📜
নমো তস্স ভগৰতো অরহতো সম্মাসম্বুদ্ধস্স
পদরূপসিদ্ধি
গন্থারম্ভ
[ক]
ৰিসুদ্ধসদ্ধম্মসহস্সদীধিতিং ¶ ,
সুবুদ্ধসম্বোধিযুগন্ধরোদিতং;
তিবুদ্ধখেত্তেকদিৰাকরং জিনং,
সধম্মসঙ্ঘং সিরসা’ভিৰন্দিয.
[খ]
কচ্চাযনঞ্চাচরিযং নমিত্ৰা,
নিস্সায কচ্চাযনৰণ্ণনাদিং;
বালপ্পবোধত্থমুজুং করিস্সং,
ব্যত্তং সুকণ্ডং পদরূপসিদ্ধিং.
১. সন্ধিকণ্ড
তত্থ জিনসাসনাধিগমস্স অক্খরকোসল্লমূলকত্তা তং সম্পাদেতব্বন্তি দস্সেতুং অভিধেয্যপ্পযোজনৰাক্যমিদমুচ্চতে.
যো কোচি লোকিযলোকুত্তরাদিভেদো ৰচনত্থো, সো সব্বো অক্খরেহেৰ সঞ্ঞাযতে. সিথিলধনিতাদিঅক্খরৰিপত্তিযঞ্হি অত্থস্স দুন্নযতা হোতি, তস্মা ¶ অক্খরকোসল্লং বহূপকারং বুদ্ধৰচনেসু, এত্থ পদানিপি অক্খরসন্নিপাতরূপত্তা অক্খরেস্ৰেৰ সঙ্গয্হন্তি.
তস্মা অক্খরকোসল্লং, সম্পাদেয্য হিতত্থিকো;
উপট্ঠহং গরুং সম্মা, উট্ঠানাদীহি পঞ্চহি.
সঞ্ঞাৰিধান
তত্থাদো তাৰ সদ্দলক্খণে ৰোহারৰিঞ্ঞাপনত্থং সঞ্ঞাৰিধানমারভীযতে.
অক্খরা অপি আদযো একচত্তালীসং, তে চ খো জিনৰচনানুরূপা অকারাদযো নিগ্গহীতন্তা একচত্তালীসমত্তা ৰণ্ণা পচ্চেকং অক্খরা নাম হোন্তি. তং যথা – আ ই ঈ উ ঊ এ ও, ক খ গ ঘ ঙ, চ ছ জ ঝ ঞ, ট ঠ ড ঢ ণ, ত থ দ ধ ন, প ফ ব ভ ম, য র লৰ স হ ল় অং-ইতি অক্খরা.
নক্খরন্তীতি অক্খরা, অ আদি যেসং তে আদযো. অকারাদীনমনুক্কমো পনেস ঠানাদিক্কমসন্নিস্সিতো, তথা হি ঠানকরণপ্পযতনেহি ৰণ্ণা জাযন্তে, তত্থ ছ ঠানানি কণ্ঠতালুমুদ্ধদন্তওট্ঠনাসিকাৰসেন.
তত্থ – অৰণ্ণ কৰগ্গ হকারা কণ্ঠজা.
ইৰণ্ণ চৰগ্গ যকারা তালুজা. টৰগ্গ রকার ল়কারা মুদ্ধজা. তৰগ্গ লকার সকারা দন্তজা. উৰণ্ণ পৰগ্গা ওট্ঠজা. একারো কণ্ঠতালুজো. ওকারো কণ্ঠোট্ঠজো.
ৰকারো ¶ দন্তোট্ঠজো.
নিগ্গহীতং নাসিকট্ঠানজং.
ঙ ঞ ণ ন মা সকট্ঠানজা, নাসিকট্ঠানজা চাতি.
হকারং পঞ্চমেহেৰ, অন্তট্ঠাহি চ সংযুতং;
ওরসন্তি ৰদন্তেত্থ, কণ্ঠজং তদসংযুতং.
করণং জিৰ্হামজ্ঝং তালুজানং, জিৰ্হোপগ্গং মুদ্ধজানং, জিৰ্হাগ্গং দন্তজানং, সেসা সকট্ঠানকরণা.
পযতনং সংৰুতাদিকরণৰিসেসো. সংৰুতত্তমকারস্স, ৰিৰটত্তং সেসসরানং সকারহকারানঞ্চ, ফুট্ঠং ৰগ্গানং, ঈসংফুট্ঠং যরলৰানন্তি.
এৰং ঠানকরণপ্পযতনসুতিকালভিন্নেসু অক্খরেসু সরা নিস্সযা, ইতরে নিস্সিতা. তত্থ –
নিস্সযাদো সরা ৰুত্তা, ব্যঞ্জনা নিস্সিতা ততো;
ৰগ্গেকজা বহুত্তাদো, ততো ঠানলহুক্কমা.
ৰুত্তঞ্চ –
‘‘পঞ্চন্নং পন ঠানানং, পটিপাটিৰসাপি চ;
নিস্সযাদিপ্পভেদেহি, ৰুত্তো তেসমনুক্কমো’’তি.
একেনাধিকা চত্তালীসং একচত্তালীসং, এতেন গণনপরিচ্ছেদেন –
অধিকক্খরৰন্তানি, একতালীসতো ইতো;
ন বুদ্ধৰচনানীতি, দীপেতাচরিযাসভো.
অপিগ্গহণং হেট্ঠা ৰুত্তানং অপেক্খাকরণত্থং.
৩. তত্থোদন্তা ¶ সরা অট্ঠ.
তত্থ তেসু অক্খরেসু অকারাদীসু ওকারন্তা অট্ঠ অক্খরা সরা নাম হোন্তি. তং যথা – অ আ ই ঈ উ ঊ এ ও-ইতি সরা.
ও অন্তো যেসং তে ওদন্তা, দকারো সন্ধিজো, সরন্তি গচ্ছন্তীতি সরা, ব্যঞ্জনে সারেন্তীতিপি সরা.
‘‘তত্থা’’তি ৰত্ততে.
তত্থ অট্ঠসু সরেসু লহুমত্তা তযো সরা রস্সা নাম হোন্তি. তং যথা – অ ই উ-ইতি রস্সা.
লহুকা মত্তা পমাণং যেসং তে লহুমত্তা, মত্তাসদ্দো চেত্থ অচ্ছরাসঙ্ঘাতঅক্খিনিমীলনসঙ্খাতং কালং ৰদতি, তায মত্তায একমত্তা রস্সা, দ্ৰিমত্তা দীঘা, অড্ঢমত্তা ব্যঞ্জনা. লহুগ্গহণঞ্চেত্থ ছন্দসি দিযড্ঢমত্তস্সাপি গহণত্থং. রস্সকালযোগতো রস্সা, রস্সকালৰন্তো ৰা রস্সা.
সররস্সগ্গহণানি চ ৰত্তন্তে.
তত্থ অট্ঠসু সরেসু রস্সেহি অঞ্ঞে দ্ৰিমত্তা পঞ্চ সরা দীঘা নাম হোন্তি. তং যথা – আ ঈ ঊ এ ও-ইতি দীঘা.
অঞ্ঞগ্গহণং দিযড্ঢমত্তিকানম্পি সঙ্গহণত্থং. দীঘকালে নিযুত্তা, তব্বন্তো ৰা দীঘা. ক্ৰচি সংযোগপুব্বা একারোকারা রস্সা ইৰ ৰুচ্চন্তে. যথা – এত্থ, সেয্যো, ওট্ঠো, সোত্থি. ক্ৰচীতি কিং? মং চে ত্ৰং নিখণং ৰনে. পুত্তো ত্যাহং মহারাজ.
৬. দুম্হি ¶ গরু.
দ্ৰিন্নং সমূহো দু, তস্মিং দুম্হি. সংযোগভূতে অক্খরে পরে যো পুব্বো রস্সক্খরো, সো গরুসঞ্ঞো হোতি. যথা – দত্ৰা, হিত্ৰা, ভুত্ৰা.
‘‘গরূ’’তি ৰত্ততে.
দীঘো চ সরো গরুসঞ্ঞো হোতি. যথা – নাৰা, নদী, ৰধূ, দ্ৰে, তযো. গরুকতো অঞ্ঞো ‘‘লহুকো’’তি ৰেদিতব্বো.
ঠপেত্ৰা অট্ঠ সরে সেসা অড্ঢমত্তা অক্খরা ককারাদযো নিগ্গহীতন্তা তেত্তিংস ব্যঞ্জনা নাম হোন্তি. ৰুত্তেহি অঞ্ঞে সেসা. ব্যঞ্জীযতি এতেহি অত্থোতি ব্যঞ্জনা. তং যথা – ক খ গ ঘ ঙ, চ ছ জ ঝ ঞ, ট ঠ ড ঢ ণ, ত থ দ ধ ন, প ফ ব ভ ম, য র লৰ স হ ল় অং-ইতি ব্যঞ্জনা. ককারাদীস্ৰকারো উচ্চারণত্থো.
‘‘ব্যঞ্জনা’’তি ৰত্ততে.
তেসং খো ব্যঞ্জনানং ককারাদযো মকারন্তা পঞ্চৰীসতি ব্যঞ্জনা পঞ্চপঞ্চৰিভাগেন ৰগ্গা নাম হোন্তি. তং যথা – ক খ গ ঘ ঙ, চ ছ জ ঝ ঞ, ট ঠ ড ঢ ণ, ত থ দ ধ ন, প ফ ব ভ ম-ইতি ৰগ্গা.
তে পন পঠমক্খরৰসেন কৰগ্গচৰগ্গাদিৰোহারং গতা, ৰগ্গোতি সমূহো, তত্থ পঞ্চপঞ্চৰিভাগেনাতি ৰা পঞ্চ পঞ্চ এতেসমত্থীতি ¶ ৰা পঞ্চপঞ্চসো, মো অন্তো যেসং তে মন্তা.
অকারো উচ্চারণত্থো, ইতিসদ্দো পনানন্তরৰুত্তনিদস্সনত্থো, অংইতি যং অকারতো পরং ৰুত্তং বিন্দু, তং নিগ্গহীতং নাম হোতি. রস্সস্সরং নিস্সায গয্হতি, করণং নিগ্গহেত্ৰা গয্হতীতি ৰা নিগ্গহীতং.
করণং নিগ্গহেত্ৰান, মুখেনাৰিৰটেন যং;
ৰুচ্চতে নিগ্গহীতন্তি, ৰুত্তং বিন্দু সরানুগং.
ইধ অৰুত্তানং পরসমঞ্ঞানম্পি পযোজনে সতি গহণত্থং পরিভাসমাহ.
যা চ পন পরস্মিং সক্কতগন্থে, পরেসং ৰা ৰেয্যাকরণানং সমঞ্ঞা ঘোসাঘোসলোপসৰণ্ণসংযোগলিঙ্গাদিকা, তা পযোগে সতি এত্থাপি যুজ্জন্তে.
পরস্মিং, পরেসং ৰা সমঞ্ঞা পরসমঞ্ঞা, ৰেয্যাকরণে, ৰেয্যাকরণমধীতানং ৰা সমঞ্ঞাত্যত্থো. পযুজ্জনং পযোগো, ৰিনিযোগো.
তত্থ ৰগ্গানং পঠমদুতিযা, সকারো চ অঘোসা. ৰগ্গানং ততিযচতুত্থপঞ্চমা, য র লৰ হ ল়া চাতি একৰীসতি ঘোসা নাম.
এত্থ চ ৰগ্গানং দুতিযচতুত্থা ধনিতাতিপি ৰুচ্চন্তি, ইতরে সিথিলাতি. ৰিনাসো লোপো. রস্সস্সরা সকদীঘেহি অঞ্ঞমঞ্ঞং সৰণ্ণা নাম, যে সরূপাতিপি ৰুচ্চন্তি. সরানন্তরিতানি ¶ ব্যঞ্জনানি সংযোগো. ধাতুপ্পচ্চযৰিভত্তিৰজ্জিতমত্থৰং লিঙ্গং. ৰিভত্যন্তং পদং. ইচ্চেৰমাদি.
ইতি সঞ্ঞাৰিধানং.
সরসন্ধিৰিধান
অথ সরসন্ধি ৰুচ্চতে.
লোক অগ্গপুগ্গলো, পঞ্ঞা ইন্দ্রিযং, তীণি ইমানি, নো হি এতং, ভিক্খুনী ওৰাদো, মাতু উপট্ঠানং, সমেতু আযস্মা, অভিভূ আযতনং, ধনা মে অত্থি, সব্বে এৰ, তযো অস্সু ধম্মা, অসন্তো এত্থ ন দিস্সন্তি ইতীধ সরাদিসঞ্ঞাযং সব্বসন্ধিকরণট্ঠানে ব্যঞ্জনৰিযোজনত্থং পরিভাসমাহ.
১২. পুব্বমধোঠিতমস্সরং সরেন ৰিযোজযে.
সরেনাতি নিস্সক্কে করণৰচনং, সহযোগে ৰা, সন্ধিতব্বে সরসহিতং পুব্বব্যঞ্জনং অনতিক্কমন্তো অধোঠিতমস্সরঞ্চ কত্ৰা সরতো ৰিযোজযেতি সরতো ব্যঞ্জনং ৰিযোজেতব্বং. এত্থ চ অস্সরগ্গহণসামত্থিযেন ‘‘ব্যঞ্জন’’ন্তি লদ্ধং.
সরা খো সব্বেপি সরে পরে ঠিতে লোপং পপ্পোন্তি. লোপোতি অদস্সনং অনুচ্চারণং. এত্থ সরাতি কারিযীনিদ্দেসো. বহুৰচনং পনেত্থ একেকস্মিং সরে পরে বহূনং লোপঞাপনত্থং. সরেতি নিমিত্তনিদ্দেসো, নিমিত্তসত্তমী চাযং, নিমিত্তোপাদানসামত্থিযতো ৰণ্ণকালব্যৰধানে সন্ধিকারিযং ন হোতি. লোপন্তি কারিযনিদ্দেসো, ইদং পন সুত্তং ¶ উপরি পরলোপৰিধানতো পুব্বলোপৰিধানন্তি দট্ঠব্বং, এৰং সব্বত্থ সত্তমীনিদ্দেসে পুব্বস্সেৰ ৰিধি, ন পরস্স ৰিধানন্তি ৰেদিতব্বং.
‘‘অস্সরং, অধোঠিত’’ন্তি চ ৰত্ততে, সিলিট্ঠকথনে পরিভাসমাহ.
সররহিতং খো ব্যঞ্জনং অধোঠিতং পরক্খরং নযে যুত্তে ঠানেতি পরনযনং কাতব্বং. এত্থ যুত্তগ্গহণং নিগ্গহীতনিসেধনত্থং, তেন ‘‘অক্কোচ্ছি মং অৰধি ম’’ন্তিআদীসু পরনযনসন্দেহো ন হোতি.
লোকগ্গপুগ্গলো, পঞ্ঞিন্দ্রিযং, তীণিমানি, নোহেতং, ভিক্খুনোৰাদো, মাতুপট্ঠানং, সমেতাযস্মা, অভিভাযতনং, ধনা মত্থি, সব্বেৰ, তযস্সু ধম্মা, অসন্তেত্থ ন দিস্সন্তি.
যস্স ইদানি, সঞ্ঞা ইতি, ছাযা ইৰ, কথা এৰ কা, ইতি অপি, অস্সমণী অসি, চক্খু ইন্দ্রিযং, অকতঞ্ঞূ অসি, আকাসে ইৰ, তে অপি, ৰন্দে অহং, সো অহং, চত্তারো ইমে, ৰসলো ইতি, মোগ্গল্লানো আসি বীজকো, পাতো এৰাতীধ পুব্বলোপে সম্পত্তে ‘‘সরে’’তি অধিকারো, ইধ পন ‘‘অত্থৰসা ৰিভত্তিৰিপরিণামো’’তি কত্ৰা ‘‘সরো, সরম্হা, লোপ’’ন্তি চ ৰত্তমানে –
অসমানরূপম্হা সরম্হা পরো সরো লোপং পপ্পোতি ৰা. সমানং রূপং অস্সাতি সরূপো, ন সরূপো অসরূপো, অসৰণ্ণো ¶ . যস্মা পন মরিযাদাযং, অভিৰিধিম্হি চ ৰত্তমানো আউপসগ্গো ৰিয ৰাসদ্দো দ্ৰিধা ৰত্ততে, কত্থচি ৰিকপ্পে, কত্থচি যথাৰৰত্থিতরূপপরিগ্গহে, ইধ পন পচ্ছিমে, ততো নিচ্চমনিচ্চমসন্তঞ্চ ৰিধিমেত্থ ৰাসদ্দো দীপেতি. ‘‘নযে পরং যুত্তে’’তি পরং নেতব্বং.
যস্সদানি যস্স ইদানি, সঞ্ঞাতি সঞ্ঞা ইতি, ছাযাৰ ছাযা ইৰ, কথাৰ কা কথা এৰ কা, ইতীপি ইতি অপি, অস্সমণীসি অস্সমণী অসি. চক্খুন্দ্রিয মিতি নিচ্চং. অকতঞ্ঞূসি অকতঞ্ঞূ অসি, আকাসেৰ আকাসে ইৰ, তেপি তে অপি, ৰন্দেহং ৰন্দে অহং, সোহং সো অহং, চত্তারোমে চত্তারো ইমে, ৰসলোতি ৰসলো ইতি, মোগ্গল্লানোসি বীজকো মোগ্গল্লানো আসি বীজকো, পাতোৰ পাতো এৰ.
ইধ ন ভৰতি – পঞ্চিন্দ্রিযানি, সদ্ধিন্দ্রিযং, সত্তুত্তমো, একূনৰীসতি, যস্সেতে, সুগতোৰাদো, দিট্ঠাসৰো, দিট্ঠোঘো, চক্খাযতনং, তং কুতেত্থ লব্ভা ইচ্চাদি.
ভৰতি চ ৰৰত্থিতৰিভাসায.
অৰণ্ণতো সরোদানী-তীৰেৰাদিং ৰিনা পরো;
ন লুপ্পতঞ্ঞতো দীঘো, আসেৰাদিৰিৰজ্জিতো.
বন্ধুস্স ইৰ, উপ ইক্খতি, উপ ইতো, অৰ ইচ্চ, জিন ঈরিতং, ন উপেতি, চন্দ উদযো, যথা উদকে ইতীধ পুব্বাৰণ্ণস্সরানং ¶ লোপে কতে ‘‘পরো, অসরূপে’’তি চ ৰত্ততে, তথা ‘‘ইৰণ্ণো যং নৰা’’তি ইতো ইৰণ্ণগ্গহণঞ্চ, ‘‘ৰমোদুদন্তান’’ন্তি ইতো উগ্গহণঞ্চ সীহগতিযা ইধানুৰত্তেতব্বং.
ইৰণ্ণভূতো, উকারভূতো চ পরো সরো অসরূপে পুব্বস্সরে লুত্তে ক্ৰচি অসৰণ্ণং পপ্পোতি. নত্থি সৰণ্ণা এতেসন্তি অসৰণ্ণা, একারোকারা, তত্থ ঠানাসন্নৰসেন ইৰণ্ণুকারানমেকারোকারা হোন্তি.
বন্ধুস্সেৰ, উপেক্খতি, উপেতো, অৰেচ্চ, জিনেরিতং, নোপেতি, চন্দোদযো, যথোদকে. ক্ৰচীতি কিং? তত্রিমে, যস্সিন্দ্রিযানি, মহিদ্ধিকো, সব্বীতিযো, তেনুপসঙ্কমি, লোকুত্তরো. লুত্তেতি কিং? ছ ইমে ধম্মা, যথা ইদং, কুসলস্স উপসম্পদা. অসরূপেতি কিং? চত্তারিমানি, মাতুপট্ঠানং.
এত্থ চ সতিপি হেট্ঠা ৰাগ্গহণে ক্ৰচিকরণতো অৰণ্ণে এৰ লুত্তে ইধ ৰুত্তৰিধি হোতীতি দট্ঠব্বং. ততো ইধ ন ভৰতি – দিট্ঠুপাদানং, পঞ্চহুপালি, মুদিন্দ্রিযং, যো মিস্সরোতি.
তত্র অযং, বুদ্ধ অনুস্সতি, স অত্থিকা, পঞ্ঞৰা অস্স, তদা অহং, যানি ইধ ভূতানি, গচ্ছামি ইতি, অতি ইতো, কিকী ইৰ, বহু উপকারং, মধু উদকং, সু উপধারিতং, যোপি অযং ¶ , ইদানি অহং, সচে অযং, অপ্পস্সুতো অযং, ইতর ইতরেন, সদ্ধা ইধ ৰিত্তং, কম্ম উপনিস্সযো, তথা উপমং, রত্তি উপরতো, ৰি উপসমো ইচ্চত্র পুব্বস্সরানং লোপে কতে –
‘‘ক্ৰচী’’তি অধিকারো, ‘‘পরো, লুত্তে’’তি চ ৰত্ততে.
সরো খো পরো পুব্বস্সরে লুত্তে ক্ৰচি দীঘভাৰং পপ্পোতীতি ঠানাসন্নৰসেন রস্সস্সরানং সৰণ্ণদীঘো.
তত্রাযং, বুদ্ধানুস্সতি, সাত্থিকা, পঞ্ঞৰাস্স, তদাহং, যানীধ ভূতানি, গচ্ছামীতি, অতীতো, কিকীৰ, বহূপকারং, মধূদকং, সূপধারিতং, যোপাযং, ইদানাহং, সচাযং, অপ্পস্সুতাযং, ইতরীতরেন, সদ্ধীধ ৰিত্তং, কম্মূপনিস্সযো, তথূপমং, রত্তূপরতো, ৰূপসমো.
ক্ৰচীতি কিং? অচিরং ৰত’যং কাযো, কিম্পিমায, তীণিমানি, পঞ্চসুপাদানক্খন্ধেসু, তস্সত্থো, পঞ্চঙ্গিকো, মুনিন্দো, সতিন্দ্রিযং, লহুট্ঠানং, গচ্ছামহং, তত্রিদং, পঞ্চহুপালি, নত্থঞ্ঞং. লুত্তেতি কিং? যথা অযং, নিমি ইৰ রাজা, কিকী ইৰ, সু উপধারিতং.
লোকস্স ¶ ইতি, দেৰ ইতি, ৰি অতি পতন্তি, ৰি অতি নামেন্তি, সঙ্ঘাটি অপি, জীৰিতহেতু অপি, ৰিজ্জু ইৰ, কিংসু ইধ ৰিত্তং, সাধু ইতি ইতীধ পরস্সরানং লোপে কতে –
‘‘লুত্তে, দীঘ’’ন্তি চ ৰত্ততে.
পুব্বো সরো পরস্সরে লুত্তে ক্ৰচিদীঘং পপ্পোতি. চগ্গহণং লুত্তদীঘগ্গহণানুকড্ঢনত্থং, তং ‘‘চানুকড্ঢিতমুত্তরত্র নানুৰত্ততে’’তি ঞাপনত্থং.
লোকস্সাতি, দেৰাতি, ৰীতিপতন্তি, ৰীতিনামেন্তি, সঙ্ঘাটীপি, জীৰিতহেতূপি, ৰিজ্জূৰ, কিংসূধ ৰিত্তং, সাধূতি.
ক্ৰচীতি কিং? যস্সদানি, ইতিস্স, ইদানিপি, তেসুপি, চক্খুন্দ্রিযং, কিন্নুমাৰ.
অধিগতো খো মে অযং ধম্মো, পুত্তো তে অহং, তে অস্স পহীনা, পব্বতে অহং, যে অস্স ইতীধ পুব্বলোপে সম্পত্তে –
একারস্স পদন্তভূতস্স ঠানে সরে পরে ক্ৰচি যকারাদেসো হোতি. অকারেমেতেযেসদ্দাদিস্সেৰাযং ৰিধি, যন্তি যং রূপং, এ এৰ অন্তো এদন্তো, আদেসিট্ঠানে আদিস্সতীতি আদেসো. ‘‘ব্যঞ্জনে’’তি অধিকিচ্চ ‘‘দীঘ’’ন্তি দীঘো.
অধিগতো ¶ খো ম্যাযং ধম্মো, পুত্তো ত্যাহং, ত্যাস্স পহীনা, পব্বত্যাহং, য্যাস্স.
ক্ৰচীতি কিং? তে নাগতা, পুত্তা মত্থি. অন্তগ্গহণং কিং? ধম্মচক্কং পৰত্তেন্তো, দমেন্তো চিত্তং.
যাৰতকো অস্স কাযো, তাৰতকো অস্স ব্যামো, কো অত্থো, অথ খো অস্স, অহং খো অজ্জ, যো অযং, সো অস্স, সো এৰ, যতো অধিকরণং, অনু অদ্ধমাসং, অনু এতি, সু আগতং, সু আকারো, দু আকারো, চক্খু আপাথং, বহু আবাধো, পাতু অকাসি, ন তু এৰাতীধ –
ওকারুকারানং অন্তভূতানং সরে পরে ক্ৰচি ৰকারাদেসো হোতি. ক খ য তসদ্দাদিওকারস্সেদং গহণং.
যাৰতক্ৰস্স কাযো, তাৰতক্ৰস্স ব্যামো, ক্ৰত্থো, অথ খ্ৰস্স, অহং খ্ৰজ্জ, য্ৰাযং, স্ৰস্স, স্ৰেৰ, যত্ৰাধিকরণং, অন্ৰদ্ধমাসং, অন্ৰেভি, স্ৰাগতং, স্ৰাকারো, দ্ৰাকারো, চক্খ্ৰাপাথং, বহ্ৰাবাধো, পাত্ৰাকাসি, ন ত্ৰেৰ.
ক্ৰচীতি কিং? কো অত্থো, অথ খো অঞ্ঞতরা, যোহং, সোহং, চত্তারোমে, সাগতং, সাধাৰুসো, হোতূতি. অন্তগ্গহণং কিং? সৰনীযং, ৰিরৰন্তি.
পটিসন্থারৰুত্তি ¶ অস্স, সব্বা ৰিত্তি অনুভুয্যতে, ৰি অঞ্জনং, ৰি আকতো, নদী আসন্নো ইতীধ মণ্ডূকগতিযা ‘‘অসরূপে’’তি ৰত্ততে.
পুব্বো ইৰণ্ণো অসরূপে সরে পরে যকারং পপ্পোতি নৰা. ই এৰ ৰণ্ণো ইৰণ্ণো, নৰাসদ্দো ক্ৰচিসদ্দপরিযাযো.
পটিসন্থারৰুত্যস্স, সব্বা ৰিত্যানুভুয্যতে, ব্যঞ্জনং, ব্যাকতো, নদ্যাসন্নো.
নৰাতি কিং? পঞ্চহঙ্গেহি, তানি অত্তনি, গচ্ছামহং, মুত্তচাগী অনুদ্ধতো. অসরূপেতি কিং? ইতিহিদং, অগ্গীৰ, অত্থীতি.
অতি অন্তং, অতি ওদাতা, পতি অযো, পতি আহরতি, পতি এতি, ইতি অস্স, ইতি এতং, ইতিআদি ইতীধ ‘‘ইৰণ্ণো যং নৰা’’তি যকারাদেসে সম্পত্তে –
অতিপতিইতীনং তিসদ্দস্সেদং গহণং.
সব্বো তিইচ্চেসো সদ্দো সরে পরে ক্ৰচি চকারং পপ্পোতি. তীতি নিদ্দেসতো অকতযকারস্সেৰাযং ৰিধি, ইতরথা ক্ৰচিগ্গহণস্স চ ‘‘অতিস্স চন্তস্সা’’তিসুত্তস্স চ নিরত্থকতা সিযা. ‘‘পরদ্ৰেভাৰো ঠানে’’তি দ্ৰিত্তং.
অচ্চন্তং ¶ , অচ্চোদাতা, পচ্চযো, পচ্চাহরতি, পচ্চেতি, ইচ্চস্স, ইচ্চেতং, ইচ্চাদি.
ক্ৰচীতি কিং? ইতিস্স, ইতি আকঙ্খমানেন.
‘‘তে ন ৰাইৰণ্ণে’’তি ইতো ‘‘ন ইৰণ্ণে’’তি চ ৰত্ততে.
অতিইচ্চেতস্স অন্তভূতস্স তিসদ্দস্স ইৰণ্ণে পরে ‘‘সব্বো চং তী’’তি ৰুত্তরূপং ন হোতি. অতিস্সাতি অতিউপসগ্গানুকরণমেতং. তেনেৰেত্থ ৰিভত্তিলোপাভাৰো. এত্থ চ অন্তসদ্দো সদ্দৰিধিনিসেধপ্পকরণতো অতিসদ্দন্তভূতং তিসদ্দমেৰ ৰদতি, ন ইৰণ্ণন্তি দট্ঠব্বং, ইতরথা ইদং সুত্তমেৰ নিরত্থকং সিযা.
‘‘ইৰণ্ণো যং নৰা’’তীধ, অসরূপাধিকারতো;
ইৰণ্ণস্স সরূপস্মিং, যাদেসো চ ন সম্ভৰে.
চকারো অনুত্তসমুচ্চযত্থো, তেন ইতিপতীনমন্তস্স চ ন হোতি. অতি ইসিগণো অতীসিগণো, এৰং অতীতো, অতীরিতং, ইতীতি, ইতীদং, পতীতো.
অভি অক্খানং, অভি উগ্গতো, অভি ওকাসো ইতীধ যকারে সম্পত্তে –
‘‘সরে’’তি ৰত্ততে.
অভিইচ্চেতস্স সব্বস্স সরে পরে অব্ভাদেসো হোতি.
‘‘অভী’’তি পঠমন্তস্স, ৰুত্তিযং ছট্ঠিযোজনং;
আদেসাপেক্খতো ৰুত্তং, ‘‘অংমো’’তিআদিকে ৰিয.
পুব্বস্সরলোপো ¶ , অব্ভক্খানং, অব্ভুগ্গতো, অব্ভোকাসো.
অধি অগমা, অধি উপগতো, অধি ওগাহেত্ৰা ইতীধ
অধিইচ্চেতস্স সব্বস্স সরে পরে অজ্ঝাদেসো হোতি. অজ্ঝগমা, অজ্ঝুপগতো, অজ্ঝোগাহেত্ৰা.
অভি ইচ্ছিতং, অধি ঈরিতং ইতীধ
‘‘অব্ভো অভি, অজ্ঝো অধী’’তি চ ৰত্ততে.
তে চ খো অভিঅধিইচ্চেতে উপসগ্গা ইৰণ্ণে পরে অব্ভো অজ্ঝোইতি ৰুত্তরূপা ন হোন্তি ৰা. সরলোপপরনযনানি. অভিচ্ছিতং, অধীরিতং. ৰাতি কিং? অব্ভীরিতং, অজ্ঝিণমুত্তো, অজ্ঝিট্ঠো.
একমিধ অহন্তীধ
ধইচ্চেতস্স সরে পরে ক্ৰচি দকারো হোতি. একসদ্দতো পরস্স ইধস্স ধকারস্সেৰাযং, সরলোপদীঘা. একমিদাহং. ক্ৰচীতি কিং? ইধেৰ.
চসদ্দেন ক্ৰচি সাধুস্স ধস্স হকারো, যথা – সাহু দস্সনং.
যথা এৰ তথা এৰাতীধ
‘‘নৰা’’তি ৰত্ততে, ‘‘সরম্হা’’তি চ.
২৮. এৰাদিস্স ¶ রি পুব্বো চ রস্সো.
যথাতথাদ্ৰযপরস্সেদং গহণং. দীঘসরম্হা পরস্স এৰসদ্দাদিভূতস্স একারস্স রিকারো হোতি, পুব্বো চ সরো রস্সো হোতি নৰা. যথরিৰ, তথরিৰ. নৰাতি কিং? যথেৰ, তথেৰ.
তি অন্তং,তি অদ্ধং, অগ্গি অগারে, সত্তমী অত্থে, পঞ্চমী অন্তং, দু অঙ্গিকং, ভিক্খু আসনে, পুথু আসনে, সযম্ভূ আসনে ইতীধ যৰাদেসেসু সম্পত্তেসু –
‘‘সঞ্ঞা’’তি ৰত্ততে.
ইৰণ্ণউৰণ্ণইচ্চেতে যথাক্কমং ঝলসঞ্ঞা হোন্তি. ৰণ্ণগ্গহণং সৰণ্ণগ্গহণত্থং.
ঝলসঞ্ঞা পসঞ্ঞাৰ, ন লিঙ্গন্তংৰ নিস্সিতা;
আখ্যাতে লিঙ্গমজ্ঝে চ, দ্ৰিলিঙ্গন্তে চ দস্সনা.
ঝলইচ্চেতেসং ইযউৰইচ্চেতে আদেসা হোন্তি ৰা সরে পরে, সরলোপো.
তিযন্তং, তিযদ্ধং, অগ্গিযাগারে, সত্তমিযত্থে, পঞ্চমিযন্তং, দুৰঙ্গিকং, ভিক্খুৰাসনে, পুথুৰাসনে, সযম্ভুৰাসনে. ৰাতি কিং? অগ্যাগারে, সত্তমীঅত্থে, ভিক্খুআসনে নিসীদতি.
গো অজিনং, গো এল়কং ইতীধ
‘‘গো, অৰো, সমাসে’’তি চ ৰত্ততে.
৩১. ও ¶ সরে চ.
গোইচ্চেতস্স ওকারস্স সরে পরে অৰাদেসো হোতি সমাসে. গৰাজিনং, গৰেল়কং. চসদ্দগ্গহণেন উৰণ্ণস্স উৰঅৰাদেসা. যথা – ভুৰি, পসৰো.
পুথ এৰাতীধ
পুথইচ্চেতস্স নিপাতস্স অন্তে ক্ৰচি গকারাগমো হোতি সরে পরে. আগচ্ছতীতি আগমো, অসন্তুপ্পত্তি আগমো. এত্থ চ ‘‘সরে’’তি নিমিত্তাসন্নৰসেন পুথস্স অন্তেতি লব্ভতি. পুথগেৰ, পুথ এৰ.
পা এৰাতীধ
‘‘সরে, গো, আগমো, ক্ৰচী’’তি চ ৰত্ততে.
পাইচ্চেতস্স অন্তে সরে পরে ক্ৰচি গকারাগমো হোতি, পাস্স অন্তো চ সরো রস্সো হোতি. পগেৰ ৰুত্যস্স, পা এৰ.
‘‘ৰা, সরে’’তি চ ৰত্ততে.
সরে পরে যকারাদযো অট্ঠ আগমা হোন্তি ৰা. চসদ্দেন গকারাগমো চ, ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ৰাসদ্দো.
তত্থ ¶ যকারাগমো যথাদিভো ইকারেকারাদীসু. যথা ইদং যথযিদং, ব্যঞ্জনেতি অধিকিচ্চ ‘‘রস্স’’ন্তি রস্সত্তং, যথা ইদং ৰা, যথা এৰ, যথাযেৰ, যথেৰ, এৰং মাযিদং, মাযেৰং, তংযিদং, তংযেৰ, নযিদং, নযিমস্স, নযিমানি, নৰযিমে ধম্মা, বুদ্ধানংযেৰ, সন্তিযেৰ, বোধিযাযেৰ, সতিযেৰ, পথৰীযেৰ, ধাতুযেৰ, তেসুযেৰ, সোযেৰ, পাটিযেক্কং.
তথা সরে ৰিপরিযাদিতো চ. ৰি অঞ্জনা ৰিযঞ্জনা, ব্যঞ্জনা ৰা, এৰং ৰিযাকাসি, ব্যাকাসি. পরিঅন্তং পরিযন্তং, এৰং পরিযাদানং, পরিযুট্ঠানং, পরিযেসতি, পরিযোসানমিতি নিচ্চং. নি আযোগো নিযাযোগো. ইধ ন ভৰতি, পরিক্খতো, উপপরিক্খতি.
ৰকারো তিসদ্দাদিতো অৰণ্ণুকারেসু. তি অঙ্গুলং তিৰঙ্গুলং, এৰং তিৰঙ্গিকং, ভূৰাদযো, মিগী ভন্তা ৰুদিক্খতি, পৰুচ্চতি, পাগুঞ্ঞৰুজুতা.
মকারো লহুপ্পভুতিতো সরে ছন্দানুরক্খণাদিম্হি. লহু এস্সতি লহুমেস্সতি, এৰং গরুমেস্সতি, ইধমাহু, কেন তে ইধ মিজ্ঝতি, ভদ্রো কসামিৰ, আকাসে মভিপূজযি, একমেকস্স, যেন মিধেকচ্চে, আসতিমেৰ.
দকারো ¶ উউপসগ্গ সকি কেনচি কিঞ্চি কিস্মিঞ্চি কোচি সম্মা যাৰ তাৰ পুন য তে’তত্তসাদীহি. উউপসগ্গতো নিচ্চং, উ অগ্গো উদগ্গো, এৰং উদযো, উদপাদি, উদাহটং, উদিতো, উদীরিতং, উদেতি.
নিপাততো চ, সকি এৰ সকিদেৰ, এৰং সকদাগামি, মহাৰুত্তিসুত্তেন ইকারস্স অকারো. তথা কেনচিদেৰ, কিঞ্চিদেৰ, কিস্মিঞ্চিদেৰ, কোচিদেৰ, সম্মা অত্থো সম্মদত্থো, রস্সত্তং. এৰং সম্মদক্খাতো, সম্মদঞ্ঞা ৰিমুত্তানং, সম্মদেৰ, যাৰদত্থং, যাৰদেৰ, তাৰদেৰ, পুনদেৰ.
নামতো, যদত্থং, তদত্থং, যদন্তরা, তদন্তরা, তদঙ্গৰিমুত্তি, এতদত্থং, অত্তদত্থং, সদত্থপসুতো সিযা. যতেতত্তসেহি সমাসেযেৰ.
আদিসদ্দেন অঞ্ঞদত্থং, মনসাদঞ্ঞা ৰিমুত্তানং, বহুদেৰ রত্তিং, অহুদেৰ ভযং.
ৰাতি কিং? কেনচি অত্থকামেন, সম্মা অঞ্ঞায, যাৰাহং, তাৰাহং, পুনাপরং, অত্তত্থং.
নকারো আযতাদিম্হি. ইতো আযতি ইতো নাযতি, চিরং নাযতি.
তকারো যস্মা তস্মা অজ্জাদিতো ইহগ্গাদিম্হি. যস্মাতিহ, তস্মাতিহ, অজ্জতগ্গে.
রকারো ¶ নি দুপাতু পুন ধী পাত চতুরাদিতো. নি অন্তরং নিরন্তরং, এৰং নিরালযো, নিরিন্ধনো, নিরীহকং, নিরুত্তরো, নিরোজং. দু অতিক্কমো দুরতিক্কমো, দুরাগতং, দুরুত্তং. পাতুরহোসি, পাতুরহেসুং. পুনরাগচ্ছেয্য, পুনরুত্তং, পুনরেৰ, পুনরেতি. ধিরত্থু. পাতরাসো.
চতুসদ্দাদিতো, চতুরঙ্গিকং, চতুরারক্খা, চতুরিদ্ধিপাদপটিলাভো, চতুরোঘনিত্থরণত্থং. ভত্তুরত্থে, ৰুত্তিরেসা, পথৰীধাতুরেৰেসা.
তথা সরতো ইৰেৰেসু ছন্দানুরক্খণে. নক্খত্তরাজারিৰ তারকানং, ৰিজ্জুরিৰব্ভকূটে, আরগ্গেরিৰ সাসপো, সাসপোরিৰ আরগ্গে, উসভোরিৰ, সব্ভিরেৰ সমাসেথ.
ৰাতি কিং? দ্ৰাধিট্ঠিতং, পাত্ৰাকাসি, পুনপি.
লকারো ছসঙ্খ্যাহি. লল়ানমৰিসেসো. ছ অভিঞ্ঞা ছল়ভিঞ্ঞা, ছল়ঙ্গং, ছল়াসীতি, ছল়ংসা, সল়াযতনং.
ৰাতি কিং? ছ অভিঞ্ঞা.
ইতি সরসন্ধিৰিধানং নিট্ঠিতং.
ইত্থিলিঙ্গ
অথ ¶ ইত্থিলিঙ্গানি ৰুচ্চন্তে.
অকারন্তো ইত্থিলিঙ্গসদ্দো অপ্পসিদ্ধো.
আকারন্তো ইত্থিলিঙ্গো কঞ্ঞাসদ্দো. ‘‘কঞ্ঞ’’ইতি ঠিতে –
ইত্থিযং ৰত্তমানা অকারন্ততো লিঙ্গম্হা পরো আপ্পচ্চযো হোতি.
পকত্যত্থজোতকা ইত্থি-প্পচ্চযা স্যাদযো ৰিয;
ণাদযো পচ্চযত্থস্স, সকত্থস্সাপি ৰাচকা.
‘‘সরলোপো’’তিআদিনা পুব্বস্সরে লুত্তে, পরনযনে চ কতে ‘‘ধাতুপ্পচ্চযৰিভত্তিৰজ্জিতমত্থৰং লিঙ্গ’’ন্তি ৰুত্তত্তাৰ পচ্চযন্তস্সাপি অলিঙ্গত্তা ৰিভত্তুপ্পত্তিযমসম্পত্তাযং ‘‘তদ্ধিতসমাসকিতকা নামং ৰা’তৰেতুনাদীসু চা’’তি এত্থ ৰগ্গহণেন ইত্থিপ্পচ্চযন্তস্সাপি নামব্যপদেসো. পুরে ৰিয স্যাদ্যুপ্পত্তি, ‘‘সেসতো লোপং গসিপী’’তি সিলোপো. সা কঞ্ঞা.
বহুৰচনে ‘‘আলপনে সি গসঞ্ঞো’’তি ইতো ‘‘সঞ্ঞো’’, ‘‘তে ইত্থিখ্যা পো’’তি ইতো ‘‘ইত্থিখ্যা’’তি চ ৰত্ততে.
লিঙ্গস্সন্তো আকারো যদা ইত্থিখ্যো, তদা ঘসঞ্ঞো হোতীতি ঘসঞ্ঞাযং ‘‘ঘপতো চ যোনং লোপো’’তি ¶ ৰিকপ্পেন যোলোপো. তা কঞ্ঞা কঞ্ঞাযো.
আলপনে ‘‘সখতো গস্সে ৰা’’তি ইতো ‘‘গস্সা’’তি ৰত্ততে.
ঘতো পরস্স গস্স একারো হোতি, সরলোপাদি. ভোতি কঞ্ঞে, ভোতিযো কঞ্ঞা কঞ্ঞাযো.
অংম্হি সরলোপপকতিভাৰা কঞ্ঞং, কঞ্ঞা কঞ্ঞাযো.
ততিযাদীসু ‘‘আয চতুত্থেকৰচনস্স তূ’’তি ইতো ‘‘আযো, একৰচনান’’ন্তি চ ৰত্ততে.
ঘসঞ্ঞতো লিঙ্গস্সাকারা পরেসং নাদীনং স্মিংপরিযন্তানং একৰচনানং ৰিভত্তিগণানং আযাদেসো হোতি. সরলোপপরনযনানি. কঞ্ঞায, কঞ্ঞাহি কঞ্ঞাভি, কঞ্ঞায, কঞ্ঞানং, কঞ্ঞায, কঞ্ঞাহি কঞ্ঞাভি, কঞ্ঞায, কঞ্ঞানং.
স্মিংম্হি –
ঘপতো পরস্স স্মিংৰচনস্স যং হোতি ৰা, অঞ্ঞত্থাযাদেসো. কঞ্ঞাযং কঞ্ঞায, কঞ্ঞাসু.
এৰমঞ্ঞেপি –
সদ্ধা মেধা পঞ্ঞা ৰিজ্জা, চিন্তা মন্তা ৰীণা তণ্হা;
ইচ্ছা মুচ্ছা এজা মাযা, মেত্তা মত্তা সিক্খা ভিক্খা.
জঙ্ঘা ¶ গীৰা জিৰ্হা ৰাচা,
ছাযা আসা গঙ্গা নাৰা;
গাথা সেনা লেখা সালা,
মালা ৰেলা পূজা খিড্ডা.
পিপাসা ৰেদনা সঞ্ঞা, চেতনা তসিণা পজা;
দেৰতা ৰট্টকা গোধা, বলাকা পরিসা সভা.
ঊকাসেফালিকা লঙ্কা, সলাকা ৰালিকা সিখা;
ৰিসাখা ৰিসিখা সাখা, ৰচা ৰঞ্ঝা জটা ঘটা.
জেট্ঠা সোণ্ডা ৰিতণ্ডা চ, করুণা ৰনিতা লতা;
কথা নিদ্দা সুধা রাধা, ৰাসনা সিংসপা পপা.
পভা সীমা খমা জাযা,
খত্তিযা সক্খরা সুরা;
দোলা তুলা সিলা লীলা,
লালে’লা মেখলা কলা.
ৰল়ৰা’লম্বুসা মূসা, মঞ্জূসা সুলসা দিসা;
নাসা জুণ্হা গুহা ঈহা, লসিকা ৰসুধাদযো.
অম্মাদীনং আলপনেৰ রূপভেদো. অম্মা, অম্মা অম্মাযো.
গস্স ‘‘ঘতে চা’’তি একারে সম্পত্তে –
অম্মা অন্নাইচ্চেৰমাদিতো পরস্স গস্স আলপনেকৰচনস্স ন একারত্তং হোতি. ‘‘আকারো ৰা’’তি রস্সত্তং.
ভোতি অম্ম ভোতি অম্মা, ভোতিযো অম্মা অম্মাযো. এৰং অন্না, অন্না অন্নাযো, ভোতি অন্ন ভোতি অন্না, ভোতিযো অন্না অন্নাযো. অম্বা ¶ , অম্বা অম্বাযো, ভোতি অম্ব ভোতি অম্বা, ভোতিযো অম্বা অম্বাযো ইচ্চাদি.
আকারন্তং.
ইকারন্তো ইত্থিলিঙ্গো রত্তিসদ্দো;
তথেৰ স্যাদ্যুপ্পত্তি, সিলোপো, রত্তি.
বহুৰচনে ‘‘সঞ্ঞা, ইৰণ্ণুৰণ্ণা’’তি চ ৰত্ততে.
ইত্থিযা আখ্যা সঞ্ঞা ইত্থিখ্যা, লিঙ্গস্সন্তা তে ইৰণ্ণুৰণ্ণা যদা ইত্থিখ্যা, তদা পসঞ্ঞা হোন্তীতি পসঞ্ঞাযং ‘‘ঘপতো চা’’তিআদিনা যোলোপো, ‘‘যোসু কত’’ইচ্চাদিনা দীঘো. রত্তী রত্তিযো রত্যো ৰা, হে রত্তি, হে রত্তী হে রত্তিযো.
‘‘অংমো’’তিআদিনা নিগ্গহীতং, রত্তিং, রত্তী রত্তিযো;
ততিযাদীসু ‘‘একৰচনানং, নাদীন’’ন্তি চ ৰত্ততে.
পসঞ্ঞতো ইৰণ্ণুৰণ্ণেহি পরেসং নাদীনমেকৰচনানং ৰিভত্তিগণানং যাআদেসো হোতি. রত্তিযা, রত্তীহি রত্তীভি রত্তিহি রত্তিভি, রত্তিযা, রত্তীনং রত্তিনং.
পঞ্চমিযং –
পইচ্চেতস্মা পরেসং স্মিং স্মাইচ্চেতেসং যথাক্কমং অং আআদেসা হোন্তি ৰা. ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ৰাসদ্দো ¶ , তেন উৰণ্ণন্ততো ন হোন্তি, ইৰণ্ণন্ততোপি যথাপযোগং.
‘‘সরে, যকারো’’তি চ ৰত্ততে, সীহমণ্ডূকগতীহি যোৰচনেকৰচনগ্গহণঞ্চ.
পসঞ্ঞস্স ইৰণ্ণস্স যোৰচনেকৰচনৰিভত্তীনমাদেসে সরে পরে যকারো হোতি. এত্থ চ যকারস্সেৰাধিকারতো পসঞ্ঞগ্গহণেন ইৰণ্ণোৰ গয্হতি, চগ্গহণং ‘‘রত্তো’’তিআদীসু নিৰত্তনত্থং. রত্যা রত্তিযা, রত্তীহি রত্তীভি রত্তিহি রত্তিভি, রত্তিযা, রত্তীনং রত্তিনং. স্মিংৰচনে অমাদেসযকারাদেসা, রত্যং. ‘‘ঘপতো স্মিং যং ৰা’’তি যংআদেসো, রত্তিযং.
অঞ্ঞত্থ ‘‘অং, স্মিং, ৰা’’তি চ ৰত্ততে.
আদিইচ্চেতস্মা স্মিংৰচনস্স অং ওআদেসা হোন্তি ৰা. চসদ্দেন অঞ্ঞস্মাপি আ অং ওআদেসা. রত্যা রত্তিং রত্তো রত্তিযা, রত্তীসু রত্তিসু.
এৰমঞ্ঞানিপি –
পত্তি যুত্তি ৰুত্তি কিত্তি, মুত্তি তিত্তি খন্তি কন্তি;
সন্তি তন্তি সিদ্ধি সুদ্ধি, ইদ্ধি ৰুদ্ধি বুদ্ধি বোধি.
ভূমি জাতি পীতি সূতি, নন্দি সন্ধি সাণি কোটি;
দিট্ঠি ৰুড্ঢি তুট্ঠি যট্ঠি, পাল়ি আল়ি নাল়ি কেল়ি;
সতি মতি গতি চুতি, ধিতি যুৰতি ৰিকতি.
রতি রুচি রস্মি অসনি ৰসনি ওসধি অঙ্গুলি ধূলি দুন্দুভি দোণি অটৰি ছৰি আদীনি ইকারন্তনামানি.
ইকারন্তং.
ঈকারন্তো ¶ ইত্থিলিঙ্গো ইত্থীসদ্দো;
‘‘ইত্থ’’ইতীধ ‘‘ইত্থিযং, পচ্চযো’’তি চ ৰত্ততে.
নদাদিতো ৰা অনদাদিতো ৰা ইত্থিযং ৰত্তমানা লিঙ্গম্হা ঈপ্পচ্চযো হোতি. ৰাগ্গহণমনদাদিসম্পিণ্ডনত্থং, তেন পুথুগৰাদিতো চ ঈ.
সরলোপে ‘‘ক্ৰচাসৰণ্ণং লুত্তে’’তি অসৰণ্ণে সম্পত্তে পকতিভাৰো নামব্যপদেসো, স্যাদ্যুপ্পত্তি. ইত্থী, ইত্থী ‘‘অঘো রস্স’’ন্তিআদিনা রস্সত্তং, ইত্থিযো. সম্বোধনে ‘‘ঝলপা রস্স’’ন্তি রস্সত্তং. ভোতি ইত্থি, ভোতিযো ইত্থী ইত্থিযো.
দুতিযেকৰচনে ‘‘ঘপতো স্মিং যং ৰা’’তি ইতো ‘‘ৰা’’তি ৰত্ততে.
পসঞ্ঞতো ঈকারতো পরস্স অংৰচনস্স যং হোতি ৰা. ইত্থিযং ইত্থিং, ইত্থী ইত্থিযো, ইত্থিযা, ইত্থীহি ইত্থীভি, ইত্থিযা, ইত্থীনং, ইত্থিযা, ইত্থীহি ইত্থীভি, ইত্থিযা, ইত্থীনং, ইত্থিযং ইত্থিযা, ইত্থীসু.
এৰং নদী, নদী. যোলোপাভাৰে ‘‘ততো যোনমো তূ’’তি এত্থ তুসদ্দেন যোনমোকারো চ, ‘‘পসঞ্ঞস্স চা’’তি ঈকারস্স যকারো, ‘‘যৰতং তলন’’ইচ্চাদিনা দ্যস্স জকারো, দ্ৰিত্তং. নজ্জো সন্দন্তি, নদিযো.
এত্থ ¶ চেৰং সিজ্ঝন্তানং নজ্জোআদীনং ৰুত্তিযং আনত্তগ্গহণাদিনা নিপ্ফাদনং অত্রজ সুগতাদীনং ৰিয নিপ্ফাদনূপাযন্তরদস্সনত্থন্তি দট্ঠব্বং.
হে নদি, হে নদী হে নজ্জো হে নদিযো, নদিযং নদিং, নদী নজ্জো নদিযো.
অমাদিসুত্তে আ পতোতি যোগৰিভাগেন ক্ৰচি নাসানঞ্চাত্তং, তেন ন জচ্চা ৰসলো হোতি, পথব্যা একরজ্জেনাতি আদি চ সিজ্ঝতি, পুরে ৰিয যকারজকারাদেসদ্ৰিত্তানি.
নজ্জা কতং নদিযা, নদীহি নদীভি, নজ্জা নদিযা, নদীনং, নজ্জা নদিযা, নদীহি নদীভি, নজ্জা নদিযা, নদীনং, নজ্জং নদিযং নদিযা, নদীসু.
অঞ্ঞেপি –
মহী ৰেতরণী ৰাপী, পাটলী কদলী ঘটী;
নারী কুমারী তরুণী, ৰারুণী ব্রাহ্মণী সখী.
গন্ধব্বী কিন্নরী নাগী, দেৰী যক্খী অজী মিগী;
ৰানরী সূকরী সীহী, হংসী কাকী চ কুক্কুটী –
ইচ্চাদযো ইত্থীসদ্দসমা.
তথেৰ মাতুলসদ্দতো ঈপ্পচ্চযে কতে –
মাতুল অয্যকৰরুণইচ্চেৰমাদীনমন্তো আনত্তমাপজ্জতে ঈকারে পচ্চযে পরে, অন্তাপেক্খাযং ছট্ঠী, সরলোপাদি. মাতুলানী, এৰং অয্যকানী, ৰরুণানী, সেসং ইত্থীসদ্দসমং.
অনদাদীসু ¶ পুথুসদ্দতো ঈপ্পচ্চযো. ‘‘ও সরে চা’’তি এত্থ চসদ্দেন উকারস্স অৰাদেসো. পুথৰী, পুথৰিযো. সস্মা স্মিংসু পুথব্যা পুথৰিযা, পুথব্যা পুথৰিযা, পুথব্যং পুথৰিযং পুথৰিযা ইচ্চাদি.
গোসদ্দতো ‘‘নদাদিতো ৰা ঈ’’তি ঈপ্পচ্চযো. মহাৰুত্তিনা ৰা ‘‘গাৰ সে’’তি এত্থ গাৰইতি যোগৰিভাগেন ৰা ওকারস্স আৰাদেসো. গাৰী, গাৰী গাৰিযো ইচ্চাদি ইত্থীসদ্দসমং.
‘‘মানৰ’’ইতীধ ‘‘ইত্থিযং, ৰা, ঈ’’তি চ ৰত্ততে.
ণৰ ণিক ণেয্য ণন্তুপ্পচ্চযন্তেহি ইত্থিযং ৰত্তমানেহি লিঙ্গেহি ঈপ্পচ্চযো হোতি. ৰাধিকারো কত্থচি নিৰত্তনত্থো, সরলোপাদি. মানৰী, এৰং নাৰিকী, ৰেনতেয্যী, গোতমী.
‘‘গুণৰন্তু ঈ’’ইতীধ ‘‘ৰা’’তি ৰত্ততে.
সব্বস্সেৰ ন্তুপ্পচ্চযস্স তকারো হোতি ৰা ঈকারপ্পচ্চযে পরে, অঞ্ঞত্থ সরলোপাদি. গুণৰতী, গুণৰতী গুণৰতিযো, গুণৰন্তী, গুণৰন্তী গুণৰন্তিযো ইচ্চাদি ইত্থীসদ্দসমং.
এৰং কুলৰতী, সীলৰতী, যসৰতী, রূপৰতী, সতিমতী, গোত্তমতী.
মহন্তসদ্দতো ‘‘নদাদিতো ৰা ঈ’’তি ঈপ্পচ্চযো, ন্তুব্যপদেসো ৰিকপ্পেন তকারাদেসো. মহতী মহন্তী.
‘‘ভৰন্ত ঈ’’ইতীধ ‘‘ঈকারে’’তি ৰত্ততে.
১৯২. ভৰতো ¶ ভোতো.
সব্বস্সেৰ ভৰন্তসদ্দস্স ভোতাদেসো হোতি ঈকারে ইত্থিগতে পরে. সা ভোতী, ভোতী ভোতিযো, হে ভোতি, হে ভোতী ভোতিযো ইচ্চাদি.
‘‘ভিক্খু’’ ইতীধ ‘‘ইত্থিয’’ন্তি ৰত্ততে ‘‘ৰা’’তি চ.
১৯৩. পতিভিক্খুরাজীকারন্তেহি ইনী.
পতি ভিক্খু রাজ ইচ্চেতেহি ঈকারন্তেহি চ ইত্থিযং ৰত্তমানেহি লিঙ্গেহি ইনীপ্পচ্চযো হোতি.
‘‘সরলোপো’মাদেস’’ইচ্চাদিসুত্তে তুগ্গহণেন ক্ৰচি পুব্বলোপস্স নিসেধনতো ‘‘ৰা পরো অসরূপা’’তি সরলোপো. ভিক্খুনী, ভিক্খুনী ভিক্খুনিযো ইচ্চাদি.
গহপতিসদ্দতো ইনী, ‘‘অত্ত’’মিতি ৰত্ততে.
পতিসদ্দস্স অন্তো অত্তমাপজ্জতে ইনীপ্পচ্চযে পরে. তথেৰ পরসরে লুত্তে ‘‘পুব্বো চা’’তি দীঘো, গহপতানী.
তথেৰ রাজসদ্দতো ইনী, সরলোপপকতিভাৰা, রাজিনী. ঈকারন্তেসু দণ্ডীসদ্দতো ইনী, সরলোপাদি, দণ্ডিনী, দণ্ডিনী দণ্ডিনিযো, এৰং হত্থিনী, মেধাৰিনী, তপস্সিনী, পিযভাণিনী ইচ্চাদি.
‘‘পোক্খরিনী’’ ইতীধ ‘‘তেসু ৰুদ্ধী’’তিআদিনা ইকারনকারানং অকারণকারাদেসা, পোক্খরণী, পোক্খরণী. ‘‘ততো যোনমো তূ’’তি সুত্তে তুগ্গহণেন যোনমোকারো ¶ চ, ঈকারস্স যকারো, ‘‘যৰত’’মিচ্চাদিসুত্তে কারগ্গহণেন ণ্যস্স ঞকারো, দ্ৰিত্তং. পোক্খরঞ্ঞো পোক্খরণিযো ৰা ইচ্চাদি.
ৰাধিকারো অনুত্তসমুচ্চযত্থো, তেন ৰিদূ যক্খাদিতোপি ইনী, পরচিত্তৰিদুনী, সরলোপরস্সত্তানি, পরচিত্তৰিদুনী পরচিত্তৰিদুনিযো, যক্খিনী যক্খিনিযো, সীহিনী সীহিনিযো ইচ্চাদি.
ঈকারন্তং.
উকারন্তো ইত্থিলিঙ্গো যাগুসদ্দো.
তস্স রত্তিসদ্দস্সেৰ রূপনযো. অমাদেসাদিঅভাৰোৰ ৰিসেসো.
যাগু, যাগূ যাগুযো, হে যাগু, হে যাগূ যাগুযো, যাগুং, যাগূ যাগুযো, যাগুযা, যাগূহি যাগূভি যাগুহি যাগুভি, যাগুযা, যাগূনং যাগুনং, যাগুযা, যাগূহি যাগূভি যাগুহি যাগুভি, যাগুযা, যাগূনং যাগুনং, যাগুযং যাগুযা, যাগূসু যাগুসু.
এৰং ধাতু ধেনু কাসু দদ্দু কচ্ছু কণ্ডু রজ্জু করেণু পিযঙ্গু সস্সুআদীনি.
মাতুসদ্দস্স ভেদো. তস্স পিতুসদ্দস্সেৰ রূপনযো. ‘‘আরত্ত’’মিতি ভাৰনিদ্দেসেন আরাদেসাভাৰে ‘‘পতো যা’’তি যাদেসোৰ ৰিসেসো.
মাতা, মাতরো, ভোতি মাত, ভোতি মাতা ভোতিযো মাতরো, মাতরং, মাতরে মাতরো, মাতরা মাতুযা মত্যা, ‘‘তেসু ৰুদ্ধী’’তিআদিনা উকারলোপো ¶ , রস্সত্তঞ্চ. মাতরেহি মাতরেভি মাতূহি মাতূভি মাতুহি মাতুভি, মাতু মাতুস্স মাতুযা, মাতরানং মাতানং মাতূনং মাতুনং, মাতরা মাতুযা, মাতরেহি মাতরেভি মাতূহি মাতূভি, মাতু মাতুস্স মাতুযা, মাতরানং মাতানং মাতূনং মাতুনং, মাতরি, মাতরেসু মাতূসু মাতুসু.
এৰং ধীতা, ধীতরো, দুহিতা, দুহিতরো ইচ্চাদি.
উকারন্তং.
ঊকারন্তো ইত্থিলিঙ্গো জম্বূসদ্দো.
জম্বূ, জম্বূ জম্বুযো, হে জম্বু, হে জম্বূ জম্বুযো, জম্বুং, জম্বূ জম্বুযো ইচ্চাদি ইত্থীসদ্দসমং.
এৰং ৰধূ চ সরভূ, সরবূ সুতনূ চমূ;
ৰামূরূ নাগনাসূরূ, সমানি খলু জম্বুযা.
ঊকারন্তং.
ওকারন্তো ইত্থিলিঙ্গো গোসদ্দো.
তস্স পুল্লিঙ্গগোসদ্দস্সেৰ রূপনযো.
কঞ্ঞা রত্তি নদী ইত্থী, মাতুলানী চ ভিক্খুনী;
দণ্ডিনী যাগু মাতা চ, জম্বূ গোতিত্থিসঙ্গহো.
ইত্থিলিঙ্গং নিট্ঠিতং.
নপুংসকলিঙ্গ
অথ ¶ নপুংসকলিঙ্গানি ৰুচ্চন্তে.
অকারন্তো নপুংসকলিঙ্গো চিত্তসদ্দো.
পুরে ৰিয স্যাদ্যুপ্পত্তি, ‘‘চিত্ত সি’’ ইতীধ –
‘‘নপুংসকেহি, অতো নিচ্চ’’ন্তি চ ৰত্ততে.
সি, অংইতি দ্ৰিপদমিদং. অকারন্তেহি নপুংসকলিঙ্গেহি পরস্স সিৰচনস্স অং হোতি নিচ্চং. সরলোপপকতিভাৰাদি, চিত্তং.
বহুৰচনে ‘‘যোনং নি নপুংসকেহী’’তি ৰত্ততে.
অকারন্তেহি নপুংসকলিঙ্গেহি যোনং নিচ্চং নি হোতি. ‘‘সব্বযোনীনমাএ’’তি নিস্স ৰা আকারো. অঞ্ঞত্থ ‘‘যোসু কত’’ইচ্চাদিনা দীঘো. চিত্তা চিত্তানি.
যোনং নিভাৰে চাএত্তে, সিদ্ধেপি অৰিসেসতো;
‘‘অতো নিচ্চ’’ন্তি আরম্ভা, আএত্তং ক্ৰচিদেৰিধ.
আলপনে গলোপো. হে চিত্ত, হে চিত্তা চিত্তানি, দুতিযাযং নিস্স ৰিকপ্পেনেকারো. চিত্তং, চিত্তে চিত্তানি. সেসং পুরিসসদ্দেন সমং.
এৰমঞ্ঞানিপি –
পুঞ্ঞ পাপ ফল রূপ সাধনং,
সোত ঘান সুখ দুক্খ কারণং;
দান সীল ধন ঝান লোচনং,
মূল কূল বল জালমঙ্গলং.
নল়িন ¶ লিঙ্গ মুখ’ঙ্গ জল’ম্বুজং,
পুলিন ধঞ্ঞ হিরঞ্ঞ পদা’মতং;
পদুম ৰণ্ণ সুসান ৰনা’যুধং,
হদয চীৰর ৰত্থ কুলি’ন্দ্রিযং.
নযন ৰদন যানো’দান সোপান পানং,
ভৰন ভুৰন লোহা’লাত তুণ্ড’ণ্ড পীঠং;
করণ মরণ ঞাণা’রম্মণা’রঞ্ঞ তাণং,
চরণ নগর তীরচ্ছত্ত ছিদ্দো’দকানি –
ইচ্চাদীনি.
কম্মসদ্দস্স ততিযেকৰচনাদীসু রূপভেদো.
কম্মং, কম্মা কম্মানি, হে কম্ম, হে কম্মা কম্মানি, কম্মং, কম্মে কম্মানি.
‘‘ৰা, উ, নাম্হি, চা’’তি চ ৰত্ততে.
কম্মসদ্দন্তস্স উকার অকারাদেসা হোন্তি ৰা নাম্হি ৰিভত্তিম্হি. অন্তগ্গহণেন থামদ্ধাদীনমন্তস্সপি উত্তং. চসদ্দগ্গহণেন যুৰ মঘৰানমন্তস্স আ হোতি ক্ৰচি না সুইচ্চেতেসু. কম্মুনা কম্মনা কম্মেন ৰা, কম্মেহি কম্মেভি.
সস্মাসু ‘‘উ নাম্হি চা’’তি এত্থ চসদ্দেন পুম কম্মথামন্তস্স চুকারো ৰা সস্মাসূতি উত্তং. কম্মুনো কম্মস্স, কম্মানং, কম্মুনা কম্মা কম্মম্হা কম্মস্মা, কম্মেহি কম্মেভি, কম্মুনো কম্মস্স, কম্মানং.
স্মিংৰচনে ‘‘ব্রহ্মতো তু স্মিংনী’’তি এত্থ তুসদ্দেন ক্ৰচি নি হোতি. কম্মনি কম্মে কম্মম্হি কম্মস্মিং, কম্মেসু.
এৰং ¶ থামুনা থামেন থামসা ৰা, থামুনো থামস্স, থামুনা থামা. অদ্ধুনা, অদ্ধুনো ইচ্চাদি পুরিমসমং.
গুণৰন্তু সি, ‘‘সৰিভত্তিস্স, ন্তুস্স, সিম্হী’’তি চ ৰত্ততে.
নপুংসকে ৰত্তমানস্স লিঙ্গস্স সম্বন্ধিনো ন্তুপ্পচ্চযস্স সৰিভত্তিস্স অং হোতি সিম্হি ৰিভত্তিম্হি. গুণৰং চিত্তং.
যোম্হি ‘‘ন্তুস্সন্তো যোসু চা’’তি অত্তং, ইকারো চ. গুণৰন্তি, গুণৰন্তানি, সেসং ঞেয্যং.
গচ্ছন্ত সি, ‘‘সিম্হি গচ্ছন্তাদীনং ন্তসদ্দো অ’’মিতি অং. গচ্ছং গচ্ছন্তং, গচ্ছন্তা গচ্ছন্তানি.
অকারন্তং.
আকারন্তো নপুংসকলিঙ্গো অস্সদ্ধাসদ্দো.
‘‘অস্সদ্ধা’’ইতি ঠিতে –
‘‘সমাসস্সা’’তি অধিকিচ্চ ‘‘সরো রস্সো নপুংসকে’’তি সমাসন্তস্স রস্সত্তং, সমাসত্তা নামব্যপদেসো, স্যাদ্যুপ্পত্তি. সেসং চিত্তসমং.
অস্সদ্ধং কুলং, অস্সদ্ধা অস্সদ্ধানি কুলানি ইচ্চাদি.
তথা মুখনাসিকাসদ্দো. তস্স দ্ৰন্দেকত্তা সব্বত্থেকৰচনমেৰ. মুখনাসিকং, হে মুখনাসিক, মুখনাসিকং, মুখনাসিকেন ইচ্চাদি.
আকারন্তং.
ইকারন্তো ¶ নপুংসকলিঙ্গো অট্ঠিসদ্দো.
স্যাদ্যুপ্পত্তি, সিলোপো, অট্ঠি.
‘‘ৰা’’তি ৰত্ততে.
নপুংসকলিঙ্গেহি পরেসং সব্বেসং যোনং নি হোতি ৰা.
অট্ঠীনি, অঞ্ঞত্থ নিচ্চং যোলোপো, দীঘো চ, অট্ঠী, তথা হে অট্ঠি, হে অট্ঠী অট্ঠীনি, অট্ঠিং, অট্ঠী অট্ঠীনি, অট্ঠিনা ইচ্চাদি অগ্গিসদ্দসমং.
এৰং সত্থি দধি ৰারি অক্খি অচ্ছি অচ্চি ইচ্চাদীনি.
ইকারন্তং.
ঈকারন্তো নপুংসকলিঙ্গো সুখকারীসদ্দো.
‘‘সুখভারী সি’’ ইতীধ অনপুংসকত্তাভাৰা সিস্মিম্পি ‘‘অঘো রস্স’’মিচ্চাদিনা রস্সত্তং, সিলোপো. সুখকারি দানং, সুখকারী সুখকারীনি, হে সুখকারি, হে সুখকারী হে সুখকারীনি, সুখকারিনং সুখকারিং, সুখকারী সুখকারীনি.
সেসং দণ্ডীসদ্দসমং. এৰং সীঘযাযীআদীনি.
ঈকারন্তং.
উকারন্তো নপুংসকলিঙ্গো আযুসদ্দো. তস্স অট্ঠিসদ্দস্সেৰ রূপনযো.
আযু, আযূ আযূনি, হে আযু, হে আযূ হে আযূনি, আযুং, আযূ আযূনি, আযুনা আযুসাতি ¶ মনোগণাদিত্তা সিদ্ধং. আযূহি আযূভি, আযুনো আযুস্স, আযূনমিচ্চাদি.
এৰং চক্খু ৰসু ধনু দারু তিপু মধু হিঙ্গু সিগ্গু ৰত্থু মত্থু জতু অম্বু অস্সুআদীনি.
উকারন্তং.
ঊকারন্তো নপুংসকলিঙ্গো গোত্রভূসদ্দো.
গোত্রভূ সি, নপুংসকত্তা রস্সত্তং, সিলোপো. গোত্রভু চিত্তং, গোত্রভূ গোত্রভূনি, হে গোত্রভু, হে গোত্রভূ হে গোত্রভূনি, গোত্রভুং, গোত্রভূ গোত্রভূনি, গোত্রভুনা ইচ্চাদি পুল্লিঙ্গে অভিভূসদ্দসমং.
এৰং অভিভূ সযম্ভূ ধম্মঞ্ঞূআদীনি.
ঊকারন্তং.
ওকারন্তো নপুংসকলিঙ্গো চিত্তগোসদ্দো.
‘‘চিত্তা গাৰো অস্স কুলস্সা’’তি অত্থে বহুব্বীহিসমাসে কতে ‘‘সরো রস্সো নপুংসকে’’তি ওকারস্স ঠানপ্পযতনাসন্নত্তা রস্সত্তমুকারো, স্যাদ্যুপ্পত্তি, সিলোপো. চিত্তগু কুলং, চিত্তগূ চিত্তগূনি ইচ্চাদি আযুসদ্দসমং.
ওকারন্তং.
চিত্তং কম্মঞ্চ অস্সদ্ধ-মথট্ঠি সুখকারি চ;
আযু গোত্রভূ ধম্মঞ্ঞূ, চিত্তগূতি নপুংসকে.
নপুংসকলিঙ্গং নিট্ঠিতং.
সব্বনাম
অথ ¶ সব্বনামানি ৰুচ্চন্তে.
সব্ব, কতর, কতম, উভয, ইতর, অঞ্ঞ, অঞ্ঞতর, অঞ্ঞতম, পুব্ব, পর, অপর, দক্খিণ, উত্তর, অধর, য, ত, এত, ইম, অমু, কিং, এক, উভ, দ্ৰি, তি, চতু, তুম্হ, অম্হ ইতি সত্তৰীসতি সব্বনামানি, তানি সব্বনামত্তা তিলিঙ্গানি.
তত্থ সব্বসদ্দো নিরৰসেসত্থো, সো যদা পুল্লিঙ্গৰিসিট্ঠত্থাভিধাযী, তদা রূপনযো. পুরে ৰিয স্যাদ্যুপ্পত্তি, ‘‘সো’’তি সিস্স ওকারো, সরলোপপরনযনানি. সব্বো জনো.
বহুৰচনে ‘‘সব্ব যো’’ ইতীধ ‘‘পরসমঞ্ঞা পযোগে’’তি সব্বাদীনং সব্বনামসঞ্ঞা.
‘‘যো’’তি ৰত্ততে.
সব্বেসং ইত্থিপুমনপুংসকানং নামানি সব্বনামানি, তেসং সব্বেসং সব্বনামসঞ্ঞানং লিঙ্গানং অকারতো পরো পঠমো যো এত্তমাপজ্জতে. সব্বে পুরিসা.
অকারতোতি কিং? সব্বা অমূ.
হে সব্ব সব্বা, হে সব্বে, সব্বং, সব্বে, সব্বেন, সব্বেহি সব্বেভি.
চতুত্থেকৰচনে আযাদেসে সম্পত্তে –
‘‘অতো, আ এ, স্মাস্মিংনং, আয চতুত্থেকৰচনস্সা’’তি চ ৰত্ততে.
২০১. তযো ¶ নেৰ চ সব্বনামেহি.
অকারন্তেহি সব্বনামেহি পরেসং স্মা স্মিং ইচ্চেতেসং, চতুত্থেকৰচনস্স চ আ এ আযইচ্চেতে আদেসা নেৰ হোন্তীতি আযাদেসাভাৰো. চগ্গহণং কত্থচি পটিসেধনিৰত্তনত্থং, তেন পুব্বাদীহি স্মা স্মিংনং আ এ চ হোন্তি. সব্বস্স.
‘‘অকারো, এ’’তি চ ৰত্ততে.
সব্বেসং সব্বনামানং অকারো এত্তমাপজ্জতে নংম্হি ৰিভত্তিম্হি.
‘‘সব্বনামতো’’তি চ ৰত্ততে.
সব্বতো সব্বনামতো পরস্স নংৰচনস্স সং সানংইচ্চেতে আদেসা হোন্তি.
সব্বেসং সব্বেসানং, সব্বস্মা সব্বম্হা, সব্বেহি সব্বেভি, সব্বস্স, সব্বেসং সব্বেসানং, সব্বস্মিং সব্বম্হি, সব্বেসু.
ইত্থিযং ‘‘ইত্থিযমতো আপ্পচ্চযো’’তি আপ্পচ্চযো. অঞ্ঞং কঞ্ঞাসদ্দসমং অঞ্ঞত্র স নং স্মিংৰচনেহি. সব্বা পজা, সব্বা সব্বাযো, হে সব্বে, হে সব্বা সব্বাযো, সব্বং, সব্বা সব্বাযো, সব্বায, সব্বাহি সব্বাভি.
চতুত্থেকৰচনে ‘‘সব্বনামতো ৰা’’, সব্বতো কোতি ইতো ‘‘সব্বতো’’তি চ ৰত্ততে.
২০৪. ঘপতো ¶ স্মিংসানং সংসা.
সব্বতো সব্বনামতো ঘপসঞ্ঞতো স্মিং সইচ্চেতেসং যথাক্কমং সংসাআদেসা হোন্তি ৰা.
‘‘সংসাস্ৰেকৰচনেসু চা’’তি ৰত্ততে.
ঘসঞ্ঞো আকারো রস্সমাপজ্জতে সংসাস্ৰেকৰচনেসু ৰিভত্তাদেসেসু পরেসু.
‘‘সাগমো’’তি ৰত্ততে.
সং সাইচ্চেতেসু একৰচনট্ঠানসম্ভূতেসু ৰিভত্তাদেসেসু পরেসু লিঙ্গম্হা সকারাগমো হোতি.
সব্বস্সা সব্বায, সব্বাসং সব্বাসানং, সব্বায, সব্বাহি সব্বাভি, সব্বস্সা সব্বায, সব্বাসং সব্বাসানং.
স্মিংম্হি ‘‘সব্বনামতো, ঘপতো’’তি চ ৰত্ততে.
এতেহি সব্বনামেহি ঘপসঞ্ঞেহি পরস্স স্মিংৰচনস্স নেৰ আয যাদেসা হোন্তীতি আযাভাৰো. ৰাধিকারতো ক্ৰচি হোতি দক্খিণায উত্তরাযাতি আদি.
সংযমাদেসা, সব্বস্সং সব্বাযং, সব্বাসু.
নপুংসকে সব্বং চিত্তং, সব্বানি, হে সব্ব, হে সব্বানি, সব্বং, সব্বানি. সেসং পুল্লিঙ্গে ৰিয ঞেয্যং.
এৰং ¶ কতরাদীনং অঞ্ঞতমসদ্দপরিযন্তানং তীসুপি লিঙ্গেসু রূপনযো.
তত্থ কতরকতমসদ্দা পুচ্ছনত্থা.
উভযসদ্দো দ্ৰিঅৰযৰসমুদাযৰচনো.
ইতরসদ্দো ৰুত্তপ্পটিযোগৰচনো.
অঞ্ঞসদ্দো অধিকতাপরৰচনো.
অঞ্ঞতর অঞ্ঞতমসদ্দা অনিযমত্থা.
‘‘যো, সব্বনামকারতে পঠমো’’তি চ ৰত্ততে.
দ্ৰন্দসমাসট্ঠা সব্বনামকারতো পরো পঠমো যো এত্তমাপজ্জতে ৰা. কতরো চ কতমো চাতি কতরকতমে, কতরকতমা ৰা ইচ্চাদি.
পুব্বাদযো দিসাদিৰৰত্থানৰচনা.
পুব্বো কালো. বহুৰচনে ‘‘ধাতুলিঙ্গেহি পরা পচ্চযা’’তি এত্থ পরাতি নিদ্দেসতো পুব্বাদীহি যোৰচনস্স ৰিকপ্পেনেকারো.
পুব্বে পুব্বা, হে পুব্ব, হে পুব্বে হে পুব্বা, পুব্বং, পুব্বে, পুব্বেন, পুব্বেহি পুব্বেভি, পুব্বস্স, পুব্বেসং পুব্বেসানং. ‘‘স্মাস্মিংনং ৰা’’তি ৰিকপ্পেনাকারেকারা. পুব্বা পুব্বস্মা পুব্বম্হা, পুব্বেহি পুব্বেভি, পুব্বস্স, পুব্বেসং পুব্বেসানং, পুব্বে পুব্বস্মিং পুব্বম্হি, পুব্বেসু.
ইত্থিযং পুব্বা দিসা, পুব্বা পুব্বাযো ইচ্চাদি সব্বাসদ্দসমং.
নপুংসকে ¶ পুব্বং ঠানং, পুব্বানি, হে পুব্ব, হে পুব্বানি, পুব্বং, পুব্বানি, সেসং পুল্লিঙ্গসমং. এৰং পরাপরদক্খিণুত্তরাধরসদ্দা.
‘‘সব্বনামতো, দ্ৰন্দট্ঠা’’তি চ ৰত্ততে.
দ্ৰন্দট্ঠা সব্বনামতো পরস্স যোৰচনস্স ঠপেত্ৰা এত্তং অঞ্ঞং সব্বনামিকং কারিযং ন হোতীতি সংসানমাদেসাভাৰো. পুব্বাপরানং, পুব্বুত্তরানং অধরুত্তরানং, ‘‘নাঞ্ঞং সব্বনামিক’’ন্তি ৰিনাধিকারেন যোগেন ততিযাসমাসেপি. মাসপুব্বায, মাসপুব্বানং.
‘‘নাঞ্ঞং সব্বনামিক’’ন্তি চ ৰত্ততে.
বহুব্বীহিম্হি চ সমাসে সব্বনামিকৰিধানং নাঞ্ঞং হোতি. পিযপুব্বায, পিযপুব্বানং, পিযপুব্বে.
চসদ্দগ্গহণেন দিসত্থসব্বনামানং বহুব্বীহিম্হি সব্বনামিকৰিধানংৰ হোতি.
দক্খিণস্সা চ পুব্বস্সা চ যদন্তরাল়ন্তি অত্থে বহুব্বীহি, দক্খিণপুব্বস্সং, দক্খিণপুব্বস্সা, এৰং উত্তরপুব্বস্সং, উত্তরপুব্বস্সা ইচ্চাদি.
যতেতসদ্দাদীনমালপনে রূপং ন সম্ভৰতি. যসদ্দো অনিযমত্থো.
যো পুরিসো, যে পুরিসা, যং, যে. যা কঞ্ঞা, যা যাযো, যং, যা যাযো. যং চিত্তং, যানি, যং, যানি. সেসং সব্বত্থ সব্বসদ্দসমং.
ত ¶ এত ইম অমু কিংইচ্চেতে পরম্মুখ সমীপ অচ্চন্তসমীপদূর পুচ্ছনত্থৰচনা.
তসদ্দস্স ভেদো. ‘‘ত সি’’ ইতীধ –
‘‘অনপুংসকস্সাযং সিম্হীতি, স’’মিতি চ ৰত্ততে.
এত তইচ্চেতেসং অনপুংসকানং তকারো সকারমাপজ্জতে সিম্হি ৰিভত্তিম্হি. সো পুরিসো.
সব্বনামগ্গহণঞ্চ, ইতো তগ্গহণঞ্চ ৰত্ততে.
তইচ্চেতস্স সব্বনামস্স তকারস্স নত্তং হোতি ৰা সব্বত্থ লিঙ্গেসু. নে তে, নং তং, নে তে, নেন তেন, নেহি নেভি তেহি তেভি.
‘‘সব্বস্স, তস্স ৰা সব্বত্থা’’তি চ ৰত্ততে.
তইচ্চেতস্স সব্বনামস্স সব্বস্সেৰ অত্তং হোতি ৰা স স্মা স্মিং সং সাইচ্চেতেসু ৰচনেসু সব্বত্থ লিঙ্গেসু. অস্স নস্স তস্স, নেসং তেসং নেসানং তেসানং.
‘‘স্মাহিস্মিংনং ম্হাভিম্হি ৰা’’তি ইতো ‘‘স্মাস্মিংনং, ম্হাম্হী’’তি চ ৰত্ততে.
ত ইমইচ্চেতেহি কতাকারেহি পরেসং স্মাস্মিংনং ম্হা ম্হিইচ্চেতে আদেসা ন হোন্তি.
পকতিসন্ধিৰিধান
অথ ¶ সরানমেৰ সন্ধিকারিযে সম্পত্তে পকতিভাৰো ৰুচ্চতে.
‘‘সরা, পকতী’’তি চ ৰত্ততে.
সরা খো সরে পরে ক্ৰচি ছন্দভেদাসুখুচ্চারণট্ঠানে, সন্ধিচ্ছারহিতট্ঠানে চ পকতিরূপানি হোন্তি, ন লোপাদেসৰিকারমাপজ্জন্তেতি অত্থো.
তত্থ পকতিট্ঠানং নাম আলপনন্তা অনিতিস্মিং অচ্ছন্দানুরক্খণে অসমাসে পদন্তদীঘা চ ইকারুকারা চ নামপদন্তাতীতক্রিযাদিম্হীতি এৰমাদি.
আলপনন্তেসু তাৰ – কতমা চানন্দ অনিচ্চসঞ্ঞা, কতমা চানন্দ আদীনৰসঞ্ঞা, সারিপুত্ত ইধেকচ্চো, এহি সিৰিক উট্ঠেহি, উপাসকা ইধেকচ্চো, ভোতি অয্যে, ভিক্খু অরোগং তৰ সীলং, সিঞ্চ ভিক্খু ইমং নাৰং, ভিক্খৰে এৰং ৰদামি, পঞ্চিমে গহপতযো আনিসংসা ইচ্চেৰমাদীসু পকতিভাৰো, পুব্বস্সরলোপযৰাদেসাদযো ন হোন্তি.
ক্ৰচিগ্গহণেন ইতিস্মিং ছন্দানুরক্খণে সন্ধি হোতি, যথা – সক্কা দেৰীতি, নমো তে বুদ্ধ ৰীরত্থু.
সরেতি কিং? সাধু মহারাজাতি, এৰং কির ভিক্খূতি.
অসমাসে পদন্তদীঘেসু – আযস্মা আনন্দো গাথা অজ্ঝভাসি, দেৰা আভস্সরা যথা, তেৰিজ্জা ইদ্ধিপ্পত্তা ¶ চ, ভগৰা উট্ঠাযাসনা, ভগৰা এতদৰোচ, অভিৰাদেত্ৰা একমন্তং অট্ঠাসি, গন্ত্ৰা ওলোকেন্তো, ভূতৰাদী অত্থৰাদী, যং ইত্থী অরহা অস্স, সামাৰতী আহ, পাপকারী উভযত্থ তপ্পতি, নদী ওত্থরতি, যে তে ভিক্খূ অপ্পিচ্ছা, ভিক্খূ আমন্তেসি, ভিক্খূউজ্ঝাযিংসু, ভিক্খূ এৰমাহংসু, ইমস্মিং গামে আরক্খকা, সব্বে ইমে, কতমে একাদস, গম্ভীরে ওদকন্তিকে, অপ্পমাদো অমতপদং, সঙ্ঘো আগচ্ছতু, কো ইমং পথৰিং ৰিচ্চেস্সতি, আলোকো উদপাদি, একো একায, চত্তারো ওঘা.
নিপাতেসুপি – অরে অহম্পি, সচে ইমস্স কাযস্স, নো অভিক্কমো, অহো অচ্ছরিযো, অথো অন্তো চ, অথ খো আযস্মা, অথো ওট্ঠৰচিত্তকা, ততো আমন্তযী সত্থা.
ক্ৰচিগ্গহণেন অকার ইতীৰেৰেত্থাদীসু সন্ধিপি. যথা – আগতত্থ, আগতম্হা, কতমাস্সু চত্তারো, অপ্পস্সুতাযং পুরিসো, ইত্থীতি, চ মরীৰ, সব্বেৰ, স্ৰেৰ, এসেৰ নযো, পরিসুদ্ধেত্থাযস্মন্তো, নেত্থ, তং কুতেত্থ লব্ভা, সচেস ব্রাহ্মণ, তথূপমং, যথাহ.
অসমাসেতি কিং? জিৰ্হাযতনং, অৰিজ্জোঘো, ইত্থিন্দ্রিযং, অভিভাযতনং, ভযতুপট্ঠানং. অচ্ছন্দানুরক্খণেতি ¶ কিং? সদ্ধীধ ৰিত্তং পুরিসস্স সেট্ঠং, যো মিস্সরো.
নামপদন্তইকারুকারেসু – গাথাহি অজ্ঝভাসি, পুপ্ফানি আহরিংসু, সত্থু অদাসি.
ক্ৰচীতি কিং? মনসাকাসি.
সরা খো ব্যঞ্জনে পরে পকতিরূপা হোন্তীতি যেভুয্যেন দীঘরস্সলোপেহি ৰিকারাভাৰো. যথা – অচ্চযো, পচ্চযো, ভাসতি ৰা করোতি ৰা, ৰেদনাক্খন্ধো, ভাগ্যৰা, ভদ্রো কসামিৰ, দীযতি, তুণ্হীভূতো, সো ধম্মং দেসেতি.
ইতি পকতিসন্ধিৰিধানং নিট্ঠিতং.
ব্যঞ্জনসন্ধিৰিধান
অথ ব্যঞ্জনসন্ধি ৰুচ্চতে.
‘‘ব্যঞ্জনে’’তি অধিকারো, ‘‘সরা, ক্ৰচী’’তি চ ৰত্ততে.
সরা খো ব্যঞ্জনে পরে ক্ৰচি দীঘং পপ্পোন্তীতি সুত্তসুখুচ্চারণছন্দানুরক্খণট্ঠানেসু দীঘো.
ত্যস্স পহীনা ত্যাস্স পহীনা, স্ৰস্স স্ৰাস্স, মধুৰ মঞ্ঞতি বালো মধুৰা মঞ্ঞতী বালো, তথা এৰং গামে মুনী ¶ চরে, খন্তী পরমং তপো তিতিক্খা, ন মঙ্কূ ভৰিস্সামি, স্ৰাক্খাতো, য্ৰাহং, কামতো জাযতী সোকো, কামতো জাযতী ভযং, সক্কো উজূ চ সুহুজূ চ, অনূপঘাতো, দূরক্খং, দূরমং, সূরক্খং, দূহরতা.
ক্ৰচীতি কিং? ত্যজ্জ, স্ৰস্স, পতিলিয্যতি.
যিট্ঠং ৰা হুতং ৰা লোকে, যদি ৰা সাৰকে, পুগ্গলা ধম্মদসা তে, ভোৰাদী নাম সো হোতি, যথাভাৰী গুণেন সো ইতীধ –
পুব্বস্মিংযেৰাধিকারে –
সরা খো ব্যঞ্জনে পরে ক্ৰচি রস্সং পপ্পোন্তীতি ছন্দানুরক্খণে, আগমে, সংযোগে চ রস্সত্তং.
ছন্দানুরক্খণে তাৰ যিট্ঠংৰ হুতংৰ লোকে, যদিৰ সাৰকে, পুগ্গল ধম্মদসা তে, ভোৰাদি নাম সো হোতি, যথাভাৰি গুণেন সো.
আগমে যথযিদং, সম্মদক্খাতো.
সংযোগে পরাকমো পরক্কমো, আসাদো অস্সাদো, এৰং তণ্হক্খযো, ঝানস্স লাভিম্হি, ৰসিম্হি, থুল্লচ্চযো.
ক্ৰচীতি কিং? মাযিদং, মনসা দঞ্ঞা ৰিমুত্তানং, যথাক্কমং, আখ্যাতিকং, দীয্যতি, সূয্যতি.
এসো খো ব্যন্তিং কাহিতি, সো গচ্ছং ন নিৰত্ততি ইচ্চত্র –
তস্মিংযেৰাধিকারে –
৩৯. লোপঞ্চ ¶ তত্রাকারো.
সরা খো ব্যঞ্জনে পরে ক্ৰচি লোপং পপ্পোন্তি, তত্র লুত্তে ঠানে অকারাগমো চ হোতি. এততসদ্দন্তোকারস্সেৰাযং লোপো.
এস খো ব্যন্তিং কাহিতি, স গচ্ছং ন নিৰত্ততি, এৰং এস ধম্মো, এস পত্তোসি, স মুনি, স সীলৰা.
ক্ৰচীতি কিং? এসো ধম্মো, সো মুনি, সো সীলৰা.
চসদ্দেন এতসদ্দন্তস্স সরেপি ক্ৰচি লোপো. যথা – এস অত্থো, এস আভোগো, এস ইদানি.
ৰিপরিণামেন ‘‘সরম্হা, ব্যঞ্জনস্সা’’তি চ ৰত্ততে.
সরম্হা পরস্স ব্যঞ্জনস্স দ্ৰেভাৰো হোতি ঠানে. দ্ৰিন্নং ভাৰো দ্ৰিভাৰো, সো এৰ দ্ৰেভাৰো.
এত্থ চ ঠানং নাম রস্সাকারতো পরং প পতি পটিকমুকুস কুধ কী গহ জুত ঞাসি সু সম্ভূ সর সসাদীনমাদিব্যঞ্জনানং দ্ৰেভাৰং, তিক তয তিংস ৰতাদীনমাদি চ, ৰতু ৰটুদিসাদীনমন্তঞ্চ, উ দু নি-উপসগ্গ ত চতু ছ সন্তসদ্দাদেসাদিপরঞ্চ, অপদন্তা নাকারদীঘতো যকারাদি চ,
যৰতং তলনাদীন-মাদেসো চ সযাদিনং;
সহ ধাত্ৰন্তস্সাদেসো, সীসকারো তপাদিতো.
ছন্দানুরক্খণে চ – ঘর ঝে ধংসু ভমাদীনমাদি চ, রস্সাকারতো ৰগ্গানং চতুত্থদুতিযা চ ইচ্চেৰমাদি.
তত্থ ¶ প পতি পটীসু তাৰ – ইধ পমাদো ইধপ্পমাদো, এৰং অপ্পমাদো, ৰিপ্পযুত্তো, সুপ্পসন্নো, সম্মা পধানং সম্মপ্পধানং, রস্সত্তং, অপ্পতিৰত্তিযো, অধিপতিপ্পচ্চযো, সুপ্পতিট্ঠিতো, অপ্পটিপুগ্গলো, ৰিপ্পটিসারো, সুপ্পটিপন্নো, সুপ্পটিপত্তি.
কমাদিধাতূসু – পক্কমো, পটিক্কমো, হেতুক্কমো, আকমতি অক্কমতি, এৰং পরক্কমতি, যথাক্কমং.
পক্কোসতি, পটিক্কোসতি, অনুক্কোসতি, আকোসতি, অক্কোসতি.
অক্কুদ্ধো, অতিক্কোধো.
ধনক্কীতো, ৰিক্কযো, অনুক্কযো.
পগ্গহো, ৰিগ্গহো, অনুগ্গহো, নিগ্গহো, চন্দগ্গহো, দিট্ঠিগ্গাহো.
পজ্জোতো, ৰিজ্জোততি, উজ্জোতো.
কতঞ্ঞূ, ৰিঞ্ঞূ, পঞ্ঞাণং, ৰিঞ্ঞাণং, অনুঞ্ঞা, মনুঞ্ঞা, সমঞ্ঞা.
অৰস্সযো, নিস্সযো, সমুস্সযো.
অপ্পস্সুতো, ৰিস্সুতো, বহুস্সুতো, আসৰা অস্সৰা.
পস্সম্ভন্তো, ৰিস্সম্ভতি.
অট্টস্সরো, ৰিস্সরতি, অনুস্সরতি.
পস্সসন্তো, ৰিস্সসন্তো, মহুস্সসন্তো, আসাসো অস্সাসো.
অৰিস্সজ্জেন্তো, ৰিস্সজ্জেন্তো, পরিচ্চজন্তো, উপদ্দৰো, উপক্কিলিট্ঠো, মিত্তদ্দু, আযব্বযো, উদব্বহি ইচ্চাদি.
সরম্হাতি ¶ কিং? সম্পযুত্তো, সম্পতিজাতো, সম্পটিচ্ছন্নং, সঙ্কমন্তো, সঙ্গহো.
ঠানেতি কিং? মা চ পমাদো, পতিগয্হতি, ৰচীপকোপং রক্খেয্য, যে পমত্তা যথা মতা, মনোপকোপং রক্খেয্য, ইধ মোদতি, পেচ্চ মোদতি.
তিকাদীসু – কুসলত্তিকং, পীতিত্তিকং, হেতুত্তিকং, ৰেদনাত্তিকং, লোকত্তযং, বোধিত্তযং, ৰত্থুত্তযং. একত্তিংস, দ্ৰত্তিংস, চতুত্তিংস. সীলব্বতং, সুব্বতো, সপ্পীতিকো, সমন্নাগতো, পুনপ্পুনং ইচ্চাদি.
ৰতু ৰটু দিসাদীনমন্তে যথা – ৰত্ততি, ৰট্টতি, দস্সনং, ফস্সো ইচ্চাদি.
উ দু নি উপসগ্গাদিপরেসু – উকংসো উক্কংসো. দুকরং দুক্করং, নিকঙ্খো নিক্কঙ্খে.
এৰং উগ্গতং, দুচ্চরিতং, নিজ্জটং, উঞ্ঞাতং, উন্নতি, উত্তরো, দুক্করো, নিদ্দরো, উন্নতো, দুপ্পঞ্ঞো, দুব্বলো, নিম্মলো, উয্যুত্তো, দুল্লভো, নিব্বত্তো, উস্সাহো, দুস্সহো, নিস্সারো.
তথা তক্করো, তজ্জো, তন্নিন্নো, তপ্পভৰো, তম্মযো.
চতুক্কং, চতুদ্দিসং, চতুপ্পাদো, চতুব্বিধং, চতুস্সালং.
ছক্কং, ছন্নৰুতি, ছপ্পদিকা, ছব্বস্সানি.
সক্কারো, সক্কতো, সদ্দিট্ঠি, সপ্পুরিসো, মহব্বলো.
ঠানেতি কিং? নিকাযো, নিদানং, নিৰাসো, নিৰাতো, ততো, চতুৰীসতি, ছসট্ঠি.
যকারাদিম্হি ¶ – নীয্যতি, সূয্যতি, অভিভূয্য, ৰিচেয্য, ৰিনেয্য, ধেয্যং, নেয্যং, সেয্যো, জেয্যো, ৰেয্যাকরণো.
আদিসদ্দেন এত্তো, এত্তাৰতা.
অনাকারগ্গহণং কিং? মালায, দোলায, সমাদায.
ঠানেতি কিং? উপনীযতি, সূযতি, তোযং.
যৰতমাদেসে – জাতি অন্ধো, ৰিপলি আসো, অনি আযো, যদি এৰং, অপি একচ্চে, অপি একদা ইচ্চত্র, ইকারস্স ‘‘ইৰণ্ণো যং নৰা’’তি যকারে কতে –
‘‘সব্বস্স সো দাম্হি ৰা’’তি ইতো মণ্ডূকগতিযা ৰাতি ৰত্ততে.
৪১. যৰতং তলনদকারানং ব্যঞ্জনানি চলঞজকারত্তং.
যকারৰন্তানং তলনদকারানং সংযোগব্যঞ্জনানি যথাক্কমং চলঞজকারত্তমাপজ্জন্তে ৰা.
কারগ্গহণং যৰতং সকার ক চ ট পৰগ্গানং সকারকচটপৰগ্গাদেসত্থং, তথা যৰতং ত ধ ণকারানং ছ ঝঞকারাদেসত্থঞ্চ, ততো যৰতমাদেসস্স অনেন দ্ৰিভাৰো.
জচ্চন্ধো, ৰিপল্লাসো, অঞ্ঞাযো, যজ্জেৰং, অপ্পেকচ্চে অপ্পেকদা.
ৰাতি কিং? পটিসন্থারৰুত্যস্স, বাল্যং, আলস্যং.
সরম্হাতি কিং? অঞাযো, আকাসানঞ্চাযতনং.
তপাদিতো সিম্হি – তপস্সী, যসস্সী.
ছন্দানুরক্খণে ¶ – নপ্পজ্জহে ৰণ্ণবলং পুরাণং, উজ্জুগতেসু সেয্যো, গচ্ছন্তি সুগ্গতিন্তি.
ৰগ্গচতুত্থদুতিযেসু পন তস্মিংযেৰাধিকারে ‘‘পরদ্ৰেভাৰো ঠানে’’তি চ ৰত্ততে.
ৰগ্গচতুত্থদুতিযানং সদিসৰসেন দ্ৰিভাৰে সম্পত্তে নিযমত্থমাহ.
৪২. ৰগ্গে ঘোসাঘোসানং ততিযপঠমা.
সরম্হা পরভূতানং ৰগ্গে ঘোসাঘোসানং ব্যঞ্জনানং যথাক্কমং ৰগ্গততিয পঠমক্খরা দ্ৰিভাৰং গচ্ছন্তি ঠানেতি ঠানাসন্নৰসেন তব্বগ্গে ততিযপঠমাৰ হোন্তি.
এত্থ চ সম্পত্তে নিযমত্তা ঘোসাঘোসগ্গহণেন চতুত্থদুতিযাৰ অধিপ্পেতা, ইতরথা অনিট্ঠপ্পসঙ্গোসিযা. তেন ‘‘কতঞ্ঞূ, তন্নযো, তম্মযো’’তিআদীসু ৰগ্গপঞ্চমানং সতিপি ঘোসত্তে ততিযপ্পসঙ্গোন হোতি, ঠানাধিকারতো ৰা.
ঘরাদীসু প উ দু নিআদিপরচতুত্থেসু তাৰ – পঘরতি পগ্ঘরতি, এৰং উগ্ঘরতি, উগ্ঘাটেতি, দুগ্ঘোসো, নিগ্ঘোসো, এসেৰ চজ্ঝানফলো, পঠমজ্ঝানং, অভিজ্ঝাযতি, উজ্ঝাযতি, ৰিদ্ধংসেতি, উদ্ধংসিতো, উদ্ধারো, নিদ্ধারো, নিদ্ধনো, নিদ্ধুতো, ৰিব্ভন্তো, উব্ভতো, দুব্ভিক্খং, নিব্ভযং, তব্ভাৰো, চতুদ্ধা, চভুব্ভি, ছদ্ধা, সদ্ধম্মো, সব্ভূতো, মহদ্ধনো, মহব্ভযং.
যৰত মাদেসাদীসু – বোজ্ঝঙ্গা, আসব্ভং, বুজ্ঝিতব্বং, বুজ্ঝতি.
ঠানেতি ¶ কিং? সীলৰন্তস্স ঝাযিনো, যে ঝানপ্পসুতা ধীরা, নিধানং, মহাধনং.
রস্সাকারতোপরং ৰগ্গদুতিযেসু – পঞ্চ খন্ধা পঞ্চক্খন্ধা, এৰংরূপক্খন্ধো, অক্খমো, অভিক্খণং, অৰিক্খেপো, জাতিক্খেত্তং, ধাতুক্খোভো, আযুক্খযো. সেতছত্তং সেতচ্ছত্তং, এৰং সব্বচ্ছন্নং, ৰিচ্ছিন্নং, বোধিচ্ছাযা, জম্বুচ্ছাযা, সমুচ্ছেদো. তত্র ঠিতো তত্রট্ঠিতো, এৰং থলট্ঠং, জলট্ঠং, অধিট্ঠিতং, নিট্ঠিতং, চত্তারিট্ঠানানি, গরুট্ঠানিযো, সমুট্ঠিতো, সুপ্পট্ঠানো. যসত্থেরো, যত্থ, তত্থ, পত্থরতি, ৰিত্থারো, অভিত্থুতো, ৰিত্থম্ভিতো, অনুত্থুনং, চতুত্থো, কুত্থ. পপ্ফোটেতি, মহপ্ফলং, নিপ্ফলং, ৰিপ্ফারো, পরিপ্ফুসেয্য, মধুপ্ফাণিতং.
আকারতো – আখাতো আক্খাতো, এৰং তণ্হাক্খযো, আণাক্খেত্তং, সঞ্ঞাক্খন্ধো, আছাদযতি, আচ্ছাদযতি, এৰং আচ্ছিন্দতি, নাৰাট্ঠং, আত্থরতি, আপ্ফোটেতি.
সরম্হাতি কিং? সঙ্খারো, তঙ্খণে, সঞ্ছন্নং, তণ্ঠানং, সন্থুতো, তম্ফলং.
ঠানেতি কিং? পূৰখজ্জকং, তস্স ছৰিযাদীনি ছিন্দিত্ৰা, যথা ঠিতং, কথং, কম্মফলং.
নিকমতি, নিপত্তি, নিচযো, নিচরতি, নিতরণং ইচ্চত্র – ‘‘দো ধস্স চা’’তি এত্থ চগ্গহণস্স বহুলত্থত্তা তেন চগ্গহণেন যথাপযোগং বহুধা আদেসো সিযা.
যথা – নি উপসগ্গতো কমু পদ চি চর তরানং পঠমস্স ৰগ্গদুতিযো ইমিনা দ্ৰিত্তং, নিক্খমতি, নিপ্ফত্তি, নিচ্ছযো, নিচ্ছরতি, নিত্থরণং.
তথা ¶ বো ৰস্স কুৰ দিৰ সিৰ ৰজাদীনং দ্ৰিরূপস্সাতি ৰকারদ্ৰযস্স বকারদ্ৰযং, যথা – কুব্বন্তো, এৰং কুব্বানো, কুব্বন্তি, সধাত্ৰন্তযাদেসস্স দ্ৰিত্তং. দিৰতি দিব্বতি, এৰং দিব্বন্তো, সিব্বতি, সিব্বন্তো, পৰজতি পব্বজতি, পব্বজন্তো, নিৰানং নিব্বানং, নিব্বুতো, নিব্বিন্দতি, উদব্বযং ইচ্চাদি.
লো রস্স পরি তরুণাদীনং ক্ৰচি. পরিপন্নো পলিপন্নো, এৰং পলিবোধো, পল্লঙ্কং, তরুণো তলুনো, মহাসালো, মালুতো, সুখুমালো.
টো তস্স দুক্কতাদীনং ক্ৰচি. যথা – দুক্কতং দুক্কটং, এৰং সুকটং, পহটো, পত্থটো, উদ্ধটো, ৰিসটো ইচ্চাদি.
কো তস্স নিযতাদীনং ক্ৰচি. নিযতো নিযকো.
যো জস্স নিজাদিস্স ৰা, নিজংপুত্তং নিযংপুত্তং.
কো গস্স কুলূপগাদীনং, কুলূপগো কুলূপকো.
তথা ণো নস্স প পরিআদিতো. পনিধানং পণিধানং, এৰং পণিপাতো, পণামো, পণীতং, পরিণতো, পরিণামো, নিন্নযো নিণ্ণযো, এৰং উণ্ণতো, ওণতো ইচ্চাদি.
পতিঅগ্গি, পতিহঞ্ঞতি ইতীধ –
পতিইচ্চেতস্স উপসগ্গস্স সরে ৰা ব্যঞ্জনে ৰা পরে ক্ৰচি পটিআদেসো হোতি পুব্বস্সরলোপো. পটগ্গি, পটিহঞ্ঞতি.
ক্ৰচীতি কিং? পচ্চত্তং, পতিলীযতি.
পুথজনো পুথভূতং ইতীধ ‘‘অন্তো’’তি ৰত্ততে.
৪৪. পুথস্সু ¶ ব্যঞ্জনে.
পুথইচ্চেতস্স অন্তো সরো উকারো হোতি ব্যঞ্জনে পরে, দ্ৰিত্তং. পুথুজ্জনো, পুথুভূতং.
ব্যঞ্জনেতি কিং? পুথ অযং. ‘‘পুথস্স অ পুথ’’ইতি সমাসেনেৰ সিদ্ধে পুন অন্তগ্গহণাধিকারেন ক্ৰচি অপুথন্তস্সাপি উত্তং সরে.
মনো অঞ্ঞং মনুঞ্ঞং, এৰং ইমং এৰুমং, পরলোপো, ইতি এৰং ইত্ৰেৰং, উকারস্স ৰকারো.
অৰকাসো, অৰনদ্ধো, অৰৰদতি, অৰসানমিতীধ –
‘‘ক্ৰচি ব্যঞ্জনে’’তি চ ৰত্ততে.
অৰইচ্চেতস্স উপসগ্গস্স ওকারো হোতি ক্ৰচি ব্যঞ্জনে পরে. ওকাসো, ওনদ্ধো, ওৰদতি, ওসানং.
ক্ৰচীতি কিং? অৰসানং, অৰসুস্সতু.
ব্যঞ্জনেতি কিং? অৰযাগমনং, অৰেক্খতি.
অৰগতে সূরিযে, অৰগচ্ছতি, অৰগহেত্ৰা ইতীধ –
‘‘অৰস্সে’’তি ৰত্ততে ওগ্গহণঞ্চ.
৪৬. তব্বিপরীতূপপদে ব্যঞ্জনে চ.
অৰসদ্দস্স উপপদে তিট্ঠমানস্স তস্সোকারস্স ৰিপরীতো চ হোতি ব্যঞ্জনে পরে.
তস্স ৰিপরীতো তব্বিপরীতো, উপোচ্চারিতং পদং উপপদং, ওকারৰিপরীতোতি উকারস্সেতং অধিৰচনং. চসদ্দো কত্থচি ¶ নিৰত্তনত্থো, দ্ৰিত্তং. উগ্গতে সূরিযে, উগ্গচ্ছতি, উগ্গহেত্ৰা.
অতিপ্পখো তাৰ, পরসতং, পরসহস্সং ইতীধ –
‘‘আগমো’’তি ৰত্ততে.
ব্যঞ্জনে পরে ক্ৰচি ওকারাগমো হোতীতি অতিপ্প পরসদ্দেহি ওকারাগমো ‘‘যৰমদ’’ইচ্চাদিসুত্তে চসদ্দেন অতিপ্পতো গকারাগমো চ.
অতিপ্পগো খো তাৰ, পরোসতং, পরোসহস্সং, এত্থ ‘‘সরা সরে লোপ’’ন্তি পুব্বস্সরলোপো.
মনমযং, অযমযং ইতীধ ‘‘মনোগণাদীন’’ন্তি ৰত্ততে.
এতেসং মনোগণাদীনমন্তো ওত্তমাপজ্জতে ৰিভত্তিলোপে কতে.
মনোমযং, অযোমযং, এৰং মনোসেট্ঠা, অযোপত্তো, তপোধনো, তমোনুদো, সিরোরুহো, তেজোকসিণং, রজোজল্লং, অহোরত্তং, রহোগতো.
আদিসদ্দেন আপোধাতু, ৰাযোধাতু.
সীহগতিযা ৰাধিকারতো ইধ ন ভৰতি, মনমত্তেন মনচ্ছট্ঠানং, অযকপল্লং, তমৰিনোদনো, মনআযতনং.
ইতি ব্যঞ্জনসন্ধিৰিধানং নিট্ঠিতং.
নিগ্গহীতসন্ধিৰিধান
অথ ¶ নিগ্গহীতসন্ধি ৰুচ্চতে.
তণ্হং করো, রণং জহো, সং ঠিতো, জুতিং ধরো, সং মতো ইতীধ ‘‘নিগ্গহীত’’ন্তি অধিকারো, ‘‘ব্যঞ্জনে’’তি ৰত্ততে.
ৰগ্গভূতে ব্যঞ্জনে পরে নিগ্গহীতং খো ৰগ্গন্তং ৰা পপ্পোতীতি নিমিত্তানুস্ৰরানং ঠানাসন্নৰসেন তব্বগ্গপঞ্চমো হোতি. ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ৰাসদ্দো. তেন ‘‘তণ্হঙ্করো, রণঞ্জহো, সণ্ঠিতো, জুতিন্ধরো, সম্মতো’’তিআদীসু নিচ্চং.
তঙ্করোতি তং করোতি, তঙ্খণং তংখণং, সঙ্গহো সংগহো, তঙ্ঘতং তং ঘতং. ধম্মঞ্চরে ধম্মং চরে, তঞ্ছন্নং তং ছন্নং, তঞ্জাতং তং জাতং, তঞ্ঞাণং তং ঞাণং. তণ্ঠানং তং ঠানং, তণ্ডহতি ভং ডহতি. তন্তনোতি তং তনোতি, তন্থিরং তং থিরং, তন্দানং তং দানং, তন্ধনং তং ধনং, তন্নিচ্চুতং তং নিচ্চুতং. তম্পত্তো তং পত্তো, তম্ফলং তং ফলং, তেসম্বোধো তেসং বোধো, সম্ভূতো সংভূতো, তম্মিত্তং তং মিত্তং. কিঙ্কতো কিং কতো, দাতুঙ্গতো দাতুং গতোতি এৰমাদীসু ৰিকপ্পেন.
