৰসেন চিত্তচেতসিকানং ধম্মানং অপ্পৰত্তি. অনাগামিঅরহন্তোযেৰ হি কামচ্ছন্দাদিসমুচ্ছিন্দনেন সমাধিস্মিং পরিপূরকারিতায সমথফলসমন্নাগতত্তা নিরোধং সমাপজ্জন্তি. তথা হেতং সমথৰিপস্সনানং যুগনন্ধভাৰপ্পৰত্তনৰসেন দ্ৰীহি বলেহি সমন্নাগতস্সেৰ সম্ভৰতি, তস্মা তং সমাপজ্জিতুকামেন ¶ অনাগামিনা, খীণাসৰেন ৰা অট্ঠসমাপত্তিলাভিনা রহোগতেন পটিসল্লীনেন পঠমজ্ঝানং সমাপজ্জিত্ৰা ৰুট্ঠায তত্থ সঙ্খারা অনিচ্চতো দুক্খতো অনত্ততো ৰিপস্সিতব্বা, ততো দুতিযং ততিযং চতুত্থং আকাসানঞ্চাযতনং ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনং সমাপজ্জিত্ৰা ৰুট্ঠায তথেৰ তত্থ সঙ্খারা সম্মসিতব্বা, অথ আকিঞ্চঞ্ঞাযতনং সমাপজ্জিত্ৰা ৰুট্ঠায নানাবদ্ধাৰিকোপনং সঙ্ঘপটিমাননং সত্থুপক্কোসনং অদ্ধানপরিচ্ছেদোতি চতুব্বিধং পুব্বকিচ্চং কাতব্বং.
তত্থ ¶ সরীরতো ৰিসংযুত্তা মঞ্চপীঠাদযো সত্তাহব্ভন্তরে যথা ন নস্সন্তি, তথা অধিট্ঠানং নানাবদ্ধাৰিকোপনং. সরীরসংযুত্তে ৰিসুং অধিট্ঠানকিচ্চং নত্থি. সঙ্ঘো পন ঞত্তিকম্মাদীসু কিঞ্চিদেৰ কম্মং কত্তুকামো ‘‘যাৰ মং ন পক্কোসতি, তাৰদেৰ ৰুট্ঠহিস্সামী’’তি পুব্বাভোগকরণং সঙ্ঘপটিমাননং. সত্থা চ ‘‘সিক্খাপদপঞ্ঞাপনাদীসু যাৰ মং ন পক্কোসতি, তাৰদেৰ ৰুট্ঠহিস্সামী’’তি পুব্বাভোগকরণং সত্থুপক্কোসনং. সত্তাহব্ভন্তরে অত্তনো আযুসঙ্খারস্স পৰত্তনসমত্থতাৰলোকনং অদ্ধানপরিচ্ছেদো. এৰং কতপুব্বকিচ্চেন নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনং সমাপজ্জিতব্বং. অথেকং ৰা দ্ৰে ৰা চিত্তৰারে অতিক্কমিত্ৰা অচিত্তকো হোতি, নিরোধং ফুসতি, ততো যথাপরিচ্ছেদং ততিযচতুত্থফলানং অঞ্ঞতরেন নিরোধা ৰুট্ঠহিস্সতীতি. এৰমযং দুৰিধা সমাপত্তি লোকুত্তরপঞ্ঞায আনিসংসো.
১৩৯২-৪. সদেৰকলোকতো উত্তিণ্ণেন, উত্তরিতরেন ৰাতি লোকুত্তরেন সম্মাসম্বুদ্ধেন. পঞ্ঞায ভাৰনন্তি সম্বন্ধো. হিতভাৰনন্তি ইধলোকপরলোকহিতৰিভাৰনং ইমং পঞ্ঞাভাৰনং. সুখসংহিতন্তি সিনিদ্ধচ্ছাযুদকৰন্ততাদিনা সুখসহিতং. হিতন্তি যোগকম্মস্স হিতং ¶ . উত্তমন্তি উগ্গততমং, অচ্চুগ্গতং বলৰন্তম্পীতি অধিপ্পাযো. অৰিগ্গহকম্পদন্তি ৰিগ্গহঞ্চ কম্পঞ্চ ন দেতীতি অৰিগ্গহকম্পদন্তি অত্থো.
ইতি অভিধম্মত্থৰিকাসিনিযা নাম
অভিধম্মাৰতারসংৰণ্ণনায
কিলেসপ্পহানকথাৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
২৪. চতুৰীসতিমো পরিচ্ছেদো
পচ্চযনিদ্দেসৰণ্ণনা
১৩৯৫. ইদানি নেসং পচ্চযৰিধিং দস্সেতুং ‘‘যেস’’ন্তিআদি আরদ্ধং.
পটিচ্চ ¶ এনং ফলমেতি পৰত্ততি, তিট্ঠতি, উপ্পজ্জতি ৰাতি পচ্চযো, হিনোতি পতিট্ঠাতি এত্থাতি হেতু, অনেকত্থত্তা ধাতুসদ্দানং হি-সদ্দো মূল-সদ্দো ৰিয পতিট্ঠত্থো ৰেদিতব্বো, হিনোতি ৰা এতেন কম্মনিদানভূতেন উদ্ধং ওজং অতিহরন্তেন মূলেন ৰিয পাদপো তপ্পচ্চযং ফলং গচ্ছতি ৰিরুল়্হিং আপজ্জতীতি হেতু, হেতু চ সো মূলট্ঠেন, পচ্চযো চ উপকারকট্ঠেনাতি হেতুপচ্চযো, হেতু হুত্ৰা পচ্চযো হেতুভাৰেন পচ্চযোতি অত্থো.
