📜
নমো তস্স ভগৰতো অরহতো সম্মাসম্বুদ্ধস্স.
অভিধানপ্পদীপিকাটীকা
গন্থারম্ভ
যস্স ¶ ঞাণং সদা ঞাণং, নাঞ্ঞেয্যা ঞাণকং ৰিনা;
নিস্সেসগুণযুত্তস্স, তস্স নত্ৰা মহেসিনো.
সত্থন্তরা সমাদায, সারং সব্বধরা তথা;
করিয্যতে’ভিধানপ্প-দীপকস্সত্থৰণ্ণনা.
পণামাদিৰণ্ণনা
[ক] ইধাযং গন্থকারো পঠমমত্তনো পরেসম্পি সম্মা হিতত্থনিপ্ফাদনত্থং পুঞ্ঞসম্পদ’মাচিনোতি ‘‘তথাগতো’’চ্চাদিনা. তত্থ করুণাকরো মহাকরুণায উপ্পত্তিট্ঠানভূতো যো তথাগতো ভগৰা করোপযাতং অত্তনো হত্থগতং সুখপ্পদং সুখস্স পতিট্ঠানভূতং সুখকারণং ৰা সুখদাযকং ৰা পদং নিব্বানং ওসজ্জ চজিত্ৰা কলিসম্ভৰে দুক্খকারণভূতে ¶ ভৰে সংসারে কেৰলদুক্করং সুকরেনাসম্মিস্সং অচ্চন্তদুক্করং পঞ্চৰিধপরিচ্চাগাদিকং করং করোন্তো পরত্থং পরেসমত্থংযেৰ অকা কতৰা, তমেদিসং তথাগতং অহং নমামি.
[খ] যঞ্চ ধম্মং জরারুজাদিমুত্তা জরারোগাদীহি ৰিমুত্তা মুনিকুঞ্জরা মুনিসেট্ঠা ভগৰন্তো অপূজযুং পূজিতৰন্তো, তথা উত্তরে উত্তমে সত্তানং ৰা সংসারমহোঘপক্খন্দানং ততো উত্তরণসমত্থে যহিং তরে যস্মিং ধম্মপ্লৰে ঠিতা সম্মাপটিপজ্জনৰসেন আরূল়্হা নরানরা মনুস্সা চ দেৰা চ তিৰট্টম্বুনিধিং কিলেসকম্মৰিপাকৰট্টসঙ্খাতেহি তীহি ৰট্টেহি আকুলিতং সংসারমহম্বুরাসিং তরিংসু তিণ্ণা, অঘপ্পহং কিলেসপ্পহানকরং, সংসারদুক্খপ্পহানকরং ৰা তং ধম্মমপি অহং নমামি.
[গ] মুনিন্দোরসসূনুতং ভগৰতো উরে সম্ভৰধম্মদেসনায অরিযভাৰপ্পত্ততায মুনিন্দস্স ওরসপুত্তভাৰং গতং পত্তং নুতং কিলেসখেপনকং সুপুঞ্ঞখেত্তং পুঞ্ঞত্থিকানং পুঞ্ঞবীজৰিরুহনট্ঠানং সুখেত্তভূতং ভুৰনে লোকে সুতং ৰিস্সুতং ¶ , সুতধরং ৰা কিলেসসৰনাভাৰেন অস্সুতং অপাণোপি পাণো করীযিত্থাতি পাণীকতো, পাতিমোক্খসংৰরো, সোৰ সংৰরো এতস্সত্থীতি পাণীকতসংৰরো, তং পাণীকতসংৰরং, ৰরং সীলাদিগুণেহি সদেৰকেহি লোকেহি পত্থনীযং. ‘‘দেৰাপি তস্স পিহযন্তি তাদিনো’’তি [উদা. ২৭] হি ৰুত্তং. সদা সব্বস্মিং কালে গুণোঘেন সীলাদিগুণসমূহেন নিরন্তরন্তরং অৰিচ্ছিন্নমানসং, পরিপুণ্ণচিত্তং ৰা গণম্পি অট্ঠন্নং অরিযপুগ্গলানং সমূহং অপি অহং নমামীতি এৰমেত্থ তিণ্ণম্পি সঙ্খেপতো অত্থযোজনা দট্ঠব্বা.
[ঘ-ঙ] এৰং পুঞ্ঞসম্পদমাচিনিত্ৰা কিমভিমতং সাধনীযমিচ্চাহ ‘‘পকাসিস্সমভিধানপ্পদীপিক’’ন্তি. বুদ্ধাদীনমভিধানানং সরূপৰসেন, লিঙ্গৰসেন চ পরিদীপনতো পকাসনতো ‘‘অভিধানপ্পদীপিক’’ন্তি লদ্ধনামং সত্থং পকাসিস্সং অন্তোভাৰেন নিপ্ফন্নং বহিভাৰেন পকাসিস্সং. অন্তোভাৰস্স হি বহিভাৰমপেক্খিত্ৰা ভাৰিতমুপপন্নং. ননু সন্তেৰ পুব্বাচরিযানং নামলিঙ্গপ্পকাসনান্যমরকোসতিকণ্ডোপ্পলিন্যাদ্যভিধানসত্থানি, পাণিনি ব্যাডিৰররুচিচন্দগোমি রুদ্দৰামনাদিৰিহিতানি চ লিঙ্গসত্থানি, ততো কিমিদমুচ্চতে ইচ্চাহ ‘‘নামলিঙ্গানি বুদ্ধভাসিতস্সারহানি দস্সযন্তো’’তি. এতেন সন্তেস্ৰপি পুব্বাচরিযানং সত্থেসু যস্মা ন তেসু নামলিঙ্গানি বুদ্ধৰচনানুরূপানি হোন্তি ¶ , তস্মা তদনুরূপানি নামলিঙ্গানি দস্সযন্তো অভিধানসত্থং পকাসিস্সামীতি এতমত্থং দীপেতি. নম্যতে অভিধীযতে অত্থো অনেনাতি নামং, সদ্দসত্থে নমুধাতুৰসেন. লিঙ্গযতে ‘‘ইত্থিযমতো আপচ্চযো’’ত্যাদিনা ৰিভজ্জতেতি, ইত্থাদযো ৰানেন লিঙ্গীযন্তে ব্যঞ্জীযন্তেতি লিঙ্গং, ইত্থিপুমনপুংসকং. কিমেতস্স অভিধানসত্থস্স করণে পযোজনন্তি পুচ্ছাযং যস্মিং সতি তং সোতারো সোতুমুস্সহন্তি, তং দস্সেতুমাহ ‘‘নামলিঙ্গেস্ৰি’’চ্চাদি. যতো বুদ্ধৰচনে পটুনো ভাৰো পাটৰং, তদেৰ অত্থো পযোজনং, তং ইচ্ছন্তীতি পাটৰত্থিনো, তেসং পাটৰত্থীনং সোতূনং নামলিঙ্গেসু কোসল্লং কুসলতা ছেকভাৰো বুদ্ধৰচনে মহব্বলং অত্থস্স নিচ্ছযকারণং হোতি, অতো তস্মা কারণা বুদ্ধভাসিতস্সারহানি নামলিঙ্গানি দস্সযন্তো অভিধানপ্পদীপিকং সত্থং পকাসিস্সন্তি সম্বন্ধো.
[চ] ইদানি সত্থলহুভাৰত্থমাহ ‘‘ভিয্যো’’চ্চাদি. ভিয্যো বাহুল্লেন রূপন্তরা রূপভেদেন ইত্থিপচ্চযপুম্ভাৰাদিকারিযকতেন থীপুন্নপুংসকং ঞেয্যং, সো চ নামানং নামৰিসেসনস্স, নামপরামসিসব্বনামসদ্দস্স চ ঞেয্যো পকারন্তরাভাৰা. তত্র নামানং রূপভেদো যথা – ছুরিকা সত্য’সিপুত্তি [অভিধান ৩৯২ গাথা]. অসি খগ্গো চ সাযকো [অভিধান ৩৯১ গাথা]. পানীযং সলিলং দকন্তি [অভিধান ৬৬১ গাথা]. নামৰিসেসনস্স যথা – নিসীথো মজ্ঝিমা রত্তীতি [অভিধান ৭০ গাথা]. নামপরামসিসব্বনামসদ্দস্স যথা – ¶ আকঙ্খা রুচি ৰুত্তা সা, ত্ৰধিকা লালসা দ্ৰিসূতি [অভিধান ১৬৩ গাথা]. সাহচরিযেন নিযতলিঙ্গেনাৰিপ্পযোগতো থীপুন্নপুংসকং ঞেয্যং. কত্থচীতি যত্র রূপভেদো নত্থি, তং যথা – মরীচি মিগতণ্হিকা [অভিধান ৬৫ গাথা]. রংসিমা ভাকরো ভানু [অভিধান ৬৩ গাথা]. আপো পযো জলং ৰারি [অভিধান ৬৬১ গাথা]. মরীঝাদযো হ্যভিন্নরূপত্তা লিঙ্গন্তরেপি সম্ভাৰিযন্তেহি নিযতলিঙ্গেহি মিগতণ্হিকাভাকরজলাদিসদ্দেহি সাহচরিযেন তংলিঙ্গে নিচ্ছীযন্তে. আহচ্চৰিধানেন ইত্থিপুমনপুংসকানং ৰিসেসেত্ৰা কথনেন থীপুন্নপুংসকং ঞেয্যং. ক্ৰচীতি যত্র ন রূপভেদো লিঙ্গনিণ্ণযস্স নিমিত্তং, ন চ সাহচরিযং লিঙ্গভেদোভিমতো, নেকমেৰ ৰা লিঙ্গমিচ্ছতে, তং যথা – ৰল্লরী মঞ্জরী নারী [অভিধান ৫৫০ গাথা]. ৰিটপো ৰিটভীত্থিযং [অভিধান ৫৪৭ গাথা]. ভীতিত্থী ভযমুত্তাসো [অভিধান ১৬৬ গাথা]. ৰজিরং পুন্নপুংসকেচ্চাদি [অভিধান ২৪ গাথা].
[ছ] ইদানি রূপভেদোতি লিঙ্গনিণ্ণযস্স পটিপত্তিহেতুকো যো ভিন্নলিঙ্গানং দ্ৰন্দো, তক্করণপটিসেধেন অভিন্নলিঙ্গানমেৰ দ্ৰন্দো কতোতি পরিভাসিতুমুপক্কমতে ‘‘অভিন্নলিঙ্গিন’’মিচ্চাদি. অভিন্নলিঙ্গীনংযেৰ নামানং দ্ৰন্দো কতো, ন ভিন্নলিঙ্গীনং, যথা – ৰিমুত্যসঙ্খতধাতু, সুদ্ধিনিব্বুতিযো সিযুন্তি [অভিধান ৯ গাথা]. ন কেৰলং দ্ৰন্দোযেৰ, অথ খো একসেসোপ্যভিন্নলিঙ্গানংযেৰ কতো, যথা – নগ্গো দিগম্বরাৰত্থা. [অভিধান ৭৩৪ গাথা] সব্বধরকতে পন ‘‘জীমূতা মেঘপব্বতা’’ ইচ্চুদাহটং. ননু চ ভিন্নলিঙ্গানম্পি একসেসো কতো, যথা ¶ – মাতা পিতা তু পিতরো, পুত্তা তু পুত্তধীতরো [অভিধান ২৪৯ গাথা]. সসুরা সস্সু সসুরা, ভাতুভগিনি ভাতরোতি [অভিধান ২৫০ গাথা]. এত্থ হি মাতা চ পিতা চ পিতরো, পুত্তো চ ধীতা চ পুত্তা, সস্সু চ সসুরো চ সসুরা, ভাতা চ ভগিনী চ ভাতরোতি ভিন্নলিঙ্গানম্পি একসেসো দস্সিতোতি. ঠানন্তরে তেসং ভিন্নলিঙ্গতায দস্সিতত্তা ন দোসো. তাতো তু জনকো পিতা [অভিধান ২৪৩ গাথা]. অম্মা’ম্বা জননী মাতা [অভিধান ২৪৪ গাথা]. অপচ্চং পুত্তোত্রজো সুতো [অভিধান ২৪০ গাথা]. নারিযং দুহিতা ধীতা [অভিধান ২৪১ গাথা]. জাযাপতীনং জননী, সস্সু ৰুত্তাথ তপ্পিতা. সসুরোতি ইচ্চাদিকঞ্হি তেসং [অভিধান ২৪৬ গাথা] ঠানন্তরন্তি. তথা এত্থ কমং ৰিনা ভিন্নলিঙ্গানং গণনপাঠো ৰিয সঙ্করোপি ন কতো. তত্র হি সগ্গদিসাদযো অত্থা যথাক্কমং তংসম্বন্ধা চ সক্কৰিদিসাদযো অত্থা সকসকসম্বন্ধসহিতা যথাভিধানং সরূপপটিপত্যমত্থভিধেয্যা, তথা তপ্পরিযাযসম্বন্ধানি চ যানি নামানি, তানি সব্বানি তদভিধানাৰসরে অভিধেয্যানীতি সুখেনেকত্রেৰ সকলনামপটিপত্তি সরূপপটিপত্তি চ যথা সিযাতিচ্চেতদত্থং কমো অভ্যুপগম্যতে, তথা চ সত্যাৰস্সং সগ্গাদিপরিযাযে দিৰসদ্দাদযো, হরাদ্যৰসরে কুমারাদযো অভিধেয্যা ইতি কমানুরোধেন লিঙ্গসঙ্করো পরিহরিতুমসক্কুণেয্যো, যথাৰুত্তন্তু কমং ৰিনা নেহ সঙ্করো কতো, ইতি পরিযাযেন ইত্থিপ্পকরণাদিক্কমেন যথাসম্ভৰমভিধানতো, তং যথা – ঈতি ত্ৰিত্থী অজঞ্ঞঞ্চ, উপসগ্গো উপদ্দৰোতি [অভিধান ৪০১ গাথা]. অত্র হি যে তিলিঙ্গা, তে তিলিঙ্গাৰসরে এৰ নিবদ্ধা, ন গণনপাঠা ৰিয উচ্চারণৰসেন, এৰং সব্বত্র যথাসম্ভৰং নীযতে. ৰুত্তঞ্চ –
‘‘ভেদাখ্যানায ¶ ন দ্ৰন্দো, নেকসেসো ন সঙ্করো;
কতোত্র ভিন্নলিঙ্গান-মৰুত্তানং কমং ৰিনা’’তি [অমর ১.৪].
ইদানি লিঙ্গৰাচকানং ঠানৰসেনত্থেসু গমনং দস্সেতুমাহ ‘‘লিঙ্গৰাচকে’’চ্চাদি. গাথাপাদন্তমজ্ঝট্ঠা গাথানং পাদানঞ্চ অন্তমজ্ঝট্ঠা লিঙ্গৰাচকা অনেকত্থলিঙ্গৰাচকানি ঞাণদস্সনাদীনি লিঙ্গানি পুব্বমত্থং ৰাচকৰসেন যন্তি গচ্ছন্তি. অপরে গাথাপাদানমাদিট্ঠা লিঙ্গৰাচকা পরমত্থং যন্তি গচ্ছন্তি. তং যথা –
ফলে ৰিপস্সনাদিব্ব-চক্খুসব্বঞ্ঞুতাসু চ;
পচ্চৰেক্খণঞাণম্হি, মগ্গে চ ঞাণদস্সনং [অভিধান ৭৯৪ গাথা].
ণাদো সদ্ধাচীৰরাদি-হেত্ৰাধারেসু পচ্চযো;
কীল়াদিব্বৰিহারাদো, ৰিহারো সুগতালযে [অভিধান ৮৫৭ গাথা].
খগ্গে কুরূরে নেত্তিংসো, পরস্মিঞ্চাত্র তীস্ৰমু [অভিধান ১০৮৯ গাথা];
কুসলে সুকতং সুট্ঠু-কতে চ সুকতো তিসু [অভিধান ৯৩৮ গাথা].
সমযো সমৰাযে চ, সমূহে কারণে খণে;
পটিৰেধে সিযা কালে, পহানে লাভদিট্ঠিসু [অভিধান ৭৭৮ গাথা].
কন্তারো ৰনদুগ্গেসু [অভিধান ১১০৭ গাথা].
এত্থ চ –
যেভুয্যতাব্যামিস্সেসু, ৰিসংযোগে চ কেৰলং;
দল়্হত্থেনতিরেকে চা-নৰসেসম্হি তং তিসু [অভিধান ৭৮৬ গাথা].
সমাধিস্মিং পুমেকগ্গো-নাকুলে ৰাচ্চলিঙ্গিকো [অভিধান ১০৩৫ গাথা].
জল়ে থূলো মহত্যপি [অভিধান ১০৬৬ গাথা] চ্চাদীসু
গাথামজ্ঝট্ঠানং ¶ , পাদন্তমজ্ঝট্ঠানঞ্চ লিঙ্গৰাচকানং পুব্বপরত্থেস্ৰপি গমনভাৰতো ‘‘পুব্বং যন্তী’’তি ইদং যেভুয্যৰসেন ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. অথ ৰা গাথানং মজ্ঝন্তট্ঠা পুব্বং যন্তি, গাথামজ্ঝট্ঠা, পাদন্তমজ্ঝট্ঠা চ পুব্বাপরঞ্চ যন্তীতি যথালাভযোজনা দট্ঠব্বা.
[জ] ইদানি ৰিসেসৰিধিম্হি সত্থলহুভাৰত্থং পরিভাসতে ‘‘পুমিত্থিয’’মিচ্চাদি. পুমিত্থিযং ‘‘দ্ৰীসূ’’তি পদং ঞেয্যং, যথা – অসনি দ্ৰীসু [অভিধান ২৪ গাথা]. সব্বলিঙ্গে লিঙ্গত্তযে ‘‘তীসূ’’তি পদং ঞেয্যং, যথা – সত্তন্নং পূরণে সেট্ঠে’তিসন্তে সত্তমো তিসু [অভিধান ৯৪২ গাথা]. এত্থ চ নিসিদ্ধলিঙ্গনামং পারিসেসতো ‘‘সেসলিঙ্গ’’ন্তি ঞেয্যং [নিসিদ্ধলিঙ্গ সেসত্থং (অমর ১.৫.)], যথা – ৰস্স সংৰচ্ছরা নিত্থীতি [অভিধান ৮১ গাথা]. অত্র চেকলিঙ্গনিসেধব্যাখ্যানেন লিঙ্গদ্ৰযৰিধানন্তি [একলিঙ্গনিসেধব্যাজেন লিঙ্গদ্ৰযাভিধানমিতি (অমরকোসচিন্তামণিটীকা)].
গন্থলাহৰং ৰিধাযেদানি পটিপত্তিলাহৰত্থমাহ ‘‘অভিধানন্তরারম্ভে’’ইচ্চাদি. অভিধানন্তরস্স অঞ্ঞস্স অভিধানস্স আরম্ভে সতি, তু অন্তো যস্স অভিধানস্স, অথ আদি যস্স অভিধানস্সাতি ইদং অভিধানদ্ৰযঞ্চ ঞেয্যং. ত্ৰন্তমথাদিকং নামাদিপদং পুব্বেন ন সম্বজ্ঝতেতি ভাৰো. তত্র নামপদং যথা – জিনো সক্কো তু সিদ্ধত্থো [অভিধান ৪ গাথা]. কেসৰো চক্কপাণ্যথ [অভিধান ১৬ গাথা]. মহিস্সরো সিৰো সূলী [অভিধান ১৬ গাথা]. লিঙ্গপদং যথা – পুমে তু পণ্হি পাসণি [অভিধান ২৭৭ গাথা]. পুমে তূতু রজো পুপ্ফং [অভিধান ২৩৮ গাথা]. সা তিরোকরণীপ্যথ ¶ [অভিধান ২৯৮ গাথা]. পুন্নপুংসকমুল্লোচং [অভিধান ২৯৯ গাথা]. অত্থপদং যথা – উদরে তু তথা পাচা’নলস্মিং গহণীত্থিযং [অভিধান ৯৭৩ গাথা]. পণীতো তীসু মধুরে, উত্তমে ৰিহিতেপ্যথ. অঞ্জসে ৰিসিখাযঞ্চ, পন্তিযং ৰীথি নারিযং [অভিধান ৯৪০ গাথা]. অথসদ্দেন চত্র অনন্তরিযত্থেন সকপরিযাযোপলক্খণতো অথো সদ্দাদীসু চ ন পুব্বেন সম্বজ্ঝতে. পাণকো চাপ্যথো উচ্চালিঙ্গো লোমসপাণকোতি [অভিধান ৬২৩ গাথা].
[ঝ] ইদানি বুদ্ধৰচনানমনুরূপানম্পি পচুরপ্পযোগানমেৰ কেসঞ্চি গহণং অত্তনো সত্থন্তরাপসয্হতাৰসেন অহংকারপুব্বিকাভাৰঞ্চ দস্সেতুমাহ ‘‘ভিয্যো পযোগ’’মিচ্চাদি. সোগতে সুগতস্স ৰচনভূতে আগমে পিটকত্তযে, তঞ্হি আগচ্ছন্তি তিৰিধসম্পত্তিযো এতেনাতি আগমোতি ৰুচ্চতি. তস্মিং ভিয্যো পযোগং বাহুল্লেন পযুজ্জতেতি পযোগো, তং আগম্ম গহেত্ৰা ক্ৰচি অরঞ্ঞৰগ্গাদীসু নিঘণ্টুযুত্তিঞ্চ নিঘণ্টুনামকে সত্থে আগতং বুদ্ধৰচনানুরূপং যুত্তিঞ্চ আনীয আনেত্ৰা নামলিঙ্গং কথীযতি অন্তোভাৰেন নিপ্ফন্নং বহিভাৰেন পকাসীযতে. আৰিভাৰত্তমেৰ হি জঞ্ঞত্তং সন্তকারিযকারিনো. আসীসাযং ৰা অৰস্সম্ভাৰিনোপি ৰচনস্স ৰত্তমানত্থৰত্তিচ্ছায ৰত্তমানত্তং, তথা হি লোকে অৰস্সম্ভাৰিনো সিদ্ধিমভিসন্ধায ভাৰিনমপ্পত্তং ৰত্তমানত্তেন ৰা অতীতত্তেন ৰা ৰত্তুমিচ্ছতি, তং যথা – ‘‘ইদং মমমপাপযে’’তি কোচি কেনচাভিহিতো সন্তো অৰস্সং তং ভৰিস্সতীতি মঞ্ঞমানো পাপিযমানং পত্তং ৰা ৰত্তুমিচ্ছতি ¶ , ততোযেৰ ‘‘আসীসাযং ভূতমিৰ চে’’তি [পাণিনি ৩.৩.১৩২] তদতিদেসৰচনং পচ্চাখ্যাযতে.
পণামাদিৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১. সগ্গকণ্ডৰণ্ণনা
১. ইদানি যস্মা অভিধেয্যত্থো নাম পঞ্ঞত্তিপরমত্থত্থৰসেন দুৰিধো, তেসু যেভুয্যেন পঞ্ঞত্তত্থতো পরমত্থত্থোৰ সেট্ঠো, তেসুপি ওধিসো কিলেসানং সমুচ্ছেদপটিপ্পস্সদ্ধিকরত্তা যথাক্কমং অট্ঠ ধম্মা সেট্ঠা, ততোপি নিব্বানমেৰ সেট্ঠং, তেসং সব্বেসম্পি ধম্মানং সম্মাসম্বুদ্ধোৰ সেট্ঠো. ৰুত্তঞ্হি ভগৰতা ‘‘ৰিরাগো সেট্ঠো ধম্মানং, দ্ৰিপদানঞ্চ চক্খুমা’’তি [ধ. প. ২৭৩; নেত্তি. ১২৫]. এত্থ হি ‘‘যাৰতা, ভিক্খৰে, ধম্মা সঙ্খতা ৰা অসঙ্খতা ৰা, ৰিরাগো তেসং ধম্মানং অগ্গমক্খাযতী’’তি [অ. নি. ৪.৩৪; ৫.৩২; ইতিৰু. ৯০] ৰচনতো সব্বেসম্পি সঙ্খতাসঙ্খতধম্মানং ৰিরাগসঙ্খাতো নিব্বানমেৰ সেট্ঠো, চক্খুমা পন সম্মাসম্বুদ্ধো তেসং সব্বেসম্পি ধম্মানং, দেৰমনুস্সাদিভেদানং দ্ৰিপদানঞ্চ পঞ্ঞত্তত্থানং সেট্ঠোতি অযমত্থো ৰুত্তো ভগৰতা, তস্মা সব্বত্থসেট্ঠত্থাভিধাযকাভিধানভূতং বুদ্ধাতিধানমেৰ পঠমং সগ্গকণ্ডস্স আদিম্হি পত্থিযৰসেন [সত্থিযৰসেন (ক.)] দস্সেতুমাহ ‘‘বুদ্ধো’’চ্চাদি. তত্থ জিনসদ্দন্তং সব্ববুদ্ধস্স নামং. সব্বং বুদ্ধৰাতি বুদ্ধো, সকম্মকা কত্তরি তপচ্চযো. ৰিসিট্ঠা বুদ্ধি অস্সত্থীতি বুদ্ধো, পসংসাযং যদাদিনা ণপচ্চযো. দানসীলক্খন্ধাদযো ঠানাট্ঠানঞাণাদযো ৰা দস ¶ বলানি যস্সেতি দসবলো. সাসতি ৰিনযতি সত্তেতি সত্থা. সব্বধম্মজাননসীলতায সব্বঞ্ঞূ. দ্ৰিপদানং, দ্ৰিপদেসু ৰা উত্তমো দ্ৰিপদুত্তমো, বুদ্ধৰংসৰণ্ণনাযং [বু. ৰং. অট্ঠ. ৩৭ নিদানকথা] নিদ্ধারণলক্খণায ছট্ঠিযা সমাসস্স পটিসিদ্ধত্তা নেদিসী নিদ্ধারণলক্খণা ছট্ঠী গম্যতে. কস্মা পন সো তত্থ পটিসিদ্ধোতি? সমাসে যেভুয্যেন নিদ্ধারণলক্খণত্তযস্স ৰিকলাভাৰতো. কিঞ্চাপি হি তত্থ ছট্ঠিযাযেৰ পটিসিদ্ধো, সত্তমিযা পন নিদ্ধারণলক্খণায ৰিজ্জমানত্তা তস্সাপি সো পটিসেধনীযোযেৰ. মুনীনং ইন্দো রাজা মুনিন্দো. পুঞ্ঞঞাণভাগ্যাদযো ভগং নাম, তংযোগা ভগৰা. নাথতি সত্তানং হিতং যাচতি, কিলেসে ৰা উপতাপেতি, সত্তেসু ৰা ইস্সরিযং করোতি, তেসং ৰা হিতং আসীসতীতি নাথো. বুদ্ধধম্মসমন্তঞাণদিব্বচক্খুসঙ্খাতেহি পঞ্চহি চক্খূহি সমন্নাগতত্তা চক্খুমা. সব্বদা ব্যামপ্পভায কাযতো নিচ্ছরণৰসেন অঙ্গীরসো. সব্বাকারেন সব্বধম্মানং মুননতো মুনি, ধম্মৰাদেসু ৰা মোনকরণতো মুনি.
২. লোকানং, লোকেসু ৰা নাথো লোকনাথো. অত্তনো অধিকস্স কস্সচিপি উত্তমপুগ্গলস্স অভাৰতো অনধিৰরো, সব্বপরিযন্তগতত্তভাৰত্তা ৰা নত্থি এতস্স ইতো অঞ্ঞো অধিকো পত্থেতব্বো অত্তভাৰোতি অনধিৰরো. মহন্তানং সীলক্খন্ধাদীনং এসনতো গৰেসনতো মহেসি, মহন্তো ৰা ঈসো ৰিভূতি এতস্সাতি মহেসি. হিতং ৰিনযতি অনুসাসতীতি ৰিনাযকো, ৰিসিট্ঠং ৰা নিব্বানং সত্তে নেতীতি ৰিনাযকো. সব্বধম্মদস্সনসীলতায ¶ ‘‘সমন্তচক্খূ’তি লদ্ধনামেন সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণেন সমন্নাগতত্তা সমন্তচক্খু. সোভনং গতং ঞাণমস্স, সংসারা ৰা সুট্ঠু অপুনরাৰত্তিযা গতৰাতি সুগতো, সপরসুখসিদ্ধত্থং ৰা সম্মা গতৰাতি সুগতো. ভূরি বহুকা পঞ্ঞা যস্স, অনন্তত্তা ৰা ভূরিসমা পঞ্ঞা এতস্সাতি ভূরিপঞ্ঞো, অনন্তায মহাপথৰিযা সদিসপঞ্ঞোত্যত্থো. কিলেসাদিপঞ্চৰিধং মারং জিতৰাতি মারজি.
৩. নরানং সীহো সেট্ঠো, পরপ্পৰাদমদ্দনসহনতো ৰা নরো চ সো সীহো চাতি নরসীহো, সহতীতি সীহো, নিরুত্তিনযেন পুব্বৰণ্ণাকারস্সীকারো, সীহসদিসত্তা ৰা নরো চ সো সীহো চাতি নরসীহো. যথা হি সীহো মিগরাজা চতূহি দাঠাহি সব্বসত্তে হিংসতি অভিভৰতি, তথা ভগৰাপি সীলপঞ্ঞাপুঞ্ঞিদ্ধিসঙ্খাতেহি চতূহি ধম্মেহি সব্বং লোকং হিংসতি অভিভৰতীতি ওপম্মসংসন্দনং. সব্বপুরিসানং সেট্ঠত্তা নরৰরো, নরানং ৰা দেৰমনুস্সানং সেট্ঠত্তা নরৰরো, ‘‘সীলে পতিট্ঠায নরো সপঞ্ঞো’’তি [সং. নি. ১.২৩] এত্থ ৰিয নরসদ্দেন সব্বে দেৰমনুস্সা সঙ্গহিতা. ধম্মস্স রাজপৰত্তকত্তা ধম্মরাজা, ধম্মতো ৰা সদেৰকস্স লোকস্স রাজা জাতো, নাধম্মতোতি ধম্মরাজা, ধম্মেন রাজতীতি ৰা ধম্মরাজা, ধম্মপালকো ৰা রাজা ধম্মরাজা. মুনীনং সেট্ঠত্তা মহামুনি. দেৰানং অতিদেৰোতি দেৰদেৰো, দেৰানং অধিকো ৰা দেৰো দেৰদেৰো. লোকানং গরু আচরিযো লোকগরু, লোকানং গরুভাজনত্তা ৰা লোকগরু. ধম্মস্স সামি যথাৰুত্তনযেন ধম্মস্সামী. যথা পুরিমকা সম্মাসম্বুদ্ধা ¶ সব্বঞ্ঞুভাৰং গতা, তথা অযম্পি গতোতি তথাগতো, তথা ৰা সম্মা গতং ঞাণমস্সাতি তথাগতোত্যাদিনা তথাগতসদ্দস্স অত্থপপঞ্চো তত্থ তত্থ [দী. নি. অট্ঠ. ১.৭; ম. নি. অট্ঠ. ১.১২; সং. নি. অট্ঠ. ২.৩.৭৮; অ. নি. অট্ঠ. ১.১.৭০; উদা. অট্ঠ. ১৮; ইতিৰু. অট্ঠ. ৩৮; থেরগা. অট্ঠ. ১.৩; বু. ৰং. অট্ঠ. ২ নিদান কথা; মহানি. অট্ঠ. ১৪; পটি. স. অট্ঠ. ১.১.৩৭; দী. নি. টী. ১.৭; দী. নি. অভি. টী. ১.৭; ম. নি. টী. ১.১২; অ. নি. টী. ১.১.১৭০] ৰুত্তনযেন ৰেদিতব্বো.
৪. সযমেৰ সম্মাসম্বুদ্ধো ভৰতি, অনঞ্ঞবোধিতোতি সযম্ভূ. সম্মা অৰিপরীতেন স’মত্তনাযেৰ সব্বধম্মে বুজ্ঝতি অবুজ্ঝি বুজ্ঝিস্সতীতি সম্মাসম্বুদ্ধো. সেট্ঠপঞ্ঞায সমন্নাগতত্তা ৰরপঞ্ঞো. সত্তে সংসারণ্ণৰতো নিব্বানপারং নেতীতি নাযকো. জিতপঞ্চমারত্তা জিনো. এত্থ চ সমন্তভদ্র, লোকজি, ছল়ভিঞ্ঞ, অদ্ৰযৰাদী, সিরীঘন, অকনিট্ঠগ [অকনিট্ঠক (ক.)], ধম্মচক্ক, রাগাসনি [রাগারি (ক.)], তিসরণ, খসম [খণসম (ক.) খেন আকাসেন সমা তুল্যা গুণা যস্স সো (তিকণ্ডসেসটীকা ১.১.৮)], গুণাকর, মহাসুখ, ৰজির, মেত্তাবল, অসম, জিতারি, মহাবোধি, ধম্মধাতু, সেতকেতু, খজি, তিমুত্তি [খজিরৰিমুত্তি (ক.) খেন আকাসজ্ঝানেন – সুঞ্ঞভাৰনাযাতি ভাৰো – জযতি সংসারভাৰং যো, জি+ ক্ৰিপ সুঞ্ঞৰাদীনং বোদ্ধানং ‘‘সুঞ্ঞং সব্বমেৰ’’ ইত্যাকারভাৰনায সংসারভাৰজযনতো তথাভাৰো (সদ্দকপ্পদ্দুম)], দসভূমিস্সর, পঞ্চঞাণ, বহুক্খম, সম্বুদ্ধ, সব্বদস্সী, মহাবল, সব্ববোধ ¶ [সম্বোধধম্ম (ক.)], ধম্মকায, সংগুত্ত, অরহ, দ্ৰাদসক্খ, ৰীতরাগাদীনিপি অনেকানি বুদ্ধস্স নামানি [ইমানি পরিযাযৰচনানি পাযসো অমরকোসতো, তিকণ্ডসেসাভিধানতো চ গহিতানি]. সমন্ততো পুঞ্ঞসম্ভারতো চ ঞাণসম্ভারতো চ ভদ্রো সেট্ঠোতি সমন্তভদ্রোত্যাদীনি চ নিব্বচনানি ৰেদিতব্বানি. ৰুত্তঞ্চ –
‘‘অসঙ্খ্যেয্যানি নামানি, সগুণেন মহেসিনো;
গুণেন নামমুদ্ধেয্যং, অপি নামসহস্সতো’’তি [ধ. স. অট্ঠ. ১৩১৩; উদা. অট্ঠ. ৫৩; পটি. ম. অট্ঠ. ১.১.৭৬; নেত্তি. অট্ঠ. ৩৮].
তত্থ উদ্ধেয্যন্তি উদ্ধরিতব্বং. অপি নামসহস্সতোতি অনেকেহি নামসহস্সেহীত্যত্থো. সব্ববুদ্ধনামকথা.
সক্কাদিসত্তকং অম্হাকং বুদ্ধস্স নামং. পঞ্চমারে জেতুং সক্কোতীতি সক্কো, ভগিনীহি সদ্ধিং সংৰাসকরণতো ৰা লোকমরিযাদং ছিন্দিতুং সক্কুণন্তীতি সক্কা, সাকিযরাজূনং পুব্বরাজানো, তেসং ৰংসভূতত্তা ভগৰা ‘‘সক্কো’’তি ৰুচ্চতি. অস্স চ জাতিসমনন্তরং নিধযো রতনানি চ উপ্পন্নানীতি সিদ্ধত্থোতি নামং কতং, সব্বেসং ৰা লোকানং সিদ্ধা অত্থা এতেন হেতুভূতেনাতি সিদ্ধত্থো. সুদ্ধং ওদনং অস্সাতি সুদ্ধোদনো, তস্স অপচ্চং সুদ্ধোদনি. গোতমৰংসস্স কপিলস্স মুনিনো সিস্সতায সক্যা গোতমা, ভগৰা পন গোতমৰংসে উপ্পন্নত্তা গোতমস্স মুনিনো অপচ্চং গোতমো.
৫. সক্যৰংসাৰতিণ্ণো [সক্যৰংসা পিত্থিণ্ণো (ক.)] সক্যমুনি যো বুদ্ধো সো সক্যসীহো, সক্যানং ৰা সেট্ঠত্তা সক্যসীহো. সক্যকুলতো ¶ জাতো মুনি সক্যমুনি. সূরিযদেৰপুত্তস্স সোতাপন্নত্তা ভগৰা আদিচ্চবন্ধূতি ৰুচ্চতি, আদিচ্চস্স বন্ধু ঞাতীতি নিব্বচনং কত্ৰা. এত্থপি মাযাদেৰীসুত, মহাসমণ, কলিসাসনাদীনি [কুলিসাসনাদীনি (ক.) কলিম্হি যুগে সাসনং অনুসাসনং যস্স সো, অথৰা কলিম্হি পাপে ৰিৰাদে ৰা সাসনং হিতসাধনং যস্স সো (তিকণ্ডসেসটীকা ১.১.১১)] গোতমপরিযাযানি ৰেদিতব্বানি.
৬. মোক্খাদীনি নিব্বুতিপরিযন্তানি ছচত্তালীস নামানি নিব্বানস্স নামানি. মুচ্চন্তি এত্থ, এতেন ৰা রাগাদীহীতি মোক্খো. নিরুজ্ঝন্তি এত্থ রাগাদযোতি নিরোধো, রুন্ধতি ৰা নিব্বানন্তি রোধো, কিলেসো, সো এত্থ নত্থীতি নিরোধো. ৰানসঙ্খাতায তণ্হায নিক্খন্তত্তা, নিব্বাতি ৰা এতেন রাগগ্গিআদিকোতি নিব্বানং. যথা পকতিদীপো নদীসোতেন ৰুয্হমানানং পতিট্ঠা হোতি, এৰমিদম্পি নিব্বানং সংসারমহোঘেন ৰুয্হমানানং পতিট্ঠাতি দীপো ৰিযাতি দীপো, নিক্কিলেসানং ৰা পদীপসদিসভাৰকরণতো দীপো ৰিযাতি দীপো, ‘‘নিব্বন্তি ধীরা যথযং পদীপো’’তি হি ৰুত্তং, দিপ্পতি ৰা অরিযানং ঞাণচক্খুস্সেৰ পকাসতীতি দীপো. তণ্হানং খযহেতুত্তা তণ্হক্খযো. রাগাদীনং পটিপক্খত্তা, উত্তমট্ঠেন ৰা পরং. তাযতি রক্খতি অপাযাদিতোতি তাণং. নিলীযন্তি এত্থ সংসারভযভীরুকাতি লেণং. নত্থি দীঘরস্সাদিকং রূপং সণ্ঠানমেতস্সাতি অরূপং, অপ্পচ্চযত্তা ৰা অরূপং. রাগাদীনং সন্তকরণত্তা সন্তং. রাগক্খযহেতুভাৰেন অৰিপরীতত্তা, চতুসচ্চপরিযাপন্নত্তা ¶ ৰা সচ্চং. নত্থি আলযো তণ্হা এত্থাতি অনালযং.
৭. পচ্চযেহি ন সঙ্করীযতেতি অসঙ্খতং. সিৰং খেমভাৰং করোতীতি সিৰং, সংসারভীরুকেহি সেৰিতব্বত্তা ৰা সিৰং, যদাদিনা ৰপচ্চযো. নত্থি এত্থ মতং মরণং, এতস্মিং ৰা অধিগতে পুগ্গলস্স মতন্তি অমতং. পস্সিতুং সুদুক্করতায সুদুদ্দসং. পরেহি উত্তমেহি অরিযপুগ্গলেহি অযিতব্বং গন্তব্বন্তি পরাযণং, পরতো ৰা অযিতব্বং গন্তব্বন্তি পরাযণং, সংসারসভাৰতো অঞ্ঞসভাৰৰসেন বুজ্ঝিতব্বন্ত্যত্থো, পরেসং ৰা অরিযপুগ্গলানং পতিট্ঠানত্তা পরাযণং. যেন চত্তারো মগ্গা ওধিসো কিলেসে সরন্তি হিংসন্তি তং ধম্মং সরণং, অরিযানং ৰসিতগেহত্তা ৰা সরণং. ঈতি উপদ্দৰো পৰাসো চ তে যত্থ ন সন্তি, তং অনীতিকং, সত্তে সংসারং নেতীতি ‘‘নীতী’’তি লদ্ধনামায তণ্হায অভাৰতো ৰা অনীতিকং. আসৰানং অনারম্মণতায অনাসৰং. নিচ্চট্ঠেন ধুৰং, ধৰতি ৰা মগ্গানমারম্মণভাৰং গচ্ছতীতি ধুৰং, ‘‘ধু গতিথেরিযেসূ’’তি হি কাতন্তধাতু. দট্ঠব্বসভাৰস্স নত্থিতায অনিদস্সনং. পচ্চযেহি অকতত্তা অকতং. সদা ৰিজ্জমানত্তা অপলুজ্জনসভাৰং গচ্ছতি, তেন ৰা ৰিঞ্ঞাযতীতি অপলোকিতং. ‘‘ইতং গতে চ ৰিঞ্ঞাতে’’তি হি নানত্থসঙ্গহে ৰুত্তং. লোকসভাৰেন ৰা ৰিঞ্ঞাযতীতি লোকিতং, তব্ভাৰাপগমনতো অপলোকিতং. সণ্হট্ঠেন নিপুণং, যেন ৰা চত্তারো মগ্গা ওধিসো কিলেসে নিস্সেসতো পুনন্তি সোধেন্তি, তং নিপুণং. ন কদাচিপি যস্স অন্তো ৰিনাসো অত্থি, তং অনন্তং. খরন্তি ¶ ৰিনস্সন্তীতি খরা, সঙ্খতা, তে যত্থ ন সন্তি, তং অক্খরং, খরসঙ্খাতানং ৰা সঙ্খতানং পটিপক্খত্তা অক্খরং. এত্থ চ অসঙ্খতন্ত্যাদিকা গাথা রুচিরা নাম.
৮. সব্বদুক্খানং খযকারণত্তা দুক্খক্খযো. ব্যাবাধতীতি ব্যাবাধো, সো এৰ ব্যাবাদো, দুক্খসচ্চং, তস্স ভাৰো ব্যাবজ্জং, দুক্খস্স পীল়নাদ্যত্থো, তং যত্থ নত্থি, তং অব্যাবজ্জং, অব্যাপজ্ঝন্তিপি পাঠো, তত্থ ব্যাপজ্জন্তি ৰিনস্সন্তীতি ব্যাপাদা, সঙ্খতা, তেসং ভাৰো ব্যাপজ্ঝং, সঙ্খতানং ৰিনস্সনভাৰো, তং যত্থ নত্থি, তং অব্যাপজ্ঝন্তি এৰমত্থো ৰেদিতব্বো, নিরুত্তিনযেন চ দ্যস্স জ্ঝকারো. কিলেসকম্মৰিপাকৰট্টানমভাৰতো ৰিৰট্টং. নিব্ভযট্ঠেন খেমং, খযন্তি ৰা এতেন রাগগ্গিআদযোতি খেমং. সঙ্খারেহি অসম্মিস্সতায, ৰিসংযোগতায চ কেৰলং. অপৰজ্জন্তি সঙ্খারা এতস্মাতি অপৰগ্গো. যস্মা রাগো ৰিগতো, সো ৰিরাগো. পধানভাৰং নীতং পণীতং. নত্থি এতস্মিং অধিগতে অরিযানং চুতং চৰনন্তি অচ্চুতং. অরিযেহি পজ্জিতব্বত্তা গন্তব্বত্তা পদং.
৯. চত্তারো যোগা খযন্তি এতেনাতি যোগক্খেমো. পারেতি সক্কোতি সংসারদুক্খসন্তাপং সমেতুন্তি পারং, ‘‘সংসারদুক্খসন্তাপতত্তস্সা’লং সমেতৰে’’তি হি ৰুত্তং. পগতা সংসারচক্কস্স অরা এতস্মাতি ৰা পারং. কিলেসেহি মুচ্চনতো মুত্তি, নিকাযন্তরিযা পন ‘‘সরীরেন্দ্রিযেহি অত্তনো মুত্তত্তা মুত্তী’’তি ৰদন্তি. কিলেসসমনতো সন্তি. ৰিসুজ্ঝন্তি সত্তা এতায রাগাদিমলেহীতি ৰিসুদ্ধি ¶ . সব্বসঙ্খারা ৰিমুচ্চনতো ৰিমুত্তি. অসঙ্খতমেৰ নিস্সত্তনিজ্জীৰট্ঠেন, সন্তিলক্খণধারণতো ৰা ধাতূতি অসঙ্খতধাতু. সুজ্ঝন্তি সত্তা এতায রাগাদিমলেহীতি সুদ্ধি. আৰুণোতি সংসারতো নিক্খন্তুমপ্পদানৰসেনাতি ৰুতি, তণ্হা, ততো নিক্খন্তত্তা নিব্বুতি.
১০. খীণাসৰাদিচতুক্কং অরহন্তে. খীণা আসৰা যস্স সো খীণাসৰো. ততো উত্তরি করণীযাভাৰতো নত্থি সিক্খা এতস্সাতি অসেক্খো. ৰিগতো রাগো যস্মাতি ৰীতরাগো. সংসারচক্কস্স অরে হতৰাতি অরহা, ‘‘অরহ’’ন্তিপি পাঠো.
দেৰলোকাদিপঞ্চকং সগ্গস্স নামং. দেৰানং লোকো ভৰনং দেৰলোকো. দিব্বন্ত্যত্র দিৰো. অজ গতিযং, অনেকত্থত্তা ঠিতিযং, চিরং ঠিযতে অস্মিন্তি অগ্গো, ঠানং, সোভনো অগ্গো সগ্গো, পুঞ্ঞেন ৰা সুট্ঠু অজীযতেতি সগ্গো. তযো দেৰা দিব্বন্ত্যত্রেতি তিদিৰো. পধানতো হি তীহি হরিহরব্রহ্মেহি ব্যপদেসো. তিদসানং দেৰানং আলযো ঠানন্তি তিদসালযো. কেচি পন ‘‘দেৰলোকাদিত্তযং সগ্গসামঞ্ঞস্স নামং, তিদিৰাদিদ্ৰযং তাৰতিংসস্সা’’তি ৰদন্তি, তং অমরকোসাদীসু সামঞ্ঞস্মিংযেৰ দ্ৰিন্নম্পি গহণতো ন সারতো পচ্চেতব্বং. এত্থাপি নাক, সুরলোক, তিপিট্ঠপ [ৰিসন্তি সুকতিনো অস্মিং ইতি পিট্ঠপং পিসোদরাদি তিদসানং পিট্ঠপধিতি দসসদ্দলোপো (চিন্তামণিটীকা)], অৰরোহ, ফলোদয ¶ [ফলস্স কম্মফলস্স উদযো দিট্ঠিযোগ্যট্ঠানং (তিকণ্ডটীকা)], মন্দর, সেরিক, সক্কভৰন, খং, নভাদীনি দেৰলোকসামঞ্ঞানি ইধানাগতানিপি গহেতব্বানি.
১১-১২. তিদসাদিচতুদ্দসকং দেৰতাসামঞ্ঞস্স নামং. জাতীসু [জাতিজাতীসু (ক.)] ৰুত্তাসু ব্যত্তিপি ৰুচ্চতীতি ব্যত্তীনং বহুত্তা বহুৰচননিদ্দেসো. জাতিসত্তাৰিনাসসঙ্খাতা তিস্সো দসা পরিমাণা এতেসন্তি তিদসা. এতে হি মনুস্সাদযো ৰিয বুদ্ধিৰিপরিণামখযেহি ন যুজ্জন্তি, পঞ্চৰীসতিৰস্সুদ্দেসিযা এৰ উপ্পজ্জন্তি সন্তি ৰিনস্সন্তি চ. মরণং মরো, সো যেসং নত্থি, তে অমরা. দিব্বন্তি পঞ্চকামগুণাদীহি কীল়ন্তীতি দেৰা. ৰিবুজ্ঝন্তি ন সুপন্তীতি ৰিবুধা, অতীতানাগতজাতিং ৰিবুজ্ঝন্তীতি ৰা ৰিবুধা. সুধাভোজনভুঞ্জনসীলতায সুধাসিনো. সমুদ্দুট্ঠা [অমতমথনোট্ঠা (চিন্তামণিটীকা)] সুরা অত্থি যেসং, তে সুরা, সুরন্তি ৰা কীল়ন্তীতি সুরা, সুখেন রমন্তীতি ৰা সুরা. দীঘাযুকাপি সমানা যথাপরিচ্ছেদং সম্পত্তকালে মরন্তি সীলেনাতি মরূ. দিৰো দেৰলোকো ওকো আসযো যেসং তে দিৰোকা. সুধাহারস্স পাতব্বস্সপি সম্ভৰতো অমতং পিৰন্তীতি অমতপা, অমতোসধং ৰা পিৰন্তীতি অমতপা. সগ্গে ৰসনসীলত্তা সগ্গৰাসিনো. সদা পঞ্চৰীসতিৰস্সুদ্দেসিযত্তা নিরাকতা জরা এতেসন্তি নিজ্জরা. ন নিমিসন্তীতি অনিমিসা, ভমুকা নিচ্চলং করোন্তীত্যত্থো. দিৰে ৰসন্তীতি দিব্বা. দেৰা এৰ দেৰতা, সকত্থে দেৰসদ্দতো তাপচ্চযো, দেৰতা এৰ দেৰতানি, সকত্থে নিপচ্চযো. ‘‘অপুমে’’তি এত্থ পঠমসকত্থিকৰসেন ইত্থিলিঙ্গত্তং, দুতিযসকত্থিকৰসেন ¶ নপুংসকলিঙ্গত্তং ৰেদিতব্বং, দুতিযসকত্থিকৰসেনেৰ ৰা দ্ৰিলিঙ্গত্তং, তত্থ ইত্থিলিঙ্গপক্খে যদাদিনা নিকারাদেসো. অমরকোসে পন ‘‘দেৰতানি পুমে ৰা’’তি [অমর ১.৯] ৰুত্তং. তস্সত্থো – দেৰতানিসদ্দো ৰিকপ্পেন পুল্লিঙ্গে, নিচ্চং নপুংসকেতি. টীকাযঞ্চ ‘‘সকত্থিকা পকতিতো লিঙ্গৰচনানি অতিৰত্তন্তীতি পুন্নপুংসকত্ত’’ন্তি [দেৰো এৰ দেৰতা, সকত্থে তা, সকত্থিকা অপি পচ্চযা পকতিতো লিঙ্গৰচনাদ্যতিৰত্তন্তে, অপীতি ইত্থিত্তং দেৰতা এৰ দেৰতং পঞ্ঞাদিত্তা অণ (চিন্তামণিটীকা)] ৰুত্তং. তত্থ সকত্থিকাতি দুতিযসকত্থিকং ৰুত্তং, পকতিতোতি পঠমসকত্থিকং. তেন ৰুত্তং ‘‘পুন্নপুংসকত্ত’’ন্তি, ইতরথা তাপচ্চযন্তস্স নিচ্চং ইত্থিলিঙ্গতায ইত্থিলিঙ্গত্তমেৰ ৰদেয্য. সুপব্বা, সুমনা, তিদিৰেসা, আদিতেয্যা, দিৰিসদা, লেখা, অদিতিনন্দনা, আদিচ্চা, রিভৰো [ৰিভৰা (ক.), রিকারো দেৰমাতা সিযা ইতি তিকণ্ডে, ততো ভৰন্তীতি (চিন্তামণিটীকা)] অসোপ্পা, অমচ্চা [মরণং মতি ইতি তি, মতিযং ভৰা মচ্চা… ন মচ্চা অমচ্চা (চিন্তামণিটীকা)], অমতাসনা, অগ্গিমুখা, হৰিভোজনা, গিরব্বাণা, দানৰারযো, বিন্দারকা, পূজিযা, চিরাযুকা, সগ্গিনো, নভোসদাইচ্চাদীনিপি দেৰতানং সামঞ্ঞনামানেৰ.
১৩. সিদ্ধাদযো ইমে দেৰযোনিযো দেৰপ্পভৰা দেৰৰংসা এতেসমুপ্পত্তিযং দেৰানমেৰ আদিকারণত্তা. অণিমাদিগুণোপেতত্তা সিজ্ঝন্তি এতস্স যথিচ্ছিতা অত্থাতি সিদ্ধো. যস্স ভাসায ব্রূহতি কথা, সো ভূতো ¶ , পিসাচপ্পভেদো অধোমুখাদি. ৰচনত্থো পন ভৰন্তি ব্রূহন্তি কথা এতস্মাতি ভূতোতি. গন্ধং অব্বতি পরিভুঞ্জতীতি গন্ধব্বো, দেৰগাযনা ‘‘হাহা হূহূ’’ পভুতযো [অমর ১.৫৫]. নিধযো গুয্হতীতি গুয্হকো, সঞ্ঞাযং কো, মণিভদ্রাদিকো কুৰেরানুচরো. যক্খ পূজাযং, যক্খীযতে পূজীযতেতি যক্খো, কুৰেরাদিকো. রক্খন্তি অত্তানং এতস্মাতি রক্খসো, ৰিভীসণাদি. কুম্ভপ্পমাণণ্ডতায কুম্ভণ্ডো. পিসিতং মংসং অসতি ভক্খতীতি পিসাচো, সকুনি সকুন্তিআদিকো কুৰেরানুচরো, যদাদিনা পিসিতস্স পিভাৰো, অসস্স চ সাচাদেসভাৰো [পাণিনি ৬.৩.১০৯; মোগ্গল্লানপঞ্চিকা ১.৪৭]. আদিসদ্দেন ৰিজ্জাধর, অপসর, কিন্নরে চ সঙ্গণ্হাতি. ৰিজ্জং গুল়িকাঞ্জনমন্তাদিকং ধরতীতি ৰিজ্জাধরো. অপসারযন্তি খলযন্তীতি অপসরা, উব্বস্যাদিকা সুরৰেসিযো [অমর ১.৫৫], অপসরসদ্দস্স জাতিযং সযং বহুত্তং, ব্যত্তিযন্তু তদৰযৰং ৰা সযং, তথা চ বহুত্তংৰ. ৰনাদিসদ্দো কদাচি জাতিযং পযুজ্জতে, কদাচি ব্যত্তিযং. তত্র যদা জাতিযং, তদা ব্যত্তিগতং সঙ্খ্যমাদায পৰত্ততি. যদা ব্যত্তিযং পযুজ্জতে, তদা তংব্যত্তাৰযৰানং পাণিপাদাদীনং বহুত্তসঙ্খ্যমাদায পৰত্ততি. ৰনসদ্দো তু জাতিগতেকসঙ্খ্যাৰিসিট্ঠদব্বাভিধানতো ধৰাদিব্যত্তিগতজাত্যাভিধানতো ৰা একৰচনন্তি অপসরসদ্দো ৰামনাদিমতেন ইত্থিযং বহুৰচনে চ, তদঞ্ঞেসং পন মতেন পুমিত্থিযং ৰচনদ্ৰযে চ দট্ঠব্বো. অস্সমুখনরসরীরত্তা কুচ্ছিতো নরো, কিঞ্চি ৰা নরো, নরসদিসত্তা ৰা কিন্নরো. এতা দেৰযোনিযো. গণদেৰতা পন –
‘‘আদিচ্চা ৰিসু ৰসৰো, তুসিতা’ভস্সরা’নিলা;
মহারাজিকা সাধ্যা চ, রুদ্দা চ গণদেৰতা’’তি [অমর ১.১০].
অমরকোসে ¶ কথিতা.
তত্রাদিচ্চা দ্ৰাদসকা, ৰিসুদেৰা দস ঠিতা;
ৰসৰো অট্ঠসঙ্খ্যাতা, ছত্তিংস তুসিতা মতা.
আভস্সরা চতুসট্ঠি, ৰাতা পণ্ণাসেকূনকা;
মহারাজিকনামাযো, দ্ৰিসতং ৰীসতাধিকা.
সাধ্যা দ্ৰাদস ৰিখ্যাতা, রুদ্দা চেকাদস ঠিতা;
সমযন্তরতো এতা, ৰিঞ্ঞেয্যা গণদেৰতা.
১৪. পুব্বদেৰাদিচতুক্কং অসুরে. পুব্বং দেৰা পুব্বদেৰা, দুতিযাসমাসো, পুব্বে ৰা দেৰা পুব্বদেৰা, পুব্বে হ্যেতে দেৰপুরে ঠিতা, অনন্তরং সক্কাদীহি ততো চালিতা. সুরানং রিপূ সত্তৰো সুররিপূ. সুরানং পটিপক্খভাৰতো অসুরা, দেৰা ৰিয ন সুরন্তি ন কীল়ন্তীতি ৰা অসুরা, সমুদ্দুট্ঠা ৰা সুরা দেৰেহি অভ্যুপগতা, নাসুরেহীতি নত্থি সুরা এতেসন্তি অসুরাতি নিকাযন্তরিযা. দনুনামায মাতুযা অপচ্চং দানৰা. দনু নাম তেরসসু রক্খসদুহিতীসু একিস্সা দুহিতু নামং. এতে পুব্বদেৰাদযো সদা পুমে পুল্লিঙ্গে ৰত্তন্তি. দেচ্চা, দেতেয্যা, দনুজা, ইন্দারী, সুরদিসা, সুক্কসিস্সা, দিতিসুতা, পুব্বজাইচ্চাদীনিপি অসুরস্স সামঞ্ঞনামানি.
তব্বিসেসা অসুরপ্পভেদা. সুরেহি সদ্ধিং সঙ্গামত্থং অত্তনো বলকাযানং পহারং আযুধং দদাতীতি পহারদো, সো এৰ পহারাদো. সং পসত্থো ৰরো জামাতা যস্স ¶ সো সম্বরো, তস্স হি সক্কো জামাতা [সং. নি. অট্ঠ. ১.১.২৫৬], পুঞ্ঞাহরীসু ৰা ইন্দ্রিযানি সংৰুণোতীতি সম্বরো. বলমেতস্সত্থীতি বলী, অতিসযবলকাযত্তা ৰা বলী, সো এৰ বলি, ‘‘বলিআদযো’’তি ইমিনা সমাসেপি সন্ধি নত্থীতি দীপেতি. আদিনা মচ্ছসকুণাদিকেপি কুঞ্চাদিকেপি অসুরভেদে সঙ্গণ্হাতি.
১৫. পিতামহাদ্যট্ঠকং ব্রহ্মনি. পিতূনং পজাপতীনং লোকপিতূনম্পি পিতা পিতামহো, আমহপচ্চযো [মোগ্গল্লান ৪.৩৮]. সব্বলোকানং পিতুট্ঠানিযত্তা পিতা, সব্বলোকং ৰা পাতি রক্খতীতি পিতা, রিতুপচ্চযো. মহন্তসরীরতায ব্রহ্মা, ব্রহ ৰুড্ঢিযং মপচ্চযো. লোকানং ঈসো ইন্দো লোকেসো. কমলসম্ভৰত্তা কমলং, পদ্মং. তং আসনমুপ্পত্তিট্ঠানমস্স কমলাসনো. হিরঞ্ঞং সুৰণ্ণমযং অণ্ডং হিরঞ্ঞং, তস্স গব্ভো ভূণো [গুণো (ক.)] হিরঞ্ঞগব্ভো. ঝানাদিগুণেহি সুরানং জেট্ঠত্তা সুরজেট্ঠো. পজানং সত্তানং পতি সামিভূতো পজাপতি, পজং পালেতীতি ৰা পজাপতি. অত্তভূ, পরমেট্ঠি, সযম্ভূ, চতুরাননো, ধাতা, কমলযোনি, দুহিণো, ৰিরিঞ্চি, সজিতা, ৰেধা, ৰিধাতা, ৰিধি, হংসরথো, ৰিরিঞ্চো, পপিতামহো ইচ্চাদযোপি ব্রহ্মনামানি.
১৬-১৭. ৰাসুদেৰাদিপঞ্চকং ¶ কণ্হে. ৰসুদেৰস্স অপচ্চং ৰাসুদেৰো. মচ্চানং জীৰিতং হরতি সীলেনাতি হরি. কণ্হগুণযোগতো কণ্হো. কেসিং নাম অসুরং হতৰাতি কেসৰো, ঈকারস্স অকারো, হনস্স চ ৰো. ৰুত্তঞ্চ –
‘‘যস্মা তযা হতো কেসী,
তস্মা মে সাসনং সুণ;
কেসৰো নাম নামেন,
সেয্যো লোকে ভৰিস্সসী’’তি [চিন্তামণিটীকাযম্পি].
চক্কং পাণিম্হি অস্স চক্কপাণি. ৰিসণু [পিণ্হু (ক.)], নারাযনো, ৰেকুণ্ঠো, দামোদরো, মাধৰো, সম্ভূ, দেচ্চারি, পুণ্ডরীকক্খো, গোৰিন্দো, গরুল়দ্ধজো, পীতম্বরো, অচ্চুতো, মঙ্গলো, সিঙ্গী, জনাদ্দনো, উপেন্দো, ইন্দাৰরজো, চতুভুজো, পদ্মনাভো, মধুরিপু, তিৰিক্কমো, দেৰকীনন্দনো, সোরী, সিরীপতি, পুরিসোত্তমো, ৰনমালী, বলিধংসী, কংসারাতি, অধোক্খজো, সব্বম্ভরো, কেটভজি [কেটভং জিতৰা (চিন্তামণিটীকা)], ৰিধু, সসবিন্দু, সিরীকরো, সিরীৰরাহো, অজিতো, পরপুরিসো, সিরীগব্ভো, ছবিন্দু, অনন্তো, নরকজি, কেসরো, জাতিকীলো, নরসীহো, পুরাণপুরিসো, নলিনেসযো, ৰাসু, নরাযনো, পুনব্বসু, সব্বরূপো, ধরণীধরো, ৰামনো, একসিঙ্গো, সোমগব্ভো, আদিদেৰো, আদিৰরাহো, সুৰণ্ণবিন্দু, সদাযোগী, সনাতনো, রাহুমুদ্ধভিদো ¶ , কাল়নেমি, পণ্ডৰো, ৰড্ঢমানো, সতানন্দো, পজানাথো, সুযামুনোইচ্চাদীনি ৰিসণুনামানি. অস্স পন পিতু নামানি ৰসুদেৰো, আনকদুন্দুভি [অমর ১.২৩] ইচ্চাদীনি. রথৰাহো পনস্স দারুকো নাম [তিকণ্ডসেস ১.১.৩৪]. মন্তী পন পৰনব্যাধি নাম [মন্তী পৰনব্যামি উদ্ধৰো (তিতণ্ডসেস ১.১.৩৫) পৰনব্যাধি… উদ্ধৰো ইতি দ্ৰে পিণ্হুস্স মন্তিনো (কট্টীকা)].
মহিস্সরাদিছক্কং হরে. মহন্তো ইস্সরো ৰিভূতি এতস্সাতি মহিস্সরো. গুণাৰত্থারহিতো সম্পতি পরমানন্দরূপত্তা নিব্বিকারো সমতি ভৰতীতি সিৰো, নিরুত্তিনযেন অকারস্স ইত্তং, মস্স ৰো চ. এৰং সব্বত্থ যদাদিনা ৰা নিরুত্তিনযেন ৰা সদ্দসিদ্ধি ৰেদিতব্বাতি. সূলপাণিত্তা সূলী. ইট্ঠে পভৰতীতি ইস্সরো, ইস্সতি অভিভৰতীতি ৰা ইস্সরো. পসূনং পমথানং পতি পসুপতি. ‘‘পসু মিগাদো ছগলে, পমথেপি পসু পুমে’’তি রুদ্দো [রভসো (ক.)]. ( ) [(গুণে) (ক.)] ৰিসিট্ঠতমোগুণত্তা সব্বং হরতীতি হরো. ৰুত্তোতি ক্রিযাপদং. সম্ভু, ঈসো, সব্বো, ঈসানো, সঙ্করো, চন্দসেখরো, ভূতেসো, খণ্ডপরসু, গিরীসো, মচ্চুঞ্জযো, পিনাকী, পমথাধিপো, উগ্গো, কপদ্দি, সিরীকণ্ঠো, কাল়কণ্ঠো, কপালভরো, ৰামদেৰো, মহাদেৰো, ৰিরূপক্খো, তিলোচনো, সব্বঞ্ঞূ, নীললোহিতো, মারহরো, ভগ্গো, ত্যম্বকো, তিপুরন্তকো, গঙ্গাধরো, অন্ধকরিপু, ব্যোমকেসো, ভৰো, ভীমো, রুদ্দো, উমাপতি, ভগালী, কপিসঞ্জনো, হীরো, পঞ্চাননো, খকুন্তলো, গোপালকো, পিঙ্গক্খো [ৰিভঙ্গো (ক.)], কূটকরো, চন্দাপীল়ো, মহানটো, সমীরো, হো, নন্দিৰড্ঢনো, গুল়াকেসো [মিগূহো (ক.)], মিহিরাণো, মেঘৰাহনো, সুপ্পতাপো [সুপ্পসাদো (ক.)], উ, থাণু [উপাণ্ডো (ক.)], সিপিৰিট্ঠো, কীলো, ধম্মৰাহনোইচ্চাদীনিপি হরনামানি.
কুমারাদিত্তযং ¶ হরস্স পুত্তে. কুমার কীল়াযং, কুমারেতি কীল়তীতি কুমারো, সোল়সৰস্সিকো, অযঞ্চ সোল়সৰস্সিকো. ‘‘বালো চ সোল়স ভৰে’’তি হি ৰুত্তং. খণ্ডতি দানৰবলন্তি খন্দো, ণ্ডস্স ন্দো. সত্তিংপহরণৰিসেসং ধরতীতি সত্তিধরো, পভাৰুস্সাহমন্তসঙ্খাতং ৰা সত্তিত্তযং ধরতীতি সত্তিধরো. অমরকোসে পন –
‘‘কত্তিকেয্যো মহাসেনো,
সরজাতো ছল়াননো;
পব্বতীনন্দনো খন্দো,
সেনানী অগ্গিভূ গুহো.
বাহুলেয্যো তারকজি,
ৰিসাখো সিখিৰাহনো;
ছমাতুরো সত্তিধরো,
কুমারো কোঞ্চদারণো’’তি [অমর ১.৪১-২] ৰুত্তং.
১৮-২১. সক্কাদীনি ৰীসতি সক্কস্স নামানি. অসুরে জেতুং সক্কুণাতীতি সক্কো. পুরে, পুরং ৰা দদাতীতি পুরিন্দদো ¶ . দেৰানং রাজা দেৰরাজা. ৰজিরং পাণিম্হি অস্স ৰজিরপাণি. সুজায অসুরকঞ্ঞায পতি সুজম্পতি. বহূনং দেৰমনুস্সানং চিন্তিতত্থস্স দস্সনসমত্থতায সহস্সক্খো. মহতং দেৰানং ইন্দো রাজা মহিন্দো, দেৰেহি মহিতব্বো ৰা ইন্দো রাজা মহিন্দো, মহন্তো চ সো ইন্দো চাতি ৰা মহিন্দো. ৰজিরং আৰুধং যস্স ৰজিরাৰুধো, ‘‘ৰজিরাযুধো’’তিপি পাঠো. ৰসূনি রতনানি সন্ত্যস্সেতি ৰাসৰো. দসসতানি নযনানি যস্স সো দসসতনযনো. দ্ৰিন্নং দেৰলোকানং অধিপতিভূতত্তা তিদিৰাধিভূ. সুরানং নাথো সুরনাথো. ৰজিরং হত্থে যস্স সো ৰজিরহত্থো. ভূতানং সত্তানং পতি ভূতপতি. মহিতব্বত্তা মঘৰা. মহ পূজাযং, হস্স ঘৰো. কোসসঙ্খাতানি ধনানি সন্তি যস্স, সো কোসিযো, ‘‘কোসিযগোত্ততায কোসিযো’’তি চ ৰদন্তি. ইন্দতি পরমিস্সরিযেন যুজ্জতেতি ইন্দো. ৰত্রং নাম অসুরং অভিভৰতীতি ৰত্রভূ. পাকো নামৰত্রাসুরস্স ভাতা, তস্স সাসনতো নিগ্গহতো পাকসাসনো. ৰিডং ব্যাপকং ওজো এতস্স ৰিডোজো. সুনাসীরো, পুরন্দরো, লেখাসভো [লেখনং দেৰানং উসতো উত্তমো (চিন্তামণিটীকা)], দিৰপতি, সুরপতি, বলারাতি, সচীপতি, জম্ভভেদী, হরিহযো, নমুচিসূদনো, সংকন্দনো, মেঘৰাহনো, আখণ্ডলো [আখণ্ডযতি পরবলং উসাদিত্তা কলচ (চিন্তামণিটীকা)], কোসিকো, সুরগামণী, নাকনাথো, হরী ইচ্চাদীনিপি সক্কস্স নামানি.
অস্স সক্কস্স ভরিযা সুজাতা নাম. সুখেন জাতা, সুন্দরা ৰা জাতি যস্সা সা সুজাতা. পুলোমজা, সচী, ইন্দানী ইচ্চাদীনিপি সক্কভরিযায নামানি.
অস্স সক্কস্স পুরং মসক্কসারাদযো তযো ভৰে. মো চ সক্কো চ মসক্কা, তে সরন্তি গচ্ছন্তি এত্থ কীল়াৰসেনাতি মসক্কসারা, মহিস্সরাদীনং পরিসানং, সক্কস্স চ কীল়ানুভৰনট্ঠানন্ত্যত্থোতি ¶ চিন্তামণিথুতিটীকাযং ৰুত্তং. সঙ্গহটীকাযং পন ‘‘মসক্কন্তি ৰা ৰসোকন্তি ৰা অসুরপুরস্স নামং, ইদং পন তেসং উত্তমত্তা মসক্কসারো, ৰসোকসারোতি চ ৰুত্ত’’ন্তি ৰুত্তং. অমরা এতিস্সং সন্তি অমরৰতী, সা এৰ অমরাৰতী, রস্সস্স দীঘতা [পাণিনী ৬.৩.১১৯].
অস্স সক্কস্স পাসাদো ৰেজযন্তো নাম. ৰেজযন্তী পটাকা পসত্থা, ভূতা ৰা অস্স অত্থীতি ৰেজযন্তো.
অস্স সক্কস্স সভা সুধম্মা মতা. সোভনো ধম্মো অস্সাতি সুধম্মা, দেৰমণ্ডপো.
২২. তস্স সক্কস্স রথো ৰেজযন্তো নাম. ৰেজযন্তীনামায পটাকায যোগতো ৰেজযন্তো. তস্স সক্কস্স সারথি সূতো মাতলিনাম. মতলস্স [মাতলায (ক.)] অপচ্চং মাতলি, তস্স সক্কস্স গজো এরাৰণো নাম, ইরাৰণো সমুদ্দো, তত্রজাতো এরাৰণো [ইরাৰতি সমুদ্দে জাতো (এরাৰতো), সেসে অণ… পিসোদরাদিত্তা ণত্তে এরাৰণো (চিন্তামণিটীকা)]. তস্স সক্কস্স সিলাসনং পণ্ডুকম্বলো নাম. পণ্ডুৰণ্ণকম্বলসদিসত্তা পণ্ডুকম্বলো. সিলা পাসাণো এৰ আসনং সিলাসনং.
২৩. তস্স সক্কস্স পুত্তা সুৰীর, জযন্তইচ্চাদযো. অতিসযেন সূরত্তা সুৰীরো. অসুরে জযতীতি জযন্তো. তস্স সক্কস্স পোক্খরণী নন্দা নাম ভৰে. নন্দীযতীতি নন্দা. পোক্খরং ৰুচ্চতি পদুমং, সলিলঞ্চ, তেহি সত্তানং ¶ মনং অত্তানং নযতীতি পোক্খরণী, পোক্খরেন ৰা সুন্দরেন অণ্ণেন জলেন সহিতত্তা পোক্খরণ্ণী, সা এৰ পোক্খরণী. তস্স সক্কস্স ৰনানি উয্যানানি নন্দনাদীনি চত্তারি. নন্দযতীতি নন্দনং. নানাদিব্বরুক্খেহি মিস্সকত্তা মিস্সকং. নানালতাহি ৰল্লীহি চিত্তত্তা চিত্তলতা, নানাৰিরাগৰণ্ণৰিচিত্তায ৰা লতায সমন্নাগতত্তা চিত্তলতা, দেৰতানং ৰা চিত্তাসা এত্থ অত্থীতি চিত্তা, আসাৰতী নাম লতা, সা যস্স অত্থি, তং চিত্তলতা. দেৰতানং ৰা চিত্তং লন্তি গণ্হন্তীতি চিত্তলা, দিব্বরুক্খা, তেসং সমূহো চিত্তলতা, ইত্থিলিঙ্গেন তস্স ৰনস্স নামং, যথা ‘‘খুদ্দসিক্খা’’তি. ফারুসকানি যত্থ সন্তি, তং ফারুসকং.
২৪. অসন্যাদিত্তযং তস্স সক্কস্স আযুধং. অস্সতে ভুজ্জতে লোকধাতুকমনেনাযুধেনাতি অসনি, অযং অসনিসদ্দো দ্ৰীসু পুমিত্থিলিঙ্গেসু ৰত্ততি. কুলিম্হি সক্কস্স হত্থে সেতি তিট্ঠতীতি কুলিসং, কুলি হত্থো ভুজাদলোতি হি তিকণ্ডসেসো [তিকণ্ডসেস ২.৬.২৬]. কুযং ৰা পথৰিযং লিসতি তনু ভৰতীতি কুলিসং. ৰজ গতিযং, ৰজতেৰ ন পটিহঞ্ঞতে যস্স গমনং কেনচীতি ৰজিরং, ইরপচ্চযো. ৰজিরসহচরণতো কুলিসসদ্দোপি পুন্নপুংসকে. ভিদুরং, পৰি, সতকোটি, সুরু, সম্বো, দম্ভোলিইচ্চাদীনিপি ৰজিরস্স নামানি. তত্র ভিদুরং পুন্নপুংসকে, পৰিআদযো পুমে.
রম্ভা ¶ চ অলম্বুসা চ ইচ্চাদিকা দেৰিত্থিযো অচ্ছরাযো নামাতি ৰুত্তা. অচ্ছরাৰিসেসা হি এতা. অচ্ছো নিম্মলৰণ্ণো এতাসমত্থীতি অচ্ছরাযো. ‘‘অপসরা’’তিপি এতাসমেৰ সামঞ্ঞসঞ্ঞা. দেৰপুত্তানং রতিং ভাৰেন্তি ৰড্ঢেন্তীতি রম্ভা, রং কামগ্গিং ভন্তি দীপযন্তি জালেন্তীতি ৰা রম্ভা, নিগ্গহীতাগমো. কামরতিৰসেন দেৰপুত্তে অত্তনি ৰসাপেতুং অলং সমত্থাতি অলম্বুসা, অস্সুকারো. দেৰানং দেৰপুত্তানং, দেৰীভূতা ৰা ইত্থিযো দেৰিত্থিযো.
‘‘পঞ্চসিখো, হাহা, হূহূ’’ইচ্চাদযো গন্ধব্বা নাম. পঞ্চ সিখা চূল়া যস্স সো পঞ্চসিখো. ‘‘হা’’তি অনন্দিতং ধনিং [নিন্দিভদ্ধনিং (চিন্তামণিটীকা)] জহতীতি হাহা. ‘‘হূ’’তি গীতৰিসেসসদ্দং হূযতেতি হূহূ. গন্ধং অব্বন্তি ভুঞ্জন্তীতি গন্ধব্বা, গাযনং ৰা ধম্মো এতেসং গন্ধব্বা, ম্মস্স ব্বো.
২৫. ৰিমানাদিদ্ৰযং ৰিমানে. দেৰানমাকাসে গমনং যেন তং ৰিমানং, ৰিগতং [ৰিনা (ক.)] মানং উপমানমস্স ৰিমানং. ৰিহে আকাসে গচ্ছতীতি ব্যম্হং, হকারতো পুব্বে অমপচ্চযো. এত্থ চ ৰিমানব্যম্হসদ্দা দ্ৰেপি অনিত্থিযং পুন্নপুংসকে ৰত্তন্তি.
পীযুসাদিত্তযং অমতে. পীযতেতি পীযুসং, ‘‘অমতপা’’তি হি ৰুত্তং, উসপচ্চযো [উণাদি ৪.৭৬ ণ্ৰাদি ২১৫ সুত্তেসু পন ‘‘পীযূস’’মিতি দিস্সতি]. ‘‘পেযুসো’’তিপি নামমস্স. ন মতং মরণমনেন অমতং. সুখেন ধযন্তি পিৰন্তি তং ইতি সুধা. এত্থ চ অমতসদ্দো যঞ্ঞসেসপীযুসসলিলঘতাদীসু নপুংসকে ¶ , ধন্ৰন্তরিদেৰাদীসু পুল্লিঙ্গে, গল়োঝাভযামলক্যাদীসু ইত্থিলিঙ্গেতি তীসু ৰত্ততি [অমতং যঞ্ঞসেসে চ, পীযূসে সলিলে ঘতে অযাচিতে চ মোক্খে চ, না ধন্ৰন্তরিদেৰসু অমতা মাগধীপথ্যা গুল়ুচ্যামলকীসু চ (মেদিনীকোস ১৬ ৭৭-৮)], তংসহচরণতো পীযুসসদ্দোপি তীসু লিঙ্গেসু. সুধাসদ্দো পন অমতনুহীলেপাদীসুপি নিচ্চমিত্থিলিঙ্গোৰ [সুধা লেপো’মতং নুহী (অমর ২৩.১০১)].
সিনেরুআদিপঞ্চকং পব্বতরাজে. সিনা সোচেয্যে, সিনাতি সোচেতি দেৰেতি সিনেরু, এরুপচ্চযো. মী হিংসাযং, মিনাতি হিংসতি সব্বে পব্বতে অত্তনো উচ্চতরট্ঠেনাতি মেরু, রুপচ্চযো. তিদিৰানং দ্ৰিন্নং দেৰলোকানং আধারো পতিট্ঠাতি তিদিৰাধারো. দেৰে নযতীতি নেরু. সুমেরূতি উপসগ্গেন নামং ৰড্ঢিতং. হেমদ্দি, রতনসানু, সুরালযাদীনিপি পব্বতরাজস্স নামানি.
২৬. যুগন্ধরাদীনি সিনেরুস্স পরিৰারভূতানং সত্তন্নং পরিভণ্ডপব্বতানং নামানি. চন্দসূরিযসঙ্খাতং যুগং ধারেতি তদুব্বেধমগ্গচারিত্তাতি যুগন্ধরো. ঈসং মহিস্সরং ধারেতি তস্স নিৰাসট্ঠানত্তাতি ঈসধরো. করৰীরা অস্সমারকা বহৰো এত্থ সন্তীতি করৰীরো, কে ৰা মযূরা রৰন্তি এত্থাতি করৰীরো, ‘‘করৰীকো’’তিপি পাঠো, ইধাপি পচ্ছিমোযেৰত্থো, করৰীকসকুণা ৰা বহৰো এত্থ সন্তীতি করৰীকো. সুদস্সনা ওসধিৰিসেসা বহুকা এত্থ সন্তীতি সুদস্সনো, সুখেন পস্সিতব্বত্তা ৰা সুদস্সনো ¶ , সুন্দরং ৰা দস্সনং এত্থাতি সুদস্সনো. পঞ্চন্নং পব্বতচক্কানং নেমিসদিসং কত্ৰা অত্তানং ধারেতীতি নেমিন্ধরো, নেমিভাৰেন ৰা ধারেতব্বো উপলক্খেতব্বোতি নেমিন্ধরো, নেমিংৰা রথদ্দুমং ধারেতি যেভুয্যেনাতি নেমিন্ধরো. ৰিনতা নাম সুপণ্ণমাতা, তস্সা নিৰাসট্ঠানত্তা ৰিনতকোতি চিন্তামণিটীকা. ৰিত্থিণ্ণা ৰা নতা নদিযো এত্থাতি ৰিনতকো. অস্সকণ্ণা সজ্জদুমা বহৰো এত্থ সন্তীতি অস্সকণ্ণো, অস্সকণ্ণসদিসকূটত্তা ৰা অস্সকণ্ণো. কুলাচলাতি এতে সিনেরুআদযো অট্ঠ পব্বতা অচলসঙ্খাতানং পব্বতানং কুলানি যোনিযো পভৰা, এতে চ সিনেরুআদযো অনুপুব্বসমুগ্গতা, সব্ববাহিরো চেত্থ অস্সকণ্ণো. নিমিজাতকে পন –
‘‘সুদস্সনো করৰীকো, ঈসধরো যুগন্ধরো;
নেমিন্ধরো ৰিনতকো, অস্সকণ্ণো গিরি ব্রহা’’তি [জা. ২.২২.৫৬৮].
ৰত্ৰা সিনেরুং পরিক্খিপিত্ৰা অস্সকণ্ণো নাম পব্বতো পতিট্ঠিতো, তং পরিক্খিপিত্ৰা ৰিনতকো নাম পব্বতোতি এৰমঞ্ঞোযেৰানুক্কমো কথিতো. কিঞ্চাপি কথিতো, নামভেদমত্তকতোযেৰ পনেত্থ ভেদো, নাত্থভেদকতোতি দট্ঠব্বং.
২৭. আকাসৰাহীগঙ্গাযং মেরুসিঙ্গোব্ভৰাযং মন্দাকিন্যাদিনামত্তযং. মন্দং অকিতুং সীলমস্সাতি মন্দাকিনী. আকাসে সন্দমানা গঙ্গা আকাসগঙ্গা. সুরানং দেৰানং নদী সুরনদী. সুরদীঘিকাতিপি এতিস্সা নামং.
২৮. কোৰিল়ারাদিত্তযং ¶ ‘‘ফলহরো’’তিখ্যাতে পারিচ্ছত্তকে. কুং পথৰিং ৰিদারযতি মূলেনাতি কোৰিল়ারো, দস্স ল়ো. পরি সমন্ততো ছত্তং ৰিয তিট্ঠতীতি পারিচ্ছত্তকো. পারিনো সমুদ্দস্স জাতো অপচ্চং পারিজাতকো, সকত্থে কো. পারিভদ্দো, নিম্বতরু, মন্দারোইচ্চাদীনিপি পারিচ্ছত্তকস্স নামানি.
কপ্পরুক্খো চ সন্তানো চ আদিনা মন্দারো পারিজাতকো চ হরিচন্দনঞ্চ এতে পঞ্চ দেৰদ্দুমা [অমর ১.৫৩] দেৰতরৰো দেৰভূমীস্ৰেৰ সম্ভৰতো. কপ্পো সঙ্কপ্পিতো অত্থো, তস্স রুক্খো জঞ্ঞজনকভাৰেন সম্বন্ধো, কপ্পং ৰা ঠিতো রুক্খো কপ্পরুক্খো. তননং তানো, ভাৰে ণো. গন্ধস্স সম্মা তানো অস্সেতি সন্তানো, সিরীসরুক্খো. মন্দন্তে মোদন্তে দেৰা অনেনাতি মন্দারো, আরপচ্চযো. হরিমিন্দং চদযতি সুখযতীতি হরিচন্দনং. এতে পঞ্চ দেৰতরৰো অমরকোসনযেন ৰুত্তা, সোগতনযেন পন সত্ত দেৰতরৰো. ৰুত্তঞ্চ –
‘‘পাটলী সিম্বলী জম্বূ, দেৰানং পারিছত্তকো;
কদম্বো কপ্পরুক্খো চ, সিরীসেন ভৰতি সত্তম’’ন্তি [ধ. স. অট্ঠ. ৫৮৪; সারত্থ. টী. ১.১ৰেরঞ্জকণ্ডৰণ্ণনা].
তত্থ পাটলীতি চিত্রপাটলী, সা অসুরলোকে তিট্ঠতি. তথা সিম্বলী গরুল়েসু, জম্বূ জম্বুদীপে, পারিচ্ছত্তকো তাৰতিংসে, কদম্বো অপরগোযানে. কপ্পরুক্খো উত্তরকুরূসু ¶ , সিরীসো পুব্বৰিদেহেতি. এতে সত্ত দেৰানমেৰ পতিট্ঠানভূমীসু সম্ভৰতো দেৰতরৰোত্ৰেৰ ৰুচ্চন্তি.
সগ্গৰণ্ণনা সমত্তা.
২৯. পুব্বপচ্ছিমউত্তরা দিসা যথাক্কমং পাচী পতীচী উদীচী নাম ভৰন্তি. পঠমং পাতো অন্চতি রৰি যস্সং সা পাচী, নকারলোপো. পচ্ছা দিৰাৰসানে অন্চতি রৰি যস্সং সা পতীচী. উদ্ধং অন্চতি রৰি যস্সং সা উদীচী, যস্সং ৰা সীতৰিযোগং দত্ৰা অন্চতি সা উদীচী, ৰিযোগত্থৰাচকো হেত্থ উকারো, দসদ্দো দানত্থো. অথ ৰা পন্চতি পুব্বভাৰমাপজ্জতেতি পাচী. পতিন্চতি পচ্ছাভাৰমাপজ্জতেতি পতীচী. উদঞ্চতি সীতৰিযোগদানত্তমাপজ্জতেতি উদীচী. এত্থ চ উদীচীসহচরণতো পতীচী ইত্থিযং, পতীচীসহচরণতো পাচী ইত্থিযং ৰত্ততীতি দট্ঠব্বং. এৰং তংতংসহচরণভাৰেন তস্স তস্স তংতংলিঙ্গত্তমুপনেয্যুং. পুব্বপচ্ছিমউত্তরাতি সব্বনামস্স ৰুত্তমত্তে পুম্ভাৰো.
দক্খিণাদিদ্ৰযং দক্খিণদিসাযং. মজ্ঝে অপাযং অঞ্চতি যস্সং রৰি, সা অপাচী. মজ্ঝত্থোযং অপসদ্দো, যথা ‘‘অপদিস’’ন্তি, ‘‘অৰাচী’’তিপি পাঠো, অৰপুব্বো অঞ্চ অধোমুখীভাৰে. অৰঞ্চতি অধোমুখী ভৰতি যস্সং রৰি, সা অৰাচী. উণ্হাদিকে ৰা তব্বিযোগে করোন্তো যস্সং রৰি অঞ্চতি, সা অৰাচী. ৰিদিসাদিদ্ৰযং দিসামজ্ঝে. দিসাহি ৰিনিগ্গতা ৰিদিসা. দিসানমনুরূপা, অনুৰত্তকা ৰা দিসা অনুদিসা. অপদিসন্তিপি ৰিদিসায নামং [নপুংসকাব্যযং ত্ৰ’পদিসং (অমর ৩.৬)].
৩০. এরাৰতাদযো ¶ অট্ঠ গজা পুব্বাদীনং দিসানং রক্খণতো দিসাগজা নাম, পুণ্ডরীকং নাম সিতম্বোজং, তংসদিসৰণ্ণতায পুণ্ডরীকো. রস্সসরীরতায ৰামনো. কুযং পথৰিযং মোদতে কুমুদো. অঞ্জনৰণ্ণতায অঞ্জনো. পুপ্ফা পকাসমানা দন্তা অস্স পুপ্ফদন্তো. সব্বভূমিযং চরতীতি সব্বভুম্মো, সব্বভুম্মো ৰা চক্কৰত্তী তস্সানুরূপত্তা সব্বভুম্মো. সোভনদন্তাৰযৰত্তা সুপ্পতীকো [সোভনা পতীকা অৰযৰা’স্স সুপ্পতীকো (ক.)]. ‘‘সুপ্পতীকো সোভনঙ্গে, ভৰে ঈসানদিসাগজে’’তি হি নানত্থসঙ্গহে ৰুত্তং. এরাৰতাদীনং দিসানং সম্বন্ধকথনং পাচীৰারণাদিনামসূচনত্থং, এসং করেণুযো পন –
অব্ভমু কপিলা চেৰ, পিঙ্গলা নুপমা মতা;
তম্বকণ্ণী সুভদন্তী, অঙ্গনা অঞ্জনাৰতী [অমর ৩.৫].
৩১. ধতরট্ঠাদিদ্ৰযং পুব্বদিসাধিপতিদেৰে. ধারিতং রট্ঠমনেনাতি ধতরট্ঠো, রস্স তো. পঞ্চসিখাদীনং গন্ধব্বানং অধিপো নাযকো গন্ধব্বাধিপো. কুম্ভণ্ডসাম্যাদিদ্ৰযং দক্খিণদিসাধিপতিদেৰে. কুম্ভণ্ডানং সামি নাযকো কুম্ভণ্ডসামি. ৰিরুহন্তি ৰুড্ঢিং ৰিরূল়্হিমাপজ্জন্তি এতস্মিং কুম্ভণ্ডাতি ৰিরূল়্হকো. ৰিরূল়্হং ৰুড্ঢিপ্পত্তং ৰা কং সুখমেতস্সাতি ৰিরূল়্হকো. ৰিরূপক্খাদিদ্ৰযং পচ্ছিমদিসাধিপতিদেৰে. ৰিরূপানি অক্খীনি যস্স ৰিরূপক্খো, ৰিৰিধসণ্ঠানানি অক্খীনি যস্স ৰা ৰিরূপক্খো. নাগানং অধিপতি নাগাধিপতি.
৩২. যক্খাধিপাদিচতুক্কং ¶ কুৰেরে. আল়ৰকাদিযক্খানং অধিপো যক্খাধিপো. ৰিস্সৰণস্স অপচ্চং ৰেস্সৰণো. তিচরণাট্ঠদাঠাভযানকমত্থিতায কুচ্ছিতং ৰেরো সরীরমস্স কুৰেরো. খুদ্দেনাস্স নরযুত্তা সিৰিকারথেতি নরো ৰাহনমস্স নরৰাহনো. ত্যম্বকসখো, যক্খরাজো, গুয্হকেসরো, মনুস্সধম্মা, ধনদো, রাজরাজো, ধনাধিপো, কিন্নরেসো, যক্খো, একপিঙ্গলো, সিরিদো, পুঞ্ঞজনেস্সরোইচ্চাদীনিপি কুৰেরস্স নামানি.
অস্স কুৰেরস্স পুরী ‘‘অল়কা, অল়কমন্দা’’তি চ ৰুচ্চতি. অলং ৰিভূসনে, অলং ৰিভূসনং করোতীতি অলকা, সা এৰ অল়কা. অল়কা এৰ মোদকরণতো অল়কমন্দা, উকারস্স অকারো, নাগমো চ. কেলাসোতিপি তস্স নামং, কেলি পযোজনং অস্স কেলো, আসতে অস্মিন্তি আসো, কেলো চ সো আসো চেতি কেলাসো, কণ্হসপ্পাদি ৰিয নিচ্চং কম্মধারযো. অস্স কুৰেরস্স পহরণং আযুধং গদা, গং ৰুচ্চতি ৰজিরং, তং ৰিয দুক্খং দদাতীতি গদা. ইমে চত্তারো যথাৰুত্তা ধতরট্ঠাদযো দেৰা কমতো পুব্বাদীনং চতুদ্দিসানং অধিপা অধিপতযো নাম. অমরকোসে পন –
‘‘ইন্দো অগ্গি পিতুপতি, নেরিতো ৰরুণো’নিলো;
কুৰেরো ঈসো পতযো, পুব্বাদীনং ইমে কমা.
রৰি ¶ সুক্কো মহীসূনু, তমো চ ভানুজো ৰিধু;
বুধো সুরগুরু চেতি, দিসাধিপা তথা গহা’’তি [অমর ৩.৩-৪].
অঞ্ঞেযেৰ দিসাধিপতযো কথিতা, ইন্দরৰিমাদীনঞ্চ দিসাধিপচ্চকথনং পাঝাদীনং ইন্দদিসারৰিদিসাদিনামসূচনফলং.
৩৩-৩৪. জাতৰেদাদ্যট্ঠারসকং অগ্গিম্হি. জাতে উপ্পন্নে ৰিন্দতি ঘাতযতীতি জাতৰেদো. অন্ধকারে জাতং ৰিজ্জমানং ৰিন্দতি লভতি, ৰিদতি জানাতি এতেনাতি ৰা জাতৰেদো, জননং জাতং ৰেদো পাকটো যস্স ৰা সো জাতৰেদো. সিখা ৰুচ্চতি জালা, তায যোগতো সিখী. জোততি দিপ্পতীতি জোতি. পুনাতীতি পাৰকো, ণ্ৰু. দহতীতি দহনো. অনন্তি পালেন্ত্যনেনেতি অনলো, অলপচ্চযো. ৰেদে হুতং ৰহতি পাপযতি, সযং ৰা লভতেতি হুতাৰহো. অচ্চি ৰুচ্চতি জালা, তায যোগতো অচ্চিমা. ধূমো কেতু ধজো যস্সাতি ধূমকেতু. অজতি জলমানো কুটিলং গচ্ছতীতি অগ্গি, ই. গো রংসি এতস্সত্থীতি গিনি, অস্সত্থ্যত্থে ইনি, অগ্গিনীতিপি পাঠো, সো অগ্গিসদিসো. ভানু পভা যস্সত্থি, সো ভানুমা. তেজেতি সেসভূতোপাদারূপানীতি তেজো. ধূমো সিখা চূল়া যস্স ধূমসিখো. ৰাযু সখা অস্স ৰাযুসখো. দহিত্ৰা [দহতো (ক.)] গচ্ছতো কণ্হা ৰত্তনী মগ্গো যস্স কণ্হৰত্তনী. ৰিস্সানরস্স ইসিনো অপচ্চং ৰেস্সানরো. হুতং ¶ হৰিং অসতি ভুঞ্জতীতি হুতাসো. ধনঞ্জযো, জলনো, আসযাসো, রোহিতস্সো, সত্তাচ্চি, সুক্কো, চিত্রভানু, ৰিভাৰসু, সুচিইচ্চাদীনিপি অগ্গিস্স নামানি.
সিখাদিত্তযং অগ্গিজালাযং. সিনোতি নিসানী ভৰতীতি সিখা, ‘‘সি নিসানে’’তি কাতন্ত ধাতু, খপচ্চযো. জলতীতি জালা. অচ্চতে পুজ্জতে অনেনেতি অচ্চি. সিখা জালা ভিয্যো রূপন্তরা ইত্থিযং, অচ্চি পন অপুমে.
৩৫. দ্ৰযং অগ্গিকণে [তীসু ফুলিঙ্গো’গ্গিকণো (অমর ১.৬০) ফুলিঙ্গানীতি অগ্গিকণানি (ম. নি. টী. ৩.৬৫)]. ৰিৰিধাসু দিসাসু ফুল্লং গচ্ছতীতি ৰিপ্ফুলিঙ্গং. তথা ফুলিঙ্গং. সব্বধরকতে পন ‘‘ফুলিং গচ্ছতীতি ফুলিঙ্গো’’তি ৰুত্তং. তিকং ছারিকাযং. মলীনকংসৰত্থাদীনং তং দিত্তিং সেতি পৰত্তেতীতি ভস্মং, মপচ্চযো, ভসতি ৰা অধো পততি ৰত্থাদীনং মলমেতেনাতি ভস্মং. কংসাদীনং সুক্কভাৰত্থং ইচ্ছিতব্বত্তা ইট্ঠি অভিলাসো সোভনং এতস্সা অত্থীতি সেট্ঠি, ‘‘সপক্খকো সলোমকো’’ত্যাদীসু ৰিয সসদ্দস্স ৰিজ্জমানত্থত্তা. মলস্স সরণং করোতীতি সারিকা, সা এৰ ছারিকা, যথা ‘‘সল়াযতন’’ন্ত্যাদীসু.
৩৬. দ্ৰযং উণ্হছারিকাযং. উণ্হত্তা কুক্কুং কুচ্ছিতং লাতীতি কুক্কুলো, ‘‘কুক্কু ৰিদত্থিযং হত্থে, পকোট্ঠে কুচ্ছিতেপি চে’’তি হি নানত্থসঙ্গহে ৰুত্তং. কুক্কুং ৰা হত্থং লুনাতি ছিন্দতি দহতীতি কুক্কুলো, সো এৰ কুক্কুল়ো ¶ . উণ্হমেৰ ভস্মং উণ্হভস্মং, তস্মিং. তিকং দিত্তকট্ঠাদিন্ধনে. অঙ্গতি হানিং গচ্ছতীতি অঙ্গারো, আরপচ্চযো, পুন্নপুংসকোযং. ‘‘অলাতে’নিত্থি কুজে’ঙ্গারো’’তি হি তিকণ্ডসেসে [তিকণ্ডসেস ৩.৩২৯] ৰুত্তং. হানিমেৰ লাতি, ন ঠিতিং ৰিসেসঞ্চাতি অলাতং. উদ্ধং ধূমং মুঞ্চতীতি উম্মুতং, তদেৰ উম্মুকং. পঞ্চকং কট্ঠাদিন্ধনে. সন্তমগ্গিং এধযতি ৰড্ঢযতীতি সমিধা. এধযতীতি ইধুমং, উমো. এধযতীতি ইধো. উপাদিযতে অগ্গিনেতি উপাদানং. এধযতীতি ইন্ধনং.
৩৭. পঞ্চকং আলোকে. ওভাসতি দিপ্পতীতি ওভাসো. পকাসতি দিপ্পতীতি পকাসো. আলোচযতি পস্সতি এতেনাতি আলোকো, আলোকেতি ৰা এতেনাতি আলোকো, ‘‘লোক, লোচ দস্সনে’’তি ধাতুদ্ৰযপাঠতো. উজ্জোততীতি উজ্জোতো, অন্ধকারং ৰিদ্ধংসেন্তো জোততীতি ৰা উজ্জোতো. আ সমন্ততো তপতি দিপ্পতীতি আতপো. সমাতি এতে পঞ্চ তুল্যত্থাতি ভাৰো.
দসকং ৰাতে. আহারো ৰিয পাণভূতোপি কদাচি সত্তে মারেতীতি মারুতো, সোৰ মালুতো. পুনাতি সঙ্কারাদিকন্তি পৰনো. ৰাযতি গচ্ছতীতি ৰাযু, ৰাযতি ৰা পুপ্ফাদীনং গন্ধো যেন সো ৰাযু. তথা ৰাতো. অনন্তি পাণন্ত্যনেনেতি অনিলো, ইলো. সন্তং নিচ্চলং ¶ ঈরযতি কম্পেতীতি সমীরণো, সমীরিতুং কম্পিতুং সীলমস্সাতি ৰা সমীরণো. গন্ধং ৰহতীতি গন্ধৰাহো, ণো. ৰাযো ৰাযুসদিসো, উভযত্রাপি যাগমো. সমন্ততো ঈরতি খিপতি রুক্খাদযোতি সমীরো. সদা সব্বদা গতি যস্স সদাগতি. সসনো, গন্ধৰহো, আসুগো, মরুতো, জগতিপাণো, পৰমানো, পভঞ্জনো ইচ্চাদীনিপি ৰাতনামানি.
