📜
নমো তস্স ভগৰতো অরহতো সম্মাসম্বুদ্ধস্স
মোগ্গল্লান পঞ্চিকা টীকা
সারত্থৰিলাসিনীনাম
পঞ্চিকাটীকা
পণামাদিকথা
ৰিজ্জাধনস্স ¶ সমনুস্সরণম্পি যস্স,
পঞ্ঞাৰিসুদ্ধরতনানযনেকহেতু;
তং ধম্মরাজমমলুজ্জলকিত্তিমালং,
সামোদমাদরমযে হদযে নিধায.
লদ্ধম্মহোদয মহাদয (সম্পসাদা) [জপসো (পোত্থকে)],
সক্কা(দি) সক্কতগুণং রতন (দ্ৰযঞ্চ) [ত্তযতা (পোত্থকে)];
(যাপঞ্চিকা) গুরুৰরপ্প(ভৰাত্যগাহা) [হপা ত্য গাযা (পোত্থকে)],
তং সাধু সিস্সজন মজ্জৰগাহ যাম.
জযতীহ মহাপঞ্ঞো, সো মোগ্গল্লাযনো মুনি;
যস্স সাধুগুণুব্ভূত,কিত্তি সব্বত্থ পত্থটা.
ইচ্চেৰ মনৰসেস মত্তনো ভযাদ্যূপদ্দৰোপঘাভকরসামত্থিয যোগেন সকলজ্ঝত্তিকবাহিযন্তরায নিৰারণ মধিপ্পেতসিদ্ধি ৰিসেস মভিকঙ্খিয রতনত্তয ৰিসযভূতং তংসাধনে কন্তনিদান ভূতস্স ¶ আলোকিযযাতিসযগুণৰিসেসযুত্তস্স মহতো প্যতিমহনীযস্স রতনত্তযস্স সপ্পসাদানুরূপং পূজাৰিসযং তদনুস্স(রণং কত্ৰা) গুরুসন্নিযোগমনুট্ঠাতুং–
কিন্তেহি পাদসুস্সূসা, যেসং নত্থি গুরূনিহ;
যে তপ্পাদরজোকিণ্ণা, তেৰ সাধূ ৰিৰেকিনোতি.
ৰচনতো অত্তনো গুরুপূজা পুরস্সরং পঞ্চিকাৰিৰরণং পথি’যা পঞ্চিকা’তিআদিনা কতপটিঞ্ঞত্তা সম্পতি মহাদযোতিআদিনো গন্থস্স সাধুজনৰণ্ণনং ৰণ্ণনমারভিস্সাম.
ননু চ ৰুত্তিগন্থস্স ৰণ্ণনাযং কতাভিনিৰেসো-যমাচরিযোতি কথমিহানধিকতে মহাদযোতিআদিকে পটিপন্নোতি রতনত্তপ্পণামগন্থকত্তুগন্থনিস্সযগন্থারম্ভফলঅভিধেয্যসঙ্খাত- পযোজনসোতুজনসমুস্সাহনানং সন্দস্সনত্থং. তত্থ রতনত্তযপ্পণাম করণং অন্তরাযকরাপুঞ্ঞৰিঘাতকরপুঞ্ঞৰিসেসুপ্পাদনেন কত্তু মিচ্ছিতস্স গন্থস্স অনন্তরাযেনং পরিসমাপনত্থং. ৰচীপণামো পনেত্থ সোতূনম্পি যথাৰুত্তত্থনিপ্ফাদনকো আচরিযেনাপ্যয মত্থো দস্সিতোযেৰ’তত্থ রতনত্তযপ্পণামসন্দস্সন’ন্তিআদিনা, ৰাচসিকসত্থাধিকারতোপি ৰচীপণামোতি কাযপ্পণামো মনোপণামো চ. ন কতো, গন্থকত্তুসন্দস্সনং গন্থস্স পমাণ ভাৰৰিভাৰনত্থং, গন্থনিস্সযসন্দস্সনং অত্তনিযভাৰসন্ধস্সনেন তব্বিসুদ্ধিদস্সনত্থং, গন্থারম্ভফলদস্সনং তপ্পটিক্খেপকজননিসেধায, অভিধেয্যসঙ্খাতযযোজনসন্দস্সনং ৰীমংসাপুব্বকারীনং পযোজনো পালম্ভপুব্বিকা সত্থে পৰত্ততীতি সোতুজনসমুস্সাহনং (কত্ৰা) আদরেন গন্থে পৰত্তনত্থং, যদাহু –
সব্বস্সেৰ হি সত্থস্স, কম্মস্সাপি চ কস্সচি;
কেনেতং গয্হতে তাৰ, যাৰ-ৰুত্তম্পযোজনংতি.
ননু ¶ সত্থপ্পযোজনানং সম্বন্ধোপি ৰত্তব্বো ইদমস্স পযোজনন্তি যতো–
সিদ্ধপ্পযোজনং সিদ্ধ,সম্বন্ধং সোতুমিচ্ছতি;
সোতাদো তেন ৰত্তব্বো, সম্বন্ধো সপ্পযোজনোতি.
তত্রেদমুত্তরং–
সত্তং পযোজনঞ্চেৰ, উভো সম্বন্ধনিস্সযা;
তং ৰুত্তন্তোগধত্তা ন, ভিন্নো ৰুত্তো পযোজনাতি.
পযোজনপ্পযোজনম্পন সামত্থিযলদ্ধব্বং সযমাচরিযেন ‘‘কো পন সদ্দলক্খণস্স অজাননে দোসো’’তিআদিনা ৰুত্তনযেন ৰিঞ্ঞাতব্বং.
তত্থ‘মহাদযো’ত্যাদিনা গাথাদ্ৰযেন রতনত্তযপণামো দস্সিতো, ‘যো ইদ্ধিমন্তেসূ’তিআদিনা গন্থকত্তা, ‘সদ্দসত্থ’ন্তিআদিনা গন্থনিস্সযো, ‘সঙ্খেপনযেনা’তিচ ‘সারভূতং ৰিপুলত্থগা হিং অনাকুল’ন্তি চ ইমেহি গন্থারম্ভফলং সোতুজনসমুস্সাহনঞ্চ, অভিধেয্যসঙ্খাতপ্পযোজনম্পন‘সংৰণ্ণন’ন্তি ইমিনা দস্সিতং অন্ৰত্থ ব্যপদেসেন সংৰণ্ণীযতি ৰিৰরিত্ৰা ৰিত্থারেত্ৰা কথীযতি অত্থো এতাযাতি সংৰণ্ণনাভি কত্ৰা, তম্পন ৰিৰরিত্ৰা কথনং সদ্দানুসাসনসত্থসন্নিস্সযত্তা অভিধেয্যো নাম সমুদিতেন সত্থেন ৰচনীযত্থো তং [ৰচনীযত্থোতি (পোত্থকে)] ৰুত্তসদ্দানুসিট্ঠিসঙ্খাতপযোজনমেৰাতি অযমেত্থ সমুদাযত্থো.
অযম্পনেত্থ অৰযৰত্থো-যোতি অনিযমৰচনং ধম্মরাজসদ্দা পেক্খায চেত্থ পুল্লিঙ্গতা, তেনেত্থ ৰুচ্চমানগুণৰিসেসা ধারপুগ্গলৰিসেসনিদস্সনং, দযতি দুক্খং অপনেত্ৰা পরেসং সুখং দদাতি, দযীযতি ৰা সপ্পুরিসেহি গমিয(তি স) সন্তানে পৰত্তীযতি, দযতি ৰা পরদুক্খং হিংসতি, দযতি ৰা পরদুক্খং গণ্হাতি তংৰসেন অত্তনো হদযখেদং করোতীতি দযা, ‘‘দয=দানগতি হিংসাদানেসু’’ ইচ্চস্মা ‘‘ইত্থিযমণত্তিকযক্যাচে’’তি (৫-৪৯) অপ্পচ্চযো, ৰিসযমহন্ততায ¶ মহতী পসত্থা ৰা দযা অস্সাতি মহাদযো, ৰিসেসন সমাসে ‘‘সদ্ধাদিত্ৰ’’ (৪-৮৪) ৰক্খমানপারমিতাসম্ভরণদুক্খানুভৰ নানমিদং হেতুৰচনং, কম্মকিলেসেহি জনিতাতি জনা সত্তলোকো, ইমিনা খীণাসৰাপি সঙ্গয্হন্তি তেসম্পি দিট্ঠধম্মিকসুখৰিহারসঙ্খাত হিতস্স দানতো, জনানং সমূহো জনতা তস্সা হিতায অভিৰড্ঢিযা সকলৰট্ট দুক্খনিস্সটনিব্বানসুখভাগিযকরণাযাতি ৰুত্তং হোতি, অস্সচ’সম্পূরয’ন্তি ইমিনা’দুক্খমনুভৰী’তি ইমিনা চ সম্বন্ধো, সম্বোধীতি এত্থ সংসদ্দো সামন্তি ইমমত্থং দীপেতি, তস্মা সংসযমেৰ অনঞ্ঞবোধিতো হুত্ৰা চত্তারি সচ্চানি বুজ্ঝতি পটিৰিজ্ঝতি এতাযাতি সম্বোধি, সংপুব্বা বুধধাতুতো ‘‘ই’’ইতি ণ্ৰাদি (কো) ইপ্পচ্চযো, সৰাসনসকলসংকিলেসপ্পহাযকং ভগৰতো অরহত্তমগ্গঞ্ঞাণং সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণন্তিপি ৰদন্তি, সম্পাপযতীতি সম্পাপকং, সম্বোধিযা সম্পাপকন্তি ছট্ঠীসমাসো, কিন্তি ধম্মজাতং ধম্মসদ্দেনেত্থ পারমিধম্মা পঞ্চমহাপরিচ্চাগাদযো চ অধিপ্পেতা, তেপি হি অত্তানং ধারেন্তং ধারেন্তি সম্বোধি সম্পাপনসামত্থিযযোগেন পরেপি ধারেন্তি নামাতি ধম্মাতি ৰুচ্চন্তি, ‘ধর=ধারণে’ইচ্চস্মা খীসু, ৰিযাদিসুত্তেন ণ্ৰাদি(কো) মপ্পচ্চযো, ধম্মানংজাতং, ধম্মাএৰৰা জাতং, সম্বোধিসম্পাপকঞ্চ তং ধম্মজাতং চেতি ৰিসেসনসমাসো, ‘সম্পূরয’ন্তি মস্সেতং কম্মং, সম্পূরযন্তি পযোগসম্পত্তিযোগা দীপঙ্কর (পাদ)মূলে হত্থোপগতম্পি নিব্বানম্পহায যথাৰুত্তকরুণাগুণযোগসীতলীভূতহদযতায ‘‘কথন্নামেতে অচ্চন্ত দুস্সহৰট্টদুক্খোপগতে সত্তে তংমহাদুক্খা মোচেস্সামী’’তি ৰট্টদুক্খনিস্সরণেকহেতুতায সম্মা পূরেন্তো ৰড্ঢেন্তো ৰুড্ঢিং ৰিরূল়্হং ৰেপুল্লং গমেন্তোতি ৰুত্তং হোতি, হেতুযেৰেদমপি দুক্খানুভৰনস্স, মহাদযতা পনস্স পরম্পরহেতু, দুট্ঠু খনতি কাযিকং অস্সাদন্তি’দুপুব্বা খনিস্মা’ ‘‘ক্ৰী’’তি (৫-৪) ক্ৰি, দুক্খং কাযিকদুক্খ ৰেদনা, কীদিসন্তি আহ-’অনন্তরূপ’ন্তি, সভাৰৰচনো যং রূপসদ্দো ‘‘পিযরূপ’’ন্তিআদীসুৰিয, তে চ দুক্খসভাৰা (অনন্তা) অনন্তকারণানং ৰসেন, তস্মা অনন্তং রূপং সভাৰো অস্সাতি অনন্তরূপং, তং দুক্খং অনুভৰী ৰিন্দী, কিমিৰাতি আহ-‘সুখং ৰা’তি, সুট্ঠু খনতি কাযিকং আবাধন্তি ¶ সুখং, ইৰসদ্দো সধম্মত্তসঙ্খাতোপমাজোতকো, সধম্মত্তঞ্হি উপমা, ৰুত্তঞ্হি ‘‘উপমানোপমেয্যানং, সধম্মত্তং সিযো পমা’’তি, কিং ৰুত্তং হোতি ‘‘অনিট্ঠানুভৰনসভাৰাযাপি দুক্খৰেদনায অনুভৰনসভাৰসামঞ্ঞেন অজ্ঝাসযসম্পত্তিৰিসেসযোগা মহাকারুণিকস্স সুখেন সদিসতাপত্তিহোতীতি দুক্খম্পি সমানং তং সুখমিৰ ৰিন্দী’’তি. কথমঞ্ঞথা ৰট্টদুক্খতো সকললোকস্স সমুদ্ধরণং সিযাতি, অথৰা সুখমিৰ সুখং ৰিন্দন্তো ৰিয অনঞ্ঞৰিন্দিযমপি তাদিসং দুক্খং সকললোকহিতাৰ হিতমনতায ৰিন্দীতি অত্থো, তেনাহ ‘অখিন্নরূপো’তি, অখিন্নং পরিস্সমমপ্পত্তং রূপং সভাৰো অস্সাতি ৰিগ্গহো.
তং ধম্মরাজন্তি যোতি অনিযমনিদ্দিট্ঠস্স ৰুত্তগুণৰিসেসাধার পুগ্গলস্সনিযমনৰচনং, ধম্মেন রাজতি নো অধম্মেনাতি ৰা, অত্তনা পটিৰিদ্ধস্স সামিভাৰেন ধম্মস্স রাজা সামীতি ৰা, অত্তনা পটিৰিজ্ঝিযমানে ধম্মে পটিৰিজ্ঝন্তোৰ তত্থ রাজতি দিপ্পতীতি ৰা, পরূপকারৰসেন তদত্থাযেৰ পটিপন্নত্তা পরেসং ধম্মং রাজেতি পকাসেতীতি ৰা ধম্মরাজা, তং ধম্মরাজং নমিত্ৰাতি সম্বন্ধো, নমস্সিত্ৰাতি অত্থো, কীদিসন্তি আহ-‘জিতমারৰীরং সুধন্ত সোৰণ্ণনিভ’ন্তি. তত্থ মারো চ সো ৰীরোচাতি মারৰীরো জিতো ৰিদ্তেধস্তবলো মারৰীরো নাতি জিতমারৰীরো, তং, কিঞ্চাপি দেৰপুত্তকিলেসাভিসঙ্খারমচ্চুক্খন্ধ মারা-নেন জিতা এৰ, তথাপি ৰীরসদ্দসন্নিধানেন দেৰপুত্তমারে গহিতে তংৰিজযা অঞ্ঞেপি জিতা এৰ নাম হোন্তীতি ৰিঞ্ঞেয্যং, সুট্ঠু ধন্তং ধমিতং উদ্ধরিতং সুধন্তং, সুৰণ্ণমেৰ সোৰণ্ণং, সুধন্ত চ তং সোৰণ্ণঞ্চ, তস্সেৰ নিভা সোভা অস্সেতি সমাসো, অথৰা সুধন্তঞ্চ তং সুৰণ্ণং চেতি সমাসে তস্সিদন্তি ‘‘ণো’’তি (৪-৩৪) ণপ্পচ্চযে ‘‘মজ্ঝে’’তি (৪-১২৬) মজ্ঝৰুদ্ধিযং সুধন্তসোৰণ্ণং পটিমারূপং, তেন নিভো সদিসো, তং.
এত্তাৰতা চ –
হেতু ফলং পরত্থো চ, সব্বোপি থুতিসঙ্গহো;
হেতু সম্বোধিতো, পুব্বেৰ, যমঞ্ঞং ততোপরীতি.
ৰুত্তহেতুফলসত্তোপকারৰসেন ¶ বুদ্ধরতনস্স থুতিপুব্বকম্পণামং দস্সেত্ৰা ইদানি ধম্মরাজেন তেনাপি পূজনীযস্স ধম্মরতনস্স নিপচ্চকারং দস্সেতুং‘ধম্মঞ্চ মোহন্ধতমপ্পধংসি’ন্তি আহ, তত্থ চ সদ্দো ‘ধম্মঞ্চ নমিত্ৰা’তি [নমস্সিত্ৰা (পোত্থকে)] নমস্সনক্রিযায ধম্মং সম্পিণ্ডেতি, কিম্ভূতন্তি আহ, ‘মোহন্ধতমপ্পধংসি’ন্তি, মুয্হতীতি মোহো=অঞ্ঞাণং, অন্ধযতি সমত্থচক্খুৰিঞ্ঞাণপরিহানেনাতি অন্ধং, অন্ধঞ্চ তং তমঞ্চেতি অন্ধতমং=বাল়্হতিমিরং, মোহোযেৰ তংসদিসতায অন্ধতমন্তি মো হন্ধতমং, তং পধংসেতি পকারেন নাসেতি সীলেনাতি মোহন্ধতমপ্পধংসী, পসদ্দস্সপকাসনত্থং হিত্ৰা পকারত্থস্সেৰ গহণতো পরিযত্তিযা সহ–
সোতাপত্তাদযো মগ্গা,চত্তারো তপ্ফলানিচ;
চত্তারি অথ নিব্বানং, ধম্মা লোকুত্তরা নৰাতি.
ৰুত্তনৰলোকুত্তরম্মো গহিতাতি ৰিঞ্ঞাতব্বং, অঞ্ঞথা অরহত্তমগ্গোৰ গয্হেয্য, কস্মা পনেত্থ মোহস্সেৰ পহানং ৰুত্তং, নেতরেসন্তি তম্মূলকত্তা সব্বকিলেসানং, তপ্পহানস্মিঞ্হি ৰুচ্চমানে তম্মুখেনেতরেসম্পি পহানং ৰুত্তমেৰ হোতীতি.
এৰং ধম্মরতনস্স নমক্কারং দস্সেত্ৰা ইদানি তদাধারভূতসঙ্ঘরতনং নমস্সিতুং ‘সঙ্ঘং তথা সঙ্ঘটিতং গুণেহী’তি ৰুত্তং, তত্থ তথাসদ্দো সমুচ্চযে ৰা, ৰচোযুত্তিযং ৰা, ৰচোযুত্তিপক্খে চ সদ্দো আনেত্ৰা সম্বন্ধিতব্বো, কিলেসাদযো সংহনতি হিংসতীতি সঙ্ঘো, সংপুব্বতো হনতিস্মা ক্ৰিম্হি ‘‘ক্ৰিম্হি ঘোপরিপচ্চসমো হী’’তি (৫.১০০) হনস্স ঘো, কিলেসহিংসনঞ্চেত্থ তদঙ্গাদিৰসেন গহিতং, গুণেহীতি সামঞ্ঞনিদ্দেসতো সম্মুতিসঙ্ঘেন সদ্ধিং
চত্তারো চ পটিপন্না, চত্তারো চ ফলেঠিতা;
এস সঙ্ঘো উজুভূতো, পঞ্ঞাসীলসমাহিতোতি.
ৰুত্তঅট্ঠঅরিযপুগ্গলা ¶ গয্হন্তি, গুণেহীতি লোকিযলোকুত্তরেহি সীলাদিগুণেহি, সঙ্ঘটিতন্তি সংহতং.
এৰমনন্তরাযেন গন্থপরিসমাপনত্থমনন্ত গুণৰিসিট্ঠলোকত্তযগ্গসীখামণিভূতস্স রতনত্তযস্স পণামং দস্সেত্ৰা ইদানি গন্থ কত্তাদিযথাৰুত্তত্থোপদস্সন পুব্বঙ্গমমত্তনা সমারভিতব্বং গন্থ করণং পটিঞ্ঞাতুকামো’যো ইদ্ধিমন্তেসূ’তিআদিমাহ, তত্থ ‘যো’তি ইমস্স ‘তন্নামধেয্যেনা’তি ইমিনা সম্বন্ধো, এতায সত্তা ইজ্ঝন্তি ইদ্ধা ৰুদ্ধা উক্কংসগতা হোন্তীতি ইদ্ধি=ইদ্ধিৰিধাদযো লোকিযা লোকুত্তরা চ সা এতেসমত্থীতি ইদ্ধিমন্তো, তেসু ইদ্ধিমন্তেসু, ইদ্ধিমন্তানং মহাসাৰকানং মজ্ঝেতি অত্থো, মহত্তপ্পত্তোতি মহত্তং মহন্তভাৰং গতো, তন্নামধেয্যেনাতি তস্সেৰ নামধেয্যমস্সাতি তন্নামধেয্যো, তেন, তপোধনেনাতি মুনিনা, কিং ৰুত্তং হোতি- ‘‘এতদগ্গং ভিক্খৰে মম সাৰকানং ভিক্খূনং ইদ্ধিমন্তানং যদিদং মোগ্গল্লানো’’তি ভগৰতা ইদ্ধিমন্তেসু এতদগ্গে ঠপিতো মহামোগ্গল্লানত্থেরো নাম যো দুতিযো অগ্গসাৰকো… (তেন সমাননামধেয্যেনাতি) তমপদিসন্তো-যমাচরিযো অনুদ্ধতভাৰেন উজুনাক্কমেন নামাদিকমৰত্ৰা ৰঙ্কৰুত্তিযা অত্তনো মোগ্গল্লানোতি নামং মহাসামিট্ঠানন্তরপ্পত্তিং কালোচিতপঞ্ঞা ৰেয্যত্তিযং বুদ্ধসাসনোপকারিতাদিঞ্চ ৰিভাৰেতি. ‘যং রচিত’ন্তি সম্বন্ধো, রচিতন্তি কতং, কিন্তি আহ সদ্দসত্থ’ন্তি, সদ্দসত্থং নাম সুত্ত, সদ্দলক্খণব্যাকরণাদ্যপরনামধেয্যং, সুত্তং(হি) ‘সদ্দা (লক্খীযন্তি) সাসীযন্তি অনুসাসীযন্তি পকতিপ্পচ্চযাদিৰিভাগকপ্পনায এতেনা’তি সদ্দলক্খণন্তি চ ‘ব্যাকরীযন্তি সদ্দনিপ্ফাদনৰসেন কথীযন্তি এতেনা’তি ব্যাকরণন্তি চ ৰুচ্চতি, অপরম্পন ৰুত্যাদি তদুপকরণভাৰেন সদ্দসত্থং সদ্দলক্খণং ব্যাকরণন্তি চ ৰুচ্চতীতি দট্ঠব্বং, অনুনন্তি তব্বিসেসনং, অসেসলক্খিযোপসঙ্গাহকভাৰেন ৰত্তব্বস্সাপরস্সাভাৰা সম্পুণ্ণন্তি অত্থো, অথাতি অনন্তরত্থে নিপাতো, সদ্দসত্থরচনানন্তরন্তি অত্থো, তস্সেতি সদ্দসত্থস্স, ৰুত্তি চ ¶ সমাসা কতাতি সম্বন্ধো, সুত্তং ৰিৰরীযতি এতাযাতি ৰুত্তি, সমস্সতে সঙ্খিপীযতীতি সমাসা.
তস্সাপীতি ৰুত্তিযাপি, সঙ্গহেত্ৰা সদ্দৰসেন সঙ্কুচিতং ৰিয কত্ৰা খিপনং সঙ্খেপো, তস্স নযো কমো সঙ্খেপনযো, তেন, ভোৰাতি যো সদ্দসত্থস্স ৰুত্তিযা চ কত্তা সো এৰ, ইদানি সুত্তৰুত্তিরচনানন্তরমৰসরপ্পত্তে ইমস্মিং কালে, সমারভেয্য সম্মা আরম্ভং করেয্য বহুন্নং ক্রিযাক্খণানমাদিভূতং ক্রিযাক্খণমনুতিট্ঠেয্য, কিন্তি সংৰণ্ণনং, সংৰণ্ণীযতি অত্থো এতাযাতি সংৰণ্ণনা, পঞ্চীযতি ৰিপঞ্চীযতি ব্যত্তী করীযতি ৰুত্তি অত্থো এতাযাতি ৰা, তং পঞ্চযতীতি ৰা লদ্ধনামপঞ্চিকা, তং.
এৰমত্তনা করণীযসত্থম্পটিজানিত্ৰা তদনন্তরং ‘‘দ্ৰে মে ভিক্খৰে পচ্চযা সম্মাদিট্ঠিযা উপ্পাদায (কতমে দ্ৰে) পরতো চ ঘোসো (অজ্ঝত্তঞ্চ) যোনিসো মনসিকারো’’তি ৰচনতো সম্মাসৰনপটিবদ্ধা সব্বাপি সাসন (প্পটি) সম্পত্তীতি সাসনপ্পটিপত্তিযা ব্যাকরণস্স মূলকারণত্তা তং সৰনে সাধুজনে নিযোজেন্তো ‘তং সারভূত’ন্তিআদিমাহ, তত্থ তন্তি যসদ্দৰিরহেপি অধিকতত্তা সংৰণ্ণনং পরামসতি, তং সুণন্তূ’তি সম্বন্ধো, সাধূতি সৰনক্রিযাৰিসেসনং, অত্থানুরূপং ব্যঞ্জনং, ব্যঞ্জনানুরূপঞ্চ অত্থংসল্লক্খেত্ৰা অনঞ্ঞমনা হুত্ৰা সক্কচ্চং সুণন্তূতি অত্থো সুৰণ্ণভাজনে নিক্খিত্তসীহৰসাৰিয অৰিনস্সমানং কত্ৰা হদযে ঠপনৰসেন, সক্কচ্চসৰনমেৰ হি সোতূনমত্থাৰহং হোতীতি, সন্তোতি সৰনক্রিযায কত্তারো দস্সেতি, তথা সাতিসযব্যাকরণং… তথাৰিধা এৰ সপ্পুরিসা সাধুকং সোতুকামা হোন্তীতি, কিম্ভূতন্তি আহ ‘সারভূত’ন্তিআদি, ভূতসদ্দো এত্থ ‘‘ভূতস্মিং পাচিত্তিয’ন্তিআদীসু ৰিয ৰিজ্জমানত্থো, ফেগ্গুত্তাভাৰেন অপরিচ্চজনীযতায সারো থিরং সো অত্থো ব্যঞ্জনঞ্চ অস্সা অত্থীতি সারা চ সা ভূতাচ, অথ ৰা লোকিযলোকুত্তরগুণাতিসযসাধনেকসাধনভাৰতো সেট্ঠট্ঠেন সারঞ্চ সা ভূতাচাতি সারভূতা, তং গন্থো যেৰেত্থ সঙ্খেপিতো, অত্থো পন নযগ্গাহিততাযপি সব্বথা দস্সিতোযেৰাতি ¶ ৰিপুলং অত্থং গণ্হাতীতি ৰিপুলত্থগাহী, তং, ৰিধীযমানৰণ্ণনাক্কমৰিসেসেন ব্যাকুলস্স ৰণ্ণনাক্কমস্স নিরসনতো নত্থি আকুলং কিঞ্চি অস্সাতি অনাকুলং, তং, ইমিনা চ কচ্চাযনৰুত্তিৰণ্ণনাসু ন তথাভাৰং দস্সেতি.
তদেৰমধিকতত্তাযেৰাযমাচরিযো গন্থারম্ভে’মহাদযো যো’তিআদিকে পটিপজ্জিত্ৰা দানি অত্তনা ৰণ্ণনীযস্স গন্থস্সাদি ভূতং ৰাক্যমনধিকতপরিহারমুখেনেৰোপন্যস্য ব্যাখ্যাতুমাহ- ‘ইধা’তিআদি, তত্থ ইধাতি ইমস্মিং মাগধিকসদ্দলক্খণৰিরচনাধিকারে, মাগধানং সদ্দানং ইদন্তি মাগধিকং, মাগধিকং সদ্দলক্খণন্তি ৰিসেসন সমাসো, ৰিরচযিতুকামোতি কত্তুকামো, রতিংজনেতীতি রতনং, রমযতী [র তযতী (পোত্থকে)] তি (ৰা) রতনং অনপ্পচ্চযেন, অথৰা যং লোকে চিত্তীকতাদিকং রতনন্তি ৰুচ্চতি, ইদম্পি তং সদিসতায রতনন্তি ৰুচ্চতি, তথাচাহু–
চিত্তীকতং মহগ্ঘঞ্চ, অতুলং দুল্লভদস্সনং;
অনোমসত্তপরিভোগং, রতনং তেন ৰুচ্চতীতি.
বুদ্ধাদীনমেতমধিৰচনং, তযো অৰযৰা অস্সাতি তযং, সমুদাযো, রতনানং তযং রতনত্তযং, অৰযৰৰিনিম্মুত্তস্স পন সমুদাযস্স অভাৰতো তীণি এৰ রতনানি ৰুচ্চন্তি, পণমনং পণামো, রতনত্তযগুণনিন্নতা, পণমন্তি এতাযাতি ৰা পণামো, পণামক্রিযানিপ্ফাদিকা কুসলচেতনা, রতনত্তযস্স পণামোতি ছট্ঠীসমাসো, অভিধীযতি পটিপাদীযতীত্যভিধেয্যো সমুদিতেন সত্থেন ৰচনীযত্থো, যেন চ যো পটিপাদীযতি সো তস্স অত্থো হোতীতি, সো চ পকতিপ্পচ্চযাদিৰিভাগকপ্পনায সদ্দানং সঙ্খরণং, সদ্দসত্থেন হি সদ্দসঙ্খরণমেৰ পটিপাদীযতি, (রতনত্তযপ্পণামো চ অভিধেয্যো চ) রতনত্তযপ্পণামাভিধেয্যন্তি চত্থসমাসো, তস্স সন্দস্সনং অত্থো যস্সাতি অঞ্ঞপদত্থো, কিন্তং ৰাক্যং, তা ৰাতি ৰাক্যালঙ্কারে, ননুচেৰমধিকতত্তেপি অভিধেয্যমত্তমেৰদস্সেতব্বং ¶ সিযা কিং ৰাচাপণামেন, কাযমনোমযেনাপি পুঞ্ঞাতি সযপ্পত্তিযা অভিসমীহিতত্থসিদ্ধি হোতেৰাতি চোদনং মনসি নিধায ৰচীপণামস্স পরত্থসন্নিস্সযতঞ্চ তস্সেৰ ৰিভাগেন পযোজনঞ্চ দস্সেতুমাহ- ‘তত্থ’ইচ্চাদি, গুণসদ্দো এত্থ ‘‘সতগুণা দক্খিণা পাটিকঙ্খা’’তিআদীসু ৰিয আনিসংসট্ঠো, গুণানমানিসংসানং অনুকূলং অনুগুণং, হেতুমন্তৰিসেসনমেতং, পধানভাৰং নীতং পণীতং অতিউত্তমন্তি অত্থো, অতীসযেন পণীতং পণীততরং, চিত্তস্সসন্তানং পবন্ধো চিত্তসন্তানং, পণীততরঞ্চ তং চিত্তসন্তানঞ্চ, অনুগুণঞ্চ তং পণীততরচিত্তসন্তানঞ্চাতি ৰিসেসনসমাসো, তপ্পণামকরণেন অনুগুণ…পে… সন্তানং যেসন্তি অঞ্ঞপদত্থো, তেসং, যথা তে সোতারো রতনত্তযস্স পণামকরণেন পুঞ্ঞাতিসযপ্পটিলাভা অনেকানিসংসাতিসযপ্পটিলাভানুকূল চিত্তসন্তানতায পধানতরচিত্তসন্তানা হোন্তি, তথা পৰত্তানন্তি অধিপ্পাযো, ইদম্পি অধিগতা…পে… ন্তরাধানন্তীমেসং হেতুভাৰেন তিট্ঠতি, অধিগতা পত্তা অনেকে বহূ আনিসংসৰিসেসা আযু ৰণ্ণসুখবলপটিভানাদযো যেসন্তি ৰিগ্গহো, ৰিসোসিতা সুক্খাপিতা অন্তরাযা ভযাদযো অজ্ঝত্তিকা বাহিযা ৰা যেসং তথাৰিধানং সোতূনং, এতেপি অভি,পে,দ্ধত্থন্তি ইচ্চস্স হেতূ, অভিসমীহিতস্স অনুট্ঠিতস্স কতনিট্ঠিতস্স গন্থস্স অৰবোধোযেৰ ফলং, তস্স সিজ্ঝনত্থং, কিন্তং রতনত্তযপ্পণামসন্দস্সনং.
সচ্চং পুনপি সচ্চন্তি, ভুজমুক্খিপ্প ৰুচ্চতে;
সকত্থো নত্থী নত্থেৰ,পরস্সত্থমকুব্বতোতি.
ৰচনতো পরত্থোৰ সপ্পুরিসেহি কত্তব্বো, পরত্থে সম্পাদিতে পন সকত্থো সম্পন্নোৰ নাম সিযাতি মনসি কত্ৰা আহ- ‘এতদেৰা’তিআদি. কাযমনোসমাচরণেন সম্পজ্জমানঞ্চ ৰচীসমাচরণেন সম্পজ্জতেৰাতি অনেনেৰ ৰাক্যেন ৰিঞ্ঞাযতীতি অৰগন্তব্বং, বুদ্ধি পুব্বা যস্মিং করণে তং বুদ্ধি পুব্বং, তং সীলেন করোন্তা বুদ্ধিপুব্বকারিনো, অভিধেয্যস্স অধিগমো জাননং পুব্বো যস্স সো অভিধেয্যাধিগমপুব্বকো ¶ , অৰতারো পৰত্তি, একদেসদস্সনে ‘‘সমুদ্দো দিট্ঠো’’তি ৰিয একদেসেপি সমুদাযৰোহারদস্সনতো পচ্ছিম পাদেনাতি ৰুত্তং, পচ্ছিমপাদস্সেকদেসভূতেন ‘সদ্দলক্খণ’মিচ্চনেনাতি অত্থো, সাধিযং সদ্দানং সঙ্খরণং, সাধনং ব্যাকরণং, তং লক্খণং সভাৰো অস্সাতি সাধিযসাধনলক্খণো, সাধিযস্সেদং সাধনং, সাধনস্স চেদং সাধিযন্তি এৰমস্সেদম্ভাৰহেতুসভাৰো সম্বন্ধোতি ৰুত্তং হোতি, পযোজনং অভিধেয্যসদ্দোপদস্সিতং সদ্দসঙ্খরণং, তত্থ সম্বন্ধস্সন্তোগধত্তং… সাধিযোপদস্সনমুখেন সাধনস্সাপি দস্সিতত্তা নিস্সযোপদস্সনতো, উস্সুক্কং সম্মাৰাযামং, বুদ্ধত্তং সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং, পূরেত্ৰাতি–
মনুস্সত্তং লিঙ্গসম্পত্তি, হেতু সত্থারদস্সনং;
পব্বজ্জা গুণসম্পত্তি, অধিকারো চ ছন্দতা;
অট্ঠধম্মসমোধানা, অভিনীহারো সমিজ্ঝতীতি.
ৰুত্তঅট্ঠধম্মসমন্নাগতেন অভিনীহারেন সমন্নাগতা হুত্ৰা যথাৰুত্তে পারমিতাদযো ধম্মে পূরেত্ৰাতি অত্থো, আগতাতি সত্তত্তিংসবোধিপক্খিযধম্মানুব্রূহনেন আগতা, ইধাতি ইমস্মিং লোকে, আগতাতি পত্তা উপ্পন্না, তথাগতোতি যথা সম্পতি জাতা তে ভগৰন্তো সত্তপদৰীতিহারেন গতা, তথা অযম্পি উত্তরাভিমুখং গতোতি অত্থো, মুহুত্তজাতোৰাতি সম্পতিজাতো এৰ, জাতসমনন্তরমেৰাতি ৰুত্তং হোতি, ৰিক্কমীতি অগমাসি, সত্ত পদানি গন্ত্ৰান দিসা ৰিলোকেসীতি ইদং ‘‘ধম্মতা এসা ভিক্খৰে সম্পতি জাতো বোধিসত্তা সমেহি পাদেহি পতিট্ঠহিত্ৰা’’তি এৰ মাদিকায পাল়িযা সত্তপদৰীতিহারূপরিঠিতস্স সব্বদিসানুৰিলোকনস্স ৰুত্তত্তা ৰুত্তং, দিসা ৰিলোকেসি সমন্ততোতি ইদম্পন ‘সমেহি পাদেহি ফুসী ৰসুন্ধর’ন্তি এতস্স অনন্তরং দট্ঠব্বং… পাদেহি ৰসুন্ধরাফুসনানন্তরমেৰ দসদিসাৰলোকিতত্তা, অট্ঠঙ্গানি নাম–
ৰিসট্ঠং মঞ্জু ৰিঞ্ঞেয্যং, সৰনীযা-ৰিসারিনো;
বিন্দু গম্ভীরনিন্নাদি,চ্চেৰমট্ঠঙ্গিকো সরোতি.
ৰুত্তানি ¶ অট্ঠঙ্গানি, তথাগতোতি ইমস্সেৰ ৰিসুং অত্থপরিযাযং দস্সেতুং ‘অথৰা’তিআদিমাহ, অরিযেন সেতুনাতি সমথৰিপস্সনাসঙ্খাতেন উত্তমেন মগ্গেন, এৰমাদিনাতিআদিসদ্দেন তেসং তেসং ধম্মানং সভাৰসরসলক্খণং তথং আগতো যথাৰতো অধিগতো’যেগত্যত্থা তে বুদ্ধ্যত্থা, যে বুদ্ধ্যা তে গত্যত্থা’তিতথাগতোতি এৰমাদিং সঙ্গণ্হাতি, তত্থতত্থাতি তেসু তেসু দীঘাগমাদীসু, তথাগতভাৰোতি তথাগতোতি ভৰনং নিপ্ফত্তি নমস্সনকিরিযাভিসম্বন্ধাতি’নমস্সিত্ৰা’তি এত্থ নমস্সনকিরিযায অভিসম্বন্ধা ইমিনা তথাগতাদীনং কম্মত্তং ৰিভাৰেতি, নমস্সনকিরিযাৰিসেসনত্তাতি ‘নমস্সিত্ৰা’তি নমস্সনং কত্ৰাতি ৰুত্তং নাম সিযাতি নমস্সনন্তি ৰুত্তনমস্সনকিরিযায ৰিসেসনত্তা, বোধিযাতি বোধিৰুচ্চতি চতূসু মগ্গেসু ঞাণং, তং ভগৰা এত্থ পত্তোতি (বোধি, তস্সা) বোধিরুক্খস্সাতি অত্থো, মূলেতি মূলসমীপে ‘‘যাৰ মজ্ঝন্হিকে কালে ছাযা ফরতি নিৰাতে পণ্ণানি পতন্তি এতাৰতা রুক্খমূলং’’তিআদীসু ৰিয, ননু অঞ্ঞেপি খীণাসৰা ‘অগ্গমগ্গেনে’চ্চাদিনা ৰক্খমান নযেন নিপ্ফন্না এৰাতি অনুযোগং মনসিকত্ৰা ৰুত্তং ‘সহেৰ ৰাসনাযা’তি, ন হি ভগৰন্তং ঠপেত্ৰা অঞ্ঞে সহ ৰাসনায কিলেসে পহাতুং সক্কোন্তি, এতেন অঞ্ঞেহি অসাধারণং ভগৰতো অরহত্তন্তি দস্সেতি, তেনেৰ ইদ্ধসদ্দস্স অত্থং দস্সেন্তো’তেপি হি’চ্চাদিকং ৰক্খতি, কাপনাযং ৰাসনা নাম পহীনকিলেসস্সাপি অপ্পহীনকিলেসস্স পযোগসদিসপযোগহেতুভূতো কিলেসনিহিতো সামত্থিযৰিসেসো’আযস্মতো পিলিন্দৰচ্ছস্স ৰসলসমুদাচারনিমিত্তং ৰিয’, অগ্গমগ্গেনাতি অরহত্তমগ্গেন, সব্বকিলেসে রাগাদিকে, অরহত্তং অগ্গফলং, সম্মুতি উপপত্তিদেৰভাৰতো অঞ্ঞেন ৰিসুদ্ধি দেৰভাৰেনাতিনিপ্ফন্নত্তা আহ-‘ৰিসুদ্ধিদেৰভাৰেনা’তি, সকলকিলেসকালুস্সিযাপগমেন ৰিসুদ্ধিপ্পত্তিযা সব্বঞ্ঞুগুণা লঙ্কারেন ৰিসুদ্ধিদেৰভাৰেনাতি অত্থো.
‘ইধ=সংসিদ্ধিযং’ ইদ্ধৰন্তো ইদ্ধাত্তপ্পচ্চযেন, ‘গুণ=আমন্তণে’ ভূৰাদিসেসো, গুণীযন্তি পরিচীযন্তি সেয্যত্তিকেহীতি গুণা কপ্পচ্চযেন, তেপীতি সাৰকপচ্চেকবুদ্ধাপি, হি সদ্দো হেতুম্হি, যস্মা অগ্গং…পে… অনূনগুণা ¶ , তস্মাতি অত্থো, সব্বঞ্ঞুতাদীনন্তিআদিকং তেসং সব্বঞ্ঞুবুদ্ধেহি ঊনগুণতায হেতুৰচনং, কেচি ‘সিদ্ধো মিদ্ধগুণো অস্সাতি সিদ্ধমিদ্ধগুণন্তি দুট্ঠমত্থং পরিকপ্পেত্ৰা ৰাক্যমিদং দূসেন্তি, তে পন ‘মিদ্ধো নাম কোচি গুণো নত্থী’তি চ, ‘তথাগতো নাম মিদ্ধ গুণো ন হোতী’তি চ, ‘তাদিসো চে সিযা ন ঞাণনিস্সিতপূজা পকতোপযোগিনী ভৰতী’তি চ অজানিত্ৰা ৰদথ তুম্হেহি ৰত্ৰা উয্যোজেতব্বা, মঙ্গলত্থঞ্চেত্থাদো সিদ্ধসদ্দোপাদানং, মঙ্গলাদীনি হি সত্থান্যব্যাহতপ্পসরানি হোন্ত্যাযস্মন্তব্যাখ্যাতুসোতুকানি চ, ধম্মসঙ্ঘানম্পীতি ইমিনা অৰযৰেন ৰিগ্গহেপি সমুদাযস্স সমাসত্থত্তা অঞ্ঞপদত্থসমাসোযং তগ্গুণসংৰিঞ্ঞাণোতি দীপেতি, তেনাহ- ‘অঞ্ঞপদত্থে’চ্চাদি, গুণীভূতানম্পীতি অপ্পধানভূতানম্পি ৰিসেসনভূতানম্পি অঞ্ঞপদত্থস্স পধানত্তা, কিরিযাতিসম্বন্ধো ৰগম্যতে ধম্মসঙ্ঘানং গুণীভূতানম্পি তদৰিনাভাৰিত্তেন নমস্সনাতিসম্বন্ধা, তদেৰ সমত্থেতি ‘তথাহ’চ্চাদিনা, পুত্তেন সহ ৰত্তমানোতি তগ্গুণসংৰিঞ্ঞাণঅঞ্ঞপদত্থসমাসত্তা তুল্যমুভিন্নম্পি আগমনন্তি পুত্তোপি আগতোতি পতীযতে, তত্থাতি নিদ্ধারণে সত্তধী, অত্তানন্তি ধম্মং দস্সেতি, ধারেন্তেতি অত্তনি ঠপেন্তে পৰত্তেন্তে উপ্পাদেন্তে, চত্তারোপি অপাযা সামঞ্ঞৰসেন’অপাযে’তি ৰুত্তা, কিলেসৰট্ট কম্মৰট্ট ৰিপাকৰট্টৰসেন তযো ৰট্টা, তেসু দুক্খং, তস্মিং, ধারেতীতি ৰুত্তধারণং নাম অত্থতো অপাযাদিনিব্বত্তককিলেসৰিদ্ধংসনং, তঞ্চ যথারূপং কিলেসসমুচ্ছিন্দনতপ্পটিপ্পস্সদ্ধি আলম্বনভাৰেন হোতীতি আহ- ‘সো…পে… ৰসেনা’তি, নৰন্নম্পি, তে সমধিগমহেতুতায ধম্মোযেৰ নামাতি ‘দসা’তিআদি ৰুত্তং, তত্থ কারণমাহ- ‘তম্মূলকত্তা’তিআদি, তম্মূলকত্তাতি তং কারণত্তা, সীলদিট্ঠিসামঞ্ঞেনাতি অরিযেন সীলেন অরিযায চ দিট্ঠিযা সমানভাৰেন, অরিযানঞ্হি সীলদিট্ঠিযো মগ্গেনাগতত্তা সব্বথা সমানাৰ, তেন তে যত্থকত্থচি ঠিতাপি সহগতাৰাতি সংহতোতি ইমস্মিং অত্থে সঙ্ঘোতি পদসিদ্ধি দট্ঠব্বা, অধিপ্পেতৰসেন পনেতং ৰুত্তং, লোকিযসীলদিট্ঠিযা সামঞ্ঞেন সংহতত্তা সম্মুতিসঙ্ঘোপি পণামারহোযেৰাতি দট্ঠব্বং.
অথ ¶ কেতে সদ্দা, যেসমিদং লক্খণং ভাসিস্সন্তি পটিঞ্ঞাতন্তি আহ-‘সদ্দা ঘটপটাদযো’তি, আদিসদ্দেন রুক্খাদযো, ননু সন্তি মেঘসদ্দসমুদ্দসদ্দাদযোপীতি ন নিরত্থকানমিধানুপযোগিত্তা, যে লোকসঙ্কেতানুরোধেনাত্থপ্পকাসকা তেসং সাত্থকানমে ৰিদং লক্খণন্তি, অপিচ ‘সদ্দা ঘটপটাদযো’তি ৰদন্তো ৰেদিকানং ৰিয উন্তি [ঞত্থি (পোত্থকে)] আদীনং অনুপুব্বীনিযমাৰত্থানমসম্ভৰা তদনুক্কমেন নিপ্ফাদিযমাননম্পি সদ্দানং লোকিযত্তানভিৰত্তনঞ্চ বোধেতীতি দট্ঠব্বং, নু তত্থ পকাসকত্থং সদ্দস্স সমুদাযৰসেন ৰা সিযা পচ্চেকৰণ্ণৰসেন ৰা, তত্থ যদি পচ্চেকৰণ্ণা পকাসযেয্যুং, ঘটসদ্দে ঘকারোযেৰ ঘটত্থং, পকাসযেয্য, তথা চাঞ্ঞেসমকারাদীনমনত্থ কতা সিযা, অথ সমুদিতা পকাসযেয্যুং, তদা ৰণ্ণানমুচ্চারণানন্তরৰিনাসিত্তা সমুদাযোযেৰ ন সিযা, তথা সতি কথ মত্থং সদ্দো পকাসযতীতি চে কমেন সোতচিত্তাদিগহিতক্খর পাল়িযা চ যো সদ্দোতি ৰিঞ্ঞেয্যো সাত্থকো চিত্তগোচরো, চিত্তগোচরস্সাপি সদ্দস্স পন বালজনপ্পবোধায কপ্পনামত্তেন পকত্যাদিৰিভাগতো, ন সভাৰেনান্ৰাখ্যানং, তেনাহ-‘পকত্যা’দি আদি, ননু গোইচ্চাদিসাধুসদ্দনিযমে সতি গোতাদযো অসাধু সদ্দাতি ৰিঞ্ঞাযন্তি গন্তব্বমগ্গনিযমে অগন্তব্বমগ্গো ৰিয, গোতাদি অসাধুসদ্দনিযমে ৰা গোইচ্চাদযো সদ্দা সাধৰোতি অগন্তব্বমগ্গনিযমে গন্তব্বমগ্গো ৰিয, কিং সদ্দানমন্ৰাখ্যানেনা তিদমাসঙ্কিয পযোজনমাহ- ‘লক্খণাভিধানংচে’চ্চাদি, সদ্দানম্পটিপত্তিযং পটিপদপাঠস্সানূপাযত্তং দস্সেতুমাহ- ‘অঞ্ঞথে’চ্চাদি, অঞ্ঞথাতি অসতি লক্খণাভিধানে, সক্কতাদীতিআদিসদ্দেন পাকতাদিং সঙ্গণ্হাতি, বহুৰিধত্তং সক্কতপাকতপেসাচিকঅপব্ভংসৰসেন, মগধেসু ৰিদিতাতি ইমস্মিং অত্থে ‘‘অঞ্ঞস্মি’’ন্তি (৪-১২১) মাগধানং ইদন্তি অত্থে ‘‘ণো’’তি (৪-৩৪) ণপ্পচ্চযে মাগধা মাগধন্তি চ পদনিপ্ফত্তি ৰেদিতব্বাতি দস্সেতুমাহ- ‘মগধেস্মি’চ্চাদি, মগধেসু ৰিদিতাতিআদিনো অধিপ্পাযং ৰিৰরিতুমাহ- ‘ইদং ৰুত্তং হোতী’তিআদি, তত্থ ইদন্তি ইদানি ৰক্খমানং মাগধং…পে… হোতীতি এতং ৰুত্তং হোতীতি মগধেসু…পে… লক্খণং মাগধন্তি ¶ ৰদতা পকাসিতং হোতীতি অত্থো, হিসদ্দো’মগধেস্ৰি’চ্চাদিনা ৰুত্তং সমত্থযতি, লক্খণং ৰিসেসযতাতি সদ্দলক্খণ সদ্দস্স উত্তরপদত্থপ্পধানত্তা মাগধন্তি ইমিনা লক্খণং ৰিসেসযতা ব্যৰচ্ছেদযতা ৰুত্তিকারেন, অত্থতোতি সামত্থিযতো, সদ্দে চ ৰিসেসিতো হোতীতি সদ্দলক্খণসদ্দো মাগধে এৰ [সদ্দেএৰ (পোত্থকে)] ব্যৰচ্ছেদিতো হোতি, অযমেত্থাধিপ্পাযো ‘মগধেসু ৰিদিতা মাগধাতি সদ্দে গহেত্ৰা তেসমিদং মাগধন্তি মাগধসদ্দেন যস্মা সদ্দলক্খণসদ্দে লক্খণং ৰিসেসিতং, তস্মা সদ্দলক্খণসদ্দে সদ্দো যদি অমাগধো কথং লক্খণং মাগধং সিযাতি সামত্থিযা সদ্দোপি ৰিসেসিতো হোতী’তি, ননু মাগধন্তি লক্খণস্স মাগধ সদ্দসম্বন্ধিত্তঝাপনতো সদ্দলক্খণন্তি এত্থ সদ্দসদ্দস্স নিরত্থক তাপত্তি হোতীতি, ন হোতি গম্মমানত্থস্স সদ্দস্স পযোগম্পতি কামচারত্তা সদ্দলক্খণসদ্দস্স ৰা সমাসত্থে নিরুল়্হত্তা ‘‘তত্রিদং সুগতস্স সুগতচীৰরপ্পমাণ’’ন্তিআদীসু ৰিয, কোপনাতিআদিসদ্দলক্খণন্তি ইমিনা অভিধেয্যসঙ্খাতপযোজনস্স দস্সিতত্তা তপ্পযোজনপুচ্ছনপরা চোদনা, ৰুচ্চতেচ্চাদি পরিহারো, যথা সব্বথাত্তপরহিতকামেন.
পিযো চ গরু ভাৰনীযো, ৰত্তা চ ৰচনক্খমো;
গম্ভীরঞ্চ কথং কত্তা,নোচা ঠানে নিযোজকোতি.
ৰুত্তেহি ততো পরেহি চ পসত্থতরেহি গুণৰিসেসেহি সমুপেতং গুরুং.
তস্মা অক্খরকোসল্লং, সম্পাদেয্য হিতত্থিকো;
উপট্ঠহং গুরুং সম্মা, উট্ঠানাদীহি পঞ্চহীতি.
ৰচনতো উট্ঠান-উপট্ঠান-পরিচরিযা-সুস্সূসা সক্কচ্চসিপ্পপটিগ্গহণেহি সম্মা উপট্ঠহন্তেন সৰন,উগ্গহন-ধারণ-পরিপুচ্ছা-ভাৰনা হি কঙ্খাৰিচ্ছেদং কত্ৰা ৰিঞ্ঞাতব্বং সদ্দলক্খণং, তথা অৰিঞ্ঞাতং সদ্দলক্খণমনেনাতি ¶ অৰিঞ্ঞাতসদ্দলক্খণো পুগ্গলো, হিসদ্দো অৰধারণে, সো ‘ধম্মৰিনযেসু কুসলো ন হোতী’তি এত্থ দট্ঠব্বো, কুসলো দক্খো ন হোতি, তত্থ ধম্মৰিনযেসু সুত্তন্তাতাভিধম্মসঙ্খাতেসু ধম্মেসু চেৰ ৰিনযে চ, কস্মা–
যো নিরুত্তিং ন সিক্খেয্য, সিক্খন্তো পিটকত্তযং;
পদেপদে ৰিকঙ্খেয্য, ৰনে অন্ধগজো যথাতি.
ৰচনতো, অযমেত্থাধিপ্পাযো ‘‘যথা ৰুত্তনযেন সম্ভূতপদ ব্যামোহৰসেন পদত্থেপি ব্যামোহসম্ভৰতো সুত্তন্তোপদস্সিতায দিট্ঠিৰিনিৰেট্ঠনায চ অভিধম্মাগতে নামরূপপরিচ্ছেদে চ ৰিনয নিদ্দিট্ঠে সংৰরাসংৰরে চ অকোসল্লং সিযা’’তি, যথাধম্মন্তি ধম্মৰিনয সদ্দস্স যো-ত্থো ৰিনযসুত্তাভিধম্মসঙ্খাতো, তস্স সো-ত্থো, তদনতিক্কমেন, পটিপজ্জিতুমসক্কোন্তোতি তত্থতত্থেৰ ৰুত্তাসু অধিসীল অধিচিত্ত অধিপঞ্ঞাসিক্খাসু পৰত্তিতুং অসমত্থো, কুসলো পন সমত্থো পঞ্ঞাৰিসেসালোকপটিলাভতো, ৰুত্তং হি–
যাৰ তিট্ঠন্তি সুত্তন্তা, ৰিনযো যাৰ দিপ্পতি;
তাৰ দক্খন্তি আলোকং, সূরিযে অব্ভুগ্গতে যথাতি.
পটিপত্তিন্তি পটিপজ্জীযতীতি পটিপত্তীতি যথাৰুত্তং তিৰিধম্পি পটিপত্তিং, ৰিরাধেত্ৰাতি নাসেত্ৰা, নস্সতি হি পটিপত্তি তেসুযেৰা কো সল্লতমগতত্তা, তথা চাহু–
সুত্তন্তেসু অসন্তেসু, পমুট্ঠে ৰিনযম্হি চ;
তমো ভৰিস্সতি লোকে, সূরিযে অত্থঙ্গতে যথাতি.
সংসারদুক্খস্সেৰ ভাগী হোতি… যথাৰুত্তা-নুক্কমপরিচ্চাগেন অনুরূপপটিপত্তিযা পটিলভিতব্বত্তা অধিগমৰিসযস্স [ৰিসথত্তা (পোত্থকে)] যো গক্খেমস্স, ৰুত্তঞ্হি তস্সানুলোমপটিপত্তিমূলকত্তং–
সুত্তন্তে রক্খিতে সন্তে, পটিপত্তি হোতি রক্খিতা;
পটিপত্তিযং ঠিতো ধীরো, যোগক্খেমা ন ধংসতীতি.
এতাৰতা ¶ অৰিঞ্ঞাতসদ্দলক্খণস্স সকত্থপরিহানিং দস্সেত্ৰা ইদানি সকত্থসম্পত্তিমূলিকা পরত্থসম্পত্তীতি তদভাৰা তাদিসো পুগ্গলো পরেসম্পি পচ্চযো ভৰিতুং ন সক্কোতীতি দস্সেতুং ‘নচা’তিআদি ৰুত্তং, পতিট্ঠাতি ধারণং, তঞ্চেত্থ তেসং তেসং কুল পুত্তানং ধম্মৰিনযসিক্খাপনং তংতং কম্মতো নিত্থরণাদি চ, তদুভয মেৰা-ন্হসঙ্গিকং পতিট্ঠং, মুখ্যভূতম্পন তম্মূলকে সুপরিসুদ্ধসীলে পতিট্ঠাপনমেৰ, তদুপকরণত্থো সিক্খাপনাদি, ইধ পন তং সাধনভূতো পুগ্গলো উপচারতো পতিট্ঠাতি গহেতব্বো, হিসদ্দো যথাৰুত্ত সমত্থনত্থে নিপাতো, সদ্দলক্খণঞ্ঞূযেৰাতি অৰধারণম্পন তেসু তব্বিদূযেৰ সমত্থোতি দস্সনত্থং পকরণৰসেন ৰুত্তং, অত্তনো পন সুগুত্তসীলক্খন্ধৰিরহেন কদাচি কোচি যথাৰুত্তানং পতিট্ঠাভৰিতুং ন সক্কোতি… তম্মূলকত্তা সদ্ধম্মট্ঠিতিযা সপরপতিট্ঠা ভাৰস্স চ, তেনেৰ ৰিনযধরে আনিসংসং দস্সেন্তেন ভগৰতা তপ্পধানং তপ্পমুখংৰ কত্ৰা ‘‘পঞ্চিমে ভিক্খৰে আনিসংসা ৰিনযধর পুগ্গলে, কতমে পঞ্চ অত্তনো সীলক্খন্ধো সুগুত্তো হোতি সু রক্খিতো, কুক্কুচ্চপকতানং পটিসরণং হোতি, ৰিসারদো সঙ্ঘ মজ্ঝে ৰিহরতি, পচ্চত্ত্থিকে সহধম্মেন সুনিগ্গহিতং নিগ্গণ্হাতি, সদ্ধম্মট্ঠিতিযা পটিপন্নো চ হোতী’’তি ৰুত্তং, অত্থানুরূপন্তি অত্তনো ৰচনীযস্সত্থস্স ৰাচকত্তেন যোগ্যং, ব্যঞ্জনানুরূপন্তি অত্তনো ৰাচকস্স ৰচনীযত্তেন যোগ্যং, পরিৰাসাদীসূতিআদিসদ্দেন অব্ভানাদিং সঙ্গণ্হাতি, তংতংকম্মন্তি পরিৰাসাদিকং তংতংকম্মং, অঞ্ঞোতি অসদ্দলক্খণঞ্ঞূ, ন কেৰলমনেন সকত্থপরত্থাৰ নাসিতা, অথ খোতি ৰিধো সদ্ধম্মোপি নাসিতোযেৰাতি ৰত্থুমাহ ‘অজানন্তো পনা’তিআদি, অযথাপটিপজ্জমানোতি সদ্দলক্খণঞ্ঞুনা যথা যেন পকারেন অত্থানুরূপং ব্যঞ্জনে ব্যঞ্জনানুরূপঞ্চ অত্থে পটিপজ্জিতব্বং, তথা অপ্পটিপজ্জমানো, তথা চ ৰক্খতি– তথা হি সো সদ্দলক্খণ মজানন্তো’তিআদি. তিৰিধম্পি সদ্ধম্মন্তি পরিযত্তিপটিপত্তিঅধিগমৰসেনতি ৰিধমেৰ সদ্ধম্মং, তত্থ তিপিটকবুদ্ধৰচনং পরিযত্তিসদ্ধম্মো নাম, তেরস ধুতগুণা চুদ্দস খন্ধকৰত্তানি দ্ৰে অসীতি মহাৰত্তানীতি অযং পটিপত্তিসদ্ধম্মো নাম, চত্তারো মগ্গা চত্তারি চ ফলানি অযং অধিগমসদ্ধম্মো ¶ নাম, তথাহিচ্চাদিনা ৰুত্তমত্থং সমত্থেতি, তম্পি পাল়িযা থিরীকাতুং ‘ৰুত্তং হেত’ন্তিআদিমাহ, তত্থ ধম্মাতি হেতূ, সদ্ধম্মস্সাতি যথাৰুত্তস্স তিৰিধস্স সদ্ধম্মস্স, পদব্যঞ্জনন্তি পদঞ্চ ব্যঞ্জনঞ্চ তং, তত্থ পদং নাম স্যাদ্যন্তং ত্যাদ্যন্তঞ্চ, ব্যঞ্জীযতি অত্থো এতেনাতি ব্যঞ্জনং-ৰাক্যং অথৰা পজ্জতে গম্যতে অত্থো এতেনাতি পদং-স্যাদ্যন্তাদি, ৰাক্যংৰ ব্যঞ্জনং, সিথিলধনিতাদিপদমেৰৰা ৰুত্তনযেন ব্যঞ্জনন্তি পদব্যঞ্জনং, তং, দুন্নিক্খিত্তং দুট্ঠু নিক্খিত্তং ঠপিতং ৰিরাধেত্ৰা কথিতং, অত্থো চ দুন্নীতোতি দুন্নিক্খিত্তত্তাযেৰ পদব্যঞ্জনস্স তব্বচনীযোপি দুট্ঠুৰিঞ্ঞাতো হোতি, ৰুত্তপটিপক্খতোতি ‘অৰিঞ্ঞাতসদ্দলক্খণোহি’চ্চাদিনা ৰুত্তস্স ৰিঞ্ঞাতসদ্দলক্খণত্তাদিনা পটিপক্খভাৰতো, ভাৰপ্পধানো হি অযং নিদ্দেসো,ত্তপ্পচ্চযলোপো ৰা, ন হি অত্তাৰ অত্তনা ৰেদিতব্বোতি যুত্তন্তি.
তদেৰন্তিআদিনা যথাৰুত্তং নিগমেত্ৰা সঞ্ঞাৰিধানে পযোজনং দস্সেতি, তন্তি হেত্ৰত্থে নিপাতো, যস্মা সদ্দলক্খণস্স জাননংসানি সংসং তস্মাতি অত্থো, এৰন্তি নিদস্সনত্থে নিপাতো, এৰং সপ্পযোজনন্তি সম্বন্ধো, তদেৰন্তি ৰা নিপাতসমুদাযো যং, ৰুত্তেন পকারেনেত্যস্মিং অত্থে ৰত্ততে. ননুচ সঞ্ঞীনং সঞ্ঞানং ৰত্তব্বত্তে ‘‘অআদযো তিতালীসৰণ্ণা’’তিআদীনং ৰাক্যানং ৰিসুংৰিসুং মহন্তত্তা কুতো লাঘৰং সত্থস্সাতি মঞ্ঞমানো ‘তথাহি’চ্চাদিনা সঞ্ঞাৰিধানে লাঘৰসব্ভাৰং সমত্থেতি, হোতেৰাতি অৰধারণেন কত্থচি পরসত্থে ৰিয নো ন হোতীতি দস্সেতি, পটিপত্তিলাঘৰম্পি চেত্থ হোতেৰ, তথাহি ‘‘ৰণ্ণপরেন সৰণ্ণোপি’’চ্চাদো (১-২৪) ৰণ্ণাদিসঞ্ঞাসমুদ্ধরিতা নাত্তানমত্তাৰগমেতুমলন্তি পরে পুচ্ছিত্ৰা জানিতব্বা অস্স, ততো সঞ্ঞা-ৰসেযা, ততোস্স সঞ্ঞাতি সঞ্ঞাসঞ্ঞীৰিৰেচনং তদনুট্ঠানন্তি পরম্পরাপেক্খায ভৰিতব্বং পটিপত্তি গারৰাভাৰা. ইদানি সঙ্খেপতো সত্থক্কমং দস্সেতুমাহ-এৰং তাৰি’চ্চাদি, তাৰাতি পঠমং, উপযুজ্জমানত্তাতি ব্যাপারিযমানত্তা, ৰিসযো গোচরো যত্থেতে স্যাদযো ৰিধী যন্তে, সহ ৰিসযেনাতি সৰিসযা, পঠমং করীযতীতি পকতি যতো স্যাদযো ৰিধীযন্তে, সহ পকতিযাতি সপ্পকতিকা, লিঙ্গাদিকন্তি ¶ আদিসদ্দেন‘সলভচ্ছায’মিচ্চাদো একত্তাদি, লিঙ্গেভৰা লিঙ্গিকা-ইত্থিৰিধযো, একত্থীভাৰো সমাসো, তেন, সামঞ্ঞতো সমানত্তা, সমানত্তন্তুণাদিৰুত্তিযা ‘‘রাজাদিৰিসিট্ঠে পুরিসা দোৰিয’ৰসিট্ঠাদিৰিসিট্ঠে অপচ্চাদিম্হি অত্থে পৰত্তনতো.
ইতি মোগ্গল্লানপঞ্চিকাটীকাযং সারত্থৰিলাসিনিযং
রতনত্তযপণামাদিকথা সমত্তা.
১. পঠমকণ্ডৰণ্ণনা
সঞ্ঞাধিকার
১. অ আদযো
সব্বৰচনানং সাত্থকনিরত্থকত্তব্যভিচারিত্তা ‘ইদ’ন্তিআদিনা সদিট্ঠন্তেন সংসযমুপদস্সিয সাত্থকত্তমস্স দস্সেতুঞ্চ ‘ন তাৰ…পে… সাত্থকত্তা’তি ৰুত্তং, উম্মত্তকাদিৰাক্যমিতি ‘দস দাল়িমা, ছ অপূপা, কুণ্ডমজাজিনং, পলালপিণ্ডো’ইচ্চাদিকং, অৰযৰত্থান মঞ্ঞমঞ্ঞনাতি সম্বন্ধা সমুদাযত্থাভাৰতো অনত্থকত্তং, আদিৰাক্যন্তি ‘‘মনোসেট্ঠা মনোমযা’’তিআদিৰাক্যং, সাত্থকত্তং পনস্স পদত্থান মঞ্ঞমঞ্ঞাভিসম্বন্ধস্স পতীতিতো.
অথ অআদ্যাদিসদ্দানং সাধুত্তান্ৰাখ্যানায ইদং ৰচনমিচ্চাদিৰিকপ্পন্তরসম্ভৰে কথং নিযমো ৰুত্তিযং ৰুত্তেনত্থেন সাত্থকত্তমিচ্চাসঙ্কিয তেসমিহানুপযোগিত্তং কমেন পটিপাদযিতুমাহ ‘ৰক্খমানত্থমেৰিদ’মিচ্চাদি,’ আকারাদযো নিগ্গহীতন্তা’ইচ্চাদিনা ৰুত্তিযং ৰক্খমানো অত্থো যস্স তং তথা ৰুত্তং, সাধূনং সাধুসদ্দানং অনুসাসনং আখ্যানং অত্থো পযোজনং যস্স তন্তি ৰিগ্গহো.
সাধুসদ্দানুসাসনসঙ্কাপেত্থ ‘‘কত্থেত্থ কুত্রাত্রক্ৰেহিধা’’তি (৪-১০০) আদিনা কত্থাদিসদ্দানং সাধুত্তানুসাসনস্স দস্সনতো, লক্খণন্তরেন সাধুভাৰস্স অন্ৰাখ্যাতত্তাতি আপুব্বাদাইচ্চস্মা ‘‘দাধাত্ৰী’’তি (৫-৪৫) ইপ্পচ্চযে আকারলোপে চ আদীতি ¶ অআদিযেসন্তি অঞ্ঞপদত্থসমাসে যোম্হি ‘‘যোসু ঝিস্স পুমে’’তি (২-৯৩) ‘টে অআদযো’তি, তযো চ চত্তালীসা চাতি চত্থ সমাসে ‘‘তদমিনাদীনি’’তি চত লোপেচ রস্সে চ তিতালীসাতি, ‘ৰণ্ণ-ৰণ্ণনে’ইচ্চস্মা ‘‘ভাৰকারকেস্ৰ ঘণ ঘকা’’তি (৫-৪৪) অপ্পচ্চযেযোম্হি টাদেসে ৰণ্ণাইতি চ সিজ্ঝনতো, পযোগনিযমত্থন্তি তিতালীসৰণ্ণসদ্দেসু পরেসু এৰ অআদিসদ্দো পযুজ্জীযতীতি এৰং পযোগনিযমত্থং, অযম্পি ৰিকপ্পন্তর সম্ভাৰনা ‘‘অভূততব্ভাৰে করাসভূযোগে ৰিকারা চী’’তি (৪-১১৯) পযোগনিযমস্সা ঝাযমানস্স দিট্ঠত্তা, ঠান্যাদেসত্থন্তি অআদিসদ্দস্স ঠানে তিতালীসৰণ্ণসদ্দা আদেসা হোন্তি তেসং ৰা সো ইতি, তদনুরূপাযাতি ঠান্যাদেসানুরূপায ছট্ঠী ৰিভত্তিযা, অতোযেৰাতি অগমাগমিঅনুরূপায ছট্ঠিযা অভাৰতো যেৰ, অগমাগমি ভাৰত্থন্তি অআদিসদ্দস্স তিতালীস ৰণ্ণসদ্দা আগমা হোন্তি তেসং ৰা সো ইতি, এতেসুপি সঙ্কা, ‘‘যৰাসরে’’ (১-৩০) ‘‘সুঞ সস্স’’ইতি (২-৫৩) আদেসাগমানং দস্সনেন, আগম লিঙ্গাভাৰতোতি উকার ককার মকারানং অভাৰতো, ৰিসেসনৰিসেস্স ভাৰত্থন্তি তিতালীসৰণ্ণসদ্দানং অআদিসদ্দো ৰিসেসনং, তে ৰা তস্সে-তি, এত্থাপি সঙ্কা ‘নীলুপ্পল’মিচ্চাদীনমঞ্ঞত্থ ৰিসেসনৰিসেস্স ভাৰদস্সনা, সদ্দলক্খণা নুপযোগতোতি সদ্দলক্খণেন সদ্দসঙ্খরণস্স পকতত্তা ৰুত্তং, তত্থ কারণমাহ- ‘রূপৰিসেসূপ লক্খণাভাৰা’তি, রূপৰিসেসস্স উপলক্খণ নিমিত্তং তস্সঅভাৰাতি অত্থো, ন হি ৰিসেসন ৰিসেস্সভাৰে পটিপাদিতে অআদ্যাদিসদ্দানং রূপৰিসেসস্স সঙ্খরণং কতং সিযাতি, যদি এসোৰ সদ্দসঙ্খরণন্তি গয্হেয্য, তথা সতি ‘নীলুপ্পল’মিচ্চাদীনম্পি ৰত্তব্বতা আপজ্জেয্যাতি নাস্স তদত্থ তাপি সম্ভাৰীযতে, লোকে সীহগুণস্স মানৰকে দস্সনতো উপচারেন ‘সীহো-যং মানৰকো’তি তগ্গুণজ্ঝারোপোপি দিস্সতি, তদত্থম্পেতং ন হোতীতি দস্সনত্থং ‘তগ্গুণজ্ঝারোপনত্থম্পেতং ন হোতী’তি ৰুত্তং, তস্স অআদিসদ্দস্স, তেসং তিতালীসৰণ্ণসদ্দানং ৰা গুণো অআদিত্তাদি, তস্স অজ্ঝারোপনং-তিতালীসৰণ্ণসদ্দেসু ¶ ৰা অআদিসদ্দেযেৰ ৰা আরোপনং, তদত্থম্পেতং সুত্তং ন হোতীতি অত্থো, তত্থ কারণমাহ- ‘অতোযেৰা’তিআদি, অতোযেৰ রূপৰিসেসূপলক্খণা ভাৰতোযো, পকতং সদ্দসঙ্খরণং, যথাৰুত্ত ৰিকপ্পন্তরাভাৰে উভযত্থমিদং সিযা, তত্থ পরিভাসত্থং ন হোতি… তল্লক্খণত্তাভাৰা উপরিৰক্খমানত্তা চাতি পারিসেসমালম্বিযাহ ‘সঞ্ঞাসঞ্ঞি’চ্চাদি.
মরিযাদাযম্পকারেচ, সমীপে ৰযৰে তথা;
চতুব্বিধপ্পকারোযং, আদিসদ্দস্স দিস্সতেতি.
মরিযাদত্থো এত্থ আদিসদ্দোতি আহ-‘আদিমরিযাদা ভূতো’তি, উপলক্খণত্তাতি উপলক্খিযমানানমাকারাদীনং গহণে কারণভাৰেন অপ্পধানত্তা, তেনাহ-‘উপলক্খণস্সুপসজ্জনীযভূতস্সা’তি, কারিযেনাতি ৰণ্ণসঞ্ঞাভৰনাদিনা, ন গুন্নম্পি আনযনং ভৰতি..গুন্নমুপসজ্জনীয ভূতত্তা অঞ্ঞপদত্থস্সেৰ পধানত্তা, সঞ্ঞাযা ভাৰেতি অকারস্স ৰণ্ণসঞ্ঞায অভাৰে, রূপন্তিতি তালীসারূপং, তিতালীসা+ৰণ্ণাতিপদচ্ছেদো, তিতালীস+ৰণ্ণাতিৰা, সুত্তাৰযৰস্সাপি সুত্তসম্বন্ধিত্তা ‘‘ব্যঞ্জনে দীঘরস্সা’’তি (১-৩৩) পন ৰুত্তং, রস্সত্তন্তু ‘‘দীঘরস্সা’’তি যোগৰিভাগেন, ইতরথা ব্যঞ্জনপরস্সেৰ রস্সত্তে দস্সিতে তিতালীসইতি অব্যঞ্জনে পদং ন সম্পজ্জেয্যাতি ৰিঞ্ঞাযতি, ইতরীতরযোগচত্থে বহুৰচনেন ভৰিতব্বন্তি আহ-‘একৰচনম্পনা’তিআদি, ৰিপ্পটিপত্তি অঞ্ঞথাভাৰো, রস্স এ ওকারেহি তেচত্তালীসক্খরানন্তি সম্বন্ধো, এ ওকারে হীতি সহত্থে ততিযা, সক্কতানুসারেনাতি সক্কতে ‘‘সন্ধি যক্খরানং রস্সা ন সন্তী’’তি ৰুত্তস্স অনুসারেন, কোচীতি সা সনপ্পসাদকচোল়িযবুদ্ধপ্পিযাচরিযং দস্সেতি, ন হিচ্চাদিং ৰদতো-যমধিপ্পাযো ‘রস্সাইৰাতি ইৰসদ্দো সাধম্মোপমাজোতকো ৰা সিযা ৰেধম্মোপমাজোতকো ৰা, যদি তাৰ ৰেধম্মোপমাজোতকো, রস্সধম্মস্স এ ওকারেস্ৰ সম্ভৰা তেসং দীঘকালপ্পৰত্তিতো তে দীঘাযেৰ সিযুং, যদি পন সাধম্মোপমাজোতকো ¶ , তেসু রস্সধম্মস্সসম্ভৰা রস্সকালপ্পৰত্তিতো রস্সাএৰ তে সিযুন্তি ‘এত্থাতিআদীসু এ ওকারানং উচ্চারণকালকতং রস্সত্তমেৰ হোতী’তি, রস্সকালৰন্তোযেৰাতি এৰসদ্দো সোগতে ৰণ্ণৰিনিম্মুত্তস্স কালস্সেৰাভাৰা ৰণ্ণানঞ্চ পচ্চক্খ সিদ্ধত্তা পমাণসিদ্ধং পারমত্থিক মে ওকারানং রস্সকালৰন্ততং দীপেতি, অত্থাতি ৰদতো পনাযমধিপ্পাযো ‘এত্থাতিআদীসু যদি একারাদযো দীঘাএৰ সংযোগপুব্বত্তা রস্সাৰ সিযুংতথা সতি অত্থাতি এত্থাপি দীঘোৰ আকারো সংযোগপুব্বত্তারস্সো ইৰ উচ্চতীতি আপজ্জেয্য, তস্মা উচ্চারণকালকতোৰ রস্সদীঘভাৰো গহেতব্বো’তি, কচ্চাযনৰুত্তিৰণ্ণনা ঞাসো, তঞ্ঞাপনেতি বহিদ্ধা অঞ্ঞেসমক্খরানং ঞাপনে, পযোজনাভাৰাতি তেন সাধেতব্বস্স কস্সচি ইট্ঠস্স অভাৰমাহ, কিমেত্থ সমুদাযে ৰাক্যপরিসমত্তি, উদাহু অৰযৰেতি আহ- ‘পচ্চেক’ন্তি, অঞ্ঞথা ‘রুক্খা ৰন’ন্তিআদীসু ৰিয সমুদাযে ৰাক্যপরিসমত্তিযং ‘‘ইযুৰণ্ণা ঝলা নমস্সন্তে’’ (১-৯) ইচ্চাদিকং ন সিজ্ঝতীতি, পচ্চেকং ৰণ্ণা নামহোন্তীতি অকারো ৰণ্ণো নাম হোতি আকারো ৰণ্ণো নাম হোতীতিআদিনা, অৰযৰেচ্চাদিনা ৰুত্তিযং অৰুত্তেপি ‘পচ্চেক’ন্তি ৰচনে সদিট্ঠন্তং কারণমাহ, দিট্ঠন্তোপনীতো ত্যত্থো সুখেন পটিপত্তুং সক্কাতি, এত্থ হি পচ্চেকন্তি অৰুত্তেপি দেৰদত্তো ভোজীযতূতিআদিনা পচ্চেকং ভুঞ্জিকিরিযা পরিসমাপীযতে, তেনাহ-‘ন চোচ্চতে’ ইচ্চাদি, অথৰা সমুদাযেপি ৰাক্যপরিসমা পত্তিযং সতি সমুদাযে পৰত্তা সদ্দা অৰযৰেসুপি ৰত্তন্তীতি ‘সমুদ্দেকদেসদস্সনেপি সমুদ্দো দিট্ঠো, খন্ধেকদেস ভূতাযপি পঞ্ঞায পঞ্ঞাক্খন্ধোতিআদীসু ৰিয ন দোসো, তেনেৰ ৰুত্তিযং ‘পচ্চেক’ন্তি ন ৰুত্তং, ৰণ্ণসদ্দস্স গুণাদ্যনেকত্থত্তেপি পকরণতো অকারাদযোৰেত্থ ৰুচ্চন্তীতি আহ-‘ৰণ্ণীযতি’চ্চাদি, পকরণতোপি অত্থো ৰিভজ্জতে, ৰুত্তং হি–
অত্থা পকরণা লিঙ্গা, ওচিত্যা দেসকালতো;
সদ্দত্থা ৰিভজীযন্তে, ন সদ্দাযেৰ কেৰলাতি.
ননু ¶ ঝলাদিসঞ্ঞা ৰিয লহুসঞ্ঞং অকত্ৰা কস্মা গুরুসঞ্ঞা কতাতি চোদনং মনসি নিধায রুল়্হি অন্ৰত্থৰসেন দ্ৰিপ্পকারাসু সঞ্ঞাসু ঝালাতি রুল়্হি সঞ্ঞাত্থাভাৰেন ৰোহারসুখমত্তপযোজনা, অন্ৰত্থসঞ্ঞা পন তপ্পযোজনাপি হোতি তদঞ্ঞপ্পযোজনা পীতি দস্সেতুমাহ- ‘এৰ’মিচ্চাদি, ৰণ্ণীযতী অত্থো এতেহীতি ৰুত্তমত্থং অনুগতা অনুগতত্থা ৰণ্ণসঞ্ঞা তং, সদ্দাধিগমনীযস্সাতি সদ্দেন ৰিঞ্ঞাতব্বস্স, ৰণ্ণং মূলমস্সাতি ৰণ্ণমূলকো-অত্থো, তস্স ভাৰো ৰণ্ণমূলকতা, অত্থস্স ৰণ্ণমূলকতং সাধেতি ‘সাপি’চ্চাদিনা, ৰণ্ণং রূপং সভাৰো এতেসন্তি ৰণ্ণরূপানি-পদানি, সমুদাযো পাদানং রূপমস্সাতি সমুদাযরূপং ৰাক্যং, ৰিভত্যন্তমত্থজোতকং পদং, পদসমুদাযো ৰাক্যং, সব্বঞ্চেতমুপচারেন ৰণ্ণসদ্দৰচনীযত্তং গচ্ছতি ৰণ্ণমযত্তাতি সব্বোপি সম্মুতিপরমত্থভেদভিন্নো অত্থো ৰাক্যাধিগমনীযো ৰণ্ণেনেৰ ৰিঞ্ঞাযতি নাম তস্মা যথা ৰুত্তমত্থ ৰিসেসদস্সনংলহুসঞ্ঞায ন সক্কাতি তদত্থমকারাদীনং গুরুভূতা ৰণ্ণসঞ্ঞা কতাতি অধিপ্পাযো, সম্মুতি সঙ্কেতৰসেন পৰত্তো ৰোহারো, পরমত্থো সনিব্বানো পঞ্চক্খন্ধো. উভোহি পনেতেহি ভিন্নো ততিযো কোট্ঠাসো নাম নত্থি, তথাচ ৰুত্তং–
দুৰে সচ্চানি অক্খাসি, সম্বুদ্ধো ৰদতং ৰরো,
সম্মুতিং পরমত্থঞ্চ, ততিযং নুপলব্ভতীতি.
ননু চ–
অপ্পক্খরমসন্দিদ্ধং, সসারং গূল়্হনিণ্ণযং;
পসন্নত্থঞ্চ সুত্তন্তি, আহু তল্লক্খণঞ্ঞুনোতি.
‘‘আদযো তিতালীস ৰণ্ণা’’ ‘‘তিতালীসাদযো ৰণ্ণা’’তি ৰা ৰত্তব্বন্তি ন তথা সতি সন্দিদ্ধং সুত্তং সিযাতি, ননু সত্থাদো মঙ্গলৰচনেন ভৰিতব্বং, অকারো পটিসেধত্থোপি হোতীতি (ন) সত্থাদো সিদ্ধসদ্দস্সোপহিতত্তা, অথ হোত্ৰ পুব্বা ঝালাদি সঞ্ঞা, সদ্দসাধনমত্তপ্পযোজনত্তা পন সব্বৰিধানস্স পুব্বাচরিয সঞ্ঞাৰালমেত্থাতি কিং পুনাপি ৰণ্ণাদিসঞ্ঞাৰিধানেন গন্থগারৰ করণেনাতি সচ্চমেতং, পুব্বাচরিযেসু পন গারৰং তদনুগমনঞ্চ দীপেতুং কাচি ¶ সঞ্ঞাযোপ্যন্ৰাখ্যাযন্তে, যজ্জেৰং সংযোগসব্বনামলোপাদযোপি সঞ্ঞা পুব্বাচরিযেহি ৰুত্তা ৰত্তব্বাতি ননু ভো ৰুত্তমেৰাম্হেহি’কাচি সঞ্ঞাযো আখ্যাযন্তে’তি, কিন্তদাখ্যানদ্ৰারেন ভৰতা তাপি ৰিঞ্ঞাতুং ন সক্কাতি, কেসঞ্চি সাত্থকত্তোপি পতিৰণ্ণমত্থানুপলদ্ধিতো ৰণ্ণানমদিট্ঠানমকারাদীনমনুকতিযো ইহোপদিট্ঠাইত্যনুকারিযেনাত্থেনাত্থৰন্ততায হোতেৰাকারাদিতো ৰিভত্তি, লোপেন নিদ্দিট্ঠত্তা পনস্সা অস্সৰনং সন্নিকংসৰচনিচ্ছাভাৰা সংহিতাযানিদ্দেসো, অনুক্কমোতি আদোনিস্সযা সরাৰুত্তা, ততো নিস্সিতা ব্যঞ্জনা, সরেসুপি একট্ঠানিযা অকারাদযো বহুত্তা পঠমং ৰুত্তা ঠানানুক্কমেন, ততো দ্ৰিজা ঠানানুক্কমেন, তেসুপি রস্সাৰ লহুত্তা পঠমং ৰুত্তা, ততো দীঘা, ব্যঞ্জনেসুপি ৰগ্গা বহুত্তা ঠানপ্পটিপাটিযা পঠমং ৰুত্তা, ততো যকারাদযো, ৰগ্গেসু চ অঘোসা পঠমং ৰুত্তা, ততো ঘোসা, তেসু চ সিথিলা পঠমং ৰুত্তা, ততো ধনিতা, তত্থাপি অপ্পকত্তা দ্ৰিজা পঞ্চমা ৰুত্তা, ততো যরলৰা ঘোসভূতা ঠানানুক্কমেন, ততো ধনিতা সকারহ কারা, তেসুপিহকারো কেসঞ্চি ওরসোপি হোতীতি দ্ৰিজত্তা পচ্ছা ৰুত্তো, কেহিচি ‘‘লল়ানমৰিসেসো’’তি দ্ৰিন্নমৰিসেসে ৰুচ্চমানেপি লিপিভেদেন ঠানভেদেন চ ভিন্নত্তা ল়কারো ৰিসুং অক্খরভাৰেন গহিতো, সোপি ঘোসভাৰেন ঠানানুক্কমেনচ হকারতো পরং ৰুত্তো নিগ্গহীতং পন সরত্তাদিসব্বৰিনিম্মুত্তত্তা সব্বপচ্ছা ৰুত্তন্তি অকারাদীনমযমনুক্কমো, ইমস্সেৰানুক্কমস্স মনসি ৰিপস্স ৰত্তমানত্তা তিতালীসাতি গণনাপরিচ্ছেদস্স দস্সিতত্তা চ ‘নিগ্গহীতন্তা’তি ৰুত্তিযং ৰুত্তং, পকতং সাধুসদ্দান্ৰাখ্যানং, ন ৰণ্ণীযতে, তি সদ্দসঙ্খরণ সঙ্খাত মুখ্যপ্পযোজনাভাৰা, কিঞ্চাপি ন ৰণ্ণীযতে, অম্হেহি পন কথমকারাদীনমযমনুক্কমো উপ্পন্নোতি সিস্সানং কঙ্খা ৰিচ্ছেদপ্পযোজনম্পতি অনুক্কমসদ্দস্স অত্থকথনব্যাজেন ৰণ্ণিতো যেৰাতি, করীযন্তে উচ্চারীযন্তে এতেনাতি করণং, তত্থ জিৰ্হামজ্ঝং তালুজানং, জিৰ্হোপগ্গং মুদ্ধজানং, জিৰ্হগ্গং, দন্তজানং সেসানং সকট্ঠানং করণং, পযত্তি পযতনং, তম্পন ৰণ্ণুচ্চারণতো অব্ভন্তরো বাহিযো চ উস্সাহো, তত্থ অব্ভন্তরপযতনং-সংৰুতত্তমকারস্স, ৰিৰটত্তং সরানং ¶ সকারহকারানঞ্চ ফুট্ঠত্তং ৰগ্গানং, ঈসংফুট্ঠত্তং যরলৰানং, বাহিযপযতনন্তু সংৰুতকণ্ঠতাদি, ঠানতো পচ্চাসত্তিযা ৰিধীযমানকারিযসম্ভৰেন পযোজনসম্ভৰা আহ-‘ঠানম্পনা’তিআদি, তিট্ঠন্তি এত্থ উপ্পত্তিৰসেন ৰণ্ণাতি ঠানং, ‘‘এ ওনম ৰণ্ণে’’তি (১-৩৭) সুত্তে ৰণ্ণেতি কথনমেৰ ৰণ্ণসঞ্ঞাকরণে পযোজনং, যথাৰুত্তমত্থমঞ্ঞত্র ব্যাপদিসতি’ এৰ’মিচ্চাদিনা, তস্মা ‘‘দসাদো সরা’’ইচ্চাদো ‘তেনা’তিআদীসু ‘তেন সরইচ্চনেন ক্ৰত্থো কস্মিং সুত্তে পযোজনং তং দস্সেতি ‘‘সরোলোপো সরে’’চ্চাদী’তি এৰমাদিনা অত্থো দট্ঠব্বো, ঞাপেতি ৰণ্ণলোপন্তি ঞাপকং, কস্মা পন’সো চেমিনাৰ ঞাপকেন সিদ্ধো’তি ৰুচ্চতি ননু ‘তদমিনাদীনি’’তি (১-৪৭) সুত্তং দিস্সতীতি, (সচ্চং) তথাপি পকারন্তরোযম্পি ৰণ্ণলোপে দস্সিতোতি ৰিঞ্ঞাতব্বং, এৰসদ্দো পন ‘যদি ঞাপকেন ৰণ্ণলোপো সিযা সো ইমিনাৰ ঞাপকেন সিদ্ধো, নাঞ্ঞেনা’তি অৰধারেতি.
২. দসা
ননু অআদযোতি পঠমন্তেনুৰত্তন্তে কথমেত্থ’তত্থা’তি সত্তমীনিদ্দিট্ঠতাতি আহ-‘তঞ্চা’তিআদি, অত্থৰসাৰিভত্তিৰিপরিণামেনাতি অআদযোতি পঠমন্তস্স‘আদো দসা’ত্যনেন সম্বন্ধা সম্বজ্ঝমানে চাধারত্থেন ভৰিতব্বন্তি আধারত্থৰসেন সত্তমী ৰিভত্তিযা পরিৰত্তনেনাতি অত্থো, অত্থৰসা সত্তমিযা ৰিপরিণামসম্ভৰাযেৰসুত্তে অৰিজ্জমানেপি‘তত্থা’তি ৰুত্তিযং ৰুত্তং, আদোদসন্নমনঞ্ঞত্থপৰত্তিসম্ভৰতো তেসং অআদযো ৰিসযভাৰেনপি সক্কা পরিকপ্পেতুন্তি ৰুত্তং-‘তেসু ৰিসযভূতেসূ’তি, নিদ্ধারণত্থোপি যুজ্জতেৰ… ৰণ্ণসমুদাযতো তদেকদেসভূতান মাদো ৰণ্ণানং দসসঙ্খ্যাগুণেন নিদ্ধারিযমানত্তা, আদিম্হি দস ৰণ্ণাতি ৰুত্তে অৰুত্তানম্পি অৰস্সং ৰত্তব্বানং ঊনপূরণত্থমজ্ঝাহারো হোতীতি ৰুত্তং- অৰট্ঠিতা নিদ্দিট্ঠা ৰা’তি, একাদীন মট্ঠারসন্তানং সঙ্খ্যানং সঙ্খ্যেয্যে ৰত্তনতো আহ-‘দসসঙ্খ্যায পরিচ্ছিন্নত্তা’তি, গয্হুপগানং রস্সএ ওৰণ্ণানম্পি কচ্চাযনে ৰিয অপরিচ্চাগা অনূনা, অগয্হুপগানং তদঞ্ঞেসং কেসঞ্চি সরানং পরিচ্চগা অনধিকা, দসসদ্দস্স সঙ্খ্যেয্য ৰুত্তিত্তা ¶ দসন্নম্পি অধিকতৰণ্ণানঞ্ঞত্তা ৰুত্তং-‘দসন্নম্পী’তিআদি, সযং পুব্বা’রাজ=চিত্তিযং’তীস্মা ক্ৰিম্হি অন্তলোপে সমাসে চ তদমিনাদিত্তা নিরুত্তিনযেন ৰা সরসদ্দো নিপ্ফজ্জতীতি, ‘সর-গতিহিং সাচিন্তাসু’ ইচ্চস্মা অপ্পচ্চযেন ৰা নিপ্পজ্জতীতি দস্সেতুমাহ=‘সযং রাজন্তী’তিআদি.
৩. দ্ৰেদ্ৰে
তেতি’আদো’তি সত্তম্যন্তত্তা অপরে দ্ৰে পরামসতি, হেট্ঠা ৰিযাতি হেট্ঠা ৰুত্তং অত্থৰসা ৰিভত্তিৰিপরিণামং উপমেতি, অতোৰ ৰিঞ্ঞাযমানত্থৰসেন তেসু’তি ৰুত্তং, তেসুতি পন নিদ্ধারণত্তৰিৰচ্ছাযং তম্পি সম্ভৰতীতি তেসং ৰণ্ণানং মজ্ঝে দ্ৰেদ্ৰেতি দ্ৰিসঙ্খ্যায নিদ্ধারণত্থোপি ৰেদিতব্বো, ৰিচ্ছাযং ৰুত্তি যস্স সো ৰিচ্ছাৰুত্তি-দ্ৰিসদ্দো, ৰিচ্ছাৰুত্তিতা চাস্স সৰণ্ণত্তগুণেন দ্ৰিন্নং (‘ব্যাপিতু) মিট্ঠত্তা, কমেনাৰট্ঠিতেতি ইমিনা অকারাদিৰণ্ণপ্পবন্ধস্স অনাদিকালসিদ্ধং কমসিদ্ধত্তমাহ. ননু সমানা ৰণ্ণা সৰণ্ণাত্যন্ৰত্থে সৰণ্ণসদ্দে সতি কতং রস্সদীঘানং সৰণ্ণসঞ্ঞা সিযা… অসমানত্তা এতেসন্তি, নেতদত্থিৰণ্ণপ্পবন্ধস্স কমসিদ্ধত্তা ৰচনবলেনেৰাসমানানম্পি হোতেৰাতি, নেৰম্পি ৰত্তুং যুত্তং‘‘দ্ৰেদ্ৰে সৰণ্ণা’’তি সুত্তস্স তাদিসসামত্থিযসব্ভাৰে [সব্ভাৰেন (পোত্থকে)] ৰিসেসকারণাভাৰাতি আহ‘সমানত্তম্পনা’তিআদি. তিট্ঠন্তি এত্থ ৰণ্ণা চিত্তজত্তেপি অভিব্যত্তি ৰসেনাতি ঠানং কণ্ঠাদি, তেন কতন্তি সমাসো, কণ্ঠতাতু ইতি চত্তে পাণ্যঙ্গত্তা নপুংসকত্তং. পঞ্চমেহি ৰগ্গপঞ্চমেহি. অন্তট্ঠাকীতি ৰগ্গানমন্তে তিট্ঠন্তীতি অন্তট্ঠা, তাহি, যুত্তস্সাতি ব্রহ্মচরিযা, গুয্হ’ন্তিআদীসু যুত্তস্স. কেচীতি অনিযমেন ৰুত্তং, তে পন–
‘‘হকারো পঞ্চমেহেৰ, অন্তট্ঠাহি চ সংযুতো;
ওরসো ইতি ৰিঞ্ঞেয্যো, কণ্ঠজো তদসংযুতো’’তি ৰদন্তি.
৪. পুব্বো
ৰত্ততেতি অত্থৰসা ৰিভত্তিৰিপরিণামেন ৰত্ততে, ননু চেত্যাদিচোদনা, নেসদোসোচ্চাদি পরিহারো, দোসাভাৰে কারণ মাহ-‘যোযো…পে… ¶ পতীযতে’তি, ৰুত্তং সমত্তেতি-‘নহি’চ্চাদিনা, ননু চ পুব্বসদ্দো যমেকত্তা একং পুব্বমাচিক্খতি ন সকলন্তি কথং ‘‘পুব্বো’তি ৰুত্তে যোযোতি ঞাযতি ‘যোযো পুব্বো’তি চ ৰুত্তে ‘তেসু দ্ৰীসু’তি এত্থ’দ্ৰীসু দ্ৰীসু’তি ইদং কথং সুখেনেৰ পতীযতে তদিদমসিদ্ধেনাসিদ্ধসাধনন্তি আসঙ্কিয তদভাৰমুব্ভাৰীয পুব্ব সদ্দস্স ৰিচ্ছাগমকত্তমৰগমযিতুমাহ-‘নচেদ’মিচ্চাদি. তংযোগাতি উপচারৰসেনাহ, তব্বন্ততাযৰাতি অত্থিযত্থে অপ্পচ্চযৰসেন, এৰমুপরিপি.
৫. পরো
সেসমিচ্চাদিনা‘তেসু দ্ৰীসূতি সৰণ্ণসঞ্ঞকেসু দ্ৰীসু’ ইচ্চাদি কমতিদিস্সতি. লহুসঞ্ঞা রস্সস্স, সংযোগপুব্বস্স রস্সস্স দীঘস্স চ গুরুসঞ্ঞা ন ৰত্তব্বা… উচ্চারণৰসেনেৰান্ৰত্থসঞ্ঞাতি ৰিঞ্ঞাযতি, পুব্বাচরিযৰসেন ৰা ইহাৰুত্তাৰসেসসঞ্ঞাৰিয.
৬. কাদযো
কেৰল ব্যঞ্জনানমত্থপ্পকাসত্তাভাৰা সরানমত্থপ্পকাসনে অচ্চন্তোপকারা ব্যঞ্জনাতি ‘এতেহী’তি করণত্তেন ৰুত্তং, তেনাহ ‘সরান’মিচ্চাদি. ৰিপুব্বা ‘অঞ্জ-ব্যত্তিযং’তীমস্মা করণে অনপ্পচ্চযে রূপং, নপুংসকত্তম্পিস্সাৰগমযিতুং ‘উপকারকানী’তি ৰুত্তং, ব্যঞ্জনত্তং দিট্ঠন্তেন ফুটযতি ‘যথা’ইচ্চাদিনা, যথা ওদনস্সুপকারকানি সূপাদীনি ব্যঞ্জনানি, তথা সরানমুপকারকানীতি অধিপ্পাযো, ব্যঞ্জনম্পন অদ্ধমত্তিকং, ৰুত্তং হি–
একমত্তো ভৰে রস্সো, দীঘো মত্তদ্ৰযাযুতো;
প্লুতো তিমত্তো ৰিঞ্ঞেয্যো, ব্যঞ্জনং ত্ৰদ্ধমত্তিকংতি.
অন্ৰত্থাতি অন্ৰত্থতো, ‘অন্ৰত্থা ব্যঞ্জনা’তি সম্বন্ধো.
৭. পঞ্চ
সজাত্যপেক্খায সমুদাযৰাচিত্তেপি কাদযোতী অনুৰত্তনতো ৰগ্গসদ্দেন কখগঘঞাদযোৰ গয্হন্তি, পঞ্চ পরিমাণমস্স পঞ্চকোৰগ্গো, ‘‘তমস্স পরিমাণং ণিকো চা’’তি (৪-৪১) কো, সুত্তে আদিভূতো ¶ পঞ্চসদ্দো পঞ্চসঙ্খ্যাপরিচ্ছেদং কুরুমানো মাৰসানানং ৰগ্গানং বহুত্তং গমেতীতি ‘পঞ্চকা’তি ৰুত্তং, ৰগ্গাতি বহুৰচনতো পচ্চেকন্তি ৰিঞ্ঞাযতি, ৰজ্জেন্তি যকারাদযোভি ৰগ্গা, পঠমক্খরৰসেন পন কৰগ্গাদিৰোহারো.
৮. বিন্দু
অনেকত্থত্তা ধাতূন মুচ্চারণত্থোপেত্থ গণ্হাতীতি নিপুব্বা ততো কম্মন্তি ত্তপ্পচ্চযে ঞ্ঞিম্হি পাদিসমাসে দীঘেচ রূপং দস্সেন্তো ‘রস্সা’তিআদীমাহ, পীল়নত্থতো নিগ্গহনং নিগ্গহো, ‘ই-অজ্ঝেন গতীসু’ইচ্চস্মা কত্তরি [কম্মনি-ইতি ৰত্তব্বং, ইতং উচ্চারিতন্তি অত্থো] ত্তপ্পচ্চযে ইতং, নিগ্গহেন ইতন্তি অমাদিস মাসে রূপং দস্সেন্তো ‘করণং নিগ্গহেন ৰা’তিআদিমাহ, পচ্ছিমপক্খং সাধেতুমাহ-‘ৰুত্তং হী’তি.
৯. ইযু
চত্থসমাসোতি ইতরীতরযোগদ্ৰন্দসমাসো. অত্তেতি মুনি সদ্দাদিৰচনীযে অত্থে, নমতীতীমস্সেতং কম্মং,
যং সব্বৰচনং সব্ব, লিঙ্গং সব্বৰিভত্তিকং;
তং সব্বত্থে নমনতো, ৰিদুং নামন্তি তব্বিদূ.
ইধ নামসঞ্ঞাযাভাৰেপি অন্ৰত্থবলাযেৰ নামসঞ্ঞা সিদ্ধাতি (আহ) ‘অন্ৰত্থব্যপদেসেনা’তি, স্যাদ্যন্তপকতিরূপন্তি পচ্চযা পঠমং করীযতীতি পকতি, সা এৰ রূপন্তি পকতিরূপং, স্যাদ্যন্তস্স পকতি রূপং মুনিসদ্দাদি স্যাদ্যন্তপকতিরূপং, অত্থৰন্তমধাতুকমপ্পচ্চযম্পাটিপদিকং, পদং পদং পতি পটিপদে, পটিপদং নিযুত্তং পাটিপদিকং. ৰিসেসনেনাতি সুত্তে ‘নমস্সন্তে’তি ৰুত্তেন ইৰণ্ণুৰণ্ণানং ৰিসেসনেন. আখ্যাতস্সাতি পচতিআদিনো. আদিমজ্ঝৰত্তিনোতি ইন্দ উদকসদ্দাদীনং আদো, পখুমাদীনং মজ্ঝেচ ৰত্তিনো. পদেসেসূতি ‘‘ঝলা সস্স নো’’তি (২-৮৩) আদিকেসু সুত্তপ্পদেসেসু, অনিট্ঠপসঙ্গ (সঙ্কং) নিৰত্তেতীতি সম্বন্ধো, অনিট্ঠপ্পসঙ্গোনাম [নামাতি (পোত্থকে)] পচতি-ইন্দ (উদক পখুম) সদ্দাদীন মন্ত আদিমজ্ঝভূতইৰণ্ণাদীনং ¶ ঝলসঞ্ঞা ৰিধায ততো পরাসং সাদি ৰিভত্তীনং ‘‘ঝলা সস্স নো’’তি (২-৮১) আদীহি ‘নো’ আদেসাদিম্হি কতে ‘পচতিনো, ইন্দনো, উদকনো, পখুমনো’তিআদি রূপপ্পসঙ্গো, ননুচাদিআদি চোদনা. ৰত্তব্বন্তি সুত্তে ৰত্তব্বং. ব্যাসনিদ্দেসেনাতি অসমাসনিদ্দেসেন. তদযুত্তন্তিআদি পরিহারো, তন্তি তং চোদ্যং, সতিহীতিআদিনা অযুত্তত্তং সমত্থেতি, দ্ৰীসুত্তরেসু যোগেসূতি উপরিমেসু ‘‘পিত্থিযং’’ ‘‘ঘা’’তি দ্ৰীসু সুত্তেসু. ইত্থিযন্তি ইদন্তি ‘‘পিত্থিয’’ন্তি সুত্তে ইত্থিযন্তি ইদং পদং. ৰণ্ণৰিসেসনং সিযাতি ‘‘পিত্থিয’’ন্তি সুত্তে ‘ইযুৰণ্ণা’তি অনুৰত্তনতো ‘ইত্থিযং ইৰণ্ণুৰণ্ণা’তি এৰং ইৰণ্ণু ৰণ্ণা ‘‘ঘো’’তি সুত্তে ‘ইত্থিযং আ’তিএৰং অৰণ্ণস্স চ ৰিসেসনং ভৰেয্য. ৰণ্ণৰিসেসনে ৰিরোধমাহ ‘এৰঞ্চে’চ্চাদি, নামস্সন্তেতি অসমাসনিদ্দেসে ত্ৰৰিরোধমাহ- ‘ব্যাসে’চ্চাদি. সক্কানামৰিসেসনং কাতুন্তি দ্ৰীসু সুত্তেসু ইত্থিযন্তিআদিনা ৰক্খমানক্কমেন. নামস্স অন্তো নামন্তোতি সমাসস্স উত্তরপদত্থপ্পধানত্তা সমাসে গুণীভূতস্স নামস্স ইত্থিযন্তি ইদং ৰিসেসনং কাতুং ন সক্কাতি অধিপ্পাযো, ৰচনমন্তরেনাতি পাণিনিযানমিৰ ‘‘যথাসঙ্খ্যমনুদেসো সমানং’’তি (১-৩-১০) সুত্তং ৰিনা, সমাসঙ্খ্য এতেসন্তি সমসঙ্খ্যকা, ইতিসদ্দো আদ্যত্থো, তেন–
‘‘আলাপহাসলীলাহি, মুনিন্দ ৰিজযা তৰ;
কোকিলা কুমুদানী ৰো, পসেৰন্তে ৰনং জলং’’ (২৬০).
ইচ্চাদিং সঙ্গণ্হাতি.
১০. পিত্থি
ইত্থিযং নামস্সাতি চ, অন্তে ইৰণ্ণুৰণ্ণাতি চ ৰুত্তে তেসমা ধারাধেয্যসম্বন্ধো আধেয্যস্সাধারে পৰত্তিং ৰিনা ন সম্ভৰতীতি অজ্ঝাহারৰসেন ‘ৰত্তমানা’তি ৰুত্তিযং ৰুত্তং. ইৰণ্ণু ৰণ্ণাতি অপেক্খিয‘ৰিসেসীযন্তী’তি বহুৰচনমেতং সম্বন্ধস্স পুরিসাধীনতায নামন্তীমিনা সম্বন্ধে সতি‘ৰিসেসীযতী’তেকত্তেন পরিণমতি.
১১. ঘা
ইত্থিযং ¶ নামস্সন্তেতি চ ৰত্ততে. হেট্ঠা সব্বত্থ সঞ্ঞিনো নিদ্দিসিয সঞ্ঞায নিদ্দিট্ঠত্তা তত্থ ৰিয ৰিসুং সঞ্ঞিনো পঠমমনিদ্দেসে অসন্তো ৰিযাতি দোসলেসমালম্বিয চোদযতি নন্হচে’ত্যাদিনা. তত্থ সেতোতি ৰিজ্জমানস্স সঞ্ঞিনো. কারিযেনাতি সঞ্ঞাকারিযেন. পরিহরতি ‘নাযং দোসো’তিআদিনা. পচ্ছাৰুত্তমত্তেনাতি ‘‘ঘা’’তি সুত্তে কারিযিনো আকারস্স পচ্ছা ৰুত্তমত্তেন. নচাতি এত্থ চসদ্দো ৰত্তব্বন্তরসমুচ্চযে, অপরম্পি কিঞ্চি ৰত্তব্বমনিযমরূপমত্থীতি অত্থো. অনিযমরূপমাচরিযপ্পৰত্তিতো সাধেতুমাহ ‘উভযথাপি’চ্চাদি.