এৰং আরম্মণপচ্চযাদীসু দট্ঠব্বং. স্ৰাযং পটিসন্ধিযং কম্মসমুট্ঠানানং, পৰত্তিযং চিত্তসমুট্ঠানানং রূপানং, উভযত্থ সহজাতনামধম্মানঞ্চ পচ্চযো. সব্বলোকিযলোকুত্তরন্তি ইমিনা পঞ্ঞত্তিযাপি লোকে ৰিদিতভাৰেন লোকিযপদেন সঙ্গহিতত্তা রূপাদিভেদেসু ছব্বিধেসু সঙ্খতাসঙ্খতপঞ্ঞত্তিধম্মেসু ন কোচি ধম্মো আরম্মণপচ্চযো ন হোতীতি দস্সেতি. তেনেৰ ‘‘যং যং ধম্মং আরব্ভা’’তি অনিযতো ¶ কতোতি. ননু চ ‘‘যং যং ধম্ম’’ন্তি (পট্ঠা. ১.১.২-৩) ৰুত্তত্তা পঞ্ঞত্তিযা গহণং ন হোতীতি? নাযং দোসো ধম্মসদ্দস্স ঞেয্যৰচনত্তা. আরব্ভাতি আলম্বিত্ৰা, গহেত্ৰাতি অত্থো. উপ্পজ্জন্তীতি ইদং নিদস্সনমত্তং. তে পন তং আরব্ভ উপ্পজ্জন্তি চেৰ তিট্ঠন্তি চ. যথা হি দুব্বলো পুরিসো দণ্ডং ৰা রজ্জুং ৰা আলম্বিত্ৰা উট্ঠহতি চেৰ তিট্ঠতি চ, এৰং চিত্তচেতসিকা ধম্মা রূপাদিআরম্মণং আলম্বিত্ৰা উপ্পজ্জন্তি চেৰ তিট্ঠন্তি চাতি.
জেট্ঠকট্ঠেন উপকারকো ধম্মো অধিপতিপচ্চযো. জেট্ঠকট্ঠেনাতি চ পমুখভাৰেন. অত্তাধীনানঞ্হি পতিভূতো ধম্মো অধিপতীতি সো তেসং পমুখভাৰেন পৰত্ততি. ‘‘ছন্দাধিপতি ছন্দসম্পযুত্তকানং ধম্মানং তংসমুট্ঠানানঞ্চ রূপানং অধিপতিপচ্চযেন পচ্চযো’’তিআদিৰচনতো ছন্দাদযো চত্তারো ধম্মা সহজাতনামরূপানং সহজাতাধিপতীতি দস্সেন্তো আহ ‘‘তত্থ সহজাতাধিপতী’’তিআদি. ‘‘ছন্দৰতো কিং নাম কম্মং ন সিজ্ঝতী’’তিআদিকং পুরিমাভিসঙ্খারূপনিস্সযং লভিত্ৰা উপ্পজ্জমানে চিত্তুপ্পাদে ছন্দাদযো ধুরভূতা জেট্ঠকভূতা সম্পযুত্তধম্মে, তংসমুট্ঠানরূপে চ সাধযমানা ৰসে ৰত্তযমানা হুত্ৰা পৰত্তন্তি, তে চ তেসং ৰসেন ৰত্তন্তি হীনাদিভাৰেন তদনুৰত্তনতো. তেন তে অধিপতিপচ্চযা হোন্তি, নো চ খো একতো. যদা হি ছন্দং ধুরং ছন্দং জেট্ঠকং কত্ৰা চিত্তং পৰত্ততি, তদা ছন্দোৰ অধিপতি, ন ইতরে. এস নযো সেসেসুপি. অধিপতিভাৰোপি হি নেসং অত্তনো পৰত্তিনিৰারকে অভিভুয্য পৰত্তনতো হোতি. অৰসেসন্তি যথাৰুত্তানং তেসং গরুকাতব্বতাভাৰতো, গরুকতস্সেৰ চ ¶ আরম্মণাধিপতিভাৰৰচনতো. ৰুত্তঞ্হেতং ‘‘যং যং ধম্মং গরুং কত্ৰা যে যে ধম্মা উপ্পজ্জন্তি ¶ চিত্তচেতসিকা ধম্মা, তে তে ধম্মা তেসং তেসং ধম্মানং অধিপতিপচ্চযেন পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ১.১.৩). তত্থ গরুং কত্ৰাতি গরুকারচিত্তীকারৰসেন ৰা অস্সাদনৰসেন ৰা গরুং ভারিকং লদ্ধব্বং অনৰঞ্ঞাতং কত্ৰা. গরুকাতব্বঞ্হি আরম্মণং তন্নিন্নপোণপব্ভারানং অস্সাদনপচ্চৰেক্খণমগ্গফলানং অত্তনো ৰসে ৰত্তযমানং ৰিয পচ্চযো হোতি, তস্মা অযং অত্তাধীনানং পতিভাৰেন উপকারকত্তা অধিপতিপচ্চযো দট্ঠব্বো.
অন্তরযতীতি অন্তরং, ব্যৰধাযকন্তি অত্থো, নাস্স অন্তরং ৰিজ্জতীতি অনন্তরো, সোযেৰ পচ্চযোতি অনন্তরপচ্চযো, অনন্তরভাৰেন উপকারকো ধম্মোতি অধিপ্পাযো. অনন্তরনিরুদ্ধাতি অত্তনো নিরোধানন্তরং অনুরূপচিত্তুপ্পাদস্স উপ্পত্তিপচ্চযভাৰেন তস্স উপ্পত্তিযা পুরিমভাগে অনন্তরং হুত্ৰা নিরুদ্ধা, রূপধম্মা পন অনন্তরপচ্চযা নত্থি.
সমনন্তরভাৰেন উপকারকো ধম্মো সমনন্তরপচ্চযো, তথা সমনন্তরপচ্চযোপীতি ঠপেত্ৰা উপসগ্গমত্তং ন এত্থ কোচি ৰিসেসো. যো হি অনন্তরপচ্চযো, সোৰ সমনন্তরপচ্চযোতি. পুরিমপচ্ছিমানঞ্হি অনন্তরুপ্পাদভাৰতো নিরন্তরুপ্পাদনসমত্থতা অনন্তরপচ্চযতা, রূপকলাপানং ৰিয সণ্ঠানাভাৰতো পচ্চযপচ্চযুপ্পন্নানং সহট্ঠানাভাৰতো চ ‘‘ইদমিতো উদ্ধং হেট্ঠা তিরিয’’ন্তি ৰিভাগাভাৰা অত্তনো একত্তমিৰ উপনেত্ৰা সুট্ঠু অনন্তরভাৰেন উপ্পাদেতুং সমত্থতা সমনন্তরপচ্চযতা, তস্মা ধম্মতো অৰিসেসেপি ৰিনেয্যৰসেন ব্যঞ্জনত্থমত্ততো ৰিসেসং গহেত্ৰা তেসং ৰিসুং দেসনা কতা. যম্পি ‘‘অত্থানন্তরতায অনন্তরপচ্চযো, কালানন্তরতায সমনন্তরপচ্চযো’’তি আচরিযানং মতং, তং ‘‘নিরোধা ৰুট্ঠহন্তস্স ¶ নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনং কুসলং ফলসমাপত্তিযা সমনন্তরপচ্চযেন পচ্চযো’’তিআদীহি (পট্ঠা. ১.১.৪১৮) ৰিরুজ্ঝতীতিআদিনা পটিক্খিত্তং.