৩৮. ইমে ছ ৰক্খমানা ৰাযুভেদা ৰাযুৰিসেসা, উদ্ধং গচ্ছতীতি উদ্ধঙ্গমো, উচ্চারপস্সাৰাদীনং নীহরণৰসেন অধোভাগং গচ্ছতীতি অধোগমো. কুচ্ছিম্হি উদরে তিট্ঠতীতি কুচ্ছিট্ঠো. কোট্ঠে অন্তে সেতি তিট্ঠতীতি কোট্ঠাসযো. পুনপ্পুনং সসন্তি যেন অস্সাসো, বহিনিক্খন্তৰাতো. পস্সাসোতি অন্তোপৰিসনকৰাতোপি ‘‘অস্সাসো’’তি এতেন সঙ্গয্হতে সহচারিতত্তা. সব্বঙ্গেসু অনুসরতি সীলেন সেদলোহিতাদিসম্পাদনতোতি অঙ্গানুসারী. অমরকোসে পনাযং ৰাতো ঠানব্যাপারভেদেন পঞ্চধা কথিতো [পাণো’পানো সমানোচোদানব্যানা চ ৰাযৰো সরীরট্ঠা ইমে (অমর ১.৬৭)], টীকাযঞ্চস্স –
‘‘হদযে পাণো গুদে’পানো, সমানো নাভিমজ্ঝট্ঠো;
উদানো কণ্ঠদেসে তু, ব্যানো সব্বঙ্গসন্ধিসু [হদযে পাণো গুদে’পানো, সমানো নাভিসণ্ঠিতো; উদানো কণ্ঠদেসট্ঠো, ব্যানো সব্বসরীরগো ইতি ঠাননিণ্ণযো (চিন্তামণিটীকা)].
তত্রপাণোঅন্নপ্পৰেসাদিকরো ¶ . অপানো মুত্তকরীসসুক্কৰিসট্ঠিকরো. সমানো মজ্ঝে অন্নপচনাদিকরো. উদানো ভাসিতগীতাদিকরো. ব্যানো সেদরত্তসৰনুম্মেসনিমেসগত্যাদিকরো [খেদচেট্ঠাউম্মেসনিম্মেসগত্যাদিকরো (ক.)]. পকট্ঠেন অনন্ত্যনেন ভত্তাদিপ্পৰেসনতোতি পাণো. মুত্তাদিকং অপনেত্ৰা অনন্ত্যনেনাতি অপানো. সম্মা অনন্তি অনেন ভুত্তপরিপাচনতোতি সমানো. উদ্ধমনন্ত্যনেন ভাসিতাদো সামত্থিযজননতোতি উদানো. ৰিসেসেন অনন্ত্যনেন সেদরত্তসেম্হাদি [খেদচেট্ঠাদি (চিন্তামণিটীকা)] সম্পাদনতোতি ব্যানো’’তি [তংব্যাপারা চ যথা – অন্নপ্পৰেসনং মুত্তা-দ্যুস্সগ্গো’ন্নৰিপাচনং ভাসণাদি নিমেসাদি, তংব্যাপারা কমা ইমে (চিন্তামণিটীকা)] ৰুত্তং.
৩৯. দ্ৰযং অন্তোপৰিসনকৰাতে. আনং ৰুচ্চতি বহিনিক্খমনৰাতো, ততো অপগতং অপানং. অস্সাসতো অপগতো পস্সাসো. দ্ৰযং বহিনিক্খমনৰাতে. আদিম্হি পৰত্তো সাসো অস্সাসো. অনন্তি পাণন্ত্যনেনেতি আনং, আদিম্হি পৰত্তং আনং আনং, একস্সাকারস্স লোপো.
৪০. ৰেগখিপ্পাদযো ৰাতধম্মত্তেন নিচ্চপ্পৰত্তিকা ইতি তপ্পক্কমে [তপ্পক্কমেন তক্কমেন (ক.)] উচ্চন্তে. তত্র রযন্তং ৰেগে. সব্বত্র করণসাধনং. ইচ্ছিতট্ঠানং ৰজন্তি পাপুণন্তি এতেনাতি ৰেগো.
‘‘ক্রিযাৰাচিত্তমাখ্যাতুং ¶ , একেকত্থো নিদস্সিতো;
পযোগতোনুগন্তব্বা, অনেকত্থা হি ধাতৰো’’তি [চন্দ্রধাতুপাঠে].
ৰুত্তত্তা ৰজধাতু পাপুণনেপি পৰত্ততি, এৰং সব্বত্র, অকারস্স এ. জৰন্তি এতেনাতি জৰো, রযন্তি গচ্ছন্তি এতেনাতি রযো.
খিপ্পাদিনৰকং সীঘে. অথ জৰসীঘানং কো ভেদো? সৰেগগতিৰচনা জৰাদযো, সীঘাদযো তু ধম্মৰচনা, তথা চ ‘‘সীঘং পচতি [পস্সতি (ক.)], সীঘং গচ্ছতী’’তি পযোগো, ন তু ‘‘জৰং পচতি, জৰংগচ্ছতী’’তি পন পযোগো. ‘‘ৰেগেন গচ্ছতি, জৰেন গচ্ছতী’’ত্যাদীসু কথং? তত্র ভেদস্স ৰত্তুমিচ্ছিতত্তা ন দোসো. খিপ্পতি পেরতীতি খিপ্পং, খিপ পেরণে. সযতীতি সীঘং, সী সযে, ঘপচ্চযো. ব্যুপ্পত্তি হি যথা কথঞ্চিপি ভৰতি, সঞ্ঞা তু লোকতোৰাৰগন্তব্বা, সব্বত্রেৰং. তরতীতি তুরিতং. লঙ্ঘতীতি লহু, লঙ্ঘ গতিসোসনেসু, ঘস্স হো, নিগ্গহীতলোপো, উপচ্চযো চ, লহুপরিযাযো লঘুসদ্দোপ্যত্থি. অসতি খেপতীতি আসু, উ. তরতীতি তুণ্ণং, রস্স ণো. অরতি গচ্ছতীতি অরং. ন ৰিলম্বীযতি ন ওহীযতীতি অৰিলম্বিতং, লবি অৰসংসনে. তুৰট্টতি সযতীতি তুৰট্টং, তুরিতভাৰেন ৰত্ততীতি ৰা তুৰট্টং, রিতলোপো.
৪১. অরিযাসামঞ্ঞস্স পুব্বড্ঢং সন্ততে. এত্থ চ অট্ঠসু গণেসু ছট্ঠো সব্বলহুকো, ততোপরে ছগ্গণা স ¶ , ভ, স, ভ, ভ, ভা, অট্ঠমো গো. সমন্ততো তনোতীতি সততং. নাসভাৰেন ন ইচ্চং ন গন্তব্বং নিচ্চং, নাসং ৰা ন গচ্ছতীতি নিচ্চং. ‘‘নাগো’’ত্যাদীসু ৰিযাতি এত্থাপি ন দোসো, তস্স চো. ন ৰিরমতীতি অৰিরতং. ন আরমতীতি অনারতং. সমন্ততো, পুনপ্পুনং ৰা তনোতীতি সন্ততং. ন অৰরমতীতি অনৰরতং. সদা ধৰতি গচ্ছতীতি ধুৰং. ‘‘ধু গতিথেরিযেসূ’’তি কাতন্তধাতু.
ৰিপুলাড্ঢং অতিসযে. এত্থ হি অযুগপাদে দ্ৰাদসমত্তা, যুগে অট্ঠারসমত্তা, সব্বাসু অরিযাসু পঠমে পাদে দ্ৰাদসমত্তা, দুতিযে অট্ঠারস, ততিযে দ্ৰাদস, চতুত্থে পঞ্চদস. যদা পন পঠমততিযেসু পরিহাযন্তি, তদা যুগে অধিকা হোন্তি, ইদং ৰিপুলালক্খণং. অথ সততাতিসযানং কো ভেদো? সততং সন্ততি অৰিচ্ছেদোক্রিযন্তরেহি অব্যৰধানং, অতিসযো তু পোনোপুঞ্ঞং, পকট্ঠো চ. তেসু পোনোপুঞ্ঞং ক্রিযাব্যাৰুত্তি, পকট্ঠো তু ক্রিযাৰযৰানং উক্কংসতা. ভাসতি সব্বেসন্তি ভুসং, আস্স উ. ভস্সতি অধো পততীতি ৰা ভুসং. ভস অধোপতনে, অস্স উ. অতিসযনং অতিসযো, অতিক্কমিত্ৰা ৰাসযনং পৰত্তনং অতিসযো. দহতি সব্বন্তি দল়্হং, হতো পুব্বে ল়ো, দলতি ৰিদারযতীতি ৰা দল়্হং, হপচ্চযো, দহন্তো লাতীতি ৰা দল়্হং, ৰণ্ণৰিপরিযযো, অভিসযো চ দল়্হঞ্চ অতিসযদল়্হা. তরতি অতিক্কমতীতি তিব্বং, রস্স ৰো, অস্স ই. এতি গচ্ছতীতি একো, সো এৰ একন্তং, একং তরতি অতিক্কমতীতি ৰা একন্তং. মত্ততো অতিক্কন্তং অতিমত্তং. বহুং লাতীতি বাল়্হং, উলোপো, ৰণ্ণৰিপরিযযো চ হসদ্দো. অতিৰেলং, অচ্চত্থং, নিব্ভরং, নিতন্তং, গাল়্হংইচ্চাদীনিপি অতিসযে.
দব্বং সত্ৰং, তংৰিপরীতে ধম্মমত্তে ৰত্তমানা বাল়্হপরিযন্তা খিপ্পাদযো অতিসযং ৰিনা পণ্ডকে নপুংসকে ৰত্তন্তি ¶ . খিপ্পং ভৰতি [‘‘খিপ্প ভৰভী’’তি পদদ্ৰযং অধিকং ৰিয দিস্সতি], অতিসযো পুল্লিঙ্গো, অস্স গুণস্সাতিসযো, অস্স দব্বস্সাতিসযো ইতি. ‘‘খিপ্পং ভুঞ্জতি, সততং জুহোতি, সততং রমণীযো’’ইচ্চত্র তু ক্রিযাৰিসেসনত্তাযেৰ পণ্ডকত্তং. তেসু খিপ্পাদীসু যে দব্বগা দব্বাভিধাযিনো, তে তীসু লিঙ্গেসু. ‘‘দব্বধম্মো লিঙ্গ’’ন্তি দস্সনন্তরং. যথা খিপ্পা জরা, খিপ্পো মচ্চু, খিপ্পং গমনং. সন্ততা তণ্হা, সন্ততং দুক্খং, সন্ততো আকাসো. অতিমত্তা ক্রিযা, অতিমত্তো নরো, অতিমত্তং পদং ইচ্চাদি.
৪২-৪৩. দ্ৰাদসকং মারে. হরনযনগ্গিদড্ঢত্তা [তিনযনগ্গিদড্ঢত্তা (ক.)] নত্থি ৰিগ্গহো সরীরমেতস্স অৰিগ্গহো. কামযতি রতিচ্ছং উপ্পাদযতীতি কামো, কারিতন্তা অপচ্চযো. সিঙ্গাররূপেন পাণীনং মনসি ভৰতীতি মনোভূ. পঞ্চকামগুণেসু মদযতীতি মদনো. লোকানং অন্তং ৰিনাসং করোতীতি অন্তকো. ৰসে ৰত্তেতি সীলেনাতি ৰসৰত্তী. পাপং ইচ্ছতি করোতি, তেন যুত্তোতি ৰা পাপিমা. পরতো জাযতীতি পজা, অচ্ছন্দিকা, তাসং পতি পজাপতি. যে কুসলধম্মেসু পমত্তা, তেসমেৰ বন্ধু পমত্তবন্ধু. কণ্হধম্মযুত্ততায কণ্হো. কুসলধম্মে মারেতীতি মারো. অকুসলধম্মে ন মুঞ্চতীতি নমুচি. মীনকেতনো, কন্দপ্পো, দপ্পকো, অনঙ্গো, পঞ্চসরো, সম্বরারি, মনসিজো, কুসুমেসু ¶ , অনঞ্ঞজো, পুপ্ফধন্ৰা, রতিপতি, মকরদ্ধজোইচ্চাদীনিপি ৰিণ্হুসুতস্স কামস্স নামানি.
তণ্হা অরতী রগা চেতি এতা তিস্সো তস্স মারস্স ধীতরো. যো তং পস্সতি, তং তসিতং করোতীতি তণ্হা, সলোপো, ণ্হা চ. পরেসং কুসলধম্মেসু অরতিং করোতীতি অরতী. রজ্জন্তি এত্থাতি রগা. তস্স মারস্স হত্থী গিরিমেখলো নাম. সরীরমহন্তভাৰেন গিরিসদিসত্তা গিরি ৰিযাতি গিরি. মারেন মমাযনৰসেন ‘‘অযং মে হত্থী মেখলো নাম হোতূ’’তি কতনামত্তা মেখলা ৰিযাতি মেখলোতি সমুদিতনামদ্ৰযেন একমেৰ হত্থিং ৰদতি, যথা ‘‘ৰজিরাসনি, সীতুণ্হ’’ন্তি.
৪৪. তিকং যমে. পজাসংযমনতো যমা, মচ্চুপ্পভুতযো অস্স কিঙ্কারা, তেসু রাজতেতি যমরাজা. তেধাতুকেসুপি আণাপৰত্তকত্তা মহন্তো ৰিসযো এতস্স ৰিসযী, ণী, সো এৰ ৰেসাযী. যত্থ লক্খণেন ন সিজ্ঝতি, তত্থ সব্বত্র ‘‘যদাদিনা ৰা নিরুত্তিনযেন ৰা সদ্দসিদ্ধি ৰেদিতব্বা’’তি হি পুব্বে ৰুত্তং, দুক্খজনকত্তা ৰা ৰিসদিসট্ঠানং গচ্ছন্তীতি ৰেসা, নেরযিকা, তেসং অধিপতিভাৰেন অযতি পৰত্ততীতি ৰেসাযী, ঈ. যমানং রাজা যমো. ধম্মরাজো, কতন্তো, সমৰত্তী, কালো, দণ্ডধরো, অন্তকোইচ্চাদীনিপি যমস্স নামানি. অস্স যমস্স আৰুধং নযনমেৰ. তেন কির কোধচিত্তেন ওলোকিতমত্তেন সত্তানং সরীরানি আতপে খিত্তঘতপিণ্ডানি ৰিয ৰিলীযন্তীতি.
দ্ৰযং ¶ অসুরভেদে. এতেসঞ্হি সতিপি দেৰভাৰে হেট্ঠা নিৰাসিতভাৰসামঞ্ঞতো এত্থ ৰচনং, মারস্স পন সত্তানমনত্থকারকতাসামঞ্ঞেন যমেন সদ্ধিং ৰচনং তক্করত্তা. যুদ্ধাদীসু ৰেপিতং কম্পিতং চিত্তমেতস্স ৰেপচিত্তি [সং. নি. অট্ঠ. ১.১.২৫৬]. পুণ্ণং লোমং যস্স সো পুলোমো, পুলামহতী উমা কিত্তি, কন্তি ৰা যস্সাতি পুলোমো. ‘‘উমাতসীহেমৰতি-হলিদ্দাকিত্তিকন্তিসূ’’তি হি নানত্থসঙ্গহে ৰুত্তং. অযং পন সক্কস্স ভরিযায সুজাতায পিতা. দ্ৰযং কিন্নরে. অস্সমুখনরসরীরতায কুচ্ছিতো পুরিসো, কিঞ্চি ৰা পুরিসো, পুরিসসদিসোতি ৰা কিম্পুরিসো. এৰং কিন্নরো. তুরঙ্গৰদন, অস্সমুখাদীনিপি কিন্নরস্স নামানি.
৪৫-৪৬. অদ্ধপজ্জেন আকাসস্স নামানি. তেসং তেসং ৰত্থূনং অন্তরং নানত্তং ইক্খতে লোকো এত্থ, অনেনাতি ৰা অন্তলিক্খং, রস্স লো. ইক্খনং ৰা দস্সনং ইক্খা, তস্স অন্তরং কারণং অন্তলিক্খং. খনতি ব্যৰধানন্তি খং, ক্ৰি. সব্বগহগামণিনো আদিচ্চস্স পথো মগ্গো আদিচ্চপথো. ন ভৰতীতি অব্ভং. গচ্ছন্ত্যনেন দেৰাতি গগনং, যু, মস্স গো. অম্বতে সদ্দাযতে অত্রাতি অম্বরং, রো. হয গতিম্হি, ৰিসেসেন হযতি গচ্ছতি সব্বত্রাতি ৰেহাসো, যস্স সো, ৰিগতো ৰা হাসো চিত্তস্স এত্থারম্মণালাভতোতি ৰেহাসো. অনিলস্স ৰাতস্স পথো অনিলপথো. ভুসং কাসন্তে দিপ্পন্তে পদত্থা এতেনাতি আকাসো, ন কস্সতি ন ৰিলেখীযতীতি ৰা আকাসো. ন ভৰতি ¶ এত্থ কিঞ্চিপি ৰত্থূতি নভং, নত্থি ভূমি এত্থাতি ৰা নভং, ন ভাযন্তি পক্খিনো অনেন, এত্থাতি ৰা নভং. ৰিনো পক্খিনো হযন্তি গচ্ছন্তি এত্থাতি ৰেহাযসং, অসো. তারা ৰুচ্চন্তি নক্খত্তাদযো, তেসং পথো তারাপথো. সুরানং দেৰানং পথো সুরপথো. ন হঞ্ঞতেতি অঘং, হনস্স ঘো. অনন্তং, ৰিসণুপদংইচ্চাদীনিপি আকাসস্স নামানি.
৪৭-৪৮. মেঘাদ্যেকাদসকং মেঘে. মেহতি ঘরতি সেচতীতি মেঘো. ৰারিং ৰহতীতি ৰলাহকো, ৰারিসদ্দস্স ৰো, ৰস্স লো [পাণিনি ৬.৩.১০৯; মোগ্গল্লানপঞ্চিকা ১.৪৭; নীতি-সুত্ত ১৩৪০, ১৩৪৩]. দিব্বন্তি ৰুড্ঢিং ৰিরূল়্হিং গচ্ছন্তি লোকা অনেনাতি দেৰো. পজানং লোকানং অন্নং ভোজনং ভৰতি এতেনাতি পজ্জুন্নো, অকারস্সুকারো. অম্বুং উদকং ধারেতীতি অম্বুধরো. লোকানং সন্তাপং হন্তীতি ঘনো, হস্স ঘো. জলধারং ধারেতীতি ধারাধরো. জীৰনং জলং মূতং বন্ধমনেনেতি জীমূতো, ৰনসদ্দলোপো, লোকানং ৰা জীৰিতং মুনাতি বন্ধতীতি জীমূতো, ৰিতলোপো, জীৰিতস্স জী আদেসো ৰা [পাণিনি ৬.৩.১০৯; মোগ্গল্লানপঞ্চিকা ১.৪৭; নীতি-সুত্ত ১৩৪০, ১৩৪৩]. এৰং অঞ্ঞত্র. ৰারিং ৰহতীতি ৰারিৰাহো. অম্বুং দদাতীতি অম্বুদো. আপং ভরতীতি অব্ভং, ক্ৰি, পস্স বো.
তিকং ৰুট্ঠিযং. ৰস্সতি সিঞ্চতীতি ৰস্সং, ৰস্স সেচনে. এৰং ৰস্সনৰুট্ঠিযো.
পঞ্চকং ¶ ৰিজ্জুযং. সততং ঈরতি কম্পতীতি সতেরো, তলোপো, সো এৰ সতেরিতা. খণমত্তম্পি ন তিট্ঠতীতি অক্খণা. কুটিলং অচিরট্ঠাযিতত্তা ৰিরূপং হুত্ৰা জৰতীতি ৰিজ্জু. ৰিজ্জোততীতি ৰিজ্জুতা. অচিরং পভা যস্স অচিরপ্পভা.
৪৯. চতুক্কং মেঘনাদে. মেঘানং নাদো মেঘনাদো. ধনীযতে ধনিতং[থনিতং (সী.)], ধন সদ্দে. গজ্জনং গজ্জিতং, গজ্জ সদ্দে. রসীযতে রসিতং. আদিনা হরাদাদি [সব্বত্র নপুংসকেভাৰে তো, আদিনা স্ৰনিতধনিতাদযো (চিন্তামণিটীকা), আদিনা ধনিতহরাদরাসাদযো (ব্যাখ্যাসুধাটীকা)]. দ্ৰযং সক্কধনুম্হি. ইন্দস্স আৰুধং ধনু চ ইন্দাৰুধং, ইন্দধনু চ. ৰাতেন খিত্তমম্বু ৰাতক্খিত্তম্বু, বিন্দু. সীতং করোতীতি সীকরো, সিঞ্চতীতি ৰা সীকরো, চস্স কো, অরো চ, ৰাতৰসেন ৰা ততো ততো সরতীতি সীকরো, অস্স ঈ, মজ্ঝে কাগমো চ.
৫০. তিকং জলধারাযং. ৰেগতো জলধারানং সং ভুসং পতনং আসারো, পুনপ্পুনং সরতীতি আসারো. ৰেগং ধারেতীতি ধারা. অধো পততীতি সম্পাতো, সংসদ্দো অধোভাগে [ৰেগতো জলধারানং সম্ভূয পতনং ধারাসম্পাতো, সর গতিযং ঘউ ইতি আসারো (চিন্তামণিটীকা)]. দ্ৰযং ৰস্সোপলে. করেন হত্থেন গয্হুপগত্তা করকা, জলং পিণ্ডং করোতীতি ৰা করকা, ‘‘ৰস্সোপলে ¶ তু করকা, করকোপি চ দিস্সতে’’তি রুদ্দো, করসদ্দোত্র. ‘‘করো ৰস্সোপলে পাণি-সোণ্ডাপচ্চাযরংসিসূ’’তি নানত্থসঙ্গহে ৰুত্তং. ঘনতো, ঘনকালে ৰা সঞ্জাতং উপলং সিলা ঘনোপলং. দুট্ঠু দিনং দুদ্দিনং, অযং দুদ্দিনসদ্দো মেঘচ্ছন্নাহে ৰত্ততি, অসোভনত্থোপ্যত্থি দুদ্দিনসদ্দো, অগুণৰচনতাযং ৰাচ্চলিঙ্গো.
৫১-৫২. ছক্কং তিরোধানে. ধর আৰরণে, অপাদিপুব্বো. অপিধরতি আৰুণোতীতি পিধানং, অলোপো. অপধরতীতি অপধারণং. তিরো ধরতি পিদহতীতি তিরোধানং. অন্তরং ধরতীতি অন্তরধানং, নিগ্গহীতলোপো. অপিধরতীতি অপিধানং. এত্থ চ অপাদিউপসগ্গা ধাতুনো আৰরণত্থজোতকা. ছাদযতীতি ছাদনং. ব্যৰধা, অন্তরধিইচ্চাদযোপি তিরোধানে.
সাদ্ধপজ্জেন চন্দস্স নামানি. ইন্দতি নক্খত্তানং পরমিস্সরিযং করোতীতি ইন্দু. চন্দতি হিলাদযতি সুখযতি পজন্তি চন্দো. নক্খত্তানং রাজা নক্খত্তরাজা. উমা কন্তি, তায সহ ৰিজ্জতীতি সোমো, সুখং অভিস্সৰতীতি ৰা সোমো, মপচ্চযো. নিসং রত্তিং করোতি, তত্থ ৰা করো রংসি এতস্স নিসাকরো. অন্ধকারং উসেন্তি দহন্তি ৰিনাসেন্তীতি ওসা, রংসযো, তে এত্থ ধিযন্তি পতিট্ঠহন্তীতি ওসধি, তারাৰিসেসো, তস্স ঈসো পতি ওসধীসো. হিমো সীতলো রংসি যস্স হিমরংসি. সসো অঙ্কো লক্খণং যস্স সসঙ্কো. চন্দং কপ্পূরং মাতি সদিসং নযতীতি চন্দিমা. ইকারাদেসো. সসলক্খণমেত্থ অত্থি সসী ¶ . সসতি ৰা হিংসতি উণ্হগুণন্তি সসী, ঈপচ্চযো তদুপলক্খিতে তদুপচারং. সীতা রংসযো যস্সত্থীতি সীতরংসি. নিসায রত্তিযা নাথো তদালঙ্কারভাৰতোতি নিসানাথো. উল়ূনং তারানং রাজা উল়ুরাজা. মাতি অত্তানং কপ্পূরেন সদিসং করোতীতি মা, মাসদ্দোযং পুমে, তংসহচরণতো উল়ুরাজাদযোপি. হিমংসু, কুমুদবন্ধু, ৰিধু, সুধংসু, সুব্ভংসু, নিসাপতি, মিগঙ্কো, কলানিধি, দ্ৰিজরাজো, সসধরো, নক্খত্তেসোইচ্চাদীনিপি চন্দস্স নামানি.
৫৩-৫৪. সোল়সন্নং ভাগানং পূরণো সোল়সমো ভাগো চন্দস্স কলা, কল সঙ্খ্যানে, কলীযতে একাদিনা সঙ্খ্যাযতেতি কলা. দ্ৰযং চন্দস্স সরীরে. মঞ্ঞতে ঞাযতে অনেনেতি বিম্বং. মনতো ৰপচ্চযো, নিপাতনা মস্স বো, অস্সি, নস্স মো, ৰস্স বো, বিম্বসদ্দো অনিত্থিযং. মণ্ডযতেতি মণ্ডলং, অলো, ইত্থিযং মণ্ডলী, অযং তীস্ৰপি [বিম্বো অনিত্থী, মণ্ডলং তীসু (অমর ৩.১৫)].
পাদহীনপজ্জেন অদ্ধভাগো. অসতি খেপেতি সমুদাযন্তি অড্ঢো, তো. তথা অদ্ধো. উপড্ঢোতি উপসগ্গেন পদং ৰড্ঢিতং, এতে তযো পুমে. খণ্ডযতি সমুদাযন্তি খণ্ডং. সক্যতে ¶ উব্বাহনাদীসু থোকত্তাতি সকলং, অলো, খণ্ডসকলা ৰা পুমে, সত্থে রূপভেদতো নপুংসকে. এতে চ অড্ঢাদযো তযো অসমে ভাগে পুমে, সমে তু নপুংসকেতি রূপভেদেনাহ ‘‘অদ্ধং ৰুত্তং সমে ভাগে’’তি. খণ্ডাদিদ্ৰযং পন অসমেপি ৰত্তমানং পুন্নপুংসকে ৰত্ততি, তস্মা ‘‘অদ্ধং ৰুত্তং সমে ভাগে’’তি এত্থ ‘‘অড্ঢং, উপড্ঢ’’ন্তি ইদং দ্ৰযম্পি সঙ্গহিতং [অসমভাগে পুমানি, সমে অংসে নপুংসকত্তং রূপভেদতো, উপচারতো তব্ভাগৰতি ৰাচ্চলিঙ্গো – অদ্ধা সাটী, অদ্ধং ৰত্থং অদ্ধো কম্বলো (চিন্তামণিটীকা)].
পসাদাদযো চন্দে অৰস্সম্ভাৰিনো, অঞ্ঞত্র তু পাসঙ্গিকা ইতি চন্দপক্কমে উচ্চন্তে. ৰিসেসেন সাদযতি পসাদযতীতি পসাদো. এৰং পসন্নো, সো এৰ পসন্নতা.
তিকং চন্দপ্পভাযং. কুমুদস্সাযং ৰিকাসো [ৰিকারো (ক.)] কোমুদী. চন্দং আচিক্খতি পটিপাদযতীতি চন্দিকা. জুতি অস্সাত্থীতি জুণ্হা. তস্স ণো, হপচ্চযো চ, চন্দস্স ৰা জুতিং সোভং নয্হতি বন্ধতীতি জুণ্হা.
চতুক্কং সোভনমত্তে. কনতি দিপ্পতীতি কন্তি, কন দিত্তিযং, কামীযতীতি ৰা কন্তি. সুন্দরং ভাতি দিপ্পতীতি সোভা. জোতযতীতি জুতি. ছাদযতীতি ছৰি. ছদ সংৰরণে, ৰিপচ্চযো, দলোপো.
৫৫. সত্তকং লক্খণে. কং অত্তানং লঙ্কযতি হীনং করোতীতি কলঙ্কো. লঞ্ছতে লক্খতে অনেনেতি লঞ্ছনং ¶ . লক্খ্যতে অনেনেতি লক্খং. তথা লক্খণং. অঙ্কীযতে লক্খ্যতে অনেনেতি অঙ্কো. অভি ৰিসেসং জানাতি এতেনাতি অভিঞ্ঞাণং. চিহীযতি লক্খীযতি অনেনেতি চিহনং. চিহ লক্খণে.
সব্বাসং সোভানং মজ্ঝে পরমা সোভা সুসমা নাম, সোভনং সমং সব্বং অস্সং সুসমা, সেট্ঠা সোভা.
৫৬. গুণে ফোট্ঠব্বৰিসেসে সীতন্তি নপুংসকং ভৰতি. দেৰদত্তস্স সীতং ৰত্ততি. সীতাদযো তযো গুণীলিঙ্গা গুণিনো লিঙ্গং গণ্হন্তি, তং যথা – সীতলা ভূমি, সীতলং জলং, সীতলো ৰাতো. উণ্হাভিতত্তেহি সেৰীযতীতি সীতং, তেন যুত্তো সীতো. সস গতিযং, ইরো, ইত্তঞ্চ, সীতত্থিকেন সরীযতীতি ৰা সিসিরং. সীতং গুণং লাতীতি সীতলো.
মহিকান্তং হিমে. হিংসতীতি হিমং, সস্স মো,নিগ্গহীতলোপো চ. তুহ অদনে, তোহতি হিংসতীতি তুহিনং, ইনো. উপরিতো সৰতীতি উস্সাৰো. নীহরন্তি নিস্সসন্ত্যনেনেতি নীহারো, নত্থি ঈহা ৰা এতস্মা হেতুভূতাতি নীহারো, আরো. মহীযতে রাগীহীতি [ৰাচাভি (চিন্তামণিটীকা)] মহিকা, ণ্ৰু.
৫৭. ছক্কং নক্খত্তে. পুনপ্পুনং উদযত্তা ন খীযতে নক্খত্তং, অত্তনো গমনট্ঠানং ন খরতি ন ৰিনাসেতীতি ৰা নক্খত্তং, অথ ¶ ৰা নক্খ গতিযং, নক্খতীতি নক্খত্তং. জোততি সুভাসুভনিমিত্তং পকাসেতীতি জোতি, নক্খত্ত ভংসদ্দেহি সহচরণতো নপুংসকে. যথাৰুত্তং নিমিত্তং ভাতি পকাসেতীতি ভং. কত্তব্বং তরন্তি লোকা এতাযাতি তারা, অত্তনো ৰীথিং তাযতি অরতি গচ্ছতীতি ৰা তারা, তারেতি ৰা লোকে অহিততোতি তারা, অযঞ্চ তারকা, উল়ু চ এতে তযো অপুমে. তরা এৰ ণ্ৰু, তারকা [তারা এৰ তারকা ণ্ৰু (ক.)]. উচ্চং লৰতি [উলযতি (ক.)] গচ্ছতীতি উলু. সো এৰ উল়ু. ন কেৰলং তারকা এৰ অপুমে, অথ খো উল়ু চাতি চসদ্দত্থো. উল়ুসহচরিযতো পক্খে নপুংসকে চ.
৫৮-৬০. অস্সযুজাদযো রেৰত্যন্তা সত্তাধিকৰীসতারকা নক্খত্তা নাম হোন্তি. তানি চ নক্খত্তানি আকাসে যথাঠিতানি কমতোযেৰ এত্থ কথিতানি, ন উপ্পটিপাটিযা. ৰক্খতি চ ‘‘কমতো সত্তাধিকৰীসতি নক্খত্তা’’তি. অস্সরূপযোগতো অস্সযুজো. যমসদিসত্তাসব্বত্র ভরতীতি ভরণী. যু, ঈ. অগ্গিসদিসত্তা কন্ততি ছিন্দতীতি কত্তিকা, করোতি তস্মা ৰা কত্থিকা, কত্তিকায সহিতা সকত্তিকা. ভরণী, রোহিণী ৰা. কমলসম্ভৰত্তা কমলে রুহতি ৰড্ঢতীতি রোহিণী. মিগসীসণ্ঠানত্তা ¶ তারাপুঞ্জো মিগসিরং, ছট্ঠীসমাসো উত্তরপ্পধানত্তা নপুংসকত্তং. রুদ্দরসাৰট্ঠিতকোধরুদ্দসদিসত্তা কদাচি অদতি ঘসতীতি অদ্দা. পুনপ্পুনং সত্তেসু হিতং ৰস্সতীতি পুনব্বসু, ৰস্স সেচনে. পোসেতি ক্রিযানি, পোসেন্ত্যস্মিন্তি ৰা পুস্সো. ভুজগসদিসত্তা ন সিলিস্যতে নালিঙ্গ্যতেতি অসিলেসো.
মহীযতে কারিযত্থিকেহীতি মঘা [মাঘা (ক.)], হস্স ঘো. ফলং গণ্হাপেতীতি ফগ্গুনী, যু, ঈ. দ্ৰেতি পুব্বফগ্গুনী, উত্তরফগ্গুনী চেতি দ্ৰে. হত্থসণ্ঠানতায হত্থো. তচ্ছকসদিসত্তা ৰিচিত্তং ফলং দদাতীতি চিত্তা. সোভনা আতি, সাতি ৰা তনুং করোতি সুভাসুভন্তি সাতি [স্ৰাতি (ক.)], সুভাসুভফলদানতো ৰা সাতি, ‘‘সাতি দানাৰসানেসূ’’তি হি নানত্থসঙ্গহে ৰুত্তং, অযং দ্ৰীসু. ৰিসদিসং ফলং খণতীতি ৰিসাখা, ৰিৰিধা ৰা সখা মিত্তা যস্সা সা ৰিসাখা. অনুরাধযতি সংসিজ্ঝতি সুভাসুভফলমেতাযাতি অনুরাধা. গুণেহি সব্বাসং ৰুড্ঢত্তা জেট্ঠা. মূলতি পতিট্ঠাতি সুভাসুভফলমেত্থাতি মূলং. আসাল়্হো নাম ভতীনং দণ্ডো, তংসণ্ঠানত্তা আসাল়্হা নাম দ্ৰে নক্খত্তা পুব্বাসাল়্হউত্তরাসাল়্হৰসেন.
সৰতি সুভাসুভফলমেতেনাতি সৰণো, সৰণং ৰা. ধনমেসন্তি এত্থাতি ধনিট্ঠা, ধনতি ৰা ৰিভূতি নিধানং ধনিট্ঠা. সতং ভিসজা এত্থ, সতভিসজানং ৰা অধিপতি সতভিসজো. ভদ্দো গো, তস্সেৰ পদানি পাদা অস্সং ভদ্দপদা, পুব্বভদ্দপদা দ্ৰে, উত্তরভদ্দপদা দ্ৰে, সমূহো চেসং চতুসঙ্খ্যাতি বহুৰচনং. রা ৰুচ্চতি ধনং, তব্বন্ততায রেৰতী, আকারস্সে, রেৰতো ৰা ইসিভেদো, তস্স অপচ্চং রেৰতী.
৬১. দ্ৰযং ¶ রাহুগ্গহে. সো ৰুচ্চতি সগ্গো, তত্থ ভাতীতি সোব্ভানু. রহতি চন্দাদীনং সোভং জহাপেতীতি রাহু. তমো, ৰিধুন্তুদো, চন্দাদো, সেহিকেযোতিপি রাহুস্স নামানি.
সূর, চন্দ, অঙ্গারক, বুধ, জীৰ, সুক্ক, অসিত, রাহু, কেতূতি এতে সূরাদযো নৰগ্গহা নাম.
মেসাদিকো দ্ৰাদসকোট্ঠাসো রাসি নাম. আদিনা উসভ, মেথুন, কক্কট, সীহ, কঞ্ঞা, তুলা, ৰিচ্ছিক, ধনু, মকর, কুম্ভ, মীনে সঙ্গণ্হাতি.
দ্ৰযং ভদ্দপদনক্খত্তানং নামং. পোট্ঠো গো [পাঠো ভদ্দো গো (ক.)], তস্সেৰ পদানি পাদা অস্সং পোট্ঠপদা.
৬২-৬৩. পজ্জদ্ৰযেন সূরিযস্স নামানি. আ ভুসো দিপ্পতীতি আদিচ্চো, প্পস্স চ্চো. লোকানং সূরভাৰং জনেতীতি সূরিযো. তথা সূরো. সতং বহৰো রংসযো যস্স সতরংসি. দিৰা দিৰসং করোতীতি দিৰাকরো, দিৰসে ৰা করো ¶ আভা যস্স দিৰাকরো, দিৰাসদ্দোযং সব্বকারকৰচনো, ন তু আধারৰচনো এৰ. ৰিসেসেন রোচতে দিপ্পতেতি ৰেরোচনো. দিনং করোতি, কুমুদানং ৰা দিনং মাকুল্যং করোতীতি দিনকরো, উণ্হো রংসি যস্স উণ্হরংসি. পভং করোতীতি পভঙ্করো.
অংসুনো মালা, সা যত্থ অত্থি অংসুমালী. দিনানং পতি দিনপতি. তপতীতি তপনো. রৰন্তি এতেন সত্তা পভাৰিত্তাতি রৰি. ভানু যস্স অত্থীতি ভানুমা. রংসি যস্স অত্থীতি রংসিমা. ভং আভং করোতি, তাসং ৰা আকরো উপ্পত্তিট্ঠানং ভাকরো. ভাতি দিপ্পতীতি ভানু. দেৰেহিপি অচ্চতে পূজীযতেতি অক্কো. সহস্সং বহৰো রংসযো যস্স সহস্সরংসি. দ্ৰাদসত্তা, পভাকরো, ৰিভাকরো, ৰিকত্তনো [ৰিস্সকম্মুনা ৰিকত্তিতো, কম্মনি যু (চিন্তামণিটীকা)], মত্তণ্ডো, দিৰমণি, তরণি, মিত্তো, চিত্রভানু, ৰিভাৰসু, গহপ্পতি, হংসো, সৰিতাইচ্চাদীনিপি সূরিযস্স নামানি.
৬৪. পজ্জেন সূরিযাদীনং রংসিপ্পভানং নামানি. রসন্তি তং সত্তাতি রংসি. আ ভুসো ভাতীতি আভা. পকারেন ভাতীতি পভা. দিপ্পতীতি দিত্তি. রোচতে দিপ্পতেতি রুচি. দীধ্যতি দিপ্পতীতি দীধিতি. দিপ্পতীতি ৰা দীধিতি, পস্স ধো, ইকারাগমো. মিয্যন্তে খুদ্দজন্তৰো অনেনেতি মরীচি, ঈচি. অসতি গচ্ছতি দিসন্তন্তি অংসু, উস্সাগমো. মরীচিসহচরণতো দীধিত্যাদযো [খলিতপাঠো (?), সৰরসামী তু অঙ্গুলি কাকলিসারি সরারি তুম্বিঅরি সুসি দীমিত্যত্তযো থীপুমেসু ইচ্চাহ (চিন্তামণিটীকা)] ভানু অংসু চ দ্ৰীসু. ময গমনত্থো ¶ দণ্ডকো ধাতু [দণ্ডকপ্পকরণে আগতধাতূতি অত্থো, নিরুত্তিসারমঞ্জুসাটীকাযং ২৫৩.৪১৩ পিট্ঠেসু পস্সিতব্বং], খপচ্চযো ঊকারাগমো, অথ ৰা মা মানে, উখ গত্যত্থো দণ্ডকো ধাতু [দণ্ডকপ্পকরণে আগতধাতূতি অত্থো, নিরুত্তিসারমঞ্জুসাটীকাযং ২৫৩.৪১৩ পিট্ঠেসু পস্সিতব্বং], মায মানায উখতীতি মযূখো [মাপসং গগনং পমাণযং উখতি গচ্ছতীতি পিসোদরাদি (চিন্তামণিটীকা)]. কিরতি তিমিরং কিরণো. কিরতি তিমিরং করো.
৬৫. দ্ৰযং আদিচ্চমণ্ডলোতিখ্যাতে উপ্পাতাদিজাতে রংসিমণ্ডলে. সূরিযস্স পরি সমন্ততো ধীযতে পরিধী, পরি সমন্ততো ৰিসতীতি পরিৰেসো, সূরিযং ৰা পরিৰেঠযতীতি পরিৰেসো. ঠস্স সো. উপসূরিযকং, মণ্ডলন্তি দ্ৰেপি পরিধিনো নামানি.
দ্ৰযং মরীচিকাযং. মরীচিসদিসতায মরীচি. মিগানং তণ্হা পিপাসা যস্সং জলাভাসত্তা সা মিগতণ্হিকা.
সূরিযস্স উদযতো পুব্বে উট্ঠিতরংসি উগ্গতরংসি অরুণো নাম সিযা. অরুণৰণ্ণতায অরতি গচ্ছতীতি অরুণো. সূরসূতো, অনূরু, কস্সপেয্যো, কস্সপি, গরুডাগ্গজোতিপি অরুণস্স নামানীতি. আকাসৰণ্ণনা.
৬৬-৬৭. চতুক্কং ¶ কালে. কল্যন্তে সঙ্খ্যাযন্তে আযুপ্পমাণাদযো অনেনাতি কালো, করণং ৰা কারো, ভাৰে ণো, সো এৰ কালো, ন হি ক্রিযাৰিনিমুত্তো কালো নাম কোচি অত্থি, মহাকালস্স পন সস্সতভাৰতো অতীতাদিৰোহারো নত্থেৰাতি অৰযৰকালানং সমূহভাৰতো সোপি ‘‘কালো’’তি ৰুত্তো. সত্তানং জীৰিতং অসতি খেপেতীতি অদ্ধা, তস্স ধো, আকারন্তোযং অদ্ধাসদ্দো পুমে. পুনপ্পুনং এতীতি সমযো. ৰিনাসং লাতীতি ৰেলা, ৰণ্ণলোপো. দিট্ঠো, অনেহোতিপি কালস্সেৰনামানি.
খণাদযো পন তব্বিসেসা তস্স কালস্স ৰিসেসা ভেদা. কে তে, কিত্তকপ্পমাণা চেত্যাহ ‘‘খণো’’ইচ্চাদি. দসহি অচ্ছরাহি অঙ্গুলিফোটনেহি লক্খিতো কালো খণো নাম, খণু হিংসাযং, খণোতীতি খণো, অ. দস খণা লযো নাম ভৰে ভৰন্তি, এতেন ৰা ৰচনেন ৰিকভিসঙ্খ্যাপেক্খিনোপি ৰাচকা সন্তীতি গম্যতে. লযতি গচ্ছতি, সত্তানং জীৰিতং লুনন্তো ৰা অযতি গচ্ছতীতি লযো. দস লযা খণলযো নাম, খণলযানং সমূহভাৰতো. তে দস খণলযা মুহুত্তো নাম সিযা সিযুং ৰা, অযমনিত্থী. হুচ্ছ কোটিল্যে ¶ , কুটিলযতি রত্তিদিৰসে সুভাসুভদস্সনতোতি মুহুত্তো, তো, ধাতুযাদিম্হি মুকারাগমো, চ্ছলোপো চ. তে দস মুহুত্তা খণমুহুত্তো নাম.
তিকং দিনে. দিব্বন্তি কীল়ন্ত্যস্মিং দিৰসো, সো. ন জহাতি পচ্চাগমনং অহং. আদদাতি নিব্যাপারন্তি দিনং, ইনো, আলোপো চ, দিব্বতি ৰা এত্থাতি দিনং, ৰস্স নো. ঘসরো [ঘসতি অন্ধকারং রো (চিন্তামণিটীকা)], ৰাসরোতিপি দিনস্স নামানি.
৬৮. কল্লন্তং পচ্চূসে. পভাত্যস্মিং লোকোতি পভাতং. তথা ৰিভাতং. উস রুজাযং, পচ্চূসতি ৰিনাসেতি তিমিরন্তি পচ্চূসো. কল্যন্তে সঙ্খ্যাযন্তে অনেন সঙ্খ্যাদযোতি কল্লং. অহোমুখং, ঊসোতিপি পচ্চূসস্স নামানি.
দ্ৰযং পদোসে. দোসায রত্তিযা আরম্ভো অভিদোসো. দোসায রত্তিযা পারম্ভো পদোসো. অভিধানতো পাসদ্দস্স পুব্বনিপাতো, অপ্পধানরস্সো চ, অথ ৰা অভিদুস্সন্তি পদুস্সন্তি চ যত্থ সব্বকম্মানি অভিদোসো পদোসো চ.
তিকং সাযন্হে. সাযতি দিনং অৰসাযতীতি সাযো, সাযন্তো ৰা দিনন্তং করোন্তো অযতীতি সাযো, পুন্নপুংসকে. সম্মাঝাযন্তি তং সঞ্ঝা, (‘‘ব্রহ্মুনো তনু পিতা লোকস্স জনেত্তী’’তি হি আগমো নিকাযন্তরিকানং.) ¶ [( ) এত্থন্তরে পাঠো অধিকো ৰিয দিস্সতি] দিনানং অচ্চযো অতিক্কমো, অৰসানং ৰা দিনচ্চযো. দিনন্তোতিপি তস্সেৰ নামং.
পুব্বণ্হাপরণ্হমজ্ঝন্হৰসেন তিৰিধা সঞ্ঝা [অমর ৪.৩]. পুব্বঞ্চ তং অহঞ্চাতি পুব্বণ্হং. অপরঞ্চ তং মজ্ঝঞ্চ তং অহঞ্চেতি অপরণ্হং মজ্ঝন্হং. সব্বত্রাৰযৰে সমুদাযোপচারতো অহস্সেকদেসে অহসদ্দোতি কম্মধারযো, তাসং তিস্সন্নং সঞ্ঝানং সমাহারোতি সঞ্ঝমিত্যুচ্চতে. সমাহরণং সমাহারো, একীভাৰো, সো চ ভিন্নকালানং ন ভৰতীতি বুদ্ধিযা সমকালগ্গহণতো এককালত্তা তস্মিং অভিধেয্যে দিগুসমাসো, তথা হি সমাহারো সমূহো তংসম্বন্ধে ছট্ঠিযাযেৰ ভৰিতব্বন্তি চিন্তেন্তো আচরিযো ন অঞ্ঞপদত্থসমাসো অযন্তি আকারস্সাপ্পধানে রস্সত্তন্তি সঞ্ঝং. সমাহারো ভাৰো তস্সেকত্তা একৰচনং, কম্মৰচনে তু সমাহারে তিস্সো সঞ্ঝা সমাহটাতি পঠমন্তানং সমাসে সপদত্থপাধান্যা বহুৰচনং, রস্সাভাৰো চ.
৬৯. পঞ্চকং রত্তিযং. নিসতি তনুং করোতি সব্বব্যাপারং নিসা. রজ্জন্তি রাগিনো অত্র রজনী, যু, ঈ. রাতি গণ্হাতি অব্যাপারন্তি রত্তি,তি, রজ্জন্তি ৰা এত্থ রত্তি. পঠমমজ্ঝিমপচ্ছিমযামৰসেন তযো যামা পহারা যস্সা তিযামা. সংৰুণোতি দিনং সংৰরী. নিসীথিনী, খণদা, খপা, ৰিভাৰরী, তমস্সিনী, যামিনী, তমীইচ্চাদীনিপি রত্তিযা নামানি.
চন্দিকাযুত্তা ¶ চন্দপ্পভায যুত্তা রত্তি জুণ্হা নাম, জুণ্হাযোগতো জুণ্হা. তমো উস্সন্নো যস্সং সা তমুস্সন্না রত্তি তিমিসিকা নাম, তিমিসং উস্সন্নং এত্থাতি তিমিসিকা, উপধায ইত্তঞ্চ.
৭০. তিকং অড্ঢরত্তিযং. মজ্ঝিমারত্তি কম্মভূতা ‘‘নিসীথো, অড্ঢরত্তো, মহানিসা’’তি চ ৰুচ্চতি. নিস্সতে সযতে অস্মিং নিসীথো. অড্ঢঞ্চ তং রত্তি চাতি অড্ঢরত্তো, রত্তেকদেসে রত্তিসদ্দো, রত্তিযা অড্ঢন্তি ৰা অড্ঢরত্তো. মহতী চ সা নিসা চাতি মহানিসা.
চতুক্কং অন্ধকারে. অন্ধং হতং দিট্ঠসত্তিকং লোকং করোতীতি অন্ধকারো. তমতীতি তমো, অথ ৰা তমন্তি আকঙ্খন্তি রতিং লোকা এত্থ তমো, তমু আকঙ্খাযং, তমসদ্দো অনিত্থী, তংসহচরণতো অন্ধকারোপি. তিমিসং ইসো, অথ ৰা তিমু তেমনে, তিমন্তি এত্থ রাগেনাতি তিমিসং. তিমিরং, পুব্বেৰ ইরপচ্চযো.
৭১. চতুদ্দসন্নং রত্তীনং পূরণী চতুদ্দসীসঙ্খাতো কাল়পক্খো চ একগ্ঘনো ৰনসণ্ডো চ মেঘপটলঞ্চ অড্ঢরত্তি চ এতেহি চতূহি সমন্নাগতো তমো চতুরঙ্গতমং নাম.
৭২. অন্ধঞ্চ তং তমঞ্চাতি অন্ধতমং, যং লোকং অন্ধকারং করোতি. অযং অন্ধতমসদ্দো ঘনতমে বাল়্হতমে ৰত্ততি.
দ্ৰযং ¶ পহারে. পহরীযতে ভেরিযাদি অত্রাতি পহারো, পুমে সঞ্ঞাযং অপচ্চযো. যা পাপুণে মো, উপযমেতি ৰা অহো রত্তি চানেন যামো, যমিতো ণো. পহারো এৰ যামো ইতি সঞ্ঞিতো যামসঞ্ঞিতো.
দুতিযা তিথি পাটিপদো নাম. পটিপজ্জতে চন্দো খযং, উদযং ৰা যস্সং পাটিপদো. ততিযাদী তিথিযেৰ, ন পাটিপদো. তনোতীতি তিথি, অথ ৰা তা পালনে ইথি. তিথিসদ্দো দ্ৰীসু.
৭৩. দ্ৰযং পন্নরসিযং, পন্নরসন্নং তিথীনং পূরণী পন্নরসী, পণ্ণরসীতিপি পাঠো অত্থি. দ্ৰযং পুণ্ণমাযং তিথিযং. মিয্যতে তিথীনং খযো ৰুড্ঢি চানেন মাসো, চন্দো, পুণ্ণো চ সো মাসো চাতি পুণ্ণমাসো, তস্সাযং তিথি, পুণ্ণমাসো যস্সমত্থীতি ৰা পুণ্ণমাসী. পুণ্ণো মা চন্দো যত্থ, পুণ্ণমস্সাযং ৰা তিথি পুণ্ণমা, ‘‘পুণ্ণিমা’’তি পাঠে পন সতি চন্দস্স পুণ্ণভাৰো পুণ্ণো, তেন নিব্বত্তা ভাৰপচ্চযন্তা তেন নিব্বত্তে ইমো দিস্সতি, লোকাসযত্তা লিঙ্গস্স ইত্থিলিঙ্গত্তং, সা পুণ্ণমা এককলাহীনে চন্দে সতি অনুমতি নাম, অনুমঞ্ঞন্তে অনুগচ্ছন্তে দেৰতাপিতূহি সহ যস্সং সা অনুমতি. পুণ্ণে পন চন্দে সা পুণ্ণমা রাকা নাম, রাতি দস্সনাৰকাসং রাকা, কো [কলাহীনে সা’নুমতি পুণ্ণে রাকা নিসাকরে (অমর ৪.৮)].
অপরা কাল়পক্খসম্ভূতাপন্নরসী পন অমাৰসী, অমাৰাসীতিপি উচ্চতে. অমা সহ ৰসন্তি রৰিচন্দা যস্সং অমাৰসী, অমাৰাসী চ দীঘং কত্ৰা, অমাসদ্দো সহত্থো অব্যযং. দস্সো [দস্সলা (ক.), দিস্সন্তে রৰিচন্দা অত্র, ‘‘গণকেহী’’তি ঘ (চিন্তামণিটীকা)], সূরিযিন্দুসঙ্গমোতি তস্সাযেৰ নামানি.
৭৪. সট্ঠিঘটিকাহি ¶ লক্খিতো কালো অহোরত্তো নাম. ঘটেন্তি অহোরত্তিযোতি ঘটিকা. অহো চ রত্তি চ অহোরত্তো, পুমে. অদিগুত্তেপি অহোরত্তন্তি নপুংসকেপি. তে পঞ্চদস অহোরত্তা পক্খো নাম. পচন্তি পরিণমন্তি ভূতান্যনেনেতি পক্খো. পুব্বাপরভূতা তে চ পক্খা যথাক্কমং সুক্ককাল়া সুক্কপক্খকাল়পক্খা নাম. জোতিসত্থক্কমেন সুক্কপক্খো পুব্বসঞ্ঞিতো, কণ্হপক্খো অপরসঞ্ঞিতো. ততো এৰ মাসৰিসেসে লোকে সকপরপক্খোতি [লোকেপ্যপরপক্খোতি (ক.)] রূল়্হী. সুচ সোকে, সুক্কো, সোচন্তি এত্থ অন্ধকারাভিলাসিনোতি কত্ৰা, সূচেতি পকাসেতীতি ৰা সুক্কো. কিরতি সুক্কন্তি কারো, ণো, সোৰ কাল়ো, কেন ৰা জোতিনা অরতি এত্থ কারো, সোৰ কাল়ো. তে দুৰে সুক্ককাল়পক্খা সমুদিতা মাসো নাম. মসি পরিমাণে, কম্মনিণো.
৭৫-৭৬. সাদ্ধপজ্জেন দ্ৰাদসমাসানং নামানি. চিত্তায পরিপুণ্ণেন্দুযুত্তায যুত্তো, উপলক্খিতো ৰা মাসো চিত্তো ¶ , সংযোগন্তত্তা ন ৰুদ্ধি, এৰং সব্বত্র. পরিপুণ্ণেন্দুযুত্ততংতংনক্খত্তনামৰসেন দ্ৰাদসন্নং মাসানং নামানি ৰেদিতব্বানি. চিত্তমাসাদযো ফগ্গুনমাসপরিযন্তা দ্ৰাদস কোট্ঠাসা কমেন মাসাতি ঞেয্যা. পসত্থতমত্তা জেট্ঠা, তংযোগা জেট্ঠো. অসয্হো রৰি অত্রেতি আসাল়্হো. যস্স ল়ো, সৰন্ত্যস্মিং সাৰণো, যু. ফলন্ত্যত্র ফগ্গুনো, যু, লস্স গো, অস্স উ. কত্তিকমাসো পচ্ছিমকত্তিকো নাম. অস্সযুজমাসো পুব্বকত্তিকো নাম.
৭৭. দ্ৰযং সাৰণমাসে. অন্তোৰীথিতো বহি নিক্খমতি সূরিযো এত্থ, অধিকরণে অনীযো. দ্ৰযং চিত্তমাসে. নানাপুপ্ফফলৰিচিত্ততায লোকানং রম্মং করোতি, রমন্তি ৰা এত্থাতি রম্মকো.
৭৮. কত্তিককাল়পক্খতো পচ্ছিমকত্তিকতো পট্ঠায চতুরো চতুরো মাসা কমা কমতো হেমন্তগিম্হানৰস্সানসঞ্ঞিতা উতুযো নাম হোন্তি. হিমানি এত্থ সন্তি হেমো, সো এৰ হেমন্তো, ‘‘সুত্তন্তো ৰনন্তো’’তি যথা, হিনোতি ৰা হানিং গচ্ছতি সব্বমেত্থাতি হেমন্তো, অন্তপচ্চযো, মাগমো চ. গিরতি পীল়যতীতি গিম্হানো, মানো, রস্স হো, ৰণ্ণৰিপরিযযো চ. ৰস্সতি এত্থ ৰস্সানোযু. উতুযো দ্ৰীসূতি পচ্চাসত্যা উতুসদ্দো এৰ দ্ৰীসু, ন হেমন্তাদযো, অমরকোসে পন উতুসদ্দো পুমে ৰুত্তো [অমর ৪.২০].
৭৯. অঞ্ঞথাপি ¶ উতুভেদং দস্সেতুং অরিযসামঞ্ঞমাহ ‘‘হেমন্তো’’ইচ্চাদি. ৰা অথ ৰা ৰুত্তানুসারেন উতুত্তযপভেদে ৰুত্তৰচনস্সানুসারেন. ইদং পন ‘‘কত্তিককাল়পক্খতো’’তি ৰচনং সন্ধায ৰুত্তং, তস্মা কত্তিককাল়পক্খতো পভুতি দ্ৰে দ্ৰে মাসা কমা কমতো হেমন্তো, সিসিরো, ৰসন্তো, গিম্হো, ৰস্সানো, সরদো উতূতি ছ উতূ ভৰন্তি, পুনপ্পুনং এতীতি কত্ৰা, তু, ইস্স উ. সিসিরং সীতলং, তংযোগা সিসিরং, ৰাৰিধানতো ন ৰুদ্ধি, মকারো পদসন্ধিকরো. ৰস কন্তিযং. ৰসীযতেতি ৰসন্তো. পুপ্ফধনুত্তা [পুপ্ফৰন্তত্তা (ক.)] ৰা ৰসতি কামো এত্থ ৰসন্তো. সরতি পীল়যতি অস্মিন্তি সরদো, তস্স দো. সা সুনখা রমন্তি এত্থাতি ৰা সরদো, মস্স দো.
৮০-৮১. তিকং গিম্হে. উসতি দহতীতি উণ্হো, ণ্হো, সলোপো চ. নিদহন্তে যস্মিন্তি নিদাঘো, হস্স ঘো. গিরতি ¶ পীল়যতীতি গিম্হো, মো, রস্স হো, ৰণ্ণৰিপরিযযো চ. তিকং ৰস্সানোতুম্হি. ৰস্সতি পৰস্সতি এত্থাতি ৰস্সো, ৰস্সানো, পাৰুসো চ. অস্স উ, সংযোগলোপো চ.
ৰস্সানাদিকেহি তীহি উতূহি দক্খিণাযনং সূরিযস্স দক্খিণদিসাগমনং ভৰতি, অঞ্ঞেহি তীহি সিসিরৰসন্তগিম্হেহি উত্তরাযনং উত্তরদিসাগমনং ভৰতি. ই গতিযং, ভাৰে যু, অযনং. পুস্সসঙ্কন্তিমারব্ভ আসাল়্হং যাৰ আদিচ্চস্স উত্তরা গতি উত্তরাযনং. আসাল়্হসঙ্কন্তিমারব্ভ পুস্সং যাৰ দক্খিণা গতি দক্খিণাযনং. ৰস্সোযনদ্ৰযন্তি ইদং অযনদ্ৰযং সম্পিণ্ডিতং ৰস্সো নাম. ৰস্সন্তি এত্থাতি ৰস্সো, ৰস্সকালেন ৰা উপলক্খিতো ৰস্সো, ‘‘চিত্তো, চক্খুদসক’’ন্তি যথা.
পজ্জদ্ধং ৰস্সে. সংৰসতি এত্থ সংৰচ্ছরো, ছরো, সস্স চো, ‘‘ৰচ্ছরো’’তিপি তস্সেৰ নামং. নত্থি ইত্থিলিঙ্গত্তমেতেসু অনিত্থী. পচ্চাসত্যা সরদোপি তংপচ্চাসত্যা হাযনোপি. সরদকালেন লক্খিতো সরদো, যথা ‘‘সোতদসকং, ৰেসাখো’’তি. জহাতি ভাৰেতি হাযনো, পদত্থে ৰা জহন্তো অযতীতি হাযনো. সমযতি ৰিকলযতি ভাৰেতি সমা, সম ৰেকল্যে. ‘‘সমা ৰস্সে থীলিঙ্গো তু, সমং সব্বসমানেসূ’’তি রুদ্দো.
সব্বসত্তানং সব্বপারিসদত্তা [সব্বপটিপদত্তা (ক.)] সব্বৰোহারকুসলত্থং কালাধিকারত্তা পরসমযে কথিতং দেৰানং ৰস্সপ্পমাণম্পি ইধাহরিত্ৰা দীপেতব্বং. তথা হি মনুস্সানং মাসেন পিতূনং অহোরত্তো, এৰং মনুস্সানং ৰস্সেন দেৰানং অহোরত্তো, তত্রোত্তরাযনং দেৰানং দিনং, রত্তি পন দক্খিণাযনং, দেৰতানং সট্ঠ্যাধিকাহোরত্তিসতত্তযেন ৰস্সেন দ্ৰাদসৰস্সসহস্সানি দেৰানং যুগং. তেন ৰুত্তং –
‘‘এসা ¶ দ্ৰাদসসহস্সী, যুগাখ্যা পরিকিত্তিতা;
এতং সহস্সগুণিতং, অহো ব্রহ্মমুদাহট’’ন্তি [‘‘ৰেদদীপকগন্থে’’তি নিস্সযে].
তঞ্চ নরানং চতুযুগং দিব্বসহস্সদ্ৰযেন ব্রহ্মুনো দ্ৰে দিৰেতি. কত, তেতা, দ্ৰাপর, কলিৰসেন চতুযুগং. তত্র কতযুগস্স মনুস্সসঙ্খ্যায পমাণং অট্ঠৰীসতিসহস্সাধিকানি সত্তরসৰস্সলক্খানি, তেতায ছন্নৰুতিসহস্সাধিকানি দ্ৰাদসৰস্সলক্খানি, দ্ৰাপরস্স চতুসট্ঠিসহস্সাধিকানি অট্ঠৰস্সলক্খানি, কলিস্স বাত্তিংসসহস্সাধিকানি চত্তারি ৰস্সলক্খানি. ৰুত্তঞ্চ –
‘‘সুঞ্ঞং সুঞ্ঞং খং নাগা, করমুনিসসিনো;
মান’মাদো যুগস্স, তেতায খংখংসুঞ্ঞং.
রসনৰসূরিযা, ৰস্সসঙ্খ্যা পসিদ্ধা;
সুঞ্ঞং সুঞ্ঞং খং ৰেদা, রসভুজগমিতি.
দ্ৰাপরে ৰস্সসঙ্খ্যা, সুঞ্ঞাকাসংখংনেত্ত-;
গুণজলনিধযো, ৰস্সসঙ্খ্যা কলিস্সে’’তি.
পিণ্ডো চেস ৰীসতিৰস্সসহস্সাধিকানি তেচত্তালীসৰস্সলক্খানি. ৰুত্তঞ্চ ‘‘খাকাসসুঞ্ঞম্বরদন্তসাগরা চতুযুগানং পরিমাণসঙ্গহো’’তি. ব্রহ্মুনো অহোরত্তেন নরানং দ্ৰে কপ্পা.
তত্র অট্ঠ নাগা, দ্ৰে করা, সত্ত মুনযো, একো সসী, ছ রসা, দ্ৰাদস সূরিযা, চত্তারো ৰেদা জলনিধযো চ. দ্ৰে নেত্তানি, তযো গুণা, বাত্তিংস দন্তা, সঙ্খ্যায পসিদ্ধেহেতেহি সঙ্খ্যা গহেতব্বা. খাকাসম্বরসদ্দা সুঞ্ঞপরিযাযা. সুঞ্ঞঞ্চ গণিতে বিন্দুনা সঙ্গহিতং. সব্বঞ্চেতং পটিযুগং পটিলোমেন পত্থারযে. তত্র কতযুগস্স পত্থারো যথা – ১৭২৮০০০. তেতায যথা – ১২৯৬০০০ ¶ . দ্ৰাপরস্স যথা – ৮৬৪০০০. কলিস্স যথা – ৪৩২০০০. চতুযুগপিণ্ডস্স চ যথা – ৪৩২০০০০. যুগানং পটিপত্থারঞ্চ পিণ্ডস্স চ যথাক্কমং অন্তিমং বিন্দুমাদায পটিলোমেন গণযে. তং যথা –
‘‘একং দস সতঞ্চেৰ, সহস্স’মযুতং তথা;
লক্খঞ্চ নিযুতঞ্চেৰ, কমা দসগুণোত্তর’’ন্তি.
তত্র দসসহস্সানি অযুতং. দসলক্খানি নিযুতং. তঞ্চ কলিদ্ৰাপরেসু নত্থীতি লক্খপরিযন্তমেৰ তত্র গণযে, তদেৰং যুগানং, তংপিণ্ডস্স চ অঙ্কতো পুব্বৰুত্তা ৰস্সসঙ্খ্যা সঞ্ঞাতা ভৰতীতি.
তত্র ব্রহ্মুনো দিনং নরানং উদযকপ্পো, রত্তি পন খযকপ্পো. একস্মিঞ্চ ব্রহ্মদিনে মনুসঞ্ঞিতা চতুদ্দস ব্রহ্মসুতা ভৰন্তি. তত্রেকস্স মন্ৰন্তরস্স একসত্ততিদিব্বযুগানি পমাণং, তঞ্চ মানুসং চতুদ্দসভি উত্তরং [চতুরাসীতিউত্তরং (?)] যুগসতদ্ৰযং. তদেৰং চতুদ্দসভি মন্ৰন্তরেহি চতুনৰুত্যুত্তরানি নৰদিব্বযুগসতানি ভৰন্তি. মানুসং তু চতুৰীসতিযুগসহস্সচতুক্কং. এসঞ্চ [ছসত্তত্যাধিকনৰতিংসযুগসতং (?)] মন্ৰন্তরানং অট্ঠৰীসসহস্সাধিকসত্তরসমানুসৰস্সলক্খসঙ্খ্যা ৰা কতযুগপ্পমাণকা পঞ্চ সন্ধযো ভৰন্তি. তেন ৰুত্তং সূরিযসিদ্ধন্তে [১.১৮-১৯] –
‘‘যুগানং সত্ততি সেকা, মন্ৰন্তর’মিহো’চ্চতে;
কতস্স সঙ্খ্যা তস্সন্তে, সন্ধি ৰুত্তো জলপ্লৰো.
সসন্ধযো তে মনৰো, কপ্পে ঞেয্যা চতুদ্দস;
কতপ্পমাণা কপ্পাদো, সন্ধী পঞ্চদসট্ঠিতা’’তি.
কতযুগস্স চ পাদেন কলিনো পমাণং, পাদদ্ৰযেন দ্ৰাপরস্স, পাদত্তযেন তেতায. চতুযুগঞ্চেতং চক্কমিৰ ভমতীতি পঞ্চদসহি সন্ধীহি নরানং যুগানি চতুৰীসতি ভৰন্তি. দেৰানং ¶ তু যুগচক্কং. এতানি চ সসন্ধিচতুদ্দসমন্ৰন্তরান্যেকতোপি পিণ্ডিতানি দেৰানং যুগসহস্সং ভৰতি, নরানং চতুযুগসহস্সং, তঞ্চ ব্রহ্মুনো দিনমেকং. অঞ্ঞো মনু অস্মিং মন্ৰন্তরং, ব্রহ্মসুতা এৰ মনৰো.
৮২. পঞ্চকং খযকপ্পে. কপ্পতে জগতী ৰিনস্সতেতি কপ্পো. খযন্তি এত্থ খযো. কপ্পো চ খযো চাতি কপ্পক্খযা. সংৰত্ততে উপরমতে, ৰিনস্সতে ৰা জগতী অস্মিন্তি সংৰট্টো. চতুযুগানমন্তে জাতো যুগন্তো. পলীযতে খীযতে যত্থ লোকোতি পলযো, পুমে, সঞ্ঞাযং ণো. কেচি পনেত্থ ‘‘কপ্পক্খযো তূ’’তি পাঠং ৰত্ৰা দ্ৰিন্নমেকাভিধানত্তং কপ্পেন্তি, তং অমরকোসেন চ তট্টীকায চ ন সমেতি. ৰুত্তঞ্হি তত্থ ‘‘সংৰট্টো, পলযো, কপ্পো, খযো, কপ্পন্তমিচ্চপী’’তি [অমর ৪.২২] চ ‘‘পঞ্চকং খযকপ্পে’’তি চ.
দ্ৰযং কাল়কণ্ণিযং. নিন্দিতব্বত্তা ন লক্খীযতেতি অলক্খী. অত্তনো নিস্সযং কাল়ৰণ্ণসদিসং করোতি অপ্পকাসকত্তাতি কাল়কণ্ণী, করতো ণো, রস্স ণো, ঈ চ. দ্ৰযং সিরিযং. পসংসিতব্বত্তা লক্খীযতেতি লক্খী. কতপুঞ্ঞেহি সেৰীযতে, তে ৰা সেৰতীতি সিরী, রো, ঈ চ.
৮৩. দ্ৰযং দানৰানং মাতরি. দা অৰখণ্ডনে, দাযতীতি দনু. দ্ৰযং দেৰানং মাতরি. দিতীতি অসুরানমেৰ ৰেমাতিকা মাতা, তস্সা পটিপক্খভাৰেন অদিতি.
৮৪. আগুন্তং ¶ পাপে. পান্তি রক্খন্তি অত্তানমস্মাতি পাপং, পকারৰণ্ণাগমো, দুগ্গতিং পাপনতো ৰা পাপং. কিল্যতে সিথিলী করিয্যতে যেনেতি কিব্বিসং, লস্স ৰো, ইসো চ, করোতি অনিট্ঠফলন্তি ৰা কিব্বিসং, ইব্বিসো. ৰিরূপেন গচ্ছতীতি ৰেরং. ন হন্তি ধঞ্ঞন্তি অঘং, হনস্স ঘো, সাধূহি অগন্তব্বত্তা ৰা অঘং, হন গতিযং. কুচ্ছিতং চরিতং দুচ্চরিতং. দু নিন্দিতং করণমস্স দুক্কটং. ন পুনাতীতি অপুঞ্ঞং. কুসলানং পটিপক্খং অকুসলং. কং সুখং হনতীতি কণ্হং, ৰণ্ণৰিপরিযযো. কল্যতে অনেন কলুসং, উসো, কং ৰা সুখং লুনন্তো সেতীতি কলুসং. দু নিন্দিতং ইতং গমনমস্স দুরিতং. অগন্তব্বং গচ্ছতি এতেনাতি আগু, আ পীল়যং গচ্ছতীতি ৰা আগু, ‘‘আ তু কোধমুদাট্টীসূ’’তি হি একক্খরকোসে ৰুত্তং.
৮৫-৮৬. ছক্কং ধম্মে. কুচ্ছিতেনাকারেন সন্তানে সেন্তীতি কুসা, রাগাদযো, তে লুনাতি ছিন্দতীতি কুসলং. সুখং করোতি, সোভনং ৰা করণমস্স সুকতং. সুখং করোতীতি সুক্কং. পুনাতীতি পুঞ্ঞং. ধরতি সব্বন্তি ধম্মং. অপরে পনিদং ‘‘পুঞ্ঞধম্ম’’মিত্যেকপদং ৰদন্তি, তং অমরকোসেন [অমর ৪.২৪] ৰিরুজ্ঝনতো ন গহেতব্বং. সুন্দরং চরণমস্স সুচরিতং.
তিকং ¶ দিট্ঠধম্মিকে. দিট্ঠধম্মো নাম পচ্চক্খো অত্তভাৰো, তত্থ নিব্বত্তং দিট্ঠধম্মিকং. ইহলোকে জাতং ইহলোকিকং. সন্দিট্ঠে পচ্চক্খে অত্তভাৰে জাতং সন্দিট্ঠিকং. দ্ৰযং সম্পরাযিকে. তং ৰচনত্থতো সুৰিঞ্ঞেয্যং.
দ্ৰযং তক্কালে. তস্মিংযেৰ কালে জাতং, নাসন্নকালাদীসূতি তক্কালং. তদা তস্মিংযেৰ কালে জাতং তদাত্ৰং, ত্ৰং, তদাত্তন্তিপি পাঠো. দ্ৰযং আযতিকালে. উত্তরকালো পচ্ছিমো কালো. আগমিস্সতীতি আযতি, আপুব্বো ই গতিম্হি. এত্থ চ যং ইমস্মিং অত্তভাৰে দূরমাসন্নং ৰা, তং দিট্ঠধম্মিকং. যং পন ইমস্মিং অত্তভাৰে ৰা সম্পরাযে ৰা দূরতরং, তং আযতি.
৮৭-৮৮. পমোদন্তং পামোজ্জে. হসতি যেনাতি হাসো. অত্তা মনো যস্স অত্তমনো. দুট্ঠস্স হি মনো অত্তা নাম ন হোতি, তস্স ভাৰো অত্তমনতা, পামোজ্জং. পীণেতি তপ্পেতীতি পীতি. ৰিন্দতি সুখং এতাযাতি ৰিত্তি. তুস্সন্তি এতাযাতি তুট্ঠি, তংসহচরণতো ৰিত্তি, তংসহচরণতো পীতি চ নারিযং, অত্তমনতা পন নিদ্দেসতো রূপভেদো. আ ভুসো নন্দযতীতি আনন্দো. মুদ হাসে, পমুদো, আমোদোপি. সন্তুস্সনং সন্তোসো ¶ . নন্দনং নন্দি. সম্মদো সম্মদাপি [সম্মুদো, সম্মদোপি (?)], উকারস্স অ. পমোদিতস্স পুগ্গলস্স, চিত্তস্স ৰা ভাৰো পামোজ্জং.
তিকং সুখে. সুট্ঠু খণতীতি সুখং, ক্ৰি. সাদীযতি অস্সাদীযতীতি সাতং. ফস্সতি সিনেহতীতি ফাসু, ফুসতি ৰা বাধতি দুক্খন্তি ফাসু. সত্তকং কল্যাণে. ভদি কল্যাণে, ভদ্দতীতি ভদ্দং. পসত্থতরত্তা সেয্যো. সোভতীতি সোভং. খী খযে, খেপেতি অসুখং খেমং, মো. কল্যং নিরোগং অণতি গচ্ছতি, কল্যং ৰা হিতং অণযতি পাপযতীতি কল্যাণং, কম্মনি ণো [কম্মনি উপপদে ণপচ্চযোতি অধিপ্পাযো]. মঙ্গ গত্যত্থো, মঙ্গতি ধঞ্ঞং মঙ্গলং, অলো. সমেতি দুক্খন্তি সিৰং, ৰো.
৮৯. ছক্কং দুক্খে. দুক্করং খমনমেত্থ দুক্খং. কস গমনে, কসতি অপুঞ্ঞন্তি কসিরং, ইরো, কুচ্ছিতেনাকারেন সেতীতি ৰা কসিরং. কির ৰিক্খিপনে, কিরতি সুখন্তি কিচ্ছং, কতা ৰা পুঞ্ঞকরণিচ্ছা যেনাতি কিচ্ছং, ‘‘দুক্খূপনিসা সদ্ধা’’তি হি ৰুত্তং. নত্থি অধিগমনত্থং ঈহা এত্থাতি নীঘো, হস্স ঘো, অথ ৰা নিহন্ত্যপুঞ্ঞং হিংসতি গচ্ছতীতি ৰা নীঘো, পুঞ্ঞং ৰা ন হন্তি ন গচ্ছতীতি নীঘো. ৰিরূপমসতি যেনাতি ব্যসনং, ৰিসিট্ঠং ৰা অসতি খেপেতীতি ব্যসনং. ন হন্তি ধঞ্ঞন্তি অঘং. এতে পাপাদযো গুণে যথাৰুত্তলিঙ্গা. পাপপুঞ্ঞানি সুখাদি চ আকিচ্ছং কিচ্ছন্তং গুণযোগতো দব্বে ৰিসেস্যে ৰত্তমানানি তীসু. যথা –
পাপা উতুমতী কঞ্ঞা, পাপো রাজাপ্যরক্খকো;
পাপং ব্যাধকুলং হিংসং, পাপো ৰিপ্পো চ সেৰকো;
পুঞ্ঞং তিত্থমিদং পুঞ্ঞা, নদী পুঞ্ঞো’য’মস্সমো.
সুখং ¶ কামিকুলং দব্বং [সব্বং (?)], সুখো ৰাসো সহা’ম্বযা [সহান্ৰযো (ক.)];
সুখা যুৰতি’রিচ্ছন্তী, সুখা ৰে মঘৰগ্গহা [সুখা যুৰতিকা গহা (ক.)].
যদা তু সকত্থপ্পধানং সুখাদিকমেৰ ৰিসেস্যত্তেন ৰত্তুমিচ্ছতে, ন তু দব্বং (পুব্বমিৰ ৰিসেসনং,) [( ) চিন্তামণিটীকাযং ন দিস্সতি] তদা রূপভেদোত্তমেৰ লিঙ্গং. যথা –
‘‘দালিদ্দেপি [ৰলিত্তেপি (ক.)] ধনিত্তেপি, ৰসো পরিজনো সুখং;
সুখং সজ্জনৰাসো চ, সুখং সন্তি অনুত্তরা’’তি.
ননু ‘‘দুক্কটোযং ব্যাপারো, সুকতং কম্মং, কলুসোযং মে ব্যাপারো’’তি অঞ্ঞেসম্পি তীসু ৰুত্তি অত্থেৰেতি কিং পাপপুঞ্ঞানমেৰ গহণং ভৰতীতি? ৰুচ্চতে – ‘‘দুট্ঠু কতো দুক্কটো, সুট্ঠু কতং সুকত’’মিচ্চেৰং ক্রিযানিবন্ধনাপি তীসু ৰুত্তি সম্ভৰতি, নাৰস্সং গুণনিবন্ধনা এৰ. কলুসস্সপি যদা সিট্ঠপযোগেসু ৰিসেস্যৰুত্তি তিলিঙ্গতা উপলব্ভতে, তদা পাপগ্গহণ’মত্থপ্পধানং ব্যাখ্যাতব্বং.
৯০. পঞ্চকং সুভাসুভকম্মমত্তে. ইট্ঠানিট্ঠৰিপাকভাগো যত্থ অত্থীতি ভাগ্যং. সুভাসুভফলং নেতীতি নিযতি,তি. সুভাসুভফলং ভাজেতীতি ভাগো. ইট্ঠানিট্ঠৰিভাগভাগোধীযতি এত্থাতি ভাগধেয্যং. সুভাসুভফলং ৰিদধাতীতি ৰিধি. অযো, সুভাৰহো, দেৰং, দিট্ঠংইচ্চাদীনিপি সুভাসুভকম্মমত্তস্স নামানি. পঞ্চকং জাতিযং. উপ্পজ্জনং উপ্পত্তি, নিপ্পজ্জনং নিব্বত্তি, পদ গতিযং, নিপুব্বো,তি, পস্স বো. জননং জাতি. জনীযতে জননং. উদ্ধং ভৰনং উব্ভৰো.
৯১. পজ্জং ¶ হেতুম্হি. অত্তনো ফলং নিমিনাতীতি নিমিত্তং, মা পরিমাণে, নিপুব্বো. করোতি ফলন্তি কারণং. তিট্ঠতি ফলমেত্থাতি ঠানং. পজ্জতি নিপজ্জতি ফলমেতেনাতি পদং, ৰিসেসেন জাযতেতি বীজং, রস্সস্স দীঘতা. নিস্সেসেন অত্তনো ফলং বন্ধতি পৰত্তেতীতি নিবন্ধনং. নিদীযতে নিচ্ছীযতে অনেনেতি নিদানং, যু, নিদদাতি ফলন্তি ৰা নিদানং. পভৰতি ফলমেতস্মাতি পভৰো, হিনোতি গচ্ছতি পরিণমতি কারিযরূপতন্তি হেতু, তু, হিনোতি ৰা পতিট্ঠাতি ফলমেত্থাতি হেতু, হি পতিট্ঠাযং. সম্ভৰতি যেন ফলন্তি সম্ভৰো. সিনোতি ফলং বন্ধতীতি সেতু. পটিচ্চ ফলমেতস্মা এতীতি পচ্চযো.
৯২. যং কারণং সমাসন্নং আসন্নতরং ফলেন, তং পদট্ঠানন্তি মতং. পদানং হেতূনং ঠানং পদট্ঠানং, যথা ‘‘রাজরাজা’’তি. তিৰিধং কারণং উপাদানকারণং সহকারীকারণং কারণকারণন্তি. যথা বীজং অঙ্কুরস্স উপাদানকারণসঙ্খাতং পদট্ঠানং, ভূমিজলাদি সহকারীকারণং, ‘‘কম্মস্স [কম্পস্স (?)] কারণং জরো, তস্স কারণং কফো’’তি কফো কারণকারণং কম্মস্স [কম্পস্স (?)].
তিকং ¶ সরীরাধিপতিদেৰে. জীৰন্তি সত্তা যেনাতি জীৰো. পূরেতি নিস্সযস্সাভিলাসন্তি পুরিসো, ইসো. অতন্তি সততং গচ্ছন্তি সত্তা যেনাতি অত্তা. দ্ৰযং সত্তরজোতমোসাম্যাৰত্থাযং. পধীযন্তে পলীযন্তে অত্র গুণা সত্তরজোতমো রূপাতি পধানং, যু. পকরোতি পুরিসোপভোগত্থং সদ্দাদিকারিযন্তি পকতি,তি. মোহরাগদোসানং যথাসঙ্খ্যং সত্তরজোতমানীতি সঞ্ঞা. সতো ভাৰো সত্তং, ঠিতিপরতা. রজ্জন্ত্যত্রাতি রজো, সট্ঠিপরতা. তমন্ত্যত্রাতি তমো, পলযপরতা.
৯৩. পজ্জেন পাণিনো নামানি. পণন্তি জীৰন্তি সত্তা যেনাতি পাণো, সো যস্সত্থি, সো পাণো. সরীরসঙ্খাতো কাযো যস্সত্থি, সো সরীরী. কম্মেন ভৰতীতি ভূতং, নপুংসকে, পুমেৰাতি ৰাসদ্দত্থো. রূপাদীসু সঞ্জতীতি সত্তো, নিচ্ছন্দরাগাপি রূল়্হিযা সত্তাতি ৰুচ্চন্তি. দেহো কাযো যস্সত্থীতি দেহী. পূরেতীতি পূতি, পূতিসঙ্খাতং আহারং গিলতি অদতীতি পুগ্গলো, তিস্স লোপো, সত্তানং আযুং পূরেন্তো গচ্ছতীতি পুগ্গো, তং লাতি ভক্খতীতি পুগ্গলো. জীৰন্তি যেনাতি জীৰং, তমস্সত্থীতি জীৰো. যথাৰুত্তত্থো পাণো যস্সত্থীতি পাণী. পকারেন জাতত্তা পজা. জাযতীতি জন্তু, তু. কুসলাকুসলং জনেতীতি জনো. লুজ্জতীতি লোকো, লুজ ৰিনাসে, জস্স কো. যথা পুরিমকা সত্তা জাতিজরামরণং গচ্ছন্তি, তথা অযম্পি গচ্ছতীতি তথাগতো.
৯৪. রূপাদযো ¶ ছ চক্খাদিগয্হা ধম্মা ‘‘গোচরা’’তি ‘‘আলম্বা’’তি ‘‘ৰিসযা’’তি ‘‘আরম্মণানী’’তি ‘‘আলম্বণানী’’তি চ ৰুচ্চন্তে. রূপযতি পকাসেতি অত্তনো সভাৰন্তি রূপং. সপ্পতি উচ্চারীযতীতি সদ্দো, সপ্প গতিযং ৰা, সপ্পতে ঞাযতে যেনেতি সদ্দো. গন্ধ অদ্দনে, অদ্দনং হিংসনং, যাচনঞ্চ, হিংসতে অভিলসীযতে ৰা গন্ধো, গন্ধেতি ৰা অত্তনো ৰত্থুং সূচেতি পকাসেতি ‘‘ইদমেত্থ অত্থী’’তি পেসুঞ্ঞং করোন্তো ৰিয হোতীতি গন্ধো. রসন্তি তং সত্তা অস্সাদেন্তীতি রসো. ফুসীযতীতি ফস্সো. গাৰো ইন্দ্রিযানি চরন্ত্যেতেসু গোচরা. চিত্তচেতসিকেহি আলম্বীযন্তেতি আলম্বা. সি বন্ধনে ৰিপুব্বো, ৰিসিনোন্তি ৰিবন্ধন্তি ইন্দ্রিযানীতি ৰিসযা. আগন্ত্ৰা চিত্তচেতসিকা রমন্তি এত্থাতি আরম্মণানি, যু. এতে ইন্দ্রিযত্থাতিপ্যুচ্চন্তে, ইন্দ্রিযেহি অত্থ্যন্তে অভিলসীযন্তেতি কত্ৰা.
৯৫. পজ্জদ্ধং সুক্কে. সুচ সোকে, সোচন্তি এতেন তদত্থিকাতি সুক্কো, অ. গু সদ্দে, গুযতে কিত্তীযতেতি গোরো, রো. সি সেৰাযং, সেৰীযতেতি সিতো, সিনোতি ৰা বন্ধতি চিত্তন্তি সিতো. অৰদাযতি সব্বৰণ্ণেতি ওদাতো. দা অৰখণ্ডনে অৰপুব্বো. ধাৰতি সুজ্ঝত্যনেনেতি ধৰলো, অলো. সিত ৰণ্ণে, ণো, সেতো ¶ . পডি গতিযং, পণ্ডতি পকাসেতীতি পণ্ডরো, অরো. সুচি, ৰিসদো, অজ্জুনোতিপি সুক্কনামানি.
ছক্কং রত্তে. সোণ ৰণ্ণে, ণো, রত্তুপ্পলৰণ্ণো, রুহ জননে, ইতো, লত্তে লোহিতো. রঞ্জন্ত্যনেনেতি রত্তো, রন্জ রঙ্গে. তম্বো উদুম্বরসঙ্খাতো লোহৰিসেসো, তব্বণ্ণতায তম্বো. মঞ্জেট্ঠা নাম রত্তৰল্লি, যায হত্থিদন্তাদিৰিকতিযো রত্তা ভৰন্তি, তব্বণ্ণতায মঞ্জেট্ঠো. রোহিতো লোহিতসমো, অলত্তমেৰ ৰিসেসো.
৯৬. সামলন্তং কণ্হে. নীল ৰণ্ণে, অ. কস্সতেতি কণ্হো, কস ৰিলেখনে, ণ্হো. ন সিতো অসিতো. ৰণ্ণেসু এককোট্ঠাসভাৰেন কল্যতেতি কালো, সো এৰ কাল়ো. মচ, মচি কক্কনে, কক্কনং পিসনং, সেতাদিকং মচতীতি মেচকো, ণ্ৰু, অস্সেত্তং. সা তনুকরণে, সাযতি তনুকরীযতি পটিপক্খৰণ্ণেহীতি সামো. সামলো সামসদিসো, মলপচ্চযোৰ ৰিসেসো.
পণ্ডুসদ্দো সিতপীতে উত্তো, সিতপীতসম্মিস্সিতৰণ্ণে পণ্ডুসদ্দো ৰুত্তোত্যত্থো. ৰুত্তঞ্চ ‘‘সিতপীতসমাযুত্তো, পণ্ডুৰণ্ণো পকিত্তিতো’’তি [চিন্তামণিটীকা ৫.১৩]. পণ্ডতি একগণনং গচ্ছতীতি পণ্ডু, পডি গতিযং, উ. হরিণো, পণ্ডুরোতিপি পণ্ডুৰণ্ণনামানি. ঈসংপণ্ডু অব্যত্তপণ্ডুৰণ্ণো ধূসরো নাম, যথা ধূলিৰণ্ণো. ধূস কন্তিকরণে, চুরাদি, অরো.
৯৭. কিঞ্চিরত্তো ¶ অব্যত্তরত্তৰণ্ণো অরুণো নাম, যথা মচ্ছস্স চক্খু [যথা মদমত্তস্স চক্খুরাগো (চিন্তামণিটীকা ৫.১৫)], সূরিযাদো তরুণো ৰুত্তো.
সেতলোহিতো সেতরত্তমিস্সো ৰণ্ণো পাটলো নাম, যথা পাটলকুসুমং. পাটযতেতি পাটলো, অলো, পট ৰিভাজনে.
দ্ৰিকং পীতে. পা পানে, কম্মনি তো, ঈত্তঞ্চ. হলিদ্দিযা ইৰ আভা যস্স হলিদ্যাভো.
তিকং তিণপত্তাদিগতে ৰণ্ণে. লস কন্তিযং, অতিসযেন লস্যতেতি পলাসো. ‘‘পালাসো’’তি পাঠে তু রস্সস্স দীঘতা. হর হরণে, মনং হরতীতি হরিতো, ইতো. ই, হরি.
৯৮. নীলপীতসম্মিস্সৰণ্ণে কল়ারো, কপিলো চ ৰত্তন্তি. কল সঙ্খ্যানে. অরো, লস্স ল়ো, কল়ারো. কব ৰণ্ণে, ইলো, বস্স পো, কপিলো.
রোচনপ্পভে গোরোচনসদিসপ্পভাযং পিঙ্গো, পিসঙ্গো চ ৰত্তন্তি. পভাসদ্দস্স দ্ৰিলিঙ্গত্তমেৰ. পিজি ভাসত্থো, পিঙ্গো. পরত্র সকারৰণ্ণাগমো, পিসঙ্গো.
কল়ারাদীনং ¶ চতুন্নং পিঙ্গলৰিসেসত্থৰাচকতং দস্সেত্ৰা পিঙ্গলসামঞ্ঞত্থৰাচকত্তম্পি দস্সেতুমাহ ‘‘কল়ারাদি’’চ্চাদি. তস্সাযমত্থো – ন কেৰলং কল়ারাদযো পিঙ্গলৰিসেসত্থেযেৰ পৰত্তন্তি, অথ খো পিঙ্গলসামঞ্ঞত্থেপি ৰত্তন্তীতি. ৰুত্তঞ্হি অমরকোসে ‘‘কল়ারো কপিলো পিঙ্গো, পিসঙ্গো কদ্দু পিঙ্গলো’’তি [অমর ৫.১৬]. কেচি পন কল়ারাদযো পিসঙ্গপরিযন্তা চত্তারো সদ্দা পিঙ্গলগুণে ৰত্তমানা পুমে ৰত্তন্তি, গুণিনি পন ৰাচ্চলিঙ্গাতি এৰং পচ্ছিমেন সম্বন্ধং কত্ৰা ৰদন্তি, তং অমরকোসেন ৰিরুজ্ঝনতো ইধ চ ‘‘সুক্কাদযো’’তি সব্বেসংযেৰ গহণতো ন গহেতব্বং.
৯৯. তিকং সবলে কোকিলকণ্ঠসদিসে. কল্যতেতি কলো, মসি পরিমাণে, কম্মনি ণো, কলো এৰ মাসো কম্মাসো, লস্স মো, কলনং ৰা কলো, তং মসতীতি কম্মাসো, যথা ‘‘কুম্ভকারো’’তি. সব গতিযং, সবতীতি সবলো, অলো. চিয্যতেতি চিত্তো, ত. ত্রণপচ্চযে চিত্রো. কম্মীরো, কব্বুরোতিপি সবলস্স নামানি.
কণ্হপীতমিস্সে সাৰো ৰুত্তো. সে গতিম্হি, সযতীতি সাৰো, অৰো. কপিসোতিপি সাৰস্স নামং. কণ্হলোহিতমিস্সে ধূমাভে পন ধূম, ধূমলা ৰত্তন্তি. ধূমো ৰিযাতি ধূমো. ধূমং লাতীতি ধূমলো. এতে সুক্কাদযো সাৰন্তা যদা অভেদোপচারা গুণিনি গুণিম্হি ৰত্তন্তি, তদা ৰাচ্চলিঙ্গা, যথা সুক্কো হংসো, সুক্কা হংসী ¶ , সুক্কং হংসকুলংইচ্চাদি যোজ্জং. যদা গুণে গুণমত্তে ৰত্তন্তি, তদা পুমে, যথা হংসস্স সুক্কো, মযূরস্স চিত্তো ইচ্চাদি যোজ্জং.
১০০. লাসনন্তং নচ্চে. নত গত্তৰিনামে, পব্বজ্জাদিত্তা নচ্চাদেসো. নতনং নচ্চং, নটনং ৰা নচ্চং, সব্বত্র ভাৰসাধনং. নতীযতে নত্তনং. লস্যতে লাসনং, লস কন্তিযং, লসিতব্বন্তি ৰা লাসনং.
নচ্চং, ৰাদিতং, গীতং ইতি ইদং ভোরিযত্তিকং নাট্যং নামেত্যুচ্চতে [অমর ৭.১০]. তুর তুরণহিংসাসু. তুরীযন্তেনেনেতি তূরিযং, মুরজাদি. তব্ভৰো সদ্দো তোরিযো, ণো. তেন লক্খিতং তিকং তোরিযত্তিকং. নটস্সেদং নাট্যং. ততিযস্স তোরিযসামঞ্ঞস্স তু পাসঙ্গা নাটকা.
১০১. নচ্চট্ঠানং রাজঙ্গণাদি রঙ্গো নাম সিযা ‘‘রমন্তা গচ্ছন্তি এত্থ, রজ্জন্তি এত্থা’’তি ৰা কত্ৰা. সূঝসূচনং হত্থাদীহি সূচিতব্বস্স পকাসেতব্বস্স সত্থপ্পহারাদিনো সূচনং পকাসনং অভিনযো নাম ‘‘নযনং নযো, পস্সন্তানং অভিমুখং নযো’’তি কত্ৰা. ব্যঞ্জকোতিপি তস্সেৰ নামং.
ভরতসত্থৰুত্তঅট্ঠুত্তরসতকরণনিপ্ফন্নথিরহত্থপরিযত্থকাদিনামকো দ্ৰত্তিং সপ্পকারো [ৰিত্থারো ভরতমুনিকতে নাট্যসত্থে চতুত্থ অজ্ঝাযে পস্সিতব্বো] নচ্চৰিসেসো অঙ্গৰিক্খেপো, অঙ্গহারো নাম ‘‘অঙ্গস্স হারো, ৰিক্খেপো’’তি কত্ৰা ¶ . তিকং নটে. সব্বত্র কত্তুসাধনং, ‘‘নচ্চতীতি নট্টকো’’ত্যাদিনা.
১০২. সিঙ্গারাদযো নৰ রসা নাট্যরসা অস্সাদনীযত্তা. যথা হি নানাব্যঞ্জনসঙ্খতমন্নং ভুঞ্জন্তা রসে অস্সাদযন্তি সুমনা পুরিসা হাসংৰ অধিগচ্ছন্তি, তথা নানাভিনযব্যঞ্জিতে অঙ্গসত্তোপেতে ঠাযীভাৰে অস্সাদযন্তি সুমনাতি [সুবোধালঙ্কারস্স মহাসামিটীকায ৩৫২ গাথাৰণ্ণনাযম্পি].
১০৩. তেসু সিঙ্গারস্সেৰ সরূপং, পভেদঞ্চ দস্সেতুমাহ ‘‘পোসস্সে’’চ্চাদি. নারিযং সঙ্গমং পটিচ্চ কারণং কত্ৰা পোসস্স পুরিসস্স যা পিহা ইচ্ছা মনোৰিকারৰিসেসো পোসে চ পুরিসে সঙ্গমং পটিচ্চ কারণং কত্ৰা ইত্থিযা যা পিহা ইচ্ছা মনোৰিকারৰিসেসো, এসো রতিকীল়াদীনং কারণভূতো, রতিকীল়াদিকারণসহিতো ৰা রসো সিঙ্গারো নাম. এত্থ চ ইত্থিপুরিসানং দস্সনসৰনফুসনৰসেন ৰা ৰিপ্পযোগৰসেন ৰা যা পিহা সঞ্জাতা, সো রসো নাম. যং পন তং কারণং কত্ৰা পৰত্তং গীতং, তমেৰ লোকানং অস্সাদজনকত্তা রসো নাম. ফলূপচারৰসেন পন পিহা রসোতি ৰুত্তা, সব্বত্রেৰং.
১০৪. উত্তমানং ¶ ইত্থিপুরিসানং পকতি সংযোগৰিযোগসভাৰো সা এত্থ সিঙ্গারে পাযো বহুলন্তি উত্তমপকতিপ্পাযো, যেভুয্যেন উত্তমানং সংযোগৰিযোগপ্পৰত্তং গীতমেৰ সিঙ্গারো নামাত্যত্থো. ইত্থিপুরিসানং পিহা হেতু এতস্সাতি ইত্থিপুরিসহেতুকো. সো সিঙ্গারো সম্ভোগো, ৰিযোগোতি ইমিনা পভেদেন দুৰিধো মতো. তত্র চ –
ৰাপিৰনগেহুয্যান-মালাচন্দনাদযো;
সম্ভোগস্স ৰিভাৰা তে, যে চঞ্ঞে ললিতঙ্করা.
ৰিযোগস্স তু পিযাদস্সনং ৰিভাৰো, রসজনকো চ ৰিভাৰো. ৰুত্তঞ্চ –
‘‘জযন্তে চ রসা যেন,
স ৰিভাৰো পকিত্তিতো;
তেসমেৰা’নুভাৰো’যং,
খ্যাতো কৰীহি ব্যঞ্জকো’’তি.
সহ ভুঞ্জনমনুভৰনং সম্ভোগো. ৰিযুজ্জনং নানাভৰনং ৰিযোগো. সিঙ্গং নামধাতু, ৰিজ্ঝনট্ঠেন সিঙ্গং, নাগরিকভাৰসঙ্খাতস্স কিলেসসিঙ্গস্সেতং নামং, তং করোতি, সিঙ্গং ৰা পভুত্তং, তং করোতি রাগীসূতি সিঙ্গারো, আরো, কিলেসসিঙ্গকরণং ৰিলাসোতি ৰুত্তং. সুচি, উজ্জলোতিপি সিঙ্গারস্স নামানি.
সোকোপচযসভাৰো ¶ করুণো.
ইট্ঠনাসঙ্গনাসায [ইট্ঠনাসধনাপায (চিন্তামণিটীকা)],
ৰধবন্ধনতাল়না;
সাপক্লেসোপতাপেহি,
জাযতে করুণো রসো.
উস্সাহৰদ্ধনো ৰীরো. ৰিভাৰা তস্স ৰিনযুপতাপবলৰিক্কমা. স চাযং দানৰীরো ধম্মৰীরো যুদ্ধৰীরোতি তিৰিধো.
ৰিম্হযোপচযসভাৰো অব্ভুতো.
পাসাদুয্যানসেলাদি-গমনা দিব্বদস্সনা;
সভাৰিমানমাযেন্দ-জালসিপ্পাদিদস্সনা [জালৰিজ্জাদিদস্সনা (ক.)];
হদযেচ্ছিতলাভেহি, ৰিভাৰেহিস্স সম্ভৰো.
হাসোপচযসভাৰো হাসো.