ইধ ন ভৰতি, ন তং কম্মং কতং সাধু, সরণং গচ্ছামি.
সতি চোপরি ৰাগ্গহণে ৰিজ্ঝন্তরে ৰা ইধ ৰাগ্গহণকরণমত্থন্তরৰিঞ্ঞাপনত্থং, তেন নিগ্গহীতস্স সংউপসগ্গপুমন্তস্স লে লকারো. যথা – পটিসংলীনো পটিসল্লীনো, এৰং পটিসল্লাণো, সল্লক্খণা, সল্লেখো, সল্লাপো, পুংলিঙ্গং পুল্লিঙ্গং.
পচ্চত্তং এৰ, তং এৰ, তঞ্হি তস্স, এৰঞ্হি ৰো ইতীধ ‘‘ৰা’’তি অধিকারো.
৫০. এহে ¶ ঞং.
একারহকারে পরে নিগ্গহীতং খো ঞকারং পপ্পোতি ৰা, একারে ঞাদেসস্স দ্ৰিভাৰো.
পচ্চত্তঞ্ঞেৰপচ্চত্তং এৰ, তঞ্ঞেৰ তং এৰ, তঞ্হি তস্স তঞ্হি তস্স, এৰঞ্হি ৰো এৰঞ্হি ৰো.
ৰৰত্থিতৰিভাসত্তা ৰাসদ্দস্স এৰহিনিপাততো অঞ্ঞত্থ ন হোতি, যথা – এৰমেতং, এৰং হোতি.
সংযোগো, সংযোজনং, সংযতো, সংযাচিকায, যং যদেৰ, আনন্তরিকং যমাহু ইতীধ ‘‘ঞ’’মিতি ৰত্ততে.
নিগ্গহীতং খো যকারে পরে সহ যকারেন ঞকারং পপ্পোতি ৰা, ঞাদেসস্স দ্ৰিত্তং.
সঞ্ঞোগো সংযোগো, সঞ্ঞোজনং সংযোজনং, সঞ্ঞতো সংযতো, সঞ্ঞাচিকায সংযাচিকায, যঞ্ঞদেৰ যং যদেৰ, আনন্তরিকঞ্ঞমাহু আনন্তরিকং যমাহু.
ৰাসদ্দস্স ৰৰত্থিতৰিভাসত্তাৰ সংপদন্ততো চ সব্বনামযকারপরতো চ নিগ্গহীতা অঞ্ঞত্থ ন হোতি. যথা – এতং যোজনং, তং যানং, সরণং যন্তি.
এত্থ চ ‘‘সহ যে চা’’তি ৰত্তব্বে ‘‘স যে চা’’তি ৰচনতো সুত্তন্তেসু সুখুচ্চারণত্থমক্খরলোপোপীতি দট্ঠব্বং, তেন পটিসঙ্খায যোনিসো পটিসঙ্খা যোনিসো, সযং অভিঞ্ঞায সচ্ছিকত্ৰা সযং অভিঞ্ঞা সচ্ছিকত্ৰা, পরিযেসনায পরিযেসনাতিআদি সিজ্ঝতি.
তং ¶ অহং ব্রূমি, যং আহু, ধনং এৰ, কিং এতং, নিন্দিতুং অরহতি, যং অনিচ্চং, তং অনত্তা, এতং অৰোচ, এতং এৰ ইচ্চত্র –
নিগ্গহীতস্স খো সরে পরে মকারদকারাদেসা হোন্তি ৰা. এত্থ চ ৰাসদ্দাধিকারস্স ৰৰত্থিতৰিভাসত্তা দকারো যতেতসদ্দতো পরস্সেৰ.
তমহং ব্রূমি, যমাহু, ধনমেৰ, কিমেতং, নিন্দিতুমরহতি, যদনিচ্চং, তদনত্তা, এতদৰোচ, এতদেৰ.
ৰাতি কিং? তং অহং, এতং এৰ, অক্কোচ্ছি মং অৰধি মং.
এত্থ চ মদাতি যোগৰিভাগেন ব্যঞ্জনেপি ৰা মকারো. তেন ‘‘বুদ্ধম সরণম গচ্ছামী’’তিআদি সিজ্ঝতি.
তাসং অহং সন্তিকে, ৰিদূনং অগ্গং, তস্স অদাসিং অহং ইতীধ ‘‘সরে’’তি ৰত্ততে.
নিগ্গহীতং খো সরে পরে লোপং পপ্পোতি ক্ৰচি ছন্দানুরক্খণে সুখুচ্চারণট্ঠানে. পুব্বস্সরলোপো, পরস্স অসংযোগন্তস্স দীঘো.
তাসাহং সন্তিকে, ৰিদূনগ্গং, তস্স অদাসাহং, তথাগতাহং, এৰাহং, ক্যাহং.
ক্ৰচীতি কিং? এৰমস্স, কিমহং.
অরিযসচ্চানং দস্সনং, এতং বুদ্ধানং সাসনং, সংরত্তো, সংরাগো, সংরম্ভো, অৰিসংহারো, চিরং পৰাসিং, গন্তুং কামো, গন্তুং মনো ইতীধ ‘‘ক্ৰচি লোপ’’ন্তি ৰত্ততে.
৫৪. ব্যঞ্জনে ¶ চ.
নিগ্গহীতং খো ব্যঞ্জনে চ পরে লোপং পপ্পোতি ক্ৰচি ছন্দানুরক্খণাদিম্হি. রকারহকারেসু উপসগ্গন্তস্স দীঘো.
অরিযসচ্চান দস্সনং, এতং বুদ্ধান সাসনং, সারত্তো, সারাগো, সারম্ভো, অৰিসাহারো, চিরপ্পৰাসিং, দ্ৰিত্তং, গন্তুকামো, গন্তুমনো.
ক্ৰচীতি কিং? এতং মঙ্গলমুত্তমং.
কতং ইতি, কিং ইতি, অভিনন্দুং ইতি, উত্তত্তং ইৰ, চক্কং ইৰ, কলিং ইদানি, কিং ইদানি, ত্ৰং অসি, ইদং অপি, উত্তরিং অপি, দাতুং অপি, সদিসং এৰ ইতীধ ‘‘নিগ্গহীতম্হা, লোপ’’ন্তি চ ৰত্ততে.
নিগ্গহীতম্হা পরো সরো লোপং পপ্পোতি ৰা. নিগ্গহীতস্স ৰগ্গন্তত্তং.
কতন্তি, কিন্তি, অভিনন্দুন্তি, উত্তত্তংৰ, চক্কংৰ, কলিন্দানি, কিন্দানি, ত্ৰংসি, ইদম্পি, উত্তরিম্পি, দাতুম্পি, সদিসংৰ.
ৰাতি কিং? কতং ইতি, কিমিতি, দাতুমপি, সামং এৰ.
অযম্পি ৰাসদ্দস্স ৰৰত্থিতৰিভাসত্তা ইতীৰীদানিসীপেৰাদিতো অঞ্ঞত্থ ন হোতি. যথা – অহং এত্থ, এতং অহোসি.
এৰং অস্স তে আসৰা, পুপ্ফং অস্সা উপ্পজ্জতি ইতীধ সরে পরে লুত্তে ৰিপরিণামেন ‘‘পরস্মিং, সরে, লুত্তে’’তি চ ৰত্ততে.
৫৬. ব্যঞ্জনো ¶ চ ৰিসঞ্ঞোগো.
নিগ্গহীতম্হা পরস্মিং সরে লুত্তে ব্যঞ্জনো সঞ্ঞোগো চে, ৰিসঞ্ঞোগোৰ হোতীতি সংযোগেকদেসস্স পুরিমব্যঞ্জনস্স লোপো.
দ্ৰিন্নং ব্যঞ্জনানমেকত্র ঠিতি সঞ্ঞোগো, ইধ পন সংযুজ্জতীতি সঞ্ঞোগো, পুরিমো ৰণ্ণো, ৰিগতো সঞ্ঞোগো অস্সাতি ৰিসঞ্ঞোগো, পরো.
এৰং স তে আসৰা, পুপ্ফংসা উপ্পজ্জতি.
লুত্তেতি কিং? এৰমস্স.
চসদ্দেন তিণ্ণং ব্যঞ্জনানং সরূপসংযোগোপি ৰিসঞ্ঞোগো হোতি. যথা – অগ্যাগারং, ৰুত্যস্স.
চক্খু উদপাদি, অৰ সিরো, যাৰচিধ ভিক্খৰে, অণুথূলানি, ত সম্পযুত্তা ইভীধ ‘‘সরে, আগমো, ক্ৰচি, ব্যঞ্জনে’’তি চ ৰত্ততে.
নিগ্গহীতঞ্চ আগমো হোতি সরে ৰা ব্যঞ্জনে ৰা ক্ৰচি সুখুচ্চারণট্ঠানে. নিগ্গহীতস্স রস্সানুগতত্তা রস্সতোযেৰাযং.
চক্খুং উদপাদি, অৰংসিরো, যাৰঞ্চিধ ভিক্খৰে, অণুংথূলানি, তংসম্পযুত্তা, এৰং তঙ্খণে, তংসভাৰো.
ক্ৰচীতি কিং? ন হি এতেহি, ইধ চেৰ.
এৰং ৰুত্তে, তং সাধু, একং সমযং ভগৰা, অগ্গিংৰ সনমং ইতীধ লোপাদেসকারিযে সম্পত্তে যেভুয্যেন তদপৰাদত্থমাহ.
৫৮. অং ¶ ব্যঞ্জনে নিগ্গহীতং.
নিগ্গহীতং খো ব্যঞ্জনে পরে অংইতি হোতি.
অকারো উচ্চারণত্থো, ‘‘সরলোপো’’তিআদিনা পুব্বস্সরলোপো ৰা.
এৰং ৰুত্তে, তং সাধু, একং সমযং ভগৰা, অগ্গিংৰ সন্ধমং.
ইধ অৰুত্তৰিসেসানম্পি ৰুত্তনযাতিদেসত্থমতিদেসমাহ.
যে ইধ অম্হেহি ৰিসেসতো ন উপদিট্ঠা উপসগ্গনিপাতাদযো, তেসং ৰুত্তযোগতো ৰুত্তনযেন সরসন্ধাদীসু ৰুত্তনযানুসারেন রূপসিদ্ধি ৰেদিতব্বা.
তেন ‘‘দো ধস্স চা’’তি সুত্তে চসদ্দেন পরিযাদীনং রহনাদিৰণ্ণস্স ৰিপরিযযো যৰাদীহি, যথা – পরিযুদাহাসি পযিরুদাহাসি, অরিযস্স অযিরস্স, বহ্ৰাবাধো বৰ্হাবাধো, ন অভিনেয্য অনভিনেয্য.
‘‘তং ইমিনাপি জানাথা’’তি এত্থ ‘‘পরো ৰা সরো’’তি সরে লুত্তে ‘‘তত্রাকারো’’তি যোগৰিভাগেন অকারো নিগ্গহীতস্স দকারো, তদমিনাপি জানাথ ইচ্চাদি.
ইতি নিগ্গহীতসন্ধিৰিধানং নিট্ঠিতং.
সঞ্ঞাৰিধানং সরসন্ধি সন্ধি,
নিসেধনং ব্যঞ্জনসন্ধি সন্ধি;
যো নিগ্গহীতস্স চ সন্ধিকপ্পে,
সুনিচ্ছযো সোপি মযেত্থ ৰুত্তো.
ইতি রূপসিদ্ধিযং সন্ধিকণ্ডো
পঠমো.
২. নামকণ্ড
অথ ¶ নামিকৰিভত্যাৰতারো ৰুচ্চতে.
অত্থাভিমুখং নমনতো, অত্তনি চত্থস্স নামনতো নামং, দব্বাভিধানং.
তং পন দুৰিধং অন্ৰত্থরুল়্হীৰসেন, তিৰিধং পুমিত্থিনপুংসকলিঙ্গৰসেন. যথা – রুক্খো, মালা, ধনং.
চতুব্বিধং সামঞ্ঞগুণক্রিযাযদিচ্ছাৰসেন, যথা – রুক্খো, নীলো, পাচকো, সিরিৰড্ঢোতিআদি.
অট্ঠৰিধং অৰণ্ণিৰণ্ণুৰণ্ণোকারনিগ্গহীতন্তপকতিভেদেন.
পুল্লিঙ্গ
তত্থ পঠমং অকারন্তম্হা পুল্লিঙ্গা জাতিনিমিত্তা পুরিসসদ্দা স্যাদিৰিভত্তিযো পরা যোজীযন্তে.
অধিকারোযং. তত্থ পঞ্চ মারে জিতৰাতি জিনো, বুদ্ধো. জিনস্স ৰচনং জিনৰচনং, তস্স জিনৰচনস্স যুত্তং জিনৰচনযুত্তং, তেপিটকস্স বুদ্ধৰচনস্স মাগধিকায সভাৰনিরুত্তিযা যুত্তং অনুরূপমেৰাতি ইদং অধিকারত্থং ৰেদিতব্বং.
সা মাগধী মূলভাসা, নরা যাযাদিকপ্পিকা;
ব্রহ্মানো চ’স্সুতালাপা, সম্বুদ্ধা চাপি ভাসরে.
অধিকারো পন তিৰিধো সীহগতিকমণ্ডূকগতিকযথানুপুব্বিকৰসেন, অযং পন সীহগতিকো পুব্বাপরৰিলোকনতো, যথানুপুব্বিকোযেৰ ৰা.
সক্কতৰিসদিসং ¶ কত্ৰা জিনৰচনানুরূপৰসেন পকতিট্ঠপনত্থং পরিভাসমাহ.
লিঙ্গংপাটিপদিকং, যথা যথা জিনৰচনযুত্তঞ্হি লিঙ্গং, তথা তথা ইধ লিঙ্গং নিপচ্চতে ঠপীযতি. চসদ্দেন ধাতৰো চাতি জিনৰচনানুরূপতো ‘‘পুরিস’’ইতি লিঙ্গে ঠপিতে ততো তস্স ধাতুপ্পচ্চযৰিভত্তিৰজ্জিতস্স অত্থৰতো সদ্দস্স ‘‘পরসমঞ্ঞা পযোগে’’তি পরিভাসতো লিঙ্গসঞ্ঞাযং –
ইতো পরং ৰিভত্তিপ্পচ্চযাদিৰিধানে সব্বত্থ লিঙ্গগ্গহণমনুৰত্ততে.
ততো জিনৰচনযুত্তেহি লিঙ্গেহি পরা ৰিভত্তিযো হোন্তি. চসদ্দগ্গহণেন তৰেতুনাদিপচ্চযন্তনিপাততোপি. কম্মাদিৰসেন, একত্তাদিৰসেন চ লিঙ্গত্থং ৰিভজন্তীতি ৰিভত্তিযো.
কা চ পন তা ৰিভত্তিযো? ‘‘ৰিভত্তিযো’’তি অধিকারো.
৬৩. সিযো, অংযো, নাহি, সনং, স্মাহি, সনং, স্মিংসু.
স্যাদযো দ্ৰিসত্ত ৰিভত্তিযো নাম হোন্তি. তত্থ সি, যো ইতি পঠমা, অং, যো ইতি দুতিযা, না, হি ইতি ততিযা, স, নং ইতি চতুত্থী, স্মা, হি ইতি পঞ্চমী, স, নং ইতি ছট্ঠী, স্মিং, সু ইতি সত্তমী.
ইদং ¶ পন সঞ্ঞাধিকারপরিভাসাৰিধিসুত্তেসু সঞ্ঞাসুত্তন্তি দট্ঠব্বং, ৰুত্তঞ্হি ৰুত্তিযং ‘‘ৰিভত্তিইচ্চনেন ক্ৰত্থো, অম্হস্স মমং সৰিভত্তিস্স সে’’তি, ইতরথা পুরিমসুত্তেন একযোগো কত্তব্বোতি. এত্থ চ পঠমাদিৰোহারো, একৰচনাদিৰোহারো চ অন্ৰত্থৰসেন, পরসমঞ্ঞাৰসেন ৰা সিদ্ধোতি ৰেদিতব্বো.
একস্স ৰচনং একৰচনং, বহূনং ৰচনং বহুৰচনং, দ্ৰিন্নং পূরণী দুতিযাতিআদি, ইতরথা পুরিমসুত্তে চসদ্দেন সঞ্ঞাকরণে অপ্পকতনিরত্থকৰিধিপ্পসঙ্গো সিযা.
‘‘জিনৰচনযুত্তঞ্হি, লিঙ্গঞ্চ নিপচ্চতে’’তি চ ৰত্ততে. ইধ পন পদনিপ্ফাদনম্পি জিনৰচনস্সাৰিরোধেনাতি ঞাপেতুং পরিভাসন্তরমাহ.
যথা যথা তেসং জিনৰচনানং উপরোধো ন হোতি, তথা তথা ইধ লিঙ্গং, চসদ্দেনাখ্যাতঞ্চ নিপচ্চতে, নিপ্ফাদীযতীতি অত্থো. তেনেৰ ইধ চ আখ্যাতে চ দ্ৰিৰচনাগ্গহণং, সক্কতৰিসদিসতো ৰিভত্তিপ্পচ্চযাদিৰিধানঞ্চ কতন্তি দট্ঠব্বং.
তত্থ অৰিসেসেন সব্বস্যাদিৰিভত্তিপ্পসঙ্গে ‘‘ৰত্তিচ্ছানুপুব্বিকা সদ্দপ্পৰত্তী’’তি ৰত্তিচ্ছাৰসা –
লিঙ্গত্থাভিধানমত্তে পঠমাৰিভত্তি হোতীতি পঠমা. তত্থাপি অনিযমেনেকৰচনবহুৰচনপ্পসঙ্গে ‘‘একম্হী ৰত্তব্বে একৰচন’’ন্তি পরিভাসতো লিঙ্গত্থস্সেকত্তৰচনিচ্ছাযং পঠমেকৰচনং সি.
‘‘অতো নেনা’’তি ইতো ‘‘অতো’’তি ৰত্ততে, লিঙ্গগ্গহণঞ্চ.
৬৬. সো ¶ .
সি, ওইতি দ্ৰিপদমিদং. লিঙ্গস্স অকারতো পরস্স সিৰচনস্স ওকারো হোতি.
সুত্তেসু হি পঠমানিদ্দিট্ঠস্স কারিযিনো ছট্ঠীৰিপরিণামেন ৰিৰরণং আদেসাপেক্খন্তি দট্ঠব্বং.
এত্থ চ সীতি ৰিভত্তি গয্হতে ৰিভত্তিকারিযৰিধিপ্পকরণতো, ‘‘ততো চ ৰিভত্তিযো’’তি ইতো ৰিভত্তিগ্গহণানুৰত্তনতো ৰা, এৰং সব্বত্থ স্যাদীনং কারিযৰিধানে ৰিভত্তিযেৰাতি দট্ঠব্বং.
‘‘ৰা পরো অসরূপা’’তি পরলোপে সম্পত্তে তদপৰাদেন পুব্বলোপমাহ.
৬৭. সরলোপো’মাদেসপ্পচ্চযাদিম্হি সরলোপে তু পকতি.
পুব্বস্সরস্স লোপো হোতি অংৰচনে, আদেসপ্পচ্চযাদিভূতে চ সরে পরে, সরলোপে কতে তু পরসরস্স পকতিভাৰো হোতি. এত্থ চ ‘‘সরলোপে’’তি পুনগ্গহণং ইমিনাৰ কতসরলোপনিমিত্তেযেৰ পরস্স ৰিকারে সম্পত্তে পকতিভাৰত্থং. পরসরস্স পকতিভাৰৰিধানসামত্থিযতো অমাদেসপ্পচ্চযাদিভূতে সরে পরেতিপি সিদ্ধং.
ত্যাদিৰিভত্তিযো চেত্থ, পচ্চযত্তেন গয্হরে;
আদিগ্গহণমাখ্যাত-কিতকেস্ৰাগমত্থিদং.
পচ্চযসাহচরিযা, চাদেসো পকতীপরো;
পদন্তস্সরলোপো ন, তেন’ব্ভাহাদিকে পরে.
তুগ্গহণং ¶ ভিক্খুনীআদীসু সরলোপনিৰত্তনত্থং, ‘‘নযে পরং যুত্তে’’তি পরং নেতব্বং. পুরিসো তিট্ঠতি.
পুরিসো চ পুরিসো চাতি পুরিস পুরিসইতি ৰত্তব্বে –
সরূপানং সমানরূপানং পদব্যঞ্জনানং মজ্ঝে একোৰ সিস্সতে, অঞ্ঞে লোপমাপজ্জন্তে অসকিন্তি একসেসো. এত্থ চ ‘‘সরূপান’’ন্তি ৰুত্তত্তাৰ সিদ্ধে অসকিম্পযোগে পুনাসকিংগহণং একৰিভত্তিৰিসযানমেৰাসকিম্পযোগে এৰাযন্তি দস্সনত্থং, ন চ ৰিচ্ছাপযোগে’তিপ্পসঙ্গো. ‘‘ৰগ্গা পঞ্চপঞ্চসো মন্তা’’তি এত্থ ‘‘পঞ্চপঞ্চসো’’তি নিদ্দেসেনেৰ ৰিচ্ছাপযোগসিদ্ধিযা ঞাপিতত্তা, অথ ৰা সহৰচনিচ্ছায’ময’মেকসেসো.
যোগৰিভাগতো চেত্থ, একসেস্ৰসকিং ইতি;
ৰিরূপেকসেসো হোতি, ৰা ‘‘পিতূন’’ন্তিআদিসু.
তত্থেৰ লিঙ্গত্থস্স বহুত্তৰচনিচ্ছাযং ‘‘বহুম্হি ৰত্তব্বে বহুৰচন’’ন্তি পঠমাবহুৰচনং যো, পুরিস যো ইতীধ ‘‘অতো, ৰা’’তি চ ৰত্ততে.
অকারন্ততো লিঙ্গম্হা পরেসং সব্বেসং পঠমাযোনীনং, দুতিযাযোনীনঞ্চ যযাক্কমং আকারেকারাদেসা হোন্তি ৰাতি আকারো, সব্বগ্গহণং সব্বাদেসত্থং, সরলোপাদি পুরিমসদিসমেৰ, পুরিসা তিট্ঠন্তি.
ৰা ইচ্চেৰ রূপা রূপানি, অগ্গযো, মুনযো.
ৰাসদ্দোযং ৰৰত্থিতপিভাসত্থো, তেন চেত্থ –
নিচ্চমেৰ ¶ চ পুল্লিঙ্গে, অনিচ্চঞ্চ নপুংসকে;
অসন্তং ঝে কতত্তে তু, ৰিধিং দীপেতি ৰাসুতি.
তত্থেৰালপনৰচনিচ্ছাযং ‘‘লিঙ্গত্থে পঠমা’’তি ৰত্ততে.
অভিমুখং কত্ৰা লপনং আলপনং, সম্বোধনং. তস্মিং আলপনত্থাধিকে লিঙ্গত্থাভিধানমত্তে চ পঠমাৰিভত্তি হোতি. পুরে ৰিয একৰচনাদি.
পুরিস সি ইচ্চত্র –
আলপনত্থে ৰিহিতো সি গসঞ্ঞো হোতীতি গসঞ্ঞাযং ‘‘ভো গে তূ’’তি ইতো ‘‘গে’’তি ৰত্ততে.
লিঙ্গস্স সম্বন্ধী অকারো চ পিতুসত্থুইচ্চেৰমাদীনমন্তো চ আকারত্তমাপজ্জতে গে পরে.
‘‘গে, রস্স’’মিতি চ ৰত্ততে.
লিঙ্গস্স সম্বন্ধী আকারো রস্সমাপজ্জতে গে পরে ৰিকপ্পেন, অদূরট্ঠস্সালপনেৰাযং.
‘‘সিং, সো, স্যা চ, সখতো গস্সে ৰা, ঘতে চা’’তি এৰমাদীহি নিদ্দিট্ঠেহি অঞ্ঞো সেসো নাম, ততো সেসতো লিঙ্গম্হা গসিইচ্চেতে লোপমাপজ্জন্তে. অপিগ্গহণং ¶ দুতিযত্থসম্পিণ্ডনত্থং, এত্থ চ সতিপি সিগ্গহণে ৰইতি ৰচনমেৰ ঞাপকমঞ্ঞত্থাপি সিগ্গহণে আলপনাগ্গহণস্স. কেচি আলপনাভিব্যত্তিযা ভৰন্তসদ্দং ৰা হেসদ্দং ৰা পযুজ্জন্তে. ভো পুরিস তিট্ঠ, হে পুরিসা ৰা.
বহুৰচনে ন ৰিসেসো, ভৰন্তো পুরিসা তিট্ঠথ.
তত্থেৰ কম্মত্থৰচনিচ্ছাযং ‘‘ৰ,’’তি ৰত্ততে.
যং ৰা করোতি, যং ৰা ৰিকরোতি, যং ৰা পাপুণাতি, তং কারকং ক্রিযানিমিত্তং কম্মসঞ্ঞং হোতি.
কম্মত্থে দুতিযাৰিভত্তি হোতি. পুরে ৰিয দুতিযেকৰচনং অং, ‘‘সরলোপো’’তিআদিনা সরে লুত্তে ‘‘দীঘ’’ন্তি দীঘে সম্পত্তে পকতিভাৰো চ, পুরিসং পস্স.
বহুৰচনে ‘‘সব্বযোনীনমাএ’’তি যোৰচনস্সেকারো, পুরিসে পস্স.
তত্থেৰ কত্তুৰচনিচ্ছাযং –
যো অত্তপ্পধানো ক্রিযং করোতি, সো কত্তুসঞ্ঞো হোতি.
‘‘ততিযা’’তি ৰত্ততে.
কত্তরি চ কারকে ততিযাৰিভত্তি হোতীতি ততিযেকৰচনং না.
৭৯. অতো ¶ নেন.
এনাতি অৰিভত্তিকনিদ্দেসো. অকারন্ততো লিঙ্গম্হা পরস্স নাৰচনস্স এনাদেসো হোতি, সরলোপাদি, পুরিসেন কতং.
বহুৰচনম্হি –
সু, হিইচ্চেতেসু ৰিভত্তিরূপেসু পরেসু লিঙ্গস্স সম্বন্ধী অকারো এত্তমাপজ্জতে.
৮১. স্মাহিস্মিংনং ম্হাভিম্হি ৰা.
সব্বতো লিঙ্গম্হা স্মা হি স্মিংইচ্চেতেসং যথাক্কমং ম্হা, ভি, ম্হিইচ্চেতে আদেসা হোন্তি ৰা, পুরিসেহি, পুরিসেভি কতং.
তত্থেৰ করণৰচনিচ্ছাযং –
যেন ৰা কযিরতে, যেন ৰা পস্সতি, যেন ৰা সুণাতি, তং কারকং করণসঞ্ঞং হোতি.
করণকারকে ততিযাৰিভত্তি হোতি, সেসং কত্তুসমং, আৰিট্ঠেন পুরিসেন সো পুঞ্ঞং করোতি, পুরিসেহি, পুরিসেভি.
তত্থেৰ সম্পদানৰচনিচ্ছাযং –
৮৪. যস্স ¶ দাতুকামো রোচতে ধারযতে ৰা তং সম্পদানং.
যস্স ৰা দাতুকামো, যস্স ৰা রোচতে, যস্স ৰা ধারযতে, তং কারকং সম্পদানসঞ্ঞং হোতি.
সম্পদানকারকে চতুত্থীৰিভত্তি হোতীতি চতুত্থিযা একৰচনং স.
সব্বতো লিঙ্গম্হা সকারাগমো হোতি সে ৰিভত্তিম্হি পরে. পুরিসস্স ধনং দদাতি.
বহুৰচনম্হি ‘‘দীঘ’’ন্তি ৰত্ততে.
সু নং হিইচ্চেতেসু পরেসু লিঙ্গস্স অন্তভূতা সব্বে রস্সসরা দীঘমাপজ্জন্তে, চগ্গহণমিকারুকারানং ক্ৰচি নিৰত্তনত্থং. পুরিসানং.
তত্থেৰাপাদানৰচনিচ্ছাযং –
৮৮. যস্মা দপেতি ভযমাদত্তে ৰা তদপাদানং.
যস্মা ৰা অৰধিভূতা অপেতি, যস্মা ৰা ভযং, যস্মা ৰা আদত্তে, তং কারকং অপাদানসঞ্ঞং হোতি.
৮৯. অপাদানে ¶ পঞ্চমী.
অপাদানকারকে পঞ্চমীৰিভত্তি হোতীতি পঞ্চমিযা একৰচনং স্মা.
‘‘অতো, সব্বেসং, আ এ’’তি চ ৰত্ততে.
অকারন্ততো লিঙ্গম্হা সব্বেসং স্মা স্মিংইচ্চেতেসং যথাক্কমং আকারেকারাদেসা হোন্তি ৰা, অঞ্ঞত্থ ম্হাদেসো. পুরিসা অপেতি, পুরিসম্হা, পুরিসস্মা.
বহুৰচনে সব্বত্থ ততিযাসমং, হিস্স ভিআদেসো হোতি. পুরিসেহি, পুরিসেভি অপেতি.
তত্থেৰ সামিৰচনিচ্ছাযং –
যস্স ৰা পরিগ্গহো, তং সামিসঞ্ঞং হোতি.
সামিস্মিং ছট্ঠীৰিভত্তি হোতি. ঠপেত্ৰা আযাদেসং সব্বত্থ চতুত্থীছট্ঠীনং সমানং রূপং. পুরিসস্স এতং ধনং, পুরিসানং.
তত্থেৰ ওকাসৰচনিচ্ছাযং –
যো কত্তুকম্মানং ক্রিযায আধারো, তং কারকং ওকাসসঞ্ঞং হোতি.
৯৪. ওকাসে ¶ সত্তমী.
ওকাসকারকে সত্তমীৰিভত্তি হোতীতি সত্তমিযা একৰচনং স্মিং, তস্স ‘‘স্মাস্মিংনং ৰা’’তি একারো, ম্হিআদেসো চ, পুরিসে পতিট্ঠিতং, পুরিসম্হি, পুরিসস্মিং.
বহুৰচনে ‘‘সুহিস্ৰকারো এ’’তি একারো, পুরিসেসু.
পুরিসো, পুরিসা, ভো পুরিস ভো পুরিসা ৰা, ভৰন্তো পুরিসা, পুরিসং, পুরিসে, পুরিসেন, পুরিসেহি পুরিসেভি, পুরিসস্স, পুরিসানং, পুরিসা পুরিসস্মা পুরিসম্হা, পুরিসেহি পুরিসেভি, পুরিসস্স, পুরিসানং, পুরিসে পুরিসস্মিং পুরিসম্হি, পুরিসেসু.
তথা সুগতো, সুগতা, ভো সুগত ভো সুগতা ৰা, ভৰন্তো সুগতা, সুগতং, সুগতে, সুগতেন, সুগতেহি সুগতেভি, সুগতস্স, সুগতানং, সুগতা সুগতস্মা সুগতম্হা, সুগতেহি সুগতেভি, সুগতস্স, সুগতানং, সুগতে সুগতস্মিং সুগতম্হি, সুগতেসু.
এৰং সুরা’সুর নরো’রগ নাগ যক্খা,
গন্ধব্ব কিন্নর মনুস্স পিসাচ পেতা;
মাতঙ্গ জঙ্গম তুরঙ্গ ৰরাহ সীহা,
ব্যগ্ঘ’চ্ছ কচ্ছপ তরচ্ছ মিগ’স্স সোণা.
আলোক লোক নিলযা’নিল চাগ যোগা, ৰাযাম গাম
নিগমা’গম ধম্ম কামা;
সঙ্ঘো’ঘ ঘোস পটিঘা’সৰ কোধ লোভা,
সারম্ভ থম্ভ মদ মান পমাদ মক্খা.
পুন্নাগ ¶ পূগ পনসা’সন চম্পক’ম্বা,
হিন্তাল তাল বকুল’জ্জুন কিংসুকা চ;
মন্দার কুন্দ পুচিমন্দ করঞ্জ রুক্খা,
ঞেয্যা মযূর সকুনণ্ডজ কোঞ্চ হংসা –
ইচ্চাদযোপি.
মনোগণাদিস্স তু নাসস্মাস্মিংসু ৰিসেসো. অঞ্ঞত্থ পুরিসসমং.
মনো, মনা, হে মন হে মনা ৰা, ভৰন্তো মনা, মনং, মনে.
‘‘ৰা’’তি ৰত্ততে.
মনোপভুতি গণো মনোগণো, মনোগণাদিতো স্মিং, নাইচ্চেতেসং যথাক্কমং ইকারাকারাদেসা হোন্তি ৰা. আদিগ্গহণেন বিলপদাদিতোপি.
‘‘মনোগণাদিতো’’তি ৰত্ততে.
এতেহেৰ মনোগণাদীহি সরে পরে সাগমো হোতি ৰা. মনসা, মনেন.
ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ৰাসদ্দো, তেন ‘‘মনো মনা মনং মনে মনআযতন’’ন্তিআদীসু ন হোতি. ‘‘মানসিকং, চেতসিক’’ন্তিআদীসু নিচ্চং. মনেহি, মনেভি.
‘‘মনোগণাদিতো, ৰা’’তি চ ৰত্ততে.
৯৭. সস্স ¶ চো.
মনোগণাদিতো পরস্স সস্স ৰিভত্তিস্স ওকারো হোতি ৰা. সাগমো.
মনসো মনস্স, মনানং, মনা মনস্মা মনম্হা, মনেহি মনেভি, মনসো মনস্স, মনানং, মনসি মনে মনস্মিং মনম্হি, মনেসু.
এৰং ৰচো ৰযো তেজো,
তপো চেতো তমো যসো;
অযো পযো সিরো ছন্দো,
সরো উরো রহো অহো –
ইচ্চাদি মনোগণো.
গুণৰন্তুসদ্দস্স ভেদো. গুণৰন্তু সি ইতীধ –
‘‘সৰিভত্তিস্স, ন্তুস্সা’’তি চ অধিকারো.
সব্বস্সেৰ ন্তুপচ্চযস্স সৰিভত্তিস্স আআদেসো হোতি সিম্হি ৰিভত্তিম্হি. গুণৰা.
‘‘যোম্হি, পঠমে’’সীহগতিযা ‘‘ৰা’’তি চ ৰত্ততে.
সব্বস্সেৰ ন্তুপচ্চযস্স সৰিভত্তিস্স ন্তোআদেসো হোতি ৰা যোম্হি পঠমে, গুণৰন্তো তিট্ঠন্তি.
‘‘সুনংহিসু, অত্ত’’ন্তি চ ৰত্ততে.
১০০. ন্তুস্সন্তো ¶ যোসু চ.
ন্তুপচ্চযস্স অন্তো উকারো অত্তমাপজ্জতে সুনংহি যোইচ্চেতেসু, চগ্গহণেন অঞ্ঞেসু অং না স্মাস্মিংসু চ. গুণৰন্তা, ছট্ঠিযা সিদ্ধেপি অন্তাদেসে পুন অন্তগ্গহণকরণতো যোনং ইকারো চ ক্ৰচি. গুণৰন্তি.
‘‘অ’’মিতি ৰত্ততে.
সব্বস্সেৰ ন্তুপচ্চযস্স সৰিভত্তিস্স অং অৰণ্ণইচ্চেতে আদেসা হোন্তি গে পরে.
ভো গুণৰং ভো গুণৰ ভো গুণৰা, ভৰন্তো গুণৰন্তো গুণৰন্তা, গুণৰন্তং, গুণৰন্তে.
‘‘ৰা’’তি ৰত্ততে.
সব্বস্সেৰ ন্তুপচ্চযস্স সৰিভত্তিস্স তোতি তাআদেসা হোন্তি ৰা সস্মিংনাইচ্চেতেসু যথাসঙ্খ্যং. গুণৰতা গুণৰন্তেন, গুণৰন্তেহি গুণৰন্তেভি.
সব্বস্সেৰ ন্তুপচ্চযস্স সৰিভত্তিস্স ন্তস্সইচ্চযমাদেসো হোতি ৰা সে ৰিভত্তিম্হি. গুণৰন্তস্স গুণৰতো.
সব্বস্সেৰ ন্তুপচ্চযস্স সৰিভত্তিস্স তংআদেসো হোতি ৰা নংম্হি ৰিভত্তিম্হি. গুণৰতং গুণৰন্তানং.
‘‘অম্হ ¶ তুম্হ ন্তু’’ইচ্চাদিনা স্মাৰচনস্স নাব্যপদেসো.
গুণৰতা গুণৰন্তা গুণৰন্তস্মা গুণৰন্তম্হা, গুণৰন্তেহি গুণৰন্তেভি, গুণৰন্তস্স গুণৰতো, গুণৰতং গুণৰন্তানং, গুণৰতি গুণৰন্তে গুণৰন্তস্মিং গুণৰন্তম্হী, গুণৰন্তেসু.
এৰং গণৰা কুলৰা বলৰা যসৰা ধনৰা সুতৰা ভগৰা হিমৰা ফলৰা সীলৰা পঞ্ঞৰা ইচ্চাদযো.
হিমৰন্তুসদ্দতো সিম্হি কতে –
‘‘অত্তং, ন্তুস্স’ন্তো’’তি চ ৰত্তমানে –
ন্তুপচ্চযস্স অন্তো অত্তং হোতি ৰা সিম্হি ৰিভত্তিম্হি. হিমৰন্তো, হিমৰা, সেসং সমং.
পুন ৰাগ্গহণকরণং হিমৰন্তুসদ্দতো অঞ্ঞত্র অত্তনিসেধনত্থং, ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ৰাসদ্দো. তেন গুণৰন্তাদীসু নাতিপ্পসঙ্গো.
এৰং সতিমা ধিতিমা গতিমা মতিমা মুতিমা মুত্তিমা জুতিমা সিরিমা হিরিমা থুতিমা রতিমা যতিমা সুচিমা কলিমা বলিমা কসিমা রুচিমা বুদ্ধিমা চক্খুমা বন্ধুমা হেতুমা সেতুমা কেতুমা রাহুমা ভাণুমা খাণুমা ৰিজ্জুমা ইচ্চাদযো.
তত্থ সতিমন্তু বন্ধুমন্তুসদ্দানং অংসেসু রূপভেদো. ‘‘অত্তং, ন্তুস্সা’’তি চ ৰত্ততে.
সব্বস্সেৰ ন্তুপচ্চযস্স অত্তং হোতি ৰা অংসইচ্চেতেসু. ইধাপি ৰাসদ্দস্স ৰৰত্থিতৰিভাসত্তা নাতিপ্পসঙ্গো ¶ . সতিমং সতিমন্তং, বন্ধুমং বন্ধুমন্তং, সতিমস্স সতিমতো সতিমন্তস্স, বন্ধুমস্স বন্ধুমতো বন্ধুমন্তস্স, সেসং সমং.
গচ্ছন্তসদ্দস্স ভেদো, গচ্ছন্ত সি,
‘‘ৰা’’তি ৰত্ততে.
১০৭. সিম্হি গচ্ছন্তাদীনং ন্তসদ্দো অং.
গচ্ছন্তিচ্চেৰমাদীনং অন্তপ্পচ্চযন্তানং ন্তসদ্দো অংরূপং আপজ্জতে ৰা সিম্হি ৰিভত্তিম্হি. সরলোপসিলোপা, সো গচ্ছং, গচ্ছন্তো ৰা গণ্হাতি.
‘‘গচ্ছন্তাদীনং, ন্তসদ্দো’’তি চ ৰত্তমানে –
গচ্ছন্তাদীনং ন্তসদ্দো ন্তুপচ্চযোৰ দট্ঠব্বো সেসেসু ৰিভত্তিপ্পচ্চযেসু, অস্মিম্হি কারিযাতিদেসোযং. সেসং গুণৰন্তুসমং.
তে গচ্ছন্তো গচ্ছন্তা, ভো গচ্ছং ভো গচ্ছ ভো গচ্ছা, ভৰন্তো গচ্ছন্তো গচ্ছন্তা, [গচ্ছং] গচ্ছন্তং, গচ্ছন্তে, গচ্ছতা গচ্ছন্তেন, গচ্ছন্তেহি গচ্ছন্তেভি, গচ্ছতো গচ্ছন্তস্স, গচ্ছতং গচ্ছন্তানং, গচ্ছতা গচ্ছন্তস্মা গচ্ছন্তম্হা, গচ্ছন্তেহি গচ্ছন্তেভি, গচ্ছতো গচ্ছন্তস্স, গচ্ছতং গচ্ছন্তানং, গচ্ছতি গচ্ছন্তে গচ্ছন্তস্মিং গচ্ছন্তম্হী, গচ্ছন্তেসু.
এৰং মহং চরং তিট্ঠং, দদং ভুঞ্জং সুণং পচং;
জযং জীরং চৰং মীযং, সরং কুব্বং জপং ৰজং –
ইচ্চাদযো.
ভৰন্তসদ্দস্স ¶ গ যো না সৰচনেসু ৰিসেসো. সো ভৰং.
‘‘ভৰতো’’তি ৰত্ততে.
১০৯. ওভাৰো ক্ৰচি যোসু ৰকারস্স.
ভৰন্তইচ্চেতস্স ৰকারস্স ওভাৰো হোতি ক্ৰচি যোইচ্চেতেসু. তে ভোন্তো ভৰন্তো ভৰন্তা.
‘‘ভৰতো’’তি ৰত্ততে.
সব্বস্সেৰ ভৰন্তসদ্দস্স ভো হোতি গে পরে. তুসদ্দেন ভন্তে, ভোন্তাদি চ, গলোপো, ভো ভন্তে ভোন্ত ভোন্তা, ভোন্তো ভৰন্তো ভৰন্তা, ভৰন্তং, ভোন্তে ভৰন্তে.
নাসেসু ‘‘ওভাৰো ক্ৰচী’’তি যোগৰিভাগেন ওভাৰো.
ভোতা ভৰতা ভৰন্তেন, ভোতো ভৰতো ভৰন্তস্স ইচ্চাদি.
সব্বস্সেৰ ভদন্তসদ্দস্স ভদ্দন্ত ভন্তেইচ্চেতে আদেসা হোন্তি ক্ৰচি গে পরে যোসু চ. ভো ভদ্দন্ত ভন্তে, ভদন্ত ভদন্তা ৰা ইচ্চাদি পুরিসসদ্দসমং.
১১২. সন্তসদ্দস্স সো ভে বো চন্তে.
সব্বস্সেৰ সন্তসদ্দস্স সসদ্দাদেসো হোতি ভকারে পরে, অন্তে চ বকারাগমো হোতি.
চসদ্দগ্গহণেন ¶ অভকারেপি সমাসে ক্ৰচি সকারাদেসো. সব্ভি.
ভেতি কিং? সন্তেহি, সেসং গচ্ছন্তসদ্দসমং.
অত্থি রাজ ব্রহ্ম অত্ত সখসদ্দাদীনং ভেদো, তথেৰ স্যাদ্যুপ্পত্তি, ‘‘রাজ সি’’ইতি ঠিতে –
‘‘ব্রহ্মত্তসখরাজাদিতো’’তি অধিকারো.
ব্রহ্ম অত্ত সখ রাজইচ্চেৰমাদিতো সিৰচনস্স আকারো হোতি. আদিসদ্দেন আতুমাদিসদ্দতো চ. সরলোপাদি. রাজা তিট্ঠতি.
ব্রহ্মত্তসখরাজাদিতো যোনং আনোআদেসো হোতি. রাজানো তিট্ঠন্তি, ভো রাজ ভো রাজা, ভৰন্তো রাজানো.
‘‘ৰা’’তি ৰত্ততে.
১১৫. ব্রহ্মত্তসখরাজাদিতো অমানং.
ব্রহ্মাদীহি পরস্স অংৰচনস্স আনং হোতি ৰা. রাজানং পস্স রাজং ৰা, রাজানো.
‘‘সৰিভত্তিস্স, রাজস্সা’’তি চ ৰত্ততে.
সব্বস্সেৰ রাজসদ্দস্স সৰিভত্তিস্স রঞ্ঞাআদেসো হোতি ৰা নাম্হি ৰিভত্তিম্হি. রঞ্ঞা কতং রাজেন ৰা.
১১৭. রাজস্স ¶ রাজু সুনংহিসু চ.
সব্বস্স রাজসদ্দস্স রাজুআদেসো হোতি সু নং হিইচ্চেতেসু ৰচনেসু. চসদ্দো ৰিকপ্পনত্থো, ‘‘সুনংহিসু চা’’তি দীঘো, রাজূহি রাজূভি, রাজেহি রাজেভি ৰা.
‘‘সৰিভত্তিস্সা’’তি অধিকারো.
সব্বস্সেৰ রাজসদ্দস্স সৰিভত্তিস্স রঞ্ঞো রাজিনোইচ্চেতে আদেসা হোন্তি সে ৰিভত্তিম্হি. রঞ্ঞো, রাজিনো দেতি.
‘‘রাজস্সা’’তি ৰত্ততে.
সব্বস্সেৰ রাজসদ্দস্স সৰিভত্তিস্স রঞ্ঞংআদেসো হোতি ৰা নংম্হি ৰিভত্তিম্হি. রঞ্ঞং রাজূনং রাজানং.
পঞ্চমিযং –
১২০. অম্হতুম্হন্তুরাজব্রহ্মত্তসখসত্থুপিতাদীহি স্মা নাৰ.
অম্হতুম্হন্তুরাজব্রহ্মত্তসখসত্থুপিতুইচ্চেৰমাদীহি স্মাৰচনং নাৰ দট্ঠব্বন্তি স্মাৰচনস্স নাভাৰাতিদেসো. অতিদেসো পন ছব্বিধো.
ৰুত্তঞ্চ –
‘‘ব্যপদেসো নিমিত্তঞ্চ, তংরূপং তংসভাৰতা;
সুত্তঞ্চেৰ তথা কারি-যাতিদেসোতি ছব্বিধো’’তি.
তত্রাযং ¶ ব্রহ্মত্তসখাদীসু পাঠসামত্থিযতো রূপাতিদেসো. সেসং ততিযাসমং.
রঞ্ঞা অপেতি, রাজূহি রাজূভি, রাজেহি রাজেভি, রঞ্ঞো, রাজিনো সন্তকং, রঞ্ঞং রাজূনং রাজানং.
‘‘রাজস্সা’’তি ৰত্ততে.
সব্বস্সেৰ রাজসদ্দস্স সৰিভত্তিস্স রঞ্ঞেরাজিনিইচ্চেতে আদেসা হোন্তি স্মিংম্হি ৰিভত্তিম্হি. রঞ্ঞে, রাজিনি পতিট্ঠিতং, রাজূসু রাজেসু.
ব্রহ্মসদ্দস্স চ গ না স স্মিংসু ৰিসেসো. ব্রহ্মা, ব্রহ্মানো.
আলপনে চ ‘‘এ’’তি ৰত্ততে.
ব্রহ্মসদ্দতো গস্স চ একারো হোতি, চগ্গহণং এগ্গহণানুকড্ঢনত্থং, ভো ব্রহ্মে, ভৰন্তো ব্রহ্মানো, ব্রহ্মানং ব্রহ্মং, ব্রহ্মানো.
ৰিপরিণামেন ‘‘ব্রহ্মস্স, অন্তো’’তি চ ৰত্ততে.
ব্রহ্মসদ্দস্স অন্তো উত্তমাপজ্জতে স নাইচ্চেতেসু ৰচনেসু. উত্তমিতি ভাৰনিদ্দেসো কত্থচি অভাৰদস্সনত্থো. ব্রহ্মুনা, ব্রহ্মেহি ব্রহ্মেভি.
সস্মিং উত্তে কতে ‘‘ইৰণ্ণুৰণ্ণা ঝলা’’তি লসঞ্ঞাযং –
১২৪. ঝলতো ¶ সস্স নো ৰা.
ঝলসঞ্ঞেহি ইৰণ্ণুৰণ্ণেহি পরস্স সইচ্চেতস্স ৰচনস্স নোইচ্চাদেসো হোতি ৰা. ব্রহ্মুনো ব্রহ্মস্স, ব্রহ্মানং ব্রহ্মূনং ৰা, উত্তমিতি যোগৰিভাগেন অঞ্ঞত্থাপি উত্তং.
পঞ্চমিযং নাভাৰাতিদেসো. ব্রহ্মুনা, ব্রহ্মেহি ব্রহ্মেভি, ব্রহ্মুনো ব্রহ্মস্স, ব্রহ্মানং ব্রহ্মূনং ৰা.
ব্রহ্মসদ্দতো স্মিংৰচনস্স নি হোতি. তুসদ্দেন কম্মচম্মমুদ্ধাদিতো চ ক্ৰচি. ব্রহ্মনি, ব্রহ্মেসু.
অত্তসদ্দস্স ততিযাদীস্ৰেৰ ৰিসেসো.
অত্তা, অত্তানো, ভো অত্ত ভো অত্তা, ভৰন্তো অত্তানো, অত্তানং অত্তং, অত্তানো.
নাম্হি ‘‘অকম্মন্তস্স চা’’তি এত্থ চসদ্দেন অত্তন্তস্স অত্তং ৰা. অত্তনা অত্তেন ৰা.
অত্তসদ্দস্স অন্তো অনত্তমাপজ্জতে হিস্মিং পরে. অত্তনেহি অত্তনেভি.
‘‘ততো, অত্ততো’’তি চ ৰত্ততে.
ততো অত্তসদ্দতো সস্স ৰিভত্তিস্স নো হোতি. অত্তনো, অত্তানং.
১২৮. স্মা ¶ না.
ততো অত্তসদ্দতো স্মাৰচনস্স না হোতি. অত্তনা অপেতি.
নাভাৰাতিদেসেনেৰ সিদ্ধেপি উত্তরসুত্তেন একযোগমকত্ৰা ভিন্নযোগকরণং অত্থন্তরৰিঞ্ঞাপনত্থং, তেন অত্তন্ততকারস্স রকারো জকারে ক্ৰচি. অত্রজো অত্তজো ৰা. অত্তনেহি অত্তনেভি, অত্তনো, অত্তানং.
‘‘অত্ততো’’তি ৰত্ততে.
ততো অত্তসদ্দতো স্মিংৰচনস্স নি হোতি. অত্তনি, অত্তেসু.
সখসদ্দস্স ভেদো. সখা, সখানো.
‘‘যোন’’মিতি ৰত্ততে.
সখসদ্দতো যোনং আযো নোআদেসা চ হোন্তি. সখাযো.
সখসদ্দন্তস্স ইকারাদেসো হোতি নোনানংসইচ্চেতেসু পরেসু. সখিনো তিট্ঠন্তি.
আলপনে গসঞ্ঞাযং –
১৩২. সখতো ¶ গস্সে ৰা.
সখতো গস্স অকার আকার ইকার ঈকারএকারাদেসা হোন্তি. ৰাসদ্দেন অঞ্ঞস্মাপি ক্ৰচি একারো. যথা – ভদ্দন্তে ইসে ইতি.
অ চ আ চ ই চ ঈ চ এ চাতিপি এ, পুব্বস্সরানং কমেন লোপো.
ভো সখ ভো সখা ভো সখি ভো সখী ভো সখে, ভৰন্তো সখানো সখাযো সখিনো.
‘‘সখন্তস্স, আরো চা’’তি চ ৰত্ততে.
সখন্তস্স আরো ভোতি ৰা সুনং অংইচ্চেতেসু পরেসু. সখারং সখানং সখং, সখানো সখাযো সখিনো, সখিনা.
‘‘সখন্তস্সা’’তি ৰত্ততে.
সখন্তস্স আরো হোতি ৰা হিম্হি ৰিভত্তিম্হি. সখারেহি সখারেভি, সখেহি সখেভি.
ইকারাদেসে ‘‘ঝলতো সস্স নো ৰা’’তি নো. সখিনো সখিস্স, সখারানং সখীনং.
স্মাৰচনস্স নাভাৰো. সখিনা, সখারেহি সখারেভি সখেহি সখেভি, সখিনো সখিস্স, সখারানং সখীনং.
‘‘সখতো’’তি চ ৰত্ততে.
১৩৫. স্মিমে ¶ .
সখতো স্মিংৰচনস্স একারো হোতি. নিচ্চত্থোযমারম্ভো. সখে, সখারেসু সখেসু.
আতুমসদ্দস্স পঠমাদুতিযাসু অত্তসদ্দস্সেৰ রূপনযো. আতুমা, আতুমানো, ভো আতুম ভো আতুমা, ভৰন্তো আতুমানো, আতুমানং আতুমং, আতুমানো, আতুমেন ইচ্চাদি পুরিসসমং.
পুমসদ্দস্স ভেদো. পুম সি,
‘‘সৰিভত্তিস্সা’’তি অধিকারো.
পুমসদ্দস্স সৰিভত্তিস্স আকারাদেসো হোতি সিম্হি ৰিভত্তিম্হি. অন্তগ্গহণেন মঘৰযুৰাদীনমন্তস্স চ. পুমা.
‘‘পুমন্তস্সা’’তি অধিকারো.
পুমন্তস্স সৰিভত্তিস্স আনোআদেসো হোতি যোসু ৰিভত্তীসু. পুমানো.
পুমন্তস্স সৰিভত্তিস্স অং হোতি আলপনেকৰচনে পরে. হে পুমং, হে পুমানো, পুমং, পুমানো.
‘‘আ, ৰা’’তি চ ৰত্ততে.
১৩৯. উ ¶ নাম্হি চ.
পুমন্তস্স আউআদেসা হোন্তি ৰা নাম্হি ৰিভত্তিম্হি. চসদ্দেন পুমকম্মথামন্তস্স চু’কারো ৰা সস্মাসু. পুমানা পুমুনা পুমেন ৰা.
‘‘আনে’’তি ৰত্ততে.
পুমন্তস্স হিৰিভত্তিম্হী চ আনেআদেসো হোতি. ৰিভত্তিগ্গহণং সৰিভত্তিগ্গহণনিৰত্তনত্থং. পুমানেহি পুমানেভি.
চসদ্দেন যুৰমঘৰাদীনমন্তস্স ৰা আনাদেসো হোতি সব্বৰিভত্তীসু. ‘‘উ নাম্হি চা’’তি এত্থ চসদ্দেন পুমন্তস্সুকারো ৰা সস্মাসু ৰিভত্তীসু. ‘‘ঝলতো সস্স নো ৰা’’তি নো. পুমুনো পুমস্স, পুমানং.
‘‘স্মা, না’’তি ৰত্ততে.
ঝলইচ্চেতেহি স্মাৰচনস্স না হোতি. চগ্গহণং ক্ৰচি নিৰত্তনত্থং. পুমানা পুমুনা পুমা পুমস্মা পুমম্হা, পুমানেহি পুমানেভি পুমেহি পুমেভি, পুমুনো পুমস্স, পুমানং.
পুমন্তস্স সৰিভত্তিস্স আনেআদেসো হোতি ৰা স্মিংম্হি ৰিভত্তিম্হি. পুমানে পুমে পুমস্মিং পুমম্হি.
১৪৩. সুস্মিমা ¶ ৰা.
পুমন্তস্স সুইচ্চেতস্মিং পরে আআদেসো হোতি ৰা. পুমাসু পুমেসু.
যুৰাদীসু ‘‘যুৰ সি’’ ইতীধ –
‘‘পুমন্তস্সা সিম্হী’’তি এত্থ অন্তগ্গহণেন আকারো, ‘‘হিৰিভত্তিম্হি চা’’তি সুত্তে চসদ্দেন আনাদেসো চ.
যুৰা যুৰানো, যুৰানা যুৰা, হে যুৰ হে যুৰা হে যুৰান হে যুৰানা, ভৰন্তো যুৰানা, যুৰানং যুৰং, যুৰানে যুৰে.
‘‘অকম্মন্তস্স চা’’তি এত্থ চসদ্দেন যুৰমঘৰাদীনমন্তস্স আ হোতি ৰা নাসুইচ্চেতেসূতি আত্তং.
যুৰানা যুৰেন যুৰানেন ৰা, যুৰানেহি যুৰানেভি যুৰেহি যুৰেভি, যুৰানস্স যুৰস্স, যুৰানানং যুৰানং, যুৰানা যুৰানস্মা যুৰানম্হা, যুৰানেহি যুৰানেভি যুৰেহি যুৰেভি, যুৰানস্স যুৰস্স, যুৰানানং যুৰানং, যুৰানে যুৰানস্মিং যুৰানম্হি যুৰে যুৰম্হি যুৰস্মিং, যুৰানেসু যুৰাসু যুৰেসু.
এৰং মঘৰা মঘৰানো, মঘৰানা ইচ্চাদি যুৰসদ্দসমং.
অকারন্তং.
আকারন্তো পুল্লিঙ্গো সাসদ্দো.
সা সি, সিলোপো, সা সুনখো.
বহুৰচনে –
১৪৪. অঘো ¶ রস্সমেকৰচনযোস্ৰপি চ.
ঘসঞ্ঞকআকারৰজ্জিতো লিঙ্গস্সন্তো সরো রস্সমাপজ্জতে একৰচনেসু যোসু চ পরেসূতি রস্সত্তং. অপিগ্গহণং সিম্হি নিৰত্তনত্থং. সেসং নেয্যং.
সা তিট্ঠন্তি, হে স হে সা, হে সা, সং, সে, সেন, সাহি সাভি, সস্স সায, সানং, সা সস্মা সম্হা, সাহি সাভি, সস্স, সানং, সে সস্মিং সম্হি, সাসু.
এৰং পচ্চক্খধম্মা গাণ্ডীৰধন্ৰাপভুতযো.
আকারন্তং.
ইকারন্তো পুল্লিঙ্গো অগ্গিসদ্দো. স্যাদ্যুপ্পত্তি, অগ্গি সি,
‘‘অন্তো, সিম্হি, ৰা’’তি চ ৰত্ততে.
অগ্গিস্স অন্তো ইনি হোতি ৰা সিম্হি ৰিভত্তিম্হি. ‘‘সেসতো লোপং গসিপী’’তি সিলোপো. অগ্গিনি অগ্গি.
বহুৰচনে ‘‘ইৰণ্ণুৰণ্ণা ঝলা’’তি ঝলসঞ্ঞাযং –
‘‘ঝলতো, ৰা’’তি চ ৰত্ততে.
ঘপসঞ্ঞেহি ইত্থিৰাচকেহি আকারিৰণ্ণুৰণ্ণেহি, ঝলসঞ্ঞেহি চ পরেসং যোৰচনানং লোপো হোতি ৰা. ৰৰত্থিতৰিভাসাযং.
১৪৭. যোসু ¶ কতনিকারলোপেসু দীঘং.
লিঙ্গস্সন্তভূতা সব্বে রস্সসরা যোসু কতনিকারলোপেসু দীঘমাপজ্জন্তে. কতা নিকারলোপা যেসং তে কতনিকারলোপা. অগ্গী.
‘‘পঞ্চাদীনমত্ত’’ন্তি ইতো ‘‘অত্ত’’মিতি ৰত্ততে.
যোসু পরেসু অকতরস্সো ঝো অত্তমাপজ্জতে. অগ্গযো.
ঝোতি কিং? রত্তিযো.
আলপনেপেৰং. হে অগ্গি, হে অগ্গী হে অগ্গযো.
দুতিযেকৰচনে পুব্বস্সরলোপে সম্পত্তে –
ঝলপইচ্চেতেহি পরস্স অংৰচনস্স, মকারস্স চ নিগ্গহীতং আদেসো হোতি. অগ্গিং.
অগ্গী অগ্গযো, অগ্গিনা, অগ্গীহি অগ্গীভি, ‘‘সুনংহিসু চা’’তি এত্থ চগ্গহণেন কত্থচি দীঘাভাৰো. অগ্গিহি অগ্গিভি.
‘‘ঝলতো সস্স নো ৰা’’তি নো. অগ্গিনো অগ্গিস্স, অগ্গীনং.
‘‘স্মা না’’তি ৰত্তমানে ‘‘ঝলতো চা’’তি ৰিকপ্পেন না. অগ্গিনা অগ্গিস্মা অগ্গিম্হা, অগ্গীহি অগ্গীভি অগ্গিহি অগ্গিভি, অগ্গিনো অগ্গিস্স, অগ্গীনং অগ্গিনং, অগ্গিম্হি অগ্গিস্মিং, অগ্গীসু অগ্গিসু.
এৰমঞ্ঞেপি –
জোতি পাণি গণ্ঠি মুট্ঠি, কুচ্ছি ৰত্থি সালি ৰীহি;
ব্যাধি ওধি বোধি সন্ধি, রাসি কেসি সাতি দীপি.
ইসি ¶ মুনি মণি ধনি যতি গিরি রৰি কৰি,
কপি অসি মসি নিধি ৰিধি অহি কিমি পতি;
হরি অরি তিমি কলি বলি জলধি গহপতি,
উরুধিতি ৰরমতি নিরুপধি অধিপতি.
অঞ্জলি সারথি অতিথি সমাধি উদধিপ্পভুতযো.
ইকারন্তং.
ঈকারন্তো পুল্লিঙ্গো দণ্ডীসদ্দো.
‘‘দণ্ডী সি’’ ইতীধ –
‘‘অঘো রস্সমেকৰচনযোস্ৰপি চা’’তি রস্সত্তে সম্পত্তে এত্থেৰাপিগ্গহণেন সিস্মিং তদভাৰে সিদ্ধে নিযমত্থমাহ.
‘‘রস্স’’ন্তি ৰত্তমানে –
সিস্মিং নপুংসকৰজ্জিতানি লিঙ্গানি ন রস্সমাপজ্জন্তেতি রস্সত্তাভাৰো, সিলোপো. দণ্ডী তিট্ঠতি.
অনপুংসকানীতি কিং? সুখকারি দানং.
এত্থ চ –
ৰিসদাৰিসদাকার-ৰোহারোভযমুত্তকা;
পুমাদিজাননে হেতু-ভাৰতো লিঙ্গমীরিতা.
যোলোপে দণ্ডী তিট্ঠন্তি.
ইতরত্র ‘‘অঘো রস্স’’মিচ্চাদিনা রস্সত্তে কতে –
‘‘ঝতো, কতরস্সা’’তি চ ৰত্ততে.
১৫১. যোনং ¶ নো.
সব্বেসং যোনং সালপনানং ঝতো কতরস্সা পরেসং নোইচ্চাদেসো হোতি. দণ্ডিনো তিট্ঠন্তি.
কতরস্সাতি কিং? অগ্গযো.
অধিকারং ৰিনা ‘‘যোনং,
নো’’তি যোগৰিভাগতো;
ক্ৰচি অকতরস্সাপি,
নো সারমতিনো যথা.
আলপনে ‘‘গে’’তি ৰত্ততে.
ঝলপইচ্চেতে রস্সমাপজ্জন্তে গে পরে. ভো দণ্ডি.
‘‘অঘো রস্স’’ন্তিআদিনাৰ সিদ্ধেপি রস্সত্তে পুনারম্ভো নিযমত্থো, তেন ‘‘ভো গো’’তিআদীসু ন ভৰতি. দণ্ডী দণ্ডিনো.
দুতিযাযং রস্সত্তে কতে ‘‘অ’’মিতি ৰত্ততে, ‘‘ঘপতো স্মিং যং ৰা’’তি ইতো মণ্ডূকগতিযা ‘‘ৰা’’তি ৰত্ততে.
ঝতো কতরস্সা পরস্স অংৰচনস্স নং হোতি ৰা. দণ্ডিনং দণ্ডিং, দণ্ডী দণ্ডিনো, দণ্ডিনা, দণ্ডীহি দণ্ডীভি, দণ্ডিনো দণ্ডিস্স, দণ্ডীনং.
‘‘ঝলতো চা’’তি না. দণ্ডিনা দণ্ডিস্মা দণ্ডিম্হা, দণ্ডীহি দণ্ডীভি, দণ্ডিনো দণ্ডিস্স, দণ্ডীনং.
‘‘ঝতো, কতরস্সা’’তি চ ৰত্ততে, পুরে ৰিয ‘‘ৰা’’তি চ.
১৫৪. স্মিং ¶ নি.
ঝতো কতরস্সা পরস্স স্মিংৰচনস্স নিইচ্চাদেসো হোতি ৰা. দণ্ডিনি দণ্ডিস্মিং দণ্ডিম্হি, দণ্ডীসু.
এৰমঞ্ঞানিপি –
ধম্মী সঙ্ঘী ঞাণী হত্থী, চক্কী পক্খী দাঠী রট্ঠী;
ছত্তী মালী ৰম্মী যোগী, ভাগী ভোগী কামী সামী.
ধজী গণী সসী কুট্ঠী, জটী যানী সুখী সিখী;
দন্তী মন্তী করী চাগী, কুসলী মুসলী বলী.
পাপকারী সত্তুঘাতী, মাল্যকারী দীঘজীৰী;
ধম্মচারী সীঘযাযী, সীহনাদী ভূমিসাযী –
ইচ্চাদীনি ঈকারন্তনামানি.
গামণীসদ্দস্স তু সত্তমিযং ভেদো.
গামণী, গামণী গামণিনো, ভো গামণি, ভোন্তো গামণী ভোন্তো গামণিনো, গামণিনং গামণিং, গামণী গামণিনো.
সেসং দণ্ডীসমং. নিআদেসাভাৰোৰ ৰিসেসো. এৰং সেনানী সুধীপ্পভুতযো.
ঈকারন্তং.
উকারন্তো পুল্লিঙ্গো ভিক্খুসদ্দো.
তথেৰ ভিক্খুসদ্দতো সি, সিলোপো. সো ভিক্খু.
বহুৰচনে ‘‘ঘপতো চ যোনং লোপো’’তি যোলোপো, ‘‘যোসু কত’’ইচ্চাদিনা দীঘো. তে ভিক্খূ.
লোপাভাৰে ‘‘ৰা, যোন’’ন্তি চ ৰত্ততে.
১৫৫. লতো ¶ ৰোকারো চ.
লসঞ্ঞতো পরেসং যোৰচনানং ৰোকারাদেসো হোতি ৰা. কারগ্গহণেন যোনং নো চ হোতি. চসদ্দগ্গহণং কত্থচি নিৰত্তনত্থং. অথ ৰা চগ্গহণং নোগ্গহণানুৰত্তনত্থং, তেন জন্তুসব্বঞ্ঞূআদিতো যোনং নো চ হোতি. ৰাসদ্দো ৰৰত্থিতৰিভাসত্থো. তেন –
ভিক্খুপ্পভুতিতো নিচ্চং, ৰো যোনং হেতুআদিতো;
ৰিভাসা ন চ ৰো নো চ, অমুপ্পভুতিতো ভৰে.
‘‘অত্তং, অকতরস্সো’’তি চ ৰত্ততে.
ৰে ৰোইচ্চেতেসু চ পরেসু অকতরস্সো লো অত্তমাপজ্জতে. ভিক্খৰো, ভো ভিক্খু, ভৰন্তো ভিক্খূ.
লোপাভাৰে –
১৫৭. অকতরস্সা লতো য্ৰালপনস্স ৰেৰো.
অকতরস্সা লতো পরস্স আলপনে ৰিহিতস্স যোইচ্চেতস্স ৰে ৰোআদেসা হোন্তি. অত্তং. ভৰন্তো ভিক্খৰে ভিক্খৰো. ‘‘অং মো নিগ্গহীতং ঝলপেহী’’তি নিগ্গহীতং.
ভিক্খুং, ভিক্খূ ভিক্খৰো, ভিক্খুনা, ভিক্খূহি ভিক্খূভি ভিক্খুহি ভিক্খুভি, ভিক্খুনো ভিক্খুস্স, ভিক্খূনং ¶ ভিক্খুনং, ভিক্খুনা ভিক্খুস্মা ভিক্খুম্হা, ভিক্খূহি ভিক্খূভি ভিক্খুহি ভিক্খুভি, ভিক্খুনো ভিক্খুস্স, ভিক্খূনং ভিক্খুনং, ভিক্খুম্হি ভিক্খুস্মিং, ভিক্খূসু ভিক্খুসু.
এৰং সেতু কেতু রাহু ভানু পঙ্গু উচ্ছু ৰেল়ু মচ্চু সিন্ধু বন্ধু নেরু মেরু সত্তু কারু হেতু জন্তু রুরু পটু ইচ্চাদযো.
হেতুজন্তুসদ্দানং পঠমাদুতিযাসু ৰিসেসো.
হেতু, হেতূ হেতৰো হেতুযো, ভো হেতু, ভোন্তো হেতূ হেতৰে হেতৰো, হেতুং, হেতূ হেতৰো হেতুযো. সেসং ভিক্খুসমং.
জন্তু, জন্তূ জন্তৰো. কারগ্গহণেন যোনং নো চ হোতি. জন্তুনো জন্তুযো, ভো জন্তু, জন্তূ জন্তৰে জন্তৰো, জন্তুং, জন্তূ জন্তৰো জন্তুনো জন্তুযো ইচ্চাদি.
সত্থুসদ্দস্স ভেদো. ‘‘সত্থু সি’’ইতীধ –
‘‘অন্তো’’তি ৰত্ততে.
১৫৮. সত্থুপিতাদীনমা সিস্মিং সিলোপো চ.
সত্থু পিতু মাতু ভাতু ধীতু কত্তুইচ্চেৰমাদীনমন্তো আত্তমাপজ্জতে সিস্মিং, সিলোপো চ হোতি. সত্থা.
‘‘সত্থু পিতাদীন’’ন্তি অধিকারো.
১৫৯. অঞ্ঞেস্ৰারত্তং ¶ .
সত্থু পিতাদীনমন্তো সিৰচনতো অঞ্ঞেসু ৰচনেসু আরত্তমাপজ্জতে. আরত্তমিতিভাৰনিদ্দেসেন কত্থচি অনিযমং দস্সেতি.
আরগ্গহণমনুৰত্ততে.
ততো আরাদেসতো সব্বেসং যোনং ওকারাদেসো হোতি.
তুগ্গহণেন অঞ্ঞেহিপি চতুউভনদীগৰাদীহি যোনমোকারো হোতি, সরলোপাদি. সত্থারো.
আলপনে ‘‘অকারপিতাদ্যন্তানমা’’তি আত্তং. ‘‘গে রস্স’’ন্তি অধিকিচ্চ ‘‘আকারো ৰা’’তি ৰিকপ্পেন রস্সত্তং, ৰলোপো. ভো সত্থ ভো সত্থা, ভৰন্তো সত্থারো, সত্থারং, সত্থারে সত্থারো.
‘‘ততো’’তি চ ৰত্ততে.
ততো আরাদেসতো নাৰচনস্স আকারাদেসো হোতি. সত্থারা, সত্থুনাতি আরত্তমিতিভাৰনিদ্দেসেন সিদ্ধং. সত্থারেহি সত্থারেভি.
‘‘ৰা নংম্হী’’তি ইতো ‘‘ৰা’’তি ৰত্ততে.
১৬২. উ ¶ সস্মিং সলোপো চ.
সত্থু পিতুইচ্চেৰমাদীনমন্তস্স উত্তং হোতি ৰা সস্মিং, সলোপো চ হোতি. আরাদেসাপৰাদোযং. সত্থু, অঞ্ঞত্থ ভাৰনিদ্দেসেনারাভাৰো. সত্থুস্স সত্থুনো.
‘‘আরত্ত’’ন্তি ৰত্ততে.
সত্থু পিতুআদীনমন্তো আরত্তমাপজ্জতে ৰা নংম্হি ৰিভত্তিম্হি. সত্থারানং.
আরাভাৰে ‘‘ৰা নংম্হী’’তি ৰত্ততে.
সত্থুসদ্দন্তস্স, পিতাদীনমন্তস্স চ অত্তং হোতি ৰা নংম্হি ৰিভত্তিম্হি, পুন সত্থুগ্গহণং সত্থুনো নিচ্চৰিধানত্থং. সত্থানং.
‘‘অম্হতুম্হন্তুরাজব্রহ্মত্তসখসত্থুপিতাদীহি স্মা নাৰা’’তি স্মাৰচনস্সনাভাৰো. সত্থারা, সত্থারেহি সত্থারেভি, সত্থু সত্থুনো সত্থুস্স, সত্থারানং সত্থানং.
‘‘আরতো’’তি ৰত্ততে.
ততো আরাদেসতো স্মিংৰচনস্স ইকারাদেসো হোতি. পুন ততোগ্গহণেন অঞ্ঞস্মাপি স্মিংৰচনস্স ইকারো. যথা – ভুৰি, দিৰি.
১৬৬. আরো ¶ রস্সমিকারে.
আরাদেসো রস্সমাপজ্জতে ইকারে পরে, সত্থরি, সত্থারেসু.
এৰং কত্তা, কত্তারো, ভো কত্ত ভো কত্তা, ভৰন্তো কত্তারো, কত্তারং, কত্তারে কত্তারো, কত্তারা, কত্তারেহি কত্তারেভি. ‘‘উ সস্মিং সলোপো চা’’তি উত্তং, সলোপো চ. কত্তু কত্তুনো কত্তুস্স, কত্তারানং কত্তানং কত্তূনং কত্তুনং, কত্তারা, কত্তারেহি কত্তারেভি, কত্তু কত্তুনো কত্তুস্স, কত্তারানং কত্তানং কত্তূনং কত্তুনং, কত্তরি, কত্তারেসু, আরাভাৰে কত্তূসু কত্তুসু.
এৰং –
ভত্তু ৰত্তু নেতু সোতু, ঞাতু জেতু ছেত্তু ভেত্তু. দাতু ধাতু নত্তু বোদ্ধু, ৰিঞ্ঞাপেতু আদযোপি.
‘‘উ সস্মিং সলোপো চা’’তি ৰত্ততে.
সকমন্ধাতুইচ্চেৰমাদীনমন্তো চ উত্তমাপজ্জতে সস্মিং, সলোপো চ, নিচ্চং পুনব্বিধানা. সকমন্ধাতু ৰিয অস্স রাজিনো ৰিভৰো, সেসং সমং. এৰং মহামন্ধাতুপ্পভুতযো.
পিতুসদ্দস্স ভেদো. সিম্হি আত্তং, সিলোপো, পিতা.
যোম্হি ‘‘আরো, রস্স’’ন্তি চ ৰত্ততে.
১৬৮. পিতাদীনমসিম্হি ¶ .
পিতাদীনমারাদেসো রস্সমাপজ্জতে অসিম্হি ৰিভত্তিম্হি. সিস্মিং আরাদেসাভাৰেপি অসিম্হীতি অধিকৰচনমত্থন্তরৰিঞ্ঞাপনত্থং, তেন তোআদিম্হি পিতাদীনমিকারো চ. যথা – পিতিতো, মাতিতো, ভাতিতো, ধীতিতো, পিতিপক্খো, মাতিপক্খোতি.
পিতরো, সেসং কত্তুসমং. ভো পিত ভো পিতা, ভৰন্তো পিতরো, পিতরং, পিতরে পিতরো, পিতরা পিতুনা, পিতরেহি পিতরেভি. ভাৰনিদ্দেসেন আরাদেসাভাৰে পিতূহি পিতূভি পিতুহি পিতুভি, পিতু পিতুনো পিতুস্স, পিতরানং পিতানং পিতূনং, দীঘাভাৰে পিতুনং ৰা, পিতরা, পিতরেহি পিতরেভি পিতূহি পিতূভি পিতুহি পিতুভি, পিতু পিতুনো পিতুস্স, পিতরানং পিতানং পিতূনং পিতুনং, পিতরি, পিতরেসু পিতূসু পিতুসু.
এৰং ভাতা, ভাতরো ইচ্চাদি.
উকারন্তং.
ঊকারন্তো পুল্লিঙ্গো অভিভূসদ্দো.
তথেৰ স্যাদ্যুপ্পত্তি, সিলোপো. সো অভিভূ, যোলোপে কতে তে অভিভূ.
‘‘অঘো রস্স’’ন্তিআদিনা রস্সত্তং, ৰোকারো. কতরস্সত্তা অত্তাভাৰো. অভিভুৰো, ভো অভিভু, ভৰন্তো অভিভূ অভিভুৰো.
কতরস্সত্তা ৰেআদেসো ন হোতি. সেসং ভিক্খুসদ্দসমং, রস্সত্তমেৰ ৰিসেসো. অভিভুং, অভিভূ অভিভুৰো ¶ , অভিভুনা, অভিভূহি অভিভূভি, অভিভুনো অভিভুস্স, অভিভূনং ইচ্চাদি.
এৰং সযম্ভূ, ৰেস্সভূ, পরাভিভূ, সহভূআদযো. সহভূসদ্দস্স যোনং নোআদেসোৰ ৰিসেসো. সহভূ, সহভূ সহভুৰো সহভুনো ইচ্চাদি.
তথা সব্বঞ্ঞূসদ্দস্স যোস্ৰেৰ ৰিসেসো. সো সব্বঞ্ঞূ তে সব্বঞ্ঞূ, যোলোপাভাৰে রস্সত্তং, ‘‘লতো ৰোকারো চা’’তি এত্থ কারগ্গহণেন যোনং নোআদেসো. ৰাধিকারস্স ৰৰত্থিতৰিভাসত্তা ন চ ৰোকারো. সব্বঞ্ঞুনো, ভো সব্বঞ্ঞু, ভোন্তো সব্বঞ্ঞূ সব্বঞ্ঞুনো, সব্বঞ্ঞুং, সব্বঞ্ঞূ সব্বঞ্ঞুনো ইচ্চাদি.
এৰং মগ্গঞ্ঞূ ধম্মঞ্ঞূ অত্থঞ্ঞূ কালঞ্ঞূ রত্তঞ্ঞূ মত্তঞ্ঞূ কতঞ্ঞূ তথঞ্ঞূ ৰিঞ্ঞূ ৰিদূ ৰেদগূ পারগূ ইচ্চাদযো.
ঊকারন্তং.
একারন্তো অপ্পসিদ্ধো.
ওকারন্তো পুল্লিঙ্গো গোসদ্দো.
ততো স্যাদ্যুপ্পত্তি, সিলোপো, গো গচ্ছতি.
‘‘গাৰ সে’’তি ইতো ‘‘গো’’তি অধিকারো, ‘‘আৰা’’তি চ ৰত্ততে.
গোইচ্চেতস্স ওকারস্স আৰাদেসো হোতি যোসু. চসদ্দেন না স্মা স্মিংসুইচ্চেতেসু চ. ‘‘ততো যোনমো তূ’’তি এত্থ তুগ্গহণেন যোনমোকারো, সরলোপাদি. গাৰো তিট্ঠন্তি.
১৭০. অৰংম্হি ¶ চ.
গোইচ্চেতস্স ওকারস্স আৰ অৰইচ্চেতে আদেসা হোন্তি অংম্হি ৰিভত্তিম্হি. সেদ্দেন যো না স স্মাস্মিংসুইচ্চেতেসু চ অৰাদেসো হোতি. গৰো গচ্ছন্তি, হে গো, হে গাৰো হে গৰো.
দুতিযাযং ‘‘অংম্হী’’তি ৰত্ততে.
আৰইচ্চেতস্স গাৰাদেসস্স অন্তসরস্স উকারাদেসো হোতি ৰা অংম্হি ৰিভত্তিম্হি. আৰস্স অ আৰ, তস্স আৰসদ্দন্তস্স. ‘‘অংমো’’তিআদিনা নিগ্গহীতং. গাৰুং গাৰং গৰং, গাৰো গৰো.
‘‘গোণ, ৰা’’তি ৰত্ততে.
সু হি নাইচ্চেতেসু সব্বস্স গোসদ্দস্স গোণাদেসো হোতি ৰা. চসদ্দেন সেসেসু চ. গোণো, গোণা, হে গোণ হে গোণা, গোণং, গোণে, গোণেন, গোণেহি গোণেভি, গোণস্স.
সব্বস্স গোসদ্দস্স গোণাদেসো হোতি ৰা নংম্হি ৰিভত্তিম্হি. গোণানং, গোণা গোণস্মা গোণম্হা, গোণেহি গোণেভি, গোণস্স, গোণানং, গোণে গোণস্মিং গোণম্হি, গোণেসু.
গোণাদেসাভাৰে গাৰেন গৰেন, গোহি গোভি.
১৭৪. গাৰ ¶ সে.
‘‘গো আৰ সে’’ইতি তিপদমিদং. গোস্স ও গো, গোসদ্দোকারস্স আৰাদেসো হোতি সে ৰিভত্তিম্হি. গাৰস্স গৰস্স.
নংম্হি ‘‘গো, অৰা’’তি চ ৰত্ততে.
১৭৫. ততো নমং পতিম্হালুত্তে চ সমাসে.
ততো গোসদ্দতো পরস্স নংৰচনস্স অংআদেসো হোতি, গোসদ্দোকারস্স অৰাদেসো চ পতিম্হি পরে অলুত্তে চ সমাসে. চসদ্দেন অসমাসেপি অং অৰাদেসা. গৰংপতিস্স থেরস্স, গৰং.
‘‘সুহিনাসু চা’’তি এত্থ চসদ্দেন নংম্হি গুআদেসো. ‘‘নো চ দ্ৰাদিতো নংম্হী’’তি সুত্তে চসদ্দেন নকারাগমো চ. গুন্নংগোনং ৰা.
গাৰা গাৰম্হা গাৰস্মা গৰা গৰম্হা গৰস্মা, গোহি গোভি, গাৰস্স গৰস্স, গৰং গুন্নং গোনং, গাৰে গাৰম্হি গাৰস্মিং গৰে গৰম্হি গৰস্মিং, গাৰেসু গৰেসু গোসু.
ওকারন্তং.
পুরিসো গুণৰা রাজা, সা’গ্গি দণ্ডী চ ভিক্খু চ;
সত্থা’ভিভূ চ সব্বঞ্ঞূ, গোতি পুল্লিঙ্গসঙ্গহো.
পুল্লিঙ্গং নিট্ঠিতং.
অস্মা ¶ নস্মা তস্মা নম্হা তম্হা, নেহি নেভি তেহি তেভি, অস্স নস্স তস্স, নেসং তেসং নেসানং তেসানং, অস্মিং নস্মিং তস্মিং নম্হি তম্হি, নেসু তেসু.
ইত্থিযং ‘‘তা সি’’ ইতীধ সাদেসসিলোপা. সা কঞ্ঞা, নত্তং. না তা নাযো তাযো, নং তং, না তা নাযো তাযো, নায তায, নাহি তাহি নাভি তাভি.
‘‘এতিমাসমী’’তি ইতো এতিমাগ্গহণঞ্চ ‘‘তস্সা ৰা’’তি ইতো তগ্গহণঞ্চ পঞ্চমিযন্তৰসেন ৰত্ততে ‘‘ৰা’’তি চ.
ততো তা এতা ইমাতো পরস্স সস্স ৰিভত্তিস্স স্সাযাদেসো হোতি ৰা.
‘‘সংসাস্ৰেকৰচনেসু চ, ই’’ইতি চ ৰত্ততে.
তাইচ্চেতস্স ইত্থিযং ৰত্তমানস্স অন্তস্স ইকারো হোতি ৰা সং সাস্ৰেকৰচনেসু ৰিভত্তাদেসেসু. তিস্সায তস্সায অস্সায নস্সায অস্সা নস্সা তিস্সা তস্সা নায তায, নাসং তাসং.
পঞ্চমীছট্ঠীসু ততিযাচতুত্থীসমং. সত্তমিযং অস্সং নস্সং তিস্সং তস্সং নাযং তাযং, নাসু তাসু.
নপুংসকে সিম্হিসাদেসাভাৰা নত্তং. নং তং, নানি তানি, নং তং, নানি তানি, নেন তেন ইচ্চাদি পুল্লিঙ্গসমং.
এত সি, ‘‘এততেসং তো’’তি সকারাদেসো. এসো পুরিসো, এতে, এতং, এতে ইচ্চাদি সব্বসদ্দসমং.
ইত্থিযং ¶ এতা সি, সাদেসো. এসা কঞ্ঞা, এতা এতাযো, এতং, এতা এতাযো, এতায, এতাহি এতাভি.
স স্মিংসু পন ‘‘সংসাস্ৰেকৰচনেসু চা’’তি ৰত্ততে.
অন্তাপেক্খাযং ছট্ঠী, এতা ইমাইচ্চেতেসমন্তো সরো ইকারো হোতি সংসাস্ৰেকৰচনেসু ৰিভত্তাদেসেসু. সাদেসগতিকত্তা স্সাযাদেসেপি. চসদ্দাধিকারতো অঞ্ঞেকাসদ্দাদীনমন্তস্স চ.
এতিস্সায এতিস্সা এতায, এতাসং এতাসানং, এতায, এতাহি এতাভি, এতিস্সায এতিস্সা এতায, এতাসং এতাসানং, এতিস্সং এতাযং, এতাসু.
চসদ্দতো অঞ্ঞিস্সা অঞ্ঞায, অঞ্ঞিস্সং অঞ্ঞাযং. একিস্সা একায, একিস্সং একাযং. ইতরিস্সা ইতরায, ইতরিস্সং ইতরাযং ইচ্চাদি.
নপুংসকে এতং, এতানি, এতং, এতানি, সেসং ঞেয্যং.
ইমসদ্দস্স ভেদো. ইম সি –
‘‘সব্বস্সিমস্সা’’তি ৰত্ততে.
ইমসদ্দস্স সব্বস্সেৰ অনপুংসকস্স অযংআদেসো হোতি সিম্হি ৰিভত্তিম্হি, সিলোপো. অযং পুরিসো, ইমে, ইমং, ইমে.
২১৯. অনিমি ¶ নাম্হি চ.
ইমসদ্দস্স সব্বস্সেৰ অন ইমিআদেসা হোন্তি নাম্হি ৰিভত্তিম্হি. অনিত্থিলিঙ্গস্সেৰেতং গহণং. অনেন ইমিনা.
‘‘সুনংহিসূ’’তি ৰত্ততে.
সব্বস্স ইমসদ্দস্স একারো হোতি ৰা সু নং হিইচ্চেতেসু ৰচনেসু.
আপ্পচ্চযন্তানিদ্দেসা, সব্বত্থাতি অৰুত্ততো;
অনিত্থিলিঙ্গস্সেৰেত্থ, গহণঞ্হি ইমস্সিতি.
এহি এভি ইমেহি ইমেভি.
‘‘সব্বস্স, ৰা, সব্বত্থ, সস্মাস্মিংসংসাস্ৰত্ত’’ন্তি চ ৰত্ততে.
ইমসদ্দস্স চ সব্বস্সেৰ অত্তং হোতি ৰা স স্মা স্মিংসং সাইচ্চেতেসু ৰচনেসু সব্বত্থ লিঙ্গেসু.
অস্স ইমস্স, এসং এসানং ইমেসং ইমেসানং, অস্মা ইমস্মা ইমম্হা, এহি এভি ইমেহি ইমেভি, অস্স ইমস্স, এসং এসানং ইমেসং ইমেসানং, অস্মিং ইমস্মিং ইমম্হি, এসু ইমেসু.
ইত্থিযং ইমা সি, অযমাদেসসিলোপা.
অযং কঞ্ঞা, ইমা ইমাযো, ইমং, ইমা ইমাযো, ইমায, ইমাহি ইমাভি. চতুত্থিযং অত্তং, ইকার- স্সাযাদেসা ¶ চ, অস্সায ইমিস্সায অস্সা ইমিস্সা ইমায, ইমাসং ইমাসানং. সত্তমিযং অস্সং ইমিস্সং ইমিস্সা ৰা, ‘‘তেসু ৰুদ্ধিলোপা’’দিনা স্মিংৰচনস্স ৰা সাদেসো. ইমাযং, ইমাসু. সেসং ঞেয্যং.
নপুংসকে ইম সি, ‘‘সৰিভত্তিস্স, ৰা’’তি চ ৰত্ততে.
নপুংসকে ৰত্তমানস্স সব্বস্সেৰ ইমসদ্দস্স সৰিভত্তিস্স ইদং হোতি ৰা অং সিসু পরেসু.
ইদং চিত্তং ৰিরোচতি, ইমং, ইমানি, ইদং পুপ্ফং পস্সসি, ইমং, ইমানি, অনেন ইমিনা, এহি এভি ইমেহি ইমেভি ইচ্চাদি পুল্লিঙ্গে ৰিয ঞেয্যং.
অমুসদ্দস্স ভেদো. অমু সি –
‘‘ৰা, অনপুংসকস্স, সিম্হী’’তি চ ৰত্ততে.
অনপুংসকস্স অমুসদ্দস্স মকারো সকারমাপজ্জতে ৰা সিম্হি পরে. অসু রাজা.
‘‘সব্বনামতো, ৰা’’তি চ ৰত্ততে.
সব্বতো সব্বনামতো পরো কইচ্চযমাগমো হোতি ৰা. পুন সব্বতোগ্গহণেন হীনাদিতোপি কো. ‘‘অমুস্স মো স’’ন্তি ৰিনাধিকারেন যোগেন ককারেপি সাদেসো.
অসুকো ¶ , অসুকা, অসুকং. সাদেসাভাৰে অমুকো, অমুকা, অমুকং ইচ্চাদি.
বহুৰচনে ‘‘লতো ৰোকারো চা’’তি সুত্তে অনুৰত্তমানৰাগ্গহণেন ৰোকারো ন হোতি, নিচ্চং যোলোপো, দীঘো চ.
অমূ পুরিসা, অমুং, অমূ, অমুনা, অমূহি অমূভি অমুহি অমুভি, অমুস্স. ‘‘অমুস্সাদু’’ন্তি ৰিনাধিকারেন যোগেন অদুংআদেসো, অদুস্স, অমূসং অমূসানং অমুসং অমুসানং, অমুস্মা অমুম্হা, অমূহি অমূভি অমুহি অমুভি, অমুস্স অদুস্স, অমূসং অমূসানং অমুসং অমুসানং, অমুস্মিং অমুম্হি, অমূসু অমুসু.
ইত্থিযং সিম্হি সাদেসাদি.
অসু কঞ্ঞা অসুকা অমুকা ৰা, অমূ অমুযো, অমুং, অমূ অমুযো, অমুযা, অমূহি অমূভি, অমুস্সা অমুযা, অমূসং অমূসানং, অমুযা, অমূহি অমূভি, অমুস্সা অমুযা, অমূসং অমূসানং, অমুস্সং অমুযং অমুযা, অমূসু.
নপুংসকে অমুসি. ‘‘সৰিভত্তিস্স’’, ইমস্সিদমিচ্চাদিতো ‘‘অংসিসু নপুংসকে’’তি চ ৰত্ততে.
নপুংসকে ৰত্তমানস্স সব্বস্সেৰ অমুসদ্দস্স সৰিভত্তিস্স অদুং হোতি অংসিসু পরেসু. অদুং পুপ্ফং, অমূ অমূনি, অদুং, অমূ অমূনি, অমুনা ইচ্চাদি পুল্লিঙ্গসমং.
কিংসদ্দস্স ভেদো. ‘‘কিং সি’’ ইতীধ –
‘‘কিস্স ¶ ক ৰে চা’’তি ইতো ‘‘কিস্স, ক’’ইতি চ ৰত্ততে.
কিমিচ্চেতস্স কসদ্দো আদেসো হোতি ৰপ্পচ্চযতো সেসেসু ৰিভত্তিভেদেসু. এত্থ চ ‘‘কিস্স ক ৰে চা’’তি সুত্তে চসদ্দেন ৰপ্পচ্চযাৰসিট্ঠ থমাদিপ্পচ্চযানং গহিতত্তা সেসগ্গহণেন ৰিভত্তিযোৰ গয্হন্তে. চগ্গহণং কত্থচি নিৰত্তনত্থং, তেন ‘‘কিস্স, কিস্মি’’ন্তিআদি চ সিজ্ঝতি. ‘‘সো’’তি সিস্স ও, সরলোপাদি.
কো এসো, কে, কং, কে, কেন, কেহি কেভি, কস্স কিস্স, নিগ্গহীতলোপাদি, কেসং কেসানং, কস্মা কম্হা, কেহি কেভি, কস্স কিস্স, কেসং কেসানং, কস্মিং কিস্মিং কম্হি কিম্হি, কেসু.
ইত্থিযং ‘‘কিং সি’’ইতীধ ‘‘সেসেসু চা’’তি ৰিভত্তিযং পরাযং কাদেসে কতে ‘‘ইত্থিযমতো আপ্পচ্চযো’’তি মজ্ঝে আপ্পচ্চযো, সিলোপো.
কা এসা কঞ্ঞা, কা কাযো, কং, কা কাযো ইচ্চাদি সব্বাসদ্দসমং.
নপুংসকে কিং সি, লোপৰিধিস্স বলৰতরত্তা পঠমং সিলোপে কতে পুন ৰিভত্তিপরত্তাভাৰা, ‘‘তদনুপরোধেনা’’তি পরিভাসতো ৰা কাদেসাভাৰো. কিং এতং, কানি.
দুতিযেকৰচনে ‘‘ক্ৰচি লোপ’’ন্তি নিগ্গহীতলোপে কতে ‘‘অংমো নিগ্গহীতং ঝলপেহী’’তি নিগ্গহীতং. কিং, কানি ইচ্চাদি পুল্লিঙ্গসমং.
একসদ্দো ¶ সঙ্খ্যাতুল্যাসহাযঞ্ঞৰচনো. যদা সঙ্খ্যাৰচনো, তদা সব্বত্থেকৰচনন্তোৰ, অঞ্ঞত্থ বহুৰচনন্তোপি. একো, একা, একং ইচ্চাদি সব্বত্থ সব্বসদ্দসমং. সংসাস্ৰেৰ ৰিসেসো.
উভসদ্দো দ্ৰিসদ্দপরিযাযো, সদা বহুৰচনন্তোৰ.
‘‘উভ যো’’ ইতীধ ‘‘ততো যোনমো তূ’’তি এত্থ তুগ্গহণেন ক্ৰচি যোনমোকারো. উভো পুরিসাউভে ৰা, উভো পুরিসে উভে. সু হিসু ‘‘তেসু ৰুদ্ধী’’তিআদিনা ক্ৰচি একারস্সোকারো. উভোহি উভোভি উভেহি উভেভি.
উভইচ্চেৰমাদিতো নংৰচনস্স ইন্নং হোতি.
উভিন্নং, উভোহি উভোভি উভেহি উভেভি, উভিন্নং, উভোসু উভেসু.
দ্ৰিআদযো সঙ্খ্যাসঙ্খ্যেয্যৰচনা, বহূনং ৰাচিতত্তা সদা বহুৰচনন্তাৰ.
‘‘দ্ৰি যো’’ইতীধ ‘‘সৰিভত্তিস্স, ইত্থিপুমনপুংসকসঙ্খ্য’’ন্তি চ অধিকারো.
দ্ৰিইচ্চেতস্স সঙ্খ্যাসদ্দস্স ইত্থিপুমনপুংসকে ৰত্তমানস্স সৰিভত্তিস্স দ্ৰেইচ্চাদেসো হোতি যোসু পরেসু. চসদ্দেন দুৰে চ, ক্ৰচি দুৰি চ নংম্হি. বহুৰচনুচ্চারণং দ্ৰিসদ্দতো ¶ বহুৰচনমেৰ হোতীতি ঞাপনত্থং. দ্ৰে ধম্মা, দ্ৰে ইত্থিযো, দ্ৰে রূপানি, দুৰে ৰা, এৰং দুতিযাযম্পি, দ্ৰীহি দ্ৰীভি.
নংম্হি দীঘে সম্পত্তে –
দ্ৰিইচ্চেৰমাদিতো সঙ্খ্যাতো নকারাগমো হোতি নংম্হি ৰিভত্তিম্হি. চসদ্দগ্গহণেন ইত্থিযং তি চ তুসদ্দতো স্সঞ্চাগমো নংম্হি ৰিভত্তিম্হি. দ্ৰিন্নং দুৰিন্নং ৰা, দ্ৰীহি দ্ৰীভি, দ্ৰিন্নং দুৰিন্নং, দ্ৰীসু.
তিসদ্দস্স ভেদো. ‘‘তি যো’’ইতীধ
যোলোপে সম্পত্তে
‘‘যোসূ’’তি ৰত্ততে.
২৩০. তি চতুন্নং তিস্সো চতস্সো তযোচত্তারোতীণি চত্তারি.
তি চতুন্নং সঙ্খ্যানং ইত্থিপুমনপুংসকে ৰত্তমানানং সৰিভত্তীনং যথাক্কমং তিস্সো চতস্সো তযো চত্তারোতীণি চত্তারিইচ্চেতে আদেসা হোন্তি যোসু পরেসু. তযো পুরিসা, তযো পুরিসে পস্স, তীহি তীভি.
‘‘ন’’মিতি ৰত্ততে.
২৩১. ইণ্ণমিণ্ণন্নং তীহি সঙ্খ্যাহি.
তিইচ্চেতস্মা সঙ্খ্যাসদ্দা পরস্স নংৰচনস্স ইণ্ণং ইণ্ণন্নংইচ্চেতে আদেসা হোন্তি, সরলোপাদি. তিণ্ণং তিণ্ণন্নং, তীহি তীভি, তিণ্ণং তিণ্ণন্নং, তীসু.
ইত্থিযং ¶ তিস্সো ইত্থিযো, তিস্সো, তীহি তীভি, নংম্হি স্সঞ্চাগমো, তিস্সন্নং, স্সংব্যৰধানতো ইণ্ণাভাৰো, সেসং সমং.
নপুংসকে তীণি, তীণি. সেসং পুল্লিঙ্গসমং.
তথা চতুসদ্দস্সপি যোসু ‘‘তিচতুন্ন’’ন্তিআদিনা যথাৰুত্তাদেসো, ‘‘ততো যোনমো তূ’’তি এত্থ তুসদ্দেন ক্ৰচি ওকারো চ. চত্তারো চতুরো ৰা, চত্তারো চতুরো, চতূহি চতূভি চতুব্ভি, চতুন্নং, নকারাগমো. চতূহি চতূভি চতুব্ভি, চতুন্নং, চতূসু.
ইত্থিযং চতস্সো, চতস্সো, নংম্হি স্সঞ্চাগমো, ‘‘তেসু ৰুদ্ধী’’তিআদিনা চতুরুকারস্স অকারো. চতস্সন্নং. সেসং সমং.
নপুংসকে চত্তারি, চত্তারি. সেসং পুল্লিঙ্গসমং.
তথা –
নীলাদিগুণনামঞ্চ, বহুব্বীহি চ তদ্ধিতং;
সামঞ্ঞৰুত্যতীতাদি-কিতন্তং ৰাচ্চলিঙ্গিকং.
এত্থেদং ৰুচ্চতে –
এসে’সো এতমিতি চ,
পসিদ্ধি অত্থেসু যেসু লোকস্স;
থীপুন্নপুংসকানিতি,
ৰুচ্চন্তে তানি নামানি.
তিলিঙ্গং নিট্ঠিতং.
অলিঙ্গনাম
অথালিঙ্গেসু ¶ নামেসু তুম্হম্হসদ্দা ৰুচ্চন্তে.
তেসং পনালিঙ্গত্তা তীসু লিঙ্গেসু সমানরূপং. ‘‘তুম্হম্হ’’ইতি ঠিতে স্যাদ্যুপ্পত্তি.
‘‘সৰিভত্তীনং, তুম্হম্হাক’’ন্তি অধিকারো.
সব্বেসং তুম্হঅম্হসদ্দানং সৰিভত্তীনং যথাক্কমং ত্ৰংঅহংইচ্চেতে আদেসা হোন্তি সিম্হি ৰিভত্তিম্হি. চসদ্দেন তুম্হস্স তুৰঞ্চ হোতি. ত্ৰং পুমা, ত্ৰং ইত্থী, ত্ৰং নপুংসকং, তুৰং সত্থা ৰা. অহং পুমা, অহং ইত্থী, অহং নপুংসকং.
বহুৰচনে ‘‘সব্বনামকারতে পঠমো’’তি একারো. তুম্হে তিট্ঠথ, ভিয্যো অম্হে মহেমসে.
‘‘অম্হস্সা’’তি ৰত্ততে.
সব্বস্স অম্হসদ্দস্স সৰিভত্তিস্স মযংআদেসো হোতি যোম্হি পঠমে. মযং গচ্ছাম.
এত্থ চ একস্মিম্পি গারৰবহুমানেন বহুত্তসমারোপা বহুৰচনং হোতি.
‘‘অংম্হী’’তি ৰত্ততে.
সব্বেসং তুম্হ অম্হসদ্দানং সৰিভত্তীনং তৰং মমংইচ্চেতে আদেসা হোন্তি নৰা যথাক্কমং অংম্হি ৰিভত্তিম্হি. তৰং, মমং পস্স.
২৩৫. তং ¶ মমংম্হি.
সব্বেসং তুম্হ অম্হসদ্দানং সৰিভত্তীনং তং মংইচ্চেতে আদেসা হোন্তি যথাক্কমং অংম্হি ৰিভত্তিম্হি. তং, মং.
সব্বস্স তুম্হসদ্দস্স সৰিভত্তিস্স তুৰংত্ৰংইচ্চেতে আদেসা হোন্তি অংম্হি ৰিভত্তিম্হি. তুৰং ত্ৰং.
বহুৰচনে ‘‘তুম্হম্হেহি, আক’’ন্তি চ ৰত্ততে.
তুম্হম্হেহি পরো অপ্পঠমো যো আকং হোতি ৰা. তুম্হাকং পস্সামি, তুম্হে পস্সামি, অম্হাকং পস্সসি, অম্হে পস্সসি.
সব্বেসং তুম্হ অম্হসদ্দানং সৰিভত্তীনং তযা মযাইচ্চেতে আদেসা হোন্তি যথাক্কমং নাম্হি ৰিভত্তিম্হি.
২৩৯. তযাতযীনং তকারো ত্ৰত্তং ৰা.
তযা তযিইচ্চেতেসং তকারো ত্ৰত্তমাপজ্জতে ৰা. ত্ৰযা তযা, মযা, তুম্হেহি তুম্হেভি, অম্হেহি অম্হেভি.
‘‘সস্মিং, ৰা’’তি ৰত্ততে.
তুম্হম্হেহি সস্স ৰিভত্তিস্স অমাদেসো হোতি ৰা. তুম্হং, অম্হং দীযতে.
২৪১. তৰ ¶ মম সে.
সব্বেসং তুম্হ অম্হসদ্দানং সৰিভত্তীনং যথাক্কমং তৰমমইচ্চেতে আদেসা হোন্তি সে ৰিভত্তিম্হি, ৰিকপ্পেনাযং ৰিজ্ঝন্তরস্স ৰিজ্জমানত্তা.
‘‘সে’’তি ৰত্ততে.
সব্বেসং তুম্হ অম্হসদ্দানং সৰিভত্তীনং যথাক্কমং তুয্হংময্হংইচ্চেতে আদেসা চ হোন্তি সে ৰিভত্তিম্হি. তৰ, মম তুয্হং, ময্হং ৰা দীযতে.
২৪৩. অম্হস্স মমং সৰিভত্তিস্স সে.
সব্বস্সেৰ অম্হসদ্দস্স সৰিভত্তিস্স মমংআদেসো হোতি সে ৰিভত্তিম্হি. মমং দীযতে.
‘‘সস্স’’ন্তি ইতো সীহগতিযা ‘‘অ’’মিতি ৰত্ততে.
তুম্হম্হেহি পরস্স নংৰচনস্স আকমিচ্চাদেসো হোতি, অঞ্চ. ‘‘তেসু ৰুদ্ধী’’তিআদিনা অম্হস্স ক্ৰচি অস্মাদেসো. তুম্হং তুম্হাকং, অম্হং অম্হাকং অস্মাকং ৰা.
পঞ্চমিযং ‘‘অম্হতুম্হন্তুরাজ’’ইচ্চাদিনা স্মাৰচনস্স নাভাৰাতিদেসো. তযা, মযা অপেতি, তুম্হেহি, অম্হেহি তুম্হেভি অম্হেভি, তুম্হং অম্হং তৰ মম, তুয্হং, ময্হং মমং পরিগ্গহো, তুম্হং তুম্হাকং, অম্হং অম্হাকং অস্মাকং ধম্মতা.
‘‘স্মিংম্হী’’তি ৰত্ততে.
২৪৫. তুম্হম্হাকং ¶ তযি মযি.
সব্বেসং তুম্হ অম্হসদ্দানং সৰিভত্তীনং তযি মযিইচ্চেতে আদেসা হোন্তি যথাক্কমং স্মিংম্হি ৰিভত্তিম্হি. তকারস্স ত্ৰত্তং. ত্ৰযি তযি মযি, তুম্হেসু অম্হেসু.
তেসং এৰ তুম্হ অম্হসদ্দানং পদতো পরেসং ক্ৰচি আদেসন্তরৰিধানে রূপভেদো.
‘‘নৰা’’তি অধিকারো.
২৪৬. পদতো দুতিযাচতুত্থীছট্ঠীসু ৰো নো.
সব্বেসং তুম্হ অম্হসদ্দানং সৰিভত্তীনং পদস্মা পরেসং ৰো নোআদেসা হোন্তি যথাক্কমং দুতিযাচতুত্থীছট্ঠীসু বহুৰচনেসু নৰা. এত্থ চ ‘‘একৰচনেসূ’’তি ৰক্খমানত্তা ‘‘বহুৰচনেসূ’’তি লদ্ধং. পহায ৰো গমিস্সামি, মা নো অজ্জ ৰিকন্তিংসু, ধম্মং ৰো ভিক্খৰে দেসিস্সামি, সংৰিভজেথ নো রজ্জেন, তুট্ঠোস্মি ৰো পকতিযা, সত্থা নো ভগৰা অনুপ্পত্তো.
নৰাতি কিং? ভযং তুম্হাক নো সিযা, এসো অম্হাকং সত্থা.
‘‘পদতো, চতুত্থীছট্ঠীসূ’’তি ৰত্ততে.
সব্বেসং তুম্হ অম্হসদ্দানং সৰিভত্তীনং পদস্মা পরেসং তে মেআদেসা হোন্তি যথাক্কমং চতুত্থীছট্ঠীসু একৰচনেসু ¶ নৰা. দদামি তে গামৰরানি পঞ্চ, দদাহি মে গামৰরং, ইদং তে রট্ঠং, অযং মে পুত্তো.
নৰাতি কিং? ইদং চীৰরং তুয্হং ৰিকপ্পনত্থায দম্মি, সুণাথ ৰচনং মম.
নৰাধিকারতো চেত্থ,
ৰো নো তে মেতি যে ইমে;
পাদাদো চ চ ৰা এৰা-
দিযোগে চ ন হোন্তি তে.
যথা –
ন সোচামি ন রোদামি, তৰ সুত্ৰান মাণৰ;
তুয্হঞ্চাপি মহারাজ, ময্হঞ্চ রট্ঠৰড্ঢন.
এৰমিদং দীঘমদ্ধানং সন্ধাৰিতং সংসরিতং মমঞ্চেৰ তুম্হাকঞ্চাতি.
পদতোতি কিং? তৰ ঞাতি, মম ঞাতি.
‘‘তে মে’’তি ৰত্ততে.
সব্বেসং তুম্হ অম্হসদ্দানং সৰিভত্তীনং পদস্মা পরেসং তে মেআদেসা ন হোন্তি অংম্হি ৰিভত্তিম্হি. পস্সেয্য তং ৰস্সসতং আরোগ্যং. সো মমব্রৰীতি.
‘‘তেমেকৰচনে’’তি ৰত্ততে.
সব্বেসং তুম্হ অম্হসদ্দানং সৰিভত্তীনং পদস্মা পরেসং তে মে আদেসা হোন্তি ৰা যথাক্কমং ততিযেকৰচনে পরে ¶ . কতং তে পাপং, কতং তযা পাপং, কতং মে পুঞ্ঞং, কতং মযা পুঞ্ঞং.
‘‘ৰা, ততিযে’’তি চ ৰত্ততে.
সব্বেসং তুম্হ অম্হসদ্দানং সৰিভত্তীনং পদস্মা পরেসং ৰো নোআদেসা হোন্তি ৰা যথাক্কমং ততিযাবহুৰচনে পরে. কতং ৰো কম্মং, কতং নো কম্মং.
বহুৰচননিদ্দেসেন ক্ৰচি যোম্হি পঠমে চ ৰো নো হোন্তি. গামং ৰো গচ্ছেয্যাথ, গামং নো গচ্ছেয্যাম.
তথা পঞ্চাদীনমট্ঠারসন্তানং, কতিসদ্দস্স চালিঙ্গত্তা তিলিঙ্গেপি সমানরূপং, অলিঙ্গত্তা এৰ পঞ্চাদিতো ইত্থিপ্পচ্চযাভাৰো.
‘‘পঞ্চ যো’’ইতীধ –
‘‘যোসু দ্ৰিন্নং দ্ৰে চা’’তি ইতো ‘‘যোসূ’’তি ৰত্ততে, ‘‘ইত্থিপুমনপুংসকসঙ্খ্য’’ন্তি চ.
অন্তাপেক্খাযং ছট্ঠী, পঞ্চাদীনং অট্ঠারসন্তানং সঙ্খ্যানং ইত্থিপুমনপুংসকে ৰত্তমানানমন্তস্স সৰিভত্তিস্স অকারো হোতি যোসু পরেসু. আ এআদেসাপৰাদোযং, পঞ্চক্খন্ধা, পঞ্চ গতিযো, পঞ্চ ইন্দ্রিযানি. এৰং দুতিযাযঞ্চ.
‘‘সুনংহিসূ’’তি ৰত্ততে.
পঞ্চাদীনমট্ঠারসন্তানং সঙ্খ্যানমন্তো অত্তমাপজ্জতে সু নং হিইচ্চেতেসু পরেসু. এত্তদীঘাপৰাদোযং. পঞ্চহি পঞ্চভি ¶ , পঞ্চন্নং, পঞ্চহি পঞ্চভি, পঞ্চন্নং, পঞ্চসু. এৰং ছ স ত্ত অট্ঠনৰ দসসদ্দা.
‘‘একঞ্চ দস চা’’তি অত্থে দ্ৰন্দসমাসে, ‘‘একেন অধিকা দসা’’তি অত্থে তপ্পুরিসে ৰা কতে
‘‘সঙ্খ্যানে’’তি ৰত্ততে.
দ্ৰিএকঅট্ঠইচ্চেতেসমন্তো আকারো হোতি ৰা সঙ্খ্যানে উত্তরপদে পরে. ৰৰত্থিতৰিভাসাযং. একাদস, দ্ৰাদস, অট্ঠারস.
সঙ্খ্যানেতি কিমত্থং? একদন্তো, দ্ৰিদন্তো, অট্ঠত্থম্ভো.
‘‘ৰা’’তি ৰত্ততে.
২৫৪. একাদিতো দস্স র সঙ্খ্যানে.