১২. গোস্যা
আসদ্দো আভিমুখ্যে, অনভিমুখমভিমুখং কত্ৰা লপনং কথনমাল পনং, তস্মিং আলপনে, আলপনত্থে ৰিহিতো সীতি অত্থো.
ইতি মোগ্গল্লানপঞ্চিকাটীকাযং সারত্থৰিলাসিনিযং
সঞ্ঞাধিকারো সমত্তো.
পরিভাসাধিকার
১৩. ৰিধি
ৰচনারম্ভযোজনমাহ–‘যং ৰিসেসনভাৰেনে’চ্চাদি, যন্তি অনিযমেন ‘‘অতো যোনং টাটে’’তি (২-৪৩) আদীসু অতোতিআদিকং ৰিসেসনভাৰেন ৰত্তুমিচ্ছিতং পরামসতি, তেনাতি ৰিসে সনত্তেনু-পাদিযমানেন যং সদ্দনিদ্দিট্ঠেন অতোতিআদিকেন করণভূতেন, যথাকথঞ্চিতব্বতোতি আদো মজ্ঝে-ন্তে ৰা সব্ভাৰতো যেনকেনচি আকারেন অভেদোপচারেন অকারাদিৰিসেসনৰতো নামাদিনো, তদন্তত্থন্তি তং অতোত্যাদি ৰিসেসনমন্তে, নাদো ন মজ্ঝে যস্স তং তদন্তং, তং অত্থো পযোজনং যস্সাতি অঞ্ঞপদত্থো, ৰত্তাযত্তাতি ৰত্তুনো আযত্তা… অত্তাৰাত্তনো ৰচনে পধানন্তি, তস্সাতি ৰত্তুনো, সাতি ৰচনিচ্ছা, পযোগানুসা রেনাতি ¶ জিনৰচনানুসারেন, ইতীতি কারণত্থে নিপাতো, ইমিনা কারণেনাতি অত্থো, ন সব্বত্থপ্পসঙ্গোতি সংহিতাদিৰিধিম্হি সব্বত্থ তদন্ত ৰিধিপ্পসঙ্গো ন হোতি, তথাহি ‘‘সরো লোপো সরে’’তি (১-২৬) এত্থ সরোতি ৰিসেসনভাৰেন ৰচনিচ্ছায সব্ভাৰে সরোতি তত্রা’দীনং ৰিসেসনন্তি যথাকথঞ্চিসরাদিসরমজ্ঝসরন্তানং তত্রাদীনং লোপপ্পসঙ্গে ‘‘ৰিধিব্বিসেসনন্তস্সা’’তি (১-১৩) সরন্তস্সপসঙ্গো সিযা, ন ‘‘ছট্ঠিযন্তস্সা’’তি (১-১৩) অন্তস্স… ছট্ঠীনিদ্দেসাভাৰা, তথা সতি ‘তত্রিমে’তিআদিম্হি ‘ইমে’তিআদিনা ৰত্তব্বতা আপজ্জেয্যাতি পযোগং নানুসটা নামসিযুন্তি ন সব্বত্থ তদন্ত ৰিধিপ্পসঙ্গো, তথা ‘‘গতিবোধা’’ (২-৪) দিসুত্তাদিম্হিপি ‘গমযতি মাণৰকংগামং ত্যাদিপ্পসঙ্গোতিআদি চ যথাযোগমৰগন্তব্বং, ৰুত্তিযং ‘‘অতো যোনং টাটে’’তি সুত্তোদাহরণং দস্সিতং, ‘‘নরা নরে’’তি লক্খিযোদাহরণং.
১৪. সত্তধী
ৰচনফলমুপদস্সেতি‘যত্থে’চ্চাদিনা, যত্থ যস্মিং ‘‘সরো লোপো সরে’’ত্যাদিকে সুত্তে, সত্তমিযাতি ‘সরে’তিআদিনা সত্তমিযা, যস্সাতি সরোতিআদিনা নিদ্দিট্ঠস্স, কারিযং লোপাদি, সম্বন্ধা ৰিসেসাতি সরেত্যাদো ওপসিলেসিকমধিকরণং, তঞ্চোপসিলেসে ভৰমধিকরণং পুব্বস্স ৰা পরং সিযা পরস্স ৰা পুব্বন্তি পুব্বপরোপসি লেসস্সাৰিসিট্ঠত্তা পুব্বপরানং সম্বন্ধস্স অৰিসেসা, পরস্সাপীতি ন কেৰলং পুব্বস্সেৰ, সতীত্যস্মিং অত্থে জোতনীযে সত্তমী সংসত্তমী সন্তসদ্দস্স সমাদেসেন, সত্তঞ্চেত্যাদিৰচনমেৰং সতি ঘটতে, সন্তি ৰা সন্তসদ্দত্থে পাদি, সুত্তে অৰুত্তেপি ৰুত্তিযং ‘নিদ্দেসে’তি ৰচনে কারণমাহ-সত্তঞ্চা’তিআদি, নিদ্দেসমন্তরেন সত্তং ন সম্ভৰতীতি সম্বন্ধো, সত্তমিযা নিদ্দেসে সতিযেৰ তং সম্বন্ধায সত্তায সম্ভৰো, অঞ্ঞথা কিমঞ্ঞন্তস্সা পতিট্ঠাতি অধিপ্পাযো, পুব্বসদ্দস্স সম্বন্ধিসদ্দত্তা কিন্নিস্সায পুব্বত্তমিচ্চাহ-‘সত্তমি’চ্চাদি, তন্তি ‘‘সরো লোপো সরে’’তি সুত্তং, উকারস্সাতি ‘ৰেল়ু’ইচ্চত্র উকারস্স, পুব্বস্স…পে… করিত্ৰা তংমনসিকতঞ্চোদনং দস্সেতুমাহ-‘তমহ’ন্তি ¶ চ্চাদিতি এৰমেত্থ সাজ্ঝাহারো সম্বন্ধো ৰেদিতব্বো. পুব্বস্সাতি সত্তমী নিদ্দিট্ঠতো পুব্বস্স, অনন্তরস্সাতি অব্যৰহিতস্স, ৰুত্তং কিঞ্চি নত্থীতি সম্বন্ধো, অযমধিপ্পাযো ‘‘তস্মিন্তি নিদ্দিট্ঠে পুব্বস্সা’’তি (১-১-৬৬) পাণিনিযৰচনে ‘‘দিসিরযমুচ্চারণক্রিযো নিসদ্দোপ্যয মিহ নেরন্তরিযং জোতেতি, তত্থ‘নিরন্তরং দিট্ঠো’তি পাদিসমাসে কতে ফুটমেৰানন্তরমুচ্চারিতেত্যমত্থো-ৰগম্যতেতি ‘‘পুব্বসদ্দস্স ব্যৰহিতেপি পযোগদস্সনে ব্যৰহিতেপি কারিযং পপ্পোতী’’তি ভস্সকারাদযো ৰণ্ণেন্তি, ইহ তাদিসৰচনাভাৰেন ৰণ্ণাদি ব্যৰধানেপি সিযা’’তি, সরেচ্চাদিপরিহারৰচনে-ধিপ্পায মুব্ভাৰযতি ‘যদিপি’চ্চাদিনা, মথুরায পাটলিপুত্তকস্স চান্তরাল়ে গামাদীনং সব্ভাৰা ব্যৰধানেপি পুব্বসদ্দস্স পৰত্তিযা দিট্ঠন্তমাহ-‘মথুরা’ ইচ্চাদি, যস্মা সরেতি ওপসিলেসিকাধারে সত্তম্যন্তং পদং, তস্মা ব্যৰধানে সরলোপো ন হোতীতি এৰং সঙ্খেপব্যাখ্যানেন ৰুত্তিয মত্থো ৰেদিতব্বো, ন কেৰলং সরেতি এত্থেৰাতি আহ- ‘কারিযে’চ্চাদি, ওপসিলেসিকেযেৰাধারে ভৰতীতি সেসো, কারণমাহ-‘ৰত্তিচ্ছান্হৰিধানতো সদ্দস্সা’তি, ৰত্তুনো যা ইচ্ছা ৰচনিচ্ছা তস্সা অনুতূলেন ৰিধানতো অত্থস্স কথনতোতি অত্থো,যেন হি যমত্থং ৰত্তাতিধাতুমিচ্ছতি সতীপ্যভিধানসা মত্থিযে ন ততো-ঞ্ঞমত্থং সদ্দোভিদধাতীত্যধিপ্পাযো, ৰত্তিচ্ছা ৰসাযে কারণমাহ’ৰত্তিচ্ছাপি’চ্চাদি, ৰত্তুনো সুত্তকারস্স ইচ্ছা ৰত্তিচ্ছা, কথমুপদেসতো ৰত্তিচ্ছা-ৰসীযতে’ কথঞ্চ সামত্থিযতোতি আসঙ্কিয তমুপদস্সেতুমাহ-‘অতোচেত্যাদি, অতো ৰক্খমানকারণা উপদেসতো ৰসীযতেতি সম্বন্ধো, কিন্তং কারণ মিচ্চাহ-‘যস্মা’ইচ্চাদি, অন্ৰযসদ্দেনেত্থ গুরুপারম্পরিযো-পদেসো ৰিৰচ্ছিতো, যস্মা কারণা অন্ৰযো গুরুপারম্পরিযো পদেসো গুরুকুলমুপগম্ম পঞ্হকরণাদিনা অন্ৰিচ্ছীযতে গৰেসীযতি, অতো কারণা গুরুপরম্পরা গতউপদেসতো ৰসীযতোতি অত্থো, সামত্থিযতো-ৰসাযপ্পটিপাদযিতুমাহ- ‘সামত্থিযম্পি’চ্চাদি, সামত্থিযম্পি ৰুচ্চতেতিসেসো, লঘুনোপাযেন সদ্দানমুপলক্খণে পৰত্তীতি ব্যৰহিতনিৰত্তিযা ৰচনন্তরক-রণমনুপন্নং ¶ , উপপন্নং ৰচনন্তরকরণং, তস্স চ ওপসিলেসিকাধার মন্তরেন অঞ্ঞথানুপপত্তিযা আধারৰিসেসপ্পটিপ্পত্তীতি ইদমেত্থ সামত্থিযং, আধারন্তরেচ্চাদিনা যথাৰুত্তং সামত্থিযং ৰিভাৰেতি, আধারন্তরেপীতি সব্বত্থ পাঠো দিস্সতি, পসঙ্গাভাৰতো অত্থন্ত-রেনাপি আধারন্তরেপি ওপসিলেসিকাধারেপি ৰচনন্তরপ্পসঙ্গো সিযাতি সম্বন্ধসম্ভৰা ওপসিলেসিকাধারনিস্সযনেপি আনিসংসো ন দিস্সতীতি সমুচ্চযত্থেনাপি নত্থি পযোজনন্তি ৰজ্জেতব্বো যম্পি সদ্দোতি, ননু কিমেৰং ৰণ্ণীযতে পুব্বস্সেৰেতি ৰচন মেৰোপসিলেসিকমধিকরণং ৰিঞ্ঞাপযতি… তত্থেৰ পুব্বপরত্ত সম্ভৰাতি যোমঞ্ঞতে, তস্সেসা কপ্পনা ন সঙ্গতাতি দস্সেতুমাহ-‘পুব্বস্সাতি’চ্চাদি, অযুত্তত্তে কারণমাহ-‘সামীপিকেপি তস্স সম্ভৰা’তি, ‘গঙ্গাযং ঘোসো’তি ৰুত্তে ঘোসো গঙ্গাযং পুব্বো ৰা পরো ৰেতি গম্মমানত্তা সামীপিকেপ্যধিকরণে পুব্বপরত্তস্স সম্ভৰাতি অত্থো, এতাৰৰুচ্চতেতি পুব্বস্সেৰ হোতি ন পরস্সাতি এত্তকমেৰ ৰুচ্চতে, তথাচ ৰক্খতি-‘কিন্ত’ন্তিআদি, অধিকং ব্যৰহিতনিৰুত্যাদি ন ৰুচ্চতেতি সম্বন্ধো, আদিসদ্দেনেত্থ ছট্ঠীপকপ্পনা গহিতা, ছট্ঠীপকপ্পনাপি সামত্তিযা কতাতি সম্বন্ধো, পকপ্পনং পকপ্পনাৰিধানং, এৰং মঞ্ঞতে ‘পাণিনিযা ‘‘ছট্ঠীট্ঠানেযোগা’’ত্যতো (১-১-৪৯) ‘‘তস্মিন্তি নিদ্দিট্ঠে পুব্বস্স’’ (১-১-৬৬) ‘‘তস্মা ত্যুত্তরস্স’’ ইতি (১-১-৬৭) পরিভাসাসুত্তদ্ৰযে ছট্ঠীগহণমনুৰত্তিয ‘তস্মিন্তি নিদ্দিট্ঠে পুব্বস্স ছট্ঠী’ ‘তস্মাত্যুত্তরস্স ছট্ঠী [নিদ্দিট্ঠে পুব্বস্স ছট্ঠীতি পুব্বস্স কারিযিত্তপটিপাদনযোগ্গো ছট্ঠী তব্বোধকপদে ভৰতিত্যত্থো, এৰ ধুত্তরস্সেতু ৰি. উজ্জোতটীকা] তি ছট্ঠীপকপ্পনং পটিপাদেন্তি ‘যস্মিং সুত্তে ছট্ঠীনিদ্দেসো নত্থি, তত্থ ছট্ঠীপকপ্পনাযথা সিযা’তি, ইধ পন ৰচনন্তরাভাৰেপি যত্থ ছট্ঠীনিদ্দেসো নত্থি, তত্থ সামত্থিযেনেৰ ছট্ঠীপকপ্পনা সিদ্ধা’তি, সামত্থিযমুপদস্সেতি ‘সত্তমীনিদ্দেসে’চ্চাদিনা, অঞ্ঞৰিভত্তিনিদ্দিট্ঠোপি পটিপজ্জতেতি সম্বন্ধো, কারিযযো গন্তি কারিযসম্বন্ধং, যথা ‘‘ৰগ্গে ৰগ্গন্তো’’তি এত্থানুৰত্তমানং নিগ্গহীত’ন্তিদং ছট্ঠীযন্তং ৰিঞ্ঞাযতে, কথং ৰগ্গেতেসা সত্তম্যকতত্থা ‘‘নিগ্গহীত’’ন্তি (১-৩৮) পুব্বসুত্তে কতত্থতায পঠমা ৰিভত্তিযা ¶ ছট্ঠীৰিভত্তিম্পকপ্পেতি সত্তমিযং পুব্বস্সে’তি তথেত্যৰগন্তব্বং. এতাৰ ৰুচ্চতেতি ৰুত্তে ইদন্তি ন ৰিঞ্ঞাযতেতি আহ ‘কিন্ত’ন্তিআদি, যদাহিচ্চাদিনা পরিযাযপসঙ্গক্কমং দস্সেতি. কিমিদমুচ্চতে পরিযাযপ্পসঙ্গে নিযমত্থং ৰচনন্তি ননু পুব্বপরানং যুগপদুপ্পত্তিয মাচরিযৰচনপ্পমাণেনাপ্পটিপত্তিযং ৰিজ্ঝনত্থং ৰচনন্তি কস্মা নোচ্চ তেচ্চাহ- ‘যুগপদুপসিলিট্ঠান’ন্ত্যাদি, যুগপদুপসিলিট্ঠানমসম্ভৰোতি সম্বন্ধো, কুতোচ্চাহ-‘অপরস্সূপসিলেসিকস্সাভাৰতো’তি, অতোতি যুগপদুভিন্নম্পত্তিযা অভাৰতো, ৰচনং ‘‘সরো লোপাসরে’’চ্চাদিকং (১-২৬) সুত্তং.
১৫. পঞ্চ
অৰধিভাৰেনাতি ‘অতো’চ্চাদিনা অৰধিত্তেন, যস্সাতি যো আদিনো, কারিযন্তি ‘টাটে’আদিকং, পুব্বপরাপেক্খত্তেনাৰিসেসাতি যথা- ‘গামা দেৰদত্তো’তি ৰুত্তে সো ততো পুব্বো পরোগেতি ৰিঞ্ঞাযতীত্যৰধিভাৰস্স পুব্বপরাপেক্খত্তেনাৰিসেসো, তথেহাপি ‘‘অতো যোনং টাটে’’তি (২-৪১) ৰুচ্চমানে অতো পুব্বেসং যোনং অথৰা পরেসন্তি পুব্বপরাপেক্খত্তেনাৰধিভাৰস্সাৰিসেসাতি মঞ্ঞতে, পুরে ৰিযাত্যনেন সত্তমিযন্তি এত্থ ৰুত্তং নিদ্দেসৰচনে কারণমতিদিসতি, ৰুত্তিযং ‘নরানমেরে’তি এত্থ অপৰাদৰিপ্পটিসেধে সতিপরত্তা টাটেআদেসানং পৰত্তিং ‘‘আদিস্সা’’তি এত্থ ৰণ্ণযিস্সাম, অথ কিমিমিনা ৰচনেন ননু যতো যত্থ পঞ্চমী নিদ্দেসো তত্থ সব্বত্থ ‘‘মানুবন্ধো সরানমন্তা পরো’’ (১-২১) ত্যতো ‘পরো’ত্যনুৰত্তেতুং সক্কাতি তস্সানুৰত্তিতস্স যোনমিচ্চনেন সামানাধিকরণ্যা‘পরেসং যোনং’ত্যযমত্থো ৰিঞ্ঞাযতে, ততো পুব্বেসং পসঙ্গোযেৰ নত্থীতি, নেতদত্থি, পরোতি ত্যনুৰত্তমানং ‘অতো’তি পঞ্চম্যন্তেন সম্বজ্ঝমানং ন কোচি ৰারেতা অত্থীতি পরতো-কারতো পুব্বেসম্পি যোনং টাটেআদেসা পপ্পোন্তীতি ৰচনেনেমিনা ভৰিতব্বমেৰাতি দস্সেতুমাহ-‘ৰচনে’চ্চাদি, এৰঞ্চরহি তদেৰোদাহরিতব্বং, কিং ‘নরানরে’ ত্যুদাহটন্তি চে, নেসদোসো, অঞ্ঞদত্থং কারীযমানমিহা-প্যত্থৰন্তং হোতীতি, পুব্বকো পরিহারোতি ব্যৰ হিতনিৰত্তিযা ¶ পুব্বসুত্তে ৰুত্তো ‘‘সরেতোপসিলেসিকাধারো’’তি পরিহারো, ন সম্ভৰতীতি ইহ সত্তমিযা অভাৰা ন সম্ভৰতি, ৰচনানন্তরন্তি পাণিনিযানং নিদ্দিট্ঠগ্গহণমিৰ ব্যৰহিতনিৰত্তিযা সুত্তন্তরং, তে হি ‘‘তস্মাত্যুত্তরস্সা’’ত্যেত্থ (১-১-৬৭) নিদ্দিট্ঠগ্গহণমনুৰত্তিয তেন পুব্বে ৰিয ব্যৰহিতনিৰত্তিম্পটিপাদেন্তি. অনন্তরেতিৰচনা পচ্চাসত্তিযা নিস্সযনং ৰিঞ্ঞাযতে, কতত্থতাযাতি ৰচনা জাতিযাত্যাহ- ‘পচ্চাসত্যা জাতিং সন্নিস্সাযা’তি জাতিং সন্নিস্সায পচ্চাসত্যা করণভূতায নিৰত্তিমাহেতি সম্বন্ধো, ইমিনা পচ্চাসত্তি ঞাযব্যাপনঞাযজাতিপদত্থব্যত্তিপদত্থেসু পচ্চাসত্তিঞাযো জাতিপদত্থোচেহ নিস্সীযতেতি দস্সেতি, ন হি কেৰলং জাতিং নিস্সায ব্যৰহিতনিৰত্তি ৰত্তুং সক্কা, তথাহি যদেত্থ পচ্চাসত্তিঞাযো ন নিস্সিতো, তদা ব্যাপনঞাযেন ব্যৰহিতে চাব্যৰহিতে চাসজ্জতীতি জাতিযা নিস্সযনে সত্যপি ব্যৰহিতেপি ব্যাপ্যমানা জাতি কেন নিৰারীযতে নাপি কেৰলং পচ্চাসত্তিন্নিস্সায ব্যৰহিতনিৰত্তি ৰত্তুং সক্কা, তথাহ্যসতি জাতিসন্নিস্সযেন ব্যত্তিনিস্সীযতে, ব্যত্তিযঞ্চ পদত্থে পটিলক্খিযং লক্খণং পৰত্ততীতি পচ্চাসত্তি ঞাযনিস্সযনেপ্যব্যৰহিতম্পতি যং লক্খণং ভিন্নং তদব্যৰহিতে পৰত্তং, যম্পন ব্যৰহিতম্পতি ভিন্নং লক্খণং, তঞ্চ ৰচনপ্পমাণতো মাভৰত্ৰস্স ব্যত্থতাতি ব্যৰহিতেপি পৰত্ততে, তস্মা উভোপি নিস্সায নীযাতি. ৰিসযদস্সনপ্পসঙ্গে ৰিসযিদস্সনমত্থব্যত্তিকারণন্তি ৰাক্যন্তোগধপদানমত্থম্পঠমং দস্সেত্ৰা পচ্ছা সমাসাদিকং দস্সেতুং ‘কতো’ত্যাদিকমারদ্ধং, জাতিলক্খণোতি অব্যৰহিতত্তজাতিসভাৰো, ‘ওসধ্যো’তি এত্থ সকারে অকারা পরস্স ধকারেন ব্যৰহিতস্স যোস্স ৰিযাৰসেসানম্পি সব্ভাৰতো ৰুত্তং-‘যোপ্পভুতীন’ন্তি, জাতি সামঞ্ঞং, যাৰতি ৰিসযেতি গৰাদিকে যত্তকে ৰিসযে, কামচারতো ৰিসয পরিসমত্তিযা দিট্ঠন্তমাহ-‘তং যথে’তি, ভোজযেতীতি এত্থ ভোজযেইতীতি পদচ্ছেদো, কতোহি জাত্যত্থো কসিণোতি যস্মা সকলো ব্রাহ্মণ জাতিসঙ্খাতো অত্থো পরিসমত্তো, তস্মাতি অত্থো, ইদং ৰুত্তং হোতি- ¶ ‘যাৰ দিট্ঠম্ভোজযে’তি ৰুত্তে [ৰুত্তেন (পোত্থকে)] সন্তায সামঞ্ঞৰুত্তি ব্রাহ্মণসদ্দপ্পযোগসামত্থিযা পচ্চেকম্ভোজনকিরিযা কতা নাম হোতি, যতো কসিণোপি জাত্যত্থো পরিসমত্তো নামাতি. ‘‘ব্যঞ্জনে দীঘরস্সা’’তি (১-৩৩) সুত্তে ব্যঞ্জনেতি সত্তমী পুব্বস্স দীঘাদিৰিধিম্হি চরিতত্তা ‘‘সরম্হা দ্ৰে’’তি (১-৩৪) এত্থ সরম্হাতি পঞ্চম্যক তত্থা, ততো পঞ্চমীনিদ্দেসস্স বলীযত্তং, ততো ‘‘সত্তমিযং পুব্বস্স’’ ‘‘পঞ্চমিযং পরস্সা’’তি দ্ৰিন্নং পরস্স সমুট্ঠাপনে ‘ব্যঞ্জনে’তি সত্তমী পরস্স কারিয যোগিতায অত্থতো ৰিভত্তিৰিপরিণামেন ছট্ঠীভাৰেন পরিণমতী… দ্ৰিন্নং সুত্তানং ৰিপ্পটিসেধে পরস্স বলী যত্তাৰাতি এতাদিসসামত্থিযসব্ভাৰতো ৰুত্তং-‘ছট্ঠীপকপ্পনাপি পুরেৰিয সামত্থিযা’তি.
১৬. আদিস্স
কিঞ্চি অন্তস্স সম্পত্তন্তি যং টানুবন্ধমনেকৰণ্ণং ন হোতি, তং ‘‘ছট্ঠিযন্তস্সে’’ (১-১৭) ত্যন্তস্স পত্তং, কিঞ্চি সব্বস্সেতি ‘‘টানুবন্ধানেকৰণ্ণা সব্বস্সেতি’’ (১-১৯) টানুবন্ধমনেকৰণ্ণঞ্চ কারিযং সব্বস্স পত্তং. যদন্তভাৰিকারিযংত্যাদিনা ৰচনফলমুপদস্সেন্তো ‘ছট্ঠীযন্তস্সে’তীমস্সাপৰাদো যং যোগোতি দস্সেতি, তস্সাযম পৰাদো হোতু টানুবন্ধাদিকারিযং কথন্তি আহ-‘টানুবন্ধে’চ্চাদি, ৰিপ্পটিসেধাতি অপৰাদৰিপ্পটিসেধা, ‘‘ছট্ঠিযন্তস্সে’তি হি উস্সগ্গো, তস্সাপৰাদা ‘‘আদিস্স’’ ‘‘টানুবন্ধানেকৰণ্ণা সব্বস্সে’’ত্যেতে, ‘‘আদিস্সা’’তীমস্সাৰকাসো ‘তেরসা’তি, ‘‘টানুবন্ধানেকৰণ্ণা সব্বস্সা’’তীমস্সাৰকাসো ‘এসু, অনেনা’তি, ইহোভযম্পপ্পোতি ‘‘অতো যোনং টাটে’’ (২-৪১) ‘‘নরানরে’’ ‘‘অতেন’’ (২-১০৮) ‘‘জনেনা’’তি (তত্থ) ‘‘টানুবন্ধানেকৰণ্ণা সব্বস্সে’’তীদম্পৰত্ততীতি তেসমপৰাদানং ৰিপ্পটিসেধা সব্বাদেসো ভৰতি. ‘‘ছট্ঠিযন্তস্সা’’তি দসসদ্দে-ন্তস্স পত্তোপি তদপৰাদত্তা ‘‘আদিস্সা’’তিআদিভূতস্স দকারস্স হোতীতি আহ ‘দকারস্সরো’তি.
১৭. ছট্ঠী
কোত্থোন্ত ¶ সদ্দস্সেচ্চাহ-‘অন্তোৰসান’মিচ্চাদি, ‘‘ৰণ্ণস্সন্তস্স’’তি (১-১-৫২) সুত্তে ৰণ্ণগ্গহণমন্তৰিসেসনাযোপদিট্ঠং পাণিনিনা-অন্তস্স পদস্স ৰাক্যস্স ৰা মাভৰী’তি, ইহ ত্ৰনত্থকং ৰণ্ণগ্গহণং ব্যৰচ্ছেজ্জাভাৰাতি দস্সেতুমাহ-‘সো চে’ ত্যাদি, ননু ব্রহ্মস্সাতি ৰিসেসনত্থেন ৰত্তুমিচ্ছিতো মহাব্রহ্মসদ্দো ছট্ঠীনিদ্দিট্ঠো নামাতি ‘‘ব্রহ্মস্সু ৰা’’তি (২-১৯৪) উআদেসো ‘‘ছট্ঠিযন্তস্সা’’তি অন্তব্রহ্মসদ্দস্স পপ্পোতি, তথা সতি ‘ন হি ছট্ঠী নিদ্দিট্ঠস্স অন্তং পদং ৰাক্যং ৰা সম্ভৰতী’তি কস্মা ৰুত্তন্তি, ৰুচ্চতে- ন ৰিসেসনত্থেনাক্খেপমত্তেন মহাব্রহ্মসদ্দো ছট্ঠী নিদ্দিট্ঠো নাম ভৰতীতি ন ব্রহ্মসদ্দস্স সব্বস্সাদেসপ্পসঙ্গো, মহাব্রহ্মসদ্দে ৰা ব্রহ্মসদ্দো অত্থীতি তস্সান্তস্স উত্তং ৰিধীযতে.
১৮. ৰানু
‘‘ছট্ঠিযন্তস্সে’’ত্যনেনেৰাৰিসেসেন ৰানুবন্ধকারিযেপ্যন্তস্স সিদ্ধে কিমত্থোযমারম্ভোত্যাসঙ্কিয টানুবন্ধাত্যাদিনা ৰচনফলমুপদস্সেন্তো ‘বাধকবাধনত্থো-যমারম্ভো’তি-ৰদতি, তথাহি ‘‘ছট্ঠিযন্তস্সে’’ত্যস্স বাধকো ‘‘টানুবন্ধানেকৰণ্ণা সব্বস্সে’’তি, তস্স চ ‘‘ৰানুবন্ধো’’ত্যযং যোগো বাধকোতি বাধকবাধনত্থো সম্পজ্জতে, অপইচ্চযমুপসগ্গো ৰজ্জনে নীৰারণে, পনযনে ৰা ৰত্ততেতি অপোদ্যন্তে উস্সগ্গলক্খণানি ৰজ্জীযন্তে নীৰারীযন্তে অপনীযন্তে নেনেত্যপৰাদো, সুত্তেকদেসেন সুত্তমেৰোপলক্খিতন্তি অন্তস্স‘ছট্ঠিযন্তস্সা’তি সুত্তস্স অপৰাদো অন্তাপৰাদো, উস্সজ্জতে নিৰত্তীযত্যপৰাদেনেত্যুস্সগ্গো, উস্সগ্গাপৰাদক্কমো পনেত্থ এৰং ৰেদিতব্বো ‘‘ছট্ঠিযন্তস্সে’’ত্যুস্সগ্গো, তদপৰাদা ‘‘টানুবন্ধানেকৰণ্ণা সব্বস্স’’ ‘‘উকানুবন্ধাদ্যন্তা’’ ‘‘মানুবন্ধো সরা নমন্তা পরো’’তি, ‘‘টানুবন্ধানেকৰণ্ণা সব্বস্সে’’ত্যুস্সগ্গো, তদ পৰাদা ‘‘ৰানুবন্ধো’’ ‘‘মানুবন্ধো সরানমন্তা পরো’’তি.
১৯. টানু
ছট্ঠীনিদ্দিট্ঠস্সেচ্চাদিনা ¶ ৰচনারম্ভপ্পযোজনাখ্যানেনান্তাদেসাপৰাদো যং যোগোতি ব্রৰীতি, পচ্চেকমভিসম্বন্ধোতি সো টকারানুবন্ধো চাদেসোতিআদিনা, কস্স সব্বস্স ভৰতিচ্চাহ-‘ছট্ঠী নিদ্দিট্ঠস্সে’চ্চাদি, ননু চ টেআদেসোপ্যনেকৰণ্ণোএৰ দ্ৰিৰণ্ণসমুদাযত্তাত্যাসঙ্কিযাহ-‘উপলক্খিযে’চ্চাদি, অনুবধ্যতে পযোগে অসুয্যমানেপি পযোজনৰসেনানুসরীযতীত্যনুবন্ধো, উপদেসে যেৰোপলক্খিয নিৰত্ততেত্যনেনেতং দস্সেতি ‘উচ্চারিতৰিনাসিনোনুবন্ধা’তি, উপদেসে পঠমুচ্চারণে.
২০. ঞকা
আদ্যন্তাতি ৰুত্তে কথমৰযৰাত্যযমত্থো লব্ভতী ত্যাহ-‘আদ্যন্তসদ্দানমি’চ্চাদি, আদ্যন্তসদ্দানং নিযতৰযৰৰাচিত্তা অৰযৰস্স চাৰযৰিনামন্তরেনা সম্ভৰতো সামত্থিযাৰযৰী লক্খীযতি, ছট্ঠিযাত্যনুৰুত্তিতো ৰাৰযৰাৰযৰিসম্বন্ধেসা ছট্ঠী, তায নিদ্দিট্ঠস্সাত্যযমত্থো ৰিঞ্ঞাযতেতি ৰুত্তিযং-‘ছট্ঠীনিদ্দিট্ঠস্সা’তি (ৰুত্তং), তেনেৰ পচ্চযৰিধিম্হি কূপ্পচ্চযাদযো ন দোসা ভৰন্তীতি, অতোযেৰাতি তদৰযৰাচিত্ততোযেৰ, তগ্গহণেনেতি অৰযৰগ্গহণেন, কতাকতপ্পসঙ্গিত্তাতি ওত্তে কতেপি অকতেপি ৰুকাগমস্স পসঙ্গতো, ভূযত্তত্তা হি ওত্তস্স ভূগ্গহণে সতি কতেপি ওত্তে ৰুকাগমেন ভৰিতব্বমকতেপি ততোৰ ‘‘কতাকতপ্প সঙ্গী যো ৰিধি সনিচ্চো’’তি নিচ্চত্তা ওত্তং বাধিত্ৰা ৰুকাগমো হোতি, অথ ৰুকাগমে পচ্ছা তেন ন ভৰিতব্বন্তি আহ-‘অন্তাৰযৰে’চ্চাদি.
২১. মানুবন্ধো
যদিনিদ্ধারণে ছট্ঠী অন্তস্সাৰিসেসিতত্তা অৰিসেসেন যতো কুতোচি অন্ততো বানুবন্ধো পরো সিযা, ন হি দুতিযং সরগ্গহণমত্থি, যেনান্তো ৰিসেসীযতেচ্চাহ-‘নিদ্ধারণ’মিচ্চাদি, কারণমাহ-‘সুতত্তা’তি, ‘সরান’ন্তি সুতত্তাতি অত্থো, তেন ‘‘সুতানুমিতেসুসুতসম্বন্ধোবলৰা’’তি রুন্ধতীতেত্থধকারস্সা নুমিতস্স ¶ মং ন হোতীতি দীপেতি, সমান জাতিযস্সেৰ লোকে নিদ্ধারণপ্পতীতি হোতিচ্চাহ-‘তথা হি’চ্চাদি, যথা’কণ্হা গাৰীনং সম্পন্নখীরতমা’তি ৰুত্তে অৰিসেসিতত্তেপি কণ্হায কণ্হাগাৰীযেৰ পতীযতে, তথেহাপি সরানং মজ্ঝে অন্তাত্যন্তত্তেন নিদ্ধারিযমানো সমানজাতিযো সরোযেৰ পতীযতে, তেন সরানং যেৰান্তাপরো ভৰিস্সতীতি ভাৰো, ৰিসেসনত্তোতি ‘‘ঞিলতস্সে’’তি (৫-১৬৩) সুত্তে অস্সাতি ৰুত্তে অযমেৰেতি নিযমাভাৰা যস্সকস্সচি অকারস্স ঞিপ্পত্তি, তেনানিট্ঠপ্পত্তীতি লানুসঙ্গিস্সেৰ অস্সাতি লস্স যং ৰিসেসনত্তং তং অত্থো পযোজনমস্স ‘‘কত্তরিলো’’তি (৫-১৮) লকারস্সাতি ৰিসেসনত্থো লকারো, ইধেৰাতি ইমস্মিং ‘‘মানুবন্ধো’’তিআদিসুত্তেযেৰ.
২২. ৰিপ্পটি
পরোতি ৰত্ততে, সো চাঞ্ঞাধিক্যইট্ঠাদ্যনেকত্থোপি ইধ ইট্ঠ ৰাচী দট্ঠব্বো, কম্মব্যতিহারেঘণিতি কম্মব্যতিহারো কিরিযাপরিৰত্তনং ভাৰৰিসেসো তস্মিং ‘ভাৰকারকেস্ৰঘণ্ঘকা’’তি (৫-৪৪) সামঞ্ঞেন ৰিহিতত্তা ৰিপ্পটিসেধনন্তি অত্থে ঘণি ৰিপ্পটী সেধো, তেনাহ-‘সামঞ্ঞে’চ্চাদি, ৰিপ্পটিসেধসদ্দস্স অত্থমাহ-‘অঞ্ঞমঞ্ঞপটিসেধো’তি, সংসিদ্ধিযং ৰত্তমানোপি সিধি উপসগ্গসম্বন্ধে নাত্থন্তরেপি হোতীতি অঞ্ঞমঞ্ঞৰিরোধোত্যত্থো, ৰিপ্পটিসেধসদ্দস্স লোকে ৰিরোধৰাচিত্তেন পসিদ্ধত্তমাহ ‘তথা হি’চ্চাদিনা, কথম্পন পমাণভূতস্সাচরিযস্স ৰচনেসু অঞ্ঞমঞ্ঞৰিরোধো সম্ভৰতীচ্চাসঙ্কিয উভিন্নং সাৰকাসত্তে সতি সম্ভৰতি নাঞ্ঞথাতি ‘দ্ৰিন্ন’মিচ্চাদি ৰুত্তিগন্থো পৰত্তোতি ৰত্তুং ‘সোচা’তিআদিমাহ অঞ্ঞমঞ্ঞানজ্ঝাসিতেতি অঞ্ঞমঞ্ঞেনানক্কন্তে অপরিগ্গহিতেতি ৰুত্তং হোতি, অনুভযতাগিনীতি যো ৰিসযেকদেসো উভযন্ন ভজতে তস্মিং অনুভযভাগিনি ৰিসযেকদেসে, সামঞ্ঞৰিসযো দ্ৰিন্নং ৰিধীনং সাধারণো ৰিসযো, তত্থ পৰত্তিপ্পসঙ্গে সতি সোচ ৰিপ্পটিসেধো জাযতীতি সম্বন্ধো, ইমিনা ৰিপ্পটিসেধস্স ৰিসযো পৰত্তিপ্পসঙ্গো ৰিসযৰিসযীনমভেদেন সুত্তে ‘ৰিপ্পটিসেধো’তিৰুত্তোতি ¶ ‘দ্ৰিন্ন’মিচ্চাদিনা ৰুত্তিগন্থো রচিতোতি দীপেতি, পরো হোতী তিৰিধিদস্সিতোতি ইমিনা যদি নিযমো-ব্ভূপগতো সিযা, তদা ‘পরোৰহোতী’তি ৰদেয্যাতি দস্সেতি, পাণিনিযা হি জাতিযং পদত্থে সকিমেৰ লক্খণং পৰত্ততীতি চরিতত্থত্তা ৰিসযন্তরে দ্ৰিন্নম্পি লক্খণানমপ্পৰত্তিযং পরং পচ্ছিমং কারিযন্তি ৰিধ্যত্থমিদং ৰচনং, ব্যত্তিযন্তু পদত্থে লত্ৰাদীনমিৰ পরিযাযপ্পসঙ্গে নিযমত্থন্তি পটিপন্না, ইধ পন জাতিযং ব্যত্তিযঞ্চ দ্ৰিন্নম্পি সুত্তানমপ্পৰত্তিযমেৰ ৰিধ্যত্থমেৰিদং ৰচনং, ন নিযমত্থম্পীতি পটিপাদেতুমাহ-‘তথাহি’চ্চাদি, কামচারতো পরিসমাপীযতেতি সম্বন্ধো, কামতো পরিসমাপনঞ্চেতিস্সা সব্বস্মিং অত্তনো গোচরে অৰিচ্ছেদব্যাপনেন পৰত্তিসব্ভাৰতো. কথম্পনেকস্সাপি পৰত্তি ন ভৰেয্যাত্যাসঙ্কিয কারণমাহ‘উভযম্পি’চ্চাদি, হিসদ্দো যস্মাত্থে, যস্মা উভযম্পিদমাচরিযৰচনং, ততোযেৰ পমাণং, অভিমতকারিযৰিধানে লিঙ্গভাৰেন সদ্দিকানুমতত্তা(তেসং) ৰিধীনং ৰিধাযকঞ্চ তস্মাতি অত্থো. পমাণত্তা দ্ৰিন্নম্পি অপ্পত্তিযং কারণমাহ-‘অনুভযভাগিম্হি’চ্চাদি, যতো লদ্ধাৰকাসা ততো সমানবলাতি, ইতিসদ্দো হেতুম্হি, ৰিরুদ্ধাচাতি এত্থ ইতিসদ্দং দত্ৰা ‘অনুভযভাগিম্হি…পে… ৰিরুদ্ধাচাতি দ্ৰিন্নং ৰচনানং পমাণত্তা উভিন্নম্পি অপ্পৰত্তীতি সম্বন্ধো ৰেদিতব্বো. সমানবলানং দ্ৰিন্নং লোকেপি ৰিরোধিত্তং একক্খণেযেৰ উভিন্নম্পি কারিযে অপ্পৰত্তি চ দিস্সতীতি দিট্ঠন্তমাহ ‘লোকেচে’ত্যাদি, এত্থ চ পেস্সস্স (অ)ৰিরোধত্থিনো কারিযে অপ্পৰত্তিরিৰ [অপ্পৰত্তিযেৰ (পোত্থকে)] সমানবলান মুভিন্নং ৰচনানং কারিযে অপ্পৰত্তীতি সুখেনো পমাসংসন্দনং ৰিঞ্ঞাতব্বং.
জাতিপক্খেযেৰ ভস্সকারেন দ্ৰিন্নং যুগপদিপ্পত্তিযং ‘লত্ৰাদীনমিৰ’ পরিযাযপ্পসঙ্গো ৰণ্ণিতো, তস্সাযুত্তত্তমুপদস্সেন্তো আহ ‘নচাপি’চ্চাদি, ভিন্নৰিসযত্তাতি দ্ৰিন্নং ৰিধীনং ভিন্নৰিসযত্তা. অভিন্নৰিসযত্তে হি পরিযাযকপ্পনা যুত্তিমতী, অতোচ লত্ৰাদীনমভিন্নৰিসযত্তম্পটিপাদযিতুমাহ- ‘লত্ৰাদযো হি’চ্চাদি, অনৰযৰেনেতি ধাতু মত্ততো ৰিধানেনাৰযৰব্যতিরেকসব্ভাৰতো সব্বধাতুপরিগ্গহেন, যত্থ যস্মিং ধাত্ৰত্থেকদেসে পৰত্তা সমানা পৰত্তা সন্তো লদ্ধাৰকাসা ¶ সিযুং তস্সেকদেসস্স পরিহারেনাপি পরিচ্চাগেনাপি ন ৰিধীযন্তেতি সম্বন্ধো, লত্ৰাদীন মেকক্খণে অসম্ভৰা একস্মিং কতে সতীতরৰচনান মানত্থক্যপ্পসঙ্গাচ পরিযাযেন ভৰন্তীতি যন্তং যুত্তন্তি সম্বন্ধো. ইহাতি ইমস্মিং যুগপদিপ্পত্তিযং, ইহ তথাভাৰস্স কারণমাহ-‘সাৰকা…পে… ৰচন’ন্তি, তত্থাতি যুগপদিপ্পত্তিযং. জাতিযম্পদত্থে ‘‘পুনপ্পসঙ্গৰিজাননা সিদ্ধং, ৰিপ্পটিসেধে যং বাধিতং তম্বাধিতমেৰা’’তীমাসমুভিন্নং পরিভাসনম্পৰত্তিং পটিপাদেন্তো আহ- ‘পরস্মিং চে’ত্যাদি, পরস্মিন্তি ইট্ঠে, পরিভাসনম্পন অযমত্থো ‘পুনপ্পসঙ্গৰিজাননাতি দ্ৰিন্নং সুত্তানমেকত্থপ্প সঙ্গসঙ্খাতে ৰিপ্পটিসেধে সতিপরমিট্ঠং পঠমং হোতি, হোন্তেন তেন যদীতরস্স নিমিত্তোপঘাতো ন কতো তদা তস্সাপি পুনপ্পসঙ্গো তস্স ৰিজাননা সিদ্ধন্তি, ৰিপ্পটিসেধে যথাৰুত্তে সতি পঠমং হোন্তেন যং সুত্তং বাধিতং তস্স পুনপ্পৰত্তিযা যদি নিমিত্তং নত্থি তং বাধিতমেৰে’তি. ব্যত্তিযম্পি ৰিধ্যত্থমেৰিদং ৰচনং, ন নিযমত্থন্তি দস্সেতুমাহ-‘ব্যত্তিয’মিচ্চাদি, এৰং মঞ্ঞতে ‘ব্যত্তিযং পটিলক্খিযংলক্খণপ্পৰত্তিযং দ্ৰিন্নং সাধারণং ঠানম্পতি যানি ৰচনানি ভিন্নানি তেসম্পি নিরৰকাসত্তেন তুল্যবলত্তা দ্ৰিন্নম্পটিপত্তিযেৰসিযা, নতু পরিযাযপ্পসঙ্গো’তি. ব্যত্তিযম্পি যথাৰুত্তানং পরিভাসানং পৰত্তি ৰুত্তৰিধিনেৰাতি দস্সেন্তো ‘পরিভাসানম্পি’চ্চাদিমাহ.
জাতিযম্পদত্থে ‘‘ৰত্তমানেতি অন্তি, সি থ, মি ম, তে অন্তে, সে ৰ্হে, এ ম্হে’’চ্চাদীনং লক্খণানমেকমেকত্থেপি ৰত্তমানেতি অন্তি, ৰত্তমানে সি থ ইচ্চাদীনং ৰাক্যেকদেসানং গচ্ছতিচ্চাদো গচ্ছ সিচ্চাদো চ লক্খিযে সকিম্পৰত্তিযা সব্বস্মিং সকে ৰিসযে পঠম মজ্ঝিমপুরিসেকৰচনজাতি পরিসমত্তাতি চরিতত্থত্তা তুম্হে গচ্ছথাতি এত্থ দ্ৰীহি দ্ৰিন্নং পুরিসান মেকক্খণে পৰত্তিযং ন কস্সচি, ব্যত্তিযম্পি পটিলক্খিযং লক্খণানি ভিজ্জন্তীতি সাধারণং ঠানং পতিভিন্নেহি লক্খণেহি দ্ৰিন্নম্পেকত্থে-কক্খণে পৰত্তিযং ন কস্সচি, তথা ৰুত্তনযেনেৰ তিণ্ণং পুরিসানমেকক্খণে পৰত্তিযন্তি সব্বথা অপ্পৰত্তিযং সম্পত্তাযং ৰচনমিদং, পরো হোতীতি মজ্ঝিমুত্তমং ভৰতীতি অধিপ্পাযেন ‘যথে’চ্চাদিনা ৰুত্তং ৰুত্তিগন্থম্পঞ্হমুখেনা হরিত্ৰা ¶ দস্সেতুং ‘ক্ৰপনা’তিআদিমাহ, নেদমুদাহরণমম্হং মনং ভোসেতি-যতো ৰিপ্পটিসেধৰিসযমেৰেদং ন হোতি, কুতো যতো ‘‘ৰত্তমানেতি অন্তি’’চ্চাদিপ্পভুতীনং ৰত্তমানেতি অন্তিচ্চাদীহি ৰাক্যেকদেসেহি নিদ্দিট্ঠানমেৰ পুব্বপরচ্ছক্কানং পুরিসৰচনৰিসেসৰিধাযকেন ‘‘পুব্বপরচ্ছক্কান মেকানেকেসু তুম্হাম্হ সেসেসু দ্ৰেদ্ৰে মজ্ঝিমুত্তমপঠমা’’ (৬-১৪) তীমিনা ৰাক্যাৰযৰেন তুম্হাম্হসেসেসু পযুজ্জমানেসু অপ্পযুজ্জমানেসু ৰা যথাক্কমং পুব্বচ্ছক্কানং পরচ্ছক্কানঞ্চ মজ্ঝিমুত্তমপঠমানং পচ্চেকং দ্ৰেদ্ৰে ৰচনানি যথাক্কমং ভৰন্তীতি ‘গচ্ছথ গচ্ছামা’তি এত্থ একক্খণে পৰত্তিযেৰ নত্থি, দ্ৰিন্নম্পন সাৰকাসান মেকক্খণে পৰত্তিযেৰ হি ৰিপ্পটিসেধোতি, তথাপি ৰুত্তনযেন ৰিপ্পটিসেধপ্পকপ্পনাপি সক্কা কাতুন্তীদমুদাহটং সিযাতি দট্ঠব্বং, ইমিস্সা পন পরিভাসায নিরাকুলপ্পৰত্তি ‘‘আদিস্সা’’ তীমিস্সা ৰুত্তনযেন ৰেদিতব্বা, কতাকতপ্পসঙ্গী যো ৰিধি, সো নিচ্চো, যোত্ৰকতেযেৰাযমনিচ্চোতি ৰুত্তনিচ্চানিচ্চেসু অন্তরঙ্গবহিরঙ্গেসু চাতুল্যবলত্তা নাস্স যোগস্স ব্যাপারো, তথাহি নিচ্চানিচ্চেসু নিচ্চমেৰ বলৰন্তি নিচ্চানিচ্চানমতুল্যবলতা, অন্তরঙ্গবহিরঙ্গপ্পকার(ম্পন) উপরি ‘‘লোপো’’তি (১-৩৯) সুত্তে পকাসিস্সাম.
২৩. সঙ্কেতো
ৰচনারম্ভস্স ফলমাহ-‘অনুবন্ধোতি যং ৰুত্তং’ত্যাদি, ৰুত্তিযং ‘‘যোনৰযৰভূতো সঙ্কেতো’’তি সামঞ্ঞেন ৰুত্তেপি ‘‘ভাসিস্সং মাগধং সদ্দলক্খণ’’ন্তি সদ্দলক্খণা ভিধানপ্পকরণতো সদ্দস্সানৰযৰভূতোতি ৰিঞ্ঞাযতেতি দস্সেতুমাহ-‘কস্স’ত্যাদিল্তুপ্পচ্চযে লকারো উদাহরণং, পকতিযাদি সমুদাযস্সাতিআদিৰাক্যস্স সাপ্পাযমত্থং ৰিৰরিতুং ‘এৰমঞ্ঞতে’চ্চাদি ৰুত্তং, কেচি সদ্দসত্থকারাতি পাণিনিং সন্ধাযাহ, ৰচনন্তি ‘‘তস্স লোপো’’তি (১-৩-৯) ৰচনং, পযোগাসমৰাযিতাতি কত্তাইচ্চাদিপ্পযোগে অসমৰাযিতা অপ্পযোগিতাতি অধিপ্পাযো, এৰম্পিস্স লোপো ৰসেযো… অনুপুব্বো বন্ধিৰিনাসত্থোতি আহু উচ্চারিতপধংসিত্তা ¶ অনুবন্ধ্যতে ৰিনস্সতেত্যনুবন্ধোতি ইমায সদ্দ ব্যুপ্পত্তিযাৰসেন.
২৪. ৰণ্ণ
‘অতেনা’তি (২-১০৮) এত্থ অতোতি রস্সব্যত্তিনিদ্দেসো ৰা সিযা রস্সজাতিনিদ্দেসো ৰা সকলনিস্সযব্যাপী অত্থজাতি নিদ্দেসোৰা, তত্থ রস্সব্যত্তিনিদ্দেসে সতি বুদ্ধসিদ্ধাদীসু যত্থকত্থচি অকারো গয্হতেতি নেট্ঠপ্পসিদ্ধি… কেসঞ্চি অসিজ্ঝনতো, রস্স জাতিনিদ্দেসে পন বুদ্ধসিদ্ধাদিসব্বাকারন্তানং লক্খণিকগৰাদ্যকা রন্তানঞ্চাকারো গয্হতীতি সব্বথা ইট্ঠপ্পসিদ্ধি, নাঞ্ঞো দীঘো ব্যত্তন্তরত্তাতি নানিট্ঠপ্পত্তি আকারতো নাস্সেনাভাৰা, তস্মা অতোতি রস্সজাতিনিদ্দেসে নিস্সিতে সব্বমিদমিট্ঠং নিপ্ফজ্জতীতি নাত্থজাতি নিস্সীযতে, ন রস্সব্যত্তিচ, ‘‘যুৰণ্ণানমে ওলুত্তা’’তি (১-২৯) আদীসু পন রস্সব্যত্তিযা রস্সজাতিযা ৰা নিদ্দেসে ‘তস্সেদং নোপেতি’চ্চাদীসু এওআদিকমিট্ঠং কত্থচি ভৰেয্য, ন সব্বত্থ, সব্বত্থ ৰা ভৰেয্য ‘ৰাতেরিতং সমোনা’তিআদীসু ব্যত্তন্ত রত্তা, তস্মা সব্বথা ইট্ঠপ্পসিদ্ধিযা ইত্তজাত্যাদি নিস্সীযতে, অথৰা ৰণ্ণুচ্চারণম্পতি কেসঞ্চি ৰণ্ণুপ্পত্তিট্ঠানানং উচ্চনীচতদুভয সংহারৰসেন ৰণ্ণৰিসেসুপ্পত্তি দস্সনতো তেসং ৰসেন রস্স ব্যত্তিনিদ্দেসে রস্সজাতিনিদ্দেসে ৰা ৰুত্তনযেন ইট্ঠানিট্ঠপ্পত্তিযং সব্বথা সব্বথা ইট্ঠপ্পসিদ্ধিযা ইত্তজাত্যাদি নিস্সীযতে, তত্থ ৰণ্ণ পরেন সৰণ্ণগ্গহণং নিযমিতুং ৰচনমিদমারদ্ধন্তি ‘সব্বত্থেৰা’তিআদিনা ৰচনারম্ভফলমাহ, সব্বত্থেৰাতি সব্বস্মিংযেৰ সুত্তপ্পদেসে. ননু সযঞ্চাতি ৰুত্তেপি পরিযত্তং, ন হ্যঞ্ঞং রূপা সযমত্থি, অঞ্ঞং ৰা (সয)তো রূপন্তি সিদ্ধেপ্যেৰং সতি অত্থেত্থ পরো কোচি ৰিসেসোতি ঞাপেতুং সঞ্চ রূপ’ন্তি ৰুত্তিকারো আহাতি সম্বন্ধো, রূপস্স ৰিসেসিতব্বত্তা ‘সঞ্চ রূপ’ন্তি ৰুত্তিযং নিদ্দিসীযমানত্তা চ রূপন্তি ৰিঞ্ঞাযতীতি ‘সঞ্চ গয্হতী’তি ৰুত্তং, সংরূপগ্গহণাযাপিসদ্দং করোতো-ধিপ্পাযো-যন্তি ৰত্তুমাহ-‘অঞ্ঞথে’চ্চাদি, অঞ্ঞথাতি অঞ্ঞেনপ্পকারেন সংরূপগ্গহণায অপিসদ্দাভাৰেতি অধিপ্পাযো, অঞ্ঞপদত্থেতি ¶ অঞ্ঞপদত্থ সমাসৰিসযে, গুণীভূতস্সাতি অপ্পধানভূতস্সাকারে কারাদিনো, সমাসেন ৰুত্তত্তা পধানতূ তত্তেপি গুণো ভৰতি অঞ্ঞপদত্থো-কারেকারাদি ৰিধায কত্তা, ৰিধীযমানো সৰণ্ণোৰ পধানং… ইদমত্থিতায তপ্পৰত্তিযাতি. ননু ৰুত্তিযমপিসদ্দস্সাত্থং ৰদতা সযঞ্চেতি ৰত্তব্বং, ‘‘তথা সযমত্তনী’’তি নিঘণ্ডুতো সযঞ্চ-ত্তাকারেকারাদিঞ্চ গয্হতীত্যমত্থো সম্ভাৰীযতীতি চোদনম্পনসি নিধায ‘সঞ্চ রূপ’ন্তি ৰদন্তো সাধিপ্পাযারুল়্হং কিঞ্চি অত্থৰিসেসং পকাসেতুং তথেৰাহাতি দস্সেতুং ৰুত্তং-‘সযঞ্চে’ত্যাদি, ‘‘ধনঞ্ঞাতীসু সংসদ্দো, তথাত্তত্তনিযেসুপী’’তি নিঘণ্ডুৰচনতো ‘স’ন্তি অত্তাপি গয্হতি, কো সো সদ্দরূপং সাধারণং, ‘স’ন্তি অত্তনিযম্পি, কিন্তং সদ্দান মসাধারণং সদ্দরূপং, তথা সতি অত্তনিযং রূপং নামাত্তসঙ্খাতসদ্দসম্বন্ধীতি আহ-‘সংরূপং সদ্দানমসাধারণং রূপ’ন্তি, এতঞ্চ ইদন্তীমিনা সম্বন্ধিতব্বং, অসাধারণন্তি অসাধারণং সদ্দরূপং, সতি সম্ভৰে ব্যভিচারে চ ৰিসেসনস্স সাত্থকতায অসাধারণন্তি রূপং ৰিসেসতা সাধারণস্সাপি সম্ভৰো ৰুত্তোযেৰ নামাতি আহ-‘দুৰিধং হি’চ্চাদি, কিন্তং সাধারণমসাধারণঞ্চরূপন্তি সামঞ্ঞেন রূপং নিদ্দিসিতুমাহ-‘তত্থা’তিআদি, তত্থাতি নিদ্ধারণে সত্তমী, সদ্দানন্তি সাত্থকনিরত্থকানং যেসংকেসঞ্চি সদ্দানং, তংতং সদ্দত্তাদীহি তেসংতেসং বুদ্ধ অইআদীনং সদ্দানং সদ্দত্তাদি, উভযত্থ আদিসদ্দেন অত্থো সঙ্গহিতো, তেন সাধারণং সদ্দরূপমত্থরূপং তথা-সাধারণন্তি চতুব্বিধং সংরূপন্তি দস্সেতি, চতূসুপি চেতেস্ৰসাধারণস্স সদ্দরূপস্সেৰোপানং দস্সেতুমাহ-‘তত্থা’তিআদি, সাধারণরূপব্যুদাসেনাতি সাধারণরূপস্স পরিচ্চাগেন, উপাদিযন্তো রূপমেৰ সদ্দস্সসং, নাত্থোতি চ দস্সেতীতি সম্বন্ধো, চ সদ্দো পনেত্থ ‘ইদং দস্সেতী’তি হেট্ঠা ৰুত্তং সমুচ্চিনোতি, অসাধারণস্সেৰোপাদিযনে কারণমাহ-‘তন্ত’মিচ্চাদি, ইতরন্তি যে সংকেসঞ্চি সদ্দানং সদ্দত্তাদি, পরস্সাপীতি অঞ্ঞস্স যস্সকস্সচি সদ্দস্সাপি, ইতি ইদং, পতিতং পসিদ্ধং, এত্থ পন ইতিসদ্দো হেতুম্হি, যস্মা ইদং যথাৰুত্তং পসিদ্ধং তস্মা পুব্বাচরিযপরম্পরাযাগতো পদেসতো ¶ উপাদিযন্তোতি পকতং, সংসদ্দৰিসেসনসামত্থিযেন অসাধারণরূপোপাদিযনেপি অসাধারণং সদ্দরূপমেৰোপাদীযতি নাসাধারণমত্থরূপং… ইমিনা ৰক্খমানকারণতা [তায (পোত্থকে)] ৰসেনাতি আহ-‘সদ্দস্সে’চ্চাদি, আসন্নং…সদ্দতো সদ্দভাৰসা নঞ্ঞত্তা, ৰিপরিযযতোতি ৰিপরিযাসেন অনাসন্ন ভাৰেনাতি অত্থো, চক্খুৰিসযোপি হি অত্থো কথং সোতৰিসযসদ্দস্স ন আসন্নো সংরূপম্ভৰিতুমরহতীতি, কারণন্তরমাহ-‘অহেয্যত্তাচা’তিআদি, অহেয্যত্তাতি অপরিচ্চজনীযত্তা, ইদম্পি নিচ্চসম্বন্ধিত্তে কারণৰচনং, তং সদ্দরূপং, নিচ্চসম্বন্ধীতি নিরন্তরসংযোগী, ৰিপরিযযতোতি হেয্যত্তা, তথাহিচ্চাদিনা অত্থস্স হেয্যত্তং বোধেতি, অপরং কারণমাহ-‘অসাধারণঞ্চ রূপং’ত্যাদিনা, সাধারণো পরিযায সদ্দানং, পচ্চেতব্বত্তাতি ৰিঞ্ঞাতব্বত্তা, ইদানি কারণত্তযং সমোধানেত্ৰা ইমেহি কারণেহি রূপমেৰ সদ্দস্স সংনাম, নাত্থোতি নিযমেত্ৰা দস্সেতুং ‘তদেৰ’ন্তিআদি আরদ্ধং, তদেৰন্তি যস্মা এৰং, তং তস্মাতি অত্থো, সরূপপ্পধানেতি ‘‘গোস্সা ৰঙ’’ (১-৩২) ত্যাদো গোস্সাত্যাদিকে সরূপপ্পধানে.
২৫. ন্তু
ন্তুসুতিযা জন্ত্ৰাদীনম্পি ‘‘ন্তন্তূনংন্তো যোম্হি পঠমে’’ (২-২১৫) ত্যাদিনা গহণপ্পসঙ্গে জাতিযমভিপ্পসঙ্গবাধনত্থং ব্যত্তিযং ৰন্ত্ৰাদি সম্বন্ধীনমুপাদানত্তমিদমারদ্ধং ‘‘ৰন্ত্ৰৰণ্ণা’’ (৪-৭৯) ‘‘তমেত্থস্সত্তীতি মন্তু’’ (৪-৭৮) ‘‘কত্তরি ভূতে ক্তৰন্তু ক্তাৰী’’ (৫-৫৫) তি ৰিহিতা ৰন্ত্ৰাদযো নাম.
ইতি মোগ্গল্লানপঞ্চিকাটীকাযং সারত্থৰিলাসিনিযং
পরিভাসাধিকারো সমত্তো.
সরলোপাদি ৰণ্ণনা
২৬. সরো
আধারৰিসেসাপস্সযনন্তি ওপসিলেসিকাধারৰিসেসস্স নিস্সযনং, ওপসিলেসিকাধারং ৰিনা আধারন্তরে গহিতে সতি ৰচনন্তরং ¶ সুত্তন্তরং ৰিনা ব্যৰহিতনিৰত্তি কাতুং ন চ সক্কাতি সম্বন্ধো, কেচীতি বুদ্ধপ্পিযাচরিযাদযো দস্সেতি, তে হি যদি ৰণ্ণেন কালেন ৰা ব্যৰধানেপি সন্ধি ভৰেয্য তদা সরেতি নিমিত্তস্সো পাদানং নিরত্থকং ভৰেয্যাতি সরেতি নিমিত্তোপাদানসামত্থিযেনানেন ৰণ্ণাদিব্যৰধানে নো সন্ধীতি মঞ্ঞমানা ‘নিমিত্তো’চ্চাদিকং ৰাক্যমাহু, তদযুত্তন্তি তেহি’নিমিত্তো’চ্চাদিনা যং ৰুত্তং, তং অযুত্তন্তি অত্থো, অযুত্তত্তে কারণং ব্যভিচারসব্ভাৰেন সামত্থিযাভাৰোযেৰাতি ব্যভিচারন্দস্সেত্ৰা সামত্থিযাভাৰন্দস্সেতুমাহ-‘অৰসানে,চ্চাদি, কারিযাভাৰেপীতি এত্থ ন কেৰলং ‘ইদমেৰ সচ্চং, সুমনা ভৰন্তু অথোপি’ত্যাদো ৰণ্ণকালব্যৰধানেযেৰ, অথ খো ‘এতে ন সচ্চেন সুৰত্থি হোতূ’ত্যাদো অৰসানে ‘পমাদো মচ্চুনো পদং’ ত্যাদো অন্ত বিন্দু সঙ্খাতনিমিত্তন্তরে ৰা কারিযাভাৰেপি নিমিত্তো পাদানস্স সাত্থকতোতি অপিসদ্দস্সত্থো, সাত্থকতোতি ভাৰপ্পচ্চযলোপেন ভাৰপ্পধানৰসেন ৰা ৰুত্তং, সাত্থকত্ততোতি ৰুত্তং হোতি, অঞ্ঞথা নিমিত্তোপাদানমেৰ সাত্থকং নামাতি ‘নিমিত্তো পাদানস্স সাত্থকতো’তি ন যুজ্জতি, অযমেত্থাধিপ্পাযো ‘অৰসানে নিমিন্তরে ৰা কারিযাভাৰেন ব্যভিচারসব্ভাৰা অঞ্ঞথানুপপত্তিলক্খণং সামত্থিযং নত্থি, নিমিত্তন্তুব্যৰধানেপি চত্থি, যথা’দারুনিমিত্তং ৰনোপসঙ্কমন’ন্তি তস্মা ৰণ্ণকালব্যৰধানেপি সরেতি নিমিত্তে সতি লোপকারিযং পপ্পোতে ৰা’তি. লুপ্পতীতি ‘তত্রিমে’চ্চাদিনা কথনকালে ন দিস্সতীতি অত্থো, অদস্সনমত্তমেৰ হি লোপো, অঞ্ঞথা ‘তত্রা’দিসদ্দরূপাভাৰপ্পত্তিযা অত্থপ্পতীতি কারিত্তমেসং ন সিযাতি, পঠমায নিদ্দিট্ঠো… ৰুত্তত্তা কম্মস্স, সরস্সাতি ৰদেয্য… ভাৰে খাদিপ্পচ্চযেন অৰুত্তকম্মত্তা, ইহাতি ইমিনা সত্থন্তরে ভাৰসাধনৰসেন গহণং ৰিভাৰেতি, গন্থ লাঘৰো… সরস্স লোপোতি ৰা লোপং পপ্পোতীতি ৰা অৰত্তব্বত্তা, সরোতি পঠমায নিদ্দিট্ঠত্তা সরো লোপো নাম হোতীতি সঙ্কাপি সিযাতি আহ-‘ন চে’চ্চাদি, ইহাতি ইমস্মিং সুত্তে, হোন্তিচ্চাদোপি পুব্বসরলোপে হন্তিচ্চাদিকম্পি সিযাত্যাসঙ্কিযাহ-‘সোচে’চ্চাদি, উস্সগ্গতো আগতো সম্ভূতো তস্স ৰা অযংতি ওস্সগ্গিকো পুব্বলোপো ¶ , তস্স ভাৰো ওস্সগ্গিকত্তং, ওস্সগ্গিকত্তা পুব্বলোপস্স কারিযন্তরেহি পরলোপাদীহি অপৰাদৰিধীহি আবাধিতো এৰ, সো চ পুব্বলোপো হোতীতি সম্বন্ধো, ‘‘পরো ক্ৰচী’’তি (৯১-২৭) ক্ৰচিগ্গহণেন পুব্বপরলোপানং তুল্যবলত্তাভাৰা যথা গমপ্পত্তিতো পরলোপস্সাপৰাদরূপত্তং, অজ্ঝাসিতেতি পৰিট্ঠে, ন হোতি… পরলোপাপৰাদেন বাধিতত্তা, তেহীতি পরলোপাদীহি, সব্বথা মুত্তৰিসযো সদ্ধিন্দ্রিযন্তি, ৰিকপ্পেন মুত্তৰিসযো লতে ৰাতি.
২৭. পরো
ইতিসদ্দো ইদমত্থে, ক্ৰচি লোপনীযো হোতীতি ইদং ৰচনং দীপেতীতি সম্বন্ধো, কিন্তি আহ-‘পযোগানুসারিত’ন্তি, কস্সাতি আহ-‘কারিযস্স পরলোপস্সা’তি, কেন হেতুনাতি আহ ‘ক্ৰচিগ্গহণেনা’তি, কত্থাতি আহ-‘ইহ ইমস্মিং সুত্তে’তি, তেনাতি তেন পযোগানুসারিতাদীপনেন, যথাপযোগন্তি আগমপযোগানতিক্কমেন, নিচ্চং পক্খেৰা পরলোপো সিযাতি হোন্তিচ্চাদো নিচ্চং, লতাৰাতিআদীসু পক্খে ৰা পরলোপো ভৰেয্য, এৰং মঞ্ঞতে ‘‘কস্মিন্তি অত্থে ক্ৰাতি নিপ্ফন্নেনানিযমৰুত্তিনা অনিযমত্থস্সেৰ ৰিসেসকতো ৰচনে সব্বত্থেৰানিযতত্থৰুত্তিত্তা ক্ৰচিসদ্দো-যং যথাগমং নিচ্চমনিচ্চমসন্তঞ্চ ৰিধিং দীপেতি, তত্থ হোন্তিচ্চাদিকো নিচ্চ পক্খো পরলোপস্সেৰ ৰিসযো, লতাৰাতিআদিকো অনিচ্চপক্খো উভযসাধারণত্তা পুব্বলোপস্সাপি ৰিসযোতি ইমিনা নিচ্চং পক্খে ৰা পরলোপো হোতি, অসন্তপক্খো পন সদ্ধিন্দ্রিযন্তিআদিকো পুব্বলোপস্সেৰ ৰিসযো সব্বথানেন পরিচ্চত্তত্তা’’তি, তীসুপি চেতেসু পন পক্খেসু নিচ্চানিচ্চপক্খেসু যেৰস্সাপৰাদরূপতা… পুব্বলোপস্স সব্বথা হোন্তিচ্চাদো নিৰারকত্তা ৰা ৰিধাযকত্তা ৰা পরলোপস্স, ন ত্ৰসন্তপক্খে… পুব্বলোপস্সেৰ সব্বথানেন দিন্না ৰসরত্তা, লোকগ্গোতিআদি তু ক্ৰচিসদ্দস্স পযোগানুসারিতা দীপকত্তা নিচ্চে অসন্তেৰাপি ৰিধিম্হি দীপিতে পরলোপেন ৰা নিপ্ফজ্জতীতি নেট্ঠব্যাঘাতো, এৰং তাৰ ক্ৰচিগ্গহণে সব্বথানিট্ঠপরিহারেন ইট্ঠপ্পসিদ্ধি ¶ সিযা, তদভাৰেকথন্তি তদভাৰে ৰিরোধমাহ-‘অঞ্ঞতে’চ্চাদি, পরিযাযেন ভৰন্তীতি ক্ৰচিগ্গহণাভাৰে ‘পরো’তি সুত্তং সিযা তথা সতি সুত্তদ্ৰযমেকৰিসযং তুল্যবলঞ্চ সিযা, তত্থ ৰিপ্পটিসেধাভাৰা পমাণভূতানমাচরিয (ৰচনা)নং নিরত্থকতা মা ভৰীতি ৰারেন ভৰন্তীতি অত্থো, ইতীতি ইমিনা পরিযাযভৰনকারণেন, পক্খেযেৰ সিযাতি লতাৰাতিআদীসু পুব্বলোপে পরিযাযপ্পৰত্তে পরিযাযেন পরলোপস্সাপ্পৰত্তিতো লতাৰাতি পক্খেযেৰ পরলোপো ভৰেয্য, হোন্তিচ্চাদো নিচ্চং ন সিযাতি সম্বন্ধো, তঞ্চাতি তং পরিযাযভৰনঞ্চ, খো ৰাক্যালঙ্কারে, পটিপদন্তি পদম্প দম্পতি হোতি, নেকদেসপরিহারেনাপি, তেনাহ ‘ন কত্থচী’তি, ইমিনা ইদং দীপেতি ‘‘সব্বত্থ ৰিকপ্পপ্পসত্তিযা হন্তি, সদ্ধন্দ্রিযংত্যাদিকং ‘‘ন দ্ৰেৰা’’তি (১-২৮) সুত্তেপি হন্তিচ্চাদিকঞ্চানিট্ঠরূপম্পি সম্পজ্জতী’’তি. নচেৰমিট্ঠন্তি এৰমিদং যথাৰুত্তং ৰিকপ্পৰিধানং সদ্দলক্খণঞ্ঞূহি নেৰাভিমতন্তি অত্থো, তমেৰ সাধেতি ‘পরলোপো হি’চ্চাদিনা, অথা নিচ্চপক্খে ৰা পরলোপে কতে-নেন পরিচ্চত্তট্ঠানে উস্সগ্গপ্পৰত্তিযা লতাৰ লতেৰাতি রূপদ্ৰযং সম্পজ্জতি তস্মা পযোগানুসারিতাদীপকেন ক্ৰচিসদ্দেনেৰ হোন্তি সদ্ধিন্দ্রিযং লতাৰ লতেৰাতি পযোগ সম্ভৰোপি, তথাপি অনিচ্চপক্খে লতাইৰাতি ততিযরূপপ্পসিদ্ধিযা পরিযাযেন ভৰিতব্বন্তি পরিকপ্পেতি ‘ননু চেত্যাদিনা, অথ ‘‘পরো ক্ৰচী’তি ক্ৰচিগ্গহণে সতি অপ(ৰাদরূপ)ত্তা কথম্পরিযাযপ্পৰত্তীতি মনসি নিধাযানিচ্চপক্খে পরিযাযপ্পৰত্তিদীপনত্থং ‘‘ন দ্ৰেৰা’’তি সুত্তিতন্তি অপৰাদে রূপত্তযেপি পরিযাযপ্পৰত্তিযং দোসাভাৰমাহ-‘নাযং দোসো’চ্চাদি, তথাহিচ্চাদিনা ‘‘ন দ্ৰেৰা’’তি সুত্তেনেৰ পরিযাযস্সাপি দীপিতত্তং সাধেতি, সা চ একত্থপ্পৰত্তি পরিযাযং ৰিনা ন সম্ভৰতি… একক্খণে পৰত্যসব্ভাৰাতি অধিপ্পাযো, ননু চ ক্ৰচাভাৰে পরিযাযপ্পৰত্তিযং যথাৰুত্ত দোসস্সেৰাপ্পসঙ্গতো মা হোতু পরিযাযো, ভিন্নৰিসযে পন পুব্বপরলোপপ্পৰত্তিযা ‘‘ন দ্ৰেৰা’তি নিসেধে লতেৰ লতাৰ লতাইৰাতি রূপত্তযং নিপ্ফজ্জতীতি চোদনং মনসি নিধাযাহ-‘নচে’চ্চাদি, তত্থ দোসমাহ-‘তথা চ সতি’চ্চাদিনা, কত্থচি দেমিচ্চাদো নিচ্চং পুব্বলোপস্সেৰ, কত্থচি হোন্তিচ্চাদো নিচ্চং পরলোপস্সেৰ ¶ , ৰিকপ্পেন ৰা কত্থচি যথোদকং যথাউদকং ত্যাদো পুব্বলোপস্সেৰ কত্থচি ইতিপি ইচ্চপিচ্চাদো পরলোপস্সেৰ কত্থচি লতেৰ লতাৰ লতাইৰাচ্চাদো পরিযাযেনুভযলোপস্সেৰ দস্সনতোতি সম্বন্ধো, এত্থচ ইতিপীতি ৰৰত্থিতৰিভাসত্ত দীপনেন ক্ৰচিসদ্দেন পরলোপে কতে-ঞ্ঞত্র পুব্ব লোপে সম্পত্তে ‘‘ন দ্ৰেৰা’’তি এত্থানুৰত্তমান ক্ৰচানুভাৰেন নিচ্চং নিসেধে ইচ্চপিচ্চেৰ ভৰতি. সম্বজ্ঝতি তেসু তেসু সুত্তেসু. পরিচ্ছেদোতি কম্মত্থৰসেন আধারৰসেন ৰাতি আহ-‘পরিচ্ছিজ্জতি’চ্চাদি.
২৮. নদ্ৰে
তত্থচাতি চসদ্দেন ভৰিতব্বং, তথা চ সতি অঞ্ঞোঞ্ঞানজ্ঝাসি তং যথোদকং যথাউদকংত্যাদি ইতিপি ইচ্চপিচ্চাদিচ সঙ্গহিতং ভৰতীতি, পুব্বলোপে পরলোপে চ পরিযাযেন সম্পত্তে দ্ৰিন্নম্পি পক্খে অভাৰে সতি কথমিদং যুজ্জতীতি চোদেতি‘যজ্জেৰ’মিচ্চাদিনা, যজ্জেৰন্তি হি অযং নিপাতসমুদাযো অনিট্ঠাপাদনারম্ভ ৰত্ততে, এৰঞ্চে গয্হতীতি অত্থো, তদেতি অত্থতো ৰিঞ্ঞাযতি, নিচ্চং সন্ধিকারিযাভাৰে কারণমাহ-‘উপসিলেসা ভাৰতো’তি, তদেৰ সমত্থেতি ঈদিসেসু হি’চ্চাদিনা, ৰত্তুমিট্ঠত্তাতি ইমিনা সন্নিকংসো ৰণ্ণান মদ্ধমত্তকালব্যৰধানা পচ্চাসত্তি, সন্নিকংসস্সেতস্স ৰচনিচ্ছাযং সতিযেৰ সন্ধিকারিযং হোতীতি দীপেতি, উপসিলেসাভাৰো ৰাতি উপসিলেসাভাৰো এৰ ভৰতি, নাঞ্ঞথাতি অধিপ্পাযো, তদভাৰেচাতি তস্স উপসিলেসস্স অভাৰে চ, সন্ধিকারিযাভাৰে কারণমাহ-‘কালন্তরেন ব্যৰধানা’তি, কালন্তরেনাতি উভযত্থ ঠিতৰণ্ণান মুচ্চারণকালতো অঞ্ঞেন মজ্ঝপ্পতিতকালেন, সন্ধি হোতেৰ… সন্নিকংসৰচনিচ্ছাৰসেন উপসিলেসভাৰতো, বুদ্ধ ৰীর অত্থুরাজপুত্তং অজরামরোতি ছেদো, যদিপি সব্বম্পেতং যজ্জেৰংত্যাদিনা ৰুত্তং ক্ৰচি সদ্দপ্পভাৰেনেৰ সিজ্ঝতি, তথাপি পকারো-যম্পি সত্থে যোজেতব্বো ৰাতি দস্সেতুং ৰুত্তো.
২৯. যুৰ
ননু ¶ সুত্তে ‘লুত্তা’তি পঞ্চমী নিদ্দেসা ‘পরেস’ন্তি হোতু, ‘যথাক্কমং’তি তু ৰচনাভাৰে কথং যথাক্কমন্তীদং ৰুত্তন্তি আহ-‘সমে’চ্চাতি, সমা সঙ্খ্যা গণনা যেসু তে সমসঙ্খ্যা-উদ্দেসিনো অনুদেসিনো চ, উদ্দিসনং পঠমং নিদ্দিসনং উদ্দেসো, অনুদিসনং পচ্ছা কথনং অনুদেসো, উদ্দেসো অনুদেসো এসমত্থীতি উদ্দেসিনো অনুদেসিনো, তেসং সমসঙ্খ্যানমুদ্দেসীনং অনুদেসীনঞ্চ, ইৰণ্ণুৰণ্ণাহি উদ্দেসিনো দ্ৰে, এ ওকারা অনুদেসিনো চ দ্ৰেতি উদ্দেসীনমনুদেসীনঞ্চ ঠান্যাদেসানং সমসঙ্খ্যা সিযা, সতিযঞ্চ তস্সং যথাক্কম মাদসা ৰিধীযন্তে, লোকতো সিদ্ধিমুপদস্সেতি ‘তথাহি’চ্চাদিনা. অৰ…পে… এ ওতি পরেসং মতং, ৰিপ্পটিপত্তীতি ৰিরুদ্ধা পটিপত্তি পটিজাননং, পরে ‘‘সতিপি হেট্ঠা ৰাগ্গহণে‘ক্ৰচাসৰণ্ণং লুত্তে’তি সুত্তে ক্ৰচিগ্গহণকরণতো অৰণ্ণে এৰ লুত্তে অসৰণ্ণো ৰিধি হোতি, ততো ইধ ন হোতি দিট্ঠুপাদান’’ন্তি ৰদন্তি, ক্ৰচীতি অধিকারো ইধ ন হোতি মহুস্সৰো মাতূপট্ঠানন্তি, পতিসদ্দো আধারত্থো, তেন সমানাধিকরণো উরসদ্দোপীতি উরস্মিন্তি নিচ্চ সমাসত্তা অসকপদেন ৰিগ্গহে কতে ‘‘অসঙ্খ্যং ৰিভত্তি’’চ্চাদিনা (৩-২) সুত্তেন অসঙ্খ্যসমাসোতি দস্সেতুমাহ-‘ৰিভত্যত্থেসঙ্খ্যসমাসো’তি, এত্থ পন যুৰণ্ণানন্তি সংসামি সমীপসমূহ ৰিকারাৰযৰাদীসু ঠান্যাদেসসম্বন্ধে ছট্ঠী, তস্মা ইৰণ্ণুৰণ্ণানং ঠানে এ ওআদেসা হোন্তীতি অত্থো, ঠানম্পন তিধা অপকংসো নিৰত্তি পসঙ্গো চেতি, তত্থ গুন্নং ঠানে অস্সা সম্বন্ধীযন্তু [বজ্ঝন্তু (জিনিন্দবুদ্ধি)] তি অপকংসো ঠানসদ্দস্সত্থো, ‘‘সেম্হস্স ঠানে কটুকমোসধং দাতব্ব’’ন্তি নিৰত্তি ‘‘দব্ভানং ঠানে সরেহি অত্থরিতব্ব’’ন্তি পসঙ্গো, তেসু ইধ পঠমদুতিযা ন যুজ্জন্তি… নিচ্চত্তা সদ্দত্থসম্বন্ধস্স অপনযনৰিনাসা ন যুজ্জন্তীতি, ততিযো তু (যুজ্জতি)… সুত্তে অত্থাভিধানায ইৰণ্ণুৰণ্ণানং পৰত্তিপ্পসঙ্গে তদত্থাভিধানাযেৰ এওআদেসা ভৰন্তীতি.
৩০. যৰা
‘‘সত্তমিযং ¶ পুব্বস্সে’’তি (১-১৪) পুব্বস্স কারিযৰিধানতো সত্তমী নিদ্দিট্ঠস্স পরতা ৰিঞ্ঞাযতীতি ৰুত্তিযং ‘পরে’তি ৰুত্তং, এৰমুপরিপি, পরেহি ইচ্চস্স অজ্ঝিণমুত্তো’তি সাধেতুং ‘‘সব্বোচন্তি’’ ‘‘অজ্ঝো অধী’’তি চ সুত্তিতং, তেসমিধ পচ্চক্খাতভাৰদস্সনত্থমাহ-‘ইদ’মিচ্চাদি, অব্ভক্খানন্তি [অব্ভুগ্গভো] ইমিনাৰ সিদ্ধন্তি ‘‘অব্ভো অভী’’তি চ ন ৰত্তব্বং, ইতি+অস্স ইতি ঠিতে পরলোপোতি দস্সনত্থং ‘ইতি অস্স পরলোপো’তি আহ, অন্ৰগমাতিআদীসু নিচ্চং.
৩১. এও
পুত্তা মে+অত্থি, অসন্তো+এত্থাতি পদচ্ছেদো.
৩২. গোস্স
অন্তাদেসত্থোতি ‘‘ছট্ঠিযন্তস্সা’’তি (১-১৭) বাধকস্স ‘‘টানুবন্ধানেকৰণ্ণা সব্বস্সা’’তি (১-১৯) বাধকেন ‘‘ৰানুবন্ধো’’তি (১-১৮) সুত্তেন অন্তাদেসত্থো, তেনেৰ ৰুত্তং-‘বাধকবাধনত্থোযমারম্ভো’তি, অৰৰাদেসে পুব্বসরলোপে দীঘেচ গৰাস্সং, গৰচ্ছন্তি নিচ্চং. ইদং কথং সিজ্ঝতীতি সম্বন্ধো, ইদন্তি যথরিৰেচ্চাদিকং, কিং ৰিনা সিজ্ঝতীতি আহ-‘এৰাদিস্সা’তিআদি, এৰস্স আদিএকারো এৰাদি, তস্স, রিআদেসমন্তরেনাতি সম্বন্ধো, চসদ্দো অট্ঠানপ্পযুত্তো, রস্সৰিধানঞ্চাতি যোজনীযো, কতেপি তস্মিন্তি তস্মিং সুত্তে ৰিহিতে চ, ন সিজ্ঝতীতি এৰাদিস্স রিআদেসো ন কতোতি কত্ৰা ৰুত্তং, ভুসং+এৰাতি (পন) ঠিতে মহাৰুত্তিনা এৰাদিস্স ইআদেসে রূপসিদ্ধি হোতেৰ, ইধ পন পকারন্তরেন ‘ভুসামিৰে’তি সাধেতুমাহ ‘তম্পি’চ্চাদি.
৩৩. ব্যঞ্জ
রস্সদীঘানন্তি সুত্তে অৰুত্তে কথং রস্সদীঘানন্তি লভতি উদ্দেসিনোতি আহ-‘দীঘস্সা’তিআদি, দীঘস্সাতি রস্সস্সাতি চ ঠানসম্বন্ধে ছট্ঠী, পচ্চাসত্যাতি ঠানসো পচ্চাসত্যা, ইদঞ্চ নিস্সয ৰসেন ¶ ৰুত্তং, নিস্সযকরণমেকো সত্থাগতো ঞাযোতি, ইধ নিচ্চং-ৰীতিনামেতি থুল্লচ্চযং, ইধ ন হোতি-জনো সাযং.
৩৪. সর
ঠানসম্বন্ধেতি ঠিতি ঠানং পসঙ্গো, সম্বন্ধনং-সম্বন্ধো, ঠান্যাদেসভাৰলক্খণো ঠানেযোগনিমিত্তভূতো সম্বন্ধো ঠানসম্বন্ধো তস্মিং, দ্ৰে রূপানি হোন্তীতি ইমিনা ন সরূপপ্পধানোতি দস্সিতং হোতীতি সম্বন্ধো, হেতুমাহ-‘বহুৰচননিদ্দেসা’তি, দ্ৰে রূপানিহোন্তীত্যাদি ৰচনমিদং [পদমিদং (পোত্থকে)] দস্সেতি ‘‘সরূপপ্পধানেপি দ্ৰিসদ্দে দ্ৰিসদ্দসামঞ্ঞেন সঙ্খ্যাদ্ৰিসদ্দানুসিট্ঠং নপ্পযুজ্জতে, তস্স (পন) সঙ্খ্যেয্যৰচনসঙ্খ্যাভাৰা একৰচনমেৰ ( ) [(পন) (পোত্থকে)] হোতী’’তি, ইমিনা চ-ত্থপ্পধানো-যং নিদ্দেসো ন সরূপপ্পধানোতি দস্সেতি, অধিপতিপচ্চযো অধিপতিপ্পচ্চযোতি অনিচ্চং, ইধ ন হোতি ইধ মোদতীতি, তং খণন্তি এত্থ একঙ্গৰিকলং পচ্চুদাহরণন্তি সরম্হা পরত্তাভাৰা ন দ্ৰিত্তং.
৩৫. চতু
তব্বগ্গে ততিযপঠমাতি কস্মা ৰুত্তং চতুত্থ (দুতিয) সদ্দেহি ৰগ্গক্খরেস্ৰেৰ গয্হমানেসু তথা নিদ্দেসো যুত্তো, ন হি চতুন্নম্পূরণো চতুত্থো দ্ৰিন্নম্পূরণো দুতিযোতি অক্খরাযেৰ ৰুচ্চন্তীতি আসঙ্কিয ‘ৰিনাপী’তিআদিমাহ, অক্খরে অক্খরৰিসযে চতুত্থাদি ৰোহারো করীযমানো ৰগ্গগ্গহণং ৰিনাপি ৰগ্গক্খরেযেৰ রুল়্হো পসিদ্ধোতি সম্বন্ধো, হেতুম্হি ইতিসদ্দো, যতো এৰং, তস্মা কারণা ‘তব্বগ্গে ততিযপঠমা’তি ৰুত্তন্তি অধিপ্পাযো, তব্বগ্গেতি চতুত্থদুতিযা যস্মিং, তস্মিংযেৰ ৰগ্গেতি অত্থো, পচ্চাসত্তীতি পতি আপুব্বা ‘সদ-ৰিসরণগত্যৰসাদনেসু’ইচ্চস্মা ইত্থিযং ভাৰেত্তিম্হি নিপ্ফজ্জতীতি দস্সেতুমাহ-‘পচ্চাসীদন’মিচ্চাদি, যথাযোগ্গন্তি চতুত্থক্খরে চতুত্থস্স ততিযো দুতিযক্খরে দুতিযস্স পঠমোতি এৰং যোগ্গমনতিক্কম্ম, ধস্স দভাৰোতি ইমিনাৰ পুব্বস্স ধস্স দত্তমুপলক্খেতি, তথা যসত্থেরোতি. থেরোতি এত্থ একারো ৰগ্গক্খরো ¶ ন হোতীতি তস্মিং তৰগ্গদুতিযক্খরস্স তস্স তো পঠমো ন হোতি. পন্থোতি এত্থ তৰগ্গ দুতিযক্খরেন থকারেন তব্বগ্গভূতে নকারে সতীপি ন সো তব্বগ্গদুতিযক্খরোতি ন তস্স পঠমো তো, এত্থ নিগ্ঘোসো নিঘোসোতিআদি অনিচ্চং, দড্ঢো নিট্ঠানন্তি নিচ্চং.
৩৬. ৰিতিস্স
ইতিসদ্দো-নুকরণং. নিপাতস্স পকতিৰিযা-নুকরণং ভৰতি, অনুকরণঞ্চ দ্ৰিধা অসাধুসদ্দরূপং সাধুসদ্দরূপন্তি, তেসু ভারৰাহকো কোচি তেন পীল়িতো ‘অহো ভারো’তি ৰত্তব্বে সত্তিৰেকল্লা ‘অহো বাল’ ইচ্চাহ, তংসমীপৰত্তী ‘কিমযমাহে’তি কেনচি পুট্ঠো সমানো ‘অহো বাল ইচ্চযমাহে’তি ৰদতি, ইধমসাধুসদ্দরূপং, ইতীতি পন সাধুসদ্দরূপং, তস্মা ততো-নুকারিযেনাত্থেন সাত্থকত্তা ঠানসম্বন্ধে ছট্ঠী.
৩৭. এও
ননু ‘‘ৰিতিস্সেৰে ৰা’’তি (১-৩৬) ৰোত্যনুৰত্তিয অৰণ্ণে এওনং ৰো হোতীতি চ সক্কা ৰিঞ্ঞাতুং, তথা সতি ‘অৰণ্ণে ক্ৰচি ৰো হোতী’’তি ৰত্তব্বং ‘অহোতি ৰা’তি কস্মা ৰুত্তন্তি চোদনমাসঙ্কিযাহ-‘ওকারস্সপি’চ্চাদি, ঠানিভাৰেন নিদ্দিট্ঠত্তাতি ‘‘এওন’’ন্তি (১-৩১) ৰকারাদেসস্স ৰিজ্জমানত্তা ৰকারাদেসম্পতি পুন ওকারো ঠানিভাৰেন নিদ্দিসিতব্বো ন সিযাতি অধিপ্পাযেনাহ, ন নিমিত্তন্তি এওনং ৰকারাদেসত্থং অৰণ্ণো কারণং ন হোতীতি অত্থো, অঞ্ঞথাতি অৰণ্ণস্স নিমিত্তত্তে, ওকারং ন পঠেয্যাতি সম্বন্ধো, মকারাগমে’যাচ কমাগতে অগ্গমক্খাযতী’তি, স্ৰে ভৰন্তি ৰিগ্গয্হ তনপ্পচ্চযে তদ্ধিতৰুত্তিযং ৰিভত্তিযা ‘‘একত্থতাযং’’তি (২-১১৯) লোপে অকারাদেসে দীঘেচ স্যাদিম্হি স্ৰাতনং দ্ৰিত্তে হিয্যত্তনং. স্ৰাতনন্তিআদীসু নিচ্চং, ইধ নহোতি পরেচ ন ৰিজানন্তীতি.
৩৮. নিগ্গ
কথ‘মাগমো ¶ হোতী’তি ৰুত্তং যদি নিগ্গহীতমাগমো সিযা সুত্তে আগমগ্গহণেন ৰা ভৰিতব্বং ঞ-ম-কাদ্য নুবন্ধৰিসেসেন ৰা ত্যাসঙ্কিযাহ-‘অসতি পি’চ্চাদি, আগমাৰসাযে কারণমাহ-‘আদেসত্তাযোগা’তি, আদেসত্তাযোগো কথং ৰিঞ্ঞাযতি চ্চাহ-‘ঠানিনিদ্দেসাভাৰতো’তি, তথা সতি আগমিনিদ্দেসাভাৰা আগমত্তম্পি ন সিযাতি চোদেতি ‘যজ্জেৰ’মিচ্চাদিনা, ন-ইতি চোদনং পটিক্খিপিত্ৰা তস্স আগমত্তমেৰ সাধেতুমাহ-‘তস্সা’তিআদি, তস্সাতি নিগ্গহীতস্স, রস্সানুপ্পৰত্তিতো রস্সসরমেৰ অনুগন্ত্ৰা পৰত্তিতো, অযমেৰত্থো ৰুত্তিযম্পি দস্সিতোযেৰাতি ৰত্তুমাহ-‘এতদেৰে’চ্চাদি, পুরিমা জাতীতি ৰিসেসনসমাসেকতে রস্সে চ বিন্দ্ৰাগমো, পরনিমিত্তস্সানিদ্দিট্ঠত্তা বহুসদ্দে-ন্তস্স বিন্দ্ৰাগমে বহুং, সতিপি পযোগানুসারিত্তদীপকস্স ক্ৰচিসদ্দস্সাপি ৰৰত্থিতৰিভাসত্তে ৰাসদ্দস্সাপি তাদিসত্তস্সেৰ পটিপাদকত্ত সভাৰং দস্সেতুং ‘ৰৰত্থিতৰিভাসত্তা ৰাধিকারস্সা’তি ৰুত্তিযং ৰুত্তং, ৰৰত্থিতস্স লক্খিযস্স অনুরোধেন লক্খণপ্পৰত্তিকা ৰিভাসা ৰৰত্থিতৰিভাসা, অভেদেন তু ৰাধিকারো ৰৰত্থিত ৰিভাসা, তস্সা ভাৰো ৰৰত্থিতৰিভাসত্তং, তস্মা, ইধ ন হোতি ইধ মোদতি, ইমস্মিং ঠানে আগমত্তপ্পকাসকো ঠানিনিদ্দে সাভাৰা আদেসত্তাযোগসঙ্খাতো কারণৰিসেসো সমত্থো, তস্স ভাৰো সামত্থিযং-অত্থবল-মঞ্ঞথানুপপত্তিলক্খণং, সচাতি সো আগমো চ.
৩৯. লোপো
লোপসদ্দস্স ভাৰসাধনমত্তমেৰ সাধেতুমাহ-‘তেনে’চ্চাদি, লোপোতি যদি কম্মসাধনো সিযা তদা তেন সমানাধিকরণং কত্ৰা উপরি ‘‘পরসরো’’তি সুত্তমারভীযেয্যাতি ব্যতিরেকমাহ ‘ন পরসরো’তি, ইধ ন হোতি সঙ্গরো.
৪০. পর
ত্ৰংসি ¶ ত্ৰমসীতি ৰিকপ্পো, ইধ ন হোতি তাসাহং.
৪১. ৰগ্গে
ননু ৰগ্গেৰগ্গন্তোতি এত্তকেযেৰ ৰুত্তে যস্মিং (কিস্মি)ঞ্চি ৰগ্গক্খরে পরে বিন্দুনো যোকোচি ৰগ্গন্তো অনিযমেন ভৰেয্য তথা সতি অনিট্ঠম্পি সিযাত্যাসঙ্কিয পচ্চাসত্তিং সন্নিস্সাযানিট্ঠ নিৰত্তিন্দস্সেতুমাহ-‘ৰগ্গে ৰগ্গন্তো’তিচ্চাদি, সোৰাতি ৰগ্গন্তোৰ, তস্মিন্তি ৰগ্গক্খরে.
৪২. যেৰ
ননু সদ্দত্তা ব্যভিচারিত্তা এৰস্স তাৰ সদ্দো হোতু, সংযতো, সংহিতোতি সদ্দেকদেসভূতানম্পি সম্ভৰা তেপি গহে তব্বা সিযুন্তি ‘যএৰহি সদ্দেসু’তি যহীনম্পি কথং সদ্দৰোহারো কতোতি আহ ‘এৰা’তিআদি, এত্থাযমধিপ্পাযো ‘অব্যভিচারিনা ব্যভিচারী নিযম্যতে’তি.
৪৩. যেসং
যসদ্দে পুব্বসুত্তেনেৰ সংস্সপ্যাদেসে সিদ্ধে সো ( ) [(তস্স) (পোত্থকে)] য কারমত্তেযেৰ পরে সংস্সেৰ (যথা) সিযাতি সুত্তমিদমারদ্ধং.
৪৪. ৰন
ঠানিনমাসিলিস্স গচ্ছতি পৰত্ততীতি আগমো নাম, কো-যমেত্থ ঠানীতি আহ-‘সরস্সাতি, সুত্তে অনুৰত্তস্স চ অৰিজ্জমানত্তা ‘সরস্সা’তি কুতো লব্ভতীতি চোদেতি ‘ননু চে’ত্যাদিনা. আগমসুতিযা ৰনাদীনং ঠানিসুতিযা অভাৰেপি সামত্থিযা ব্যঞ্জনস্স ৰা আগমো সিযা সরস্স ৰা, যদি ব্যঞ্জনস্স ৰা সিযা (ন) ‘‘পদাদীনং ক্ৰচী’’তি (৫-৯২) সুত্তিত মাচরিযেন, তস্মা তদেৰ ঞাপেতি ‘সরো যেৰেত্থ ঠানী ভৰিতুমরহতী’তি. ৰুচ্চতেচ্চাদিনা পরিহারমাহ, নিপুব্বা পদিস্মা অনপ্পচ্চযে ‘‘পদাদীনং ক্ৰচী’’তি যুকঅন্তাৰযৰো ¶ ‘‘তৰগ্গৰরনা’’দিনা (১-৪৮) যে দস্স জো ‘‘ৰগ্গল সেহিতে’’তি (১-৪৯) (যস্স জো) নিপজ্জনং, মানন্তত্যাদীসূতি অধিকারাতি ‘‘ক্যো ভাৰকম্মেস্ৰপরোক্খেসু মানন্তত্যাদীসূ’’তি (৫-১৭) ইতো মানন্তত্যাদীসুতি অধিকারা, পচ্চযন্তরেতি মানন্তত্যাদীতো অঞ্ঞস্মিং পচ্চযে, কচ্চাযনেন ‘অতিপ্পগোখোতাৰা’তি সাধনত্থং ‘‘ক্ৰচি ও ব্যঞ্জনে’’তি ওকারাগমো গকারাগমো চ সুত্তন্তরেন ৰিহিতো, তং পকারন্তরেন সাধেতুং ৰুত্তিযং-‘অতিপ্পগো খো তাৰা’তি যং ৰুত্তং তং দস্সেতুং ‘অতিপ্পা’তিআদি ৰুত্তং.
৪৬. ছ
দ্ৰাদযো অট্ঠারসন্তা বহুৰচনন্তাতি ‘ছকী’তি ৰত্তব্বে ‘ছা’তি একৰচনং ন যুজ্জতীতি চোদেতি ‘ননুচা’তিআদিনা, পরিহরতি নচ্চাদিনা, নেতি ‘ছল়ো’তি অযুত্তো-যং নিদ্দেসো ন হোতীতি অত্থো, ছসদ্দস্স অনুকরণত্তা ছসদ্দানুকরণত্তা, হেট্ঠা ৰুত্তসাধুসদ্দরূপা সাধুসদ্দরূপমনুকরণং ৰিভজতি ‘অনুকরণঞ্চ দুৰিধ’মিচ্চাদিনা, পরিচ্চত্তো জহিতো অত্থো ৰিধিনিসেধরূপো যস্স তং পরিচ্চত্তত্তং, এত্থ পন ছসদ্দেন ছসঙ্খ্যাৰিসেসো পরিচ্চত্তো, অভিধাযতো হোতীতি ইমিনা ছসদ্দস্স অনুকারিযেনাত্থেনাত্থৰন্তত্থমাহ, একৰচনন্তস্স নিদ্দেসো কতো… ছসদ্দৰচনীযস্স ছস্স একত্তা, অনুকারিযস্সাতি একাদিনো সঙ্খ্যা সদ্দস্স তদঞ্ঞস্স ৰা যদনুকারিযমেকাদিকং তদঞ্ঞং ৰা সদ্দরূপং তস্স. সঙ্খ্যাদিৰিসেসন্তি একত্তাদিসঙ্খ্যাৰিসেসং তদঞ্ঞং ৰা, ‘‘যোম্হি দ্ৰিন্নং দুৰে দ্ৰে’’তি (২-২১৯) সুত্তে দ্ৰিসদ্দো-নুকারিযং দ্ৰিসদ্দরূপং তব্বচনীযঞ্চ দ্ৰিসঙ্খ্যাৰিসেসম্পরামসতীতি তব্বাচকং দ্ৰিন্নন্তি বহুৰচনং, অথ ‘ল়ঞি’তি কস্মা ন ৰুত্তং এৰঞ্হি সতি ঞানবন্ধত্তাল়কারো আদ্যৰযৰো ভৰিতুমরহতীতি চোদনম্মনসি নিধায ‘ছসদ্দা’তিআদিমাহ, অন্তাপৰাদেন ৰিধীযমানো ল়কারো ছ সদ্দা পরস্সাদিস্স আগমত্তা…পে… হোতীতি সম্বন্ধো, অন্তাপৰাদেনাতি ইমিনা ‘সরস্সা’তি ছট্ঠীনিদ্দেসতো ‘‘ছল়ীযন্তস্সা’’তী-মস্স ¶ ৰিসযভাৰং দীপেতি, পরস্সাতি ইমিনা ‘ছা’তি পঞ্চমীনিদ্দেসতো ‘‘পঞ্চমিযং পরস্সা’’তীমস্স ৰিসযভাৰং, আদিস্সাতি ইমিনা ল়স্সেকৰণ্ণত্তা অন্তাপৰাদেন ‘‘আদিস্সা’’তি সুত্তে ন আদ্যন্তো ৰিযেকোপি সরোতি সরস্সাদিস্স পত্তিং দস্সেতি, অযমেত্থাধিপ্পাযো ‘ছা’তি পঞ্চমীনিদ্দেসা ‘‘পঞ্চমিযং পরস্সা’’তি (১-১৫) পরস্স সম্পত্তং কারিযং একৰণ্ণত্তা ‘‘ছট্ঠিযন্তস্সা’’তি (১-১৭) অন্তস্স সম্পত্তং ‘‘আদিস্সা’’তি (১-১৬) আদিৰণ্ণস্স পপ্পোতী’’তি. আদিভূতোৰ হোতীতি অসতিপি ঞকারে আগমগ্গহণানুৰত্তিযা আগমিনং সরং অৰিনাসেন্তো তস্স আদ্যৰযৰভূতোৰ হোতীতি অত্থো, লকারং করোন্তি ‘‘যৰমদনতরলাচাগমা’’তি সুত্তেন, তন্তি লকারকরণং উভিন্নমৰিসেসৰচনঞ্চ অযুত্ততং দস্সেতি ‘তেসম্পি’চ্চাদিনা, তেসম্পীতি কচ্চাযনানম্পি, অক্খরসঞ্ঞাযন্তি ‘‘অক্খরাপাদযো একচত্তালীস’’ন্তি ৰিধীযমানঅক্খর সঞ্ঞাযং. অৰিসেসে লল়ানং নানত্তাভাৰে, পাকটো ৰাতি ইমিনা সুতিলিপিভেদস্স পচ্চক্খসিদ্ধতন্দস্সেতি, তত্থ হি সোতৰিঞ্ঞাণৰীথিযা লল়ানং ৰিসুংৰিসুং গহণং সুতি, তংতং দেসৰাসীনং লেখা ৰ ৰত্থানং লিপি, তেসং ভেদো সোতচক্খুৰিঞ্ঞাণগয্হত্তা পচ্চক্খসিদ্ধো, ছল়ভিঞ্ঞাতি ৰিকপ্পেন ল়কারাগমপক্খে রূপং.
৪৭. তদ
ইস্স অত্তং নিপাতনা, দকারো পন ‘‘মযদা সরে’’তি (১-৪৪), পদন্তরেনাতিআদীতি ইমিনা অঞ্ঞেন পদেন, সাধূনি ভৰন্তীতি ৰুত্তি পাঠস্স অত্থং ৰত্তুং ‘সাধূনি ভৰন্তীতি নিপাতনতো’তি আহ, তত্থ কারণমাহ-‘য’মিচ্চাদি, অপ্পত্তস্স পাপনম্পত্তস্স পটিসেধো চ নিপাতনং, তেসং ইধ পাঠাতি তেসং তথা ইচ্ছন্তানং ইধাতি নিপাতস্স ইমস্মিং তদমিনাদিসুত্তে পাঠা, উদ্ধস্স উদূতি উদ্ধং খমস্সাতি অঞ্ঞপদত্থসমাসে উদ্ধংখ ইতি ঠিতে উদ্ধংসদ্দস্স উদুআদেসো, অস-ভোজনে ইচ্চস্মা ‘‘ক্ৰচণ’ ইতি (৫-৪১) সুত্তেন অণ্পচ্চযে অসসদ্দো নিপ্ফজ্জতীতি আহ-‘পিসিতমসনা’তি ‘‘ক্ৰচণ’’ ইতি মহিযং ¶ রৰতীতি ঠিতে ইমিনাৰ গণনিপাতনেন সমাসে কতে মযূরসদ্দো নিপ্ফজ্জতীতি দস্সেতুমাহ ‘মহিসদ্দস্সে’চ্চাদি, অস্স তদমিনাদিগণস্স আগতিগণত্তা এৰমঞ্ঞেপীতি সম্বন্ধো, ৰুত্তন্তি পাঠসেসো. দীঘনিকাযাদীসু পঞ্চসু নিকাযেসূতি–
‘‘দীঘমজ্ঝিমসংযুত্ত, অঙ্গুত্তরিকখুদ্দকা;
নিকাযা (পঞ্চ) গম্ভীরা, ধম্মতো অত্থতোচিমে’’তি.