উপ্পজ্জমানোৰ সহুপ্পাদনৰসেন উপকারকো ধম্মো সহজাতপচ্চযো পকাসস্স পদীপো ৰিয, সো পনাযং ‘‘চিত্তচেতসিকা ধম্মা অঞ্ঞমঞ্ঞং, সহজাতরূপানঞ্চ, মহাভূতা অঞ্ঞমঞ্ঞং, উপাদারূপানঞ্চ, পটিসন্ধিক্খণে ৰত্থুৰিপাকা অঞ্ঞমঞ্ঞ’’ন্তি চ তিৰিধো হোতি, তস্মা ৰুত্তং ‘‘চিত্তচেতসিকা’’তিআদি. যম্পি হি পাল়িযং অরূপক্খন্ধাদিৰসেনস্স ছব্বিধতং ৰুত্তং, তম্পি এত্থেৰ সঙ্গহিতং. যো পনেত্থ সেসরূপধম্মানং, উভযত্থ ৰত্থুনো চ পৰত্তিযা ¶ অরূপধম্মানং, উপাদারূপানঞ্চ অঞ্ঞমঞ্ঞং মহাভূতানং সহজাতপচ্চযত্তাভাৰো, সো পচ্চযভাৰসামত্থিযৰিসেসাযোগতোতি দট্ঠব্বং.
অঞ্ঞমঞ্ঞং উপ্পাদনুপত্থম্ভনভাৰেন অত্তনো উপকারকস্স উপকারকো ধম্মো অঞ্ঞমঞ্ঞপচ্চযো. অঞ্ঞমঞ্ঞুপত্থম্ভকতিদণ্ডকং ৰিয উপকারকতা চ অঞ্ঞমঞ্ঞতাৰসেনেৰ দট্ঠব্বা, ন সহজাতাদিৰসেন. সহজাতাদিপচ্চযো হোন্তোযেৰ হি কোচি কস্সচি অঞ্ঞমঞ্ঞপচ্চযো ন হোতি চিত্তচেতসিকানং চিত্তজরূপে সতি, মহাভূতানং উপাদারূপে সতি অঞ্ঞমঞ্ঞপচ্চযত্তাভাৰতো. যথাহ ‘‘চত্তারো খন্ধা অরূপিনো অঞ্ঞমঞ্ঞপচ্চযেন পচ্চযো, চত্তারো মহাভূতা…পে… ওক্কন্তিক্খণে নামরূপং অঞ্ঞমঞ্ঞপচ্চযেন পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ১.১.৭). আচরিযেন পন পচ্চযুপ্পন্নধম্মে অপরামসিত্ৰা ৰুচ্চমানত্তা অৰিসেসেন ৰুত্তং ‘‘তথা অঞ্ঞমঞ্ঞপচ্চযো’’তি.
তরুআদীনং পথৰী ৰিয অধিট্ঠানাকারেন, চিত্তকম্মাদীনং পটাদযো ৰিয চ নিস্সযাকারেন উপকারকো ধম্মো ¶ নিস্সযপচ্চযো. ৰত্থুরূপানীতি সত্তন্নং ৰিঞ্ঞাণধাতূনং অধিট্ঠানাকারেন নিস্সযপচ্চযভূতানি ৰত্থুরূপানি. মহাভূতা চিত্তচেতসিকা চাতি অঞ্ঞমঞ্ঞং, উপাদারূপানঞ্চ তথেৰ নিস্সযভূতানি মহাভূতানি অঞ্ঞমঞ্ঞং, সহজাতরূপানঞ্চ নিস্সযাকারেন পচ্চযানি চিত্তচেতসিকানি, তদধীনৰুত্তিতায অত্তনো ফলেন নিস্সিতো ন পটিক্খিত্তোতি নিস্সযো.
যথা পন ভুসো আযাসো উপাযাসো, এৰং ভুসো নিস্সযো উপনিস্সযো, বলৰকারণন্তি অত্থো, তস্মা বলৰকারণভাৰেন উপকারকো ধম্মো উপনিস্সযপচ্চযোতি ৰেদিতব্বো. সো আরম্মণূপনিস্সযো অনন্তরূপনিস্সযো পকতূপনিস্সযোতি তিৰিধোতি আহ ‘‘আরম্মণা’’তিআদি. তত্থ –
‘‘দানং দত্ৰা সীলং সমাদিযিত্ৰা উপোসথকম্মং কত্ৰা তং গরুং কত্ৰা পচ্চৰেক্খতি, পুব্বে সুচিণ্ণানি গরুং কত্ৰা পচ্চৰেক্খতি, ঝানা ৰুট্ঠহিত্ৰা ঝানং গরুং কত্ৰা পচ্চৰেক্খতি, সেখা গোত্রভুং গরুং কত্ৰা পচ্চৰেক্খন্তি, ৰোদানং গরুং কত্ৰা ¶ পচ্চৰেক্খন্তি, সেখা মগ্গা ৰুট্ঠহিত্ৰা মগ্গং গরুং কত্ৰা পচ্চৰেক্খন্তী’’তি (পট্ঠা. ১.১.৪২৩) –
এৰমাদিনা নযেন আরম্মণূপনিস্সযো তাৰ আরম্মণাধিপতিনা সদ্ধিং নানত্তং অকত্ৰাৰ ৰিভত্তো. তেনাহ ‘‘আরম্মণূপনিস্সযো আরম্মণাধিপতিযেৰা’’তি. কিঞ্চাপি নানত্তং অকত্ৰা ৰিভত্তো, তথাপি অযং তেসং ৰিসেসো – যং আরম্মণং গরুং কত্ৰা চিত্তচেতসিকা উপ্পজ্জন্তি, তং নিযমতো তেসং আরম্মণেসু বলৰারম্মণং হোতি. ইতি গরুকাতব্বমত্তট্ঠেন আরম্মণাধিপতি, বলৰকারণট্ঠেন আরম্মণূপনিস্সযোতি চ এৰমেতেসং নানত্তং ৰেদিতব্বং.