একাদিতো সঙ্খ্যাতো পরস্স দসস্স আদিস্স দস্স রকারো হোতি ৰা সঙ্খ্যানে. সেসং সমং. একারস, একাদস.
দ্ৰে চ দস চ, দ্ৰীহি ৰা অধিকা দসাতি দ্ৰিদস ইতীধ –
‘‘ৰা’’তি ৰত্ততে.
২৫৫. ৰীসতিদসেসু বা দ্ৰিস্স তু.
ৰীসতি দসইচ্চেতেসু পরেসু দ্ৰিসদ্দস্স বা হোতি ৰা. তুসদ্দেন তিংসাযম্পি. রকারো, আত্তঞ্চ. বারস, দ্ৰাদস.
তযো চ দস চ, তীহি ৰা অধিকা দসাতি তেরস. এত্থ ‘‘তেসু ৰুদ্ধী’’তিআদিনা তিসদ্দস্স তেআদেসো আনৰুতিযা.
চত্তারো ¶ চ দস চ, চতূহি ৰা অধিকা দসাতি চতুদ্দস ইচ্চত্র –
‘‘গণনে, দসস্সা’’তি চ ৰত্ততে.
২৫৬ . চতূপপদস্স লোপো তুত্তরপদাদি চস্স চু চোপি নৰা.
গণনে দসস্সাদিম্হি ঠিতস্স চতুইচ্চেতস্স উপপদস্স তুসদ্দো লোপো হোতি, উত্তরপদাদিম্হি ঠিতস্স চতূপপদস্স চকারস্স চু চোআদেসা হোন্তি নৰা. চুদ্দস, চোদ্দস, চতুদ্দস.
অপিগ্গহণেন অনুপপদস্সাপি গণনে পদাদিচকারস্স লোপো, চু চো হোন্তি নৰা. যথা – তালীসং, চুত্তালীসং, চোত্তালীসং, চত্তালীসং.
পঞ্চ চ দস চ, পঞ্চহি ৰা অধিকা দসাতি অত্থে পঞ্চদস. ‘‘তেসু ৰুদ্ধী’’তিআদিনা পঞ্চসদ্দস্স দস ৰীসতীসু ক্ৰচি পন্নপণ্ণআদেসা. পন্নরস, পণ্ণরস.
ছ চ দস চ, ছহি ৰা অধিকা দসাতি অত্থে ছদস ইতীধ –
‘‘ছস্সা’’তি ৰত্ততে.
ছইচ্চেতস্স সঙ্খ্যাসদ্দস্স নিচ্চং সো হোতি দসে পরে.
‘‘সঙ্খ্যানং, ৰা’’তি চ ৰত্ততে.
সঙ্খ্যানং দকাররকারানং লকারাদেসো হোতি ৰা.
লল়ানমৰিসেসো ¶ . ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ৰাসদ্দো, তেন ‘‘সোল়স’’ ইতি নিচ্চং, ‘‘তেল়স, তেরস, চত্তালীসং, চত্তারীস’’মিতি ৰিভাসা, দস পন্নরসাদীসু ন চ হোতি.
সত্ত চ দস চ, সত্তহি ৰা অধিকা দসাতি অত্থে সত্তরস, সত্তদস.
অট্ঠ চ দস চ, অট্ঠহি ৰা অধিকা দসাতি অত্থে অট্ঠদস ইতীধ আত্তে কতে –
‘‘ৰা, দস্স, র, সঙ্খ্যানে’’তি চ ৰত্ততে.
অট্ঠাদিতো চ দসসদ্দস্স দকারস্স রকারো হোতি ৰা সঙ্খ্যানে. অট্ঠারস, অট্ঠাদস.
অট্ঠাদিতোতি কিং? চতুদ্দস.
কতিসদ্দো বহুৰচনন্তোৰ, ‘‘কতি যো’’ ইতীধ
নিচ্চং যোলোপাদি, রস্সত্তং, কতি তিট্ঠন্তি, কতি পস্সসি, কতিহি কতিভি, কতিনং, কতিহি কতিভি, কতিনং, কতিসু.
অলিঙ্গনামং নিট্ঠিতং.
ৰিভত্তিপ্পচ্চযৰিধান
অথ ৰিভত্তিপ্পচ্চযন্তা ৰুচ্চন্তে.
তেসং পনালিঙ্গত্তা, নিপাতত্তা চ তিলিঙ্গে, ৰচনদ্ৰযে চ সমানং রূপং.
পুরিসস্মা, পুরিসেহি ৰাতি অত্থে –
২৬০. ক্ৰচি ¶ তো পঞ্চম্যত্থে.
সব্বস্মা সুদ্ধনামতো, সব্বনামতো চ লিঙ্গম্হা ক্ৰচি তোপচ্চযো হোতি পঞ্চম্যত্থে.
তোআদি যেসং দানিপরিযন্তানং পচ্চযানং তে হোন্তি পচ্চযা ত্ৰাদযো, তে পচ্চযা ৰিভত্তিসঞ্ঞা হোন্তি. তেন তদন্তানম্পি ৰিভত্যন্তপদত্তং সিদ্ধং হোতি.
পুরিসতো, এৰং রাজতো ৰা, চোরতো ৰা, অগ্গিতো ৰা, গহপতিতো ৰা, হত্থিতো, হেতুতো, সব্বঞ্ঞুতো, কঞ্ঞতো, যুত্তিতো, ইত্থিতো, ভিক্খুনিতো, এত্থ চ ‘‘ক্ৰচাদিমজ্ঝুত্তরানং দীঘরস্সাপচ্চযেসু চা’’তি তোপচ্চযে রস্সত্তং. যাগুতো, জম্বুতো, চিত্ততো, আযুতো ইচ্চাদি.
সব্বনামতো সব্বস্মা, সব্বেহীতি ৰা অত্থে সব্বতো, এৰং যতো, ততো, কতরতো, কতমতো, ইতরতো, অঞ্ঞতো, একতো, উভযতো, পুব্বতো, পরতো, অপরতো, দক্খিণতো, উত্তরতো, অমুতো.
‘‘কিস্স, কু’’ইতি চ ৰত্ততে.
কিমিচ্চেতস্স কু হোতি ত্রতো থইচ্চেতেসু চ পরেসু. কস্মা, কেহীতি ৰা কুতো.
‘‘তোথেসূ’’তি ৰত্ততে.
২৬৩. সব্বস্সেতস্সাকারো ¶ ৰা.
সব্বস্স এতসদ্দস্স অকারো হোতি ৰা তোথইচ্চেতেসু. এতস্মা, এতেহীতি ৰা অতো.
‘‘সব্বস্সেতস্সা’’তি চ ৰত্ততে.
সব্বস্স এতসদ্দস্স একারো হোতি ৰা তোথইচ্চেতেসু. দ্ৰিত্তং, এত্তো.
‘‘সব্বস্সা’’তি ৰত্ততে.
ইমসদ্দস্স সব্বস্সেৰ ইকারো হোতি থংদানিহতোধইচ্চেতেসু চ. ইমস্মাতি ইতো.
‘‘ক্ৰচি তো’’তি যোগৰিভাগেন আদিপ্পভুতীহি তো সত্তমিযত্থে. অনিচ্চাদীহি ততিযত্থে চ. যথা – আদিম্হীভি অত্থে আদিতো. এৰং মজ্ঝতো, একতো, পুরতো, পচ্ছতো, পস্সতো, পিট্ঠিতো, পাদতো, সীসতো, অগ্গতো, মূলতো, পরতো ইচ্চাদযো.
ততিযত্থে অনিচ্চেনাতি অনিচ্চতো, অনিচ্চতো সম্মসতি. এৰং দুক্খতো, রোগতো, গণ্ডতো ইচ্চাদযো.
‘‘অত্থে, ক্ৰচী’’তি চ ৰত্ততে.
২৬৬. ত্রথ সত্তমিযা সব্বনামেহি.
সব্বনামেহি পরা ত্র থইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি ক্ৰচি সত্তম্যত্থে. সব্বস্মিং, সব্বেসু চাতি সব্বত্র সব্বত্থ. এৰং ¶ যত্র যত্থ, তত্র তত্থ, ইতরত্র ইতরত্থ, অঞ্ঞত্র অঞ্ঞত্থ, উভযত্র উভযত্থ, পরত্র পরত্থ, কুত্র কুত্থ, ‘‘ত্রতোথেসু চা’’তি কুত্তং. ‘‘কিস্স ক ৰে চা’’তি সুত্তে চসদ্দেন কাদেসো. কত্থ, অমুত্র অমুত্থ.
‘‘সব্বস্সেতস্সাকারো’’তি ৰত্ততে.
সব্বস্সেৰ এতসদ্দস্স অকারো হোতি নিচ্চং ত্রে পরে. অত্র. ‘‘সব্বস্সেতস্সাকারো ৰা’’তি অত্তং, ‘‘এ তোথেসু চা’’তি একারো, অত্থ, এত্থ.
‘‘ক্ৰচি, অত্থে, সত্তমিযা’’তি চ অধিকারো, সব্বস্মিন্তি অত্থে –
সব্বইচ্চেতস্মা ধিপ্পচ্চযো হোতি ক্ৰচি সত্তম্যত্থে. সব্বধি.
কিমিচ্চেতস্মা ৰপ্পচ্চযো হোতি ক্ৰচি সত্তম্যত্থে.
কিমিচ্চেতস্স কসদ্দো আদেসো হোতি ৰপ্পচ্চযেপরে. চগ্গহণেন থহমাদিঅৰপ্পচ্চযেপি. ‘‘তেসু ৰুদ্ধী’’তিআদিনা ককারে অকারস্স লোপো চ ৰম্হি. ক্ৰ গতোসি ত্ৰং.
‘‘কিস্মা’’তি ৰত্ততে.
২৭১. হিংহংহিঞ্চনং ¶ .
কিমিচ্চেতস্মা হিং হং হিঞ্চনংইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি ক্ৰচি সত্তম্যত্থে.
‘‘কিস্সা’’তি ৰত্ততে.
কিমিচ্চেতস্স কু হোতি হিং হং ইচ্চেতেসু. চগ্গহণেন হিঞ্চনংদাচনমিচ্চাদীসুপি. কিস্মিন্তি কুহিং, কুহং, কুহিঞ্চনং, কহং কাদেসো.
‘‘হিং হ’’ন্তি ৰত্ততে.
তইচ্চেতস্মা চ সব্বনামতো হিংহংপচ্চযা হোন্তি ক্ৰচি সত্তম্যত্থে. তস্মিন্তি তহিং, তহং.
ইমসদ্দতো হধপ্পচ্চযা হোন্তি ক্ৰচি সত্তম্যত্থে. ‘‘ইমস্সি থ’’ন্তিআদিনা ইকারো. ইমস্মিন্তি ইহ, ইধ.
যইচ্চেতস্মা সব্বনামতো হিংপচ্চযো হোতি ক্ৰচি সত্তম্যত্থে. যস্মিন্তি যহিং.
‘‘কালে’’তি অধিকারোযং.
কস্মিং কালেতি অত্থে
২৭৬. কিংসব্বঞ্ঞেকযকুহি ¶ দা দাচনং.
কিং সব্বঅঞ্ঞএকযইচ্চেতেহি সব্বনামেহি দাপচ্চযো হোতি. কুইচ্চেতস্মা দাচনঞ্চ কালে ক্ৰচি সত্তম্যত্থে.
‘‘কিস্স ক ৰে চা’’তি সুত্তে চসদ্দেন কাদেসো, কদা.
সব্বইচ্চেতস্স সদ্দস্স সসদ্দাদেসো হোতি ৰা দাপচ্চযে পরে. সব্বস্মিং কালেতি সদা, সব্বদা.
এৰং অঞ্ঞদা, একদা, যদা, কস্মিং কালেতি কুদাচনং, ‘‘কু হিংহংসু চা’’তি সুত্তে চসদ্দেন কুত্তং, ‘‘কু’’ইতি নিপাতনেন ৰা.
‘‘দা’’তি ৰত্ততে.
তইচ্চেতস্মা সব্বনামতো দানিদাপচ্চযা হোন্তি কালে ক্ৰচি সত্তম্যত্থে. তস্মিং কালেতি তদানি, তদা.
ইমসদ্দতো রহি ধুনা দানিইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি কালে ক্ৰচি সত্তম্যত্থে.
‘‘সব্বস্স, ইমস্সা’’তি চ ৰত্ততে.
২৮০. এত ¶ রহিম্হি.
সব্বস্স ইমসদ্দস্স এতাদেসো হোতি রহিম্হি পচ্চযে পরে. ইমস্মিং কালেতি এতরহি.
সব্বস্সেৰ ইমসদ্দস্স অকারো হোতি ধুনাপচ্চযে পরে. অধুনা, ইমসদ্দস্স ইকারো. ইমস্মিং কালেতি ইদানি.
ৰিভত্তিপ্পচ্চযৰিধানং নিট্ঠিতং.
ওপসগ্গিকপদ
অথালিঙ্গসঙ্খ্যাৰিভত্তিভেদা উপসগ্গনিপাতা ৰুচ্চন্তে.
প পরা নি নী উ দু সং ৰি অৰ অনু পরি অধি অভি পতি সু আ অতি অপি অপ উপ ইতি পীসতি উপসগ্গা.
তত্থ পসদ্দো পকারা’দিকম্ম পধানি’স্সরিয’ন্তোভাৰৰিযোগ তপ্পর ভুসত্থ সম্ভৰতিত্তি অনাৰিল পত্থনাদীসু. পইতি অযমুপসগ্গো এতেসু পকারাদীসু অত্থেসু ৰত্ততি, যথা – পকারে পঞ্ঞা, আদিকম্মে ৰিপ্পকতং, পধানে পণীতং, পধানং পধানত্তং, ইস্সরিযে পভূ অযং দেসস্স, অন্তোভাৰে পক্খিত্তং, ৰিযোগে পৰাসী, তপ্পরে পাচরিযো, ভুসত্থে পৰুদ্ধকাযো, সম্ভৰে হিমৰতা গঙ্গা পভৰতি, তিত্তিযং পহূতমন্নং, অনাৰিলে পসন্নমুদকং, পত্থনে পণিহিতং.
পরাইতি ¶ পরিহানি পরাজয গতিৰিক্কমা’মসনাদীসু. যথা – পরিহানিযং পরাভৰো, পরাজযে পরাজিতো, গতিযং পরাযনং. ৰিক্কমে পরক্কমতি, আমসনে অঙ্গস্স পরামসনং.
নিইতি নিস্সেস নিগ্গত নীহরণ’ন্তোপৰেসনা’ভাৰনিসেধ নিক্খন্ত পাতুভাৰা’ৰধারণ ৰিভজন উপমূ’পধারণা’ৰসানছেকাদীসু. নিস্সেসে নিরুত্তি, নিরৰসেসং দেতি, নিগ্গতে নিক্কিলেসো, নিয্যাতি, নীহরণে নিদ্ধারণং, অন্তোপৰেসনে নিখাতো, অভাৰে নিম্মক্খিকং, নিসেধে নিৰারেতি, নিক্খন্তে নিব্বানো, নিব্বানং, পাতুভাৰে নিম্মিতং, অৰধারণে নিচ্ছযো, ৰিভজনে নিদ্দেসো, উপমাযং নিদস্সনং, উপধারণে নিসামনং, অৰসানে নিট্ঠিতং, ছেকে নিপুণো.
নীইতি নীহরণা’ৰরণাদীসু. নীহরণে নীহরতি, আৰরণে নীৰরণং.
উইতি উগ্গতু’দ্ধকম্ম পধান ৰিযোগ সম্ভৰ অত্থলাভসত্তি সরূপকথনাদীসু. উগ্গতে উগ্গচ্ছতি, উদ্ধকম্মে আসনা উট্ঠিতো, উক্খেপো, পধানে উত্তমো, লোকুত্তরো, ৰিযোগে উব্বাসিতো, সম্ভৰে উব্ভূতো, অত্থলাভে উপ্পন্নং ঞাণং, সত্তিযং উস্সহতি গন্তুং, সরূপকথনে উদ্দিসতি সুত্তং.
দুইতি অসোভনা’ভাৰকুচ্ছিতা’সমিদ্ধি কিচ্ছ ৰিরূপতাদীসু. অসোভনে দুগ্গন্ধো, অভাৰে দুব্ভিক্খং, কুচ্ছিতে দুক্কটং, অসমিদ্ধিযং দুস্সস্সং, কিচ্ছে দুক্করং, ৰিরূপতাযং দুব্বণ্ণো, দুম্মুখো.
সংইতি সমোধান সম্মাসম সমন্তভাৰসঙ্গত সঙ্খেপভুসত্থ সহত্থ অপ্পত্থ পভৰা’ভিমুখভাৰ সঙ্গহ পিধান পুনপ্পুনকরণ সমিদ্ধাদীসু. সমোধানে সন্ধি, সম্মাসমেসু সমাধি ¶ , সম্পযুত্তো, সমন্তভাৰে সংকিণ্ণা সমুল্লপনা, সঙ্গতে সঙ্গমো, সঙ্খেপে সমাসো, ভুসত্থে সারত্তো, সহত্থে সংৰাসো, অপ্পত্থে সমগ্ঘো. পভৰে সম্ভৰো, অভিমুখভাৰে সম্মুখং, সঙ্গহে সঙ্গণ্হাতি, পিধানে সংৰুতং, পুনপ্পুনকরণে সন্ধাৰতি, সমিদ্ধিযং সম্পন্নো.
ৰিইতি ৰিসেস ৰিৰিধ ৰিরুদ্ধ ৰিগত ৰিযোগ ৰিরূপতাদীসু. ৰিসেসে ৰিমুত্তি ৰিসিট্ঠো, ৰিৰিধে ৰিমতি ৰিচিত্রং, ৰিরুদ্ধে ৰিৰাদো, ৰিগতে ৰিমলং, ৰিযোগে ৰিপ্পযুত্তো, ৰিরূপতাযং ৰিরূপো.
অৰইতি অধোভাগ ৰিযোগ পরিভৰ জানন সুদ্ধি নিচ্ছযদেস থেয্যাদীসু. অধোভাগে অৰক্খিত্তচক্খু, ৰিযোগে ওমুক্কউপাহনো অৰকোকিলং ৰনং, পরিভৰে অৰজাননং অৰমঞ্ঞতি, জাননে অৰগচ্ছতি, সুদ্ধিযং ৰোদানং, নিচ্ছযে অৰধারণং, দেসে অৰকাসো, থেয্যে অৰহারো.
অনুইতি অনুগতা’নুপচ্ছিন্ন পচ্ছত্থ ভুসত্থ সাদিস্স হীনততিযত্থ লক্খণি’ত্থম্ভূতক্খান ভাগ ৰিচ্ছাদীসু. অনুগতে অন্ৰেতি, অনুপচ্ছিন্নে অনুসযো, পচ্ছাসদ্দত্থে অনুরথং, ভুসত্থে অনুরত্তো, সাদিস্সে অনুরূপং. হীনে অনুসারিপুত্তং পঞ্ঞৰন্তো, ততিযত্থে নদিমন্ৰৰসিতা সেনা, লক্খণে রুক্খং অনু ৰিজ্জোততে ৰিজ্জু, ইত্থম্ভূতক্খানে সাধু দেৰদত্তো মাতরং অনু, ভাগে যদেত্থ মং অনুসিযা তং দীযতু, ৰিচ্ছাযং রুক্খং রুক্খং অনু ৰিজ্জোততে চন্দো.
পরিইতি সমন্ততোভাৰ পরিচ্ছেদ ৰজ্জনা’লিঙ্গন নিৰাসনপূজাভোজনা’ৰজানন দোসক্খান লক্খণাদীসু. সমন্ততোভাৰে পরিৰুতো, পরিচ্ছেদে পরিঞ্ঞেয্যং, ৰজ্জনে পরিহরতি ¶ , আলিঙ্গনে পরিস্সজতি, নিৰাসনে ৰত্থং পরিধস্সতি, পূজাযং পারিচরিযা, ভোজনে ভিক্খুং পরিৰিসতি. অৰজাননে পরিভৰতি, দোসক্খানে পরিভাসতি, লক্খণাদীসু রুক্খং পরি ৰিজ্জোততে ৰিজ্জুইচ্চাদি.
অধিইতি অধিকি’স্স’রূপরিভাৰা’ধিভৰনজ্ঝাযনা’ধিট্ঠাননিচ্ছযপাপুণনাদীসু. অধিকে অধিসীলং, ইস্সরে অধিপতি, অধি ব্রহ্মদত্তে পঞ্চালা, উপরিভাৰে অধিরোহতি, পথৰিং অধিসেস্সতি, অধিভৰনে অধিভৰতি, অজ্ঝাযনে ব্যাকরণমধীতে, অধিট্ঠানে ভূমিকম্পাদিং অধিট্ঠাতি, নিচ্ছযে অধিমোক্খো, পাপুণনে ভোগক্খন্ধং অধিগচ্ছতি.
অভিইতি অভিমুখভাৰ ৰিসিট্ঠা’ধি কু’দ্ধকম্ম কুল সারুপ্পৰন্দন লক্খণি’ত্থম্ভূতক্খান ৰিচ্ছাদীসু. অভিমুখভাৰে অভিমুখো অভিক্কমতি, ৰিসিট্ঠে অভিধম্মো, অধিকে অভিৰস্সতি, উদ্ধকম্মে অভিরুহতি, কুলে অভিজাতো, সারুপ্পে অভিরূপো, ৰন্দনে অভিৰাদেতি, লক্খণাদীসু পুরিমসমং.
পতিইতি পতিগত পটিলোমপতিনিধি পতিদান নিসেধনিৰত্তন সাদিস্স পতিকরণা’দান পতিবোধ পটিচ্চ লক্খণি’ত্থম্ভূতক্খান ভাগৰিচ্ছাদীসু. পতিগতে পচ্চক্খং, পটিলোমে পতিসোতং, পতিনিধিম্হি আচরিযতো পতি সিস্সো, পতিদানে তেলত্থিকস্স ঘতং পতি দদাতি, নিসেধে পটিসেধনং, নিৰত্তনে পটিক্কমতি, সাদিস্সে পতিরূপকং, পতিকরণে পতিকারো, আদানে পতিগ্গণ্হাতি, পতিবোধে পটিৰেধো, পটিচ্চে পচ্চযো, লক্খণাদীসু পুরিমসমং.
সুইতি সোভন সুট্ঠুসম্মা সমিদ্ধি সুখত্থাদীসু. সোভনে সুগন্ধো, সুট্ঠুসম্মাদত্থেসু সুট্ঠু গতো সুগতো, সম্মা গতোতিপি সুগতো, সমিদ্ধিযং সুভিক্খং, সুখত্থে সুকরো.
আইতি ¶ অভিমুখভাৰু’দ্ধকম্ম মরিযাদা’ভিৰিধি পত্তি’চ্ছাপরিস্সজন আদিকম্মগ্গহণ নিৰাস সমীপ’ৰ্হানাদীসু. অভিমুখভাৰে আগচ্ছতি, উদ্ধকম্মে আরোহতি, মরিযাদাযং আপব্বতা খেত্তং, অভিৰিধিম্হি আকুমারং যসো কচ্চাযনস্স, পত্তিযং আপত্তিমাপন্নো, ইচ্ছাযং আকঙ্খা, পরিস্সজনে আলিঙ্গনং, আদিকম্মে আরম্ভো, গহণে আদীযতি আলম্বতি, নিৰাসে আৰসথো, সমীপে আসন্নং, অৰ্হানে আমন্তেসি.
অতিইতি অভিক্কমনা’তিক্কন্তা’তিসয ভুসত্থাদীসু. অতিক্কমনে অতিরোচতি অম্হেহি, অতীতো, অতিক্কন্তে অচ্চন্তং, অতিসযে অতিকুসলো, ভুসত্থে অতিক্কোধো অতিৰুদ্ধি.
অপিইতি সম্ভাৰনা’পেক্খা সমুচ্চয গরহ পঞ্হাদীসু. সম্ভাৰনাযং অপি দিব্বেসু কামেসু, মেরুম্পি ৰিনিৰিজ্ঝিত্ৰা গচ্ছেয্য, অপেক্খাযং অযম্পি ধম্মো অনিযতো, সমুচ্চযে ইতিপি অরহং, অন্তম্পি অন্তগুণম্পি আদায, গরহে অপি অম্হাকং পণ্ডিতক, পঞ্হে অপি ভন্তে ভিক্খং লভিত্থ.
অপইতি অপগত গরহ ৰজ্জন পূজা পদুস্সনাদীসু. অপগতে অপমানো অপেতো, গরহে অপগব্ভো, ৰজ্জনে অপসালায আযন্তি ৰাণিজা, পূজাযং ৰুদ্ধাপচাযী, পদুস্সনে অপরজ্ঝতি.
উপইতি উপগমন সমীপূ’পপত্তি সাদিস্সা’ধিকূ’পরিভাৰা’নসন দোসক্খান সঞ্ঞা পুব্বকম্ম পূজা গয্হাকার ভুসত্থাদীসু. উপগমনে নিসিন্নং ৰা উপনিসীদেয্য, সমীপে উপনগরং, উপপত্তিযং সগ্গং লোকং উপপজ্জতি, অথ ৰা উপপত্তি যুত্তি, যথা ¶ – উপপত্তিতো ইক্খতীতি উপেক্খা, সাদিস্সে উপমানং উপমা, অধিকে উপ খারিযং দোণো, উপরিভাৰে উপসম্পন্নো, অনসনে উপৰাসো, দোসক্খানে পরং উপপদতি, সঞ্ঞাযং উপধা উপসগ্গো, পুব্বকম্মে উপক্কমো উপকারো, পূজাযং বুদ্ধুপট্ঠাকো, মাতুপট্ঠানং, গয্হাকারে সোচেয্যপচ্চুপট্ঠানং, ভুসত্থে উপাদানং, উপাযাসো, উপনিস্সযোতি. ইতি অনেকত্থা হি উপসগ্গা.
ৰুত্তঞ্চ –
‘‘উপসগ্গ নিপাতা চ, পচ্চযা চ ইমে তযো;
নেকেনেকত্থৰিসযা, ইতি নেরুত্তিকাব্রৰু’’ন্তি.
তত্থ উপসগ্গানং নামাখ্যাতৰিসেসকত্তা লিঙ্গসঞ্ঞাযং অনিযমেন স্যাদিম্হি সম্পত্তে তেসং সঙ্খ্যাকম্মাদিভেদাভাৰা তেহি পঠমেকৰচনমেৰ ভৰতি.
‘‘লোপ’’ন্তি ৰত্তমানে
২৮২. সব্বাসমাৰুসোপসগ্গনিপাতাদীহি চ.
আৰুসোসদ্দতো, উপসগ্গনিপাতেহি চ সব্বাসং পরাসং ৰিভত্তীনং লোপো হোতি. আদিসদ্দেন ক্ৰচি সুত্তপদাদীহি চ. এত্থ চ আৰুসোতিমস্স ৰিসুং গহণং সসঙ্খ্যত্তদীপনত্থন্তি দট্ঠব্বং.
উপেচ্চত্থং সজ্জন্তীতি, উপসগ্গা হি পাদযো;
চাদী পদাদিমজ্ঝন্তে, নিপাতা নিপতন্তিতি.
পহরণং পহারো, এৰং পরাভৰো, নিৰাসো, নীহারো, উহারো, দুহারো, সংহারো, ৰিহারো, অৰহারো, অনুহারো, পরিহারো, অধিহারো, অভিহারো, পতিহারো, সুহারো, আহারো, অতিহারো, অপিহারো, অপহারো ¶ , উপহারো. পহরতি, পরাভৰতি, নিৰসতি, নীহরতি, উদ্ধরতি ইচ্চাদি যোজেতব্বং.
ধাত্ৰত্থং বাধতে কোচি, কোচি তমনুৰত্ততে;
তমেৰঞ্ঞো ৰিসেসেতি, উপসগ্গগতী তিধা.
ওপসগ্গিকপদং নিট্ঠিতং.
নেপাতিকপদ
সমুচ্চযৰিকপ্পনপটিসেধপূরণাদিঅত্থং অসত্ৰৰাচকং নেপাতিকং পদং.
তত্র চইতি সমুচ্চযা’ন্ৰাচযে’তরীতরযোগসমাহারা’ৰধারণাদীসু.
ৰাইতি ৰিকপ্পনূ’পমান সমুচ্চয ৰৰত্থিতৰিভাসাসু.
ন নো মা অ অলং হলং ইচ্চেতে পটিসেধনত্থে.
অলং পরিযত্তি ভূসনেসু চ.
পূরণত্থং দুৰিধং অত্থপূরণং পদপূরণঞ্চ.
তত্থ অথ খলু ৰত ৰথ অথো অস্সু যগ্ঘে হি চরহি নং তং ৰা চ তুৰ ৰো পন হৰে কীৰ হ ততো যথা সুদং খো ৰে হং এনং সেয্যথিদং ইচ্চেৰমাদীনি পদপূরণানি.
তত্থ – অথইতি পঞ্হা’নন্তরিযা’ধিকারাদীসু চ.
খলুইতি পটিসেধা’ৰধারণ পসিদ্ধীসু চ.
ৰতইতি একংস খেদা’নুকম্পসঙ্কপ্পেসু চ.
অথোইতি অন্ৰাদেসে চ.
হিইতি ¶ হেতু অৰধারণেসু চ.
তুইতি ৰিসেস হেতু নিৰত্তনাদীসু চ.
পনইতি ৰিসেসেপি.
হৰে, ৰেইচ্চেতে একংসত্থেপি.
হংইতি ৰিসাদ সম্ভমেসুপি.
সেয্যথিদন্তি তং কতমন্তি অত্থেপি.
অত্থপূরণং দুৰিধং ৰিভত্তিযুত্তং, অৰিভত্তিযুত্তঞ্চ.
অত্থি সক্কা লব্ভা ইচ্চেতে পঠমাযং.
আৰুসো অম্ভো হম্ভো রে অরে হরে জেইচ্চেতে আমন্তনে.
দিৰা ভিয্যো নমো ইচ্চেতে পঠমাযং, দুতিযাযঞ্চ.
সযং সামং সং সম্মা কিন্তি ইচ্চেতে ততিযত্থে, সোতো ধাপচ্চযন্তা চ. সুত্তসো পদসো অনিচ্চতো দুক্খতো একধা দ্ৰিধা ইচ্চাদি.
তৰে তুংপচ্চযন্তা চতুত্থিযা, কাতৰে দাতৰে কাতুং কারেতুং দাতুং দাপেতুং ইচ্চাদি.
সো তোপচ্চযন্তা পঞ্চমিযত্থে, দীঘসো ওরসো রাজতো ৰা চোরতো ৰা ইচ্চাদি.
তো সত্তম্যত্থেপি, ত্রথাদিপচ্চযন্তা চ. একতো পুরতো পচ্ছতো পস্সতো পিট্ঠিতো পাদতো সীসতো অগ্গতো মূলতো যত্র যত্থ যহিং তত্র তত্থ তহিং তহং ইচ্চাদি.
সমন্তা সামন্তা পরিতো অভিতো সমন্ততো একজ্ঝং একমন্তং হেট্ঠা উপরি উদ্ধং অধো তিরিযং সম্মুখা ¶ পরম্মুখা আৰি রহো তিরো উচ্চং নীচং অন্তো অন্তরা অজ্ঝত্তং বহিদ্ধা বাহিরা বাহিরং বহি ওরং পারং আরা আরকা পচ্ছা পুরে হুরং পেচ্চ ইচ্চেতে সত্তমিযা.
সম্পতি আযতি অজ্জ অপরজ্জু পরজ্জ সুৰে স্ৰে পরসুৰে হিয্যো পরে সজ্জু সাযং পাতো কালং কল্লং দিৰা নত্তং নিচ্চং সততং অভিণ্হং অভিক্খণং মুহুং মুহুত্তং ভূতপুব্বং পুরা যদা তদা কদা ইচ্চাদযো কালসত্তমিযা. ইতি ৰিভত্তিযুত্তানি.
অৰিভত্তিযুত্তেসু চ অপ্পেৰ অপ্পেৰনাম নু ইচ্চেতে সংসযত্থে.
অদ্ধা অঞ্ঞদত্থু তগ্ঘ জাতু কামং সসক্কংইচ্চেতে একংসত্থে.
এৰইতি অৰধারণে.
কচ্চিনু’কিন্নুননুকথং কিংসু কিংইচ্চেতে পুচ্ছনত্থে.
এৰং ইতি ইত্থং ইচ্চেতে নিদস্সনে.
ইতি হেতু ৰাক্যপরিসমত্তীসু চ.
যাৰ তাৰ যাৰতা তাৰতা কিত্তাৰতা এত্তাৰতা কীৰ ইচ্চেতে পরিচ্ছেদনত্থে.
এৰং সাহু লহু ওপাযিকং পতিরূপং আম সাধু ইতি সম্পটিচ্ছনত্থে.
যথা তথা যথেৰ তথেৰ এৰং এৰমেৰ এৰমেৰং এৰম্পি যথাপি সেয্যথাপি সেয্যথাপিনাম ৰিয ইৰ যথরিৰ তথরিৰ যথানাম তথানাম যথাহি তথাহি যথাচতথাচ ইচ্চেতে পটিভাগত্থে.
যথাইতি ¶ যোগ্গতা ৰিচ্ছা পদত্থানতিৰত্তনিদস্সনেসু চ.
এৰংইতি উপদেস পঞ্হাদীসু চ.
কিঞ্চাপিইতি অনুগ্গহত্থে.
অহোইতি গরহ পসংসন পত্থনেসু চ.
নামইতি গরহ পসংসন সঞ্ঞা পঞ্হেসু চ.
সাধুইতি পসংসন যাচনেসু চ.
ইঙ্ঘ হন্দ ইচ্চেতে চোদনত্থে.
সাধু সুট্ঠু এৰমেতন্তি অনুমোদনে.
কিরইতি অনুস্সৰণ অস্সদ্ধেয্যেসু.
নূনইতি অনুমানা’নুস্সরণ পরিৰিতক্কনেসু.
কস্মাইতি কারণপুচ্ছনে.
যস্মা তস্মা তথাহি তেন ইচ্চেতে কারণচ্ছেদনত্থে.
সহ সদ্ধিং সমং অমাইতি সমক্রিযাযং.
ৰিনা রিতেইতি ৰিপ্পযোগে.
নানা পুথু বহুপ্পকারে.
পুথু ৰিসুং অসঙ্ঘাতে চ.
দুট্ঠু কু জিগুচ্ছাযং.
পুন অপ্পঠমে.
কথঞ্চি কিচ্ছত্থে চ.
ধা ক্খত্তুং সকিঞ্চ সঙ্খ্যাৰিভাগে.
ঈসকং ¶ অপ্পত্থে.
সণিকং মন্দত্থে.
খিপ্পং অরং লহু আসুং তুণ্ণং অচিরং সীঘত্থে.
চিরং চিরস্সং দীঘকালে.
চে যদি সঙ্কাৰট্ঠানে.
ধুৰং থিরাৰধারণেসু.
হা ৰিসাদে.
তুণ্হী অভাসনে.
সচ্ছি পচ্চক্খে.
মুসা মিচ্ছা অলিকং অসচ্চে.
সুৰত্থি আসীসত্থে ইচ্চাদি.
তুন ত্ৰান ত্ৰাপচ্চযন্তা উস্সুক্কনত্থে ভৰন্তি.
যথা – পস্সিতুন পস্সিয পস্সিত্ৰান পস্সিত্ৰা দিস্ৰা দিস্ৰানদস্সেত্ৰা দাতুন দত্ৰান দত্ৰা উপাদায দাপেত্ৰা ৰিঞ্ঞাপেত্ৰা ৰিচেয্য ৰিনেয্য নিহচ্চ সমেচ্চ অপেচ্চ উপেচ্চ আরব্ভ আগম্ম ইচ্চাদি.
এৰং নামাখ্যাতোপসগ্গৰিনিমুত্তং যদব্যযলক্খণং, তং সব্বং নিপাতপদন্তি ৰেদিতব্বং.
ৰুত্তঞ্চ –
‘‘মুত্তং পদত্তযা যস্মা, তস্মা নিপতত্যন্তরা;
নেপাতিকন্তি তং ৰুত্তং, যং অব্যয সলক্খণ’’ন্তি.
নেপাতিকপদং নিট্ঠিতং.
পুল্লিঙ্গং ইত্থিলিঙ্গঞ্চ, নপুংসকমথাপরং;
তিলিঙ্গঞ্চ অলিঙ্গঞ্চ, নামিকং পঞ্চধা ঠিতং.
ইতি পদরূপসিদ্ধিযং নামকণ্ডো দুতিযো.
৩. কারককণ্ড
অথ ¶ ৰিভত্তীনমত্থভেদা ৰুচ্চন্তে.
তত্থ একম্পি অত্থং কম্মাদিৰসেন, একত্তাদিৰসেন চ ৰিভজন্তীতি ৰিভত্তিযো, স্যাদযো. তা পন পঠমাদিভেদেন সত্তৰিধা.
তত্থ কস্মিং অত্থে পঠমা?
লিঙ্গত্থাভিধানমত্তে পঠমাৰিভত্তি হোতি.
লিঙ্গস্স অত্থো লিঙ্গত্থো. এত্থ চ লীনং অঙ্গন্তি লিঙ্গং, অপাকটো অৰযৰো, পুরিসোতিআদীনঞ্হি পকতিপ্পচ্চযাদিৰিভাগকপ্পনায নিপ্ফাদিতানং সদ্দপ্পতিরূপকানং নামিকপদানং পঠমং ঠপেতব্বং পকতিরূপং অপাকটত্তা, অৰযৰত্তা চ লিঙ্গন্তি ৰুচ্চতি. অথ ৰা ৰিসদাৰিসদোভযরহিতাকারৰোহারসঙ্খাতেন তিৰিধলিঙ্গেন সহিতত্থস্স, তব্বিনিমুত্তস্সুপসগ্গাদীনমত্থস্স চ লীনস্স গমনতো, লিঙ্গনতো ৰা লিঙ্গন্তি অন্ৰত্থনামৰসেন ৰা ‘‘ধাতুপ্পচ্চযৰিভত্তিৰজ্জিতমত্থৰং লিঙ্গ’’ন্তি ৰচনতো পরসমঞ্ঞাৰসেন ৰা লিঙ্গন্তি ইধ পাটিপদিকাপরনামধেয্যং স্যাদিৰিভত্যন্তপদপকতিরূপমেৰ ৰুচ্চতীতি দট্ঠব্বং.
লিঙ্গস্সত্থো নাম পবন্ধৰিসেসাকারেন পৰত্তমানে রূপাদযো উপাদায পঞ্ঞাপীযমানো তদঞ্ঞানঞ্ঞভাৰেন অনিব্বচনীযো সমূহসন্তানাদিভেদো উপাদাপঞ্ঞত্তিসঙ্খাতো ঘটপটাদিৰোহারত্থো চ পথৰীধাতুফস্সাদীনং সভাৰধম্মানং ¶ কালদেসাদিভেদভিন্নানং ৰিজাতিযৰিনিৰত্তো সজাতিযসাধারণো যথাসঙ্কেতমারোপসিদ্ধো তজ্জাপঞ্ঞত্তিসঙ্খাতো কক্খল়ত্তফুসনাদিসামঞ্ঞাকারো চ.
সো পন কম্মাদিসংসট্ঠো, সুদ্ধো চাতি দুৰিধো. তত্থ কম্মাদীসু দুতিযাদীনং ৰিধীযমানত্তা কম্মাদিসংসগ্গরহিতো লিঙ্গসঙ্খ্যাপরিমাণযুত্তো, তব্বিনিমুত্তুপসগ্গাদিপদত্থভূতো চ সুদ্ধো সদ্দত্থো ইধ লিঙ্গত্থো নাম.
যো পন আখ্যাতকিতকতদ্ধিতসমাসেহি ৰুত্তো কম্মাদিসংসট্ঠো অত্থো, সোপি দুতিযাদীনং পুন অত্তনা ৰত্তব্বস্স অত্থৰিসেসস্সাভাৰেন অৰিসযত্তা, লিঙ্গত্থমত্তস্স সম্ভৰতো চ পঠমাযেৰ ৰিসযো.
হোতি চেত্থ –
পঠমাৰুপসগ্গত্থে, কেসঞ্চত্থে নিপাতসদ্দানং;
লিঙ্গাদিকে চ সুদ্ধে-ভিহিতে কম্মাদিঅত্থেপি.
সলিঙ্গে তাৰ – এসো পুরিসো, এতে পুরিসা, এসা কঞ্ঞা, এতা কঞ্ঞাযো, এতং চিত্তং, এতানি চিত্তানি.
সসঙ্খ্যে – একো দ্ৰে.
সপরিমাণে – দোণো খারী আল়্হকং.
লিঙ্গাদিৰিনিমুত্তে সত্তামত্তে – চ ৰা হ অহং অত্থি সক্কালব্ভা ইচ্চাদি.
‘‘লিঙ্গত্থে পঠমা’’তি অধিকিচ্চ ‘‘আলপনে চা’’তি আলপনত্থে চ পঠমা, অভিমুখং কত্ৰা লপনং আলপনং, আমন্তনং অৰ্হানন্তি অত্থো.
এত্থ চ আমন্তনং নাম পগেৰ লদ্ধসরূপস্স সদ্দেন অভিমুখীকরণং, কতাভিমুখো পন ‘‘গচ্ছা’’তিআদিনা নযেন ক্রিযায ¶ যোজীযতি, তস্মা আমন্তনসমযে ক্রিযাযোগাভাৰতো ইদং কারকৰোহারং ন লভতি.
ৰুত্তঞ্চ
‘‘সদ্দেনাভিমুখীকারো, ৰিজ্জমানস্স ৰত্থুনো;
আমন্তনং ৰিধাতব্বে, নত্থি ‘রাজা ভৰে’তিদ’’ন্তি.
ভো পুরিস এহি, ভো পুরিসা ৰা, ভৰন্তো পুরিসা এথ.
কস্মিং অত্থে দুতিযা?
কম্মত্থে লিঙ্গম্হা দুতিযাৰিভত্তি হোতি.
অনভিহিতে এৰাযং, ‘‘কম্মনি দুতিযাযং ত্তো’’তি ৰচনঞ্চেত্থ ঞাপকং.
কিং কম্মং?
‘‘যেন ৰা কযিরতে তং করণ’’ন্তি ইতো ‘‘ৰা’’তি ৰত্ততে.
যং ৰা করোতি, যং ৰা ৰিকরোতি, যং ৰা পাপুণাতি, তং কারকং কম্মসঞ্ঞং হোতি.
ইধ লিঙ্গকালৰচনমতন্তং. করীযতীতি কম্মং. তত্থ কারকং, সাধকং ক্রিযানিপ্ফত্তিযা কারণমুচ্চতে, তং পন কারকং ছব্বিধং কম্মং কত্তা করণং সম্পদানমপাদানমোকাসো চাতি. তত্থ সভাৰতো, পরিকপ্পতো ৰা কম্মাদিম্হি সতিযেৰ ক্রিযাভাৰতো কম্মাদীনং ছন্নম্পি কারকৰোহারো সিদ্ধোৰ হোতি.
তং ¶ পন কম্মং তিৰিধং নিব্বত্তনীযং ৰিকরণীযং পাপণীযঞ্চাতি. যথা – মাতা পুত্তং ৰিজাযতি, আহারো সুখং জনযতি. ঘটং করোতি দেৰদত্তো, কট্ঠমঙ্গারং করোতি, সুৰণ্ণং কেযূরং, কটকং ৰা করোতি, ৰীহযো লুনাতি. দেৰদত্তো নিৰেসনং পৰিসতি, আদিচ্চং পস্সতি, ধম্মং সুণাতি, পণ্ডিতে পযিরুপাসতি.
ৰুত্তঞ্চ
‘‘নিব্বত্তিৰিকতিপ্পত্তি-ভেদেন তিৰিধং মতং;
কত্তু ক্রিযাভিগম্মং তং, সুখঙ্গারং নিৰেসন’’ন্তি.
এত্থ চ ইচ্ছিতানিচ্ছিতকথিতাকথিতাদিভেদমনপেক্খিত্ৰা সব্বসঙ্গাহকৰসেন ‘‘যং করোতি তং কম্ম’’ন্তি ৰুত্তত্তা, অত্থন্তরৰিকপ্পনৰাধিকারতো চ সব্বত্থ ইমিনাৰ কম্মসঞ্ঞা হোতি.
তত্থ অনিচ্ছিতকম্মং যথা – কণ্টকং মদ্দতি, ৰিসং গিলতি, গামং গচ্ছন্তো রুক্খমূলং উপগচ্ছতি.
অকথিতকম্মং যথা – যঞ্ঞদত্তং কম্বলং যাচতে ব্রাহ্মণো. এত্থ হি ‘‘কম্বল’’মিতি কথিতকম্মং দ্ৰিকম্মিকায যাচনক্রিযায পত্তুমিচ্ছিততরত্তা. ‘‘যঞ্ঞদত্ত’’মিতি অপ্পধানত্তা অকথিতকম্মং. তথা সমিদ্ধং ধনং ভিক্খতে, অজং গামং নযতি, পরাভৰন্তং পুরিসং, মযং পুচ্ছাম গোতমং, ভগৰা ভিক্খূ এতদৰোচ ইচ্চাদি.
অভিহিতকম্মে পন ন হোতি, যথা – কটো করীযতে দেৰদত্তেন, সুগতেন দেসিতো ধম্মো, যঞ্ঞদত্তো কম্বলং যাচীযতে ব্রাহ্মণেন ইচ্চাদি.
‘‘দুতিযা’’তি অধিকারো.
২৮৬. গতি ¶ বুদ্ধি ভুজ পঠ হর কর সযাদীনং কারিতে ৰা.
গমু সপ্প গতিম্হি, বুধ বোধনে, বুধ অৰগমনে ৰা, ভুজ পালনব্যৰহরণেসু, পঠ ব্যত্তিযং ৰাচাযং, হর হরণে, কর করণে, সি সযে ইচ্চেৰমাদীনং ধাতূনং পযোগে কারিতে সতি পযোজ্জককত্তুভূতে কম্মনি লিঙ্গম্হা দুতিযাৰিভত্তি হোতি ৰা. নিচ্চসম্পত্তে ৰিকপ্পত্থোযং, তেন তস্স পক্খে ততিযা হোতি.
যো কোচি পুরিসো গামং গচ্ছতি, তমঞ্ঞো পযোজযতি. পুরিসো পুরিসং গামং গমযতি, পুরিসেন ৰা গামং গমযতি. এৰং সিস্সং ধম্মং বোধেতি আচরিযো, মাতা পুত্তং ভোজনং ভোজযতি, সিস্সং ধম্মং পাঠেতি আচরিযো, পুরিসো পুরিসং ভারং হারেতি, তথা পুরিসো পুরিসং কম্মং কারযতি, পুরিসেন ৰা কম্মং কারাপযতি, পুরিসো পুরিসং সযাপযতি. এৰং সব্বত্থ কারিতে কত্তুকম্মনি দুতিযা.
কারিতেতি কিং? পুরিসো গামং গচ্ছতি.
অভিহিতে ন ভৰতি, পুরিসেন পুরিসো গামং গমীযতে, সিস্সো ধম্মং বোধীযতে ইচ্চাদি.
অচ্চন্তং নিরন্তরং সংযোগোঅচ্চন্তসংযোগো. কালদ্ধানং দব্বগুণক্রিযাহি অচ্চন্তসংযোগে তেহি কালদ্ধানৰাচীহি লিঙ্গেহি দুতিযাৰিভত্তি হোতি.
কালে তাৰ – সত্তাহং গৰপানং, মাসং মংসোদনং, সরদং রমণীযা নদী, সব্বকালং রমণীযং নন্দনং, মাসং সজ্ঝাযতি, তযো মাসে অভিধম্মং দেসেসি.
অদ্ধানে ¶ – যোজনং ৰনরাজি, যোজনং দীঘো পব্বতো, কোসং সজ্ঝাযতি.
অচ্চন্তসংযোগেতি কিং? মাসে মাসে ভুঞ্জতি, যোজনে যোজনে ৰিহারং পতিট্ঠাপেসি.
কম্মপ্পৰচনীযেহি নিপাতোপসগ্গেহি যুত্তে যোগে সতি লিঙ্গম্হা দুতিযাৰিভত্তি হোতি.
কম্মং পৰচনীযং যেসং তে কম্মপ্পৰচনীযা, পরসমঞ্ঞাৰসেন ৰা অন্ৰাদযো কম্মপ্পৰচনীযা.
তত্থ অনুসদ্দস্স লক্খণে, সহত্থে, হীনে চ কম্মপ্পৰচনীযসঞ্ঞা ৰুত্তা. যথা – পব্বজিতমনু পব্বজিংসু, নদিমন্ৰৰসিতা বারাণসী, নদিযা সহ অৰবদ্ধাতি অত্থো, অনু সারিপুত্তং পঞ্ঞৰা.
লক্খণাদীসু ‘‘লক্খণি’ত্থম্ভূতক্খানভাগ ৰিচ্ছাসু পতি পরি অনৰো’’তি পতি পরি অনূনং কম্মপ্পৰচনীযসঞ্ঞা ৰুত্তা.
লক্খণে সূরিযুগ্গমনং পতি দিব্বা ভক্খা পাতুভৰেয্যুং, রুক্খং পতি ৰিজ্জোততে চন্দো, রুক্খং পরি, রুক্খং অনু.
ইত্থম্ভূতক্খানে সাধু দেৰদত্তো মাতরং পতি, মাতরং পরি, মাতরং অনু.
ভাগে যদেত্থ মং পতি সিযা, মং পরি, মং অনু, তং দীযতু.
ৰিচ্ছাযোগে ¶ অত্থমত্থং পতি সদ্দো নিৰিসতি, রুক্খং রুক্খং পতি ৰিজ্জোততে চন্দো, রুক্খং রুক্খং পরি, রুক্খং রুক্খং অনু.
‘‘অভিরভাগে’’তি অভিস্স ভাগৰজ্জিতেসু লক্খণাদীসু কম্মপ্পৰচনীযসঞ্ঞা ৰুত্তা. তং খো পন ভৰন্তং গোতমং এৰং কল্যাণো কিত্তিসদ্দো অব্ভুগ্গতো, সাধু দেৰদত্তো মাতরং অভি.
নিপাতে ধি ব্রাহ্মণস্স হন্তার মিচ্চেৰমাদি.
২৮৯. ক্ৰচি দুতিযা ছট্ঠীনমত্থে.
ছট্ঠীনং অত্থে ক্ৰচি দুতিযাৰিভত্তি হোতি. অন্তরাঅভিতো পরিতো পতি পটিভাতিযোগে অযং. অন্তরা চ রাজগহং অন্তরা চ নাল়ন্দং অদ্ধানমগ্গপ্পটিপন্নো, রাজগহস্স চ নাল়ন্দায চ মজ্ঝেতি অত্থো. অভিতো গামং ৰসতি, পরিতো গামং ৰসতি, নদিং নেরঞ্জরং পতি, নেরঞ্জরায নদিযা সমীপেতি অত্থো. পটিভন্তু তং চুন্দ বোজ্ঝঙ্গা, উপমা মং পটিভাতি, উপমা ময্হং উপট্ঠহতীতি অত্থো.
‘‘ক্ৰচি দুতিযা, অত্থে’’তি চ ৰত্ততে.
ততিযাসত্তমীনমত্থে চ ক্ৰচি লিঙ্গম্হা দুতিযাৰিভত্তি হোতি.
ততিযত্থে সচে মং নালপিস্সতি, ত্ৰঞ্চ মং নাভিভাসসি, ৰিনা সদ্ধম্মং কুতো সুখং, উপাযমন্তরেন ন অত্থসিদ্ধি.
সত্তমিযত্থে ¶ – কালে, উপান্ৰজ্ঝাৰসস্স পযোগে, অধিসিট্ঠাৰসানং পযোগে, তপ্পানচারে চ দুতিযা.
কালে তাৰ – পুব্বণ্হসমযং নিৰাসেত্ৰা, একং সমযং ভগৰা. ইমং রত্তিং চত্তারো মহারাজানো.
উপাদিপুব্বস্স ৰসধাতুস্স পযোগে – গামং উপৰসতি, গামং অনুৰসতি, ৰিহারং অধিৰসতি, গামং আৰসতি, অগারং অজ্ঝাৰসতি. তথা পথৰিং অধিসেস্সতি, গামং অধিতিট্ঠতি, গামং অজ্ঝাৰসতি.
তপ্পানচারেসু – নদিং পিৰতি, গামং চরতি ইচ্চাদি.
কস্মিং অত্থে ততিযা?
করণকারকে ততিযাৰিভত্তি হোতি.
কিং করণং?
যেন ৰা কত্তা উপকরণভূতেন ৰত্থুনা ক্রিযং অব্যৰধানেন করোতি, যেন ৰা ৰিকরোতি, যেন ৰা পাপুণাতি, তং কারকং করণসঞ্ঞং হোতি.
করীযতে অনেনাতি করণং, এত্থ চ সতিপি সব্বকারকানং ক্রিযাসাধকত্তে ‘‘যেন ৰা কযিরতে’’তি ৰিসেসেত্ৰা ৰচনং কত্তূপকরণভূতেসু কারকেসু সাধকতমস্সেৰ গহণত্থং.
ৰুত্তঞ্চ ¶
‘‘যস্স সব্বৰিসেসেন, ক্রিযাসংসিদ্ধিহেতুতা;
সম্ভাৰীযতি তং ৰুত্তং, করণং নাম কারক’’ন্তি.
তং পন দুৰিধং অজ্ঝত্তিক বাহিরৰসেন.
যথা – হত্থেন কম্মং করোতি, চক্খুনা রূপং পস্সতি, মনসা ধম্মং ৰিঞ্ঞায. দত্তেন ৰীহযো লুনাতি, অগ্গিনা কুটিং ঝাপেতি.
‘‘ততিযা’’তি অধিকারো.
কত্তরি চ কারকে লিঙ্গম্হা ততিযাৰিভত্তি হোতি. চগ্গহণেন ইত্থম্ভূতলক্খণে, ক্রিযাপৰগ্গে, পুব্বসদিসসমূনত্থ কলহ নিপুণ মিস্সক সখিলত্থাদিযোগে, কালদ্ধানেসু, পচ্চত্তকম্মত্থপঞ্চমিযত্থাদীসু চ ততিযা.
কো চ কত্তা?
যো ক্রিযং অত্তপ্পধানো হুত্ৰা করোতি, সো কত্তুসঞ্ঞো হোতি.
সো তিৰিধো সুদ্ধকত্তা হেতুকত্তা কম্মকত্তাতি. তত্থ যো সযমেৰ ক্রিযং করোতি, সো সুদ্ধকত্তা. যো অঞ্ঞং কাতুং সমত্থং অকরোন্তং কম্মং নিযোজেতি, সো হেতুকত্তা, যথা – গন্তুং সমত্থো দেৰদত্তো, তমঞ্ঞো পযোজেতি ‘‘গমযতি দেৰদত্ত’’ন্তি.
যং পন তত্থ তত্থ গচ্ছতি দেৰদত্তো, তমঞ্ঞো পযোজযতি ‘‘গমযতি দেৰদত্ত’’ন্তি হেত্ৰত্থনিদস্সনং, তম্পি সামত্থিযদস্সনৰসেন ¶ ৰুত্তন্তি গহেতব্বং. অঞ্ঞথা যদি সযমেৰ গচ্ছতি, কিং তত্থ পযোজকব্যাপারেন অকরোন্তং বলেন কারযতি, পাসাণং উট্ঠাপযতীতিআদিকঞ্চ ন সিজ্ঝেয্য.
এত্থ পন
‘‘কত্তা’’তি ৰত্ততে.
যো কত্তারং কারেতি, সো হেতুসঞ্ঞো হোতি, কত্তা চাতি হেতুকত্তুসঞ্ঞা.
যো পন পরস্স ক্রিযং পটিচ্চ কম্মভূতোপি সুকরত্তা সযমেৰ সিজ্ঝন্তো ৰিয হোতি, সো কম্মকত্তা নাম, যথা – সযং করীযতে কটো, সযমেৰ পচ্চতে ওদনোতি.
ৰুত্তঞ্চ
‘‘অত্তপ্পধানো কিরিযং, যো নিব্বত্তেতি কারকো;
অপ্পযুত্তো পযুত্তো ৰা, স কত্তাতি পৰুচ্চতি.
হেতুকত্তাতি কথিতো,
কত্তুনো যো পযোজকো;
কম্মকত্তাতি সুকরো,
কম্মভূতো কথীযতে’’তি.
ননু চ ‘‘সংযোগো জাযতে’’তিআদীসু কথং পুরে অসতো জননক্রিযায কত্তুভাৰোসিযাতি? ৰুচ্চতে – লোকসঙ্কেতসিদ্ধো হি সদ্দপ্পযোগো, অৰিজ্জমানম্পি হি লোকো সদ্দাভিধেয্যতায ৰিজ্জমানং ৰিয গহেত্ৰা ৰোহরতি ¶ , ৰিকপ্পবুদ্ধিগহিতাকারোযেৰ হি সদ্দেনাভিধীযতে, ন তু ৰত্থুসভাৰো, অঞ্ঞথা সুতমযঞাণেনপি পচ্চক্খেন ৰিয ৰত্থুসভাৰসচ্ছিকরণপ্পসঙ্গো চ মুসাৰাদ কুদিট্ঠিৰাদাদীনমভাৰপ্পসঙ্গো চ সিযা, তস্মা বুদ্ধিপরিকপ্পিতপঞ্ঞত্তিৰসেনপি সদ্দপ্পৰত্তি হোতীতি অসতো সংযোগাদিস্সপি হোতেৰ জননক্রিযায কত্তুকারকতাতি.
যথাহ
‘‘ৰোহারৰিসযো সদ্দো, নেকন্তপরমত্থিকো;
বুদ্ধিসঙ্কপ্পিতো অত্থো, তস্সত্থোতি পৰুচ্চতি.
বুদ্ধিযা গহিতত্তা হি, সংযোগো জাযতে ইতি;
সংযোগো ৰিজ্জমানোৰ, কত্তা ভৰতি জাতিযা’’তি.
তত্র ততিযা জিনেন দেসিতো ধম্মো, বুদ্ধেন জিতো মারো, অহিনা দট্ঠো নরো, বুদ্ধেন বোধিতো লোকো, সদ্ধেহি কারিতো ৰিহারো.
অভিহিতে ন ভৰতি. কটং করোতি দেৰদত্তো, কারেতি ৰা.
ইত্থম্ভূতস্স লক্খণে – সা ভিন্নেন সীসেন পগ্ঘরন্তেন লোহিতেন পটিৰিস্সকানং উজ্ঝাপেসি, ঊনপঞ্চবন্ধনেন পত্তেন অঞ্ঞং নৰং পত্তং চেতাপেয্য, তিদণ্ডকেন পরিব্বাজকমদ্দক্খি.
অপৰগ্গে – একাহেনেৰ বারাণসিং পাযাসি, নৰহি মাসেহি ৰিহারং নিট্ঠাপেসি, যোজনেন অধীতং ব্যাকরণং, ক্রিযাপৰগ্গোতি ক্রিযায আসুং পরিনিট্ঠাপনং.
পুব্বাদিযোগে ¶ – মাসেন পুব্বো, পিতরা সদিসো, মাতরা সমো, কহাপণেন ঊনো, ধনেন ৰিকলো, অসিনা কলহো, আচারেন নিপুণো, ৰাচায নিপুণো, গুল়েন মিস্সকং, তিলেন মিস্সকং, ৰাচায সখিলো, মণিনা অত্থো, ধনেন অত্থো, পিতরা তুল্যো.
কালদ্ধানেসু – মাসেন ভুঞ্জতি, যোজনেন গচ্ছতি.
পচ্চত্তে – অত্তনাৰ অত্তানং সম্মন্নতি.
কম্মত্থে – তিলেহি খেত্তে ৰপতি.
পঞ্চমিযত্থে – সুমুত্তা মযং তেন মহাসমণেন.
সহ সদ্ধিং সমং নানা ৰিনা অলং কিমিচ্চেৰমাদীহি যোগে লিঙ্গম্হা ততিযাৰিভত্তি হোতি, চসদ্দেন সহত্থেপি.
তত্থ সহসদ্দেন যোগো ক্রিযা গুণ দব্ব সমৰাযে সম্ভৰতি. যথা – ৰিতক্কেন সহ ৰত্ততি, পুত্তেন সহ থূলো, অন্তেৰাসিকসদ্ধিৰিহারিকেহি সহ আচরিযুপজ্ঝাযানং লাভো, নিসীদি ভগৰা সদ্ধিং ভিক্খুসঙ্ঘেন, সহস্সেন সমং মিতা, সব্বেহি মে পিযেহি মনাপেহি নানাভাৰো ৰিনাভাৰো, সঙ্ঘো ৰিনাপি গগ্গেন উপোসথং করেয্য, অলং তে ইধ ৰাসেন, কিং মে একেন তিণ্ণেন, পুরিসেন থামদস্সিনা, কিং তে জটাহি দুম্মেধ, কিং তে অজিনসাটিযা.
সহত্থে ¶ – দেৰদত্তো রাজগহং পাৰিসি কোকালিকেন পচ্ছাসমণেন, দুক্খো বালেহি সংৰাসো.
যোগগ্গহণমিহানুৰত্ততে, হেত্ৰত্থে, হেত্ৰত্থপ্পযোগে চ লিঙ্গম্হা ততিযাৰিভত্তি হোতি.
কিস্মিঞ্চি ফলে দিট্ঠসামত্থিযং কারণং হেতু, সোযেৰ অত্থো, তস্মিং হেত্ৰত্থে, অন্নেন ৰসতি, ধম্মেন ৰসতি, ৰিজ্জায ৰসতি.
ন জচ্চাৰসলো হোতি,
ন জচ্চা হোতি ব্রাহ্মণো;
কম্মুনা ৰসলো হোতি,
কম্মুনা হোতি ব্রাহ্মণো.
দানেন ভোগৰা, আচারেন কুলী.
কেন পাণি কামদদো, কেন পাণি মধুস্সৰো;
কেন তে ব্রহ্মচরিযেন, পুঞ্ঞং পাণিম্হি ইজ্ঝতি.
হেত্ৰত্থপ্পযোগে – কেন নিমিত্তেন, কেন পযোজনেন, কেনট্ঠেন, কেন হেতুনা ৰসতি.
সত্তম্যত্থে চ লিঙ্গম্হা ততিযাৰিভত্তি হোতি.
কালদ্ধানদিসাদেসাদীসু চাযং. তেন সমযেন, তেন কালেন, কালেন ধম্মস্সৰণং, সো ৰো মমচ্চযেন সত্থা, মাসেন ভুঞ্জতি, যোজনেন ধাৰতি. পুরত্থিমেন ধতরট্ঠো, দক্খিণেন ৰিরূল়্হকো, পচ্ছিমেন ৰিরূপক্খো, উত্তরেন ¶ কসিৰন্তো জনোঘমপরেন চ, যেন ভগৰা তেনুপসঙ্কমি ইচ্চাদি.
যেন ব্যাধিমতা অঙ্গেন অঙ্গিনো ৰিকারো লক্খীযতে, তত্থ ততিযাৰিভত্তি হোতি. এত্থ চ অঙ্গমস্স অত্থীতি অঙ্গং, সরীরং. অক্খিনা কাণো, হত্থেন কুণী, পাদেন খঞ্জো, পিট্ঠিযা খুজ্জো.
ৰিসেসীযতি ৰিসেসিতব্বং অনেনাতি ৰিসেসনং, গোত্তাদি. তস্মিং গোত্তনামজাতিসিপ্পৰযোগুণসঙ্খাতে ৰিসেসনত্থে ততিযাৰিভত্তি হোতি, চসদ্দেন পকতিআদীহি চ. গোত্তেন গোতমো নাথো.
সারিপুত্তোতি নামেন, ৰিস্সুতো পঞ্ঞৰা চ সো;
জাতিযা খত্তিযো বুদ্ধো, লোকে অপ্পটিপুগ্গলো.
তদহু পব্বজিতো সন্তো, জাতিযা সত্তৰস্সিকো;
সোপি মং অনুসাসেয্য, সম্পটিচ্ছামি মত্থকে.
সিপ্পেন নল়কারো সো, একূনতিংসো ৰযসা, ৰিজ্জায সাধু, পঞ্ঞায সাধু, তপসা উত্তমো, সুৰণ্ণেন অভিরূপো.
পকতিআদীসু – পকতিযা অভিরূপো, যেভুয্যেন মত্তিকা, সমেন ধাৰতি, ৰিসমেন ধাৰতি, দ্ৰিদোণেন ধঞ্ঞং কিণাতি, সহস্সেন অস্সকে কিণাতি ইচ্চাদি.
কস্মিং অত্থে চতুত্থী?
৩০১. সম্পদানে ¶ চতুত্থী.
সম্পদানকারকে লিঙ্গম্হা চতুত্থীৰিভত্তি হোতি.
কিঞ্চ সম্পদানং?
৩০২. যস্স দাতুকামো রোচতে ধারযতে ৰা তং সম্পদানং.
যস্স ৰা দাতুকামো, যস্স ৰা রোচতে, যস্স ৰা ধারযতে, তং কারকং সম্পদানসঞ্ঞং হোতি. সম্মা পদীযতে অস্সাতি সম্পদানং, পটিগ্গাহকো.
তং পন তিৰিধং দিয্যমানস্সানিৰারণজ্ঝেসনানুমতিৰসেন. যথা – বুদ্ধস্স পুপ্ফং যজতি, বোধিরুক্খস্স জলং দদাতি. অজ্ঝেসনে – যাচকানং ধনং দদাতি. অনুমতিযং – ভিক্খূনং দানং দেতি.
যথাহ
‘‘অনিরাকরণারাধ-নাব্ভনুঞ্ঞৰসেন হি;
সম্পদানং তিধা ৰুত্তং, রুক্খ যাচক ভিক্খৰো’’তি.
দাতুকামোতি কিং? রঞ্ঞো দণ্ডং দদাতি.
রোচনাদীসু পন – সমণস্স রোচতে সচ্চং, মাযস্মন্তানম্পি সঙ্ঘভেদো রুচ্চিত্থ, যস্সাযস্মতো খমতি, দেৰদত্তস্স সুৰণ্ণচ্ছত্তং ধারযতে যঞ্ঞদত্তো.
‘‘সম্পদানং, ৰা’’তি চ ৰত্ততে.
৩০৩. সিলাঘ হনু ঠা সপ ধার পিহ কুধ দুহি স্সাসূয রাধিক্খ পচ্চাসুণ অনুপতিগিণপুব্বকত্তারোচনত্থতদত্থ তুমত্থালমত্থ মঞ্ঞানাদরপ্পাণিনি গত্যত্থকম্মনি আসিসত্থ সম্মুতি ভিয্যসত্তম্যত্থেসু চ.
চতুপ্পদমিদং ¶ . সিলাঘ কত্থনে, হনু অপনযনে, ঠা গতিনিৰত্তিম্হি, সপ অক্কোসে, ধর ধারণে, পিহ ইচ্ছাযং ইচ্চেতেসং ধাতূনং পযোগে, কুধ কোপে, দুহ জিঘংসাযং, ইস্স ইস্সাযং, উসূয দোসাৰিকরণে ইচ্চেতেসং তদত্থৰাচীনঞ্চ ধাতূনং পযোগে চ রাধ হিংসাসংরাধেসু, ইক্খ দস্সনঙ্কেসূতি ইমেসং পযোগে চ পতি আপুব্বস্স সু সৰণেতি ইমস্স চ অনুপতিপুব্বস্স গেসদ্দেতি ইমস্স চ পুব্বকত্তা চ আরোচনত্থপ্পযোগে, তদত্থে, তুমত্থে, অলমত্থপ্পযোগে চ মঞ্ঞতিপ্পযোগে অনাদরে অপ্পাণিনি চ গত্যত্থানং কম্মনি চ আসিসত্থপ্পযোগে চ সম্মুতি ভিয্যপ্পযোগেসু চ সত্তম্যত্থে চাতি তং কম্মাদিকারকং সম্পদানসঞ্ঞং হোতি, চসদ্দগ্গহণেন পহিণতিকপ্পতি পহোতি উপমাঞ্জলিকরণ ফাসু অত্থসেয্যপ্পভুতিযোগে চ পুরে ৰিয চতুত্থী.
সিলাঘাদিপ্পযোগে তাৰ – বুদ্ধস্স সিলাঘতে. উপজ্ঝাযস্স সিলাঘতে, থোমেতীতি অত্থো.
হনুতে ময্হমেৰ, হনুতে তুয্হমেৰ, অপলপতীতি অত্থো.
উপতিট্ঠেয্য সক্যপুত্তানং ৰড্ঢকী, এত্থ চ উপট্ঠানং নাম উপগমনং. ভিক্খুস্স ভুঞ্জমানস্স পানীযেন ৰা ৰিধূপনেন ৰা উপতিট্ঠেয্য.
তুয্হং সপতে, ময্হং সপতে, এত্থ চ সপনং নাম সচ্চকরণং.
ধারযতিপ্পযোগে ধনিকোযেৰ সম্পদানং, সুৰণ্ণং তে ধারযতে, ইণং ধারযতীতি অত্থো. তস্স রঞ্ঞো মযং নাগং ধারযাম.
পিহপ্পযোগে ¶ ইচ্ছিতোযেৰ, দেৰাপি তস্স পিহযন্তি তাদিনো, দেৰাপি তেসং পিহযন্তি, সম্বুদ্ধানং সতীমতং, পত্থেন্তীতি অত্থো.
কোধাদিঅত্থানং পযোগে যং পতি কোপো, তস্স কুজ্ঝ মহাৰীর, যদিহং তস্স কুপ্পেয্যং.
দুহযতি দিসানং মেঘো, যো মিত্তানং ন দুব্ভতি.
তিত্থিযা ইস্সন্তি সমণানং.
দুজ্জনা গুণৰন্তানং উসূযন্তি, কা উসূযা ৰিজানতং.
রাধিক্খপ্পযোগে যস্স ৰিপুচ্ছনং কম্মৰিখ্যাপনত্থং, ৰাধিকারতো দুতিযা চ. আরাধো মে রঞ্ঞো, রঞ্ঞো অপরজ্ঝতি, রাজানং ৰা অপরজ্ঝতি, ক্যাহং অয্যানং অপরজ্ঝামি, ক্যাহং অয্যে অপরজ্ঝামি ৰা.
আযস্মতো উপালিত্থেরস্স উপসম্পদাপেক্খো উপতিস্সো, আযস্মন্তং ৰা.
পচ্চাসুণ অনুপতিগিণানং পুব্বকত্তা চ সুণোতিস্স ধাতুস্স পচ্চাযোগে, গিণস্স চ অনুপতিযোগে পুব্বস্স কম্মুনো যো কত্তা, সো সম্পদানসঞ্ঞো হোতি. যথা – ভগৰা ভিক্খূ এতদৰোচ, এত্থ ‘‘ভিক্খূ’’তি অকথিতকম্মং, ‘‘এত’’ন্তি কথিতকম্মং, পুব্বস্স ৰচনকম্মস্স কত্তা ভগৰা. ভিক্খূ ভগৰতো পচ্চস্সোসুং, আসুণন্তি বুদ্ধস্স ভিক্খূ, তথা ভিক্খু জনং ধম্মং সাৰেতি, তস্স ভিক্খুনো জনো অনুগিণাতি, তস্স ভিক্খুনো জনো পতিগিণাতি, সাধুকারদানাদিনা তং উস্সাহযতীতি অত্থো.
যো ৰদেতি স কত্তাতি, ৰুত্তং কম্মন্তি ৰুচ্চতি;
যো পটিগ্গাহকো তস্স, সম্পদানং ৰিজানিযাতি.
আরোচনত্থপ্পযোগে ¶ যস্স আরোচেতি, তং সম্পদানং. আরোচযামি ৰো ভিক্খৰে, পটিৰেদযামি ৰো ভিক্খৰে, আমন্তযামি তে মহারাজ, আমন্ত খো তং গচ্ছামাতি ৰা. এত্থ চ আরোচনসদ্দস্স কথনপ্পকারত্থত্তা দেসনত্থাদিপ্পযোগেপি চতুত্থী. ধম্মং ৰো দেসেস্সামি, দেসেতু ভন্তে ভগৰা ধম্মং ভিক্খূনং, যথা নো ভগৰা ব্যাকরেয্য, নিরুত্তিং তে পৰক্খামি ইচ্চাদি.
তদত্থে সম্পদানসঞ্ঞা, চতুত্থী চ.
‘‘অতো, ৰা’’তি চ ৰত্ততে.
অকারন্ততো লিঙ্গম্হা পরস্স চতুত্থেকৰচনস্স আযাদেসো হোতি ৰা, সরলোপাদি.
বুদ্ধস্সত্থায ধম্মস্সত্থায সঙ্ঘস্সত্থায জীৰিতং পরিচ্চজামি, পিণ্ডপাতং পটিসেৰামি নেৰ দৰায ন মদায ন মণ্ডনায ন ৰিভূসনায, ঊনস্স পারিপূরিযা, অত্থায হিতায সুখায সংৰত্ততি.
তুমত্থে – লোকানুকম্পায, লোকমনুকম্পিতুন্তি অত্থো. তথা ফাসুৰিহারায.
অলংসদ্দস্স অত্থা অরহপটিক্খেপা. অরহত্থে – অলং মে রজ্জং, অলং ভিক্খু পত্তস্স, অক্খধুত্তো পুরিসপুগ্গলো নালং দারভরণায, অলং মল্লো মল্লস্স, অরহতি মল্লো মল্লস্স.
পটিক্খেপে ¶ – অলং তে ইধ ৰাসেন, অলং মে হিরঞ্ঞসুৰণ্ণেন, কিং মে একেন তিণ্ণেন, কিং তে জটাহি দুম্মেধ, কিং তেত্থ চতুমট্ঠস্স.
মঞ্ঞতিপ্পযোগে অনাদরে অপ্পাণিনি কম্মনিযেৰ – কট্ঠস্স তুৰং মঞ্ঞে, কল়িঙ্গরস্স তুৰং মঞ্ঞে, জীৰিতং তিণাযপি ন মঞ্ঞমানো.
অনাদরেতি কিং? সুৰণ্ণং তং মঞ্ঞে. অপ্পাণিনীতি কিং? গদ্রভং তুৰং মঞ্ঞে.
গত্যত্থকম্মনি ৰাধিকারতো দুতিযা চ. অপ্পো সগ্গায গচ্ছতি, অপ্পো সগ্গং গচ্ছতি, নিব্বানায ৰজন্তিযা, মূলায পটিকস্সেয্য, মূলং পটিকস্সেয্য.
আসীসনত্থে আযুভদ্দকুসলাদিযোগেযেৰ, আযস্মতো দীঘাযু হোতু, ‘‘তোতিতা সস্মিংনাসূ’’তি ন্তুস্স সৰিভত্তিস্স তো আদেসো. ভদ্দং ভৰতো হোতু, কুসলং ভৰতো হোতু, অনামযং ভৰতো হোতু, সুখং ভৰতো হোতু, অত্থং ভৰতো হোতু, হিতং ভৰতো হোতু, স্ৰাগতং ভৰতো হোতু, সোত্থি হোতু সব্বসত্তানং.
সম্মুতিপ্পযোগে – সাধু সম্মুতি মে তস্স ভগৰতো দস্সনায.
ভিয্যপ্পযোগে ভিয্যোসো মত্তায.
সত্তমিযত্থে আৰিকরণ পাতুভৰনাদিযোগে – তুয্হঞ্চস্স আৰিকরোমি, তস্স মে সক্কো পাতুরহোসি.
চসদ্দগ্গহণেন ¶ পহিণাদিক্রিযাযোগে, ফাসুআদিনামপযোগে চ – তস্স পহিণেয্য, ভিক্খূনং দূতং পাহেসি, কপ্পতি সমণানং আযোগো, একস্স দিন্নং দ্ৰিন্নং তিণ্ণং পহোতি, উপমং তে করিস্সামি, অঞ্জলিং তে পগ্গণ্হামি. তথা তস্স ফাসু হোতি, লোকস্সত্থো, মণিনা মে অত্থো, সেয্যো মে অত্থো ইচ্চাদি.
‘‘চতুত্থী’’তি ৰত্ততে.
নমোসদ্দযোগে, সোত্থিস্ৰাগতাদীহি চ যোগে লিঙ্গম্হা চতুত্থীৰিভত্তি হোতি. নমো তে বুদ্ধ ৰীরত্থু, নমো করোহি নাগস্স, নমত্থু বুদ্ধানং, নমত্থু বোধিযা, সোত্থি পজানং, স্ৰাগতং তে মহারাজ, অথো তে অদুরাগতং.
‘‘কালে, ভৰিস্সতী’’তি চ ৰত্ততে.
ভাৰৰাচিম্হি চতুত্থীৰিভত্তি হোতি ভৰিস্সতিকালে. ভৰনং ভাৰো. পচ্চিস্সতে, পচনং ৰা পাকো, পাকায ৰজতি, পচিতুং গচ্ছতীতি অত্থো. এৰং ভোগায ৰজতি ইচ্চাদি.
কস্মিং অত্থে পঞ্চমী?
কিমপাদানং?
৩০৮. যস্মাদপেতি ¶ ভযমাদত্তে ৰা তদপাদানং.
যস্মা ৰা অৰধিতো অপেতি, যস্মা ৰা ভযহেতুতো ভযং ভৰতি, যস্মা ৰা অক্খাতারা ৰিজ্জং আদদাতি, তং কারকং অপাদানসঞ্ঞং হোতি. অপনেত্ৰা ইতো আদদাতীতি অপাদানং.
তং পন তিৰিধং ৰিসযভেদেন নিদ্দিট্ঠৰিসযং, উপাত্তৰিসযং, অনুমেয্যৰিসযঞ্চাতি.
অপাদানসঞ্ঞাৰিসযস্স ক্রিযাৰিসেসস্স নিদ্দিট্ঠত্তা নিদ্দিট্ঠৰিসযং. যথা – গামা অপেন্তি মুনযো, নগরা নিগ্গতো রাজা.
এত্থ চ ‘‘পাপা চিত্তং নিৰারযে, পাপা নিৰারেন্তী’’তিআদীসু যদিপি কাযসংযোগপুব্বকাপগমনং নত্থি, তথাপি চিত্তসংযোগপুব্বকস্স অপগমনস্স সম্ভৰতো ইমিনা চ অপাদানসঞ্ঞা.
যত্থ পন অপগমনক্রিযং উপাত্তং অজ্ঝাহটং ৰিসযং কত্ৰা পৰত্ততি, তং উপাত্তৰিসযং. যথা – ৰলাহকা ৰিজ্জোততে ৰিজ্জু, কুসূলতো পচতীতি. এত্থ চ ‘‘ৰলাহকা নিক্খম্ম, কুসূলতো অপনেত্ৰা’’তি চ পুব্বক্রিযা অজ্ঝাহরীযতি.
অনুমেয্যৰিসযং যথা – মাথুরা পাটলিপুত্তকেহি অভিরূপা. এত্থ হি কেনচি গুণেন উক্কংসীযন্তীতি অনুমেয্যোৰ ক্রিযাৰিসেসো. ইধ পন দূরন্তিকাদিসুত্তে ৰিভত্তগ্গহণেন অপাদানসঞ্ঞা.
ৰুত্তঞ্চ
‘‘নিদ্দিট্ঠৰিসযং কিঞ্চি, উপাত্তৰিসযং তথা;
অনুমেয্যৰিসযঞ্চাতি, অপাদানং তিধা মত’’ন্তি.
তদেৰ ¶ চলাচলৰসেন দুৰিধম্পি হোতি.
চলং যথা – ধাৰতা হত্থিম্হা পতিতো অঙ্কুসধারী.
অচলং যথা – পব্বতা ওতরন্তি ৰনচরা.
ভযহেতুম্হি – চোরা ভযং জাযতি, তণ্হায জাযতী ভযং, পাপতো উত্তসতি, অক্খাতরি – উপজ্ঝাযা সিক্খং গণ্হাতি, আচরিযম্হা অধীতে, আচরিযতো সুণাতি.
‘‘অপাদান’’ন্তি অধিকারো.
৩০৯. ধাতুনামানমুপসগ্গযোগাদীস্ৰপি চ.
ধাতৰো চ নামানি চ ধাতুনামানি, তেসং অৰিহিতলক্খণানং ধাতুনামানং পযোগে, উপসগ্গযোগে চ আদিসদ্দেন নিপাতযোগে চ তংযুত্তং কারকং অপাদানসঞ্ঞং হোতি.
ধাতুপ্পযোগে তাৰ – পরাজিযোগে যো অসয্হো, পভূযোগে পভৰো, জনিযোগে জাযমানস্স পকতি চ. যথা – বুদ্ধস্মা পরাজেন্তি অঞ্ঞতিত্থিযা. হিমৰতা পভৰন্তি পঞ্চ মহানদিযো, অনৰতত্তম্হা মহাসরা পভৰন্তি, অচিরৰতিযা পভৰন্তি কুন্নদিযো. কামতো জাযতী সোকো, যস্মা সো জাযতে গিনি, উরস্মা জাতো পুত্তো, কম্মতো জাতং ইন্দ্রিযং.
নামপ্পযোগে অঞ্ঞত্থিতরাদীহি যুত্তে – নাঞ্ঞত্র দুক্খা সম্ভোতি, নাঞ্ঞং দুক্খা নিরুজ্ঝতি, ততো অঞ্ঞেন কম্মেন, ততো ইতরং, উভতো সুজাতো পুত্তো ইচ্চাদি.
উপসগ্গযুত্তেসু ¶ অপপরীহি ৰজ্জনত্থেহি যোগে, মরিযাদাভিৰিধিঅত্থে আযোগে পতিনা পতিনিধিপতিদানত্থেন যোগে চ. যথা – অপসালায আযন্তি ৰাণিজা, সালং ৰজ্জেত্ৰাতি অত্থো. তথা পরিপব্বতা দেৰো ৰস্সতি, পব্বতং ৰজ্জেত্ৰাতি অত্থো. মরিযাদাযং – আপব্বতা খেত্তং. অভিৰিধিম্হি – আব্রহ্মলোকা সদ্দো অব্ভুগ্গচ্ছতি, ব্রহ্মলোকং অভিব্যাপেত্ৰাতি অত্থো. পতিনিধিম্হি – বুদ্ধস্মা পতি সারিপুত্তো ধম্মদেসনায আলপতি তেমাসং. পতিদানে – ঘতমস্স তেলস্মা পতি দদাতি, কনকমস্স হিরঞ্ঞস্মা পতি দদাতি.
নিপাতযুত্তেসু রিতে নানা ৰিনাদীহি যোগে – রিতে সদ্ধম্মা কুতো সুখং লভতি. তে ভিক্খূ নানাকুলা পব্বজিতা. ৰিনা সদ্ধম্মা নত্থঞ্ঞো কোচি নাথো লোকে ৰিজ্জতি. অরিযেহি পুথগেৰাযং জনো, যাৰ ব্রহ্মলোকা সদ্দো অব্ভুগ্গচ্ছতি.
অপিগ্গহণেন কম্মাপাদানকারকমজ্ঝেপি পঞ্চমী কালদ্ধানেহি, পক্খস্মা ৰিজ্ঝতি মিগং লুদ্দকো, ইতো পক্খস্মা মিগং ৰিজ্ঝতীতি ৰুত্তং হোতি. এৰং মাসস্মা ভুঞ্জতি ভোজনং, কোসা ৰিজ্ঝতি কুঞ্জরং.
চসদ্দগ্গহণেন পভুত্যাদিঅত্থে, তদত্থপ্পযোগে চ – যতোহং ভগিনি অরিযায জাতিযা জাতো, যতো সরামি অত্তানং, যতো পত্তোস্মি ৰিঞ্ঞুতং, যত্ৰাধিকরণমেনং, যতো পভুতি, যতো পট্ঠায, ততো পট্ঠায ইচ্চাদি.
৩১০. রক্খণত্থানমিচ্ছিতং ¶ .
রক্খণত্থানং ধাতূনং পযোগে যং ইচ্ছিতং, তং কারকং অপাদানসঞ্ঞং হোতি, চকারাধিকারতো অনিচ্ছিতঞ্চ. রক্খণঞ্চেত্থ নিৰারণং, তাযনঞ্চ. কাকে রক্খন্তি তণ্ডুলা, যৰা পটিসেধেন্তি গাৰো.
অনিচ্ছিতং যথা – পাপা চিত্তং নিৰারযে, পাপানিৰারেন্তি, রাজতো ৰা চোরতো ৰা অগ্গিতো ৰা উদকতো ৰা নানাভযতো ৰা নানারোগতো ৰা নানাউপদ্দৰতো ৰা আরক্খং গণ্হন্তু.
‘‘ইচ্ছিত’’মিতি ৰত্ততে.
যেন অদস্সনমিচ্ছিতং অন্তরধাযন্তেন, তং কারকং অপাদানসঞ্ঞং হোতি ৰা, অন্তরধানেৰাযং. উপজ্ঝাযা অন্তরধাযতি সিস্সো, নিলীযতীতি অত্থো. মাতাপিতূহি অন্তরধাযতি পুত্তো.
ৰাতি কিং? জেতৰনে অন্তরহিতো. যেনাতি কিং? যক্খো তত্থেৰ অন্তরধাযতি.
৩১২. দূরন্তিকদ্ধকালনিম্মানত্ৰালোপদিসাযোগৰিভত্তারপ্পযোগ সুদ্ধপ্পমোচন হেতু ৰিৰিত্তপ্পমাণ পুব্বযোগ বন্ধন গুণৰচন পঞ্হ কথনথোকাকত্তূসু চ.
দূরত্থে, অন্তিকত্থে, অদ্ধনিম্মানে, কালনিম্মানে, ত্ৰালোপে, দিসাযোগে, ৰিভত্তে, আরতিপ্পযোগে, সুদ্ধত্থপ্পযোগে, পমোচনত্থপ্পযোগে, হেত্ৰত্থে, ৰিৰিত্তত্থপ্পযোগে, পমাণত্থে, পুব্বযোগে, বন্ধনত্থপ্পযোগে, গুণৰচনে ¶ , পঞ্হে, কথনে, থোকত্থে, অকত্তরি চ যদৰধিভূতং, হেতুকম্মাদিভূতঞ্চ, তং কারকং অপাদানসঞ্ঞং হোতি, চসদ্দেন যথাযোগং দুতিযা, ততিযা, ছট্ঠী চ.
এত্থ চ দূরন্তিকঞ্চ দূরন্তিকত্থঞ্চাতি দূরন্তিকন্তি সরূপেকসেসং কত্ৰা ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং, তেন দূরন্তিকত্থপ্পযোগে, তদত্থে চ অপাদানসঞ্ঞো হোতি.
দূরত্থপ্পযোগে তাৰ – কীৰদূরো ইতো নল়কারগামো, ততো হৰে দূরতরং ৰদন্তি, গামতো নাতিদূরে. আরকা তে মোঘপুরিসা ইমস্মা ধম্মৰিনযা, আরকা তেহি ভগৰা. দূরত্থে – দূরতোৰ নমস্সন্তি, অদ্দস দূরতোৰ আগচ্ছন্তং.
অন্তিকত্থপ্পযোগে – অন্তিকং গামা, আসন্নং গামা, সমীপং গামা, গামস্স সমীপন্তি অত্থো.
দুতিযা, ততিযা চ, দূরং গামং আগতো, দূরেন গামেন আগতো, দূরতো গামা আগতোতি অত্থো. দূরং গামেন ৰা. অন্তিকং গামং আগতো, অন্তিকং গামেন ৰা, আসন্নং গামং, আসন্নং গামেন ৰা ইচ্চাদি.
অদ্ধকালনিম্মানে নিম্মানং নাম পরিমাণং, তস্মিং গম্যমানে – ইতো মথুরায চতূসু যোজনেসু সঙ্কস্সং, রাজগহতো পঞ্চচত্তালীসযোজনমত্থকে সাৰত্থি.
কালনিম্মানে – ইতো একনৰুতিকপ্পমত্থকে ৰিপস্সী ভগৰা লোকে উদপাদি, ইতো ৰস্সসহস্সচ্চযেন বুদ্ধো লোকে উপ্পজ্জিস্সতি.
ত্ৰাপচ্চযন্তস্স লোপো নাম তদত্থসম্ভৰেপি অৰিজ্জমানতা, তস্মিং ত্ৰালোপে কম্মাধিকরণেসু – পাসাদা সঙ্কমেয্য, পাসাদং অভিরুহিত্ৰা সঙ্কমেয্যাতি অত্থো ¶ . তথা হত্থিক্খন্ধা সঙ্কমেয্য, অভিধম্মা পুচ্ছন্তি, অভিধম্মং সুত্ৰা ৰা, অভিধম্মা কথযন্তি, অভিধম্মং পঠিত্ৰা ৰা, আসনা ৰুট্ঠহেয্য, আসনে নিসীদিত্ৰা ৰা.
দিসত্থৰাচীহি যোগে, দিসত্থে চ – ইতো সা পুরিমা দিসা, ইতো সা দক্খিণা দিসা, ইতো সা পচ্ছিমা দিসা, ইতো সা উত্তরা দিসা, অৰীচিতো উপরিভৰগ্গা, উদ্ধং পাদতলা, অধো কেসমত্থকা ইচ্চাদি. দিসত্থে – পুরত্থিমতো দক্খিণতোতিআদি. এত্থ পন সত্তমিযত্থে তোপচ্চযোপি ভৰিস্সতি.
ৰিভত্তং নাম সযং ৰিভত্তস্সেৰ তদঞ্ঞতো গুণেন ৰিভজনং, তস্মিং ৰিভত্তে – যতো পণীততরো ৰা ৰিসিট্ঠতরো ৰা নত্থি, অত্তদন্তো ততো ৰরং. কিঞ্চাপি দানতো সীলমেৰ ৰরং, ততো মযা সুতা অস্সুতমেৰ বহুতরং, সীলমেৰ সুতা সেয্যো. ছট্ঠী চ, ছন্নৰুতীনং পাসণ্ডানং পৰরং যদিদং সুগতৰিনযো.
আরতিপ্পযোগো নাম ৰিরমণত্থসদ্দপ্পযোগো. তত্থ – অসদ্ধম্মা আরতি, ৰিরতি পাপা, পাণাতিপাতা ৰেরমণী, অদিন্নাদানা পটিৰিরতো, অপ্পটিৰিরতো মুসাৰাদা.
সুদ্ধত্থপ্পযোগে – লোভনীযেহি ধম্মেহি সুদ্ধো অসংসট্ঠো, মাতিতো চ পিতিতো চ সুদ্ধো অনুপক্কুট্ঠো অগরহিতো.
পমোচনত্থপ্পযোগে ¶ – পরিমুত্তো দুক্খস্মাতি ৰদামি, মুত্তো মারবন্ধনা, ন তে মুচ্চন্তি মচ্চুনা, মুত্তোহং সব্বপাসেহি.
হেত্ৰত্থে, সরূপেকসেসস্স গহিতত্তা হেত্ৰত্থপ্পযোগে চ সব্বনামতো – কস্মা নু তুম্হং দহরা ন মীযরে, কস্মা ইধেৰ মরণং ভৰিস্সতি, কস্মা হেতুনা, যস্মা চ কম্মানি করোন্তি, যস্মা তিহ ভিক্খৰে, তস্মা তিহ ভিক্খৰে এৰং সিক্খিতব্বং, তস্মা বুদ্ধোস্মি ব্রাহ্মণ, যস্মা কারণা, তস্মা কারণা, কিং কারণা. দুতিযা, ছট্ঠী চ, কিং কারণং, তং কিস্স হেতু, কিস্স তুম্হে কিলমথ.
কেন হেতুনা, কেন কারণেন, যেন মিধেকচ্চে সত্তা, তেন নিমিত্তেন, তেন ৰুত্তমিচ্চাদীসু ‘‘হেত্ৰত্থে চা’’তি ততিযা.
ৰিৰিত্তং নাম ৰিৰেচনং, তদত্থপ্পযোগে – ৰিৰিত্তো পাপকা ধম্মা, ৰিৰিচ্চেৰ কামেহি, ৰিৰিচ্চ অকুসলেহি ধম্মেহি.
পমাণত্থে ততিযা চ, আযামতো চ ৰিত্থারতো চ যোজনং, গম্ভীরতো চ পুথুলতো চ যোজনং চন্দভাগায পরিমাণং, পরিক্খেপতো নৰযোজনসতপরিমাণো মজ্ঝিমপদেসো.
দীঘসো নৰ ৰিদত্থিযো সুগতৰিদত্থিযা পমাণিকা কারেতব্বা.
এত্থ চ ‘‘স্মাহিস্মিংন’’মিচ্চাদিতো ‘‘স্মা’’তি চ ‘‘সো, ৰা’’তি চ ৰত্তমানে
৩১৩. দীঘোরেহি ¶ .
দীঘ ওরইচ্চেতেতি স্মাৰচনস্স সোআদেসো হোতি ৰা.
দীঘসো, দীঘম্হা ৰা, [ওরসো, ওরম্হা ৰা] ততিযা চ, যোজনং আযামেন, যোজনং ৰিত্থারেন, যোজনং উব্বেধেন সাসপরাসি.
পঠমত্থৰাচকেন পুব্বসদ্দেন যোগো পুব্বযোগো, এত্থ চ পুব্বগ্গহণং অদিসত্থৰুত্তিনো পুব্বাদিগ্গহণস্সুপলক্খণন্তি দট্ঠব্বং, তেন পরাদিযোগেপি. যথা – পুব্বেৰ মে ভিক্খৰে সম্বোধা, ইতো পুব্বেনাহোসি, ততো পরং পচ্চন্তিমা জনপদা, ধাতুলিঙ্গেহি পরা পচ্চযা, ততো অপরেন সমযেন, ততো উত্তরিম্পি ইচ্চাদি.
বন্ধনত্থপ্পযোগে বন্ধনহেতুম্হি ইণে পঞ্চমী, ততিযা চ হোতি, সতস্মা বদ্ধো নরো রঞ্ঞা, সতেন ৰা বদ্ধো নরো.
ফলসাধনহেতুভূতস্স গুণস্স ৰচনং গুণৰচনং, তস্মিং গুণৰচনে পঞ্চমী, ততিযা চ, ইস্সরিযা জনং রক্খতি রাজা, ইস্সরিযেন ৰা, সীলতো নং পসংসন্তি, সীলেন ৰা, পঞ্ঞায ৰিমুত্তিমনো ইচ্চাদি.
পঞ্হকথনেসু – কুতোসি ত্ৰং, কুতো ভৰং, পাটলিপুত্ততো. এত্থ চ কথনং নাম ৰিস্সজ্জনং.
থোকত্থে অসত্ৰৰচনে করণে ততিযা চ, থোকা মুচ্চতি, থোকেন মুচ্চতি ৰা, অপ্পমত্তকা মুচ্চতি, অপ্পমত্তকেন ৰা, কিচ্ছা মুচ্চতি, কিচ্ছেন ৰা.
অকত্তরি ¶ অকারকে ঞাপকহেতুম্হি – কম্মস্স কতত্তা উপচিতত্তা উস্সন্নত্তা ৰিপুলত্তা উপ্পন্নং হোতি চক্খুৰিঞ্ঞাণ, ন তাৰিদং নামরূপং অহেতুকং সব্বত্থ সব্বদা সব্বেসঞ্চ একসদিসভাৰাপত্তিতো.
হুত্ৰা অভাৰতো নিচ্চা, উদযব্বযপীল়না;
দুক্খা অৰসৰত্তিত্তা, অনত্তাতি তিলক্খণং.
‘‘পঞ্চমী’’তি ৰত্ততে.
করোতি অত্তনো ফলন্তি কারণং, কারকহেতু [জনকহেতু], তস্মিং কারণত্থে চ পঞ্চমীৰিভত্তি হোতি, ৰিকপ্পেনাযং, হেত্ৰত্থে ততিযায চ ৰিহিতত্তা, অননুবোধা অপ্পটিৰেধা চতুন্নং অরিযসচ্চানং যথাভূতং অদস্সনা এৰমিদং দীঘমদ্ধানং সন্ধাৰিতং সংসরিতং, অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা, সঙ্খারপচ্চযা ৰিঞ্ঞাণং, অৰিজ্জায ত্ৰেৰ অসেসৰিরাগনিরোধা সঙ্খারনিরোধো, সঙ্খারনিরোধা ৰিঞ্ঞাণনিরোধো, ৰিঞ্ঞাণনিরোধা ইচ্চাদি.
কস্মিং অত্থে ছট্ঠী?
কো চ সামী?
৩১৬. যস্স ৰা পরিগ্গহো তং সামী.
পরিগ্গয্হতীতি পরিগ্গহো, যো যস্স পরিগ্গহো আযত্তো সম্বন্ধী, তং পতি সো অত্থো সামিসঞ্ঞো হোতি. ৰাগ্গহণেন সামিতব্ব রুজাদিযোগেপি.
এত্থ ¶ চ ক্রিযাভিসম্বন্ধাভাৰা ন কারকতা সম্ভৰতি. সামিভাৰো হি ক্রিযাকারকভাৰস্স ফলভাৰেন গহিতো, তথা হি ‘‘রঞ্ঞো পুরিসো’’তি ৰুত্তে যস্মা রাজা দদাতি, পুরিসো চ পতিগ্গণ্হাতি, তস্মা ‘‘রাজপুরিসো’’তি ৰিঞ্ঞাযতি. এৰং যো যস্স আযত্তো সেৰকাদিভাৰেন ৰা ভণ্ডভাৰেন ৰা সমীপ সমূহাৰযৰৰিকার কারিযঅৰত্থা জাতি গুণ ক্রিযাদিৰসেন ৰা, তস্স সব্বস্সাপি সো সম্বন্ধাধারভূতো ৰিসেসনট্ঠানী আগমীৰসেন তিৰিধোপি অত্থো সামী নামাতি গহেতব্বো.
ৰুত্তঞ্চ
‘‘ক্রিযাকারকসঞ্জাতো,
অস্সেদং ভাৰহেতুকো;
সম্বন্ধো নাম সো অত্থো,
তত্থ ছট্ঠী ৰিধীযতে.
পারতন্ত্যঞ্হি সম্বন্ধো,
তত্থ ছট্ঠী ভৰেতিতো;
উপাধিট্ঠানা গমিতো,
ন ৰিসেস্যাদিতো তিতো’’তি.
ৰিসেসনতো তাৰ – রঞ্ঞো পুরিসোতি, এত্থ চ রাজা পুরিসং অঞ্ঞসামিতো ৰিসেসেতি নিৰত্তেতীতি ৰিসেসনং, পুরিসো তেন ৰিসেসীযতীতি ৰিসেসিতব্বো, এৰং সব্বত্থ ৰিসেসিতব্বযোগে ৰিসেসনতোৰ ছট্ঠী.
ভণ্ডেন সম্বন্ধে – পহূতং মে ধনং সক্ক, এতস্স পটিৰীসো, ভিক্খুস্স পত্তচীৰরং.
সমীপসম্বন্ধে – অম্বৰনস্স অৰিদূরে, নিব্বানস্সেৰ সন্তিকে.
সমূহসম্বন্ধে ¶ – সুৰণ্ণস্স রাসি, ভিক্খূনং সমূহো.
অৰযৰসম্বন্ধে – মনুস্সস্সেৰ তে সীসং, রুক্খস্স সাখা.
ৰিকারসম্বন্ধে – সুৰণ্ণস্স ৰিকতি, ভট্ঠধঞ্ঞানং সত্তু.
কারিযসম্বন্ধে – যৰস্স অঙ্কুরো, মেঘস্স সদ্দো, পুত্তাপি তস্স বহৰো, কম্মানং ফলং ৰিপাকো.
অৰত্থাসম্বন্ধে – খন্ধানং পাতুভাৰো, খন্ধানং জরা, খন্ধানং ভেদো.
জাতিসম্বন্ধে – মনুস্সস্স ভাৰো, মনুস্সানং জাতি.
গুণসম্বন্ধে – সুৰণ্ণস্স ৰণ্ণো, ৰণ্ণো ন খীযেথ তথাগতস্স, বুদ্ধস্স গুণঘোসো, পুপ্ফানং গন্ধো, ফলানং রসো, চিত্তস্স ফুসনা, সিপ্পিকানং সতং নত্থি, তিলানং মুট্ঠি, তেসং সমাযোগো, সন্ধিনো ৰিমোক্খো, তথাগতস্স পঞ্ঞাপারমিং আরব্ভ, পুব্বচরিযং ৰা, সুখং তে, দুক্খং তে, চেতসো পরিৰিতক্কো উদপাদি, পঞ্ঞায পটুভাৰো, রূপস্স লহুতা, রূপস্স মুদুতা, রূপস্স উপচযো.
ক্রিযাসম্বন্ধে – পাদস্স উক্খিপনং, পাদস্স অৰক্খেপনং ৰা, হত্থস্স সমিঞ্জনং, পাদানং পসারণং, ধাতূনং গমনং, ধাতূনংযেৰ ঠানং, নিসজ্জা, সযনং ৰা. তথা তস্স নামগোত্তাদি, তস্স কারণং, তস্স মাতাপিতরো, তস্স পুরতো পাতুরহোসি, তস্স পচ্ছতো, নগরস্স দক্খিণতো, ৰস্সানং ততিযে মাসে, ন তস্স উপমা, কুৰেরস্স বলি ইচ্চাদি.
ঠানিতো ¶ – যমেদন্তস্সাদেসো, ও অৰস্স.
আগমিতো – পুথস্সাগমো ইচ্চাদি.
সামিযোগে – দেৰানমিন্দো, মিগানং রাজা.
তব্ব রুজাদিযোগে – মহাসেনাপতীনং উজ্ঝাপেতব্বং ৰিকন্দিতব্বং ৰিরৰিতব্বং, দেৰদত্তস্স রুজতি, তস্স রোগো উপ্পজ্জতি, রজকস্স ৰত্থং দদাতি, মুসাৰাদস্স ওত্তপ্পং ইচ্চাদি.
‘‘ক্ৰচি, ততিযাসত্তমীন’’ন্তি চ ৰত্ততে.
ততিযাসত্তমীনমত্থে ক্ৰচি ছট্ঠীৰিভত্তি হোতি.
যজস্স করণে – পুপ্ফস্স বুদ্ধং যজতি, পুপ্ফেন ৰা, ঘতস্স অগ্গিং জুহোতি.
সুহিতত্থযোগে – পত্তং ওদনস্স পূরেত্ৰা, ওদনেনাতি অত্থো. ইমমেৰ কাযং পূরং নানপ্পকারস্স অসুচিনো পচ্চৰেক্খতি, পূরং হিরঞ্ঞসুৰণ্ণস্স, পূরতি বালো পাপস্স.
তুল্যত্থকিমলমাদিযোগে – পিতুস্স তুল্যো, পিতরা ৰা তুল্যো, মাতু সদিসো, মাতরা সদিসো ৰা, কিং তস্স চ তুট্ঠস্স, কিং তেন তুট্ঠেনাতি অত্থো. অলং তস্স চ তুট্ঠস্স.
কত্তরি কিতপ্পচ্চযযোগে – সোভনা কচ্চাযনস্স কতি, কচ্চাযনেন ৰা, রঞ্ঞো সম্মতো, রঞ্ঞা ৰা, এৰং রঞ্ঞো ¶ পূজিতো, রঞ্ঞো সক্কতো, রঞ্ঞো অপচিতো, রঞ্ঞো মানিতো, অমতং তেসং ভিক্খৰে অপরিভুত্তং, যেসং কাযগতাসতি অপরিভুত্তা ইচ্চাদি.
সত্তমিযত্থে কুসলাদিযোগে – কুসলা নচ্চগীতস্স সিক্খিতা চাতুরিত্থিযো, কুসলো ত্ৰং রথস্স অঙ্গপচ্চঙ্গানং, কুসলো মগ্গস্স, কুসলো অমগ্গস্স, সন্তি হি ভন্তে উল়ারা যক্খা ভগৰতো পসন্না, দিৰসস্স তিক্খত্তুং, দিৰসে তিক্খত্তুং ৰা, মাসস্স দ্ৰিক্খত্তুং ইচ্চাদি.
‘‘ক্ৰচি, ছট্ঠী’’তি চ ৰত্ততে.
দুতিযাপঞ্চমীনমত্থে চ ক্ৰচি ছট্ঠীৰিভত্তি হোতি.
দুতিযত্থে কম্মনি কিতকযোগে – তস্স ভৰন্তি ৰত্তারো, সহসা কম্মস্স কত্তারো, অমতস্স দাতা, ভিন্নানং সন্ধাতা, সহিতানং অনুপ্পদাতা, বোধেতা পজায, কম্মস্স কারকো নত্থি, ৰিপাকস্স চ ৰেদকো, অৰিসংৰাদকো লোকস্স, পাপানং অকরণং সুখং, চতুন্নং মহাভূতানং উপাদায পসাদো, অচ্ছরিযো অরজকেন ৰত্থানং রাগো, অচ্ছরিযো অগোপালকেন গাৰীনং দোহো.
তথা সরিচ্ছাদীনং কম্মনি – মাতু সরতি, মাতরং সরতি, ন তেসং কোচি সরতি, সত্তানং কম্মপ্পচ্চযা, পুত্তস্স ইচ্ছতি, পুত্তমিচ্ছতি.
করোতিস্স ¶ পতিযতনে চ – পতিযতনং অভিসঙ্খারো, উদকস্স পতিকুরুতে, উদকং পতিকুরুতে, কণ্ডস্স পতিকুরুতে, কণ্ডং পতিকুরুতে.
পঞ্চমিযত্থে পরিহানিভযত্থযোগে – অস্সৰনতা ধম্মস্স পরিহাযন্তি, কিং নু খো অহং তস্স সুখস্স ভাযামি, সব্বে তসন্তি দণ্ডস্স, সব্বে ভাযন্তি মচ্চুনো, ভীতো চতুন্নং আসিৰিসানং ইচ্চাদি.
ক্ৰচীতি কিং? গম্ভীরঞ্চ কথং কত্তা, কালেন ধম্মিং কথং ভাসিতা হোতি, পরেসং পুঞ্ঞানি অনুমোদিতা, বুজ্ঝিতা সচ্চানি, কটং কারকো, পসৰো ঘাতকো.
তথা ন নিট্ঠাদীসু চ – সুখকামী ৰিহারং কতো, রথং কতৰন্তো, রথং কতাৰী, কটং কত্ৰা, কটং করোন্তো, কটং করানো, কটং কুরুমানো ইচ্চাদি.
কস্মিং অত্থে সত্তমী?
ওকাসকারকে সত্তমীৰিভত্তি হোতি.
কো চ ওকাসো?
আধারীযতি অস্মিন্তি আধারো, অধিকরণং. কত্তুকম্মসমৰেতানং নিসজ্জপচনাদিক্রিযানং পতিট্ঠানট্ঠেন যো আধারো, তং কারকং ওকাসসঞ্ঞং হোতি.
কটে ¶ নিসীদতি দেৰদত্তো, থালিযং ওদনং পচতি. এত্থ হি দেৰদত্ততণ্ডুলানং কত্তুকম্মানং ধারণতো তংসমৰেতং আসনপচনসঙ্খাতং ক্রিযং ধারেতি নাম.
সো পনাযমোকাসো চতুব্বিধো ব্যাপিকো ওপসিলেসিকো সামীপিকো ৰেসযিকোতি.
তত্থ ব্যাপিকো নাম যত্থ সকলোপি আধারভূতো অত্থো আধেয্যেন পত্থটো হোতি, যস্মিঞ্চ আধেয্যভূতং কিঞ্চি ব্যাপেত্ৰা তিট্ঠতি, তং যথা – তিলেসু তেলং অত্থি, খীলেসু জলং, দধিম্হি সপ্পীতি.
ওপসিলেসিকো নাম পচ্চেকসিদ্ধানং ভাৰানং যত্থ উপসিলেসেন উপগমো হোতি, যস্মিঞ্চ আধেয্যো উপসিলিস্সতি অল্লীযিত্ৰা তিট্ঠতি, তং যথা – আসনে নিসিন্নো সঙ্ঘো, থালিযং ওদনং পচতি, ঘটেসু উদকং অত্থি, দূরে ঠিতো, সমীপে ঠিতোতি.
সামীপিকো নাম যত্থ সমীপে সমীপিৰোহারং কত্ৰা তদাযত্তৰুত্তিতাদীপনত্থং আধারভাৰো ৰিকপ্পীযতি, তং যথা – গঙ্গাযং ঘোসো ৰসতি, গঙ্গায সমীপে ৰজো ৰসতীতি অত্থো. ভগৰা সাৰত্থিযং ৰিহরতি জেতৰনে, সাৰত্থিযা সমীপেতি অত্থো.
ৰেসযিকো নাম যত্থ অঞ্ঞত্থাভাৰৰসেন, দেসন্তরাৰচ্ছেদৰসেন ৰা আধারভাৰো পরিকপ্পো, তং যথা – আকাসে সকুণা পক্খন্তি, ভূমীসু মনুস্সা চরন্তি, জলেসু মচ্ছা, পাদেসু পতিতো, পাপস্মিং রমতী মনো, পসন্নো বুদ্ধসাসনে, পঞ্ঞায সাধু, ৰিনযে নিপুণো, মাতরি সাধু, পিতরি নিপুণো ইচ্চাদি.
সব্বোপি ¶ চাযমাধারো পধানৰসেন ৰা পরিকপ্পিতৰসেন ৰা ক্রিযায পতিট্ঠা ভৰতীতি ওকাসোত্ৰেৰ ৰুত্তোতি ৰেদিতব্বো.
ৰুত্তঞ্চেতং
‘‘কিরিযা কত্তুকম্মানং,
যত্থ হোতি পতিট্ঠিতা;
‘ওকাসো’তি পৰুত্তো সো,
চতুধা ব্যাপিকাদিতো.
ব্যাপিকো তিলখীরাদি,
কটো ওপসিলেসিকো;
সামীপিকো তু গঙ্গাদি,
আকাসো ৰিসযো মতো’’তি.
‘‘ছট্ঠী, সত্তমী’’তি চ অধিকারো.
৩২১. সামিস্সরাধিপতিদাযাদসক্খীপতিভূপসূতকুসলেহি চ.
সামী ইস্সর অধিপতি দাযাদ সক্খিপতিভূ পসূত কুসলইচ্চেতেহি যোগে ছট্ঠীৰিভত্তি হোতি, সত্তমী চ. উভযত্থং ৰচনং.