সাবহিত্থা সৰিকতা, নেপথ্যা ব্যঙ্গদস্সনা;
অসম্বন্ধকথালাপা, হাসো সো কুহকাদিভি.
ভযোপচযসভাৰো ভযানকো.
উচ্চভেরৰসংরাৰ-যক্খপেতাদিদস্সনা;
সুঞ্ঞাগারমহারঞ্ঞ-ৰধবন্ধনদস্সনা.
তাসাযাসঙ্কতোব্বেগো, সিৰোলূকরুণাদিভি;
ৰিভাৰেহি চ ইত্থীনং, নীচানঞ্চ ভযানকো.
সমণোপচযসভাৰো সন্তো.
দস্সনা সন্তৰেসানং, সন্তচিত্তান তাদিনং;
সন্তকারণধম্মানং, সন্তো নাম রসো ভৰে.
জিগুচ্ছোপচযসভাৰো ¶ বীভচ্ছো.
পূতিমংসাদিকানং তু, দস্সনসুতিকিত্তনা;
ৰিগতেহি ৰিভাৰেহি, বীভচ্চো জাযতে রসো.
কোধোপচযসভাৰো রুদ্দং.
তঞ্চ সঙ্গামহেতুকং, উগ্গকম্মউপঘাত-;
মুসাৰাদাদিফরুসা, ৰচনাদীহি ভৰতি.
এতেসু চ বীভচ্ছরুদ্দানি নপুংসকে, অঞ্ঞে তু পুমে রূপভেদা. এতে চ নৰ নাট্যরসা রতনকোসনযেন ৰুত্তা. ৰুত্তঞ্হি তত্থ –
‘‘সিঙ্গারৰীর বীভচ্ছ-রুদ্দ হাস ভযানকা;
করুণা’ব্ভুত সন্তাচ, নৰ নাট্যরসা ইমে’’তি.
অমরকোসে পন –
‘‘সিঙ্গারৰীর করুণা-ব্ভুত হাস ভযানকা;
বীভচ্ছ রুদ্দাতি রসা’’তি [অমর ৭.১৭].
অট্ঠেৰ রসা ৰুত্তা. অথেহ নৰমো সন্তো রসো কস্মা ন ৰুত্তোতি? ৰুচ্চতে –
হাসো রতি চ কারুঞ্ঞং,
কোধুস্সাহভযং তথা;
জিগুচ্ছা ৰিম্হযো চেতি,
ঠাযীভাৰা পকিত্তিতা.
ঠাযী এৰ তু রসীভৰতিপ্যাগমো, তস্মা পকতিযা অট্ঠসঙ্খ্যত্তা অট্ঠেৰ তু তে ৰুত্তাতি ন ৰুত্তো. সন্তরসো চাযং ধম্মসিঙ্গারত্তা সিঙ্গাররসে এৰানুপৰিট্ঠো. ধম্মযুদ্ধকামত্তেন তিৰিধো হি সিঙ্গারো. কেচি পন পিযসমাগমাদিৰিভাৰজপরমং ৰস্সল্যাখ্যং রসমাহু.
রভসোপ্যাহ ¶ –
‘‘সিঙ্গার ৰীর বীভচ্ছ-রুদ্দ হাস ভযানকা;
করুণা’ব্ভুতসন্তা চ, ৰস্সল্যঞ্চ রসা দসে’’তি.
অঞ্ঞে তু –
‘‘সিঙ্গারানুগতো হাসো,
করুণো রুদ্দকম্মজো;
ৰীরতো অব্ভুতো জাতো,
বীভচ্ছা চ ভযানকো’’তি –
চত্তারো রসা ইচ্চাহু.
বীভচ্ছন্তি ৰধ বন্ধনে, ছো, অব্ভাসিকারস্স দীঘো. ৰস্স ভো, ধস্স চো বীভচ্ছো. রুদ্দো দেৰতা অস্সেতি রুদ্দং. ৰুত্তঞ্চ –
‘‘সিঙ্গারো হরিদেৰোহি, হাসো পমথদেৰতো;
করুণো যমদেৰো তু, রুদ্দো রুদ্দাধিদেৰতো’’তি [সদ্দকপ্পদ্দুমে রোদ্রপদেপি].
এত্থ চ কামকোধহাসাদিকতো চিত্তৰিকারো ভাৰো ‘‘ভাৰযতি পকাসযতি কৰিনো অধিপ্পায’’ন্তি কত্ৰা. সো চ ঠাযী ব্যভিচারী সাত্তিকো চেতি তিৰিধো. তত্র –
হাসো রতি চ কারুঞ্ঞং,
কোধু’স্সাহ ভযং তথা;
জিগুচ্ছা ৰিম্হযো চেতি,
ঠাযীভাৰা পকিত্তিতা.
ব্যভিচারী তু তেত্তিংসপ্পভেদা. যথা –
সঙ্কা গিলানি নিব্বেদো,
তথা ইস্সা মদো সমো;
আলস্যং দীনতা চিন্তা,
মোহো সতি মতী ধিতি.
চাপল্যং ¶ হরিসো পীল়া,
আৰেগো জল়তু’গ্গতা;
সুত্তং ৰিতক্কো তাসো চ,
গব্ভু’স্সুক্কো ৰিসাদতা.
নিদ্দা’বহিত্থা’মরিসা,
মরণং ব্যাধিরেৰ চ;
অপমারো চ উম্মাদো,
ৰিবোধো তিংস তুত্তরা.
সাত্তিকো অট্ঠৰিধো. যথা –
থম্ভো সেদো চ রোমঞ্চো,
সরভেদো তু ৰেপথু;
ৰেৰণ্ণ’মস্সুপলযা,
ইচ্চেতে অট্ঠ সাত্তিকাতি.
থিরত্তা একন্তিকত্তা ঠাযী. ব্যভিচারী অনেকন্তিকত্তা. যথা নাটিকায সিঙ্গারো ঠাযী, তদুপকারা হাসাদযো ব্যভিচারিনো, মোহরাগদোসা এৰ সঙ্খ্যভাসায সত্তরজোতমানীত্যুচ্চন্তে. তত্র সত্তেন আসযেন নিব্বত্তো সাত্তিকো. ভাৰস্স বোধকো অভিনযো অনুভাৰো ‘‘অনু পচ্ছা ভাৰযতি পকাসযতী’’তি কত্ৰা.
তত্র সম্ভোগসভাৰো যো রত্যাখ্যো ভাৰো, তস্স লোচনচাতুরিযভমুক্খেপমিহিতৰিব্ভমচিত্তঙ্গহারিৰাক্যাদি অনুভাৰো. ৰুত্তঞ্চ –
‘‘তস্স লোচনচাতুর-ভমুক্খেপসিতৰিব্ভমো;
চিত্তঙ্গহারিৰাক্যাদি, অনুভাৰো পকিত্তিতো’’তি.
ৰিযোগস্স ¶ তু অনুভাৰো –
অভিলাপো তথা চিন্তা,
তস্স সরণকিত্তনা;
উব্বেগো চ ৰিলাপো চ,
উম্মাদো ব্যাধিরেৰ চ;
জল়তা মরণঞ্চেৰ,
দসেৰেত্থ পকিত্তিতা.
হাসস্স তু ৰিকারকালাদি অনুভাৰো, যো তু করুণো.
অস্সুসাসেহি ৰেৰণ্ণ-
থম্ভগত্তসতিক্খযা;
পরিদেৰিতসোকেহি,
অভিনযো সসূরিভি.
করচরণৰদনৰেপথুগত্তথম্ভহদযকম্পনসুক্খোট্ঠতালুকণ্ঠেহি ভযানকো নিচ্চমভিনযো.
রুদ্দস্স তু ভূকুট্যাদি অনুভাৰো.
ৰীরো’ভিনীযতে চাগ-
ৰেসারজ্জাদিতো তথা;
অক্খেপসূচতাদীহি,
থেরসোরাদিতো ভৰে.
বীভচ্ছস্স তু –
অযং পচ্ছাদনা ব্যত্ত-
পাদবাহচ্ছিকূলনা;
উব্বেজনাদীহি মতো,
তজ্জেহি’ভিনযো সদা.
অব্ভুতং ¶ পন –
দন্তলোচনৰিত্থারা,
পসাদোপসমাদিহি;
রোমঞ্চসেদতাসস্সু,
সাধুৰাদেহি দস্সযে.
সাত্তিকানং ত্ৰট্ঠন্নং থম্ভসেদরোমঞ্চসরভেদৰেপথুৰেৰণ্ণমস্সুপলযানং যথাক্কমং নিক্রিযতা, ৰাত, চ্চাসীত, দোভগ্গল়া’পাঙ্গপূরণ, মুখচ্ছাযাৰিপল্লাস, লোচনমজ্জন, মহিপাতাদযো অভিনযা.
এৰং ব্যভিচারীনম্পি নিব্বেদ, গিলানি, সঙ্কি’স্সা, মদ, সমা’লস্যাদীনং যথাক্কমং সাস, সন্তাপ, দিসাৰলোকন, গুণমচ্ছের, ভীত, ঙ্গমদ্দন, সমাদযো অভিনযাতি.
ব্যভিচারীসু সঙ্কা নাম আসঙ্কচিত্ততা. গিলানি গেলঞ্ঞতা. নিব্বেদো অত্তাৰমাননং. মদো পমাদুক্কংসো. সমো খেদো. দীনতা চেতসো দুক্খতা. ধিতি সন্তোসো. হরিসো চেতোপসাদো. পীল়া রুদ্দাচারাদীহি মুখৰিকারো. আৰেগো সম্ভমো. জল়তা অপ্পটিপত্তি, উগ্গতা দারুণত্তং. সুত্তং সুপনং. তাসো চিত্তক্খোভো. উস্সাহো উস্সুক্কং. ৰিসাদো খেদো. অবহিত্থা আকারগুত্ততা. অমরিসো অক্খমতা. ৰিবোধো ৰিনিদ্দতা. সেসা পপঞ্চভযা ন ৰিত্থারিতাতি. রসৰণ্ণনা.
১০৫. সিলোকেন ৰচসো নামানি. ভাসিতব্বন্তি ভাসিতং. লপ ৰচনে, লপিতং. ভাসীযতেতি ভাসা. ৰোহরীযতেতি ¶ ৰোহারো, হর হরণে ৰিপুব্বো, ‘‘ৰোহার ৰচনে’’তি ৰা ধাতু. ৰুচ্চতেতি ৰচনং. ৰচোপি, মনোগণোযং. উচ্চতেতি উত্তি,তি. ৰুচ্চতেতি ৰাচা, অ. গিণন্তি সদ্দাযন্তি তন্তি গিরা, গে সদ্দে, ইরো, গাযিতব্বাতি ৰা গিরা. ৰাযতে সদ্দাযতেতি ৰাণী, যু, ঈ চ, পরেসং মম্মৰিজ্ঝনট্ঠেন ৰাণো ৰিযাতি ৰা ৰাণী, ঈ. ভরতো নাম সত্থকারো ইসি, তস্সেসা ভারতী. কথীযতেতি কথিতা. ৰুচ্চতেতি ৰচী, ঈ. ব্রহ্মী, সরোৰতীতিপি ৰচসো নামানি.
১০৬. একমেৰাখ্যাতপদং যত্থ একাখ্যাতো সৰিসেসনেন কারকপদেন সহিতত্তা সকারকো পদচযো সম্বন্ধত্থো পদসমুদাযো ৰাক্যং নাম সিযা, যথা – ৰেস্সন্তরো রাজা সুখৰিপাকং কম্মং করোতি, পুরিসো গচ্ছতি. আখ্যাতগ্গহণঞ্চেত্থ ক্রিযাসদ্দোপলক্খণং, তেন দেৰদত্তো কটং কতৰা ইচ্চাদীনিপি ৰাক্যং নাম সিযা. অমরকোসে পন – ‘‘তিস্যাদ্যন্তচযো ৰাক্যং, ক্রিযা ৰা কারকান্ৰিতা’’তি [অমর ৬.২] দ্ৰীহি লক্খণেহি ৰাক্যমাহ. তস্সত্থো – তিস্যাদ্যন্তচযো ত্যাদিস্যাদ্যন্তপদানং চযো সমূহো সম্বন্ধত্থো ৰাক্যং, তং যথা – উচ্চং পঠতি, ওদনং পচতি. তথা চ ভাৰাখ্যং আখ্যাতং সাব্যযকারকৰিসেসনং ৰাক্যং, আখ্যাতং ত্যাদ্যন্তং সাব্যযং ৰা সকারকং ৰা সৰিসেসনং ৰা ৰাক্যমুচ্চতে. ত্যাদিগ্গহণং ক্রিযাসদ্দোপলক্খণং, তেন দেৰদত্তো ¶ কটং কতৰা ইচ্চাদীনিপি ৰাক্যং. উপলক্খণনিরপেক্খং অপরং ৰাক্যলক্খণমাহ ‘‘ক্রিযা ৰা কারকান্ৰিতা’’তি. ক্রিযাপদং ৰা কারকসম্বন্ধং ৰাক্যং, যথা – রাজা গচ্ছতি, রাজা গতো. ইমস্মিং পক্খে সাব্যযস্সপি অনব্যযস্সপি সব্বস্স ক্রিযাকারকপদসমূহস্স ৰাক্যত্তমাহ.
ভযাদীহি যং দ্ৰিক্খত্তুং ৰা তিক্খত্তুং ৰা উদীরণং কথনং ‘‘সপ্পো সপ্পো, ৰিজ্ঝ ৰিজ্ঝা’’ত্যাদিকং, তং আমেডিতং ঞেয্যং. মেডি উম্মাদনে, আপুব্বো দ্ৰত্তিক্খত্তুমুচ্চারণে ৰত্ততি. যথা ‘‘এতদেৰ যদা ৰাক্যং, আমেডযতি ৰাসৰো’’ [‘‘হরিৰংসে’’তি চিন্তামণিটীকাযং ৰুত্তং]. ‘‘দেৰদত্তেনামেডো কতো’’ ইচ্চত্রাপ্যযমেৰত্থো, সোকাদিনা হি ‘‘ভাতা ভাতা’’ইত্যুচ্চারীযতে, ভাৰে কম্মনি চ তো. কম্মঞ্চ পদং ৰাক্যম্হা.
১০৭. আমেডিতস্স ৰিসযং দস্সেতুমাহ ‘‘ভযে’’চ্চাদি. ‘‘সপ্পো সপ্পো, চোরো চোরো’’ত্যাদীসু ভযে. ‘‘ৰিজ্ঝ ৰিজ্ঝ, পহর পহরা’’ত্যাদীসু কোধে. ‘‘সাধু সাধূ’’ত্যাদীসু পসংসাযং. ‘‘গচ্ছ গচ্ছ, লুনাহি লুনাহী’’ত্যাদীসু তুরিতে. ‘‘আগচ্ছ আগচ্ছা’’ত্যাদীসু কোতূহলে. ‘‘বুদ্ধো বুদ্ধোতি চিন্তযন্তো’’ত্যাদীসু অচ্ছরে. ‘‘অভিক্কমথাযস্মন্তো অভিক্কমথাযস্মন্তো’’ত্যাদীসু হাসে. ‘‘কহং একপুত্তক, কহং একপুত্তকা’’ত্যাদীসু সোকে. ‘‘অহো সুখং অহো সুখ’’ন্ত্যাদীসু পসাদে. চসদ্দো অৰুত্তসমুচ্চযত্থো, তেন গরহা’সম্মানাদীনং সঙ্গহো ¶ দট্ঠব্বো. তত্থ ‘‘পাপো পাপো’’ত্যাদীসু গরহাযং. ‘‘অভিরূপক, অভিরূপকা’’ত্যাদীসু অসম্মানে. এৰমেতেসু নৰসু, অঞ্ঞেসু চ আমেডিতৰচনং বুধো পণ্ডিতো করে করেয্য যোজেয্য আমেডনং পুনপ্পুনুচ্চারণং আমেডিযতি ৰা পুনপ্পুনুচ্চারীযতীতি আমেডিতন্তি কত্ৰা.
১০৮. ইরু, যজু, সামন্তি তযো ৰেদা সিযুং, তত্র ইরুসদ্দো নারী ইত্থিলিঙ্গো. ইচ থুতিযং, ইচ্চন্তে দেৰা এতাযাতি ইরু, উ, চস্স রো. যজন্তে অনেনেতি যজু, উ. সো অন্তকম্মনি, করণে মো, সোযন্তি পাপমনেনেতি সামং, ওস্সা, ‘‘সা তনুকরণাৰসানেসূ’’তি ৰা ধাত্ৰত্থো. ৰিদন্তি ধম্মমেতেহীতি ৰেদা.
এতে এৰ তযো ৰেদা তযী নাম, তযো অৰযৰা অস্সাতি তযী. অযং তযীসদ্দো নারী ইত্থিলিঙ্গো. তিকং ৰেদে. মুনাতি জানাতি ধম্মং অনেনাতি মন্তো, তো, উস্স অ. সুয্যতে ধম্মং এতাযাতি সুতি. ইত্থিযং সুতিসদ্দো.
১০৯. ৰেদসত্থকারকে দস ইসযোদস্সেতুমাহ ‘‘অট্ঠকো’’চ্চাদি. অত্থং হিতং, অত্থে ৰা সত্থে করোতীতি অট্ঠকো. ৰামং কল্যাণৰচনং করোতীতি ৰামকো, রস্সসরীরত্তা ¶ ৰা ৰামনো, সো এৰ ৰামকো, নস্স ককারত্তং কত্ৰা. ৰামো নাম হরো, সো দেৰো অস্স ৰামদেৰো.
‘‘ৰামং সব্যে পতীপে [পতীপেতি পটিকূলে] চ, দৰিণে [দৰিণেতি ধনে] চাতিসুন্দরে;
পযোধরে হরে কামে, জঞ্ঞা ৰাম’মপিত্থিয’’ন্তি.
হি নানত্থসঙ্গহে.
অঙ্গিরসস্স ইসিনো অপচ্চং অঙ্গিরসো, চিত্রসিখণ্ডিনো অপচ্চং পুত্তো. অথ ৰা অঙ্গিম্হি কাযে রসো সিদ্ধিপ্পত্তো পারদো যস্সাতি অঙ্গিরসো. তেনেৰ তস্স পুত্তং সুরাচরিযং ‘‘জীৰো’’তি ৰদতি. জীৰযতি রণে অসুরনিহতে দেৰেতি জীৰো [অমর ৩.২৪ চিন্তামণিটীকা ওলোকেতব্বা]. ভরতীতি ভগু, ভং ৰানক্খত্তং গচ্ছতি জানাতীতি ভগু, উ. যমং সংযমং দদাতি পরেসন্তি যমদো চ সো দক্খিণেয্যগ্গিত্তা অগ্গি চেতি যমদগ্গি, রামস্স পিতা [পরসুরামস্স পিতা (সদ্দকপ্পদ্দুমে)]. ৰসিট্ঠস্স অপচ্চং ৰাসিট্ঠো. ভারদ্ৰাজস্স অপচ্চং ভারদ্ৰাজো. কস্সপস্স অপচ্চং কস্সপো. ৰেস্সামিত্তস্স অপচ্চং ৰেস্সামিত্তো. ইতি ইমে দস ইসযো মন্তানং ৰেদানং কত্তারো কারকা.
১১০. ৰেদে দস্সেত্ৰা তস্স ছল়ঙ্গানি দস্সেতুমাহ ‘‘কপ্পো’’চ্চাদি. যঞ্ঞকম্মানমুপদেসকো কপ্পো ‘‘কপ্পতে পভৰতী’’তি কত্ৰা. সাধুসদ্দানমন্ৰাখ্যাযকং ব্যাকরণং ৰিসেসেন আকরীযন্তে পকতিচ্চাদিনা আব্যাপাদ্যন্তে অনেন ¶ সদ্দাতি, যু. জোতিসত্থং গণনসত্থং সুভাসুভকম্মফলজোতনকং. সিক্খ্যন্তে অব্ভস্যন্তে [অজ্ঝযন্তে (ক.)] এতাযাতি সিক্খা, অকারাদিৰণ্ণানং ঠানকরণপযতনানং পটিপাদিকা. নিচ্ছযেন, নিস্সেসতো ৰা উত্তি নিরুত্তি, ৰণ্ণাগমো ৰণ্ণৰিপরিযযোচ্চাদিকা. ছন্দসি অনুট্ঠুভাদিৰুত্তানং পটিপাদিকা ছন্দোৰিচিতি, এতানি ছ ৰেদানং অঙ্গানীতি ৰদন্তি.
১১১. পুরাৰুত্তনিবন্ধনপাযত্তা পুরাৰুত্তং, তস্স পবন্ধো ৰিত্থারো, সন্তানো ৰা ভারতাদিকো ভারতযুদ্ধকথাদিকো ব্যাসাদিপকতো গন্থো ইতিহাসো নাম, ইতিহসদ্দো পারম্পরিযোপদেসে নিপাতো, ইতিহা’ত্থি অস্মিন্তি ইতিহাসো.
রুক্খাদীনং নামপরিযাযেহি নামপ্পকাসকং রতনমালাদিকং সত্থং নিঘণ্টু নাম, সোতিমিনা নিঘণ্টুসদ্দস্স পুল্লিঙ্গত্তং দীপেতি, সব্বত্রেৰং. তত্থ তত্থাগতানি নামানি নিস্সেসতো ঘটেন্তি রাসীকরোন্তি এত্থাতি নিঘণ্টু, বিন্দাগমো, ৰচনীযৰাচকভাৰেন অত্থং সদ্দঞ্চ নিখণ্ডতি ভিন্দতি ৰিভজ্জ দস্সেতীতি ৰা নিখণ্টু, সো এৰ খস্স ঘকারং কত্ৰা নিঘণ্টূতি ৰুত্তো. রুক্খাদীনং নামপ্পকাসকন্তিমিনা একেকস্স অত্থস্স অনেকপরিযাযনামপ্পকাসকত্তং ৰুত্তং, নিদস্সনমত্তঞ্চেতং, অনেকেসং অত্থানং একসদ্দৰচনীযতাপকাসকৰসেনপি ¶ তস্স গন্থস্স পৰত্তত্তা [দী. নি. টী. ১.২৫৬; ম. নি. টী. ১.২২; অ. নি. টী. ২.৩.৫৯; সারত্থ. টী. ১.ততিযসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা].
১১২. লোকে যং ৰিতণ্ডৰাদীনং সত্থং, তং লোকাযতন্তি ৰিঞ্ঞেয্যং. তনু ৰিত্থারে, অঞ্ঞমঞ্ঞৰিরুদ্ধং, সগ্গমোক্খৰিরুদ্ধং ৰা তনোন্তি এত্থাতি ৰিতণ্ডো, ডো, ণত্তং, ৰিরুদ্ধেন ৰা ৰাদদণ্ডেন তাল়েন্তি এত্থ ৰাদিনোতি ৰিতণ্ডো, তডি তাল়নে, অদেসম্পি হি যং নিস্সায ৰাদীনং ৰাদো পৰত্তো, তং তেসং দেসতোপি উপচারৰসেন ৰুচ্চতি, যথা ‘‘চক্খুং লোকে পিযরূপং সাতরূপং, এত্থেসা তণ্হা পহীযমানা পহীযতি, এত্থ নিরুজ্ঝমানা নিরুজ্ঝতী’’তি [দী. নি. ২.৪০১; ম. নি. ১.১৩৪; ৰিভ. ২০৪]. লোকাতি বাললোকা, তে এত্থ আযতন্তি উস্সহন্তি ৰাযমন্তি ৰাদস্সাদেনাতি লোকাযতং, আযতিং হিতং তেন লোকো ন যততি ন ঈহতীতি ৰা লোকাযতং, তঞ্হি গন্থং নিস্সায সত্তা পুঞ্ঞক্রিযায চিত্তম্পি ন উপ্পাদেন্তি.
যো কৰীনং পণ্ডিতানং হিতো কৰিত্তভোগসম্পত্তাদিপযোজনকরো ক্রিযাকপ্পৰিকপ্পো কৰীনং ক্রিযাসঙ্খাতকপ্পবন্ধনৰিধিৰিধাযকো সুবোধালঙ্কারাদিকো গন্থো, সো কেটুভং নাম, কিটন্তি গচ্ছন্তি কোসল্লং কৰযো বন্ধনেসু এতেনাতি কেটুভং, কিট গতিযং, অভো, অস্সুকারো, অথ ৰা কিটতি গমেতি ক্রিযাদিৰিভাগং, তং ৰা অনৰসেসেন পরিযাদানতো গমেন্তো পূরেতীতি কেটুভং, উভ, উম্ভ পূরণে.
ৰচীভেদাদিলক্খণা ¶ ক্রিযা কপ্পীযতি ৰিকপ্পীযতি এতেনাতি ক্রিযাকপ্পো. সো পন ৰণ্ণপদসম্বন্ধপদত্থাদিৰিভাগতো অতিবহু ৰিকপ্পোতি আহ ‘‘ক্রিযাকপ্পৰিকপ্পো’’তি, ইদঞ্চ মূলক্রিযাকপ্পগন্থং সন্ধায ৰুত্তং. সো হি মহাৰিসযো সতসহস্সপরিমাণো নযচরিতাদিপকরণং [নলচরিতাদিপকরণং (?)].
১১৩. উপলদ্ধো কেনপ্যত্থো যস্সং সা উপলদ্ধত্থা, ইতি আখ্যাযিকাত্যুচ্চতে আখ্যাযতে নাযকানুসাসকচরিতমস্সন্তি, সঞ্ঞাযং ণ্ৰু.
পবন্ধেনেৰ চ সৰিত্থারেন কপ্পনং যস্সং সা পবন্ধকপ্পনা, কাদম্বরীপভুতি. কথীযতীতি কথা.
অত্থা ভূমিহিরঞ্ঞাদযো, তত্র পধানং ভূমি ইতরেসং তপ্পভৰত্তা, তেসং অজ্জনে পালনে চ উপাযভূতং সত্থং অত্থসত্থং, পযানক্যাদিপণীতং [বহস্ৰতিচাব্বীক্যাদিপ্রণীতং (চিন্তামণিটীকা ৬.৫)], তস্মিং দণ্ডনীতিসদ্দো পৰত্তো. সামাদীনং চতুত্থোপাযো ৰধবন্ধনাদিলক্খণো দণ্ডো, তস্স নীতি পণযনং দণ্ডনীতি, পাযেন নীতিস্স দণ্ডেন ব্যপ্পদেসো, ৰধদোসবাহুল্যেন পাযসো দণ্ডস্স পণযনতো, দণ্ডনীত্যত্থত্তা সত্থঞ্চ দণ্ডনীতি.
দ্ৰযং কথাযং. ৰুত্তো অনুৰত্তনীযো অন্তো পরিসমত্তি যস্স অত্তনো কারিযভাগস্স পাপনতোতি ৰুত্তন্তো. পৰত্তন্তে কারিযা যস্সং পৰত্তি,তি. চকারেন ৰুত্তউদন্তাদযো গহিতা. কারিযস্স ৰুত্তি অত্রত্থীতি অস্সত্থ্যত্থে ¶ ণো. উগ্গতো অন্তো পরিসমত্তি যস্স উদন্তো.
১১৪. অধিৰচনন্তং নামে. সঞ্জানন্তি এতাযাতি সঞ্ঞা, অ. আখ্যাযতে এতাযাতি আখ্যা. অহ্ৰযতে এতাযাতি অৰ্হা, হু সদ্দে, ৰ্হে অৰ্হানেতি ৰা ধাতু, অ. সম্মা আজানাতি, সমং ৰা জানাতি এতাযাতি সমঞ্ঞা. অভিধীযতে যেন, যু. নম্যতে অব্ভস্সতে অস্মিন্তি নামং, নমতি নামযতীতি ৰা নামং. অহ্ৰাযতেতি অৰ্হযো, কম্মে যো. নামমেৰ নামধেয্যং. নামরূপেহি [নামসদ্দেহি (ক.) ভাগরূপনামেহি ধেয্যো (পাণিনি ৫.৪.৩৬ ৰা)] সকত্থে ধেয্যো যদাদিনা, তিট্ঠতি ৰা এত্থ অত্থোতি ধেয্যং, ধরীযতে উচ্চারিযতেতি ৰা ধেয্যং, নামমেৰ ধেয্যং নামধেয্যং. অধীনং ৰচনং অধিৰচনং, কেন অধীনং? অত্থেন. পুট্ঠস্স পটিৰচনং পটিৰাক্যং. পটিগতং পচ্ছাগতং ৰাক্যং পটিৰাক্যং. উত্তরীযতে অতিক্কম্যতে যেনাতি উত্তরং.
১১৫. তিকং পুচ্ছাযং. পুচ্ছিতব্বোতি পঞ্হো, ঞাতুমিচ্ছিতো হি অত্থো পঞ্হো নাম. পুচ্ছ পুচ্ছনে, চস্স ঞো, ছস্স হো, উস্স অ, পঞ্হ পুচ্ছনেতিপি ধাতু. যুজ যোগে, অনুযুঞ্জিতব্বো ¶ পুচ্ছিতব্বোতি অনুযোগো. পুচ্ছনং, পুচ্ছিতব্বাতি ৰা পুচ্ছা. এতেনেৰ নযেন দ্ৰীসুপি ভাৰসাধনম্পি কত্তব্বমেৰ.
চতুক্কং নিদস্সনে. পকতেন সদিসং নিদস্সেতি এতেনাতি নিদস্সনং, পকতস্সোপপাদনং ৰাক্যং. উপোগ্ঘঞ্ঞতে [উপোহঞ্ঞতে (?)] পটিপাদীযতে অনেনাতি উপোগ্ঘাতো. উপ উপুব্বো হনধাতু পটিপাদনত্থো. দস্সীযতে অনেনাতি দিট্ঠন্তো, অন্তো, দিট্ঠো ৰা পকতস্স অন্তো পরিসমত্তি যেনাতি দিট্ঠন্তো. সব্বত্রাপি ৰা কম্মসাধনম্পি কত্তব্বং. উদাহরীযতি পকতস্সোপপাদনাযাতি উদাহরণং.
১১৬. চতুক্কং সঙ্খেপে. সমাতি তুল্যত্থা. সঙ্খিপীযতে একদেসতো কথীযতীতি সঙ্খেপো, খিপ পেরণে. সংহরীযতে সঙ্খেপেন পচ্চাখ্যাযতে এতেনাতি সংহারো. সমস্যতে সঙ্খিপীযতেতি সমাসো, অসু খেপনে. সঙ্খেপেন গয্হতে অনেনাতি সঙ্গহো.
‘‘ত্ৰং সতং সুৰণ্ণং ধারযসি’’ইত্যাদিকং তুচ্ছভাসনং অভূতভাসনং অব্ভক্খানং নাম. অসচ্চেন অক্খানং ভাসনং অব্ভক্খানং.
১১৭. দ্ৰযং ¶ ৰিৰাদায ৰিভাগৰিসযে [ইণৰাদাদিৰিসযে (চিন্তামণিটীকা ৬.৯)]. ৰিরুদ্ধং কত্ৰা অৰহরতি ৰদতি যন্তি ৰোহারো. ৰিরুদ্ধং কত্ৰা ৰদতি যন্তি ৰিৰাদো. সব্বত্র ভাৰসাধনং ৰা যুজ্জতি. ‘‘মুসাৰাদং ৰদন্তো ঘোরানি ত্ৰং নরকানি যস্সসী’’ত্যাদিসরূপং সপনং. সপ অক্কোসে, থো, সপথো.
তিকং খ্যাতে. যজতি এতেনাথি যসো, জস্স সো, সব্বত্থ যাতীতি ৰা যসো, সো, যসতি পযসতীতি ৰা যসো. সিলোকতি পত্থরতীতি সিলোকো, সিলোক সঙ্ঘাতে. কিত্ত সদ্দনে, কিত্তীযতে কথীযতেতি কিত্তি, ই. সমঞ্ঞা চ খ্যাতে, সং আপুব্বো জানাতি খ্যাতে. তথা হি ‘‘ঞাতো, অভিঞ্ঞাতো, সঙ্খ্যাতো, ৰিস্সুতো, সমঞ্ঞাতো’’তি রতনকোসে ৰুত্তং. উচ্চধনিনা সদ্দনং ঘোসনা নাম, ঘুস সদ্দে, ঘুসনং সদ্দনং ঘোসনা.
১১৮-১১৯. দ্ৰযং পটিসদ্দে. ঘুসনং ঘোসো, তং পটিগতো, দুতিযাসমাসো. এৰং রৰং পটিগতো পটিরৰো. অথ ¶ ৰা ঘোসস্স পতিরূপো পটিঘোসো. রৰস্স পতিরূপো পটিরৰো. পটিসুতি, পটিদ্ধনীতিপি পটিসদ্দস্স নামানি, ৰচীমুখং ৰচনোপক্কমো উপঞ্ঞাসো নাম, উপনিপুব্বো আস উপৰেসনে, উপ পঠমং পুরিমৰচনস্স সমীপং ৰা ন্যাসো ঠপনং উপঞ্ঞাসো, ন্যস্স ঞো.
সত্তকং থুতিযং. কত্থ সিলাঘাযং, যু, কথনং ৰাঅসরূপদ্ৰিভাৰৰসেন কত্থনা. সিলাঘ কত্থনে, সিলাঘা. সীলস্স ৰা সভাগগুণস্স আহননং সীলাঘা, সা এৰ রস্সং কত্ৰা সিলাঘা. ৰণ্ণ পসংসাযং, ৰণ্ণীযতেতি ৰণ্ণনা. নু থুতিযং,তি, নুতি. থু অভিত্থৰে,তি, থুতি. থোম সিলাঘাযং, থোমনং. পপুব্বো সংস পসংসনে, অ.
সিখণ্ডীনং মযূরানং নাদো নদরৰো কেকা নাম, কা সদ্দে, কেইতি কাযতীতি কেকা, কম্মনি অ, অথ ৰা কাযতি, কাযনং ৰা কা, কে মযূরে পৰত্তা কা কেকা, অলুত্তসমাসো. গজানং নাদো কোঞ্চনাদো নাম, কোঞ্চসকুণনাদসদিসো নাদো কোঞ্চনাদো. হযানং অস্সানং ধনি সদ্দো হেসা নাম, হেস অব্রত্তসদ্দে, হেসনং হেসা, হে ইতি পৰত্ততীতি ৰা হেসা.
১২০-১২১. দ্ৰযং পরিযাযে. পরিব্যত্তমত্থং অযন্তি গচ্ছন্তি বুজ্ঝন্তি এতেনাতি পরিযাযো. একো অত্থো পুনপ্পুনং ৰুচ্চতি ¶ যেনাতি ৰেৰচনং. দ্ৰযং সাকচ্ছাযং. সহ, সম্মা ৰা অৰিরোধেন কথা সাকচ্ছা, সংকথা চ. তো, থস্স চো, তস্স ছো.
সাদ্ধপজ্জেন গরহস্স নামানি. দোসক্খানেন ৰদনং উপৰাদো. কুস অৰ্হানে ভেদনে চ, ক্ৰচি ‘‘অপক্কোসো’’তি পাঠো, ণো. ৰণ্ণো থুতি, তস্স অৰদনং অৰণ্ণৰাদো. হীল়নেন ৰদনং অনুৰাদো. জনানং ৰাদো গরহণং জনৰাদো. গরহণেন ৰাদো অপৰাদো. পরিৰদনং পরিৰাদো, রস্সস্স দীঘতা. এতে উপৰাদাদযো তুল্যত্থা সমানত্থা. ৰিসমৰুত্তপ্পভেদেসু ৰত্তমিদং. খিপ পেরণে, খিপনং বহিকরণং খেপো. নিদি কুচ্ছাযং, অ, নিন্দা. যথা উপৰাদাদযো গরহত্থা, কুচ্ছাদযোপি তথাতি তথাত্থো. কুচ্ছ অৰক্খেপনে, চুরাদি, কুস অক্কোসেতিমস্স ৰা পব্বজ্জাদিত্তা ‘‘কুচ্ছা’’তি রূপং নিপ্ফজ্জতি. গুপ, গোপ কুচ্ছনেসু, ‘‘তিজগুপকিতমানেহি খছসা ৰা’’তি ছো. গরহ কুচ্ছনে. তত্থ কেচি ‘‘উপৰাদাদযো অব্ভক্খানত্থা, খেপাদযো নিন্দত্থা’’তি ৰদন্তি, তং অমরকোসেন ৰিরুজ্ঝনতো অব্ভক্খানত্থস্স চ ৰুত্তত্তা ন গহেতব্বং. এতে উপৰাদাদযো সত্ত অব্ভক্খানেপি ৰত্তন্তি.
ৰিৰাদকামস্স দুব্বাদো উপারম্ভো, সো চ ঈদিসে সব্বলোকচূল়ামণিভূতে সক্যকুলে সম্ভূতস্স ভগৰতো কিমিদং কম্মমুচিতন্তি গুণাৰিকরণপুব্বকোপ্যত্থি, বন্ধকীসুতস্স তৰেদমুচিতমেৰাতি নিন্দাপুব্বকোপি উপারম্ভো. তত্র যো নিন্দাপুব্বো সনিন্দো উপারম্ভো, সো পরিভাসনমুচ্চতে. উপগন্ত্ৰা পরেসং চিত্তস্স আরম্ভনং ৰিকোপনং উপারম্ভো. দোসক্খানেন ভাসনং পরিভাসনং.
১২২. অনরিযানং ¶ লামকানং ৰোহারতো, অরিযানং উত্তমজনানং ৰা অৰোহারতো অনরিযৰোহারোতি সঙ্খাতানং অদিট্ঠে দিট্ঠৰাদাদীনং অট্ঠন্নং ৰোহারানং ৰসেন যা ৰাচা লামকজনেহি পৰত্তিতা ৰুত্তা, ৰীতিক্কমদীপনী অজ্ঝাচারৰীতিক্কমসাধনী সা ৰাচা অরিযজনেহি ৰত্তব্বমরিযাদাতিক্কমত্তা অভিৰাক্যং নাম সিযা.
১২৩. মুহুংভাসা বহুসো অভিধানং অনুলাপো নাম, অনু পুনপ্পুনং লাপো অনুলাপো. অনত্থিকা গিরা নিপ্পযোজনং উম্মত্তাদিৰচনং পলাপো, পযোজনরহিতো লাপো পলাপো, পসদ্দো ৰিযোগত্থজোতকো.
গমনাগমনাদিসমযে আদিম্হি ভাসনং পিযৰচনং আলাপো, আদিম্হি লাপো আলাপো, আপুচ্ছাসদ্দোপ্যত্র. দোসেন পতিট্ঠিতো পরিদ্দৰো পরিদেৰনং অনুসোচনং অতিক্কমলাপো ৰিলাপো নাম, ৰিৰিধেন, ৰিৰিধং ৰা লাপো ৰিলাপো. পরিদেৰনং পরিদেৰো, সো এৰ পরিদ্দৰো, দেৰ পরিদেৰনে.
১২৪. ৰিরুদ্ধং ¶ ৰচনং ৰিরোধোত্তি. ৰিরুদ্ধং পলাপো ৰিপ্পলাপো. সন্দিস্সতেতি সন্দেসো, সন্দিস্সমানো অত্থো, তস্সোত্তি. যায সন্দিট্ঠো অত্থো অভিধীযতে, সা সন্দেসোত্তি ৰাচিকমুচ্চতে. ৰচ সন্দেসে, সকত্থে ণিকো, সন্দিট্ঠত্থা ৰাচা এৰ ৰাচিকমিচ্চত্থো.
মিথু অঞ্ঞমঞ্ঞং ৰিরোধরহিতং ৰচনং ‘‘সম্ভাসনং, সল্লাপো’’তি চ ৰুচ্চতি. যথা একো ব্রূতে ‘‘অজ্জ সোভনং নক্খত্ত’’ন্তি, ইতরোপ্যাহ ‘‘তথেৰা’’তি.
১২৫. নিট্ঠুরং ৰাক্যং কক্কসৰচনং ফরুসং নাম, পরে জনে উস্সাপেতি দাহেতীতি পরুসং, তদেৰ পস্স ফকারং কত্ৰা ফরুসং. অসৰনীযত্তা ন ইচ্ছিতব্বন্তি নিট্ঠুরং, উরো, যথা ‘‘নাগো’’তি. দ্ৰযং কণ্ণসুখৰচনে. মনং আ ভুসং ঞাপেতি তোসেতীতি মনুঞ্ঞং, ঞা পরিমাণতোসননিসানেসু, অস্সুকারো. হদযং মনং গচ্ছতি পৰিসতীতি হদযঙ্গমং.
সংকুলাদিদ্ৰযং পুব্বাপরৰিরোধিনি পুব্বাপরৰিরুদ্ধে ৰাক্যে, যথা –
যাৰজীৰমহং মোনী, ব্রহ্মচারী চ মে পিতা;
মাতা চ মম ৰঞ্ঝাসি, অপুত্তো চ পিতামহো.
সংকুলন্তি জল়ীভৰন্ত্যনেনাতি সংকুলং. কিলিস্সন্তে এত্থাতি কিলিট্ঠং.
১২৬. সমুদাযত্থরহিতং ¶ দসদাল়িমাদিৰাক্যং [দস দাঠিমানি ঠল়পূপা কুণ্ড’ মজাজিনং পলালপিণ্ডা (ন্যাযভাস্স ৫.২.১০ মোগ্গল্লানপঞ্চিকাটীকা ১.১)] অসম্বদ্ধত্তা অবদ্ধমিতি কিত্তিতং কথিতং, ন বজ্ঝতে হদযমত্রাতি অবদ্ধং, তো.
নত্থি তথং সচ্চমত্রাতি ৰিতথং. ফরুসাদযো ৰিতথসদ্দং যাৰ তিলিঙ্গিকা.
১২৭. পজ্জদ্ধং সচ্চৰচনে. সম্মাসদ্দোযং অব্যযং, সব্বলিঙ্গৰিভত্তিৰচনেসু চ সমানো. ন ৰিতথং অৰিতথং. সন্তেসু সাধূসু ভৰং সচ্চং. সত সাতচ্ছে ৰা, ৰজাদিনা যো, সচ্চং. তথসদ্দো ভূতপরিযাযো, ‘‘তথেন মগ্গেন যথাত্থভাজিনা’’তি [তথাগতা জিনাতি (ক.)] পযোগো. তথে সাধু তচ্ছং, সাধ্ৰত্থে যো. যথাতথসদ্দাপি চ সচ্চত্থা অলিঙ্গা. তব্বন্তা সচ্চৰচনৰন্তৰাচকা সম্মা সচ্চং যথাতথংসদ্দৰজ্জিতা সেসা অৰিতথাদযো তীসু লিঙ্গেসু ৰত্তন্তি. সচ্চংসদ্দো তু অলিঙ্গো. অমরকোসে পন সম্মা সচ্চসদ্দানম্পি তব্বতি তিলিঙ্গত্তং ৰুত্তং, যথা – সচ্চং তচ্ছং রিতং সম্মা, অমূনি তীসু তব্বতি [অমর ৬.২২]. যথা – সচ্চো ব্রাহ্মণো, সচ্চা নারী, সচ্চং ৰিপ্পকুলং. ইধ পন সব্বলিঙ্গৰচনৰিভত্তীসু রূপভেদাভাৰা সম্মাসদ্দস্স অব্যযত্তং, তিলিঙ্গেস্ৰপি রূপভেদাভাৰা সচ্চংসদ্দস্স অলিঙ্গত্তঞ্চ ৰুত্তং. যথা – সম্মা ৰাচা, সম্মা ৰোহারো, সম্মা ৰচনং. সচ্চং ব্রাহ্মণো, সচ্চং নারী, সচ্চং ৰিপ্পকুলং. মিচ্ছামুসাসদ্দা পন সব্বত্রাপি অব্যযমেৰ ভৰন্তি. যথা ¶ – মিচ্ছা ৰাচা, মিচ্ছা ৰোহারো, মিচ্ছা ৰচনং. মুসা ৰাচা, মুসা ৰোহারো, মুসা ৰচনং.
১২৮. সোল়স সদ্দমত্তপরিযাযে দস্সেতুং উপজাতিং ‘‘রৰো’’ইচ্চাদিমাহ. রুযতে সদ্দাযতেতি রৰো, রু সদ্দে. নদনং নাদো, নিরত্থো নাদো নিনাদো, নদ অব্যত্তসদ্দে. এৰং নিনদো, রস্সত্তমেৰ ৰিসেসো. সপ্পতি উচ্চারীযতীতি সদ্দো. ঘুস সদ্দে, পাতুভাৰো ঘোসো নিগ্ঘোসো. নদনং নাদো. ধন সদ্দে, ধনীযতীতি ধনি. নিগ্ঘোসো চ নাদো চ ধনি চ নিগ্ঘোসনাদধনযো. রৰো এৰ রাৰো. আরাৰোতি উপসগ্গেন পদং ৰড্ঢিতং. তথা সংরাৰৰিরাৰআরৰা. ঘুসনং ঘোসো. আরাৰো চ সংরাৰো চ ৰিরাৰো চ ঘোসো চ আরৰো চাতি দ্ৰন্দো. সু সৰনে, সুয্যতেতি সুতি. সরতি সুয্যমানতং গচ্ছতীতি সরো. নিস্সনতি এতেনাতি নিস্সনো, সন সম্ভত্তিযং নিপুব্বো. সরো চ নিস্সনো চাতি দ্ৰন্দো.
১২৯. ৰিসজ্জীযতে ন লগ্গীযতে সেম্হাদীহীতি ৰিসট্ঠো. মনিতব্বন্তি মঞ্জু, জু, মন ঞাণে, সুণন্তানং ৰা মনং রঞ্জেতীতি মঞ্জু, উ, ন রলোপো. সুখেনেৰ ৰিজানিতব্বত্তা ৰিঞ্ঞেয্যো. হিতসুখনিপ্ফাদনতো সোতব্বোতি সৰনীযো. বহিদ্ধাপরিসা অঙ্গুলিমত্তম্পি ন ৰিসরতি ন গচ্ছতীতি অৰিসারী ¶ , তস্সীলত্থে ণী, ৰিৰিধেন ৰা ন সরতীতি অৰিসারী, ছিন্নস্সরানং ৰিয দ্ৰেধা ন হোতীত্যত্থো. ৰিন্দ্যতে লব্ভতেতি বিন্দু, ৰস্স বো, নিগ্গহীতাগমো, উ চ, ৰট্টত্তা ৰা বিন্দু, ইমস্মিং পক্খে পব্বজ্জাদিনা রূপসিদ্ধি. পঞ্চন্নং ঠানগতীনং দূরট্ঠানতো জাতত্তা গম্ভীরো. পুনপ্পুনং নাদো নিন্নাদো, ক্রিযাভিক্খঞ্ঞত্তা দ্ৰিত্তং, অস্স ই, নিগ্গহীতাগমো, সো এত্থ অত্থীতি নিন্নাদী. ইচ্চেৰং ভগৰতো অট্ঠঙ্গিকো সরো হোতি.
১৩০. খগ্গাদীনং তিরচ্ছানগতানং রুতং ৰস্সিতন্ত্যুচ্চতে. রু সদ্দে, রুতং. ৰস্স সদ্দে, ৰস্সনং রৰনং ৰস্সিতং.
কোলাহলাদিদ্ৰযং বহূহি সম্ভূয কতে অব্যত্তসদ্দে. কুল সঙ্ঘাতে [সঙ্খ্যানে (ক.)], কোলনং কোলো, একীভাৰো, তং আহলতি ৰিন্দতীতি কোলাহলো. করোতি হিংসতি মধুরন্তি কলো, তং হলতীতি কলহলো. হল ৰিলেখনে.
তিকং গাযনে. গে সদ্দে, গেতব্বং গীতং গানং গীতিকা চ. সব্বত্র ভাৰসাধনং.
১৩১. তন্তিকণ্ঠোট্ঠিতা [অমর ৭.১] উসভাদযো সত্ত সরা. ছজ্জাদযো তযো গামা সমূহাত্যত্থো. ৰুত্তঞ্চ ‘‘গামো নাম সরসমূহস্স সন্ধান’’ন্তি. মনুস্সলোকৰাদনৰিধিনা একেকস্স ¶ সরস্স ৰসেন তযো তযো মুচ্ছনা কত্ৰা একৰীসতি মুচ্ছনা, দেৰলোকৰাদনৰিধিনা পন সমপঞ্ঞাস মুচ্ছনা ৰদন্তি. তত্থ হি একেকস্স সরস্স ৰসেন সত্ত সত্ত মুচ্ছনা, অন্তসরস্স চ একাতি সমপঞ্ঞাস মুচ্ছনা আগতা, তেনেৰ সক্কপঞ্হসুত্তসংৰণ্ণনাযং ‘‘সমপঞ্ঞাস মুচ্ছনা মুচ্ছিত্ৰা’’তি [দী. নি. অট্ঠ. ২.৩৪৫] পঞ্চসিখস্স ৰীণাৰাদনং দস্সেন্তেন ৰুত্তং. মুচ্ছ মোহসমুস্সযেসু, যু, মুচ্ছনা. যথা কমেন ৰীণা ৰাদিতুং সক্কা, এৰং সজ্জনাহি মুচ্ছনট্ঠানানি একূনপঞ্ঞাসাত্যত্থো. একেকস্স সরস্স সত্ত সত্ত ঠানানি. যতো সরস্স মন্দতারৰৰত্থানং হোতি, তেন একূনপঞ্ঞাস ঠানানি. ইচ্চেতং সরমণ্ডলং সরসমূহো.
১৩২. সরাদীনং নামসরূপপ্পভেদং দস্সেতুমাহ ‘‘উসভো’’চ্চাদি. ইস গতিযং. ইসতি চিত্তং পৰিসতীতি উসভো, অভো, ইস্সু চ. ‘‘উস দাহে’’তি ৰা ধাত্ৰত্থো. যস্মা পন সো সরো উসভো ৰিয নদতি, তস্মা উসভোতি ৰুচ্চতি. ধীমন্তেহি গীযতেতি ধেৰতো, ৰণ্ণৰিকারো, ৰত্তং.
নাসং কণ্ঠমুরো তালুং,
জিৰ্হং দন্তে চ নিস্সিতো;
ছধা সঞ্জাযতে যস্মা,
তস্মা ছজ্জো স উচ্চতে [চিন্তামণিটীকা ৭.১].
গন্ধং ¶ লেসং অরতীতি গন্ধরো, রস্সস্স দীঘত্তে গন্ধারো চেত্যঞ্ঞে [অঞ্ঞেসমপীতি (পাণিনি ৩.১৩৭) দীঘো (চিন্তামণিটীকা ৭.১)], গন্ধারা নাম জনপদা, তেহ্যযং গীযতেতি গন্ধারো, ণো. মজ্ঝে লযৰিসেসে ভৰো মজ্ঝিমো. পঞ্চন্নম্পি ধেৰতাদীনং পূরণো পঞ্চমো, (পঞ্চন্নং ৰা মহাভূতানং পূরণো পঞ্চমো.) [( ) এত্থন্তরে পাঠো অধিকো ৰিয দিস্সতি] নিস্সেসতো সীদন্তি সরা যস্মিন্তি [যস্মাতি (ক.) – সদতো অধিকরণে ঘউ (চিন্তামণিটীকা ৭.১)], ণো. ‘‘নিসীদন্তি সরা যস্মিং, নিসাদো তেন হেতুনা’’তি হি ৰুত্তং. এতে সত্ত সরাতি গদিতা কথিতা.
১৩৩-১৩৫. উসভাদযো যে নদন্তি, তে দস্সেতুমাহ ‘‘নদন্তি’’চ্চাদি. উসভং নাম সরং গাৰো নদন্তি. তথা ধেৰতং তুরঙ্গা অস্সা, ছজ্জং মযূরা সিখণ্ডিনো, গন্ধারং অজা, মজ্ঝিমং কোঞ্চা সকুণৰিসেসা, পঞ্চমং পরপুট্ঠাদী কোকিলাদযো, নিসাদং ৰারণা হত্থিনো নদন্তি. ৰুত্তঞ্চ নারদমুনিনা –
‘‘ছজ্জং ¶ নদতি মযূরো, গাৰো নদন্তি উসভং;
অজো রোতি চ [অজাৰিকা তু (ক.)] গন্ধারং, কোঞ্চা নদন্তি মজ্ঝিমং.
পুপ্ফসাধারনে কালে, কোকিলো রোতি পঞ্চমং;
অস্সো তু ধেৰতং রোতি, নিসাদং রোতি কুঞ্জরো’’তি.
মযূরাদযোপি সব্বে ইমে সত্তা সমদা [সন্তো (ক.) এতে চ সমদা পঞ্চমং গাযন্তি (চিন্তামণিটীকা ৭.১)] পঞ্চমং নদন্তি.
ছজ্জো গামো, মজ্ঝিমো গামো, সাধারণো গামোতি তযো গামা. তত্র ৰীণাদণ্ডং ৰিভাগং কত্ৰা অধোভাগস্স ‘‘ছজ্জগামো’’তি সঞ্ঞা, মজ্ঝভাগস্স ‘‘মজ্ঝিমগামো’’তি, উপরিভাগস্স ‘‘সাধারণগামো’’তি সঞ্ঞা. কিং পন গামভেদে কারণং? যস্মা একস্সেৰ সরস্স গামন্তরে ভেদো, তংভেদে গামানম্পিভেদো. মাঘটীকাযং পন সাধারণগামট্ঠানে গন্ধারগামো কথিতো, একেকস্মিঞ্চ গামে সত্ত সত্ত মুচ্ছনা. ইধ পন উসভাদীসু সত্তসু সরেসু পচ্চেকং তিস্সো তিস্সো মুচ্ছনা কথিতা. কিংকারণা? ইধ মনুস্সলোকৰাদনৰিধিনা, তত্থ চ দেৰলোকৰাদনৰিধিনা কথিতত্তা তথেৰ ঠানানি সত্ত সত্তেৰ লব্ভরেতি. যথা উসভাদীসু তেসু যথাৰুত্তেসু সরেসু পচ্চেকং একেকস্মিং সরে তিস্সো তিস্সো মুচ্ছনা সিযুং, তথেৰ ঠানানিপি সত্ত সত্তেৰ লব্ভরেত্যত্থো.
১৩৬. সরানং গামেসু ভিন্নসুতিত্তং দস্সেতুমাহ ‘‘তিস্সো’’ইচ্চাদি. উসভস্স সরস্স তারকলমন্দৰসেন তিস্সো সুতিযো. ধেৰতস্স সরস্স তার মন্দৰসেন ¶ দুৰে. ছজ্জস্স তারকল মন্দ কাকলীৰসেন চতস্সো. গন্ধারস্স চ তথা. মজ্ঝিমস্স তারকল কাকলীৰসেন তিস্সো. পঞ্চমস্স কল কাকলীৰসেন দুৰে. নিসাদস্স তারাদিৰসেন চতস্সো সুতিযো. ইচ্চেৰং সত্তসু সরেসু কমতো সম্পিণ্ডিতা দ্ৰাৰীসতি সুতিযো সিযুং. মাঘটীকাযং পন অঞ্ঞথা সুতিভেদো ৰুত্তো. ৰুত্তঞ্হি তত্থ –
‘‘চতুস্সুতি সুৰিঞ্ঞেয্যো, মজ্ঝিমো মজ্জিমট্ঠিতো;
দ্ৰিস্সুতি চাপি গন্ধারো, তিস্সুতি উসভো তথা.
ছজ্জো চতুস্সুতি ঞেয্যো, নিসাদো দ্ৰিস্সুতী তথা;
চতুস্সুতি ধেৰতো তু, পঞ্চমো তিস্সুতী মতো’’তি.
সব্বমেতং নাটকসত্থতো গহেতব্বং.
১৩৭. ‘‘উচ্চতরে’’ত্যাদিনা সুতিভেদে সরূপতো দস্সেতি. উচ্চতরে রৰে অত্যুচ্চধনিম্হি তারো, তারযতি বোধযতীতি তারো. অব্যত্তে অব্যত্তক্খরে মধুরে সুতিসুখে কলো, কল মদে. গম্ভীরে ধনিম্হি মন্দো. মদি থুতিমোদমদমোহসুপনগতীসু. মন্দযতে বুজ্ঝতেনেনাতি মন্দো.
তারাদযো তযো ৰাচ্চলিঙ্গত্তা তীসু. তারো ধনি, তারা ৰাণী, তারং রুতং ইচ্চাদি. অব্যত্তমধুরসদ্দো কলো. তত্র কলে সুখুমে কাকলীসদ্দো, ঈপচ্চযন্তো, ঈসং ¶ কলা ৰাণী কাকলী নাম, কাসদ্দোযমীসত্থো. ক্রিযাদিসমতাতি গীতৰাদিতপাদন্যাসাদিক্রিযানং, কালস্স চ সমত্তং লযো নাম, লয সাম্যগতীসু, আধারে অপচ্চযো, সব্বাভিনযানম্পি সাম্যং লযোতি কেচি.
১৩৮. দ্ৰযং ৰীণাযং. ৰি জননে, তো, ঈণত্তং, ৰীণ ৰেঠনেতি ৰা ধাতু, আ, ৰীণা. ৰল্ল সংৰরণে, ৰল্লতে ধনিৰিসেসং, ণ্ৰু, ৰল্লকী, নদাদি. ৰিপঞ্চীতিপি ৰীণায নামং. ৰিপঞ্চযতীতি ৰিপঞ্চী [ৰিপঞ্চযতি ৰিত্থারযতিসদ্দং (চিন্তামণিটীকা ৭.৩)], নদাদি.
সা ৰীণা সত্ততন্তী সত্তহি তন্তীহি ৰিসিট্ঠা পরিৰাদিনী নাম, পরিতো ৰদতীতি পরিৰাদিনী, ইনী. ৰীণাদযো চত্তারোপি ৰীণাসামঞ্ঞৰাচকা ইচ্চেকে, তেসং মতে সাসদ্দস্স চতুন্নম্পি ইত্থিলিঙ্গত্থদীপকতা ৰিঞ্ঞেয্যা, তথাপি অমরকোসেন [অমর ৭.৩] ৰিরুজ্ঝনতো তেসং মতং ন গহেতব্বং.
কট্ঠাদীহি দোণিসণ্ঠানেন কতং ৰজ্জভণ্ডং ৰীণায পোক্খরো নাম, পোসেতি ৰড্ঢেতি সদ্দেতি পোক্খরো, খরো, ৰুদ্ধি, ৰণ্ণৰিকারো চ. দু গমনে, ণি, দোণি. ককুভো, পসেৰকোতিপি পোক্খরস্স নামানি. কং ৰাতং কুভতি বন্ধতীতি ককুভো. পসিব্বন্তি তমিতি পসেৰকো.
দ্ৰযং পোক্খরৰেঠকে চম্মনি. ৰীণাভাৰং উপগচ্ছতি যেনাতি উপৰীণো. ৰেঠতি পোক্খরন্তি ৰেঠকো, ণ্ৰু.
১৩৯. আততাদিপঞ্চকং ¶ পঞ্চঙ্গিকতূরিযস্স নামানি.
১৪০. চম্মাৰনদ্ধেসু চম্মেন বন্ধনীযেসু ভেরিযাদীসু মজ্ঝে তলেকেকযুতং একেকেন তলেন যুত্তং কুম্ভথুণদদ্দরিকাদিকং তূরিযং আততং নাম, আতনোতীতি আততং, তনু ৰিত্থারে. মহতীআদিৰীণাৰিসেসোপি [‘‘মহতী’’তি নারদস্স ৰীণা (সদ্দকপ্পদ্দুমে)] আততমেৰাতি ‘‘চম্মাৰনদ্ধেসূ’’তি ৰিসেসনং কতং. কুম্ভসণ্ঠানত্তা কুম্ভো চ তং থুননগরসম্ভূতত্তা থুনঞ্চেতি কুম্ভথুনং. তদেৰ কুম্ভথুণং, অথ ৰা থু অভিত্থৰে, কম্মনি ণো. কুম্ভো চ সো থুণো চেতি কুম্ভথুণো, থুণ পূরণেতি ৰা ধাত্ৰত্থো. দর ৰিদারণদাহেসু, দ্ৰেভাৰো, কাপুব্বস্সিকারো চ, দদ্দরসদ্দং করোতীতি ৰা দদ্দরিকা.
১৪১. উভযতলং মুরজাদিকং তূরিযং ৰিততং নাম, ৰিসেসেন সদ্দং তনোতীতি ৰিততং, সব্বৰিনদ্ধং সব্বপস্সেসু, পুব্বপচ্ছাভাগেসু চ পরিযোনদ্ধং পণৰাদিকং, আদিনা চতুরস্সআলম্বরগোমুখীআদযো আততৰিততং নাম, ‘‘চম্মপরিযোনদ্ধং হুত্ৰা তন্তিবদ্ধং আততৰিতত’’ন্তি হি ৰুত্তং. পণ ব্যৰহারথুতীসু, পণীযতীতি পণৰো, অৰো.
১৪২. ৰংসসঙ্খাদিকং ¶ সুসিরং নাম, রন্ধং সুসিরং, তংযোগা সুসিরং. ৰন, সন সম্ভত্তিযং, সো, ৰংসো. সম উপসমখেদেসু, খো, সঙ্খো. সম্মতাল়াদিকং অচ্চন্তং পীল়নতো, অনলসংযোগতো ৰা দ্রৰীভূতং পুন ঘনাযতেতি ঘনাখ্যং. হন হিংসাযং, কম্মনি ণো, হস্স ঘো. ঘনভাৰেন সমং ভৰতীতি সম্মং, দণ্ডাদীহি তাল়িতব্বতো তাল়ং, তল় তাল়নে, সম্মঞ্চ তং তাল়ঞ্চেতি সম্মতাল়ং. আদিনা কংসতাল়সিলাতাল়াদীনং গহণং. তত্থ সম্মতাল়ং নাম কট্ঠমযতাল়ং. কংসতাল়ং নাম লোহমযং. সিলায চ অযোপট্টেন চ ৰাদনতাল়ং সিলাতাল়ং.
চতুক্কং আততাদীনং নামং. আ সমন্ততো তুজ্জতে তাল়ীযতেতি আতোজ্জং. ৰংসাদিকেপি মুখৰাযুনা আতোজ্জনমত্থেৰ. ৰাদযন্তি ধনযন্তি তন্তি ৰাদিত্তং ৰাদিতঞ্চ, ইত্তো, তো চ. ৰাদযন্তি তন্তি ৰজ্জং, যো.
১৪৩. দ্ৰযং ভেরিযং. ভাযন্তি সত্তুজনা এতেনাতি ভেরি, রি. উভ পূরণে, উভনং উভি. ‘‘দুন্দ’’ইতি সদ্দেন উভি যত্র স দুন্দুভি. পুমিত্থিযমেতে দ্ৰে [সেরী থী, দুন্দুভি পুমা (অমর ৭.৬)]. দ্ৰযং মুদিঙ্গে. মুদং মোদং ইঙ্গতি গচ্ছতি যেনাতি মুদিঙ্গো. মুরা অসুরা জাতো মুরজো.
অস্স ¶ মুরজস্স ভেদা ৰিসেসা আলিঙ্গঙ্ক্যোদ্ধকা ভৰন্তি. ৰুত্তঞ্চ –
‘‘হরিতক্যাকতি ত্ৰঙ্ক্যো,
যৰমজ্ঝো তথো’দ্ধকো;
আলিঙ্গ্যো চেৰ গোপুচ্ছো,
আকত্যা সম্পকিত্তিতো’’তি [চিন্তামণিটীকাযম্পি].
আলিঙ্গ্যতেতি আলিঙ্গো, ণো. উচ্ছঙ্কে ভৰো অক্যো. উদ্ধং কত্ৰা একেন মুখেন ৰাদনতো উদ্ধো সন্তো কাযতি সদ্দাযতীতি উদ্ধকো, উদ্ধসদ্দোযং তিলিঙ্গিকো. উগ্গচ্ছতীতি উদ্ধো, তো, গমিস্স দো, নেরুত্তো. যো তু উপরিপরিযাযো উদ্ধংসদ্দো, সো অব্যযমেৰ.
তিণৰাদীনি চত্তারি পণৰস্স নামানি. তনু ৰিত্থারে, অৰো, অস্স ইত্তং, ণত্তঞ্চ, তিণৰো. মা মানে সদ্দে চ, ‘‘ডিণ্ডি’’ইতি মাযতে সদ্দাযতেতি ডিণ্ডিমো, ণো.
১৪৪. ‘‘আলম্ব’’ইতি সদ্দাযতেতি আলম্বরো. ‘‘আলম্বরো তূরিযরৰে, গজেন্দানঞ্চ গজ্জিতে’’তি [অমর ২৩.১৬৭] হি অমরকোস নানত্থসঙ্গহেসু.
ৰীণাদীনং ৰাদনকট্ঠকুটিলাদিকং কোণো, কুণ্যতে সদ্দাযতেনেনাতি কোণো, ণো. ‘‘দদ্দ’’ইতি সদ্দং করোতীতি দদ্দরি, দদ্দতি ৰা সদ্দৰিসেসেন পরিণমতীতি দদ্দরি, রি. ‘‘পট’’ইতি সদ্দং জহাতীতি পটহো, পটং হন্তীতি ৰা পটহো. হন হিংসাগতীসু, ক্ৰি. অপরে মদ্দলাদযো ভেরিপ্পভেদা ¶ . ‘‘মদ্দ’’ইতি সদ্দং লাতীতি মদ্দলা, লা আদানে, অ. ‘‘মন্দলা’’তিপি পাঠো, মন্দং সদ্দং লাতীতি মন্দলা. আদিনা ডমরুআদযোপি ভেরিপ্পভেদা ৰিঞ্ঞেয্যা.
১৪৫. জনপ্পিযে জনেহি পিযাযিতব্বে ৰিমদ্দোট্ঠে ৰিলেপনকুঙ্কুমাদীনং, নানাগন্ধদব্বানঞ্চ ৰিমদ্দনোব্ভূতে পরিমলো ভৰে, পরিমজ্জতি পৰত্তযত্যাসযন্তি, অ, নেরুত্তো, মল, মল্ল ধারণে ৰা. পরিমল্যতে ধারীযতেতি, ণো. ৰিমদ্দগ্গহণেন ৰাপিকূপাদিনো [ৰিমদ্দগন্ধাদিনো (ক.)] নিরাসো, জনগ্গহণেন মক্খিকাদিনো. সো পরিমলো গন্ধো দূরগামী অতিনিহারী অতিদূরপাতী আমোদো ৰুচ্চতে, আমোদন্তে অনেন, ণো. ইতো পরং ইট্ঠগন্ধাদযো ৰিস্সসদ্দপরিযন্তা তীসু লিঙ্গেসু ৰত্তন্তে.
১৪৬. চতুক্কং ইট্ঠগন্ধে. ইট্ঠো গন্ধো ইট্ঠগন্ধো, অথ ৰা ইট্ঠো গন্ধো অস্স ইট্ঠগন্ধো. সুট্ঠু রভন্তি তুস্সন্ত্যনেনাতি সুরভি, ই. সুন্দরো গন্ধো অস্স সুগন্ধো, সুগন্ধি চ, অন্তস্সিকারাদেসো.
দ্ৰযং দুগ্গন্ধে. পূতি গন্ধো অস্স, পুব্বে ৰিয ইকারাদেসো, কম্মধারযসমাসং অস্সত্থ্যত্থেপি কত্তুমিচ্ছন্তি, পক্রিযালাঘৰত্থং বহুব্বীহিযেৰ ন্যাযোতি. দুট্ঠু গন্ধো অস্সাতি ¶ দুগ্গন্ধো, তেন ৰুত্তং কচ্চাযনেন – ‘‘কম্মধারযমন্তত্থিযেহি বহুব্বীহি লঘুতরো’’তি. অঞ্ঞে তু লাঘৰ’মনাদরমানা ইচ্ছন্তেৰ মন্তত্থিযং. দুৰিধো ৰা ৰাচ্চধম্মো লহু গরু চ, তত্র বহুব্বীহিনা লহু, কম্মধারযমন্তত্থিযেনগরু. কিঞ্চ বহুব্বীহিনা অতিসাযনাদ্যত্থো ন গম্যতেতি অৰস্সং তপ্পটিপাদনায কম্মধারযপুব্বকো মন্তত্থিযেৰ দট্ঠব্বো.
দ্ৰযং চিতাধূমাদিগন্ধে. ৰিস ৰিপ্পযোগে, সো. আমস্স ৰসাদিৰত্থুনো গন্ধো তংযোগা, ই, যংসদ্দো তস্স নপুংসকত্তদীপকো.
১৪৭. কুঙ্কুমাদযো চত্তারো চতুজ্জাতিগন্ধো নাম. কুক, ৰক আদানে, উমো, নিগ্গহীতাগমো চ, কুঙ্কুমং, লোহিতচন্দনং, যং ‘‘কস্মীরজ’’ন্তি ৰুচ্চতি, কমিস্স ৰা কুঙ্কাদেসো, কুঙ্কুমং. যু মিস্সনে, যু, যৰনং, তস্স পুপ্ফং যৰনপুপ্ফং, দেৰকুসুমং, যৰনদেসে জাতং পুপ্ফন্তি ৰা যৰনপুপ্ফং. যং ‘‘লৰঙ্গ’’ন্তিপি ৰুচ্চতি, যং পুপ্ফং নুহীপুপ্ফসমানং. তগি গত্যত্থো দণ্ডকো ধাতু, অরো, তগরং, কুটিলং. তরুতো জাতো তুরুক্খো, খো, উত্তঞ্চ, সল্লকীদৰো হি ‘‘তুরুক্খো’’তি ৰুত্তো.
১৪৮. পজ্জেন ছরসানং নামানি. কং পানীযং সেৰতেতি কসাৰো, অৰো, অথ ৰা কং সৰাপেতীতি কসাৰো সু ¶ সৰনে. তুৰরোপি কসাযোপি কসাৰপরিযাযো. তিজ নিসানে, তো, তিত্তো, কটু. মধু মাধুরিযং, তংযোগা মধুরো. লুনাতি জল়ত্তন্তি লৰণো, যু. অম্বসদ্দে, অরো, ইত্তং, লত্তঞ্চ. কট গতিযং, ণ্ৰু, উত্তং. ইমে ছ রসা নাম ৰুচ্চন্তি. তব্বতি দব্বে কসাৰাদিসদ্দা তীসু লিঙ্গেসু ৰত্তন্তি.
১৪৯. দ্ৰযং ফোট্ঠব্বে. ফুসিতব্বো ফস্সো, ফোট্ঠব্বো চ, তব্বো, সস্স টো, তস্স ঠো. তিকং ৰিসযিম্হি. ৰিসযো অস্স গয্হট্ঠেনাত্থীতি ৰিসযি. উখতি গচ্ছতি ৰিসযেতি অক্খং, উস্সত্তং দ্ৰিত্তঞ্চ, নত্থি খং ৰেদনা এত্থাতি ৰা অক্খং, ন হি সুখৰেদনাদযো সম্পযোগৰসেন পঞ্চসু ইন্দ্রিযেসু উপ্পজ্জন্তি, জৰনাদীসু এৰ পন উপ্পজ্জন্তীতি তথা ৰুত্তং, মনিন্দ্রিযে তূপচারা [মনিন্দ্রিযেসুপচারা (ক.)] অক্খং. ইন্দো অত্তা, তস্স লিঙ্গং ইন্দ্রিযং, ইযো. না’নন্তরেন পযোজকং চক্খাদযো ব্যাপারযন্তে, তস্মা অত্থি অত্তা চক্খাদীনং পযোজকোতি চক্খাদিকং লিঙ্গমত্তনো ভৰতীতি নিকাযন্তরিকা. সযং তিক্খমন্দাদিভাৰে চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীনং তিক্খমন্দাদিভাৰসম্ভৰতো তেসু ইন্দতি পরমিস্সরিযং করোতীতি ৰা ইন্দ্রিযং.
ছক্কং নযনে. নেতি অত্তনো নিস্সিতং পুগ্গলন্তি নযনং, যু. অসু ব্যাপনে, অসতি ৰিসযেসু ব্যাপী ৰিয ভৰতীতি অক্খি, সস্স কো, অথ ৰা অক্খ ব্যাপনদস্সনেসু, অক্খতি ৰিসযেসু ব্যাপীভৰতি, অক্খতি ৰা পস্সতি এতেনাতি ¶ অক্খি. নেতীতি নেত্তং. লোচতি পস্সতি এতেনাতি লোচনং. অচ্ছ দস্সনব্যাপনেসু, ই, অচ্ছি. চক্খতি অস্সাদেতি রূপন্তি চক্খু, উ, চক্খতি পস্সতীতি ৰা চক্খু.
১৫০. পঞ্চকং সোতে. সুণাতি এতেনাতি সোতং. সদ্দো গয্হতে অনেনাতি সদ্দগ্গহো. কর করণে, ণো, কণ্ণো, কণ্ণতি সুণাতি এতেনাতি ৰা কণ্ণো, কণ্ণ সৰনে. সুণাতি যেনাতি সৰনং, সুতি চ, যু,তি চ.
চতুক্কং ঘানে. নসন্তি এতাযাতি নত্থু, থু, আ, নাসা. ণ্ৰু, অক চ ইকারো চ নাসিকা. ঘা গন্ধোপাদানে, ঘাযতি গন্ধোপাদানং করোতীতি ঘানং, যু, ঘাযন্ত্যনেনাতি ৰা ঘানং.
দ্ৰযং জিৰ্হাযং. জীৰতি এতাযাতি জিৰ্হা, হো, জীৰ পাণধারণে. জীৰিতনিমিত্তং রসো জীৰিতং নাম, তং অৰ্হাযতীতি ৰা জিৰ্হা, ৰণ্ণলোপো. রসন্তি এতাযাতি রসনা, রস অস্সাদনে, রসং জানাতীতি ৰা রসনা, ঞাস্স না, নী নযে ৰা, অ.
১৫১. পজ্জং সরীরে. সরতি গচ্ছতি, সরন্তি ৰা তং হিংসন্তীতি সরীরং, ঈরো. ৰপ বীজসন্তানে. ৰপতি কুসলাকুসলবীজমেত্থাতি ৰপু, উ. গচ্ছতি, গণ্হাতি ৰা কুসলাকুসলমেতেনাতি ¶ গত্তং, গমু গতিযং, গহ উপাদানে ৰা. ‘‘অত্তা’’তি অভিধানং, বুদ্ধি চ ভৰন্তি এতস্মাতি অত্তভাৰো. ৰুণোতি সংৰরতি এত্থাতি বোন্দি, ৰু সংৰরণে, দি, নিগ্গহীতাগমো. ৰিৰিধং গণ্হাতি এত্থাতি ৰিগ্গহো. দিহ উপচযে, দিহতি ৰড্ঢতি এত্থ কুসলাকুসলন্তি দেহং. অযং দেহসদ্দো পুরিসে পুল্লিঙ্গেৰত্ততি. কুচ্ছিতানং আযো উপ্পত্তিট্ঠানন্তি কাযো. তনু ৰিত্থারে, উ, তনু, তনুসদ্দোযং ইত্থিযং. এত্থাপি ৰাসদ্দো সম্বন্ধিতব্বো. ‘‘অঙ্গেনাঙ্গং তনু চ তনুনা গাল়্হতত্তেন তত্ত’’ন্তি [উত্তরমেঘ ৪২] হি মেঘদূতে ৰুত্তং. কল়ে রেতসি ৰরং কল়েৰরং, অলুত্তসমাসোযং.
১৫২-১৫৪. ছক্কং চিত্তে. চিন্তেতীতি চিত্তং. চেতো চ, নলোপো. মনতি জানাতীতি মনো. ৰিজানাতীতি ৰিঞ্ঞাণং, যু. হরতি অত্তনো আধারন্তি হদযং, যো, রস্স দো চ. মনো এৰ মানসং, সকত্থে সণ.
চুদ্দস বুদ্ধাখ্যস্স গুণস্স নামানি. ঝাযতীতি ধী, ঝে চিন্তাযং, ঝস্স ধো, নদাদি, ধী, ধারেতীতি ৰা ধী, ক্ৰি, নদাদি, ধী ¶ , সঙ্খারেসু ধীকারো জাযতি এতাযাতি ৰা ধী, নদাদি. পঞ্ঞাযতে এতাযাতি পঞ্ঞা, অ. বুজ্ঝতে তাযাতি বুদ্ধি,তি. মেধ হিং সাসঙ্গমেসু, করণে অ, মি হিংসাযং ৰা, ধো, মেধা. মনতি জানাতীতি মতি, মুতি চ, উত্তং, মুনাতীতি ৰা মুতি, মুন ঞাণে,তি, মুতি. ভূ সত্তাযং, রি, নদাদি, ভূরী, ভূসঙ্খাতে অত্থে রমতীতি ৰা ভূরী, ক্ৰি, নদাদি. মনতি জানাতীতি মন্তা, অন্ত, আ. ৰিদতি জানাতীতি ৰিজ্জা, পব্বজ্জাদিনা সিদ্ধং. যু মিস্সনে. যমতি মিস্সীভৰতি ঞেয্যেসূতি যোনি. পটিমুখং ভন্তি উপট্ঠহন্তি ঞেয্যা এতেনাতি পটিভানং, যু. ন মুয্হতি এতেনাতি অমোহো. ৰীমংসা ৰিচযো সমুপেক্খা উপলদ্ধি পটিপত্তি উত্তিচেতনাদীনিপি বুদ্ধিনামানি.
ৰিপস্সনাদযো নেপক্কন্তা পরিযাযা পঞ্ঞাভেদা পঞ্ঞাৰিসেসা. তত্থ ৰিৰিধং অনিচ্চাদিকং সঙ্খারেসু পস্সতীতি ৰিপস্সনা, যু. সম্মাদস্সনলক্খণা সম্মাদিট্ঠি, সা দুৰিধা লোকিযলোকুত্তরৰসেন. তত্থ পুরিমা ছব্বিসুদ্ধিপ্পৰত্তিকালে, ইতরা ঞাণদস্সনৰিসুদ্ধিকালে লব্ভতি. আদিপরিযাযেন পভুতিনা অনঞ্ঞাতঞ্ঞস্সামীতিন্দ্রিযাদযো গহিতা. তত্থ তত্থ কারিযেসু ৰিচারণা. মান ৰীমংসাযং, সো, চিত্তাভোগাদি. ৰিচারযতে এতাযাতি ৰিচারণা, চর সঞ্চযে, চুরাদিগণো, যু. সম্পজানাতীতি সম্পজানো, পুগ্গলো, ধম্মসমূহো ৰা, ঞাস্স জা, তস্স ভাৰো সম্পজঞ্ঞং, ন্যস্স ঞো, দ্ৰিত্তং, তং সাত্থকসম্পজঞ্ঞাদিৰসেন চতুব্বিধং. নিস্সেসতো পাচেতি কুসলধম্মেতি নিপকো, ঞাণী পুগ্গলো, তস্স ভাৰো নেপক্কং. দ্ৰযং ৰেদনাযং. ৰেদযতীতি ৰেদযিতং, ৰিদ অনুভৰনে, চুরাদিত্তা ণযো, তো, ইকারাগমো চ. ৰেদযতীতি ৰেদনা, যু.
১৫৫. পঞ্চকং ¶ ৰিতক্কে. তক্ক ৰিতক্কে. তক্কেতি সম্পযুত্তধম্মে আরম্মণং অভিনিরোপেতীতি তক্কো. ৰিতক্কোতি উপসগ্গমত্তমেৰ ৰিসেসো. সঙ্কপ্পন্তি পভৰন্ত্যনেনাতি সঙ্কপ্পো, ণো, কপ্প ৰিতক্কে, কপ্প সামত্থিযে ৰা, ভূৰাদি, সঙ্কপ্পযন্তি পভৰন্ত্যনেনাতি ৰা সঙ্কপ্পো, কপ্প ৰিতক্কে, চুরাদি. অপ পাপুণনে, অপ্পেতি সম্পযুত্তধম্মে পাপেতি আরম্মণন্তি অপ্পনা, যু, আ. ঊহ ৰিতক্কে. ঊহন্ত্যনেনাতি ঊহো. তক্কঊহসদ্দা চেত্থ অজ্ঝাহারৰাচকাপি ভৰন্তি, অজ্ঝাহারং নাম ঊনপূরণত্থমধিকপ্পভেদাহরণং [মধিকোপাদানং (চিন্তামণিটীকা)]. ‘‘অজ্ঝাহারো তক্ক ঊহা’’তি [অমর ৫.৩] হি অমরকোসে ৰুত্তং. দ্ৰযং জীৰিতিন্দ্রিযে. অযইতি গমনত্থো দণ্ডকো ধাতু. অযতি অদ্ধানং গচ্ছতি যেনাতি আযু, ণু, এতি এতেনাতি ৰা আযু, ই গতিম্হি, ণু, ইস্সে, এ অয. জীৰন্তি অনেনাতি জীৰিতং, জীৰ পাণধারণে.
চতুক্কং সমাধিম্হি. নানালম্বণৰিসারণাভাৰতো একং অগ্গং আরম্মণমেতস্সাতি একগ্গং, চিত্তং, ‘‘অগ্গসদ্দো চেত্থ আলম্বণৰাচকো’’তি হি সদ্ধম্মটীকাযং ৰুত্তং, তস্স ভাৰো একগ্গতা, একং ৰা আরম্মণং অজতি গচ্ছতীতি একগ্গং, তস্স ভাৰো একগ্গতা. কামচ্ছন্দং সমেতীতি সমথো, থো, সমু উপসমে, ‘‘সমাধি কামচ্ছন্দস্স পটিপক্খো’’তি [পারা. অট্ঠ. ১.১১; ধ. স. অট্ঠ. ১৬০] হি ৰুত্তং. ৰিক্খিপনং নানারম্মণপেরণং ৰিক্খেপো, সো নত্থি এত্থাতি অৰিক্খেপো. একারম্মণে সুট্ঠু আধানং ¶ সমাধি, সঞ্ঞাযমি, নানালম্বণৰিক্খেপৰসপ্পৰত্তং অধিসঙ্খাতং চিত্তব্যধং সমেতীতি ৰা সমাধি, নেরুত্তো.
১৫৬. পজ্জেন ৰীরিযস্স নামানি. উ দুক্খলাভং, উদ্ধং ৰা সহতি খমতীতি উস্সাহো, ণো. আ ভুসো কাযং, চিত্তঞ্চ তাপেতীতি আতপ্পো [আতাপো (?) অভিধানপ্পদীপিকাটীকা ১১৩৫ গাথাযং পস্সিতব্বং], তপ সন্তাপে. লীনং চিত্তং পগ্গণ্হাতি উক্খিপতীতি পগ্গহো. অত্তনো নিস্সযং পরমত্থং গণ্হাপেতীতি ৰা পগ্গহো. ‘‘পসদ্দো পরমত্থেপী’’তি হি একক্খরকোসে ৰুত্তং. ৰাযমন্তি যেনাতি ৰাযামো, ৰাযম উস্সাহনে, অথ ৰা ৰয গমনত্থো দণ্ডকো ধাতু, ৰযতি সব্বকালন্তি ৰাযামো, অমো, ৰাযো ৰিয সদা অমতি গচ্ছতীতি ৰা ৰাযামো. পরং পরং ঠানং অক্কমতীতি পরক্কমো, পরং পচ্চনীকভূতং কোসজ্জং অক্কমতীতি ৰা পরক্কমো. পদহতি যেনাতি পধানং, যু. দহস্স ধো, দহ ভস্মীকরণে [পপুব্বধাধাতুনা সাধেতব্বং মঞ্ঞে]. ৰীরে সাধু, ৰীরানং ৰা কম্মং, ৰিধিনা ৰা ঈরযিতব্বং পৰত্তেতব্বন্তি ৰীরিযং, ঈর গতিযং, ঈহতি এতি ৰা যায সুভাসুভফলন্তি ঈহা, ঈহ চেট্ঠাযং, ই ৰা গতিম্হি, পচ্ছিমে হপচ্চযো, উদ্ধং যন্তি যেনাতি উয্যামো, অমো. তিট্ঠতি এত্থ সুভাসুভফলন্তি ধিতি,তি, ঠা গতিনিৰত্তিযং.
১৫৭. পজ্জেন ৰুত্তপরিযাযস্স ৰীরিযস্স চত্তারি অঙ্গানি দস্সেতি. তচাদীনং তিণ্ণং অৰসিস্সনং অৰসেসতা মংসলোহিতেহি অৰধিভূতেহি, মংসলোহিতানং পন সুস্সনং সুক্খতা ¶ . এতানি চত্তারি অধিট্ঠানৰসপ্পৰত্তানি ৰীরিযস্স অঙ্গানি কারণানি হোন্তি. অঙ্গ গমনত্থো দণ্ডকো ধাতু. অঙ্গতি সিদ্ধিং গচ্ছতি ৰীরিযফলমেতেহীতি অঙ্গানি. তচ পালনে, ণো, তচো. নহ বন্ধনে আরু. ন্হারূতিপি পাঠো. তত্থ নন্তস্স লোপো. সিস অসব্বপ্পযোগে, যু, দ্ৰিত্তং. অসতি খেপেতি অদ্ধানন্তি অট্ঠি,তি, নপুংসকে, নেরুত্তো, আ ভুসো তিট্ঠতি এতেনাতি ৰা অট্ঠি, ই. মন ঞাণে, সো, নস্স নিগ্গহীতং, মংসং. রুহ জননে, ইতো, লত্তং, লোহিতং.
১৫৮. অসাঝসাধনেপি যস্সা ৰসেন উয্যামো, সা অধিমত্তেহা অধিকসত্তিযুত্তা ঈহা উস্সোল়্হী নাম, উ পবলং দুক্করকম্মং সহতি যাযাতি উস্সোল়ী, সহস্স সোল়্হো, নদাদি, উস্সাহানং ঊহাতি ৰা উস্সোল়ী, যথা ‘‘পদট্ঠান’’ন্তি, আকারস্সো, হস্স ল়ো, ঊলোপো, নদাদি, ৰাযামমত্তেপি. দ্ৰযং সতিযং. সরতি, সরন্তি ৰা তায, সরণমত্তমেৰ ৰা এসাতি সতি,তি, পমাদং ৰা সরতি হিংসতীতি সতি. অনু পুনপ্পুনং সতি অনুস্সতি, উপসগ্গমত্তমেৰ ৰা ৰিসেসো, দ্ৰেপি ইত্থিযং.
দ্ৰযং লজ্জাযং. লজি পীল়ে, কাতন্তধাতু. লজ্জ লজ্জনে, মোগ্গল্লানধাতু, লজ্জতি পাপাতি লজ্জা, অ. হিরী লজ্জিযং, ই. হিরিযতি পাপাতি হিরী. সমানা তুল্যত্থা দ্ৰে. দ্ৰযং ওত্তপ্পে. ওত্তপ্পতি ভাযতি পাপতোতি ওত্তপ্পং, তপ ভযে অৰপুব্বো. পাপতো ভাযতি সীলেনাতি পাপভীরু, পুগ্গলো, চিত্তং ৰা, তস্স ভাৰো তথা.
১৫৯. পজ্জদ্ধেন ¶ উপেক্খায ৰেদনায নামানি. মজ্ঝত্তে মজ্ঝত্তসভাৰে পৰত্তা মজ্ঝত্তিকা. দ্ৰিন্নং ৰেদনানং সমীপে পৰত্তা ইক্খা অনুভৰনন্তি উপেক্খা, ইক্খ দস্সনে. অদুক্খা চ সা অসুখা চেতি অদুক্খমসুখা, মকারো পদসন্ধিকরো.
দ্ৰযং মনসিকারে. ভৰঙ্গৰসেন পৰত্তস্স চিত্তস্স আভুজনতো আৰট্টাপনতো চিত্তাভোগো. পালনজ্ঝোহারত্থো চেত্থ ভুজধাতু আৰট্টনত্থো আপুব্বত্তা, ইদং পন ৰীথিজৰনপটিপাদকে সন্ধায ৰুত্তং, চিত্তস্সারম্মণে আভুজনং পৰত্তনং ৰা চিত্তাভোগো, ইদং পন আরম্মণপটিপাদকৰসেন ৰুত্তং. ভৰঙ্গমনতো ৰিসদিসং মনং করোতীতি মনক্কারো, করণং ৰা কারো, মনস্মিং কারো মনক্কারো. এত্থ চ পঠমৰিকপ্পেন দ্ৰে পটিপাদকা ৰুত্তা, পচ্ছিমেন তু ইতরো.
দ্ৰযং অধিমোক্খে. মুচ মোচনে, অধিমুচ্চনং ‘‘ইদমেৰা’’তি সন্নিট্ঠানকরণং অধিমোক্খো. নিচ্ছযনং নিণ্ণযনং নিচ্ছযো, চয গমনত্থো দণ্ডকো ধাতু, চস্স দ্ৰিত্তং, ছত্তং, নি ভুসং ছেদনং ৰা নিচ্ছযো, ছিদি দ্ৰিধাকরণে, ইস্সত্তং, দস্স যো, অসরূপদ্ৰিত্তং.
১৬০. পজ্জদ্ধং দযাযং. দয দানগতিহিংসারক্খণেসু. দযতি পরদুক্খং, অত্তসুখঞ্চ হিংসতীতি দযা, অ. কপি ¶ চলনে, অনু পুনপ্পুনং কম্পেতি অত্তাধারস্স চিত্তন্তি অনুকম্পা. কং সুখং রুন্ধতীতি করুণা, রুধি আৰরণে, ধস্স ণো, অথ ৰা করোন্তি অত্তানমধীনমেতাযাতি করুণা, যু, আ, করুণা, সা এৰ কারুঞ্ঞং. অনুদ্দযাতি উপসগ্গেন পদং ৰড্ঢিতং.
পজ্জদ্ধং ৰিরতিযং. রমু উপরমে ৰিপুব্বো, ৰিরমণং ৰেরমণী, যু, নদাদি, ৰেরং মণতি ৰিনাসেতীতি ৰা ৰেরমণী. ৰিরমণং ৰিরতি,তি. দূরতো ৰিরমণং আরতি.
১৬১. চতুক্কং খন্তিযং. তিতিক্খনং খমনং তিতিক্খা, তিজ খন্তিযং, খো, দ্ৰিত্তং, কত্তাদি, আ. খমনং সহনং খন্তি,তি. খমতে খমনং, খমা চ, খমু সহনে. দ্ৰযং মেত্তিযং. মিদ স্নেহে, মিজ্জতি সিনেহতীতি মেত্তা, ত, আ. মেত্তি,তি. অথ ৰা মিত্তে ভৰা মেত্তা, মেত্তি চ.
পজ্জদ্ধং দিট্ঠিযং. দস্সীযতে দস্সনং, দিস পেক্খনে, যু. দস্সনং দিট্ঠি. লভ লাভে,তি, লদ্ধি, মিচ্ছাদিট্ঠিযমেৰ. সেসা তু উভযত্র. ঠিতপক্খো সিদ্ধন্তো [ঠিতো পক্খো সিদ্ধন্তো, পুব্বপক্খং নিরস্য সিদ্ধপক্খট্ঠাপনে ইতি ভাৰো (চিন্তামণিটীকা)], সিদ্ধো অন্তো অনেনাতি ৰিগ্গহো. সমন্ততো অযনং গতি সমযো.
১৬২. দোহল়ন্তং তণ্হাযং. তস পিপাসাযং, যায তসন্তি, সা তণ্হা, ণ্হো. ইণম্হি তসিণা. এজ কম্পনে, এজা ¶ . সংসারতো নিস্সরিতুমপ্পদানৰসেন জালসদিসত্তা জালিনী, উপমানে ইনী. ৰিস পৰেসনে, সব্বত্র ৰিসতা পত্থতাতি ৰিসত্তিকা, সকত্থে ণিকো. ছন্দ ইচ্ছাযং, ছন্দনং ছন্দো, কত্তুকম্যতাপি. তেসু তেস্ৰারম্মণেসু আকুলীভূতত্তা জটা ৰিযাতি জটা. কমু ইচ্ছাযং,তি, নিকন্তি. ইসু ইচ্ছাযং, অ, ইস্স আ, আসা. সিৰু তন্তসন্তানে, ভৰাদীহি ভৰাদযো সিব্বতীতি সিব্বিনী, অ, ইনী. সত্তে ভৰং নেতীতি ভৰনেত্তি,তি.
১৬৩. ঝেচিন্তাযং, আরম্মণাভিমুখং ঝাযতীতি অভিজ্ঝা, আ. ৰন সম্ভত্তিযং, ৰনতি যেন সো ৰনথো, থো. ৰা গতিযং, ৰাতি আরম্মণন্তি ৰানং, যু. লুভ ইচ্ছাযং, লুব্ভনং লোভো, ণো. রন্জ রাগে, রজ্জনং, রজ্জন্তি ৰা যেন সো রাগো, ণো. লয গতিযং, আ পুনপ্পুনং লযত্যারম্মণেসূতি আলযো, পুনপ্পুনং লযতি সংসিলেসতি যেনাতি ৰা আলযো. ‘‘লযো ৰিনাসে সংসিলেসে, সাম্যে তোরিযত্তিকস্স চে’’তি নানত্থসঙ্গহে. পিহ ইচ্ছাযং, চুরাদি, অ, পিহযতি যাযাতি পিহা. চিত্তস্স নানারম্মণেসু ৰিব্ভমকরণতো মনসো রথো ইৰ মনোরথো, মনো এৰ রথো ৰিযাতি ৰা মনোরথো. ইসু ইচ্ছাযং, অ, সস্স চ্ছাদেসো. লস কন্তিযং, অভিমুখং কত্ৰা লসতি যেনাতি অভিলাসো, ণো. কমু ইচ্ছাযং, ণো, কামো ¶ . দুহ পপূরণে, দুহনং দোহো, তং লাতীতি দোহল়ো, দুট্ঠং হদযমেতেনাতি ৰা দোহল়ো, হদযস্স হল়ো, হল কম্পনে দ্ৰিসদ্দূপপদো, দ্ৰীহি হলতি কম্পতীতি ৰা দোহল়ো, অ, দ্ৰিস্স দো, লস্স ল়ো. দ্ৰে হদযা অস্স পরমত্থস্সাতি ৰা দোহল়ো. অ, দ্ৰিস্স দো, হদযস্স হল়ো, দস্স ল়ো ৰা, যলোপো, ইচ্ছাৰিসেসত্তেপি দোহল়স্স সামঞ্ঞৰত্তিচ্ছায নিদ্দেসো.
অতণ্হাসভাৰম্পি রুচিং আলম্বণিচ্ছাসভাৰসামঞ্ঞেন ইধেৰ ৰত্তুমাহ ‘‘আকঙ্খাতু’’ইচ্চাদি. কঙ্খ ইচ্ছাযং, অ. রুচ রোচনে, রোচনং কত্তুকামতা, ই, রুচ দিত্তিযং ৰা, রুচি. কত্তুকামতেৰ. সা রুচি অধিকা লালসা নাম, লস কন্তিযং, পুনপ্পুনং, অতিসযং ৰা লসতীতি লালসা, দ্ৰিত্তং, অস্সা. ‘‘যাচনাযং মহিচ্ছাযং [তণ্হাতিরেকে যাচনাযং (চিন্তামণিটীকা ৭.২৮)], উস্সুক্কে লালসা দ্ৰিসূ’’তি রুদ্দো.
১৬৪. তিকং ৰিরোধে. পাযেন ৰীরেসু ভৰং ৰেরং, পটিঘপাপেসুপি. রুধ পটিঘাতে, ৰিরুজ্ঝনং ৰিরোধো. দিস অপ্পীতিযং, ৰিদ্দেসনং ৰিদ্দেসো.
রোসন্তং কোধে. দুস অপ্পীতিযং, দুস্সনং দোসো. আরম্মণে পটিহঞ্ঞতীতি পটিঘং, হন হিংসাযং, পটিঘসদ্দোযং পুল্লিঙ্গে ৰা ভৰতি. কুধ কোপে, কুজ্ঝনং কোধো. আগন্ত্ৰা হঞ্ঞতীতি আঘাতো. কুপ কোপে, কুপ্পতীতি কোপো, কোপযতি ৰা চিত্তন্তি কোপো. রুস রোসনে, রুসনং দুস্সনং রোসো.
দ্ৰযং ¶ পরানত্থচিন্তনে. ব্যাপজ্জতি ৰিনস্সতি চিত্তমেতেনাতি ব্যাপাদো, পটিঘেপি. পদ গতিম্হি. পরসম্পত্তীসু নাভিরমতীতি অনভিরতি, রমু রমণে,তি.
১৬৫. দ্ৰযং উপনাহে. নহ বন্ধনে, পুনপ্পুনং, উপগন্ত্ৰা ৰা নয্হতি চিত্তন্তি উপনাহো. বজ্ঝতি ৰেরমনেনাতি বদ্ধৰেরং. দ্ৰযং সোকে. সুচ সোকে, ণো, সুচনং সোকো. সুচতে সোচনং.
তিকং রুদিতে. রুদি অস্সুৰিমোচনে, সব্বত্র ভাৰে তো. কদি অৰ্হানে, রোদনে চ, তপচ্চযস্স অণ্ণাদেসে রুণ্ণং. দ্ৰযং পরিদেৰনে. দেৰনং সোকেন ৰিলাপো, পুনপ্পুনং, সমন্ততো ৰা দেৰো পরিদেৰো, পরিদ্দৰো চ.
১৬৬. তিকং ভযে চিত্তুত্রাসসঙ্খাতে. সব্বত্র ভাৰসাধনং. ভী ভযে, ভাযনং ভীতি,তি. ভযং, ণো. তস উব্বেজে, উত্তসতে উত্তাসো, ণো. দ্ৰযং মহতি ভযে. ভীরুনো ইদং ভেরৰং, ণো. মহন্তঞ্চ তং ভযজনকত্তা ভযঞ্চাতি মহব্ভযং. মহাভযন্তিপি পাঠো.
১৬৭. পজ্জং ভাযিতব্বসামঞ্ঞে. ভেরৰসদ্দোযং সামঞ্ঞৰাচকোপি অত্থীতি ইধ নিদ্দেসো. ভাযতি যস্মাতি ভিংসনং, সো, যু, বিন্দাগমো. ভাযতি যস্মাতি ভীমং, মো. দর ৰিদারণে, দরীযতীতি দারুণং, উণো. ভাযতি যস্মাতি ¶ ভযানকং, ণ্ৰু, অনকাদেসো. ঘুর ভীমে, ঘুরতি ভিংসতীতি ঘোরং, ণো. পটিৰত্ততি ভযং চিত্তুত্রাসো যস্মাতি পটিভযং. ভাযতি যস্মাতি ভেস্মং, স্মপচ্চযো. ভযং করোতীতি ভযঙ্করং, অলুত্তসমাসোযং. ইমে নৰ ভেরৰাদযো ভযভেরৰাদিহেতুম্হি দব্বে ৰিসেসনভাৰেন ৰত্তন্তে, তদা তীসু লিঙ্গেসু, সামঞ্ঞেন তু নপুংসকে.
