📜
? নমো তস্স ভগৰতো অরহতো সম্মাসম্বুদ্ধস্স
মোগ্গল্লানসুত্তপাঠো
(১) পঠমো কণ্ডো (সঞ্ঞাদি)
১. অআদযো ¶ তিতালীস ৰণ্ণা.
(সঞ্ঞা)
১৬. আদিস্স ¶ .
১৯. টানুবন্ধা-নেকৰণ্ণা সব্বস্স.
২৫. ন্তু ৰন্তুমন্ত্ৰাৰন্তুতৰন্তুসম্বন্ধী.
পরিভাসা
৩৫. চতুত্থদুতিযেস্ৰেসং ততিযপঠমা.
৩৬. ৰী-তিস্সে-ৰে ¶ ৰো.
৫৫. স্যাদিলোপো পুব্বস্সে-কস্স.
৫৭. যাৰবোধং ¶ সম্ভমে.
ইতি মোগ্গল্লানে ব্যাকরণে সঞ্ঞাদিকণ্ডো পঠমো.
(২) দুতিযো কণ্ডো (স্যাদি)
১. দ্ৰে দ্ৰেকা-নেকেসু নামস্মা সি যো, অং যো, না হি, স নং, স্মা হি, স নং, স্মিং সু.
৪. গতিবোধাহারসদ্দত্থাকম্মকভজ্জাদীনং পযোজ্জে.
৮. লক্খণিত্তম্ভূতৰিচ্ছাস্ৰভিনা.
১৫. সামিত্তে-ধিনা ¶ .
৩৬. যতো ¶ নিদ্ধারণং.
৪৭. নম্হি নুক দ্ৰাদীনং সত্তরসন্নং.
৫২. স্সংস্সাস্সাযেস্ৰিতরেকঞ্ঞেতিমানমি.
৫৭. ল্তুপিতাদীন ¶ মা সিম্হি.
৭৮. অম্ব্ৰাদীহি ¶ .
৩. ইতো ক্ৰচি সস্স টানুবন্ধো (গণ).
৯৭. স্মাহিস্মিন্নং ম্হাভিম্হি.
৯৮. সুহিস্ৰস্সে ¶ .
৪. পুব্বপরাৰরদক্খিণুত্তরাধরানি ৰৰত্থাযমসঞ্ঞাযং (গণ).
১১৭. গসীনং ¶ .
১৩২. ট সস্মাস্মিংস্সাযস্সংস্সাসংম্হাম্হিস্ৰিমস্স চ.
১৩৮. যোনমেট ¶ .
১৪৪. মনাদীহি স্মিংসংনাস্মানং সিসোওসাসা.
৬. সরৰযাযৰাসচেতা জলাসযক্খযলোহপটমনেসু (গণ).
৮. ইমো ¶ ভাৰে (গণ).
১৭৫. দিৰাদিতো ¶ .
১৯২. পুমকম্মথামদ্ধানং ৰা সস্মাসু চ.
১৯৬. স্মাস্স ¶ না ব্রহ্মা চ.
১৯৭. ইমেতানমেনা-ন্ৰাদেসে দুতিযাযং.
২০৪. নংম্হি তিচতুন্নমিত্থিযং তিস্সচতস্সা.
২০৫. তিস্সো চতস্সো যোম্হি সৰিভত্তীনং.
২১২. তুম্হস্স তুৰং ত্ৰমম্হি চ.
২১৫. ন্তন্তূনং ন্তো যোম্হি পঠমে.
২১৭. তোতাতিতা ¶ সস্মাস্মিংনাসু.
২১৯. যোম্হি দ্ৰিন্নং দুৰে দ্ৰে.
২২৬. স্মিংম্হি তুম্হম্হানং তযিমযি.
২৩৮. দস্সনত্তে-নালোচনে ¶ .
ইতি মোগ্গল্লানে ব্যাকরণে স্যাদিকণ্ডো দুতিযো.
(৩) ততিযো কণ্ডো (সমাসো)
২. অসঙ্খ্যং ৰিভত্তিসম্পত্তিসমীপসাকল্যা-ভাৰযথা পচ্ছাযুগপদত্থে.
৫. পয্যপাবহিতিরোপুরেপচ্ছা ৰা পঞ্চম্যা.
৮. ওরে পরি ৰতি পারে মজ্ঝে হেট্ঠুদ্ধা ধোন্তো ৰা ছট্ঠিযা.
১৩. কুপাদযো ¶ নিচ্চমস্যাদিৰিধিম্হি.
৯. পাদযো গতাদ্যত্থে পঠমায. (গণ)
১০. অচ্চাদযো কন্তাদ্যত্থে দুতিযায. (গণ)
১১. অৰাদযো কুট্ঠাদ্যত্থে ততিযায. (গণ)
১২. পরিযাদযো গিলানাদ্যত্থে চতুত্থিযা. (গণ)
১৩. ন্যাদযো কন্তাদ্যত্থে পঞ্চমিযা. (গণ)
১৮. তত্থ গহেত্ৰা তেন পহরিত্ৰা যুদ্ধে সরূপং.
২৮. যক্খাদিত্ৰিনী ¶ চ.
১৮. পুন্নামস্মা যোগা অপালকন্তা. (গণ)
৩৪. উপমাসংহিতসহিতসংযতসহসফৰামলক্খণাদিতূরুতূ.
৪৪. অসঙ্খ্যেহি চাঙ্গুল্যানঞ্ঞাসঙ্খ্যত্থেসু.
৪৫. দীঘাহোৰস্সেকদেসেহি ¶ চ রত্ত্যা.
৬৪. ৰিজ্জাযোনিসম্বন্ধানমা তত্র চত্থে.
৬৭. ইত্থিযং ¶ ভাসিতপুমিত্থী পুমেৰে-কত্থে.
৮৯. তং ¶ মম-ঞ্ঞত্র.
৯৯. ৰীসতিদসেসু পঞ্চস্স পণ্ণপন্না.
১০৫. চতুত্থততিযানমড্ঢুড্ঢভিযা.
১০৬. দুতিযস্স সহ দিযড্ঢদিৰড্ঢা.
১১০. পুব্বা-পরজ্জসাযমজ্ঝেহা-হস্স ণ্হো.
ইতি মোগ্গল্লানে ব্যাকরণে সমাসকণ্ডো ততিযো.
(৪) চতুত্থো কণ্ডো (ণাদি)
১. ণো ¶ ৰা পচ্চে.
৩. কত্তিকাৰিধৰাদীহি ণেয্যণেরা.
৯. জনপদনামস্মা খত্তিযা রঞ্ঞে চ ণো.
১২. নক্খত্তে-নিন্দুযুত্তেন কালে.
১৯. তমীধত্থি ¶ .
২৭. তমস্স সিপ্পং সীলং পণ্যং পহরণং পযোজনং.
২৮. তং হন্ত রহতি গচ্ছতুঞ্ছতি চরতি.
২৯. তেন কতং কীতং বদ্ধমভিসঙ্খতং সংসট্ঠং হতং হন্তি জিতং জযতি দিব্বতি খণতি তরতি চরতি ৰহতি জীৰতি.
৩২. তত্থ ৰসতি ৰিদিতো ভত্তো নিযুত্তো.
৩৯. হিতে ¶ রেয্যণ.
৪০. নিন্দা-ঞ্ঞাত-প্পপটিভাগরস্স দযাসঞ্ঞাসু কো.
২১. ৰত্থিতো ইৰত্থে এয্যো. (গণ)
৪৪. কিম্হা রতি রীৰ রীৰতক রিত্তকা.
৫০. সঙ্খ্যায সচ্চুতীসা-স, দসন্তা-ধিকা-স্মিং সতসহস্সে ডো.
৫২. ম ¶ পঞ্চাদিকতীহি.
৫৭. কিম্হা নিদ্ধারণে রতর রতমা.
৫৯. তস্স ভাৰকম্মেসু ত্ত তা ত্তন ণ্য ণেয্যণিয ণিযা.
৬৬. তস্স ৰিকারাৰযৰেসু ণ ণিক ণেয্য মযা.
৭৩. কম্মা ¶ নিযঞ্ঞা.
৩৩. ৰণ্ণতো ব্রহ্মচারিম্হি. (গণ)
৩৮. দন্তস্সু চ উন্নতদন্তে. (গণ)
৮৪. সদ্ধাদিত্ৰ ¶ .
৪০. গাণ্ডিরাজীহি সঞ্ঞাযং. (গণ)
৯৯. সব্বাদিতো সত্তম্যা ত্রত্থা.
১০০. কত্থে-ত্থকুত্রা-ত্রক্ৰে-হিধ.
১০৩. তা ¶ হং চ.
১০৫. সব্বে-কঞ্ঞ য তেহি কালে দা.
১০৭. অজ্জসজ্জ্ৰপরজ্জ্ৰে-তরহিকরহা.
১১৬. বহুম্হা ধা চ পচ্চাসত্তিযং.
১১৯. অভূততব্ভাৰে করাসভূযোগে ৰিকারা চী.
১২৪. সরানমাদিস্সা-যুৰণ্ণস্সা ¶ এ ও ণানুবন্ধে.
১২৭. কোসজ্জাজ্জৰ পারিসজ্জ সোহজ্জ মদ্দৰারিস্সাসভাজঞ্ঞ থেয্য বাহুসচ্চা.
১৩৬. বাল়্হন্তিকপসত্থানং সাধ নেদ সা.
১৪২. অধাতুস্স কে-স্যাদিতো ঘে-স্সি.
ইতি মোগ্গল্লানে ব্যাকরণে কাদিকণ্ডো চতুত্থো.
(৫) পঞ্চমো কণ্ডো (খাদি)
১. তিজমানেহি ¶ খসা খমাৰীমংসাসু.
১৭. ক্যো ভাৰকম্মেস্ৰপরোক্খেসু মানন্তত্যাদীসু.
২১. দিৰাদীহি ¶ যক.
৩১. কিচ্চ ঘচ্চ ভচ্চ ভব্ব লেয্যা.
৪০. কম্মা ¶ .
৪৩. সমানঞ্ঞভৰন্তযাদিতূপমানা দিসা কম্মেরীরিক্খাকা.
৫৩. সীলা-ভিক্খঞ্ঞা-ৰস্সকেসু ণী.
৫৪. থাৰরি-ত্তর, ভঙ্গুর, ভিদুর, ভাসুর, ভস্সরা.
৫৫. কত্তরি ভূতে ক্ত্ৰন্তুত্তাৰী.
৫৮. ঠা-স, ৰস, সিলিস, সী, রুহ, জর, জনীহি.
৬০. আহারত্থা ¶ .
৬১. তুং তাযে তৰে ভাৰে ভৰিস্সতি ক্রিযাযং তদত্থাযং.
৬২. পটিসেধে-লংখলূনং, তুনক্ত্ৰান, ক্ত্ৰা ৰা.
৮০. মানস্স ¶ ৰী পরস্স চ মং.
৯৪. ক্ৰিম্হি লোপো-ন্ত ব্যঞ্জনস্স.
১০০. ক্ৰিম্হি ঘো পরিপচ্চাসমোহি.
১০১. পরস্স ¶ ঘংসে.
১০৬. মুহবহানঞ্চ তে কানুবন্ধে ত্ৰে.
১২২. নিতো ¶ চিস্স ছো.
১২৪. দিসস্স পস্স দস্স দস দ দক্খা.
১২৮. অত্যাদিন্তেস্ৰত্থিস্স ভূ.
১৩০. ন্তমানান্তিযিযুং স্ৰাদিলোপো.
১৩১. পাদিতো ঠাস্স ৰা ঠহো ক্ৰচি.
১৪৪. সাস ¶ , ৰস, সংস, সসা থো.
১৫০. ভিদাদিতো নো ক্তক্তৰন্তূনং.
১৬৬. হনা ¶ রচ্চো.
১৭৬. গমৰদদানং ঘম্ম ৰজ্জ দজ্জা.
১৭৭. করস্স সোস্স কুব্ব কুরু কযিরা.
ইতি মোগ্গল্লানে ব্যাকরণে খাদিকণ্ডো পঞ্চমো.
(৬) ছট্ঠো কণ্ডো (ত্যাদি)
১. ৰত্তমানে তি অন্তি, সি থ, মি ম, তে অন্তে, সে ৰ্হে, এ ম্হে.
২. ভৰিস্সতি স্সতি স্সন্তি, স্সসি স্সথ, স্সামি স্সাম, স্সতে স্সন্তে, স্সসে স্সৰ্হে, স্সং স্সাম্হে.
৩. নামে ¶ গরহাৰিম্হযেসু.
৪. ভূতে ঈ উং, ও ত্থ, ইং ম্হা, আ ঊ, সে ৰ্হং, অ ম্হে.
৫. অনজ্জতনে আ ঊ, ও ত্থ, অ ম্হা, ত্থ ত্থুং, সে ৰ্হং, ইং মুসে.
৬. পরোক্খে অ উ, এ ত্থ, অ ম্হ, ত্থ রে, ত্থো ৰ্হো, ই ম্হে.
৭. এয্যাদো ৰা তিপত্তিযং স্সা স্সংসু, স্সে স্সথ, স্সং স্সাম্হা, স্সথ স্সিংসু, স্সসে স্সৰ্হে, স্সিং স্সাম্হসে.
৮. হেতুফলেস্ৰেয্য এয্যুং, এয্যাসি এয্যাথ, এয্যামি এয্যাম, এথ এরং, এথো এয্যাৰ্হো, এয্যং এয্যাম্হে.
১০. তু অন্তু, হি থ, মিম, তং অন্তং, স্সু ৰ্হো, এ আমধস.
১৪. পুব্বাপরচ্ছক্কান মেকানেকেসু তুম্হাম্হসেসেসু দ্ৰেদ্ৰে মজ্ঝিমুত্তমপঠমা.
২১. ঈআদো ¶ ৰচস্সোম.
২২. দাস্স দং ৰা মিমেস্ৰদ্ৰিত্তে.
৩১. হূস্স হে হেহি হোহী স্সত্যাদো.
৩৮. এয্যাথস্সেঅআঈথানং ওঅঅংত্থত্থোৰ্হোক.
৪৩. সি ¶ .
৫০. অত্থিতেয্যাদিচ্ছন্নং স সু স সথ সং সাম.
৬৫. স্সস্স ¶ হি কম্মে.
৭৪. গুরুপুব্বা রস্সা রে-ন্তে-ন্তিনং.
ইতি মোগ্গল্লানে ব্যাকরণে ত্যাদিকণ্ডো ছট্ঠো.
(৭) সত্তমো কণ্ডো (ণ্ৰাদি)
১. চর ¶ দর কর রহ জন সন তল সাদ সাধ কসাস চটা য ৰাহি ণু.
২. ভর মর চর তর অর গর হন তন মন ভম কিত ধন বংহ কম্বম্ব চক্খ ভিক্খ সংকিন্দন্দ যজ পটাণাস ৰস পস পংস বন্ধা উ.
১০. ৰপ ৰর ৰস রস নভ হর হন পণা ঈণ.
(ইতি সরপচ্চযা)
১৪. ই ভী কা করার ৰক সক ৰাহি কো.
১৬. ভীত্ৰা ¶ নকো.
৩৮. মেঘাদযো ¶ .
(ইতি কৰগ্গপচ্চযা)
(ইতি চৰগ্গপচ্চযা)
৬০. তিজ ¶ কস তস দক্খা কিণো জস্স খো চ.
(ইতি টৰগ্গপচ্চযা)
৭০. ধাহিসি তন জন জর গম সচা তু.
৮২. ৰাদীহি ¶ তো.
৯৫. রুদ খুদ মুদ মদ ছিদ সূদ সপ কমা দক.
১০১. ৰরার কর তর দর যমঅজ্জ মিথসকা কুনো.
১০৪. কিরা ¶ কনো.
(ইতি তৰগ্গপচ্চযা)
১২৪. কর সর সল কল ৰল্ল ৰসা অভো.
১২৬. উসরা ¶ সা কতো.
১৩৬. খী সু ৰী যা গা হি সা লূ খু হু মর ধর কর ঘর জমা ম সামা মো.
(ইতি পৰগ্গপচ্চযা)
১৪৩. খী সি সিনী সী সু ৰী কু সূ হি রক.
১৪৬. ভদ্রাদযো ¶ .
১৪৭. মন্দঙ্ক সসা স ম ধ চতা উরো.
১৪৯. তিমরুহরুধবধমদমন্দৰজা জরুচকসা কিরো.
১৬৪. সিগ্যঙ্গাগ মজ্জকলা লা আরো.
১৬৮. পুস ¶ সরেহি খরো.
১৮২. মঙ্গ কম সম্ব সব সক ৰস ৰিস কেৰ কল পল্ল কঠ পট কুণ্ড মণ্ডা অলো.
১৯০. কুটা ¶ কিলো.
২১২. করা ¶ রিব্বি সো.
২১৩. সসাস ৰস ৰিস হন ৰন মনান কমা সো.
২১৭. ৰে তা ত যু পনা ল কল চমা অসো.
২১৮. ৰয দিৰ কর করে হ্য সণসকপাস কসা.
২২৫. খী মি পী চু মা ৰা কাহি ল়ো উস্স ৰা দীঘো চ.
ইতি মোগ্গল্লানে ব্যাকরণে ণ্ৰাদিকণ্ডো সত্তমো.
নমো তস্স ভগৰতো অরহতো সম্মাসম্বুদ্ধস্স
মোগ্গল্লানব্যাকরণং
১. পঠমো সঞ্ঞাদিকণ্ডো
সিদ্ধমিদ্ধগুণং সাধু, নমস্সিত্ৰা তথাগতং;
সধম্মসঙ্ঘং ভাসিস্সং, মাগধং সদ্দলক্খণং.
১. অআদযো ¶ তিতালীস ৰণ্ণা.
অকারাদযো নিগ্গহীতন্তা তেচত্তালীস-ক্খরা ৰণ্ণা নাম হোন্তি. অ আ ই ঈ উ ঊ এ এ ও ও, ক খ গ ঘ ঙ চ ছ জ ঝ ঞ্ঞ, ট ঠ ড ঢ ণ, ত থ দ ধ ন, প ফ ব ভ ম, য র ল ৰ স হ ল় অং. তেন ক্ৰত্থো? ‘‘এ ও ন মৰণ্ণে’’ ১. ৩৭. তিতালীসাভি ৰচনং কত্থচি ৰণ্ণলোপং ঞাপেতি. তেন ‘পটিসঙ্খা যোনিসো’তিআদি সিদ্ধং.
তত্থাদিম্হি দস ৰণ্ণা সরা নাম হোন্তি. তেন ক্ৰত্থো? ‘‘সরো লোপো সরে’’ ১, ২৬ ইচ্চাদি.
৩. দ্ৰেদ্ৰে সৰণ্ণা. তেসু দ্ৰেদ্ৰে সরা সৰণ্ণা নাম হোন্তি. তেন ক্ৰত্থো? ‘‘ৰণ্ণপরেন সৰণ্ণোপি’’ ১, ২৪.
তেসু ¶ দ্ৰীসু যো যো পুব্বো, সো সো রস্সসঞ্ঞো হোতি. তেসু এ.ও.সংযোগতো পুব্বাৰ দিস্সন্তি. তেন ক্ৰত্থো? ‘‘রস্সো ৰা’’ ২,৬২ ইচ্চাদি.
তে স্ৰেৰ দ্ৰীসুযো যো পরো, সো সো দীঘসঞ্ঞো হোতি. তেন ক্ৰত্থো? ‘‘যো লো পনিসু দীঘো’’ ২,৮৮ ইচ্চাদি.
ককারাদযো ৰণ্ণা নিগ্গহীতপরিযন্তা ব্যঞ্জনসঞ্ঞাহোন্তি. তেন ক্ৰত্থো? ‘‘ব্যঞ্জনে দীঘরস্সা’’ ১,৩৩ ইচ্চাদি.
কাদযো পঞ্চ পঞ্চকা ৰগ্গ, নাম হোন্তি. তেন ক্ৰত্থো? ‘‘ৰগ্গে ৰগ্গন্তো’’ ১,৪১ ইচ্চাদি.
য্ৰাযং ৰণ্ণো বিন্দুমত্তো, সো নিগ্গহীতসঞ্ঞো হোতি. তেন ক্ৰত্থো? ‘‘নিগ্গহীতং’’ ১,৩৮ ইচাদি. গরুসঞ্ঞাকরণং অন্ৰত্থসঞ্ঞত্থং.
৯. ইযুৰণ্ণা ¶ ঝলা নামস্সন্তে.
নামং পাটিপদিকং, তস্সঅন্তে ৰত্তমানা ইৰণ্ণুৰণ্ণা ঝলসঞ্ঞা হোন্তি যথাক্কমং. তেন ক্ৰত্থো? ‘‘ঝলা ৰা’’ ২,১১১ ইচ্চাদি.
ইত্থিযং ৰত্তমানস্স নামস্স-ন্তে ৰত্তমানা ইৰণ্ণুৰণ্ণা পসঞ্ঞা হোন্তি. তেন ক্ৰত্থো? যে পস্সিৰণ্ণস্স’’ ২,১১৬ ইচ্চাদি.
ইত্থিযং ৰত্তমানস্স নামস্স-ন্তে ৰত্থমানো আকারো ঘসঞ্ঞো হোতি. তেন ক্ৰত্থো? ‘‘ঘব্রহ্মাদিতে’’ ২,৬০ ইচ্চাদি.
আলপনে সি গসঞ্ঞো হোতি.
তেন ক্ৰত্থো? ‘‘গেৰা’’ ২,৬৫ ইচ্চাদি.
(সঞ্ঞা)
যং ৰিসেসনং, তদন্তস্স ৰিধি ঞাতব্বো ‘‘অতো যোনং টাটে’’ ২,৪১ নরানরে.
সত্তমীনিদ্দেসে ¶ পুব্বস্সেৰ কারিযং ঞাতব্বং ‘‘সরো লোপো সরে’’ ১,২৬ ৰেল়গ্গং. ‘তমহ’ন্তীধ কস্মা ন হোতি?, সরেতোপসিলেসিকাধারো তত্থেতাৰ ৰুচ্চতে ‘পুব্বস্সেৰ হোতি ন পরস্সা’তি.
পঞ্চমীনিদ্দেসে পরস্স কারিযং ঞাতব্বং ‘‘অতোযোনং টাটে’’ ২,৪১ নরানরে. ইধ ন হোতং ‘জন্তুহো অনত্তা’. ইধ কস্মা ন হোতি? ওসখ্যো, অনন্তরে কতত্থতায ন ব্যৰহিতস্স কারিযং.
পরস্স স্সিস্সমানং কারিযমাদিৰণ্ণস্স ঞাতব্বং ‘‘র সঙ্খ্যাতো ৰা’’ ৩,১০৩ তেরস.
ছট্ঠীনিদ্দিট্ঠস্স যং কারিযং, তদন্তস্স ৰণ্ণস্স ৰিঞ্ঞেয্যং ‘‘রাজস্সি নাম্হি’’ ২,২৩ রাজিনা.
ঙকারো অনুবন্ধো যস্স, সো অন্তস্স হোতি ‘‘গোস্সা ৰঙ’’ ১,৩২ গৰাস্সং.
১৯. টানুবন্ধানেকৰণ্ণা সব্বস্স.
টকারো-নুবন্ধো ¶ যস্স, সো-নেকক্খরো চাদেসো সব্বস্স হোতি ‘‘ইমস্সানিত্থিযং টে’’ ২,১২৮ এসু, ‘‘নাম্হ-নিমি’’ ২,১২৬ অনেন.
ছট্ঠীনিদ্দিট্ঠস্স ঞানুবন্ধকানুবন্ধা আদ্যন্তা হোন্তি ‘‘ব্রূতো তিস্সীঞ’’ ৬,৩৬ ব্রৰীতি, ‘‘ভূস্স ৰুক’’ ৬,১৭ বভূৰ.
মকারো-নুবন্ধো যস্স, সো সরা নমন্তা সরা পরো হোতি ‘‘মঞ্চ রুধাদীনং’’ ৫-১৯ রুন্ধতি.
দ্ৰিন্নং সাৰকাসানমেকত্থপ্পসঙ্গে পরো হোতি. যথা দ্ৰিন্নং তিণ্ণং ৰাপুরিসানং সহপ্পত্তিযং পরো, সো চ (গচ্ছতি) ত্ৰং চ (গচ্ছসি, তুম্হে) গচ্ছথ. সো চ (গচ্ছতি,) ত্ৰং চ (গচ্ছসি,) অহং চ (গচ্ছামি, মযং) গচ্ছাম.
যো নৰযৰভূতোসঙ্কেতো, সো-নুবন্ধোতি ঞাতব্বো, ‘‘লুপিতাদীনমাসিম্হি’’ ২-৫৭ কত্তা.
সঙ্কেতগ্গহণং কিং? পকতিযাদিসমুদাযস্সানুবন্ধতা মা হোতূতি, অনৰযৰোহি সমুদাযো… সমুদাযরূপত্তাযেৰ.
অনৰযৰগ্গহণং কিং? ‘‘অতেন’’ ২-১০৮ জনেন. ইমিনাৰ লোপস্সাৰগতত্তা নানুবন্ধলোপায ৰচনমারদ্ধং.
ৰণ্ণসদ্দো ¶ পরো যস্মা তেন সৰণ্ণোপি গয্হতি সংচ রূপং ‘‘যুৰণ্ণানমেও লুত্তা’’ ১-২৯ ৰাকেরিতং, সমোনা.
২৫. ন্তু ৰন্তুমন্ত্ৰাৰন্তুতৰন্তুসম্বন্ধী.
ৰন্ত্ৰাদিসম্বন্ধীযেৰন্তু গয্হতি, ‘‘ন্তন্তূনং ন্তো যোম্হি পঠমে’’ ২-২১৫ গুণৰন্তো.
ৰন্ত্ৰাদিসম্বন্ধীতি কিং? জন্তূ তন্তূ.
(পরিভাসাযো.)
সরে সরো লোপনীযো হোতি. তত্রি-মে, সদ্ধি-ন্দ্রিযং, নোহে-তং, ভিক্খুনো-ৰাদো, সমেতা-যস্মা, অভিভা-যতনং, পুত্তাম-ত্থি, অসন্তে-ত্থ.
সরম্হা পরো সরো ক্ৰচি লোপনীযো হোতি. সো-পি, সাৰ, যতো-দকং, ততো-ৰ. ক্ৰচীতিকিং? সদ্ধি-ন্দ্রিযং, অযমধিকারো আপরিচ্ছেদাৰসানা, তেন নাতিপ্পসঙ্গো.
পুব্বপরসরা দ্ৰেপি ৰা ক্ৰচি ন লুপ্যন্তে, লতা ইৰ, লতে-ৰ, লতা-ৰ.
লুত্তা ¶ সরা পরেসং ইৰণ্ণুৰণ্ণানং এও হোন্তি ৰা যথাক্কমং.
তস্সে-দং, ৰাতে-রিতং, নো-পেতি, ৰামো-রূ, অতে-ৰঞ্ঞেহি, ৰো-দকং. কথং ‘‘পচ্চোরস্মি’’ন্তি? যোগৰিভাগা. ৰাত্ৰেৰ? তস্সিদং.
লুত্তেতি কিং? লতা ইৰ.
সরে পরে ইৰণ্ণুৰণ্ণানং যকারৰকারা হোন্তি ৰা যথাক্কমং. ব্যাকতো, ইচ্চস্স, অজ্ঝিণমুত্তো, স্ৰাগতং, স্ৰাপনলানিলং, ৰাত্ৰেৰ? ইতি-স্স. ক্ৰচিত্ৰেৰ? যানী-ধ, সূ-পট্ঠিতং.
এওনংযৰাযোন্তি ৰা সরে যথাক্কমং. ত্যজ্জ তে-জ্জ, স্ৰাহং সো-হং. ক্ৰচিত্ৰেৰ? পুত্তাম-ত্থি, অসন্তে-ত্থ.
সরে গোস্স অৰঙ হোতি. গৰা-স্সং. ‘যথরীৰ, তথরিৰে’তি নিপাতাৰ, ‘ভুসামিৰে’তি ইৰসদ্দো এৰত্থো.
রস্সদীঘানং ¶ ক্ৰচি দীঘরস্সা হোন্তি ব্যঞ্জনে. তত্রা-যং, মুনীচরে, সম্মদেৰ, মালভারী.
সরম্হা পরস্স ব্যঞ্জনস্স ক্ৰচি দ্ৰে রূপানি হোন্তি. পগ্গহো. সরম্হাতি কিং? তং খণং.
৩৫. চতুত্থদুতিযেস্ৰেসং ততিযপঠমা.
চতুত্থদুতিযেসু পরেস্ৰেসং চতুত্থদুতিযানং তব্বগ্গে ততিয পঠমা হোন্তি. পচ্চাসত্থ্যা, নিগ্ঘোসো, অক্খন্তি, বোজ্ঝঙ্গা, সেতচ্ছত্তং, দড্ঢো, নিট্ঠানং, মহদ্ধনো, যসত্থেরো, অপ্ফুটং, অব্ভুগ্গতো. এস্ৰীতি কিং? থেরো. এসন্তি কিং? পত্থো.
এৰসদ্দে পরে ইতিস্স ৰো হোতি ৰা. ইত্ৰেৰ, ইচ্চেৰ. এৰেতি কিং? ইচ্চাহ.
এওনং ৰণ্ণে ক্ৰচি অ হোতি ৰা. দিস্ৰা যাচক মাগতে, অকরম্হস তে, এস অত্থো, এস ধম্মো, অগ্গমক্খাযতি, স্ৰাতনং ¶ , হিয্যত্তনং, করস্সু. ৰাত্ৰেৰ? যাচকে আগতে এসো ধম্মো. ৰণ্ণেতি কিং? সো.
নিগ্গহীতমাগমো হোতি ৰা ক্ৰচি. চক্খুং উদপাদি চক্খুউদপাদি, পুরিমং জাতিং পুরিমজাতিং, কত্তব্বং কুসলং বহুং. অৰংসিরোতিআদীসু নিচ্চং… ৰৰত্থিতৰিভাসত্তা ৰাধিকারস্স, সামত্তিযেনাগমোৰ, স চ রস্স সরস্সেৰ হোতি… তস্স রস্সানুগতত্তা.
নিগ্গহীতস্স লোপো হোতি ৰা ক্ৰচি. ক্যাহং কিমহংসারত্তো সংরত্তো. সল্লে খো-গন্তুকামো গন্তুমনোতি, আদীসু নিচ্চং.
নিগ্গহীতম্হা পরস্স সরস্স লোপো হোতি ৰা ক্ৰচি. ত্ৰং-সি ত্ৰমসি.
নিগ্গহীতস্স খো ৰগ্গে ৰগ্গন্তো ৰা হোতি পচ্চাসত্ত্যা. তঙ্করোতি তং করোতি, তঞ্চরতি তং চরতি, তণ্ঠানং তং ঠানং, তন্ধনং তং ধনং, তম্পাতি তং পাতি. নিচ্চং পদমজ্ঝে গন্ত্ৰা, ক্ৰচঞ্ঞাত্রপি সন্তিট্ঠতি.
য ¶ এৰ হি সদ্দেসু নিগ্গহীতস্স ৰা ঞো হোতি. যঞ্ঞদেৰ, তঞ্ঞেৰ, তঞ্হি, ৰাত্ৰেৰ? যং যদেৰ.
সংসদ্দস্স যং নিগ্গহীতং তস্স ৰা ঞো হোতি যকারে. সঞ্ঞমো সংযমো.
নিগ্গহীতস্স মযদা হোন্তি ৰা সরে ক্ৰচি. তমহং, তযিদং, তদলং. ৰা ত্ৰেৰ? তং অহং.
এতে মযদা চ আগমা হোন্তি সরে ৰা ক্ৰচি. তিৰঙ্গিকং, ইতো নাযতি, চিনিত্ৰা, তস্মাতিহ, নিরোজং, পুথগেৰ, ইধমাহু, যথযিদং, অত্তদত্থং. ৰা ত্ৰেৰ? অত্তত্থং. ‘অতিপ্পগো খো তাৰা’তি-পঠমন্তো পগসদ্দোৰ.
ছসদ্দা পরস্স সরস্স ল়কারো আগমো হোতি ৰা. ছল়ঙ্গং, ছল়াযতনং. ৰাত্ৰেৰ? ছঅভিঞ্ঞা.
তদমিনাদীনি ¶ সাধূনি ভৰন্তি. তং ইমিনা তদমিনা, সকিং আগামী সকদাগামী, একং ইধ অহং একমিদাহং, সংৰিধায অৰহারো সংৰিদাৰহারো, ৰারিনো ৰাহকো ৰলাহকো, জীৰনস্স মূতো জীমূতো, ছৰস্স সযনং সুসানং, উদ্ধং খমস্স উদুক্খলং, পিসিতাসো পিসাচো, মহিযং রৰতীতি মযূরো, এৰমঞ্ঞেপি পযোগতো-নুগন্তব্বা, পরেসং পিসোদরাদিমিৰেদং দট্ঠব্বং.
তৰগ্গৰরণানং ক্ৰচি চৰগ্গবযঞা হোন্তি যথাক্কমং যকারে. অপুচ্চণ্ডতায, তচ্ছং, যজ্জেৰং, অজ্ঝত্তং, থঞ্ঞং, দিব্বং, পয্যোসনা, পোক্খরঞ্ঞো. ক্ৰচিত্ৰেৰ? রত্ত্যা
ৰগ্গলসেহি পরস্স যকারস্স ক্ৰচি তে ৰগ্গলসা হোন্তি.
সক্কতে, পচ্চতে, অট্টতে, কুপ্পতে, ফল্লতে, অস্সতে. ক্ৰচিত্ৰেৰ? ক্যাহং.
হস্স ৰিপল্লাসো হোতি যকারে. গুয্হং.
হস্স ৰিপল্লাসো হোতি ৰা ৰকারে. বৰ্হাবাধো বৰ্হাবাধো.
তথনরানং ¶ টঠণলা হোন্তি ৰা. দুক্কটং, অট্ঠকথা, গহণং, পলিঘো, পলাযতি. ৰাত্ৰেৰ? দুক্কতং. ক্ৰচিত্ৰেৰ? সুগতো.
সংযোগস্স যো আদীভূতো-ৰযৰো তস্স ৰা ক্ৰচি লোপো হোতি. পুপ্ফং-সা জাযতে-গিনি.
ৰিচ্ছাযমাভিক্খঞ্ঞে চ যং ৰত্ততে, তস্স দ্ৰে রূপানি হোন্তি. ক্রিযায গুণেন দব্বেন ৰা ভিন্নে অত্থে ব্যাপিতুমিচ্ছা ৰিচ্ছা. রুক্খং রুক্খং সিঞ্চতি, গামো গামো রমণীযো, গামে গামে পানীযং, গেহে গেহে ইস্সরো, রসং রসং ভক্খযতি, কিরিযং কিরিযমারভতে.
অত্থিযেৰা-নুপুব্বিযেপি ৰিচ্ছা মূলে মূলে থূলা, অগ্গে অগ্গে সুখুমা, যদি হি এত্থ মূলগ্গভেদো ন সিযা, আনুপুব্বিযম্পি ন ভৰেয্য. মাসকং মাসকং ইমম্হা কহাপণা ভৰন্থানং দ্ৰিন্নং দেহীতি মাসকং মাসকমিচ্চেতস্মা ৰিচ্ছাগম্যতে, সদ্দন্তরতো পন ইমম্হা কহাপণাতি অৰধারণং. পুব্বং পুব্বং পুপ্ফন্তি, পঠমং পঠমং পচ্চন্তীত্যত্রাপি ৰিচ্ছাৰ. ইমে উভো অড্ঢা কতরা কতরা এসং দ্ৰিন্নমড্ঢতা, সব্বে ইমে অড্ঢা কতমা কতমা ইমেসং অড্ঢুতা ইহাপি ¶ ৰিচ্ছাৰ. আভিক্খঞ্ঞং পোনোপুঞ্ঞং পচতি পচতি, পপচতি পপচতি, লুনাহি লুনাহিত্ৰেৰাযং লুনাতি, ভুত্ৰা ভুত্ৰা গচ্ছতি, পটপটা করোতি, পটপটাযতি.
ৰিচ্ছাযমেকস্স দ্ৰিত্তে পুব্বস্স স্যাদিলোপো হোতি. একেকস্স. কথং মত্থকমত্থকেনাতি? ‘স্যাদিলোপো পুব্বস্সা’তি যোগৰিভাগা, নাচাতিপ্পসঙ্গো যোগৰিভাগা ইট্ঠপ্পসিদ্ধীতি.
সব্বাদীনং ৰীতিহারে দ্ৰে ভৰন্তি পুব্বস্স স্যাদিলোপো চ. অঞ্ঞমঞ্ঞস্স ভোজকা, ইতরীতরস্স ভোজকা.
তুরিতেনাপাযহেতুপদস্সনং সম্ভমো, তস্মিংসতি ৰত্থু যাৰন্তেহি সদ্দেহি সো-ত্থো ৰিঞ্ঞাযতে, তাৰন্তো সদ্দা পযুজ্জন্তে. সপ্পো সপ্পো সপ্পো, বুজ্ঝস্সু বুজ্ঝস্সু বুজ্ঝস্সু, ভিন্নো ভিক্খুসঙ্ঘো ভিন্নো ভিক্খুসঙ্ঘো.
অযমধিকারো আসত্থপরিসমত্তিযা. তেন নাতিপ্পসঙ্গো ইট্ঠপ্পসিদ্ধি চ.
ইতি মোগ্গল্লানে ব্যাকরণে ৰুত্তিযং
পঠমো কণ্ডো.
২. দুতিযো কণ্ডো (স্যাদি)
১. দ্ৰে ¶ দ্ৰে-কানেকেসু নামস্মা সি যো, অং যো, না হি, স নং, স্মা হি, স নং, স্মিং সু.
এতেসং দ্ৰে দ্ৰে হোন্তি একানেকত্থেসু ৰত্তমানতো নামস্মা. মুনি মুনযো, মুনিং মুনযো, মুনিনা মুনীহি, মুনিস্স মুনীনং, মুনিস্মা মুনীহি, মুনিস্স মুনীনং, মুনিস্মিং মুনীসু, এৰং কুমারী কুমারিযো, কঞ্ঞা কঞ্ঞাযোতি. এতানি সত্ত দুকানি সত্ত ৰিভত্তিযো ৰিভাগো ৰিভতীতি কত্ৰা, এত্থ সিঅমিতী-কারা-কারা ‘‘কিমং সিসু’’ ২,২০০ তি সংকেতত্থা.
করীযতি কত্তু কিরিযাযা-ভিসম্বন্ধীযতীতি কম্মং, তস্মিং দুতিযাৰিভত্তি হোতং. কটং করোতি, ওদনং পচতি, আদিচ্চং পস্সতি.
‘ওদনো পচ্চতী’তি ওদনসদ্দতো কম্মতা নপ্পতীযতে, কিঞ্চরহি? আখ্যাততো. ‘কটং করোতি ৰিপুলং দস্সনীয’ন্তি অত্থেৰ গুণযুত্তস্স কম্মতা, ইচ্ছিতেপি কম্মত্তাৰ দুতিযা সিদ্ধা গাৰুং পযো দোহতি, গোমন্তং গাৰং যাচতি, গাৰমৰরুন্ধতি ৰজং, মাণৰকং মগ্গং পুচ্ছতি, গোমন্তং গাৰং ভিক্খতে, রুক্খমৰচিনাতি ফলানি, সিস্সং ধম্মং ব্রূতে, সিস্সং ধম্মমনুসাসতীতি. এৰং অনিচ্ছিতেপি অহিং লঙ্ঘযতি, ৰিসং ভক্খেতি. যংনেৰিচ্ছিতং নাপি ¶ অনিচ্ছিতং, তত্থাপি দুতিযা সিদ্ধা. গামং গচ্ছন্তো রুক্খমূলমুপসপ্পতি.
পথৰিং অধিসেস্সতি, গামমধিতিট্ঠতি, রুক্খমজ্ঝাসতেতিঅধিসীঠাসানংপযোগে-ধিকরণে কম্মৰচনিচ্ছা, ৰত্তিচ্ছাতো হি কারকানি হোন্তি. তং যথা-ৰলাহকা ৰিজ্জোততে, ৰলাহকস্স ৰিজ্জোততে, ৰলাহকো ৰিজ্জোততে, ৰলাহকে ৰিজ্জোততে, ৰলাহকেন ৰিজ্জোততেতি. এৰমভিনিৰিসস্স ৰা ধম্মমভিনিৰিসতে ধম্মে ৰা.
তথা উপন্ৰজ্ঝাৰসস্সাভোজন নিৰুত্তিৰচনস্স গামমুপৰসতি, গ, মমনুৰসতি, পব্বতমধিৰসতি, ঘরমাৰসতি. অভোজননিৰুত্তি ৰচনস্সাতি কিং? গামে উপৰসতি, ভোজননিৰুত্তিং করোতীতি অত্থো. তপ্পানাচারেপি কম্মত্তাৰ দুতিযা সিযা নদিম্পিৰতি, গামং চরতি, এৰং ‘সচে মং আলপিস্সতী’তিআদীসুপি. ৰিহিতাৰ পতিধযোগে দুতিযা – ‘পটিভন্তু তং চুন্দ বোজ্ঝঙ্গা’তি. তং পতি বোজ্ঝঙ্গা ভাসন্তূতি অত্থো, যদাতু ধাতুনাযুত্তো পতি, তদা তেনা-যোগা সম্বন্ধে ছট্ঠীৰ ‘তস্স নপ্পটিভাতী’তি. অক্খে দিব্বতি, অক্খেহি দিব্বতি, অক্খেসু দিব্বতীতি কম্মকরণাধিকরণৰচনিচ্ছা.
কিরিযা, গুণ, দব্বেহি সাকল্লেন কালদ্ধানং সম্বন্ধো অচ্চন্তসংযোগো. তস্মিং ৰিঞ্ঞাযমানে কালসদ্দেহি অদ্ধঅদ্দেহি চ দুতিযা হোতি. মাসমধীতে, মাসং কল্যাণি, মাসং ¶ গুল়ধানা, কোসমধীতে, কোসং কুটিলা নদী, কোসং পব্বতো. অচন্তসংযোগেতি কিং? মাসস্স দ্ৰীহমধীতে, কোসস্সেকদেসে পব্বতো.
পুব্বণ্হসমযং নিৰাসেত্ৰা, একং সমযং ভগৰা, ইমং রত্তিং চত্তারো মহারাজাতি এৰমাদীসু কালৰাচী হি অচ্চন্তসংযোগত্তাৰ দুতিযা সিদ্ধা. ৰিভত্তিৰিপল্লাসেনপি ৰা বহুলংৰিধানা.
ফলপ্পত্তিযং কিরিযাপরিসমত্ত্যপৰগ্গো, তস্মিং ৰিঞ্ঞাযমানে কালদ্ধানং কিরিযাযাচ্চন্তসংযোগে ততিযাভিমতা, সাপি করণত্তাৰ সিদ্ধা ‘মাসেনানুৰাকো-ধীতো, কোসেনানুৰাকো-ধীতো’তি. অনপৰগ্গেতু অসাধকতমত্তাকরণত্তাভাৰে দুতিযাৰ ‘মাসমধীতো-নুৰাকো, ন চানে ন গহিতো’তি.
কারকমজ্ঝে যে কালদ্ধানৰাচিনো, ততো সত্তমীপঞ্চমিযো অভিমতা ‘অজ্জ ভুত্ৰা দেৰদত্তো দ্ৰিহে ভুঞ্জিস্সতি, দ্ৰীহা ভুঞ্জিস্সতি, অত্রট্ঠো-যমিস্সাসো কোসে লক্খং ৰিজ্ঝতি, কোসা লক্খং ৰিজ্ঝতী’তি, তাপীহ সকসককারকৰচনিচ্ছাযেৰ সিদ্ধা.
৪. গতি বোধাহার সদ্দত্থাকম্মক ভজ্জাদীনং পযোজ্জে.
গমনত্থানং বোধত্থানং আহারত্থানং সদ্দত্থানমকম্মকানং ভজ্জাদীনঞ্চ পযোজ্জে কত্তরি দুতিযা হোতি. সামত্থিযা চ পযোজকব্যাপারেন কম্মতাৰস্স হোতীতি পতীযতে. গমযতি মাণৰকং গামং, যাপযতি মাণৰকং গামং, বোধযতি মাণৰকং ধম্মং, ৰেদযতি মাণৰকং ধম্মং, ভোজযতি মাণ-ৰকং ¶ মোদকং, আসযতি মাণৰকং মোদকং, অজ্ঝাপযতি মাণৰকং ৰেদং, পাঠযতি মাণৰকং ৰেদং, আসযতি দেৰদত্তং, সাযযতি দেৰদত্তং, অঞ্ঞং ভজ্জাপেতি, অঞ্ঞং কোট্টাপেতি, অঞ্ঞং সন্থরাপেতি. এতেসমেৰাতি কিং? পাচেতি ওদনং দেৰদত্তেন যঞ্ঞদত্তো. পযোজ্জেতি কিং? গচ্ছতি দেৰদত্তো. যদা চরহি গমযতি দেৰদত্তং যঞ্ঞদত্তো, তমপরো পযোজেতি, তদা গমযতি দেৰদত্তং যঞ্ঞদত্তেনেতি ভৰিতব্বং … গমযতিস্সা-গমনত্থত্তা.
হরাদীনং পযোজ্জে কত্তরি দুতিযা হোতি ৰা. হারেতি ভারং দেৰদত্তং দেৰদত্তেনেতি ৰা, অজ্ঝোহারেতি সত্তুং দেৰদত্তং দেৰদত্তেনেতি ৰা, কারেতি কটং দেৰদত্তং দেৰদত্তেনেতি ৰা দস্সযতে জনং রাজং জনেনেতি ৰা, অভিৰাদযতে গুরুং দেৰদত্তং দেৰদত্তেনেতি ৰা.
খাদাদীনং পযোজ্জে কত্তরি দুতিযা ন হোতি. খাদযতি দেৰদত্তেন, আদযতি দেৰদত্তেন, অৰ্হ, পযতি দেৰদত্তেন, সদ্দাযযতি দেৰদত্তেন, কন্দযতি দেৰদত্তেন, নাযযতি দেৰদত্তেন.
(১) ৰহিস্সানিযন্তুকে. ৰাহযতি ভারং দেৰদত্তেন অনিযন্তুকেতি কিং? ৰাহ-যতি ভারং বলীবদ্দে.
(২) ভক্খিস্সাহিং ¶ সাযং. ভক্খযতি মোদকে দেৰদত্তেন. অহিংসাযন্তি কিং? ভক্খযতি বলীবদ্দে সস্সং.
ধীআদীহি যুত্ততো দুতিযা হোতি. ধিরত্থু মং পূতিকাযং, অন্তরা চ রাজগহং অন্তরা চ নালন্দং, সমাধানমন্তরেন, মুচলিন্দমভিতো সরমিচ্চাদি, ছট্ঠিযাপৰাদো-যং.
৮. লক্খণিত্থম্ভূতৰিচ্ছাস্ৰভিনা.
লক্খণাদীস্ৰত্থেস্ৰভিনা যুত্তম্হা দুতিযা মহাতি. রুক্খমভি ৰিজ্জোততে ৰিজ্জু, সাধু দেৰদত্তো মাতরমভি, রুক্খং রুক্খমভিতিট্ঠতি.
পতিপরীহি যুত্তম্হা লক্খণাদীসু ভাগে চত্থে দুতিযা হোতি. রুক্খং পতি ৰিজ্জোততে ৰিজ্জু, সাধু দেৰদত্তো মাতরং পতি, রুক্খং রুক্খং পতি তিট্ঠতি, যদেত্থ মং পতি সিযা. রুক্খং পরি ৰিজ্জোততে ৰিজ্জু, সাধু দেৰদত্তো মাতরং পরি, রুক্খং রুক্খং পরি তিট্ঠতি, যদেত্থ মং পরি সিযা.
লক্খণাদীস্ৰত্থেস্ৰনুনা যুত্তম্হা দুতিযা হোতি. রুক্খমনু ৰিজ্জোততে ৰিজ্জু, সচ্চকিরিযমনু ৰুট্ঠি পাৰস্সি, হেতু চ লক্খণং ভৰতি, সাধু দেৰদত্তো মাতরমনু, রুক্খং রুক্খমনু তিট্ঠতি, যদেত্থ মং অনু সিযা.
সহত্থে-নুনা ¶ যুত্তম্হা দুতিযা হোতি. পব্বতমনু সেনা তিট্ঠতি.
হীনত্থে-নুনা যুত্তম্হা দুতিযা হোতি. অনু সারিপুত্তং পঞ্ঞৰন্তো.
হীনত্থে উপেন যুত্তম্হা দুতিযা হোতি. উপ সারিপুত্তং পঞ্ঞৰন্থো.
আধিক্যত্থে উপেন যুত্তম্হা সত্তমী হোতি. উপ খারিযং দোণো.
সামিভাৰত্থে-ধিনা যুত্তম্হা সত্তমী হোতি. অধি ব্রহ্মদত্তে পঞ্চালা, অধি পঞ্চালেসু ব্রহ্মদত্তো.
কত্তরি করণে চ কারকে ততিযা হোতি. পুরিসেন কতং, অসিনা ছিন্দতি. পকতিযা-ভিরূপো, গোত্থেন গোতমো, সুমেধো নাম নামেন, জাতিযা সত্তৰস্সিকোতি ভূধাতুস্স সম্ভৰা করণে এৰ ততিযা. এৰং সমেন ধাৰতি ৰিসমেন ¶ ধাৰতি, দ্ৰিদোণেন ধঞ্ঞং কিণাতি, পঞ্চকেন পসৰো কিণাতীতি.
সহত্থেন যোগে ততিযা সিযা. পুত্তেন সহ গতো, পুত্তেন সদ্ধিং আগতো, ততিযাপি ছট্ঠীৰ অপ্পধানে এৰ ভৰতি.
লক্খণে ৰত্তমানতো ততিযা সিযা. তিদণ্ডকেন পরিব্বাজকমদ্দক্খী, অক্খিনা কাণো, তেন হি অঙ্গেন অঙ্গিনো ৰিকারো লক্খীযতে.
তক্কিরিযা যোগ্গে ততিযা সিযা. অন্নেন ৰসতি, ৰিজ্জায যসো.
ইণে হেতুম্হি পঞ্চমী হোতি ৰা. সতস্মা বদ্ধো, সতেন ৰা.
পরঙ্গভূতে হেতুম্হি পঞ্চমী হোতি ৰা. জল়ত্তা বদ্ধো জল়ত্তেন ৰা, পঞ্ঞায মুত্তো, হুত্ৰা অভাৰতোঅনিচ্চা, সঙ্খারনিরোধা ৰিঞ্ঞাণনিরোধো.
২২. ছট্ঠী ¶ হেত্ৰত্থেহি.
হেত্ৰত্থৰাচীহি যোগে হেতুম্হি ছট্ঠী সিযা. উদরস্স হেতু, উদরস্স কারণা.
হেত্ৰত্থেহি যোগে সব্বাদীহি সব্বা ৰিভত্তিযো হোন্তি. কো হেতু, কং হেতুং, কেন হেতুনা, কস্স হেতুস্স, কস্মা হেতুস্মা, কস্স হেতুস্স, কস্মিং হেতুস্মিং, কিং কারণং, কেন কারণেন, কিং নিমিত্তং, কেন নিমিত্তেন, কিং পযোজনং, কেন পযোজনেন ইচ্চেৰমাদি. হেত্ৰত্থেহীত্ৰেৰ? কেন কতং.
যস্স সম্মা পদীযতে তস্মিং চতুত্থী সিযা. সঙ্ঘস্স দদাতি. আধারৰিৰক্খাযং সত্তমীপি সিযা সঙ্ঘে দেহি.
তস্সে-দং তদত্থং, তদত্থভাৰে জোতনীযে নামস্মা চতুত্থী সিযা. সীতস্স পটিঘাতায, অত্থায হিতায (সুখায) দেৰমনুস্সানং, নালং দারভরণায, যূপায দারু, পাকায ৰজতীত্ৰেৰমাদি.
কস্স সাদুং ন রুচ্চভি, মা-যস্মন্তানম্পি সঙ্ঘভেদো রুচ্চিত্থ, খমতি সঙ্ঘস্স, ভত্তমস্স নচ্ছাদেসীতি ছট্ঠী সম্বন্ধৰচনিচ্ছাযং, ন চেৰং ৰিরোধো সিযা সদিসরূপত্তা, এৰংৰিধেসু চ সম্বন্ধস্স সদ্দিকানুমতত্তা ¶ , কস্স ৰা ত্ৰং ধম্মং রোচেসীতি অত্থমত্তে পঠমা.
এৰমঞ্ঞাপি ৰিধঞ্ঞয্যা, পরতোপি যথাগমং.
রঞ্ঞো সতং ধারেতি, রঞ্ঞো ছত্তং ধারেতীতি সম্বন্ধে ছট্ঠী, এৰং রঞ্ঞো সিলাঘতে, রঞ্ঞো হনুতে, রঞ্ঞো উপতিট্ঠতে, রঞ্ঞো সপতে, দেৰাপি তস্স পিহযন্তি তাদিনো, তস্স কুজ্ঝ মহাৰীর, যদিহং তস্স পকুপ্পেয্যং, দুহযতি দিসানং মেঘো, যো মিত্তানং ন দূভতি, যো অপ্পদুট্ঠস্স নরস্স দুস্সতি, ক্যাহং অয্যানং অপরজ্ঝামি, ইস্সযন্তি সমণানং তিত্থিযা, ধম্মেন নযমানানং কা উসূযা রঞ্ঞো ভাগ্যমারজ্ঝতি, রঞ্ঞো ভাগ্যমিক্খতে, তেন যাচিতো অযাচিতো ৰা তস্স গাৰো পটিসুণাতি, গাৰো আসুণাতি, ভগৰতো পচ্চস্সোসুং, হোতু পতিগিণাতি, হোত্ৰনুগিণাতি, আরোচযামি ৰো পতিৰেদযামি ৰো, ধম্মং তে দেসেস্সামি, যথা ৰো ভগৰা ব্যাকরেয্য, অলং তে ইধ ৰাসেন, কিং তে জটাহি দুম্মেধ, অরহতি মল্লো মল্লস্সাতি.