ৰুত্তেসু দীঘাগমাদীসু পঞ্চসু নিকাযেসু, ঞাতব্বাতি ৰণ্ণা গমাদিদ্ৰারেন জানিতব্বা, পঞ্চৰিধং পঞ্চপ্পকারং নিরুত্তমুচ্চতেতি সম্বন্ধো, নিব্বচনং নিরুত্তং, নপুংসকে ভাৰে ত্তো, অত্থকথনৰাক্য পুব্বকমুচ্চারণমিচ্চত্থো, তদভিধাযি সত্থমপ্যভিধানে-ভিধেয্যো পচারা তদত্থতায ৰা নিরুত্তমুচ্চতে, ৰুত্তনিরুত্তি লক্খণেন…পে… ৰেদিতব্বাতি ইমিনা নিরুত্তসত্থে যে সদ্দা পটিপদং নিপ্ফাদিযন্তি তেসমিদং সামঞ্ঞেন নিপ্ফাদনন্তি দীপেতি, দ্ৰারে নিযুত্তো দোৰারিকোতি এত্থ ণিকে দকারৰকারানং মজ্ঝে ওকারাগমো, হিংসিস্মাতি ‘হিংস-হিংসায’ মিচ্চস্মা, অপ্পচ্চযেতি ‘‘সাৰকারকেস্ৰ ঘণ্ঘকা’’তি (৫-৪৪) অপ্পচ্চযে, নিজকোতি এত্থ জকারস্স যকারে নিযকো. অথ ৰণ্ণৰিকারোতি ৰুত্তত্তা জৰণ্ণস্স যাদেসে নিযকাদযো তাৰ সিজ্ঝন্তু, সুসানাদযো কথং ছৰপদাদিৰিকারত্তা সুসানাদীনন্তি আহ ‘পদৰিকারোপি’চ্চাদি. অঞ্ঞথা ৰণ্ণসমুদাযাদেসস্স ৰিসুংগহণে ছব্বিতোপত্তিযা ‘পঞ্চৰিধং নিরুত্ত’ন্তি সঙ্খ্যানিযমো ন যুজ্জেয্যাতি ভাৰো. যোগো সম্বন্ধো, তথাহিচ্চাদিনা ধাতুস্স অত্থাতিসযেন যোগম্পাকটীকরোতি, রৰনকিরিযাতি সম্বন্ধোতি কেকাযিতান্যসদ্দনকিরিযাভিসম্বন্ধো. মযূরোতি এত্থ রৰতি মযূররাৰে এৰ ৰত্ততে, ন সামঞ্ঞেন রৰনকিরিযামত্তেতি ভাৰো.
৪৮. তৰ
ৰণ্ণমত্তস্সে ৰাতি ৰণ্ণসামঞ্ঞস্সেৰ, মত্তসদ্দো এত্থ সামঞ্ঞ ৰচনো. যকারস্সচ চাদেসোতি সম্বন্ধো, দযকারানং জত্তন্তিস্স ¶ ইমিনা, যস্স ‘‘ৰগ্গলসেহি তে’’তি (১-৪৯) জত্তং, অত্তানমধিকিচ্চ পৰত্তন্তি অত্থে অসঙ্খ্যসমাসো.
৪৯. ৰগ্গ
যন্তং সদ্দানং নিচ্চসম্বন্ধিত্তেপি পক্কন্তৰিসযত্তা তংসদ্দো যংসদ্দং নাপেক্খতেত্যাহ-‘তেতি অনন্তর’ইচ্চাদি, তং সদ্দো হি পক্কন্ত ৰিসযো তথা পসিদ্ধৰিসযো অনুভূতৰিসযো চ যংসদ্দং নাপেক্খতে, যথা চেসো যংসদ্দন্না পেক্খতে, তং সব্বং মহাসামিনাধিকাযং সুবোধালঙ্কারটীকাযং–
মুনিন্দচন্দসঞ্জাত, হাসচন্দনলিম্পিতা;
পল্লৰাধৰলাতস্সে, ৰেকো নাধরপল্লৰোতি (১২২).
এতিস্সা গাথায অম্হেহি ৰিত্থারিতনযেন গহেতব্বং, যথা রহন্তি সকম্মাকম্মধাতূনমনুরূপং.
৫০. ৰেৰা
কিঞ্চাপীদং [ইদংকিঞ্চাপি (পোত্থকে)] ৰিকপ্পনত্থং কতন্তি হেট্ঠিমেন নি(ন্নান)ত্তং ৰিঞ্ঞাযতি, তথাপি ইমিনা ৰাকারেন ৰিকপ্পোৰ, হেট্ঠিমে পন ক্ৰচাধিকারা হকারন্তধাতুতো ধ্যণ্পচ্চযে মেহ্যং, দোহ্যং সিনেহ্যং, লেহ্যন্তিপি ভৰত্ৰেৰ.
৫৩. সংযো
ৰত্তুনো-ত্তপ্পধানত্তমত্তৰচসীতি নিযতাৰযৰৰাচিনো উপাদানাতি ৰুত্তমনেকত্থত্তেপ্যাদিসদ্দস্স, আদিযতীত্যাদীতি কম্মসা ধনোচাযমাদিসদ্দো, সোযমত্থো সুমঙ্গলপ্পসাদনিযা খুদ্দসিক্খা টীকায‘আদিতো উপসম্পন্না’তি এত্থ অম্হেহি ৰুত্তনযেন ৰেদিতব্বো, সংযুজ্জতীতি সংযোগো-একত্রাৰট্ঠিতব্যঞ্জনা.
৫৪. ৰিচ্ছা
যংৰত্ততেতি ৰুত্তিৰচনং নিক্খিপিত্ৰা তস্স অত্থং ৰত্তুমারভতে ‘সম্ভৰাপেক্খাযে’চ্চাদি, যংৰত্ততেতি চ সুত্তে অৰিজ্জমানেপি গম্মমানত্থস্স ¶ সদ্দস্স পযোগম্পতি কামচারোতি ৰুত্তিযং ৰুত্তং, যসদ্দস্সানিযমত্থৰুত্তিত্তেপি পদৰাক্যতো নাঞ্ঞং সম্ভৰতি ৰিচ্ছাযমাভিক্খঞ্ঞে চ ৰত্তমানন্তি আহ ‘সম্ভৰাপেক্খাযপদং ৰাক্যংৰা’তি, সম্ভৰতীতি সম্ভৰো-পদং ৰাক্যং ৰা, তস্মিং অপেক্খায পদং ৰাক্যং ৰা ৰত্ততেতি সম্বন্ধো, ৰত্ততেতি ৰিচ্ছাযমাভিঞ্ঞে চাত্থে ৰত্ততে, ননু পদস্স ৰাক্যস্স ৰা ৰিসুংযেৰ দব্বাদযো অত্থা, তং কথমিদ মেতস্মিং ৰত্তুধম্মে কিরিযাধম্মে চ ৰিচ্ছাভিক্খঞ্ঞত্থে ৰত্ততেতি অনুযোগং সন্ধাযাহ-‘ৰিসযভাৰেনা’তিআদি, ৰিচ্ছায ৰত্তুধম্মস্স কিরিযাধম্মস্স চাভিক্খঞ্ঞস্স ৰিসযো পদং ৰাক্যং ৰা… অনঞ্ঞত্থৰুত্তিৰসেন তত্থপ্পৰত্তিযা, তং ৰসেনচ, অভিধাযকত্তেন চেতি গোচরত্তেন পকাসকত্তেন চাতি অত্থো, যংৰত্ততেতি অজ্ঝাহটস্স যন্তি পঠমন্তস্স ৰিভত্তিৰিপরিণামং দস্সেতি (তস্সাতি) আদিনা, ইমিনা ইদং দীপেতি ‘‘যজ্জপি ‘ৰিচ্ছাভিক্খঞ্ঞেস্ৰি’ ত্যত্র ছট্ঠীনোচ্চারীযতে, তথাপি ছট্ঠীপসিদ্ধি হোতেৰ, কথং দ্ৰে ইচ্চাদেসনিদ্দেসা আদেসো চ সম্বন্ধীনমপেক্খতে, ‘ৰিচ্ছাভিক্খঞ্ঞেসূ’তি চাত্থনিদ্দেসো, ন চাত্থস্সাদেসেন সম্বন্ধো উপপজ্জতে, তস্মা ৰিচ্ছাভিক্খঞ্ঞেসু যং পদং ৰাক্যং ৰা ৰত্ততে তস্স দ্ৰে ভৰন্তিচ্চেৰং ছট্ঠীযত্থো সক্কা ৰত্তু’’ন্তি, দ্ৰে রূপানি হোন্তীতি দস্সিতং হোতীতি সম্বন্ধো, সদ্দরূপে সঙ্খ্যয্যেতি দুতিযা বহুৰচনন্তং পটিপাদযমানোতি এত্থ পটিপাদনকিরিযায সম্বন্ধেনোপদিট্ঠং, ‘‘ৰাক্যন্তরট্ঠোপি সদ্দো তদঞ্ঞস্মিম্পি সম্বন্ধমুপযাতী’’তি দ্ৰিসদ্দোতি ইদং উপরি ৰাক্যদ্ৰযেপ্যুপযুজ্জতি ‘দ্ৰিসদ্দো ৰুত্তো, দ্ৰিসদ্দো ন সরূপপ্পধানো’তি, অথ সরূপপ্পধানো কস্মা ন ৰুত্তোতি আহ-‘বহুৰচনেন নিদ্দেসা’তি, অথ দ্ৰেতি সামঞ্ঞেন ৰুত্তত্তা পদৰাক্যানং ঠানে দ্ৰিব্বচনং ৰা সিযা, তানেৰা ৰত্তন্তীতি দ্ৰিপ্পযোগো ৰা, তথা সতি ‘যংৰত্ততে তস্সা’তি কস্মা পঠমমেৰ নিস্সায ৰুত্তিযং ৰিৰরণং কতন্তি আহ-‘এৰঞ্চা’তিআদি, ইদানি দ্ৰিপ্পযোগপক্খস্স সদোসত্তা অগহিতভাৰং দস্সেতুমাহ-‘যদাত্ৰি’ ত্যাদি, তুসদ্দো পুব্বস্মা পক্খা ৰিসেসস্স পদস্সকো [ৰিসেসনত্থো (পোত্থকে)], তত্থ হি দ্ৰে [দ্ৰেরূপ (পোত্থকে)] সদ্দরূপান্যাদিসীযন্তে ¶ , ইহ তু সোৰ সদ্দো দ্ৰিরাৰত্ততে, আৰুত্তী সঙ্খ্যেয্যাতি এৰং মঞ্ঞতে ‘‘দ্ৰিসদ্দো-যং ‘‘আদসহি সঙ্খ্যা সঙ্খ্যেয্যে ৰত্তন্তে’’তি ৰচনতো সঙ্খ্যেয্যৰচনো, তস্মেহ সঙ্খ্যেয্যং সদ্দরূপং ৰা সিযা আৰুত্তি ৰা, ইচ্চপি নিদ্দেসো তদুভযমপেক্খিয নপুংসকলিঙ্গেন ৰা সিযা ইত্থিলিঙ্গেন ৰা, তত্থ যদা নপুংসকলিঙ্গেন নিদ্দেসো, তদা সদ্দরূপানি সঙ্খ্যেয্যানি ভৰন্তি, যদা তু ইত্থিলিঙ্গেন, তদা সদ্দস্সাৰুত্তী উচ্চারণলক্খণা কিরিযা সঙ্খ্যেযা ভৰন্তি, ততো চেত্থ আৰুত্তীঅপি সঙ্খ্যেযা হোন্তী’’তি, তদা দ্ৰিপ্পযোগো দ্ৰিব্বৰচনন্তি এস পক্খোতি অযমেত্থ ভাৰো’’ যদা দ্ৰে আৰুত্তিযো ৰিধীযন্তে তদা দ্ৰিপ্পযোগো দ্ৰিব্বচনন্তে সোপেক্খো, (অত্র ঠান্যাদেসভাৰো নত্থি) [নতুট্ঠানে দ্ৰিব্বচনপক্খো (পোত্থকে)] আৰুত্তি হি কিরিযা, তস্সা চেহ সদ্দো সাধনং, ন চ কিরিযায সাধনস্স চ ঠান্যাদেসভাৰো উপপজ্জতে, তস্মা যদাৰুত্তী ৰিধীযন্তে, তদা দিপ্পযোগো দ্ৰিব্বচনন্তে-সো পক্খো ভৰতী’’তি, অযম্পি পক্খো পাণিনীযেহি পরিগ্গহীতো, তদযুত্তং দোসদুট্ঠত্তাতি সন্দস্সযমাহ-‘সো পনে’ত্যাদি, তে হি দুতিযম্পি পক্খমব্ভুপগম্ম উপচারমত্ততো ভেদো, ৰত্থুতোত্ৰভেদো ৰাতি পোনোপুঞ্ঞেন তং সাধেন্তি. কথম্পন সদোসত্তং যেনাযং ন গহিতোত্যাহ- ‘তথাহি’চ্চাদি, ণ্যো নসিযাতি ‘‘তস্স ভাৰকম্মেসু ত্ত তা ত্তন ণ্য ণেয্য ণিয ণিযা’’তি (৪-৫৯) ভাৰে ৰিধীযমানো ণ্যো দ্ৰিপ্পযোগপক্খে সদ্দভেদসব্ভাৰা পুন পুনেতি সমুদাযসভাৰতো পুনপুন ভাৰোতি অত্থে পুনপুন সমুদাযতো ন ভৰেয্যাতি অত্থো, ন কেৰলং ণ্যোৰ, অথ খো একপদন্তোগধানং সরানং সরানমাদিভূতস্সুকারস্স ভৰন্তো ওকারোপি ‘‘সরানমাদিস্সা যুৰণ্ণস্সা এও ণানুবন্ধে’’তি (৪-১২৪) ন সিযা, ‘‘মনাদ্যাপাদীনমোমযে চ ‘‘ইতি (৩-৫৯) ওকারো পন পক্খদ্ৰযেপি হোতেৰ… উত্তরপদস্স নিমিত্তভাৰেন গহিতত্তা, পুব্বপক্খেপি হি দ্ৰে সদ্দরূপান্যেৰাদিসীযন্তেতি হোতেৰ পদ ভেদো, ৰক্খতি হি ‘সতীপি অত্তগতে ভেদে’তি. ননু আৰুত্তিধম্মভেদ সদ্দস্সুপচরিতো ভেদো, সরূপতো ত্ৰভেদোৰ, অঞ্ঞথা আৰুত্তিযেৰ ¶ ন সিযা, একস্স হি ৰত্থুনো আৰুত্তি হোতিচ্চাহ‘নান্তরেনে’চ্চাদি, অঞ্ঞথেতি উপচরিতো ভেদো ন সভাৰতোতি চে, কারিযম্ভৰতীতি এৰি ন সক্কা ৰত্তুন্তি সম্বন্ধো, সভাৰতো ত্ৰভেদো ৰাতি উপচারাভাৰেন ৰত্থুতো ৰিজ্জমানভেদমৰধারযতি, অঞ্ঞথাতি যদি ভেদো সিযা, আৰুত্তিযেৰ ন সিযাতি এত্থাযমধিপ্পাযো ‘‘যদি সভাৰতোৰ ভেদো ভিন্নস্স পন কথমাৰুত্তি সিযা’’তি, ঠানিসদিসত্তাতি ‘‘ঠানীৰিযাদেসো’’তি পরিভাসমুপলক্খেতি.
কিরিযাযাতিআদীসু সহত্থে ততিযা… কিরিযাদীহি দব্বাদ্যত্থানং ৰত্তু [কত্তু] ব্যাপনিচ্ছাপৰত্তিতো, দেসাদীতি ( ) [(হি) (পোত্থকে)] আদিসদ্দেন কালাৰত্থাদিং সঙ্গণ্হাতি, নানাকারযুত্তমেৰ ভিন্নং নাম হোতীতি আহ-‘অনেকপ্পকারযুত্তে’তি, বহুৰচননিদ্দেসতো ৰুত্তং হোতীতি সম্বন্ধো, তেনাতি যেন বহুৰচননিদ্দেসেন সকিং ব্যাপনিচ্ছা জোতীযতি তেন করণভূতেন হেতুভূতেন ৰা, কমেন ব্যাপিতুমিচ্ছাযং জাতিআদীনঞ্চ ব্যাপিতুমিচ্ছাযন্তি সম্বন্ধো, তত্থ অযঞ্চ গামো রমণীযো অযঞ্চ গামো রমণীযোতি কমেন ব্যাপিতুমিচ্ছা, এত্থ কিঞ্চাপি রমণীযগুণেন গামদব্বযোগো অত্থি, তথাপি গামানং গুণেন যোগো, সব্বো গামো রমণীযোতি বাহুল্লেন, নত্থি সাকল্লেন [কমেন (পোত্থকে)] ব্যাপিতুমিট্ঠত্তন্তি সকলব্যাপনিচ্ছাযাভাৰোতি ন দ্ৰিব্বচনং, এৰমুপরি যোজেত্ৰা অত্থো দট্ঠব্বো, সম্পন্নো যৰোতি সম্পন্নগুণেন যৰজাতিযা ব্যাপিতুমিচ্ছা, একত্থা জাতি, অনেকত্থ নিস্সযা ৰিচ্ছা [একত্থাজাতি, একমত্থং ঞাপযিস্সামীতি জাতিসদ্দো পযুজ্জতে অনে কত্থনিস্সযাচ ৰিচ্ছা, অনেকত্থং সঞ্ঞাপযিস্সামীতি ৰিচ্ছাপযুজ্জতে-তি মহাভস্সে], সোভনং ধৰখদিরন্তি সোভনগুণেন ধৰাদিদব্বানং ব্যাপিতুমিচ্ছা, অত্থসদ্দেনেত্থ দব্বাদযো ৰত্তুমিট্ঠাতি আহ-‘দব্বগুণকিরিযালক্খণে’তি, ৰিসদ্দো পনেত্থ ব্যাপনত্থোতি আহ-‘ব্যাপিতুং সম্বন্ধিতু’ন্তি, সাতি ৰিচ্ছা, ৰত্তুধম্মোতি ‘রুক্খংরুক্খ’মিচ্চাদিকং যো ৰদতি, তস্স ৰত্তুনো ধম্মো… ইচ্ছালক্খণস্স ধম্মস্স তপ্পটিবদ্ধত্তা ¶ , সদ্দোতি রুক্খমিচ্চাদিকো, তস্স সদ্দস্স যং রূপং অত্ত ভাৰো, তমেৰ পচ্চাসত্যা ‘‘সুতানুমিতেসু সুতসম্বন্ধোৰ বলৰা’’তি ৰিচ্ছা ভিক্খঞ্ঞেসু ৰত্তমানস্স সুতস্সেৰ তস্স রূপস্স পচ্চাসন্নভাৰতো দ্ৰিসঙ্খ্যা যুত্তং দ্ৰিসঙ্খাতায সঙ্খ্যায ‘রুক্খং রুক্খ’মিচ্চেৰং যুত্তং অতিদিসীযতে সুত্তে দ্ৰেইচ্চনেন, দ্ৰিব্বচনস্সেৰ [দ্ৰিব্বচনমেৰ (পোত্থকে)] হি দ্ৰিসঙ্খ্যাযুত্ততা, অথ কতমেকৰচনন্তস্স দ্ৰিব্বচনং, তথাহি সব্বেযেৰেতেত্থ ৰিচ্ছাযং দ্ৰিত্তেহ্যভিধযন্তেতি বহত্তা বহুৰচনং পপ্পোতি, একৰচনন্তু ন সিজ্ঝতি ‘রুক্খং রুক্খং সিঞ্চতী’তি একত্থাভিধানভিন্নসব্বরুক্খপ্পতীতীতি কথমেকৰচনন্তস্স দ্ৰিব্বৰচনন্তী আসঙ্কিযাহ-‘তত্থে’চ্চাদি, অত্থসামত্থিযাতি ‘বহুৰচনন্তপ্পযোগেহি’চ্চাদিনা ৰক্খমাননযেন বহুৰচনন্তপ্পযোগেনেৰ ৰিচ্ছাত্থজোতনতো ন তত্থ দ্ৰীব্বচনং সিযা, ভৰিতব্বঞ্চ দ্ৰিব্বচনে (ন, এ) কৰচনত্তমন্তরেন ন চাত্থি দ্ৰিব্বচনাৰকা সোতি পতীতি বলাৰগতো যো-ত্থো, তস্স অত্থস্স অঞ্ঞথানুপপত্তিলক্খণং সামত্থিযং অত্থসামত্থিযং, অত্থসামত্থিযা একৰচনন্তস্স দ্ৰীব্বচনন্তি সম্বন্ধা, কিরিযাদিযোগন্তি কিরিযাগুণাদি সম্বন্ধো, মন্ত্ৰাতি ব্যাপিতুমিচ্ছাযন্তীমস্স পুব্বকিরিযাৰচনং, অভিসংহরিত্ৰাতি একতোকত্ৰা. সদ্দস্স তাদিসত্থপচ্চাযকত্তে সামত্থিযং সদ্দসত্তি [সদ্দস্স]. যুগপদাধিকরণতাযং সহৰচনিচ্ছাযং বহুৰচনপ্পৰত্তিযেৰ, ন তত্থ দ্ৰিব্বচনন্তি দস্সেতুমাহ-‘অতোযেৰে’চ্চাদি, অতো যেৰাতি বহুৰচনন্তস্স সদ্দসত্তিযা ৰিচ্ছাজোতনতো দ্ৰিব্বচনাভাৰাযেৰ, এৰমঞ্ঞতে- ‘ইধ পন যোগপজ্জং দুৰিধং সদ্দযোগপজ্জং অত্থযোগপজ্জঞ্চ, তত্থ কিঞ্চি সাত্থকানং সদ্দযোগপজ্জমত্থযোগ পজ্জং ন সম্ভৰতীতি, যুগপদি অধিকরণং ধৰাদি অত্থো যস্স সোধৰখদিরপলাসসদ্দো যুগপদাধিকরণো, তস্স ভাৰো তথা, তস্সঞ্চ সতি, সদ্দযোগপজ্জমন্তরেন ভিন্নত্থানমেকসদ্দৰচনীযান মেকতো পপত্তি অত্থযোগপজ্জং, তং সহৰচনিচ্ছাযন্তি ইমিনা দস্সিতন্তি তস্সং সহৰচনিচ্ছাযঞ্চ সতি, সোভনা ধৰখদিরপলাসা সোভনা রুক্খাতি সোভনগুণযোগেপি বহুৰচনেনেৰ ৰিচ্ছাজোতনতো ¶ দ্ৰিব্বচনাভাৰোতি, সোভনং ধৰখদিরন্তি পন সতীপি সদ্দযোগপজ্জে সমাহারত্তা নত্থত্থযোগপজ্জ [নাত্ৰযাগপজ্জ (পোত্থকে)] ন্তি একৰচনন্তত্তা দ্ৰিত্তপ্পসঙ্গেপি সোভনং ধৰখদিরন্তি সদ্দানং সকিং ব্যাপনিচ্ছাযাভাৰা ন দ্ৰিব্বচনন্তি হেট্ঠা ৰুত্তং.
ৰাত্তিককারেন ‘‘আনুপুব্বিযে দ্ৰে ভৰন্তীতি ৰত্তব্ব’’ন্তি (৮-১-১-ৰা) ৰুত্তং, তদাহ-‘আনুপুব্বিযেপি’চ্চাদিনা, অত্থেৰানুপুব্বিযেপি ৰিচ্ছা ততোৰ দ্ৰিত্তন্তি পটিপাদয ‘মানুপুব্বিয’মিচ্চাদিনা ‘অত্থিযেৰেচ্চাদিনো ৰুত্তিৰাক্যস্স ৰিৰরণমাহ. গামজাতিযা তুল্যজাতিযানং দিসা দেসাদিভেদেন ভিন্নানমিৰ গামানং, ন এত্থ ৰিচ্ছা, মূলমগ্গং ৰা হি মুখ্য মেকমেৰ… হেট্ঠুদ্ধভাগন্তরাভাৰেনেকত্তা, যেনুপরিযধো ভাগাপেক্খায কতমূলগ্গব্যপদেসেন ভিন্নজাতিযা মূলগ্গভাগা, তে ভিন্নজাতিযা, ন চ ভিন্নজাতিযানং ৰিচ্ছা হোতি, ন হি গোগোতি ৰুত্তে (ৰাহীক)গতা ৰিচ্ছাৰগম্যতেতি আচরিযজিনিন্দবুদ্ধিনা আনুপুব্বিযে ৰিচ্ছাযাভাৰং পটিপাদিতং, তং ৰিঘটযিতুং ‘যদি হি’চ্চাদিনা যং ৰুত্তিযং ৰুত্তং, তং ৰিপঞ্চিতুমাহ- ‘যথে’চ্চাদি, নসন্নিৰিট্ঠোতি ন পতিট্ঠিতো, নত্থীতি ৰুত্তং হোতি, যস্সূপরিভাগো অত্থি তম্পি মূলন্তি মূল ব্যপদেসস্সাপেক্খা কতত্তমাহ, উভযন্তি মূলমগ্গঞ্চ, তথা অঞ্ঞেপি মূলগ্গভাগাতি ইমিনা মূলগ্গভেদানং হেট্ঠা ৰিয গহণে সতি বহুত্তমাহ, পুব্বকথিতেনাতি ‘রুক্খাদীনং বাহুল্লেনা’তিআদিনা পুব্বে ৰুত্তনযেন, ইদং ৰুত্তং হোতি ‘‘মূলাদীনং বাহুল্লেন থূলাদি গুণযোগম্মন্ত্ৰা সত্তমীৰিভত্তিযুত্তেন মূলাদিসদ্দসহিতেন সব্ব সদ্দেন মূলাদিকমত্থমভিসংহরিত্ৰা সব্বস্মিং মূলে থূলা সব্বস্মিং অগ্গে সুখুমাতি এৰং (ৰত্তুনো) ব্যাপিতুমিচ্ছাযমেকৰচনন্তস্স ৰিচ্ছাযন্ত্ৰেৰ দ্ৰিব্বচন’’ন্তি.
জেট্ঠানং ৰিচ্ছাসম্ভৰে সব্বকনিট্ঠস্স জেট্ঠত্তাভাৰানুপ্পৰেসো ন সিযাতি আনুপুব্বিযমত্তৰচনিচ্ছাযং তেনেৰ দ্ৰিত্তমভিহিতং ‘জেট্ঠং জেট্ঠমনুপ্পৰেসযা’তি তেনেৰাচরিযেন, তদধুনা ৰিঘটীযতি ‘জেট্ঠ’ মিচ্চাদিনা ¶ , কনিট্ঠোপি পৰেসীযতীতি কনিট্ঠস্সপি ৰিচ্ছাসম্ভৰমাহ, তত্থ কারণমাহ-‘যথেৰ হি’চ্চাদি, পরস্সাতি মজ্ঝিমস্সাতি এত্থ ৰিসেসনং, কনিট্ঠস্সাপি জেট্ঠব্যপদেসোতি সম্বন্ধো, যথাৰুত্তমেৰ সমত্থেতি ‘ৰত্তিচ্ছানিবন্ধনে হি’চ্চাদিনা, ৰত্তিচ্ছাদিবন্ধনেতি ৰত্তুনো ইচ্ছা নিবন্ধনং কারণমস্সাতি সমাসো, ৰত্থুসভাৰে ৰত্থু তত্থে, অভিনিৰেসো পৰত্তি, নাভিসম্ভুণাতি ন পপ্পোতি.
‘‘সকত্থে ৰধারিযমানে নেকস্মিং দ্ৰে ভৰন্তীতি ৰত্তব্ব’’ন্তি (৮-১-১২-ৰা) ৰাত্তিককারেন ৰুত্তং, তদাহ ‘সকত্থে’ইচ্চাদি, অত্থপ্পকারণাদ্যনপেক্খস্স পদস্স অত্থে সকত্থে অৰধারিযমানে এত্তকমেৰেতি গম্মমানে অনেকস্মিং দিয্যমানে দ্ৰিব্বচনমিট্ঠং মতং পাণিনিযানন্তি অত্থো, অযম্পনেসমধিপ্পাযো ‘মাসকং মাসকং ইমম্হা কহাপণা ভৰন্তানং দ্ৰিন্নং দেহী ত্যত্র দ্ৰে এৰ মাসা দাতুমিচ্ছিতা, কহাপণং নাম–
চত্তারো ৰিহযো গুঞ্জা, দ্ৰেগুঞ্জা মাসকো ভৰে;
দ্ৰে অক্খাৰ মাসকাপঞ্চ,ক্খানং ধরণমট্ঠকংতি.
ৰুত্তৰিধিনানেকমাসকসমুদাযো, তত্থ ন সব্বে কহাপণ সম্বন্ধিনো মাসা দানকিরিযায ব্যাপিতা, দ্ৰেযেৰাতি নেত্থত্থ ৰিচ্ছাতি যথাৰুত্তৰত্তব্বেন দ্ৰিব্বচন’’ন্তি, তং দস্সেত্ৰাতি তং দ্ৰিব্বচনোদাহরণং দস্সেত্ৰা, পটিপাদযিতুং ৰিচ্ছাযমেৰ দ্ৰিত্তং দস্সেতুং… মাসকং মাসকমিচ্চাদোত্ৰযমধিপ্পাযো-‘‘দেহীতি দানকিরিযায মাস্স ব্যাপিতুমিট্ঠাতি ৰিচ্ছাযমেৰেত্থ দ্ৰিব্বচনং, তথাহ্যতো দ্ৰিরুত্তা ৰিচ্ছাৰ গম্যতে’’তি, সদ্দন্তরতোচ্চাদিকং কিমাসঙ্কিয ৰুত্তন্তি আহ‘দেহী’তিআদি, অৰধারণে পতীযমানেতি কহাপণসম্বন্ধিনি বহুম্হি মাসকসমুদাযে মাসকদ্ৰযনিচ্ছযে ৰিঞ্ঞাযমানে সতি, অৰিসেসেন সামঞ্ঞেন মাসানং দেহীতি দানকিরিযায ব্যাপনা ভাৰাতি সম্বন্ধো, সদ্দন্তরতোচ্চাদিনো সাধিপ্পাযমত্থমভিধাতুমারভতে ‘পদেনে’চ্চাদি, এত্থ পদেনাতি মাসকমিচ্চনেন পদেন, ইমম্হা কহাপণাতি ইদমেত্থ সদ্দন্তরং, কতাভিসঙ্খরণস্সাতি মাসকং মাসকমিচ্চেৰং ¶ নিপ্ফাদিতস্স, সদ্দন্তরতোতি ইমিনা পদন্তরযোগো গহিতোতি আহ-‘পদন্তরেন যোগতো’তি অযমেত্থাধিপ্পাযো ‘‘দ্ৰিত্তকরণকালে সদ্দন্তরৰচনীযস্সত্থস্সানপেক্খিতত্তা মাসকংমাসকন্তি অৰিসেসেন মাসকৰিচ্ছাযং দ্ৰিত্তং, তদনু পন ইমম্হা কহাপণাতিসদ্দন্তরসম্বন্ধে সতি যদি কহাপণসম্বন্ধ্য ন ৰসেসমাসকৰিচ্ছা পরিগ্গয্হতি তদা ইমস্স কহাপণস্সাতি ছট্ঠিযা ভৰিতব্বং, ইমম্হা কহাপণাতি পন অৰধিপঞ্চমীনিদ্দেসতো কহাপণতো দ্ৰযমেৰ গহেত্ৰা ভৰন্তানং দ্ৰিন্নং দেহীতি ইমম্হা কহাপণাতি সদ্দন্তরতোৰধারণং গম্যতে’’তি.
‘‘পুব্বপঠমানমত্থাতিসযৰচনিচ্ছাযং দ্ৰে ভৰন্তীতি ৰত্তব্ব’’ন্তি (৮-১-১২-ৰা) ৰুত্তং, তদাহ-‘পুব্বপঠমানং মিচ্চাদি, পুব্বপঠমানং পুব্বপঠম সদ্দানং অত্থাতিসযো যো অত্থস্স পকংসো, তস্স ৰচনিচ্ছাযং, সব্বপঠমভাৰসঙ্খাত অত্থাতিসযমত্তাৰ ৰচনিচ্ছাতি ন এত্থ ৰিচ্ছাতি তেসমধিপ্পাযো, ৰিকসনকিরিযায পাককিরিযাযাতি ৰুত্তেপি ৰিকাসকরণকিরিযায পাককরণকিরিযাযাতি অত্থসম্ভৰতো ‘পুব্বং পুব্বং পুপ্ফ’ন্তি ত্যাদো, পুব্বং পুব্বং ৰিকসনং করোন্তি, পঠমং পঠমং ৰচনং করোন্তীতি কিরিযাৰিসেসনৰসেন অত্থো দট্ঠব্বো, পুব্বাতি মতা পঠমাভিমতাতি ইমিনা পুব্বপঠমভাৰেনাভিমতানং বহুত্ত ব্যাপনেন ৰিচ্ছাসব্ভাৰে কারণমাহ.
‘‘ডতর ডতমানং সমসম্পধারণাযমিত্থীনিগদে ভাৰে দ্ৰে ভৰন্তীতি ৰত্তব্ব’’ন্তি (৮-১-১২-ৰা) ৰুত্তং, এত্থ ইত্থিলিঙ্গসদ্দো ইত্থিলিঙ্গযোগা ইত্থীতি ৰুত্তো, নিগদ্যতেনেনেতি নিগদো, ইত্থী নিগদো যস্স সো ইত্থিনিগদোভাৰো, তস্মিং ইত্থীনিগদে ভাৰে, তদাহ-রতররত মন্তান’মিচ্চাদি, ইত্থিলিঙ্গেতি ইত্থিলিঙ্গং যস্স সো ইত্থিলিঙ্গোভাৰো, তস্মিং ইত্থিলিঙ্গে ভাৰে ৰত্তমানানং রতররতমন্তানং দ্ৰিব্বচনমভিমতন্তি সম্বন্ধো, কস্মিং ৰিসযেতি আহ-‘সমসম্পধারণ ৰিসযে’তি, সমেন অড্ঢতাদিনা গুণেন ইমে উভো অড্ঢা ইত্ৰেৰং রূপা সম্পধারণা নিরূপনা অৰবোধো সমসম্পধারণা, সাএৰ ৰিসযো, তস্মিং সতি, অড্ঢতায বহুৰিধত্তাভাৰা কিরিযাদিযো গাভাৰা ¶ চ নত্থেত্থ ৰিচ্ছাতি তেসমধিপ্পাযো, পুচ্ছিযমানাতি ইমিনা ইমে উভো’ ইচ্চাদীনং পুচ্ছাৰাক্যতং দস্সেতি.
পরব্যৰহারেনাহ-‘আখ্যাতাদীনং ৰিসযত্ত’ন্তি, ইমিনা আখ্যাতাদীনমেৰ কিরিযাজোতকপদভাৰেন পোনোপুঞ্ঞসঙ্খাতকিরিযা ধম্মস্স ধনসমেৰ ৰিসযত্তং দীপেতি, অতিসযৰিসিট্ঠন্তি ইমিনা পপচতিসদ্দেপকারো পকংসত্থ জোতকো উপসগ্গোতি দস্সেতি, হিৰিধিম্হীতি’লূ-চ্ছেদনে’ইচ্চস্মা ৰিধিম্হি হিপ্পচ্চযো ‘‘পঞ্হপত্তনাৰিধীসু’’তি (৬-৯) ইমিনা সুত্তেনাতি অত্থো, ওস্সাতি ‘‘যুৰণ্ণানমেওপচ্চযে’’তি (৫-৮২) ওকারস্স, ‘পুব্বেক-কত্তুকান’’ (৫-৬২) মিচ্চেৰাতি এৰকারেন পরেসমিৰাযমপ্যাভিক্খঞ্ঞে পচ্চযো চে ৰিধীযতে, তদা পপচতিইচ্চত্র ৰিয আভিক্খঞ্ঞে ৰিধীযমানেন পচ্চযেনেৰ আভিক্খঞ্ঞত্থস্স পকাসিতত্তা ন দ্ৰিব্বচনেন ভৰিতব্বন্তি দস্সেতি, যদা তু ভুসং পুনপ্পুনং পচতীতি ৰচনিচ্ছা তদাপি পপচতীতি ভৰত্যেৰ.
ইহ ইমস্মিং উদাহরণে, আভিক্খঞ্ঞে ইচ্চেৰাতি ইমিনা অনুকরণমত্তমেৰেতং নত্থেত্থাভিক্খঞ্ঞন্তি পাণিনিযা সুত্তন্তরেন দ্ৰিত্তম্পটিপাদেন্তি, নত্থেত্থ তাদিসেন ৰচনেন পযোজনং, আভিক্খঞ্ঞেযেৰ দ্ৰিব্বচনন্তি দস্সেতি, এৰমঞ্ঞতে ‘‘পটইচ্চেতমনুকরণং ভৰন কিরিযম্পতি ৰত্ততীতি [ভৰনকিরিযামতী ৰুত্তীতি (পোত্থকে)] কিরিযাধম্মং পোনোপুঞ্ঞমেত্থ অত্থেৰা’’তি, তেনেৰ ৰক্খতি-‘পটপটা ভৰতীতি আভিক্খঞ্ঞে দ্ৰিব্বচন’ন্তি, অনিতিস্মিন্তি ইতিসদ্দে অৰিজ্জমানে, রাপ্পচ্চযোতি পঠমং দ্ৰিত্তে কতে পচ্ছা রাপ্পচ্চযো, রাপ্পচ্চযমকত্ৰাপি পকারন্তরেন সাধেতুমাহ- ‘অথৰা’ ইচ্চাদি, দীঘো নিচ্চন্তি পঠমং দ্ৰিত্তে পটপটকরোতীতি ঠিতে নিচ্চং দীঘো, পটপটা করোতীতি এত্থ নিপ্ফত্তিং দস্সেত্ৰা ইদানি পটপটাযতীতি এত্থ দস্সেতুং পটপটাযতীতিআদি আরদ্ধং.
৫৫. স্যাদি
একস্স একস্স ইতি ঠিতে পুব্বৰিভত্তিযা লুত্তে সংহিতাযঞ্চ কতাযং একেকস্স, এৰং মত্থকেন মত্থকেনাতি ঠিতে মত্থক মত্থকেনাতি.
৫৬. সব্বা
অঞ্ঞং ¶ অঞ্ঞন্তি ঠিতে ইমিনা ৰিভত্তিযা লোপে অকারস্স ‘‘তদমিনা’’ (১-৪৭) দিনা ওকারে অঞ্ঞোঞ্ঞন্তিপি হোতি.
৫৭. যাৰ
যাৰবোধন্তি ‘‘যাৰাৰধারণে’’তি (৩-৪) অসঙ্খ্যসমাসো.
৫৮. বহুল
ক্ৰচি পৰত্যপ্পৰত্তি, ক্ৰচঞ্ঞং ক্ৰচি ৰা ক্ৰচি;
সিযা বহুলসদ্দেন, ৰিধি সব্বো যথাগমংতি.
ইতি মোগ্গল্লানপঞ্চিকাটীকাযং সারত্থৰিলাসিনিযং
পঠমকণ্ডৰণ্ণনা সমত্তা.
২. দুতিযকণ্ড ৰণ্ণনা
১. দ্ৰেদ্ৰে
অৰযৰসম্বন্ধেতি স্যাদ্যৰযৰীসমুদাযেন দ্ৰেদ্ৰেতি ৰুত্তানমৰযৰানং সম্বন্ধে, অতেত্থ ৰুত্যনুকূলায পঞ্চিকায ৰা ভৰিতব্বং, পঞ্চিকানু কূলায ৰুত্তিযা ৰা, ন চেত্থ দ্ৰিন্নমঞ্ঞোঞ্ঞানুকূলতা দিস্সতি, তথাহি ৰুত্তিযং-‘একানেকত্থেসু ৰত্তমানতো নামস্মা’তি এত্তকমেৰ পকতিৰিসেসনৰসেন ৰুত্তং, পঞ্চিকাযন্তু তব্বিসেসন ৰসেন চ পচ্চযত্থৰিসেসনৰসেন চ অত্থো দস্সিতো, তদেৰ মুভিন্নন্নাঞ্ঞমঞ্ঞানুকূলতা দিস্সতি, ততো এত্থ যথা দ্ৰিন্নমঞ্ঞোঞ্ঞানুকূলতা সম্পজ্জতি, তথা ব্যাচিক্খিস্সাম ‘‘যদি পনেত্থ ৰুত্যানুকূলা পঞ্চিকা ভৰেয্য পচ্চযত্থপক্খো জহিতব্বো সিযাতি ‘তে…পে… একানেকত্থেসু’তি চ, তেন…পে… যোজনিয’ন্তি চ এতেসং জহিতব্বতায বহুপাঠৰিলোপো আপজ্জতি, যদি পন পঞ্চিকানুকূলা ৰুত্তি ভৰেয্য ৰুত্তিযং কিঞ্চিমত্তং পক্খিপিতব্ব মত্তমেৰ সিযাতি বহুৰিলোপাপত্তি (ন) হোতীতি এতেসং দ্ৰেদ্ৰে হোন্তি একানে কত্থেসু ৰত্তমানতো নামস্মা’তি ৰুত্তিযা ভৰিতব্ব’’ন্তি, এৰঞ্হি সতি সত্থন্তরেনাপি সহ ঘটতে, সুত্তে ‘দ্ৰেদ্ৰেকানেকেসু নামস্মা’তি ৰুত্তত্তা ‘একানেকেসূ’তি ইদং পচ্চযৰিসেসনং ৰা যুজ্জতি
পকতিৰিসেসনৰসেন ¶ ৰা যদেতং পচ্চযৰিসেসনং, তদা সামত্থিযা একানেকেসূতি পকতিৰিসেসনম্পি লব্ভতি, তত্থ সামত্থিযমত্থ বলং, তথাহ্যেকাদীসু ভৰন্তা পকতিৰাচ্চানমেৰেকত্তাদিঅব্যতি রিত্তঅত্থমত্তাদীরূপানং জোতকা স্যাদযো কথমেকত্তাদীসু ৰত্তমানতো নামস্মা অঞ্ঞতো সিযুন্তি যথাৰুত্তনামৰিসেসাক্খেপো, তথা ইত্থিণাদিপ্পচ্চযাদীনম্পি পন পকতিৰিসেসানুপাদানেপি যতো ধাত্ৰাদি ৰাচ্চোত্থো নত্থি, সামত্থিযা ততো, ধাতুত্যাদ্যন্তেহি [ত্যাদ্যন্ত ৰাচ্চেহি (পোত্থকে)] ন হোন্তে ৰিত্তিপচ্চযা, তথা ণাদিপচ্চযাপি… ৰিভত্যন্তা ৰিধানতো, যদেতম্পকতিৰিসেসনং তদাপি সামত্থিযেনেৰ একত্তাদীসু ৰত্তমানতো নামস্মা তজ্জোতনায ভৰন্তা স্যাদযো কথমঞ্ঞত্থ হোন্তি অসম্ভৰাতি একানেকেসু দ্ৰেদ্ৰেতি লব্ভতি, অথৰা সরূপেন অৰুত্তম্পি সামত্থিযেনেকানেকত্থেসূতি গম্মমানং ৰুত্তমেৰ হোতীতি কত্ৰা‘তেচা’তিআদিকং ৰুত্তন্তি গহেতব্বং, একানেকেসু ৰত্তমানতো নামস্মাতি কিমত্থং অসত্ৰভূতায কিরিযাযেকত্তাদিসম্বন্ধাভাৰা ক্রিযত্থাচ ত্যাদীহি যেৰেকত্তাদীনং ৰুত্তত্তা ত্যাদ্যন্তেহি চ ন ভৰেয্যুন্তি পযোজনন্তরমাহ-‘যম্পনা’তিআদি, পঞ্চকনামত্থস্সাধিপ্পেতভাৰো চেত্থ পক্খস্সেতস্সেৰ যুত্তত্তা. তথাহি সঙ্খ্যাকম্মাদযো নাম ৰাচ্চস্স দব্বস্স ধম্মো সকত্থো-পসজ্জনো চ সদ্দো দব্বেযেৰ ৰত্ততে… দব্বেযেৰান্যনযাদিৰোহারা, তত্থ দব্বৰাচিনা সদ্দেন দব্বধম্মানমব্ভন্তরীকরণন্তি নাযুত্তমেতং নামেন পঞ্চন্নমভিধানং, ৰিভত্তিযো পন জোতিকা, ইত্থিপচ্চযা চ ইত্থিলিঙ্গস্স, তথা চাম্হেহি ৰুত্তং সম্বন্ধচিন্তাযং–
সদ্দো সকত্থং ৰত্ৰান, পদত্থং দব্বসঞ্ঞিতং;
সমৰেতং ৰদে লিঙ্গং, সঙ্খ্যং কম্মাদিকম্মি চেতি.
একানেকেসু স্যাদীনং যথাক্কমং দস্সেতুং ‘তেনা’তিআদি ৰুত্তং, তেনাতি যেন পঞ্চকো নামত্থো অধিপ্পেতো একাদীসু চ অত্থেসু জো-তনীযেসু স্যাদযো ৰিধিযিস্সন্তি তেন, সব্বত্থাতি ‘অংযো’আদীসু ¶ সব্বত্থ, সভাৰতোত্যাদিকস্সাযমধিপ্পাযো ‘‘যদ্যপি স্যাদযো একানেকেসু হোন্তি তথাপি একাদযো সঙ্খ্যায পরিচ্ছিন্নে অত্থে ৰত্তন্তি ন সঙ্খ্যামত্তে, সঙ্খ্যায সম্ভৰাভাৰা সঙ্খ্যেযে ভৰতীতি ন সঙ্খ্যাপি স্যাদীনমত্থো’’তি (ন) কেৰলং সকত্থ দব্বাদিযেৰ স্যাদীনমত্থো ন ভৰতি, অপি তু সঙ্খ্যাপীত্যপিসদ্দত্থো, অনেন সঙ্খ্যা ৰিভত্যত্থো চতুক্কো নামত্থোত্যযম্পক্খো নিরাকতো পঞ্চকো নামত্থোতি দস্সনে সঙ্খ্যাকম্মাদীনং ৰিভত্তিযো জোতিকা হোন্তি, তিকো নামত্থোতি দস্সনে তু সঙ্খ্যাকম্মাদযো ৰিভত্তিৰাচ্চা হোন্তি, ইদানি অধিপ্পেতপঞ্চকনামত্থে সকত্থাদিকং সরূপতো দস্সেতুং ‘তত্থা’তিআদিমাহ, তত্থ সকত্থো ৰিসেসনন্তি সরূপাদি যং কিঞ্চি ৰিসেসনত্তেন ৰত্তুমিচ্ছিতং তং সকত্থো নামতি অত্থো, তং দস্সেতি ‘সরূপজাতিগুণদব্বানি’তি.
বলেন যস্সা ভিন্নেসু, পৰত্তন্তে গগাদীসু;
সা জাত্যভিন্নধীসদ্দা, সুত্তং পুপ্ফেস্ৰিৰান্ৰীতং.
দব্বাধারো ততো ভিন্নো, নিমিত্তং তপ্পতীতিযা;
ভাৰাভাৰসভাৰো যো, সো গুণো নিগ্গুণো মতো.
সরূপং সদ্দরূপংৰ, জাতিযা যং ৰিসেসনং;
ৰিসেসীযতি যংকিঞ্চি, দব্বং তং সমুদীরিতং.
ইদানি সরূপাদিনো ৰিসেসনস্স সকত্থভাৰং জাত্যাদিৰিসেসস্স দব্বভাৰঞ্চ দস্সেতুং ‘তত্থা’তিআদিমাহ, সরূপে ৰত্ততে সদ্দোতি ৰিযভেদোপচারেনাহ-‘সদ্দস্স সরূপেনা’তি, এত্থ পন গোতি জাতিমত্তৰাচিনি গোসদ্দে পযুত্তে গোসদ্দো জাতিমত্তমাহেতি সো জাতিং ৰিসেসেতি নাম. যট্ঠিআদিসদ্দেহি যট্ঠিআদিসহচরিতা উপচারতো গহিতাতি যট্ঠিআদিদব্বেহি যট্ঠিআদিসহচরিতা পুরিসা ৰিসেসীযন্তীতি আহ-‘দব্বম্পি দব্বন্তরস্স ৰিসেসনভূতম্ভৰতী’তি, যট্ঠিযোপৰেসযাতি যট্ঠিসদ্দৰচনীয যট্ঠিদব্বৰিসিট্ঠে পুরিসে পৰেসযাতি অত্থো, কুন্তেপৰেসযাতি এত্থাপি এসেৰনযো, যথাৰুত্তচতুব্বিধসকত্থতো পরোপি অত্থি সকত্থোতি আহ-‘কত্থচী’তিআদি, সম্বন্ধনিমিত্তোতি সম্বন্ধো নিমিত্তং কারণং ¶ পচ্চযপ্পৰত্তিযা অস্স পচ্চযস্স সোতি সমাসো, এত্থ হি দণ্ডো অস্স অত্থীতি অস্সাতি সামিনো পুরিসস্স সংসঙ্খাতদণ্ডাদিদব্বেন সহযো সস্সামিসম্বন্ধো, সোপি পচ্চযস্স নিমিত্তং, তথা চ ৰক্খতি-‘দণ্ডপুরিসসম্বন্ধা দণ্ডীতি পচ্চযো’তি, (কিরি)যা পদত্থস্সাপি ৰিসেসনত্তেন সকত্থভাৰো জাতিপদত্থাদীনং ৰুত্ত ঠানেযেৰ ৰত্তব্বোতি পাচকোতি এত্থ কিরিযাকারকসম্বন্ধসঙ্খাতং পরাভিমতং সকত্থম্পি পরোপদেসেনোপদিসিতুকামো ইধ সম্বন্ধসকত্থস্স ৰুত্তট্ঠানেযেৰ কিরিযাসকত্থং দস্সেতুং ‘কত্থচি কিরিযাপী’তিআদিমাহ. নামসভাৰেন ৰিঞ্ঞাযমানং পঞ্চমং নামসঙ্খাতমত্থং দব্বপদত্থেন সঙ্গহেত্ৰা জাতিগুণকিরিযাদব্বানীতি হি চতুব্বিধো নামত্থো, নামম্পি অন্ৰত্থরুল়্হিৰসেন দুৰিধং পুমিত্থিনপুংসক লিঙ্গৰসেন তিৰিধম্পি চতুব্বিধং হোতি… যথাৰুত্তে চতুব্বিধে অত্থে নমতি, তে ৰা অত্তনি নামেতীতি ইমিনা কারণেন. সামঞ্ঞগুণ কিরিযাযদিচ্ছাৰসেনাঞ্ঞথাপি চতুব্বিধত্তং নামস্স ৰদন্তি, তত্থাপি যদিচ্ছানামস্স দব্বনামেনেৰ সঙ্গহো ৰেদিতব্বো, ইত্থত্তং এসাতি পসিদ্ধিমা অত্থো, যম্পনাতিআদিনা ৰুত্তমেৰত্থং সাধেতি ‘তত্থে’চ্চাদিনা, অভিধাযকত্তেন জোতকত্তেন, ইকারন্ততোতি মুনিসদ্দতো, অঞ্ঞথাতি ইকারন্ততো ন ভৰতি চে, অতোতি আদেস ভৰনতো ফলং দস্সিতং ন সিযাতি সম্বন্ধো, ৰুত্তিযং ‘এৰং কুমারী কুমারিযো’তিআদীসু এৰন্তি যথা পুল্লিঙ্গে ইকারন্ততো স্যাদীনমুদাহরণমনাদেসত্থং ৰুত্তং এৰমিত্থিযম্পি অনাকারন্ততোতি দস্সেতি, উপলক্খণং চেতমিনী-নী-ঊ-তি-পচ্চযন্তাদীনং, অসতি…পে… ৰচনেতি ইমিনা পাণিনিযানং ৰিভত্তিসঞ্ঞাৰিধাযকস্স সুত্তন্তরস্স অত্থিভাৰং দস্সেতি, ‘‘ৰিভত্তিচ’’ (১-৪-১০৪) ইতি হি তেসং সুত্তং, তস্সত্থো ‘স্যাদীনং ত্যাদীনঞ্চ ৰিভত্তিসঞ্ঞা হোতী’তি, ভৰন্তীতি অন্ৰত্থৰসেন ৰিভত্তিসদ্দৰচনীযানি ভৰন্তি, সো (যেৰত্থো) ৰিভত্তিচ্চনেন ৰিভজীযতীতি ৰিভত্তি, কম্মে ক্তিপ্পচ্চযন্তোযং ৰিভত্তি সদ্দোতি দস্সেতি, কথম্পনেতেসু স্যাদীসু ৰিভজীযতিচ্চস্স ৰাক্যত্থাস্সানুগমো যেনেৰং ৰুচ্চতিচ্চাসঙ্কিয যেন যথা চ ৰিভজীযতি তমুপদস্সেন্তো আহ-‘তথা হি’চ্চাদি.
২. কম্মে
ৰুত্তিযং ¶ কত্তুকিরিযাযাতি কত্তুসাদ্যতায তং সম্বন্ধিনিযা কত্তুকম্মট্ঠাযপি দুৰিধায কিরিযায, অনেকত্থত্তা ধাতূনং করোতি এত্থ সম্বন্ধনত্থোতি আহ-‘করীযতি অভিসম্বন্ধীযতী’তি, যংকিঞ্চি পদত্থরূপং সম্বজ্ঝতীতি অত্থো, ইমিনা চান্ৰত্থৰসেনেৰাযং কম্মৰোহারো সিদ্ধোতি দস্সেতি, সব্বকারকানম্পি পন কিরিযাসম্বন্ধ সব্ভাৰেপি কিরিযাভিসম্বন্ধীযমানত্তেনেৰ যং ৰত্তুমিচ্ছিতং তদেৰ কম্মং ৰিঞ্ঞেয্যং, কত্তাদি কত্তু কিরিযাযাভিসম্বন্ধীযমানত্তেপি কত্তাদিত্তৰচনিচ্ছাযেৰ কম্মং ন হোতি… যস্মা ৰচনিচ্ছাযেৰ কারকানি ভৰন্তি, এৰং সব্বকারকানম্পি কারকন্তরপ্পত্তিযং তদভাৰো যথাযোগং ৰত্তব্বো, ৰাক্যেকদেসেনেত্যনেন ‘‘দ্ৰেদ্ৰেকা’’দিনো ৰাক্যস্স ‘‘কম্মে দুতিযা’’ইচ্চাদিনো চ একৰাক্যত্তং সূচেতি, পকরণস্স মহাৰাক্যরূপত্তা ৰিপ্পকট্ঠানিপি ৰাক্যানি আকঙ্খাদিসভাৰে অঞ্ঞমঞ্ঞসম্বন্ধানুভৰনেনেকৰাক্যভাৰম্পটীপজ্জন্তে, ৰুত্তী হি–
‘‘আকঙ্খাযোগ্গতা সত্তা, বীজং সন্নিধিনো যতো;
ৰিপ্পকট্ঠানি ৰাক্যানি, মহাৰাক্যং করোন্ত্যতোতি.
সামঞ্ঞেনাতি কম্মাদ্যৰিসেসেন, পুব্বাচরিযসমঞ্ঞাৰসেনাহ ‘দুতিযাদিকা’তি, তেন যদ্যপি ত্যাদিনোপি দ্ৰিন্নং পূরণিযা দুতিযাতি সক্কা ৰোহরিতুং, তথাপি স্যাদীনং দুকেযেৰ দুতিযাততিযা রুল়্হীতি নত্যাদীনং দুকানি দুতিযাদিসদ্দেন গয্হন্তি, ৰিসিট্ঠেসূতি কম্মাদিনা ৰিসেসিতেসু, তিৰিধং কম্মন্তি সকসমযপ্পসিদ্ধিযা কম্মস্স তিৰিধত্তমাহ, অঞ্ঞে তু সত্তৰিধমিচ্ছন্তি, কথং–
নিব্বত্তিৰিকতিপ্পত্তি, ভেদেন তিৰিধং মতং,
তত্থেচ্ছিততমং কম্মং, কম্মংত্ৰঞ্ঞং চতুব্বিধং;
ইচ্ছিতঞ্চানিচ্ছিতঞ্চ, নেৰিচ্ছিতমনিচ্ছিতং,
তথাঞ্ঞপুব্বং নাঞ্ঞপুব্বন্তি, এৰমঞ্ঞং চতুব্বিধন্তি.
তত্থ ইচ্ছিতাদীনি উপরিযেৰাপি ভৰিস্সন্তি, তত্রেচ্চাদিনা তিৰিধং কম্মং সরূপতো দস্সেতি, তত্থ নিব্বত্তিকম্মমেকে-নেকধা পরিকপ্পেন্তি, তদিহ পকাসযিস্সাম–
সতী-সতী ¶ ৰা পকতি, ন যত্থ পরিণামিনী,
নিস্সীযতে তং নিব্বত্তি, কম্মমঞ্ঞেসমঞ্ঞথা;
অসন্তং জাযতে যং ৰা, যং সন্তমপ্পকাসতি,
উপ্পত্যা-ভিব্যত্তিযা ৰা, তন্নিব্বত্তীতি ৰুচ্চতীতি.
অযমেত্থ অত্থো ‘‘কটৰিকারস্স কাসসঙ্খাতা ৰিজ্জমানা পকতি পরিণামিনী কটৰিকারম্পতি পরিণমন্তী যত্থপ্পযোগে ন নিস্সীযতে… কটং করোতীতেত্থ কেৰলমত্থাৰগমমত্তস্স ৰত্তুমিচ্ছিতত্তা কাসেতি অসুয্যমানত্তা চ, পকতিযা তু সুয্য মানত্তে ৰিকারিযং সিযা, তেনেৰ কাসে কটং করোতি, তণ্ডুলে ওদনং পচতীতি দ্ৰযত্থো করোতি পচতি চ, তস্মা কাসে করোতি তণ্ডুলে পচতীতি ৰিকারীযতি, কটং করোতি ওদনম্পচতীতি নিব্বত্তী যতীতি অত্থো, অসতী ৰা পকতি অৰিজ্জমানত্তাযেৰ যত্থ ন নিস্সীযতে… [(যথা) (পোত্থকে)] ( ) সংযোগং জনযতি ৰিভাগমুপ্পাদযতীতি সংযোগৰিভাগানং কস্সাপি পকতিযা অৰিকারত্তা সংযোগৰিভাগৰন্তে হ্যৰিকতেহেৰ তেসং জননতো, তমেৰম্ভূতমনিস্সিতপকতিকং অৰিজ্জমান (পকতি) কং ৰা কারিযং নিব্বত্তিকম্মং নামাতি একো, অঞ্ঞেসমঞ্ঞথাতি ৰত্ৰা তন্দস্সেতি ‘অসন্ত’মিচ্চাদিনা, যং অসন্তমৰিজ্জমানং জাযতে, তন্নিব্বত্তিকম্মং, যথা সুখং জনযতি বুদ্ধিমুপ্পাদযতীতি, সন্তং ৰিজ্জমানমেৰ ৰা কেৰলমপ্পকাসিতপুব্বং যং উপ্পত্তিযা অভিব্যত্তিযা ৰা পকাসতি, তম্পি নিব্বত্তিকম্মং, যথা পুত্তং ৰিজাযতিসামঞ্ঞমভিব্যঞ্জযতী’’তি, তদেৰং কেসঞ্চি মতেন অনিস্সিতপকতিকং অৰিজ্জমানপকতিকন্তি দুৰিধং নিব্বত্তিকম্মম্পি অঞ্ঞেসম্মতেন অসন্তং জাযমানং সন্তমপ্পকাসমানন্তি দুৰিধং নিব্বত্তিকম্মম্পীতিসব্বম্পি অট্ঠিতপুব্বমেৰ জাযতীত্যসতো জাননা ন ব্যতিরিচ্চতিচ্চাহ-‘অসতো জননং করীযতী’তি, অৰত্থন্তরন্তি ওদনাদিনো ক্লেদনাদিলক্খণমঞ্ঞমৰত্থং.
পকত্যুচ্ছেদসম্ভূতং, ৰিকারিযং কিঞ্চি কিঞ্চি তু;
গুণন্তরসমুপ্পত্যা, এৰং সা ৰিকতি দ্ৰিধা.
কিঞ্চি ৰিকারিযং কম্মং পকতিযা কারণস্স উচ্ছেদেন সম্ভূতং, যথা ¶ কট্ঠং ভস্মং করোতীতি কট্ঠস্সাচ্চন্তপরাৰত্তি [পরাৰত্তিযা (পোত্থকে)], কিঞ্চি পন গুণন্তরানমুপ্পত্তিযা, যথা সুৰণ্ণং কটকং কেযুরং ৰা করোতীতি এৰং দ্ৰীধা সা ৰিকতি হোতীতি অত্থো, ন ৰিভাৰীযন্তেতি ন গম্যন্তে, সা পত্তি‘পাপীযতি ৰিসযীকরীযতী’তি কত্ৰা.
যত্র ক্রিযাকতো কোচি, ৰিসেসো নাৰগম্যতে;
দস্সনা ৰানুমানা ৰা, সা পত্তীতি পকিত্তিতা.
যত্থ কিরিযাকতো কিরিযাসম্পাদিতো ৰিসেসো অতিসযো কোচি নাৰগম্যতে নপ্পতীযতে দস্সনা ৰা পচ্চক্খপ্পমাণেন অনুমানপ্পমাণেন ৰা যথা নিব্বত্তিৰিকতীনমতিসযো পচ্চক্খানুমানা ৰগমনীযো, তত্র হি নিব্বত্তিযং ৰিসেসসিদ্ধিরতিপসিদ্ধা… অত্থলাভাখ্যস্স ৰিসেসস্সাৰিজ্জমানস্স কিরিযাকত্তা, ৰিকারিযে ( ) [(এৰ) (পোত্থকে)] তু ক্ৰচি পচ্চক্খৰিসযো… কট্ঠং ডহতীতি কণ্হত্তাদিভাৰস্স পচ্চক্খেনেৰোপলব্ভনতো, ক্ৰচিদনুমানগম্মো… দেৰদত্তং রোসেতি পসাদযতি ৰেতি ৰিসিট্ঠমুখৰণ্ণাদিকারিযানুমেয্যত্তা রোসাদিনো, এৰং যত্থ ন ৰিসেসসিদ্ধি অপি তু পত্তিমত্তং, সা পত্তীতি পকিত্তিতা কথিতা, আদিচ্চম্পস্সতি ধম্মমজ্ঝেতীতি অযমেত্থ অত্থো, কথঞ্চরহি অসন্তস্স [সন্তস্স (পোত্থকে)] পত্তিকম্মস্স কিঞ্চি (অকরোন্ত)স্স কারকত্তং, ন হি কিঞ্চি অকরোন্তং কারকম্ভৰিতুমরহতীতি উচ্চতে-
দস্সনক্খমতাভাসো, পগমব্যত্তিআদযো;
ৰিসেসা পত্তিকম্মস্স, ক্রিযাসিদ্ধিযমিচ্ছিতা.
অত্র দট্ঠুং সক্কা ইতি দস্সনে খমতা আভাসোপগমো ৰিসযত্তোপগমো ৰিসযত্তোপগমনং ব্যত্তি চেতি এৰমাদযো ৰিসেসা যথাযোগং পত্তিকম্মস্স কিরিযানিপ্ফত্তিযং ইচ্ছিতা, ততো তস্স কারকত্তন্তি অত্থো, আদিচ্চং পস্সতীতি এত্থ হি আদিচ্চো দট্ঠুং সক্কা, ততোৰ সো দিস্সতি অভিব্যত্তিঞ্চোপযাতীতি দস্সনকিরিযানিপ্ফাদকত্থেনাস্স কারকত্তমুপপজ্জতে, তথা ঞ্ঞত্রাপ্যাদিসদ্দগহিতৰিসেসৰসেন কিরিযাসিদ্ধিতো কারকত্তং ৰেদিতব্বং ¶ , ননু ৰিকারিযম্পি নিব্বত্তিকম্মমেৰ… তেন রূপেনাসতোযেৰ জননতো, পত্তিকম্মম্পি কিরিযাসম্বন্ধরূপেনাসন্তমেৰ পচ্ছা তথা ভৰতীতি নিব্বত্তিযেৰাতি সচ্চং-
অত্থেসা ৰত্থুট্ঠিতি, সুখুমবুদ্ধিগোচরপতীত্যনুরোধেন,
তত্র যম্পেতং ঘটতে, যথা পতীতি সদ্দত্থাৰত্তানতো.
ৰিসেসানুপাদানতোতি ‘‘কম্মে দুতিযা’’তি সামঞ্ঞেন ৰুত্তত্তা ৰুত্তং. করীযতি কটো, কতো কটো চ্চেৰমাদীসু ত্যাদিপ্পভুতীহি অতিহিতকম্মাদিনিস্সযেসুপি একত্তাদীসু দুতিযাদযো পপ্পোন্তি নিযমাভাৰা, তথাহি পঞ্চকে নামত্থে কটাদিৰচনীযস্স সম্বন্ধী কম্মাদ্যত্থো, ত্যাদিপ্পভুতীতি অনভি হিতস্স সঙ্খ্যাখ্যস্সাপরস্স ৰিভত্যত্থস্সাভিধানায অভিহিতেসুপি কটাদীসু কম্মাদীসু দুতিযাদযো সিযুন্তি পাণিনিযা ‘‘কম্মে দুতিযা’’চ্চাদীসু (২-৩-২) ‘‘অনভিহিতে’’তি (২-৩-১) ৰচনমধিকরোন্তি, ৰেয্যত্তিযাযেৰ দুতিযাদীনপ্পসঙ্গেপি তন্নিস্সযভূতে-কত্তাদ্যত্থে জোতনাযাভিহিতেসু দুতিযাদযো সিযুং, তিকে পন সঙ্খ্যাকম্মাদযো ৰিভত্তি ৰচনীযা, তত্থ যজ্জপি কম্মাদিনো পচ্চযেনাভিধানং, তথাপ্যেকত্তাদযো নাভিহিতাতি তস্স সঙ্খ্যাখ্যস্সাপরস্স ৰিভত্যত্থস্সাতি ধানায অভিহিতেসুপি কম্মাদীসু দুতিযাদযো সিযুন্তি পাণিনিযা ‘‘কম্মে দুতিযা’’তি ‘‘অনভিহিতে’’তি ৰচনমধিকরোন্তি, তমুপদস্সেন্তো আহ-‘তত্রিদং সিযা’তিআদি, তত্র তস্মিং দুতিযাদি ৰিভত্তিৰিধানে ইদং চোদ্যং সিযা, কিন্তি আহ-‘পঞ্চকে’ইচ্চাদি, অনভিহিতকম্মাদিনিস্সযেসুতি অনভিহিতা কম্মাদযো নিস্সযা যেসমেকত্তাদীনং, তেসূত্যত্থো, দুতিযাদযো ৰিভত্তিযো যথা সিযুন্তি জোতনাযাভিধানায চাতি যুজ্জমানৰসেন অত্থো ৰেদিতব্বো, অভিহিতকম্মাদিনিস্সযেসুপীতি অপিসদ্দেন অনভিহিতকম্মাদিনিস্সযমেকত্তাদিং সমুচ্চিনোতি, আসঙ্কিযাতি পুব্বকিরিযায ৰুত্তন্তি অপরকিরিযা ৰেদিতব্বা, পঞ্চকে তিকে চা ভিহিতকম্মাদিনিস্সযে সেকত্তাদীসু দুতিযাদিপ্পত্তিমাসঙ্কাৰসেন দস্সেত্ৰা চতুক্কৰাদীনম্পি পক্খমুব্ভাৰিয পরিহরিতুং ‘যদিচ্চা’দিমাহ, অযন্তেসমধিপ্পাযো ¶ ‘‘যদেসা সঙ্খ্যা পাটিপদিকত্থো তপ্পটিপজ্জনে কম্মাদযো ৰিভত্তিৰচনীযা, তদা ‘অনভিহিতে কম্মে’তিআদিনা অনভিহিতগ্গহণং কম্মাদিৰিসেসানমনুভৰন্তমনত্থকং… অভিহিতে ৰিভত্তিৰাচ্চাভাৰতো, যদা পনাযং পক্খো ‘সঙ্খ্যা ৰিভত্তিৰচনীযা’তি তদা ‘‘কম্মে দুতিযা’’ ত্যেৰমাদযো নিদ্দেসা ৰিসযসন্দস্সনমত্তাযেৰ ৰেদিতব্বা’’তি, সব্বথাতি পঞ্চকতিকৰাদীনং চতুক্কৰাদীনঞ্চ মতৰসেন সব্বপ্পকারেন, সদ্দত্থাব্যতিরিত্তত্থমত্তোযেৰাতি ব্যতিরেকো ব্যতিরিত্তং, নপুংসকে ভাৰে ক্তো, ন ৰিজ্জতে ব্যতিরিত্তং ব্যতিরেকো ভেদো যস্স তং অব্যতিরিত্তং, অব্যতিভিন্নন্তি অত্থো, সদ্দত্থতো সকত্থতো অব্যতিরিত্তং অত্থমত্তং অত্থসামঞ্ঞং যস্স ওদনাদিসদ্দস্স সো তথা ৰুত্তো.
কিঞ্চাপি ৰুত্তিযং তব্বাদিণাদিসমাসেহি অভিহিতমৰুত্তং, তথাপি তেহি অভিহিতেপ্যেৰমেৰ দট্ঠব্বন্তি নিদস্সেন্তো আহ-‘এৰ’মিচ্চাদি, কর-করণে করীযিত্থাতি কতো‘ক্তো ভাৰকম্মেসু’তি (৫-৫৬) কম্মে ক্তো, সতিকোতি এত্থ কীতোতি কম্মত্থে ‘‘দিস্সন্তঞ্ঞেপি পচ্চযা’’তি (৪-১২০) ইকো, কম্মতাগম্যতে কিতপ্পচ্চযাদীনং কম্মে ৰিহিতত্তা, এৰঞ্চ ধুহি কিমেকমুদাহরণং দত্তমাচরিযেনে ত্যতো আহ- ‘উদাহরণ’ইচ্চাদি, অনভিহিতেতি ৰচনং ৰিনাপীতি ৰচনং ৰিনা এৰাতি অৰধারণে-অপিসদ্দো, সম্ভাৰনেৰা, যদ্যভিহিতেহি ৰচনং ৰিনাপি দুতিযাদীনমপ্পৰত্তি ভৰেয্য, ৰচনসব্ভাৰে তু কথাযেৰ নত্থীতি অত্থো, এৰঞ্চ পনেত্থ দুতিযাদীনমভিহিতে পসঙ্গাভাৰো জানিতব্বো ‘‘পচ্চতে ওদনো, কতো কটোচ্চাদোপি যদি দুতিযাদযো সিযুং পঠমাৰিধানস্সাৰকাসো ন ভৰেয্য ততো সামত্থিযানভিহিতেযেৰ কম্মাদো দুতিযাদযো সকিরিযা (যং তদ)ভিব্যত্তিযা ভৰিস্সন্তি, পঠমেৰত্ৰভিহিতে’’তি, ন নুচ পঠমাযাকারকমৰকাসো রুক্খো পিলক্খোতি [রুক্খো পিলক্খোতি ক্রিযাপদং ন সূযতেতি ৰিভত্যন্তরস্সপ্পত্তি মঞ্ঞতেভস্সাপদীপ] কিমিদমুচ্চতে অকারকন্তি যদ্য কারকং নেদম্পযোগমরহতি ততো যত্থ ৰিসেসকিরিযান মস্সৰনং তত্থ পদত্থসহচরিতায সত্তায পতীতিযা ‘রুক্খো অত্থি ¶ পিলক্খো অত্থী’তি অপেক্খীযতীতি কারকত্তং রুক্খাদীন মত্থেৰেতি [অত্থেৰেতি ঞ্ঞতং ৰত্থুং পরং পতিপাদযিতুং সদ্দো পযুজ্জতে ঞ্ঞণঞ্চ সতোইতি যত্র ক্রিযাপদন্তরস্স অপ্পযোগো তত্র উস্সগ্গতো সত্তা পতীতিতুত্থীতি ক্রিযাপদানুসঙ্গর কত্তরি ততিযপ্পসঙ্গরনৰকাসা পঠমা ত্যত্থো-ভস্সপদীপ], ন চ উচ্চং নীচংত্যধিকরণৰাচিত্তে [ৰাচিকা] নিপাতস্স অত্থীত্যনেন নত্থি সম্বন্ধোতি উচ্চমত্থীত্যাধেয্যস্সেৰ কত্তুত্তং নাধারস্সাত্য কারকত্তমাধারস্সাত্যৰকাসো-ত্থি পঠমাযাতি ‘‘পঠমাৰিধা নস্সাৰকাসো ন ভৰেয্যা’’তি যথাৰুত্তো-যং হেতু অসিদ্ধোতি চ সক্কা ৰত্তুং, অসঙ্খ্যতো পঠমাত্যৰত্ৰা ‘‘পঠমাত্থ মত্তে’’তি (২.৩৯) সামঞ্ঞৰিধানতো সিদ্ধোযেৰ, যং হেতুত্তানভিহিতৰচনমনত্থকমিচ্চেৰ ঠিতং.
যঞ্চাতি চসদ্দো ৰত্তব্বন্তরসমুচ্চযে অপরম্পি কিঞ্চি ৰত্তব্বমত্থীতি অত্থো, যঞ্চ ফলং মঞ্ঞতেতি সম্বন্ধো, যদেত্থান ভিহিতাধিকারো নত্থি তদা যথা ‘কতো কটো’চ্চত্রত্তেন কম্মস্সাভিহিতত্তা দুতিযা ন হোতি তথা ‘কটং করোতি ৰিপুলং দস্সনীয’ন্তি কটসদ্দতো উপ্পন্নায দুতিযায (ৰিপুলাদিগতস্স) কম্মস্সা ভিহিতত্তা ৰিপুলাদীহি ৰিসেসনেহি দুতিযা ন সিযা, ততো ত্যাদি তব্বাদিণাদিসমাসেহি কম্মস্সান ভিহিতত্তমত্তেৰাতি ৰিপুলাদীহিপি দুতিযাৰিধানসঙ্খাতং অনভিহিতে’’তি (২-৩-১) অনভিহিত ৰচনস্স অধিকারে যঞ্চ ফলং চিন্তযতীতি অত্থো, যুত্তস্সাতিমস্স অত্থো সম্বন্ধস্সাতি, পচ্চেকং করোত্যভিসম্বন্ধতাযাতি ‘কটং করোতি ৰিপুলং করোতি দস্সনীযং করোতি’চ্চেৰং পচ্চেকং পচ্চেকং করোতিস্সাভিসম্বন্ধতাযাতি অত্থো, কম্মতা অত্থীতি সেসো, এৰং মঞ্ঞতে-‘‘কটং করোমীতি পৰত্তো ৰিপুলং করোমী দস্সনিযং করোমীতি চ পৰত্তোৰাতি ৰিপুলাদীনম্পি পচ্চেকং কম্মতা অত্থেৰ, তত্থেকস্সাভিধানে পরেকস্স সুখমৰলোকযন্তীতি তদভিধানাযপি দুতিযা ভৰিস্সতী’’তি, পকারন্তরাৰতারো নাচরিযে নোপরোধিতোতি তম্পি পনেত্থ দস্সযিস্সাম-‘‘কটসদ্দা উপ্পজ্জমানা দুতিযা ¶ কটজাতি কম্মমভিহিতৰতী, ন ৰিপুলাদিগুণকম্মং, ততো তদভিধানায চ দুতিযাযেৰ ভৰতি, অথৰা কটোৰ কম্মং, তং সামানাধিকরণ্যেন ৰিপুলাদীহিপি দুতিযা ভৰিস্সতি, কটং করোতি ৰিপুলো দস্সনীযোতি হি ৰুচ্চমানে ৰিপুলাদযো কত্তুসমানাধিকরণতাযেৰ পতীযেয্যুং তস্মা কটসদ্দসামানাধিকরণ্যম্পটিপাদযতা ৰস্সমেত্থ দুতিযা করণীযা’’তি. নন্ৰেমিচ্চাদিচোদ্যং, এৰন্তি এৰং গুণযুত্তস্স কম্মতায সতি, পপ্পোতীতি কট কম্মে-ভিধানিযে (কতো) তি ক্তপ্পচ্চযস্স কতত্তা উদারাদিতো করোত্যভিসম্বন্ধা দুতিযা পপ্পোতীতি অত্থো, এৰং মঞ্ঞতেচ্চাদি পরিহারো, অৰযৰেন কম্মং ন ৰদতীতি সম্বন্ধো, অৰযৰেনাতি ৰিসুংৰিসুং, কিঞ্চরহীতি আহ-‘সভাৰতো সব্বং কম্মং ৰদতী’তি. হোতু কামং উদারাদিতোপি ৰুত্তেন ৰিধিনা পঠমা, কতসদ্দতো কা পৰত্ততীতি আহ-‘কতসদ্দতো পি’চ্চাদি, অন্তোভূতো অন্তোগধো নামস্স সদ্দস্স অত্থো যস্মিং কম্মলক্খণত্থেসো অত্থো কম্মলক্খণো অভিহিতো কথিতো সম্পন্নো সম্পজ্জতীতি অত্থো, ননু ‘কতো কটো’চ্চাদো সভাৰতো সব্বকম্মৰুত্তিযা অন্তোভূতনামত্থৰুত্তিযা চাত্থমত্তে হোতি সব্বত্থ পঠমাতি ‘কটং করোতি উল়ারং সোভনং দস্সনীয’ন্তি কটাদিতোপি উপ্পন্নায দুতিযায কম্মস্সাভিহিতত্তা উল়ারাদীহি পঠমাপ্পসঙ্গো সিযাতি অভিহিতাভিধানপ্পসঙ্গোপগতং চোদনং মনসি নিধাযাহ-‘কটাদিসদ্দো ত্ৰি’চ্চাদি, সামঞ্ঞেনাতি ৰিসুং ৰিসুং কটাদিসামঞ্ঞেন.
‘‘কত্তুরিচ্ছিততম’’ন্ত্যনেন (১-৪-৪৯) কত্তুনো কিরিযায সম্বন্ধি তুমিট্ঠতমং তস্মিং ইচ্ছিততমে কম্মসঞ্ঞং ৰিধায নিব্বত্যাদিকেসুতীসু কম্মেসু দুতিযা ৰিধীযতে পাণিনীযেহি, ইচ্ছিততমত্তঞ্চ তদত্থত্তা কিরিযায, ওদনং পচতি গাৰুম্পযো দোহতিত্যাদো(হি) ওদনাদ্যত্থা পচনাদিকিরিযারব্ভতেতি ওদনপযাদীনমিচ্ছিততমত্তং, তদুপদস্সেন্তো আহ-‘যং কত্তু’চ্চাদি, ৰিভত্তিং ৰিধায দুতিযাভিমতাতি সম্বন্ধো, পুন পযাদিনিপ্ফত্তিনিমিত্তং যংকিঞ্চি দোহনাদিকিরিযা যুত্তং ¶ করণাদিরূপেন অকথিতং গৰাদিকমিচ্ছিতং কারকং, তত্থাপি ‘‘অকথিতঞ্চা’’তি (১-৪-৫১) কম্মসঞ্ঞং ৰিধায তেনেৰ দুতিযা ৰিধীযতে, তদুপদস্সেতুমাহ-‘উপযুজ্জমানে’চ্চাদি, অত্র চেৰমকথিতনিযমো কতো ৰাত্তিককারেন-
পুচ্ছিচিভিক্খীনং দুহি,যাচীনং নিমিত্তমুপযোগে;
পুব্বৰিধিম্হি-কথিতং, ব্রূসাসীনঞ্চ গুণাসত্তন্তি.
উপযুজ্জতে ইট্ঠত্থসিদ্ধিযং ব্যাপারীযতীত্যুপযোগো-পযোপ্পভুতি, তস্মিং, নিমিত্তং গৰাদি, অপুব্বৰিধিম্হি অপাদানাধিকরণাদি পুব্বসঞ্ঞা ৰিধানাভাৰে, ৰিধানে হি মাণৰকা মগ্গং পুচ্ছতি, রুক্খা ফলান্যৰচিনাত্যাদি যথারহং ভৰতি, গুণাসত্তন্তি গুণেন সত্তং সম্বন্ধী, গুণসদ্দেনেত্থ পধানসাধনং ধম্মাদিকং ৰত্তুমিচ্ছিতং পধানসাধনঞ্হি কিরিযাযোপকারকমুপকারিযং পধানভূতং কিরিযমপেক্খিয গুণো ভৰতি, চো-নুত্তসমুচ্চযে, পধানন্তু ধম্মাদিনো পৰত্তিযা তদত্থত্তা, উপযুজ্জমানঞ্চ তং পযোপভুতিচেতি ৰিসেসনসমাসং কত্ৰা উপযুজ্জমানপযোপ্পভুতিনো নিমিত্তন্তি ছট্ঠীসমাসো, পভুতি সদ্দেন গৰাদিনো গহণং, আদিসদ্দেন গোমন্তাদিনো, দুতিযেনাদি সদ্দেন অধিকরণাদিনো, চতুত্থেন ৰিনযাদিনো, ৰিধানন্তি দুতিযা ৰিধানং, দুতিযাৰিধানমভিমতন্তি যোজনীযং. পাণিনিযেহি ‘‘তথা যুত্তঞ্চানিচ্ছিতং’’ (১-৪-৫০) ইচ্চনেন কম্মসঞ্ঞং ৰিধায ‘‘কম্মে দুতিযা’’ (২-৩-২) ত্যনেনেৰ দুতিযা ৰিধীযতে, তন্দস্সেতুমাহ-‘যেনে’চ্চাদি, ‘‘তথা যুত্তঞ্চানিচ্ছিত’’ন্তীমস্স অত্থো যেনেৰেচ্চাদিপঞ্চিকাপাঠানুসারেন ৰেদিতব্বো, যুজ্জতেতি কিরিযাভিসম্বজ্ঝতে, যুত্তন্তি কিরিযাভিসম্বন্ধং, অত্র তু–
যদ্যবুদ্ধ্যাহিলঙ্ঘাদি, তদাহ্যাদিমনিচ্ছিতং;
যদা লজ্জাভযাদীহি, তদেচ্ছি ততমং মতং.
‘‘তথা যুত্তঞ্চানিচ্ছিত’’ন্তি সুত্তেনস্স পরিযুদাসৰুত্তিতো ইচ্ছিতা অঞ্ঞমনিচ্ছিতমনভিমতমিতরঞ্চ, ততোযেৰ‘গামং গচ্ছন্তো রুক্খমূলমুপসপ্পতী’ত্যত্র নেৰিচ্ছিতনানিচ্ছিতস্সপি রুক্খমূলস্স কম্ম সঞ্ঞা ¶ সিদ্ধাতি তত্থ ‘‘কম্মে দুতিযা’’তি দুতিযা ৰিধীযতে, তন্দস্সেতি’নেৰিচ্ছিতনানিচ্ছিতস্মা’ইচ্চাদি, রুক্খমূলং নেৰিচ্ছিতং পুব্বমনভিমতত্তা, নাপ্যনিচ্ছিতং অপ্পটিকূলত্তা, গামগমেন হ্যস্স তপ্পরতা, রুক্খমূলোপসপ্পনন্তু পসঙ্গাগতন্তি রুক্খমূলানম্পি কিরিযাভিসম্বন্ধো অত্থেৰ, অত্রাপি-
নেৰিচ্ছিতানিচ্ছিতন্তু, মবুদ্ধিযুপসপ্পনে;
মূলং ৰিস্সমনত্থন্তু, তমিচ্ছিততমং সিযা.
ব্রূসাসিনঞ্চাতি চসদ্দোপসঙ্গহিতে দস্সেতুমাহ-‘এৰ’মিচ্চাদি, এত্থ গামদেৰদত্তগগ্গানমকথিতসঞ্ঞা, অজাদযো ত্ৰিচ্ছিততমা, আদিসদ্দেন ‘পত্থেতি গাৰুং পুরিসং দ্ৰিজো’ত্যাদযো সঙ্গহিতা, নযতিনী=পাপুণনে, ৰহতি ৰহ=পাপুণনে, হরতি হর=হরণে, জযতিজি=জযে, সব্বত্থলেচ এত্তে অযাদেসে চ রূপং, দণ্ড=দণ্ডনে চুরাদিত্তা ণিম্হি রূপং, অথ ‘‘অধিসীট্ঠাসানং কম্মং’’ত্যাদিনা (১-৪-৪৬) তেন তেন কম্মসঞ্ঞং ৰিধায ‘পঠৰিং অধিসেস্সতী’তি আদো (তত্থ) তত্থ ‘‘কম্মে দুতিযা’’তি (২-৩-২) দুতিযা ৰিধীযতে তেহি তেহি সত্থ কারেহি, সব্বত্থেৰেত্থ লোকস্স কম্মৰচনিচ্ছাতি কমেনেতংঞ্ঞসঞ্ঞাপুব্বকং কম্মমুপদস্সেন্তো আহ-‘অধিপুব্ব’ইচ্চাদি, যায ৰত্তিচ্ছায দুতিযা সিযা তায ৰত্তিচ্ছায কম্মতা কথংহিনামাতি সম্বন্ধো, নেৰ উপলব্ভন্তীতি কদাচিকস্সচি সিযাতি সম্বন্ধো, পযতিতব্বন্তি সুত্তন্তরমারব্ভনীযং, তত্থেৰং কিং ভৰতো মনসি দোসধিজম্ভনেনাতি অত্থো, ধম্মেতি এত্থাপি এৰং সদ্দং যোজেত্ৰা অত্থো ৰেদিতব্বো, যথা আধারে কম্মৰচনিচ্ছা, তথেহাপি আধারৰচনিচ্ছাতি অত্থো, তেনেৰাহ-‘ধম্মেতি আধারৰচনিচ্ছা’তি, ধম্মে অভিনিৰিসতেতি সম্বন্ধো, এৰংসদ্দসমানত্থত্তা তথা সদ্দস্স তদত্থানুসারেনেৰ ৰিঞ্ঞাযতীতি তথাসদ্দস্স অত্থো ৰিসুং ন ৰুত্তো, পানঞ্চ আচারোচ পানাচারং, তংপানাচারমস্স আধারস্স তস্মিং তপ্পানাচারে, পানত্থাচারত্থধাতুসম্বন্ধী যো নদ্যাদি কো আধারো সো পানাচারৰাযেৰাতি আহ- ‘পানত্থাচারত্থানং ধাতূনমাধারে’তি ¶ , কেসঞ্চীতি অনিযমেন কেসঞ্চি সদ্দসত্থকারানং, এত্থাতি এতস্মিং আধারৰচনিচ্ছাপক্খে, পতিপরীহি ভাগেচেত্যৰসিদ্ধাতি ইমিনা পতিসদ্দস্স ধাতুনা অযুত্ততং দস্সেতি… যদি যুজ্জেয্য ছট্ঠিযাভাৰা, তেনাহ-‘যদাত্ৰি’চ্চাদি, ৰুত্তিযং তেনাতি তসদ্দেন, অপিসদ্দোপসঙ্গহিতং ততিযম্পি গহেত্ৰা ৰাচাতি বহুৰচননিদ্দেসো.
৩. কাল
যদা কালদ্ধানমিচ্চাদিনা‘মাসমাসতে কোসং সযতি’চ্চাদো অকম্মকেহিপি যোগে কালভাৰদ্ধদেসানং পরেহি কম্মত্তমনুঞ্ঞাতন্তি চ, যদাত্ৰিচ্চাদিনা তু কিরিযাৰ সব্বেনসব্বং ন সূযতি, তথা সতি কুতো চ কম্মত্তন্তি তেহেৰ ৰুত্তন্তী চ দস্সেতি, গম্ম মানকিরিযাযোগোপি ন নিস্সিতো… মাসমাসতেচ্চাদীসু আসনাদি [আসনাদীসু (পোত্থকে)] কিরিযানং মাসাদিযোগো ৰিয কল্যাণিত্তগুণাদিযোগো চ লোকস্স পতীতিপথমুপযাতীতি, ন সিজ্ঝতীতি কিরিযা ন হোন্তি গুণদব্বানীতি কিরিযাসম্বন্ধাভাৰা কম্মত্তাভাৰোতি ন সিজ্ঝতি, গুল়েন মিস্সা ধানা ভজ্জিতযৰা গুল়ধানা. অজ্ঝযনকিরিযায পব্বতেন চ মাসকোসানং সাকল্লেন সম্বন্ধাভাৰা অচ্চন্তসংযোগাভাৰোতি মাসস্সাতিআদীসু ন দুতিযা. পুব্বণ্হে সমযন্তি ইমিনা পুব্বণ্হে সমযোতি সত্তমীআমাদিসমাসং দস্সেতি, অচ্চন্ত মেৰাতি ইমিনা সমযস্স সাকল্লেন ৰিহরণকিরিযায সম্বন্ধমাহ, যংসমযং করুণাৰিহারেন ৰিহাসি, তং একংসমযন্তি সম্বন্ধো, উপসঙ্কমনকিরিযাযচ্চন্তমেৰ যুত্তোতি ইমিনা নিৰাসনৰিহরণ কিরিযাহিপি পুব্বণ্হসমযাদীনমচ্চন্তমেৰ যুত্ততং উপলক্খেতি, পকারন্তরেনাপি সিদ্ধিযমাসঙ্কমুব্ভাৰযতি ‘যদা ত্ৰি’চ্চাদিনা, ৰিভত্তিযা ৰিপল্লাসো যথাপকতমতিক্কম্ম অঞ্ঞথা ভৰনং, ইধ পন সত্তমি যম্পত্তাযং সত্তম্যত্থে বাহুলকেন ‘‘কম্মে দুতিযা’’চ্চেৰ দুতিযাপ্পত্তি.
ততিযাভিমতাতি ‘‘অপৰগ্গে ততিযা’’তি (২-৩-৬) ৰচনেন পাণিনিযানংপপঞ্চত্তমভিমতা, কথম্পন কালদ্ধানং করণত্তমিচ্চাসঙ্কিয করণত্তমেসম্পটিপাদেন্তো ¶ আহ-‘তথাপি’চ্চাদি, তথাপীতি ৰুত্তক্কমেন করণত্তসম্ভৰা ততিযায ৰিজ্জমানাযপি, সিযাতি ততিযা সিযা, তঞ্চাতি তং করণঞ্চ. কারকমজ্ঝেতি এত্থ ছট্ঠী সমাসো কারকসদ্দেন চ সত্তিকারকং গহিতন্তি (আহ) ‘দ্ৰিন্নং কত্তুসত্তীনং মজ্ঝে’তি, অভিন্নস্সাপি হি একস্স দেৰদত্তাদিকত্তুনো ভিন্নানং তংসমৰেতানং কত্তুসত্তীনং মজ্ঝে কালদ্ধানানি, সত্তিভেদমেৰ ব্যঞ্জযমাহ-‘তথাহি’চ্চাদি, একত্থাতি একস্মিং দেৰদত্তে, দ্ৰীহেতীতে (ভুঞ্জিক্রিযা) সাধনন্তি সম্বন্ধো, দ্ৰিন্নং অহানং সমাহারো দ্ৰীহং তস্মিং. ইসুমসতীতি ৰা, ইসুম্হি আসো অস্সেতি ৰা নিপ্ফন্নেন ইস্সাসসদ্দেন গম্মমানং কিরিযং দস্সেতি ‘ইস্ৰসনে’তি, নন্ৰিচ্চাদি চোদ্যং, ধনুপঞ্চসতং কোসো, এৰমঞ্ঞতেচ্চাদি পরিহারো, ছট্ঠিযাসম্পত্তাযন্তি কোসস্সেকদেসেতি এৰং ছট্ঠিযা সম্পত্তাযং, মুত্তসংসযেনেদং সমানন্তি মুত্তো সংসযো যস্মিং অৰধ্যাদো তেনেতং তুল্যন্তি অত্থো. ৰুত্তিযং অভিমতাতি ‘‘সত্তমী পঞ্চমিযো কারকমজ্ঝে’’তি (২-৩-৭) ৰচনেন সত্তমীপঞ্চমিযো পপঞ্চত্তমভিমতা, দ্ৰীহে ভুঞ্জিস্সতীতি দ্ৰীসু দিৰসেসু গতেসু ভুঞ্জিস্সতীতি অত্থো, ‘‘যব্ভাৰো ভাৰলক্খণ’’ন্তি (২-৩৬) সত্তমী, সকসককারকৰচনিচ্ছাযেৰাতি হি ইদং বাহুল্লং নিস্সায ৰুত্তং, দ্ৰীহা ভুঞ্জিস্সতি কোসা ৰিজ্ঝতীতি দ্ৰীহা নিক্খম্ম ভুঞ্জিস্সতি, কোসা নিক্খম্ম ঠিতং লক্খং ৰিজ্ঝতি উপাত্তৰিসযো-যমৰধি, কোসে ৰিজ্ঝতীতি কোসে ঠিতং লক্খং ৰিজ্ঝতীতি অত্থো.
৪. গতি
কতচত্থসমাসাতি কতো চত্থসমাসো যেসু তে তথা ৰুত্তা, অঞ্ঞপদত্থৰুত্তযোতি অঞ্ঞপদত্থে ৰুত্তি যেসন্তি ব্যধিকরণঞ্ঞপদত্থসমাসো, চত্তসমাসে গত্যাদীনং ৰিসুংৰিসুং পধানত্তা তেহি পরং পযুজ্জমানো অত্থসদ্দো গত্যাদীহি পচ্চেকমভিসম্বজ্ঝতীতি মঞ্ঞতে, অথ সুত্তে ‘পযোজ্জে’ইচ্চেতাৰত্যুচ্চমানে পযোজ্জো সযং কত্তাতি কথং ৰিঞ্ঞাযতি যেন ‘পযোজ্জে কত্তরী’তি ৰিৰরণং কতমিচ্চাসঙ্কিযাহ-‘গত্যাদ্যত্থ’মিচ্চাদি, আদিসদ্দেন বোধা দীনং ¶ গহণং, তক্কিরিযাসমত্থোৰাতি তস্সা গত্যাদিকায কিরিযায সমত্থো এৰ নিযুজ্জতেতি সম্বন্ধো, কিরিযাকরণে সমত্থো নাম কত্তাৰাতি আহ-‘সোচ কত্তা’তি. দুতিযায সিদ্ধাযাতি ৰক্খমাননযেন পযোজ্জস্স কত্তুনো কম্মত্তসিদ্ধিযা ‘‘কম্মে দুতিযা’’তি সুত্তেনেৰ কম্মে দুতিযায সিদ্ধায. কিং লক্খণো-যং নিযমো যদত্থমি দমারভীযতিচ্চাহ-‘গত্যাদ্যত্থান’মিচ্চাদি, পচ্চুদাহরীযিস্সতে ‘এতেসমেৰে’চ্চাদিনা, তথাচাব্ভুপগমে, পযোজ্জো কত্তা ন কম্মং ত্যব্ভুপগম্ম পযোজ্জে কত্তরী’তি ৰিৰরিতন্তি অত্থো, সামত্থিযম্পনইচ্চাদিনা সামত্থিযসরূপমাহ, গতি আদ্যত্থানন্তি পদচ্ছেদো, নিযুজ্জমানো পযোজকব্যাপারসঙ্খাতায কিরিযায সম্বন্ধীযমানত্তা কম্মভূতোৰ ভৰতীতি অত্থো, অযমেত্থাধিপ্পাযো ‘‘গমনাদিকিরিযায সাধনত্তা যদিপি পযোজ্জো কত্তা, তথাপি সো পযোজকেন গমনাদীসু ব্যাপারিযমানো পযোজকস্স ব্যাপারলক্খণায কিরিযায সম্বন্ধীযমানো যদি কম্মং ন হোতি অঞ্ঞথা কিং হোতীতি অঞ্ঞথানুপপত্তিলক্খণেন সামত্থিযেন কম্মভূতোৰ হোতী’’তি [(অত্থো) (পোত্থকে)] ( ), পতীযতেতি ইমিনা পতীতিৰসেনেৰাস্স কম্মতা, সভাৰতো তু পযোজ্জো কত্তাৰাতিপি ঞাপেতি, পযোজকোতি সব্বত্থ দেৰদত্তাদিকো ৰিঞ্ঞেয্যো, অত্থগহণস্সাতি ‘‘সদ্দাকম্মকভজ্জাদীন’’ন্তি অৰত্ৰা ‘‘সদ্দত্থাকম্মকভজ্জাদীন’’ন্তি অত্থগ্গহণস্স, বোধত্থস্স উদাহরণন্তি সেসো, ননু ৰচনপ্পযোজনং দস্সযতা ৰচনমেৰোপদস্সিয পঞ্হো কাতব্বো, অথ ‘এতেসমেৰা’ত্যৰিজ্জমানেনেৰ কথং ত্যাসঙ্কিযাহ ‘এতেসমেৰে’চ্চাদি, হেট্ঠা ৰুত্তক্কমেন নিযমত্থত্তা ৰচনস্স এৰকারো লব্ভতি, সম্বন্ধিৰচনত্তা এতসদ্দস্স তেন যথাপঠিতা গত্যাদযোৰ ৰিসেস্সভূতা সঙ্খেপেন পরামসীযন্তীতি এতে সমেৰাতি কতন্তি মঞ্ঞতে [এৰোসঞ্চাতি মঞ্ঞতে (পোত্থকে)], (গচ্ছতি দেৰদত্তোতি…পে… নহোতীতি) ইমিনা ইমমত্থঞ্চ জোতেতি ‘‘যদিপি কিরিযাভিসম্বন্ধা পযোজ্জস্স ৰিয কত্তুনোপি কম্মত্তম্পসজ্জতি, তথাপি পযোজ্জেতি ৰুত্তত্তা কত্তরি দেৰদত্তে দুতিযা নপ্পসজ্জতী’’তি, অভিমতাতি ‘‘গতিবুদ্ধ্যা’’দি (১-৪-৫২) সুত্তেন ¶ পযোজ্জস্স কত্তুনো কম্মসঞ্ঞং ৰিধায তস্মিং পযোজ্জেদুতিযাভিমতা, চরহিসদ্দো পুচ্ছাযং, পযোজেতীতি অস্মিং উদ্দেসে তদা কথং ভৰিতব্বন্তি সেসোতি যদাচরহিচ্চাদিৰাক্যস্সাৰসানে পযোজেতীতি অস্মিং উদ্দেসে ৰচনসমীপে’তদা কথম্ভৰিতব্ব’ন্তি পাঠসেসো হোতীতি অত্থো ৰেদিতব্বো, যাৰতাতি ততিযন্তপটীরূপকো নিপাতো, যস্মা দত্থো ৰত্ততে, যস্মা দুতিযা পপ্পোতি তস্মা ‘যঞ্ঞদত্তেনে’তি ভৰিতব্বন্তি সম্বন্ধো.
৫. হরা
নিযমেনেচ্চাদিনা ৰচনারম্ভস্স পযোজনমাহ, সাপি ততিযাপি [দুতিযাপিতি ৰত্তব্ব] যদাত্ৰিচ্চাদিনা হরতি নাহারত্থে [নহরত্যত্থে (পোত্থকে)] তিপি ৰিঞ্ঞাপেতি, উভযত্থাতি দুতিযায পত্তায অপ্পত্তায চ, ৰিভাসা ৰিকপ্পোতি অত্থো, কারেতিকর-করণে, লেত্তাযাদেসাতিলত্ত এত্তঅযাদেস্স, ৰদ-ৰচনে, অভিৰদনমভিৰাদো তং করোতীতি ‘‘ধাত্ৰত্থেনামস্মী’’তি (৫-১২) ইম্হি নামধাতু ‘অভিৰাদি’তিসুত্তে নিদ্দিট্ঠোতি আহ-‘অভিৰাদিস্মা’ইচ্চাদি.
৬. নখা
খাদযতি আদযতি খাদ, অদ=ভক্খণে, অৰ্হাপযতি ৰ্হে=অৰ্হানে আপুব্বো, ‘‘পযোজকব্যাপারে ণাপিচে’’তি (৫-১৬) ণাপিম্হি পুব্বসরলোপো, কন্দযতি কন্দ=অৰ্হানরোদনেসু.
‘‘ৰহিস্সানিযন্তুকে’’তি গণসুত্তে অযমেত্থো ‘‘ৰহিস্সধাতুস্স পযোজ্জে কত্তরি নিযন্তুরহিতে দুতিযা ন ভৰতী’’তি, নিযন্তা সারথি কিরিযাসিদ্ধিং নিযামকোতি ৰত্ৰা তমেৰ পকাসেতুমাহ-‘কিরিযঙ্গ’মিচ্চাদি, কিরিযঙ্গ কিরিযোপকরণভূতং বলী বদ্দাদিং কিরিযাকারণং, নিযমেত্ৰাতি একস্মিং করণীযে কিরিযা ৰিসযে পতিট্ঠপেত্ৰা, ৰাহযতি ভারং দেৰদত্তেনেত্যত্র হি দেৰদত্তো পঞ্ঞৰা পুরিসো নিযন্তারমন্তরেনেৰ ভারং ৰহতীত্যনিযন্তুকো কত্তা, ৰাহযতি ভারং বলীবদ্দে ইচ্চত্র তু বলীবদ্দা নিযন্তা রমন্তরেন ন ৰহন্তীতি সনিযন্তুকা.
‘‘ভিক্খিস্সাহিংসায’’ন্তি ¶ গণসুত্তস্সাযমত্থো ‘‘ভক্খিস্সাহিংসত্থস্স পযোজ্জে কত্তরি দুতিযা ন ভৰতী’’তি, অথ কথমেত্থ হিংসত্থতা ভক্খিস্স হিংসা হি চেতনাৰতি সম্ভৰতি, ন চেত্থসস্সং চেতনাৰন্তন্তি আহ-‘সব্বে’ইচ্চাদি, সব্বেতি রুক্খাদযো, ভাৰা পদত্থা, ইদানি সব্বদস্সনানুকূলহিংসত্থতমুপদস্সেতুমাহ-‘যদিৰে’চ্চাদি, ননু বুদ্ধৰচন নিস্সিতমিদং ব্যাকরণং, তথা সতি সম্মতমেৰে-ত্থো-পদস্সেত্ৰা গন্তব্বং কিন্নামাঞ্ঞদস্সনোপগাতাধিরেনাতি তুণ্হী হোতি নিক্কারণিস্সা [নিক্কম্মিস্সা (পোত্থকে)] ভৰতো-পাযোতি ৰিঞ্ঞাযতি, পরত্থানুবদ্ধকিচ্ছং পন মহাপুঞ্ঞপঞ্ঞা ন কিঞ্চি ৰিয মঞ্ঞন্তি, হোতি (হি) এতেন পরত্থো ‘‘মতন্তরেপি সিদ্ধি সিস্সানং, তংতং মতঞ্ঞুনো ৰা কদাচি করহচি যদিদমৰলোকেয্যুং তে চেত্থাৰতারং [চেত্থকারং (পোত্থকে)] লভেয্যুং এতাদিসো চ পঞ্ঞৰা পটিলদ্ধবুদ্ধৰচনপ্পসাদো’তি তদৰতারেন চ বুদ্ধে ভগৰতি কমেন দল়্হং পসাদং পটিলভেয্যু’’ন্তি, এৰমেৰং তত্থ তত্থ তংতংব্যাকরণোদাহরণপ্পসঙ্গেপি তদনুসারেনেৰ তন্তংপযোজনং ৰেদিতব্বং, ন নিরত্থককথাপসুতো-যমাচরিযোতি.
দুহাদীনং ত্যেৰমাদো অম্হাকম্পরমগুরুনা রতনমতিপঞ্চিকালঙ্কারাদিকারেন নানাকারসারত্থৰেদৰেদিতু [ৰেদাৰেদিত (পোত্থকে)] মহাপঞ্ঞাপাটৰানং পঞ্ঞৰন্তানং সামিনা মহাসামিনা সম্বুদ্ধসাসনরতনৰরোপকারকেন ‘ইদমেত্থ ৰিচারণীযং’ত্যভিধায নানামতন্তরমাকড্ঢিয বহুং সম্পৰেদিতমত্থি, মযম্পনেত্থ আচরিযেনাধিপ্পেতমত্তমেৰালম্ব অত্থম্প কাসযিস্সাম. সত্যপ্যনেকদস্সনভেদে সিট্ঠপ্পযোগানুসারেন যত্থ পধানেকম্মনিত্যাদিপ্পভুতযোদিস্সন্তি, যত্র ত্ৰপ্পধানেত্যাদী, যত্রোভযত্রপি, তংসব্বমিহ ভস্সকারাদ্যনুমতক্কমেন পটিপাদযমাহ-দুহাদীন’মিচ্চাদি, এত্থাদিসদ্দো পকারৰাচী, তেন যাচিপ্পভুতযো গয্হন্তি, কম্মদ্ৰযযুত্তানন্তি নিদ্ধারণে ছট্ঠী, তেন কম্মদ্ৰযযুত্তানং মজ্ঝে দুহাদীনমপ্পধানেপি গৰাদো কম্মে ত্যাদিপ্পভুতযোতি যোজনা ¶ . ইচ্চাদিতিআদিসদ্দেন ‘অৰরুন্ধতি ৰজং গাৰং অৰরুন্ধীযতে ৰজং গো’ইচ্চাদীনং পরিগ্গহো, গমনাদ্যত্থান মিত্যাদিসদ্দেন বোধত্থাদীনং গহণং. গমীযতে গামো দেৰদত্তন্তি এত্থ কথং পযোজ্জত্তসম্ভৰোতি আহ-‘পুরিসে’চ্চাদি, যজ্জপি গামো তুণ্হী হোতি নিব্যাপারত্তা পুরিসোৰ তু গমনকিরিযং নিপ্ফাদেতি, তথাপি পুরিসস্স গমনকিরিযায যংফলপ্পত্তিলক্খণং, তমুভিন্নম্পি গামপুরিসানং সমানন্তি পুরিস কিরিযাতুল্যফলত্তা গামোপি গমনকিরিযায কত্তুব্যপদেসে কারণং ভৰতীতি অধিপ্পাযো, তথাহি গামং গচ্ছন্তো কোচি গামে আসন্নে সতি ৰদতি ‘আগতো গামো পত্তো গামো’তি, অতোঞ্ঞেসন্তি যে কম্মদ্ৰযযুত্তা দুহাদযো গমনাদ্যত্থাচোদাহটা, এতেহি অঞ্ঞেসং, পধানে কম্মেভি অজাদিম্হি পধানে কম্মে, পধানত্তম্পন অজাদীনং কিরিযায পযোজনত্তা, অজাদ্যত্থা হ্যানযনকিরিযারভ্যতে. অযম্পনেত্থ সঙ্গহো-
‘‘দুহি যাচি রুধি পুচ্ছি, ভিক্খি চি ব্রুৰি সাসি চ;
জি দণ্ডি পত্থি মন্থী চ, ধাতূ হোন্তি দুহাদযো.