১৬৮. দ্ৰযং পরাভ্যুদযাসহনে. ইস্স ইস্সত্থে, ইস্স ইস্সাযন্তি ৰা ধাত্ৰত্থো, ইস্সতি সন্তেসুপি গুণেসু ৰচসা, মনসা ৰা দোসারোপনং করোতীতি ইস্সা, অ. উস্সুয [উসূয (?)] দোসাৰিকরণে. তিকং মচ্ছেরে. মসু আমসনে, চ্ছেরচ্ছরপচ্চযা, মচ্ছরমেৰ মচ্ছরিযং, সকত্থে ইযো, অথ ৰা মসুইচ্চেতস্স পাটিপদিকস্স সুস্স ণম্হি চ্ছেরচ্ছরা, মসু মচ্ছেরেতিপি ধাতু.
তিকং অঞ্ঞাণে. মূহ ৰেচিত্তে, মুয্হন্তি তেন সম্পযুত্তধম্মা, সযং ৰা মুয্হতি, মুয্হনমত্তমেৰ ৰা তন্তি মোহো. ৰিদ ঞাণে, ন ৰিদতীতি অৰিজ্জা. ন ৰিজানাতীতি অঞ্ঞাণং. তিকং মানে. ভূতেনাভূতেন ৰা পরতো উক্কংসকপ্পনেন চেতসো উন্নতি মানো, যথা ‘‘সূরো অত্থৰাহ’মস্মি সীলৰা বুদ্ধিসম্পন্নো’’তি [অৰেহি ভলৰা অস্মি, সীলৰা বুদ্ধিসংযুতো (চিন্তামণিটীকা ৭.২২)]. মান পূজাযং, চুরাদি, অ. ধারণত্থো ধাধাতু, করোত্যত্থে ৰিপুব্বো, সেয্যাদিভাৰে অত্তানং ৰিদধাতি যায সা ৰিধা, তীসু. উদ্ধং নমতি যায সা উন্নতি, ইত্থিযন্তি.
১৬৯. দ্ৰযং ¶ উদ্ধচ্চে. হন গতিযং, উদ্ধং উদ্ধং হনতি গচ্ছতীতি উদ্ধতো, তো, হনস্স ধো, অসরূপদ্ৰিত্তং, চিত্তং, উদ্ধতস্স ভাৰো উদ্ধচ্চং. ধাৰ গতিযং, উদ্ধং ধাৰতি চিত্তমেতেনাতি উদ্ধৰং, অ, রস্সো.
তাপাদিপঞ্চকং কুক্কুচ্চে. তপ, ধুপ সন্তাপে, তপতি চিত্তমেতেনাতি তাপো, ণো. কুচ্ছিতং করোতীতি কুক্কুতং, চিত্তং, তংসমঙ্গী ৰা, তস্স ভাৰো কুক্কুচ্চং. পচ্ছা তপতি এতেনাতি পচ্ছাতাপো. অনু পচ্ছা তপতি যেন সো অনুতাপো. সর গতিযং, ৰিরূপেন পতি পুনপ্পুনং সরতি চিত্তমেতেনাতি ৰিপ্পটিসারো, তস্স টো.
১৭০. পজ্জং ৰিচিকিচ্ছাযং. লিখ লেখনে, মনং ৰিলেখতি দ্ৰিধাকরণৰসেনাতি মনোৰিলেখো. দিহ উপচযে. ইধ পন সংপুব্বত্তা সংসযে, করণে ণো. সী সযে, ইধ সংপুব্বত্তা কঙ্খাযং, সব্বত্রেৰং. ‘‘কথমিদ’’মিতি কথযতি যায সা কথংকথা. কিত রোগাপনযনে, ছপচ্চযো, দ্ৰিত্তাদি, ৰিগতা চিকিচ্ছা ঞাণপ্পটিকারো এতাযাতি ৰিচিকিচ্ছা. ইল গতিকম্পনেসু, দ্ৰিধা ইলতি চিত্তমেতেনাতি দ্ৰেল়্হকং, হপচ্চযো, সকত্থে কো চ. কঙ্খ ৰিচিকিচ্ছাযং, অ, ইত্থিযং. সঙ্ক সঙ্কাযং. ৰিৰিধেনাকারেন মঞ্ঞতি যস্মা, সা ৰিমতি. মন ঞাণে, ইত্থিযন্তি.
১৭১. তিকং ¶ নীচপকতিদোসসম্ভূতরূপিস্সরিযাদিনিমিত্তিকে মদে, যস্মিং সতি উত্তরদানসাদরোলোকনাদিৰিমুখো পুরিসো জাযতে. মদোপ্যত্র ‘‘কত্থূরীগব্বরেতেসু, মদোহস্সেভদানেসূ’’তি [কত্তরি গব্ভরেতেসু, মদো পুরিসমানেসূতি (নিস্সয)] রভসো. গব্ব মানে, চুরাদি, অ, অথ ৰা গর সেচনে, বো. মান পূজাযং, ৰিসেসতো মানেতীতি অভিমানো. অহংকারে অহংসদ্দো নিপাতো, অম্হসদ্দোপ্যত্র, ‘‘অহ’’মিতি অত্তানং করোতি যেনাতি অহংকারো. দ্ৰযং চিন্তাযং. চিন্ত চিন্তাযং, অ. ঝে চিন্তাযং, ঝাযতে ঝানং, দ্ৰীসুপি ভাৰসাধনং, অ. ৰিতক্কচিন্তানং কো ভেদো? ৰিতক্কো তাৰ ৰাচায পুব্বভাগপ্পৰত্তো, ‘‘পুব্বেৰ খো, গহপতি, ৰিতক্কেত্ৰা ৰিচারেত্ৰা পচ্ছা ৰাচং ভিন্দতী’’তি [সং. নি. ৪.৩৪৮] হি ৰুত্তং. ইতরা পন তস্সা অপুব্বভাগপ্পৰত্তাপীতি অযমেতাসং ৰিসেসো. অথ ৰা ৰিতক্কো পকিণ্ণকপরিযাপন্নো একো চেতসিকধম্মো, ইতরা পন সব্বসাধারণপরিযাপন্নো মনসিকারনামকো একো চেতসিকধম্মোতি অযমেতাসং ৰিসেসো.
দ্ৰযং নিচ্ছযে. নয গমনত্থো দণ্ডকো ধাতু, আরম্মণং নিচ্ছিনন্তো নযতীতি নিণ্ণযো, নস্স ণত্তং. অথ অধিমোক্খনিণ্ণযানং কো ভেদো? অধিমোক্খো আরম্মণং অজ্ঝোগাহেত্ৰা তিট্ঠতি, নিণ্ণযো ৰিনিচ্ছযমত্তমেৰাতি অযমেতেসং ৰিসেসো. অথ ৰা অধিমোক্খো পসাদেপি সম্ভৰতি, ইতরো পন ন তথাতি অযংপ্যেতেসং ভেদো ¶ . তত্র নিচ্ছযসদ্দো ইধাপি পৰত্ততীতি দ্ৰীসুপি ৰুত্তো.
পাদেন অভ্যুপগমস্স নামানি. পতিপুব্বো জানাতি অভ্যুপগমে, ইত্থিযং অ, পটিঞ্ঞা. তথা সুণোতি চ, অ, পটিস্সৰো, দ্ৰীসুপি ভাৰসাধনং. সংৰিদা’গূ, পটিঞ্ঞানং, নিযমো, অস্সৰো, সংসৰো, অঙ্গীকারো, অভ্যুপগমো, সমাধিইচ্চাদীনিপি অভ্যুপগমস্স নামানি [অমর ৫.৫].
১৭২. ছহি পদেহি অনাদরস্স নামানি. মান পূজাযং, চুরাদি, মন ঞাণে ৰা, হেট্ঠা কত্ৰা জাননং অৰমানং, ভাৰে যু. যো যেনানাদরিতো, স ততো অৰস্সমেৰ কাযৰচীমনানং অঞ্ঞতরেনাৰধীযতেতি অনাদরেপি ব্যৰধানাভিচারতো তিরসদ্দো অন্তরধানে ৰত্তমানো সম্বজ্ঝতেতি তিরোধানকরণং তিরক্কারো. পরি পরাপুব্বো ভূধাতু অৰঞ্ঞাণে, অৰপুব্বো জানাতি চ, সব্বত্র ভাৰে ণো, অ চ. দর আদরে, আদরো সক্কারো, তব্বিপরীতো অনাদরো. পরাভৰনং পরাভৰো. অৰজাননং অৰঞ্ঞা.
দ্ৰযং উম্মাদে. চিত্তস্স ৰিব্ভমো ভন্তি উম্মাদো. মদ উম্মাদে, উগ্গতেহি, উম্মগ্গসণ্ঠিতেহি ৰা দোসেহি মদনং উম্মাদো.
১৭৩. স্নেহন্তং ¶ স্নেহে. পিযস্স ভাৰো পেমং, ইমো, পিযস্স পত্তং, পীনযতীতি ৰাপী, পিনো ভাৰো পেমং, ইমো. সিনিহ, স্নিহ পীতিযং, ভাৰে ণো. দ্ৰযং মুচ্ছাযং. পীল় ৰিবাধাযং, চিত্তস্স পীল়া চিত্তপীল়া, ৰিগতা নীলাদিসঞ্জাননলক্খণা সঞ্ঞা এতস্মাতি ৰিসঞ্ঞী, তস্স ভাৰো ৰিসঞ্ঞিতা.
দ্ৰযং পমাদে. যেন সক্কো সমানো সযং কত্তব্বং ন করোতি, সো পমাদো, মদ পমাদে পপুব্বো, পমজ্জনং পমাদো, ণো. সজ ৰিসজ্জনালিঙ্গননিম্মানেসু. সতিযা ৰিসজ্জনং সতিৰোসগ্গো, ইস্স ও. অপুব্বৰত্থুপরিক্খাতিসযে কোতূহলাদিদ্ৰযং. তুজ হিংসাযং, কুং পাপং তোজতীতি কোতূহলং, অলো, ৰণ্ণৰিকারো চ. তুল নিক্কসে, কুং পাপং তুলযতীতি কুতূহলং, অ, হকারৰণ্ণাগমো. কোতুকং, কুতুকঞ্চ এতেসং পরিযাযানি.
১৭৪. ৰিলাসাদযো ক্রিযা চেট্ঠা, কিংৰিসিট্ঠা? সা ক্রিযা নারিসিঙ্গারভাৰজা ইত্থীনং রতিভাৰজা, যা হাৰসদ্দেনোচ্চন্তে. হুযন্তে রাগিনো অত্রাতি হাৰো, হু হৰনে, ণো. আদিনা ৰিচ্ছিত্তিপভুতীনং গহণং, তথা হি ৰুত্তং নাটকরতনকোসে –
‘‘লীলা ¶ ৰিলাসো ৰিচ্ছিত্তি, ৰিব্ভমো কিলকিঞ্চিতং;
মোট্টাযিতং কুট্টমিতং, ৰিব্বোকো ললিতং তথা.
ৰিকতঞ্চেতি ৰিঞ্ঞেয্যা, দস থীনং [থীনং চেট্ঠা (ক.)] সভাৰজা;
হাৰো চ হেলা ৰিক্খেপ-সম্মূল়্হমদকপণ্য’’ন্তি.
তত্র পিযসমীপগমনে যো ঠানাসনগমনৰিলোকিতেসু ৰিকারো, অকস্মা চ কোধমিহিতচমক্কারমুখৰিকূণনং, সো ৰিলাসো, ৰিপুব্বা লসধাতুম্হা ণো. সুকুমারৰিধানেন ভমুকনেত্তাদিক্রিযাসচিৰকরচরণঙ্গৰিন্যাসো ললিতং, লল ৰিলাসে, তো. অলদ্ধপিযসমাগমেন কুচিত্তৰিনোদনত্থং পিযস্স যা ৰেসগতিদিট্ঠিহসিতভণিতেহানুকতি করীযতে, সা লীলা, লল ৰিলাসে, লল উপসেৰাযন্তি ৰা ধাত্ৰত্থো, অ. সুরতে পৰড্ঢেচ্ছা হেল়া, হেলা ৰা, হিল হাৰকরণে, অ. মদরাগহস্সজনিতো ৰিপরিযাসো ৰিব্ভমো. আভরণৰিলেপনাদীনং কুতোচি পিযাপরাধতো ইস্সাযানাদরেন চত্তানং সখীনং পযতনেন ৰারণং ৰিচ্ছিত্তি, ছিদি দ্ৰেধাকরণে,তি. পিযেন দত্তং পীতিনিবন্ধনং স্ৰপ্পমপি ভূসনং ৰিচ্ছিত্তীত্যঞ্ঞে. কিলকিঞ্চিতাদযো নাটকসত্থানুসারতো [ব্যাখ্যাসুধাটীকাটীপ্পণে] ঞেয্যা.
১৭৫. তিকং হসিতে. হস হসনে, সব্বত্র ভাৰসাধনং. সো হাসো মন্দো সমানো মিহিতং, সিতঞ্চুচ্চতে. মিহ ঈসংহসনে. মন্দস্সিতং ম্হিতন্তিপি পাঠো, ম্হি ¶ ঈসংহসনেতিপি ধাতু, ম্হিস্স, মিহিস্স ৰা স্যাদেসো, সিতং. সব্বত্র ভাৰে তো.
ঈসংফুল্লিতদন্তেহি, কটাক্খেহি সোট্ঠৰেহি চ;
অলক্খিতদ্ৰিজদ্ৰারং, সিতমিচ্ছন্তি সূরযো [চিন্তামণিটীকা ৭.৩৪].
দ্ৰযং মহাহসিতে. অট গতিযং, দূরগামিহাসো অটহাসো, অতিক্কন্তো ৰা হাসো অটহাসো, তস্স টো, ইকারস্সত্তঞ্চ. সিতাতিহসিতানং অন্তরাল়িকং ৰিহসিতং.
আকুঞ্চিতকপোল’ক্খং, সস্সনং নিস্সনং তথা;
পত্থাৰোত্থং সানুরাগং, আহু ৰিহসিতং বুধা [চিন্তামণিটীকা ৭.৩৫].
দ্ৰযং লোমুগ্গমে. রোমানং অঞ্চনং রোমঞ্চো, অঞ্চ গমনে, ণো. লোমানং হংসনং উদ্ধগ্গভাৰো লোমহংসনো.
১৭৬. পরিহাসাদিছক্কং ৰল্লভাদীনং পরিহাসে. পরিহসন্ত্যত্রাতি পরিহাসো, ণো, পরিভৰিতুকামেন হাসোতি ৰা পরিহাসো. দু পরিহাসে, দু অনাদরেতি ৰা ধাতু, অ, দৰ দাহেতি ৰা ধাতু. খিড কীল়াযং, খিড্ডা, খিদ্দাতিপি পাঠো, অথ ৰা খং তুচ্ছং ইড্ডা ৰাচা, সা এত্থাতি খিড্ডা. কীল় পীতিযকীল়নেসু, কীল় ৰিহারেতি ৰা, কীল়নং কেল়ি কীল়া চ কীল়িতঞ্চ. পরিহাসাদিছক্কেসুপি অধিকরণসাধনম্পি আচরিযা ৰদন্তি.
তিকং ¶ নিদ্দাযং. নিপুব্বো দা সুপনে, অ. সুপ সযে, ইনো, সুপিনং. অ, সোপ্পং. অচ্চন্তপরিস্সমাদিকারণা সব্বঙ্গনিমীলনং মিদ্ধং. মুচ্ছাপাযং মিদ্ধং. মিদ কারিযক্খমনে, তো. মেধযতি ৰা মিদ্ধং, অকম্মঞ্ঞভাৰেন ৰিহিং সতীত্যত্থো, কম্পনত্থো চলধাতু মুচ্ছাপাযে পপুব্বো. অক্খিদলানং পচলভাৰেন অযতি পৰত্ততীতি পচলাযিকা, ণ্ৰু, অস্সিত্তং.
১৭৭-১৭৮. কেতৰন্তং কূটে. করণং কতি, নিন্দিতা কতি নিকতি. অট গমনে, কুচ্ছিতেনাকারেন অটতীতি কূটং. কুট ছেদনেতি ৰা ধাতু [সদ্দনীতিধাতুমালাযং পন ‘‘কূট অপ্পসাদে’’তি ধাতুনা সাধিতং]. রভি ব্যাজে, ব্যাজো নাম কেতৰং. সঠ কেতৰে, সঠং, সঠযতি ন সম্মা ভাসতি যেনাতি ৰা সঠং. কিতৰস্স ধম্মো কেতৰং, কিতৰো নাম জূতকারো, চোরো ৰা, কিত নিৰাসে, অৰো. কপটো, ব্যাজো, উপধি, কুসতি ইচ্চাদীনিপি কেতৰস্স নামানি.
সত্তকং সভাৰে. ভৰনং ভাৰো, সস্স অত্তনো, সন্তো ৰা সংৰিজ্জমানো ভাৰো সভাৰো. সজ ৰিসজ্জনালিঙ্গননিম্মানেসু, নত্থি ৰিসজ্জনমেতস্সাতি নিস্সগ্গো. রূপ পকাসনে, সংৰিজ্জমানং রূপং সরূপং. করণং ভৰনং কতি, পঠমং কতি পকতি. যথা পঠমকালে সম্ভূতা, তথেৰ সব্বদাপীত্যত্থো. সীল সমাধিম্হি, সমাধি নিযমো. লক্খ দস্সনঙ্কেসু, তথেৰ লক্খিতব্বন্তি লক্খণং, যু. তথেৰ ভৰতীতি ভাৰো.
দ্ৰযং ¶ উস্সৰে. উস দাহে. কং উসৰন্তি উগ্গিরযন্ত্যত্রাতি উস্সৰো, নানাসমিদ্ধীহি সৰন্তি এত্থাতি ৰা উস্সৰো. ছি ছেদনে, ছিন্দতি সোকমেত্থাতি ছণো. যু. ইস্স লোপো. সোকং, পাপঞ্চ ছিন্দন্তা অণন্তি সদ্দাযন্তি এত্থাতি ৰা ছণো. ছি ছেদনে. অণ সদ্দত্থো দণ্ডকো ধাতু.
১৭৯. যথা সস্নেহং পকতিতিলতেলাদিস্নেহসহিতং দীপকং পজ্জোতং ধারেন্তো জন্তু নরো অত্যন্ধকারগব্ভাদীস্ৰপি ঠিতানি খুদ্দকান্যত্থজাতানি অতিসুখুমানিপি নানাদব্বসমূহানি সুখংৰ সম্পস্সতি, তথা সস্নেহং বুদ্ধপরিযাযাদিঅনেকপরিযাযস্নেহসহিতং ইমং অভিধানপ্পদীপিকং গন্থং উগ্গহণধারণাদিনা ধারেন্তো জন্তু সোতুজনো খুদ্দকানি অত্থজাতানি নানাসত্থেসু আগতানি অতিগম্ভীরানি অত্থজাতানি সুখং সম্পস্সতীতি যোজনা.
ইতি সকলব্যাকরণমহাৰনাসঙ্গঞাণচারিনা কৰিকুঞ্জরকেসরিনা সিরিমহাচতুরঙ্গবলেন মহামচ্চেন ৰিরচিতাযং অভিধানপ্পদীপিকাৰণ্ণনাযং সগ্গকণ্ডৰণ্ণনা সমত্তা.
সগ্গকণ্ডৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
২. ভূকণ্ড
১. ভূমিৰগ্গৰণ্ণনা
১৮০. ইধ ¶ ভূকণ্ডে সাঙ্গোপাঙ্গেহি ভূম্যাদীহি দসহি, পাতালেন চাতি একাদসহি কোট্ঠাসেহি কমতো ৰগ্গা ভূমিৰগ্গাদিনামকা ৰগ্গা ৰুচ্চন্তে. সপ্পধানোপকারকানি অঙ্গানি খারাদীনি, অঙ্গানং উপকারকানি চ উপঙ্গানি অদ্ধাদীনি.
১৮১. সাদ্ধপজ্জেন ভূমিযা নামানি. ৰসূনি রতনানি ধারযতীতি ৰসুন্ধরা. খমু সহনে, খস্স ছো, ছমা, অথ ৰা ছি ছেদনে, সত্তানমধোপতনং ছিন্দতীতি ছমা, মো, ইত্থিযমা চ. ভৰন্ত্যস্সং ভূতানীতি ভূমি. ভূ সত্তাযং, মি. পুথইতি পাটিপদিকে ঠিতে নদাদি, ঈ, পুথস্স পুথুআদেসে, ৰুদ্ধিম্হি চ কতে পুথৰী. উস্সুৰাদেসে পুথুৰী. পথাদেসে তু পথৰী, ইমস্মিং পক্খে অৰাগমো, অথ ৰা থৰ গতিযং, পথৰতি এত্থাতি পথৰী, নদাদি, সব্বত্থ পত্থরতীতি ৰা পথৰী, থর সন্থরণে পপুব্বো, রস্স ৰো, নদাদি, পুথৰী, অস্সু.
‘‘মধুনো কেটভস্সাপি, মেদমংসপরিপ্লুতা;
তেনাযং মেদিনী দেৰী, ৰুচ্চতে ব্রহ্মৰাদিভী’’তি [চিন্তামণিটীকা ১১.৩]. –
ৰচনতো মেদযোগা মেদিনী, ঈ, ইনী চ. মিদ স্নেহনে ৰা, যু, নদাদি, ইস্সেত্তঞ্চ. মহ পূজাযং, নদাদি. ৰিত্থিণ্ণত্তা ¶ উব্বী, নদাদি, অৰতি ভূতানীতি ৰা উব্বী, অস্সু. ৰসূনি সন্ত্যস্সং ৰসুমতী. গচ্ছন্তি যস্সং লোকা, সা গো, পুমিত্থিযং. কা সদ্দে, কাযতি এত্থ, কাযতি মারৰিজযকালেতি ৰা কু, উ. ৰসূনি ধারযতীতি ৰসুধা. সব্বং লোকং ধরযতীতি ধরণী, যু, নদাদি. ধরতীতি ধরা, ইত্থিযং আ. গমু গমনে, গচ্ছন্ত্যস্সং জগতী, অন্তপচ্চযো, গস্স দ্ৰিত্তং, জত্তঞ্চ, নলোপো, নদাদি. ভূ সত্তাযং, রি, নদাদি, ক্ৰিম্হি ভূ. ভূতে সত্তে ধরতীতি ভূতরো. অৰ রক্খণে, যু, নদাদি, অৰনী.
১৮২. খারা লৰণরসা মত্তিকা ঊসোত্যুচ্চতে. খাদতীতি খারা, দস্স রো. পদেসকত্তা মত্তেন পমাণেন যুত্তা মত্তিকা. ঊস রুজাযং, ঊসো. ঊসযোগা ঊসৰা, ৰন্তু. রপচ্চযে ঊসরো. দ্ৰেপি তীসু ৰত্তন্তে.
থল ঠানে, অধিকরণে অ. কিত্তিমং থলং, অকিত্তিমা থলী, নদাদি. থদ্ধলূখম্হি ভূভাগে ভূমিপ্পদেসে জঙ্গলসদ্দো ৰত্ততি. তত্থ নিজ্জলত্তা কক্খল়ত্তা থদ্ধো. তিক্খসক্খরাদিৰিদারগৰাদিখুরগণ্ডুপ্পাদৰচ্চাদিসহিতত্তা লূখো ৰেদিতব্বো. গল চৰনাধোপতনাদনেসু. জলং গলতি এত্থ, জলেন ৰা গলন্তি এত্থাতি জঙ্গলো, নিজ্জলো দেসো, ‘‘জঙ্গলো নিজ্জলে দেসে, তিলিঙ্গো পিসিতে থিয’’ন্তি [তিকণ্ডসেস ৩.৩.৩৯৩] হি তিকণ্ডসেসো, লস্স লোপো, নিগ্গহীতাগমো চ.
১৮৩. ৰেদেন ¶ পঞ্ঞায ঈহন্তি এত্থাতি ৰেদেহো. সো এৰ ৰিদেহো, ইমং দীপমুপাদায সিনেরুনো পুব্বদিসাভাগত্তা পুব্বো চ সো ৰিদেহো চেতি পুব্বৰিদেহো. এৰমপরুত্তরেসু. গৰেন যন্ত্যেত্থাতি গোযানো. অপরো চ সো গোযানো চেতি অপরগোযানো. জম্বুযা লক্খিতো, কপ্পট্ঠাযিতাদিপ্পভাৰেন ৰা তপ্পধানোদীপোতি জম্বুদীপো. ধম্মতাসিদ্ধস্স পঞ্চসীলস্স আনুভাৰেন কং সুখং উরু মহন্তমেত্থাতি কুরু, কুং পাপং রুন্ধন্তি এত্থাতি ৰা কুরু, ক্ৰি. দীপ দিত্তিপ্পকাসনেসু, জলমজ্ঝে দিপ্পন্তীতি দীপা, দিপ্পন্তি এত্থ সদ্ধম্মাতি ৰা দীপা, পমাণতো মহন্তা দীপা মহাদীপা.
১৮৪. কুরুআদযো একৰীসতি জনপদন্তরা জনপদৰিসেসা, আদিনা সুরমহপচ্চুগ্গতা তলকুটা অস্মাকাদযো চ পুম্বহুত্তে পুল্লিঙ্গে বহুত্তে চ সিযুং. কুরু নাম জানপদিনো রাজকুমারা, তেসং নিৰাসো একোপি জনপদো রূল়্হীসদ্দেন ‘‘কুরূ’’তি বহুৰচনেন ৰুচ্চতি, এৰং সব্বত্র. কুং পাপং রুন্ধতীতি কুরু, খত্তিযকুমারা, তেসং নিৰাসো কুরূ, পচ্চযলোপতো ন ৰুদ্ধি, সব্বত্রেৰং [পাণিনি ১.২.৫২ ৪.২.৮১ সুত্তেসু পস্সিতব্বং]. অরিৰিজযলোকমরিযাদাতিক্কমাদীসু সক্কোন্তীতি সক্কা. কোসং লন্তি গণ্হন্তি, কুসলং পুচ্ছন্তীতি ৰা কোসলা. মগেন সদ্ধিং ধাৰন্তীতি মগধা, ক্ৰি, মংসেসু গিজ্ঝন্তীতি ৰা মগধা. গিধ অভিকঙ্খাযং. সেৰন্তি যেনাতি সিৰি, সি সেৰাযং, ৰি. সিৰং করোন্তীতি ৰা সিৰী, অঞ্ঞত্থে ই. কল সদ্দে, ইঙ্গপচ্চযো, কলিঙ্গা ¶ , তেসং নিৰাসো কলিঙ্গা, উত্তরাপথো [‘‘জগন্নাথা পুব্বভাগে কণ্হাতীরন্তরং সিৰে কলিঙ্গদেসো সংৰুত্তো’’ ইত্যুত্তদেসে (থোমনিধি)], কলিং গণ্হন্তীতি ৰা কলিঙ্গা, ক্ৰি, কলং মধুরসদ্দং গাযন্তীতিৰা কলিঙ্গা, অস্সিত্তং, কেন সুখেন লিঙ্গন্তীতি ৰা কলিঙ্গা, লিঙ্গ গমনত্থো দণ্ডকো ধাতু. অত্তনা খাদিতং লঞ্জং পরাজিতেহি যাচিতেপি পুন ন ৰমন্তীতি অৰন্তী. পঞ্চালস্স পুত্তা পঞ্চালা. ৰজ্জেতব্বাতি ৰজ্জী, ‘‘ৰজ্জেতব্বা ইমে’’ত্যাদিনা পৰত্তৰচনমুপাদায ৰজ্জীতি লদ্ধনামা রাজানো. ৰজ্জীরট্ঠস্স ৰা রাজানো ৰজ্জী. রট্ঠস্স ৰা পন তংসমঞ্ঞা তংনিৰাসিরাজকুমারৰসেন ৰেদিতব্বা. গং পথৰিং ধারেন্তীতি গন্ধারা, কিত্তিগন্ধেন অরন্তীতি ৰা গন্ধারা. চিত উস্সাহনে, চেতন্তি উস্সহন্তি যুদ্ধকম্মাদীসূতি চেতযো.
১৮৫. ৰঙ্গ গমনত্থো দণ্ডকো ধাতু. ৰিসিট্ঠানি দেহানি যেসং ৰিদেহা, পুব্বৰিদেহদীপতো আগতত্তা ৰা ৰিদেহা. ওজ দিত্তিযং, কম্বুনা সম্বুকেন ওজন্তি তস্সং ৰোহারকরণতোতি কম্বোজা, কম্বুকজো ওজো বলমেতেসন্তি ৰা কম্বোজা. মদ মদ্দনে, মদ্দন্তীতি ৰা মদ্দা, মং সিৰং দদন্তীতি ৰা মদ্দা, পঞ্চকামগুণাদীহি মোদন্তীতি ৰা মদ্দা, মদ হাসে. ভঞ্জ অৰমদ্দনে, ভগ্গা. অঙ্গ গমনত্থো দণ্ডকো ধাতু. সীহং লন্তীতি সীহল়া. কাস দিত্তিযং, সম্পত্তিযা কাসন্তীতি কস্মীরা, মীরো. কাস দিত্তিযং, ই, কাসী. পডি গতিযং, পণ্ডু, উ. অথ ৰা কুং পাপং রুন্ধতি এত্থাতি কুরু, ইতি একোপি জনপদো নিস্সিতানং বহুত্তা বহুৰচনেন ৰুচ্চতি. এৰং সব্বত্থ.
১৮৬. দ্ৰযং ¶ ভুৰনে. লুজ অদস্সনে, লুজ্জতীতি লোকো, গস্স কো, জস্স ৰো. ভৰন্তি এত্থাতি ভুৰনং, যু. জগতি, ৰিট্ঠপাদীনিপি ভুৰনপরিযাযানি. দ্ৰযং দেসসামঞ্ঞে. দিস অতিসজ্জনে, অতিসজ্জনং পবোধনং, ‘‘অযং ইত্থন্নামো’’তি দিসতি অপদিসতীতি দেসো. সি সেৰাযং, সঞ্ঞাযং অ, ৰিসযো.
সিট্ঠাচাররহিতো মিলক্খদেসো কামরূপাদি পচ্চন্তো নাম. মিলক্খ অব্যত্তিযং ৰাচাযং, মিলক্খন্তি অব্যত্তৰাচং ভাসন্তীতি মিলক্খা. সিট্ঠাচারমগ্গদস্সনত্থায পঞ্ঞাচক্খুনো অভাৰা রাগাদিমলং অক্খিম্হি যেসন্তি ৰা মিলক্খা, অস্সিত্তং, তেসং নিৰাসট্ঠানং মিলক্খদেসো. পচ্চন্তে মজ্ঝিমদেসস্স বহিদ্ধাভাগে জাতো পচ্চন্তো.
ব্যৰত্থা চতুৰণ্ণানং, যস্মিং দেসে ন ৰিজ্জতে;
মিলক্খদেসো সো ৰুত্তো, মজ্ঝভূমি ততো পরং [চিন্তামণিটীকা ১১.৭].
অরিযাচারভূমিত্তা মজ্ঝো চ সো দেসো চেতি মজ্ঝদেসো, নৰযোজনসতপরিক্খেপো মজ্ঝিমদেসো.
১৮৭. সলিলপ্পাযো বহূদকো দেসো অনূপো নাম, অনুগতা আপা অত্রাতি অনূপো, আপস্স আদিনো ¶ উত্তং, পরলোপো ৰা. কচ বন্ধনে, ছো, কচ্ছং. অনূপদেসো চ. অভিনৰোগ্গমনেন তিণেন লক্খিতে হরিতে দেসে সদ্দলো, দল দিত্তিযং, ভাৰে অ. ৰিজ্জতি দলো যত্থ সদ্দলো.
১৮৮. নদিযা আভতেন অম্বুনা উদকেন জীৰন্তি এত্থাতি নদ্যম্বুজীৰনো দেসো নদী মাতা অস্সাতি নদীমাতিকোতি ৰুচ্চতি, বহুব্বীহিম্হি কো. ৰুট্ঠিযা ৰস্সেন নিপ্ফজ্জতি সস্সমেত্থাতি ৰুট্ঠিনিপ্ফজ্জসস্সকো দেসো দেৰো মাতা অস্সাতি দেৰমাতিকোতি ৰুচ্চতি, বহুব্বীহিম্হিযেৰ কো, দেৰসদ্দো চেত্থ ৰুট্ঠিমাহ.
১৮৯. অনূপাদযো দেৰমাতিকান্তা তীসু লিঙ্গেসু. চন্দসূরাদো চন্দসূরিযসিনেরুপব্বতাদিম্হি সস্সতিসদ্দো ঈরিতো কথিতো. সব্বদা সরন্তি গচ্ছন্তীতি সস্সতিযো, সর গতিযং, সরসদ্দস্স সো,তি.
রঠ গতিযং, রঠন্তি এত্থ নগরাদযোতি রট্ঠং, তো. নাগরেহি ৰিজিনিতব্বন্তি ৰিজিতং. আল়িযং পৰত্তমানো যো সেতু, সো পুরিসে পুল্লিঙ্গে ৰত্ততি. সি বন্ধনে, তু. অল ভূসনে, ই, আল়ি, তস্সং আল়িযং.
নগরপব্বতাদিনো ¶ উপান্তভূ সমীপভূমি পরিসরো পরিতো সরন্ত্যত্রাতি, ণো.
তিকং ৰজে. গাৰো তিট্ঠন্ত্যত্রাতি গোট্ঠং. কুল সঙ্খ্যানে, গাৰো কুলন্ত্যেত্থাতি গোকুলং, গুন্নং কুলং ঘরন্তি ৰা গোকুলং. ৰজ গতিযং, ৰজন্তি যং গাৰো নিৰাসনত্থাযাতি ৰজো. গোট্ঠানকং, গোট্ঠানন্তিপি ৰজস্স নামানি.
১৯০. সিলোকেন মগ্গস্স নামানি. পথিকেহি মজ্জতে নিত্তিণং করীযতেতি মগ্গো, মজ্জ সুদ্ধিযং, ণো, জস্স গত্তং, পথিকেহি মগ্গীযতেতি ৰা মগ্গো, মগ্গ অন্ৰেসনে, মং সিৰং গচ্ছতি এত্থ, এতেনাতি ৰা মগ্গো, ‘‘মো সিৰে পরিসাযঞ্চে’’তি হি নানত্থসঙ্গহে, সিৰং গমনং করোতীত্যত্থো, ক্রিযাৰিসেসনমেতং. পথি গতিযং, চুরাদি, নাগমো. পন্থযন্তি যন্ত্যনেনাতি পন্থো, অ, কারিতলোপো. পথতি যাত্যনেনাতি পথো. অদ গমনে, অদতি যত্থ সা অদ্ধা, ধো, অদ্ধা মগ্গো, অদ্ধাসদ্দোযং কালেপি, সমভাগত্থৰচনে তু অদ্ধং, তস্মা অদ্ধসদ্দো পুমনপুংসকৰসেন দ্ৰিলিঙ্গো, রাজাদিত্তে অদ্ধা, অরাজাদিত্তে অদ্ধং. অঞ্জ গতিযং, অসো. ৰজ গতিযং, উমো, জস্স টো. পদ গতিযং, অ, দস্স জো, দ্ৰিত্তং, পজ্জো. অয গতিযং, যু, পদ গতিযং, অৰো, নদাদি. ৰত্ত ৰত্তনে, ৰত্তনং গমনাদি, অনি, নদাদি, ৰত্তনী. কন্তনদণ্ডে পুন্নপুংসকং. পথিকেহি পাদেহি হঞ্ঞতেতি পদ্ধতি. পাদসদ্দসমানত্থেন পদসদ্দেন নিযতপ্পযোগতো ৰুত্তিনা সিদ্ধো, পদসদ্দূপপদো হনধাতু,তি, হনস্স ধো, অলোপো. পদ্ধতিসহচরণতো ৰত্তনী, তংসহচরণতো পদৰী চ ইত্থিযং.
১৯১-১৯২. তব্ভেদা ¶ তস্স মগ্গস্স ৰিসেসা জঙ্ঘমগ্গাদযো অপথন্তা. জঙ্ঘাহি গতো মগ্গো জঙ্ঘমগ্গো. সকটেহি গতো মগ্গো সকটমগ্গো. তে জঙ্ঘমগ্গসকটমগ্গা মহামগ্গে ৰত্তন্তি.
এত্থ চ ‘‘তেথা’’তি অথসদ্দো ন ৰত্তব্বো, ‘‘তে চা’’তি পন ৰত্তব্বো. ‘‘মতাদ্ধনী’’তি পাঠে পন সতি ‘‘তেথা’’তি ৰত্তব্বোযেৰ, তদা একপদিকে অদ্ধনি মগ্গে একপদী মতাতি যোজনা কাতব্বা. গচ্ছতং একো অসহাযো পাদো যস্সং, ন নিসিন্নস্সেৰ যমকোতি একপদী, সমাসন্তে নিচ্চমীপচ্চযো, কপচ্চযে একপদিকো, ঈস্স রস্সত্তং.
চোরকণ্টকাদিদোসে দুগ্গমে পথে কন্তারো, পুন্নপুংসকে, কেন পানীযেন তরন্তি অতিক্কমন্তি যন্তি কন্তারো, তর তরণে, চোরকন্তারাদীসু পনাযং রূল়্হিৰসেন ৰুত্তো, অথ ৰা কতি ছেদনে, সপ্পটিভযত্তা কন্ততি নিচ্চগমনাগমনমেত্থাতি কন্তারো, আরো, নাগমো চ. দুক্খেন গচ্ছন্ত্যেত্থাতি দুগ্গমো.
১৯৩. দ্ৰযং পটিমগ্গে. পটি অভিমুখেন গন্তব্বো মগ্গো, পথো চ পটিমগ্গো, পটিপথো চ. দীঘমঞ্জসং অতিদূরো মগ্গো ¶ অদ্ধানন্তি ৰুচ্চতে. অদ্ধানং অযনং অদ্ধানং, অচ্চাযতো মগ্গো, যথা ‘‘পদট্ঠান’’ন্তি, যলোপো.
দ্ৰযং পসত্থেদ্ধনি. সোভনো পথো, পন্থো চাতি ৰিগ্গহো. গন্তব্বপথভাৰতো অপেতং উপ্পথং, অপথঞ্চ, অব্যযীভাৰসমাসো, অসদ্দো অত্র নিপাতো.
১৯৪-১৯৬. পরমাণূনং ছত্তিংস একো অণু নাম, অণুতোপি অণুতরত্তা পরমো অণু, অণুতো ৰা পরমোতি পরমাণু, অণ সদ্দত্থো দণ্ডকো ধাতু, উ. তে অণৰো ছত্তিংস তজ্জারী নাম, তং তং অত্তনো নিস্সযং মলীনকরণৰসেন জরাপেতীতি তজ্জারী, জর জীরণে, জর ৰযোহানিম্হি ৰা, অ, নদাদি. তাপি তজ্জারিযো ছত্তিংস রথরেণু নাম, রথানং সঞ্চরণৰসেন পৰত্তো রেণু রথরেণু. তে রথরেণৰো ছত্তিংস লিক্খা নাম. লক্খ দস্সনে, পকতিচক্খুনাপি লক্খ্যতেতি লিক্খা, অস্সিত্তং.
তা ¶ লিক্খা সত্ত ঊকা নাম, ঊকাতি ৰুচ্চতি সিরোৰত্তকিমি, তপ্পমাণত্তা ঊকা. তা সত্ত ঊকা ধঞ্ঞমাসো নাম, ধঞ্ঞো ৰীহিযেৰ পরিমাণিতব্বত্তা মাসো চাতি ধঞ্ঞমাসো, মসি পরিমাণে. তে সত্ত ধঞ্ঞমাসা অঙ্গুলং নাম, অঙ্গ গমনত্থো, উলো, অঙ্গুলং, পমাণং, উলিপচ্চযে অঙ্গুলি, করসাখা. অমুদ্ৰিচ্ছেতি অদুং দ্ৰাদসঙ্গুলং ৰিদত্থি নাম, কণিট্ঠসহিতেনঙ্গুট্ঠেন ৰিত্থারীযতে, ৰিধীযতেতি ৰা ৰিদত্থি, ৰিপুব্বো তনু ৰিত্থারে. ধা ধারণে, উভযত্রাপিতি, পুব্বপক্খে তস্স থো, নস্স তো, তস্স দো. পচ্ছিমে ধস্স দো, তস্স থো, অসরূপদ্ৰিভাৰো চ. তা দুৰে ৰিদত্থী রতনং সিযুং, রমু কীল়াযং, তনো, মলোপো. তানি সত্তেৰ রতনানি যট্ঠি নাম, যত পযতনে,তি, তস্স ঠো, তস্স টো. তা ৰীসতি যট্ঠিযো উসভং নাম, উস দাহে, অভো. এত্থ পন উসভনদন্তরং উসভং. উসভানং অসীতিপ্পমাণং গাৰুতং নাম, গৰং, গৰেহি ৰা যুতং গাৰুতং. যুজ সমাধিম্হি, গোনদন্তরেহি গহিতপ্পমাণসমাধানন্ত্যত্থো, তং চতুগাৰুতং যোজনং নাম, যুজ সমাধিম্হি, যু, ‘‘এত্তকং যোজনং নাম হোতূ’’তি চতুগাৰুতেহি সমাধানন্ত্যত্থো.
১৯৭. আরোপিতানং আচরিযধনূনং পঞ্চসতং কোসো নাম, অনারোপিতানন্ত্যপরে. কুস অৰ্হানে, ণো, কুসনং অৰ্হানং কোসো, ইধ পন কোসপ্পমাণত্তা কোসো, দ্ৰিসহস্সকরপ্পমাণো. অঞ্ঞত্থ পন –
‘‘চতুক্কাধিৰীসতিযা ¶ , অঙ্গুলেহি করো ভৰে;
খ্যাতমট্ঠসহস্সেহি, কোসমানং ৰিভাৰিনা’’ত্যুত্তং.
চতুরম্বণন্তি চতুরম্বণৰীহিবীজজাতরোপনযোগ্যো ভূমিপ্পদেসো করীসং নাম, করোন্তি এত্থ কসনরোপনাদিকন্তি করীসং, ঈসো. চতুরম্বণবীজজাতানি রোপেন্ত্যেত্থাতি চতুরম্বণং, অম্বণং একাদসদোণমত্তং, অঞ্ঞে পন ‘‘চতুরম্বণং চতুযট্ঠিকং ঠানং করীসং নামা’’তি ৰদন্তি, তং করীসব্ভন্তরানং পরিযাযভাৰপ্পসঙ্গা ন গহেতব্বং.
পমাণতো হত্থানমট্ঠৰীসপ্পমাণং ঠানং অব্ভন্তরং নাম, অব্ভন্তরে অন্তোকোট্ঠাসে জাতং, ন বহিকোট্ঠাসেতি অব্ভন্তরং. যত্থ যত্থ হি যো যো ঠিতো, নিসিন্নো ৰা, তত্থ তত্থ সমন্তা অট্ঠৰীসতিহত্থপ্পমাণং ঠানং তস্স তস্স অব্ভন্তরং ঠানং নাম. ভূম্যাদিত্তা ভূমিৰগ্গো, অথ ৰা অঙ্গাপেক্খায ভূমিযেৰ পধানং, পধানেন চ ব্যপ্পদেসো ভৰতীতি ভূমিৰগ্গব্যপ্পদেসো.
ভূমিৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
২. পুরৰগ্গৰণ্ণনা
‘‘পট্টনঞ্চ অধিট্ঠানং, নগরং পুটভেদনং;
থিযো পূ নগরী পূরিযো, ঠানীযং কব্বটং পুট’’ন্তি.
হি সিলোকপরিযাযেসু ৰোপালিতো.
‘‘ৰিচিত্তদেৰাযতনং ¶ , পাসাদাপণমন্দিরং;
নগরং দস্সযে ৰিদ্ৰা, রাজমগ্গোপসোভিত’’ন্তি [চিন্তামণিটীকা ১.২.১]. –
নগরলক্খণং. পু পালনে, পুর পালনেতি চ, পুনাতি পুরেতি চ রক্খতি পরচক্কা দুগ্গতাযাতি পুরং, রো, অ চ, পুর অগ্গগমনেতিপি ধাত্ৰত্থো. নগা পাসাদাদযো অস্স সন্তি নগরং, রো. ৰাকারেন নগরসদ্দস্স পুল্লিঙ্গত্তং সমুচ্চিনোতি [নগরিযো ৰা পত্তনং (অমর ১.২.১) পক্খে পত্তনসাহচরিযা নপুংসকত্তং. (চিন্তামণিটীকা ১.২.১)], পুরসদ্দস্সাপীত্যাচরিযা. অকুতোভযত্তা ঠানায হিতং ঠানীযং, ঈযো. পণিকানং পুটা ভিজ্জন্তে অত্রাতি পুটভেদনং.
নিচ্চনিৰাসনট্ঠানং দস্সেত্ৰা ইতরং দস্সেতুমাহ ‘‘থিয’’মিচ্চাদি. রাজা তিট্ঠতি এত্থাতি রাজঠানী, যু, নদাদি, নিচ্চনিৰাসনট্ঠানেপি ‘‘চতুরাসীতিনগরসহস্সানি কুসৰতীরাজঠানীপমুখানী’’ত্যাদীসু [দী. নি. ২.২৬৩]. দারুক্খন্ধাদীহি আ সমন্ততো ৰরন্তি পরিক্খিপীযন্তি এত্থাতি খন্ধাৰারো, পত্থনত্থো ৰরধাতু আপুব্বত্তা পরিক্খিপনত্থো হোতি. পঞ্চকং নগরে, ‘‘খন্ধাৰারো’’তি পন একমেৰ অচিরনিৰাসনট্ঠানস্স নামং.
১৯৯. মূলপুরা অঞ্ঞত্র মূলপুরং ৰজ্জেত্ৰা যং পুরমত্থি যোজনৰিত্থিণ্ণপাকারাদিপরিক্খিত্তং, তং মূলপুরস্স তরুট্ঠানিযস্স সাখাসদিসত্তা সাখানগরং নাম.
২০০-২০১. সাদ্ধপজ্জদ্ৰযেন ¶ মূলপুরস্স নামানি. ৰানরসীসং, তংসণ্ঠানো ৰা পাসাণো এত্থ অত্থীতি ‘‘ৰানরসীস’’ন্তি ৰত্তব্বে ৰস্স বত্তং, ৰণ্ণৰিপরিযযং, দীঘং, ণত্তং, সস্স লোপঞ্চ কত্ৰা ‘‘বারাণসী’’তি ৰুত্তং. সৰত্থস্স ইসিনো নিৰাসনট্ঠানত্তা সাৰত্থি, সব্বং ধনমেত্থ অত্থীতি ৰা সাৰত্থি [ম. নি. অট্ঠ. ১.১৪], সব্বস্স সাৰো, ধনৰাচকো অত্থসদ্দো, ই. তিক্খত্তুং ৰিসালীভূতত্তা ৰেসালী, অস্সত্থুত্থে ঈ. মথি হিংসাযং, ইলো, অস্সিত্তং, মিথিলা. অলং ভূসনমেত্থাতি আল়ৰী, ৰী, ল়ত্তঞ্চ. কুস অৰ্হানে, ‘‘খাদথ পিৰথা’’ত্যাদীহি দসহি সদ্দেহি কোসন্তি এত্থাতি কোসম্বী, বো, নদাদি, কুসম্বরুক্খৰন্ততায ৰা কোসম্বী, কুসম্বস্স ইসিনো অস্সমতো অৰিদূরে মাপিতত্তাতি একে [উদা. অট্ঠ. ৩৫; ম. নি. টী. ১.১৪; ২.২৮৪]. উগ্গং রিপুং জযতি যত্থ, সা উজ্জেনী, যু, নদাদি. তক্ক ঊহে, ঊহো ঊনপূরণং, তক্কনং তক্কো, সো সীলং সভাৰো যত্থ সা তক্কসীলা, যো হি পুরিসকারেন ঊনো, সো তত্থ গন্ত্ৰা তমূনং পূরেতীতি. চম অদনে, পো, চম্পা. সানং ধনানং আকরং উপ্পত্তিট্ঠানং সাকরো, সো এৰ সাগলং. সংসুমারসণ্ঠানো গিরি এত্থাতি সংসুমারগিরং, সংসুমারো গাযতি এতস্স মাপিতকালেতি ৰা সংসুমারগিরং, গে সদ্দে, ইরো. রাজূনমেৰ আধিপচ্চৰসেন পরিগ্গহিতব্বত্তা রাজগহং. আদিকালে কপিলনামস্স ইসিনো নিৰাসনট্ঠানত্তা কপিলৰত্থু, পুমনপুংসকে.
সাকো রাজূনং যুদ্ধাদীসু সত্তি সঞ্জাতা এত্থাতি সাকেতং, ‘‘সাকো সত্তিম্হি ভূপালে, দুমদীপন্তরেসু চে’’তি নানত্থসঙ্গহে. সঞ্জাতত্থে ইতো, সাকো নাম রাজা, দুমো ৰা এত্থ আদিকালে সঞ্জাতোতি ৰা সাকেতং. ইন্দং পরমিস্সরিযভাৰং পাপুণন্তি এত্থাতি ইন্দপত্তং, ইন্দো ৰা ¶ সক্কো দেৰরাজা, সো পত্তো এত্থাতি ইন্দপত্তং. উক্কং ধারযতি এতস্স মাপিতকালেতি উক্কট্ঠা, ৰণ্ণৰিকারো. যস্স মাপিতট্ঠানে পাটলীনামকো একো তরুণরুক্খো অত্থীতি তং পাটলিপুত্তকং, অথ ৰা পটলি নাম একো গামণী, তস্স পুত্তো এত্থ ৰসতিআদিকালেতি পাটলিপুত্তকং. চেতিযরট্ঠে উত্তমত্তা চেতুত্তরং, ‘‘জেতুত্তর’’ন্তি পাঠে পন ৰণ্ণৰিকারো, ৰেরিজযট্ঠানত্তা জেতঞ্চ তং উত্তমত্তা উত্তরঞ্চেতি ৰা জেতুত্তরং. যস্স মাপিতকালে দীপো দিপ্পতি, তং সঙ্কস্সং, কাস দিত্তিযং, দ্ৰিত্তং, সম্মা কসন্তি এত্থাতি ৰা সঙ্কস্সং, কস ৰিলেখনে, যস্স মাপিতকালে নিমিত্তমোলোকেন্তা ব্রাহ্মণা কুসহত্থং নরং পস্সিত্ৰা মাপেন্তি, তং কুসিনারং. আদিনা মথুর [মধুর, মাধুর (ক.)] পাসাণপুরসোণিকাদযোপ্যনেকপুরৰিসেসা সঙ্গহিতা.
২০২. চতুক্কং অব্ভন্তরগামমগ্গে. রথস্স হিতা রচ্ছা, পব্বজ্জাদি. ৰিসযন্তে পকাসযন্তে ৰিক্কযেন দব্বানি যস্সং, সা ৰিসিখা, ৰিপুব্বো সি সেৰাযং, খো, ৰিসন্তি এত্থাতি ৰা ৰিসিখা, ৰিস পৰেসনে, খো. রথস্স হিতা রথিকা, ইকো. ৰী গমনে, থি, ৰীথি.
অনিব্বিদ্ধা রচ্ছন্তরেন মজ্ঝে অনিব্বিদ্ধা রচ্ছা ব্যূহো নাম. ব্যূহেতি সম্পিণ্ডেতি জনে অঞ্ঞত্র গন্তুমপ্পদানৰসেনাতি ব্যূহো, ঊহ সম্পিণ্ডনে ৰিপুব্বত্তা. ন নিব্বিজ্ঝতে রচ্ছন্তরেনাতি অনিব্বিদ্ধো, ৰিধ সম্পহারে, অ. নিব্বিদ্ধা রচ্ছন্তরেন রচ্ছা পথো, অদ্ধীতি চ ৰুচ্চতি. পথ গমনে, পথো. অদ গমনে,তি, অদ্ধি.
২০৩. চতুক্কং ¶ চচ্চরে. চতুন্নং পথানং সমাহারো চতুক্কং, চর গতিভক্খনেসু, চরো, রস্স চো, চচ্চরং, অঙ্গণৰাচকো চাযং. দ্ৰিন্নং, চতুন্নং ৰা মগ্গানং সন্ধি মগ্গসন্ধি. সিঙ্ঘ ঘাযনে, আটকো.
দ্ৰযং ৰপ্পস্সোপরি ইট্ঠকাদিরচিতে ৰেঠনে. ৰপ্পং নাম দুগ্গনগরে পরিখামত্তিকং কূটং [কুটিং (ক.)] কত্ৰা গোহি, হত্থীহি চ ৰিমদ্দাপেত্ৰা তিংসহত্থপ্পমাণং পাকারস্স হেট্ঠিমতলং, তথা হত্থসতং ততো উদ্ধরিত্ৰা পংসুনা ৰপ্পং কারযে, তস্সোপরি পাকারন্তি, পকুব্বন্তি তন্তি পাকারো, সমন্ততো করীযতেতি ৰা পাকারো, অকত্তরি চ কারকে সঞ্ঞাযং ণো, রস্সস্স দীঘতা. ৰু সংৰরণে, ৰুণোতীতি ৰরণো, যু, রাগমো চ. ‘‘সালো’’তিপি পাকারস্স নামং.
দ্ৰযং রাজভৰনসামঞ্ঞে. সব্বগেহানং ৰিসেসেন পকাসনতো উদ্দাপো, দীপ পকাসনে, ঈস্সাকারো. সঙ্গম্ম করোন্তি তন্তি উপকারিকা, ণ্ৰু. কে পচ্চযে থীকতাকারপরে পুব্বো অকারো দীঘং [কাতন্ত ২.২.৬৫], অকাদেসোপি হি ‘‘কো’’তি ৰুচ্চতি, যথা দেৰদত্তো ‘‘দত্তো’’তি. কপচ্চযো ৰা.
২০৪. দ্ৰযং গেহাদিনো মত্তিকেট্ঠকাদিমযভিত্তিযং. কুট ছেদনে, কুটতি ছিন্দতি মগ্গন্তি কুট্টং. ভিদি দ্ৰিধাকরণে,তি, ¶ ভিত্তি. গুন্নং ৰাচানং পুরং গোপুরং. দ্ৰারসমীপে কতো কোট্ঠকো দ্ৰারকোট্ঠকো, কুস অক্কোসে, ঠকো, কোট্ঠকোতি গেহৰিসেসো.
দ্ৰযং ইন্দখীলে. ইস ইচ্ছাযং, এস গৰেসনে ৰা, ইকো. ইন্দস্স সক্কস্স খীলো কণ্টকো ইন্দখীলো. দ্ৰযং দ্ৰারপস্সোপসালাযং’হম্যাদিপিট্ঠে চ ৰাতকুটিকাযং. অড্ড অতিক্কমহিংসাসু, অ. আলকপচ্চযে অট্টালকো.
২০৫. উপরি মালাদিযুত্তং সোভনথম্ভদ্ৰযমুভযতো নিখনিত্ৰা যং বহিদ্ৰারং কপ্পীযতে, তং তোরণং. তুর ৰারণে, যু, থৰন্তা ৰা রণন্ত্যত্রাতি তোরণং, তু অভিত্থৰে. রণ সদ্দত্থো, ৰণ্ণৰিকারো. দ্ৰারস্স বহি বহিদ্ৰারং. পরি সমন্ততো খঞ্ঞতেতি পরিখা. দীঘভাৰেন যুত্তা দীঘিকা.
২০৬-২০৭. সদুমন্তং গেহে. মন্দ মোদনথুতিজল়ত্তেসু, মন্দন্তে যত্থাতি মন্দিরং, ইরো. সীদন্তি তত্থাতি সদনং, যু. সদ ¶ ৰিসরণগত্যাৰসানেসু. ন গচ্ছন্তীতি অগা, থম্ভাদযো, তে রাতি গণ্হাতীতি অগারং. রস্সস্স দীঘত্তে আগারং. চি চযে, নিচীযতে ছাদীযতেতি নিকাযো, যম্হি চিস্স কাদেসো নিপাতনা. লী সিলেসনে, ণো, নিলযো, আলযো চ. ৰস নিৰাসে, আৰসন্ত্যত্রাতি আৰাসো, ণো. ভূ সত্তাযং, ভৰন্ত্যত্রাতি ভৰনং. ৰিসন্তি তন্তি ৰেস্মং, মো. কিত নিৰাসে, অধিকরণে যু, নিকেতনং. নিৰিসন্তি, নিৰসন্তি ৰা যত্র, তং নিৰেসনং. ঘর সেচনে, ঘরতি কিলেসমেত্থাতি ঘরং, গয্হতীতি ৰা ঘরং, ণো. গহস্স ঘরাদেসো. গণ্হাতি পুরিসেন আনীতং ধনন্তি গহং. অধিকরণে থো, আৰসথো. সর গতিচিন্তাহিংসাসু, সরন্তি চিন্তেন্তি এত্থ সুভাসুভকম্মানি, সরতি ৰা সূরিযসন্তাপাদিকন্তি সরণং. সি সেৰাযং, ণো, পতিস্সযো. উচ সমৰাযে, ওকং. সল গমনে, ‘‘ইত্থিযমতিযৰো ৰা’’তি অ, সালা, সরধাতুম্হি সতি লত্তমেৰ ৰিসেসো. চি চযে, কম্মনি ণো, চযো. কুট ছেদনে, ই. ৰস নিৰাসে,তি. উপধস্স এত্তে গেহং. সদধাতুম্হা উমো, সদুমং.
দ্ৰযং মুখরহিতদেৰকুলসদিসে যঞ্ঞাযতনে. চিত পূজাযং, কম্মনি ইযো. যত যতনে, আযতন্তি ৰাযমন্তি এত্থ ফলকামাতি আযতনং, অথ ৰা আযন্তীতি আযানি, তানি তনোতীতি আযতনং, ফলকারকন্ত্যত্থো. এত্থ তুসদ্দো সমাগতানং দ্ৰিন্নং পুব্বাপরগমনত্থো. ‘‘চেতিযাযতনানি চা’’তিপি পাঠো.
২০৮. দ্ৰযং দেৰানং, নরপতীনঞ্চ ইট্ঠকাদিমযে ভৰনে. অঞ্ঞস্সাপি সাদিস্যা. পসীদন্তি নযনমনান্যত্রাতি পাসাদো. যু ¶ মিস্সনে, পো, দীঘো চ, দীঘৰিধানসামত্থিযা ওত্তাভাৰো.
দ্ৰযং রাজতো অঞ্ঞেসং ধনীনং ব্যৰহারকাদীনং ভৰনে. মুণ্ডো ছদনমেতস্স, ন পাসাদস্স ৰিযাতি মুণ্ডচ্ছদো, দ্ৰিত্তং. হর হরণে, যো, যম্হি মিআগমো চ.
দুগ্গপুরদ্ৰারে ৰা, যত্থ কত্থচি ৰা মত্তিকাদিমযে গজকুম্ভম্হি যো যূপো পাসাদো পতিট্ঠিতো, সো হত্থিনখো নাম, হত্থিস্সেৰ নখো যস্সাতি হত্থিনখো, নখসদ্দেন ৰা নখসহিতো পাসাদো গয্হতে.
২০৯. সুপণ্ণস্স গরুল়স্স ৰঙ্কেন পক্খেন সদিসছদনং গেহং সুৰণ্ণৰঙ্কচ্ছদনং. ৰঙ্ক গমনে. একপস্সেযেৰ ছদনতো অড্ঢযোগো.
একেনেৰ কূটেন যুত্তো অনেককোণো পতিস্সযৰিসেসো মাল়ো নাম, ৰট্টাকারেন কতসেনাসনন্তি কেচি. মা মানে, ল়ো, মাল়ো.
চতুরস্সো পতিস্সযৰিসেসো পাসাদো নাম, আযতচতুরস্সপাসাদোতি কেচি.
২১০. সন্তেহি ভাতি দিব্বতীতি সভাযং, সভা চ, পুরিমে যপচ্চযো, সন্তস্স সাদেসো তূভযত্র. মণ্ডা রৰিরংসযো, তে পিৰতি নাসযতীতি মণ্ডপো, ৰাসদ্দেন মণ্ডপপদস্স ¶ পুল্লিঙ্গত্তং সমুচ্চিনোতি, জনানং আলযো সন্নিপাতট্ঠানং জনালযো. আসনত্থায কতা সালা আসনসালা. পটিক্কমন্তি এত্থাতি পটিক্কমনং, কমু পদৰিক্খেপে, অধিকরণে যু.
২১১. জিনস্স ৰাসভূতং ভৰনং গন্ধকুটি নাম, দিব্বগন্ধেহি পরিভাৰিতা কুটি গন্ধকুটি.
তিকং পাকট্ঠানে. রসানি সন্ত্যস্সং রসৰতী, পচনং পাকো, তস্স ঠানং পাকট্ঠানং. মহন্তানি বহূনি অসিতব্বানি সন্তেত্থ মহানসং, অস ভক্খনে, যু, ৰণ্ণৰিপরিযযো.
২১২. সুৰণ্ণকারাদিসিপ্পীনং কম্মসালা আৰেসনং. আৰিসন্ত্যস্মিং আৰেসনং, যু. পানমন্দিরং সুরাপানত্থং কতমন্দিরং সোণ্ডা নাম, কত্তব্বাকত্তব্বং ৰিচারেত্ৰা অত্তনা ইচ্ছিতৰত্থুকারণা সব্বং দেয্যধম্মং সনোন্তীতি সোণ্ডা, সন দানে, তনাদি. ডো, অস্সোত্তং, ৰণ্ণৰিকারো চ, তেসং এসা ৰসতি সোণ্ডা. পানসদ্দসন্নিধানা সুরাসোণ্ডাযেৰিধ গহিতা. ৰচ্চস্স গূথস্স ৰিসজ্জনট্ঠানং ৰচ্চট্ঠানং. ৰচ্চস্স ৰিসজ্জনট্ঠানা কুটি ৰচ্চকুটি. মুনীনং ইসীনং ৰসনট্ঠানং অস্সমো নাম, আ কোধং সমেন্তি এত্থাতি অস্সমো, আ ভুসো সমেন্তি এত্থ রাগাদযোতি ৰা অস্সমো.
২১৩. তিকং ¶ পণ্যৰিক্কযসালাযং. পণ ব্যৰহারে, পণিতব্বাতি পণ্যা, ৰত্থাদযো, তে এত্থ ৰিক্কিণন্তীতি পণ্যৰিক্কযো, কী দব্বৰিনিমযে, সো এৰ সালা গেহন্তি পণ্যৰিক্কযসালা. আপণযন্তে ব্যৰহরন্তে অস্মিন্তি আপণো, ণো. পণ্যানং ৰিক্কযায নীযমানানং ৰীথি পন্থো পণ্যৰীথিকা. ৰস অচ্ছাদনে, তো, উদকং ৰসিতং অচ্ছাদনং কতমনেনাতি উদোসিতো, ৰস্সোত্তং, ভণ্ডট্ঠপনস্স সালা ভণ্ডসালা. কমু পদৰিক্খেপে, চঙ্কমত্যত্রাতি চঙ্কমনং, চঙ্কমো চ, দ্ৰিত্তাদি.
২১৪. জলন্তি এত্থাতি জন্তা, জল দিত্তিযং, অন্তো, ‘‘ইত্থিযমতিযৰো ৰা’’তি অ, আ, ললোপো, জনেত্যত্র অগ্গিন্তি ৰা জন্তা, জন জননে, অন্তো, সা এৰ ঘরং জন্তাঘরং. অগ্গিনো সালা অগ্গিসালা. পা পিৰনে, পপিৰন্ত্যস্সন্তি পপা, অ. পানীযট্ঠা সালা পানীযসালা, সা এৰ পানীযসালিকা.
গস গমনে, ভো, সস্স বো. অৰতি রক্খতীতি ওৰরকো, অরো, সকত্থে কো, অস্সোত্তঞ্চ. ৰসনং ৰাসো, তদত্থং অগারং ৰাসাগারং. সযতি এত্থাতি সযনী, যু, নদাদি, সা এৰ গহং সযনিগ্গহং.
২১৫. চতুক্কং ¶ রাজিত্থাগারে, তদত্থিযতো [তদট্ঠিযতো (ক.)] উপচারেন রাজিত্থীসুপি. রাজিত্থীনমগারং ইত্থাগারং. অৰরুন্ধীযন্তে রাজিত্থিযো অনেনাতি ওরোধো, রুধ আৰরণে. সুদ্ধা কামাপগমত্তা পরিসুদ্ধা রক্খকা অন্তে সমীপে যস্সাতি সুদ্ধন্তো. অন্তে অব্ভন্তরে পুরং গেহং অন্তেপুরং, পুরস্স অন্তেতি ৰা অন্তেপুরং. ‘‘অন্তোপুর’’ন্তিপি পাঠো.
রঞ্ঞং রাজূনং অসব্বৰিসযট্ঠানং সব্বেহ্যসাধারণট্ঠানং ‘‘কচ্ছন্তর’’ন্তি মতং কথিতং, যং ‘‘পমদৰন’’ন্তি ৰুচ্চতি, পমদৰনং নাম উপকারিকাসন্নিহিতং ৰা পুরসন্নিহিতং ৰা অন্তেপুরোচিতং, যত্র অন্তেপুরসহিতো এৰ রাজা ৰিহরতি, নাঞ্ঞজনপ্পৰেসো [অমর ১৪.৩]. পমদানং ৰনং পমদৰনং. নিপাতনা যাকারানং [ঈকার আকারানন্তি অত্থো] ইত্থিগতানং রস্সো ক্ৰচীতিরস্সো. কচ্ছস্স পকোট্ঠস্স অন্তরং অব্ভন্তরং কচ্ছন্তরং. পকোট্ঠং নাম অব্ভন্তরদ্ৰারং.
২১৬. দ্ৰযং ইট্ঠকাদিরচিতে আরোহনে. উপানেন সহ ৰত্ততেতি সোপানো, সোপানং ৰা নপুংসকেপি. আরূয্হতে যেন তং আরোহনং, যু, রুহ জননে.
দ্ৰযং কট্ঠাদিরচিতাযং. নিচ্ছযেন সযন্তি পাকারাদিকমেতাযাতি নিস্সেণী, সি সেৰাযং, ণী, নদাদি. উদ্ধমারোহতে এতাযাতি অধিরোহিণী, সাসদ্দো দ্ৰিন্নম্পি ইত্থিলিঙ্গত্তং জোতেতি.
২১৭. পঞ্চকং ¶ জালকে. ৰাতং পিৰতীতি ৰাতপানং. গৰং অক্খি গৰক্খো, সমাসন্তত্তা অ, সঞ্ঞাসদ্দতো পুল্লিঙ্গত্তং, অক্খি সদ্দে ৰা, গৰং অক্খি গৰক্খীতি ৰিগ্গহো. জল দিত্তিযং, জালং. সীহরূপযুত্তং পঞ্জরং সীহপঞ্জরং. আলোকানং আতপানং পৰিসনট্ঠানং সন্ধি ছিদ্দন্তি আলোকসন্ধি, আলোকীযন্তি এতেনাতি আলোকো, সো এৰ সন্ধীতি ৰা আলোকসন্ধি.
দ্ৰযং লঙ্গিযং. লগি গত্যত্থো, অ, নদাদি. পরি পুনপ্পুনং গমনাগমনৰসেন হন্তীতি পলিঘো, ণো. কপিরূপমত্থকত্তা কপিসীসো. অগ্গল়ং নাম কৰাটকো [কৰাটফলৰিধারণো (ক.)], তস্স থম্ভো অগ্গল়ত্থম্ভো, ‘‘অগ্গল়ং তীসু কল্লোলে, দণ্ডে চান্তকৰাটেসূ’’তি রভসো, ইত্থিযমতো আপচ্চযো, অগ্গল়া. নিস্সেসতো অব্বতি ৰস্সোদকমনেনাতি নিব্বং, অব্ব গতিহিংসাসু. ছদ্দস্স ছদনস্স কোটি হেট্ঠিমাৰসানং ছদ্দকোটি, তস্সং.
২১৮. তিকং গেহচ্ছদনে. ছাদেতি এতেনাতি ছদনং, ছদ সংৰরণে, চুরাদি. পটগমনে, ‘‘পট্যাদীহ্যল’’ন্তি অলো. ছাদেতি এতেনাতি ছদ্দং, দ্ৰিত্তাদি.
তিকং ¶ গেহঙ্গণে. অজ গতিম্হি, ইরো, অজিরং. চর গতিভক্খনেসু, চরো. অঙ্গ গমনে, করণাধিকরণেসু যু, ৰণ্ণৰিকারো, ণত্তং.
পঞ্চকং গেহদ্ৰারতো বহিপকোট্ঠকে, ৰীথিযং দ্ৰারপিণ্ডকে চ. অলিন্দো ত্ৰঞ্ঞপিণ্ডকেপিচ্ছতে. পঠমং হনন্তি গচ্ছন্তি এত্থাতি পঘাণো, পঘণো চ, হনস্স ঘণাদেসো. অলি সখা ইন্দো এত্থাতি অলিন্দো, ‘‘গেহেকদেসে অলিন্দো, পঘাণো পঘণোভৰে’’তি [চিন্তামণিটীকা ১২.১২] অমরমালাযং. আলিন্দো, দীঘাদি. পধানং মুখং পমুখং, গেহস্স হি চতূসু মুখেসু তদেৰ পধানং, যত্থ সাধুজনাপি আগন্তুকাপি নিসীদন্তি. দ্ৰারং বন্ধতি পিদহতি এত্থাতি দ্ৰারবন্ধনং.
২১৯. দ্ৰযং দ্ৰারবাহাযং. পীঠানি লোহৰিকতিআদীহি সঙ্ঘটীযন্তি এত্থাতি পীঠসঙ্ঘাটকং, পীঠেহি সঙ্ঘটীযতীতি ৰা পীঠসঙ্ঘাটকং, ঘট ঘটনে. দ্ৰিভাগেন বাহাসদিসত্তা বাহা, দ্ৰারস্স বাহা দ্ৰারবাহা. ‘‘কপাটং, কৰাট’’ন্তিপি দ্ৰারবাহায নামানি, কং ৰাতং পাটযতি, ৰাটযতি চেতি কম্মনি ণো, ইত্থিযং কপাটী.
দ্ৰযং গেহাদীনং কূটে. কুট ছেদনে, কম্মনি ণো. নয গমনত্থো, কে সীসে নযতীতি কণ্ণীকা, ণ্ৰু, ইত্তং, ণত্তঞ্চ.
২২০. দ্ৰযং ¶ দ্ৰারে. দ্ৰে অরন্ত্যত্রাতি দ্ৰারং, দুজ্জনে ৰারযন্ত্যস্মা রক্খকাতি ৰা দ্ৰারং, উলোপো. পটিহরন্তি অপনেন্তি এতস্মা রক্খকা অঞ্ঞাতন্তি পটিহরো, পটিপক্খে হরতি এতস্মাতি ৰা পটিহরো, রস্সস্স দীঘত্তে পটিহারো.
চতুক্কং উম্মারে, যং ‘‘দ্ৰারপিণ্ডিকা’’তি ৰুচ্চতি. উর গতিম্হি, মারো করণে. দেহং নেতি পৰেসেনাতি দেহনী, ‘‘দেহলী’’তিপি পাঠো, দেহং লাতি পৰেসেনাতি দেহলী. ইল গতিম্হি, ণ্ৰু. ইন্দো এৰ পাদং খিপতি এত্থাতি ইন্দখীলো, খিপ পেরণে. পস্স লোপো, অথ ৰা ইং গমনং দদাতীতি ইন্দো, দ্ৰারং, তত্থ ঠপিতো খীলো কণ্টকোতি ইন্দখীলো, ৰেগগভিঘাতনতো হি সো খীলো ৰিয হোতি.
থম্ভ পটিবন্ধনে, থম্ভো, ধারেতীতি ৰা থম্ভো, ধর ধরণে, রম্ভপচ্চযো, ৰণ্ণৰিকারো চ. থু অভিত্থৰে, উণো, যু ৰা, ধারেতীতি ৰা থূণো, যু, রলোপো, অস্সূ.
অড্ঢেন্দুপাসাণে অদ্ধচন্দাকারে পাসাণে পটিকাসদ্দো ৰত্ততি. পট গতিযং, ণ্ৰু. ইত্থিকতাকারপরে কে অস্সিত্তং. গজি সদ্দে, ণ্ৰু, অস্সিত্তং, বিন্দাগমো চ. ইস ইচ্ছাযং, ঠকো.
২২১. ৰলভীতি ¶ চূল়া, ‘‘সিখাযং ৰলভী চূল়ে’’তি রুদ্দো [রস্সন্তা চ, সিখাযং ৰল়ভিযং চূল়েতি রুদ্দো (চিন্তামণিটীকা ১২.১৫)]. তচ্ছাদনে দারুম্হি কট্ঠে গোপানসী মতা. ৰঙ্কেতি দারুৰিসেসনং. গং ৰস্সোদকং, সূরিযাদিকিরণঞ্চ পিৰন্তি ৰিনাসযন্তি অব্ভন্তরমপ্পৰেসনৰসেনাতি গোপানা, ইট্ঠকাদযো, তানি সিনোন্তি বন্ধন্তি এত্থাতি গোপানসী.
সোধাদিগেহেসু ছেকপক্খাৰাসত্থং যো বহি করিয কট্ঠেকদেসো ঠপীযতে, সো ৰিটঙ্কো. কপোতে পালযতীতি কপোতপালিকা, কম্মনি ণ্ৰু. টকি নিৰাসগতীসু. ৰিনো পক্খিনো টঙ্কন্তি এত্থাতি ৰিটঙ্কো. ণো.
২২২. দ্ৰযং কুঞ্চিকাছিদ্দে. কুঞ্চিকায ৰিৰরং ছিদ্দং কুঞ্চিকাৰিৰরং. তাল়স্স পৰেসনট্ঠানভূতো ছিগ্গল়ো ছিদ্দং তাল়চ্ছিগ্গল়ো.
তিকং কুঞ্চিকাযং. কুঞ্চ কোটিল্যে, ণ্ৰু. তাযতি রক্খতীতি তালো. অলো, তলতি তিট্ঠতি এতেনাতি ৰা তালো, তল পতিট্ঠাযং. অৰাপুরতি ৰিৰরতি যেনাতি অৰাপুরণং, ৰর সংৰরণে, যু, ৰস্স পো, উত্তং, উপসগ্গস্স দীঘতা চ, ‘‘অপারুতা তেসং অমতস্স ¶ দ্ৰারা’’তি [দী. নি. ২.৭১; ম. নি. ১.২৮৩] ৰচনতো পুর, পার সংৰরণেতিপি ধাত্ৰত্থং পঠন্তি. অৰপুব্বো ৰু সংৰরণেতিপি ধাত্ৰত্থে পন সতি ৰস্স রত্তং, উপসগ্গস্স দীঘতা চ, ‘‘অপারুতা, সঙ্ঘাটিং পারুপিত্ৰা’’ত্যাদীসু পন পকারৰণ্ণাগমেন সিদ্ধো. ৰিদ লাভে, ইম্হি ৰেদিকা, সকত্থে কো. ইতরত্থ ইযেৰ.
২২৩. সঙ্ঘাটাদযো মন্দিরঙ্গা গেহঙ্গৰিসেসা. সম্মা ঘটেন্তি এত্থ গোপানস্যাদযোতি সঙ্ঘাটো, পুব্বপচ্ছিমদক্খিণুত্তরাযামৰসেন থম্ভানমুপরি ঠিতো কট্ঠৰিসেসো, তে পন পুব্বপচ্ছিমযামা তযো কট্ঠা, দক্খিণুত্তরযামা পন হেট্ঠিমপরিচ্ছেদতো তযো কট্ঠা, উক্কট্ঠপরিচ্ছেদেন পন পঞ্চসত্তনৰাদযোপি. দ্ৰিন্নং পক্খানং অপতনত্থং বন্ধনতো পাসো ৰিযাতি পক্খপাসো. তুলতি সঙ্ঘাটেসু পতিট্ঠতীতি তুলা, তল পতিট্ঠাযং, অস্সুত্তং, পক্খানং ৰা সমৰাহিতভাৰকরণতো তুলযতি মিনাতি এতাযাতি তুলা, তুল উম্মানে.
তিকং সম্মজ্জনিযং. মুজি সোধনে, যু. মজ্জ সংসুদ্ধিযং, যু. সুধ সুদ্ধিযং, সব্বত্র করণে যু.
২২৪. তিকং সঙ্কারছড্ডনপ্পদেসে. কট ছড্ডনমদ্দনেসু, সঙ্কটন্তি এত্থাতি সঙ্কটীরং, ঈরো, ‘‘সঙ্কটো’’তি ৰা সঙ্কারো ৰুচ্চতি, তং ঈরযন্তি খিপন্তি এত্থাতি সঙ্কটীরং, ঈর খেপে. সঙ্কারস্স ঠানং সঙ্কারট্ঠানং. সঙ্কারং কটতি ¶ ছড্ডেতি এত্থাতি সঙ্কারকূটং, অস্সূ, সকত্থে কো.
চতুক্কং সম্মজ্জনিযা নিরাকতে [নিরস্সতে (ক.)] থুসাদিম্হি. নানাৰিধে সঙ্কারে রাসীকরণৰসেন কচতি বন্ধতি এতেনাতি কচো, সো এত্থ ইচ্ছিতব্বোতি কচৰরো, ৰর ইচ্ছাযং. উচ্ছিট্ঠো কলাপো সমূহো উক্লাপো, কস্সাকারলোপো. নানাৰিধেহি তিণাদীহি সঙ্করীযতে মিস্সীকরীযতেতি সঙ্কারো, ণো. অৰকরোতিপ্যত্র. অৰকরীযতে নিরস্সতেতি, অ. ‘‘সম্মজ্জো মজ্জনী চেৰ, সঙ্কারো’ৰকরো মতো’’তি হলাযুধো. কস ৰিলেখনে, অম্বু.
২২৫. ঘরাদিভূমি ঘরখেত্তৰিহারাদীনং যো ভূমিপ্পদেসো ৰত্থু নাম, তং নপুংসকে, ৰসন্তি এত্থাতি ৰত্থু, রত্থু. গস মদনে, গসন্তি এত্থাতি গামো, মো. সংৰসন্ত্যত্রাতি সংৰসথো, অথো.
পাকটো খ্যাতো গামো, সো নিগমো নাম, অতিরেকো গামো নিগমো, ভুসত্থো নি, সঞ্ঞাসদ্দত্তা রস্সো.
উপভুঞ্জিতব্বভোগমনুস্সাদীহি ( ) [(ইভ্যো) (?)] ৰড্ঢিতো অধিকো গামো নিগমতোপি অধিকতরত্তা ‘‘অধিভূ’’তি ঈরিতো কথিতো, অধিকো ভৰতীতি অধিভূ.
২২৬. দ্ৰযং ¶ গামাদিপরিযন্তভাগে. সি বন্ধনে, মো. পরিচ্ছিন্দিত্ৰা আদীযতেতি মরিযাদা, পস্স মো.
দ্ৰযং আভীরকুটিযং [ঘোসো আভীরপল্লী সিযা (অমর ১২.২০)]. ঘু সদ্দে, ঘোসন্ত্যত্রাতি ঘোসো. গোপালানং গামো গোপালগামকো, সকত্থে কো.
পুরৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৩. নরৰগ্গৰণ্ণনা
২২৭-২২৮. পোরিসন্তানি মনুস্সজাতিযা নামানি. মনো উস্সন্নমস্সাতি মনুস্সো, সতিসূরভাৰব্রহ্মচরিযযোগ্যতাদিগুণৰসেন উপচিতমানসা উক্কট্ঠগুণচিত্তা, কে পন তে? জম্বুদীপৰাসিনো সত্তৰিসেসা. তেনাহ ভগৰা – ¶ ‘‘তীহি, ভিক্খৰে, ঠানেহি জম্বুদীপকা মনুস্সা উত্তরকুরুকে মনুস্সে অধিগ্গণ্হন্তি দেৰে চ তাৰতিংসে. কতমেহি তীহি, সূরা সতিমন্তো ইধ ব্রহ্মচরিযৰাসো’’তি [অ. নি. ৯.২১]. তথা হি বুদ্ধা ভগৰন্তো পচ্চেকবুদ্ধা অগ্গসাৰকমহাসাৰকচক্কৰত্তিনো চ অঞ্ঞে চ মহানুভাৰা সত্তা তত্থেৰ উপ্পজ্জন্তি. সমানরূপাদিতায পন সদ্ধিং পরিত্তদীপৰাসীহি ইতরমহাদীপৰাসিনোপি মনুস্সাত্ৰেৰ পঞ্ঞাযিংসূতি একে, অপরে পন ভণন্তি ‘‘লোভাদীহি, অলোভাদীহি চ সহিতস্স মনস্স উস্সদতায মনুস্সা, যে হি সত্তা মনুস্সজাতিকা, তেসু ৰিসেসতো লোভাদযো, অলোভাদযো চ উস্সদা, তে লোভাদীহি উস্সদতায অপাযমগ্গং, অলোভাদীহি উস্সদতায সুগতিমগ্গং, নিব্বানগামিমগ্গঞ্চ পূরেন্তি, তস্মা লোভাদীহি, অলোভাদীহি চ সহিতস্স মনস্স উস্সদতায পরিত্তদীপৰাসীহি সদ্ধিং চতুমহাদীপৰাসিনো সত্তৰিসেসা মনুস্সাতি ৰুচ্চন্তী’’তি. লোকিযা পন মনুনো অপচ্চভাৰেন মনুস্সাতি ৰদন্তি, মনু নাম পঠমকপ্পিকো লোকমরিযাদায আদিভূতো হিতাহিতৰিধাযকো সত্তানং পিতুট্ঠানিযো, যো সাসনে ‘‘মহাসম্মতো’’তি ৰুচ্চতি, পচ্চক্খতো, পরম্পরতায চ তস্স ওৰাদানুসাসনিযং ঠিতা তস্স পুত্তসদিসতায মনুস্সাতি ৰুচ্চন্তি, ততো এৰ হি তে ‘‘মানৰা, মনুজা’’তি চ ৰোহরীযন্তি, উস্সপচ্চযো. মনুনো অপচ্চং মানুসো, উসো. মর পাণচাগে, চো, মচ্চো, পব্বজ্জাদিনা ৰা ত্যপচ্চযো, ধাত্ৰন্তস্স লোপো চ. ততো ‘‘যৰত’’মিচ্চাদিনা চো, দ্ৰিত্তং. মনুনো অপচ্চং মানৰো. মাণৰোপ্যত্র, ণৰো. মনুম্হা জাতো মনুজো. নী নযে, নেতীতি নরো, অরো. পুস পোসনে, ণো, পুরেতীতি ৰা পোসো. পুর পূরণে, সো, উস্সোত্তং, রলোপো. পুনাতীতি পুমা, পু ¶ পৰনে, মো, সিস্সা. পুরেতীতি পুরিসো, পোরিসো চ, ইসো, রস্সস্স দীঘতায পূরিসো চ. এত্থ চ মনুস্সাদিপঞ্চকং ইত্থিযম্পি ৰত্ততে, নরাদযো তু পুমেযেৰ ৰিসিট্ঠলিঙ্গত্তা. তত্র মনুস্স মানুস মনুজ মাণৰেহি নদাদিত্তা ঈপচ্চযো, একসকারলোপো, মনুসী, মানুসী, মনুজী, মাণৰী. মচ্চা, ইত্থিযমতো আপচ্চযো.
ৰিদ্দসুপরিযন্তং পণ্ডিতে. পণ্ডা বুদ্ধি সঞ্জাতা অস্সাতি পণ্ডিতো, তরত্যাদি. পডি গতিযং ৰা, তো. বুজ্ঝতীতি বুধো. ৰিদতি জানাতীতি ৰিদ্ৰা, ৰিদ ঞাণে, ৰো, সিস্সা. ভূ সত্তাযং, অত্থে ৰিভাৰেতি পকাসেতি সীলেনাতি ৰিভাৰী, ণী. রাগাদযো সমেতীতি সন্তো, তো, সুন্দরো অন্তো অৰসানমেতস্সাতি ৰা সন্তো. সুন্দরা পঞ্ঞা যস্স সপ্পঞ্ঞো. কিন্নাম ন ৰিন্দতীতি কোৰিদো, নেরুত্তো, কুং পাপং ৰিন্দতীতি ৰা কোৰিদো. ধী পঞ্ঞা যস্সত্থীতি সো ধীমা, সোভনং ঝাযতীতি সুধী, ঝে চিন্তাযং. ঝস্স ধো, ঈ, সুন্দরা ধী যস্সাতি ৰা সুধী. কৰি ৰণ্ণে, ই, ইত্থিযং কৰী চ, কু সদ্দে ৰা, ই, কৰি. ব্যঞ্জযতীতি ব্যত্তো, অঞ্জ গতিযং, তো. ভুজাদীনমন্তো নো দ্ৰি চ. ৰিসিট্ঠো অত্তা যস্সাতি ৰা ব্যত্তো. চক্খ দস্সনে, যু, ৰিচক্খণো, ৰিচারেতীতি ৰা ৰিচক্খণো, নেরুত্তো. ৰিগতো সারদো এতস্মাতি ৰিসারদো.
২২৯. মেধা ধারণা মতি পঞ্ঞা যস্সাতি মেধাৰী, ৰী. অতিসযমতিযুত্ততায মতিমা. পঞ্ঞায যোগতো পঞ্ঞো. ৰিসেসং জানাতি সীলেনাতি ৰিঞ্ঞূ, রূ. ৰিদ ঞাণে, উরো, ৰিদুরো [ৰিদূরো (ক.)]. রূপচ্চযে ৰিদূ. ধীযোগা ধীরো, রো. ৰিসিট্ঠদস্সনসীলতায ¶ ৰিপস্সী, ণী. দোসং জানাতীতি দোসঞ্ঞূ, রূ. বুজ্ঝতীতি বুদ্ধো, তো. দু গতিযং, অ, উস্সাৰো [দু গতিযং অব্বো (সূচি)], দব্বো. ৰিদ ঞাণে, দসু.
২৩০-২৩১. মহিলান্তং ইত্থিসামঞ্ঞে. ইসু ইচ্ছাযং, তো, নদাদি. সীমস্স অন্তো সীমন্তো, কেসৰেসো, তংযোগা সীমন্তিনী, ইনী. নরস্সাযং নারী, ইদমত্থে ণো. তিট্ঠতি গব্ভো যস্সং, সা থী. ধা ধারণে ৰা, ৰণ্ণৰিকারো, ঈ. বন্ধ বন্ধনে, ঊ, বন্ধস্স ৰধাদেসো চ [ণ্ৰাদি ৩], ৰধূসদ্দো সুণিসাভরিযানম্পি ৰাচকো. ৰন সম্ভত্তিযং, তো, ইকারাগমো চ. অঙ্গ গমনত্থো, যু, অঙ্গনা, ৰিসিট্ঠনারিযম্পি অঙ্গনা, তদা কল্যাণঙ্গনারীলক্খণোপেতং পসত্থং হত্থপাদাদিকমঙ্গমস্সত্থীতি অস্সত্থ্যত্থে অঙ্গা কল্যাণে নপচ্চযো [মোগ্গল্লান ৪.৯২]. ৰিরূপেসুপি মদো রাগমদো যস্সা সা পমদা, ৰিসিট্ঠনারিযংপ্যত্র পমদা, তদা পকট্ঠো মদো রূপসোভগ্গজনিতো চেতোৰিকারো যস্সা সা পমদা. রূপলাৰণ্যসম্পন্নতায সুন্দরী, ৰিসিট্ঠাযম্পি. কমনীযৰুত্তিতায কন্তা, কমু কন্তিযং, তো. কন্তিযোগা ৰা কন্তা, ৰিসিট্ঠাযম্পি. রমযতি ৰিনোদযতি নাযকং, সা রমণী, নন্দাদীহি যু, নদাদি, ৰিসিট্ঠাযম্পি. দয রক্খণে, কম্মনি তো. অপ্পং বলং যস্সা সা অবলা, অপ্পত্থোযং অকারো. মাতুযা গামো ৰিয গামো যস্সা ¶ সা মাতুগামো, মাতা ৰিয গচ্ছতীতি ৰা মাতুগামো, গমু গমনে, ণো, মাতা ৰিয গসতীতি ৰা মাতুগামো, গস অদনে, মো, মাতা ৰিয গাযতীতি ৰা মাতুগামো, গা সদ্দে, মো. মহী ৰিয সুচিং অসুচিম্পি লাতীতি মহিলা, মহন্তেসু বহূসুপি রত্তচিত্তেসু ইলতি গচ্ছতীতি ৰা মহিলা, ইল গমনে, মহ পূজাযং ৰা, ইরো, লত্তং, আ, মহিলা. মহেলাপ্যত্র.
তিকং ৰিসিট্ঠনারিযমেৰ. লল ৰিলাসে, নন্দাদীহি যু. লল ইচ্ছাযন্তি চুরাদিগণতো ৰা যু. ভযপকতি ভীরু, ভী ভযে, রু, ‘‘ভীরু অত্তে জনে’ত্থিয’’ন্তি রভসো. অতিসযিতকামা কামিনী, কামো সিঙ্গাররূপো মদো যস্সাত্থীতি ইনী, সব্বত্রেৰং. ৰামলোচনা, ভাৰিনী, নিতম্বিনী, রামাইচ্চাদীনিপি ৰিসিট্ঠনারীনামানি.
দ্ৰযং পঠমৰযসি ৰত্তমানাযং.
অট্ঠৰস্সা ভৰে গোরী, দসৰস্সা তু কঞ্ঞকা;
সম্পত্তে দ্ৰাদসে ৰস্সে, কুমারীত্য’ভিধীযতে [চিন্তামণিটীকা ১৬.৮].
ইহ ত্ৰভেদোপচারেনেকত্তং. অঞ্ঞে পনাহু ‘‘কঞ্ঞাসদ্দোযং পুমুনাভিসম্বন্ধপুব্বকে সম্পযোগে নিৰত্তেতী’’তি. কুমার কীল়াযং, চুরাদি, কুমারযতীতি কুমারী, অ, নদাদি, সকত্থে কো, ণ্ৰুনা ৰা সিদ্ধো. কমনীযতেতি কঞ্ঞা, কন দিত্তিকন্তিগতীসু, যো, ন্যস্স ঞত্তং, অ, আ.
যুৰসদ্দতো ¶ পাটিপদিকতোতি, যুৰতি. ৰরিত্থিপরিযাযসামঞ্ঞেপি যুৰতিসদ্দো পকত্যন্তরমত্থীতি. তর তরণে, যু, উত্তং, ঈ চ.
২৩২. সাভিসেকা লদ্ধাভিসেকা রাজিত্থী মহেসী নাম, মহ পূজাযং, কম্মনি ইসো, ইস্সে, ততো ঈ, মহতিযো রাজিত্থিযো ঈসতি অভিভৰতীতি ৰা মহেসী, ঈস ইস্সরিযে, ঈ. মহেসিতো অঞ্ঞা রাজনারিযো ভোগিনিযো ভোগযোগা, ঈ, ইনী চ. যানারী পুরিসস্স সঙ্কেতং যাতি, সা ‘‘ধৰত্থিনী, অভিসারিকা’’তি চোচ্চতে. ধৰং পতিং অত্থযতি ইচ্ছতীতি ধৰত্থিনী, অত্থ যাচনিচ্ছাসু, ইনী, অসতীৰিসেসো. সর গতিযং, অভিসরতি সঙ্কেতন্তি, ণ্ৰু.
২৩৩. ছক্কং ৰেসিযং. চতুসট্ঠিকলাকুসলতায, সীলরূপাদিমত্তায চ গণ্যতে আদীযতে গণিকা, গণ সঙ্খ্যানে, ণ্ৰু. ৰেসো আকপ্পো, তেনাতিসোভতে, কম্মৰেসেহি ৰা ইচ্ছীযতেতি. অতিসোভনে, ইচ্ছত্থে ৰা যপচ্চযো. ৰণ্ণসম্পন্না দাসী ৰণ্ণদাসী, দাসিম্পি হি ৰণ্ণসম্পন্নং কেচি সামিকা ধনলোভেন গণিকং করোন্তি. নগরং সোভেতীতি নগরসোভিনী. রূপেন উপজীৰতীতি রূপূপজীৰিনী. অতিসযৰেসযুত্ততায ৰেসী.
দ্ৰযং অসতীসামঞ্ঞে. কুলানি অটতি নাসযতীতি কুলটা. বন্ধমনুবন্ধং কাযতীতি বন্ধকী, নদাদি.
২৩৪. চতুক্কং উত্তমনারিযং. ৰরো আরোহো সোণি যস্সা সা ৰরারোহা. উত্তমগুণযোগা উত্তমা. সোণিগারৰেন ¶ মত্তগজো ৰিয বন্ধনগামিনী মত্তকাসিনী, কস গতিযং. ৰরৰণ্ণযোগা ৰরৰণ্ণিনী, ইনী.
‘‘সীতে সুখোণ্হসব্বঙ্গী, গিম্হে যা সুখসীতলা;
ভত্তু ভত্তা চ যা নারী, সা ভৰে ৰরৰণ্ণিনী’’তি. রুদ্দো;
দ্ৰযং অখণ্ডিতচরিত্রাযং. পতি সামিকোৰ কমনীযো যস্সা পতিব্বতা, পতিম্হি ৰতমস্সাতি ৰা পতিব্বতা. অস ভুৰি, অন্তো, ঈ, আদিলোপো. সমেতীতি ৰা সতী, সমু উপসমে, অন্তো, ঈ.
দ্ৰযং কামরত্তরাজপুত্তাদিনো কুলস্স নিযতপতিযং. কুলানুরূপা ইত্থী কুলিত্থী, কুলং পালেতি রক্খতীতি কুলপালিকা, ণ্ৰু.
২৩৫. দ্ৰযং মতভত্তিকাযং. ৰিগতো ধৰো ভত্তা যস্সা ৰিধৰা. পতি সুঞ্ঞো নট্ঠো যস্সাতি পতিসুঞ্ঞা.
দ্ৰযং অত্তিচ্ছায পত্যন্ৰেসিনিযং কঞ্ঞাযং. পতিং ৰরতি গৰেসতীতি পতিম্বরা, দুতিযাযালোপো. সযমেৰ পতিং ৰরতীতি সযম্বরা, পঠমাযালোপো, ৰর পত্থনাযং.
চতুক্কং ৰিজাতাযং. ৰিজনী গব্ভৰিমোক্খনে, তো, ৰিজাযিত্থাতি ৰিজাতা. সূ অভিসৰে, তো. জাতং অপচ্চং পুত্তো এতিস্সাতি জাতাপচ্চা. পসূতাৰ পসূতিকা, কপচ্চযো, ইত্তঞ্চ.
২৩৬. দ্ৰযং ¶ দূতিযং. যা পেসীযতে, সা দূতী, দু গমনে,তি, ঈম্হি দূতী. সঞ্চারযতি যথাভিমতন্তি, ণ্ৰু.
তিকং দাসিযং. দু কুচ্ছিতং অসতি ভক্খতীতি দাসী, ঈ, দীযন্তে তাযাতি ৰা দাসী, দা দানে, সো, ঈ চ. চিট পেসনে, কম্মনি ণো, ঈ. কুটং উদককুম্ভং ধারেতীতি কুটধারিকা, ণ্ৰু.
দ্ৰযং সুভাসুভনিরূপিনিযং সংৰরিকাদিম্হি. ৰর গতিযং, কত্তরি ইনী. সুভাসুভস্স ইক্খণং নিরূপনং যস্সাত্থীতি, ই, সকত্থে কো. ইমে দ্ৰে সদ্দা তুল্যত্থা.
যা সযং খত্তিযজাতি যস্স কস্সচি ভরিযা, সা খত্তিযানী, খত্তিযা চ. খত্তিযস্সাপচ্চং খত্তিযানী, আনো, ঈ. ণম্হি খত্তিযা.
২৩৭. পজ্জং অগ্গিসক্খিপুব্বকতপাণিগহিতাযং ভরিযাযং, অঞ্ঞত্র তূপচারা. দারযন্তে যেনাতি দারো, দর ৰিদারণে, অকত্তরি চ কারকে সঞ্ঞাযং ণো. জাযতি পুত্তো যাযাতি জাযা, জন জননে, যো, জনিস্স জা চ, আ, জযতীতি ৰা জাযা, জি জযে, যো, জিস্স জা, আ, জাযা. কল সঙ্খ্যানে, অত্তো. ঘরং নেতীতি ঘরণী, ণত্তং. ভরিতব্বতো ভরিযা, ভর ভরণে, যো. পিযাযিতব্বতো পিযা,পী তপ্পনকন্তীসু, যো. পজং পুত্তং পালেতীতি পজাপতি, পা পালনে,তি, আত্তং, রস্সত্তঞ্চ ¶ . দ্ৰিন্নং পূরণী দুতিযা. পঠমো ভত্তা, ভরিযা দুতিযা. সামিকস্স পাদে পরিচরতীতি পাদপরিচারিকা, ণ্ৰু. পতিনী, পাণিগহিতা, সহধম্মিনীতিপি তস্সাযেৰ নামানি.
২৩৮. তিকং সখিযং. তেসু তেসু কিচ্চেসু সহ খাযতি পকাসতীতি সখী, সহপুব্বো খা পকাসনকথনেসু, ঈ. অল ভূসনে আপুব্বো, ই. ৰযসা তুল্যা ৰযসা, তুল্যে সঞ্ঞাযং সো [পাণিনি ৪.৪.৯১ সুত্তে যপচ্চযো দিস্সতি].
জরোৰুচ্চতি চোরস্সামিকো, তস্সাযং জারী, ণো, ঈ. সামিকং অতিক্কম্ম অঞ্ঞত্র চরতীতি, ইনী.
২৩৯. পুমে তূতি লিঙ্গন্তো তুসদ্দো ন পুব্বং ভজতে. অর গমনে, তু, অরস্সুত্তং. রতিযা জাযতীতি রজো, তিলোপো. পুপ্ফ ৰিকসনে, পুপ্ফং.
তিকং রজস্সলাযং. উতুযোগাউতুনী, ইনী. রজযোগা রজস্সলা, সলো. পুপ্ফৰন্ততায পুপ্ফৰতী. থীধম্মিনী, অৰী, অত্তেযী, মলিনী, উতুমতী, উদকীইচ্চাদীনিপি তস্সা নামানি.
তিকং গব্ভিনিযং. গরু অলহুকো গব্ভো কুচ্ছি এতিস্সাতি গরুগব্ভা. আপন্নো পত্তো গব্ভট্ঠো সত্তো এতাযাতি আপন্নসত্তা. গব্ভযোগা গব্ভিনী.