জীৰিতং তিণাযপি ন মঞ্ঞমানোতি তাদত্থ্য চতুত্থী, তিণেন যো অত্থো তদত্থাযপীতি অত্থো, ‘‘যো চ সীতঞ্চ উণ্হঞ্চ, তিণা ভিয্যো ন মঞ্ঞতি’’ তিণমিৰ জীৰিতং মঞ্ঞমানোতি সৰিসযাৰ ৰিভত্তিযো. সগ্গায গচ্ছতীতি তাদত্থ্যে চতুত্থী, যো হি সগ্গং গচ্ছতি তদত্থং তস্স গমনন্তি, কম্মৰচনিচ্ছাযন্তু দুতিযাৰ সগ্গং গচ্ছতীতি.
আযু ¶ ভোতো হোতু, চিরং জীৰিতং, ভদ্দং কল্যাণং অত্থং পযোজনং, কুসলং অনামযং, হিতং পথ্যং সুখং সাতং ভোতো হোতু, সাধু সম্মুতি মেতস্স, পুত্তস্সাৰিকরেয্য গুয্হমত্থং, তস্স মে সক্কো পাতুরহোসি, তস্স পহিণেয্য, ভিক্খূনং দুতং পাহেসি, কপ্পতি সমণানং আযোগো, একস্স দ্ৰিন্নং তিণ্ণং ৰা পহোতি, উপমং তে করিস্সামি, অঞ্জলিং তে পগ্গণ্হামি, তস্স ফাসু, লোকস্সত্থো, নমো তে পুরিসাজঞ্ঞ, সোত্থি তস্স, অলং মল্লো মল্লস্স, সমত্থো মল্লো মল্লস্স, তস্স হিতং, তস্স সুখং, স্ৰাগতং তে মহারাজাতি সব্বত্থ ছট্ঠী সম্বন্ধে, এৰংৰিধমঞ্ঞম্পেৰ ৰিঞ্ঞেয্যং যথাগমং.
পদত্থাৰধিস্মা পঞ্চমীৰিভত্তি হোতি. গামস্মা আগচ্ছতু, এৰং চোরস্মা ভাযতি, চোরস্মা উত্তসতি, ওরস্মা তাযতি, চোরস্মা রক্খতীতি, সচে ভাযথ দুক্খস্স, পমাদে ভযদস্সিৰা, তসন্তি দণ্ডস্সাতি ছট্ঠী সত্তমিযোপি হোন্তেৰ সম্বন্ধাধারৰচনিচ্ছাযং.
অজ্ঝেনা পরাজেতি, পটিপক্খে পরাজেতীতি সৰিসযাৰ ৰিভত্তিযো. সচে কেৰট্টস্স পরজ্জিস্সামীতি ছট্ঠীপি হোতি সম্বন্ধৰচনিচ্ছাযং. যৰেহি গাৰো ৰারেতি, পাপা চিত্তং নিৰারযে, কাকে রক্খতি তণ্ডুলাতি সৰিসযেৰ পঞ্চমী. চিত্তং রক্খেথ মেধাৰীতি দুতিযাৰ দিস্সতি কম্মত্থে. উপজ্ঝাযা অন্তরধাযতি ¶ , উপজ্ঝাযা অধিতে, কামতো জাযতে সোকোতি সৰিসযে পঞ্চমী.
তত্থেৰ-ন্তরধাযি সু, নটস্স সুণোতি, পদুমং তত্থ জাযেথাতি সত্তমীছট্ঠিযোপি হোন্তেৰ সৰিসযে. হিমৰন্তা পভৰতি গঙ্গা, পাণাতিপাতা ৰিরমস্সু খিপ্পং, অঞ্ঞো দেৰদত্তা, ভিন্নো দেৰদত্তাতি সৰিসযেৰ পঞ্চমী. এৰং আরা সো আসৰক্খযা, ইতরো দেৰদত্তা, উদ্ধং পাদতলা অধো কেসমত্থকা, পুব্বো গামা, পুব্বেৰ সম্বোধা, ততো পরং, ততো অপরেন সমযেন, ততুত্তরিন্তি. সম্বন্ধৰচনিচ্ছাযং ছট্ঠীপি পুরতো গামস্স, দক্খিণতো গামস্স, উপরি পব্বতস্স, হেট্ঠা পাসাদস্সাতি. পাসাদমারুয্হ পেক্খতি পাসাদা পেক্খতি, আসনে উপৰিসিত্ৰা পেক্খতি আসনা পেক্খতীতি অৰধিৰচনিচ্ছাযং পঞ্চমী.
পুচ্ছানাখ্যানেসু কুতো ভৰং? পাতটলিপুত্তস্মাতি. তথা দেসকালমানেপি পাটলিপুত্তস্মা রাজগহং সত্ত যোজনানি, সত্তসু যোজনেসূতি ৰা. এৰং ইতো তিণ্ণং মাসান-মচ্চযেনাতি, কিচ্ছালদ্ধন্তি গুণে পঞ্চমী. কিচ্ছেন মে অধিগতন্তি হেতুম্হি করণে ৰা ততিযা. এৰং থোকা মুত্তো, থোকেন মুত্তোতি. থোকং চলতীতি কিরিযাৰিসেসনে কম্মনি দুতিযা.
দূরন্তি কত্থযোগেপি সৰিসযেৰ পঞ্চমীছট্ঠিযো সিযুং, দূরং গামস্মা, অন্তিকং গামস্মা, দূরং গামস্স, অন্তিকং গামস্সাতি, দূরন্তি কত্থেহি তু সব্বাৰ সৰিসযে সিযুং বাধকাভাৰা দূরো গামো, অন্তিকো গামোত্ৰেৰমাদি.
কেচি ¶ পনাহু ‘অসত্তৰচনহেতেহি পাটিপদিকত্থে দুতিযাততিযাপঞ্চমীসত্তমিযো, সত্তৰচনেহি তু সব্বাৰ সৰিসযে’তি, তে পনঞ্ঞেহেৰ পটিক্খিত্তা. দূরং মগ্গো, অন্তিকং মগ্গোতি কিরিযাৰিসেসনং… ভূধাতুস্স গম্মমানত্তা. ৰিসুদ্ধো লোভনীযেহি ধম্মেহি, পরিমুত্তো সো দুক্খস্মা ৰিৰিচ্চেৰ কামেহি, গম্ভীরতো চ পুথুলতো চ যোজনং, আযামেন যোজনং, ততো পভুতি, যতো সরামি অত্তানন্তি সৰিসযেৰ ৰিভত্তিযো.
ৰজ্জনে ৰত্তমানেহি অপপরীহি যোগে পঞ্চমী হোতি. অপ সালায আযন্তি ৰাণিজা, পরি সালায আযন্তি ৰাণিজা, সালং ৰজ্জেত্ৰাতি অত্থো. ৰজ্জনেতি কিং? রুক্খং পরিৰিজ্জোততে ৰিজ্জু. আপাটলিপুত্তস্মা ৰস্সি দেৰোতি মরিযাদা-ভিৰিধীস্ৰৰধি ৰিসযেৰ পঞ্চমী, ৰিনা পাটলিপুত্তেন সহ ৰেতি ৰিসেসো, এৰং যাৰ পাটলিপুত্তস্মা ৰস্সি দেৰোতি.
পটিনিধিম্হি পটিদানে চ ৰত্তমানেন পতিনা যোগে নামস্মা পঞ্চমী ৰিভত্তি হোতি. বুদ্ধস্মা পতি সারিপুত্তো, ঘতমস্স তেসস্মা পতি দদাতি, পটিনিধিপটিদানেসূতি কিং? রুক্খং পতি ৰিজ্জোততে.
রিতেসদ্দেন ¶ যোগে নামস্মা দুতিযা হোতি পঞ্চমী চ. রিতে সদ্ধম্মং, রিতে সদ্ধম্মা.
ৰিনা-ঞ্ঞত্রসদ্দেহি যোগে নামস্মা ততিযা চ হোতি দুতিযা পঞ্চমিযো চ. ৰিনা ৰাতেন, ৰিনা ৰাতং, ৰিনা ৰাতস্মা, অঞ্ঞত্র একেন পিণ্ডপাতনীহারকেন, অঞ্ঞত্র ধম্মং, অঞ্ঞত্র ধম্মা.
এতেহি যোগে ততিযা হোতি পঞ্চমী চ. পুথগেৰ জনেন, পুথগেৰ জনস্মা, জনেন নানা, জনস্মা নানা.
কিরিযাধার ভূত কত্তু কম্মানং ধারণেন যো কিরিযাযাধারো তস্মিং কারকে নামস্মা সত্তমী হোতি. কটে নিসীদতি (দেৰদত্তো), থালিযং ওদনং পচতি, আকাসে সকুনা, ভিলেসু তেলং, গঙ্গাযং ৰজো.
নিমিত্তত্থে সত্তমী হোতি. অজিনম্হি হঞ্ঞতে দীপি, মুসাৰাদে পাচিত্থিযং.
যস্স ¶ ভাৰো ভাৰন্তরস্স লক্খণং ভৰতি, ততো সত্তমী হোতি. গাৰীসু দুয্হমানাসু গতো, দুদ্ধাসু আগতো. ভাৰোতি কিং? যো জটাহি সো ভুঞ্জতি. ভাৰলক্খণন্তি কিং? যো ভুঞ্জতি সো দেৰদত্তো, ‘‘অকালে ৰস্সতি তস্স, তালে তস্স ন ৰস্সতী’’তি ৰিসযসত্তমী.
যস্স ভাৰো ভাৰন্তরস্স লক্খণং ভৰতি, ততো ছট্ঠী ভৰতি সত্তমী চ অনাদরে গম্যমানে. ‘‘আকোটযন্তো সো নেতি, সিৰিরাজস্স পেক্খতো’’, ‘‘মচ্চু গচ্ছতি আদায, পেক্খমানে মহাজনে’’.
গুন্নং সামীতি সম্বন্ধে ছট্ঠী, গোসু সামীতি ৰিসযসত্তমী, এৰং গুন্নমিস্সরো, গোস্ৰিস্সরো, গুন্নং অধিপতি, গোসু অধিপতি, গুন্নং দাযাদো, গোসু দাহাদো, দুন্নং সক্খি, গোসু সক্খি, গুন্নং পতিভূ, গোসু পতিভূ, গুন্নং পসূতো, গোসু পসূতো, কুসলা নচ্চগীতস্স, কুসলা নচ্চগীতে, আযুত্তো কটকরণস্স, আযুত্তো কটকরণেতি.
তথাধারৰচনিচ্ছাযং সত্তমী, ভিক্খূসু অভিৰাদেন্তি, মুদ্ধনি ধুম্বিত্ৰা, বাহাসু গহেত্ৰা, হত্থেসু পিণ্ডায চরন্তি, পথেসু গচ্ছন্তি, কদলীসু গজে রক্খন্তীতি. ঞাণস্মিং পসন্নোতি ৰিসযসত্তমী, ঞাণেন পসন্নোতি করণে ততিযা, এৰং ঞাণস্মিং উস্সুক্কো ঞাণেন উস্সুক্কোতি.
জাতিগুণকিরিযাহি ¶ সমুদাযতেকদেসস্স পুথক্করণং নিদ্ধারণং. যতো তং করীযতি, ততো ছট্ঠীসত্তমিযো হোন্তি. সালযো সূকধঞ্ঞানং পথ্যতমা, সালযো সূকধঞ্ঞেসু পথ্যতমা, কণ্হা গাৰীনং সম্পন্নখীরতমা, কণ্হা গাৰীসু সম্পন্নখীরতমা, গচ্ছতং ধাৰন্তো সীঘতমো, গচ্ছন্তেসু ধাৰন্তো সীঘতমো. সীলমেৰ সুতা সেয্যোতি অৰধিম্হিযেৰ পঞ্চমী.
নামস্সাভিধেয্যমত্তে পঠমাৰিভত্তি হোতি. রুক্খো. ইত্থি পুমা নপুংসকন্তি লিঙ্গম্পি সদ্দত্থোৰ, তথা দোণো খারী আল়্হকন্তি পরিমাণম্পি সদ্দত্থোৰ, একো দ্ৰে বহৰোতি সঙ্খ্যাপি সদ্দত্থোৰ.
সতো সদ্দেনাভিমুখীকরণমামন্তণং. তস্মিং ৰিসযে পঠমা ৰিভত্তি হোতি. ভোপুরিস, ভোক্কত্থি, ভো নপুংসক.
কিরিযাকারকসঞ্জাতো অস্সেদম্ভাৰহেতুকো সম্বন্ধো নাম. তস্মিং ছট্ঠী ৰিভত্তি হোতি. রঞ্ঞো পুরিসো, সরতি রজ্জস্সাতি সম্বন্ধে ছট্ঠী, রজ্জসম্বন্ধিনিং সতিং করোতীতি অত্থো, কম্মৰচনিচ্ছারন্তু দুতিযাৰ সরতি রজ্জং. তথা রজকস্স ৰত্থং ¶ দদাতি, পহরতো পিট্ঠিং দদাতি, বালো পূরতি পাপস্স, অমচ্চে তাত জানাহি, ধীরে অত্থস্স কোৰিদে, দিৰসস্স তিক্খত্তুং, সকিং পক্খস্স, পূরং হিরঞ্ঞসুৰণ্ণস্স কুম্ভন্ত্ৰেৰমাদি.
কিতকপ্পযোগে কক্তুকম্মেসু বহুলং সম্বন্ধৰচনিচ্ছাযং ছট্ঠী, সাধু সম্মতো বহুজনস্স, সুপ্পটিৰিদ্ধা বুদ্ধানং ধম্মধাতু, ধম্মস্স গুত্তো মেধাৰী, অমতং তেসং পরিভুত্তং, তস্স ভৰন্তি ৰত্তারো, অৰিসংৰাদকো লোকস্স, অলজ্জীনং নিস্সায, চতুন্নং মহাভূতানং উপাদায পসাদোত্ৰেৰমাদি.
কত্তুকম্মৰচনিচ্ছাযন্তু ততিযা দুতিযাযো চ, সঞ্চত্তো পিতরা অহং, সরসি ত্ৰং এৰরূপিং ৰাচং ভাসিতা, ভগৰন্তং দস্সনাযত্ৰেৰমাদি.
তুল্যত্থেন যোগে ছট্ঠী হোতি ততিযা ৰা, তুল্যো পিতু, তুল্যো পিতরা, সদিসো পিতু, সদিসো পিতরা, ইহ কথং ততিযা ন হোতি? অজ্জুনস্স তুলা নত্থি, কেসৰস্সুপমা ন চেতি, নেতে তুল্যত্থা, কিঞ্জরহি তুল্যানমোপম্মত্থা.
অকারন্থতো নামস্মা যোনং টাটে হোন্তি যথাক্কমং, টকারা সব্বদেসত্থা, বুদ্ধা বুদ্ধে, অতোতি কিং? কঞ্ঞাযো, ইত্থিযো, ৰধুযো, ইধ কস্মা ন ভৰতি অগ্গযো. অৰিধানসামত্থিযা.
অকারন্ততো ¶ নামস্মা নিনং টাটে ৰা হোন্তি যথাক্কমং. রূপা, রূপে, রূপানি, অতোত্ৰেৰ অট্ঠীনি.
অকারন্ততো নামস্মা স্মাস্মিন্নং টাটে ৰা হোন্তি যথাক্কমং. বুদ্ধা বুদ্ধস্মা, বুদ্ধে বুদ্ধস্মিং, অতোত্ৰেৰ অগ্গিস্মা অগ্গিস্মিং.
অকারন্ততো পরস্স সস্স চতুত্থিযা আযো হোতি ৰা. বুদ্ধায বুদ্ধস্স, ভিয্যো তাদত্থ্যেযেৰাযমাযো দিস্সতে, ক্ৰচিদেৰঞ্ঞত্থ, অতোত্ৰেৰ ইসিস্স, চতুত্থিযাতি কিং? বুদ্ধস্স মুখং, অত্তত্থন্তি অত্থসদ্দেন সমাসো.
সব্বাদিতোপি স্মাস্মিংসানং টাটেআযা হোন্তেৰ… নিরুত্তিকারানুমতত্তা বুদ্ধৰচনে সন্দস্সনৰতো চ, তত্রোদমুদাহরণং ‘অস্মা লোকা পরম্হা চ, উভযা ধংসতে নরো’, ‘ত্যাহং মন্তে পরত্থদ্ধো’, ‘যাযেৰ খো পনত্থায আগচ্ছেয্যাথো তমেৰত্থং সাধুকং মনসিকরেয্যাথো’তি.
ঘপতো নাদীনমেকস্মিং যযা হোনি যথাক্কমং. কঞ্ঞায, রত্তিযা, ইত্থিযা, ধেনুযা, ৰধুযা, একস্মিন্তি কিং? কঞ্ঞাহি, রত্তীহি.
ঘপসঞ্ঞেহি ¶ তেতিমামূহি নাদীনমেকস্মিংস্সা ৰা হোতি, তস্সা কতং, তস্সা দীযতে, তস্সা নিস্সটং, তস্সা পরিগ্গহো, তস্সা পতিট্ঠিতং, তায ৰা, এৰং এতিস্সা এতায, ইমিস্সা ইমায, অমুস্সা অমুযা, এতেহীতি কিং? সব্বায, নাদীনং ত্ৰেৰ? সা, ঘপতোত্ৰেৰ? তাহি অমূহি.
৪৭. নংম্হি নুক দ্ৰাদীনং সত্তরসন্নং.
দ্ৰাদীনং সত্তরসন্নং সঙ্খ্যানং নুক হোতি নংম্হি ৰিভত্তম্হি, দ্ৰিন্নং চতুন্নং, পঞ্চন্নং, এৰং যাৰ অট্ঠারসন্নং, উকারো উচ্চারণত্থো, ককারো অন্তাৰযৰত্থো, তেন নংম্হি ন দীঘো.
নংম্হি বহুনো কতিস্স চ নুক হোতি, বহুন্নং, কতিন্নং.
ঝসঞ্ঞা তিতো নংৰচনস্স ণ্ণংণ্ণন্নং হোতি, তিণ্ণং, তিণ্ণন্নং, ঝাতি কিং তিস্সন্নং.
উভা নংৰচনস্স ইন্নং হোতি, উভিন্নং.
নামস্মা সস্স সুঞ হোতি, বুদ্ধস্স, দ্ৰিসকারপাঠেন সিদ্ধে লাঘৰত্থমিদং.
৫২. স্সংস্সাস্সাযেস্ৰিতরে কঞ্ঞেভিমানমি.
স্সমাদীস্ৰিতরাদীনমি ¶ হোতি, ইতরিস্সং, ইতরিস্সা, একিস্সং, একিস্সা, অঞ্ঞিস্সং, অঞ্ঞিস্সা, এতিস্সং, এতিস্সা, এতিস্সায, ইমিস্সং, ইমিস্সা, ইমিস্সায, এস্ৰিতি কিং? ইতরায, এসন্তি কিং? সব্বস্সং, সব্বস্সা.
স্সমাদীসু তস্সা ৰা ই হোতি, তিস্সং তস্সং, তিস্সা তস্সা, তিস্সায তস্সায, স্সংস্সাস্সাযেস্ৰিত্ৰেৰ? তায.
তাএতাইমাতো সস্স স্সাযো হোতি ৰা. তস্সায তায, এতিস্সায এতায, ইমিস্সায ইমায.
রত্যাদীহি স্মিনো টো হোতি ৰা, রত্তো রত্তিযং, আদো আদিস্মিং.
উভস্স সুহিস্ৰো হোতি. উভোসু, উভোহি.
ল্তুপ্পচ্চযন্তানং পিতাদীনং চ আ হোতি সিম্হি. কত্তা, পিতা. পিতু, মাতু, ভাৰু, মীতু, দুহিতু, জামাতু, নত্তু, হোতু, পোতু.
ল্তুপিতাদীনং ¶ অ হোতি গে আ চ, ভো কত্ত, ভো কত্তা, ভো পিত, ভো পিতা.
অ ই উ ইচ্চেসং ৰা দীঘো হোতি গে পরে তিলিঙ্গে. ভো পুরিসা, ভো পুরিস, ভো অগ্গী, ভো অগ্গি, ভো ভিক্খূ, ভো ভিক্খূ.
ঘতো ব্রহ্মাদিতো চ গস্সে ৰা হোতি. ভোতি কঞ্ঞে, ভোতি কঞ্ঞা, ভো ব্রহ্মে, ভো ব্রহ্ম, ভো খত্তে, ভো খত্ত, ভো ইসে, ভো ইসি, ভো সখে, ভো সখ. সখি সখীতি ইত্থিযং সিদ্ধমেৰ. আকতিগণো-যং, এৰমঞ্ঞত্রাপি.
অম্মাদীহি গস্সে ন হোতি. ভোতি অম্মা, ভোতি অন্না, ভোতি অম্বা.
অম্মাদীনং গে রস্সো হোতি ৰা. ভোতি অম্ম, ভোতি অম্মা.
৬৩. ঘো স্সং, স্সা, স্সাযং তিংসু.
স্সমাদীসু ঘো রস্সো হোতি. তস্সং, তস্সা, তস্সায, তং, সভতিং, এস্ৰিতি কিং? তায, সভায.
একৰচনে ¶ যোসু চ ঘওকারন্তৰজ্জিতা নং নামানং রস্সো হোতি তিলিঙ্গে. ইত্থিং, ইত্থিযা, ইত্থিযো, ৰধুং ৰধুযা, ৰধুযো, দণ্ডিং, দণ্ডিনা, দণ্ডিনো, সযম্ভুং, সযম্ভুনা, সযম্ভুৰো, অঘো নন্তি কিং? কঞ্ঞায, কঞ্ঞাযো, ওগ্গহণমুত্তরত্থং.
অঘোনং গে ৰা রস্সো হোতি তিলিঙ্গে, ইত্থি, ইত্থী, ৰধু, ৰধূ, দণ্ডি, দণ্ডী, সযম্ভু, সযম্ভূ. অঘোনংত্ৰেৰ? ভোতি কঞ্ঞা, ভো গো.
নপুংসকৰজ্জিতস্স নামস্স সিস্মিং রস্সো ন হোতি. ইত্থী, দণ্ডী, ৰধূ, সযম্ভূ. সিস্মিন্তি কিং? ইত্থিং, অনপুংসকস্সাতি কিং? দণ্ডি কুলং.
গসিহিনংৰজ্জিতাসু ৰিভত্তীসু গোসদ্দস্স গাৰগৰা হোন্তি. (গাৰং, গৰং), গাৰো, গৰো, গাৰেন, গৰেন, গাৰস্স, গৰস্স, গাৰস্মা, গৰস্মা, গাৰে, গৰে. অগসিহিনংসূতি কিং? ভো গো, গো তিট্ঠতি, গোহি, গোনং.
গোস্স সুম্হি গাৰগৰা হোন্তি ৰা. গাৰেসু, গৰেসু, গোসু.
গোস্স ¶ সে ৰা গৰং হোতি সহ সেন. গৰং, গাৰস্স, গৰস্স.
নংৰচনেন সহ গোস্স গুন্নং হোতি গৰংচ ৰা. গুন্নং, গৰং, গোনং.
গোতো নাস্স আ হোতি ৰা. গাৰা, গৰা, গাৰেন, গৰেন.
অংৰচনে গোস্স গাৰ্হ ৰা হোতি. ৰাৰ্হং, গাৰং, গৰং. গোস্স গোণাদেসো ন কতো… সদ্দন্তরত্তা.
পসঞ্ঞীতো অংৰচনস্স যং ৰা হোতি. ইত্থিযং, ইত্থিং. পীতোতি কিং? দণ্ডিং, রত্তিং.
ঝসঞ্ঞীতো অংৰচনস্স নং ৰা হোতি. দণ্ডিনং, দণ্ডিং. কথং ‘বুদ্ধং আদিচ্চবন্ধুন’ন্তি? যোগৰিভাৰা. ঝাতি কিং? ইত্থিং. ঈতি কিং? অগ্গিং.
ঝীতো ¶ যোনং নোনে ৰা হোন্তি যথাক্কমং পুল্লিঙ্গে. দণ্ডীনো, দণ্ডিনে, দণ্ডী, ঝীতো ত্ৰেৰ? ইত্থিযো, পুমেতি কিং? দণ্ডীনি কুলানি.
ঝীতো যোনং নো ৰা হোতি পুল্লিঙ্গে. দণ্ডিনো তিট্ঠন্তি, দণ্ডিনো পস্স, দণ্ডী ৰা.
ঝীতো স্মিংৰচনস্স নি হোতি ৰা, দণ্ডিনি, দণ্ডিস্মিং, ঝীতো ত্ৰেৰ? অগ্গিস্মিং.
অম্বুআদীহি স্মিনোনি হোতি ৰা, ফলং পততি অম্বুনি, পুপ্ফং যথা পংসুনি আতপে কতং, ৰাত্ৰেৰ? অম্বুম্হি, পংসুম্হি.
কম্মাদিতো স্মিনো নি হোতি ৰা. কম্মনি কম্মে. কম্ম, চম্ম, ৰেস্ম, ভস্ম (অস্ম), ব্রহ্ম, অত্ত, আতুম, ঘম্ম, মুদ্ধ. কম্মাদিতোতি কিং? বুদ্ধে.
কম্মাদিতো নাৰচনস্স এনো ৰা হোতি. কম্মেন, কম্মনা, চম্মেন, চম্মনা, কম্মাদিতোত্ৰেৰ? বুদ্ধেন.
ঝলতো ¶ সস্স নো ৰা হোতি. অগ্গিনো অগ্গিস্স, দণ্ডিনো দণ্ডিস্স, ভিক্খুনো ভিক্খুস্স, সযম্ভুনো সযম্ভুস্স,
কথং ‘যো চ সিস্সো মহামুনে’ তি? (৩) ‘‘ইতো ক্ৰচি সস্স টানুবন্ধো’’তি ব্রহ্মাদীসু পাঠা সস্স এ টানুবন্ধো.
ঝলতো স্মাস্স না হোতি ৰা. অগ্গিনা অগ্গিস্মা, দণ্ডিনা দণ্ডিস্মা, ভিক্খুনা ভিক্খুস্মা, সযম্ভুনা সযম্ভুস্মা.
লতো যোনং ৰো হোতি ৰা পুল্লিঙ্গে. ভিক্খৰো ভিক্খূ, সযম্ভুৰো সযম্ভূপুমেতি কিং? আযূনি.
জন্ত্ৰাদিতো যোনং নো হোতি ৰো চ ৰা পুল্লিঙ্গে. জন্তুনো, জন্তৰো জন্তুযো, গোত্রভুনো, গোত্রভুৰো গোত্রভূ. সহভুনো, সহভুৰো সহভূ.
কূপচ্চযন্ততো যোনং নো ৰা হোতি পুল্লিঙ্গে, ৰিদুনো ৰিদূ, ৰিঞ্ঞুনো ৰিঞ্ঞূ, সব্বঞ্ঞুনো সব্বঞ্ঞূ.
অমুসদ্দতো যোনং লোপোৰ হোতি পুল্লিঙ্গে, অমূ, পুমেত্ৰেৰ? অমুযো অমূনি. ৰোপৰাদোযং.
অমুস্মা ¶ সস্স নো ন হোতি, অমুস্স, নোতি কিং? অমুযা.
যোনং লোপে নিসু চ দীঘো হোতি, অট্ঠী অট্ঠীনি, যোলোপনিসূতি কিং? রত্তিযো.
এসু নামস্স দীঘো হোতি. অগ্গীসু, অগ্গীনং, অগ্গীহি.
পঞ্চাদীনং চুদ্দসন্নং সুনংহিস্ৰ হোতি. পঞ্চসু, পঞ্চন্নং, পঞ্চহি, ছসু, ছন্নং, ছহি, এৰং যাৰ অট্ঠরসা.
য্ৰাদীসু ন্তুস্স অ হোতি. গুণৰন্তা, গুণৰন্তং, গুণৰন্তে, গুণৰন্তেন ইচ্চাদি, য্ৰা-দোতি কিং? গুণৰা তিট্ঠতি.
অংসেসু ন্তপ্পচ্চযস্স ট হোতি ৰা ন্তুস্স চ. যং যং হি রাজ ভজতি সন্তংৰাযদি ৰা অসং, কিচ্চা-নকুব্বস্স করেয্য কিচ্চং, হিমৰংৰ পব্বতং, সুজাতিমন্তোপি অজাতিমস্স. যোগৰিভাগেনাঞ্ঞত্রাপি. চক্খুমা অন্ধিতা হোন্তি, ৰগ্গুমুদাতীরিযা পন ভিক্খূ ৰণ্ণৰা হোন্তি.
ঝসঞ্ঞস্স ¶ ইস্স যোসু ৰা ট হোতি পুল্লিঙ্গে. অগ্গযো অগ্গী, ঝগ্গহণং কিং? ইকারন্তসমুদাযস্স ট মা সিযাভি, রত্তিযো, ইগ্গহণং কিং? দণ্ডিনো, পুমেতি কিং? অট্ঠীনি.
লসঞ্ঞস্স উস্স ৰেৰোসু ট হোতি. ভিক্খৰে, ভিক্খৰো, ৰেৰোসূতি কিং? জন্তুযো, উগ্গহণং কিং? সযম্ভুৰো.
যোম্হি ক্ৰচি লসঞ্ঞস্স উস্স ৰা ট হোতি. হেতযো, নন্দন্তি তং কুরযো দস্সনেন, অজ্জেৰ তং কুরযো পাপযতু. ৰাতি কিং? হেতুযো.
লসঞ্ঞতো উতো যোস্সালপনে ৰেৰো হোন্তি ৰা পুল্লিঙ্গে. ভিক্খৰে, ভিক্খৰো ভিক্খূ, পুমেতি কিং আযূনি, আলপনেতি কিং? জন্তুযো তিট্ঠন্তি, লুতোত্ৰেৰ? ধেনুযো, সযম্ভুৰো.
৯৭. স্মাহিস্মিং নং ম্হাভিম্হি.
নামস্মা পরেসং স্মাহিস্মিন্নং ম্হা ভিম্হি ৰা হোন্তি যথাক্কমং. বুদ্ধম্হা বুদ্ধস্মা, বুদ্ধেভি বুদ্ধেহি, বুদ্ধম্হি বুদ্ধস্মিং, বহুলাধিকারাঅপৰাদৰিসযেপি, দসসহস্সিম্হি ধাতুযা.
অকারন্তস্স ¶ সুহিস্ৰে হোতি. বুদ্ধেসু বুদ্ধেহি.
অকারন্তানং সব্বাদীনং এ হোতি নংম্হি সুহিসু চ. সব্বেসং, সব্বেসু, সব্বেহি, সব্বাদীনন্তি কিং? বুদ্ধানং, অস্সেত্ৰেৰ? অমূসং. সব্ব কতর কতম উভয ইতর অঞ্ঞ অঞ্ঞতর অঞ্ঞতম (৪) ‘‘পুব্বপরা-ৰরদক্খিণুত্তরা-ধরানি ৰৰত্থাযমসঞ্ঞাযং’’ (পা,১,১,৩৪) য ত্য ত এত ইম অমু কিং এক তুম্হ অম্হ.
সব্বাদিতো নংৰচনস্স সংসানং হোন্তি. সব্বেসং, সব্বেসানং.
সব্বাদীনং ঘপতো সস্স স্সা ৰা হোতি, সব্বস্সা সব্বায, পগ্গহণমুত্তরত্থং.
সব্বাদীনং ঘপতো স্মিনো স্সং ৰা হোতি, সব্বস্সং সব্বায, অমুস্সং অমুযা.
ঘপতো স্মিনো যং ৰা হোতি, কঞ্ঞাযং কঞ্ঞায, রত্তিযং রত্তিযা, ৰধুযং ৰধুযা, সব্বাযং সব্বায, অমুযং অমুযা.
সভাপরিসাহি ¶ স্মিনো তিং ৰা হোতি, সভতিং সভায, পরিসতিং পরিসায.
এহি স্মিনো সি হোতি ৰা, পদসি পদস্মিং, বিলসি বিলস্মিং.
পদাদীহি নাস্স সা হোতি ৰা, পদসা পদেন, বিলসা বিলেন.
এহি নাস্স সা হোতি ৰা, কোধসা কোধেন, অত্থসা অত্থেন.
অকারন্ততো পরস্স নাৰচনস্স এনাদেসো হোতি, বুদ্ধেন, অতোতি কিং? অগ্গিনা.
অকারন্ততো নামস্মা সিস্স ও হোতি, বুদ্ধো, অতোত্ৰেৰ? অগ্গি.
অকারন্ততো নামস্মা সিস্স এ হোতি ৰা ক্ৰচি, ৰনপ্পগুম্বে যথা ফুস্সিতগ্গে. অপৰাদৰিসযেপি বহুলংৰীধানা-সুখে দুক্খে ¶ . ৰাতি কিং? ৰনপ্পগুম্বো ক্ৰচীতি কিং? পক্খে সব্বত্থ মা হোতু.
অকারন্ততো নামস্মা সিস্স অং হোতি নপুংসকলিঙ্গে. রূপং.
অকারন্ততো নামস্মা যোনং নি হোতি নপুংসকে. সব্বানি রূপানি, নিচ্চৰিধানে ফলং একচ্চাদিসব্বাদীনং পঠমাযং.
ঝলতো যোনং নি হোতি ৰা নপুংসকে, অট্ঠীনি অট্ঠী, আযূনি আযূ.
ঝলতো যোনং লোপো হোতি, অট্ঠী, আযূ, অগ্গী, ভিক্খূ, ঝলাত্ৰেৰ? অগ্গযো. পগেৰ কস্মা ন হোতি? অন্তরঙ্গত্তা অকারস্স.
জন্তুহেতূহি ঈকারন্তেহি ঘপ সঞ্ঞেহি চ পরেসং যোনং ৰা লোপো হোতি, জন্তূ জন্তুযো, হেতূ হেতুযো, দণ্ডী দণ্ডিযো, কঞ্ঞা কঞ্ঞাযো, রত্তী রত্তিযো, ইত্থী ইত্থিযো, ধেনূ ধেনুযো, ৰধূ ৰধুযো.
পসঞ্ঞস্স ¶ ইৰণ্ণস্স লোপো হোতি ৰা যকারে, রত্যো রত্যা, রত্যং, পোক্খরঞ্ঞো, পোক্খরঞ্ঞা, পোক্খরঞ্ঞং, ৰা ত্ৰেৰ? রত্তিযো, পস্সাতি কিং? দণ্ডিযো, ইৰণ্ণস্সাতি কিং? ধেনুযো ৰধুযো. কথং ‘অনুঞ্ঞাতো অহং মত্যা’তি? ‘যে পস্সা’তি যোগৰিভাগা.
নামস্মা গসীনং লোপো হোতি ৰিজ্ঝন্তরাভাৰে, ভো পুরিস, অযং, দণ্ডী.
অৰিজ্জমানসঙ্খ্যেহি পরাসং সব্বাসং ৰিভত্তীনং লোপো হোতি, চ ৰা এৰ এৰং, এতস্মাযেৰ লিঙ্গা অসঙ্খ্যেহি স্যাদ্যুপ্পত্তি অনুমীযতে.
একত্থীভাৰে সব্বাসং ৰিভত্তীনং লোপো হোতি বহুলং, পুত্তীযতি, রাজপুরিসো, ৰাসিট্ঠো, ক্ৰচি ন হোতি বহুলং ৰিধানা-পরন্তপো, ভগন্দরো, পরস্সপদং, অত্তনোপদং, গৰম্পতি, দেৰানংপিযতিস্সো, অন্তেৰাসী, জনেসুতো মমত্তং মামকো.
অমাদেকত্থা পুব্বং যদেকত্থং ততো পরাসং সব্বাসং ৰিভত্তীনং লোপো হোতি. অধিত্থি. ইধ ন হোতি বহুলং
ৰিধানা ¶ যথাপত্থীযা, যথাপরিসায, পুব্বস্মাতি কিং? গামগতো.
অমাদেকত্থা পুব্বং যদেকত্থমকারন্তং, ততো পরাসং সব্বাসং ৰিভত্তীনং লোপো ন হোতি, অন্তু, ভৰত্যপঞ্চম্যা, উপকুম্ভং, অপঞ্চমিযাতি কিং? উপকুম্ভা আনয.
অমাদেকত্থা পুব্বং যদেকত্থমকারন্তং, ততো পরাসং ততিযাসত্থমীনং ৰা অং হোতি, উপকুম্ভেন কতং, উপকুম্ভং কতং, উপকুম্তে নিধেহি, উপকুম্ভং নিধেহি.
নাম্হি রাজস্সি ৰা হোতি, সব্বদত্তেন রাজিনা, ৰাত্ৰেৰ? রঞ্ঞা.
রাজস্স ঊ হোতি ৰা সুনংহিসু, রাজূসু রাজেসু, রাজূনং রঞ্ঞং, রাজূহি রাজেহি.
ইমসদ্দস্সানিত্থিযং টে হোতি ৰা সুনংহিসু, এসু ইমেসু, এসং ইমেসং, এসি ইমেহি, অনিত্থিযন্তি কিং? ইমাসু, ইমাসং, ইমাহি.
ইমসদ্দস্সানিত্থিযং ¶ নাম্হি অনইমিইচ্চাদেসা হোন্তি, অনেন ইমীনা, অনিত্থিযংত্ৰেৰ? ইমায.
ইমসদ্দস্সানপুংসকস্স অযং হোতি সিম্হি, অযং পুরিসো, অযং ইত্থী, অনপুংসকস্সাতি কিং? ইমং.
ত্যতেতানমনপুংসকানং তস্স সো হোতি সিম্হি, স্যো পুরিসো, স্যা ইত্থী, এৰং সো, সা, এসো, এসা, অনপুংসকস্সেত্ৰেৰ? ত্যং, তং, এতং.
অনপুংসকস্সামুস্স মকারস্স সো হোতি সিম্হি, অসু পুরিসো, অসু ইত্থী.
অমুস্স মস্স কে ৰা সো হোতি, অসুকো অমুকো, অসুকা অমুকা, অসুকং অমুকং, অসুকানি অমুকানি.
তসদ্দস্স তস্স নো ৰা হোতি সব্বাসু ৰিভত্তীসু, নে তে নাযো তাযো, নং তং, নানি তানি ইচ্চাদি.
১৩২. ট সস্মাস্মিংস্সাযস্সংস্সাসংম্হাম্হিস্ৰি মস্স চ.
সাদীস্ৰিমস্স ¶ ততস্স চ টো ৰা হোতি, অস্স ইমস্স, অস্মা ইমস্মা, অস্মিং ইমস্মিং, অস্সায ইমিস্সায, অস্সং ইমিস্সং, অস্সা ইমিস্সা, আসং ইমাসং, অম্হা ইমম্হা, অম্হি ইমম্হি, অস্স তস্স, অস্মা তস্মা, অস্মিং তস্মিং, অস্সায তস্সায, অস্সং তস্সং, অস্সা তস্সা, আসং তাসং, অম্হা তম্হা, অম্হি তম্হি, স্সাযাদিগ্গহণমাদেসন্তরে মা হোতূতি.
ইসিস্মা সিস্স টে ৰা হোতি, ‘যো ন্ৰজ্জ ৰিনযে কঙ্খং, অত্থধম্মৰিদূ ইসে’, ৰাত্ৰেৰ? ইসি.
ইসিস্মা পরস্স দুতিযাযোস্স টে ৰা হোতি, ‘সমণে ব্রাহ্মণে ৰন্দে, সম্পন্নচরণে ইসে’, ৰাত্ৰেৰ? ইসযো পস্স, দুতিযস্সাতি কিং? ইসযো তিট্ঠন্তি.
অকারন্তেহি একচ্চাদীহি যোনং টে হোতি, একচ্চে তিট্ঠন্তি, একচে পস্স, অতোতি কিং? একচ্চাযো, এৰং এস স পঠম.
একচ্চাদীহি পরস্স নিস্স টা ন হোতি, একচ্চানি.
১৩৭. সব্বাদীহী ¶ .
সব্বাদীহি পরস্স নিস্স টা ন হোতি, সব্বানি.
অকারন্তেহি সব্বাদীহি যোনমেট হোতি, সব্বে তিট্ঠন্তি, সব্বে পস্স, অতোত্ৰেৰ? সব্বাযো.
নামভূতেহী অপ্পধানেহি চ সব্বাদীহি যং ৰুত্তং, যঞ্চাঞ্ঞং সব্বাদিকারিযং, তং ন হোতি, তে সব্বা, তে পিযসব্বা, তে অতিসব্বা.
ততিযত্থেন যোগে সব্বাদীহি যং ৰুত্তং, যঞ্চাঞ্ঞং সব্বাদি কারিযং, তং ন হোতি, মাসেন পুব্বানং মাসপুব্বানং.
চত্থসমাসৰিসযে সব্বাদীহি যং ৰুত্তং, যঞ্চাঞ্ঞং সব্বাদিকারিযং, তং ন হোতি, ইক্খিণুত্তরপুব্বানং, সমাসেতি কিং? অমুসঞ্চ তেসঞ্চ দেহি.
এত্থসমাসৰিসধয সব্বাদীহি যধস্সট ৰুত্তো, তস্স ৰা হোতি, পুগ্গুত্তরে, পুব্বুত্তরা.
এতেহি ¶ পুব্বাদীহি ছহি সৰিসযে এট ৰা হোতি, পুব্বে পুব্বা, পরে পরা, অপরে অপরা, দক্খিণে দক্খিণা, উত্তরে উত্তরা, অধরে অধরা, ছহিতিকিং? যে.
১৪৪. মনাদীহি স্মিংসংনাস্মানং সিসোওসাসা.
মনাদীহি স্মিমাদীনং সিসোওসাসা ৰা হোন্তি যথাক্কমং, মনসি মনস্মিং, মনসো মনস্স, মনো মনং, মনসা মনেন, মনসা মনস্মা, কথং ‘পুত্তো জাতো অচেতসো, হিত্ৰা যাতি সুমেধসো, সুদ্ধুত্তরৰাসসা, হেমকপ্পনৰাসসে’তি? সকত্থেণত্থা. মনতম তপ তেজ সির উর ৰচ ওজ রজযস পয (৬) ‘‘সরৰযা-যৰাসচেতা জলাসযাক্খযলোহপটমনেসু’’.
সন্থসদ্দস্স সব ভৰতি ভকারে, সব্ভি.
ভৰন্তসদ্দস্স ভোন্তাদেসো ৰা হোতি গযোনাসে, ভোন্ত ভৰং, ভোন্তো ভৰন্তো, ভোতা ভৰতা, ভোতো ভৰতো, ভো ইতি আমন্তণে নিপাতো ‘কুতো নু আগচ্ছথ ভো তযো জনা’, এৰং ভৰন্ততি, ভদ্দেতি সদ্দন্থরেন সিদ্ধং, সদ্ধন্থইতি দস্স দ্ৰিভাৰেন.
অগ্গিস্মা সিস্স নি যোতি ৰা, অগ্গিনি অগ্গি.
সিম্হি ¶ ন্তপ্পচ্চযস্স অং হোতি ৰা, গচ্ছং গচ্ছন্তো.
ভূধাতুতো ন্তস্স অং হোতি সিম্হি নিচ্চং পুনব্বিধানা, ভৰং.
সিম্হি মহন্তারহন্তানং ন্তস্স টা ৰা হোতি, মহা মহং, অরহা অরহং.
সিম্হি ন্তুস্স টা হোতি, গুণৰা.
ন্তুস্স অংঙং হোন্তি সিম্হি নপুংসকে, গুণৰং কুলং, গুণৰন্তং কুলং, নপুংসকেতিং কিং? সীলৰা ভিক্খু.
হিমৰতো সিম্হী ন্তুস্স ও ৰা হোতি, হিমৰন্তো হিমৰা.
রাজাদীহিযুৰাদীহি চ সিস্স আ হোতি, রাজা, যুৰা. রাজ ব্রহ্ম সখ অত্ত আতুম (৭) ‘‘ধম্মো ৰাঞ্ঞত্থে’’ দল়্হধম্মা, অস্ম, (৮) ‘‘ইমো ভাৰে’’ অণিমা, (মহিমা, গরিমা) লঘিমা, যুৰ সা সুৰা মঘৰ পুম ৰত্তহ.
রাজাদীনং ¶ যুৰাদীনং চ আনঙ হোতি ৰা অংম্হি, রাজানং রাজং, যুৰানং যুৰং.
রাজাদীহি যুৰাদীহি চ যোনং আনো ৰা হোতি, রাজানো যুৰানো, ৰা ত্ৰেৰ? রাজা রাজে, যুৰা যুৰে.
সখতো যোন মাযো নো হোন্তি ৰা আনো চ, সখাযো, সখিনো, সখানো, ৰা ত্ৰেৰ? সখা, সখে.
সখতো স্মিনো টে হোতি, সখে, নিচ্চত্থো-যমারম্ভো.
সখস্স ই হোতি নোনাসেসু, সখিনো, সখিনা, সখিস্স.
সখস্স ই ৰা হোতি স্মানংসু, সখিস্মা সখস্মা, সখীনং সখানং.
সখস্স আরঙ ৰা হোতি যোস্ৰংহিসু স্মানংসু চ, সখারো সখাযো, সখারেসু সখেসু, সখারং সখং, সখারেহি সখেহি, সখারা সখা, সখস্মা, সখারানং সখানং.
ল্তুপ্পচ্চযন্তানং ¶ পিতাদীনং চ আরঙ হোতী সতো-ঞ্ঞত্র, কত্তারো, পিতরো, কত্তারং, পিতরং, কত্তারা, পিতরা, কত্তরি, পিতরি, অসেতি কিং? কত্তুনো, পিতুনো.
নম্হি ল্তুপিতাদীনুমানঙ ৰা হোতি, কত্তারানং কত্তূনং, দিতরানং পিতুন্নং.
নম্হি ল্তুপিতাদীনমা ৰা হোতী, কত্তানং কত্তূনং, পীতানং পিতুন্নং.
ল্তুপিতাদিহি সস্স লোপো ৰা হোতি, কত্থু কত্থুনো, সকমন্তাতু সকমন্ধাতুনো, পীতু পিতুনো.
সুহিসু ল্তুপিতাদীনমারঙ ৰা হোতি, কত্তারেসু কত্তূসু, পিতরেসু পিতূসু, কত্তারেহি কত্তূহি, পিতরেহি পীতূহী.
যোসু নদিসদ্দস্স আম ৰা হোতি, নজ্জাযো নদিযো.
কতিম্হা ধযানং টি হোতি, কতি তিট্ঠন্তি, কতি পস্স.
পঞ্চাদীহি ¶ চুদ্দসহি সংখ্যাহি যোনং টো হোতি পঞ্চ, পঞ্চ, এৰং যাৰ অট্ঠারসা. পঞ্চাদীহীতি কিং? দ্ৰে, তযো, চত্তারো, চুদ্ধসহীতি কিং? দ্ৰে ৰিসতিযো.
উভগোহি যোনং টো হোতি, উভো, উভো, গাৰো, গাৰো, কথং ‘ইমেকরত্থিং উভযো ৰসামা’তি? টোম্হি যকারাগমো.
আরৰাদেসতো যোনং টো হোতি, সখারো, কত্তারো, পিতরো.
আরৰাদেসম্হা যোনং টোটে ৰা হোন্তি যথাক্কমং, সখারো, সখারে সখাযো, টোগ্গহণং লাঘৰত্থং.
আরৰাদেসম্হা নাস্মানং টা হোতি, কত্তারা, কত্তরা. কূচি ৰা হোতি বযুলাধিকারা, এতাদিসা সখারম্হা.
আরৰাদেসম্হা স্মিনো টি হোতি, কত্তরি, ৰিতরি.
দিৰাদীহি ¶ নামেহি স্মিনো টি হোতি, দিৰি, ভুৰি. নিচ্চং ৰকারাগমো.
স্মিম্হি আরো রস্সো হোতি, কত্তরি, নত্তরি.
নত্ৰাদিৰজ্জিতানং পিতাদীনমারো রস্সো হোতি সব্বাসু ৰিভত্তীসু, পিতরো, পিতরং, অনুত্ৰাদীনন্তি কিং? নত্তারো.
সুহিসু যুৰাদীনং আনঙ হোতি, যুৰানেসু, যুৰানেহি.
এসু যুৰাদীনমা হোতি, যুৰানো, যুৰানা, যুৰানে.
যুৰাদীহি স্মাস্মিন্নং নানে হোন্তি যথাক্কমং, যুৰানা, যুৰানে.
যুৰাদীহি যোনং নোনে ৰা হোন্তি যথাক্কমং, যুৰানো, যুৰানে, ৰাতি কিং? যুৰে পস্স, নোগ্গহণং লাঘৰত্থং.
অঞ্ঞপদত্থে ¶ ৰত্তমানা ইকারন্ততো নামস্মা যোনং নোনে ৰা হোন্তি যথাক্কমং পুল্লিঙ্গে, তোমরঙ্কুসপাণিনো, তোমরঙ্কুসপাণিনে, ৰাত্ৰেৰ? তোমরঙ্কুসপাণযো, অঞ্ঞত্থেতি কিং? পাণযো.
অঞ্ঞপদত্থে ৰত্থমানা ইকারন্ততো নামস্মা স্মিনো নে হোতি ৰা ক্ৰচি পুল্লিঙ্গে, কতঞ্ঞুম্হি চ পোসম্হি, সীলৰন্তে অরিয ৰুত্তিনে, ৰাত্ৰেৰ? অরিযৰুত্তিম্হি, পুমেত্ৰেৰ? অরিযৰুত্তিযা.
পুমসদ্দতো স্মিনো যং ৰুত্তং, তং ৰা হোতি, পুমানে পুমে.
পুমস্স নাম্হি যং ৰুত্তং, তং ৰা হোতি, পুমানা পুমেন.
পুমস্স সুম্হি যং ৰুত্তং, তং আ চ ৰা হোতি, পুমানেসু, পুমাসু পুমেসুং.
পুমসদ্দতো গস্স অং ৰা হোতি, ভো পুমং ভো পুম, ভো ইত্তিপুমং ভো ইত্থিপুম.
সাসদ্দস্স ¶ আনঙ হোতি অংসে গে চ, সানং, সানস্স, চভা সান.
ৰত্তহা সনংনং নোনানং হোন্তি যথাক্কমং, ৰত্তহানো, ৰত্তহানানং.
ব্রহ্মস্স উ ৰা হোতি সনংসু, ব্রহ্মুনো ব্রহ্মস্স, ব্রহ্মূনং ব্রহ্মানং.
ব্রহ্মস্স উ হোতি নাম্হি, ব্রহ্মুনা.
১৯২. পুমকম্মথামদ্ধানং ৰা সস্মাসু চ.
পুমাদিনমু হোতি ৰা সস্মাসু নাম্হি চ, পুমুনো পুমস্স, পুমুনা পুমানা, পুমুনা পুমানা, কম্মুনো কম্মস্স, কম্মুনা কম্মস্মা, কম্মুনা কম্মনা, থামুনো থামস্স, থামুনা থামস্মা, থামুনা থামেন, অদ্ধুনো অদ্ধস্স, অদ্ধুনা অদ্ধস্মা, অদ্ধুনা অদ্ধনা.
যুৰা সস্স ৰা ইনো হোতি, যুৰিনো যুৰস্স.
অত্তাতুমেহি ¶ সস্স নো হোতি ৰা, অত্তনো অত্তস্স, আতুমনো আতুমস্স.
অত্তআতুমানং সুহিসু ৰা নক হোতি, অত্তনেসু অত্তেসু আতুমনেসু আতুমেসু, অত্তনেহি অত্তেহি আতুমনেহি আতুমেহি, কথং ‘ৰেরিনেসু’তি? ‘নক’ ইতি যোগৰিভাগা.
ব্রহ্মা অত্তআতুমেহি চ স্ৰাস্স না হোতি, ব্রহ্মুনা, অত্তনা, আতুমনা.
১৯৭. ইমেতানমেনান্ৰাদেসে দুতিযাযং.
ইমএতসদ্দানং কথিতানুকথনৰিসযে দুতিযাযমেনাদেসো হোতি, ইমং ভিক্খুং ৰিনযমজ্ঝাপয, অথো এনং ধম্মমজ্ঝাপয, ইমে ভিক্খূ ৰিনযমজ্ঝাপয, অথো এনে ধম্মমজ্ঝাপয, এৰমেতস্স চ যোজনিযং.
সব্বাসু ৰিভত্তিসু কিস্স কো হোতি, কো, এক, কা, কাযো, কং, কানি, কেনেচ্চামি.
অনিত্থিযং ¶ কিস্স কি ৰা হোতি সস্মিংসু, কিস্স কস্স, কিস্মিং কস্মিং, অনিত্থিযন্তি কিং? কস্সা, কস্সং.
অংসিসু সহ তেহি কিংসদ্দস্স কিং হোতি নপুংসকে. কিং, কিং, নপুংসকেতি কিং? কো, কং.
অংসিসু সহ তেতি ইমস্স ইদং হোতি ৰা নপুংসকে, ইদং ইমং, ইদং ইমং.
অংসিসু সহ তেহি অমুস্স অদুং হোতি ৰা নপুংসকে, অদুং অমুং, অদুং অমুং.
অম্হস্স অস্মা হোতি ৰা সুম্হি, ভত্তিরস্মাসু যা তৰ, ৰা ত্ৰেৰ? অম্হেসু.
২০৪. নংম্হি তিচতুন্নমিত্থিযং তিস্সচতস্সা.
নংম্হি তিচতুন্নং তিস্সচতস্সা হোন্তি ইত্থিযং যথাক্কমং, তিস্সন্নং চতস্সন্নং, ইত্থিযন্তি কিং? তিণ্ণং চতুন্নং.
২০৫. তিস্সোচতস্সো যোম্হি সৰিভত্তীনং.
ৰিভত্তিসহিতানং তিচতুন্নং যোম্হি তিস্সো চতস্সো হোন্তি ইত্থিযং যথাক্কমং, তিস্সো চতস্সো.