গৰং সামি, গোসু সামি, গৰং ইস্সরো, গোসু ইস্সরো, গৰং অধিপতি, গোসু অধিপতি, গৰং দাযাদো, গোসু দাযাদো, গৰং সক্খি, গোসু সক্খি, গৰং পতিভূ, গোসু পতিভূ, গৰং পসূতো, গোসু পসূতো, গৰং কুসলো, গোসু কুসলো.
নীহরিত্ৰা ধারণং নিদ্ধারণং, জাতি গুণ ক্রিযা নামেহি সমুদাযতো একদেসস্স পুথক্করণং, তস্মিং নিদ্ধারণত্থে গম্যমানে ¶ ততো সমুদাযৰাচিলিঙ্গম্হা ছট্ঠীৰিভত্তি হোতি, সত্তমী চ.
মনুস্সানং খত্তিযো সূরতমো, মনুস্সেসু খত্তিযো সূরতমো, কণ্হা গাৰীনং সম্পন্নখীরতমা, কণ্হা গাৰীসু সম্পন্নখীরতমা, অদ্ধিকানং ধাৰন্তো সীঘতমো, অদ্ধিকেসু ধাৰন্তো সীঘতমো, আযস্মা আনন্দো অরহতং অঞ্ঞতরো অহোসি, অরহন্তেসু ৰা ইচ্চাদি.
অনাদরে গম্যমানে ভাৰৰতা লিঙ্গম্হা ছট্ঠীৰিভত্তি হোতি, সত্তমী চ. অকামকানং মাতাপিতূনং রুদন্তানং পব্বজি, মাতাপিতূসু রুদন্তেসু পব্বজি.
আকোটযন্তো সো নেতি,
সিৰিরাজস্স পেক্খতো;
মচ্চু গচ্ছতি আদায,
পেক্খমানে মহাজনে.
৩২৪. কম্মকরণনিমিত্তত্থেসু সত্তমী.
কম্মকরণনিমিত্তইচ্চেতেস্ৰত্থেসু লিঙ্গম্হা সত্তমীৰিভত্তি হোতি.
কম্মত্থে – ভিক্খূসু অভিৰাদেন্তি, মুদ্ধনি চুম্বিত্ৰা, পুরিসস্স বাহাসু গহেত্ৰা.
করণত্থে – হত্থেসু পিণ্ডায চরন্তি, পত্তেসু পিণ্ডায চরন্তি, পথেসু গচ্ছন্তি, সোপি মং অনুসাসেয্য, সম্পটিচ্ছামি মত্থকে.
নিমিত্তত্থে ¶ – দীপি চম্মেসু হঞ্ঞতে, কুঞ্জরো দন্তেসু হঞ্ঞতে, অণুমত্তেসু ৰজ্জেসু ভযদস্সাৰী, সম্পজানমুসাৰাদে পাচিত্তিযং, মুসাৰাদনিমিত্তং মুসাৰাদপ্পচ্চযাতি অত্থো.
‘‘সত্তমী’’তি অধিকারো.
সম্পদানত্থে চ লিঙ্গম্হা সত্তমীৰিভত্তি হোতি. সঙ্ঘে দিন্নং মহপ্ফলং, সঙ্ঘে গোতমি দেহি, সঙ্ঘে তে দিন্নে অহঞ্চেৰ পূজিতো ভৰিস্সামি.
যা পলালমযং মালং, নারী দত্ৰান চেতিযে;
অলত্থ কঞ্চনমযং, মালং বোজ্ঝঙ্গিকঞ্চ সা.
পঞ্চম্যত্থে চ লিঙ্গম্হা সত্তমীৰিভত্তি হোতি. কদলীসু গজে রক্খন্তি.
কালো নাম নিমেস খণ লয মুহুত্ত পুব্বণ্হাদিকো, ভাৰো নাম ক্রিযা, সা চেত্থ ক্রিযন্তরূপলক্খণাৰ অধিপ্পেতা, তস্মিং কালত্থে চ ভাৰলক্খণে ভাৰত্থে চ লিঙ্গম্হা সত্তমীৰিভত্তি হোতি.
কালে – পুব্বণ্হসমযে গতো, সাযন্হসমযে আগতো, অকালে ৰস্সতি তস্স, কালে তস্স ন ৰস্সতি, ফুস্সমাসম্হা তীসু মাসেসু ৰেসাখমাসো, ইতো সতসহস্সম্হি, কপ্পে উপ্পজ্জি চক্খুমা.
ভাৰেনভাৰলক্খণে ¶ – ভিক্খুসঙ্ঘেসু ভোজীযমানেসু গতো, ভুত্তেসু আগতো, গোসু দুয্হমানাসু গতো, দুদ্ধাসু আগতো, জাযমানে খো সারিপুত্ত বোধিসত্তে অযং দসসহস্সিলোকধাতু সংকম্পি সম্পকম্পি সম্পৰেধি.
পাসাণা সক্খরা চেৰ, কঠলা খাণুকণ্টকা;
সব্বে মগ্গা ৰিৰজ্জেন্তি, গচ্ছন্তে লোকনাযকে.
ইমস্মিং সতি ইদং হোতি ইচ্চাদি.
দ্ৰিপদমিদং. অধিকত্থে, ইস্সরত্থে চ ৰত্তমানেহি উপঅধিইচ্চেতেহি যোগে অধিকিস্সরৰচনে গম্যমানে লিঙ্গম্হা সত্তমীৰিভত্তি হোতি.
অধিকৰচনে – উপ খারিযং দোণো, খারিযা দোণো অধিকোতি অত্থো. তথা উপ নিক্খে কহাপণং, অধি দেৰেসু বুদ্ধো, সম্মুতিউপপত্তিৰিসুদ্ধিদেৰসঙ্খাতেহি তিৰিধেহিপি দেৰেহি সব্বঞ্ঞূ বুদ্ধোৰ অধিকোতি অত্থো.
ইস্সরৰচনে – অধি ব্রহ্মদত্তে পঞ্চালা, ব্রহ্মদত্তিস্সরা পঞ্চালাতি অত্থো.
৩২৯. মণ্ডিতুস্সুক্কেসু ততিযা চ.
মণ্ডিতউস্সুক্কইচ্চেতেস্ৰত্থেসু গম্যমানেসু লিঙ্গম্হা ততিযাৰিভত্তি হোতি, সত্তমী চ. মণ্ডিতসদ্দো পনেত্থ পসন্নত্থৰাচকো, উস্সুক্কসদ্দো সঈহত্থো. ঞাণেন পসন্নো, ঞাণস্মিং পসন্নো, ঞাণেন উস্সুক্কো, ঞাণস্মিং উস্সুক্কো সপ্পুরিসো.
কারকং ¶ ছব্বিধং সঞ্ঞা-ৰসা ছব্বীসতীৰিধং;
পভেদা সত্তধা কম্মং, কত্তা পঞ্চৰিধো ভৰে.
করণং দুৰিধং হোতি, সম্পদানং তিধা মতং;
অপাদানং পঞ্চৰিধং, আধারো তু চতুব্বিধো.
ৰিভত্তিযো পন পচ্চত্তৰচনাদিৰসেন অট্ঠৰিধা ভৰন্তি. যথাহ
‘‘পচ্চত্তমুপযোগঞ্চ, করণং সম্পদানিযং;
নিস্সক্কং সামিৰচনং, ভুম্মালপনমট্ঠম’’ন্তি.
ইতি পদরূপসিদ্ধিযং কারককণ্ডো
ততিযো.
৪. সমাসকণ্ড
অথ নামমেৰ অঞ্ঞমঞ্ঞসম্বন্ধীনং সমাসোতি নামনিস্সিতত্তা, সযঞ্চ নামিকত্তা নামানন্তরং সমাসো ৰুচ্চতে.
সো চ সঞ্ঞাৰসেন ছব্বিধো অব্যযীভাৰো কম্মধারযো দিগু তপ্পুরিসো বহুব্বীহি দ্ৰন্দো চাতি.
অব্যযীভাৰসমাস
তত্র পঠমং অব্যযীভাৰসমাসো ৰুচ্চতে;
সো চ নিচ্চসমাসোতি অস্সপদৰিগ্গহো.
‘‘উপনগরং’’ইতীধ – উপসদ্দতো পঠমেকৰচনং সি, তস্স উপসগ্গপরত্তা ‘‘সব্বাসমাৰুসোপসগ্গনিপাতাদীহি চা’’তি লোপো, নগরসদ্দতো ছট্ঠেকৰচনং স, নগরস্স সমীপন্তি অঞ্ঞপদেন ৰিগ্গহে –
‘‘নামানং সমাসো যুত্তত্থো’’তি সমাসৰিধানে সব্বত্থ ৰত্ততে.
৩৩০. উপসগ্গনিপাতপুব্বকো অব্যযীভাৰো.
উপসগ্গপুব্বকো, নিপাতপুব্বকো চ নামিকো যুত্তত্থো তেহেৰ অত্তপুব্বকেহি উপসগ্গনিপাতেহি সহ নিচ্চং সমসীযতে, সো চ সমাসো অব্যযীভাৰসঞ্ঞো হোতি. ইধ অব্যযীভাৰাদিসঞ্ঞাৰিধাযকসুত্তানেৰ ৰা সঞ্ঞাৰিধানমুখেন সমাসৰিধাযকানীতি দট্ঠব্বানি.
তত্থ অব্যযমিতি উপসগ্গনিপাতানং সঞ্ঞা, লিঙ্গৰচনভেদেপি ব্যযরহিতত্তা, অব্যযানং অত্থং ৰিভাৰযতীতি অব্যযীভাৰো অব্যযত্থপুব্বঙ্গমত্তা, অনব্যযং অব্যযং ভৰতীতি ৰা ¶ অব্যযীভাৰো. পুব্বপদত্থপ্পধানো হি অব্যযীভাৰো, এত্থ চ ‘‘উপসগ্গনিপাতপুব্বকো’’তি ৰুত্তত্তা উপসগ্গনিপাতানমেৰ পুব্বনিপাতো.
তেসং নামানং পযুজ্জমানপদত্থানং যো যুত্তত্থো, সো সমাসসঞ্ঞো হোতি, তদঞ্ঞং ৰাক্যমিতি রুল়্হং.
নামানি স্যাদিৰিভত্যন্তানি, সমস্সতেতি সমাসো, সঙ্খিপিযতীতি অত্থো.
ৰুত্তঞ্হি
‘‘সমাসো পদসঙ্খেপো, পদপ্পচ্চযসংহিতং;
তদ্ধিতং নাম হোতেৰং, ৰিঞ্ঞেয্যং তেসমন্তর’’ন্তি.
দুৰিধঞ্চস্স সমসনং সদ্দসমসনমত্থসমসনঞ্চ, তদুভযম্পি লুত্তসমাসে পরিপুণ্ণমেৰ লব্ভতি. অলুত্তসমাসে পন অত্থসমসনমেৰ ৰিভত্তিলোপাভাৰতো, তত্থাপি ৰা একপদত্তূপগমনতো দুৰিধম্পি লব্ভতেৰ. দ্ৰে হি সমাসস্স পযোজনানি একপদত্তমেকৰিভত্তিত্তঞ্চাতি.
যুত্তো অত্থো যুত্তত্তো, অথ ৰা যুত্তো সঙ্গতো, সম্বন্ধো ৰা অত্থো যস্স সোযং যুত্তত্থো, এতেন সঙ্গতত্থেন যুত্তত্থৰচনেন ভিন্নত্থানং একত্থীভাৰো সমাসলক্খণন্তি ৰুত্তং হোতি. এত্থ চ ‘‘নামান’’ন্তি ৰচনেন ‘‘দেৰদত্তো পচতী’’তিআদীসু আখ্যাতেন সমাসো ন হোতীতি দস্সেতি. সম্বন্ধত্থেন পন যুত্তত্থগ্গহণেন ‘‘ভটো রঞ্ঞো পুত্তো দেৰদত্তস্সা’’তিআদীসু অঞ্ঞমঞ্ঞানপেক্খেসু, ‘‘দেৰদত্তস্স কণ্হা দন্তা’’তিআদীসু চ অঞ্ঞসাপেক্খেসু ¶ অযুত্তত্থতায সমাসো ন হোতীতি দীপেতি.
‘‘অত্থৰসা ৰিভত্তিৰিপরিণামো’’তি ৰিপরিণামেন ‘‘যুত্তত্থান’’ন্তি ৰত্ততে.
ইধ পদন্তরেন ৰা তদ্ধিতপ্পচ্চযেহি ৰা আযাদিপ্পচ্চযেহি ৰা একত্থীভূতা যুত্তত্থা নাম, তেন ‘‘তেসং যুত্তত্থানং সমাসানং, তদ্ধিতাযাদিপ্পচ্চযন্তানঞ্চ ৰিভত্তিযো লোপনীযা হোন্তী’’তি অত্থো. সমাসগ্গহণাধিকারে পন সতি তেসংগহণেন ৰা তদ্ধিতাযাদিপ্পচ্চযন্ত ৰিভত্তিলোপো. চগ্গহণং ‘‘পভঙ্করো’’তিআদীসু লোপনিৰত্তনত্থং.
ৰিপরিণামেন ‘‘লুত্তাসু, ৰিভত্তীসূ’’তি ৰত্ততে, যুত্তত্থগ্গহণঞ্চ.
লুত্তাসু ৰিভত্তীসু সরন্তস্স অস্স যুত্তত্থভূতস্স তিৰিধস্সপি লিঙ্গস্স পকতিভাৰো হোতি. চসদ্দেন কিংসমুদয ইদপ্পচ্চযতাদীসু নিগ্গহীতন্তস্সপি. নিমিত্তাভাৰে নেমিত্তকাভাৰস্স ইধ অনিচ্ছিতত্তা অযমতিদেসো.
সকত্থৰিরহেনিধ সমাসস্স চ লিঙ্গভাৰাভাৰা ৰিভত্তুপ্পত্তিযমসম্পত্তাযং নামব্যপদেসাতিদেসমাহ.
৩৩৪. তদ্ধিতসমাসকিতকা নামংৰা’তৰেতুনাদীসু চ.
তদ্ধিতন্তা ¶ , কিতন্তা, সমাসা চ নামমিৰ দট্ঠব্বা তৰেতুন ত্ৰান ত্ৰাদিপ্পচ্চযন্তে ৰজ্জেত্ৰা. চগ্গহণং কিচ্চপ্পচ্চযআঈইনীইত্থিপ্পচ্চযন্তাদিস্সপি নামব্যপদেসত্থং. ইধ সমাসগ্গহণং অত্থৰতং সমুদাযানং নামব্যপদেসো সমাসস্সেৰাতি নিযমত্থন্তি অপরে.
‘‘অব্যযীভাৰো’’তি ৰত্ততে.
সো অব্যযীভাৰসমাসো নপুংসকলিঙ্গোৰ দট্ঠব্বোতি নপুংসকলিঙ্গত্তং. এত্থ হি সতিপি লিঙ্গাতিদেসে ‘‘অধিপঞ্ঞ’’ন্তিআদীসু ‘‘অধিঞাণং’’ন্তিআদি রূপপ্পসঙ্গো ন হোতি সদ্দন্তরত্তা, ‘‘তিপঞ্ঞ’’ন্তিআদীসু ৰিযাতি দট্ঠব্বং, ন চাযং অতিদেসো, সুত্তে অতিদেসলিঙ্গস্স ইৰসদ্দস্স অদস্সনতো. পুরে ৰিয স্যাদ্যুপ্পত্তি.
‘‘ক্ৰচী’’তি ৰত্ততে.
৩৩৬. অং ৰিভত্তীনমকারন্তা অব্যযীভাৰা.
তস্মা অকারন্তা অব্যযীভাৰা পরাসং ৰিভত্তীনং ক্ৰচি অং হোতি, সেসং নেয্যং.
তং উপনগরং, নগরস্স সমীপং তিট্ঠতীতি অত্থো. তানি উপনগরং, আলপনেপেৰং, তং উপনগরং পস্স, তানি উপনগরং.
ন পঞ্চম্যাযমম্ভাৰো, ক্ৰচীতি অধিকারতো;
ততিযাসত্তমীছট্ঠী-নন্তু হোতি ৰিকপ্পতো.
তেন উপনগরং কতং, উপনগরেন ৰা, তেহি উপনগরং, উপনগরেহি ৰা, তস্স উপনগরং দেহি, তেসং উপনগরং, উপনগরা আনয, উপনগরম্হা উপনগরস্মা, উপনগরেহি, উপনগরং সন্তকং, উপনগরস্স ৰা, তেসং উপনগরং, উপনগরানং ৰা ¶ , উপনগরং নিধেহি, উপনগরম্হি উপনগরস্মিং, উপনগরং উপনগরেসু ৰা. এৰং উপকুম্ভং.
অভাৰে – দরথানং অভাৰো নিদ্দরথং, নিম্মসকং.
পচ্ছাঅত্থে – রথস্স পচ্ছা অনুরথং, অনুৰাতং.
যোগ্গতাযং – যথাসরূপং, অনুরূপং, রূপযোগ্গন্তি অত্থো.
ৰিচ্ছাযং – অত্তানমত্তানং পতি পচ্চত্তং, অদ্ধমাসং অদ্ধমাসং অনু অন্ৰদ্ধমাসং.
অনুপুব্বিযং – জেট্ঠানং অনুপুব্বো অনুজেট্ঠং.
পটিলোমে – সোতস্স পটিলোমং পটিসোতং, পটিপথং, পতিৰাতং, অত্তানং অধিকিচ্চ পৰত্তা অজ্ঝত্তং.
পরিযাদাভিৰিধীসু আপাণকোটিযা আপাণকোটিকং, ‘‘ক্ৰচি সমাসন্তগতানমকারন্তো’’তি কপ্পচ্চযো, আকুমারেহি যসো কচ্চাযনস্স আকুমারং.
সমিদ্ধিযং – ভিক্খায সমিদ্ধীতি অত্থে সমাসেৰ নপুংসকলিঙ্গত্তে চ কতে –
‘‘সমাসস্স, অন্তো’’তি চ ৰত্ততে.
নপুংসকে ৰত্তমানস্স সমাসস্স অন্তো সরো রস্সো হোতি. এত্থ চ অব্যযীভাৰগ্গহণং নানুৰত্তেতব্বং, তেন দিগুদ্ৰন্দবহুব্বীহীসুপি নপুংসকে ৰত্তমানস্স সমাসন্তস্সরস্স রস্সত্তং সিদ্ধং হোতি. ‘‘অং ৰিভত্তীন’’মিচ্চাদিনা অমাদেসো, সুভিক্খং. গঙ্গায সমীপে ৰত্ততীতি উপগঙ্গং, মণিকায সমীপং উপমণিকং.
ইত্থীসু ¶ অমিকিচ্চাতি অত্থে সমাসনপুংসকরস্সত্তাদীসু কতেসু –
‘‘অব্যযীভাৰা, ৰিভত্তীন’’ন্তি চ ৰত্ততে.
অকারন্ততো অঞ্ঞস্মা অব্যযীভাৰসমাসা পরাসং ৰিভত্তীনং লোপো চ হোতি. অধিত্তি, ইত্থীসু অধিকিচ্চ কথা পৰত্ততীতি অত্থো. অধিত্থি পস্স, অধিত্থি কতং ইচ্চাদি, এৰং অধিকুমারি, ৰধুযা সমীপং উপৰধু, গুন্নং সমীপং উপগু, ওকারস্স রস্সত্তং উকারো. এৰং উপসগ্গপুব্বকো.
নিপাতপুব্বকো যথা – ৰুড্ঢানং পটিপাটি, যে যে ৰুড্ঢা ৰা যথাৰুড্ঢং, পদত্থানতিক্কমে – যথাক্কমং, যথাসত্তি, যথাবলং করোতি, বলমনতিক্কমিত্ৰা করোতীতি অত্থো. জীৰস্স যত্তকো পরিচ্ছেদো যাৰজীৰং, যাৰতাযুকং, কপ্পচ্চযো. যত্তকেন অত্থো যাৰদত্থং, পব্বতস্স পরভাগো তিরোপব্বতং, তিরোপাকারং, তিরোকুট্টং, পাসাদস্স অন্তো অন্তোপাসাদং, অন্তোনগরং, অন্তোৰস্সং, নগরস্স বহি বহিনগরং, পাসাদস্স উপরি উপরিপাসাদং, উপরিমঞ্চং, মঞ্চস্স হেট্ঠা হেট্ঠামঞ্চং, হেট্ঠাপাসাদং, ভত্তস্স পুরে পুরেভত্তং, এৰং পচ্ছাভত্তং.
সাকল্লত্থে – সহ মক্খিকায সমক্খিকং ভুঞ্জতি, ন কিঞ্চি পরিৰজ্জেতীতি অত্থো. ‘‘তেসু ৰুদ্ধী’’তিআদিনা সহসদ্দস্স সাদেসো. গঙ্গায ওরং ওরগঙ্গমিচ্চাদি.
অব্যযীভাৰসমাসো নিট্ঠিতো.
কম্মধারযসমাস
অথ ¶ কম্মধারযসমাসো ৰুচ্চতে.
সো চ নৰৰিধো ৰিসেসনপুব্বপদো ৰিসেসনুত্তরপদো ৰিসেসনোভযপদো উপমানুত্তরপদো সম্ভাৰনাপুব্বপদো অৰধারণপুব্বপদো ননিপাতপুব্বপদো কুপুব্বপদো পাদিপুব্বপদো চাতি.
তত্থ ৰিসেসনপুব্বপদো তাৰ – ‘‘মহন্ত পুরিস’’ইতীধ উভযত্থ পঠমেকৰচনং সি, তুল্যাধিকরণভাৰপ্পসিদ্ধত্থং চসদ্দ তসদ্দপ্পযোগো, মহন্তো চ সো পুরিসো চাতি ৰিগ্গহে –
ইতো পরং ‘‘ৰিভাসা রুক্খতিণ’’ইচ্চাদিতো ‘‘ৰিভাসা’’তি সমাসৰিধানে সব্বত্থ ৰত্ততে.
৩৩৯. দ্ৰিপদে তুল্যাধিকরণে কম্মধারযো.
দ্ৰে পদানি নামিকানি তুল্যাধিকরণানি অঞ্ঞমঞ্ঞেন সহ ৰিভাসা সমস্যন্তে, তস্মিং দ্ৰিপদে তুল্যাধিকরণে সতি সো সমাসো কম্মধারযসঞ্ঞো চ হোতি.
দ্ৰে পদানি দ্ৰিপদং, তুল্যং সমানং অধিকরণং অত্থো যস্স পদদ্ৰযস্স তং তুল্যাধিকরণং, তস্মিং দ্ৰিপদে তুল্যাধিকরণে. ভিন্নপ্পৰত্তিনিমিত্তানং দ্ৰিন্নং পদানং ৰিসেসনৰিসেসিতব্বভাৰেন একস্মিং অত্থে পৰত্তি তুল্যাধিকরণতা. কম্মমিৰ দ্ৰযং ধারযতীতি কম্মধারযো. যথা হি কম্মং ক্রিযঞ্চ পযোজনঞ্চ দ্ৰযং ধারযতি, কম্মে সতি ক্রিযায, পযোজনস্স চ সম্ভৰতো, তথা অযং সমাসো একস্স অত্থস্স দ্ৰে নামানি ধারযতি, তস্মিং সমাসে সতি একত্থজোতকস্স নামদ্ৰযস্স সম্ভৰতো.
পুরে ¶ ৰিয সমাসসঞ্ঞাৰিভত্তিলোপপকতিভাৰা, সমাসেনেৰ তুল্যাধিকরণভাৰস্স ৰুত্তত্তা ‘‘ৰুত্তত্থানমপ্পযোগো’’তি চসদ্দ তসদ্দানমপ্পযোগো.
৩৪০. মহতং মহা তুল্যাধিকরণে পদে.
মহন্ত সদ্দস্স মহা হোতি তুল্যাধিকরণে উত্তরপদে পরে. মহতন্তি বহুৰচনগ্গহণেন ক্ৰচি মহআদেসো চ, এত্থ চ ৰিসেসনস্স পুব্বনিপাতো ৰিসেসনভূতস্স পুব্বপদস্স মহাদেসৰিধানতোৰ ৰিঞ্ঞাযতি.
‘‘কম্মধারযো, দিগূ’’তি চ ৰত্ততে.
উভে কম্মধারযদিগুসমাসা তপ্পুরিসসঞ্ঞা হোন্তি.
তস্স পুরিসো তপ্পুরিসো, তপ্পুরিসসদিসত্তা অযম্পি সমাসো অন্ৰত্থসঞ্ঞায তপ্পুরিসোতি ৰুত্তো. যথা হি তপ্পুরিসসদ্দো গুণমতিৰত্তো, তথা অযং সমাসোপি. উত্তরপদত্থপ্পধানো হি তপ্পুরিসোতি. ততো নামব্যপদেসো স্যাদ্যুপ্পত্তি. অযং পন তপ্পুরিসো অভিধেয্যৰচনো, পরলিঙ্গো চ.
মহাপুরিসো, মহাপুরিসা ইচ্চাদি পুরিসসদ্দসমং, এৰং মহাৰীরো, মহামুনি, মহন্তঞ্চ তং বলঞ্চাতি মহাবলং, মহব্ভযং, মহআদেসো. সন্তো চ সো পুরিসো চাতি সপ্পুরিসো, ‘‘সন্তসদ্দস্স সো ভে বো চন্তে’’তি এত্থ চসদ্দেন সন্তসদ্দস্স সমাসে অভকারেপি সাদেসো, তথা পুব্বপুরিসো, পরপুরিসো, পঠমপুরিসো, মজ্ঝিমপুরিসো, উত্তমপুরিসো, দন্তপুরিসো, পরমপুরিসো, ৰীরপুরিসো, সেতহত্থী, কণ্হসপ্পো, নীলুপ্পলং, লোহিতচন্দনং.
ক্ৰচি ¶ ৰিভাসাধিকারতো ন ভৰতি, যথা – পুণ্ণো মন্তানিপুত্তো, চিত্তো গহপতি, সক্কো দেৰরাজাতি.
পুমা চ সো কোকিলো চাতি অত্থে সমাসে কতে –
‘‘লোপ’’ন্তি ৰত্ততে.
৩৪২. পুমস্স লিঙ্গাদীসু সমাসেসু.
পুমইচ্চেতস্স অন্তো অকারো লোপমাপজ্জতে লিঙ্গাদীসু পরপদেসু সমাসেসু, ‘‘অংমো নিগ্গহীতং ঝলপেহী’’তি মকারস্স নিগ্গহীতং. পুঙ্কোকিলো. এৰং পুন্নাগো.
খত্তিযা চ সা কঞ্ঞা চাতি ৰিগ্গয্হ সমাসে কতে –
‘‘তুল্যাধিকরণে, পদে, ইত্থিযং ভাসিতপুমিত্থী পুমাৰ চে’’তি চ ৰত্ততে.
কম্মধারযসঞ্ঞে চ সমাসে ইত্থিযং ৰত্তমানে তুল্যাধিকরণে উত্তরপদে পরে পুব্বভূতো ইত্থিৰাচকো সদ্দো পুব্বে ভাসিতপুমা চে, সো পুমা ইৰ দট্ঠব্বোতি পুব্বপদে ইত্থিপ্পচ্চযস্স নিৰত্তি হোতি.
খত্তিযকঞ্ঞা, খত্তিযকঞ্ঞাযো ইচ্চাদি. এৰং রত্তলতা, দুতিযভিক্খা, ব্রাহ্মণী চ সা দারিকা চাতি ব্রাহ্মণদারিকা, নাগমাণৰিকা.
পুব্বপদস্সেৰাযং পুম্ভাৰাতিদেসো, তেন ‘‘খত্তিযকুমারী কুমারসমণী তরুণব্রাহ্মণী’’তিআদীসু উত্তরপদেসু ইত্থিপ্পচ্চযস্স ন নিৰত্তি হোতি.
ইত্থিযমিচ্চেৰ ¶ কিং? কুমারীরতনং, সমণীপদুমং.
ভাসিতপুমাতি কিং? গঙ্গানদী, তণ্হানদী, পথৰীধাতু. ‘‘নন্দাপোক্খরণী, নন্দাদেৰী’’তিআদীসু পন সঞ্ঞাসদ্দত্তা ন হোতি.
তথা পুরত্থিমো চ সো কাযো চাতি পুরত্থিমকাযো, এত্থ চ কাযেকদেসো কাযসদ্দো. এৰং পচ্ছিমকাযো, হেট্ঠিমকাযো, উপরিমকাযো, সব্বকাযো, পুরাণৰিহারো, নৰাৰাসো, কতরনিকাযো, কতমনিকাযো, হেতুপ্পচ্চযো, অবহুলং বহুলং কতন্তি বহুলীকতং, জীৰিতপ্পধানং নৰকং জীৰিতনৰকং ইচ্চাদি.
ৰিসেসনুত্তরপদে জিনৰচনানুপরোধতো থেরাচরিযপণ্ডিতাদি ৰিসেসনং পরঞ্চ ভৰতি. যথা – সারিপুত্তো চ সো থেরো চাতি সারিপুত্তত্থেরো. এৰং মহামোগ্গল্লানত্থেরো, মহাকস্সপত্থেরো, বুদ্ধঘোসাচরিযো, ধম্মপালাচরিযো, আচরিযগুত্তিলোতি ৰা, মহোসধো চ সো পণ্ডিতো চাতি মহোসধপণ্ডিতো. এৰং ৰিধুরপণ্ডিতো, ৰত্থুৰিসেসো.
ৰিসেসনোভযপদো যথা – সীতঞ্চ তং উণ্হঞ্চাতি সীতুণ্হং, সিনিদ্ধো চ সো উণ্হো চাতি সিনিদ্ধুণ্হো, মাসো. খঞ্জো চ সো খুজ্জো চাতি খঞ্জখুজ্জো. এৰং অন্ধবধিরো, কতাকতং, ছিদ্দাৰছিদ্দং, উচ্চাৰচং, ছিন্নভিন্নং, সিত্তসম্মট্ঠং, গতপচ্চাগতং.
উপমানুত্তরপদে অভিধানানুরোধতো উপমানভূতং ৰিসেসনং পরং ভৰতি. যথা – সীহো ৰিয সীহো, মুনি চ সো সীহো চাতি মুনিসীহো. এৰং মুনিৰসভো, মুনিপুঙ্গৰো, বুদ্ধনাগো, বুদ্ধাদিচ্চো, রংসি ৰিয রংসি, সদ্ধম্মো চ ¶ সো রংসি চাতি সদ্ধম্মরংসি. এৰং ৰিনযসাগরো, পুণ্ডরীকমিৰ পুণ্ডরীকো, সমণো চ সো পুণ্ডরীকো চাতি সমণপুণ্ডরীকো, সমণপদুমো. চন্দো ৰিয চন্দো, মুখঞ্চ তং চন্দো চাতি মুখচন্দো. এৰং মুখপদুমং ইচ্চাদি.
সম্ভাৰনাপুব্বপদো যথা – ধম্মো ইতি বুদ্ধি ধম্মবুদ্ধি. এৰং ধম্মসঞ্ঞা, ধম্মসঙ্খাতো, ধম্মসম্মতো, পাণসঞ্ঞিতা, অসুভসঞ্ঞা, অনিচ্চসঞ্ঞা, অনত্তসঞ্ঞা, ধাতুসঞ্ঞা, ধীতুসঞ্ঞা, অত্তসঞ্ঞা, অত্থিসঞ্ঞা, অত্তদিট্ঠি ইচ্চাদি.
অৰধারণপুব্বপদো যথা – গুণো এৰ ধনং গুণধনং. এৰং সদ্ধাধনং, সীলধনং, পঞ্ঞাধনং, চক্খু এৰ ইন্দ্রিযং চক্খুন্দ্রিযং. এৰং চক্খাযতনং, চক্খুধাতু, চক্খুদ্ৰারং, রূপারম্মণমিচ্চাদি.
ননিপাতপুব্বপদো যথা – ন ব্রাহ্মণোতি অত্থে কম্মধারযসমাসে, ৰিভত্তিলোপাদিম্হি চ কতে –
‘‘উভে তপ্পুরিসা’’তি তপ্পুরিসসঞ্ঞা.
নস্স নিপাতপদস্স তপ্পুরিসে উত্তরপদে পরে সব্বস্সেৰ অত্তং হোতি. তপ্পুরিসেকদেসত্তা তপ্পুরিসো, অব্রাহ্মণো.
ন নিসেধো সতো যুত্তো,
দেসাদিনিযমং ৰিনা;
অসতো চাফলো তস্মা,
কথমব্রাহ্মণোতি চে?
নিসেধত্থানুৰাদেন, পটিসেধৰিধি ক্ৰচি;
পরস্স মিচ্ছাঞাণত্তা-খ্যাপনাযোপপজ্জতে.
দুৰিধো চস্সত্থো পসজ্জপ্পটিসেধপরিযুদাসৰসেন.
তত্থ ¶ যো ‘‘অসূরিযপস্সা রাজদারা’’তিআদীসু ৰিয উত্তরপদত্থস্স সব্বথা অভাৰং দীপেতি, সো পসজ্জপ্পটিসেধৰাচী নাম. যো পন ‘‘অব্রাহ্মণ অমনুস্সা’’তিআদীসু ৰিয উত্তরপদত্থং পরিযুদাসিত্ৰা তংসদিসে ৰত্থুম্হি কারিযং পটিপাদযতি, সো পরিযুদাসৰাচী নাম.
ৰুত্তঞ্চ
‘‘পসজ্জপ্পটিসেধস্স, লক্খণং ৰত্থুনত্থিতা;
ৰত্থুতো অঞ্ঞত্র ৰুত্তি, পরিযুদাসলক্খণ’’ন্তি.
নন্ৰেৰং সন্তেপি ‘‘অব্রাহ্মণো’’তিআদীসু কথমুত্তরপদত্থপ্পধানতা সিযাতি?
ৰুচ্চতে – ব্রাহ্মণাদিসদ্দানং ব্রাহ্মণাদিঅত্থস্সেৰ তংসদিসাদিঅত্থস্সাপি ৰাচকত্তা, ব্রাহ্মণাদিসদ্দা হি কেৰলাব্রাহ্মণাদিঅত্থেস্ৰেৰ পাকটা, ভূসদ্দো ৰিযসত্তাযং, যদা তে পন অঞ্ঞেন সদিসাদিৰাচকেন নইতি নিপাতেন যুজ্জন্তি, তদা তংসদিসতদঞ্ঞতব্বিরুদ্ধতদভাৰেসুপি ৰত্তন্তি, ভূসদ্দো ৰিয অন্ৰভিযাদিযোগে অনুভৰনঅভিভৰনাদীসু, তস্মা উত্তরপদত্থজোতকোযেৰেত্থ নইতি নিপাতোতি ন দোসো, তেন অব্রাহ্মণোতি ব্রাহ্মণসদিসোতি ৰুত্তং হোতি. এৰং অমনুস্সো, অস্সমণো.
অঞ্ঞত্থে – ন ব্যাকতা অব্যাকতা, অসংকিলিট্ঠা, অপরিযাপন্না.
ৰিরুদ্ধত্থে – ন কুসলা অকুসলা, কুসলপটিপক্খাতি অত্থো. এৰং অলোভো, অমিত্তো.
পসজ্জপ্পটিসেধে – ন কত্ৰা অকত্ৰা, অকাতুন পুঞ্ঞং অকরোন্তো.
‘‘নস্স, তপ্পুরিসে’’তি চ ৰত্ততে.
৩৪৫. সরে ¶ অন.
নইচ্চেতস্স পদস্স তপ্পুরিসে উত্তরপদে অন হোতি সরে পরে.
ন অস্সো অনস্সো, ন অরিযো অনরিযো. এৰং অনিস্সরো, অনিট্ঠো, অনুপৰাদো, ন আদায অনাদায, অনোলোকেত্ৰা ইচ্চাদি.
কুপুব্বপদো যথা – কুচ্ছিতমন্নন্তি নিচ্চসমাসত্তা অঞ্ঞপদেন ৰিগ্গহো, কম্মধারযসমাসে কতে –
‘‘তপ্পুরিসে, সরে’’তি চ ৰত্ততে.
কুইচ্চেতস্স নিপাতস্স তপ্পুরিসে উত্তরপদে কদ হোতি সরে পরে. কদন্নং. এৰং কদসনং.
সরেতি কিং? কুদারা, কুপুত্তা, কুদাসা, কুদিট্ঠি.
‘‘কুস্সা’’তি ৰত্ততে.
কুইচ্চেতস্স অপ্পত্থে ৰত্তমানস্স কা হোতি তপ্পুরিসে উত্তরপদে পরে. বহুৰচনুচ্চারণতো কুচ্ছিতত্থে চ ক্ৰচি তপ্পুরিসে. অপ্পকং লৰণং কালৰণং. এৰং কাপুপ্ফং, কুচ্ছিতো পুরিসো কাপুরিসো, কুপুরিসো ৰা.
পাদিপুব্বপদো চ নিচ্চসমাসোৰ, পধানং ৰচনং পাৰচনং, ভুসং ৰদ্ধং পৰদ্ধং, সরীরং, সমং, সম্মা ৰা আধানং সমাধানং, ৰিৰিধা মতি ৰিমতি, ৰিৰিধো কপ্পো ৰিকপ্পো, ৰিসিট্ঠো ৰা কপ্পো ¶ ৰিকপ্পো, অধিকো দেৰো অতিদেৰো. এৰং অধিদেৰো, অধিসীলং, সুন্দরো গন্ধো সুগন্ধো, কুচ্ছিতো গন্ধো দুগ্গন্ধো, সোভনং কতং সুকতং, অসোভনং কতং দুক্কটং ইচ্চাদি.
যে ইধ অৰিহিতলক্খণা নামনিপাতোপসগ্গা, তেসং ‘‘নামানং সমাসো’’তি যোগৰিভাগেন সমাসো দট্ঠব্বো. যথা – অপুনগেয্যা গাথা, অচন্দমুল্লোকিকানি মুখানি, অস্সদ্ধভোজী, অলৰণভোজীতিআদীসু অযুত্তত্থত্তা নাঞ্ঞেন সমাসো.
তথা দিট্ঠো পুব্বন্তি দিট্ঠপুব্বো তথাগতং. এৰং সুতপুব্বো ধম্মং, গতপুব্বো মগ্গং, কম্মনি দিট্ঠা পুব্বন্তি দিট্ঠপুব্বা দেৰা তেন. এৰং সুতপুব্বা ধম্মা, গতপুব্বা দিসা, পহারো, পরাভৰো, ৰিহারো, আহারো, উপহারো ইচ্চাদি.
কম্মধারযসমাসো.
দিগুসমাস
অথ দিগুসমাসো ৰুচ্চতে.
তযো লোকা সমাহটা চিত্তেন সম্পিণ্ডিতা, তিণ্ণং লোকানং সমাহারোতি ৰা অত্থে –
‘‘নামানং সমাসো যুত্তত্থো’’তি ৰত্তমানে ‘‘দ্ৰিপদে’’তিআদিনা কম্মধারযসমাসো, ততো সমাসসঞ্ঞাযং, ৰিভত্তিলোপে, পকতিভাৰে চ কতে –
‘‘কম্মধারযো’’তি ৰত্ততে.
৩৪৮. সঙ্খ্যাপুব্বো ¶ দিগু.
সঙ্খ্যাপুব্বো কম্মধারযসমাসো দিগুসঞ্ঞো হোতি.
দ্ৰে গাৰো দিগু, দিগুসদিসত্তা অযম্পি সমাসো দিগূতি ৰুত্তো. অথ ৰা সঙ্খ্যাপুব্বত্তনপুংসকেকত্তসঙ্খাতেহি দ্ৰীহি লক্খণেহি গতো অৰগতোতি দিগূতি ৰুচ্চতি, দ্ৰীহি ৰা লক্খণেহি গচ্ছতি পৰত্ততীতি দিগু. এত্থ চ ‘‘সঙ্খ্যাপুব্বো’’তি ৰুত্তত্তা সঙ্খ্যাসদ্দস্সেৰ পুব্বনিপাতো, ‘‘উভে তপ্পুরিসা’’তি তপ্পুরিসসঞ্ঞা.
‘‘নপুংসকলিঙ্গো’’তি ৰত্ততে.
দিগুস্স সমাসস্স একত্তং হোতি, নপুংসকলিঙ্গত্তঞ্চ.
সমাহারদিগুস্সেতং গহণং, তত্থ সব্বত্থেকৰচনমেৰ হোতি, অঞ্ঞত্র পন বহুৰচনম্পি, নামব্যপদেসস্যাদ্যুপ্পত্তি অমাদেসাদি.
তিলোকং, হে তিলোক, তিলোকং, তিলোকেন, তিলোকস্স, তিলোকা তিলোকস্মা তিলোকম্হা, তিলোকস্স, তিলোকে তিলোকম্হি তিলোকস্মিং.
এৰং তযো দণ্ডা তিদণ্ডং, তীণি মলানি সমাহটানি, তিণ্ণং মলানং সমাহারোতি ৰা তিমলং, তিলক্খণং, চতুস্সচ্চং, চতস্সো দিসা চতুদ্দিসং, ‘‘সরো রস্সো নপুংসকে’’তি রস্সত্তং, পঞ্চসিক্খাপদং, সল়াযতনং, সত্তাহং, অট্ঠসীলং, নৰলোকুত্তরং, দসসীলং, সতযোজনং.
তথা – দ্ৰে রত্তিযো দ্ৰিরত্তং, তিস্সো রত্তিযো তিরত্তং, দ্ৰে অঙ্গুলিযো দ্ৰঙ্গুলং, সত্ত গোদাৰরিযো, তাসং সমাহারোতি ৰা সত্তগোদাৰরং.
এত্থ চ রত্তি অঙ্গুলি গোদাৰরীনমন্তস্স –
৩৫০. ক্ৰচি সমাসন্তগতানমকারন্তো.
রাজাদিগণস্সেতং গহণং, তেন সমাসন্তগতানং রাজাদীনং নামানং অন্তো ক্ৰচি অকারো হোতীতি অত্থো. কারগ্গহণেন বহুব্বীহাদিম্হি সমাসন্তে ক্ৰচি কপ্পচ্চযো হোতি, সুরভি সু দু পূতীহি গন্ধন্তস্সিকারো চ.
অথ ৰা অ চ কো চ অকা, রকারো পদসন্ধিকরো, তেন ক্ৰচি সমাসন্তগতানমন্তো হুত্ৰা অ ক ইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তীতি অত্থো. তেন পঞ্চ গাৰো সমাহটাতি অত্থে সমাসাদিং কত্ৰা সমাসন্তে অপ্পচ্চযে, ‘‘ও সরে চা’’তি অৰাদেসে চ কতে ‘‘পঞ্চগৰ’’ন্তিআদি চ সিজ্ঝতি. ‘‘দ্ৰিরত্ত’’ন্তিআদীসু পন অপ্পচ্চযে কতে পুব্বসরস্স ‘‘সরলোপো’’তিআদিনা লোপো.
অসমাহারদিগু যথা – একো চ সো পুগ্গলো চাতি একপুগ্গলো. এৰং একধম্মো, একপুত্তো, তযো ভৰা তিভৰা, চতস্সো দিসা চতুদ্দিসা, দসসহস্সচক্কৰাল়ানি ইচ্চাদি.
দিগুসমাসো.
তপ্পুরিসসমাস
অথ তপ্পুরিসসমাসো ৰুচ্চতে.
সো পন দুতিযাদীসু ছসু ৰিভত্তীসু ভাৰতো ছব্বিধো. তত্থ দুতিযাতপ্পুরিসো গতনিস্সিতাতীতাতিক্কন্তপ্পত্তাপন্নাদীহি ভৰতি.
সরণং গতোতি ৰিগ্গহে –
‘‘তপ্পুরিসো’’তি ৰত্ততে.
৩৫১. অমাদযো ¶ পরপদেভি.
অমাদিৰিভত্যন্তানি যুত্তত্থানি পুব্বপদানি নামেহি পরপদেভি সহ ৰিভাসা সমস্যন্তে, সো সমাসো তপ্পুরিসসঞ্ঞো হোতি. অযঞ্চ তপ্পুরিসো অভিধেয্যৰচনলিঙ্গো.
গতাদিসদ্দা কিতন্তত্তা তিলিঙ্গা, ৰিভত্তিলোপাদি সব্বং পুব্বসমং. সো সরণগতো, তে সরণগতা. সা সরণগতা, তা সরণগতাযো. তং কুলং সরণগতং, তানি কুলানি সরণগতানি ইচ্চাদি.
এৰং অরঞ্ঞগতো, ভূমিগতো, ধম্মং নিস্সিতো ধম্মনিস্সিতো, অত্থনিস্সিতো, ভৰং অতীতো ভৰাতীতো, কালাতীতো, পমাণং অতিক্কন্তং পমাণাতিক্কন্তং. লোকাতিক্কন্তং, সুখং পত্তো সুখপ্পত্তো, দুক্খপ্পত্তো, সোতং আপন্নো সোতাপন্নো, নিরোধসমাপন্নো, রথং আরুল়্হো রথারুল়্হো, সব্বরত্তিং সোভনো সব্বরত্তিসোভনো, মুহুত্তসুখং.
উপপদসমাসে পন ৰুত্তিযেৰ তস্স নিচ্চত্তা. যথা – কম্মং করোতীতি কম্মকারো, কুম্ভকারো, অত্থং কামেতীতি অত্থকামো, ধম্মকামো, ধম্মং ধারেতীতি ধম্মধরো, ৰিনযধরো, সচ্চং ৰদিতুং সীলমস্সাতি সচ্চৰাদী ইচ্চাদি.
তৰন্তুমানন্তাদিকিতন্তেহি ৰাক্যমেৰ ৰৰত্থিতৰিভাসাধিকারতো. যথা – ওদনং ভুত্তৰা, ধম্মং সুণমানো, ধম্মং সুণন্তো, কটং করানো, অনভিধানতো ৰা, অভিধানলক্খণা হি তদ্ধিতসমাসকিতকাতি.
দুতিযাতপ্পুরিসো.
ততিযা ¶ কিতক পুব্ব সদিস সমূনত্থ কলহ নিপুণ মিস্সসখিলাদীহি.
বুদ্ধেন ভাসিতো বুদ্ধভাসিতো, ধম্মো. এৰং জিনদেসিতো, সত্থারা ৰণ্ণিতো সত্থুৰণ্ণিতো, ৰিঞ্ঞূহি গরহিতো ৰিঞ্ঞুগরহিতো, ৰিঞ্ঞুপ্পসত্থো, ইস্সরকতং, সযংকতং, সুকেহি আহটং সুকাহতং, রঞ্ঞা হতো রাজহতো, রোগপীল়িতো, অগ্গিদড্ঢো, সপ্পদট্ঠো, সল্লেন ৰিদ্ধো সল্লৰিদ্ধো, ইচ্ছায অপকতো ইচ্ছাপকতো, সীলেন সম্পন্নো সীলসম্পন্নো. এৰং সুখসহগতং, ঞাণসম্পযুত্তং, মিত্তসংসগ্গো, পিযৰিপ্পযোগো, জাতিত্থদ্ধো, গুণহীনো, গুণৰুড্ঢো, চতুৰগ্গকরণীযং, চতুৰগ্গাদিকত্তব্বং, কাকেহি পেয্যা কাকপেয্যা, নদী.
ক্ৰচি ৰুত্তিযেৰ, উরেন গচ্ছতীতি উরগো, পাদেন পিৰতীতি পাদপো. ক্ৰচি ৰাক্যমেৰ, পরসুনা ছিন্নৰা, কাকেহি পাতব্বা, দস্সনেন পহাতব্বা.
পুব্বাদিযোগে – মাসেন পুব্বো মাসপুব্বো. এৰং মাতুসদিসো, পিতুসমো, একূনৰীসতি, সীলৰিকলো, অসিকলহো, ৰাচানিপুণো, যাৰকালিকসংমিস্সং, ৰাচাসখিলো, সত্থারা সদিসো সত্থুকপ্পো, পুঞ্ঞেন অত্থিকো পুঞ্ঞত্থিকো, গুণাধিকো, গুল়েন সংসট্ঠো ওদনো গুল়োদনো, খীরোদনো, অস্সেন যুত্তো রথো অস্সরথো, মগ্গচিত্তং, জম্বুযা পঞ্ঞাতো লক্খিতো দীপো জম্বুদীপো, একেন অধিকা দস একাদস, জাতিযা অন্ধো জচ্চন্ধো, পকতিযা মেধাৰী পকতিমেধাৰী ইচ্চাদি.
ততিযাতপ্পুরিসো.
চতুত্থী ¶ তদত্থঅত্থহিতদেয্যাদীহি.
তদত্থে – কথিনস্স দুস্সং কথিনদুস্সং, কথিনচীৰরত্থাযাতি অত্থো. এৰং চীৰরদুস্সং, চীৰরমূল্যং, যাগুযা অত্থায তণ্ডুলা যাগুতণ্ডুলা, ভত্ততণ্ডুলা, সঙ্ঘস্সত্থায ভত্তং সঙ্ঘভত্তং, আগন্তুকানমত্থায ভত্তং আগন্তুকভত্তং. এৰং গমিকভত্তং, পাসাদায দব্বং পাসাদদব্বং.
অত্থে ভিক্খুসঙ্ঘস্সত্থায ৰিহারো ভিক্খুসঙ্ঘত্থো ৰিহারো, ভিক্খুসঙ্ঘত্থা যাগু, ভিক্খুসঙ্ঘত্থং চীৰরং. যস্সত্থায যদত্থো, যদত্থা, যদত্থং. এৰং তদত্থো, তদত্থা. তদত্থং. এতদত্থো ৰাযামো, এতদত্থা কথা, এতদত্থং সোতাৰধানং. কিমত্থং, অত্তত্থং, পরত্থং, ৰিনযো সংৰরত্থায, সুখং সমাধত্থায, নিব্বিদা ৰিরাগত্থায, ৰিরাগো ৰিমুত্তত্থায. তথা লোকস্স হিতো লোকহিতো, বুদ্ধস্স দেয্যং বুদ্ধদেয্যং, পুপ্ফং. সঙ্ঘদেয্যং, চীৰরং. ইধ ন ভৰতি, সঙ্ঘস্স দাতব্বং, সঙ্ঘস্স দাতুং ইচ্চাদি.
চতুত্থীতপ্পুরিসো.
পঞ্চমী অপগমন ভয ৰিরতি মোচনত্থাদীহি.
মেথুনস্মা অপেতো মেথুনাপেতো. এৰং পলাপাপগতো, নগরনিগ্গতো, পিণ্ডপাতপটিক্কন্তো. গামতো নিক্খন্তং গামনিক্খন্তং, রুক্খগ্গা পতিতো রুক্খগ্গপতিতো, সাসনচুতো, আপত্তিৰুট্ঠানং, ধরণিতলুগ্গতো, সব্বভৰেহি নিস্সটো সব্বভৰনিস্সটো.
ভযত্থাদিযোগে যথা – রাজতো ভযং রাজভযং, চোরেহি ভযং চোরভযং, অমনুস্সেহি ভযং অমনুস্সভযং, অগ্গিতো ভযং অগ্গিভযং. পাপতো ভীতো পাপভীতো ¶ , পাপভীরুকো, অকত্তব্বতো ৰিরতি অকত্তব্বৰিরতি. এৰং কাযদুচ্চরিতৰিরতি, ৰচীদুচ্চরিতৰিরতি, বন্ধনা মুত্তো বন্ধনমুত্তো, ৰনমুত্তো, বন্ধনমোক্খো, কম্মতো সমুট্ঠিতং কম্মসমুট্ঠিতং, উক্কট্ঠুক্কট্ঠং, ওমকোমকং.
ক্ৰচি ৰুত্তিযেৰ, কম্মতো জাতং কম্মজং. এৰং চিত্তজং, উতুজং, আহারজং. ইধ ন ভৰতি, পাসাদা পতিতো.
পঞ্চমীতপ্পুরিসো.
ছট্ঠী রঞ্ঞো পুত্তো রাজপুত্তো. এৰং রাজপুরিসো, আচরিযপূজকো, বুদ্ধসাৰকো, বুদ্ধরূপং, জিনৰচনং, সমুদ্দঘোসো, ধঞ্ঞানং রাসি ধঞ্ঞরাসি, পুপ্ফগন্ধো, ফলরসো, কাযস্স লহুতা কাযলহুতা, মরণস্সতি, রুক্খমূলং, অযস্স পত্তো অযোপত্তো, এৰং সুৰণ্ণকটাহং, পানীযথালকং, সপ্পিকুম্ভো.
‘‘দেৰানং রাজা’’তি অত্থে সমাসাদিম্হি কতে ‘‘ক্ৰচি সমাসন্তগতানমকারন্তো’’তি অকারো, ততো ‘‘স্যা চা’’তি আত্তং ন ভৰতি. দেৰরাজো, দেৰরাজা, দেৰরাজং, দেৰরাজে ইচ্চাদি পুরিসসদ্দসমং. অত্তাভাৰে সো দেৰরাজা, তে দেৰরাজানো ইচ্চাদি রাজসদ্দসমং. তথা দেৰানং সখা দেৰসখো, দেৰসখা, সো দেৰসখা, তে দেৰসখানো ইচ্চাদি.
পুমস্স লিঙ্গং পুল্লিঙ্গং. এৰং পুম্ভাৰো, পুমন্তলোপাদি.
হত্থিপদং, ইত্থিরূপং, ভিক্খুনিসঙ্ঘো, জম্বুসাখা, এত্থ চ ‘‘ক্ৰচাদিমজ্ঝুত্তরান’’ন্তিআদিনা মজ্ঝে ঈকারূকারানং রস্সত্তং.
ৰিভাসাধিকারতো ¶ ক্ৰচি ৰাক্যমেৰ, সহসা কম্মস্স কত্তারো, ভিন্নানং সন্ধাতা, কপ্পস্স ততিযো ভাগো, যা চ পক্খস্স অট্ঠমী, মনুস্সানং খত্তিযো সূরতমো.
যুত্তত্থো ইচ্চেৰ? ‘‘ভটো রঞ্ঞো পুরিসো দেৰদত্তস্সা’’তি এত্থ ‘‘ভটসম্বন্ধে ছট্ঠী’’তি অঞ্ঞমঞ্ঞানপেক্খতায অযুত্তত্থভাৰতো সমাসো ন ভৰতি, ‘‘কোসলস্স রঞ্ঞো পুত্তো’’তিআদীসু পন সাপেক্খতায অসমত্থত্তা ন ভৰতি, সম্বন্ধীসদ্দানং পন নিচ্চং সাপেক্খত্তেপি গমকত্তা সমাসো, যথা – দেৰদত্তস্স গুরুকুলং, ভগৰতো সাৰকসঙ্ঘোতিআদি.
ছট্ঠীতপ্পুরিসো.
সত্তমী রূপে সঞ্ঞা রূপসঞ্ঞা, এৰং রূপসঞ্চেতনা, সংসারদুক্খং, চক্খুম্হি সন্নিস্সিতং ৰিঞ্ঞাণং চক্খুৰিঞ্ঞাণং, ধম্মে রতো ধম্মরতো, ধম্মাভিরতি, ধম্মরুচি, ধম্মগারৰো, ধম্মেসু নিরুত্তি ধম্মনিরুত্তি, দানাধিমুত্তি, ভৰন্তরকতং, দস্সনে অস্সাদো দস্সনস্সাদো, অরঞ্ঞে ৰাসো অরঞ্ঞৰাসো, ৰিকালে ভোজনং ৰিকালভোজনং, কালে ৰস্সং কালৰস্সং, ৰনে পুপ্ফং ৰনপুপ্ফং. এৰং ৰনমহিসো, গামসূকরো, সমুদ্দমচ্ছো, আৰাটকচ্ছপো, আৰাটমণ্ডূকো, কূপমণ্ডূকো, তিত্থনাৰা, ইত্থীসু ধুত্তো ইত্থিধুত্তো ছাযায সুক্খো ছাযাসুক্খো, অঙ্গারপক্কং, চারকবদ্ধো.
ইধ ৰুত্তিযেৰ, যথা – ৰনে চরতীতি ৰনচরো, কুচ্ছিম্হি সযতীতি কুচ্ছিসযো, থলে তিট্ঠতীতি থলট্ঠো. এৰং জলট্ঠো, পব্বতট্ঠো, মগ্গট্ঠো, পঙ্কে জাতং পঙ্কজং, সিরে রুহতীতি সিরোরুহং ইচ্চাদি.
ইধ ¶ ন ভৰতি, ভোজনে মত্তঞ্ঞুতা, ইন্দ্রিযেসু গুত্তদ্ৰারতা, আসনে নিসিন্নো, আসনে নিসীদিতব্বং.
সত্তমীতপ্পুরিসো.
‘‘তদনুপরোধেনা’’তি ৰুত্তত্তা যথাভিধানং তপ্পুরিসে ক্ৰচি অচ্চন্তাদীসু অমাদিৰিভত্যন্তং পুব্বপদং পরং সম্ভৰতি.
যথা – অন্তং অতিক্কন্তং অচ্চন্তং, অচ্চন্তানি, ৰেলং অতিক্কন্তো অতিৰেলো, রস্সত্তং. এৰং মালং অতীতো অতিমালো, পত্তজীৰিকো, আপন্নজীৰিকো, অক্খং পতিগতং নিস্সিতন্তি পচ্চক্খং দস্সনং, পচ্চক্খো অত্তভাৰো, পচ্চক্খা বুদ্ধি, অত্থং অনুগতং অন্ৰত্থং, কোকিলায অৰকুট্ঠং অৰকোকিলং ৰনং, পরিচ্চত্তন্তি অত্থো. অৰমযূরং, অজ্ঝযনায পরিগিলানো পরিযজ্ঝযনো, কম্মস্স অলং সমত্থোতি অলংকম্মো, ৰচনায অলন্তি অলংৰচনো, ৰানতো নিক্খন্তং নিব্বানং, কিলেসেহি নিক্খন্তো নিক্কিলেসো, নিরঙ্গণো, কোসম্বিযা নিক্খন্তো নিক্কোসম্বী, ৰনতো নিয্যাতো নিব্বনো, আচরিযতো পরো পাচরিযো. এৰং পয্যকো, পরহিয্যো, গঙ্গায উপরি উপরিগঙ্গং. এৰং হেট্ঠানদী, অন্তোসমাপত্তি, হংসানং রাজা রাজহংসো, হংসরাজা ৰা, মাসস্স অদ্ধং অদ্ধমাসং, মাসদ্ধং ৰা, আমলকস্স অদ্ধং অদ্ধামলকং, আমলকদ্ধং ৰা, কহাপণস্স অড্ঢং অড্ঢকহাপণং, অড্ঢমাসকং, রত্তিযা অড্ঢং অড্ঢরত্তং, রত্তিযা পুব্বং পুব্বরত্তং, রত্তিযা পচ্ছা পচ্ছারত্তং. এত্থ চ ‘‘ক্ৰচি সমাসন্তগতানমকারন্তো’’তি রত্তিসদ্দন্তস্স অত্তং, অহস্স পুব্বং পুব্বন্হং. এৰং সাযন্হং, ‘‘তেসু ৰুদ্ধী’’তিআদিনা অহস্স অন্হাদেসো.
অমাদিপরতপ্পুরিসো.
ক্ৰচি ¶ তপ্পুরিসে ‘‘পভঙ্করা’’দীসু ৰিভত্তিলোপো ন ভৰতি.
যথা – পভং করোতীতি অত্থে ‘‘অমাদযো পরপদেভী’’তি সমাসো, ‘‘নামানং সমাসো যুত্তত্থো’’তি সমাসসঞ্ঞা, ততো ‘‘তেসং ৰিভত্তিযো লোপা চা’’তি ৰিভত্তিলোপে সম্পত্তে তত্থেৰ চগ্গহণেন পুব্বপদে ৰিভত্তিলোপাভাৰো. সেসং সমং. পভঙ্করো, অমতং দদাতীতি অমতন্দদো, রণং জহাতীতি রণঞ্জহো, জুতিং ধারেতীতি জুতিন্ধরো, তথা সহসাকতং, পরস্সপদং. অত্তনোপদং, ভযতো উপট্ঠানং ভযতূপট্ঠানং, পরতোঘোসো, গৰংপতিত্থেরো, মনসিকারো, পুব্বেনিৰাসো, পুব্বেনিৰাসানুস্সতি, মজ্ঝেকল্যাণং, অন্তেৰাসী, অন্তেৰাসিকো, জনেসুতো, উরসিলোমো, কণ্ঠেকাল়ো, সরসিজমিচ্চাদি.
অলোপতপ্পুরিসো.
তপ্পুরিসসমাসো নিট্ঠিতো.
বহুব্বীহিসমাস
অথ বহুব্বীহিসমাসো ৰুচ্চতে.
সো চ নৰৰিধো দ্ৰিপদো তুল্যাধিকরণো, দ্ৰিপদো ভিন্নাধিকরণো, তিপদো ননিপাতপুব্বপদো, সহপুব্বপদো উপমানপুব্বপদো সঙ্খ্যোভযপদো দিসন্তরাল়ত্থো ব্যতিহারলক্খণো চাতি.
তত্থ দ্ৰিপদো তুল্যাধিকরণো বহুব্বীহি কম্মাদীসু ছসু ৰিভত্যত্থেসু ভৰতি.
তত্থ ¶ দুতিযত্থে তাৰ – ‘‘আগতা সমণা ইমং সঙ্ঘারাম’’ন্তি ৰিগ্গহে –
সমস্যমানপদতো অঞ্ঞেসং পঠমদুতিযাদিৰিভত্যন্তানং পদানমত্থেসু যুত্তত্থানি নামানি ৰিভাসা সমস্যন্তে, সো সমাসো বহুব্বীহিসঞ্ঞো চ হোতি.
বহৰো ৰীহযো যস্স সো বহুব্বীহি, বহুব্বীহিসদিসত্তা অযম্পিসমাসো অন্ৰত্থসঞ্ঞাৰসেন বহুব্বীহীতি ৰুত্তো, অঞ্ঞপদত্থপ্পধানো হি বহুব্বীহি.
দুৰিধো চাযং বহুব্বীহি তগ্গুণসংৰিঞ্ঞাণাতগ্গুণসংৰিঞ্ঞাণৰসেন, তেসু যত্থ ৰিসেসনভূতো অত্থো অঞ্ঞপদত্থগ্গহণেন গয্হতি, সো তগ্গুণসংৰিঞ্ঞাণো, যথা – লম্বকণ্ণমানযাতি.
যত্থ পন ন গয্হতি, সো অতগ্গুণসংৰিঞ্ঞাণো, যথা – বহুধনমানযাতি.
ইধ বহুব্বীহিসদ্দে ৰিয ৰিসেসনস্স পুব্বনিপাতো, সেসং পুব্বসমং.
আগতসমণো সঙ্ঘারামো. এত্থ চ আগতসদ্দো, সমণসদ্দো চ অত্তনো অত্থে অট্ঠত্ৰা দুতিযাৰিভত্যত্থভূতে সঙ্ঘারামসঙ্খাতে অঞ্ঞপদত্থে ৰত্তন্তি, তদত্থজোতনত্থমেৰ তদনন্তরং ‘‘সঙ্ঘারামো’’তি পদন্তরং পযুজ্জতি, ততো সমাসেনেৰ কম্মত্থস্স অভিহিতত্তা পুন দুতিযা ন হোতি. ইদংসদ্দস্স চ অপ্পযোগো, এৰং সব্বত্থ. বহুব্বীহি চাযং অভিধেয্যলিঙ্গৰচনো.
তথা আগতসমণা সাৰত্থি, আগতসমণং জেতৰনং, পটিপন্না অদ্ধিকা যং পথং সোযং পটিপন্নদ্ধিকো পথো ¶ , অভিরুল়্হা ৰাণিজা যং নাৰং সা অভিরুল়্হৰাণিজা নাৰা. এৰং কম্মত্থে বহুব্বীহি.
ততিযত্থে বহুব্বীহি যথা – জিতানি ইন্দ্রিযানি যেন সমণেন সোযং জিতিন্দ্রিযো সমণো. এৰং দিট্ঠধম্মো, পত্তধম্মো, কতকিচ্চো, জিতা মারা অনেনাতি জিতমারো ভগৰা, পটিৰিদ্ধসব্বধম্মো.
চতুত্থিযত্থে বহুব্বীহি যথা – দিন্নো সুঙ্কো যস্স রঞ্ঞো সোযং দিন্নসুঙ্কো রাজা, উপনীতং ভোজনং অস্স সমণস্সাতি উপনীতভোজনো সমণো, উপহটো বলি অস্সাতি উপহটবলি যক্খো.
পঞ্চমিযত্থে বহুব্বীহি যথা – নিগ্গতা জনা অস্মা গামা সোযং নিগ্গতজনো গামো, নিগ্গতো অযো অস্মাতি নিরযো, নিগ্গতা কিলেসা এতস্মাতি নিক্কিলেসো, অপেতং ৰিঞ্ঞাণং অস্মাতি অপেতৰিঞ্ঞাণো মতকাযো, অপগতং ভযভেরৰং অস্মাতি অপগতভযভেরৰো অরহা.
ছট্ঠিযত্থে বহুব্বীহি যথা – ছিন্না হত্থা যস্স পুরিসস্স সোযং ছিন্নহত্থো পুরিসো. এৰং পরিপুণ্ণসঙ্কপ্পো, খীণাসৰো, ৰীতো রাগো অস্সাতি ৰীতরাগো, দ্ৰে পদানি অস্সাতি দ্ৰিপদো, দ্ৰিহত্থো পটো, তেৰিজ্জো, চতুপ্পদো, পঞ্চ চক্খূনি অস্সাতি পঞ্চচক্খু ভগৰা, ছল়ভিঞ্ঞো, রস্সত্তং, নৰঙ্গং সত্থুসাসনং, দসবলো, অনন্তঞাণো, তীণি দস পরিমাণমেতেসন্তি তিদসা দেৰা, সমাসন্তস্স অত্তং, ইধ পরিমাণসদ্দস্স সন্নিধানতো ¶ দসসদ্দো সঙ্খ্যানে ৰত্ততে, অযং পচ্চযো এতেসন্তি ইদপ্পচ্চযা, কো পভৰো অস্সাতি কিংপভৰো অযং কাযো, ৰিগতং মলমস্সাতি ৰিমলো, সুন্দরো গন্ধো অস্সাতি সুগন্ধং চন্দনং. এৰং সুসীলো, সুমুখো, কুচ্ছিতো গন্ধো অস্সাতি দুগ্গন্ধং কুণপং, দুট্ঠু মনো অস্সাতি দুম্মনো. এৰং দুস্সীলো, দুম্মুখো, তপো এৰ ধনং অস্সাতি তপোধনো, খন্তিসঙ্খাতং বলং অস্সাতি খন্তিবলো, ইন্দোতি নামং এতস্সাতি ইন্দনামো.
ছন্দজাতাদীসু ৰিসেসনৰিসেসিতব্বানং যথিচ্ছিতত্তা উভযং পুব্বং নিপততি, যথা – ছন্দো জাতো অস্সাতি ছন্দজাতো, জাতো ছন্দো অস্সাতিপি জাতছন্দো. এৰং সঞ্জাতপীতিসোমনস্সো, পীতিসোমনস্সসঞ্জাতো, মাসজাতো, জাতমাসো, ছিন্নহত্থো, হত্থচ্ছিন্নো.
‘‘দীঘা জঙ্ঘাযস্সা’’তি ৰিগ্গয্হ সমাসাদিম্হি কতে –
‘‘তুল্যাধিকরণে, পদে’’তি চ ৰত্ততে.
৩৫৩. ইত্থিযং ভাসিতপুমিত্থী পুমাৰ চে.
ইত্থিযং ৰত্তমানে তুল্যাধিকরণে পদে পরে পুব্বে ভাসিতপুমা ইত্থিৰাচকো সদ্দো অত্থি চে, সো পুমা ইৰ দট্ঠব্বোতি পুব্বপদে ইত্থিপ্পচ্চযাভাৰো, বহুব্বীহিৰিসযোযং, উপরি ‘‘কম্মধারযসঞ্ঞে চা’’তি ৰক্খমানত্তা.
৩৫৪. ক্ৰচাদিমজ্ঝুত্তরানং দীঘরস্সাপচ্চযেসু চ.
ক্ৰচি তদ্ধিতসমাসনামোপসগ্গাদীসু পদেসু আদিমজ্ঝুত্তরভূতানং সরানং জিনৰচনানুপরোধেন দীঘরস্সা হোন্তি পচ্চযেসু, অপচ্চযেসু পরেসু, অপরভূতেসু চ.
তত্থ ¶
দীঘত্তং পাকটানূপ- ঘাতাদো মধুৰাদিসু;
রস্সত্তং অজ্জৰে ইত্থি- রূপাদো চ ক, তাদিসূতি.
বহুব্বীহিসমাসে সতি পুল্লিঙ্গে উত্তরপদন্তস্স রস্সত্তং. দীঘজঙ্ঘো পুরিসো, তথা পহূতা জিৰ্হা অস্সাতি পহূতজিৰ্হো ভগৰা. মহতী পঞ্ঞা অস্সাতি মহাপঞ্ঞো. ‘‘মহতং মহা তুল্যাধিকরণে পদে’’তি মহাদেসো.
ইত্থিযমিতি কিং? খমাধনো. ভাসিতপুমাতি কিং? সদ্ধাধুরো, সদ্ধাপকতিকো, পঞ্ঞাপকতিকো, পঞ্ঞাৰিসুদ্ধিকো, এত্থ চ ‘‘ক্ৰচি সমাসন্তগতানমকারন্তো’’তি কপ্পচ্চযো. তুল্যাধিকরণে ইচ্চেৰ? সমণিভত্তিকো, কুমারিভত্তিকো, কুমারিভত্তি.
পুব্বপদস্সেৰাযং পুম্ভাৰাতিদেসো, তেন ইধ ন ভৰতি. বহুদাসিকো পুরিসো. বহুকুমারিকং কুলং.
‘‘গাণ্ঠিৰো ধনু অস্সা’’তি ৰিগ্গয্হ সমাসাদিম্হি কতে –
তিপদমিদং. ক্ৰচিসমাসন্তগতা ধনুসদ্দা আপচ্চযো হোতি, চসদ্দেন ধম্মাদিতো চ, ‘‘ৰমোদুদন্তান’’ন্তি ৰকারো, গাণ্ঠিৰধন্ৰা. এৰং পচ্চক্খধম্মা.
ক্ৰচীতি কিং? সহস্সথামধনু, পচ্চক্খধম্মো, ৰিদিতধম্মো.
নানাদুমপতিতপুপ্ফৰাসিতসানু ইচ্চত্র – নানপ্পকারা দুমা নানাদুমা, নানাদুমেহি পতিতানি নানাদুমপতিতানি, নানাদুমপতিতানি চ তানি পুপ্ফানি চাতি নানাদুমপতিতপুপ্ফানি, তেহি ৰাসিতা নানাদুমপতিতপুপ্ফৰাসিতা, নানাদুমপতিতপুপ্ফৰাসিতা সানূ যস্স পব্বতস্স সোযং নানাদুমপতিতপুপ্ফৰাসিতসানু ¶ পব্বতো. অযং পন কম্মধারযতপ্পুরিসগব্ভো তুল্যাধিকরণবহুব্বীহি.
তথা ব্যালম্বো অম্বুধরো ব্যালম্বম্বুধরো, তস্স বিন্দূনি ব্যালম্বম্বুধরবিন্দূনি, তেহি চুম্বিতো ব্যালম্বম্বুধরবিন্দুচুম্বিতো, তাদিসো কূটো যস্স সোযং ব্যালম্বম্বুধরবিন্দুচুম্বিতকূটো ইচ্চাদি.
সত্তমিযত্থে বহুব্বীহি যথা – সম্পন্নানি সস্সানি যস্মিং জনপদে সোযং সম্পন্নসস্সো জনপদো, সুলভো পিণ্ডো ইমস্মিন্তি সুলভপিণ্ডো দেসো. আকিণ্ণা মনুস্সা যস্সং রাজধানিযং সা আকিণ্ণমনুস্সা রাজধানী, বহৰো তাপসা এতস্মিন্তি বহুতাপসো অস্সমো, উপচিতং মংসলোহিতং অস্মিন্তি উপচিতমংসলোহিতং সরীরং, বহৰো সামিনো অস্মিন্তি বহুস্সামিকং নগরং.
‘‘বহূ নদিযো অস্মি’’ন্তি অত্থে সমাসাদিম্হি কতে –
সমাসন্তগ্গহণং, কপ্পচ্চযো চ ৰত্ততে.
সমাসন্তগতা নদিম্হা কপ্পচ্চযো হোতি, চসদ্দেন তুঅন্তা চ. নিচ্চত্থং ৰচনং. নদীতি চেত্থ ইত্থিৰাচকানং ঈকারূকারানং পরসমঞ্ঞা, ততো ‘‘ক্ৰচাদিমজ্ঝুত্তরান’’ন্তিআদিনা নদিসঞ্ঞস্স কপ্পচ্চযে রস্সত্তং, বহুনদিকো জনপদো. এৰং বহুজম্বুকং ৰনং. বহুনারিকোতি ছট্ঠীবহুব্বীহিনা সিদ্ধং. বহৰো কত্তারো অস্মিং, অস্সাতি ৰা বহুকত্তুকো দেসো. এৰং বহুভত্তুকো.
ভিন্নাধিকরণো যথা – একরত্তিং ৰাসো অস্সাতি একরত্তিৰাসো, সমানেন জনেন সদ্ধিং ৰাসো অস্সাতি সমানৰাসো ¶ পুরিসো. উভতো ব্যঞ্জনমস্স অত্থীতি উভভোব্যঞ্জনকো, ছত্তং পাণিম্হি অস্সাতি ছত্তপাণি পুরিসো. এৰং দণ্ডপাণি, সত্থপাণি, ৰজিরপাণি, খগ্গহত্থো, সত্থহত্থো, দানে অজ্ঝাসযো অস্সাতি দানজ্ঝাসযো, দানাধিমুত্তিকো, বুদ্ধভত্তিকো, সদ্ধম্মগারৰো ইচ্চাদি.
তিপদো যথা – পরক্কমেনাধিগতা সম্পদা যেহি তে ভৰন্তি পরক্কমাধিগতসম্পদা মহাপুরিসা. এৰং ধম্মাধিগতভোগা, ওণীতো পত্ততো পাণি যেন সোযং ওণীতপত্তপাণি, সীহস্স পুব্বদ্ধং ৰিয কাযো অস্সাতি সীহপুব্বদ্ধকাযো, মত্তা বহৰো মাতঙ্গা অস্মিন্তি মত্তবহুমাতঙ্গং ৰনং ইচ্চাদি.
ননিপাতপুব্বপদো যথা – নত্থি এতস্স সমোতি অসমো ভগৰা. ইধ ‘‘অত্তং নস্স তপ্পুরিসে’’তি সুত্তে ‘‘অত্তং নস্সা’’তি যোগৰিভাগেন নস্স অত্তং. এৰং অপ্পটিপুগ্গলো, অপুত্তকো, অহেতুকো, ‘‘ক্ৰচি সমাসন্ত’’ইচ্চাদিনা কপ্পচ্চযো, নত্থি সংৰাসো এতেসন্তি অসংৰাসা, ন ৰিজ্জতে ৰুট্ঠি এত্থাতি অৰুট্ঠিকো জনপদো, অভিক্খুকো ৰিহারো, নত্থি এতস্স উত্তরোতি অনুত্তরো, ‘‘সরে অন’’তি অন, তপ্পুরিসগ্গহণমুপলক্খণং, অথৰা ‘‘তেসু ৰুদ্ধী’’তিআদিনা নস্স অন. এৰং নত্থি অন্তো অস্সাতি অনন্তং, ন ৰিজ্জন্তি আসৰা এতেসন্তি অনাসৰা ইচ্চাদি.
পঠমাযত্থে সহপুব্বপদো যথা – সহ হেতুনা যো ৰত্ততেতি সহেতুকো, সহেতু ৰা, ‘‘তেসু ৰুদ্ধী’’তিআদিনা ¶ সহসদ্দস্স সাদেসো, ‘‘ক্ৰচি সমাসন্ত’’ইচ্চাদিনা কপ্পচ্চযো চ, সহ পীতিযা ইমে ৰত্তন্তীতি সপ্পীতিকা. এৰং সহ পচ্চযেহি ৰত্তন্তীতি সপ্পচ্চযা, সকিলেসো, সউপাদানো, সপরিৰারো, সহ মূলেন উদ্ধতো সমূলুদ্ধতো রুক্খো.
উপমানপুব্বপদো পঠমাযত্থে তাৰ – উপমানোপমেয্যভাৰপ্পসিদ্ধত্থং ইৰসদ্দপ্পযোগো, কাযব্যামানং সমপ্পমাণতায নিগ্রোধো ইৰ পরিমণ্ডলো যো রাজকুমারো সোযংনিগ্রোধপরিমণ্ডলো রাজকুমারো. ‘‘ৰুত্তত্থানমপ্পযোগো’’তি ইৰসদ্দস্স অপ্পযোগো, সঙ্খো ৰিয পণ্ডরো অযন্তি সঙ্খপণ্ডরো, কাকো ৰিয সূরো অযন্তি কাকসূরো, চক্খু ইৰ ভূতো অযং পরমত্থদস্সনতোতি চক্খুভূতো ভগৰা. এৰং অত্থভূতো. ধম্মভূতো, ব্রহ্মভূতো, অন্ধো ৰিয ভূতো অযন্তি অন্ধভূতো বালো. মুঞ্জপব্বজমিৰ ভূতা অযন্তি মুঞ্জপব্বজভূতা কুদিট্ঠি. তন্তাকুলকমিৰ জাতা অযন্তি তন্তাকুলকজাতা.
ছট্ঠিযত্থে – সুৰণ্ণৰণ্ণো ৰিয ৰণ্ণো যস্স সোযং সুৰণ্ণৰণ্ণো ভগৰা. উত্তরপদলোপো, নাগস্স ৰিয অস্স গতীতি নাগগতি. এৰং সীহগতি, নাগৰিক্কমো, সীহৰিক্কমো, সীহহনু, এণিস্স ৰিয অস্স জঙ্ঘাতি এণিজঙ্ঘো, সীহস্স পুব্বদ্ধং ৰিয অস্স কাযোতি সীহপুব্বদ্ধকাযো, ব্রহ্মুনো ৰিয অট্ঠঙ্গসমন্নাগতো সরো অস্সাতি ব্রহ্মস্সরো.
ৰাসদ্দত্থে ¶ সঙ্খ্যোভযপদো যথা – দ্ৰে ৰা তযো ৰা পত্তা দ্ৰত্তিপত্তা, ‘‘দ্ৰেকট্ঠানমাকারো ৰা’’তি দ্ৰিসদ্দন্তস্স আত্তং, রস্সত্তং, দ্ৰীহং ৰা তীহং ৰা দ্ৰীহতীহং, ছ ৰা পঞ্চ ৰা ৰাচা ছপ্পঞ্চৰাচা. এৰং সত্তট্ঠমাসা, একযোজনদ্ৰিযোজনানি.
দিসন্তরাল়ত্থো যথা – পুব্বস্সা চ দক্খিণস্সা চ দিসায যদন্তরাল়ং সাযং পুব্বদক্খিণা ৰিদিসা. এত্থ তুল্যাধিকরণপদপরত্তাভাৰা ন পুম্ভাৰাতিদেসো, ‘‘ক্ৰচাদিমজ্ঝুত্তরান’’ন্তিআদিনা দিসন্তরাল়ত্থে পুব্বপদস্স রস্সত্তং. এৰং পুব্বুত্তরা, অপরদক্খিণা, পচ্ছিমুত্তরা. যদা পন দক্খিণা চ সা পুব্বা চাতি কম্মধারযসমাসো হোতি, তদা পুম্ভাৰাতিদেসো উত্তরপদত্থপ্পধানত্তা, সব্বনামিকৰিধানম্পি নিচ্চং ভৰতিযেৰ, যথা – দক্খিণপুব্বস্সা, দক্খিণপুব্বস্সমিতি.
ব্যতিহারলক্খণো যথা – কেসেসু চ কেসেসু চ গহেত্ৰা ইদং যুদ্ধং পৰত্ততীতি কেসাকেসি, দণ্ডেহি চ দণ্ডেহি চ পহরিত্ৰা ইদং যুদ্ধং পৰত্ততীতি দণ্ডাদণ্ডি, ‘‘ক্ৰচাদিমজ্ঝুত্তরান’’ন্তিআদিনা মজ্ঝেদীঘো, ‘‘তেসু ৰুদ্ধী’’তিআদিনা অন্তস্সিকারো.
পঠমাৰিভত্যত্থবহুব্বীহি.
বহুব্বীহিসমাসো নিট্ঠিতো.
দ্ৰন্দসমাস
অথ দ্ৰন্দসমাসো ৰুচ্চতে.
সো চ দুৰিধো ইতরীতরযোগ সমাহারত্থভেদেন.
তত্থ ¶ ইতরীতরযোগে তাৰ – ‘‘সারিপুত্তমোগ্গল্লান’’ইতীধ উভযত্থাপি পঠমেকৰচনং, সমুচ্চযজোতনত্থং চসদ্দপ্পযোগো চ.
‘‘সারিপুত্তো চ মোগ্গল্লানো চা’’তি ৰিগ্গহে –
নানানামানমেৰ একৰিভত্তিকানং যুত্তত্থানং যো সমুচ্চযো, সো ৰিভাসা সমাসো ভৰতি, দ্ৰন্দসঞ্ঞো চ.
এত্থ চ সমুচ্চযো নাম সম্পিণ্ডনং, সো পন অত্থৰসেন কেৰলসমুচ্চযো অন্ৰাচযো ইতরীতরযোগো সমাহারো চাতি চতুব্বিধো.
তত্থ কেৰলসমুচ্চযে, অন্ৰাচযে চ সমাসো ন ভৰতি, ক্রিযাসাপেক্খতায নামানং অঞ্ঞমঞ্ঞং অযুত্তত্থভাৰতো, যথা – চীৰরং পিণ্ডপাতঞ্চ পচ্চযং সযনাসনং অদাসি, দানঞ্চ দেহি, সীলঞ্চ রক্খাহি. ইতরীতরযোগে, সমাহারে চ সমাসো ভৰতি, তত্থ নামানং অঞ্ঞমঞ্ঞং যুত্তত্থভাৰতো.
দ্ৰে দ্ৰে পদানি দ্ৰন্দা, দ্ৰন্দট্ঠা ৰা দ্ৰন্দা, দ্ৰন্দসদিসত্তা অযং সমাসোপি অন্ৰত্থসঞ্ঞায দ্ৰন্দোতি ৰুচ্চতি, উভযপদত্থপ্পধানো হি দ্ৰন্দো.
ননু চ উভযপদত্থপ্পধানত্তে সতি দ্ৰন্দে কথমেকত্থীভাৰো সিযাতি? ৰুচ্চতে – সদিসাদিঅত্থেপি সদ্দপ্পৰত্তিসম্ভৰেনদ্ৰিন্নং পদানং একক্খণেযেৰ অত্থদ্ৰযদীপকত্তা ন ৰিরোধো, তঞ্চ দ্ৰন্দৰিসযমেৰ, তেসমত্থদ্ৰযদীপকত্তা. যথা হি ভূসদ্দো অনুভৰঅভিভৰাদিকে অত্থে অন্ৰভিআদিউপসগ্গসহিতোৰ দীপেতি, ন কেৰলো, এৰং ‘‘গৰস্সক’’ন্তিআদীসু ¶ গৰাদীনং অস্সাদিসদ্দন্তরসহিতানমেৰ অত্থদ্ৰযদীপনং, ন কেৰলানন্তি তঞ্চ দ্ৰন্দৰিসযমেৰ, ন সব্বত্থাতি দট্ঠব্বং. অথ ৰা দ্ৰিন্নম্পি যথাৰুত্তসমুচ্চযদীপকত্তা অত্থি দ্ৰন্দেপেকত্থিতাতি ন কোচি ৰিরোধো, ততো সমাসসঞ্ঞাৰিভত্তিলোপাদি ৰুত্তনযমেৰ, সমাসেনেৰ চত্থস্স ৰুত্তত্তা ‘‘ৰুত্তত্থানমপ্পযোগো’’তি চসদ্দস্স অপ্পযোগো.
ইধ দ্ৰন্দে অচ্চিততরং পুব্বং নিপততি, পরস্সেৰ লিঙ্গঞ্চ. ইতরীতরযোগস্স অৰযৰপ্পধানত্তা সব্বত্থ বহুৰচনমেৰ.
সারিপুত্তমোগ্গল্লানা, সারিপুত্তমোগ্গল্লানে, সারিপুত্তমোগ্গল্লানেহি ইচ্চাদি, সমণো চ ব্রাহ্মণো চ সমণব্রাহ্মণা. এৰং ব্রাহ্মণগহপতিকা, খত্তিযব্রাহ্মণা, দেৰমনুস্সা, চন্দিমসূরিযা, মাতা চ পিতা চ মাতাপিতরো, ‘‘তেসু ৰুদ্ধী’’তিআদিনা দ্ৰন্দে মাতুআদিপুব্বপদুকারস্স আকারো. এৰং পিতাপুত্তা.
‘‘জাযা চ পতি চাতি জাযাপতি’’ইতীধ –
‘‘ক্ৰচী’’তি ৰত্ততে.
জাযাসদ্দস্স তুদং জানিইচ্চেতে আদেসা হোন্তি পতিসদ্দে পরে ক্ৰচি. তুদংপতি, জানিপতি, জযম্পতিকা. এত্থ নিগ্গহীতাগমো, ‘‘ক্ৰচা’’দিনা রস্সত্তঞ্চ.
ক্ৰচি অপ্পসরং পুব্বং নিপততি, যথা – চন্দো চ সূরিযো চ চন্দসূরিযা, নিগমা চ জনপদা চ নিগমজনপদা, সুরা চ অসুরা ¶ চ গরুল়া চ মনুজা চ ভুজগা চ গন্ধব্বা চ সুরাসুরগরুল়মনুজভুজগগন্ধব্বা.
ক্ৰচি ইৰণ্ণুৰণ্ণন্তানং পুব্বনিপাতো, যথা – অগ্গি চ ধূমো চ অগ্গিধূমা. এৰং গতিবুদ্ধিভুজপঠহরকরসযা, ধাতৰো চ লিঙ্গানি চ ধাতুলিঙ্গানি.
ক্ৰচি সরাদিঅকারন্তানং পুব্বনিপাতো, যথা – অত্থো চ ধম্মো চ অত্থধম্মা. এৰং অত্থসদ্দা, সদ্দত্থা ৰা.
সমাহারে পন – ‘‘চক্খু চ সোতঞ্চা’’তি অত্থে ‘‘নামানং সমুচ্চযো দ্ৰন্দো’’তি দ্ৰন্দসমাসং কত্ৰা ৰিভত্তিলোপাদিম্হি কতে –
‘‘নপুংসকলিঙ্গং, একত্তঞ্চা’’তি ৰত্ততে.
৩৫৯. তথা দ্ৰন্দে পাণি তূরিয যোগ্গ সেনঙ্গ খুদ্দজন্তুক ৰিৰিধ ৰিরুদ্ধ ৰিসভাগত্থাদীনঞ্চ.
যথা দিগুসমাসে, তথা সমাহারদ্ৰন্দসমাসেপি পাণি তূরিয যোগ্গ সেনঙ্গত্থানং, খুদ্দজন্তুকৰিৰিধ ৰিরুদ্ধৰিসভাগত্থইচ্চেৰমাদীনঞ্চ একত্তং হোতি, নপুংসকলিঙ্গত্তঞ্চ.
পাণিনো চ তূরিযানি চ যোগ্গানি চ সেনা চাতি পাণিতূরিয যোগ্গসেনা, তাসমঙ্গানি পাণিতূরিযযোগ্গসেনঙ্গানি, দ্ৰন্দতো পরত্তা অঙ্গসদ্দো পচ্চেকমভিসম্বজ্ঝতে. খুদ্দা চ তে জন্তুকা চেতি খুদ্দজন্তুকা, ৰিৰিধেনাকারেন ৰিরুদ্ধা ৰিৰিধৰিরুদ্ধা, নিচ্চৰিরোধিনো. সমানো ভাগো যেসং তে সভাগা, ‘‘তেসু ৰুদ্ধী’’তিআদিনা সমানস্স সআদেসো, ৰিৰিধা চ তে লক্খণতো সভাগা চ কিচ্চতোতি ৰিসভাগা. পাণিতূরিযযোগ্গসেনঙ্গানি চ খুদ্দজন্তুকা চ ৰিৰিধৰিরুদ্ধা চ ৰিসভাগা চাতি দ্ৰন্দো, ইধ বহুত্তা পুব্বনিপাতস্স অনিযমো, তে অত্থা যেসং ¶ তে পাণিতূরিযযোগ্গসেনঙ্গখুদ্দজন্তুকৰিৰিধৰিরুদ্ধৰিসভাগত্থা, তে আদযো যেসং তে তদাদযো.
আদিগ্গহণেন অঞ্ঞোঞ্ঞলিঙ্গৰিসেসিত সঙ্খ্যাপরিমাণত্থ পচনচণ্ডালত্থ দিসত্থাদীনঞ্চ দ্ৰন্দে একত্তং, নপুংসকলিঙ্গত্তঞ্চ, ইতি পাণ্যঙ্গত্থভাৰতো চক্খুসোতসদ্দানং ইমিনা একত্তং, নপুংসকলিঙ্গত্তঞ্চ কত্ৰা সমাসত্তা নামব্যপদেসে কতে স্যাদ্যুপ্পত্তি অমাদেসাদি.
চক্খুসোতং, হে চক্খুসোত, চক্খুসোতং, চক্খুসোতেন. এৰং সব্বত্থেকৰচনমেৰ. মুখঞ্চ নাসিকা চ মুখনাসিকং, ‘‘সরো রস্সো নপুংসকে’’তি অন্তস্স রস্সত্তং, হনু চ গীৰা চ হনুগীৰং. এৰং কণ্ণনাসং, পাণিপাদং, ছৰিমংসলোহিতং. হত্থপাদা মংসলোহিতানীতিআদীনং পন ইতরীতরযোগেন সিদ্ধং. এৰং পাণ্যঙ্গত্থে.
তূরিযঙ্গত্থে গীতঞ্চ ৰাদিতঞ্চ গীতৰাদিতং, সম্মঞ্চ তাল়ঞ্চ সম্মতাল়ং, সম্মন্তি কংসতাল়ং. তাল়ন্তি হত্থতাল়ং. সঙ্খে চ পণৰো চ ডিণ্ডিমো চ, সঙ্খা চ পণৰা চ ডংণ্ডিমা চাতি ৰা সঙ্খপণৰডিণ্ডিমং, পণৰাদযো দ্ৰেপি ভেরিৰিসেসো.
যোগ্গঙ্গত্থে যথা – ফালো চ পাচনঞ্চ ফালপাচনং, যুগঞ্চ নঙ্গলঞ্চ যুগনঙ্গলং.
সেনঙ্গত্থে হত্থিনো চ অস্সা চ হত্থিঅস্সং, রথা চ পত্তিকা চ রথপত্তিকং, অসি চ চম্মঞ্চ অসিচম্মং, চম্মন্তি সরৰারণফলকং. ধনু চ কলাপো চ ধনুকলাপং, কলাপোতি তূণীরং.
খুদ্দজন্তুকত্থে ডংসা চ মকসা চ ডংসমকসং. এৰং কুন্থকিপিল্লিকং, কীটপটঙ্গং, কীটসরীসপং. তত্থ কুন্থা সুখুমকিপিল্লিকা, কীটা কপালপিট্ঠিকপাণা.
ৰিৰিধৰিরুদ্ধত্থে ¶ অহি চ নকুলো চ, অহী চ নকুলা চাতি ৰা অহিনকুলং. এৰং বিল়ারমূসিকং, অন্তস্স রস্সত্তং, কাকোলূকং, সপ্পমণ্ডূকং, গরুল়সপ্পং.
ৰিসভাগত্থে সীলঞ্চ পঞ্ঞাণঞ্চ সীলপঞ্ঞাণং, সমথো চ ৰিপস্সনা চ সমথৰিপস্সনং. এৰং নামরূপং, হিরোত্তপ্পং. সতিসম্পজঞ্ঞং, লোভমোহং, দোসমোহং, অহিরিকানোত্তপ্পং, থিনমিদ্ধং, উদ্ধচ্চকুক্কুচ্চমিচ্চাদি. ‘‘অংমো নিগ্গহীতং ঝলপেহী’’তি এত্থ ‘‘অংমো’’তি নিদ্দেসদস্সনতো কত্থচি নপুংসকলিঙ্গত্তং ন হোতীতি দট্ঠব্বং, তেন আধিপচ্চপরিৰারো ছন্দপারিসুদ্ধি পটিসন্ধিপ্পৰত্তিযন্তিআদি সিজ্ঝতি.
অঞ্ঞোঞ্ঞলিঙ্গৰিসেসিতানং দ্ৰন্দে দাসী চ দাসো চ দাসিদাসং, ‘‘ক্ৰচাদী’’তিআদিনা মজ্ঝে রস্সত্তং. এৰং ইত্থিপুমং, পত্তচীৰরং, সাখাপলাসমিচ্চাদি.
সঙ্খ্যাপরিমাণত্থানং দ্ৰন্দে এককঞ্চ দুকঞ্চ এককদুকং, সঙ্খ্যাদ্ৰন্দে অপ্পসঙ্খ্যা পুব্বং নিপততি. এৰং দুকতিকং, তিকচতুক্কং, চতুক্কপঞ্চকং, দীঘো চ মজ্ঝিমো চ দীঘমজ্ঝিমং.
পচনচণ্ডালত্থানং দ্ৰন্দে ওরব্ভিকা চ সূকরিকা চ ওরব্ভিকসূকরিকং. এৰং সাকুণিকমাগৰিকং, সপাকো চ চণ্ডালো চ সপাকচণ্ডালং, পুক্কুসছৰডাহকং, ৰেনরথকারং. তত্থ ৰেনা তচ্ছকা, রথকারা চম্মকারা.
দিসত্থানং দ্ৰন্দে পুব্বা চ অপরা চাতি অত্থে দ্ৰন্দসমাসং, ৰিভত্তিলোপঞ্চ কত্ৰা ইধাদিগ্গহণেন একত্তে, নপুংসকলিঙ্গত্তে চ কতে ‘‘সরো রস্সো নপুংসকে’’তি রস্সত্তং, পুব্বাপরং ¶ , হে পুব্বাপর, পুব্বাপরং, পুব্বাপরেন, পুব্বাপরস্স ইচ্চাদি. এৰং পুরত্থিমপচ্ছিমং, দক্খিণুত্তরং, অধরুত্তরং.
‘‘নপুংসকলিঙ্গং, একত্তং, দ্ৰন্দে’’তি চ ৰত্ততে.
৩৬০. ৰিভাসা রুক্খ তিণ পসু ধন ধঞ্ঞ জনপদাদীনঞ্চ.
রুক্খ তিণ পসু ধন ধঞ্ঞ জনপদাদীনমেকত্তং, নপুংসকলিঙ্গত্তঞ্চ ৰিভাসা হোতি দ্ৰন্দে সমাসে. একত্তাভাৰে বহুৰচনং, পরস্সেৰ লিঙ্গঞ্চ.
তত্থ রুক্খানং দ্ৰন্দে অস্সত্থা চ কপিত্থা চাতি অত্থে সমাহারে দ্ৰন্দসমাসাদিম্হি কতে ইমিনা ৰিকপ্পেনেকত্তং, নপুংসকলিঙ্গত্তঞ্চ. অস্সত্থকপিত্থং, অস্সত্থকপিত্থা ৰা. এৰং অম্বপনসং, অম্বপনসা ৰা, খদিরপলাসং, খদিরপলাসা ৰা, ধৰস্সকণ্ণকং, ধৰস্সকণ্ণকা ৰা.
তিণানং দ্ৰন্দে উসীরানি চ বীরণানি চ উসীরবীরণং, উসীরবীরণানি ৰা. এৰং মুঞ্জপব্বজং, মুঞ্জপব্বজা ৰা, কাসকুসং, কাসকুসা ৰা.
পসূনং দ্ৰন্দে অজা চ এল়কা চ অজেল়কং, অজেল়কা ৰা, হত্থী চ গাৰো চ অস্সা চ ৰল়ৰা চ হত্থিগৰস্সৰল়ৰং, হত্থিগৰস্সৰল়ৰা ৰা, ‘‘ক্ৰচা’’তিআদিনা রস্সত্তং, ‘‘ওসরে চা’’তি অৰাদেসো চ, গোমহিংসং, গোমহিংসা ৰা, এণেয্যৰরাহং, এণেয্যৰরাহা ৰা, সীহব্যগ্ঘতরচ্ছং, সীহব্যগ্ঘতরচ্ছা ৰা.
ধনানং দ্ৰন্দে হিরঞ্ঞঞ্চ সুৰণ্ণঞ্চ হিরঞ্ঞসুৰণ্ণং, হিরঞ্ঞসুৰণ্ণানি ৰা. এৰং জাতরূপরজতং, জাতরূপরজতানি ৰা, মণিমুত্তসঙ্খৰেল়ুরিযং, মণিমুত্তসঙ্খৰেল়ুরিযা ৰা.
ধঞ্ঞানং ¶ দ্ৰন্দে সালী চ যৰা চ সালিযৰং, সালিযৰা ৰা. এৰং তিলমুগ্গমাসং, তিলমুগ্গমাসা ৰা.
জনপদানং দ্ৰন্দে কাসী চ কোসলা চ কাসিকোসলং, কাসিকোসলা ৰা, ৰজ্জী চ মল্লা চ ৰজ্জিমল্লং, ৰজ্জিমল্লা ৰা, অঙ্গা চ মগধা চ অঙ্গমগধং, অঙ্গমগধা ৰা.
আদিগ্গহণেন অঞ্ঞোঞ্ঞপ্পটিপক্খধম্মানং, সকুণত্থানঞ্চ দ্ৰন্দে ৰিভাসা একত্তং হোতি, নপুংসকলিঙ্গত্তঞ্চ. কুসলঞ্চ অকুসলঞ্চ কুসলাকুসলং, কুসলাকুসলা ৰা, এৰং সাৰজ্জানৰজ্জং, সাৰজ্জানৰজ্জা ৰা, হীনপ্পণীতং, হীনপ্পণীতা ৰা, কণ্হসুক্কং, কণ্হসুক্কা ৰা, সুখদুক্খং, সুখদুক্খানি ৰা, পটিঘানুনযং, পটিঘানুনযা ৰা, ছাযাতপং, ছাযাতপা ৰা, আলোকন্ধকারং, আলোকন্ধকারা ৰা, রত্তি চ দিৰা চ রত্তিন্দিৰং, রত্তিন্দিৰা ৰা, অহঞ্চ রত্তি চ অহোরত্তং, অহোরত্তা ৰা, ‘‘ক্ৰচি সমাসন্ত’’ইচ্চাদিনা আকারিকারানমত্তং.
সকুণানং দ্ৰন্দে হংসা চ বকা চ হংসবকং, হংসবকা ৰা. এৰং কারণ্ডৰচক্কৰাকং, কারণ্ডৰচক্কৰাকা ৰা, মযূরকোঞ্চং, মযূরকোঞ্চা ৰা, সুকসালিকং, সুকসালিকা ৰা.
সমাহারদ্ৰন্দো.
যেভুয্যেন চেত্থ –
অচ্চিতপ্পসরং পুব্বং, ইৰণ্ণুৰণ্ণকং ক্ৰচি;
দ্ৰন্দে সরাদ্যকারন্তং, বহূস্ৰনিযমো ভৰে.
দ্ৰন্দসমাসো নিট্ঠিতো.
পুব্বুত্তরুভযঞ্ঞত্থ-প্পধানত্তা ¶ চতুব্বিধো;
সমাসোযং দিগু কম্ম-ধারযেহি চ ছব্বিধো.
দুৰিধো অব্যযীভাৰো, নৰধা কম্মধারযো;
দিগু দুধা তপ্পুরিসো, অট্ঠধা নৰধা ভৰে;
বহুব্বীহি দ্ৰিধা দ্ৰন্দো, সমাসো চতুরট্ঠধাতি.
ইতি পদরূপসিদ্ধিযং সমাসকণ্ডো
চতুত্থো.
৫. তদ্ধিতকণ্ড
অপচ্চতদ্ধিত
অথ ¶ নামতো এৰ ৰিভত্যন্তা অপচ্চাদিঅত্থৰিসেসে তদ্ধিতুপ্পত্তীতি নামতো পরং তদ্ধিতৰিধানমারভীযতে.
তত্থ তস্মা তিৰিধলিঙ্গতো পরং হুত্ৰা হিতা সহিতাতি তদ্ধিতা, ণাদিপচ্চযানমেতং অধিৰচনং, তেসং ৰা নামিকানং হিতা উপকারা তদ্ধিতাতি অন্ৰত্থভূতপরসমঞ্ঞাৰসেনাপি ণাদিপ্পচ্চযাৰ তদ্ধিতা নাম.
‘‘ৰসিট্ঠস্স অপচ্চ’’ন্তি ৰিগ্গহে –
‘‘লিঙ্গঞ্চ নিপচ্চতে’’তি ইতো লিঙ্গগ্গহণমনুৰত্ততে.
ছট্ঠিযন্ততো লিঙ্গম্হা ণপ্পচ্চযো হোতি ৰিকপ্পেন ‘‘তস্স অপচ্চ’’মিচ্চেতস্মিং অত্থে.
সো চ –
ধাতূহি, লিঙ্গেহি চ পচ্চযা পরাৰ হোন্তীতি পরিভাসতো অপচ্চত্থসম্বন্ধিলিঙ্গতো ছট্ঠিযন্তাযেৰ পরো হোতি. পটিচ্চ এতস্মা অত্থো এতীতি পচ্চযো, পতীযন্তি অনেন অত্থাতি ৰা পচ্চযো, ‘‘ৰুত্তত্থানমপ্পযোগো’’তি অপচ্চসদ্দস্স অপ্পযোগো, ‘‘তেসং ৰিভত্তিযো লোপা চে’’তি ৰিভত্তিলোপো চ.
৩৬৩. তেসং ¶ ণো লোপং.
তেসং তদ্ধিতপ্পচ্চযানং ণানুবন্ধানং ণকারো লোপমাপজ্জতে.
৩৬৪. ৰুদ্ধাদিসরস্স ৰাসংযোগন্তস্স সণে চ.
আদিসরস্স ৰা আদিব্যঞ্জনস্স ৰা অসংযোগন্তস্স ৰুদ্ধি হোতি সণকারপ্পচ্চযে পরে. সংযোগো অন্তো অস্সাতি সংযোগন্তো, তদঞ্ঞো অসংযোগন্তো. অথ ৰা ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ৰাসদ্দো, তদা চ পকতিভূতে লিঙ্গে সরানমাদিসরস্স অসংযোগন্তস্স ৰুদ্ধি হোতি সণকারে তদ্ধিতপ্পচ্চযে পরেতি অত্থো.
তেন –
ৰাসিট্ঠাদীসু নিচ্চাযং, অনিচ্চোল়ুম্পিকাদিসু;
ন ৰুদ্ধি নীলপীতাদো, ৰৰত্থিতৰিভাসতো.
চসদ্দগ্গহণমৰধারণত্থং.
তস্সা ৰুদ্ধিযা অনিযমপ্পসঙ্গে নিযমত্থং পরিভাসমাহ.
তেসং অকারইৰণ্ণুৰণ্ণানমেৰ যথাক্কমং আ এওইচ্চেতে ৰুদ্ধিযো হোন্তি. চসদ্দগ্গহণমৰুদ্ধিসম্পিণ্ডনত্থং, অৰধারণত্থং ৰা. ই চ উ চ যু, যু এৰ ৰণ্ণা যুৰণ্ণা, অ চ যুৰণ্ণা চ অযুৰণ্ণা. আ চ এ চ ও চ আযো. পুন ৰুদ্ধিগ্গহণং ‘‘নেগমজানপদা’’তিআদীসু উত্তরপদৰুদ্ধিভাৰত্থং, এত্থ চ ‘‘অযুৰণ্ণান’’ন্তি ঠাননিযমৰচনং আযোনং ৰুদ্ধিভাৰপ্পসঙ্গনিৰত্তনত্থং.
যথা ¶ হি কতৰুদ্ধীনং, পুন ৰুদ্ধি ন হোতিহ;
তথা সভাৰৰুদ্ধীনং, আযোনং পুন ৰুদ্ধি ন.
ততো অকারস্স আকারো ৰুদ্ধি, ‘‘সরলোপোমাদেসপ্পচ্চযাদিম্হি সরলোপে তু পকতী’’তি সরলোপপকতিভাৰা, ‘‘নযে পরং যুত্তে’’তি পরনযনং কত্ৰা তদ্ধিতত্তা ‘‘তদ্ধিতসমাস’’ইচ্চাদিনা নামব্যপদেসে কতে পুরে ৰিয স্যাদ্যুপ্পত্তি.
ৰাসিট্ঠো, ৰসিট্ঠস্স পুত্তো ৰা, ৰাসিট্ঠা ইচ্চাদি পুরিসসদ্দসমং. তস্স নত্তুপনত্তাদযোপি তদুপচারতো ৰাসিট্ঠাযেৰ. এৰং সব্বত্থ গোত্ততদ্ধিতে পঠমপ্পকতিতোযেৰ পচ্চযো হোতি.
ইত্থিযং ণপ্পচ্চযন্তত্তা ‘‘ণৰ ণিক ণেয্য ণ ন্তূহী’’তি ৰাসিট্ঠসদ্দতো ঈপচ্চযো. সরলোপাদিং কত্ৰা ইত্থিপ্পচ্চযন্তত্তা ‘‘তদ্ধিতসমাস’’ইচ্চাদিসুত্তে চগ্গহণেন নামব্যপদেসে কতে স্যাদ্যুপ্পত্তি, ৰাসিট্ঠী কঞ্ঞা, ৰাসিট্ঠী, ৰাসিট্ঠিযো ইচ্চাদি ইত্থিসদ্দসমং.
নপুংসকে ৰাসিট্ঠং অপচ্চং, ৰাসিট্ঠানি অপচ্চানি ইচ্চাদি চিত্তসদ্দসমং. এৰং উপরিপি তদ্ধিতন্তস্স তিলিঙ্গতা ৰেদিতব্বা.
ভারদ্ৰাজস্স পুত্তো ভারদ্ৰাজো, ৰেসামিত্তস্স পুত্তো ৰেসামিত্তো, গোতমস্স পুত্তো গোতমো. এত্থ চ অযুৰণ্ণত্তাভাৰা আকারাদীনং ন ৰুদ্ধি হোতি. ৰসুদেৰস্স অপচ্চং ৰাসুদেৰো, বলদেৰো. ‘‘চিত্তকো’’তিআদীসু পন সংযোগন্তত্তা ৰুদ্ধি ন ভৰতি.
‘‘ৰচ্ছস্স অপচ্চ’’ন্তি ৰিগ্গহে ণম্হি সম্পত্তে ‘‘ৰা ণ’পচ্চে’’তি ইতো ৰাতি তদ্ধিতৰিধানে সব্বত্থ ৰত্ততে, তেন সব্বত্থ ৰাক্যৰুত্তিযো ভৰন্তি. ‘‘অপচ্চে’’তি পদং যাৰ সংসট্ঠগ্গহণাৰ ৰত্ততে.
৩৬৬. ণাযন ¶ ণান ৰচ্ছাদিতো.
ৰচ্ছ কচ্চইচ্চেৰমাদিতো ছট্ঠিযন্ততো গোত্তগণতো ণাযন ণানইচ্চতে পচ্চযা হোন্তি ৰা ‘‘তস্সাপচ্চ’’মিচ্চেতস্মিং অত্থে. সব্বত্থ ণকারানুবন্ধো ৰুদ্ধত্থো, সেসং পুব্বসমং, সংযোগন্তত্তা ৰুদ্ধিঅভাৰোৰ ৰিসেসো.
ৰচ্ছাযনো ৰচ্ছানো ৰচ্ছস্স পুত্তো ৰা. এৰং কচ্চস্স পুত্তো কচ্চাযনো কচ্চানো, মোগ্গল্লস্স পুত্তো মোগ্গল্লাযনো মোগ্গল্লানো. এৰং অগ্গিৰেস্সাযনো অগ্গিৰেস্সানো, কণ্হাযনো কণ্হানো, সাকটাযনো সাকটানো, মুঞ্চাযনো মুঞ্চানো, কুঞ্জাযনো কুঞ্জানো ইচ্চাদি. আকতিগণো’যং.
‘‘কত্তিকায অপচ্চ’’ন্তি ৰিগ্গহে –
আদিসদ্দোযং পকারে ৰত্ততে. কত্তিকা ৰিনতারোহিণীইচ্চেৰমাদীহি ইত্থিযং ৰত্তমানেহি লিঙ্গেহি ণেয্যপ্পচ্চযো হোতি ৰা ‘‘তস্সাপচ্চ’’মিচ্চেতস্মিং অত্থে.
ৰিভত্তিলোপে ‘‘পকতি চস্স সরন্তস্সা’’তি পকতিভাৰো. কত্তিকেয্যো, কত্তিকায পুত্তো ৰা. এৰং ৰিনতায অপচ্চং ৰেনতেয্যো, ইকারস্সেকারো ৰুদ্ধি, রোহিণিযা পুত্তো রোহিণেয্যো, গঙ্গায অপচ্চং গঙ্গেয্যো, ভগিনিযা পুত্তো ভাগিনেয্যো, নদিযাপুত্তো নাদেয্যো. এৰং অন্তেয্যো, আহেয্যো, কামেয্যো. সুচিযা ¶ অপচ্চং সোচেয্যো, এত্থ উকারস্সোকারো ৰুদ্ধি, বালায অপচ্চং বালেয্যো ইচ্চাদি.
‘‘দক্খস্সাপচ্চ’’ন্তি ৰিগ্গহে ণম্হি সম্পত্তে –
অকারন্ততো লিঙ্গম্হা ণিপচ্চযো হোতি ৰা ‘‘তস্সাপচ্চ’’মিচ্চেতস্মিং অত্থে. দক্খি, দক্খী, দক্খযো, দোণস্স অপচ্চং দোণি. এৰং ৰাসৰি, সক্যপুত্তি, নাটপুত্তি, দাসপুত্তি, দাসরথি. ৰারুণি, কণ্ডি, বালদেৰি, পাৰকি, জিনদত্তস্স অপচ্চং জেনদত্তি, সুদ্ধোদনি, অনুরুদ্ধি ইচ্চাদি.