তিকং ¶ যেন ৰেঠিতো গব্ভো কুচ্ছিযং তিট্ঠতি, তত্রাসযেতি খ্যাতে. গব্ভো আসযতে তিট্ঠত্যত্রাতি, ণো. জরং এতীতি জলাবু. উ, রস্স লো, যস্স বো, জরাপুব্বো ই গতিযং. কলং জরতং লাতীতি কললো, কল সঙ্খ্যানে ৰা, অলো.
২৪০-২৪১. সত্তকং ভত্তরি. ধূ কম্পনে, সন্তাসং ধুনোতীতি ধৰো, অ. সং এতস্সত্থীতি সামিকো, আমিপচ্চযো, সকত্থে কো, ইপচ্চযো ৰা, নিগ্গহীতস্স মো, অস্স চ দীঘো, সামিকো. ভর ভরণে, ভরতীতি ভত্তা, রিতু. কমু ইচ্ছাযং, তো, ‘‘পক্কমাদীহি ন্তো চা’’তি ন্তত্তং. পা রক্খণে, অতি, পতি. ৰর ইচ্ছাযং, অ, ৰরো. পী তপ্পনকন্তীসু, যো.
রতিকারণত্তা পতিনো উপ উপপতি, সমাসে কতে অভিধানতো পুব্বনিপাতো, অপ্পধানভূতো ৰা পতি উপপতি. জর ৰযোহানিম্হি, জীযন্তে অনেনাতি জারো, দারো চ.
সত্তকং পুত্তে. নরকে ন পতন্ত্যনেন জাতেনাতি অপচ্চং, পত গতিযং, যো, ত্যস্স চো, ন পততি ন ৰিচ্ছিন্দতি ৰংসো ¶ এতেনাতি ৰা অপচ্চং, পুত্তে, ধীতরি চ নিচ্চনপুংসকোযং. পূ পৰনে. পুনাতি পিতরো তেনাতি পুত্তো. ‘‘ছদাদীহি তত্রণ’’তি তো. পূরেতীতি ৰা পুত্তো. অত্ততো জাতো অত্রজো, ‘‘অত্তজো’’তিপি পাঠো. সুযতেতি সুতো. সু অভিসৰে, সুণাতীতি ৰা সুতো, তো, সু সৰনে. তনুম্হা জাতো তনুজো, তনযো চ, যো, তনোতি মুদন্তি ৰা তনযো, অযো. সূযতেতি সূনু, কম্মনি নু, সূ পসৰে.
পুত্তাদযো সূনুপরিযন্তা ধীতরি ৰত্তমানা ইত্থিযং ৰত্তন্তি. দুহিতা, ধীতা চ সদা নারিযমেৰ. দুহ পপূরণে, রাতু, ওত্তাভাৰো, ইকারাগমো চ. ধা ধারণে, রাতু, আস্সী. পুত্তাদযো চ তে সামঞ্ঞেনেৰ কুণ্ডগোলকাদীনং ৰাচকা. সৰণ্ণাযং তু ঊঢাযং সজাতো সযং জনিতো সুতো ওরসো নাম. সজাতসদ্দেন কুণ্ডকগোলকখত্তাদিব্যৰচ্ছেদো. জীৰতি ভত্তরি জারজো সুতো কুণ্ডাখ্যো. মতে ভত্তরি জারজো গোলকাখ্যো. অরিযাসুদ্দজো সুতো খত্তা নাম [খত্তা অরিযাসুদ্দানং (অমর ২০.৩)]. আদিনা মাগধাদীনং গহণং. ৰুত্তঞ্হি –
‘‘অমতে জারজো কুণ্ডো,
মতে ভত্তরি গোলকো’’তি [অমর ১৬.৩৬].
‘‘মাগধো সুদ্দখত্তাজো’’তি [অভিধানু ৫০৩ গাথা] চ.
উরসা মনসা নিম্মিতো, উরসদ্দা ততিযন্তা নিম্মিতত্থে ণো, নিৰিট্ঠত্তা তেন নিম্মিতোতি ৰুচ্চতি. উরসি ভৰোতি ৰা ওরসো.
২৪২. চতুক্কংপতিপতিনীনং ¶ যুগে, ‘‘দারা পুমে বহুত্তে চ, দং কলত্রে নপুংসকে’’তি [চিন্তামণিটীকা ১৬.৩৮] অমরমালা, জংসদ্দো ত্ৰব্যযো দারৰচনো. তস্মা ‘‘জম্পতি, দম্পতী’’তিপি ভৰিতব্বং, ইধ পন কচ্চাযনমতেনোদাহটা. জাযা চ পতি চ জাযাপতি. ইতরীতরযোগদ্ৰন্দো. জাযা চ পতি চ জানিপতি, তথা জাযম্পতিআদযো, জাযাসদ্দস্স পতিম্হি পরে জানি, তুদঞ্চ, জাযঞ্চ যদাদিনা.
তিকং নপুংসকে. ৰিগতো রাগস্সৰো যস্মা ৰস্সৰরো. সু সৰনে, অরো. পণ ব্যৰহারে, ডো, পডি লিঙ্গৰেকল্যে ৰা, ভূৰাদি. ন ইত্থী ন পুমা নপুংসকং, নিরুত্তিনযেন ইত্থিপুমানং পুংসকভাৰো, নস্স চ পকতি. ততিযাপকতি, সণ্ডো, কলীবন্তিপি তস্স নামানি. ততিযা পকতি ততিযপ্পকারো, সমজাতিকে ইত্থিপুরিসে অপেক্খিত্ৰা ততিযত্তং পকারস্স. পঠমা হি পকতি ইত্থী, দুতিযা পকতি পুরিসো, ইতরপকতি ততিযা পকতি.
২৪৩. ছক্কং ঞাতিমত্তে, বন্ধুযেৰ বন্ধৰো, অ, উস্সাৰো. বন্ধতীতি বন্ধু, উ. সস্স অত্তনো জনো সজনো. সমানং গোত্তং কুলং অস্সাতি সগোত্তো, সমানস্স সভাৰো. ঞা অৰবোধনে, কম্মেতি, ঞাতিযেৰ ঞাতকো, অত্তং, সকত্থে কো চ. সুসদ্দোপ্যত্র [স্ৰ (অমর ১৬.৩৬)].
দ্ৰযং ¶ সত্তপুরিসাৰধিকেসু নিকটঞাতীসু. লোহিতেন সম্বন্ধো সালোহিতো, সম্বন্ধস্স সাদেসো, পুব্বনিপাতো চ, সমানং পিণ্ডদানং যস্স সপিণ্ডো, সনাভযোপ্যত্র [নাভি সত্তপুরিসাৰধিককুলে (চিন্তামণিটীকা ১৬.৩৩)]. তিকং পিতরি. তা পালনে, তো কত্তরি. জনযতীতি জনকো, ণ্ৰু. পা রক্খণে, রিতু, অস্সিত্তং.
২৪৪. ছক্কং মাতরি. অম পূজাযং, কম্মনি মো, বো চ, অম্মা, অম্বা. জনযতীতি জননী, যু, নদাদি. মান পূজাযং, পুত্তং মানেতীতি মাতা, রাতু, পাতীতি ৰা মাতা, পাতিস্স মো. জনেতীতি জনেত্তি,তি. জনেতীতি জনিকা, ণ্ৰু, ইত্তং.
অপ্পধানভূতা মাতা উপমাতা, কুমারে ধারেতীতি ধাতি. ধা ধারণে,তি. জাযায ভরিযায ভাতিকো কনিট্ঠো চ জেট্ঠো চ সালো নাম, সস্স অত্তনো এসা সা, ভরিযা, তস্সা ভাতা সালো, জাযায ভাতরি অলো. সর গতিচিন্তাহিংসাসু ৰা, ণো, লত্তং, সাল ৰিতক্কে ৰা, চুরাদি.
২৪৫. সামিনো ভত্তু ভগিনী ননন্দা নাম, ন নন্দতীতি ননন্দা, অত্তাভাৰো নস্স ৰিভাসাধিকারা. নন্দ সমিদ্ধিযং, ভূৰাদি.
দ্ৰযং ¶ অয্যিকাযং. মাতুযা মাতা মাতামহী. পিতূনং পিতরি চ মাতরি চ আমহং যদাদিনা, নদাদি. অরহ পূজাযং, ণ্ৰু, রহস্স যো, অয গতিম্হি ৰা, ণ্ৰু, অয্যিকা.
মাতুযা ভাতা মাতুলো নাম, মাতুযা ভাতা মাতুলো, মাতু ভাতরি উলপচ্চযো. অস্স মাতুলস্স পজাপতি জাযা মাতুলানী নাম, মাতুলস্স ভরিযা মাতুলানী, মাতুলভরিযাযং আনো, নদাদি, অথ ৰা মাতুলস্স এসা মাতুলানী, ঈ, অস্স আনো.
২৪৬. জাযাপতীনং দ্ৰিন্নং জননী মাতা সস্সু ৰুত্তা, সস গতিহিংসাপানেসু. তপ্পিতা তেসং জাযাপতীনং পিতা পন সসুরো নাম, সসধাতুম্হা উরো. ভগিনিযা পুত্তো পন ভাগিনেয্যো নাম, ভগিনিযা অপচ্চং ভাগিনেয্যো, ণেয্যো.
২৪৭. দ্ৰযং সুতস্স, সুতায চ পুত্তেসু. নহ বন্ধনে, রিতু, নী নযে ৰা. পুত্তস্স পুত্তো পপুত্তো, ত্তলোপো, উস্সত্তঞ্চ. সামিভাতা দেৰরো নাম, অথ ৰা সামিভাতা কনিট্ঠো সামিনো ভাতা দেৰরো নাম. জেট্ঠো তু সসুরো এৰোচ্চতে. দিৰু কীল়াযং, অরো.
দ্ৰযং ¶ ধীতুপতিম্হি. জন জননে, রিতু, অস্সাত্তং, নস্স মাদেসো চ. দ্ৰযং পিতুপিতরি. পিতুনো পিতা পিতামহো.
২৪৮. হুসান্তানি পদেন পদেন নামানি. মাতুযা ভগিনী মাতুচ্ছা, চ্ছো. পিতুনো ভগিনী পিতুচ্ছা, পিতুভগিনী পিতুচ্ছা ভৰেত্যত্থো.
পিতামহসদ্দো ন কেৰলং জনকপিতরমেৰ ৰদতি, অথ খো জনকপিতুপিতাদযোপীতি এত্থাপি ‘‘পপিতামহো’’ ইচ্চুদাহটো. পিতুনো অয্যকো পয্যকো, তুলোপো. সু সৰনে, ণ্হা. ণিসম্হি সুণিসা. সম্হি হুসা, হত্তং. সব্বত্র ‘‘ইত্থিযমতো আপচ্চযো’’তি আ.
২৪৯. চতুক্কং একোদরে ভাতরি. সমানোদরে ঠিতো সোদরিযো, সমানস্স সো. সমানো গব্ভো সগব্ভো, তত্র ভৰো সগব্ভো, ণো. সমানোদরে জাতো সোদরো. সমানোদরে জাতো সহজো. সহসদ্দো তুল্যৰচনো.
মাতাপিতূ তে দ্ৰে জনা পিতরো ৰুচ্চন্তে. উভিন্নম্পি জনকব্যপ্পদেসনিযতত্তা অভেদৰচনিচ্ছাযং পিতুত্তমত্থেৰ. নন্ৰভেদা জাতি, তস্সা চোভযত্র সত্তাদেকত্তং, ন চ জাতিযা ¶ লিঙ্গসঙ্খ্যা ভৰন্তি, অদব্বত্তা বহুৰচনং ন সিযাতি? নেস দোসো, ন হি জাতিপদত্থিকস্স ন দব্বং, দব্বপদত্থিকস্স ৰা ন জাতীতি. কিন্তুভযেসংপ্যুভযপদত্থো ইহাত্থৰিসেসো. জাতিপদত্থিকস্স জাতি পধানভূতা দব্বং গুণভূতং, দব্বপদত্থিকস্স তু ৰিপরিযযো, তত্র জাতিৰচনিচ্ছাযং দব্বে ৰিয লিঙ্গসঙ্খ্যা ৰত্তব্বা, তস্স চ বহুত্তা বহুৰচনং. পুব্বে ৰিযাভেদৰচনিচ্ছাযং পুত্তো চ ধীতা চ পুত্তা ৰুচ্চন্তে, জঞ্ঞত্তঞ্হি পুত্তব্যপদেসনিযতং ধীতরিপ্যত্থি, ৰিপরিযযে তু ন ভৰত্যনভিধানতো. ভেদৰচনিচ্ছাযং পুত্তধীতরোতি ভৰতি.
২৫০. সস্সু চ সসুরো চ সসুরাতি ৰুচ্চন্তে. তদপচ্চোহনসম্বন্ধিনিবন্ধনা হি ব্যপ্পদেসো সস্সুযম্পি ঠিতো. ভেদৰচনিচ্ছাযং তু পুব্বে ৰিয পচ্চত্থং সদ্দনিৰেসো. ভাতা চ ভগিনী চ ভাতরো ৰুচ্চন্তে. একগব্ভোসিতত্তং ভাতুব্যপ্পদেসনিযতং ভগিনিযংপ্যত্থি. ততো একগব্ভোসিতত্তস্সাভেদৰচনিচ্ছাযং উভো ভাতরো ৰুচ্চন্তে. এত্থ চ সব্বত্রাপি ৰিরূপেকসেসো দট্ঠব্বো. দুৰিধো হি একসেসো সরূপাসরূপৰসেন. তত্র সরূপেকসেসে বহুৰচনমেৰ, ইতরত্র পন দ্ৰিৰচনং, যথা পুরিসো চ পুরিসো চ পুরিসা, নামঞ্চ রূপঞ্চ নামরূপঞ্চ নামরূপং, মাতা চ পিতা চ পিতরোতি.
বাল্যযোব্বনৰুড্ঢত্তানি তীণি ৰযানি. তত্র তিকং বাল্যে. দ্ৰযং যোব্বনে. বালস্স ভাৰো বালত্তং, ত্তং. তাপচ্চযে বালতা. ণ্যম্হি বাল্যং, অথ ৰা বল পাণনে, বলন্তি অস্সসিতপস্সসিতমত্তেন ¶ পণন্তীতি বালা, বল্যন্তে সংৰরীযন্তেতি ৰা বালা, বল সংৰরণে. তেসং ভাৰো বালত্তাদি. যুৰস্স ভাৰো যোব্বঞ্ঞং, যোব্বনঞ্চ, ভাৰে ণ্যো, ণো চ, অথ ৰা যু মিস্সনে, যু, উস্স উৰাদেসো, ৰুদ্ধি. তেসং ভাৰো যোব্বঞ্ঞাদি.
২৫১. যে জরাকতা সুক্কা কেসাদযো, তে পলিতং নাম সিযুং, তেসং ৰা যং সুক্কত্তং, তং পলিতং নাম. পচ পাকে, ইতো, চস্স লত্তঞ্চ.
দ্ৰযং ৰলিপলিতাদিমতি কাযপরিপাকে. জীযন্তি ৰুড্ঢা ভৰন্তি অস্সং জরা, জর ৰযোহানিম্হি, জরা এৰ জরতা, সকত্থে তাপচ্চযো. ৰিস্সসাতিপি জরায নামং. ৰিসেসেন সংসতে অধো পাতযতীতি ৰিস্সসা. সংসতি’রযং পমাদত্থো, অৰসংসনত্থো চ, ইহ অৰসংসনত্থো, নিগ্গহীতলোপো, দ্ৰিত্তঞ্চ.
বাল্যযোব্বনৰুড্ঢত্তানি পুব্বে ৰুত্তানি. ইদানি তব্বতিনামান্যাহ. তত্র অদ্ধং ছাপসামঞ্ঞে. পুথ, পথ ৰিত্থারে, উকো, পুথুকো, পল গমনে, ণ্ৰু, অস্সিত্তং, দ্ৰিত্তঞ্চ, পিল্লকো. ছুপ সম্ফস্সে, উস্সাত্তং, ছাপো. কুমার কীল়াযং, কুমারো. বল পাণনে, ণো, বালো, পূ পৰনে, তো, সকত্থে কো, পোতকো, ইত্থিযং পোতকী. পোতো, সাৰো, সাৰকো, অব্ভকো, ডিম্ভো, সুসুকো, সুসুইচ্চাদীনিপি ছাপসামঞ্ঞত্থানি.
২৫২. বালসামঞ্ঞৰাচকানি ¶ দস্সেত্ৰা ৰিসেসবালনামানি দস্সেতুমাহ ‘‘অথু’’চ্চাদি. উত্তানো, উত্তানং ৰা সযতীতি উত্তানসযো. কপচ্চযে উত্তানসেয্যকো. থনং পিৰতীতি থনপো, ডিম্ভসদ্দোপ্যত্র.
আসোল়সা ভৰে বালো,
তরুণো তু ততো ভৰে;
ৰুদ্ধো তু সত্তত্যাযুম্হা,
তীণি ৰযানি লক্খযে.
তর তরণে, উণো. ৰযসি যোব্বনে তিট্ঠতীতি ৰযট্ঠো, তো, ‘‘ৰযো বাল্যাদি পক্খী চ, যোব্বনঞ্চ ৰযো ক্ৰচী’’তি [চিন্তামণিটীকা ১৬.৪২] রুদ্দো, দহ ভস্মীকরণে, অরো, যু মিস্সনে, অ, উৰাদেসো, সিস্সাকারো. সস প্লুতগতিম্হি, উ, অস্সুত্তং, সুসু, তরুণস্স ৰা পাটিপদিকস্স সুস্ৰাদেসো. মনুনো অপচ্চং মানৰো, ৰণ্ণৰিকারো, নস্স ণত্তং, মাণৰো. কুচ্ছাযং কপচ্চযো, মাণৰকোতি সিদ্ধং. ৰুত্তঞ্চ –
‘‘অপচ্চে কুচ্ছিতে মূল়্হে, মনুতোস্সগ্গিকো মতো’’তি [মহাভাস্স ৪.১.১৬১] দর ৰিদারণে, ণ্ৰু.
দ্ৰযং সুখৰড্ঢিতে কুমারে, সুখো কুমারো সুকুমারো, খলোপো, সুখেন এধতি ৰদ্ধতীতি সুখেধিতো. ‘‘সুখোচিতো’’তিপি ¶ পাঠো, সুখং উচিতং সম্পিণ্ডিতং এত্থাতি সুখোচিতো, উচ সমৰাযে.
২৫৪-২৫৫. দ্ৰিপাদেন ৰুড্ঢস্স নামানি. আযুমহত্তং লাতীতি মহল্লকো, ণ্ৰু, দ্ৰিত্তং. ৰড্ঢ ৰড্ঢনে, কত্তরি তো, তস্স ঢো, ড্ঢস্স ডো, অস্সুত্তং, ধা গতিনিৰত্তিযং, ইরো, ধস্স থত্তং, ইস্স এত্তং. জর ৰযোহানিম্হি, কত্তরি তো, তস্স ইন্নাদেসো, ধাত্ৰন্তলোপো, ণত্তঞ্চ, জিণ্ণো, সকত্থে কম্হি জিণ্ণকো. পকতং ৰযো যোব্বনমস্সাতি পৰযোতিপি ৰুড্ঢস্স নামং.
ৰলিনন্তানি পাদেন নামানি. তত্র তিকং জেট্ঠভাতরি. অগ্গে পুরে কালে, পুব্বে চ কালে জাযতীতি অগ্গজো, পুব্বজো চ. অযঞ্চ ৰুড্ঢো অযঞ্চ ৰুড্ঢো, অযমিমেসং ৰিসেসেন ৰুড্ঢোতি জেট্ঠো, ৰুড্ঢসদ্দা ইট্ঠপচ্চযো, ‘‘ৰুড্ঢস্স জো ইযিট্ঠেসূ’’তি ৰুড্ঢস্স জো. অলোপে পরস্সাসৰণ্ণত্তং.
তিকং পচ্ছাজাতে ভাতরি. অযঞ্চ যুৰা অযঞ্চ যুৰা, অযমিমেসং ৰিসেসেন যুৰাতি কনিট্ঠো, কনিযো [কণিট্ঠো কণিযো (ক.)] চ. ইযিট্ঠেসু যুৰসদ্দস্স কনাদেসো [কণাদেসো (ক.)]. অনু পচ্ছাকালে জাতো অনুজো. জঘঞ্ঞে পচ্ছাকালে জাতো জঘঞ্ঞজো. অপরস্মিং পচ্ছাকালে জাতো অপরজোতি দ্ৰেপ্যত্র.
ৰলি ¶ সিথিলং তচো চম্মং যস্স ৰলিত্তচো, দ্ৰিত্তং. ৰলি চম্মমেতস্সত্থীতি ৰলিনো, ইনো. উত্তানসযাদযো ৰলিনন্তা ৰাচ্চলিঙ্গত্তা তীসু লিঙ্গেসু ৰত্তন্তি, যথা – উত্তানসযো বালো, উত্তানসযা কুমারী, উত্তানসযং নপুংসকং.
২৫৬. পঞ্চকং মত্থকে. সি সযে, সো, দীঘো চ, অঙ্গেসু উত্তমঙ্গত্তা উত্তমঙ্গং, উত্তমো চ তং অঙ্গঞ্চাতিপি উত্তমঙ্গং. সীসঞ্চ উত্তমঙ্গঞ্চ সীসোত্তমঙ্গানি. সি সেৰাযং, রো, সেৰন্তি এতেনাতি সিরো. মুদ তোসে, ধো. সিস্সাকারো. মস আমসনে, ত্থো, সকত্থে কো চ, মসি পরিমাণে ৰা.
পজ্জদ্ধং কেসে. কে মত্থকে সেতি তিট্ঠতীতি কেসো. সত্তমিযালোপো, কতি ছেদনে, অলো, অস্সুত্তং. ৰল সংৰরণে, কম্মনি ণপচ্চযো, ৰালো. উত্তমঙ্গে সীসে রুহতীতি উত্তমঙ্গরুহো. মুদ্ধনি জাযতীতি মুদ্ধজো. ৰালো চ উত্তমঙ্গরুহো চ মুদ্ধজো চেতি ইতরীতরযোগদ্ৰন্দো. চিকুরো, কচোতিপ্যত্র. চি চযনে, কুর সদ্দে, অনেকত্থত্তা ছেদনে. ৰড্ঢমানো চিকরীযতেতি চিকুরো, কচ বন্ধনে, অ.
২৫৭. কুসুমগব্ভা কেসা কেসচূল়া মুত্তিকাদিনা বহি সংযতা সন্থতা ধম্মিলো নাম. একতো কত্ৰা ধরীযতি ¶ বন্ধীযতীতি ধম্মিলো, কম্মনি ইলো. ধম্মেন নানাদেসিযমনুস্সানং সমাচারেন ইলতীতি ৰা ধম্মিলো, ইল গমনে.
দ্ৰযং কুমারানং সিখাপঞ্চকে, চূল়ত্তযেতি কেচি. কাকানং পক্খসণ্ঠানত্তা কাকপক্খো. সিখা এৰ সিখণ্ডকো, সকত্থে কো. সিখাসিখণ্ডসদ্দানমভেদত্তাযেৰ হি ‘‘সিখণ্ডী, সিখী চা’’তি মোরো ৰুত্তো.
পাসো, হত্থো চ ইমে দ্ৰে কেসচযে কেসপরিযাযতো পরে হুত্ৰা কেসানং কলাপে ৰত্তন্তি, ন কেৰলা, যথা – কেসপাসো কেসহত্থো ইচ্চাদি. পা রক্খণে, পাতি রক্খতি অৰযৰেতি পাসো, সো, পস বন্ধনেতি কেচি, ণো. হন গতিযং, অৰযৰা নিহনন্তি এত্থাতি হত্থো, থো, পক্খোপ্যত্র.
তাপসানং ৰতীনং তহিং কেসচযে জটাসদ্দো ৰুচ্চতি, জট জটনে, জট সঙ্ঘাতে ৰা, ‘‘ইত্থিযমতিযৰো ৰা’’তি অ.
২৫৮. পোসিতভত্তাদীহি যা বন্ঝতে, তত্র ৰেণী, পৰেণী চ. ৰী পজনে, পজনং গব্ভৰিমোক্খো, ৰী তন্তসন্তানে ৰা, ণী. পক্খে পৰেণী.
দ্ৰযং সীসমজ্ঝট্ঠচূল়াযং. চূল় সঞ্চোদনে, চূল় হাৰকরণে ৰা, অ. সিখা ৰুত্তা. কেসপাসীপ্যত্র, নদাদি.
নারীনং ¶ কেসমজ্ঝম্হি পদ্ধতি উজুগতমগ্গো সীমন্তোতি মতো কথিতো. সীমস্স অন্তো সীমন্তো, সী সযে ৰা, অন্তো, মজ্ঝে মকারৰণ্ণাগমো.
২৫৯. তিকং লোমে. লূ ছেদনে, ৰড্ঢমানং লূযতেতি লোমং, মো. তনুম্হি রুহতীতি তনুরুহং, অ. রুহ জননে, রূহ পাতুভাৰে ৰা, মো, হলোপো, ওত্তঞ্চ, লূ ছেদনে ৰা, মো, লস্স রত্তং, রোমং. অক্খিম্হি জাতং লোমং পম্হং, পখুমঞ্চোচ্চতে. পমিনোতি তেনাতি পম্হং, পপুব্বো মা পরিমাণে, হপচ্চযো. অক্খিনো পক্খদ্ৰযে জাতং পখুমং, উমো, কলোপো চ.
পুমমুখে পুরিসানং মুখে ৰুত্তং [পৰুট্ঠং (ক.)] লোমং মস্সু নাম, মস আমসনে, সু, মস্সু.
তিকং ভমুম্হি. ভম অনৰট্ঠানে, ঊ, মলোপো, ভূ. উম্হি ভমু, কপচ্চযে ভমুকো. ভমুকসহচরণতো ভমু পুল্লিঙ্গো.
২৬০. তিকং নেত্তোদকে. খিপ পেরণে, পো, ইস্সত্তং. নেত্তে জাতং জলং নেত্তজলং. অস অধোপতনে, সু, অস্সু. নেত্তজলঞ্চ অস্সু চাতি দ্ৰন্দো. অস্সু নপুংসকে.
দ্ৰযং ¶ অক্খিপুত্তলিকাযং. নেত্তে দিস্সমানা তারা নেত্ততারা. কঞ্ঞাসদ্দতো তদ্ধিতো অপচ্চযো, কঞ্ঞাসদ্দস্স কনীনাদেসো, ইত্থিকতাকারপরে কে পুব্বো অকারো ইকারমাপজ্জতে [কাতন্ত ২.২.৬৫], কনীনিকা. তারকাপ্যত্র.
ছক্কং মুখৰিৰরে, কৰযো পন তদুপলক্খিতেপি সমুদাযে যুজ্জন্তে. ৰদ ৰিযত্তিযং ৰাচাযং, করণে যু. মু বন্ধনে, খো, ওত্তাভাৰো নিপাতনা, মুখং. সব্বধরকতে পন খঞ্ঞতেতি ধাতুনা মুখন্তি নিপাতিতং, খনু অৰদারণে. তুডি তোডনে, অ. তনু ৰিত্থারে ৰা, ডো, অস্সুত্তং. ৰদতি তেনাতি ৰত্তং, তো, ৰুচ্চতে অনেনাতি ৰা ৰত্তং. ৰদ ৰিযত্তিযং ৰাচাযং, তো. লপ ৰচনে, করণে যু. আনন্তি অসন্তি অনেনাতি আননং, অন পাণনে, যু. অস্সংপ্যত্র. অস ভক্খনে. করণে সো.
২৬১. অড্ঢং দন্তে. দ্ৰীসু ঠানেসু দ্ৰিক্খত্তুং ৰা জাযতেতি দ্ৰিজো. লপনে মুখে জাযতীতি লপনজো. দা অৰখণ্ডনে, দাযতি ভক্খমনেনাতি দন্তো, অন্তো, দস অদনে ৰা, দসন্তি ভোজ্জমনেনাতি দন্তো, অন্তো, ধাত্ৰন্তলোপো. দমু দমনে ৰা, তো. দংস দংসনে, দংসতে ৰিলিখ্যতে ভক্খমনেনাতি দংসনো, যু. রদ ৰিলেখনে, যু, রদনো. অম্হি রদো.
দন্তভেদস্মিং দন্তৰিসেসে দাঠাসদ্দো. ইত্থিলিঙ্গোযং. দংসধাতুতো ঠো, দংসিস্স চ দা, দাঠা, মুদ্ধজদুতিযোযং. অক্খিকোটীসু ¶ ৰামদক্খিণনেত্তানং অন্তেসু অপাঙ্গো ৰত্ততি, সরীরঙ্গসঙ্খাতস্স কণ্ণস্স অপ সমীপং অপাঙ্গো.
২৬২. চতুক্কং ওট্ঠে. দন্তে আৰরতি ছাদযতীতি দন্তাৰরণং. উস দাহে, তো, ‘‘সাদিসন্তপুচ্ছভন্জহংসাদীহি ট্ঠো’’তি সহাদিব্যঞ্জনেন ট্ঠো, ওত্তদ্ৰিত্তানি, ওট্ঠো. গদ্রভেপ্যযং. অথ ৰা উস দাহে, ট্ঠো, ওত্তদ্ৰিত্তাদি, উভযত্রাপি মুদ্ধজদুতিযো, ঈসং কিঞ্চি কালং ধারেতি ভক্খমেত্থাতি অধরো, ঈসত্থো হ্যত্র অকারো.
‘‘অ পুমে মাধৰে ঞেয্যো,
পটিসেধে তদব্যযং;
ঈসত্থে চ ৰিরুদ্ধত্থে,
সদিসত্থে পযোগতো’’তি. –
হি একক্খরকোসে ৰুত্তং. দসনে দন্তে ছাদযতীতি দসনচ্ছদো. এত্থ কেচি অধরসদ্দেন হেট্ঠিমোট্ঠমেৰাহু, তেসং ৰচনং ‘‘নেত্তন্তাধরপাণিপাদযুগলেহি’’চ্চাদীহি মহাকৰিপযোগেহি অসংসন্দনতো ন গহেতব্বং.
তিকং কপোলে. গডি ৰদনেকদেসে, অ, ধাতুপ্পক্রিযত্থঞ্হি ধাতুপাঠৰচনং, সব্বত্রাপ্যেৰং. কেন জলেন পূরিযতেতি কপোলো, অলো, কপ অচ্ছাদনে ৰা, ওলো, কপোলো, নদাদি. গণ্ডী. অধরা অধোভাগো চুবুকং নাম, চিবুকংপ্যত্র. চিবু ওলম্বকে, ণ্ৰু, অস্সুত্তং.
২৬৩. দ্ৰযং ¶ গীৰায পুরোভাগে. গল অদনে, করণে অ, গিল গিলনে ৰা, গিলতি অনেনাতি গলো, ইস্সত্তং. কণ সদ্দত্থো দণ্ডকো ধাতু, ঠো, কণ্ঠো, মুদ্ধজদুতিযোযং.
তিকং একত্থং. গা সদ্দে, ঈৰো. কং সীসং ধরতীতি কন্ধরা. সিরং ধরতীতি সিরোধরা, সিরো ধিয্যতে অস্সন্তি ৰা সিরোধরা, ধা গতিনিৰত্তিযং, অরো.
সুৰণ্ণমযো আলিঙ্গো মুরজভেদো, তেন সন্নিভা সদিসা যা গীৰা, সা কম্বুগীৰা মতা, মহাপুরিসলক্খণমেতং. অথ ৰা যা গীৰা তীহি লেখাহি অঙ্কিতা লক্খিতা, সা কম্বুগীৰা মতা, মহাপুরিসলক্খণমেতঞ্চ. কম্বু ৰুচ্চতি সুৰণ্ণং, কম্বুমযেন আলিঙ্গেন সন্নিভা গীৰা কম্বুগীৰা, কম্ব সংৰরণে, উ, কম্বু.
২৬৪. তিকং খন্ধে. অন গতিযং, সো. ভুজানং সিরো মত্থকং ভুজসিরো. কং মত্থকং দধাতীতি কন্ধো, সো এৰ খন্ধো ককারস্স খকারকরণৰসেন, খমতি ভারন্তি ৰা খন্ধো, খমু সহনে, তো, তস্স ধো, মস্স নো, নিগ্গহীতং ৰা ¶ . তস্সন্ধি তস্স খন্ধস্স মজ্ঝং জত্তু নাম, যং খন্ধানং মজ্ঝে তিট্ঠতি. জন জননে, জর ৰযোহানিম্হি ৰা, তু, জত্তু, তং নপুংসকং.
দ্ৰযং বাহুমূলে. বাহূনং ভুজানং মূলং বাহুমূলং. কচ বন্ধনে, ছো. অস্স কচ্ছস্স অধোভাগট্ঠানং পস্সং ৰুচ্চতি, দিস পেক্খনে, অপচ্চযো, দিসস্স পস্সাদেসো.
২৬৫. তিকং বাহুম্হি. ৰহতি অনেনাতি ৰাহু, ৰাহু এৰ বাহু, কু [ণ্ৰাদি ৬]. ভুঞ্জতে অনেনাতি ভুজো. ভুজ পালনজ্ঝোহারেসু. বাহু চ ভুজো চেতি দ্ৰন্দো, এতে দ্ৰে দ্ৰীসু, ইত্থিযং ভুজা. ৰহতি যাযাতি বাহা. অপরোসদ্দোপ্যত্র [অ পারোসদ্দোপ্যত্র (ক.), অ পৰেট্ঠসদ্দোপ্যত্র (?)].
তিকং হত্থে. হস হসনে, থো. হর হরণে ৰা. নক্খত্তেপ্যযং. কর করণে, অ. পণ ব্যৰহারথুতীসু, ই. পা রক্খনে ৰা, ণি. করো চ পাণি চ করপাণযো. পঞ্চসাখো, সযোপ্যত্র.
পকোট্ঠন্তো হত্থগণ্ঠি মণিবন্ধো নাম. পকোট্ঠো নাম আমণিবন্ধং কপ্পরস্স অধোভাগো. মণিৰিকতিং বন্ধতি এত্থাতি মণিবন্ধো. কুস অক্কোসে, ঠো, পকোট্ঠো.
দ্ৰযং ভুজমজ্ঝগণ্ঠিম্হি. কপু হিংসাযং, অরো. কুপ্পরোতিপি পাঠো, তদা অস্সুত্তং. কপু হিংসাযং, ওণি, কপোণি, ইত্থিযং. কফোণীপ্যত্র, তত্থ পস্স ফত্তং.
২৬৬. পাণিস্স ¶ পাণিতলস্স সম্বন্ধীনং মণিবন্ধকনিট্ঠানং দ্ৰিন্নং অন্তরং বহিট্ঠানং করভো ৰুচ্চতি, যেন কুমারকা সত্থং কত্ৰা অঞ্ঞমঞ্ঞং পহরন্তি, কর হিংসাযং, অভো, কর করণে ৰা.
দ্ৰযং অঙ্গুলিমত্তে. করস্স পাণিস্স সাখা করসাখা. অগি গত্যত্থো, অঙ্গ গমনত্থো ৰা, উলি. ইত্থিলিঙ্গোযং [(নদাদি) (ক.)], অঙ্গুলি.
তা অঙ্গুলিযো পঞ্চপ্পভেদা, যথা – অঙ্গুট্ঠো তজ্জনী মজ্ঝিমা অনামিকা কনিট্ঠা চেতি কমা সিযুং. অঙ্গ গমনত্থো, অস্সুত্তং, অগ্গে পুরে তিট্ঠতীতি ৰা অঙ্গুট্ঠো, নিগ্গহীতাগমো, অস্সুত্তঞ্চ. তজ্জ হিংসাযং, তজ্জেতি যায, সা তজ্জনী, যু, নদাদি. মজ্ঝে তিট্ঠতীতি মজ্ঝিমা. নত্থি নামমস্সাতি অনামিকা, সকত্থে কো. অতিসযেন খুদ্দকাতি কনিট্ঠা. যুৰপ্পানং কন, কণ ৰা ইযিট্ঠেসু.
২৬৭. তজ্জন্যাদীহি যুতে অঙ্গুট্ঠে ততে পসারিতে সতি পদেসাদিকা চতস্সো সঞ্ঞা কমতো সিযুং, যথা – তজ্জনীযুতে ¶ অঙ্গুট্ঠে ততে পদেসো. দিস পেক্খনে. মজ্ঝিমযুতে অঙ্গুট্ঠে ততে তালো, তল পতিট্ঠাযং. অনামিকাসহিতে অঙ্গুট্ঠে ততে গোকণ্ণো, গোকণ্ণসদিসত্তা, তপ্পমাণত্তা ৰা গোকণ্ণো, অথ ৰা গোকণ্ণো নাম একো মিগৰিসেসো, তক্কণ্ণসদিসপ্পমাণত্তা গোকণ্ণো, তালো চ গোকণ্ণো চ তালগোকণ্ণা. লিঙ্গভেদা ‘‘তালগোকণ্ণৰিদত্থী’’তি ন ৰুত্তং, কনিট্ঠাযুতে অঙ্গুট্ঠে ততে ৰিদত্থি, ৰিতনোতীতি ৰিতত্থি, ৰিতত্থি এৰ ৰিদত্থি, তনু ৰিত্থারে,তি, তস্স থো. ৰিদত্থি. ‘‘কমা ততো’’তিপি পাঠো.
কুঞ্চিতো সঙ্কোচিতো পাণি পসতাখ্যো, পপুব্বো সর গতিযং, তো. পমাণপ্পকরণতো ৰিততঞ্জলিযেৰাযং কৰীহি ইচ্ছিতো. সম্পুটঞ্জলি পনাযং, পসারিতসহিতা [পসারিতসহিতত্তা (ক.)] যস্স অঙ্গুলিযো ভৰন্তীতি.
কুঞ্চিতো চ ততঙ্গুট্ঠো, সপতাকোতি সম্মতো;
পতাকেহি তু হত্থেহি, সম্পুটঞ্জলি ইচ্ছিতো.
দেৰতানং গরূনঞ্চ, পিতূনঞ্চে’চ্ছিতো পুরে;
অত্থপ্পকরণাদীহি, ভেদো ঞেয্যো তহিং তহিং.
যথা জলঞ্জলিং দদাতি, অঞ্জলিনা পিৰতি, দেৰোযং কতঞ্জলিরিতি. পুটঞ্জলিস্স ৰা ৰক্খমানত্তা ইধ ৰিততঞ্জলিযেৰ.
২৬৮. তিকং সপ্পকোট্ঠে ৰিততকরে. রমু কীল়াযং, তনো, মলোপো, রতনং, মণিবুদ্ধাদীসু চ. কুক আদানে, উ ¶ , দ্ৰিত্তং. হস ধাতুম্হা থো, তো ৰা, হত্থো, হত্থসহিতত্তা ৰা পকোট্ঠো হত্থো.
দ্ৰযং সম্পুটঞ্জলিম্হি. করমযো পুটো করপুটো, অঞ্জ ব্যত্তিগতিকন্তীসু, অলি, অঞ্জলি. করপুটো চ অঞ্জলি চেতি করপুটঞ্জলী.
দ্ৰযং নখে. করে জাযতি রুহতীতি করজো. নত্থি খং ইন্দ্রিযং এত্থাতি নখো, সঞ্ঞাসদ্দত্তা ন অত্তং, অৰিসযত্তা ৰা. পুনব্ভৰো, কররুহো, নখরোতিপি নখস্স নামানি.
দ্ৰযং পুটঙ্গুলিকরেতিখ্যাতে মুট্ঠিম্হি. খট ইচ্ছাযং, ণ্ৰু, খদ হিংসাযং ৰা, দস্স টো. মু বন্ধনে,তি, তস্স ঠো, দ্ৰিত্তং.
২৬৯. পস্সদ্ৰযৰিত্থতা পস্সদ্ৰযেপি ৰিততা পসারিতা সহকরা সপাণযো দ্ৰে বাহূ ব্যামো নাম, ব্যামীযতে অনেনাতি ব্যামো, ৰিপুব্বো যাম অঞ্ছে. উদ্ধং উপরি ততা ৰিততা ভুজা চ পোসো চ তেসং সমুদিতানং পমাণসদিসং পমাণং যস্স তস্মিং উদ্ধন্ততভুজপোসপ্পমাণে পোরিসসদ্দো ৰত্ততি. ভুজসদ্দেন সহকরা ভুজা গয্হতে, একস্স পমাণসদ্দস্স লোপো, পুরিসস্স পমাণং পোরিসং. পুরিসসদ্দো চেত্থ সকরভুজপুরিসং ৰদতি, তীসু, যথা – পোরিসং জলং, পোরিসো হত্থী, পোরিসী যট্ঠি.
২৭০. দ্ৰযং উরসি. উস দাহে, রো, সলোপো, অর গতিম্হি ৰা, অস্সুকারো. হর হরণে, যো, রস্স দো. কোল়ং [কোট্ঠ (ক.)] ¶ , ভুজন্তরং, ৰক্খোতিপি উরোনামানি. তিকং উরোজে. তনু ৰিত্থারে, তনোতি ইচ্ছন্তি থনো, তস্স থো, থন দেৰসদ্দে, থন চোরিযে ৰা. কুচ সঙ্কোচনে, কুচো. পযো খীরং ধারেতীতি পযোধরো. কুচো চ পযোধরো চাতি দ্ৰন্দো.
থনগ্গস্মিং থনস্স অগ্গে চূচুকং, নপুংসকে. ‘‘চূচুকো সো কুচানন’’ন্তি [চিন্তামণিটীকা ১৬.৭৭] তু রতনকোসো, চু চৰনে, উকো, দ্ৰিত্তং, দীঘো চ, চূচুকং, চন্চু গতিযং ৰা, উকো, নলোপো, অস্সূকারো, চূচুকং.
দ্ৰযং পিট্ঠে কাযস্স পচ্ছাভাগে. পিট সদ্দসঙ্ঘাতেসু, তো. ইতরত্র তি, পিসু সেচনে ৰা.
২৭১. তিকং তনুমজ্ঝে. মজ্ঝে ভৰো মজ্ঝো. লগ সঙ্গে, অ. মজ্ঝে ভৰং মজ্ঝিমং. চতুক্কং উদরে. কুস অক্কোসে, ছি, সস্স চো. গহ উপাদানে, অনি, ঈম্হি গহণী, গব্ভং গণ্হাতি ধারেতীতি ৰা গহণী, গব্ভাসযসঞ্ঞিতো মাতুকুচ্ছিপ্পদেসো, তেজোধাতুম্হি পন যথাভুত্তাহারস্স ৰিপাচনৰসেন গণ্হনতো অছড্ডনতো গহণী. উপুব্বো দর গমনে. উদরতি উদ্ধং গচ্ছতি ৰাযু যত্রাতি উদরং. গু সদ্দে, অভো, দ্ৰিত্তাদি, গব্ভো. পিচণ্ড জঠর তুন্দাপ্যত্র.
কুচ্ছিসম্ভৰে কুচ্ছিট্ঠে কোট্ঠো, অন্তো চাতি ইমে দ্ৰে ৰত্তন্তি, কুস অক্কোসে, তো, ঠো ৰা. অম গমনত্থো, তো.
২৭২. চতুক্কং ¶ কটিযং. হনধাতুম্হা যু, হস্স দ্ৰিত্তং, হস্স জো, হনস্স ঘো চ, জঘনং. নিচ্ছযেন তমতীতি নিতম্বো, তমুধাতুম্হা বো. সূ পসৰে, ণি. কট ৰস্সাৰরণেসু, কট্যতে আৰরীযতে ৰত্থাদীহি কটি, ই, এতে দ্ৰে নারিযং. এত্থ চ জঘনসদ্দেন ইত্থিকটিযা অগ্গভাগো, নিতম্বসদ্দেন ইত্থিকটিযা পচ্ছাভাগো, সেসদ্ৰযেন কটিসামঞ্ঞং ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং, ৰুত্তঞ্চ ‘‘পচ্ছা নিতম্বো থীকট্যা, জঘনং তু পুরো ভৰে’’তি [অমর ১৬.৭৪].
২৭৩. লিঙ্গন্তং লিঙ্গসামঞ্ঞে. অঙ্গে সরীরে জাযতীতি অঙ্গজাতং, অঙ্গসদ্দো সরীরৰাচকো, অঙ্গমেতস্সত্থীতি কত্ৰা. রহসি ঠানে জাতং অঙ্গং রহস্সঙ্গং, সত্তমিযালোপো, ইস্সত্তং, সস্স দ্ৰিত্তঞ্চ. ৰত্থেন গুয্হিতব্বন্তি ৰত্থগুয্হং. মিহ সেচনে, করণে যু, মিহতি রেতোমুত্তানি যেনাতি মেহনং. নিপুব্বো মিহ সেচনে, তো, নিমিত্তং. উত্তমঙ্গত্তা ৰরঙ্গং. ৰজ গতিযং, অস্সীকারো, পচ্চযেহি ৰিনা জাযতীতি ৰা বীজং, ৰিরহত্তজোতকো হ্যেত্থ ৰিকারো. ফল নিপ্ফত্তিযং, ফলতি এতেন পুত্তন্তি ফলং. লিঙ্গতি ‘‘ইত্থী, পুরিসো’’তি ৰিভাগং গচ্ছতি যেনাতি লিঙ্গং. লিঙ্গ ¶ গমনে, লীনং অপাকটং অঙ্গন্তি ৰা লিঙ্গং. এতেসু বীজফলসদ্দা অণ্ডেপি ৰত্তন্তি.
দ্ৰযং পুরিসলিঙ্গপসিব্বকে. অম গমনে, ডো, অণসদ্দত্থো ৰা, ডো, অডি অণ্ডত্থে ৰা, তো. কুস অক্কোসে, ণো. অণ্ডসদ্দো চেত্থ বীজেপি, অণ্ডকোসোতি সমুদিতম্পি কোসস্স নামং, ‘‘কুক্কুটচ্ছাপকস্সেৰ অণ্ডকোসম্হা’’তি [পারা. ১৩, ১৪] হি ৰুত্তং, অমরকোসেপি [অমরকোসে ১৬.৭৬] অণ্ডকোসোতি সমুদিতেনেৰ নামং ৰুত্তং. এত্থ চ অণ্ডস্স বীজস্স কোসো অণ্ডকোসোতি ৰিগ্গহো কাতব্বো.
দ্ৰযং ইত্থিযা অঙ্গজাতে. যু মিস্সনে, অধিকরণেনি, যোনি, ইত্থিযং পুমে চাযং, ইত্থী চ পুমা চ ইত্থিপুমং, তস্মিং. ভজন্তি অস্মিন্তি ভগং. মারমন্দির মারকূপা চাত্র.
২৭৪-২৭৫. তিকং ইত্থিপুরিসানং সম্ভৰে. সুচিস্স পটিপক্খো অসুচি, ইকারন্তো, দ্ৰীসু, সম্ভৰলিঙ্গো ৰা. সংপুব্বা ভূধাতুম্হা অ. সক সামত্থিযং, তো, তস্স কো, অস্সুত্তং, সুচ সোকে ৰা, কো.
দ্ৰযং ৰচ্চমগ্গে. পুনন্তি অনেনাতি পাযু. পূ পৰনে, উ, ঊস্সাযো, পয গমনত্থো ৰা, পযতি ৰচ্চমনেনাতি পাযু, ¶ করণে উ, অযং পুরিসে পুল্লিঙ্গে ৰত্ততি. গুদ কীল়াযং, অ. অপানংপ্যত্র.
অট্ঠকং ৰচ্চে. গূথ করীসোস্সগ্গে, গুপ গোপনে ৰা, থো. কির ৰিকিরণে, ঈসো, করীসং. ৰর ৰরণসম্ভত্তীসু, চো, গূথঞ্চ করীসঞ্চ ৰচ্চঞ্চেতি দ্ৰন্দো, তানি ৰিকপ্পেন পুমে ৰত্তন্তি, নিচ্চং নপুংসকে, পুল্লিঙ্গত্তং তেসং কত্থচিযেৰ, সব্বত্র নপুংসকত্তমেৰ বহুলন্ত্যত্থো. মল চলনে, অ, মল ধারণে ৰা. সক সত্তিযং, সস্স ছো. উচ্চারীযতে জহ্যতেতি উচ্চারো, উপুব্বো চরধাতু চজনে, উক্খিপনে চ ৰত্ততি. মিহ সেচনে, লো, ৰণ্ণৰিপরিযযো, ল়ত্তঞ্চ. অৰকরীযতেতি উক্কারো, অৰস্সুত্তং, কির ৰিক্খিপনে. সমলংপ্যত্র. সমু উপসমে, অলো.
দ্ৰযং মুত্তে. সু সৰনে, সৰনং সন্দনং, চুরাদি, ণো. মুচ মোচনে, তো, মুত্ত পস্সাৰে ৰা. উচ্চতে কথীযতে. গোমুত্তে গৰং সম্বন্ধিনি মুত্তে পূতিমুত্তসদ্দো ৰত্ততি. অজ্জ পৰত্তম্পি হি তং দুগ্গন্ধভাৰেন পূতিমুত্তন্ত্ৰেৰ ৰুচ্চতি, যথা ‘‘পূতিকাযো’’তি. অস্সাদীনং মলে ছকণসদ্দো, সক সত্তিযং, যু, সস্স ছো.
২৭৬. নাভিযা অধোভাগো ৰত্থি নাম, সো দ্ৰীসু. ৰত্থি মুত্তপুটং. ‘‘মুত্তাসযপুটো ৰত্থি’’রিতি [চিন্তামণিটীকা ১৬.৭৩] রতনমালা. ৰসতি মুত্তমেত্থাতি ৰত্থি, ৰস নিৰাসে,তি, তস্স থো, ত্থিপচ্চযেন ৰা সিদ্ধং. উচ্ছঙ্গং অঙ্কঞ্চ ইমে দ্ৰে উভো সদ্দা ¶ পুমে ৰত্তন্তি. উস্সজ্জতি এত্থাতি উচ্ছঙ্গং, সজ সঙ্গে, সস্স ছো, দ্ৰিত্তং. অঙ্ক গমনত্থো, অ, অঙ্কো, অথ ৰা অঙ্ক লক্খণে, অ, অঙ্কো, ‘‘উচ্ছঙ্গচিহনেস্ৰ’ঙ্কো’’তি অমরকোসে [অমর কোসে ২৩.৪].
দ্ৰযং জাণূপরিভাগে. অর গমনে, উ, অস্সূকারো. সন্জ সঙ্গে, আসজ্জতি ৰত্থমত্রাতি সত্থি, থি. ঊরু চ সত্থি চেতি দ্ৰন্দো, নপুংসকেপি.
তিকং জাণুম্হি, ঊরুনো পব্বং গণ্ঠি ঊরুপব্বং. জন জননে, ণু. দ্ৰিত্তে জণ্ণু.
২৭৭. দ্ৰযং পাদগণ্ঠিম্হি. গুপ রক্খণে ফো, সকত্থে কো. পাদস্স গণ্ঠি পাদগণ্ঠি. ঘুটিকাপ্যত্র. ঘুট পরিৰত্তনে, ঘুট্যতে অনেনেতি ঘুটিকা, ণ্ৰু.
দ্ৰযং পাদস্স পচ্ছাভাগে গোপ্ফকস্সাধো ভাগে. পুমে তূতি ত্ৰন্তং লিঙ্গপদং. পস বাধনফুসনেসু,তি, তস্স ণো, সস্স হো, ৰণ্ণৰিপরিযযো, ণিপচ্চযেন ৰা সিদ্ধং. সকারৰণ্ণাগমে ৰুদ্ধিযঞ্চ পাসণ্হি. এলিপ্যত্র, ইল গতিযং,তি, তলোপো.
দ্ৰযং পাদগ্গে. পাদস্স অগ্গং পাদগ্গং. পকট্ঠং পদং পপদন্তি কম্মধারযো. ‘‘পপদো’’তিপি পাঠো. তিকং পাদে. পদ গতিম্হি, ণো, পজ্জতেতি পাদো. পজ্জতে গচ্ছতীতি, অ. চরম্হা করণে যু, চরণং, ইদং পুমে ৰিকপ্পেন, নিচ্চং নপুংসকে. অঙ্ঘিপ্যত্র, অহি গতিযং. ই, হস্স ঘো.
২৭৮. দ্ৰযং ¶ হত্থাদ্যৰযৰে. অঙ্গি গত্যত্থো, অ. অৰপুব্বো যু মিস্সনে, অ. পতীকো, অপঘনোপ্যত্র. পতিপুব্বা ইম্হা কো. অপপুব্বা হনিম্হা অ, ঘনাদেসো চ.
দ্ৰযং পস্সট্ঠিম্হি. পা রক্খণে, সু, ল়িকারৰণ্ণাগমো, সকত্থে কো, পস্স ফো. অল়াগমে ফাসুকা. ‘‘পাসুল়িকা, পাসুকা’’তিপি পাঠো. ফুস সম্ফস্সেতিপি ধাতু, তদা উপচ্চযাদি.
দ্ৰযং অট্ঠিমত্তে. অসু খেপনে, ই, সস্স ট্ঠো, অট্ঠি, ইদং পণ্ডকে নপুংসকে ৰত্ততি. ধা ধারণে, তু, ইত্থী. কীকসং, কুল্লংপ্যত্র. গলস্স কণ্ঠস্স হেট্ঠিমন্তে জাতমট্ঠি গলন্তট্ঠি. অক গমনে, খো, সকত্থে কো.
২৭৯-২৮০. দ্ৰযং সিরসোট্ঠিখণ্ডে. সমুদিতে তু করোটি, ইত্থী [অমর ১৬.৬৯]. কপু সামত্থিযে, অরো, কং সীসং পালেতীতি ৰা কপ্পরো, রস্সো, লস্স রত্তঞ্চ. কং পালযতীতি ¶ , কম্মাদিম্হি ণো. ‘‘সিরোট্ঠিম্হি কপালো’থী, ঘটাদিসকলেপিচে’’তি রুদ্দো [চিন্তামণিটীকা ১৬.৬৮]. কপালো অথীতি [অনিত্থীতি অত্থো] ছেদো. কপালসদ্দো ৰিকপ্পেন পুল্লিঙ্গো. কডি ছেদে, অরো. মহতী সিরা মহাসিরা, সিরাতি চ. সি বন্ধনে, রো.
তিকং সুসিরৰত্যং ৰাযুৰহন্তসিরাযং. তিৰিধা হি কাযসিরা একা ৰাযুৰহা, অপরা সুত্তমিৰাট্ঠিবন্ধিনী, অঞ্ঞা আহারৰাহিনী অন্তখ্যা. তত্র ততিযেন পঠমা, পঠমদুতিযেহি দুতিযা চ দীপিতা, ততিযা পন পরতো ৰক্খতি. নহ বন্ধনে, অরু. সি বন্ধনে, রো. ধম সদ্দে, যু. নদাদি, অনি ৰা, ধমনী.
ততিযং দস্সেতুমাহ ‘‘রসগ্গসা’’ত্যাদি. রসং গসতীতি রসগ্গসা, গস অদনে. রসং হরতি নেতীতি রসহরণী, যু, নদাদি.
তিকং মংসে. মন ঞাণে, সো. মিস সদ্দে, আপুব্বো আমসনে ৰা. পিস অৰযৰে, তো. পললং, কব্বংপ্যত্র.
দ্ৰযং আতপাদিনা সুক্খমংসে. তিলিঙ্গকন্তূতি ত্ৰন্তং লিঙ্গপদং. ৰল, ৰল্ল সংৰরণে, ঊরো, ইত্থিযং ‘‘ইত্থিযমতো আপচ্চযো’’তি আ, ৰল্লূরা. উদ্ধং তত্তং উত্তত্তং. তপ সন্তাপে, তো.
২৮১. চতুক্কং লোহিতে. রুহ জননে, তো, ইতো ৰা. রুন্ঝতে চম্মেনাতি রুধিরং, ইরো. সোণ ৰণ্ণে, তো. রঞ্জ রাগে, তো. অসং, খতজংপ্যত্র [খতা জাযতে (চিন্তামণিটীকা ১৬.৬৪)].
তিকং ¶ খেল়ে. লা আদানে, অলো, ইত্থিযমা, লল ইচ্ছাযং ৰা, ইত্থিযমা. খেল গতিযং, অ. খল চলনে, সঞ্চযে ৰা, ণো, ল়ত্তং, খং ৰা আকাসং ইলতীতি খেল়ো. ইল গতিযং, কম্মনি ণো, ইল গতিম্হি ৰা, অ, ইস্সে.
দ্ৰযং পিত্তে. মা পরিমাণে, ধু. মদ উম্মাদে ৰা, ণু, দস্স ধো. মাযূতি পাঠে ময গতিযং, ণু. মাধুমাযুসদ্দা দ্ৰে পুরিসে পুল্লিঙ্গে. অপিদধাতীতি পিত্তং. অপিপুব্বো ধা পিধানে, তো, অলোপো, ভুজাদি, পিত্তং, নপুংসকে.
দ্ৰযং সেম্হে. সিলিস সিলেসনে, চুরাদি, সিলিস্যতে অত্রেতি সেম্হো, মন, লিসস্স হো, ৰণ্ণৰিপরিযযো. ইতরত্র উমো, সিলেসুমো. কফোপ্যত্র, কেন তোযেন ফাতি ৰুদ্ধি যস্স কফো, নেরুত্তো.
২৮২-২৮৩. ৰিলীনো ৰিভূতো স্নেহো ৰসাত্যুচ্চতে, ৰস নিৰাসে, আ. দ্ৰযং অৰিলীনস্নেহে. মিদ স্নেহনে, ণো. ৰপ বীজসন্তানে, অ, ৰপা. ‘‘ৰপা ৰিৰরমেদেসূ’’তি নানত্থসঙ্গহে, অমরকোসে পন মেদাদীনমেকত্থতা দীপিতা, ৰুত্তঞ্হি তত্থ ‘‘মেদো তু ৰপা ৰসা’’তি [অমর ১৬.৬৪].
তিকং চন্দনসুৰণ্ণাদ্যলঙ্কারকতসরীরসোভাযং. কপু সামত্থিযে, আকপ্পনং আকপ্পো, ণো. ‘‘নেপচ্ছে গেহমত্তে ¶ চ, ৰেসো ৰেস্যাগহেপি [ৰেস্সগহেপি (ক.)] চে’’তি [চিন্তামণিটীকা ১৬.৯৯] রভসো. ৰস কন্তিযং, ৰিসি ব্যাপনে ৰা, ণো. নিস্সেসতো পথনং পখ্যানং নেপচ্ছং, পথ পখ্যানে ঘ্যণ. পটিকম্মং, পসাধনংপ্যত্র.
ছক্কং হারাদ্যাভরণে. মডি ভূসাযং, করণে যু. সাধ সংসিদ্ধিযং, যু, সাঠ সঙ্খারগতীসু ৰা, পসাঠনং, মুদ্ধজদুতিযোত্র. ভূস অলঙ্কারে, করণেযেৰ যু. আভরিয্যতে তন্তি আভরণং, ভর ভরণে, কম্মনি যু. অলং ৰিভূসনং করিয্যতেনেনেতি অলঙ্কারো, ণো. পিল়ন্ধ ভূসনে, করণে যু. পরিক্খারোপ্যত্র [পরিকরোপ্যত্র (ক.)].
দ্ৰযং মকুটে. কির ৰিকিরণে, ঈটো. মকি মণ্ডনে, উটো. মুকুটোতিপি পাঠো, এতে দ্ৰে অনিত্থী.
দ্ৰযং মকুটগ্গট্ঠে নাযকমণিম্হি. মকুটচূল়াযং চুম্বিতা মণি চূল়ামণি. মকুটসিরসি চুম্বিতা মণি সিরোমণি.
২৮৪. দ্ৰযং উণ্হীসপট্টে. সিরসো ৰেঠনং সিরোৰেঠনং. উপুব্বো নহ বন্ধনে, ঈসো, ৰণ্ণৰিকারো. যং বহুকালং দেব্যামনুস্সেস্ৰপি ভৰতি, তত্র কণ্ণাভরণে কুণ্ডলাদিদ্ৰযং. কুডি দাহে, অলো. ৰেঠ ৰেঠনে, কণ্ণস্স ৰেঠনং কণ্ণৰেঠনং, মুদ্ধজদুতিযোযং.
তিকং তাল়কাখ্যে কণ্ণাভরণে. কণ্ণানং ভূসনং কণ্ণিকা, কণ্ণা ভূসনে বহুললক্খণে ণিকো. কণ্ণচ্ছদনং ¶ পূরতি যেন সো কণ্ণপূরো. কণ্ণস্স ৰিভূসনং কণ্ণৰিভূসনং, করণে যু. তালপত্তংপ্যত্র.
২৮৫. দ্ৰযং গীৰাভরণে. কণ্ঠস্স ভূসা কণ্ঠভূসা, থী. গীৰাযং ভৰং গীৰেয্যং, ভৰত্থে এয্যো, গীৰায আভরণং ৰা গীৰেয্যং, গীৰতো আভরণে এয্যো.
দ্ৰযং মুত্তাৰলিযং. হরীযতে মনো যেন হারো. মুত্তানং আৰলি পন্তি মুত্তাৰলি. হারাসদ্দোপ্যত্র.
চতুক্কং পকোট্ঠাভরণে. পকোট্ঠো নাম কপ্পরস্সাধোভাগো. নী নযে, উরো, ইযাদেসো. ৰল সংৰরণে, অযো, অনিত্থী, নিযুরোপি. কট ৰসাৰরণগতীসু, ণ্ৰু. পরি সমন্ততো হরতি চিত্তং যন্তি পরিহারকং, ণ্ৰু. অৰাপকোপ্যত্র.
২৮৬-২৮৭. দ্ৰযং মুত্তাদিঘটিতৰলযৰিকত্যাভরণে. কা সদ্দে, কণপচ্চযো, কণ সদ্দে ৰা, দ্ৰিত্তং, কঙ্কণং, ককি গত্যত্থে ¶ ৰা, যু, ককি লোল্যে ৰা, কঙ্কতি যেনাতি কঙ্কণং, করণে যু. করস্স ভূসা করভূসা, থী.
দ্ৰযং খুদ্দঘণ্টিকাযং. কিং কুচ্ছিতং কণতীতি কিঙ্কণী, নদাদি. কিঙ্কিণীতিপি পাঠন্তরং, তদা যদাদি. খুদ্দা এৰ ঘণ্টা খুদ্দঘণ্টিকা, সকত্থে কো, ঘট চলনে.
দ্ৰযং অঙ্গুল্যাভরণে. অঙ্গুলিযং ভৰং অঙ্গুলীযকং, ঈযো, সকত্থে কো, অঙ্গুলীনমাভরণং অঙ্গুল্যাভরণং. উম্মিকাপ্যত্র. তমেৰাঙ্গুলীযকং সাক্খরমক্খরৰন্তং ‘‘মুদ্দিকা, অঙ্গুলিমুদ্দা’’তি চোচ্চতে. মুদ তোসে, ণ্ৰু, আ, মুদ্দিকা, ফলৰিসেসেপ্যযং. অঙ্গুলিযং ভৰা মুদ্দা অঙ্গুলিমুদ্দা.
দ্ৰযং ইত্থিকট্যাভরণে. রস সদ্দে, কত্তরি যু, আ, রসনা. সাযেৰ ইনীম্হি রসনী. ‘‘সারে ধনিম্হি রসনং, জিৰ্হাযং রসনা ন সো’’তি রুদ্দো. মেহনস্স খস্স মালা মেখলাতি নিরুত্তি, মেহনিন্দ্রিযস্স মালাত্যত্থো. কাঞ্চী সত্তকী, সারসনংপ্যত্র.
একযট্ঠি ভৰে কাঞ্চী, মেখলা ত্ৰ’ট্ঠযট্ঠিকা;
রসনা সোল়সা ঞেয্যা, কলাপা পঞ্চৰীসতি [কলাপো পঞ্চৰীসকো (চিন্তামণিটীকা ১৬.১০৮)].
তিকং সোৰণ্ণে পগণ্ডভূসনে. পগণ্ডো নাম কপ্পরস্সোপরিভাগো. কে সদ্দে, উরো, যাগমো. অঙ্গ গমনে. দো. বাহুমূলস্স, বাহুমূলে ৰা ভৰং ৰিভূসনং বাহুমূলৰিভূসনং.
২৮৮. চতুক্কং ইত্থিচরণৰিভূসনে. অঙ্গদাকারং পাদভূসনং পাদঙ্গদং. মজি সদ্দত্থো, ঈরো, পাদে কটকং পাদকটকং. ঊনং পাদং পূরেতীতি নূপুরো, ৰণ্ণৰিপরিযযো. পাদকটকো চ নূপুরো চেতি কটকসদ্দস্স পুল্লিঙ্গেপি পৰত্তনতো ¶ দ্ৰন্দসমাসো. তুলাকোটি, হংসকোপ্যত্র. তুল গতিকোটিল্যে. কুটিলকোটিত্তা তুলাকোটি, পুমে. হংসগতিত্তা হংসকো.
২৮৯. মুখফুল্লাদযো অলঙ্কারপ্পভেদা সিযুং. মুখফুল্লং নাম সুৰণ্ণমযো মুখালঙ্কারো, মুখে ফুল্লতীতি মুখফুল্লং, ফুল্ল ৰিকসনে, দন্তাদীসু সুৰণ্ণমযালঙ্কারোপি মুখফুল্লমেৰ. উণ্ণতং সুৰণ্ণাদিরচিতং নলাটাভরণং, উপুব্বো নমু নমনে. এত্থ চ মুখফুল্লুণ্ণতানং ৰিসেসং ৰিপরিযযেনাপীতি ৰদন্তি. গাৰীনং থনাকারত্তা গত্থনং, ওস্সত্তং, তমেৰ উত্তমত্তা উগ্গত্থনং, চতুযট্ঠিকো হারভেদো. গমু গমনে, ণ্ৰু, দ্ৰিত্তং, অস্সিত্তঞ্চ, গিঙ্গমকং, বাত্তিংসযট্ঠিকো হারভেদোৰ. আদিনা অদ্ধহারো, মাণৰকো, একাৰলী, নক্খত্তমালাদযো হারভেদা চ সঙ্গয্হন্তি [অমর ১৬.১০৬].
২৯০. পজ্জং ৰত্থমত্তে. চিল ৰস্সনে, চিল্যতে অচ্ছাদীযতেতি, ণো, থিযং চেলী. ছদ সংৰরণে, আপুব্বো করণে, যু. ৰস অচ্ছাদনে, ৰস্যতে অচ্ছাদীযতেতি ৰত্থং, থো. ণম্হি ৰাসো. যুম্হি ৰসনং. অম গমনে, করণে যু, অংসুকং, রংসিপরিযাযোপ্যযং. অম্ব সদ্দে, কত্তরি অরো. পট গমনে, করণে অ, সোভনচেলেপ্যযং. দু গমনে, করণে সো, দ্ৰিত্তং, দুরূপং অসতি খেপতীতি ৰা দুস্সং, দুরূপং অসতি দীপেতীতি ৰা দুস্সং, দুপুব্বো অস দিত্তিযং ¶ . চল ৰসনে, অস্সোত্তং, ল়ত্তঞ্চ. সট রুজাৰিসরণগত্যাৰসানেসু, ণ্ৰু.
২৯১. পজ্জং ৰত্থভেদে. তত্রাদিদ্ৰযং দুকূলখ্যে ৰত্থে. খু সদ্দে, মো, খুমসদ্দা ৰিকারে ণো, খুমায ৰিকারো খোমং, খুমা নাম অতসী, তব্বক্কলসম্ভৰং ৰত্থং, ৰাচ্চলিঙ্গোযং. কূল আৰরণে, দুক্খেন কুল্যতেতি দুকূলং, দুমেহি জাতং কূলন্তি ৰা দুকূলং. কেচি পন ‘‘দুকূলম্পি একং ৰত্থন্তরং, ন খোমনাম’’ন্তি ৰদন্তি. তং ‘‘খোম’মট্টে দুকূলে চ, অতসীৰসনেপি চ’’, ‘‘খোম’মট্টে দুকূলেচা’’তি নানত্থসঙ্গহতিকণ্ডসেসেসু [নানত্থসঙ্গহ ৩.৩.২৯৫] ৰুত্তত্তা ন গহেতব্বং. কোসো নাম কিমিগব্ভো, ততো জাতত্তা কোসেয্যং, এয্যো, ‘‘কোসেয্যং কিমিকোসোত্থ’’ন্তি [অমর ১৬.১১১] হি ৰুত্তং. কোসেয্যমেৰ ধোতং পট্টুণ্ণং নাম, ৰুত্তঞ্চ ‘‘পট্টুণ্ণং ধোতকোসেয্য’’ন্তি [অমর ১৬.১১৩]. পত্তুণ্ণন্তিপি পাঠন্তরং. পট্টুণ্ণরট্ঠে জাতত্তা পট্টুণ্ণন্তিপি ৰদন্তি. কমু কন্তিযং, কমনীযত্তা কম্বলো, রঙ্কুনামকস্স হরিণৰিসেসস্স লোমেনসঞ্জাতৰত্থং [রাঙ্কৰং ৰিগরোমজং (অমর ১৬.১১১)], অলো, ৰাগমো চ মজ্ঝে. ৰাসদ্দো কম্বলসদ্দস্স নপুংসকত্তং সমুচ্চিনোতি. রল্লকোপি [অমর ১৬.১১৬] কম্বলপরিযাযো. সণ সদ্দে, কত্তরি অ, সণো নাম থিরত্তচো একো রুক্খযোনি, যস্স তচেন কেৰট্টাদযো জালাদীনি করোন্তি, সণস্স ৰিকারো সাণং, ৰত্থং. মিগলোমানি কোট্টেত্ৰা সুখুমানি কত্ৰা কতমম্বরং কোটুম্বরং, কুট ছেদনে, উস্সো, অস্সু, কোটুম্বরট্ঠেজাতত্তা ৰা কোটুম্বরং. ভঙ্গং নাম খোমাদীনি সব্বানি ¶ একজ্ঝানি ৰোমিস্সেত্ৰা কতৰত্থং, ভন্জ অৰমদ্দনে, অথ ৰা ভঙ্গং নাম সাণফলং, তব্বিকারত্তা ৰত্থং ভঙ্গং, ৰুত্তঞ্চ নানত্থসঙ্গহে ‘‘ভঙ্গা সাণাখ্যসস্সেপী’’তি. সস্সসদ্দেন চেত্থ ফলং ৰুত্তং, ‘‘রুক্খাদীনং ফলং সস্স’’ন্তি [অমর ১৪.১৫] ৰচনতো. ভঙ্গম্পি ৰাকমযমেৰাতি কেচি. ৰত্থন্তরং ৰত্থৰিসেসো. আদিনা কপ্পাসাদযোপি গহিতা.
২৯২-২৯৩. চতুক্কং পরিধানভূতে অধোৰত্থে. অধোভাগে ৰসীযতেতি নিৰাসনং, নিসদ্দো অধোভাগস্স জোতকো. ৰস অচ্ছাদনে, কম্মনি যু. বাহুল্যেন অন্তরে মজ্ঝে ভৰং অন্তরীযং, ঈযো. সমানলিঙ্গত্তা দ্ৰন্দো. অন্তরে ভৰং অন্তরং, ণো. অন্তরে মজ্ঝে ভৰো ৰাসো অন্তরৰাসকো, সকত্থে কো. উপসংব্যানংপ্যত্র [অমর ১৬.১১৭].
পঞ্চকং উপরিধানে. ৰর অচ্ছাদনে, পপুব্বো, কম্মনি ণো, উভযত্রাপি ৰুদ্ধি, পাৰারো. উত্তরস্মিং দেহভাগে আসজ্জতেতি উত্তরাসঙ্গো, আ পুব্বো সঞ্জ সঙ্গে. উপরি সংৰীযতে পিধীযতে বাহুল্যেনাতি, যু. উপসংপুব্বো ৰী তন্তসন্তানে. উত্তরস্মিং দেহভাগে ভৰং ৰিজ্জমানং উত্তরং, উত্তরীযঞ্চ, ণো, ঈযো চ. সংব্যানংপ্যত্র.
নৰং ৰত্থং অহতন্তি মতং কথিতং, ন হঞ্ঞতি যং পাসাণাদীহীতি অহতং. তন্ততো অচিরমাহরিতং ৰত্থং. অনাহতং, নিপ্পৰাণি, তন্তকংপ্যত্র. ৰুত্তঞ্চ ‘‘অনাহতং নিপ্পৰাণি, তন্তকঞ্চ নৰম্বরে’’তি [অমর ১৬.১১২].
দ্ৰযং ¶ চিরকালত্তা নিদ্দসে জিণ্ণৰত্থে. নত্থি অন্তো দসা যস্স নন্তকং, সকত্থে কো. কুচ্ছিতো পটো কপ্পটো, কপ্প ৰিতক্কে ৰা, অটো. দ্ৰযং অথিরৰত্থে, জিণ্ণৰসনং অথিরং ৰত্থং. ‘‘পট’’ইতি চরতি ফোটতীতি পটচ্চরং, পটচ্চরমেৰ পল়চ্চরং, ল়ত্তং.
২৯৪. দ্ৰযং কোটিকাদিসন্নাহে, চোল়ে চ. কচ বন্ধনে, উকো, নিগ্গহীতাগমো চ. ৰাণং সরং ৰারযতীতি ৰারৰাণো, কম্মনি ণো, অভিধানতো ৰারস্স পুব্বনিপাতো, অনিত্থিযমেতে. ৰত্থস্স অৰযৰে দসাসদ্দো ইত্থী. ‘‘দসা ৰত্যমৰত্থাযং, ৰত্থংসে বহুম্হি দ্ৰিসূ’’তি [চিন্তামণিটীকা ১৬.১১৪] রভসো. দা ছেদনে, কম্মনি সো, রস্সো.
উত্তমঙ্গম্হি সীসে যো কঞ্চুকো সুৰণ্ণাদিমযো, সো ‘‘নাল়িপত্তো’’তি কথিতো. নাল়িপত্তো তংসণ্ঠানো সুৰণ্ণাদিপটো নাল়িপত্তো. সীসকং, সিরিযং, সিরোহন্তিপি তস্স নামানি.
২৯৫. তিকং দীঘত্তে. আপুব্বো যমু উপরমে, ণো. আ ভুসো যাতি গচ্ছতীতি ৰা আযামো, যা গতিপাপুণেসু, মো. দীঘস্স ভাৰো দীঘতা. রুহ জননে, ণো.
দ্ৰযং ¶ ৰিত্থারে. ৰত্থৰিসযে ‘‘ওসারো’’তি রূল়্হে. সমন্ততো নয্হতীতি পরিণাহো, নহ বন্ধনে, ণো. ৰিত্থারেন সরণং ৰিসারো, সো এৰ ৰিসালতা.
২৯৬. চতুক্কং চীৰরে. অরহতং ধজো অরহদ্ধজো, রূল়্হিযা তদঞ্ঞচীৰরেসু. কসাযেন, কসাৰেন চ রত্তং কাসাযং, কাসাৰঞ্চ, সমানলিঙ্গত্তা দ্ৰন্দো. চি চযে, ঈৰরো. ৰত্থখন্ধেহি চীযতেতি চীৰরং.
মণ্ডলাদযো তদঙ্গানি সমূহভূতস্স চীৰরস্স অৰযৰানি. মডি ভূসাযং, অলো, মণ্ডলং. চীৰরপরিযন্তোযং মহাপথৰিযা চক্কৰাল়পব্বতো ৰিয চীৰরস্স সমন্ততো তিট্ঠতি. ৰিৰট্টো নাম চীৰরমজ্ঝগতমগ্গো, সো হি ৰিসুং ৰিসুং ৰট্টতীতি ৰিৰট্টোতি ৰুচ্চতি, ৰট্ট আৰট্টনে. কুসি নাম মগ্গানং মজ্ঝগতৰত্থখণ্ডং, কুস ছেদনে, কম্মনি ই, কুসি, পুমিত্থিযং.
২৯৭. ফলাদীনং যানি চত্তারি সন্তি, এতা ৰত্থস্স যোনিযো কারণানি ততো তদুপ্পত্তিতো. কপ্পাসিকং ৰত্থং ফালং নাম ফলৰিকারত্তা, ৰিকারে ণো, তীসু. যথা – ফালো পটো, ফালা চেলী, ফালং ৰত্থং. খোমাদযো পন পটা তচব্ভৰা তচতো সঞ্জাতা.
২৯৮. কোসেয্যং ¶ ৰত্থং কিমিজং নাম. মিগলোমমযন্তু কম্বলং. দ্ৰযং ব্যৰধাযকপটে, কণ্ডপটেপীতি কেচি. সমানত্থা এতে দ্ৰে তুল্যত্থাত্যত্থো. জু গতিযং, ভূৰাদি, জু বন্ধনে ৰা, যু, অনকাদেসো, সা ইত্থী. তিরো করীযতি পিধীযতি যায, সা তিরোকরণী, যু. পতিসীরাপ্যত্র. পতিপুব্বো সি বন্ধনে, রো.
২৯৯. দ্ৰযং উপরিবন্ধপটে, অথসদ্দোত্র লিঙ্গাদিজোতকো. উদ্ধং লোচতে বন্ধীযতেতি উল্লোচং, লুচ দস্সনে. চন্দাতপে ৰিতন্যতেতি ৰিতানং, তনু ৰিত্থারে, ণো, চুরাদি. দ্ৰযম্পি পুন্নপুংসকন্তি ঈরিতং কথিতং.
দ্ৰযং সিনানে. নহ সোচে, করণে যু, সিনা সোচে, করণে যু, ‘‘সিনানে’’তি সত্তম্যন্তং পদং. দ্ৰযং কুল্যাদিনা [কুট্যাদিনা (ক.), কুজ্জনাদিনা (নিস্সয), কুঙ্কুমহলিদ্দাদিনা (চিন্তামণিটীকা ১৬.১২১)] অঙ্গনিম্মলীকরণে. উব্বত্তীযতে ৰিসারীযতে মলমনেনেতি উব্বত্তনং, ৰতু ৰত্তনে, ভূৰাদি. মজ্জ সুদ্ধিযং, যু. সমন্তি দ্ৰযমিদং সমানত্থং.
৩০০. তিকং নলাটকতে চিত্তকে. তিলকাকতি তিলকো. চিত্তকাকতি চিত্তকং. চকারেন তমালপত্তাকতি তমালপত্তং ¶ . সামঞ্ঞেন ৰিসেসকং, উভো ৰিসেসকতিলকা অনিত্থী, সেসদ্ৰযং নপুংসকং [অমর ১৬.১২৩].
তিকং চন্দনে, চদি হিলাদনে, হিলাদনং সুখাপনং, যু. গন্ধানং সারো উত্তমো গন্ধসারো, গন্ধযুত্তো সারো থিরংসো ৰা গন্ধসারো. মলযদীপগিরিম্হি জাযতীতি মলযজো. ভদ্দসিরীপ্যত্র.
৩০১. তিকং পীতচন্দনে. ‘‘গোসীস’’ইতি পব্বতে মলযে দেসে জাতং গোসীসং, গো ৰিয জলং ৰিয সীতন্তি ৰা গোসীতং, তদেৰ তস্স সকারং কত্ৰা গোসীসং. তিলপণ্ণপ্পমাণপণ্ণযুত্ততায তেলপণ্ণিকং. মনং হরতীতি হরি, তমেৰ চন্দনন্তি হরিচন্দনং. পীতসারু, সুসীতংপ্যত্র. গোসীসাদযো তযো পুমে, নপুংসকে চ ৰত্তন্তি.
চতুক্কং রত্তচন্দনে. তিলপণ্ণপ্পমাণপণ্ণযুত্ততায তিলপণ্ণী. পুরিমেন ভেদকরণত্থং ন ৰুদ্ধি. পত্তমঙ্গমস্সেতি পত্তঙ্গং, খুদ্দপণ্ণতায অপ্পধানপত্তমিচ্চত্থো. ‘‘অঙ্গং গত্তন্তি কোপায-পতীকেস্ৰপ্পধানকে’’তি হি নানত্থসঙ্গহে. রঞ্জ রাগে, হেতুকত্তরি যু. রত্তৰণ্ণতায রত্তঞ্চ তং চন্দনঞ্চেতি রত্তচন্দনং, অমরকোসে পন ‘‘গোসীসাদীনি রত্তচন্দনন্তানি ৰিসেসে ৰত্তন্তী’’তি [অমর ১৬.১৩১] ৰুত্তানি. তত্র গোসীসস্স যথাৰুত্তোযেৰত্থো. ধৰলং, সুসীতলং, চন্দনং, তেলপণ্ণিকং মলযপব্বতদেসজমেৰ. হরি মণ্ডূকো, তদাকারে পব্বতে জাতং চন্দনং হরিচন্দনং. পক্কম্বফলগন্ধি পীতৰণ্ণং. তিলপণ্ণীপত্তঙ্গানি রত্তচন্দনসদিসস্স রত্তসারস্স একস্স চন্দনস্স নামানি.
দ্ৰযং ¶ রত্তচন্দনে. অথ ৰা তিলপণ্যাদীনি চত্তারি লোহিতচন্দনসদিসস্স রত্তসারস্স একস্স চন্দনৰিসেসস্স নামানি. কুচন্দনংপ্যত্র. ‘‘পত্তঙ্গং রঞ্জনং রত্তং, পত্রঙ্গঞ্চ কুচন্দন’’ন্তি রতনমালাযং.
৩০২. দ্ৰযং ৰণিজাদীনং ‘‘কাল়েযা’’ইতি রূল়্হেপীতকট্ঠে. কাল়ৰণ্ণং অনুসরতি সীলেনাতি কাল়ানুসারী, কাল়ৰণ্ণজনকোত্যত্থো. কাল়ং জনেতীতি কাল়িযং, ‘‘কাল়ীযকন্তু কাল়েযং, ৰণ্ণদং কন্তিজাসক’’ন্তি [জাসকং কন্তিদাযকং (চিন্তামণিটীকা ১৬.১২৬)] ব্যাডি.
তিকং অগরুসামঞ্ঞে. লূ ছেদনে, হো. লহুনামত্তা অগরু. রস্স লত্তে অগলু, দ্ৰযং পুমে. ৰংসিকং, রাজারহং, কিমিজং, জোঙ্গকংপ্যত্র.
অস্মিং অগরুম্হি কাল়ে সতি ‘‘কাল়াগরূ’’ত্যুচ্চতে. মল্লিকাপুপ্ফগন্ধি অগরু পন মঙ্গল্যোচ্চতে.
দ্ৰযং সল্লকীদৰে. তুরুক্খো ৰুত্তো. পিডি সঙ্ঘাতে, ণ্ৰু. সিহলো, যাৰণোপ্যত্র.
৩০৩. দ্ৰযং মিগনাভিযং. কত্থ সিলাঘাযং, ঊরো, নদাদি, সকত্থে কো. মিগস্স মদো মিগমদো, মিগো মরতি যেনাতি ৰা মিগমরো, সো এৰ মিগমদো.
দ্ৰযং ¶ কুট্ঠে. কুট ছেদনে, ঠো, তো ৰা, ‘‘কুটাদীহি ঠো’’তি ঠো, কুট্ঠং, রোগভেদেপি. অত্তনো ছাযূপগতে অজে পালেতীতি অজপালকং, ণ্ৰু. পারিভাব্যং, পাকলং [ফালকী (ক.)], উপ্পলং, ৰাপ্পংপ্যত্র.
দ্ৰযং পিডঙ্গে. রোগং লুনন্তো অঙ্গতি গচ্ছতীতি লৰঙ্গো. দেৰানং কুসুমং পুপ্ফং দেৰকুসুমং. সিরিসঞ্ঞংপ্যত্র.
দ্ৰযং কুঙ্কুমে. কস্মীররট্ঠে জাতং কস্মীরজং. অগ্গিসিখং, ৰরং, ৰল্লীকং, পীতনং, রত্তসঙ্কোচং, পিসুনং, ধীরং লোহিতচন্দনংপ্যত্র.
৩০৪. দ্ৰযং ধুনকে. যক্খেহি কতো ধূপো যক্খধূপো, যক্খো দেৰো. সজ্জরুক্খস্স সিলেসো সজ্জুলসো. অস্সু, সিলোপো, এস্সত্তঞ্চ, সজ্জস্স রসো দৰো সজ্জুলসো, অস্সু, লত্তঞ্চ. সজ্জরসোতিপি পাঠো. রালো, সব্বরসো, বহুরূপোপ্যত্র.
তিকং তক্কোলে. তক্ক ৰিতক্কে, ওলো. কুল সঙ্খ্যানে, ণ্ৰু. কোসযুত্তং ফলমেতস্সাতি কোসফলং. দ্ৰযং জাতিফলে. কোসসহিতং জাতিফলমেতস্সাতি জাতিকোসং. জাতিফলমেতস্স, ন কিত্তিমন্তি জাতিফলং.
৩০৫. পজ্জদ্ধং কপ্পূরে, ঘনো হুত্ৰা সরতীতি ঘনসারো. অব্ভমিৰ সিতং সিতব্ভো, অভিধানতো পুব্বনিপাতো, কপ্প ¶ সামত্থিযে, ঊরো. চন্দসঞ্ঞো, হিমৰালুকো, হিমাৰ্হযোপ্যত্র.
পজ্জদ্ধং লাখাযং, আ ভুসো রত্তং করোতীতি অলত্তকো, লত্তং, ক্ৰি. যু মিস্সনে, ণ্ৰু. লাখ সোসনে, অ, লা আদানে ৰা, খো. জন জননে, তু, নলোপো. দুমামযোপ্যত্র.
৩০৬. দ্ৰযং সরলদ্দৰে. সিরিযা লক্খিযা আৰাসো সিরিৰাসো. সরলনামকস্স রুক্খস্স দৰো রসো সরলদ্দৰো. পাযসো, ৰকধূপো, সিরিৰেট্ঠোপ্যত্র. ‘‘সিরিৰাসে পরমন্নে চ, পাযসো সম্মতো পুমে’’তি [চিন্তামণিটীকা ১৬.১২৯] রুদ্দো. দ্ৰযং অঞ্জনে. অঞ্জু ব্যত্তিমক্খনগতিকন্তীসু, যু. কজ্জ ব্যসনে. কজ্জতি রোগন্তি কজ্জলং, অলো.
দ্ৰযং গন্ধগাহাপনচুণ্ণে, ৰস হিংসত্থো, ৰসতি দুগ্গন্ধন্তি ৰাসো, ণো, ৰাস উপসেৰাযং ৰা, ৰস নিৰাসে ৰা. সো এৰ চুণ্ণং. যুজ যোগে, কম্মনি ণো, ৰাসো এৰ যোগো ৰাসযোগো. দ্ৰযং ৰিলেপনমত্তে. ৰণ্ণ ৰণ্ণক্রিযাৰিত্থারগুণৰচনেসু, চুরাদি. ৰণ্ণযতীতি ৰণ্ণকং. ণ্ৰু. লিপ উপদেহে. ৰিলেপীযতেতি ৰিলেপনং, কম্মনি যু.
৩০৭. যো গন্ধমাল্যধূপাদীহি ৰত্থতম্বুলাদীনং সঙ্খারো, তং ‘‘ৰাসন’’মিত্যুচ্চতে, ৰাস উপসেৰাযং, ৰাসীযতে সঙ্খরীযতেতি ৰাসনং, যু.
তিকং ¶ পুপ্ফদামে. মা মানে, লো, মল ধারণে ৰা, অ. মালোৰ মাল্যং. দম গতিযং, পুপ্ফানি দমন্ত্যত্রেতি পুপ্ফদামং, পুপ্ফানং রাসিকরণট্ঠানমিচ্চত্থো. দা লৰনে ৰা, মো. অমরকোসে পন ‘‘মালামাল্যানি মুদ্ধনি পৰত্তায মালায নামানী’’তি [অমর ১৬.১৩৫] ৰদতি. মালমাল্যসদ্দা পুপ্ফেপি, ‘‘মালা মাল্যং পসুনে’’তি হি নানত্থসঙ্গহে. দ্ৰযং গন্ধগ্গাহিতে ৰত্থাদো. ভূ সত্তাযং, কম্মনি তো, ৰুদ্ধাদি. ৰাসাপেতি গন্ধং গাহাপেতি যন্তি ৰাসিতং, ৰস নিৰাসে, কম্মে তো, তীসু, যথা – ভাৰিতো পটো, ভাৰিতা চেলী, ভাৰিতং ৰত্থং. ৰাসিতো, ৰাসিতা, ৰাসিতং ৰত্থং.
৩০৮. পঞ্চকং মুদ্ধমালাযং. তসি অলঙ্কারে, ভূৰাদি. উদ্ধং তসীযতেতি উত্তংসো. সিখাযং জাতো সেখরো, রো. মুদ্ধং অৰতি রক্খতীতি অৰেল়া, অৰ রক্খণে, এলো, ল়ত্তং. ‘‘আৰেল়া’’তিপি পাঠো, দীঘত্তং. সেখরো চ আৰেল়া চাতি দ্ৰন্দো. মুদ্ধনি অলঙ্কতং মাল্যং মুদ্ধমাল্যং, তস্মিং. অৰপুব্বো তসি অলঙ্কারে, উদ্ধং তসীযতেতি অৰতংসো, সো এৰ ৰটংসকো, সকত্থে কো, তস্স টো, অনেকত্থত্তা উপসগ্গনিপাতানং উদ্ধংভাৰজোতকো চেত্থ অৰসদ্দোতি তথোত্তং.
তিকং সেয্যাযং. সযন্ত্যস্সং সেয্যা, যো. সযন্ত্যত্রেতি সযনং, সেনঞ্চ. উভযত্রপি অধিকরণে যু, ইস্সে, এ অয, ইতরত্র এত্তং, ‘‘ৰা পরো অসরূপা’’তি অলোপো চ, সযনীপ্যত্র.
দ্ৰযং ¶ মঞ্চে. পরিপুব্বো অকি লক্খণে, ণো, ইলোপো, রস্স লত্তং. মচি ধারণোচ্ছাযপূজনেসু, ভূৰাদি অ, সকত্থে কো. খটাপ্যত্র, খট্যতে আকঙ্খতে সযনত্থিকেহীতি খটা, খট আকঙ্খাযং.
৩০৯. দ্ৰযং মঞ্চাধারে. মঞ্চস্স আধারো মঞ্চাধারো. পটিপজ্জতি পৰত্ততি সেয্যা যেন, সো পটিপাদো. মঞ্চঙ্গে মঞ্চাৰযৰে অটনিসদ্দো ইত্থিযং, অট গমনত্থো, অনি, যু ৰা, নদাদি, রস্সো.
৩১০. কুল়ীরপাদাদযো ইমে চত্তারো মঞ্চন্তরা মঞ্চভেদা সিযুং. তত্থ কুল়ীরো কক্কটকো তস্স সণ্ঠানপাদত্তা কুল়ীরপাদো. অটনিযং আহচ্চো, আহচ্চ ৰা পাদো তিট্ঠতি যস্সাতি আহচ্চপাদো, পুব্বপক্খে ‘‘রিচ্চা’’তি যোগৰিভাগেন রিচ্চপচ্চযন্তো আহচ্চসদ্দো, পরপক্খে তু ত্ৰাপচ্চযন্তো, যস্স অটনিছিদ্দে পাদো পৰিসিত্ৰা তিট্ঠতি, সো আহচ্চপাদো. মস আমসনে, আরো, সকত্থে কো. যস্স পাদচ্ছিদ্দে অটনি পৰিসিত্ৰা তিট্ঠতি, সো মসারকো. বুন্দেন পাদেন সহ একাবদ্ধা অটনি যস্স সো বুন্দিকাবদ্ধো, একারস্সিত্তং. এত্থ চ মজ্ঝে দ্ৰিন্নং মঞ্চানং লক্খণং ৰিপরিযযেনাপি ৰদন্তি.
৩১১. দ্ৰযং সীসাধারে. ৰিসেসেন সীসং ৰহতীতি বিব্বোহনং, যু, বত্তং, অস্সোত্তঞ্চ. উপধীযতে সীসাসনং করীযতেতি উপধানং, যু, ধা ধারণে.
তিকং ¶ সামঞ্ঞপীঠে. পীঠ হিংসাসংকিলেসেসু, ভূৰাদি, ণ্ৰু, আ. যদাদিনা কে পচ্চযে ইত্থিকতাকারে পরে পুব্বো অকারো ইকারমাপজ্জতে, ‘‘কে’’তি কিং? চেতনা. ‘‘পচ্চযে’’তি কিং? বকা. ‘‘ইত্থী’’তি কিং? পাচকা. ‘‘কত’’ইতি কিং? ৰুত্তকম্মা, কম্মপচ্চযোযং, তপচ্চযে পীঠং [মোগ্গল্লান ৪.১৪২ সুত্তম্পি পস্সিতব্বং]. আসতে অস্মিন্তি আসনং.
দ্ৰযং উত্তমারহপীঠে. কুচ সংপচ্চনকোটিল্যপতিথম্ভৰিলেখনেসু, ছো. ভদ্দং কল্যাণং পীঠং ভদ্দপীঠং. গজদন্তাদিমযকেসমজ্জনিযম্পি দ্ৰযমিদমাহু. তদা পসাধনী, কঙ্কতিকাপ্যত্র. পীঠন্তরে দীঘপীঠে আসন্দী মতা. সদ ৰিসরণগত্যাৰসানেসু, নদাদি, বিন্দাগমো চ.
৩১২. আযামৰিত্থারৰসেন মহন্তো আসনপ্পভেদো ‘‘কোজৰো’’তি মতো, কুজু থেয্যকরণে, ণো, কুযং পথৰিযং জৰতীতি ৰা কোজৰো, জু গতিযং. দীঘেন লোমেন যুত্তো আসনপ্পভেদো ‘‘গোনকো’’তি মতো, গু সদ্দে, যু, সকত্থে কো, উস্সোত্তং.
দ্ৰযং অত্থরণে. মিগলোমপুণ্ণতায জাতং উণ্ণামযং. থর সন্থরণে, পাদিপুব্বোৰ, ন কদাচিপি পাদিরহিতো, আ ভুসো থরীযতেতি অত্থরণং, যু.
দ্ৰযং সংসিব্বনচিত্তকে. চিত্তরূপমস্সত্থীতি চিত্তকং. বাহুল্যেন ন ইকারাগমো. ৰানেন সংসিব্বনেন সঞ্জাতং চিত্তরূপমস্সাতি ৰানচিত্তকং, সকত্থে কো.
৩১৩. দ্ৰযং ¶ নিরন্তরপুপ্ফপটে. ঘনং সন্ধিভূতং পুপ্ফরূপমেত্থাতি ঘনপুপ্ফং. পটলমেতিস্সাত্থীতি পটলিকা, ইকো. দ্ৰযং বহুমুদুলোমে সেতৰত্থে. সি সেৰাযং, সিৰত্থিকেহি সেৰীযতেতি সেতো, তো. পট গমনে, ণ্ৰু, পটিকা, অদ্ধেন্দুপাসাণেপি.
দ্ৰীসুপি পরিযন্তেসু যস্সা দসা সন্তি, সা উদ্দলোমী, উদিতং দ্ৰীসু লোমং দসা যস্সা সা উদ্দলোমী, ইস্সত্তং, দ্ৰিত্তঞ্চ. একস্মিং পরিযন্তেযেৰ দসা যস্সা একন্তলোমী, একস্মিং অন্তে পরিযন্তে লোমং দসা যস্সাত্থীতি একন্তলোমী, উদ্দলোমী চ একন্তলোমী চেতি উদ্দলোমিএকন্তলোমিনো, ‘‘পদানং সন্ধি ৰত্তিচ্ছাতো, ন সমাসন্তরগেসূ’’তি ৰুত্তেপি গাথাভাৰতো ছন্দোহানিভযা ৰিসন্ধি. যত্থ পন গাথাযম্পি [অগাথাযম্পি (?)] ৰিসন্ধি ‘‘ধম্মসংৰণ্ণনায’ন্তিআদিমাহা’’ত্যাদীসু, তত্থ কথন্তি? ‘‘ন সমাসন্তরঙ্গেসূ’’তি ইমস্সানিচ্চত্তা তত্থাপি ন দোসো, ‘‘নেন নিদ্দিট্ঠমনিচ্চ’’ন্তি হি পরিভাসিতং [নঘটিতং অনিচ্চং (পরিভাসেন্দুসেখর ৯৭)].
৩১৪. তদেৰ যথাৰুত্তদ্ৰযমেৰ সোল়সন্নং ইত্থীনং নচ্চযোগ্গং নচ্চস্স যোগ্যট্ঠানভূতং ‘‘কুত্তক’’মিত্যুচ্চতে. হি পদপূরণে. ‘‘নচ্চযোগ্যম্হী’’তিপি পাঠো, তদা ভাৰসত্তমী. করোন্তি ¶ এত্থ নচ্চন্তি কুত্তকং, কর করণে, তো, অস্সু, ভুজাদি, সকত্থে কো.
সীহাদিরূপেহি ৰিচিত্তরূপং ৰত্থং, আসনং ৰা ৰিকতিকা নাম ভৰে, একস্সেৰ হি কত্তুনো পকতিৰিকতিসঙ্খাতাৰত্থাৰসেন দ্ৰিত্তং, ৰত্তিচ্ছাৰসেন লিঙ্গসঙ্খ্যাৰিভত্তিভেদঞ্চ হোতি, যথা – মনুস্সা যক্খভত্তং অহেসুং, সত্তপ্পকরণানি অভিধম্মো নাম ভৰন্তি, দেৰদত্তো রজ্জং পাপুণাতীতি. যত্র হি পকতিযা ৰা ৰিকতিযা ৰাতি দ্ৰিন্নম্পি ৰুত্ততা সিযা, তত্র ৰাচকো পকতিযাযেৰ সঙ্খ্যং গণ্হাতি, নেতরস্স তন্নিস্সিতভাৰেনাপ্পধানতো [কচ্চাযনসারে ৬-৭ গাথাসু পস্সিতব্বং]. যদা পন পকতিযা সম্বন্ধাদিভাৰং ৰত্তুমিচ্ছতি, তদা অত্তনা ৰত্তব্বস্স অঞ্ঞত্থস্সাভাৰা ৰিকতিপ্যুচ্চতে ৰাচকেন, যথা – দেৰদত্তস্স রজ্জং পাপুণাতি, ইধ পন লিঙ্গভেদেনেৰ ৰুত্তং ‘‘চিত্তং ৰিকতিকা ভৰে’’তি. ৰিকরীযতেতি ৰিকতি.