অনন্তরূপনিস্সযোপি ¶ ‘‘পুরিমা পুরিমা কুসলা খন্ধা পচ্ছিমানং পচ্ছিমানং কুসলানং খন্ধানং উপনিস্সযপচ্চযেন পচ্চযো’’তিআদিনা (পট্ঠা. ১.১.৪২৩) নযেন অনন্তরপচ্চযেন সদ্ধিং নানত্তং অকত্ৰাৰ ৰিভত্তোতি আহ ‘‘অনন্তরূপনিস্সযো পন অনন্তরপচ্চযোৰা’’তি. এৰং সন্তেপি অত্তনো অনন্তরা অনুরূপচিত্তুপ্পাদৰসেন অনন্তরপচ্চযো, বলৰকারণৰসেন অনন্তরূপনিস্সযপচ্চযোতি এৰমেতেসং নানত্তং ৰেদিতব্বং.
পকতিযা এৰ পচ্চযন্তররহিতেন অত্তনো সভাৰেনেৰ উপনিস্সযো পকতূপনিস্সযো, আরম্মণঅনন্তরেহি অমিস্সোৰ পুথগেৰ কোচি উপনিস্সযোতি ৰুত্তং হোতি. অথ ৰা পকতো উপনিস্সযো পকতূপনিস্সযো. পকতোতি চেত্থ প-কারো উপসগ্গো, সো অত্তনো ফলস্স উপ্পাদনসমত্থভাৰেন সন্তানে নিপ্ফাদিতভাৰং, উপসেৰিতভাৰঞ্চ দীপেতি, তস্মা অত্তনো সন্তানে নিপ্ফন্নো ৰা কাযিকসুখদুক্খসদ্ধাসীলাদি উপসেৰিতো ৰা উতুভোজনাদি পকতূপনিস্সযোতি অত্থো. উপসেৰনঞ্চেত্থ দুৰিধং উপযোগোপসেৰনং আরম্মণূপসেৰনঞ্চ. এৰঞ্চ কত্ৰা অনাগতস্সাপি উপনিস্সযপচ্চযতা লদ্ধা হোতি. কাযিকসুখ…পে… যো চাতি এত্থ কাযিকসুখদুক্খানি রাগসদ্ধাদীনং, উতুভোজনাদযো চিত্তসমাধানাদীনং, সদ্ধাসীলাদযো সদ্ধাসীলাদীনঞ্চ উপনিস্সযা হোন্তি. আদি-সদ্দেন যং যং উপনিস্সায যস্স যস্স সম্ভৰো, তং তং তস্স তস্স উপনিস্সযপচ্চযভূতং সঙ্গণ্হাতি. পচ্চযমহাপদেসো হেস, যদিদং উপনিস্সযপচ্চযোতি.
পচ্চযুপ্পন্নতো পঠমতরং উপ্পজ্জিত্ৰা ৰত্তমানভাৰেন উপকারকো ধম্মো পুরেজাতপচ্চযো. সো ¶ চ রূপধম্মোৰ সমানো অরূপধম্মস্সেৰ হোতি. তেনাহ ‘‘ৰত্থুপুরেজাতো ¶ নামা’’তিআদি. যথা চেত্থ ‘‘ৰত্থুরূপানী’’তি হদযৰত্থুনোপি গহণং, এৰং ‘‘রূপাদীনী’’তিআদি-গ্গহণেন ধম্মারম্মণস্সাপি গহণং দট্ঠব্বং. ননু চ পঞ্চারম্মণানেৰ আরম্মণপুরেজাতভাৰেন আগতানীতি? সচ্চং আগতানি, পঞ্হাৰারে পন ‘‘সেখা ৰা পুথুজ্জনা ৰা চক্খুং অনিচ্চতো দুক্খতো অনত্ততো ৰিপস্সন্তী’’তিআদিনা (পট্ঠা. ১.১.৪২৪) অৰিসেসেন পচ্চুপ্পন্নচক্খাদীনম্পি গহিতত্তা ধম্মারম্মণস্স আরম্মণপুরেজাতভাৰো ন সক্কা পটিবাহিতুং. অত্থতোপি হেতং সিদ্ধং ‘‘যং যং পচ্চুপ্পন্নং আরম্মণং গহেত্ৰা মনোদ্ৰারে চিত্তং পৰত্ততি, তং তস্স আরম্মণপুরেজাতং হোতী’’তি. এত্থ চ নিস্সযারম্মণাকারাদীহি ৰিসিট্ঠা পুরেজাতভাৰেন ৰিনা উপকারভাৰং অগচ্ছন্তানং ৰত্থারম্মণানং পুরেজাতাকারেন উপকারকতা পুরেজাতপচ্চযতাতি অযমস্স নিস্সযারম্মণপচ্চযতাহি ৰিসেসো.
গিজ্ঝপোতকসরীরানং আহারাসা চেতনা ৰিয পুরেজাতানং রূপানং উপত্থম্ভকভাৰেন উপকারকো ধম্মো পচ্ছাজাতপচ্চযো. মনোসঞ্চেতনাহারৰসেন হি পচ্ছাজাতচিত্তচেতসিকেহি ৰিনা সন্তানট্ঠিতিহেতুভাৰং অগচ্ছন্তানং পচ্ছাজাতাকারেন চিত্তচেতসিকানং উপকারকতা ৰিপ্পযুত্তাকারাদীহি ৰিসিট্ঠা পচ্ছাজাতপচ্চযতাতি এৰং সব্বপচ্চযানং পচ্চযন্তরাকারৰিসিট্ঠা উপকারকতা দট্ঠব্বা. সো পন ‘‘পচ্ছাজাতা চিত্তচেতসিকা ধম্মা পুরেজাতস্স ইমস্স কাযস্স পচ্ছাজাতপচ্চযেন পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ১.১.১১) আগতত্তা একৰিধোতি আহ ‘‘চিত্তচেতসিকাৰা’’তি.