পুন ৰাগ্গহণেন অপচ্চত্থে ণিকপ্পচ্চযো, অদিতিআদিতো ণ্যপ্পচ্চযো চ. যথা – সক্যপুত্তস্স পুত্তো সক্যপুত্তিকো, ‘‘তেসু ৰুদ্ধী’’তিআদিনা ককারস্স যকারো, সক্যপুত্তিযো. এৰং নাটপুত্তিকো, জেনদত্তিকো, ৰিমাতুযা পুত্তো ৰেমাতিকো.
‘‘অদিতিযা পুত্তো’’তি অত্থে ণ্যপ্পচ্চযো, ৰুদ্ধি চ.
অৰণ্ণো তদ্ধিতভূতে যপ্পচ্চযে পরে লোপমাপজ্জতে. চসদ্দেন ইৰণ্ণোপীতি ইকারলোপো, ‘‘যৰতং তলনদকারানং ব্যঞ্জনানি চ ল ঞ জকারত্ত’’ন্তি ত্যকারসংযোগস্স চকারো, ‘‘পরদ্ৰেভাৰো ঠানে’’তি দ্ৰিত্তং, আদিচ্চো. এৰং দিতিযা পুত্তো দেচ্চো.
‘‘কুণ্ডনিযা পুত্তো’’তি অত্থে ণ্যপ্পচ্চযে কতে –
‘‘ক্ৰচাদিমজ্ঝুত্তরেসূ’’তি ৰত্ততে.
৩৭০. তেসু ¶ ৰুদ্ধিলোপাগমৰিকারৰিপরীতাদেসা চ.
তেসু আদিমজ্ঝুত্তরেসু অৰিহিতলক্খণেসু জিনৰচনানুপরোধেন ক্ৰচি ৰুদ্ধি লোপ আগম ৰিকার ৰিপরীতআদেসা হোন্তীতি সংযোগন্তত্তেপি আদিৰুদ্ধি, ইকারলোপে ন্যস্সঞাদেসো, কোণ্ডঞ্ঞো, কুরুনো পুত্তো কোরব্যো, এত্থাপি তেনেৰ উকারস্স অৰাদেসো, ভাতুনো পুত্তো ভাতব্যো.
‘‘উপগুস্স অপচ্চ’’ন্তি ৰিগ্গহে –
উপগু মনুইচ্চেৰমাদীহি উকারন্তেহি গোত্তগণেহি ণৰপ্পচ্চযো হোতি ৰা ‘‘তস্সাপচ্চ’’মিচ্চেতস্মিং অত্থে. আদিসদ্দস্স চেত্থ পকারৰাচকত্তা উকারন্ততোযেৰাযং. ওপগৰো, ওপগৰী, ওপগৰং, মনুনো অপচ্চং মানৰো, ‘‘মানুসো’’তি ণপ্পচ্চযে, সাগমে চ কতে রূপং, ভগ্গুনো অপচ্চং ভগ্গৰো, পণ্ডুনো অপচ্চং পণ্ডৰো, উপৰিন্দুস্স অপচ্চং ওপৰিন্দৰো ইচ্চাদি.
‘‘ৰিধৰায অপচ্চ’’ন্তি অত্থে –
ৰিধৰাদিতো ণেরপ্পচ্চযো হোতি ৰা অপচ্চত্থে. ৰিগতো ধৰো পতি এতিস্সাতি ৰিধৰা, ৰেধৰেরো, বন্ধুকিযা অভিসারিণিযা পুত্তো বন্ধুকেরো, সমণস্স উপজ্ঝাযস্স পুত্তো পুত্তট্ঠানিযত্তাতি সামণেরো, নাল়িকেরো ইচ্চাদি.
অপচ্চতদ্ধিতং.
সংসট্ঠাদিঅনেকত্থতদ্ধিত
‘‘তিলেন ¶ সংসট্ঠ’’ন্তি ৰিগ্গহে –
৩৭৩. যেন ৰা সংসট্ঠং তরতি চরতি ৰহতি ণিকো.
যেন ৰা সংসট্ঠং, যেন ৰা তরতি, যেন ৰা চরতি, যেন ৰা ৰহতি, ততো ততিযন্ততো লিঙ্গম্হা তেসু সংসট্ঠাদীস্ৰত্থেসু ণিকপ্পচ্চযো হোতি ৰা. তেলিকং ভোজনং, তিলেন অভিসঙ্খতন্তি অত্থো. তেলিকী যাগু. গুল়েন সংসট্ঠং এগাল়িকং. এৰং ঘাতিকং, দাধিকং, মারিচিকং, লোণিকং.
নাৰায তরতীতি নাৰিকো, উল়ুম্পেন তরতীতি ওল়ুম্পিকো, ৰুদ্ধিঅভাৰপক্খে উল়ুম্পিকো. এৰং কুল্লিকো, গোপুচ্ছিকো. সকটেন চরতীতি সাকটিকো. এৰং পাদিকো, দণ্ডিকো, ধম্মেন চরতি পৰত্ততীতি ধম্মিকো. সীসেন ৰহতীতি সীসিকো, ৰাগ্গহণেন ঈকারস্স ৰুদ্ধি ন হোতি. এৰং অংসিকো, খন্ধিকো, হত্থিকো, অঙ্গুলিকো.
পুন ৰাগ্গহণেন অঞ্ঞত্থেসুপি ণিকপ্পচ্চযো, পরদারং গচ্ছতীতি পারদারিকো, পথং গচ্ছতীতি পথিকো.
‘‘ৰিনযমধীতে, অৰেচ্চাধীতে’’তি ৰা ৰিগ্গহে –
‘‘ণিকো’’তি ৰত্ততে.
৩৭৪. তমধীতে তেনকতাদিসন্নিধাননিযোগসিপ্পভণ্ডজীৰিকত্থেসু চ.
চতুপ্পদমিদং. তমধীতেতি অত্থে, তেন কতাদীস্ৰত্থেসু চ তম্হি সন্নিধানো, তত্থ নিযুত্তো, তমস্স সিপ্পং, তমস্স ভণ্ডং ¶ , তমস্স জীৰিকা ইচ্চেতেস্ৰত্থেসু চ দুতিযাদিৰিভত্যন্তেহি লিঙ্গেহি ণিকপ্পচ্চযো হোতি ৰা. ৰেনযিকো. এৰং সুত্তন্তিকো, আভিধম্মিকো.
‘‘ব্যাকরণমধীতে’’তি অত্থে ণিকপ্পচ্চযাদিম্হি কতে –
‘‘ৰুদ্ধাদিসরস্স ৰাসংযোগন্তস্স সণে চা’’তি ৰত্তমানে –
ই উইচ্চেভেসং আদিসরানং অসংযোগন্তানং মা ৰুদ্ধি হোতি সণে, তত্রেৰ ৰুদ্ধি আগমো হোতি চ ঠানেতি একারৰুদ্ধাগমো.
‘‘ঠানে’’তি ৰচনা চেত্থ, যূনমাদেসভূততো;
যৰেহি পুব্বেৰ এও-ৰুদ্ধিযো হোন্তি আগমা.
যকারস্স দ্ৰিভাৰো.
ৰেয্যাকরণিকো, ন্যাযমধীতেতি নেয্যাযিকো. এৰং তক্কিকো, ৰেদিকো, নেমিত্তিকো, কাযেন কতো পযোগো কাযিকো, কাযেন কতং কম্মং কাযিকং, ৰচসা কতং কম্মং ৰাচসিকং. এৰং মানসিকং, এত্থ চ ‘‘সসরে ৰাগমো’’তি সুত্তে ৰৰত্থিতৰাসদ্দেন পচ্চযে পরেপি সাগমো, থেরেহি কতা সঙ্গীতি থেরিকা. এৰং পঞ্চসতিকা, সত্তসতিকা, এত্থ ‘‘ণৰণিকা’’দিসুত্তে অনুৰত্তিতৰাগ্গহণেন ঈপচ্চযো ন হোতি.
সন্নিধানত্থে সরীরে সন্নিধানা ৰেদনা সারীরিকা, সারীরিকং দুক্খং. এৰং মানসিকা, মানসিকং.
নিযুত্তত্থে ¶ দ্ৰারে নিযুত্তো দোৰারিকো, এত্থ ‘‘মাযূনমাগমো ঠানে’’তি ৰকারতো পুব্বেওকারাগমো. এৰং ভণ্ডাগারিকো, নাগরিকো, নৰকম্মিকো, ৰনকম্মিকো, আদিকম্মিকো, ওদরিকো, রথিকো, পথিকো, উপাযে নিযুত্তো ওপাযিকো, চেতসি নিযুত্তা চেতসিকা.
সিপ্পত্থে ৰীণাৰাদনং ৰীণা, ৰীণা অস্স সিপ্পং ৰেণিকো. এৰং পাণৰিকো, মোদিঙ্গিকো, ৰংসিকো.
ভণ্ডত্থে গন্ধো অস্স ভণ্ডন্তি গন্ধিকো. এৰং তেলিকো, গোল়িকো, পূৰিকো, পণ্ণিকো, তম্বূলিকো, লোণিকো.
জীৰিকত্থে উরব্ভং হন্ত্ৰা জীৰতি, উরব্ভমস্স জীৰিকাতি ৰা ওরব্ভিকো. এৰং মাগৰিকো, এত্থ ৰকারাগমো. সূকরিকো, সাকুণিকো, মচ্ছিকো ইচ্চাদি.
‘‘তেন কতাদী’’তি এত্থ আদিগ্গহণেন তেন হতং, তেন বদ্ধং, তেন কীতং, তেন দিব্বতি, সো অস্স আৰুধো, সো অস্স আবাধো, তত্থ পসন্নো, তস্স সন্তকং, তমস্স পরিমাণং, তস্স রাসি, তং অরহতি, তমস্স সীলং, তত্থ জাতো, তত্থ ৰসতি, তত্র ৰিদিতো, তদত্থায সংৰত্ততি, ততো আগতো, ততো সম্ভূতো, তদস্স পযোজনন্তি এৰমাদিঅত্থে চ ণিকপ্পচ্চযো হোতি. যথা – জালেন হতো, হনতীতি ৰা জালিকো. এৰং বাল়িসিকো, ৰাকরিকো, সুত্তেন বদ্ধো সুত্তিকো, ৰরত্তায বদ্ধো ৰারত্তিকো নাগো.
ৰত্থেন ¶ কীতং ভণ্ডং ৰত্থিকং. এৰং কুম্ভিকং, ফালিকং, সোৰণ্ণিকং, সাতিকং. অক্খেন দিব্বতীতি অক্খিকো. এৰং সালাকিকো, তিন্দুকিকো, অম্বফলিকো. চাপো অস্স আৰুধোতি চাপিকো. এৰং তোমরিকো, মুগ্গরিকো, মোসলিকো.
ৰাতো অস্স আবাধোতি ৰাতিকো. এৰং সেম্হিকো, পিত্তিকো.
বুদ্ধে পসন্নো বুদ্ধিকো. এৰং ধম্মিকো, সঙ্ঘিকো. বুদ্ধস্স সন্তকো বুদ্ধিকো. এৰং ধম্মিকো, সঙ্ঘিকো ৰিহারো, সঙ্ঘিকা ভূমি, সঙ্ঘিকং চীৰরং, পুগ্গলিকং.
কুম্ভো অস্স পরিমাণন্তি কুম্ভিকং. এৰং খারিকং, দোণিকং. কুম্ভস্স রাসি কুম্ভিকো. কুম্ভং অরহতীতি কুম্ভিকো. এৰং দোণিকো, অট্ঠমাসিকো, কহাপণিকো, আসীতিকা গাথা, নাৰুতিকা, সাতিকং, সাহস্সিকং. সন্দিট্ঠমরহতীতি সন্দিট্ঠিকো, ‘‘এহি পস্সা’’তি ইমং ৰিধিং অরহতীতি এহিপস্সিকো.
সীলত্থে পংসুকূলধারণং পংসুকূলং, তং সীলমস্সাতি পংসুকূলিকো. এৰং তেচীৰরিকো, একাসনে ভোজনসীলো একাসনিকো, রুক্খমূলে ৰসনসীলো রুক্খমূলিকো, তথা আরঞ্ঞিকো, সোসানিকো.
জাতত্থে অপাযে জাতো আপাযিকো. এৰং নেরযিকো, সামুদ্দিকো মচ্ছো, ৰস্সেসু জাতো ৰস্সিকো, ৰস্সিকা, ৰস্সিকং পুপ্ফং, সারদিকো, হেমন্তিকো, ৰাসন্তিকো, চাতুদ্দসিকো, রাজগহে জাতো, রাজগহে ¶ ৰসতীতি ৰা রাজগহিকো জনো, মগধেসু জাতো, ৰসতীতি ৰা মাগধিকো, মাগধিকা, মাগধিকং, সাৰত্থিযং জাতো, ৰসতীতি ৰা সাৰত্থিকো, কাপিলৰত্থিকো, ৰেসালিকো.
লোকে ৰিদিতো লোকিকো, লোকায সংৰত্ততীতিপি লোকিকো. তথা মাতিতো আগতং মাতিকং, পিতিতো আগতং পেত্তিকং নামং.
সম্ভূতত্থে মাতিতো সম্ভূতং মত্তিকং. এৰং পেত্তিকং. উপধিতস্স পযোজনং ওপধিকং.
সকত্থেপি অসঙ্খারোযেৰ অসঙ্খারিকং. এৰং সসঙ্খারিকং, নামমেৰ নামিকং. এৰং আখ্যাতিকং, ওপসগ্গিকং, নেপাতিকং, চতুমহারাজে ভত্তি এতেসন্তি চাতুমহারাজিকা. এৰং অঞ্ঞত্থেপি যোজেতব্বং.
‘‘কসাৰেন রত্ত’’ন্তি ৰিগ্গহে –
৩৭৬. ণ রাগা তেনরত্তং তস্সেদমঞ্ঞত্থেসু চ.
রাগত্থৰাচকা লিঙ্গম্হা ‘‘তেন রত্ত’’মিচ্চেতস্মিং অত্থে, ‘‘তস্সে’’তি ছট্ঠিযন্ততো ‘‘ইদ’’মিচ্চেতস্মিং অত্থে চ অঞ্ঞত্থেসু চ ণপ্পচ্চযো হোতি ৰা.
কাসাৰং ৰত্থং. এৰং কাসাযং, কুসুম্ভেন রত্তং কোসুম্ভং, হলিদ্দিযা রত্তং হালিদ্দং, পত্তঙ্গং, মঞ্জিট্ঠং, কুঙ্কুমং, নীলেন রত্তং নীলং. এৰং পীতং.
ইদমত্থে ¶ মহিংসস্স ইদং মাহিংসং মংসং, দধি সপ্পি চম্মাদিকং ৰা, সূকরস্স ইদং সূকরং, কচ্চাযনস্স ইদং কচ্চাযনং ব্যাকরণং. এৰং সোগতং সাসনং.
‘‘ইসিস্স ইদ’’ন্তি অত্থে ণপ্পচ্চযে কতে ৰুদ্ধিম্হি সম্পত্তে –
‘‘সণে, যূনমাগমো ঠানে’’তি চ ৰত্ততে.
ই উইচ্চেতেসং আদিসরানং আত্তঞ্চ হোতি সণকারপ্পচ্চযে পরে, চসদ্দেন রিকারাগমো চ ঠানেতি ইকারস্স আত্তং.
ঠানাধিকারতো আত্তং, ইসূসভউজাদিনং;
ইসিস্স তু রিকারাগ-মো চাত্তানন্তরে ভৰে.
আরিস্যং, উসভস্স ইদং আসভং ঠানং, আসভী ৰাচা.
অঞ্ঞত্থগ্গহণেন পন অৰিদূরভৰো, তত্র ভৰো, তত্র জাতো, ততো আগতো, সো অস্স নিৰাসো, তস্স ইস্সরো, কত্তিকাদীহি নিযুত্তো মাসো, সাস্স দেৰতা, তমৰেচ্চাধীতে, তস্স ৰিসযো দেসো, তস্মিং দেসে অত্থি, তেন নিব্বত্তং, তং অরহতি, তস্স ৰিকারো, তমস্স পরিমাণন্তি ইচ্চেৰমাদীস্ৰত্থেসু চ ণপ্পচ্চযো. যথা – ৰিদিসায অৰিদূরে ভৰো ৰেদিসো গামো, উদুম্বরস্স অৰিদূরে ভৰং ওদুম্বরং ৰিমানং.
ভৰত্থে মনসি ভৰং মানসং সুখং, সাগমো. সরে ভৰো সারসো সকুণো, সারসা সকুণী, সারসং পুপ্ফং ¶ , উরসি ভৰো ওরসো পুত্তো, উরসি সংৰড্ঢিতত্তা, মিত্তে ভৰা মেত্তা, মেত্তী ৰা, পুরে ভৰা পোরী ৰাচা.
জাতাদীসু পাৰুসে জাতো পাৰুসো মেঘো, পাৰুসা রত্তি, পাৰুসং অব্ভং, সরদে জাতো সারদো মাসো, সারদা রত্তি, সারদং পুপ্ফং. এৰং সিসিরো, হেমন্তো, ৰসন্তো, ৰিম্হো, মথুরাযং জাতো মাথুরো জনো, মাথুরা গণিকা, মাথুরং ৰত্থং. মথুরায আগতো মাথুরো, মথুরা অস্স নিৰাসোতি মাথুরো, মথুরায ইস্সরো মাথুরো রাজা. ‘‘সব্বতো কো’’তি এত্থ পুন সব্বতোগ্গহণেন তদ্ধিততোপি ক্ৰচি সসরককারাগমো, মাথুরকো ৰা, রাজগহে জাতো, রাজগহা আগতো, রাজগহো অস্স নিৰাসোতি ৰা, রাজগহস্স ইস্সরোতি ৰা রাজগহো, রাজগহকো ৰা. এৰং সাগলো, সাগলকো ৰা, পাটলিপুত্তো, পাটলিপুত্তকো ৰা, ৰেসালিযং জাতোতিআদিঅত্থে ৰেসালো, ৰেসালকো ৰা, কুসিনারে জাতো কোসিনারো, কোসিনারকো ৰা. এৰং সাকেতো, সাকেতকো ৰা, কোসম্বো, কোসম্বকো ৰা, ইন্দপত্তো, ইন্দপত্তকো ৰা, কপিল্লো, কপিল্লকো ৰা, ভারুকচ্ছো, ভারুকচ্ছকো ৰা, নগরে জাতো, নগরা আগতো, নগরে ৰসতীতি ৰা নাগরো, নাগরকো ৰা. এৰং জানপদো.
জনপদনামেসু পন সব্বত্থ বহুৰচনমেৰ ভৰতি. যথা – অঙ্গেসু জাতো, অঙ্গেহি আগতো, অঙ্গা অস্স নিৰাসো, অঙ্গানং ইস্সরো ৰা অঙ্গো, অঙ্গকো ৰা, মাগধো, মাগধকো ৰা, কোসলো, কোসলকো ৰা ¶ , ৰেদেহো, ৰেদেহকো ৰা, কম্বোজো, কম্বোজকো ৰা, গন্ধারো, গন্ধারকো ৰা, সোৰীরো, সোৰীরকো ৰা, সিন্ধৰো, সিন্ধৰকো ৰা, অস্সকো, কালিঙ্গো, পঞ্চালো, সক্কো, তথা সুরট্ঠে জাতো, সুরট্ঠস্স ইস্সরো ৰা সোরট্ঠো, সোরট্ঠকো ৰা. এৰং মহারট্ঠো, মহারট্ঠকো ৰা ইচ্চাদি.
নক্খত্তযোগে কত্তিকায পুণ্ণচন্দযুত্তায যুত্তো মাসো কত্তিকো, মগসিরেন চন্দযুত্তেন নক্খত্তেন যুত্তো মাসো মাগসিরো. এৰং ফুস্সেন যুত্তো মাসো ফুস্সো, মঘায যুত্তো মাসো মাঘো, ফগ্গুনিযা যুত্তো মাসো ফগ্গুনো, চিত্তায যুত্তো মাসো চিত্তো, ৰিসাখায যুত্তো মাসো ৰেসাখো, জেট্ঠায যুত্তো মাসো জেট্ঠো, উত্তরাসাল়্হায যুত্তো মাসো আসাল়্হো, আসাল়্হী ৰা, সৰণেন যুত্তো মাসো সাৰণো, সাৰণী. ভদ্দেন যুত্তো মাসো ভদ্দো, অস্সযুজেন যুত্তো মাসো অস্সযুজো, বুদ্ধো অস্স দেৰতাতি বুদ্ধো. এৰং সোগতো, মাহিন্দো, যামো, সোমো.
ব্যাকরণং অৰেচ্চাধীতে ৰেয্যাকরণো. এৰং মোহুত্তো, নেমিত্তো, অঙ্গৰিজ্জো, ৰত্থুৰিজ্জো. ৰসাতীনং ৰিসযো দেসো ৰাসাতো, উদুম্বরা অস্মিং পদেসে সন্তীতি ওদুম্বরো দেসো.
সহস্সেন নিব্বত্তা সাহস্সী পরিখা, পযসা নিব্বত্তং পাযাসং, সহস্সং অরহতীতি সাহস্সী গাথা, অযসো ¶ ৰিকারো আযসো. এৰং সোৰণ্ণো, পুরিসো পরিমাণমস্সাতি পোরিসং উদকং.
চগ্গহণেন তত্থ জাতো, তত্থ ৰসতি, তস্স হিতং, তং অরহতীতিআদীসু ণেয্যপ্পচ্চযো. বারাণসিযং জাতো, ৰসতীতি ৰা বারাণসেয্যকো, পুরে ৰিয ককারাগমো. এৰং চম্পেয্যকো, সাগলেয্যকো, মিথিলেয্যকো জনো, গঙ্গেয্যো মচ্ছো, সিলায জাতং সেলেয্যকং, কুলে জাতো কোলেয্যকো সুনখো, ৰনে জাতং ৰানেয্যং পুপ্ফং. এৰং পব্বতেয্যো মানুসো, পব্বতেয্যা নদী, পব্বতেয্যং ওসধং, পথস্স হিতং পাথেয্যং, সপতিস্স হিতং সাপতেয্যং ধনং, পদীপেয্যং তেলং, মাতু হিতং মত্তেয্যং. এৰং পেত্তেয্যং. দক্খিণমরহতীতি দক্খিণেয্যো ইচ্চাদি.
জাতইচ্চেৰমাদীনং সদ্দানং অত্থে ইম ইযইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি ৰা.
পচ্ছা জাতো পচ্ছিমো, পচ্ছিমা জনতা, পচ্ছিমং চিত্তং, অন্তে জাতো অন্তিমো, অন্তিমা, অন্তিমং. এৰং মজ্ঝিমো, পুরিমো, উপরিমো, হেট্ঠিমো, পচ্চন্তিমো, গোপ্ফিমো, গন্থিমো.
তথা ¶ ইযপ্পচ্চযে মনুস্সজাতিযা জাতো মনুস্সজাতিযো, মনুস্সজাতিযা, মনুস্সজাতিযং. এৰং অস্সজাতিযো, হত্থিজাতিযো, বোধিসত্তজাতিযো, দব্বজাতিযো, সমানজাতিযো, লোকিযো ইচ্চাদি.
আদিগ্গহণেন তত্থ নিযুত্তো, তদস্স অত্থি, তত্থ ভৰোতিআদীস্ৰপি ইম ইযপ্পচ্চযা হোন্তি, চসদ্দেন ইকপ্পচ্চযো চ. অন্তে নিযুত্তো অন্তিমো, অন্তিযো, অন্তিকো, পুত্তো অস্স অত্থি, তস্মিং ৰা ৰিজ্জতীতি পুত্তিমো, পুত্তিযো, ৰুত্তিকো, কপ্পো অস্স অত্থীতি কপ্পিযো, জটা অস্স অত্থীতি জটিযো, হানভাগো অস্স অত্থীতি হানভাগিযো. এৰং ঠিতিভাগিযো, বোধিস্স পক্খে ভৰা বোধিপক্খিযা, পঞ্চৰগ্গে ভৰা পঞ্চৰগ্গিযা. এৰং ছব্বগ্গিযা, উদরিযং, অত্তনো ইদন্তি অত্তনিযং, নকারাগমো.
চসদ্দগ্গহণেন কিয যণ্যপ্পচ্চযা চ. জাতিযা নিযুত্তো জাতিকিযো. এৰং অন্ধকিযো, জচ্চন্ধে নিযুত্তো জচ্চন্ধকিযো. সস্স অযন্তি সকিযো. এৰং পরকিযো.
যপ্পচ্চযো সাধুহিতভৰজাতাদিঅত্থেসু. যথা – কম্মনি সাধু কম্মঞ্ঞং. সভাযং সাধু সব্ভং, ‘‘যৰতং তলনা’’দিনা উকারাদি. এৰং মেধায হিতং মেজ্ঝং ঘটং. পাদানং হিতং পজ্জং তেলং, রথস্স হিতা রচ্ছা, গামে ভৰো গম্মো ¶ , গৰে ভৰং গব্যং, ‘‘ওসরে চা’’তি সুত্তে চসদ্দেন যপ্পচ্চযে পরেপি অৰাদেসো. কৰিম্হি ভৰং কব্যং, দিৰি ভৰা দিব্যা, থনতো জাতং থঞ্ঞং, ধনায সংৰত্ততীতি ধঞ্ঞং.
ণ্যপ্পচ্চযো পরিসাযং সাধু পারিসজ্জো, দকারাগমো, সমণানং হিতা সামঞ্ঞা জনা, ব্রাহ্মণানং হিতা ব্রাহ্মঞ্ঞা, অরূপে ভৰা আরুপ্পা ইচ্চাদি.
‘‘রাজপুত্তানং সমূহো’’তি ৰিগ্গহে –
ছট্ঠিযন্ততো ‘‘তেসং সমূহো’’তি অত্থে কণণইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি. রাজপুত্তকো, রাজপুত্তকং ৰা, রাজপুত্তো. এৰং মানুস্সকো, মানুস্সো, মাথুরকো, মাথুরো, পোরিসকো, পোরিসো, ৰুদ্ধানং সমূহো ৰুদ্ধকো, ৰুদ্ধো. এৰং মাযূরকো, মাযূরো, কাপোতো, কোকিলো, মাহিংসকো, মাহিংসো, ওট্ঠকো, ওরব্ভকো, অট্ঠন্নং সমূহো অট্ঠকো, রাজানং সমূহো রাজকো, ভিক্খানং সমূহো ভিক্খো, সিক্খানং সমূহো সিক্খো, দ্ৰিন্নং সমূহো দ্ৰযং, ‘‘তেসু ৰুদ্ধী’’তিআদিনা ইকারস্স অযাদেসো. এৰং তিণ্ণং সমূহো তযং ইচ্চাদি.
‘‘সমূহত্থে’’তি ৰত্ততে.
গামজনবন্ধুসহাযইচ্চেৰমাদীহি তাপচ্চযো হোতি সমূহত্থে. গামানং সমূহো গামতা. এৰং জনতা, বন্ধুতা, সহাযতা, নাগরতা. ‘‘তা’’তি যোগৰিভাগেন সকত্থেপি দেৰোযেৰ দেৰতা, তাপচ্চযন্তস্স নিচ্চমিত্থিলিঙ্গতা.
‘‘তদস্স ঠান’’মিচ্চেতস্মিং অত্থে ছট্ঠিযন্ততো ইযপ্পচ্চযো হোতি. মদনস্স ঠানং মদনিযো, মদনিযা, মদনিযং, বন্ধনস্স ঠানং বন্ধনিযং. এৰং মুচ্ছনিযং. রজনিযং, গমনিযং, দস্সনিযং, উপাদানিযং, পসাদনিযং. চসদ্দেন হিতাদিঅত্থেপি উপাদানানং হিতা উপাদানিযা ইচ্চাদি.
উপমত্থে উপমাৰাচিলিঙ্গতো আযিতত্তপ্পচ্চযো হোতি. ধূমো ৰিয দিস্সতীতি ধূমাযিতত্তং. এৰং তিমিরাযিতত্তং.
‘‘তদস্স ঠান’’ন্তি ৰত্ততে.
‘‘তন্নিস্সিত’’ন্তি অত্থে, ‘‘তদস্সঠান’’ন্তি অত্থে চ লপ্পচ্চযো হোতি. দুট্ঠু নিস্সিতং, দুট্ঠু ঠানং ৰা দুট্ঠুল্লং, দুট্ঠুল্লা ৰাচা, লস্স দ্ৰিভাৰো. এৰং ৰেদল্লং.
‘‘অভিজ্ঝা ¶ অস্স পকতি, অভিজ্ঝা অস্স বহুলা’’তি ৰা ৰিগ্গহে –
পঠমাৰিভত্যন্ততো আলুপ্পচ্চযো হোতি ‘‘তদস্স বহুল’’মিচ্চেতস্মিং অত্থে. অভিজ্ঝালু, অভিজ্ঝালূ, অভিজ্ঝালৰো. এৰং সীতালু, ধজালু, দযালু. ‘‘সব্বতো কো’’তি এত্থ পুন সব্বতোগ্গহণেন ককারাগমো, অভিজ্ঝালুকো, অভিজ্ঝালুকা, অভিজ্ঝালুকং. এৰং সীতালুকো, দযালুকো, তথা হীনোৰ হীনকো. এৰং পোতকো, কুমারকো, মাণৰকো, মুদুকো, উজুকো, অপ্পমত্তকং, ওরমত্তকং, সীলমত্তকং ইচ্চাদি.
‘‘যদনুপপন্না নিপাতনা সিজ্ঝন্তী’’তি ইমিনা পটিভাগকুচ্ছিতসঞ্ঞানুকম্পাদিঅত্থেসু কপ্পচ্চযো. পটিভাগত্থে হত্থিনো ইৰ হত্থিকা. এৰং অস্সকা. কুচ্ছিতত্থে কুচ্ছিতো সমণো সমণকো. এৰং ব্রাহ্মণকো, মুণ্ডকো, পণ্ডিতকো, ৰেয্যাকরণকো. সঞ্ঞাযং কতকো, ভটকো. অনুকম্পাযং পুত্তকো.
তথা কিংযতেততো পরিমাণত্থে ত্তকৰন্তুপ্পচ্চযা. কিং পরিমাণমস্সাতি কিত্তকং. এৰং যত্তকং, তত্তকং, এত্তকং. ৰন্তুম্হি আত্তঞ্চ, যং পরিমাণমস্সাতি যাৰা, যাৰন্তো ¶ , গুণৰন্তুসমং. এৰং তাৰা, তাৰন্তো. এতাৰা, এতাৰন্তো ইচ্চাদি.
‘‘সুৰণ্ণেন পকত’’ন্তি ৰিগ্গহে –
তপ্পকতিৰচনত্থে মযপ্পচ্চযো হোতি, পকরীযতীতি পকতি, তেন পকতি তপ্পকতি, তপ্পকতিযা ৰচনং কথনং তপ্পকতিৰচনং. সুৰণ্ণমযো রথো, সোৰণ্ণমযো ৰা, সুৰণ্ণমযা ভাজনৰিকতি, সুৰণ্ণমযং ভাজনং. এৰং রূপিযমযং, রজতমযং, জতুমযং, দারুমযং, মত্তিকামযং, ইদ্ধিযা নিব্বত্তং ইদ্ধিমযং.
মনতো নিপ্ফন্না মনোমযা, অযসাপকতং অযোমযং. এত্থ চ ‘‘মনোগণাদীন’’ন্তি ৰত্তমানে –
এতেসং মনোগণাদীনং অন্তো ওত্তমাপজ্জতে ৰিভত্তিলোপে কতেতি ওকারো.
গৰেন পকতং করীসং, গোতো নিব্বত্তন্তি ৰা গোমযং. ‘‘মযো’’তিযোগৰিভাগেন সকত্থেপি দানমেৰ দানমযং, সীলমযং ইচ্চাদি.
সংসট্ঠাদিঅনেকত্থতদ্ধিতং.
ভাৰতদ্ধিত
‘‘অলসস্স ¶ ভাৰো’’তি ৰিগ্গহে –
ছট্ঠিযন্ততো ণ্যত্ততাইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি ‘‘তস্স ভাৰো’’ ইচ্চেতস্মিং অত্থে, তুসদ্দগ্গহণেন ত্তনণেয্যাদিপ্পচ্চযা চ. ভৰন্তি এতস্মা বুদ্ধিসদ্দা ইতি ভাৰো, সদ্দপ্পৰত্তিনিমিত্তং ৰুচ্চতি, ৰুত্তঞ্চ – ‘‘যস্স গুণস্স হি ভাৰা দব্বে সদ্দনিৰেসো তদভিধানেণ্যত্ততাদযো’’তি. ণ্যত্তত্তনন্তানং নিচ্চং নপুংসকত্তং, তাপচ্চযন্তস্স সভাৰতো নিচ্চমিত্থিলিঙ্গতা. ণ্যপ্পচ্চযোযং গুণৰচনে ব্রাহ্মণাদীহি, তত্থ ‘‘অৰণ্ণো যে লোপঞ্চা’’তি অৰণ্ণলোপো, আদিৰুদ্ধি.
আলস্যং. এৰং আরোগ্যং, উদগ্গস্স ভাৰো ওদগ্যং, সখিনো ভাৰো সখ্যং, অণণস্স ভাৰো আণণ্যং, ৰিধৰায ভাৰো ৰেধব্যং, দুব্বলস্স ভাৰো দুব্বল্যং, চপলস্স ভাৰো চাপল্যং.
ৰিযত্তস্স ভাৰো ৰেয্যত্তিযং, মচ্ছরস্স ভাৰো মচ্ছরিযং. এৰং ইস্সরিযং, আলসিযং, মুণ্ডিযং, মূল়্হিযং. এত্থ ‘‘ৰেয্যত্তিয’’ন্তিআদীসু ‘‘তেসু ৰুদ্ধী’’তিআদিনা যম্হি ইকারাগমো.
‘‘পণ্ডিতস্স ভাৰো পণ্ডিত্য’’ন্তিআদীসু ‘‘যৰতং তলনদকারানং ব্যঞ্জনানি চলঞজকারত্ত’’ন্তি ত্যকারসংযোগাদীনং চলঞজকারাদেসা ¶ , দ্ৰিত্তং. পণ্ডিচ্চং, বহুস্সুতস্স ভাৰো বাহুস্সচ্চং, ‘‘তেসু ৰুদ্ধী’’তিআদিনা উকারস্স অকারো, এৰং পোরোহিচ্চং, অধিপতিস্স ভাৰো আধিপচ্চং, মুট্ঠস্সতিস্স ভাৰো মুট্ঠস্সচ্চং, ইৰণ্ণলোপো. কুসলস্স ভাৰো কোসল্লং. এৰং ৰেপুল্লং, সমানানং ভাৰো সামঞ্ঞং, গিলানস্স ভাৰো গেলঞ্ঞং, ‘‘ক্ৰচাদিমজ্ঝুত্তরা’’দিসুত্তেন সংযোগে পরে রস্সত্তং.
সুহদস্স ভাৰোসোহজ্জং. এৰং ৰেসারজ্জং, কুসীদস্সভাৰোকোসজ্জং, ‘‘তেসু ৰুদ্ধী’’তিআদিনা ঈকারস্স অকারো. তথা ‘‘পুরিসস্স ভাৰো পোরিস’’ন্তিআদীসু ‘‘যৰতং তলনা’’দিসুত্তে কারগ্গহণেন যৰতং সকারকচটপৰগ্গানং সকারকচটপৰগ্গাদেসা. সুমনস্স ভাৰো সোমনস্সং. এৰং দোমনস্সং, সোৰচস্সং, দোৰচস্সং, এত্থ সকারাগমো. তথা নিপকস্স ভাৰো নেপক্কং, দ্ৰিত্তং. এৰং আধিক্কং, দুভগস্স ভাৰো দোভগ্গং, ৰাণিজস্স ভাৰো ৰাণিজ্জং, রাজিনো ভাৰো রজ্জং, ‘‘ক্ৰচা’’দিনা রস্সত্তং. সরূপস্স ভাৰো সারুপ্পং. এৰং ওপম্মং, সোখুম্মং.
তথস্স ভাৰো তচ্ছং, দুম্মেধস্স ভাৰো দুম্মেজ্ঝং, সমণস্স ভাৰো সামঞ্ঞং. এৰং ব্রাহ্মঞ্ঞং, নিপুণস্স ভাৰো নেপুঞ্ঞং. ‘‘তচ্ছ’’ন্তিআদীসুপি কারগ্গহণেনেৰ যৰতং থধণকারানং ছঝঞকারাদেসা.
ত্ততাপচ্চযেসু ¶ – পংসুকূলিকস্স ভাৰো পংসুকূলিকত্তং, পংসুকূলিকতা. এৰং তেচীৰরিকত্তং, তেচীৰরিকতা, ওদরিকত্তং, ওদরিকতা, মনুস্সত্তং, মনুস্সতা জাতি, নীলত্তং, নীলতা গুণো, যাচকত্তং, যাচকতা ক্রিযা, দণ্ডিত্তং, দণ্ডিতা দব্বং, সচ্চৰাদিতা, পারমিতা, কতঞ্ঞুতা, সব্বঞ্ঞুতা, ‘‘ক্ৰচা’’দিনা তাপচ্চযে রস্সত্তং, অপ্পিচ্ছতা, অসংসগ্গতা, ভস্সারামতা, নিদ্দারামতা, লহুতা ইচ্চাদি.
ত্তনপচ্চযে – পুথুজ্জনস্স ভাৰো পুথুজ্জনত্তনং, ৰেদনত্তনং, জাযত্তনং.
ণেয্যে – সুচিস্স ভাৰো সোচেয্যং. এৰং আধিপভেয্যং, কৰিস্স ভাৰোকাৰেয্যং, থেনস্স ভাৰো থেয্যং, মহাৰুত্তিনা নকারস্স লোপো.
‘‘ণ্যত্ততা’’তি যোগৰিভাগেন কম্মনি, সকত্থে চ ণ্যাদযো, ৰীরানং ভাৰো, কম্মং ৰা ৰীরিযং, পরিভটস্স কম্মং পারিভট্যং, পারিভট্যস্স ভাৰো পারিভট্যতা. এৰং সোৰচস্সতা, ভিসগ্গস্স কম্মং ভেসজ্জং, ব্যাৰটস্স কম্মং ৰেয্যাৰচ্চং, সঠস্স ভাৰো, কম্মং ৰা সাঠেয্যং.
সকত্থে পন – যথাভূতমেৰ যথাভুচ্চং, করুণাযেৰ কারুঞ্ঞং, পত্তকালমেৰ পত্তকল্লং, আকাসানন্তমেৰ ¶ আকাসানঞ্চং, কাযপাগুঞ্ঞমেৰ কাযপাগুঞ্ঞতা ইচ্চাদি.
‘‘ৰিসমস্স ভাৰো’’তি ৰিগ্গহে –
‘‘ত্ততা, ভাৰে’’তি চ ৰত্ততে.
ৰিসমইচ্চেৰমাদীহি ছট্ঠিযন্তেহি ণপ্পচ্চযো হোতি, ত্ত তা চ ‘‘তস্স ভাৰো’’ ইচ্চেতস্মিং অত্থে. আকতিগণোযং. ৰেসমং, ৰিসমত্তং, ৰিসমতা. সুচিস্স ভাৰো সোচং, সুচিত্তং, সুচিতা, গরুনো ভাৰো গারৰো, আদিৰুদ্ধি, ‘‘ও সরে চা’’তি সুত্তে চসদ্দগ্গহণেন উকারস্স চ অৰাদেসো. পটুনো ভাৰো পাটৰং, পটুত্তং, পটুতা.
উজুনো ভাৰো অজ্জৰং, মুদুনো ভাৰো মদ্দৰং ইচ্চত্র ‘‘আত্তঞ্চা’’তি ণম্হি ইকারুকারানং আত্তং, দ্ৰিভাৰো, সংযোগে আদিরস্সত্তঞ্চ. উজুতা, মুদুতা. এৰং ইসিস্স ভাৰো আরিস্যং, আসভং, কুমারস্স ভাৰোকোমারং, যুৰস্স ভাৰো যোব্বনং, মহাৰুত্তিনা নকারাগমো, পরমানং ভাৰো, কম্মং ৰা পারমী দানাদিক্রিযা, ‘‘ণৰণিকা’’দিসুত্তেন ঈপচ্চযো, সমগ্গানং ভাৰো সামগ্গী.
রমণীযইচ্চেৰমাদিতো কণপচ্চযো হোতি, ত্ত তা চ ভাৰত্থে. রমণীযস্স ভাৰো রামণীযকং, রমণীযত্তং, রমণীযতা ¶ . এৰং মানুঞ্ঞকং, মনুঞ্ঞত্তং, মনুঞ্ঞতা, পিযরূপকং, পিযরূপত্তং, পিযরূপতা, কল্যাণকং, কল্যাণত্তং, কল্যাণতা, চোরকং, চোরিকা ৰা, চোরত্তং, চোরতা, অড্ঢকং, অড্ঢত্তং, অড্ঢতা ইচ্চাদি.
ভাৰতদ্ধিতং.
ৰিসেসতদ্ধিত
‘‘সব্বে ইমে পাপা অযমিমেসং ৰিসেসেন পাপো’’তি ৰিগ্গহে –
ৰিসেসত্থে তর তম ইসিক ইয ইট্ঠইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি. পাপতরো, পাপতরা, পাপতরং. ততোপি অধিকো পাপতমো, পাপতমা, পাপতমং. পাপিসিকো, পাপিসিকা, পাপিসিকং. পাপিযো, পাপিযা, পাপিযং. পাপিট্ঠো, পাপিট্ঠা, পাপিট্ঠং. অতিসযেন পাপিট্ঠো, পাপিট্ঠতরো. এৰং পটুতরো, পটুতমো, পটিসিকো, পটিযো, পটিট্ঠো. সব্বেসং অতিসযেন ৰরো ৰরতরো, ৰরতমো, ৰরিসিকো, ৰরিযো, ৰরিট্ঠো. এৰং পণীততরো, পণীততমো.
‘‘সব্বে ইমে ৰুড্ঢা অযমিমেসং ৰিসেসেন ৰুড্ঢো’’তি অত্থে ইযইট্ঠপ্পচ্চযা হোন্তি.
৩৯১. ৰুড্ঢস্স ¶ জো ইযিট্ঠেসু.
সব্বস্সেৰ ৰুড্ঢসদ্দস্স জো হোতি ইয ইট্ঠইচ্চেতেসু পচ্চযেসু. জেয্যো, জেট্ঠো, এত্থ চ ‘‘সরলোপাদি’’সুত্তে তুগ্গহণেন লোপমকত্ৰা ‘‘সরা সরে লোপ’’ন্তি পুব্বসরে লুত্তে ‘‘ক্ৰচাসৰণ্ণং লুত্তে’’তি একারো.
‘‘ইযিট্ঠেসূ’’তি অধিকারো, ‘‘জো’’তি চ ৰত্ততে.
সব্বস্সেৰ পসত্থসদ্দস্স সাদেসো হোতি, জো চ ইযিট্ঠেসু. অযঞ্চ পসত্থো অযঞ্চ পসত্থো সব্বে ইমে পসত্থা অযমিমেসং ৰিসেসেন পসত্থোতি সেয্যো, সেট্ঠো, জেয্যো, জেট্ঠো.
সব্বস্সেৰ অন্তিকসদ্দস্স নেদাদেসো হোতি ইযিট্ঠেসু. ৰিসেসেন অন্তিকোতি নেদিযো, নেদিট্ঠো.
সব্বস্সেৰ বাল়্হসদ্দস্স সাধাদেসো হোতি ইযিট্ঠেসু. ৰিসেসেন বাল়্হোতি সাধিযো, সাধিট্ঠো.
সব্বস্স অপ্পসদ্দস্স কণ হোতি ইযিট্ঠেসু. ৰিসেসেন অপ্পোতি কণিযো, কণিট্ঠো.
‘‘ৰিসেসেন যুৰা’’তি অত্থে ‘‘কণ’’ইতি ৰত্ততে.
৩৯৬. যুৰানঞ্চ ¶ .
সব্বস্স যুৰসদ্দস্স কণ হোতি ইযিট্ঠেসু. ‘‘তেসু ৰুদ্ধী’’তিআদিনা ণকারস্স নকারো. কনিযো, কনিট্ঠো.
ৰন্তুমন্তুৰী ইচ্চেতেসং পচ্চযানং লোপো হোতি ইযিট্ঠেসু. সব্বে ইমে গুণৰন্তো অযমিমেসং ৰিসেসেন গুণৰাতি গুণিযো, গুণিট্ঠো, ৰিসেসেন সতিমাতি সতিযো, সতিট্ঠো, ৰিসেসেন মেধাৰীতি মেধিযো, মেধিট্ঠো ইচ্চাদি.
ৰিসেসতদ্ধিতং.
অস্সত্থিতদ্ধিত
‘‘মেধা যস্স অত্থি, তস্মিং ৰা ৰিজ্জতী’’তি ৰিগ্গহে –
পঠমাৰিভত্যন্তা ‘‘তদস্স অত্থি, তস্মিং ৰা ৰিজ্জতি’’ ইচ্চেতেস্ৰত্থেসু ৰীপচ্চযো হোতি. মেধামাযা সদ্দেহি চাযং. মেধাৰী, মেধাৰিনো. ইত্থিযং ঈকারন্তত্তা ‘‘পতিভিক্খুরাজীকারন্তেহি ইনী’’তি ইনী, মেধাৰিনী, মেধাৰিনিযো. নপুংসকে মেধাৰি কুলং. এৰং মাযাৰী, মাযাৰিনী, মাযাৰি চিত্তং.
চগ্গহণেন সো ই লৰ আলাদিপ্পচ্চযা চ. যথা – সুমেধা যস্স অত্থি, তস্মিং ৰা ৰিজ্জতীতি সুমেধসো, রস্সত্তং. এৰং লোমসো. পিচ্ছং অস্স অত্থি, তস্মিং ¶ ৰা ৰিজ্জতীতি পিচ্ছিলো. এৰং ফেনিলো, তুণ্ডিলো, জটিলো. কেসা অস্স অত্থীতি কেসৰো, ৰাচালো ইচ্চাদি.
‘‘তপো অস্স অত্থি, তস্মিং ৰা ৰিজ্জতী’’তি ৰিগ্গহে –
‘‘তদস্সত্থী’’তি অধিকারো.
তপইচ্চেৰমাদিতো সীপচ্চযো হোতি ‘‘তদস্সত্থি’’ ইচ্চেতস্মিং অত্থে. সস্স দ্ৰিভাৰো. তপস্সী, তপস্সিনো, তপস্সিনী, তপস্সি. এৰং তেজস্সী, যসস্সী, মনস্সী, পযস্সী.
‘‘দণ্ডো অস্স অত্থি, তস্মিং ৰা ৰিজ্জতী’’তি ৰিগ্গহে –
আদিসদ্দোযং পকারত্থো, দণ্ডইচ্চেৰমাদিতো অৰণ্ণন্তা ইক ঈ ইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি ‘‘তদস্সত্থি’’ ইচ্চেতস্মিং অত্থে. দণ্ডিকো, দণ্ডী, দণ্ডিনো, দণ্ডিনী. এৰং মালিকো, মালী, মালিনী, ছত্তিকো, ছত্তী, রূপিকো, রূপী, কেসিকো, কেসী, সঙ্ঘী, ঞাণী, হত্থী ইচ্চাদি.
মধুআদিতো রপ্পচ্চযো হোতি ‘‘তদস্সত্থী’’তি অত্থে. মধু অস্স অত্থি, তস্মিং ৰা ৰিজ্জতীতি মধুরো গুল়ো, মধুরা সক্খরা, মধুরং খীরং, কুঞ্জা হনূ এতস্স সন্তীতি কুঞ্জরো, সব্বস্মিং ¶ ৰত্তব্বে মুখমস্স অত্থীতি মুখরো, সুসি অস্স অত্থীতি সুসিরো. এৰং রুচিরো, নগরো.
‘‘গুণো অস্স অত্থি, তস্মিং ৰা ৰিজ্জতী’’তি ৰিগ্গহে –
গুণইচ্চেৰমাদিতো ৰন্তুপ্পচ্চযো হোতি ‘‘তদস্স অত্থী’’তি অত্থে. ৰিভত্তিলোপে, নামব্যপদেসে চ কতে স্যাদ্যুপ্পত্তি. গুণৰন্তু সি, ‘‘সৰিভত্তিস্স, ন্তুস্সা’’তি অধিকিচ্চ ‘‘আ সিম্হী’’তি আত্তং, গুণৰা পুরিসো, সেসং ঞেয্যং. এৰং গণৰা, কুলৰা ইচ্চাদযো. ইত্থিযং ‘‘ণৰ ণিক ণেয্যণন্তূহী’’তি ঈপচ্চযো, ‘‘ৰা’’তি ৰত্তমানে ‘‘ন্তুস্স তমীকারে’’তি তকারো, গুণৰতী, গুণৰন্তী ইচ্চাদি. নপুংসকে ‘‘অং নপুংসকে’’তি সৰিভত্তিস্স ন্তুস্স অমাদেসো, গুণৰং ইচ্চাদি.
‘‘সতি অস্স অত্থি, তস্মিং ৰা ৰিজ্জতী’’তি ৰিগ্গহে –
‘‘তদস্সত্থী’’তি ৰত্ততে.
সতিইচ্চেৰমাদীহি অৰণ্ণন্তরহিতেহি পঠমাৰিভত্যন্তেহি লিঙ্গেহি মন্তুপ্পচ্চযো হোতি ‘‘তদস্সত্থী’’তি অত্থে. সেসং গুণৰন্তুসমং. সতিমা, সতিমতী, সতিমন্তী, সতিমং. এৰং ধিতিমা, গতিমা ইচ্চাদযো.
তথা ‘‘আযু অস্স অত্থীতি আযু মন্তু’’ইচ্চত্র –
৪০৪. আযুস্সুকারাসমন্তুম্হি ¶ .
আযুস্স উকারো অস হোতি মন্তুম্হীতি অসাদেসো. আযস্মা, সেসং সমং. গাৰো অস্স সন্তীতি গোমা, গোমন্তো, গোমতী, গোমন্তী, গোমং কুলং ইচ্চাদি.
‘‘সদ্ধা অস্স অত্থী’’তি ৰিগ্গহে –
সদ্ধা পঞ্ঞাইচ্চেৰমাদিতো ণপ্পচ্চযো হোতি ‘‘তদস্সত্থি’’ইচ্চেতস্মিং অত্থে. সদ্ধো পুরিসো, সদ্ধা কঞ্ঞা, সদ্ধং কুলং. এৰং পঞ্ঞো, অমচ্ছরো, তথা বুদ্ধং, বুদ্ধি অস্স অত্থীতি বুদ্ধো ইচ্চাদি.
অস্সত্থিতদ্ধিতং.
সঙ্খ্যাতদ্ধিত
‘‘পঞ্চন্নং পূরণো’’তি ৰিগ্গহে –
পূরযতি সঙ্খ্যা অনেনাতি পূরণো, সঙ্খ্যায পূরণো সঙ্খ্যাপূরণো, তস্মিং সঙ্খ্যাপূরণত্থে ছট্ঠিযন্ততো মপ্পচ্চযো হোতি. পঞ্চমো, পঞ্চন্নং পূরণী পঞ্চমী, ‘‘নদাদিতো ৰা ঈ’’তি ঈপচ্চযো. ‘‘ইত্থিযমতো আপচ্চযো’’তি আপচ্চযো, পঞ্চমা ৰীরিযপারমী, পঞ্চমং ঝানং. এৰং সত্তমো, সত্তমী, সত্তমা, সত্তমং, অট্ঠমো, অট্ঠমী, অট্ঠমা, অট্ঠমং, নৰমো ¶ , নৰমী, নৰমা, নৰমং, দসমো, দসমী, দসমা, দসমং ইচ্চাদি.
‘‘সঙ্খ্যাপূরণে’’তি অধিকারো.
চতুছইচ্চেতেহি থঠইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি সঙ্খ্যাপূরণত্থে. চতুন্নং পূরণো চতুত্থো, দ্ৰিত্তং, চতুত্থী, চতুত্থা, চতুত্থং, ছন্নং পূরণো ছট্ঠো, ছট্ঠী, ছট্ঠা, ছট্ঠং, ছট্ঠো এৰ ছট্ঠমো.
ছাহং, ছল়াযতনং ইচ্চত্র –
ছস্স সকারাদেসো হোতি ৰা সঙ্খ্যানে. ছাহমস্স জীৰিতং সাহং, ছাহং ৰা, সল়াযতনং.
‘‘দ্ৰিন্নং পূরণো’’তি ৰিগ্গহে –
দ্ৰিতিইচ্চেতেহি তিযপ্পচ্চযো হোতি সঙ্খ্যাপূরণত্থে. ৰিপরিণামেন ‘‘দ্ৰি তিণ্ণ’’ন্তি ৰত্তমানে –
দ্ৰিতিইচ্চেতেসং দুতইচ্চাদেসা হোন্তি তিযপ্পচ্চযে পরে. দুতিযো পুরিসো, দুতিযা, দুতিযং. এৰং তিণ্ণং পূরণো ততিযো, ততিযা, ততিযং. অপিগ্গহণেন অঞ্ঞত্থাপি দ্ৰিসদ্দস্স দুআদেসো হোতি, চসদ্দেন দি চ. দ্ৰে রত্তিযো দুরত্তং, দুৰিধং, দুৰঙ্গং, দিরত্তং, দিগুণং, দিগু.
৪১১. তেসমড্ঢূপপদেন অড্ঢুড্ঢদিৰড্ঢদিযড্ঢড্ঢতিযা.
তেসং চতুত্থদুতিযততিযানং অড্ঢূপপদানং অড্ঢূপপদেন সহ অড্ঢুড্ঢদিৰড্ঢদিযড্ঢঅড্ঢতিযাদেসা হোন্তি.
এত্থ চ –
অড্ঢূপপদপাদান-সামত্থা অড্ঢপুব্বকা;
তেসংসদ্দেন গয্হন্তে, চতুত্থদুতিযাদযো.
অড্ঢেন চতুত্থো অড্ঢুড্ঢো, অড্ঢেন দুতিযো দিৰড্ঢো, দিযড্ঢো, অড্ঢেন ততিযো অড্ঢতিযো.
‘‘একঞ্চ দস চা’’তি অত্থে দ্ৰন্দসমাসে, ‘‘একেন অধিকা দসা’’তি অত্থে তপ্পুরিসসমাসে ৰা কতে ‘‘সঙ্খ্যানে’’তি ৰত্তমানে ‘‘দ্ৰেকট্ঠানমাকারো ৰা’’তি আত্তং. ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ৰাসদ্দো.
তেন চেত্থ –
দ্ৰেকট্ঠানং দসে নিচ্চং, দ্ৰিস্সা’নৰুতিযা নৰা;
ইতরেস’মসন্তঞ্চ, আত্তং দীপেতি ৰাসুতি.
‘‘একাদিতো দসর সঙ্খ্যানে’’তি রত্তং.
রাদেসো ৰণ্ণমত্তত্তা, ৰণ্ণমত্তপ্পসঙ্গিপি;
সিযা দসস্স দস্সেৰ, নিমিত্তাসন্নভাৰতো.
ততো বহুৰচনং যো, ‘‘পঞ্চাদীনমকারো’’তি সৰিভত্তিস্স অন্তস্স অত্তং. একারস, একাদস, লিঙ্গত্তযেপি সমানং.
‘‘ৰা’’তি ৰত্ততে.
৪১২. একাদিতো ¶ দসস্সী.
একাদিতো পরস্স দসস্স অন্তে ঈপচ্চযো হোতি ৰা পূরণত্থে.
দসস্স পচ্চযাযোগা, লদ্ধমন্তেতি অত্থতো;
তদন্তস্স সভাৰেন, ইত্থিযংযেৰ সম্ভৰো.
একাদসন্নং পূরণী একাদসী, অঞ্ঞত্র একাদসমো, একাদসমং.
দ্ৰে চ দস চ, দ্ৰীহি ৰা অধিকা দসাতি ‘‘দ্ৰি দস’’ইচ্চত্র ‘‘ৰা’’তি ৰত্ততে.
‘‘ৰীসতি দসেসু বা দ্ৰিস্স তূ’’তি বাদেসো, দস্স রাদেসো. বারস, অঞ্ঞত্র আত্তং, দ্ৰাদস. দ্ৰাদসন্নং পূরণো বারসমো, দ্ৰাদসমো, দ্ৰাদসী.
তযো চ দস চ, তীহি ৰা অধিকা দসাতি তেরস, ‘‘তেসু ৰুদ্ধি লোপা’’দিনা তিস্স তেআদসো আনৰুতিযা, তেরসমো, তেরসী.
চত্তারো চ দস চ, চতূহি ৰা অধিকা দসাতি চতুদ্দস ইচ্চত্র ‘‘গণনে দসস্সা’’তি চ ৰত্তমানে ‘‘চতূপপদস্স লোপো তুত্তরপদাদি চস্স চুচোপি নৰা’’তি তুলোপো, চুচো চ. চুদ্দস, চোদ্দস, চতুদ্দস. চুদ্দসমো, চতুদ্দসমো, চকুদ্দসী, চাতুদ্দসী ৰা.
পঞ্চ চ দস চ, পঞ্চহি ৰা অধিকা দসাতি পঞ্চদস, ‘‘তেসু ৰুদ্ধি লোপা’’দিনা পঞ্চসদ্দস্স দস ৰীসেসু পন্নপণ্ণআদেসাপি, ‘‘অট্ঠাদিতো চা’’তি রত্তং. পন্নরস, পঞ্চদস. পন্নরসমো, পঞ্চদসমো, পন্নরসী, পঞ্চদসী.
‘‘ছ ¶ চ দস চ, ছহি ৰা অধিকা দসা’’তি সমাসে কতে ‘‘ছস্সা’’তি ৰত্তমানে ‘‘দসে সো নিচ্চঞ্চা’’তি সো, ‘‘সঙ্খ্যানং, ৰা’’তি চ ৰত্ততে, ‘‘ল দরান’’ন্তি লত্তং, ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ৰাসদ্দো.
ল়ো নিচ্চং সোল়সে দস্স, চত্তালীসে চ তেরসে;
অঞ্ঞত্র ন চ হোতাযং, ৰৰত্থিতৰিভাসতো.
লল়ানমৰিসেসো ক্ৰচি, সোল়স. তেল়স, চত্তালীসং, চত্তারীসং. সোল়সমো, সোল়সী.
‘‘ৰা, দসর সঙ্খ্যানে’’তি অধিকিচ্চ ‘‘অট্ঠাদিতো চা’’তি রত্তং. অট্ঠারস, অট্ঠাদস, আত্তং. অট্ঠারসন্নং পূরণো অট্ঠারসমো, অট্ঠাদসমো. এৰং সত্তরস, সত্তদস. সত্তরসমো, সত্তদসমো.
অট্ঠাদিতোতি কিমত্থং? চতুদ্দস.
একেন ঊনা ৰীসতীতি তপ্পুরিসো, একূনৰীসতি. একূনৰীসতাদযো আনৰুতিযা একৰচনন্তা, ইত্থিলিঙ্গা চ দট্ঠব্বা, তে চ সঙ্খ্যানে, সঙ্খ্যেয্যে চ ৰত্তন্তে, যদা সঙ্খ্যানে ৰত্তন্তে, তদা ভিক্খূনমেকূনৰীসতি তিট্ঠতি, ভোতি ভিক্খূনমেকূনৰীসতি তিট্ঠতু, ভিক্খূনমেকূনৰীসতিং পস্স, ভিক্খূনমেকূনৰীসতিযা কতং ইচ্চাদি.
সঙ্খ্যেয্যে পন একূনৰীসতি ভিক্খৰো তিট্ঠন্তি, ভোন্তো একূনৰীসতি ভিক্খৰো তিট্ঠথ, একূনৰীসতিং ভিক্খূ পস্স, একূনৰীসতিযা ভিক্খূহি কতং ইচ্চাদি. এৰং ৰীসতাদীসুপি যোজেতব্বং, একূনৰীসতিযা পূরণো একূনৰীসতিমো.
দস চ দস চাতি অত্থে দ্ৰন্দসমাসং কত্ৰা ‘‘দসদসা’’তি ৰত্তব্বে ‘‘সরূপানমেকসেস্ৰসকি’’ন্তি একসেসে কতে ¶ দসসদ্দতো পঠমাবহুৰচনং যো. ‘‘দস যো’’ইতীধ –
৪১৩. গণনে দসস্স দ্ৰিতি চতু পঞ্চ ছ সত্ত অট্ঠনৰকানং ৰীতি চত্তার পঞ্ঞা ছ সত্তাস নৰা যোসু যোনঞ্চী সমাসং ঠিরি তীতুতি.
গণনে দসস্স সম্বন্ধীনং দ্ৰিক তিক চতুক্ক পঞ্চক ছক্কসত্তক অট্ঠক নৰকানং কতেকসেসানং যথাক্কমং ৰীতি চত্তার পঞ্ঞা ছ সত্ত অস নৰ ইচ্চাদেসা হোন্তি যোসু পরেসু, যোনঞ্চ ঈসং আসং ঠি রিতি ঈতি উতিইচ্চেতে আদেসা হোন্তীতি দ্ৰিদসত্থৰাচকস্স দসস্স ৰীআদেসো হোতি, যোৰচনস্স ঈসঞ্চ, সরলোপাদি.
‘‘সঙ্খ্যানং, ৰা, অন্তে’’তি চ ৰত্ততে.
তাসং সঙ্খ্যানমন্তে তিকারাগমো হোতি ৰা. ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ৰাসদ্দো.
ৰিভাসা ৰীস তিংসান-মন্তে হোতি তিআগমো;
অঞ্ঞত্থ ন চ হোতেৰ, ৰৰত্থিতৰিভাসতো.
‘‘ব্যঞ্জনে চা’’তি নিগ্গহীতলোপো, পুন তদ্ধিতত্তা নামব্যপদেসে স্যাদ্যুপ্পত্তি. ভিক্খূনং ৰীসতি, ৰীসং ৰা, ৰীসতি ভিক্খূ, ৰীসং ৰা ইচ্চাদি. ৰীসতিমো. তথা একৰীসতি কুসলচিত্তানি, একৰীসং ৰা. একৰীসতিমো. বাৰীসতি, বাৰীসং ৰা. বাৰীসতিমো. দ্ৰাৰীসতি, দ্ৰাৰীসং ৰা. দ্ৰাৰীসতিমো. তেৰীসতি, তেৰীসং ৰা. তেৰীসতিমো. চতুৰীসতি, চতুৰীসং ৰা. চতুৰীসতিমো. পণ্ণৰীসতি, পণ্ণৰীসং ৰা. পণ্ণৰীসতিমো. পঞ্চৰীসতি, পঞ্চৰীসং ৰা. পঞ্চৰীসতিমো. ছব্বীসতি ¶ , ছব্বীসং ৰা. ছব্বীসতিমো. সত্তৰীসতি, সত্তৰীসং ৰা. সত্তৰীসতিমো. অট্ঠৰীসতি, অট্ঠৰীসং ৰা. অট্ঠৰীসতিমো. একূনতিংসতি, একূনতিংসংৰা. একূনতিংসতিমো.
দস চ দস চ দস চাতি ‘‘দস দস দসা’’তি ৰত্তব্বে একসেসে কতে ‘‘গণনে দসস্সা’’তিআদিনা তিঈসমাদেসা, ‘‘ক্ৰচা’’দিনা রস্সত্তং, নিগ্গহীতাগমো চ, সেসং ৰীসতিসমং. তিংসতি, তিংসং, তিংস ৰস্সানি, নিগ্গহীতলোপো, তিংসং, তিংসায ইচ্চাদি. একতিংসতি, একতিংসং ৰা, বাত্তিংসং, দ্ৰত্তিংসং, তেত্তিংসং ইচ্চাদি.
চতুদসত্থৰাচকস্স কতেকসেসস্স দসস্স চত্তার, যোৰচনস্স ঈসং, চত্তালীসং, ‘‘ল দরান’’ন্তি রস্স লত্তং, তালীসং ৰা. চত্তালীসতিমো. একচত্তালীসং, দ্ৰাচত্তালীসং, দ্ৰিচত্তালীসং, তেচত্তালীসং, তিচত্তালীসং ইচ্চাদি.
পঞ্চদসত্থৰাচকস্স দসস্স পঞ্ঞা, যোৰচনস্স আসঞ্চ. পঞ্ঞাসং, ‘‘তেসু ৰুদ্ধি লোপা’’দিনা পণ্ণাদেসো, পণ্ণাসং ৰা. একপঞ্ঞাসং, দ্ৰেপঞ্ঞাসং, দ্ৰিপঞ্ঞাসং.
ছদসত্থৰাচকস্স দসস্স ছ, যোৰচনস্স ঠিআদেসো, ‘‘স ছস্স ৰা’’তি সকারাদেসো, সট্ঠি, দ্ৰাসট্ঠি, দ্ৰেসট্ঠি, দ্ৰিসট্ঠি, তেসট্ঠি, তিসট্ঠি.
সত্তদসত্থৰাচকস্স দসস্স সত্ত, যোৰচনস্স রি, তি চ. সত্তরি, সত্ততি, দ্ৰাসত্তরি, দ্ৰাসত্ততি, দ্ৰিসত্তরি, দিসত্ততি, তেসত্ততি, তিসত্ততি ইচ্চাদি.
অট্ঠদসত্থৰাচকস্স দসস্স অস, যোৰচনস্স ঈতিআদেসো চ. অসীতি, একাসীতি, দ্ৰেঅসীতি, তেঅসীতি, চতুরাসীতি, ‘‘ক্ৰচা’’দিনা দীঘো.
নৰদসত্থৰাচকস্স ¶ দসস্স নৰ, যোৰচনস্স উতি চ, নৰুতি, দ্ৰানৰুতি, দ্ৰেনৰুতি, দ্ৰিনৰুতি, তেনৰুতি, তিনৰুতি, চতুনৰুতি, ছন্নৰুতিযা, ছন্নৰুতীনং পাসণ্ডানং.
‘‘গণনে, দসস্সা’’তি চ ৰত্ততে.
৪১৫. দসদসকং সতং দসকানং সতং সহস্সঞ্চ যোম্হি.
গণনে পরিযাপন্নস্স দসদসকত্থৰাচকস্স দসসদ্দস্স সতং হোতি, সতদসকত্থৰাচকস্স দসস্স সহস্সং হোতি যোম্হি. ইমিনা নিপাতনেন যোলোপো, তদ্ধিতত্তা পুন নামব্যপদেসে স্যাদ্যুপ্পত্তি, নিগ্গহীতস্স লোপো, ‘‘সি’’ন্তি অমাদেসো, যোজনানং সতং, সহস্সং. সতং নপুংসকমেকৰচনন্তঞ্চ, তথা সহস্সং, ৰগ্গভেদে সব্বত্থ বহুৰচনম্পি ভৰতি. দ্ৰে ৰীসতিযো. এৰং তিংসাদীসুপি, দ্ৰে সতানি, বহূনি সতানি, দ্ৰে সহস্সানি, বহূনি সহস্সানি.
সতস্স দ্ৰিকন্তি অত্থে ছট্ঠীতপ্পুরিসং কত্ৰা ‘‘সতং দ্ৰিক’’ন্তি ৰত্তব্বে ‘‘দ্ৰিকাদীনং তদুত্তরপদানঞ্চ নিপচ্চন্তে’’তি ৰুত্তিযং ৰচনতো ইমিনা নিপাতনেন উত্তরপদস্স পুব্বনিপাতো, ককারলোপো চ হোতি. দ্ৰিসতং. এৰং সতস্স তিকং তিসতং, তথা চতুসতং, পঞ্চসতং, ছসতং, সত্তসতং, অট্ঠসতং, নৰসতং, দসসতং সহস্সং হোতি. অথ ৰা দ্ৰে সতানি দ্ৰিসতন্তি দিগুসমাসো. এৰং তিসতং, চতুসতং ইচ্চাদি.
যাৰ তাসং সঙ্খ্যানমুত্তরি, তাৰ দসগুণিতঞ্চ কাতব্বং, এত্থ দকারো সন্ধিজো. যথা – দসস্স গণনস্স দসগুণিতং ¶ সতং হোতি, সতস্স দসগুণিতং সহস্সং, সহস্সস্স দসগুণিতং দসসহস্সং, ইদং নহুতন্তিপি ৰুচ্চতি, দসসহস্সস্স দসগুণিতং সতসহস্সং, তং লক্খন্তিপি ৰুচ্চতি, সতসহস্সস্স দসগুণিতং দসসতসহস্সং.
‘‘যদনুপপন্না নিপাতনা সিজ্ঝন্তী’’তি ৰত্ততে.
যাসং পন সঙ্খ্যানং অনিদ্দিট্ঠনামধেয্যানং যানি রূপানি, তানি সকেহি নামেহি নিপচ্চন্তে. সতসহস্সানং সতং কোটি, ইত্থিলিঙ্গা, একৰচনন্তা চ, ৰগ্গভেদে বহুৰচনঞ্চ ভৰতি, কোটিসতসহস্সানং সতং পকোটি, পকোটিসতসহস্সানং সতং কোটিপ্পকোটি. এৰং নহুতং, নিন্নহুতং, অক্খোভিনী, বিন্দু, অব্বুদং, নিরব্বুদং, অহহং, অববং, অটটং, সোগন্ধিকং, উপ্পলং, কুমুদং, পুণ্ডরীকং, পদুমং, কথানং, মহাকথানং, অসঙ্খ্যেয্যন্তি.
ইচ্চেৰং ঠানতো ঠানং, সতলক্খগুণং মতং;
কোটিপ্পভুতিনং ৰীস-সঙ্খ্যানঞ্চ যথাক্কমং.
‘‘দ্ৰে পরিমাণানি এতস্সা’’তি ৰিগ্গহে –
দ্ৰিইচ্চেৰমাদিতো গণনতো কপ্পচ্চযো হোতি অনেকত্থে. দ্ৰিকো রাসি দ্ৰিকং. এৰং তিকং, চতুক্কং, পঞ্চকং, ছক্কং, সত্তকং, অট্ঠকং, নৰকং, দসকং, পণ্ণাসকং, সতকং, সহস্সকং ইচ্চাদি.
সঙ্খ্যাতদ্ধিতং.
অব্যযতদ্ধিত
‘‘একস্মিং ¶ ৰারে ভুঞ্জতি, দ্ৰিৰারে ভুঞ্জতী’’তি ৰিগ্গহে –
একদ্ৰিতিইচ্চেৰমাদিতো গণনতো সকিস্স ঠানে ৰারত্থে ক্খত্তুংপচ্চযো হোতি. একক্খত্তুং, দ্ৰিক্খত্তুং ভুঞ্জতি, ‘‘সব্বাসমাৰুসো’’তিআদিনা সিলোপো. এৰং তিক্খত্তুং, চতুক্খত্তুং, পঞ্চক্খত্তুং, ছক্খত্তুং, সত্তক্খত্তুং, অট্ঠক্খত্তুং, নৰক্খত্তুং, দসক্খত্তুং, সতক্খত্তুং, সহস্সক্খত্তুং, বহুক্খত্তুং, কতিক্খত্তুং.
‘‘একেন ৰিভাগেনা’’তি ৰিগ্গহে –
মণ্ডূকগতিযা সঙ্খ্যাগ্গহণমনুৰত্ততে.
ৰিভাগত্থে একাদিসঙ্খ্যাতো ধাপচ্চযো হোতি. চসদ্দেন একদ্ৰিতো জ্ঝ চ, সুত্তাদিতো সো চ. একধা. দ্ৰীহি ৰিভাগেহি দ্ৰিধা, দুধা ৰা, দ্ৰেধা. তীহি ৰিভাগেহি তিধা, তেধা ৰা, ‘‘তেসু ৰুদ্ধী’’তিআদিনা ইকারস্সেকারো. এৰং চতুধা, পঞ্চধা, ছধা, সত্তধা, অট্ঠধা, নৰধা, দসধা, সতধা, সহস্সধা, কতিধা, বহুধা.
জ্ঝপ্পচ্চযে একধা করোতীতি একজ্ঝং. এৰং দ্ৰেজ্ঝং.
সোপচ্চযে সুত্তেন ৰিভাগেন সুত্তসো. এৰং ব্যঞ্জনসো, পদসো, অত্থসো, বহুসো, সব্বাকারেন সব্বসো ¶ , উপাযসো, হেতুসো, ঠানসো, যোনিসো.
৪২১. সব্বনামেহি পকারৰচনে তু থা.
সব্বনামেহি পকারৰচনত্থে থাপচ্চযো হোতি, তুসদ্দেন থত্তাপচ্চযো চ. সামঞ্ঞস্স ভেদকো ৰিসেসো পকারো, তস্সাভিধানেতি অত্থো, সো পকারো তথা, তং পকারং তথা, তেন পকারেন তথা, যেন পকারেন যথা. এৰং সব্বথা, অঞ্ঞথা, ইতরথা, উভযথা, থত্তাপচ্চযে তেন পকারেন তথত্তা. এৰং যথত্তা, অঞ্ঞথত্তা.
কো পকারোতি অত্থে –
কিংইমইচ্চেতেহি থংপচ্চযো হোতি পকারৰচনত্থে. ‘‘কিস্স ক ৰে চা’’তি এত্থ চসদ্দেন কিস্স কাদেসো. কথং, কং পকারং কথং, কেন পকারেন কথং, অযং পকারো ইত্থং, ইমং পকারং ইত্থং. অনেন পকারেন ইত্থং, ‘‘ইমস্সি থং দানিহ তো ধেসু চা’’তি ইমসদ্দস্স ইকারো, দ্ৰিত্তং. এত্থ হি ক্খত্তুং আদিথংপরিযোসানপ্পচ্চযন্তানং অব্যযতদ্ধিতত্তা নামব্যপদেসং কত্ৰা ৰিভত্তিম্হি কতে ‘‘সব্বাসমাৰুসো’’তিআদিনা ৰিভত্তিলোপো, ‘‘ক্ৰচি তো পঞ্চম্যত্থে’’তিআদিনা ৰুত্ততোআদিপ্পচ্চযন্তা চ ইধেৰ অব্যযতদ্ধিতে সঙ্গয্হন্তি.
৪২৩. যদনুপপন্না ¶ নিপাতনা সিজ্ঝন্তি.
যে সদ্দা লক্খণেন অনুপপন্না অনিদ্দিট্ঠলক্খণা অক্খরাদিতো, নামোপসগ্গনিপাততো ৰা সমাসতদ্ধিতাদিতো ৰা, তে নিপাতনা সিজ্ঝন্তি.
তদ্ধিততো তাৰ –
ইমস্মা জ্জ সিযা কালে, সমানাপরতো জ্জু চ;
ইমসদ্দস্স’কারো চ, সমানস্স চ সো সিযা.
ইমস্মিং কালে, ইমস্মিং দিৰসে ৰা অজ্জ, সমানে কালে সজ্জু, অপরস্মিংদিৰসে অপরজ্জু. নিপাতেহি ভৰত্থে তনপ্পচ্চযো. অজ্জ ভৰং অজ্জতনং, অজ্জ ভৰা অজ্জতনী, স্ৰে ভৰং স্ৰাতনং. এৰং পুরাতনং, হিয্যো ভৰং হিয্যত্তনং, হিয্যো ভৰা হিয্যত্তনী ইচ্চাদি.
অব্যযতদ্ধিতং.
সামঞ্ঞৰুত্তিভাৰত্থা-ব্যযতো তদ্ধিতং তিধা;
তত্রাদি চতুধাপচ্চা-নেকত্থস্সত্থিসঙ্খ্যাতো.
ইতি পদরূপসিদ্ধিযং তদ্ধিতকণ্ডো
পঞ্চমো.
৬. আখ্যাতকণ্ড
ভূৰাদিগণ
ৰিভত্তিৰিধান
অথ ¶ আখ্যাতৰিভত্তিযো ক্রিযাৰাচীহি ধাতূহি পরা ৰুচ্চন্তে.
তত্থ ক্রিযং আচিক্খতীতি আখ্যাতং, ক্রিযাপদং. ৰুত্তঞ্হি ‘‘কালকারকপুরিসপরিদীপকং ক্রিযালক্খণমাখ্যাতিক’’ন্তি. তত্থ কালোতি অতীতাদযো, কারকমিতি কম্মকত্তুভাৰা, পুরিসাতি পঠমমজ্ঝিমুত্তমা, ক্রিযাতি গমনপচনাদিকো ধাত্ৰত্থো, ক্রিযালক্খণং সঞ্ঞাণং এতস্সাতি ক্রিযালক্খণং, অতিলিঙ্গঞ্চ.
ৰুত্তম্পি চেতং –
‘‘যং তিকালং তিপুরিসং, ক্রিযাৰাচি তিকারকং;
অতিলিঙ্গং দ্ৰিৰচনং, তদাখ্যাতন্তি ৰুচ্চতী’’তি.
কালাদিৰসেন ধাত্ৰত্থং ৰিভজন্তীতি ৰিভত্তিযো, ত্যাদযো, তা পন ৰত্তমানা পঞ্চমী সত্তমী পরোক্খাহিয্যত্তনী অজ্জতনী ভৰিস্সন্তী কালাতিপত্তি চাতি অট্ঠৰিধা ভৰন্তি.
ক্রিযং ধারেন্তীতি ধাতৰো, ভূৰাদযো, খাদিধাতুপ্পচ্চযন্তা চ, তে পন অত্থৰসা দ্ৰিধা ভৰন্তি সকম্মকা, অকম্মকা চাতি. তত্র সকম্মকা যে ধাতৰোকম্মাপেক্খং ক্রিযং ৰদন্তি, যথা – কটং করোতি, গামং গচ্ছতি, ওদনং পচতীতিআদযো, অকম্মকা যে কম্মনিরপেক্খং ক্রিযং ৰদন্তি, যথা – অচ্ছতি, সেতি, তিট্ঠতীতিআদযো.
তে ¶ পন সত্তৰিধা ভৰন্তি ৰিকরণপ্পচ্চযভেদেন, কথং? অৰিকরণা ভূৰাদযো. নিগ্গহীতপুব্বকঅৰিকরণা রুধাদযো, যৰিকরণা দিৰাদযো, ণুণা উণাৰিকরণা স্ৰাদযো, নাপ্পণ্হাৰিকরণা কিযাদযো, ওযিরৰিকরণা তনাদযো, সকত্থে ণে ণযন্তা চুরাদযোতি.
তত্থ পঠমং অৰিকরণেসু ভূৰাদীসু ধাতূসু পঠমভূতা অকম্মকা ভূইচ্চেতস্মা ধাতুতো ত্যাদযো পরা যোজীযন্তে.
ভূসত্তাযং, ‘‘ভূ’’ইচ্চযং ধাতু সত্তাযমত্থে ৰত্ততে, ক্রিযাসামঞ্ঞভূতে ভৰনে ৰত্ততেতি অত্থো.
‘‘ভূ’’ইতি ঠিতে –
ভূইচ্চেৰমাদযো যে ক্রিযাৰাচিনো সদ্দগণা, তে ধাতুসঞ্ঞা হোন্তি. ভূ আদি যেসং তে ভূৰাদযো, অথ ৰা ভূৰা আদী পকারা যেসং তে ভূৰাদযো.
ভূৰাদীসু ৰকারোযং, ঞেয্যো আগমসন্ধিজো;
ভূৰাপ্পকারা ৰা ধাতূ, সকম্মাকম্মকত্থতো.
‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিতো ‘‘ক্ৰচী’’তি ৰত্ততে.
৪২৫. ধাতুস্সন্তো লোপোনেকস্সরস্স.
অনেকস্সরস্স ধাতুস্স অন্তো ক্ৰচি লোপো হোতি.
ক্ৰচিগ্গহণং ‘‘মহীযতি সমথো’’তিআদীসু নিৰত্তনত্থং, ইতি অনেকস্সরত্তাভাৰা ইধ ধাত্ৰন্তলোপো ন হোতি.
ততো ¶ ধাত্ৰাধিকারৰিহিতানেকপ্পচ্চযপ্পসঙ্গে ‘‘ৰত্তিচ্ছানুপুব্বিকা সদ্দপ্পটিপত্তী’’তি কত্ৰা ৰত্তমানৰচনিচ্ছাযং –
৪২৬. ৰত্তমানা তিঅন্তি, সিথ, মিম, তেঅন্তে, সেৰ্হে, এম্হে.
ত্যাদযো দ্ৰাদস ৰত্তমানাসঞ্ঞা হোন্তীতি ত্যাদীনং ৰত্তমানত্থৰিসযত্তা ৰত্তমানাসঞ্ঞা.
অযমধিকারো.
ইতো পরং ত্যাদিৰিভত্তিৰিধানে সব্বত্থ ৰত্ততে.
পচ্চুপ্পন্নে কালে গম্যমানে ৰত্তমানাৰিভত্তি হোতি, কালোতি চেত্থ ক্রিযা, করণং কারো, রকারস্স লকারো, কালো.
তস্মা –
ক্রিযায গম্যমানায, ৰিভত্তীনং ৰিধানতো;
ধাতূহেৰ ভৰন্তীতি, সিদ্ধং ত্যাদিৰিভত্তিযো.
ইধ পন কালস্স অতীতানাগতপচ্চুপ্পন্নাণত্তিপরিকপ্পকালাভিপত্তিৰসেন ছধা ভিন্নত্তা ‘‘পচ্চুপ্পন্নে’’তি ৰিসেসেতি. তং তং কারণং পটিচ্চ উপ্পন্নো পচ্চুপ্পন্নো, পটিলদ্ধসভাৰো, ন তাৰ অতীতোতি অত্থো.
পচ্চুপ্পন্নসমীপেপি, তব্বোহারূপচারতো;
ৰত্তমানা অতীতেপি, তংকালৰচনিচ্ছযাতি.
তস্মিং পচ্চুপ্পন্নে ৰত্তমানাৰিভত্তিং কত্ৰা, তস্সা ঠানানিযমে ‘‘ধাতুলিঙ্গেহি পরা পচ্চযা’’তি পরিভাসতো ধাতুতো ¶ পরং ৰত্তমানপ্পচ্চযে কত্ৰা, তেসমনিযমপ্পসঙ্গেসতি ‘‘ৰত্তিচ্ছানুপুব্বিকা সদ্দপ্পটিপত্তী’’তি পরস্সপদৰচনিচ্ছাযং –
৪২৯. অথ পুব্বানি ৰিভত্তীনং ছ পরস্সপদানি.
অথ তদ্ধিতানন্তরং ৰুচ্চমানানং সব্বাসং ৰত্তমানাদীনং অট্ঠৰিধানং ৰিভত্তীনং যানি যানি পুব্বকানি ছ পদানি, তানি তানি অত্থতো অট্ঠচত্তালীসমত্তানি পরস্সপদসঞ্ঞানি হোন্তীতিআদিম্হি ছন্নং পরস্সপদসঞ্ঞা, পরস্সত্থানি পদানি পরস্সপদানি, তব্বাহুল্লতো তব্বোহারো.
‘‘ধাতূহি ণে ণয’’ইচ্চাদিতো ‘‘ধাতূহী’’তি ৰত্তমানে –
কত্তরিকারকে অভিধেয্যে সব্বধাতূহি পরস্সপদং হোতীতি পরস্সপদং কত্ৰা, তস্সাপ্যনিযমপ্পসঙ্গে ৰত্তিচ্ছাৰসা –
ৰিপরিণামেন ‘‘পরস্সপদানং, অত্তনোপদান’’ন্তি চ ৰত্ততে.
৪৩১. দ্ৰে দ্ৰে পঠমমজ্ঝিমুত্তমপুরিসা.
তাসং ৰিভত্তীনং পরস্সপদান’মত্তনোপদানঞ্চ দ্ৰে দ্ৰে ৰচনানি যথাক্কমং পঠমমজ্ঝিমুত্তমপুরিসসঞ্ঞানি হোন্তি. তং যথা? তি অন্তিইতি পঠমপুরিসা, সি থইতি মজ্ঝিমপুরিসা, মি মইতি উত্তমপুরিসা. অত্তনোপদেসুপি তে অন্তেইতি পঠমপুরিসা, সে ৰ্হেইতি মজ্ঝিমপুরিসা, এ ম্হেইতি উত্তমপুরিসা. এৰং সেসাসু সত্তসু ৰিভত্তীসুপি যোজেতব্বন্তি ¶ . এৰং অট্ঠৰিভত্তিৰসেন ছন্নৰুতিৰিধে আখ্যাতপদে দ্ৰত্তিংস দ্ৰত্তিংস পঠমমজ্ঝিমউত্তমপুরিসা হোন্তীতি ৰত্তমানপরস্সপদাদিম্হি দ্ৰিন্নং পঠমপুরিসসঞ্ঞা.
৪৩২. নামম্হি পযুজ্জমানেপিতুল্যাধিকরণে পঠমো.
তুম্হাম্হসদ্দৰজ্জিতে তুল্যাধিকরণভূতে সাধকৰাচকে নামম্হি পযুজ্জমানেপি অপ্পযুজ্জমানেপি ধাতূহি পঠমপুরিসো হোতীতি পঠমপুরিসং কত্ৰা, তস্সাপ্যনিযমপ্পসঙ্গে ক্রিযাসাধকস্স কত্তুনো একত্তে ৰত্তুমিচ্ছিতে ‘‘একম্হি ৰত্তব্বে একৰচন’’ন্তি ৰত্তমানপরস্সপদপঠমপুরিসেকৰচনং তি.
‘‘পরো, পচ্চযো, ধাতূ’’তি চ অধিকারো, ‘‘যথা কত্তরি চা’’তি ইতো ‘‘কত্তরী’’তি ৰিকরণপ্পচ্চযৰিধানে সব্বত্থ ৰত্ততে.
ভূইচ্চেৰমাদিতো ধাতুগণতো পরো অপচ্চযো হোতি কত্তরি ৰিহিতেসু ৰিভত্তিপ্পচ্চযেসু পরেসু. সব্বধাতুকম্হিযেৰাযমিস্সতে.
‘‘অসংযোগন্তস্স, ৰুদ্ধী’’তি চ ৰত্ততে.
কারিততো অঞ্ঞেসু পচ্চযেসু অসংযোগন্তানং ধাতূনং ৰুদ্ধি হোতি. চগ্গহণেন ণুপ্পচ্চযস্সাপি ৰুদ্ধি হোতি. এত্থ চ ‘‘ঘটাদীনং ৰা’’তি ইতো ৰাসদ্দো অনুৰত্তেতব্বো, সো চ ৰৰত্থিতৰিভাসত্থো. তেন –
ইৰণ্ণুৰণ্ণন্তানঞ্চ, লহূপন্তান ধাতুনং;
ইৰণ্ণুৰণ্ণানমেৰ, ৰুদ্ধি হোতি পরস্স ন.
যুৰণ্ণানম্পি ¶ য ণু ণা-নানিট্ঠাদীসু ৰুদ্ধি ন;
তুদাদিস্সাৰিকরণে, ন ছেত্ৰাদীসু ৰা সিযা.
তস্সাপ্যনিযমপ্পসঙ্গে – ‘‘অযুৰণ্ণানঞ্চাযো ৰুদ্ধী’’তি পরিভাসতো ঊকারস্সোকারো ৰুদ্ধি.
ৰিপরিণামেন ‘‘ধাতূন’’ন্তি ৰত্ততে.
ওকারস্স ধাত্ৰন্তস্স সরে পরে অৰাদেসো হোতি. ‘‘সরলোপো মাদেস’’ইচ্চাদিনা সরলোপাদিম্হি কতে ‘‘নযে পরং যুত্তে’’তি পরনযনং কাতব্বং.
সো পুরিসো সাধু ভৰতি, সা কঞ্ঞা সাধু ভৰতি, তং চিত্তং সাধু ভৰতি.
এত্থ হি –
কত্তুনোভিহিতত্তাৰ, আখ্যাতেন ন কত্তরি;
ততিযা পঠমা হোতি, লিঙ্গত্থং পনপেক্খিয.
সতিপি ক্রিযাযেকত্তে কত্তূনং বহুত্তা ‘‘বহুম্হি ৰত্তব্বে বহুৰচন’’ন্তি ৰত্তমানপরস্সপদপঠমপুরিসবহুৰচনং অন্তি, পুরে ৰিয অপ্পচ্চযৰুদ্ধিঅৰাদেসা, সরলোপাদি. তে পুরিসা ভৰন্তি, অপ্পযুজ্জমানেপি ভৰতি, ভৰন্তি.
‘‘পযুজ্জমানেপি, তুল্যাধিকরণে’’তি চ ৰত্ততে.
তুল্যাধিকরণভূতে তুম্হসদ্দে পযুজ্জমানেপি অপ্পযুজ্জমানেপি ধাতূহি মজ্ঝিমপুরিসো হোতীতি ৰত্তমানপরস্সপদমজ্ঝিমপুরিসেকৰচনংসি, সেসং পুরিমসমং. ত্ৰং ভৰসি, তুম্হে ভৰথ, অপ্পযুজ্জমানেপি ভৰসি, ভৰথ.
তুল্যাধিকরণেতি ¶ কিমত্থং? তযা পচ্চতে ওদনো.
তস্মিংযেৰাধিকারে –
তুল্যাধিকরণভূতে অম্হসদ্দে পযুজ্জমানেপি অপ্পযুজ্জমানেপি ধাতূহি উত্তমপুরিসো হোতীতি ৰত্তমানপরস্সপদউত্তমপুরিসেকৰচনং মি, অপ্পচ্চযৰুদ্ধিঅৰাদেসা.
অকারো দীঘমাপজ্জতে হিমিমইচ্চেতাসু ৰিভত্তীসু. অহং ভৰামি, মযং ভৰাম. ভৰামি, ভৰাম.
‘‘ৰিভত্তীনং, ছা’’তি চ ৰত্ততে.
সব্বাসং ৰত্তমানানং অট্ঠৰিধানং ৰিভত্তীনং যানি যানি পরানি ছ পদানি, তানি তানি অত্তনোপদসঞ্ঞানি হোন্তীতি তেআদীনং অত্তনোপদসঞ্ঞা.
‘‘ধাতূহি, অত্তনোপদানী’’তি চ ৰত্ততে.
কত্তরি চ কারকে অভিধেয্যে ধাতূহি অত্তনোপদানি হোন্তি. চগ্গহণং কত্থচি নিৰত্তনত্থং, সেসং পরস্সপদে ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বং. ভৰতে, ভৰন্তে, ভৰসে, ভৰৰ্হে, ভৰে, ভৰাম্হে.
পচ পাকে, ধাতুসঞ্ঞাযং ধাত্ৰন্তলোপো, ৰুত্তনযেনেৰ ত্যাদ্যুপ্পত্তি, ইৰণ্ণুৰণ্ণানমভাৰা ৰুদ্ধিঅভাৰোৰেত্থ ৰিসেসো. সো দেৰদত্তো ওদনং পচতি, পচন্তি, পচসি ¶ , পচথ, পচামি, পচাম, সো ওদনং পচতে, তে পচন্তে, ত্ৰং পচসে, তুম্হে পচৰ্হে, অহং পচে, মযং পচাম্হে.
পঠমপুরিসাদীনমেকজ্ঝপ্পৰত্তিপ্পসঙ্গে পরিভাসমাহ –
৪৪১. সব্বেসমেকাভিধানে পরো পুরিসো.
সব্বেসং পঠমমজ্ঝিমানং, পঠমুত্তমানং, মজ্ঝিমুত্তমানং তিণ্ণং ৰা পুরিসানং একতোভিধানে কাতব্বে পরো পুরিসো যোজেতব্বো. এককালানমেৰাভিধানে চাযং. সো চ পচতি, ত্ৰঞ্চ পচসীতি পরিযাযপ্পসঙ্গে তুম্হে পচথাতি ভৰতি. এৰং সো চ পচতি, অহঞ্চ পচামীতি মযং পচাম, তথা ত্ৰঞ্চ পচসি, অহঞ্চ পচামি, মযং পচাম, সো চ পচতি, ত্ৰঞ্চ পচসি, অহঞ্চ পচামি, মযং পচাম. এৰং সব্বত্থ যোজেতব্বং.
একাভিধানেতি কিমত্থং? ‘‘সো চ পচতি, ত্ৰঞ্চ পচিস্সসি, অহং পচিং’’ এত্থ ভিন্নকালত্তা ‘‘মযং পচিম্হা’’তি ন ভৰতি.
গমু সপ্প গতিম্হি, পুরে ৰিয ধাতুসঞ্ঞাযং ধাত্ৰন্তলোপো.
কত্তরি ত্যাদ্যুপ্পত্তি.
৪৪২. গমিস্সন্তো চ্ছো ৰা সব্বাসু.
গমুইচ্চেতস্স ধাতুস্সন্তো মকারো চ্ছো হোতি ৰা সব্বাসু ৰিভত্তীসু, সব্বগ্গহণেন মানন্ত য কারিতপ্পচ্চযেসু চ. ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ৰাসদ্দো. তেনাযং –
ৰিধিং নিচ্চঞ্চ ৰাসদ্দো, মান’ন্তেসু তু কত্তরি;
দীপেতানিচ্চমঞ্ঞত্থ, পরোক্খাযমসন্তকং.
অপ্পচ্চযপরনযনানি ¶ , সো পুরিসো গামং গচ্ছতি, তে গচ্ছন্তি, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা গরুপুব্বরস্সতো পরস্স পঠমপুরিসবহুৰচনস্স রে ৰা হোতি, গচ্ছরে. ত্ৰং গচ্ছসি, তুম্হে গচ্ছথ. অহং গচ্ছামি, মযং গচ্ছাম.
চ্ছাদেসাভাৰে ‘‘লোপঞ্চেত্তমকারো’’তি অপ্পচ্চযস্স একারো. গমেতি, গমেন্তি, সরলোপো. গমেসি, গমেথ. গমেমি, গমেম.
অত্তনোপদেপি সো গামং গচ্ছতে, গচ্ছন্তে, গচ্ছরে. গচ্ছসে, গচ্ছৰ্হে. গচ্ছে, গচ্ছাম্হে.
‘‘কুতো নু ত্ৰং আগচ্ছসি, রাজগহতো আগচ্ছামী’’তিআদীসু পন পচ্চুপ্পন্নসমীপে ৰত্তমানৰচনং.
‘‘ৰা’’তি ৰত্ততে.
গমুইচ্চেতস্স ধাতুস্স সব্বস্স ঘম্মাদেসো হোতি ৰা. ঘম্মতি, ঘম্মন্তি ইচ্চাদি.
ভাৰকম্মেসু পন –
৪৪৪. অত্তনোপদানি ভাৰে চ কম্মনি.
ভাৰে চ কম্মনি চ কারকে অভিধেয্যে অত্তনোপদানি হোন্তি, চসদ্দেন কম্মকত্তরিপি. ভৰনং ভাৰো, সো চ কারকন্তরেন অসংসট্ঠো কেৰলো ভৰনলৰনাদিকো ধাত্ৰত্থো. করীযতীতি কম্মং. অকম্মকাপি ধাতৰো সোপসগ্গা সকম্মকাপি ভৰন্তি, তস্মা কম্মনি অনুপুব্বা ভূধাতুতো ৰত্তমানত্তনোপদপঠমপুরিসেকৰচনং তে.
‘‘ধাতূহি ¶ ণে ণয’’ইচ্চাদিতো ‘‘ধাতূহী’’তি ৰত্তমানে –
সব্বধাতূহি পরো ভাৰকম্মেসু যপ্পচ্চযো হোতি. অত্তনোপদৰিসযেৰাযমিস্সতে, ‘‘অঞ্ঞেসু চা’’তি সুত্তে অনুৰত্তিতৰাগ্গহণেন যপ্পচ্চযে ৰুদ্ধি ন ভৰতি, অনুভূযতে সুখং দেৰদত্তেন.
আখ্যাতেন অৰুত্তত্তা, ততিযা হোতি কত্তরি;
কম্মস্সাভিহিতত্তা ন, দুতিযা পঠমাৰিধ.
অনুভূযন্তে সম্পত্তিযো তযা. অনুভূযসে ত্ৰং দেৰদত্তেন, অনুভূযৰ্হে তুম্হে. অহং অনুভূযে তযা, মযং অনুভূযাম্হে.
‘‘ক্ৰচি ধাতু’’ইচ্চাদিতো ‘‘ক্ৰচী’’তি ৰত্তমানে –
অত্তনোপদানি ক্ৰচি পরস্সপদত্তমাপজ্জন্তে, অকত্তরিযেৰেতং. যকারস্স দ্ৰিত্তং, অনুভূয্যতি মযা সুখং, অনুভূয্যতে ৰা, অনুভূয্যন্তি. অনুভূয্যসি, অনুভূয্যথ. অনুভূয্যামি, অনুভূয্যাম. দ্ৰিত্তাভাৰে – অনুভূযতি, অনুভূযন্তি.
ক্ৰচীতি কিং? অনুভূযতে.
ভাৰে অদব্বৰুত্তিনো ভাৰস্সেকত্তা একৰচনমেৰ, তঞ্চ পঠমপুরিসস্সেৰ, ভূযতে দেৰদত্তেন, দেৰদত্তেন সম্পতি ভৰনন্তি অত্থো.
পচধাতুতো ¶ কম্মনি অত্তনোপদে যপ্পচ্চযে চ কতে –
ৰিপরিণামেন ‘‘যস্সা’’তি ৰত্তমানে –
৪৪৭. তস্স চৰগ্গযকারৰকারত্তং সধাত্ৰন্তস্স.
তস্স ভাৰকম্মৰিসযস্স যপ্পচ্চযস্স চৰগ্গযকারৰকারত্তং হোতি ধাত্ৰন্তেন সহ যথাসম্ভৰং. এত্থ চ ‘‘ইৰণ্ণাগমো ৰা’’তি ইতো সীহগতিযা ৰাসদ্দো অনুৰত্তেতব্বো, সো চ ৰৰত্থিতৰিভাসত্থো. তেন –
চৰগ্গো চ ত ৰগ্গানং, ধাত্ৰন্তানং যৰত্তনং;
রৰানঞ্চ সযপ্পচ্চ-যানং হোতি যথাক্কমন্তি.
ধাত্ৰন্তস্স চৰগ্গাদিত্তা চকারে কতে ‘‘পরদ্ৰেভাৰো ঠানে’’তি চকারস্স দ্ৰিত্তং. পচ্চতে ওদনো দেৰদত্তেন, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা গরুপুব্বরস্সতো পরস্স পঠমপুরিসবহুৰচনস্স ক্ৰচি রে হোতি. পচ্চরে, পচ্চন্তে. পচ্চসে, পচ্চৰ্হে. পচ্চে, পচ্চাম্হে.
পরস্সপদাদেসে পচ্চতি, পচ্চন্তি. পচ্চসি, পচ্চথ. পচ্চামি, পচ্চাম. তথা কম্মকত্তরি পচ্চতে ওদনো সযমেৰ, পচ্চন্তে. পচ্চতি, পচ্চন্তি ৰা ইচ্চাদি.
গমিতো কম্মনি অত্তনোপদে, যপ্পচ্চযে চ কতে –
‘‘ধাতূহি, তস্মিং, যে’’তি চ ৰত্ততে.
সব্বেহি ধাতূহি তস্মিং ভাৰকম্মৰিসযে যপ্পচ্চযে পরে ইৰণ্ণাগমো হোতি ৰাতি ঈকারাগমো. ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ৰাসদ্দো. চ্ছাদেসো, গচ্ছীযতে গামো দেৰদত্তেন ¶ , গচ্ছীযন্তে. গচ্ছীযসে, গচ্ছীযৰ্হে. গচ্ছীযে, গচ্ছীযাম্হে.
চ্ছাদেসাভাৰে –
‘‘ধাতূহি, যো, ৰা’’তি চ ৰত্ততে.
হেট্ঠানুত্তেহি পরস্সেৰেদং, তেন কটপৰগ্গযকারলসন্তেহেৰ ধাতূহি পরো যপ্পচ্চযো পুব্বরূপমাপজ্জতে ৰাতি মকারা পরস্স যকারস্স মকারো. গম্মতে, গমীযতে, গম্মন্তে, গমীযন্তে. গম্মসে, গমীযসে, গম্মৰ্হে, গমীযৰ্হে. গম্মে, গমীযে, গম্মাম্হে, গমীযাম্হে.
পরস্সপদত্তে – গচ্ছীয্যতি, গচ্ছীয্যন্তি. গচ্ছীযতি, গচ্ছীযন্তি ৰা. গম্মতি, গম্মন্তি. গমীযতি, গমীযন্তি. ইকারাগমে গমিয্যতি, গমিয্যন্তি. তথা ঘম্মীযতি, ঘম্মীযন্তি ইচ্চাদি.
ৰত্তমানাৰিভত্তি.
৪৫০. পঞ্চমী তু অন্তু, হি থ, মি ম, তং অন্তং, স্সুৰ্হো, এ আমসে.
ত্ৰাদযো দ্ৰাদস পঞ্চমীসঞ্ঞা হোন্তি.
৪৫১. আণত্যাসিট্ঠেনুত্তকালে পঞ্চমী.
আণত্যত্থে চ আসীসত্থে অনুত্তকালে পঞ্চমীৰিভত্তি হোতি.
সতিপি কালাধিকারে পুন কালগ্গহণেন ৰিধিনিমন্তনাজ্ঝেসনানুমতিপত্থনাপত্তকালাদীসু চ পঞ্চমী. আণাপনমাণত্তি, আসীসনমাসিট্ঠো, সো চ ইট্ঠস্স অসম্পত্তস্স ¶ অত্থস্স পত্থনং, তস্মিং আণত্যাসিট্ঠে. অনু সমীপে উত্তকালো অনুত্তকালো, পচ্চুপ্পন্নকালোতি অত্থো, ন উত্তকালোতি ৰা অনুত্তকালো, তস্মিং অনুত্তকালে, কালমনামসিত্ৰা হোতীতি অত্থো.
তত্থ আসীসনত্থে ভূধাতুতো পঞ্চমীপরস্সপদপঠমপুরিসেকৰচনং তু, অপ্পচ্চযৰুদ্ধিঅৰাদেসা. সো সুখী ভৰতু, তে সুখিতা ভৰন্তু.
ৰিপরিণামেন ‘‘অকারতো’’তি ৰত্ততে.
অকারতো পরো হিৰিভত্তি লোপমাপজ্জতে ৰা. ত্ৰং সুখী ভৰ, ভৰাহি ৰা, হিম্হি দীঘো. তুম্হে সুখিতা ভৰথ. অহং সুখী ভৰামি, মযং সুখিনো ভৰাম.
অত্তনোপদে সো সুখী ভৰতং, তে সুখিতা ভৰন্তং. ত্ৰং সুখী ভৰস্সু, তুম্হে সুখিতা ভৰৰ্হো. অহং সুখী ভৰে, মযং সুখিতা ভৰামসে.
কম্মনি অনুভূযতং তযা, অনুভূযন্তং. অনুভূযস্সু, অনুভূযৰ্হো. অনুভূযে, অনুভূযামসে. পরস্সপদত্তে অনুভূয্যতু, অনুভূয্যন্তু. অনুভূযতু, অনুভূযন্তু ৰা, অনুভূয্যাহি ইচ্চাদি. ভাৰে ভূযতং.
আণত্তিযং কত্তরি দেৰদত্তো দানি ওদনং পচতু, পচন্তু. পচ, পচাহি, পচথ. পচামি, পচাম. পচতং, পচন্তং. পচস্সু, পচৰ্হো. পচে, পচামসে.
কম্মনি যপ্পচ্চযচৰগ্গাদি, পচ্চতং ওদনো দেৰদত্তেন, পচ্চন্তং. পচ্চস্সু, পচ্চৰ্হো. পচ্চে, পচ্চামসে. পরস্সপদত্তে পচ্চতু, পচ্চন্তু. পচ্চ, পচ্চাহি, পচ্চথ. পচ্চামি, পচ্চাম.
তথা ¶ সো গামং গচ্ছতু, গচ্ছন্তু. গচ্ছ, গচ্ছাহি, গচ্ছথ. গচ্ছামি, গচ্ছাম. গমেতু, গমেন্তু. গম, গমাহি, গমেথ. গমেমি, গমেম. গচ্ছতং, গচ্ছন্তং. গচ্ছস্সু, গচ্ছৰ্হো. গচ্ছে, গচ্ছামসে. ঘম্মাদেসে ঘম্মতু, ঘম্মন্তু ইচ্চাদি.
কম্মনি গচ্ছীযতং, গচ্ছীযতু, গমীযতং, গমীযতু, গম্মতং, গম্মতু ইচ্চাদি.
ৰিধিম্হি ইধ পব্বতো হোতু, অযং পাসাদো সুৰণ্ণমযো হোতূতিআদি.
নিমন্তনে অধিৰাসেতু মে ভন্তে ভগৰা ভোজনং, ইধ নিসীদতু ভৰং.
অজ্ঝেসনে দেসেতু ভন্তে ভগৰা ধম্মং.
অনুমতিযং পুচ্ছতু ভৰং পঞ্হং, পৰিসতু ভৰং, এত্থ নিসীদতু.
পত্থনা যাচনা, দদাহি মে গামৰরানি পঞ্চ, একং মে নযনং দেহি.
পত্তকালে সম্পত্তো তে কালো কটকরণে, কটং করোতু ভৰং ইচ্চাদি.
পঞ্চমীৰিভত্তি.
৪৫৩. সত্তমী এয্য এয্যুং, এয্যাসি এয্যাথ, এয্যামিএয্যাম, এথ এরং, এথো এয্যাৰ্হো, এয্যংএয্যাম্হে.
এয্যাদযো দ্ৰাদস সত্তমীসঞ্ঞা হোন্তি.
‘‘অনুত্তকালে’’তি ৰত্ততে.
৪৫৪. অনুমতিপরিকপ্পত্থেসু ¶ সত্তমী.
অনুমত্যত্থে চ পরিকপ্পত্থে চ অনুত্তকালে সত্তমীৰিভত্তি হোতি.
অত্থগ্গহণেন ৰিধিনিমন্তনাদীসু চ সত্তমী. কত্তুমিচ্ছতো পরস্স অনুজাননং অনুমতি, পরিকপ্পনং পরিকপ্পো, ‘‘যদি নাম ভৰেয্যা’’তি সল্লক্খণং নিরূপনং, হেতুক্রিযায সম্ভৰে ফলক্রিযায সম্ভৰপরিকপ্পো চ.
তত্থ পরিকপ্পে সত্তমীপরস্সপদপঠমপুরিসেকৰচনং এয্য, অপ্পচ্চযৰুদ্ধাদি পুরিমসমং, ‘‘ক্ৰচি ধাতু ৰিভত্তী’’তিআদিনা এয্য এয্যাসি এয্যামি এয্যংইচ্চেতেসং ৰিকপ্পেন একারাদেসো. সো দানি কিং নু খো ভৰে, যদি সো পঠমৰযে পব্বজেয্য, অরহা ভৰেয্য, সচে সঙ্খারা নিচ্চা ভৰেয্যুং, ন নিরুজ্ঝেয্যুং. যদি ত্ৰং ভৰেয্যাসি, তুম্হে ভৰেয্যাথ. কথমহং দেৰো ভৰেয্যামি, কিং নু খো মযং ভৰেয্যাম. তথা ভৰেথ, ভৰেরং. ভৰেথো, ভৰেয্যাৰ্হো.
পত্থনে তু অহং সুখী ভৰে, বুদ্ধো ভৰেয্যং, ভৰেয্যাম্হে.
কম্মনি সুখং তযা অনুভূযেথ, অনুভূযেরং. অনুভূযেথো, অনুভূযেয্যাৰ্হো. অনুভূযে, অনুভূযেয্যং, অনুভূযেয্যাম্হে. পরস্সপদত্তে অনুভূযেয্য, অনুভূযেয্যুং. অনুভূযেয্যাসি ইচ্চাদি. ভাৰে ভূযেথ.
ৰিধিম্হি সো ওদনং পচে, পচেয্য, পচেয্যুং. ত্ৰং পচে, পচেয্যাসি, তুম্হে পচেয্যাথ. অহং পচে, পচেয্যামি, মযং পচেয্যাম. পচেথ, পচেরং. পচেথো, পচেয্যাৰ্হো. পচে, পচেয্যং, পচেয্যাম্হে.
কম্মনি ¶ পচ্চেথ, পচ্চেরং. পচ্চেথো, পচ্চেয্যাৰ্হো. পচ্চে, পচ্চেয্যং, পচ্চেয্যাম্হে. পরস্সপদত্তে পচ্চে, পচ্চেয্য, পচ্চেয্যুং. পচ্চেয্যাসি ইচ্চাদি.
অনুমতিযং সো গামং গচ্ছে, গচ্ছেয্য, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা এয্যুস্স উং ৰা, গচ্ছুং, গচ্ছেয্যুং. ত্ৰং গচ্ছে, গচ্ছেয্যাসি, গচ্ছেয্যাথ. গচ্ছে, গচ্ছেয্যামি, গচ্ছেয্যাম. গমে, গমেয্য, গমুং, গমেয্যুং. গমে, গমেয্যাসি, গমেয্যাথ. গমে, গমেয্যামি, গমেয্যাম. গচ্ছেথ, গচ্ছেরং. গচ্ছেথো, গচ্ছেয্যাৰ্হো. গচ্ছে, গচ্ছেয্যং, গচ্ছেয্যাম্হে. গমেথ, গমেরং ইচ্চাদি.
কম্মনি গচ্ছীযেথ, গমীযেথ, গচ্ছীযেরং, গমীযেরং ইচ্চাদি. পরস্সপদত্তে গচ্ছীযেয্য, গমীযেয্য, গম্মেয্য, গম্মেয্যুং ইচ্চাদি. তথা ঘম্মে, ঘম্মেয্য, ঘম্মেয্যুং ইচ্চাদি.
সত্তমীৰিভত্তি.
পচ্চুপ্পন্নাণত্তিপরিকপ্পকালিকৰিভত্তিনযো.
৪৫৫. হিয্যত্তনী আঊ, ওত্থ, অংম্হা, ত্থত্থুং, সেৰ্হং, ইংম্হসে.
আআদযো দ্ৰাদস হিয্যত্তনীসঞ্ঞা হোন্তি.
‘‘অপ্পচ্চক্খে, অতীতে’’তি চ ৰত্ততে.
৪৫৬. হিয্যোপভুতি পচ্চক্খে হিয্যত্তনী.
হিয্যোপভুতি অতীতে কালে পচ্চক্খে ৰা অপ্পচ্চক্খে ৰা হিয্যত্তনীৰিভত্তি হোতীতি হিয্যত্তনীপরস্সপদপঠমপুরিসেকৰচনং আ.