গত্যাদিসুত্তপট্ঠিতা, গত্যাদ্যত্থা ভৰন্তি তে;
নীৰহহরকসাচ, নীৰহাদী ভৰন্তি তে.
দ্ৰিকম্মকেসু চেতেসু, অপ্পধানে দুহাদিনং;
ত্যাদিপ্পভুতযো হোন্তি, পধানে নীৰহাদিনং;
উভযত্থ পযোগানু, সারা গত্যত্থআদিনং’’তি.
পযোগো পন সম্বন্ধচিন্তাযমিহ চ ৰুত্তানুসারেন সব্বথা ৰিঞ্ঞেয্যা.
৭. ধ্যাদি
পুব্বে কিরিযানিস্সযেন [কারকনিস্সযেন (পোত্থকে)] দুতিযায ৰিহিতত্তা আহ ‘ইদানি’চ্চাদি, ধিসদ্দস্স অত্থপ্পধান নিদ্দেসেন ৰা আদিসদ্দেন ৰা ‘হা দেৰদত্ত’ন্তিপি হোতি, হা দেৰদত্তদুক্খন্তি তু দুক্খেন যোগা দেৰদত্তেন ন যুত্তো হোতীতি পঠমাৰামন্তণে. ননুচ অন্তরাসদ্দেন যোগে যথারাজগহনালন্দাহি ¶ দুতিযা [(তথা)] অন্তরা চ রাজগহং অন্তরা চ না লন্দ(ন্তি তথা) অন্তরামগ্গেতি এত্থ মগ্গতোপি [অন্তরামগ্গতোপি] কস্মা ন দুতিযাতি তেনাযোগা, যেসঞ্হি তংমজ্ঝং তে তেন যুজ্জন্তীতি তেহিযেৰ দুতিযা, অথৰাব্ভুপগতেপি তংযোগে তংসম্বন্ধীযেৰ মগ্গোতি মুখ্যত্তা ততো [সব্বস্স (পোত্থকে)] ন দুতিযা, অত্রাপি ছট্ঠীযেৰ পপ্পোতি অন্তরা তঞ্চ মঞ্চ কমণ্ডলুইতি, তৰ মম মজ্ঝে কমণ্ডলুত্যত্থো, অথ কমণ্ডলুসদ্দতো দুতিযা কস্মা ন ভৰতি সতীপ্যন্তরেন যোগে তস্স পধানত্তা, তথাহি কমণ্ডলুনো সকত্থা পৰত্তি, তুম্হম্হানন্তু পরত্থা-কমণ্ডলুৰিসেসনত্তেন তেসং পৰত্তত্তা, তত্র কমণ্ডলুনো সকত্থে ৰত্তমানত্তা পধানত্তেনাৰতত্তা পাটিপদিকতো অচ্চুতত্তা পরত্তা পঠমেৰ ভৰতীতি জীনিন্দবুদ্ধিন্যাস. নিন্দাদি লক্খণস্স সম্বন্ধস্স সব্ভাৰা সব্বত্থ সম্বন্ধছট্ঠিযা সম্পত্তাযং ৰচনং, আকতিগণো-যং.
৮. লক্খণি
লক্খণাদীস্ৰত্থেসুতি নামস্সা [কস্সা (পোত্থকে)] যমত্থনিদ্দেসোতি আহ ‘অভিনাযো যুত্তো’চ্চাদি, তেনাতি অভিনা যুত্তস্সাত্থনিদ্দেস কারণেন, লক্খণসদ্দেন হেতু ৰত্তুমিচ্ছিতোতি আহ-‘তত্থে’চ্চাদি, দুৰিধো হেতু, ৰুত্তঞ্হি সুবোধালঙ্কারে ‘‘জনকো ঞাপকো চেতি, দুৰিধা হেতৰো সিযু’’ন্তি (২৫২), সমুপলক্খযতীতি সমুপলক্খণং, সঙ্কেতমত্তং ঞাপকং, ন তু জনকং, সঙ্কেতোপি লক্খণমুচ্চতে লক্খীযতে কারিযমানেনাতি কত্ৰা, জনকস্সাপ্যত্র লক্খণত্তেন গহণে পযোজনং ‘‘অনুনা’’ (২-১০) ইচ্চত্র দট্ঠব্বং. কঞ্চিপকারন্তি ইমিনা ইত্থংসদ্দস্স অত্থং ৰদতি. পত্তোতি ইমিনা ভূতসদ্দস্স, এত্থ হি ভূধাতু পত্তিযং ৰত্ততে, রুক্খোলক্খণন্তি রুক্খো ঞাপকহেতূতি অত্থো… রুক্খেন ৰিজ্জুযা ঞাপীযমানত্তা, আচরিযজিনিন্দবুদ্ধি পন অঞ্ঞথা ৰণ্ণযতি, তস্সেদং মতং-
ক্রিযায জোতকো নাযং, সম্বন্ধস্স ন ৰাচকো;
নাপি ক্রিযন্তরাপেক্খী, সম্বন্ধস্স তু ভেদকোতি.
অযমেত্থ ¶ অত্থো ‘‘অযমভি অভিনন্দতিত্যাদীসু ৰিয কিরিযায জোতকো ন হোতি, ছট্ঠী ৰিয সম্বন্ধস্স ৰাচকো ন হোতি, নিক্কোসম্বীত্যত্র গমনকিরিযাপেক্খী নিসদ্দো ৰিয নাপি কিরিযন্তরা পেক্খী, কিঞ্চরহি সম্বন্ধস্স তু ভেদকো ৰিসেসকো ভৰতী’’তি তমুপদস্সেতুমাহ-‘অঞ্ঞে ত্ৰি’চ্চাদি, এত্থ ইতিসদ্দো নিদস্সনে, রুক্খম্পত্ৰা ৰিজ্জোততে ইতিএৰং পত্তিকিরিযায পত্ৰাতিৰুত্তরুক্খপাপনকিরিযায জনিতোতি অত্থো, তথাহি রুক্খস্স ৰিজ্জুযা পাপনাভাৰে ৰিজ্জুযা লক্খিযায তল্লণস্স চ রুক্খস্স যো লক্খিযলক্খণভাৰো সম্বন্ধো, সো কেন সম্পাদিতো ভৰেয্য, ননু সম্বন্ধে অভিনা জোতীযমানে রুক্খস্স লক্খণৰুত্তিতা কথং জোতীযতীতি আহ-‘লক্খণত্থোচ ৰিসযভাৰেনা’তি, তথাচেত্যাদিনা তস্মিং পক্খে সম্ভাৰিতং দোসমুব্ভাৰযতি, তত্রায মিচ্চাদিনা যথাৰুত্তদোসপরিহারায পরেহেৰাভিধীযমানম্পরিহারমাহ, পরিহারোপদস্সনেনাস্সাপি পক্খস্সাদুট্ঠতাখ্যাপনেনেসোপি পক্খো-ব্ভুপগতোত্যৰসেযো, অতোযেৰুপরি যথাৰুত্ত পক্খনিস্সযেনেৰ ব্যাখ্যাযতে, দেৰদত্তস্স সাধুত্তসঙ্খাতইত্থম্পকারপ্পত্তিযা ৰিসযভাৰেনাৰট্ঠিতা মাতা তত্থ ৰত্ততি নামাতি আহ-‘মাতুযা’তিআদি, মাতা চ ইত্থম্ভূতে পৰত্তা ৰিসয ভাৰেন দেৰদত্তো চ তত্থ ৰিসযীভাৰেন, তেসঞ্চ ৰিসযৰিসযীভাৰলক্খণো সম্বন্ধো ইত্থম্পত্তিলক্খণায কিরিযায জাতো, সো মাতুসম্বন্ধো হোতি কারণৰসেন, সোচাতিনা জোতীযতীতি মাতু তেনাভিনা যোগোতি আহ-‘য্ৰায’চ্চাদি, মাতুসম্বন্ধোইতি যোজনা, ইত্থম্পত্তিযাতি ইত্থম্পত্তিলক্খণায কিরিযায করণভূতায, এৰং মঞ্ঞতে ‘‘কিঞ্চাপি সো সম্বন্ধো দেৰদত্তেনাপ্যৰিনাভাৰীতি তস্স সোভিনা জোতীযতে, তথাপি মাতুসম্বন্ধোভিনা জোতীযতীতি ‘মাতু তেন যোগো’তি চ (ৰুচ্চতি)… সদ্দসত্তিযা তগ্গতাযেৰ দুতিযায উভযগতস্সাপি সম্বন্ধস্স জোতনতো’’তি রুক্খো রুক্খো তিট্ঠতীতি সম্বন্ধো, ঠিতিম্পটিচ্চাতি ঠিতিন্নিস্সায এসং রুক্খানং যো চ সম্বন্ধোতি যোজনা, রুক্খানন্তি ইমিনা রুক্খা কিরিযায পরে সম্বন্ধিনোতি ঞাপেতি, ঠিতিম্পটিচ্চাতি ¶ ইমিনা পন তিট্ঠতিসদ্দৰচনীযা সাধ্যরূপা ঠিতিকিরিযা রুক্খতো পরে সম্বন্ধীতি, অচেতনানং রুক্খানমপেক্খাৰিরহেপি লোকম্পতীতিৰসেন ‘পিপতীসা’দীনং ৰিঞ্ঞাযমানত্তা ৰিঞ্ঞাযমানঠানাপেক্খণকিরিযাযসাধ্যসাধনলক্খণো সম্বন্ধো জাতোতি ৰিঞ্ঞেয্যং, সো চ রুক্খসম্বন্ধো-ভিনা জোতীযতীতি আহ-‘সো’তিআদি, দ্ৰিব্বচনেনেৰ জোতনীযাতি ৰিচ্ছাত্থে ৰুত্তিমত্তে সতীপি ৰিভত্তিযা [ৰিচ্ছত্থে ৰুত্কিমত্তেত্যাদিৰচনং ৰিচারেরেতব্বংৰিতত্তিযা অবিসদ্দস্সচ ৰিচ্ছত্থে ৰুত্তিযা অভাৰা, লক্খণিত্থম্ভূতি হি পকতিৰিসেসনং] জোতেতুমসমত্থত্তা ৰিচ্ছায জোতনায দ্ৰিব্বৰচনং কত্তব্বমেৰাতি অধিপ্পাযো.
৯. পতি
উপাদিযমানোতি অব্ভুপগম্মমানো, যদি পন উপাদিযমানো ভাগো, অনুপাদিযমানো কথন্তি আহ-‘যো পনা’তিআদি, তগরকুট্ঠা গন্ধব্বৰিসেসা, মমাভজতীতি মং আভজতি, মম কোট্ঠাসো হোতীতি অধিপ্পাযো.
১০. অনু
নতুলক্খণন্তি সচ্চকিরিযা ৰুট্ঠিযা হেতু হোতি, ন তু সঙ্কেতোতি অত্থো, হেতুত্তা লক্খণত্তাভাৰে সচ্চকিরিযায কথং লক্খণে দুতিযাতি হেতুত্তেপি লক্খণত্তমস্স সাধেন্তো সাধম্মপযোগেনান্ৰযমাহ-‘যং সকিম্পি’চ্চাদি, এত্থ হি লক্খণং সচ্চ কিরিযাতি পটিঞ্ঞা, [পক্খো (পোত্থকে)] সকিম্পি নিমিত্ততায কপ্পনত্তাতি হেতু, যং সকিম্পি নিমিত্ততায কপ্পতে তম্পি লক্খণং ভৰতি, যথা’অপি ভৰং কমণ্ডলুপাণিং সিস্সমদ্দক্খী’তি সাধম্মপযোগেনান্ৰযো দট্ঠব্বো, কপ্পতেতি সমত্থোতি অত্থো, কমণ্ডলু পাণিম্হি অস্সেতি কমণ্ডলুপাণী, অপীতি পঞ্হে, কদাচি কেনচি কমণ্ডলুপাণীসিস্সো দিট্ঠো সো তমেৰ দস্সনং লক্খণং কত্ৰা পুচ্ছতি ‘অপি’ত্যাদিনা, অথ যথা ৰুত্তেন হেতুনোপি লক্খণত্তমত্তু তথাপি পরৰিপ্পটিসেধেন হেতুম্হি ততিযা কস্মা ন সিযাতি চোদযমাহ ‘ন ন্ৰেৰম্পি’চ্চাদি, পুব্বৰিপ্পটিসেধেনাতি অপৰাদপুব্বৰিপ্পটিসেধেন, তথাহি ছট্ঠিযা ¶ পৰাদো হোতি হেতুম্হি ততিযাৰিধি… সম্বন্ধছট্ঠিযা পত্তায হেতুততিযাৰিধানতো উপপদৰিভত্তিৰিধিপি ছট্ঠিযাপৰাদো… সম্বন্ধৰিসেসাভিব্যত্তিহেতুনোপপদেন যোগে তস্মিংযেৰ সম্বন্ধে ৰিধানতো, তত্থ হেতুততিযাৰকাসো ‘ধনেন কুল’ন্তি, উপপদৰিভত্তিযাৰকাসো ‘রুক্খমনুৰিজ্জোততে’তি, সচ্চকিরিযমনু পাৰস্সীতি তু হেতুম্হি লক্খণে-পৰাদৰিপ্পটিসেধে সতি পুব্বৰিপ্পটিসেধেন দুতিযা ভৰতি.
১১. সহ
সহত্থে-নুনো ৰত্তনে পব্বতেন যোগো কথন্তি আহ‘পব্বতেনে’চ্চাদি.
১২. হীনে
ৰিসযভাৰেনাতিআদিনা হীনত্থেতি ৰিসযসত্তমিত্তমাহ, ৰিজাননপ্পকারমাহ-‘হীনে’চ্চাদি, তেনাতি অনুনা, কথং তেন যুত্তত্তং উক্কট্ঠস্সাতি হীনুক্কট্ঠসম্বন্ধমুখেন ৰিভাৰেন্তো’তত্থা’তিআদিমাহ, তত্থাতি হীনেচ্চাদিনা ৰুত্তে তস্মিং, যতোতি উক্কট্ঠসারিপুত্তাদিকো, হীনোতি পঞ্ঞৰত্তাদি(তো নিক্কট্ঠো, সো সারিপুত্তাদিকো উক্কট্ঠো) হীনত্থৰিসযো জাযতে… তব্বিসযে তস্স উক্কট্ঠতা পত্তিতো, হীনুক্কট্ঠসম্বন্ধো পন অতিসাযনাদিকায কাযচি কিরিযায কতোতি দট্ঠব্বং.
১৪. সত্ত
কিন্তং আধিক্যমিচ্চাহ- ‘অধিকাধিকীসম্বন্ধো’তি, অধিকো অস্স অত্থীতি অধিকী=খারী, অথাধিকীৰিনিমুত্তে অধিকাধিকিসম্বন্ধো কথমৰসীযতে নহ্যত্রাধিকী কোচি সূযতিচ্চাহ-‘নৰিনে’চ্চাদি, ইতি সদ্দো হেতুম্হি যথাৰুত্তসম্বন্ধসাধনো, তদোপসদ্দেনযোগোতি তদা উপসদ্দেনাধিকিনোযোগোতি অত্থো. দ্ৰিট্ঠত্তা সম্বন্ধস্স অধিকস্সাপ্যুপসদ্দেন যোগা ততোপি কস্মা ন সত্তমীত্যাহ-‘অধিকম্হাত্ৰি’চ্চাদি, যথা একাযেৰ ৰিভত্তিযা উভযগতস্সাপি সম্বন্ধস্স জোতিতত্তা ৰিজ্জুসঙ্খাতলক্খিযা সত্তম্যভাৰো, এৰমিধা পীতি পুব্বে ৰুত্তসমাধিমতিদিসন্তো আহ-‘লক্খিতা ৰিয সত্তম্য ভাৰো’তি, ‘‘মাণিকা চতুরোদোণা, খারিত্থী চতুমাণিকা’’.
১৫. সামি
কিন্তং ¶ সামিত্তমিচ্চাহ-‘সস্সামিসম্বন্ধো’তি, কায কিরিযায জনিতোতি আহ-‘পরিপালনাদিকিরিযায জনিতো’তি, তঞ্চাতি সামিত্তাপেক্খো নপুংসকনিদ্দেসো, সম্বন্ধস্সানেকৰিধত্তা আহ‘সব্বত্থ সম্বন্ধে’তি, আখ্যাযতেতীমস্স অত্থো ৰিধীযতে ঞাপীযতেতি, দিট্ঠন্তো-পনীতোত্থো সুখেন পটিপত্তুং সক্কাতি পসিদ্ধমনুৰদিযমানমপ্পসিদ্ধঞ্চ ৰিধীযমানং দিট্ঠন্তমাহ-‘যথা যো কুণ্ডলী সো দেৰদত্তো’তি, কুণ্ডলিত্তম্পসিদ্ধং, দেৰদত্তত্তমপ্পসিদ্ধমিচ্চাহ-‘কুণ্ডলিত্তানুৰাদেনে’চ্চাদি. যথেৰোভযাধিট্ঠানত্তেপ্যুপসজ্জনতোৰ ছট্ঠী ‘রঞ্ঞো পুরিসো’তি, ন ৰিসেস্সতো ‘পুরিসস্স রাজা’তি, তথা সম্বন্ধাভিব্যঞ্জনকেনাধিনা যোগেপি ৰিসেসনতোৰ ভৰতি, নাঞ্ঞতোতি আহ-‘তত্থা’তিআদি. ব্যতিরেকমাপাদীযতীতি কারকছক্কতো ব্যতিরিত্তত্তা সম্বন্ধো ব্যতিরেকো তং আপাদীযতি পাপীযতীতি অত্থো, উভযতোতি সংতো সামিতো চ, অধিব্রহ্মদত্তে পঞ্চালাতি ব্রহ্মদত্তস্স পঞ্চালা সন্তকা [সামিনো (পোত্থকে)] তি অত্থো, সন্তকা [সামিনো (পোত্থকে)] হি পঞ্চালা, ন সামি [নসং (পোত্থকে)], অধিপঞ্চালেসু ব্রহ্মদত্তোতি পঞ্চালানং ব্রহ্মদত্তো সামীত্যত্থো.
১৬. কত্তু
কিং লক্খণো-যং কত্তাইচ্চাহ-‘কত্তরি’চ্চাদি, গচ্ছতি দেৰদত্তোচ্চাদো কত্তরি পতিট্ঠিতং, পচত্যোদনং দেৰদত্তোচ্চাদো কম্মে পতিট্ঠিতং কিরিযং করোতীতি সম্বন্ধো, করোতীতি চ ইমিনা অন্ৰত্থ ব্যপদেসোৰ সিদ্ধো-যং কত্তু ৰোহারোতি ঞাপেতি, কেনচি পযুজ্জমানোপি সকে কম্মে সযমেৰ পধানত্তমনুভৰতীতি‘পযুত্তো ৰা পধানভাৰেনা’তি ৰুত্তং হোতি চেত্থ-
পধানতায যো কত্তু, কম্মট্ঠং কুরুতে ক্রিযং;
সা কত্তা নামপ্পযুত্তো, পযুত্তো ৰাত্যযং দ্ৰিধাতি.
তত্থ পুরিসেন কতন্তি অপ্পযুত্তো, পুরিসেন করোতি দেৰদত্তোতি পযুত্তো, ননু কিরিযা-যমব্যৰধানেন করণাধিকরণে হেৰ ¶ সাধ্যতে কত্তারা তু দূরট্ঠেন, তথাসতি কথমনেকসাধনসাধনীযং কিরিযং কত্তাৰ করোতি মুখ্যভাৰেনাপরেত্ৰমুখ্যভাৰেনাতি ৰুচ্চতে-
কত্তুতোঞ্ঞেসমুব্ভূত্যা, ৰিৰিত্তালোচনাদিনা [ৰৰিৰেকেচ দস্সনাতি ৰাক্যপদীযে, পৰিৰেকেচ কারকন্থরামভাৰেদিস্সভে কত্তরিক্রিযা অত্থি ভৰতি ৰিজ্জতিচ্চাদো তিতটীকা, ততিযপাথানংপাত ১০০, নংপাত ২৪৩];
দূরাদপ্যুপকারিত্তে, কত্তু ৰাত্তপ্পধানতা.
অযমেত্থ অত্থো ‘‘কত্তুনো সকাসা অঞ্ঞেসং করণাদীনং উব্ভূত্যা সম্ভৰেনচ, তথাহি পসিদ্ধকরণসভাৰোপি ফরসু কত্তাযত্তৰুত্তিতাযাধিকরণম্ভ ৰতি‘ফরসুম্হি ঠপেত্ৰা ছিন্দতী’তি, ৰিৰিত্তস্স করণাদীহি পুথব্ভূতস্স, কত্তুনো কিরিযায আলোচনেন দস্সনেন চ ‘দেৰদত্তো অত্থি ভৰতি ৰিজ্জতী’তি [ৰুথব্ভূতস্সানেন আলোচনেন দস্সনেনচ কত্তুনোদেৰদত্তেনদেৰদত্তং ভৰতি ৰিজ্জতীতি (পোত্থকে)], আদিসদ্দেন করণাদিনো (তদধীন) পৰত্তিআদীনং গহণং, ইমিনা কারণেন দূরতো উপকারিত্তেপি কত্তুযেৰ সপ্পধানতা সিযা’’তি, পুনপি-
থাল্যাদীনন্তু কত্তুত্তং, হোতেৰাচেতনানপি;
যতো সদ্দস্স ৰুত্যত্থে, মিচ্ছাত্যাসেন-নাদিনা.
অযমেত্থ অত্থো ‘‘অচেতনানম্পি থালীঅসিআদীনং কত্তুত্তম্ভৰতি যথাৰণ্ণিতসপ্পধানত্তনিমিত্তাভাৰেপি, কস্মাতি চে যতো কারণা অত্থে অত্তনো অভিধেয্যেসদ্দস্স ৰুত্তি পটিপত্তি অনাদিনা মিচ্ছাভ্যাসেনভৰতি তস্মা থাল্যাদীনন্তিআদি পকতং, কিং ৰুত্তং হোতি ‘‘অঞ্ঞথা সদ্দত্থো, অঞ্ঞথা সভাৰত্থো, ন হি সদ্দো বাহ্যে ৰত্থুম্হি ব্যাপারমাপজ্জতি, তথাহি–
অঞ্ঞথে ৰাগ্গি সংসগ্গা, দাহং দড্ঢোতি মঞ্ঞতি;
অঞ্ঞথা দাহসদ্দেন, দাহত্থো সম্পতীযতে.
বাহ্যপদত্থস্স সভাৰো ৰিয হুত্ৰা মিচ্ছাভ্যাসেন অনাদিনা পন পৰত্তেন বাহ্যে ৰত্থূনি অৰিজ্জমানেন করণভূতেন থাল্যাদীনং কত্তুত্তং হোতী’’তি. অথ চ পন–
ৰত্তিচ্ছাদো ¶ পৰত্তেহি, সপ্পধানত্ত হেতুহি;
কত্তুধম্মেহি ৰুত্তেহি, কত্তা সদ্দাৰ ঞাযতে.
একস্সামুখ্যৰত্থাহি, ভেদেন পরিকপ্পনে;
কম্মত্তং করণত্তঞ্চ, কত্তুত্তং চোপজাযতে.
ৰুত্তেহীতি ‘কত্তুতোঞ্ঞেসমুব্ভূত্যা’চ্চাদিনা, সদ্দাৰাতি সদ্দে তেধম্মা হোন্তু ৰা মা ৰা কত্তুসম্বন্ধিযথাৰুত্তধম্মৰচনিচ্ছায সদ্দতোৰ কত্তা পতীযতে, নিযমেন ন ৰত্থুতোতি অত্থো, অমুখ্যা ৰত্থাহীতি বুদ্ধিযা তদাকারতায পরিণামাৰত্থাহি, হন্ত্যত্ত নাৰত্তানন্তি একস্সেৰাত্তনো কম্মত্তাদি জাযতে, অতোযেৰাচ্চন্তমসন্তোপি অঙ্কুরো জননকিরিযায কত্তা ভৰতি ‘অঙ্কুরো জাযতে’তি, ৰুত্তং হি–
পুরাসঞ্জনিতো [পুরাসঞ্জাতিতো] ভাৰা, বুদ্ধযৰত্থানি বন্ধনো;
অৰসিট্ঠো সতাঞ্ঞেন, কত্তা ভৰতি জাতিযাইতি.
সতা অঞ্ঞেন দেৰদত্তাদিনা.
কিন্তং করণং নামাতি আহ-‘যো পনা’তিআদি, যোতি যো পদত্থো, ইমিনা ইদং দীপেতি ‘‘করণব্যপদেসায সুত্তন্তরাভাৰেপি করোত্যনেনেতি করণন্ত্যন্ৰত্থতো পসিদ্ধো-যং করণৰোহারো’’তি, অত্রেদং পটিভানং–
যং ৰত্তুমিচ্ছিতং কত্তু, ক্রিযাযচ্চন্তসাধনং;
করণন্তং দ্ৰিধা হোতি, বাহ্যব্ভন্তরভেদতোতি.
তত্থ যংৰত্তুমিচ্ছিতংত্যাদিনা ইদং দস্সেতি-‘‘ন ৰত্থুতো কিঞ্চি করণং নাম অত্থি, ৰচনিচ্ছাৰসেন পন পসিদ্ধকরণানম্পি ফরসুআদীনং ‘ফরসু ছিন্দতি, ফরসুম্হি ছিন্দতী’তি কত্তুঅধিকরণত্তস্সপি, পসিদ্ধাধিকরণানম্পি তদনুত্তাদিৰিসেসসম্ভৰে থাল্যা পচতী’তি করণত্তস্সপি দস্সনতো ৰচনিচ্ছাতোযেৰ করণং কারকং ৰিঞ্ঞেয্য’’ন্তি, তঞ্চ দুৰিধন্তি আহ-‘দ্ৰিধা হোতী’তিআদি, তত্থ অসিনা ছিন্দতীতি বাহ্যং, চক্খুনা পস্সতীত্যব্ভন্তরং. কিরিযানিমিত্তত্তা কারকন্তি ইমিনা কারকসদ্দস্স নিমিত্তপরিযাযত্তমাহ. পকতি যাভিরূপোচ্চাদো ¶ কিরিযাযাৰিজ্জমানত্তা সম্বন্ধমত্তং ৰিঞ্ঞাযতীতি সম্বন্ধলক্খণা ছট্ঠী সিযা, সমেন ধাৰতীত্যাদো তু কিরিযায ৰিজ্জমানত্তেপি কম্মত্তং ৰত্তুমিচ্ছিতন্তি দুতিযা সিযা, সমং ধাৰতি ৰিসমং ধাৰতীত্যত্থো, তথা দ্ৰিদোণেনাতি দ্ৰেদোণে কিণাতীত্যত্থো, পঞ্চকেনাতি পঞ্চ পরিমাণস্স পঞ্চকো পঞ্চকং ৰগ্গং কত্ৰা পসৰো কিণাতি পঞ্চপঞ্চ কত্ৰা কিণাতীত্যত্থোতি ৰাত্তিককারেন ‘ততিযা ৰিধানাযোপসঙ্খ্যানং’কতং, তং দস্সেতুমাহ- ‘পকতিআদীহী’তিআদি, যত্থেসংকরণভাৰোতি যস্সং কিরিযাযমে সম্পকত্যাদীনং করণত্তং, তং কিরিযং কথযতীতি সম্বন্ধো, সব্বস্সেৰ পদত্থস্স সত্তাব্যভিচারতো আহ-‘ভূ’ইচ্চাদি, পকতিযাভিরূপোতি সভাৰেনাযমভিরূপো ভৰতি, ন তু ৰত্থালঙ্কারাদিনেত্যত্থো, করোতিস্স গম্মমানত্তে পন পকতিযাভিরূপো কতোতিআদি, তদা কত্তরিযেৰ ততিযা, যং যস্মা অঞ্ঞগোত্তো গোতমো ন হোতি অতোচ গোতমো ভৰতীতি সম্বন্ধো, ননুচ দ্ৰিদোণ পঞ্চকা কযম্পটিচ্চ কম্মভূতা হোন্তি দ্ৰিদোণাদিনা কেযত্তা ততো কিমুচ্চতে‘কযম্পটিচ্চ দ্ৰিদোণপঞ্চকা করণানি ভৰন্তী’ত্যা সঙ্কীযাহ-‘তথাহি’চ্চাদি, ইদং ৰুত্তং হোতি-‘‘দ্ৰিদোণাদিসদ্দেন হি ন গয্হুপগং ৰত্থুমুচ্চতি, তেহি পন দ্ৰিদোণাদ্যত্থং মূলং তাদত্থিযা ভিহিতন্তি ন ৰুত্তদোসাৰসরো’’তি.
১৭. সহ
যথাক্কমমাগমনকিরিযায থূলত্তগুণেন গোমন্তদব্বেন চ সম্বন্ধং দস্সেতুং ‘তং যথে’চ্চাদিমাহ, উদাহরণমত্তং দস্সেন্তোপি ইমিনা অধিপ্পাযেনাপি দস্সেতীতি ৰুত্তং ‘সব্বত্থেৰ ৰা’তিআদি, পুত্তেন সহাগতোতিআদীসু আগমনাদিকিরিযম্পটিচ্চ দ্ৰে কত্তারো পধানাপ্পধানৰসেন, তেসু পধানে কারিযসম্পচ্চযঞাযেন ৰা বহুলংৰচনেন ৰা পধানে কত্তরি পচ্চযো, ইতরে’কত্তরি ততিযা’ত্যেৰ ততিযা সিদ্ধা, ততো-যং ৰচনারম্ভো-নত্থকোতি মঞ্ঞমানোচো দেতি ‘নন্ৰি’চ্চাদিনা, ত্তেনাভিধীযতে পিতেতি পধানকত্তা, তুল্যোপি কিরিযাসম্বন্ধে পিতাপুত্তানং পিতাত্র পধানং সদ্দচোদিতত্তা, পুত্তো-প্পধানমসদ্দচোদিতত্তা ¶ , সদ্দব্যাপারাপেক্খায হি পধানাপ্পধানায ৰৰত্থানং, পিতুরেৰাত্রাগতাদিসদ্দসামানাধিকরণ্যা আগমনকিরিযা সম্বন্ধো সদ্দেনোচ্চতে, নেতরস্স সদ্দসত্তিসভাৰতো, তথা ৰিধা হি সদ্দস্স সত্তি যতো পিতুরেৰাত্র কিরিযা সম্বন্ধং সক্কোতি পটিপাদেতুং, ন পুত্তস্স, এৰঞ্চাগতোচ্চাদো একৰচনমুপজ্জতে, অঞ্ঞথা হি বহুৰচনং সিযা, ‘পিতা পুত্তা আগতা’তি. (যদি) ৰুত্তনযেন ততিযা সিদ্ধা ‘সিদ্ধে সত্যারম্ভো নিযমায ৰা ৰিকপ্পায ৰা’ ন চেত্থ নিযমো, নাপি ৰিকপ্পো, ততো কিমনেন যোগেনা ত্যাসযেনাহ-‘অপ্পধানেযেৰ’চ্চাদি. নযিদমেৰমিচ্চাদি পরিহারো. সহভাৰমত্তং ৰত্তুমিট্ঠং ৰাতি যোজনা, সামত্থিযাতি ভেদাধিট্ঠানত্তা সহত্থযোগস্স পুত্তস্সাপি কিরিযাভিসম্বন্ধো ৰিঞ্ঞাযতি কথমঞ্ঞথা সহত্থযোগো সিযাতি ইমিনা অত্থ বলেন. অত্থগ্গহণন্তি সুত্তে ‘‘সহত্থেনে’’তি অত্থগ্গহণং. পরিযাযত্থন্তি পরিতো অযন্তি অৰগচ্ছন্তি অত্থমনেনেতি পরিযাযো অত্থো পযোজনং যস্সাতি ৰিগ্গহো, এত্থ চ পরিযাযত্থমেৰাতি নাৰধারণং, অতোযেৰ ৰিনাপি সহসদ্দপ্পযোগং তপ্পরিযাযপ্পযোগং ৰা সহত্থেন যোগে ৰিধানতো অসত্যপি সহাদিসদ্দপ্পযোগে যত্থ তদত্থো গম্যতে তত্থাপি ভৰত্যেৰ ততিযা… গম্যমানেন সহত্থেন যোগা, যথা‘‘স্যাদি স্যানে’’তি. (৩-১) সহ পরিযাযেনাতি সহসদ্দস্স পরিযাযতো. ৰিসেসানুপাদানতোতি ‘‘সহযুত্তে-প্পধানে’’তি (২-৩-১৯) পাণিনীয সুত্তে ৰিয অপ্পধানেতি ৰিসেসস্সানুপাদানতো.
১৮. লক্খণে
লক্খীযত্যনেনাতি লক্খণং সঙ্কেতো, কিন্তং কমণ্ডলুপ্পভুতি, অত্থে কারিযস্সাসম্ভৰা তংৰাচীহি ৰিভত্তীতি মঞ্ঞমানেন যংৰিৰরণং কতং ‘লক্খণে ৰত্তমানতো’তি, তমুল্লঙ্গিযাত্থং ৰদতি ‘যো অত্থো’ইচ্চাদি, ৰত্তমানতোতি ৰিঞ্ঞাযতি… নামস্মা পচ্চযৰিধানপ্প সঙ্গতো, উপাত্তোতি গহিতো. কঞ্চিপ্পণরমাপন্নস্স লক্খণে ততিযা যথা সিযা ‘রুক্খম্পতি ৰিজ্জোতন’মিচ্চত্র লক্খণমত্তে মা ¶ ভৰীতি পাণিনীযেহি ‘‘ইত্থম্ভূতলক্খণে’’তি (২-৩-২১) ইত্থম্ভূতগ্গহণং কতং, তম্মনসি নিধায চোদযমাহ–‘নন্ৰি’চ্চাদি, ইত্থম্ভূতস্স লক্খণন্তি ছট্ঠীসমাসো, আপন্নস্সাতি ভূতস্স, সামঞ্ঞস্স ভেদকো ৰিসেসো পকারো ৰুচ্চতে, তথাহি ‘তিদণ্ডকেন পরিব্বাজকমদ্দক্খী’তি মনুস্সত্তসামঞ্ঞস্স পরিব্বাজকত্তম্পকারো, তম্পরিব্বাজকো পত্তো, তস্স তিদণ্ডকং লক্খণং. উপলক্খণত্তেতি ইমিনা ইত্থম্ভূতস্স লক্খণত্তাভাৰমাহ, উপলক্খণন্তি সঙ্কেতো. নযিদমত্থিচ্চাদি পরিহারো, রুক্খম্পতি ৰিজ্জোতনন্তি এত্থ কস্সচি ইত্থম্ভূতস্সাভাৰা ইত্থম্ভূতগ্গহণে পযোজনং ন দিস্সতি তন্নিৰত্তনতো, রুক্খম্পতি ৰিজ্জোততেতি এত্থতু ইত্থম্ভূতস্স ৰিজ্জুসঙ্খাতস্স অত্থস্স সব্ভাৰা ততিযাপ্পত্তিযং তংনিৰত্তিযা যথাৰুত্তং ঞাযমন্তরেন নাঞ্ঞং কিঞ্চি পটিসরণমত্থীতি সঞ্ঞাপযমাহ-‘অৰস্স’মিচ্চাদি, অঞ্ঞথাতি এৰমনব্ভুপগম্ম ‘ইত্থম্ভূতলক্খণে’তি ৰচনে করীযমানে সতি, ইত্থম্ভূতৰাদিনো উত্তরমাসঙ্কিযাহ-‘নচা’তিআদি, ৰত্তুন্তি ৰচনসেসো, চো-ৰধারণে, নেৰ সক্কাতি ৰুত্তং হোতি, দুতিযাৰিধানসামত্থিযাতি ‘‘পতিপরীহি ভাগে চা’’তি (২-৯) কস্মা ন সক্কাতি আহ-‘অত্থি’চ্চাদি, অসতি হি পযোজনে সামত্থিযন্তি ভাৰো. অথ কমণ্ডলু পাণিম্হি অস্সাতি আদো ততিযা কস্মা ন সিযা ত্যাহ-‘কমণ্ডলু’ইচ্চাদি, কমণ্ডলুস্স সেতস্স চ উপলক্খণ ভাৰেনানুপাদানতোতি সম্বন্ধো, ইমিনা উপাদাতুনো সৰচসি সতন্ততমাহ, ৰিসিট্ঠাৰযৰাধেয্যেনাতি পাণি কমণ্ডলুনা ৰিসিট্ঠোৰযৰো, তস্সাধেয্যো কমণ্ডলু তেনাতি অত্থো. যেনাঙ্গেন ৰিকতেন অঙ্গিনো ৰিকারো লক্খীযতে ততো ততিযা যথাসিযাতি পরেহি ‘‘যেনাঙ্গৰিকারো’’তি (২-৩-২০) আরদ্ধং, তদাহ-‘যেনে’চ্চাদি, তত্থ যসদ্দেন ৰিকতাৰযৰো হেতুত্তেন নিদ্দিট্ঠো অঙ্গসদ্দো চ সমুদাযৰচনো উপাত্তো তেনাহ-‘যেনেচ্চাদি, ননুচ কাণাদীনং নিযতগুণীনমভিধাযিত্তা অক্খিসদ্দস্স পযোগো ন যুত্তো ব্যাৰত্তিযাভাৰাতি, নেস দোসো, লোকিযো-যং সদ্দস্স ৰোহারো, লোকস্স চ সদ্দপ্পযোগে গুরুলঘুম্পত্যদযো নত্থি, তথাহি লোকেন ‘সীসপাতি’পি ৰুচ্চতে, রুক্খো ¶ সীসপাতিপি, যস্স তু তত্থাদরো, সো-ক্খিসদ্দং পযুজ্জতেৰ, অথৰা সামঞ্ঞুপক্কমে ৰিসেসো পযোগমরহতি, অক্খি(নাতি) হি ৰুত্তে সন্দেহো সিযা ‘কিমস্স ৰত্তুমিচ্ছিত’ন্তি ততো কাণোতি ৰুচ্চতে, নাক্খিনা নিরূপযতি সোভনোতি, কিঞ্চরহি কাণোতি, অক্খিকাণমস্সেত্যাদো কস্মা ন সিযাতি আসঙ্কিয‘কমণ্ডলু পাণিম্হি অস্সা’ত্যত্র যো ৰুত্তো পরিহারো, ত মেত্থোপদিসন্তো আহ-‘হেট্ঠা ৰিয অপ্পসঙ্গো’তি.
১৯. হেতু
কিস্মিঞ্চি ফলে দিট্ঠসামত্থিযেত্থে হেতু নিরুল়্হো. একত্র হি দিট্ঠসামত্থিযোত্থো তংযোগ্গতায কারিয (ম)করোন্তোপি হেতু ৰুচ্চতে সতি সহ কারিন্যসতি চ ৰিধুরপ্পচ্চযো পপা(ত) তো, তেন কারিযস্স ব্যভিচারো, তেনেৰাহ- ‘অনিপ্ফাদযন্তোপী’তি, কারণে ততিযাযাভাৰে কারণমাহ- ‘তক্কিরিযাযোগ্গতামত্তে’চ্চাদি.
২১. গুণে
উপাধি ৰিসেসনং, পরাঙ্গভূতেতি পরস্স বন্ধত্তা(দিনো) ৰিধানা যাঙ্গভূতে জল়ত্তাদিহেতুম্হীতি অত্থো, ইমিনা গুণসদ্দো যমপ্পধানৰচনোতি ৰদতি, যঞ্চাপ্পধানং তম্পরাঙ্গভূতন্তি গুণেতীমস্স ‘পরাঙ্গভূতে’তি অত্থমাহ, যঞ্হি পরত্থমুপাদীযতে তদপ্পধানমনু ৰাদরূপেনোপাদীযমানত্তা, যথা ‘জল়ত্তা বদ্ধো, রুক্খো যং সীস পত্তা, অগ্গি এত্থ ধুমত্তে’চ্চাদি, তেনেৰাহ-‘পরত্থরূপাপন্ন’ন্তি, ৰাৰিধানন্তি ‘‘ৰিভাসা গুণে-থিযং’’ন্তি (২-৩-২৫) এৰং ৰিধানং, ইত্থিযন্তিআদিনা পঞ্চমীরূপস্সপি অভিমতভাৰং দস্সেতি, তেনেৰাহ-‘উভযত্থা’তিআদি, ননু ‘তো পঞ্চম্যা’’তি (৪-৯৫) সুত্তেন তদ্ধিতপচ্চযন্তস্স কথং পঞ্চম্যন্ততা ত্যাসঙ্কিযাহ-‘পঞ্চমিনিদ্দেসে’ ইচ্চাদি, ইমিনা সুত্তেন পঞ্চমিযা ৰিনাতি যোজনা, ৰা পঞ্চমিযা ৰিধানতো ততিযারূপেনপি ভৰিতব্বন্তি চোদনমনসি নিধায পঞ্চম্যু দাহরণেযেৰ কারণং ততিযোদাহরণস্স চ পঠমোদাহরণানুসারেনানু মন্তব্বতঞ্চদস্সেন্তো আহ ‘পঞ্চম্যাযেৰি’চ্চাদি, অভাৰেন সঙ্খারনিরোধেনাতি ততিযন্তরূপানি.
২২. ছট্ঠী
সম্বন্ধৰচনিচ্ছাযেৰেত্থ ¶ ছট্ঠী সিদ্ধাতি আসঙ্কিযাহ-‘হেতুম্হি’চ্চাদি, হেতুমাহ-‘তং যোগ্গতা’ ইচ্চাদি, সদ্দসত্তিসামত্থিযাতি সদ্দসত্তিসঙ্খাতায সামত্থিযা, তমেৰ ফুটযতি ‘যত্থ’ইচ্চাদিনা, হেত্ৰত্থৰাচকেহি অন্তরেনাতি সম্বন্ধো, সমানাধিকরণেহীতি হেত্ৰত্থসমানাধিকরণেহি উদরাদীহি, তজ্জোতনাযাতি হেত্ৰত্থজোতনাযালন্তি সম্বন্ধো, ব্যতিরেকেন তু হেত্ৰত্থতো তপ্পৰত্তিমাহ-‘যত্থ পনি’চ্চাদি, হেত্ৰত্থেহিপিচ্চাদিনা সামত্থিযমুপদস্সিতং ‘ৰসে ধম্মস্স হেতুনো’তি তত্থোদাহরণং.
২৩. সব্বা
নামভূতেহীতি সব্বাদীসু কেচি কেসঞ্চি যদি নামানি সিযুং তেহি, অপ্পধানভূতেহীতি পিযসব্বাদীহি, কিম্পযোজনন্তিআদো পযোজনসদ্দো ‘‘পযোজনং কারিযহেতূসু’’তি নিঘণ্ডুতো হেতুৰচনো.
২৪. চতু
যস্স সচেতনাযাচেতনায ৰা কস্সচি, পূজানুগ্গহকামত্ত মন্তরেন সম্মাপদানং ন সম্ভৰতীতি আহ-‘পূজা’ ইচ্চাদি, তেনাতি যথাৰুত্তেনত্থেন, চাগঙ্গন্তি দদাতিনো দানকিরিযায কম্মেন সম্বজ্ঝমানঞ্চাগকারণং, ইদানি সম্পদানলক্খণং সপ্পভেদমাৰিকাতুকামো আহ-‘তদিদ’মিচ্চাদি, ননিরাকরোতীত্য নিরাকরণং, আরাধযতীত্যারাধনং, অব্ভনুজানাতীত্যব্ভনুঞ্ঞং, তেসং ৰসেন, ইধ সম্পদানন্তিধা ৰুত্তং কথিতং, কেতেতি আহ-‘রুক্খযাচকভিক্খৰো’তি, রুক্খাদিকং তং সম্পদানং ৰিভাগেন দস্সেতুমাহ-‘তত্থ হি’চ্চাদি, অজ্ঝেসনেনারাধনেন সম্পদানং ভৰতীতি সম্বন্ধো, অনুমতিযা অব্ভনুজানেন, ৰিজ্জমানেপ্যনিরাকরণে ভিক্খুনো-ধিকমনুমতন্ত্যধিপ্পাযেনাহ-‘সো’ ইচ্চাদি.
২৫. তাদ
পযোজনপরিযাযে অত্থসদ্দে সতি ইদন্তি পযোজনং পরামট্ঠুং সক্কাতি ‘তস্সেদ’ন্তিআদি ৰুত্তং, তসদ্দেনেত্থ ৰিকতিযাতিসম্বন্ধো, অত্থসদ্দেন ¶ তু পকতিযা, অত্থ কথনমেতন্তি ইমিনা ৰচনিচ্ছায মেতিস্সং নত্থি সমাসোতি দীপেতি, ৰিগ্গহে ৰাস্মিমিমস্মাযেৰ নিপাতনা সমাসো দট্ঠব্বো,সো ৰিকতিসঙ্খাতো অত্থো, পকতিত্ৰঞ্ঞপদত্থেনাক্খিপীযতে, ততো তদত্থসদ্দতো, কোযং তদত্থ ভাৰো চ্চাহ-‘তদত্থভাৰো নামা’তিআদি, নিমিত্তং যূপাদিৰিকতি, নিমিত্তীদারুআদিপকতি তসদ্দেনাত্থসদ্দেন চ গহিতা, তেসং সম্বন্ধো তদত্থসদ্দস্স পৰত্তিনিমিত্তং তদত্থভাৰো নামাতি অত্থো, হেতু হেতুমন্তভাৰলক্খণো সম্বন্ধো নামাতি ৰুত্তং হোতি, পধানাৰচ্ছেদগুণস্মাতি ৰিধীযমানত্তেন পধানস্স পুরিসস্স আচ্ছেদকা ৰিসেসকা গুণা, যঞ্হি ৰিধীযতে ঞাপীযতে তম্পধান, মিতরমপ্পধানমনুৰজ্জমানত্তা, যদা উপাদীযতেতি ৰত্ৰা উপাদীযমানপ্পকারং দিট্ঠন্তেন ফুটযিতুমাহ-‘যথা’ইচ্চাদি, যূপো নিমিত্তং যস্স দারুনো তং তথা ৰুত্তং নাঞ্ঞনিমিত্তন্তি যদা নিমিত্যৰচ্ছেদকত্তেনুপাদীযতে তদা নিমিত্তসদ্দতোৰ চতুত্থী সম্বন্ধো, ততো অঞ্ঞনিমিত্ততো, নিমিত্তনিমিত্তীনং সম্বন্ধস্স অভিমুখভাৰেন তত্থেৰ নিমিত্তে পৰত্তীতি সম্বন্ধো, নিমিত্তসদ্দতো হেতুততিযাপি নাসঙ্কনীযাতি সম্বন্ধো, কারণমাহ-‘নিমিত্ত’ [হেতু] ইচ্চাদি. উভযত্থাতি যূপায পাকাযাতি উভযত্থ.
পিণিযমানা কিং সদ্দাদিৰচনীযা পরো সাদুআদিকো যো-ত্থো সো অঞ্ঞো কত্তা যস্স সো অঞ্ঞকত্তুকো-ভিলাসো, অভিলাসো রুচীতি ইমিনা দিত্যাদ্যনেকত্থন্তোপি রুচিসদ্দো-ভিলাসে রুল়্হোৰ গয্হতীতি ৰদতি, সা রুচি অত্থো-ভিধেয্যো যেসং ভে তদত্থা, তেসং সম্বন্ধিনো পিণিযমানস্স, ইমিনা চ কিঞ্চাপি রুচিরযং যস্সুপ্পজ্জতেযো ৰা তস্সা জনকো, তেসমুভিন্নম্পি অত্থি, তথাপি যস্সুপ্পজ্জতে সোৰ তস্সাধিকরণং, অজনকোপি সো তায সংসত্তোতি তস্সেৰ পিণিযমানস্স সম্পদানসঞ্ঞা, নতুজনকস্স তাযাসংসত্তস্সাতি দীপেতি, ইধাতি ইমিনা সক্কতে উদাহরণানমসমানরূপকং দস্সেতি, ইমিনা চ উদাহরণানমসমান রূপত্তমেৰ ¶ চতুত্থীৰিধানে কারণং, অঞ্ঞথা ছট্ঠীযেৰ তেহিপি ৰিধীযেয্য কারণাসম্ভৰা [কারণসব্ভাৰা] হি দীপেতি, ঈদিসস্স পচ্চুদাহরণ(স্স) ভাৰে কারণমাহ-‘অনঞ্ঞকত্তু কত্তা-ভিলাসস্সা’তি, পরেসমিদম্পচ্চুদাহরণম্ভৰতু ইধ কথন্তি আহ-‘ইহত্ৰি’চ্চাদি, ত্ৰন্তি অত্তমত্তে পঠমাযেৰ, সম্ভৰে কারণন্তরমাহ-‘অথৰা’তিআদি, নত্থি অঞ্ঞো কত্তা যস্সা সা অনঞ্ঞকত্তুকা রুচি, ভায রুচিযা সম্বন্ধিনো পিণিযমানস্স সম্পদানসঞ্ঞং যে পন ইচ্ছন্তীতি সম্বন্ধো, যে পন আহু চাতিসম্বন্ধো, উপ্পজ্জনমুপ্পত্তি, কস্স উপ্পত্তি, রুচিযা, উপ্পত্তিযা আধারো উপ্পত্যাধারো‘দেৰদত্তায রোচতে’চ্চাদো দেৰদত্তাদিং উপলক্খেতীতি উপ্পত্যাধারোপলক্খণং ৰচনং, এত্থ রুচিযা উপ্পত্যাধারোপলক্খণমেৰ ৰচনন্তি সাৰধারণ মত্থো দট্ঠব্বো… সব্বেসং ৰাক্যানমৰধারণফলত্তা, তেন পিণিয মানৰচনমভিলাসস্স অঞ্ঞকত্তুকতাসন্দস্সনপরং ন হোতীতি ব্যৰচ্ছিন্নম্ভৰতি, তেসং কচ্চাযনস্স চেহাপি পসজ্জতীতি সম্বন্ধো, ইহাপীতি ত্ৰমিতি এত্থাপি, অঞ্ঞথাসিদ্ধত্তাতি অত্থমত্তে পঠমায এৰ সিদ্ধত্তা, ৰচনস্সাতি উভিন্নম্পি চতুত্থীৰিধানৰচনস্স, অতিপ্পসঙ্গোচাতি ‘‘কস্স ৰা ত্ৰং ধম্মং রোচেসী’’তিআদো তৰাতি অনভিমতট্ঠানপ্পত্তিচ.
ধারিপ্পযোগেতি ধারিধাতুনো পযোগে, উত্তমীণো অধমীণোতি ধনিকগহেতূনং রুল়্হীত্যাহ-‘উত্তমীণো ধনসামী’তি, উত্তমীণমস্সাতি উত্তমীণো, ধারযতীতিমস্সত্থমাহ-‘ৰহতী’তি, ধারিতোতি ধারংধাতুতো. সুত্তন্তরেন (তং তং) নিযমেন নিযমিতানং তেসংতেসং সম্পদানসঞ্ঞং ৰিধায চতুত্থী ৰিহিতা পরেহি, তদাহ ‘সিলাঘ হনুট্ঠাসপান’মিচ্চাদি, সব্বত্থ যোগসম্বন্ধে ছট্ঠী, ঞাপেতুন্তি সিলাঘাদিকে বোধেতুং, ইচ্ছিতোতি অতিমতো. তদত্থৰাচীনঞ্চ ধাতূনং সঙ্গহণত্থং ‘কুধদুহিস্সোসূযত্থান’ন্তি ৰুত্তং, যম্পতি কোপোতি ইমিনা কোপস্স ৰিসযমাহ, যস্সাতি ইমিনা যংকারকন্তি ৰুত্তমেৰ পরামসতি, যস্সাতি রাজাদিনো, পুচ্ছতীতি পুচ্ছিযতে ¶ , তেনেৰ ৰক্খতি-‘যস্স সম্বন্ধিং সুভাসুভং পুচ্ছতি নেমিত্তিকো’তি, যোচানুকূলত্তম্ভ জতীতি ইমিনা ইদং দস্সেতি ‘‘পতিপুব্বকো আপুব্বকোচ সুণোতি অব্ভুপগমে পটিজাননেচ ৰত্ততে, যদাযমব্ভুপগমো পত্থনা পুব্বতো ভৰতি তদা পত্থনায কত্তু পত্থযিতুনো চতুত্থী রূপম্ভৰতি, যদাত্ৰপত্থতম্পি কেৰলমানুকূল্যেন ৰত্তমানংদিস্ৰা দেয্যমব্ভুপগচ্ছন্তি ইদমিদং ৰোদস্সামাতি [কোপিস্সসামাতি (পোত্থকে)] তদানুকূল্যেন পৰত্তনসঙ্খাতায কিরিযায কত্তুনো চতুত্থীরূপম্ভৰতী’’তি, ইমিনা চ পাণিনিযৰুত্তিকারস্স জযাদিচ্চস্সমতে ব্যভিচারমাহ, সো হি ‘‘অব্ভুপগমো নাম পরেন পত্থিতস্স ভৰতি তত্থ পত্থযিতুযেৰ চতুত্থীরূপম্ভৰতী’’তি ৰদতি, পুব্বস্সাকিরিযায যো কত্তাতি ৰেদৰাক্যেন ৰিহিতথুতিককরণ সঙ্খাতায উস্সাহানুজাননতো পুব্বভূতায কিরিযায যো কত্তা হোতা পোতা চ, সব্বত্থাপি‘তস্সা’তি ইদং ‘চতুত্থীযাযদভিমতং রূপ’ন্তিইমিনা সম্বন্ধিতব্বং, ছট্ঠিযা সব্বব্যাপিভাৰমালম্ব এৰন্তি অতিদেসোতি আহ ‘এৰন্তী’তিআদি, রূপসাম্যতো পন তাদত্থিযত্থসব্ভাৰাচ যথাযোগং তাদত্থ্হ চতুত্থীপি ন ৰিরুজ্ঝতি, ৰক্খতি হি‘তাদত্থ্হ ৰচনিচ্ছাযন্তু ‘ইচ্চাদিনা, ইচ্ছিতো রাজা, কম্ম ৰচনিচ্ছাতি ইমিনা ৰচনিচ্ছায পধানত্তমাহ… ৰচনিচ্ছাভিমুখত্তা সব্বেসং কারকানং, অপ্পচুরপ্পযোগত্তাতি অবহুপ্পযোগত্তা, হনুতে অপনযতি, উপতিট্ঠতে উপট্ঠানং উপগমনং করোতি, পিহযন্তি পত্থেন্তি, কুজ্ঝ অমরিসং করোতি, দুহনাদযো কোপপ্পভৰা নানন্তরেন তে সম্ভৰন্তীতি দূভাদযোপ্যুদাহটা ‘‘ব্যঞ্জনে দীঘরস্সা’’তি (১-৩৩) রস্সে অপরজ্ঝামি, ইস্সযন্তি নসহন্তি, আরজ্ঝতি পুচ্ছিতো নেমিত্তিকো উপপরিক্খতি, ভাদত্থ্হং ৰিভাৰেতি ‘যস্সে’চ্চাদিনা, পরিযা লোচেতি উপপরিক্খতি, কিং লক্খণো-যমনিযমোচ্চাহ-‘নাৰস্স’মিচ্চাদি, যাচিতুস্মাযেৰ [যাচিতুযেৰ (পোত্থকে)] ছট্ঠীতি নাৰস্সমযন্নিযমোতি অত্থো, কুতোচ্চাহ-‘সম্বন্ধে’চ্চাদি, অঞ্ঞস্মাপীতি অযাচিতুতোঅপি, থুতিকরণস্স কত্তুভূতা হোতাপোতারো উস্সাহনানুজাননানং কম্মং হোতীতি আহ-‘পচ্চনুপুব্বস্স গিণাতিস্স কম্মে’তি. হোতুপোতুসদ্দেহিচ্চাদিনা ¶ পোতুসদ্দস্সপি ছট্ঠিরূপং দস্সিতং, ৰুত্তিযন্তু ‘হোতু পতিগিণাতি’চ্চেৰ পাঠো দিস্সতি, হোত্ৰেৰম্পিত্যম্হাকমত্রোপেক্খা, উস্সাহযতীত্যত্থে গিণাতি অন্তোগতণ্যত্থো. অনাৰাদোতি নাৰাঅন্নাদিৰজ্জিতে. এত্থ পন তথা পটিসেধাভাৰেপি বহুলাধিকারতো ‘ন তং নাৰম্মঞ্ঞে নতং অন্নম্মঞ্ঞে’চ্চাদি ভৰতি, অত্থেৰ হি বহুলাধিকারতোৰা তিপ্পসঙ্গাভাৰো, পঠমন্তং রূপন্তি মঞ্ঞমানোতি পঠমন্তং রূপং, এত্থচ যদা তিণাদিতোপি খিকংসীযতে তদা নিন্দাৰগমো, তত্থ চ নিযোগতোৰ নঞ্পযোগো ঞাথানুপ পত্তিযাতি সপ্পটিসেধমুদাহটং ‘ন মঞ্ঞমানো’তি, অৰধিম্হিযেৰ পঞ্চমীতিণাতি, নঞ্পযোগেৰ নিযোগতো নিন্দাৰগমা তিণন্তি কম্মেযেৰ দুতিযা, অথৰা সতীপি নিন্দাৰগমে ৰচনিচ্ছাতো সৰিসযেযেৰ দুতিযা, সম্মুতিপ্পযোগেতি সম্মুতিসদ্দস্স পযোগে, চতুত্থিং ইচ্ছন্তীতি মত্তাযাতি এত্থ চতুত্থিং ইচ্ছন্তি, পুন রুত্তত্তে কারণমাহ-‘অথ সোতিৰিজ্জমানত্তা’তি, চণ্ডস্স কুক্কুরস্সাতিআদিসুত্তে ‘‘অথ সো’’তি পাঠস্স ৰিজ্জমানত্তা ‘ভিয্যোসো মত্তাযা’তি এত্থ সোকারো পুনরুত্তোতি অধিপ্পাযো, চগ্গহণেনাতি ‘‘সিলাঘহনু…পে… সত্তম্যত্থেসুচা’’তি সুত্তে চগ্গহণেন, চতুত্থীভিমতাতি ‘‘নমো যোগাদিস্ৰপিচা’’তি সুত্তেন.
২৬. পঞ্চ
অৰধীযতে ৰিসিলিস্সতে এতস্মাত্যৰধি, অৰপুব্বায ধাধাতুতো অৰধিম্হি‘‘দাধাত্ৰী’’তি (৫-৪৫) ই.
যতো-ৰধীযতে কিঞ্চি, ক্রিযাপুব্বং কুতোচিপি;
চলঞ্চাচলমঞ্ঞঞ্চ, তং ৰদন্ত্য ৰধিম্বুধা.
এত্থাযমত্থো ‘‘যতোকুতোচিপি অত্থো কিঞ্চি ৰত্থুঅৰধীযতে সংযোগস্স ৰা কিরিযানিমিত্তং গমনদানাদিকিরিযাপুব্বং ৰিসিলিস্সতে সযং ৰা অপেতি অঞ্ঞেন ৰা ৰিসুং করীযতে, তমেৰংৰিধং চলঞ্চা চলঞ্চ ৰিসিলেসপরিচ্ছেদভূতং পদত্থমৰধিং ৰদন্তি বুধা তব্বিদুনো’’তি, তং যথা ধাৰতাস্সা পুরিসো পততি, পুরিসং পাতেতি ৰা, রুক্খা পণ্ণং ¶ পততি, পণ্ণং পাতেতি ৰাতি, সোচ তিধাপ্যুচ্চতে ৰিসযভেদেন, যথা–
নিদ্দিট্ঠৰিসযো কোচি, উপাত্তৰিসযো তথা;
অনুমেয্যৰিসযো চাতি, তিধাৰধি সমীরিতোতি.
তত্থ নিদ্দিট্ঠা ৰচনোপনীতা কিরিযা ৰিসযো যত্থ সো নিদ্দিট্ঠ ৰিসযো ৰধি, যথা-‘গামস্মা আগতো’তি, উপাত্তাজ্ঝাহটা কিরিযা ৰিসযো যত্থ সো উপাত্তৰিসযো, যথা-‘ৰলাহকা ৰিজ্জোততে’তি, ৰলাহকা নিক্খম্ম ৰিজ্জোভতেতি অত্থো, অনুমেয্যা কিরিযা ৰিসযো যত্থ সো অনুমেয্যৰিসযো, যথা‘মাথুরা পাটলিপুত্তকেহি অভিরূপতরা’তি, এত্থ অভিরূপগুণেন উক্কংসনমনুমেয্যং, অতোযেৰেত্থাযমেৰ সঞ্ঞা পরিপ্ফুটা ৰিঞ্ঞাযতীতি ন কাচিদিহ সঞ্ঞা পরিভাসীযতে ব্যামোহকারিণী, অথাৰধিস্মাতি ৰুচ্চমানে ‘পদত্থাৰধিস্মা’তি কুতো-ৰসীযতে যেনেৰং ৰিৰরণং কতন্ত্যাসঙ্কিযাহ-পদান’মিচ্চাদি. যথা গামস্মাতিআদিনা ইদং দীপেতি ‘‘ন কেৰলং কাযসংসগ্গপুব্বকোৰ ৰিসিলেসো, কিঞ্চরহি বুদ্ধিসংসগ্গপুব্বকোপি, অত্থি চেহ বুদ্ধিসংসগ্গ পুব্বকো, তথাহি চোরেহি ভাযতিত্যাদো যো (ভয)পেক্খণ সীলো ভৰতি, সো যদি মং চোরা পস্সেয্যুং, ধুৰং মে মরণন্তি ৰিচারেন্তো তে বুদ্ধিযা পপ্পোতি পপ্পুয্য চ ততো নিৰত্ততে, তথা চোরেহি তাযতিত্যাদো যো একস্স মিত্তো ভৰতি সো যদ্যেতং চোরা পস্সেয্যুং ধুৰমস্স মরণন্তি পস্সন্তো তে বুদ্ধিযা পত্ৰা ততো নিৰত্তযতীত্যৰধিত্তা অৰধিস্মাৰ সব্বত্থ পঞ্চমী’’তি, পরেহি পন এতাদিসেসু সব্বত্থ পটিপত্তুৰিসেসানুগ্গহায সুত্তেহেৰ পপঞ্চো কতো, ইধ পন সামঞ্ঞৰচনেনেৰ সিদ্ধত্তা তদনুগ্গহায উদাহরণেহেৰ পপঞ্চিতং, ভীতিভাযনত্থানন্তি ভীতি তাযনানং অত্থো যেসং তে ভীতিতাযনত্থা তেসন্তি অত্থো, ননু ভীত্যত্থানং পযোগে ভযহেতু সম্ভৰতি নতু তাযনত্থানন্তি, নেস দোসো, তাযনঞ্হি রক্খনমুচ্চতে [সাযনাহি রক্খনমুপ্পজ্জভে (পোত্থকে)] তঞ্চ ভযহেতুতো ৰেত্যাহ-‘যো ¶ ভযহেতু’তিআদি, ইমিনা চ ‘‘ভীত্যত্থানং ভযহেতু’’তি (১-৪-২৫) পাণিনিযানমপাদানসঞ্ঞা সুত্তম্পটিক্খিপতি, ততোতি ভযহেতুতো, তেসন্তি ভযতাযনানং, ভযমনিট্ঠপাতসঙ্কা, উত্তাসোত্যত্থো, তাযন মনিট্ঠপাততো পরিরক্খনং, যথা দস্সনং হোন্তেৰাতীমিনা ৰচনিচ্ছাযেৰ পধানত্তমাহ, কো হি লোকিযং ৰচনিচ্ছমতিৰত্তিতুং সক্কোতি, তথাহি সব্বেৰ দব্বাদযো সব্বকারকসত্তিযুত্তাৰ, তত্থাযং কারকৰিভাগো ৰচনিচ্ছাৰসেনেৰ, তং যথা ‘ৰলাহকো ৰিজ্জোততে, ৰলাহকেন ৰিজ্জোততে, ৰলাহকে ৰিজ্জোততে’তি. পরাপুব্বস্সাতিআদিনা ‘‘পরাজিস্সাসয্হো’’তি (১-৪-২৬) সঞ্ঞাসুত্তং পচ্চক্খাতি, অসয্হো অত্থোতি সহিতুং অভিভৰিতুমসমত্থো অত্থো, অজ্ঝেনসকাসাইচ্চাদিনা উদাহরণত্থমাচিক্খতি, ননুচেৰমত্থং ৰদতা যঞ্ঞদত্তস্সাসয্হত্তং ৰুত্তং, তং কথং অজ্ঝযনস্সাসয্হত্তং, যেনাসয্হত্তস্সাৰধিত্তং পটিপাদযতি ত্যাসঙ্কিযাহ-‘যঞ্ঞদত্তানভিভৰো’চ্চাদি, অসয্হোতীমস্স পচ্চুদাহরণং পটিপাদযতি ‘যো পনি’চ্চাদি. ‘‘ৰারণত্থানমিচ্ছিতো’’তি (১-৪-২৭) সুত্তিতং, তদাহ ‘ৰারণত্থান’মিচ্চাদি, ৰারণমত্থো যেসং তে ৰারণত্থা, অৰধিমত্তৰচনিচ্ছাযন্তি ৰিসেসতো ৰিধানমন্তরেনা ৰধিমত্ত ৰচনিচ্ছাযং, ৰিসেসৰিধানেতি ইচ্ছিতোতি ৰিসেসৰিধানে, চিত্তস্সাৰধিৰচনিচ্ছাযম্পন চিত্ততো পাপং নিৰারযেতি ভৰতি. ‘‘রক্খনত্থানমিচ্ছিত’’ন্তি (২-৬-৩) সুত্তিতং, তদাহ-‘রক্খনত্থান’মিচ্চাদি, কেসঞ্চীতি কচ্চাযনাদিকে দস্সেতি. ‘‘অন্তরধানে যেনাদস্সনমিচ্ছতী’’তি (১-৪-২৮) সঞ্ঞাসুত্তমারদ্ধং, তদাহ-‘অন্তরধানে’চ্চাদি, অযমুপজ্ঝাযো যদি মং পস্সতীতি সম্বন্ধো, দস্সনে দোসং তক্কেতি ‘নুন’মিচ্চাদিনা, পেসনমসক্কারপুব্বকো নিযোগো, অজ্ঝেসনং সক্কারপুব্বকো, মঞ্ঞমানো সিস্সা অহং কথন্নাম ব্যৰহিতো ভৰামীতি অন্তরধানে ব্যৰধান নিমিত্তং, যেন অত্তনো অদস্সনমিচ্ছতীতি সম্বন্ধো, অন্তরধানেতি নিমিত্তসত্তমীচাযং, অতো আহ-‘ব্যৰধাননিমিত্ত’ন্তি, ব্যৰহিতোতি অন্তরহিতো, মামং উপজ্ঝাযোত্যাদিনা উদাহরণত্থমাহ, ব্যৰধানত্থং ব্যৰহিতত্থং, ‘‘অন্তরধানেতি কিং চোরে ন দিদিক্খতী’’তি পচ্চুদাহটং ¶ পরেহি, তম্পটিপাদযমাহ-‘যত্থাদস্সন’মিচ্চাদি, চোরে ন দিদিক্খতী (ত্য), ত্র হি যো চোরে ন দিদিক্খতি তেহি অত্তনো অদস্সনমিচ্ছতীতি ন অন্তরধাননিমিত্তং, কিন্তুপঘাতনিৰত্যত্থং, কিন্তুপঘাতনিৰত্তিযাতি এৰং মঞ্ঞতে ‘‘নাত্রান্তরধানমে (ৰাৰসেযং), কিন্তু তন্নিমিত্তো পঘাতনিৰত্তিপি, ‘উপজ্ঝাযা অন্তরধাযতী’ত্যত্র ৰিনাপ্যুপঘাতসম্ভৰমন্তরধানসম্পাদনমেৰ সম্ভৰতী’’তি. ইচ্ছতিগ্গহণং কিমত্থং অদস্সনিচ্ছাযং সতি সত্যপি দস্সনে যথাসিযা’’তি ৰুত্তং, (তং) পটিপাদযমাহ-‘অদস্সনিচ্ছাযম্পনি’চ্চাদি, সতীপি দস্সনেতি উপজ্ঝাযেন দস্সনে সতীপি, ততোতি উপজ্ঝাযতো, অৰধিরূপতা এৰাতি উপজ্ঝাযস্সাৰধিরূপতা এৰ. ‘‘আখ্যাতো পযোগে’’তি (১-৪-২৯) পরৰচনং, তদাহ ‘উপযোগে’চ্চাদি, নিযমপুব্বকং ৰিজ্জাগহণমুপযোগো ত্রাধিপ্পেতো, উপযোগৰচনসামত্থিযা ৰিজ্জাগহণত্থং সিস্সৰত্তং নিযমো, ততোতি আখ্যাতুতো. ‘‘জনিকত্তুনো পকতী’’তি (১-৪-৩০) সঞ্ঞাসুত্তং কতং, তদাহ-‘জন্যত্থস্সা’তিআদি, জনিনো অত্থো জন্যত্থো, কিন্তং জননং, ততোতি জনিকত্তুহেতুতো, পকতিসদ্দেন কারণমত্তং গহিতংপরেহি ‘পুত্তা পমোদা জাযতে’চ্চাদো পুত্তাদিতোপি যথা সিযা’তি, দুৰিধং (হি) কারণং উপাদানকারণং সহকারিকারণঞ্চ, তত্থ কারিযেনাভিন্নদেসো ঘটস্স মত্তিকাপিণ্ডো উপাদানকারণং, তস্সেৰ পন দণ্ডচক্কাদি (কারিযেন ভিন্নদেসো) সহকারিকারণং, তেসূপাদানকারণস্সেহ গহণে’সিঙ্গা সরো জাযতে’চ্চত্রেৰ সিযা, ন তু ‘পুত্তা পমোদা জাযতে’চ্চাদো, কারকন্তরৰচনিচ্ছাযন্তি এত্থ কারকন্তরাদিৰচনিচ্ছাযন্তি পাঠেন ভৰিতব্বং… এত্থন্তরে সম্বন্ধ ৰচনিচ্ছাযপি সম্ভৰতো, তত্র তিট্ঠন্তীতি তত্রট্ঠা, তেসং, লোকো-নঞ্ঞথাৰাদী ৰোহারিকজনো, তত্থ ভৰা লোকিযা, নৰত্তু পটিবদ্ধাতি লোকৰচনিচ্ছমুল্লঙ্গিয অহমেৰ ৰদামীতি সকজ্ঝাসযেন ৰদন্তো ৰত্তা, তপ্পটিবদ্ধা ন হোতীতি অত্থো. ‘‘পভৰো ভৰতিস্সা’’তি (১-৪-৩১) সুত্তিতং, তদাহ-‘ভৰতিস্সা’তিআদি, পঠমতো উপলব্ভতীতি অত্থকথনেন জন্যত্থো-ত্র ন সম্ভৰতীতি ৰদতি, নহি হিমৰা গঙ্গায কারণং, সা হি অঞ্ঞেহি এৰকারণেহি উপ্পন্না ¶ , হিমৰতি তু কেৰলং পঠমতো উপলব্ভতি. ‘‘জিগুচ্ছাৰিরামপমাদত্থানুমুপসঙ্খ্যানং’’তি (১-৪-২৪ৰা) ৰুত্তং, তদাহ-‘ৰিরমণত্থে’ত্যাদি, জিগুচ্ছাপমাদত্থধাতুযোগে পন কম্মাধিকরণৰচনিচ্ছা দিস্সতীতি ৰুত্তং, অৰধিৰচনিচ্ছাপি পন দিস্সকে ‘জিগুচ্ছতি নাহিরিকো পাপা’তি, ধম্মা পমজ্জতীতিপি হোতেৰ পটিসেধাভাৰা. ‘‘অঞ্ঞারাদিতররিতে দিসাসদ্দাঞ্চুত্তরপদাচাহি যুত্তে’’তি (২-৩-২৯) সুত্তিতং, তদাহ-‘অঞ্ঞসদ্দযোগে’চ্চাদি, যতোতি দেৰদত্তাদিতো, ‘‘অঞ্ঞইত্যত্থগ্গহণং, তেন পরিযাযপ্পযোগেপি ভৰতী’’তি অঞ্ঞেহি ব্যাখ্যাতত্তা আহ-‘ভিন্নো দেৰদত্তা’তি, আরাসদ্দস্স দূরত্থত্তা আসৰক্খযতো আরা দূরো ভৰতী(ত্যত্থো উ) পাদীযতেত্যাহ‘আরাসদ্দো দূরত্থো’তি, নিদ্দিস্সমানপটিযোগীতি ‘দেৰদত্তো সূরো’তি নিদ্দিস্সমানস্স কস্সচি যো সো দুতিযো, সো পটিযোগী. দিসাদেসকালৰুত্তীনং দিসাসদ্দত্তেন পরিগ্গহতো আহ‘দিসা দেসকালৰাচীনং যোগে’তি, পুব্বেৰ সম্বোধাতিআদীনি কালৰাচীযোগে উদাহরণানি, অঞ্চুত্তরপদআচআহিপচ্চযযো গেত্ৰিহ নোদাহটং. ‘‘পঞ্চমীৰিধানে ল্যপ্লোপে কম্মন্যুপসঙ্খ্যানং ‘‘অধিকরণে চোপসঙ্খ্যান’’মিতি (২-৩-২৮-ৰা) ৰাত্তিকং, তদাহ‘যত্থ’চ্চাদি, ল্যপ্পচ্চযস্স যত্রাপ্পযোগো, তস্সত্থো চে গম্যতে, সো ল্যপ্লোপো, ত্ৰালোপো ল্যপলোপোত্যৰিসেসো, পাসাদ মারুয্হ পেক্খতি আসনে উপৰিসিত্ৰা পেক্খতীতি ইদং ৰিসযো পদস্সনং পুব্বং যস্সাতি কিরিযাৰিসেসনে সমাসো, ৰক্খমানসব্বদস্সনেসুপি পাসাদতো-পক্কমনলেসসব্ভাৰা পাসাদো (যেৰা) ৰধিরূপেন ৰত্তুমিট্ঠোতি দস্সেতুমাহ-‘তথাহি’চ্চাদি, অপক্কমতি ততো তং দস্সনন্তি ততো পাসাদতো তস্স দট্ঠুনো দস্সনং চক্খুন্দ্রিযং অপক্কমত্যপযাতীত্যত্থো, অৰধিভাৰো পাসাদস্সাতি ৰিঞ্ঞাযতি, যেসন্তি ৰেসেসিকানং, তে হ্যেৰমাচিক্খন্তি ‘‘ইন্দ্রিযেসু চক্খুন্দ্রিযং চক্খুগোল়কতো-চ্চন্তসুখুমভাৰেন নিক্খম্ম ৰিসালীভৰন্তং ৰিসযদেসমুপগম্ম সকলমত্তনা দিট্ঠং পস্সতি রংসিরূপেন, যথা কাহলা মূলে কিসা অগ্গেমহতী, তথা ঞাণিন্দ্রিযানী’’তি, অধিট্ঠানদেসন্তি ইন্দ্রিযাধিট্ঠানভূতং চক্খুগোল়কদেসং, ৰিসযপ্পৰত্তীতি গোচরে ¶ পৰত্তি, সন্ততিযাতি ইন্দ্রিযপবন্ধস্স, অধিট্ঠান মনিন্দ্রিযং নাপজ্জতেতি সম্বন্ধো, ততোতি পাসাদতো, অপক্কন্ত্যাতি অপগমনেন, যজ্জপি চক্খুন্দ্রিযং চক্খুগোল়কতো বহি নিগ্গচ্ছতি, তথাপিপাসাদট্ঠস্সচক্খুগোল়কা নিগ্গচ্ছতীতি পাসাদস্সাপ্যৰধিভাৰো, যেসন্তূতি খণিকৰাদীনন্তু, ইন্দ্রিযাধিট্ঠানম্পত্তে ৰিসযে ৰিঞ্ঞাণলক্খণং কারিযং করোন্তি সীলেনাতি পত্তকারীনি, অনিন্দ্রিযাধিট্ঠানদোসো নেতি সম্বন্ধো, ততোতি পাসাদতো, যেসম্পনাতি খণিকৰাদিনোৰ দস্সেতি, অত্র হি চত্তারো পক্খা পত্তকারীনিন্দ্রিযানি, অপ্পত্তকারীনি, চক্খুসোতানি অপ্পত্তকারীনি সেসানি ৰুত্তৰিপরিতানি, চক্খুযেৰ পত্তকারী সেসমঞ্ঞথেতি, চতুস্ৰেৰ তেসু পঠমপক্খদ্ৰযমুপন্যস্য পটিপাদিতং… তপ্পটিপাদনেনেতরেসম্পি পটিপাদিতত্তা, সব্বসামযিকসাধারণত্তাসদ্দসত্থস্সাতি ইদং অযুত্তমিৰ দিস্সতি… সদ্দসত্থস্সিমস্স বুদ্ধৰচনোপযোগিত্তেন সোগতসমযানুগুণপ্পৰত্তিতো, খণিকৰাদিনো পন নিস্সাযেদং সুন্দরমেৰ, মনসিকারাদীতিআদিসদ্দেন চক্খুতো [চক্খুনা (পোত্থকে)] অভেদো রূপাপাথগমো চ দস্সিতো, যোগ্গদেসেতি দস্সনযোগ্গে পদেসে. ‘‘পুচ্ছনাখ্যানেসু চ পঞ্চমী ৰত্তব্বা’’তি (২-৩-২৮ৰা) ৰুত্তং, তদাহ-‘পুচ্ছনসদ্দতো’চ্চাদি, পুচ্ছনাখ্যানেসু সামঞ্ঞেন পঞ্চমীৰিধানে-তিপ্পসঙ্গং দস্সেতুমাহ-‘অৰস্স’মিচ্চাদি, কস্সাতি পঞ্হো, দেৰদত্তস্সেত্যাখ্যানং, কোসো যঞ্ঞ দত্তোতি পঞ্হো ৰিধিরূপোৰাযং, যো-ঙ্গদীত্যাদ্যনুৰাদরূপমাখ্যানং, অঙ্গদীকেযূরী. ‘‘যতোচাদ্ধকালনিম্মানং ততো পঞ্চমী ৰত্তব্বা’’তি (২-৩-২৮ৰা) ৰুত্তং, তদাহ-‘অদ্ধ’চ্চাদি, নিমীযতে পরিচ্ছিজ্জতে যেন তং নিমানং, তদেৰ নিম্মানং. ‘‘অদ্ধস্স পঠমা সত্তমী চ ৰত্তব্বা’’তি (২-৩-২৮) ৰুত্তং, তত্থাযমত্থো ‘‘তং যুত্তাতি ৰত্ততে, তং যুত্তা পঞ্চমিযুত্থা পরস্সাদ্ধস্স পঠমা চ সত্তমী চ ৰত্তব্বা’’তি, পাটলিপুত্তস্মাতি পঞ্চমি যুত্তং, এতাপি ন ৰত্তব্বাতি দস্সেতুমাহ-‘সত্তযোজনানী’তিআদি, অত্র হি যদা রাজগহস্স যোজনঞ্চাভেদো ৰত্তুমিচ্ছীযতে, তদা পাটলিপুত্তস্মা রাজগহং সত্তযোজনানীতি, ভেদৰচনিচ্ছাযন্তু ‘‘সব্ভাৰো’’ত্যাদিনা (২-৩৪) সত্তমী সিদ্ধা‘সত্তসু যোজনেসু’তি. তথাহি ¶ পাটলিপুত্তস্মা সত্তসু যোজনেসু সতি রাজগহংভৰতীত্যযমত্থো পতীযতে, সত্তযোজনসম্বন্ধিভৰনং রাজগহ (ভৰন)স্স লক্খণম্ভৰতি. সম্বন্ধে ছট্ঠীতি ইমিনা ‘‘তং যুত্তা কালে সত্তমী ৰত্তব্বা’’তি (২-৩-২৮ৰা) ৰচনম্পটিক্খিপতি. ‘‘করণেচ থোকপ্পকিচ্ছকতিপযস্সা সত্তৰচনস্সে’’তি (২-৩-৩৩) সুত্তিতং, তদাহ-‘যদা ইচ্চাদি, কিচ্ছাদযোতিআদিসদ্দেন থোকঅপ্পকতিপযে সঙ্গণ্হাতি, অসত্তরূপন্তি অদ্দব্বরূপং, গুণে হেতুম্হীতি গুণপদত্থে হেতুভূতে ‘‘গুণে’’তি (২-২১) পঞ্চমীতি অত্থো, যথাৰুত্তৰিধানেনেতি ‘‘গুণে’’তি সুত্তে ৰুত্তৰিধানেন, ‘‘গুণে’’তি সুত্তে ৰুত্তৰিধানেন, যদাত্ৰিচ্চাদিনা পরেসং ৰিয করণে ৰিসুং ৰিধানে পযোজনং নত্থীতি দস্সেতি. কত্তব্বরূপস্স চলনস্সাতি সম্বন্ধো, সমানাধিকরণত্তেন ৰিসেসনন্তি যোজনা, সমানাধিকরণত্তেনাতি চ ‘রঞ্ঞো পুরিসো’ত্যাদো অসমানাধিকরণস্সাপি ৰিসেসনত্তদস্সনতো ৰুত্তং, সমানাধিকরণত্তেন ৰিসেসনভাৰো চাস্স থোকগুণান্ৰিতে চলনে ৰত্তমানো থোকসদ্দো অসত্তৰচনোৰ ৰিসেসনন্তি, তেনেৰাখ্যাযতে ‘থোকস্স কম্মত্তা কম্মে দুতিযা’তি. পঞ্চমীত্যনুৰত্তমানে ‘‘দূরন্তিকত্থেহি ছট্ঠী ৰা’’তি (২-৩-৩৪) ৰুত্তং, তদাহ‘দূরন্তি কত্থেহি’চ্চাদি, অৰধিসম্বন্ধলক্খণাতি অৰধিসম্বন্ধাৰ লক্খণং নিমিত্তমাসং পঞ্চমীছট্ঠীনং তা তথা ৰুত্তা, ৰত্তুমিট্ঠোতি ইমিনা ৰচনিচ্ছাযেৰ পধানত্তমাহ, এৰং চরহি তংতং কারকৰচনিচ্ছাযমঞ্ঞাপি ৰিভত্তিযো কস্মা নপ্পযুজ্জেয্যুন্তি আহ-‘লোকিযা চেত্থা’তিআদি, এত্থ ৰিভত্তীনং নিযমে লোকিযা এৰ ৰচনিচ্ছা নিবন্ধনং কারণন্তি অত্থো, পঞ্চমীচাত্যনুৰত্তমানে ‘‘দূরন্তি কত্থেহি দুতিযা চে’’তি (২-৩-৩৫) ৰুত্তং, ‘‘পঞ্চম্যধিকরণেচ’’ (২-৩-৩৬) ইচ্চত্র চ কারেন দূরন্তি কত্থেহি সত্তমী চ ৰুত্তা পাটি পদিকত্থে সারসঙ্গহকারাদীহি, তদক্খিপ্প অঞ্ঞাপদেসেন পটিক্খিপিতুং কেচিত্যাদি যং ৰুত্তং ৰুত্তিযং, তং দস্সেতুমাহ’কেচীতি সারসঙ্গহাদযো’তিআদি. দূরাপাদাৰসেচনন্তি অযং তেসম্পটিক্খেপন যোতি সম্বন্ধো, ইতিসদ্দো পনেত্থ পরিহীনো, নহিতন্তিআদীসু তসদ্দেনাসত্তরূপং দূরাদি ৰত্তুমিচ্ছিতন্ত্যৰসেযং, ন হি তং গম্যতে, ন হি ততো গম্যতে, ন হি তেন গম্যতে, ন হি তস্মিং ঠীযতে’তি ৰিসুং সম্বন্ধো ¶ ৰসেযো. পতীযন্তেচাতি চো ৰত্তব্বন্তরসমুচ্চযে, অতোচেতি ৰক্খমানহেতুপরামাসো, যন্তি যস্মা অত্থে নিপাতো, ৰাক্যকারো ৰররুচি, তংসামানাধিকরণ্যতোতি দূরাদিসা মানাধিকরণ্যতো, তংযুত্ততোপীতি দূরাদিযুত্তা গামাদিসদ্দতোপি, পচ্চক্খন্তোতি ৰাক্যকারৰচনং পচ্চাচিক্খন্তো, তথাহ্যত্রাযং মহাভাস্স পাঠো ‘‘দূরন্তিকত্থেহি পঞ্চমীৰিধানে তংযুত্তা পঞ্চমীপটিসেধো ৰত্তব্বো দূরা গামস্স, তত্রাপি দস্সনা অনত্থকো-যম্পটিসেধো, তত্রাপি হি পঞ্চমী দিস্সতি–
দূরস্মাৰসথা মুত্তং, দূরাপাদাৰসেচনং;
গুরুতো কুপিতা দূরা,ভাব্যং দূরা চ দস্সুহিতি.
অত্র দূরন্তিকেত্যাদি ৰত্তব্বং ৰাক্যকারৰচনং, দূরা গামস্সাতি তস্সোদাহরণং, তত্রাপিচ্চাদি পচ্চক্খানভাস্সং, দূরস্মাৰসথাতি আৰসথস্স দূরেতি অত্থোহি ভাস্সপদীপে কেয্যটো, পঠমো পুরিসো যস্স সো পঠমপুরিসো ভৰতি ‘‘দূরন্তিকা’’দি (২-৬-৫) কচ্চাযনসুত্তে সুদ্ধাদিযোগোপি সঙ্গহিতো, তেনাহ–‘সুদ্ধপ্প মোচনৰিৰিত্তপ্পমাণযোগে’তি, ‘‘ধাতুনামানমুপসগ্গযোগাদীস্ৰপিচ’’ ইতি (২-৬-২) সুত্তে চগ্গহণতো পভুতিযোগো চ গহিতো, তেনাহ–‘পভুতি যোগেচা’তি, পভুতিযোগেচাতি ইমিনা পভুত্যত্থযোগোপি সঙ্গহিতো, তেনেৰ ‘যতোসরামি অত্তান’ন্তি উদাহটং.
২৭. অপ
ননু ফুটোৰ তেসং সালাদীনং যোগোতি কিমেত্থ পঞ্হেন কস্স পনেতেহি যোগো’ত্যাসঙ্কিযাহ-‘ৰজ্জনং হিচ্চাদি, ৰজ্জনানন্তি কত্তরি অনো, ৰজ্জনে সম্বন্ধে ৰত্তমানেহীতি ৰজ্জনসঙ্খাতে সম্বন্ধে ৰত্ত মানেহি অপপরীহি, যুত্তস্মাতি যুত্ততোৰ একস্মা, নাঞ্ঞতো, কিমেত্থ ৰত্তব্বন্তি ইমিনা অপপরীহি যুত্তস্মাৰ পঞ্চমীভৰনে পসিদ্ধত্তমাহ, পসিদ্ধম্পেতমাহরিত্ৰা পকাসেতুমাহ-‘কত্তুনো’চ্চাদি, যদত্থোতি যোসালাদি অত্থো পযোজনং যস্স ৰজ্জনকিরিযা রম্ভস্স ¶ সো যদত্থো. ‘‘পঞ্চম্যপাপরীহী’’তি (২-৩-১০) আযুত্তেপি পঞ্চমী ৰিধীযতে পরেহি, তদাহ-‘মরিযাদায’মিচ্চাদি, অৰধিমা এত্থ ৰস্সনং.
২৮. পটি
দিট্ঠসম্বন্ধস্সাতি পসিদ্ধৰসেন দিট্ঠকারিযকারণস্স মুখ্যস্স, তস্স কারিযত্থন্তি তস্স মুখ্যস্স যং কারিযং, তদত্থং মুখ্যকারিয করণত্থন্তি ৰুত্তং হোতি, তস্মিং পটিনিধিম্হি ৰত্তমানেন পভিনেতি সম্বন্ধো, ৰিনিমযেতি পরিৰত্তন নিমিত্তং পটিদানেচাতি চ সদ্দস্সাট্ঠানপ্পযুত্তি দট্ঠব্বা, পতিনা তস্স যোগোতি সম্বন্ধো.
২৯. রিতে
যদি ৰজ্জনকিরিযায সম্বজ্ঝমানস্স কম্মত্তা কম্মে দুতিযা, কিমত্থং চরহি পুন দুতিযাৰচনন্তি আহ-‘পটিপদৰিধানে’চ্চাদি, পটিপদং উজুকমেৰোচ্চারিতং ৰিধানং যস্সা সা পটিপদৰিধানা, ৰিসেসৰিধান ৰতীত্যত্থো, যজ্জত্র দুতিযাৰচনং ন সিযা তদা রিতেসদ্দেন যোগে উজুকং ৰিধীযমানায পঞ্চমিযা দুতিযা বাধীযেথাতি মঞ্ঞতে. যদ্যত্র পঞ্চমিযা দুতিযায বাধাভাৰো এৰ পযোজনং, এৰঞ্চরহি ‘রিতে ৰা’তি সুত্তযিতব্বং এৰং সতি পক্খে দুতিযা চ ভৰিস্সতি, লহু চ সুত্তম্পণীতম্ভৰতী ত্যাসঙ্কিয পযোজনন্তরমাহ-‘উত্তরত্থঞ্চে’তি, অতোযেৰাতি উত্তরত্থত্তাযেৰ, পুন পযোজনন্তরংদুতিযা গহণস্স দস্সযমাহ-‘ৰিভত্যন্তরে’চ্চাদি, আহচ্চ কণ্ঠাদিট্ঠানে ৰাযুনাআহনিত্ৰা আহরিত্ৰা ৰা ৰচনং আহচ্চৰচনং, উজুকৰচনন্তি ৰুত্তং হোতি, ৰিভত্যন্তরং ছট্ঠীৰিভত্তি, তস্স ব্যুদাসত্থং, নিরাসত্থন্তুত্থো, অঞ্ঞাপীতি দুতিযায অঞ্ঞা ছট্ঠীপি, পকতায পঞ্চমিযা সম্বন্ধনত্থো পকতসম্বন্ধনত্থো.
৩১. পুথ
ন দুতিযাপি যোগৰিভাগতোতি এৰং মঞ্ঞতে ‘‘ততিযা চেতি ৰত্তমানে তত্থ যদি চকারেন ‘দুতিযা চে’তি সম্বন্ধীযেয্য, তত্রাপি চ কারেন পঞ্চমীত্যেৰং ন কস্সাপ্যপকংসোতি‘ৰিনাঞ্ঞত্রপুথনানাহি ¶ ততিযা চে’ত্যেকযোগমকত্ৰা যোগৰিভাগসামত্থিযা ‘ততিযা চে’তি চ কারেন জাতু পঞ্চমী’’তি, অসহাযত্থত্তে সতি ‘ৰিনাত্থে হী’ত্যেৰমৰত্ৰা কিং ৰিসুং সুত্তরচনাযেত্যাহ-‘ভেদো পাদানন্ত্ৰি’চ্চাদি.
৩২. সত্ত
যন্তং সদ্দানং নিচ্চত্তা সম্বন্ধস্স যত্থাতি পরামট্ঠং সোতি, যোতি পরামট্ঠং তস্সাতি চ নিদ্দিসতি, যো যত্থেত্যাদিকঞ্চ ‘কিরিযাধারভূতে’চ্চাদিৰুত্তিগন্থ ৰিৰরণন্তি যোতি কিরিযাধেয্যভূতাধিপ্পেতা, এতনেৰাহ‘কিরিযা চা’তিআদি, তেনাযমাধারীযতি কত্তুকম্ম সমৰেতা কিরিযাস্মিন্ত্যধিকরণে ৰা তং আধারযতীতি কত্তরি ৰা ঘণন্তেন দট্ঠব্বো, কত্তারং কম্মঞ্চ কিরিযানিস্সযভূতমাধার যতীত্যাধারোতি ৰা কত্তরি ঘণ, ৰুত্তং হি–
আধারযতি যো কত্তু, কম্মং কিরিযনিস্সযং;
আধারং কারকঞ্চাহু, তং চতুব্বিধমেৰ চেতি.
ননু চ কিরিযাধারণেনাধারোত্যুচ্চতে, তং কিমেৰমুচ্চতেতি চে, নেসদোসো যদেৰ হি কিরিযাধারণমস্স, তন্তন্নিস্সযভূত কত্তুকম্মধারণং, নহ্যঞ্ঞতা তদ্ধারণং সম্ভৰতি ততো কিরিযা কারণেনাধারণেনাধারোত্য যমেৰত্থো, ন কত্তুকম্মপরিচ্চাগেনাধারেন উজুকং কিরিযা গয্হতে, তেনেৰ ৰক্খতি-‘কিরিযাযযো আধারো’চ্চাদি, ননু যদ্যপ্যুজুকমেৰ কিরিযং ধারযতি কত্তা কত্তুসমৰাযিনিং, কম্মসমৰেতঞ্চ ৰিক্তেদনাদিং কিরিযং কম্মং… তথা সতি তানেৰাধারোতি, ন… লোকে সত্থে চ তেসমাধারত্থে নাপ্পতীতিতো, কত্তুকম্মতাযেৰ হি তেসম্পতীতীতি দস্সেতুমাহ-‘কিরিযা চে’ত্যাদি, তথা চ ৰুত্তং–
কত্তুকম্ম ব্যৰহিতং, ধারেন্তমনুজু ক্রিযং;
ক্রিযাসিদ্ধুপকারি চ, সত্থে-ধিকরণং মতন্তি.
কত্তুকম্মব্যৰহিতন্তি কত্তুকম্মেহি তংসমৰেতভাৰেন ব্যৰহিতং, অনুজু পারম্পরিযেন, ক্রিযাসিদ্ধুপকারিতি কত্তুকম্মসমৰেতায কিরিযায পসিদ্ধিযং উপকারী উপকুব্বন্তং, ননু চ ন কিরিযা ধারণেনেৰাযমাধারো, কত্তুকম্মানং ধারণেনাপ্যাধারোতি সক্কা ¶ ৰৰত্থপেতুন্তি চোদনম্মনসি নিধাযাহ-‘ন চে’ত্যাদি, কিরিযা নিমিত্তস্সেৰাতি কত্তুকম্মসমৰাযিনিযা কিরিযায নিমিত্তস্সেৰ, তদেৰংৰিধমাধারং চতুব্বিধম্মতন্তি দস্সেতুমাহ-‘আধারো চায’মিচ্চাদি, চত্তারো ৰিধাপকারা অস্সাতি চতুব্বিধো, আধেয্যেন সহোপসিলেসো সংযোগলক্খণো-স্স অত্থীতি ওপসিলেসিকো আধারো-‘কটেনিসীদতি থালিযং পচতি’ত্যাদো কটাদি, তথাহি দেৰদত্তসমৰেতং নিসীদনকিরিযং কটো দেৰদত্তং ধারযং ধারযতি দেৰদত্তব্যৰহিতং, এৰং থালীপি তণ্ডুলসমৰেতং ৰিক্লেদনাদিকিরিযং তণ্ডুলে ধারযং ধারযতীত্যোপসিলেসিকাধারত্তং কটাদিনো. যতো-ঞ্ঞত্রাধেয্যং ন ৰত্ততে সব্বথা ভিয্যো ৰা, সো ৰেসযিকো, ৰিসযোহ্যাধেয্যস্সানঞ্ঞত্রভাৰো, যথা চক্খাদিপ্পৰত্তীনমঞ্ঞত্রাভাৰা চক্খাদীনং রূপাদযো ৰিসযাতি ৰুচ্চন্তে, এৰমাকাসে সকুনযোত্যাদো সকুন্যাদীনমাকাসাদিতো-ঞ্ঞত্রাভাৰাতে তেসং ৰিসযাত্যুচ্চন্তে, ৰিসযো এৰ ৰেসযিকো. যো আধারাধেয্যানমভিব্যাপেত্যাধেয্যমিত্যভিব্যাপকো, তথা হি‘তিলেসু তেলং, দধিম্হি সপ্পি,ত্যত্র তিলাদিকং তেলাদিকমাধেয্যং ব্যাপেত্ৰা তিট্ঠতীতি তিলাদি ব্যাপকাধারো. সমীপে ভৰো, সমীপো এৰ ৰা সামীপিকো, যস্স সমীপদেসে আধেয্যং ৰত্ততে সো এৰমুচ্চতে, অত্রোদাহরণং ‘গুরূসু ৰসতি গঙ্গাযং ঘোসো’তি. ননু চাত্রাপ্যাধারে সত্তমী ৰিধীযতে আধারো চ নিস্সযো ৰুচ্চতে, নিস্সযো চ সংযোগসমৰাযেহি হোতি, ন চ সিস্সাদীনং গুরুপ্পভুতীতি দেৰদত্তসকুন্যাদীনমিৰ কটাকাসাদীহি সংযোগো, তেলাদীনমিৰ চ তিলাদীহি সমৰাযো ৰা অত্থি, তেনাযুত্তং তে সমাধারত্তন্তি, নেতদত্থি, যদাযত্তা হি যস্স ঠিতি সো ৰিনাপি সংযোগসমৰাযেহি তস্স নিস্সযো ভৰতি, তথাহি পুরিসস্স ন রঞ্ঞা সহ সংযোগোসমৰাযো ৰাত্থি, অথ পন তদধীনট্ঠিতিত্তা রাজনিস্সযো পুরিসোতি ব্যপদিস্সীযতে, সিস্সাদীনঞ্চ গুরুপ্পভুতিন মাযত্তা ঠিতীতি তেসমযং [তেনস্সাযং (পোত্থকে) যুত্থো তে পতি গুরুপভুতীনং নিস্সযভাৰো (জিনিন্দবুদ্ধি)] যুত্তো গুরুপ্পভুতিনং নিস্সযভাৰোতি, এত্থ ¶ পন যজ্জপি ৰেসযিকাভিব্যপকানমাধারাধেয্যোপসিলেসো অত্থি, তথাপি পকারন্তরস্সেৰ পরিপ্ফুটত্তা তথেৰ ৰচনিচ্ছা, নাঞ্ঞথা ওপসিলেসিকেন ৰা [ওপসিলেসিকেৰ] ৰিসযাভিব্যাপকানমগ্গহণতো উপসিলেসস্সে ৰা [উপসিলেসস্সেৰ] পরিব্যত্তত্তা তথেৰ ৰোহারোতি ন সঙ্করো সঙ্কনীযোতি.
৩৩. নিমিত্ত
নিমিত্তভাৰমত্তেতীমিনা কম্মসংযোগাভাৰেপি সত্তমিযা পৰত্তি মাহ, ন পরেসং ৰিয কম্মসংযোগে এৰ, তেনেৰ ৰক্খতি-‘এৰমঞ্ঞতে’চ্চাদি, বাহিরানং হি-‘নিমিত্তা কম্মেন’’ (চং, ২-১-৮৯) ইতি সুত্তং, তত্থ কম্মেন যোগে পযোজনা সত্তমীভৰতীত্যত্থো, অজিনম্হি হঞ্ঞতে দীপীতিদীপিনোহননস্স পযোজনং চম্মং, তস্স দীপিনংহন্তীতি কম্মেন যো গো, সুত্তে কম্মেনাত্যৰচনে পযোজনং ৰত্তুমারভতে ‘ন পনে’চ্চাদি.
৩৪. যব্ভা
যস্স কিরিযাতি যস্স গৰাদ্যত্থস্স সম্বন্ধিনী দোহনাদিকিরিযা, কিরিযন্তরস্সাতি গমনাদিকিরিযন্তরস্স, এতেনাতি লক্খণন্তি এতেন, ততো-চ্চস্স ৰিৰরণং কিরিযাৰতাতি, ‘‘কালভাৰেসু চে’’তি (২-৬-৪৩) কচ্চাযনেহি সুত্তিতং, তদাহ-‘কালত্থেহি চা’তিআদি.
৩৫. ছট্ঠী
সামিস্সরাদিযোগে ছট্ঠীসত্তমিযো যথা সিযুন্তি ‘‘সামিস্সরাধিপতিদাযাদসক্খিপতিভূপসুতেহি চ ‘‘ইতি (২-৩-৩৯) আরদ্ধং পরেহি, তদাহ-‘সামি’চ্চাদি, অত্র চ জিনিন্দবুদ্ধিনা ‘‘সাম্যাদীনং ভেদেনো পাদানং পরিযাযন্তরনিৰত্যত্থমিহ মা হোতু গামস্স রাজা’’তি ৰুত্তং ৰাক্যমুপন্যস্য হস্সাপ্য যুত্তত্তমুপদস্সযমাহ-‘সামিস্সরে’চ্চাদি, কেন নিৰারীযতে, ন কেনাপীত্যত্থো, ৰিসযৰচনিচ্ছাযং ‘গামে রাজা’ত্যপি ভৰিতব্বমিত্যনেনাহ, ‘‘আযুত্তকুসলেহ্যাসেৰায’’মীতি (২-৩-৪০) আরদ্ধং, তদাহ-‘আযুত্তে’চ্চাদি, আসৰা তপ্পরতা, ব্যাৰটো নিযুত্তো, তত্থেদং সিযা ‘‘আসেৰাযন্তি ৰক্খামী ত্যৰস্সং ¶ ৰচনমিদমারব্ভনীযমঞ্ঞথা ঈসংযুত্তেপি ‘আযুত্তো গো সকটস্সা’তি পসজ্জতী’’ত্যাসঙ্কিয নত্থেৰেতম্পি পযোজনন্তি দস্সেতুমাহ-‘ৰিনাপি’চ্চাদি, ‘‘সামিস্সরা’’ত্যদিকং কচ্চাযনসুত্তং, তেনেৰাতি কচ্চাযনসুত্তে পসূতসদ্দানন্তরং কুসলসদ্দনিদ্দেসেনেৰ, ইধাতি মোগ্গল্লানৰুত্তিযং. কচ্চাযনেন ‘‘কম্মকরণ নিমিত্তত্থেসু সত্তমী’’ (২-৬-৪০) ‘‘পঞ্চম্যত্থে চ’’ (২-৬-৪১) ইতি চ সুত্তিতং, তেনাহ-‘কম্মে’চ্চাদি, গহণস্স বাহা ৰিসযোতি সম্বন্ধো, কচ্চাযনানং‘ভিক্খূসূ’তিআদীনি কম্মত্থে উদাহরণানি, হত্থেসূতিআদীনি করণত্থে, কদলীসূতি পঞ্চম্যত্থে. ‘‘মণ্ডিতুস্সুক্কেসু ততিযা চে’’তি (২-৬-৪৫) কচ্চাযনসুত্তং, তদাহ ‘পসন্নত্থে’চ্চাদি, পসন্নত্থেতি মণ্ডিতত্থে, উস্সুক্কত্থেতি উস্সাহত্থে.
৩৬. যতো
ৰিসুং করণং নিদ্ধারণং, জিনিন্দবুদ্ধাচরিযেন ‘‘কিমত্থম্পুনরিদং ৰচনং যাৰতা নিদ্ধারিযমানো-ৰযৰো সমুদাযব্ভন্তরো, তত্থ যদা সমুদাযস্সা-ধিকরণত্তং ৰত্তুমিচ্ছীযতে, তদা সত্তমী সিদ্ধাৰ, যথা রুক্খে সাখাতি, যদা ত্ৰৰযৰসম্বন্ধো তদা ছট্ঠী, যথা রুক্খস্স সাখাতি সচ্চমেতং পপঞ্চত্থন্তু ৰচন’’ন্তি ৰুত্তং, তঞ্চেত মযুত্তন্তিদস্সেন্তো আহ-‘ন সালযো’চ্চাদিসূকযুত্তানিধঞ্ঞানি সূকধঞ্ঞানি, আহিতা অৰট্ঠিতা, আধেয্য ভূতাতি ৰুত্তং হোতি. যতোতি আহিতত্তকারণা, ততোতি যতো জিনিন্দবুদ্ধিৰচনমেৰমযুত্তং, তস্মা কারণা. ‘পঞ্চমী ৰিভত্তে’’তি (২-৩-৪২) পাণিনীয সুত্তং, তদাহ-‘সমুদাযতো’চ্চাদি, সুততো সকাসা সীলং অতিসযেন সেয্যোতি সম্বন্ধো, ‘‘নিদ্ধারণে ছট্ঠী সত্তমীসু পত্তেসু তদপৰাদো, যং যোগো’’তি পরেহাখ্যাযতে, তত্থ তাৰ নিদ্ধারণমেৰেত্থ নত্থি কুতো ছট্ঠীসত্তমীনং তত্থপ্পৰত্তি, যতো তাসং বাধনত্থমিদমারব্ভতেতি দস্সযমাহ-‘নাত্র জাত্যাদীহি’চ্চাদি, নহিচ্চাদিনা জাত্যাদীহি নিদ্ধারণাভাৰং দস্সেতি, জচ্চাদীনন্তি নিদ্ধারণে ছট্ঠী, কুতো ন ভৰতিচ্চাহ-‘জচ্চাদিসম্বন্ধেনে’চ্চাদি, অতং ব্যপদেসতোতি সীলত্তাদিব্যপদেসাভাৰতো, পুন নিদ্ধারণাভাৰে হেত্ৰন্তরমাহ-‘তুল্যানঞ্চে’’চ্চাদি ¶ . সাধুনিপুণেহি যোগে পূজাযং গম্মমানাযং সত্তমী, তথা অসাধুযোগে, তথা পসিতউস্সুক্কেহি যোগে ততিযাসত্তমিযো, তথা লোপন্তনক্খত্তসদ্দা চ তেন তেন ৰচনন্তরেন পাণিনিযেহি ৰিহিতা, তং সব্বং তংতংকারকৰচনিচ্ছাযমেৰ সাধেতুং ‘মাতরি সাধু’ ইচ্চাদযো উদাহটা কেসেসু পসিতো পসত্তো, অৰবদ্ধোতি অত্থো, কেসেহি করণভূতেহি পসিতো ভৰতি, কত্তুভূতেহি ৰা পসিতো কতোতি অত্থো, ফুস্সেনিন্দুযুত্তেন লক্খিতো কালো সোযমিত্যভেদেন সম্বন্ধা ফুস্সে, তেন করণভূতেন.