যোম্হি ¶ সৰিভত্তীনং তিচতুন্নং যথাক্কমং তীণিচত্তারি হোন্তি নপুংসকে, তীণি. চত্তারি.
যোম্হি সৰিভত্তীনং তিচতুন্নং তযোচত্তারো হোন্তি যথাক্কমং পুল্লিঙ্গে, তযো, চত্তারো.
চতুসদ্দস্স সৰিভত্তিস্স যোম্হি চতুরো ৰা হোতি পুল্লিঙ্গে, চতুরো জনা সংৰিধায, কথং ‘চতুরো নিমিত্তে নাদ্দস্সাসি’ন্তি? লিঙ্গৰিপল্লাসা.
যোস্ৰম্হস্স সৰিভত্তিস্স মযমস্মা ৰা হোন্তি যথাক্কমং, মযং, অস্মা, অম্হে.
নংসেস্ৰমুস্স সৰিভত্তিস্স অস্মাকং মমং হোন্তি ৰা যথাক্কমং, অস্মাকং, অম্হাকং, মমং মম.
সিম্হি অম্হস্স সৰিভত্তিস্স অহং হোতি, অহং.
অংম্হি সিম্হি চ তুম্হস্স সৰিভত্তিস্স তুৰংত্ৰং হোন্তি যথাক্কমং, তুৰং, ত্ৰং.
তুম্হস্স ¶ তযাতযীনং তকারস্স ত্ৰ হোতি ৰা, ত্ৰযা তযা, ত্ৰযি তযি.
স্ৰাম্হি তুম্হস্স সৰিভত্তিস্স ত্ৰম্হা হোতি ৰা, পত্তা নিস্সং সযং ত্ৰম্হা, ৰা ত্ৰেৰ? ত্ৰযা.
২১৫. ন্তন্তূনংন্তোযোম্হী পঠমে.
পঠমে যোম্হি ন্তন্তূনং সৰিভত্তীনং ন্তোইচ্চাদেসো ৰা হোতি, গচ্ছন্তো, গচ্ছন্তা, গুণৰন্তো গুণৰন্তা.
নংম্হি ন্তন্তূনং সৰিভত্থীনং তং ৰা হোতি, গচ্ছতং গচ্ছন্তানং, গুণৰতং গুণৰন্তানং.
সাদীসু ন্তন্তূনং সৰিভত্তীনং তোতাতিতা হোন্তি ৰা যথাক্কমং, গচ্ছতো গচ্ছন্তস্স, গুণৰতো গুণৰন্তস্স, গচ্ছতা গচ্ছন্তম্হা, গুণৰতা গুণৰন্থম্হা, গচ্ছতি গচ্ছন্তে, গুণৰতি গুণৰন্তে, গচ্ছতা গচ্ছন্তেন, গুণৰতা গুণৰন্তেন.
গে পরে ন্তন্তূনং সৰিভত্তীনং টটাঅং ইচ্চাদেসা হোন্তি, ভো গচ্ছ, ভো গচ্ছা, ভো গচ্ছং, তো গুণৰ, ভো গুণৰা, ভো গুণৰং.
২১৯. যোম্হি দ্ৰিন্নং দুৰেদ্ৰে.
যোম্হী ¶ দ্ৰীস্স সৰিভত্তিস্স দুৰেদ্ৰে হোন্তি পচ্চেকং, দুৰে, দ্ৰে.
২২০. দুৰিন্নং নংম্হি ৰা. নংম্হি দ্ৰিস্স সৰিভত্তিস্স দুৰিন্নং হোতি ৰা, দুৰিন্নং, দ্ৰিন্নং.
২২১. রাজস্স রঞ্ঞং. নংম্হি রাজস্স সৰিভত্তিস্স রঞ্ঞং হোতি ৰা, রঞ্ঞং রাজানং.
২২২. নাস্মাসু রঞ্ঞা. নাস্মাসু রাজস্স সৰিভত্তিস্স রঞ্ঞা হোতি, রঞ্ঞা কতং, রঞ্ঞা নিস্সটং.
২২৩. রঞ্ঞো রঞ্ঞস্স রাজিনো সে. সে রাজস্স সৰিভত্তিস্স রঞ্ঞো রঞ্ঞস্স রাজিনো হোন্তি, রঞ্ঞো, রঞ্ঞস্স, রাজিনো.
২২৪. স্মিম্হি রঞ্ঞেরাজিনি. স্মিম্হি রাজস্স সৰিভত্তিস্স রঞ্ঞে রাজিনি হোন্তি, রঞ্ঞে, রাজিনি.
২২৫. সমাসে ৰা. সমাসৰিসযে এতে আদেসা রাজস্স ৰা হোন্তি, কাসিরঞ্ঞা কাসিরাজেন, কাসিরঞ্ঞা কাসিরাজস্মা, কাসিরঞ্ঞো কাসিরাজস্স, কাসিরঞ্ঞে কাসিরাজে.
২২৬. স্মিম্হি তুম্হাম্হানং তযিমযি. স্মিম্হি তুম্হঅমুসদ্দানং সৰিভত্তীনং তযিমযি হোন্তি যথাক্কমং, তযি, মযি.
অংম্হি ¶ তুম্হঅম্হসদ্দানং সৰিভত্তীনং তং মং তৰং মমং হোন্তি যথাক্কমং, তং, মং, তৰং, মমং,
নাস্মাসু তুম্হঅম্হসদ্দানং সৰিভত্তীনং তযামযা হোন্তি যথাক্কমং, তযা কতং, মযা কতং, তযা নিস্সটং, মযা নিস্সটং.
সে তুম্হঅম্হসদ্দানং সৰিভত্তীনং তৰ মম তুয্হং ময্হং হোন্তি যথাক্কমং, তৰ, তুয্হং, মম, ময্হং.
নংম্হি তুম্হঅম্হসদ্দানং সৰিভত্তীনং ঙংঙাকং হোন্তি পচ্চেকং, তুম্হং, তুম্হাকং, অম্হং, অম্হাকং, যথাসঙ্খ্যমত্র ন ৰিৰচ্ছতে.
তুম্হঅম্হসদ্দানং সৰিভত্তীনং পচ্চেকং ঙংঙাকং ৰা হোন্তি যোম্হি দুতিযে, তুম্হং, তুম্হাকং, তুম্হে, অম্হং, অম্হাকং, অম্হে.
ইদমধিকতং ৰেদিতব্বং. পজ্জতে-নেনত্থোতি পদং-স্যাদ্যন্তং ত্যাদ্যন্তং চ, পদসমূহো ৰাক্যং.
অপঞ্চমিযা ¶ যোনংহিস্ৰপাদাদো ৰত্তমানানং পদস্মা পরেসং একৰাক্যে ঠিতানং তুম্হাম্হসদ্দানং সৰিভত্তীনং ৰোনো হোন্তি ৰা যথাক্কমং, তিট্ঠথ ৰো, তিট্ঠথ তুম্হে, তিট্ঠাম নো, তিট্ঠাম মযং, পস্সতি ৰো, পস্সতি তুম্হে, পস্সতি নো, পস্সতি অম্হে, দীযতে ৰো, দীযতে তুম্হং, দীযতে নো, দীযতে অম্হং, ধনং ৰো, ধনং তুম্হং, ধনং নো ধনং অম্হং, কতং ৰো, কতং তুম্হেহি, কতং নো, কতং অম্হেহি, অপঞ্চম্যাতি কিং? নিস্সটং তুম্হেহি, নিস্সটং অম্হেহি, অপাদাদোত্ৰেৰ? ‘বলঞ্চ ভিক্খূনমনুপ্পদিন্নং, তুম্হেহি পুঞ্ঞং পসুতং অনপ্পকং’, পদতোত্ৰেৰ? তুম্হে তিট্ঠথ, একৰাক্যেত্ৰেৰ? দেৰদত্তো তিট্ঠতি গামে, তুম্হে তিট্ঠথ নগরে, সৰিভত্তীনংত্ৰেৰ? অরহতি ধম্মো তুম্হাদিসানং, অরহতি ধম্মো অম্হাদিসানং.
নাম্হি সে চ অপাদাদো ৰত্তমানানং পদস্মা পরেসং একৰাক্যে ঠিতানং তুম্হাম্হসদ্দানং সৰিভত্তীনং তেমে ৰা হোন্তি যথাক্কমং, কতং তে, কতং তযা, কতং মে, কতং মযা, দীযতে তে, দীযতে তৰ দীযতে মে, দীযতে মম, ধনং তে, ধনং তৰ, ধনং মে, ধনং মম.
কথিতানুকথনৰিসযে তুম্হঅম্হ-সদ্দানমাদেসা নিচ্চং ভৰন্তি পুনব্বিধানা, গামো তুম্হং পরিগ্গহো, অথো জনপদো ৰো পরিগ্গহো.
ৰিজ্জমানপুব্বস্মা ¶ পঠমন্তা পরেসং তুম্হঅম্হসদ্দানমাদেসা ৰা হোন্তি অন্ৰাদেসেপি, গামে পটো তুম্হাকং, অথো নগরে কম্বলো ৰো, অথো নগরে কম্বলো তুম্হাকং, সপুব্বাতি কিং? পটো তুম্হাকং, অথো কম্বলো ৰো, পঠমন্তাতি কি? পটো নাগরে তুম্হাকং, অথো কম্বলো গামে ৰো.
চাদীহি যোগে তুম্হঅম্হসদ্দানমাদেসা ন হোন্তি, গামো তৰ চ পরিগ্গহো, মম চ পরিগ্গহো, গামো তৰ ৰা পরিগ্গহো, মম ৰা পরিগ্গহো, গামো তৰ হ পরিগ্গহো, মম হ পরিগ্গহো, গামো তৰাহ পরিগ্গহো, মমাহ পরিগ্গহো, গামো তৰেৰ পরিগ্গহো, মমেৰ পরিগ্গহো, এৰং সব্বত্থ উদাহরিতব্বং, যোগেতি কিং? গামো চ তে পরিগ্গহো, নগরঞ্চ মে পরিগ্গহো.
দস্সনত্থেসু আলোচনৰজ্জিতেসু পযুজ্জমানেসু তুম্হঅম্হসদ্দানমাদেসা ন হোন্তি, গামো তুম্হে উদ্দিস্সাগতো, গামো অম্হে উদ্দিস্সাগতো, অনালোচনেতি কিং? গামো ৰো আলোচেতি, গামো নো আলোচেতি.
২৯৩. আমন্তণং পুব্বমসন্তংৰ. আমন্তণং পুব্বমৰিজ্জমানং ৰিয হোতি তুম্হাম্হসদ্দানমাদেসৰিসযে, দেৰদত্ত তৰ পরিগ্গহো, আমন্তণন্তি কিং? কম্বলো তে পরিগ্গহো, পুব্বমিতি কিং? ‘মযেতং সব্বমক্খাতং, তুম্হাকং দ্ৰিজপুঙ্গৰা ¶ , পরস্স হি অৰিজ্জমানত্তে ‘অপাদাদো’তি পটিসেধো ন সিযা. ইৰাতি কিং? সৰনং যথা সিযা.
সমানাধিকরণে পরতো সামঞ্ঞৰচনমামন্তণমসন্তং ৰিয ন হোতি, মাণৰক জটিলক তে পরিগ্গহো. পরস্সাৰিজ্জমানত্তেপি পুব্বরূপমুপাদাযাদেসো হোতি, সামঞ্ঞৰচনন্তি কিং? দেৰদত্ত মাণৰক তৰ পরিগ্গহো, একত্থেতি কিং? দেৰদত্ত যঞ্ঞদত্ত তুম্হং পরিগ্গহো.
বহূসু ৰত্তমানমামন্তণং সামঞ্ঞৰচনমেকত্থে অৰিজ্জমানং ৰিয ৰা ন হোতি, ব্রাহ্মণা গুণৰন্তো তুম্হাকং পরিগ্গহো, ব্রাহ্মণা গুণৰন্তো ৰো পরিগ্গহো.
ইতি মোগ্গল্লানে ব্যাকরণে ৰুত্তিযং
স্যাদিকণ্ডো দুতিযো.
(৩) ততিযো কণ্ডো (সমাসো)
স্যাদ্যন্তং স্যাদ্যন্তেন সহেকত্থং হোতীতি ইদমধিকতং ৰেদিতব্বং, সো চ ভিন্নত্থানমেকত্থীভাৰো সমাসোতি ৰুচ্চতে.
২. অসঙ্খ্যংৰিভত্তি সম্পত্তি সমীপ সাকল্যাভাৰ যথা পচ্ছাযুগপদত্থে.
অসঙ্খ্যং ¶ , স্যাদ্যন্তং ৰিভত্যাদীনমত্থে ৰত্তমানং স্যাদ্যন্তেন সহেকত্থং ভৰতি, তত্থ ৰিভত্যত্থে তাৰ ইত্থীসু কথা পৰত্তা অধিত্থি. সম্পত্তি দ্ৰিধা অত্তসম্পত্তি সমিদ্ধি চ, সম্পন্নং ব্রহ্মং সব্রহ্মং লিচ্ছৰীনং, সমিদ্ধি ভিক্খানং সুভিক্খং. সমীপে কুম্ভস্স সমীপমুপকুম্ভং. সাকল্যেসতিণমজ্ঝোহরতি, সাগ্যধীতে. অভাৰো সম্বন্ধিভেদা বহুৰিধো, তত্র ইদ্ধাভাৰে-ৰিগতা ইদ্ধি সদ্দিকানং দুস্সদ্দিকং, অত্থাভাৰে-অভাৰো মক্খিকানং নিম্মক্খিকং, অহিক্কমাভাৰে-অতিগতানি তিণানি নিত্তিণং, সম্পত্যাভাৰে-অতিগতং লহুপাৰুরণং অতিলহুপাৰুরণং, লহুপাৰুরণস্স নাযমুপভোগকালোতি অত্থো. যথা এত্থা-নেকৰিধো, তত্র যোগ্গতাযং-অনুরূপং সুরূপোৰহতি, ৰিচ্ছাযং-অন্ৰদ্ধমাসং, অত্থানতিৰত্তিযং-যথাসত্তি, সদিসত্তে, সদিসো কিখিযা সকিখি, আনুপুব্বিযে-অনুজেট্ঠং, পচ্ছাদত্থেঅনুরথং, যুগপদত্থে-সচক্কং নিধেহি.
যথাসদ্দো তুল্যত্থে ৰত্তমানো স্যাদ্যন্তেন সহেকত্থো ন ভৰতি, যথা দেৰদত্তো তথা যঞ্ঞদত্তো.
যাৰসদ্দো-ৰধারণে ৰত্তমানো স্যাদ্যন্তেন সহেকত্থো ভৰতি, অৰধারণ মেত্তকতা পরিচ্ছেদো, যাৰামত্তং ব্রাহ্মণে আমন্তয, যাৰজীৰং, অৰধারণেতি কিং? যাৰ দিন্নং তাৰ ভুত্তং, নাৰধারযামি কিত্তকং মযা ভুত্তন্তি.
৫. পয্যপা ¶ বহি তিরো পুরে পচ্ছা ৰা পঞ্চম্যা.
পরিআদযো পঞ্চম্যন্তেন সহেকত্থা হোন্তি ৰা, পরিপব্বতং ৰস্সি দেৰো পরিপব্বতা, অপপব্বতং ৰস্সি দেৰো অপপব্বতা, আপাটলিপুত্তং ৰস্সি দেৰো আপাটলিপুত্তা, বহিগামং বহি গামা, তিরোপব্বতং তিরোপব্বতা, পুরেভত্তং পুরেভত্তা, পচ্ছাভত্তং পচ্ছাভত্তা, ৰেতাধিকারো.
অনুসদ্দো সামীপ্যে আযামে চ ৰত্তমানো স্যাদ্যন্তেন সহেকত্থো হোতি ৰা, অনুৰনমসনি গতা, অনুগঙ্গং বারাণসী, সমীপাযামেস্ৰীতি কিং? রক্খমনুৰিজ্জোততে ৰিজ্জু.
তিট্ঠগুপ্পভুতীনি একত্থীভাৰৰিসযে নিপাতীযন্তে, তিট্ঠন্তী গাৰো যস্মিং কালে তিট্ঠগু কালো, ৰহগ্গু কালো. আযতীগৰং, খলেযৰং, লূনযৰং লূযমানযৰমিচ্চাদি, চ্যন্তো পেত্থ কেসা কেসি, দণ্ডা দণ্ডি, তথা ৰেলাপ্পভাৰনত্থোপি, পাতো নহানং পাতরহানং, সাযং নযানং সাযনহানং, পাতকালং সাযকালং, পাতমেঘং সাযমেঘং, পাতমগ্গং সাযমগ্গং.
৮. ওরে পরি পটি পারে মজ্ঝে হেট্ঠুদ্ধাধো-ন্তোৰাছট্ঠিযা. ওরাদযো সদ্দা ছট্ঠিযন্তেন সহেকত্থা ৰা হোন্তি, একারন্তত্তং নিপাতনতো, ওরেগঙ্গং, পরিসিখরং, পটিসোতং, পারেযমুনং, মজ্ঝেগঙ্গং, হেট্ঠাপাসাদং, উদ্ধগঙ্গং, অধোগঙ্গং, অন্থোপাসাদং, পুন ৰাৰিধানা ‘গঙ্গাওর’ মিচ্চাদীপি হোন্তি.
যদেতমতিক্কন্তমেকত্থং ¶ , তং নপুংসকলিঙ্গং ৰেদিতব্বং, তথা চেৰোদাহটং, ৰা ক্ৰচি বহুলাধিকারা, যথাপরিসং যথাপরিসায, সকায সকায পরিসাযাতি অত্থো.
অমাদি স্যাদ্যন্তং স্যাদ্যন্তেন সহ বহুলমেকত্থং হোতি গামং গতো গামগতো, মুহুত্তং সুখং মুহুত্তসুখং, ৰুত্তিযেৰোপপদসমাসে কুম্ভকারো, সপাকো, তন্তৰাযো, ৰরাহরো. ন্তমানক্তৰন্তূতি ৰাক্যমেৰ, ধম্মং সুণন্তো, ধম্মং সুণমানো, ওদনং ভুত্তৰা.
রঞ্ঞা হতো রাজহতো, অসিনা ছিন্নো অসিচ্ছিন্নো, পিতুসদিসো, পিতুসমো, সুখসহগতং, দধিনা উপসিত্তং ভোজনং দধিভোজনং, গুল়েন মিস্সো ওদনো গুল়োদনো, ৰুত্তিপদেনেৰোপসিত্তাদিকিরিযাযাখ্যাপনতো নত্থাযুত্তত্থতা. ক্ৰচি ৰুত্তিযেৰ উরগো, পাদপো. ক্ৰচি ৰাক্যমেৰ ফরসুনা ছিন্নৰা, দস্সনেন পহাতব্বা.
বুদ্ধস্স দেয্যং বুদ্ধদেয্যং, যূপায দারু যূপাদারু, রজনায দোণি রজনদোণি. ইধ ন হোতি সঙ্ঘস্স দাতব্বং. কথং ‘এতদত্থো এতদত্থা এতদত্থ’ন্তি? অঞ্ঞপদত্থে ভৰিস্সতি.
সৰরেহি ভযং সৰরভযং, গামনিগ্গতো, মেথুনাপেতো, ক্ৰচি ৰুত্তিযেৰ কম্মজং, চিত্তজং, ইধ ন হোতি রুক্খা পতিতো.
রঞ্ঞো ¶ পুরিসো রাজপুরিসো. বহুলাধিকারা ন্তমাননিদ্ধারিযপূরণভাৰতিত্তত্থেহি ন হোতি-মমানুকুব্বং, মমানুকুরুমানো, গুন্নং কণ্হা সম্পন্নখীরতমা, সিস্সানং পঞ্চমো, পটস্স সুক্কতা, ক্ৰচি হোতেৰ-ৰত্তমানসামীপ্যং, কথং ‘ব্রাহ্মণস্স সুক্কা দন্তা’তি? সাপেক্খতায ন হোতি. ইধ পন হোতেৰ ‘চন্দনগন্ধো, নদিঘোসো, কঞ্ঞারূপং, কাযসম্ফস্সো, ফলরসো’তি, ফলানং তিত্তো, ফলানমাসিতো, ফসানং সুহিতো.
ব্রাহ্মণস্স উচ্চং গেহন্তি সাপেক্খতায ন হোতি, ‘রঞ্ঞো পাটলিপুত্তকস্স ধন’ন্তি ধনসম্বন্ধে ছট্ঠীতি পাটলিপুত্তকেন সম্বন্ধাভাৰা ন হেস্সতি, ‘রঞ্ঞো গো চ অস্সো চ পুরিসো চা’তি ভিন্নত্থতায ৰাক্যমেৰ, ‘রঞ্ঞো গৰাস্সপুরিসা রাজগৰাস্সপুরিসা’তি ৰুত্তি হোতেৰেকত্তিভাৰে.
দানে সোণ্ডো দানসোণ্ডো, ধম্মরতো, দানাভিরতো. ক্ৰচি ৰুত্তিযেৰ কুচ্ছিসযো, থলট্ঠো, পঙ্কজং, সরোরুহং. ইধ ন হোতি ভোজনে মত্তঞ্ঞুতা, ইন্দ্রিযেসু গুত্তদ্ৰারতা, আসনে নিসিন্নো, আসনে নিসীদিতব্বং.
ৰিসেসনং স্যান্তং ৰিসেস্সেন স্যাদ্যন্তেন সমানাধিকরণেন সহেকত্থং হোতি, নীলঞ্চ তং উপ্পলঞ্চেতি নীলুপ্পলং, ছিন্নঞ্চ তং পরুল়্হঞ্চেতি ছিন্নপরল়্হং, সত্থীৰ সত্থী, সত্থী চ সা সামা চেতি সত্থিসামা, সীহোৰ সীহো, মুনি চ সো সীহো চেতি মুনিসীহো, সীলমেৰ ধনং সীলধনং.
ক্ৰচি ¶ ৰাক্যমেৰ পুণ্ণো মন্তাণিপুত্তো, চিত্তো গহপতি. ক্ৰচি ৰুত্তিযেৰ কণ্হসপ্পো, লোহিতসালি, ৰিসেসনন্তি কিং? তচ্ছকো সপ্পো, একত্থেনেতি কিং? কাল়ম্হা অঞ্ঞো. কথং ‘পত্তজীৰিকো, আপন্নজীৰিকো, মাসজাতো’তি? অঞ্ঞপদত্থে ভৰিস্সতি.
নঞিচ্চেতং স্যাদ্যন্তং স্যাদ্যন্তেন সহেকত্থং হোতি, ন ব্রাহ্মণো অব্রাহ্মণো, বহুলাধিকারতো অসমত্থত্থেহি, কেহিচি হোতি ‘অপুনগেয্যা গাথা, অনোকাসং কারেত্ৰা, অমূলা মূলং গন্ত্ৰা. ঈসংকল়ারো, ঈসংপিঙ্গলোতি ‘স্যাদি স্যাদিনে’তি সমাসো, ৰাক্যমেৰ ৰাতিপ্পসঙ্গাভাৰা.
১৩. কুপাদযো নিচ্চমস্যাদিৰিধিম্হি.
কুসদ্দো পাদযো চ স্যাদ্যন্তেন সহেকত্থা হোন্তি নিচ্চং স্যাদিৰিধিৰিসযতো-ঞত্থ, কুচ্ছিতো ব্রাহ্মণো কুব্রাহ্মণো, ঈসকং উণ্হং কদুণ্হং, পনাযকো, অভিসেকো, পকরিত্ৰা, পকতং, দুপ্পুরিসো, দুক্কটং, সুপুরিসো, সুকতং, অভিত্থুতং, অতিত্থুতং, আকল়ারো, আবদ্ধো.
(৯) ‘‘পাদযো গতাদ্যত্থে পঠমায’’. পগতো আচরিযো পাচরিযো, পন্তেৰাসী.
(১০) ‘‘অচ্চাদযো কন্তাদ্যত্থে দুতিযায’’. অতিক্কন্তো মঞ্চমতিমঞ্চো, অতিমালো.
(১১) ‘‘অৰাদযো ¶ কুট্ঠাদ্যত্থে ততিযায’’. অৰকুট্ঠং কোকিলায ৰনং অৰকোকিলং, অৰমযূরং.
(১২) ‘‘পরিযাদযো গিলানাদ্যত্থে চতুত্থিযা’’. পরিগিলানো অজ্ঝেনায পরিযজ্ঝেনো.
(১৩) ‘‘ন্যাদযো কন্তাদ্যত্থে পঞ্চমিযা’’.
নিক্খন্তো কোসম্বিযা নিক্কোসম্পি, অস্যাদিৰিধিম্হীতি কিং? রুক্খং পতি ৰিজ্জোততে.
চীপ্পচ্চযন্তো কিরিযত্থেহি স্যাদ্যন্তেহি সহেকত্থো হোতি, মলিনীকরিয.
ভূসনাদিস্ৰত্থে স্ৰলমাদযো সদ্দা কিরিযত্থেহি স্যাদ্যন্তেহি সহেকত্থা হোন্তি, অলংকরিয, সক্কচ্চ, অসক্কচ্চ. ভূসনাদীসূতি কিং? অলংভুত্ৰা গতো, সক্কত্ৰা গতো, অসক্কত্ৰা গতো, পরিযত্তং সোভনমসোভনন্তি অত্থো.
অঞ্ঞে চ সদ্দা কিরিযত্থেহি স্যাদ্যন্তেহি সহ বহুলমেকত্থা ভৰন্তি, পুরোভূয, তিরোভূয, তিরোকরিয, উরসিকরিয, মনসিকরিয, মজ্ঝেকরিয, তুণ্হীভূয.
অনেকং ¶ স্যাদ্যন্তমঞ্ঞস্স পদস্সত্থে একত্থং ৰা হোতি, বহূনি ধনানি যস্স সো বহুধনো, লম্বা কণ্ণা যস্স সো লম্বকণ্ণো, ৰজিরং পাণিম্হি যস্স সোযং ৰজিরপাণি, মত্তা বহৰো মাতঙ্গা এত্থ মত্তবহুমাতঙ্গং ৰনং, আরুল়্হো ৰানরো যং রুক্খং সো আরুল়্হৰানরো, জিতানি ইন্দ্রিযানি যেন সো জিতিন্দ্রিযো, দিন্নং ভোজনং যস্স সো দিন্নভোজনো, অপগতং কাল়কং যস্মা পটা সো-যমপগতকাল়কো, উপগতা দস যেসং তে উপদসা, আসন্নদসা, অদূরদসা, অধিকদসা, তযো দস পরিমাণমেসং তিদসা, কথং দসসদ্দো সঙ্খ্যানে ৰত্ততে? পরিমাণসদ্দসন্নিধানা, যথা পঞ্চ পরিমাণমেসং পঞ্চকা সকুনাতি, দ্ৰে ৰা তযো ৰা পরিমাণমেসং দ্ৰত্তযো ৰাসদ্দত্থে ৰা দ্ৰে ৰা তযো ৰা দ্ৰত্তযো.
দক্খিণস্সা চ পুব্বস্সা চ দিসায যদন্তরাল়ং দক্খিণপুব্বা দিসা, দক্খিণা চ সা পুব্বা চাতি ৰা, সহ পুত্তেনাগতো সপুত্তো, সলোমকো ৰিজ্জমানলোমকোতি অত্থো, এৰং সপক্খকো, অত্থী খীরা ব্রাহ্মণীতি অত্থিসদ্দো ৰিজ্জমানত্থে নিপাতো, ক্ৰচি গতত্থতায পদন্তরানমপ্পযোগো, কণ্ঠট্ঠা কাল়া অস্স কণ্ঠেকাল়ো, ওট্ঠস্স মুখমিৰ মুখমস্স ওট্ঠমুখো, কেসসঙ্ঘাতো চূল়া অস্স কেসচূল়ো, সুৰণ্ণৰিকারো অলঙ্কারো অস্স সুৰণ্ণালঙ্কারো, পপতিতং পণ্ণমস্স পপতিতপণ্ণো, পপণ্ণো, অৰিজ্জমানা পুত্তা অস্স অৰিজ্জমানপুত্তো, ন সন্তি পুত্তা অস্স অপুত্তে, ক্ৰচি ন হোতি পঞ্চ ভুত্তৰন্তো অস্স ভাতুনো পুত্তো অস্স অত্থীতি বহুলাধিকারতো.
১৮. তত্থ গহেত্ৰা তেন পহরিত্ৰা যুদ্ধে সরূপং.
সত্তম্যন্তং ¶ ততিযন্তঞ্চ সরূপমনেকং তত্থ গহেত্ৰা তেন পহরিত্ৰা যুদ্ধে-ঞ্ঞপদত্থে একত্থং ৰা হোতি, কেসেসু চ কেসেসু চ গহেত্ৰা যুদ্ধং পৰত্তং কেসাকেসি, দণ্ডেহি চ দণ্ডেহি চ পহরিত্ৰা যুদ্ধং পৰত্তং দণ্ডাদণ্ডি, মুট্ঠামুট্ঠি, ‘‘চি ৰীতিযারে’’ (৩-৫১) তি চি সমাসন্তো, ‘‘চিস্মিং’’ (৩.৬৬) তি অকারো. তত্থ তেনেতি কিং? কাযঞ্চ কাযঞ্চ গহেত্ৰা যুদ্ধং পৰত্তং. গহেত্ৰা পহরিত্ৰাতি কিং? রথে চ রথে চ ঠত্ৰা যুদ্ধং পৰত্তি. যুদ্ধেতি কিং? হত্থে চ হত্থে চ গহেত্ৰা সখ্যং পৰত্তং. সরূপন্তি কিং? দণ্ডেহি চ মুসলেহি চ পহরিত্ৰা যুদ্ধ পৰত্তং.
অনেকং স্যাদ্যন্তং চত্থে একত্থং ৰা ভৰতি. সমুচ্চযোন্ৰাচযো ইতরীতরযোগো সমাহারো চ চ সদ্দত্থা, তত্থ সমুচ্চযান্ৰাচযেসু নেকত্থীভাৰো সম্ভৰতি, তেসু হি সমুচ্চযো অঞ্ঞমঞ্ঞনিরপেক্খা নমত্তপ্পধানানং কত্থচি কিরিযাৰিসেসে চীযমানতা, যথা ‘ধৰে চ খদিরে চ পলাসে চ ছিন্দা’তি. অন্ৰাচযো চ যত্থেকো পধানভাৰেন ৰিধীযতে অপরো চ গুণভাৰেন, যথা ‘ভিক্খঞ্চর গাৰো চানযে’তি. ইতরদ্ৰযে তু সম্ভৰতি, তেসু হি অঞ্ঞমঞ্ঞসাপেক্খানমৰযৰভদানুগতো ইতরীতরযোগো, যথা ‘সারিপুত্তমোগ্গল্লানা’তি, অস্সাৰযৰপ্পধানত্তা বহুৰচনমেৰ. অঞ্ঞমঞ্ঞসাপেক্খানমেৰ তিরোহিতাৰযৰভেদো সমুদাযপ্পধানো সমাহারো, যথা ‘ছত্তুপাহন’ন্তি, অস্স পন সমুদাযপ্পধানত্তা একৰচনমেৰ.
তে ¶ চ সমাহারীতরীতরযোগা বহুলং ৰিধানা নিযতৰিসযাযেৰ হোন্তি, তত্রাযং ৰিসযৰিভাগো নিরুত্থিপিটকাগতো-পাণিতূরিযযোগ্গসেনঙ্গানং, নিচ্চৰেরীনং, সঙ্খ্যাপরিমাণ-সঞ্ঞানং, খুদ্দজন্তুকানং, পচনচণ্ডালানং, চরণসাধারণানং, একজ্ঝাযনপাৰচনানং, লিঙ্গৰিসেসানং, ৰিৰিধৰিরুদ্ধানং দিসানং, নদীনঞ্চ নিচ্চং সমাহারেকত্তং ভৰতি, তিণরুক্খপসুসকুনধনধঞ্ঞব্যঞ্জনজনপ্পদানং ৰা, অঞ্ঞেসমিতরীতরযোগোৰ.
পাণ্যঙ্গানং-চক্খুসোতং, মুখনাসিকং, হনুগীৰং, ছৰিমংসলোহিতং, নামরূপং, জরামরণং. তুরিযঙ্গানং-অলসতালম্বরং, মুরজগোমুখং, সঙ্খদেণ্ডিমং, মদ্দৰিকপাণৰিকং, গীতৰাদিতং, সম্মতালং. যোগ্গঙ্গানং ফালপাচনং, যুগনঙ্গলং. সেনঙ্গানং-অসিসত্তিতোমরপিণ্ডং, অসিচম্মং, ধনুকলাপং, পহরণাৰরণং. নিচ্চৰেরীনং-অহিনকুলং, বীল়ালমূসিকং, কাকোলূকং, নাগসুপণ্ণং. সঙ্খ্যাপরিমাণ সঞ্ঞানং-এককদুকং, দুকতিকং, তিকচতুক্কং, চতুক্কপঞ্চকং, দসেকাদসকং. খুদ্দজন্তুকানং কীটপটঙ্গং, কুন্থকিপিল্লিকং, ডংসমকসং, মক্খিককিপিল্লিকং. পচনচণ্ডালানং-ওরব্ভিকসূকরিকং, সাকুন্তি কমাগৰিকং, সপাকচণ্ডালং, ৰেনরথকারং, পুক্কুস ছৰডাহকং. চরণসাধারণানং-অতিসভারদ্ৰাজং, কঠকলাপং, সীলপঞ্ঞাণং, সমথৰিপস্সনং, ৰিজ্জাচরণং. একজ্ঝাযনপাৰচনানং দীঘমজ্ঝিমং, একুত্তরসংযুত্তকং, খন্ধকৰিভঙ্গং. লিঙ্গৰিসেসানং-ইত্থিপুখং, দাসিদাসং, চীৰরপিণ্ডপাতসেনাসনগিলানপ্পচ্চযভেসজ্জপরিক্খারং, তিণকট্ঠসাখাপলাসং, ‘লাভী হোতি চীৰরপিণ্ডপাতসেনা- সনগিলানপ্পচ্চযভেসজ্জপরিক্খারান’ন্তিপি দিস্সতি. ৰিৰিধৰিরুদ্ধানং কুসলাকুসলং ¶ , সাৰজ্জানৰজ্জং, হীনপ্পণীতং, কণ্হসুক্কং, ছেকপাপকং. দিসানং পুব্বাপরং, দক্খিণুত্তরং, পুব্বদক্খিণং, পুব্বুত্তরং, অধরুত্তরং, অপরদক্খিণং, অপরুত্তরং. নদীনং-গঙ্গাযমুনং, মহিসরভু.
তিণৰিসেসানং-কাসকুসং কাসকুসা, উসীরবীরণং উসীরবীরণা, মুঞ্জপব্বজং মুঞ্জপব্বজং মুঞ্জপব্বজা. রুক্খৰিসেসানং খদিরপলাসং খদিরপলাসা, ৰোস্সকণ্ণং ধৰাস্সকণ্ণা, পিলক্খনিগ্রোধং পিলক্খনিগ্রোধা, অস্সত্থকপিত্থনং অস্সত্থকপিত্থনা, সাকসালং সাকসালা. পসুৰিসেসানং-গজগৰজং গজগৰজা, গোমহিসং গোমহিসা, এণেয্যগোমহিসং এণেয্যগোমহিসা, এণেয্যৰরাহং এণেয্যৰরাহা, অজেল়কং অজেল়কা, কুক্কুরসূকরং কুক্কুরসূকরা, হত্থিগৰাস্সৰল়ৰং হত্থিগৰাস্সৰল়ৰা. সকুনৰিসেসানং-হংসবলাৰং হংসবলাৰা, কারণ্ডৰচক্কৰাকং কারণ্ডৰচক্কৰাকা, বকবলাকং বকবলাকা. ধনানং-হিরঞ্ঞসুৰণ্ণং হিরঞ্ঞসুৰণ্ণা, মণিসঙ্খমুত্তাৰেল়ুরিযং মণিসঙ্খমুত্তাৰেল়ুরিযা, জাতরূপরজতং জাতরূপরজতা. ধঞ্ঞানং-সালিযৰকং সালিযৰকা, তিলমুগ্গমাসং তিলমুগ্গমাসা, নিপ্ফাৰকুলত্থং নিপ্ফাৰকুলত্থা. ব্যঞ্জনানং-সাকসুৰং সাকসুৰা, গব্যমাহিসং গব্যমাহিসা, এণেয্যৰারাহং এণেয্যৰারাহা, মিগমাযূরং মিগমাযূরা. জনপদানং-কাসিকোসলং কাসিকোসলা, ৰজ্জিমল্লং ৰজ্জিমল্লা, চেতিৰংসং চেতিৰংসা, মচ্ছসূরসেনং মচ্ছসূরসেনা, কুরুপঞ্চালং কুরুপঞ্চালা. ইতরীতরযোগো যথা-চন্দিমসূরিযা, সমণব্রাহ্মণা মাতাপিতরো ইচ্চাদি.
এতস্মিং ¶ একত্থীভাৰকণ্ডে যং ৰুত্তং পুব্বং, তদেৰ পুব্বং নিপততি কমাতিক্কমে পযোজনাভাৰা. ক্ৰচি ৰিপল্লাসোপি হোতি বহুলাধিকারতো, দন্তানং রাজা রাজদন্তো, কত্থচি কমং পচ্চানাদরা পুব্বকালস্সাপি পরনিপাতো, লিত্তৰাসিতো, নগ্গমুসিতো, সিত্তসম্মট্ঠো, ভট্ঠলুঞ্চিতো. চত্থে যদেকত্থং তত্থ কেচি পুব্বপদং বহুধা নিযমেন্তি, তদিহ ব্যভিচারদস্সান ন ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং.
চত্থে সমাহারে যদেকত্থং, তং নপুংসকলিঙ্গং ভৰতি, তথাচেৰোদাহটং, কত্থচি ন হোতি ‘সভাপরিসাযা’তি ঞাপকা, আধিপচ্চপরিৰারো, ছন্দপারিসুদ্ধি, পটিসন্ধিপৰত্তিযং.
একত্থে সমাহারে সঙ্খ্যাদি নপুংসকলিঙ্গং ভৰতি, পঞ্চগৰং, চতুপ্পথং, সমাহারস্সেকত্তা একৰচনমেৰ হোতি, সমাহারেত্ৰেৰ পঞ্চকাপালো পূৰো, তিপুত্তো.
ছট্ঠিযেকত্থে ক্ৰচি নপুংসকত্তং হোতেকত্থঞ্চ, সলভানং ছাযা সলভচ্ছাযং, এৰং সকুন্তানং ছাযা সকুন্তচ্ছাযং, পাসাদচ্ছাযং পাসাদচ্ছাযা, ঘরচ্ছাযং ঘরচ্ছাযা, অমনুস্সসভায নপুংসকেকত্তং ভৰতি ব্রহ্মসভং, দেৰসভং, ইন্দসভং, যক্খসভং, সরভসভং, মনুস্সসভাযং পন খত্তিযসভা, রাজসভা ইচ্চেৰমাদি, ক্ৰচীতি কিং রাজপুরিসো.
নপুংসকে ¶ ৰত্তমানস্স রস্সো হোতি স্যাদীসু. সলভচ্ছাযং, স্যাদীসূতি কিং? সলভচ্ছাযে.
অন্তভূতস্স অপ্পধানস্স ঘপস্স স্যাদীসু রস্সো হোতি. বহুমালো পোসো, নিক্কোসম্বি, অতিৰামোরু, অন্তস্সাতি কিং? রাজা কঞ্ঞাপিযো, অপ্পধানস্সাতি কিং? রাজকুমারী ব্রহ্মবন্ধূ.
অন্তভূতস্স অপ্পধানস্স গোস্স স্যাদীসু উ হোতি. চিত্তগু, অপ্পধানস্সাত্ৰেৰ? সুগো, অন্তস্সাত্ৰেৰ? গোকুলং.
ইত্থিযং ৰত্তমানতো অকারন্ততো নামস্মা আপচ্চযো হোতি. ধম্মদিন্না.
নদাদীহি ইত্থিযং ৰীপ্পচ্চযো হোতি. নদী, মহী, কুমারী, তরুণী, ৰারুণী, গোতমী. (১৪) ‘‘গোতোৰা’’ গাৰী গো, আকতিগণো-যং, কোরো ‘‘ন্তন্তূনং ৰীম্হি তো ৰা’’ (৩-৩৬) তি ৰিসেসনত্থো.
যক্খাদিতো ¶ ইত্থিযং ইনী হোতি ৰীচ. যক্খিনী যক্খী, নাগিনী নাগী, সীহিনী সীহী.
আরামিকাদিতো ইনী হোতিত্থিযং. আরামিকিনী, অনন্তরাযিকিনী, রাজিনী (১৫) ‘‘সঞ্ঞাযং মানুসো’’ মানুসিনী, অঞ্ঞত্র মানুসী.
ইত্থিযমিৰণ্ণুৰণ্ণন্তেহি নী হোতি বহুলং. সদাপযতপাণিনী, দণ্ডিনী, ভিক্খুনী, খত্তবন্ধুনী, পরচিত্তৰিদুনী, মাতুআদিতো কস্মা ন হোতি? ইত্থিপ্পচ্চযং ৰিনাপি ইত্থত্তাভিধানতো.
ক্তিম্হাঞ্ঞত্থেযেৰ ইত্থিযং নী হোতি বহুলং. সাহং অহিং সারতিনী, তস্সা মুট্ঠস্সতিনিযা, সা গাৰী ৰচ্ছগিদ্ধিনী, অঞ্ঞত্থেতি কিং? ধম্মরতি.
ঘরণিপ্পভুতযো নীপ্পচ্চন্তাসাধৰো ভৰন্তি. ঘরণী, পোক্খরণী, ঈস্স-ত্তং নিপাতনা, (১৬) ‘‘আচরিযা ৰা য-লোপো চ’’ আচরিনী, আচরিযা.
মাতুলাদিতো ¶ ভরিযাযমানী হোতি. মাতুলানী, ৰারুণানী, গহপতানী, আচরিযানী, (১৭) ‘‘অভরিযাযং খত্তিযা ৰা’’ খত্তিযানী খত্তিযা, নদাদিপাঠা ভরিযাযন্তু খত্তিযী.
৩৪. উপমাসংহিত সহিত সঞ্ঞত সহ সফৰাম লক্খণাদিতূরুতূ.
ঊরুসদ্দা উপমানাদিপুব্বা ইত্তিযমূ হোতি. করভোরূ, সংহিতোরূ, সহিতোরূ, সঞ্ঞতোরূ, সহোরূ, সফোরূ, ৰামোরূ, লক্খণোরূ, ঊতিযোগৰিভাগা ঊ ব্রহ্মবন্ধূ.
যুৰসদ্দতো তি হোতিত্থিযং. যুৰতি.
ৰীম্হি ন্তন্তূনং তো ৰা হোতি. গচ্ছতী গচ্ছন্তী, সীলৰতী সীলৰন্তী.
ৰীম্হি ভৰতো ভোতাদেসো হোতি ৰা. ভোতী ভৰন্তী.
গোসদ্দস্স ৰীম্হাৰঙ হোতি. গাৰী.
ৰীম্হি ¶ পুথুস্স পথৰপুথৰা হোন্তি. পথৰী, পুথৰী, ঠে পথৰী.
সমাসন্ত্ৰ ইতি চাধিকরীযতি.
পাপাদীহী পরা যা ভূমি তস্সা সমাসন্তো অ হোতি. পাপভূমং, জাতিভূমং.
সঙ্খ্যাহি পরা যা ভূমি তস্সা সমাসন্তো অ হোতি. দ্ৰিভূমং, তিভূমং.
সঙ্খ্যাহি পরাসং নদীগোদাৰরীনং সমাসন্তো অ হোতি, পঞ্চনদং, সত্তগোদাৰরং, সঙ্খ্যাহিত্ৰেৰ? মহানদী, নদীগোদাৰরীনন্তি কিং? দসিত্থি.
৪৪. অসঙ্খ্যেহি চাঙ্গুল্যানঞ্ঞাসঙ্খ্যত্থেসু.
অসঙ্খ্যেহি সঙ্খ্যাহি চ পরায অঙ্গুল্যা সমাসন্তো অ হোতি নো চে অঞ্ঞপদত্থে অসঙ্খ্যত্থে চ সমাসো ৰত্ততে. নিগ্গতমঙ্গুলীহি নিরঙ্গুলং, অচ্চঙ্গুলং, দ্ৰে অঙ্গুলিযো সমাহটা দ্ৰঙ্গুলং, অনঞ্ঞাসঙ্খ্যত্থেসূতি কিং? পঞ্চঙ্গুলি হত্থো, উপঙ্গুলি, কথং ¶ ‘দ্ৰে অঙ্গুলীমানমস্সাতি দ্ৰঙ্গুল’ন্তি? নাত্র সমাসোঞ্ঞপদত্থে ৰিহিতো মত্তাদীনং লোপে কতে তত্থ ৰত্ততে. অঙ্গুলসদ্দো ৰা পমাণৰাচি সদ্দন্তরং, যথা ‘সেনঙ্গুলপ্পমাণেন অঙ্গুলানং সতং পুণ্ণং চতুদ্দস ৰা অঙ্গুলানী’তি.
৪৫. দীঘাহোৰস্সেকদেসেহি চ রত্ত্যা.
দীঘাদীহি অসঙ্খ্যেহি সঙ্খ্যাহি চ পরমস্মা রত্তিযা সমাসন্তো অ হোতি. দীঘরত্তং, অহোরত্তং (ত্তো), ৰস্সারত্তং (ত্তো), পুব্বরত্তং, অপররত্তং, অড্ঢুরত্তং, অতিক্কন্তো রত্তিং অতিরত্তো, দ্ৰেরত্তী সমাহটা দিরত্তং (ত্তো), ৰা ক্ৰচি বহুলাধিকারা একরত্তং (ত্তো), একরত্তি, অনঞ্ঞাসঙ্খ্যত্থেসুত্ৰেৰ? দীঘরত্তিহেমন্তো, উপরত্তি, ক্ৰচি হোতেৰ বহুলং ৰিধানাযথারত্তং.
গোসদ্দা অলোপৰিসযা সমাসন্তো অ হোতি ন চে চত্থে সমাসো অঞ্ঞপদত্থে অসঙ্খ্যত্থে চ, রাজগৰো, পরমগৰো, পঞ্চগৰধনো, দসগৰং, অলোপেতি কিং? পঞ্চহি গোহি কীতো পঞ্চগু, অচত্থেতি কি? অজস্সগাৰো, অনঞ্ঞাসঙ্খ্যত্থেসুত্ৰেৰ? চিত্তগু, উপগু.
এতে সদ্দা অঅন্তা নিপচ্চন্তে. রত্তো চ দিৰা চ রত্তিন্দিৰং, রত্তি চ দিৰা চ রত্তিন্দিৰং, দারা চ গাৰো চ দারগৰং, চতস্সো অস্সিযো অস্স চতুরস্সো.
অনুগৰন্তি ¶ নিপচ্চতে আযামে গম্যমানে. অনুগৰং সকটং, আযামেতি কিং? গুন্নং পঞ্ছা অনুগু.
৪৯. অক্খিস্মাঞ্ঞত্থে. অক্খিস্মা সমাসন্তো অ হোতি অঞ্ঞত্থে চে সমাধসা. ৰিসালক্খো, ৰিসালক্খী.
অঙ্গুলন্তা অঞ্ঞপদত্থে দারুম্হি সমাসন্তো অ হোতি. দ্ৰঙ্গুলংদারু, পঞ্চঙ্গুলং, অঙ্গুলিসদিসাৰযৰং ধঞ্ঞাদীনং ৰিক্খেপকং দারুং ৰুচ্চতে, পমাণে তু পুব্বে ৰিয সিদ্ধং সখরাজসদ্দা অকারন্তাৰ, সিস্সোপি ন দিস্সতি, গাণ্ডী ৰধন্ৰাতি পকতন্তরেন সিদ্ধং.
ওঘাব্যতিহারে গম্যমানে অঞ্ঞপদত্থে ৰত্তমানতো চি হোতি. কেসাকেসি দণ্ডাদণ্ডি, চকারো ‘‘চিস্মি’’ন্তি (৩.৬৬) ৰিসেসনত্থো, সুগন্ধি, দুগ্গন্তীতি পযোগো ন দিস্সতে.
ল্তুপ্পচ্চযন্তেহি, ইত্থিযমীকারূকারন্তেহি চ বহুলং কপ্পচ্চযো হোতি অঞ্ঞপদত্থে. বহুকত্তুকো, বহুকুমারিকো, বহুব্রহ্মবন্ধুকো, বহুলংত্ৰেৰ? সুব্ভূ.
অঞ্ঞেহি ¶ অঞ্ঞপদত্থে কো ৰা বহুলং হোতি. বহুমালকো, বহুমালো.
৫৪. উত্তরপদে. এতমধিকতং ৰেদিতব্বং.
উত্তরপদে পরতো ইমস্স ইদং হোতি. ইদমট্ঠিতা, ইদপ্পচ্চযতা, নিগ্গহীতলোপো পস্স চ দ্ৰিভাৰো.
৫৬. পুং পুমস্স ৰা. পুমস্স পুং হোতুত্তরপদে ৰিভাসা. পুল্লিঙ্গং, পুমলিঙ্গং.
এসং ট হোতুত্তরপদে ক্ৰচি ৰা. ভৰম্পতিট্ঠামযং, ভগৰংমূলকা নো ধম্মা, বহুলাধিকারা তরাদীসু চ পগেৰ মহত্তরী, রত্তঞ্ঞুমহত্তং.
৫৮. অ. এসং অ হোতুত্তরপদে. গুণৰন্তপতিট্ঠো-স্মি.
৫৯. মনাদ্যাপাদীনমো মযে চ. মনাদীনমাপাদীনং চ ও হোতুত্তরপদে মযে চ. মনোসেট্ঠা, মনোমযা, রজোজল্লং, রজোমযং, আপোগতং, আপোমযং, অনুযন্তি দিসোদিসং.
সঙ্খ্যাসুত্তরপদেসু ¶ পরস্স ও হোতি. পরোসতং, পরোসহস্সং, সঙ্খ্যাসূতি কিং? পরদত্তূপজীৰিনো.
জনে উত্তরপদে পুথস্স উ হোতি. অরিযেহি পুথগেৰাযং জনোতি পুথুজ্জনো.
অহে আযতনে চুত্তরপদে ছস্স সো ৰা হোতি. সাহং ছাহং, সল়াযতনং, ছল়াযতনং.
ল্তুপ্পচ্চযন্তানং পিতাদীনঞ্চ যথাক্কমমারঙরঙ ৰা হোন্তুত্তরপদে, সত্থারদস্সনং, কত্তারনিদ্দেসো, মাতরপিতরো, ৰাত্ৰেৰ? সত্থুদস্সনং, মাতাপিতরো.
৬৪. ৰিজ্জাযোনিসম্বন্ধানমা তত্র চত্থে.
ল্তুপিতাদীনং ৰিজ্জাসম্বন্ধীনং যোনিসম্বন্ধীনং চ তেস্ৰেৰ ল্তুপিতাদীসু ৰিজ্জাযোনিসম্বন্ধিসুত্তরপদেসু চত্থৰিসযে আ হোতি. হোতাপোতরো মাতাপিতরো, ল্তুপিতাদীনং ত্ৰেৰ? পুত্তভাতরো, তত্রেতি কিং? পিতুপিতামহা, চত্থেতি কিং? মাতুভাতা, ৰিজ্জাযোনিসম্বন্ধানন্তি কিং? দাতুভত্তারো.
পুত্তে ¶ উত্তরপদে চত্থৰিসযে ল্তুপিতাদীনং ৰিজ্জাযোনি সম্বন্ধানমা হোতি. পিতাপুত্তা, মাতাপুত্তা.
চিপ্পচ্চযন্তে উত্তরপদে আ হোতি. কেসাকেসি, মুট্ঠামুট্ঠি.
৬৭. ইত্থিযম্ভাসিতপুমিত্থী পুমেৰেকত্থে.
ইত্থিযং ৰত্তমানে একত্থে সমানাধিকরণে উত্তরপদে পরে ভাসিতপুমা ইত্থী পুমেৰ হোতি. কুমারভরিযো, দীঘজঙ্ঘো, যুৰজাযো, ইত্থিযন্তি কিং? কল্যাণী পধানমেসং কল্যাণিপ্পধানা, ভাসিতপুমেতি কিং? কঞ্ঞাভরিযো, ইত্থীতি কিং? গামণিকুলং দিট্ঠি অস্স গামণিদিট্ঠি, একত্থেতি কিং? কল্যাণিযা মাতা কল্যাণিমাতা.
ভাসিতপুমিত্থী পচ্চযে ক্ৰচি পুমেৰ মোতি. ব্যত্ততরা, ব্যত্ততমা.
ইত্থিৰাচকা সব্বাদযো ৰুত্তিমত্তে পুমেৰ হোন্তি. তস্সা মুখং তম্মুখং, তস্সং তত্র, তায ততো, তস্সং ৰেলাযং তদা.
পতিম্হি পরে জাযায জযং হোতি, জযম্পতী, ‘জানিপতী’তি পকতন্তরেন সিদ্ধং, তথা ‘দম্পতী, জম্পতী’তি.
সঞ্ঞাযমুদকস্সুত্তরপদে ¶ উদাদেসো হোতি. উদধি, উদপানং.
কুম্ভাদীসুত্তরপদেসু উদকস্স উদাদেসো ৰা হোতি. উদকুম্ভো উদককুম্ভো, উদপত্তো উদকপত্তো, উদবিন্ধু উদকবিন্ধু, আকতিগণো-যং.
সোতাদীসুত্তরপদেসু উদকস্স উস্স লোপো হোতি. দকসোতং, দকরক্খসো.
উত্তরপদে নঞ সদ্দস্স ট হোতি. অব্রাহ্মণো, ঞকারো কিং? কেৰলস্স মা হোতু পামনপুত্তো.
সরাদো উত্তরপদে নঞ সদ্দস্স অন হোতি. অনক্খাতং.