‘‘ক্ৰচি ধাতু’’ইচ্চাদিতো ‘‘ক্ৰচি, ধাতূন’’ন্তি চ ৰত্ততে.
৪৫৭. অকারাগমো ¶ হিয্যত্তনী অজ্জতনীকালাতিপত্তীসু.
ক্ৰচি ধাতূনমাদিম্হি অকারাগমো হোতি হিয্যত্তনীঅজ্জতনীকালাতিপত্তিইচ্চেতাসু তীসু ৰিভত্তীসু. কথমযমকারাগমো ধাত্ৰাদিম্হীতি চে?
সতিস্সরেপি ধাত্ৰন্তে, পুনকারাগমস্সিধ;
নিরত্থত্তা পযোগানু রোধা ধাত্ৰাদিতো অযং.
অপ্পচ্চযৰুদ্ধিঅৰাদেসসরলোপাদি ৰুত্তনযমেৰ.
অভৰা, অভৰূ. অভৰো, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা ওকারস্স অআদেসো ৰা, অভৰ, অভৰত্থ. অভৰং, অভৰম্হা. অভৰত্থ, অভৰত্থুং. অভৰসে, অভৰৰ্হং. অভৰিং, অভৰম্হসে.
কম্মনি যপ্পচ্চযো, তযা সুখমন্ৰভূযত্থ, অকারাগমাভাৰে অনুভূযত্থ, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা ত্থস্স থাদেসো, অন্ৰভূযথ, অনুভূযথ, অন্ৰভূযত্থুং, অনুভূযত্থুং. অন্ৰভূযসে, অনুভূযসে, অন্ৰভূযৰ্হং, অনুভূযৰ্হং. অন্ৰভূযিং, অনুভূযিং, অন্ৰভূযম্হসে, অনুভূযম্হসে. পরস্সপদত্তে অন্ৰভূযা, অনুভূযা ইচ্চাদি. ভাৰে অন্ৰভূযত্থ.
তথা সো ওদনং অপচা, পচা, অপচূ, পচূ. অপচো, পচো, অপচত্থ, পচত্থ. অপচং, পচং, অপচম্হা, পচম্হা. অপচত্থ, পচত্থ, অপচত্থু, পচত্থুং. অপচসে, পচসে, অপচৰ্হং, পচৰ্হং. অপচিং, পচিং, অপচম্হসে, পচম্হসে.
কম্মনি ¶ অপচ্চথ, অপচ্চত্থ, অপচ্চত্থুং. অপচ্চসে, অপচ্চৰ্হং. অপচ্চিং, অপচ্চম্হসে. অপচ্চা, অপচ্চূ ইচ্চাদি.
তথা অগচ্ছা, অগচ্ছূ. অগচ্ছো, অগচ্ছ, অগচ্ছত্থ. অগচ্ছং, অগচ্ছম্হা. অগচ্ছত্থ, অগচ্ছত্থুং. অগচ্ছসে, অগচ্ছৰ্হং. অগচ্ছিং, অগচ্ছম্হসে. অগমা, অগমূ. অগমো, অগম, অগমত্থ. অগমং, অগমম্হা. অগমত্থ, অগমত্থুং. অগমসে, অগমৰ্হং. অগমিং, অগমম্হসে.
কম্মনি অগচ্ছীযত্থ, গচ্ছীযত্থ, অগমীযত্থ, গমীযত্থ, অগচ্ছীযত্থুং, গচ্ছীযত্থুং, অগমীযত্থুং, গমীযত্থুং ইচ্চাদি. তথা অঘম্মা, অঘম্মূ ইচ্চাদি.
হিয্যত্তনীৰিভত্তি.
৪৫৮. হিয্যত্তনী সত্তমী পঞ্চমী ৰত্তমানা সব্বধাতুকং.
হিয্যত্তনাদযো চতস্সো ৰিভত্তিযো সব্বধাতুকসঞ্ঞা হোন্তীতি হিয্যত্তনাদীনং সব্বধাতুকসঞ্ঞত্তা ‘‘ইকারাগমো অসব্বধাতুকম্হী’’তি ৰুত্তো ইকারাগমো ন ভৰতি.
সব্বধাতুকং.
৪৫৯. পরোক্খা অ উ, এ ত্থ, অং ম্হ, ত্থ রে, থো ৰ্হো, ইংম্হে.
অআদযো দ্ৰাদস পরোক্খাসঞ্ঞা হোন্তি. অক্খানং ইন্দ্রিযানং পরং পরোক্খা, তদ্দীপকত্তা অযং ৰিভত্তি পরোক্খাতি ৰুচ্চতি.
৪৬০. অপচ্চক্খে ¶ পরোক্খাতীতে.
অপচ্চক্খে ৰত্তুনো ইন্দ্রিযাৰিসযভূতে অতীতে কালে পরোক্খাৰিভত্তি হোতি. অতিক্কম্ম ইতোতি অতীতো, হুত্ৰা অতিক্কন্তোতি অত্থো.
হেট্ঠা ৰুত্তনযেন পরোক্খাপরস্সপদপঠমপুরিসেকৰচনং অ. ‘‘ভূ অ’’ইতীধ –
ৰিপরিণামেন ‘‘ধাতূন’’ন্তি ৰত্ততে.
৪৬১. ক্ৰচাদিৰণ্ণানমেকস্সরানং দ্ৰেভাৰো.
ধাতূনমাদিভূতানং ৰণ্ণানমেকস্সরানং ক্ৰচি দ্ৰেভাৰো হোতি. ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ক্ৰচিসদ্দো, তেন –
খ ছ সেসু পরোক্খাযং, দ্ৰেভাৰো সব্বধাতুনং;
অপ্পচ্চযে জুহোত্যাদি-স্সপি কিচ্চাদিকে ক্ৰচি.
‘‘ভূ ভূ অ’’ইতীধ –
দ্ৰেভূতস্স ধাতুস্স যো পুব্বো অৰযৰো, সো অব্ভাসসঞ্ঞো হোতীতি অব্ভাসসঞ্ঞা.
অব্ভাসগ্গহণমনুৰত্ততে.
অব্ভাসস্স অন্তস্স ইৰণ্ণো হোতি ৰা, অকারো চ. ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ৰাসদ্দো. তেন –
খ ¶ ছ সেসু অৰণ্ণস্স,
ইকারো সগুপুস্স ঈ;
ৰাস্স ভূস্স পরোক্খাযং,
অকারো নাপরস্সিমেতি.
ঊকারস্স অকারো.
অব্ভাসগতানং দুতিযচতুত্থানং ৰগ্গব্যঞ্জনানং যথাক্কমং পঠমততিযা হোন্তীতি ভকারস্স বকারো.
৪৬৫. ব্রূভূনমাহভূৰা পরোক্খাযং.
ব্রূভূইচ্চেতেসং ধাতূনং আহভূৰইচ্চেতে আদেসা হোন্তি পরোক্খাৰিভত্তিযন্তি ভূসদ্দস্স ভূৰআদেসো, ‘‘সরলোপো মাদেসপ্পচ্চযাদিম্হী’’তিআদিনা সরলোপাদি, সো কির রাজা বভূৰ, তে কির বভূৰু. ত্ৰং কির বভূৰে.
‘‘ধাতূহী’’তি ৰত্ততে, সীহগতিযা ক্ৰচিগ্গহণঞ্চ.
সব্বস্মিং অসব্বধাতুকম্হি পরে ক্ৰচি ধাতূহি পরো ইকারাগমো হোতি.
অসব্বধাতুকে ব্যঞ্জ-নাদিম্হে ৰাযমাগমো;
ক্ৰচাধিকারতো ব্যঞ্জ-নাদোপি ক্ৰচি নো সিযা.
এত্থ চ ‘‘ন সব্বধাতুকং অসব্বধাতুক’’মিতি কত্ৰা ‘‘হিয্যত্তনী সত্তমী পঞ্চমী ৰত্তমানা সব্বধাতুক’’ন্তি হিয্যত্তনীআদীনং সব্বধাতুকসঞ্ঞায ৰুত্তত্তা তদঞ্ঞা চতস্সো ৰিভত্তিযো অসব্বধাতুকন্তি ৰুচ্চতি.
তুম্হে ¶ কির বভূৰিত্থ. অহং কির বভূৰং, মযং কির বভূৰিম্হ. অত্তনোপদে সো বভূৰিত্থ, বভূৰিরে. বভূৰিত্থো, বভূৰিৰ্হো. বভূৰিং, বভূৰিম্হে.
কম্মনি অত্তনোপদে ঈকারাগমযপ্পচ্চযিকারাগমা, অনুবভূৰীযিত্থ, যপ্পচ্চযস্স অসব্বধাতুকম্হি ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা লোপে কতে ইৰণ্ণাগমো ন ভৰতি, তযা কির অনুবভূৰিত্থ, অনুবভূৰিরে ইচ্চাদি. ভাৰে বভূৰীযিত্থ, বভূৰিত্থ ৰা.
তথা পপচ, পপচূ. পপচে, পপচিত্থ. পপচং, পপচিম্হ. পপচিত্থ, পপচিরে. পপচিত্থো, পপচিৰ্হো. পপচিং, পপচিম্হে.
কম্মনি পপচ্চিত্থ, পপচ্চিরে ইচ্চাদি. তথা অপচ্চ, অপচ্চূ ইচ্চাদি.
গমিম্হি ‘‘ক্ৰচাদিৰণ্ণান’’ন্তিআদিনা দ্ৰেভাৰো, ‘‘পুব্বোব্ভাসো’’তি অব্ভাসসঞ্ঞা.
‘‘অব্ভাসে’’তি ৰত্ততে.
অব্ভাসে ৰত্তমানস্স কৰগ্গস্স চৰগ্গো হোতীতি ৰকারস্স জকারো, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা অনব্ভাসস্স পঠমপুরিসেকৰচনম্হি দীঘো. সো গামং জগাম কির, জগম ৰা, জগমু. জগমে, জগমিত্থ. জগমং, জগমিম্হ. জগমিত্থ, জগমিরে. জগমিত্থো, জগমিৰ্হো. জগমিং, জগমিম্হে.
কম্মনি জগমীযিত্থ, জগমিত্থ ৰা ইচ্চাদি.
পরোক্খাৰিভত্তি.
৪৬৮. অজ্জতনী ¶ ঈ উং, ও ত্থ, ইং ম্হা, আ ঊ, সে ৰ্হং, অম্হে.
ঈআদযো দ্ৰাদস অজ্জতনীসঞ্ঞা হোন্তি. অজ্জ ভৰো অজ্জতনো, তদ্দীপকত্তা অযং ৰিভত্তি অজ্জতনীতি ৰুচ্চতি.
‘‘অপচ্চক্খে, অতীতে, পচ্চক্খে’’তি চ ৰত্ততে.
সমীপে সমীপতো পট্ঠায অজ্জপ্পভুতি অতীতে কালে পচ্চক্খে চ অপচ্চক্খে চ অজ্জতনীৰিভত্তি হোতীতি অজ্জতনীপরস্সপদপঠমপুরিসেকৰচনং ঈ.
পুরে ৰিয অকারাগমো, ৰুদ্ধাদি চ, ‘‘ক্ৰচি ধাতুৰিভত্তী’’তিআদিনা ঈম্হাদিৰিভত্তীনং ক্ৰচি রস্সত্তং, ওআঅৰচনানং ইত্থঅমাদেসা চ, সরলোপাদি, সো অভৰি, অভৰী ৰা, অকারাগমাভাৰে ভৰি.
মণ্ডূকগতিযা ‘‘ৰা’’তি ৰত্ততে.
সব্বেহি ধাতূহি উংৰিভত্তিস্স ইংস্ৰাদেসো হোতি ৰা.
তে অভৰিংসু, ভৰিংসু ৰা, অভৰুং, ভৰুং ৰা. ত্ৰং অভৰি, ভৰি ৰা, অভৰো, ভৰো ৰা, তুম্হে অভৰিত্থ, ভৰিত্থ ৰা, ইকারাগমো. অহং অভৰিং, ভৰিং ৰা, মযং অভৰিম্হ, ভৰিম্হ ৰা, অভৰিম্হা, ভৰিম্হা ৰা. সো অভৰিত্থ, ভৰিত্থ ৰা, অভৰা, ভৰা ৰা, অভৰূ, ভৰূ ৰা. অভৰিসে, ভৰিসে ৰা, অভৰিৰ্হং, ভৰিৰ্হং ৰা. অভৰং ¶ , ভৰং ৰা, অভৰ, ভৰ ৰা, অভৰিম্হে, ভৰিম্হে ৰা.
কম্মনি যপ্পচ্চযলোপে ৰুদ্ধিঅৰাদেসাদি, সুখং তযা অনুভৰিত্থ, অন্ৰভূযিত্থ, অনুভূযিত্থ ৰা ইচ্চাদি. পরস্সপদত্তে তযা অন্ৰভূযি, অনুভূযি, অন্ৰভূযী, অনুভূযী ৰা, অন্ৰভূযিংসু, অনুভূযিংসু, অন্ৰভূযুং, অনুভূযুং. ত্ৰং অন্ৰভূযি, অনুভূযি, তুম্হে অন্ৰভূযিত্থ, অনুভূযিত্থ. অহং অন্ৰভূযিং, অনুভূযিং, মযং অন্ৰভূযিম্হ, অনুভূযিম্হ, অন্ৰভূযিম্হা, অনুভূযিম্হা ৰা. ভাৰে অভৰিত্থ, অভূযিত্থ তযা.
সো অপচি, পচি, অপচী, পচী ৰা, তে অপচিংসু, পচিংসু, অপচুং, পচুং. ত্ৰং অপচি, পচি, অপচো, পচো ৰা, তুম্হে অপচিত্থ, পচিত্থ. অহং অপচিং, পচিং, মযং অপচিম্হ, পচিম্হ, অপচিম্হা, পচিম্হা ৰা. সো অপচিত্থ, পচিত্থ, অপচা, পচা ৰা, অপচূ, পচূ. অপচিসে, অপচিৰ্হং. অপচং, পচং, অপচ, পচ ৰা, অপচিম্হে, পচিম্হে.
কম্মনি অপচ্চিত্থ, পচ্চিত্থ ইচ্চাদি. পরস্সপদত্তে অপচ্চি, পচ্চি, অপচ্চী, পচ্চী ৰা, অপচ্চিংসু, পচ্চিংসু, অপচ্চুং, পচ্চুং. অপচ্চি, পচ্চি, অপচ্চো, পচ্চো ৰা, অপচ্চিত্থ, পচ্চিত্থ. অপচ্চিং, পচ্চিং, অপচ্চিম্হ, পচ্চিম্হ, অপচ্চিম্হা, পচ্চিম্হা ৰা.
সো গামং অগচ্ছী, গচ্ছী, অগচ্ছি, গচ্ছি ৰা, তে অগচ্ছিংসু, গচ্ছিংসু, অগচ্ছুং, গচ্ছুং. ত্ৰং অগচ্ছি, গচ্ছি, অগচ্ছো, গচ্ছো ৰা, তুম্হে অগচ্ছিত্থ, গচ্ছিত্থ. অহং অগচ্ছিং, গচ্ছিং, মযং অগচ্ছিম্হ, গচ্ছিম্হ, অগচ্ছিম্হা, গচ্ছিম্হা ৰা.
‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা অজ্জতনিম্হি গমিস্স চ্ছস্স ক্ৰচি ঞ্ছাদেসো, অগঞ্ছি, গঞ্ছি, অগঞ্ছী, গঞ্ছী ৰা, তে অগঞ্ছিংসু ¶ , গঞ্ছিংসু, অগঞ্ছুং, গঞ্ছুং. ত্ৰং অগঞ্ছি, গঞ্ছি, অগঞ্ছো, গঞ্ছো ৰা, তুম্হে অগঞ্ছিত্থ, গঞ্ছিত্থ. অহং অগঞ্ছিং, গঞ্ছিং, মযং অগঞ্ছিম্হ, গঞ্ছিম্হ, অগঞ্ছিম্হা, গঞ্ছিম্হা ৰা.
চ্ছাদেসাভাৰে সো অগমি, গমি, অগমী, গমী ৰা, ‘‘করস্স কাসত্তমজ্জতনিম্হী’’তি এত্থ ভাৰনিদ্দেসেন, ‘‘সত্তমজ্জতনিম্হী’’তি যোগৰিভাগেন ৰা সাগমে ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা ব্যঞ্জনতো আকারাগমো, অগমাসি, উংৰচনস্স ক্ৰচি অংস্ৰাদেসো, উচাগমো ত্থম্হেসু ক্ৰচি, অগমিংসু, গমিংসু, অগমংসু, গমংসু, অগমুং, গমুং, ত্ৰং অগমি, গমি, অগমো, গমো ৰা, অগমিত্থ, গমিত্থ, অগমুত্থ, গমুত্থ. অহং অগমিং, গমিং, অগমিম্হ, গমিম্হ, অগমুম্হ, গমুম্হ, অগমিম্হা, গমিম্হা ৰা.
‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা গমিস্স অজ্জতনিম্হি গাদেসো চ, সো অজ্ঝগা, পরলোপো, তে অজ্ঝগুং. ত্ৰং অজ্ঝগো, তুম্হে অজ্ঝগুত্থ. অহং অজ্ঝগিং, মযং অজ্ঝগুম্হ.
অত্তনোপদে সো অগচ্ছিত্থ, গচ্ছিত্থ, অগঞ্ছিত্থ, গঞ্ছিত্থ ইচ্চাদি. চ্ছাদেসাভাৰে সো অগমিত্থ, গমিত্থ, অগমা, গমা, তে অগমূ, গমূ, অজ্ঝগূ, অগূ. ত্ৰং অগমিসে, গমিসে, অগমিৰ্হং, গমিৰ্হং. অহং অগমং, গমং, অগম, গম, অজ্ঝগং ৰা, অগমিম্হে, গমিম্হে.
কম্মে গামো অগচ্ছীযিত্থ তেন, গচ্ছীযিত্থ, অগঞ্ছিযিত্থ, গঞ্ছিযিত্থ, অগমীযিত্থ, গমীযিত্থ, অগমিত্থ, গমিত্থ ইচ্চাদি. পরস্সপদত্তে অগচ্ছীযি, গচ্ছীযি ৰা, অগমীযি, গমীযি ¶ ৰা, অগচ্ছীযুং, অগমীযুং ৰা. তথা অঘম্মীযি, অঘম্মীযিংসু ইচ্চাদি.
‘‘হিয্যত্তনী, অজ্জতনী’’তি চ ৰত্ততে.
যদামাযোগো, তদা হিয্যত্তনজ্জতনীৰিভত্তিযো সব্বকালেপি হোন্তি, চসদ্দেন পঞ্চমী চ. মা ভৰতি, মা ভৰা, মা ভৰিস্সতীতি ৰা অত্থে হিয্যত্তনজ্জতনীপঞ্চমী ৰিভত্তিযো, সেসং নেয্যং, সো মা ভৰা, মা ভৰী, মা তে ভৰন্ত্ৰন্তরাযা. মা পচা, মা পচী, মা পচতু. মা গচ্ছা, মা গচ্ছী, মা গচ্ছতু. মা কঞ্চি পাপমাগমা, মা অগমি, মা গমা, মা গমী, মা গমেতু. ত্ৰং মা গচ্ছো, মা গচ্ছি, মা গচ্ছাহি ইচ্চাদি.
অতীতকালিকৰিভত্তি.
৪৭২. ভৰিস্সন্তী স্সতি স্সন্তি, স্সসি স্সথ, স্সামিস্সাম, স্সতে স্সন্তে, স্সসে স্সৰ্হে, স্সংস্সাম্হে.
স্সত্যাদীনং দ্ৰাদসন্নং ৰচনানং ভৰিস্সন্তীসঞ্ঞা হোতি. ভৰিস্সতীতি ভৰিস্সন্তো, তংকালদীপকত্তা অযং ৰিভত্তি ভৰিস্সন্তীতি ৰুচ্চতি.
অনাগতে কালে ভৰিস্সন্তীৰিভত্তি হোতি.
অতীতেপি ভৰিস্সন্তী, তংকালৰচনিচ্ছযা;
‘‘অনেকজাতিসংসারং, সন্ধাৰিস্স’’ন্তিআদিসু.
ন ¶ আগতো অনাগতো, পচ্চযসামগ্গিযং সতি আযতিং উপ্পজ্জনারহোতি অত্থো, ইকারাগমো, ৰুদ্ধিঅৰাদেসা, সরলোপাদি চ.
ভৰিস্সতি, ভৰিস্সন্তি. ভৰিস্সসি, ভৰিস্সথ. ভৰিস্সামি, ভৰিস্সাম. ভৰিস্সতে, ভৰিস্সন্তে. ভৰিস্সসে, ভৰিস্সৰ্হে. ভৰিস্সং, ভৰিস্সাম্হে.
কম্মে যপ্পচ্চযলোপো, সুখং তযা অনুভৰিস্সতে, অনুভৰিস্সন্তে. অনুভৰিস্সসে, অনুভৰিস্সৰ্হে. অনুভৰিস্সং, অনুভৰিস্সাম্হে. পরস্সপদত্তে অনুভৰিস্সতি দেৰদত্তেন, অনুভৰিস্সন্তি ইচ্চাদি. ভাৰে ভৰিস্সতে তেন, যপ্পচ্চযলোপাভাৰে অনুভূযিস্সতে, অনুভূযিস্সন্তে ইচ্চাদি. ভাৰে ভূযিস্সতে.
তথা পচিস্সতি, পচিস্সন্তি. পচিস্সসি, পচিস্সথ. পচিস্সামি, পচিস্সাম. পচিস্সতে, পচিস্সন্তে. পচিস্সসে, পচিস্সৰ্হে. পচিস্সং, পচিস্সাম্হে.
কম্মে পচ্চিস্সতে ওদনো দেৰদত্তেন, পচ্চিস্সন্তে ইচ্চাদি. পরস্সপদত্তে পচ্চিস্সতি, পচ্চিস্সন্তি. পচ্চিস্সসি, পচ্চিস্সথ. পচ্চিস্সামি, পচ্চিস্সাম.
গচ্ছিস্সতি, গচ্ছিস্সন্তি. গচ্ছিস্সসি, গচ্ছিস্সথ. গচ্ছিস্সামি, গচ্ছিস্সাম. গচ্ছিস্সতে, গচ্ছিস্সন্তে. গচ্ছিস্সসে, গচ্ছিস্সৰ্হে. গচ্ছিস্সং, গচ্ছিস্সাম্হে. সো সগ্গং গমিস্সতি, গমিস্সন্তি. গমিস্সসি, গমিস্সথ. গমিস্সামি, গমিস্সাম ইচ্চাদি.
কম্মে গচ্ছীযিস্সতে, গচ্ছীযিস্সন্তে. গচ্ছীযিস্সতি, গচ্ছীযিস্সন্তি ৰা, গমীযিস্সতে, গমীযিস্সন্তে. গমীযিস্সতি, গমীযিস্সন্তি ৰা ইচ্চাদি. যপ্পচ্চযলোপে গমিস্সতে ¶ , গমিস্সন্তে. গমিস্সতি, গমিস্সন্তি ৰা. তথা ঘম্মিস্সতি, ঘম্মিস্সন্তি ইচ্চাদি.
ভৰিস্সন্তীৰিভত্তি.
৪৮৪. কালাতিপত্তি স্সা স্সংসু, স্সে স্সথ, স্সংস্সাম্হা, স্সথ স্সিসু, স্সসে স্সৰ্হে, স্সিংস্সাম্হসে.
স্সাদীনং দ্ৰাদসন্নং কালাতিপত্তিসঞ্ঞা হোতি. কালস্স অতিপতনং কালাতিপত্তি, সা পন ৰিরুদ্ধপচ্চযূপনিপাততো, কারণৰেকল্লতো ৰা ক্রিযায অনভিনিব্বত্তি, তদ্দীপকত্তা অযং ৰিভত্তি কালাতিপত্তীতি ৰুচ্চতি.
৪৭৫. ক্রিযাতিপন্নেতীতে কালাতিপত্তি.
ক্রিযাতিপন্নমত্তে অতীতে কালে কালাতিপত্তিৰিভত্তি হোতি. ক্রিযায অতিপতনং ক্রিযাতিপন্নং, তং পন সাধকসত্তিৰিরহেন ক্রিযায অচ্চন্তানুপ্পত্তি. এত্থ চ কিঞ্চাপি ন ক্রিযা অতীতসদ্দেন ৰোহরিতব্বা, তথাপি তক্কিরিযুপ্পত্তিপ্পটিবন্ধকরক্রিযায কালভেদেন অতীতৰোহারো লব্ভতেৰাতি দট্ঠব্বং.
কালাতিপত্তিপরস্সপদপঠমপুরিসেকৰচনং স্সা, অকারিকারাগমা, ৰুদ্ধিঅৰাদেসা চ, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা স্সা স্সাম্হাৰিভত্তীনং ক্ৰচি রস্সত্তং, স্সেৰচনস্স চ অত্তং.
সো চে পঠমৰযে পব্বজ্জং অলভিস্স, অরহা অভৰিস্স, ভৰিস্স, অভৰিস্সা, ভৰিস্সাৰা, তে চে তং অলভিস্সংসু, অরহন্তো অভৰিস্সংসু, ভৰিস্সংসু. এৰং ত্ৰং অভৰিস্স, ভৰিস্স, অভৰিস্সে ৰা, তুম্হে অভৰিস্সথ, ভৰিস্সথ. অহং অভৰিস্সং, ভৰিস্সং, মযং ¶ অভৰিস্সম্হ, ভৰিস্সম্হ, অভৰিস্সাম্হা, ভৰিস্সাম্হা ৰা. সো অভৰিস্সথ, অভৰিস্সিসু. অভৰিস্সসে, অভৰিস্সৰ্হে. অভৰিস্সিং, অভৰিস্সাম্হসে.
কম্মে অন্ৰভৰিস্সথ, অন্ৰভৰিস্সিসু. অন্ৰভূযিস্সথ ৰা ইচ্চাদি. পরস্সপদত্তে অন্ৰভৰিস্স, অন্ৰভৰিস্সংসু. অন্ৰভূযিস্স ৰা ইচ্চাদি. ভাৰে অভৰিস্সথ দেৰদত্তেন, অভূযিস্সথ.
তথা সো চে তং ধনং অলভিস্স, ওদনং অপচিস্স, পচিস্স, অপচিস্সা, পচিস্সা ৰা, অপচিস্সংসু, পচিস্সংসু. অপচিস্স, পচিস্স, অপচিস্সে, পচিস্সে ৰা, অপচিস্সথ, পচিস্সথ. অপচিস্সং, পচিস্সং, অপচিস্সম্হ, পচিস্সম্হ, অপচিস্সাম্হা, পচিস্সাম্হা ৰা. অপচিস্সথ, পচিস্সথ, অপচিস্সিসু, পচিস্সিসু. অপচিস্সসে, পচিস্সসে, অপচিস্সৰ্হে, পচিস্সৰ্হে. অপচিস্সিং, পচিস্সিং, অপচিস্সাম্হসে, পচিস্সাম্হসে.
কম্মে অপচিস্সথ ওদনো দেৰদত্তেন, অপচিস্সিসু. যপ্পচ্চযলোপাভাৰে অপচীযিস্সথ ইচ্চাদি. পরস্সপদত্তে অপচ্চিস্স তেন, পচ্চিস্স, অপচ্চিস্সা, পচ্চিস্সা ৰা, অপচ্চিস্সংসু, পচ্চিস্সংসু ইচ্চাদি.
সো অগচ্ছিস্স, গচ্ছিস্স, অগচ্ছিস্সা, গচ্ছিস্সাৰা, অগচ্ছিস্সংসু, গচ্ছিস্সংসু. ত্ৰং অগচ্ছিস্স, গচ্ছিস্স, অগচ্ছিস্সে, গচ্ছিস্সে ৰা, অগচ্ছিস্সথ, গচ্ছিস্সথ. অগচ্ছিস্সং, গচ্ছিস্সং, অগচ্ছিস্সম্হ, গচ্ছিস্সম্হ, অগচ্ছিস্সাম্হা, গচ্ছিস্সাম্হা ৰা. অগমিস্স, গমিস্স, অগমিস্সা, গমিস্সা ৰা, অগমিস্সংসু, গমিস্সংসু. অগমিস্স, গমিস্স, অগমিস্সে ৰা, অগমিস্সথ, গমিস্সথ. অগমিস্সং ¶ , গমিস্সং, অগমিস্সম্হ, গমিস্সম্হ, অগমিস্সাম্হা, গমিস্সাম্হা ৰা. অগচ্ছিস্সথ, গচ্ছিস্সথ ৰা ইচ্চাদি.
কম্মে অগচ্ছীযিস্সথ, অগমীযিস্সথ, অগচ্ছীযিস্স, অগমীযিস্সইচ্চাদি. তথা অঘম্মিস্সা, অঘম্মিস্সংসু ইচ্চাদি.
কালাতিপত্তিৰিভত্তি.
পঞ্চমী সত্তমী ৰত্ত-মানা সম্পতিনাগতে;
ভৰিস্সন্তী পরোক্খাদী, চতস্সোতীতকালিকা.
ছকালিকৰিভত্তিৰিধানং.
ৰিকরণৰিধান
ইসু ইচ্ছাকন্তীসু, পুরে ৰিয ধাত্ৰন্তলোপো, ত্যাদ্যুপ্পত্তি, অপ্পচ্চযো চ.
‘‘ধাতূন’’ন্তি ৰত্তমানে –
৪৭৬. ইসুযমূনমন্তো চ্ছো ৰা.
ইসুযমুইচ্চেতেসং ধাতূনং অন্তো চ্ছো হোতি ৰা. ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ৰাসদ্দো, ‘‘অন্তো চ্ছো ৰা’’তি যোগৰিভাগেন আসস্সপি. সো সগ্গং ইচ্ছতি, ইচ্ছন্তি. ইচ্ছসি, ইচ্ছথ. ইচ্ছামি, ইচ্ছাম. চ্ছাদেসাভাৰে অসংযোগন্তত্তা ‘‘অঞ্ঞেসু চা’’তি ৰুদ্ধি, এসতি, এসন্তি ইচ্চাদি.
কম্মে অত্তনোপদস্স যেভুয্যেন পরস্সপদত্তমেৰ পযোজীযতি, তেন চেত্থ অত্তনোপদে রূপানি সঙ্খিপিস্সাম. সো ইচ্ছীযতি, এসীযতি, ইস্সতে, ইস্সতি, যকারস্স ¶ পুব্বরূপত্তং. তথা ইচ্ছতু, এসতু. ইচ্ছেয্য, এসেয্য. পরোক্খাহিয্যত্তনীসু পন রূপানি সব্বত্থ পযোগমনুগম্ম পযোজেতব্বানি, ইচ্ছি, এসি. ইচ্ছিস্সতি, এসিস্সতি. ইচ্ছিস্সা, এসিস্সা ইচ্ছাদি.
যমু উপরমে, নিপুব্বো, চ্ছাদেসো চ. নিযচ্ছতি, নিযচ্ছন্তি. নিযমতি, নিযমন্তি. সংপুব্বো ‘‘সযে চা’’তি ঞত্তং, দ্ৰিত্তঞ্চ. সঞ্ঞমতি, সঞ্ঞমন্তি.
কম্মে নিযচ্ছীযতি, নিযমীযতি, নিযম্মতি, সঞ্ঞমীযতি ৰা. তথা নিযচ্ছতু, সঞ্ঞমতু. নিযচ্ছেয্য, সঞ্ঞমেয্য. নিযচ্ছী, সঞ্ঞমী. নিযচ্ছিস্সতি, সঞ্ঞমিস্সতি. নিযচ্ছিস্স, সঞ্ঞমিস্স ইচ্চাদি.
আস উপৰেসনে, যোগৰিভাগেন চ্ছাদেসো, রস্সত্তং. অচ্ছতি, অচ্ছন্তি. অচ্ছসি, অচ্ছথ. অচ্ছামি, অচ্ছাম. অঞ্ঞত্র উপপুব্বো উপাসতি, উপাসন্তি. অচ্ছীযতি, উপাসীযতি. অচ্ছতু, উপাসতু. অচ্ছেয্য, উপাসেয্য. অচ্ছী, উপাসী. অচ্ছিস্সতি, উপাসিস্সতি. অচ্ছিস্স, উপাসিস্স ইচ্চাদি.
লভ লাভে, লভতি, লভন্তি. লভসি, লভথ. লভামি, লভাম. লভতে, লভন্তে. লভসে, লভৰ্হে. লভে, লভাম্হে.
কম্মে যকারস্স পুব্বরূপত্তে কতে ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা পুরিমভকারস্স বকারো, লব্ভতে, লব্ভন্তে. লব্ভতি, লব্ভন্তি. লব্ভতং, লব্ভতু. লব্ভে, লব্ভেয্য.
অজ্জতনিম্হি ‘‘ৰা, অন্তলোপো’’তি চ ৰত্তমানে –
লভইচ্চেতস্মা ধাতুতো পরেসং ঈইংনং ৰিভত্তীনং ত্থ ত্থংইচ্চেতে আদেসা হোন্তি ৰা, ধাত্ৰন্তস্স লোপো ¶ চ. অলত্থ, অলভি, লভি, অলভিংসু, লভিংসু. অলভো, লভো, অলভি, লভি, অলভিত্থ, লভিত্থ. অলত্থং, অলভিং, লভিং, অলভিম্হ, লভিম্হ ইচ্চাদি.
ভৰিস্সন্তিম্হি ‘‘করস্স সপ্পচ্চযস্স কাহো’’তি এত্থ সপ্পচ্চযগ্গহণেন ৰচ মুচ ভুজাদিতো স্সস্সখাদেসো, ৰস ছিদ লভাদিতো ছাদেসো চ ৰা হোতীতি স্সস্স ছাদেসো, ‘‘ব্যঞ্জনন্তস্স চো ছপ্পচ্চযেসু চা’’তি ধাত্ৰন্তস্স চকারো, লচ্ছতি, লচ্ছন্তি. লচ্ছসি, লচ্ছথ. লচ্ছামি, লচ্ছাম. ছাদেসাভাৰে লভিস্সতি, লভিস্সন্তি. লভিস্সসি, লভিস্সথ. লভিস্সামি, লভিস্সাম ইচ্চাদি. অলভিস্স, অলভিস্সংসু ইচ্চাদি.
ৰচ ৰিযত্তিযং ৰাচাযং, ৰচতি, ৰচন্তি. ৰচসি, ৰচথ. ৰচামি, ৰচাম.
কম্মে অত্তনোপদে, যপ্পচ্চযে চ কতে –
৪৭৮. ৰচ ৰস ৰহাদীনমুকারো ৰস্স যে.
ৰচ ৰস ৰহইচ্চেৰমাদীনং ধাতূনং ৰকারস্স উকারো হোতি যপ্পচ্চযে পরে, আদিসদ্দেন ৰড্ঢস্স চ. ‘‘ৰস্স অ ৰ’’ইতি সমাসেন দুতিযঞ্চেত্থ ৰগ্গহণং ইচ্ছিতব্বং, তেন অকারস্সপি উকারো হোতি, পুরিমপক্খে পরলোপো. ‘‘তস্স চৰগ্গ’’ইচ্চাদিনা সধাত্ৰন্তস্স যকারস্স চকারো, দ্ৰিত্তং. উচ্চতে, উচ্চন্তে. ৰুচ্চতে, ৰুচ্চন্তে. ৰুচ্চতি, ৰুচ্চন্তি ৰা ইচ্চাদি. তথা ৰচতু, ৰুচ্চতু. ৰচেয্য, ৰুচ্চেয্য. অৰচা, অৰচ্চা, অৰচূ, অৰচ্চূ. অৰচ, অৰচো, অৰচুত্থ. অৰচ, অৰচং, অৰচম্হা. অৰচুত্থ ইচ্চাদি.
৪৭৯. ৰচস্সজ্জতনিম্হি ¶ মকারো ও.
ৰচইচ্চেতস্স ধাতুস্স অকারো ওত্তমাপজ্জতে অজ্জতনিম্হি ৰিভত্তিম্হি. অৰোচি, অৰোচুং. অৰোচো, অৰোচুত্থ. অৰোচিং, অৰোচুম্হ, উকারাগমো. অৰোচ, রস্সত্তং, অৰোচু ইচ্চাদি. অৰুচ্চিত্থ.
ভৰিস্সন্তিম্হি সপ্পচ্চযগ্গহণেন স্সস্স খাদেসো, ‘‘ব্যঞ্জনন্তস্সা’’তি ৰত্তমানে ‘‘কো খে চা’’তি ধাত্ৰন্তস্স কাদেসো, ৰক্খতি, ৰক্খন্তি. ৰক্খসি, ৰক্খথ. ৰক্খামি, ৰক্খাম ইচ্চাদি.
ৰস নিৰাসে, ৰসতি, ৰসন্তি.
কম্মে উত্তং, পুব্বরূপত্তঞ্চ ৰুস্সতি, ৰুস্সন্তি ইচ্চাদি. ৰসতু. ৰসেয্য. অৰসি, ৰসি.
ভৰিস্সন্তিযং স্সস্স ছাদেসো, ধাত্ৰন্তস্স চকারো চ, ৰচ্ছতি, ৰচ্ছন্তি. ৰচ্ছসি, ৰচ্ছথ. ৰচ্ছামি, ৰচ্ছাম. ৰসিস্সতি, ৰসিস্সন্তি. অৰসিস্স, অৰসিস্সংসু.
তথা রুদ অস্সুৰিমোচনে, রোদতি, রুচ্ছতি. রোদিস্সতি ইচ্চাদি.
কুস অক্কোসে, আপুব্বো দ্ৰিত্তরস্সত্তানি, অপ্পচ্চযৰুদ্ধিযো চ. অক্কোসতি. অক্কোসতু. অক্কোসেয্য.
‘‘অন্তলোপো’’তি ৰত্ততে, মণ্ডূকগতিযা ‘‘ৰা’’তি চ.
কুস ইচ্চেতস্মা ধাতুতো ঈৰিভত্তিস্স চ্ছিআদেসো হোতি, ধাত্ৰন্তস্স লোপো চ. অক্কোচ্ছি মং, অক্কোসি ৰা. অক্কোসিস্সতি. অক্কোসিস্স ইচ্চাদি.
ৰহ ¶ পাপুণনে, ৰহতি, ৰহন্তি.
কম্মে অত্তনোপদে, যপ্পচ্চযে চ কতে –
‘‘যে’’তি ৰত্ততে.
হকারস্স ৰিপরিযযো হোতি যপ্পচ্চযে পরে, যপ্পচ্চযস্স চ লকারো হোতি ৰা. ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ৰাসদ্দো, তেন ‘‘গয্হতী’’তিআদীসু লত্তং ন হোতি, নিমিত্তভূতস্স যকারস্সেৰেতং লত্তং, ‘‘ৰচৰস’’ইচ্চাদিনা উত্তং. ৰুয্হতি, ৰুল্হতি, ৰুয্হন্তি. ৰহতু, ৰুয্হতু. ৰহেয্য, ৰুয্হেয্য. অৰহী, অৰুয্হিত্থ, অৰহিত্থ. অৰহিস্সতি, ৰুয্হিস্সতি. অৰহিস্স, অৰুয্হিস্স ইচ্চাদি.
জর ৰযোহানিম্হি.
৪৮২. জরমরানং জীরজীয্যমীয্যা ৰা.
জরমর ইচ্চেতেসং ধাতূনং জীরজীয্যমীয্যাদেসা হোন্তি ৰা, সরলোপাদি. জীরতি, জীরন্তি. জীয্যতি, জীয্যন্তি. ‘‘ক্ৰচা’’দিসুত্তেন একযকারস্স ক্ৰচি লোপো হোতি. জীযতি, জীযন্তি.
কম্মে জীরীযতি, জীরীযন্তি. জীযিয্যতি, জীযিয্যন্তি. জীরতু, জীয্যতু. জীরেয্য, জীয্যেয্য. অজীরী, জীরী, জীয্যী. জীরিস্সতি, জীয্যিস্সতি. অজীরিস্স, অজীয্যিস্স.
মর পাণচাগে, মীয্যাদেসো, মীয্যতি, মীয্যন্তি. মীযতি, মীযন্তি ৰা. মরতি, মরন্তি ইচ্চাদি.
দিস পেক্খণে.
৪৮৩. দিসস্স ¶ পস্স দিস্স দক্খা ৰা.
দিসইচ্চেতস্স ধাতুস্স পস্স দিস্স দক্খইচ্চেতে আদেসা হোন্তি ৰা. ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ৰাসদ্দো, তেন দিস্সাদেসো কম্মনি সব্বধাতুকে এৰ. পস্সতি, পস্সন্তি. দক্খতি, দক্খন্তি.
কম্মনি যকারলোপো, দিস্সতে, দিস্সন্তে. দিস্সতি, দিস্সন্তি. ৰিপস্সীযতি, দক্খীযতি. পস্সতু, দক্খতু, দিস্সতু. পস্সেয্য, দক্খেয্য, দিস্সেয্য.
হিয্যত্তনিযং ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা ধাতুইকারস্স অত্তং, অদ্দসা, অদ্দস. কম্মনি অদিস্স.
তথা অপস্সি, পস্সি, অপস্সিংসু, পস্সিংসু. অপস্সি, পস্সি, অপস্সিত্থ, পস্সিত্থ. অপস্সিং, পস্সিং, অপস্সিম্হ, পস্সিম্হ. অদ্দসি, দসি, অদ্দসংসু, দসংসু. কম্মনি অদিস্সংসু. অদ্দক্খি, অদ্দক্খিংসু.
পস্সিস্সতি, পস্সিস্সন্তি. ‘‘ভৰিস্সন্তিম্হি স্সস্স চা’’তি যোগৰিভাগেন স্সস্স লোপো, ইকারাগমো চ, দক্খিতি, দক্খিন্তি. লোপাভাৰে দক্খিস্সতি, দক্খিস্সন্তি. অপস্সিস্স, অদক্খিস্স ইচ্চাদি.
সদ ৰিসরণগত্যাৰসানেসু.
‘‘সব্বত্থা’’তি ৰত্ততে, মণ্ডূকগতিযা ‘‘ক্ৰচী’’তি চ.
সদইচ্চেতস্স ধাতুস্স সীদাদেসো হোতি সব্বত্থ ৰিভত্তিপ্পচ্চযেসু ক্ৰচি. সেসং নেয্যং. নিসীদতি, নিসীদন্তি. ভাৰে নিসজ্জতে, ইধ ক্ৰচাধিকারেন সীদা-দেসো ¶ ন ভৰতি. নিসীদতু. নিসীদে. নিসীদি. নিসীদিস্সতি. নিসীদিস্স ইচ্চাদি.
যজ দেৰপূজাসঙ্গতিকরণদানেসু. যজতি, যজন্তি.
কম্মনি ‘‘যম্হী’’তি ৰত্ততে.
যজইচ্চেতস্স ধাতুস্স আদিস্স যকারস্স ইকারাদেসো হোতি যপ্পচ্চযে পরে, সরলোপো. ইজ্জতে মযা বুদ্ধো. তথা যজতু, ইজ্জতং. যজে, ইজ্জেথ. যজি, ইজ্জিত্থ. যজিস্সতি, ইজ্জিস্সতে. যজিস্স, ইজ্জিস্সথ ইচ্চাদি.
ৰদ ৰিযত্তিযং ৰাচাযং, ত্যাদ্যুপ্পত্তি, অপ্পচ্চযো চ.
‘‘ৰা’’তি ৰত্ততে.
ৰদইচ্চেতস্স ধাতুস্স সব্বস্স ৰজ্জাদেসো হোতি ৰা সব্বাসু ৰিভত্তীসু. ৰিভত্যাধিকারত্তা চেত্থ সব্বাসূতি অত্থতো সিদ্ধং.
‘‘ৰা’’তি ৰত্ততে.
ভূৰাদিতো পরো অপ্পচ্চযো এত্তমাপজ্জতে, লোপঞ্চ ৰা. ৰিকরণকারিযৰিধিপ্পকরণতো চেত্থ অকারোতি অপ্পচ্চযো গয্হতি.
ভূৰাদিতো জুহোত্যাদি-তো চ অপ্পচ্চযো পরো;
লোপমাপজ্জতে নাঞ্ঞো, ৰৰত্থিতৰিভাসতোতি.
অপ্পচ্চযস্স একারো, সরলোপাদি, ৰজ্জেতি, ৰদেতি, ৰদতি, অন্তিম্হি –
৪৮৮. ক্ৰচি ¶ ধাতুৰিভত্তিপ্পচ্চযানং দীঘৰিপরীতাদেসলোপাগমা চ.
ইধ ধাত্ৰাধিকারে আখ্যাতে, কিতকে চ অৰিহিতলক্খণেসু পযোগেসু ক্ৰচি ধাতূনং, ত্যাদিৰিভত্তীনং, ধাতুৰিহিতপ্পচ্চযানঞ্চ দীঘতব্বিপরীতআদেসলোপাগমইচ্চেতানি কারিযানি জিনৰচনানুরূপতো ভৰন্তি. তত্থ –
নাম্হি রস্সো কিযাদীনং, সংযোগে চঞ্ঞধাতুনং;
আযূনং ৰা ৰিভত্তীনং, ম্হা, স্সান্তস্স চ রস্সতা.
গমিতো চ্ছস্স ঞ্ছো ৰাস্স, গমিস্সজ্জতনিম্হি গা;
উচাগমো ৰা ত্থম্হেসু, ধাতূনং যম্হি দীঘতা.
এয্যেয্যাসেয্যামেত্তঞ্চ, ৰা স্সেস্সেত্তঞ্চ পাপুণে;
ওকারা অত্তমিত্তঞ্চ, আত্থা পপ্পোন্তি ৰা ত্থথে.
তথা ব্রূতোতি অন্তীনং, অউ ৰাহ চ ধাতুযা;
পরোক্খায ৰিভত্তিম্হি, অনব্ভাসস্স দীঘতা.
সংযোগন্তো অকারেত্থ, ৰিভত্তিপ্পচ্চযাদি তু;
লোপ মাপজ্জতে নিচ্চ-মেকারোকারতো পরোতি.
একারতো পরস্স অন্তিঅকারস্স লোপো, ৰজ্জেন্তি, ৰদেন্তি, ৰদন্তি. ৰজ্জেসি, ৰদেসি, ৰদসি, ৰজ্জেথ, ৰদেথ, ৰদথ. ৰজ্জেমি, ৰজ্জামি, ৰদেমি, ৰদামি, ৰজ্জেম, ৰদেম, ৰজ্জাম, ৰদাম.
কম্মনি ৰজ্জীযতি, ৰজ্জীযন্তি. ৰজ্জতি, ৰজ্জন্তি. ৰদীযতি ৰা. ৰজ্জেতু, ৰদেতু, ৰদতু. ৰজ্জে, ৰজ্জেয্য, ৰদে, ৰদেয্য, ৰজ্জেয্যুং, ৰদেয্যুং. ৰজ্জেয্যাসি, ৰজ্জেসি, ৰদেয্যাসি. অৰদি, ৰদি, ৰদিংসু. ৰদিস্সতি, ৰদিস্সন্তি. অৰদিস্স ইচ্চাদি.
কমু ¶ পদৰিক্খেপে, অপ্পচ্চযে কতে ‘‘ক্ৰচাদিৰণ্ণানমেকস্সরানং দ্ৰেভাৰো’’তি দ্ৰিত্তং, কৰগ্গস্স চৰগ্গো.
অব্ভাসগ্গহণমন্তগ্গহণং, ৰাগ্গহণঞ্চ ৰত্ততে.
অব্ভাসন্তে নিগ্গহীতঞ্চাগমো হোতি ৰা. ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ৰাসদ্দো, তেন কমাদীনমেৰেতং. চঙ্কমতি, চঙ্কমন্তি ইচ্চাদি. কমতি, কমন্তি ইচ্চাদি.
চল কম্পনে, চঞ্চলতি, চলতি.
চল দলনে, দদ্দল্লতি.
ঝেচিন্তাযং, অপ্পচ্চযে ‘‘ও, সরে, এ’’তি চ অধিকিচ্চ ‘‘তে আৰাযা’’তি যোগৰিভাগেন অকারিতেপি একারস্স আযাদেসো, ঝাযতি, ঝাযন্তি ইচ্চাদি, ৰিসেসৰিধানং.
অৰুদ্ধিকভূৰাদিনযো.
তুদ ব্যথনে, ত্যাদ্যুপ্পত্তি অপ্পচ্চযো, ‘‘অঞ্ঞেসু চা’’তি এত্থানুৰত্তিত ৰাগ্গহণেন তুদাদীনং ৰুদ্ধিঅভাৰোৰ ৰিসেসো, তুদতি, তুদন্তি. তুদসি, তুদথ. তুদামি, তুদাম.
কম্মে ‘‘তস্স চৰগ্গ’’ইচ্চাদিনা সদকারস্স যপ্পচ্চযস্স জকারো দ্ৰিত্তং, তুজ্জতে, তুজ্জন্তে. তুজ্জতি, তুজ্জন্তি, তুজ্জরে ৰা. তথা তুদতু, তুদন্তু. তুদে, তুদেয্য, তুদেয্যুং. অতুদি, তুদিংসু. অতুদি, অতুদিত্থ. অতুদিং, অতুদিম্হ. অতুজ্জিত্থ, অতুজ্জি. তুদিস্সতি. অতুদিস্স ইচ্চাদি.
ৰিস পৰেসনে পপুব্বো, সো গামং পৰিসতি, পৰিসন্তি. পৰিসসি, পৰিসথ. পৰিসামি, পৰিসাম.
কম্মে ¶ পৰিসিয্যতে, পৰিসিয্যন্তে. পৰিসিয্যতি, পৰিসিয্যন্তি. পৰিস্সতে ৰা. তথা পৰিসতু, পৰিসন্তু. পৰিসেয্য. পাৰিসি, পৰিসি, পাৰেক্খি পথৰিং, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা অজ্জতনিম্হি ৰিসস্স ৰেক্খাদেসো চ. পাৰিসিংসু, পৰিসিংসু.
কম্মে পাৰিসীযিত্থ, পৰিসীযিত্থ, পাৰিসীযি, পৰিসীযি. পৰিসিস্সতি, পৰিসিস্সন্তি. পৰিসীযিস্সতে, পৰিসিস্সতে. পাৰিসিস্স. পাৰিসীযিস্স ইচ্চাদি.
নুদ খেপে, নুদতি, নুদন্তি.
দিস অতিসজ্জনে, উদ্দিসতি, উদ্দিসন্তি.
লিখ লেখনে, লিখতি, লিখন্তি.
ফুস সম্ফস্সে, ফুসতি, ফুসন্তি ইচ্চাদি.
তুদাদিনযো.
হূ, ভূ সত্তাযং, ত্যাদ্যুপ্পত্তি ‘‘ভূৰাদিতো অ’’ইতি অপ্পচ্চযো, ‘‘ৰা’’তি অধিকিচ্চ ‘‘লোপঞ্চেত্তমকারো’’তি ভূৰাদিতো পরস্স অপ্পচ্চযস্স লোপো, ‘‘অঞ্ঞেসু চা’’তি ৰুদ্ধি. সো হোতি, তে হোন্তি, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা পরসরস্স লোপো. হোসি, হোথ. হোমি, হোম. ভাৰে হূযতে.
তথা হোতু, হোন্তু. হোহি, অনকারপরত্তা হিলোপো ন ভৰতি, হোথ. হোমি, হোম. ভাৰে হূযতং.
সত্তমিযং সরলোপাদি, হেয্য, হেয্যুং. হেয্যাসি, হেয্যাথ. হেয্যামি, হেয্যাম. হেয্যং ৰা. ভাৰে হূযেথ.
হিয্যত্তনিযং ¶ অপ্পচ্চযলোপে ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা হূধাতুস্স ঊকারস্স উৰাদেসো. অহুৰা, অহুৰু, অহুৰূ. অহুৰ, অহুৰো, অহুৰত্থ. অহুৰং, অহুৰম্হ. অহুৰত্থ, অহুৰত্থুং. অহুৰসে, অহুৰৰ্হং. অহুৰিং, অহুৰম্হসে. ভাৰে অহূযত্থ.
অজ্জতনিম্হি ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা হূতো ঈৰিভত্তিস্স লোপো রস্সত্তং, সো অহু, লোপাভাৰে ‘‘করস্স কাসত্তমজ্জতনিম্হী’’তি এত্থ ‘‘সত্তমজ্জতনিম্হী’’তি যোগৰিভাগেন সাগমো, ৰুদ্ধি, অহোসি, অহেসুং, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা ওকারস্সেকারো. অহৰুং ৰা. অহোসি, অহোসিত্থ. অহোসিং, অহুং, পরসরস্স লোপো, রস্সত্তঞ্চ, অহোসিম্হ, অহুম্হ, রস্সত্তং. ভাৰে অহূযিত্থ.
‘‘হি লোপং ৰা’’তি ইতো ‘‘লোপো, ৰা’’তি চ ৰত্ততে.
৪৯০. হোতিস্সরে’হোহে ভৰিস্সন্তিম্হি স্সস্স চ.
হূইচ্চেতস্স ধাতুস্স সরো এহ ওহ এত্তমাপজ্জতে ভৰিস্সন্তিম্হি ৰিভত্তিম্হি, স্সস্স চ লোপো হোতি ৰা. ইকারাগমো, সরলোপাদি.
হেহিতি, হেহিন্তি. হেহিসি, হেহিথ. হেহামি, হেহাম. লোপাভাৰে – হেহিস্সতি, হেহিস্সন্তি. হেহিস্সসি, হেহিস্সথ. হেহিস্সামি, হেহিস্সাম. ওহাদেসে – হোহিতি, হোহিন্তি. হোহিসি, হোহিথ. হোহামি, হোহাম. তথা হোহিস্সতি, হোহিস্সন্তি. হোহিস্সসি, হোহিস্সথ. হোহিস্সামি, হোহিস্সাম. একারাদেসে – হেতি, হেন্তি. হেসি, হেথ. হেমি ¶ , হেম. হেস্সতি, হেস্সন্তি. হেস্সসি, হেস্সথ. হেস্সামি, হেস্সাম. ভাৰে হূযিস্সতে.
কালাতিপত্তিযং অহৰিস্স, অহৰিস্সংসু. অহুযিস্সথ ইচ্চাদি.
হূ, ভূ সত্তাযং, ভূ ইতীধ অনুপুব্বো, ত্যাদ্যুপ্পত্তি অপ্পচ্চযস্স লোপৰুদ্ধিযো, অনুভোতি, অনুভোন্তি. অনুভোসি, অনুভোথ. অনুভোমি, অনুভোম.
কম্মে অনুভূযতি, অনুভূযন্তি. তথা অনুভোতু, অনুভোন্তু. অনুভোহি, অনুভোথ. অনুভোমি, অনুভোম. অনুভূযতু, অনুভূযন্তু. অনুভৰে, অনুভৰেয্য. অনুভূযেয্য. অনুভোসি, অনুভৰি. অনুভোস্সতি, অনুভোস্সন্তি. অনুভোস্সসি, অনুভোস্সথ. অনুভোস্সামি, অনুভোস্সাম. অনুভৰিস্সতি ৰা. অনুভোস্স, অনুভৰিস্স ৰা ইচ্চাদি.
সী সযে অপ্পচ্চযলোপো, ৰুদ্ধি চ, সেতি, সেন্তি. সেসি, সেথ. সেমি, সেম. সেতে, সেন্তে ইচ্চাদি.
অপ্পচ্চযলোপাভাৰে –
‘‘সরে’’তি ৰত্ততে, ধাতুগ্গহণঞ্চ.
একারস্স ধাত্ৰন্তস্স সরে পরে অযাদেসো হোতি, সরলোপাদি. সযতি, সযন্তি. সযসি, সযথ. সযামি, সযাম.
কম্মে ¶ অতিপুব্বো, ‘‘ক্ৰচি ধাত্ৰা’’দিনা যম্হি রস্সসরস্স ধাত্ৰন্তস্স দীঘো, অতিসীযতে, অতিসীযন্তে. অতিসীযতি, অতিসীযন্তি. ভাৰে সীযতে.
তথা সেতু, সেন্তু. সেহি, সেথ. সেমি, সেম. সযতু, সযন্তু. সয, সযাহি, সযথ. সযামি, সযাম. সযতং, সযন্তং. সযস্সু, সযৰ্হো. সযে, সযামসে. অতিসীযতং, অতিসীযন্তং. অতিসীযতু, অতিসীযন্তু. ভাৰে সীযতং.
সযে, সযেয্য, সযেয্যুং. অতিসীযেয্য. ভাৰে সীযেথ.
অসযি, সযি, অসযিংসু, সযিংসু, অসযুং. সাগমে অতিসেসি, অতিসেসুং. কম্মে অচ্চসীযিত্থ, অচ্চসীযি, অতিসীযি. ভাৰে সীযিত্থ.
সযিস্সতি, সযিস্সন্তি. ইকারাগমাভাৰে সেস্সতি, সেস্সন্তি. কম্মে অতিসীযিস্সথ, অতিসীযিস্সতি. ভাৰে সীযিস্সতে.
অসযিস্সা, অসযিস্সংসু. কম্মে অচ্চসীযিস্সথ ইচ্চাদি.
নী পাপুণনে, দ্ৰিকম্মকোযং, অজং গামং নেতি, নেন্তি. নেসি, নেথ. নেমি, নেম. লোপাভাৰে নযতি, নযন্তি ইচ্চাদি. কম্মে নীযতে গামং অজো দেৰদত্তেন, নীযরে, নীযন্তে. নীযতি, নীযন্তি.
তথা নেতু, নযতু. নীযতং, নীযন্তং. নযে, নযেয্য. নীযেথ, নীযেয্য. অনযি, নযি, অনযিংসু, নযিংসু. ৰিনেসি, ৰিনেসুং. অনীযিত্থ, নীযিত্থ. নযিস্সতি ¶ , নেস্সতি. নযিস্সতে, নীযিস্সতে, নীযিস্সতি. অনযিস্স, অনীযিস্স ইচ্চাদি.
ঠা গতিনিৰত্তিম্হি, ‘‘ৰা’’তি ৰত্ততে.
ঠাইচ্চেতস্স ধাতুস্স তিট্ঠাদেসো হোতি ৰা. ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ৰাসদ্দো, অপ্পচ্চযলোপো. তিট্ঠতি, তিট্ঠন্তি. ঠাতি, ঠন্তি. লোপাভাৰে ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা ঠাতো হকারাগমো চ রস্সত্তং, সংপুব্বো সণ্ঠহতি, সণ্ঠহন্তি. এত্তে অধিট্ঠেতি, অধিট্ঠেন্তি.
কম্মে –
৪৯৩. যম্হি দাধা মা ঠা হা পা মহ মথাদীনমী.
ভাৰকম্মৰিসযে যম্হি পচ্চযে পরে দা ধা মা ঠা হাপা মহ মথ ইচ্চেৰমাদীনং ধাতূনং অন্তো ঈকারমাপজ্জতে, নিচ্চত্থোযমারম্ভো. উপট্ঠীযতি, উপট্ঠীযন্তি. হকারাগমে রস্সত্তং, ঈকারাগমো চ, পতিট্ঠহীযতি, পতিট্ঠহীযন্তি. ভাৰে ঠীযতে.
তথা তিট্ঠতু, তিট্ঠন্তু. ঠাতু, ঠন্তু. সণ্ঠহতু, সণ্ঠহন্তু. তিট্ঠে, তিট্ঠেয্য. সণ্ঠে, সণ্ঠেয্য, সণ্ঠেয্যুং. সণ্ঠহে, সণ্ঠহেয্যুং. অট্ঠাসি, অট্ঠংসু. সণ্ঠহি, সণ্ঠহিংসু. পকিট্ঠিস্সতি, পতিট্ঠিস্সন্তি. ঠস্সতি, ঠস্সন্তি. পতিট্ঠহিস্সতি, পতিট্ঠহিস্সন্তি. পতিট্ঠিস্স, পতিট্ঠিস্সংসু. পতিট্ঠহিস্স, পতিট্ঠহিস্সংসু ইচ্চাদি.
পা পানে, ‘‘ৰা’’তি ৰত্ততে.
৪৯৪. পা ¶ পিবো.
পাইচ্চেতস্স ধাতুস্স পিবাদেসো হোতি ৰা. ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ৰাসদ্দো.
পিবতি. পিবতু. পিবেয্য. ‘‘ক্ৰচি ধাত্ৰা’’দিনা বকারস্স ৰকারো, পিৰতি, পিৰন্তি. পাতি, পান্তি, পন্তি ৰা. পীযতে, পীযন্তে. পীযতি, পীযন্তি. পিৰতু. পিৰেয্য. অপাযি, পিৰি. পিৰিস্সতি. অপিৰিস্স ইচ্চাদি.
অস ভুৰি, ৰিভত্তুপ্পত্তি, অপ্পচ্চযলোপো, অস ইতীধ –
‘‘অসস্মা, অন্তলোপো’’তি চ ৰত্ততে.
অসইচ্চেতস্মা ধাতুম্হা পরস্স তিস্স ৰিভত্তিস্স ত্থিত্তং হোতি, ধাত্ৰন্তস্স লোপো চ. অত্থি.
‘‘ৰা’’তি ৰত্ততে.
সব্বত্থ ৰিভত্তিপ্পচ্চযেসু চ অসইচ্চেতায ধাতুযা আদিস্স লোপো হোতি ৰা, ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ৰাসদ্দো. সন্তি.
‘‘অসস্মা, অন্তলোপো’’তি চ অধিকারো.
অসধাতুস্স অন্তলোপো হোতি সিম্হি ৰিভত্তিম্হি চ. ত্ৰং অসি.
৪৯৮. থস্স ¶ ত্থত্তং.
অসইচ্চেতায ধাতুযা পরস্স থস্স ৰিভত্তিস্স ত্থত্তং হোতি, ধাত্ৰন্তস্স লোপো চ. তুম্হে অত্থ.
‘‘ৰা’’তি ৰত্ততে.
৪৯৯. অসস্মা মিমানং ম্হিম্হান্তলোপো চ.
অসইচ্চেতায ধাতুযা পরাসং মি মইচ্চেতাসং ৰিভত্তীনং ম্হিম্হইচ্চেতে আদেসা হোন্তি ৰা, ধাত্ৰন্তস্স লোপো চ. অম্হি, অম্হ. অস্মি, অস্ম.
অসইচ্চেতায ধাতুযা পরস্স তুস্স ৰিভত্তিস্স ত্থুত্তং হোতি, ধাত্ৰন্তস্স লোপো চ. অত্থু. অসস্সাদিলোপো চ, সন্তু. আহি, অত্থ. অস্মি, অস্ম.
সত্তমিযং অসস্সাদিলোপো, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা অসতো এয্যএয্যুং ৰিভত্তীনং ইযাইযুঞ্চ হোন্তি. সিযা, সিযুং.
লোপাভাৰে ‘‘ক্ৰচি ধাত্ৰা’’দিনা অসতো এয্যাদীনং সধাত্ৰন্তানং স্স স্সু স্স স্সথ স্সং স্সামআদেসা হোন্তি.
এৰমস্স ৰচনীযো, অস্সু. অস্স, অস্সথ. অস্সং, অস্সাম.
অজ্জতনিযং অকারাগমো, দীঘো চ, আসি, আসিংসু, আসুং. আসি, আসিত্থ. আসিং, আসিম্হ.
‘‘ৰা ¶ , অসস্সা’’তি চ ৰত্ততে.
অসস্সেৰ ধাতুস্স ভূআদেসো হোতি ৰা অসব্বধাতুকে. ভৰিস্সতি, ভৰিস্সন্তি. অভৰিস্স, অভৰিস্সংসু.
ৰাতি কিমত্থং? আসুং.
ব্রূ ৰিযত্তিযং ৰাচাযং, ত্যাদ্যুপ্পত্তি, অপ্পচ্চযলোপো চ.
‘‘ক্ৰচী’’তি ৰত্ততে.
ব্রূইচ্চেতায ধাতুযা পরো ঈকারাগমো হোতি তিম্হি ৰিভত্তিম্হি ক্ৰচি, ৰুদ্ধিঅৰাদেসা, সরলোপাদি. ব্রৰীতি, ব্রূতি, ‘‘অঞ্ঞেসু চা’’তি সুত্তানুৰত্তিতৰাগ্গহণেন ব্রূধাতুস্স ব্যঞ্জনে ৰুদ্ধি ন হোতি, বহুৰচনে ‘‘ঝলানমিযুৰা সরে ৰা’’তি ঊকারস্স সরে উৰাদেসো, ব্রুৰন্তি. ‘‘ক্ৰচি ধাত্ৰা’’দিনা ব্রূতো তিঅন্তীনং ৰা অ উ আদেসা ব্রূস্স আহাদেসো চ.
আহ, আহু. ব্রূসি, ব্রূথ. ব্রূমি, ব্রূম. ব্রূতে, ব্রুৰন্তে. ব্রূসে, ব্রুৰৰ্হে. ব্রুৰে, ব্রূম্হে. ব্রূতু, ব্রুৰন্তু. ব্রূহি, ব্রূথ. ব্রূমি, ব্রূম. ব্রূতং, ব্রুৰন্তং. ব্রুৰে, ব্রুৰেয্য, ব্রুৰেয্যুং. ব্রুৰেয্যাসি, ব্রুৰেয্যাথ. ব্রুৰেয্যামি, ব্রুৰেয্যাম. ব্রুৰেথ, ব্রুৰেরং. অব্রুৰা, অব্রুৰূ.
পরোক্খাযং ¶ ‘‘ব্রূভূনমাহভূৰা পরোক্খায’’ন্তি ব্রূধাতুস্স আহআদেসো, সরলোপাদি, সুপিনে কির মাহ, তেনাহু পোরাণা, আহংসু ৰা ইচ্চাদি.
অজ্জতনিযং অব্রৰি, অব্রুৰি, অব্রৰুং. ব্রৰিস্সতি. অব্রৰিস্স ইচ্চাদি.
হন হিংসাগতীসু, তিম্হি ক্ৰচি অপ্পচ্চযলোপো, হন্তি, হনতি, হনন্তি. হনসি, হনথ. হনামি, হনাম.
কম্মে ‘‘তস্স চৰগ্গ’’ইচ্চাদিনা ঞত্তং, দ্ৰিত্তঞ্চ, হঞ্ঞতে, হঞ্ঞন্তে, হঞ্ঞরে. হঞ্ঞতি, হঞ্ঞন্তি. হনতু, হনন্তু. হনেয্য.
‘‘হনস্সা’’তি ৰত্ততে.
হনইচ্চেতস্স ধাতুস্স ৰধাদেসো হোতি ৰা সব্বত্থ ৰিভত্তিপ্পচ্চযেসু, ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ৰাসদ্দো. ৰধেতি. ৰধীযতি. ৰধেতু. ৰধীযতু. ৰধেয্য. অৰধি, অৰধিংসু. অহনি, অহনিংসু. ৰধিস্সতি, হনিস্সতি. খাদেসে পটিহঙ্খামি, পটিহনিস্সামি. অৰধিস্স, অহনিস্স ইচ্চাদি.
হূৰাদিনযো.
হু দানাদনহব্যপ্পদানেসু, ত্যাদ্যুপ্পত্তি, অপ্পচ্চযো চ, ‘‘ক্ৰচাদিৰণ্ণানমেকস্সরানং দ্ৰেভাৰো’’তি দ্ৰিত্তং, ‘‘পুব্বোব্ভাসো’’তি অব্ভাসসঞ্ঞা.
‘‘অব্ভাসে’’তি ৰত্ততে.
৫০৪. হস্স ¶ জো.
হকারস্স অব্ভাসে ৰত্তমানস্স জো হোতি. ‘‘লোপঞ্চেত্ত মকারো’’তি অপ্পচ্চযলোপো, ৰুদ্ধি. জুহোতি.
লোপাভাৰে ‘‘ঝলানং, সরে’’তি চ ৰত্তমানে –
ঝলসঞ্ঞানং ইৰণ্ণুৰণ্ণানং যকারৰকারাদেসা হোন্তি সরে পরেতি অপদন্তস্স উকারস্স ৰকারো.
জুহ্ৰতি, জুহোতি, জুহ্ৰন্তি, জুহোন্তি. জুহ্ৰসি, জুহোসি, জুহ্ৰথ, জুহোথ. জুহ্ৰামি, জুহোমি, জুহ্ৰাম, জুহোম.
কম্মে ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা দীঘো, হূযতে, হূযন্তে. হূযতি, হূযন্তি.
তথা জুহোতু, জুহোন্তু, জুহ্ৰন্তু ৰা. জুহে, জুহেয্য, জুহেয্যুং. অজুহৰি, অজুহৰুং. অজুহোসি, অজুহোসুং. অহূযিত্থ অগ্গি. জুহিস্সতি, জুহিস্সন্তি. জুহোস্সতি, জুহোস্সন্তি ৰা. অজুহিস্স, অজুহিস্সংসু ইচ্চাদি.
হা চাগে, পুরে ৰিয দ্ৰেভাৰজাদেস অপ্পচ্চযলোপা.
‘‘অব্ভাসে’’তি ৰত্ততে.
অব্ভাসে ৰত্তমানস্স সরস্স রস্সো হোতি.
জহাতি, জহন্তি. জহাসি, জহাথ. জহামি, জহাম.
কম্মে ¶ ‘‘যম্হি দাধামাঠাহাপামহমথাদীনমী’’তি ধাত্ৰন্তস্স ঈকারো. হীযতে, হীযন্তে, হীযরে. হীযতি, হীযন্তি.
তথা জহাতু, জহন্তু. জহে, জহেয্য, জহেয্যুং. হীযেথ, হীযেয্য. অজহাসি, অজহিংসু, অজহাসুং. পজহি, পজহিংসু, পজহংসু, পজহুং. কম্মে পজহীযিত্থ, পজহীযি. পজহিস্সতি, পজহিস্সন্তি. হীযিস্সতি, হীযিস্সন্তি. পজহিস্স, পজহিস্সংসু ইচ্চাদি.
দা দানে, ত্যাদ্যুপ্পত্তি, দ্ৰেভাৰরস্সত্তানি, অপ্পচ্চযস্স লোপো, দদাতি, দদন্তি. দদাসি, দদাথ. দদামি, দদাম.
দ্ৰিত্তাভাৰে মণ্ডূকগতিযা ‘‘ৰা’’তি ৰত্ততে.
দাইচ্চেতস্স ধাতুস্স সব্বস্স দজ্জাদেসো হোতি ৰা, ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ৰাসদ্দো, অপ্পচ্চযলোপো. দজ্জতি, দজ্জন্তি. দজ্জসি, দজ্জথ. দজ্জামি, দজ্জাম. দজ্জাদেসাভাৰে ‘‘লোপঞ্চেত্তমকারো’’তি অপ্পচ্চযস্স একারো, দানং দেতি, দেন্তি. দেসি, দেথ.
‘‘ৰা’’তি ৰত্ততে.
দাইচ্চেতস্স ধাতুস্স অন্তস্স অং হোতি ৰা মিমইচ্চেতেসু পরেসু, নিগ্গহীতস্স ৰগ্গন্তত্তং. দম্মি, দম্ম. দেমি, দেম.
কম্মে ‘‘যম্হি দাধা’’ইচ্চাদিনা ঈকারো, দীযতে, দীযন্তে. দীযতি, দীযন্তি. দীয্যতে, দীয্যন্তে. দীয্যতি, দীয্যন্তি ৰা ইচ্চাদি.
দদাতু ¶ , দদন্তু. দদাহি, দদাথ. দদামি, দদাম. দদতং, দদন্তং. দদস্সু, দদৰ্হো. দদে, দদামসে. দজ্জতু, দজ্জন্তু ইচ্চাদি. দেতু, দেন্তু. দেহি, দেথ. দেমি, দেম. কম্মে দীযতং, দীযন্তং. দীযতু, দীযন্তু.
সত্তমিযং দদে, দদেয্য, দদেয্যুং. দদেয্যাসি, দদেয্যাথ. দদেয্যামি, দদেয্যাম. দদেথ, দদেরং. দদেথো, দদেয্যাৰ্হো. দদেয্যং, দদেয্যাম্হে. দজ্জে, দজ্জেয্য.
‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা এয্যস্সাত্তঞ্চ, দজ্জা, দজ্জুং, দজ্জেয্যুং. দজ্জেয্যাসি, দজ্জেয্যাথ. দজ্জং, এয্যামিস্স অমাদেসো চ, দজ্জেয্যামি, দজ্জেয্যাম. দ্ৰিত্তাভাৰে দেয্য, দেয্যুং. দেয্যাসি, দেয্যাথ. দীযেথ, দীযেয্য.
হিয্যত্তনিযং অদদা, অদদূ. অদদো, অদদত্থ. অদদং, অদদম্হ. অদদত্থ, অদদম্হসে. কম্মে অদীযিত্থ.
অজ্জতনিম্হি অদদি, অদদিংসু, অদদুং. অদজ্জি, অদজ্জিংসু. অদাসি, অদংসু. অদাসি, অদো, অদিত্থ. অদাসিং, অদাসিম্হ, অদম্হ. অদাদানং পুরিন্দদো. কম্মে অদীযিত্থ, অদীয্যি.
ভৰিস্সন্তিযং ইকারাগমো, সরলোপাদি, দদিস্সতি, দদিস্সন্তি. দজ্জিস্সতি, দজ্জিস্সন্তি. রস্সত্তং, দস্সতি, দস্সন্তি. দস্সসি, দস্সথ. দস্সামি, দস্সাম. দস্সতে. দীযিস্সতে, দীযিস্সতি.
কালাতিপত্তিযং অদদিস্স, অদজ্জিস্স, অদজ্জিস্সা, অদস্স, অদস্সা, অদস্সংসু. অদীযিস্সথ, অদীযিস্স ইচ্চাদি.
ধা ¶ ধারণে, পুরে ৰিয ৰিভত্তুপ্পত্তি, দ্ৰিত্তরস্সত্তানি, অপ্পচ্চযলোপো চ, ‘‘দুতিযচতুত্থানং পঠমততিযা’’তি ধকারস্স দকারো, দধাতি, দধন্তি. অপিপুব্বো তস্স ‘‘তেসু ৰুদ্ধী’’তিআদিনা অকারলোপো, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা ধকারস্স হকারো, রস্সত্তঞ্চ, দ্ৰারং পিদহতি, পিদহন্তি. দ্ৰেভাৰাভাৰে নিধিং নিধেতি, নিধেন্তি.
কম্মে ধীযতে, ধীযতি, পিধীযতে, পিধীযতি.
তথা দধাতু, পিদহতু, নিধেতু, নিধেন্তু. দধে, দধেয্য, পিদহে, পিদহেয্য, নিধে, নিধেয্য. দধাসি, পিদহি. ধস্সতি, পিদহিস্সতি, পরিদহেস্সতি. অধস্স, পিদহিস্স ইচ্চাদি.
জুহোত্যাদিনযো.
অৰুদ্ধিকা তুদাদী চ, হূৰাদি চ তথাপরো;
জুহোত্যাদি চতুদ্ধেৰং, ঞেয্যা ভূৰাদযো ইধ.
ভূৰাদিগণো.
রুধাদিগণ
রুধ আৰরণে, পুরে ৰিয ধাতুসঞ্ঞাদিম্হি কতে ৰিভত্তুপ্পত্তি.
‘‘অ’’ইতি ৰত্ততে.
৫০৯. রুধাদিতো নিগ্গহীতপুব্বঞ্চ.
চতুপ্পদমিদং. রুধইচ্চেৰমাদিতো ধাতুগণতো অপ্পচ্চযো হোতি কত্তরি ৰিভত্তিপ্পচ্চযেসু, নিগ্গহীতঞ্চ ততো পুব্বং ¶ হুত্ৰা আগমো হোতি, তঞ্চ নিগ্গহীতং পকতিযা সরানুগতত্তা ধাতুস্সরতো পরং হোতি. চসদ্দেন ইঈএওপচ্চযা চ, নিগ্গহীতস্স ৰগ্গন্তত্তং. ইধ সংযোগন্তত্তা ন ৰুদ্ধি হোতি, তদাগমস্স তগ্গহণেন গহণতো.
সো মগ্গং রুন্ধতি, রুন্ধন্তি. রুন্ধসি, রুন্ধথ. রুন্ধামি, রুন্ধাম. রুন্ধতে, রুন্ধন্তে ইচ্চাদি, ইকারাদিপ্পচ্চযেসু পন রুন্ধিতি, রুন্ধীতি, রুন্ধেতি, রুন্ধোতীতিপি হোতি.
কম্মে নিপুব্বো যপ্পচ্চযস্স ‘‘তস্স চৰগ্গ’’ইচ্চাদিনা সধাত্ৰন্তস্স ঝকারে কতে ‘‘ৰগ্গে ঘোসা’’তিআদিনা দ্ৰিত্তং, মগ্গো নিরুজ্ঝতে তেন, নিরুজ্ঝন্তে. পরস্সপদত্তে নিরুজ্ঝতি, নিরুজ্ঝন্তি. নিরুজ্ঝসি, নিরুজ্ঝথ. নিরুজ্ঝামি, নিরুজ্ঝাম.
রুন্ধতু, রুন্ধন্তু. রুন্ধাহি, রুন্ধথ. রুন্ধামি, রুন্ধাম. রুন্ধতং, রুন্ধন্তং. রুন্ধস্সু, রুন্ধৰ্হো. রুন্ধে, রুন্ধামসে. নিরুজ্ঝতং, নিরুজ্ঝন্তং. নিরুজ্ঝতু, নিরুজ্ঝন্তু. রুন্ধে, রুন্ধেয্য, রুন্ধেয্যুং. রুন্ধেথ, রুন্ধেরং. নিরুজ্ঝেথ, নিরুজ্ঝেয্য ইচ্চাদি. রুন্ধি, রুন্ধিংসু. অরুন্ধি, নিরুজ্ঝিত্থ. নিরুজ্ঝি, নিরুজ্ঝিংসু. রুন্ধিস্সতি, রুন্ধিস্সন্তি. নিরুজ্ঝিস্সতে, নিরুজ্ঝিস্সন্তে. নিরুজ্ঝিস্সতি, নিরুজ্ঝিস্সন্তি. অরুন্ধিস্স, অরুন্ধিস্সংসু. নিরুজ্ঝিস্সথ, নিরুজ্ঝিস্স ইচ্চাদি.
ছিদি দ্ৰিধাকরণে, ছিন্দতি, ছিন্দন্তি. কম্মে ছিজ্জতে, ছিজ্জন্তে. ছিজ্জতি, ছিজ্জন্তি. তথা ছিন্দতু, ছিন্দন্তু. ছিজ্জতু, ছিজ্জন্তু. ছিন্দে, ছিন্দেয্য. ছিজ্জেয্য. অছিন্দি, ছিন্দি, ছিন্দিংসু. অছিজ্জিত্থ, ছিজ্জি. ছিন্দিস্সতি, ছিন্দিস্সন্তি. স্সস্স ছাদেসে – ছেচ্ছতি, ছেচ্ছন্তি. ছেচ্ছিতি ৰা. কম্মে ছিজ্জিস্সতে, ছিজ্জিস্সন্তে. ছিজ্জিস্সতি, ছিজ্জিস্সন্তি. অছিন্দিস্স. অছিজ্জিস্স ইচ্চাদি.
ভিদি ¶ ৰিদারণে, ভিন্দতি, ভিন্দন্তি ইচ্চাদি.
যুজ যোগে, যুঞ্জতি, যুঞ্জন্তি. যুজ্জতে, যুজ্জন্তে. যুজ্জতি, যুজ্জন্তি. যুঞ্জতু. যুজ্জতং. যুঞ্জে. যুজ্জেথ. অযুঞ্জি, অযুঞ্জিংসু. অযুজ্জিত্থ, অযুজ্জি. যুঞ্জিস্সতি, যুঞ্জিস্সন্তি. যুজ্জিস্সতে, যুজ্জিস্সন্তে. যুজ্জিস্সতি, যুজ্জিস্সন্তি. অযুঞ্জিস্স. অযুজ্জিস্সথ, অযুজ্জিস্স ইচ্চাদি.
ভুজ পালনব্যৰহরণেসু, ভুঞ্জতি, ভুঞ্জন্তি ইচ্চাদি.
ভৰিস্সন্তিযং ‘‘করস্স সপ্পচ্চযস্স কাহো’’তি সুত্তে সপ্পচ্চযগ্গহণেন ভুজতো স্সস্স খাদেসো, ‘‘কো খে চা’’তি ধাত্ৰন্তস্স ককারো, ৰুদ্ধি, ভোক্খতি, ভোক্খন্তি. ভোক্খসি, ভোক্খথ. ভোক্খামি, ভোক্খাম. খাদেসাভাৰে ভুঞ্জিস্সতি, ভুঞ্জিস্সন্তি ইচ্চাদি.
মুচ মোচনে, মুঞ্চতি, মুঞ্চন্তি. মুচ্চতে, মুচ্চন্তে. মুঞ্চতু, মুঞ্চন্তু. মুচ্চতং, মুচ্চন্তং. মুঞ্চে, মুঞ্চেয্য, মুঞ্চেয্যুং. মুচ্চেথ, মুচ্চেরং. অমুঞ্চি, অমুঞ্চিংসু. অমুচ্চিত্থ. মোক্খতি, মোক্খন্তি. মুঞ্চিস্সতি, মুঞ্চিস্সন্তি. মুচ্চিস্সতে, মুচ্চিস্সন্তে. অমুঞ্চিস্স, অমুচ্চিস্সথ ইচ্চাদি.
রুধাদিগণো.
দিৰাদিগণ
দিৰু কীল়াৰিজিগীসাব্যৰহারজুতিথুতিকন্তিগতীসু. পুরে ৰিয ধাত্ৰন্তলোপৰিভত্তুপ্পত্তিযো.
৫১০. দিৰাদিতো ¶ যো.
দিৰাদিতো ধাতুগণতো যপ্পচ্চযো হোতি কত্তরি ৰিহিতেসু ৰিভত্তিপ্পচ্চযেসু.
‘‘যগ্গহণং, চৰগ্গ যকার ৰকারত্তং সধাত্ৰন্তস্স, পুব্বরূপ’’ন্তি চ ৰত্ততে.
যথা ভাৰকম্মেসু যপ্পচ্চযস্সাদেসো হোতি, তথা কত্তরিপি যপ্পচ্চযস্স সধাত্ৰন্তস্স চৰগ্গ যকারৰকারাদেসো, পুব্বরূপঞ্চ কাতব্বানীতি ধাত্ৰন্তস্স ৰকারত্তা সহ তেন যকারস্স ৰকারে কতে দ্ৰিভাৰো, ‘‘দো ধস্স চা’’তি এত্থ চগ্গহণেন ‘‘বো ৰস্সা’’তি ৰুত্তত্তা ৰকারদ্ৰযস্স বকারদ্ৰযং, দিব্বতি, দিব্বন্তি. দিব্বসি, দিব্বথ. দিব্বামি, দিব্বাম.
কম্মে দিব্বতে, দিব্বন্তে. দিব্বতি, দিব্বন্তি. দিব্বতু. দিব্বতং. দিব্বে. দিব্বেথ. অদিব্বি. অদিব্বিত্থ. দিব্বিস্সতি. দিব্বিস্সতে. অদিব্বিস্স ইচ্চাদি.
সিৰু তন্তসন্তানে, সিব্বতি, সিব্বন্তি. সিব্বতু. সিব্বেয্য. অসিব্বি, সিব্বি. সিব্বিস্সতি. অসিব্বিস্স ইচ্চাদি.
পদ গতিম্হি, উপুব্বো দ্ৰিত্তং, ‘‘তথা কত্তরি চা’’তি সধাত্ৰন্তস্স যকারস্স জকারো, দ্ৰিত্তঞ্চ.
উপ্পজ্জতি, উপ্পজ্জন্তি. উপ্পজ্জতে, উপ্পজ্জন্তে, উপ্পজ্জরে.
কম্মে পটিপজ্জতে, পটিপজ্জন্তে. পটিপজ্জতি, পটিপজ্জন্তি. ভাৰে উপ্পজ্জতে তযা.
তথা ¶ উপ্পজ্জতু. উপ্পজ্জেয্য. উদপজ্জা. উদপজ্জথ. উদপাদি, উপ্পজ্জী. উপ্পজ্জিত্থ. উপ্পজ্জিস্সতি. উপ্পজ্জিস্স, উপ্পজ্জিস্সা ইচ্চাদি.
বুধ অৰগমনে, যপ্পচ্চযপরত্তা ন ৰুদ্ধি, ঝকারাদেসোৰ ৰিসেসো, ধম্মং বুজ্ঝতি, বুজ্ঝন্তি. বুজ্ঝতে, বুজ্ঝন্তে, বুজ্ঝরে ৰা.
কম্মে বুজ্ঝতে মযা ধম্মো, বুজ্ঝন্তে. বুজ্ঝতি, বুজ্ঝন্তি. বুজ্ঝতু. বুজ্ঝেয্য. অবুজ্ঝি. অবুজ্ঝিত্থ. বুজ্ঝিস্সতি. অবুজ্ঝিস্স.
যুধ সম্পহারে, যুজ্ঝতি, যুজ্ঝন্তি.
কুধ কোপে, কুজ্ঝতি, কুজ্ঝন্তি.
ৰিধ তাল়নে, ৰিজ্ঝতি, ৰিজ্ঝন্তি ইচ্চাদি.
নহ বন্ধনে, ‘‘হ ৰিপরিযযো’’তি যোগৰিভাগেন ৰিপরিযযো. সন্নয্হতি, সন্নয্হন্তি ইচ্চাদি.
মন ঞাণে, ঞাদেসোৰ ৰিসেসো, মঞ্ঞতি, মঞ্ঞন্তি ইচ্চাদি.
দা আদানে, সংআপুব্বো ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা যম্হি ধাত্ৰন্তস্স ইকারো, সীলং সমাদিযতি, সমাদিযন্তি ইচ্চাদি.
তুস পীতিম্হি, যপ্পচ্চযস্স পুব্বরূপত্তং, তুস্সতি, তুস্সন্তি ইচ্চাদি.
তথা সমু উপসমে, সম্মতি, সম্মন্তি.
কুপ কোপে, কুপ্পতি, কুপ্পন্তি.
জনজননে, ‘‘জনাদীনমা তিম্হি চা’’তি এত্থ ‘‘জনাদীনমা’’তি যোগৰিভাগেন যম্হি ধাত্ৰন্তস্স আকারো. জাযতি, জাযন্তি. জাযতে, জাযন্তে.
কম্মে ¶ জনীযতি, জনীযন্তি. জাযতু. জাযেয্য. অজাযি, অজনি. জাযিস্সতি, জনিস্সতি. অজাযিস্স, অজনিস্স ইচ্চাদি.
দিৰাদিগণো.
স্ৰাদিগণ
সু সৰণে, পুরে ৰিয ৰিভত্তুপ্পত্তি.
সুইচ্চেৰমাদিতো ধাতুগণতো ণু ণাউণাইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি কত্তরি ৰিহিতেসু ৰিভত্তিপ্পচ্চযেসু. ‘‘অঞ্ঞেসু চা’’তি এত্থ চগ্গহণেন ণুপ্পচ্চযস্স ৰুদ্ধি. তত্থেৰানুৰত্তিতৰাগ্গহণেন স্ৰাদীনং ণুণাদীসু ন ৰুদ্ধি.
ধম্মং সুণোতি, সরলোপাদি, সুণন্তি. সুণোসি, সুণোথ. সুণোমি, সুণোম. ণাপচ্চযে সুণাতি, সুণন্তি. সুণাসি, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা রস্সত্তং, সুণসি, সুণাথ, সুণথ. সুণামি, সুণাম.
কম্মে যপ্পচ্চযে ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা দীঘো, সূযতে, সূযন্তে. সূযতি, সূযন্তি. দ্ৰিত্তে রস্সত্তং, সুয্যতি, সুয্যন্তি. সূয্যতি, সূয্যন্তি ৰা.
সুণোতু, সুণন্তু. সুণোহি, সুণোথ. সুণোমি, সুণোম. সুণাতু, সুণন্তু. সুণ, সুণাহি, সুণাথ. সুণামি, সুণাম. সুণতং, সুণন্তং ¶ . সুণস্সু, সুণৰ্হো. সুণে, সুণামসে. কম্মে সূযতং, সূযন্তং. সূযতু, সূযন্তু.
সুণে, সুণেয্য, সুণেয্যুং. সুণেয্যাসি, সুণেয্যাথ. সুণেয্যামি, সুণেয্যাম. সুণেথ, সুণেরং. সুণেথো, সুণেয্যাৰ্হো. সুণেয্যং, সুণেয্যাম্হে. সূযেথ, সূযেয্য.
অসুণি, সুণি, অসুণিংসু, সুণিংসু. অসুণি, অসুণিত্থ. অসুণিং, সুণিং, অসুণিম্হ, সুণিম্হ. অসুণিত্থ, সুণিত্থ. ণাপচ্চযলোপো, ৰুদ্ধি, সস্স দ্ৰিভাৰো, সাগমো, অস্সোসি, অস্সোসিংসু, পচ্চস্সোসুং. অস্সোসি, অস্সোসিত্থ. অস্সোসিং, অস্সোসিম্হ, অস্সোসিম্হা ৰা, অস্সোসিত্থ. অসূযিত্থ, অস্সূযি.
সরলোপাদি, সুণিস্সতি, সুণিস্সন্তি. সুণিস্সসি, সুণিস্সথ. সুণিস্সামি, সুণিস্সাম. সুণিস্সতে, সুণিস্সন্তে. সুণিস্সসে, সুণিস্সৰ্হে. সুণিস্সং, সুণিস্সাম্হে. ণাপচ্চযলোপো, ৰুদ্ধি, সোস্সতি, সোস্সন্তি. সোস্সসি, সোস্সথ. সোস্সামি, সোস্সাম. সোস্সতে. সূযিস্সতে, সূযিস্সতি. অসুণিস্স. অসূযিস্স ইচ্চাদি.
হি গতিম্হি, পপুব্বো ণাপচ্চযো, পহিণাতি, পহিণতি ৰা, পহিণন্তি. পহিণাতু, পহিণন্তু. পহিণেয্য. পহিণি, দূতং পাহেসি. পহিণিস্সতি. পহিণিস্স ইচ্চাদি.
ৰু সংৰরণে, আৰুণাতি, আৰুণন্তি ইচ্চাদি.
মি পক্খেপে, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা ণস্স নত্তং, মিনোতি, মিনন্তি ইচ্চাদি.
অপ ¶ পাপুণনে, পপুব্বো সরলোপে ‘‘দীঘ’’ন্তি দীঘো, উণাপচ্চযো, সম্পত্তিং পাপুণাতি, পাপুণন্তি. পাপুণাসি, পাপুণাথ. পাপুণামি, পাপুণাম.
কম্মে পাপীযতি, পাপীযন্তি. তথা পাপুণাতু. পাপীযতু. পাপুণে, পাপুণেয্য. পাপীযেয্য. পাপুণি, পাপুণিংসু. পাপীযি. পাপুণিস্সতি. পাপীযিস্সতি. পাপুণিস্স. পাপীযিস্স ইচ্চাদি.
সক সত্তিম্হি, দ্ৰিভাৰো, সক্কুণাতি, সক্কুণন্তি. ভাৰে ‘‘পুব্বরূপঞ্চা’’তি পুব্বরূপত্তং, সক্কতে তযা, সক্কতি ৰা, সক্কুণাতু. সক্কুণেয্য. ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা সকন্তস্স খাদেসো অজ্জতনাদিম্হি, অসক্খি, সক্খি, অসক্খিংসু, সক্খিংসু. সক্খিস্সতি, সক্খিস্সন্তি. অসক্খিস্স, অসক্খিস্সংসু ইচ্চাদি.
স্ৰাদিগণো.
কিযাদিগণ
কী দব্বৰিনিমযে, ৰিপুব্বো দ্ৰিত্তং, পুরে ৰিয ৰিভত্তুপ্পত্তি.
কীইচ্চেৰ মাদিতো ধাতুগণতো নাপচ্চযো হোতি কত্তরি. নাপরত্তা ন ৰুদ্ধি, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা কিযাদীনং নাম্হি রস্সত্তং, কীতো নাপচ্চযনকারস্স ণত্তঞ্চ.
ভণ্ডং ৰিক্কিণাতি, ৰিক্কিণন্তি. ৰিক্কীযতি, ৰিক্কীযন্তি. ৰিক্কিণাতু, ৰিক্কিণন্তু. ৰিক্কীযতু, ৰিক্কীযন্তু. ৰিক্কিণে, ৰিক্কিণেয্য ¶ . ৰিক্কীযেয্য, ৰিক্কীযেয্যুং. অৰিক্কিণি, ৰিক্কিণি. ৰিক্কীযিত্থ, ৰিক্কীযি. ৰিক্কিণিস্সতি, ৰিক্কিণিস্সন্তি. ৰিক্কীযিস্সতি, ৰিক্কীযিস্সন্তি. অৰিক্কিণিস্স, অৰিক্কিণিস্সংসু. ৰিক্কীযিস্স, ৰিক্কীযিস্সংসু ইচ্চাদি.
জি জযে, কিলেসে জিনাতি, জিনন্তি. জীযতি, জীযন্তি. এৰং জিনাতু. জীযতু. জিনেয্য. জীযেয্য. অজিনি, জিনি, অজিনিংসু, জিনিংসু. অজেসি, অজেসুং. অজিনিত্থ. অজীযিত্থ, অজীযি. জিনিস্সতি, জিনিস্সন্তি. ৰিজেস্সতি, ৰিজেস্সন্তি. জীযিস্সতি, জীযিস্সন্তি. অজিনিস্স. অজীযিস্স ইচ্চাদি.
তথা চি চযে, চিনাতি, চিনন্তি ইচ্চাদি.
ঞা অৰবোধনে নাপচ্চযো.
‘‘ৰা’’তি ৰত্ততে.
ঞাইচ্চেতস্স ধাতুস্স জা জং নাইচ্চেতে আদেসা হোন্তি ৰা.
জাদেসো নাম্হি জং ঞাম্হি, নাভাৰো তিম্হি এৰিধ;
ৰৰত্থিতৰিভাসত্থ-ৰাসদ্দস্সানুৰত্তনা;
ধম্মং ৰিজানাতি, ৰিনাযতি ৰা, ৰিজানন্তি.
কম্মে ৰিঞ্ঞাযতি, ৰিঞ্ঞাযন্তি. ইৰণ্ণাগমে পুব্বলোপো, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা একারো, দ্ৰিত্তঞ্চ, ঞেয্যতি, ঞেয্যন্তি. ৰিজানাতু, ৰিজানন্তু, রস্সত্তং. ৰিজান, ৰিজানাহি, ৰিজানাথ. ৰিজানামি, ৰিজানাম. ৰিজানতং, ৰিজানন্তং. ৰিজানস্সু. ৰিঞ্ঞাযতু, ৰিঞ্ঞাযন্তু.
৫১৫. এয্যস্স ¶ ঞাতো ইযা ঞা ৰা.
এয্যস্স ৰিভত্তিস্স ঞাইচ্চেতায ধাতুযা পরস্স ইযা ঞাইচ্চেতে আদেসা হোন্তি ৰা, সরলোপাদি. ৰিজানিযা.
ঞাদেসে ঞাস্স জংআদেসো.
‘‘ঞাতো, ৰা’’তি চ ৰত্ততে.
ঞাইচ্চেতায ধাতুযা পরস্স নাপচ্চযস্স লোপো হোতি ৰা, যকারত্তঞ্চ, ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ৰাসদ্দো. তেন –
ঞাম্হি নিচ্চঞ্চ নালোপো,
ৰিভাসাজ্জতনাদিসু;
অঞ্ঞত্থ ন চ হোতাযং,
নাতো তিম্হি যকারতা.
নিগ্গহীতস্স ৰগ্গন্তত্তং, ৰিজঞ্ঞা, ৰিজানেয্য, ৰিজানেয্যুং. ৰিজানেয্যাসি, ৰিজানেয্যাথ. ৰিজানেয্যামি, ৰিজানেয্যাম, ৰিজানেমু ৰা. ৰিজানেথ. ৰিঞ্ঞাযেয্য, ৰিঞ্ঞাযেয্যুং.
সমজানি, সঞ্জানি, সঞ্জানিংসু. নালোপে অঞ্ঞাসি, অঞ্ঞাসুং. ৰিজানিত্থ. ৰিঞ্ঞাযিত্থ. পঞ্ঞাযি, পঞ্ঞাযিংসু. ৰিজানিস্সতি, ৰিজানিস্সন্তি. ঞস্সতি, ঞস্সন্তি. ৰিঞ্ঞাযিস্সতে, ৰিঞ্ঞাযিস্সন্তে. পঞ্ঞাযিস্সতি, পঞ্ঞাযিস্সন্তি. ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা স্সস্স ¶ হি চ, পঞ্ঞাযিহিতি, পঞ্ঞাযিহিন্তি. অজানিস্স. অজানিস্সথ. অঞ্ঞাযিস্সথ, অঞ্ঞাযিস্স ইচ্চাদি.
মা মানে, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা মান্তস্স ইকারো, মিনাতি, মিনন্তি. কম্মে মীযতি, মীযন্তি ইচ্চাদি.
লূ ছেদনে, নাম্হি রস্সত্তং, লুনাতি, লুনন্তি. লূযতি, লূযন্তি ইচ্চাদি.
ধূ কম্পনে, ধুনাতি, ধুনন্তি. ধূযতি, ধূযন্তি ইচ্চাদি.
গহ উপাদানে, নাম্হি সম্পত্তে –
গহইচ্চেৰমাদিতো ধাতুতো প্প ণ্হাইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি কত্তরি. আদিসদ্দোযং পকারো.
‘‘গহস্সা’’তি ৰত্ততে.
গহইচ্চেতস্স ধাতুস্স হকারস্স লোপো হোতি ণ্হাম্হি পচ্চযে পরে. সীলং গণ্হাতি, রস্সত্তে গণ্হতি ৰা, গণ্হন্তি. গণ্হাসি, গণ্হাথ. গণ্হামি, গণ্হাম.
কম্মে ‘‘যে’’তি ৰত্তমানে ‘‘হৰিপরিযযো লো ৰা’’তি হকারস্স যকারেন ৰিপরিযযো হোতি. গয্হতি, গয্হন্তি.
গণ্হাতু, গণ্হন্তু. গণ্হ, গণ্হাহি, গণ্হাথ. গণ্হামি, গণ্হাম. গণ্হতং, গণ্হন্তং. গয্হতং, গয্হন্তং. গয্হতু, গয্হন্তু. গণ্হে, গণ্হেয্য, গণ্হেয্যুং. গয্হেয্য, গয্হেয্যুং. অগ্গণ্হি, গণ্হি, অগ্গণ্হিংসু, গণ্হিংসু.
যদা ¶ ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা অসব্বধাতুকে ৰিকরণপচ্চযস্স লোপো, ইকারাগমস্স একারো চ, তদা সাগমো.
অগ্গহেসি, অগ্গহেসুং. অগ্গহি, অগ্গহিংসু, অগ্গহুং. অগ্গয্হিত্থ, অগ্গয্হি. গণ্হিস্সতি, গণ্হিস্সন্তি. গহেস্সতি, গহেস্সন্তি. গহীযিস্সতে, গহীযিস্সন্তে. গয্হিস্সতি, গয্হিস্সন্তি. অগ্গণ্হিস্স, অগ্গহিস্স. অগ্গণ্হিস্সথ, অগ্গহিস্সথ. অগ্গয্হিস্সথ, অগ্গয্হিস্স ইচ্চাদি.
প্পপ্পচ্চযে –
গহইচ্চেতস্স ধাতুস্স সব্বস্স ঘেআদেসো হোতি প্পপ্পচ্চযে পরে. ঘেপ্পতি ইচ্চাদি.
কিযাদিগণো.
তনাদিগণ
তনু ৰিত্থারে, পুরে ৰিয ধাত্ৰন্তলোপৰিভত্তুপ্পত্তিযো.
তনুইচ্চেৰমাদিতো ধাতুগণতো ওযিরইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি কত্তরি. করতোৰাযং যিরপ্পচ্চযো.
ধম্মং তনোতি, তনোন্তি. তনোসি, তনোথ. তনোমি, তনোম.
‘‘ৰা’’তি ৰত্ততে.
৫২১. উত্তমোকারো ¶ .
তনাদিতো ওকারপ্পচ্চযো উত্তমাপজ্জতে ৰা. ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ৰাসদ্দো. এত্থ চ ৰিকরণকারিযৰিধিপ্পকরণতো ‘‘ওকারো’’তি ওৰিকরণং গয্হতি. তনুতে, বহুৰচনে ‘‘যৰকারা চা’’তি ৰত্তং, তন্ৰন্তে. তনুসে, তনুৰ্হে. তন্ৰে, তনুম্হে.
কম্মে ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা তনুধাত্ৰন্তস্স যম্হি আকারো, পতাযতে, পতাযন্তে. পতাযতি, পতাযন্তি. আকারাভাৰে পতঞ্ঞতি, পতঞ্ঞন্তি. তনোতু, তনোন্তু. তনেয্য, তনেয্যুং. অতনি, অতনিংসু. অতাযিত্থ, পতাযি. তনিস্সতি, তনিস্সন্তি. পতাযিস্সতি, পতাযিস্সন্তি. অতনিস্স. পতাযিস্স ইচ্চাদি.
কর করণে, পুঞ্ঞং করোতি.
বহুৰচনে ‘‘ৰা’’তি ৰত্তমানে, ‘‘উত্তমোকারো’’তি উত্তে কতে –
‘‘ৰা, উত্ত’’ন্তি চ ৰত্ততে.
করইচ্চেতস্স ধাতুস্স অকারো উত্তমাপজ্জতে ৰা. ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ৰাসদ্দো, ‘‘যৰকারা চা’’তি অপদন্তস্স পরউকারস্স ৰকারো, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা ধাতুরকারস্স ৰকারস্মিং লোপো, ৰকারস্স দ্ৰিত্তে তস্স ‘‘ব্বো ৰ্ৰস্সা’’তি বকারদ্ৰযং, কুব্বন্তি, করোন্তি. করোসি, করোথ. করোমি, করোম. তথা কুরুতে, কুব্বন্তে. কুরুসে, কুরুৰ্হে. কুব্বে, কুরুম্হে. যিরপ্পচ্চযে রকারলোপো, কযিরতি, কযিরন্তি ইচ্চাদি.
কম্মে ¶ যপ্পচ্চযে ‘‘ইৰণ্ণাগমো ৰা’’তি ঈকারাগমো, যকারস্স দ্ৰিত্তং, করীয্যতে কটো তেন, করীয্যতি, করীয্যন্তি. করীযতি, করীযন্তি ৰা. ঈকারাভাৰে ‘‘তস্স চৰগ্গ’’ইচ্চাদিনা সধাত্ৰন্তস্স যকারত্তং, দ্ৰিত্তঞ্চ. কয্যতি, কয্যন্তি. ইকারাগমে ‘‘ক্ৰচি ধাতু’’ইচ্চাদিসুত্তে চগ্গহণেন রযানং ৰিপরিযযো, কযিরতি কটো তেন, কযিরন্তি ইচ্চাদি.
তথা কুসলং করোতু, কুরুতু ৰা, কুব্বন্তু, করোন্তু. করোহি, করোথ. করোমি, করোম. কুরুতং, কুব্বন্তং. কুরুস্সু, কুরস্সু ৰা, কুরুৰ্হো. কুব্বে, কুব্বামসে.
কম্মে করীযতু, করীযন্তু, কয্যতং, কযিরতং, কযিরতু.
সত্তমিযং করে, করেয্য, করেয্যুং. করেয্যাসি, করেয্যাথ. করেয্যামি, করেয্যাম. উত্তে কুব্বে, কুব্বেয্য.
যিরপ্পচ্চযে –
যিরতো আত্তমেয্যস্স, এথাদিস্সেয্যুমাদিসু;
এয্যসদ্দস্স লোপো চ, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা.
সরলোপাদি, কযিরা, কযিরুং. কযিরাসি, কযিরাথ. কযিরামি, কযিরাম. অত্তনোপদে কযিরাথ ধীরো, কুব্বেথ, করেথ ৰা, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা কুস্স ক্রু চ, ক্রুব্বেথ, ক্রুব্বেরং. ক্রুব্বেথো, ক্রুব্বেয্যাৰ্হো. ক্রুব্বেয্যং, ক্রুব্বেয্যাম্হে. কম্মে করীযেয্য, করীযেয্যুং.
হিয্যত্তনিযং ¶ ‘‘করস্স কা’’তি যোগৰিভাগেন কা হোতি, সরলোপাদি.
অকা, অকরা, অকরূ. অকরো, অকত্থ, অকরোত্থ. অকং, অকরং, অকম্হ, অকরম্হ. অকত্থ. অকরিং, অকরম্হসে.
‘‘ৰা’’তি ৰত্ততে.
কর ইচ্চেতস্স ধাতুস্স সব্বস্সেৰ কাসত্তং হোতি ৰা অজ্জতনিম্হি ৰিভত্তিম্হি পরে. ‘‘কাসত্ত’’মিতি ভাৰনিদ্দেসেন অঞ্ঞস্মাপি ধাতুতো সাগমো. অথ ৰা যদা করস্স কা হোতি, সত্তঞ্চাগমো অজ্জতনিম্হি ৰাতি অত্থো, তদা ‘‘সত্তমজ্জতনিম্হী’’তি যোগৰিভাগেন অঞ্ঞস্মাপি ধাতুতো সাগমোপি সিজ্ঝতি, ‘‘যোগৰিভাগতো ইট্ঠপ্পসিদ্ধী’’তি যেভুয্যেন দীঘতোৰ হোতি, ‘‘করস্স কা’’তি যোগৰিভাগেন কাভাৰো চ হিয্যত্তনিযং সিদ্ধো হোতি.
অকাসি, অকাসুং. অকাসি, অকাসিত্থ. অকাসিং, অকাসিম্হ. অকাসিত্থ. কাসত্তাভাৰে অকরি, করি, অকরিংসু, করিংসু, অকংসু, অকরুং. অকরি, অকরিত্থ. অকরিং, করিং, অকরিম্হ, করিম্হ. অকরিত্থ. অকরীযিত্থ, অকরীযি ৰা.
‘‘ৰা, লোপো, ভৰিস্সন্তিম্হি স্সস্স চা’’তি চ ৰত্ততে.
করইচ্চেতস্স ¶ ধাতুস্স সপ্পচ্চযস্স কাহাদেসো হোতি ৰা ভৰিস্সন্তিম্হি, স্সস্স চ লোপো হোতি. অধিকভূতসপ্পচ্চযগ্গহণেন ৰচমুচভুজাদিতো স্সস্স খাদেসো, ৰস ছিদি লভাদিতো ছাদেসো চ হোতি.
কাহতি, কাহন্তি. কাহসি, কাহথ. কাহামি, কাহাম. ইকারাগমে কাহিতি, কাহিন্তি ইচ্চাদি. কাহাভাৰে করিস্সতি, করিস্সন্তি. করিস্সসি, করিস্সথ. করিস্সামি, করিস্সাম. করিস্সতে, করিস্সন্তে. করিস্সসে, করিস্সৰ্হে. করিস্সং, করিস্সাম্হে. করীযিস্সতি, করীযিস্সন্তি. অকরিস্স. অকরীযিস্সা ইচ্চাদি.
যদা সংপুব্বো, তদা ‘‘পুরসমুপপরীহি করোতিস্স খ খরা ৰা’’তি যোগৰিভাগেন ত্যাদিৰিভত্তীসুপি সংপুব্বকরোতিস্স খরাদেসো.
অভিসঙ্খরোতি, অভিসঙ্খরোন্তি. অভিসঙ্খরীযতি, অভিসঙ্খরীযন্তি. অভিসঙ্খরোতু. অভিসঙ্খরেয্য. অভিসঙ্খরি, খাদেসে অভিসঙ্খাসি ৰা. অভিসঙ্খরিস্সতি. অভিসঙ্খরিস্স ইচ্চাদি.
সক সত্তিম্হি, ওপচ্চযো, সক্কোতি, সক্কোন্তি. সক্কোসি, সক্কোথ. সক্কোমি, সক্কোম ইচ্চাদি.
অপ পাপুণনে, পপুব্বো, পপ্পোতি, পপ্পোন্তি. পপ্পোসি, পপ্পোথ. পপ্পোমি, পপ্পোম. পপ্পোতু, পপ্পোন্তু ইচ্চাদি.
তনাদিগণো.
চুরাদিগণ
ধুর ¶ থেয্যে, পুরে ৰিয ধাত্ৰন্তলোপো, ৰিভত্তুপ্পত্তি.
‘‘তথা কত্তরি চা’’তি ইতো ‘‘কত্তরী’’তি চ সীহৰিলোকনেন ভাৰকম্মগ্গহণানি চ ৰত্তন্তে, মণ্ডূকগতিযা কারিতগ্গহণঞ্চ.
চুরইচ্চেৰমাদিতো ধাতুগণতো ণে ণযইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি কত্তরি, ভাৰে চ কম্মনি, ৰিভত্তিপ্পচ্চযেসু. ‘‘কারিতং ৰিয ণানুবন্ধো’’তি ণে ণযানং কারিতব্যপদেসো.
কারিতপ্পচ্চযানং ণকারো লোপমাপজ্জতে.
৫২৭. অসংযোগন্তস্স ৰুদ্ধি কারিতে.
অসংযোগন্তস্স ধাতুস্স কারিতে পরে ৰুদ্ধি হোতীতি উকারস্সোকারো ৰুদ্ধি.
ধনং চোরেতি, চোরেন্তি. চোরেসি, চোরেথ. চোরেমি, চোরেম. ণযপ্পচ্চযে – চোরযতি, চোরযন্তি. চোরযসি, চোরযথ. চোরযামি, চোরযাম. চোরযতে, চোরযন্তে. চোরযসে, চোরযৰ্হে. চোরযে, চোরযাম্হে.
কম্মে যপ্পচ্চযে ঈকারাগমো, সরলোপাদি চ, চোরীযতে দেৰদত্তেন, চোরীযতি, চোরীযন্তি ইচ্চাদি.
চোরেতু ¶ , চোরেন্তু. চোরেহি. চোরযতু, চোরযন্তু. চোরয, চোরযাহি.