৩১৫. কট্টিস্সকোসেয্যসঙ্খাতানং দ্ৰিন্নমত্থরণানং করণপ্পকারং দস্সেতুং অরিযাসামঞ্ঞমাহ ‘‘কট্টিস্স’’মিচ্চাদি. কোসিযকট্টিস্সমযং কোসিযসুত্তকট্টিস্সৰাকেহি পকতমত্থরণং কট্টিস্সং নাম, ৰিরূপেকসেসৰসেন কোসিযঞ্চ কট্টিস্সঞ্চ কট্টিস্সানি, তেহি পকতং অত্থরণং কট্টিস্সং. কোসিযসুত্তেন পকতন্তু অত্থরণং কোসেয্যং নাম. রতনপতিসিব্বিতন্তি ইদং দ্ৰিন্নম্পি ৰিসেসনং, অত্থরণঞ্চ ইতি কমা কমতো ‘‘ভৰে’’তি অজ্ঝাহরিতব্বং. অত্থরণসদ্দস্সানুণ্ণামযেস্ৰপি পৰত্তনতো এত্থাপি ‘‘অত্থরণ’’ন্তি ¶ ৰুত্তং, যথা – সুত্তং কম্মন্তি. এত্থ চ চকারো পাদন্তত্তা গরূসু গণ্হিতব্বো, তেনেৰ হি সত্তপঞ্ঞাসমত্তা পরিপুণ্ণা হোন্তি, অরিযায হি পঠমপাদে দ্ৰাদসমত্তা, তথা ততিযে, দুতিযে অট্ঠারস, চতুত্থে পন্নরসমত্তাতি সম্পিণ্ডিতা সত্তপঞ্ঞাসমত্তা হোন্তি.
৩১৬. তিকং দীপে. দীপ দিত্তিযং, দিৰাদি. দিপ্পতীতি দীপো, ণো. ‘‘পদীপো’’তি অঞ্ঞপদনিৰত্তনত্থং উপসগ্গেন পদং ৰড্ঢিতং. জুতি দিত্তিযং, ভূৰাদি, ণো.
দ্ৰযং আদাসে. ‘‘পুমে তূ’’তি ত্ৰন্তং লিঙ্গপদং. আদিস্সতে অস্মিন্তি আদাসো, ণো, আপুব্বো দিস পেক্খনে, ইস্সা. দিপ্পতি এত্থাতি দপ্পণো, যু, ইস্সত্তং. মকুরোপ্যত্র.
দ্ৰযং চম্মমযকীল়াগুল়কে. ৰাসভৰনেহি যুৰতীহি সহ কীল়াসম্ভৰা ঞেয্যা, তপ্পক্কমেনস্সাভিধানং. গুডি ৰেধনে, ণুকো, উস্সে, গুদ্দ কীল়াযমেৰ ৰা, তদা দস্স ণ্ডো. কদি অৰ্হানে রোদনে চ, ণুকো, কুদ্দ কীল়াযমেৰ ৰা, উস্সত্তং, পুব্বদস্স নো.
দ্ৰযং বীজনীমত্তে. ৰটি ৰিভাজনে, তালৰণ্টেহি কতত্তা তালৰণ্টং. ৰণ্টং নাম বীজনাদিকরণত্থং ৰিসুং ভাজিতো তালপত্তাৰযৰো, তালৰণ্টসদ্দস্স যথাৰুত্তৰচনত্থযোগেপি সতি সঞ্ঞাসদ্দত্তা বীজনীসামঞ্ঞে পৰত্তি ৰেদিতব্বা. যদা পন তালৰণ্টেহি কতবীজনিমেৰ ৰত্তুমিচ্ছতি, তদা একেন তালসদ্দেন ৰিসেসেত্ৰা ‘‘তালতালৰণ্ট’’ন্তি ৰত্তব্বং. যথা – তিলস্স তেলং, সুগতস্স সুগতচীৰরন্তি. বিজন্তি ৰাযুনা যোজযন্তি যায ¶ , সা বীজনী, যু, নদাদি, যুজ যোগে, যস্স ৰো, উস্সী, ৰজ গতিযং ৰা অস্সী. ব্যজনংপ্যত্র.
৩১৭. দ্ৰযং চঙ্কোটকে. কুট ছেদনে, সকত্থে কো. করডি ভাজনত্থে, কো. দ্ৰযং কপ্পূরাদিসম্পুটে [সরূপকাদিসম্পুটে (ক.)]. সমুগ্গচ্ছতীতি সমুগ্গো, ক্ৰি. পুট সংসিলেসনে, ভূৰাদি, অ.
পজ্জদ্ধং মেথুনে. গামৰাসীনং ধম্মো আচারো গামধম্মো, গামসদ্দেন চেত্থ গামৰাসিনো ৰুত্তা, যথা ‘‘গামো আগতো’’তি. অসতং অসপ্পুরিসানং ধম্মো, সদ্ধম্মপটিপক্খত্তা ৰা অসদ্ধম্মো. ব্যয খযে, ব্যযতি বলমেতেনাতি ব্যৰাযো, মজ্ঝে ৰাগমো, অথ ৰা ৰিগতো অযো ৰুড্ঢি তস্মাতি অৰাযো, অতিসযো অৰাযো ব্যৰাযো. মিথুনানং ইত্থিপুরিসানং সমানচ্ছন্দানং আচারো মেথুনং, তদঞ্ঞেসু উপচারো, রমু রমনে, ভাৰে, করণে ৰাতি.
৩১৮. চতুক্কং ৰিৰাহে. ৰহ পাপুণে, ণো. উপপুব্বো যমু উপরমে, অ. অঞ্ঞমঞ্ঞস্স পাণিনো গহণং পাণিগ্গহো. নী নযে, অ. উব্বাহো, পাণিপীল়নংপ্যত্র.
ধম্মকামত্থা তযো ৰগ্গা ৰুচ্চন্তে. আগমনিদ্দিট্ঠো সমাচারো ধম্মো. ৰিসযৰিসযিসন্নিপাতজং সুখং কামো. সব্বোপকরণং ¶ অত্থো. সমোক্খকা মোক্খসহিতা ধম্মকামত্থা চতুব্বগ্গো ৰুচ্চন্তে. তিৰগ্গেন ৰিসংযুত্তো মোক্খো নিব্বানং. তুল্যবলেহি পন ধম্মাদীহি চতূহি পধানেহি চতুভদ্র [অমর ১৭.৫৭] মুচ্চতে.
৩১৯-৩২০. দ্ৰযং খুজ্জে. কুচ্ছিতং ৰজ্জতীতি খুজ্জো, কস্স খো, ৰলোপো, ণো. গডি নিন্দাযং, উলো.
তিকং রস্সসরীরে পুগ্গলে. রস সদ্দে, সো. ব্যামপ্পমাণং ন লাতীতি ৰামনো, নেরুত্তো. রস্সো চ ৰামনো চেতি দ্ৰন্দো. লকুডি ৰামনত্থে, অ, সকত্থে কো, লকু ৰিয ঘটিকা ৰিয ডেতি পৰত্তেতীতি ৰা লকুণ্ডকো.
পঞ্চকং পঙ্গুল়জনে. পরেন অঙ্গতীতি পঙ্গুল়ো, উলো. পীঠেন সপ্পতি সীলেনাতি পীঠসপ্পী, সপ্প গমনে, উপচ্চযে পঙ্গু, দ্ৰীসু. ছিন্নো গমনাদিইরিযাপথো যস্সাতি সো ছিন্নিরিযাপথো. ৰিগতা অক্খসদিসা জঙ্ঘা যস্সাতি পক্খো, যথা হি রথস্স অক্খে ভিন্নে গমনং ন সিজ্ঝতি, তথেৰ তস্সাপি অক্খজঙ্ঘায ভিন্নাযাতি ওপম্মসংসন্দনং.
দ্ৰযং খঞ্জে. খজি গতিৰেকল্যে, ভূৰাদি, খঞ্জতীতি, অ. খোডি গতিপটিঘাতে, কো.
দ্ৰযং ¶ অৰাক্যে. ৰত্তুমসক্কুণেয্যত্তা মিগসদিসোতি মূগো, ইস্সূ. সুঞ্ঞং ৰচো যস্সাতি সো সুঞ্ঞৰচো.
হত্থাদিৰঙ্কো পুরিসো ‘‘কুণী’’ত্যুচ্চতে. কুণনং কুণো হত্থাদিৰেকল্যং, তমেতস্সত্থীতি কুণী, অথ ৰা কুণ সঙ্কোচনে, ঈ, কুচ্ছিতং নযতীতি ৰা কুণী, ণত্তং, ‘‘হত্থেন কুণী, পাদেন কুণী’’ইচ্চাদিপযোগা. দ্ৰযং অপাঙ্গদস্সনে জনে. ৰল সংৰরণে, ইরো. কুচ্ছিতং করোতীতি কেকরো, উস্সে.
৩২১. দ্ৰযং নিক্কেসসীসে. নিক্কেসং সীসমেতস্স, খল খলনে, সঞ্চযে চ, আটো, নিক্কেসত্তা খং তুচ্ছং সীসং লাতীতি খল্লাটো, টো.
তিকং খুরমুণ্ডসীসে. মুণ্ড খণ্ডনে, ভূৰাদি, অ. ভণ্ড পরিভাসনে, উ, সকত্থে কো, মুণ্ডকো, মুণ্ডিকোপ্যত্র.
অক্খীনং মজ্ঝে একেনাক্খিনা সুঞ্ঞো কাণো নাম, কণ সদ্দগতিনিমীলনেসু, ণো, কণতি নিমীলতীতি কাণো, তং পনস্স নিমীলনং একেনেৰক্খিনা. অট্ঠকথাদীসু পন ‘‘কাণোতি একচ্ছিকাণো, উভযচ্ছিকাণো ৰা’’তি [সং. নি. অট্ঠ. ১.১.১৩২] ৰুত্তং. দ্ৰযেন অক্খিদ্ৰযেন সুঞ্ঞো অন্ধো নাম, অন্ধ দস্সনূপসংহারে, অ.
৩২২. দ্ৰযং ¶ নট্ঠসোতপ্পসাদে. বন্ধ বন্ধনে, ইরো. নলোপো. সুতি কণ্ণো হীনো ৰিকলো যস্সাতি সুতিহীনো. এল়োপ্যত্র.
তিকং গিলানসামঞ্ঞে. গিল হাসক্খযে, যু, ব্যাধিরোগোসঞ্জাতো যস্স ব্যাধিতো. অত সাতচ্চগমনে, অধিকরণে, কত্তরি ৰা উরো, আতুরো, দীঘাদি. আমযাৰী, ৰিকতো, অপটু, অব্ভমিতো, অব্ভান্তোপ্যত্র.
উম্মাদো ৰাতাদিপকোপো রোগৰিসেসো, তব্বতি উম্মত্তো, মদ উম্মাদে, উগ্গতেহি ৰাতাদিদোসেহি মদযতীতি উম্মাদো, ণো. খুজ্জাদযো উম্মত্তন্তা ৰাচ্চলিঙ্গে যুত্ততায ৰাচ্চলিঙ্গিকা, যথা – খুজ্জো পুরিসো, খুজ্জা ইত্থী, খুজ্জং নপুংসকং. উম্মত্তো পুরিসো, উম্মত্তা ইত্থী, উম্মত্তং নপুংসকং.
৩২৩. নৰকং রোগমত্তে. তকি কিচ্ছজীৰনে, ভূৰাদি, আ ভুসো তঙ্কতীতি আতঙ্কো, অ. অম রোগে, যো, ময গতিম্হি ৰা, অথ ৰা অম রোগে, চুরাদি, আমযতি রুজ্জতীতি আমযো, অ, কারিতলোপাভাৰো. ৰিধ ৰিজ্ঝনে, ৰিজ্ঝতীতি ব্যাধি, ই, অকারৰণ্ণাগমো, বাধ ৰিবাধাযং ৰা, তদা যাগমো, ৰিৰিধা ৰা আধযো মনোপীল়া যস্মিংস ¶ ব্যাধি, ‘‘পুমে আধি মানসী ব্যথা’’তি [অমর ৮.২৮] হি অমরকোসে ৰুত্তং. রোগেগদো, কুৰেরাযুধে গদা, গদো ভাথরিকণ্হস্স, ‘‘আমযে চাযুধে গদা’’তি হি নানত্থসঙ্গহে. রুজ রোগে, কত্তরি ণো, রুজা ইত্থী. গিলানস্স ভাৰো গেলঞ্ঞং. কল গতিসঙ্খ্যানেসু, ন কলতি যেন তং অকলং, তমেৰ অকল্লং, লো. বাধ ৰিবাধাযং, ভূৰাদি, অ. উপতাপোপ্যত্র.
দ্ৰযং খযরোগে, রসাদিসত্তধাতুযো সোসযতীতি সোসো, সুস সোসনে, দিৰাদি, ণো. খি খযে, খযতীতি, অ. যক্খা, রাজযক্খাপ্যত্র. যক্খ পূজাযং, চুরাদি.
৩২৪. দ্ৰযং নাসরোগে. অপিহিতা নাসা অনেনাতি পীনাসো, পীনসোপি. উপসগ্গতো নাসায বহুব্বীহিম্হি নসাদেসং কুব্বন্তি [পাণিনি ৫.৪.১১৯], অপিস্সাকারলোপো ৰণ্ণনাসো, রস্সস্স দীঘতা. ‘‘সোসো যক্খা রাজযক্খা, পতীস্সাযো তু পীনসো, আপীনসো পতিস্সাযো’’তি রভসো. পতিস্সযোপ্যত্র. ৰেজ্জগন্থে ইমেসং পীনসপতিস্সাযানং ভেদো অভিহিতো –
আনহ্যতে যস্স ৰিসুস্সতে চ,
কিলিদ্যতে ধূপতি চেৰ নাসা;
ন ঞাযতে গন্ধরসে চ জন্তু,
দুট্ঠং ৰিজঞ্ঞা তমপীনসেনাতি.
আনদ্ধা ¶ পিহিতা নাসা,
তনুসাৰপ্পসেকিনী;
গলতালোট্ঠসোসো চ,
নিত্তোদো সঙ্খকদ্ৰযে;
ভৰে সরো পঘাতো চ,
পতিস্সাযোতি লক্খিতোতি.
ইহ ত্ৰভেদেনোত্তং. পতিপুব্বো সিধাতু রুজত্যত্থো. নাসিকায জাতো রোগো নাসিকারোগো.
ঘানে পৰত্তো অস্সৰো সিঙ্ঘানিকা নাম, সিঙ্ঘ আঘানে, ভূৰাদি, সিঙ্ঘতীতি সিঙ্ঘানং, যু, তত্থ জাতা সিঙ্ঘানিকা. আ পুনপ্পুনং সৰতি সন্দতীতি অস্সৰো, সূ অভিসৰে. দ্ৰযং ৰণমত্তে. অর গমনে, উ, অরু, নপুংসকেযেৰ. ৰণ গত্তৰিচুণ্ণনে, চুরাদি, অ, ৰণো, অনিত্থী. দ্ৰযং ফোটে. ফুট সংসিলেসনে, ভূৰাদি, ফোটো, ণো. পীল় ৰিবাধাযং, চুরাদি, ণ্ৰু, ‘‘ইত্থিযমতো আপচ্চযো’’তি আ, পীল়কো, পীল়কা, পীল়কং, তীস্ৰপি, তথা ফোটো.
৩২৫. দ্ৰযং পক্কৰণাদীসু সঞ্জাতদুগ্গন্ধৰিসেসে. পুব্ব পূরণে, ভূৰাদি, অ. পূয ৰিসরণে, দুগ্গন্ধে চ, ভূৰাদি.
দ্ৰযং লোহিতনিস্সরণরোগে. রত্তস্স লোহিতস্স সণ্ঠানমতিক্কমিত্ৰা সরণং গমনং রত্তাতিসারো. পক্খন্দতি নিস্সরতীতি পক্খন্দিকা. কমু পদৰিক্খেপে. ‘‘ইত্থিযমতিযৰো ৰা’’তিতি. ‘‘পক্কমাদীহিন্তো চে’’তি এত্থ চকারেন তিস্সন্তি, ধাত্ৰন্তলোপো চ, সকত্থে কো. দ্ৰিত্তে. যদাদিনা পরককারস্স খো, পক্খন্দিকা.
দ্ৰযং ¶ অপমারে. সরণং সারো, অপগতো সারো যেন অপমারো, সস্স মো. ইতরত্র মকারাগমো. দ্ৰযং পাদভেদে. পাদস্স ফোটো ভেদনং দরণং পাদফোটো, ফুট ভেদে. ৰিরূপো পাদো এতায হেতুভূতাযাতি ৰিপাদিকা. সমাসন্তে কো, পুব্বাকারস্সিত্তং, ৰিদারীযমানত্তা ৰিপজ্জমানো পাদো অস্সন্তি ৰা ৰিপাদিকা.
৩২৬. দ্ৰযং ৰুড্ঢিপ্পত্তণ্ডকোসরোগে. ৰুড্ঢিপ্পত্তো রোগো ৰুড্ঢিরোগো. ৰাতপূরিতং অণ্ডং কোসো ৰাতণ্ডং. দ্ৰযং থূলপাদরোগে. ঘনাভাৰতো সিথিলং পদং সীপদং, ৰণ্ণনাসো, দীঘাদি. ভারো পাদো যস্স, তস্স ভাৰো ভারপাদতা.
পঞ্চকং কণ্ডুযং. কণ্ড ভেদনে, উ, দীঘে কণ্ডূ, ৰধূসদ্দোৰ. তিম্হি কণ্ডূতি, অস্সূ, চুরাদিত্তা যম্হি কণ্ডূযা, যলোপাভাৰো. খজ্জ থেয্যকরণব্যথনেসু, ভূৰাদি, উ. যুম্হি কণ্ডূৰনং, অস্সূ. উৰাদেসো, দীঘো চ.
৩২৭. তিকং কচ্ছুযং. যা ‘‘খসুরোগো’’তি ৰুচ্চতি. পাত্যত্তানন্তি পামং, মন, পামাপ্যত্থি, পুল্লিঙ্গো, রাজাদি, ৰিসেসেন তচ্ছতি কাসন্তি ৰিতচ্ছিকা, তচ্ছ তনুকরণে, ণ্ৰু ¶ , ‘‘ৰিৰচ্ছিকা’’ [ৰিচ্চচ্চিকা (অমর ১৬.৫৩)] তিপি পাঠো. ৰচ্ছ পরিভাসনতজ্জনেসু, ভূৰাদি. কচ বন্ধনে, উ, চস্স ছত্তং, দ্ৰিত্তাদি. তিলকাল়কন্তং দ্ৰযং দ্ৰযং সমত্থং. তত্র দ্ৰযং সোথে. সু গতিৰুড্ঢীসু, ভূৰাদি, থো. থুপচ্চযে সযথু, উস্সত্তং, যাগমো চ. সোফোপ্যত্র. সোকং ফাযতি বহুলং করোতীতি সোফো, ফায ৰুড্ঢিযং, ফাযস্স ফো, নেরুত্তো.
দ্ৰযং অরিসরোগে. অমঙ্গলতায দু নিন্দিতং নামমস্স দুন্নামং, সকত্থে, কুচ্ছাযং ৰা কো, দীঘকোসিকাযং দুন্নামা, ইত্থী. অরি ৰিয সসতি হিং সতীতি অরিসং, সস হিংসাযং, ক্ৰি, অর গমনে ৰা, ইসো. দ্ৰযং ৰমনরোগে. ছদ্দ ৰমনে, চুরাদি, ণ্ৰু. ৰমু উগ্গিরণে, থু. ৰমিধুপ্যত্র. ছদ্দিকা, ৰমি ইত্থিযং, ৰমথু পুমে.
৩২৮-৩২৯. দ্ৰযং পরিতাপে. দু পরিতাপে, তনাদি, থু. পরিতপনং সন্তাপনং পরিতাপো. দ্ৰযং তিলকাল়কে. তিলসণ্ঠানং ৰিয জাযতীতি তিলকো. তিলং ৰিয কাল়ো হুত্ৰা জাযতীতি তিলকাল়কো.
মহাৰিরেকো ‘‘ৰিসূচিকা’’ত্যুচ্চতে. নিস্সেসতো সুচতি গচ্ছতীতি সূচিকা. সুচি, সুচ গতিযং, ভূৰাদি. সুচ সোচেয্যে ¶ ৰা, নিস্সেসতো সোচেতীতি ৰিসূচিকা, ৰিসেসেন সূচি ৰিয ৰিজ্ঝতীতি ৰা ৰিসূচিকা. বহুমোসরণত্তা মহন্তো ৰিরেকো মহাৰিরেকো, রিচ ৰিযোজনসম্পুচ্ছনেসু, ণো.
ভগন্দলাদযো সত্ত আমযন্তরা রোগভেদা ভৰন্তি. তত্র গুদসমীপজো ৰণৰিসেসো ভগন্দলা, ইত্থী. ভগং যোনি, তং দারযতীতি রূল়্হীতো অপচ্চযন্তো নিপাতিতো. দর ৰিদারণে, ভূৰাদি, লত্তে ভগন্দলা. ভগন্দরোপ্যত্র. মেহো মুত্তমেহো, সো চ বহুমুত্ততায মধুমেহো, রত্তমেহো, সুক্কমেহোত্যনেকৰিধো. মিহ সেচনে, ভূৰাদি, মিহতি মুত্তন্তি মেহো, ণো. জর রোগে. ভূৰাদি, জরতীতি, অ. জরো পসিদ্ধো. কাস সদ্দকুচ্ছাযং, দিত্তিযঞ্চ, ভূৰাদি, কাসতীতি কাসো, ণো, কুচ্ছিতং অসতীতি ৰা কাসো, কুআপুব্বো. সস পাণনে, সসনং সাসো, ভুসং সসনমেতস্সত্থীতি ৰা সাসো, কুট ছেদনে, ঠো, কুট্ঠং. সামঞ্ঞেন তচোৰিকারে. সুক্কে তু সিত্তং. সূল রুজাযং, ভূৰাদি, সূলং. ৰিদ্দধি, অস্মরী, মুত্তকিচ্ছাদযোপ্যনেকা রোগভেদা.
পজ্জদ্ধং ৰেজ্জে. আযুব্বেদসঙ্খাতং ৰিজ্জং জানাতীতি ৰেজ্জো, ‘‘ণ রাগা তস্সেদমঞ্ঞত্থেসু চা’’তি ণো, ৰিদ ঞাণে ৰা, ৰিন্দতীতি ৰেজ্জো, ণ্যো, দ্যস্স জো. ভিসজ্জতি চিকিচ্ছতীতি ভিসক্কো, অ, জস্স কো. রোগং হরতি সীলেনাতি রোগহারী, ণী. হরসদ্দোযং কেৰলোপি আনযনাপনযনেসু ৰত্ততি ‘‘মনোহরো, দুক্খহরো’’ইচ্চাদীসু, ইধ অপনযনে. কিত রোগাপনযনে, ভূৰাদি. তিকিচ্ছতীতি তিকিচ্ছকো, ছপচ্চযো, ণ্ৰু, দ্ৰিত্তাদি. অগদকরোপ্যত্র, অগদং অরোগং পাণীনং করোতীতি অগদকরো, কম্মাদিম্হি ণো.
৩৩০. দ্ৰযং ¶ সল্লনীহরণে ৰেজ্জে. কাযে পৰিট্ঠসরাদিসল্লস্স নীহরণো ৰেজ্জো সল্লৰেজ্জো. যথাৰুত্তং সল্লং নীহরণৰসেন কন্ততি ছিন্দতীতি সল্লকত্তো, কতি ছেদনে, তো. দ্ৰযং পটিকারে. তিকিচ্ছনং তিকিচ্ছা, ভাৰে অ. পতিপুব্বো করোতি তিকিচ্ছাযং, করতো রিরিযা.
চতুক্কং ওসধে. ভিসজানমিদং ভেসজ্জং, ণ্য. ন ৰিজ্জতে গদো যস্মিন্তি অগদো. ভিসজানমিদং ভেসজং, ণো. উস দাহে. রোগমোসাপেতীতি ওসধং, ধো, অথ ৰা ওসধী নাম অসংযোগদব্বং, তেহি সংযোজিতং ওসধং. জাযুপ্যত্র. জি জযে, ণু.
৩৩১. তিকং আরোগ্যে. অনত্থকারকত্তা কুচ্ছিতাকারেন সরীরে সেন্তীতি কুসা, রোগা, তে লুনাতি ছিন্দতীতি কুসলং. আমযস্সাভাৰো অনামযং, অব্যযীভাৰো. অরোগস্স ভাৰো আরোগ্যং. কুসলানামযারোগ্যন্তি সমাহারদ্ৰন্দো. দ্ৰযং অনামযজনে. কল গতিসঙ্খ্যানেসু. কলতি যথাসুখং সব্বিরিযাপথেসূতি কল্লো, লো. ‘‘কালং খমতীতি কল্যং, অরোগতা, তস্সং নিযুত্তো কল্যো’’তি অঙ্গুত্তরনিকাযটীকাযং. নত্থি আমযো যস্মিং নিরামযো. ৰুত্তোপ্যত্র. ৰুত্তি জীৰিতৰুত্তি পসত্থা অস্সত্থীতি ৰুত্তো. রোগতো নিগ্গতজনে পন উল্লাঘো, লাঘ সামত্থিযে, উসদ্দোযং রোগৰিমুত্যত্থো. নরাদিত্তা, নরপ্পধানত্তা চ নরৰগ্গো.
নরৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৪. চতুব্বণ্ণৰগ্গৰণ্ণনা
৩৩২. সন্ততিপরিযন্তং ৰংসে. কুল সন্তানবন্ধূসু, ভূৰাদি, ণো, কুলং, ৰন সম্ভত্তিযং, সো. সংতনু ৰিত্থারে, ণো. অভিমুখং জনেতীতি অভিজনো, ণো. গো ৰুচ্চতি অভিধানং, বুদ্ধি চ, তে তাযতীতি গোত্তং. গোত্রম্পি. গৰং সদ্দং তাযতীতি ৰা গোত্তং, তা পালনে. অনুপুব্বো ই গতিযং, করণে অ. তনোতিস্মাতি, সন্ততি, নলোপো, ইত্থিযং.
সন্ততি পন্তিৰিত্থার-গোত্তেসু কৰিভী মতা;
পরম্পরা ভৰে চাপি, পুত্তকঞ্ঞাসু সন্ততি.
খত্তিযাদযো খত্তিযব্রাহ্মণৰেস্সসুদ্দা চত্তারো ৰণ্ণা কুলানি ভৰন্তি, এতে হি অঞ্ঞমঞ্ঞমসঙ্করতো ৰণ্ণেতব্বতো ঠপেতব্বতো ৰণ্ণাতি ৰুচ্চন্তে. ৰণ্ণ ঠপনে.
৩৩৩-৩৩৪. ছক্কং ¶ কুলীনে. কুলস্সাপচ্চং কুলিনো, ইনো অপচ্চে. সোভনো জনো সজ্জনো. সপরত্থং সাধেতীতি সাধু, সাধ সংসিদ্ধিম্হি, উ. সভাযং সাধু সভ্যো. সাধ্ৰত্থে যো. অয গতিযং. অযিতব্বো উপগন্তব্বোতি অয্যো, কম্মনি যো. মহাকুলস্সাপচ্চং মহাকুলো, ণো.
ভূভুজন্তং রাজসামঞ্ঞে. অতিতেজৰন্ততায ৰিসেসেন রাজতে দিব্বতেতি রাজা, রাজ দিত্তিযং. ভুযা ভূমিযা পতি ভূপতি, ভুং পালেতীতি ৰা ভূপতি, পা রক্খণে,তি, রস্সো. পথৰিযা ইস্সরো পত্থিৰো, ণো, দ্ৰিত্তং, ইত্তঞ্চ. জগতিং ভূমিং পালেতীতি জগতিপালো, কম্মনি ণো. দিসানং পতি দিসম্পতি, দিসা, দিসট্ঠে ৰা পালেতীতি দিসম্পতি, রস্সত্তং, নিগ্গহীতাগমো চ. ভুং ভূমিং ভুঞ্জতীতি ভূভুজো, ভুজ পালনজ্ঝোহরণেসু, ইধ পালনে, রুধাদি. মহিখিতোপ্যত্র. খি নিৰাসগতীসু, মহিং অখি গতৰা মহীখিতো.
৩৩৫. পজ্জদ্ধং মুদ্ধাভিসিত্তে জাতিখত্তিযে, ‘‘রাজজচ্চে চ খত্তিযে’’তি ৰচনতো. রঞ্ঞো খত্তিযস্সাপচ্চং রাজঞ্ঞো, ঞ্ঞো ¶ অপচ্চে. ‘‘খত্তিযো তু ৰিরা খত্তং, রাজঞ্ঞদ্ৰিজলিঙ্গনো’’তি রভস, রতনকোসেসু পরিযাযা. খত্তস্সাপচ্চং খত্তিযো, অপচ্চে ইযপচ্চযো দিস্সতে, খেত্তানং অধিপতিভূতত্তা ৰা খত্তিযোতিআদিকপ্পিকরাজা ৰুচ্চতি, তপ্পভৰত্তা পন মুদ্ধাভিসিত্তেস্ৰপি তংসমঞ্ঞা, এস্সত্তং. খত্তস্সাপচ্চং খত্তং, ণো. রজ্জারোপনসমযে দক্খিণাৰট্টসঙ্খোদকেন গঙ্গানীতেন মুদ্ধনি খত্তিযকঞ্ঞাদীহি অভিসিত্তত্তা মুদ্ধাভিসিত্তো, পঠমখত্তিযো. তপ্পভৰতায পন অনভিসিত্তা চ মুদ্ধাভিসিত্তাখ্যা, যথা – ব্রহ্মবাহুজস্স ৰংসে জাতস্সাপি ব্রহ্মবাহুজো. ব্রহ্মবাহুতো জাতত্তা বাহুজোতি হি নিকাযন্তরিকানং লদ্ধি. যস্মিং পন রাজিনি অসেসা সামন্তা পণমন্তি, সো অধিস্সরাখ্যো [অমর ১৮.২]. সং সত্তো লগ্গো অন্তো যস্সা সা সমন্তা, সৰিসযানন্তরা ভূমি, সমন্তায ইমে সামন্তা, অনন্তররাজানো.
দ্ৰযং চক্কৰত্তিনি. সব্বভূমিযা ইস্সরো সব্বভুম্মো, ণ্যো. পুঞ্ঞোপনীতেন চক্করতনেন ৰত্ততে অসাধুদমনিকাদিরাজৰত্তং অনুতিট্ঠতীতি চক্কৰত্তী, ণী, চক্করতনং ৰত্তেতি আকাসে অত্তনো পুরতো গমযতীতি ৰা চক্কৰত্তী, পুঞ্ঞচক্কং, চতুচক্কং ৰা সত্তেসু ৰত্তেতি, তে ৰা অস্মিং ৰত্তেতীতি চক্কৰত্তী, চক্করতনুপ্পাদনত্থং দ্ৰাদসৰস্সচরিতং দসরাজধম্মং ৰত্তমেতস্সত্থীতি ৰা চক্কৰত্তী. তত্থ অন্তোজনস্মিং বলকাযে ধম্মিকারক্খাৰরণগুত্তিযা সংৰিধানং, খত্তিযেসু, অনুযুত্তেসু, ব্রাহ্মণগহপতিকেসু, নেগমজানপদেসু, সমণব্রাহ্মণেসু, মিগপক্খীসু, অধম্মকারপটিক্খেপো, অধনানং ধনুপ্পাদনং, সমণব্রাহ্মণে উপসঙ্কমিত্ৰা পঞ্হপুচ্ছনন্তি ইদং দসৰিধং চক্কৰত্তিৰত্তং, ইদমেৰ চ গহপতিকে, পক্খিজাতে চ ৰিসুং কত্ৰা গহণৰসেন দ্ৰাদসৰিধম্পি দীপেসু. চতূস্ৰপি দীপেসু আণাধম্মচক্কানি সত্তেসু ¶ পৰত্তেতীতি ৰা চক্কৰত্তী. অঞ্ঞো অসব্বভুম্মো অনৰকাসো সামন্তো ভূপো মণ্ডলিস্সরো নাম. সযমাণাপৰত্তিট্ঠানৰসেন পরিচ্ছিন্নস্সেৰ মণ্ডলস্স ইস্সরো, ন সব্বমণ্ডলস্সাতি মণ্ডলিস্সরোতিপি. এত্থ চ ‘‘সব্বভুম্মো, চক্কৰত্তী’’তি দ্ৰীহি নামেহি চতুদীপিস্সরো রাজা দীপিতো, ইধানাগতেপি সঙ্গহেত্ৰা কথিতেন অধিস্সরপদেন একদীপিস্সরো রাজা, মণ্ডলিস্সরপদেন পদেসিস্সরো রাজা দীপিতো. অথ ৰা মণ্ডলিস্সরপদেন একদীপিস্সরো রাজা, সেসেহি রাজরাজঞ্ঞাদীহি বাহুজপরিযন্তেহি পদেসিস্সরো দীপিতো.
৩৩৬. দ্ৰযং রাজভেদে. সুখুমতায লীনা অপাকটা ছৰিযো যেসং তে লিচ্ছৰিনো. লিচ্ছৰী চ ৰজ্জী চাতি দ্ৰন্দো. দ্ৰযং সম্মাসম্বুদ্ধকুলে রাজিনি. পুরিমতরসম্ভূতে সক্যকুলে সঞ্জাতত্তা সক্যো, ণো. সক্কোপি. সক্যে ভৰো সাকিযো, ইযো, যলোপো, দীঘো চ.
পঞ্চকং বুদ্ধপুত্তস্সাযস্মতো রাহুলস্স মাতরি. ভদ্দ কল্যাণে, সোখ্যে চ. কুলাচাররূপাদিৰসেন কল্যাণত্তা ভদ্দা. কচ্চস্সাপচ্চং কচ্চানা, অপচ্চসদ্দোযং নিচ্চং নপুংসকে পুত্তে, পুত্তিযঞ্চ ভৰতীতি. ‘‘রাহু ৰিয চন্দং মম নিক্খমনং লাতুকামো চাযং মে পুত্তোতি রাহুলোতি নামেন ভৰিতব্ব’’ন্তি মনসি কত্ৰা ‘‘রাহু জাতো, বন্ধনং জাত’’ন্তি পিতরা ৰুত্তো সিক্খাকামো আযস্মা রাহুলোযেৰেত্থ রাহুলো, তস্স মাতা রাহুলমাতা, বিম্বং ৰুচ্চতি সরীরং, অতিসযৰণ্ণসরীরযুত্ততায বিম্বা, ৰমিধাতুম্হা ৰা ¶ বো, ৰস্স বত্তং. যসো ৰুচ্চতি পরিৰারো, কিত্তি চ, তে ধারেতীতি যসোধরা, মনাদিত্তা অস্সো.
৩৩৭-৩৩৯. যেসং খত্তিযানং ধনং সতং হোতি, কীদিসং তং ধনং? নিধানগং পথৰাদীসু নিধানৰসেন গতং পৰত্তং, তেসং ধনানং সতং কহাপণানং, কিত্তকপ্পমাণানং? কোটীনং সতং. কেন পরিচ্ছেদেন? হেট্ঠিমন্তেন হেট্ঠিমকোট্ঠাসেন, হেট্ঠিমপরিচ্ছেদেন ৰা কোটীনং সতং হোতি. দিৰসৰল়ঞ্জো দিৰসে দিৰসে ৰল়ঞ্জিতব্বো পন কহাপণো ৰীসতম্বণমত্তং হোতি, তে খত্তিযা ‘‘খত্তিযমহাসালা’’ত্যুচ্চন্তে. মহন্তো ধনসারো যেসন্তে মহাসালা, লত্তং, অম্বণমত্র একাদসদোণমত্তং.
যেসং দ্ৰিজানং ব্রাহ্মণানং নিধানগানি নিধানৰসেন পৰত্তানি অসীতিকোটিধনানি হোন্তি, দিৰসৰল়ঞ্জো পন কহাপণো দসম্বণমত্তং হোতি, তে দ্ৰিজা ‘‘দ্ৰিজমহাসালা’’ত্যুচ্চন্তে.
নিধানগে, ৰল়ঞ্জে চ ধনে তদুপড্ঢে তেসং দ্ৰিজমহাসালানং ধনস্স উপড্ঢভাগে সতি গহপতিমহাসালা নাম সিযুং, উভযত্রাপি হেট্ঠিমন্তেনেৰ ধনপরিচ্ছেদো.
৩৪০. যো ¶ ন হীনো, ন চুক্কট্ঠো, মজ্ঝিমাধিকারব্যৰট্ঠিতো রাজপুত্তসেনাপতিমহাকণিত্থরাদি, সো মহামত্তো. মহতী মত্তা পরিচ্ছেদো যস্স মহামত্তো, রূপভেদেন পট্ঠানং ক্লীৰং.
‘‘পকতিযং মহামত্তে, পঞ্ঞাযং পরমত্তনি;
নপুংসকং পধানং তং, একত্তে তু’ত্তমে সদা’’তি.
রভসো চ. ‘‘মহামত্তো, পট্ঠানো চা’’তি তু পুংসকণ্ডে ৰোপালিতো. পকট্ঠে তিট্ঠতীতি পট্ঠানং, যু [অভিধানপ্পদীপিকা টীকা ৯৮৩, ১১২৩ গাথাসুপি পস্সিতব্বং].
পঞ্চকং মন্তিনিম্হি. মতিপ্পধানো সচিৰো সহাযো. ইতিকত্তব্বতাৰধারণং মন্তো, তংযোগা মন্তিনী. অস্সত্থ্যত্থে ইনী, অথ ৰা মন্তেন নযতীতি মন্তিনী, অথ ৰা মন্তযোগা মন্তি, নেতীতি নী, মন্তি চ নী চাতি মন্তিনী. ‘‘মতিসচিৰমন্তিনী’’তিপি পাঠো, তদা দ্ৰিন্নং তিণ্ণং ৰা দ্ৰন্দো. রঞ্ঞা সহ জীৰতীতি সজীৰো. সচতে সমৰেতো ভৰতীতি সচিৰো. সচ সমৰাযে, ৰো, ইকারাগমো চ. সব্বকিচ্চেসু রঞ্ঞা মন্তেন অমা সহ ভৰতীতি অমচ্চো, অমাসদ্দোযং নিপাতো সহত্থে চ্চপচ্চযো. সজীৰমত্তে চামচ্চসদ্দো ৰত্ততি. দ্ৰযং সেনাপতিম্হি. সেনং নযতীতি সেনানী. চমূনং সেনানং পতি চমূপতি.
৩৪১. ন্যাসাদীনং ¶ ইণাদানদাযৰিভাগাদীনং ৰিৰাদানং ৰোহারানং উপদট্ঠরি উপদস্সিতে অক্খদস্সো, অক্খে ৰোহারে পস্সতীতি অক্খদস্সো, ণো, ধম্মাধিকরণিযো. পুচ্ছাৰিৰাকো, পঞ্হৰিৰাকোপ্যত্র.
পজ্জড্ঢং পটিহারে. দ্ৰারে নিযুত্তো দোৰারিকো, ণিকো, ওকারাগমো. পটিহরতি ৰিঞ্ঞাযতি তেনাতি পটিহারো, ণো. দ্ৰারে তিট্ঠতীতি দ্ৰারট্ঠো, সকত্থে কো. দ্ৰারপালকো. দ্ৰারট্ঠিতো, দস্সকোপ্যত্র.
৩৪২. রাজূনং অঙ্গরক্খগণো অনীকট্ঠোতি মতো. ‘‘রক্খিৰগ্গো তু যো রঞ্ঞং, সো’নীকট্ঠো’ভিধীযতে’’তি অমরমালাযঞ্চ, অনীকেন সমূহেন তিট্ঠতীতি অনীকট্ঠো, ণো.
দ্ৰযং মহল্লকে. কঞ্চুকং চোল়ং, তংযোগা কঞ্চুকী. সোকং ৰিন্দতীতি সোৰিদল্লো. ৰিদ লোভে, লো, কলোপো. থাপতি, সোৰিদোপ্যত্র. দ্ৰযং সেৰকে. পভুনো পচ্ছা জীৰতীতি অনুজীৰী, ণী. সেৰ সেৰনে, ভূ, ণ্ৰু. অত্থীপ্যত্র. অত্থ যাচনাযং. অত্থনমত্থো, আসীসো, তংযোগা অত্থী.
৩৪৩. দ্ৰযং ¶ অধিকমত্তে. গামেসু অধিকত্তা অধিকা ইক্খা অনুভৰনমেতস্স অজ্ঝক্খো, ইস্সত্তং. অধিকং করোতীতি অধিকতো. ইদং দ্ৰযং থাযুকগোপানং দ্ৰিন্নম্পি নামং. তত্র একগামে অধিকতো থাযুকো, বহূসু গামেস্ৰধিকতো গোপো. ৰুত্তঞ্চামরকোসে ‘‘থাযুকোধিকতো গামে, গোপো গামেসু ভূরিসূ’’তি. [অমর ১৮.৭] রুদ্দেনাপি ৰুত্তং ‘‘গামেস্ৰধিকতে গোপো, গোট্ঠজ্ঝক্খেপি ৰল্লভো’’তি [চিন্তামণিটীকা ১৮.৭].
দ্ৰযং সুৰণ্ণরজতজ্ঝক্খানং দ্ৰিন্নম্পি নামং. হিরঞ্ঞং ৰুচ্চতি অকতসুৰণ্ণাদি, তত্র নিযুত্তো হেরঞ্ঞিকো. কন দিত্তিগতিকন্তীসু, নিপুব্বো, খো, নিক্খো, সুৰণ্ণাদিৰিকারো, তত্র নিযোগো নিক্খিকো. ৰিসেসতো পন সুৰণ্ণজ্ঝক্খে ভোরিকো. ভূরিসদ্দো সুৰণ্ণে, তংযোগা ভোরিকো. রূপ্যাজ্ঝক্খেনিক্খিকো, তস্মা’য’মুভযত্রাপি হেরঞ্ঞিকোতি সামঞ্ঞস্মিংযেৰ. ৰুত্তঞ্চ –
‘‘ভোরিকো কনকাজ্ঝক্খো,
রূপ্যা’জ্ঝক্খো তু নিক্খিকো’’তি [অমর ১৮.৭].
সস্স অত্তনো ৰিজিগীসভূতস্স দেসানন্তরো সমন্ততো মণ্ডলীভূতো রাজা সত্তুরুচ্চতে একত্থাভিনিৰেসিতত্তা. ততো পরং ৰিজিগীসভূম্যেকন্তরিকো মিত্তো একত্থকারিত্তনোপকারত্তা. অরিৰিজিগীসমিত্তানং পন মণ্ডলানং বহিভূতো দূরমণ্ডলট্ঠো ৰিজিগীসভূমিযা অচ্চন্তব্যৰহিতো বলাধিকোপি যো নাপকরোত্যুপকারোতি ৰা, স উদাসীনো দূরমণ্ডলত্তেনোপকারত্তা. দূরমণ্ডলে ¶ আসতীতি উদাসীনো, উপুব্বো আস উপসেৰনে, যু, অস্সি, দাগমো চ. সত্তুমভিযুঞ্জমানস্স ৰিজিগীসস্স সত্তুহিতায যো পণ্হিং গণ্হতি পিট্ঠিতো ৰত্ততি, সো পণ্হিগ্গাহো. ‘‘পণ্হি পচ্ছা পদং ৰিজিগীসস্সা’’তি রতনকোসে. ‘‘পণ্হিপাদে ব্যূহপিট্ঠে’’তি [তিকণ্ডসেস ৩.৩.১৩৪] তিকণ্ডসেসো. ‘‘পণ্হি পচ্ছিমভাগে চ, পাদমূলোমদিট্ঠিসু. সেনাপিট্ঠে কুম্ভিযঞ্চে’’তি তু নানত্থসঙ্গহে.
৩৪৪-৩৪৫. দিট্ঠন্তং রিপুম্হি. মিত্তপটিপক্খত্তা অমিত্তো, রপত্যৰণ্ণং রজতেতি রিপু, উ, ইত্তং, রপ, লপ, জপ, জপ্প ৰচনে ৰা. ৰেরং ৰিরোধো যস্সত্থীতি ৰেরী, ঈ, দুক্খহেতুত্তা সপত্তি ইৰ সপত্তো, ইৰত্থে অকারপচ্চযো. অর গমনে,তি, ভূৰাদিত্তা আগমো. সদ সাদনে, তু, ভূৰাদি, সত্তু, যৰাদিচুণ্ণেপি. অর গমনে, ৰেরমরতীতি অরি, রস্সন্তো ই. সপত্তাদীনং চতুন্নং দ্ৰন্দো, ‘‘ব্যঞ্জনো চ ৰিসংযোগো’’তি সুত্তে চগ্গহণেন একতকারস্স লোপো চ. পতিযমত্থনং পচ্চত্থো, তংযোগা পচ্চত্থিকো, পতিযং ৰিপরীতগমনং. পন্থ গতিযং, চুরাদি. পরিপন্থো পরিস্সৰট্ঠানং, তংযোগা পরিপন্থী. পটিৰিরুদ্ধো পক্খো সহাযো পটিপক্খো, তথা ৰিপক্খো. ন হিতো অহিতো. হিংসাযং রমতীতি [পরতীতি (?)] পরো, ক্ৰি. পটিপক্খভাৰেন অমতি গচ্ছতীতি পচ্চামিত্তো, অম গমনে, তো, দ্ৰিত্তং. নত্থি এতস্মা ঈতি উপদ্দৰোতি অনীতো ¶ , মিত্তো, তপ্পটিপক্খো পচ্চনীতো, সো এৰ পচ্চনীকো, তস্স কো, যথা নিযকো. ৰিরোধোস্সত্থীতি ৰিরোধী, ঈ. দিস, দুস অপ্পীতিযং, দিৰাদি. ৰিদুস্সনসীলতায ৰিদ্দেসী, দ্ৰিত্তং, ইস্সেত্তং. দুস্সতীতি দিসো, অ. তপচ্চযে দিট্ঠো, ধাত্ৰন্তেন সহ ট্ঠাদেসো. দ্ৰেসণো, দুহদযো, দস্সু, সাত্তৰো, অভিঘাতীপ্যত্র.
দ্ৰযং অনুকূলনে. অনুরোধনং অনুরোধো, ণো. রুধ আৰরণে. অনুরূপং পৰত্তনং অনুৰত্তনং, ৰতু ৰত্তনে, ভূ, যু.
৩৪৬. পঞ্চকং মিত্তসামঞ্ঞে. মিদ স্নেহে, ভূৰাদি, তো, ৰযসা তুল্যো ৰযসো, মূলৰযোসদ্দেহি সঞ্ঞাযং সপচ্চযো [যপচ্চযো (?) পাণিনি ৪.৪.৯১ সুত্তং পস্সিতব্বং], সব্বকারিযেসু সহ ৰযতীতি ৰা ৰযসো, ৰয গমনে, সহস্স সো ৰণ্ণৰিপরিযযো. সহ অযতি কিচ্চেসূতি সহাযো, অয গমনে, সহস্স সাভাৰো, যথা সহধম্মিকো. সহ ৰা হানি, অযো ৰা ৰুড্ঢি যস্স সহাযো, তিপদবহুব্বীহি, যথা পরক্কমাধিগতসম্পদা. অথ ৰা হানি চ আযো চ হাযা, নিলোপো, তে যস্স অত্থি, সো সহাযো, ‘‘সপক্খকো, সলোমকো’’ত্যাদীসু ৰিয সসদ্দস্স ৰিজ্জমানত্থত্তা. সুন্দরং হদযমেতস্সাতি সুহদযো, অলোপো, দ্যস্স জো, সোৰ সুহজ্জো. সহ পরিসহনে. পরিসহনং অদুস্সনং, খো, হলোপো, সখা, রাজাদি, সমানো খ্যাতো পতীতো ৰা সখা, যলোপো, সমানস্স ¶ চ সভাৰো. সিনিদ্ধো, স্নিদ্ধো, সৰযোপ্যত্র. সখ্যসত্তপদিনা পন মেত্তিযং ৰত্তন্তি. সখিম্হি ভৰং সখ্যং. সত্তহি পদেহি অৰগম্যতেতি সত্তপদিনং [সত্তপদীন (অমর ১৮.১২)], ইনো.
দ্ৰযং অভেজ্জমিত্তে. সব্বকালং ভজতীতি সম্ভত্তো, ভজ সেৰাযং, ভূৰাদি. দল়্হো থিরো মিত্তো দল়্হমিত্তো. দ্ৰযং দিট্ঠমত্তমিত্তে. কিঞ্চি কালং পস্সিতব্বোতি সন্দিট্ঠো. সংসদ্দোযমপ্পত্থো. দিস পেক্খনে, দস্সনং দিট্ঠং, তং মত্তা পমাণমেতস্স দিট্ঠমত্তকো, সকত্থে কো.
৩৪৭. দ্ৰযং চরপুরিসে তাপসাদিরূপেন চরমত্তে. চরতি জানাতি পরচক্কন্তি চরো, অ, চারোপি, ণো. গুল়্হপুরিসো গুত্তপুরিসো. যথারহৰণ্ণো, পণিধি, অপ্পসপো, ফস্সোপ্যত্র. তত্রাদিদ্ৰযং ৰাণিজকসিবললিঙ্গভিক্খুকচ্চাযনাদিলেসেন থাযিনিচরে. ইতরে ইধাগতসদিসত্থে. ৰণ্ণো পকারো, যথারহৰণ্ণো যথারহপ্পকারো. যেন পরচক্কং সক্কা ঞাতুং তপ্পকারৰা ইচ্চত্থো. পণিধিয্যতে ঞেয্যমস্মিং পণিধি, ই. অপকট্ঠং সপ্পতি চরতীতি অপসপ্পো, অ. ফুস বাধনফুসনেসু, অ, ফস্সো.
তিকং পথিকে. পথে গচ্ছতীতি পথাৰী, ৰী, দীঘো. ইকো, পথিকো. অদ্ধনি মগ্গে গচ্ছতি সীলেনাতি অদ্ধগূ. অদ্ধগোপ্যত্র.
দ্ৰযং দূতে. দু পরিতাপে, তো. সন্দেসং ৰাচিকং হরত্যনেনেতি [হরতীতি (?)].
দ্ৰযং ¶ জোতিসিকে. গণযতীতি গণকো, ণ্ৰু. মুহুত্তং কালৰিসেসং জানাতীতি মুহুত্তিকো, ৰাগ্গহণেন ন ৰুদ্ধি. সংৰচ্ছরো, জোতিসিকো, দেৰঞ্ঞূ, মোহুত্তো, ঞাণিকো, কাতন্তিকোপ্যত্র. কতন্তো দেৰমত্তং, তং জানাতীতি কাতন্তিকো.
৩৪৮. দ্ৰযং লেখকে. লিখ লেখনে, ভূ, ণ্ৰু. লিপেন মস্যোপদেসেন ভৰতীতি লিপি, ই, ৰণ্ণসণ্ঠানো, তং করোতীতি লিপিকারো. অক্খরচণো, অক্খরচুঞ্চুপ্যত্র. চন দানে, ভূ. চঞ্চু গতিযং.
মেলানন্দা মসিমণি, মেলন্ধু ৰণ্ণকূপিকা;
মসিজলন্তু মেলা চ, পত্তঞ্জনং মসি দ্ৰিসু.
লেখনী ৰণ্ণতূলী চ, ৰণ্ণকক্খরতূলিকা;
ৰণ্ণদূতো সোত্থিমুখো, লেখো ৰাচিকহারকো.
কাচনকিতলিকো চ, কাচনং তন্নিবন্ধনং;
লেখ্যট্ঠানং গন্থকুটি, মুদ্দা পচ্চযকারিনী [তিকণ্ডসেস ২.৮.২৭, ২৮, ২৯].
দ্ৰযং ৰণ্ণে. ৰণ্ণীযতি পকাসীযতি অত্থো যেন, সো ৰণ্ণো, ৰণ্ণ পকাসনে. ন খরতি ন খীযতীতি অক্খরো, খর ৰিনাসে, খি খযে ৰা, তদা অরো. লিখনং, লিপি, লিখি ইমে ৰণ্ণসণ্ঠানে ৰত্তন্তি. লিপিলিখিযো ইত্থিযং.
ভেদাদযো ইমে চতুরো উপাযা সত্তুৰিজযকারণানি. সত্তুৰিজযমুপগচ্ছন্তি এতেহীতি উপাযা. পরস্মা ৰিসিলেসনং ভেদো.
স্নেহরাগাপনযনং ¶ , সংহাসোপ্পাদনং তথা;
সন্তজ্জনঞ্চ ভেদোযং, ৰিঞ্ঞূহি তিৰিধো মতো [কামন্দকীযনীতিসার ১৭.৮].
তত্রাযং তৰানুগ্গতেন পৰুদ্ধো পাসাদতরৰো ৰিয অত্তানঞ্চোচ্ছিন্দিস্সতীতি সঙ্কাযং জনিতাযং স্নেহভত্তিঞ্চাপনযতি. অভিভৰনঞ্চোপাদযতি [পদ্ধঞ্চোপাদযতি (ক.)]. অঞ্ঞস্স চ পরিযপচ্চামিত্তানুগ্গহণস্স মরণমেৰন্তো ভৰিস্সতীত্যেৰংপকারমভিভযনং সন্তজ্জনং.
ৰধোত্থগ্গহণঞ্চেৰ, পরিক্লেসো তথেৰ চ;
ইতি দণ্ডৰিধঞ্ঞূহি, দণ্ডোপি তিৰিধো মতো [কামন্দকীযনীতিসার ১৭.৯].
পরিক্লেসো বন্ধনতাল়নাদি.
অঞ্ঞমঞ্ঞোপকারানং, দস্সনং গুণকিত্তনং;
সম্বন্ধস্স সমক্খানং, আযতিং সম্পকাসনং.
ৰাচা পেসলযা সাধু, তৰাহমিতি চপ্পণং;
ইতি সামৰিধঞ্ঞূহি, সামং পঞ্চৰিধং মতং [কামন্দকীযনীতিসার ১৭.৪-৫].
‘‘অস্মিং এৰং কতে ইদং অম্হাকং ভৰিস্সতী’’তি আসাদস্সনং আযতিসম্পকাসনং. অপ্পণমিত্যঙ্গস্স দানং.
দানঞ্চ পঞ্চধা সারস্সাসারস্স চ দব্বস্স গহিতস্স সমপ্পণং, তথাগহিতস্সানুমোদনং, তথা অপুব্বদানং, তথা ‘‘অমুস্স দব্বং গণ্হাহি, তথেৰ ভৰিস্সতী’’তি পরসেসু সযং গাহপ্পৰত্তনং, তথা ইণপ্পমোচনঞ্চেতি. যথাহ –
‘‘যো সম্পত্তধনোস্সগ্গো, উত্তমমজ্ঝিমাধমো;
পতিদানং তথা তস্স, গহিতস্সানুমোদনং.
দব্বদান’মপুব্বঞ্চ ¶ , সযং গাহপ্পৰত্তনং;
দেয্যস্স পটিমোক্খো চ, দানং পঞ্চৰিধং মত’’ন্তি [কামন্দকীযনীতিসার ১৭.৬-৭].
এতে চত্তারো উপাযা মাযাদীস্ৰেৰন্তোগধা, তথা হি মাযোপেক্খা চ দণ্ডন্তোগধা. ইন্দজালঞ্চ ভেদে অন্তোগধং. কেচি পনাহু
‘‘সামং দানঞ্চ ভেদো চ, দণ্ডো চেতি চতুক্ককং;
মাযোপেক্খিন্দজালঞ্চ, সত্তোপাযা পকিত্তিতা’’তি [কামন্দকীযনীতিসার ১৭.৩].
৩৪৯. নামমত্তেন ৰুত্তানং ভেদাদীনমিদানি পরিযাযান্যাহ. তত্র দ্ৰযং ভেদে. জপ মানসে চ [জপো চিন্তনৰাচাসু (ধাত্ৰত্থসঙ্গহ, ১৩৫ গাথা)], ভূ, ণো. ভিদি দ্ৰিধাকরণে, ণো.
তিকং দণ্ডে. দণ্ড নিপাতনে, চুরাদি. সহো ৰুচ্চতি বলং, তব্ভৰং সাহসং. দমনং দমো, দীঘপটিসেধো.
৩৫০. সামং সুদ্দৰগ্গে, দানঞ্চ ব্রাহ্মণৰগ্গে কথেস্সতি. সাম্যাদযো সত্তরেৰাচরিযমতে. পরম্পরোপকারিত্তা রজ্জস্সঙ্গানি. পকট্ঠমুপকুব্বন্তি রজ্জন্তি পকতিযোতি চোচ্চন্তে. ৰুত্তঞ্চ কামন্দকীযে –
‘‘সাম্য’মচ্চঞ্চ রট্ঠঞ্চ, দুগ্গং কোসো বলং সখা;
পরম্পরোপকারীদং, সত্তঙ্গং রজ্জমুচ্চতে [কামন্দকীযনীতিসার ৪.১].
অমচ্চরট্ঠদুগ্গানি ¶ , কোসো দণ্ডো চ পঞ্চমো;
এতা পকতিযো ৰুত্তা, ৰিজিগীসস্স রাজিনো.
এতা পঞ্চ তথা মিত্তং, সত্তমো পথৰীপতি;
সত্তপ্পকতিকং রজ্জং, ইচ্চাহ সূরপূজিতো’’তি.
তত্র পোরসেণীনং পধানভাৰেপি সতি রট্ঠগ্গহণেন, বলগ্গহণেন ৰা গহণসিদ্ধন্তি নেহ ৰিসুং গহণং কতং, অমরকোসে পন দ্ৰীহি গহণে সিদ্ধেপি পধানত্তাখ্যাপনত্থং ৰিসুং গহিতা. ৰুত্তঞ্হি তত্র –
‘‘সাম্য’মচ্চো সখা কোসো, রজ্জদুগ্গবলানি চ;
রজ্জঙ্গানি পকতযো, পোরানং সেণিযোপি চে’’তি [অমর ১৮.১৭].
এসঞ্চ সাম্যমচ্চরট্ঠদুগ্গকোসবলসখীনং পুব্বতরস্স গরুত্তং ৰিঞ্ঞেয্যং, ইহ তু নামলিঙ্গানুসাসনে অভিধানসত্থে অনুপযোগতো যথাক্কমং গরুত্তং ন ৰত্তুমিচ্ছতীতি ব্যতিক্কমেনোপঞ্ঞাসো কতো.
সুৰণ্ণাদিমযভণ্ডাগারং কোসো, পব্বতোদকরুক্খাদীহি দুগ্গমং পুরং দুগ্গং, ৰিজিতং জনপদৰতী ভূমি, বলং চক্কং, তঞ্চ মোলভতসেণিসহাযামিত্তাটৰিকভেদেন ছব্বিধং. তত্র কমাগতং মোলং, ৰেতনসম্বন্ধং ভতং, পোরং বলং সেণী, সহাযভূতং সহাযো, অমিত্তভূতং অমিত্তং, অটৰিকং অটৰিসহাযো মিত্তং. তদপি সহজ্জং, পাকতং, কিত্তিমঞ্চেতি তিৰিধং. ‘‘লিঙ্গে সভাৰে পকতি, পোরামচ্চাদিযোনিসু. তিলিঙ্গং গুণসাম্যেপী’’তি [ব্যাখ্যাসুধা ১.৪.২৯] রুদ্দো.
৩৫১. পভাৰাদীনং ¶ ৰসা সত্তিযো নাম তিস্সো ভৰন্তি. সক সত্তিযং,তি. তত্র যং সন্ধাদীনং, ভেদাদীনঞ্চ যাথাৰতো অৰট্ঠাপনং, তং ঞাণবলং মন্তসত্তি, সকসম্পত্তুপ্পত্তিযং কোসদণ্ডা পভূসত্তি, তেসংযেৰ পভুত্তসম্পাদনে সামত্থিযতো. ৰুত্তঞ্চ ‘‘কোসদণ্ডবলং পভূসত্তি’’রিতি [চিন্তামণিটীকাযম্পি]. বলৰতী উস্সাহচেট্ঠা উস্সাহসত্তি. ৰুত্তঞ্চ ‘‘ৰিক্কমবলমুস্সাহসত্তি’’রিতি [ব্যাখ্যাসুধা ২.৮.১৯ চিন্তামণিটীকাযম্পি].
পভাৰাদীনং সকারণং সরূপং দস্সেতুমাহ ‘‘পভাৰো’’চ্চাদি. দমনং দণ্ডো, তদত্থিযা বলম্পি দণ্ডো. ততো জাতং যং তেজো, তং পভাৰো. ততো জাতো যো তেজো, সো ‘‘পভাৰো’’তিপি পুল্লিঙ্গেন যোজনীযং. পভৰন্তি তেজস্সিনো অনেনেতি পভাৰো, ণো. পকট্ঠো ৰা ভাৰো পভাৰো. কোসো ধনং, ততো জাতো যো তেজো, সো পভাৰো নাম. তথা কোসজো তেজো ধনেন সত্তূনমুপকরণং. পতপন্তি তেজস্সিনো ভৰন্ত্যনেনেতি পতাপো, ণো.
৩৫২. দ্ৰযং মন্তে. মন্তা ৰুচ্চতি পঞ্ঞা, সা এতস্মিং ৰিজ্জতি তায নিপ্ফাদেতব্বত্তাতি মন্তো, অথ ৰা মন্ত গুত্তভাসনে, ভাৰে ণো. ইতরত্র ভাৰে যু.
সো ¶ মন্তো দ্ৰিগোচরো দ্ৰিন্নং জনানং ৰিসযভূতো চতুক্কণ্ণো নাম. চত্তারো কণ্ণা এত্থ চতুক্কণ্ণো. সো মন্তো তিগোচরো তিণ্ণং জনানং ৰিসযভূতো ছক্কণ্ণো নাম. মন্তো নাম চতুক্কণ্ণো ৰা ছক্কণ্ণো ৰা কত্তব্বো, ন ততো পরন্তি দ্ৰিন্নমেৰেত্থ গহণং. অমরকোসে পন ছক্কণ্ণোপি পটিক্খিত্তো. ৰুত্তঞ্হি তত্থ ‘‘অছক্কণ্ণো, যো ততিযাদ্যগোচরো’’তি [অমর ১৮.২২].
সব্বপারিসদত্তা [সব্বপাঠিপদত্তা (ক.)] ব্যাকরণস্স সোতূনং সমযন্তরেস্ৰপি পটুভাৰজননত্থং ইধানাগতাপি ছগ্গুণাদযো আনেত্ৰা কথেতব্বা. ৰুত্তঞ্হি –
‘‘সব্বপারিসদং [সব্বপাটিপদং (ক.)] হিদং, সব্বসত্থ’মতো মতং;
নিস্সীযতে ক্ৰচি কিঞ্চি, সব্বেস’মত্র ৰাদিন’’ন্তি.
যথা ছগ্গুণা সন্ধি ৰিগ্গহযানাসনদ্ৰেধাসযা [অমর ১৮.১৮-৯]. তত্র সন্ধি উপহারলক্খণো তিৰিধো কোসদণ্ডভূমিপ্পদানহেতুকো. অপহারলক্খণো ৰিগ্গহো, সোপি তিৰিধো পকাসযুদ্ধং কূটযুদ্ধং তুণ্হিযুদ্ধন্তি.
পরব্যসনতাসপত্তিদেসকালাত্যুদযাৰাপযানমত্তেন সাদ্ধে পরস্মিং কতাচরস্স গুণানুরত্তপকতিস্স ৰিজিগীসস্স যাত্রা যানং [কামন্দকীযনীতিসারে ১১ সগ্গে পস্সিতব্বং], তঞ্চ ৰিগ্গয্হযানং সন্ধাযযানং সম্ভূযযানং পসঙ্গযানং উপেক্খিযযানমিতি পঞ্চৰিধং. পতিগ্গাহীনং নিগ্গয্হ, সন্ধায, উপেক্খিয ৰা যং যানং, তং ৰিগ্গয্হযানাদি. যদা ন সক্কোতি, তদা সামন্তেহি সহেকীভূয যানং সম্ভূযযানং. অঞ্ঞত্র গন্তব্বে অঞ্ঞস্মিং পসঙ্গতো গমনং পসঙ্গযানং.
‘‘ন মং পরো হন্তুং সমত্থো, নাহম্পি পর’’মিতি কালাদিকে পরিক্খিত্ৰা ৰিজিগীসস্স দুগ্গাদীনি ৰড্ঢযতো ঠিতি আসনং, তদপি ৰিগ্গয্হাসনসন্ধাযাসনাদিভেদেন পঞ্চৰিধং. বলীনং ¶ সত্তূনং মজ্ঝে কাকক্খিৰা’লক্খিতস্সো’ভযত্র ৰচনেনত্তনো সমপ্পণং দ্ৰেধং. অঞ্ঞতরেন ৰা বলৰতরেন সন্ধি, অঞ্ঞতরেন অবলেন ৰিগ্গহো দ্ৰেধং. সত্তুনো ৰা পকতীহি সন্ধায যো তেন ৰিগ্গহো, সত্তুনেৰ ৰা যো সন্ধিৰিগ্গহসমুদাযহেতুকো [সত্তুনোৰ ৰা সন্ধিৰিগ্গহসমুদাযহেতুনো (ব্যাখ্যাসুধা ১.৮.১৮)] দুগ্গাসযস্স ব্যাপারো, সোপি দ্ৰেধং. পরসন্তানমপ্যোভযৰেদনানং উভযতো ৰুত্তি দ্ৰেধমুচ্চতে.
‘‘উচ্ছিজ্জমানো রিপুনা নিরুপায পতিক্রিযো. সত্তিহীনো সমাসিযতে’’তি [ব্যাখ্যাসুধা ১.৮.১৮] হীনেনাঞ্ঞস্স বলৰতরস্স ধম্মৰিজযিনো সমাসযনং [বলৰতা অরিনা উচ্ছিজ্জমানস্স হীনসত্তিনো যং বলৰধম্মৰিজযিসমাসযনং (ব্যাখ্যাসুধা ১.৮.১৮)], তস্সেৰ ৰা বলিনো সত্তুনো কোসাদিপ্পদানেন আসযনং আসযো ৰুচ্চতে. এতে ছগ্গুণা.
যস্মিঞ্চ গুণে ঠিতো ৰিজিগীসো সক্কোত্যত্তনো অট্ঠৰগ্গিযকম্মানি পৰত্তযিতুং, পরস্স চেতান্যুপহন্তুং, গুণমাধিট্ঠেয্য, সা ৰুড্ঢি.
কসি ৰণিজ্জং পথো দুগ্গং, সেতু কুঞ্জরবন্ধনং;
খন্যাকরধনাদানং, সুঞ্ঞানঞ্চ নিৰেসনং [কামন্দকীযনীতিসার ৫.৭৮].
ইত্যেসো অট্ঠৰগ্গো.
যস্মিং ৰা গুণে ঠিতো সকম্মানং ৰুড্ঢি, খযং ৰা নাভিপস্সতি, তং ঠানং, যস্মিং ৰা গুণে ঠিতো সকম্মানমুপঘাতং পস্সতি, তস্মিং ন তিট্ঠেয্য, সো খযো, অযং নীতিৰেদীনং তিৰগ্গো [অমর ১৮.১৯]. ইতরেসং ধম্মত্থকামা তিৰগ্গো.
দ্ৰযং ¶ গুয্হে. রহসি ভৰং রহস্সং, সো, রহে ৰা ভৰং রহস্সং. গুহ সংৰরণে, কম্মনি যো. ইদং দ্ৰযং তীসু. রহস্সো মন্তো, রহস্সা ৰাচা, রহস্সং মন্তনং.
৩৫৩. পঞ্চকং ৰিজনে. ৰিজি পুথভাৰে, ভূ, তো চ. ৰিচি ৰিৰেচনে, পুথুভাৰে চ ৰা. ‘‘ৰিৰিত্তং তীসু ৰিজনে, অসংপক্কপৰিত্তেসূ’’তি রুদ্দো. ৰিগতো জনো অস্মাতি ৰিজনো. ছাদেতীতি ছন্নো. ছদ সংৰরণে. ৰিত্তমরহতীতি রহো, রহ চাগে, রমন্তে অস্মিন্তি ৰা রহো, ৰণ্ণৰিকারো. ‘‘রহো নিধুৰনে চাপি, রহো গুয্হে নপুংসক’’ন্তি [ব্যাখ্যাসুধা ২.৮.২২] রভসো. দুতিযো রহোসদ্দো অব্যযং. নিস্সলাকা, উপাসুপ্যত্র. নিস্সলাকা থী, উপাসু অব্যযং.
দ্ৰযং ৰিস্সাসে. সস পালনে, ণো. সম্ভ ৰিস্সাসে. ‘‘ৰিস্সম্ভো কেলিকলহে, ৰিস্সাসে’পণযেপি চে’’তি [চিন্তামণিটীকাযম্পি] রুদ্দো.
দ্ৰযং ন্যাযে. যুজ সমাধিম্হি, সমাধি অভ্যুপগমো, তো. উপগন্তব্বত্তা উপাযিকং. উপাযা সকত্থে ইকো, ওপাযিকং, ওপযিকম্পি [পাণিনি ৫.৪.৩৪ (গণ)], লব্ভং, ভজমানং, অভিনীতং, ন্যাযং, ঞাযংপ্যত্র.
৩৫৪. সিলোকং ওৰাদে. অৰপুব্বো ৰদ ৰিযত্তিযং ৰাচাযং, ভাৰে ণো. সাস অনুসিট্ঠিম্হি,তি, আস্সি, অনুসিট্ঠি ¶ . অনুসাসতে অনুসাসনং. পুমৰজ্জে ইত্থিযং, নপুংসকে চ. এত্থ চ একস্সেৰত্থস্স ভিন্নলিঙ্গেহি তীহি নামেহি কথনং ন কেৰলং ৰাচ্চলিঙ্গোযেৰ সদ্দো, অথ খো ৰাচকলিঙ্গোপ্যত্থীতি দীপনত্থং.
দ্ৰযং আণাযং. আণ পেসনে, ভাৰে অ, আণা, ইত্থী. অৰৰাদো, নিদ্দেসো, সিট্ঠিপ্যত্র. দ্ৰযং বন্ধনে. দা দানে, ভাৰে যু, দা অৰখণ্ডনে ৰা, ৰিযোগদানতো উদ্দানং.
৩৫৫-৩৫৬. দ্ৰযং অপরাধে. অপগচ্ছন্ত্যনেনাতি আগু, ণু, পলোপো, রস্সস্স দীঘতা, নপুংসকে আগু. অপগতো রাধো যেন অপরাধো, রাধ সংসিদ্ধিম্হি. দ্ৰযং রাজগয্হে. কির ৰিকিরণে, কত্তরি অ, অত্তং. বল পাণনে, ই. করসাহচরিযতো বলি পুল্লিঙ্গে. ভাগধেয্যোপ্যত্র. ভাগাসকত্থে ধেয্যো [পাণিনি ৫.৪.৩৬ (ৰা.)], ভাগত্তেন তিট্ঠতীতি ৰা ভাগধেয্যো, ইযো.
দ্ৰযং তুট্ঠিদাযে. মনোরথপুণ্ণত্তা পত্তব্বো ভাগো পুণ্ণপত্তো. তুস্সনং তুট্ঠো, সোস্সত্থীতি তুট্ঠী, তেন দাতব্বো দাযো তুট্ঠিদাযো, আকারন্তানমাযো.
ছক্কং ¶ পাভতে. তথা হি –
‘‘হেমং সীহাসনং ৰেসং, ৰুত্তং ভদ্দাসনং তথা;
উপাযন’মুপগ্গয্হং, পাভতঞ্চো’পদা থিয’’ন্তি.
সিলোকাদ্ধং নাম অমরমালা.
উপগন্ত্ৰাদাতব্বাতি উপদা, অ, ইত্থী, তং তমত্থং পত্থেন্তেহি আভরীযতে আনীযতেতি পাভতং, পত্থনত্থজোতকোযং পসদ্দো. উপেয্যতেতি উপাযনং, ইতো যু, উপগচ্ছতি যেনাতি ৰা উপাযনং. কুচ সঙ্কোচনে, ণো, ৰিগতো কোচো যেন উক্কোচো. পণ্ণেন সত্থপণ্ণেন সদ্ধিং আকরীযতে আনীযতেতি পণ্ণাকারো, অঞ্ঞত্র উপচারা. পহিণন্ত্যনেনেতি পহেণকং, হি গতিযং, যু, সকত্থে কো. পদেসনং, উপগ্গয্হং, উপহারোপ্যত্র.
গুম্বাদিদেয্যো গুম্বঘটাদিকো [গুম্বঘটাদিতো (?)] দেয্যোসুঙ্কং, অনিত্থী, গুম্বো নাম জলথলমগ্গাদীসু লদ্ধব্বভাগো, তথা ঘট্টোপি, সমানত্থা হেতে. আদিনা পাভতম্পি সঙ্গণ্হাতি. সুঙ্ক গমনে, সুঙ্কতি যেন, তং সুঙ্কং. গমু গমনে, বো, অস্সু, গুম্বো. দ্ৰযং গামজনপদাদিতো লদ্ধব্বভাগে. অয গমনে, ণো, আযো. অপচ্চযে অযো. ধনানং সম্পত্তকালে আগমো ধনাগমো.
৩৫৭. দ্ৰযং ছত্তসামঞ্ঞে. আতপতো সূরিযালোকতো তাযতীতি আতপত্তং, তো. ছাদযতীতি ছত্তং, ছদ ¶ অপৰারণে, তো, ত্রণপচ্চযে ছত্রং, হেমং সুৰণ্ণখচিতং রঞ্ঞং রাজূনং আসনং সীহাসনাখ্যং. সীহাকতিপ্পধানত্তা সীহাকতিপ্পধানং আসনন্তি ৰিগ্গহো.
দ্ৰযং চামরে. ৰালেন কতা বীজনী ৰালবীজনী. চমরো মিগো তস্সেদং চামরী. ‘‘চামরা চামরং রোমং, গুচ্ছকঞ্চাৰচূলক’’ন্তি [তিকণ্ডসেস ২.৮.৪০৬] তিকণ্ডসেসো. পকিণ্ণকংপ্যত্র. পকরীযতে ৰিক্খিপতে পকিণ্ণকং, সকত্থে কো.
৩৫৮. খগ্গাদযো ইমে পঞ্চ রাজূনং ককুধভণ্ডানি ভৰন্তি. কুক আদানে, ধো, ৰণ্ণৰিপরিযযো. রঞ্ঞো গমনকালে সদা আদাতব্বতো ককুধানি চ তানি রাজধনত্তা ভণ্ডানি চেতি ককুধভণ্ডানি.
৩৫৯. দ্ৰযং পুণ্ণঘটে. জলপুণ্ণত্তা ভদ্দো কল্যাণো কুম্ভো ভদ্দকুম্ভো. দ্ৰযং হেমভাজনে. ভর ভরণে, ভরণং ধারণং পোসনঞ্চ, ধারণত্থস্স ভরতিস্স ভিঙ্গাদেসো, ভরতি দধাতি উদকন্তি ভিঙ্গারো, আরো. করকো, কুণ্ডিকাপ্যত্র.
হত্থী ¶ চ অস্সো চ রথো চ পত্তি চ, তেসং সমূহো হত্থিস্সরথপত্তি চতুরঙ্গিনী সেনাত্যুচ্চতে, সেনঙ্গত্তা সমাহারদ্ৰন্দোযং. চত্তারি অঙ্গানি যস্সং সংৰিজ্জন্তি, সা চতুরঙ্গিনী, ঈ, ইনী.
৩৬০. দন্ত্যন্তং হত্থিনি. কুঞ্জো হনু, দন্তো চ, তংযোগা কুঞ্জরো, অতিসযে রো, কুং পথৰিং জরাপেতীতি ৰা কুঞ্জরো, অলুত্তসমাসো, কুঞ্জে ৰা গিরিকূটে রমতি, কোঞ্চনাদং নদন্তো ৰা চরতি, কুং ৰা পথৰিং তদাঘাতেন জরযতীতি কুঞ্জরো. ৰারযতি পরবলং ৰারণো, নন্দাদীহি যু. হত্থযোগা হত্থী. মতঙ্গস্স ইসিনো অপচ্চং মাতঙ্গো, মহন্তং অঙ্গং সরীরমেতস্সাতি ৰা মাতঙ্গো, হ নলোপো, অস্সাকারো চ. দ্ৰে রদা দন্তা যস্স দ্ৰিরদো, ‘‘রদ ৰিলেখনে দন্তে’’তি হি নানত্থসঙ্গহে. গজ সদ্দে, গজতীতি, অ. নগো পব্বতো, সো ৰিয দিস্সতীতি নাগো, ণো. করেন, মুখেন চাতি দ্ৰীহি পিৰতীতি দ্ৰিপো. ই গমনে, ভো. দন্তযোগা দন্তী. সট্ঠিহাযনো, দন্তাৰলো, অনেকপো, মতঙ্গজো, করী, থম্ভেরমো, পদ্মী, মহামিগো, পীলু, সিন্ধুরো, দীঘমারুতো, রাজীৰো, জলকক্খো, নিল্লুরো, করটী, ৰরঙ্গো, সুপ্পকণ্ণো ইচ্চাদীনিপি হত্থিনো নামানি. সট্ঠিৰস্সিকত্তা, জাতিযা সট্ঠিৰস্সকালে থামেন হাযনতো ৰা সট্ঠিহাযনো.
ৰনকরীনং যো যূথজেট্ঠো, সো সযূথানং জেট্ঠত্তা যূথজেট্ঠো. সযূথে পাতি রক্খতীতি যূথপোতি চোচ্চতে.
৩৬১. কাল়াৰকাদীনি ¶ এতানি হত্থিরাজানং কুলানি. কলম্বতে সদ্দাযতেতি কাল়াৰকো, ণ্ৰু, মলোপো. গঙ্গাযং জাতো গঙ্গেয্যো, ঠানৰসেন সা সঞ্ঞা. পণ্ডরৰণ্ণতায পণ্ডরো. ৰণ্ণৰসেন তম্বৰণ্ণতায তম্বো. পিঙ্গলৰণ্ণতায পিঙ্গলো. গন্ধযুত্ততায গন্ধো. মঙ্গ গমনত্থো, সোভনগমনযুত্ততায মঙ্গলো, অতিসাযনে, পসংসাযং ৰা লো. হেমৰণ্ণতায হেমো. উপোসথকুলে জাতত্তা উপোসথো, উপগন্ত্ৰা অরযো উসতীতি ৰা উপোসথো, থো, উস দাহে, উপপুব্বো ৰস নিৰাসে ৰা, ৰস্সো, উপোসথো, তিথীৰিসেসো চ. ছব্বণ্ণদন্ততায ছদ্দন্তো. এতেসঞ্চ কাল়াৰকো দসন্নং পুরিসানং বলং ধারেতি, গঙ্গেয্যো দসন্নং কাল়াৰকানং, এৰং যাৰছদ্দন্তা নেতব্বো, সম্মাসম্বুদ্ধো পন দসন্নং ছদ্দন্তানং বলং ধারেতি, তেনেৰ ভগৰা কাল়াৰকহত্থিগণনায কোটিসহস্সবলং ধারেতি, পুরিসগণনায দসন্নং পুরিসকোটিসহস্সানং বলং.
৩৬২. পাদো করিপোতে. পঞ্চৰস্সানি যাৰ কলভো, কল সঙ্খ্যানে, অভো, কলভো, ল়ত্তে কল়ভো, মাতাপিতূহি ¶ ভরিতব্বত্তা ভিঙ্কো, ভরতিস্স ভিঙ্কো. করিসাৰকোপ্যত্র. পাদো মত্তমাতঙ্গে. দানং পভিন্নো যস্স পভিন্নো. মজ্জতীতি মত্তো, মদ উম্মাদে. গজে জাযতীতি গজ্জো, ণ্যো, মদো. সো সঞ্জাতো যস্স গজ্জিতো.
দ্ৰযং হত্থিসমূহে. হত্থীনং সমূহো হত্থিঘটা. গজানং সমূহো গজতা, গামজনবন্ধুসহাযাদীহি তা. পাদো হত্থিনিযং. হত্থযোগা হত্থিনী, ঈ, ইনী. কণ সদ্দে, ইরু, সকত্থে কো. করেণুকাতিপি, তদা করযোগা করেণুকা, ইণু. করিণী, ধেনুকা, ৰসা, করেণুপ্যত্র.
৩৬৩. হত্থিসিরোপিণ্ডা হত্থিনো সিরসি দ্ৰে পিণ্ডা কুম্ভাখ্যা. কে সিরসি ভৰতীতি কুম্ভো, অস্সু, নিগ্গহীতাগমো চ. দ্ৰিন্নং পন কুম্ভানং মজ্ঝিমং ৰিদু নাম [অমর ১৮.৩৭]. অঙ্কুসসঙ্ঘাতং ৰিন্দত্যস্মিন্তি ৰিদু, পুমে, উ. দ্ৰযং কণ্ণমূলে. চূল় নিমজ্জনে, ণ্ৰু, চূল়িকা, চুদ সঞ্চোদনে ৰা, চোদেন্তি এত্থ অঙ্কুসাদীহি অদন্তন্তি চূল়িকা, দস্স ল়ো, ণ্ৰু.
আসতে অস্মিন্তি আসনং, খন্ধদেসো. খন্ধো এৰ দেসো খন্ধদেসো, তস্মিং. দ্ৰযং পুচ্ছমূলে. পুচ্ছস্স মূলং হেট্ঠিমভাগো.
৩৬৪. তিকং গজবন্ধনথম্ভে. আলন্ত্যস্মিং, অনেন ৰা বন্ধন্তি আলানং, যু. আপুব্বো বন্ধনত্থো লাধাতু. আহনন্তি ¶ বন্ধন্ত্যস্মিং, অনেন ৰা আল়্হকো, হনধাতু, নস্স ল়ো, ৰণ্ণৰিপরিযযো চ, ণ্ৰু. থম্ভ পটিবন্ধনে. বন্ধোপ্যত্র.
তিকং সঙ্খলে. অনিত্থী তূতি ত্ৰন্তং লিঙ্গপদং. গল সেচনে. নিগল়তি বন্ধতি যেনাতি নিগল়ো, অ, কত্তুসাধনং ৰা. অদি বন্ধনে, অন্দতীতি অন্দুকো. ণ্ৰু, অস্সু. ভুসং খলত্যনেন সঙ্খলং, কটি ৰত্থবন্ধনেপি, ‘‘থীকটীৰত্থবন্ধেপি, নিগল়ে সঙ্খলং তিসূ’’তি [চিন্তামণিটীকা ১৮.৪১] রভসো. সঙ্খলিকাপ্যত্র.
দ্ৰযং গজগণ্ডে. গণ্ড ৰদনেকদেসে, অধাতূনম্পি ধাতূসু পাঠো, ধাতু হি ক্রিযত্থো. গণ্ডো কপোলসামঞ্ঞেপি. কট ৰস্সাৰরণেসু, অ. দ্ৰযং করিমদজলে. দীযতেতি দানং. মদ উম্মাদে, করণে অ.
৩৬৫. দ্ৰযং হত্থিকরে. সোণ ৰণ্ণগতীসু, ডো, সোড গব্বে ৰা, নিগ্গহীতাগমো, ণো চ. দ্ৰীসু দ্ৰেপি.
দ্ৰযং সোণ্ডগ্গে. করস্স সোণ্ডস্স অগ্গং. পুস পোসনে. খরো, সস্স কো, উস্সোত্তং, পুস ৰুড্ঢিম্হি ৰা, ভূ, পুস স্নেহসেচনপূরণেসু ৰা, কিযাদি, পুস ধারণে ৰা, চুরাদি.
হত্থিস্স কাযমজ্ঝম্হি বন্ধনরজ্জু কচ্ছা নাম. কচ বন্ধনে, ছো. দূসা, ৰরত্রাপ্যত্র. কুথো নাম হত্থিপিট্ঠত্থরিতচিত্রকম্বলং, সো আদি যেসন্তে কুথাদযো. কুথাদযো এৰ কপ্পনো নাম ভৰন্তি. কপ্প সামত্থিযে, সজ্জনাযঞ্চ ¶ , করণে যু. কপ্পনাপি. কচ সজ্জনাযং, থো, কুথো, তীসু. ‘‘নপুংসকমত্থরণং, থী পৰেণী কুথং তিসূ’’তি [চিন্তামণিটীকা ১৮.৪২] হি ৰোপালিতো. পৰেণী, অত্থরণং, ৰণ্ণো, পরিত্থোমোতি এতে কুথপরিযাযা.
৩৬৬. দ্ৰযং রাজারহে হত্থিনি. রাজানমুপগন্ত্ৰা ৰহিতুমরহতীতি ওপৰয্হো, অরহত্থে ণ্যো. রাজানং ৰহিতুং অরহতীতি রাজৰয্হো, ণ্যো. দ্ৰযং কপ্পিতহত্থিনি. সজ্জা সজ্জনা সঞ্জাতা যস্মিং সজ্জিতো. কপ্পা কপ্পনা সঞ্জাতা যস্মিং কপ্পিতো. এতস্মাযেৰ পাঠা সজ্জকপ্পা সজ্জনাকপ্পনানং পরিযাযাতি ঞেয্যা.
হত্থিনো পাদে ৰিজ্ঝনকণ্টকো ‘‘তোমরো’’ত্যুচ্চতে. তুজ্জতেনেনেতি তোমরো, তুদ ব্যথনে, অরো, দস্স মো, ওত্তং. ৰেণুকংপ্যত্র [কোত্রং ৰেণুকমালানং (অমর ১৮.৪১)], ক্ৰচি ৰেল়ুকন্তিপি পাঠো.
৩৬৭. হত্থিনো কণ্ণমূলম্হি ৰিজ্ঝনকণ্টকো ‘‘তুত্ত’’মিত্যুচ্চতে. তুজ্জতেনেনেতি তুত্তং, তো. হত্থিনো মত্থকম্হি ৰিজ্ঝনকণ্টকো ‘‘অঙ্কুসো’’ত্যুচ্চতে. অঙ্কতে অনেনেতি অঙ্কুসো, অঙ্ক লক্খণে, সো, অস্সু.
পজ্জদ্ধং ¶ হত্থারোহে. মডি ভূসাযং, হত্থিং মণ্ডযতি রক্খতীতি হত্থিমণ্ডো, সোৰ হত্থিমেণ্ডো, মি হিংসাযং ৰা, ডো, নিগ্গহীতাগমো. হত্থিং পাতি রক্খতীতি হত্থিপো, কম্মনি ণো. হত্থিং গোপযতি রক্খতীতি হত্থিগোপকো. গুপ রক্খণে, সকত্থে কো. আধোরণো, নিসাদিনোপ্যত্র.
৩৬৮. মাতঙ্গহযাদীনং গমনাদিক্রিযাসিক্খাপকো আচরিযো ‘‘গামণীযো’’ত্যুচ্চতে. গমনং গামো, ভাৰে ণো. হত্থাদীনং গমনক্রিযা গামো, তং নেতি সিক্খাপেতীতি গামণীযো, অঞ্ঞক্রিযাসিক্খাপনেতূপচারা, গামং ৰা হত্থাদিসমূহং নেতীতি গামণীযো, গমনং ৰা সিক্খাপেতীতি গামণীযো, সব্বত্র নস্স ণত্তং.
পাদদ্ৰযং অস্সে. হয গতিযং, অ. তুরং সীঘং গচ্ছতীতি তুরঙ্গো, ক্ৰি, বিন্দালোপো, লোপে সতি তুরগো. ৰাহ পযতনে, অ. অস ভক্খনে, অ. সিন্ধূনমদূরভৰো জনপদোপি সিন্ধৰো, তত্র ভৰো সিন্ধৰো, সংযোগন্তত্তা ন ৰুদ্ধি. ঘোটকো, পীতি, তুরঙ্গমো, ৰাজী, গন্ধব্বো, সত্তিরিচ্চাদীনিপি অস্সে. ঘুট পরিৰত্তনে, ণ্ৰু. পা পানে,তি. ‘‘পানে থী পীতি অস্সে সো’’তি রুদ্দো. ৰাজযোগা ৰাজী, ঈ. ‘‘এসঞ্চ পুব্বং পক্খো আসি, স তু দেৰেত্যত্যত্থিতেন সালীভূতমুনিনা সক্কং পযোজেত্ৰা ৰজিরছেদিতো’’তি নিকাযন্তরিযা. সপ সমৰাযে,তি, সত্তি, সামত্থিযেপি.
৩৬৯. তস্স ¶ অস্সস্স ভেদো ৰিসেসো অস্সতরো, অস্সং তরতীতি অস্সতরো, তর অতিক্কমনে, তরপচ্চযেনাপি সিদ্ধং. পধানস্সভূমিভৰো সুজাতিকো অৰিকারী কুলীনকো অস্সো আজানীযো নাম, আ ভুসো কারণাকারণং জানাতীতি আজানীযো, অনীযো, ণ্যপচ্চযেন ৰা সিদ্ধং, তদা ‘‘কিযাদিতো না’’তি নাগমো, ঈকারাগমো চ [চিন্তামণিটীকা ১৮.৪৪ গাথাযম্পি পস্সিতব্বং]. কুলে সম্ভূতো কুলীনকো, ঈনো, সকত্থে কো. সঙ্গামে গরুসত্থপ্পহারেন নিহতো সন্তো পিযো সামিকং ন জহতি সুখং ৰহনসীলো যো অস্সো, সো ৰিনীতসদ্দেনোচ্চতে. ৰিসেসেন দম্মতং নেতি যন্তি ৰিনীতো.
দ্ৰযং অস্সপোতে. কস গমনে, ওরো, অস্সি, কিঞ্চি সরতীতি ৰা কিসোরো, বিন্দুলোপো, অস্সো চ, হযো এৰ বালত্তা হযপোতকো, অপ্পত্থে কো.
৩৭০. দ্ৰযং অথামস্সে. ঘুট পরিৰত্তনে, ণ্ৰু, ঘোটকো, অস্সসামঞ্ঞেপ্যযং, খরং গচ্ছতীতি খলুঙ্গো, সো এৰ খল়ুঙ্কো, গকারস্স ককারং কত্ৰা, রস্স লো, ল়ত্তমুত্তঞ্চ, খল়ুকোতিপি. জৰেন সব্বেসমধিকো অস্সো জৰনো, যু.
দ্ৰযং ¶ কৰীতিখ্যাতে মুখবন্ধনে. মুখমাতিট্ঠতীতি মুখাঠানং. খে মুখৰিৰরে লীনো খলীনো. ‘‘কৰিকা তু খলীনোতি [খলীনে থী (?)], কৰিযং কথনংত্যপী’’তি রভসো. কৰি, কৰিকাপ্যত্র. কু সদ্দে. ই, ঈ চ, সকত্থে কো. ৰাসদ্দেন নপুংসকত্তং সমুচ্চিনোতি. ৰুত্তঞ্চ অমরকোসে ‘‘কৰিকা তু খলীনো’নিত্থী’’তি [অমর ১৮.৪৯].
অস্সাভিতাল়িনী ৰেত্তৰিকতাদি কসা নাম. কস গমনে, অ, করণসাধনং.
৩৭১. অস্সস্স নাসাগতরজ্জুম্হি কুসা, কুস সিলেসনে. দ্ৰযং অস্সাযং. ৰল সংৰরণে, ৰো, ল়ত্তং, আ, ৰল়ৰা. অসতীতি অস্সা, ‘‘ইত্থিযমতিযৰো ৰা’’তি অ, আ চ, অস্সা. ৰামীপ্যত্র. দ্ৰযং খুরে. খুর ছেদনে. সং সুখং ফরত্যনেন সফং, নেরুত্তো. ‘‘সফং ক্লীৰে খুরো পুমা’’তি [অমর ১৮.৪৯] অমরকোসো.
দ্ৰযং পুচ্ছমত্তে. পুচ্ছ পমাদে. ন গচ্ছতীতি নঙ্গুট্ঠো, অঙ্গ গমনে, ঠো, অস্সু, দ্ৰেপি অনিত্থিযং. লূমংপ্যত্র. দ্ৰযং কেসৰতি নঙ্গুট্ঠমত্তে, ন তু হত্থিনো এৰ. ৰালসমূহযোগা ৰালহত্থো, যথা কেসহত্থো চযে, তথাত্রাপি. ৰালো ধিয্যতে অস্মিন্তি ৰালধি, ই.
এত্থানাগতাপি অস্সস্স ধারাখ্যা [ধাৰাখ্যা (ক.)] পঞ্চ গতিযো কথেতব্বা. যথা –
অক্কন্দিতং ¶ ধোরিতকং, রেচিতং ৰগ্গিতং প্লুতং;
গতিযোমে পঞ্চ ধারা [ধাৰা (ক.)], অস্সানং ৰিঞ্ঞুনা মতা [অমর ১৮.৪৮-৯].
তত্থ ৰিত্থম্ভা সমাৰগতি অক্কন্দিতং, কন্দি গতিসোসনেসু, তো. ততো অধিকা চতুরাগতি ধোরিতকং, ধোর গতিচাতুরিযে, তো, সকত্থে কো. মণ্ডলিকাযানেন গমনং রেচিতং, রিচ ৰিযোজনসম্বজ্ঝনেসু, সম্বজ্ঝনং মিস্সনং. ৰেগেন পরিক্খিত্তো পরিচরণং ৰগ্গিতং, ৰগ্গ গমনত্থো. তুরং সমেন গমনং প্লুতং, প্লু গতিযং. ত’দুত্ত’মস্সসত্থে ‘‘সমো’ধিকো লযো ৰেগী, তুরিতস্সো ভৰে কমা’’তি.
৩৭২. দ্ৰযং যুদ্ধত্থে চক্কযুত্তযানে. সন্দ গমনে, সন্দতে গম্যতেনেনেতি সন্দনো, যু. রমতেনেনেতি রথো, থো, মলোপো. সতঙ্গোপ্যত্র. সতমঙ্গান্যস্স.
যং ন রণায যুদ্ধত্থং চক্কযুত্তং যানং, অপি তু কীল়াভমনাদ্যত্থং, সো পুস্সরথো. ৰুত্তঞ্চ অমরকোসে ‘‘অযং পুস্সরথো চক্ক-যানং ন সমরায য’’ন্তি [অমর ১৮.৫১]. পুস পাসনে, সো, পুসনামকেন ফলৰিসেসেন যুত্তো রথো পুস্সরথো, পুস্সনক্খত্তেন কতো, সজ্জিতো ৰা রথোতি পুস্সরথো.
ব্যগ্ঘস্স চম্মাৰুতো পরিক্খিত্তো রথো ৰেয্যগ্ঘো নাম, ব্যগ্ঘস্স ৰিকারো চম্মং ৰেয্যগ্ঘং, ণো, তেন পরিৰুতো রথো ৰেয্যগ্ঘো, ণো, উভযত্রাপি ৰুড্ঢাগমো. ‘‘পচ্চত্তং [পচ্চত্থং (ক.)] অযন্তি ¶ গচ্ছন্তীতি পচ্চযা’’তি ৰচনত্থতো পচ্চত্তমেৰ [পচ্চত্থমেৰ (?)] পচ্চযা ভৰন্তি, যথা কারিতন্তস্মাপি পযোজকৰসেন অনেককারিতপচ্চযা. দীপিনো চম্মাৰুতো রথো দীপো নাম, দীপিনো ৰিকারো চম্মং দীপং, ণো, তেন পরিৰুতো রথো দীপো, ণো.
৩৭৩. দ্ৰযং পুরিসযুত্তযানে. সি সেৰাযং. সুখত্থিকেহি সেৰীযতেতি সিৰিকা, ণ্ৰু, ৰাগমো, ইত্তং, কিতপচ্চযা হি যেভুয্যেন কম্মাদীসুপি ৰত্তন্তি, কিচ্চপচ্চযা চ কত্তরিপি, যথা ‘‘ৰিনযো, নিস্সযো, তপনীযা ধম্মা’’ত্যাদীসু, মহাপদেসেন ৰা কিতকিচ্চপচ্চযানং কত্তুকম্মাদীস্ৰপি পৰত্তি ৰেদিতব্বা, সিৰং করোতীতি ৰা সিৰিকা, ইকো. যাপ্যেহি অধমেহি যাযতে নিয্যতেতি যাপ্যযানং. ‘‘যাপ্য পানীযকে নিন্দ্যে’’তি হি নানত্থসঙ্গহে.
দ্ৰযং সকটে. অনিত্থী তূতি ত্ৰন্তং লিঙ্গপদং. সক সত্তিযং, অটো. অন পাণনে, করণসাধনং, নত্থি নাসা যস্সাতি ৰা অনং, সালোপো, রস্সো চ. ক্লীৰে’নং, সকটো, নিত্থীত্যমরকোসো [অমর ১৮.৫২].
দ্ৰযং চক্কে. করোতি গমনমনেনেতি চক্কং, দ্ৰিত্তং, চক্কাদি. রথস্স অঙ্গং রথঙ্গং. তস্স চক্কস্স অন্তো অৰসানং নেমি, সা নারিযং ইত্থিযং. নযতি চক্কং নেমি. যা ভূমিং ফুসতি, নী নযে, মি, ঈপচ্চযে নেমী চ. পধিপ্যত্র.
৩৭৪. তম্মজ্ঝে ¶ তস্স রথস্স, চক্কস্স ৰা মজ্ঝে চক্কাকারো পিণ্ডিকা, যস্সং সব্বানি কট্ঠানি আসজ্জন্তে. পিণ্ডিকাসাহচরিযা নাভি ইত্থী, ঈপচ্চযে নাভী চ. সব্বানি কট্ঠানি পিণ্ডেতীতি পিণ্ডিকা, পিণ্ড সঙ্ঘাতে, অ, সকত্থে কো. পিণ্ডীপি, নাভি ৰিযাতি নাভি.
রথস্স যুগকট্ঠং যত্র আসজ্জতে, স যুগন্ধরো. কুং পথৰিং ৰুণোতি অচ্ছাদযতীতি কুব্বরো, ৰু সংৰরণে, রো, উস্সত্তং. যুগং ধারেতীতি যুগন্ধরো, সঞ্ঞাযং অ, অভিধানা রস্সো.
অক্খো সকটং, তদৰযৰো ৰা, তথা চাহাজযাচরিযো –
‘‘অক্খো ৰিভীটকে নিম্বে, সকটে চ ব্যৰহারে;
রথস্সাৰযৰে কস্সে, পাসকেপ্য’ক্খ’মিন্দ্রিযে’’তি.