নখাদযো সদ্দা অনন টাদেসা নিপচ্চন্তে. নাস্স খমত্থীতি নখো, অখমঞ্ঞং, সঞ্ঞাসদ্দেসু চ নিপ্ফত্তিমত্তং যথাকথঞ্চি কত্তব্বংনাস্স কুলমথীতি নকুলো, অকুলমঞ্ঞং, নখ নকুল নপুংসকনক্খত্ত নাক এৰমাদি.
নগইচ্চপ্পাণিনি ¶ ৰা নিপচ্চতে. নগো রুক্খো, নগো পব্বতো, অগো রুক্খো, অগো পব্বতো, অপ্পাণিনীতি কিং? অগো ৰসলো সীতেন.
অঞ্ঞপদত্থৰুত্থিম্হি সমাসে উত্তরপদে পরে সহস্স সো ৰা হোতি. সপুত্তো, সহপুত্তো, অঞ্ঞত্থেতি কিং? সহ কত্ৰা, সহ যুজ্ঝিত্ৰা.
সহস্সুত্তরপদে সো হোতি সঞ্ঞাযং. সাস্সত্থং, সপলাসং.
অপ্পচ্চক্খে গম্যমানে সহস্স সো হোতুত্তরপদে, সাগ্গি কপোতো, সপিসাচা ৰাতমণ্ডলিকা.
সকত্থপ্পধানস্স সহসদ্দস্স অকালে উত্তরপদে সো হোতি. সম্পন্নং ব্রহ্মং সব্রহ্মং, সচক্কং নিধেহি, সধুরং পাজেহি, অকালেতি কিং? সহ পুব্বণ্হং, সহাপরণ্হং.
গন্থন্তে ¶ আধিক্যে চ ৰত্তমানস্স সহস্স সো হোতুত্তরপদে. সকলং জোতিমধীতে সমুহুত্তং, কালত্থো আরম্ভো, আধিক্যে-সদোণা খারী, সমাসকো কহাপণো, নিচ্চত্থোযমারম্ভো.
পক্খাদীসুত্তরপদেসু সমানস্স সো হোতি ৰা. সপক্খো সমানপক্খো, সজোতি সমানজোতি, পক্খাদীসূতি কিং? সমানসীলো, পক্খ, জোতি, জনপদ, রত্তি, পত্তিনী, পত্তী, নাভি, বন্ধু ব্রহ্মচারী, নাম, গোত্ত, রূপ, ঠান, ৰণ্ণ, ৰযো, ৰচন, ধম্ম, জাতিয, ঘচ্চ.
উদরে ইযে পরে পরতো সমানস্স সো ৰা হোতি. সোদরিযো, সমানোদরিযো, ইযেতি কিং? সমানোদরতা.
এতেসু সমানস্স সো হোতি. সরী, সরিক্খো, সরিসো.
রীরিক্খকেসু সব্বাদীনমা হোতি. যাদী, যাদিক্খো, যাদিসো.
রীরিক্খকেসু ¶ ন্তসদ্দ কিংসদ্দ ইমসদ্দানং টাকীটী হোন্তি যথাক্কমং. ভৰাদী, ভৰাদিক্খো, ভৰাদিসো, কীদী, কীদিক্খো, কীদিসো, ঈদী, ঈদিক্খো, ঈদিসো.
রীরিক্খকেসু তুম্হাম্হানং তামা হোন্তেকস্মিং যথাক্কমং. তাদী, তাদিক্খো, তাদিসো, মাদী, মাদিক্খো, মাদিসো. একস্মিন্তি কিং? তুম্হাদী, অম্হাদী, তুম্হাদিক্খো, অম্হাদিক্খো, তুম্হাদিসো, অম্হাদিসো.
রীরিক্খকন্ততো অঞ্ঞস্মিং উত্তরপদে তুম্হাম্হানমেকস্মিং তংমং হোন্তি যথাক্কমং, তন্দীপা, মন্দীপা, তংসরণা, মংসরণা, তয্যোগো, ময্যোগোতি বিন্দুলোপো.
রীরিক্খকেস্ৰেতস্সেট ৰা হোতি, এদী, এতাদী, এদিক্খো, এতাদিক্খো, এদিসো, এতাদিসো.
দ্ৰিস্স দু হোতি ৰিধাদীসু, দুৰিধো, দুপট্টং এৰমাদি.
গুণাদীসু দ্ৰিস্স দি হোতি, দ্ৰিগুণং, দিরত্তি, দিগু এৰমাদি.
তীসু ¶ দ্ৰিস্স অহোতি. দ্ৰত্তিক্খত্তুং, দ্ৰিত্তিপত্তপুরা.
৯৪. আ সঙ্খ্যাযাসতাদো-নঞ্ঞত্থে.
সঙ্খ্যাযমুত্তরপদে দ্ৰিস্স আ হোতি অসতাদো অনঞ্ঞধত্থ. দ্ৰাদস, দ্ৰাৰীসতি দ্ৰত্তিংস, সঙ্খ্যাযন্তি কিং? দিরত্তং, অসতাদোতি কিং? দিসতং, দিসহস্সং. অনঞ্ঞত্থেতি কিং? দ্ৰিদসা.
সঙ্খ্যাযমুত্তরপদে তিস্স এ হোতি অসতাদো অনঞ্ঞত্থে, তেরস, তেৰীস, তেত্তিংস, সঙ্খ্যাযংত্ৰেৰ? তিরত্তং, অসতাদোত্ৰেৰ? তিসতং, অনঞ্ঞত্থেত্ৰেৰ? তিচতুকা.
তিস্সে ৰা হোতি চত্তালীসাদো, তেচত্তালাসং তিচত্তালীসং, তেপঞ্ঞাসং তিপঞ্ঞাসং, তেসট্ঠি তিসট্ঠি, তেসত্ততি তিসত্ততি, তেঅসীতি তিযাসীতি, তেনৰুতি তিনৰুতি, অসতাদোত্ৰেৰ? তিসতং.
অসতাদো-নঞ্ঞত্থে চত্তালীসাদো দ্ৰিস্সে ৰা হোতি আ চ. দ্ৰেচত্তালীসং, দ্ৰাচত্তালীসং দ্ৰিচত্তালীসং, দ্ৰেপঞ্ঞাসং, দ্ৰাপঞ্ঞাসং দ্ৰিপঞ্ঞাসং ইচ্চাদি.
দ্ৰিস্স ¶ বা ৰা হোতি অচত্তালীসাদো-নঞ্ঞত্থে. বারস দ্ৰাদস, বাৰীসতি দ্ৰাৰীসতি, বত্তিংস দ্ৰত্তিংস, অচত্তালীসাদোতি কিং? দ্ৰিচত্তালীসং.
৯৯. ৰীসতিদসেসু পঞ্চস্স পণ্ণপন্না.
ৰীসতিদসেসু পরেসু পঞ্চস্স পণ্ণপন্না হোন্তি ৰা যথাক্কমং. পণ্ণৰীসতি পঞ্চৰীসতি, পন্নরস্ৰ পঞ্চদস.
চতুস্স চুচো হোন্তি ৰা দসসদ্দে পরে. চুদ্দস, চোদ্দস, চতুদ্দস.
ছস্স সোইচ্চযমাদেসো হোতি দসসদ্দে পরে. সোল়স.
একঅট্ঠানং আ হোতি দসে পরে. একাদস, অট্ঠারস.
সঙ্খ্যাতো পরস্স দসস্স র হোতি ৰিভাসা. একারস একাদস, বারস দ্ৰাদস, পন্নরস পঞ্চদস, সত্তরস সত্তদস, অট্ঠারস অট্ঠাদস, পন্নবাদেসেসু নিচ্চং, ইধ ন হোতি চতুদ্দস.
ছতীহি ¶ পরস্স দসস্স ল়ো হোতি রো চ, সোল়স সোরস, তেল়স তেরস.
১০৫. চতুত্থ ততিযান মড্ঢুড্ঢতিযা.
অড্ঢা পরেসং চতুত্থততিযানং উড্ঢতিযা হোন্তি যথাক্কমং. অড্ঢেন চতুত্থো অড্ঢুড্ঢো, অড্ঢেন ততিযো অড্ঢতিযো, কথং অড্ঢতেয্যোতি? সকত্থে ণ্যে উত্তরপদৰুড্ঢি.
১০৬. দুতিযস্স সহ দিযড্ঢদিৰড্ঢা.
অড্ঢা পরস্স দুতিযস্স সহ অড্ঢসদ্দেন দিযড্ঢদিৰড্ঢা হোন্তি. অড্ঢেন দুতিযো দিযড্ঢো, দিৰড্ঢো ৰা.
কুস্সুত্তরপদত্থে ৰত্তমানস্স সরাদো উত্তরপদে কদাদেসো হোতি. কদন্নং, কদসনং, সরেতি কিং? কুপুত্তো, উত্তরত্থেতি কিং? কুওড্ঢো রাজা.
অপ্পত্থে ৰত্তমানস্স কুস্স কা হোতি উত্তরপদত্থে, অপ্পকং লৰণং কালৰণং.
কুস্স পুরিসে কা হোতি ৰা. কাপুরিসো কুপুরিসো, অযমপ্পত্তৰিভাসা, অপ্পত্থে তু পুব্বেন নিচ্চং হোতি ঈসং পুরিসো কাপুরিসো.
১১০. পুব্বাপরজ্জসাযমজ্ঝেহাহস্স ণ্হো.
পুব্বাদীহুত্তরপদস্স ¶ অহস্স ণ্হাদেসো হোতি, পুব্বণ্হো, অপরণ্হো, অজ্জণ্হো, সাযণ্হো, মজ্ঝণ্হো (পণ্হো).
ইতি মোগ্গল্লানে ব্যাকরণে ৰুত্তিযং
সমাসকণ্ডো ততিযো.
৪. চতুত্থো কণ্ডো (ণাদি)
ছট্ঠিযন্তা নামস্মা ৰা ণপ্পচ্চযো হোতি অপচ্চে-ভিধেয্যে, ণকারো ৰুদ্ধ্যত্থো, এৰমঞ্ঞত্তাপি, ৰসিট্ঠস্সাপচ্চং ৰাসিট্ঠো, ৰাসিট্ঠী ৰা, ওপগৰো, ওপগৰী ৰা, ৰেতি ৰাক্যসমাসৰিকপ্পনত্থং, তস্সাধিকারো সকত্থাৰধি.
ৰচ্ছাদীহি অপচ্চপ্পচ্চযন্তেহি গোত্তাদীহি চ সদ্দেহি ণানণাযনপ্পচ্চযা ৰা হোন্তি অপচ্চে, ৰচ্ছানো ৰচ্ছাযনো, কচ্চানো কচ্চাযনো, যাগমে কাতিযানো, মোগ্গল্লানো মোগ্গল্লাযনো, সাকটানো সাকটাযনো, কণ্হানো কণ্হাযনো ইচ্চাদি.
৩. কত্তিকাৰিধৰাদীহি ণেয্যণেরা.
কত্তিকাদীহি ৰিধৰাদীহি চ ণেয্যণেরা ৰা যথাক্কমং হোন্তি অপচ্চে, কত্তিকেয্যো, ৰেনতেয্যো, ভাগিনেয্যো ইচ্চাদি ¶ , ৰেধৰেরো, বন্ধকেরো, নালিকেরো, সামণেরো ইচ্চাদি.
দিতিপ্পভুতিহি ণ্যো ৰা হোতি অপচ্চে, দেচ্চো, আদিচ্চো, কোণ্ডঞ্ঞো, গগ্গ্যো, ভাতব্বো ইচ্চাদি.
অকারন্ততো ণি ৰা হোতি অপচ্চে, দক্খি, দত্থি, দোণি. ৰাসৰি, ৰারুণি ইচ্চাদি.
রাজসদ্দতো ঞ্ঞো ৰা হোতি অপচ্চে জাতিযং গম্যমানাযং, রাজঞ্ঞো, জাতিযন্তি কিং? রাজাপচ্চং.
খত্তসদ্দা যইযা হোন্তি অপচ্চে জাতিযং, খত্যো, খত্তিযো, জাতিযংত্ৰেৰ? খত্তি.
মনুসদ্দতো জাতিযং স্সসণ হোন্তি অপচ্চে, মনুস্সো, মানুসো, ইত্থিযং মনুস্সা, মানুসী, জাতিযংত্ৰেৰ? মানৰো.
৯. জনপদনামস্মা খত্তিযা রঞ্ঞে চ ণো.
জনপদস্স যং নামং, তন্নামস্মা খত্তিযা অপচ্চে রঞ্ঞে চ ণো হোতি, পঞ্চালো, কোসলো, মাগধো, ওক্কাকো, জনপদনামস্মাতি ¶ কিং? দাসরথি, খত্তিযাতি কিং? পঞ্চালস্স ব্রাহ্মণস্স অপচ্চং পঞ্চালি.
কুরুসিৰীহি অপচ্চে রঞ্ঞে চ ণ্যো হোতি. কোরব্যো, সেব্যো.
রাগৰাচিততিযন্ততো রত্তমিচ্ছেতস্মিং অত্থে ণো হোতি, কসাৰেন রত্তং কাসাৰং, কোসুম্ভং, যালিদ্দং, রাগাতি কিং? দেৰদত্তেন রত্তং ৰত্থং, ইধ কস্মা ন হোতি? ‘নীলং পীত’ন্তি, গুণৰচনত্তা ৰিনাপি ণেন ণত্থস্সাভিধানতো.
১২. নক্খত্তেনিন্দুযুত্তেন কালে.
ততিযন্ততো নক্খত্তা তেন লক্খিতে কালে ণো হোতি, তঞ্চে নক্খত্তমিন্দুযুত্তং হোতি, ফুস্সী রত্তি, ফুস্সং অহং, নক্খত্তেনেতি কিং? গুরুনা লক্খিতা রত্তি. ইন্দুযুত্তেনেতি কিং? কত্থিকায লক্খিতো মুহুত্তো, কালেতি কিং? ফুস্সেন লক্খিতা অত্থসিদ্ধি, অজ্জকত্তিকাতি কত্তিকাযুত্তে চন্দে কত্তিকাসদ্দো ৰত্ততে.
সেতি পঠমন্তা অস্সাতি ছট্ঠ্যত্থে ণো ভৰতি, যং পঠমন্তং, সা চে দেৰতা পুণ্ণমাসীৰা, সুগতো দেৰতা অস্সাভি ¶ সোগতো, মাহিন্দো, যামো, ৰারুণো, ফুস্সী পুণ্ণমাসী অস্স সম্বন্ধিনীতি ফুস্সো, মাসো, মাযো, ফগ্গুনো, চিত্তো, ৰেসাখো. জেট্ঠমূলো, আসল়্হো, সাৰণো, পোট্ঠপাদো, অস্সযুজো, কত্তিকো, মাগসিরো, পুণ্ণমাসীতি কিং? ফুস্সী পঞ্চমী অস্স, পুণ্ণমাসী চ ভতকমাসসম্বন্ধিনী ন হোতি… পুণ্ণো মা অস্সন্তি নিব্বচনা, অতো এৰ নিপাতনা ণো সাগমো চ, মাসসুতিযাৰ ন পঞ্চদস রত্তাদো ৰিধি.
দুতিযন্ততো তমধীতে তং জানাতীতি এতেস্ৰত্থেসু ণো হোতি ণো ণিকো চ, ব্যাকরণমধীতে জানাতি ৰা ৰেয্যাকরণো, ছন্দসো, কমকো, পদকো, ৰেনযিকো, সুত্তন্তিকো, দ্ৰিতগ্গহণং পুথগেৰ ৰিধানত্থং জাননস্স চ অজ্ঝেনৰিসযভাৰদস্সনত্থং পসিদ্ধূপসঙ্গহত্থং চ.
ছট্ঠিযন্তা ৰিসযে দেসরূপে ণো হোতি, ৰসাতীনং ৰিসযো দেসো ৰাসাতো, দেসেতি কিং? চক্খুস্স ৰিসযো রূপং, দেৰদত্তস্স ৰিসযো-নুৰাকো.
ছট্ঠিযন্তা নিৰাসে দেসে তন্নামে ণো হোতি, সিৰীনং নিৰাসো দেসো সেব্যো, ৰাসাতো.
ছট্ঠিযন্তা ¶ অদূরভৰে দেসে তন্নামে ণো হোতি, ৰিদিসায অদূরভৰং ৰেদিসং.
ততিযন্তা নিব্বত্তে দেসে তন্নামে ণো হোতি, কুসম্বেন নিব্বত্তা কোসম্ভী নগরী, কাকন্দী, মাকন্দী, সহস্সেন নিব্বত্তা সাহস্সী পরীখা, হোতুম্হি কত্তরি করণে চ যথাযোগং ততিযা.
তন্তি পঠমন্তা ইধাতি সত্তম্যত্থে দেসে তন্নামে ণো হোতি, যন্তং পঠমন্তমত্থি চে, উদুম্বরা অস্মিং দেসে সন্তীতি ওদুম্বরো, বাদরো, বব্বজো.
সত্তম্যন্তা ভৰত্থে ণো হোতি, উদকে ভৰো ওদকো, ওরসো, জানপদো, মাগধো, কাপিলৰত্থৰো, কোসম্বো.
ভৰত্থে অজ্জাদীহি তনো হোতি, অজ্জ ভৰো অজ্জতনো, স্ৰাতনো, হিয্যত্তনো.
পুরাইচ্চস্মা ভৰত্থে ণো হোতি তনো চ, পুরাণো, পুরাতনো.
অমাসদ্দতো ¶ অচ্চো হোতি ভৰত্থে, অমচ্চো.
মজ্ঝাদীহি সত্তম্যন্তেহি ভৰত্তে ইমো হোতি, মজ্ঝিমো, অন্তিমো. মজ্ঝ, অন্ত, হেট্ঠা, উপরি, ওর, পার, পচ্ছা, অব্ভন্তর, পচ্চন্ত (পুরত্থা, বাহির).
সত্তম্যন্তা এতে পচ্চযা হোন্তি ভৰত্থে, কণ-কুসিনা রাযং ভৰো কোসিনারকো, মাগধকো, আরঞ্ঞকো ৰিহারো. ণেয্য-গঙ্গেয্যো, পব্বতেয্যো, ৰানেয্যো. ণেয্যক-কোলেয্যকো, বারাণসেয্যকো, চম্পেয্যকো, মিথিলেয্যকোতি এয্যকো. য-গম্মো, দিব্বো. ইযগামিযো, উদরি-যো, দিৰিযো, পঞ্চালিযো, বোধিপক্খিযো, লোকিযো.
সত্তম্যন্তা ভৰত্থে ণিকো হোতি, সারদিকো দিৰসো, সারদিকা রত্তি.
২৭. তমস্স সিপ্পং সীলং পণ্যং পহরণং পযোজনং.
পঠমন্তা সিপ্পাদিৰাচকা অস্সেতিছট্ঠিযত্থেণিকো হোতি, ৰীণাৰাদনং সিপ্পমস্স ৰেণিকো, মোদঙ্গিকো, ৰংসিকো, পংসুকূ- লধারণং ¶ সীলমস্স পংসুকূলিকো, তেচীৰরিকেৰ, গন্ধোপণ্যমস্স গন্ধিকো, তেলিকো, গোল়িকো, চাপো পহরণমস্স চাপিকো, তোমরিকো, মুগ্গরিকো, উপধিপ্পযোজনমস্স ওপধিকং, সাতিকং, সাহস্সিকং.
২৮. তং হন্তরহতি গচ্ছতুঞ্ছতি চরতি.
দুতিযন্তা হন্তীতি এৰমাদীস্ৰত্থেসু ণীকো হোতি. পক্খীহিপক্খিনো হন্তীতি পক্খিকো, সাকুনিকো, মাযূরিকো. মচ্ছেহি-মচ্ছিকো, মেনিকো. মিগেহি-মাগৰিকো হারিণিকো, ‘সূকরিকো’তি ইকো. সতমরহতীতি সাতিকং, সন্দিট্ঠিকো, এহিপস্সৰিধিং অরহতীতি এহিপস্সিকো, সাহস্সিকো, ‘সহস্সিযো’তি ইযো. পরদারং গচ্ছতীতি পারদারিকো, মগ্গিকো, পঞ্ঞাসযোজনিকো. বদরে উঞ্ছতীতি বাদরিকো, সামাকিকো. ধম্মং চরতীতি ধম্মিকো, অধম্মিকো.
২৯. তেন কতং কীতং বদ্ধমভিসঙ্খতং সংসট্ঠং হতং হন্তি জিতং জযতি দিব্বতি খণতি তরতি চরতি ৰহতি জীৰতি.
ততিযন্তা কতাদিস্ৰত্থেসু ণিকো হোতি. কাযেন কতং কাযিকং, ৰাচসিকং, মানসিকং, ৰাতেন কতো আবাধো ৰাতিকো. সতেন কীতং সাতিকং, সাহস্সিকং, মূলতোৰ, দেৰদতেন কীতন্তি ন হোতি তদত্থাপ্পতীতিযা. ৰরত্তায বদ্ধো ৰারত্তিকো, আযসিকো, পাসিকো. ঘতেন অভিসঙ্খতং সংসট্ঠং ৰা ঘাতিকং, গোল়িকং, দাধিকং, মারিচিকং. জালেন হতো হন্তীতি ৰা জালিকো, বালীসিকো. অক্খেহি জিতমক্খিকং, সালাকিকং. অক্খেহি জযতি দিব্বতীতি ৰা অক্খিকো. খণিত্তিযা ¶ খণতীতি খাণিত্তিকো, কুদ্দালিকো, দেৰদত্তেন জিতং, অঙ্গুল্যা খণতীতি ন হোতি তদত্থানৰগমা. উল়ুম্পেন তরতীতি ওল়ুম্পিকো, ‘উল়ুম্পিকো’তি ইকো গোপুচ্ছিকো, নাৰিকো. সকটেন চরতীতি সাকটিকো, ‘রথিকো, পরপ্পিকো’তি ইকো. খন্ধেন ৰহতীতি খন্ধিকো, অংসিকো, ‘সীসিকো’তি ইকো. ৰেতনেন জীৰতীতি ৰেতনিকো, ‘ভতিকো, কযিকো, ৰিক্কযিকো, কযৰিক্কযিকো’তি ইকো.
চতুত্থিযন্তা সংৰত্ততীতি অস্মিং অত্থে ণিকো হোতি, পুনব্ভৰায সংৰত্ততীতি পোনোভৰিকো, ইত্থিযং পোনো ভৰিকা, লোকায সংৰত্ততীতি লোকিকো সুট্ঠু অগ্গোতি সগ্গো, সগ্গায সংৰত্ততীতি সোৰগ্গিকো, সস্সোৰক তদমিনাদিপাঠা, ধনায সংৰত্ততীতি ধঞ্ঞং, যো.
পঞ্চম্যন্তা সম্ভূতমাগতন্তি এতেস্ৰত্থেসু ণিকো হোতি, মাতিকো সম্ভূতমাগতং ৰা মত্তিকং, পেত্তিকং, ণ্যরিযণ -যাপি দিস্সন্তি, সুরভিতো সম্ভূতং সোরভ্যং, থনতো সম্ভূতং থঞ্ঞং, পিতিতো সম্ভূতো পেত্তিযো, মাতিযো, মত্তিযো, মচ্চো ৰা.
৩২. তত্থ ৰসতি ৰিদিতো ভত্তো নিযুত্তো.
সত্তম্যন্তা তত্থ ৰসতীত্ৰেৰমাদীস্ৰত্থেসু ণিকো হোতি. রুক্খমূলে ৰসতীতি রুক্খমূলিকো, আরঞ্ঞিকো, সোসানিকো. লোকে ৰিদিতো লোকিকো. চতুমহারাজেসু ভত্তা চাতুম্মহারাজিকা ¶ . দ্ৰারে নিযুত্তো দোৰারিকো দস্সোক তদমিনাদিপাঠা, ভণ্ডাগারিকো, ইকো-নৰকম্মিকো, কিযোজাতিকিযো, অন্ধকিযো.
ছট্ঠিযন্তা ইদমিচ্চস্মিং অত্থে ণিকো হোতি, সঙ্ঘস্স ইদং সঙ্ঘিকং, পুগ্গলিকং, সক্যপুত্তিকো, নাতিপুত্তিকো, জেনদত্তিকো, কিযে-সকিযো, পরকিযো, নিযে-অত্তনিযং, কে- সকো রাজকং ভণ্ডং.
ছট্ঠিযন্তা ইদমিচ্চস্মিং অত্থে ণো হোতি, কচ্চাযনস্স ইদং কচ্চাযনং ব্যাকরণং, সোগতং সাসনং, মাহিসং মংসাদি.
গৰাদীহি ছট্ঠিযন্তেহি ইদমিচ্চস্মিং অত্থে যো হোতি, গুন্নং ইদং গব্যং মংসাদি, কব্যং, দব্বং.
পিতুসদ্দা তস্স ভাতরি রেয্যণ হোতি, পিতু ভাতা পেত্তেয্যো.
মাতিতো পিতিতো চ তেসং ভগিনিযং ছো হোতি, মাতু ভগিনী মাতুচ্ছা, পিতু ভগিনী পিতুচ্ছা, কথং ‘মাতুলো’তি ‘‘মাতুলাদিত্ৰানী’’তি নিপাতনা.
মাতাপিতূহি ¶ তেসং মাতাপিতূসু আমহো হোতি, মাতু মাতা মাতামহী, মাতু পিতা মাতামহো, পিতু মাতা পিতামহী, পিতু পিতা পিতামহো, ন যথাসঙ্খ্যং, পচ্চেকাভি সম্বন্ধা.
মাতাপিতূহি হিতে রেয্যণ হোতি, মত্তেয্যো, পেত্তেয্যো.
৪০. নিন্দাঞ্ঞাতপ্পপটিভাগরস্সদযাসঞ্ঞাসু কো.
নিন্দাদীস্ৰত্থেযু নামস্মা কো হোতি, নিন্দাযং-মুণ্ডকো, সমণকো. অঞ্ঞাতে-কস্সাযং অস্সোতি অস্সকো, পযোগসামত্থিযা সম্বন্ধিৰিসেসানৰগমোৰগম্যতে. অপ্পত্থেতেলকং, ঘতকং. পটিভাগত্থে-হত্থী ৰিয হত্থিকো, অস্সকো, বলীবদ্দকো. রস্সে-মানুসকো, রুক্খকো, পিলক্খকো. দযাযং-পুত্তকো, ৰচ্ছকো. সঞ্ঞাযং-মোরো ৰিয মোরকো.
পঠমন্তা অস্সেতি অস্মিং অত্থে ণিকো হোতি কো চ তঞ্চে পঠমন্তং পরিমাণং ভৰতি, পরিমীযতে নেনেতি পরিমাণং, দোণো পরিমাণমস্স দোণিকো ৰীহি, খারসতিকো, খারসহস্সিকো আসীতিকো ৰযো, উপড্ঢকাযিকং বিম্বোহনং, পঞ্চকং, ছক্কং.
যাদীহি ¶ পঠমন্তেহী অস্সেতি ছট্ঠিযত্থে ত্তকো হোতি, তঞ্চে পঠমন্তং পরিমাণং ভৰতি, যং পরিমাণমস্স যত্তকং, তত্তকং, এত্তকং, আৰতকে যাৰতকো, তাৰতকো (এতাৰতকো).
সব্বতো পঠমন্তেহি যাদীহি চ অস্সেতি ছট্ঠিযত্থে আৰন্তু হোতি, তঞ্চে পঠমন্তং পরিমাণং ভৰতি. সব্বং পরিমাণমস্স সব্বাৰন্তং, যাৰন্তং, তাৰন্তং, এতাৰন্তং.
৪৪. কিম্হা রতিরীৰরীৰতকরিত্তকা.
কিম্হা পঠমন্তা অস্সেতি ছট্ঠিযত্থে রতিরীৰরীৰতকরিত্তকা হোন্তি, তঞ্চে পঠমন্তং পরিমাণং ভৰতি, কিং সঙ্খ্যানং পরিমাণমেসং কতি এতে, কীৰ, কীৰতকং, কিত্তকং. রীৰন্তো সভাৰতো অসঙ্খ্যো.
তারকাদীহি পঠমন্তেহি অস্সেতি ছট্ঠিযত্থে ইতো হোতি, তে চে সঞ্জাতা হোন্তি, তারকা সঞ্জাতা অস্স তারকিতং গগনং, পুপ্ফিতো রুক্খো, পল্লৰিতা লতা.
পঠমন্তা মানৰুত্তিতো অস্সেতি অস্মিংঅত্থে মত্তো হোতি, পলং উম্মানমস্স পলমত্তং, হত্থো পমাণমস্স হত্থমত্তং ¶ সতং মানমস্স সতমত্তং, দোণো পরিমাণমস্স দোণমত্তং, অভেদোপচারা দোণোতিপি হোতি.
উদ্ধমানৰুত্তিহো অস্সেতি ছট্ঠিযত্থে তগ্ঘো হোতি মত্তো চ, জণ্ণুতগ্ঘং, জণ্ণুমত্তং.
পুরিসা পঠমন্তা উদ্ধমানৰুত্তিতো ণো হোতি মত্তাদযো চ, পোরিসং, পুরিসমত্তং, পুরিসতগ্ঘং.
উভদ্ৰিতীহি অৰযৰৰুত্তীতি পঠমন্তেহি অস্সেতি ছট্ঠিযত্থে অযো হোতি. উভো অংসা অস্স উভযং, দ্ৰযং, তযং.
৫০. সঙ্খ্যায সচ্চুতীসাসদসন্তাযাধিকাস্মিং সৰসহস্সে ডো.
সত্যন্তায উত্যন্তায ঈসন্তায আসন্তায দসন্তায চ সঙ্খ্যায পঠমন্তায অস্মিন্তি সত্তম্যত্থে ডো হোতি, সা চে সঙ্খ্যা অধিকা হোতি, যদস্মিন্তি তঞ্চে সতং সহস্সং সতসহস্সং ৰা হোতি, ৰীসতি অধিকা অস্মিং সতেতি ৰীসং সতং, একৰীসং সতং, সহস্সং, সতসহস্সং ৰা, তিংসং সতং, একতিংসং সতং. উত্যন্তায-নৰুতং সতং সহস্সং সতসহস্সং ৰা. ঈসন্তায চত্তালীসং সতং, সহস্সং, সতসহস্সং ৰা. আসন্তায ¶ পঞ্ঞাসং সতং, সহস্সং, সতসহস্সং ৰা. দসন্তাযএকাদসং সতং, সহস্সং, সতসহস্সং ৰা. সচ্চুতীসাসদসন্তাযাতি কিং? ছাধিকা অস্মিংসতে. অধিকেতি কিং? পঞ্চদসহীনা অস্মিংসতে, অস্মিন্তি কিং? ৰীসত্যধিকা এতস্মা সতা, সতসহস্সেতি কিং? একাদস অধিকা অস্সং ৰীসতিযং.
ছট্ঠিযন্থাযেকাদসাদিকায সঙ্খ্যায ডো হোতি (তস্স) পূরণত্থে ৰিভাসা, সা সঙ্খ্যা পূরীযতে যেন তং পূরণং, একাদসন্নং পূরণো একাদসো. একাদসমো, ৰীসো, ৰীসতিমো, তিংসো, তিংসতিমো, চত্তালীসো, পঞ্ঞাসো.
ছট্ঠিযন্তায পঞ্চাদিকায সঙ্খ্যায কতিস্মা চ মো হোতি (তস্স) পূরণত্থে, পঞ্চমো, সত্তমো, অট্ঠমো, কতিমো, কতিমী.
৫৩. সতাদীনমিচ. সতাদিকায সঙ্খ্যায ছট্ঠিযন্তায (তস্স) পূরণত্থে মোহোতি সতাদীনমিচান্তাদেসো, সতিমো, সহস্সিমো.
ছসদ্দা ট্ঠট্ঠমা হোন্তি তস্স পূরণত্থে, ছট্ঠো, ছট্ঠমো, ইত্থিযং ছট্ঠী, ছট্ঠমী, কথং ‘দুতিযং চতুত্থ’ন্তি? ‘‘দুতিযস্স, চতুত্থ ততিযান’’ন্তি নিপাতনা.
একস্মা ¶ অসহাযত্থে কআকী হোন্তি ৰা, এককো, একাকী, একো.
ৰচ্ছাদীনং সভাৰস্স তনুত্তে গম্যমানে তরো হোতি, সুসুত্তস্স তনুত্তে ৰচ্ছতরো, ইত্থিযং ৰচ্ছতরী, যোব্বনস্স তনুত্তে ওক্খতরো, অস্সভাৰস্স তনুত্তে অস্সতরো, সামত্থিযস্স তনুত্তে উসভতরো.
৫৭. কিম্হা নিদ্ধারণে রতর রতমা. কিংসদ্দা নিদ্ধারণে রতর রতমা হোন্তি, কতরো ভৰতং দেৰদত্তো, কতরো ভৰতং কঠো, কতমো ভৰতং দেৰদত্তো, কতমো ভৰতং কঠো, ভারদ্ৰাজানং কতমোসি ব্রহ্মে.
ততিযন্তা দত্তে-ভিধেয্যে লইযা হোন্তি, দেৰেন দত্তো দেৰলো, দেৰিযো, ব্রহ্মলো, ব্রহ্মিযো, সিৰা সীৰলো, সীৰিযো, সিস্স দীঘো.
৫৯. তস্স ভাৰকম্মেসু ত্ততাত্তনণ্যণেয্যণিযণিযা.
ছট্ঠিযন্তা ভাৰে কম্মে চ ত্তাদযো হোন্তি বহুলং, ন চ সব্বে সব্বতো হোন্তি অঞ্ঞত্র ত্ততাহি, ভৰন্তি এতস্মা বুদ্ধিসদ্দাভি ভাৰো সদ্দস্স পৰত্তিনিমিত্তং, নীলস্স পটস্স ভাৰো নীলত্তং ¶ নীলতাভি গুণো ভাৰো, নীলস্স গুণস্স ভাৰো নীলত্তং নীলতাভি নীলগুণজাতি, গোত্তং গোতাতি গোজাতি, পাচকত্তং, দণ্ডিত্তং, ৰিসাণিত্তং, রাজপুরিসত্তন্তি ক্রিযাদিসম্বন্ধিত্তং, দেৰদত্তত্তং, চন্দত্তং, সূরিযত্তন্তি তদৰত্থাৰিসেসসামঞ্ঞং, আকাসত্তং, অভাৰত্তন্তি উপচরিতভেদসামঞ্ঞং. ত্তন-পুথুজ্জনত্তনং, ৰেদনত্তনং, জাযত্তনং, জারত্তনং. ণ্য-আলস্যং, ব্রহ্মঞ্ঞং, চাপল্যং, নেপুঞ্ঞং, পেসুঞ্ঞং, রজ্জং, আধিপচ্চং, দাযজ্জং, ৰেসম্মং ‘ৰেসম’ন্তি, কেচি, সখ্যং, ৰাণিজ্জং. ণেয্য-সোচেয্যং, আধিপতেয্যং. ণগারৰং, পাটৰং, অজ্জৰং, মদ্দৰং. ইয-অধিপতিযং, পণ্ডিতিযং, বহুস্সুতিযং, নগ্গিযং, সূরিযং. ণিয-আলসিযং, কাল়ুসিযং, মন্দিযংদক্খিযং, পোরোহিতিযং, ৰেয্যত্তিযং. কথং ‘রামণীযক’ন্তি? সকত্থে কন্তা ণেন সিদ্ধং. কম্মং কিরিযা, তত্থ অলসস্স কম্মং অলসত্তং’ অলসতা, অলসত্তনং, আলস্যং, আলসিযং ৰা, ‘‘সকত্থে’ (৪.১২২) তি সকত্থেপি, যথাভুচ্চং, কারুঞ্ঞং, পত্তকল্লং, আকাসানঞ্চং, কাযপাগুঞ্ঞতা.
ছট্ঠিযন্তা ৰদ্ধা দাসা চ ব্যো ৰা হোতি ভাৰকম্মেসু, ৰদ্ধব্যং ৰদ্ধতা, দাসব্যং দাসতা, কথং ‘ৰদ্ধৰ’ন্তি? ণে ৰাগমো.
ছট্ঠিযন্তা যুৰসদ্দা ভাৰকম্মেসু নণ ৰা হোতি তস্স বো চ, যোব্বনং, ৰাত্ৰেৰ? যুৰত্তং, যুৰতা.
অণুআদীহি ¶ ছট্ঠিযন্তেহি ভাৰে ৰা ইমো হোতি, অণিমা, লঘিমা, মহিমা, (গরিমা), কসিমা, ৰাত্ৰেৰ? অণুত্তং অণুতা.
ভাৰৰাচকা সদ্দা তেন নিব্বত্তে-ভিধেয্যে ইমো হোতি, পাকেন নিব্বত্ত পাণিমং, সেকিমং.
অতিসযে ৰত্তমানতো হোন্তেতে পচ্চযা, অতিসযেন পাপো পাপতরো, পাপতমো, পাপিস্সিকো, পাপিযো, পাপিট্ঠো, ইত্থিযং পাপতরা. অতিসযন্তাপি অতিসযপ্পচ্চযো, অতিসযেন পাপিট্ঠো পাপিট্ঠতরো.
দুতিযন্তা ল্লপ্পচ্চযো হোতি নিস্সিতত্থে, ৰেদং নিস্সিতং ৰেদল্লং, দুট্ঠু নিস্সিতং দুট্ঠুল্লং. ইল্লে-সঙ্খারিল্লং.
৬৬. তস্স ৰিকারাৰযৰেসু ণ ণিক ণেয্যমযা.
পকতিযা উত্তরমৰত্থন্তরং ৰিকারো, ছট্ঠিযন্তা নামস্মা ৰিকারে-ৰযৰে চ ণাদযো হোন্তি বহুলং, ণ-আযসং বন্ধনং, ওদুম্বরং, পণ্ণং, ওদুম্বরং ভস্মং, কাপোতং মংসং, কাপোতং সত্থি. ণিক-কপ্পাসিকং ৰত্থং. ণেয্য-এণেয্যং মংসং, এণেয্যং সত্থি ¶ . কোসেয্যং ৰত্থং. ময-তিণমযং, দারুমযং, নল়মযং, মত্তিকামযং. ‘‘অঞ্ঞস্মি’’ন্তি (৪.১২১) গুন্নং করীসেপি মযো, গোমযং.
ছট্ঠিযন্তা নামস্মা জতুতো ৰিকারাৰযৰেসু সণ ৰা হোতি. জতুনো ৰিকারো জাতুসং জতুমযং. ‘‘লোপো’’তি (৪.১২৩) বহুলং পচ্চযলোপোপি ফলপুপ্ফমূলেসু ৰিকারাৰযৰেসু, পিযালস্স ফলানি পিযালানি, মল্লিকায পুপ্ফানি মল্লিকা, উসিরস্স মূলং উসীরং, তং সদ্দেন ৰা তদভিধানং.
ছট্ঠিযন্তা সমূহে কণ ণ ণিকা হোন্তি গোত্তপ্পচ্চযন্তা. কণ-রাজঞ্ঞকং, মানুস্সকং, উক্খাদীহি-ওক্খকং, ওট্ঠকং, ওরব্ভকং, রাজকং, রাজপুত্তকং, হত্থিকং, ধেনুকং. ণ-কাকং, ভিক্খং. অচিত্তা ণিক-আপূপিকং, সংকুলিকং.
জনাদীহি ছট্ঠিযন্তেহি সমূহে তা হোতি. জনতা, গজতা, বন্ধুতা, গামতা, সহাযতা, নাগরতা. তান্তা সভাৰতো ইত্থিলিঙ্গা, ‘মদনীয’ন্তি করণে-ধিকরণে ৰা অনীযেন সিদ্ধং. ‘ধূমাযিতত্ত’ন্তি ক্তান্তা নামধাতুতো ক্তেন সিদ্ধং.
ছট্ঠিযন্তা হিতে ইযো হোতি. উপাদানিযং, অঞ্ঞত্রাপি সমানোদরে সযিতো সোদরিযো.
ছট্ঠিযন্তেহি ¶ চক্খুআদীহি হিতে স্সো হোতি, চক্খুস্সং, আযুস্সং.
সত্তম্যন্তা তত্থ সাধূতি অস্মিং অত্থে ণ্যো হোতি. সব্ভো, পারিসজ্জো. সাধূতি কুসলো যোগ্গো হিতো ৰা. অঞ্ঞত্রাপি রথং ৰহতীতি রচ্ছা.
সত্তম্যন্তা কম্মসদ্দা তত্থ সাধূভি অস্মিং অত্থে নিয ঞ্ঞা হোন্তি. কম্মে সাধু কম্মনিযং, কম্মঞ্ঞং.
কথাদীহি সত্তম্যন্তেহি তত্থ সাধূতি অস্মিং অত্থে ইকো হোতি. কথিকো, ধম্মকথিকো, সঙ্গামিকো পৰাসিকো, উপৰাসিকো.
পথাদীহি সত্তম্যন্তেহি তত্থ সাধূতি অস্মিং অত্থে ণে-য্যো হোতি, পাথেয্যং সাপতেয্যং (আতিথেয্যং).
দক্খিণাসদ্দতো অরহত্থে ণেয্যো হোতি, দক্খিণং অরহতীতি দক্খিণেয্যো.
তুমন্ততো ¶ অরহত্থে রাযো হোতি. ঘাতেতাযং ৰা ঘাতেতুং, জাপেতাযং ৰা জাপেতুং, পব্বাজেতাযং ৰা পব্বাজেতুং.
পঠমন্তা এত্থ অস্স অত্থীতি এতেস্ৰত্থেসু মন্তু হোতি. গাৰো এত্থ দেসে, অস্স ৰা পুরিসস্স সন্তীতি গোমা. অত্থীতি ৰত্তমানকালোপাদানতো ভূতাহি ভৰিস্সন্তীহি ৰা গোহি ন গোমা. কথং ‘গোমা আসি, গোমা ভৰিস্সতী’তি? তদাপি ৰত্তমানাহিযেৰ গোহি গোমা, আসি ভৰিস্সতীতি পদন্তরা কালন্তরং, ইতিকরণতো ৰিসযনিযমো –
পহূতে চ পসংসাযং, নিন্দাযঞ্চাতিসাযনে;
নিচ্চযোগে চ সংসগ্গে, হোন্তিমে মন্তুআদযো.
গো অস্সোতি জাতিসদ্দানং দব্বাভিধানসামত্থিযা মন্ত্ৰাদযো ন হোন্তি, তথা গুণসদ্দানং ‘সেতো পটো’তি, যেসন্তু গুণসদ্দানং দব্বাভিধানসামত্থিযং নত্থি, তেহি হোন্তেৰ ‘বুদ্ধিমা, রূপৰা, রসৰা, গন্ধৰা, ফস্সৰা, সদ্দৰা, রসী, রসিকো, রূপী, রূপিকো, গন্ধী, গন্ধিকো’তি.
পঠমন্ততো অৰণ্ণন্তা মন্ত্ৰাত্থে ৰন্তু হোতি. সীলৰা, পঞ্ঞৰা, অৰণ্ণাতি কিং? সতিমা বন্ধুমা.
দণ্ডাদীহি ¶ ইক ঈ হোন্তি ৰা মন্ত্ৰাত্থে. বহুলং ৰিধানা কুতোচি দ্ৰে হোন্তি, কুতোচেকমেকংৰ দণ্ডিকো দণ্ডী দণ্ডৰা, গন্ধিকো গন্ধী গন্ধৰা, রূপিকো রূপী রূপৰা. (২৮) ‘‘উত্তমীণেৰ ধনা ইকো’’, ধনিকো, ধনী ধনৰা অঞ্ঞো. (২৯) ‘‘অসন্নিহিতে অত্থা’’, অত্থিকো অত্থী, অঞ্ঞত্র অত্থৰা. (৩০) ‘‘তদন্তা চ’’, পুঞ্ঞত্থিকো, পুঞ্ঞত্থী, (৩১) ‘‘ৰণ্ণন্তা ঈযেৰ’’ ব্রহ্মৰণ্ণী, দেৰৰণ্ণী, (৩২) ‘‘হত্থদন্তেহি জাতিযং’’, হত্থী, দন্তী, অঞ্ঞত্র হত্থৰা দন্তৰা. (৩৩) ‘‘ৰণ্ণতো ব্রহ্মচারিম্হি’’, ৰণ্ণী ব্রহ্মচারী, ৰণ্ণৰা অঞ্ঞো. (৩৪) ‘‘পোক্খরাদিতো দেসে’’, পোক্খরণী, উপ্পলিনী, কুমুদিনী, ভিসিনী, মুল়ালিনী, সালুকিনী, ক্ৰচাদেসেপি পদুমিপি পদুমিনী পণ্ণং. অঞ্ঞত্র পোক্খরৰা হত্থী, (৩৫) ‘‘নাৰাযিকো’’, নাৰিকো. (৩৬) ‘‘সুখদুক্খা ঈ’’, সুখী, দুক্খী. (৩৭) ‘‘সিখাদীহি ৰা’’, সিখী, সিখাৰা, মালী, মালাৰা, সীলী, সীলৰা, বলী, বলৰা. (৩৮) ‘‘বলা বাহূরুপুব্বা চ’’, বাহুবলী, ঊরুবলী.
৮১. তপাদীহি স্সী. তপাদিতো মন্ত্ৰত্থে ৰা স্সী হোতি. তপস্সী, যসস্সী, তেজস্সী, মনস্সী, পযস্সী. ৰাত্ৰেৰ? যসৰা.
৮২. মুখাদিতো রো. মুখাদীহি মন্ত্ৰত্থেরো হোতি. মুখরো, সুসিরো, ঊসরো, মধুরো, খরো, কুঞ্জরো, নগরং, (৩৯) ‘‘দন্তস্সু চ উন্নভদন্তে’’, দন্তুরো.
তুন্দিআদীহি ¶ মন্ত্ৰত্থে ভো ৰা হোতি. তুন্দিভো, ৰটিভো, ৰলিভো. ৰাত্ৰেৰ? তুন্দিমা.
সদ্ধাদীহি মন্ত্ৰত্থেঅ হোতি ৰা. সদ্ধো, পঞ্ঞো, ইত্থিযং সদ্ধা. ৰাত্ৰেৰ? পঞ্ঞৰা.
তপা ণো হোতি মন্ত্ৰত্থে. তাপসো, ইত্থিযং তাপসী.
অভিজ্ঝাদীহি আলু হোতি মন্ত্ৰত্থে, অভিজ্ঝালু, সীতালু, ধজালু, দযালু. ৰাত্ৰেৰ? দযাৰা.
পিচ্ছাদীহি ইলো হোতি ৰা মন্ত্ৰত্থে. পিচ্ছিলো পিচ্ছৰা, ফেনিলো ফেনৰা, জটিলো জটাৰা. কথং ‘ৰাচালো’তি? নিন্দাযমিলস্সাদিলোপে ‘‘পরো ক্ৰচী’’তি (১-২৭).
সীলাদীহি ৰো হোতি ৰা মন্ত্ৰত্থে. সীলৰো সীলৰা, কেসৰো কেসৰা, (৪০) ‘‘অণ্ণা নিচ্চং’’ অণ্ণৰো. (৪১) গাণ্ডী রাজীহি সঞ্ঞাযং’’ গাণ্ডীৰং ধনু, রাজীৰং পঙ্কজং.
এতেহি ¶ দ্ৰীহি ৰী হোতি মন্ত্ৰত্থে. মাযাৰী, মেধাৰী.
৯০. সিস্সরে আম্যুৰামী. সসদ্দা আম্যুৰামী হোন্তি ইস্সরে-ভিধায্যে মন্ত্ৰত্থে. সমস্সত্থীতি সামী, সুৰামী.
৯১. লক্খ্যা ণো অ চ. লক্খীসদ্দা ণো হোতি মন্ত্ৰত্থে অ চান্তস্স. ণকারোৰযৰো, লক্খণো.
কল্যাণে গম্যমানে অঙ্গস্মা নো হোতি মন্ত্ৰত্থে. অঙ্গনা.
লোমা সো হোতি মন্ত্ৰত্থে. লোমসো, ইত্থিযং, লোমসা.
মন্ত্ৰত্থে ইম ইযা হোন্তি বহুলং. পুত্তিমো, কিত্তিমো, পুত্তিযো, কপ্পিযো, জটিযো, হানভাগিযো, সেনিযো.
৯৫. তো পঞ্চম্যা. পঞ্চম্যন্তা বহুলং তো হোতি ৰা. গামতো আগচ্ছতি গামস্মা আগচ্ছতি, চোরতো ভাযতি চোরেহি ভাযতি, সত্থতো পরিহীনো সত্থা পরিহীনো.
তোম্হি ¶ ইমস্স টি নিপচ্চতে, এতস্স ট এত, কিংসদ্দস্স কুত্তঞ্চ. ইতো ইমস্মা, অতো এত্তো এতস্মা, কুতো কস্মা.
৯৭. অভ্যাদীহি. অভিআদীহি তো হোতি. অভিতো, পরিতো, পচ্ছতো হেট্ঠতো.
৯৮. আদ্যাদীহি. আদিপ্পভুতীহি তো ৰা হোতি, আদো আদিতো, মজ্ঝতো অন্ততো, পিট্ঠিতো, পস্সতো, মুখতো, যতোদকং তদাদিত্তং, যং উদকং তদেৰাদিত্তন্তি অত্থো.
৯৯. সব্বাদিতো সত্তম্যা ত্রত্তা. সব্বাদীহি সত্তম্যন্তেহি ত্রত্থা ৰা হোন্তি. সব্বত্র সব্ব. সব্বস্মিং, যত্র যত্থ যস্মিং. বহুলাধিকারা ন তুম্হাম্হেহি.
১০০. কত্থেত্থ কুত্রাত্র ক্ৰেহিধ.
এতেসদ্দা নিপচ্চন্তে. কস্মিং কত্থ, কুত্র, ক্ৰ, এতস্মিং, এত্থ, অত্র, অস্মিং ইহ, ইধ.
১০১. ধি সব্বা ৰা. সত্তম্যন্ততো সব্বস্মা ধি ৰা হোতি. সব্বধি, সব্বত্থ.
১০২. যা হিং. সত্তম্যন্ততো যতো হিং ৰা হোতি. যহিং যত্র.
সত্তম্যন্ততো ¶ ততো ৰা হং হোতি হিং চ. তহং, তহিং, তত্র.
কিংসদ্দা সত্তম্যন্তা হিং হং নিপচ্চন্তে কিস্স কুকা চ. কুহিং, কহং. কথং ‘কুহিঞ্চন’ন্তি? ‘চনং’ ইতি নিপাতন্তরং ‘কুহিঞ্চী’তি এত্থ চিসদ্দো ৰিয.
১০৫. সব্বেকঞ্ঞযতেহি কালে দা. এতেহি সত্তম্যন্তেহি কালে দা হোতি. সব্বস্মিং কালে সব্বদা, একদা, অঞ্ঞদা, যদা, তদা. কালেতি কিং? সব্বত্থ দেসে.
এতে সদ্দা নিপচ্চন্তে. কস্মিং কালে কদা, কুদা, সব্বস্মিং কালে সদা, ইমস্মিং কালে অধুনা, ইদানি.
১০৭. অজ্জ সজ্জ্ৰপরজ্জ্ৰেতরহি করহা.
এতেসদ্দা নিপচ্চন্তে. পকতিপ্পচ্চযো আদেসো কালৰিসেসোতি সব্বমেতং নিপাতনা লব্ভতি, ইমস্স টো জ্জো জাহনি নিপচ্চতে, অস্মিং অহনি অজ্জ. সমানস্স সভাৰো জ্জু চাহনি, সমানে অহনি সজ্জু. অপরস্মা জ্জু, অপরস্মিং অহনি অপরজ্জু. ইমস্সেতো কালে রহি চ, ইমস্মিং কালে এতরহি. কিংসদ্দস্স কো রহ চানজ্জতনে, কস্মিং কালে করহ.
সামঞ্ঞস্স ¶ ভেদকো ৰিসেসো পকারো, তত্থ ৰত্তমানেহি সব্বাদীহি থা হোতি. সব্বেন পকারেন সব্বথা, যথা, তথা.
এতে সদ্দা নিপচ্চন্তে পকারে. কিমিমেহি থং পচ্চযো, কইত চ তেসং যথাক্কমং, কথং, ইত্থং.
সঙ্খ্যাৰাচীহি পকারে ধা পরা হোতি. দ্ৰীহি পকারেহি, দ্ৰে ৰা পকারে করোতি দ্ৰিধা করোতি, বহুধা করোতি, একং রাসিং পঞ্চপ্পকারং করোতি পঞ্চধা করোতি, পঞ্চপ্পকারমেকপ্পকারং করোতি একধা করোতি.
একস্মা পকরে জ্ঝং ৰা হোতি. একজ্ঝং করোতি, একধা, করোতি.
দ্ৰিতীহি পকারে এধা ৰা হোতি. দ্ৰেধা, তেধা, দ্ৰিধা, তিধা.
পকারৰতি তংসামঞ্ঞৰাচকা সদ্দা জাতিযো হোতি, পটুজাতিযো, মুদুজাতিযো.
ৰারসম্বন্ধিনিযা ¶ সঙ্খ্যায ক্খত্তুং হোতি. দ্ৰে ৰারে ভুঞ্জতি দ্ৰিক্খত্তুং দিৰসস্স ভুঞ্জতি. ৰারগ্গহণং কিং? পঞ্চ ভুঞ্জতি. সঙ্খ্যাযাতি কিং? পহূতে ৰারে ভুঞ্জতি.
ৰারসম্বন্ধিনিযা কতিসঙ্খ্যায ক্খত্তুং হোতি, কতি ৰারে, ভুঞ্জথি, কতিক্খত্তুং ভুঞ্জতি.
১১৬. বহুম্হা ধা চ পচ্চাসত্তিযং.
ৰারসম্বন্ধিনিযা বহুসঙ্খ্যায ধা হোতি ক্খত্থুং চ, ৰারানঞ্চে পচ্চাসত্তি হোতি, বহুধা দিৰসস্স ভুঞ্জতি বহুক্খত্তুং ভুঞ্জতি. পচ্চাসত্তিযন্তি কিং? বহুৰারে মাসস্স ভুঞ্জতি.