চোরেয্য, চোরেয্যুং. চোরযে, চোরযেয্যুং. অচোরেসি, চোরেসি, অচোরেসুং, চোরেসুং. অচোরযি, চোরযি, অচোরযিংসু, চোরযিংসু, অচোরযুং, চোরযুং. অচোরেসি, অচোরেসিত্থ. ত্ৰং অচোরযি, অচোরযিত্থ. অচোরেসিং, অচোরেসিম্হ. অচোরযিং, অচোরযিম্হ. অচোরযিত্থ. অচোরীযিত্থ, অচোরীযি.
চোরিস্সতি, চোরিস্সন্তি. চোরযিস্সতি, চোরযিস্সন্তি. চোরীযিস্সতে, চোরীযিস্সন্তে. চোরীযিস্সতি, চোরীযিস্সন্তি. অচোরিস্স, অচোরযিস্স. অচোরীযিস্সথ, অচোরীযিস্স ইচ্চাদি.
তথা চিন্ত চিন্তাযং, সংযোগন্তত্তা ৰুদ্ধিঅভাৰোৰ ৰিসেসো.
চিন্তেতি, চিন্তযতি, চিন্তেন্তি, চিন্তযন্তি. চিন্তেতু, চিন্তযতু. চিন্তেয্য, চিন্তযেয্য. অচিন্তেসি, চিন্তেসি, অচিন্তযি, চিন্তযি. চিন্তেস্সতি, চিন্তযিস্সতি. অচিন্তিস্স, অচিন্তযিস্স ইচ্চাদি.
মন্ত গুত্তভাসনে, মন্তেতি, মন্তযতি ইচ্চাদি পুরিমসমং.
পাল রক্খণে, ধম্মং পালেতি, পালযতি. পালীযতি. পালেতু, পালযতু ইচ্চাদি.
ঘট ঘটনে, ঘাটেতি, ঘাটযতি, ঘটেতি, ঘটযতি, ঘটাদিত্তা ৰিকপ্পেন ৰুদ্ধি.
ৰিদ ঞাণে, ৰেদেতি, ৰেদযতি.
গণ ¶ সঙ্খ্যানে, ‘‘ঘটাদীনং ৰা’’তি ন ৰুদ্ধি, গণেতি, গণযতি ইচ্চাদি, সব্বত্থ সুবোধং.
চুরাদিগণো.
ভূৰাদী চ রুধাদী চ, দিৰাদী স্ৰাদযো গণা;
কিযাদী চ তনাদী চ, চুরাদী চিধ সত্তধা.
ৰিকরণৰিধানং সমত্তং.
ধাতুপ্পচ্চযন্তনয
অথ ধাতুপ্পচ্চযন্তা ৰুচ্চন্তে.
তত্থ ধাত্ৰত্থে নিদ্দিট্ঠা খাদিকারিতন্তা পচ্চযা ধাতুপ্পচ্চযা নাম.
তিজ নিসান বন্ধনখমাসু, ধাতুসঞ্ঞাদি.
‘‘ধাতুলিঙ্গেহি পরা পচ্চযা’’তি ইতো ধাতুগ্গহণং অনুৰত্ততে, ‘‘পরা, পচ্চযা’’তি চ অধিকারো.
৫২৮. তিজ গুপ কিত মানেহি খ ছ সা ৰা.
তিজ গুপ কিত মান ইচ্চেতেহি ধাতূহি খ ছ স ইচ্চেতে পচ্চযা পরা হোন্তি ৰা.
তিজতো খন্তিযং খোৰ, নিন্দাযং গুপতো তু ছো;
কিতা ছো সোৰ মানম্হা, ৰৰত্থিতৰিভাসতো.
‘‘ক্ৰচাদিৰণ্ণানমেকস্সরানং দ্ৰেভাৰো’’তি ধাত্ৰাদিস্স দ্ৰিভাৰো.
‘‘ব্যঞ্জনন্তস্সা’’তি ৰত্তমানে –
ধাত্ৰন্তস্স ¶ ব্যঞ্জনস্স ককারাদেসো হোতি খপ্পচ্চযে পরে.
তিতিক্খ ইতি ঠিতে –
ধাতুৰিহিতানং ত্যাদিৰিভত্তীনং অধাতুতো অপ্পৰত্তিযমাহ.
৫৩০. ধাতুপ্পচ্চযেহি ৰিভত্তিযো.
ধাত্ৰত্থে নিদ্দিট্ঠেহি খাদিকারিতন্তেহি পচ্চযেহি ত্যাদযো ৰিভত্তিযো হোন্তীতি পুরে ৰিয ৰত্তমানাদযো যোজেতব্বা.
অতিৰাক্যং তিতিক্খতি, তিতিক্খন্তি. কম্মে তিতিক্খীযতি. তথা তিতিক্খতু, তিতিক্খন্তু. তিতিক্খেয্য, তিতিক্খেয্যুং. অতিতিক্খি, অতিতিক্খিংসু. তিতিক্খিস্সতি. অতিতিক্খিস্স ইচ্চাদি.
খপ্পচ্চযাভাৰে অপ্পচ্চযস্স একারো, তেজেতি, তেজতি ৰা, তেজন্তি ইচ্চাদি.
গুপ গোপনে, ছপ্পচ্চযে দ্ৰিভাৰো, ‘‘পুব্বোব্ভাসো’’তি অব্ভাসসঞ্ঞা, ‘‘অব্ভাসস্সা’’তি ৰত্তমানে ‘‘অন্তস্সিৰণ্ণাকারো ৰা’’তি অব্ভাসন্তস্সিকারো, ‘‘কৰগ্গস্স চৰগ্গো’’তি অব্ভাসগকারস্স জকারো চ.
৫৩১. ব্যঞ্জনন্তস্স চো ছপ্পচ্চযেসু চ.
ধাত্ৰন্থস্স ব্যঞ্জনস্স চকারাদেসো হোতি ছপ্পচ্চযেসু পরেসু. ততো ৰিভত্তিযো, কাযং জিগুচ্ছতি, জিগুচ্ছন্তি. সেসং পুরিমসমং. ছাভাৰে গোপেতি, গোপেন্তি ইচ্চাদি.
কিত রোগাপনযনে, ছপ্পচ্চযো, দ্ৰিত্তঞ্চ.
অব্ভাসগ্গহণমনুৰত্ততে ¶ .
অব্ভাসগতানং মান কিতইচ্চেতেসং ধাতূনং ৰকারতকারত্তং হোতি ৰা যথাক্কমন্তি তকারো, ধাত্ৰন্তস্স চকারো, সেসং সমং. রোগং তিকিচ্ছতি, তিকিচ্ছন্তি ইচ্চাদি. তকারাভাৰে ‘‘কৰগ্গস্স চৰগ্গো’’তি চকারো, ৰিচিকিচ্ছতি, ৰিচিকিচ্ছন্তি ইচ্চাদি.
মান ৰীমংসপূজাসু, সপ্পচ্চযদ্ৰিভাৰঈকারৰকারা.
ততো অব্ভাসতো পরাসং পামানানং ধাতূনং ৰামংইচ্চেতে আদেসা হোন্তি যথাক্কমং সপ্পচ্চযে পরে. সেসূতি বহুৰচননিদ্দেসো পযোগেপি ৰচনৰিপল্লাসঞাপনত্থং. অত্থং ৰীমংসতি, ৰীমংসন্তি ইচ্চাদি.
অঞ্ঞত্থ ‘‘লোপঞ্চেত্তমকারো’’তি অপ্পচ্চযস্সেকারো, মানেতি, মানেন্তি.
ভুজ পালনব্যৰহরণেসু, ভোত্তুমিচ্ছতীতি অত্থে –
‘‘খ ছ সা, ৰা’’তি চ ৰত্ততে.
৫৩৪. ভুজ ঘস হর সু পাদীহি তুমিচ্ছত্থেসু.
ভুজ ঘস হর সু পা ইচ্চেৰমাদীহি ধাতূহি তুমিচ্ছত্থেসু চ খ ছ সইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি ৰা. তুমিচ্ছানং, তুমন্তযুত্তইচ্ছায ৰা অত্থা তুমিচ্ছত্থা, তেন তুমন্তরহিতেসু ‘‘ভোজনমিচ্ছতী’’তিআদীসু ন হোন্তি, ‘‘ৰুত্তত্থানমপ্পযোগো’’তি ৰাক্যস্স অপ্পযোগো, ধাত্ৰাদিস্স দ্ৰেভাৰে কতে ¶ ‘‘দুতিযচতুত্থানং পঠমততিযা’’তি অব্ভাসভকারস্স বকারো, ধাত্ৰন্তস্স ‘‘কো খে চা’’তি ককারো, বুভুক্খতি, বুভুক্খন্তি ইচ্চাদি.
ৰাতি কিমত্থং? ভোত্তুমিচ্ছতি, ইচ্ছত্থেসূতি কিমত্থং? ভোত্তুং গচ্ছতি.
ঘস অদনে, ঘসিতুমিচ্ছতীতি অত্থে ছপ্পচ্চযো, দ্ৰিত্তং, ততিয চৰগ্গ ইকার চকারাদেসা, জিঘচ্ছতি, জিঘচ্ছন্তি.
হর হরণে, হরিতুমিচ্ছতীতি অত্থে সপ্পচ্চযো.
হরইচ্চেতস্স ধাতুস্স সব্বস্স গী হোতি সে পচ্চযে পরে. ‘‘গীসে’’তি যোগৰিভাগেন জিস্সপি, ঠানূপচারেনাদেসস্সাপি ধাতুৰোহারত্তা দ্ৰিত্তং, ভিক্খং জিগীসতি, জিগীসন্তি.
সু সৰণে, সোতুমিচ্ছতি সুস্সূসতি, সুস্সূসন্তি, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা দীঘো.
পা পানে, পাতুমিচ্ছতীতি অত্থে সপ্পচ্চযদ্ৰিত্তরস্সত্তইকারাদেসা, ‘‘ততো পামানানং ৰামং সেসূ’’তি ৰাদেসো, পিৰাসতি, পিৰাসন্তি ইচ্চাদি.
জি জযে, ৰিজেতুমিচ্ছতি ৰিজিগীসতি ইচ্চাদি.
সঙ্ঘো পব্বতমিৰ অত্তানমাচরতি, পব্বতো ইৰ আচরতীতি ৰা অত্থে –
৫৩৬. আয নামতো কত্তুপমানাদাচারে.
আচরণক্রিযায কত্তুনো উপমানভূতম্হা নামতো আযপ্পচ্চযো হোতি আচারত্থে. উপমীযতি এতেনাতি ¶ উপমানং, কত্তুনো উপমানং কত্তুপমানং, ‘‘ৰুত্তত্থানমপ্পযোগো’’তি ইৰসদ্দনিৰত্তি, ধাতুপ্পচ্চযন্তত্তা ‘‘তেসং ৰিভত্তিযো লোপা চা’’তি সুত্তে তেসংগহণেন ৰিভত্তিলোপো, ‘‘পকতি চস্স সরন্তস্সা’’তি পকতিভাৰো, সরলোপাদি, ‘‘ধাতুপ্পচ্চযেহি ৰিভত্তিযো’’তি ৰিভত্তুপ্পত্তি, পব্বতাযতি সঙ্ঘো, এৰং সমুদ্দমিৰ অত্তানমাচরতি সমুদ্দাযতি, চিচ্চিটমিৰ অত্তানমাচরতি চিচ্চিটাযতি সদ্দো. এৰং ধূমাযতি.
‘‘নামতো, আচারে’’তি চ ৰত্ততে.
উপমানভূতা নামতো ঈযপ্পচ্চযো হোতি আচারত্থে. পুন উপমানগ্গহণং কত্তুগ্গহণনিৰত্তনত্থং, তেন কম্মতোপি সিজ্ঝতি, সেসং সমং. অছত্তং ছত্তমিৰাচরতি ছত্তীযতি, অপুত্তং পুত্তমিৰাচরতি পুত্তীযতি সিস্সমাচরিযো.
উপমানাতি কিং? ধম্মমাচরতি, আচারেতি কিং? অছত্তং ছত্তমিৰ রক্খতি.
‘‘ঈযো’’তি ৰত্ততে.
নামম্হা অত্তনো ইচ্ছত্থে ঈযপ্পচ্চযো হোতি. অত্তনো পত্তমিচ্ছতি পত্তীযতি, এৰং ৰত্থীযতি, পরিক্খারীযতি, চীৰরীযতি, পটীযতি, ধনীযতি, পুত্তীযতি.
অত্তিচ্ছত্থেতি কিমত্থং? অঞ্ঞস্স পত্তমিচ্ছতি.
দল়্হং করোতি ৰীরিযন্তি অত্থে –
কারিতগ্গহণমনুৰত্ততে.
৫৩৯. ধাতুরূপে ¶ নামস্মা ণযোচ.
ধাতুযা রূপে নিপ্ফাদেতব্বে, ‘‘তং করোতি, তেন অতিক্কমতি’’ইচ্চাদিকে পযুজ্জিতব্বে ৰা সতি নামম্হা ণযপ্পচ্চযো হোতি, কারিতসঞ্ঞা চ. ণলোপে, ৰিভত্তিলোপসরলোপাদীসু কতেসু ৰিভত্তুপ্পত্তি, দল়্হযতি ৰীরিযং, এৰং পমাণযতি, অমিস্সযতি, তথা হত্থিনা অতিক্কমতি অতিহত্থযতি, ৰীণায উপগাযতি উপৰীণযতি, ৰিসুদ্ধা হোতি রত্তি ৰিসুদ্ধযতি, কুসলং পুচ্ছতি কুসলযতি ইচ্চাদি.
৫৪০. ধাতূহি ণে ণয ণাপে ণাপযা কারিতানি হেত্ৰত্থে.
সব্বেহি ধাতূহি হেত্ৰত্থে অভিধেয্যে ণে ণযণাপে ণাপয ইচ্চেতে পচ্চযা পরা হোন্তি, তে কারিতসঞ্ঞা চ হোন্তি. হেতুযেৰ অত্থো হেত্ৰত্থো, সো চ ‘‘যো কারেতি স হেতূ’’তি লদ্ধহেতুসঞ্ঞো সুদ্ধকত্তুনো পযোজকো হেতুকত্তা, অত্থতো পেসনজ্ঝেসনাদিকো পযোজকব্যাপারো ইধ হেতু নাম.
এত্থ চ –
ণে ণযাৰ উৰণ্ণন্তা, আতো দ্ৰে পচ্ছিমা সিযুং;
সেসতো চতুরো দ্ৰে ৰা, ৰাসদ্দস্সানুৰত্তিতো.
অকম্মা ধাতৰো হোন্তি, কারিতে তু সকম্মকা;
সকম্মকা দ্ৰিকম্মাস্সু, দ্ৰিকম্মা তু তিকম্মকা.
তস্মা কত্তরি কম্মে চ, কারিতাখ্যাতসম্ভৰো;
ন ভাৰে সুদ্ধকত্তা চ, কারিতে কম্মসঞ্ঞিতো.
নিযাদীনং ¶ পধানঞ্চ, অপ্পধানং দুহাদিনং;
কারিতে সুদ্ধকত্তা চ, কম্মমাখ্যাতগোচরন্তি.
তত্থ যো কোচি ভৰতি, তমঞ্ঞো ‘‘ভৰাহি ভৰাহি’’ ইচ্চেৰং ব্রৰীতি, অথ ৰা ভৰন্তং ভৰিতুং সমত্থং পযোজযতি, ভৰিতুং পযোজেতীতি ৰা অত্থে ইমিনা ণেণযপ্পচ্চযা, কারিতসঞ্ঞা চ, ‘‘ৰুত্তত্থানমপ্পযোগো’’তি ৰাক্যস্স অপ্পযোগো, ‘‘কারিতানং ণো লোপ’’ন্তি ণলোপো, ‘‘অসংযোগন্তস্স ৰুদ্ধি কারিতে’’তি ঊকারস্সোকারো ৰুদ্ধি.
‘‘ও, এ’’তি চ ৰত্ততে, ধাতুগ্গহণঞ্চ.
তে ধাত্ৰন্তভূতা ওকারেকারা আৰআযাদেসে পাপুণন্তি কারিতে পরে. ‘‘তে আৰাযা’’তি যোগৰিভাগেন ঝেআদীনং অকারিতেপি হোন্তীতি ওকারস্স আৰাদেসো, সরলোপাদি, ‘‘ধাতুপ্পচ্চযেহি ৰিভত্তিযো’’তি ত্যাদযো.
সো সমাধিং ভাৰেতি, ভাৰযতি, ভাৰেন্তি, ভাৰযন্তি. ভাৰেসি, ভাৰযসি, ভাৰেথ, ভাৰযথ. ভাৰেমি, ভাৰযামি, ভাৰেম, ভাৰযাম. ভাৰযতে, ভাৰযন্তে.
কম্মে অত্তনোপদযপ্পচ্চযঈকারাগমা, সরলোপাদি চ, তেন ভাৰীযতে সমাধি, ভাৰীযন্তে. ভাৰীযতি, ভাৰীযন্তি.
তথা ভাৰেতু, ভাৰযতু, ভাৰেন্তু, ভাৰযন্তু. ভাৰেহি, ভাৰয, ভাৰযাহি, ভাৰেথ, ভাৰযথ ¶ . ভাৰেমি, ভাৰযামি, ভাৰেম, ভাৰযাম. ভাৰযতং, ভাৰযন্তং.
কম্মে ভাৰীযতং, ভাৰীযতু, ভাৰীযন্তু.
ভাৰেয্য, ভাৰযে, ভাৰযেয্য, ভাৰেয্যুং, ভাৰযেয্যুং. ভাৰেয্যাসি, ভাৰযেয্যাসি, ভাৰেয্যাথ, ভাৰযেয্যাথ. ভাৰেয্যামি, ভাৰযেয্যামি, ভাৰেয্যাম, ভাৰযেয্যাম. ভাৰেথ, ভাৰযেথ, ভাৰেরং, ভাৰযেরং.
কম্মে ভাৰীযেয্য, ভাৰীযেয্যুং.
অজ্জতনিযং ‘‘সত্তমজ্জতনিম্হী’’তি যোগৰিভাগেন কারিতন্তাপি দীঘতো সকারাগমো.
অভাৰেসি, ভাৰেসি, অভাৰযি, ভাৰযি, অভাৰেসুং, ভাৰেসুং, অভাৰযিংসু, ভাৰযিংসু, অভাৰযুং, ভাৰযুং. অভাৰেসি, অভাৰযসি, অভাৰিত্থ, অভাৰযিত্থ. অভাৰেসিং, ভাৰেসিং, অভাৰযিং, ভাৰযিং, অভাৰিম্হ, অভাৰযিম্হ.
কম্মে অভাৰীযিত্থ, অভাৰীযি.
ভাৰেস্সতি, ভাৰযিস্সতি, ভাৰেস্সন্তি, ভাৰযিস্সন্তি. ভাৰেস্সসি, ভাৰযিস্সসি, ভাৰিস্সথ, ভাৰযিস্সথ. ভাৰেস্সামি, ভাৰযিস্সামি, ভাৰেস্সাম, ভাৰযিস্সাম.
কম্মে ভাৰীযিস্সতে, ভাৰীযিস্সন্তে. ভাৰীযিস্সতি, ভাৰীযিস্সন্তি.
অভাৰিস্স, অভাৰযিস্স, অভাৰিস্সংসু, অভাৰযিস্সংসু. কম্মে অভাৰীযিস্সথ, অভাৰীযিস্স ইচ্চাদি.
তথা ¶ যো কোচি পচতি, তমঞ্ঞো ‘‘পচাহি পচাহি’’ ইচ্চেৰং ব্রৰীতি, অথ ৰা পচন্তং পযোজেতি, পচিতুং ৰা পযোজেতীতি অত্থে ৰুত্তনযেন ণে ণযাদযো, অকারস্সাকারো ৰুদ্ধি, সেসং নেয্যং.
সো দেৰদত্তং ওদনং পাচেতি, পাচেন্তি. পাচেসি, পাচেথ. পাচেমি, পাচেম. পাচযতি, পাচযন্তি. পাচযসি, পাচযথ. পাচযামি, পাচযাম. ণাপেণাপযেসু পন সো পুরিসো তং পুরিসং ওদনং পাচাপেতি, পাচাপেন্তি. পাচাপযতি, পাচাপযন্তি.
কম্মে সো ওদনং পাচীযতি তেন, পাচযীযতি, পাচাপীযতি, পাচাপযীযতি.
তথা পাচেতু, পাচযতু, পাচাপেতু, পাচাপযতু. পাচীযতং, পাচীযতু, পাচযীযতং, পাচযীযতু, পাচাপীযতং, পাচাপীযতু, পাচাপযীযতং, পাচাপযীযতু. পাচেয্য, পাচযেয্য, পাচাপেয্য, পাচাপযেয্য. পাচীযেয্য, পাচীযেয্যুং. অপাচেসি, অপাচযি, অপাচাপেসি, অপাচাপযি. পাচেস্সতি, পাচযিস্সতি, পাচাপেস্সতি, পাচাপযিস্সতি. অপাচিস্স, অপাচযিস্স, অপাচাপিস্স, অপাচাপযিস্স ইচ্চাদি.
গচ্ছন্তং, গন্তুং ৰা পযোজেতীতি অত্থে ণে ণযাদযো, ৰুদ্ধিযং সম্পত্তাযং –
‘‘অসংযোগন্তস্স ৰুদ্ধি কারিতে’’তি ৰত্ততে.
ঘটাদীনং ধাতূনং অসংযোগন্তানং ৰুদ্ধি হোতি ৰা কারিতেতি এত্থ ৰাগ্গহণেন ৰুদ্ধি ন হোতি, ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ৰাসদ্দো.
সো ¶ তং পুরিসং গামং গমেতি, গমযতি, গচ্ছাপেতি, গচ্ছাপযতি. সো গামং গমীযতি তেন, গমযীযতি, গচ্ছাপীযতি, গচ্ছাপযীযতি ইচ্চাদি. সব্বত্থ যোজেতব্বং. এৰং উপরিপি.
ঘট ঈহাযং, ঘটন্তং পযোজযতি, ঘটেতি, ঘটাদীনং ৰাতি ন ৰুদ্ধি, ঘটযতি, ঘটাপেতি, ঘটাপযতি.
‘‘কারিতে’’তি ৰত্ততে.
গুহদুসইচ্চেতেসং ধাতূনং সরো দীঘমাপজ্জতে কারিতে পরে, ৰুদ্ধাপৰাদোযং.
গুহ সংৰরণে, গুহিতুং পযোজযতি গূহযতি, গূহযন্তি. দুস অপ্পীতিম্হি, দুস্সন্তং পযোজযতি দূসযতি, দূসযন্তি ইচ্চাদি.
তথা ইচ্ছন্তং পযোজযতি ইচ্ছাপেতি, ইচ্ছাপযতি, এসেতি, এসযতি. নিযচ্ছন্তং পযোজযতি নিযামেতি, নিযামযতি. আসন্তং পযোজযতি আসেতি, আসযতি, অচ্ছাপেতি, অচ্ছাপযতি. লভন্তং পযোজযতি লাভেতি, লাভযতি. ৰচন্তং পযোজযতি ৰাচেতি, ৰাচযতি, ৰাচাপেতি, ৰাচাপযতি. এৰং ৰাসেতি, ৰাসযতি, ৰাসাপেতি, ৰাসাপযতি. ৰাহেতি, ৰাহযতি, ৰাহাপেতি, ৰাহাপযতি. জীরেতি, জীরযতি, জীরাপেতি, জীরাপযতি. মারেতি, মারযতি, মারাপেতি, মারাপযতি. দস্সেতি, দস্সযতি ইচ্চাদি.
তথা তুদন্তং পযোজযতি তোদেতি, তোদযতি, তোদাপেতি, তোদাপযতি. পৰিসন্তং পযোজযতি, পৰিসিতুং ৰা পৰেসেতি, পৰেসযতি, পৰেসাপেতি ¶ , পৰেসাপযতি. উদ্দিসন্তং পযোজযতি উদ্দিসাপেতি, উদ্দিসাপযতি. পহোন্তং পযোজযতি পহাৰেতি, পহাৰযতি. সযন্তং পযোজযতি সাযেতি, সাযযতি, সাযাপেতি, সাযাপযতি. এত্থ একারস্স আযাদেসো, সযাপেতি, সযাপযতি, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা ণাপেণাপযেসু আযাদেসস্স রস্সত্তং. নযন্তং পযোজযতি নযাপেতি, নযাপযতি. পতিট্ঠন্তং পযোজযতি পতিট্ঠাপেতি, পতিট্ঠাপযতি, পতিট্ঠপেতি ৰা.
হনন্তং পযোজযতীতি অত্থে ণেণযাদযো.
‘‘ণম্হী’’তি ৰত্ততে.
হনইচ্চেতস্স ধাতুস্স ঘাতাদেসো হোতি ণকারৰতি কারিতপ্পচ্চযে পরে. ঘাতেতি, ঘাতযতি, ঘাতাপেতি, ঘাতাপযতি, ‘‘ৰধো ৰা সব্বত্থা’’তি ৰধাদেসে ৰধেতি, ৰধাপেতি.
জুহোন্তং পযোজযতি জুহাৰেতি, জুহাৰযতি. জহন্তং পযোজযতি জহাপেতি, জহাপযতি, হাপেতি, হাপযতি. দদন্তং পযোজযতি দাপেতি, দাপযতি. পিদহন্তং পযোজযতি পিধাপেতি, পিধাপযতি, পিদহাপেতি, পিদহাপযতি.
রুন্ধন্তং পযোজযতি রোধেতি, রোধযতি, রোধাপেতি, রোধাপযতি. ছিন্দন্তং পযোজযতি ছেদেতি, ছেদযতি, ছেদাপেতি, ছেদাপযতি. যুঞ্জন্তং পযোজযতি ¶ যোজেতি, যোজযতি, যোজাপেতি, যোজাপযতি. ভুঞ্জন্তং পযোজযতি ভোজেতি, ভোজযতি, ভোজাপেতি, ভোজাপযতি. মুঞ্চন্তং পযোজযতি মোচেতি, মোচযতি, মোচাপেতি, মোচাপযতি.
দিব্বন্তং পযোজযতি দেৰেতি, দেৰযতি. উপ্পজ্জন্তং পযোজযতি উপ্পাদেতি, উপ্পাদযতি. বুজ্ঝন্তং পযোজযতি বোধেতি, বোধযতি. ‘‘দাধান্ততো যো ক্ৰচী’’তি যকারাগমো, বুজ্ঝাপেতি, বুজ্ঝাপযতি. তুস্সন্তং পযোজযতি তোসেতি, তোসযতি, তোসাপেতি, তোসাপযতি. সম্মন্তং পযোজযতি সমেতি, সমযতি, ঘটাদিত্তা ন ৰুদ্ধি. কুপ্পন্তং পযোজযতি কোপেতি, কোপযতি. জাযন্তং পযোজযতি জনেতি, জনযতি, ঘটাদিত্তা ন ৰুদ্ধি.
সুণন্তং পযোজযতি ধম্মং সাৰেতি, সাৰযতি. পাপুণন্তং পযোজযতি পাপেতি, পাপযতি.
ৰিক্কিণন্তং পযোজযতি ৰিক্কাযাপেতি, ৰিক্কাযাপযতি. জিনন্তং পযোজযতি জযাপেতি, জযাপযতি. জানন্তং পযোজযতি ঞাপেতি, ঞাপযতি. গণ্হন্তং পযোজযতি গাহেতি, গাহযতি, গাহাপেতি, গাহাপযতি, গণ্হাপেতি, গণ্হাপযতি.
ৰিতনন্তং পযোজযতি ৰিতানেতি, ৰিতানযতি. যো কোচি করোতি, তমঞ্ঞো ‘‘করোহি করোহি’’ইচ্চেৰং ব্রৰীতি, করোন্তং পযোজযতি, কাতুং ৰা কারেতি, কারযতি, কারাপেতি, কারাপযতি ইচ্চাদি.
চোরেন্তং পযোজযতি চোরাপেতি, চোরাপযতি. চিন্তেন্তং পযোজযতি চিন্তাপেতি, চিন্তাপযতি ¶ , পূজেন্তং পযোজযতি পূজাপেতি, পূজাপযতি ইচ্চাদি. সব্বত্থ সুবোধং.
ধাতুপ্পচ্চযতো চাপি, কারিতপ্পচ্চযা সিযুং;
সকারিতেহি যুণ্ৰূনং, দস্সনঞ্চেত্থ ঞাপকং.
তেন তিতিক্খন্তং পযোজযতি তিতিক্খেতি, তিতিক্খাপেতি. তিকিচ্ছন্তং পযোজযতি তিকিচ্ছেতি, তিকিচ্ছযতি, তিকিচ্ছাপেতি, তিকিচ্ছাপযতি. এৰং বুভুক্খেতি, বুভুক্খযতি, বুভুক্খাপেতি, বুভুক্খাপযতি, পব্বতাযন্তং পযোজযতি পব্বতাযযতি. পুত্তীযযতি ইচ্চাদিপি সিদ্ধং ভৰতি.
ধাতুপ্পচ্চযন্তনযো.
সাসনত্থং সমুদ্দিট্ঠং, আখ্যাতং সকবুদ্ধিযা;
বাহুসচ্চবলেনীদং, চিন্তযন্তু ৰিচক্খণা.
ভৰতি তিট্ঠতি সেতি, অহোসি এৰমাদযো;
অকম্মকাতি ৰিঞ্ঞেয্যা, কম্মলক্খণৰিঞ্ঞুনা.
অকম্মকাপি হেত্ৰত্থ-প্পচ্চযন্তা সকম্মকা;
তং যথা ভিক্খু ভাৰেতি, মগ্গং রাগাদিদূসকন্তি.
ইতি পদরূপসিদ্ধিযং আখ্যাতকণ্ডো
ছট্ঠো.
৭. কিব্বিধানকণ্ড
তেকালিক
কিচ্চপ্পচ্চযন্তনয
অথ ধাতূহিযেৰ ভাৰকম্মকত্তুকরণাদিসাধনসহিতং কিব্বিধানমারভীযতে.
তত্থ কিচ্চকিতকৰসেন দুৰিধা হি পচ্চযা, তেসু কিচ্চসঞ্ঞায পঠমং ৰুত্তত্তা, কিচ্চানমপ্পকত্তা চ কিচ্চপ্পচ্চযা তাৰ ৰুচ্চন্তে.
ভূ সত্তাযং, ‘‘ভূযতে, অভৰিত্থ, ভৰিস্সতে ৰা দেৰদত্তেনা’’তি ৰিগ্গহে –
‘‘ধাতুযা কম্মাদিম্হি ণো’’তি ইতো ‘‘ধাতুযা’’তি সব্বত্থ পচ্চযাদিৰিধানে ৰত্ততে, ‘‘পরা, পচ্চযা’’তি চ অধিকারো.
ভাৰকম্মইচ্চেতেস্ৰত্থেসু সব্বধাতূহি তব্ব অনীযইচ্চেতে পচ্চযা পরা হোন্তি. যোগৰিভাগেন অঞ্ঞত্থাপি.
তত্থ –
অকম্মকেহি ধাতূহি, ভাৰে কিচ্চা ভৰন্তি তে;
সকম্মকেহি কম্মত্থে, অরহসক্কত্থদীপকা.
তে চ –
৫৪৬. ণাদযো ¶ তেকালিকা.
তিকালে নিযুত্তা তেকালিকা, যে ইধ ততিযে ধাত্ৰাধিকারে ৰিহিতা অনিদ্দিট্ঠকালা ণাদযো পচ্চযা, তে তেকালিকা হোন্তীতি পরিভাসতো কালত্তযেপি হোন্তি.
সীহগতিযা ‘‘ক্ৰচী’’তি ৰত্ততে.
যথাগমং যথাপযোগং জিনৰচনানুপরোধেন ধাতূহি পরো ইকারাগমো হোতি ক্ৰচি ব্যঞ্জনাদিকেসু কিচ্চকিতকপ্পচ্চযেসু, ‘‘অঞ্ঞেসু চা’’তি ৰুদ্ধি, ‘‘ও অৰ সরে’’তি অৰাদেসো, ‘‘নযে পরং যুত্তে’’তি পরং নেতব্বং.
৫৪৮. তে কিচ্চা.
যে ইধ ৰুত্তা তব্বানীযণ্য তেয্য রিচ্চপ্পচ্চযা, তে কিচ্চসঞ্ঞা হোন্তীতি ৰেদিতব্বা. ততো ‘‘অঞ্ঞে কিতি’’তি ৰচনতো কিচ্চপ্পচ্চযানমকিতকত্তা নামব্যপদেসে অসম্পত্তে ‘‘তদ্ধিতসমাসকিতকা নামংৰাতৰেতুনাদীসু চা’’তি এত্থ চগ্গহণেন নামব্যপদেসো, ততো স্যাদ্যুপ্পত্তি. ভাৰে ভাৰস্সেকত্তা একৰচনমেৰ, ‘‘সি’’ন্তি অমাদেসো. ভৰিতব্বং ভৰতা পঞ্ঞেন, ভৰনীযং.
ইধ ব্যঞ্জনাদিত্তাভাৰা অনুৰত্তিতক্ৰচিগ্গহণেন ইকারাগমাভাৰো. ভাৰে কিচ্চপ্পচ্চযন্তা নপুংসকা. কম্মে তিলিঙ্গা.
কম্মনি অভিপুব্বো, অভিভূযতে, অভিভূযিত্থ, অভিভূযিস্সতেতি অভিভৰিতব্বো কোধো পণ্ডিতেন, অভিভৰিতব্বা ¶ তণ্হা, অভিভৰিতব্বং দুক্খং, এৰং অভিভৰনীযো, অভিভৰনীযা, অভিভৰনীযং, পুরিস কঞ্ঞা চিত্তসদ্দনযেন নেতব্বং, এৰং সব্বত্থ.
এত্থ হি –
তব্বাদীহেৰ কম্মস্স, ৰুত্তত্তাৰ পুনত্তনা;
ৰত্তব্বস্স অভাৰা ন, দুতিযা পঠমা ততো.
আস উপৰেসনে, আসীযিত্থ, আসীযতে, আসীযিস্সতেতি আসিতব্বং তযা, আসনীযং. কম্মে উপাসিতব্বো গরু, উপাসনীযো.
সী সযে, অসীযিত্থ, সীযতে, সীযিস্সতেতি সযিতব্বং ভৰতা, সযনীযং, ‘‘এ অযা’’তি অযাদেসো, অতিসযিতব্বো পরো, অতিসযনীযো.
পদ গতিম্হি, উপ্পজ্জিত্থ, উপ্পজ্জতে, উপ্পজ্জিস্সতেতি উপ্পজ্জিতব্বং তেন, উপ্পজ্জনীযং, এত্থ চ ‘‘কত্তরী’’তি অধিকারং ৰিনা ‘‘দিৰাদিতো যো’’তি ৰিনাধিকারযোগৰিভাগেন যপ্পচ্চযো, ‘‘তস্স চৰগ্গযকার’’ইচ্চাদিনা চৰগ্গো, ‘‘পরদ্ৰেভাৰো ঠানে’’তি দ্ৰিভাৰো, পটিপজ্জিতব্বো মগ্গো, পটিপজ্জনীযো.
বুধ অৰগমনে, অবুজ্ঝিত্থ, বুজ্ঝতে, বুজ্ঝিস্সতেতি বুজ্ঝিতব্বো ধম্মো, বুজ্ঝনীযো.
সু সৰণে, অসূযিত্থ, সূযতে, সূযিস্সতেতি সোতব্বো ধম্মো, ইধ যথাগমগ্গহণেন ইকারাগমাভাৰো, সুণিতব্বো, ‘‘স্ৰাদিতো ণু ণা উণা চা’’তি ৰিনাধিকারযোগৰিভাগেন ণাপচ্চযো, সৰণীযো.
কর করণে, করীযিত্থ, করীযতি, করীযিস্সতীতি অত্থে তব্বা’নীযা.
‘‘অন্তস্স, করস্স, চ, তত্ত’’ন্তি চ ৰত্ততে.
৫৪৯. তুং ¶ তু ন তব্বেসু ৰা.
করইচ্চেতস্স ধাতুস্স অন্তভূতস্স রকারস্স তকারত্তং হোতি ৰা তুং তু ন তব্বইচ্চেতেসু পচ্চযেসু পরেসু. কত্তব্বো ভৰতা ধম্মো, কত্তব্বা পূজা, কত্তব্বং কুসলং, তত্তাভাৰে ‘‘করোতিস্সা’’তি ৰত্তমানে ‘‘তৰেতুনাদীসু কা’’তি এত্থ আদিসদ্দেন তব্বেপি কাদেসো, কাতব্বং হিতং.
রকার হহারাদ্যন্তেহি ধাতূহি পরস্স অনানীযাদিনকারস্স ণকারো হোতি. আদিসদ্দেন রমু অপঞাতাদিতোপি.
রহাদিতো পরস্সেত্থ, নকারস্স অসম্ভৰা;
অনানীযাদিনস্সেৰ, সামথ্যাযং ণকারতা.
করণীযো ধম্মো, করণারহোতি অত্থো, করণীযা, করণীযং.
ভর ভরণে, ভরীযতীতি ভরিতব্বো, ভরণীযো.
গহ উপাদানে, অগয্হিত্থ, গয্হতি, গয্হিস্সতীতি গহেতব্বো, ‘‘তেসু ৰুদ্ধী’’তিআদিনা ইকারস্সেকারো, সঙ্গণ্হিতব্বো, ‘‘গহাদিতো প্পণ্হা’’তি ৰিনাধিকারযোগৰিভাগেন ণ্হাপচ্চযো, হলোপসরলোপাদি, সঙ্গণ্হণীযো, গহণীযো.
আদিগ্গহণেন রমু কীল়াযং, রমীযিত্থ, রমীযতি, রমীযিস্সতীতি রমিতব্বো, রমণীযো ৰিহারো.
অপ ¶ পাপুণনে, উণাপচ্চযো, পাপীযতীতি পাপুণিতব্বো, ‘‘গুপাদীনঞ্চা’’তি ধাত্ৰন্তস্স লোপো, দ্ৰিত্তঞ্চ, পত্তব্বো, পত্তেয্যো, পাপুণণীযো, পাপণীযো.
‘‘অন্তস্স, ৰা’’তি চ ৰত্ততে.
৫৫১. গম খন হনাদীনং তুংতব্বাদীসু ন.
গম খন হনইচ্চেৰমাদীনং মকার নকারন্তানং ধাতূনমন্তস্স নকারো হোতি ৰা তুং তব্ব তৰে তুন ত্ৰানত্ৰাইচ্চেৰমাদীসু তকারাদিপ্পচ্চযেসু পরেসু. অগচ্ছীযিত্থ, গচ্ছীযতি, গচ্ছীযিস্সতীতি গন্তব্বো মগ্গো, গমিতব্বং, গমনীযং.
খনু অৰদারণে, অখঞ্ঞিত্থ, খঞ্ঞতি, খঞ্ঞিস্সতীতি খন্তব্বং আৰাটং, খনিতব্বং, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা খনন্তস্স ণত্তঞ্চ, খণিতব্বং, খণণীযং, খননীযং ৰা.
হন হিংসা গতীসু, অহঞ্ঞিত্থ, হঞ্ঞতে, হঞ্ঞিস্সতেতি হন্তব্বং, হনিতব্বং, হননীযং.
মন ঞাণে, অমঞ্ঞিত্থ, মঞ্ঞতে, মঞ্ঞিস্সতেতি মন্তব্বো, মনিতব্বো, যপ্পচ্চযে চৰগ্গাদি, মঞ্ঞিতব্বং, মঞ্ঞনীযং.
পূজ পূজাযং, অপূজীযিত্থ, পূজীযতি, পূজীযিস্সতীতি অত্থে তব্বানীযা. ‘‘চুরাদিতো ণে ণযা’’তি অকত্তরিপি ণেণযা, ইকারাগমানীযেসু ‘‘সরলোপো’’তিআদিনা কারিতসরস্স লোপো, পূজেতব্বো, পূজযিতব্বো, পূজনীযো ভগৰা.
‘‘তব্বানীযা’’তি যোগৰিভাগেন কত্তুকরণেসুপি, যা পাপুণনে, নিয্যাতীতি নিয্যানীকো মগ্গো. গচ্ছন্তীতি গমনীযা ¶ ভোগা. নহ সোচে, নহাযতি এতেনাতি নহানীযং চুণ্ণং.
‘‘ভাৰকম্মেসূ’’তি অধিকারো.
ভাৰকম্মেসু সব্বধাতূহি ণ্যপ্পচ্চযো হোতি, চগ্গহণেন ‘‘ঞাতেয্য’’ন্তিআদীসু তেয্যপ্পচ্চযো চ.
অনুবন্ধো অপ্পযোগী, ণকারানুবন্ধো পচ্চযো কারিতং ৰিয দট্ঠব্বোতি কারিতব্যপদেসো, ‘‘কারিতানং ণো লোপ’’ন্তি ণলোপো, ‘‘অসংযোগন্তস্স ৰুদ্ধি কারিতে’’তি ৰুদ্ধি, ইকারাগমো, কত্তব্বং কারিযং.
হর হরণে, অহরীযিত্থ, হরীযতি, হরীযিস্সতীতি ৰা হরিতব্বং হারিযং.
ভর ভরণে, ভরিতব্বং ভারিযং.
লভ লাভে, লভিতব্বং লব্ভং, ‘‘যৰতং তলন’’ইচ্চাদিসুত্তে কারগ্গহণেন যৰতো ভকারস্স ভকারো, দ্ৰিত্তং.
সাস অনুসিট্ঠিম্হি, সাসিতব্বো সিস্সো, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা আকারস্সিকারো.
ৰচ ৰিযত্তিযং ৰাচাযং, ণ্যপ্পচ্চযাদিম্হি কতে ‘‘অন্তানং, ণানুবন্ধে’’তি চ ৰত্ততে.
৫৫৪. কগা ¶ চজানং.
চজইচ্চেতেসং ধাত্ৰন্তানং ককার গকারাদেসা হোন্তি ণকারানুবন্ধে পচ্চযে পরেতি চস্স কাদেসো. ৰচনীযং ৰাক্যং.
ভজ সেৰাযং, ভজনীযং ভাগ্যং, জস্স গাদেসো.
চি চযে, অচীযিত্থ, চীযতি, চীযিস্সতীতি চেতব্বং চেয্যং, ইকারস্সেকারো ৰুদ্ধি, যকারস্স দ্ৰিত্তং, ৰিনিপুব্বো ‘‘দো ধস্স চা’’তি সুত্তে চগ্গহণেন চকারস্স ছকারো, ৰিনিচ্ছেয্যং, ৰিনিচ্ছিতব্বং, ৰিনিচ্ছনীযং. ‘‘কিযাদিতো না’’তি ৰিনাধিকারযোগৰিভাগেন তব্বানীয তুং তুনা দীসু চ নাপচ্চযো, ৰিনিচ্ছিনিতব্বং, ৰিনিচ্ছিননীযং.
নী পাপুণনে, অনীযিত্থ, নীযতি, নীযিস্সতীতি নেয্যো, নেয্যা, নেয্যং. নেতব্বং.
ণ্যগ্গহণং ছট্ঠীযন্তৰসেনানুৰত্ততে, মণ্ডূকগতিযা অন্তগ্গহণঞ্চ ততিযন্তৰসেন.
ভূ ইচ্চেতস্মা পরস্স ণ্যপ্পচ্চযস্স সহ ধাত্ৰন্তেন অব্বাদেসো হোতি. ভৰিতব্বো ভব্বো, ভব্বা, ভব্বং.
‘‘ণ্যস্স, অন্তেনা’’তি চ ৰত্ততে.
৫৫৬. ৰদ মদ গমু যুজ গরহাকারাদীহি জ্জম্মগ্গয্হেয্যাগারো ৰা.
ৰদ মদ গমু যুজ গরহইচ্চেৰমাদীহি ধাতূহি, আকারন্তেহি চ পরস্স ণ্যপ্পচ্চযস্স ধাত্ৰন্তেন সহ যথাক্কমং ¶ জ্জ ম্ম গ্গ য্হ এ য্যইচ্চেতে আদেসা হোন্তি ৰা, গরস্স চ গারাদেসো, গরহস্স গরস্সেৰাযং গারো. ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ৰাসদ্দো.
ৰদ ৰিযত্তিযং ৰাচাযং, অৰজ্জিত্থ, ৰজ্জতি, ৰজ্জিস্সতীতি ৰা ৰজ্জং ৰদনীযং, রস্সত্তং. ৰজ্জং দোসো.
মদ উম্মাদে, অমজ্জিত্থ, মজ্জতে, মজ্জিস্সতি এতেনাতি মজ্জং মদনীযং. মদগ্গহণেন করণেপি ণ্যপ্পচ্চযো. গমু সপ্প গতিম্হি, গন্তব্বং গম্মং.
যুজ যোগে, অযুজ্জিত্থ, যুজ্জতে, যুজ্জিস্সতীতি যোগ্গং, নিযোজ্জো ৰা.
গরহ নিন্দাযং, অগরয্হিত্থ, গরহীযতি, গরহীযিস্সতীতি অত্থে ণ্যপ্পচ্চযো, তস্সিমিনা ধাত্ৰন্তেন সহ য্হাদেসো, গরস্স গারাদেসো চ, গারয্হো, গারয্হা, গারয্হং, গরহণীযং.
আদিসদ্দেন অঞ্ঞেপি দমজহন্তা গয্হন্তে. গদ ৰিযত্তিযং ৰাচাযং, গজ্জতে, গদনীযং ৰা গজ্জং. পদ গতিম্হি, পজ্জনীযং পজ্জং গাথা. খাদ ভক্খণে, খজ্জতেতি খজ্জং খাদনীযং. দমু দমনে, অদম্মিত্থ, দম্মতে, দমীযিস্সতীতি দম্মো দমনীযো. ভুজ পালনব্যৰহরণেসু, অভুজ্জিত্থ, ভুজ্জতি, ভুজ্জিস্সতীতি ভোগ্গং, ভোজ্জং ৰা, কারগ্গহণেন যস্স জকারো. গহেতব্বং গয্হমিচ্চাদি.
আকারন্ততো পন দা দানে, অদীযিত্থ, দীযতি, দীযিস্সতীতি অত্থে ণ্যপ্পচ্চযো, তস্সিমিনা ধাত্ৰন্তেন আকারেন সহ এয্যাদেসো, দেয্যং, দাতব্বং. অনীযে ‘‘সরলোপো’’তিআদিনা পুব্বসরস্স লোপে সম্পত্তে তত্থেৰ ¶ তুগ্গহণেন নিসেধেত্ৰা ‘‘সরা সরে লোপ’’ন্তি আকারে লুত্তে পরসরস্স দীঘো, দানীযং.
পা পানে, অপীযিত্থ, পীযতি, পীযিস্সতীতি পেয্যং, পাতব্বং, পানীযং. হা চাগে, অহীযিত্থ, হীযতি, হীযিস্সতীতি হেয্যং, হাতব্বং, হানীযং. মা মানে, অমীযিত্থ, মীযতি, মীযিস্সতীতি মেয্যং, মাতব্বং, মিনিতব্বং, মেতব্বং ৰা. ঞা অৰবোধনে, অঞ্ঞাযিত্থ, ঞাযতি, ঞাযিস্সতীতি ঞেয্যং, ঞাতব্বং, ঞাতেয্যং. ‘‘ঞাস্স জা জং না’’তি জাদেসে ‘‘কিযাদিতো না’’তি ৰিনাধিকারযোগৰিভাগেন নাপচ্চযো, ইকারাগমো চ, জানিতব্বং, ৰিজাননীযং. খ্যাপকথনে, সঙ্খ্যাতব্বং, সঙ্খ্যেয্যং ইচ্চাদি.
করধাতুতো রিচ্চপ্পচ্চযো হোতি ভাৰকম্মেসু.
রকারানুবন্ধে পচ্চযে পরে সব্বো ধাত্ৰন্তো রাদি পচ্চযরকারমরিযাদো নো হোতি, লোপমাপজ্জতেতি অত্থো. রন্তোতি এত্থ রকারো সন্ধিজো, কত্তব্বং কিচ্চং. ‘‘রিচ্চা’’তি যোগৰিভাগেন ভরাদিতোপি রিচ্চপ্পচ্চযো, যথা, ভরীযতীতি ভচ্চো, সরলোপো. ই গতিম্হি, পতি এতব্বো পটিচ্চো.
৫৫৯. পেসাতিসগ্গপত্তকালেসু কিচ্চা.
পেস অতিসগ্গ পত্তকালইচ্চেতেস্ৰত্থেসু কিচ্চপ্পচ্চযা হোন্তি. পেসনং নাম ‘‘কত্তব্বমিদং ভৰতা’’তি আণাপনং, অজ্ঝেসনঞ্চ. অতিসগ্গোনাম ‘‘কিমিদং মযা কত্তব্ব’’ন্তি পুট্ঠস্স ৰা ¶ ‘‘পাণো ন হন্তব্বো’’তিআদিনা পটিপত্তিদস্সনমুখেন ৰা কত্তব্বস্স অনুঞ্ঞা. পত্তকালো নাম সম্পত্তসমযো যো অত্তনো কিচ্চকরণসমযমনুপপরিক্খিত্ৰা ন করোতি, তস্স সমযারোচনং, ন তত্থ অজ্ঝেসনমত্থীতি. তে চ ‘‘ভাৰকম্মেসু কিচ্চত্তক্খত্থা’’তি ৰুত্তত্তা ভাৰকম্মেস্ৰেৰ ভৰন্তি.
পেসনে তাৰ – করীযতু ভৰতা কম্মন্তি অত্থে ইমিনা তব্বানীযা, সেসং ৰুত্তনযমেৰ, কত্তব্বং কম্মং ভৰতা, করণীযং কিচ্চং ভৰতা.
অতিসগ্গে ভুজ্জতু ভৰতাতি অত্থে তব্বাদি, ‘‘অঞ্ঞেসু চা’’তি ৰুদ্ধি.
‘‘তস্সা’’তি ৰত্ততে.
ভুজইচ্চেৰমাদীনং জকারাদিঅন্তানং ধাতূনমন্তো নো হোতি, পরস্স কিচ্চকিতকপ্পচ্চযতকারস্স চ দ্ৰেভাৰো হোতি. ভোত্তব্বং ভোজনং ভৰতা, ভোজনীযং ভোজ্জং ভৰতা.
ইকারাগমযুত্ততকারে পন – ‘‘নমকরানমন্তানং নিযুত্ততম্হী’’তি এত্থ ‘‘অন্তানং নিযুত্ততম্হী’’তি যোগৰিভাগেন ধাত্ৰন্তলোপাদিনিসেধো, ‘‘রুধাদিতো নিগ্গহীতপুব্ব’’ন্তি ৰিনাধিকারযোগৰিভাগেন, ‘‘নিগ্গহীতঞ্চা’’তি ৰা নিগ্গহীতাগমো, ভুঞ্জিতব্বং তযা, যুঞ্জিতব্বং.
সমযারোচনে পন – ই অজ্ঝযনে অধিপুব্বো, অধীযতং ভৰতাতি অত্থে তব্বানীযাদি, ইকারাগমৰুদ্ধিঅযাদেসঅজ্ঝাদেসা চ, ণ্যপ্পচ্চযে তু ৰুদ্ধি, যকারস্স দ্ৰিত্তঞ্চ, অজ্ঝযিতব্বং, অজ্ঝেয্যং ভৰতা, অজ্ঝযনীযং ভৰতা, অৰস্সং ¶ কত্তব্বন্তি ৰাক্যে পন ‘‘কিচ্চা’’তি অধিকিচ্চ ‘‘অৰস্সকাধমিণেসু ণী চা’’তি অৰস্সকাধমিণত্থে চ তব্বাদযো, কত্তব্বং মে ভৰতা গেহং, করণীযং, কারিযং. এৰং দাতব্বং মে ভৰতা সতং, দানীযং, দেয্যং.
ধর ধারণে, চুরাদিত্তা ণেণযা, ৰুদ্ধি, ইকারাগমো চ, ধারেতব্বং, ধারযিতব্বং ইচ্চাদি.
‘‘নুদাদীহি যুণ্ৰূনমনাননাকাননকা সকারিতেহি চা’’তি সকারিতেহিপি যুণ্ৰূনমাদেসৰিধানতোযেৰ ধাতুপ্পচ্চযন্ততোপি কিচ্চকিতকপ্পচ্চযা ভৰন্তীতি দট্ঠব্বো. তেন তিতিক্খাপীযতীতি তিতিক্খাপেতব্বো. এৰং তিকিচ্ছাপেতব্বো তিকিচ্ছাপনীযো. অভাৰীযিত্থ, ভাৰীযতি, ভাৰীযিস্সতীতি ভাৰেতব্বো মগ্গো. ভাৰযিতব্বো, ভাৰনীযো, ভাৰনীযং, ভাৰনীযা, অকারীযিত্থ, কারীযতি, কারীযিস্সতীতি কারেতব্বং, কারযিতব্বং, কারাপেতব্বং, কারাপযিতব্বং, কারাপনীযমিচ্চাদি চ সিদ্ধং ভৰতি.
কত্তব্বং করণীযঞ্চ, কারিযং কিচ্চমিচ্চপি;
কারেতব্বং তথা কারা-পেতব্বং কিচ্চসঙ্গহো.
কিচ্চপ্পচ্চযন্তনযো.
তেকালিক
কিতকপ্পচ্চযন্তনয
ইদানি কিতকপ্পচ্চযা ৰুচ্চন্তে.
কর করণে, পুরে ৰিয ধাতুসঞ্ঞাদি.
কুম্ভইচ্চুপপদং, ততো দুতিযা.
‘‘কুম্ভং করোতি, অকাসি, করিস্সতী’’তি ৰা ৰিগ্গহে –
‘‘পরা, পচ্চযা’’তি চ ৰত্ততে.
৫৬১. ধাতুযা ¶ কম্মাদিম্হি ণো.
কম্মস্মিং আদিম্হি সতি ধাতুযা পরো ণপ্পচ্চযো হোতি.
সো চ –
ততিযে ধাত্ৰাধিকারে ৰিহিতা কিচ্চেহি অঞ্ঞে পচ্চযা কিতিচ্চেৰ সঞ্ঞা হোন্তীতি কিতসঞ্ঞা কতা.
কত্তরি কারকে কিতপচ্চযো হোতীতি নিযমতো কত্তরি ভৰতি, সো চ ‘‘ণাদযো তেকালিকা’’তি ৰুত্তত্তা কালত্তযে চ হোতি. পুরে ৰিয কারিতব্যপদেসণলোপৰুদ্ধিযো, পচ্চযন্তস্সালিঙ্গত্তা স্যাদিম্হি অসম্পত্তে ‘‘তদ্ধিতসমাসকিতকা নামংৰাতৰেতুনাদীসু চা’’তি কিতকন্তত্তা নামংৰ কতে স্যাদ্যুপ্পত্তি, ততো কুম্ভং করোতীতি অত্থে ‘‘অমাদযো পরপদেভী’’তি দুতিযাতপ্পুরিসসমাসো, ‘‘নামান’’ন্তিআদিনা সমাসসঞ্ঞা, ‘‘তেসং ৰিভত্তিযো লোপা চা’’তি ৰিভত্তিলোপো, ‘‘পকতি চস্স সরন্তস্সা’’তি পকতিভাৰো, পুন সমাসত্তা নামমিৰ কতে স্যাদ্যুপ্পত্তি.
সো কুম্ভকারো, তে কুম্ভকারা ইচ্চাদি. ইত্থিযং কুম্ভকারী, কুম্ভকারিযো ইচ্চাদি, তথা কম্মং করোতীতি কম্মকারো. এৰং মালাকারো, কট্ঠকারো, রথকারো, সুৰণ্ণকারো, সুত্তকারো, ৰুত্তিকারো, টীকাকারো.
গহ উপাদানে, পত্তং অগণ্হি, গণ্হাতি, গণ্হিস্সতীতি ৰা পত্তগ্গাহো. এৰং রস্মিগ্গাহো, রজ্জুগ্গাহো.
ৰে ¶ তন্তসন্তানে, তন্তং অৰাযি, ৰাযতি, ৰাযিস্সতীতি ৰা তন্তৰাযো, ‘‘তে আৰাযা কারিতে’’তি আযাদেসো, ৰাক্যে পনেত্থ ‘‘তে আৰাযা’’তি যোগৰিভাগেন আযাদেসো. এৰং তুন্নৰাযো.
মা পরিমাণে, ধঞ্ঞং অমিনি, মিনাতি, মিনিস্সতীতি ৰা অত্থে ণপ্পচ্চযে কতে –
‘‘ণম্হী’’তি ৰত্ততে.
আকারন্তানং ধাতূনং অন্তস্স আযাদেসো হোতি ণকারানুবন্ধে পচ্চযে পরে, সরলোপাদি. ধঞ্ঞমাযো. এৰং দানং দদাতীতি দানদাযো.
কমু কন্তিম্হি, ধম্মং অকামযি, কামযতি, কামযিস্সতীতি ৰা ধম্মকামো পুরিসো, ধম্মকামা কঞ্ঞা, ধম্মকামং চিত্তং. এৰং অত্থকামো, হিতকামো, সুখকামো, ধম্মং পালেতীতি ধম্মপালো ইচ্চাদি.
দমু দমনে, ‘‘অরিং অদমি, দমেতি, দমিস্সতী’’তি ৰিগ্গহে ‘‘ধাতুযা’’তি অধিকারো, ‘‘কম্মাদিম্হী’’তি চ ৰত্ততে.
কম্মূপপদে আদিম্হি সতি সঞ্ঞাযং গম্যমানাযং ধাতুযা অপ্পচ্চযো হোতি, উপপদন্তে নুকারাগমো চ. এত্থ চ ‘‘নু নিগ্গহীতং পদন্তে’’তি সুত্তে ‘‘পদন্তে’’তি ৰচনতো উপপদন্তেযেৰ নুকারাগমো হোতীতি দট্ঠব্বং. ‘‘তেসু ৰুদ্ধী’’তিআদিনা উকারলোপো. অযং পন ন্ৰাগমো সমাসং ¶ কত্ৰা উপপদৰিভত্তিলোপে কতেযেৰ হোতীতি ৰেদিতব্বং.
উপপদভূতনামপদন্তে ৰত্তমানো নুকারাগমো নিগ্গহীতমাপজ্জতে, নিগ্গহীতস্স ৰগ্গন্তত্তং, সেসং সমং, ৰুদ্ধাভাৰোৰ ৰিসেসো, অরিন্দমো রাজা.
তথা তর তরণে, ৰেস্সং তরতীতি ৰেস্সন্তরো, তণ্হং করোতি হিংসতীতি তণ্হঙ্করো ভগৰা. এৰং মেধঙ্করো, সরণঙ্করো, দীপঙ্করো.
‘‘আদিম্হি, অ’’ইতি চ ৰত্ততে.
পুরসদ্দে আদিম্হি সতি ‘‘দদ দানে’’ইচ্চেতায ধাতুযা অপ্পচ্চযো হোতি, পুরসদ্দে অকারস্স ইঞ্চ হোতি. এত্থ চ ‘‘তদনুপরোধেনা’’তি পরিভাসতো পুরসদ্দন্তস্সেৰ ইং হোতীতি দট্ঠব্বং. ণাদীনং তেকালিকত্তেপি উপপদত্থৰিসেসেন অতীতেযেৰাযমপ্পচ্চযো হোতীতি দট্ঠব্বং. পুরে দানং অদদীতি পুরিন্দদো সক্কো. ইধাপি ৰিভত্তিলোপে কতেযেৰ ইংআদেসো.
‘‘কম্মাদিম্হি, অ’’ইতি চ ৰত্ততে.
সব্বতো ধাতুতো কম্মাদিম্হি ৰা অকম্মাদিম্হি ৰা সতি অ ণ্ৰু তু আৰী ইচ্চেতে চত্তারো পচ্চযা হোন্তি. ৰাগ্গহণং ‘‘অকম্মাদিম্হি ৰা’’তি ৰিকপ্পনত্থং.
অপ্পচ্চযে ¶ তাৰ – ধর ধারণে, ধম্মং অধরি, ধরতি, ধরিস্সতীতি ৰা ধম্মধরো. এৰং ৰিনযধরো. তথা তং করোতীতি তক্করো, দ্ৰিত্তং. এৰং হিতকরো, দিৰসকরো, দিনকরো, দিৰাকরো, নিসাকরো, ধনুং গণ্হাতীতি ধনুগ্গহো. এৰং কটগ্গহো, সব্বকামং দদাতীতি সব্বকামদদো, সব্বদদো.
আতো পন – অন্নং অদাসি, দদাতি, দদিস্সতীতি অন্নদো. এৰং ধনদো, সচ্চং সন্দহতীতি সচ্চসন্ধো. পা পানে, মজ্জং পিৰতীতি মজ্জপো. তা পালনে, গৰং সদ্দং তাযতীতি গোত্তং. এৰং কত্তরি.
অকম্মাদিম্হি পন ‘‘যস্মা দপেতী’’তি সুত্তে ভযগ্গহণেন সেসসাধনেপি অপ্পচ্চযো.
নী পাপুণনে ৰিপুব্বো, ৰিনেসি, ৰিনেতি, ৰিনেস্সতি এতেন, এত্থাতি ৰা ৰিনযো, ‘‘অঞ্ঞেসু চা’’তি ৰুদ্ধি, অযাদেসো চ, নযনং নযো. সি সেৰাযং নিপুব্বো, নিস্সীযিত্থ, নিস্সীযতি, নিস্সীযিস্সতীতি ৰা নিস্সযো. সি সযে, অনুসযি, অনুসেতি, অনুসেস্সতীতি ৰা অনুসযো.
ই গতিম্হি পতিপুব্বো, পটিচ্চ একস্মা ফলমেতীতি পচ্চযো, সমুদযো. চি চযে, ৰিনিচ্ছীযতে অনেন, ৰিনিচ্ছযনং ৰা ৰিনিচ্ছযো, উচ্চযনং উচ্চযো, সঞ্চযো, ধম্মং ৰিচিনাতীতি ধম্মৰিচযো. খী খযে, খযনং খযো. জি জযে, ৰিজযনং ৰিজযো, জযো. কী দব্বৰিনিমযে, ৰিক্কযনং ৰিক্কযো, কযো. লী সিলেসনে, অল্লীযতি এত্থাতি আলযো, লযো. এৰং ইৰণ্ণন্ততো.
আসুণন্তীতি ¶ অস্সৰা, অৰাদেসো, পটিস্সৰনং পটিস্সৰো. সু গতিম্হি, আভৰগ্গা সৰন্তীতি আসৰা. রু সদ্দে, রৰতীতি রৰো. ভৰতীতি ভৰো. পভৰতি এতস্মাতি পভৰো. লূ ছেদনে, লৰনং লৰো. এৰং উৰণ্ণন্ততো.
নিগ্গণ্হাতি, নিগ্গহণং ৰা নিগ্গহো, পগ্গহো, সঙ্গণ্হাতি তেন, সঙ্গহণং ৰা সঙ্গহো. ৰর ৰরণে, সংৰরণং সংৰরো. দর আদরে, আদরণং আদরো. আগচ্ছতি, আগমনন্তি ৰা আগমো, আগমীযন্তি এত্থ, এতেন ৰা অত্থাতি আগমো পরিযত্তি. সপ্পতীতি সপ্পো. দিব্বতীতি দেৰো. কমু পদৰিক্খেপে, পক্কমনং, পক্কমতীতি ৰা পক্কমো. এৰং ৰিক্কমো.
চর চরণে, ৰনে চরতীতি ৰনচরো, কামো অৰচরতি এত্থাতি কামাৰচরো লোকো, কামাৰচরা সঞ্ঞা, কামাৰচরং চিত্তং. গাৰো চরন্তি এত্থাতি গোচরো, ছট্ঠীতপ্পুরিসো.
পাদেন পিৰতীতি পাদপো. এৰং কচ্ছপো, ততিযাতপ্পুরিসো.
রুহ জননে, সিরস্মিং রুহতীতি সিরোরুহো, গুহাযং সযতীতি গুহাসযং চিত্তং. এৰং কুচ্ছিসযা ৰাতা. ঠা গতিনিৰত্তিম্হি, পব্বতে অট্ঠাসি, তিট্ঠতি, ঠস্সতীতি ৰা পব্বতট্ঠো পুরিসো, পব্বতট্ঠা নদী, পব্বতট্ঠং ওসধং. এৰং থলট্ঠং, জলট্ঠং, সত্তমীতপ্পুরিসো.
গহইচ্চেতস্স ধাতুস্স উপধস্স এত্তং হোতি ৰা, উপধাতি অন্তক্খরতো পুব্বক্খরস্স পরসমঞ্ঞা, গয্হতীতি গেহং, গহং ৰা.
ণ্ৰুপ্পচ্চযে ¶ রথং করোতীতি অত্থে ণ্ৰুপ্পচ্চযো, সো চ ‘‘অঞ্ঞে কিত’’তি কিতসঞ্ঞত্তা ‘‘কত্তরি কিত’’তি কত্তরিযেৰ ভৰতি, ততো কারিতব্যপদেস ণলোপৰুদ্ধিযো.
যুণ্ৰুইচ্চেতেসং পচ্চযানং অন অকইচ্চেতে আদেসা হোন্তীতি অকাদেসো. সেসং কুম্ভকারসদ্দসমং, রথকারকো. তথা অন্নং দদাতীতি অন্নদাযকো, ‘‘আকারন্তানমাযো’’তি আযাদেসো, ‘‘ইত্থিযমতো আপচ্চযো’’তি আপচ্চযো, ‘‘তেসু ৰুদ্ধী’’তিআদিনা অকারস্স ইকারো, অন্নদাযিকা কঞ্ঞা, অন্নদাযকং কুলং. লোকং নেতীতি লোকনাযকো, ৰিনেতি সত্তেতি ৰিনাযকো, ‘‘তে আৰাযা কারিতে’’তি আযাদেসো.
অকম্মূপপদে করোতীতি কারকো, কারিকা, কারকং. দদাতীতি দাযকো, দাযিকা, দাযকং. নেতীতি নাযকো, নাযিকা, নাযকং. ভগৰতো ওৰাদানুসাসনিং অসুণি, সুণাতি, সুণিস্সতীতি ৰা সাৰকো, সাৰিকা, আৰাদেসো. লুনাতীতি লাৰকো. পু পৰনে, পুনাতীতি পাৰকো, ভৰতীতি ভাৰকো, উপাসতীতি উপাসকো, উপাসিকা. গণ্হাতীতি গাহকো.
পচতীতি পাচকো. অযজি, যজতি, যজিস্সতীতি ৰা যাজকো. এত্থ হি ‘‘কগা চজান’’ন্তি চজানং কগত্তে সম্পত্তে –
৫৭১. ন ¶ কগত্তং চজা ণ্ৰুম্হি.
ধাত্ৰন্তভূতা চকারজকারা ককার গকারত্তং নাপজ্জন্তে ণ্ৰুপ্পচ্চযে পরেতি পটিসিদ্ধত্তা ন ভৰতি.
জন জননে, জনেতীতি জনকো, জনিকা, ‘‘ঘটাদীনং ৰা’’তি এত্থ ৰাগ্গহণেন ৰুদ্ধি ন হোতি. এৰং খনতীতি খনকো, সমেতীতি সমকো, গমেতীতি গমকো, দমেতীতি দমকো, অহনি, হন্তি, হনিস্সতীতি ৰা ৰধকো, ‘‘ৰধো ৰা সব্বত্থা’’তি হনস্স ৰধাদেসো, হন্তীতি যাতকো, ‘‘হনস্স ঘাতো’’তি ণ্ৰুম্হি ঘাতাদেসো, গাৰো হনতীতি গোঘাতকো, রুন্ধতীতি রুন্ধকো, নিগ্গহীতাগমো, সংযোগন্তত্তা ন ৰুদ্ধি হোতি. এৰং ভুঞ্জতীতি ভুঞ্জকো, কিণাতীতি কাযকো, পালেতীতি পালকো, পূজেতীতি পূজকো.
৫৭২. নুদাদীহি যুণ্ৰূনমনাননাকাননকা সকারিতেহি চ.
নুদাদীহি ধাতূহি, সকারিতেহি চ ধাতূহি পরেসং যুণ্ৰুপ্পচ্চযানং যথাক্কমং অন আনন অক আননকইচ্চেতে আদেসা হোন্তি.
এত্থ হি –
সকারিতেহি যুণ্ৰূনং, কারিযস্স ৰিধানতো;
কিচ্চকিত্থম্ভৰো ধাতু-প্পচ্চযেহিপি ৰেদিযো.
নুদ খেপে পপুব্বো, পনুদি, পনুদতি, পনুদিস্সতীতি ৰা অত্থে ণ্ৰুপ্পচ্চযো, তস্সিমিনা অকাদেসো, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা নুদিস্স দীঘো, পনূদকো.
সূদ ¶ পগ্ঘরণে, সূদতীতি সূদকো. ঞা অৰবোধনে, অঞ্ঞাসি, জানাতি, জানিস্সতীতি ৰা অত্থে ণ্ৰুপ্পচ্চযো, তস্সানেন আননকাদেসো, ‘‘ঞাস্স জাজংনা’’তি জাদেসো, সরলোপাদি, জাননকো.
সকারিতেহি পন আণ পেসনে, আণাপেসি, আণাপেতি, আণাপেস্সতীতি ৰা অত্থে ‘‘সব্বতো ণ্ৰুত্ৰাৰী ৰা’’তি ণ্ৰুপ্পচ্চযো, তস্সিমিনা অকাদেসো, সরলোপাদি, আণাপকো, সঞ্ঞাপেতীতি সঞ্ঞাপকো, সঞ্জাননকো, এত্থ আননকাদেসো, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা কারিতলোপো. তথা দাপেতীতি দাপকো, ‘‘অনকা যুণ্ৰূন’’ন্তি অকাদেসো, পতিট্ঠাপেতীতি পতিট্ঠাপকো, নিব্বানং সম্পাপেতীতি নিব্বানসম্পাপকো, কারাপেতীতি কারাপকো, কারাপিকা ইচ্চাদি.
তুপ্পচ্চযে অকাসি, করোতি, করিস্সতীতি ৰা অত্থে ‘‘সব্বতো ণ্ৰুত্ৰাৰী ৰা’’তি তুপ্পচ্চযো, সো চ কিতসঞ্ঞত্তা ণ্ৰুপ্পচ্চযো ৰিয সব্বত্থ কত্তরিযেৰ ভৰতি.
‘‘অন্তস্সা’’তি ৰত্ততে.
করইচ্চেতস্স ধাতুস্স অন্তস্স রকারস্স তকারত্তং হোতি তুপ্পচ্চযে পরে. চসদ্দেন ভরাদীনঞ্চ, ততো নামমিৰ কতে স্যাদ্যুপ্পত্তি, ‘‘সত্থুপিতাদীনমা সিস্মিং সিলোপো চা’’তি আত্তং, সিলোপো, তস্স কত্তা তক্কত্তা, ছট্ঠীসমাসো. তথা ভরতীতি ভত্তা.
হর হরণে, হরতীতি হত্তা, ভিন্দতীতি ভেত্তা, ভেদিতা ৰা, ছিন্দতীতি ছেত্তা, দদাতীতি দাতা, ভোজনস্স দাভা ভোজনদাতা, সন্দহতীতি সন্ধাতা, অৰচি, ৰচতি ¶ , ৰক্খতীতি ৰা ৰত্তা, ‘‘ভুজাদীনমন্তো নো দ্ৰি চা’’তি ধাত্ৰন্তলোপো, দ্ৰিত্তঞ্চ, ভুঞ্জতীতি ভোত্তা, অবুজ্ঝি, বুজ্ঝতি, বুজ্ঝিস্সতীতি ৰা বুজ্ঝিতা, যকারিকারাগমা, জানাতীতি ঞাতা, জিনাতীতি জেতা, সুণাতীতি সোতা, গণ্হাতীতি গহেতা, ভৰতীতি ভৰিতা, সরতীতি সরিতা, গচ্ছতীতি গন্তা. ‘‘গম খন হনাদীনং তুং তব্বাদীসু ন’’ইতি ধাত্ৰন্তস্স নত্তং. এৰং খনতীতি খন্তা, হনতীতি হন্তা, মঞ্ঞতীতি মন্তা, পালেতীতি পালেতা, পালযিতা.
কারিতে ভাৰেতীতি ভাৰেতা, ভাৰযিতা. এৰং সারেতা, সারযিতা, দাপেতা, দাপযিতা, হাপেতা, হাপযিতা, নিরোধেতা, নিরোধযিতা, বোধেতা, বোধযিতা, ঞাপেতা, ঞাপযিতা, সাৰেতা, সাৰযিতা, গাহেভা, গাহযিতা, কারেতা, কারযিতা, কারাপেতা, কারাপযিতা ইচ্চাদি.
আৰীপচ্চযে দিস পেক্খনে, ভযং অপস্সি, পস্সতি, পস্সিস্সতীতি ৰা অত্থে আৰীপচ্চযো, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা দিসস্স দস্সাদেসো, ভযদস্সাৰী, ভযদস্সাৰিনো ইচ্চাদি দণ্ডীৰ নেয্যং. ইত্থিযং ভযদস্সাৰিনী. নপুংসকে ভযদস্সাৰি চিত্তং.
সাস অনুসিট্ঠিম্হি, সদেৰকং লোকং দিট্ঠধম্মিকাদিৰসেন সাসতীতি অত্থে –
সাসইচ্চেৰমাদীহি ধাতূহি রত্থুপ্পচ্চযো হোতি.
‘‘রম্হি রন্তো রাদি নো’’তি রাদিলোপো, সরলোপাদি, নামব্যপদেসো, স্যাদ্যুপ্পত্তি, আত্তং, সিলোপো. সত্থা, সত্থারো.
পা রক্খণে, পুত্তং পাতীতি অত্থে –
৫৭৫. পাদিতো ¶ রিতু.
পাইচ্চেৰমাদিতো ধাতুগ্গণতো রিতুপ্পচ্চযো হোতি, রাদিলোপো সরলোপাদি. পিতা. ধর ধারণে, মাতাপিতূহি ধরীযতীতি ধীতা, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা ইকারস্স দীঘো.
মান পূজাযং, ধম্মেন পুত্তং মানেতীতি অত্থে –
মান ভাসইচ্চেৰমাদীহি ধাতূহি রাতুপ্পচ্চযো হোতি, রাদিলোপো, মাতা. ভাস ৰিযত্তিযং ৰাচাযং, পুব্বে ভাসতীতি ভাতা ইচ্চাদি.
ৰিস পৰেসনে পপুব্বো, পাৰিসি, পৰিসতি, পৰিসিস্সতীতি ৰা অত্থে –
ৰিস রুজ পদইচ্চেৰমাদীহি ধাতূহি পরো ণপ্পচ্চযো হোতীতি ণপ্পচ্চযো. সো চ কিতসঞ্ঞত্তা কত্তরি ভৰতি, কারিতব্যপদেসণলোপ ৰুদ্ধিযো, পৰেসো.
তথা রুজ রোগে, অরুজি, রুজতি, রুজিস্সতীতি ৰা রোগো, ‘‘কগাচজান’’ন্তি জকারস্স গকারো, উপ্পজ্জতীতি উপ্পাদো. ফুস ফুসনে, অফুসি, ফুসতি, ফুসিস্সতি, ফুসন্তি ৰা তেন সম্পযুত্তাতি ফস্সো, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা ফুসস্স ফস্সো, সংযোগন্তত্তা ন ৰুদ্ধি. ভৰতীতি ভাৰো. উচ সমৰাযে, উচতীতি ওকো, চকারস্স ককারো. অয গতিম্হি, অযি, অযতি, অযিস্সতি, অযতি ৰা ইতোতি আযো. বুধ অৰগমনে, সম্মা বুজ্ঝতীতি সম্বোধো, আহরতীতি ¶ আহারো, উপহনতীতি উপঘাতো, ‘‘হনস্স ঘাতো’’তি ঘাতাদেসো.
রন্জ রাগে, রন্জতীতি অত্থে ণপ্পচ্চযো.
সংযোগস্মিং আদিভূতো নকারো নিগ্গহীতমাপজ্জতে. নিগ্গহীতস্স ৰগ্গন্তত্তং, জকারস্স গত্তং, রঙ্গো.
৫৭৯. ণম্হি রন্জস্স জো ভাৰকরণেসু.
রন্জইচ্চেতস্স ধাতুস্স অন্তভূতস্স ন্জস্স জকারাদেসো হোতি ভাৰকরণইচ্চেতেস্ৰত্থেসু ৰিহিতে ণকারৰতিপ্পচ্চযে পরে.
এত্থ হি –
ণম্হি রন্জস্স করণে, জাদেসস্স ৰিধানতো;
অকত্তরিপি ৰিঞ্ঞেয্যো, কারকে ণস্স সম্ভৰোতি.
রন্জন্তি অনেনাতি রাগো, রঞ্জীযতি অনেনাতি ৰা রাগো, সযং রঞ্জতীতিপি রাগো. ‘‘ণম্হি রন্জস্স জো’’তি যোগৰিভাগেন জকারো. পজ্জতে অনেনাতি পাদো, পতুজ্জতে অনেনাতি পতোদো, জরীযতি অনেনাতি জারো. এৰং দারো. তথা কম্মাদীসু, ভুজ্জতীতি ভোগো. এৰং ভাগো, ভারো, লব্ভতীতি লাভো, ৰোহরীযতীতি ৰোহারো, দীযতীতি দাযো, ৰিহঞ্ঞতি এতস্মাতি ৰিঘাতো, ৰিহরন্তি এত্থাতি ৰিহারো, আরমন্তি এতস্মিন্তি আরামো. এৰং পপাতো ইচ্চাদি.
‘‘ণ’’ইতি ৰত্ততে.
ভাৰত্থে ভাৰাভিধেয্যে ধাতূহি ণপ্পচ্চযো হোতি. ভূযতে, ভৰনং ৰা ভাৰো, পচ্চতে, পচনং ৰা পাকো, ‘‘কগা চজান’’ন্তি কাদেসো.
সিচ পগ্ঘরণে, সেচনং সেকো. সুচ সোকে, সোচনং সোকো. চজ হানিম্হি, অচজ্জিত্থ, চজ্জতে, চজ্জিস্সতে, চজনং ৰা চাগো. যজ দেৰপূজাসঙ্গতিকরণদানেসু, ইজ্জিত্থ, ইজ্জতে, ইজ্জিস্সতে, যজনং ৰা যাগো, যুঞ্জনং যোগো. ভজ সেৰাযং, অভজ্জিত্থ, ভজ্জতে, ভজ্জিস্সতে, ভজনং ৰা ভাগো, অরজ্জিত্থ, রজ্জতে, রজ্জিস্সতে, রজনং ৰা রাগো, জস্স গকারো.
দহ ভস্মীকরণে, পরিডয্হিত্থ, পরিডয্হতি, পরিডয্হিস্সতি, পরিডয্হনং ৰাতি অত্থে ণপ্পচ্চযো.
‘‘ণম্হি, ৰা’’তি চ ৰত্ততে.
দহইচ্চেতস্স ধাতুস্স দকারো লত্তমাপজ্জতে ণপ্পচ্চযে পরে ৰা. পরিল়াহো, পরিদাহো. ভন্জ অৰমদ্দনে, ভঞ্জনং ভঙ্গো. সন্জ সঙ্গে, সঞ্জনং সঙ্গো, নস্স নিগ্গহীতং.
পচ্চযেহি সঙ্গম্ম করীযতি, সঙ্খরীযতি তেন ৰাতি অত্থে ৰিসরুজপদাদিনা, সঙ্খরণন্তি অত্থে ‘‘ভাৰে চা’’তি ৰা ণপ্পচ্চযো.
‘‘ণম্হী’’তি ৰত্ততে.
৫৮২. পুরসমুপপরীহি ¶ করোতিস্স খখরা ৰা তপ্পচ্চযেসু চ.
পুর সং উপ পরিইচ্চেতেহি পরস্স করোতিস্স ধাতুস্স খ খরইচ্চেতে আদেসা হোন্তি ৰা তপ্পচ্চযে, ণপ্পচ্চযে চ পরে. ‘‘তপ্পচ্চযেসূ’’তি বহুৰচননিদ্দেসেন তুং ত্ৰাদীসুপি. ধাত্ৰাদেসস্সাপি ঠানোপচারেন ধাতুৰোহারতো ‘‘অসংযোগন্তস্স ৰুদ্ধি কারিতে’’তি ৰুদ্ধি, সঙ্খারো. এৰং পরিক্খারো, পুরেক্খারো.
ৰাতি কিং? উপকারো.
লুভ গিদ্ধিম্হি, লুব্ভন্তি তেন, সযং ৰা লুব্ভতি, লুব্ভনমত্তমেৰ ৰা তন্তি লোভো. দুস অপ্পীতিম্হি, দুস্সন্তি তেন, সযং ৰা দুস্সতি, দুস্সনমত্তমেৰ ৰা তন্তি দোসো. মুহ ৰেচিত্তে, মুয্হন্তি তেন, সযং ৰা মুয্হতি, মুয্হনমত্তমেৰ ৰা তন্তি মোহো ইচ্চাদি কত্তুকরণভাৰেসু যথারহং যোজেতব্বং.
গহ উপাদানে, গয্হতীতি অত্থে ৰিসরুজপদাদিনা কম্মনি ণপ্পচ্চযো.
গহইচ্চেতস্স ধাতুস্স ঘরাদেসো হোতি ৰা ণপ্পচ্চযে পরে, সরলোপাদি, ঘরং, ঘরানি.
ৰাতি কিং? গণ্হাতি, গহণং ৰা গাহো.
সম্ভৰতীতি অত্থে –
৫৮৪. ক্ৰি ¶ চ.
সব্বধাতূহি ক্ৰিপচ্চযো হোতি, সো চ কিতসঞ্ঞত্তা কত্তরি ভৰতি.
ক্ৰিনো সব্বস্স লোপো হোতি. কিতন্তত্তা নামমিৰ কত্ৰা স্যাদ্যুপ্পত্তি, সিলোপো, সম্ভূ. এৰং ৰিভৰতীতি ৰিভূ, অভিভূ, সযম্ভূ.
তথা ধূ কম্পনে, সন্ধুনাতীতি সন্ধূ. ভা দিত্তিম্হি, ৰিভাতীতি ৰিভা, পভাতীতি পভা, সহ, সঙ্গম্ম ৰা ভন্তি, ভাসন্তি ৰা এত্থাতি সভা, সহস্স সাদেসো, নিগ্গহীতলোপো চ.
ভুজেন গচ্ছতীতি অত্থে ক্ৰিপ্পচ্চযো.
৫৮৬. ধাত্ৰন্তস্স লোপো ক্ৰিম্হি.
ধাত্ৰন্তস্স ব্যঞ্জনস্স লোপো হোতি ক্ৰিপ্পচ্চযে পরে. ক্ৰিলোপো, ভুজগো. এৰং উরসা গচ্ছতীতি উরগো, তুরং সীঘং তুরিততুরিতো গচ্ছতীতি তুরগো, খে গচ্ছতীতি খগো, ৰিহাযসে গচ্ছতীতি ৰিহগো, ৰিহাদেসো, ন গচ্ছতীতি অগো, নগো.
খনু অৰধারণে সংপুব্বো, সঙ্খনি, সঙ্খনতি, সঙ্খনিস্সতীতি ৰা সঙ্খো. রমু কীল়াযং, কুঞ্জে রমতীতি কুঞ্জরো. জন জননে, কম্মতো জাতোতি অত্থে ক্ৰিপ্পচ্চযো, ধাত্ৰন্তস্স লোপাদি পুরিমসমং, পঞ্চমীতপ্পুরিসোৰ ৰিসেসো. কম্মজো ৰিপাকো, কম্মজা পটিসন্ধি, কম্মজং রূপং ¶ . এৰং চিত্তজং, উতুজং, আহারজং, অত্তজো পুত্তো. ৰারিম্হি জাতো ৰারিজো. এৰং থলজো, পঙ্কজং, জলজং, অণ্ডজং, সিরজং, সত্তমীসমাসো. দ্ৰিক্খত্তুং জাতো দ্ৰিজো, পচ্ছা জাতো অনুজো ইচ্চাদি.
ৰিদ ঞাণে, লোকং অৰেদীতি অত্থে ক্ৰিপ্পচ্চযো.
‘‘ক্ৰিম্হী’’তি ৰত্ততে.
ৰিদধাতুনো অন্তে ঊকারাগমো হোতি ক্ৰিম্হি, ক্ৰিলোপো. লোকৰিদূ.
দিস পেক্খণে, ইমমিৰ নং অপস্সি, পস্সতি, পস্সিস্সতীতি, অযমিৰ দিস্সতীতি ৰা অত্থে ক্ৰিপ্পচ্চযো.
‘‘ধাত্ৰন্তস্স লোপো ক্ৰিম্হী’’তি ধাত্ৰন্তলোপে সম্পত্তে –
৫৮৮. ইযতমকিএসানমন্তস্সরো দীঘং ক্ৰচি দিসস্স গুণং দো রং সক্খী চ.
ইম য ত অম্হ কিং এত সমানইচ্চেতেসং সব্বনামানং উপমানুপপদভাৰেন দিসস্স ধাতুস্স গুণভূতানং অন্তো সরো দীঘমাপজ্জতে, দিসইচ্চেতস্স ধাতুস্স অন্তস্স স ক্খ ঈইচ্চেতে আদেসা চ হোন্তি. দিসস্স দকারো রকারমাপজ্জতেতি ক্ৰিম্হি ধাত্ৰন্তস্স সসদ্দাদেসং কত্ৰা ক্ৰিলোপাদিম্হি চ কতে ইইতি নিপাতনেন ইমসদ্দস্সিকারে, তস্সিমিনা দীঘে চ কতে স্যাদ্যুপ্পত্তি.
ঈদিসো ¶ পুরিসো, ঈদিসা কঞ্ঞা, ঈদিসী ৰা, ঈদিসং চিত্তং. তথা যমিৰ নং পস্সতি, যো ৰিয দিস্সতীতি ৰা যাদিসো, যাদিসা, যাদিসী, যাদিসং. তমিৰ নং পস্সতি, সো ৰিয দিস্সতীতি ৰা তাদিসো, তাদিসা, তাদিসী, তাদিসং. মমিৰ নং পস্সতি, অহং ৰিয সো দিস্সতীতি ৰা মাদিসো, মাদিসা, মাদিসী, মাদিসং, মইতি নিপাতনেন অম্হসদ্দস্স মসদ্দাদেসো. কিমিৰ নং পস্সতি, কো ৰিয দিস্সতীতি ৰা কীদিসো, কীদিসা, কীদিসী, কীদিসং. এতমিৰ নং পস্সতি, এসো ৰিয দিস্সতীতি ৰা এদিসো, এতাদিসো ৰা, এদিসা, এদিসী, এদিসং, এইতি নিপাতনেন এতসদ্দস্স একারো. সমানং কত্ৰা নং পস্সতি, সমানো ৰিয দিস্সতীতি সাদিসো, সদিসো, সইতি নিপাতনেন সমানস্স সাদেসো, তদন্তস্স ৰা দীঘো, সাদিসা, সাদিসী, সদিসা, সদিসী, সাদিসং, সদিসং.
দকারস্স রকারাদেসে পন ঈরিসো, যারিসো, তারিসো, মারিসো, কীরিসো, এরিসো, সারিসো, সরিসো. ক্খাদেসে ঈদিক্খো, যাদিক্খো, তাদিক্খো, মাদিক্খো, কীদিক্খো, এদিক্খো, সাদিক্খো, সদিক্খো. রকারাদেসে সারিক্খো, সরিক্খো, ঈকারাদেসে ঈদী, যাদী, তাদী, মাদী, কীদী, এদী, সাদী.
চসদ্দেন তুম্হাদিউপপদেপি তুম্হে ৰিয দিস্সতীতি তুম্হাদিসো, তুম্হাদিসী, খন্ধা ৰিয দিস্সন্তীতি খন্ধাদিসা ইচ্চাদি.
ধর ধারণে, অপাযেস্ৰপতমানে অধিগতমগ্গাদিকে সত্তে ধারেতি, ধরন্তি তেনাতি ৰা, সলক্খণং ধারেতি ৰা, পচ্চযেহি ধরীযতি ৰাতি অত্থে –
৫৮৯. ধরাদীহি ¶ রম্মো.
ধরইচ্চেৰমাদীহি ধাতূহি রম্মপ্পচ্চযো হোতি.
সো চ –
কম্মগ্গহণভো ভাৰ- কম্মেসূতেত্থ ৰেদিযো;
অকত্তরিপি হোতীতি, কারকে রম্মপ্পচ্চযো.
রাদিলোপো, ধম্মো, এৰং করীযতীতি কম্মং. ৰর ৰরণে, ৰম্মং.
সংস পসংসনে পপুব্বো, পিযইচ্চুপপদং, পিযং পসংসিতুং সীলং যস্সাতি ৰা পিযং পসংসনসীলো, পিযং পসংসনধম্মো, পিযং পসংসনে সাধুকারীতি ৰা অত্থে –
সীলং পকতি, তস্সীল তদ্ধম্ম তস্সাধুকারীস্ৰত্থেসু গম্যমানেসু সব্বধাতূহি ণী তু আৰীইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তীতি কত্তরি ণীপচ্চযো, সংযোগন্তত্তান ৰুদ্ধি. সেসং নেয্যং.
পিযপসংসী রাজা. অথ ৰা পিযং পসংসি, পসংসতি, পসংসিস্সতি ৰা সীলেন ৰা ধম্মেন ৰা সাধু ৰাতি পিযপসংসী, পিযপসংসিনী, পিযপসংসি কুলং. ব্রহ্মং চরিতুং সীলং যস্সাতি ৰা ব্রহ্মং চরতি সীলেন, ধম্মেন, সাধু ৰাতি ব্রহ্মচারী, ব্রহ্মচারিনী, ব্রহ্মচারি. এৰং সচ্চৰাদী, ধম্মৰাদী, সীঘযাযী, পাপকারী, মালাকারী ইচ্চাদি.
চসদ্দেন অত্তমানেপি ণী, পণ্ডিতং অত্তানং মঞ্ঞতীতি পণ্ডিতমানী বালো, বহুস্সুতমানী ইচ্চাদি.
ৰতু ¶ ৰত্তনে পপুব্বো, পসয্হ পৰত্তিতুং সীলং যস্সাতি অত্থে ইমিনা তুপ্পচ্চযো, পসয্হপৰত্তা. অথ ৰা ৰচ ৰিযত্তিযং ৰাচাযং, পসয্হ পৰত্তিতুং সীলমস্সাতি পসয্হপৰত্তা, পসয্হপৰত্তারো, ভুজাদিত্তা ধাত্ৰন্তলোপদ্ৰিত্তানি, সেসং কত্তুসমং.
ভযং পস্সিতুং সীলং যস্সাতি ৰা ভযং দস্সনসীলো, ভযং দস্সনধম্মো, ভযং দস্সনে সাধুকারীতি ৰা ভযদস্সাৰী, ভযদস্সাৰিনী, ভযদস্সাৰি চিত্তং. এৰং আদীনৰদস্সাৰী.
‘‘তস্সীলাদীসূ’’তি অধিকারো.
৫৯১. সদ্দ কু ধ চ ল ম ণ্ড ত্থ রুচাদীহি যু.
সদ্দ কু ধ চ ল মণ্ডত্থেহি ধাতূহি, রুচাদীহি চ যুপ্পচ্চযো হোতি তস্সীলাদীস্ৰত্থেসু.
ঘুস সদ্দে, ঘোসিতুং সীলং অস্সাতি ৰা ঘোসনসীলোতি ৰা অঘোসযি, ঘোসযতি, ঘোসযিস্সতি সীলেন, ধম্মেন, সাধু ৰাতি অত্থে ইমিনা যুপ্পচ্চযো, তস্স ‘‘অনকা যুণ্ৰূন’’ন্তি অনাদেসো, ‘‘অঞ্ঞেসু চা’’তি ৰুদ্ধি, সো ঘোসনো, সা ঘোসনা. ভাস ৰিযত্তিযং ৰাচাযং, ভাসিতুং সীলমস্সাতি ৰা ভাসনসীলো, ভাসনধম্মো, ভাসনে সাধুকারীতি ৰা ভাসনো.
কুধ কোপে, কুজ্ঝিতুং সীলমস্সাতি ৰা কুজ্ঝনসীলোতি ৰা কোধনো, কোধনা, কোধনং.
রুস রোসে, রোসিতুং সীলমস্সাতি ৰা রোসনসীলোতি ৰা রোসনো.
চল কম্পনে, চলিতুং সীলং যস্সাতি ৰা চলতি সীলেনাতি ৰা চলনো. কপিচলনে, কম্পিতুং সীলং যস্সাতি ৰা ¶ অকম্পি, কম্পতি, কম্পিস্সতি সীলেনাতি ৰা কম্পনো, ইকারানুবন্ধিধাতুসরতো ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা, ‘‘নিগ্গহীতঞ্চা’’তি ৰা নিগ্গহীতাগমো. ফদি কিঞ্চিচলনে, ফন্দিতুং সীলং যস্সাতি ৰা ফন্দতি সীলেনাতি ৰা ফন্দনো.
মডি ভূসাযং, মণ্ডযিতুং সীলং যস্সাতি ৰা মণ্ডযতি সীলেনাতি ৰা মণ্ডনো. ভূস অলঙ্কারে, ভূসনসীলোতি ৰা অভূসযি, ভূসযতি, ভূযযিস্সতি সীলেনাতি ৰা ভূসনো, ভূসনা, ভূসনং.
রুচ দিত্তিম্হি, অরুচ্চি, রুচ্চতি, রুচ্চিস্সতি সীলেনাতি ৰা রোচনো. জুত দিত্তিম্হি, অজোতি, জোততি, জোতিস্সতি সীলেনাতি ৰা জোতনো. ৰড্ঢ ৰড্ঢনে, ৰড্ঢিতুং সীলমস্সাতি ৰড্ঢনো ইচ্চাদি.
পারাদিউপপদেহি পরস্মা গমিইচ্চেতস্মা ধাতুম্হা পরো রূপচ্চযো হোতি তস্সীলাদীস্ৰত্থেসু কত্তরিযেৰ. পারো আদি যেসং তে পারাদযো, পারাদীহি গমি পারাদিগমি. রাদিলোপো, ভৰপারং গন্তুং সীলং যস্সাতি ৰা ভৰপারং গমনসীলো, ভৰপারং গমনধম্মো, ভৰপারং গমনে সাধুকারীতি ৰা ভৰপারগূ, ভৰপারগুনো. অন্তং গমনসীলো অন্তগূ. এৰং ৰেদগূ, অদ্ধগূ.
‘‘রূ’’তি ৰত্ততে.
ভিক্খইচ্চেৰমাদীহি ধাতূহি রূপচ্চযো হোতি তস্সীলাদীস্ৰত্থেসু. ভিক্খ যাচনে, ভিক্খিতুং সীলং যস্সাতি ৰা অভিক্খি, ভিক্খতি, ভিক্খিস্সতি সীলেনাতি ৰা ভিক্খনধম্মোতি ¶ ৰা ভিক্খনে সাধুকারীতি ৰা ভিক্খু, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা রস্সত্তং. ইক্খ দস্সনঙ্কেসু, সংসারে ভযং ইক্খতীতিপি ভিক্খু, ৰিজানিতুং সীলং যস্স, ৰিজাননসীলোতি ৰা ৰিঞ্ঞূ, সব্বং জানাতীতি সব্বঞ্ঞূ. এৰং মত্তঞ্ঞূ, ধম্মঞ্ঞূ, অত্থঞ্ঞূ, কালঞ্ঞূ, কতঞ্ঞূ ইচ্চাদযো.
হনত্যাদীনং ধাতূনমন্তে ণুকপ্পচ্চযো হোতি তস্সীলাদীস্ৰত্থেসু কত্তরি, অন্তাপেক্খাযং ছট্ঠী, ণকারো ৰুদ্ধত্থো. আহননসীলো আঘাতুকো, ঘাতাদেসো, সরলোপাদি, করণসীলো কারুকো সিপ্পি. ভী ভযে, ভাযনসীলো ভীরুকো, রকারাগমো. অৰ রক্খণে, আৰুকো পিতা.
সংপুব্বায হনইচ্চেতায ধাতুযা, অঞ্ঞায চ ধাতুযা পরো রপ্পচ্চযো হোতি, হনস্স ঘো চ. ৰাগ্গহণং সম্পিণ্ডনত্থং, ৰিকপ্পনত্থং ৰা, তেন সঙ্ঘাতোতিপি সিদ্ধং হোতি.
হনস্সেৰাযং ঘো হোতি, অভিধানানুরূপতো;
অসংপুব্বা চ রো তেন, পটিঘোতিপি সিজ্ঝতি.
হন হিংসাগতীসু সং পুব্বো, সংহনতি সমগ্গং কম্মং সমুপগচ্ছতি, সম্মদেৰ কিলেসদরথে হনতীতি ৰা সঙ্ঘো, রাদিলোপো ¶ , সমন্ততো নগরস্স বাহিযে খঞ্ঞতীতি পরিখা, ইত্থিযং আপচ্চযো, অন্তং করোতীতি অন্তকো মচ্চু.
‘‘ভাৰকম্মেসূ’’তি ৰত্ততে.
নন্দইচ্চেৰমাদীহি ধাতূহি পরো যুপ্পচ্চযো হোতি ভাৰকম্মেসু. ‘‘অনকা যুণ্ৰূন’’ন্তি যুপ্পচ্চযস্স অনাদেসো, নন্দ সমিদ্ধিম্হি, নন্দ নন্দনে ৰা. ভাৰে – নন্দীযতে নন্দনং. কম্মে – অনন্দীযিত্থ, নন্দীযতি, নন্দীযিস্সতি, নন্দিতব্বন্তি ৰা নন্দনং ৰনং, গয্হতি, গহণীযং ৰা গহণং, গণ্হনং ৰা, চরিতব্বং চরণং, ভূযতে ভৰনং, হূযতে হৰনং. রুন্ধিতব্বং রুন্ধনং, রোধনং ৰা, ভুঞ্জিতব্বং ভুঞ্জনং, ভোজনং ৰা. বুজ্ঝিতব্বং বুজ্ঝনং, বোধনং ৰা. সূযতি, সুতি ৰা সৰণং, পাপীযতীতি পাপুণনং, পাপনং ৰা, পালীযতীতি পালনং ইচ্চাদি.
‘‘যূ’’তি ৰত্ততে.
কত্তুকরণপদেসইচ্চেতেস্ৰত্থেসু চ সব্বধাতূহি যুপ্পচ্চযো হোতি. এত্থ চ পদেসোতি অধিকরণকারকং ৰুচ্চতি. কত্তরি তাৰ – রজং হরতীতি রজোহরণং তোযং. আরমণং ৰিজানাতীতি ৰিঞ্ঞাণং, ৰিজাননং ৰা, আননজাদেসা. ঘা গন্ধোপাদানে, ঘাযতীতি ঘানং, ঝে চিন্তাযং, ঝাযতীতি ঝানং, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা আত্তং.
করণে ¶ – কর করণে, করোতি তেনাতি করণং, যথাসরূপং সদ্দা ব্যাকরীযন্তি এতেনাতি ব্যাকরণং. পূর পূরণে, পূরযতি তেনাতি পূরণং. দীযতি অনেনাতি দানং, পমীযতি অনেনাতি পমানং, ৰুচ্চতি অনেনাতি ৰচনং, পনুদতি, পনুজ্জতে অনেনাতি ৰা পনূদনো. সূদ পগ্ঘরণে, সূদতি, সুজ্জতে অনেনাতি ৰা সূদনো, সুণাতি, সূযতি এতেনাতি ৰা সৰণং. লূ ছেদনে, লুনাতি, লূযতি অনেনাতি ৰা লৰনং, লৰণং, লোণং ৰা. নযতি, নীযতি এতেনাতি ৰা নযনং. পূ পৰনে, পুনাতি, পূযতে অনেনাতি ৰা পৰনো, সমেতি, সমীযতি ৰা পাপং অনেনাতি সমণো, সমণং ৰা. তথা ভাৰেতি, ভাৰীযতি একাযাতি ৰা ভাৰনা. এৰং পাচনং, পাচাপনং ইচ্চাদি.
অধিকরণে – ঠা গতিনিৰত্তিম্হি, তিট্ঠতি তস্মিন্তি ঠানং. এৰং সযনং, সেনং ৰা, আসনং, অধিকরীযতি এত্থাতি অধিকরণং.
চসদ্দেন সম্পদানাপাদানেসুপি – সম্মা পকারেন দদাতি অস্সাতি সম্পদানং, অপেচ্চ এতস্মা আদদাতীতি অপাদানং.
সঞ্ঞাযং গম্যমানাযং দাধাইচ্চেতেহি ধাতূহি ইপ্পচ্চযো হোতি, ভাৰকম্মাদিঅধিকারেৰাযং, সরলোপাদি. দা দানে আপুব্বো, আদীযতীতিআদি. এৰং উপাদি. ধা ধারণে ¶ , উদকং দধাতীতি উদধি, তেসু ৰুদ্ধিলোপাদিনা সঞ্ঞাযং উদকস্স উদাদেসো. জলং ধীযতে অস্মিন্তি জলধি, ৰালানি দধাতি তস্মিন্তি ৰালধি, সন্ধীযতি, সন্দধাতীতি ৰা সন্ধি, নিধীযতীতি নিধি. এৰং ৰিধীযতি, ৰিদধাতি, ৰিধানং ৰা ৰিধি, সম্মা, সমং ৰা চিত্তং আদধাতীতি সমাধি.
ইত্থিযং অভিধেয্যাযং সব্বধাতূহি অকারতিযুইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি ৰা ভাৰকম্মাদীসু. অপ্পচ্চযে তাৰ জর ৰযোহানিম্হি, জীরতি, জীরণন্তি ৰা জরা, ‘‘ইত্থিযমতো আপচ্চযো’’তি আপচ্চযো, পটিসম্ভিজ্জতীতি পটিসম্ভিদা. পটিপজ্জতি এতাযাতি পটিপদা. এৰং সম্পদা, আপদা. উপাদীযতীতি উপাদা. সঞ্জানাতীতি সঞ্ঞা, পজানাতীতি পঞ্ঞা. উপেক্খতীতি উপেক্খা. চিন্তনং চিন্তা. পতিট্ঠানং পতিট্ঠা. সিক্খ ৰিজ্জোপাদানে, সিক্খনং, সিক্খীযতীতি ৰা সিক্খা. এৰং ভিক্খা. ঝে চিন্তাযং, পরসম্পত্তিং অভিমুখং ঝাযতীতি অভিজ্ঝা, হিতেসিতং উপট্ঠপেত্ৰা ঝাযতীতি উপজ্ঝা, উপজ্ঝাযো, সম্মা ঝাযতি এত্থাতি সজ্ঝা.
ইসু ¶ ইচ্ছাযং, এসনন্তি অত্থে অপ্পচ্চযো, ‘‘ইসু যমূনমন্তো চ্ছো ৰা’’তি চ্ছাদেসো, ইচ্ছা. পুচ্ছ পুচ্ছনে, পুচ্ছনং পুচ্ছা, তিকিচ্ছনং তিকিচ্ছা, ঘসিতুমিচ্ছা জিঘচ্ছা, তিতিক্খা, বুভুক্খা, পাতুমিচ্ছা পিপাসা, মণ্ডূকগতিযা ৰাধিকারতো ৰাদেসাভাৰো. ব্যাপিতুমিচ্ছা ৰিচ্ছা ইচ্চাদি.
তিপ্পচ্চযে সম্ভৰনং সম্ভূতি. ৰাধিকারতো তিপ্পচ্চযম্হি ন ৰুদ্ধি, সৰণং সুতি, নযনং, নীযতি এতাযাতি ৰা নীতি. মন ঞাণে, মঞ্ঞতীতি মতি.
‘‘তে, নো, তিম্হী’’তি চ ৰত্ততে.
গম খন হন রমইচ্চেৰমাদীনং মকারনকারন্তানং ধাতূনং অন্তো ব্যঞ্জনো নো হোতি তপ্পচ্চযে, তিম্হি চাতি ধাত্ৰন্তলোপো. গমনং, গন্তব্বাতি ৰা গতি, উপহননং উপহতি, রমন্তি তায, রমণং ৰা রতি. তনু ৰিত্থারে, তননং ততি. যমু উপরমে, নিযমনং নিযতি. ‘‘রমতো, রমতী’’তিআদীসু পন অকারব্যৰহিতত্তা ন ধাত্ৰন্তলোপো, ভুঞ্জনং ভুত্তি, যুঞ্জনং যুত্তি, ‘‘ভুজাদীনমন্তো নো দ্ৰি চা’’তি ধাত্ৰন্তলোপো, দ্ৰিত্তঞ্চ. সমাপজ্জনং, সমাপজ্জতেতি ৰা সমাপত্তি, সম্পত্তি, ‘‘গুপাদীনঞ্চা’’তি ধাত্ৰন্তলোপদ্ৰিত্তানি. ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা হাদিতো তিস্স নি হোতি. হানি, জানি ইচ্চাদি.
যুপ্পচ্চযে চিত সঞ্চেতনে, চেতযতীতি অত্থে যুপ্পচ্চযো, অনাদেসৰুদ্ধী, আপচ্চযো, চেতনা. ৰিদ অনুভৰনে ¶ , ৰেদযতীতি ৰেদনা. দিসী উচ্চারণে, দেসীযতীতি দেসনা, ভাৰীযতীতি ভাৰনা ইচ্চাদি.
‘‘ইত্থিযং, ৰা’’তি চ ৰত্ততে.
করধাতুতো ইত্থিযমনিত্থিযং ৰা অভিধেয্যাযং রিরিযপ্পচ্চযো হোতি, রাদিলোপো. কত্তব্বা কিরিযা. করণীযং কিরিযং.
‘‘কত্তরী’’তি ৰত্ততে.
জিইচ্চেতায ধাতুযা পরো ইনপ্পচ্চযো হোতি সব্বকালে কত্তরি. জি জযে, পাপকে অকুসলে ধম্মে অজিনি, জিনাতি, জিনিস্সতীতি ৰা জিনো.
‘‘ইনা’’তি ৰত্ততে.
সুপইচ্চেতায ধাতুযা চ পরো ইনপ্পচ্চযো হোতি. সুপ সযে, সুপতি, সুপনন্তি ৰা সুপিনো, সুপিনং.
সী সযে, ‘‘ঈসং’’ইতি উপপদং, ঈসং সীযতি ভৰতাতি অত্থে –
ঈসংদুসুইচ্চেতেহি উপপদেহি পরেহি ধাতূহি খপ্পচ্চযো হোতি.
সো চ –
৬০৫. ভাৰকম্মেসু ¶ কিচ্চক্তক্খত্থা.
ভাৰকম্মইচ্চেতেস্ৰত্থেসু কিচ্চক্তক্খত্থইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তীতি নিযমতো ভাৰকম্মেস্ৰেৰ হোতি. ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তি ক্খকারানুবন্ধস্স লোপো, ৰুদ্ধি, অযাদেসদ্ৰিত্তানি, ঈসস্সযো ভৰতা, দুক্খেন সীযতি দুস্সযো, সুখেন সীযতি সুস্সযো.
কম্মে – ঈসং করীযতীতি ঈসক্করং কম্মং ভৰতা. এৰং দুক্খেন করীযতীতি দুক্করং হিতং ভৰতা, সুকরং পাপং বালেন, দুক্খেন ভরীযতীতি দুব্ভরো মহিচ্ছো. সুখেন ভরীযতীতি সুভরো অপ্পিচ্ছো. দুক্খেন রক্খিতব্বন্তি দুরক্খং চিত্তং. দুক্খেন পস্সিতব্বোতি দুদ্দসো ধম্মো. সুখেন পস্সিতব্বন্তি সুদস্সং পরৰজ্জং. দুক্খেন অনুবুজ্ঝিতব্বোতি দুরনুবোধো ধম্মো. সুখেন বুজ্ঝিতব্বন্তি সুবোধমিচ্চাদি.
বুধ অৰগমনে, সব্বে সঙ্খতাসঙ্খতসম্মুতিভেদে ধম্মে অবুজ্ঝি, বুজ্ঝতি, বুজ্ঝিস্সতীতি ৰা অত্থে –
‘‘ত’’ইতি ৰত্ততে.
বুধগমুইচ্চেগমাদীহি ধাতূহি তদত্থে গম্যমানে কত্তরি তপ্পচ্চযো হোতি সব্বকালে.
‘‘তস্সা’’তি ৰত্ততে.
ধঢন্ত ভহন্তেহি ধাতূহি পরস্স পচ্চযতকারস্স যথাক্কমং ধকারঢকারাদেসা হোন্তীতি ধভতো তকারস্স ¶ ধকারো, ‘‘হচতুত্থান’’ন্তি এত্থ হকারগ্গহণতো হকারতোপি ক্ৰচি ধত্তং, অব্যৰধানে চাযং, তেন ‘‘রুন্ধতি, আরাধিতো, ৰড্ঢিতো, লভিত্ৰা, গহিতো’’তিআদীসু পচ্চযাগমব্যৰহিতত্তা ন ভৰতি.
হকারৰগ্গচতুত্থানং ধাত্ৰন্তভূতানং দকারাদেসো হোতি ধকারে পরে. বুদ্ধো ভগৰা. সরণং অগচ্ছি, গচ্ছতি, গচ্ছিস্সতীতি ৰা সরণঙ্গতো উপাসকো, ‘‘গমখনহনরমাদীনমন্তো’’তি ধাত্ৰন্তলোপো. এৰং জানাতীতি ঞাতো. ই গতিম্হি, উপেতীতি উপেতো. চিন্ত চিন্তাযং, চিন্তেতীতি চিত্তং, ‘‘গুপাদীনঞ্চা’’তি ধাত্ৰন্তলোপদ্ৰিত্তানি. সন্জ সঙ্গে, রূপাদীসু অসজ্জি, সজ্জতি, সজ্জিস্সতীতি ৰা সত্তো, ‘‘ভুজাদীনমন্তো নো দ্ৰি চা’’তি ধাত্ৰন্তলোপো, দ্ৰিত্তঞ্চ.
‘‘সঞ্ঞায’’মিতি ৰত্ততে.
সঞ্ঞাযমভিধেয্যাযং আসিট্ঠে গম্যমানে ধাতূহি তিপ্পচ্চযো হোতি, কিতপচ্চযো চ. জিনো এনং বুজ্ঝতূতি জিনবুদ্ধি, ধকারদকারাদেসা, ধনমস্স ভৰতূতি ধনভূতি.