৩৭. পঠমা
পঠমাত্থমত্তেতি এত্তকে ৰুত্তেপি ৰাক্যত্থো পদত্থো ৰা ন ৰিঞ্ঞাযতে নামগ্গহণানুৰত্তিতোতি দস্সেতুমাহ-‘দ্ৰেদ্ৰেকানেকাদি সুত্ততো’তিআদি, নামেনাত্থো পটিপাদিযমানো নামসঙ্খাতে-ত্তনি অভিধেয্যত্তেনাজ্ঝারোপ্য পটিপাদযত্যনপেক্খিত ৰিভত্তিৰিসেসন্তি আহ-‘অভিধীযতি’চ্চাদি, পকতিরূপেনাতি নামেন, তস্স অভিধেয্যস্স, মত্তসদ্দস্সাতিআদিনা সামঞ্ঞন্তীদং মত্তসদ্দস্সত্থৰচনন্তি দস্সেতি, ইদং ৰুত্তং হোতীতি নামস্সাভিধেয্যমত্তেতি ইমিনা ইদং ৰক্খমানং ৰুত্তং হোতি. ‘‘পাটিপদিকত্থলিঙ্গপরিমাণৰচনমত্তে পঠমা’’তি (২-৩-৪৬) লিঙ্গাদীসু ভেদেন পঠমাৰিধানম্পটিপন্না, তদাহ-‘লিঙ্গপরিমাণে’চ্চাদি, লিঙ্গং ইত্থিপুন্নপুংসকানি, পরিমাণং পরিচ্ছেদো, সঙ্খ্যা একত্তবহুত্তানি, তব্বন্তোপি সদ্দত্থোএৰাতি লিঙ্গাদিৰন্তোপি সরূপা ব্যতিরিত্তো সদ্দত্থো এৰ, উচ্চত্তনীচত্তসামঞ্ঞম্পুরোধায পৰত্তিযা উচ্চনীচসদ্দেহি পঠমা হোতেৰ, তংযুত্তস্সাপি সদ্দত্থভাৰতো ‘উচ্চং ঘরানি’ত্যাদীনিপি উচ্চত্তং গুণং নিমিত্তং কত্ৰা সোযমিত্যভেদসম্বন্ধ ঘরেসু ৰত্তন্তীতি. পলম্বতে অজ্ঝাগচ্ছতিত্যাদো ‘‘অসঙ্খ্যেহি সব্বাসং’’তি (২-১১৯) লোপৰিধানসামত্থিযা পাদীহ্যনত্থকেহিপি পঠমা সিদ্ধাযেৰ.
৩৮. আমন্ত
অভিমুখং কত্ৰাতিআদিনা যোগারম্ভস্স ফলং দস্সেতি, নামত্থেতি ¶ সদ্দত্থে, পদতোতি আমন্তণাধিকঅত্থমত্তপ্পকাসকপদতো, হোন্তি চেত্থ…
সিদ্ধস্সাভিমুখীকার [ভিমুখীভাৰ (পোত্থকে)], মত্তমামন্তণং সিযা;
অত্থো কতাভিমুখো হি, ক্রিযাযং ৰিনিযুজ্জতে;
আমন্তণং ন ৰাক্যত্থো, পদতোৰ পতীতিতো;
নত্থেৰামন্তণং লোকে, ৰিধাতব্বেন ৰত্থুনা;
তং যথা ভৰ রাজেতি, নিপ্পন্নত্থো ভৰেতি চ.
সিদ্ধস্সাতি দেৰদত্তত্তাদিনা সিদ্ধস্স, অত্থোতি দেৰদত্তাদি, কতং আভিমুখ্যং সমাধানং যেনাতি ৰিগ্গহো, ক্রিযাযং ৰিনিযুজ্জতে গচ্ছ ভুঞ্জাতি, আমন্তণং নত্থি… ইদানি ৰিধীযমানত্তেনালদ্ধসত্তিকস্সাভিমুখযিতুমসক্করূপত্তা, ৰিধাতব্বেনাতি নিপ্ফাদেতব্বেন.
৩৯. ছট্ঠী
কিরিযাকারকেচ্চাদিৰুত্তিগন্থস্স অত্থসংৰণ্ণনং কত্তুমারভতে ‘একাযং সম্বন্ধো নামে’চ্চাদি, কিরিযায কারকেহি চ নিপ্ফাদিতোতি ইমিনা সম্বন্ধস্স কিরিযাকারকসম্বন্ধ পুব্বকত্তমাহ, ততোযেৰাযং নাকস্মীকোতি ন যেসংকেসঞ্চি দ্ৰিন্নং ভৰতি, ৰিসিট্ঠানংযেৰ তু দ্ৰিন্নং ভৰতীত্যতিপ্পসঙ্গাভাৰো, কিরিযাকারকসম্বন্ধপুব্বকো হি কারকেহি অঞ্ঞো সস্সামিভাৰাদিকো সম্বন্ধো, তথা চ ৰুত্তং–
‘‘সম্বন্ধো কারকেহঞ্ঞো, ক্রিযাকারকপুব্বকো;
সুতাযমস্সুতাযংৰা, ক্রিযাযং সো-ভিধীযতেতি.
তত্থ অস্সুতাযং কিরিযাযং ‘রঞ্ঞো পুরিসো’চ্চাদো কিরিযা কারকসম্বন্ধপুব্বকো-ঞ্ঞো এৰ সস্সামিভাৰাদিকো সম্বন্ধো পতীযতেতি, ‘সরতি রজ্জস্স’ত্যাদো তু সুয্যমানে কিরিযাসদ্দে, এত্থ পন সন্তমপি কম্মং ৰত্তুমনিচ্ছিতং, ৰিসেসনভাৰোযেৰ সরণম্পতি রজ্জস্স পটিপাদীযতে’রজ্জসম্বন্ধিসরণ’ন্তি, কিরিযাকারক সম্বন্ধো হি সব্বত্থ ৰত্থুট্ঠিতিৰসেনেৰত্থি, তন্নিমিত্তো চ সস্সামি ভাৰাদি, তত্থ সস্সামিভাৰৰিৰচ্ছাযং ৰিজ্জমানোপি কিরিযাকারক সম্বন্ধো ¶ ন ৰত্তুমিচ্ছিতো, যথা ‘অনুদরা কঞ্ঞা’তি, সো চাযং সম্বন্ধো সস্সামিভাৰজঞ্ঞজনকভাৰা-ৰযৰাৰযৰৰিভাৰাদিলক্খণো বহুৰিধোতি ৰেদিতব্বো, তত্থ সস্সামিসম্বন্ধে রঞ্ঞো পুরিসো, জঞ্ঞজনকসম্বন্ধে নিগ্রোধস্স বীজং, অৰযৰাৰযৰিসম্বন্ধে রুক্খস্স সাখা, ইদানি সম্বন্ধস্সেতস্স কিরিযাকারকসম্বন্ধসঞ্জাতত্তং যথাযোগমঞ্ঞত্রাপ্যৰগমযিতুং কিঞ্চি উদাহরণমাহ-‘তথা হি’চ্চাদি, পরিপালনকিরিযাকতো নেসং সম্বন্ধোতি ইমিনা পরিপাল্যপরিপালনলক্খণো-যং সম্বন্ধোতি দস্সেতি, সা অযম্পরি পালনলক্খণা কিরিযা সম্বন্ধমস্সেদম্ভাৰহেতুং জনযিত্ৰা নিৰত্ততি, অত্থপ্পকরণাদিনা ত্ৰিমায কিরিযাযাযং সম্বন্ধোতি ৰিসেসো ৰসীযতে, ন ছট্ঠিযা ৰিসেসাৰগমনে সামত্থিযং… তস্সা সব্বত্থেকরূপত্তা, সুয্যমানে এৰ ৰা কিরিযাসদ্দে কারকভাৰস্স হেতুনো ৰচনিচ্ছাযাভাৰে অস্সেদম্ভাভাৰসঙ্খাতস্সেৰ ফলস্স ৰত্তুমিচ্ছিতত্তা তথেৰ সম্বন্ধো জাতো ছট্ঠিযাভিধীযতে ‘রজ্জস্স সরতী’তি, ৰুত্তং হি–
জনযিত্ৰান সম্বন্ধং, ক্রিযা কাচি নিৰত্ততি;
সুয্যমানে ক্রিযাসদ্দে, সম্বন্ধো জাযতে ক্ৰচীতি.
পরিপালযতীতি পুরিসম্পরিপালযতি, ততো পালনাদিকা উপকার সভাৰা কিরিযাদ্ৰিন্নম্পি তেসং সম্বন্ধিনী ভৰতি, রঞ্ঞা হি কারিযমানা তংসম্বন্ধিনীপুরিসৰিসযত্তাৰপুরিসযোগিনীত্যুভিন্নম্পিকিরিযাসম্ভৰতি, ততোযেৰতস্সা উভযসম্বন্ধিনিযা কিরিযায সম্ভৰেঅস্সেদন্তি বুদ্ধিযা হেতুভূতস্স অঞ্ঞমঞ্ঞাপেক্খসভাৰস্স সম্বন্ধস্স ভাৰতো কিরিযাজনিতত্তমস্স, অঞ্ঞমঞ্ঞাপেক্খালক্খণো… সব্বথা নিরপেক্খত্তে সম্বন্ধাভাৰা, সম্বন্ধি বুদ্ধিসব্ভৰস্সাতি সম্বন্ধীসু রাজপুরিসাদীসু অস্সেদন্তি এৰম্পৰত্তায বুদ্ধিযা সব্ভৰস্স. পরেসং ৰিয ‘‘গুণে ছট্ঠী’’তি ৰচনন্তরাভাৰে উভযত্থপি (চেত্থ) [(যেৰ) (পোত্থকে)] ছট্ঠিপ্প- সঙ্গোতি বোধেতুমাহ-‘ননু চে’চ্চাদি, সচ্চন্তি যথা ৰুত্তং চোদনমব্ভুপগম্ম চোদকম্পতি যথাৰুত্তং সম্বন্ধরূপং ততো-ঞ্ঞত্রাপ্যুপসং হরিত্ৰা ¶ তত্থ ছট্ঠিপ্পসঙ্গং চোদেতুমাহ-‘দেৰদত্তো’চ্চাদি, অথেৰ মিচ্চাদিনাসতীপিঅঞ্ঞমঞ্ঞাপেক্খালক্খণে সম্বন্ধে ৰচনিচ্ছাযেৰেত্থ কারণন্তি চোদকাধিপ্পাযমত্রোপনেত্ৰা তদেৰ ৰিসেসতো ছট্ঠিযা অভাৰে সমুপনেতুং‘যজ্জেৰমিহাপি’চ্চাদিকমাহ, তত্থ অথাতি চোদকাধিপ্পাযপ্পকাসনারম্ভে নিপাতো, এৰং ৰত্তব্বন্তি এৰং যদিপিচ্চাদিনা ৰক্খমাননযেন ৰত্তব্বং, পটিপাদেতব্বতাযাত্যাদিনা ইদন্দীপেতি ‘‘ৰিসেস্সং ৰিধেযতায ন পরাধীনন্তি অপ্পধানভাৰতো ব্যতিরিচ্চতে ততো-ত্তনিট্ঠমেৰ, ন রূপন্তরম্ভজতি‘পুরিসস্সে’তি, ৰিসেসনন্তু রাজাদিকং তদঙ্গতাযানুৰদিযমানমপ্পধানত্তা কারকরূপতো ব্যতিরিচ্চতে, ততো রূপন্তরং ভজতি ‘রঞ্ঞো’তি, ততো ব্যতিরেক লক্খণো সম্বন্ধো হোতি, একস্স সম্বন্ধিত্তাসম্ভৰা ৰত্থুতো দ্ৰিট্ঠো ৰিসেসনগতত্তেন পতীযতে ততো ছট্ঠী ৰিসেসনমেৰানুধাৰতি পতীতিৰিসযে সদ্দপ্পৰত্তী’’তি, যো হি ৰিকপ্পনং ৰিসযো সো সদ্দানন্তি, অতোযেৰ সম্বন্ধো নিযমেন ৰিসেসনভেদমনুৰিদধাতি… ৰত্থুতো দ্ৰিট্ঠস্সাপি তগ্গতত্তেন পতীতিযা যথা ভাতূনং ধনন্তি, নাৰস্সম্ভাতূনং ধনন্তিচ্চেৰ ভৰতি, তথা সত্যপি ৰিসেস্স ভেদে ৰিসেসনগতমেৰ ভেদমনু(ৰিদধা)তি ‘দেৰদত্তস্স অস্সা’তি, তদেতং সব্বং ৰিসেসনগতত্তেন সম্বন্ধপতীতিতো-ৰকপ্পীযতে, ৰিসেস্সগতত্তেনাপি তপ্পতীতিযং নিযমেন তগ্গতভেদানুৰিধানং সিযা ৰিসেসনগতভেদানুৰিধানমিৰ, দ্ৰিট্ঠত্তন্তু ৰত্থুতো [চত্তুনো] ন ৰিরুজ্ঝতে, ৰত্তুপটিবদ্ধমেৰ চ দ্ৰিট্ঠত্তং মনসিকত্ৰা তংৰাদীহি দ্ৰিট্ঠো সম্বন্ধোভিধীযতে, অতোযেৰাযং ব্যতিরেকৰিভত্তি (যাগম্যতে)… ব্যতিরিচ্চমানৰিসেসনভূতসম্বন্ধিগতব্যতিরেকলক্খণসম্বন্ধাভি- ধানপ্পৰত্তিতোতি, নীলাদিৰিসেসনন্তু পরত্থত্তেনাপ্পধানম্পি ন কারকভাৰতো ব্যতিরিচ্চতি… নীলাদিসদ্দেনুপ্পলাদিদব্বাভিধানতো, যথা ‘নীলমুপ্পলম্পস্স, নীলেনুপ্পলেন ঠিতং, নীলস্সুপ্পলস্স গন্ধো’তি, যদা তু ন ৰিসেস্সপৰত্তি তদা ব্যতিরিচ্চতেৰ ‘নীলস্স গুণস্স উপ্পলন্নিস্সযো’তি কারকভাৰলক্খণা পধানভাৰা ব্যতিরিচ্চতে এৰ নীলাদি, ততো ৰিসেসনমেৰানেকপ্পকারতাযাৰ তিট্ঠতে, ততো ৰিসে- সনং ¶ কিঞ্চিদেৰ কারকরূপতো পধানভাৰা ব্যতিরিচ্চতেতি ৰিসেসন মত্তেনাপি সেসং সব্বং তথা সিযাতি নাসঙ্কনীযন্তি.
দ্ৰেপীতি রাজপুরিসা দ্ৰেপি, ততিযে গেহসঙ্খাতে সম্বন্ধিনী. সহযুত্তম্পটিচ্চ এৰন্তি ইমিনা পুরিসস্স অপ্পধানত্তমেৰ দীপেতি, অভিমতাতি পাণিনিযানং সুত্তন্তরেন অভিমতা, যতো ছট্ঠীয-মত্তনো মতে সম্বন্ধনিস্সযা, তেনাহ- ‘সম্বন্ধমেৰি’চ্চাদি, সম্বন্ধো চেত্থ মাতু সরণানমৰট্ঠানাদিকিরিযানিমিত্তোতি কেচি, অঞ্ঞে তু সরণস্স কিরিযারূপত্তা কিরিযন্তরমন্তরেনেৰ দব্বেন সম্বন্ধোপপত্তিমাহুযথা দ্ৰিন্নং জতুকতো সংসিলেসো, জতুনো তু কট্ঠেনাত্তনাযেৰ, ন জত্ৰন্তরকতো সংসিলেসোতি. পরেসং ততিযত্থে দুতিযত্থে চ কিতকপ্পযোগে ঞ্ঞত্রাপি (পঞ্চম্যত্থে) সত্তম্যত্থে চ (‘‘ছট্ঠী চা’’) তি (২-৬-২০) দুতিযা পঞ্চমীনঞ্চা’’তি (২-৬-২৯) চ সুত্তন্তরেহি ছট্ঠীতিমতা, তস্সাপি ৰত্তিচ্ছাতোৰ সাধিতভাৰং দস্সেতুমাহ-যথাচেত্থাতিআদি, এত্থাপ্যাদো উদাহরণদ্ৰযে সুত্তন্তরমন্তরেন সম্পদানত্তাভাৰা সম্বন্ধৰচনিচ্ছাযমেৰ পরেসম্পি ছট্ঠী, তেনাহ-‘এত্থা’তিআদি, বহুলন্তীমস্স অত্থং দস্সেতি ‘যথা দস্সন’ন্তি, অৰিসংৰাদকালোকস্সত্যাদিকং কম্মে উদাহরণং, পঞ্চম্যত্থে পন ৰত্তিচ্ছাতোৰ সব্বে তসন্তি দণ্ডস্সাত্যাদীনি উদাহরণানি ৰেদিতব্বানি.
৪০. তুল্য
অনভিমতাতি ‘তুল্যত্থেহ্যতুলোপমাহি ততিযাঞ্ঞতরিস্স’ন্তি (২-৩-৭২) সুত্তেন তুলোপমাহি অঞ্ঞেহি তুল্যত্থেহি যোগে ততিযায ৰিধীযমানত্তা পাণিনিযানং অনভিমতা, যস্মা সদিসা ভাৰা তেসং নোপমাতি ‘অজ্জুনস্স তুলা নত্থী’ত্যাদিকমুচ্চতে, তস্মা এৰং যথাৰুত্তনযেনাতি তদেৰন্তীমস্স অত্থো ৰেদিতব্বো, তদেৰন্তি ৰা নিপাতসমুদাযো যথাৰুত্তনিদস্সনত্থো, তুল্যেসূতি সদিসেসু, তথাৰুত্তাতি অজ্জুনস্সতুলানত্থীত্যাদিনা তেন পকারেন ৰুত্তা.
৪১. অতো
সুত্তে ¶ ‘অতো’তি ৰুত্তং ‘অকারন্ততো’তি কথং ৰুত্তীতি আহ ‘অতো’তিআদি, আদেসা হোন্তীতি সেসো, যকারানংযেৰ সিযুং… আএআদেসানমেকৰণ্ণত্তা, লোপে কতেতি ওকারস্স লোপে কতে, তন্নেতি যথাৰুত্তং ধচাদ্যপ্পটিক্খিপতি, পটিক্খেপে কারণমাহ-‘পরলোপস্সা’তিআদি, কারণন্তরং ৰত্তুমারভতে ‘কিঞ্চা’তিআদি, নিচ্চম্পরলোপোৰ সিযা, ন পুব্বলোপোপি আগমপ্পযোগানুকূল্যেনাতিপি সক্কা ৰত্তুন্তি আহ-‘নচা’তিআদি, নিচ্চম্পরলোপোযেৰাতি ন চ সক্কা মন্তুন্তি সম্বন্ধো, এৰং সন্তেত্যাদিনা তত্থ ৰিরোধমাহ, অতোসম্ভৰাতি আদেসাকারতো সম্ভৰা, ঝিস্সাকারৰিধানং ‘‘যোসু ঝিস্স পুমে’’তি (২-৯৩) এতদেৰপযোজনন্তিআদিনা ৰুত্তপ্পযোজনাভাৰে কারণমাহ-‘অনিট্ঠত্তা’তি, অনভিমতত্তাতি অত্থো, পযোজনাভাৰানভিমতত্তমেৰ দস্সেসুমাহ-‘এতদত্থমেৰা’তিআদি, ইমস্সাতি ‘‘অতো যোনং টাটে’’তী মস্স সুত্তস্স, ঝিস্মাত্ৰেৰাতি ‘ঝিস্মা’ ইতি এতাদিসং সুত্তমেৰ, ঝিস্মা যোনং টাটেতিৰাতি ‘‘ঝিস্মা যোনং টাটে’’তি সুত্তং ৰা, অতোতি ‘অতো’ ইতি সুত্তং, তাদিসস্সপযোগস্সাতি অগ্গা, অগ্গে ইতি পযোগস্স.
৪২. নীনং
যস্মা একমেৰ রূপমুদাহটং, তস্মা রূপারূপানি রূপেরূপানীতি ভেদো ৰেদিতব্বো, তেন হি বহুৰচনে [বহুৰচনেন (পোত্থকে)] পঠমাদুতিযাসু ‘অট্ঠীনী’তি একমেৰ রূপমুদাহটন্তি দস্সেতি.
৪৪. সস্সায
সুঞিতি ঞকারো কিমত্থোতি আহ-‘ঞকারো’তিআদি, অসতি হি ঞকারে‘ঞানুবন্ধো’তি ঞকারেন ৰিসেসনেন সুকারো ন ৰিসেসী যেয্য সতিযেৰ তস্মিং তেন সো ৰিসেসীযেয্য, তস্মা ‘‘ঞকানুবন্ধাদ্যন্তা’’তি সুত্তে ‘ঞকানুবন্ধা’তি ৰিসেসনং ¶ ৰিসেসনভাৰো অত্থো পযোজনং যস্স সো ৰিসেসনত্থো, বহুলং ৰচনেনানভিমতমনৰসেসং ৰৰত্থাপীযতীতি ৰুত্তিযং ‘‘ভিয্যো’’ত্যাদিকমুপদিট্ঠন্তি দস্সেতুমুপক্কমতে ‘সামঞ্ঞেনা’তিআদিনা, ছট্ঠী ভৰতীতি (সে)সো, ননুচ অত্থসদ্দেনাঞ্ঞপদত্থসমাসে কথং চতুত্থ্যত্থো-ৰসীযতীতি ৰুচ্চতে, চতুত্থীএকৰচনে অত্তত্থ’ন্তি এত্থ সদ্ধম্মসৰনাদিকমত্তনিমিত্তন্তি যো-ত্থো, সো চত্থো-ঞ্ঞ পদত্থেপি, তস্সা-ঞ্ঞপদত্থভূতস্সাপি অত্তা অত্থো পযোজনম্ভৰতি নিমিত্তভাৰেনাতি নাত্থভেদোতি ত এত ইমৰজ্জিতানং সব্বাদীনন্তি ত এতইমসদ্দেহি এৰ ৰজ্জিতানমঞ্ঞেসং সব্বাদীনং, পটিসিদ্ধেসুপি কস্সচি আদেসো দিস্সতীতি দস্সেতুমাহ‘তসদ্দস্স চা’তি.
৪৫. ঘপ
ইত্থিযা ৰধুযাতি পসঞ্ঞানমী ঊনমুদাহরণানি.
৪৬. স্সাৰা
ঘপসঞ্ঞেহীতি ইদং তেতিমামূহি তীমস্স অঞ্ঞপদত্থসমাসেন ৰা ৰিসেসনং দট্ঠব্বং, ৰুত্তিযং কতন্তি আদিকং কত্তাদিপ্পকাসনত্থং কতং, তাযাতি সব্বত্থ ৰিকপ্পোদাহরণং.
৪৭. নম্হি
‘‘আগমা তগ্গুণীভূতা তগ্গহণেন গয্হন্তী’’তি পরিভাসা ৰচনমেতং তত্থ তগ্গুণীভূতাতি তস্মিং আগমিম্হি গুণীভূতা, অৰযৰৰসেন পচ্ছা ভৰন্তো অমুখ্যভূতা, তগ্গহণেনাতি আগমিগ্গহণেন তগ্গহণেন গহণতোতি আগমিভূতস্স নং ইচ্চস্স গহণেন গহণতো, ‘নম্হি ৰিভত্তিম্হি’তি তু ৰত্তব্বং, ৰিপল্লাসো ৰা এত্থ দট্ঠব্বো.
(৪৯) ইকারস্সেৰৰাতিআদিনা ৰুত্তমেৰ ৰিৰরতি তিস্স ইচ্চাদিনা, তস্স তিস্স, নিদ্দিট্ঠত্তাতি তিস্স নিদ্দিট্ঠত্তা, ‘‘নম্হি তিচতুন্নমিত্থিযং তিস্স চতস্সা’’তি (২-২০) তিস্সাদেসো ‘‘নম্হি নুক দ্ৰাদীনং সত্তরসন্ন’’ন্তি (২-৪৭) নুক, তিস্সন্নং.
৫১. সুঞ
ৰিভত্তিসুত্তেতি ¶ ‘‘দ্ৰেদ্ৰেকানেকেস্ৰি’’(২-১) চ্চাদিসুত্তে, স্সনন্তি বহুৰচনেন সহিতমেকৰচনমাহ, সুত্তমিদন্তি ‘‘সুঞ্সস্সা’’তি ইদং সুত্তং, সুত্তে পন সতীতি ‘‘সুঞ সস্সা’’তি সুত্তে সতি.
৫৫. রত্যা
রত্তি চ আদি চ রত্যাদযো, তেহি.
৫৬. সুহি
অনুকরণৰসেনাতি অনুসদিসং করণং ৰচনমনুকরণং.
৫৭. ল্তু
তেনাতি যতো ল্তুইতি ৰিসেসনত্তেন ৰত্তুমিচ্ছিতস্স পচ্চযস্স গহণং, তেনাতি অত্থো, পচ্চযস্স গহণা তদাদিগহণং লব্ভতে… ‘‘পচ্চযগ্গহণে যতো সো ৰিহিতো, তদাদিনো গহণ’’ন্তি ঞাযা, ৰিসেসনত্তেন ৰত্তুমিচ্ছিতত্তা তদন্তগ্গহণং… ‘‘ৰিধিব্বিসেসনন্তস্সা’’তি (১-১৩) ৰচনতোতি মনসি নিধাযাহ- ‘যতো’ইচ্চাদি, সো ক্রিযত্থো আদি যস্স সো তদাদি, সো পচ্চযো-ন্তো যস্স সমুদাযস্স সো তদন্তো, তাদিসস্স তদা দিতদন্তসমুদাযৰিসেস(স্স) গহণং, ন তু তদন্তমত্তস্সেত্যত্থো, ননু চ ‘ল্ত্ৰী’তি ৰিসেসনত্তেন ৰত্তুমিচ্ছিতে ভৰতু ‘‘ৰিধিব্বিসেসনন্তস্সা’’তি তদন্তস্স গহণং, পচ্চযগ্গহণেন পন তদাদিনো গহণং কথং সিযা ৰচনাভাৰাত্যাহ-‘তদৰিনাভাৰিত্তা’তি, যতো ৰিহিতো, তেন ৰিনা ন ভৰতি সীলেনাতি তদৰিনাভাৰী, তস্স ভাৰো তস্মা. ‘‘পচ্চযগ্গহণে যতো সো ৰিহিতো তদাদিনো গহণ’’ন্তি ঞাযস্স যত্থ পচ্চযগ্গহণং তত্থ সাধারণত্তা ‘তদাদিনো’তি ৰুত্তং, তদাদিসমুদাযস্স গহণে পনেত্থ ৰিসেসো ন দিস্সতি… অধিকত্তাতি [অধিগতন্তাৰাতি (পোত্থকে)] আদীসু ৰিসেসদস্সনাসম্ভৰা, ‘তুংস্মা লোপো চিচ্ছাযং তে’’ ত্যত্র (৫-৪) তু দিস্সতি ৰিসেসো, ৰক্খতিহি তত্থ ‘‘তুংতাযেতৰে ভাৰে ভৰিস্সতি ক্রিযাযং তদত্থায’’ন্তি (৫-৬১) তুংপচ্চযং ৰক্খতি’’চ্চাদি.
৫৮. গে
অইত্যেৰৰত্তব্বন্তি ¶ ‘গেঅ’ইত্যেৰ ৰত্তব্বন্তি ৰুত্তং হোতি, পক্খে দীঘৰিধানেনেৰাতি ইমিনা অকারাদেসে কতে পক্খে দীঘৰিধানেনেৰ, অঞ্ঞত্থচরিতত্থতাযাতি ল্ত্ৰন্তাদিতো অঞ্ঞত্থ ভোপুরিসা ভোপুরিসইচ্চাদো জাতিপদত্থনিস্সযনেন কতত্থতায, পরিস মত্তত্থতাযাতি ৰুত্তং হোতি, অৰস্সং দীঘভাৰে কারণমাহ ‘যদিচাকারো’ইচ্চাদি, যদিচ আকারোতি পদচ্ছেদো.
৬০. ঘব্রহ্মা
ঘইতিসঞ্ঞা ঘসঞ্ঞা তাসং, কঞ্ঞাসঞ্ঞাতিআদীসু ঘসঞ্ঞানং বহুত্তা বহুৰচনেন নিদ্দেসো, ঘরূপস্সাতি ঘস্সাতি ঘসদ্দরূপস্স, তথা ভো ব্রহ্মাতি এত্থ তথাতি ইমিনা ব্রহ্মাতিরূপস্স নিরুত্তিযং নিদ্দিট্ঠত্তাৰ এত্থ সঙ্গহিতভাৰং দস্সেতি. এৰং ৰিৰরন্তীতি তস্মা স সখতো গস্স অকারআকারা’’তিআদিনা এৰং ৰিৰরন্তি, তে হি অচ আচ ইচ ঈচ এচাতি দ্ৰন্দে পুব্বসরানং লোপং কত্ৰা এত্তুপসিলেসনিদ্দেসং ৰণ্ণেন্তি, সামঞ্ঞৰিধানন্তি ‘ব্রহ্মকত্তুইসি সখতো’চ্চেৰমৰিসেসেত্ৰা সামঞ্ঞেন কথনং, কিমত্থন্তি কিং অত্থো পযোজনং যস্স তং কিমত্থং. সামঞ্ঞৰিধানং কিমত্থম্পনেৰং পযোজনাসঙ্কাযং পযোজনাসঙ্কাৰিচারণং মনসি নিধায ‘আগতি গণোয’ন্তি ৰুত্তত্তা আহ– ‘অত্থতো’চ্চাদি, অত্থতোতি সা মত্থিযতো, অনেনাতি‘আগতিগণোয’ন্তি ইমিনা ৰচনেন, ইদং ৰুত্তং হোতি ‘আগতিগণোযন্তি ইমিনা তদাকারসঙ্খাতজাতিপ্পধানগণত্তপ্পকাসনেন যদি সম্বোধনে একারন্তাকারন্তলাভীনং কত্তু ইসি সখ মুনি ভদন্তাদীনং গহণং পযোজনং ন সিযা, অঞ্ঞথা অনুপপজ্জনং সিযাতি এৰমঞ্ঞথানুপপত্তিলক্খণসামত্থিযতো সামঞ্ঞৰিধানে পযোজনমাহে’’তি, সোযন্তি ইমিনা ৰুত্তিযং ‘আগতি গণোয’ন্তি ৰুত্তং ৰচনং নিদস্সেতি.
৬৩. ঘোস্সং
স্সঞ্চ স্সাচ স্সাযোচ অঞ্চ তিঞ্চাতি ইতরীতরযোগে চত্থ সমাসো,স্সং স্সা স্সাযং তিংসু.
৬৪. এক
ঘোচ ¶ ওচ ঘো ঘান্তওকারন্তা, নত্থি ঘো যেসন্তে অঘো, তেসং, সামঞ্ঞৰিধানতোতি কস্সচি লিঙ্গস্স অপরামাসা সামঞ্ঞেন ৰিধানতো, নাদেকৰচনেসূতি নাদীসু একৰচনেসূতি অত্থো, হি হেতুম্হি, যস্মা কস্সচি এৰং দুট্ঠাধিপ্পাযো সিযা, তস্মা দুতিযমুদাহরণন্তি অত্থো, দুতিযোপি হেতুম্হি, যস্মা সব্বেসং সঙ্গহণত্থং, তস্মা ন চ তথাধিপ্পেতন্তি অত্থো, সব্বেসমেকৰচনানং সঙ্গহণাভাৰে সুত্তানং ৰিরচনপ্পকারমাহ-‘অঞ্ঞথা’তিআদি, উপরিচাত্যাদীস্ৰযমধিপ্পাযো ‘‘সুত্তস্স ‘অংযোস্ৰঘোন’ন্তি ৰিরচিতত্তা সামঞ্ঞেনে-কৰচনেস্ৰঘস্স নরস্সত্তপ্পতীতি তপ্পটিসেধাভাৰা’দণ্ডি কুল’ন্তি রস্সত্তং ‘সিস্মিং নপুংসকে’তি ৰিধিসুত্তং ৰদেয্যা’’তি, ওকারন্তপ্পটিসেধন্তি ‘অঘোন’ন্তি ওকারন্তপ্পটিসেধং, আদেসন্তরং ‘‘গোস্সা গসিহিনং সুগাৰগৰা’’ত্যাদিনা (২-৬৭) করীযমানং গাৰাদেসাদিকং, এত্থ পন নপুংসকে একৰচনন্তং দণ্ডি কুলন্তি ৰক্খমানত্তা নোদাহটং, যোসু পন ‘‘যোলোপনিসুদীঘো’’তি (২-৮৮) অদীঘস্সাপি দীঘৰিধানসামত্থিযা পঠমমেৰ দীঘস্স রস্সাভাৰেকাৰ কথাতি নোদাহটং, দণ্ডীদণ্ডীনি ইচ্চেৰ তু ভৰতি, নোস্সৰাতি পাঠো দিস্সতি, এত্থ ৰিজ্জমানে গে পরে ওকারন্তস্স ৰা রস্সাপজ্জনদোসম্পসঙ্গতো নোস্সা’তি পাঠেন ভৰিতব্বং.
৬৭. গোস্সা
গাৰেন গৰেনাতি করণেপি সমানং, গাৰস্স গৰস্সাতি ছট্ঠিযাপি.
৬৯. গৰং
সেনাতি সুতত্তা সেইতি ৰুত্তিযং নিমিত্তং পরিকপ্পিতং.
৭২. গাৰু
সদ্দন্তরত্তেন কোচি দোসোতি সম্বন্ধো, আদিসিতব্বা আদেসা কাতব্বা.
৭৩. যং
পেন ¶ পসঞ্ঞায যুত্তা ঈপী, পচ সো ঈচাতি ৰাপী অভেদগ্গহণেন, অঞ্ঞস্সাতি ইকার উকারঊকারস্স.
৭৭. স্মি
লোকে দেৰদত্তো দত্তোতি একদেসেন সমুদাযৰোহার দস্সনতো স্মিনোতীমস্স স্মিং ৰচনস্সাত্যযমত্থো দস্সিতোত্যাহ-‘স্মিতি ইমিনা’তিআদি.
৮১. ঝলা
ব্রহ্মাদীসু ‘ইতো ক্ৰচি সস্স টানুবন্ধো’তি পাঠাতি সম্বন্ধো, ব্রহ্মাদীসূতি ‘‘ঘব্রহ্মাদিতে’’তি (২-৬০) সুত্তে ৰুত্তব্রহ্মাদীসু, পাঠাতি ‘ইতো’ত্যাদিনো গণসুত্তস্স পাঠা, টানুবন্ধোতি ইমিনা (এটাদেসং) নিদ্দিসতি.
৮৫. কূ
সো [ভস্মা] অন্তো যস্স সো তদন্তো সমুদাযো, তস্স, ‘‘চানুকড্ঢিতং নোত্তরত্রানুৰত্ততী’’তি ৰিঞ্ঞূৰচনং, ৰিদুনো ৰিদূতি কূপচ্চযন্তস্স উদাহরণং, ৰিঞ্ঞুনো ৰিঞ্ঞূতি ‘‘ৰিতো ঞাতো’’তি (৫-৩৯) সব্বঞ্ঞুনো সব্বঞ্ঞূতি ‘‘কম্মা’’তি (৫-৪০).
৮৬. লো
লোপোত্ৰেৰ সিদ্ধত্তাতি ৰোমুত্তপক্খে লোপোতীমিনাৰ সিদ্ধত্তা.
৮৭. ননো
অমুযাতি ইত্থিযং যাদেসো, ননোতীমস্সিদং পচ্চুদাহরণং.
৮৮. যোলো
পঠমাদুতিযাযোনমেকতো উদাহরণানি অট্ঠী অট্ঠীনিতি, তানিচ যোলোপনিলাতিস্সেৰ দস্সিতানি, তথাযেৰাঞ্ঞানিপি ঞাযন্তীতি.
৯২. ন্তস্স
টমুত্তপক্খোতি ¶ অসন্তং কুব্বন্তস্সাতি টাদেসেন মুত্তপক্খো,ন্তুস্সচেৰন্তি পসিদ্ধত্তাৰ টাদেসমুত্তপক্খং উপমেতি, ‘‘সঞ্জাতং তারকাদিত্ৰিতো’’তি (৫-৪৫) ইতো অন্ধিতা.
৯৩. যোসু
টাদেসো-তিপ্পসজ্জতীতি কস্মা ৰুত্তং ননু তদন্তস্স সমুদাযস্স পত্তে ‘‘ছট্ঠিযন্তস্সা’’তি (১-১৭) অন্তস্সেৰ হোতি, তথাসতি নেৰাতিপ্পসঙ্গো, তস্মা কস্মাতিপ্পসজ্জতীতি ৰুত্তন্তি, সচ্চং, তথাপি ‘ঝিস্সা’তি ৰত্তুং সক্কুণেয্যত্তে ইস্সাতি ৰুত্তত্ত [ৰুত্তন্থি] সামত্থিযতো তদন্তস্স টাদেসো-তিপ্পসজ্জতীতি তথা ৰুত্তন্তি, ননু ‘ঝিস্সা’তি ৰুত্তেপি সোৰাতিপ্পসঙ্গো তদৰত্থোযেৰাতি সচ্চং, তথাপি যদি সমুদাযস্স টাদেসো-ভিমতো সিযা ‘তথা সতি কিং ঝগ্গহণেন ইস্সত্ৰেৰ ৰদেয্যাতি নাতিপ্পসজ্জতীতি, ঝগ্গহণে নামন্তে ইকারস্সেৰ ঝসঞ্ঞত্তাতি ইদং পন ৰিসেসনত্তেন ৰত্তু মনিচ্ছিতে যুজ্জতি.
৯৪. ৰেৰো
সহচরিতঞাযস্সাতি ‘‘তংসহচরিতা তগ্গহণেন গয্হন্তী’’তি ঞাযস্স.
৯৫. যোম্হি
হেতুকুরুসদ্দেহি যোসু ইমিনা টাদেসে ‘‘লোপো’’তীমিনা যোলোপে ৰা সম্পত্তে ‘‘পচ্চযনিস্সিতং বহিরঙ্গ’’ন্তি যোলোপতো ‘‘পকতিনিস্সিতমন্তরঙ্গ’’ন্তি ‘‘অন্তরঙ্গবহিরঙ্গসু অন্তরঙ্গৰিধি বলৰা’’তি পঠমং টাদেসে নিমিত্তাভাৰাৰ লোপা ভাৰোতি দস্সেতুমাহ-‘হেতুকুরুসদ্দেহি’চ্চাদি.
৯৯. সব্বা
ননু কতরাদযোৰ সব্বাদিসদ্দৰচনীযা হোন্তি সমাসেনাভিহিতত্তা, ন তু সব্বসদ্দো [সদ্দস্সে (পোত্থকে)] ত্যাহ-‘অৰযৰেনে’ত্যাদি,যদিপি ‘সব্ব সদ্দো ¶ আদি যেস’ন্তি অৰযৰেন ৰিগ্গহো, তথাপি সমুদাযোৰাস্সত্থো ভৰতি… যেসন্ত্যনেন সমুদাযস্স পরামাসাতি ভাৰো, ইতীতি হেতুম্হি, কো ভৰন্তানং দ্ৰিন্নং বহুন্নং ৰা একো দেৰ দত্তো কঠাদীহি ৰা অত্থে দ্ৰীহি বহূহি ৰা একস্স নিদ্ধারণে সতি কিম্হা নিদ্ধারণে রতর রতমেসু ণাদিৰুত্তিযং ‘‘একত্থতায’’ন্তি (২-১১৯) ৰিভত্তিলোপে ‘‘রানুবন্ধেন্তসরাদিস্সা’’তি (৪-১৩২) অন্তসরাদিলোপে কিংসদ্দস্স রূপসিদ্ধীতি দস্সেতুমাহ কতমা’তিআদি, উভো অংসা অস্সাতি অত্থে ‘‘অযুভদ্ৰিতীহংসে’’তি (৪-৪৯) অযে‘‘সরো লোপো সরে’’তি (১-২৬) সরলোপে রূপসিদ্ধীতি আহ-‘উভো অংসা’ইচ্চাদি, কাযং ৰৰত্থা নামে ত্যাহ-‘সাভিধেয্যা’ত্যাদি, অৰধিচ্চাদিনা তস্সেৰাত্থং ৰিভাৰেতি, অধংসো অভট্ঠতা অৰধিভাৰেযেৰাৰট্ঠানং, সাভিধেয্যা পেক্খাতি এত্থ সো সকো অভিধেয্যো অত্থো দিসাদি সাভিধেয্যোতি গহিতোতি আহ-‘পুব্বাদীন’ন্তিআদি, সাভিধেয্যন্তি কম্মতো পরা অপপুব্বা ‘ইক্খ=দস্সনে’তীমস্মা ‘‘ক্ৰচণ’’ইতি (৫-৪১) অণ্পচ্চযে সাভিধেয্যাপেক্খো, সো ৰাৰধিনিযমোতি দস্সেতুমাহ-‘তমপেক্খতি’চ্চাদি, তত্থাধিপ্পাযং ৰিৰরতি ‘তথাহি’চ্চাদিনা, এত্থ চ পরাদিসদ্দাভিধেয্যো-ত্থো দিসাদেসাদি পুব্বাদিসদ্দাভিধেয্যস্সাত্থস্স দিসায দেসাদিনো ৰাৰধিভাৰেন নিযমৰসেন পৰত্ততি, যো চাৰধিভাৰো নিযমৰসেন পৰত্ততি, সোচাৰধিভাৰো নিযমৰসেন পৰত্তো পুব্বাদিসদ্দৰচনীযং দিসাদেসাদি মপেক্খতীতি সাভিধেয্যাপেক্খোৰধিনিযমোযেৰ ৰৰত্থাতি ৰুচ্চতীত্যযমধিপ্পাযো, ন তু অভিধেয্যাযন্তি অসম্ভৰা, অসম্ভৰমেৰ দস্সেন্তো আহ-‘যো হি’চ্চাদি, কোসল্লেন নিমিত্তেনাতি কুসল সদ্দস্স পৰত্তিনিমিত্তেন কোসল্লেন, উত্তরাকুরৰো উত্তরকুরুদীপ ৰাসিনো, দেসো ৰা, ‘নাঞ্ঞঞ্চ নামপ্পধানা’’তি (২-১৩৬) অনেনেৰ সঞ্ঞাযং সব্বাদিকারিযস্স নিসিদ্ধত্তে কিমসঞ্ঞাযংভ্যনেনেত্যাহ ‘নাঞ্ঞঞ্চে’ত্যাদি, কিঞ্চি পুব্বত্তাদিকমুদ্দিস্স কেসঞ্চি পুব্বোপরোত্যাদিকা অত্থানুগতা সঞ্ঞা অন্ৰত্থসঞ্ঞা.
১০৪.তি
‘‘ৰানেকঞ্ঞত্থে’’তি (৩-১৭) ¶ ৰিকপ্পানুৰত্তনতো অযুত্তত্তাভাৰং দস্সেতি‘নযিদমযুত্ত’ন্তি, যুত্ততা চাস্স পাঠে ব্যভিচার দস্সনতোতি ৰত্তুমাহ-‘নপুংসকে’চ্চাদি, পাঠানুগতা হি সুত্তরচনা, ৰিকপ্পানুৰত্তিযা অনপুংসকমিদমেৰ ৰচনং তস্স ক্ৰচি ব্যভিচারত্তে ঞাপকন্তি ৰত্তুমাহ-‘তস্স চা’তিআদি, অৰস্সমেৰমেত্থ অত্থো গহেতব্বো, অঞ্ঞথা যথাৰট্ঠিতপাঠানুক্কমেনাত্থগ্গহণে সতি সুত্তস্স [সুত্তস্সা (পোত্থকে)] মুখ্যত্তপ্পতীতিতো কথন্তমঞ্ঞস্স ঞাপকং ভৰেয্য, মুখ্যভাৰে হি ঞাপকত্থং ন যুজ্জেয্য.
১০৮. অতে
ননু চ ‘‘লক্খণপটিপদৰুত্তেসু পটিপদৰুত্তস্সেৰ গহণ’’ন্তীমায পরিভাসায লক্খণিকস্সাকারস্স গহণং ন পপ্পোতীত্যাসঙ্কিয পটিপাদযমাহ-‘রস্সাকারে’চ্চাদি, পরিভাসায চস্সাযমত্থো ‘‘লক্খীযতেনেনেতি লক্খণং, সাধ্ৰসাধুজানন হেসুত্তা সুত্ত [সত্থ] মুচ্চতে, পটিগতম্পদং পটিপদং, উচ্চারিতমঞ্জসেত্যত্থো, লক্খণঞ্চ পটিপদঞ্চ লক্খণপটিপদানি, তেহি ৰুত্তানি রূপানি লক্খণপটিপদৰুত্তানি, তেসু, ৰুত্তসদ্দো পচ্চেকম্পরিসমাপীযতে ‘লক্খণৰুত্তেসু পটিপদৰুত্তেসূ’তি, তত্রাঞ্চসা যমনিদ্দিট্ঠং, কেৰলং লক্খণদস্সনেনাস্মিং লক্খণে সত্যৰস্সমনেন রূপেন ভৰিতব্বন্তি লক্খণেন পটিপাদিতং, তং লক্খণৰুত্তমিত্যুচ্চতে, যন্ত্ৰঞ্জসা সদ্দেনেৰ পটিপাদিতং, তং পটিপদৰুত্তন্তি ৰুচ্চতে, তস্মিং লক্খণৰুত্তে পটিপদৰুত্তে চ রূপে সতি পটিপদৰুত্তস্সেৰ গহণং, নেতরস্সে’’তি, পটিপদৰুত্তস্সেৰেত্যৰধারণেন নিযমরূপভাস্সা পরিভাসাযাৰগম্যতে, সো চ নিযমো অনিযমপুব্বকে সন্দেহে সত্যৰতিট্ঠতে, তস্মা যত্র লক্খণৰুত্তমেৰ কেৰলং, ন পটিপদৰুত্তং, তত্র নাযং পরিভাসা ৰতিট্ঠতে, যত্রাপি পটিপদৰুত্তমেৰ কেৰলং, ন লক্খণৰুত্তং, সোপ্যেতিস্সা অৰিসযো, যত্র দ্ৰে রূপানি সম্ভৰন্তি তত্রেৰা যম্পরিভাসা সন্দেহাপাকরণমুখেন পৰত্তাতি ঞাযপ্পত্তোযেৰা মত্থো ¶ ইমায পরিভাসাযানুৰাদ্যতে, তথাহি সন্দেহঠানেসু যদ্যপ্যেকরূপমেৰমভিন্নমুভিন্নং, তথাপি লক্খণৰুত্তং রূপং লক্খণে নোন্নীযমানং ধূমগ্গি ৰিয জলবলাকা ৰিয চানু মানিকং, যন্তু পটিপদ ৰুত্তং রূপং, তং পচ্চক্খসিদ্ধং, পচ্চক্খানুমানেসু চ পচ্চক্খম্বলৰন্তরং পমাণন্তি অতো পটিপদৰুত্তমেৰ গয্হতীতি.
১১০. ক্ৰচে
নপুংসকলিঙ্গে একারেন ন ভৰিতব্বন্তি সম্বন্ধো.
১১৪. লোপো
অকারস্সন্তরঙ্গত্তে কারণমাহ-‘পকতিনিস্সিতত্তা’তি, পকতিযা ইদং পাকতং ‘‘ণো’’তি (৪-৩৪) ণো, লোপস্স বহিরঙ্গত্তে কারণমাহ-‘পচ্চযনিস্সিতত্তা’তি, অন্তরঙ্গেচ্চাদিনা ‘‘অন্তরঙ্গবহিরঙ্গেস্ৰন্তরঙ্গৰিধি বলৰা’’তি পরিভাসমুপলক্খেতি, অঙ্গসদ্দো-ৰযৰৰাচী, অন্তে সদ্দো সত্তম্যত্থে, অঙ্গে ভৰমন্তরঙ্গং ৰিভত্থ্যত্থে-সঙ্খ্যসমাসো ‘‘এওনম ৰণ্ণে’’তি (১-৩৭) অত্তং রাগমো, অঙ্গতো বহি বহিরঙ্গং ‘‘পয্যপাবহিতিরো পুরেপচ্ছা ৰা পঞ্চম্যা’’তি (৩-৫) অসঙ্খ্যসমাসো, অত্র চান্তরঙ্গং বহিরঙ্গন্তি নাঙ্গেভৰমন্তরঙ্গং, অপিত্ৰন্তরঙ্গনিস্সিতং কারিযমন্তরঙ্গং, নাপ্যঙ্গতো বহিভূতো সমুদাযো বহিরঙ্গং, কিন্তু বহিরঙ্গনিস্সিতং কারিযম্বহিরঙ্গং যথা মঞ্চনিস্সিতেসু সদ্দাযন্তেসু ‘মঞ্চা সদ্দাযন্তী’ত্যুচ্চতে তং ৰিযেতি অতোযেৰা সঙ্খ্যসমাসেপি লিঙ্গৰিভত্তিৰচনন্তরযোগো ‘অন্তরঙ্গো অন্তরঙ্গা’তি, সঙ্কেতিকো হ্যযমসঙ্খ্যসমাসো, ন পুব্বপদত্থপ্পধানো, যথা-পচ্চক্খস্সাক্খনিস্সিতত্তাৰবোধত্থং ‘অক্খমক্খম্পতি ৰত্ততে’তি ৰিচ্ছায-মসঙ্খ্যসমাসেপি কতে পচ্চক্খ ঞাণস্সাক্খনিস্সিতত্তঞাপনত্থং সঙ্কেতৰসেন কতো-যমসঙ্খ্য সমাসো, ন পুব্বপদত্থপ্পধানোতি‘পচ্চক্খো পচ্চক্খা’তি লিঙ্গৰিভত্তি ৰচনন্তরযোগো, তথেৰায-মন্তরঙ্গনিস্সিতো-যং সমুদাযনিস্সিতোতি ঞাপনত্থং সঙ্কেতৰসেন কতো-যমসঙ্খ্যসমাসোতি লিঙ্গৰিভত্তিৰচনন্তরযোগো ন ৰিরুজ্ঝতে, অথৰা অন্তরমঙ্গমস্স কারিযস্সাত্থীতি ‘‘সদ্ধাদিত্ৰ’’ (৪-৮৪) তথা বহিরঙ্গন্তি, অন্তরঙ্গঞ্চ বহিরঙ্গঞ্চ ¶ অন্তরঙ্গবহিরঙ্গানি, তেস্ৰন্তরঙ্গো বলৰাতি. অন্তরঙ্গ কারিযস্স বলৰত্তং সাধেতুং ‘সব্বপঠমং ৰিধেয্যত্তা’তিআদি ৰুত্তং, ইদম্পন অন্তরঙ্গকারিযস্স বলৰভাৰসাধনে কারণং ন হোতি, অন্তরঙ্গত্তা বলৰভাৰোযেৰ হি সব্বপঠমং ৰিধেয্যত্ত কারণং, তথা চাহ-‘যো লোপতো অকারস্স পঠমমেৰ ভৰনে কারণমাহ অন্তরঙ্গত্তা অকারস্সা’তি, তস্মা নাযং পাঠো ঘটতে, অন্তরঙ্গবলৰভাৰসাধনস্স পন লোকতো ইচ্ছিতত্তা অযমেৰত্থে পাঠো ঘটতে’’অন্তরঙ্গমেৰ কারিযম্বলৰং লোকে তথাদিট্ঠত্তা, তথা হি লোকো পাতোৰা’’ত্যাদি, লোকে তথাদিট্ঠত্তাতি অন্তরঙ্গবলৰভাৰস্স লোকে এৰং ৰক্খমাননযেন দিট্ঠত্তা, অথৰা কেনচি ৰিধুরপ্পচ্চযোপনিপাতেন কারণৰে কল্লেন ৰা কদাচি কত্তুমসক্কুণেয্যত্তেপি অন্তরঙ্গস্স অৰস্সং ৰিধেয্যত্তং দস্সেতুমাহ সব্বপঠমং ৰিধেয্যত্তা’তি, সতিসম্ভৰেতি নিমিত্তস্সানুপহতত্তা কারিযস্স সম্ভৰে সতি.
১১৬. যে
ইৰণ্ণস্সাতি ৰুত্তত্তাতি ‘যে পস্সিৰণ্ণস্সা’’তি এত্থ ইৰণ্ণস্সাতি ৰুত্তত্তা.
১১৮. অসং
লিঙ্গৰচনভেদেপি ব্যযরহিতত্তা অব্যযৰন্তউপসঙ্গনিপাতানং পুব্বাচরিযসঞ্ঞা, অসতী সঙ্খ্যা যেসন্ত্যান্যসঙ্খ্যানীত্যাহ- ‘একত্তে’চ্চাদি, একানেকেসূতি ৰুত্তত্তা সঙ্খ্যাৰিসেসে ৰিধীযমানাস্যাদযো কথমসঙ্খ্যেহি উপ্পজ্জিতুমুস্সহন্তে ইচ্চাসযেনাহ- ‘কথমসঙ্খ্যেহি স্যাদীনং সম্ভৰো’তি. অথ নিস্সঙ্খ্যেহি হোতুস্যাদীনমসম্ভৰো উচ্চং রুক্খস্সিচ্চাদোতু সঙ্খ্যাসম্ভৰে ভৰিতব্বমেৰ স্যাদীহিচ্চাহ-‘সঙ্খ্যাসম্ভৰেৰে’চ্চাদি. ৰুত্তিগন্থস্সাধিপ্পাযং ৰিৰরতি ‘অঞ্ঞথে’ ত্যাদিনা, কিমেসমুপ্পত্তিযম্পযোজনং যেনাসঙ্খ্যেহি তদুপ্পত্তি নো-নুমীযতে চ্চাসঙ্কিযাহ-‘তস্সঞ্চ সতিয’ন্ত্যাদি, অসতি হি স্যাদীনমুপ্পত্তিযমুচ্চমাদীনমসঙ্খ্যানম্পদত্তং নত্থীতি যো আদীসু পদস্মা পরেসং তুম্হাম্হসদ্দানং সৰিভত্তীনং ৰোনোআদিকং পদনিমিত্তং ¶ কারিযং ন সিযাতি ‘উচ্চং ৰো, উচ্চং নো’তিআদযো পযোগা ন সিজ্ঝন্তি, সতি তু স্যাদুপ্পত্তিযং লুত্তেসুপি তেসু পদত্তনিপ্ফত্তিযাযেৰ তদুপ্পত্তিতো পদত্তে সিদ্ধে পদলক্খণং কারিযং সিজ্ঝতেৰাতি ভাৰো. পরেহি এত্থ ‘তস্সং সালায’ন্তি ৰচনিচ্ছাযং ‘তত্র সালায’ন্তি যথা সিযাতি ‘‘অব্যযত্ৰা স্যাদিনো’’তি (পা, ২-৪-৮২) অব্যযতো পরস্সিত্থিযমাপ্পচ্চযস্সাপি লোপো ৰিহিতো, তেনাহ- ‘অসঙ্খ্যেহি’চ্চাদি, তদযুত্তন্তি আপ্পচ্চযস্স লোপৰিধান মযুত্তংত্যত্থো. অথ কেনাত্র আপ্পচ্চযো ৰিধীযতে যেনাস্সাপি লোপো-নুসাসীযতে ‘‘ইত্থিযমত্ৰা’’তি (৩-২৬) চে নেতদত্থি, ইত্থিযমাপ্পচ্চযস্স ৰিধানতো-সঙ্খ্যানঞ্চালিঙ্গত্তা, তস্মা অসঙ্খ্যেহি আপ্পচ্চযস্স সম্ভৰোযেৰ নত্থীত্যনত্থকমাপ্পচ্চযস্স লোপৰচনন্তি নানত্থকং ইত্থিযন্তি (৩-২৬) হি গুণিপ্পধানো নিদ্দেসো ইত্থত্তৰতি আপ্পচ্চযাদযো ৰিধীযন্তে ‘তস্সং সালায (মিচ্চে তস্মিং পদত্থে) তত্রে’তি অসঙ্খ্যমিদমিত্থত্তৰতি ৰত্ততে, তস্মা সিযাযে ৰেতস্মা আপ্পচ্চযোত্যৰস্সমাপ্পচ্চযস্স লোপো ৰিধেয্যোতি যো মঞ্ঞতে, তম্পতি আহ-‘যদীপি’চ্চাদি, ৰিসেসাভিধানাত্যুপগমে ৰত্ত মানোযমসঙ্খ্যসমুদাযো‘নিদ্দেসো ৰত্ততে’তি চোভযমিক্খতে, ইত্থিযন্তি নিদ্দেসস্স গুণিপ্পধানত্তং সাধেতুং ‘ইত্থত্তৰতি হি আপ্পচ্চযাদযো’তিআহ, তত্রেতীমস্সাসঙ্খ্যস্স সালাযং ৰত্তনতো আহ- ‘ইত্থত্তৰতি চা’তি, অযম্পসিদ্ধিরূপেন ন ৰত্ততেতি সম্বন্ধো, যদি অযম্পসিদ্ধিরূপেন ৰত্ততে, কুতো চরহি ইত্থত্তাৰসাযোত্যাহ- ‘ইত্থত্তাৰসাযো’চ্চাদি. ইদানি জিনিন্দবুদ্ধিৰচনমানীয তস্সা যুত্তত্তমুব্ভাৰযিতুমাহ- ‘যোপ্যাহি’চ্চাদি, যদীপিচ্চাদি জিনিন্দবুদ্ধিৰচনং, তস্সাতি ইত্থত্তস্স, পদত্থো চ ইত্থত্তং সিযাতি যোপ্যাহেতি সম্বন্ধো, গম্মমানত্থত্তা ইতিসদ্দাপ্পযোগো, তস্সাযুত্তন্তি তস্সেৰং ৰাদিনো জিনিন্দবুদ্ধিনো ৰচনমযুত্তংত্যত্থো, কুতোচ্চাহ- ‘এৰং হি’চ্চাদি, যদি ইত্থত্তস্স ৰাক্যত্থতা ইত্থিপ্পচ্চযনিৰত্তিকতা, এৰং সতি সালাযমিচ্চাদিসদ্দন্তরাপেক্খা ইত্থত্তপ্পতীতি তত্রেত্যাদীসু সিযাতি অত্থো, নেৰ তথা পতীযতীতি ভাৰো, ৰুত্তমেৰত্থং ফুটযিতুমাহ- ‘তথাহি’চ্চাদি, অৰিদ্দসুঅযন্তি দিট্ঠন্তো পঞ্ঞাসো, অৰিদ্দসু ¶ অযন্তি উভযত্রাপ্যত্রেকৰচনসিস্স নিৰত্তিযা কতং যমেকত্তং, তং সদ্দন্তরাদ্যনপেক্খমেৰ পতীযতেত্যত্থো, ইত্থত্ত ৰুত্তিনা সালাদিসদ্দেন সামানাধিকরণ্যং তত্রেত্যেতস্সাতি এতাৰতা আপ্পচ্চযো উপ্পজ্জতীতি চ ন সক্কা ৰত্তুন্তি দস্সেন্তো আহ-‘সমানাধিকরণত্তম্পি’চ্চাদি, সমানাধিকরণত্তম্পীতি (ইত্থি) ৰুত্তিনা সালাদিসদ্দেন সামানাধিকরণ্যম্পি, আপ্পচ্চযাদীনং নাঙ্গন্তি সম্বন্ধো.
১১৯. এক
এৰাতি অনুৰত্ততেএৰ, একোত্থো যস্স পকত্যাদিসমুদাযস্স সো একত্থো ‘অস্স চেকত্থসদ্দস্স পৰত্তিনিমিত্তং ঈযাদি ৰিধানন্ত্যাহ- ‘একত্থতা ঈযাদিৰিধান’ন্তি, ঈযাদিৰুত্তিযন্তি ৰত্তনং ৰুত্তি ঈযাদীনং ৰুত্তি, ঈযাদিৰিধানে সতিত্যত্থো, সমাসতোতি সমাসিতা, তেনেৰাতি ‘‘দিস্সন্তঞ্ঞেপি পচ্চযা’’তি (৪-১২০) সুত্তেনেৰ.
১২০. পুব্ব
যদা চাত্রাধিসদ্দপ্পযোগো তদা তেনেৰ ৰিভত্যত্থস্স ৰুত্তত্তা ন সত্তমী পযুজ্জতে, যদা সত্তমী, ন তদাধিসদ্দো, তেনা সকপদেনেৰ ৰিগ্গহো এৰং দস্সনীযোতি আহ- ‘ইত্থীসু কথা পৰত্তা’তি, ইত্থিসদ্দতো সত্তমীভৰনে কারণমাহ- ‘তংসমানাধিকরণত্তা’তি, তেন অধিসদ্দেন সমানত্থত্তাতি অত্থো.
১২১. নাতো
সো চ অমাদেসো, আদেসস্সেৰাতি অংআদেসস্সেৰ, অপঞ্চমিযাতি পঞ্চমিং ৰজ্জেত্ৰা. অঞ্ঞত্র ৰিধীযমানো-যমমাদেসো পঞ্চমিযম্পটিসিদ্ধত্তা পঞ্চমিযা পটিসেধেন সযম্পি পটিসিদ্ধো নাম হোতীত্যাহ ‘আদেসস্সেৰাযং পটিসেধো’তি, লোপপটিসেধস্স ‘নাতো’তি পুব্বৰাক্যেন ৰুত্তস্স অযম্পটিসেধো নেতি সম্বন্ধো, অথ কথমিদমপঞ্চম্যাত্যমাদেসেনেৰাতিসম্বন্ধতি ন লোপ পটিসেধেনাতি পরিভাসমাহ-‘অনন্তরস্স ৰিধি ৰা হোতি পটিসেধো ¶ ৰা’তি, এত্থ অন্তরসদ্দস্সানেকত্থত্তেপীহান্তরাল়ৰাচীতি ন ৰিজ্জতে অন্তরম্মজ্ঝমস্সেত্যনন্তরো, অন্তরাল়মত্তপটিসেধে পযোজনং নত্থীত্যন্তরাল়গতস্স ৰিধিনো পটিসেধস্স চাভাৰানন্তরোত্যুপ চরীযতে অনন্তরা গামাত্যাদি ৰিয, দিট্ঠত্তে পন মজ্ঝস্স ন ৰিজ্জতে-ন্তর মেসন্তি ৰিগ্গহে সুত্তেপ্যনন্তরস্স ৰিধানন্তরস্সাপি দিট্ঠত্তা দ্ৰিন্নমেকোপ্যনন্তরোত্যুচ্চতে, তেনেৰানন্তরস্সাতি পরিভাসাযমেক ৰচনং, ইতিসদ্দো ইদমত্থে, ইতি ইমায পরিভাসাযাদেসেনাভিসম্বন্ধতীত্যত্থো, তেনাতি যথাৰুত্তপরিভাসায ৰসেন, যেন কারণেনাদেসেনাভিসম্বন্ধতি তেনাত্যত্থো, অলোপোতি লোপ পটিসেধো, সামত্থিযালদ্ধন্তি দ্ৰিন্নমত্থানং ৰিধানায দ্ৰে ৰাক্যানি ভৰন্তি, তত্র ‘নাতো’তীদং পটিসেধৰিধাযকমেকং ৰাক্যং, ‘অমপঞ্চমিযা’তি দুতিযমমাদেসস্স, তত্রাপঞ্চমিযাত্যাদেসেনেৰাতি সম্বন্ধতি, ৰুত্তৰিধানা ন লোপপটিসেধেন, তথাসত্যমপঞ্চমিযাতিদং ৰাক্যং যদি ন ৰিসেসত্থমালম্বতে তমন্তরেনানুপপত্তিতো-ঞ্ঞথা কিন্ত্যনেনাত্থবলেন লদ্ধন্তি অত্থো, অলোপোতি জোতেতীতি সম্বন্ধো, ৰাক্যভেদেন ৰিৰরণং কতং, ন একৰাক্যত্তেনাতি ব্যতিরেকো একৰাক্যতাযঞ্হি কারিয দ্ৰযস্সপি পঞ্চমিযম্পটিসেধো সিযা ‘পঞ্চমিং ৰজ্জেত্ৰা তং কারিযদ্ৰযং ৰেদিতব্ব’ন্তি, যদিপি সিদ্ধাতি সম্বন্ধো, যেন নাপ্পত্তিযাত্যনেন ‘‘যেন নাপ্পত্তে ৰিধিরারব্ভতে, তস্স বাধনম্ভৰতী’’তি মম্পরিভাসমুপলক্খেতি, কিমত্থমিহাযং পরিভাসা পঠ্যতে ইহ সত্থে-পৰাদা উস্সগ্গে বাধন্তেতি নিযমো, তত্র চুস্সগ্গা দুৰিধা নিযতপ্পত্তযো অনিযতপ্পত্তযো চেতি, যে সব্বত্থাপৰাদৰিসযম্পৰিসন্তি, তে নিযতপ্পত্তযো ৰুচ্চন্তে, যে ক্ৰচিদেৰাপৰাদৰিসযমৰগাহন্তে, তে অনিযতপ্পত্তযো ৰুচ্চন্তে, এৰং দুৰিধেসুস্সগ্গেসু যে-নিযতপ্পত্তযো, তেসমেৰ বাধনমিচ্ছীযতে, ন নিযতিকানং, তেন তপ্পদস্সনত্থমযম্পরিভাসা পঠ্যতেতি, যেনেত্যুস্সগ্গস্স নিদ্দেসো, নেতি পটিসেধৰাচী নিপাতো, অপ্পত্তে অসম্ফুট্ঠে ৰিসযে ইত্যজ্ঝাহারিযং, যেন উস্সগ্গেন নাপ্পত্তে পত্তেএৰ সম্ফুট্ঠেএৰ ৰিসযেত্যত্থো… ‘দ্ৰে পটিসেধা পাকতমত্থং গমেন্তী’তি কত্ৰা, ৰিধীযতীতি, পটিসেধো ৰিধানঞ্চ, আরব্ভতে ৰিধী
যতে ¶ পঠ্যতেত্যত্থো, অনেনাপৰাদৰিধিন্দস্সেতি, তস্সেতি আদোযেনেতি নিদ্দিট্ঠস্সউস্সগ্গস্সবাধনম্ভৰত্যপৰাদেন, যেন ত্ৰপ্পত্তে ৰিসযে আরব্ভতে তস্স বাধনং ন ভৰতীত্যত্থো, কুতোতি চে অনৰকাসত্তা, তথাহি যদি উস্সগ্গেন সব্বো ৰিসযো গহিতো সিযা, কো-পৰাদস্সঅঞ্ঞো ৰিসযো সিযা, তস্মা অনৰকাসত্তা (ন) অপ (ৰাদে) পন তস্স বাধনম্ভৰতীত্যৰসেযং, যেন তুস্সগ্গেন কোচি দেৰাপৰাদৰিসযো-নুপ্পত্তোসিযা, নসব্বো, তম্পতি সাৰকা সত্তা তম্বাধতেতি ৰুত্তং হোতি, ‘পঞ্চপূলিমানযে’ত্যত্র পঞ্চন্নং পূলানং সমাহারোতি ৰিসেসনসমাসো ‘‘নদাদিতোৰী’’ (৩-২৭) সমাহরণং সমাহারোতি সমাহারস্সপি ভাৰরূপত্তা আহ ‘ভাৰপ্পধানত্তেপী’তি, গুণভূতদব্বানি পূলানি.
১২৫. ইম
সুত্তে অনিত্থিযন্তি কিমত্থিয (মনেন) পটিসেধৰচনেন, যতো ইমস্সেত্ৰেৰানিত্থিলিঙ্গেন নিদ্দেসোতি মনসিকত্ৰা আহ-নামগ্গহণে’ইচ্চাদি, ‘‘নামগ্গহণে লিঙ্গৰিসিট্ঠস্সাপি গহণ’’ন্তি পরিভাসাযং, তত্থ লিঙ্গেন সুত্তে নিদ্দিট্ঠতো অঞ্ঞেন কেনচি ৰিসিট্ঠং নামং লিঙ্গৰিসিট্ঠং, তস্স, যত্থ সদ্দসামঞ্ঞসন্নিস্সযনং, তত্থ নামগ্গহণে সতিলিঙ্গৰিসিট্ঠস্সাপি গহণং হোতি… সামঞ্ঞে সব্বৰিসেসানুপ্পৰে সতোত্যধিপ্পাযো, ইদমেৰাতি অনিত্থিযন্তি ৰচনমেৰ, ঞাপকন্তি পত্তি পুব্বকো পটিসেধো, সো ইত্থিযম্পত্তিযং সতি অনিত্থিযন্তি কতো সিযাতি অনিত্থিযন্তি পটিসেধৰচনমেৰেমং পরিভাসং ঞাপেতীতি অত্থো, ইমিনা ইমিস্সা পরিভাসায সামত্থিযলদ্ধতং দস্সেতি.
১২৭. সিম্হ
অনপুংসকস্সাতি পরিযুদাসোতি অনপুংসকস্সাতি এত্থ নঞ্সদ্দস্স পরিযুদাসো-ত্থোত্যত্থো.
১২৯. মস্সা
তন্নেতিআদিনা কত্থচি পরিভাসাৰতিরনিচ্চাতি সূচেতি.
১৩০. কেৰা
হোতু ¶ সিতো-ঞ্ঞত্রকে সতি সাদেসো, সিম্হি তু কপ্পচ্চযা পঠমমেৰ কতো মস্স সাদেসোতি তপ্পচ্চযে সতি ‘কেৰা’তি কিং সামঞ্ঞেন সাদেসৰিধানেনে ত্যাসঙ্কিয সুত্তস্স সামঞ্ঞ ৰিধানে ফলং দস্সেতুং ‘কেনেকত্থতাযং’ত্যাদিমাহ, কেনেকত্থতাযন্তি কপ্পচ্চযেন সহ ণাদিৰুত্তিযং, পুব্বভাগস্সাতি অসুভাগস্স পদত্তাভাৰাতি ‘‘একত্থতাযা’’তি (২-১১৯) ৰিভত্তিযা পদত্তসাধিকাযাপগমেন পদত্তাভাৰা, পদসঙ্খারনিবন্ধনোতি পদ সিদ্ধি হেতুকো, ‘‘নিমিত্তাভাৰে নেমিত্তিকস্সাপ্যভাৰো’’তি ঞাযস্সাযমত্থো ‘‘নিমিত্তং কারণং হেতূত্যনত্থন্তরং, নিমিত্তস্স অভাৰো নিমিত্তাভাৰো, তস্মিং নিমিত্তাভাৰে হেতুৰিনাসেত্যত্থো, নিমিত্তা আগতো নেমিত্তিকো, ফলভূতো ধম্মো, নিমিত্তে ভাৰো ৰা নেমিত্তিকো, নিমিত্তস্সাভাৰে তং হেতুতো পৰত্তস্স নেমিত্তিকস্স ফলস্সাপ্যভাৰো ভৰতী’’তি, তথাহি ছত্তনিমিত্তছাযা ছত্তাপাযেন ভৰতি, পদীপনিমিত্তদস্সনং পদীপাপাযে ন ভাতি, তথেহাপি নিমিত্ততো পৰত্তানং নিমিত্তাভাৰে অভাৰোযেৰ যুত্তি মাতি মঞ্ঞতে, অঞ্ঞত্রচাতি সিতো অঞ্ঞত্র চ.
১৩১. তত
ত্যএতানং তকারস্স পরিচ্চাগায ‘ততস্সা’তি ৰুত্তং.
১৩২. টস
ইমিস্সাযাত্যাদীসু ‘‘স্সং স্সা স্সাযে’’ত্যাদিনা (২-৫২) ই, ‘‘তদাদেসা তে ৰিয হোন্তী’’তি পরিভাসতো সাদ্যাদেসীনং গহণাস্সাযাদেসাদীনং গহণসম্ভৰেপি কিং স্সাযাদিগ্গহণে ন সুত্তগুরুকরণেনে ত্যাসঙ্কিয‘স্সাযাদিগ্গহণ’মিচ্চাদি, ৰুত্তি গন্থো ৰুত্তোতি দস্সেতুমাহ-‘ননু চে’ত্যাদি, টসস্মাদিকং ‘টসস্মাস্মিন্নন্নাস্ৰিমস্স চা’তি ৰত্তব্বং, নমাদীনম্পি ৰিধিগ্গহণায [নাদীনম্পৰিগ্গহায (পোত্থকে)], তস্সা
দেসিনো ¶ আদেসো তদাদেসো, তস্স, তস্স আদেসিনো গহণং তগ্গহণং, তেন.
১৩৪. দুতি
অঞ্ঞথাতি গুরুনিদ্দেসমকত্ৰা অঞ্ঞেন লহুপ্পকারেন নিদ্দিসনে সতি, একৰিভত্তিনিদ্দিট্ঠত্তাতি‘দুতিযাযোস্সা’তি একৰিভত্তিযা নিদ্দিট্ঠত্তা, অঞ্ঞথাতিআদিনা নেকদেসোতিৰচনপরিযন্তেনেতেন ‘ন ত্ৰেকৰিভত্তিযুত্তান’ন্তি পরিভাসেকদেসস্স অধিপ্পাযো পকাসিতোতি ঞাতব্বং, এতদেৰানুৰত্ততীত্যনেন তু ‘‘একযোগ নিদ্দিট্ঠানম্পেকদেসো-নুৰত্ততে’’তীমস্স, একৰিভত্তিযুত্তানং একদেসো নানুৰত্ততেতি যোজনা পরিভাসাযং, ঞাপেতীতি পুব্বে ৰিয সামত্থিযেন ঞাপেতি.
১৩৯. নাঞ্ঞং
অপ্পধানপ্পটিসেধতো সব্বাদীনং তদন্তৰিধিনা ভৰিতব্বং, অঞ্ঞথা হি সব্বাদিগ্গহণে কো পসঙ্গো পিযসব্বাদীনং, যতো অপ্পধানপ্পটিসেধো, করীযতে তেন পরমসব্বেইচ্চাদি হোতীতি দস্সেতুমাহ-‘অপ্পধানপ্পটিসেধো’ইচ্চাদি.
১৪০. ততি
যত্থাতি যস্মিং কত্তরি করণে ৰা, কত্তরি ততিযাসিদ্ধিমাহ-‘করোতি’চ্চাদি, করোতিম্হি করধাতুম্হি গম্মমানে, মাসেন কতাতি পাঠেন ভৰিতব্বং… মাসেন কতানং পুব্বানন্তি ৰত্তব্বত্তা, পুব্বভাৰেতি পুব্বভৰনে মাসস্স করণত্তং, এত্থ তু মাসেন করণভূতেন পুব্বভূতানন্তি অত্থো, তেনেৰেত্থাপি ভৰন্তীতি পাঠেন ভৰিতব্বং.
১৪১. চত্থ
চস্স অত্থো চত্থো, সোযেৰাতি এত্থ সমাসস্স পরামাসো, চত্থো এত্থ সম্ভৰতি কিন্তু সব্বাদি ন চত্থসমাসৰিসযোতি পাঠেন ভৰিতব্বং.
১৪৪. মনা
কিং বহুলংৰিধানা ‘ৰুদ্ধ্যভাৰো’ [ওত্থাভাৰো (পঞ্চিকাযং)] তি পাঠেন পযোজনং যেনে তদত্থমেৰ ¶ ‘‘সুমেধাদীনমৰুদ্ধি চে’’তি গণপাঠো কতো, হেমসদ্দেন হেমমযানি গহিতান্যভেদেনত্যাহ- ‘হেমমযানী’তি, কপ্পন সদ্দেন সীসালঙ্কারজালানি গয্হন্তি, তানিযেৰ ৰাসসানি পটা তংসরিক্খতায, সকত্থেপি যথাগমম্ভৰন্তীতি সম্বন্ধো, বাণাদীসু অভিধেয্যেসু মনাদীসু ন পট্ঠীযন্তীতি যোজনা, বাণাদীসুতি বাণ সদ্দক্খযাদীসু, অহসদ্দস্স মনাদিকারিযাসম্ভৰা অহসদ্দো মনাদীসু ন দট্ঠব্বো, রহসীতি নিপাতত্তা ইকারস্স চ অসব্ভৰা রহসদ্দো চ মনাদীসু ন দট্ঠব্বোতি সজ্ঝাহারো সম্বন্ধো ৰেদিতব্বো, ইকারস্স কচ্চাযনে স্মিনো করীযমানস্স ইকারাদেসস্স চ, রহতিসদ্দস্স নিপাতত্তং সভাৰতো পকাসেতুং ‘রহসীত্যাদি’মাহ, রহোসদ্দেতি এত্থ রহসদ্দোতি পাঠো-ৰগন্তব্বো, তেনাতি যেন অহসদ্দস্স মনাদিকারিযাসম্ভৰো রহসীতিচ নিপাতো, তেন, ইহমনাদীসু.
১৪৬. ভৰ
গেতি গসঞ্ঞে পরে, কুতো-নুইচ্চাদো ভো’ইতি বহুৰচনন্তো নিপাতো, তথাসতি ‘তযোজনা’তি যুজ্জতি, তঞ্চ নিপাতত্তং সমত্থেতীতি [নিপাতমত্তেতি] দস্সেতুমাহ- ‘বহুত্তে’চ্চাদি.
১৪৮. ন্তস্সং
সত্তম্যন্তং ভৰতীতি সেসো, ননুচন্তস্সাতি ৰুত্তে ন্তন্তুপ্পচ্চযোৰাৰসীযতি, ন তদন্তৰিধীতি [ন্তন্তুপ্পচ্চযোৰ নাৰসীযতি, তদন্তৰিধিপীতি পাঠেন ভৰিতব্বং] আহ- ‘ন্তপ্পচ্চয স্সেৰে’চ্চাদি, সুতত্তাতি সোতৰিঞ্ঞাণেন গহিতত্তা পচ্চক্খত্তাতি ৰুত্তং হোতি, অনুমিতস্স ‘‘ৰিধিব্বিসেসনন্তস্সা’’তি (১-২৬) লিঙ্গতো তদন্তসঙ্খাত অত্থদস্সনসঙ্খাতঅনুমানঞ্ঞাণেন ৰিঞ্ঞাতস্সাতি অত্থো.
১৫৪. রাজ
দল়্হো ধম্মো ধনু অস্স দল়্হধম্মা. রাজাদীস্ৰিমপ্পচ্চযে পঠিতে
তদন্তো ¶ পচ্চযগ্গহণ পরিভাসায গয্হতী ত্যাহ- ‘ইমিনা ইচ্চাদি.
১৬২. ল্তু
পচ্চযইচ্চাদিনা ‘‘পচ্চযগ্গহণে যস্মা সো ৰিহিতো তদাদিনো তদন্তস্স চ গহণ’’ন্তি ঞাযং দস্সেতি, তত্থ যতো ৰিহিতো তং ৰিনা ন ভৰতি পচ্চযোত্যনেন ঞাযেন পত্তোযেৰাত্থো আখ্যাযতে ‘পচ্চযগ্গহণে যস্মা সো ৰিহিতো, তদাদিনো গহণ’ন্তি, ‘‘ৰিধিব্বিসেসনন্তস্সে’’তি তদন্তগ্গহণংত্যাখ্যাযতে ‘তদন্তস্স চ গহণ’ন্তি, সো পকতিৰিসেসো আদি যস্স সমুদাযস্স সো তদাদি, সো পচ্চযো-ন্তে যস্স সমুদাযস্স সো তদন্তো, তাদিসস্স তদাদিতদন্তসমুদাযৰিসেসস্স গহণং, ন তু তদন্তমত্তস্সেত্যত্থো, ইহ তু তদন্তগ্গহণমেৰানুরূপন্তি’ দস্সেতুমাহ-‘‘কত্তরি ল্তুণকা’’তি ইমিনা ত্যাদি, তদাদিতদন্ত সমুদাযস্স তু গহণে ফলং ‘ব্যজিগিসী’তিআদীসু দট্ঠব্বং, তঞ্চ ‘‘তুংস্মা লোপোচিচ্ছাযং তে’’তি (৫-৪) সুত্তে সযমেৰ ৰক্খতি.
১৬৫. সলো
কচ্চাযনে ‘‘সকমন্ধাতাদীনঞ্চে’’তি (২-৩-৪৪) সুত্তিতং, সোপি ল্ত্ৰন্তোযেৰাত্যভিমতসিদ্ধীতি দস্সেতুং ৰুত্তিযমুদাহটংত্যাহ- ‘সকমন্ধাতু’ইচ্চাদি, ল্ত্ৰন্তো মন্ধাতুসদ্দো অত্থীতি ‘সকমন্ধাতু’ সদ্দোপি ল্ত্ৰন্তোতি সজ্ঝাহারো পদসম্বন্ধো দট্ঠব্বো, ততোপীতি ন কেৰলং কত্তুতোৰ, মন্ধাতুসদ্দস্স ল্ত্ৰন্ততং সাধেত্ৰা সকমন্ধাতুসদ্দম্পটিপাদেতুং ‘সব্বেস’ন্তিআদিমাহ.
১৬৯. টপ
সঙ্খ্যাসদ্দো যদীপি সঙ্খ্যানে ৰত্ততে, তথাপি সঙ্খ্যানদ্ৰারেনিধসঙ্খ্যেয্যে ৰত্ততীত্যাহ-‘চুদ্দসহি সঙ্খ্যাহী’তি পাঠেন ভৰিতব্বং, চুদ্দসসদ্দৰচনীযাৰ পঞ্চাদিসঙ্খ্যা, যতো সঙ্খ্যাসদ্দো নেহ পরিগ্গহিতোতি.
১৭৫. দিৰা
দিৰসতো স্মিনো টিম্হি পুব্বসরলোপে দিৰি.
১৮১. যোনং
দুতিযাগ্গহণেনাতি ¶ ‘দুতিযাযোস্স নে ৰা’ত্যেৰং সুত্ত রচনাযং দুতিযাগ্গহণেন.
১৮৫. নাম্হি
এনাদেসস্সাসম্ভৰাতি নাস্স স্মাদেসত্তা.
১৮৭. গস্সং
উভযৰিকপ্পোতি সমাসাসমাসপক্খদ্ৰযৰিধানং, কচ্চাযনৰুত্তি কারস্স ৰিপ্পটিপত্তিমাৰীকত্তুমাহ-‘কচ্চাযনে’চ্চাদি, ইত্থিপুমন্নপুংসক সমূহোতি এত্থাযন্তেসং সাধনক্কমো ‘দ্ৰন্দছট্ঠীহি সমাসে ইত্থিপুমনপুংসকসমূহো’তি ঠিতে ‘‘সমাসে চ ৰিভাসা’’তি (২-২-৩৫) পুমন্তস্স অমাদেসে ‘‘ৰগ্গন্তং ৰা ৰগ্গে’’তি (১-৪২) নিগ্গহীতস্স ৰগ্গন্তো.
১৯২. পুম
কম্মাদিত্তা এনস্সাপি অভাৰপক্খেতি ‘‘না স্সে নো’’তি (২-৮০) কম্মাদিতো নাস্স এনাদেসকরণতো ৰুত্তং.
১৯৭. ইমে
আদেসো কথনং, অন্ৰাদেসো-নুকথনমিচ্চাহ-‘অন্ৰাদেসো কথিতানুকথন’মীতি, কথিতস্সানুকথনং কথিতানুকথনং, অনেন চ নেহ পচ্ছা উচ্চারণমত্তমন্ৰাদেসো, কিঞ্চরহি একস্সাভিধেয্যস্স পুব্বসদ্দেন পটিপাদিতস্স দুতিযম্পতিপাদনমন্ৰাদেসোতি ৰদতি, তেনেহ ন ভৰতি ‘দেৰদত্তং ভোজয, ইমঞ্চ যঞ্ঞদত্ত’ন্তি, কেনচি ৰিসেসন্তরযোগেন কথিতস্সানুকথনং অন্ৰাদেসোতি সম্বন্ধো. কথম্পন ৰিসেসন্তরযোগো গম্যতেচ্চাহ- ‘সামত্থিযা’তি, কেনচি ৰিসেসেনাযোগে ৰুত্তস্সেৰ পুনব্বচনানুপপজ্জনং সামত্থিযং, তেনেৰাহ- ‘অঞ্ঞথে’চ্চাদি.
১৯৮. কিস্স
নৰিরুজ্ঝতীতি ইমিনা ‘‘ইত্থিযমত্ৰা’’তি (৩-২৬) সামঞ্ঞেন ৰিধানতো স্যাদ্যন্তমজ্ঝেপি ইত্থিযম্পচ্চযো নৰিরুজ্ঝতীতি ৰদতি.
২০৪. নম্হি
ননু ¶ যথাক্কমং নংৰিভত্তিক্কমেনাপি সম্ভৰতি, তথাসতি ‘দ্ৰিন্নং সদ্দানং দ্ৰেআদেসা কমেনে’চ্চেৰ কস্মা ৰুত্তং ত্যাসঙ্কিযাহ ‘ন নংৰিভত্তিক্কমেনাপী’তি. কারণমাহ- ‘তস্সানপেক্খিতত্তা’তি, ইমিনা নিস্সযকরণমেকা সত্থিযা যুত্তীতি দস্সেতি, অপেক্খিতে কথং ভৰেয্যা ত্যাহ- ‘যদি হি’চ্চাদি, অপেক্খিতি যথাক্কমং, এৰমঞ্ঞতে ‘‘কিঞ্চাপি জাতিনিদ্দেসেন দ্ৰেপি নং রূপানি গয্হন্তি, তথাপি ‘তিচতুন্ন’ন্তি ৰিয ব্যত্তিনিদ্দেসোৰ যথাক্কমোপকারীযমানান, মনুদেসস্স তথা ৰিঞ্ঞযমানত্তাতি নংসুইচ্চেৰ ৰদেয্য, ন তথা ৰুত্তং, ততো-ৰসীযতে ‘ন যথাক্কমমেত্থাপেক্খিত’ন্তি.
২০৫. ন্ত
ননু ন্তন্তূনন্তি তদন্তা গয্হন্তি পচ্চযগ্গহণপরিভাসায, তথা সতি কারিযিত্তেন তদন্তাৰ গয্হন্তি কথং ন্তন্তূযেৰা ত্যাসঙ্কিযাহ- তেযেৰে’চ্চাদি, পচ্চক্খতাযাতি [সুতথায-পঞ্চিকা] সুতত্তা, বলৰত্তা তেযেৰ কারিযিত্তেন গয্হন্তীতি সম্বন্ধো, ন তদন্তা, দুব্বলাতি ব্যতিরেকং ৰত্ৰা দুব্বলত্তে কারণমাহ- ‘অনুমিতত্তা’তি, অনুমিতত্তং সাধেতুমাহ- ‘অনুমিতাহি’চ্চাদি, ভৰিভত্তীনন্তি পাঠো যুত্ত তরো, তস্স অন্তাদেসে অকারেতি সম্বন্ধো.
২১৯. যোম্হি
যোম্হীতি সত্তম্যন্তজাতিনিদ্দেসা লব্ভমানত্থৰসেন ‘পচ্চেক’ন্তি ৰুত্তিযং ৰুত্তং, তেনেৰাহ পঞ্চিকাযং- ‘কথমিদমৰসীযতে যোম্হীতি নিদ্দেসা’তি, তস্সদানি অত্থম্পকাসেতুং ‘পচ্চেকন্তি একেকস্মি’ন্তিআদি ৰুত্তং. একেকস্মিং যোম্হি দ্ৰিন্নং আদেসানং সম্ভৰা আদেসীনম্পি বহুত্তসম্ভৰোতি সুত্তে ‘দ্ৰিন্ন’ন্তি বহুৰচননিদ্দেসো, ৰুত্তিযম্পন পচ্চেকং যোম্হি পচ্চেকং দ্ৰিসদ্দসম্ভৰা ‘দ্ৰিস্সা’তি ৰুত্তং, দুতিযাযম্পি দুৰে দ্ৰে.
২২৮. নাস্মা
পকতৰসেনাতি ¶ তুম্হাম্হানমাদেসানমধিকতৰসেন, কমমনতিক্কম্ম ন ভৰন্তীতি সম্বন্ধো.
২৩০. চংৰা
কচ্চাযনাচরিযো তুম্হাম্হেহি পরায চতুত্থী ছট্ঠী সৰিভত্তিযা ‘‘সস্সং’’তি (২-৩-৩) সুত্তেন অমাদেসং ৰিধায ‘তুম্হং অম্হ’ন্তি বহুৰচনরূপানি সাধেতি… একস্মিম্পি অত্তনি গুরুআদিকে চ গারৰ ৰসেন বহুৰচনরূপদস্সনতোতি দস্সেতুমাহ-তুম্হং অম্হ’ন্তিআদি, তস্সাযুত্তত্তা ‘তমযুত্ত’ন্তি ৰত্ৰা অযুত্ততং সাধেতি ‘এৰং হি’চ্চাদিনা, ইমস্মিম্পন সত্থে একস্মিম্পি সব্বথা বহুৰচন রূপসাধনক্কমং দস্সেতুং ‘ইধ পনা’তিআদিমারদ্ধং.
২৩২. অপা
নেনাতি নকারেন, পদসঞ্ঞাৰিধায কৰচনাভাৰেপীতি পাণিনি যানমিৰ স্যাদিত্যাদ্যন্তানং পদসঞ্ঞাৰিধাযকস্স সুত্তস্স অভাৰেপি, অন্ৰত্থৰসেন পদন্তি গয্হমানে অতিপ্পসঙ্গোপি সিযাতি আহ-‘রুল়্হিযাৰাতিপ্পসঙ্গা ভাৰো’তি, আখ্যাতং সাব্যযকারক ৰিসেসনং ৰাক্যন্তি কেচি, একাখ্যাতিকং ৰাক্যন্ত্যপরে, তং সব্বং একতো সঙ্গহেত্ৰা ‘পদসমূহো ৰাক্য’ন্তি ৰুত্তিকারেন ৰুত্তন্তি দস্সেতুমাহ- ‘সাব্যযে’চ্চাদি, আখ্যাতং ত্যাদ্যন্তমাহু, অব্যযমসঙ্খ্যং, আখ্যাতং সাব্যযং সকারকং সৰিসেসনঞ্চ ৰাক্যেসঞ্ঞং ভৰতীত্যত্থো, ৰিসেসনন্তি কারকৰিসেসনস্স কিরিযা ৰিসেসনস্স চ সামঞ্ঞেন গহণং, সাব্যযং-সদ্ধিং ৰচতি, সকারকং ওদনং পচতি দেৰদত্তো পচতি, সকারকৰিসেসনং-মুদুং ৰিসদমোদনম্পচতি, দস্সনীযো দেৰদত্তো পচতি, সকিরিযাৰিসেসনং- মুদুং পচতি, মন্দং পচতি, পদসমূহো ৰাক্যন্তি ৰুত্তে অযম্পি অধিপ্পাযৰিসেসোৰসীযতীতি ৰত্তুমাহ-ৰত্তু’মিচ্চাদি, যথেচ্চাদিনা অনেকাখ্যাতি কম্পি গুণপ্পধানভাৰে নোপকারতো ৰাক্যমেকম্ভৰতি… পদ সমূহো ৰাক্যন্তি ৰুত্তত্তাতি ৰদতি, যথা ৰাক্যনানত্তন্তি সম্বন্ধো. ইহাপীতি ৰত্তুমিচ্ছিতত্থেত্যাদোপি.
২৩৩. যোনং
হিগ্গহণে ¶ পঞ্চমীহিস্সাপি গহণম্ভৰেয্যাতি সুত্তে ‘অপঞ্চম্যা’তি ৰুত্তং, তুম্হেহি পুঞ্ঞং পসুতং অনপ্পকন্তি গাথাপাদে তুম্হেহিতিআদিসূ তত্তা ন ৰোআদেসো, তুম্হে তিট্ঠথ নগরেতি পুব্বৰাক্যতো ৰাক্যন্তরত্তা একৰাক্যতা নত্থি, তুম্হে ৰিয দিয দিস্সন্তি অম্হে ৰিয দিস্সন্তীতি ৰিগ্গয্হ ‘দিস-পেক্খণে’ ইচ্চস্মা ‘‘সমানঞ্ঞভৰন্তযাদি তূপমানা দিসা কম্মে রীরিক্খকা’’তি (৫-৪৩) কপ্পচ্চযে ‘‘নতে কানুবন্ধনাগমেসূ’’তি (৫-৮৫) এত্তাভাৰে ‘‘স্যাদিস্যাদিনেকত্থ’’ন্তি (৩-১) সমাসে চ ‘একত্থতাযং’’তি (২-১১৯) ৰিভত্তিলোপে চ ‘‘সব্বাদীনমা’’তি (৩-৮৬) আ ‘তুম্হাদিসান’মিচ্চাদি.
২৩৫. অন্ৰা
পচ্ছা আদেসো অন্ৰাদেসোতি গহিতে কথিতানুকথনন্তি কথং ঞাযতীতি আহ- ‘পচ্ছা কথনঞ্চ কথিতাপেক্খন্তি কত্ৰা’তি.
২৩৬. সপু
সহ ৰিজ্জমানো পুব্বো যস্স সো সপুব্বো.
২৩৭. নচ
অপরম্পরযোগপ্পতিপত্যত্থন্তি ‘গামনগরানং চেনা’তিআদিনা ৰুত্তস্স পরম্পরযোগস্স অগ্গহণত্থং.
২৪০. নসা
জটা অস্স অত্থীতি জটিলো, সোৰ জটিলকো, জটিলকাতি একত্থে নিদস্সিতৰিসেসৰচনং, মাণৰকাতি ৰিয ন সামঞ্ঞৰচনং, অসত্তে সম্পত্তেতি ইদং ‘‘আমন্তণং পুব্বমসন্তং ৰা’’তি (২-২৩৯) সুত্তস্স সামঞ্ঞতা ৰুত্তং, সামঞ্ঞৰচনস্স পটিসেধোতি ইমিনা ৰিসেসৰচনে জটিলকইচ্চত্র ‘আমন্তণং পুব্বমসন্তং ৰা’’তীমস্স পত্তিন্দস্সেতি, দেৰদত্তাদিসামঞ্ঞৰচনেতি দেৰদত্তো দেৰদত্তসদ্দো আদি যস্স, তঞ্চ তং সামঞ্ঞৰচনঞ্চ, তস্মিং দেৰদত্তাদিসামঞ্ঞৰচনে মাণৰকে মাণৰকসদ্দে পরভূতে সতি, উভিন্নম্পি অসত্তেতি ইমিনা ¶ ইদং দীপেতি ‘‘দেৰদত্তাতি ৰিসেসৰচনত্তা পটিসেধাভাৰা পুব্বপরানমুভিন্নম্পি ‘‘আমন্তণং পুব্বমসন্তং ৰা’’তীদং পপ্পোতী’’তি.
ইতি মোগ্গল্লানপঞ্চিকাটীকাযং সারত্থৰিলাসিনিযং
দুতিযকণ্ডৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৩. ততিযকণ্ডৰণ্ণনা
১. স্যাদি
যস্সাতিকমাৰট্ঠিতস্সযোআদিঅক্খরসমুদাযস্স, কিন্তন্তি আহ- ‘ইদ’মিচ্চাদি, ইদন্তি যথাৰুত্তং স্যাদিসমুদাযরূপং, অৰযৰেন ৰিগ্গহো সমুদাযো সমাসত্থো, সমুদাযে পৰত্তা সদ্দা অৰযৰেসুপি ৰত্তন্তীতি স্যাদিসদ্দো সিআদিকে অৰযৰেপি ৰত্ততে, ৰিধিগ্গহণঞাযেনাতি ‘‘পচ্চযগ্গহণে যস্মা স ৰিহিতো তদাদিনো তদন্তস্স চ গহণ’’ন্তি ঞাযেন. স্যাদি অন্তে যস্স তং স্যাদ্যন্তং. ননু চ ‘‘স্যাদিস্যাদিনেকত্থ’’ন্তি সামঞ্ঞেন ৰুচ্চমানে যংকিঞ্চি স্যাদ্যন্তং যেনকেনচি স্যাদ্যন্তেন সহেকত্থীভাৰমরহতি, তথাহি যথা গামগতোতিআদো, তথা পস্স দেৰদত্তে গামং, গতো যঞ্ঞদত্তো গুরুকুলন্তি আদোপি সমাসো ত্যাসঙ্কিযাহ-‘সামঞ্ঞেন ৰুত্তেপি’চ্চাদি, যস্স স্যাদ্যন্তস্সযেন স্যাদ্যন্তেন সম্বন্ধো, তেন স্যাদ্যন্তেন সহতং স্যাদ্যন্তমেকত্থম্ভৰতীতি সম্বন্ধতো ৰিঞ্ঞাযতি অৰসীযতীতি যস্সাত্যাদিস্ৰত্থো, তথা চ গামগতোত্যত্রত্থীমেস-মঞ্ঞমঞ্ঞাপেক্খালক্খণো সম্বন্ধোত্যেকত্থীভাৰো, ততোযেৰেত্থাহু-
নিযতং সাধনং সাধ্যে, ক্রিযা নিযতসাধনা;
সন্নিধানেন মেতেসং [চেথিস্সা (পোত্থকে)], নিযমো-যম্পকাসতীতি.
অযমেত্থ অত্থো ‘‘যতো গামমিচ্চেতং সাধনং সাধ্যং কিরিযং তংব্যপদেসজাননযোগ্যমপেক্খতে গতোতি, অতো সাধনং কার কং ¶ সাধ্যে কিরিযায নিযতং, যতো চ কিরিযা সযং সাধনমপেক্খতে কিং গতোতি, অতো কিরিযাপি নিযতং সাধনমেতিস্সাতি নিযতসাধনা হোতি অযং যথাৰুত্তো নিযমো অঞ্ঞমঞ্ঞাপেক্খাৰসেন ৰত্তমানো এতেসং সাধ্যসাধনানং সন্নিধান মত্তেন অঞ্ঞমঞ্ঞতো পকাসতী’’তি. পস্স দেৰদত্ত গামং, গতো যঞ্ঞদত্তো গুরুকুলংত্যত্র তু গামন্তি সাধনং পস্সেতি সাধ্যমপেক্খতে, গতোতি গমনকিরিযা তু গুরুকুলমপেক্খতে, ততো চ গামগতানং ৰাক্যন্তরাৰযৰানং নত্থেৰাপেক্খাতি ন ভৰতি সমাসো, সব্বত্থেৰমূহনীযং, সম্বন্ধো হি অঞ্ঞমঞ্ঞাপেক্খালক্খণো সম্বন্ধ্যন্তরতো-নৰট্ঠিতং নিৰত্তেত্ৰা ৰিসেসে নিৰেসেতি, তথাচ ৰুত্তং–
তস্স ত্ৰাকঙ্খতো ভেদে, যা পরিপ্লৰমানতা;
ৰিসেসে তং নিৰেসেন্তো, সম্বন্ধোৰাৰছিন্দতীতি.
ভেদে ৰিসেসে গামন্তেতং সামঞ্ঞং ৰিসেসাপেক্খং ‘গামমাসীসতি, জহাতি, গতো’তি, তথা ‘গতো গামং, ৰনং, গুরুকুল’ন্তি ৰেৰমাকঙ্খতো-ভিলসতো তস্স তু পধানপদস্সুপসজ্জনপদস্স চ যা পরিপ্লৰমানতা অনৰট্ঠিততা তং ৰিসেসে ৰিসিট্ঠে সম্বন্ধিনি নিৰেসেন্তো পতিট্ঠপেন্তো সম্বন্ধোৰানেকপ্পকারো ক্ৰচি সাধ্যসাধনভাৰলক্খণো ক্ৰচি পকতিৰিকারভাৰসভাৰো ক্ৰচি সস্সামি সম্বন্ধরূপো অৰছিন্দতি সম্বন্ধ্যন্তরতো নিৰত্তেতীতি অত্থো, যতো-যমপেক্খা ৰাক্যকালেযেৰ নিরূপ্যতে, ততো যত্থাত্থি পদানমপেক্খা, তত্থ সমাসাৰগমো, যত্র তু নত্থি, তত্র ন ভৰতীত্যনুপদিট্ঠো ৰিসযৰিভাগো ঞাযতেতি ভাৰো, বালে অবুধেতু নিস্সায ৰিচিত্তো সমাসৰিধানলোপাদিনানেকপ্পকারো পটিপত্তিযা সাধুসদ্দপরিজাননত্থমুপাযো সম্ভৰতি, পরমত্থতো তু সদ্দন্তরত্তা অচ্চন্তং [অঞ্ঞত্তং] ৰাক্যসমাসানং ভেদো, ন হি ৰাক্যে দিট্ঠপদানি সমাসে সন্তি, তথা চ ৰুত্তং–
বালে নিস্সাযুপাযো-যং, ৰিচিত্তো পটিপত্তিযা;
ভেদো ৰাক্যসমাসানং, চ্চন্তং [ঞ্ঞত্তং (পোত্থকে)] সদ্দন্তরং যতোতি.
অতোযেৰাতি ¶ যতো সামঞ্ঞেন ৰুত্তেপিযস্সযেন সম্বন্ধোতেন সহ তদেকত্থম্ভৰতীতি সম্বন্ধতো ৰিঞ্ঞাযতীতি নানিট্ঠং কিঞ্চিপীহ হোতি, অতোযেৰ হেতুতোতি অত্থো. ব্যপেক্খা সামত্থিযপরিগ্গহাযেতি পদানমঞ্ঞোঞ্ঞাকঙ্খা ব্যপেক্খা, সাৰ সা মত্থিযং, তস্স পরিগ্গহায. সমত্থৰচনং ন কতন্তি পাণিনিযেহি ৰিয ‘‘সমত্থো পদৰিধী’’তি (পা, ২-১-১) সমত্থৰচনং ন কতং. সমত্থো পদ ৰিধীতি পরিভাসাযমযমত্থো ‘‘ৰিধীযতে [ৰিধীযতীতি (পোত্থকে)] ৰিধি, পদানং ৰিধি পদৰিধিসমাসাদি, যোকোচীহ সত্থে পদৰিধি,সো সমত্থো ৰিগ্গহ ৰাক্যত্থাভিধানে (সত্তি) ৰেদিতব্বো’’তি, তাদিসপরিভাসায ব্যাপারতো তেসং ‘পস্স দেৰদত্ত গামং, গতো যঞ্ঞদত্তো গুরুকুলং’ ত্যাদো নানিট্ঠপ্পত্তি, সামত্থিযঞ্চেত্থ দ্ৰিধাত্যুপগম্যতে ৰাক্যে ব্যপেক্খাৰুত্তিযমেকত্থীভাৰো চেতি [ৰুত্তিযমেকত্থীভাৰো ৰাক্যে ব্যপেক্খাচেতি (পোত্থকে)]. তত্থ পঠমস্স পরিগ্গহং ৰচনমন্তরেন পটিপাদিয দুতিযস্স পরিগ্গহমিদানি ৰচনেন পটিপাদযমাহ- ‘একত্থী ভাৰো’চ্চাদি, একত্থীভাৰো ভিন্নত্থানং সাধারণত্থতাৰসেন পৰত্তিৰিসেসো, ৰাক্যে হি সাধারণত্থতা নত্থি ভিন্নত্থত্তা, অতোযেৰেত্থ ভেদনিবন্ধনা ছট্ঠ্যুপজাযতে ‘রঞ্ঞো পুরিসো’তি, ৰুত্তিযন্তূভযপদব্যৰচ্ছিন্নত্থাভিধানতো সাধারণত্থতা ভৰতি, ইদং ৰুত্তং হোতি ‘‘সমাসে ৰিসেসনং ৰিসেস্সমনুপৰীসতি একীভৰতি ৰিসেসনং, ৰাক্যে তু ৰিসেসনং ৰিসেস্সতো ৰিসুংযেৰা ৰতিট্ঠতে’’তি. দ্ৰন্দসমাসস্স তু পদানং ৰিসেসনৰিসেস্সাভাৰেপি সকলপদত্থপ্পধানত্তা ‘রঞ্ঞো গো চ অস্সো চ পুরিসো চা’তি ৰাক্যতো ‘রঞ্ঞো গৰাস্স পুরিসা’তি সমাসস্স ৰিসেসো একত্থী ভাৰলক্খণো ভৰত্যেৰ, তথাহি তত্থ ৰাক্যে ভিন্নত্থনিবন্ধন সমুচ্চযপটিপাদনায চসদ্দো পযুজ্জতে, সমাসে তু নপ্পযুজ্জতে, একত্থ ৰচনেনেৰাতি ‘‘স্যাদিস্যাদিনেকত্থ’’ ত্যেকত্থৰচনেনেৰ, একত্তীভাৰোযেৰ ভৰতীতি সেসো, এৰকারো ন ৰাক্যে তথাহি দীপেতি. ৰাক্যে কথন্তি আহ- ৰাক্যে’তিআদি.