একং ৰারমিচ্চস্মিং অত্থে সকিন্তি ৰা নিপচ্চতে. একৰারং ভুঞ্জতি সকিং ভুঞ্জতি, ৰাতি কিং? একক্খত্তুং ভুঞ্জতি.
ৰীচ্ছাযং পকারে চ সো হোতি বহুলং. ৰীচ্ছাযং-খণ্ডসো, বিলসো. পকারে-পুথুসো, সব্বসো.
১১৯. অভূততব্ভাৰে করাসভূযোগে ৰিকারা চী.
অৰত্থাৰতো-ৰত্থন্তরেনাভূতস্স তাযাৰত্থায ভাৰেকরাসভূহি সম্বন্ধে সতি ৰিকারৰাচকা চী হোতি, অধৰলং ধৰলং ¶ করোতি ধৰলী করোতি, অধৰলো ধৰলো সিযা ধৰলী সিযা, অধৰলো ধৰলো ভৰতি ধৰলী ভৰতি. অভূত তব্ভাৰেতি কিং? ঘটং করোতি, দধি অত্থি, ঘটো ভৰতি. করাসভূযোগেতি কিং? অধৰলোধৰলো জাযতে. ৰিকারাতি কিং? পকতিযা মাহোতু, সুৰণ্ণং কুণ্ডলং করোতি.
ৰুত্ততো-ঞ্ঞেপি পচ্চযা দিস্সন্তি ৰুত্তাৰুত্তত্থেসু. ৰিৰিধা মাতরো ৰিমাতরো, তাসং পুত্তা ৰেমাতিকা-রিকণ. পথং গচ্ছতীতি পথাৰিনো-আৰী. ইস্সা অস্স অত্থীতি ইস্সুকী-উকী. ধুরং ৰহতীতি ধোরয্হো- য্হণ.
ৰুত্ততো-ঞ্ঞস্মিম্পি অত্থে ৰুত্তপ্পচ্চযা দিস্সন্তি. মগধানং ইস্সরো মাগধো-ধণা. কাসীতি সহস্সং, তমগ্ঘতীতি কাসিযো ইযো.
সকত্থেপি পচ্চযা দিস্সন্তি. হীনকো, পোতকো, কিচ্চযং.
পচ্চযানং লোপোপি দিস্সতি. বুদ্ধে রতনং পণীতং, চক্খুং সুঞ্ঞং অত্তেন ৰা অত্তরিযেন ৰাতি ভাৰপ্পচ্চযলোপো.
১২৪. সরানমাদিস্সাযুৰণ্ণস্সাএও ণানুবন্ধে.
সরানমাদিভূতা ¶ যে অকারিৰণ্ণুৰণ্ণা, তেসং আএও হোন্তি যথাক্কমংণানুবন্ধে. রাঘৰো, ৰেনতেয্যো, মেনিকো, ওল়ুম্পিকো, দোভগ্গং. ণানুবন্ধেতি কিং? পুরাতনো.
সরানমাদিভূতা যে অযুৰণ্ণা, তেসং আএও হোন্তি ক্ৰচিদেৰ সংযোগৰিসযে ণানুবন্ধে. দেচ্চো, কোণ্ডঞ্ঞো. ক্ৰচীতি কিং? কত্তিকেয্যো.
মজ্ঝে ৰত্তমানানম্পি অযুৰণ্ণানং আ এ ও হোন্তি ক্ৰচি. অড্ঢতেয্যো, ৰাসেট্ঠো.
১২৭. কোসজ্জাজ্জৰ পারিসজ্জ সোহজ্জ মদ্দৰারিস্সাসভাজঞ্ঞথেয্য বাহুসচ্চা.
এতেসদ্দা নিপচ্চন্তেণানুবন্ধে. কুসী তস্স ভাৰোকোসজ্জং, উজুনো ভাৰো অজ্জৰং, পরিসাসু সাধু পারিসজ্জো, সুহদযোৰ সুহজ্জো, তস্স পন ভাৰো সোহজ্জং, মুদুনো ভাৰো মদ্দৰং, ইসিনো ইদং ভাৰো ৰা আরিস্সং, উসভস্স ইদং ভাৰো ¶ ৰা আসভং, আজানীযস্স ভাৰো সো এৰ ৰা আজঞ্ঞং, থেনস্স ভাৰো কম্মং ৰা থেয্যং, বহুস্সতস্স ভাৰো বাহুসচ্চং, এতেসু যমলক্খণিকং, তং নিপাতনা.
মনাদীনং সক হোতি ণানুবন্ধে. মনসি ভৰং মানসং, দুম্মনসো ভাৰো দোমনস্সং, সোমনস্সং.
সরাদো ণানুবন্ধে উৰণ্ণস্সাৰঙ হোতি. রাঘৰো, জম্বৰং.
যকারাদো পচ্চযে গোস্সুৰণ্ণস্স চ অৰঙ হোতি. গব্যং, ভাতব্যো.
যকারাদো পচ্চযে অৰণ্ণিৰণ্ণানং লোপো হোতি. দাযজ্জং, কারুঞ্ঞং, আধিপচ্চং, দেপ্পং. বহুলংৰিধানা ক্ৰচি ন হোতি কিচ্চযং.
অন্তো সরো আদিম্হি যস্সাৰযৰস্স, তস্স লোপো হোতি রানুবন্ধে. কিত্তকং, পেত্তেয্যং.
কিসস্স মহতো ইমে কসমহা হোন্তি যথাক্কমং, কসিমা, মহিমা.
আযুস্স ¶ আযসাদেসো হোতি মন্তুম্হি. আযস্মা.
ৰুদ্ধস্স জো হোতি ইযইট্ঠেসু, জেয্যো, জেট্ঠো.
১৩৬. বাল়্হন্তিকপসত্থানং সাধ নেদ সা.
ইযইট্ঠেসু বাল়্হন্তিকপসত্থানং সাধ নেদ সা হোন্তি যথাক্কমং. সাধিযো, সাধিট্ঠো, নেদিযো, নেদিট্ঠো, সেয্যো, সেট্ঠো.
ইযইট্ঠেসু অপ্পযুৰানং কণ কনা হোন্তি যথাক্কমং. কণিযো কণিট্ঠো, কনিযো কনিট্ঠো.
ৰী মন্তু ৰন্তূনং লোপো হোতি ইযইট্ঠেসু. অতিসযেন মেধাৰী মেধিযো, মেধিট্ঠো, অতিসযেন সতিমা সতিযো, সতিট্ঠো, অতিসযেন গুণৰা গুণিযো, গুণিট্ঠো.
ডেপরে সত্যন্তস্স তিকারস্স লোপো হোতি, ৰীসং সতং, তিংসং সতং.
ত্তকে পরে এতস্স এট হোতি. এত্তকং.
ণিকস্স ¶ ৰা ইযো হোতি, সক্যপুত্তিযো, সক্যপুত্তিকো.
১৪২. অধাতুস্স কা-স্যাদিতো ঘে-স্সি.
ঘে পরে অধাতুস্স যো ককারো, ততো পুব্বস্স অকারস্স বহুলং ই হোতি সচে ঘো ন স্যাদিতো পরো হোতি. বালিকা, কারিকা, অধাতুস্সাতি কিং? সকা, কেতি কিং? নন্দনা, অস্যাদিতোতি কিং? বহুপরিব্বাজকা মথুরা, বহুচম্মিকাতি ককারেন স্যাদিনো ব্যৰহিতত্তা সিদ্ধং, ঘেতি কিং? বালকো, অস্সাতি কিং? বহুকত্তুকা সালা.
ইতি মোগ্গল্লানে ব্যাকরণে ৰুত্তিযং
ণাদিকণ্ডো চতুত্থো.
৫. পঞ্চমো কণ্ডো (খাদি)
১. তিজ মানেহি খ সা খমা ৰীমংসাসু.
খন্তিযং তিজা ৰীমংসাযং মানা চ খসপ্পচ্চযা হোন্তি যথাক্কমং, তিতিক্খা, ৰীমংসা, তিতিক্খতি, ৰীমংসতি. খমাৰীমংসা, সূতি কিং? তেজনং, তেজো, তেজযতি, মাননং, মানোমানেতি.
তিকিচ্ছাযং সংসযে চ ৰত্তমানা কিতা ছো হোতি. তিকিচ্ছা, ৰিচিকিচ্ছা, তিকিচ্ছতি, ৰিচিকিচ্ছতি. অঞ্ঞত্র নিকেতো, সংকেতো, কেতনং, কেতো, কেতযতি.
৩. নিন্দাযং গুপ বধা বস্স ভো চ.
নিন্দাযং ¶ ৰত্তমানেহি গুপ বধেহি ছো হোতি বস্স ভো চ. জিগুচ্ছা, বীভচ্ছা, জিগুচ্ছতি, বীভচ্ছতি, অঞ্ঞত্র গোপনং, গোপো, গোপেতি, বধকো.
তুমন্ততো ইচ্ছাযমত্থে তে খসছা হোন্তি বহুলং, লোপো চ তুংপচ্চযস্স হোতি সুতত্তা, বুভুক্খা, জিগীসাং, জিঘচ্ছা, বুভুক্খতি, জিগীসতি জিঘচ্ছতি. ইধ কস্মা ন হোতি ‘ভোত্তুমিচ্ছতী’তি? পদন্তরেনাভিধানা. তুংস্মাতি কিং? ভোজনমিচ্ছতি. ইচ্ছাযন্তি কিং? ভুঞ্জিতুং গচ্ছতি. কথং ‘কূলং ৰিপতি সতী’তি? যথা কূলং পতিতু মিচ্ছতীতি ৰাক্যং হোতি, এৰং ৰুত্তিপি হোস্সতি. ৰাক্যমেৰ চরহি কথং হোতি? লোকস্স তথা ৰচনিচ্ছায.
ইচ্ছাকম্মতো ইচ্ছাযমত্থে ঈযপ্পচ্চযো হোতি. পুত্তমিচ্ছতি পুত্থীযতি. কম্মাতি কিং? অসিনেচ্ছতি. ইধ কস্মা ন হোতি ‘রঞ্ঞোপুত্তমিচ্ছতী’তি? সাপেক্খত্তা, ন হি অঞ্ঞমপেক্খমানো অঞ্ঞেন সহেকত্থিভাৰমনুভৰিতুং সক্কোতি. ইধাপি চরহি ন সিযা ‘অত্তনো পুত্ত মিচ্ছতী’তি? নেৰেত্থ ভৰিতব্বং, ন হি ভৰতি ‘অত্তনো পুত্তীযতী’তি, কথং চরহি পুত্তস্স অত্তনিযতা-ৰগম্যতে ¶ ? অঞ্ঞস্সাসুতত্তা ইচ্ছায চ তব্বিসযত্তা.
কম্মতো উপমানা আচারত্থে ঈযো হোতি. পুত্তমি-ৰা-চরতি পুত্তীযতি মাণৰকং, উপমানাতি কিং? পুত্তমাচরতি.
আধারতূ-পমানা আচারত্থে ঈযো যোতি. কুটিযমিৰা-চরতি কুটীযতী পাসাদে, পাসাদীযতি কুটিযং ভিক্খু.
কত্তুতূ-পমানা আচারত্থে আযো হোতি. পব্বতো ইৰাচরতি পব্বতাযতি.
কত্তুতো অভূততব্ভাৰে আযো হোতি বহুলং. ভুসাযতি, পটপটাযতি, লোহিতাযতি, কত্তুতোত্ৰেৰ? (অভুসং) ভুসং করোতীহি, ইহ কস্মা ন হোতি ‘ভুসী ভৰতী’তি? ৰুত্তত্থতায.
সদ্দাদীহি দুতিযন্তেহি করোতীতি অস্মিং অত্থে আযো হোতি. সদ্দাযতি, ৰেরাযতি, কলহাযতি, ধূপাযতি.
নমোইচ্চস্মা ¶ করোতীতি অস্মিং অত্থে অস্সো হোতি. নমস্সতি তথাগ্তং.
নামস্মা ধাত্ৰত্থে বহুলমিহোতি. হত্থিনা অতিক্কমতি অতিহত্থযতি, ৰীণায উপগাযতি উপৰীণযতি, দল়্হং করোতি ৰিনযং দল়্হযতি, ৰিসুদ্ধা হোতি রত্তি ৰিসুদ্ধযতি, কুসলং পুচ্ছতি কুসলযতি.
সচ্চাদীহি ধাত্ৰত্থে আপি হোতি. সচ্চাপেতি, অত্থাপেতি, ৰেদাপেতি, সুক্খাপেতি, সুখাপেতি, দুক্খাপেতি.
অযমধিকারো আসত্থপরিসমত্তিযা. ক্রিযা অত্থো যস্স সো ক্রিযত্থো ধাতু.
চুরাদীহি ক্রিযত্থেহি সকত্থে ণি পরো হোতি বহুলং. ণকারো ৰুদ্ধ্যত্থো, এৰমঞ্ঞত্রাপি, চোরযতি, লাল়যতি, কথং ‘রজ্জং কারেতী’তি? যোগৰিভাগতো.
কত্তারং যো পযোজযতি, তস্স ব্যাপারে ক্রিযত্থা ণিণাপী হোন্তি বহুলং, কারেতি, কারাপেতি. ননু চ কত্তাপি করণাদীনং ¶ পযোজকোতি তংব্যাপারেপি ণিণাপী পাপুণন্তি? পযোজকগ্গহণসামত্থিযা ন ভৰিস্সন্তি চুরাদীহি ৰিসুং ৰচনসামত্থিযা চ. অতো ভিয্যো ণাপিযেৰ, ণিযেৰুৰণ্ণতো, দ্ৰযমেৰঞ্ঞেহি.
১৭. ক্যো ভাৰকম্মেস্ৰ-পরোক্খেসু মান ন্ত ত্যাদীসু. ভাৰকম্মৰিহিতেসু পরোক্খাৰজ্জিতেসু মানন্তত্যাদীসু পরেসু ক্যো হোতি ক্রিযত্থা. ন্তগ্গহণমুত্তরত্থং, ককারো অৰুদ্ধ্যত্থো এৰমুত্তরত্রাপি. ঠীযমানং, ঠীযতে, সূযমানং, সূযতে, অপরোক্খেসু মানন্তত্যাদীসূতি কিং? বভূৰ দেৰদত্তেন, বিভিদ কুসুলো. ভিজ্জতে কুসুলো সযমেৰাতি ‘ভিজ্জতে’তি সৰনা কম্মতা-ৰগম্যতে, ‘সযমেৰা’তি সৰনতো কত্তুতা, কত্তুতাৰচনিচ্ছাযন্তু ‘ভিন্দতি কুসুলো অত্তান’ন্তি ভৰতি, এৰমঞ্ঞম্পি যথাগমমনুগন্তব্বং. ‘অপরোক্খেসু মানন্তত্যাদীসূ’তি অযমধিকারো আ ‘তনাদিত্ৰো’তি ৫.২৬. অপিচ এতে ক্যাদযো ত্যাদীসু পরভূতেসু কত্তুকম্মভাৰ ৰিহিতেসু ক্যলাদীনং ৰিধানতো তেস্ৰেৰ ৰিঞ্ঞাযন্তীতি অকম্মকেহি ধাতূহি কত্তুভাৰেসু, সকম্মকেহি কত্তুকম্মেসু, কম্মাৰচনিচ্ছাযং ভাৰে চ ভৰন্তীতি ৰেদিতব্বা. যস্স পন ধাতুস্স কিরিযা কম্মমপেক্খতে, সো সকম্মকো, যস্স তু কিরিযা কত্তুমত্তমপেক্খতে, স্ৰাকম্মকোতি ঞাতব্বং.
ক্রিযত্থতো অপরোক্খেসু কত্তুৰিহিতমান ন্তত্যাদীসু লো হোতি. লকারো, ‘‘ঞিলস্সে’’তি ৫-১৬৩ ৰিসেসনত্থো. পচমানো, পচন্তো, পচতি.
রুধাদিতো ¶ কত্তুৰিহিতমানন্ত ত্যাদীসু লো হোতি মং চ অন্তসরা পরো. মকারো-নুবন্ধো, অকারো উচ্চারণত্থো. রুন্ধমানো, রুন্ধন্তো, রুন্ধতি.
ণিণাপ্যাপীহি কত্তুৰিহিতমানন্ত ত্যাদীসু লো হোতি ৰিভাসা, ওরযন্তো, চোরেন্তো, কারযন্তো, কারেন্তো, কারাপযন্তো, কারাপেন্তো, সচ্চাপযন্তো, সচ্চাপেন্তো, চোরযতি, চোরেতি, কারযতি, কারেতি, কারাপযতি, কারাপেতি, সচ্চাপযতি, সচ্চাপেতি. ৰৰত্থিতৰিভাসত্থো-যং ৰাসদ্দো, তেন মানে নিচ্চং, চোরযমানো, কারযমানো, কারাপযমানো, সচ্চাপযমানো.
দিৰাদীহি লৰিসযে যক হোতি. দিব্বন্তো, দিব্বতি.
তুদাদীহি লৰিসযে কো হোতি. তুদমানো, তুদন্তো, তুদতি.
জিআদীহি লৰিসযে ক্না হোতি. জিনন্তো, জিনাতি. কথং ‘জযন্তো’ জযতী, তি? ভূৰাদিপাঠা.
কীআদীহি ¶ লৰিসযে ক্ণা হোতি. কিণন্তো, কিণাতি.
সুআদীহি লৰিসযে ক্ণো হোতি. সুণমানো, সুণন্তো, সুণোতি. কথং সুণাতীতি? ক্যাদিপাঠা.
তনাদিতো লৰিসযে ও হোতি. তনোতি.
তব্বঅনীযা ক্রিযত্থা পরে ভাৰকম্মেসু বহুলং ভৰন্তি. কত্তব্বং, করণীযং, কত্তব্বো কটো, করণীযো. বহুলাধিকারা করণাদীসুপি ভৰন্তি, সিনানীযং চুণ্ণং, দানীযো ব্রাহ্মণো, সম্মাৰত্তনীযো গুরু, পৰচনীযো উপজ্ঝাযো, উপট্ঠানীযো সিস্সো.
ভাৰকম্মেসু ক্রিযত্থা পরো ঘ্যণ হোতি বহুলং. ৰাক্যং, কারিযং, চেয্যং, জেয্যং.
আতোঘ্যণ হোতি ভাৰকম্মেসু, আস্স এ চ. দেয্যং.
ৰদাদীহি ¶ ক্রিযত্থেহি যো হোতি বহুলং ভাৰকম্মেসু. ৰজ্জং, মজ্জং, গম্মং. (৪২) ‘‘ভুজান্নে’’, ভোজ্জো ওদনো, ভোজ্জা যাগু, ভোগ্গমঞ্ঞং.
৩১. কিচ্চ ঘচ্চ ভচ্চ ভব্ব লেয্যা.
এতে সদ্দা যপ্পচ্চযন্তা নিপচ্চন্তে.
গুতাদীহি ক্রিযত্তেহি ভাৰকম্মেসু যক হোতি. গুয্হং, দুয্হং, সিস্সো. সিদ্ধা এৰেতে তব্বাদযো পেসাতিসগ্গপত্তকালেসুপি গম্যমানেসু সামঞ্ঞেনৰিধানতো, ত্ৰযা খলু কটো কত্তব্বো, করণীযো, কারিযো, কিচ্চো, এৰং ত্ৰযা কটো কত্তব্বো, ভোতা কটো কত্তব্বো, ভোতো হি পত্তো কালো কটকরণে. এৰং উদ্ধমোহুত্তিকেপি ৰত্তমানতো পেসাদীসু সিদ্ধা এৰ. তথা অরহে কত্তরি সত্তিৰিসিট্ঠে চ পতীযমানে আৰস্সকাধমীণতাৰিসিট্ঠে চ ভাৰাদো সিদ্ধা, উদ্ধংমুহুত্ততো-ভোতা কটো কত্তব্বো, ভোতা রজ্জং কত্তব্বং. ভৰং অরহো, ভোতা সারো ৰহিতব্বো, ভৰং সক্কো, ভোতা অৰস্সং কটো কত্তব্বো, ভোতা নিক্খো দাতব্বো.
কত্তরি কারকে ক্রিযত্থা ল্তুণকা হোন্তি বহুলং. পঠিতা, পাঠকো. বহুলমিত্ৰেৰ? পাদেহি হরীযতীতি পাদহা-রকো ¶ , গলে চুপ্পতেতি গলেচোপকো. সিদ্ধোৰ ল্তু, অরহে সীলসাধুধম্মেসু চ সামঞ্ঞৰিহিতত্তা, ভৰং খলু কঞ্ঞায পরিগ্গহিতা, ভৰমেতং অরহতি. সীলাদীসু-খল্ৰপি উপাদাতা কুমারকে, গন্তা খেলং, মুণ্ডযিতারো সাৰিট্ঠাযনা ৰধুং কতপরিগ্গহং.
ক্রিযত্থা আৰী হোতি বহুলং কত্তরি. ভযদস্সাৰী. অপ্পৰিসযতঞ্ঞাপনত্থং ভিন্নযোগকরণং, সামঞ্ঞৰিহিতত্তা সীলা দীসু চ হোতেৰ.
আসিংসাযং গম্যমানাযং ক্রিযত্থা অকো হোতি কত্তরি. জীৰতূতি জীৰকো, নন্দতূতি নন্দকো, ভৰতূতি ভৰকো.
করতো কত্তরি ণনো হোতি. করোতীতি কারণং, কত্তরীতি কিং? করণং.
হাতো ৰীহিস্মিং কালে চ ণনো হোতি কত্তরি. হাযনা নাম ৰিহযো, হাযনো সংৰচ্ছরো, ৰীহিকালেসূতি কিং? হাতা.
ৰিদস্মা কূ হোতি কত্তরি. ৰিদূ, লোকৰিদূ.
ৰিপুব্বা ¶ ঞাইচ্চস্মা কূ হোতি কত্তরি. ৰিঞ্ঞূ. ৰিতোতি কিং? পঞ্ঞা.
কম্মতো পরা ঞাইচ্চস্মা কূ হোতি কত্তরি. সব্বঞ্ঞূ, কালঞ্ঞূ.
কম্মতো পরা ক্রিযত্থা ক্ৰচি অণ হোতি কত্তরি. কুম্ভকারো, সরলাৰো, মন্তজ্ঝাযো, বহুলাধিকারা ইধ ন হোতি আদিচ্চং পস্সতি, হিমৰন্তং সুণোতি, গামং গচ্ছতি. ক্ৰচীতি কিং? কম্মকরো.
কম্মতো পরা গমা রূ হোতি কত্তরি. ৰেদগূ পারগূ.
৪৩. সমানঞ্ঞ ভৰন্ত যাদিতূ-পমানা দিসা কম্মে রীরিক্খকা.
সমানাদীহি যাদীহি চোপমানেহি পরা দিসা কম্মকারকে রীরিক্খকা হোন্তি. সমানো ৰিয দিস্সতীতি সদী সদিক্খো সদিসো. অঞ্ঞাদী অঞ্ঞাদিক্খো অঞ্ঞাদিসো. ভৰাদী ভৰাদিক্খো ভৰাদিসো. যাদী যাদিক্খো যাদিসো. ত্যাদী ত্যাদিক্খো ত্যাদিসো. সমানাদীহীতি কিং? রুক্খো ৰিয দিস্সতি. উপমানাতি কিং? সো দিস্সতি. কম্মেতি কিং? সো ¶ ৰিয পস্সতি. রকারা অন্তসরাদিলোপত্থা, ককারো একারাভাৰত্থো.
ভাৰে কারকে চ ক্রিযত্থা অ ঘণ ঘ কা হোন্তি বহুলং. অ-পগ্গহো, নিগ্গহো, করো, গরো, চযো, জযো, রৰো, ভৰো, পচো, ৰচো, অন্নদো, পুরিন্দদো, ঈসক্করো, দুক্করো, সুকরো. ঘণ-ভাৰে পাকো, চাগো, ভাৰো, কারকেপি সঞ্ঞাযং তাৰ পজ্জতেনেনাতি পাদো, রুজতীতি রোগো, ৰিসতীতি ৰেসো, সরতি কালন্তরন্তি সারো থিরংসো, দরীযন্তে এতেহীতি দারা, জীরযতি এতেনাতি জারো, অসঞ্ঞাযম্পি দাযো দত্তো, লাভো লদ্ধো, ঘ-ৰকো, নিপকো, ক-পিযো, খিপো, ভুজো, আযুধং.
দাধাহি বহুলমি হোতি ভাৰকারকেসু. আদি, নিধি, ৰালমি.
ৰমাদীহি ভাৰকারকেস্ৰথু হোতি. ৰমথু, ৰেপথু, (অৰথু, সযথু).
ক্রিযত্থা ¶ ক্ৰি হোতি বহুলং ভাৰকারকেসু. ককারো কানুবন্ধকারিযত্থো, অভিভূ, সযম্ভূ, ভত্তগ্গং, (দানগ্গং) সলাকগ্গং, সভা, পভা.
ক্রিযত্তা ভাৰকারকেস্ৰনো হোতি. গমনং, দানং, সম্পদানং, অপাদানং, অধিকরণং, চলনো, জলনো, কোধনো, কোপনো, মণ্ডনো, ভূসনো.
ইত্থিলিঙ্গে ভাৰে কারকে চ ক্রিযত্থা অআদযো হোন্তি অনো চ বহুলং. অ তিতিক্খা, ৰীমংসা, জিগুচ্ছা, পিপাসা, পুত্তিযা ঈহা ভিক্খা, আপদা, মেধা, গোধা, ণকারা, হারা, তারা, ধারা, আরা, ক্তি-ইট্ঠি, সিট্ঠি, ভিত্তি, ভত্তি, তন্তি ভূতি, ক-গুহা, রুজা, মুদা, যক-ৰিজ্জা, ইজ্জা, য-সেয্যা, সমজ্জা, পব্বজ্জা, পরিচরিযা, জাগরিযা, অনকারণা, হারণা, ৰেদনা, ৰন্দনা, উপাসনা.
জাহাইচ্চেতেহি নি হোতিত্থিযং. জানি, হানি.
করতো রিরিযো হোতিত্থিযং. করণং কিরিযা. কথং ‘ক্রিযা’তি? ‘‘ক্রিযাযং’’তি নিপাতনা.
ক্রিযত্থস্স ¶ সরূপে-ভিধেয্যে ক্রিযত্থা পরে ইকিতী হোন্তি, ৰচি, যুধি, পচতি, ‘অকারো ককারো’তি আদীসু কারসদ্দেন সমাসো, যথা এৰকারোতি.
৫৩. সীলাভিক্খঞ্ঞা-ৰস্সকেসু ণী.
ক্রিযত্থা ণী হোতি সীলাদীসু পতীযমানেসু, উণ্হভোজী, খীরপাযী, অৰস্সকারী, সতন্দাযী.
৫৪. থাৰরিত্তর ভঙ্গুর ভিদুর ভাসুর ভস্সরা.
এতে সদ্দা নিপচ্চন্তে সীলে গম্যমানে.
৫৫. কত্তরি ভূতে ক্তৰন্তু ক্তাৰী.
ভূতে-ত্থে ৰত্তমানতো ক্রিযত্থা ক্তৰন্তুত্তাৰী হোন্তি কত্তরি. ৰিজিতৰা, ৰিজিতাৰী, ভূতেতি অধিকারো যাৰ ‘‘আহারত্থা’’তি (৫-৬০).
ভাৰে কম্মে চ ভূতে ক্তো হোতি. আসিতং ভৰতা. কতো কটো ভৰতা.
ক্রিযারম্ভে কত্তরি ক্তো হোতি যথাপত্তঞ্চ. পকতো ভৰং কটং, পকতো কটো ভৰতা, পসুত্তো ভৰং, পসুত্তং ভৰতা.
৫৮. ঠা-স ৰস সিলিস সী রুহ জর জনীহি.
ঠাদীহি ¶ কত্তরি ক্তো হোতি যথাপত্তঞ্চ. উপট্ঠিতো গুরুং ভৰং, উপট্ঠিতো গুরু ভোতা, উপাসিতো গুরুং ভৰং, উপাসিতো গুরু ভোতা, অনুৰুসিতো গুরুং ভৰং, অনুৰুসিতো গুরু ভোতা, আসিলিট্ঠো গুরুং ভৰং, আসিলিট্ঠো গুরু ভোতা, অধিস্সিতো খটোপিকং ভৰং, অধিস্সিতা খটোপিকা ভোতা, আরল়্হো রুক্খং ভৰং, আরুল়্হো রুক্খো ভোতা, অনুজিণ্ণো ৰসলিং দেৰদত্তো, অনুজিণ্ণা ৰসলী দেৰদত্তেন, অনুজাতো মাণৰকো মাণৰিকং, অনুজাতা মাণৰিকা মাণৰকেন.
গমনত্থতো অকম্মকতো চ ক্রিযত্থা আধারে ক্তো হোতি কত্তরি চ যথাপত্তঞ্চ, ইদমেসং যাতং, ইহ তে যাতা, ইহ তেহি যাতং, অযং তেহি যাতো পথো, ইদমেসমাসিতং, ইহ তে আসিতা, ইহতেহি আসিতং, ‘দেৰো চে ৰুট্ঠো সম্পন্না সালযো’তি কারণসামগ্গীসম্পত্তি এত্থাভিমতা.
অজ্ঝোহারত্থা আধারে ক্তো হোতি যথাপত্তঞ্চ, ইদমেসং ভুত্তং, ইদমেসং পীতং, ইহ তেহি ভুত্তং, ইহ তেহি পীতং, ওদনো তেহি ভুত্তো পীতমুদকং, অকত্তত্থো যোগৰিভাগো, কথং ‘পীতা গাৰো’তি? পীতমেসং ৰিজ্জতীতি পীতা, বাহুলকা ৰা, ‘পস্সিন্নো’তি যা এত্থ ভূতকালতা, তত্র ত্তো, এৰং রঞ্ঞং মতো রঞ্ঞং ইট্ঠো, রঞ্ঞং বুদ্ধো, রঞ্ঞং পূজিতো, এৰং ¶ সীলিতো, রক্খিতো, খন্তো, আকুট্ঠো, রুট্ঠো, রুসিতো, অভিব্যাহটো, দযিযো, হট্ঠো, কন্তা, সংযতো, অমতো, ‘কট্ঠ’ন্তি ভূততাযমেৰ হেতুনো, ফলং ত্ৰত্র ভাৰি.
৬১. তুং তাযে তৰে ভাৰে ভৰিস্সতি ক্রিযাযং তদত্থায.
ভৰিস্সতি অত্থে ৰত্তমানতো ক্রিযত্থা ভাৰে তুং তাযে তৰে হোন্তি ক্রিযাযং তদত্থাযং পতীযমানাযং. কাতুং গচ্ছতি, কত্তাযে গচ্ছতি, কাতৰে গচ্ছতি, ইচ্ছতি ভোত্তুং কামেতি ভোত্তুন্তি ইমীনাৰ সিদ্ধং, পুনব্বিধানে ত্ৰিহাপি সিযা ‘ইচ্ছন্তো করোতী’তি, এৰং সক্কোতি ভোত্তুং, জানাতি ভোত্তুং, গিলাযতি ভোত্তুং, ঘটতে ভোত্তুং, আরভতে ভোত্তুং, লভতে ভোত্তুং, পক্কমতি ভোত্তুং, উস্সহতি ভোত্তুং, অরহতি ভোত্তুং, অত্থি ভোত্তুং, ৰিজ্জতি ভোত্তুং, ৰট্ট তিভোত্তুং, কপ্পতি ভোত্তুন্তি. তথা পারযতি ভোত্তুং, পহু ভোত্তুং, সমত্থো ভোত্তুং, পরিযত্তো ভোত্তুং, অলং ভোত্তুন্তি ভৰতিস্স সব্বত্থ সম্ভৰা. তথা কালো ভোত্তুং. সমযো ভোতুং, ৰেলা ভোতুন্তি, যথা ভোত্তুংমনো, সোত্তুং সোতো, দট্ঠুং চক্খু, যুজ্ঝিতুং ধনু, ৰত্তুং জল়ো, গন্তুমনো, কত্তুমলসোতি, উচ্চারণন্তু ৰত্তাযত্তং. ভাৰেতি কিং? করিস্সামীতি গচ্ছতি, ক্রিযাযন্তি কিং? ভিক্খিস্সং ইচ্চস্স জটা, তদত্থাযন্তি কিং? গচ্ছিস্সতো তে ভৰিস্সতি ভত্তং ভোজনায.
৬২. পটিসেধে-লংখলূনং তুন ত্ৰান ত্ৰা ৰা.
অলং ¶ খলুসদ্দানং পটিসেধত্থানং পযোগে তুনাদযো ৰা হোন্তি ভাৰে. অলং সোতুন, খলু সোতুন, অলং সুত্ৰান, ধলু সুত্ৰান, অলং সুত্ৰা, খলু সুত্ৰা, অলং সুতেন, খলু সোতেন, অলং খলূনন্তি কিং? মা হোতু, পটিসেধেতি কিং? অলঙ্কারো.
একো কত্তা যেসং ব্যাপারানং, তেসু যো পুব্বো, তদত্থতো ক্রিযত্থা তুনাদযো হোন্তি ভাৰে, সোতুন যাতি, সুত্ৰান, সুত্ৰা ৰা, এককত্তুকানন্তিকিং? ভুত্তস্মিং দেৰদত্তে যঞ্ঞদত্তো ৰজতি, পুব্বাতি কিং? ভুঞ্জভি চ পচতি চ. ‘অপ্পত্ৰা নদিং পব্বতো অতিক্কম্ম পব্বতং নদী’তি ভূধাতুস্স সব্বত্থ সম্ভৰা এককত্তুকতা পুব্বকালতা চ গম্যতে. ‘ভুত্ৰা ভুত্ৰা গচ্ছতীতি’ ইমিনাৰ সিদ্ধং আভিক্খঞ্ঞন্তু দ্ৰিব্বচনাৰগম্যতে. কথং ‘জীৰগ্গাহং অগাহযি, কাযপ্পচালকং গচ্ছন্তী’তি আদি? ঘণন্তেন ক্রিযাৰিসেসনেন সিদ্ধং যথা ‘ওদনপাকং সযতী’তি.
ৰত্তমানত্থে ৰত্তমানতো ক্রিযত্তা ন্তো হো তি কত্তরি, তিট্ঠন্তো.
ৰত্তমানত্থে ৰত্তমানতো ক্রিযত্থা মানো হোতি, কত্তরি. তিট্ঠমানো.
ৰত্তমানত্থে ¶ ৰত্তমানতো ক্রিংযত্থা ভাৰে কম্মেচ মানো হোতি. ঠীযমানং, পচ্চমানো ওদনো.
অনাগতত্থে ৰত্তমানতো ক্রিযত্থা তেন্তমানা স্সপুব্বা হোন্তি. ঠস্সন্তো, ঠস্সমানো, ঠীযিস্সমানং, পচ্চিস্সমানো ওদনো.
ক্রিযত্থা পরে বহুলং ণ্ৰাদযো হোন্তি. চারু, দারু.
খছসপ্পচ্চযন্তানং ক্রিযত্থানং পঠমেকস্সরং সদ্দরূপং দ্ৰে ভৰতি. তিতিক্খা, জিগুচ্ছা, ৰীমংসা.
পরোক্খাযং পঠমেকস্সরং সদ্দরূপং দ্ৰে ভৰতি. জগাম, চকারো অনুত্তসমুচ্চযত্থো, তেনঞ্ঞত্রাপি যথাগমং, জহাতি, জহিতব্বং, জহিতুং, দদ্দল্লতি, চঙ্কমতি. ‘লোলুপো, মোমূহোতি ওত্তং তদমিনাদিপাঠা.
আদিভূতা সরা পরমেকস্সরং দ্ৰে হোতি, অসিসিসতি, আদিস্মাতি কিং? জজগার, সরাতি কিং? পপাচ.
যং ¶ দ্ৰিভূতং, ন তং পুন দ্ৰিত্তমাপজ্জতে, তিতিক্খিসতি, জিগুচ্ছিসতি.
স্যাদ্যন্তস্স যথিট্ঠমেকস্সরমাদিভূতমঞ্ঞং ৰা যথাগমং দ্ৰিত্তপজ্জতে, পুপুত্তীযিসতি, পুতিত্তীযিসতি, পুত্তীযিযিসতি.
দ্ৰিত্তে পুব্বস্স সরো রস্সো হোতি. দদাতি.
দ্ৰিত্তে পুব্বস্সাদিতো-ঞ্ঞস্স ব্যঞ্জনস্স লোপো হোতি. অসিসিসতি.
দ্ৰিত্তে পুব্বস্স অস্স ই হোতি খছসেসু. পিপাসতি, জিঘংসতি, খছসেসূতি কিং? জহাতি, অস্সাতি কিং? বুভুক্খতি.
দ্ৰিত্তে পুব্বস্স গুপিস্স উস্স ই হোতি খছসেসু, জিগুচ্ছতি.
দ্ৰিত্তে পুবেসং চতুত্থদুতিযানং ততিযপঠমা হোন্তি. বুভুক্খতি, চিচ্ছেদ.
দ্ৰিত্তে ¶ পুব্বেসং কৰগ্গহানং চৰগ্গজা হোন্তি যথাক্কমং. চুকোপ, জহাতি.
দ্ৰিত্তে পুব্বস্স মানস্স ৰী হোতি পরস্স চ মং, ৰীমংসতি.
সংসযসো-ঞ্ঞস্মিং ৰত্তমানস্স দ্ৰিত্তে পুব্বস্স কিতস্স ৰা তি হোতি. তিকিচ্ছতি, চিকিচ্ছতি, অসংসযেতি কিং? ৰিচিকিচ্ছতি.
ইৰণ্ণুৰণ্ণন্তানং ক্রিযত্থানং এওহোন্তি যথাক্কমং পচ্চযে. চেতব্বং, নেতব্বং, সোতব্বং, ভৰিতব্বং.
লহুভূতস্স উপন্তস্স যুৰণ্ণস্স এও হোন্তি যথাক্কমং. এসিতব্বং, কোসিতব্বং, লহুস্সাতি কিং? ধূপিতা, উপন্তস্সাতি কিং? রুন্ধতি.
ণকারানুবন্ধে পচ্চযে পরে উপন্তস্স অকারস্স আ হোতি. কারকো.
তে ¶ এওআ কানুবন্ধে নাগমে চ ন হোন্তি. চিতো, সুতো, দিট্ঠো, পুট্ঠো, নাগমে ‘ৰনা’দিনা (১.৪৫) চিনিতব্বং, চিনিতুং, সুণিতব্বং, সুণিতুং পাপুণিতব্বং, পাপুণিতুং, ধুনিতব্বং, ধুনিতুং, ধুননং, ধুনযিতব্বং, ধুনাপেতব্বং, ধুনযিতুং ধুনাপেতুং, ধুনযনং, ধুনাপনং, ধুনযতি, ধুনাপেতি, পীনেতব্বং, পীনযিতুং, পীননং, পীনিতুং, পীনযতি, সুনোতি, সিনোতি, দুনোতি, হিনোতি, পহিণিথব্বং, পহিণিতুং, পহিণনং.
তে ক্ৰচি ৰা ন হোন্তি কানুবন্ধনাগমেসু. মুদিতো, রুদিতং, রোদিতং.
কানুবন্ধনাগমতো-ঞ্ঞস্মিম্পি তে ক্ৰচি, নু হোন্তি. খিপকো, পনূদনং, ৰধকো.
সিস্স আ হোতি প্যাদেসে, নিস্সায.
সরে পরে এওনং অযঅৰা হোন্তি. জযো, ভৰো, সরতি কিং? জেতি, অনুভোতি.
এওনং ¶ আযাৰা হোন্তি সরাদো ণানুবন্ধে. নাযযতি, ভাৰযতি, ‘সযাপেত্ৰা’তিআদীসু রস্সত্তং.
আকারন্তস্স ক্রিযত্থস্স যুক হোতি ণাপিতো-ঞ্ঞস্মিং ণানুবন্ধে. দাযকো, ণানুবন্ধেত্ৰেৰ? দানং, অণাপিম্হীতি কিং? দাপযতি.
পদাদীনং যুক হোতি ক্ৰচি. নিপজ্জিতব্বং, নিপজ্জিতুং নিপজ্জনং, পমজ্জিতব্বং, পমজ্জিতুং, পমজ্জনং, ক্ৰচীতি কিং? পাদো.
রুধাদীনং ক্ৰচি মং ৰা হোতি. রুন্ধিতুং, রুজ্ঝিতুং, ক্ৰচিত্ৰেৰ? নিরোধো.
৯৪. ক্ৰিম্হি লোপো-ন্তব্যঞ্জনস্স.
অন্তব্যঞ্জনস্স লোপো হোতি ক্ৰিম্হি. ভত্তং গসন্তি গণ্হন্তি ৰা এত্থাতি ভত্তগ্গং.
ক্রিযত্থানমন্তব্যঞ্জনস্স পররূপং হোতি যকারতো-ঞ্ঞস্মিং ব্যঞ্জনে. ভেত্তব্বং, ব্যঞ্জনেতি কিং? ভিন্দিতব্বং, অযকারেতি কিং? ভিজ্জতি.
মকারনকারন্তানং ¶ ক্রিযত্থানং নিগ্গহীতং হোতি অযকারে ব্যঞ্জনে. গন্তব্বং, জঙ্ঘা, ব্যঞ্জনেত্ৰেৰ? গমনং, অযকারেত্ৰেৰ? গম্যতে.
ব্রূস্স ও ন হোতি ব্যঞ্জনে. ব্রূমি, ব্যঞ্জনেত্ৰেৰ? অব্রৰি.
ঘানুবন্ধে চকারজকারন্তানং ক্রিযত্থানং কগা হোন্তি যথাক্কমং. ৰাক্যং, ভাগ্যং.
হনস্স ঘাতো হোতি ণানুবন্ধে. আঘাতো.
১০০. ক্ৰিম্হি ঘো পরিপচ্চ-সমোহি.
পয্যাদীহি পরস্স হনস্স ঘো হোতি ক্ৰিম্হি. পলিঘো, পটিঘো, অঘং রস্সত্তং নিপাতনা, সঙ্ঘো, ওঘো.
দ্ৰিত্তে পরস্স হনস্স ঘং হোতি সে. জিঘংসা.
দ্ৰিত্তে পরেসং জিতরানং গী হোতি সে. ৰিজিগীসা, জিগীসা.
দ্ৰিত্তে ¶ পরস্স ধাস্স হ হোতি. দহতি.
দুসস্স দীঘো হোতি ণিম্হি. দুসিতো. ণিম্হীতি কিং? দুট্ঠো.
গুহিস্স দীঘো হোতি সরে. নিগূহনং সরেতি কিং? গুয্হং.
১০৬. মুহবহানঞ্চ তে কানুবন্ধে-ত্ৰে.
মুহবহানং গুহিস্স চ দীঘো হোতি তকারাদো কানুবন্ধে ত্ৰানত্ৰাৰজ্জিতে, মূল়্হো, বাল়্হো, গূল়্হো, তেতি কিং? মুয্হতি, কানুবন্ধেতি-কিং? মুয্হিতব্বং, অত্ৰেতি কিং? মুয্হিত্ৰান, মুয্হিত্ৰা, ‘তে কানুবন্ধে-ত্ৰে’তি অযমধিকারো যাৰ ‘‘সাসস্স সিস্ৰে’’তি -১১৭.
ৰহস্স উস্স দীঘো হোতি তে কানুবন্ধে ত্ৰানত্ৰাৰজ্জিতে. ৰুট্ঠো.
ধা=ধারণেতীমস্স হি হোতি তে কানুবন্ধে ত্ৰানত্ৰাৰজ্জিতে. নিহিতো, নিহিতৰা.
গমাদীনং ¶ রকারন্তানং চ অন্তস্স লোপো হোতি তে কানুবন্ধে ত্ৰানত্ৰাৰজ্জিতে. গতো, খতো, হতো, মতো, ততো, সঞ্ঞতো, রতো, কতো, তেত্ৰেৰ? গম্যতে, কানুবন্ধেত্ৰেৰ? গন্তব্বং, অত্ৰেত্ৰেৰ? গন্ত্ৰান, গন্ত্ৰা.
ৰচাদীনং ৰস্স ৰা উট হোতি কানুবন্ধে-ত্ৰে. উত্তং, ৰুত্তং, উট্ঠং, ৰুট্ঠং, ‘অত্ৰেত্ৰেৰ? ৰত্ৰান, ৰত্ৰা.
ৰচাদীনমস্স উ হোতি কানুবন্ধে-স্ৰে. ৰুত্তং, ৰুট্ঠং.
ৰদ্ধস্স অস্স ৰা উ হোতি কানুবন্ধে ত্ৰে. ৰুদ্ধো. ৰদ্ধো. অত্ৰেত্ৰেৰ? ৰদ্ধিত্ৰান, ৰদ্ধিত্ৰা, কথং ‘ৰুত্তী’তি? ‘‘ৰুত্তীমত্তে’’তি ৩-৬৯. নিপাতনা, ‘ৰত্তী’তি হোতেৰ যথালক্খণং.
যজস্স ¶ যস্স টিযী হোন্তি কানুবন্ধে-ত্ৰে. ইট্ঠং, যিট্ঠং, অত্ৰেত্ৰেৰ? যজিত্ৰান, যজিত্ৰা.
ঠাস্সি হোতি কানুবন্ধে-ত্ৰে. ঠিতো, অত্ৰেত্ৰেৰ? ঠত্ৰান, ঠত্ৰা.
গাপানমী হোতি কানবন্ধে-ত্ৰে. গীতং, পীতং, অত্ৰেত্ৰেৰ? গাযিত্ৰা নিচ্চং যাগমো, পাস্স তু পীত্ৰাতি বহুলাধিকারা.
জনিস্স আ হোতি কানুবন্ধে-ত্ৰে. জাতো. অত্ৰেত্ৰেৰ? জনিত্ৰা.
সাসস্স সিস ৰা হোতি কানুবন্ধে-ত্ৰে. সিট্ঠং, সত্থং, সিস্সো, সাসিযো অত্ৰেত্ৰেৰ? অনুসাসিত্ৰান.
করস্স আ হোতি তৰে. কাতৰে.
তুমাদীসু ৰা করস্সা হোতি. কাতুং কত্তুং, কাতুন কত্তুন, কাতব্বং কত্তব্বং.
ঞাধাতুস্স ¶ জা হোতি নকারে. জানিতুং, জানন্তো, নেতি কিং? ঞাতো.
সকআপানং কুককুইচ্চেতে আগমা হোন্তি ণকারে. সক্কুণন্তো, পাপুণন্তো, সক্কুণোতি, পাপুণোতি, ণেতি কিং? সক্কোতি, পাপেতি.
নিস্মা পরস্স চিস্স ছো হোতি. নিচ্ছযো.
জরসদানমন্তসরা পরো ঈম হোতি ৰিভাসা. জীরণং, জীরতি, জীরাপেতি, নিসীদিতব্বং, নিসীদনং, নিসীদিতুং, নিসীদতি, ৰাতি কিং? জরা, নিসজ্জা, ‘ঈম ৰা’তি যোগৰিভাগা অঞ্ঞেসম্পি, অহীরথ, সংযোগাদি লোপোত্থস্স.
১২৪. দিসস্স পস্স দস্স দস দ দক্খা.
দিসস্স পস্সাদযো হোন্তি ৰিভাসা. ৰিপস্সনা, ৰিপস্সিতুং, ৰিপস্সতি, সুদস্সী, পিযদস্সী, ধম্মদস্সী, সুদস্সং, দস্সনং, দস্সেতি, দট্ঠব্বং. দট্ঠা, দট্ঠুং, দুদ্দসো, অদ্দস, অদ্দা, অদ্দং, অদ্দক্খি, দক্খিস্সতি, ৰাত্ৰেৰ? দিস্সন্তি বালা.
সমানসদ্দতো ¶ পরস্স দিসস্স র হোতি ৰা রীৰিক্খকেসু. সরী, সদী, সরিক্খো, সদিক্খো, সরিসো, সদিসো.
দহস্স দস্স ডো হোতি ৰা. ডাহো, দাহো, ডহতি, দহতি.
আপরীহি পরস্স দহস্স দস্স ল়ো হোতি অনঘণসু. আল়হনং, পরিল়াহো.
১২৮. অত্যাদিন্তেস্ৰত্থিস্স ভূ.
ত্যাদিন্তৰজ্জিতেসু পচ্চযেসু ‘অস=ভুৰি’ইচ্চস্স ভূ হোতি. ভৰিতব্বং. আদেসৰিধানমসস্সাপ্পযোগত্থমেতস্মিং ৰিসযে, এতেন কত্থচি কস্সচি ধাতুস্স অপ্পযোগাপি ঞাপিতো হোতি. অত্যাদিন্তেসূতি কিং? অত্থি, সন্তো, অত্থিস্সাতি কিং? অস্সতিস্স মা হোতু.
অআদো, আআদো, স্সাদো চ অত্থিস্স ভূ হোতি. বভূৰ, অভৰা, অভৰিস্সা, ভৰিস্সতি.
১৩০. ন্তমানন্তিযিযুংস্ৰাদিলোপো. ন্তাদিসূত্থিস্সাদিলোপো হোতি. সন্তো, সমানো, সন্তি, সন্তু, সিযা, সিযুং, এতেস্ৰীতি কিং? অত্থি.
১৩১. পাদিতো ঠাস্স ৰা ঠহো ক্ৰচি.
পাদীহি ¶ কিরিযাৰিসেসজোতকেহি সদ্দেহি পরস্স ঠাস্স ক্ৰচি ঠহো ৰা হোতি. সণ্ঠহন্তো সন্তিট্ঠন্তো. সণ্ঠহতি, সন্তিট্ঠতি. প পরা অপ সং অনু অৰ ও নি দু ৰি অধি অপি অতিসু উ অভি পতি পরি উপ আ পাদী. ক্ৰচীতি কিং? সণ্ঠিতি.
পাদিতো পরস্স দাস্স ইযঙ হোতি ক্ৰচি. অনাদিযিত্ৰা, সমাদিযতি, ক্ৰচিত্ৰেৰ? আদায.
পাদিতো পরস্স করস্স ক্ৰচি খ হোতি. সঙ্খারো, সঙ্খরীযতি, করস্সাতি অৰত্ৰা করোতিস্সাতি ৰচনং তিম্হি চ ৰিকরণুপ্পত্তিঞাপেতুং.
পুরা ইচ্চস্মা নিপাতা পরস্স করস্স খ হোতি. পুরক্খত্ৰা, পুরেক্খারো-এত্তং তদমিনাদিপাঠা.
নিস্মা পরস্স কমস্স ক্ৰচি খ হোতি, নিক্খমতি, ক্ৰচিত্ৰেৰ? নিক্কমো.
ইৰণ্ণুৰণ্ণত্তানং ক্রিযত্থানমিযঙুৰঙ হোতি সরে ক্ৰচি. ৰেদিযতি, ব্রুৰন্তি, সরেতি কিং? নিৰেদেতি, ব্রূতি, ক্ৰচিত্ৰেৰ? জযতি, ভৰতি.
ঞাদিতো-ঞ্ঞস্স ¶ আকারন্তস্স ক্রিযত্থস্স ঈ হোতি ক্যে. দীযতি, অঞ্ঞাদিস্সাতি কিং? ঞাযতি, তাযতিং.
তনস্স আ হোতি ৰা ক্যে. তাযতে, তঞ্ঞতে.
সরন্তস্স ক্রিযত্থস্স দীঘো হোতি ক্যে, চীযতে, সূযতে.
সকারন্ততো ক্রিযত্থা পরস্সা-নন্তরস্স তকারস্স ঠ হোতি. তুট্ঠো, তুট্ঠৰা, তুট্ঠব্বং, তুট্ঠি, অনন্তরস্সাতি কিং? তুস্সিত্ৰা.
কসস্মা পরস্সানন্তরস্স তস্স ঠ হোতি কসস্স ৰা ইম চ. কিট্ঠং, কট্ঠং, অনন্তরস্সাত্ৰেৰ? কসিতব্বং.
এতে সদ্দা নিপচ্চন্তে.
পুচ্ছাদীহি ¶ ক্রিযত্থেহি পরস্সানন্তরস্স তকারস্স ঠ হোতি. পুট্ঠো, ভট্ঠো, যিট্ঠো, অনন্তরস্সাত্ৰেৰ? পুচ্ছিত্ৰা.
এতেহি পরস্সানন্তরস্স তস্স থ হোতি, সত্থং, ৰত্থং, পসত্থং, সত্থং. কথমনুসিট্ঠো (ৰুট্ঠো) তি? ‘তথনরানং টট্ঠণলা’ ১-৫২ তি ট্ঠো, অনন্তরস্সাত্ৰেৰ? সাসিতুং.
ধকারহকারভকারন্তেহি ক্রিযত্থেহি পরস্সানন্তরস্স তস্স ধ হোতি. ৰুদ্ধো, দুদ্ধং, লদ্ধং.
দহা পরস্সানন্তরস্স তস্স ঢ হোতি. দড্ঢো.
বহা পরস্সানন্তরস্স তস্স ঢো হোতি, বহস্সুম চ ঢসন্নিযোগেন. বুড্ঢো.
রহাদীহি পরস্সানন্তরস্স তস্স হ হোতি ল়ো চান্তস্স. আরুল়্হো, গূল়্হো, ৰূল়্হো, বাল়্হো, (ওগাল়্হো), অনন্তরস্সাত্ৰেৰ? আরোহিতুং.
মুহা ¶ পরস্সানন্তরস্স তস্স হ হোতি ৰা ল়ো চান্তস্স হসন্নিযোগেন. মূল়্হো, মুদ্ধো.
১৫০. ভিদাদিতো নো ক্তক্তৰন্তূনং.
ভিদাদিতো পরেসং ক্তক্তৰন্তূনং তস্স নো হোতি. ভিন্নো ভিন্নৰা, ছিন্নো ছিন্নৰা, ছন্নো ছন্নৰা, ছিন্নো খিন্নৰা, উপ্পন্নো উপ্পন্নৰা, সিন্নো, সিন্নৰা, সন্নো সন্নৰা, পীনো পীনৰা, সূনো সূনৰা, দীনো দীনৰা, ডীনো ডীনৰা, লীনো লীনৰা, লূনো লূনৰা, ক্তক্তৰন্তূনন্তি কিং? ভিত্তি, ছিত্তি, ভেত্তুং, ছেত্তুং.