পুরিমপুরিমপরিচিতগন্থো ৰিয উত্তরুত্তরস্স গন্থস্স কুসলাদিভাৰেন অত্তসদিসপগুণবলৰভাৰৰিসিট্ঠং অত্তসজাতিযতাগাহকং ¶ আসেৰনং, তেন পচ্চযা সজাতিযধম্মাৰ আসেৰনপচ্চযো. ভিন্নজাতিকা হি ভিন্নজাতিকানং আসেৰনগুণেন পগুণবলৰভাৰৰিসিট্ঠং কুসলাদিভাৰসঙ্খাতং অত্তনো গতিং গাহাপেতুং ন সক্কোন্তি, ন চ সযং ততো গণ্হন্তি. তে পন অনন্তরাতীতানি লোকিযকুসলাকুসলানি চেৰ অনাৰজ্জনকিরিযাজৰনানি চাতি আহ ‘‘ঠপেত্ৰা আৰজ্জনদ্ৰয’’ন্তিআদি. ‘‘ন মগ্গপচ্চযা আসেৰনে এক’’ন্তি (পট্ঠা. ১.১.২২১) ৰচনতো অহেতুককিরিযাসু হসিতুপ্পাদস্সেৰ আসেৰনভাৰেন, আৰজ্জনদ্ৰযং আসেৰনপচ্চযো ন হোতি, লোকুত্তরম্পি কুসলং ভিন্নজাতিকস্সেৰ ফলস্স পুরেচরত্তা ন তেন, আসেৰনগুণং গণ্হাপেতি, ৰিপাকাব্যাকতম্পি কম্মৰসেন ¶ . ৰিপাকভাৰপ্পত্তং কম্মপরিণামিতং কম্মৰেগক্খিত্তং পতিতং ৰিয হুত্ৰা পৰত্তমানং অত্তনো সভাৰং গাহেত্ৰা পরিভাৰেত্ৰা নেৰ অঞ্ঞৰিপাকং পৰত্তেতি, ন চ পুরিমৰিপাকানুভাৰং গহেত্ৰা উপ্পজ্জতি. লোকুত্তরৰিপাকম্পি হি কিঞ্চাপি জৰনৰসেন উপ্পজ্জতি, আসেৰনগুণং পন গণ্হাতি, ন চ অঞ্ঞং গাহাপেতি. যম্পি ‘‘আসেৰনৰিনিমুত্তং জৰনং নত্থী’’তি আচরিযধম্মপালত্থেরেন ৰুত্তং, তম্পি ‘‘যেভুয্যৰসেন ৰুত্ত’’ন্তি ৰিঞ্ঞাযতি, ইতরথা পন আচরিযস্স অসমপেক্খিতাৰিধাযকত্তপ্পসঙ্গতো. তথা হি ৰুত্তং পট্ঠানট্ঠকথাযং ‘‘লোকুত্তরো পন আসেৰনপচ্চযো নাম নত্থী’’তি (পট্ঠা. অট্ঠ. ১.১২). মগ্গো পন গোত্রভুতো আসেৰনং ন গণ্হাতীতি নত্থি ভূমিআদিৰসেন নানাজাতিকতায অনধিপ্পেতত্তা. তথা হি ৰুত্তং পট্ঠানে ‘‘গোত্রভু মগ্গস্স আসেৰনপচ্চযেন পচ্চযো, ৰোদানং মগ্গস্স আসেৰনপচ্চযেন পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ১.১.৪২৬).
চিত্তপ্পযোগসঙ্খাতআযূহনকিরিযাভাৰেন সহজাতানং, নানক্খণিকানঞ্চ উপকারকো ধম্মো কম্মপচ্চযো ¶ . কম্মন্তি হি চেতনা ৰুচ্চতি, সা চ আযূহনব্যাপারা. পচ্চযুপ্পন্নেন সহ উপ্পন্না সহজাতা, পচ্চযুপ্পন্নতো নানক্খণে ভৰা নানক্খণিকা. সহজাতা লোকিযলোকুত্তরা চেতনাতি সম্বন্ধো. সা সহজাতনামানং, তংসমুট্ঠানানঞ্চ রূপানং পচ্চযো, ইতরা পন ৰিপাককটত্তারূপানন্তি দট্ঠব্বং. সাসৰকুসলাকুসলচেতনাতি অত্তনো উপ্পাদৰিসিট্ঠে সন্তানে সেসপচ্চযসমাগমে পৰত্তমানানং ৰিপাককটত্তারূপানং সন্তানৰিসেসনকিরিযাভাৰেন উপকারিকা কামরূপারূপকুসলচেতনা, অকুসলচেতনা চ. তস্সা হি তথা কিরিযাভাৰেন পৰত্তত্তা তেসং পৰত্তি, ন অঞ্ঞথা. ইতরা পন সহজাতানং আযূহনকিরিযাভাৰেন পৰত্তমানা উপকারিকাতি ৰত্তব্বং. অৰধারণেন পনেত্থ চেতনাসম্পযুত্তং অভিজ্ঝাদিকম্মং পটিক্খিপতি সতিপি ৰিপাকধম্মসভাৰে চেতনাৰজ্জানং অতংসভাৰত্তা. অনাসৰ…পে… পচ্চযোতি ইমিনা লোকিযকুসলচেতনায ৰিসেসমত্তং দস্সেতি, ন নানক্খণিককম্মপচ্চযতাভাৰং. এৰঞ্চ কত্ৰা ৰুত্তং অট্ঠকথাযং ‘‘অরূপাৰচরচেতনা, পন লোকুত্তরচেতনা চ উপ্পজ্জিত্ৰা নিরুদ্ধা অত্তনো অত্তনো ৰিপাকক্খন্ধানং নানক্খণিককম্মপচ্চযেন পচ্চযো’’তি.
অত্তনো নিরুস্সাহসন্তভাৰেন সহজাতনামরূপানং নিরুস্সাহসন্তভাৰায উপকারকা অরূপধম্মাৰ ৰিপাকপচ্চযো. তেনাহ ‘‘ৰিপাকচিত্তচেতসিকা’’তি. তে হি পযোগেন অসাধেতব্বতায কম্মস্স কতত্তা নিপ্ফজ্জনমত্ততো নিরুস্সাহসন্তভাৰা হোন্তি, ন কিলেসৰূপসমসন্তভাৰা ¶ . নিরুস্সাহসন্তভাৰতো এৰ হি ভৰঙ্গাদযো দুৰিঞ্ঞেয্যা. পঞ্চদ্ৰারেপি হি জৰনপ্পৰত্তিযাৰ রূপাদীনং গহিততা ৰিঞ্ঞাযতি. অভিনিপাতসম্পটিচ্ছনসন্তীরণমত্তা পন ৰিপাকা দুৰিঞ্ঞেয্যা এৰ.