ৰাক্যেতি ৰিগ্গহৰাক্যে, ৰিসেসেন গয্হতি ঞাযত্যনেনেতি ৰিগ্গ- হো ¶ , সো চ তং ৰাক্যং চেতি ৰিগ্গহৰাক্যং, ৰিসেসেন ৰা গহণং ৰিগ্গহো, তদত্থং ৰাক্যং ৰিগ্গহৰাক্যং, তস্মিং, কাযং ব্যাপেক্খাতি আহ-‘ভেদাদিলক্খণা’তি, আদিসদ্দেন সংসগ্গ ভেদ সংসগ্গানঞ্চ গহণং.
তত্থ সান্তরেহি সাম্যন্তরেহি চ ব্যাৰুত্তি ছেদো, সংৰিসেস সামিৰিসেসানং সম্বন্ধো সংসগ্গো, তদাহ- ‘তথাহি’চ্চাদিনা, ভেদকো ব্যাৰত্তকো, অত্থগহিতোতি কারণৰসেন ভেদৰাদিনা গহিতো, যদেচ্চাদিনা সংসগ্গৰাদিনো-ধিপ্পাযমাহ যদা তূভযম্পিচ্চাদিনা উভযৰাদিনো, অভিমতোতি ‘‘পাক্কডারাসমাসো’’চ্চনেন (২-১-৩) পাণিনিনা ইচ্ছিতো. পাক্কডারাতি ‘‘কডারা কম্মধারযে’’চ্চনেন (২-২-৩৮) কডারাসংসদ্দনা পগেৰাতি অত্থো.
‘পুথ ভিন্নো অত্থো যেসং পদানং তানি পুথগত্থানি, ৰাক্যে হি রঞ্ঞো পুরিসো তেত্থ রাজসদ্দো রাজত্থমেৰ ৰদতি, পুরিসসদ্দো পুরিসত্থমেৰ, ৰুত্তিযন্তু রাজপুরিসোতেত্থ রাজসদ্দোপি পুরিসত্থমেৰ ৰদতীতি দ্ৰিন্নমেকত্থীভাৰো ভৰতি, অঞ্ঞোযেৰাৰযৰত্থান্ৰিতো সমুদাযত্থো পাতুভৰতীতি তদপেক্খায চেকত্থীভাৰো ৰুচ্চতে, জহমানসকত্থৰুত্তিমভ্যুপগম্ম ৰুত্তং- ‘ৰিসেসনস্স সকত্থ পরিচ্চাগেনে’চ্চাদি, অতোযেৰ পরো চোদেস্সতি ‘ননু চে’চ্চাদিনা. একত্থীভৰনং সমসনন্তি ইমিনা একত্থন্তি সমাসোতি নাত্থন্তরন্তি দীপেতি.
জহমানানি পদানি সকত্থং যস্সং (সা) তথা ৰুত্তা, নাচ্চন্তায জযাতীতি এৰম্মঞ্ঞতে ‘‘পরিচ্চাগমত্তমভিসন্ধায জহমানসকত্থংত্যুচ্চতে, ন তু সব্বথা পরিচ্চাগোপরোপকারায তস্সোপাদানতো, সব্বথা চ সকত্থপরিচ্চাগে পরোপকারাসম্পাদনতো-নুপাদানমেৰ পযোজনাভাৰা তস্স সিযা’’তি, থপতি ৰড্ঢতী. অত্থন্তি রাজসদ্দৰাচ্চং. অচ্চন্তপরিচ্চাগেপি ন দোসো… ৰাক্যে দিট্ঠস্সুপসজ্জনস্স ৰুত্তিযং সোযেৰাযন্ত্যন্ৰযাৰসাযতো তদত্থাৰ গতিযাতি দস্সেন্তো আহ- ‘অথ ৰে’চ্চাদি.
সোযেৰাযন্ত্যজ্ঝৰসাযো-ন্ৰযো, সোযেৰাযং রাজসদ্দো যো ৰাক্যতালে দিট্ঠোতি ৰোহারীনমেকত্তাৰসাযেনাসত্যপি (রাজসদ্দস্স)ত্থে ¶ পুরিসস্স ৰিসেসনম্ভৰিস্সতীতি ভাৰো, এত্থেৰ দিট্ঠন্তমাহ- ‘যথে’চ্চাদি.
২. অসং
অব্যযন্তি যদঞ্ঞেসং পসিদ্ধন্তি লিঙ্গৰচনভেদেপি ব্যযরহিতত্তা উপসগ্গনিপাতানং পরেহি অব্যযসঞ্ঞাকরণতো অব্যযন্তি পরেসং পসিদ্ধং, তেসন্ত্ৰযং সমাসো অব্যযত্থপুব্বঙ্গমত্তা অনব্যযং অব্যযম্ভৰতীতি অব্যযীভাৰো পসিদ্ধো, অসঙ্খ্যস্স সুতত্তা তস্সেৰ ৰিভত্যত্থাদযো ৰিসযভাৰেন ৰিসেসনানীতি ৰিঞ্ঞাযন্তীত্যাহ- ‘অসঙ্খ্যে’চ্চাদি, ইমিনা নেমেসমাসত্থাতি দীপেতি.
তাৰসদ্দস্স কমৰুত্তিযং যো-ত্থো সম্পজ্জতে তমাহ- ‘ৰিভত্য’চ্চাদি, ৰিভত্যত্থে উদাহরিত্ৰাতি ৰিভত্যত্থৰিসযে ৰত্তমানস্সাসঙ্খ্যস্স ইত্থিসদ্দেন সমাসমধিত্থীতি উৰাহরিত্ৰা, নিচ্চযমাসান মৰিগ্গহো, অসকপদৰিগ্গহো ৰা যুত্তো, অঞ্ঞথা অনিচ্চতাপত্তীত্যাহ- ‘নিচ্চসমাসত্তা’ইচ্চাদি.
অসকপদেন অনত্তনিযপদেন অঞ্ঞপদেন ৰিগ্গহো অসকপদৰিগ্গহো, তেন, এত্থ হি যথা কুম্ভস্স সমীপংত্যঞ্ঞপদৰাক্যে সমীপ সদ্দেনুপসদ্দৰচনীযস্স ৰুত্তত্তা উপসদ্দো নপ্পযুজ্জতে, যথা ইত্থী সূতি এত্থাধিসদ্দৰচনীযস্সা (ধা)রত্থস্স সত্তমিযা ৰুত্তত্তা নাধিসদ্দোতি ‘ইত্থীসূ’তি অঞ্ঞপদৰাক্যং ৰুত্তং, কথাপৰত্তাতি ত্ৰাধেয্যো পদস্সনং, এৰং সব্বত্থোন্নেযং, অসকপদৰিগ্গহেনাত্থোৰ ৰুত্তো,
অধিসদ্দস্স পন পুরতোৰট্ঠিতস্সাধারে ৰত্তমানস্স তংসমানাধিকরণেন সত্তম্যন্তেনিত্থিসদ্দেন সহ সমাসোতি দস্সেতুমাহ-‘অধিসদ্দো’চ্চাদি.
স্যাদিলোপোতি অধিসদ্দতো ইত্থিসদ্দতো চ পরেসং সত্তমী বহুৰচনানং লোপোতি অত্থো. অত্ত (ভাৰ) সম্পত্তীতি সরীরসম্পত্তি অধিপ্পেতাতি ব্রহ্মসদ্দস্স সরীরং অত্থোতি আহ- ‘ব্রহ্মং সরীরন্তি, কত্থচী উত্তরপদত্থপ্পধানত্তাৰাসঙ্খ্যসমাসস্স ‘সম্পন্নং ব্রহ্ম’ন্তি ৰিগ্গহো ৰুত্তো.
সমাসৰিভত্তিযাতি ¶ সমাসতো উপ্পন্নৰিভত্তিযা, সকলো পদেসসকলো, পরিগ্গহাপেক্খাতি অভ্যুপগমাপেক্খাযাতি অত্থো, অভ্যুপগমেপি হি পরিগ্গহসদ্দো–
সপথে পরিৰারে চ, মূলাভ্যুপগমেসু চ;
রৰিম্হি রাহুগহিতে, দারেসু চ পরিগ্গহো’’তি নিঘণ্টু.
সকলস্স ভাৰো সাকল্যং-সকলসদ্দপ্পৰত্তিনিমিত্তং, তম্পন নিস্সেস [মতনিস্সেস (পোত্থকে)] গ্গহণা পুথু ভৰতীত্যাহ- ‘অসেসগ্গহণ’ন্তি, তিণানং সাকল্যন্তি ৰিগ্গহো, তিণসদ্দেন হি তিণসহিতানি গহিতানি, তেনেৰ ৰক্খতি ব্যতিরেকনযে- ‘তং সব্বং তিণসহিতমজ্ঝো- হরতী’তি, সতিণমজ্ঝোহরতীতেত্থাধিপ্পাযত্থ মাহ-‘যাৰা’তিআদি.
তিণসদ্দো উপলক্খণং সেসা-নজ্ঝোহারিযানং, তেনাহ ‘তিণাদিকম্পী’তি. পরিগ্গহাপেক্খাযন্তভূতস্স গহণত্থং ‘‘অব্যযং ৰিভত্তিসমীপা’’দিসুত্তে ‘সাগ্যধীতে’তি নিপ্ফাদনত্থমন্তৰচন মুদাহতম্পাণিনিনা, তম্পি সাকল্যেযেৰাহরিতুং [সাকল্লেনোদাহরিতুং] সাগ্যধীতেত্যূদাহটন্তি দস্সেতুং ‘ততো’ত্যাদি ৰুত্তং.
ততোতি যতো সকলসকলে ন ৰত্ততি, পরিগ্গহাপেক্খায সমত্তিযা অন্ততো সকাসা সাকল্যং ন ভিজ্জতেতি সম্বন্ধো, সমত্থিযম্পি অন্তে উদাহরণন্তি সেসো.
অগ্গিপরিযন্তন্তি অগ্গিঅত্থো গন্থো তাদত্থিযা অগ্গি, সোপরিযন্তো-স্স অজ্ঝেযস্সাতি অগ্গিপরিযন্তং, যত্তকস্সাজ্ঝেযস্স পরিগ্গহো, তস্স অগ্গি পরিযন্তো, অগ্গিনা পরিযন্তভূতেন সহিতো সকলোতি ৰিগ্গহো, অগ্গিনো সাকল্যন্তি ৰা.
সদ্দিকানন্তি ব্যাকরণঞ্ঞূনং. অত্থাভাৰেইত্যত্থগ্গহণং ইতরেতরাভাৰে ধম্মাভাৰে চ মা সিযাতি, অতোযেৰ চোচ্চতে ‘অথেতরেতরাভাৰে’ইচ্চাদি, ইতরস্মিং ইতরস্স অভাৰো ইতরেতরাভাৰো, গো অস্সো ন ভৰতীতি হি অত্থন্তরত্তং নিসেধীযতে, ন ৰত্থুভাৰো, ব্রাহ্মণো ন ভৰতীত্যত্রপিব্রাহ্মণত্তধম্মো ¶ নিসেধীযতে, ন ৰত্থুভাৰো, পরত্তাতিআদিনা ৰিপ্পটিসেধ ৰিসযমাহ.
অতিক্কমাভাৰেতী এত্থ অতিক্কমাতি পঞ্চমিযা অসমাসনিদ্দেসোতি আহ- ‘অতিক্কমা’তি, ন পনুপ্পন্নস্স পচ্ছাতি ইমিনা অতিক্কমাভাৰো নাম উপ্পন্নস্স পচ্ছা অভাৰোতি দস্সেতি.
নিত্তিণন্তি উত্তরপদত্থপ্পধানো-সঙ্খ্যসমাসো. সম্পতিসদ্দস্স সামঞ্ঞৰচনত্তেপি ইধাধিপ্পেতং কালং দস্সেতুমাহ- ‘উপভোগস্সে’’চ্চাদি, উপভোগো কম্মসাধনো লহুপাৰুরণস্স নাযমুপভোগকালোতি ৰিগ্গহো, (অতি) লহুপাৰুরণন্তি রূপসিদ্ধীতি দস্সেতুং লহুপাৰুরণস্সাতিআদি ৰুত্তিযং ৰুত্তং.
যোগ্গং রূপন্তি ৰিগ্গহে অনুরূপং, ননু চাত্র নিচ্চসমাসত্তাসপদৰিগ্গহেন ভৰিতব্বংত্যাসঙ্কিযাহ-‘ৰিচ্ছায’মিচ্চাদি, অনুসদ্দেন হি যোগে ৰিচ্ছাযং ‘‘অনুনা’’তি (২-১০) দুতিযা ৰিধীযতে, ৰাক্যেযেৰাস্স চ পযোগো নাঞ্ঞত্রেতি ৰাক্যম্পি ভৰতীতি মঞ্ঞতে. সকিখীতি এত্থাপি ‘‘অকালে সকত্থে’’তি (৩-৮১) সহস্স সো.
সদিসো কিখিযাতি এত্থ কিখিযা পসিদ্ধভূতায সাধিযস্স সাধনভাৰেন গহিতায সধম্মত্তেন কোচি সাধিযো সদিসোতি ৰুত্তোতি কিমিধ সদিসো অপ্পধানং [পধানমেৰাতি অত্থো] তথা সতি পুপ্পপদত্থপ্পধানেনাসঙ্খ্যসমাসেন সকিখীতি এত্থ ন ভৰিতব্বন্তি আহ-‘ননুচে’ত্যাদি, কিখিযাতি সম্বন্ধে ছট্ঠী, এত্থ পন সদিসত্তস্স কিখীযা-প্পটিবদ্ধত্তাপ্পধানত্তং. নেতদত্থীতিআদিনা যথাৰুত্তং চোদনং পরিহরতি.
যথা দেৰদত্তোতি এত্থ যদি সমাসো ভৰেয্য, দেৰদত্তেন সদিসো যথাদেৰদত্তন্তি ভৰেয্য, পটিসিদ্ধত্তা পন (ন) সমাসোতি, কিখীতি মক্কটস্সাভিধানং. জেট্ঠানুক্কমেনাতি ৰুত্তত্তা অনুজেট্ঠন্তি ততিযন্ততা গম্যতে. চক্কেন যুগপদি সচক্কং.
৪. যাৰাৰধারণে
অমত্তানং যত্তকো পরিচ্ছেদো যাৰামত্তং.
৫. পয্যপাবহিতিরো পুরেপচ্ছাৰাপঞ্চম্যা
পঞ্চম্যাতি ¶ কস্মা ৰুত্তং ননু অৰুত্তেপি তস্মিং ৰক্খমাননযেন পঞ্চম্যন্তত্তা পঞ্চম্যন্তেহেৰ সমাসো ৰিঞ্ঞাযতীত্যাসঙ্কিযাহ‘যদিপি’চ্চাদি. তথাপিচ্চাদিনা পরিহরতি, হোতু কামং ‘পরিপব্বতং ৰিজ্জোততে’তি দুতিযানিসেধায, অঞ্ঞত্র কথন্তি আহ ‘ইহ চে’ত্যাদি.
আচত্তারো ৰাতি আসদ্দো ৰাক্যে, সরণে ৰা, গামো বহি তিট্ঠতীত্যত্থো, পুরতো গামম্পস্সাতি ৰদন্তো পুরেত্যত্থপ্পঘানোযন্নিদ্দেসো, নসরূপপ্পধানোতি দস্সেতি, অভিমুখে গামম্পস্সাত্যত্থো. অৰুত্তানমেতান্যুপলক্খণানি, তস্মা ‘তিরো গামম্পস্সা’তিপি ৰুত্তং হোতি, তিরিযতো গামম্পস্স, পচ্ছতো গামম্পস্সাতি অত্থো.
অপসদ্দযোগে নিচ্চপঞ্চন্তস্স ৰিকপ্পেন সমাসৰিধানাৰাভৰনেনোদাহরণং দিন্নং (এত্থ) পঞ্চম্যাতি পযোজনাভাৰেপি অঞ্ঞদত্থং করিযমানমিহাপ্যত্থৰন্তং হোতি.
৬. সমী
‘‘অনু যং সমযা’’তি (২-১-১৫) চ ‘‘যস্স চাযামো’’তি (২-১-১৬) চ পাণিনিনো ৰচনদ্ৰযং, অযমেতেসমত্থো ‘‘যস্স সমযা সমীপৰাচী অনুসদ্দো, তেন সহ সমস্সতেতি চ, অনু যস্সাযামৰাচী, তেন স্যাদ্যন্তেন সহ সমস্সতে’’তি চ. ৰত্থুতো তু সামীপ্যাযামৰন্তানমনিদ্দেসেপি সামত্থিযা তদাক্খেপোতি দস্সেন্তো আহ-‘সমীপাযামান’মিচ্চাদি.
সম্বন্ধিত্তাতি সম্বন্ধিসদ্দা সকত্থমিৰ নিযতপটিযোগিনমাক্খপন্তি… তেন ৰিনা তেসং সকত্থাভাৰা. আযামো দীঘতা, ‘‘যস্স সমীপাযামেস্ৰনু’’তি যথাৰুত্তসুত্তদ্ৰযমাক্খেপেনুপদিসতি, ৰনস্স সামিপ্যমনুৰনং, ‘‘অসঙ্খ্যং ৰিভত্তিসম্পত্তিসমীপ’’ ইচ্চেৰ (৩-২) সিদ্ধেপুন সমীপগ্গহণং ৰিকপ্পত্থং, তেন ৰনস্সানুতি ৰাক্যেনাপি ভৰিতব্বং.
গঙ্গায ¶ আযামো অনুগঙ্গং, ভাগৰুত্তিকারো ‘‘লক্খণেনে’’তি ৰত্ততে. যস্সাযামৰাচী অনু, তেন লক্খণেন সমস্সতে অনুগঙ্গং বারাণসী, গঙ্গায লক্খণভূতায পসিদ্ধাযামগুণায বারাণসী লক্খীযতে যাৰাযতাযামা গঙ্গা তাৰাযম্পীতি সভাৰতো তূপমানোপমেয্যভাৰো সমাসে পতীযতে গঙ্গা ৰিয দীঘা’’তি লক্খিযলক্খণভাৰং ৰণ্ণেতি. এৰং সতি বারাণসীতি পঠমা নোপপজ্জতেতি মঞ্ঞমানো আহ-‘গঙ্গাযা মেন যুত্তা ‘‘ত্যাদি. অনুগঙ্গং বারাণসিযাতি বারাণসিযা গঙ্গাযামো লক্খণন্তি অত্থো.
৭. তিট্ঠ
অকতসমাসাচাতি অনেন ইমিনা কতসমাসতং দীপেতি, তিট্ঠন্তীতি ইদংন্তপ্পচ্চযন্তস্সাত্থপদন্তি দস্সেতুমাহ-‘‘ন্তোকত্তরি ৰত্তমানে’’তিচ্চাদি, (৫-৬৪) আযতীতীমস্সাত্তপদং আযন্তীতি, পুম্ভাৰাভাৰো নীপাতনা, অকারো চ নিপাতনা ‘‘গোত্ৰ চত্থে চা লোপে’’ত্যত্র (৩-৪৬) ‘নাঞ্ঞাসঙ্খ্যত্থেসূ’ত্যনুৰত্তনতো.
লূনযৰাদীনমেত্থ নিপাতনা কালেপি নপুংসকলিঙ্গত্তং, সংহটাযৰা যস্মিং কালে সংহটযৰং, উম্মত্তগঙ্গন্তি সঞ্ঞাযমঞ্ঞপদত্থে ৰাধিকারেপি নিচ্চসমাসো, ন হি ৰাক্যং সঞ্ঞাতি, আদিসদ্দেন‘সমস্স সোভনত্তং সুসম’মিচ্চাদীনঞ্চ সঙ্গহো, পভাৰনং পকাসনং.
৮. ওরে
ওরং গঙ্গায, পারং যমুনাযাতি সমাসে কতে নিপাতনা একারো, তেনেৰ ৰুত্তিযং ৰুত্তং ‘একারন্তত্তং নিপাতনতো’তি, ৰুত্তিৰিকপ্পনত্থতোতি ৰুত্তিযা ৰিকপ্পো অত্থো যস্সাতি ৰিগ্গহো.
১০. অমা
সোচেকত্থীভাৰো ৰিসিট্ঠো-ভিমতোতি সম্বন্ধো, মুহুত্তন্তি অচ্চন্তসংযোগে দুতিযা, পাদিসমাসং কত্ৰাতি আসদ্দস্স হরসদ্দেন ৰুত্তিসদ্দেন [ৰুত্তিপদেন (পঞ্চিকা)] কিরিযাখ্যাপ্যতেতি অসত্যুপসেচনাদিকিরিযাযং ¶ সঙ্খারকং সঙ্খারিযং ৰা ন ভৰতি, অত্থিচেহ তদুভযং, ততো তেসং সম্ভৰাযেৰ সমাসন্তোভূতকিরিযা গম্যতেতি মঞ্ঞতে, তথাহি দধিভোজনংত্যাদো ৰুত্তে অধ্যাদিনো সঙ্খারকত্তং ভোজনাদিনো চ সঙ্খারিযত্তং পতীযতে, ন চোপসেকাদিমন্তরেন সঙ্খারিযসঙ্খারকভাৰো-ত্থীতি সামত্থিযাযেৰুপসেকাদিপ্পতীতি.
তদপেক্খাযাতি গম্মমানোপসেচনাদিকিরিযাপেক্খায. পাণিনিযেহি অত্থেন ‘এতস্সিদ’ন্তি অত্থে নিচ্চসমাসো-ভিমতো সব্বলিঙ্গতা চ, তথা ৰচনাভাৰমিহ মনসিকত্ৰা ‘কথ’মিচ্চাদিনা ৰুত্তি যংৰুত্তংচোদকৰচনমাহরিত্ৰা তত্থাধিপ্পাযংৰিৰরতি ‘এৰমঞ্ঞতে’চ্চাদিনা, ৰিধানং কতন্তি এৰমঞ্ঞতেতি সম্বন্ধো, তত্থেচ্চাদিনা অঞ্ঞ পদত্থে ভৰিস্সতীত্যেত্থাধিপ্পাযং ৰিৰরন্তো নিচ্চসমাসতং সব্বলিঙ্গতঞ্চ পটিপাদযতি, ৰাক্যনিৰত্তিসিদ্ধাযেৰাতি.
অত্থসদ্দেনাৰগতত্থতায এতস্সাতি ৰত্তুমযুত্তন্তি ‘এতস্স অত্থো’তি ৰাক্যনিৰত্তি সিদ্ধাযেৰ, কথঞ্চিপি চতুত্থ্যন্তা ভিন্নত্থস্স সমাসে কতেপি তত্থ ৰিরোধমাহ- ‘চতুত্থ্যন্তস্সে’ত্যাদি.
ৰচনম্পীতি ‘‘অত্থেন নিচ্চসমাসো সব্বলিঙ্গতাচ’’ইতি (৩-১-৩৬) ৰাক্যকারেন পতিট্ঠিতৰচনম্পি, পাণিনীযানং ‘এতস্স ইদ’ন্তি অত্থে সমাসে কতে যো-ত্থো সম্পজ্জতি, অঞ্ঞত্থসমাসেপি সোযেৰত্থোতি দস্সেতি ‘যো’ ইচ্চাদিনা, অনুপাদাপরিনিব্বাননিমিত্তং ৰাযামোচ্চাদিনা যোজেতব্বং… তংনিমিত্তত্তা ৰাযামাদীনং, তেসং কথাদীনন্তি এত্থ তেসং ৰাযামাদীনন্তি ৰত্তব্বং… ৰাযামোত্যাদিনা ৰুত্তত্তা সো চ তন্নিমিত্তং হোতেৰ, অযমেত্থাধিপ্পাযো ‘‘এতস্স ইদন্তি ৰাক্যে অত্থেন সমাসে সব্বলিঙ্গতা চ ‘এতদত্থো এতদত্থা এতদত্থ’ন্তি ৰাযামাদযো চ সমাসত্থা হোন্তি, এতং অনুপাদাপরিনিব্বানমত্থো পযোজনমেতস্স এতিস্সা এতস্সাতি অঞ্ঞপদত্থেপি এসং পদানং সোযেৰত্থোতি নাত্থভেদো’’তি.
ইদঞ্চ ‘‘অৰিপ্পটিসারত্থানি খো আনন্দং কুসলানি, অৰিপ্পটিসারো পামোজ্জত্থায…পে… ৰিমুত্তিঞাণদস্সনং অনুপাদাপরিনিব্বানত্থায এতদত্থো ¶ ৰাযামো এতদত্থা কথা এতদত্থা মন্তনা এতদত্থং সোতাৰধান’’ন্তিআদি (তিকঙ্গুত্তর, আনন্দৰগ্গ) পাল়িং নিস্সায ৰুত্তং.
পাণিনিযেহি ‘‘কত্তুকরণে কিতন্তেন বহুল’’ন্তি (২-১-৩২) কিতন্তেন ততিযাসমাসৰিধানা তত্থেৰ বহুলগ্গহণেন ‘গামনিগ্গতা’দীসু সমাসো ৰুত্তো, তেনেত্থান্তোদাহরণানং দ্ৰিন্নমধিকত্তং, সমাসাভাৰো-ভিমতোতি পাণিনীযেহি ‘‘পূরণগুণসুহিতত্থসদব্যযতব্বসমানাধিকরণেনে’’তি (২-২-১১) সুত্তে গুণ ইতিৰচনেনাভিমতো, সদিতি সঞ্ঞা তেসং ন্তমানানং.
সো কথন্তি ইহ ‘ভাৰতিত্তত্থেহী’তি ভাৰপ্পচ্চযন্তেনেৰ সমাসপটিসেধৰিধানা ‘ব্রাহ্মণস্স সুক্কা’ ইচ্চাদো সো সমা সপ্পটিসেধো কথং সিজ্ঝতীতি অত্থো.
গুণত্তনিযেৰাতি গুণসভাৰে এৰ, অভিমতোতি ৰাত্তিককারস্সাভিমতো ‘‘তদৰট্ঠেহি চ গুণেহী’’তি, তসদ্দেনাস্স গুণস্স পরামাসো তস্মিংযেৰ গুণে অৰতিট্ঠন্তীতি তদৰট্ঠা, গুণেযেৰ গুণাতিট্ঠন্তি ন কদাচিপি সোযমিত্যভেদা দব্বৰুত্তযো সুক্কাদযো ৰিয তে তদৰট্ঠা গুণা গন্ধাদযো, তদৰট্ঠিতেহি গুণেহি ছট্ঠী সমস্সতেতি ৰত্তব্বন্তি অত্থো.
আভিমতোতি ‘‘পূরণা’’দিসুত্তে অব্যযগ্গহণেন, দেৰদত্তস্সাতি ছট্ঠিযা গুরুম্হি সাপেক্খত্তেপি গুরুসদ্দস্স সম্বন্ধিসদ্দত্তা সকত্থে [ৰাক্যে] ৰিয ৰুত্তিযং ব্যপেক্খা-যাহানিতো ৰুত্তিসব্ভাৰং ৰচনন্তরেন সাধেতুমাহ- ‘তথাচাহূ’তি.
সাত্থেৰাতি সকত্থে ৰিয, অস্সাতি সম্বন্ধিসদ্দস্স, সামত্থিযং গমকত্তঞ্চত্থীতি পদানমঞ্ঞোঞ্ঞাপেক্খালক্খণং সামত্থিযং সামত্থিযাভাৰেপি ৰিগ্গহৰাক্যত্থস্স গমকত্তং ৰা অত্থীতি অত্থো, গুরুনো কুলং দাসস্স ভরিযাতি ৰিগ্গহো, অথাত্র ব্রাহ্মণস্স উচ্চে’ইচ্চাদো সামত্থিযং গমকত্তং ৰা নত্থীতি কুতো-ৰসিতং, যেন তদাভাৰাত্র ¶ সমাসাভাৰো ৰণ্ণীযতেচ্চাহ-‘সামত্থ্যাদিনোত্ৰি’চ্চাদি.
সমাসাভাৰো-ভিমতোতি ‘‘পূরণা’’দিসুত্তে সমানাধিকরস্সাপি উপাদানতো. সেহীতি অত্তনিযেহি, নাভিমতোতি ‘‘চযুত্তেহি সেহি অসমাসিতেহি ছট্ঠীসমাসপ্পটিসেধোৰত্তব্বো’’ (ৰা) ত্যনেন, পুথগত্থতায [ভিন্নত্থতাযং-ৰুত্তি] মিচ্চস্সৰিৰরণং গৰাদীনমসমাসেতি, এৰমস্সাদীনং সমাসেনালন্তি সম্বন্ধো.
যোগীনন্তি ইতরীতরযোগীনং, অনেনেতরেতরযোগচত্থসমাসং ৰদতি. ৰুত্তিহোতীত্যস্স ৰিৰরণং ছট্ঠীসমাসো ভৰতীতি, একত্থীভাৰেইচ্চস্স ৰিৰরণং গৰাদীনঞ্চ চত্থসমাসে সতীতি.
রুল়্হিত্তাতি সমাসস্সেৰ কীল়াৰাচকত্তেন জীৰিকায চ পচ্চায কত্তেন পসিদ্ধত্তা, ন ৰাক্যস্সাতি ‘উদ্দালপুপ্ফভঞ্জিকা’ত্যাদো রুল়্হীৰসেন নিচ্চসমাসো ভৰিস্সতীতি তত্র কিং ৰচনেনেতি মঞ্ঞতে, সরসি রুল়্হন্তি ৰিগ্গহো.
অযম্পন অমাদিসমাসো কম্মধারযদিগুসমাসাতি সব্বেপি পরেসং তপ্পুরিসসদিসত্তা তপ্পুরিসা, যথা হি তস্স পুরিসো তপ্পুরিসোতি উত্তরপদত্থপ্পধানো, তথা তে সিযুং, সঙ্খ্যাপুব্বত্ত নপুংসকত্তসঙ্খাতেহি দ্ৰীহি লক্খণেহি গচ্ছতি পৰত্ততীতিদিগু.
১১. ৰিসে
কিন্তং ৰিসেসন মিচ্ছাহ-‘যমি’চ্চাদি, যং অৰত্থাপযতি তং ৰুচ্চতীতি সম্বন্ধো, কিন্তং ৰিসেস্সমিচ্চাহ-‘যদনেকে’চ্চাদি, যং অৰত্থা পীযতে তমভিধীযতেতি সম্বন্ধো, নন্ৰেকত্থেনেত্যুচ্চমানে ৰিসেস্সেনেতি কথমৰগম্যতে, যতো এৰং ৰিৰরিতৰা ত্যাসঙ্কিযাহ- ‘যদিপি’চ্চাদি.
সম্বন্ধিসদ্দত্তাতি এৰং মঞ্ঞতে ‘‘সম্বন্ধিসদ্দা সকত্থমিৰ নিযতম্পটি-যোগিনমাক্খিপন্তি… তেন ৰিনা তেসং সকত্থস্সাসম্ভৰাতি, ৰিৰরিতৰাতি ৰিৰরিত্থ, একত্থেনেতীমস্স সমানাধিকরণেন সহ সমাসো ¶ হোতীতি এৰং সাজ্ঝাহারো অত্থো ৰেদিতব্বো, অত্থসদ্দস্সানেকত্থত্তা ৰিসেসেতি ‘অত্থো অভিধেয্যো’তি. কথং তেনত্থো ৰুচ্চতীত্যাহ- ‘অধিকরীযতি’চ্চাদি.
ৰিসেস্সস্স সমানাধিকরণত্তঞ্চ ৰিসেসনাপেক্খন্তি সম্বন্ধো. ৰিসেস্সসদ্দস্স ৰিসেসনেন সহ সমানাধিকরণত্তং ৰিসেসন সদ্দাপেক্খন্তি এৰমেত্থ অত্থো দট্ঠব্বো, তত্থ কারণমাহ- ‘সম্বন্ধা’তি, অধিকরণস্স সমানত্তং নাম ভিন্নানং সম্বন্ধীনং ভৰতি, সম্বন্ধিনো চ সম্বন্ধমন্তরেন ন হোন্তী [হোতি (পোত্থকে)] তি ৰিসেসনৰিসেস্সানং সম্বন্ধো ৰিঞ্ঞাযতে, এৰং ৰিঞ্ঞাতা তস্মা সম্বন্ধাতি অত্থো.
সদ্দব্যতিরেকেন হেত্থ অত্থানং ৰিসেসনৰিসেস্সভাৰো ন সম্ভৰতি, তথা হি ‘নীলমুপ্পল’ন্তি পঞ্চ ৰত্থূনি সন্নিহিতানি নীলন্তি নীলত্তং গুণসামঞ্ঞং, নীলো গুণো, তদাধারো দব্বন্তি তীণি, উপ্পলন্তি উপ্পলত্তং উপ্পলজাতি, দব্বঞ্চ তন্নিস্সযোতি দ্ৰে.
তত্থ উপ্পলজাতি গুণজাতীনং [নীলজাতিউপ্পলজাভধনং (কাতন্তটীকা)] তাৰ ন সম্ভৰতি ৰিসেসনৰিসেস্সভাৰো জাতিযা নিগ্গুণত্তা, নীলত্তস্স চ নীলগুণে সমৰাযিনো, উপ্পলত্তস্স চ উপ্পলদব্বে সমৰাযিনো সমানাধিকরণত্তম্পি নত্থি, উপ্পলজাতিযা নীলস্স চ গুণস্স অত্থি সমানাধিকরণত্তং… নীল মুপ্পলন্তি পৰত্তিনিমিত্তানং উপ্পলজাতিনীলগুণানমেকমধি করণংনিস্সযোতি, ৰিসেসন ৰিসেস্সভাৰো তু নত্থি জাতিযা অনীলত্তা, গুণদব্বানন্তু সম্ভৰতিৰিসেসনৰিসেস্সত্তং দব্বস্সানেকগুণত্তা, সমানন্তু তেসম্পরমধিকরণং ততিযং নত্থি, যেন সমানাধিকরণত্তং সিযা, এৰং নীলদব্ব উপ্পলদব্বানম্পি অঞ্ঞমঞ্ঞপরিহারেন ৰত্তুমিচ্ছিতানং ন ৰিসেসন ৰিসেস্সভাৰো, নাপি সমানাধিকরণত্তং, কস্মা অঞ্ঞমঞ্ঞাসম্বন্ধতো অপেক্খাভাৰতো, ৰুত্তপটিপক্খতো পন ৰক্খমাননযেন সদ্দানমেৰ সামানাধিকরণ্যং ৰিসেসনৰিসেস্সত্তঞ্চ ৰেদিতব্বং, তেনেৰাহ-‘অতোযেৰে’চ্চাদি.
অতোযেৰাতি যতো ৰিসেস্সস্স সমানাধিকরণত্তং ৰিসেসনাপেক্খং, অতোযেৰ হেতুতোতি অত্থো, ভিন্ননিমিত্তপ্প যুত্তানমেৰাতি ¶ সামঞ্ঞেন নীলগুণাধারে দব্বে গুণেযেৰ ৰা নীলসদ্দস্স, উপ্পলসদ্দস্স চ সামঞ্ঞেন গুণৰতি দব্বে ৰত্তমানত্তা অঞ্ঞমঞ্ঞেসু ভিন্নেসু সদ্দপ্পৰত্তিযা কারণেসু পযুত্তানং সদ্দানমেৰ [নিট্ঠানমেৰ (পোত্থকে)].
সমানাধিকরণত্তন্তি নীলুপ্পলসদ্দানং ৰিসুংৰিসুং যোগে ৰিসিট্ঠদব্ব ৰাচিত্তস্সাসম্ভৰা, নীলঞ্চ তং উপ্পলং চেতি সামানাধিকরণ্যে সন্নিপতিতে সতি সম্ভৰা এৰং তত্থ ৰিসিট্ঠে ৰত্থুম্হি পৰত্তানং তেসং সমানত্থতা, এৰকারেন ব্যৰচ্ছিন্নমত্থং দস্সেতুমাহ-‘নত্ৰভিন্নে’চ্চাদি.
ননুচেত্যাদি চোদ্যং, সীসম্পাতীতি সীসপা রুক্খৰিসেসো, নযিদ মেৰমিচ্চাদি পরিহারো.
অথ তুচ্চতেইচ্চাদিনা পরস্স ৰচনাৰকাসমাসঙ্কতে, ৰিসেসৰুত্তীতি ফলস্স রুক্খস্স চ সামঞ্ঞসদ্দত্তা ভাৰেন ৰিসেসে ৰুত্তি, ইমেসন্তি সীসপাদীনং ন সমোধারিতাতি ন নিচ্ছিতা, সামঞ্ঞৰুত্তিযেৰ সমোধারিতাতি অধিপ্পাযো, অৰসিতা নিচ্ছিতা ৰুত্তি যেসং সীসপাদীনং তে অৰসিতৰুত্তযো, পযতনং ৰিনা তদা পপ্পোতি চাতি সম্বন্ধো, পযতনন্তি ‘সামত্থিযলদ্ধেপিৰিসেস্সে’তিৰচনং. তঞ্চনত্থিচ্চাদি পরিহারো, সরূপমত্তকথনাযাতি ৰুত্তত্থানম্পি সরূপমত্তকথনায ‘পূপে বহূ আনযে’তি যথা, এৰং জাতীযকন্তি সরূপকথনপ্পকারযুত্তং. উপসংহরমাহ-‘তদেৰ’মিচ্চাদি, নিপাতসমুদাযোৰাযং ৰুত্তেন পকারেনেত্যস্স অত্থে ৰত্ততে.
অঞ্ঞতরসম্ভৰেপি তন্নিৰত্তিযা ৰচনসব্ভাৰং দস্সেতুমাহ- ‘অথপি’চ্চাদি, অঞ্ঞতরসম্ভৰেপীতি ৰিসেসনস্স ৰিসেস্সস্স ৰা সম্ভৰেপি, যত্রপ্যুভিন্নমত্থি ৰিসেসনৰিসেস্সভাৰসম্ভৰো তত্থপিতাৰ বহুলংৰচনতোৰ নিৰত্তি হোতি, কিম্পনা-ঞ্ঞতরসম্ভৰেতি দস্সেতুমাহ-‘যথা পুণ্ণো’ইচ্চাদি, এত্থ পন অঞ্ঞেপি পুণ্ণনামকা সন্তীতি ব্যভিচারসম্ভৰা উভিন্নম্পি ৰিসেসনৰিসেস্সভাৰসম্ভৰে বহুলংৰচনমেৰ সমাসং নিৰত্তেতি, এৰং ৰিধেপীতি অঞ্ঞতরসম্ভৰেপি, ন ¶ কেৰলং ৰিসেসনৰিসেস্সভাৰসম্ভৰে, অথ খো এৰং ৰিধেপ্যঞ্ঞ তরসম্ভৰেপিত্যৰিসদ্দস্স অত্থো.
যজ্জেৰমিচ্চাদি পচ্চেকং ৰিসেসনৰিসেস্সভাৰে সতি অনিট্ঠা পাদনচোদনা, পচ্চেকং ৰিসেসনং সিযা উভিন্নম্পি ৰিসেসনত্তা, তত্থ দোসমাহ-‘ৰিসেস্সস্সচ পুব্বনিপাতো’তি, চো-ৰধারণে, ৰত্তব্বন্তরসমুচ্চযে ৰা, কুতোচ্চাহ- ‘নাগ্গহিতে’চ্চাদি, ইতি কারণে, অতো কিমনিট্ঠমাযাত মিচ্চাহ- ‘উপ্পলনীলন্তিপি সিযা’তি, ইত্থঞ্চরহি কিন্ত্যাহ- ‘নীলুপ্পলন্তি চে’চ্চাদি. পরিহারমাহ-‘নেসদোসো’চ্চাদি, উপপত্ত্যন্তরমাহ- ‘অথ চে’চ্চাদি.
অঞ্ঞমঞ্ঞানুপকারিত্তাতি অঞ্ঞমঞ্ঞস্স ৰিসেসনৰিসেস্সত্তে নানুপকারিত্তা সপ্পধানত্তাতি অত্থো, অথ দ্ৰিন্নম্পি অপ্পধানত্তং কস্মা ন সিযা ত্যাহ- ‘অপ্পধানত্তেপি’চ্চাদি, সকসকপ্পধানাপেক্খাৰন্তানন্তি সকেসকে পধানে অত্তনি অপেক্খাৰন্তানং. অথ কুতো দব্বস্সেৰ পধানত্তমসিতং, ন তু গুণস্সেত্যাসঙ্কিয ঞাযমুপনিস্সযতি ‘অথ চে’ত্যাদিনা. ছাগোত্যজো ৰুচ্চতে, তং সেতৰণ্ণমালভেথ মারেয্য, ফুসনং ৰা করেয্যাতি অত্থো, আপুব্বো লভি হি মারণে ফুসনে চ ৰত্ততে, দেসনাযন্তি [চোদনাযন্তি চোদনাৰাক্য (পোত্থকে)] ৰেদৰাক্যেতি অত্থো, কুতো ছাগতো-ঞ্ঞো নালব্ভতেচ্চাহ- ‘ন হি’চ্চাদি.
ছাগাভাৰেতি সেতগুণযুত্তস্স ছাগস্সাভাৰে, পিট্ঠপিণ্ডিমালব্ভাতি সেতগুণযোগেন ৰিট্ঠপিণ্ডিং আলম্ভ, ন চ নালম্ভতে তস্মা গুণো অপ্পধানন্তি অজ্ঝাহরিতব্বং.
পুন চোদেন্তো আহ- ‘ননু চে’চ্চাদি, অথেত্যধিপ্পাযমাসঙ্কতে, অনিট্ঠমাপাদযতি নীলসদ্দেপি পসঙ্গো’তি, কুতোচ্চাহ- ‘সোপিহি’চ্চাদি, ইদং ৰুত্তং হোতি- ‘‘উপ্পলসদ্দো জাতিৰাচী, ন তু দব্বৰাচী, জাতি ৰিসিট্ঠদব্বৰাচিত্তা যদি দব্বৰাচীতি ৰুচ্চতে, তদা নীলসদ্দোপি গুণৰিসিট্ঠ দব্বৰাচিত্তা দব্বৰচনমাপজ্জতীতি ইমেসং ন কোচি ৰিসেসো’’তি, পরিহরন্তো আহ ‘নেদমত্থি’চ্চাদি, অপাযিনো অপগন্তারো দব্বাতি গম্যতে, কুতোচ্চাহ- ‘সতীপি’চ্চাদি, ইতি কারণে.
ৰিসেসনমেকত্থেনেতি ¶ সিদ্ধেপি পপঞ্চত্থং পরিপ্ফুটত্থঞ্চ উদাহরণবহুত্তং দস্সেতুং পাণিনিযেহি বহুং সুত্তিতং, সব্বস্সেতস্স পচ্চক্খাতভাৰং দস্সেতুং ৰুত্তিযমুদাহরণমত্তং দস্সিতং, তদিদানি ব্যাখ্যাতুকামো আহ- ‘পুব্বকালে’চ্চাদি, ছিন্নোচ ৰিসেসনন্তী সম্বন্ধো ‘‘পুব্বকালেক সব্বধুরপুরাণনৰকেৰলানি সমানাধিকরণেনে’’তি (২-১-৪৯) তে সমেত্থ সুত্তং, তত্থেকাদীনং ৰুত্তিযমুদাহরণানি ন দস্সিতান্যুপলক্খণতোৰ ৰিঞ্ঞাযন্তীতি দস্সেতুমাহ- ‘একে’চ্চাদি, একো চ সো পুরিসোচাত্যাদিনা ৰিগ্গহো উপলক্খণত্তাযেৰ চ ‘সত্ত চ তে ইসযো চ সত্তিসযো’চ্চাদিকঞ্চ দট্ঠব্বং.
উপমীযতে পরিচ্ছিজ্জতে-নেনেত্যুপমানং, উপমীযতীত্যুপমেয্যং, তেসং উপমানোপমেয্যানং সাধারণো যো ধম্মো সামতাতেন ৰিসিট্ঠং যদুপমেয্যং, তং ৰচনেনেত্যত্থো উপমানোপমেয্যচ্চাদি কস্স, সমাসো ভৰতীতি সেসো, কারণমাহ- ‘ৰিসেসে’চ্চাদি, ৰিসেসাপরিগ্গহাতি ৰিসেসনন্ত্যেৰ সামঞ্ঞেন পরিগ্গহা, এৰম্ভূ তস্সাপীতি উপমানরূপস্সাপি. ননু সত্থীসদ্দস্সসত্থিযং ৰুত্তি সামাসদ্দস্স তু দেৰদত্তায, অতো ব্যধিকরণত্তা কথমেত্থ সমাসোচ্চাসঙ্কীযাহ- ‘যদে’চ্চাদি, সমানো ধম্মো সামত্তাদি যস্স সো সধম্মো, তস্স ভাৰো সাধম্মিযং সামত্তং, তস্মা দেৰদত্তাত্থে ৰত্ততে উপচারৰসেন, সামাসদ্দোপি গুণৰচনোপি সামত্তং ৰত্ৰা সদ্ধাদিত্তৰসেনাভেদোপচারেন ৰা দেৰদত্তাযং ৰত্ততে, ননু চ সামাসদ্দস্স দেৰদত্তাভিধানে চরিতত্থতায সত্থী গুণেন নিদ্দিট্ঠাত্যনিযতগুণপ্পতীতিপ্পসঙ্গো নেকগুণাধারত্তা সত্থিযাত্যাসঙ্কিযাহ- ‘যদিপি’চ্চাদি.
ইহাতি নিদ্ধারণে, এতেসং গুণানং মজ্ঝেতি অত্থো, ইহ ৰা সত্থিযং, সামগুণৰন্ততায সামাযাতি গম্যতে, পসিদ্ধিৰসেনাতি সত্থিসামাত্যত্রোপমানং সত্থী, উপমেয্যা দেৰদত্তা, পসিদ্ধন্তুপমানং ভৰতি নাপ্পসিদ্ধং… পসিদ্ধসাধম্মিযা সাধ্যু সাধনমুপমানন্তি কত্ৰা সত্থিযেৰ সামঙ্গুণেন পসিদ্ধা ন দেৰদত্তা, তস্মা সামগুণপ্পসিদ্ধিযাতি অত্থো. সাধ্যুতে উপমীযতেনেনেতি সাধনমুপমানং, সাধ্যতে ¶ উপধীযতেতি সাধ্যমুপমেয্যং, পসিদ্ধস্স সাধম্মিযং তেন, সাধ্যস্সাপ্পসিদ্ধস্স কস্সচি সাধনং সাধ্যসাধনং. যত্রত্ৰিচ্চাদিনা বহুলংৰচনসামত্থিযা সামঞ্ঞৰচনেনেৰ সমাসসব্ভাৰং ৰত্ৰা অঞ্ঞেনাসব্ভাৰমুদাহরণেন ফুটযিতুং ‘ফালা ইৰ তণ্ডুলা’ত্যাদি আরদ্ধং.
তণ্ডুলসদ্দোতি উপমেয্যভূততণ্ডুলসদ্দো, তণ্ডুলত্তম্পি ৰত্ৰা দব্বে পৰত্তো সামঞ্ঞৰচনো নতু ভৰতীতি সম্বন্ধো, দব্বেতি তণ্ডুলদব্বে ফালদব্বে চ.
উপমানোপমেয্যসাধারণসূরত্তাদিধম্মৰচনাপ্পযোগেতি উপমানোপমেয্যানং সাধারণো যো ৰিসারদত্তাদিধম্মো তব্বচনস্স ‘মুনি অযং সীহো ৰিয ৰিসারদো’ত্যাদো ৰিসারদাদিসদ্দস্সাপ্পযোগেতি অত্থো, কেসঞ্চিতি কেসঞ্চি সদ্দানং মজ্ঝে, ৰিসেস্সত্তমেৰ ফুটযতি. ‘তথা চে’ত্যাদিনা, ৰিসেসনৰিসেস্সানং যথিট্ঠত্তা নিচ্চং সীহাদীনং ৰিসেস্সতাযেৰ ৰচনিচ্ছাতি পুব্বনিপাতত্তাপ্পসঙ্গোতি ভাৰো, উপপত্যন্তরমাহ-‘ৰিসেসনস্সেৰে’চ্চাদি, যদিপি সীহো ৰিসেসনমেৰ ন ৰিসেস্সং, তথাপি বহুলাধিকারা ৰিসেসনস্সাপি পরনিপাতোতি ভাৰো.
অথাত্রাপি ৰিসেসনন্তেৰ সমাসপ্পটিপাদনে’মুনি অযং সীহোৰ ৰিসারদো’চ্চাদো সামত্থিযতোৰ সমাসাপ্পসঙ্গেপি উপমানো পমেয্যানং সাধারণৰিসারদত্তাদিধম্মৰচনাপ্পযোগে সতি তপ্পসঙ্গাভাৰত্থং ৰচনমারব্ভনীযন্তি চোদেতি ‘ননুচে’ত্যাদিনা, সামত্থিযতোতি সামঞ্ঞৰচনপ্পযোগে সাপেক্খত্তা সমাসাপ্পসঙ্গোতি সামত্থিযং তস্মাতি অত্থো. সামঞ্ঞপ্পযোগত্থন্তি সমাসৰাক্যে সামঞ্ঞৰচনস্স সূরত্তাদি(নো), অপ্পযোগত্থং, তথা হিচ্চাদিনা সামঞ্ঞসদ্দপ্পযোগে সামত্থিযতো সমাসাসব্ভাৰা সুত্তন্তরস্সানারব্ভনীযভাৰং সাধেতি.
ৰিসেসানন্তব্ভাৰাতি সামঞ্ঞস্স সমাসে অন্তোভাৰেপি তিখীণত্তাদিতো ৰিসিট্ঠস্স সূরস্সাদিৰচনীযস্স ৰিসেসস্স সমাসে অনন্তোগধত্তা অপ্পসঙ্গো সাপেক্খমসমত্থন্তি. অথেতি ‘সচ্চমেত’ন্তিআদিং ¶ পরৰচনমাসঙ্কিয ৰদতি, এৰমাদিসিজ্ঝনত্থং সমাসোতি (ঞাপনত্থং) আরব্ভনীযম্ভৰতীতি সম্বন্ধো.
পধানস্সাতি ‘রঞ্ঞোপুরিসো-ভিরূপো’তেত্থ অভিরূপসাপেক্খস্স পুরিসস্স ৰিসেসনত্তেনেৰা [ৰিসেসনং তেনেৰা (পোত্থকে)] প্পধানং, সমাসাৰযৰভূতং রাজানং পতি ৰিসেস্সভাৰেনাৰিফলিতসকত্থতায পধানভূতস্স পুরিসস্স. আদিসদ্দেন ‘রাজপুরিসস্স দস্সনীযস্স গেহ’ন্তি সঙ্গণ্হাতি.
এত্থ হি গেহম্পতি ৰিসেসনভাৰেনাপ্পধানত্তেপি রাজানম্পতি পধানভূতস্স পুরিসস্স সাপেক্খস্সাপি সমাসো হোতেৰ. ইদঞ্চঞাপনত্থং ৰচনারম্ভপ্পযোজনঞ্চ, কারণমাহ- ‘গমকত্তা’ইচ্চাদি.
গমকত্তাতি ৰিগ্গহৰাক্যত্থস্স ৰুত্তিযম্পতীযমানত্তা গমকত্তং তস্মা, নচেহ গমকত্তমত্থীতি ‘মুনি সীহোৰ সূরো’ত্যত্র তু ৰাক্যতো যোত্থো পতীযতে, নাযং ‘মুনি সীহো সূরো’ত্যতো গম্যতেতি গমকত্তং নত্থী-তি অত্থো, তথাহি মুনিসীহসদ্দেনেৰো পমানোপমেয্যভাৰনিমিত্তস্স ৰিসারদত্তস্স সভাৰেনেৰোপাদানতো ৰিসারদসদ্দস্স তেন সম্বন্ধাভাৰো.
অপৰগ্গো নিব্বানং, ৰাক্যমেৰেতি এৰকারেন ব্যৰচ্ছিন্নমত্থম্পদস্সযমাহ- ‘ৰুত্তিনিৰত্তেতী’তি বহুলাধিকারতো ৰিঞ্ঞাযতি, ননু চাত্র ৰিসেস্সভাৰাসম্ভৰাপ্পসঙ্গোযেৰ ৰুত্তিযাতি চোদেতি. ‘ননুচে’ত্যাদিনা.
পুণ্ণতাব্যভিচারাতি পুণ্ণতাসঙ্খাতস্স বালাদিঅৰত্থাৰিসেসস্স অৰিনাপ্পৰত্তিতো ব্যভিচারী হি ৰিসেস্সম্ভৰতি যথা নীলতাযুপ্পলং, পরিহরতি ‘নেদমত্তি’চ্চাদিনা, মন্তাণিপুত্তানং অনেকত্তাতি কেৰলং মন্তাণিযা পুত্তো পুণ্ণোযেৰাতি অভাৰা তেসং বহুভাৰতো, অত্তনো অত্তনো গহস্স পতযোতি গহপতীনং বহুত্তং পাকটমেৰ.
ৰুত্তিযেৰেতি এৰকারেন ব্যৰচ্ছিন্নমত্থমাহ-‘ৰাক্যং নিৰত্তেতী’তি. ৰিসিট্ঠজাতিৰচনাতি ৰুত্তং কণ্হসপ্পজাতিযা লোহিতসালিজাতিযা চ ৰিসিট্ঠত্তা.
তচ্ছকো ¶ সপ্পোতি ব্যাখ্যেযমুপনিক্খিপ্পচোদযমাহ- ‘ননু চে’চ্চাদি. তচ্ছকভাৰানপেতোতি বালযুৰত্তাদিসঙ্খাততচ্ছকভাৰতো অব্যাৰুত্তো, অত্থিনামধেয্যোতি তচ্ছকো নাম কোচি তন্নামো অত্থি, কিরিযাসদ্দোতি তচ্ছতীতি তচ্ছকোতি এৰং কিরিযায পৰত্তিনিমিত্তত্তেনোপাদিন্নো ৰড্ঢকীৰাচী তচ্ছকসদ্দো, এৰং মঞ্ঞতে ‘‘যথাৰুত্তনযেন ৰিসেসনৰিসেস্সসব্ভাৰা সমাসেন ভৰিতব্বং, তথা সতি কিমিদং পচ্চুদাহরণং কত’’ন্তি. অত্র কেনচি ন নামধেয্যস্সেত্যাদি নোপজাযতেৰাত্যেতদৰসানং ৰুচ্চমানমনুদ্যতং নিরাকত্তুকামো আহ-‘যোপা হে’চ্চাদি.
ইমস্সাযমধিপ্পাযো ‘‘ৰুত্তনযেন তচ্ছকসদ্দস্স কিরিযা সদ্দস্সাত্থৰিসযাপেক্খাযাভাৰতো ৰিসেস্সত্তাভাৰা পচ্চুদাহরণমিদং কত’’ন্তি.
কস্মা অযুত্তমিচ্চাহ-‘যতো’চ্চাদি, নামধেয্যস্স কিরিযাৰাচিনো চ অত্থাভিধানসামত্থিযং তুল্যং ৰা ন ৰা, অৰযৰপ্পসিদ্ধিযা সমুদাযপ্পসিদ্ধি বলৰতি ৰা নৰেত্যেতং ৰিচারেতুং যতো নাধিকতন্ত্যত্থো, কিঞ্চরহি অধিকতন্ত্যাহ- ‘অপিত্ৰি’চ্চাদি, তচ্ছকসদ্দোনেকত্থৰুত্তি নানেকত্থোতি ৰিচারেতুমধিকতন্তি যোজনা.
এৰং মঞ্ঞতে- ‘‘ৰিসেসনৰিসেস্সভাৰচিন্তাযং সদ্দানমত্থাভিধানসামত্থিযচিন্তা ন যুজ্জতে ‘সতি সম্ভৰে ব্যভিচারে চ ৰিসেসনং সাত্থকং হোতী’তি ৰিসেসনং মগ্গীযতে, নাসম্ভৰে নাব্যভিচারে যথা সীতং (হিমং) উণ্হোগ্গীতি, তস্মা সম্ভৰব্যভিচারচিন্তা ৰিসেসনৰিসেস্সভাৰচিন্তাযমুপযুজ্জতীতি তচ্ছকসদ্দো-নেকত্থৰুত্তিৰা ন ৰেত্যেতদেৰ ৰিচারেতুমধিকতন্তি কত্থচিপি ৰিসেসনৰিসেস্স সব্ভাৰে সমাসো হোতেৰা’’তি, যদিপি নামধেয্যকিরিযাৰাচীনমতুল্যমত্থাভিধানং সমুদাযপ্পসিদ্ধিযা চ বলৰতিত্তং, তথাপি ৰক্খমাননযেন সমাসসব্ভাৰা ন কাচি হানীতি দস্সেতুমাহ- ‘এত্থ চা’তিআদি.
এত্থচাতি কেচি পক্খে চ, কঞ্চি পীল়মাৰহতীতি সম্বন্ধো, কুতোচ্চাহ ‘তথাহি’চ্চাদি. এৰং মঞ্ঞতে- ‘‘যদীপি সমুদাযপ্পসিদ্ধিযা সতি কিরিযাসদ্দত্থৰিসযাপেক্খা ¶ নোপজাযতে, তথাপি নামধেয্যস্সেৰ তচ্ছকসদ্দস্সাপ্যনেকত্থৰুত্তিত্তমত্থেৰ… সপ্পৰিসেসে মনুস্সে চ তন্নামকে নামধেয্যস্স তচ্ছকসদ্দস্স পৰত্তিসব্ভাৰা(তি) ৰিসেসনৰিসেস্সসব্ভাৰতো সমাসপ্পসঙ্গো তদৰত্থো যেৰা’’তি, ন কেৰলং সপ্পৰিসেসস্সেৰ তচ্ছকসদ্দো নামধেয্যমপিতু মনুস্সানম্পীতি পিসদ্দত্থো. তচ্ছকসদ্দস্সানেকত্থৰুত্তিত্তেপি ন সমুদাযপ্পসিদ্ধিযা অৰযৰপ্পসিদ্ধীবাধাতি দস্সেতুমাহ- ‘নচা’তিআদি. চো-ৰধারণে, কুতোচ্চাহ ‘কিরিযে’চ্চাদি. কমেনত্থপ্পসিদ্ধীতি যং, এতম্পন সক্কা ৰিঞ্ঞাতুন্তি যোজনা.
যন্তি যং পসিজ্ঝনং, কমেনাতি বাধাভাৰতো অনুক্কমেন. এৰঞ্চেতি ইমিনা নচেত্যাদিনা ৰুত্তং পচ্চামসতি… কিম্পটিৰিহিতং সিযা পরিহটং সিযাতি অত্থো, ইতি ইমিনা কারণেন ‘তচ্ছকো সপ্পো’তি পচ্চুদাহরণং ন যুত্তং… তচ্ছকসপ্পোতি সমাসসব্ভাৰতোতি অধিপ্পাযো, নেদমেৰমিচ্চাদিনা পরিহরতি, যদা চরতি যথা ৰুত্তেন ৰিসেসনৰিসেস্সভাৰসম্ভৰো, তদা কথংত্যাহ- ‘যদা ৰিসেসনে’চ্চাদি. তদাপি কথং ৰাক্যেন ভৰিতব্বমিচ্চাহ- ‘ইদঞ্চে’চ্চাদি. বহুলংৰচনতোযেৰাতি অধিপ্পাযো.
অঞ্ঞস্সাতি কম্মনি সম্বন্ধৰচনিচ্ছাযং ছট্ঠী. অৰচ্ছেদকত্তাতি এত্থ কত্তুনা ভৰিতব্বন্তি কাল়স্সাতি কত্তরি ভাৰযোগে ছট্ঠিযা অজ্ঝাহরিতব্বং. পত্তাপন্নেহি দুতিযন্তস্স জীৰিকম্পত্তো জীৰিকা পন্নোতি সমাসো ‘কারকং বহুল’’ন্তেৰ (চং-২-২-১৯) ৰিহিতো দুতিযন্তেন তু তেসং সমাসত্থং সুত্তন্তরং কতং পরেহি, অত্থঞ্চ তেসমিত্থিলিঙ্গানম্পি সমাসেনেৰ, কারনিৰত্তিযা, তথা মাসো জাতস্সাতি ৰিগ্গহে পরিমাণিৰাচিনা ছট্ঠিযন্তেন পরিমাণৰচনানং কালসদ্দানং, তদাহ- ‘পত্তাপন্নান’মিচ্চাদি, পরিমাণং মাসাদি পরিচ্ছেদো তমস্সত্থীতি পরিমাণী জাতাদি.
এত্থ হি মাসো পরিমাণং পরিচ্ছেদকত্তা, জাতো পরিমাণী পরিচ্ছেজ্জত্তা, পত্তা জীৰিকানেনাতি [পত্তো জীৰিকন্তি পাঠেন ভৰিতব্বং] ৰচনিচ্ছাযং যো-ত্থো সো- ঞাপদত্থসমাসেপ্যতিন্নো ¶ ৰচনিচ্ছাভেদমন্তরেনাতিদস্সেতুং ‘অঞ্ঞপদত্থে ভৰিস্সতী’তি যং ৰুত্তিযং ৰুত্তং, তং ব্যাখ্যাতুকামো আহ- ‘ৰানেকঞ্ঞত্থে ইচ্চেৰা’তিআদি. অঞ্ঞত্থ সমাসে কতে সব্বত্থ ‘‘ইত্থিযং ভাসিতে’’চ্চাদিনা (৩-৬৭) পুম্ভাৰো. মাসো জাতস্সাতি ৰচনিচ্ছাযং যো-ত্থো, সো-ঞ্ঞত্থসমাসেপ্যভিন্নো ৰচনিচ্ছাভেদ মন্তরেনাতি দস্সেতুমাহ- ‘যস্স জাতাদিনো’চ্চাদি.
জাতসদ্দস্সত্থমাহ সম্পন্নোতি, সম্পুণ্ণোত্যত্থো, ইমিনা চ মাসো জাতো-স্সাতি ৰিগ্গহস্স অত্থো দস্সিতো, অঞ্ঞথাতি যদি মাসো তস্স অঞ্ঞপদত্থস্স জাতাদিনো সম্পুণ্ণো ন ভাতীতি অত্থো. ত্তত্তৰন্তূনং নিট্ঠাসঞ্ঞং ৰিধায তদন্তস্সঞ্ঞত্থসমাসে ‘‘নিট্ঠা’’তি (২-২-৩৬) সুত্তেন পুব্বনিপাতো ৰুত্তো, তদাহ- ‘নচে’চ্চাদি, পুব্বনিপাতপ্পসঙ্গো নচ সিযাতিসম্বন্ধো, কুতোচ্চাহ- ‘জাতি’চ্চাদি. কেসঞ্চিতি ৰাক্যকারমাহ, নচ যুত্তন্তি সম্বন্ধো, কারণমাহ- ‘ৰিসেসন’মেচ্চাদি, তথাহিচ্চাদিনা ৰিসেসনস্স সাত্থকত্তে সমাসব্ভাৰমভাৰে চাভাৰং সাধেতি… ছট্ঠীসমাসে ‘সতি সম্ভৰে ব্যভিচারে চ ৰিসেসনস্স সাত্থকম্ভৰতীতি ৰিসেসনস্স সাত্থকত্তা.
অৰচনেপীতি নিযমৰচনে (অ)সতীপি, ছট্ঠীসমাসপ্পসঙ্গো চরহি ৰুত্তনযেন ব্যৰচ্ছেজ্জ ব্যৰচ্ছেদকত্তাভাৰেন ৰিসেসনানত্থক্যা ন ভৰেয্য চে ৰাক্যেনাপি ন ভৰিতব্বন্তি আহ- ‘ৰাক্যং ত্ৰি’চ্চাদি. অযম্পন ৰিসেসনসমাসো পরেহি কম্মধারযোতি ঞাযতি… যথা কম্মং কিরিযং পযোজনঞ্চ ধারেতি এৰমযং সমাসো কম্মমিৰ দ্ৰযং ধারযতীতি.
১২. নঞ
এত্থেৰাতি ‘‘ট নঞ্স্স’’ইতি (৩-৭৪) সুত্তেএৰ. পামনপুত্তোতিপামা কুট্ঠৰিসেসো অস্স অত্থীতি পামসদ্দা ‘‘দিস্সন্তঞ্ঞেপি পচ্চযা’’তি (৪-১২০) নপ্পচ্চযো, পামনস্স পুত্তো, যদি হেত্থ ঞকারো ৰিসেসনত্থো ন করীযেথ, তদা ‘‘ট নস্সা’’তি সুত্তং করীযেথ, তথা চ সত্যুত্তরপদে পরতো পামনসদ্দে নকারস্সাপি টো
সিযাতি ¶ ভাৰো, ননু চিহ সমাসৰিধিম্হি ঞ কারোচ্চারণা ঞ লোপ রহিতস্স সমাসো ন ভৰতীতি ৰত্তুমুচিতং, ন তু ‘‘ট নঞ্স্সা’’তি ৰিসেসনত্থোতি [ঞ্ঞকারো এত্থোৰ ৰিসেসনত্থো, তি ভৰিতব্ব] সচ্চং, কিন্ত্ৰিহ সমাসৰিধিম্হি ঞ কারস্স ব্যৰচ্ছজ্জং ন দিস্সতে.
পরিযুদাসৰুত্তীতি পরি তুলিতমুগ্গয্হ নিসেধনীযস্স অসনং খেপনং ৰজ্জনং পরিযুদাসো, তেন পরিযুদাসেন ৰিসিট্ঠে-ত্থে ৰুত্তি অস্সেতি পরিযুদাসৰুত্তি, পসজ্জপ্পটিসেধৰুত্তীতি পটিসেধনীযমেৰ পসজ্জ পত্ৰা তংসদিসমনপেক্খিয নিসেধো, তেন ৰুত্তি অস্সেতি পসজ্জপ্পটিসেধ ৰুত্তি.
যত্থ ব্রাহ্মণা অঞ্ঞোৰ ভৰতীত্যেৰং ৰাক্যেনাত্থন্তরৰিধানা ৰিধিনো পধানত্তং, অত্থন্তরৰিধানসামত্থিযেনেৰ ব্রাহ্মণস্স পটিসেধো পতীযতে, ব্রাহ্মণস্স [ব্রাহ্মণস্সা (পোত্থকে)] নিৰত্তনে তদপেক্খাযাঞ্ঞস্স ৰিধানযোগতো সকপদেন নঞ্খ্যেন ৰিধিভাগী ন ৰুচ্চতে, কিঞ্চরহি অঞ্ঞসদ্দেন… পরিযুদাসনিস্সযিনোঞ্ঞসদ্দস্সেৰ ৰাক্যে পযোগতো’ অঞ্ঞো ব্রাহ্মণা অব্রাহ্মণো’তি, নঞ্স্সচ স্যাদ্যন্তেন সামত্থিযং, ন ত্যাদ্যন্তেনেত্যেকৰাক্যতা… অঞ্ঞো ব্রাহ্মণা অব্রাহ্মণোতি তত্থ তত্থ পরিযুদাসৰুত্তিত্তা.
পসজ্জপ্পটিসেধেতু পটিসেধস্স পধানত্তা ব্রাহ্মণো ন ভৰতীতি ৰাক্যেন ব্রাহ্মণস্স পটিসেধো ৰিধি অত্থগম্মো ৰাক্যভেদো, সকপদেন চ নঞ্খ্যেন পটিসেধভাগিৰাচী সম্বজ্ঝতে. কো সো ব্রাহ্মণা অঞ্ঞোতি আহ- ‘ব্রাহ্মণত্তানজ্ঝাসিতো’চ্চাদি.
ইতরস্মিন্তি পসজ্জপ্পটিসেপেক্খে, কেনচি সংসযনিমিত্তেনাতি উপৰীতদস্সনাদিনা কেনচি সংসযকারণেন, সব্বম্পি পদং সকত্থে পযোগম্পতি ঞাণমপেক্খতে, তঞ্চ ঞাণং দ্ৰিধা সম্মাঞাণং মিচ্ছা ঞাণঞ্চ. উভযম্পেতব্রাহ্মণসদ্দং পৰত্তযতি. তত্থ সম্মাঞাণ পুব্বকে অব্রাহ্মণসদ্দপ্পযোগে নত্থি নঞ্স্স ব্যাপারো, ন হি তত্থ তেন কিঞ্চি করীযতি. মিচ্ছাঞাণপুব্বকে তু ৰিজ্জতে তস্স ব্যাপা রো ¶ তত্থ হি তেন মিচ্ছাঞাণপ্পভৰতা পরস্সাখ্যাযতে, মিচ্ছাঞাণং চেন্দ্রিযহেতুকং, ৰিনা সদিসত্তং ন ভৰতীতি পটিসেধে সতি উত্তরপদত্থসদিসো সমাসত্থো জাযতেচ্চাহ- ‘তত্থ সদিসত্তং ৰিনে’চ্চাদি. রজ্জুযং হি সপ্পবুদ্ধি সদিসত্তা.
পযোগসামত্থিযাচেতি অব্রাহ্মণমানযেচ্চাদিপযোগসামত্থিযা চ. এৰম্মঞ্ঞতে- ‘‘যদ্যত্র ব্রাহ্মণমত্তস্সানযনং সিযা পুব্বপদস্সুচ্চারণমনত্থকং সিযা, অথ ন কস্সচি আনযনং এৰম্পি সব্বস্সেৰা ব্রাহ্মণসদ্দস্সানত্থকত্তং, তস্মা পযোগসামত্থিযাপি সদিসপ্পটিপত্তী’’তি.
তগ্গতাতি সদিসত্থগতা. যথাৰুত্তস্সেৰা-ত্থস্সুপব্রূহনায ৰিঞ্ঞূৰচনমুপঞ্ঞস্সতি ‘অতোযেৰ ৰুচ্চতে’চ্চাদি. অযঞ্চেত্থ অত্থো ‘‘নঞ্ৰচনেন ইৰসদ্দেন চ যং যুত্তং তদঞ্ঞস্মিং তপ্পদত্থসদিসে-ত্থে পটিপত্তিং জনেতি, তথাহ্যত্থসম্পচ্চযো লোকে দিস্সতি ‘অব্রাহ্মণমানযা’তি ব্রাহ্মণসদিসো খত্তিযাদি আনীযতীতি, অধিকরীযতি নিযুজ্জতে সদ্দো-স্মিন্ত্যধিকরণং. যথাৰুত্তেন চ ব্যাখ্যানেন কিমিট্ঠং সিদ্ধন্ত্যাহ- ‘তদেৰ’মিচ্চাদি. কেচি পন উত্তরপদত্থপ্পধানত্তমিহ ৰণ্ণেন্তি.
সমত্থৰাদীনন্তি ‘‘সমত্থো পদৰিধি’’ (পা ২-১-১) ত্ৰেৰং ৰাদীনং. সমত্থ ৰাদীনং সমাসো ৰিধেয্যোতি সম্বন্ধো, ৰিধেয্যোতি ৰচনন্তরেন ৰিধেয্যো, তথাহি অপুনগেয্যাতি গাযনেন নঞ্স্স সম্বন্ধো, ন তু পুনসদ্দত্থেন. অনোকাসং কারেত্ৰাতি করণেন সম্বন্ধো ন ওকাসেন. অমূলামূলং গন্ত্ৰাতি গমনেন, ন মূলেনাতি অসামত্থিযং. গমকত্তৰাদিনোতি অসামত্থিযেপি যত্র গমকত্তং তত্থ সমাসো হোতেৰ, ততো গমকত্তঞ্চ সমাসস্স নিবন্ধনন্তি যো ৰদতি তস্সেত্যত্থো. এত্থাপীতি অপুনগেয্যাত্যাদোপি, নন্ৰযমপ্যাচরিযো গমকত্তৰাদী, তথাসতি গমকত্তাইচ্চনভিধায বহুলাধিকারাতি কস্মাৰুত্তন্তি আহ-‘সো চে’চ্চাদি.
কেহিচীতি ৰুত্তিগ্গন্থেন ব্যৰচ্ছিন্নমত্থং দস্সেন্তো আহ- ‘কেহিচিযেৰ ¶ ন সব্বেহী’তি, অপুনগেয্যাতি ‘‘ট নঞ্স্সা’’তি (৩-৭৪) নস্সটো, অতিপ্পসঙ্গাভাৰতোতি সুত্তন্তরেন সমাসে অৰিহিতেপি অনভিমতত্থানম্পতীতিযা অভাৰতো.
১৩. কুপা
স্যাদিৰিধিনোতি কারকৰিভত্তিৰিধানতো ৰিসুং ইত্থম্ভূতাদীসুৰিধানা স্যাদিৰিধীতিসঙ্খং গতস্স স্যাদিৰিধিনো, অস্যাদিৰিধিম্হীতি পরিযুদাসো-নত্থকোতি চোদেন্তো আহ ‘নন্ৰি’চ্চাদি, অনত্থকং ভৰেয্য… লক্খণাদ্যত্থানং সমাসে গুণীভূতত্তা সমাসতো কিরিযাসম্বন্ধানুরূপৰিভত্তিযত্থস্স পধানভাৰতো, পরিহরতি ‘নযিদমেৰ’মিচ্চাদিনা. ‘‘অনুনা’’তি (২-১০) ৰিচ্ছাযমনুনা যোগে দুতিযা ৰিধানসামত্থিযা ৰাক্যম্পি হোতি, অঞ্ঞথা নিচ্চসমাসে দুতিযা ৰিধানমনত্থকন্তি ভাৰো, নিগমযতি তস্মাইচ্চাদিনা, ‘‘কু পাপত্থে’’তি পরেসং গণপাঠো, এৰমুপরিপি ‘‘দুনিন্দাযং’’ত্যাদি ৰেদিতব্বং.
১৪. চীক্রি
চীসদ্দোতি এত্থ চীতি ইমিনা চীপ্পচ্চযন্তং পরামসতি, চীপ্পচ্চযন্ত সদ্দোতি অত্থো.
১৫. ভূস
পীতিসম্ভমোতি পীতিযা সম্ভমো পীতিপুব্বিকা পচ্চুট্ঠানাসন দানাদিৰিসযা তুরিততা, অলংভুত্ৰা পরিযত্তং সম্পুণ্ণং ভুত্ৰা.
১৬. অঞ্ঞে
পুরোভূয অগ্গতোভূয. তিরোভূয অন্তরধানীভূয. অনচ্চাধানেতি ইমস্স অত্থো ‘উপরিযাধানতো অঞ্ঞত্রা’তি, আধানং পতিট্ঠাপনং, ইচ্ছন্তীতি পাণিনিযাদযো ইচ্ছন্তি, উরসি কত্ৰা পাণিন্তি পাণিং উরসি কত্ৰা.
১৭. ৰানে
অনেকগ্গহণস্স পযোজনং ৰত্তুমুপসক্কতি ‘ইধে’চ্চাদি, ৰিৰচ্ছিতেকসঙ্খ্যাসামঞ্ঞন্তি ৰিৰচ্ছিতং একসঙ্খ্যায সামঞ্ঞং, এৰং মঞ্ঞতে ‘‘যদি‘স্যাদি ¶ স্যাদিনে’তি ৰত্তুমিচ্ছিতেকসঙ্খ্যাসামঞ্ঞস্স পরিগ্গহো ন সিযা তদা ইহানত্থক (মনেক)গ্গহণং সিযা তেনেহানে কগ্গহণসামত্থিযাযেৰ ‘স্যাদিস্যাদিনে’তি ৰত্তুমিচ্ছিতেকসঙ্খ্যা সামঞ্ঞম্পরিগ্গহিতন্তি ৰিঞ্ঞাযতে’’তি তেনেচ্চাদিনা ইদং দস্সেতি ‘‘তেন যথাৰুত্তেন পুব্বে ৰুত্তো সব্বোপি সমাসো পুব্বপরানং দ্ৰিন্নংযেৰ স্যাদ্যন্তানং হোতী’’তি.
যজ্জেৰং কথং ‘তদহুজাতো’তি বহুলাধিকারেন ৰিসেসন সমাসগব্ভকারকসমাসেন ৰা সিজ্ঝতি, অযং অঞ্ঞপদত্থসমাসো. চত্থে বহুন্নমিট্ঠত্তা তদত্থঞ্চানেকগ্গহণং, তেন ‘হোতু পোতু পিতা পুত্তা’তি হোতি উত্তরপদে (যোনি) সম্বন্ধে পরতো পুব্বপদস্স ‘‘পুত্তে’’তি (৩-৬৫) সুত্তেনাত্তেন, অঞ্ঞথা দ্ৰিন্নংদ্ৰিন্নং সমাসে সব্বত্থ উত্তরপদসম্ভৰেন ‘‘ৰিজ্জাযোনিসম্বন্ধানমা তত্র চত্থে’’তি (৩-৬৪) ‘‘পুত্তে’’তি চ সুত্তদ্ৰযেনাত্তেন‘হোতা পোতা পিতা পুত্তা’তি আপজ্জেয্য. অনেকন্তি পঠমন্তত্তা স্যাদীতীদমেৰানুৰত্ততে, তেনেৰানেকং স্যাদ্যন্তমিচ্চেৰ ৰুত্তং. অথাঞ্ঞত্থেতি ৰুত্তে-ঞ্ঞস্স ৰাক্যস্সত্থেতি অৰত্ৰা পদস্সেচ্চেৰ কস্মা ৰুত্তন্ত্যাসঙ্কিযা হ- ‘স্যাদ্যন্তস্সে’চ্চাদি, তস্সেৰাতি সামত্থিযলদ্ধস্স স্যাদ্যন্ত পদস্সেৰ সমাসো ৰিঞ্ঞাযতীতি সম্বন্ধো.
তস্স গুণা তগ্গুণা তস্সেচ্চনেনাঞ্ঞপদত্থো নিদ্দিসীযতে, তস্স অঞ্ঞপদত্থস্স যে গুণা যানি ৰিসেসনানি, তেসং সংৰিঞ্ঞাণং গহণং তগ্গুণসংৰিঞ্ঞাণং, অথৰা সো গুণো যস্স সো তগ্গুণো, তগ্গুণস্স তগ্গুণযুত্তস্সাঞ্ঞপদত্থস্সসংৰিঞ্ঞাণং, ন গুণৰিরহিতস্সা(তি) তগ্গুণসংৰিঞ্ঞাণং, এত্থ পন ‘অঞ্ঞপদত্থে তগ্গুণসংৰিঞ্ঞাণং প্যত্থী’তি পরিভাসীযতি, তত্থাযমত্থো ‘‘অঞ্ঞপদত্থে সমাসে-ঞ্ঞপদত্থো ৰিসেসনেন সহ ৰিঞ্ঞাযতি নৰিসেসনরহিতো’’তি, ক্ৰচি অতগ্গুণসংৰিঞ্ঞাণস্সাপি দস্সনে নাপিসদ্দো, যত্রাৰযৰেন ৰিগ্গহো সমুদাযো সমাসত্থো তত্থেৰ তগ্গুণসংৰিঞ্ঞাণং ভৰতি, তগ্গুণসংৰিঞ্ঞাণতো অঞ্ঞং অতগ্গুণসংৰিঞ্ঞাণং, তস্মিং, যত্রাৰযৰোযেৰ সমাসত্থো তত্রাতগ্গুণসংৰিঞ্ঞাণং.
এত্থ ¶ পন বহুধনসদ্দো পুরিসস্স উপলক্খণভাৰেন কতত্তা. অভিমতোতি পাণিনীযানং অভিমতো দসন্নং সমীপে আসন্না দসন্নমিচ্চাদিৰাক্যে.
পরিমাণমেৰসঙ্খ্যেযন্তি পরিমাণলক্খণমেৰ সঙ্খ্যেযং, তঞ্চ পরিমাণলক্খণং সঙ্খ্যেযঞ্চ.
সঙ্খ্যানরূপন্তি সঙ্খ্যানসভাৰং.
পরিমাণেনাতি পঞ্চসঙ্খ্যায পরিচ্ছিজ্জমানেন সঙ্খ্যেযসঙ্খাতেন পরিমাণেন.
সঙ্খ্যানৰুত্তীতি তেন অনতিৰত্তিযমানতপ্পরিচ্ছেদক সঙ্খ্যানরূপ সঙ্খাতে সঙ্খ্যানে ৰুত্তি যস্সা সা সঙ্খ্যানৰুত্তি-পঞ্চসঙ্খ্যা.
দিট্ঠন্তেনিমিনা ইমং দীপেতি ‘‘যথা পঞ্চ পরিমাণমেসন্তি পঞ্চকাতি এত্থ পরিমাণরূপো-ৰযৰভেদসমুদাযসভাৰো পকতিযত্থো সমুদাযিনো সকুনা পচ্চযত্থো, তথা তিদসাতি এত্থাপি’’তি, কপ্পচ্চযো পকতিপ্পচ্চযত্থভেদসম্ভৰেন.
কেচি পনাতি ইমিনা পাণিনীযে দস্সেতি.
পকতিপ্পচ্চযত্থভেদসম্ভৰাতি ইমিনা পরেসং পকতিপ্পচ্চযত্থানং ভেদাভাৰস্স ইচ্ছিতত্তা সঞ্ঞাযং সকত্থে কপ্পচ্চযস্স ৰিধানং দস্সেতি.
স্যাদ্যন্তস্সাতি ইমিনা ৰাসদ্দস্স পদত্তং দস্সেতি.
তদত্থেপীতি তস্স ৰাইতি অঞ্ঞপদস্স অত্থেপি, তদত্থো চেত্থ ৰিকপ্পত্থো ৰা সিযা তদা পন দ্ৰিন্নং গহণে ন তিণ্ণং, তেসন্তু গহণে ন দ্ৰিন্নং, সংসযো ৰা, তদা তু সংসযস্সোভযা লম্বনরূপত্তা দ্ৰেৰাতি ৰুত্তে তযো, তযোৰাতি ৰুত্তে দ্ৰে অপেক্খীযন্তীতি বুদ্ধিৰিসযা পঞ্চ অত্থা সমাসাভিধেয্যো হোন্তি.
নামত্তেনাতি রুল়্হিনামত্তেন, অভিমতো পাণিনিযানং, ৰিকপ্পিতং সুত্তন্তরেন ৰিভাসা সব্বনামসঞ্ঞাৰিধানেন.
অৰযৰধম্মেনাতি অৰযৰসঙ্খাতেন সভাৰেন.
ননু ¶ চ সমানাধিকরণানং বহুব্বীহি ৰুত্তো পাণিনিযেহি ‘পঞ্চহি ভুত্তমস্সেতি ব্যধিকরণানং ন সিযা’তি, তথা পঠমত্থং ৰজ্জেত্ৰা সব্বৰিভত্যত্থেসু ইট্ঠো ‘ৰুট্ঠে দেৰেগতোচ্চত্র ৰুট্ঠদেৰোতি ন সিযা’তি তস্মা কথমত্র ব্যধিকরণানং পঠমত্থে সমাসো ৰণ্ণীযতেচ্চাসঙ্কিযাহ-‘ব্যধিকরণানম্পি’চ্চাদি, ব্যধিকরণানম্পি যথাভিধানংসমাসসব্ভাৰতো পঞ্চহি ভুত্তমস্সেত্যাদো বহুলাধিকারা অনভিধানতো ৰা ন ভৰিস্সতি, ততোযেৰ চ পঞ্চ ভুত্ত ৰন্তো-স্সেতি সমানাধিকরণানম্পি ক্ৰচি ন ভৰিস্সতি, তথা পঠমত্থেপি ক্ৰচি ন ভৰিস্সতি ৰুট্ঠে দেৰে গতো’তি. তুল্যযোগে গম্যমানেতি অত্থো.
অঞ্ঞত্রচাতি তুল্যযোগতো-ঞ্ঞত্র সলোমকোত্যাদীসু চ, ৰিজ্জমানানি লোমান্যস্স, ৰিজ্জমানা পক্খা অস্সাতি ৰিগ্গহো. উপসঙ্খ্যাতো ‘‘স্যাদ্যধিকারে-ত্থিখীরাদীনমুপসঙ্খ্যান’’ন্তি (২-২-২৪-ৰা) সভাৰতো এৰ নিৰত্তো ন সুত্তন্তরতো, গতত্থস্সাপি হি পযোগে অনৰট্ঠানং সিযা পিট্ঠপেসনে ৰিয, কথঞ্চরহি ব্রাহ্মণে বহূ আনয, অহং পচামীতি নাৰস্সমেৰং পযোগো, কত্থচি পন ৰচনসিলিট্ঠতাদিপ্পযোজনে সতি হোতেৰ.
কণ্ঠে সম্ভৰোতি কাল়স্স কণ্ঠে সম্ভৰো. ট্ঠসদ্দত্থোতি কণ্ঠট্ঠসদ্দে ট্ঠসদ্দত্থো. ওট্ঠসদ্দোৰ মুখৰুত্তীত্যনেন গম্মমানত্থত্তা দুতিযস্স মুখসদ্দস্সাপ্পযোগমাহ, তস্মা ওট্ঠোৰ মুখমস্সাতি ৰিগ্গয্হ ওট্ঠমুখোতি সমাসো, ন চ পাণি পাণ্যন্তরস্স মুখং, মুখেনেৰ চ পাণিমুখস্স সদিসত্তং পসিদ্ধন্তি সামত্থিযা ওট্ঠমুখমিৰ মুখমস্সেত্যত্থেৰ তিট্ঠতে, উপন্যস্যন্তেত্যুপন্যাসা, ৰিসযদস্সনত্থাতি ইমিনা’কণ্ঠে কাল়ো যস্সা’ত্যাদীকমেৰ ৰাক্যন্তি দস্সেতি. সমুদাযে ৰিকারেচাতি সমুদাযসম্বন্ধে ৰিকারসম্বন্ধে চ. তংসমাসস্সাতি তস্সা ছট্ঠিযা সমাসস্স, তদভিধাযিনন্তি সঙ্ঘাত ৰিকারাভিধাযীনং, কেসানং সঙ্ঘাতো ইচ্চাদি পরেসং ৰাক্যং. ধাতুতো জাতং ধাতুজং, উত্তরপদং পতিতসদ্দাদি, তস্স পযোগোতি পতিতসদ্দস্স পযোগো.
‘‘নঞ্স্মাত্থ্যত্থান’’ন্তি (২-২-২৪) ¶ ৰাত্তিকং, এতনাহ-‘ঞ কারানু বন্ধা’ইচ্চাদি. পাণিনিযা তু অৰিজ্জমানসদ্দো নঞ্সমাসো, পদন্তরে নাস্স বহুব্বীহি ৰোত্তরপদলোপো, অৰিজ্জমানা পুত্তাস্স অপুত্তোৰিজ্জমানপুত্তোতি সাধেন্তি, ইচ্ছতে পাণিনীযেহি… দক্খিণপুব্বা সদ্দানং নানত্থত্তা ব্যধিকরণত্তা, ৰচনেপীতি সুত্তে ৰিজ্জমানেপি, অয মঞ্ঞপদত্থসমাসো পরেহি বহুব্বীহীতি ৰুচ্চতি তথাহি বহৰো ৰিহযো যস্স সো বহুব্বীহি, যথা বহুব্বীহীতি অঞ্ঞপদত্থপ্পধানো তথা অযম্পি.
১৯. চত্থে
সমুচ্চীতি পিণ্ডীকরণং, কো সোতি আহ- ‘সাধনমেক’মিচ্চাদি. একং সাধনং একং কিরিযং ৰা পটিচ্চ চীযমানতাতি সম্বন্ধো, কেসন্তি আহ- ‘কিরিযাসাধনান’ন্তি, কেনাতি আহ- ‘অত্তরূপভেদেনা’’তি. তত্থ দেৰদত্তো ভুঞ্জতি তিট্ঠতি পচতিচাতি সাধনম্পটিচ্চ কিরিযানং অত্তরূপভেদেন চীযমানতা ৰেদিতব্বা, ধৰে চ খদিরে চ পলাসে চ ছিন্দাতি কিরিযম্পটিচ্চ অত্তরূপভেদেন সাধনানং চীযমানতা ৰেদিতব্বা.
সোতি সমুচ্চযো ভৰতীতি সেসো, কেসন্তি আহ- ‘তুল্য বলান’মিচ্চাদি.
তুল্যবলানন্তি ইমিনা ৰিসুং পধানভাৰেন কিরিযাভিসম্বন্ধা অঞ্ঞমঞ্ঞানপেক্খত্তমাহ.
অনিযতক্কমযোগপজ্জানন্তি কমো চ যোগপজ্জঞ্চ, অনিযতং কমযোগপজ্জং যেসং সদ্দানং তেসং, যথেত্যাদিনা তত্থোদাহরণং দস্সেতি, এত্থাযমধিপ্পাযো ‘‘এত্থ গৰাদীনং ৰিসুং পধানভাৰেনানযনকিরিযাভিসম্বন্ধা তুল্যবলতা গৰাদীনং ৰুত্তক্কমেনেৰ নযনাভাৰা অনিযতক্কমতা গৰাদীনং যুগপদি নযনাভাৰা অনিযত যোগপজ্জতা চ হোতি, তথা অঞ্ঞং তাদিসম্পী’’তি. অনু পচ্ছা পধানানুরোধেন (চযনং) অন্ৰাচযো, তং ব্যঞ্জযতি ‘যত্থে’চ্চাদি, তদনুরোধেনাতি তদনুগুণেন, উদাহরতি ‘যথে’চ্চাদি, ভিক্খাগমনমেত্থ পধানমন্তরঙ্গত্তা ¶ , নেতরং বহিরঙ্গত্তা, তং করণে যদি গাৰোপি পস্সতি তাপ্যানযতি, এত্থ তু গোস্সানযনং ভিক্খাটনমপেক্খতে, নেতরমিতরস্স… ৰিনাপি তেন তদনুট্ঠানতো. ইতরস্স ইতরেন যো গো ইতরেতরযোগো, সো চ এতাদিসোতি আহ- ‘অঞ্ঞমঞ্ঞে’চ্চাদি.
অৰযৰপ্পধানো চাতি সাভাৰিকাভিধানসামত্থিযেনাপুথুভূতো চ, ৰুত্তিৰযেন সারিপুত্তসদ্দো মোগ্গল্লানত্থো হোতি মোগ্গল্লানসদ্দো সারিপুত্তত্থোপীতি অঞ্ঞমঞ্ঞত্থে পধানতো যুগপদ্যধিকরণৰচনে সতি চত্থ সমাসোতি সো-যমধিকরণ সমুদাযো উভযপদানুগতউভযত্থৰসেন চতুব্বিধোপি যুগপদি বুদ্ধিযা গয্হমানো কদাচি উব্ভূতাৰযৰভেদো তেনেৰ সাভাৰিকাভিধানসামত্থিযেনেচ্চেৰমৰযৰপ্পধানো চ, ননু চ জননমরণানীতি ৰিরুদ্ধানং কথমেকেনাভিধানন্তি ৰুচ্চতে- সব্বোপি সদ্দো পযুজ্জমানো (ইতরী) তরেনাৰধারণং ৰত্ততে, তেন একেকো সদ্দো একেকস্সত্থস্স ৰাচকো, তথাপি যথা সারিপুত্তমোগ্গল্লানাতি এত্থ বহুৰচনস্সঞ্ঞথানুপপত্তিযা যুগপদ্যধিকরণৰচনতা হোতী, তথাত্রাপি বহুৰচনস্সঞ্ঞথানুপপত্তিলক্খণেন সামত্থিযেন একেনাপ্যভিধানং হোতি. ইতি হেতুম্হি, যতো এৰমৰযৰপ্পধানো ততোতি অত্থো.
বহুত্তাতি কিঞ্চাপি ৰাক্যে নেসং [ৰাক্যেনেৰেসং (পোত্থকে)] ৰিসুং বহ্ৰত্থতা, ন হি সারিপুত্তমানযাতি ৰুত্তে মোগ্গল্লানস্সাপি সম্পচ্চযো ভৰতি, তথাপি যতো ৰুত্তিৰিসযে সহভূতানমেৰেসং ৰিসুং বহ্ৰত্থতা, ততো তত্থ ৰচনীযস্স অত্থস্স সঙ্খ্যাতেদেন বহুত্তং. সমাহরণং পিণ্ডীকরণৰসেন সংহরণং সমাহারো, সো চেৰং ৰেদিতব্বোতি দস্সেতুমাহ ‘অঞ্ঞমঞ্ঞে’চ্চাদি.
এত্থ চ কিঞ্চাপি ইতরীতরযোগস্স সমাহারস্স চ ভাৰরূপত্তা অদব্বরূপতা, তথাপীতরীতরযোগে তু যথা গুণৰচ নানং ¶ সুক্কং ৰত্থং সুক্কো কম্বলো সুক্কা গাৰীতি নিস্সযভেদতো লিঙ্গৰচনসিদ্ধি, তথা তদ্ধম্মানমভিধানতো নিস্সযতো লিঙ্গৰচন সিদ্ধি ৰেদিতব্বা, সংহতিপ্পধানত্তাচেকৰচনন্তি যদা বহুন্নং সমুদাযো তিরোহিতাৰযৰভেদো সংঘাতো পক্কমীযতে, তদা সমাহারোচ্চেৰ সংহতিপ্পধানত্তা একৰচনং হোতীতি অত্থো. তদনুট্ঠানতোতি তস্স করণতো. ব্যতিকরো মিস্সতা, ব্যতিকরং দস্সেতি পাণিচ্চাদিনা, পচ্চেকং পরিসমত্তিযং ৰাক্যবহুত্তং দস্সেতি ‘তত্থ হিচ্চাদি.
চক্খুঞ্চ সোতঞ্চ, মুখঞ্চ নাসিকা চ, হনু চ গীৰা চ, ছৰি চ মংসঞ্চ লোহিতঞ্চ, নামঞ্চ রূপঞ্চ, জরা চ মরণঞ্চাতি ৰিগ্গয্হ সমাসো, ‘‘সমাহারে নপুংসক’’ন্তি (৩-২০) সব্বত্থ নপুংসকলিঙ্গং, স্যাদিম্হি মুখ নাসিকন্তিআদীসু ‘‘স্যাদীসু রস্সো’’তি (৩-২৩) রস্সো. অলভতা গোমুখং ডিণ্ডিমো ভেরিৰিসেসা, আল়ম্বরং পণৰো, মুরজো মুদঙ্গো, মদ্দৰো মুদঙ্গো. মদ্দৰৰাদনং পণৰৰাদনঞ্চ সিপ্পমস্স মদ্দৰিকো পাণৰিকো, সম্মং কংসতাল়ং, তাল়ং হত্থতাল়ং, অলসতা চ আল়ম্বরো চ, মুরজো চ, গোমুখো চ, সঙ্খো চ ডিণ্ডিমো চ, মদ্দৰিকো চ, পাণৰিকো চ, গীতঞ্চ ৰাদিতঞ্চ, সম্মঞ্চ তাল়ঞ্চাতি ৰিগ্গহো. যুগস্স হিতা যোগ্গা গোণা, তেসমিদং যোগ্গং কসিকম্মং, তস্স অঙ্গং. তেনাহ- ‘কসিভণ্ডান’ন্তি, ফালোকসকো, পাচনং পতোদো, যুগো চ নঙ্গলঞ্চাতি ৰিগ্গহো. পিণ্ডমাযুধৰিসেসো, অসি চ সত্তি চ তোমরঞ্চ পিণ্ডঞ্চাতি ৰিগ্গহো. চম্মং সরৰারণফলকং, কলাপো তূণীরং, পহরণঞ্চ আৰরণঞ্চাতি ৰিগ্গহো. অহি চ নকুলো চ, বীল়ারো চ মূসিকো চ, কাকো চ উলূকো চ, নাগো চ সুপণ্ণোচাতি ৰিগ্গহো. সঙ্খ্যা চ পরিমাণঞ্চ সঙ্খ্যাপরিমাণং, তত্থ পরিমাণসঞ্ঞানং যথাদীঘো চ মজ্ঝিমো চ দীঘমজ্ঝিমং. এককঞ্চ দুকঞ্চাতি ৰিগ্গহো, দুকতিকাদীসুপি এসেৰনযো.
খুদ্দজন্তু সিযা- নট্ঠি, অথৰা খুদ্দকোৰ যো;
সতং ৰা পসতে যেসং, কেচি আনকুলা অপি.
কীটো চ পতঙ্গো চ, কুন্থো চ কিপিল্লিকো চ, ডংসো চ মকসো চ, মক্খিকা চ কিপিল্লিকাচাতি ৰিগ্গহো. পচনচণ্ডালাতি ও রব্ভিকাদীনং ¶ রুল়্হীসঞ্ঞা. উরব্ভে হন্ত্ৰা জীৰতীতি ওরব্ভিকো, এৰং সেসেসু. সানং সুনখং পচতীতি সপাকো, ৰেনা তচ্ছকা, রথকারা চম্মকারা. সাধারণা সমানা, চরণসদ্দো- যং ইধ গয্হতীতি সম্বন্ধো, যথা সকমজ্ঝযনায চরীযন্তি ৰতান্যেতেসূতি চরণানি, কঠাদিৰাঝান্যজ্ঝযনানি সাখাসঞ্ঞকানি. যস্মা এতেহি চরতি অরিযসাৰকো গচ্ছতি অমতং দিসং, তস্মা চরণানি সীলাদযো পণ্ণরস ধম্মা. তেনাহ- ‘কঠাদীহী’তিআদি, কঠাদীহীতি পসিদ্ধিৰসেন কমাতিক্কমেনাপি ৰুত্তং, ততো আদিসদ্দেন অতিসাদযো গয্হন্তি. অতিসেন ভারদ্ৰাজেন কঠেন ৰুত্তং ৰিদন্ত্যধীযন্তি ৰাতি ‘‘অঞ্ঞস্মি’’তি (৪-১২১) ণো, ‘‘লোপো’’তি (৪-১২৩) লোপো অতিসা ভারদ্ৰাজা কঠা. কলাপিনা ৰুত্তং ৰিদন্ত্যধীযন্তি ৰাতি, তেনেৰ ণো, কলাপা, কঠা আদি যেসং তে কঠাদযো, তেহি অজ্ঝেনৰিসেসে চ পুরিসে চ উপচারাতি সম্বন্ধো.
সীলাদযোতিআদিসদ্দেন ইন্দ্রিযসংৰরাদযো গয্হন্তি. সীলঞ্চ পঞ্ঞাণঞ্চ, সমথো চ ৰিপস্সনা চ ৰিজ্জা চ চরণঞ্চাতি ৰিগ্গহো. একতো অজ্ঝযনমেতেসূতি একজ্ঝযনানি, পকঠানি ৰচনানি পাৰচনানি সদ্ধম্মো, একজ্ঝযনানি চ তানি পাৰচনানি চ তেসং, দীঘো চ দীঘাগমো চ মজ্ঝিমো চ মজ্ঝিমাগমো চ, একুত্তরো চ অঙ্গুত্তরাগমো চ সংযুত্তাগমো চ, খন্ধকো চ ৰিভঙ্গোচাতি ৰিগ্গহো.
তেসন্তি ইমিনা লিঙ্গৰিসেসানন্তি ছট্ঠিযন্ততং দীপেতি, ইত্থী চ পুমা চ, দাসী চ দাসো চ, চীৰরঞ্চ পিণ্ডপাতো চ সেনাসনঞ্চ গিলানপচ্চযো ভেসজ্জপরিক্খারো চ, তিণঞ্চ কট্ঠো চ সাখা চ পলাসো চাতি ৰিগ্গহো. ছেকো দক্খো, পুব্বা চ পরাচাতিআদিনা ৰিগ্গহো.
পুব্বদক্খিণন্তিআদীসু ‘‘ব্যঞ্জনে দীঘরস্সা’’তি (১-৩৩) রস্সো. কাসো চ কুসো চ উসিরো চ বীরণঞ্চ, মুঞ্জঞ্চ বব্বজঞ্চাতি ৰিগ্গহো. খদিরো চ পলাসোচাতিআদিনা চ, গজো চ গৰজো চাতিআদিনা চ, হত্থী চ গোচ অস্সো চ ৰল়ৰাচাতি চ, হংসো চ বলাৰা চাতিআদিনা চ, বকো চ বলাকাচাতি চ. হিরঞ্ঞঞ্চ সুৰণ্ণো চ, মণি চ সঙ্খো চ মুত্তা চ ৰেল়ুরিযো চ জাতরূপঞ্চ রজতঞ্চাতি চ, সালি চ ¶ যৰকোচাতিআদিনা চ, সাকঞ্চ সুৰঞ্চাতিআদিনাচ, কাসিযো চ কোসলাচাতিআদিনা চ ৰিগ্গহো, জনপদৰাচিনা চ বহুৰচনন্তা.
একৰীসতিচ্চাদিনো একঞ্চ তং ৰীসতিচাতি ৰিসেসনসমাসো ৰা সিযা, একঞ্চ ৰীসতি চ একৰীসতীতি চত্থসমাসো ৰা, সমাহারে নপুংসকত্তন্তু ন পপ্পোতি, ‘‘নানুসাসনীযং লিঙ্গং সোকনিস্সযত্তা লিঙ্গস্সে’’তি লোকে নপুংসকলিঙ্গস্সেহানভিধানতো নপুংসকলিঙ্গং ন ভৰিস্সতীত্যধিপ্পাযো, সভাপরিসাযাতি ঞাপকতো ৰা সমাহারে নপুংসকলিঙ্গমত্র ব্যভিচরতীতি দট্ঠব্বং.
পুব্বপ্পযোগো-ভিমতোতি উপসজ্জনসঞ্ঞকস্স স্যাদীতি পঠমায নিদ্দিট্ঠস্স সমাসে পুব্বনিপাতো ‘‘উপসজ্জনং পুব্ব’’মিচ্চনেন (২-২-৩১) ইট্ঠো কমস্স পধানভাৰেন ৰত্তুমিট্ঠত্তাতি ‘‘স্যাদিস্যাদিনেকত্থ’’ন্তি (৩-১) এত্থ স্যাদীতি পঠমানিদ্দিট্ঠস্সাসঙ্খ্যাদিনো পুব্বমৰট্ঠানতো স্যাদিনেতি ততিযানিদ্দিট্ঠস্স পচ্ছাৰট্ঠানতো ‘‘স্যাদিস্যাদিনা’’তি সুত্তে পটিপাটিযা পধানভাৰেন ৰত্তুমিট্ঠত্তা.
পরপ্পযোগো-ভিমতোতি হেট্ঠা ৰুত্তসুত্তেন পুব্বনিপাতে পত্তে ‘‘রাজদন্তাদীসু পর’’ন্তীমিনা (২-২-৩০) পরনিপাতো-ভিমতো, ৰচনেনাতি- ‘‘বহুল’’ন্তি ৰচনেন, পুব্বকা লযুত্তস্স পরপ্পযোগো-ভিমতোতি রাজদন্তাদিপাঠতো এৰা-ভিমতো.
কমম্পচ্চনাদরাতি ইমিনা পধানভাৰেনা-ক্কমস্স ৰত্তুমিট্ঠত্তমাহ. সরো আদি যস্স তং সরাদি, সঙ্খো চ দুন্দুভি চ ৰীণা চ, উদুক্খলঞ্চ মুসলো চ, ধনপতি চ রামো চ কেসৰোচাতি ৰিগ্গহো. জংদংসদ্দা জাযাসদ্দসমানত্থা অসঙ্খ্যা-জঞ্চ পতি চ, দঞ্চ পতিচাতি ৰিগ্গহো, অৰন্তযো চ অস্সকাচ, অগ্গি চ ইন্দোচাতি ৰিগ্গহো, তংনিৰাসিম্হি গহিতে অৰন্তি চ অস্সকোচাতি একত্তেনপি ৰিগ্গহো ৰত্ততি. দ্ৰন্দসমাসো- যং দ্ৰন্দসদিসত্তা দ্ৰন্দো, দ্ৰে চ দ্ৰে চ পদানি দ্ৰন্দানীতি হি উভযত্থপ্পধানো- যং দ্ৰন্দসদ্দো.
২১. সঙ্খ্যা
অথ ‘‘সমাহারে নপুংসক’’ন্তি (৩-২০) ৰিজ্জমানে কিং ‘‘সঙ্খ্যাদী’’ তি ইমিনা ¶ সত্থগারৰকরেনাতি আসঙ্কিয চোদেতি ‘ননুচে’চ্চাদি. তথাহিচ্চাদিনা ‘‘সমাহারে নপুংসক’’ন্তেৰ সিজ্ঝনং সমত্থেতি. যথাৰুত্তচোদনাচালনে পরাধিপ্পাযং পরিকপ্পেন্তো’চত্থে’তিআদিমাহ.
নেতি ইমিনা চত্থেতিআদিনা কতপরিকপ্পনা ন সিজ্ঝতীতি দস্সেতি, তত্থ হেতুমাহ- ‘সম্বন্ধস্স পুরিসাধীনত্তা’তি, সতিচেচ্চাদিনা ‘সমাহারে নপুংসক’ন্তেত্থ ৰিসেসনগ্গহণে পযোজনং ৰত্ৰা ‘সঙ্খ্যাদী’তি ইমস্স নিরত্থকত্তমেৰ থিরীকরোতি.
পযোজনেতি লাঘৰপ্পযোজনে;
সম্বন্ধীযতীতি ৰিসেসনগ্গহণং সম্বন্ধীযতি;
এত্থাতি এতস্মিং ‘সঙ্খ্যাদী’সুত্তে;
তন্নেতি ইমিনা যথাৰুত্তং চোদনং নিৰত্তেতি.