কিতপচ্চযে ভৰতূতি ভূতো, ধম্মো এনং দদাতূতি ধম্মদিন্নো, ‘‘ভিদাদিতো ইন্ন অন্ন ঈণা ৰা’’তি তপ্পচ্চযস্স ইন্নাদেসো. ৰড্ঢতূতি ৰড্ঢমানো, ‘‘ভূৰাদিতো অ’’ইতি মানন্তেসু অপ্পচ্চযো, নন্দতূতি নন্দকো, জীৰতূতি জীৰকো ইচ্চাদি.
৬১০. আগমা ¶ তুকো.
আপুব্বা গমিতো তুকপ্পচ্চযো হোতি, কিতকত্তা কত্তরি. আগচ্ছতীতি আগন্তুকো.
‘‘গমা’’তি ৰত্ততে.
গমিতো ইকপ্পচ্চযো হোতি ভব্বত্থে. গন্তুং ভব্বোতি গমিকো ভিক্খু.
তেকালিকপ্পচ্চযন্তনযো.
অতীতপ্পচ্চযন্তনয
অতীতে কালে সব্বেহি ধাতূহি ত তৰন্তু তাৰী ইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি. এতে এৰ পরসমঞ্ঞায নিট্ঠসঞ্ঞকাপি, তে চ কিতসঞ্ঞত্তা কত্তরি ভৰন্তি. অভৰীতি ভূতো, ভূতা, ভূতং, ‘‘অঞ্ঞেসু চা’’তি এত্থানুৰত্তিতৰাগ্গহণেন ত তৰন্তুতাৰীসু ৰুদ্ধি ন হোতি. হু দানাদনহব্যপ্পদানেসু, অহৰীতি হুতো অগ্গিং.
তৰন্তুপ্পচ্চযে – ‘‘আ সিম্হী’’তি আকারো, অগ্গিং হুতৰা, হুতৰন্তো ইচ্চাদি গুণৰন্তুসমং. তাৰীম্হি – অগ্গিং হুতাৰী, অগ্গিং হুতাৰিনো ইচ্চাদি দণ্ডীসমং. ইত্থিযং ইনীপচ্চযো – হুতাৰিনী, নপুংসকে – রস্সত্তং হুতাৰি.
ৰস নিৰাসে, ৰস্সং অৰসীতি অত্থে তপ্পচ্চযো, সকারন্তত্তা ‘‘সাদিসন্ত’’ইচ্চাদিনা ঠাদেসে সম্পত্তে –
‘‘তস্সা’’তি অধিকারো, ‘‘সাদী’’তি চ.
৬১৩. ৰসতো ¶ উত্থ.
ৰসইচ্চেতস্মা ধাতুম্হা পরস্স তকারস্স সহাদিব্যঞ্জনেন উত্থাদেসো হোতি, সরলোপাদি. ৰস্সং ৰুত্থো, ৰুত্থা সা, ‘‘সরলোপো’’তিআদিসুত্তে তুগ্গহণতো পুব্বলোপাভাৰে ‘‘অধিৰত্থা দেৰতা, ৰত্থব্ব’’ন্তিআদীসু পরলোপো.
‘‘ৰসস্সা’’তি ৰিপরিণামেন ৰত্ততে.
ৰসইচ্চেতস্স ধাতুস্স ৰকারস্স তকারে পরে উকারো হোতি, তত্থ ৰকারাগমো চ ৰা হোতি. নিট্ঠতকারে এৰাযং. অথ ৰা ‘‘ৰূ’’তি এত্থ ৰকারো সন্ধিজো, তন্তঞাযেন দুতিযঞ্চেত্থ ৰাগ্গহণমিচ্ছিতব্বং, তেন অকারস্সপি উকারো সিদ্ধো ভৰতি, উসিতো ব্রহ্মচরিযং, ৰুসিতো, তথা ৰুসিতৰা, ৰুসিতাৰী, ইকারাগমেন ব্যৰহিতত্তা উত্থাদেসো ন ভৰতি.
ভুজ পালনব্যৰহরণেসু, ওদনং অভুঞ্জীতি অত্থে ততৰন্তুতাৰী, ‘‘ভুজাদীনমন্তো নো দ্ৰি চা’’তি ধাত্ৰন্তলোপো, তকারস্স দ্ৰিত্তঞ্চ, ভুত্তো, ভুত্তৰা, ভুত্তাৰী. তথা রন্জ রাগে, অরঞ্জীতি রত্তো, রত্তা, রত্তং. যুজ যোগে, অযুঞ্জীতি যুত্তো, যুত্তা, যুত্তং. ৰিচ ৰিৰেচনে ৰিপুব্বো, ৰিৰিচ্চীতি ৰিৰিত্তো, ৰিৰিত্তা, ৰিৰিত্তং. মুচ মোচনে, অমুচ্চীতি বন্ধনা মুত্তো. তথা তিপ্পচ্চযেপি ইমিনা ধাত্ৰন্তলোপদ্ৰিত্তানি, আসজ্জনং আসত্তি, ৰিমুচ্চনং, ৰিমুচ্চতি এতাযাতি ৰা ৰিমুত্তি.
কুধ ¶ কোপে, অকুজ্ঝীতি অত্থে তপ্পচ্চযো, তস্স ‘‘ধঢভহেহি ধঢা চা’’তি ধত্তং, ‘‘হচতুত্থানমন্তানং দোধে’’তি ধকারস্স দকারো, কুদ্ধো. যুধ সম্পহারে, অযুজ্ঝীতি যুদ্ধো, যুদ্ধং. সিধ সংসিদ্ধিম্হি, অসিজ্ঝীতি সিদ্ধো. আপুব্বো রভ রাভস্সে, আরভীতি আরদ্ধো গন্তুং. নহ বন্ধনে সংপুব্বো, সন্নয্হীতি সন্নদ্ধো, ‘‘ধঢভহেহি ধঢা চা’’তি নহাদিতো তকারস্স ধকারো.
ৰড্ঢ ৰড্ঢনে, অৰড্ঢীতি অত্থে তপ্পচ্চযো, তস্স ঢত্তং, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা ধাত্ৰাকারস্সুত্তং, ডলোপো চ.
‘‘হচতুত্থানমন্তান’’ন্তি ৰত্ততে.
হচতুত্থানং ধাত্ৰন্তানং ডকারাদেসো হোতি ঢকারে পরে. ৰুড্ঢো, ৰুড্ঢা, ‘‘বো ৰস্সা’’তি বত্তে বুড্ঢো. তিপ্পচ্চযে – বুজ্ঝনং, বুজ্ঝতি ৰা এতাযাতি বুদ্ধি. এৰং সিদ্ধি, ৰড্ঢি. তব্বপ্পচ্চযে – বোদ্ধব্বমিচ্চাদি.
‘‘অন্তো, নো’’তি চ অধিকারো.
তরইচ্চেৰমাদীহি ধাতূহি পরস্স তপ্পচ্চযস্স ইণ্ণাদেসো হোতি, ধাত্ৰন্তো চ নো হোতি, সরলোপাদি. তর তরণে, সংসারণ্ণৰং অতরীতি তিণ্ণো তারেয্যং. এৰং উত্তিণ্ণো, তিণ্ণং ৰা. পূর পূরণে, সংপূরীতি সংপুণ্ণো, ‘‘সরলোপো’’তিআদিসুত্তে তুগ্গহণতো পুব্বলোপাভাৰে উৰণ্ণতো পরস্স ‘‘ৰা পরো অসরূপা’’তি লোপো, সংযোগে রস্সত্তং. তুর ৰেগে, অতুরীতি তুণ্ণং ¶ , তুরিতং ৰা. জর ৰযোহানিম্হি, পরিজীরীতি পরিজিণ্ণো. কির ৰিকিরণে, আকিরীতি আকিণ্ণো ইচ্চাদি.
সুস পচ সকইচ্চেতেহি ধাতূহি পরস্স তপ্পচ্চযস্স ক্খক্কাদেসা হোন্তি, অন্তো চ ব্যঞ্জনো নো হোতি. চসদ্দেন মুচাদিতো ক্কাদেসো. সুস সোসনে, অসুস্সীতি সুক্খো রুক্খো. অপচ্চীতি পক্কং ফলং. সক সামত্থে, অসক্খীতি সক্কো অস্স, ওমুচ্চীতি ওমুক্কা উপাহনা. ‘‘পচিতুং, পচিতব্ব’’ন্তিআদীসু পন ন ভৰতি, ইকারেন ব্যৰহিতত্তা. এৰং সব্বত্থ ব্যৰধানে ন ভৰতি.
সীহগতিযা তিগ্গহণমনুৰত্ততে.
পক্কমইচ্চেৰমাদীহি মকারন্তেহি ধাতূহি পরস্স তপ্পচ্চযস্স ন্তাদেসো হোতি, ধাত্ৰন্তো চ নো হোতি. চসদ্দেন তিপ্পচ্চযস্স ন্তি চ হোতি. কমু পদৰিক্খেপে, পক্কমীতি পক্কন্তো. এৰং সঙ্কন্তো, নিক্খন্তো, ‘‘দো ধস্স চা’’তি সুত্তে চগ্গহণেন কস্স খত্তং. ভমু অনৰট্ঠানে, ৰিব্ভমীতি ৰিব্ভন্তো, ভন্তো. খমু সহনে, অক্খমীতি খন্তো. সমু উপসমে, অসমীতি সন্তো. দমু দমনে, অদমীতি দন্তো.
তিম্হি – সঙ্কমনং সঙ্কন্তি. এৰং ওক্কন্তি, ৰিব্ভন্তি, খন্তি, সন্তি দন্তি ইচ্চাদি.
৬১৯. জনাদীনমা ¶ তিম্হি চ.
জনইচ্চেৰমাদীনং ধাতূনমন্তস্স ব্যঞ্জনস্স আত্তং হোতি তপ্পচ্চযে, তিম্হি চ. যোগৰিভাগেন অঞ্ঞত্থাপি. জন জননে, অজনীতি জাতো, ৰিজাযীতি পুত্তং ৰিজাতা, জননং জাতি. তপ্পচ্চযে সতিপি তকারে পুন তিগ্গহণকরণং পচ্চযন্তরতকারে আত্তনিৰত্তনত্থং, যথা – জন্তু. ‘‘জনিত্ৰা, জনিতু’’ন্তিআদীসু পন ইকারেন ব্যৰহিতত্তা ন ভৰতি.
‘‘আ, তিম্হি, চা’’তি চ ৰত্ততে.
ঠা পাইচ্চেতেসং ধাতূনং অন্তস্স আকারস্স যথাক্কমং ইকারঈকারাদেসা হোন্তি তপ্পচ্চযে, তিম্হি চ. চসদ্দেন অঞ্ঞত্রাপি ক্ৰচি. ঠা গতিনিৰত্তিম্হি, অট্ঠাসীতি ঠিতো, উপট্ঠিতো গরুং, ঠিতৰা, অধিট্ঠিত্ৰা, ঠানং ঠিতি. পা পানে, অপাযীতি পীতা, যাগুং পীতৰা, পানং পীতি, পীত্ৰা.
৬২১. হন্তেহি হো হস্স লো ৰা অদহনহানং.
হকারন্তেহি ধাতূহি পরস্স তপ্পচ্চযস্স, তিস্স চ হকারাদেসো হোতি, হস্স চ ধাত্ৰন্তস্স লকারো হোতি ৰা দহনহে ৰজ্জেত্ৰা, ঢত্তাপৰাদোযং. রুহ জননে, অরুহীতি আরুল়্হো রুক্খং. লল়ানমৰিসেসো, আরুল্হো ৰা, রুহনং রুল়্হী. গাহু ৰিলোল়নে, অগাহীতি গাল়্হো, অজ্ঝোগাল়্হো মহণ্ণৰং. বহ ৰুদ্ধিম্হি, অবহীতি বাল়্হো, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা দীঘো. মুহ ৰেচিত্তে, অমুয্হীতি মূল়্হো. গুহ সংৰরণে, অগুহীতি গূল়্হং. ৰহ পাপুণনে ¶ , উপৰহীতি উপৰুল়্হো, ‘‘ৰচ ৰস ৰহাদীনমুকারো ৰস্সা’’তি যোগৰিভাগেন উত্তং.
অদহনহানন্তি কিমত্থং? দড্ঢো, সন্নদ্ধো. ৰাতি কিং? দুদ্ধো, সিনিদ্ধো. ‘‘গহিতং, মহিত’’ন্তিআদীসু পন ইকারাগমেন ব্যৰহিতত্তা ন ভৰতি.
ধাতুপ্পচ্চযন্ততোপি ‘‘অতীতে ত তৰন্তুতাৰী’’তি তপ্পচ্চযো, অবুভুক্খীতি বুভুক্খিতো. এৰং জিঘচ্ছিতো, পিপাসিতো ইচ্চাদি.
এৰং কত্তরি নিট্ঠনযো.
‘‘অতীতে’’তি ৰত্ততে.
অতীতে কালে গম্যমানে সব্বধাতূহি তপ্পচ্চযো হোতি ভাৰকম্মইচ্চেতেস্ৰত্থেসু.
ভাৰে তাৰ –
গে সদ্দে, গাযনং, অগাযিত্থাতি ৰা অত্থে তপ্পচ্চযো.
গেইচ্চেতস্স ধাতুস্স গীআদেসো হোতি সব্বত্থ, তপ্পচ্চযতিপচ্চযেস্ৰেৰাযং. তস্স গীতং, গাযনং, গাযিতব্বাতি ৰা গীতি.
ভাৰে – তপ্পচ্চযন্তা নপুংসকা. কম্মনি – তিলিঙ্গা.
নত গত্তৰিনামে, নচ্চনং, অনচ্চিত্থাতি ৰা অত্থে তপ্পচ্চযো.
৬২৪. পচ্চযা দনিট্ঠা নিপাতনা সিজ্ঝন্তি.
যে ইধ সপ্পচ্চযা সদ্দা পচ্চযেহি ন নিট্ঠং গতা, তে নিপাতনতো সিজ্ঝন্তীতি ধাত্ৰন্তেন সহ তপ্পচ্চযস্স চ্চ ট্টাদেসা. নচ্চং, নট্টং. হস হসনে, হসনং হসিতং, ইকারাগমো. গমনং গতং. এৰং ঠিতং, সযিতং, ৰাধিকারস্স ৰৰত্থিতৰিভাসত্তা ৰুদ্ধি. রুদ অস্সুৰিমোচনে, অরুজ্ঝিত্থাতি রোদিতং, রুণ্ণং ৰা ইচ্চাদি.
কম্মনি –
অভিভূযিত্থাতি অভিভূতো কোধো ভৰতা, অভিভূতা, অভিভূতং. ভাস ব্যত্তিযং ৰাচাযং, অভাসিত্থ তেনাতি ভাসিতো ধম্মো, ভাসিতা গাথা, ভাসিতং সুত্তং. দিসী উচ্চারণে, চুরাদিত্তা ণে. অদেসীযিত্থাতি দেসিতো ধম্মো ভগৰতা, ইকারাগমে কারিতসরলোপো. জি জযে, অজীযিত্থাতি জিতো মারো. নী পাপুণনে, অনীযিংসূতি নীতা গামমজা, সুতো তযা ধম্মো, ঞাতো.
সাস অনুসিট্ঠিম্হি, অনুসাসীযিত্থাতি অত্থে তপ্পচ্চযো.
সাসদিসইচ্চেতেহি ধাতূহি পরস্স তপ্পচ্চযস্স রিট্ঠাদেসো হোতি, চসদ্দেন তিস্স রিট্ঠি চ, দিসতো কিচ্চতকারতুংত্ৰাদীনঞ্চ রট্ঠ রট্ঠুং রট্ঠাদেসা চ হোন্তি, রাদিলোপো, অনুসিট্ঠো সো মযা, অনুসিট্ঠা সা, অনুসিট্ঠং. দিস পেক্খণে, অদিস্সিত্থাতি দিট্ঠং মে রূপং.
তিম্হি – অনুসাসনং অনুসিট্ঠি, দস্সনং দিট্ঠি.
কিচ্চাদীসু ¶ – দস্সনীযং দট্ঠব্বং, দট্ঠেয্যং, পস্সিতুন্তি দট্ঠুং গচ্ছতি, পস্সিত্ৰাতি নেক্খমং দট্ঠুং, দট্ঠা, ইকারাগমেন অন্তরিকস্স ন ভৰতি, যথা – অনুসাসিতং, অনুসাসিতব্বং, অনুসাসিতুং, অনুসাসিত্ৰা, দস্সিতং ইচ্চাদি.
তুস পীতিম্হি, অতুস্সীতি অত্থে কত্তরি তপ্পচ্চযো.
‘‘তস্সা’’তি অধিকারো.
৬২৬. সাদি, সন্তপুচ্ছভন্জহন্সাদীহি ট্ঠো.
আদিনা সহ ৰত্ততীতি সাদি. সকারন্তেহি, পুচ্ছ ভন্জহন্সইচ্চেৰমাদীহি চ ধাতূহি পরস্স অনন্তরিকস্স তকারস্স সহাদিব্যঞ্জনেন ধাত্ৰন্তেনট্ঠাদেসো হোতি. হন্সস্স সতিপি সন্তত্তে পুনগ্গভণং ক্ৰচি ট্ঠাদেসস্স অনিচ্চতাদীপনত্থং, তেন ‘‘ৰিদ্ধস্তো উত্রস্তো’’তিআদীসু ন হোতি. তুট্ঠো, সন্তুসিতো. ভস ভস্সনে, অভস্সীতি ভট্ঠো, ভস্সিতো. নস অদস্সনে, নস্সীতি নট্ঠো. দংস দংসনে, অদংসীযিত্থাতি দট্ঠো সপ্পেন, ডংসিতো ৰা, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা দস্স ডত্তং. ফুস ফস্সনে, অফুসীযিত্থাতি ফুট্ঠো রোগেন, ফুস্সিতো ৰা. ইসু ইচ্ছাযং, এসীযিত্থাতি ইট্ঠো, ইচ্ছিতো, এসিতো. মস আমসনে, আমসীযিত্থাতি আমঠো. ৰসসেচনে, অৰস্সীতি ৰুট্ঠো দেৰো, পৰিসীযিত্থাতি পৰিট্ঠো, উদ্দিসীযিত্থাতি উদ্দিট্ঠো. পুচ্ছ পুচ্ছনে, অপুচ্ছীযিত্থাতি পুট্ঠো পঞ্হং, পুচ্ছিতো. ভন্জ অৰমদ্দনে, অভঞ্জীযিত্থাতি ভট্ঠং ধঞ্ঞং. হন্স পীতিম্হি, অহংসীতি হট্ঠো, পহট্ঠো, পহংসিতো.
আদিসদ্দেন ¶ যজ দেৰপূজাসঙ্গতিকরণদানেসু, ইজ্জিত্থাতি অত্থে তপ্পচ্চযো, তস্স ট্ঠাদেসো.
যজইচ্চেতস্স ধাতুস্স সরস্স ইকারাদেসো হোতি ট্ঠে পরে. যিট্ঠো মযা জিনো. সজ ৰিস্সগ্গে সংপুব্বো, সংসজ্জিত্থাতি সংসট্ঠো তেন, ৰিস্সট্ঠো. মজ সুদ্ধিম্হি, অমজ্জীতি মট্ঠো ইচ্চাদি.
কিচ্চতকারাদীসু তুস্সিতব্বং তোট্ঠব্বং, ফুসিতব্বং ফোট্ঠব্বং, পুচ্ছিতুং পুট্ঠুং, যজিতুং যিট্ঠুং, অভিহরিতুং অভিহট্ঠুং, তোসনং তুট্ঠি, এসনং এট্ঠি, ৰস্সনং ৰুট্ঠি, ৰিস্সজ্জনং ৰিস্সট্ঠি ইচ্চাদি.
‘‘তস্স, সাদী’’তি চ ৰত্ততে.
ভন্জতো ধাতুম্হা তপ্পচ্চযস্স সহাদিব্যঞ্জনেন গ্গো আদেসো হোতি. ভগ্গো রাগো অনেন. ৰসনিৰাসে, পরিৰসীযিত্থাতি পরিৰুট্ঠো পরিৰাসো, ৰুসিতং ব্রহ্মচরিযং, উট্ঠ উআদেসা. ৰস অচ্ছাদনে, নিৰসীযিত্থাতি নিৰত্থং ৰত্থং, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা স্তকারসংযোগস্স ত্থত্তং, এৰং নিৰত্থব্বং. সংস পসংসনে, পসংসীযিত্থাতি পসত্থো পসংসিতো, পসংসনং পসত্থি. বধ বন্ধনে, অবজ্ঝিত্থাতি বদ্ধো রঞ্ঞা, অলভীযিত্থাতি লদ্ধং মে ধনং, ধত্তদত্তানি. রভ রাভস্সে, আরভীযিত্থাতি আরদ্ধং ৰীরিযং. দহ ভস্মীকরণে ¶ , অদয্হিত্তাতি দড্ঢং ৰনং, অভুজ্জিত্থাতি ভুত্তো ওদনো, ভুজাদিত্তা ধাত্ৰন্তলোপো, দ্ৰিত্তঞ্চ. চজ হানিম্হি, পরিচ্চজীযিত্থাতি পরিচ্চত্তং ধনং, অমুচ্চিত্থাতি মুত্তো সরো.
ৰচ ৰিযত্তিযং ৰাচাযং, অৰচীযিত্থাতি অত্থে তপ্পচ্চযো.
‘‘অন্তো, নো, দ্ৰি, চা’’তি চ অধিকারো.
চতুপ্পদমিদং. ৰচইচ্চেতস্স ধাতুস্স ৰকারস্স উকারাদেসো হোতি ৰা, ধাত্ৰন্তো চ চকারো নো হোতি, তপ্পচ্চযস্স চ দ্ৰিভাৰো হোতি. ৰাগ্গহণমৰধারণত্থং, ধাত্ৰাদিম্হি ৰকারাগমো. ৰুত্তমিদং ভগৰতা, উত্তং ৰা.
গুপইচ্চেৰমাদীনং ধাতূনমন্তো চ ব্যঞ্জনো নো হোতি, পরস্স তকারস্স চ দ্ৰিভাৰো হোতি. গুপ গোপনে, সুগোপীযিত্থাতি সুগুত্তো, সুগোপিতো, ইকারেন ব্যৰহিতত্তা ন ধাত্ৰন্তলোপো, ‘‘অঞ্ঞেসু চা’’তি সুত্তে ৰাধিকারস্স ৰৰত্থিতৰিভাসত্তা নিট্ঠতকারেপি ক্ৰচি ৰুদ্ধি. গোপনং গুত্তি.
লিপ লিম্পনে, অলিম্পীযিত্থাতি লিত্তো সুগন্ধেন. তপ সন্তাপে, সন্তপীযিত্থাতি সন্তত্তো তেজেন. দীপ দিত্তিম্হি, আদীপীযিত্থাতিআদিত্তো অগ্গিনা, রস্সত্তং, দীপনং দিত্তি. অপ পাপুণনে, পাপীযিত্থাতি পত্তো গামো, পাপুণীতি পত্তো সুখং, পাপুণনং পত্তি, পত্তব্বং. মদ উম্মাদে, পমজ্জীতি পমত্তো. সুপ সযনে, অসুপীতি সুত্তো ইচ্চাদি.
চর ¶ চরণে, অচরীযিত্থাতি চিণ্ণো ধম্মো, ইণ্ণাদেসো, চরিতো ৰা. এৰং পুণ্ণো, পূরিতো.
নুদ খেপে, পনুজ্জিত্থাতি পণুন্নো, নস্স ণত্তং, পনুদিতো. দা দানে, আদীযিত্থাতিআদিন্নো, অত্তো ৰা, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা দাসদ্দস্স তকারো, রস্সত্তং.
ভিদইচ্চেৰমাদীহি ধাতূহি পরস্স তপ্পচ্চযস্স ইন্ন অন্নঈণইচ্চেতে আদেসা হোন্তি ৰা, অন্তো চ নো হোতি. ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ৰাসদ্দো, সরলোপাদি.
ভিদি ৰিদারণে, অভিজ্জিত্থাতি ভিন্নো ঘটো ভৰতা, ভিজ্জীতি ৰা ভিন্নো দেৰদত্তো. ছিদি দ্ৰিধাকরণে, অছিজ্জিত্থাতি ছিন্নো রুক্খো, অচ্ছিন্নং চীৰরং, উচ্ছিজ্জীতি উচ্ছিন্নো. অদীযিত্থাভি দিন্নো সুঙ্কো. সদ ৰিসরণগত্যাৰসানেসু, নিসীদীতি নিসিন্নো. খিদ উত্তাসনে, খিদ দীনভাৰে ৰা, অখিজ্জীতি খিন্নো.
অন্নাদেসে ছদ অপৰারণে, অচ্ছাদীযিত্থাতি ছন্নো, পটিচ্ছন্নং গেহং, পসীদীতি পসন্নো. পদ গতিম্হি, উপ্পজ্জীতি উপ্পন্নো, ঝানং সমাপন্নো. রুদি অস্সুৰিমোচনে, রুণ্ণো, পরলোপো.
খী খযে ঈণাদেসো, অখীযীতি খীণো দোসো, খীণা জাতি, খীণং ধনং. হা চাগে, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা হাদিতো ঈণাদেসে ণকারস্স নত্তং, পহীযিত্থাতি পহীনো কিলেসো, পরিহাযীতি পরিহীনো. আস উপৰেসনে ¶ , অচ্ছীতি আসীনো. লী সিলেসনে, লীযীতি লীনো, নিলীনো. জি জযে, জিযীতি জীনো ৰিত্তমনুসোচতি, জিতো ৰা. দী খযে, দীনো. পী তপ্পনে, পীনো. লূ ছেদনে, লূযিত্থাতি লূনো ইচ্চাদি.
ৰমু উগ্গিরণে, ৰমীযিত্থাতি ৰন্তং, ৰমিতং, ‘‘পক্কমাদীহি ন্তো’’তি ন্তাদেসো. অগচ্ছীযিত্থাতি গতো গামো তযা, গামং গতো ৰা, ‘‘গমখনহনরমাদীনমন্তো’’তি ধাত্ৰন্তলোপো. অখঞ্ঞিত্থাতি খতো কূপো, উপহঞ্ঞিত্থাতি উপহতং চিত্তং, অরমীতি রতো, অভিরতো. মন ঞাণে, অমঞ্ঞিত্থাতি মতো, সম্মতো. তনু ৰিত্থারে, অতনিত্থাতি ততং, ৰিততং. যমু উপরমে, নিযচ্ছীতি নিযতো.
‘‘নো, তম্হি, তিম্হী’’তি চ ৰত্ততে.
রকারো চ ধাতূনমন্তভূতো নো হোতি তপ্পচ্চযে, তিপ্পচ্চযে চ পরে. পকরীযিত্থাতি পকতো কটো ভৰতা, কতা মে রক্খা, কতং মে পুঞ্ঞং. ‘‘দো ধস্স চা’’তি এত্ত চসদ্দেন টো তস্স, যথা – সুকটং, দুক্কটং, পুরে অকরীযিত্থাতি পুরক্খতো, ‘‘পুরসমুপপরীহি করোতিস্স খখরা ৰা তপ্পচ্চযেসু চা’’তি খকারো, পচ্চযেহি সঙ্গম্ম করীযিত্থাতি সঙ্খতো, অভিসঙ্খতো, উপকরীযিত্থাতি উপক্খতো, উপক্খটো, পরিকরীযিত্থাতি পরিক্খতো.
তিপ্পচ্চযে পকরণ পকতি. সর গতিচিন্তাযং, অসরীতি সতো, ৰিসরীতি ৰিসটো, সরণং, সরতি এতাযাতি ৰা সতি, নীহরীযিত্থাতি নীহটো. ধর ধারণে, উদ্ধরীযিত্থাতি ¶ উদ্ধটো, অভরীযিত্থাতি ভতো, ভরণং, ভরতি এতাযাতি ৰা ভতি.
ইকারাগমযুত্তেসু ‘‘গমিতো’’তিআদীসু ধাত্ৰন্তলোপে সম্পত্তে –
‘‘লোপো’’তি ৰত্ততে.
৬৩৩. নমকরানমন্তানং নিযুত্ততম্হি.
নকার মকার ককার রকারানং ধাত্ৰন্তানং লোপো ন হোতি ইকারাগমযুত্তে তকারে পরেতি লোপাভাৰো. অগচ্ছী, গমীযিত্থাতি ৰা গমিতো, রমিত্থাতি রমিতো. এৰং ৰমিতো, নমিতো. সকি সঙ্কাযং, সঙ্কিতো, সরিতো, ভরিতো. তথা খনিতব্বং, হনিতব্বং, গমিতব্বং, রমিতব্বং ইচ্চাদি.
নিধীযিত্থাতি নিহিতো, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা ধিস্স হি তপ্পচ্চযে. এৰং ৰিহিতো.
কারিতে অভাৰীযিত্থাতি অত্থে ‘‘ভাৰকম্মেসু ত’’ইতি তপ্পচ্চযো, ‘‘যথাগমমিকারো’’তি ইকারাগমো, সরলোপাদি, ভাৰিতো মগ্গো তেন, ভাৰযিতো, অপাচীযিত্থাতি পাচিতো ওদনং যঞ্ঞদত্তো দেৰদত্তেন, পাচযিতো, পাচাপিতো, পাচাপযিতো, কম্মং কারীযিত্থাতি কারিতো, কারযিতো, কারাপিতো, কারাপযিতো ইচ্চাদি.
‘‘ভাৰকম্মেসু ত’’ইতি এত্থ ‘‘ত’’ইতি যোগৰিভাগেন অচলন গতি ভোজনত্থাদীহি অধিকরণেপি তপ্পচ্চযো, যথা – আস উপৰেসনে, অধিকরণে অচ্ছিংসু এত্থ তেতি ইদং তেসং আসিতং ঠানং. ভাৰে ইধ তেহি আসিতং. কম্মনি অযং তেহি অজ্ঝাসিতো গামো. কত্তরি ¶ ইধ তে আসিতা. তথা অট্ঠংসু এত্থাতি ইদং তেসং ঠিতং ঠানং, ইধ তেহি ঠিতং, অযং তেহি অধিট্ঠিতো ওকাসো, ইধ তে ঠিতা. নিসীদিংসু এত্থাতি ইদং তেসং নিসিন্নং ঠানং, অযং তেসং নিসিন্নকালো, তে ইধ নিসিন্না. নিপজ্জিংসু এত্থাতি ইদং তেসং নিপন্নং ঠানং, ইধ তে নিপন্না.
যা গতিপাপুণনে. অযাসুং তে এত্থাতি অযং তেসং যাতো মগ্গো, ইধ তেহি যাতং, অযং তেহি যাতো, মগ্গো, ইধ তে যাতা. তথা ইদং তেসং গতট্ঠানং, অযং তেসং গতকালো, ইধ তেহি গতং, অযং তেহি গতো গামো, ইধ তে গতা.
ভুঞ্জিংসু এতস্মিন্তি ইদং তেসং ভুত্তট্ঠানং, অযং তেসং ভুত্তকালো, ইধ তেহি ভুত্তো ওদনো, ইধ তে ভুত্তা. পিৰিংসু তে এত্থাতি ইদং তেসং পীতং ঠানং, ইধ তেহি পীতা যাগু, ইধ তে পীতা. দিস্সন্তি এত্থাতি ইদং তেসং দিট্ঠট্ঠানং ইচ্চাদি.
‘‘কত্তরি কিতি’’তি ইতো মণ্ডূকগতিযা ‘‘কত্তরী’’তি ৰত্ততে.
কম্মত্থে দুতিযাযং ৰিভত্তিযং ৰিজ্জমানাযং ধাতূহি কত্তরি ক্তপ্পচ্চযো হোতি. ইদমেৰ ৰচনং ঞাপকং অভিহিতে কম্মাদিম্হি দুতিযাদীনমভাৰস্স. দানং অদাসীতি অত্থে ক্তপ্পচ্চযো, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা পচ্চযককারস্স লোপো, তস্স ইন্নাদেসো, দানং দিন্নো দেৰদত্তো. রক্খ পালনে, সীলং অরক্খীতি সীলং রক্খিতো, ভত্তং অভুঞ্জীতি ভত্তং ভুত্তো, গরুং উপাসীতি গরুমুপাসিতো ইচ্চাদি.
৬৩৫. ভ্যাদীহি মতিবুধিপূজাদীহি চ ক্তো.
ভীইচ্চেৰমাদীহি ধাতূহি, মতি বুধি পূজাদীহি চ ক্তপ্পচ্চযো হোতি. সো চ ‘‘ভাৰকম্মেসু কিচ্চত্তক্খত্থা’’তি ৰুত্তত্তা ভাৰকম্মেস্ৰেৰ ভৰতি.
ভী ভযে, অভাযিত্থাতি ভীতং ভৰতা. সুপ সযে, অসুপীযিত্থাতি সুত্তং ভৰতা. এৰং সযিতং ভৰতা. অস ভোজনে, অসিতং ভৰতা, পচিতো ওদনো ভৰতা.
ইধ মত্যাদযো ইচ্ছত্থা, বুধিআদযো ঞাণত্থা.
মন ঞাণে সংপুব্বো, ‘‘বুধগমাদিত্থে কত্তরী’’তি তপ্পচ্চযে সম্পত্তে ইমিনা কম্মনি ক্তপ্পচ্চযো, ‘‘গম খনা’’তিআদিনা ধাত্ৰন্তলোপো, রঞ্ঞা সম্মতো. কপ্প তক্কনে, সঙ্কপ্পিতো. ধর ধারণে, চুরাদিত্তা ণে, ৰুদ্ধি, ইকারাগমো, সরলোপাদি, অৰধারিতো.
বুধ অৰগমনে, অৰবুজ্ঝিত্থাতি বুদ্ধো ভগৰা মহেসক্খেহি দেৰমনুস্সেহি. ই অজ্ঝযনে, অধীযিত্থাতি অধীতো.
ই গতিম্হি, অভিসমিতো. ৰিদ ঞাণে, অৰেদীযিত্থাতি ৰিদিতো. ঞা অৰবোধনে, অঞ্ঞাযিত্থাতি ঞাতো. ৰিধ ৰেধনে, পটিৰিজ্ঝিত্থাতি পটিৰিদ্ধো ধম্মো. তক্ক ৰিতক্কে, তক্কিতো.
পূজনত্থেসু –
পূজ পূজাযং, অপূজীযিত্থাতি পূজিতো ভগৰা. চায সন্তানপূজনেসু অপপুব্বো, অপচাযিতো. মান পূজাযং, মানিতো. চি চযে, অপচিতো. ৰন্দ অভিৰন্দনে, ৰন্দিতো. কর করণে, সক্কতো. সক্কার পূজাযং, সক্কারিতো ইচ্চাদি.
হুতো ¶ হুতাৰী হুতৰা, ৰুট্ঠো ৰুসিত জিণ্ণকো;
পক্কং পক্কন্তকো জাতো, ঠিতো রুল়্হো বুভুক্খিতো.
গীতং নচ্চং জিতো দিট্ঠো, তুট্ঠো যিট্ঠো চ ভগ্গৰা;
ৰুত্তঞ্চ গুত্তো অচ্ছিন্নো, পহীনো গমিতো গতো.
কতোভিসঙ্খতো ভুত্তং, ঠানং গরুমুপাসিতো;
ভীতঞ্চ সম্মতো বুদ্ধো, পূজিতোতীতকালিকা.
অতীতপ্পচ্চযন্তনযো.
তৰেতুনাদিপ্পচ্চযন্তনয
‘‘পুঞ্ঞানি কাতুমিচ্ছি, ইচ্ছতি, ইচ্ছিস্সতি ৰা’’তি ৰিগ্গহে –
৬৩৬. ইচ্ছত্থেসু সমান কত্তু কেসু ত ৰে তুং ৰা.
ইচ্ছা অত্থো যেসং তে ইচ্ছত্থা, তেসু ইচ্ছত্থেসু ধাতূসু সমানকত্তুকেসু সন্তেসু সব্বধাতূহি তৰেতুংইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি ৰা, ‘‘তৰেতুং ৰা’’তি যোগৰিভাগেন তদত্থক্রিযাযঞ্চ, তে চ কিতকত্তা কত্তরি হোন্তি.
‘‘করোতিস্স, ৰা’’তি চ ৰত্ততে.
তৰেতুনইচ্চেৰমাদীসু পচ্চযেসু পরেসু করোতিস্স ধাতুস্স কাদেসো হোতি ৰা, আদিসদ্দেন তুংত্ৰান ত্ৰা তব্বেসু চ.
‘‘তদ্ধিতসমাসকিতকা নামংৰাতৰেতুনাদীসু চা’’তি এত্থ ‘‘অতৰে তুনাদীসূ’’তি নামব্যপদেসস্স নিসেধনতো তদন্তানং নিপাতত্তং সিদ্ধং ভৰতি, ততো নিপাতত্তা তৰেতুনমন্ততো ‘‘সব্বাসমাৰুসো’’তিআদিনা ৰিভত্তিলোপো. সো পুঞ্ঞানি কাতৰে ইচ্ছতি, কাতুমিচ্ছতি.
কাদেসাভাৰে ¶ ‘‘তুংতুনতব্বেসু ৰা’’তি রকারস্স তত্তং. কত্তুং কামেতীতি কত্তুকামো, অভিসঙ্খরিতুমাকঙ্খতি. তথা সদ্ধম্মং সোতৰে, সোতুং, সুণিতুং ৰা পত্থেতি. এৰং অনুভৰিতুং, পচিতুং, গন্তুং, গমিতুং, খন্তুং, খনিতুং, হন্তুং, হনিতুং, মন্তুং, মনিতুং, হরিতুং, অনুস্সরিতুমিচ্ছতি, এত্থ ইকারযুত্ততম্হি ‘‘নমকরান’’মিচ্চাদিনা পটিসিদ্ধত্তা ন ধাত্ৰন্তলোপো.
তথা তুদব্যথনে, তুদিতুং, পৰিসিতুং, উদ্দিসিভুং, হোতুং, সযিভুং, নেতুং, জুহোতুং, পজহিতুং, পহাতুং, দাতুং. রোদ্ধুং, রুন্ধিতুং, তুংতুনাদীসুপি যোগৰিভাগেন কত্তরি ৰিকরণপ্পচ্চযা, সরলোপাদি চ. ভোত্তুং, ভুঞ্জিতুং, ছেত্তুং, ছিন্দিতুং. সিব্বিতুং, বোদ্ধুং, বুজ্ঝিতুং. জাযিতুং, জনিতুং. পত্তুং, পাপুণিতুং. জেতুং, জিনিতুং, কেতুং, কিণিতুং, ৰিনিচ্ছেতুং, ৰিনিচ্ছিনিতুং, ঞাতুং, জানিতুং, গহেতুং, গণ্হিতুং. চোরেতুং, চোরযিতুং, পালেতুং, পালযিতুং.
কারিতে ভাৰেতুং, ভাৰযিতুং, কারেতুং, কারযিতুং, কারাপেতুং, কারাপযিতুমিচ্ছতি ইচ্চাদি.
‘‘তৰেতুং ৰা’’তি যোগৰিভাগেন ক্রিযত্থক্রিযাযঞ্চ গম্মমানাযং তুংপচ্চযো. যথা – সুবুদ্ধুং ৰক্খামি, ভোত্তুং ৰজতি, ভোজনায ৰজতীতি অত্থো. এৰং দট্ঠুং গচ্ছতি, গন্তুমারভতি, গন্তুং পযোজযতি, দস্সেতুমাহ ইচ্চাদি.
‘‘তু’’মিতি ৰত্ততে.
অরহসক্কভব্বানুচ্ছৰিকানুরূপইচ্চেৰমাদীস্ৰত্থেসু পযুজ্জমানেসু সব্বধাতূহি তুংপচ্চযো হোতি, চসদ্দেন কালসমযৰেলাদীসুপি. নিন্দ গরহাযং, কো তং নিন্দিতুমরহতি ¶ , রাজা অরহসি ভৰিতুং, অরহো ভৰং ৰত্তুং. সক্কা জেতুং ধনেন ৰা, সক্কা লদ্ধুং, কাতুং সক্খিস্সতি. ভব্বো নিযামং ওক্কমিতুং, অভব্বো কাতুং. অনুচ্ছৰিকো ভৰং দানং পটিগ্গহেতুং. ইদং কাতুং অনুরূপং. দানং দাতুং যুত্তং, দাতুং ৰত্তুঞ্চ লভতি, এৰং ৰট্টতি ভাসিতুং, ছিন্দিতুং ন চ কপ্পতি ইচ্চাদি. তথা কালো ভুঞ্জিতুং, সমযো ভুঞ্জিতুং, ৰেলা ভুঞ্জিতুং.
‘‘তু’’মিতি ৰত্ততে.
অলমত্থেসু পত্তৰচনে সতি সব্বধাতূহি তুংপচ্চযো হোতি, অলংসদ্দস্স অত্থা অলমত্থা ভূসনপরিযত্তিনিৰারণা, তেসু অলমত্থেসু. পত্তস্স ৰচনং পত্তৰচনং, অলমেৰ দানানি দাতুং, অলমেৰ পুঞ্ঞানি কাতুং, সম্পত্তমেৰ পরিযত্তমেৰাতি অত্থো.
কত্ৰা কম্মং অগচ্ছি, গচ্ছতি, গচ্ছিস্সতীতি ৰা অত্থে –
৬৪০. পুব্বকালেককত্তুকানং তুন ত্ৰান ত্ৰা ৰা.
পুব্বকালোতি পুব্বক্রিযা, একো কত্তা যেসং তে এককত্তুকা, তেসং এককত্তুকানং সমানকত্তুকানং ধাতূনমন্তরে পুব্বকালে ৰত্তমানধাতুম্হা তুন ত্ৰান ত্ৰাইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি ৰা.
ৰাসদ্দস্স ৰৰত্থিতৰিভাসত্তা তুনপ্পচ্চযো কত্থচিযেৰ ভৰতি. তে চ কিতসঞ্ঞত্তা, ‘‘এককত্তুকান’’ন্তি ৰুত্তত্তা চ কত্তরিযেৰ ভৰন্তি. তুনে ‘‘তৰেতুনাদীসু কা’’তি কাদেসো, নিপাতত্তা সিলোপো. সো কাতুন কম্মং গচ্ছতি, অকাতুন পুঞ্ঞং কিলমিস্সন্তি সত্তা.
ত্ৰানত্ৰাসু ¶ ‘‘রকারো চা’’তি ধাত্ৰন্তলোপো, কম্মং কত্ৰান ভদ্রকং, দানাদীনি পুঞ্ঞানি কত্ৰা সগ্গং গচ্ছতি, অভিসঙ্খরিত্ৰা, করিত্ৰা. তথা সিব্বিত্ৰা, জাযিত্ৰা, জনিত্ৰা, ধম্মং সুত্ৰা, সুত্ৰান ধম্মং মোদতি, সুণিত্ৰা, পত্ৰা, পাপুণিত্ৰা. কিণিত্ৰা, জেত্ৰা, জিনিত্ৰা, জিত্ৰা. চোরেত্ৰা, চোরযিত্ৰা, পূজেত্ৰা, পূজযিত্ৰা. তথা মেত্তং ভাৰেত্ৰা, ভাৰযিত্ৰা, ৰিহারং কারেত্ৰা, কারযিত্ৰা, কারাপেত্ৰা, কারাপযিত্ৰা সগ্গং গমিস্সন্তি ইচ্চাদি.
পুব্বকালেতি কিমত্থং? পঠতি, পচতি. এককত্তুকানন্তি কিং? ভুত্তে দেৰদত্তে যঞ্ঞদত্তো ৰজতি.
‘‘অপত্ৰান নদিং পব্বতো, অতিক্কম্ম পব্বতং নদী’’তিআদীসু পন সব্বত্থ ‘‘ভৰতী’’তি সম্বন্ধতো এককত্তুকতা, পুব্বকালতা চ গম্যতে.
‘‘ৰা’’তি ৰত্ততে.
সব্বেহি সোপসগ্গানুপসগ্গেহি ধাতূহি পরেসং তুনাদীনং পচ্চযানং যসদ্দাদেসো হোতি ৰা. ৰন্দ অভিৰন্দনে অভিপুব্বো, ত্ৰাপচ্চযস্স যো, ইকারাগমো চ, অভিৰন্দিয ভাসিস্সং, অভিৰন্দিত্ৰা, ৰন্দিয, ৰন্দিত্ৰা. তথা অভিভুয্য, দ্ৰিত্তরস্সত্তানি, অভিভৰিত্ৰা, অভিভোত্ৰা.
সি সেৰাযং, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা ইকারস্স আত্তং, নিস্সায, নিস্সিত্ৰা.
ভজ সেৰাযং, ‘‘তথা কত্তরি চা’’তি পুব্বরূপত্তং, ৰিভজ্জ, ৰিভজিয, ৰিভজিত্ৰা.
দিস ¶ অতিসজ্জনে, উদ্দিস্স, উদ্দিসিয, উদ্দিসিত্ৰা. পৰিস্স, পৰিসিয, পৰিসিত্ৰা.
নী পাপুণনে, উপনীয, উপনেত্ৰা. অতিসেয্য, অতিসযিত্ৰা. ওহায, ওহিত্ৰা, জহিত্ৰা, হিত্ৰা. আদায, আদিযিত্ৰা, ‘‘দিৰাদিতো যো’’তি যপ্পচ্চযো, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা ধাত্ৰন্তস্সিকারো চ, দত্ৰা, দত্ৰান. পিধায, পিদহিত্ৰা. ভুঞ্জিয, ভুঞ্জিত্ৰা, ভোত্ৰা. ৰিচেয্য, ৰিচিনিত্ৰা. ৰিঞ্ঞায, ৰিজানিত্ৰা, ঞত্ৰা.
‘‘যথাগমং, তুনাদীসূ’’তি চ ৰত্ততে.
দকারধকারন্তেহি ধাতূহি যথাগমং যকারাগমো হোতি ক্ৰচি তুনাদীসু পচ্চযেসু. যৰতো দকারস্স জকারো, সমাপজ্জিত্ৰা, উপ্পজ্জিত্ৰা, ভিজ্জিত্ৰা, ছিজ্জিত্ৰা গতো. বুধ অৰগমনে, ‘‘তথা কত্তরি চা’’তি সখাত্ৰন্তস্স যকারস্স চৰগ্গো, বুজ্ঝিয, বুজ্ঝিত্ৰা. ৰিরজ্ঝিয, ৰিরজ্ঝিত্ৰা. রুন্ধিয, রুন্ধিত্ৰা.
‘‘তুনাদীন’’ন্তি অধিকারো, ‘‘ৰা’’তি চ.
চকারনকারন্তেহি ধাতূহি পরেসং তুনাদীনং পচ্চযানং রচ্চাদেসো হোতি ৰা, ‘‘রচ্চ’’ন্তি যোগৰিভাগেন অঞ্ঞস্মাপি, ৰৰত্থিতৰিভাসত্থোযং ৰাসদ্দো, রাদিলোপো. ৰিচ ৰিৰেচনে ৰিপুব্বো, ৰিৰিচ্চ, ৰিৰিচ্চিত্ৰা, ‘‘যো ক্ৰচী’’তি যোগৰিভাগেন যকারাগমো.
পৰ পাকে, পচ্চ, পচ্চিয, পচ্চিত্ৰা. ৰিমুচ্চ, ৰিমুচ্চিত্ৰা.
হন ¶ হিংসাগতীসু, আহচ্চ, উপহচ্চ, আহন্ত্ৰা, উপহন্ত্ৰা.
ৰাতি কিং? অৰমঞ্ঞ, অৰমঞ্ঞিত্ৰা, মন্ত্ৰা, ন্যস্সঞকারো.
ই গতিম্হি, যোগৰিভাগেন রচ্চাদেসো, পটিচ্চ, অৰেচ্চ, উপেচ্চ উপেত্ৰা. কর করণে, সক্কচ্চ, অধিকিচ্চ, ইকারাগমো, করিয.
দিস পেক্খণে –
দিসইচ্চেতায ধাতুযা পরেসং তুনাদীনং পচ্চযানং স্ৰান স্ৰাইচ্চাদেসা হোন্তি ৰা, ধাত্ৰন্তস্স লোপো চ. দিস্ৰানস্স এতদহোসি, চক্খুনা রূপং দিস্ৰা.
ৰাতি কিং? নেক্খম্মং দট্ঠুং, দট্ঠা. পস্সিয, পস্সিতুন, পস্সিত্ৰা.
অন্তগ্গহণং অন্তলোপগ্গহণঞ্চানুৰত্ততে.
৬৪৫. ম হ দ ভেহি ম্ম য্হ জ্জ ব্ভ দ্ধা চ.
ম হ দ ভইচ্চেৰমন্তেহি ধাতূহি পরেসং তুনাদীনং পচ্চযানং যথাক্কমং ম্ম য্হ জ্জ ব্ভ দ্ধাইচ্চেতে আদেসা হোন্তি ৰা, ধাত্ৰন্তলোপো চ. মকারন্তেহি তাৰ আগম্ম, আগন্ত্ৰা. কমু পদৰিক্খেপে, ওক্কম্ম, ওক্কমিত্ৰা, নিক্খম্ম, নিক্খমিত্ৰা, অভিরম্ম, অভিরমিত্ৰা.
হকারন্তেহি পগ্গয্হ, পগ্গণ্হিত্ৰা, পগ্গহেত্ৰা. মুহ ৰেচিত্তে, সম্মুয্হ, সম্মুয্হিত্ৰা, যকারাগমো, আরুয্হ, আরুহিত্ৰা, ওগয্হ, ওগহেত্ৰা.
দকারন্তেহি ¶ উপ্পজ্জ, উপ্পজ্জিত্ৰা, পমজ্জ, পমজ্জিত্ৰা, উপসম্পজ্জ, উপসম্পজ্জিত্ৰা. ছিদি দ্ৰিধাকরণে, অচ্ছিজ্জ, ছিজ্জ, ছিজ্জিত্ৰা, ছিন্দিয, ছিন্দিত্ৰা, ছেত্ৰা.
ভকারন্তেহি রভ রাভস্সে, আরব্ভ কথেসি, আরদ্ধা, আরভিত্ৰা. লভ লাভে, উপলব্ভ, উপলদ্ধা, সদ্ধং পটিলভিত্ৰা পুঞ্ঞানি করোন্তি ইচ্চাদি.
তৰেতুনাদিপ্পচ্চযন্তনযো.
ৰত্তমানকালিকমানন্তপ্পচ্চযন্তনয
আরদ্ধো অপরিসমত্তো অত্থো ৰত্তমানো, তস্মিং ৰত্তমানে কালে গম্মমানে সব্বধাতূহি মানঅন্তইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি. তে চ কিতসঞ্ঞত্তা ‘‘কত্তরি কিত’’তি কত্তরি ভৰন্তি.
অন্তমানপ্পচ্চযানঞ্চেত্থ ‘‘পরসমঞ্ঞাপযোগে’’তি পরসমঞ্ঞাৰসেন পরস্সপদত্তনোপদসঞ্ঞত্তা ত্যাদীসু ৰিয অন্তমানেসু চ ৰিকরণপ্পচ্চযা ভৰন্তি.
তেনেৰ মানপ্পচ্চযো ‘‘অত্তনোপদানি ভাৰে চ কম্মনী’’তি ভাৰকম্মেসুপি হোতি, তস্স চ ‘‘অত্তনোপদানি পরস্সপদত্ত’’ন্তি ক্ৰচি অন্তপ্পচ্চযাদেসো চ.
গমু, সপ্প গতিম্হি, গচ্ছতীতি অত্থে অন্তপ্পচ্চযো, ‘‘ভূৰাদিতো অ’’ইতি অপ্পচ্চযো, ‘‘গমিস্সন্তো চ্ছো ৰা সব্বাসূ’’তি ধাত্ৰন্তস্স চ্ছাদেসো, সরলোপাদি, নামব্যপদেসে স্যাদ্যুপ্পত্তি. গচ্ছন্ত সি ইতীধ ‘‘ৰা’’তি ৰত্তমানে ‘‘সিম্হি গচ্ছন্তাদীনং ন্তসদ্দো অং’’ ইতি ন্তস্স অমাদেসো.
ৰাসদ্দস্স ¶ ৰৰত্থিভৰিভাসত্তা একারোকারপরস্স ন ভৰতি, সরলোপাদি, সো পুরিসো গচ্ছং, গচ্ছন্তো গণ্হাতি, সেসং গুণৰন্তুসমং.
ইত্থিযং ‘‘নদাদিতো ৰা ঈ’’তি ঈপচ্চযো, ‘‘সেসেসু ন্তুৰা’’তি ন্তুব্যপদেসে ‘‘ৰা’’তি অধিকিচ্চ ‘‘ন্তুস্স তমীকারে’’তি তকারে সরলোপসিলোপা, সা কঞ্ঞা গচ্ছতী, গচ্ছন্তী ইচ্চাদি ইত্থিসমং.
নপুংসকে পুরে ৰিয ন্তস্স অমাদেসো, তং চিত্তং গচ্ছং, গচ্ছন্তং, গচ্ছন্তানি ইচ্চাদি পুল্লিঙ্গসমং.
তথা গচ্ছতীতি অত্থে মানপ্পচ্চযো, চ্ছাদেসাদি চ, সো গচ্ছমানো গণ্হাতি, তে গচ্ছমানা ইচ্চাদি পুরিসসদ্দসমং. সা গচ্ছমানা, তা গচ্ছমানাযো ইচ্চাদি কঞ্ঞাসদ্দসমং. তং গচ্ছমানং, তানি গচ্ছমানানি ইচ্চাদি চিত্তসদ্দসমং.
গচ্ছীযতীতি অত্থে ‘‘অত্তনোপদানি ভাৰে চ কম্মনী’’তি কম্মনি মানপ্পচ্চযো, ‘‘ভাৰকম্মেসু যো’’তি যপ্পচ্চযো, ‘‘ইৰণ্ণাগমো ৰা’’তি ইকারাগমো, চ্ছাদেসো, সো তেন গচ্ছিযমানো, সা গচ্ছিযমানা, তং গচ্ছিযমানং.
চ্ছাদেসাভাৰে ‘‘পুব্বরূপঞ্চা’’তি যকারস্স মকারো, ধম্মো অধিগম্মমানো হিতায ভৰতি, অধিগম্মমানা, অধিগম্মমানং.
তথা মহ পূজাযং, মহতীতি মহং, মহন্তো, মহতী, মহন্তী, মহং, মহন্তং, মহমানো, মহমানা, মহমানং. কম্মনি ‘‘যম্হি দাধামাঠাহাপা মহ মথাদীনমী’’ইতি ধাত্ৰন্তস্স অকারস্স ঈকারো, মহীযমানো, মহীযমানা, মহীযমানং.
এৰং ¶ চরতীতি চরং, চরতী, চরন্তী, চরন্তং, চরমানো, চরিযমানো, পচতীতি পচং, পচতী, পচন্তী, পচন্তং, পচমানো, পচ্চমানো, ‘‘তস্স চৰগ্গ’’ইচ্চাদিনা চৰগ্গত্তং, দ্ৰিত্তঞ্চ.
ভূ সত্তাযং, ভৰতীতি অত্থে অন্তপ্পচ্চযো, অপ্পচ্চযৰুদ্ধিঅৰাদেসাদি, সো ভৰং, ভৰন্তো. ইত্থিযং ঈপচ্চযো, ‘‘ভৰতো ভোতো’’তি ভোতাদেসো, ভোতী, ভোতী, ভোতিযো. নপুংসকে ভৰং, ভৰন্তং, ভৰন্তানি, অভিভৰমানো. ভাৰে ভূযমানং. কম্মনি অভিভূযমানো.
জর ৰযোহানিম্হি, ‘‘জর মরান’’ন্তিআদিনা জীর জীয্যাদেসা, জীরতীতি জীরং, জীরন্তী, জীরন্তং, জীরমানো, জীরীযমানো, জীযং, জীযন্তী, জীযন্তং, জীযমানো, জীয্যমানো.
মর পাণচাগে, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা একস্স যকারস্স লোপো, মরতীতি মীযং, মীযন্তী, মীযন্তং, মীযমানো, মীয্যমানো, মরং, মরন্তী, মরন্তং, মরমানো, মরীযমানো. লভং, লভন্তী, লভন্তং, লভমানো, লব্ভমানো. ৰহং, ৰহন্তী, ৰহন্তং, ৰহমানো, ৰুয্হমানো. ‘‘ইসুযমূনমন্তো চ্ছো ৰা’’তি চ্ছাদেসো, ইচ্ছতীতি ইচ্ছং, ইচ্ছন্তী, ইচ্ছন্তং, ইচ্ছমানো, ইচ্ছীযমানো, ইস্সমানো.
‘‘দিসস্স পস্সদিস্সদক্খা ৰা’’তি পস্স দিস্স দক্খাদেসা, পস্সতীতি পস্সং, পস্সন্তী, পস্সন্তং, পস্সমানো, ৰিপস্সীযমানো, দিস্সমানো, দিস্সন্তো, মানস্স অন্তাদেসো, দিস্সং, দিস্সন্তী, দিস্সন্তং, দক্খং, দক্খন্তী, দক্খন্তং, দক্খমানো দক্খিযমানো ইচ্চাদি.
তুদ ব্যথনে, তুদতীতি তুদং, তুদন্তী, তুদন্তং, তুদমানো, তুজ্জমানো. পৰিসতীতি পৰিসং, পৰিসন্তী, পৰিসন্তং, পৰিসমানো, পৰিসীযমানো ইচ্চাদি.
হূ, ¶ ভূ সত্তাযং, অপ্পচ্চযলোপো, পহোতীতি পহোন্তো, পহোন্তী, পহোন্তং, পহূযমানং তেন. সেতীতি সেন্তো, সেন্তী, সেন্তং, সেমানো, সযং, সযন্তী, সযন্তং, সযমানো, সযানো ৰা, মানস্স আনাদেসো, অতিসীযমানো.
অস সব্ভাৰে, ‘‘সব্বত্থাসস্সাদিলোপো চা’’তি অকারস্স লোপো, অত্থীতি সং, সন্তো, সতী, সন্তী, সন্তং, সমানো, সমানা, সমানং.
ঠা গতিনিৰত্তিম্হি, ‘‘ৰা’’তি ৰত্তমানে ‘‘ঠা তিট্ঠো’’তি তিট্ঠাদেসো, তিট্ঠং, তিট্ঠন্তী, তিট্ঠন্তং, তিট্ঠমানো. তিট্ঠাভাৰে ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা ঠাতো হকারাগমো, রস্সত্তঞ্চ, উপট্ঠহং, উপট্ঠহন্তী, উপট্ঠহন্তং, উপট্ঠহমানো. ঠীযমানং তেন, উপট্ঠীযমানো, উপট্ঠহীযমানো.
পা পানে, ‘‘পা পিবো’’তি পিবাদেসো, পিবতীতি পিবং, পিবন্তী, পিবন্তং, পিবমানো, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা বকারস্স ৰত্তং, পিৰং, পিৰন্তী, পিৰন্তং, পিৰমানো, পীযমানো, পীযমানা, পীযমানং ইচ্চাদি.
হু দানাদনহব্যপ্পদানেসু, অপ্পচ্চযে পুরে ৰিয দ্ৰিভাৰাদি, জুহোতীতি জুহং, জুহন্তী, জুহন্তং, জুহমানো, হূযমানো. এৰং জহং, জহন্তী, জহন্তং, জহমানো, জহীযমানো. দদাতীতি দদং, দদন্তী, দদন্তং, দদমানো, দ্ৰিত্তাভাৰে দানং দেন্তো, দেন্তী, দেন্তং, দীযমানো.
রুধি আৰরণে, ‘‘রুধাদিতো নিগ্গহীতপুব্বঞ্চা’’তি অপ্পচ্চযনিগ্গহীতাগমা, রুন্ধতীতি রুন্ধং, রুন্ধন্তী, রুন্ধন্তং, রুন্ধমানো, রুজ্ঝমানো. ভুঞ্জতীতি ভুঞ্জং, ভুঞ্জন্তী, ভুঞ্জন্তং, ভুঞ্জমানো, ভুজ্জমানো ইচ্চাদি.
দিৰু ¶ কীল়াযং, ‘‘দিৰাদিতো যো’’তি যপ্পচ্চযো, ‘‘তথা কত্তরি চা’’তি পুব্বরূপত্তং, বত্তঞ্চ, দিব্বতীতি দিব্বং, দিব্বন্তী, দিব্বন্তং, দিব্বমানো. এৰং বুজ্ঝতীতি বুজ্ঝং, বুজ্ঝন্তো, বুজ্ঝমানো, চৰগ্গাদেসো. জনী পাতুভাৰে, ‘‘জনাদীনমা’’তি যোগৰিভাগেন আত্তং, জাযতীতি জাযং, জাযমানো, জঞ্ঞমানো.
সু সৰণে, ‘‘স্ৰাদিতো’’তিআদিনা ণু ণা উণা চ, সুণাতীতি সুণং, সুণন্তো, সুণমানো, সূযমানো, সুয্যমানো. পাপুণাতীতি পাপুণং, পাপুণমানো, পাপীযমানো.
‘‘কিযাদিতো না’’তি না, রস্সত্তং, কিণাতীতি কিণং, কীণমানো, কীযমানো. ৰিনিচ্ছিনাতীতি ৰিনিচ্ছিনং, ৰিনিচ্ছিনমানো, ৰিনিচ্ছীযমানো, চিনং, চীযমানো. জানাতীতি জানং, জানমানো, জাদেসো, ঞাযমানো. গণ্হাতীতি গণ্হং, গণ্হমানো, গয্হমানো.
কর করণে, করোতীতি অত্থে ‘‘ৰত্তমানে মানন্তা’’তি অন্তপ্পচ্চযো, ‘‘তনাদিতো ওযিরা’’তি ও, ‘‘তস্স ৰা’’তি অধিকিচ্চ ‘‘উত্তমোকারো’’তি উত্তং, ‘‘করস্সাকারো চা’’তি অকারস্সুকারো. ‘‘যৰকারা চা’’তি সরে উকারস্স ৰত্তং, দ্ৰিত্তং, ‘‘বো ৰস্সা’’তি বকারদ্ৰযঞ্চ, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা রলোপো, সো কুব্বং, কুব্বন্তো, কুব্বতী, কুব্বন্তী, কুব্বন্তং. উত্তাভাৰে – কম্মং করোন্তো, করোন্তী, করোন্তং. মানে – উত্তদ্ৰযং, কুরুমানো, কুরুমানা, কুরুমানং, কুব্বানো ৰা. কম্মনি কযিরমানো, করীযমানো ৰা ইচ্চাদি.
চুর থেয্যে, ‘‘চুরাদিতো’’তিআদিনা ণে ণযা, চোরেতীতি চোরেন্তো, চোরেন্তী, চোরেন্তং, চোরযং, চোরযতী, চোরযন্তং, চোরযমানো, চোরীযমানো. পালেতীতি পালেন্তো, পালেন্তী, পালেন্তং, পালযং, পালযন্তী, পালযন্তং, পালযমানো, পালীযমানো ইচ্চাদি.
কারিতে ¶ ভাৰেতীতি ভাৰেন্তো, ভাৰেন্তী, ভাৰেন্তং, ভাৰযং, ভাৰযন্তী, ভাৰযন্তং, ভাৰযমানো, ভাৰীযমানো. কারেতীতি কারোন্তো, কারেন্তী, কারেন্তং, কারযং, কারযন্তী, কারযন্তং, কারযমানো, কারীযমানো, কারাপেন্তো, কারাপেন্তী, কারাপেন্তং, কারাপযং, কারাপযন্তী, কারাপযন্তং, কারাপযমানো, কারাপীযমানো ইচ্চাদি.
ৰত্তমানকালিকমানন্তপ্পচ্চযন্তনযো.
অনাগতকালিকপ্পচ্চযন্তনয
‘‘কালে’’তি অধিকারো.
ভৰিস্সতি কালে গম্মমানে গমাদীহি ধাতূহি ণী ঘিণইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি. ণকারা ৰুদ্ধত্থা. আযতি গমনং সীলমস্সাতি অত্থে ণী, ৰুদ্ধিণলোপা. গামী, গামিনো, আগামী কালো. ঘিণপচ্চযে – ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা ঘলোপো, গামং গামি, গামী, গামযো.
ভজ সেৰাযং, আযতি ভজিতুং সীলমস্সাতি ভাজী, ভাজি, ‘‘ন কগত্তং চজা’’তি যোগৰিভাগেন নিসেধনতো ‘‘সচজানং কগা ণানুবন্ধে’’তি গত্তং ন ভৰতি.
সু গতিম্হি, কারিতে ৰুদ্ধিআৰাদেসা চ, আযতি পস্সৰিতুং সীলমস্সাতি পস্সাৰী, পস্সাৰি. আযতি পট্ঠানং সীলমস্সাতি পট্ঠাযী, পট্ঠাযি, ‘‘আকারন্তানমাযো’’তি আযাদেসো.
‘‘ভৰিস্সতী’’তি অধিকারো.
৬৪৮. কিরিযাযং ¶ ণ্ৰুতৰো.
কিরিযাযং কিরিযত্থাযং গম্মমানাযং ধাতূহি ণ্ৰুতুইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি ভৰিস্সতি কালে. ণ্ৰুম্হি – ণলোপৰুদ্ধিঅকাদেসা, করিস্সং ৰজতীতি কারকো ৰজতি.
তুম্হি – ‘‘করস্স চ তত্তং তুস্মি’’ন্তি তকারো, সেসং কত্তুসমং, কত্তা ৰজতি, কত্তুং ৰজতীতি অত্থো. এৰং পচিস্সং ৰজতীতি পাচকো ৰজতি, পচিতা ৰজতি. ভুঞ্জিস্সং ৰজতীতি ভুঞ্জকো ৰজতি, ভোত্তা ৰজতি ইচ্চাদি.
কম্মস্মিং উপপদে ধাতূহি ণপ্পচ্চযো হোতি ভৰিস্সতি কালে ণলোপৰুদ্ধী. নগরং করিস্সতীতি নগরকারো ৰজতি. লূ ছেদনে, সালিং লৰিস্সতীতি সালিলাৰো ৰজতি. ৰপ বীজসন্তানে, ধঞ্ঞং ৰপিস্সতীতি ধঞ্ঞৰাপো ৰজতি. ভোগং দদিস্সতীতি ভোগদাযো ৰজতি, সিন্ধুং পিৰিস্সতীতি সিন্ধুপাযো ৰজতি ইচ্চাদি.
‘‘কম্মনী’’তি ৰত্ততে.
কম্মস্মিং উপপদে সেসে অপরিসমত্তত্থে ধাতূহি স্সংন্তু মান আনইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি ভৰিস্সতি কালে গম্মমানে, তে চ কিতকত্তা কত্তরি ভৰন্তি. কম্মং করিস্সতীতি অত্থে স্সংপচ্চযো, ইকারাগমো, সিলোপো, কম্মং করিস্সং ৰজতি, সাপেক্খত্তা ন সমাসো. ন্তুপচ্চযে ‘‘তনাদিতো ওযিরা’’তি ও, ‘‘সিম্হি ৰা’’তি ন্ত্ৰ’ন্তস্স অত্তং, কম্মং করিস্সতীতি কম্মং করোন্তো ৰজতি ইচ্চাদি গুণৰন্তুসমং.
অথ ¶ ৰা ‘‘ভৰিস্সতি গমাদীহি ণী ঘিণ’’তি এত্থ ‘‘ভৰিস্সতী’’তি ৰচনতো ‘‘স্সন্তু’’ইতি একোৰ পচ্চযো দট্ঠব্বো, ততো ‘‘সিম্হি ৰা’’তি অত্তং, ‘‘ন্তসদ্দো অ’’মিতিযোগৰিভাগেন অমাদেসো, সিলোপো, করিস্সং করিস্সন্তো, করিস্সন্তা, করিস্সন্তং, করিস্সন্তে, করিস্সতা করিস্সন্তেন, করিস্সন্তেহি, করিস্সতো করিস্সন্তস্স, করিস্সতং করিস্সন্তানং, করিস্সতা, করিস্সন্তেহি, করিস্সতো করিস্সন্তস্স, করিস্সতং করিস্সন্তানং, করিস্সতি করিস্সন্তে, করিস্সন্তেসূতিআদি গুণৰন্তুসদিসং নেয্যং.
মানম্হি – ওকারাকারানং উত্তং, কম্মং করিস্সতীতি কম্মং কুরুমানো, কম্মং করানো ৰজতি. এৰং ভোজনং ভুঞ্জিস্সং ৰজতি, ভোজনং ভুঞ্জন্তো, ভুঞ্জমানো, ভুঞ্জানো ৰজতি.
সব্বত্থ কত্তরি ন্তুমানেসু সকসকৰিকরণপ্পচ্চযো কাতব্বো.
খাদনং খাদিস্সতীতি খাদনং খাদিস্সং ৰজতি, খাদনং খাদন্তো, খাদনং খাদমানো, খাদনং খাদানো ৰজতি. মগ্গং চরিস্সতীতি মগ্গং চরিস্সং, মগ্গং চরন্তো, মগ্গং চরমানো, মগ্গং চরানো ৰজতি. ভিক্খ আযাচনে, ভিক্খং ভিক্খিস্সতীতি ভিক্খং ভিক্খিস্সং চরতি, ভিক্খং ভিক্খন্তো, ভিক্খং ভিক্খমানো, ভিক্খং ভিক্খানো চরতি ইচ্চাদি.
অনাগতকালিকপ্পচ্চযন্তনযো.
উণাদিপ্পচ্চযন্তনয
অথ উণাদযো ৰুচ্চন্তে.
‘‘ধাতুযা’’তি অধিকারো.
৬৫১. ¶ কালে ৰত্তমানাতীতে ণ্ৰাদযো.
অতীতে কালে, ৰত্তমানে চ গম্মমানে ধাতূহি ণুপ্পচ্চযো হোতি. আদিসদ্দেন যু ক্ত মিইচ্চাদযো চ হোন্তি.
কর করণে, অকাসি, করোতীতি ৰা অত্থে ণুপ্পচ্চযো, ণলোপো, ৰুদ্ধি, কারু সিপ্পী, কারূ কারৰো. ৰা গতিগন্ধনেসু, অৰাযি, ৰাযতীতি ৰা ৰাযু, আযাদেসো. সদ অস্সাদনে, অস্সাদীযতীতি সাদু. রাধ, সাধ সংসিদ্ধিম্হি, সাধীযতি অনেন হিতন্তি সাধু. বন্ধ বন্ধনে, অত্তনি পরং বন্ধতীতি বন্ধু. চক্খ ৰিযত্তিযং ৰাচাযং, চক্খতীতি চক্খু. ই গতিম্হি, এন্তি গচ্ছন্তি পৰত্তন্তি সত্তা এতেনাতি আযু. দর ৰিদারণে, দরীযতীতি দারু কট্ঠং. সনু দানে. সনোতীতি সানু পব্বতেকদেসো. জনীযতীতি জানু জঙ্ঘাসন্ধি. চরীযতীতি চারু দস্সনীযো. রহ চাগে, রহীযতীতি রাহু অসুরিন্দো. তর তরণে, তালু, লো রস্স.
মরাদীনং পনেত্থ ণুম্হি ‘‘ঘটাদীনং ৰা’’তি এত্থ ৰাসদ্দেন ন ৰুদ্ধি, মরু, তরু, তনু, ধনু, হনু, মনু, অসু, ৰসু, ৰটু, গরু ইচ্চাদি.
চদি হিলাদনে, যুপ্পচ্চযো, ‘‘নুদাদীহি যুণ্ৰূনমনাননাকাননকা সকারিতেহি চা’’তি অনাদেসো, নিগ্গহীতাগমো চ, চন্দনং. ভৰতি এত্থাতি ভুৰনং, ‘‘ঝলানমিযুৰাসরে ৰা’’তি উৰাদেসো. কির ৰিক্খেপে, কিরণো. ৰিচক্খণো, কম্পনং করোতীতি করুণা, অকারস্সুত্তং.
ক্তপ্পচ্চযে ¶ – কলোপো, অভৰি, ভৰতীতি ৰা ভূতং যক্খাদি, ভূতানি. ৰাযতীতি ৰাতো, তাযতীতি তাতো. মিম্হি – ভৰন্তি এত্থাতি ভূমি, নেতীতি নেমি ইচ্চাদি.
খী ভী সু রু হু ৰা ধূ হি লূপী অদইচ্চেৰমাদীহি ধাতূহি মনপচ্চযো হোতি, মস্স চ তো হোতি ৰা.
অদধাতুপরস্সেৰ, মকারস্স তকারতা;
তদঞ্ঞতো ন হোতাযং, ৰৰত্থিতৰিভাসতো.
খী খযে, খীযন্তি এত্থ উপদ্দৰুপসগ্গাদযোতি অত্থে মনপচ্চযো, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা নলোপো, ‘‘অঞ্ঞেসু চা’’তি ৰুদ্ধি, খেমো. তথা ভী ভযে, ভাযন্তি এতস্মাতি ভীমো, ৰাধিকারতো ন ৰুদ্ধি. সু অভিসৰে, সৰতীতি সোমো. রু গতিম্হি, রোমো. হু দানাদনহব্যপ্পদানেসু, হূযতীতি হোমো. ৰা গতিগন্ধনেসু, ৰামো. ধূ কম্পনে, ধুনাতীতি ধূমো. হি গতিম্হি, হিনোতীতি হেমো. লূ ছেদনে, লূযতীতি লোমো. পী তপ্পনে, পীণনং পেমো. অদ ভক্খণে, অদতীতি অত্থে মন, মস্স চ ৰা তকারো, ‘‘তো দস্সা’’তি তকারো, অত্তা, আতুমা, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা অদস্স দীঘো, উকারাগমো চ. যা পাপণে, যামো.
‘‘ৰা’’তি ৰত্তমানে –
সমদমদর রহ লপ ৰস যু দু হি সি দা সা ঠা ভস বহউসুইচ্চেৰমাদীহি ধাতূহি থ মইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি ৰা.
সম ¶ উপসমে, ক্ৰচিগ্গহণাধিকারা ন ধাত্ৰন্তলোপো, কিলেসে সমেতীতি সমথো সমাধি. এৰং দমনং দমথো. দর দাহে, দরণং দরথো পরিদাহো. রহ উপাদানে, রহীযতীতি রথো, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা হলোপো. সপ অক্কোসে, সপনং সপথো. ৰস নিৰাসে, আৰসন্তি এতস্মিন্তি আৰসথো. যু মিস্সনে, যূথো, দীঘো. দু গতিৰুদ্ধিম্হি, দৰতি ৰড্ঢতীতি দুমো. হিনোতীতি হিমো উস্সাৰো. সি বন্ধনে, সীযতীতি সীমা, দীঘো. দা অৰখণ্ডনে, দামো. সা সামত্থে, সামো. ঠা গতিনিৰত্তিম্হি, থামো, ঠস্স থত্তং. ভস ভস্মীকরণে, ভস্মা, ব্রহ্মাদিত্তা ‘‘স্যা চা’’তি আত্তং. বহ ৰুদ্ধিম্হি, ব্রহ্মা, নিপাতনতো ব্রো বস্স. উসু দাহে, উস্মা ইচ্চাদি.
৬৫৪. মসুস্স সুস্স চ্ছ র চ্ছেরা.
মসুইচ্চেতস্স ধাতুস্স সুস্স চ্ছরচ্ছেরইচ্চেতে আদেসা হোন্তি. মসু মচ্ছেরে, ক্ৰিপ্পচ্চযো, চ্ছরচ্ছেরাদেসা, মচ্ছরো, মচ্ছেরো.
‘‘চ্ছর চ্ছেরা’’তি ৰত্ততে.
আপুব্বস্স চরইচ্চেতস্স ধাতুস্স চ্ছরচ্ছেরাদেসা হোন্তি, চসদ্দেন চ্ছরিযাদেসো চ. ভুসো চরণন্তি অত্থে ক্ৰিপ্পচ্চযো, চ্ছরিযাদিআদেসো, রস্সত্তঞ্চ. অচ্ছরিযং ¶ , অচ্ছরং, অচ্ছেরং. অচ্ছরং পহরিতুং যুত্তন্তিপি অচ্ছরিযং.
অল কল সল ইচ্চেতেহি ধাতূহি ল যইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি. অল পরিসমত্তিম্হি, অল্লং, অল্যং. কল সঙ্খ্যানে, কল্লং, কল্যং. সল, হুল, পদ গতিম্হি, সল্লং, সল্যং.
‘‘কল সলেহী’’তি ৰত্ততে.
তেহি কল সলইচ্চেতেহি ধাতূহি যাণ লাণপ্পচ্চযা হোন্তি. কল্যাণং, পটিসল্যাণং, কল্লাণো, পটিসল্লাণো. যদা পন লী সিলেসনেতি ধাতু, তদা ‘‘পটিসল্লযনং, পটিসল্লাণ’’ন্তি যুপ্পচ্চযেন সিদ্ধং, উপসগ্গন্তস্স নিগ্গহীতস্স লত্তং, রহাদিপরত্তা নস্স ণত্তং, একারস্স ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা অত্তঞ্চ.
মথইচ্চেতস্স ধাতুস্স থস্স লাদেসো হোতি, চসদ্দেন লপ্পচ্চযো, মথ ৰিলোল়নে, মল্লো, সো এৰ মল্লকো, যথা হীনকো.
‘‘কিচ্চা’’তি ৰত্ততে.
অৰস্সক অধমিণইচ্চেতেস্ৰত্থেসু, ণীপচ্চযো হোতি, কিচ্চা চাতি ণীপচ্চযো, ণলোপ ৰুদ্ধিসিলোপা, অৰস্সং ¶ মে কম্মং কাতুং যুত্তোসীতি কারীসি মে কম্মং অৰস্সং, কারিনো মে কম্মং অৰস্সং, হারীসি মে ভারং অৰস্সং.
অধমিণে – সতং মে ইণং দাতুং যুত্তোসীতি দাযীসি মে সতং ইণং, ধারীসি মে সহস্সং ইণং ইচ্চাদি, কিচ্চপ্পচ্চযা পন হেট্ঠাযেৰ দস্সিতা.
৬৬০. ৰজাদীহি পব্বজ্জাদযো নিপচ্চন্তে.
আকতিগণোযং. ৰজইচ্চেৰমাদীহি ধাতূহি পচ্চযাদেসলোপাগমনিসেধলিঙ্গাদিৰিধিনা যথাভিধানং পব্বজ্জাদযো সদ্দা নিপচ্চন্তে.
ৰজ গতিম্হি পপুব্বো, পঠমমেৰ ৰজিতব্বন্তি অত্থে ‘‘ভাৰকম্মেসূ’’তি অধিকিচ্চ ‘‘ণ্যোচা’’তি ণ্যপ্পচ্চযো, ণলোপাদি. ‘‘পৰ্ৰজ্য’’ন্তি রূপে সম্পত্তে ইমিনা জ্ঝস্স জ্জাদেসো, ৰকারদ্ৰযস্স বকারদ্ৰযং, ৰুদ্ধিনিসেধো, ইত্থিলিঙ্গত্তঞ্চ নিপচ্চন্তে, পব্বজ্জা.
তথা ইঞ্জ কম্পনে, ইঞ্জনং ইজ্জা. যজ দেৰপূজাযং, যজনং ইজ্জা, ‘‘যজস্সাদিস্সী’’তি ইত্তং. অঞ্জ ব্যত্তিগতীসু সংপুব্বো, সমঞ্জনং সমজ্জা, ঞ্ঝস্স জ্জাদেসো. সদ ৰিসরণগত্যাৰসানেসু, নিসীদনং নিসজ্জা. ৰিদ ঞাণে, ৰিজাননং, ৰিদতীতি ৰা ৰিজ্জা. সজ ৰিস্সগ্গে, ৰিস্সজ্জনং ৰিস্সজ্জা. পদ গতিম্হি, নিপজ্জনং নিপজ্জা.
হন হিংসাগতীসু, হন্তব্বন্তি অত্থে ণ্যম্হি কতে ‘‘ৰধো ৰা সব্বত্থা’’তি হনস্স ৰধাদেসো, ঝস্সিমিনা জ্ঝাদেসো চ, সো ৰজ্ঝো, সা ৰজ্ঝা. সী সযে, সযনং, সযন্তি এত্থাতি ৰা সেয্যা, ৰুদ্ধি, যকারস্স দ্ৰিত্তঞ্চ ¶ . ধা ধারণে সংপুব্বো, সম্মা চিত্তং নিধেতি এতায, সযং ৰা সদ্দহতীতি অত্থে ‘‘ইত্থিযমতিযৰো ৰা’’তি অপ্পচ্চযো, ‘‘সন্ধা’’তি রূপে সম্পত্তে ইমিনা নকারস্স দকারো, সদ্ধা. চর চরণে, চরণন্তি অত্থে ণ্যপ্পচ্চযে, ইকারাগমে চ কতে ইমিনা ৰুদ্ধিনিসেধো, চরিযা.
রুজ রোগে, রুজনন্তি অত্থে ইমিনা ছপ্পচ্চযো, ‘‘ব্যঞ্জনন্তস্স চো ছপ্পচ্চযেসু চা’’তি ধাত্ৰন্তস্স চকারো, রুচ্ছা, রুজাতি অপ্পচ্চযেন সিদ্ধং. তথা কুচ সঙ্কোচনে, ছপ্পচ্চযো, কোচনং কুচ্ছা. লভ লাভে, ছম্হি চাদেসো, লচ্ছা. রদ ৰিলেখনে, রচ্ছা. মুহ ৰেচিত্তে, মুয্হনং মুচ্ছা, মুচ্ছনং ৰা মুচ্ছা. ৰস নিৰাসে, ৰচ্ছা. কচ দিত্তিম্হি, কচ্ছা. কথ কথনে সংপুব্বো, সদ্ধিং কথনন্তি অত্থে ণ্যপ্পচ্চযো, ইমিনা থ্যস্স চ্ছাদেসো, সংসদ্দস্স সাদেসো চ, সাকচ্ছা. তুদ ব্যথনে, তুচ্ছা. পদ গতিম্হি, ব্যাপজ্জনন্তি অত্থে ণ্যম্হি কতে ‘‘ব্যাপাদ্যা’’তি রূপে সম্পত্তে ইমিনা নিপাতনেন দ্যস্স জ্জাদেসো, রস্সত্তঞ্চ, ব্যাপজ্জা.
মর পাণচাগে, মরতি মরণন্তি চ অত্থে ইমিনা ত্যত্যুপ্পচ্চযা, ধাত্ৰন্তলোপোচ, ততো ‘‘যৰত’’মিচ্চাদিনা চকারো, মচ্চো, মচ্চু. সত সাতচ্চে, ইমিনা যপ্পচ্চযো, ত্যস্স চকারো, সচ্চং. তথা নত গত্তৰিনামে, নচ্চং. নিতি নিচ্চে, নিচ্চং. মা মানে, মাযা. জন জননে, জাযা, কন দিত্তিকন্তীসু, ন্যস্স ঞত্তং, দ্ৰিত্তঞ্চ, কঞ্ঞা. ধন ধঞ্ঞে, ধঞ্ঞং. পুনাতীতি পুঞ্ঞং, নকারাগমো ইচ্চাদি.
৬৬১. ৰে ¶ পু সী দৰৰ মু কু দা ভূহ্ৰাদীহি থুত্তিম ণিমা নিব্বত্তে.
ৰেপুসীদৰৰমুইচ্চেৰমাদীহি ধাতূহি, কু দা ভূআদিতো, হ্ৰাদিতো চ যথাক্কমং থুত্তিমণিমইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি নিব্বত্তত্থে. ৰেপু কম্পনে, থুপ্পচ্চযো, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা অকারাগমো, অথ ৰা ‘‘অথূ’’তি ৰত্তব্বে সরলোপং কত্ৰা ‘‘থূ’’তি ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং, ৰেপেন নিব্বত্তো ৰেপথু. সী সযে, সযনেন নিব্বত্তো সযথু. দৰ দৰনে, দৰেন নিব্বত্তো দৰথু. ৰমু উগ্গিরণে, ৰমেন নিব্বত্তো ৰমথু.
কুত্তি করণং, তেন নিব্বত্তং কুত্তিমং, ‘‘কু’’ইতি নিপাতনতো করস্স কুত্তং. দা দানে, দাতি দানং, তেন নিব্বত্তং দত্তিমং, রস্সত্তং. ভূতি ভৰনং, তেন নিব্বত্তং ভোত্তিমং. অৰহুতি অৰহনং, তেন নিব্বত্তং ওহাৰিমং, ণলোপৰুদ্ধিআৰাদেসা.
অক্কোসে গম্মমানে নম্হি নিপাতে উপপদে সতি ধাতুতো আনিপ্পচ্চযো হোতি. ন গমিতব্বো তে জম্ম দেসোতি অত্থে আনিপ্পচ্চযো, কিতকত্তা নামমিৰ কত্ৰা সিম্হি কতে ন গমানীতি অত্থে কম্মধারযসমাসো, নস্স অত্তং, পুন সমাসত্তা নামমিৰ কতে স্যাদ্যুপ্পত্তি, অগমানি তে জম্ম দেসো. ন কত্তব্বং তে জম্ম কম্মন্তি অকরানি তে জম্ম কম্মং.
নম্হীতি কিং? ৰিপত্তি তে. অক্কোসেতি কিং? অগতি তে.
৬৬৩. সুনস্সুনস্সোণৰানুৰানুনুনখুণানা ¶ .
সুনইচ্চেতস্স পাটিপদিকস্স সম্বন্ধিনো উনসদ্দস্স ওণ ৰান উৰান উন উনখ উণ আ আনইচ্চেতে আদেসা হোন্তি. সুনস্সুনস্স ওণাদিআদেসে, পরনযনে চ কতে স্যাদ্যুপ্পত্তি, সোণো, সোণা, স্ৰানো, স্ৰানা, সুৰানো, সুৰানা, সুনো, সুনা, সুনখো, সুনখা, সুণো, সুণা, সা সানো, সানা ইচ্চাদি.
তরুণইচ্চেতস্স সদ্দস্স সুসুইচ্চাদেসো হোতি. চসদ্দো অনিযমত্থো, সুসু, তরুণো ৰা.
যুৰইচ্চেতস্স পাটিপদিকস্স উৰসদ্দস্স উৰউৰানউনঊনইচ্চেতে আদেসা হোন্তি. যুৰা তিট্ঠতি, যুৰানো তিট্ঠতি, যুনো তিট্ঠতি, যূনো তিট্ঠতি.
ছদইচ্চেৰমাদীহি ধাতূহি তত্রণইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি. ছদ অপৰারণে, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা ধাত্ৰন্তস্স তকারো. আতপং ছাদেতীতি ছত্তং, ছত্রং, ব্যঞ্জনত্তযে সরূপানমেকস্স লোপো.
চিন্ত চিন্তাযং, চিন্তেতীতি চিত্তং, নকারস্স সংযোগাদিত্তা নিগ্গহীতং, তস্স ‘‘ব্যঞ্জনে চা’’তি লোপো, চিত্রং, ‘‘ঘটাদীনং ৰা’’তি ন ৰুদ্ধি.
সু ¶ অভিসৰে, ‘‘পরদ্ৰেভাৰো ঠানে’’তি তস্স দ্ৰিত্তং, অত্থে অভিসৰেতীতি সুত্তং, সুত্রং.
সূদ পগ্ঘরণে, অত্থে সূদেতীতি সুত্তং, রস্সত্তং, ভুজাদিত্তা দলোপো, দ্ৰিত্তঞ্চ. সু সৰনে, সুণাতীতি সোতং, সোত্রং, ৰুদ্ধি.
নি পাপণে, নেতীতি নেত্তং, নেত্রং. ৰিদ মঙ্গল্লে, তো দস্স, পৰিত্তং, পৰিত্রং. পূ পৰনে, পুনাতীতি পৰিত্তং, পৰিত্রং, ইকারাগমো, ৰুদ্ধিঅৰাদেসা চ.
পত গতিম্হি, পততীতি পত্তং, পত্রং, পততো তাযতীতি পত্তো, পত্রো. তনু ৰিত্থারে, তঞ্ঞতীতি তন্তং, তন্ত্রং. যত যতনে, যত্তং, যত্রং. যা পাপণে, যাপনা যত্রা. যমু উপরমে, যন্তং, যন্ত্রং. অদ ভক্খণে, অদতীতি অত্তং, অত্রং. যুজ যোগে, যুজ্জতীতি যোত্তং, যোত্রং, ভুজাদিত্তা ধাত্ৰন্তলোপদ্ৰিত্তানি.
ৰতু ৰত্তনে, ৰত্তং, ৰত্রং. মিদ সিনেহনে, মিজ্জতীতি মিত্তং, মিত্রং. মা পরিমাণে, মত্তা পরিমাণং, দ্ৰিত্তরস্সত্তানি. এৰং পুনাতীতি পুত্তো, পুত্রো. কল সঙ্খ্যানে, কলত্তং, কলত্রং ভরিযা. ৰর সংৰরণে, ৰরত্তং, ৰরত্রং চম্মমযযোত্তং. ৰেপু কম্পনে, ৰেপতীতি ৰেত্তং, ৰেত্রং.
গুপ সংৰরণে, গোত্তং, গোত্রং, ‘‘গুপাদীনঞ্চা’’তি ধাত্ৰন্তলোপো, দ্ৰিত্তঞ্চ, গত্তং ৰা, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা উকারস্স অকারো. দা অৰখণ্ডনে, দাত্তং, দাত্রং. হু হৰনে, অগ্গিহুত্তং. ৰহ পাপণে, ৰহিত্তং, ৰহিত্রং. চর চরণে, চরিত্তং, চরিত্রং. মুচ মোচনে, মুত্তং পস্সাৰো. ভাস দিত্তিম্হি, ভস্ত্রা ইচ্চাদি.
৬৬৭. ৰদাদীহি ¶ ণিত্তো গণে.
ৰদ চর ৰরইচ্চেৰমাদীহি ধাতূহি ণিত্তপ্পচ্চযো হোতি গণে গম্মমানে. ৰদ ৰিযত্তিযং ৰাচাযং, ৰদিতানং গণো ৰাদিত্তং. চর চরণে, চরিতানং গণো চারিত্তং. ৰর ৰরণে, ৰরিতানং গণো ৰারিত্তং. অথ ৰা চরন্তি তস্মিং পরিপূরকারিতাযাতি চারিত্তং. ৰারিতং তাযন্তি এত্থ, এতেনাতি ৰা ৰারিত্তং.
মিদ পদ রন্জ তনু ধাইচ্চেৰমাদীহি ধাতূহি যথাভিধানং ত্তি তিইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি. মিজ্জতি সিনিয্হতীতি মেত্তি, ধাত্ৰন্তলোপো. পজ্জতীতি পত্তি. রন্জ রাগে, রন্জতি এত্থাতি রত্তি. ৰিত্থারীযতীতি তন্তি. ধারেতীতি ধাতি. পা রক্খণে, পাতি. ৰস নিৰাসে, ৰসতি.
৬৬৯. উসুরন্জদংসানং দংসস্স দড্ঢো ঢ ঠা চ.
উসু রন্জ দংসইচ্চেতেসং ধাতূনং অন্তরে দংসস্স দড্ঢাদেসো হোতি, সেসেহি ধাতূহি ঢ ঠইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি. উসু দাহে, রন্জ রাগে, ঢ ঠপ্পচ্চযা, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা ধাত্ৰন্তলোপো, দ্ৰিত্তং, উড্ঢো, রট্ঠং. দংস দংসনে, ক্ৰিপ্পচ্চযো, ক্ৰিলোপো, দংসস্স দড্ঢাদেসো চ, দড্ঢং.
সূ ৰু অসইচ্চেতেসং ধাতূনং ঊ উ অসানং অতইচ্চাদেসো হোতি, অন্তে থপ্পচ্চযো চ.
সূ ¶ হিংসাযং, সত্থং. ৰু সংৰরণে, ৰত্থং. অস ভুৰি, অত্থো. যদা পন সসু হিংসাযং, ৰস অচ্ছাদনে, অর গতিম্হীতি চ ধাতু, তদা ‘‘সমাদীহি থ মা’’তি থপ্পচ্চযো, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা ধাত্ৰন্তলোপো, ‘‘ৰগ্গে ঘোসা’’তিআদিনা দ্ৰিত্তং, সসতীতি সত্থং, ৰসীযতীতি ৰত্থং, অরীযতীতি অত্থো.
৬৭১. রন্জুদাদীহি ধদিদ্দকিরা ক্ৰচি জ দ লোপো চ.
রন্জ উদিইচ্চেৰমাদীহি ধাতূহি ধ দ ইদ্দ ক ইরইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি ক্ৰচি, ধাত্ৰন্তানং জদানং লোপো চ হোতি.
রন্জ রাগে, ধপ্পচ্চযো, জলোপো চ, রন্ধং. উদি পসৰনক্লেদনেসু সংপুব্বো, দপ্পচ্চযো, সমুদ্দো, উদ্দো. খুদ পিপাসাযং, খুদ্দো. ছিদি দ্ৰিধাকরণে, ছিদ্দো. রুদি হিংসাযং, রুদ্দো, লুদ্দো, লো রস্স. ভদি কল্যাণে, ভদ্দো. নিদি কুচ্ছাযং, নিদ্দা. মুদ হাসে, মুদ্দা. দল দুগ্গতিম্হি, ইদ্দপ্পচ্চযো, দলিদ্দো.
সুস সোসনে, সুচ সোকে ৰা, কপ্পচ্চযো, ধাত্ৰন্তস্স ককারো, সুক্কং. ৰচ ৰিযত্তিযং ৰাচাযং, ৰক আদানে ৰা, ৰক্কং. সক সত্তিম্হি, সক্কো. উসু দাহে, উক্কা.
ৰজ গতিম্হি, ইরপ্পচ্চযো, অপ্পটিহতং ৰজতীতি ৰজিরং. মদ উম্মাদে, মদিরা. এৰং মন্দিরং, রুধিরং, রুহিরং, রুচিরং. বধ বন্ধনে, বধিরো, বধিরা, বধিরং, তিমিরো, তিমিরং, সিরো. সর হিংসাযং, সরিরং. ‘‘কলিলং, সলিল’’ন্তিআদীসু লো রস্স. কুটিলো, কোকিলো ইচ্চাদযো.
৬৭২. পটিতো ¶ হিস্স হেরণ হীরণ.
পটিতো পরস্স হিইচ্চেতস্স ধাতুস্স হেরণ হীরণইচ্চেতে আদেসা হোন্তি. হি গতিম্হি পটিপুব্বো, পটিপক্খে মদ্দিত্ৰা গচ্ছতীতি অত্থে ‘‘ক্ৰি চা’’তি ক্ৰিপ্পচ্চযো, ক্ৰিলোপো, ইমিনা হেরণ হীরণআদেসা, ণলোপো, ‘‘তেসু ৰুদ্ধী’’তিআদিনা পটিসদ্দাদিস্স ৰুদ্ধি, পাটিহেরং, পাটিহীরং, যদা পন হর হরণেতি ধাতু, তদা পটিপক্খে হরতীতি ‘‘পাটিহারিয’’মিতি ণ্যেনপি সিদ্ধং.
কডিইচ্চেৰমাদীহি ধাতূহি কপ্পচ্চযো হোতি.
কডি ছেদনে, কপ্পচ্চযে কতে ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা, ‘‘নিগ্গহীতঞ্চা’’তি ৰা ইকারানুবন্ধস্স ধাতুস্স নিগ্গহীতাগমো, কলোপো চ, নিগ্গহীতস্স ৰগ্গন্তত্তং, কণ্ডো উসু, পরিমাণঞ্চ. এৰং ঘটি ঘট্টনে, ঘণ্টো, ঘণ্টা ৰা. ৰটি আৰত্তনে, ৰটি ধারণবন্ধনসঙ্ঘাতেসু ৰা, ৰণ্টো. করডি ভাজনত্থে, করণ্ডো. মডি মণ্ডনত্থে, মণ্ডো. সডি গুম্বত্থে, সণ্ডো. ভডি ভণ্ডত্থে, ভণ্ডং. পডি লিঙ্গৰেকল্লত্থে, পণ্ডো, সো এৰ পণ্ডকো. দডি আণাযং, দণ্ডো. রডি হিং সাযং, রণ্ডো. তডি চলনত্থে, ৰিতণ্ডো. চডি চণ্ডত্থে, চণ্ডো. গডি সন্নিচ্চযে, গণ্ডো. অডি অণ্ডত্থে, অণ্ডো. লডি জিগুচ্ছাযং, লণ্ডং. মেডি কুটিলত্থে, মেণ্ডো, মেণ্ডকো ৰা. এরডি হিংসাযং, এরণ্ডো. খডি ছেদনত্থে, খণ্ডো. মদি হাসে, মন্দো. ইদি পরমিস্সরিযে, ইন্দো. চদি ইচ্ছাকন্তীসু, চন্দো. খুর ছেদনে, খুরো ইচ্চাদি.
‘‘কো’’তি ৰত্ততে.
৬৭৪. খাদামগমানং ¶ খন্ধন্ধগন্ধা.
খাদ অম গমুইচ্চেতেসং ধাতূনং খন্ধ অন্ধ গন্ধইচ্চেতে আদেসা হোন্তি, কপ্পচ্চযো চ হোতি. খাদ ভক্খনে, জাতিজরামরণাদীহি সংসারদুক্খেহি খজ্জতীতি খন্ধো. অম রোগে, অন্ধো. গমু, সপ্প গতিম্হি, গন্ধো. ক্ৰচিগ্গহণেন কলোপাভাৰে খন্ধকো, অন্ধকো, গন্ধকো. অথ ৰা রাসট্ঠেন খন্ধো. গন্ধ সূচনে, অত্তনো নিস্সযস্স গন্ধনতো সূচনতো গন্ধো.
পটইচ্চেৰমাদীহি ধাতূহি, পাটিপদিকেহি চ অলপ্পচ্চযো হোতি. অট, পট গতিম্হি, পটে অলং সমত্থন্তি অত্থে ইমিনা অলপ্পচ্চযো, ‘‘সি’’ন্তি অমাদেসো, পটলং, পটলানি. তথা কল কললে, কললং. কুস ছেদনভূত দান সঞ্চযেসু, কুসলং, যদা পন সল লূ লাইতি ধাতু, তদা কুচ্ছিতানং সলনতো, কুসানং লৰনতো, কুসো ৰিয লৰনতো ৰা কুসেন লাতব্বত্তা কুসলন্তি অপ্পচ্চযেন কপ্পচ্চযেন ৰা রূপসিদ্ধি ৰেদিতব্বা.
কদ মদে, কদলং. ভগন্দ সেচনে, ভগন্দলং. মেখ কটিৰিচিত্তে, মেখলং, মেখলা ৰা. ৰক্ক রুক্খতচে, ৰক্কলং. তক্ক রুক্খসিলেসে, তক্কলং. পল্ল নিন্নট্ঠানে, পল্ললং. সদ্দ হরিতে, সদ্দলং, পরলোপো. মূল পতিট্ঠাযং, মুলালং, রস্সত্তং. বিল নিস্সযে, বিলালং. ৰিদ সত্তাযং, ৰিদালং. চডি চণ্ডিক্কে, চণ্ডালো, দীঘত্তং. ৰা গতিগন্ধনেসু, ৰালং. ৰস অচ্ছাদনে, ৰসলো. পচি ৰিত্থারে, পচলো, পঞ্চালো ¶ , পঞ্চন্নং রাজূনং অলন্তিপি পঞ্চালো. মচ চোরে, মচলো. মুস থেয্যে, মুসলো.
গোত্থু ৰংসে, গোত্থুলো. পুথু ৰিত্থারে, পুথুলো. বহু সঙ্খ্যানে, বহুলং, পরলোপো. যদা পন লা আদানে ইতি ধাতু, তদা গোত্থুং লাতীতি গোত্থুলো. এৰং পুথুলো, বহুলং.
মঙ্গ মঙ্গল্যে, মঙ্গলং. বহ ৰুদ্ধিম্হি, বহলং. কম্ব সঞ্চলনে, কম্বলং. সবি মণ্ডলে, সম্বলং, নিগ্গহীতাগমো, সবলো ৰা. অগ্গ গতিকোটিল্লে, অগ্গলং. মডি ভূসাযং, মণ্ডলং. কুডি দাহে, কুণ্ডলং ইচ্চাদি.
পুথইচ্চেতস্স ধাতুস্স পুথু পথইচ্চেতে আদেসা হোন্তি, অমপ্পচ্চযো চ হোতি ৰা, ক্ৰচত্থোযং ৰাসদ্দো. পুথ ৰিত্থারে, পত্থটাতি অত্থে ক্ৰিপ্পচ্চযো, ইমিনা পুথস্স পুথুপথাদেসা, ক্ৰিলোপো. ইত্থিযং ঈপচ্চযো, ‘‘ও সরে চা’’তি সুত্তে চসদ্দেন অৰাদেসো, পুথৰী, পথৰী, পধৰী, থস্স ৰত্তং, অমপ্পচ্চযে পথাদেসো, পথমো.
সসুইচ্চেৰমাদীহি ধাতূহি তু দুইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি. সসু হিংসাগতীসু, তুপ্পচ্চযো, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা ধাত্ৰন্তস্স তকারো, সত্তু. জন জননে, জত্তু. দদ দানে, দদ্দু কুট্ঠৰিসেসো. অদ ভক্খণে, অদ্দু. মদউম্মাদে, মদ্দু ইচ্চাদি.
৬৭৮. ঝাদীহি ¶ ঈৰরো.
চিপাধাইচ্চেৰমাদীহি ধাতূহি ঈৰরপ্পচ্চযো হোতি. চি চযে, চীযতীতি চীৰরং. পা পানে, পাতীতি পীৰরো পীনো. ধা ধারণে, ধীৰরো কেৰট্টো.
মুনাদীহি ধাতূহি ইপ্পচ্চযো হোতি, চসদ্দেন পাটিপদিকেহি চ. মুন ঞাণে, মুনাতীতি মুনি, ৰাধিকারা ন ৰুদ্ধি. যত যতনে, যততীতি যতি. অগ্গ গতিকোটিল্লে, অগ্গি. পত গতিম্হি, পতি. সুচ সোচকম্মনি, সুচি. রুচ দিত্তিম্হি, রুচি. ইস পরিযেসনে, সীলাদিগুণে এসতীতি ইসি. কু সদ্দে, কৰি, ৰুদ্ধি, অৰাদেসো চ. রু সদ্দে, রৰি, দধি, কুটি. অসু খেপনে, অসি. রাজ দিত্তিম্হি, রাজি. গপু, সপ্প গতিম্হি, সপ্পি. অচ্চ পূজাযং, অচ্চি. জুত দিত্তিম্হি, জোতি, নন্দি, দীপি, কিমি, অকারস্স ইত্তং. তমু কঙ্খাযং, তিমি. বুধ বোধনে, বুজ্ঝতীতি বোধি. কস ৰিলেখনে, কসি. কপি চলনে, কপি, কলি, বলি, মসি, ধনি, হরি, অরি, গিরি ইচ্চাদযো.
পাটিপদিকতো পন মহালি, ভদ্দালি, মণি, অরণি, তরণি, ধরণি, সরণি, ধমণি, অৰনি, অসনি, ৰসনি ইচ্চাদি.
ৰিদইচ্চেৰমাদীহি ধাতূহি ঊরপ্পচ্চযো হোতি. ৰিদ লাভে, ৰন্দিতুং অলং অনাসন্নত্তাতি অত্থে ঊরপ্পচ্চযো. ৰিদূরো, ৰিজ্জূরো ৰা, ৰিদূরে জাতো ৰেদূরো মণি. ৰল, ৰল্ল ¶ সাধারণবন্ধনেসু, ৰল্লূরো. মস আমসনে, মসূরো. সিদ সিঙ্গারে, সিন্দূরো, নিগ্গহীতাগমো. দু গতিম্হি, দূরো. কু সদ্দে, কূরো. কপু হিংসাতক্কলগন্ধেসু, কপ্পূরো, দ্ৰিত্তং. ময গতিম্হি, মযূরো, মহিযং রৰতীতি ৰা মযূরোতি.
‘‘ৰণ্ণাগমো ৰণ্ণৰিপরিযযো চ,
দ্ৰে চাপরে ৰণ্ণৰিকারনাসা;
ধাতুস্স চত্থাতিসযেন যোগো,
তদুচ্চতে পঞ্চৰিধং নিরুত্ত’’ন্তি –
ৰুত্তনিরুত্তিলক্খণানুসারেন ‘‘তেসু ৰুদ্ধী’’তিআদিনা, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা চ রূপসিদ্ধি ৰেদিতব্বা.
উদি পসৰনক্লেদনেসু, উন্দিতুমলং সমত্থোতি উন্দূরো. খজ্জ ভক্খণে, খাদিতুং অলন্তি খজ্জূরো. কুর অক্কোসে, অক্কোসিতুমলন্তি কুরূরো. সু হিংসাযং, সূরো.
হনইচ্চেৰমাদীহি ধাতূহি ণু নু তুইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি. ণুপ্পচ্চযে হন হিংসাগতীসু, হনতীতি হণু. জন জননে, জাযতীতি জাণু, ধাত্ৰন্তলোপো, দীঘো. ভা দিত্তিম্হি, ভাতীতি ভাণু. রি সন্তানে, রযতীতি রেণু রজো. খনু অৰদারণে, খন্তি, খঞ্ঞতীতি ৰা খাণু. অম গত্যাদীসু, অমতীতি অণু, ধাত্ৰন্তলোপো.
নুপ্পচ্চযে – ৰে তন্তসন্তানে, ৰাযতীতি ৰেনু, ৰেণু ৰা. ধে পানে, ধাযতি ৰচ্ছং পাযেতীতি ধেনু, ভাতীতি ভানু.
তুপ্পচ্চযে ¶ – ধা ধারণে, ক্রিযং, লক্খণং ৰা ধারেতীতি ধাতু. সি বন্ধনে, সীযতি বন্ধীযতীতি সেতু. কী ধনৰিযোগে, কি উন্নতিম্হি, উদ্ধং গচ্ছতীতি কেতু. হি গতিম্হি, হিনোতীতি হেতু. জন জননে, জাযতীতি জন্তু. তনু ৰিত্থারে, তনোতীতি তন্তু. ৰস নিৰাসে, ৰসতি এত্থ ফলং তদাযত্তৰুত্তিতাযাতি ৰত্থু, ‘‘ক্ৰচি ধাতূ’’তিআদিনা সতকারসংযোগস্স ত্থাদেসো.
কুটাদীহি ধাতূহি ঠপ্পচ্চযো হোতি. কুট ছেদনে, কুটতি ছিন্দতীতি কুট্ঠো ব্যাধি. কুস ছেদনপূরণগন্ধেসু, কুসতীতি কোট্ঠো উদরং, ধাত্ৰন্তলোপদ্ৰিত্তানি. কটমদ্দনে, কটতি মদ্দতীতি কট্ঠং. কণ নিমীলনে, কণ্ঠো.
৬৮৩. মনুপূরসুণাদীহি উস্সনুসিসা.
মনু পূর সুণইচ্চেৰমাদীহি ধাতূহি, পাটিপদিকেহি চ উস্সনুসইসইচ্চেতে পচ্চযা হোন্তি.
মনু বোধনে, উস্স নুসা, মনতে জানাতীতি মনুস্সো, মানুসো ৰা, ধাত্ৰন্তস্স আত্তং.
পূর দানপূরণেসু, পূরতীতি পুরিসো, রস্সত্তং, পোসো, রকারিকারানং লোপো, ৰুদ্ধি চ, পুরে উচ্চে ঠানে সেতীতি পুরিসো.
সুণ হিংসাকুলসন্ধানেসু, সুণতি কুলং সন্দহতীতি সুণিসা. কু কুচ্ছিতে, কৰীযতীতি করীসং মলং, কুস্স ¶ করত্তং, দীঘো চ. সু হিংসাযং, অন্ধকারৰিধমনেন সত্তানং ভযং হিংসতীতি সূরিযো, রকারাগমো, সকারস্স যত্তঞ্চ. মহ পূজাযং, মহতীতি মহিসো, মহিযং সেতীতিপি মহিসো. সি বন্ধনে, সীযতি বন্ধীযতীতি সীসং ইচ্চাদি.
অক্খরেহি অক্খরৰাচকেহি ৰণ্ণেহি কারপ্পচ্চযো হোতি. তদ্ধিতাদিসুত্তে চগ্গহণেন নামব্যপদেসে স্যাদ্যুপ্পত্তি, অকারো, অকারং, অকারেন ইচ্চাদি, আকারো, ওকারো, ককারো, যকারো, হকারো, ল়কারো. এৰকারাদীসু পন করীযতি উচ্চারীযতীতি কারো সদ্দো, এৰ চ সো কারো চাতি এৰকারো. এৰং ধিকারো, হুংকারো, সাধুকারো.
ইকারো ধাতুনিদ্দেসে, ৰিকরণন্ধিতোতি চ;
ভৰন্তেত্থ গমিস্সাদি, হনত্যাদীতি ঞাপকা.
উণাদিপ্পচ্চযন্তনযো.
তব্বাদী ণাদযো নিট্ঠা, তৰে তুনাদযো তথা;
মানন্তাদি উণাদীতি, ছদ্ধা কিতকসঙ্গহো.
ইতি পদরূপসিদ্ধিযং কিব্বিধানকণ্ডো
সত্তমো.
নিগমন
সন্ধি নামং কারকঞ্চ, সমাসো তদ্ধিতং তথা;
আখ্যাতং কিতকং কণ্ডা, সত্তিমে রূপসিদ্ধিযং.
তেধা সন্ধিং চতুদ্ধা পদমপি চতুধা পঞ্চধা নামিকঞ্চ,
ব্যাসা ছক্কারকং ছস্সমসনমপি ছব্ভেদতো তদ্ধিতঞ্চ;
আখ্যাতং অট্ঠধা ছব্বিধমপি কিতকং পচ্চযানং পভেদা,
দীপেন্তী রূপসিদ্ধী চিরমিধ জনতাবুদ্ধিৰুড্ঢিং করোতু.
ৰিখ্যাতানন্দথেরৰ্হযৰরগুরুনং তম্বপণ্ণিদ্ধজানং,
সিস্সো দীপঙ্করাখ্যদ্দমিল়ৰসুমতী দীপলদ্ধপ্পকাসো;
বালাদিচ্চাদিৰাসদ্ৰিতযমধিৰসং সাসনং জোতযী যো,
সোযং বুদ্ধপ্পিযৰ্হো যতি ইমমুজুকং রূপসিদ্ধিং অকাসি.
ইতি পদরূপসিদ্ধিপকরণং নিট্ঠিতং.