রূপারূপানং ¶ উপত্থম্ভকট্ঠেন উপকারো আহারপচ্চযো. সতিপি হি জনকভাৰে উপত্থম্ভকত্তমেৰ আহারস্স পধানকিচ্চং, জনযন্তোপি চ আহারো অৰিচ্ছেদৰসেন উপত্থম্ভেন্তোৰ জনেতীতি উপত্থম্ভনভাৰোৰ আহারভাৰোতি. তত্থ কবল়ীকারো আহারো রূপকাযস্সেৰ উপত্থম্ভকো, সেসা তযো রূপারূপকাযস্স. ন কেৰলঞ্হি তে নামধম্মানমেৰ অৰিচ্ছেদহেতুকা, অথ খো পটিসন্ধিযং কটত্তারূপানং, পৰত্তে চিত্তজরূপানম্পি.
তেসু তেসু কিচ্চেসু পচ্চযুপ্পন্নধম্মেহি অত্তানং অনুৰত্তাপনকসঙ্খাতআধিপচ্চট্ঠেন পচ্চযো ইন্দ্রিযপচ্চযো. অধিপতিপচ্চযধম্মানঞ্হি পৰত্তিৰিনিৰারকে অভিভৰিত্ৰা পৰত্তনেন গরুভাৰো অধিপতিযট্ঠো, ইন্দ্রিযানং পন দস্সনাদিকিচ্চেসু চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীহি, জীৰনে কম্মজরূপেহি, অরূপধম্মেহি চ জীৰন্তেহি সুখিতাদিভাৰেসু সুখিতাদীহি অধিমোক্খপগ্গহউপট্ঠানাৰিক্খেপপ্পজাননেসু ‘‘অনঞ্ঞাতং ঞস্সামী’’তি পৰত্তিযং আজাননে, অঞ্ঞাতাৰিভাৰে চ সদ্ধাদিসহজাতেহীতি এৰং তংতংকিচ্চেসু চক্খাদিপচ্চযেহি ধম্মেহি চক্খাদীনং অনুৰত্তনিযতামত্তং ইন্দ্রিযানং আধিপচ্চট্ঠোতি অযমেৰ তেসং ৰিসেসো. রূপসত্তক-গ্গহণেন চক্খাদীনি পঞ্চ, ইত্থিপুরিসিন্দ্রিযদ্ৰযঞ্চ দস্সেতি. জীৰিতিন্দ্রিযং পন অরূপজীৰিতিন্দ্রিযেন সদ্ধিং একতো কত্ৰা জীৰিত-গ্গহণেন গহিতং. এৰঞ্হি দ্ৰাৰীসতি ইন্দ্রিযানি হোন্তি. ‘‘অনাদিমতি সংসারে অনঞ্ঞাতং অসচ্ছিকতং চতুসচ্চধম্মং, নিব্বানমেৰ ৰা ঞস্সামী’’তি পৰত্তস্স ইন্দ্রিযং অনঞ্ঞাতঞ্ঞস্সামীতিন্দ্রিযং, পঠমমগ্গঞাণং. আজানতো পঠমমগ্গেন দিট্ঠমরিযাদং অনতিক্কমিত্ৰা জানতো ইন্দ্রিযং অঞ্ঞিন্দ্রিযং, সোতাপত্তিফলতো যাৰ অরহত্তমগ্গা ছসু ঞাণং, অঞ্ঞাতাৰিনো চতূসু সচ্চেসু পরিনিট্ঠিতকিচ্চস্স ইন্দ্রিযং অঞ্ঞাতাৰিন্দ্রিযং, অরহত্তফলঞাণং ¶ . পঠমং পরিযাযতো ইন্দ্রিযত্তং সন্ধায রূপসত্তক-গ্গহণেন গহেত্ৰাপি পুন কথঞ্চি উপকারকত্তাভাৰতো ইত্থিপুরিসিন্দ্রিযানং এত্থ অগ্গহণং দস্সেতুং ‘‘তেসূ’’তিআদি ৰুত্তং. তানি হি যেভুয্যেন লিঙ্গাদীহি অনুৰত্তিযমানানিপি পচ্চযভাৰতো নানুৰত্তীযন্তীতি ৰুত্তোৰাযমত্থো.
আরম্মণূপনিজ্ঝানলক্খণূপনিজ্ঝানৰসেন ¶ উপগন্ত্ৰা আরম্মণনিজ্ঝানং ঝানপচ্চযতা, সো চ ৰিতক্কাদীনমেৰ আৰেণিকো সভাৰোতি আহ ‘‘ঝানপচ্চযো’’তিআদি. তে পন পটিসন্ধিযং কটত্তারূপানং, পৰত্তে চিত্তজরূপানং, উভযত্থ নামধম্মানঞ্চ পচ্চযাতি দট্ঠব্বং.
সুগতিতো, দুগ্গতিতো, কুসলতো, অকুসলতো ৰা নিয্যানট্ঠেন সহজাতানং উপকারকতা মগ্গপচ্চযতা, সা চ সম্মাদিট্ঠাদীনন্তি আহ ‘‘মগ্গপচ্চযো’’তিআদি. সঙ্কপ্প-গ্গহণেন সম্মাসঙ্কপ্পং, মিচ্ছাসঙ্কপ্পঞ্চ দস্সেতি. এৰং সেসেসুপি. মিচ্ছাসঙ্কপ্পাদযো হি অপাযমগ্গঙ্গা, মিচ্ছাসতিমিচ্ছাৰাচাদযো চেত্থ তথাপৰত্তচিত্তুপ্পাদা, চেতনা চ, অযম্পি ঝানপচ্চযে ৰুত্তানমেৰ পচ্চযুপ্পন্নানং পচ্চযোতি দট্ঠব্বং.
পরমত্থেন ভিন্নানম্পি একীভাৰগতানং ৰিয একুপ্পাদাদিভাৰসঙ্খাতসম্পযোগলক্খণেন উপকারকতা সম্পযুত্তপচ্চযতা, সা চ নামধম্মানমেৰ, ন রূপধম্মানন্তি আহ ‘‘সম্পযুত্তপচ্চযো’’তিআদি.