তস্সগ্গগতে কীলে আণী, ইত্থী. অণিপি, ‘‘সীমাস্সিক্খগ্গকীলেসু, অণী আণী ইমে দ্ৰিসূ’’তি [চিন্তামণিটীকা ১৮.৫৬] হি রুদ্দো দ্ৰিধা পঠতি. ‘‘অণী আণী চ অক্খগ্গকীলে সীমাস্সিসু মতা’’তি চ নানত্থসঙ্গহোপি. অস্সি কোণো. অণ সদ্দে, ণি. পুব্বপক্খে ন ৰুড্ঢি, অন পাণনে ৰা, ণত্তং. কণ্ডকাদিসত্থেহি পরিরক্খণত্থং কতো রথাৰরণো ৰরুথো, যো ‘‘রথগুত্তী’’তি খ্যাতো. ৰর ৰরণে, ৰরণমেত্থাৰরণং, যথা রথং থিরত্থং তট্ঠঞ্চ গোপতীতি রথগুত্তি, ইত্থী, ‘‘গুত্তি কারাগারে ৰুত্তা, ভূগতে রক্খণে যমে’’তি নানত্থসঙ্গহে.
৩৭৫. রথাদীনং ¶ পুরোভাগসঙ্খাতে মুখে ধুরো. ধর ধারণে, অস্সু, যানমুখংপ্যত্র. অক্খোপক্খরাদযো রথস্স অঙ্গা নাম. অক গমনে, খো, অক্খো, দ্ৰিন্নং রথচক্কানং অন্তরগতো কট্ঠৰিসেসো. উপরি করীযতেতি উপক্খরো, অক্খস্সোপরি কট্ঠৰিসেসো. অমরকোসে পন উপক্খরসদ্দস্স সব্বরথাৰযৰৰাচকত্তং ৰুত্তং ‘‘রথঙ্গন্তু উপক্খরো’’তি [অমর ১৮.৫৫]. ‘‘অপক্খরো’’তিপি পাঠো.
সব্বস্মিং হত্থাদিকে ৰাহনে যানাদিত্তযং, সব্বত্র করণসাধনং. যোজনীযং যুজ্জতেনেনাতি যোগ্গং, ণ্যো. পত্তং ধোরণঞ্চাত্র. পত গতিযং. ধোর গতিচাতুরিযে, এত্থাপি করণসাধনং.
৩৭৬. চতুক্কং সারথিম্হি. রথেন চরতি সীলেনাতি রথচারী. সৰতি পেরযতীতি সূতো, সূ পেরণে, তো. অজ গমনে. পাজেতীতি পাজিতা, রিতু, দীঘাদি. সর গতিযং, থি, রথেন সহ গচ্ছতীতি ৰা সারথি, ইণ, অঞ্ঞত্রোপচারা. নিযন্তা, যন্তা, খত্তা, সব্যট্ঠো, দক্খিণত্থো, রথকুটুম্বীপ্যত্র.
‘‘নিযন্তা পাজিতা যন্তা, সূতো খত্তা চ সারথি;
সব্যট্ঠো দক্খিণত্থো চ, সঞ্ঞা রথকুটুম্বিনো’’তি [অমর ১৮.৫৬-৬০]. –
ৰুত্তং ¶ . অত্থতো সারথিনো রথকুটুম্বী চ নামং. রথনাযকে তু ‘‘রথারোহো চ রথিকো রথী’’তি পচ্ছা ৰক্খতি. খুদি সংপেসনে, তু, দস্স তো, উস্সত্তঞ্চ, খত্তা.
তিকং রথে পাজিততরা অঞ্ঞে যোধা, অত্র যে ‘‘রথনাযকা’’তিপ্যুচ্চন্তে. রথমারোহতীতি রথিকো, রথী চ. রথেন যুজ্জতীতি ৰা রথিকো, রথী চ. রথিনো, সন্দনারোহোপ্যত্র. দ্ৰযং যোধে. যুধ সম্পহারে, ণো. ভটতি যুজ্জতীতি ভটো, অ. ক্ৰচি যোদ্ধোপি.
৩৭৭-৩৭৯. চতুক্কং পদাতিকে. পদেহি অততি অজতীতি পদাতি, অত সাতচ্চগমনে, ই. পদ গমনে. পদতীতি পত্তি, ই, দ্ৰিত্তং. পদেন অদতীতি ৰা পত্তি, অলোপো, দস্স তো, ইমে দ্ৰে, ৰক্খমানা দ্ৰে চ পুমে. পদেহি গচ্ছতীতি পদগো, পদিকো. পাদাতিকো, পদাজযোপ্যত্র [পাদেহি অজতি ঈ, রস্সো চ পদাজিং (চিন্তামণিটীকা ১৮.৬৬)].
ছক্কং ¶ কৰচে. নহ বন্ধনে, করণে ণো. কঙ্ক গত্যত্থো, অটো. ৰরীযতে তন্তি ৰম্মং, ৰর ৰরণে, ৰর ইচ্ছাযং ৰা, মো, রস্স মো. কচ বন্ধনে, অ, ৰকারৰণ্ণাগমো. উরো ছাদযন্ত্যনেনাতি উরচ্ছদো. ৰাসদ্দো দ্ৰিন্নং পুন্নপুংসকত্তং সম্পিণ্ডেতি. জল দিত্তিযং, ণ্ৰু. তনুত্তং, দংসনং, জগরোপ্যত্র. ‘‘জগরো কঙ্কটো যোগো, সন্নাহো চ উরচ্ছদো’’তি [চিন্তামণিটীকা ১৮.৬৪ ব্যাখ্যাসুধা ২.৮.৬৪] ৰোপালিতো.
তিকং কতসন্নাহে. চম্মেন সম্মা নদ্ধৰাতি সন্নদ্ধো, ধো. সজ্জু গতিযং, অ. ৰম্মেন নদ্ধৰা ৰম্মিকো. দংসিতো, উরচ্ছদিকো, ব্যূল়্হকঙ্কটো, জগরিকোপ্যত্র.
দ্ৰযং পরিদহিতে ৰত্থাদো. আপতিপুব্বো মুচধাতু পরিদহনে, উভযত্থ তো, ভূজাদি. পক্খে ‘‘সুসপচসকতো ক্খক্কা চে’’তি সুত্তে চকারেন তপচ্চযস্স ক্কো, ধাত্ৰন্তলোপো চ. পিনদ্ধো, অপিনদ্ধোপ্যত্র. পুব্বপক্খে অপিস্সাকারলোপো.
চতুক্কং অভিচারপদাতিম্হি. পুরে চরণসীলো, সত্তমিযা অলোপো উভযত্রাপি. পুব্বে ণী. পরপক্খে অ, পুব্বং, পুব্বে ৰা গচ্ছতীতি পুব্বঙ্গমো, দুতিযাযালোপো. পুরোগো, অগ্গেসরো, পট্ঠো, অগ্গতোসরো, পুরস্সরো, পুরোগমোপ্যত্র.
দ্ৰযং অসীঘগামিনি. মন্দং গচ্ছতি সীলেনাতি মন্দগামী, ণী. মন্থ ৰিলোল়নে, অনেকত্থত্তা সংকিলেসে চ. সংকিলিস্সতেতি মন্থরো, অরো.
তিকং ৰেগিনি. তুরমেতি গচ্ছতীতি তুরিতো, ই গতিযং, তো. তুরস্সি, পজৰী, জৰোপ্যত্র. দ্ৰযং জেতুযোগ্গতামত্তে. জি জযে, তব্বো, জেতব্বং, ণ্যপচ্চযে জেয্যং.
৩৮০. তিকং ¶ সূরে. সুর ৰীর ৰিক্কন্তেতি চুরাদিধাতু. সুরযতি, ৰীরযতীতি সূরো, ৰীরো চ, অ, দীঘাদি, কন্ত ছেদনে. ৰিক্কন্তো. দ্ৰযং সহাযমত্তে. সহ এতি গচ্ছতীতি সহাযো, সব্বত্র কত্তরি চ অ. অনুসদ্দো পচ্ছাত্থো. সমাতি এতে দ্ৰে তুল্যত্থা. অনুপ্লপো, অভিসরোপি. সন্নদ্ধপ্পভুতী সন্নদ্ধসদ্দাদযো অনুচরন্তা তীসু.
পাথেয্যং নাম রাজাদীনং যাত্রাস্ৰেৰ বহুলং পৰত্ততীতি ইধ তং ৰুত্তং, পথে হিতং পাথেয্যং, এয্যো. সম্ব মণ্ডলে, অলো, সমেতি অদ্ধানপরিস্সমমেতেনাতি ৰা সম্বলং, অলো, বাগমো চ.
৩৮১. চতুক্কং সেনাযং. ৰাহযোগা ৰাহিনী. ধজযোগা ধজিনী. সি বন্ধনে, নো, সেনা. চমু অদনে, ঊ. চমতি ভীরুন্তি চমূ. পুতনা, অনীকিনী, ৰরূথিনীপ্যত্র. এত্থ চ পুতনা অনীকিনী ৰাহিনী চমূ সেনাভেদেপি. ‘‘পুতনা’নীকিনী চমূ, সেনা সেনান্তরেপি চে’’তি রুদ্দো, ‘‘সেনাপভেদে সেনাযং, সৰন্ত্যমপি ৰাহিনী’’তি রভসো চ. চক্কাদিতিকং সামঞ্ঞেন সেনাযং, সেনঙ্গে চ. চাণক্যে তু সেনাৰিসেসে অনীকো ৰুত্তো ‘‘তীণি তিকান্যনীক’’ন্তি.
অস্সেৰ ¶ কামন্দকীযে ৰিৰরণং, যথা –
‘‘অস্সস্স পত্তিযোধা যে, ভৰেয্যুং পুরিসা তযো;
ইতি কপ্পা তু পঞ্চস্সা, ৰিধেয্যা কুঞ্জরস্স তু;
পাদঙ্গো পাজিতাৰন্তো, পুরিসা দস পঞ্চ চ;
ৰিধানমিতি নাগস্স, চতুক্কং সন্দনস্স চ;
অনীকমিতি ৰিঞ্ঞেয্য-মিতি কপ্পা নৰ দ্ৰিপা’’তি.
করীযতে ৰিগ্গহো যেনেতি চক্কং. বল সংৰরণে, অ. অণ সদ্দে, ইকো. ৰাকারো নপুংসকত্তং সমুচ্চিনোতি.
চতুরঙ্গবলায সুসন্নদ্ধায সেনায যুদ্ধত্থং দেসৰিদেসে ৰিন্যাসো ৰিভজিত্ৰা ন্যসনং ঠপনং ব্যূহো কথ্যতে. ৰিভজিত্ৰা ঊহনং ঠপনং ব্যূহো. তব্ভেদা দণ্ডভোগমণ্ডলাসংহতা চত্তারো পকতিব্যূহা. তত্র অনীকানং তিরিযতো ৰুত্তি দণ্ডো. সমত্থানমনীকানমন্ৰাৰুত্তি অঞ্ঞোঞ্ঞতো ৰুত্তি ভোগো. মণ্ডলরচনায সরন্তানমনীকানং সব্বতো ৰুত্তি সপ্পসরীরমিৰ মণ্ডলো. ঠিতানমিতরেতরাসং হতানং ৰিসিলিট্ঠতরানং অনীকানং পুথুৰুত্তি অসংহতো. তদুত্তং কামন্দকেন –
‘‘তিরিযতো ৰুত্তি দণ্ডাখ্যা, ভোগোন্ৰাৰুত্তিরেৰ চ;
মণ্ডলো সব্বতোৰুত্তি, পুথুৰুত্তি অসংহতো’’তি.
ব্যূহসমৰেতো এৰ ব্যূহস্সেকদেসো পচ্ছাভাগো ব্যূহপণ্হি, ব্যূহস্স পচ্ছা, ব্যূহন্তরমেৰ ৰা. যত্র ঠিতো রাজা সসেনং পটিগ্গণ্হতি, তং সেনায পচ্ছা ধনুসতদ্ৰযন্তরেন ঠিতপরিসসহিতং অনীকং ‘‘পটিগ্গহো’’ত্যুচ্চতে.
৩৮২-৩৮৩. একো ¶ হত্থী দ্ৰাদসপুরিসসহিতো ‘‘একো হত্থী’’ত্যুচ্চতে, এতেন লক্খণেন অধমন্ততো হেট্ঠিমপরিচ্ছেদেন তযো হত্থিনো হত্থানীকং নাম, তথা একো তুরঙ্গো তিপুরিসসহিতো, একো চ রথো চতুপুরিসসহিতো একো হযো, একো রথোতি এতেন লক্খণেন অধমন্ততো তযো হযা চ তযো রথা চ হযানীকং, রথানীকং নাম, তেনাহ ‘‘তযো তযো গজাদযো’’তি. সসত্থা খগ্গাদিসত্থহত্থা চতুজ্জনা চত্তারো পুরিসা পত্তানীকং নাম ৰুত্তা. হেট্ঠিমন্ততোযেৰেত্থাপি পরিচ্ছেদো. অমরকোসে ত্ৰঞ্ঞথা কথিতা –
‘‘এককেভরথা ত্যস্সা, পত্তি পঞ্চপদাতিকা;
পত্যঙ্গেহি তিগুণেহি, কমা সঞ্ঞা যথোত্তরং.
সেনামুখং গুম্বগণা, ৰাহিনী পুতনা চমূ;
অনীকিনী চ তাসন্তু, দস অক্খোভিনী মত’’ন্তি [অমর ১৮.৮০-১].
তস্সত্থো – তীহি অস্সেহি গজেনেকেন রথেন চ পদাতীভি চ পঞ্চহি পত্তি নাম সেনন্তরং. পত্যঙ্গেহি সব্বেহি গজাদীহি ¶ যথাপুব্বং গুণেহি যথোত্তরং কমেন সেনামুখাদিকা সঞ্ঞা ভৰতি. যথোত্তরন্তি ৰচনেন যথাপুব্বমিত্যত্থমাহ, তেনেদং ৰুত্তং ‘‘ভৰতি তযো পত্তিনো সেনামুখং. তীহি সেনামুখেহি গুম্বো. গুম্বত্তযেন গণো. গণত্তযং ৰাহিনী. ৰাহিনিত্তযং পুতনা. পুতনত্তযং চমূ. চমুত্তযং অনীকিনী. তাসং অনীকিনীনং দস অক্খোভিনী’’তি.
তত্র রথানং সঙ্খ্যা সত্ততিসহিতেহি অট্ঠসতেহাধিকান্যেকৰীসতিসহস্সানি, এৰমেৰ গজানম্পি সঙ্খ্যা, তথা চ –
পঞ্চসট্ঠিসহস্সানি, ছসতানি দসেৰ তু;
সঙ্খ্যা তা তুরঙ্গানঞ্হি, ৰিনা রথে তুরঙ্গমে.
নরানং সতসহস্সং, সহস্সানি নৰেৰ চ;
সতানি তীণি চ’ঞ্ঞানি, পঞ্ঞাসঞ্চ পদাতযোতি [ব্যাখ্যাসুধা ২.৮.৮০].
৩৮৪. হেট্ঠিমপরিচ্ছেদেন সেনং দস্সেত্ৰা উক্কট্ঠপরিচ্ছেদেন দস্সেতুমাহ ‘‘সট্ঠি…পে… যন্তি’’চ্চাদি. যন্তিযা যানং কুব্বন্তিযা সেনায কত্তুভূতায ধূলীকতেসু সন্তেসু. কেসু? সট্ঠিৰংসকলাপেসু. কিত্তকপ্পমাণেসু? পচ্চেকং সট্ঠিদণ্ডৰন্তেসু, এসা অক্খোভিনী নাম সেনা উক্কট্ঠপরিচ্ছেদেন. কেনচি খোভেতুমসক্কুণেয্যতায অক্খোভিনী, যু, নদাদি. খুভ চলনে.
৩৮৫. চতুক্কং ¶ সম্পত্তিযং. ধনুক্কংসো সম্পত্তি. পদ গমনে, ভাৰেতি. যুপক্খে ‘‘ইত্থিযমতিযৰো ৰা’’তি অ. লক্খ দস্সনঙ্কেসু, ঈ, লক্খী, সিরী চ পুব্বে দেৰতাৰসেন ৰুত্তা, ইধ ধনুক্কংসৰসেন.
দ্ৰযং সম্পত্তিৰিপরীতাযং. ৰিরূপং পজ্জতীতি ৰিপত্তি, পদিম্হা কত্তরিতি. ৰিরূপং পজ্জনং ৰা ৰিপত্তি, ভাৰেতি. আপদাসহচরণতো ৰিপত্তি থিযং.
চতুক্কং সত্থমত্তে. আদায যুজ্ঝন্তে যন্তি আৰুধং, যস্স ৰো. আযুধং ৰা. হর হরণে. হরতি জীৰিতন্তি হেতি,তি, অস্সে, রলোপো, হনতিৰসেন ৰা সিদ্ধং. সস হিংসাযং, থো. অত্থংপ্যত্র. অসু খেপনে.
৩৮৬-৩৮৭. সঙ্খেপেনাযুধং দস্সেতুমাহ. মুত্তামুত্তঞ্চ অমুত্তঞ্চ পাণিতো মুত্তঞ্চ যন্তমুত্তঞ্চেতি সকলং তং আযুধং চতুব্বিধং বহূনম্পি তব্ভেদানতিৰত্তনতো.
চতুন্নং সরূপমাহ ‘‘মুত্তামুত্তঞ্চা’’দি. যট্ঠি নাম সত্থৰিসেসো, ন কত্তরদণ্ডো.
‘‘যট্ঠি হারলতাসত্থ-ভেদেসু ধনুদণ্ডকে’’তি হি নানত্থসঙ্গহে.
তদাদি ¶ আযুধং মুত্তঞ্চ তং অমুত্তঞ্চেতি মুত্তামুত্তং, কম্মধারযো, যথা কতাকতং. ছুরিকা অসিপুত্তি, তদাদিকং অমুত্তং. যন্ত সঙ্কোচনে, যন্তং, ধন্ৰাদি.
৩৮৮-৩৮৯. পঞ্চকং ধনুম্হি. উসুং অসতি খিপতীতি, কম্মনি ণো, উস্সি. ধন ধঞ্ঞে, উ, হন হিংসাযং ৰা, উ, হস্স ধো, ধনু. ‘‘ধনু ৰংসৰিসুদ্ধোপি, নিগ্গুণো কিং করিস্সতী’’তি [হিতোপদেস কথামুখ ২৩] পুমে পযোগো. ‘‘সরা ৰাপো ধনু ইত্থী, তুণতা তিণতাপিচে’’তি [তিকণ্ডসেস ২.৮.৫১] তিকণ্ডসেসো. কিং নামেন দণ্ডযতীতি কোদণ্ডং, দণ্ড নিপাতনে, কিং নামেন দম্যতীতি ৰা কোদণ্ডং, দমুধাতুম্হা ডো, কিং নামেন দুনোতীতি ৰা কোদণ্ডং, দু পরিতাপে, ডো নিপাতিতো, কুটিলত্তা ৰা কুচ্ছিতো দণ্ডো যস্সত্থীতি কোদণ্ডং. চপ সন্তাপে, অ, চপো, ৰংসভেদো, তব্বিকারো চাপো, ণো. সরমসতি খিপতীতি সরাসনং. কম্মুকম্পি. কম্মায পভৰতীতি কম্মুকং.
তিকং গুণে. গচ্ছতি সরো যেনাতি গুণো, মস্স ণো, অস্সু, গু সদ্দে ৰা, গৰতি এতেনাতি গুণো, যু, ণত্তং. জর ৰযোহানিম্হি, অ, জিযাদেসো. পক্খে ইকারলোপো, জযা. ‘‘জিযা চাথা’’তিপি পাঠো, তদা দ্ৰযং ¶ গুণে. মুব্বী, সিঞ্জিনীপ্যত্র. মুব্বৰিকারো মুব্বী. সিঞ্জ অব্যত্তসদ্দে, ইনী.
তিপাদো কণ্ডে. সর হিংসাযং. সরন্ত্যনেনাতি, পুমে, সঞ্ঞাযং ণো. পত্তং ৰাজো, তংযোগা পত্তী, ঈ. সা তনুকরণাৰসানেসু, দিৰাদি, ণ্ৰু, যস্সালোপো. ৰণ্যতে সদ্দাযতেনেনেতি ৰাণো, ণো, ৰণ সদ্দে. কণ্যতেনেনেতি কণ্ডং, কণ সদ্দে, ডো, কণ্ড ভেদে ৰা. ইস গমনে, উ, ইস্সু, উস দাহে ৰা. খুর ছেদনে, অপো, অথ ৰা খে অরতি গচ্ছতীতি খুরো, অস্সু, তং পাতীতি খুরপ্পো. তিজ নিসানে, যু. অস খিপনে, কম্মে যু. ৰিসিখো, অজিম্হগো, খগো, আসুগো, কলম্বো, মগ্গণো, রোপোপ্যত্র. ৰিসন্তো খণতীতি ৰিসিখো. কল মদে, অম্বো. মগ্গ অন্ৰেসনে, যু. রুপ ৰিমোহনে, দিৰাদি, অ, রোপো. ‘‘থূলখেডো ৰিপাটো চ, চিত্রপুঙ্খো সরোপি চে’’তি [তিকণ্ডসেস ২.৮.৫২] তিকণ্ডসেসে.
পঞ্চকং কলাপে. তূণ পূরণে, চুরাদি, নদাদি. ‘‘তূণো নিসঙ্গো তূণিরো, উপাসঙ্গো চ ৰাণধি’’রিতি [চিন্তামণিটীকা ১৮.৮৮] অমরমালাযং পুংসকণ্ডে. ‘‘তূণা’’তিপি ইত্থিলিঙ্গপ্পকরণে ৰুত্তো, ইধ পন ‘‘তুণী, তূণো’’তি দ্ৰীসু, সরসমূহানং ঠানত্তা কলাপো. ইরপচ্চযে তূণিরো. ৰাণা সরা ধিযন্তেত্রেতি ৰাণধি. ‘‘তূণো পসঙ্গ তূণির-নিসঙ্গা ৰাণধি দ্ৰিসূ’’ত্যমরসীহে.
৩৯০. দ্ৰযং ৰাজে, যং ‘‘কণ্ডপত্ত’’মিত্যুচ্চতে. পত গমনে, করণে খো, তস্স কো, পক্খেন কতত্তা ৰা পক্খো ¶ . ৰজত্যনেনাতি ৰাজো, ণো. ৰিসমপিৰিত্থাতি ৰিসপ্পীতো সরো দিদ্ধো নাম. দিস অপ্পীতিযং, তো. লিত্তোপ্যত্র.
তিকং ৰিজ্ঝিতব্বে. ৰিজ্ঝনত্থং লক্খ্যতেতি লক্খং. ৰিজ্ঝিতব্বন্তি ৰেজ্ঝং, ণ্যো, ঝস্স জ্ঝো, ইস্সে. সরো ৰযতি গচ্ছতি যস্মিং সরব্যং, ৰস্সাকারলোপো. নিচ্চং সরানমভ্যাসনং ৰসীকরণং সরাভ্যাসো. ‘‘ব্যাধেপ্যুপাসনাযঞ্চ, ৰাণাভ্যাসেপ্যুপাসন’’ন্তি রুদ্দো. লক্খমুপগন্ত্ৰা অসনং খিপনং উপাসনং.
৩৯১. পঞ্চকং খগ্গে. মণ্ডলং অগ্গং যস্স. নিগ্গতো তিংসতো’ঙ্গুলিতো নেত্তিংসো. অস খেপনে, অসতে খিপ্পতেতি অসি, ই. খগ্গ খণ্ডভেদে. সাযকো সরেপি. চন্দহাসো, রিট্ঠি, কক্খলকো, করৰালোপ্যত্র. তস্স খগ্গস্স পিধানে কোসি, ইত্থী. কুস সিলেসনে, ই, কোসি, রস্সন্তো. খগ্গছুরিকাদীনং মুট্ঠিযং থরুসদ্দো. থর সত্থগতিযং, উ.
৩৯২. তিকং খগ্গাদীনং সত্থানং ৰারণফলকে. খেট ভক্খনে, ণ্ৰু. ফল ৰিসারণে, ণ্ৰু. ফলতীতি ফলকং, অনিত্থী. চর গতিভক্খনেসু, মো, চমু অদনে ৰা, অ. ফলম্পি.
ৰণ্টানিহারস্সাখগ্গাকতি ¶ হত্থকুণ্ডাদি ইল্লী, ইলীপি, ইল গতিযং, নদাদি. করং পালযতীতি করপালিকা, ণ্ৰু.
দ্ৰযং অসিপুত্তিযং. ছুর ছেদনে, ণ্ৰু. সসু হিংসাযং,তি, নদাদি. অসিনো পুত্তী, অসিধেনুকাপি.
দ্ৰযং ৰড্ঢকীনং মুগ্গরেহি সমানাকারাযুধভেদে. লগ সঙ্গে, অলো, অস্সু, ল়ত্তঞ্চ. মুরং গিরতীতি মুগ্গরো, রস্স গো, গির নিগ্গিরণে, মুচ্চতীতি ৰা মুগ্গরো, অরো. দুঘণো, ঘনোপি.
৩৯৩. দ্ৰযং সল্লে. সল আসুগতিযং, অ, সর হিংসাযং ৰা, লো, রস্স লো. সঙ্ক সঙ্কাযং, উ. সূলম্পি. সূল রুজাযং.
দ্ৰযং ৰাসিযং. ৰস ছেদনস্নেহাৰহারণেসু, ণী. তচ্ছ তনুকরণে, যু, নদাদি.
দ্ৰযং ফরসুম্হি. ছেদকত্তা কুচ্ছিতা ধারা যস্সাতি কুধারী. কুধারোপি. পরং সসতি হিংসতীতি ফরসু. উ, পস্স ফো, সলোপো চ. পরসুপি, সো পরসুসদ্দো নপুংসকো. পরসুধোপ্যত্র.
দ্ৰযং পাসাণৰিদারণে. টঙ্ক বন্ধনে. দর ৰিদারণে. পাসাণং দারযতীতি পাসাণদারণো, যু. পাসাণদারকোপি.
৩৯৪. দ্ৰযং ¶ হত্থপ্পমাণে কণযে [কণ্ডে (চিন্তামণিটীকা)]. চক্কপূরণাদিৰাযুৰসেন খিপ্পতে. কণ সদ্দে, অযো. ভিন্দনসীলতায ভিন্দী, ৰাতি গচ্ছতি তেনাতি ৰালো, অলো, ভিন্দী চ সো ৰালো চাতি ভিন্দিৰালো, ল়ত্তে ভিন্দিৰাল়ো, রস্সো.
চক্কাদযো সত্থভেদা. তত্র চক্কাকারো আযুধৰিসেসো চক্কং. কন্ত ছেদনে, অস্সু, কুন্তো দীঘদণ্ডো. গদা, সত্তি চ পসিদ্ধা.
তিকং কোণভাগে. কুণ সদ্দোপকরণেসু, কুণ সঙ্কোচনে ৰা, ণো. সি সেৰাযং, অ, রস্সো, অস্সো. কুট কোটিল্লে, ইণ.
৩৯৫. দ্ৰিপাদং ৰিজিগীসস্স যাত্রাযং, সব্বত্র ভাৰসাধনং. যা পাপুণে, নিক্খমিত্ৰা যাযতে নিয্যানং, যু. ‘‘ছদাদীহি তত্রণ’’তি ত্রণ. যাত্রা, আ. নদাদিনো আকতিগণত্তা ঈপচ্চযাভাৰো. ঠা গতিনিৰত্তিযং, পপুব্বো যানে, যু, পতিট্ঠীযতে পট্ঠানং, পুরেচারিম্হি পট্ঠো.
পঞ্চকং ধূলীমত্তে. তথা চ ‘‘পংসু খোদো মতো রেণু, চুণ্ণো ধূলি’ত্থিযং ভৰে’’ত্যমরমালা. চুণ্ণ পিসনে, চুণ্ণ সঞ্চুণ্ণনে ৰা. পংস নাসনে, উ. রন্জ রাগে, রজো, মনোগণোপি নপুংসকে, তংসহচরণতো পংসুপি. ‘‘ক্লিৰং’পরাধে রেণুম্হী’’তি ¶ রভসো. অথ ৰা চুণ্ণরজোসহচরণতো পংসু নপুংসকে. ধূ ৰিধুননে, ধূ কম্পনে ৰা, লি, নদাদি. রি গতিযং, ণু, ইস্সে.
৩৯৬. ৰংসক্কমৰেদীৰংসথুতিং যো কুব্বতি, সো মাগধো. তস্মিং মধুকো ৰুত্তো. সো চ খত্তিযাৰেস্সসম্ভৰো ভৰতি, ৰংসমগ্গং থৰতীতি মাগধো, থস্স ধো. মগ্গং ধৰতীতি মধুকো, ণ্ৰু, গ্গলোপো.
ৰীরিযাদিথুতিং সীলেন যো পঠতি, সো ৰন্দী, তস্সীলাদীসু ণী.
যো নিসাৰসানং ৰিভাৰেন্তো বোধযতি, সো ৰেতাল়িকো, ৰিভাৰেন্তো তাল়সদ্দেন বোধযতীতি ৰেতাল়িকো, ণিকো.
চক্কেন চরন্তো বহূহি পীল়েত্ৰা যো পঠতি, সো চক্কিকো, উভযত্র চরত্যত্থে ইকো. ঘণ্ট ভাসত্থো, চুরাদি.
৩৯৭. পঞ্চকং ধজে. কিত নিৰাসে, রোগাপনযনে চ, উ, কিততি অপনেতি এতেনাতি কেতু. ধজ গমনে, অ. উপ্পততীতি পটাকা, আকো, পট গতিযং ৰা, পটাকা. কেন ৰাতেন দলীযতে ৰিদারীযতেতি কদলী, নদাদি, ছিন্নভিন্নত্তা ¶ কুচ্ছিতং দলং পত্তমেতিস্সাত্থীতি ৰা কদলী, পটাকা সহচরণতো ইত্থিযং. কদলী মোচেপি. যুম্হি কেতনং. এত্থ চ ধজসহচরণতো কেতু পুন্নপুংসকে. ‘‘পটাকা ৰেজযন্তী চ, কেতনং ধজ’মনিত্থী’’ত্য [অমর ১৮.৯৯] মরকোসে.
অঞ্ঞমঞ্ঞস্সেতি একমপেক্খিত্ৰা অপরস্সাপরং অপেক্খিত্ৰা অঞ্ঞস্স. যো অহংকারো অভিমানো, সো ‘‘অহং অহ’’মিতি করোতীতি অহমহমিকা ভৰে. ‘‘অহং অগ্গো ভৰামি, অহং অগ্গো ভৰামী’’তি অঞ্ঞমঞ্ঞমতিক্কম্ম যোধানং সমগ্গে ধাৰনং, তত্র তু অহংপুব্বিকা. অহংসদ্দো ৰিভত্তিপতিরূপকো নিপাতো, সকত্থে কপচ্চযে কতে ৰিচ্ছাযং গম্যমানত্তা দ্ৰিত্তাভাৰো.
৩৯৮. চতুক্কং বলে. বল পাণনে, করণে অ. ধা গতিনিৰত্তিযং, করণে মো, ধস্স থো. সহতেনেনাতি সহং, সহোপি. সক সত্তিযং,তি. দ্রৰিণং, তরো, পরক্কমো, পাণোপি.
অতিসূরতা ৰিক্কমো নাম.
জযে জিতে সতি, কারণভূতে ৰা কতং পানং জযপানং. অমরকোসে পন ‘‘ৰীরপানং তু যং পানং, জাতে ভাৰিনি ৰা রণে’’তি [অমর ১৮.১০৩] ৰুত্তং. তস্সত্থো – ভৰিস্সতিরণে জীৰিতসংসযা সংহাসুপ্পাদনত্থং, দেৰতাযাচনপুব্বকং সজাতিযেহি সহ সম্ভূয যোধানং যং পানং জাতে চ রণে ৰিজযস্স সন্দস্সনত্থং, তং ৰীরপানমুচ্চতে.
৩৯৯-৪০০. সাড্ঢপজ্জং ¶ যুদ্ধে. সঙ্গাম যুদ্ধে, চুরাদি, অ. হর হরণে, পসয্হকরণে চ. অর গমনে, অ. সমরং. রণ সদ্দে, দ্ৰেপ্যনিত্থিযং. অজ গমনে, ণি, আজি, রস্সন্তো. আহুয্যন্তে অস্মিংযোধা, হু সদ্দে, অ. যুধ সম্পহারে, তো. আদায যুজ্ঝন্তেত্র আযোধনং, যু. যুজ যোগে, সংযুগং, সংযুত্তম্পি. ভণ্ড পরিভাসনে, যু. ৰিগ্গয্হন্তি যুজ্ঝন্ত্যস্মিং ৰিগ্গহো. কলহন্ত্যস্মিং কলহো. মেধ মেধাহিংসাসঙ্গমেসু, ণ্ৰু. জঞ্ঞং, পৰিদারণং, অক্কন্দনং, সঙ্খ্যং, সমীকং, সম্পরাযকং, অনীকং, অভিসম্পাতো, কলিসং, ফোটো, অত্যামদ্দোইচ্চাদযোপি যুদ্ধে. কেচি পন ‘‘ভণ্ডনাদিপঞ্চকং কলহে, ন যুদ্ধে’’তি ৰদন্তি, তং ‘‘ভণ্ডনং কৰচে যুদ্ধে, খলিকারেপি ৰত্ততে’’তি নানত্থসঙ্গহে ৰুত্তত্তা ন গহেতব্বং.
দ্ৰযং মুচ্ছাযং. মুচ্ছ মোহসমুস্সযেসু. মুহ ৰেচিত্তে. তিকং বলক্কারে. পসহনং পসয্হো, সহ সত্তিযং, ণ্যো. বলিনো, বলেন ৰা করণং বলক্কারো. হঠ বলক্কারে, ণো. পসঙ্গোপি.
৪০১. সুভাসুভানং ফলানং সূচিকা পকাসকা যা ভূতস্স ৰত্থুনো ৰিকতি অঞ্ঞথা উপ্পত্তি, সা উপ্পাতো. সুভাসুভফলং ¶ পকাসেন্তো পততি গচ্ছতীতি উপ্পাতো. উপ্পাদোপি. তসদ্দো’যং পুব্বপদস্স, অপরপদস্স ৰা লিঙ্গমাদত্তে. ‘‘অৰিজ্জা চ সা পচ্চযো চাতি অৰিজ্জাপচ্চযো, ৰিগ্গহো চ তং ৰাক্যঞ্চেতি ৰিগ্গহৰাক্য’’ন্ত্যাদীসু, ইধ পন পুব্বপদস্স লিঙ্গমাদত্তে. উপ্পাতস্স তত্র যুদ্ধপক্কমেনাভিধানং.
চতুক্কং উপ্পাতস্স পরিযাযে. ই গমনে,তি, দীঘাদি. সব্বকালং ন জাযতীতি অজঞ্ঞং, ণ্যো, ফলং ন জনেতীতি ৰা অজঞ্ঞং, তঞ্হি ধূমো ৰিয অগ্গিস্স কম্মফলস্স পকাসনমত্তমেৰ করোতি, ন তং জনেতীতি অজঞ্ঞং নাম. উপগন্ত্ৰা সজ্জতি পকাসেতীতি উপসগ্গো, ণো. উপগন্ত্ৰা দুনোতীতি উপদ্দৰো, দু পরিতাপে, অ. এত্থ চ ঈত্যাদযো জনকেপি ৰত্তন্তি, যথা জরাদীনমুপদ্দৰা.
৪০২. মল্লযুদ্ধম্হি বাহুযুদ্ধম্হি নিব্বুদ্ধং. অধোভাগং বন্ধনং ৰা কত্ৰা যুজ্ঝন্ত্যত্র নিব্বুদ্ধং, যস্স বো, অঞ্ঞমঞ্ঞস্স ৰেধং নিব্বেধেন্ত্যত্রেতি ৰা নিব্বুদ্ধং. ৰেধ ৰেধনে, তো, এস্সু, অঞ্ঞত্রোপচারা. দ্ৰযং জযক্রিযাযং. জি জযে, ‘‘ভাৰে চা’’তি ণো. রণে যুদ্ধে যো ভঙ্গো, সো পরাজযো. পরাপুব্বো জি যুদ্ধভঙ্গে. দ্ৰযং পলাযনমত্তে, ন তু সঙ্গামতোযেৰ পলাযনে. পরিৰজ্জেত্ৰা অযনং গমনং পলাযনং. অপৰজ্জেত্ৰা গমনং অপক্কমো. পদাৰো, দাৰো, সন্দাৰো, ৰিদ্দৰো, দৰো, অপযানংপ্যত্র.
৪০৩. পজ্জং ¶ মারণে. মর পাণচাগে, সব্বত্থ ভাৰসাধনং. মারীযতে মারণং, যু. হন হিংসাযং, ণম্হি ‘‘হনস্স ঘাতো’’তি ঘাতাদেসো. নস অদস্সনে. সূদ ধারণে. হিংস হিংসাযং. সর হিংসাযং, ইত্থিযমাপচ্চযো, হিংসা. ণম্হি হনস্স ৰধাদেসো. সস হিংসাযং. যুম্হি হনস্স ঘাতো, ঘাতনং, নিব্বরহনং, নিকারণং, পৰাসনং, সঞ্ঞাপনং, পমথনং, কথনং, উজ্জাসনং, আরম্ভো, পিঞ্জোপ্যত্র. ৰরহ বাধান্যপরিভাসনহিংসাদানেসু. কর হিংসাযং. ৰস নিৰাসে, পপুব্বো হিংসত্থো. ঞা মারণতোসননিসামনেসু, পাগমো, সঞ্ঞাপনং. মথ ৰিলোল়নে. কথ হিংসত্থো. জসু হিংসাযং, জসি তাল়নে ৰা, চুরাদি. আপুব্বো রভি মারণে. পিঞ্জ হিংসাবলদাননিকেতনেসু. এতে যথাক্কমমিধানাগতানং ধাতৰো.
৪০৪. পজ্জং মরণে. কালো অতীতাদি, তস্স কিরিযা, ‘‘কালো ঘসতি ভূতানী’’তি [জা. ১.২.১৯০] হি ৰুত্তং. মরতিতো চু, মচ্চু, ৰজাদিনা ৰা ত্যু. ততো মচ্চুসদিসো দ্ৰীসু. অতিক্কমিত্ৰা অযনং অচ্চযো. ধন ধঞ্ঞে. কালস্স কিরিযত্তা ¶ কালো, অত্তভাৰস্স অন্তং করোতীতি ৰা কালো, ণো. অমতি গচ্ছতীতি অন্তো. চু চৰনে.
৪০৫. তিকং মতে. পরং লোকং এতি গচ্ছতীতি পেতো, পরেতো চ, তো, পুব্বে রলোপো. মরতীতি মতো. পরাসু, পত্তপঞ্চত্তোপ্যত্র. দ্ৰযং মতদহনকট্ঠরাসিম্হি, যা ‘‘ফুল্লী’’তি ৰুচ্চতি. চীযতে যত্থাতি চিতকো, চিতো চ, তো. পুব্বত্র সকত্থে কো. চিতা, চিত্যা, চিতিপ্যত্র.
দ্ৰযং সুসানে, আগন্ত্ৰা দহন্তি অত্র আল়হনং. দহ ভস্মীকরণে, যু, দস্স ল়ো. আল়াহনম্পি. ছৰস্স সযনট্ঠানং সুসানং, ছৰস্স সু, সযনস্স চ সানো, অথ ৰা সেন্তি অত্রাতি সানং, যু, ছৰস্স সানং সুসানং. ছৰস্স সু. পিতুৰনম্পি. দ্ৰযং মতসরীরে, কুণপ পূতিগন্ধত্থে. কুচ্ছিতং নেতীতি ৰা কুণপো, অপো, ণত্তং. ছৰ গতিযং, অ.
৪০৬. অসীসকত্তা সিরোসুঞ্ঞো নচ্চনাদিক্রিযাসহিতত্তা সহক্রিযো দেহো কাযো কবন্ধো [‘‘যুদ্ধে যোধেসু সূরেসু সহস্সং কত্ত (খণ্ড) মুদ্ধসু তদাৰেসা কবন্ধো তু একো’মুদ্ধা ক্রিযান্ধিতো’’তি কবন্ধলক্খণং], যুদ্ধে সহস্সপূরণো কবন্ধো. ‘‘নচ্চতী’’তি ৰুত্তত্তা নচ্চনাদিক্রিযারহিতে তূপচারো. অৰিজ্জমানেন কেন সিরসা অন্ধো কবন্ধো, ৰকারমজ্ঝো. অৰিজ্জমানস্সাপি হি কারণভাৰো ¶ লোকে দিট্ঠো, যথা ৰস্সেন কতো সুভিক্খো, দুব্ভিক্খো চ, যথা লোকে, তথা সাসনেপি, যথা অনন্তরপচ্চযাদীনি.
আমকেহি কুচ্ছিতেহি অপূতিগতমতসরীরেহি সম্পুণ্ণে আমকে সুসানস্মিং সিৰথিকা ৰুত্তা, অত্থপ্পধাননিদ্দেসেন চেত্থ সদ্দো নিদ্দিট্ঠো, যথা ‘‘সতো সম্পজানো’’তি পুগ্গলপ্পধাননিদ্দেসেন ধম্মোতি. ছৰা ধিয্যন্তেত্র সিৰথিকা, ণ্ৰু, ছস্স সো, থত্তং, ইত্তঞ্চ. ছৰথিকাপি.
৪০৭. দ্ৰযং আকড্ঢিতমনুস্সগৰাদো. মুঞ্চনসঞ্ঞায ৰন্দতীতি ৰন্দী. ৰন্দ অভিৰাদনথুতীসু, ঈ, রস্সোপি, ৰন্দি. সত্তূনং করেন হত্থেন মরিতব্বত্তা করমরো. পগ্গহো, উপগ্গহোপি. দ্ৰযং জীৰিতে, অন পাণনে, পাণন্তি অনেনাতি পাণো, ণো. ভৰতি যেনাতি অসু. অস ভুৰি, উ, আসুপি, অসু খুভনে ৰা.
বন্ধনাগারং বন্ধনগেহং কারা নাম. করোন্তি হিংসন্তি অত্র কারা, অ. কর হিংসাযং. বন্ধনালযোপি. কর হিংসাযং, যত নিয্যাতনে. কারণা, যতনা চ. তিব্বৰেদনাপ্যত্র.
খত্তিযৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৪০৮. দ্ৰিপাদং ¶ ব্রাহ্মণে, ব্রহ্মুনো বন্ধু, ব্রহ্মা বন্ধু যস্স ৰা ব্রহ্মবন্ধু. কুলাচারব্রাহ্মণভাৰৰসেন দ্ৰিক্খত্তুং জাতত্তা দ্ৰিজো, একজে তূপচারা. ৰপিস্মা পো, অস্সি. ব্রহ্মুনো অপচ্চং ব্রহ্মা, ব্রাহ্মণো চ, নাগমো, ণত্তং, দীঘাদি. সুতাযুতকথনত্থং ‘‘ভোভো’’তি ৰচনং ৰদতি সীলেন, ণী.
দ্ৰযং ছন্দোজ্ঝেতরি. ব্রহ্মসুত্তং অধীতে সোত্তিযো, ‘‘নেন নিদ্দিট্ঠমনিচ্চ’’ন্তি [কাতন্ত ১.২.১৮ নঘটিতং অনিচ্চং (পরিভাসেন্দুসেখর ৯৭)] ৰুত্তত্তা ৰুদ্ধি, যদাদিনা ৰা ছন্দসদ্দস্স সোত্তিযাদেসো [পাণিনি ৫.২.৮৪]. ছন্দং অধীতে ছন্দসো, সো পুল্লিঙ্গো.
দ্ৰযং সিস্সে. সোতুং ইচ্ছন্তীতি সিস্সা, সু সৰনে, সো, উস্সি. আচরিযস্স অন্তে সমীপে ৰসনসীলো, সঞ্ঞাসদ্দত্তা সত্তমিযা অলোপো.
৪০৯. ব্রহ্মচারীআদযো এতে চতুরো জনা অস্সমা নাম ভৰন্তি, অস্সমসদ্দোযং পুন্নপুংসকে. তত্র মুঞ্জমেখলাদিযুত্তো ৰেদজ্ঝাযকো ব্রহ্মচরিযাযং ঠিতো ব্রহ্মচারী. ৰেদজ্ঝযনং ব্রহ্মচরিযং চরতীতি, ণী. ধম্মত্থকামেসু ঠিতো পঞ্চমহাযঞ্ঞকারী গহট্ঠো, গহা দারা ¶ তত্র তিট্ঠন্তীতি গহট্ঠো. গহট্ঠো পরো ততিযস্সপি ৰানপত্থো. ৰনপত্থে ৰনেকদেসে, দূরৰনে ৰা ভৰো ৰানপত্থো, অস্স ভূমিসেয্যাজটাজিনধারণৰনৰাসোন্যহারভোজিতাদি ধম্মো. ৰানপত্থস্সমেৰ ততিযমাযুসো ভাগং খেপযিত্ৰা গহিতকাসাৰদণ্ডো ভিক্খো সব্বভূতেসু সমো ঝানাযতনৰরো ভিক্খু. সমু তপসি, খেদে চ, আসম্মন্তি অত্রাতি, অকত্তরি কারকে সঞ্ঞাযং ণো. ‘‘অস্সমো ব্রহ্মচরিযাদি- চতুক্কেপি মঠেপি চে’’তি নানত্থসঙ্গহে.
৪১০. সীলাদযো তযো সিক্খাধম্মে সহ একতো চরন্তা মিথু অঞ্ঞমঞ্ঞং সব্রহ্মচারিনো নাম, ব্রহ্মচারীহি সহ চরন্তীতি সব্রহ্মচারিনো. ‘‘মিথূ’’তি ইমিনা সব্রহ্মচারীসদ্দস্স তগ্গুণসংৰিঞ্ঞাণত্তং দীপিতং, তেন ব্রহ্মচারীনম্পি সব্রহ্মচারিত্তমুপপন্নং.
দ্ৰযং উপসম্পদাদাযকে. মনসা উপেচ্চ সিস্সানং ৰজ্জাৰজ্জং ঝাযতীতি উপজ্ঝাযো, উপজ্ঝা চ. ঝে চিন্তাযং, ণো, পুব্বত্র এ অয, পক্খে রাজাদিপক্খেপেন উপজ্ঝা, পরসমযে পন ৰেদাদিপাঠযিতা ‘‘উপজ্ঝাযো, উপজ্ঝা’’তি চোচ্চতে, উপেচ্চ অধীযতে অস্মাতি কত্ৰা.
দ্ৰযং নিস্সযদাযকে. সিস্সানং হিতং আচরতীতি আচরিযো, ণ্যো. নিস্সযং দদাতীতি, কম্মাদিম্হি ণ্ৰু.
৪১১. সাসনে ¶ আচরিযং দস্সেত্ৰা পরসমযেপি দস্সেতুমাহ ‘‘উপনীযে’’চ্চাদি. অথ ৰা যো দ্ৰিজো ব্রাহ্মণো যংকিঞ্চি ব্রাহ্মণং উপনীয অত্তনো সন্তিকং আনেত্ৰা কপ্পাদিছল়ঙ্গিকত্তা সাঙ্গং সগুয্হত্তা রহস্সঞ্চ ৰেদং কম্মভূতং পুব্বং পঠমমেৰ কেনচি অসিক্খাপিতেযেৰ অজ্ঝাপযে সিক্খাপেয্য, সো ব্রাহ্মণেসু ‘‘আচরিযো’’তি ৰুচ্চতি, আদিতো চারেতি সিক্খাপেতীতি আচরিযোতি কত্ৰা, ণ্যো. যথাৰুত্তা অঞ্ঞে উপজ্ঝাযা.
৪১২. পজ্জদ্ধং উপদেসপরম্পরাযং. পরে চ পরে চ পরম্পরা, পুব্বাচরিযা. ততো আভতং পারম্পরিযং. ইতিহসদ্দো নিপাতসমুদাযো. ‘‘ইতিহ পুব্বাচরিযেহি ৰুত্তমিদ’’ন্তি কথেতব্বং ৰচনং এতিহ্যং, ণ্যো. ণম্হি এতিহং. আচরিযং উপগন্ত্ৰা দিস্সতি উচ্চারীযতীতি উপদেসো, দিসী উচ্চারণে, ণো.
তিকং যঞ্ঞে. যজ দেৰপূজাসঙ্গহকরণদানধম্মেসু, যজনং যাগো, ণো. সগ্গত্থিকেহি করীযতেতি কতু, তু. জস্স ঞ্ঞত্তে যঞ্ঞো. যাগত্থং মন্তাদিনা পরিক্খতা পরিসঙ্খতা ভূ ভূমি ৰেদি নাম, ঈপচ্চযে ৰেদী চ. ৰিন্দতি অস্সং লাভসক্কারন্তি ৰেদি, ৰিদ লাভে, ইণ.
৪১৩. অস্সমেধাদযো ¶ পঞ্চ ‘‘মহাযাগা’’ত্যুচ্চন্তে. পোরাণকরাজকালে কির সস্সমেধং পুরিসমেধং সম্মাপাসং ৰাচাপেয্যন্তি চত্তারি সঙ্গহৰত্থূনি অহেসুং, যেহি রাজানো লোকং সঙ্গণ্হিংসু, তত্থ নিপ্ফন্নসস্সতো দসমভাগগ্গহণং সস্সমেধং নাম, সস্সসম্পাদনে মেধাৰিতা সস্সমেধং নামাত্যত্থো. মহাযোধানং ছমাসিকভত্তৰেতনানুপ্পদানং পুরিসমেধং নাম, পুরিসস্স সঙ্গণ্হনে মেধাৰিতা পুরিসমেধং নামাত্যত্থো. দলিদ্দমনুস্সানং হত্থতো লেখং গহেত্ৰা তীণি ৰস্সানি ৰিনা ৰড্ঢিযা সহস্সদ্ৰিসহস্সমত্তধনানুপ্পদানং সম্মাপাসং নাম. তঞ্হি সম্মা মনুস্সে পাসেতি হদযে বন্ধিতা ৰিয ঠপেতি, তস্মা ‘‘সম্মাপাস’’ন্তি ৰুচ্চতি. ‘‘তাত মাতুলা’’ত্যাদিনা পন সণ্হৰাচায ভণনং ৰাচাপেয্যং নাম, পেয্যে ৰজ্জপিযৰচনতাত্যত্থো. এৰং চতূহি ৰত্থূহি সঙ্গহিতং রট্ঠং ইদ্ধঞ্চেৰ হোতি ফীতঞ্চ পহূতন্নপানং খেমং নিরব্বুদং. মনুস্সা মুদা পমোদমানা উরে পুত্তে নচ্চেন্তা অপারুতঘরদ্ৰারা ৰিহরন্তি, ইদং ঘরদ্ৰারেসু অগ্গল়ানং অভাৰতো নিরগ্গল়ন্তি ৰুচ্চতি, অযং পোরাণিকপৰেণী, অপরভাগে পন ওক্কাকরাজকালে ব্রাহ্মণা ইমানি চত্তারি সঙ্গহৰত্থূনি, ইমঞ্চ রট্ঠসম্পত্তিং পরিৰত্তেন্তা উদ্ধং মূলং কত্ৰা ‘‘অস্সমেধ’’ন্তিআদিকে পঞ্চ যঞ্ঞে নাম অকংসু, ৰুত্তঞ্হেতং ভগৰতা ব্রাহ্মণধম্মিকসুত্তে –
‘‘তেসং আসি ৰিপল্লাসো, দিস্ৰান অণুনা অণুং;
তে তত্থ মন্তে গন্থেত্ৰা, ওক্কাকং তদুপাগমু’’ন্তি [সু. নি. ৩০১, ৩০৪].
ইদানি ¶ তেহি পরিৰত্তেত্ৰা ঠপিতমত্থং দস্সেন্তো ‘‘অস্সমেধো’’চ্চাদিমাহ. তত্থ অস্সং এত্থ মেধন্তি ৰধন্তীতি অস্সমেধো. পুরিসং এত্থ মেধন্তি ৰধন্তীতি পুরিসমেধো. সম্মা যুগচ্ছিদ্দে পক্খিপিতব্বদণ্ডকং পাসেন্তি খিপেন্তি এত্থ সম্মাপাসো. মন্তপদাভিসঙ্খতানং সপ্পিমধূনং ‘‘ৰাজ’’ন্তি সমঞ্ঞা, তমেত্থ পিৰযন্তীতি ৰাজপেয্যো. সব্বস্স অত্তনো সাপতেয্যস্স অনিগূহিত্ৰা নিরৰসেসতো দিন্নত্তা নত্থি এত্থ অগ্গল়াতি নিরগ্গল়ো, অযং পাল়িযা আগতক্কমতো অত্থৰণ্ণনা, ইধাগতক্কমেন পন অস্সমেধপুরিসমেধনিরগ্গল়সম্মাপাসৰাজপেয্যানং অত্থৰণ্ণনা লিখিতব্বা.
৪১৪. তিকং যাজকে. যজনসীলো ইদি, যস্সি, জস্স দো. যজতীতি ইজো, অ. অথ ৰা ইত্থিযা উতুম্হি জাতে জাযতীতি ইত্থীতুজো. ‘‘নারীত্ৰিজো’’তিপি পাঠো. ‘‘উতুজো যাজকো তথা’’তিপি পাঠো, সুন্দরো. পরসমযং অমনসি কত্ৰা পন আচরিযেন ইতিদ্ৰিজসদ্দো ইদিত্ৰিজসদ্দো চ সমানত্থাতি মঞ্ঞমানেন ‘‘ইদি ত্ৰিজো’’তি ৰুত্তং সিযা, ণ্ৰুম্হি যাজকো [অমর ১৭.১৭ গাথা পস্সিতব্বা].
দ্ৰযং যাগসভাযং, অঞ্ঞসভাযঞ্চারম্ভকে. সভাযং সাধু সভ্যো, যো. সমাজং জনসঙ্ঘাতং সমাৰসন্তি আগন্ত্ৰা একদেসী ভৰন্তীতি সমাজা, তেহি সমং একীভৰতীতি ¶ সামাজিকো, ণিকো. সভাসদো, সভাতারোপ্যত্র.
পঞ্চকং সভাসামঞ্ঞে. পরি সমন্ততো সেন্ত্যস্সং পরিসা, সি সেৰাযং. সহ ভাসন্ত্যস্সং সভা, হলোপো, সব্ভি ভাতীতি ৰা সভা. সমজ্জন্তি সংগচ্ছন্তি মিলন্ত্যস্সং সমজ্জা, অজ গমনে. সমযন্তি মিলন্ত্যস্সং সমিতি, ই গতিম্হি, ইত্থিযন্তি. মিলনমেকীভাৰো. সমন্ততো সীদন্ত্যস্মিং সংসদো, ইত্থিনপুংসকেসু. গোট্ঠী, অট্ঠানীপ্যত্র. গাৰোৰাচা তিট্ঠন্তি ভৰন্ত্যস্সং গোট্ঠী. আগন্ত্ৰা তিট্ঠন্ত্যস্সং অট্ঠানী, যু, নদাদি, রস্সাদি.
৪১৫-৪১৬. ভিক্খুআদিকা ইমা চতস্সো পরিসা নাম. ভিক্খনসীলতাদীহি ভিক্খু. ‘‘উদ্দিস্স অরিযা তিট্ঠন্তি, এসা অরিযান যাচনা’’তি [জা. ১.৭.৫৯] হি ৰুত্তং. ভিক্খ যাচনে, রূ. যোম্হি ভিক্খূ. ইনীপচ্চযে ভিক্খুনী, যোস্স লোপো. রতনত্তযমুপগন্ত্ৰা আসযন্তীতি উপাসকা, ণ্ৰু, আস উপৰেসনে. ইত্তে উপাসিকাযো. এত্থ চ পব্বজ্জাসামঞ্ঞতো, লিঙ্গসামঞ্ঞতো চ সামণেরা ভিক্খূসু, সামণেরিযাদযো, চ ভিক্খুনীসু সঙ্গহিতা, ততো, অৰসেসা পন সব্বেপি দেৰমনুস্সাদযো ইত্থিপুরিসৰসেন দ্ৰে কোট্ঠাসে কত্ৰা লিঙ্গসভাগৰসেন দ্ৰীসু সঙ্গহিতা, ব্রহ্মানো পন লিঙ্গাভাৰেপি পুরিসসণ্ঠানত্তা পুরিসেসু সঙ্গহিতা, তথা পণ্ডকাপি, উভতোব্যঞ্জনেসু পন ¶ পুরিসউভতোব্যঞ্জনং পুরিসেসু, ইত্থিউভতোব্যঞ্জনং ইত্থীসু সঙ্গহিতন্তি ৰেদিতব্বং.
এৰং চতূহি কোট্ঠাসেহি পরিসং দস্সেত্ৰা অট্ঠহিপি দস্সেতুমাহ ‘‘অথৰে’’চ্চাদি. তস্সত্থো – পরিসা নাম অট্ঠ সিযুং, কেসং ৰসেনা’ট্ঠ সিযুং? তাৰতিংসানং দ্ৰিজানং ব্রাহ্মণানং খত্তানং খত্তিযানং মারস্স গহপতিস্স সমণানং চাতুমহারাজিকানং ব্রহ্মূনঞ্চ ৰসেনাতি ইমা চা’ট্ঠপরিসা পাকটৰসেন, সেট্ঠৰসেন চ ৰুত্তাতি ন এত্থ পুব্বে ৰিয সব্বা সঙ্গহিতা, তাৰতিংসাদিকা হি পাকটৰসেন ৰুত্তা, সমণা পন পাকটৰসেন, সেট্ঠৰসেন চ ৰুত্তা.
৪১৭. গাযত্তি নাম যস্স চতূসু পাদেসু পটিপাদং ছল়ক্খরানি সন্তি, সা পমুখমাদি যস্স উত্থাদীনং পাযেনানুপযোগত্তা গাযত্তিপমুখং ছন্দং নাম. গাযতেতি গাযত্তি, গে সদ্দে, ত্তি, এ অয. ৰজ্জং ছাদযতীতি ছন্দং, ছদ সংৰরণে, ৰুত্তঞ্হি পজ্জৰিৰেকে বুদ্ধগুত্তেন ভিক্খুনা –
‘‘উত্থ’মচ্চুত্থকং মজ্ঝং, পতিট্ঠা সুপ্পতিট্ঠকা;
পাযো পযোগবাহ্যত্থা, অভব্বত্তা চ নেরিতা’’তি.
যং পন চতুৰীসক্খরৰন্তং, ৰেদানং আদিভূতঞ্চ গাযত্তি ৰিয ছন্দানং নাপি চতুপ্পদং, অথ খো তিপদমেৰ সিযা, সা সাৰিত্তি নাম, সাৰিত্তিসদ্দো গাযত্তিপরিযাযোপ্যত্থি, ‘‘সাৰিত্তি ছন্দসো মুখং’’ [ম. নি. ২.৪০০; সু. নি. ৫৭৩], ‘‘গাযত্তি তু চ সাৰিত্তী’’তি চ ৰুত্তত্তা. ইধ পন ভেদেন ৰুত্তং, যথা ‘‘বুদ্ধং সরণং গচ্ছামি, ধম্মং ¶ সরণং গচ্ছামি, সঙ্ঘং সরণং গচ্ছামী’’তি. সৰিতুস্স ইসিনো অযং ৰাচা সাৰিত্তি, ইণ.
৪১৮. হব্যং দেৰতাত্থমন্নং, তস্স পাকে তদাধারে থাল্যাদিম্হি চরু, তত্থ ঠিতত্তা উপচারেন হব্যম্পি চরু, চরতিস্মা উ, চরু পুমে. ‘‘হব্যপাকে চরু পুমা’’তি [অমর ১৭.২২] হ্যমরকোসে. হোমদব্বিযং হোমকম্মনি হব্যন্নাদীনমুদ্ধরণত্থং কতাযং কটচ্ছুযং সুজা, ইত্থী, হব্যন্নাদীনং সুখগ্গহণত্থং জাযতীতি সুজা.
দ্ৰযং খীরন্নে, দেৰন্নত্তা পরমং অন্নং. পাতব্বস্স, অসিতব্বস্স চাতি দ্ৰিন্নম্পি ভাৰানং সম্ভৰতো পাযাসো, আকারন্তানমাযো. পাযসোপ্যত্র. দ্ৰযং দেৰন্নে. হু দানে, ণ্যো. ইম্হি হৰি, নপুংসকে.
৪১৯. থূণাযং যঞ্ঞথম্ভে যূপো. বেলুৰো ৰা খাদিরো ৰা. আলম্বপসুবন্ধনেযট্ঠি, সমত্তযঞ্ঞে ৰা যং যট্ঠিমারোপযতি, স যূপো [যূপ… যঞ্ঞীযপসুবন্ধনকট্ঠভেদে… যাগসমত্তিচিহ্নত্থে থম্ভে চ (ৰাচপ্পতি)], যু মিস্সনে, পো, দীঘাদি. থু অভিত্থৰে, ণো, দীঘাদি. যং কট্ঠং কট্ঠন্তরেনা’গ্গিনিপ্ফাদনত্থং ঘংসতে, তস্মিং নিম্মন্থ্যদারুম্হি অরণী, অর গমনে, অণি, ঈম্হি অরণী.
গাহপচ্চাদযো ¶ তযো অগ্গযো. গহপতিনা সংযুত্তো গাহপচ্চো, অগ্গি, ণ্যো. তংযোনিযংরেৰাহৰনীযো হুতব্বগ্গিআহৰনমরহতীতি আহৰনীযো. দক্খিণগ্গি পন তংযোনি অঞ্ঞযোনিপি. দক্খিণং দেয্যধম্মং অগ্গন্তি ৰিস্সজ্জন্ত্যস্মিন্তি দক্খিণগ্গি, অগ্গ দানে, দানং অগ্গীযতি দীযত্যস্মিন্তি দানগ্গং, ‘‘পরিৰেসনট্ঠান’’ন্তি [অ. নি. টী. ৩.৯.২০] হি অঙ্গুত্তরনিকাযটীকা. এত্থ চ গাহপচ্চগ্গাদীনং তিণ্ণং ৰিপ্পটিপজ্জন্তানং ৰিনাসহেতুভাৰতো অগ্গিতাদট্ঠব্বা. সত্তকনিপাতঅঙ্গুত্তরনিকাযট্ঠকথাযং পন –
আহুনং ৰুচ্চতি সক্কারো, আহুনং অরহন্তীতি আহুনেয্যা, মাতাপিতরো, মাতাপিতরো হি পুত্তানং বহূপকারতায আহুনং অরহন্তি, তেসু ৰিপ্পটিপজ্জমানা পুত্তা নিরযাদীসু পৰত্তন্তি, তস্মা কিঞ্চাপি মাতাপিতরো নানুদহন্তি, অনুদহমানস্স পন পচ্চযো হোতীতি অনুদহনট্ঠেনেৰ ‘‘আহুনেয্যগ্গী’’তি ৰুচ্চতি. যো মাতুগামস্স সযনৰত্থালঙ্কারাদিঅনুপ্পদানেন বহূপকারো, তং অতিচরন্তো মাতুগামো নিরযাদীসু নিব্বত্ততি, তস্মা সোপি পুরিমনযেনেৰ অনুদহনট্ঠেন ‘‘গহপতগ্গী’’তি ৰুত্তো. ‘‘দক্খিণেয্যগ্গী’’তি এত্থ পন ‘‘দক্খিণা’’তি চত্তারো পচ্চযা, ভিক্খুসঙ্ঘো দক্খিণেয্যো, সো গিহীনং তীসু সরণেসু, পঞ্চসু সীলেসু, দসসু সীলেসু, মাতাপিতুপট্ঠানে, ধম্মিকসমণব্রাহ্মণূপট্ঠানেতি এৰমাদীসু কল্যাণধম্মেসু নিযোজনেন বহূপকারো, তস্মিং মিচ্ছাপটিপন্নো গিহী ভিক্খুসঙ্ঘং অক্কোসিত্ৰা নিরযাদীসু নিব্বত্ততি, তস্মা সোপি পুরিমনযেনেৰ অনুদহনট্ঠেন
‘‘দক্খিণেয্যগ্গী’’তি ¶ ৰুত্তো. কট্ঠতো নিব্বত্তো পাকতিকোৰ অগ্গি কট্ঠগ্গি নামাতি [অ. নি. অট্ঠ. ৩.৭.৪৬] ৰুত্তো.
৪২০. সিলোকো দানে. হা চাগে, ণো, দ্ৰিত্তচত্তগত্তানি, চজ হানিম্হি ৰা. সজ ৰিসগ্গে, ৰিসগ্গো দানং, উপুব্বো সজ ৰিসজ্জে, ণো, পুব্বে ৰাগমো, ৰোসগ্গো. দিস অতিসজ্জনে, অতিসজ্জনং দানং, পবোধনঞ্চ, ইহ দানং পদেসনং. সণ দানে, যু. তর প্লৰনতরণেসু, মচ্ছেরসোতাতিক্কমনমেত্থ তরণং. হা চাগে, চুরাদি, তো, যালোপো, ভূৰাদিম্হি পন ‘‘আকারন্তানমাযো’’তি আযো, ৰিহাযিতং. ৰজ্জ ৰজ্জনে, সব্বত্র ভাৰসাধনং. উপসগ্গৰিসেসেনেতে দানত্থাভিধাযিনো. ফস্সনং, পতিপাদনংপ্যত্র.
৪২১. সেট্ঠধনস্স, পুত্তানং, দারানং, রজ্জস্স, অঙ্গানঞ্চ ৰসেন পঞ্চমহাপরিচ্চাগো ৰুত্তো. তত্র সেট্ঠধনং সেতহত্থাদিরতনং. পুত্তা ওরসা, অথ ৰা পুত্তধীতরো. দারো পতিব্বতা পিযভরিযা. রজ্জং পকতিরজ্জং, তদুট্ঠিতো ৰা আযো. অঙ্গং চক্খাদি. মহন্তেহি উত্তমপুরিসেহেৰ কতো, মহন্তানং ৰা পরিচ্চাগো মহাপরিচ্চাগো, মহত্থং ৰা বুদ্ধভাৰত্থং কতো পরিচ্চাগো মহাপরিচ্চাগো, কাপুরিসেহি দুক্করত্তা মহন্তো ৰা সেট্ঠো পরিচ্চাগো মহাপরিচ্চাগো.
৪২২. দানপারমীআদিকানং ¶ তিস্সন্নং পারমীনং ৰসেন অসাধারণদানৰত্থুং দস্সেত্ৰা সাধারণদানৰত্থুং দস্সেতুমাহ ‘‘অন্নং পান’’মিচ্চাদি. তত্র অন্নং পানৰজ্জিতং যং কিঞ্চি খাদনীযাদিকং. পানং পাতব্বং উদকাদি. যানং হত্থ্যাদি অন্তমসো উপাহনং উপাদায গমনসাধনং. মালা মাল্যং, পুপ্ফঞ্চ. ৰিলেপনং ছৰিরাগকরণং, ৰিভূতো সুগন্ধো ৰা. গন্ধো তদঞ্ঞগন্ধো. সেয্যা মঞ্চাদি, সেয্যাগ্গহণেন চেত্থ আসনম্পি গহিতং. পদীপেয্যং পদীপস্স হিতং যং কিঞ্চি তেলাদি, ইমে দস দানৰত্থূ নাম সিযুং. দীযন্তে যাযাতি দানং. তস্স ৰত্থু কারণং, তদুপ্পত্তিযা উপ্পজ্জনতোতি দানৰত্থু, দাতব্বং ৰা দানং, অন্নাদি, তদেৰ ৰত্থু. এতানি পন দস দানৰত্থূনি সুত্তন্তনযেন কথিতানি. ৰিনযাভিধম্মনযৰসেনাপি পন কথেতব্বানি, রূপাদিছল়ারম্মণদানৰসেন হি অভিধম্মে ছ দানৰত্থূনি আগতানি, ৰিনযে চীৰরপিণ্ডপাতভেসজ্জসেনাসনৰসেন চত্তারি আগতানি. তত্থেৰমাচরিযা ৰদন্তি ‘‘সুত্তন্তনযদানতো ৰিনযদানমেৰ মহপ্ফলং, কস্মা? অন্নাদিদানমত্তৰসেনেৰ যস্স কস্সচি দুস্সীলাদিকস্স দাতব্বন্তি অনুজানিত্ৰা পিণ্ডপাতাদিকপ্পিযৰোহারৰসেন সীলৰন্তাদিকস্সেৰ চ দাতব্বন্তি অনুঞ্ঞাতত্তা. সামঞ্ঞদানতো হি ৰিসেসদানমেৰ মহপ্ফলং, ততোপি অভিধম্মনযদানমেৰ মহপ্ফলং, কস্মা? রূপাদীসু পরমত্থৰসেনেৰ অভিনিৰিসিত্ৰা দানৰসেন ততোপি অতিসযদানত্তা’’তি. মযং পন সুত্তন্তনযদানং ৰা হোতু ৰিনযাভিধম্মনযদানং ৰা, যং খেত্তাদিতিৰিধসম্পদাযুত্তং, তমেৰ মহপ্ফলং করোতীতি ৰদাম.
৪২৩. তদহে ¶ মতদিৰসে মতত্থং যং পিণ্ডপাতজলাঞ্জল্যাদিদানং, এতং দানং দেহা উদ্ধে ভৰং উদ্ধদেহিকং নাম. পিতরং উদ্দিস্স জলাঞ্জলিসুৰণ্ণাদিদানং নিৰাপো, ৰপ বীজসন্তানে, ণো. কালপত্তাদিনিযমেন রাজমত্তণ্ডৰিসোত্তরাদিসত্থতো ৰিহিতং, তংৰ তমেৰ পিতুদানং সমণব্রাহ্মণভোজনাদি সদ্ধং নাম, সদ্ধা অস্স দানস্সত্থীতি, ণো. সত্থতোতি হেতুম্হি অৰধ্যত্থৰত্তিচ্ছায পঞ্চমী.
৪২৪. চতুক্কং গেহাগতে. অত সাতচ্চগমনে, ইথি, অতিথি, ‘‘অতিথি দ্ৰীসূ’’তি তিকণ্ডসেসে [তিকণ্ডসেস ২.৭.৯]. ইত্থিযং অতিথী চ. আগচ্ছতীতি আগন্তু, তু. আহুনং ৰুচ্চতি গেহাগতানং দাতব্বভত্তাদি, তং পটিগ্গণ্হিতুং অরহতীতি পাহুনো. ৰিস পৰেসনে, আৰেসনং আৰেসো, তমরহতীতি আৰেসিকো. অত্যাগতোপ্যত্র. গন্তুমিচ্ছতীতি গমিকো, ইকো. দ্ৰযং পূজিতপুপ্ফদব্বক্খতাদিম্হি. অগ্ঘ পূজাযং, অ. ণ্যম্হি অগ্ঘিযং, অগ্ঘযম্পি. অগ্ঘতো ৰা তদত্থিযে ইযো.
৪২৫. পাদত্থে [পাদদ্ধে (ক.)] উদকাদিম্হি পজ্জং. পদস্স হিতং পজ্জং. আগন্ত্ৰাদযো পজ্জপরিযন্তা সত্ত সদ্দা তীসু লিঙ্গেসু.
ছক্কং ¶ পূজাযং. চি চযে,তি. অচ্চ পূজাযং, যু. পূজ পূজাযং, ইত্থিযমতি অ. হর হরণে, উপপুব্বো হর পূজাযং, ণো, উপহারো, পুমে. বল পাণনপূজাসংৰরণেসু, ই, বলি দ্ৰীসু. মান পূজাযং, যু. নমস্সাপ্যত্র, নমস্স পূজাযং, ইত্থিযং অ.
৪২৬. চতুক্কং ৰন্দনাযং. নমস্স ৰন্দনে, পুব্বেৰ, নমু নমনে ৰা, স্সপচ্চযো. নমো করণং নমক্কারো, ণো. নমোতো ছট্ঠীলোপো, ‘‘লোপঞ্চ তত্রাকারো’’তি ওকারলোপে অকারাগমো, অথ ৰা নমনং নমো, তস্স করণং নমক্কারো, রহোসদ্দো ৰিয হি নমোসদ্দোত্র দ্ৰিধা ৰত্ততি. একো অকারন্তো সলিঙ্গো, একো অলিঙ্গো ওকারন্তোতি. ৰন্দ অভিৰাদনথুতীসু, যু, ৰন্দনা, নলোপে, দীঘে চ অভিৰাদনং.
তিকং পত্থনামত্তে. অত্থ যাচনাযং, যু, পত্থনা. অত্থনাপি. ঠা গতিনিৰত্তিম্হি. পনিদ্ৰযপুব্বো পত্থনাযং, যু, ণত্তং, ধত্তং. ইম্হি পণিধি. অযং পুরিসে পুল্লিঙ্গে. যাচনাপ্যত্র.
৪২৭. সক্কারপুব্বঙ্গমং কত্ৰা গরুআদীনং আরাধনীযানং ক্ৰচি অত্থে নিযোজনং পত্থনাৰিসেসো অজ্ঝেসনা, ইস গৰেসনে, ইস গতিহিংসাৰদানেসুৰা, যু, অজ্ঝেসনা, যথা ‘‘দেসেতু ভগৰা ধম্মং, দেসেতু সুগতো ধম্ম’’ন্তি [মহাৰ. ৮].
৪২৮. চতুক্কং ¶ অনুস্সরণে. এস গৰেসনে, যাগমে পরিযেসনা. তিম্হি পরিযেট্ঠি. গৰেস মগ্গনে.
তিকং আরাধনীযস্স চিত্তানুকূলে. আস উপৰেসনে, যু, উপাসনং. সু সৰনে. সোতুমিচ্ছা সুস্সূসা, ‘‘ভুজঘসহরসুপাদীহি তুমিচ্ছত্থেসূ’’তি সপচ্চযো, দ্ৰিত্তাদি, সুস্সূসা, সা ইত্থী. চরতিতো ভাৰে ণ্যো, পারিচরিযা.
৪২৯. তিকং তুণ্হীভাৰে. মুনিনো কম্মং মোনং, ণো. তুহ অদনে, ণ্হপচ্চযো, হলোপো চ, তুণ্হো মোনমেতস্সত্থীতি তুণ্হী, তস্স ভাৰো তুণ্হীভাৰো, অতুণ্হস্স ৰা তুণ্হীভৰনং তুণ্হীভাৰো, অথ ৰা তোহতীতি তুণ্হী, তুহ অদনে, অদনং হিংসা, ণীপচ্চযো, ৰণ্ণৰিপরিযযো, তুণ্হিনো ভাৰো তুণ্হীভাৰো.
পঞ্চকং অনুক্কমে. পতিরূপেন পতনং পটিপাটি, পত গমনে, উভযত্রাপি তস্স টো, ই. সা ইত্থী. অনুরূপো কমো, কমো এৰ ৰা অনুক্কমো. পরি অনতিক্কমেন অযনং পৰত্তনং পরিযাযো. পুব্বস্সানুরূপা অনুপুব্বী, নদাদি. অযং অপুমে. অনুপুব্বম্পি. কমু ইচ্ছাকন্তীসু, ণো.
৪৩০. তিকং সীলে. তপ সন্তাপে. কিলেসে তাপেতীতি তপো, অ. যমু উপরমে, উপরমো ৰিরমণং, ভাৰে ণো ¶ . সি বন্ধনে, সিনোতি চিত্তমেতেনাতি সীলং, লো, সীল সমাধানে ৰা, সমাধানং কুসলানং ধম্মানং অধিট্ঠানভাৰো. সীল সমাধিম্হি ৰা, সমাধিরত্র কুসলানং ধম্মানং অভ্যুপগমো, অঞ্ঞত্র সীলে তুপচারা, অথ ৰা অত্তানং, পরঞ্চ নিরযাদীসু তাপেতীতি তপো. কুসলধম্মতো সংযমনং ৰিরমণং সংযমো, সমাধানঞ্চাত্রাকুসলধম্মৰসেনেৰাতি অযং অঞ্ঞত্র সীলে নিব্বচনং.
সত্থৰিহিতো নিযমো ৰতং. ‘‘মন্তনাযং পটিঞ্ঞাযং, নিযমো নিচ্ছযে ৰতে’’তি রভসো. তঞ্চ ৰতং উপৰাসাদিলক্খণং পুঞ্ঞমুচ্চতে. ‘‘সীলং চারিত্তং ৰারিত্তমুপৰাসাদিপুঞ্ঞক’’ন্ত্যমরমালা. আদিনা অক্খারলৰণাসনাদি [অখাদনাভোজনাদি (ক.)]. এত্থ চ তপাদযো মুখ্যৰসেন কুসলসীলে ৰত্তন্তি, রূল়্হীৰসেন অকুসলসীলেপি. নিযমাদযো মুখ্যৰসেন অকুসলসীলে ৰত্তন্তি, রূল়্হীৰসেন কুসলসীলেতি অযং সীলব্বতানং ৰিসেসো. যমু উপরমে. ৰতু ৰত্তনে, ৰত্তনঞ্চাত্র চরণং, সমাধানং ৰা. ৰা পুল্লিঙ্গেপি.
দ্ৰযং মরিযাদাতিক্কমে. কমু পদৰিক্খেপে, ৰিরূপো অতিক্ক মো ৰীতিক্কমো. মরিযাদাতিক্কমো আচারো অজ্ঝাচারো. কাযৰিৰেকাদযো তযো এত্থ ৰিৰেকো. ৰিচ ৰিৰেচনে, পুথভাৰে চ, ভাৰে ণো, দ্ৰিত্তাদি. পুথু ৰিসুংভূতো গণাদীহি অত্তা সরীরং মনো সভাৰো চ এতেসন্তি পুথুগত্তা, তেসং ভাৰো পুথুগত্ততা [পুথগত্ততা (ক.)] কাযৰিৰেকাদযো, মজ্ঝে গাগমো. ‘‘এৰংসরূপোযং পুরিসো, এৰংসরূপা ৰা অম্হেপি নেসং পকতি’’রিতি পকতিপুরিসানং ৰিভাগেন ঞাণৰিৰেকো. অত্তা বুদ্ধি, সো পুথুভাৰেন যস্স, তব্ভাৰো পুথুগত্ততাত্যঞ্ঞে. অঞ্ঞতো ৰিলক্খণস্স ভাৰো পুথুগত্ততাত্যঞ্ঞে.
৪৩১. খুদ্দানুখুদ্দকং ¶ চূল়ৰত্তং, মহাৰত্তঞ্চ, ৰত্তপটিপত্তি ৰা ‘‘আভিসমাচারিক’’মিত্যুচ্চতে, অভিসমাচারে উত্তমসমাচারে ভৰং আভিসমাচারিকন্তি কত্ৰা, তদঞ্ঞং খুদ্দানুখুদ্দকতো অঞ্ঞং পাতিমোক্খসংৰরসীলাদিকং সীলং ব্রহ্মচরিযস্সারিযমগ্গস্স আদিম্হি তদত্থায চরিতব্বত্তা আদিব্রহ্মচরিযমিত্যুচ্চতে.
৪৩২. পাপেহি অকুসলধম্মেহি উপাৰত্তো [উপাৰুতো (ক.)] অনাৰুতো ৰিগতো সব্বন্নপানভোগাদীহি ৰিৰজ্জিতোৰ হুত্ৰা গুণেহি সীলাদীহি সদ্ধিং যো ৰাসো ৰসনং থম্ভনমত্থি, সো ‘‘উপৰাসো’’তি ৰিজানিতব্বো. ৰসু থম্ভে, দিৰাদি, উপৰসনং উপৰাসো, ণো, ৰিগতো, উপেতো চ ৰাসোতি ৰা উপৰাসো.
৪৩৩. পজ্জদ্ধং ভিক্খুম্হি. তপো কম্মমস্সত্থীতি তপস্সী, তপাদিতো সী, দ্ৰিত্তং. ভযদস্সনসীলো ভিক্খু, রূ, রস্সো. সমেতীতি সমণো, যু. পব্বজা সঞ্জাতা যস্সাতি পব্বজিতো, সঞ্জাতত্থে ইতো, সেট্ঠত্তং ৰজতীতি ৰা ¶ পব্বজিতো, ৰজ গমনে, তো. তপোকম্মং ধনং যস্সাতি তপোধনো.
দ্ৰযং মোনব্বতে. ৰাচতো যমতীতি ৰাচংযমো, নিগ্গহীতাগমো, রস্সো চ. মোনমস্সত্থীতি মুনি, রস্সো, ওস্সু. দ্ৰযং আভুসোপৰাসনব্রহ্মচরিযাদিযুত্তে. তপোযোগা তাপসো, সণ. ইস গৰেসনে, ই, ইসি, ইস গতিযং ৰা, ঞাণস্স, সংসারস্স ৰা পারং গমনতো ইসি, ই. পারিকঙ্খীপ্যত্র, পারমস্সত্থীতি পারী, ব্রহ্মঞাণং, তং কঙ্খতীতি পারিকঙ্খী.
৪৩৪. দ্ৰযং জিতিন্দ্রিযগণে. যেসং সংযতা ইন্দ্রিযানং গণা, তে যতিনো, ৰসিনো চ নাম. যতং ইন্দ্রিযসংযমো নিচ্চমেতেসমত্থীতি যতিনো, ঈ. যতযোপি, যত পযতনে, ই. ৰস পাগুণ্যে, ৰসো যেসমত্থীতি ৰসিনো, ঈ.
তিকং ধম্মসেনাপতিম্হি. সারী নাম ব্রাহ্মণী, তস্সা পুত্তো সারিপুত্তো. তুস্সন্ত্যস্মিং অত্থসিদ্ধিতোতি তিস্সো, সো, তুস্সি চ. পূজিতো তিস্সো উপতিস্সো, অথ ৰা ‘‘তিস্সো’’তি ৰা ‘‘ফুস্সো’’তি ৰা ‘‘উপতিস্সো’’তি ৰা দহরকালে মাতাপিতূহি যদিচ্ছায গহিতং নামং, ‘‘সারিপুত্তো’’তি মাতুৰসেন, ‘‘ধম্মসেনাপতী’’তি পন অরিযভাৰপ্পত্তে সম্মাসম্বুদ্ধেন গহিতং নামং. কুসলধম্মাৰুধেহি কামাদিকা অকুসলধম্মসেনা জিতা যেসং ধম্মসেনা, অনেককোটিসতসহস্সসঙ্খ্যা ভগৰতো সাৰকসঙ্ঘা, তেসং পতি নাযকট্ঠেন ধম্মসেনাপতি.
৪৩৫. দ্ৰযং ¶ ভগৰতো ৰামপস্সট্ঠে মহামোগ্গল্লানে. কুলে জাযতীতি কোলিকো, সো এৰ কোলিতো. মোগ্গল্লিব্রাহ্মণিযা অপচ্চং মোগ্গল্লানো, ণানো. দ্ৰযং অরিযসামঞ্ঞে. কিলেসারযো হনতীতি অরহো, সো এৰ অরিযো, অর গমনে ৰা, অরতি অধিগচ্ছতি মগ্গফলধম্মেতি অরিযো, ণ্যো. অধিগচ্ছিত্থাতি অধিগতো, তো.
অসেক্খস্স গহিতত্তা ‘‘সোতাপন্নাদিকা’’তি এত্থাদিনা ছল়েৰ পুগ্গলা সঙ্গহিতা, তেন সোতাপত্তিমগ্গট্ঠাদযো সত্ত সেক্খা, একো অরহা অসেক্খাতি সিদ্ধং. তীহি সিক্খাহি যুত্ততায সেক্খা, ককারলোপেন ‘‘সেখা, অসেখা’’তিপ্যত্থি. দ্ৰযং অনধিগতে. অরিযেহি পুথু ৰিসুংভূতো জনো পুথুজ্জনো, পুথু ৰা নানাকিলেসে জনেতীতি পুথুজ্জনো.
৪৩৬. দ্ৰযং অগ্গফলে. পঠমমগ্গাদীহি দিট্ঠমরিযাদমনতিক্কমিত্ৰা জানিত্থাতি অঞ্ঞা, রস্সো, রূপরাগাদীনং ৰা পঞ্চুদ্ধম্ভাগিযানং সংযোজনানং ওধিৰসেন মারণতো অঞ্ঞা, মরিযাদত্থো চেত্থ আকারো, ঞা মারণতোসননিসানেসু, ইত্থিযমতি অ. অরহতো ভাৰো অরহত্তং, ভাৰে ত্তো, ভাৰোত্র অভিধানবুদ্ধীনং পৰত্তিযা নিমিত্তং ¶ , তঞ্চ দুৰিধং ব্যুপ্পত্তিপৰত্তিনিমিত্তৰসেন. তত্র ৰিসেসেহি ক্রিযাপকতিপচ্চযাদীহি উপ্পজ্জতীতি ব্যুপ্পত্তি, গোআদিসদ্দসরূপং, তস্সা নিমিত্তং ব্যুপ্পত্তিনিমিত্তং, ক্রিযাপকতিপচ্চযাদযো, ৰিৰিধং ৰা গোআদিসদ্দসরূপং উপ্পাদেতীতি ব্যুপ্পত্তি, সা এৰ নিমিত্তং, যথাৰুত্তা ক্রিযাদযোযেৰ. পৰত্তযতি তত্থ তত্থ অত্থে পযোজযতীতি পৰত্তি, গোআদিকো সদ্দো, তস্স নিমিত্তং পৰত্তিনিমিত্তং, জাতিক্রিযাগুণদব্বনামানি. তত্র ব্যুপ্পত্তিনিমিত্তং সদ্দসরূপুপ্পত্তিযা কারণং, পৰত্তিনিমিত্তং পন সদ্দপ্পযোজনস্স কারণন্তি অযমেতেসং সঙ্খেপতো লক্খণৰিসেসো.
দ্ৰযং চেতিযে. থু অভিত্থৰে, পো, দীঘাদি. চিত পূজাযং, চেতিতব্বং পূজেতব্বন্তি, ণ্যো, চেতিযং. এত্থ চ থূপসদ্দো সমুখেপি, চেতিযসদ্দো পন মুখরহিতেযেৰ ৰত্ততি. ‘‘চেতিযমাযতনে বুদ্ধ-বিম্বে চোদ্দিস্সপাদপে’’তি [চিন্তামণিটীকা ১২.৭ ব্যাখ্যাসুধা ২.২.৭] রুদ্দো.
দ্ৰযং আনন্দে. ধম্মো পরিযত্তি, সোৰ ভণ্ডং ধনং সুখদাযকতো, তস্স অগারং ঠপনট্ঠানং গেহং, তব্ভাৰে তিট্ঠতীতি ধম্মভণ্ডাগারিকো, ইকো. নন্দ সমিদ্ধিযং. ইমে দ্ৰে সদ্দা সমা সমানত্থা.
৪৩৭. দ্ৰযং ৰিসাখাযং সেট্ঠিধীতরি. ৰিৰিধা বহুকা পুত্তনত্তপনত্তাদিকা সাখা যস্সা সা ৰিসাখা. মিগারস্স সেট্ঠিনো মাতুট্ঠানিযত্তা মিগারমাতা.
দ্ৰযং অনাথপিণ্ডিকসেট্ঠিম্হি. সুন্দরো অত্তা যস্স সুদত্তো, সুন্দরং দত্তং দানমস্স ৰা সুদত্তো, ইদমস্স দহরকালে ¶ পৰত্তং নামং. অনাথানং পিণ্ডং দদাতীতি অনাথপিণ্ডিকো, ইদমস্স ক্রিযানামং.
৪৩৮-৪৩৯. ভিক্খুআদযো এতে পঞ্চ সহধম্মিকা. সহ একতো ধম্মং চরন্তীতি সহধম্মিকা.
পত্তাদযো অট্ঠ পরিক্খারা উক্কট্ঠৰসেন ৰুত্তা, মজ্ঝিমৰসেন পন কত্তরদণ্ডোপি তেলনাল়িপীতি দস পরিক্খারা ৰত্তব্বা, ওমকৰসেন ছত্তম্পি উপাহনাপীতি দ্ৰাদস পরিক্খারা চ ৰত্তব্বা.
৪৪০. দ্ৰযং সামণেরে. সমণস্সাপচ্চং সামণেরো. সমণলিঙ্গাচারত্তা ‘‘সমণোয’’ন্তি উদ্দিসিতব্বোতি সমণুদ্দেসো. দিসী উচ্চারণে.
তিকং অচেলকে. দিসা এৰ অম্বরং ৰত্থং, ন পকতিৰত্থমেতস্স দিগম্বরো, সস্স গো. নত্থি চেলং ৰত্থমেতস্স, সমাসন্তে কো. চতূহি গন্থেহি বন্ধনীযত্তা নিগন্থো, নিসদ্দো ¶ বন্ধনে. দ্ৰযং জটাৰতি. জটং যস্সত্থি জটিলো, ইলো. জটং ধারেতীতি জটাধরো.
৪৪১. কুটিসকাদিকা চতুত্তিংস লদ্ধিযো পরসমযানমাগমতো গহেতব্বা, তথা দ্ৰাসট্ঠি দিট্ঠিযো ব্রহ্মজালসুত্তন্ততো. ইতীতি পরিসমাপনত্থো. এতেতি নিদস্সনত্থো. এতে ছন্নৰুতিলদ্ধিযো তণ্হাপাসং, দিট্ঠিপাসঞ্চ ডেন্তি পৰত্তেন্তীতি পাসণ্ডাতি সম্পকাসিতা কথিতা. ‘‘ইতি ছন্নৰুতি এতা’’তিপি পাঠো.
৪৪২. তিকং সুচিম্হি. পু পৰনে, তো. দ্ৰিত্তাদি. যত পযতনে, তো. দীঘাদি. দ্ৰযং চম্মনি. চরিতং তন্তি চম্মং, চরতিম্হা মন, চমু অদনে ৰা, মন. অজ গমনে, যু, ইনো ৰা.
দ্ৰযং দন্তকট্ঠে. দন্তে পুনাতি সোধেতি যেনাতি দন্তপোনো, যু. দন্তপোণোপি. দন্তসোধনত্থং কট্ঠং দন্তকট্ঠং. দ্ৰযং রুক্খত্তচে. ৰক্ক তচে, অলো. তর তরণে, ইতো, সকত্থে কো.
৪৪৩. দ্ৰযং ভাজনসামঞ্ঞে. পততি যত্থ সো পত্তো, পত গতিযং, তো. পা রক্খণে,তি.
দ্ৰযং ¶ কুণ্ডিকাযং. কস্স জলস্স মণ্ডো পসন্নভাৰো কমণ্ডো, তং লাতীতি কমণ্ডলু, উ. কুডি রক্খণে, সকত্থে কো. কত্তরস্স জিণ্ণস্স আলম্বনযট্ঠি.
৪৪৪. যং ‘‘পাণাতিপাতা ৰেরমণী’’তিআদি ব্রহ্মচরিযকম্মং নিচ্চং যাৰজীৰমৰস্সম্ভাৰেন, তং দেহসাধনাপেক্খং সরীরেনেৰ সাধনমপেক্খতে, ন বাহিরেন সাধনং, অযং যমো নাম, যমু উপরমে.
‘‘সরীরসাধনাপেক্খ-নিচ্চকম্মমযে যমে;
সংযমে যমরাজে চ, যমকে তু যমং তিসূ’’তি [অমর ১৭.৩৮].
রুদ্দো.
যং পনাগন্তুনা সুক্কপক্খাদিৰসেন অনিচ্চং নিযমিতকালমুপৰাসাদিকং কম্মং, অযং নিযমো, কালাদিৰসেন নিযমিতব্বোতি নিযমো, যমু উপরমে. ‘‘মন্তনাযং পটিঞ্ঞাযং, নিযমো নিচ্ছযে ৰতে’’তি রুদ্দো.
ব্রাহ্মণৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৪৪৫. দ্ৰযং ৰেস্সে. ৰিস পৰেসনে, সো. ইযানপচ্চযে ৰেসিযানো. ঊরুজো, অরিযোপ্যত্র.
পঞ্চকং ¶ কসিআদিজীৰিকাযং. জীৰ পাণধারণে, যু. সব্বত্র ভাৰে পচ্চযো, করণেত্যেকে. ৰত ৰত্তনে,তি, অস্সু, ণ্ৰুম্হি জীৰিকা. ৰুত্তীনং সরূপপ্পকারে দস্সেতি. দ্ৰযং কসিকম্মে. কসনং কসি, সা এৰ কম্মং কসিকম্মং. কস ৰিলেখনে, ই, কসি.
৪৪৬. দ্ৰযং ৰাণিজ্জে. ৰণিজানং কম্মং ৰাণিজ্জং, ৰণিজ্জা চ. দ্ৰযং পসুপোসনে. গুন্নং রক্খা গোরক্খা. পসূনং গোমহিংসাদিকানং পালনং পোসনং চিকিচ্ছাদি পসুপালনং ৰুত্তং সরূপং, ৰুত্তপ্পকারা চ ইতি ৰেস্সস্স ৰুত্তিযো ৰুত্তিকারণা তিস্সো ভৰন্তি কসিকম্মাদিপ্পকারেন.
তিকং গিহিম্হি. গহে গেহে, পঞ্চকামগুণে ৰা ভৰৰসেন তিট্ঠতীতি গহট্ঠো. অগারে গেহে ৰসতীতি অগারিকো, গহমেতস্সত্থীতি গিহি, অস্সি, রস্সো চ.
৪৪৭. দ্ৰযং কসিবলে. খেত্তেনাজীৰতি. কসতীতি কস্সকো, ণ্ৰু. দ্ৰযং খেত্তে. বীজানি খিপন্ত্যস্মিন্তি খেত্তং, খিপ পেরণে, তো, খিত্তং তাযতীতিপি খেত্তং, খি নিৰাসগতীসু ৰা, ত, ত্রণ, খেত্তং, খেত্রং. ক্লেদ, ক্লিদ অল্লভাৰে, ললোপো, ক্লেদীযতীতি কেদারং, কে জলে সতি দারো ৰিদারণমস্সাতি ৰা কেদারং, সঞ্ঞাসদ্দত্তা সত্তমিযা ন লোপো, ৰাপোপ্যত্র, ৰপ্পতে যস্মিন্তি ৰাপো, ণো.
দ্ৰযং ¶ মত্তিকাখণ্ডে. লেড্ড সঙ্ঘাতে, উ, লেড্ডু. পুমে উত্তো কথিতো. ‘‘লেড্ডৰো পুমে’’ত্য [অমর ১৯.১২] মরকোসে. দ্ৰযং খণিত্তিযং. খঞ্ঞতে যায, সা খণিত্তি, খনু অৰদারণে,তি, ণত্তং, উস্সি. অৰদারীযতে যেন অৰদারণং, দর ৰিদারণে, যু.
৪৪৮. তিকং দাত্তে. দন্তি লুনন্ত্যনেনাতি দাত্তং, দা লৰনে, তো. দাত্রম্পি. লূ ছেদনে, লৰিত্তং, অসু খেপনে. অসিতং, সব্বত্র করণে পচ্চযো.
তিকং পাজনদণ্ডে. তুদ ব্যথনে, ণো, পতোদো. তপচ্চযে তুত্তং. অজ খেপনে, গতিম্হি চ, করণে যু, পাজনং. ৰণ্ণৰিকারে পাচনং. তোদনংপ্যত্র.
তিকং রজ্জুযং. যুজ যোগে, তো, যোত্তং. রুধ আৰরণে, জু, উস্সত্তং, পররূপত্তঞ্চ, রজ্জু থিযং. রস অস্সাদনে, মি, আবন্ধোপ্যত্র.
দ্ৰযং ফালে. ফালযতি পাটযতি ভূমি যেন ফালো, ণো. কস ৰিলেখনে, ণ্ৰু, কসকো. ‘‘ফালকসকা’’তি [ব্যাখ্যাসুধা ২.৯.১৩] রুদ্দো. নিরীসং, কূটকং, হলম্পি. ঈসায নিগ্গতং নিরীসং. কুট ছেদনে, সকত্থে কো, কূটকং, দীঘাদি. হল ৰিলেখনে.
৪৪৯. তিকং নঙ্গলে. ভূমীনঙ্গ’মনঙ্গং করোন্তো লুনাতীতি নঙ্গলং. সী বন্ধনে, রো, সীরো. ‘‘সীরো তিক্খকরে হলে’’তি নানত্থসঙ্গহে. ¶ গোদারণংপ্যত্র. নঙ্গলস্স দণ্ডকে ঈসা, ঈস ইস্সরিযে, ঈসা নারী. ‘‘পভুম্হি সঙ্করে ঈসো, থিযং নঙ্গলদণ্ডকে’’তি [চিন্তামণিটীকা ১৯.১৩-৪ ব্যাখ্যাসুধা ২.৯.১৪] রভসো.
যুগকীলকে সম্মাসদ্দো, সমন্তি যায সম্মা, সমু সমনে. হলপদ্ধতি নঙ্গললেখা সীতা নাম. ‘‘সীতা নঙ্গললেখা চ, দিৰগঙ্গা চ জানকী’’তি [তিকণ্ডসেস ৩.৩.১৯১] তিকণ্ডসেসে. সী সযে, তো, সীতা নারী.
৪৫০-৪৫১. মুগ্গাদিকে ধঞ্ঞৰিসেসে অপরন্নসদ্দো, পুব্বন্নতো অপরভাগে পৰত্তং অন্নং অপরন্নং, অপরণ্ণঞ্চ. সালিআদিকে পুব্বন্নসদ্দো, অপরন্নস্স পুব্বে পৰত্তং অন্নং পুব্বন্নং, পুব্বণ্ণঞ্চ. পুব্বাপরত্তঞ্চ নেসং আদিকপ্পে সম্ভৰাসম্ভৰৰসেন দট্ঠব্বং.
সাল্যাদযো সত্ত ধঞ্ঞানি. ধানং পোসনং, তত্র সাধূনি ধঞ্ঞানি, যো, রস্সো. কলমা রত্তসালি মহাসালিসট্ঠিকপ্পভুতযো সূকধঞ্ঞৰিসেসা সালযো নাম. সট্ঠিদিনানি পরিপাকমস্স সট্ঠিকো. সাল সিলাঘাযং, ই, সালি. ৰহতি, ব্রূহেতি ৰা সত্তানং জীৰিতন্তি ৰীহি, ৰহ পাপুণে, ব্রূহ ৰুড্ঢিযঞ্চ, ই, অস্সী, পক্খে রলোপো, ৰীহি ¶ . কোরং রুধিরং দূসতীতি কুদ্রূসো, গোৰড্ঢনো, অ. ৰণ্ণৰিপরিযযো, ওস্সু চ. গুধ পরিৰেধনে, উমো. গোধুমো. ‘‘গোধূমসুমনো মিলক্খ, ভোজনং পাৰটো যৰো’’তি রভসো. ৰর ৰরণসম্ভত্তীসু, ণ্ৰু, ৰরকো. যু মিস্সনে, অ, যৰো. কঙ্গু অতিসুখুমসস্সে ধঞ্ঞৰিসেসে, সোভনসীসত্তা কমনীযভাৰং গচ্ছতীতি কঙ্গু, উ. ‘‘সামা পিযঙ্গু কঙ্গু দ্ৰে’’তি রুদ্দো. তব্ভেদা তেসং ধঞ্ঞানং ভেদা ৰিসেসা নীৰারাদযো ৰুচ্চন্তে. নীৰারানি তিণধঞ্ঞানি, আদিনা সামাকাদযো.