দাতো পরেসং ক্তক্তৰন্তূনং তস্স ইন্নো হোতি. দিন্নো, দিন্নৰা.
কিরাদীহি পরেসং ক্তক্তৰন্তূনং তস্সানন্তরস্স ণ হোতি, কিণ্ণো কিণ্ণৰা, পুণ্ণো পুণ্ণৰা, খীণো খীণৰা.
তরাদীহি পরেসং ক্তক্তৰন্তূনং তস্স রিণ্ণো হোতি. তিণ্ণো তিণ্ণৰা, জিণ্ণো জিণ্ণৰা, চিণ্ণো চিণ্ণৰা.
ভন্জাদীহি পরেসং ক্তক্তৰন্তূনং তস্সানন্তরস্স গ হোতি. ভগ্গো ভগ্গৰা, লগ্গো লগ্গৰা, নিমুগ্গো নিমুগ্গৰা, সংৰিগ্গো সংৰিগ্গৰা.
সুসা ¶ পরেসং ক্তক্তৰন্তূনং তস্স খো হোতি. সুক্খো সুক্খৰা.
পচা পরেসং ক্তক্তৰন্তূনং তস্স কো হোতি. পক্কো পক্কৰা.
মুচা পরেসং ক্তক্তৰন্তূনং তস্স কো ৰা হোতি. মুক্কো মুত্তো, মুক্কৰা মুত্তৰা. ‘সক্কো’তি ণ্ৰাদীসু সিদ্ধং, ক্তক্তৰন্তূসু সত্তো, সত্তাৰাত্ৰেৰ হোতি.
ৰড্ঢা পরস্স ক্তিস্স তস্স লোপো হোতি. ৰড্ঢি.
ক্রিযত্থা পরস্স ক্ৰিস্স লোপো হোতি, অভিভূ.
ণিণাপীনং লোপো হোতি তেসু ণিণাপীসু. কারেন্তং পযোজযতি কারেতি কারাপযতি.
ৰিকরণানং ক্ৰচি লোপো হোতি. উদপাদি, হন্তি.
ক্রিযত্থা ¶ পরস্স মানস্স মকারস্স লোপো হোতি ক্ৰচি. করাণো, ক্ৰচীতি কিং? কুরুমানো.
ঞিলানমে হোতি ক্ৰচি. গহেত্ৰা, অদেন্তি, ক্ৰচিত্ৰেৰ? ৰপিত্ৰা.
ত্ৰাস্স ৰা প্যো হোতি সমাসে. পকারো ‘‘প্যে সিস্সা’’ তি ৫-৮৮ ৰিসেসনত্থো. অভিভূয, অভিভৰিত্ৰা, সমাসেতি কিং? পত্ৰা, ক্ৰচাসমাসেপি বহুলাধিকারা ‘লতং দন্তেহি ছিন্দিয’.
ক্ত্ৰাস্স ৰা তুংযানা হোন্তি সমাসে ক্ৰচ্চি. অভিহট্ঠুং অভিহরিত্ৰা, অনুমোদিযান অনুমোদিত্ৰা, অসমাসেপি বহুলাধি কারা, দট্ঠুং দিস্ৰা, এসমপ্পৰিসযতাঞাপনত্থো যোগৰিভাগো.
হনস্মা পরস্স ক্ত্ৰাস্স রচ্চো ৰা হোতি সমাসে. আহচ্চ, আহনিত্ৰা.
সাসাধীহি পরা করা পরস্স ক্ত্ৰস্স চচরিচ্চা হোন্তি যথাক্কমং. সক্কচ্চ সক্করিত্ৰা, অসক্কচ্চ অসক্করিত্ৰা, অধিকিচ্চ অধিকরিত্ৰা.
ইইচ্চস্মা ¶ পরস্স ক্ত্ৰাস্স চ্চো ৰা হোতি. অধিচ্চ অধীযিত্ৰা, সমেচ্চ সমেত্ৰা.
দিসতো ক্ত্ৰাস্স ৰানৰা হোন্তি ৰা দিসস্স চ স কারো তংসন্নিযোগেন. সস্স সৰিধানং পররূপবাধনত্থং. দিস্ৰান, দিস্ৰা পস্সিত্ৰা, কথং ‘নাদট্ঠা পরতো দোস’ন্তি? ঞাপকা ত্ৰাস্স ৰলোপো, এৰং ‘লদ্ধা ধন’ন্তি আদীসু.
ক্রিযত্থা পরস্স ব্যঞ্জনাদিপ্পচ্চযস্স ঞি ৰা হোতি. ভুঞ্জিতুং ভোত্তুং, ব্যঞ্জনস্সাতি কিং? পাচকো.
রন্ততো ক্রিযত্থা পরস্স পচ্চযনকারস্স ণো হোতি. অরণং, সরণং.
রন্ততো পরেসং ন্তমানত্যাদীনং নস্স ণো ন হোতি, করোন্তো, কুরুমানো, করোন্তি.
এতেসং ৰা চ্ছঙ হোতি ন্তমানত্যাদীসু. গচ্ছন্তো গচ্ছমানো গচ্ছতি, যচ্ছন্নো যচ্ছমানো যচ্ছতি, ইচ্ছন্তো ইচ্ছমানো ইচ্ছতি ¶ অচ্ছন্তো অচ্ছমানো অচ্ছতি, দিচ্ছন্তো দিচ্ছমানো দিচ্ছতি, ৰাতি কিং? গমিস্সতি, ৰৰত্থিতৰিভাসা-যং, তেনাঞ্ঞেসু চ ক্ৰচি-ইচ্ছিতব্বং ইচ্ছা ইচ্ছিতুং, অচ্ছিতব্বং অচ্ছতুং, অঞ্ঞেসঞ্চ যোগৰিভাগা-পৰেচ্ছতি.
এতেসমীযঙ ৰা হোতি ন্তমানত্যাদীসু. জীযন্তো জীরন্তো, জীযমানো জীরমানো, জীযতি জীরতি, মীযন্তো মরন্তো, মীযমানো মরমানো, মীযতি মরতি.
ঠাপানং তিট্ঠপিৰা হোন্তি ন্তমানত্যাদীসু. তিট্ঠন্তো, তিট্ঠমানো, তিট্ঠতি, পিৰন্তো, পিৰমানো, পিৰতি, ৰাত্ৰেৰি? ঠাতি, পাতি.
গমাদীনং ঘম্মাদযো ৰা হোন্তি ন্তমানত্যাদীসু. ঘম্মন্তো, গচ্ছন্তো, ৰজ্জন্তো ৰদন্তো, দজ্জন্তো দদন্তো.
১৭৭. করস্স সোস্স কুব্বকুরুকযিরা.
করস্স সওকারস্স কুব্বাদযো ৰা হোন্তি ন্তমানত্যাদীসু. কুব্বন্তো কযিরন্তো করোন্তো, কুব্বমানো কুরুমানো কযিরমানো, করাণো, কুব্বতি কযিরতি করোতি, কুব্বতে কুরুতে, কযিরতে, ৰৰত্থিতৰিভাসত্তা ৰাধিকারস্স ভিয্যো মানপরচ্ছক্কেসু কুরু, ক্ৰচিদেৰ পুব্বছক্কে ‘অগ্ঘং কুরুতু, নো ভৰং, সোস্সাতি ৰুত্তত্তা কত্তরিযেৰিমে.
গহস্স ¶ ৰা ঘেপ্পো হোতি ন্তমানত্যাদীসু. ঘেপ্পন্তো, ঘেপ্পমানো, ঘেপ্পতি, ৰাত্ৰেৰ? গণ্হতি.
গহস্স নিগ্গহীতস্স ণো হোতি. গণ্হিতব্বং, গণ্হিতুং, গণ্হন্তো.
ইতিমোগ্গল্লানে ব্যাকরণে ৰুত্তিযং
খাদিকণ্ডো পঞ্চমো.
৬. ছট্ঠো কণ্ডো (ত্যাদি)
১. ৰত্তমানে তি অন্তি সি থ মি ম তে অন্তে সে ৰ্হে এ ম্হে.
ৰত্তমানে আরদ্ধাপরিসমত্তে অত্থে ৰত্তমানতো ক্রিযত্থা ত্যাদযো হোন্তি. গচ্ছতি, গচ্ছন্তি, গচ্ছসি গচ্ছথ, গচ্ছামি গচ্ছাম, গচ্ছতে গচ্ছন্তে, গচ্ছসে গচ্ছৰ্হে, গচ্ছে গচ্ছাম্হে. কথং ‘পুরে অধম্মো দিপ্পতি, পুরা মরামী’তি? ৰত্তমানস্সেৰৰত্তুমিট্ঠত্তা তংসমীপস্স তগ্গহণেন গহণা, পুরেপুরাসদ্দেহি ৰা অনাগতত্তাৰগমে তদা তস্স ৰত্তমানত্তা, কালব্যত্তযো ৰা এসো, ভৰন্তেৰ হি কালন্তরেপি ত্যাদযো বাহুলকা ‘সন্তেসু পরিগূহামি, মা চ কিঞ্চ ইতো অদং’ ‘কাযস্স ভেদা অভিসম্পরাযং, সহব্যতং গচ্ছতি ৰাসৰস্স, ‘অনেকজাতিসংসারং সন্ধাৰিস্সং’ অতিৰেলং ন মস্সিস্স’ন্তি.
২. ভৰিস্সতি ¶ স্সতি স্সন্তি স্সসি স্সথ স্সামি স্সাম স্সতে স্সন্তে স্সসে স্সৰ্হে স্সং স্সাম্হে.
ভৰিস্সতি অনারদ্ধে অত্থে ৰত্তমানতো ক্রিযত্থা স্সত্যাদযো হোন্তি. গমিস্সতি গমিস্সন্তি, গমিস্সসি গমিস্সথ, গমিস্সামি গমিস্সাম, গমিস্সতে গমিস্সন্তে, গমিস্সসে গমিস্সৰ্হে, গমিস্সং গমিস্সাম্হে.
নামসদ্দে নিপাতে সতি গরহাযং ৰিম্হযে চ গম্যমানে স্সত্যাদযো হোন্তি. ইমে হি নাম কল্যাণধম্মা পটিজানিস্সন্তি, ন হি নাম ভিক্খৰে তস্স মোঘপুরিসস্স পাণেসু অনুদ্দযা ভৰিস্সতি, কথং হি নাম সো ভিক্খৰে মোঘপুরিসো সব্বমত্তিকামযং কুটিকং করিস্সতি? তত্থ নাম ত্ৰং মোঘপুরিস মযা ৰিরাগায ধম্মে দেসিতে সরাগায চেতেস্সসি? অত্থি নাম তাত সুদিন্ন আভিদোসিকং কুম্মাসং পরিভুঞ্জিস্সসি, অত্থিযেৰিহাপি নিন্দাৰগমো. ৰিমুযে-অচ্ছরিযং ৰত ভো অব্ভুতং ৰত ভো সন্তেন ৰত ভো পব্বজিতা ৰিহারেন ৰিহরন্তি, যত্র হি নাম সঞ্ঞী সমানো জাগরো পঞ্চমত্তানি সকটসতানি নিস্সায নিস্সায অভিক্কন্তানি নেৰ দক্খতি ন পন সদ্দং সোস্সতি, অচ্ছরিযং অন্ধো নাম পব্বতমারোহিস্সতি, বধিরো নাম সদ্দং সোস্সতি.
৪. ভূতে ঈউং ওত্থ ইং ম্হা আ ঊ সে ৰ্হং অ ম্হে.
ভূতে পরিসমত্তে অত্থে ৰত্তমানতো ক্রিযত্থা ঈ আদযো হোন্তি. অগমী অগমুং, অগমো অগমিত্থ, অগমিং অগমিম্হা ¶ , অগমা অগমূ, অগমিসে অগমিৰ্হং, অগম অগমিম্হে. ভূতসামঞ্ঞৰচনিচ্ছাযমনজ্জতনেপি ‘সুৰো অহোসি আনন্দো’.
৫. অনজ্জতনে আ ঊ ও ত্থ অ ম্হা ত্থ ত্থুং সে ৰ্হং ইং ম্হসে.
অৰিজ্জমানজ্জতনে ভূতে-ত্থে ৰত্তমানতো ক্রিযত্থা আআদযো হোন্তি.
আঞায্যা চ উট্ঠানা, আঞায্যা চ সংৰেসনা;
এসজ্জতনো কালো, অহরুভতড্ঢরত্তং ৰা.
অগমা অগমূ, অগমো, অগমত্থ, অগম অগমম্হা, অগমত্থ অগমত্থুং, অগমসে অগমৰ্হং, অগমিং অগমম্হসে. অঞ্ঞপদত্থো কিং? অজ্জ হিয্যো ৰা অগমাসি.
৬. পরোক্খে অ উ এ ত্থ অ ম্হ ত্থ রে ত্থো ৰ্হো ই ম্হে.
অপচ্চক্খে ভূতানজ্জতনে-ত্থে ৰুত্তমানতো ক্রিযাত্থা অ আদযো হোন্তি. জগাম জগমু, জগমে জগপিত্থ, জগম জগমিম্হ, জগমিত্থ জগমিরে, জগমিত্থো জগমিৰ্হো, জগমি জগমিম্হে. মূল়্হৰিক্খিত্তব্যাসত্তচিত্তেন অত্তনাপি ক্রিযাকতাভিনিব্বত্তিতকালে-নুপলদ্ধা সমানা ফলেনা-নুমীযমানা পরোক্খাৰ ৰত্থুতো, তেনুত্তমৰিসযেপি পযোগসমৰো.
৭. এয্যাদো ৰাতিপত্তিযং স্সা স্সং সু স্সে স্সথ স্সং স্সাম্হা স্সথ স্সিংসু সস্সে স্সৰ্হে স্সিং স্সাম্হসে.
এয্যাদো ¶ ৰিসযে ক্রিযাতিপত্তিযং স্সাদযো হোন্তি ৰিভাসা. ৰিধুরপ্পচ্চযোপনিপাততো কারণৰেকল্লতো ৰা ক্রিযাযাতিপতনমনিপ্ফত্তি ক্রিযাতিপত্তি, এতে চ স্সাদযো সামত্থিযাতীতানাগতেস্ৰেৰ হোন্তি ন ৰত্তমানে তত্র… ক্রিযাতিপত্যসম্ভৰা, সচে পঠমৰযে পব্বজ্জং অলভিস্সা অরহা অভৰিস্সা, দক্খিণেন চে অগমিস্সা ন সকটং পরিযা ভৰিস্সা, দক্খিণেন চে অগমিস্সংসু, অগমিস্সে অগমিস্সথ, অগমিস্সং অগমিস্সাম্হা, অগমিস্সথ অগমিস্সিংসু, অগমিস্সসে অগমিস্সৰ্হে, অগমিস্সিং অগমিস্সাম্হসে, ন সকটং পরিযাভৰিস্সা, ৰাতিকিং? দক্খিণে ন চে গমিস্সতি ন সকটং পরিযা ভৰিস্সতি.
৮. হেতুফলেস্ৰেয্য এয্যুং এয্যাসি এয্যাথ এয্যামি এয্যাম এথ এরং এথো এয্যৰ্হো এয্যং এয্যাম্হে.
হেতুভূতাযং এলভূতাযঞ্চ ক্রিযাযং ৰত্তমানতো ক্রিযত্থা এয্যাদযো ৰা হোন্তি, সচে সঙ্খারা নিচ্চা ভৰেয্যুং ন নিরুজ্ঝেয্যুং, দক্খিণেন চে গচ্ছেয্য ন সকটং পরিযাভৰেয্য, দক্খিণেন চে গচ্ছেয্যুং, গচ্ছেয্যাসি গচ্ছেয্যাথ, গচ্ছেয্যামি গচ্ছেয্যাম, গচ্ছেথ গচ্ছেরং, গচ্ছেথো গচ্ছেয্যৰ্হো, গচ্ছেয্যং গচ্ছেয্যাম্হে, ন সকটং পরিয্যাভৰেয্য, ভৰনং গমনং চ হেতু, অনিরুজ্ঝনং অপরিযাভৰনং চ ফলং, ইহ কস্মা ন হোতি ‘হন্তীহি পলাযতি, ৰস্সতীতি ধাৰতি, হনিস্সতীতি পলাযিস্সতী’তি? ইতি সদ্দেনেৰ হেতুহেতুমন্ততায জোতিতত্তা, ৰাতি কিং? দক্খিণেন চে গমিস্সতি ন সকটং পরিযাভৰিস্সতি.
পঞ্হো=সম্পুচ্ছনং ¶ সম্পধারণং নিরূপণং কারিযানিচ্ছযনং পত্থনা=যাচনং ইট্ঠাসিং ভনঞ্চ, ৰিধি=ৰিধানং নিযোজনং ক্রিযাসু ব্যাপারণা, সা চ দুৰিধাৰ সাদরানাদরৰসেন… ৰিসযভেদেন ভিন্নাযপি তদুভযানতিৰত্তনতো, এতেসু পঞ্হাদীসু ক্রিযত্থতো এয্যোদযো হোন্তি, পঞ্হে - কিমাযস্মা ৰিনযং পরিযাপুণেয্য? উদাহু ধম্মং, গচ্ছেয্যং ৰাহং উপোসথং ন ৰা গচ্ছেয্যং, পত্থনাযং-লভেয্যা-হং ভন্তে ভগৰতো সন্তিকে পব্বজ্জং লভেয্যং উপসম্পদং, পস্সেয্যং তং ৰস্সসতং অরোগং, ৰিধিম্হি-ভৰং পত্তং পচেয্য, ভৰং পুঞ্ঞং করেয্য, ইহ ভৰং ভুঞ্জেয্য, ইহ ভৰং নিসীদেয্য, মাণৰকং ভৰং অজ্ঝাপেয্য, অনুঞ্ঞাপত্তকালেসুপি সিদ্ধাৰ… তত্থাপি ৰিধিপ্পতীতিতো, অনুঞ্ঞাযং-এৰং করেয্যাসি, পত্তকালে-কটং করেয্যাসি, পত্তো তে কালো কটকরণে, যদি সঙ্ঘস্স পত্তকল্লং সঙ্ঘো উপোসথং করেয্য, এতস্স ভগৰা কালো এতস্স সুগত কালো যং ভগৰা সাৰকানং সিক্খাপদং পঞ্ঞপেয্য, পেসনেপিচ্ছন্তি ‘গামং ত্ৰং ভণে গচ্ছেয্যাসি’.
১০. তু অন্তু হি থ মি ম তং অন্তং স্সু ৰ্হো এ আমসে.
পঞ্হাদীস্ৰেতে হোন্তি ক্রিযত্থতো. গচ্ছতু গচ্ছন্তু, গচ্ছাহি গচ্ছথ, গচ্ছামি গচ্ছাম, গচ্ছতং গচ্ছন্তং, গচ্ছস্সু গচ্ছৰ্হো, গচ্ছে, গচ্ছামসে, পঞ্হে-কিন্নু খলু ভো ব্যাকরণমধীযস্সু, পত্থনাযং-দদাহি মে, জীৰতু ভৰং, ৰিধিম্হি-কটং করোতু ভৰং, পুঞ্ঞং করোতু ¶ ভৰং, ইহ ভৰং ভুঞ্জতু, ইহ ভৰং নিসীদতু, উদ্দিসতু ভন্তে ভগৰা ভিক্খূনং পাতিমোক্খং, পেসনে-গচ্ছ ভণে গামং, অনুমতিযং - এৰং করোহি, পত্তকালে-কালো-যং তে মহাৰীর উপ্পজ্জ মাতুকুচ্ছিযং.
সত্তিযং অর হত্থে চ ক্রিযত্থা এয্যাদযো হোন্তি. ভৰং খলু রজ্জং করেয্য, ভৰং সত্তো অরহো.
সম্ভাৰনে গম্যমানে ধাতুনা ৰুচ্চমানে চ এয্যাদযো হোন্তি ৰিভাসা. অপি পব্বতং সিরসা ভিন্দেয্য, ক্রিযাতিপত্তিযন্তু স্সাদী-অসনিযাপি হতো নাপতিস্সা, সম্ভাৰেমি সদ্দহামি অৰকপ্পেমি ভুঞ্জেয্য ভৰং ভুঞ্জিস্সতি ভৰং অভুঞ্জি ভৰং, ক্রিযাতিপত্তিযন্তু স্সাদী-সম্ভাৰেমি নাভুঞ্জিস্সা ভৰং.
মা যোগে সতি ঈআদযো আআদযো চ ৰা হোন্তি. মা সু পুনপি এৰরূপমকাসি, মা ভৰং অগমা ৰনং, ৰাত্ৰেৰ? মা তে কামগুণে ভমস্সু চিত্তং, মা ত্ৰং করিস্সসি, মা ত্ৰং করেয্যাসি, অসককালত্থোযমারম্ভো, বুদ্ধো ভৰিস্সতীতি পদন্তরসম্বন্ধেনানাগতকালতা পতীযতে, এৰং কতো কটো স্ৰে ভৰিস্সতি, ভাৰি কিচ্চমাসীতি.
লুনাহি ¶ লুনাহিত্ৰেৰাযং লুনাতি, লুনস্সু লুনস্সুত্ৰেৰাযং লুনা-তীতি ত্ৰাদীনমেৰেতং মজ্ঝিমপুরিসেকৰচনানমাভিক্খঞ্ঞে দ্ৰিব্বৰচনং, ইদং ৰুত্তং হোতি ‘এৰ মেস তুরিতো অঞ্ঞেপি নিযোজেন্তোৰিয কিরিযং করোতী’তি, এৰং লুনাথ লুনাথত্ৰেৰাযং লুনাতি, লুনৰ্হো লুনৰ্হোত্ৰেৰাযং লুনাতি, তথা কালন্তরেসুপি লুনাহি লুনাহিত্ৰেৰাযং অলুনি, অলুনা, লুলাৰ, লুনিস্সতীতি, এৰং স্সুম্হি চ যোজনীযং, তথা সমুচ্চযেপি মঠমট, ৰিহারমটেত্ৰেৰাযমটতি, মঠমটস্সু, ৰিহারমটস্সুত্ৰেৰাযমটতি, ব্যাপারভেদে তুসামঞ্ঞৰচনস্সেৰ ব্যাপকত্তা অনুপ্পযোগো ভৰতি, ওদনং ভুঞ্জ, যাগুং পিৰ, ধানা খাদেত্ৰেৰায-মজ্ঝোহরতি.
১৪. পুব্বপরচ্ছক্কানমেকানেকেসু তুম্হাম্হসেসেসু দ্ৰে দ্ৰে মজ্ঝিমুত্তমপঠমা.
একানেকেসু তুম্হাম্হসদ্দৰচনীযেসু তদঞ্ঞসদ্দৰচনীযেসু চ কারকেসু পুব্বচ্ছক্কানং পরচ্ছক্কানং মজ্ঝিমুত্তমপঠমা দ্ৰে দ্ৰে হোন্তি যথাক্কমং ক্রিযত্থা, উত্তমসদ্দো-যং সভাৰতো ততিযদুকে রুল়্হো, ত্ৰং গচ্ছসি, তুম্হে গচ্ছথ, ত্ৰং গচ্ছসে, তুম্হে গচ্ছৰ্হে, অহং গচ্ছামি, মযং গচ্ছাম, অহং গচ্ছে, মযং গচ্ছাম্হে, সো গচ্ছতি, তে গচ্ছন্তি, সো গচ্ছতে, তে গচ্ছন্তে, সামত্থিযা লদ্ধত্তা অপ্পযুজ্জমানেসুপি তুম্হাম্হসেসেসু ভৰন্তি. গচ্ছসি, গচ্ছথ, গচ্ছসে, গচ্ছৰ্হে, গচ্ছামি, গচ্ছাম, গচ্ছে, গচ্ছাম্হে, গচ্ছতি, গচ্ছন্তি, গচ্ছতে, গচ্ছন্তে.
আআদো ¶ ঈআদো স্সা আদো চ ক্রিযত্থস্স ৰা অঞ হোতি. ঞকারো-নুবন্ধো, অগমা, গমা, অগমী, গমী, অগমিস্সা, গমিস্সা.
ব্রূস্স আহো হোতি অআদীসু. আহ, আহু.
অআদীসু ভূস্স ৰুক হোতি. ককারো-নুবন্ধো, উকারো উচ্চারণত্থো, বভূৰ.
অআদীসু দ্ৰিত্তে পুব্বস্স ভূস্স অ হোতি, বভূৰ.
আহাদেসা পরস্স উস্স অংসুৰা হোতি. অহংসু, আহু.
আহা পরেসং তিঅন্তীনং টটূ হোন্তি. টকারা সব্বাদেসত্থা, আহ, আহু, অতোযেৰ চ ঞাপকা তিঅন্তীসু চ ব্রূস্সা-হো.
ঈআদীসু ৰচস্স ওম হোতি. মকারো-নুবন্ধো, অৰোচ, ঈআদোতি কিং? অৰচা.
২২. দাস্স দং ৰা মিমেস্ৰদ্ৰিত্তে.
অদ্ৰিতে ¶ ৰত্তমানস্স দাস্স দং ৰা হোতি মিমেসু. দম্মি দেমি, দম্ম দেম, অদ্ৰিত্তেতি কিং? দদাধি দদাম.
করস্স সওকারস্স কুং ৰা হোতি মিমেসু. কুম্মি কুম্ম, করোমি করোম.
করস্স সওকারস্স কা হোতি ৰা ঈআদীসু. অকাসি অকরি, অকংসু অকরিংসু, অকা অকরা.
করস্স সোস্স হাস্স চ আহঙ ৰা হোতি স্সেন সহ. কাহতি করিস্সতি, অকাহা অকরিস্সা, হাহতি হাযিস্সতি, অহাহা অহাযিস্সা.
লভাদীনং চ্ছঙ ৰা হোতি স্সেনসহ. অলচ্ছা অলভিস্সা, লচ্ছতি লভিস্সাতি, অৰচ্ছা অৰসিস্সা, ৰচ্ছতি ৰসিস্সতি, অচ্ছেচ্ছা অচ্ছিন্দিস্সা, ছেচ্ছতি ছিন্দিস্সতি, অভেচ্ছা অভিন্দিস্সা, ভেচ্ছতি ভিন্দিস্সতি, অরুচ্ছা অরোদিস্সা, রুচ্ছতি রোদিস্সতী ¶ , অঞ্ঞস্মিম্পি ছিদস্স ৰা চ্ছঙ যোগৰিভাগা, অচ্ছেচ্ছুং অচ্ছন্তিংসু, অঞ্ঞেসঞ্চ গচ্ছং গচ্ছিস্সং.
ভুজাদীনং ক্খঙ ৰা হোতি স্সেন সহ. অভোক্খা অভুঞ্জিস্সা, ভোক্খতি ভুঞ্জিস্সতি, অমোক্খা অমুঞ্চিস্সা, মোক্খতিমুঞ্চিস্সতি, অৰক্খা অৰচিস্সা, ৰক্খতি ৰচ্চিস্সতি, পাৰেক্খা পাৰিসিস্সা, পৰেক্খতি পৰিসিস্সতি, ৰিসস্সা-ঞ্ঞস্মিম্পি ৰা ক্খঙ যোগৰিভাগা পাৰেক্খি, পাৰিসি.
আআদো ঈআদো অ হরস্স আ হোতি ৰা. অহা অহরা, অহাসি অহরি.
আআদো ঈআদো অ গমিস্স আ হোতি ৰা. অগা অগমা, অগা অগমী.
ডংসস্স গমিস্স চ ছঙ ৰা হোতি আঈআদীসু. অডঞ্ছা অডংসা, অডঞ্ছি অডংসী, অগঞ্ছা অগচ্ছা, অগঞ্ছি অগচ্ছী.
৩১. হূস্স হেহেহিহোহি স্সত্যাদো.
হূস্স হেআদযো হোন্তি স্সত্যাদো. হেস্সতি, হেহিস্সতি, হোহিস্সতি.
ক্ণাক্নাসু ¶ ক্রিযত্থস্স রস্সো হোতি. কিণাতি, ধুনাতি.
৩৩. আ ঈ ঞু ম্হা স্সা স্সম্হানং ৰা.
এসং ৰা রস্সো হোতি. গম গমা, গমি গমী, গমু গমূ, গমিম্হ গমিম্হা, গমিস্স গমিস্সা, গমিস্সম্হ গমিস্সম্হা.
কুসা রুহা চ পরস্স ঈস্স ছি ৰা হোতি. অক্কোচ্ছি অক্কোসি, অভিরুচ্ছি অভিরুহি.
৩৫. অ ঈ স্সাআদীনং ব্যঞ্জনস্সিঞ.
ক্রিযত্থা পরেসং অআদীনং ঈআদীনং স্সআদীনঞ্চ-ব্যঞ্জনস্স ইঞ হোতি ৰিভাসা. বভুৰিত্থ, অভৰিত্থা, অনুভৰিস্সা, অনুভৰিস্সতি অনুভোস্সতি হরিসতি হস্সতি, এতেসন্তি কিং? ভৰতি, ব্যঞ্জনস্সাতি কিং? বভূৰ.
ব্রূতো পরস্স তিস্স ঈঞ ৰা হোতি. ব্রৰীতি, ব্রূতি.
ক্রিযত্থা পরস্স ক্যস্স ঈঞ ৰা হোতি. পচীযতি, পচ্চতি.
৩৮. এয্যাথ স্সে অ আ ঈথানং ও, অ, অং, ত্থ, ত্থো, ৰ্হোক.
এয্যাথাদীনং ওআদযো ৰা হোন্তি যথাক্কমং. তুম্হে ভৰেয্যাথো ভৰেয্যাথ, ত্ৰং অভৰিস্স অভৰিস্সে, অহং অভৰং ¶ অভৰ, সো অভৰিত্থ অভৰা, সো অভৰিত্থো, অভৰী, তুম্হে ভৰথৰ্হো ভৰথ, আসহচরিতোৰ অকারো গয্হতে, থো পন-ন্তে নিদ্দেসা ত্ৰাদিসম্বন্ধীযেৰ, তস্সেৰ ৰা নিস্সিতত্তা, নিস্সযকরণম্পি হি সুত্তকারাচিণ্ণং.
উমীচ্চস্স ইংসু অংসু ৰা হোন্তি. অগমিংসু, অগমংসু, অগমুং.
এআদেসতো ওআদেসতো চ পরস্স উমিচ্চস্স সুং ৰা হোতি. নেসুং, নযিংসু, অস্সোসুং, অস্সুং, আদেসত্তাখ্যাপনত্থংত্তগ্গহণং.
হূতো পরস্স উমিচ্চস্স রেসুং ৰা হোতি. অহেসুং, অহৰুং.
ওস্স অআদযো ৰা হোন্তি. ত্ৰং অভৰ, অভৰি, অভৰিত্থ, অভৰিত্থো অভৰো.
ওস্স সি ৰা হোতি. অহোসি ত্ৰং অহুৰো.
দীঘতো পরস্স ঈস্স সি ৰা হোতি. অকাসি অকা, অদাসি অদা.
ম্হাত্থানম্হঞ ¶ ৰা হোতি. অগম্হম্হা অগমিম্হা, অগমুত্থ অগমিত্থ.
ইমিচ্চস্স সিঞ ৰা তোতি ম্হাত্থানঞ্চ বহুলং. অকাসিং অকরিং, অকাসিম্হা অকরিম্হা অকাসিত্থ অকরিত্থ.
এয্যুমিচ্চস্স ঞং ৰা হোতি. গচ্ছুং গচ্ছেয্যুং.
অতো পরস্স হিস্স লোপো ৰা হোতি. গচ্ছ গচ্ছাহি, অতোতি কিং? করোহি.
ক্যস্স ৰা লোপো হোতি স্সে. অন্ৰভৰিস্সা অন্ৰভূযিস্সা, অনুভৰিস্সতি অনুছূযিস্সতি.
৫০. অত্থিতেয্যাদিচ্ছন্নং স সু স সথ সং সাম.
অস=ভুৰিচ্চস্মা পরেসং এয্যাদিচ্ছন্নং সাদযো হোন্তি যথাক্কমং. অস্স, অস্সু, অস্স, অস্সথ, অস্সং, অস্সাম.
অত্থিতেয্যাদিচ্ছন্নং আদিভূতানং দ্ৰিন্নং ইযা ইযুং হোন্তি যথাক্কমং. সিযা, সিযুং.
অত্থিতো ¶ পরস্স তকারস্স থো হোতি. অত্থি, অত্থু.
অত্থিস্স অট হোতি সিহিসু, টো সব্বাদেসত্থো. অসি অহি.
অত্থিস্মা পরেসং মিমানং ম্হিম্হা ৰা হোন্তি, তংসন্নিযোগেনঅত্থিস্স অট চ. অম্হি অস্মি, অম্হ অস্ম.
এসু মিমেসু অত্থিস্স সকারো হোতি. অস্মি অস্ম, পররূপবাধনত্থং.
অত্থিস্স দীঘো হোতি ঈআদিম্হি. আসি, আসুং, আসি, আসিত্থ, আসিং, আসিং ম্হা.
অকারস্স দীঘো হোতি হিমিমেসু. পচাহি, পচামি, পচাম, মুয্হামি.
সকস্মা ক্ণাস্সখোহোতি ঈআদীসু. অসক্খি, অসক্খিংসু.
সকস্মা ¶ ক্ণস্সখো ৰা হোতি স্সে. সক্খিস্সা সক্কুণিস্সা, সক্খিস্সতি, সক্কুণিস্সতি.
তেসু ঈআদিস্সেসু সুতো পরেসং ক্ণোক্ণানং রোট ৰা হোতি. অস্সোসি অসুণি, অস্সোস্সা অসুণিস্সা, সোস্সতি সুণিস্সতি.
৬১. ঞাস্স সনাস্স নাযো তিম্হি. সনাস্স ঞাস্স নাযো ৰা হোতি তিম্হি. নাযতি, জানাতি.
ঞাদেসে সনাস্স ঞাস্স জং (ৰা) হোতি. জঞ্ঞা (জানেয্য).
ঞাতো এয্যাস্স ইযাঞা হোন্তি ৰা. জানিযা, জঞ্ঞা জানেয্য.
ঈআদো স্সত্যাদো চ ঞাতো ক্নালোপো ৰা হোতি. অঞ্ঞাসি অজানি, ঞস্সতি জানিস্সতি.
ঞাতো পরস্স স্সস্স হি ৰা হোতি কম্মে. পঞ্ঞাযিহিতি পঞ্ঞাযিস্সতি.
এতিস্মা ¶ পরস্স স্সস্স হি হোতি ৰা. এহিতি এস্সতি.
হনা স্সস্স ছখা ৰা হোন্তি. হঞ্ছামি হনিস্সামি, পটিহঙ্খামি পটিহনিস্সামি.
হাতো পরস্স স্সস্স হ হোতি ৰা. হাহতি জহিস্সতি.
দক্খাদীহি আদেসেহি পরস্স স্সস্স লোপো ৰা হোতি. দক্খতি দক্খিস্সতি, সক্খতি সক্খিস্সতি, হেহিতি হেহিস্সতিহোহিতি হোহিস্সতি.
কযিরা পরস্স এয্যুমাদীনং এয্যস্স লোপো হোতি. কযিরুং, কযিরাসি, কযিরাথ, কহিরামি, কযিরাম.
কযিরা পরস্স এয্যস্স টা হোতি. সো কযিরা.
কযিরা পরস্স এথস্স আ হোতি. কযিরাথ.
লভস্মা ¶ ইংঈইচ্চেসং থংথা হোন্তি ৰা. অলত্থং অলভিং, অলত্থ অলভি.
৭৪. গুরুপুব্বা রস্সা রে ন্তেন্তীনং.
গুরুপুব্বস্মা রস্সা পরেসং ন্তেন্তীনং রে ৰা হোতি. গচ্ছরে গচ্ছন্তি, গচ্ছরে গচ্ছন্তে, গমিস্সরে গমিস্সন্তি, গমিস্সরে গমিস্সন্তে, গুরুপুব্বাতি কিং? পচ, রস্সতি কিং? হোন্তি.
এয্যাদীনং টে ৰা হোতি. সো করে করেয্য, ত্ৰং করে করেয্যাসি, অহং করে করেয্যং.
ওৰিকরণস্স উ হোতি পরচ্ছক্কে ৰিসযে. তনুতে.
ওৰিকরণস্স উ হোতি ৰা ক্ৰচি পুব্বচ্ছক্কে. ৰনুতি ৰনোতি.
এয্যামস্সেমু ৰা হোতি উ চ. ভৰেম্হ, ভৰেয্যামু ভৰেয্যাম.
ইতি মোগ্গল্লানে ব্যাকরণে ৰুত্তিযং
ত্যাদিকণ্ডো ছট্ঠো.
৭. সত্তমো কণ্ডো (ণ্ৰাদি)
‘‘বহুলং’’ ¶ (১.৫৮) ‘‘ক্রিযত্থা’’তি (৫.১৪) চ সব্বত্থ ৰত্থতে.
১. চর দর কর রহ জন সন তল সাদ সাধ কসাস চটায ৰাহি ণু.
চর-গতিভক্খণেসু, দর-দরণে, কর-করণে, রহ-চাগে, জন-জননে, সন-সম্ভত্তিযং, তল-পতিট্ঠাযং, সাদ-অস্সাদনে, সাধ-সংসিদ্ধিযং, কস-ৰিলেখনে, অস-খেপনে, চট-ভেদনে, অয-ইতি গমনত্থো দণ্ডকো ধাতু, ৰা-গতিগন্ধনেসু, এতেহি ক্রিযত্থেহি বহুলং ণু হোতি. ‘‘অস্সা ণানুবন্ধে’’তি (৫.৮৪) উপন্তস্স অস্স আ, চরতি হদযে মনুঞ্ঞভাৰেনাতি চারু=সোভনং. দরীযতীতি দার=কট্ঠং. করোতীতি কারু=সিপ্পী, মঘ ৰা, ৰিসুকম্মো চ. রহতি চন্দাদীনং সোভাৰিসেসং নাসেতীতি রাহু=অসুরিন্দো. জাযতি গমনাগমনং অনেনাতিজানু=জঙ্ঘোরূনং সন্ধি. সনেতি অত্তনি ভত্তিং উপ্পাদেতীতি সানু=গিরিপ্পদেসো. তলন্তি পতিট্ঠহন্তি এত্থ দন্তাতি তালু=ৰদনেকদেসো. সা দীযতি অস্সাদীযতীতি সাদু=মধুরং. সাধেতি অত্তপরহিতন্তি সাধু=সজ্জনো. কসীযতীতি কাসু=আৰাটো, অসতি সীঘভাৰেন পৰত্ততীতি আসু=সীঘং. চটতি ভিন্দতি অমনুঞ্ঞভাৰন্তি চাটু=মনুঞ্ঞো. অযন্তি পৰত্তন্তি সত্তা এতেনাতি আযু=জীৰিতং. ‘‘অস্সা ণাপিম্হি যুক’’ ইতি (৫.৯১) যুক- ৰাতি গচ্ছতীতি ৰাযু-ৰাতো.
২. ভর ¶ মর চর তর অর গর হন তন মন ভম কিত ধন বংহ কম্বম্ব চক্খ ভিক্খ সংকিন্দন্দ যজ পটাণাস ৰস পস পংস বন্ধা উ.
ভর-ভরণে, মর-পাণচাগে, চর-গতিভক্খণেসু, তর তরণে, অর-গমনে, গর ঘর-সেচনে, গিরাতি ৰা নিপাতনা অকারো, হন-হিং সাযং, তন-ৰিত্তারে, মন-ঞাণে, ভম-অনৰট্ঠানে, কিত-নিৰাসে, ধন-সদ্দে, বংহ ব্রহ ব্রূহ-ৰুদ্ধিযং, কম্ব-সংৰরণে, অম্ব-সদ্দে, চক্খ ইক্খ দস্সনে, ভিক্খ-যাচনে, সংকসঙ্কাযং, ইন্দ-পরমিস্সরিযে, অন্দ-বন্ধনে, যজ-দেৰপূজাযং, অট পট-গমনথা, অণ-সদ্দত্থো, অস-খেপনে, ৰস-নিৰাসে, পসবাধনে, পংস-নাসনে, বন্ধ-বন্ধনে, এতেহি ক্রিযত্থেহি উ হোতি. ভরতীতি ভর=ভত্তা. মরতি রূপকাযেন সহেৰাতি মরু=দেৰো, নিজ্জলদেসো চ. চরীযতি ভক্খীযতীতি চরু=হব্যপা কো. তরন্তি অনেনাতি তরু=রুক্খো. অরতি সূনভাৰেন উদ্ধং গচ্ছতীতি অরু=ৰণো. গরতি সিঞ্চতি, গিরতি ৰমতি ৰা সিস্সেসু সিনেহন্তি গরু=আচরিযো. হনতি ওদনাদীসু ৰণ্ণৰিসেসং নাসেতীতি হনু=ৰদনেকদেসো. তনোতি সংসার দুক্খন্তি তনু-সরীরং. মঞ্ঞতি সত্তানং হিতাহিতন্তি মনু=পজাপতি. ভমতি চলতীতি ভমু=নযনো পতিট্ঠানং. কেততি উদ্ধং গচ্ছতি, উপরি নিৰসতীতি ৰা কেতু=ধজো. ধনতি সদ্দং করোতীতি ধনু=চাপো. বংহ ইতি নিদ্দেসা উম্হি নিচ্চং নিগ্গহীতলোপো, বংহতি ৰুদ্ধিং গচ্ছতীতি বহু=অনপ্পকং. কম্বতি সংৰরং করোতীথি কম্বু=ৰলযো, সঙ্খো ¶ চ. অম্বতি নাদংকরোতীতি অম্বু=ৰারি. চক্খতি রূপন্তি চক্খু=নযনং. ভিক্খতীতি ভিক্খু=সমণো. সংকিরতীতি সংকু=সূলং. ইন্দতি নক্খত্তানং পরমিস্সরিযং পৰত্তেতীতি ইন্দু=চন্দো. অন্দন্তি বন্ধন্তি সত্তা এতাযাতি অন্দু=সঙ্খলিকা. যজন্তি অনেনাতি যজু=ৰেদো. পটতি ব্যত্তভাৰং গচ্ছতীতি পটু=ৰিচক্খণো. অণতি সুখুমভাৰেন পৰত্ততীতি অণু=সুখুমো, ৰীহিভেদো চ. অসন্তি পৰত্তন্তি সত্তা এতেহীতি অসৰো=পাণা. সুখং ৰসন্ত্যনেনাতি ৰসু=ধনং. পসীযতি বাধীযতি সামিকেহীতি পসু. চতুপ্পদো. পংসতি সোভাৰিসেসং নাসেতীতি পংসু=রেণু. বন্ধীযতি সিনেহভাৰেনাতি বন্ধু=ঞাতি.
বন্ধ-বন্ধনে তিমস্মা ঊ হোতি, বন্ধস্স ৰধাদেসো চ. পঞ্চহি কামগুণেহি অত্তনি সত্থে বন্ধতীতি ৰধূ-সুণিসা, ইত্থীচ.
জম্বূআদযো সদ্দাঊপচ্চযন্তা নিপচ্চন্তে, নিপাতনং অপ্পত্তস্স পাপনং পত্তস্স পটিসেধো চ. জনিস্মা ঊ, বুকাগমো, ‘‘মনানং নিগ্গহীত’’ন্তি (৫.৯৬) নস্স নিগ্গহীতং, ‘‘ৰগ্গে ৰগ্গন্তো’’তি (১.৪১) নিগ্গহীতস্স মো, জাযতি, জনীযতী ৰা জম্বূ=রুক্খো. ভমিস্স অমলোপো, ভমতি কম্পতীতি ভূ=ভমু. করোতিস্মা ঊ, তস্স কন্ধুঞ চ, ‘‘পররূপমযকারে ব্যঞ্জনে’’তি (৫.৯৫) ধাত্ৰন্তস্স ব্যঞ্জনস্স পররূপত্তং, রুধিরুপ্পাদং করোতীতি কক্কন্ধূ=বদরী. লম্ব-অৰসংসনে ¶ , আপুব্বো, সংযোগাদিলোপদীঘরস্সা, আলম্বতি অৰসংসতীতি অলাবূ=তুম্বি. সর-গতি হিংসাচিন্তাসু, ঊম্হি অভুক অবুক চ, সরতি গচ্ছতীতি সরভূ=একা মহানদী. সরতি পাণে হিংসতীতি সরবূ=খুদ্দজন্তুকৰিসেসো. চমঅদনে, চমতি ভক্খতি নিৰাপন্তি চমূ=সেনা. তন-ৰিত্থারে, তনোতি সংসারদুক্খন্তি তনু=সরীরং, এৰমঞ্ঞেপি পযোগতো দট্ঠব্বা.
তপ-সন্তাপে, উস-দাহে, ৰিধ-ৰেধনে, কুর-সদ্দে, পুথ পথ-ৰিত্থারে, মুদ-তোসে, এতেহি কু, হোতি. ককারোনুবন্ধো ‘‘ন তে কানুবন্ধনাগমেসূ’’তি (৫.৮৫) এওনমভাৰত্থো. তপ ইতি নিদ্দেসতোৰ অস্স ইত্তং, তাপীযতীতি তিপু=লোহৰিসেসো. উসতি দাহং করোতীতি উসু=সরো. ৰেধতি রংসীহি তিমিরন্তি ৰিধু=চন্দো. কুরতি কিচ্চাকিচ্চং ৰদতীতি কুরু=রাজা, কুরৰো=জনপদো. পুথতি মহন্থভাৰেন পত্থিরতীতি পুথু=ৰিত্থিণ্ণো, মোদনং, মুদীযতীতি ৰা মুদু=অথদ্ধো.
সিন্ধু আদযো কুপচ্চযন্তা নিপচ্চন্তে. সন্দ-পস্সৰনে, অস্স ইত্তং, ধোচান্তা দেসো নিপাতনা, সন্দতি পস্সৰতীতি সিন্ধু=নদি, ৰহিসুপন্তস্স দীঘাদিবত্তে, বাধিস্স ৰান্তহত্তে চ, ৰহন্ত্যনেনাতি বাহু, বাধতি উপদ্দৰে ৰারেতী তি ৰা বাহু=ভুজো. রংঘ-গমনে, নিগ্গহীতলোপো, রঙ্ঘতি পৰত্তহি রাজধম্মেতি রঘু=রাজা. ৰিদ-লাভে, নকারাগমো, ৰস্স বো, ৰিন্দত্যনেন নন্দনন্তি বিন্দু=কণিকা. মন-ঞাণে, নস্স ধো, মঞ্ঞতি ঞাযতি ¶ মধুরন্তি মধু=মধুকরীহি কতমধু, রপ লপ জপ জপ্প-ৰচনে, অস্সইত্তং, রপতি জপ্পতি মন্তন্তী রিপু=পচ্চামিত্তো. সস-গতি হিং সাপাণনেসু, অস্স উত্তং, সসতি জীৰতীতি সুসু=যুৰা. অর গমনে, অস্সউত্ত মূত্তঞ্চ, অরতি মহন্তভাৰং গচ্ছতীতি উরু=মহা, অরতিনেনাতি ঊরু-সত্থি. খণ-অৰদারণে, আ পুব্বো অনলোপো, আখনতীতি আখু=উন্দূরো. তরতরণে, তস্স থো, তরতীতি থরু=খগ্গাৰযৰো. লংঘ-গতি সোসনেসু ঘস্স ৰা হত্তং, নিগ্গহীতলোপো চ, লঙ্ঘতি পৰত্ততি লঘুভাৰেনাতি লঘু লহূ একত্থা, (ভংজ-ওমদ্দনে, প-পুব্বো, জস্স গত্তং, পভঞ্জতি ৰিসেসেনাতি পভঙ্গু=ভঙ্গুরো.) ঠা-গতিনিৰত্তিযং, সুপুব্বো, ঠাতি পৰত্ততি সুন্দরভাৰেনাতি সুট্ঠু=সোভনং, দুপুব্বো ঠাতি পৰত্ততি অসুন্দরভাৰেনাতি দুট্ঠু=অসোভনং. এৰমঞ্ঞেপি ৰিঞ্ঞেয্যা.
ক্রিযত্থা বহুলং ই হোতি, অভ-খেপনে, অসীযতি খিপীযতীতি অসি=খগ্গো. কস-ৰিলেখনে, কসীযতে কসি=কসনং. মস-আমসনে, মসীযতীতি মসি=মেল়া. কু-সদ্দে ও অৰাদেসা, কৰতি কথেভীতি কৰি=কব্বকারো. রুসদ্দে, রৰতি গজ্জতীতি রৰি=আদিচ্চো. সপ্প-গমনে, সপ্পতি পৰত্ততীতি সপ্পি=ঘতং. গন্থ-গন্থনে, ‘‘ত থ ন রানং ট ঠ ণলা’’তি (১.২৫) নথানং ণঠা, গন্থেতীতি গণ্ঠি=পব্বো, গণ্ঠিচ. রাজ-দিত্তিযং, রাজতি পৰত্ততীতি রাজি=পাল়ি. কল-সঙ্খ্যানে, কলীযতি পরিমীযতীতি কলি=পাপং. বল-পাণনে, বলন্তি জীৰন্তি ¶ অনেনাতি বলি=করো. ধন-সদ্দে, ধনতি নদতীতি ধনি=সদ্দো. অচ্চ অঞ্চ-পূজাযং, অচ্চীযতি পূজীযতীতি অচ্চি=জালা. ৰল ৰল্ল-সংৰরণে, ৰলনং সংকোচনং ৰলি=উদরাদীসু পলি, ৰল্লীযন্তি সংৰরীযন্তি সত্তা এতাযাতি ৰল্লি=লতা. ৰিম্হি ৰলী ৰল্লীতিপি হোতি, সোযেৰত্থো, এৰমঞ্ঞেপি.
দধিআদযো সদ্দা ইপচ্চযন্তা নিপচ্চন্তে. ধা-ধারণে, দ্ৰিভাৰো নিপাতনা, ঘতমাদধাতীতি দধি=গোর সৰিসেসো. অংহ-গমনে, নিগ্গহীতলোপো, অংহতি গচ্ছতীতি অহি=সপ্পো. কম্প চলনে, সংযোগাদিলোপো, কম্পতি চলতীতি কপি=ৰানরো. মন-ঞাণে, অস্স উত্তং, মনতি জানাতীতি মুনি=সমণো. নস্স ণত্তং, মনতি মহগ্ঘভাৰং গচ্ছতীতী মণি=রতনং. ইক্খ চক্খ-দস্সনে, ইস্স অত্তং ইক্খতি অনেনাতি অক্খি=নযনং. কমপৰিক্খেপে, অস্স ইত্তং, কমতি যাতীতি কিমি=খুদ্দজন্তুকৰিসেসো. তর তরণে, তিত্তিরাদেসো, তুরিতো তরতি যাতীতি তিত্তিরি=পক্খিৰিসেসো. কীল়-ৰিহারে, ঈস্স এত্তং, কীল়নং কেল়ি=কীল়া. উসিস্মা ইস্স খলুঞ, উসতি দহতী উক্খলি=ভাজনং, এৰমঞ্ঞেপি.
ইৰণ্ণুপন্তেহি চ উৰণ্ণুপন্তেহি চ ক্রিযত্থেহি বহুলং কি হোতি. ককারো-নুবন্ধো, ইস সিস-ইচ্ছাযং, সিৰং ইচ্ছতীতি ইসি=তপস্সী. গির-নিগিরণে, গিরতি পসৰতি ছৰিমংসসারভূতং ভেসজ্জাদিন্তি গিরি=সেলো. সুচ-সোচনে. সোচনং ¶ সুচি=সোচেয্যং, রুচ-অভিলাসে রুচন্তি এতাযাতি রুচি=আভিলাসো, এৰমঞ্ঞেপি.
১০. ৰপ ৰর ৰস রস নভ হর হন পণা ইণ.
ৰপ-বীজনিক্খেপে, ৰর-ৰরণসম্ভত্তীসু, ৰস-নিৰাসে, রস-অস্সাদনে, নভ-হিংসাযং, হর হরণে, হন হিংসাযং, পণ-ব্যৰহারথুতিসু, এতেহি ইণ হোতি. ৰপন্তি এতাযাতি ৰাপি=জলাসযো. ৰারেন্তি এতেনাতি ৰারি=জলং. ৰসন্তি এতাযাতি ৰাসি=তচ্ছক ভণ্ডং. রসীযতি অস্সাদনৰসেন সমো সরীযতীতি রাসি=সমূহো. নভতি হিংসতীতি নাভি=সরীরাৰযৰো. হারেতীতি হারি=মনুঞ্ঞং. ‘‘হনস্স ঘাতো ণানুবন্ধে’’ (৫.৯৯) তি হনস্স ঘাতো, হনন্তি এতেনাতি ঘাতি=পহরণং, পণতি ৰোহরতীতি পাণি, পণতি ৰোহরতি এতেনাতি ৰা পাণি=করো.
ভূ-সত্তাযং, অম গম-গমনে এতেহি ঈণ হোতি ভৰিস্সতি কালে. ভৰিস্সতীতি ভাৰী=ভৰিস্সমানো. গমিস্সতীতি গামী=গমিস্সামানো.
তন্দ-আলসিযে, লক্খ-দস্সনঙ্কেসু, এতেহি ঈ হোতি. তন্দনং তন্দী=আলস্যং, লক্খীযন্তি সত্তা এতাযাতি লক্খী=সিরী.
গমিস্মা ¶ রো হোতি. ‘‘রানুবন্ধেন্তসরাদিস্সা’’তি (৪.১৩২) অমলোপো, গচ্ছতীতি গো=পসু.
(ইতি সরপচ্চযৰিধানং).
১৪. ই ভী কা করার ৰক সক ৰাহি কো.