অঞ্ঞমঞ্ঞসম্বন্ধতায যুত্তানম্পি সমানানং ৰিপ্পযুত্তভাৰেন ৰিসংসট্ঠতায নানত্তূপগমনেন উপকারকতা ৰিপ্পযুত্তপচ্চযতা, সা চ ৰত্থূনং, চিত্তচেতসিকানমেৰ ৰাতি আহ ‘‘ৰিপ্পযুত্তপচ্চযো’’তিআদি. ছ ৰত্থূনি হি সত্তন্নং ¶ ৰিঞ্ঞাণানং যথারহং পটিসন্ধিযং, পৰত্তে, চিত্তচেতসিকা পটিসন্ধিযং কটত্তারূপানং, পৰত্তিযং চিত্তসমুট্ঠানানঞ্চ ৰিপ্পযুত্তপচ্চযো. ৰত্থুপুরেজাতানীতি ইদং চক্খাদিৰত্থুৰসেনেৰ ৰুত্তং, হদযৰত্থু পন পটিসন্ধিযম্পি পচ্চযভাৰতো সহজাতম্পি লব্ভতি. ৰুত্তম্পি হেতং অব্যাকতপদস্স সহজাতৰিভঙ্গে ‘‘পটিসন্ধিক্খণে ৰিপাকাব্যাকতা খন্ধা কটত্তারূপানং, খন্ধা ৰত্থুস্স, ৰত্থু খন্ধানং ৰিপ্পযুত্তপচ্চযেন পচ্চযো’’তি. তথা পচ্ছাজাতা চিত্তচেতসিকাতি চ চক্খুৰিঞ্ঞাণাদিৰসেনেৰ ৰুত্তং, ‘‘সহজাতা কুসলা খন্ধা চিত্তসমুট্ঠানানং রূপানং ৰিপ্পযুত্তপচ্চযেন পচ্চযো’’তিআদিৰচনতো (পট্ঠা. ১.১.৪৩৪) পন সহজাতাপি লব্ভন্তি. এৰঞ্চ কত্ৰা ৰুত্তং অট্ঠকথাযং ‘‘ৰিপ্পযুত্তপচ্চযো সহজাতপুরেজাতপচ্ছাজাতৰসেন তিৰিধো’’তি. অযং পন রূপধম্মো সমানো রূপধম্মস্স পচ্চযো ন হোতি সম্পযোগাসঙ্কায অভাৰতো.
যেসঞ্হি নামানং চক্খাদীনং অব্ভন্তরতো নিক্খমন্তানং ৰিয পৰত্তি, রূপানঞ্চ নামসন্নিস্সযেনেৰ ¶ উপ্পজ্জমানানং সম্পযোগাসঙ্কা হোতি, তেসমেৰ ৰিপ্পযুত্তপচ্চযতা ৰুত্তা. রূপানং পন রূপেহি সাসঙ্কা নত্থি, ৰত্থুসন্নিস্সযেনেৰ চ জাযন্তানং নামানং ৰিসযমত্তং আরম্মণন্তি তেনাপি তেসং সম্পযোগাসঙ্কা নত্থি. পচ্চুপ্পন্নসভাৰেন অত্থিভাৰেন তাদিসস্সেৰ ধম্মস্স উপত্থম্ভকত্তেন উপকারকতা অত্থিপচ্চযতা. সতিপি হি জনকত্তে ঠিতিযংযেৰ সাতিসযো অত্থিপচ্চযানং ব্যাপারোতি উপত্থম্ভকতা তেসং গহিতা, তে চ রূপজীৰিতিন্দ্রিযাদীনেৰাতি আহ ‘‘অত্থিপচ্চযো’’তিআদি. রূপজীৰিতিন্দ্রিযঞ্হি কটত্তারূপানং, কবল়ীকারাহারো ইমস্স কাযস্স ¶ , আরম্মণপুরেজাতানি চিত্তচেতসিকানং নিস্সযপচ্চযে ৰুত্তধম্মা, তত্থেৰ ৰুত্তপচ্চযুপ্পন্নঞ্চ অত্থিপচ্চযো. নিস্সযপচ্চযে ৰুত্তধম্মাতি চ ৰত্থুরূপমহাভূতচিত্তচেতসিকানং ধম্মসামঞ্ঞেনেৰ গহণং, ন নিস্সযপচ্চযভাৰীনংযেৰ. পচ্ছাজাতানম্পি চিত্তচেতসিকানং পুরেজাতস্স কাযস্স পঞ্হাৰারে পচ্চযভাৰেন নিদ্দিট্ঠত্তা. এত্থ চ অত্থিভাৰাভাৰেন অনুপকারকানমেৰ অত্থিভাৰেন উপকারকতায অত্থিপচ্চযতাভাৰতো নত্থি নিব্বানস্স সব্বদা ভাৰিনো অত্থিপচ্চযতা, উপ্পাদাদিযুত্তানং ৰা নত্থিভাৰোপকারতাৰিরুদ্ধো উপকারকভাৰো অত্থিপচ্চযতাতি ন তস্স তপ্পচ্চযত্তপ্পসঙ্গো.
নত্থিপচ্চযোতিআদীসু অনন্তরতামত্তেন, চিত্তনিযামকভাৰেন ৰা উপকারকতা অনন্তরপচ্চযতা. একস্মিং ফস্সাদিধম্মসমুদাযে পৰত্তমানে দুতিযস্স অভাৰতো অত্তনো ঠিতিযা ওকাসমলভন্তানং অনন্তরং উপ্পজ্জমানকচিত্তচেতসিকানং ওকাসদানৰসেন উপকারকতা নত্থিপচ্চযতা. অত্তনো সভাৰাৰিগমেন অপ্পৰত্তমানানং ৰিগতভাৰেন উপকারকতা ৰিগতপচ্চযতা. অত্থতো পন দ্ৰিন্নম্পি অনন্তরপচ্চযভাৰীধম্মত্তা অৰিসেসো ৰুত্তো. সভাৰতামত্তেন উপকারকতা অত্থিপচ্চযতা, নিরোধানুপগমনৰসেন উপকারকতা অৰিগতপচ্চযতাতি পচ্চযৰিসেসো তেসং ধম্মাৰিসেসেপি ৰেদিতব্বো. ধম্মানঞ্হি সমত্থতাৰিসেসং সব্বাকারেন ঞত্ৰা ভগৰতা চতুৰীসতিপচ্চযা দেসিতাতি ভগৰতি সদ্ধায ‘‘এৰং ৰিসেসা এতে ধম্মা’’তি সুতমযঞাণং উপ্পাদেত্ৰা চিন্তাভাৰনামযঞাণেহি তদভিসমযায যোগো করণীযো. অৰিসেসেপি ধম্মসামত্থিযস্স তথা তথা ৰিনেতব্বপুগ্গলানং ৰসেন হেট্ঠা ৰুত্তোপি পচ্চযো পুন পকারন্তরেন ৰুচ্চতি যথা অহেতুকদুকং ৰত্ৰাপি হেতুৰিপ্পযুত্তদুকং ৰিযাতি দট্ঠব্বং.