‘সঙ্খ্যাদী’তি সুত্তস্স সাত্থকত্তমাহ- ‘চত্থসমাসানন্তর’মিচ্চাদিনা. একত্তব্যপদেসো কাতব্বোতি ‘‘সঙ্খ্যাপুব্বো দিগূ’’তি (২-১-৫২) সঙ্খ্যাপুব্বস্স সমাসস্স দিগুসঞ্ঞং ৰিধায তদত্থস্স ‘‘দিগুরেকৰচন’’ন্তীমিনা (২-৪-১) একত্তব্যপদেসো পরেহি ৰিয কাতব্বো.
সমাহরণং সমাহারোতি ইমিনা ভাৰসাধনো-যং সমাহারসদ্দো. যদি সমাহরীযতীতি সমাহারোতি কম্মসাধনো সিযা, তদা পঞ্চ কুমারিযো সমাহটাতি ৰাক্যস্সাত্থে ৰুত্তি সিযা পঞ্চকুমারীত্যেত্থ সকপদত্থপ্পধানত্তা বহুৰচনং সিযা ‘‘ঘাপস্সান্তস্সাপ্পধানস্সা’’তি (৩-২৪) অপ্পধানরস্সত্তঞ্চ ন সিযা… সমাহটানমেৰ কুমারীনং পধানত্তা, তস্মা পঞ্চ গাৰো স মাহটাত্যেতস্মিং ৰাক্যে সমাসোৰ নত্থি কম্মসাধনস্সানুপগমতো. পঞ্চন্নং গুন্নং সমাহারো, চতুন্নং পথানং সমাহারোতি ৰাক্যে পন অত্থি, সমাহারস্সেকত্তা তু সতং যূথং ৰনন্তি এত্থ ৰিয সাভাৰিকমেকৰচনং সিদ্ধমেৰেতি ৰিঞ্ঞাপেতি.
২২. ক্ৰচে
ক্ৰচিসদ্দস্স ¶ পযোগনিযমনত্থো ‘‘পরো ক্ৰিচী’’তি (১-২৭) এত্থ ৰুত্তনযেন ৰেদিতব্বো. অৰিসেসেন উদাহরণেপীতি পরেসং ৰিয ‘‘ছাযা’’তি (২-২-৭৩) সুত্তযিত্ৰা ৰিকপ্পেন ‘(কুড্ডচ্ছায) কুড্ডচ্ছাযাতি চ ‘‘বাহুল্লে’’তি (চং, ২-২-৭৪) সুত্তযিত্ৰা নিচ্চং ‘উচ্ছুচ্ছাযং সলভচ্ছায’ন্তি চ নোদাহরিত্ৰা সামঞ্ঞেন ‘সলভচ্ছাযং সকুন্তচ্ছায’ন্তি উদাহরণে দস্সিতেপি. অঞ্ঞত্থাতি বহুলভাৰতো অঞ্ঞত্থ. ৰিগ্গহসমত্তস্সাতি ৰিগ্গহসামঞ্ঞস্স, যথাসম্ভৰন্তি পাসাদস্স ছাযাইচ্চাদিনা সম্ভৰানতিক্কমেন, সদ্দাতি সদ্দতো পরায.
২৩. স্যাদি
ননুচেচ্চাদিনা ৰুত্তং চোদনং নিসেধেতি ‘তন্নে’তি. তত্থ কারণমাহ- ‘ঘসঞ্ঞত্তা’ত্যাদি. অঘোনন্তি ঘওকারৰজ্জিতানং, ননু ইত্থি যমাকারো ঘো, তথাসতি নপুংসকে সো (ন সিযাতি) পরিকপ্পেতি ‘নপুংসকত্তা ঘত্তমেৰ নত্থীতি চেদি’তি. তম্পি নেতি যথা ৰুত্তম্পটিক্খিপিত্ৰা অত্থেৰ নপুংসকে ঘত্তন্তি [নপুংসকত্তন্তি (পোত্থকে)] দস্সেতুমাহ-ছট্ঠীসমাসস্সে’চ্চাদি. নপুংসকে ঘত্তস্স [নপুংসকত্তস্স (পোত্থকে)] সব্ভাৰমেৰ সমত্থেতি নপুংসকত্তং হি’চ্চাদিনা, পারিভাসিকন্তি এত্থ সুত্তমেৰাধিপ্পেতং, পরিভাসায নিব্বত্তং পারিভাসিকং সুত্তিকন্তি অত্থো. আরভিতব্বমেৰিদং সুত্তং (নপুংসকস্সাপি) রস্সত্তৰিধানাযাতি অধিপ্পাযো. ঘনিস্সিতম্পি কারিযন্তি ‘‘ঘব্রহ্মাদীতে’’ত্যাদিনা (২-৬০) ৰিধিযমানমেকারাদিকারিযম্পি. এতং ঘনিস্সিতং কারিযং নচ যুত্তন্তি সম্বন্ধো. অযুত্তত্তেপি দোসো-যমাপততেৰাক্যাসঙ্কিযাহ-‘নাযম্পিদোসো’চ্চাদি, ন রস্সস্স এত্থেৰ লদ্ধাৰসরত্তা পঠমং তেন পৰিট্ঠে… (ঘনি)স্সিতং কারিযন্তি নাযম্পি দোসো পরিভাসাৰ সেনাতি মন্তব্বং. সলভচ্ছাযে ইতি পদচ্ছেদো.
২৪. ঘম
অতোএৰচাতিআদি ¶ হেট্ঠা ৰুত্তনযাৰলম্বেন ৰুত্তং.
২৫. গোস্সু
সকত্থপরিচ্চাগেন কুলে পৰত্তত্তাতি ইমিনা ছট্ঠীসমাসস্স উত্তরপদত্থপ্পধানত্তমাহ.
২৬. ইত্থি
ইত্থিৰিধীসু ‘‘পুথুস্স পথৰপুথৰা’’তি (৩-৩৯) সুত্তপরিযন্তেসু. ইত্থিযন্তি ইদং নামৰিসেসনং ৰা সিযা পচ্চযত্থৰিসেসনং ৰা, তত্থ নামৰিসেসনমেৰিদং ন পচ্চযত্থৰিসেসনন্তি দস্সেতুমাহ- ‘নামে’চ্চাদি. অকারন্ততো নামস্মাতি একত্তাদিমহন্তত্থৰাচিতো অকারন্ততো নামস্মা. ইত্থত্তন্তি এত্থ ইত্থীতি ইত্থিলিঙ্গং ৰুচ্চতি. ইত্থিযেৰ হি এসাতি লিঙ্গীযতি সঙ্কেতীযতীতি লিঙ্গং. ইত্থিযা এসাতি পসিদ্ধিমতো অত্থস্স ভাৰো সামঞ্ঞং বালযুৰত্তাদি লক্খণং ইত্থত্তং. কিমেত্থ লিঙ্গং নাম–
এসেসো এতমিতি চ,
পসিদ্ধি অত্থেসু যেসু লোকস্স;
থীপুং নপুংসকানীতি,
ৰুচ্চন্তে তানি নামানি.
অত্থেসু যেসু এসা এসো এতন্তি পসিদ্ধি লোকস্স হোতি এতানি যথাক্কমং ইত্থিপুরিসনপুংসকলিঙ্গানীতি লোকেন ৰুচ্চন্তীতি অত্থো. এৰঞ্চকত্ৰা ৰুচ্চতে ‘‘লিঙ্গং নানুসাসনীযং লোকনিস্স যত্তা লিঙ্গস্সা’’তি. তত্থ গোইচ্চাদীস্ৰেসা এসোতি পসিদ্ধিযা ইত্থিলিঙ্গত্তং, অচ্চিআদীস্ৰেসা এতন্তি পসিদ্ধিযা ইত্থিনপুংসকত্তং, তটোভটী তটমিচ্চাদীস্ৰেসো এসাএতন্তি পসিদ্ধিযা পুমিত্থিনপুংসকত্তং, মালাইচ্চাদীস্ৰেসাতি পসিদ্ধিযা ইত্থত্তং, রুক্খোচ্চাদীস্ৰেসোতি পসিদ্ধিযা পুল্লিঙ্গত্তং, কুলমিচ্চাদো এতন্তি পসিদ্ধিযা নপুংসকত্তং. সমাসস্সাপ্যেৰং দট্ঠব্বং, জোতকাতি দস্সেতীতি সম্বন্ধো. জোতকা ¶ ইত্থত্তস্সেতি পকরণতো ৰিঞ্ঞাযতি. ততো ৰেচ্চাদিনা পচ্চযত্থভাৰিনো যে দোসা তেসমেত্থনাৰকাসোতি দস্সেতি. সমানাধিকরণত্তং বহুৰচনম্পি হোতীতিসম্বন্ধো. ইমিনা ইদং দীপেতি ‘‘ইত্থত্তস্স পচ্চযত্থত্তে সতি পধানত্তাস্স ব্যতিরেকলক্খণায ছট্ঠিযা ‘কুমারিত্তং (দেৰদত্তাযা’তিভৰিতব্বং, ততো চ ন সিযা কুমারী) দেৰদত্তা’তি সমানাধিকরণত্তং, তথা কুমারিযোতি বহুৰচনম্পি ইত্থত্তস্সেকত্তা. পকতিযত্থ ৰিসেসনপক্খে তু পকতিযা ইত্থত্তৰিসিট্ঠং দব্বমেৰোচ্চতে, আআদযো তু জোতকতাতি তত্থ ব্যতিরেকাভাৰা ছট্ঠিযা অপ্পসঙ্গো চ বহুৰচনম্পি অনেকত্তাৰ দব্বস্স যুত্তন্তি যথাৰুত্তদোসাৰসরাভাৰা ইট্ঠত্থসিদ্ধী’’তি. অঞ্ঞেতি জযাদিচ্চ জিনিন্দবুদ্ধ্যাচরিযাদযো দস্সেতি.
ইত্থিযমভিধেয্যাযন্তি ইত্থিলিঙ্গসঙ্খাতে ইত্থত্তে অত্থভূতে, যথেৰহীতিআদিনা উপমাৰসেন যথাৰুত্তমেৰত্থং ৰিভাৰেতি. তত্থ ইত্থত্তমিচ্চাদিনা পরোপৰণ্ণিতপক্খস্সাযুত্তত্তন্নিচ্ছিন্দেতি, নো পপজ্জতে [নোপপজ্জেয্য (পঞ্চিকা)] দেৰদত্তাসদ্দৰচনীযস্সাপি ইত্থত্ততো অব্যতিরিত্তত্তা ‘ইত্থত্তং দেৰদত্তাযা’তি ভিন্নাধিকরণতা ন যুজ্জতে, অনুপপত্তিমেৰ সমত্থেতি ‘দেৰদত্তাযাতি’চ্চাদিনা. সমানাধিকরণত্তমেৰ সিযা ইত্থিসদ্দৰচনীযতো অনঞ্ঞত্তা দেৰদত্তা সদ্দৰচনীযস্স ইত্থী দেৰদত্তাতি.
অতোএৰাতি ইত্থত্তে আৰিধানতোযেৰ. তব্বতোত্থস্সাতি ইদং জযাদিচ্চাদিমতানুগামিনা [নুগামী পন (পোত্থকে)] ৰুত্তং, তথা হি তে এৰং লিঙ্গলক্খণ মাহু (পা, ৪-১-৩ কাসিকাযং) ‘‘সামঞ্ঞৰিসেসা ইত্থত্তাদযো গোত্তাদযো ৰিয বহুপ্পকারব্যত্তিযোতি [সামঞ্ঞানি চ তুল্যজাতিযপদত্থসাধারণত্তা তানি ৰিসেসা চ অঞ্ঞ মঞ্ঞেহি ৰিজাতিযেতি চ ৰিসিস্সন্তে ব্যাৰত্তন্তেতি সামঞ্ঞৰিসেসা. ব্যঞ্জীযন্তিআ এতেহীতি ব্যত্তিযো সামঞ্ঞৰিসেসানং নিস্সযা, বহুপ্পকারা ব্যত্তি যো যেসং সামঞ্ঞৰিসেসানং তে তথাৰুত্তাতি– (কাসিকাৰিৰরণ পঞ্জিকা.)] তে হ্যেৰং মঞ্ঞন্তে ‘‘যথা ¶ গোত্তাদযো সমানজাতিযেসু সব্বেস্ৰনুৰত্তন্তে, ৰিজাতিযেহি পন নিৰত্তন্তে, তথা ইত্থত্তাদযোপি. ৰিচিত্তত্তা পন সামঞ্ঞৰিসেসনিস্সযানং ব্যঞ্জকানং কোচিযেৰ সামঞ্ঞৰিসেসো কেনচিদেৰ নিস্সযেন ব্যঞ্জতে, ন সব্বো সব্বেন (পতি) নিযতৰিসযত্তা ভাৰসত্তীনং, তত্থ যেনত্থেন ইত্থত্তমেৰ ব্যঞ্জতে ন পুমত্তং নাপি নপুংসকত্তং, সা ইত্থিযেৰ ভৰতি ন পুমা নাপি নপুংসকং. যেন পুমত্তমেৰ ব্যঞ্জতে, সো পুমাযেৰ. যেন তু নপুংসকত্তং তং নপুংসকমেৰ. যো তু দ্ৰিন্নং তিণ্ণং (ৰা) ব্যঞ্জকো, সো দ্ৰিলিঙ্গো তিলিঙ্গো ৰে’’তি (পা, ৪-১-৩ কাসিকাৰিৰরণপঞ্জিকা) তস্মা পব্বতো যথা ৰুত্তইত্থত্তৰতো অত্থস্স অভিধেয্যস্সাতি এৰমেত্থ অত্থো দট্ঠব্বো.
অথেচ্চাদিনা যথাৰুত্তদোসপরিহারায জিনিন্দবুদ্ধিনা যদুপৰণ্ণি তং তং পরিকপ্পেতি. সো এৰ চরহিচ্চাদিনা উপহাসপুব্বকমুত্তর মাচিক্খতে. মসিমক্খিতকুক্কুটোৰিযাতি যদা কোচি অঞ্ঞকুক্কুটো অঞ্ঞস্মা ভীতো সিযা, তদা ৰিজযিনো কুক্কুটস্স মুখং মসিযা মক্খেত্ৰা উপনেন্তি সো পঠমং ততো ভীতোপি পুন অঞ্ঞোতি মন্ত্ৰা যুজ্ঝিতুমুস্সহতে. যথাত্র সোৰ কুক্কুটো ব্যাজে নোপদস্সিতো, তথা ত্রামীত্যত্থো.
২৯. আরা
পুংযোগেন ভরিযাযং ৰত্তমানতোৰ নিযমেন ‘‘মাতুলাদিত্ৰানী ভরিযাযং’’ (৩-৩৩) ত্যানী, ইমিনা ত্ৰনিযমেন ভরিযাযমভরিযাযঞ্চ ইনীত্যনিযমেন ৰত্তুমাহ- ‘আরামিকস্স ভরিযা’ইচ্চাদি.
৩১. ক্তি
ত্তিম্হাতি এত্তকে ৰুত্তেপি ত্তিপ্পচ্চযন্ততোতি ৰচনে কারণমাহ-কেৰলস্স অঞ্ঞপদত্থে পযোগাভাৰা’তি. ইমিনা পচ্চযগ্গহণপরিভাসমন্তরেনাপি সামত্থিযেনেৰাযমত্থৰিসেসো লব্ভতীতি দীপেতি.
৩২. ঘর
তংসন্নিযোগাতি ¶ তেন নীপ্পচ্চযেন সন্নিযোগা একীভাৰা, অযমেত্থাধিপ্পাযো ‘যত্থ নীপ্পচ্চযো তত্থেৰ যলোপো’তি.
৩৩. মাতু
ভরিযাযন্তি পকতিৰিসেসনত্তা মাহ- ‘ভরিযায’ন্তিআদি. পুন্নামধেয্যাতি পুরিসস্স সমঞ্ঞাভূতা, পুংযোগেনাতি পুরিসেন সহ সম্বন্ধেন হেতুনা. ইত্থিযং ৰত্তন্তীতি সোযমিত্যভেদৰচনিচ্ছাযং যদা ভরিযাসঙ্খাতাযমিত্থিযং ৰত্তন্তে, নদাদিপাঠাতি ৰুত্তে ৰিঞ্ঞাযতি ‘আকতিগণত্তা নদাদিপাঠো হোন্তো এৰং হোতী’তি দস্সেতি, পুন্নামস্মাযোগাঅপালকন্তাতি নদাদিপাঠতোতি অত্থোতি সেসো. ইদঞ্চ নদাদীসু গণসুত্তন্তি ৰেদিতব্বং, তস্স অত্থং ৰদতি-‘পুমুনো’ইচ্চাদি, অপালকন্তাতি কিংপসুপালিকা খেত্তপালিকা.
৩৯. পুথু
পুথুসদ্দতো সঞ্ঞাযং ৰীপ্পচ্চযং সমত্থেতি‘পুথুভূতা পথৰীতি হি মহী ৰুচ্চতী’’তি, পুথুভূতাতি হি ইমিনা পথৰীসদ্দস্স পুথুসদ্দভূতত্তং ৰিঞ্ঞাপেতি, মহী ৰুচ্চতীতি ইমিনা নদাদিপাঠা সঞ্ঞাযং ৰীপ্পচ্চযত্তং, পুথুভূতা পত্থটাতি অত্থো.
৪০. সমা
পরাধিকারতো পচ্চযস্স পরৰিধিনাৰ সামীপ্যস্স সিদ্ধত্তা সাধীপ্যৰচনস্সন্তসদ্দস্স গহণমনত্থকং সিযাতি মন্ত্ৰাৰযৰৰচনো যমন্তসদ্দো গয্হতীতি দস্সেন্তো আহ- ‘তস্স অন্তো’ইচ্চাদি. অৰসানৰতি+অৰযৰোতি পদচ্ছেদো, সমাসগ্গহণেন গহণে কারণমাহ-‘অৰযৰত্তা’তি. যথাৰুত্তচোদনায নিদ্দোসত্তমুপমাৰসেন দস্সেতুমাহ-‘নাযং দোসো’চ্চাদি. পল্লৰিতস্স রুক্খস্স পল্লৰানমৰযৰত্তং ৰিয সমাসতো উত্তরকালং ৰিধীয মানস্স অকারস্স সমাসাৰযৰত্তং ন ৰিরুজ্ঝতীতি অত্থো.
৪৪. অসং
অতিক্কন্তমঙ্গুলিযোতি ¶ ৰিগ্গহো. দ্ৰে অঙ্গুলিযো সমাহটাতি পরৰিগ্গহেনাত্থমাহ, দ্ৰে অঙ্গুলিযো পমাণমস্সাতি ৰিগ্গহেনেৰং সমাসো ততো মত্তপ্পচ্চযে তগ্ঘপ্পচ্চযে ৰা তস্স ‘‘লোপো’’তি (৪-১২৩) ইমিনা লোপে কতে ৰিসেসনসমাসা অকারোতি দস্সেতুং ‘কথ’মিচ্চাদিনা যং ৰুত্তং তং দস্সেতুং ‘অঞ্ঞপদত্থে’চ্চাদি ৰুত্তং. সমাসৰিধানং অতোপীতি মত্তাদিপ্পচ্চযলোপং কত্ৰা ‘‘ৰিসেসনমেকত্থেনে’’তি (৩-১১) সমাসৰিধানা, অথ নাযমঙ্গুলিসদ্দেনেৰং সমাসো, মানে পচ্চযলোপৰসেন ৰিনাৰ অপ্পচ্চযেন নিট্ঠপ্পত্তীতি মন্ত্ৰা ‘অঙ্গুলসদ্দো ৰা’চ্চাদিনা যং ৰুত্তিযং ৰুত্তং তত্থ আসঙ্কং ৰিরচযতি ‘অথে’চ্চাদি. দ্ৰঙ্গুলসদ্দস্স পমাণিনিৰত্তনতো কথঞ্চিপি অঞ্ঞপদত্থতা সিযাতি ‘যথা তথা অঞ্ঞপদত্থে ৰত্ততূ’তিৰুত্তং. ননু নিরঙ্গুলন্ত্যাদি সব্বমঙ্গুলসদ্দেন সাধেতুং সক্কা, তথা সতি কিমঙ্গুলি সদ্দা অপ্পচ্চযৰিধানেনেত্যাসঙ্কিয পযোজনন্তরং অপদিসিতুমাহ- ‘সব্বত্থে’চ্চাদি. অঙ্গুলিসদ্দতো অপ্পচ্চযে অৰিহিতে নিরঙ্গুলিচ্চাদিপি সিযা তন্নিৰত্তনমেত্থ পযোজনন্তি দস্সেতি ‘অঙ্গুলিসদ্দনিৰত্তনত্থ’ন্তি.
৪৫. দীঘা
দীঘরত্তন্ত্যাদো নানুসিট্ঠত্তা লিঙ্গৰিসেসস্স কথং নপুংসকত্তমেৰিচ্চাসঙ্কিয চোদেতি ‘ননুচে’চ্চাদি. নাযংদোসোচ্চাদিনা পরিহরতি. ‘‘লিঙ্গং নানুসাসনীযং লোকনিস্সযত্তা লিঙ্গস্সা’’তীদমালম্ব ৰদতি ‘লোকে’তিআদি. অথৰাতি পক্খন্তরোপদস্সনত্থে নিপাতো, ৰিভজ্জাতি ৰিভজিত্ৰা. ক্ৰচীতি যোগৰিভাগেনাতি অধিপ্পাযো.
অহোরত্তন্তি সমাহারে (চত্থ) সমাসা নপুংসকত্তং. অতিরত্তোতি পুল্লিঙ্গে পাদিসমাসো, সমুদাযসদ্দস্সাপ্যৰযৰে ৰুত্তি সব্ভাৰতো একদেসৰচনো পুব্বরত্তাদো রত্তিসদ্দোচ্চাহ-‘পুব্বা চ সা রত্তি চা’তিআদি. এৰমেকরত্তন্তি পাঠেন ন ভৰিতব্বং… তস্স সমাহারেন সমাসত্তাভাৰা. নপুংসকলিঙ্গম্পন লোকসন্নিস্স যত্তা ৰিঞ্ঞেয্যং.
অসমাসন্তপক্খেতি ¶ সমাসন্তঅপ্পচ্চযস্সাভাৰপক্খে. পুব্বা অতিক্কন্তা রত্তি পুব্বরত্তী(তি রত্তি সদ্দো) নেকদেসৰচনোতি সমাসন্তাভাৰো.
৪৬. গোত্ৰ
ননুচেচ্চাদিনা যথাপাদিতদোসং নাযং দোসোতি পরিহরতি. স্যাদিলোপস্সিচ্চাদিনা সুলভস্যাদি লোপতো প্যসুলভতদ্ধিত লোপোৰ অলোপেতীমিনা পরামট্ঠুং যুত্তোতি দস্সেতি.
৪৭. রত্তি
রত্তিন্দিৰং ভুঞ্জতীতি পযোগে আধেয্যে ভোজনসঙ্খাতে অপেক্খিতে রত্যাদযো আদেয্যসাপেক্খা, তেসম্পি ইমিনা নিপাত নেনেৰাতিমতা সমাসস্স সিদ্ধীতি দস্সেন্তো আহ- ‘রত্তন্দিৰ’ন্তিআদি, রত্তি চ দিৰাচাতি ৰিগ্গহো, চত্থসমাসে তু র(ত্তিন্দি) ৰা.
৫০. দারু
সমাসত্থো (এত্থ) দারু, নাস্স মুখ্যাহি অঙ্গুলীহি সম্বন্ধো যুজ্জতি, ননু দ্ৰে অঙ্গুলী পমাণমস্স দারুনোচ্চাদিং মুখ্যো অঙ্গুলিসদ্দোগহিতোতি সম্বন্ধো সম্ভৰতি কিমেৰং ৰুচ্চতেচ্চাসঙ্কিযাহ-‘যদিপি’চ্চাদি, পমাণৰচনেনাতি মত্তাদিপচ্চযত্থভূতপমাণৰাচকেন, অঙ্গুলি সদ্দস্স দারুনো পমাণৰাচকত্তা ৰুত্তং- ‘দারুনো সম্বন্ধো অত্থী’তি. ৰিসেসনসমাসতো পরং তদত্থৰিসযে তস্মিংপমাণত্থৰিসযে ‘‘মানেমত্তো’’তিআদিনা (৪-৪৬) মত্তাদিপ্পচ্চযেনভৰিতব্বন্তিঅত্থো, লোপেনভৰিতব্বন্তি সম্বন্ধো, ‘‘অসঙ্খ্যেহি চাঙ্গুল্যা নঞ্ঞাসঙ্খ্যত্থেসু’’ইচ্চত্র (৩-৪৪) যদাখ্যাতং, তদিহাপ্যতিদিসমাহ-‘পুব্বে ৰিযসিদ্ধ’ন্তি, অনকারন্তানন্তি ভূমিআদীনং, তব্বিধানে তস্স অপ্পচ্চযস্স ৰিধানে পযোজনংসিস্সোকারোতিসম্বন্ধো. ইমিনা কচ্চাযনানং পকরণে পযোজনং দস্সিতং. অথচ পনেত্থ ‘‘ক্ৰচি সমাসন্তগতানমকারন্তো’’তি (ক, ২-৭-২২) ইমিনা অকারন্তস্স সমাসন্তে কতে সামত্থিযা ‘স্যাচ’ইতি (ক, ২-৩-২৯) সিস্সাকারাদেসাভাৰা নিচ্চমোকারন্তরূপং সম্পজ্জতীতি পরিকপ্পিযতস্সাযুত্তভাৰং দস্সেতুং যং ¶ ৰুত্তংৰুত্তিকারেন, তং দস্সেতুমাহ‘অকারন্তস্সপি’চ্চাদি, যং-ৰুত্তং সিস্সাকারা দেসনিৰত্তনে অকারকরণে সামত্থিযং, তদভাৰা সিস্সাকারাদেসো ন নিৰারীযতীতি দস্সেতুমাহ-‘নচে’চ্চাদি. চরিতত্থতায নিট্ঠিতপ্পযোজনতায, তেনেৰ কচ্চাযনৰুত্তিকারেনেৰ অপ্পচ্চযন্ত মুদাহটং সক্কতগন্থানুসারেন, অব্যঞ্জনন্তত্তাতি ইমিনা তিণ্ণমেসং সদ্দানং সক্কতে ব্যঞ্জনন্তত্তমেৰ বোধেতি, নিরত্থকন্তি পুব্বেৰ অকারন্তত্তা নিরত্থকং, আকারৰিধানেনেৰাতি (ক, ২-৭-২৫) ‘‘ধনুম্হাচ’’ ইত্যাকারৰিধানেনেৰ.
৫১. চিৰী
অঞ্ঞমঞ্ঞকিরিযেতি কিরিযাপরিৰত্তনমাহ, ইমিনা সুত্তে কিরিয সদ্দাভাৰেপি ৰীতিহরণসদ্দেনেৰ কিরিযাব্যতিহারেতি লব্ভতীতি দস্সেতি.
৫২. লত্ৰী
পটিমুক্ককম্বূ আমুক্কৰলযা.
৫৩. ৰাঞ্ঞ
কাপেক্খেহীতি কপ্পচ্চযমপেক্খিতেহি.
৫৪. উত্ত
আপরিচ্ছেদাৰসানা ন পরে [পরেন (পোত্থকে)] ততো পরং ণাদিকারিযৰিধানা.
৫৭. টন্ত
টাদেসে পুব্বসরলোপো, অতিসযেন মহন্তীতি ৰিগ্গহে ‘‘তরতমিস্সিকিযিট্ঠাতিসযে’’তি (৪-৬৪) তরপ্পচ্চযো ণাদিৰুত্তিযং ৰিভত্তিলোপো. মহত্তরসদ্দা ‘নদাদিতোৰী’’ (৩-২৭) মহতো ভাৰোতি ৰাক্যে‘‘তস্স ভাৰকম্মেসুত্ততা ত্তন ণ্য ণেয্য ণিয ণিযা’’তি (৪-৫৬) ত্তো, ৰিভত্তিলোপো, ছট্ঠীসমাসো, তেনাহ ‘রত্তঞ্ঞূন’মিচ্চাদি.
৫৮. অ
ন্তো ¶ নেতি সম্বন্ধো.
৬০. পর
পরাসদ্দো এত্থ অধিকত্থোতি আহ-‘অধিকা’তি.
৬৩. ক্লু
অপৰাদৰিসযেপীতি ‘‘ৰিজ্জাযোনিসম্বন্ধানমা তত্র চত্থে’’তি (৩-৬৪) ইমস্স অপৰাদসুত্তস্স ৰিসযেপি.
৬৪. ৰিজ্জা
অথ ৰিজ্জাযোনিসম্বন্ধানমিত্যুচ্চমানে ৰিজ্জাসম্বন্ধীনং যোনিসম্বন্ধীনন্তি কথং ৰিৰরণমিচ্চাহ-‘ৰিজ্জাযোনি’চ্চাদি, ৰিজ্জা চ যোনি চ ৰিজ্জা যোনী তাসং সম্বন্ধো, সো যেসং অত্থি তে হোতাদযো মাতাদযো চ অভেদোপচারেনেহ ৰিজ্জাযোনিসম্বন্ধিসদ্দেন গয্হন্তীতি অধিপ্পাযো, তসদ্দেনাতি তত্রেত্যত্র. তে চ ল্তুপিতাদযোতি তসদ্দেন পরামট্ঠা ল্তুপিতাদযো চ, অত্থে কারিযা সম্ভৰা তংৰাচকো সদ্দো গয্হতি.
৬৫. পুত্তে
ল্তুপিতাদী (তি পুব্ব) সুত্তে তত্রেতি গহিতল্তুপিতাদি.
৬৬. চিস্মিং
পচ্চযগ্গহণপরিভাসায চিপ্পচ্চযন্তেতি ৰুত্তং.
৬৭. ইত্থি
ইত্থিসদ্দেন ইত্থিলিঙ্গং গহিতং ন ইত্থী, তগ্গহণে সতি ‘ইত্থিযং ৰত্তমানে’তি ৰুত্তিগন্থস্স ইত্থিসঙ্খাতে অত্থে ৰত্তমানেতি অত্থো গয্হেয্য, এৰং সতি ‘কল্যাণিপ্পধানা’তি এত্থাপি পুম্ভাৰো পসজ্জেয্য… পধানসদ্দস্স কল্যাণিযং ৰত্তমানত্তাতি আহ- ‘ইত্থিযন্তি ইত্থিলিঙ্গে’তি. অথ ইত্থিযন্তি এত্তকে ৰুত্তে কথং তগ্গহণং ¶ সিযাতি আহ-‘ৰিসেসনে’চ্চাদি, একত্থেতি ৰুত্তেপি ইত্থিযং ৰত্তমানেতি অযমত্থো ৰিঞ্ঞাযতীতি ইত্থিযন্তি ৰচনমনত্থং সিযাতি সমত্থমঞ্ঞথানুপপত্তিযন্তি ইত্থিযন্তি ৰিসেসনমিত্থিলিঙ্গস্সেৰ গহণেতি আহ- ‘ৰিসেসনে’চ্চাদি, ইত্থিযন্তি ইত্থিলিঙ্গস্সেৰ গহণন্তি সম্বন্ধো. ব্যৰচ্ছেজ্জাভাৰা ৰিসেসনমনত্থকং সিযাতি একত্থেইচ্চনেনেৰ ইত্থিযং ৰুত্তিযা (গম্ম) ভাৰতোতি ভাৰো. পুমে পুল্লিঙ্গে ৰত্তমানো সদ্দো পুমাসদ্দো, সকলোতি পদেসসকলো হি গয্হতি… কস্সচি সুত্তত্থস্স পুথভূতত্তা, তেনেৰচাহ- ‘ইত্থিযন্তু ন ৰত্তত্তে’তি.
৬৯. সব্বা
ৰত্তনং একস্মিং অত্থে অধিত্থিচ্চাদো ইত্থিৰিসিট্ঠে সত্তমিযত্থাদো, ৰাসিট্ঠোচ্চাদো ৰসিট্ঠাদিৰিসিট্ঠে অপচ্চাদো, পুত্তীযতিচ্চাদো পুত্তাদিৰিসিট্ঠে ইচ্ছাদ্যত্থে পৰত্তি, তেনাহ-‘একত্থীভাৰো’তি. সামঞ্ঞ গহণত্থন্তি ইমিনা মত্তসদ্দস্স কসিণত্থে পৰত্তিমাহ.
৭০. জাযা
এৰন্তি ইমিনা ইতরীতরযোগে চত্থসমাসং ৰিভাৰেতি. জানিজাযা, সদ্দন্তরেনাতি জানিসদ্দেন তথাসদ্দোপদিট্ঠেন দং জং সদ্দন্তরেন চ, কেসঞ্চিতি খরীগতন্তিআদীসু ‘খরী’তিআদীনং কেসঞ্চি, খরীতি খরত্থে ৰত্তমানো-যং সদ্দো নিযতৰিসযো… গতসদ্দং ৰিনা অঞ্ঞত্থ অদিট্ঠত্তা, নাযম্পযোগোতি তুদম্পতিপ্পযোগং নিৰত্তেত্ৰা হেতুমাহ- ‘আগমে’চ্চাদি, অঞ্ঞেহি চাতি ইমিনা রূপসিদ্ধিং গণ্হাতি.
৭৫. অন
ননু সুত্তে‘সরে’তি এত্তকং ৰুত্তং‘সরাদো’তি কথং লদ্ধন্তি আহ-‘সরে’তিআদি, ৰণ্ণে যন্তন্তদাদোতি সিট্ঠৰচনং, ৰণ্ণে পরভূতে যং কারিযং ৰিধীযতে তং সো ৰণ্ণো আদি যস্স তং তদাদি, তস্মিং তদাদো উত্তরপদে সম্পজ্জতীতি অত্থো, খাধাতুতো ক্তপ্পচ্চযে ৰিহিতে রস্সেনাকারেনেৰাযম্পযোগো, ন ৰিসুং অকারেনাতি দস্সেতুং ন আক্খাতং অনক্খাত ‘‘ব্যঞ্জনে দীঘরস্সা’’তি উত্তরপদাদি সরস্স রস্সত্ত’ন্তি ৰুত্তং.
৭৬. নখা
সঞ্ঞাসদ্দেসুচাতিআদিনা ¶ অৰযৰত্থনিরপেক্খানম্পি যথাকথঞ্চি নিপ্ফত্তিং দস্সেন্তো সব্বেসমেৰ সদ্দানং নিপ্ফন্নৰাচিতঞ্চাত্তনো দীপেতি, যথাকথঞ্চি নিপ্ফত্তি, রুল়্হিযা অত্থনিচ্ছযো, তেন সঞ্ঞেচ্চাদো-ধিপ্পাযং ৰিৰরতি ‘যংকিঞ্চি’ত্যাদিনা, ইত্থী চ পুমা চ ইত্থিপুমং, ন ইত্থি পুমন্তি সমাসে নিপাতনেনিমিনা নপুংসকাদেসো [নপুংসকনিদ্দেসো (পোত্থকে)] তি দস্সেতি ‘ন ইত্থি’চ্চাদিনা. খী-খযে, খর-ৰিনাসে চাতি হি এতেহি ‘ন খীযতি ন খরতী’তি অত্থে ‘‘ভাৰকারকেস্ৰ ঘণ ঘকা’’তি (৫-৪৪) অপ্পচ্চযে’ ন খয ন খর’ইতি ঠিতে খত্তাদেসোতি আহ- ন খীযতি’চ্চাদি.
৭৭. নগো
এৰন্তি ইমিনা গচ্ছতীতি ৰাক্যে ক্ৰিপ্পচ্চযাদিং দস্সেতি, ৰিসেসো পনেত্থ নঞ্স্স(টো) ৰসলো চণ্ডালো, সীতেন করণভূতেন.
৭৮. সহ
তত্থ তস্মিং পরভূতে, যস্স চ ঝত্তন্তি সম্বন্ধো.
৮০. অপ
অপ্পচ্চক্খং পচ্চক্খঞাণেনানুপলব্ভনীযং তম্পনাত্থতো-নুমেয্যমেৰ. তস্মিং গম্মমানে যমাদেসোতি কেনচি লিঙ্গেনাধিগতেনানুমানঞাণেনানুমেযুত্তমগ্যাদিনোতি দস্সেতুমাহ- ‘কপোতে’চ্চাদি. কপোতাদিভাৰেতি কত্থচি ঘরাদো কপোতৰাতমণ্ডলিকাদীনং দস্সনৰসেন সব্ভাৰে সতি. অগ্যাদিদস্সনতোতি অগ্গিপিসাচাদিদস্সনতো, অঞ্ঞত্রাপীতি ঘরাদিতো অঞ্ঞত্র, কপোতৰাতমণ্ডলিকাদিনো লিঙ্গস্স, অগ্যাদিযোগন্তি অগ্গিআদীহি অনুমেয্যেহি সম্বন্ধং. মন্ত্ৰাতি অনুমানঞাণেন জানিত্ৰাপযোগোতি সাগ্গিসপিসাচাতি পযোগো.
৮১. অকা
সকত্থে ¶ ৰত্তমানস্স সহসদ্দস্সাতি ৰত্তব্বে ৰত্তমানো তপ্পধানোযেৰাতি আহ- ‘সকত্থপ্পধানস্স সহসদ্দস্সা’তি, ৰুত্তি ভৰতীতি সম্বন্ধো, যুগপদি ধুরা সধুরং. অপরণ্হেন সহিতং সহা পরণ্হং.
৮২. গন্থ
‘‘অট্ঠাদস নিমেসা তু, কট্ঠা তিংসন্তু তাকলা’’তি ৰচনতো আহ- ‘কলা কালৰিসেসো’তি. কলাদিসঙ্খাতগন্থস্সান্তে সহসদ্দো ৰত্ততীতিসমাসৰাক্যং নিদ্দিসতি ‘কলন্ত’মিচ্চাদি. গন্থন্তেচ্চাদিনা আসঙ্কতোযমধিপ্পাযো ‘‘কালত্থপরিচ্চাগেন গন্থন্তে ৰত্তমানত্তা অকালত্থো’’তি. গন্থৰুত্তিপি কলাদি কালসদ্দত্থং নাতিক্কমতীতি অধিপ্পাযেনাহ- ‘গন্থৰুত্তিপি’চ্চাদি. অধিকো মাসকো অস্সাতি সমাসকো, ৰিকপ্পেন সিদ্ধেতি ‘‘সহস্স সো-ঞ্ঞত্থে’’তি (৩-৭৮).
৮৩. সমা
সমানো পতি যস্সা সপত্তিনী সপত্তী ইতি নিপ্ফন্নানমেকদেসো ‘পত্তিনী পত্তী’তি দস্সিতোতি ৰত্তুমাহ- ‘যক্খাদি ত্ৰিনি’চ্চাদি. ৰযসদ্দস্স ‘‘সরৰযাযৰাসচেতা জলাসযাক্খযলোহপটমনেসূ’’তি গণপাঠতো অক্খযে ৰত্তমানস্সো মনাদিত্তা ওকারন্তত্তন্তি দস্সেতুমাহ- ‘ৰযো’তিআদি. যপ্পচ্চযন্তোতি ইমিনা নিপাতনেন তকযপ্পচ্চযন্তো.
৮৪. উদ
‘‘অঞ্ঞস্মি’’ন্তি (৪-১২১) ইযপ্পচ্চযৰিধাযকং সুত্তং.
৮৮. তুম্হা
তুম্হে ৰিয দিস্সন্তীতি তুম্হাদী অম্হাদীচ্চাদিং ‘‘সব্বাদীনমা’’তি (৩-৮৬) আ.
৯০. ৰিধা
গব্ভেনাতি ইমিনা কুচ্ছিগতেন গব্ভেন সহ দ্ৰিহদযত্তমস্সাতি দস্সেতি, পুব্বপদেতি দুসদ্দে.
৯২. দিগু
গুণা ¶ পটলা [দ্ৰে পদানি অস্স ইতি ভৰিতব্বং] দ্ৰে পাদা এসং দ্ৰে সতানি অস্স, দ্ৰে সহস্সানি অস্স, দ্ৰিন্নং সতানং দ্ৰিন্নং সহস্সানং ৰা সমাহারোতি ৰিগ্গহো.
৯৩. তীস্ৰ
দ্ৰত্তিপত্তাতি পঠমন্তা‘পূর-পূরণে’ইচ্চস্মা করণত্থে ‘‘ভাৰ কারকেস্ৰ ঘণ ঘকা’’তি (৫-৪৪) অপ্পচ্চযে স্যাদিসমাসোতি দস্সেতু মাহ- ‘দ্ৰত্তিপত্ত’ইচ্চাদি.
৯৪. আসং
দ্ৰে চ তিংসা চ, দ্ৰীহি ৰা অধিকা তিংসাতি ৰিগ্গহো.
৯৬. চত্তা
সম্পত্তৰিভাসাযন্তি অযংযোগো (সম্পত্তৰিভাসাতি) দস্সেতি, সম্পত্তে ৰিভাসা ৰিকপ্পোতি অত্থো, তযো চ চত্তালীসা চ, তীহি ৰা অধিকা চত্তালীসাচ্চাদিনা ৰিগ্গহো, তিস্সো চত্তালীসা অস্স তিচত্তালীসং গণো.
৯৭. দ্ৰিস্সা
সম্পত্তৰিভাসত্তাতি ‘‘আসঙ্খ্যাযে’’চ্চাদিনা (৩-৯৪) আকারে সম্পত্তে ৰিভাসত্তা.
ইতি মোগ্গল্লানপঞ্চিকাটীকাযং সারত্থৰিলাসিনিযং
ততিযকণ্ডৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
চতুত্থকণ্ড
১. ণো ৰাপচ্চে
ননু ¶ চ ‘ণো ৰাপচ্চে’তি ৰচনতো কথং পকতিৰিসযাৰগমো সিযা. যথাকথঞ্চি পকতিৰিসযাৰগমেপি সামঞ্ঞৰচনতো পন ধম্মেনাপচ্চন্ত্যাদো যতো কুতোচি ধম্মেনিচ্চাদিতোপি সিযা ণা দিপচ্চযোত্যাসঙ্কিযাহ ‘অপচ্চৰতা’চ্চাদি. অপচ্চস্সাতি অপচ্চত্থস্স, অপচ্চৰতাতি ‘‘ণো ৰাপচ্চে’’তি ৰসিট্ঠাদ্যত্থস্সেৰ পরিগ্গহণায সামঞ্ঞৰচনতো যো অপচ্চৰা ততো, অত্থতো পন অসম্ভৰা দব্বাচকসদ্দাৰ সামত্থিযেন ছট্ঠিযন্তা সব্বলিঙ্গৰচনা জাযতেতি ৰিঞ্ঞাতব্বং. ধম্মস্মাপচ্চংত্যাদীসু ণাদিপ্পচ্চযো (ন জাযতে) তি সম্বন্ধো.
ধম্মেনাতি ধম্মেন করণভূতেন. ধম্মাযাতি ধম্মত্থং, ধম্মস্মাতি ধম্মহেতুনা, ততো অসম্ভৰে কারণমাহ ‘সাপেক্খত্তা’তি. সাপেক্খত্তমেৰ সমত্থেতি ‘অপচ্চৰাহি’চ্চাদিনা, ধম্মেনাপচ্চং কস্সাতি পুচ্ছিত্ৰা দেৰদত্তস্সাতি অপেক্খিযমানং ৰদতি. দেৰদত্তস্সাতি অপচ্চৰা দেৰদত্তাদি অপেক্খীযতেতি সম্বন্ধো, হিসদ্দো হেতুম্হি. ন হেত্থ ণাদিৰুত্তি অঞ্ঞত্থ [নহেতকামন্তত্থ (পোত্থকে)] সাপেক্খত্তা কম্বলো ৰসিট্ঠস্সাপচ্চং দেৰদত্তস্সাতি এত্থ পন ৰসিট্ঠো-পচ্চৰাতি ততো ছট্ঠিযন্তা হোতিচ্চাসঙ্কিযাহ- ‘ন চে’চ্চাদি. ন চ হোতীতি সম্বন্ধো.
কারণমাহ- ‘অসম্বন্ধা’তি. ন হেত্থ সম্বন্ধো ৰসিট্ঠস্স কম্বলাপেক্খত্তেন অপচ্চস্স চ দেৰদত্তাপেক্খত্তেনাত্থন্তরাপেক্খায ৰসিট্ঠস্সাপচ্চেন সম্বন্ধাভাৰাযেৰ ৰসিট্ঠস্স অপচ্চং ৰাসিট্ঠোতি ণাদিৰুত্তিযা ভাৰে সামত্থিযং নত্থি, সমত্থঞ্হি ৰসিট্ঠং রাজপুরিসাদি সমাসৰুত্তিযমেকত্থত্তমিৰ ৰাসিট্ঠাদিণাদিৰুত্তিযং ণাদিপ্পচ্চযমুপজনযতি, নাসমত্থং, ততো সব্বমেৰেতম্মনসি নিধায ৰুত্তং- ‘অসম্বন্ধা’তি.
যদি ¶ পনেত্থ ণাদিপ্পচ্চযো সব্বথা সম্বন্ধমপেক্খতে, তদা ৰিসেসতো যস্সাপচ্চেন সম্বন্ধো ততোৰ জনকতো সো সিযাতি দস্সেতুমাহ- ‘যজ্জেৰ’মিচ্চাদি.
যো জনকোতি যোযো যস্স যস্স অপচ্চস্স জনকো. ততোযেৰাতি তস্মাতস্মা জনকতোযেৰ. সিযাতি তস্মিং তস্মিং অপচ্চত্থে ণাদিপ্পচ্চযো সিযা. তত্থ হেতুমাহ- ‘তস্সেৰাপচ্চেন যোগা’তি. যোগাতি অপচ্চসম্বন্ধতো, ন মূলপ্পকতিতোতি পরমপ্পকতিতো ন হোতীতি ৰুত্তং হোতি. হেতুমাহ- ‘অযোগা,তি, ৰচনাভাৰম্পেত্থ দস্সেতুং চে’ত্যাদি ৰুত্তং.
ৰচনন্তি সুত্তং, সম্বন্ধাভাৰা (তাদিসৰচনাভাৰা) চ মূলপ্পকতিতো ণাদিপ্পচ্চযস্সাভাৰং দস্সেত্ৰা ইদানি মূলপ্পকতিতোৰাস্সাভিমতভাৰং দস্সেতুং ‘মূলপ্পকতিতো’চ্চাদি ৰুত্তং.
কথম্পনিদং ৰিঞ্ঞাযতিচ্চাদিনা জনকস্সেৰাব্যাহিতস্সাপচ্চেন মুখ্য সম্বন্ধমানীয ইদমযুত্তন্ত্যাদিনা ব্যৰহিতজনিতস্সাপ্যপচ্চযস্স পরমপ্পকতিযাভিসম্বন্ধসব্ভাৰং ৰত্ৰা তং সাধযিতুমারভতে ‘কথ’মিচ্চাদি, এৰং হিচ্চাদি কথংপনিদমিচ্চাদিনা যথাৰুত্তস্স সমত্থ নৰাক্যং, হিযস্মা তং দিস্ৰা তথা পুচ্ছিতো দেৰদত্তস্সৰাতিআদিনা উপ্পাদেতারমেৰ নিদ্দিসতি, নাত্তানং পিতামহো, তস্মা উপ্পাদেতাযেৰাপচ্চেন সম্বজ্ঝতি ন পিতামহোতি যোজেত্ৰা অধিপ্পাযো ৰেদিতব্বো. ইদং যথাৰুত্তমুপ্পাদেতুনিদ্দিসনং, তেন অপচ্চেন সদ্ধিং উপ্পাদেতুযেৰ জনকস্সেৰ যোগো সম্বন্ধো পটিপাদেতুং ন সক্কাতি সম্বন্ধো.
তন্তিতং [তত্থ-ইতি (পঞ্চিকাযং)] পুচ্ছানিমিত্তং, তেনাতি অপচ্চেন. অপতনন্তি নরকে অপতনং ভৰতি, সোতি যোসো যস্সাত্যনিযমনিদ্দিট্ঠো সো ঞাতুং ন ইচ্ছিতোতি সম্বন্ধো. ইমিনা ইদং দীপেতি- ‘‘নপতত্যনেন নরকেত্যপচ্চন্তি ৰুচ্চতি অপচ্চেনানেন যস্সকস্সচি অৰিসেসেনাপতনম্ভৰতি নরকে সোসো তায পুচ্ছায ঞাতুং ন ইচ্ছিতো’’তি. সো ৰাতি ¶ কস্সাযং পুত্তোতি পুচ্ছাযানুরোধনে সো উপ্পাদেতাযেৰ ঞাতুমিচ্ছিতোতি সম্বন্ধো. তুসদ্দো চেত্থাপচ্চেন নরকাপাতসব্ব জনজাননিচ্ছাৰিসেসজোতকো, যদি সিযাতি সম্বন্ধো, অত্তানম্পি নিদ্দিসেয্য ন কেৰলমুপ্পাদেতারং, অত্থিচ্চাদি পিতামহস্স অত্তনোপি নিদ্দেসে কারণৰচনং, তং অপচ্চং নিমিত্তং কারণং, যস্স তং তংনিমিত্তং তস্মা [কত্ৰা (পোত্থকে)] এৰং দিট্ঠিকো হিচ্চাদিনা যথাৰুত্তং সমত্থেতি.
ব্যৰহিতজনিতেনাপীতি ব্যৰহিতেন কত্তুনা জনিতেনাপি, করণে চাযং ততিযা, হেতুম্হি ৰা. কস্মা এৰং দিট্ঠিকোতি আহ ‘যং নিমিত্তং হি’চ্চাদি. হিসদ্দো যস্মাদত্থে. যস্সাতি পুব্বজস্স, তেন অপচ্চেন অপতনং তদপতনং ততো, ইদং ৰুত্তং হোতি ‘‘তেন ব্যৰহিতজনিতেনাপি পুমুনা পুব্বজোপি নরকং ন পততি সো পুব্বজস্সাপ্য পচ্চং ভৰতি যথাৰুত্তেন নিব্বচনেনা’’তি. তস্মাচ্চস্স পুব্বে ৰুত্তযস্মাত্যনেনাভিসম্বন্ধো ৰেদিতব্বো. উপপত্যন্তরমাহ-‘উপচারতোৰে’চ্চাদি. পুব্ব পুব্বভাৰে সতীতি পুব্বস্স পুব্বস্স ৰিজ্জমানত্তে সতি. ব্যৰহিতেন জনিতে অপচ্চেপি নিমিত্তং অপাযাপতকারণভাৰো অত্থিযে ৰাতি সম্বন্ধো. কেসন্তি আহ-‘পুব্বেসন্তি পুব্বজানন্তি অত্থো, কে নাতি আহ- ‘পারম্পরিযেনা’তি. অভেদোপচারেনাতি পুব্বপুব্বভাৰে সতিচ্চাদিনা ৰুত্তনযেন জনকস্স ৰিয পারম্পরিযেনপুব্বেসম্পিনিমিত্ততা ৰতো জনকসদিসত্তা জনকাৰ নাম তে সিযুন্তি এৰমভেদেন উপচরণতো চিন্তনতোতি অত্থো. উভযথাতি ঞাযেন উপচারেনচাতি উভযেন পকারেন, এৰমুভযথাপি মূলপ্পকতিযা পচ্চেনাভিসম্বন্ধা কথমনন্তর [মনন্তরাদি (পোত্থকে) (তত্থ) পোত্থকে] জনিতেনাপচ্চেনাদিপুরিসসম্বন্ধোযেন ততো ণাদিপ্পচ্চযো সিযাতি নাসঙ্ক্নীযং.
ততো চাতি মূলপ্পকতিতো চ, অপচ্চসামঞ্ঞৰচনিচ্ছাযন্তি ইত্থি পুন্নপুংসকত্তৰিসেসোপগ্গাহি অপচ্চসামঞ্ঞস্স ৰচনিচ্ছাযং.
এৰম্মূলকতিতো- পচ্চসামঞ্ঞেন ণাদিপ্পচ্চযং ৰৰত্থপেত্ৰা ইদানি অপচ্চাদিতোপি হোতেৰ ণাদি সামঞ্ঞৰিধানা. সো চ বহুলাধিকারতো ¶ গুরুজনাযত্তত্তা তন্নিযোগাচরণেন পসত্থে যেৰাপচ্চে ব্যৰহিতজনিতেপি ইত্থিৰজ্জিতে সিযাতি দস্সেতুমাহ ‘নত্তাদীহি’চ্চাদি. সতিযেৰ গুরুজনে সপ্পধানভাৰেন কুচ্ছিতে-পচ্চেতু নত্তাদীৰুত্তীহি ৰসিট্ঠাদীহি ণাদিপ্পচ্চযো হোতি ৰাসিট্ঠোতিআদি, ইত্থিযঞ্চ ন হোতি ৰাসিট্ঠীতিআদি.
অত্থতোতি সামত্থিযতো. অপচ্চে ৰিধীযমানো পচ্চযো অপচ্চৰতা জাযমানো তস্সাপচ্চন্তি অত্থে জাযতি. সোচায মত্থৰিসেসো ছ(ট্ঠিযন্ত) তাভাৰে কথং সিযাতি ইদমেত্থ সামত্থিযং. অনন্তরে ৰাপচ্চে পুত্তে-ভিধেয্য নত্তাদো ৰাপচ্চে-ভিধেয্যাতি সসম্বন্ধো. কুতোচি অপচ্চৰতা নত্তাদো এৰ. ইদঞ্চ সব্বম্বহুলৰচনেৰ সম্পজ্জতীতি আহ- ‘বহুলাধিকারা’তি. অপচ্চেতি একৰচনেন নিদ্দেসে পুমুনা নপুংসকেন করিযতি, তেনে কস্মিং যেৰাপচ্চে সিযা, ন বহূসু ৰসিট্ঠস্সাপচ্চানি ৰাসিট্ঠানি, ন চিত্থি ৰাসিট্ঠানি, ন চিত্থিযং ৰাসিট্ঠীত্যাসঙ্কিযাহ-‘ইদঞ্চে’চ্চাদি. ইদঞ্চ অপচ্চৰচনঞ্চ. ইমিনা চেত্থ তথা নিস্সযকরণং দস্সেতি. তস্স ৰচনিচ্ছাভাৰতোতি তস্স লিঙ্গৰচনস্স সুত্তে ৰত্তুমিচ্ছাযাভাৰতোতি অত্থো.
কিং পন কারণং সুত্তে লিঙ্গৰচনাৰচনিচ্ছাযং তস্সাপ্পধানত্তা যেনকেনচি লিঙ্গাদিনা নিদ্দেসো-ৰস্সং কত্তব্বোতি নানন্তরিযকত্তা তস্সেহোপাদানং, যথাধঞ্ঞত্থিনোপলালাদিনোপ্যপ্পধানস্সোপাদানন্তি. ততোযেৰাহ-‘উপলক্খীযস্সেত্থ পধানত্তা’চ্চাদি. ইত্থিপুমত্তযুত্তজঞ্ঞৰিসেসো উপলক্খীযো, অপচ্চেতীদমুপলক্খণং, সযন্তি যথাৰুত্তমুপলক্খণং সযং. কারিযপ্পটিপত্তিযাতি পুমে নপুংসকেপচ্চে-ভিধেয্যে ৰিধি হোতিচ্চেৰং কারিযপ্পটিপত্তিযা ৰত্তুং ন ইট্ঠং.
ৰচনন্তরেপি অঞ্ঞস্মিং ৰচনে. আণীতি ণিপ্পচ্চযসুত্তং ৰদতি. অগোত্তাদিতোতি যোগোত্তস্সাদিভূতো ন হোতি, ততো, তেনেৰ ‘‘আণী’’তি সুত্তে (৪-৫) ৰক্খতি-‘অকারন্তমত্ততোৰাযংণিন গোত্তাদিভূততো’তি. ৰাক্যসমাসাপীতি যথাসঙ্খ্যেনাহ. তস্মিং অত্থেতি তস্মিং ৰাক্যোপদস্সিতে অত্থে, তন্তি ৰাক্যং. সমাসৰুত্তিঞ্চ নিৰত্তেয্যুন্তি সম্বন্ধো.
সতিপনাতি ¶ ৰাকারে সতি তু অনিচ্চত্তা ণপ্পচ্চযস্স. সোপীতি সমাসোপি, সমাসোতিআদিনা পক্খন্তরমাহ. তেন ৰাক্যসিজ্ঝনেন. পক্খে ৰাক্যসমাসাপি সিযুন্তি পক্খে সমাসৰুত্তিযা এৰ বাধিতত্তা পক্খন্তরে ণাদিৰুত্তি ন বাধীযতীতি ৰাক্যৰুত্তিযোপি সিযুন্তি অত্থো.
২. ৰচ্ছা
ৰচ্ছকচ্চাদিনা কচ্চাদিগণং দস্সেত্ৰা তস্স ৰিভাগেন নিপ্ফত্তিং দস্সেতুং ‘ৰচ্ছাদীহী’তিআদিমাহ. ‘‘কণ্হো ব্রাহ্মণে’’তি গণসুত্তং. তত্থ কণ্হসদ্দো ব্রাহ্মণে ৰত্তমানো ণানণায নপ্পচ্চযে উপ্পাদযতীতি অত্থো. এৰমাদীহিচ্চাদিনা আকতিগণত্তমস্স দস্সেতি. ‘‘কতাণিযোৰে’’তি গণসুত্তং, দিচ্চাদীসূতি যতোণ্যো দিস্সতি ‘‘ণ্য দিচ্চাদীহী’’তি (৪-৪), তে দিচ্চাদযো, তেসু পাঠাতি তংসুত্তপ্পদেসে ‘‘কতা ণিযোৰে’’তি পাঠাভাৰেপি দিচ্চা দীনমাকতিগণত্তা পঠিতমেৰ নাম তন্তি ৰুত্তং.
ণ্যেতি ণ্যপ্পচ্চযে কতে. গোত্তাদিসদ্দাতি গোত্তে ৰংসে আদিভূতা সদ্দা. ৰংসোতি অন্ৰযো. সোযেৰ গাৰং সজাতি সাধারণং ৰিজাতিৰিনিৰত্তনং সকটাদিৰচনং তাযতীতি গোত্তন্তি ৰুত্তং, তেনাহ-‘গোত্তং ৰংসো’তি. তস্সাতি গোত্তস্স, তস্সাদযো গোত্তাদযোতি সেসো. কেতে গোত্তাদযোচ্চাহ- ‘সঞ্ঞাকারিনো’চ্চাদি. ৰচ্ছাদযো নত্তাদিনো অপচ্চস্স অপচ্চং তদপচ্চাদি চাতি দস্সেতুমাহ-‘নত্তাদিনো’চ্চাদি.
৩. কত্তি
ঘপসঞ্ঞন্তাৰেত্থ ভীয্যো কত্তিকাদযোতি গয্হন্তি. যদি পনেত্থ অঞ্ঞেপি গয্হন্তি, অত্থি পণ্হিআদযো কেচিযেৰ কত্তিকাদীসু অন্তোগধা হোন্তীতি ৰত্তুমাহ- ‘এত্থা’তিআদি. ৰিনতা সুপণ্ণমাতা, তেহীতি ৰিধৰাদীহি. ৰিধৰাদিগণং দস্সেতি ‘বন্ধক’চ্চাদি. ৰিগতো ধৰো পতি অস্সাতি ৰিধৰা, বন্ধকী অভিসারিণী.
৪. ণ্যদি
যস্স ¶ চ চৰগ্গোতি সম্বন্ধো, কেৰলং গগ্গ্যোতি এত্তকমেৰা দস্সেত্ৰা পরসত্থাগতগগ্গাদিগণেকদেসভূতকুণ্ডনীসদ্দতোপি কোণ্ডঞ্ঞোতি মুদাহরন্তো সো গগ্গাদিগণোপ্যত্রাভ্যুপগতোতি ৰিঞ্ঞাপেতি. তস্মা তস্মিং গগ্গাদিকেপি পরসত্থপঠিতে যোযো পযোগো আগমে দিস্সতি ৰচ্ছো অগ্গিৰেস্সোচ্চাদি. সোপীহ ৰেদিতব্বোতি দস্সেতুমাহ-‘গগ্গাদি’চ্চাদি. গগ্গাদীতি গগ্গাদি অযং. গোত্তস্স গগ্গৰংসস্স আদিভূতেন গগ্গেন উপলক্খিতো গণো গোত্তাদিগণো, তেন গগ্গো নাম কোচি, তস্সত্ৰপচ্চং গগ্গীতি ভৰতি. পপুত্তাদোৰাতি অৰধারণং গগ্গস্সাপচ্চং গগ্গিচ্চেৰ যথাসিযাতি.
৫. আণি
পকতস্সাতি ‘‘মাগধং সদ্দলক্খণ’’ন্তি ৰা ‘‘নামস্মা’’তি ৰা পকতস্স. আতি নামৰিসেসনেসতি ‘‘ৰিধিব্বিসেসনন্তস্সা’’তি তদন্ত ৰিধিনা অকারন্তো গয্হতীতি আহ-‘ৰিসেসনেন চা’তিআদি. অনন্তরমপচ্চন্তি সম্বন্ধো.
৬. রাজ
পচ্চযন্তেনাতি রাজঞ্ঞোতি পচ্চযন্তেন. রাজঞ্ঞোতীমস্সত্থো খত্তিযজাতীতি, রাজঞ্ঞজাতীতি অত্থো. রঞ্ঞো অপচ্চং রাজাপচ্চং.
৮. মনু
সমুদাযেনাতি পচ্চযন্তসমুদাযেন, জাতিযন্তি মনুস্সজাতিযং. জাতিসদ্দাএতেতি ইদং মনুস্সো মানুসোতি এত্থ অপচ্চত্থাভাৰে হেতুৰচনং. অপচ্চত্থো এত্থ নত্থেৰাতি চ ইদং ৰিসুং মনুস্সমানুস সঙ্খাতস্স পচ্চত্থস্সাভাৰদস্সনত্থং ৰুত্তং. ণোৰাতি মনুনো অপচ্চন্তি অত্থে‘‘ণো ৰাপচ্চে’’তি (৪-১) ণপ্পচ্চযোৰ. ন জাতীতি ব্যতিরেকমাহ.
৯. জন
রাজসম্বন্ধেতি ¶ রঞ্ঞেতি ৰুত্তরাজসম্বন্ধে. পঞ্চালানং খত্তিযানং অপচ্চং, পঞ্চালানং জনপদানং রাজাতি ৰা এৰমেত্থ ৰি(ভাগো) ৰেদিতব্বো ওক্কাকানং অপচ্চং রাজা ৰা ওক্কাকো.
১১. ণরা
সামঞ্ঞেন রত্তসদ্দস্সাত্থমাহ- ‘কুঙ্কুমাদিনা’তি. অঞ্ঞথা ‘রাগো কুসুম্ভাদী’তি ৰুত্তত্তা কুসুম্ভাদিনাতি (ৰুত্তং) সিযা, রঞ্জি অয মত্থি অভিসঙ্গে‘ভোজনে রত্তো’তি. অত্থি ৰণ্ণৰিসেসে ‘রত্তোগো’তি, লোহিতোত্যত্থো, অত্থি সুক্কসজ ৰণ্ণন্তরাপাদনে‘রত্তো পটো’তি. ইহ তু ততিযে-ত্থে ৰত্তমানো গয্হতীতি ৰুত্তং- ‘ৰণ্ণন্তরমাপাদিত’ন্তি. রাগাতি.
অত্থগ্গহণন্তি অত্থপ্পধানত্তা নিদ্দেসস্স ৰুত্তং. তঞ্চাচরিযান মুপদেসতো অৰিচ্ছিন্না (চরিয) পারম্পরিযাৰগম্যতে, রাগাতি কসাৰ সঙ্খাতঅত্থনিদ্দেসো. তেনাতি পটস্স রত্তভাৰে রাগস্স করণনিদ্দেসো, রত্তন্তি পচ্চযত্থনিদ্দেসো, পচ্চযো চাযং কসা ৰত্থতো ভৰত্যসম্ভৰা, তেন সুত্তে রাগাতি ৰুত্তেপি তব্বাচকা কসাৰসদ্দাতি ৰিঞ্ঞাযতি, রাগাতি পন তেনাতি রাগস্সেৰ নিদ্দিট্ঠেপি তব্ভাৰেনা [তব্বাৰকভাৰেনা-তি ভৰিতব্বং] ত্থো নিদ্দিট্ঠো, তব্বাচকা চ হোন্তো‘তেন রত্ত’ন্তি অত্থে হোতীতি কসাৰেন রত্তন্তি ৰিঞ্ঞাযতীতি রাগৰাচিনো ততিযন্তত্তং সম্পজ্জতি, তেন ‘ণ রাগা তেন রত্ত’ন্তি ৰুত্তেপি লব্ভমানত্থৰসেন ৰুত্তং- ‘রাগৰাচিততিযন্ততো’তি. সুত্তে পন রাগেন রত্তন্তেতস্মিং অত্থে রাগা রাগৰাচীসদ্দা ততিযন্তা ণপ্পচ্চযো হোতীতি অত্থো. অভিধানতোতি উপচারৰসেন কথনতো. ৰিনাপি তেনাতি তংপচ্চযং ৰিনাপি.
১২. নক্খ
ততিযন্ততো ৰিজ্ঝত্থং তেনাতি অনুৰত্ততেতি সম্বন্ধো. সুত্তে অযমত্থো ‘‘ইন্দুযুত্তেন নক্খত্তেন লক্খিতো চে কালো, তদা তেন ¶ লক্খিতে কালেত্যস্মিং অত্থে ততিযন্ততো নক্খত্তা ণো হোতী’’তি. সুত্তৰিৰরণে তু তঞ্চেত্যাদিকমধিপ্পাযৰসেন ৰুত্তং. তেনাত্যনুৰুত্তিযা ততিযন্ততোতি লব্ভতি নক্খত্তেনাতি সুতত্তাতি, কালেতি পন অত্থনিদ্দেসতো ণপ্পচ্চযাধেয্যস্স কালো আধারোতি ৰিঞ্ঞাযতীতি ‘লক্খিতে কালে’তি ৰুত্তং, ৰিসেস্সগতৰিভত্তিযা ৰিচারিতায ৰিসেসন গতা চ (ৰিচারিতা) নামাতি আহ- ‘নক্খত্তেনে’তিচ্চাদি, ইহ কেচি খন্ধপঞ্চকসঙ্খাতং কিরিযাসভাৰমিচ্ছন্তি অনিচ্চং, অপরে তু দব্বসভাৰং নিচ্চং. তস্সো ভযস্সপি কালস্স চন্দযুত্তেন ফুস্সাদিনা লক্খিযভাৰা লক্খণে ততিযা যুত্তন্তি ৰত্তুমাহ- ‘কিরিযা রূপো কালো’চ্চাদি.
ৰিসেসাৰসাযোতি কালস্স ৰিসেসাৰধারণত্থমেৰ হি ‘ফুস্সী রত্তি’চ্চাদি. লোকে পযুজ্জতে. গুরুনাতি এত্থ গুরু জীৰো, ন নক্খত্তং, চন্দযুত্ততা পনেত্থ অত্থি… চন্দযুত্তেন গুরুনা রত্তিযা লক্খিতত্তা. কত্তিকায লক্খিতো মুহুত্তোতি এত্থ চন্দং ৰিনা কত্তিকায তু কেৰলায মুহুত্তো কালো লক্খিতো ‘কত্তিকা মুহুত্তো’তি. ফুস্সেন লক্খিতা অত্থসিদ্ধীতি এত্থ ফুস্সেনিন্দুযুত্তেন অত্থসিদ্ধি লক্খিতা ন কালো ফুস্সোতি. নক্খত্তযুত্তস্স কালস্স রত্যাদিৰিসেসাপরামাসেন নক্খত্তৰাচিতো উপ্পন্নস্স পচ্চযস্স সুত্তন্তরেন লোপং ৰিধায পুন অঞ্ঞেন সুত্তেন যুত্তাতি দেসৰিধানেন সকলিঙ্গসঙ্খ্যাযুত্তেহি-ট্ঠমভিধানং পরেহি, তদাহ- ‘অহো রত্তো’চ্চাদি.
রত্যাদিৰিসেসাপরামাসেনাতি ফুস্সী রত্তি ফুস্সো অহোতি এৰং রত্যাদিৰিসেসস্স অপরামাসেন অসম্মস্সেন অগ্গহণেন. সকলিঙ্গসঙ্খ্যাযুত্তেনাতি ফুস্সকত্তিকাদীনং যংযং লিঙ্গং যাযা সঙ্খ্যা, অত্তনিযেহি তেহি তেহি লিঙ্গেহি তাহিতাহি চ সঙ্খ্যাহি যুত্তেন নক্খত্তসদ্দেন. ন তদুপলক্খিতো কালোতি কত্তিকা সদ্দোবহুৰচনন্তো বহুতারকত্তা কত্তিকায, তাযকত্তিকায লক্খিতোকালোপরেহিৰিয ন কথীযতীতি অত্থো. অথ তদুপলক্খিতস্সকালস্সেৰকত্তিকাসদ্দেনাভিধানে কো দোসো যে নেৰমুচ্চতেচ্চাহ- ¶ ‘অজ্জেতি’চ্চাদি. ইমিনা চ পরমতে দোসো উব্ভাৰিতো, তদত্থত্তে সতীতি তদুপলক্খিতকালত্থত্তে সতি.
সত্তমী সিযাতি নক্খত্তসদ্দা তদ্ধিতলোপন্তা ফুস্সেন পাযসং ভুঞ্জেয্য, ফুস্সে পাযসং ভুঞ্জেয্যা’ত্যাদো আধেয্যন্তরাপেক্খা সিযা সত্তমী, যা সুত্তন্তরেন ৰিধীযতি পাণিনীযেহি, ততো ‘অজ্জকত্তিকা’তেত্থাপ্যাধেয্যন্তরাপেক্খা সত্তমী সিযা লোপন্তত্তা ‘অজ্জকত্তিকাসূ’তি, ন পঠমা. পঠমাযেৰ পনাযং পযোগো ‘অজ্জকত্তিকা,তি. অজ্জেত্যধিকরণপ্পধানো অহোরত্তকালৰাচী সদ্দো, কত্তিকাসদ্দোপি তদ্ধিতলোপেন তক্কালাভিধাযকো, ততো যেৰউভিন্নম্পিসামানাধিকরণ্যা কত্তিকাযোপ্যধিকরণং সম্পজ্জন্তে, তঞ্চ ন ৰিনাধেয্যেন হোতীত্যাধেয্যন্তরাপেক্খাযং তেসু সত্তমীযেৰ সিযা, ন পঠমা (উপ) পজ্জেয্যাত্যধিপ্পাযো. অত্তনোদানি দস্সনে সত্তমিযা অপ্পসঙ্গং পঠমাযেৰোপপত্তিং দস্সেতুমাহ- ‘চন্দে পনূপচারেনে’চ্চাদি, নাধেয্যন্তরাপেক্খাচ্চনেন সত্তমিযা অপ্পসঙ্গমাহ. এৰঞ্চরহি ৰচনমন্তরেন পরেসং ৰিয সত্তমীৰিধাযকং কথং কত্তিকায জাতোচ্চাসঙ্কিয তম্পটিপাদেতুমাহ- ‘কত্তিকায জাতো’চ্চাদি. বহুৰচনন্তত্তেপি কত্তিকায জাতিযমেক ৰচনন্তং. পকারন্তরমাহ- ‘লোপোতি’চ্চাদি. লোপেনাতি কত্তিকাহি ইন্দুযুত্তাহি লক্খিতো কালোতি ৰিগ্গয্হ কতণপ্পচ্চযস্স লোপেন.
১৩. সাস্স
সেতি পঠমন্তাতি সাতি নিদ্দিট্ঠপঠমন্তা, যং পঠমন্তন্তি সাচেতি দস্সিতং পঠমন্তমাহ. পঠমন্তস্স দেৰতাপুণ্ণমাসিত্তভাৰতো তদত্থমভেদেনাহ- ‘সা’তি. কা সা দেৰতাচ্চাহ- ‘লোকপ্পসিদ্ধাযেৰ দেৰতা’তি. যাগসম্পদানম্পি লোকে দেৰতাতি পসিদ্ধন্তি যাগস্স যজিতব্বস্স পুরোডাসাদিনো সম্পদানম্পি পটিগ্গাহকো পিন্দাদি লোকে দেয্যস্স পুরোডাসাদিনো দেৰতা সামীতি পসিদ্ধন্ত্যত্থো, ইন্দো দেৰতা অস্স ইন্দং, আদিচ্চো দেৰতা অস্স আদিচ্চং, হৰি পুরোডাসাদি যাগদব্বং.
মন্তথোমনীযম্পি ¶ দেৰতাতি পসিদ্ধন্তি যেন মন্থেন যো থূযতে সো তস্স মন্তস্স দেৰতা সামীতি লোকে পসিদ্ধন্ত্যত্থো মহিন্দো যমো ৰরুণো দেৰতা অস্সাতি ৰিগ্গহো. ৰুত্তনয মেৰাতি ‘‘নক্খত্তেনিন্দুযুত্তেন কালে’’তি সুত্তে ৰুত্তনযমেৰ. জাত্যেকৰচনং মঘাযাতি, তারকরূপানম্পন বহুত্তা মঘাসদ্দো বহুৰচনন্তো. পাণিনীযা ‘‘সাস্মিং পুণ্ণমাসীতি সঞ্ঞায’’ন্তি (৪-২-২১) সুত্তযিত্ৰা ফুস্সী পুণ্ণমাসী অস্মিং ফুস্সো মাসো ফুস্সো অদ্ধমাসো ফুস্সো সংৰচ্ছরোতি সঞ্ঞাযং পটিপাদেন্তি, তেন তেসং ফুস্সী পুণ্ণমাসী অস্মিং পঞ্চদসরত্তেতি এত্থ চ ভতকমাসে চ তদ্ধিতো ন ভৰতি. ইধ পন ‘সঞ্ঞায’ন্তি ৰচনাভাৰে ভতকমাসেপি ছট্ঠ্যত্থে ভৰতীত্যাসঙ্ক ৰিরচযতি ‘ভতকমাসেপি’চ্চাদি. পুণ্ণো মা ইচ্চত্র মাসদ্দো চন্দপরিযাযোতি আহ- ‘মাসদ্দেনে’চ্চাদি. পুণ্ণো মা অস্সন্তি নিব্বচনাতি এত্থ পুণ্ণমাসীসদ্দস্স পুণ্ণো মা অস্সন্তি নীহরিত্ৰা ৰচনাতি অত্থো. ৰুত্তিযা অত্থস্স ফুটীকরণায ৰুত্তং- ‘সো পুণ্ণো তিআদি. তস্সন্তি পুণ্ণমাসিযং. সাপুণ্ণমাসী, ভতকস্স ভতিযা কম্মকারকস্স যো তিংসতি রত্তো মাসো পরিব্বযনিযমিতো, তস্স সম্বন্ধিনী নেতি সম্বন্ধো.
যস্সঞ্চতিথীযন্তি অনিযমেন পটিপদাদিমাহ. অতোএৰ চ নিপাতনাতি ইমস্মাৰ নিপাতনা, তেনেৰাহ- ‘সুত্তে ৰচনমেৰ নিপাতন’ন্তি. মাসসুতিযাচ্চাদো সাধিপ্পাযমত্থং ৰিৰরতি ‘যদিপি’চ্চাদিনা. অস্সাতি সামঞ্ঞৰচনেপি ‘সাস্স দেৰতা পুণ্ণমাসী’তি সুত্তে অস্সাতি অৰিসেসৰচনেপি সোযেৰ পুণ্ণমাসীসদ্দে সূযমানো মাসোযেৰ ছট্ঠ্যত্থো ৰিঞ্ঞাযতীতি সম্বন্ধো.
পঞ্চদসরত্তাদোতি পরেসং সঞ্ঞাগহণেন নিৰত্তিতপঞ্চদসরত্তাদো. অথ অদ্ধমাসসংৰচ্ছরানম্পি উদাহরণত্তে নোপঞ্ঞাসো কস্মা ন কতোচ্চাহ- ‘অদ্ধমাসসংৰচ্ছরান’মিচ্চাদি. এৰম্মঞ্ঞতে ‘‘অদ্ধমাসসংৰচ্ছরানং ন পচ্চযেনোজুকমভিধানমপি তু সংৰচ্ছরেপি ফুস্সাদিমাসসম্ভৰাস্মিং সংৰচ্ছরে ফুস্সেন মাসেন সম্বন্ধা ফুস্সোত্যুপচারীযতে, যথা চ ফুস্সাদিমাসস্স সম্বন্ধী অদ্ধমাসো ফুস্সো অদ্ধমাসোত্যুপচারীযতে ¶ , ন পনোজুকন্তি তেসমুদাহরণত্তে নানুপাদান’’ন্তি.
১৪. তম
নাকড্ঢনত্থোতি ণস্সাকড্ঢনত্থো ন হোতি. যদ্যাকড্ঢনত্থো অস্স, তদা চানুকড্ঢিতং নোত্তরত্রানুকড্ঢেয্যাতি মঞ্ঞতে, কোচিযেৰ হোতীতি হোন্তীতি ইতো ভিন্দিত্ৰা আনেতব্বং. তদা দেসস্সাতি ইমিনা ‘‘তদাদেসা তগ্গহণেন গয্হন্তী’’তি পরিভাসমুপলক্খেতি. কতযাদেসস্সাপীতি কতো যাদেসো যস্স তস্স কতযাদেসস্সাপীতি. ইকারস্সাতি যাদেসতো পুব্বে ইকারস্স, ইমিনা চাদেসাদেসীনমভেদো দস্সিতো. তসদ্দে নেকেনাপি পচ্চেকাভিসম্বন্ধে সিদ্ধেতি এৰমঞ্ঞতে- ‘‘যথা’তেন কতংকীত’ (৪-২৯) ন্ত্যাদিসুত্তে একোৰ তসদ্দো বহূহি পচ্চযত্তেহি সম্বজ্ঝতে, তথিহাপি একমেৰ তসদ্দগ্গহণং ‘তমধীতে তংজানাতী’তি পচ্চেকমভিসম্বজ্ঝতে, তস্মা কিমেতদত্থেন দ্ৰিতগ্গহণেনে’’তি. দ্ৰিতগ্গহণে পযোজনত্তযং ৰুত্তং, তত্থ পঠমং দস্সেন্তো জাননিচ্চাদিনাধিপ্পাযমাৰীকত্ৰা দ্ৰিতগ্গহণমিচ্চাদিনা পদত্থমাহ.
তত্থ-‘যো যমধীতে জানাতি চা’তি ইমিনা দ্ৰিতগ্গহণাভাৰে পচ্চযত্থাৰযৰস্স সমুচ্চযপ্পসঙ্গমাহ. সমুচ্চযে সতি(যো) যমধীতে জানাতি চ, তত্থেৰ সিযা, যো পনাধীতে কেৰলং, ন (জানাতি) তত্থ ন সিযাতি বোধযিতুং ব্যভিচারমাহ‘ন পচ্চেকাতি সম্বন্ধেনে’তি. যথা ‘‘তেন কথং কীত’’মিচ্চাদো ‘‘তেন জিতং জযতি’’চ্চাদি পচ্চেকসম্বন্ধেন ভৰতি এৰম্মাৰিঞ্ঞাযীতি যথেচ্চাদি কস্সাত্থো. ‘তেন কতং কীত’’মিচ্চাদীহি অৰত্ৰা ‘‘তেন জিতং জযতি’’চ্চাদিসুত্তেকদেসৰচনমত্থব্যত্তি তথা ৰুত্তে হোতীতি ৰুত্তং, তেন জিতমিচ্চাদো জযনাদিকা কিরিযানে কদব্বসমৰাযিত্তেন পসিদ্ধাতি যুত্তো তত্থ পচ্চেকাভিসম্বন্ধো, নেৰমজ্ঝেন ৰেদনা প্যেকদব্বসমৰাযিত্তাভিয্যোত্যধিপ্পাযো.
ইদানি ¶ দুতিযং দস্সেতি ‘জানন’মিচ্চাদি, নিমিত্ত মিট্ঠানিট্ঠবোধকারণং মুহুত্তো কত্তিকাদি, উপ্পাতো ইট্ঠানিট্ঠসূচকং পথৰিসমুদ্দাদীনং সভাৰপরিচ্চাগেনাঞ্ঞতত্তগমনং. জাননসামঞ্ঞেতি নিমিত্তাদীনং জানন সামঞ্ঞে. ‘যথাৰুত্তজাননস্স অজ্ঝেন ৰিসযত্তে হেতুমাহ- ‘তং জানাতীতি তসদ্দেন অধীযমানপরামসতো’তি. ততিযং দস্সেতি ‘যতো চে’চ্চাদিনা. যতো চ উপ্পন্নেন ৰিধিনা অজ্ঝেন ঞাতু অভিধানম্পসিদ্ধন্তি সম্বন্ধো, পোত্থকেসু পন অজ্ঝেতুঞাতূসুতি পাঠো দিস্সতি, এত্থাযমধিপ্পাযো ‘‘কত্থচি পসিদ্ধিৰিসযো হোতি তসদ্দো, তথা চ ৰুত্তং সুবোধালঙ্কারটীকাযং পক্কন্তৰিসযো তথা পসিদ্ধৰিসযো অনুভূতৰিসযো চ তংসদ্দো যং সদ্দং না পেক্খতে’তি, তস্মা পসিদ্ধিৰিসযেন তসদ্দেন পুথগেৰ পসিদ্ধিযা উপসঙ্গহত্থং দ্ৰিতগ্গহণং কত্তব্ব’’ন্তি. অত্থত্তযে ৰত্তমানস্স তু তসদ্দস্স সৰিসযো ৰিসেসো ততোৰাত্থিকেহি ৰেদিতব্বো.
১৫. তস্স
ৰিসযসদ্দো গামসমুদাযেপি ৰত্ততে, গামসমুদাযো চ নাম দেসোযেৰ, তেনাহ ৰিসযোপি গামসমুদাযত্তা দেসোযেৰা’তি, ইমিনা ৰিসযদেসসদ্দানং সমানাধিকরণত্তমাহ. ৰসাতি দেসৰাসিনো ৰসাতযো, অনুৰাকো গন্থৰিসেসো.
১৬. নিৰা
তন্নামেচ্চাদিনা ন কেৰলং নিৰাসেযেৰ, অথখো ৰক্খমানেসু পীতি দস্সেতি. পচ্চযন্তং সেব্বাদি. দেসনামম্ভৰতি চতূসু অত্থেসূতি ৰিঞ্ঞাযতি, তেনাহ-‘নিৰাসাদো ৰিধী’তি. নিৰাসাদোতি নিৰাস অদূরভৰনিব্বত্তঅত্থিঅত্থেসু. সংহিতনামং নাম লোকিযসদ্দৰো হারাপ্পসঙ্গমঞ্ঞসদ্দৰোহারেনুপাত্তনামং.
১৭. অদূ
নগরম্পি দেসোযেৰাতি আহ- ‘অদূরভৰ’ন্তি.
১৮. তেন
যথাযোগত্থোতি ৰুত্তিযং ৰুত্তযথাযোগসদ্দস্স অত্থো.
১৯. তমি
পচ্চযন্তনামেতি ¶ পচ্চযন্তনামং যস্স সত্তম্যত্থভূতস্স দেসস্স হস্মিন্তি অত্থো, নাঞ্ঞস্সেতি ভূমাদিৰিসিট্ঠত্থযুত্ততো অঞ্ঞস্স পচ্চযন্তনামং ন হোতীতি অত্থো. বদরা বব্বজা অস্মিং দেসে সন্তীতি ৰিগ্গহো.
২১. অজ্জা
হীয্যত্তনোতি ‘‘সরম্হা দ্ৰে’’তি (১৩৪) দ্ৰিত্তং.
২৩. অমা
অমাসহ ভৰো অমচ্চো.
২৪. মজ্ঝা
মজ্ঝে ভৰো মজ্ঝিমো, অন্তে ভৰো অন্তিমো ইচ্চাদি.
২৫. কণ
মগধেসু অরঞ্ঞে গঙ্গাযং পব্বতে ৰনে কুলে বারাণসিযং চম্পাযং মিথিলাযং সম্ভৰোতি ৰিগ্গহো. ‘‘দিস্সন্তঞ্ঞেপি পচ্চযা’’তি (৪-১২০) এয্যকোতি সেসো. পচ্চযন্তরদস্সনে সতি ইমিনাৰ সুত্তেন ইতো অঞ্ঞত্রাপি পচ্চযন্তরানি হোন্তীতি সেসো, গামে ভৰো উদরে ভৰো পঞ্চালেসু ভৰো বোধিপক্খে ভৰোতি ৰিগ্গহো.
২৬. ণিকো
সরদে ভৰো, ভৰা ৰাতি ৰিগ্গহো.
২৭. তমস্স
সিপ্পসদ্দত্থমাহ-‘লোসল্ল’ন্তি. তমেৰ ব্যঞ্জযতি ‘কিরিযে’চ্চাদিনা, করণং কিরিযা ৰাদনাদিকস্স অভ্যাসো, সো পুব্বো যস্সাতি সমাসো, ৰীণাদিসদ্দেহি কিমুচ্চতেচ্চাহ- ‘ৰীণাদি’চ্চাদি, দব্বং তংতংসমুদাযরূপং. সিপ্পঞ্চাতি ৰত্ৰা তদত্থং ৰিভাৰেতি ‘কিরিযা ৰিসেসো’তি. ৰাদনাদিকিরিযায ৰিসিট্ঠো জাননকিরিযাৰিসেসোতি অত্থো, ইমিনা ৰীণাদিসদ্দা দব্বত্থৰুত্তিনো ৰাদনাদিকিরিযং কিরিযা ৰিসেসঞ্চ ¶ সিপ্পমুপচারেন ৰদন্তীতি দীপেতি. ইতিসদ্দো হেতুম্হি. সাযেৰেতি অভ্যাসিতব্বা জাননকিরিযাৰিসেসস্স পুব্বভূতা ৰাদনকিরিযা, ৰিসেসেতুং যুত্তা ৰীণাদিসদ্দেনাতি অধিপ্পাযো.
যুত্ততা চেত্থ… ৰীণাদিৰাদনৰসেন সিপ্পস্স গহেতব্বভাৰতো, কথং ৰীণাদিসদ্দেহি দব্বৰুত্তীতি ৰাদনা ৰুচ্চতীতি আহ- ‘ৰীণাদি ৰিসযত্তা’তি, ৰাদনৰুত্তিৰীণাদিসদ্দানং সিপ্পৰুত্তিত্তং যথাৰুত্তস্সো পমাৰসেন ৰত্তুমাহ- ‘যথে’চ্চাদি. ৰীণাদিৰাদনন্তি যথেতি সম্বন্ধো. ৰুত্তমেৰ ফুটযন্তো ৰুত্তিগন্থস্স মুখং ৰিৰরীযতি ‘কিরিযে’চ্চাদিনা. কিরিযাত্যাসপুব্বকং ঞাণক্খমং কোসল্লং ৰাদনকিরিযা ৰিসযত্তা ৰীণাৰাদনমিচ্চনেন কিরিযাসদ্দেন ৰুচ্চতীত্যত্থো. মুদঙ্গং মুদঙ্গৰাদনং সিপ্পমস্স, ৰংসো সিপ্পমস্সাতি ৰিগ্গহো. সীলমদ্দব্বং কথং পংসুকূলাদি(নো) সীলত্থসমানাধিকরণত্তেনাভিধানন্ত্যাহ- ‘পংসুকূলাদিধারণ’মিচ্চাদি. তঞ্চ সীলন্তি সম্বন্ধো.
অপ্পিচ্ছতাযাতি পচ্চযপ্পিচ্ছতায. সন্তুট্ঠিতাযাতি চতূসু পচ্চযেসু দ্ৰাদসৰিধসন্তুট্ঠিযা. অনুৰিধীযমানং করীযমানং. ফলনিরপেক্খন্তি ইমিনা ইধ লোকে চীৰরাদিহেতু পণিধায পংসুকূল ধারণাদিং পটিক্খিপতি, সীলং তপ্পরভাৰেন সেৰনা. ইদং ৰুত্তং হোতি ‘‘পংসুকূলাদিধারণং পংসুকূলাদিৰিসযন্তি পংসুকূলাদিসদ্দেনোপচারেনাভিধীযতে, সীলং পংসুকূলধারণৰিসযন্তি পংসুকূলাদি সদ্দেনোপচারেনোচ্চতী’’তি. তিচীৰরং সীলমস্সাতি ৰিগ্গহো তেসং গুল়ো পণ্যমস্সাতি ৰিগ্গহো তোমরং, মুগ্গরো পহরণমস্সাতি ৰিগ্গহো, উপধীযত্যুপরিআধীযতীতি রথঙ্গং ৰুচ্চতি. কামক্খন্ধকিলেসাভিসঙ্খারা ৰা উপধি উপদধাতি সুখং দুক্খংৰাতি কত্ৰা.
২৮. তংহন্তি
বহুম্হি ভূতানগতেসুপি পচ্চযভাৰে কারণমাহ-‘সঙ্খ্যাকালানমৰিৰচ্ছিতত্তা’তি, সুত্তে ৰুত্তায একসঙ্খ্যায ৰুত্তমানকা লস্সেৰ চ ৰত্তুমনিচ্ছিতত্তাতি অত্থো.
তদুপাদানন্তূতি ¶ তেসমেকৰচনাদীনমুপাদানন্তু. তং নানন্তরীয কত্তাতি উপলক্খণৰসেন তেসং ৰচনকালন্তরানমৰিনাভাৰিত্তাতি অধিপ্পাযো. হন্তিচ্চাদিত্যাদ্যন্তস্স কিরিযাপ্পধানত্তে কথং ণাদীনং তদত্থে জাযমানানং সাধনপ্পধানত্ত মিচ্চত্র হেতুমাহ ‘সভাৰতো’তি. মীনে হন্তীতি মেনিকো. অজিৰ্হা অনিমিসা চ মচ্ছা, দিট্ঠোৰ সন্দিট্ঠন্তি ইমিনা সংসদ্দস্স ৰিসুং অত্থভাৰং দস্সেতি. লোকুত্তরধম্মোতি নৰৰিধো লোকুত্তরধম্মো, ফলধম্মোপি হেট্ঠিমো সকদাগামিৰিপস্সনাদীনং পচ্চযভাৰেন উপরিমগ্গাধিগমস্স উপনিস্সযভাৰতো পরিযাযতো দিস্সমানোৰ ৰট্টভযং নিৰত্তেতি, ভাৰনাভিসমযৰসেন মগ্গধম্মো সচ্ছিকিরিযাভিসমযৰসেন নিব্বানধম্মো.
ৰট্টভযন্তি কম্মকিলেসৰিপাকসঙ্খাতং তিৰিধৰট্টভযং. ৰিধান ৰচনন্তি অপ্পত্তে-ত্থে নিযোগসঙ্খাতৰিধিনো পকাসতং এহিপস্স ৰচনং. পরিসুদ্ধত্তাতি কিলেসমলৰিরহেন সব্বথা ৰিসুদ্ধত্তা. অমনুঞ্ঞম্পি কদাচি সপ্পযোজনং যথাসভাৰপ্পকাসনেন দস্সেতব্বং ভৰেয্যাতি তদভাৰং দস্সেতি. তেনাহ ‘ৰিজ্জমানম্পি চে’চ্চাদি. ননু চ এহিপস্সাতি ত্যাদ্যন্তা, তস্মা নেতেতি পচ্চযো পপ্পোতি, তথাহি পাটিপদিকতো পচ্চযৰিধানম্পটিপাদিতং, ন ত্যাদ্যন্ততো নাপি ৰাক্যতো, তস্মা কথমেহিপস্সিকোতি হোতীতি আহ-‘এহিপস্সসদ্দোচায’মিচ্চাদি. পদসমুদাযস্সানুকরণোতি পদসমূহস্স অনুকরণভূতো একো এহিপস্সসদ্দো. অথৰা এহি আগচ্ছ ইমং ধম্মং পস্সাতি যো অপ্পত্তে-ত্থে নিযোগসঙ্খাতো ৰিধি, তব্বাচকো যন্নিপাতো এহিপস্সাতি, এহিপস্সৰিধিং অরহতীতি এহিপস্সিকো, অথৰা এহিচ্চেৰ নিপাতো, দস্সনং ঞাপনং পস্সো, এহীতি পস্সো ঞাপনং এহিপস্সো, এহিপস্সং অরহতীতি এহিপস্সিকো.
২৯. তেন
একীভাৰোতি মুগ্গেহি সংসট্ঠানং মাসানমিৰ মিস্সীভাৰো. এসোতি সংসগ্গো, উক্কংসেনাতি উক্কংসাধানেন [উত্কংসসাধনেন (পোত্থকে)] চ ভৰিতব্বন্তি সম্বন্ধো ¶ . সংসগ্গউক্কংসানং সহভাৰস্স অনেকন্তি কত্তে কারণমাহ- ‘অসুচিদব্বে’চ্চাদিনা. ব্যতিরেকমাহ- ‘নুক্কংসো’তি যত্থ সংসগ্গরহিতং কেৰলমভিসঙ্খত্তমত্থি, তত্থ পচ্চযমুদাহরণেন দস্সেত্ৰা ৰিজ্জায সহ সংসগ্গস্সাৰিজ্জমানত্তে কারণং ৰদতি ‘রূপী ধম্মত্তা’তিআদি. রূপং ভূতোপাদাযভেদমস্স অত্থীতি রূপী, ঘতাদি সংসট্ঠং ভত্তাদি. তস্স ধম্মো সভাৰো সংসগ্গো, তস্স ভাৰো তত্তং, তস্মা, তস্সাতি সংসগ্গস্স, ৰিজ্জাত্ৰরূপী… যথাৰুত্ত রূপসভাৰাভাৰা, তেনাহ- ‘ৰিজ্জায চ অরূপিত্তা’তি চরইচ্চন্ধাতুযেৰ চরতি.
ৰাচসিকং মানসিকন্তি ‘‘মনাদীনং সক, যংকিঞ্চীতি সতাদিকং যংকিঞ্চি. বাহুলকেনেৰেত্থাৰধারণং লব্ভতীতি ৰুত্তং- ‘ততো ৰা’তি, দেৰদত্তেন কীতোতি সো অত্থো তদত্থো, তস্স অপ্পতীতি অভিধানসত্তিৰেকল্লেন ৰুত্তিযমনৰগমো, দেৰদত্তিকোতি হি ৰুত্তে দেৰদত্তেন কীতোত্যযমত্থো নপ্পতীযতে… তাদিস সদ্দসত্তিৰেকল্লেন তদত্থস্সানমিধীযমানত্তা, অৰগমো চ নাম সতি সামত্থিযে সিযাতি ইমমত্থং সঙ্খেপতো দস্সেতুমাহ- ‘তদত্থাপ্পতীতিযা’তিআদি.
অভিধানলক্খণত্তন্তি অভিধানং সতি সামত্থিযে ৰাক্যে ৰচনীযস্সাত্থস্স ৰুত্তিযা কথনং লক্খণং সভাৰো যেসন্তে অভিধানলক্খণা, তেসং ভাৰো তত্তং, তব্বাদিসমাপ্যেৰমেৰ দট্ঠব্বা. মরিচেন অভিসঙ্খতং সংসট্ঠং ৰাতি, সলাকায জিতন্তি ৰিগ্গহো.
৩০. তস্স
যো ‘‘দিস্সন্তঞ্ঞেপি পচ্চযা’’তি (৪-১২০)
৩৪. ণো
পৰুত্তেপীতি কচ্চাযনেন পৰুত্তন্তি অত্থে ‘‘অঞ্ঞস্মিং’’তিস্মিংণো হোতেৰাতি অধিপ্পাযো.
৩৫. গৰা
দুনো রুক্খস্স.
৩৮. মাতা
মাতাপিতুন্নং ¶ মাতাপিতরোতি মাতুযা মাতাপিতরো পিতুস্স মাতাপিতরো, ন একমেকতো দ্ৰীসূতি একতো একতো ৰুত্তনযেন দ্ৰীসুদ্ৰীসু অত্থেসু ন ভৰতীতি অত্থো.
৩৯. হিতে
মাতু হিতো, পিতু হিতোতি ৰিগ্গহো.
৪০. নিন্দ
সেন রূপেন ঞাতেপি ৰিসেসরূপেন অঞ্ঞাতো অঞ্ঞাতৰিসেসো. কট্ঠাদিমযা যা পটিমা তম্পটিচ্ছন্দকং. সম্বন্ধো সস্সামীলক্খণো অস্স অত্থীতি সম্বন্ধি কস্সাতি কিং সদ্দনিদ্দিট্ঠো, সোৰ ৰিসেসো, সম্বন্ধিৰিসেসো ৰিসযো অস্স অঞ্ঞাণস্সাতি সমাসো. পযোগাসম্ভৰাতি অযমস্সোতি ৰুত্ত অস্সপ্পকতিযাপি পযোগা সম্ভৰা. তথাহি যদি যস্সাচ্চন্তমজাননং সিযা তথা সতি সব্বথা ৰত্থুজাননাভাৰে পকতিযেৰ ন সিযা, ন হি সব্বথা অৰিঞ্ঞাতত্থো সদ্দো পযোগমহরতি, তস্মা সরূপেন ঞাতস্স যস্স ৰিসেসো অৰিঞ্ঞাতো, সোযেৰিধ অঞ্ঞাতো-তিমতোতি ৰিঞ্ঞাযতে, অঞ্ঞাতো-স্সোকস্স [অঞ্ঞাতো সেসঞ্ঞস্স (পোত্থকে)] ৰা কুতোতিৰা কিং সভাৰো ৰেতি হি অস্সকোতি. কপ্পচ্চযন্তো হত্থিকইচ্চযন্নামধেয্যং নামং যস্স হত্থিৰিযাতি দস্সিতপটিভাগস্স সো কপ্পচ্চযন্তনামধেয্যো. অভিনিৰেসেন ৰা সিজ্ঝন্তি যথা অজ্জুনাদিৰেসধারিনি অজ্জুনাদিসদ্দেনাতি অধিপ্পাযো.
পটিমাযাতি এত্থ পূজনত্থা এৰ পটিমা গহিতা, মোরসমান নামত্তা মোরোৰিযাতি যোজনা, চঞ্চা তিণপুরিসো, ইধ পন তং সদিসো পুরিসো মনুস্সো চঞ্চা. অকস্মা এৰ আকস্মিকং ‘‘সকত্থে’’তি (৪-১২২) ণিকো. যংকিঞ্চি অবুদ্ধিপুব্বকং, তমাকস্মিকং, তস্মিং আকস্মিকেভিধেয্যো সতি ইৰসদ্দত্থে ৰত্তমানতো ঈযো হোতীতি অত্থো. কাকো চ তালঞ্চ ফলং কাকতালানি, তেসমিৰ মিলনং. অজাখগ্গানমিৰ মিলনং যদাকস্মিকং, কিঞ্চি তম জাখগ্গীযং ¶ , ণো ইৰত্থে. সক্করন্তি ‘‘সংযোগে ক্ৰচী’’তি (৪-১২৫) ৰুদ্ধ্যভাৰো. মুনীৰ, বালোৰ, কুলিসমিৰ, একসালাইৰাতি ৰিগ্গহো, লোহিতোৰ লোহিতিকো ফটিকমণি.
৪১. তমস্স
দোণাদীত্যাদিসদ্দেন খারসতাদযোপি পরিমাণৰিসেসা গয্হন্তি. সঙ্খ্যা অসীতিপঞ্চাদযো, অঞ্ঞং ৰা যংকিঞ্চীতি উপড্ঢকাযাদি, সোল়স দোণা একা খারী. ননু পঞ্চকং গন্থজাতন্তি ৰত্ৰা অঞ্ঞং ৰা সঙ্ঘাদিকন্তি ৰুত্তং তং কথং পাণিনিযেহি ৰিয ‘‘সঙ্খ্যায সঞ্ঞাসঙ্ঘসুত্তাজ্ঝযনেসূ’’তি (৫-১-৫৮) সুত্তিতত্তাভাৰাতি মনসি নিধায ‘সঙ্খ্যাৰাচীহি’চ্চাদি ৰুত্তং. ‘‘আদসহি সঙ্খ্যেযে ৰত্তন্তী’’তি পঞ্চসদ্দস্স সঙ্খ্যেযে ৰুত্তত্তা আহ- ‘পঞ্চাৰযৰা’তি. পরিমাণসদ্দসন্নিধানে সঙ্খ্যানেপি পঞ্চসদ্দোতি মঞ্ঞমানো আহ- ‘পঞ্চসঙ্খ্যানঞ্চে’তি. পঞ্চা ৰুত্তযোতি পঞ্চৰারা, রূপানীতি চ পরিযাযন্তরেন আৰুত্তিসদ্দস্সে ৰাত্থং ব্যত্তং করোতি.
৪৪. কিম্হা
ননু সুত্তে সঙ্খ্যাযন্তি ন ৰুত্তং কত্যাদযো চ পযোগা সঙ্খ্যা পরিমাণেযেৰ দিস্সন্তি কথং নামেত্থাযং ৰিধীতি আহ- ‘বহুলে’চ্চাদি. সঙ্খ্যাপরিমাণেযেৰাযং ৰিধীতি কিং সদ্দে সঙ্খ্যাপরিমাণ ৰিসযেযেৰ ৰত্তমানে অযং রত্যাদিকো ৰিধীতি অত্থো, ননু চেত্থ কিং সদ্দো পঞ্হে ৰত্তমানো কথং সঙ্খ্যাপরিমাণে ৰত্ততেতি ৰুচ্চতে, যজ্জপি সঙ্খ্যাপরিমাণে ন ৰত্ততে, তথাপি সঙ্খ্যাপরিমাণস্স পুচ্ছিযমানত্তা সঙ্খ্যাপরিমাণৰিসযে ৰত্ততে ৰাতি. বহুলাধিকার পযোগসামত্থিযহেতুনিদস্সনে ফলমাহ- ‘যত্রত্ৰি’চ্চাদি, পরিচ্ছেদকত্তেন পরিমাণকত্তেন. অযমেত্থাধিপ্পাযো ‘‘যদাকিমিদং সঙ্খ্যা পরিমাণমেসং দসন্নং ন কিঞ্চি অপ্পকমেৰেতন্তি সঙ্খ্যাপরিমাণমেৰ কিং সদ্দেন নিন্দীযতে, তদাপি সঙ্খ্যা পরিমাণস্স নিন্দীযমানত্তা সঙ্খ্যাপরিমাণৰিসযত্তমেৰেতি খেপে ৰত্তমানাপি কিং সদ্দা রতিচ্চাদি সিযা, বহুলাধিকারাদিতোৰ পনেত্থ ন সিযা’’তি. রকারানুবন্ধা ইসদ্দলোপত্থাতি যোজনা.
৪৫. সঞ্জাতং
বুভুক্খাপিপাসপ্পকতীহি ¶ খসন্তাহি অকম্মৰচনিচ্ছাযং ‘‘গমনত্থা কম্মকাধারে চা’’তি (৫-৫৯) কত্তরি ক্তে ঞিম্হি চ বুভুক্খিতো পিপাসিতোতি সিদ্ধেপি ৰত্তমানে পযোগত্থং বুভুক্খাপিপাসাতি পাঠো.
৪৬. মানে
সব্বম্পরিচ্ছেদরূপন্তি উম্মানপরিমাণাদিকং সব্বং পরিচ্ছেদরূপং. তত্র চ উচ্চত্তেন মানমুম্মানং, সব্বতো মানং পরিমাণং.
৪৭. তগ্ঘো
‘‘পমাণপরিমাণেহি সঙ্খ্যাযচাপি সংসযে মত্তোৰত্তব্বো’’তি (৫-২-৩৭) পাণিনিযৰত্তব্বকারৰচনং, তত্থ পমাণ মাযামো. সঙ্খ্যাযাতি পঞ্চমী. এতেহি সংসযে মত্তো ৰত্তব্বোতি অত্থো. ৰিদত্থিমত্তং রতনমত্তং ৰাতিআদীনি কমেন তত্থোদাহরণানি.
ন ৰত্তব্বন্তি যথাৰুত্তৰত্তব্বৰচনং পটিক্খিপতি. পটিক্খিত্তে তস্মিং ৰিদত্থিমত্তং রতনমত্তং ৰাতিআদি(না) যংকিঞ্চি দণ্ডপুব্বণ্ণাদিকং [পণ্ণাদিকং (পোত্থকে)] সংসযিতং, তেন মানসঙ্খাতস্স পরিচ্ছেদস্সাভাৰা কথমেতে পযোগা সিযুন্তি আসঙ্কিয তত্থ কারণমাহ- ‘তথাভ্যূহনতো সিদ্ধত্তা’তি. তথাভ্যূহনতোতি ৰিদত্থিমানম্পমাণমস্স রতনম্মান মস্সাত্যাদিনা তেনপ্পকারেন অভ্যূহনতো অভ্যুপগমতোতি অত্থো. সংসযো চ নাম উভযপক্খপরামসনে সতি সিযাতি যথাৰুত্তমব্ভূহনং সাধেতুমাহ-নান্তরেনে’চ্চাদি. পক্খদ্ৰযেহীতি ৰিদত্থি মানমস্স রতনম্মানমস্সাতি এৰমাদিকেহি পক্খদ্ৰযেহি. অভ্যূহনং সংসযস্সাতি গম্যতে. জণ্ণু মানমস্স জণ্ণুতগ্ঘং.
৪৮. ণোচ
পুরিসো পমাণমস্সাতি ৰিগ্গহো.
৪৯. অযূ
উপাধ্যন্তরোপাদানাতি ‘অংসে’তি নিমিত্তন্তরোপাদানা নিৰত্ততীতি যোজনা.