ই-অজ্ঝেন গতীসু, ভী-ভযে, কা গা-সদ্দে, কর-করণে, অর-গমনে, কুক ৰক-আদানে, সক-সত্তিযং, ৰা-গতিবন্ধনেসু, এতেহি কপচ্চযো হোতি. এতি পৰত্ততীতি এতো=অসহাযো. ভাযন্তি এতস্মাতি ভেকো=মণ্ডূকো. কাযতি সদ্দং করোতীতি কাকো=ৰাযসো. করোতি ৰণ্ণকন্তি কক্কো=ৰণ্ণৰিসেসো, পিসিতদব্বঞ্চ. অরতি যাতীতি অক্কো=সূরো, ৰিটপিৰিসেসো চ. ৰকতি ওদনং আদদাতীতি ৰক্কং=দেহকোট্ঠাসৰিসেসো, সক্কতীতি সক্কো-দেৰিন্দো, সমত্থো চ. ৰাতি বন্ধতি এতেনাতি ৰাকো=ৰক্কলং.
ঞুকাদযো কপচ্চযন্তা নিপচ্চন্তে. ঊহ-ৰিতক্কে, হলোপো নিপাতনা ঊহীযতি ৰিচিনীযতীতি ঊকা-ওকোদনী. উন্দ কিলেদনে, সংযোগাদি লোপো, অক চ. উন্দতি দ্রৰং করোতীতি উদকং=জলং. ভী-ভযে, এত্তাভাৰো, ভাযন্তি এতস্মাতি ভীকো=ভীরু. সক-সত্তিযং, উপন্তস্সি, সক্কোতি ধারেতুন্তি সিক্কা=উপকরণৰিসেসো. হা-চাগে, হীযতি সাধূহি জহীযতীতি হাকো=কোধো. সম্ব-মণ্ডনে, কস্স উঞ ¶ , সম্বতি উদকং মণ্ডেতীতি সম্বুকো=জলজন্তুৰিসেভো. পুথ পথ-ৰিত্থারে, ওত্তাভাৰো, কস্স উঞ, পুথতি পত্থরতি অত্তনো বালভাৰন্তি পুথুকো=বালো. সুচ-সোকে, সোচন্তি এতেনাতি সুক্কং=সম্ভৰো, সেতঞ্চ. চি-চযে, উপপুব্বো, এত্তাভাৰো, উপচিনন্তীতি উপচিকা=ৰম্মিক কারা. কম্প-চলনে, কম্পিস্স পং, কম্পতি চলতীতি পঙ্কো=কদ্দমো. উস-দাহে, উসতীতি উক্কা=জালা. কস্স মুঞ, উসতি দহতীভি উম্মুকং=অলাতং. ৰম-উগ্গিরণে, কস্স মিঞ, ৰমীযতীতি ৰম্মিকো=উপচিকাকতো চযো, মস-আমসনে, সস্স ত্থঙ, মসীযতি পেমেনাতি মত্থকং=সীসং, এৰমঞ্ঞেপি.
ভী-ভযে তীমস্মা আনকো হোতি. ভাযন্তি এতস্মাকি ভযানকো=ভযজনকো.
সিঙ্ঘ-ঘাযনেতীমস্মা আণিক আটকা হোন্তি. ‘‘ইত্থিযমত্ৰা’’তি ৯৩.২৬০ আ, সিঙ্ঘযতি পস্সৰতীতি সিঙ্ঘাণিকা=নাসাস্সৰো. সিঙ্ঘতি একীভাৰং যাতীতি সিঙ্ঘাটকং=ৰীথিচতুক্কং.
কর-করণে, সর-গতিহিংসাচিন্তাসু, নর-নযে, তরতরণে, ৰর-ৰরণ সম্ভত্তীসু, জন-জননে, কর-দিত্তি গতিকন্তীসু, কট-মন্দনে, কুর-সদ্দে, থু-অভিত্থৰে, এৰমাদীহি অকো ¶ হোতি. করীযতীতি করকো=কমণ্ডলু. করোতীতি করকা=ৰস্সোপলা. সরতি উদকমেত্থাতি সরকো=পানভাজনং. নরন্তি পাপুণন্তি সত্তা এত্থাতি নরকো=নিরযো. তরন্ত্যনেনাতি তরকো=তরণং. ৰারেতীতিৰরকো=ৰরণো, ধঞ্ঞৰিসেসো চ. জনেতীতি জনকো=পিতা. কনতি দিব্বতীতি কনকং=সুৰণ্ণং. কটতি মদ্দতি রিপৰোতি কটকং=নগরং. কুরতীতি কোরকো=কলিকা. থৰীযতীতি থৰকো-গুচ্ছো.
বল-পাণনে, পত পথ-গমনে, এতেহি আকো হোতি. বলতি জীৰতীতি বলাকা=পক্খিৰিসেসো. পততি যাতীতি পতাকা=ধজো.
সামাকআদযো আকন্তা নিপচ্চন্তে. সা-তনু করণাৰসানেসু, সাস্স মুক, সাতি দেহং ত নুং করোতীতি সামাকো=তিণধঞ্ঞং. পা-পানে, ইনঙ, পিৰতি রত্তন্তি পিনাকো=মহিস্সরধনু. গু-সদ্দে, ‘‘যুৰণ্ণান মিযঙুৰঙ সরে’’তি (৫.১৩৬) উৰঙ, গৰতি নদতি এতেনাতি গুৰকো=পূগফলং. অট পট-গমনত্থা, পটতি যাতীতি পটাকা=ৰেজযন্তী. সল পিল পল হুল-গমনত্থা, সলতি যাতীতি সলাকা=ৰেজ্জোপকরণদব্বং. ৰিদ-ঞাণে, ৰিদতি জানাতীতি ৰিদাকো=ৰিদ্ৰা. পণব্যৰহারথুতীসু অস্স ইত্তং, ঊক চ, পণীযতি ৰোহরীযতীতি পিঞ্ঞাকো=তিলকক্কো, এৰমঞ্ঞেপি.
ৰিচ্ছা-গমনে ¶ , অল=বন্ধনে, অম গম-গমনে, মুস-থেয্যে, এতেহি কিকো হোতি. ৰিচ্ছতি যাতীতি ৰিচ্ছিকো=কীটো. অলতি বন্ধতি এতেনাতি অলিকং=অসচ্চং. গচ্ছতীতি গমিকো=গন্তা. মুসাতি নিদ্দেসা দীঘো, মুসতি থেনেতীতি মূসিকো=উন্দূরো.
কিংকণিকাদযো সদ্দা কিকন্তা নিপচ্চন্তে. কণইতি দণ্ডকো ধাতু সদ্দত্থো, কস্স দ্ৰিত্তং, অস্স ইত্তং, নিগ্গহীতাগমো চ, কণতি সদ্দং করোতী কিংকণিকা=ঘণ্ডিকা. মুদ-তোসে, দস্স দ্ৰিত্তং, মুদন্তি এতমযাতি মুদ্দিকা=অঙ্গুলিযাৰেট্ঠনং, ফলৰিসেসো অ. মহীযতি পূজীযতীতি মহিকা=হিমং. কল-সঙ্খ্যানে, কলীযতি পরিমীতযতীতি কলিকা=কোরকো. সপ্প-গমনে, অস্স ইত্তং. সপ্পতি গচ্ছতীতি সিপ্পিকা=জলজন্তুৰিসেসো, এৰমঞ্ঞেপি.
ইস সিংস-ইচ্ছাযং, ইচ্চস্মা কীকো হোতি. ইচ্ছীযতীতি ইসীকা=তূলনিস্সযো.
কম-ইচ্ছাযং, পদ-গমনে, এতেহি ণুকো হোতি. ‘‘ণিণাপীন’’ন্তি (৫.১৬০) যোগৰিভাগা ণিলোপো. কামেতীতি কামুকো=কামযিতা ¶ . পজ্জতি যাতি এতাযাতি পাদুকা=পাদোপকরণং.
মণ্ড-ভূসনে, সল-গমনত্থো দণ্ডকো ধাতু, এতেহি ণূকো হোতি. মণ্ডেতি জলং ভূসেতীতি মণ্ডূকো=ভেকো, সলতি গোচরত্ত মুপযাতীতি সালূকং=উপ্পলকণ্ডো.
উলূকাদযো সদ্দা ণূকন্তা নিপচ্চন্তে. উল-গৰেসনে, ওত্তাভাৰো নিপাতনা, উলতি গৰেসতীতি উলূকো=কোসিযো. মন=ঞাণে, নস্স ধত্তং, মঞ্ঞতীতি মধূকো=রুক্খো. জল-দিত্তিযং, জলতীতি জলূকা=লোহিতপো, এৰমঞ্ঞেপি.
কস-ৰিলেখনেতীমস্মা সকো হোতি. কসতীতি কস্সকো=কসিকম্মকারো.
করোতিস্মা তিকো হোতি. করোন্তি কীল়ং এত্থাতি কত্তিকো=বাহুলো.
ইস সিংস-ইচ্ছাযং, ইচ্চস্মা ঠকন হোতি. ইচ্ছীযতীতি ইট্ঠকা=মত্তিকাৰিকারো.
সম-উপসমখেদেসু ¶ , এতস্মা খো হোতি. সমেতি উপসমেতীতি সঙ্খো=কম্বু.
মুখ আদযো খন্তা নিপচ্চন্তে. মু-বন্ধনে, ওত্তাভাৰো নিপাতনা, মুনন্তি বন্ধন্তি এতেনাতি মুখং=লপনং. সি-সেৰাযং, এত্তা ভাৰো নিপাতনা, সযন্তি এত্থ ঊকা কুসুম-দযো চাতি সিখা=চূল়া. ৰিপুব্বস্স সিস্স, ৰিসতিস্স ৰা, ৰিসেসেন সযন্তি এত্থ, পৰিসন্তীতি ৰিসিখা=রচ্ছা. কন-দীত্তি গতি কন্তীসু, নিপুব্বো, অনভাগলোপো, কনতি দিব্বতীতি নিক্খো=সুৰণ্ণৰিকারো. মযইতি গমনত্থো দণ্ডকো ধাতু, খস্স ঊঞ, মযতি যাতীতি মযূখো-কিরণো. লূ-ছেদনে, ওত্থাভাৰো, লুনাতি ছিন্দতি সোভন্তি লূখো=অসিনিদ্ধো. অর-গমনে, অরন্তি যন্তি এতেনাতি অক্খো=সকটাৰযৰা, পাসকো চ. যস-পযতনে, যস্সতি পযততি বলিমাহরণত্থাযাতি যক্খো=অমনুস্সো, রুহ-জননে, রুহতি জাযতীতি রুক্খো=পাদপো, উস-দাহে, উসতি দহতি কামগ্গিনাতি উক্খো=বলীবদ্দো. সহ-মরিসনে ‘হলোপো, সহতি অত্তনি কতাপরাধং খমতীতি সখা=সহাযো, এৰমঞ্ঞেপি.
অজ ৰজ-গমনে, মুদ-তোসে, গদ-ৰচনে, অম গম-গমনে, এতেহি গক হোতি. অজতি গচ্ছতি সেট্ঠভাৰন্তি অগ্গো-সেট্ঠো ¶ . ৰজতি সমূহত্তং গচ্ছতীতি ৰগ্গো=সমূহো. মুদন্তি এতেনাতি মুগ্গো=ধঞ্ঞৰিসেসো. গদতীতি গগ্গো=ইসি. ‘‘মনানং নিগ্গহীত’’ন্তি (৫.৯৬) মস্স নিগ্গহীতং, গচ্ছতীতি গঙ্গা=সুরাপগা.
সিঙ্গআদযো সদ্দা গকঅন্তা নিপচ্চন্তে. সী-সযে, নিগ্গহীতাগমো, রস্সত্তঞ্চ, সযতি পৰত্ততি মত্থকেতি সিঙ্গং=ৰিসাণং. ফুর-চলনে, লিমুঙ, ফুরতি চলতীতি পুলিঙ্গো=জলিতঙ্গা রাৰযৰো. চল-কম্পনে, উপুব্বো, চলস্স চালিং, উচ্চলতি কম্পতীতি উচ্চালিঙ্গো=সুক্ককীটো, কল-সদ্দে, ইমুক, কলতি অভিনাদং করোতি বহুরজ্জতাযা তি কলিঙ্গো=দক্খিণাপথো. ভম-অনৰট্ঠানে, অস্স ইত্তং, ভমতীতি ভিঙ্গো=ভমরো. পট অট-গমনে, পটিস্স অমুক, অক চ. পটতি পতন্তো গচ্ছতীতি পটঙ্গো, পটগো=সলভো, এৰমঞ্ঞেপি.
অগ-কুটিলগমনেতীমস্মা গি হোতি. অগতি কুটিলো হুত্ৰা গচ্ছতীতি অগ্গি=পাৰকো.
যা-পাপুণনে, ৰল ৰল্ল-সংৰরণে, এতেহি গু হোতি. যাতীতি যাগু=পেয্যা. ৰলীযতি সংৰরীযতীতি ৰগ্গু=মনুঞ্ঞো.
ফেগ্গু ¶ আদযো গুঅন্তা নিপচ্চন্তে. ফল-নিপ্ফত্তিযং, অস্স এত্তং, ফলতি নিট্ঠানং গচ্ছতীতি ফেগ্গু=অসারো. ভর-ভরণে, রলোপো. ভরতীতি ভগু=ইসি. হি-গতীযং, নিগ্গহীতাগমো, হিনো তি পৰত্ততীতি হিঙ্গু=রামঠজং. কম-ইচ্ছাযং, কামীযতীতি কঙ্গু=ধঞ্ঞৰিসেসো, এৰমঞ্ঞেপি.
জন-জননেতীমস্মা ঘো হোতি. ‘‘মনানং নিগ্গহীত’’ন্তি (৫.৯৬) নস্স নিগ্গহীতং, জাযতি গমনমেতাযাতি জঙ্ঘা=পাণ্যঙ্গৰিসেসো.
মেঘআদযো ঘন্তা নিপচ্চন্তে. মিহ-সেচনে, হলোপো, মেহতি সিঞ্চতীতি মেঘো=অম্বুদো. মুহ-মুচ্ছাযং, হলোপো, মুয্হন্তি সত্তা এত্থাতি মোঘো=তুচ্ছো. সী-সযে, এত্তাভাৰো, সেতি লহু হুত্ৰা পৰত্ততীতি সীঘং=আসু. অহ-ভস্মীকরণে, নিপুব্বো, হলোপদীঘা, নিদহতীতি নিদাঘো=গিম্হো. মহীস্স হলোপো, মহীযতি পূজীযতীতি মঘা=নক্খত্তং, এৰমঞ্ঞেপি.
(ইতি কৰগ্গপচ্চযৰিধানং).
চু-চৰনে, সর-গতি হিংসা চিন্তাসু, ৰর-ৰরণ সম্ভত্তীসু, এযেহি চো হোতি. চৰতি রুক্খাতি চোচং=উপভুত্তফল- ৰিসেসো ¶ . সরতি আযতিং দুক্খং হিংসতীতি সচ্চং=অৰিতথং. ৰারেতি সুখন্তি ৰচ্চং=গূথো.
মর-পাণচাগে তীমস্মা চুঈচী হোন্তি চো চ. মরণং মচ্চু=মরণং. মারেতি অন্ধকারং ৰিনাসেতীতি মরীচি=রংসি, মিগতণ্হিকা চ. মরতীতি মচ্চো=সত্তো.
কুস-অক্কোসে, পস-বাধনে, এতেহি ছিক হোতি. কুসীযতি অক্কোসীযতীতি কুচ্ছি=উদরং. পসীযতি বাধীযতি এত্থাতি পচ্ছি=ভাজনৰিসেসো.
কস-ৰিলেখনে, উস-দাহে, এতেহি ছুক হোতি. কসন্তি ৰিলেখন্তি এত্থাতি কচ্ছু=পামং. উসতি দহতি সন্তাপন্তি উচ্ছু=রসালো.
অস-খিপনে, মস-আমসনে, ৰদ-ৰচনে, কুচ-সংকোচনে, কচ-বন্ধনে, এতেহি ছো হোতি. অসতি ছিপতীতি অচ্ছো=ভল্লূকো. মসতি জলন্তি মচ্ছো=মীনো. ৰদতীতি ৰচ্ছো=নেলকো. কুচীযতি সংকোচীযতীতি কোচ্ছো=ভদ্দপীট্ঠং. কচীযতি বন্ধীযতীতি কচ্ছো=তনুপদেসো, অনূপো চ.
গুচ্ছআদযো ¶ ছন্তা নিপচ্চন্তে. গুপ-গোপনে, ওত্তাভাৰো, গোপীযতীতি গুচ্ছো=থৰকো. তুস-তুট্ঠিম্হী, তুসন্তি এতেনাতি তুচ্ছং=মুসা. পুস-পোসনে, পোসন্তি তনুমনেনাতি পুচ্ছো=ৰালধি, এৰমঞ্ঞেপি.
অর-গমনেতীমস্মা জু হোতি, অরিস্স উট চ. টকারো সব্বাদেসত্থো, অরতি অকুটিলভাৰেন পৰত্ততীতি উজু=অৰঙ্কো.
রজ্জুআদযো জুঅন্তা নিপচ্চন্তে. রুধ-আৰরণে, উস্স অত্তং, রুন্ধন্তি এতেনাতি রুজ্জু-যোত্তং. মন-ঞাণে, অমঞ্ঞিত্থাতি মঞ্জু=মঞ্জুলং, এৰমঞ্ঞেপি.
গিধ-অভিকঙ্খাযমিচ্চস্মা ঝক হোতি. গেধতীতি গিজ্ঝো=পক্খিৰিসেসো.
ৰঞ্চ্যাদযো ঝক অন্তা নিপচ্চন্তে. ৰন-যাচনে, ৰনোতি অত্তানং অনুভৰিতুং যাচতীতি ৰঞ্ঝো=অফলরুক্খো, ৰঞ্ঝা=অপসৰা ইত্থী, অস্স ইত্তং ৰিঞ্ঝো=পব্বতো, সংজ-সঙ্গে, নিগ্গহীতলোপো, সঞ্জিযতীতি সজ্ঝং=রজতং, এৰমঞ্ঞেপি.
কম-ইচ্ছাযং ¶ , যজ-দেৰপূজাসঙ্গতিকরণদানেসু, এতেহি ঞো হোতি, মস্স নিগ্গহীতৰগ্গন্তা, কামীযতীতি কঞ্ঞা=কুমারী. জস্স পররূপত্তং, যজন্ত্যনেনাতি যঞ্ঞো=যাগো.
পুনাতি পুণতিস্মা ৰা ঞোওত্তাভাৰো চ নিপচ্চন্তে. পুনাতি, পুণতি সুন্দরত্তং করোতীতি ৰা পুঞ্ঞং=কুসলং.
অর-গমনে, ৰা-চাগে, এতেহি অঞ্ঞো হোতি, হাস্স হিরঞ্চাদেসো. অরীযতে গম্যতেতি অরঞ্ঞং=ৰনং. জহাতি সত্তানং হীনত্তন্তি হিরঞ্ঞং=ধনং, সুৰণ্ণঞ্চ.
(ইতি চৰগ্গপচ্চযৰিধানং).
কির-ৰিকিরণে, তর-তরণে, এতেহি, কীটো হোতি. সোভেতুমেত্থ রতনানি ৰিকিরীযন্তীতি কিরীটং=মকুটং. তরইতি নিদ্দেসা অস্স ইত্তং, তরন্তি যন্তি সুরূপত্ত মনেনাতি তিরীটং=ৰেট্ঠনং.
সক-সত্তিযং, কস-গমনে, কর-করণে, মক্ক ইতি সুত্তিযো ধাতু, দেৰ-দেৰনে, কম-ইচ্ছাযং, এৰমাদিহি অটো হোতি. সণ্ণোতি ভারং ৰহিতুন্তি সকটো=যানং. অকসি নিরোজত্তং অগমীতি কসটং=নিরোজং. করোতি অমনাপন্তি করটো=কাকো ¶ . মক্কতি চলতীতি মক্কটো=ৰানরো. দেৰীযতি পূজীযতীতি দেৰটো=ইসি. কমতি ইচ্ছতি আরোহত্থন্তি কমটো=ৰামনো.
এতে সদ্দা নিপচ্চন্তে. মংকিস্মা উটো, নিগ্গহীতলোপো চ, মংকেতি সোভেতীতি মকুটং=কিরীটং. অৰতিস্মা আটণ, অৰ্যতে খঞ্ঞতেতি আৰাটো=কাসু. কু-সদ্দেতীমস্মা আটো, ওঅৰাদেসা যথাযোগং, কৰতি রৰতীতি কৰাটং=দ্ৰারপিধানং. কুক ৰক-আদানেতীমস্মা কুটক, কুকতি গোচরমাদদাতীতি কুক্কুটো=তম্বচূল়ো.
কম-ইচ্ছাযং, উস-দাহে, কুস-অক্কোসে, কস-গমনে, এতেহিঠো হোতি, নিগ্গহীতৰগ্গন্তা, ওদনাদীনি কামেতীতি কণ্ঠো=গলো. ওক্কপররূপাদীনি, ওদনাদীসু উণ্হেন উসীযতী তি ওট্ঠো=দন্তচ্ছদো, করভো চ. কুসীযতি অক্কোসীযতীতি কোট্ঠো=ধঞ্ঞনিলযো. কসতি যাতি ৰিনাসন্তি কট্ঠং=দারু.
কুট্ঠআদযো সদ্দা ঠন্তা নিপচ্চন্তে. কুসিস্মা ঠো, ওত্তাভাৰো চ, কুসীযতি অক্কোসীযতীতি কুট্ঠং=ছৰিরোগো. কুণ-সদ্দে, পররূপাভাৰো ওত্তাভাৰো চ, কুণতি নদতীতি কুণ্ঠো=অতিখিণো, কুণীযতি অক্কোসীযতীতি কুণ্ঠো= ছিন্নহত্থপাদাদিকো ¶ . দংসিস্স দা, দংসতি এতাযাতি দাঠা=দন্তৰিসেসো. কমিস্স অক চ. কামীযাতি দীনেতীতি কমঠো=ভিক্খাভাজনং, ৰামনো, কুম্মো চ. ফস্সিস্স ফুটো, ফস্সীযতীতি ফুট্ঠো=ফস্সো, এৰমঞ্ঞেপি.
ৰর-ৰরণে, কর-করণে, এতেহি অণ্ডো হোতি. অত্তনি পেফং ৰারযতীতি ৰরণ্ডো=মুখরোগো. করীযতীতি করণ্ডো=ভণ্ডৰিসেসো.
মকার নকারন্তেহি ক্রিযত্থেহি বহুলং ডপ্পচ্চযো হোতি. সম-উপসমে, সমনং সণ্ডং=সমূহো. কম-পদৰিক্খেপে, কমতি যাতীতি কণ্ডো=সরো, পরিচ্ছেদো চ, দম-দমনে, দমন্ত্ৰ্যনেনাতি দণ্ডো=নিগ্গহো. অম গম-গমনে, অমন্তি উপ্পজ্জন্তি এত্থাতি অণ্ডো=পক্খিপসৰো, কোসো চ. গচ্ছতি সূনভাৰন্তি গণ্ডো=ব্যাধি, ৰদনেকদেসো চ. রমু-কীল়াযং, রমন্তি এত্থাতি রুণ্ডা=ৰিধৰা. মন-ঞাণে, মঞ্ঞন্তি এতেনাতি মণ্ডো=ওদনাদিনিস্সাৰো. খন খণ=অৰদারণে, খঞ্ঞতীতি খণ্ডো=উচ্ছুৰিকার ৰিসেসো. লম-হিংসাযং, লমতি হিংসতি সুচিভাৰন্তি লণ্ডো=ৰচ্চং, এৰমঞ্ঞেপি.
কুণ্ডআদযো ডন্তা নিপচ্চন্তে. কম মন তনানং অস্স উত্তং, কামীযতীতি কুণ্ডং=ভাজনং. মঞ্ঞতি হিতাহিতন্তি মুণ্ডো= ছিন্নকেসো ¶ . তনোতি এতেনাতি তুণ্ডং=লপনং. ঈর-খেপে, এরংআদেসো. ঈরতি কম্পতীতি এরণ্ডো=ব্যগ্ঘপুচ্ছো, সি-সেৰাযং, সিস্স খমুক, সুগন্ধং সেৰতীতি সিখণ্ডো=চূল়া, এৰমঞ্ঞেপি.
৬০. তিজ কস তস দক্খা কিণো জস্স খো চ.
তিজ-নিসানে, কস-গমনে, তস-পিপাসাযং, দক্খ-ৰুদ্ধিযং, এতেহি কিণো হোতি, জস্স খো চ, তেজযিত্থাতি তিখিণং=নিসিতং. কসতি পৰত্ততীতি কসিণং=অসেসং. তসনং তসিণা=তণ্হা. দক্খতি ৰুদ্ধিং গচ্ছতি এতাযাতি দক্খীণা=কুসলং.
ৰী-তন্তসন্তানে, সি-সেৰাসং, সূ-পস্সৰনে, দু-গমনে, কী-দব্বৰিনীমযে, সা-তনুকরণাৰসানেসু, এৰমাদীহি ণি হোতি. ৰীযতীতি ৰেণি=কেসকলাপো. সেৰনং সেণি=সজাতীনং কারূনং সমূহো. নিপুব্বো, নিসেৰীযতীতি নিসেণি=সোপানং. সৰতি পস্সৰতীতি সোণি=কটি. দৰতি ৰহতীতি দোণি=কট্ঠম্বুৰাহনী, নাৰা চ. নদাদিপাঠা ৰিম্হি সোণী দোণী তিপি হোতি. কযনং, কীযতে এতাযাতি ৰা কেণি=কযো সাতি দুক্খং তনুং করোতীতি সাণি=তিরোকরণী, এৰমঞ্ঞেপি.
গহ-উপাদানে, অর-গমনে, ধর-ধারণে, সর-গতিযিংসা চিন্তাসু, তর-তরণে, এৰমাদীহি অণিপ্পচ্চযো হোতি. গণ্হাতীতি গহণি=অসিতাদিপাচকো অগ্গি. অরীযতি গমীযতীতি অরণি=অগ্গিমন্থনকট্ঠং ¶ . ধারেতীতি ধরণি=মহী. সরীযতি গমীযতীতি ভরণি=মগ্গো. তরন্ত্যনেনাতি তরণি=নাৰা, সূরিযো চ.
রী-পস্সৰনে, ৰী ৰা-গমনে, ভা-দিত্তিযং, এতেহিণু হোতি. রীযতি পস্সৰতীতি রেণু=রজো. ৰেতি পৰত্ততীতি ৰেণু=ৰেল়ু. ভাতি দিব্বতীতি ভাণু=রংসি.
খাণুআদযো ণুঅন্তা নিপচ্চন্তে. খণ খন-অৰদারণে, ণস্স আ, খঞ্ঞতি অৰদারীযতীতি খাণু=ছিন্নসাখো রুক্খো. জন-জননে, নস্স ৰা আত্তং, জাযতি গমন মনেনাতি জাণু, জণ্ণু=জঙ্ঘোরূনং সন্ধি. হর-হরণে, এক, হরীযতীতি হরেণু=গন্ধদব্ব, এৰমঞ্ঞেপি.
কু-সদ্দে, সু-সৰনে, দু-গমনে, ৰর-ৰরণে, কর-করণে, পণ-ব্যৰহারথুতিসু, তা-পালনে, লী-নিলীযনে, এৰমাদীহি ণো হোতি. কৰতি নদতি এত্থাতি কোণো=অস্সি, ৰীণাদিৰাদনদণ্ডো চ. সুণোতীতি সোণো=সুনখো, নরো চ. দৰতি পৰত্ততীতি দোণো=পরিমাণৰিসেসো. ৰিরূপত্ত ৰারেতীতি ৰণ্ণো=নীলাদি. সৰনং করোতীতি কণ্ণো=সৰনং. পণীযতি ৰোহরীযতীতি পণ্ণো=পলাসো. লাযতীতি তাণং=রক্খা. নিলীযন্তি এত্থাতি লেণং=নিলীযনট্ঠানং.
সু-সৰনে ¶ , ৰী-তন্তসন্তানে, এতেহি ণক হোতি. সুণোতীতি সুণো=সুনখো. ৰীযতীতি ৰীণা=ৰল্লকী.
তিণআদযো ণকন্তা নিপচ্চন্তে. তিজ-তেজনে, জলোপো, তেজেতি এতেনাতি তিণং=বীরণাদি. লী লিহ সাদ ক্লেদানং লো লৰা, লীযতি রসতো সব্বত্থ অল্লীযতীতি লোণং লৰণং, লেহীযতীতি লোণং লৰণং, সাদীযতীতি লোণং লৰণং, ক্লেদযতীতি লোণং লৰণং, গমিস্স ও, গচ্ছতীতি গোণো=গো. হর-হরণে, ণস্সঞ্জি, হরীযতীতি হরিণো=মিগো. ঈর-কম্পনে, রস্সত্তং, ণস্স ঞিচ, অত্তনো লূখভাৰে সম্পত্তে ঈরতি কম্পতীতি ইরিণং=ঊসরং. থু-অভিত্থৰে, দীঘো, অভিত্থৰীযতীতি থূণং=নগরং, থূণো=ঘরত্থম্ভো, এৰমঞ্ঞেপি.
রৰণ ৰরণ পূরণা দযো অণপ্পচ্চযেন সিদ্ধা. রৰতীতি রৰণো=কোকিলো. ৰারেতীতি ৰরণো=পাকারো. পূরীযতে অনেনাতি পূরণো=পরিপূরী.
(ইতি টৰগ্গপচ্চযৰিধানং).
পা-রক্খণে, ৰস-নিৰাসে, এতেতি অতি হোতি. পুব্বসরলোপো, পাতি রক্খতীতি পতি=সামী, ৰসন্তি এত্থাতি ৰসতি=গেহং.
৭০. ধা হি সি তন জন জর গম সচা তু.
ধা-ধারণে ¶ , হি-গতিযং, তন-ৰিত্থারে, জন-জননে, জর-ৰযো-হানিযং, অম গম-গমনে, সচ-সমৰাযে, এতেহি তু হোতি. ধারেতীতি ধাতু=গেরুকাদি. হিনোতি পৰত্তাতি ফলং এতেনাতি হেতু=কারণং, সেৰীযতি জনেহীতি সেতু=বন্ধতি (পদ্ধতি). তঞ্ঞতেতি তন্তু=সুত্তং. জনীযতে কম্মকিলেসেহীতি জন্তু, জাযতি কম্মকিলেহীতি ৰা জন্তু=সত্তো. জীরতীতি জত্তু=অংসসন্ধি. গচ্ছতীতি গন্তু=গমিকো, সচতি সমেতীতি সত্তু=যৰাদিচুণ্ণং.
অর-গমনেতীমস্মা তু হোতি, অরিস্স উট আদেসোচ. অরতি পৰত্ততীতি উতু=হেমন্তাদি,
পিতুআদযো সদ্দা তুঅন্তা নিপচ্চন্তে. পা-রক্খণে, আস্স ইত্তং, পাতি রক্খতীতি পিতা=জনকো. পাতিস্সেৰাদিস্স মো, পাযেতীতি মাতা=জননী. ভা-দিত্তিযং, ভাতীতি ভাতা=সোদরিযো. ধা-ধারণে, আস্স ঈত্তং, ধারীযতীতি ধীতা=পুত্তী. দুহ-পপূরণে, ওত্তাভাৰো, তুস্স ঞ্ছিচ. দুহতি পসৰে পপূরেতীতি দুহিতা=পুত্তী. জন-জননে, অস্স আত্তং, মা চান্তাদেসো. পপুত্তে জনেতীতি জামাতা=দুহিতুপতি. নহ-বন্ধনে, নহীযতি বন্ধীযতি পেমেনাতি নত্তা-পপুত্তো. হু-হৰনে, হৰতি পূজেতীতি হোতা=যঞ্ঞকো. পূ-পৰনে, পুনাতি ¶ আযতিং ভৰং পৰিত্তং করোতীতি পোতা=সোযেৰ.
জন-জননে, কর-করণে, এতেহি রতু হোতি, রকারো অন্তসরাদিলোপত্থো. জাযতীতি জতু=লাখা. করীযতীতি কতু=সযূপো যঞ্ঞো.
সক-সত্তিযমিচ্চস্মা উন্তো হোতি. সক্কোতীতি সকুন্তো=পক্খী.
কপ-অচ্ছাদনে ইচ্চস্মা ওতো হোতি. কপতীতি কপোতো=পারেৰতো. টো তস্স ৰা হোতি কপোটো=সোযেৰ.
ৰস-নিৰাসে, রুহ-জননে, ভদ্দ-কল্যাণে, নন্দ-সমিদ্ধিযং, জীৰ-পাণধারণে, এৰমাদীতি অন্তো হোহি. ৰসন্তি এতস্মিং কালে কীল়াপসুতাতি ৰসন্তো=উতু. রুহতি জাযতীতি রুহন্তো=রুক্খো, এৰংনামকো মিগরাজা চ. ভদ্দিস্স সংযোগাদিলোপো, ভজতি কল্যাণধম্মন্তি ভদন্তো=পব্বজিতো. নন্দতি এতাযাতি নন্দন্তী=সখী, নদাদিপাঠা ৰী, এৰমুপরি চ. জীৰন্তি এতা- যাতি ¶ জীৰন্তী=ওসধি. সৰতীতি সৰন্তী=নদী. রোদাপেতীতি রোদন্তী=ওসধি. অৰতি রক্খতীতি অৰন্তী=জনপদো.
হি-গতিয, সী-সযে, এতেহি অন্তো হোতি মুক চ. ককারো অন্তাৰযৰত্থো, হিমং হিনোতি পৰত্ততি এতস্মিন্তি হেমন্তো=উতু, সযন্তি এত্থ ঊকা কুসুমাদযো চাতি সীমন্তো=কেসমগ্গো.
হর-হরণে, রুহ-জননে, কুল-পত্থারে, এতেতি ইতো হোতি. অত্তনো সিনেহং হরতীতি হরিতো=ৰণ্ণৰিসেসো. রুহতীতি রোহিতো=মচ্ছৰিসেসো. রুহতি সরীরে ব্যাপনৰসেনাতি রোহিতং, রস্স লত্তে লোহিতং=রুধিরং. অত্তনো গুণং কুলতি পত্থরতীতি কোলিতো=দুতিযগ্গসাৰকো, এৰং নামকো মরু চ.
ভর রংজ যজ পচ এৰমাদীহি অতো হোতি. ভরতীতি ভরতো=নটো. নিগ্গহীতলোপো, রঞ্জন্তি এত্থাহি রজতং=সজ্ঝং. যজিতব্বোতি যজতো=অগ্গি. পচতীতি পচতো=সূপকারো.
কির-ৰিকিরণে, অল-বন্ধনে, চিল-ৰসনে, এৰমাদীহি আতক হোতি, কিরতীতি কিরাতো=সৰরো, রস্স লক্কে কি- লাতো=সোৰ ¶ . অলতীতি অলাতং=উম্মুকং. চিলতীতি চিলাতো=মলচ্ছজাতি.
অম মা ৰর কলাদীহি অত্তো হোতি. অমতি কালন্তরং পৰত্ততীতি অমত্তং=ভাজনং. পুব্বসরলোপো, মানং মত্তং=পমাণং পরিচ্ছেদো চ. ৰরন্তুনেনাতি ৰরত্তা=যোত্তং. কলতি পরিচ্ছিন্দতীতি কলত্তং=ভরিযা.
ৰা-গমনে, তা-পালনে, তন-ৰিত্থারে, দম-উপসমে, অ-মগমনে, সি-সেৰাযং, সু-সৰনে, পূ পৰনে, গুপ-গোৰনে, যুজ-সংযমে, গহ-উপাদানে, অত-সাতচ্চগমান, খিপ-পেরণে, এৰমাদীহি তো হোতি. ৰাযতীতি ৰাতো=ৰাযু. তাযতীতি তাতো=পিতা. তনুতেতি তন্তং=তন্তৰো. দমতীতি অন্তো=দসনো. অমতি যাতীতি অন্তো=ওসানং, কোট্ঠাসসমীপাৰযৰা চ. সেৰীযতীতি সেতো=ধৰলো. সুণন্তুনেনাতি সোতং=সৰনং. সৰতীতি সোতো=জলপ্পৰাহো. পুনীযতীতি পোতো=বালো. গোপীযতীতি গোত্থং=কলাদি. যোজন্ত্যনেনাতি যোত্তং=রজ্জু. মমাযন্তেহি গয্হতীতি গত্তং=সরীরং. অবাধং নিরন্তরং অততি পৰত্ততীতি অত্তা=মনাদি. খিপীযতি এত্থাতি খেত্তং=কেদারং.
গর ঘর-সেচনে, সি-সেৰাযং, দূ-পরিতাপনে, মিদ-সিনেহে, চিত-সঞ্চেতনে, পুস-পোসনে, ৰিদ-লাভে, এৰমাদীহি তক ¶ ৪ হোতি, ঘরতি সিঞ্চতীতি ঘতং=সপ্পি. সেৰীযতীতি সিতো=সেতো. দুব্বচত্তা দূযতি পরিতাপেতীতি দূতো=পেসরকারো. মিজ্জতি সিনেহতীতি মিত্তো=সুহদযো. চিন্তেতীতি চিত্তং=ৰিঞ্ঞাণং চিত্তকম্মাদি চ. পোসীযতীতি পুত্তো=অত্তজো. ৰিন্দন্তি পীতি মনেনাতি ৰিত্তং=ধনং. ৰর-ৰরণসম্ভত্তীসু, ৰরণং ৰত্তং=ব্রহ্মচরিযাদি.
নেত্তআদযো তক পরা নিপচ্চন্তে. নী-পাপনে, এত্তং, তুক চ নিপাতনা. নযতি পাপেতীতি নেত্তং=নযনং, নেতা চ. কর-কর-ণে, অস্সু, করণং কুত্তং=কিরিযা. কমিস্স অস্সু, কমতি যাতীতি কুন্তো=আৰুধৰিসেসো. রম-কীল়াযং, সুপুব্বো, সুস্সনিচ্চং দীঘো. সুট্ঠু রমণং, সুট্ঠু রমতীতি ৰা সূরতো=সুখসংৰাসো. মিহিস্সইস্সু, মিহতি সিঞ্চতীতি মুত্তং=পস্সাৰো. পাল=রক্খণে আস্স রস্সত্তং, ঞিচ. পালীযতীতি পলিতং=কেসলোমানং জরায কতং সেতত্তং, সদ্ধাদিত্তা অকারে তং যস্স অত্থি সো পলিতো=পুমা, পলিতা=ইত্থী. ম্হিস্স সি, মিহি চ, ম্হযনং সিতং=মন্দহসিতং, ম্হযনং মিহিতং=তদেৰ, কুস-অক্কোসে তস্স ঈঞ, কুসীযতি অক্কোসীযতীতি কুসীতো=অলসো, সি=বন্ধনে, দীঘো, সেন্তি বন্ধন্তি ঘরাৰাসং এতাযাতি সীতা=নঙ্গললেখা, এৰমঞ্ঞেপি.
সম-উপসমে ¶ , দর-দরণে, দম-উপসমে, কিলম ক্লম-গেলঞ্ঞে, সপ-অক্কোসে, ৰস-নিৰাসে, আপুব্বো, এৰমাদীহি অথো হোতি. সমেতীতি সমথো=সমাধি. দরণং দরথো=পীল়া. দমনং দমথো=দমো. কিলমনং কিলমথো=পরিস্সমো. সপনং সপথো=সচ্চকরণং. আৰসন্তি এত্থাতি আৰসথো=ঘরং.
উপপুব্বা ৰসতিস্মা অথো হোতি, ৰস্স ওট চাদেসো. উপৰসন্তি এত্থাতি উপোসথো=তিথিৰিসেসো, নৰমহত্থি কুলঞ্চ.
রমতিস্মা থক হোতি, কানুবন্ধকরণসামত্থিযা অত কারাদোপি মলোপো. রমন্তি কীল়ন্তি এতেনাতি রথো=সন্দনো.
তিত্থআদযো থকপরা নিপচ্চন্তে. তর-তরণে, অস্স ইত্তং, পররূপাদি, তরন্ত্যনেনাতি তিত্থং=নজ্জাদিং যেনাৰতরন্তি তং. সিচ-রক্খণে, সেচতীতি সিত্তং=মধুচ্ছিট্ঠং. হস-হসনে, হসন্ত্যনেনাতি হত্থো=করো, নক্খত্তাঞ্চ. গাযতীতি গাথা=পজ্জৰিসেসো. অরন্তি পৰত্তন্ত্যনেনাতি অত্থো=ধনং. রোগং তুদতি পীল়েতীতি তুত্থং=ওসধং. যু-মিস্সনে, দীঘো, যৰতীতি যূ- থো=সজাতিকানং ¶ তিরচ্ছানানংসমূহো. গুপ-গোপনে, দীঘো, পলোপো, পটিকূলত্তা গোপীযতীতি গূথো=ৰচ্চং, এৰমঞ্ঞেপি.
ৰস-নিৰাসে, মস-আমসনে, কুস-অক্কোসে, এতেহি থু হোতি. ৰসন্তি এত্থাতি ৰত্থু=পদত্থো. দধিং আমসতীতি মত্থু=দধিমণ্ডো. কুসীযতি অক্কোসীযতি ভের ৰনাদত্তাতি কোত্থু=সিগালো.
সক-সত্তিযং, ৰস-নিৰাসে, এতেহি থি হোতি. সক্কোতি গন্তুমনেনাতি সত্থি=ঊরু. ৰসীযতি অচ্ছাদীযতীতি ৰত্থি=নাভিযা অধো.
ৰী ৰা-গমনেতীমস্মা থিক হোতি. ৰীযন্তি গচ্ছন্তি এতাযাতি ৰীথি=আৰলি.
সারিস্মা ণ্যন্তা রথি হোতি. সারেতীতি সারথি=রথ-ৰাহো.
তা-পালনে, অত-সাতচ্চগমনে, এতেহি ইথি হোতি. তাযতি পালেতীতি তিথি=পটিপদাদি, অততি গচ্ছতীতি অতিথি=অব্ভাগতো.
ইসতিস্মা ¶ থী হোতি. ইচ্ছতি ইচ্ছীযতীতি ৰা ইত্থী=নারী.
৯৫. রুদ খুদ মুদ মদ ছিদ সূদ সপ কমা দক.
এতেহি দক হোতি. রুদতীতি রুদ্দো=উমাপতি. রস্স লত্তে লুদ্দো=নেসাদো. খুদতি অসহতীতি খুদ্দো=নীচো. মোদন্তি এতাযাতি মুদ্দা=সক্খরমঙ্গুলিযং. মজ্জন্তি অস্মিন্তি মদ্দো=জনপদো. ছিজ্জতীতি ছিদ্দং=রন্ধং. ঊস্স রস্সত্তং, সূদতি সামিকেহি ভতিং পক্খরতীতি সুদ্দো=ৰসলো. সপন্তুনেনাতি সদ্দো=সোতৰিসযো. কামীযতীতি কন্দো=মূলৰিসেসো.
কুন্দআদযো দকঅন্তা নিপচ্চন্তে. কমিস্স অস্সু, কামীযতীতি কুন্দো=পুপ্ফৰিধসসো, মণিস্স মন, মঞ্ঞতেতি মন্দো=জল়ো. ৰুণাতিস্স বুন, ৰুণীযতি সংৰরীযতীতি বুন্দো=মূলপ্পদেসো. নিন্দ-গরহাযং, নলোপো, নিন্দীযতীতি নিদ্দা=সোপ্পং. উন্দ-কিলেদনে, নলোপো, উন্দতি কিলেদতীতি উদ্দো=জলবিল়ালো. সংপুব্বস্স উন্দিস্স চ, সম্মা উন্দতি কিলেদতীতি সমুদ্দো=সাগরো. পুল-মহত্তহিং সাঞাণেসু, ইমুঞ, পুলতি হিংসতীতি পুলিন্দো=সৰরো. এৰং-মঞ্ঞেপি.
দদ-দানেতীমস্মা দু হোতি. দুক্খং দদাতীহি দদ্দু=কুট্ঠৰিসেসো.
খন ¶ খণ-অৰদারণে, অন-পাণনে, দম-উপসমে, রম-কীল়াযং, এতেহি ধো হোতি. ঞাণেন ধঞ্ঞতেতি খন্ধো=রাসি. অনতি জীৰতি এতেনাতি অন্ধো=অচক্খুকো. দমেতব্বোতি দন্ধো=জল়ো, রমন্তি এত্থ সপ্পাদযোতি রন্ধং=ছিদ্দং.
মুদ্ধআদযো ধন্তা নিপচ্চন্তে. মুদ-তোসে, ওত্তাভাৰো, মোদন্তি এত্থ ঊকাতি মুদ্ধা=মত্থকো. অর-গমনে, অরন্তি যন্তি এত্থাতি অদ্ধা=মগ্গো, কালো চ, অদ্ধং=উপদ্ধং. গিধ-অভি কঙ্খাযং, ইস্স অত্তং, গেধতীতি গদ্ধো=গিজ্ঝো. ৰিধ-ৰেধনে, এত্তাভাৰো, পরিৰজ্ঝতীতি ৰিদ্ধং=ৰিমলং, এৰমঞ্ঞেপি.
সেতিস্মা ধুক হোতি. সযন্তি এতাযাতি সীধু=সুরাৰিসেসো.
১০১. ৰরারকরতরদরযমঅজ্জমিথসকা কুনো.
ৰর-ৰরণসম্ভত্তীসু, অর-গমনে, কর-করণে, তর-তর-ণে দর-ৰিদারণে, যম-উপরমে, অজ্জ সজ্জ-অজ্জনে, মিথ-সঙ্গমে, সক-সত্তিযং, এতেহি কুনো হোতি. ‘‘রা নস্স ণো’’তি (৫-১৭১) নস্স ণত্তং, ৰারেতীতি ৰরুণো=এৰংনামকো ইসি, দেৰরাজা, পাদপো চ. অরতি গচ্ছতীতি অরুণো=সূরিযো, তস্স ¶ সারথি চ. পরদুক্খে সতি সাধূনং হদযকম্মনং করোতীতি করুণা=দযা. বালভাৰং অতরীতি তরুণো=যুৰা. ‘‘ণিণাপিন’’ন্তি (৫.১৬০) যোগৰিভাগা ণিলোপো, ৰিদারেতীতি দারুণো=কক্খল়ো. যমেতি পাৰং নাসেতীতি যমুনা=একা মহানদী. অজ্জতি ধনসঞ্চযং করোতীতি অজ্জুনো=রাজা, রুক্খৰিসেসো চ. মিথো সঙ্গমো মিথুনং=পুমিত্থিযুগল়ং. সক্কোতীতি সকুনো=পক্খী. নদাদিপাঠা ৰীম্হি=সকুনী. ‘‘তথনরানংটট্ঠণলা’’তি (১-২৭) ৰা ণত্তে=সকুণো, সকুণি.
অজ ৰজ-গমনে তীমস্মা ইনো হোতি. অজতি ৰিক্কযং যাতীতি অজিনং=চম্মং.
ৰিপিনআদযো ইনন্তা নিপচ্চন্তে. ৰপ-বীজনিক্খেপে, অস্স ইত্তং, ৰপন্তি এত্থাতি ৰিপিনং=ৰনং. সুপ-সযে, সুপন্তি এতেনাতি সুপিনং=নিদ্দা, সুপন্তেন দিট্ঠঞ্চ. তুদ-ব্যথনে, দস্স হো, তুদতি সত্তে পীল়েতীতি তুহিনং=হিমং. কপ্প-সামত্থিযে, কপ্পতি রিপৰো ৰিজেতুং সমত্থেতীতি কপ্পিনো=রাজা. কম-পদৰিক্খেপে, অস্স উত্তং, কমন্তি এত্থ মীনাদযো পৰিসন্তীতি কুমিনং=মচ্ছবন্ধনোপকরণৰিসেসো. দা-দানে, দেন্তি এতস্মিন্তি দিনং=দিৰসো, এৰমঞ্ঞেপি.
কিরতিস্মা ¶ কনো হোতি. নস্স ণো, কিরন্তি ৰিকিরন্তীতি কিরণা=রংসিযো.
দী-খযে, জি-জযে, ই-অজ্ঝেনগতীসু, মী-হিংসাযং, এতেহি নক হোতি. অদেসি খযমগমাসীতি দীনো=নিদ্ধনো. পঞ্চমারে অজিনীতি জিনো=বুদ্ধো. এসি ইস্সরত্তমগমাসীতি ইনো=সামী. মীযতে হিংসীযতেতি মীনো=মচ্ছো.
সি-বন্ধনে, ধা-ধারণে, ৰী ৰা-গমনে, এতেহি নো হোতি. সেতি বন্ধতীতি সেনো=সসাদনো সেনা=চমূ. ধারেতীতি ধানা=ভজ্জিতযৰো. ৰেতি পৰত্ততীতি ৰেনো=হীনজাতি. সত্তেসু ৰাতি পৰত্ততীতি ৰানং=তণ্হা.
ঊনআদযো নন্তা নীপচ্চন্তে. ঊহ-ৰিতক্কে, হলোপো, ঊহনং ঊনো=অপুণ্ণো. হি-গতিযং, দীঘত্তং, হেসি হীনত্তমগমীতি হীনো=নিহীনো. চি-চযে, দীঘত্তং, চযন্তি এত্থ রতনানীতি চীনো=জনপদো. হনিস্স জঘো, হঞ্ঞতীতি জঘনং=কটি. ঠাস্স থে ঠাতি পৰত্ততীতি থেনো=চোরো. উন্দিস্স ওদো, উন্দীযতীতি ওদনো=অন্নং. অন্নং. রংজিস্স নিগ্গহীতলোপো, অক চ, রংজতে অনেনাতি রজনং=রাগো. রঞ্জন্তি এত্থাতি রজনী=রত্তি. পদিস্স জুনুক ¶ , পজ্জতি গচ্ছতীতি পজ্জুন্নো=ইন্দো, মেঘো চ. গমিস্স গঙ, গচ্ছন্তি এত্থ ৰিহঙ্গাদযোতি গগনং=অন্তলিক্খং, এৰমঞ্ঞেপি.
ৰী ৰা-গমনে, পত পথ-গমনে, এতেহি তনো হোতি. ৰেতি পৰত্ততি এতেনাতি ৰেতনং=ভতি. পতন্তি এত্থাতি পত্তনং=নগরং.
রম কীল়াযমিচস্মা তনক হোতি. ‘‘গমাদিরানং লোপোন্তস্সা’’তি (৫.১০৯) মলোপো, রমন্তি এত্থাতি রতনং=মণি আদী, হত্থমত্তঞ্চ.
সূ-পসৰে, ভা-দিত্তিযং, এতেহি নুক হোতি. পসৰীযতীতি সূনু=পুত্তো. ভাতি দিব্বতীতি ভানু=সূরিযো.
ধা-ধারণেতীমস্মা নুক হোতি, ধাস্স এ চ. ধারেতীতি ধেনু=গাৰী.
ৰত্ত-ৰত্তনে, অট-গমনত্থো, অৰ-রক্খণে, ধম-সদ্দে, অস-খেপনে, এতেহি অনি হোতি. ৰত্তন্তি এতেনাতি ৰত্তনি=তসরদণ্ডং. ৰীম্হি ৰত্তনী=পন্থো. অটতে গম্মতেতি অটনি= মঞ্চঙ্গো ¶ . সত্তে অৰতি রক্খতীতি অৰনি=মহী. ধমন্তি এতেন ৰীণাদযোতি ধমনি=সীরা. দণ্ডত্থায অসীযতে খিপীযতেতি অসনি=কুলিসং.
যু-মিস্সনেতীমস্মা নি হোতি. যৰন্তি সত্তা অনেন এতীভাৰং গচ্ছন্তীতি যোনি=ভগং, অণ্ডজাদিযোনি চ.
(ইতি তৰগ্গপচ্চযৰিধানং).
চম-অদনে, অপ-পাপুণনে, পা-রক্খণে, ৰপ-বীজনিক্খেপে, এতেহি পো হোতি. চমন্তি অদন্তি এত্থাতি চম্পা=নগরং, অপেসি ঈসকমত্তমগমাসীতি অপ্পং=অবহু. অপাযং পাতি রক্খতীতি পাপং-কিব্বিসং. ৰপন্তি এত্থাতি ৰপ্পো=কেদারং.
যু-মিস্সনে, থু-অভিত্থৰে, কু-সদ্দে, এতেহি পো হোতি, এতেসং দীঘো চ. দীঘৰিধানসামত্থিযা ওত্তাভাৰো. যৰন্তি সহ ৰত্তন্তি এত্থাতি যূপো=যঞ্ঞযট্ঠি, পাসাদো চ. থৰীযতীতি থূপো=চেতিযং. কৰন্তি নদন্তি এত্থাতি কূপো=উদপানো.
খিপ-পেরণে, সুপ-সযে, নী-নযে, সূ-পসৰে, পূ-পৰনে, এতেহি পক হোতি. খপতি খযং গচ্ছতীতি খিপ্পং=সীঘং. সুপন্তি ¶ এত্থ সুনখাদযোতি সুপ্পং=পপ্ফোটনং. নযন্তি এতস্মা ফলন্তি নিপো=রক্খো. সৰতি রুচিং জনেতীতি সূপো=ব্যঞ্জনৰিসেসো. পৰীযতি মরিচজীরকাদীহি পৰিত্তং করীযতীতি পূপং=খজ্জকং.
সিপ্পআদযো পকঅন্তা নিপচ্চন্তে. সপিস্স অস্সইত্তং, সপতি অনেনাতি সিপ্পং=কলা. ৰপিস্স অস্সি, ৰিজ্জং ৰপতীতি ৰিপ্পো=ব্রাহ্মণো. ৰস্স বো, ৰপতি বহি নিক্খমতি হদযঙ্গতসোকেনাতি বপ্পং=অস্সু. ছুপ-সম্ফস্সে, উস্সে, ছুপতি অনেনাতি ছেপ্পং=নঙ্গুট্ঠং. রুপ=রুপ্পনে, পলোপ দীঘা, রুপ্পতি ৰিকারমাপজ্জতীতি রূপং-ভূতভূতিকং, এৰমঞ্ঞেপি.