যস্মা ¶ মহাভূতা অঞ্ঞমঞ্ঞং, উপাদারূপানঞ্চ সহজাতপচ্চযা, মহাভূতা অঞ্ঞমঞ্ঞং অঞ্ঞমঞ্ঞনিস্সযপচ্চযা, উপাদারূপানং নিস্সযপচ্চযাৰ, কবল়ীকারো আহারো ইমস্স কাযস্স ¶ আহারপচ্চযো, মহাভূতা অঞ্ঞমঞ্ঞং, উপাদারূপানঞ্চ জীৰিতিন্দ্রিযং কটত্তারূপানঞ্চ অত্থিঅৰিগতইন্দ্রিযপচ্চযা, তস্মা ৰুত্তং ‘‘রূপং রূপস্স…পে… সত্তধা পচ্চযো হোতী’’তি.
রূপং অরূপস্সাতিআদীসুপি হেট্ঠা ৰুত্তপচ্চযুপ্পন্নধম্মে সুট্ঠু উপলক্খেত্ৰা পচ্চযো যোজেতব্বো. রূপং রূপারূপস্সাতি নত্থীতি ইদং সহজাতপচ্চযভূতম্পি রূপং রূপারূপদ্ৰযস্স পচ্চযভাৰেন অনাগতন্তি কত্ৰা ৰুত্তং.
সব্বেসং পচ্চযানং আরম্মণপচ্চযে উপনিস্সযপচ্চযে, সহজাতনানক্খণিকচেতনায কম্মপচ্চযে, সহজাতপুরেজাতপচ্ছাজাতাদিভেদস্স অত্থিপচ্চযে চ সমোধানতো সব্বেপি পচ্চযা সঙ্খেপতো চতুব্বিধাযেৰাতি দস্সেন্তো আহ ‘‘সব্বে পনিমে’’তিআদি.
ইতি অভিধম্মত্থৰিকাসিনিযা নাম
অভিধম্মাৰতারসংৰণ্ণনায
পচ্চযনিদ্দেসৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
নিগমনকথাৰণ্ণনা
১৪০০-২. সব্বধম্মেসু অপ্পটিহতগতিতায সুন্দরা মতি ইমস্সাতি সুমতি, তস্স সুমতিস্স ভগৰতো মতিৰিচারং ঞাণচারং বোধেতীতি সুমতিমতিৰিচারবোধনো. ৰিরুদ্ধা মতি যেসং তে ৰিমতিনো, ৰিরুদ্ধা মতীতি চ ৰিরুদ্ধদস্সনন্তি অত্থো. তেসং ৰিমোহং ৰিনাসেতীতি ¶ ৰিমতিৰিমোহৰিনাসনো. যতো যস্মা নামতো সুমতিনা ভিক্খুনা মানতো বহুমানেন আযাচিতসম্মানতো আযাচিতো হুত্ৰা সম্মা অৰনতো সদাযেৰ মতো অযং, ততো তস্মা মযা রচিতো অভিধম্মাৰতারো. তথা হি ভাৰনা সাধূনং সম্ভাৰনা হিতৰিভাৰনা হিতপ্পকাসনতো সদা তোসদাতি যোজনা.
১৪০৩-১৪. অযুত্তং ¶ ৰা ৰিরুদ্ধং ৰাতি এত্থ ‘‘অট্ঠকথায ৰিমুখভূতং অযুত্তং নাম, পাল়িযা ৰিমুখভূতং ৰিরুদ্ধ’’ন্তি ৰদন্তি. ব্যপ্পথানন্তি চ ৰাচনামগ্গানন্তি অত্থো. তিৰিধাতি একো ব্যপ্পথো সদ্দসম্পন্নো, ন অত্থসম্পন্নো, একো অত্থসম্পন্নো, ন সদ্দসম্পন্নো, একো উভযসম্পন্নোতি তিপ্পকারাতি অত্থো. হিতমেৰ অত্থোতি হিতত্থো, তং অত্তনো কামেতীতি হিতত্থকামো. অসংকিণ্ণকুলাকুলেহি অসম্ভিন্নকুলেহি সংকিণ্ণে. কেলাসোযেৰ সিখরোতি কেলাসসিখরো, সো হি হিমৰতো চতুরাসীতিযা কূটসহস্সানং পামোক্খো রজতমযো মহাসিখরো. তদাকারেহি সব্বসেতেহি পাসাদেহি পটিমণ্ডিতত্তা কেলাস…পে… মণ্ডিতো. কণ্হদাসেনাতি এৰংনামকেন উপাসকেন. পাচীনপাসাদেতি পাচীনদিসাভাগসন্নিস্সিতে পাসাদে. অযন্তি অযমভিধম্মাৰতারো.
নিট্ঠিতাযং অভিধম্মত্থৰিকাসিনী নাম
অভিধম্মাৰতারসংৰণ্ণনা.
নিগমনকথা
রম্মে ¶ পুলত্থিনগরে নগরাধিরাজে,
রঞ্ঞা পরক্কমভুজেন মহাভুজেন;
কারাপিতে ৰসতি জেতৰনে ৰিহারে,
যো রম্মহম্মিযৰরূপৰনাভিরামে.
সম্পন্নসীলদমসংযমতোসিতেহি,
সম্মানিতো ৰসিগণেহি গুণাকরেহি;
পত্তো মুনিন্দৰচনাদিসু নেকগন্থ-
জাতেসু চাচরিযতং মহিতং ৰিদূহি.
ঞাণানুভাৰমিহ ¶ যস্স চ সূচযন্তী,
সংৰণ্ণনা চ ৰিনযট্ঠকথাদিকানং;
সারত্থদীপনিমুখা মধুরত্থসার-
সন্দীপনেন সুজনং পরিতোসযন্তী.
তস্সানুকম্পমৰলম্বিয সারিপুত্ত-
ত্থেরস্স থামগতসারগুণাকরস্স;
যো সাসনে জিনৰরস্স রতিং উল়ারং,
পপ্পোতি নন্দিপরিৰেণনিৰাসৰাসী.
স সাধযং সোতুহিতং অনপ্পকং,
সুমঙ্গলোদীরিতনামৰিস্সুতো;
অকাভিধম্মত্থৰিকাসিনিং ইমং,
পকাসযন্তিং মধুরত্থসম্পদন্তি.
অভিধম্মাৰতারটীকা সমত্তা.