৫০. সঙ্খ্যা
সচ্চুতীসাসদসন্তায ¶ সঙ্খ্যায পঠমন্তায অস্মিং সতসহস্সে অধিকা সঙ্খ্যাতি অত্থে ডো ভৰতীতি সুত্তত্থো. সচ্চুতীসা সদসন্তাতি পঠমাৰচনং পঠমন্ততো ৰিধিঞাপনত্থং. ননু চ সুত্তে ‘সতসহস্স সতসহস্সে ডো’তি ন ৰুত্তং, তথা সতি ৰুত্তিযং কথং ‘সতং সহস্সং সতসহস্সং ৰা’তি ৰুত্তন্ত্যাসঙ্কিযাহ-উভযথাৰগমা’তিআদি. উভযথাৰগমাতি সতং সহস্সন্তি চ সতসহস্সন্তি চ উভযপ্পকারেনাৰগমা, উভযথাৰগমো পযোগ দস্সনঞ্চেত্থ এৰং ৰিৰরণে কারণন্তি অধিপ্পাযো. পচ্চযত্থেন সমানজাতিযে পকত্যত্থে সতীতি যেনকেনচি সুৰণ্ণকহাপণাদিনা পচ্চযত্থেন সমানজাতিযে. সুৰণ্ণমাসকদীন [সুৰণ্ণকহাপণাদীনং (পোত্থকে)] মসমান জাতিযানং. অকেৰলং চোদাহরণং দস্সেতুং ‘একৰীস’ন্তি ৰুত্তং. অনিপ্ফন্নত্তা সদ্দানমিধ পচ্চযগ্গহণপরিভাসাৰতারো নত্থি.
৫১. তস্স
ননু চ সঙ্খ্যাসদ্দো সঙ্খ্যানে সঙ্খ্যেয্যে চ ৰত্ততে, কথমেত্থ সঙ্খ্যানেৰসিতা ৰুত্তি যেনেৰং ৰিৰরণং কতমিচ্চাহ- ‘যদিপি’চ্চাদি, পচ্চাসন্নং সঙ্খ্যাসদ্দস্সাতি অধিপ্পাযো. ইমিনা চ করণসাধনো-যং পূরণসদ্দোতি ৰিঞ্ঞাপেতি. যতোতি ৰুত্তযং সদ্দসম্বন্ধিনা তংসদ্দেন সেতি উল্লিঙ্গিতস্স সঙ্খ্যাতিঅত্থমুপদস্সিয সাযেৰ পূরীযতেতীমস্স কম্মভাৰেন তিট্ঠতীতি দস্সেতুং তেন পূরণেন পূরীযতে’তি আহ.
সম্পজ্জতেতি পূরীযতেত্যস্সত্থমাচিক্খতি. অনেনেতং দস্সেতি ‘‘(ন) ঘটিকাদীনমিৰ দব্বানং দব্বন্তরে নাতিরিত্তীকরণং সঙ্খ্যায পূরণং কিঞ্চরহি তস্স সমপ্পত্তিযেৰা’’তি. অথ কাযং ৰচোযুত্তি ‘সাসঙ্খ্যা পূরীযতে যেনে’তি, যাৰতা সাতি যস্মা পচ্চযো ৰিহিতো তস্স সঙ্খ্যাসদ্দস্স পরামাসো তস্স চ পূরণেন অভেদোচ্চাসঙ্কিযাহ- ‘অভেদেনোচ্চতে সঙ্খ্যা পূরীযতে যেনেতী’তি অভিধানাভিধেয্যানমভেদোপচারেন ৰুচ্চতীত্যত্থো, সঙ্খ্যেয্যপূরণে ¶ ডো ন হোতীতি ৰত্ৰা তদত্থং ৰিভাৰেতুমাহ- ‘দ্ৰাদসন্ন’মিচ্চাদি. সো ঘটো তাসং ঘটিকানং পূরণো দব্বানং দব্বন্তরে নাতি রিত্তীকরণৰসেন. ৰীসতিযা পূরণোতিআদিনা ৰিগ্গহো.
৫৪. ছা
কচ্চাযনেন ‘‘দ্ৰিতীহি তিযো’’তি (২-৮-৪২) সুত্তেন দ্ৰিতিসদ্দেহি তিযপ্পচ্চযং ৰিধায ‘‘তিযে দুতাপি চা’’তি (২-৮-৪৩) দ্ৰিতীনং দুতাদেসেন দুতিযং ততিযন্তি চ ‘‘চতুছেহি থঠা’’তি (২-৮-৪১) সুত্তেন চতুতো থপ্পচ্চযং ৰিধায দ্ৰিত্তেন চতুত্থন্তি চ নিপ্ফাদিতং. ইধ তথা ভাৰেন কথং তে সিজ্ঝন্তীতি আসঙ্কিয ৰুত্তিযং ‘কথ’মিচ্চাদি ৰুত্তন্তি দস্সেতুমাহ ‘সঙ্খ্যে’চ্চাদি. ৰুত্তিযং ‘দুতিযস্সা’তিআদিনা সুত্তেকদেসা দস্সিতাতি তানি সম্পুণ্ণং কত্ৰা দস্সেতুং ‘দুতিযস্সা’তিআদিনা ‘চতুত্থততিযান’মিচ্চাদিনা চ ৰুত্তানি.
৫৫. একা
সঙ্খ্যাৰচনস্স গহণে কো দোসোচ্চাহ-‘সঙ্খ্যাৰাচি’চ্চাদি. বহুত্তৰিসযে পযোগো ন সিযাতি সঙ্খ্যাৰচনস্স একত্থে নিযতত্তা ৰুত্তং. একাকীহিচ্চস্স অত্থমাচিক্খতি পধানভূতেহেৰ’চ্চাদিনা. উপপজ্জকে বহুত্তৰিসযে পযোগোত্যপেক্খতে.
৫৬. ৰচ্ছা
তরো হোতীতি ৰুত্তেপি তেহি তরো হোতীতি ৰিঞ্ঞাযতি, ৰচ্ছাদীহীতি সুতত্তা পন ৰচ্ছাদীনন্তি চ ৰিঞ্ঞাযতীতি ৰচ্ছাদীনন্তিআদিনা ৰুত্তিগন্থোপদস্সনং. ননু তনুত্তে ৰৰচ্ছাদীহি পচ্চযো ৰিধীযতে, যে চ সরীরেন কিসাৰচ্ছাদযো, তত্রাপ্যৰিসেসেন পযোগো পসজ্জতি [পযোপসজ্জনে (পোত্থকে)] ৰিসেসানুপাদানতো, তস্মা কথমত্র সভাৰস্সেৰ তনুত্তং ৰিঞ্ঞাযতে যেনেৰং ৰিৰটমিচ্চাহ- ‘ৰচ্ছাদিসদ্দান’ মিচ্চ-দি, ৰচ্ছাদীহি পকতীতি পচ্চযে ৰিধীযমানে তাসং পৰত্তিনিমিত্তং ৰযোৰিসেসাদি, যস্মিং সতি ৰচ্ছাদযো সদ্দা দব্বে-ভিনিৰিসন্তে, তং পচ্চযা-সন্নং, ন চ কিসত্তস্স ভাৰা দব্বে ৰচ্ছাদিসদ্দা পৰত্তন্তে. অতো ¶ তস্সেৰ সদ্দপ্পৰত্তিনিমিত্তস্স তনুত্তে যুত্তং পচ্চযেন ভৰিতুং, (ন) তনুত্তমত্তেতি মঞ্ঞতে. পৰত্তিনিমিত্তং সম্বন্ধি আসন্নন্তি সমানাধিকরণানি.
ৰচ্ছো পঠমৰযো, তস্স তনুত্তং দুতিযৰযপ্পত্তি. দুতিযঞ্হি ৰযং পপ্পোন্তস্স ৰচ্ছস্স পঠমো ৰযো ৰচ্ছসদ্দস্স পৰত্তিনিমিত্তং কিঞ্চিমত্তাৰসেসং ভৰতি অমুমেৰাহ-‘সুসুত্তস্সে’চ্চাদিনা. উক্খোতরুণোদুতিযৰযপ্পত্তো ৰুচ্চতে, তস্স তনুত্তং ততিযৰযপ্পত্তি. ততিযঞ্হি ৰযপ্পত্তকালে দুতিযস্স ৰযস্স উক্খসদ্দপ্পৰত্তি নিমিত্তস্স কিঞ্চিমত্তা ৰসেসতো [ৰসিস্সতে (পোত্থকে)] জাতিসঙ্করত্তা গদ্দভজাতিযা ৰল়ৰাজাতিযা চ মিস্সত্তা. ভারৰাহকত্তম্পতি যো সমত্থো, সো উসভোত্যুচ্চতে, যদাতু তস্স ভারৰাহকত্তে সামত্থিযং মন্দং ভৰতি পরিক্খীণং, তদা তনুত্তম্ভৰতীত্যাহ- ‘সামত্থিযস্স তনুত্তং অপ্পবলতা’তি.
৫৭. কিম্হা
সমুদাযো নাম দ্ৰ্যৰযৰো ৰা সিযা বহুকাৰযৰো ৰা, তত্থ দ্ৰ্যৰযৰসমুদাযা নিদ্ধারণে সামত্থিযা একস্সেৰ নিদ্ধারণং ৰিঞ্ঞাযতি তমেৰানুসরতি. বহুকাৰযৰসমুদাযাপ্যে ‘কস্স নিদ্ধারণে’তি সুত্তে একস্সাতি ৰচনাভাৰেপি একস্সেৰ নিদ্ধারণং ৰিঞ্ঞাতব্বং তেনেৰ কতরো ভৰতং দেৰদত্তো’ত্যাদিকমুদাহরণমদাসি. কতরো ভৰতং দেৰদত্তো কতরো ভৰতং কঠোত্যাদ্যুদাহরণবহুত্তেন নিদ্ধারণৰাচীনমবহুত্থেপি নিদ্ধারিযমানৰাচীহী’তি বহুত্তেন ৰুত্তং. অপচ্চপরংপরায পৰত্তং গোত্তং ৰংসো, তদভি ধাযিনো অপচ্চপ্পচ্চযন্তাপি অভেদোপচারেন গোত্তং, তেৰাপচ্চা পচ্চৰন্তসম্বন্ধদ্ৰারেনাপচ্চে পৰত্তাতি সম্বন্ধিসদ্দা ভৰন্তি, চরণসদ্দা চ কঠা যো কিরিযাসদ্দা ভৰন্তি কঠাদীহি ৰুত্তজ্ঝযনত্থং যথা সকংৰতচরণকিরিযানিমিত্তত্তেনাজ্ঝেতূসু পৰত্তাতি তেসং সম্বন্ধিসদ্দানং কেসঞ্চি অত্থস্স কিরিযাসদ্দানং চাত্থস্স অসত্যপি জাতিত্তে জাতিনিবন্ধনং লোকে কারিযমিট্ঠং তদুত্তং ‘‘গোত্তঞ্চ চর- ণেহি ¶ সহা’’তি. তত্থাপি জাতিত্তম্পরিভাসিতং, তেনাহ- ‘কঠস্স চরণত্তা জাতিত্তং গোতত্তা জাতিত্ত’ন্তি চ.
৫৮. তেন
লোকিযাতি পরসদ্দসত্থকারে সন্ধাযাহ. ইহ তু অৰিসেসেন ৰুত্তন্তি সম্বন্ধো. নিরুত্তিযং সামঞ্ঞেন ৰুত্তত্তাতি যোজনা. সামঞ্ঞেন ৰুত্তাকারং দস্সেতুং ‘কথ’ন্তিআদি ৰুত্তং. দেৰেহি দত্তো ব্রহ্মুনা দত্তোতিআদীনি কত্তরি করণে ৰা ৰিগ্গহৰাক্যানি. দেৰদত্তো দেৰদত্তিকো দেৰিযো দেৰলোতিআদীনি ৰুত্তিপদানি.
তত্থ নিরুত্তিপিটকাগতানং ‘দেৰদত্তা দেৰদত্তিকো’তিআদীনং ৰুত্তিপদানমঞ্ঞথা নিপ্ফত্তিমুপদস্সিয দেৰলো দেৰিযোতিআদীনম্পন ৰচনন্তরেনেৰ নিপ্ফত্তিং দস্সেতুং ‘দেৰেহি দত্তো’তিআদি ৰুত্তং. পরসদ্দসত্থকারানম্পি দেৰলো দেৰিযোতি ৰচনন্তরেনেৰ সাধনং সাধনাকারঞ্চ তেসং দস্সেতুং ‘কেচীহী’তিআদি ৰুত্তং. একদেসতোযেৰ পচ্চযমিচ্ছন্তি তেন তেসং দেৰলো দেৰিযো দত্তি লোচ্চাদি ভৰতি. কপ্পনাগারৰোতি দত্তসদ্দলোপনামেকদেসৰসেন কপ্পনাগারৰো.
৫৯. তস্স
ন চ সব্বেতিআদিনা বহুলাধিকারে ফলং ৰুত্তং. ভাৰসদ্দো কত্থচি কিরিযাযং ৰত্ততে ‘ভাৰে অযং ৰিধী’তি. কত্থচি অধিপ্পাযে ‘অযমেতেসং ভাৰো [ভাৰোধিপ্পাযো]’তি. কত্থচি পদত্থে ‘ইমে ভাৰা’তি. কত্থচি সত্তামত্তে‘তিণানং ভাৰো’তি. তেনাহ-‘ভাৰসদ্দস্সে’চ্চাদি. রূপসাধন দ্ৰারেনাতি ভাৰসদ্দস্স রূপসাধনদ্ৰারেন, সপ্পন্তি পকাসেন্তি অত্থ মনেনাতি সদ্দো. সোৰ অভিধানং অভিধীযতে-নেনত্থোতি কত্ৰা. বুজ্ঝতি অত্থসরূপন্তি বুদ্ধি, সাৰ পতীযতে-নেনাত্থো পচ্চেতি অত্থ মিতি ৰা পচ্চযোতি ৰুচ্চতি.
ননু চ ‘ভৰন্তি এতস্মা বুদ্ধিসদ্দা’তি ৰুত্তং তস্মা পৰত্তিনিমিত্তমুভিন্নম্পি ভৰতি, তথাসতি ‘সদ্দপ্পৰত্তিনিমিত্ত’ন্তি সদ্দস্সেৰ পৰত্তিনিমিত্ততা কস্মা ¶ ৰুত্তাতি ৰুচ্চতে. পাকটভাৰেন অভিধানাভিধেয্যসম্বন্ধস্স সদ্দস্সেৰ পৰত্তিনিমিত্ততং ৰত্ৰা ৰিসুং বুদ্ধিযা নিমিত্তস্স রূপানুগতত্তং ৰিসেসেত্ৰা পৰত্তিনিমিত্ততমস্সা দীপেতুং ‘নিমিত্তৰসাহি’চ্চাদিমাহ. দব্বেগুণোতি দব্বে ৰুত্তিযং গুণো নিমিত্তন্তি সম্বন্ধো. গুণসদ্দস্সেৰ জাতিসদ্দত্তেনোদাহরণদ্ৰযং দত্তং… গুণস্স জাতিযা ৰিসুং জাতিনিমিত্তস্সাভাৰতো [নিধিত্তস্স ভাৰতো]. কিরিযাদীতিআদিসদ্দেন দব্বাদীনং গহণং, কেচি পন কিরিযাসদ্দানং কিরিযা পৰত্তিনিমিত্তন্ত্যাহু. তেসং দেৰদত্তাদীনং অৰত্থাৰিসেসেন অৰত্থাভেদেন সামঞ্ঞং তদৰত্থা ৰিসেসসামঞ্ঞং. তেনাহ- ‘দেৰদত্তস্সা’তিআদি. ৰিজ্জমানো পদত্থো ৰিসযো যেসং দেৰদত্তাদীনং সঞ্ঞাসদ্দানং তেসং পৰত্তিনিমিত্তং জাতিলক্খণমাচিক্খিতম্পটিপাদিতন্তি অত্থো.
অনেন চ দেৰদত্তাদযো সঞ্ঞাসদ্দাপি সমানা জাতিসদ্দাতি ৰুত্তং হোতি. যদি চরহি সঞ্ঞাসদ্দাপি জাতিৰচনা সিযুং, পঞ্চৰিধত্তমেসং পরিহাযতীতি. নেদমেৰং ৰিঞ্ঞেয্যং… পসিদ্ধতরজাত্যাভিধান কঠগোৰীহিযৰাদিসদ্দা জাতিসদ্দত্তেন ৰিসুং পরিগ্গয্হন্তি.
সম্বন্ধিভেদতোতি ঘটাদিসম্বন্ধীনং ভেদতো. অভাৰস্সভেদতোতি ঘটপটাদীনং সম্বন্ধীনং ভেদেন অভাৰস্স ভেদতো অভেদেপি ভেদা উপচরিতা সন্তীতি যোজনা. যস্স সামঞ্ঞস্স ৰসা, তেসু উপচরিতভেদেস্ৰাকাসাদীসু. নিরৰযৰাৰিজ্জমানৰিসযানন্তিযে আকাসো ৰিয নিরৰযৰা অভাৰো ৰিয অসন্তা চ, তে ৰিসযো যেসং সদ্দানং তেসন্তি অত্থো. সামঞ্ঞং ভাৰোতি পুথুজ্জনাদিসামঞ্ঞং ভাৰোতি অত্থো. অলসস্স ভাৰো কিরিযাসম্বন্ধিত্তং, ব্রহ্মঞ্ঞং জাতি চাপল্যং নেপুঞ্ঞং গুণো ৰা. ৰুত্তিযং সকত্থেকন্তাতি ‘‘সকত্থে’’তি (৪-১২২) ইমিনা সকত্থে কতকপ্পচ্চযন্তাতি অত্থো. ন দট্ঠব্বন্তি সম্বন্ধো. পত্তকালোৰ পত্তকল্লং. করুণা এৰ কারুঞ্ঞং.
৬২. অণ্ৰা
‘‘একযোগনিদ্দিট্ঠানং সহৰাপৰত্তি সহৰা নিৰত্তী’’তি ‘ভাৰ কম্মেসূ’তি ¶ অনুৰত্ততে. তথাপি ভাৰেতীমিনাৰেত্থ সপ্পযোজনত্তং দস্সেতুমাহ- ‘ভাৰকম্মেসু’চ্চাদি.
৬৪. তর
যজ্জপি সীধাতুস্স কেৰলস্স সুপনে পৰত্তি, তথাপ্যতিপুব্বস্স উক্কংসে পৰত্তীতি আহ- ‘অতিসযো উক্কংসো’তি. সো চ অতিসযো কস্স সম্ভৰতিচ্চাহ- ‘সো চ কিরিযাগুণান’ন্তি. কথং তেসমতিসযোচ্চাহ- ‘আধারভূতদব্বৰসা’তি. কুতোচ্চাহ- ‘অনপেক্খিতে’চ্চাদি. অনপেক্খিতো কিরিযাগুণানং নিস্সযো দব্বসঙ্খাতো যেসন্তি ৰিগ্গহো, দব্বস্স নিস্সযভূতস্সা-তিসযত্তং হোন্তম্পি নিস্সিতানং কিরিযা গুণানং ৰসেনেৰ সিযা নাঞ্ঞথাতি ৰত্তুমাহ-‘পচ্চধিকরণ’ন্তিআদি.
ননু চ যদি কিরিযাগুণানমেৰাতিসযো, তদা ন সিজ্ঝতি ‘গোতরো’তি নেস দোসো, নো চেত্থ জাতিযাতিসযো, কস্স চরহি গুণস্স গো অযং যো সকটং ৰহতি, গোতরো-যং যো সকটং ৰহতি সিরঞ্চাতি, জাতিযা হি নিচ্চাযেকরূপায নোক্কংসাপকংসযোগো সম্ভৰতীতি দব্বস্সাপি নাতিসযসম্ভৰো. তথাহি তুল্যপ্পমাণস্স গুণকতোৰ মূলতো উক্কংসো দিস্সতি সমানেপি হি আযামে ৰিত্থারে চ পটস্স কাসিকস্সাঞ্ঞোৰাগ্ঘো ভৰতি মাথুরস্সাঞ্ঞো ৰাতি. দব্বস্সাপি সাতিসযেহি যুত্ততামত্তেন সাতিসযত্তস্সুপট্ঠাপিতত্তা ৰুত্তং- ‘তেনেৰাহা’তিআদি. যদগ্গেন কিরিযাগুণানং নিস্সিতানমতিসযৰসেন নিস্সযভূতম্পি দব্বং কথঞ্চিদপ্যতিসযে ৰত্ততি নাম, তদগ্গে তব্বাচিকাপি পকতি অত্তনো ৰচনীযত্থৰসেন তত্থ ৰত্ততিযেৰ নামাতি ‘অতিযযে ৰত্তমানতো’তি পকতিৰিসেসনৰসেন ৰুত্তং, তেনেৰাহ- ‘ইমিনা পকতি ৰিসেসনত্তঞ্চাহা’তি. সকত্থিকানং পকতিঅত্থো জোতনীযো হোতীতি সম্বন্ধো.
সকত্থিকানন্তি কত্তরি ছট্ঠী সম্বন্ধৰচনিচ্ছায, সকত্থিকেহীতি অত্থো. হেতুমাহ- ‘পকতিৰিসেসনন্তী’তি. ইতিসদ্দো হেতুম্হি, যস্মা ¶ ‘অতিসযে ৰত্তমানতো’তি, পকতিৰিসেসনং, ততো পকত্যত্থভূতে-তিসযে জাতত্তা সকত্থিকেহি যথাৰুত্তনযেন পকত্যত্থভূতেতিসযো জোতনীযো হোতীতি অত্থো. তত্থ নাভিধেয্যোতি ব্যতিরেকমাহ, তথা চ ৰক্খতি- ‘অতিসযজোতকাতরাদযো’তি.
অথ পকতিৰিসেসনত্তে কস্মা নাভিধেয্যো জোতনীযোচ্চাহ ‘পকতিযাযেৰ’চ্চাদি. উক্কংসো সমানগুণৰিসযেযেৰ লোকে দিট্ঠো [পৰিট্ঠো (পোত্থকে)] তেন সামঞ্ঞৰচনেপি তাদিথৰিসযেযেৰ [সোযেৰ] কারণ ৰসেন হোতীতি দস্সেতুমাহ- ‘অতিসযেনে’চ্চাদি. দ্ৰিন্নমেকস্সা-তিসযেচ্চাদিনা ‘দ্ৰিবহূসুক্কংসে তরতমা’’তি (চং ৪-৩-৪৫) সক্কতসুত্তত্থস্সাধিপ্পাযং ৰিৰরতি. তরইযাতি সকৰোহারেন ৰুত্তং, তেসন্তু ঈযপ্পচ্চযো. এৰমিহাৰিধানং সুখসানেত্তন্তি সম্বন্ধো.
অযমেত্থাধিপ্পাযো ‘যথাৰুত্তসুত্তত্থৰসেন দ্ৰিন্নমেকস্স উক্কংসাভাৰা ‘মাথুরা পাটলিপুত্তকেহি সুকুমারতরা’চ্চাদো তরপ্পচ্চযো ন হোতীতি একো মাথুরো দুতিযো পাটলিপুত্তকো ইমেসং সুকুমারানং দ্ৰিন্নমেকো মাথুরো-তিসযেন সুকুমারো সুকুমারতরো, একমঞ্ঞেসং দ্ৰিন্নমুক্কংসেতথাঞ্ঞেসং দ্ৰিন্নমেকস্সাতি এৰং দ্ৰিন্নংদ্ৰিন্নমেকেকস্স উক্কংসে তরপ্পচ্চযো ভৰতি, উভযত্র ত্ৰৰযৰাপেক্খম্বহুৰচনং, তথাহি সুকুমারত্তেনুক্কংসিযমানানং সমুদাযানমৰযৰা মাথুরা বহৰো পাটলিপুত্তকাপি নিক্কংসিযমানা তথেৰাৰযৰা বহৰো হোন্তি, এৰং মাথুরা পাটলি পুত্তকেহি সুকুমারতরা’তি তরপ্পচ্চযেন সিজ্ঝতি. ইমস্মিং গামে অড্ঢতরা ৰাণিজ্জাচ্চাদোপি কথিতেন ঞাযেন দ্ৰিন্নংদ্ৰিন্নমেকেকস্স উক্কংসে তরপ্পচ্চযো ভৰতি, বহুৰচনন্তু কত্থচি অৰযৰাপেক্খন্তি সব্বং সক্কতে কিচ্ছেন সাধেন্তি. ইহ তু তথাৰিধস্স সুত্তস্সা ৰিধানা ‘‘তরতমিস্সিকিযিট্ঠাতিসযে’’তি তরাদীনমতিসযে সামঞ্ঞেন ৰিধানা সব্বত্থ তরপ্পচ্চযেন সুখসাধনং হোতী’’তি.
অৰত্থাভেদেনাতি ¶ পটুতরাৰত্থাৰতো পটুঅৰত্থায ভিন্নত্তা ৰুত্তং, তথাহি তমেৰাৰত্থন্তরযুত্তং ৰত্তারো ভৰন্তি অঞ্ঞে ‘ভৰংসূঅৰত্থো’তি. পকারন্তরেনপি সাধনে হেতুমাহ- ‘অতিসযমত্তে ৰা ৰিধানতো’তি. অনৰট্ঠিতত্তমাহ- (‘অতিসযৰাপি’চ্চাদি). পঞ্চস্ৰেতেসূতি এতেসং যথাৰুত্তানং তরাদীনং পঞ্চন্নং মজ্ঝে, রূপানি গুণৰচনস্স ৰুত্তিযমুদাহরিতানি. কিরিযাৰচনস্স তু ‘অতিসযেন পাচকতরো পাচকতমো’তি. ইস্সিক ইযইট্ঠা সরাদী ততো (অঞ্ঞতো) ন হোন্তি বহুলাধিকারা.
৬৬. তস্স
তস্সাতি সামঞ্ঞেন ৰুত্তেপি ৰিকারসম্বন্ধীযেৰ ছট্ঠিযন্তো গয্হতি, ছট্ঠিযন্তসম্বন্ধীযেৰ চ ৰিকারো গয্হতি সম্বন্ধৰসাতি দস্সেতুমাহ ‘যস্সা’চ্চাদি. কোসকারকপাণৰিসেসেহি কতো কোসো. পাণযো সত্তা, ওসধ্যোফলপাকন্তা, রুক্খা পুপ্ফফলূপগাতি রুক্খোসধীনং লক্খণং ৰদন্তি তল্লক্খণেনেত্থ রুক্খো সধযো ন গয্হন্তি, কিঞ্চরহি ওসধিসদ্দেন লতাদিপি গয্হতি, রুক্খসদ্দেন (ৰনপ্প)তযোপি, ৰনপ্পতযো হি ফলৰন্তা ন পুপ্ফৰন্তা. কথং গাৰস্স ৰিকারে পুরিসে মযোচ্চাহ- ‘অঞ্ঞস্মি’ন্তিআদি. গাৰস্স ইদং গোমযং.
৬৭. জতু
উপপত্যন্তরন্তি পচ্চযলোপতো যুত্যন্তরং.
৬৮. সমূ
তীসুত্তরেসু চ ৰত্ততেতি সম্বন্ধো. রাজঞ্ঞমনুস্সানম্পি জাতিযমপচ্চে ঞ্ঞস্সপ্পচ্চযানং ৰিধানা ৰুত্তং ‘গোত্তপ্পচ্চযন্তা’তি আহ- ‘রাজঞ্ঞানং সমূহো’চ্চাদি. উক্খো উসভো. ওট্ঠো খরতো, উরব্ভো মেসো, এৰমিচ্চাদিনা ‘উক্খানং সমূহো’চ্চাদি. ৰাক্যমপদিসতি. কাকানং সমূহোতি ৰিগ্গহো, ণিকঅচিত্তাতি ইমিনা ণিকো অচিত্তৰাচ কেহেৰ দিস্সতীতি ঞাপেতি. অপূপো পিট্ঠপূপো, সংকুলন্তি (গুল়) মিস্সকখজ্জকৰিসেসো.
৬৯. জনা
‘‘তদস্সট্ঠানমীযো ¶ চা’’তি (২-৮-১৩) কচ্চাযনসুত্তস্সায মত্থো ‘‘তদস্সট্ঠানমিচ্চেতস্মিং অত্থে ছট্ঠিযন্ততো ঈযপ্পচ্চযো হোতী’তি. তেন মদনস্স ঠানং মদনীযং বন্ধনস্স ঠানং বন্ধনীযংত্যাদিকং সাধেন্তি. ইধ পন তথাৰিধস্সাভাৰা কথং তং সিজ্ঝতীত্যাসঙ্কিয ‘মদনীয’ন্তিআদিকং ৰুত্তং, তং দস্সেতুমাহ- ‘মদনীযাদিপ্পসিদ্ধিযা’চ্চাদি. সাধনক্কমং দস্সেতুমাহ- ‘এৰমঞ্ঞতে’চ্চাদি.
ঠানন্তি কারণং. ‘‘উপমত্থাযিতত্ত’’ন্তি (২-৮-১৪) কচ্চাযনসুত্তস্সাযমত্থো ‘‘উপমত্থে আযিতত্তপ্পচ্চযো হোতী’’তি তেন ধূমো ৰিয দিস্সতীতি ধূমাযিতত্তং তিমিরমিৰ দিস্সতীতি তিমিরাযিতত্তংত্যাদিকং সাধেন্তীতি ৰুত্তনযমেৰ. তম্পিহচ্চাদিকং দ্ৰীসু সাধনক্কমদস্সনং, ধূমো ৰিয দিস্সতীতি দস্সিতো যো কম্মত্থো সোপি ধূমাযীতি কত্তুৰসেন সক্কা পরিকপ্পেতুন্তি কত্তুসাধনতো ধূমাযিতসদ্দা সকত্থেত্তপ্পচ্চযেপি ধূমো ৰিয দিস্সতীতি অত্থে আযিতত্থপ্পচ্চযেপি নাত্থভেদো-ঞ্ঞত্রৰচনিচ্ছাভেদাতি দট্ঠব্বং, ভাৰত্থো পন তেসং ভাৰপ্পধানৰসেন লব্ভতি, ধূমস্সেৰ দস্সনন্তি ৰিগ্গহে আযিতত্তেন ৰা.
৭০. ইযো
অঞ্ঞস্মিন্তি অঞ্ঞস্মিম্পি অত্থে ইযোতি যোজনা.
৭৪. কথা
পৰাসে দূরগমনে সাধু পৰাসিকো, উপৰাসে রত্যভোজনে সাধু উপৰাসিকো.
৭৫. পথা
পথে সাধু উপাকারকং পাথেয্যং, মগ্গোপকরণং, সপতিম্হি ধন পতিম্হি সাধু উপকরণং সাপতেয্যং ধনং.
৭৭. রাযো
তুমন্তকিরিযাযাতি ঘাতেতুং (ত্যাদীতু) মন্তকিরিযায. ৰা সদ্দো সমুচ্চযো, ঘাতেতুং ৰাতিআদিনা যোজেতব্বো.
৭৮. তমে
ইতিসদ্দেন ¶ ব্যৰচ্ছিন্নমত্থমুপদস্সযমঞ্ঞনাপেক্খং সপ্পধানং মন্ত্ৰাদি ৰিধিম্হিদমত্থদ্ৰযং ব্যাপারীযতিচ্চাহ-‘এত্থ অস্স অত্থী’তি. ননু চ যং যস্স হোতি তং তস্মিম্পি হোতি (যং যস্মিং হোতি) তস্সাপি তং হোতি তেনেৰ ৰুচ্চতে- ‘ছট্ঠীসত্তমীনমৰিসেসো’তি, তত্রঞ্ঞ তরনিদ্দেসেনেৰ সিদ্ধে কিমত্থমিহ ছট্ঠীসত্তমীনং ভেদেনোপাদানং করীযতীতি ৰুচ্চতে-যত্রাৰযৰাৰযৰিভাৰো, তত্থেৰ ছট্ঠীসত্তমীনমত্থস্স অৰিসেসো [ৰত্থুতো (পোত্থকে)] যথা ‘রুক্খেসাখা রুক্খস্স সাখা’তি. সস্সামিভাৰজঞ্ঞজনকভাৰাদো তু নাৰস্সমাধারাধেয্যভাৰোতি দ্ৰিন্নমেৰত্থানমুপাদানন্তি.
ননু চ সম্ভৰে ব্যভিচারে চ সতি ৰিসেসনং সাত্থকং ভৰতি যথা ‘নীলমুপ্পল’ন্তি, নেৰাত্থিত্তস্সাত্থি ব্যভিচারো, তথা চ ৰুত্তং- ‘ন সত্তং পদত্থো ব্যভিচরতী’তি, তস্মা ব্যৰেচ্ছেজ্জাভাৰা নিরত্থকমত্থীতিৰিসেসনন্ত্যাহ- ‘পদত্থস্সে’চ্চাদি. সত্তাযং অব্যভিচারে পীতি সম্বন্ধো. কালন্তরা ব্যভিচারত্থমত্থীতিৰিসেসনন্তি দস্সেতুমাহ- ‘কালে’চ্চাদি.
ননু চ সুত্তেসু কালো পধানং ন হোতি, ‘‘তেন কতং কীতং’’ত্যাদিনা হি পচ্চযত্থো দস্সিতো, তথা হি কাযিকংৰাচসিকং ত্যাদো ন কালসম্পচ্চযো, এৰমিহাপি সত্তামত্তে ভৰিতব্বং, অত্থীতি তু ৰত্তমানসত্তায এৰ পরিগ্গহো কথমৰসীযতে যেন কালৰিসেসনং সিযাতি. সচ্চং, কিন্তু পদত্থস্স সত্তাব্যভিচারাভাৰেপি অত্থীতিৰিসেসনোপাদানসামত্থিযাত্র ৰিসিট্ঠো সত্তা অত্থীতি ৰিসেসনত্তেনোপাত্তা, ন সত্তামত্তন্তি পতীযতে, সা পন ৰিসিট্ঠা সত্তা সম্পতিসত্তা, অত্থি চ তস্সা ব্যভিচারো সামঞ্ঞসত্তাযাতি যুজ্জতেৰ ৰিসেসনৰিসেস্সভাৰোতি মঞ্ঞতে. উপাধীতি ৰিসেসনং.
ন ভুঞ্জতিচ্চাদিৰিযাতি যথা ন ভুঞ্জতীতি নঞ্স্স পটিসেধত্তা ৰিরুদ্ধত্থপদস্স সন্নিধানে-ত্থন্তরস্স পটিসেধরূপস্সত্থস্সাৰগতি পদনিবন্ধনস্স ৰিধিনো অবাধিকা ভৰতি, তমিৰাক্যত্থো. অধিপ্পাযত্থ মাহ- ¶ ‘অত্থিৰচনিচ্ছায যো ৰিসযো তস্স নিযমো’তি. কতি পযসম্ভৰে ন পন গোমা রুক্খৰাতি যোজনা, তেহীতি পসংসাপহূতেহি. ককুদে আৰত্তো ককুদাৰত্তো, নিন্দিতো ককুদাৰত্তো অস্স অত্থীতি ককুদাৰত্তী. কথং নিন্দিতত্তমস্সিচ্চাহ-‘ককুদা ৰত্তো’চ্চাদি. সংসত্তো দণ্ডো অস্স অত্থিচ্চনেন গেহট্ঠিতেন ৰিজ্জমানেনপি দণ্ডেন দণ্ডীতি নাভিধীযতীতি ৰদতি. দব্বেভিধেয্যেতি জাতিসন্নিস্সযগোপিণ্ডঅস্সপিণ্ডাদিসঙ্খাতে দব্বে-ভিধেয্যে, ভৰং ভৰেয্যাতি যদাকদাচি ভৰন্তো যদি ভৰেয্য.
৭৯. ৰন্ত্ৰ
পঞ্ঞৰা ‘‘ব্যঞ্জনে দীঘরস্সা’’তি (১-৩৩) রস্সো.
৮০. দণ্ডা
দ্ৰে হোন্তীতি ইকো ঈচেতি দ্ৰে হোন্তি, একমেকংৰাতি উভিন্নং. ৰাসদ্দো দ্ৰে হোন্তীতি এত্থাপি দট্ঠব্বো. উত্তমীণেৰ ধনা ইকোতি গণসুত্তং ৰিৰরতি ‘উত্তমীণেৰা’তিআদি. কেনেত্থ সমাসোতি আহ- ‘স্যাদিস্যাদিনেকত্থন্তি সমাসো’তি. উত্তমীণো ধনসামী. অসন্নিহিতে অত্থাতি গণসুত্তং, অসন্নিহিতেতীমস্স অত্থং ৰিৰরতি ‘অপ্পত্তে’তি. অসম্পত্তেতি অত্থো. অসন্নিহিতেতি চ অত্থো ইচ্চস্স ৰিসেসনং. অত্থনং অসন্নিহিতে অত্থে আসিসনং অত্থো, সো অস্স অত্থীতি অত্থিকো অত্থী. তদন্তাচাতি গণসুত্তং, অসন্নিহিতেত্যনুৰত্ততে, অসন্নিহিতোপাধিকা অত্থন্তা চ ইক ঈপ্পচ্চযো ভৰতীত্যত্থো. ৰণ্ণন্তাঈযেৰাতি গণসুত্তং, ব্রহ্মানং দেৰানং ৰণ্ণোতি ৰা সমাসো. হত্থদন্তেহি জাতিযন্তি গণসুত্তং.
জাতিযন্তি পচ্চযৰিসেসনং. ৰণ্ণতো ব্রহ্মচারিম্হীতি গণসুত্তং. ব্রহ্মসদ্দেন নিযমৰিসেসো ৰুচ্চতিচ্চাহ-‘ৰিজ্জে’চ্চাদি. তস্মিঞ্চনিযমৰিসেসচরণে তিণ্ণং ব্রাহ্মণাদীনমেৰাধিকারো, নসুদ্দস্সাতি দস্সেন্তো আহ- ‘তঞ্চে’চ্চাদি. তেৰণ্ণিকো ৰণ্ণীতি ৰুচ্চতীতি সম্বন্ধো. তীসু ৰণ্ণেসু ভৰো তদন্তোগধত্তা তেৰণ্ণিকোতি ভৰত্থে ণিকো. ৰণ্ণসদ্দো ব্রাহ্মণাদিৰণ্ণৰচনো. তত্র ব্রহ্মচারিম্হিত্যনেন সুদ্দো ব্যৰচ্ছিজ্জতে.
অথৰা ¶ ব্রহ্মন্তি নিব্বানং তদত্থো গন্থোপি, তং ব্রহ্মং নিব্বানং ধম্মং ৰা তেপিটকং চরতীতি ব্রহ্মচারী, যতি. যতযোপি হি ৰণ্ণীতি ব্রহ্মচারিনোতি ৰুচ্চন্তি. ৰণ্ণীলিঙ্গীতি হি ৰুত্তে তিলিঙ্গৰাতি অত্থো. ৰণ্ণ সদ্দো পনেত্থ যথাৰুত্ত ব্রহ্মপরিযাযো. পোক্খরাদিতো দেসেতি গণসুত্তং. দেসো চেত্থ যত্থ(ত্থি পোক্খরাদীনি সো). পদুমগচ্ছ পোক্খরণীনং ৰাচকস্সাতি ইমিনা পদুমানি অস্সং সন্তীতি পদুমিনীতি পোক্খরণীপি ৰুচ্চতীতি দস্সেতি. নাৰা অত্থীতি নাৰিকো, যাগমে নাৰাযিকো. সুখদুক্খা ঈ, বলা বাহূরুপুব্বা চেতি চ গণসুত্তানি.
৮২. মুখা
ইহাপি পসজ্জেয্য মধু অস্মিং ঘটে অত্থীতি এত্থাপি পযোগে মধুরন্তি রপ্পচ্চযো পাপুণেয্য মধুম্হি অভিধেয্যতি অধিপ্পাযো. ন গচ্ছন্তীতি নগা. যজ্জপি ঊসৰাচ্চাদো পহূতাদিৰিসযাযাত্থিতায সম্ভৰো, তথাপি ঞুসাদিৰতো পচ্চয(ত্থ)ত্তেন ৰচনিচ্ছাভাৰা ঞুসৰা ঘটোচ্চাদি ন সিজ্ঝতি তস্মা পহূতাদিৰিসযাত্থিতাসম্ভৰেপি তংৰতো-ত্থস্স পচ্চয(ত্থ)ত্তেন ঞুসরো দেসোতি ৰত্তু মিচ্ছাযং পচ্চযো যথা সিযা অঞ্ঞত্রমাভৰিচ্চেৰমত্থো ৰেদিতব্বোতি আহ- ‘ইতি’চ্চাদি. কুঞ্জৰাতিএত্থ কুঞ্জসদ্দো তিণলতাদ্যচ্ছাদিতপব্বতেকদেসে ৰত্ততে.
৮৭. পিচ্ছা
পরেহি ৰাচাসদ্দা আলো ৰিহিতো নিন্দাযং, নেহ তথেতি চোদনমুব্ভাৰযতি ‘নিন্দায’মিচ্চাদিনা.
৮৮. সীলা
সীলমস্স অত্থি, কেসা অস্স সন্তীতি ৰিগ্গহো. অণ্ণা নিচ্চন্তি নিচ্চৰিধ্যুত্থং গণসুত্তং. গাণ্ডীরাজীহি সঞ্ঞাযন্তি সঞ্ঞাৰিসযনিযমনত্থং গণসুত্তং. গণ্ডস্স গণ্ডমিগসিঙ্গস্স অযং গাণ্ডী, সা অস্স অত্থীতি গাণ্ডীৰো.
৯০. সিস্স
সমস্স অত্থীতি সুৰামী,সং সকিযং.
৯১. লক্খ্যা
অকারাদেসো ¶ চ ণসন্নিযোগেনাতি ইমিনা যত্থ ণকারো তত্থেৰাযমকারাদেসোতি দস্সেতি. উপাদানতোতি ইমিনা নিস্সযকরণমেকো সত্থিযো ঞাযোতি দস্সেতি. অন্তস্স অৰিধানসামত্থিযাচাতি ইমিনা সতিপি পুব্বলোপেন পযোগ নিপ্ফত্তিযং অকারং ৰিধায তস্স লোপো নিরত্থকোতি দস্সেতি. লক্খী সিরী অস্স অত্থীতি লক্খণো.
৯৪. ইমিযা
কপ্পো যোগ্যতা অস্স অত্থীতি কপ্পিযো, জটা হানভাগো, সেনা অস্স অত্থীতি ৰিগ্গহো.
৯৫. তোপ
‘ওহাক চাগে’ ইতি সককারস্স হাধাতুনো পযোগে তোপ্পচ্চযং নিসেধেত্ৰা‘সত্থা হীযতে সত্থা হীনো’তি উদাহরণং দস্সিতং. তেনাহ- ‘সক্কতেচ্চাদি. দস্সেতুং ততিযম্পনুদাহরণন্তি সম্বন্ধো. চীপ্পচ্চযাৰসানানন্তি ‘‘অভূততব্ভাৰে করাসভূযোগে ৰিকারাচী’’তি (৪-১১৯) ৰুত্তো চীপ্পচ্চযো অৰসানে যে সন্তি ৰিগ্গহো. জাতিযৰজ্জিতানন্তি ‘‘তব্বতি জাতিযো’’তি (৪-১১৩) সুত্তেন জাতিযপ্পচ্চযেন ৰজ্জিতানং. কচ্চাযনে তু তোআদীনং ৰিভত্তি সঞ্ঞত্তা ন ততো পুন ৰিভত্তুপ্পত্তি.
৯৬. ইতো
ৰুত্তিযং ‘এতস্স ট এত’ ইতি অতোইচ্চত্র এতস্স টাদেসো এত্তো ইচ্চত্র এতআদেসোতি অত্থো.
৯৭. অভ্যা
ননু চ কিং ইমিনা সুত্তেন, পঞ্চম্যন্তা ‘‘তো পঞ্চম্যা’’তি (৪-৯৫) ভৰিস্সতি, অপঞ্চম্যন্তাতু ‘‘আদ্যাদীহী’’তি (৪-৯৮) নেতদেৰং দট্ঠব্বং. ‘‘তো পঞ্চম্যা’’তি (৪-৯৫) পকতিৰিসেসানমপরামাসতো কুতোচি পঞ্চম্যন্তা হোতু, অপঞ্চম্যন্তা পন ‘‘আদ্যাদীহী’’তি সুত্তে সসঙ্খ্যস্সাদিসদ্দস্স ¶ গহণেন তংসদিসা সসঙ্খ্যাএৰোপলক্খীযন্তীতিপি ৰিঞ্ঞাযেয্য ততো অপঞ্চম্যন্তেহি অভ্যাদীহি তো ন সিযাতি অভিতোচ্চাদি ন সিজ্ঝতীতি ‘‘অভ্যাদীহী’’তি সুত্তন্তি দট্ঠব্বং.
৯৮. আদ্যা
ননু চ তোইচ্চেৰ সামঞ্ঞেন সুত্তিতে যতোকুতোচি পঞ্চম্যন্তা ৰা অপঞ্চম্যন্তা ৰা বহুলং ৰা তোম্হি ইট্ঠপ্পসিদ্ধীতি কিং আদ্যাদীহীতি সুত্তেনাতি সচ্চং, তথাপি ৰিভাগেন দস্সিতে ৰিভাগসো ৰিসেসাৰসাযো সিযাতি ন দোসোতি. যন্তি পঠমন্তা তোম্হি যতো.
১০০. কত্থে
পুব্বেনেৰাতি ‘‘সব্বাদিতো’’ (৪-৯৯) চ্চাদিনাৰ. এতস্সাতি এতসদ্দস্স, ইমস্সাতি ইমসদ্দস্স.
১০১. ধি
ৰাৰিধানাতি ৰিকপ্পেন ধিপ্পচ্চযস্স ৰিধানা.
১০২. যা
যত্রাতি ৰুত্তে যত্থাতি উপ্পলক্খিতমেৰ সিযাতি ন ৰুত্তং. এৰমুপরিপি.
১০৪. কুহিং
হিঞ্চনং ৰিধীযতে ‘‘হিং হং হিঞ্চন’’ন্তি (২-৫-৯) সুত্তেন. হিঞ্চিআদীনন্তি হিঞ্চিদাচিরহচিআদীনং.
১০৫. সব্বে
এতস্মিং কালে একদাইচ্চাদি দট্ঠব্বং.
১০৬. কদা
কুদাসদ্দো চনংসদ্দযোগেৰ দিস্সতি কুদাচনন্তি.
১০৭. অজ্জ
নিমিত্তনিমিত্তীনন্তি কারণকারিযানং, সমানেতি সাধারণে. সমানমেৰ বোধেতি ‘তংযথে’চ্চাদিনা. এত্থ পন মম্মতাল়নং নিমিত্তং পাণ হরণং ¶ নিমিত্তী, তস্সাতি অনজ্জতনস্স. উপরি ত্যাদিকণ্ডে করহসদ্দো তু চিসদ্দসংযুত্তোৰ দিস্সতি করহচীতি.
১১০. ধাসং
সঙ্খ্যাৰাচিনো সদ্দা সঙ্খ্যাসদ্দেন গহিতাতি আহ- ‘অত্থে’চ্চাদি. পকারো দব্বগুণধিসযোপি অত্থি, তত্থ যদি সোপি গয্হেয্য দব্ব গুণানং লিঙ্গসঙ্খ্যাহি যোগা ধাপ্পচ্চযন্ত(ম্পি তব্বিসযোযেৰেতি) [চেত্থ (পোত্থকে] (পকারৰাচকলিঙ্গসঙ্খ্যাহি যোগা) অলিঙ্গমসঙ্খ্যঞ্চ [ধাপ্পচ্চযন্তমলিঙ্গমসঙ্খ্যঞ্চ-ইতি কাসিকাৰুত্তিপঞ্জকাযং] ন সিযা, এৰঞ্চ সত্যব্যযত্তমভিমতন্তস্স ন সিযা, তঞ্চিট্ঠং, কিরিযাৰিসযে তু তস্মিং গয্হমানে একধাভুঞ্জতি দ্ৰিধাভুঞ্জতি দ্ৰিধাগচ্ছতিচ্চাদো ভোজন গমনাদিকিরিযায সব্বথা লিঙ্গসঙ্খ্যাহি যোগাভাৰা যথাৰুত্ত দোসো ন সিযাতি পাণিনীযৰুত্তিকারেন জযাদিচ্চেন কিরিযা ৰিসযোযেৰেত্থ পকারো গহিতো. তম্পতি আহ- ‘দব্বে’চ্চাদি. কস্মা পনেৰমাহাতি আহ- ‘নৰধাদব্ব’মিচ্চাদি. ‘‘নৰধা দব্বং, বহুধা গুণো’’তি ৰেসেসিকানং সঙ্কেতো.
তত্থ পুথব্যাপোতেজোৰায্ৰাকাসকালদিসাত্তমনানীতি নৰ দব্বানি. রূপ রস গন্ধ ফস্স সঙ্খ্যাপরিমাণ পুথুত্তসংযোগৰিভাগ পরত্তাপরত্তবুদ্ধিসুখদুক্খেচ্ছাদোসপযতনা চ গুণা, চসদ্দেন গুরুত্ত দৰত্তসিনেহসঙ্খারধম্মাধম্মসদ্দা চেতি চতুব্বীসতি বহুধা গুণো. অত্রাপি যথাৰুত্তকাসিকাৰুত্তিযা পঞ্চিকাকারেন জিনিন্দবুদ্ধিনা নৰধা দব্বং বহুধা গুণোত্যত্রাপি ‘‘কিরিযাজ্ঝাহরিতব্বা নৰধা দব্বং বহুধা গুণো উপদিসীযতি ৰিঞ্ঞাযতি ব্যাখ্যাযতে ৰিজ্জতেৰা’’তি কিরিযাৰিসযোযেৰ পকারো পটিপাদিতো, পযোগদস্সনতো ব্যৰচ্ছেজ্জভাৰা সব্বত্থ কিরিযেৰেতি ৰিসেসনোপাদানমযুত্তন্তি সম্বন্ধো.
নৰধা দব্বং বহুধা গুণোতি পযোগদস্সনতো দব্বগুণৰিসযানম্পকারানং গয্হুপগত্তা ব্যৰচ্ছেদযিতব্বানং দব্বগুণৰিসযানম্পকারানং ভাৰা সব্বস্মিং দব্বগুণৰিসযে জিনিন্দবুদ্ধিনা ৰুত্তনযেন কিরিযা ¶ অত্থেৰাতি কিরিযাৰিসযোৰ পকারো গয্হতীতি ৰুত্তিকার পঞ্জিকাকারানং ৰিসেসনোপাদানমযুত্তন্তি অত্থো.
ততোযেৰাতি যতো ৰিসেসনোপাদানমযুত্তং ততোযেৰ দ্ৰীহিচ্চাদিকমাহেতি অত্থো. অযমেত্থাধিপ্পাযো ‘‘দ্ৰিধা করোতীতি কিরিযাপযোগেপি পকারো দব্বগুণৰিসযো… দব্বৰিসযস্স গুণৰিসযস্স ৰা দ্ৰিধাভাৰস্স করীযমানত্তা, নতু কিরিযাৰিসযো… দ্ৰিধাভাৰস্স করণকিরিযাৰিসযস্সেত্থ ৰত্তুমনিচ্ছিতত্তা. ততোযেৰ কিরিযাপকারোপাদানে [পকারোতিসযনে (পোত্থকে)] অত্র ধাপ্পচ্চযন্তপ্পযোগো ন সিযাতি ৰিঞ্ঞাপেতুং ‘দ্ৰীহি’চ্চাদিকমাহে’’তি তেনাহ‘অত্রে’চ্চাদি.
দব্বগুণৰিসযে পকারে গয্হমানে যোযং দোসো সম্ভাৰিতো পরেহি, তং দানি নিরাকত্তুমাহ ‘সতিপিচে’চ্চাদি. সভাৰতো অলিঙ্গমসঙ্খ্যঞ্চাতি সম্বন্ধো, সঙ্খ্যন্তরাপাদনে গম্যমানে ধাপ্পচ্চযো ৰিহিতো পাণিনিযেহি, তদাহ- ‘দব্বস্সে’চ্চাদি সঙ্খ্যান্তরাপাদনেপীতি পুব্বং যা ৰৰত্থিতা সঙ্খ্যা, ততো- ঞ্ঞং সঙ্খ্যান্তরং তস্সাপাদনং করণং সঙ্খ্যন্তরাপাদনং, তস্মিম্পীতি অত্থো.
১১৩. তব্ব
সো পকারো অস্সাতি তব্বা, তসদ্দেন পকারস্স পরামট্ঠত্তা তব্বতীতেত্থ পকারৰতীতি অত্থো ৰুত্তোতি আহ- ‘তসদ্দেনে’চ্চাদি. পকারৰতীতি পকারৰতি অত্থে. মুদুপ্পকারৰা মুদুজাতিযো.
১১৫. কতি
কিং সঙ্খ্যানম্পরিমাণমেসন্তি অত্থে ‘‘কিম্হা রতি রীৰরীৰতক রিত্তকা’’তি (৪-৪৪) সুত্তেন রতিপ্পচ্চযং ৰিধায কতীতি সিদ্ধত্তা ৰুত্তং- ‘সঙ্খ্যাপরিমাণৰিসযে সাধিতত্তা’তি, কতি চ সো সঙ্খ্যা পরিমাণৰিসযত্তা সঙ্খ্যা চেতি কতিসঙ্খ্যা, তায.
১১৬. বহু
পচ্চাসত্তীতি সম্বন্ধিম্হি একম্হি দস্সিতে দ্ৰিট্ঠত্তা সম্বন্ধস্স পরো সম্বন্ধী ¶ ৰিঞ্ঞাযমানো পরোৰ ৰিঞ্ঞাযতি যুত্তিতোতি ‘সম্বন্ধতোৰা’তি ৰুত্তং.
১১৭. সকিং
নিপাতনস্সাতি সকিন্তি নিপাতনস্স.
১১৮. সো
খণ্ডং খণ্ডং খণ্ডসো, পুথু পকারো পুথুসো.
১১৯. অভূ
ননু চ অভৰনন্নাম সব্বথা অনুপ্পত্তিযা ৰা অৰত্থন্তরেন ৰা, তথা সত্যভূতসদ্দো-নুপ্পন্নমত্তৰচনোপীতি কথমভূতসদ্দো-ৰত্থন্তরে নাভূতে ৰুত্তোচ্চাহ- ‘অভূতস্সি’চ্চাদি. কথমৰত্থাৰ তসদ্দেন পরামসীযতীতি চে অভূতসদ্দো যদ্যনুপ্পন্নৰাচী সিযা, তদা তসদ্দপ্প যোগোযেৰ ন সিযা… তসদ্দেনাভূতস্সেৰ গহণতো, অভূতভাৰেচ্চাদিনা সুত্তিতং সিযা, তেন তসদ্দপ্পযোগসামত্থিযা অৰত্থাৰ তসদ্দেন পরামসীযতি, তপ্পরামট্ঠঞ্চাৰত্থন্তরমভূত সদ্দো অপেক্খতে, তেনাহ- ‘তব্ভাৰেতিৰচনা’ইচ্চাদি. ভৰনং ভাৰো তায অৰত্থন্তরে ভাৰো তব্ভাৰো তস্মিং. তেনাহ ‘অভূতস্সে’চ্চাদি. ভাৰেতি ৰিসযসত্তমী, সংসত্তমী ৰাতি আহ- ‘ৰিসযে গম্মমানে ৰা’তি. কুণ্ডলত্তেনাতি কুণ্ডলসভাৰেন.
১২০. দিস্স
দিস্সন্তীতি ৰুত্তে পযোগে দিস্সন্তীতি অযমত্থো ৰিঞ্ঞাযতীতি আহ ‘দিসি’চ্চাদি, ইদং সুত্তং ৰিজ্ঝঙ্গ পরিভাসা ভৰতীতি সেসো. ‘‘ণোৰা-পচ্চে’’তিআদিনা (৪-১) সুত্তেন ৰুত্তেস্ৰনেকৰিধেসু অত্থেসু পরি সমন্ততো ভাসতীতি পরিভাসা, ৰিধিনো পচ্চযস্স অঙ্গভূতা পরিভাসা ৰিজ্ঝঙ্গপরিভাসা. ৰিধিযেৰাতি সুত্তমিদন্তি সম্বন্ধো. ৰক্খমানসুত্তদ্ৰযন্তি ‘‘অঞ্ঞস্মিং সকত্থে’’তি সুত্তদ্ৰযং.
১২৫. সংযো
অন্তরসদ্দো-নেকত্থোপীহান্তরাল়ৰাচী মজ্ঝৰাচী গয্হতি, ন ৰিজ্জতেন্তরমেসন্তি অন্তরাল়মত্তপটিসেধেপযোজনং নত্থীতি কত্ৰান্তরা ল়ট্ঠস্সাভাৰান্তরাল়ং ¶ নত্থীত্যুপচরীযতি, এৰঞ্হি লোকে পযুজ্জতে ‘অনন্তরা ইমে গামা অনন্তরা ইমে পাসাদা’তি অন্তরাল়গতস্স ঞ্ঞস্স গামস্সঞ্ঞস্স পাসাদস্স ৰাভাৰা তথা ব্যপদিসীযতে, তথেৰমিহাপ্যন্তরাল়গতস্সঞ্ঞস্স ব্যঞ্জনস্সাভাৰা অনন্তরা ইত্যুচ্চন্তে, অথৰান্তরসদ্দো ব্যৰধানৰাচী ব্যৰধানাভাৰতো-নন্তরা ইতি ৰুচ্চন্তে. অন্তরং করোতীতি ৰা খাদিইপ্পচ্চযং [ণিপ্পচ্চযং (পোত্থকে)] ৰিধায অন্তরাযতি ব্যৰধানং করোতীতি কত্তরি অপ্পচ্চযং ৰিধায অন্তরো ব্যৰধাযকো নত্থেতেসন্তি অনন্তরা. যথা ‘রুক্খা ৰনন্তে’ত্থ রুক্খা সমুদিতাৰেকৰনব্যপদেসং লভন্তে, তথাত্রাপি ব্যঞ্জনা সমুদিতাৰেতে সংযোগব্যপদেসগোচরত্তং পটিপজ্জন্তে.
সংযোগোতি হি সমুদাযপ্পধানো নিদ্দেসো ব্যঞ্জনাত্যৰযৰপ্পধানো, তস্মা ব্যঞ্জনাতি বহুৰচনেন সংযোগোতি একৰচননিদ্দেসো ঘটতে, ননু চ ৰণ্ণানমুচ্চারিতপ্পধংসিত্তা যোগপজ্জমট্ঠিতমানানং ন সম্ভৰতি সমুদাযত্তন্তি সমুদাযত্তমযুত্তন্তি নাযুত্তং, তথাহি উত্তরুত্তরগ্গাহিনি বুদ্ধি পুব্বপরীভূতে ব্যঞ্জনাৰযৰে সমুদাযরূপেন সঙ্কপ্পেন্তী সমুদাযৰোহারম্পৰত্তযীতি.
ণানুবন্ধেতি দিতিসদ্দস্স সংযোগাৰিসযত্তা দেচ্চোতি ‘সরানমাদিস্সা’তি ৰিসযো, উল়ুম্পসদ্দস্স সংযোগৰিসযত্তা ওল়ুম্পিকোতি এতস্স ৰিসযোতি তত্থ রাঘৰো ৰেনতেয্যো মেনিকো দেচ্চো দোসগ্গান্তি রূপানি. ইধ তু ওল়ুম্পিকো কোণ্ডঞ্ঞোতি যুজ্জন্তি. তেনেৰ চ তত্থ পঞ্চিকা এত্থ, এত্থ চ পঞ্চিকা তত্থ উপনেতব্বাতি.
১২৭. কোস
কোসজ্জন্তি এত্থ তস্স জত্তঞ্চ নিপাতনা, অজ্জৰন্তি এত্থ্হ ‘‘উৰণ্ণস্সা ৰৰ সরে’’তি (৪-১২৯).
১৩৫. জোৰু
যকারস্স দ্ৰিত্তে জেয্যো.
১৩৭. কণ
অতিসযেন অপ্পো, অতিসযেন যুৰাতি ৰিগ্গহো.
১৩৯. ডেস
সতিস্সাতি ¶ ৰুত্তে সতিসদ্দো ৰিঞ্ঞাযতি সত্যন্তেপি ৰিসেসনত্তেন ৰত্তুমিচ্ছিতেসত্যন্তো কথং ৰিঞ্ঞাযতিচ্চাসঙ্কিয ‘‘সঙ্খ্যায সচ্চুতীসাসে’’চ্চাদিনা (৪-৫০) সত্যন্তাদীহি ডো ৰিহিতো, তস্মিঞ্চ ডেতিনিমিত্তেনোপাদিন্নে তদুপাদানসামত্থিযাসত্যন্তোৰ ৰিঞ্ঞাযতীতি দস্সেতুমাহ- ‘ডেতি নিমিত্তোপাদানা’তিআদি.
১৪২. অধা
ধাতুতো অঞ্ঞো সদ্দো অধাতু তস্স. পঞ্চিকাযম্পন পকতিপি সদ্দোযেৰাতি ধাতুতোইচ্চাদিনা অধাতুসদ্দস্স অত্থমত্তং ৰুত্তং.
তস্সাতি অধাতুপ্পকতিযা, অধাতুসদ্দস্সাতি ৰুত্তং হোতি. তেনচাতি ককারেন চ, তস্মাতি তেন কারণেন. পুব্বগ্গহণমন্তরেনাতিপাণিনিনা ইকারাদেসৰিধাযকে ইমস্মিংযেৰ সুত্তেককারতো পুব্বস্স ইকারাদেসৰিধানত্থং পুব্বগ্গহণং কতং, তং পুব্বস্সাতিৰচনং ৰিনাতি অত্থো. সচেতিআদিনা কথযতীতি সম্বন্ধো. ‘‘ব্যঞ্জনে দীঘরস্সা’’তি (১-৩৩) রস্সো ৰুত্তো, অস্সাতি জাতিনিদ্দেসে তু আকারস্সচিকারো ভৰত্যেৰ, সিযা এতন্তি বহুপরিব্বাজকাতি এতং রূপং হোতি. স্যাদ্যত্র ব্যৰহিতো… ককারতো পুব্বে স্যাদি, ন স্যাদি ককারা পরোতি.
ননু চ অস্যাদিতোতি এত্থ পসজ্জপ্পটিসেধো নঞ কস্মা গহিতো, ন পরিযুদোসোতি আসঙ্কিয পরিযুদাসেস্মিং গহিতে সতি দোসং ৰত্তুমারভতে ‘পরিযুদাসে’ইচ্চাদিনা. স্যাদিতোতি স্যাদ্যন্ততো পরিব্বাজকসদ্দতো. পরিব্বাজকসদ্দোহি স্যাদ্যন্তো ৰাক্যে স্যাদ্যন্তত্তা, তেনেৰ ৰক্খতি- ‘পরিব্বাজকসদ্দতো এত্থ স্যাদ্যুপ্পত্তী’তি. অস্যাদিস্মা পরোতি কত্ৰা বহুপরিব্বাজকসদ্দতো ন স্যাদ্যুপ্পত্তীতি সম্বন্ধো.
ততোচাতি বহুপরিব্বাজকসদ্দতো চ. পসজ্জপ্পটিসেধেন নঞসদ্দেন ¶ অঞ্ঞপদত্থসমাসেপি সিযাৰ দোসোতি দস্সেন্তো আহ- ‘অৰিজ্জমানোস্যাদি’চ্চাদি.
ইতি মোগ্গল্লানপঞ্চিকাটীকাযং সারত্থৰিলাসিনিযং
চতুত্থকণ্ডৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
পঞ্চমকণ্ড
১. তিজ
খমাৰীমংসাসূতি পকতিৰিসেসনমেৰ কথমিচ্ছিতন্তি আহ- ‘সম্বন্ধস্সি’চ্চাদি, পদানমঞ্ঞমঞ্ঞসম্বন্ধস্স পুরিসাধীনত্তাতি অত্থো, পকতি ৰিসেসনন্তি তিজমাহ সদ্দানং ৰিসেসনং, কিম্পন পকতিৰিসেসনে ফল মিচ্চাহ- ‘পকতিৰিসেসনোপাদান’মিচ্চাদি. যজ্জত্র ‘খমাৰীমংসাসূ’তি পকতিৰিসেসনং, কস্মিং অত্থে চরতি খসা ৰিধীযন্তিচ্চাহ- ‘অত্থন্তরস্সা নিদ্দেসা’ইচ্চাদি. অত্থন্তরস্সাতি নিসানাদিঅত্থন্তরস্স. ‘‘সুতানুমিতেসু সুতসম্বন্ধোৰ বলৰা’’তি পরিভাসমুপলক্খেতি ‘সুতানুমিতান’মিচ্চাদিনা. তেনেৰাতি কিরিযারূপাসু খমাৰীমংসু খসানং ৰীধানেনেৰ, সকত্থে ৰিধানেনেতি ৰুত্তং হোতি. তিতিক্খকিরিযত্তাতি ইমিনা পরেসং ৰিয খাদ্যন্তানং ধাতুসঞ্ঞাৰিধান মনত্থকন্তি দস্সেতি.
তিতিক্খা খমা, তিতিক্খতি খমতি, ৰীমংসা উপপরিক্খা, ৰীমংসতি উপপরিক্খতীতি অত্থো. সুত্তে তিজইতি নিদ্দেসা ভূৰাদিকস্স গহণং. নিচ্চণ্যন্তস্স চুরাদিকস্স হি তাদিসে পযোজনে সতি বহুলং ৰিধীযমানেপি নিচ্চত্তমত্তনো নাতিৰত্ততি. অথৰা চুরাদিমানেনাব্যভিচারিনা সাহচরিযা তিজোপি চুরাদিকোৰ, তং যথা ‘গাৰস্স দুতিযেনাত্থো’তি. ৰুত্তেগোযেৰোপাদীযতে, নাস্সো, ন গদ্রভো. কদাচি পন অস্সাদিনোপি দুতিযস্স গহণং সিযা অত্থপ্পকরণা দিপ্পভাৰতো.
ননু ¶ চ ৰীমংসাযং সপ্পচ্চযৰিধান মনুপপন্নমিতরেতরনিস্সযদোস দুট্ঠত্তা, তথাহি সিদ্ধে ৰীমংসাসদ্দে সপ্পচ্চযো উপ্পজ্জতে, সতি চ তস্মিং ৰীমংসাতি রূপং সম্পজ্জতীতি ইতরেতরনিস্সযো, ইতরেতর নিস্সযানি চ কারিযানী নোপকপ্পন্তীতি তেনাহ- ‘অনুৰাদরূপান’মিচ্চাদি. অনাদিকালসংসিদ্ধসদ্দানুৰাতো নত্থি ইতরেতরনিস্সযো দোসোতি ভাৰো. পযোজকব্যাপারণিপ্পচ্চযাভাৰে তেজতেতি রূপং.
২. কিতা
পুব্বেৰিয পকতিৰিসেসনাদীত্যনেন ‘‘সম্বন্ধস্স পুরিসাযত্তত্তা ‘তিকিচ্ছাসংসযেসূ’তি পকতিৰিসেসনন্তি আহ- ‘তিকিচ্ছায’মিচ্চাদি’ত্যাদিকং সব্বং যথাযোগমেত্থাপি ৰত্তব্বন্ত্যতিদিসতি. ৰিস্সত্থোতি ৰিসদ্দস্স অত্থো. অথ কিমিত্থং ছপ্পচ্চযন্তস্সেৰ দ্ৰিধোদাহরণন্ত্যাসঙ্কিযাহ- ‘অত্থভেদা দ্ৰিধোদাহরণ’ন্তি. নিকেতো নিৰাসো, সঙ্কেতো লক্খণং.
৩. নিন্দা
নিন্দ=গরহাযং ততো ‘‘ইত্থিযমণত্তিকযক্যা চে’’তি (৫-৪৯) অপ্পচ্চযে ততো ‘‘ইত্থিযমত্ৰা’’তি (৩-২৬) আপ্পচ্চযে রূপং. বন্ধতীতি বধকো.
৪. তুংস্মা
তুংস্মাতীহ পচ্চযগ্গহণমাচিক্খতি ‘তুংতাযে’চ্চাদিনা. ততো চেতি যতো তুংস্মাতি পচ্চযস্সেৰ গহণং যতো চ ৰিসেসন নিদ্দেসো, ততোতি অত্থো. পচ্চযগ্গহণে তদাদিগ্গহণং ৰিঞ্ঞাযতে… ‘‘পচ্চযগ্গহণে যস্মা সো ৰিহিতো তদাদিনো গহণ’’ন্তি ঞাযতো. ৰিসেসনত্তেন ৰত্তুমিচ্ছিতত্তা তদন্তগ্গহণং… ‘‘ৰিধিব্বিসেসনন্তস্সা’’তি (১-১৩) ৰচনাভি মনসি নিধাযাহ- ‘যতো কিরিযত্থা’ইচ্চাদি. সো কিরিযত্থো আদি যস্স সমুদাযস্স সো তদাদি সো পচ্চযোন্তে তস্স (সো তদন্তো). তদাদিতদন্তসমুদাযৰিসেসস্স গহণং, (নতু) তদন্তমত্তস্সে ত্যত্থো ¶ . ননু চ তুংস্মাইতি ৰিসেসনত্তেন ৰত্তুমিচ্ছিতে ভৰতু ‘‘ৰিধিব্বিসেসনন্তস্সে’’তি তদন্তগ্গহণং পচ্চযগ্গহণে তু কথং তদাদিনো গহণং ৰচনাভাৰতোচ্চাহ- ‘তদৰিনাভাৰিত্তা’তি. যতো ৰিহিতো তেন ৰিনা ন ভৰতি সীলেনেতি তদৰিনাভাৰী তস্স ভাৰো তস্মা. ইমায যুত্তিযা ৰিঞ্ঞাযতে-ত্থো, যমাখ্যাযতে ‘পচ্চযগ্গহণে যস্মা সো ৰিহিতো তদাদিনো গহণ’ন্তি. ভৰত্ৰেৰং তদাদিনো তদন্তস্স চ গহণং, ততো কিপ্ফলংত্যাহ- ‘তেনে’চ্চাদি.
সপাদিতোতি পাদিসহিততো. খ ছ সুপ্পত্তাভাৰাতি খ ছ সানং উপ্পত্তিযা অভাৰা. ৰুত্তপ্পকারস্সেৰ তুংপ্পচ্চযন্তস্স পকতিভাৰেন গহণা সপাদিতো খ ছ সানমনুপ্পত্তীতি অধিপ্পাযো. ৰিপুব্বা ‘জি-জযে’ইচ্চস্মা তুংপচ্চযন্তা ‘ৰিজেতুমিচ্ছতী’তি অত্থে ‘‘তুংস্মা’’ইচ্চাদিনা(সো), তুংস্সচ লোপো, নেমিত্তিকে একারে নিৰত্তে ‘জিস জিস ইতি দ্ৰিত্তে অনাদিব্যঞ্জনলোপো ‘‘জিহরানং গী’’তি (৫-১০২) গী. জিগীসপ্পকতিতো ‘‘ভূতে ঈঊং’’ইচ্চাদিনা (৬-৪) ঈ. তস্মিং অঞ. ‘‘আ ঈ ঊ ম্হা স্সা স্সম্হানং ৰা’’তি (৬-৩৩) ঈস্স রস্সে ব্যজিগীসি. যদি তু সপাদিতো সস্স উপ্পত্তি সিযা, তদা ব্যজিগীসীতি এত্থ দ্ৰিব্বচনং করীযমানং সপ্পচ্চযন্তস্স পঠমস্সেকস্সরস্স দ্ৰিব্বচনং ভৰতীতি ‘‘খ ছ সান’’মিচ্চাদিনা (৫-৬৯) ৰিজিয ইতি সমুদাযে আদিভূতস্স ৰিসদ্দস্স সিযা ঈম্হি চ ৰিহিতে সপাদিনো পকতিভাৰোতি ৰিসদ্দ পুব্বে অঞাগমো সিযা, ততো চ অৰিৰিজিসীতি অনিট্ঠম্পসজ্জেয্য.
তুংস্মা ইচ্ছাযন্তি চ পকতিপ্পচ্চযত্থানমুপদিট্ঠত্তা তেন সভাৰ লিঙ্গেন খ ছ সপ্পচ্চযা তদন্তো চ অনুমিতো ন পন তুং, তুমিহ সুতোতি আহ- ‘ন তদন্তো, নাপি ছ ছসা’তি. জিঘচ্ছাইচ্চত্র দ্ৰিত্তে পুব্বস্স ঘস্স ‘‘চতুত্থ দুতিযানং ততিযপঠমা’’তি (৫-৭৮) গো. তস্স ‘‘কৰগ্গহানং চৰগ্গজা’’তি (৫-৭৯) জো. পাণিনিনাপীহ সপ্পচ্চয ৰিধাযকে সুত্তে ৰাক্যম্পি যথা সিযাতি ৰাৰচনং কতং, তদযুত্তন্তি নিরাকত্তুমাহ- ‘ৰাক্যম্পি’চ্চাদি. পকত্যাদিত্যত্র আদি সদ্দেন অত্থৰিসেসো গহেতব্বো, পকতি ৰিসেসো তুমন্তো, ইচ্ছত্থো-ত্থৰিসেসো ¶ . ইদং লক্খণন্তি ‘‘তুংস্মা লোপো চিচ্ছাযং তে’’ইতি ইদং লক্খণং. নিযোগতোতি নিযমেন. আসঙ্কাযমুপসঙ্খ্যান’’ন্তি (৩-১-৭) ৰাক্যকারেন ৰুত্তং নিরাকত্তুমাহ- ‘আসঙ্কায’মিচ্চাদি.
অচেতনত্তা কূলস্স ইচ্ছাযাসম্ভৰোতি ‘কূলপ্পতিতুমিচ্ছতী’তি ৰাক্যমেৰেচ্ছাপকাসনমসিদ্ধং, তেনাসিদ্ধেন ৰাক্যেনাসিদ্ধানং খ ছ সানং সাধনং অসিদ্ধেনাসিদ্ধসাধনং. ইচ্ছাৰচনিচ্ছাতি ইচ্ছায ৰত্তুমিচ্ছা. ইচ্ছাযপৰত্তিতো উপলদ্ধীতি ইচ্ছায উপলদ্ধি উপালম্বো পরিজাননং পৰত্তিতোতি অত্থো. চেতনাৰতিচাতি ৰুত্তং তস্মা চেতনাৰতি পৰত্তিতো উপলদ্ধিং দস্সেত্ৰা তদপদেসে নাচেতনেপি দস্সেতুং ‘যোপেসা’তিআদিমাহ. দেৰদত্তে রজ্জু খীলাদিপাণিনা উয্যোগো, কূলে মত্তিকাৰিকীরণাদি. রজ্জু গুণো. খীলো [কীল (পঞ্চিকা)] সংক্ৰাদি.
পুলো তিণাদীনং সঙ্ঘাতো. সা সুনখো মিমরিসতীতি মর=পাণচাগে’ইচ্ছাযং তুমন্তা সো. ‘‘ঞি ব্যঞ্জনস্সে’’তি (৫-১৭০) ঞি. দ্ৰিত্তে পুব্বতো-ঞ্ঞস্স লোপো ‘‘খ ছ সেস্ৰী’’তি (৫-৭৬) দ্ৰিত্তে পুব্বস্সাস্স ইমিমরিসতি. তথা পিপতিসতীতি ‘পতপথ=গমেন’ ইচ্চস্স. সা মিমরিসতীতি সতিপি সচেতনত্তে ৰিসত্তজীৰিতস্স সুনখস্স মরণিচ্ছা সম্ভৰতীতি পটিপাদিতং. ‘‘ইচ্ছাসন্তা পটিসেধো ৰত্তব্বো’’তি (৩-১-৭) পাণিনীযৰাত্তিককারেন ৰুত্তং, তন্নিরাকত্তুমাহ- ‘বুভুক্খিতু’মিচ্চাদি. জাতিপদত্থনিস্সযেন নিৰুত্তিম্পটিপাদযমাহ- ‘জাতিপদত্থে’চ্চাদি. ইতরো ইচ্ছত্থো.
৫. ঈযো
করীযতি সম্বন্ধীযতীতি কম্মং. তঞ্চ নাম জাতি গুণকিরিযাদব্ব সম্বন্ধতো পঞ্চধা ভৰতি. তত্থ নামকম্মং’ ডিত্থো ডৰিত্থোতি নামেন পিণ্ডস্স সম্বন্ধা. জাতিকম্মং গোঅস্সোতি গোত্তাদিজাতিযা পিণ্ডস্স সম্বন্ধা. গুণকম্মং সুক্কোনীলোতি সুক্কাদিনা গুণেন দব্বস্স ¶ সম্বন্ধা. কিরিযাকম্মং পাচকো পাযকোতি পাচকাদিকিরিযায দব্বস্স সম্বন্ধা. দব্বকম্মং দণ্ডীৰিসাণীতি দণ্ডাদিনা দব্বেন পিণ্ডস্স সম্বন্ধা. এৰং কম্মস্স পঞ্চপ্পকারসম্ভৰেপিচ্ছাযমত্থে ঈযস্স ৰিধানতো ইচ্ছাসম্বন্ধিযেৰ কম্মং গয্হতীতি কিরিযাকম্মমেৰাত্র গয্হতে অমুকমেৰত্থমুপদস্সেন্তো আহ- ‘যদিপি’চ্চাদি. অযঞ্চ নিপাত সমুদাযো ৰিসেসাভিধাননিমিত্তাস্যুপগমে ৰত্ততে.
তথাপীতিলোকৰুত্তিরযংৰিসেসাভিধানারম্ভে. তংসম্বন্ধিযেৰাতি ইচ্ছাসম্বন্ধিএৰ. অত্তনোপুত্তমিচ্ছতীত্যাদিৰচনিচ্ছাযমত্তসম্বন্ধিনিপুত্তাদো অত্তনোত্যনুৰত্তিযসুত্তন্তরেনপচ্চযোৰিধীযতেপাণিনিনা, এত্থ ত্ৰ(ত্ত)গ্গহণমন্তরেনাত্ত সম্বন্ধিন্যেৰ পুত্তাদো কথং ৰিঞ্ঞাযতে ৰিসেসৰচনাভাৰে হি পরসম্বন্ধিন্যপি পপ্পোতীতীমংচোদ্যমুব্ভাৰয মাহ- ‘অত্তসম্বন্ধিনি’চ্চাদি. ঈযস্স পরসম্বন্ধিন্যপি পসঙ্গোতি সম্বন্ধো. কুতোচাহ-ঈযস্সাইতিধানা’তি. অত্থগ্গহণস্সাৰচনে ঈযস্সানভিধানাতি ভাৰো.
অপ্পত্তিযাতি করণে হেতুম্হি ৰা ততিযা. এত্থাতি অত্তনো পুত্তমিচ্ছতীতেত্থাপি. ন ইট্ঠোতি ঈযপ্পচ্চযো নাভিমতো. নেৰেত্থ ভৰিতব্বন্তি ৰদতো-ধিপ্পাযামাহ ‘সাপেক্খত্ত যেৰেতি ভাৰো’তি. যদি অত্তনো পুত্তমিচ্ছতীতি ৰত্তুমিচ্ছাযং সাপেক্খেত্তেপি সিযা, তদাযমনিট্ঠপ্পসঙ্গোতি দস্সেতুমাহ- ‘যদিচেত্থ’ইচ্চাদি.
অনিট্ঠপ্পসঙ্গস্স সরূপমাহ- ‘অত্তনো পুত্তীযতীতি সিযা’তি. উপ্পজ্জমানেন ঈযেনেৰ অত্তত্থস্সাভিহিতত্তা অত্তসদ্দস্সাপ্পযোগোতি চেতম্পি ন সঙ্গতন্তি পটিপাদযমাহ ‘ন চ সক্কা’তিআদি. কস্মাদেৰং ৰত্তুং ন সক্কাতি আহ- ‘পকতি’চ্চাদি. অপূপাদিকায পকতিযা সমানত্থস্সেৰ ৰিসেসনস্স ৰুত্তিপদে অন্তোভাৰ দস্সনাতি অত্থো. ক্ৰপনেৰং দিট্ঠন্ত্যাহ- ‘তংযথে’চ্চাদি. ‘‘তমস্স সিপ্পং সীলং পণ্যং পহরণং পযোজনং’’তি (৪-২৭) ণিকে আপূপিকো. নতু ভিন্নত্থস্সাতি ব্যতিরেকং দস্সেত্ৰা তং দিট্ঠন্তেন সাধেতুমাহ- ‘দেৰদত্তস্সি’চ্চাদি. কারণমাহ- ‘সাম্যন্তরে’চ্চাদি. দেৰদত্তস্স ¶ ধুরুনো কুলন্তি সাম্যন্তরব্যৰচ্ছেদায দেৰদত্তসদ্দস্সো পাদানতো গুরুকুলন্তি ৰুত্তিপদেন দেৰদত্তত্থস্সান্তো ভাৰোতি অত্থো. তমেত্থোপি সমানন্তূপদস্সেন্তো আহ- ‘তথেহাপি’চ্চাদি. অথাত্তনো পুত্তমিচ্ছতীত্যেতস্মিং ৰাক্যে পদস্সান্ৰাখ্যানতো অত্তসদ্দস্সাপ্ফযোগো কিন্ন সিযাতি দস্সেতুমাহ- ‘নচাপি’চ্চাদি.
পদস্সাতি পুত্তীযাদিনো পদস্স. নচাপি অপ্পযোগোতি সম্বন্ধো. কারণমাহ- ‘ঈযন্তস্সা’তিআদি. ঈযন্তো পুত্তীযাদি, নিযোগতো ন পপ্পোতীতি সম্বন্ধো. তব্বাচীসদ্দপ্পযোগন্তি অঞ্ঞৰাচীসদ্দযোগং. সুতগ্গহণন্তি অসুতত্তাতি ৰুত্তসুতগ্গহণং. অত্থপ্পকরণাদ্যুপলক্খণন্ত্যনেন অত্থতো পকরণাদিতোপি পুত্তস্সত্ত নিযতা গম্যতে, সুতসদ্দস্স তু গহণমুপলক্খণত্থন্তি ৰদতি.
ননু চ সুত্তে কম্মাতি ৰুত্তত্তা কম্মসমুদাযতোপীযো সিযা ত্যাসঙ্কিযেৰ (মভা)ৰং সাধযমাহ- ‘কম্মা’তিআদি. ৰত্তুং ইট্ঠা একসখ্যা যস্স কম্মসামঞ্ঞস্স তং তথাৰুত্তং. ৰত্তুমিট্ঠেক সঙ্খ্যস্স গহণমাহ- ‘কম্মসমুদাযতো’তি. কিম্পনাৰযৰতো ন সিযা’ মহন্তম্পুত্তমিচ্ছতী’চ্চত্র পুত্তমিচ্চতোচ্চাসঙ্কিযাহ ‘অৰযৰতোপি সাপেক্খত্তাযেৰা’তি. ন ভতীতি সম্বন্ধো. এৰঞ্চরহি ইদম্পি ন সিজ্ঝতীতি চোদেন্তো আহ ‘চরহি’চ্চাদি. মহা চাযং পুত্তোচেতি মহাপুত্তমিচ্ছতীতি যদেৰং করীযতি তদাযম্পযোগোতি দস্সেন্তো আহ- ‘ভৰিতব্বমেৰে’চ্চাদি.
৬. উপমা
উপমীযতে পরিচ্ছিজ্জতি সাধীযতীত্যত্থো. কীদিসন্তমুপমানমিচ্চাহ- ‘পসিদ্ধসাধম্যা’ইচ্চাদি. পসিদ্ধো গৰাদি, তস্স সাধম্যা সমান রূপতায যম্পসিদ্ধস্স গৰযাদিনো সাধিযস্স সাধনং তমুপমানন্ত্যত্থো. সমানো ধম্মো-স্সেতি সধম্মো, গৰাদিযেৰ. তস্স ভাৰো সাধম্যং. সাধ্যতে উপমীযতে-নেনেতি সাধনমুপমানং গৰাদি. সাধুতে উপমীযতেতি সাধিযো, গৰযাদি. তস্স সাধনং সাধিযসাধনং.
পুত্তমিৰাচরতীতি ¶ এত্থ ‘আৰসথমাৰসতি’চ্চাদো ৰিয আধারত্থস্স ৰিঞ্ঞাযমানত্তা পুত্তে ৰিয মাণৰকে মধুরন্নপানদানাদিকমাচরণং করোতিচ্চেৰমত্থসম্ভৰেন দ্ৰিন্নম্পি উপমানোপমেয্যভাৰোত্যৰগমযিতুমাহ- ‘পুত্তে’ইচ্চাদি. পসিদ্ধেন সাধনভাৰেনুপমানভূতে পুত্তে আচরণম্পি পসিদ্ধন্তি আহ- ‘তম্পসিদ্ধ’ন্তি. তদাচরণেন তেন আচরণেন পুত্তমাণৰকৰিসযমাচরণং ৰা পুত্তমাণৰক সদ্দেনুপচারতো গহেত্ৰা ৰিসযীৰসেন ৰিসযভাৰৰোহারোতিপি যুজ্জতি. ৰাক্যত্থো পনেতস্মিং পক্খে ‘পুত্তমিৰ পুত্তৰিসয মাণৰকমিৰ আচরতি মাণৰকৰিসযমাচরণং করোতী’তি, ৰুত্তিযন্তু যথাৰুত্তমত্থদ্ৰযং যথাযোগং যোজেত্ৰা ৰেদিতব্বং.
ননু চ যজ্জত্রোপমানোপমেয্যভাৰো ৰুত্তিযং ঈযেনেৰ জোতিতোতি ইৰসদ্দো নিৰত্ততে, তদোপমানোপমেয্যভাৰো পুত্ত সদ্দেৰ ৰত্ততে, তং কথমুপমেয্যৰচনস্স মাণৰকসদ্দস্স ৰুত্তত্থস্স পযোগো যুত্তোচ্চাসঙ্কিযাহ- ‘উপমানৰচনতো’চ্চাদি.
তব্বিসিট্ঠাচরণেতি তেনোপমানেন ৰিসিট্ঠে আচরণে. উপমানোপমেয্যভাৰস্সানিৰত্তত্তাতি এত্থাযমধিপ্পাযো ‘উপমান ৰিসিট্ঠাচরণে উপমানৰচনতো ঈযস্স ৰিধানে নোপমেয্যৰচনমন্তরেনোপমানৰচনস্স পৰত্তীতি উপমানোপমেয্যভাৰস্সানিৰত্তী’’তি. অঞ্ঞথাতি যদ্যুপমানোপমেয্যভাৰস্স ঈযেনেৰ জোতিতত্তা তদন্তস্সুপমেয্যে ৰুত্তি সিযাত্যত্থো. পব্বতাযতীতি ‘‘কত্তুতাযো’’তি (৫-৮) আযো. উপমেয্যস্সানিৰত্তত্তা উপমেয্য কত্তুসামঞ্ঞে তিপ্পচ্চযো.
৭. আধা
যথানন্তরসুত্তে উপমানে উপমেয্যস্স মাণৰকস্স পযোগো উপপন্নো, তথাত্রাপি ‘পাসাদে কুটিয’ন্তি চোপমেয্যস্সপযোগোতি অতিদিসন্তো আহ- ‘হেট্ঠাৰিযে’চ্চাদি. উপমানে উপমেয্যস্সানন্তোভাৰাতি অত্থো. ননু কিমত্থমিদমুচ্চতে যৰতাযো পাসাদে ¶ ইৰাচরতি সো পাসাদমিৰাচরতীতিপি ৰত্তুং সক্কাতি নাত্থভেদো-ঞ্ঞত্র ৰচনিচ্ছাভেদাতি পুব্বেনেৰেত্থাপি ঈযো সিদ্ধো, ততো নাত্থো-নেন ৰচনেনে চ্চাসঙ্কিযাহ- ‘যদিপি’চ্চাদি.
৮. কত্তু
এত্থ কত্তুতোইতি ৰচনা কম্মাতি নিৰত্ততে, আযগ্গহণা ঈযো. কদা পন কত্তুৰিসেসো-ৰসীযতিচ্চাহ-‘যত্থ্যাদিসদ্দসমানাধিকরণত্তে’তিআদি. পব্বতাযতি হত্থিচ্চেৰমাদিনা হত্থ্যাদি সদ্দেন সমানাধিকরণত্তে সতীতি অত্থো.
৯. ঝত্থে
কোযং চ্যত্থোচ্চাসঙ্কিয ‘‘অভূততব্ভাৰে করাসভূযোগে ৰিকারাচী’’তি (৪-১১৯) চীস্স অভূততব্ভাৰে করাদিযোগেসতি ৰিধানা ‘অভূততব্ভাৰো করাদিৰিসিট্ঠো’তি আহ. অভূত তব্ভাৰস্স করাদিৰিসিট্ঠত্তা করোত্যত্থনিৰত্তিযাৰস্সং পাণিনিযা ৰিয ভুৰিগ্গহণং কত্তব্বমঞ্ঞথা করোত্যত্থেপি সিযাত্যাসঙ্কিয নিৰত্তিহেতুমাহ- ‘তেনেৰা’তিআদি. যেনেৰ করোত্যাদিৰিসিট্ঠো অভূততব্ভাৰোচ্যত্থো তেনেৰ হেতুনাতি অত্থো. ভৰত্যত্থে-নেন কারণেন লদ্ধে করোত্যত্থোপ্যনিট্ঠো লব্ভতিচ্চাসঙ্কিয তন্নিৰত্তিম্পটিপাদযমাহ- ‘করোত্যত্থে’চ্চাদি. অধৰলং ধৰলং করোতি ধৰলীকরোতিচ্চেৰ চীপ্পচ্চযে কত্তব্বে কম্মেনেৰ করোতিস্সাভিসম্বন্ধস্স দিট্ঠত্তাতি অত্থো. কারণন্তরমাহ- ‘ইহ চে’চ্চাদি. ইতিসদ্দো হেতুম্হি যস্মা ইহ কত্তুতোতি ৰত্ততে ততোচেতি অত্থো.
অসত্যত্থস্স পন ভৰত্যত্থেযেৰান্তোভাৰা ন তন্নিৰত্তি পটিপাদিতা. তপ্পকরণেতি ধাতুপ্পচ্চযপ্পকরণে. দ্ৰিব্বচনন্তি পটইচ্চস্স দ্ৰিব্বচনং ততো ‘‘দিস্সন্তঞ্ঞেপি পচ্চযা’’তি (৪-১২০) রাপ্পচ্চযো. ‘‘রানুবন্ধেন্তসরাদিস্সা’’তি (৪-১৩২) অন্তসরাদিস্স লোপো. চ্যন্তা পচ্চযাভাৰত্থং- ‘অচীতো’তি পচ্চযৰিধানসুত্তে পটিসেধো ন কতো, তেনাহ-‘অচীতোতি পটিসেধাভাৰা’তি. চীতি ভুসোইতি
পঠমন্তাচী ¶ . ণাদিৰুত্তিত্তা ‘‘একত্থতায’’ন্তি (২-১১৯) ৰিভত্তিলোপো. ইহেচেতি ‘চ্যত্থে’’ ইতীমস্মিংযেৰ. ন চ ৰুচ্চতেতি সম্বন্ধো.
১০. সদ্দা
ননু চ অসতি সুত্তে দুতিযাগ্গহণে দুতিযন্তেহিচ্চাযং ৰিসেসো কুতো লব্ভতে যেন ‘সদ্দাদীহি দুতিযন্তেহী’তি ৰিৰরণং কতন্তি সচ্চং, তথাপি পচ্চযৰিধিম্হি যুত্তেপি পঞ্চমিযা নিদ্দেসে ‘সদ্দাদীনী’তি দুতিযাযোপাদানসামত্থিযা তথা ৰিৰরণং কতং.
সব্বত্থাতি ‘‘তমধীতে তং জানাতি কণিকাচা’’দো (৪-১৪) সব্বত্থ. কিরিযাৰাত্যৰধারণেন যং ব্যৰচ্ছিন্নং, তমুপদস্সেন্তো আহ- ‘ন কালে’চ্চাদি. যদীপি অধীতেচ্চাদীসু ৰত্তমানকালেন কত্তুনা একৰচনেন চ নিদ্দেসো, তথাপি তেসমপ্পধানত্তা অঞ্ঞস্মিম্পি ভূতাদিকে কালে কম্মাদো সাধনে বহুৰচনেন চ পচ্চযো সিযা এৰেতি ভাৰো.
ননু চ ‘‘ধাত্ৰত্থেনামস্মী’’তি (৫-১২) ইপ্পচ্চযে পত্তে-যমারব্ভতে অস্সপি ধাত্ৰত্থেযেৰ ৰিধানং, ততো চ সদ্দাদীহি ধাত্ৰত্থে ইপ্পচ্চযেন ন ভৰিতব্বং, দিস্সতে চ ইপ্পচ্চযপযোগোচ্চাসঙ্কিয ‘নাযমিপ্পচ্চযস্স বাধকো’তি পটিপাদেতুমাহ- ‘ধূৰং করোতি’চ্চাদি. নানাভিন্নং ৰাক্যং নানাৰাক্যং, তস্স ভাৰেন, তেন ভিন্নৰাক্যভাৰেনাযস্স ইপ্পচ্চযস্স চ সমুচ্চযতোতি অত্থো. ‘‘ধাত্ৰত্থেনামস্মী’’ত্যেকং ৰাক্যং, ‘‘সদ্দাদীনি করোত্য’’পরং. এতানি দ্ৰে ভিন্নৰাক্যানি- ‘ধাত্ৰত্থে নামস্মা ইপ্পচ্চযো ভৰতি, সদ্দাদীনি করোতিচ্চস্মিং অত্থে আযো ভৰতী’তি পচ্চেকমাখ্যাতাপেক্খায ৰাক্যপরিসমত্তিযা ভিন্নতা, অভিন্নে হি কিরিযাপদেকৰাক্যতা, ভিন্নেতু নানাৰাক্যতা, নানাৰাক্যে চ সতি সমুচ্চযো. ন হি সামঞ্ঞৰিসেসভাৰেন ৰিধানমেৰ বাধাহেতু, কিঞ্চরহি একৰাক্যতাপি, তং যথা-‘ব্রাহ্মণানং দধি দিয্যতং, তক্কং কোণ্ডঞ্ঞাযে’তি. নানাৰাক্যে তু সমুচ্চযো, তং যথা- ‘ব্রাহ্মণা ভোজীযন্তু, মাঢরায ৰত্থযুগলং দীযতূ’তি মাঢরো ব্রাহ্মণভাৰেন ভোজীযতে ৰত্থযুগলঞ্চ লভতে, তেনোজুকং ¶ ৰুত্তেন ৰত্থযুগলদানেন সামঞ্ঞৰুত্তং ভোজনং ন বাধীযতে, তথেহাপি উজুকং ৰিহিতেনাযেন সামঞ্ঞৰিহিতো ইপ্পচ্চযো ন বাধীযতে লক্খিযানুরোধেন সত্থকারস্স ৰাক্য ভেদাভেদোতি নানৰট্ঠিতিদোসোতি মঞ্ঞতে. তিম্হি লে চ সিদ্ধন্তি সম্বন্ধো.
যপ্পচ্চযো ন ৰিহিতো পাণিনীআদীহি ৰিযাতি অধিপ্পাযো. ‘জল দল- দিত্তিযং’. ‘‘মানো’’তি (৫-৬৫) মানো, ‘‘কত্তরি লো’’তি ‘‘পরোক্খাযং চে’’তি (৫-৭০) চগ্গহণেন ‘দল দল’ইতিদ্ৰিত্তং ‘‘লোপোনাদিব্যঞ্জনস্স’’ (৫-৭৫) ‘‘সরম্হা দ্ৰে’’তি (১-৩৪) দস্সলস্স চ দ্ৰিভাৰে দদ্দল্লমানা. জলমানাতি অট্ঠকথাৰচনতোতি ইমিনা কিরিযাসমভিহারে যপ্পচ্চযাভাৰং দস্সেতি. ইমিনা চ সক্কতে ৰিয ভুসাভিক্খঞ্ঞেপি কিরিযাসমভিহারো কিরিযাপরিৰত্তনং, তঞ্চ যদা কিরিযমঞ্ঞেন কত্তব্বমঞ্ঞো করোতি, তেন কত্তব্বঞ্চেতরো, তদা ভৰতীতি ৰিঞ্ঞেয্যং. ‘‘সামঞ্ঞৰিহিতা ৰিধযো পযোগমনুসরন্তী’’তি ইমিনা লক্খণেন ‘দল-দিত্তিয’ন্তি ইমস্মা ‘‘মানো’’তি সামঞ্ঞেন ৰিহিতো মানপ্পচ্চযো ভুসত্থে আভিক্খঞ্ঞে চ ভৰিস্সতি. দদ্দল্ল মানাতি এত্থ ভুসং জলমানা, পুনপ্পুন জলমানাতি চ অত্থো ৰেদিতব্বো.
১১. নমো
নমো করোতি নমোসদ্দমুচ্চারেতি, সদ্দং করোতি সদ্দমুচ্চারেতীতিচ্চেৰমত্থো (ন) গহেতব্বে অনিস্সযনতো অনভিধানতো ৰা.
১২. ধাত্ৰা
অপরিনিপ্ফন্নোতি অনিপ্ফন্নো অসিদ্ধাৰত্থোতি অত্থো. কারকসাধিযোতি যথালাভং কারকেহি সাধিযো. অসত্ৰভূতোতি অদব্বভূতো. অযন্তু কিরিযারূপো পদত্থো পচত্যাদীনং ৰিক্লেদনাদিপধানকিরিযারূপো চ তদৰযৰরূপা পুব্বপরীভূতউদ্ধনারো পনাদিকাদযো তাদত্থিযা চ পচত্যাদিৰচনীযা. তস্মা যথা ৰুত্তলক্খণে ধাত্ৰত্থে ধাতুতো ৰিধীযমানো ত্যাদিপ্পচ্চযো তথাভূতমেৰ ¶ ৰদতীতি ভেদাভাৰা অভেদসঙ্খ্যাযেকৰচনেনোচ্চতে, ‘ন বহুৰচনেন, তেনেত্থ ‘ঠীযতে দেৰদত্তেন, ঠীযতে দেৰদত্তেহী’তি ভৰতি. ন যতোকুতোচীতিআদিনা যতো যত্থ ন দিস্সতি, ততো তত্থ ন হোতীতি দীপেতি. যতো যত্থ ৰিধি, স তস্স সম্বন্ধী ভৰতীতি নামেহি ৰচনীযত্থতো-ত্থন্তরভূতো যোযং ধাত্ৰত্থো কমাদীনমত্থভূতো, সো সকত্থোতি সকত্থেযেৰাযমিপ্পচ্চযো চুরাদিণিৰিযাতি ৰেদিতব্বো.
তস্সচাতি একারস্স চ. অথ অতিহত্থযতিচ্চাদো পাদিৰিসিট্ঠে এৰ ধাত্ৰত্থে ইপ্পচ্চযস্স ৰিধানা তদত্থৰিহিতেনেৰ ইপ্পচ্চযেন পাদিৰিসিট্ঠো ধাত্ৰত্থো ৰুত্তো, তেন কিমত্থো ইপ্পচ্চযন্তস্স পাদিযোগোচ্চাসঙ্কিয পযোজনমাখ্যাতুমাহ- ‘অতিহত্থযতি’চ্চাদি. ন সামত্থিযন্তি সমত্থতা নত্থীতি অত্থো.
১৩. সচ্চা
অত্থমাচিক্খতি, ৰেদমাচিক্খতীতি ৰিগ্গহো. সুখাপেতিচ্চাদো সুখং ৰেদযতিচ্চাদিনা ৰিগ্গহো. ৰাপাঠাতি ৰিকপ্পেন পাঠতো.
১৫. চুরা
অসতি সুত্তে সকত্থেতি কথং লব্ভতীতি আহ- ‘অত্থানতি দেসা’তি. অত্থা-নতিদেসাতি অত্থৰিসেসস্স কস্সচি সুত্তে অনিদ্দেসাতি অত্থো. অত্থৰিসেসস্সা-নতিদেসমত্তেন সকত্থোযেৰ ণিনা ৰাচ্চোতি কথং ৰিঞ্ঞাযতেচ্চাহ- ‘সকত্থস্স চ সুতত্তা’তি. চুর=থেয্যে ইচ্চাদীসু থেয্যাদিকস্স সকত্থস্স সুতত্তাতি অত্থো. যোগৰিভাগতোতি ‘ণী’তিযোগৰিভাগতো, রজ্জং কারেতীতি এত্থ সাম্যমচ্চাদিকং সত্তঙ্গং রজ্জং পৰত্তেতীতি ৰা অত্থো, পযোজকব্যাপারে ণি.
১৬. পযো
পযোজকো চোদকো ব্যাপারকোতি অত্থো ননু চ ৰুত্তিযং ‘কত্তারং পযোজযতী’তি ৰুত্তং কথং পযুজ্জমানস্স কত্তুত্তংতি আহ- ‘পযুজ্জমানো’চ্চাদি. নাৰস্সং কিরিযাপৰত্তকত্তেনেৰ যোগ্গতামত্তেনপি ¶ কত্তুত্তং সিযাতি দস্সেন্তো আহ- ‘কিরিযায যোগ্গো’তিআদি. পাসাণম্বলেনুট্ঠাপেতি’চ্চাদীসু হি যোগ্যতাযপি কত্তুত্তাৰসাযোসিযা, কোপনাযং পযোজকব্যপারোতি আহ- ‘পেসনে’চ্চাদি. দাসাদিনো হীনস্স কত্থচি অত্থে নিযোজনং পেসনং. গুরুআদিনো সক্কারপুব্বং ব্যাপারণমজ্ঝেসনং. তং পেসনজ্ঝেসনাদিকং লক্খণং সভাৰো যস্স সো তথা ৰুত্তো.
আদিসদ্দেন আনুকূল্যভাগিনো ব্যাপারস্স গহণং, তথা চ ‘ভিক্খা ৰাসযতি কারীসো-জ্ঝাপেসী’তি সিজ্ঝতি. ভিক্খা হি পচুরব্যঞ্জনৰতী লব্ভমানা ৰাসানুকূলং তিত্তিৰিসেসমুপজনযতি. কারীসোপি নিৰাতে পদেসে সুট্ঠু পজ্জলিতোজ্ঝযনৰিরোধি সীতকতমুপদ্দৰমপনযন্তো-জ্ঝযনানুকূলসামত্থিযমাদধাতি ততো তেসম্পি যুত্তম্পযোজকত্তন্তি.
পযোজকব্যাপারেতীদং পচ্চযৰিসেসনং ৰা সিযা পকতিৰিসেসনং ৰা. তত্থ যদি পকতিৰিসেসনং সিযা, তদা পযোজকব্যাপারে ৰত্তমানা ণীণাপী ৰিধীযন্তীতি (গমনং) পতি যো নিযোগো তদত্থো গমি, ন গত্যত্থো, তস্স চাযং পযোজ্জোতি ‘গমযতি মাণৰকং গাম’ন্তি গত্যত্থস্স পযোজ্জে ‘‘গতিবোধাহারে’’চ্চাদিনা (২-৪) ৰিহিতা দুতিযা ন পপ্পোতি, ততো পকত্যত্থৰিসেসনপক্খো দুট্ঠোতি পচ্চযৰিসেসনপক্খং দস্সেতুমাহ- ‘পচ্চযৰিসেসনং ৰেদং ন পকতিৰিসেসন’ন্তি.
পযোজকমত্তগ্গহণেতি মত্তসদ্দো সামঞ্ঞৰাচী, যথা ‘কঞ্ঞা মত্তং ৰারযতী’তি. কত্তারং যো পযুজ্জতি যো চ করণাদীনং পযোজকো তেসং সামঞ্ঞেন গহণে সতীতি অত্থো. ব্যাপারেত্ৰেৰাতি পযোজকগ্গহণমন্তরেন ব্যাপারেইচ্চেৰ ৰচনং কত্তব্বং সিযাতি ভাৰো, তন্তি পযোজকগ্গহণং, ৰিসিট্ঠো ৰিসযো যস্স পযোজকগ্গহণস্সতংতথাৰুত্তং. কোপনাযংৰিসিট্ঠো ৰিসযোচ্চাহ- ‘যো লোকে’ইচ্চাদি. ইতোৰাতি ৰক্খমানস্স হেতুনো পরামাসো. তন্তি চুরাদীহি ণিৰিধানং. এৰংসদ্দো ৰক্খমানাপেক্খো. তং ¶ ৰিসুং চুরাদীহি ণিৰিধানমেৰ ৰক্খমানপ্পকারেন সফলং সিযা নাঞ্ঞথাতি অত্থো. তমেৰ পকারং দস্সেতি‘যদিমিনা’চ্চাদি.
১৭. ক্যোতা
কত্তরি ৰিহিতেসুপি মানন্তত্যাদীসু পরভূতেসু ক্যো ভৰতীতি ৰিঞ্ঞাযেয্যাতি ‘ভাৰকম্মেসূ’তি ন ক্যস্স ৰিসেসনন্তি আহ- ‘মানন্তত্যাদীন’মিচ্চাদি.
যদি হি কত্তরি ৰিহিতেসু সিযা, তথা সতি তেসমুভিন্নং পধানত্তেনাভিধীযমানানমঞ্ঞমঞ্ঞানপেক্খত্তা অসম্বন্ধো সিযা, ন চে ৰম্ভূতানমভিধানমত্থি, ন হি ‘ঠীযতে’চ্চস্মা ভাৰো কত্তা চ পতীযতে, নাপি ‘গম্যতে’চ্চস্মা কম্মং কত্তাচ. অপি তু ভাৰকম্মানেৰ গম্যন্তে, তেনাহ- ‘তস্মা’ইচ