সাস অনুসিট্ঠিযমিচ্চস্মা অপো হোতি. সাসীযন্তি এতেনাতি সাসপো=ৰীহিৰিসেসো.
ৰিটপআদযো অপন্তা নিপচ্চন্তে. ৰট-ৰেট্ঠনে, অস্স ইত্তং, ৰটতি ৰেট্ঠতি এতেনাতিৰিটপো=গুম্বৰিসেসো, কুথ-পূতিভাৰে, থস্স ণো, অকুথি পূতিভাৰমগমীতি কুণপো=মতকো. মণ্ড=ভূসনে, মণ্ডেতি জনং, মণ্ডীযতি জনেহীতি ৰা মণ্ডপো=জনালযো, এৰমঞ্ঞেপি.
গুপিস্মা ফো হোতি. গোপীযতীতি গোপ্ফো=চরণগণ্ঠি.
গরসরাদীহি ¶ বো হোতি. গরতি অঞ্ঞে অনেন পীল়েতীতি গব্বো=অভিমানো. সরতি পৰত্ততীতি সব্বো=সকলো. ফলকামেহি জনেহি অমীযতি গমীযতীতি অম্বো=চূতো. পুত্তেন অমীযতি গমীযতীতি অম্বা=মাতা.
নিম্বআদযো বন্তা নিপচ্চন্তে. নমিস্স অস্সি, নমতি ফলভারেনাতি নিম্বো=অরিট্ঠো. ৰমিস্স ৰস্স বিত্তং. পিত্তাদযো ৰমতি উগ্গিরতীতি বিম্বং=সরীরং. কুসিস্স অমুক, তিত্তেন কুসীযতি অক্কোসীযতীতি কোসম্বো=রুক্খো. কদতিস্স অমুক, কদন্তি এতেন দ্ৰারাদীনীতি কদম্বো=রুক্খো. কুটিস্স উমুক, জনেহি কোটীযতি পৰত্তীযতীতি কুটুম্বং=চতুপ্পদো, খেত্তং, ঘরং, কলত্তং, দাসা চ. কণ্ডিস্স কুডু. তণ্ডুলাদযো অনেন কণ্ডন্তি পরিচ্ছিন্দন্তীতি কুডুবো=মানং, এৰমঞ্ঞেপি.
দর ৰিদারণেতীমস্মা বি হোতি. ওদনাদীনি দারেন্তি জতাযাতি দব্বি=কটচ্ছু, ৰীম্হি দব্বী.
১২৪. কর সর সল কল ৰল্ল ৰসা অভো.
কর-করণে, সর-গতি হিংসাচিন্তাসু, সল-গমনত্থো, কল-সঙ্খ্যানে, ৰল ৰল্ল-সংৰরণে, ৰস-নিৰাসে, এতেহি অভো হোতি. করোতীতি করভো=ওট্ঠা, পাণিপ্পদেসো চ. সরতি গচ্ছতীতি সরভো=মিগৰিসেসো. সলতি গচ্ছতীতি সলভো=পটঙ্গো ¶ . কলীযতি পরিমীযতি ৰযসাতি কলভো=হত্থিপোতকো. তদমিনাদিপাঠা ল়ত্তে কল়ভো=সোৰ. ৰল্লেতি সংৰরণং করোতীতি ৰল্লভো=পিযো. ৰসন্ত্যনেনাতি ৰসভো=পুঙ্গৰো.
গদতিস্মা রভো হোতি. গদতীতি গদ্রভো=খরো.
উস-দাহে, রাস-সদ্দে, এতেহি কভো হোতি. উসতি পটিপক্খে দহতীতি উসভো=সেট্ঠো. রাসতি নদতীতি রাসভো=গদ্রভো.
ই ইতিস্মা ভক হোতি. এতি গচ্ছতীতি ইভো=হত্থী.
গর ঘর-সেচনে, অৰ-রক্খনে, এতেহি ভো হোতি. গরতি বহি নিক্খমনৰসেন সিঞ্চতীতি গব্ভো=পসৰো, ওৰরকো চ. অৰতি সত্তে রক্খতীতি অব্ভং=মেঘো.
সোব্ভআদযো ভন্তা নিপচ্চন্তে. সদতিস্স অস্স ওত্তং, সীদন্তি এত্থাতি সোব্ভং=ৰিৰরং, সোব্ভো=জলাসযৰিসেসো. কমিস্স অস্সু, কামীযতীতি কুম্ভো=দসম্বণমত্তো, ঘটো ¶ চ. (কেন জলেন উম্ভীযতি পূরীযতীতি ৰা কুম্ভো=ঘটো.) কুসিস্স উমুক, কুসতি অৰ্হাযতীতি কুসুম্ভং=মহারজনং. কুসুম্ভো=কনকং, এৰমঞ্ঞেপি.
উসাদীহি কুমো হোতি. উসতি দহতীতি উসুমং=উণ্হং. কুসতি অৰ্হাযতীতি সুকুমং=পুপ্ফং. পজ্জতি দেৰপূজাদিং যাতীতি পদুমং=পঙ্কজং. সুখযতীতি সুখুম=অণু.
ৰটুমআদযো কুমন্তা নিপচ্চন্থে. ৰজিস্স-ন্তস্স টো, ৰজন্তি এত্থাতি ৰটুমং=পথো. সিলিসস্স লিস্সে, সিলিস্সতীতি সিলেসুপং=সেম্হং. কমিস্স কুঙ্কাদেসো, কামীযতীতি কুঙ্কমং=কস্মীরজং, এৰমঞ্ঞেপি.
গুধ পরিৰেট্ঠনেতীমস্মা উমো হোতি. গুধতি পরিৰেট্ঠতীতি গোধুমো=ধঞ্ঞৰিসেসো.
পঠতিচরতিস্মা অম ইমা হোন্তি যথাক্কমং. পট্ঠীযতি উচ্চারীযতি উত্তমভাৰেনাতি পঠমং=সেট্ঠং. চরতি হীনত্তং যাতীতি চরিমং=পচ্ছিমং.
হি-গতিযং ¶ , ধূ-কম্পনে, এতেহি মক হোতি. হিনোতি পৰত্তহীতি হিমং=তুহিনং. ধুনাতি কম্পতীতি ধূমো=অগ্গিপসৰো.
ভী-ভযেতীমস্মা রীসনো হোতি মকচ. অন্তসরাদিলোপো, ভাযন্তি এতস্মাতি ভীসনো=ভযানকো. ভীমো=সোৰ.
১৩৬. খী সু ৰী যা গাহি সা লূ খু হু মর ধর ঘর জমাম সমা মো.
খী-খযে. সু-সৰনে, ৰী-তন্তসন্তানে, যা-পাপুণনে, গা-সদ্দে, হি-গতিযং, সা-তনুকরণাৰসানেসু, লূ-ছেদনে, খু-সদ্দে, হু-হৰনে, মর-পাণচাগে, ধর-ধারণে, কর-করণে, ঘর-সেচনে, জম-অদনে, অম গম-গমনে, সম-উপমে, এতেহি ধাতূহি মো হোতি. খেপনং নিরুপদ্দৰকরণতায খেমো=নিরুপদ্দৰো. সুনোতীতি সোমো=চন্দো. ৰাযন্তি এতেনাতি ৰেমো=তন্তৰাযোপকরণং. যাতীতি যামো=দিনস্স ছট্ঠো ভাগো, অট্ঠমো ৰা. গাযন্তি এত্থাতি গামো=সংৰসথো. হিনোতি পৰত্ততীতি হেমং=সুৰণ্ণং. সাতি সুন্দরত্তং তনুং করোতীতি সামো=কাল়ো. লূযতেতি লোমং=তনুরুহং. খূযতে উত্তমভাৰেনাতি খোমং=অতসি. হৰনং, হূযতে ৰা হোমং=হুতি. মরন্ত্যনেনাতি মম্বং=যস্মিং তাল়িতে ন জীৰতি তং. অত্তানং ধারেন্তে অপাযে ৰট্টদুক্খে চ অপতমানে কত্ৰা ধারেতীতি ধম্মো=পরিযত্যাদি ¶ . করণং, করীযতীতি ৰা কম্মং=সুখদুক্খফলাদি. সেদো পগ্ঘরতি অনেনাতি ঘম্মো=নিদাঘো. জমেতি অভক্খি তব্বং অদতীতি জম্মো=নিহীনো, অনিসম্মকারী চ. অমেতি পেমেন পুত্তকেসু পৰত্ততীতি অম্মা=মাতা. সমেন্তি অনেনাতি সম্মা=পিযসমুদাচারো.
অস্মআদযো মন্তা নিপচ্চন্তে, পররূপাদীনমভাৰো নিপাতনা. অস-খেপনে, অস্সতেতি অস্মা=পাসাণো. ভস-ভস্মীকরণে, ভসতি পক্খরতীতি ভস্মা=ছারিকা. উস-দাহে, উসতি দহতীতি উস্মা=তেজোধাতু. ৰিস-পৰিসনে, পৰিসন্তি এত্থাতি ৰেস্মং=ঘরং. ভী-ভযে, মস্স সুঞ, ভাযন্তি এতস্মাতি ভেস্মা=ভযানকো. অসতিস্স ধঙ, অস্সতি জনেহি চজীযতীতি অধমো=নিহীনো. করোতিস্স অস্স উত্তং, করোতীতি কুম্মো=কচ্ছপো. এৰমঞ্ঞেপি.
নযতিস্মা মি হোতি. নযতীতি নেমি=চক্কন্তং.
এতেসদ্দা মিঅন্তা নিপচ্চন্তে. ঊহ-ৰিতক্কে, হলোপো, ঊহন্তি ৰিতক্কেন্তি এতেনাতি ঊমি=তরঙ্গো. ভূ-সত্তাযং ওত্তাভাৰো, ভৰন্তি এত্থাতি ভূমি=মহী. নি-পাপনে, এত্তাভাৰো, সুগতিং নেতি পাপেতীতি নিমি=রাজা. রস-অস্সাদনে, পররূপাভাৰো, রসন্তি সত্তা এতাযাতি রস্মি=রজ্জু.
(ইতি পৰগ্গপচ্চযৰিধানং).
মা-মানে-ছা-ছাদনে ¶ , এতেহি যো হোতি. মেতি পরিমেতি অঞ্ঞেন উত্তমেন গুণেন অত্তনো অগুণন্তি মাযা=সন্তদোস পটিচ্ছাদন লক্খণা. ছেতি ছিন্দতি সংসযন্তি ছাযা=পটিবিম্বং.
জনিস্মা যো হোতি, জনিস্স জা চ, জনেতীতি জাযা=ভরিযা.
হদযআদযো যন্তা নিপচ্চন্তে. হরিস্স দঙ, হরতীতি হদযং=চিত্তং, মনোধাতু মনোৰিঞ্ঞাণধাতু নিস্সযো চ, তনিস্সঅক, অত্তনি পেমং তনোতীতি তনযো=পুত্তো. সরতিস্স সুরি, সরতি গচ্ছতীতি সূরিযো=আদিচ্চো. হরতিস্স ম্মিঙ, সুখমাহরতীতি হম্মিযং=মুণ্ডচ্ছদনপাসাদো. কস-গমনে, কসস্স অলক, অস্স ই চ, কসতি ৰুদ্ধিং যাতীতি কিসলযং=পল্লৰং, এৰমঞ্ঞেপি.
১৪৩. খী সি সি নী সী সু ৰী কুসূহি রক.
খী-খযে, সি-সেৰাযং, সি-বন্ধনে, নী-পাপনে, সী-সযে, সু-সৰনে, ৰী ৰা-গমনে, কু-সদ্দে, সূ-পসৰে, এতেহি রক হোতি. খযতি দুহনেনাতি খীরং=পযো. কুসুমাদীহি সেৰীযতীতি সিরো=মুদ্ধা. সেতি সরীরং বন্ধতীতি সিরা=দেহবন্ধনী. নেতি, পরেহিৰানীযতীতি নীরং=জলং. সযতীতি সীরো=হলং. অনিট্ঠফল- দাযকত্তং ¶ সৰতীতি সুরা=মদিরা. সুণোতি উত্তমগীতাদিন্তি সুরো=দেৰো. ৰেতি উত্তমভাৰং যাতীতি ৰীরো=ৰিক্কন্তো. কৰতি নদতীতি কুরং=ভত্তং. ভযট্টিতানং পঠমকপ্পিযানং সূরত্তং পসৰতীতি সূরো=সূরিযো, ৰিক্কন্তো চ.
হি-গতিযং, চি-চযে, দু-গতিযং, মি-পক্খেপনে, এতেহি রক হোতি, দীঘো চান্তস্স. হিনোতি পৰত্ততীতি হীরং=তালহীরাদি. চযতীতি চীরং=ৰক্কলং. দূযতি দুক্খেন গমীযতীতি দূরং=অনাসন্নং. মীযতে পক্খীপীযতেতি মীরো=সমুদ্দো.
ধা-ধারণে, তা-পালনে, এতেহি রক হোতি, ঈ চান্তাদেসো. ধারেতীতিধীরো=ধিতিমা. জলং তাযতীতি তীরং=তটং.
ভদ্রআদযো রকঅন্তা নিপচ্চন্তে. ভদ্দ-কল্যাণে, দলোপো পররূপাভাৰো, ভজীযতীতি ভদ্রং=কল্যাণং. ভী-ভযে, নদাদিপাঠা ৰী, ভাযন্তি এতাযাতি ভেরী=দুন্দুভি. চিত-সঞ্চেতনে, ৰিপুব্বো, ৰিচিন্তিতব্বন্তি ৰিচিত্রং=নানাকারং, যা-পাপুণনে, রস্স তুঞ, গমনং যাত্রা=যানং. গুপ-গোপনে, উস্স ও, পস্স তঞ্চ গোপীযতীতি গোত্রং=কুলাদি, ভস-ভস্মীকরণে, রস্স তুঞ, ভসতি ভক্খং করোতি তোযাতি ভস্তা-কম্মারগগ্গরী. উস=দাহে, সলোপো, সোকেন তাল়িতে উসতি দহতীতি উরো=সরীরেকদেসো, এৰমঞ্ঞেপি.
মন্দ-জল়ত্তে ¶ , অঙ্ক-লক্খণে, সস-গতিহিংসাপাণনেসু, অস-খেপনে, মথ মন্থ-ৰিলোল়নে, চত-যাচনে, এতেহি উরো হোতি. অমন্দি অসুন্দরত্তা জল়ত্থমগমীতি মন্দুরা=ৰাজিসালা. অঙ্কীযতি লক্খীযতীতি অঙ্কুরো=বীজপসৰো. সসতি হিংসতীতি সসুরো=জযম্পতীনং পিতা. অসীযিত্থাতি অসুরো=দানৰো, অরীহি মথীযতি আলোল়ীযতীতি মথুরা=নগরং. চতীযতীতি চতুরো=দক্খো.
ৰিধুরআদযো উরন্তা নিপচ্চন্তে. ৰিধ-ৰেধনে, এত্তাভাৰো, ৰেধতি হিংসতীতি ৰিধুরো=ৰিরুদ্ধো. উন্দ-কিলেদনে, উন্দতি কিলেদতীতি উন্দুরো=আখু. মংক-মণ্ডনে, নিগ্গহীতলোপো, মঙ্কতি অনেন অত্তানং অলঙ্করোতীতি মকুরো=আদাসো, রথো, কক্কো, মচ্ছো চ. কুক ৰক-আদানে, কস্স দ্ৰিত্তং. কুকতি সলাদযো আদদাতীতি কুক্কুরো=সা. মঙ্গ-মঙ্গল্যে, অমঙ্গি পসত্থমগমীতি মঙ্গুরো=মচ্ছৰিসেসো, এৰমঞ্ঞেপি.
১৪৯. তিম রুহ রুধ বধ মদ মন্দ ৰজাজ রুচ কসা কিরো.
তিম-তেমনে, রুহ-জননে, রুধ-আৰরণে, বধ-বাধনে, মদউম্মাদে, মন্দ-মোদনথুতিজল়ত্তেসু, ৰজ অজ-গমনে, রুচ-দিত্তিযং, কস-গমনে, এতেহি কিরো হোতি. তেমেতীতি তিমিরং=অন্ধকারং, আপো চ. রুহতি পৰত্ততীতি রুহিরং=লোহিতং. জীৰিতং রুন্ধতীতি রুধিরং=তদেৰ. বাধীযতীতি বধিরো=সোতৰিকলো. জনা মজ্জন্তি এতাযাতি মদিরা=সুরা. মোদন্তি এত্থাতি মন্দিরং= ঘরং ¶ . ৰজতীতি ৰজিরং=কুলিসুং. অজন্তি গচ্ছন্তী এত্থাতি অজিরং=অঙ্গণং ঘরৰিসযোকাসো চ. রোচতীতি রুচিরং=মনুঞ্ঞং. কসীযতি দুক্খেন গমীযতীতি কসিরং=কিচ্ছং.
থিরআদযো কিরন্তা নিপচ্চন্তে. ঠা-গতিনিৰত্তিযং, ঠস্স থত্তং, ঠাতি পৰত্ততীতি থিরং=চিরট্ঠাযী. ইস সিংস-ইচ্ছাযং, নিগ্গহীতলোপো, ইচ্ছীযতীতি সিসিরো=উতুৰিসেসো. অদ খাদ-ভক্খনে, আস্স রস্সত্থং, খাদীযতি পাণকেহীতি খদিরো=দন্তধাৰনো, এৰমঞ্ঞেপি.
দদ-দানে, গর ঘর-সেচনে, এতেহি যথাক্কমং দুরভরা হোন্তি. অন্তানং দদাতীতি দদ্দুরো=ভেকো. গরতি সিঞ্চতীতি গব্ভরং=গুহা.
চরাদীহি ধাতূহি তে চরাদযো হোন্তি যথাক্কমং. চরগতিভক্খনেসু চরন্তি এত্থাতি চচ্চরং=ৰীথিচতুক্কং, অঙ্গণঞ্চ, দর-ৰিদারণে, দরীযতীতি দদ্দরং=ৰাদিত্তং, ভেরী চ. জর-ৰযোহানিযং, অজরীতি জজ্জরো=জিণ্ণো. গর ঘর-সেচনে, গরতি সিঞ্চতীতি গগ্গরো=ভিন্নস্সরো, হংসস্সরো চ. মর-পাণচাগে, মরতীতি মম্মরো=সুক্খপণ্ণং, পত্থপণ্ণানং সদ্দো চ.
পী-তপ্পনেতীমস্মা ¶ ক্ৰরো হোতি. অপ্পিণীতি পীৰরং=থূলং.
চীৰরআদযো ক্ৰরন্তা নিপচ্চন্তে. চিনাতিস্স দীঘত্তং. চীযতীতি চীৰরং=কাসাৰং. সম-উপসমে, নদাদিত্তা ৰী, পরিল়াহং সমেতীতি সংৰরী=রত্তি. ধাস্স ঈ, জালকুমিনাদীনি ধারেতীতি ধীৰরো=কোট্টো, তাযতিস্স ঈ, যেন কেনচি অত্তানং তাযতীতি তীৰরো=হীনজাতি. নযতিস্সী, নযন্তি এত্থ সত্তাতি নীৰরং=ঘরং, এৰমঞ্ঞেপি.
কু-সদ্দেতীমস্মা ক্রিরো হোতি. কৰতি নদতীতি কুররো=পক্খী, ইত্থিযং ৰীম্হি কুররী.
ৰস-নিৰাসে, অস-খেপনে, এতেহি ছরো হোতি. ৰসন্তি এত্থাতি ৰচ্ছরো=ৰস্সো. সংপুব্বো, সংৰসন্তি এত্থাতি সংৰচ্ছরো=সোৰ. অসতি ৰিস্সজ্জেতীতি অচ্ছরা=দেৰকঞ্ঞা, অঙ্গুলিফোটনঞ্চ.
মস-অমসনেতীমস্মা ছেরো হোতি ছরো চ. তণ্হায পরামসনং মচ্ছেরং=সকসম্পত্তিনিগুহনং, মচ্ছরং=তদেৰ.
ধুনাতি ¶ ৰাতীহি সরো হোতি. ধুনাতীতি ধূসরো=লূখো ঈসংপণ্ডু চ. ৰাতি গচ্ছতীতি ৰাসরো=দিৰসো.
ভম তস মন্দ কন্দাদীহি অরো হোতি. ভমতীতি ভমরো=মধুকরো. তসতি তন্তং গণ্হাতীতি তসরো=সুত্তৰেট্ঠনো. মন্দন্তি মোদন্তি এত্থাতি মন্দরো=পব্বতো. কন্দতি অৰ্হাযতীতি কন্দরো=দরী. দিৰস্স এত্তং, দেৰন্তি কীল়ন্তি এতেনাতি দেৰরো=পতিরো ভাতা.
ৰদতিস্মা অরো যোতি, ৰদতিস্স বদাদেসো চ. ৰদন্তি এতেনাতি বদরো=কক্কন্ধূফলং. ৰীম্হি বদরী=কক্কন্ধূ.
ৰদ জনেহি অরো হোতি, ঠঙ চান্তাদেসো. ৰদতীতি ৰঠরো=মূল়ো ৰঠরং=থূলং. জাযতীতি জঠরং=উদরং.
পচতিস্মা অরো হোতি ইঠঙচান্তাদসো. পচন্তি এতেনাতি পিঠরো=থালী.
ৰক কুক-আদানেতিমস্মা অরণহোতি. ৰকেতি আদদাতি এতাযাতি ৰাকরা=মিগবন্ধনী.
১৬৪. সিঙ্গ্যঙ্গাগ মজ্জকলালা আরো.
সিঙ্গিইতি ¶ নামধাতু, অঙ্গ-গমনত্থো, অগ-কুটিলগমনে, মজ্জসংসুদ্ধিযং, কল-সঙ্খ্যানে, অল-বন্ধনে, এতেহি আরো হোতি. ৰিজ্ঝনত্থেন সিঙ্গং ৰিয সিঙ্গং=নাগরিকভাৰসঙ্খাতস্স কিলেসসিঙ্গস্সেতং নামং, তংকরোতি সিঙ্গং ৰা পযুত্তং, তং করোতি রাগীসু পভৰতীতি ৰা, ‘‘ধাত্ৰত্থে নানামস্মী’’তি (৫.১২) ই, পুব্ব সরলোপো, সিঙ্গি, ততো আরো, ‘‘সরোলোপো সরে’’তি (১.২৬) ইলোপো, পুব্বে ‘‘ৰিপ্পটিসেধে’’তি (১.২২) অনিট্ঠপ্পটিসেধো, এত্থ হি আরতো অঞ্ঞত্থ সাৰকাসপুব্বসরলোপোৰ, ইপচ্চযতো অঞ্ঞত্থ চ, সিঙ্গারো=কিলেসসিঙ্গকরণং, ৰিলাসোতি ৰুত্তং হোতি. অঙ্গতি ৰিনাসং গচ্ছতীতি অঙ্গারো=দড্ঢকট্ঠং. অগন্তি গচ্ছন্তি এত্থাতি অগারং=ঘরং. লীহনেন অত্তনো সরীরং মজ্জতি নিম্মলত্তং করোতীতি মজ্জারো=বিল়ারো. কলাতি নিদ্দেসা লস্স ল়ত্তং, এতেন গুণং কলীযতি পরিমীযতীতি কল়ারো=পিঙ্গলো. দীঘত্তং অলতি বন্ধতীতি অল়ারো=ৰঙ্কো ৰিসালো চ.
কম-ইচ্ছাযমিচ্চস্মা আরো হোতি, অস্স উ চ. কামীযতীতি কুমারো=বালো.
ভিঙ্গারপ্পভুতযো আরন্তা নিপচ্চন্তে. ভর=ভরণে, ভরণং ধারণং পোসনঞ্চ, ধারণত্থস্স ভরতিস্স ভিঙ্গাদেসো, ভরতি ¶ দধাতি উদকন্তি ভিঙ্গারো=হেমভাজনং. ক্লেদ ক্লিদ-অল্ল ভাৰে, ল লোপো, ক্লেদযতীতি কেদারং=খেত্তং, (কে জলে সতি দারো ৰিদারণমস্সাতি ৰা কেদারং=তদেৰ, বহুলাধিকারা সত্তমিযা ন লোপো.) ৰিদ-লাভেতীমস্মা কুপুব্বা আরো দস্স ল়ত্তং ইস্স এত্তাভাৰো সমাসে কুস্স ও চ নিপচ্চন্তে, কুং পথৰিং ৰিন্দতি তত্রুপ্পন্নতাযাতি কোৰিল়ারো=দিগুণপত্তো.
করোতিস্মা মারো হোতি. লোহকিচ্চং করোতীতি কম্মারো=লোহকারো.
পুস সরেহি খরো হোতি. পোসীযতি জলেনাতি পোক্খরং=পদুমং. সরতি ৰিকারং গচ্ছতীতি সক্খরা=উচ্ছুৰিকারো.
এতেহি কীরো হোতি ৰস্স উট চ. সরীযতীতি সরীরং=দেহো. ৰসন্তি ৰাসং করোন্তি এতেনাতি উসীরং=বীরণমূলং. অনেন থূলাদি কলীযতি পরিমীযতিতি কলিরো=অঙ্কুরো.
গম্ভীরআদযো কীরন্তা নিপচ্চন্তে. গমিস্স ভুক, মলোপো ৰা, পথৰিং, ভিন্দিত্ৰা গচ্ছতি পৰত্ততীতি গম্ভীরো, গভীরো= অগাধো ¶ , কুলিস্স লস্স ল়ো, পাদে কুলতি পত্থরতীতি কুল়ীরো=কক্কটো, এৰমঞ্ঞেপি.
খজ্জ-মজ্জনে, ৰল ৰল্ল-সংৰরণে, সম-আমসনে, এতেহি ঊরো হোতি, খজ্জীযতীতি খজ্জূরো, ৰীম্হি খজ্জূরী=রুক্খৰিসেসো. ৰল্লীযতি সংৰরীযতীতি ৰল্লূরো=সুক্খমংসো. মসীযতীতি মসূরো=ৰীহিৰিসেসো.
কপ্পূরআদযো ঊরন্তা নিপচ্চন্তে. তুট্ঠিমুপ্পাদেতুং কপ্পতি সক্কোতীতি কপ্পূরং=ঘনসারো. করোতিস্স অস্সু, কিব্বিসং করোতীতি কুরূরো=পাপকারী. পস-বাধনে, পসতি পীল়েতীতি পসূরো=দুট্ঠো, ব্যঞ্জনং, এৰংনামকো চ, এৰমঞ্ঞেপি.
কঠ-কিচ্ছজীৰনে, চক-পরিৰিতক্কনে, এতেহি ওরো হোতি. কঠতি কিচ্ছেন জীৰতীতি কঠোরো=থদ্ধো. চকতি পরিৰিতক্কেতীতি চকোরো=পক্খিৰিসেসো.
মোরআদযো ওরন্তা নিপচ্চন্তে. মী-হিংসাযং, ঈলোপো, মযতি হিংসতীতি মোরো=মযূরো. কস-গমনে, অস্সি ¶ , কসতি গচ্ছতীতি কিসোরো=পঠমৰযো অস্সো. মহীযতি পূজীযতীতি মহোরো=ৰম্মিকো, এৰমঞ্ঞেপি.
কু-সদ্দেতীমস্মা এরক হোতি. ‘‘যুৰণ্ণানমিযঙুৰঙ সরে’’তি (৫.১৩৬) উৰঙ, কৰতি নদতীতি কুৰেরো=ৰেস্সৰণো.
ভূসত্তাযং, সূ-পসৰনে, এতেহি রিক হোতি. ভৰতীতি ভূরি=পহূতং, ঙীম্হি ভূরী=মেধা. সৰতি হিতং পসৰতীতি সূরি=ৰিচক্খণো.
মী-হিংসাযমিচ্চস্মা, কপুব্বা সযতিস্মা, নযতিস্মা চ রু হোতি. রংসীহি অন্ধকারং মীযতি হিংসতীতি মেরু=সিরেরু, কে জলে সযতি পৰত্ততীতি কসেরু=তিণৰিসেসো. অত্তনিস্সিতে সুন্দরত্তং নেতি পাপেতীতি নেরু=পব্বতো.
সিনা-সোচেয্যেতীমস্মা এরু হোতি. সিনাতি সুচিং করোতীতি সিনেরু=পব্বতরাজা.
ভী-সযে, রু-সদ্দে, এতেহি রুক হোতি. ভাযন্তি এতস্মাতি ভীরু=ভযানকো. রৰতীতি রুরু=মিগো.
তম-ভূসনেতীমস্মা ¶ বূলো হোতি. মুখং তমেতি ভূসেতীতি তম্বূলং=মুখভূসনং.
সি-সেৰাযমিচ্চস্মা লকৰালইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি. সত্তেহি সেৰীযতীতি সিলা=পাসাণো, সেলো=পব্বতো. জলং সেৰতীতি সেৰালো=জলতিণং.
১৮২. মঙ্গ কম সম্ব সব সক ৰস পিস কেৰ কল পল্ল কঠ পট কুণ্ড মণ্ডা অলো.
মঙ্গ-মঙ্গল্যে, কম-ইচ্ছাযং, সম্ব-মণ্ডনে, সবইতি অস্সেৰ কতমলোপস্স নিদ্দেসো, সক-সত্তিয, ৰস-নিৰাসে, পিসগমনে, কেৰ-সেৰনে, কল-সঙ্খ্যানে, পল্ল-গমনে, কঠ কিচ্ছজীৰনে, পট-গমনত্থো, কুণ্ড-দাহে, মণ্ড-ভূসনে, এতেহি অলো হোতি. মঙ্গন্তি সত্তা এতেন ৰুদ্ধিং গচ্ছন্তীতি মঙ্গলং=পসত্থং. কামীযতীতি কমলং-পঙ্কজং. সম্পতি মণ্ডেতীতি সম্বলং=পাথেয্যং. সবলং=ৰিসভাগ ৰণ্ণৰন্তং. সক্কোতি ৰত্তুন্তি সকলং=সব্বং. ৰসতীতি ৰসলো=সুদ্দো. পিযভাৰং পিসতি গচ্ছতীতি পেসলো=পিযসীলো. কেৰতি পৰত্ততীতি কেৰলং=সকলং. কলীযতি পরিমীযতি উদকমেতেনাতি কললং=অপত্থিন্নং, পল্লতি আগচ্ছতি উদকমেতস্মাতি পল্ললং=অপ্পোদকো সরো. কঠন্তি এত্থ দুক্খেন যন্তীতি কঠলং=কপালখণ্ডং, পটতি ৰুদ্ধিং গচ্ছতীতি পটলং=সমূ- হো ¶ . ঘংসেন কুণ্ডতি দহতীতি কুণ্ডলং=কণ্ণাভরণং. মণ্ডীযতি পরিচ্ছেদকরণৰসেন ভূসীযতীতি মণ্ডলং=সমন্ততো পরিচ্ছিন্নং.
মুসতিস্মা কলো হোতি. মুসতি এতেনাতি মুসলো=অযোগ্গো.
থলআদযো কলন্তা নিপচ্চন্তে. ঠস্স থো, পুব্বসরলোপো, তিট্ঠন্তি এত্থাতি থলং=উন্নতপ্পদেসো. পা-পানে, উপুব্বো, দ্ৰিভাৰসরলোপা, উদকং পিৰতীতি উপ্পলং=কুৰলযং. পতিস্স পাটং, পততি গচ্ছতি পরিপাকন্তি পাটলং=ফলং, তম্বৰণ্ণং কুসুমঞ্চ. বংহিস্স নিগ্গহীতলোপো, বংহতি ৰুদ্ধিং গচ্ছতীতি বহলং=ঘনং. চুপিস্স উস্স অত্তং, চুপতি একত্থ ন তিট্ঠতীতি চপলো=অনৰট্ঠিতো, এৰমঞ্ঞেপি.
কুল-পত্থারেতীমস্মা কালো হোতি কলো চ. কুলতি অত্তনো সিপ্পং পত্থরতীতি কুলালো=কুম্ভকারো. কুলতি পক্খে পসারেতীতি কুললো=পক্খিজাতি.
মুল়ালআদযো কালন্তা নিপচ্চন্তে. মীল-নিমীলনে, উত্তল়তানি, উদ্ধটমত্তে নিমীলতীতি মুল়ালং=ভিসং. বল-পাণনে, ইত্ত- ল়ত্তানি ¶ , মূসিকাদিখাদনেন বলতি জীৰতীতি বিল়ালো=মজ্জারো. কপ্পিস্স সংযোগাদিলোপো, কপ্পন্তি জীৰিকং এতেনাতি কপালং=ঘটাদিখণ্ডং. পী তপ্পনে. ‘‘যুৰণ্ণানমিযঙুৰঙ সরে’’তি (৫.১৩৬) ইযঙ, অত্তনো ফলেন সত্তে সন্তপ্পেতীতি পিযালো-রুক্খো. কুণ-সদ্দে, ৰাতসমুট্ঠিতা ৰীচিমালা এত্থ কুণন্তি নদন্তীতি কুণালো=একো মহাসরো. ৰিস-পৰিসনে, পৰিসন্তি এত্থাতি ৰিসালো=ৰিত্থিণ্ণো. পল-গমনে, ৰাতেন পলতি গচ্ছতীতি পলালং=সস্সানমুপনীতধঞ্ঞানং নাল়পত্তানি. সরতিস্স সিগো, সসাদযো সরতি হিংসতীতি সিগালো=কোত্থু, এৰমঞ্ঞেপি.
চণ্ড-চণ্ডিক্যে, পত পথ-গমনে, এতেহি ণালো হোতি. চণ্ডেতি পীল়েতীতি চণ্ডালো=মাতঙ্গো, পততি অধোগচ্ছতীতি পাতালং=রসাতলং.
মা-মানে, ই-অজ্ঝেনগতীসু, পী-তপ্পনে, দূ-পরিতাপে, এৰমাদীহি লো হোতি. মীযতি পরিমীযতীতি মালা=পন্তি. এতি গচ্ছতীতি এলা=সুখুমেলা. পিণেতি তপ্পেতি এত্থাতি পেলা=আসিত্তকূপধানং. দূযতি পরিতাপেতীতি দোলা=কীল়নযানকং. কলসঙ্খ্যানে, কলনং কল্লং=যুত্তং.
অন-পাণনে, সল-গমনে, কল-সঙ্খ্যানে, কুক ৰক-আদনে, সঠ-কিতৰে, অরহ মহ-পূজাযং, এতেহি ইলো হোতি. অনতি ¶ পৰত্ততীতিঅনিলো=মালুতো. সলতি গচ্ছতীতি সলিলং=জলং. কলতি পৰত্ততীতি কলিলং=গহনং. কুকতি অত্তনো নাদেন সত্তানং মনং গণ্হাতীতি কোকিলো=পরপুণ্ডো. সঠতি ৰঞ্চেতীতি সঠিলো=সঠো. মহীযতি পূজীযতীতি মযিলা=ইত্থী.
কুট-কোটিল্যেতীমস্মা কিলো হোতি. অকুটি কুটিলত্তমগমীতি কুটিলো=ৰঙ্কো.
সিথিলআদযো কিলন্তা নিপচ্চন্তে. সহ খমাযং, সহিস্স সিথত্তং, সহিতুমলন্তি সিথিলং=অদল়্হং. কম্পিস্স সংযোগাদিলোপো, পরদুক্খে সতি কম্পতীতি কপিলো=ইসি. কব-ৰণ্ণে, বস্স পো, অকবি নীলাদিৰণ্ণত্তমগমীতি কপিলো=ৰণ্ণৰিসেসো. মথিস্স মিথো, মথীযতীতি মিথিলা=পূরী, এৰমঞ্ঞেপি.
চট-ভেদনে, কণ্ড-ছেদনে, ৰট্ট-ৰত্তনে, পুথ পথ-ৰিত্থারে, এতেহি কুলো হোতি. চটতি মিত্তে ভিন্দতীতি চটুলো=চাটুকারী. কণ্ডীযতি ছিন্দীযতীতি কণ্ডুলো=রুক্খো. ৰট্টতীতি ৰট্টুলো=পরিমণ্ডলো. অপত্থরীতি পুথুলো=ৰিত্থারো.
তুমুলআদযো কুলন্তা নিপচ্চন্তে. তম খেদনে, অস্সু, অতমি ৰিত্থিণ্ণত্তমগমীতি তুমুলো=পত্থটো. তমিস্স ডুক, তমীযতি ¶ ৰিকারমাপাদীযতীতি তণ্ডুলো=ৰীহিসারো. নিপুব্বস্স চিনাতিস্স ইলোপো, অত্থিকেহি নিচীযতেতি নিচুলো=হিজ্জলো, এৰমঞ্ঞেপি.
কল্ল-সদ্দে, কপ-অচ্ছাদনে, তক্ক-ৰিতক্কে, পট-গমনে, এতেহি ওলো হোতি. ৰাতৰেগেন সমুদ্দতো উট্ঠহিত্ৰা কল্লতি নদতীতি কল্লোলো=মহাৰীচি. কপতি দন্তে অচ্ছাদতীতি কপোলো=ৰদনেকদেসো. তক্কীযতীতি তক্কোলং=কোলকং. পটতি ব্যাধিমেতেন গচ্ছতীতি পটোলো=তিত্তকো.
অঙ্গ-গমনত্থো, এতস্মা উলউলী হোন্তি. অঙ্গন্তি এতেন জানন্তীতি অঙ্গুলং=পমাণং. অঙ্গতি উগ্গচ্ছতীতি অঙ্গলি=করসাখা.
অঞ্জ-ব্যত্তি মক্খন গতি কন্তীসু, এতস্মা অলি হোতি. অঞ্জেতি ভত্তিমনেন পকাসেতীতি অঞ্জলি=করপুটো.
ছদ-সংৰরণে, এতস্মা লি হোতি. ছাদেতীতি ছল্লী=সকলিকা.
অল্লিআদযো লিঅন্তা নিপচ্চন্তে. অর-গমনে, অরতি পৰত্ততীতি অল্লি=রুক্খো. নযতিস্স এত্তাভাৰো, অত্তিকেহি নীযতীতি ¶ ৪ নীলি, ঙীম্হি নীলী=গচ্ছজাতি. ‘‘সরম্হা দ্ৰে’’তি (১.৩৪) লস্স দ্ৰিভাৰে রস্সত্তে চ নিল্লীতিপি হোতি. পালিস্স পা, পালেতি রক্খতীতি পালি, ঙীম্হি পালী=পন্তি. পালিস্স পলো, পালেতি রক্খতীতি পল্লি=কুটি. চুদ-চোদনে, ওত্তাভাৰো, চোদীযতীতি চুল্লি=উদ্ধনং, এৰমঞ্ঞেপি.
পিল-ৰত্তনে, পল্ল-গমনে, পণ-ব্যৰহারথুতীসু, এৰমাদীহি অৰো হোতি. পিল্যতেতি পেলৰো=লহু. পল্লতীতি পল্লৰো=কিসলযং. পণীযতীতি পণৰো=মুদঙ্গো. এৰমঞ্ঞেপি.
সাল়ৰআদযো অৰন্তা নিপচ্চন্তে. সল-গমনত্থো, উপন্তস্স দীঘো ল়ত্তঞ্চ নিপাতনা. সলতি পৰত্ততীতি সাল় ৰো=অভিসঙ্খতং বদরাদিফলখাদনীযং. কিত-নিৰাসে, এত্তাভাৰো, কেততীতি কিতৰো=জূতকারো, চোরো চ. মূ-বন্ধনে, ঊস্স রস্সত্তং, তুঞ চাৰস্স, মুনাতি বন্ধতীতি মুতৰো=চণ্ডালো. ৰল ৰল্ল-সংৰরণে, ল়ত্তং, ৰলতি, ৰল্যতেতি ৰা ৰল়ৰা=তুরঙ্গকন্তা. মুর-সংৰেল়নে, মুরীযতীতি মুরৰো=মুদঙ্গো, এৰমঞ্ঞেপি.
সরতিস্মা আৰো হোতি. সরতি পৰত্ততীতি সরাৰো=ভাজনৰিসেসো.
অল-বন্ধনে ¶ , মল মল্ল-ধারণে, বিল-ভেদনে, এতেহি ণুৰো হোতি. লতাহি অলীযতীতি আলুৰো=গচ্ছজাতি. মলতি ধারেতীতি মালুৰো=পত্তলতা. বিলতি ভিন্দতীতি বেলুৰো=রুক্খো.
কা গা-সদ্দেতীমস্মা ঈৰো হোতি. গাযন্তি এতাযাতি গীৰা=গলো.
সু-সৰনেতীমস্মা ক্ৰ ক্ৰা হোন্তি. সুণাতীতি সুৰো=কীরো. সুৰা=সুণো.
ৰিদতিস্মা ক্ৰা পররূপাভাৰো অ নিপচ্চন্তে. ৰিদতি জানাতীতি ৰিদ্ৰা=ৰিদূ.
থু-অভিত্থৰে, এতস্মা রেৰো হোতি. থৰতি সিঞ্চতীতি থেৰো=ফুসিতং.
সম-উপসমে, এতস্মা রিৰো হোতি. সমেতি উপসমেতীতি সিৰো=উমাপতি, সিৰা=সিগালো, সিৰং=সন্তি.
ছদ-সংৰরণে ¶ , এতস্মা রৰি হোতি. ছাদেতীতি ছৰি=জুতি.
পূর-পূরণে, তিম-তেমনে, এতেহি কিসো হোতি ঊস্স রস্সো চ. পূরেতীতি পুরিসো=পুমা. (পুরে উচ্চট্ঠানে সেতি পৰত্ততীতি ৰা পুরিসো=সোৰ.) তেমেতীতি তিমিসং=তমো.
করোতিস্মা ঈসো হোতি. করীযতীতি করীসং=গূথং.
সিরীসআদযো ঈসন্তা নিপচ্চন্তে. সরতিস্স অস্সি, সপ্পদট্ঠকালাদীসু সরীযতীতি সিরীসো=রুক্খো. পূরিস্স রস্সত্তং, পূরেতীতি পুরীসং=গূথং. তলিস্স দীঘো, তলতি সত্তানং পতিট্ঠানং ভৰতীতি তালীসং=ওসধিৰিসেসো, এৰমঞ্ঞেপি.
করোতিস্মা রিব্বিসো হোতি. করীযতীতি কিব্বিসং=পাপং.
২১৩. সসাস ৰস ৰিস হন ৰন মনান কমা সো.
সস-গতি হিংসা ৰিস্সস পাণনেসু, অস-খেপনে, ৰস-নিৰাসে, ৰিস-পৰিসনে, হন-হিং সাযং, ৰন সন-সম্ভত্তিযং, মন-ঞাণে, অন-পাণনে, কম-ইচ্ছাযং, এতেহি সো হোতি, সসন্তি জীৰন্তি সত্তা এতেনাতি সস্সং=কলমাদি, অসতি খিপতীতি অস্সো=হযো ¶ . ৰসন্তি এত্থাতি ৰস্সং=সংৰচ্ছরো. ৰিসতীতি ৰেস্সো=ততিযৰণ্ণো. হঞ্ঞতেতি হংসো=সিতচ্ছদো. ৰনোতি পত্থরতীতি ৰংসো=সন্তানো, ৰেল়ু চ. মঞ্ঞতেতি মংসং=পিসিতং, অনতি জীৰতি এতেনাতি অংসো=একাট্ঠাসো, ভুজসিরো চ. কামীযতীতি কংসো=পরিমাণং.
আপুব্বো মি-পক্খেপে, থু-অভিত্থৰে কু-সদ্দে, সী-সযে, এতেহি সক হোতি. আমীযতি অন্তো পক্খিপীযতীতি আমিসং=ভক্খং. থৰীযতীতি থুসো=ৰীহিতচো. কৰতি ৰাতেন নদতীতি কুসো=তিণৰিসেসো. সযন্তি এত্থ ঊকাতি সীসং=মুদ্ধা, কালতিপু চ.
ফস্সআদযো সকঅন্তা নিপচ্চন্তে. ফুস-সম্ফস্সে, উস্সত্থং, ফুসতীতি ফস্সো=কাযৰিঞ্ঞাণৰিসযো. ফুস্সো=নক্খত্তং. পুস পোসনে, পোসীযতীতি পুস্সং=ফলৰিসেসো. ভূ-সত্তাযং, ভূস্স রস্সো, অভৰীতি ভুসং=তুচ্ছধঞ্ঞং, অংকিস্স উক, অঙ্কেতি অনেন অঞ্ঞেতি অঙ্কুসো=গজপতোদো. ফায-ৰুদ্ধিযং, পপুব্বো, যলোপো, ফাযতি ৰুদ্ধিং গচ্ছতীতি পপ্ফাসং=দেহকোট্ঠাসৰিসেসো. কলিস্মা সস্স মাঞ, কুলিস্মা চ, কলীযতি পরিমীযতীতি কম্মাসো=সবলো, কম্মাসং=পাপং. কুলতি পত্থরতীতি কুম্মাসো=ভক্খৰিসেসো. মনিস্স জূক, মঞ্ঞতি সধনত্তং এতাযাতি মঞ্জূসা=কট্ঠপেল়া. পীস্স যূক, পিণেতীতি পীযূসং=অমতং. কুল-সংৰরণে, ইক, কুলীযতি সংৰরীযতীতি কুলিসং=ৰজিরং ¶ . বল-সংৰরণে, ইক, লস্স ল়ত্তঞ্চ, বলতি এতেন মচ্ছে গণ্হাতীতি বল়িসো=মচ্ছৰেধনং. মহিস্স এক, মহীযতীতি মহেসী=কতাভিসেকা পধানিত্থী, এৰমঞ্ঞেপি.
সুণাতিস্মা ণিসক হোতি. সুণাতীতি সুণিসা=পুত্তভরিযা.
২১৭. ৰেতাত যু পনাল কল চমা অসো.
ৰেত-সুত্তিযো ধাতু, অত-সাতচ্চগমনে, যু-মিস্সনে, পনথুতিযং, অল-বন্ধনে, কল-সঙ্খ্যানে, চম-অদনে, এতেহি অসো হোতি. ৰেততি পৰত্ততীতি ৰেতসো=ৰানীরো. অততি ৰাতেরিতো নিচ্চং ৰেধত্তং যাতীতি অতসো=ৰনপ্পতিৰিসেসো ৰীম্হি অভসী=গচ্ছৰিসেসো. যৰীযতি মিস্সীযতীতি যৰসো=পসুঘাসো. পঞ্ঞতে থৰীযতেতি পনসো=কণ্ডণীফলো. অলীযতি বন্ধিযতীতি অলসো=মন্দকারী. কলীযতীতি কলসো=কুম্ভো. চমতি অদতি অনেনাতি চমসো=হোমভাজনং.
২১৮. ৰয দিৰ কর করেহ্যসণসকপাসকসা.
ৰযত্যাদীহি অসণআদযো হোন্তি যথাক্কমং. ৰযতি গচ্ছতীতি ৰাযসো=কাকো. দিব্বন্তি এত্থাতি দিৰসো=দিনং. করীযতীতি কপ্পাসো=সুত্তসম্ভৰো. কিব্বিসং করোতীতি কক্কসো=ফরুসো.
সসাদীহি ¶ সু হোতি. সসতি জীৰতীতি সস্সু=জযম্পতীনং মাতা. মসীযতীতি মস্সু=পুরিসমুখে পৰদ্ধলোমানি. ‘‘লোপো’’তি (১.৩৯) নিগ্গহীতলোপো, দংসীযতি বন্ধমনেনাতি দস্সু=চোরো. অসীযতি খিপীযতীতি অস্সু=বপ্পো.
ৰিদিস্মা দসুক হোতি. ৰিদতি জানাতীতি ৰিদ্দসু=ৰিদ্ৰা.
সসতিস্মা রীহো হোতি. সসতি হিংসতীতি সীহো=কেসরী.
জীৰ-পাণধারণে, অম-গমনে, এতেহী হো হোতি, ৰমা চান্তাদেসা যথাক্কমং, আদেসৰিধানং পন পররূপবাধনত্থং. ‘‘ব্যঞ্জনে দীঘরস্সা’’তি (১.৩৯) রস্সত্তং, জীৰন্তি এতাযাতি জিৰ্হা=রসনা. অমতি পৰত্ততীতি অম্হং=অস্মা. পপুব্বে অমতি পৰত্ততীতি পম্হং=পখুমং.
তণ্হআদযো হন্তা নিপচ্চন্তে. তস-পিপাসাযং, সস্স ণত্তং, এৰমুপরি চ, তসতি পাতুমিচ্ছতি এতাযাতি তণ্হা=লো ভো. কস-ৰিলেখনে, কসতীতি কণ্হো=কাল়ো. জুত-দিত্তিযং, তস্স ণত্তং, ওত্তাভাৰো চ, জোতেতীতি জুণ্হা=চন্দ- পভা ¶ . মীলিস্স ল়ো, নিমীলন্ত্যনেন অক্খীনীতি মীল়্হং-গূথং. গাহিস্স ল়ো, গয্হতীতি গাল়্হং, দহিস্স ল়ো, দহতীতি দল়্হং, বহিস্স ল়ো, দীঘো চ, বহতি ৰুদ্ধিং ৰচ্ছতীতি বাল়্হং, এতে তযো দল়্হত্থা. গমিস্স অস্সি, গচ্ছতীতি গিম্হো-নিদাঘো. পটকলানং অক চ, পটতি যাতীতি পটহো=ভেরিৰিসেসো. কলীযতি পরিমীযতি অনেন সূরভাৰোতি কলহো=ৰিৰাদো. কটৰরানং আক, কটন্তি এত্থ ওসধাদিং মদ্দন্তীতি কটাহো=ভাজনৰিসেসো. ৰরীযতীতি ৰরাহো=সূকরো. লুনাতিস্স ও, লুনাতি এতেনাতি লোহং=অযাদি. এৰমঞ্ঞেপি.
পণা উপুব্বসহা চ হিহী হোন্তি যথাক্কমং, ণওল়ঙ চান্তাদেসা, আদেসৰিধানসামত্থিযা পররূপাভাৰো, পণীযতি ৰোহরীযতীতি পণ্হি=পাদস্স পচ্ছাভাগো. উস্সহতীতি উস্সাল়্হী-ৰীরিযং.
২২৫. খী মি পী চু মা ৰাকাহি ল়ো উস্স ৰা দীঘো চ.
খী-খযে, মি-পক্খেপে, পী-তপ্পনে, চু-চৰনে, মা-মানে, ৰী ৰা-গমনে, কা গা-সদ্দে, এতেহি ল়ো হোতি, উকারস্স ৰা দীঘো চ. খীযতীতি খেলো=লালা. মীযতি পক্খিপীযতীতি মেল়া=মসি. পিণেতীতি পেল়া=ভাজনৰিসেসো. চৰতীতি চূল়া=সিখা. চোল়ো=পিলোতিকো. মীযতি পরিমীযতীতি মাল়ো=এককূটসঙ্গহিতো অনেককোণৰন্তো পটিস্সযৰিসেসো. ৰাতি গচ্ছতীতি ৰাল়ো=চণ্ডমিগো. কাযতি ফরুসং ৰদতীতি কাল়ো=কণ্হো, ৰীম্হি কাল়ী=কণ্হা.
গু-সদ্দেতীমস্মা ¶ ল়ক হোতি ল়ো চ. গৰতি পৰত্ততি এতেনাতি গুল়ো=উচ্ছুৰিকারো. গোল়ো=লকুণ্ডকো.
পঙ্গুল়আদযো ল়ক অন্তা নিপচ্চন্তে. খঞ্জ-গতিৰেকল্লে, পঙ্গুআদেসো, অখঞ্জি গতিৰেকল্লমাপজ্জীতি পঙ্গল়ো=পীঠসপ্পী. করোতিস্মা ল়স্স খঞ, কিব্বিসং করোতীতি কক্খল়ো=কুরূরো. কুকতিস্স কুক, কুক্যতি পাপকারীহি আদীযতীতি কুক্কুল়ং=সঙ্কু সংকিণ্ণো সোব্ভো. কুক্কুল়ো=থুসগ্গী. মংকিস্স উক, বিন্দু লোপো চ, মংকেতি ৰনং মণ্ডেতীতি মকুল়ো=অৰিকসিতকুসুমং.
পাতিস্মা ল়ি হোতি. অত্থং পাতি রক্খতীতি পাল়ি=তন্তি.
ৰীতিস্মা ল়ু হোতি. ৰেতি পৰত্ততীতি ৰেল়ু=ৰেণু.
(ইতি অৰগ্গপচ্চযৰিধানং).
ইতি মোগ্গল্লানে ব্যাকরণে ৰুত্তিযং
ণ্ৰাদিকণ্ডো সত্তমো.
সুত্তং ধাতু গণো ণ্ৰাদি, নামলিঙ্গানুসাসনং;
যস্স তিট্ঠতি জীৰ্হগ্গে, স ব্যাকরণকেসরী.
সমত্তা চাযং মোগ্গল্লানৰুত্তি
সত্তহি ভাণৰারেহি.
যস্স ¶ রঞ্ঞো পভাৰেন, ভাৰিতত্তযমাকুলং;
অনাকুলং দুলদ্ধীহি, পাপভিক্খূহি সব্বসো.
লঙ্কায মুনিরাজস্স, সাসনং সাধু সণ্ঠিকং;
পুণ্ণচন্দসমাযোগা, ৰারিধীৰ ৰিৰদ্ধতে.
পরক্কমভুজে তস্মিং, সদ্ধাবুদ্ধিগুণোদিতে;
মনুৰংসদ্ধজাকারে, লঙ্কাদীপং পসাসতি.
মোগ্গল্লানেন থেরেন, ধীমতা সুচিৰুত্তিনা;
রচিতং যং সুৰিঞ্ঞেয্য-মসন্দিদ্ধ’মনাকুলং.
অসেসৰিসযব্যাপি, জিনব্যপ্পথ নিস্সযং;
সদ্ধসত্থ’মনাযাস-সাধিযং বুদ্ধিৰদ্ধনং.
তস্স ৰুত্তি সমাসেন, ৰিপুলত্থপকাসনী;
রচিতা পুন তেনেৰ, সাসনুজ্জোতকারিনাতি.
মোগ্গল্লানব্যাকরণং নিট্ঠিতং.