দ্ৰযং কল়াযে. চণ দানে, ণ্ৰু, চণকো, হরিমন্থকেপি. কং ৰাতং লাতীতি কল়াযো, ল়ত্তং, কলাযম্পি. দ্ৰযং সাসপসামঞ্ঞে. ‘‘সাসপো তু সরিসপো, কটুস্নেহো চ তন্তুভো’’তি তিকণ্ডসেসো [২.৮.৩]. ‘‘পুমে সুদ্ধোদনসুতে, সিদ্ধত্থো সেতসাসপে’’তি রভসো. সিদ্ধা অত্থা অস্মিন্তি সিদ্ধত্থো. সাস অনুসিট্ঠিযং, অপো. সাসপস্সাপি ৰীহিভেদত্তা ইধ গহণং.
৪৫২. দ্ৰযং কঙ্গুযং. পিযভাৰং অঙ্গতীতি পিযঙ্গু. দ্ৰযং অতসিযং. অৰ রক্খণে, মো, অৰস্সু, দ্ৰিত্তং, উম্মা. অত সাতচ্চগমনে, অসো, নদাদি. খুমাপ্যত্র.
চতুক্কং সস্সে. কিট গতিযং, ঠো, কসিতো সম্ভূতং ৰা কিট্ঠং, কিট্ঠট্ঠানে উপ্পন্নসস্সঞ্হি ‘‘কিট্ঠ’’ন্তি ৰুচ্চতি ঠানূপচারেন, ঠো, সিলোপো, অস্সি. সস গতিহিংসাপাপুণনেসু, সো. থম্বো গুম্বো, তং করোতীতি থম্বকরি, ই. ধঞ্ঞংপ্যত্র. ‘‘ধঞ্ঞং ৰীহীসু ধঞ্ঞকে, ধঞ্ঞো পুঞ্ঞৰতীরিতো. ধঞ্ঞা ৰাতামলকীসূ’’তি হি নানত্থসঙ্গহে.
৪৫৩. দ্ৰযং ¶ সস্সাদীনং কণ্ডমত্তে. কণ সদ্দে, ডো. নল গন্থে, ণো, নালং. নাল়িপি. সো এৰ সস্সাদিকণ্ডো নিপ্ফলো চে, পলালমুচ্চতে. পল লৰনপৰনেসু, অলো, পলালোপি.
দ্ৰযং অসারে তুচ্ছধঞ্ঞে. ভস ভস্মীকরণে, অস্সু, ভুসং অতিসযেপি. থুসম্পি. তুস উস্সগ্গে. কেন ৰাতেন ইঙ্গতীতি কলিঙ্গরো, লাগমো, অরো চ. ধঞ্ঞানমেৰ তচে ৰক্কলে থুসো, তুস তুট্ঠিম্হি, তস্স থো, থুসো পুমে. ‘‘ধঞ্ঞত্তচে পুমা থুসো’’ [অমর ১৯.২২] ত্যমরকোসে.
৪৫৪. দ্ৰযং সস্সরোগে. সেতৰণ্ণকরণৰসেন অটতি হিংসতীতি সেতট্টিকা, সা এৰ সেতট্ঠিকা. দ্ৰযং তণ্ডুলকণে. কণ নিমীলনে, কণ নিমীলনসদ্দগতীসু ৰা, অ, কণো. কুণ্ড দাহে, সকত্থে কো. দ্ৰযং ধঞ্ঞমদ্দনভূমিযং. খল সোচেয্যে, ধঞ্ঞানি করোন্তি মদ্দন্তি অস্মিং ধঞ্ঞকরণং. তিণাদীনং, সস্সানঞ্চ থম্বো গুম্বো নাম, থম্ব ৰেকল্যে, থম্ব পটিবন্ধে ৰা. গুহ সংৰরণে, বো, হস্স মো.
৪৫৫. দ্ৰযং ¶ মুসলে. অযো অগ্গেকোটিযং যস্সাতি অযোগ্গং. মুস খণ্ডনে, অলো. দ্ৰযং সুপ্পে. কুচ্ছিতং লুনাত্যপনেতীতি কুল্লো. সুপ মানে, অ, সরত্যনেনেতি ৰা সুপ্পং, পো, অস্সু. পপ্ফোটনংপ্যত্র.
দ্ৰযং উদ্ধনে. উপরি ধীযতে থাল্যাদিকমস্মিন্তি উদ্ধনং, উদ্ধানম্পি, যু. চুল্ল হাৰকরণে, ই, ঈম্হি চুল্লী. অধিসযনী, অন্তিকাপ্যত্র. অতি অদি বন্ধনে, অন্ত্যতে ভিক্খাদিকমস্সন্তি অন্তিকা, ণ্ৰু. ‘‘সন্তিকে সন্নিধানে চ, উদ্ধনে চাপি অন্তিকা’’ত্যজযো.
কাসাদিরচিতো কটো যেন মরাৰো বন্ধীযতে. মরাৰো চ ৰীহ্যগারং, ‘‘কুসূলো ৰীহ্যগারঞ্চ, কন্তরো চ মরাৰকো’’তি রভসো. কেচি মরাৰমেৰ কটমাহু, তং ন, ‘‘কুসূলো চ মরাৰো চ, কিলঞ্জো চ কটো ভৰে’’তি অমরমালাযং পাদনামপকরণে ভেদেন পাঠা. কিল বন্ধনে, কিলনং কিলো, তদত্থং জাযতীতি কিলঞ্জো, নিগ্গহীতাগমো. কট গতিযং, অ.
৪৫৬. অট্ঠকং থালিযং. কামীযতীতি কুম্ভী, কমু ইচ্ছাযং, ভো, অস্সু, ঈ চ, কুযা পথৰিযা ভৰতীতি ৰা কুম্ভী, কেন অগ্গিনা ভণতীতি ৰা কুম্ভী, ভণ সদ্দে, ণলোপো, কেন ¶ জলেন উম্ভীযতি পূরীযতীতি ৰা কুম্ভী, উভ উব্ভ উম্ভ পূরণে, সব্বত্র নদাদি. পিঠ হিংসাসংকিলেসেসু, অরো. কুণ্ড দাহে. খল সোচেয্যে, ল়ত্তং. উখ গমনে, অলো, নদাদি, রস্সো. অপচ্চযে উখা. থল ঠানে, ই, থালি, ঈম্হি থালী. কেন অগ্গিনা লপতীতি কোলম্বো, অস্সোত্তং, নিগ্গহীতাগমো, বত্তঞ্চ, কে অগ্গিম্হি ওলম্বতীতি ৰা কোলম্বো. লবি অৰসংসনে.
তিকং মণিকে. মন ঞাণে, ই, ণত্তং, মণিযেৰ মণিকং. ভণ সদ্দে, ণ্ৰু, অরং সীঘং জরো অস্স অরঞ্জরো.
৪৫৭. দ্ৰিপাদং ঘটে. ঘট চলনে, অ, নদাদিম্হি ঘটী, কুট কোটিল্যে. কেন জলেন লসতি সিলিস্সতীতি কলসো, লিস সিলেসনে, অ, ইস্সত্তং, কলসো তীসু. ৰর ৰারণসম্ভত্তীসু, ণ্ৰু. কলসসহচরণতো ৰারকোপি তীসু. ‘‘কলসো তু তীসূ’’ত্যমরকোসে [অমর ১৯.৩১].
ভুঞ্জিতব্বন্তি ভুঞ্জনং, অন্নাদি, তস্স পত্তো ভাজনং সুৰণ্ণরজতাদিনিম্মিতম্পি কংসো নাম.
‘‘কংসো রচ্ছন্তরে মানে, তেজসেপি ভৰে তথা;
পানপত্তে চ কংস্যে চ, সোভিক্খাসু চ কিত্তিসূ’’. –
ত্যজযেন ৰুত্তত্তা পানপত্তেপি কংসো. কন দিত্তিগতিকন্তীসু, সো, কংসো. অনিত্থী. তিকং ভাজনসামঞ্ঞে. অম গতিযং, অত্তো, অমত্তং. ভাজ পুথকম্মনি, চুরাদি, যু.
৪৫৮. দ্ৰযং ¶ ভাজনাদীনমাধারে. অন্তং সমীপমাধেয্যস্স উপগচ্ছতীতি অণ্ডুপকং, ন্তস্সণ্ডো, গস্স চ কো. চুম্ব ৰদনসংযোগে, অটো, অস্সু, সকত্থে কো. দ্ৰযং সরাৰে, সরতি ৰুড্ঢিং গচ্ছতীতি সরাৰো, অৰো. মল্ল ধারণে. ণ্ৰু. ৰড্ঢমানকোপ্যত্র, ৰড্ঢতি ৰিত্থিণ্ণী ভৰতীতি ৰড্ঢমানকো, সকত্থে কো.
দ্ৰযং ভেলব্যঞ্জনাদিঘট্টনোপযুত্তভণ্ডে. কট গতিযং, ছু, দ্ৰিত্তাদি. দু গতিযং, বো, নদাদি, দব্বী, রস্সে দব্বি. খজাকাপি, খজ মন্থনে, অকো, খজাকা থিযং. দ্ৰযং ধঞ্ঞাদিনিলযে. কুস সিলেসনে, ঊলো. কুস অক্কোসে, ঠো. দ্ৰেপি পুন্নপুংসকে.
৪৫৯. দ্ৰযং মাসাদিসাকমত্তে, সা তনুকরণে, ণ্ৰু. ডংস খাদনে, ণ্ৰু. সলোপো, সিগ্গু, হরিতকম্পি. হরিতা সকত্থে কো. ‘‘পুল্লিঙ্গো সাকমত্তস্মিং, সিগ্গু সোভঞ্জনেপি চে’’তি [চিন্তামণিটীকা ১৯.৩৪] রভসো. দ্ৰযং অদ্দকে. আদ্দাযং জাতং অদ্দকং, রস্সো. সিঙ্গমিৰ ৰেরং ৰপু যস্স তমেৰ সিঙ্গিৰেরং.
যদা সুক্খং, তদা মহোসধাধ্যং, তিক্খরসত্তা মহন্তং ওসধং. সুণ্ঠী, নাগরং, ৰিসং, ৰিসভেসজ্জম্পি. সুঠি সোসনে, ই, সুণ্ঠি, ঈপচ্চযে সুণ্ঠী.
দ্ৰযং ¶ মরীচে. মর পাণচাগে, চো. কুল সঙ্খ্যানে, ণ্ৰু. ‘‘মরীচং কোলকং কণ্হং, উসনং ধম্মপত্তন’’ন্ত্যমরসীহো.
৪৬০. তিপাদং কঞ্জিকে. সুৰীররট্ঠে ভৰং সোৰীরং. কেন জলেন অঞ্জিযমভিব্যত্তং অস্স কঞ্জিযং. আরানং ভূম্যক্কজানং ৰারেসু গহিতেন নারেন জলেন জাতং আরনাল়ং, ‘‘আরো ক্খিতি সুতে’ক্কজে, নারো তণ্ডুলনীরেসূ’’তি হি ৰুত্তং, রস্স ল়ো. থুসতো জাতমুদকং থুসোদকং, থুসোদকতো ৰা জাতং থুসোদকং. ধঞ্ঞতো ৰীহিতো জাতং অম্বিলং ধঞ্ঞম্বিলং. ৰাতং লঙ্কতি হীনং করোতীতি বিলঙ্কো, ৰাতস্স বি, ৰিসেসেন লঙ্কতীতি ৰা বিলঙ্কো. কুম্মাসো, অভিসুতং, অৰন্তিসোমং, কুঞ্জলং, কঞ্জিকং, মণ্ডো, জেট্ঠম্বু, খদিকাপ্যত্র.
দ্ৰযং লৰণমত্তে. লূ ছেদনে, যু, ওস্সা’নৰাদেসে লোণং.
৪৬১. সামুদ্দাদযো এতে পঞ্চ লৰণস্স পভেদা ৰিসেসা. সমুদ্দভূমিযমৰট্ঠিতং লদ্ধং লোণোদকং সুক্খসন্তনং সিতং যং ভৰতি, তং সামুদ্দলৰণং. অক্খিৰং, ৰসিরম্পি. ৰসু থম্ভে, ইরো. সিন্ধুদেসে ভৰো সিন্ধৰো, ণো. সিতসিৰং [সীতসিৰং (সক্কতে)], মাণিমন্থং, সিন্ধুজম্পি. সিতং ধৰলং, সিৰং কল্যাণং, কম্মধারযসমাসো ¶ . সিতসিৰন্তি ৰা বন্ধনং. মণিমন্থো পব্বতো, তত্র ভৰো, ণো. কাল়লোণো নাম সোৰচ্চলৰণানং মজ্ঝে কাল়ৰণ্ণং লৰণং [তীণি মধুরলৰণস্সলৰণভেদস্স (অমরকোস, মহেস্ৰরটীকা)], ‘‘তিলকং তত্র মেচকে’’তি [মদং সন্দতে পিসোদরাদি (চিন্তামণিটীকা ১৯.৪৩) মদং মুদং ৰা সন্দতে… ৰিসোদরাদি (ব্যাখ্যাসুধাটীকা)] ৰুত্তত্তা তিলকম্পি. উব্ভিদং নাম রোমকলৰণং, সম্ভরিদেসে কির রুমা নাম লৰণাকরো. তত্র পৰিট্ঠং কট্ঠম্পি অচিরেন ৰিলীয লৰণং ভৰতি, তব্ভৰং রোমলৰণং. ৰসুকম্পি. কট্ঠাদীনং সযং সভাৰৰিজহনকরত্তা ভিন্দিতুং সক্কোতীতি উব্ভিদং, সক্যত্থে উসদ্দো. বিলালং নাম সমুদ্দতীরাসন্নদেসভৰং মত্তিকং পাচযিত্ৰা নিপ্ফাদিতলৰণং. সমুদ্দৰেলাসন্নদেসে জাতং বিলালং, এস্সিত্তং, লো, অথ ৰা উব্ভিদং নাম যত্থ কত্থচি পদেসে ভূমিতো উগ্গতং লৰণমত্তিকং পাচযিত্ৰা নিপ্ফাদিতলৰণং. বিলালং নাম লৰণভূমিং ৰিদারযিত্ৰা নিপ্ফাদিতলৰণং. ৰিপুব্বো দল ৰিদারণে. দস্স লো. অথ ৰা উব্ভিদং নাম পাক্যং লৰণং. বিলালং নাম ৰচ্চগন্ধং কাল়লৰণং.
৪৬২. গুল়াদযো পঞ্চ উচ্ছুনো ৰিকারা. গুল় রক্খাযং, গুল়ো পক্করসো. ফাণ গতিযং, তো, ফাণিতং গুল়তো কিঞ্চি থদ্ধং. খণ্ড মন্থে, খণ্ডো ফাণিততোপি থদ্ধো. উচ্ছুৰিসেসস্স রসপাকে খণ্ডযোগ্যসারভূতে যা গুল়িকাকারা জাযতে, সা মচ্ছণ্ডী খণ্ডসালূকং. ‘‘মচ্ছণ্ডী তু ¶ পুপ্ফগুল়া, থদ্ধপত্তন্তু ফাণিত’’ন্তি রভসো, খণ্ডকক্কং ফাণিতমিচ্চঞ্ঞে. সর হিংসাযং, খরপচ্চযো, সক্খরা, যা ‘‘সিতা’’তিপি ৰুচ্চতি, সিনোতি বন্ধতি তণ্হং সিতা. সিতসক্খরেত্যত্র তু সিতো ধৰলত্থো, সক্খরাপমাণসণ্ঠানত্তা ৰা সক্খরা. ইমে চ গুল়াদযো যথাক্কমং থদ্ধতরা. এত্থ চ মচ্ছণ্ডী ফাণিতা খণ্ডৰিকারাপি. দ্ৰযং গুল়ে. রোগাধিকেসু ৰিনাসকরত্তা ৰিসঞ্চ তং কণ্টকঞ্চ.
৪৬৩. দ্ৰযং ভট্ঠধঞ্ঞে. লাজ ভস্সনে, ভস্সনং ভজ্জনং, অ. ন খতং অক্খতং. ‘‘ততিযা পকতি লাজেস্ৰক্খতং তীস্ৰ’হিংসিতে’’তি রুদ্দো.
ভট্ঠযৰে ধানাসদ্দো সিযা, ‘‘বহুম্হি ভট্ঠযৰে ধানা, থিযং অভিনৰো’ব্ভিদে’’তি রভসো. ধা ধারণে, যু.
দ্ৰযং যৰাদিচুণ্ণে. সচ সমৰাযে, সচ সেচনে ৰা, তু. মন্থ ৰিলোল়নে. তিকং সমং. পূরেতীতি পূপো, পো. অকারযুত্তে অপূপো, যথা ‘‘লাবু, অলাবূ’’তি. তণ্ডুলাদীনং পিট্ঠানং ৰিকারো পিট্ঠকো, সঞ্ঞাযং কো.
৪৬৪. ছক্কং সূদে. ভত্তং, সূপঞ্চ করোতি অকাসি করিস্সতীতি ভত্তকারো, সূপকারো চ. সু পগ্ঘরণে. সৰতি রসং পগ্ঘরাপেতীতি সূদো, দো, দীঘাদি. সূদ পগ্ঘরণে ¶ ৰা, অ. অল়ারো নাম সূপাদিৰিকতি, তং করোতীতি আল়ারিকো. ওদনং পচতীতি ওদনিকো. রসং করোতীতি রসকো.
দ্ৰযং সূপে. সুখত্থায পাতব্বত্তা সূপো, দীঘাদি. ৰিসেসতো ভত্তং অঞ্জতি অন্তো গচ্ছতি যেন, তং ব্যঞ্জনং, অঞ্জ গতিযং, যু.
৪৬৫. পঞ্চকং [তিপাদং (ক.)] ভত্তে. উদি সৰনক্লেদনেসু, যু. ৰাকারো ওদনসদ্দস্স নপুংসকত্তং সমুচ্চিনোতি. কুর সদ্দে, কর করণে ৰা, করোতি বলন্তি কুরং, অস্সু, কির ৰিক্খিপনে ৰা, কিরতি বুভুক্খন্তি কুরং, ইস্সু, কর হিংসাযং ৰা, কু সদ্দে ৰা, রপচ্চযো. ভজতি যেন, ভুঞ্জিতব্বন্তি ৰা ভত্তং, ভজ সেৰাযং, তো. ভক্খিতব্বাতি ভিক্খা, ভক্খ অদনে, অস্সি, ভিক্খ যাচনে ৰা, ভিক্খা নারী. অদ ভক্খনে, তো. ভিদাদিত্তা অন্নাদেসো, দলোপো.
চতুক্কং ভোজনে, অস ভক্খনে, কম্মে যু. হর হরণে. আহরতি বলাযূনীতি আহারো, ণো. ভুজধাতুম্হা যু, ভোজনং. ঘস অদনে, ণো. অন্ধোপ্যত্র, অদধাতুম্হা তপচ্চযস্স অন্ধাদেসো নিপাতনা.
দ্ৰযং যাগুযং. তর প্লৰনতরণেসু. তরতি প্লৰতি ব্যাপীভৰতীতি তরণং, যু. তরলং, তরলাপি. যা পাপুণে, গু, যু মিস্সনে ৰা, গু, উস্সা. উণ্হিকা, সাণা, ৰিলেপী চ যাগুনামানি. সা পাকে, যু, সাণা.
৪৬৬. খজ্জাদযো ¶ চত্তারো অসনভেদা. খাদ ভক্খনে, কম্মে তো, ভুজাদি. খজ্জং মংসাদি. ভোজ্জং অন্নাদি. লিহ অস্সাদনে, ণ্যো, হস্স যো. লেয্যং মধ্ৰাদি. পাতব্বন্তি পেয্যং, পা পানে, ণ্যো, আস্সে, পেয্যং সূপাদি.
দ্ৰযং ভত্তমণ্ডে. সু সৰনে, ৰিসরুজপদাদিতো ণ. চমু অদনে, আপুব্বত্তা পানে, কম্মে ণো. মাসরোপ্যত্র, মসি পরিমাণে, অরো. দ্ৰযং আলোপে. লুপ ছেদনে, আপুব্বো সম্পিণ্ডনে, কু সদ্দে. কবি ৰণ্ণে ৰা, অলো, ল়ত্তং, কেন তোযেন বলমস্সাতি ৰা কবল়ো, পুমে, গাসোপি.
৪৬৭. রসানং সব্বরসানং অগ্গম্হি রসে মণ্ডসদ্দো, মণ্ড ভূসাযং, ‘‘সব্বরসগ্গে মণ্ডমনিত্থিয’’ন্ত্যমরসীহো [অমর ১৯.৪৯]. দ্ৰযং ভুত্ততো সেসে. ৰিরূপো, কুচ্ছিতো ৰা ঘাসো ৰিঘাসো. ভুত্ততো সেসো ভুত্তসেসো, সোৰ ভুত্তসেসকো, সকত্থে কো.
দ্ৰযং ৰিঘাসাদে. ৰিঘাসং অদতীতি, অ, দমু দমনে, ণ্ৰু. দ্ৰযং পিপাসাযং. পাতুং ইচ্ছা পিপাসা, পা পানে, সো, দ্ৰিত্তাদি. তস পিপাসাযং, যু.
৪৬৮. দ্ৰযং ¶ ভুত্তুমিচ্ছাযং. খুদ বুভুক্খাযং, দো. ঘসিতুমিচ্ছা জিঘচ্ছা, ঘস অদনে, ইচ্ছত্থে ছো, দ্ৰিত্তাদি. মংসস্স রসো পটিচ্ছাদনীযমুচ্চতে. ছন্দ ইচ্ছাযং. পটিচ্ছাদেতীতি পটিচ্ছাদনীযং, অনীযো, ছদ সংৰরণে ৰা, মংসেন পটিচ্ছাদেতব্বত্তা পটিচ্ছাদনীযং.
দ্ৰযং উগ্গারে, দেকি সদ্দোস্সাহেসু, উদ্ধং দেকতি গন্তুমুস্সহতীতি উদ্রেকো, একস্স দকারস্স রো. উদ্দেকোপি. গির নিগ্গিরণে, ইস্সা, উগ্গারো. পাদো তিত্তিযং. সুহিতো তিত্তো, তস্স ভাৰো সোহিচ্চং. তিপি পীণনে,তি, ভুজাদি. যুপচ্চযে, ইস্সত্তে চ তপ্পনং.
৪৬৯. যথিচ্ছিতন্তং যথিচ্ছিতে. ক্রিযাৰিসেসনতায চেতে নপুংসকে, ক্রিযাব্যযানঞ্হি সতিপ্যেকত্তে তব্বিসেসনানি নপুংসকে ভৰন্তি একত্তেপি, তথা হি ক্রিযানমব্যযানঞ্চ সত্তাভূতত্তা লিঙ্গসঙ্খ্যাৰিসেসোপাদানং নত্থীতি তব্বিসেসনানম্পি সামঞ্ঞলিঙ্গা নপুংসকত্তং, সামঞ্ঞসঙ্খ্যা চেকত্তং যুত্তন্তি, তং যথা – মুদুং পচন্তি, সাদুং পচন্তি. বহুৰচনন্তেপি ক্রিযাসদ্দে তব্বিসেসনস্সেকত্তমেৰ ক্রিযাৰিসেসনানং কম্মনি দুতিযা, সব্বো হি ধাত্ৰত্থো করোত্যত্থেন ব্যাপিতো, মুদুং পচন্তি মুদুং পচনং কুব্বন্তীত্যত্থো, তেন মুদাদীনঞ্চ তব্বিসেসনানং কম্মত্তং. অঞ্ঞো পনাহ ¶ ‘‘সব্বে ধাত্ৰত্থা ভৰত্যত্থানুগতা, ভৰতিক্রিযা কত্ৰত্থমনুভৰন্তীত্যত্থো. ‘পচতি দেৰদত্তো’তি দেৰদত্তপযুত্তো পাকো ভৰতি, গচ্ছতি গমনং ভৰতি, পঠতি পাঠো ভৰতী’’তি, তম্মতেন পঠমা, মুদুপচনং যথা ভৰতি, তথা পচতীত্যত্থো. রমণীযং পাতো, ৰিমলং পাতো, ইদমুপকুম্ভং. কমু কন্তিযং, কম্মনি ণো, কামং, নিকামঞ্চ. ইসু ইচ্ছাযং, তো, ‘‘সাদিসন্তপুচ্ছে’’ত্যাদিনা অন্তেন সহ তস্স ট্ঠো, ইট্ঠং. পরিপুব্বো আপ পাপুণনে, তো, ভুজাদি, রস্সো, যাগমো চ. ‘‘সত্ত্যং নিৰারণে তিত্তিযং, পরিযত্তং যথিচ্ছিতে’’তি [চিন্তামণিটীকা ১৯.৫৭] রভসো. ইচ্ছিতস্স অনতিক্কমো যথিচ্ছিতং, যথাত্থে অব্যযীভাৰো. পকামংপ্যত্র.
দ্ৰিপাদং ৰণিজকে. কযৰিক্কযেহি জীৰতীতি, ইকো. সত্থং ৰাণিজ্জোপজীৰীনং সঙ্ঘাতং ৰহতি দেসন্তরং পাপযতীতি, কম্মাদিম্হি ণো. সত্থৰাহো ৰণিজনাযকো, তংযোগা সত্থৰাহো, ণো. আপণো কযৰিক্কযৰোহারো, তংযোগা আপণিকো, ণিকো. ৰণ সদ্দে, ইজো. ৰেদহকো, নেগমো, পণ্যাজীৰো, ৰণিজোপ্যত্র.
৪৭০. ৰিক্কযো নাম পুব্বমেৰ অত্তনো ধনস্স পরস্স দানং. কী দব্বৰিনিমযে, তত্র নিযুত্তো ৰিক্কযিকো. ৰিক্কিণাতীতি ৰিক্কেতা, রিতু. কযো নাম পরস্স ধনং গহেত্ৰা অত্তনো ধনস্স দানং. কযেন জীৰতীতি কযিকো. কিনাতীতি, ণ্ৰু.
দ্ৰযং ¶ ধনপ্পযোত্তরি. ইণে উত্তমো উত্তমণ্ণো, অভিধানা পুব্বনিপাতো, ইস্সত্তং, দ্ৰিত্তঞ্চ. ধনং ৰুড্ঢত্থং পযোজেতীতি ধনিকো. দ্ৰযং ধনগাহকে. ইণে অধমো অধমণ্ণো. ইণং গণ্হাতীতি ইণাযিকো, আযিকো. ইণং আযতি পৰত্তেতীতি ৰা ইণাযকো, ণ্ৰু.
৪৭১-৪৭২. দ্ৰযং ইণে. উদ্ধরীযতে গয্হতেতি উদ্ধারো, উপুব্বো ধরতি গহণে, ণো. এতি ৰুড্ঢিং গচ্ছতীতি ইণং, যু, ণত্তং. পরিযুদঞ্চনম্পি, পরিতো উদঞ্ঝতে গয্হতেতি, যু. ৰুত্তন্তি ক্রিযাপদং. যত্তকেন ধনেন লাভো লব্ভতে, তত্র মূলধনে মূলাদিদ্ৰযং. মূল পতিট্ঠাযং. পঠমমেৰ আভতং পাভতং.
দ্ৰযং পটিপাদে. ‘‘অৰস্সমস্সিদং কযিতব্ব’’মিতি সচ্চস্সাখ্যাপনং, করণং ৰা সচ্চাপনং, সচ্চস্স করঞ্চিত্তভরণমিচ্চত্থো, সচ্চসদ্দা ধাতুরূপা যু, মজ্ঝে অপাগমো, সচ্চস্স ৰা আপুণনং সচ্চাপনং, অপধাতুম্হা যু. ‘‘সচ্চাপনা সচ্চাকতি’’রিতি তিকণ্ডসেসে [থীকণ্ডে (?)] ৰোপালিতো. সচ্চং করোতি, সচ্চস্স ৰা করণং সচ্চকারো. সচ্চংকারোপি. ‘‘ক্লিৰে সচ্চাপনং সচ্চ-ঙ্কারো সচ্চাকতিত্থিয’’ন্ত্যমরকোসে [অমর ১৯.৮২]. দ্ৰযং ৰিক্কনীযদব্বে. ৰিক্কিনিতব্বন্তি ৰিক্কেয্যং, ণ্যো. পণ ব্যৰহারে, ণ্যো, দ্ৰেপি তীসু.
দ্ৰযং ¶ ন্যাসস্সপ্পনে [ন্যাসম্পন্নে (ক.)]. ন্যাসস্স অপ্পনং [সম্পন্নং (ক.)] পটিদানং. পতিপুব্বো দদাতি ন্যাসসম্পন্নত্থো, তথা পরিপুব্বো ৰত্ততি. পরিদানংপ্যত্র.
দ্ৰযং ন্যাসে. অসু খেপনে. ন্যস্সতে নিক্খিপীযতেতি, ণো. উপনিধিয্যতেতি উপনিধি, ই, উপনিধি পুমে. ‘‘পুমে উপনিধিন্যাসো’’তি [অমর ১৯.৮১] অমরকোসে.
৪৭৩. একাদযো অট্ঠারসপরিযন্তা সঙ্খ্যাসদ্দা সঙ্খ্যেয্যে দব্বে ৰত্তন্তি তীসু চ লিঙ্গেসু. সঙ্খ্যেয্যেকত্তে চ ‘‘একো ব্রাহ্মণো, অট্ঠারস ব্রাহ্মণা’’তি সমানাধিকরণং ভৰতি, ন তু ভিন্নাধিকরণং ‘‘ব্রাহ্মণানং একাদস চে’’তি. তীসূত্যনেন ‘‘ন কেৰলং একসদ্দোৰ সলিঙ্গো, অথ খো অট্ঠারসপরিযন্তাপী’’তি দস্সেতি, তেন কত্থচি তেসং অলিঙ্গতাৰচনং লিঙ্গৰিসেসাভাৰং সন্ধায ৰুত্তং, ন পন সামঞ্ঞলিঙ্গাভাৰন্তি দট্ঠব্বং. ইমিনা নযেন ‘‘অতিলিঙ্গং দ্ৰিৰচনং, তদাখ্যাতন্তি ৰুচ্চতী’’ত্যাদীসুপি দট্ঠব্বং, তেন ‘‘পুরিসো গচ্ছতি, ইত্থী গচ্ছতি, চিত্তং গচ্ছতী’’ত্যাদীসু গচ্ছতিসদ্দস্স তংতংলিঙ্গৰিসেসৰচনতা, ‘‘গচ্ছতী’’ত্যাদীসু সামঞ্ঞলিঙ্গৰচনতা চ দট্ঠব্বা. ৰীসত্যাদযো সঙ্খ্যাসদ্দা সঙ্খ্যানে, সঙ্খ্যেয্যে চ ৰত্তন্তি ‘‘ৰীসতি গাৰো, গৰং ৰীসতী’’তি. একত্তেতি যদা পনেতা সঙ্খ্যেয্যে একত্তৰিসিট্ঠমেৰ ৰগ্গত্তং সভাৰতো পটিপাদযন্তি. তদা ভিন্নসঙ্খ্যেনাপি সমানাধিকরণে একৰচনেযেৰ সব্বকালং ৰত্ততে ‘‘ৰীসতি গাৰো’’তি. যদ্যেকত্তে, কথং? দ্ৰেৰীসতিযো, তিস্সো ৰীসতিযো, পঞ্চসতানিচ্চাদযো পযোগা ইচ্চাহ ‘‘ৰগ্গভেদে বহুত্তেপী’’তি ¶ . ৰীসত্যাদীনং ৰগ্গানং ভেদে ৰত্তুমিচ্ছিতে সতি বহুত্তেপি বহুৰচনেপি ভৰন্তি. অমরকোসে পন ‘‘সঙ্খ্যন্তরস্সত্থে অভিধেয্যেৰীসত্যাদযো তংসমানাধিকরণতো বহুৰচনানিপি ভৰন্তী’’তি [অমর ১৯.৮৩-৪] ৰুত্তং, সঙ্খ্যন্তরমিহ ৰগ্গভেদো, তেন দ্ৰিন্নম্পি ৰোহারমত্তনানত্তং, ন অত্থনানত্তন্তি দট্ঠব্বং. আনৰুতি নৰুতিসদ্দমভিব্যাপেত্ৰা তা ৰীসত্যাদযো ভিন্নলিঙ্গেনাপি সমানাধিকরণে নারিযং ইত্থিযং, যথা ৰীসতি কুণ্ডানি. ৰীসত্যাদযো ৰিকতসমাহারদ্ৰন্দা. লিঙ্গস্স লোকাসযত্তা দ্ৰন্দেকত্তন্তি নপুংসকত্তন্তি ৰীসত্যাদযো অব্যুপ্পন্না পরমতেন, কচ্চাযনমতেন পন ব্যুপ্পন্না.
৪৭৪-৪৭৬. সতাদীনি অসঙ্খ্যেয্যপরিযন্তানি চতুৰীসতি ঠানানি গণনভেদানি. তত্থ দসদসসদ্দেহি নিপ্ফাদিতো সতসদ্দো, তথা সতদসসদ্দেহি সহস্সসদ্দো. যুজ যোগে, নিযুতং, অযুতম্পি. যু মিস্সনে ৰা, তো. লক্খ দস্সনঙ্কেসু, লক্খং, সতসহস্সম্পি. কুট ছেদনে, দসগুণং কুটতীতি কোটি. উপসগ্গেন ৰিসেসেত্ৰা একো গণনৰিসেসো পকোটীতি ৰুচ্চতি, দ্ৰেপি মিস্সেত্ৰা একো কোটিপকোটীতি. নহ বন্ধনে, তো. আগমস্সু. ৰিদ লাভে, উ, নিগ্গহীতাগমো. অব হিংসাযং, গতিম্হি চ, দো, আগমস্সু. অহি গতিম্হি, হপচ্চযো. অৰ রক্খণে, ৰো ¶ . অট গমনে, টো. সোগন্ধিকন্তি কমলৰিসেসনামেন একো গণনৰিসেসো ৰুচ্চতি, তথোপ্পলাদিনামেহি একেকো গণনৰিসেসো. কথ ৰাক্যপ্পবন্ধে, যু, সঙ্খ্যাতুমসক্কুণেয্যতায অসঙ্খ্যেয্যং.
ননু সঙ্খ্যাতুমসক্কুণেয্যত্তে সতি একেন ভৰিতব্বং, অথ কথমেকো অসঙ্খ্যেয্যো, দ্ৰে অসঙ্খ্যেয্যানিচ্চাদীনি ভেদানি ৰুত্তানীতি? নাযং দোসো, তেসং কালদেসাদিৰসেন ভিন্নানম্পি সম্ভৰতো. এতাসু সঙ্খ্যাসু কমা কমেন সতাদিলক্খপরিযন্তং দসগুণং দসহি গুণিতং ভৰতি. কোট্যাদিকং অসঙ্খ্যেয্যপরিযন্তং সতলক্খগুণং সতলক্খেহি গুণিতং ভৰতি, তস্মা একা লেখা দ্ৰিসুঞ্ঞসহিতা সতং ভৰতি, তথা তিসুঞ্ঞসহিতা সহস্সং, চতুসুঞ্ঞসহিতা নিযুতং, পঞ্চসুঞ্ঞসহিতা একা লেখা লক্খং ভৰতি, একা পন লেখা সত্তসুঞ্ঞসহিতা কোটি, তথা চুদ্দসসুঞ্ঞসহিতা পকোটি, ইমিনা নযেন যাৰাসঙ্খ্যেয্যং নেতব্বং, অযমেকচ্চানমাচরিযানং মতি.
অথ ৰা সতাদযো অসঙ্খ্যেয্যপরিযন্তা সব্বেপি দসগুণিতা কাতব্বা, অযং কচ্চাযনস্স মতি, তেন হি ‘‘যাৰ তদুত্তরি দসগুণিতঞ্চে’’তি সুত্তমাহ. অথ ৰা সতাদযো লক্খন্তা দসদসগুণিতা, তেন একা লেখা দ্ৰিবিন্দুসহিতা সতং ভৰতি, তথা চতুপঞ্চাদিবিন্দুসহিতা সহস্সাদিকং ভৰতি, একা লেখা পন দ্ৰাদসবিন্দুসহিতা কোটি, তথা একূনৰীসতিবিন্দুসহিতা পকোটীতি যাৰ অসঙ্খ্যেয্যা একেকস্মিং সত্ত সত্ত বিন্দূনি কত্ৰা গণনা কাতব্বা, তস্মা অসঙ্খ্যেয্যগণনৰিসেসে পঞ্চচত্তালীসাধিকানি সতবিন্দূনি ভৰন্তি, অযমম্হাকং মতি.
অমরকোসে [অমর ১৯.৮৪] পন ‘‘পন্ত্যা সতসহস্সাদি, কমা দসগুণোত্তর’’মিত্যুত্তং, তস্সত্থো – দসসঙ্খ্যা পন্তীত্যুচ্চতে ¶ , ততো আরব্ভ দসগুণোত্তরং সতসহস্সাদিকং কমা ৰিঞ্ঞেয্যং, তং যথা – দসসঙ্খ্যায দসগুণোত্তরং সতং, সতা দসগুণোত্তরং সহস্সং, সহস্সা দসগুণোত্তরং অযুতং, অযুতা দসগুণোত্তরং লক্খং, লক্খা দসগুণোত্তরং পযুতং, পযুতা দসগুণোত্তরং কোটি, এৰং কোটিযা অব্বুদং, অব্বুদা পদুমং, পদুমা খব্বো, খব্বা মহাকথো, ততোপি মহাপদুমং, ততোপি সঙ্কু, সঙ্কুতো সমুদ্দো, ততো অন্ত্যং, অন্ত্যা মজ্ঝং, মজ্ঝা পরদ্ধং, পরদ্ধা অমতং, অমতা দসগুণোত্তরং সঙ্খ্যং, সঙ্খ্যঞ্চ ৰীসতিমং ঠানং, অসঙ্খ্যেয্যমিতো পরন্তি. সব্বপারিসদত্তা হি ব্যাকরণস্স সব্বেসংপ্যত্র ৰাদা দস্সিতা.
৪৭৭-৪৭৮. সাধিকেন দ্ৰেপাদেন ‘‘অড্ঢেন চতুত্থো অড্ঢুড্ঢো, অড্ঢেন ততিযো অড্ঢতিযো, অড্ঢতেয্যো চা’’তি ইমং ৰচনত্থং দস্সেতি. অড্ঢূপপদেন সহ চতুত্থাদিসদ্দানং অড্ঢুড্ঢাদ্যাদেসো. সাধিকপাদেন ‘‘অড্ঢেন দুতিযো দিযড্ঢো, দিৰড্ঢো চা’’তি ইমং ৰচনত্থং দস্সেতি. অন্তরিতস্সাপি অড্ঢেনসদ্দস্স ইধানুৰত্তনতা অধিপ্পেতা অভিধানন্তরাভাৰা, সব্বত্রেৰং.
৪৭৯-৪৮০. মীযতে পরিচ্ছিন্দীযতে যেন, তং মানং. তঞ্চ তুলাপত্থঙ্গুলিৰসা তিধা মানিযদব্বস্স ভৰতি. তুল উম্মানে ¶ , চুরাদি, তুলা ইত্থী. পদ গতিযং, থো. অঙ্গ গমনে, উলো, অঙ্গুলং, ‘‘অঙ্গুলী’’তিপি পাঠো, করসাখা.
চত্তারো ৰীহযো সম্পিণ্ডিতা একাৰ গুঞ্জা সমগরুকা, তথা দ্ৰে গুঞ্জা একোৰ মাসকো সমগরুকোতি সব্বত্র নযো নেতব্বো. দ্ৰে মাসকা অক্খো নাম, ৰিভীটকোতি ৰুত্তো, অক্খফলসমানগরুকত্তা ৰা অক্খো. করিসোপ্যত্র, কস ৰিলেখনে, অ, রিমজ্ঝো, অনিত্থী. অক্খানং পঞ্চ ধরণং নাম, ধরতিধাতুযা যু. অক্খানমট্ঠকং সুৰণ্ণো নাম. পঞ্চধরণং নিক্খং নাম. তে নিক্খা পঞ্চ পাদো নাম. সো পাদো চতুত্থে ভাগে ৰত্ততীত্যেকচ্চানং মতি. যথাৰুত্তাযেৰ চত্তারো ৰীহযো গুঞ্জা নাম. দ্ৰে গুঞ্জা মাসকো নাম. দ্ৰে পঞ্চমাসকা দসমাসকা অক্খো নাম. অক্খানং অট্ঠকং ধরণং নাম. পঞ্চধরণং সুৰণ্ণো নাম. তে পঞ্চসুৰণ্ণা নিক্খং নামাত্যম্হাকং মতি. কন দিত্তিগতিকন্তীসু, নিপুব্বো, নস্স খো, নিক্খো, সুৰণ্ণৰিকারেপি. যস্স কস্সচি ৰত্থুনো চতুত্থে ভাগে পাদো. দস ধরণানি পলং নাম, পল পথে চ গতিম্হি.
৪৮১. যস্স কস্সচি ৰত্থুনো পলসতং তুলা. তুল উম্মানে, তুলা নারী.
গেহানং দারুবন্ধায, পিঠিকাযং তুলা থিযং;
মানভণ্ডে চ সাদিসে, রাসিপলসতেসু চ.
তা ¶ তুলা ৰীসতি ভারো নাম. ভর ধারণপোসনেসু, ণো. ‘‘ভারো তু দ্ৰিসহস্সেসু, পলানমপি ৰিৰধে’’ত্যজযো [ব্যাখ্যাসুধাটীকাযম্পি]. ৰিৰধো ভারভেদো.
রূপিযস্স করিসেন কতো সংৰোহারপদত্থো কহাপণো নাম. করিসপ্পমাণেন রূপিযেন কতো পণো পণিযো দব্বভেদো কহাপণো. রিসস্স হাদেসো. অহাদেসে করিসাপণো, এতে দ্ৰে রূপৰিকারো, অঞ্ঞত্রূপচারা. ইতি তুলামানং ৰুত্তং.
৪৮২. পত্থমানং দস্সেতুমাহ ‘‘কুডুৰো’’চ্চাদি. একো পসতো কুডুৰো নাম. সর গতিযং, তো, রলোপো, কডি ভেদে, ৰো, কডিস্স কুডু, তে কুডুৰা চত্তারো পত্থো. চতুপত্থা আল়্হকো, অহ পূজাযং, ণ্ৰু, ল়ত্তাদি দসঙ্গুলং, দ্ৰাদসঙ্গুলং ৰাসব্বতো মানম্পি আল়্হকো. চতুরো আল়্হকা দোণং নাম, ‘‘চতুরাল়্হক’’ন্তিপি পাঠো, দু গমনে, ণো, দুণ গতিযং, হিংসাযঞ্চ ৰা, দোণং. ৰাকারেন দোণো.
৪৮৩. চতুরো দোণা মানিকা, মান পূজাযং, সকত্থে কো, অস্সি. চতুমানিকং চতস্সন্নং মানিকানং সমূহো চতুমানিকং ¶ খারী নাম, খর ৰিনাসে, ণো, নদাদি. দসম্বণং দসাধিকসতদোণমত্তং কুম্ভোতি ঘটনামেন একো পত্থমানৰিসেসো দস্সিতো, ‘‘অম্বণ’’ন্তিপি পাঠো.
৪৮৪. পত্থমানৰিসেসানং লব্ভমানপরিযাযে দস্সেতুমাহ ‘‘আল়্হকো’’চ্চাদি. তুম্ব কম্পনে, অ. দ্ৰযং পত্থে. পত্থসদ্দোযং সামঞ্ঞভেদমানেসু পৰত্ততি, ইধ পন ৰিসেসমানৰাচকো অধিপ্পেতো. নল গন্থে, ইণ.
দ্ৰযং ৰাহে. ৰহতীতি ৰাহো, ৰহ পাপুণনে, ণো.
অম্বণমানং, পরিযাযং ৰা দস্সেতুমাহ ‘‘একাদস দোণে’’চ্চাদি. অম্ব গমনে, যু, অম্ব সদ্দে ৰা, ইতি পত্থমানং ৰুত্তং, অঙ্গুলমানং পন অণ্ৰাদ্যাভিধানাৰসরে ভূমিৰগ্গে অভিহিতং.
৪৮৫. চতুক্কং ভাগে. ৰিস পৰেসনে, দীঘাদি, কোট্ঠং ৰুচ্চতি সরীরং, তত্থ সেতীতি কোট্ঠাসো. আত্তং. অন পাণনে, অম গমনে ৰা, সো. ভজীযতে সেৰীযতেতি ভাগো. ণো. ৰণ্টকোপ্যত্র. ৰটি ৰিভাজনে, ণ্ৰু, ণন্তা ৰা সকত্থে কো.
ৰিভৰন্তং ধনে. ধন ধঞ্ঞে, অ. সস্স অত্তনো অযং সো, সম্পি. দুইৰ দব্বং, সারমিচ্চত্থো, ইৰত্থে ৰো, ৰিদ লাভে, তো ¶ . সস্স ধনস্স পতি সপতি, তস্মিং সাধু সাপতেয্যং, ণেয্যো. ৰস নিৰাসে, উ. অর গমনে, থো. রস্স তো. ৰিভৰন্তি পভৰন্ত্যনেনাতি ৰিভৰো, অ. হিরঞ্ঞং, কোসোপ্যত্র.
৪৮৬. কতাকতং কঞ্চনং, রূপিযঞ্চ মিস্সিতং [মিলিতং (ক.), মিলিতং পচ্চেকঞ্চ (অমর খীরস্ৰাধীটীকা)] কোসাদিদ্ৰযৰাচ্চং, তত্র পিণ্ডীকতং আভরণীকতং, কম্মীভাৰমাপাদিতং ৰা কতং. আকরোত্থং অজাতকম্মং চুণ্ণাদিরূপং অকতং, তদঞ্ঞং তেহি কঞ্চনরূপিযেহি অঞ্ঞং তেজসং দব্বং তম্বং. আদিনা কংসরীতিসীসকাদি, যঞ্চাতেজসং রাজপট্টদারুৰিসাদিক’মসারং দব্বং, তং সব্বং কুপ্পং, গুপ রক্খণে, গুপ্পতেতি, পো, কত্তঞ্চ গস্স.
দ্ৰযং কঞ্চনং রূপিযঞ্চাহতমুট্ঠাপিতহযৰরাহপুরিসাদি রূপং নিগ্ঘাতিকায তাল়িতং দীনারাদিকং রূপিযাখ্যং. অস্সাদিরূপমস্সাহতমত্থীতি রূপিযং. রূপ আহতপসংসাসু, ইযো.
৪৮৭-৪৮৮. হিরঞ্ঞন্তং সুৰণ্ণে. সোভনো ৰণ্ণো যস্স সুৰণ্ণং. কন দিত্তিযং, ণ্ৰু, জননং জাতং, পকট্ঠং জাতং জাতরূপং, ¶ পকট্ঠত্থে রূপপচ্চযো [পসংসাযং রূপপচ্চযো ইতি সুভূ (চিন্তামণিটীকা) পসংসাযং রূপং (পাণিনি ৫.৩.৬৬)]. জাতং রূপমস্সাতি ৰা জাতরূপং. ইণ গতিযং, দিত্তিযঞ্চ অনেকত্থত্তা. সুট্ঠু দিপ্পতে দিত্তিযা যুজ্জতেতি সোণ্ণং, উস্সো, ‘‘ৰা পরো অসরূপা’’তি ইলোপো, দ্ৰিত্তং. কঞ্চ দিত্তিযং, যু. সত্থু ৰণ্ণো ৰিয ৰণ্ণো যস্স. চিত্তমত্তানং হরতীতি হরি. ই, কমু ইচ্ছাযং, বু. চরতি এত্থ চিত্তং চারু, ণু. হি গতিযং, মো. হট দিত্তিযং, ণ্ৰু. তপনং দাহমরহতীতি তপনিযো, ইযো. হর হরণে, অঞ্ঞো, অস্সি. হা চাগে, হা গতিযং ৰা, অঞ্ঞো, হিরাদেসো চ.
চামীকরাদযো চত্তারো তব্ভেদা তস্স সুৰণ্ণস্স ৰিসেসা. চামী নাম একা পুপ্ফজাতি, তংকরত্তা চামীকরো, অথ ৰা চামী নাম অগ্গি. চমু অদনে, ণী, তক্করত্তা চামীকরো. সতকুম্ভং পদ্ধকেসরৰণ্ণং, তব্বণ্ণসদিসত্তা সাতকুম্ভং. দেৰরুক্খভূতায মহাজম্বুযা পতিট্ঠিতট্ঠানে নদী জম্বুনদী, তস্সং পতিতেহি মহাগজপ্পমাণানং, কুম্ভপ্পমাণানং ৰা ফলানং বীজেহি জাতং সুৰণ্ণং জম্বুনদং, ইদং পন সুৰণ্ণং অনলপ্পভং দেৰালঙ্কারমতুলং জাযতে. তং পনানলমিতি ৰিসেসত্থেপি অমরসীহো সুৰণ্ণসামঞ্ঞেৰ পঠতি. সিঙ্গী নাম একা মচ্ছজাতি, তব্বণ্ণতায. খণিযং ৰা তংসণ্ঠানসিলাখণ্ডেহি জাততায সিঙ্গী, অমরকোসে পন চামীকরাদীনিপি সুৰণ্ণসামঞ্ঞে পঠতি, সিঙ্গী পন ৰিসেসে. ৰুত্তঞ্হি তত্থ ‘‘অলঙ্কারসুৰণ্ণং যং, সিঙ্গীকনকমিচ্চয’’ন্তি [অমর ১৯.৯৬]. তস্সত্থো – কটককুণ্ডলাদিনো অলঙ্কারসুৰণ্ণস্স ‘‘সিঙ্গী’’তি নামন্তি. ‘‘সিঙ্গীমণ্ডনসোণ্ণ’’ন্তি ¶ রতনকোসো. সুৰণ্ণতায সিঙ্গী ‘‘কনক’’মিত্যুচ্চতে.
৪৮৯. পঞ্চকং রজতে. রূপযুত্ততায রূপিযং. রঞ্জ রাগে, অতো. সঞ্জ সঙ্গে, ঝু, ঞলোপো, সজ্ঝু. রূপযুত্ততায রূপী, সঞ্জ সঙ্গে, ঝো, ঞলোপো, সজ্ঝং, ‘‘রূপিযজ্ঝ’’ন্তিপি পাঠো. তদা ইযজ্ঝপচ্চযেন সিদ্ধং. দুব্বণ্ণং, খজ্জূরং, সেতম্পি.
আহতসোণ্ণরজতে, রজতে রূপিযং মতং;
রজতে চ খলেক্লিৰং, খজ্জূরো পাদপন্তরে;
সেতা চ ভতিকাযং থ, ক্লিৰং সজ্ঝে সিতে তিসু.
অস্মজাতিযং পুপ্ফরাগাদিম্হি, মুত্তাৰজিরাদিম্হি চ ৰস্ৰাদিত্তযং. ৰস নিৰাসে, উ. রতিং তনোতীতি রতনং, কম্মাদিম্হি ণো, তিলোপো. ‘‘রত্নং সজাতিসেট্ঠেপী’’ত্যমরকোসে [অমর ২৩.১২৬], তেন গজসেট্ঠো গজরতনং, ইত্থিসেট্ঠো ইত্থিরতনন্তি. মনসদ্দতো ই, ঈপচ্চযে মণী চ. পুপ্ফরাগাদযো ৰক্খমানা তব্ভিদা তস্স মণিনো ৰিসেসা. ভাসন্তো রঞ্জেতীতি পুপ্ফরাগো, ভাসস্স পুপ্ফো.
৪৯০. সুৰণ্ণাদযো ইমে সত্ত রতনান্যাহু. মণি রত্তমণি.
৪৯১. সত্তরতনানং লব্ভমানপরিযাযে দস্সেতুমাহ ‘‘লোহিতঙ্গো’’চ্চাদি. লোহিতঙ্গাদিত্তযং রত্তমণিযং ¶ . লোহিতৰণ্ণেন অঙ্গীযতেতি লোহিতঙ্গো, লোহিতং অঙ্গং সরীরমেতস্স ৰা লোহিতঙ্গো. পদুমঞ্চাত্র কোকনদং, তব্বণ্ণসদিসো মণি পদুমরাগো. সোণরতনং, লোহিতকোপ্যত্র.
দ্ৰযং ৰেল়ুরিযে. ৰংসো তচসারো, তব্বণ্ণো মণি ৰংসৰণ্ণো. ৰেল়ু ৰিয দিস্সতীতি ৰেল়ুরিযো, ইৰত্থে ইযো, রাগমো চ. দ্ৰযং পৰাল়ে. ৰল সংৰরণে, ণো, ল়ত্তং, ৰাকারেন পৰাল়োপি. দু গমনে, দু উপতাপে ৰা, মো, দ্ৰিত্তং.
৪৯২. দ্ৰযং কবরমণিম্হি. মসারগিরিম্হি জাতং মসারগল্লং, লো, রস্স লো. কবরো সবলো মণি. দ্ৰযং মুত্তাযং. মুচ মোচনে, থো, মুত্তা এৰ মুত্তিকং, সকত্থে ইকো. সত্থিকা পকতিতো লিঙ্গৰচনান্যতিৰত্তন্তেতি নপুংসকত্তং. এত্থ চ রতনপরিযাযানং উপ্পটিপাটিযা কথনং সত্তন্নং রতনানং উপ্পত্তিক্কমপণীতক্কমাদিনো অভাৰদীপনত্থং.
দ্ৰযং পিত্তলে. রী গমনে, রি. রীতিপি. ‘‘রীতি পচারে সন্দে চ, লোহকিট্টারকূটেসূ’’তি রুদ্দো. আরস্সেৰ কূটো, যস্স. দব্বসদ্দোপ্যত্র. দ্ৰযং অব্ভকে. অম গমনে, অলো. অব্ভং আকাসো, মেঘো চ, তংসঞ্ঞকত্তা অব্ভকং, সঞ্ঞাযং কো. ‘‘মেঘম্বরাভিধানঞ্চ, গোরি বীজঞ্চ অব্ভক’’ন্তি হি ৰুত্তং. গিরিজতু, সিলাজতুপ্যত্র.
৪৯৩. তিকং ¶ লোহে. লূ ছেদনে, হো. অয গমনে, মনোগণাদি. কাল়ঞ্চ তং অযসঞ্চেতি কাল়াযসং. সত্থকং, তিক্খণং, পিণ্ডং, অযসং, অস্মসারোপ্যত্র. ‘‘সত্থমাযুধলোহেসূ’’তি অনেকত্থো. ‘‘সামুদ্দলৰণেতিক্খং, ৰিসলোহাজিমুক্ককে’’তি রভসো. পণ্ড গমনে, অ. অস্মস্স সারো. ‘‘কাল়াযস’মযো লোহং, অস্মসারঞ্চ সত্থক’’ন্তি ত্ৰমরমালাযং ক্লীৰকণ্ডং.
দ্ৰযং চপলে. পার সামত্থিযে, দো, পারযতি সক্কোতি সব্বলোহং কঞ্চনং কাতুন্তি পারদো. রস সদ্দে, অগ্গিম্হি পক্খিত্তে রসতীতি রসো, মধুরাদীসু চ রসো. চপলো, সূতোপ্যত্র.
‘‘চঞ্চলাদিম্হি চপলো’’.
‘‘সারথিম্হি রসে সূতো, পসূতে পেরিতে তিসু’’;
‘‘রসেন্দো পারদো ৰুত্তো, পারতোপি নিগদ্যতে’’তি. –
তারপালো.
‘‘পারদো সিদ্ধধাতু চ, ৰরবীজঞ্চ সূতক’’ন্তি. –
তিকণ্ডসেসো [তিকণ্ডসেস ২.৯.৩৪].
তিকং নাগে. তিপু পীল়নে, উ. তিপুসদ্দস্স সেতেপি পৰত্তনতো কাল়সদ্দেন ৰিসেসেত্ৰা কাল়তিপূতি ৰুত্তো, তেন তিপুসদ্দস্সদ্ৰিন্নম্পি ৰাচকতাদট্ঠব্বাত্যেকে, তং ‘‘নাগো সীসকযোগিট্ঠ-ৰপ্পাণি তিপু পিচ্চট’’ন্তি [অমর ১৯.১০৫] অমরকোসে, ‘‘তিপু ¶ সীসকরঙ্গেসূ’’তি চ তিকণ্ডসেস নানত্থসঙ্গহাদীসু ৰুত্তত্তা ন গহেতব্বং, তেন কাল়ো চ তিপু চাতি দ্ৰেযেৰত্থাভিধানানি. কাল়ৰণ্ণতায কাল়ো. তিপু যথাৰুত্তত্থোৰ. তপ সন্তাপে ৰা, উ, অস্সিত্তং. সী সযে, সি বন্ধনে ৰা, সো. ‘‘সেট্ঠভকদ্দুজো নাগো, ক্লিৰং সীসকরঙ্গেসূ’’তি রভসো. ‘‘যোগিট্ঠ’’মিত্যেকং নামং সীসস্স. ‘‘ৰপ্পো সো সীসমত্তক’’ন্তি ত্ৰমরমালা.
‘‘আরকূটোসী রীতি চ, সীসকং তিপু ৰদ্ধকং;
নাগং মহামলঞ্চেৰ, যোগিট্ঠক’’ন্তি. –
ব্যাডি.
‘‘সীসমত্তং বহুমলং, যোগিট্ঠং পিট্ঠপিচ্চটা;
সুৰণ্ণাদিসমালুক-মপি সিন্দূরসম্ভৰ’’ন্তি. –
তন্তাতন্তরং.
সেতে তু রঙ্গৰঙ্গা, তে গত্যত্থা.
‘‘রঙ্গংসুরেভং মুদঙ্গং, কুসুম্ভং গাম্যকুঙ্কুম’’ন্তি. –
তিকণ্ডসেসো [তিকণ্ডসেস ২.৯.৩৪].
দ্ৰযং হরিতালে. হরিতৰণ্ণং অলং হরিতালং, ব্যুপ্পত্তিমত্তমেতং. রূল়্হীসদ্দো ত্ৰযং. পীতিং নেতীতি পীতনং. ‘‘পিঞ্জরং পীতনং তাল-মালঞ্চ হরিতালকে’’ত্যমরসীহো [অমর ১৯.১০৩] . পিঞ্জ ৰণ্ণে, অরো. অল ভূসনে, অলন্ত্যনেনেতি, ণো, ‘‘হরিতালমলং তাল-ৰণ্ণকং নটভূসন’’ন্তি তু মাধৰো. ‘‘হরিতালে তু কপ্পূরং, গোদন্তো নটসঞ্ঞকো’’তি তিকণ্ডসেসো [তিকণ্ডসেস ২.৯.৩৫].
৪৯৪. দ্ৰযং ¶ সিন্দূরে. পিট্ঠেন নাগেন জাতং পিট্ঠং. চীনদেসপ্পৰত্তং পিট্ঠং চীনপিট্ঠন্তি পুব্বপদে উত্তরপদলোপো. সন্দ সৰনে, ঊরো, অস্সি. ‘‘সিন্দূরং নাগসম্ভৰ’’ন্ত্যমরসীহো [অমর ১৯.১০৫]. ৰসন্তস্সৰো, রত্তচুণ্ণং, রত্তৰালুকংপ্যত্র. দ্ৰযং তূলে. তুল নিকসে, অ. পিচু মদ্দনে, উ. পিচু তুলোতি সমুদিতঞ্চস্স নামং. ‘‘তূলো পিচু পিচুতূলো, মক্কটিসুত্তং তক্কোটী’’তি হি রভসো.
মধুসদ্দেন খুদ্দজন্তু, খুদ্দঞ্চোচ্চতে. খুদ্দজন্তৰো ভমরাদযো. তত্র ভমরকতং খুদ্দং ভামরং, মক্খিকাকতং মক্খিকং, সরঘঞ্চোচ্চতে. ৰরটা কতং ৰারটং. পুত্তিকা কতং পুত্তিকন্তি সব্বত্রঞ্ঞত্থে ণো. মধু উন্দে, উ. খু সদ্দে, দো, খুদ পিপাসাযং ৰা, দো.
দ্ৰযং সিত্থে. মধূহি খুদ্দজন্তূহি উচ্ছিট্ঠং সজ্জিতন্তি মধুচ্ছিট্ঠং. সজ্জ ৰিসজ্জনালিঙ্গননিম্মানেসু. নিম্মানং সম্পিণ্ডীকরণং, তো, জতানং ঠাদেসো, সস্স ছো, দ্ৰিত্তং, ইত্তঞ্চ. সিচ পগ্ঘরণে, থো. সিত্থমেৰ সিত্থকং. মদনোপ্যত্র.
৪৯৫. তিকং গোপালে. গাৰো পালেতি, পাতি চাতি গোপালো, গোপো চ, কম্মনি ণো. গাৰো সঙ্খ্যাযতীতি গোসঙ্খ্যো, সংপুব্বো খ্যা গণনে. গোদুহো, আভিরো, ৰল্লৰোপ্যত্র. দ্ৰযং গোমিকে. গাৰো অস্স সন্তীতি গোমা, মন্তু. ইকপচ্চযে, মাগমে চ গোমিকো.
দ্ৰিপাদং ¶ বলীবদ্দে. উস দাহে, অভো. বলং ৰদ্ধযতীতি বলীবদ্দো, নিপাতনা. গচ্ছতীতি গোণো, যু, মলোপো, অস্সো, ণত্তং. গচ্ছতীতি গো, গমু গমনে, রো.
‘‘সগ্গে করে চ ৰজিরে, বলীবদ্দে চ গো পুমা;
থী সোরভেয্যিনেত্তম্বু-দিসাৰচনভূমিসূ’’তি. –
রুদ্দো. ৰস নিৰাসে, অভো. ৰস্সতীতি ৰুসো, ৰস্স সেচনে, ণো, অস্সু, সংযোগলোপো চ. উক্খো, ভদ্দো, অনৰাহো, সোরভেয্যোপ্যত্র. উক্খ সেচনে. অনং সকটং ৰহতীতি অনৰাহো, ণো. সুরভি গো, তস্সাপচ্চং সোরভেয্যো, ণেয্যো.
৪৯৬. সো গো ৰুদ্ধো জরগ্গৰো নাম. জরং পত্তো গো জরগ্গৰো, সিম্হি ওস্স অৰো. দ্ৰযং মিসবাল্যযুত্তে কিঞ্চিফুট্ঠতারুঞ্ঞে অসম্পত্তবলীবদ্দভাৰে ৰচ্ছে. ‘‘ৰচ্ছো ৰুদ্ধো ৰচ্ছতরো’’তি নামমালা. দমনারহো দম্মো, মো. ৰস নিৰাসে, ছো, ৰচ্ছস্সাযেৰ গাৰিযা তনুত্থে নিপাতনা তরো [পাণিনি ৫.৩.৯১ সুত্তং পস্সিতব্বং]. সমাতি এতে দ্ৰে তুল্যত্থা.
দ্ৰযং ধুরৰাহে. ধুরং ৰহতি সীলেনাতি ধুরৰাহী, ণী. ধুরং ৰহিতুমরহতীতি ধোরয্হো, ণো, ৰস্স যো.
গৰং গুন্নং অধিকতো জনো গোৰিন্দো, গৰং ইন্দো গোৰিন্দো, গৰং ৰিন্দতীতি ৰা গোৰিন্দো.
৪৯৭. ৰহত্যনেন ¶ ৰহো, অ. কুক আদানে, উদো, উস্সত্তং, দস্স ধো ৰা, ককুদো, ককুধো চ. দ্ৰযং সিঙ্গে. ৰিস পৰেসনে, যু. সী সযে, গো, নিগ্গহীতাগমো, রস্সত্তঞ্চ. লোহিতৰণ্ণতায রোহিণী, তস্স ণো, নদাদি.
৪৯৮. তিকং গাৰীসামঞ্ঞে. পুমেপি গাৰী, তদা যোস্স ঈ. সিঙ্গযুত্ততায সিঙ্গিনী, তদ্ধিতন্তা ইনী. দ্ৰযং অপুত্তিকাযং. হনতিস্মা ইত্থিযং অ, হনতিস্স ৰধো, নিগ্গহীতাগমো, ধস্স ঝো চ, বন্ধ বন্ধনে ৰা, ৰঞ্ঝা. ৰস কন্তিযং, অ.
নৰপ্পসূতিকা পচ্চগ্ঘপসূতা গো ধেনু নাম, ধে পানে, নু. দ্ৰযং পিযপুত্তাযং. ৰচ্ছং কামযতীতি ৰচ্ছকামা. ৰচ্ছং লাতীতি ৰচ্ছলা. সৰচ্ছকাযমপি দ্ৰযমিদং ৰদন্তি.
৪৯৯. দ্ৰযং মন্থনকুম্ভিকাযং. ‘‘গগ্গ’’ন্তি সদ্দংরাতীতি গগ্গরী, নদাদি. মন্থতি যস্স মন্থনী. মন্থ ৰিলোল়নে, যু, নদাদি, দ্ৰেপি ইত্থী. যত্রেকস্মিং বহুপগ্গহযুত্তে অনেকে বন্ধীযন্তে, তত্র ¶ সন্দানাদিদ্ৰযং. সংপুব্বো দা দানে সংযমনত্থো, করণে যু. দা দানে, মো, দামং.
দ্ৰযং গোৰচ্চে. মিহ সেচনে, লো. গৰং মীল়্হো ৰচ্চো গোমীল়্হো. গোতো নিব্বত্তো গোমযো, দ্ৰেপ্যনিত্থী. দ্ৰযং ঘতে. সপ্প গমনে, ই, সপ্পি নপুংসকে. ঘর সেচনে, তো. হৰিপ্যত্র.
৫০০. তংদিৰসিযা দধিতো, দুদ্ধা ৰা সমুব্ভতং ঘতং তপ্পকতি চ নৰনীতং. নৰদধ্যাদীহি নীতং পৰত্তং নোনীতং, ৰস্সো. নৰনীতম্পি. দ্ৰযং দধিসারে. দধিনো মণ্ডং সারো দধিমণ্ডং. মস পরিমাণে, থু, সস্স তো, মত্থু নপুংসকে.
চতুক্কং খীরে, খি খযে, ঈরো. দুহ্যতেতি দুদ্ধং, দুহ পপূরণে, তো. পা পানে, পাতব্বন্তি পযো, ণ্যো, আস্সত্তং. থনতো সম্ভূতং থঞ্ঞং.
দ্ৰযং তক্কে. তীণি কানি জলভাগানি এত্থ সন্তীতি তক্কং, ইস্সত্তং, দ্ৰিত্তঞ্চ. মথ ৰিলোল়নে, তো, ‘‘যথাগমমিকারো’’তি ইকারাগমো, অঞ্ঞত্র পন –
‘‘অদ্ধোদকসমাযুত্তং, উদস্সিতমুদীরিতং;
তক্কং তিভাগসংযুত্তং, মথিতন্তি গতোদক’’ন্তি. –
তক্কমথিতা ভেদেনুত্তা, গতোদকমিতি নিজ্জলং.
‘‘নিজ্জলং মথিতং সিনিদ্ধং, তক্কন্তু জলপাদিকং;
উদস্সিতং জলদ্ধঞ্চ, সোতখ্যন্তু সমোদক’’ন্তি. –
রতনমালা.
৫০১. খীরাদযো ¶ পঞ্চ গোতো সঞ্জাতরসা. খীরং নৰং, দধি খীরতো জাতং. ‘‘খীরজং দধিমঙ্গল’’ন্তি হি রতনামালা. ধা ধারণে. ই, দ্ৰিত্তং, নিপাতনা. দধিতো ৰা ঘতং, নোনীতঞ্চ. সব্বসেসো তক্কং, খীরতোযেৰ ৰা.
ছক্কং এল়কে. বাধিযমানোপি ন রৰতীতি উরব্ভো. রু সদ্দে, ভো. মেণ্ড কুটিলত্থে, কো. মিসতি পদ্ধতে অঞ্ঞমঞ্ঞং মেসো. ‘‘সংহসনে মেসো, পদ্ধায’মসমুন্নতী’’তি নানত্থসঙ্গহে. ন রণতীতি উরণো, রণ সদ্দে. অৰ রক্খণে, ই. অৰি, ‘‘অৰযো সেলমেসক্কা’’ত্যমরসীহো [অমর ২৩.২০৭]. ‘‘অজী’’তিপি পাঠো. ইল গতিযং, ণ্ৰু. উণ্ণাযুপ্যত্র, উণ্ণাযোগা উণ্ণাযু, যু, লুহু উভে উলোমসসদ্দা চ রভসেন ৰুত্তা.
৫০২. তিকং অজে. ৰস নিৰাসে. তো, ৰস্তো, ৰত্তোপি. অঞ্ঞে তু ‘‘ৰস গন্ধঅদনে’’তি চুরাদিমাহু, অজ গমনে, ন জাযতীতি ৰা অজো. ছিন্দন্তো গচ্ছতীতি ছগলকো, ছো ছেদনে, গমু গমনে, ণো, মস্স লো, ওস্সত্তং, সকত্থে কো, ছকলকোপি. ছাগোপ্যত্র. দ্ৰযং করভে. ৰস কন্তিম্হি, তো, ৰস্সোত্তং, উস ¶ দাহে ৰা, ওত্তাদি, ওট্ঠো, দন্তচ্ছদেপি. কর করণে, অভো. ‘‘খরভো’’ত্যেকে পঠন্তি. কমেলকো, মযো, মহাঙ্গোপ্যত্র.
দ্ৰযং গদ্রভে. গদতিস্মা রভো, গদ্রভো. খং কণ্ঠৰিৰরং মহন্তমস্সত্থীতি খরো, রো. চক্কৰা, বালেয্যো, রাসভোপ্যত্র. চক্কযোগা, ৰন্তু. বলযুত্তত্তা বালেয্যো. রস সদ্দে, অভো. দ্ৰযং অৰিযং. উরণস্স অযং উরণী. অৰিনো এসা অৰী. অজাসদ্দো একো ছাগিযং. অঞ্ঞে তু ‘‘উরণী তু অজী অজা’’তিপি পাঠং ৰত্ৰা তিণ্ণম্পি উরণীপরিযাযত্তং ৰদন্তি, তেসং মতে অজীঅজাসদ্দাপি উরণীপরিযাযা অত্থীতি দট্ঠব্বা. অথ ৰা তিকং অজিযং. উরণসদ্দস্সাপি অজপরিযাযস্স সম্ভৰতো ‘‘উরণী তু অজী অজা’’তি ৰুত্তং, ৰক্খতি হি অনেকত্থৰগ্গে ‘‘উম্মারে এল়কো অজে’’তি [অভিধান ১১২৪ গাথা], উরণপরিযাযো হেত্থ এল়কো.
ৰেস্সৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৫০৩. তিকং সুদ্দে. সদ অস্সাদনে, দো, অস্সু. অন্তৰণ্ণো লামকৰণ্ণো. ৰস সেচনে, ৰসেতব্বো অসুচিতত্তা ৰসলো, অলো. যত্র যত্র ৰা মুত্তং করীসং সিঞ্চতীতি ৰসলো, অলো, জঘঞ্ঞজোপ্যত্র. ব্রহ্মুনো জঘঞ্ঞঙ্গে পাদে জাতো জঘঞ্ঞজো.
মাগধাদযো ¶ সূতপরিযন্তা ৰিজাতিযমাতাপিতিকত্তা উভযৰণ্ণোপ্পত্তিযা সংকিণ্ণজাতিযো ইচ্চত্থো, ভিন্নজাতিসংসগ্গো এৰ হি সঙ্করো. সুদ্দেন সম্বন্ধায খত্তায জাতো পুত্তো মাগধো. থুতিক্রিযাৰুত্তি. সুদ্দায সম্বন্ধেন খত্তিযেন জাতো উগ্গো, উচ সমৰাযে, ণো.
৫০৪. ব্রাহ্মণিযা সম্বন্ধেন খত্তিযেন জাতো সূতো, সু অভিভৰে, তো, দীঘাদি.
সুদ্দাৰেস্সহি করণো-ম্বট্ঠো ৰেস্সাদ্ৰিজাতিহি. মাহিংসো ৰেস্সাখত্তজো, খত্তা খত্তায সুদ্দজো.
ব্রাহ্মণীখত্তজো সূতো,
তস্সং ৰেদেহকো ৰেস্সে;
রথকারো তু মাহিংসা,
করণ্যং যস্স সম্ভৰো;
চণ্ডালো নাম জনিতো,
ব্রাহ্মণীৰসলেহি যো.
তত্র করণো লিপিলেখনৰুত্তি, অম্বট্ঠো ৰিচিকিচ্ছাৰুত্তি.
দ্ৰযং সিপ্পিনি. করোতি নিম্মিনাতি চিত্রলেপ্যাদিকন্তি কারু, ণু. সিপ্পমস্সত্থীতি সিপ্পিকো. সজাতীনং তেসং সিপ্পীনং সঙ্ঘাতো ‘‘সেণী’’ত্যুচ্চতে. সি সেৰাযং, ণি.
৫০৫. তচ্ছকাদযো ¶ ইমে পঞ্চ কারৰো সিপ্পিনো নাম সিযুং. ৰুত্তঞ্চ –
‘‘তচ্ছকো তন্তৰাযো চ, রজকো চ নহাপিতো;
পঞ্চমো চম্মকারো চ, কারৰো সিপ্পিনো মতা’’তি.
৫০৬. পঞ্চকং তচ্ছকে. তচ্ছ তনুকরণে. তচ্ছতি তনুং করোতীতি তচ্ছকো, ণ্ৰু, ৰদ্ধযতি ছিন্দতীতি ৰদ্ধকী, ৰদ্ধ ছেদনে, চুরাদি, ‘‘ছেদনে চাপি ৰদ্ধন’’ন্তি রতনমালা, ণ্ৰু. সকত্থে ঈ, ৰদ্ধকী, ৰড্ঢকীপি. পলাদ্যুম্মানপ্পকারেন গণ্ডতি ছিন্দতীতি পলগণ্ডো. গণ্ড ছেদনোপলেপনসন্নিচযৰদনেকদেসেসু. পলগণ্ডো সুধাজীৰিন্যপি. ঠা গতিনিৰত্তিযং,তি, পকারৰণ্ণাগমো. ঠাতিস্স থোপি. রথং করোতীতি, কম্মনি ণো, রথকারো, চম্মকারেপি. দ্ৰযং সুৰণ্ণকারে. নাল়িং ধমতি মুখে ৰিনাসযিত্ৰা মুখৰাযুনা অগ্গিদীপনত্থং নাল়িং সদ্দাপযতীতি নাল়িধমো.
৫০৭. অথোপরং পুক্কুসংযাৰপাদেন নামং. ৰে তন্তসন্তানে, তন্তং ৰাযতীতি, ণো. পেস পেরণপযতনগতীসু. পেসনং পেসো, তং করোতীতি, ণো. কুৰিন্দোপ্যত্র ¶ , কুচ্ছিতং ৰিন্দতীতি কুৰিন্দো. মালাসিপ্পযোগা, মালাপনযোগা ৰা মালিকো, ইকো.
কুং ললযতি ইচ্ছতীতি কুলালো, লল ইচ্ছাযং, ণো. দ্ৰযং সূচিকম্মোপজীৰিনি. সূচিৰানকম্মং দুৰিধং সূচনং, তুন্নঞ্চাতি, তত্র তুন্নৰানকম্মেন পৰত্তিনিমিত্তেন তুন্নৰাযো, সূচিৰানসিপ্পযোগা সোচিকো.
৫০৮. চম্মং করোতি ৰিকারমাপাদযতীতি, কম্মনি ণো. পাদুকরোপ্যত্র. কপ্প ছেদনে, ণ্ৰু. নহ সোচেয্যে, দিৰাদিতো নিপাতনা পকারাগমাদি, ন হাপেতীতি ৰা নহাপিতো, হা পরিহানে, ণাপে পচ্চযো, তো, এস্সিত্তং, সঞ্ঞাসদ্দত্তা নস্সপকতি. খুরী, মুণ্ডী, দিৰাকিত্তিপ্যত্র. খুরৰা খুরী, মুণ্ডৰা মুণ্ডী, মুণ্ডো, মুণ্ডী, মুণ্ডকোতি পসিদ্ধি. দিৰা দিৰসে কিত্তি ব্যাপারো অস্স দিৰাকিত্তি. ‘‘চণ্ডালে তু দিৰাকিত্তি, নহাপিতো’’তি রুদ্দো.
রঞ্জতে সুত্তং রত্তমাপজ্জতে যস্মিং, স রঙ্গো. হরিতালমনোসিলাদি, তমাজীৰতীতি, কম্মনি ণো.
পুঞ্জং কসতীতি পুক্কুসো, নিপাতনা, অথ ৰা ‘‘পু’’ইতি পুরিসস্স নামং, তং কুসেতি অপনেতীতি পুক্কুসো. পুপ্ফং ৰুচ্চতি করীসং, কুসুমং ৰা, তং ছড্ডেতীতি, ণ্ৰু. ছড্ড অপনযনে.
৫০৯. ৰেনাদযো ¶ তযো সমা তুল্যত্থা. ৰেণুনা জীৰতীতি ৰেনো. ণস্স নত্তং. ৰেণোপি. ৰেণুৰেত্তাদীনং ৰিকতি ৰিলীৰা, তেহি ৰিলীৰং করোতীতি ৰিলীৰকারো. নল়োপি ৰেণুৰেত্তাদীনংযেৰ ৰিকতি, তং করোতীতি, কম্মনি ণো. নল়েহি ৰা ৰিলীৰং করোতীতি নল়কারো.
ইতো পরং সোণ্ডিকং যাৰ পাদেন নামং. চুন্দ ছেদনে, সঞ্চোদনে চ. চুন্দ নিসামনে ৰা. ভমু অনৰট্ঠানে, তং করোতীতি ভমকারো. কর করণে, মারো, কম্মারো, কম্মনি ণ্ৰু. লোহকারকো. আকরোট্ঠিতং [আটৰোট্ঠিতং (ক.)] যো লোহং ধমিত্ৰা সঙ্খরোতি, তত্রাপি লোহকারকো.
৫১০. রজকস্স দ্ৰে কম্মানি চেলধোৰনং, রজনঞ্চ. তত্র চেলধোৰনো নিন্নেজকো, ণ্ৰু, নিজি সুদ্ধিযং, নিজি সোচেয্যসোচনেসু ৰা. ৰত্থরঞ্জনা রজকো. রন্জ রঙ্গে, ণ্ৰু. নেতীতি নেত্তিকো. সকত্থে কো, নেত্তিযং উদকনযেন নিযুত্তোতি ৰা নেত্তিকো, নেত্তিযা মাতিকায নেতীতি ৰা নেত্তিকো, ইকো. উদকং হারেতীতি উদহারকো. কলোপো, ণ্ৰু.
ৰীণাৰাদনসীলত্তা ৰীণাৰাদি. ৰীণাৰাদনসিপ্পযোগা ৰেণিকো. উসুম্হি, উসুকারো ৰা ৰড্ঢকী উসুৰড্ঢকী, ¶ এতেন ৰড্ঢকীসদ্দস্স সব্বেসম্পি সিপ্পিকানং ৰাচকতা দীপিতা, তেন সুৰণ্ণৰড্ঢকী, তন্তৰড্ঢকীত্যাদযোপি যোজ্জা.
৫১১. ৰেণুং ৰংসং ধমতীতি ৰেণুধমো. ৰেণুৰাদনসিপ্পযোগা ৰেণৰিকো, ণিকো. যো পাণিনেৰ পাণন্তরে মুরজাদিসদ্দং উট্ঠাপযতি, সো পাণিৰাদো. পাণিং হন্তীতি পাণিঘো. পাণিযোপি. পাণিৰাদনসিপ্পযোগা পাণিযো, যো.
পূপেন জীৰতীতি পূপিযো, পূপো পণিযো ৰিক্কেয্যো যস্স. পানাগারং সুণ্ডা, তট্ঠত্তা সুরা সোণ্ডা, তং ৰিক্কিণাতীতি সোণ্ডিকো, ‘‘নেননিদ্দিট্ঠমনিচ্চ’’ন্তি [কাতন্ত ১.২.১৮ নঘটীতং অনিচ্চং (পরিভাসেন্দুসেখর ৯৭)] পরিভাসতো ৰুদ্ধি. মজ্জং ৰিক্কিণাতি সীলেন. মণ্ডহারোপ্যত্র, মণ্ডং সুরাসম্বন্ধমগ্গভাগং হরতি উদ্ধরতীতি মণ্ডহারো.
৫১২. দ্ৰযং ইন্দচালখ্যে কপটে. মযেন অসুরেন সুরে ৰঞ্চযিতুং [চলযিতুং (ক.)] পযুত্তত্তা মযস্স অযং মাযা, মযো এৰ সম্বরো, তস্সাযং সম্বরী, ণী, নদাদি. দ্ৰযং মাযাকারে. ইন্দজালে নিযুত্তো ইন্দজালিকো. পাটিহারকোপি. পটিহরতি নযনমনেনাতি পাটিহারকো, ণ্ৰু.
৫১৩. অরিযাসামঞ্ঞং ¶ ওরব্ভিকাদীনং চতুন্নমত্থে. যে উরব্ভং এল়কং হন্ত্ৰা জীৰন্তীতি ওরব্ভিকা. সূকরে হন্ত্ৰা জীৰন্তি সূকরিকা, তথা মগং হন্ত্ৰা জীৰন্তি মাগৰিকা. সকুণে পক্খিনো হন্ত্ৰা জীৰন্তি সাকুণিকা, ইতি কমতো ভৰন্তি.
৫১৪. দ্ৰযং জালিকে. ৰাগুরা মিগবন্ধনজালং, তায চরতীতি ৰাগুরিকো, ৰাকরিকোপি. ৰক আদানে, অরো, আ, ৰাকরা, তায চরতীতি ৰাকরিকো, পুব্বপক্খে কস্স গো, অস্সু চ, ৰাগুরিকো. দ্ৰযং ভারৰাহে. ভারং ৰহতীতি, কম্মনি ণো. ভারং ৰহতীতি ভারিকো.
তিকং ৰেতনোপজীৰিনি কিঙ্করে. ৰেতনেন জীৰতীতি ৰেতনিকো. ভতো ৰেতনেন কীতো, সো এৰ ভতকো, সঞ্ঞাযং ৰা কো. ভতিং ৰেতনং ভুঞ্জতীতি ৰা ভতকো, কো, ইস্সত্তং. কম্মং করোতীতি কম্মকরো, কম্মকারোপি.
ছক্কং ¶ দাসে. কিঞ্চি করোতীতি কিঙ্করো, ‘‘অহমজ্জ কিং করিস্সামী’’তি ভত্তু কত্তব্বকিচ্চযাচনত্তা ৰা কিঙ্করো. দাস দাহে. দাসন্তেতস্সাতি দাসো, অ. চিট পেসনীযে, পেসীযতে সামিনাতি চেটো, ণো, সকত্থে কো, চেটকো. পিস পেসনীযে, ণো, সস্স দ্ৰিত্তং. ভর ধারণপোসনেসু, ভরীযতীতি ভচ্চো, ‘‘রিচ্চা’’তিযোগৰিভাগেন ভরাদিতোপি রিচ্চপচ্চযো, ‘‘রম্হি রন্তো রাদিনো’’তি রলোপো চ, ভচ্চো. পরিচরতি সামীনন্তি পরিচারিকো. দাসেরো, দাসেয্যো, গোপ্পকো, নিযোজ্জো, অভুজিস্সোপ্যত্র.
৫১৫. তে চ দাসা অন্তোজাতাদিৰসেন চতুধা সিযুং. অন্তোগেহে দাসিযা কুচ্ছিম্হি জাতো অন্তোজাতো, ধনেন কীতো ধনং দত্ৰা দাসভাৰং গতো ধনক্কীতো, সযমেৰ দাসব্যোপগতো ভযনিৰারণাদ্যত্থং দাসভাৰমুপগতো চ করমরভাৰেন আনীতো করমরানীতো চ, ইচ্চেৰং তে দাসা চতুধা সিযুন্তি পকতং.
৫১৬. দ্ৰযং ভুজিস্সে. ভুজ পালনজ্ঝোহারেসু, ইসো, দ্ৰিত্তং. তিকং নীচে. নিহীনং চিনোতীতি নীচো, ণো, রস্সস্স দীঘতা. জম অদনে, মো. নিচ্ছযেন হানিং গচ্ছতীতি ¶ নিহীনকো, হা পরিহানে, ই গতিযং, যু, সকত্থে কো.
‘‘ৰিৰণ্ণো পাপরো নীচো, পাকিতো চ পুথুজ্জনো;
নিহীনো’পসদো জম্মো, খুল্লকো ইতরো চ সো’’. –
ত্যমরকোসে [অমর ২০.১৬]. ৰিগতো ৰণ্ণো অস্সমো যস্স ৰিৰণ্ণো. ‘‘অস্সমো ব্রহ্মচারিযাদি, চতুক্কেপি মঠেপি চে’’তি নানত্থসঙ্গহে. পাপং রাতীতি পাপরো. পকতিযং যথাজাতভাৰে ভৰো ৰিজ্জমানো, ন তু ব্যাপারোতি পাকিতো, ণো. সজ্জনেহি পুথুভূতো জনো পুথুজ্জনো. অপকট্ঠং সদতি গচ্ছতীতি অপসদো. খুদং লাতীতি খুল্লো, দস্স লো, খুল্লো এৰ খুল্লকো. ইতং কম্পিতং রাতীতি ইতরো.
দ্ৰযং অনালসে. কুসীতস্স ভাৰো কোসজ্জং, তং যস্স নত্থীতি নিক্কোসজ্জো. লস কন্তিযং, অপ্পং লসতীতি কিলাসু, ণু, ন কিলাসু অকিলাসু. মন্দ সুপনে, অ. ন লসতি কীল়তীতি অলসো.
৫১৭. চতুক্কং চণ্ডালে. সং সুনখং পচতীতি সপাকো. চণ্ড চণ্ডিক্কে, আলো. মতঙ্গস্স অপচ্চং মাতঙ্গো. চু চৰনে, ণ্ৰু, চৰকো. ‘‘প্লৰকো’’তিপি পাঠো, প্লৰ গতিযং, ণ্ৰু.
‘‘চণ্ডালপ্লৰমাতঙ্গা ¶ , দিৰাকিত্তিজনঙ্গমা;
নিসাদসপচাঅন্তে-ৰাসী চণ্ডালপুক্কুসা’’. –
ত্যমরকোসে [অমর ২০.১৯-২০].
মিলক্খজাত্যাদযো মহারঞ্ঞনিৰাসিনো তব্ভেদা তস্স চণ্ডালস্স ৰিসেসা.
গোমংসভক্খকো যো তু,
লোকবাহ্যঞ্চ ভাসতে;
সব্বাচারৰিহীনো’যং,
মিলক্খজাতি ৰুচ্চতে [চিন্তামণিটীকা ২০.২০].
মিলক্খ অব্যত্তসদ্দে. মিলক্খন্তে অব্যত্তং ভাসন্তেতি মিলক্খা, তেসং জাতি যোনি মিলক্খজাতি. মযূরপিঞ্ছাদিপরিধানো কিরাতো, কির ৰিকিরণে, অতো, কিরতীতি কিরাতো. কিরতোপি. পত্তপরিধানো সৰরো. সৰ গতিযং, অরো. আদিনা পুলিন্দো, পুল মহত্থে, দো, পুলিন্দো, সভাসা ব্যৰহারী দেসন্তরভাসানভিঞ্ঞো, পুলিন্দো সৰরপরিযাযোতি কেচি.
৫১৮-৫১৯. তিকং লুদ্দমত্তে, অযম্পি মিলক্খপ্পকারো. মিগমচ্ছাদীনং নিসাদনতো মারণতো নেসাদো. লুধ উপঘাতে ¶ , দো, ধস্স দো, লূ ছেদনে ৰা, দো, উভযত্রাপি সকত্থে কো. ৰিজ্ঝতীতি ব্যাধো, রস্সস্স দীঘতা. দ্ৰযং মিগলুদ্দে. মিগে হন্তীতি মিগৰো, ৰো. মিগে ৰিজ্ঝতীতি মিগব্যধো.
সিলোকো সুনখে. সরমা সুনী, তস্সাপচ্চং সারমেয্যো, ণেয্যো. সুন্দরং নখমেতস্স সুনখো, সুনস্স ৰা পাটিপদিকস্স উনখো, সুন গতিযং ৰা, খো, এৰং সব্বত্র পাটিপদিকৰসেন ৰা ধাতুৰসেন ৰা রূপসিদ্ধি ৰেদিতব্বা. সুন গতিযং, সুনস্স ৰা উনো. সোণ ৰণ্ণগতীসু, সুন গতিযং ৰা, ণো, ণত্তং, সুনস্স ৰা ওণো. কুক আদানে, উরো, কুক্কুরো. সুন গতিযং, উস্স ৰাদেসে স্ৰানো, উৰাদেসে সুৰানো. মিগে সরতি হিংসতীতি সাল়ূরো, ঊরো, রস্স ল়ো. দীঘাদিম্হি সূনো. উস্সাত্তে সানো. নলোপে উস্সাত্তে সা, অযং পুমে, কোলেয্যো, মিগদংসকো, ভসকোপ্যত্র, কুলে গেহে ভৰো কোলেয্যো. মিগং দংসতীতি মিগদংসকো. ভসতি বুক্কতীতি ভসকো, ভস ভণনে.
ভেসজ্জাদিযোগেন, নিস্সগ্গেন ৰা উম্মত্তাদিভাৰমাপন্নো সুনখো ‘‘অল়ক্কো, অতিসুনো’’তি চ ৰুচ্চতে. অল নিৰারণে, কম্মনি ণ্ৰু, দ্ৰিত্তল়ত্তানি, অল়ক্কো. অলক্কোপি. পকতিং অতিক্কন্তো সুনো অতিসুনো.
৫২০. সাদিবন্ধনং সুনখাদিবন্ধনং রজ্জাদি গদ্দূলো নাম. গদ্দ সদ্দে, উলো, দীঘো. দ্ৰযং দীপকে. দীপ দিত্তিযং, ণ্ৰু, চিট পেসনীযে, লুদ্দেন চিট্যতেতি চেটকো, ণো, সকত্থে কো, ণ্ৰুপচ্চযেন ৰা সিদ্ধং.
তিকং ¶ পাসে. বন্ধ বন্ধনে, কত্তরি যু. গন্থ গন্থনে, গন্থ কোটিল্যে ৰা, ন্থস্স ণ্ঠো. পস বাধনফুসনেসু, কত্তরি ণো. দ্ৰযং ৰাকরাযং, যা সাণতচাদীহি মিগাদীনং বন্ধনত্থং কতা. ৰক আদানে, অরো, ইত্থিযমতো আ. মিগে গন্থতি বন্ধতীতি মিগগন্থনী, ‘‘মিগবন্ধনী’’তিপি পাঠো.
৫২১. দ্ৰযং কুমীনে. যত্র মচ্ছা পৰিসন্তেৰ, ন নিস্সরন্তি, কুচ্ছিতা ৰেণী অস্সা কুৰেণী, নদাদি. ৰজ্ঝপ্পত্ততায কুচ্ছিতা মীনা যস্মিং কুমীনং, কমু পদৰিক্খেপে ৰা, ইনো, মচ্ছাধানীপ্যত্র, মচ্ছা আধীযন্তে যস্সং মচ্ছাধানী, যু, নদাদি. দ্ৰযং জালে. আনীযন্তেনেনাতি আনযো, ণো, ঈস্সে, এ অয. জলে হিতং জালং, ণ.
দ্ৰযং ৰধট্ঠানে. আগন্ত্ৰা হনন্তি যস্মিং আঘাতনং, যু, হনস্স ঘাতো. ৰধস্স মারণস্স ঠানং ৰধট্ঠানং. দ্ৰযং অধিকোট্টনে. সদা আকোট্টনত্তা সহ ঊনেনাতি সূনা, সুন গতিযং ৰা, ইত্থিযমতি অ, দীঘাদি. কুট ছেদনে, অধিকোটেন্তি যস্মিং অধিকোট্টনং.
৫২২. দ্ৰিপাদং চোরে. তং করোতীতি তক্করো, থেয্যত্থং ৰা তক্কযতীতি তক্করো. তক্ক ৰিতক্কে, অরো. মুস ¶ থেয্যে, কত্তরি ণ্ৰু. চুর থেয্যে, ণো, চুরা থেয্যসীলমস্সেতি ৰা চোরো, ণো. থেন চোরিযে, চুরাদি, অ. একং অসহাযং অগারং গেহং একাগারং, তং পযোজনং যস্স একাগারিকো, ইকো. মোসত্থিনো হ্যেকাগারং পযোজনং. সমাতি তুল্যত্থা. দস্সুপ্যত্র. দংস দংসনে, সু, নিগ্গহীতলোপো.
তিকং থেয্যক্রিযাযং. থেনস্স কম্মং থেয্যং, চোরস্স কম্মং চোরিকা. মুসনং মোসো, ভাৰে ণো. ৰে তন্তসন্তানে, ৰেমো, অনিত্থী. ৰাযনত্থো দণ্ডকো ৰাযনদণ্ডকো, ৰাসরদণ্ডকোপি.
৫২৩. তিকং সুত্তে. সুচ গতিযং, তো. তনু ৰিত্থারে, তু, তন্তু পুমে, তন্তপযোজনত্তা তন্তং. লেপ্যাদিকম্মনি লেপনাদিক্রিযাযং পোত্থসদ্দো ৰত্ততি. আদিনা পোত্থলিকাদিলিখনকম্মং গয্হতে, পুস স্নেহসেচনপূরণেসু, ভাৰে থো. অথ ৰা লেপ্যাদিকম্মনি কম্মকারকভূতে লেপিতব্বাদিম্হি পোত্থসদ্দো, তদা কম্মনি থো, পোত্থং.
ৰত্থদন্তকট্ঠসিঙ্গাদিপোত্থলিকাযং পঞ্চালিকাদিদ্ৰযং. পঞ্চঙ্গানি যস্সা সন্তি সজীৰস্সেৰাতি পঞ্চালিকা, ইকো. মজ্ঝে লকারাগমো. পোত্থেন ৰত্থেন অলঙ্করিযত্তা পোত্থলিকা. অল ভূসনে, ণ্ৰু. ‘‘চতুরো জনা পোত্থকমগ্গহেসু’’ন্তি এত্থ পোত্থকসদ্দেন ৰত্থং ৰুত্তং, পোত্থসদ্দোযেৰ হি সকত্থে কপচ্চযেন ‘‘পোত্থকো’’তি ৰুত্তো. ‘‘পুত্তলিকা’’তিপি পাঠো, পুত্তো ৰিয অলঙ্করীযতেতি পুত্তলিকা, পুত্তিকাপ্যত্র.
৫২৪. যং ¶ কূপতো আৰাটতো অম্বুনো জলস্স উব্বাহনং উদ্ধারণং ভৰে, তং ‘‘উগ্ঘাটনং, ঘটীযন্ত’’মিতি চোচ্চতে. উদ্ধং ঘটীযতি উদকন্তি উগ্ঘাটনং, যু. ঘট চেতাযং, ঘটীযেৰ উদ্ধাধোগমনৰসেন গমনতো ঘটীযন্তং, যা গতিপাপুণনেসু, অন্তো, তো ৰা.
দ্ৰযং মঞ্জুসাযং, যা কট্ঠেহি করীযতি. মন ঞাণে, সো, জুমজ্ঝো [মনিস্স জূক (ণ্ৰাদি ২১৫) উণাদিৰুত্তিযং ৪.৭৭ সুত্তে চ পস্সিতব্বং], পেল গতিযং, পে পালনে ৰা, লো, ল়ত্তং, পেল়া, পল রক্খণে ৰা, কত্তরি অ, অস্সে, পেল়া. তিকং পচ্ছিযং. পিট সঙ্ঘাতে, ণ্ৰু, পিটকো, ৰুদ্ধিম্হি পেটকো. পস পালনে, ছি, পচ্ছি, ইত্থিযং.
৫২৫. দ্ৰযং কাজে. ৰিৰিধং ভারমাভঞ্জন্তি ওলম্বন্তি যস্সং ব্যাভঙ্গী. কজ্জ ব্যধনে, কত্তরি ণো, একস্স জস্স লোপো, কচ বন্ধনে ৰা, অধিকরণে ণো, চস্স জো, কাজো, কাচোপি. অত্র কাজে অৰলম্বনং ৰেত্তাদিৰিকতি সিক্কা নাম. সক সত্তিযং, কত্তরি কো, উপান্তস্সি, সিক্কা, কাজোপি.
দ্ৰযং উপাহনে. উপনয্হতে বন্ধীযতেতি উপাহনো, ৰণ্ণৰিপরিযযো, রস্সস্স দীঘতা, ৰাকারেন উপাহনং. পজ্জতে ¶ যায পাদু, উ, পাদু ইত্থী, ‘‘পন্নদ্ধী পাদুকা পাণিহিতা পদরথী’’তিপি তিকণ্ডসেসো [তিকণ্ডসেস ২.১০.১৩] . তব্ভেদা তস্সুপাহনস্স ভেদা ৰিসেসা পাদুকা নাম, পদ গমনে, ণুকো, পাদুকা, বহুপটলা চম্মমযা কট্ঠমযাত্যেকে.
৫২৬. তিকং চম্মরজ্জুযং. ৰর ইচ্ছাযং, ৰর সংৰরণে ৰা, ছদাদীহি তত্রণ. ৰরত্তা, ৰরত্তং, ৰরত্রা, ৰরত্রম্পি. ৰদ্ধ ৰদ্ধিযং, সকত্থে কো, ৰদ্ধিকা. নয্হতে বন্ধীযতে যায নদ্ধী, নহ বন্ধনে, তো, নদাদি.
দ্ৰযং অগ্গিদীপনে. ভস ভাসদিত্তীসু, দিব্বতে অগ্গি যায ভস্তা, তো, ত্রণম্হি ভস্ত্রা, নদাদিনো আকতিগণত্তা ঈপচ্চযাভাৰো. চম্মমযং পসিব্বকং চম্মপসিব্বকং, চম্মপসিব্বকাপি.
তেজসে সুৰণ্ণাদিকে আৰত্যতে যত্র, সা সোণ্ণাদ্যাৰত্তনী মূসা নাম, মুস থেয্যে, অ, মূসা, দীঘাদি. কলাদিকং যাৰ পাদেন নামং. কুট ছেদনে, করণসাধনং, কূটং, দীঘাদি, ৰাকারেন কূটো. অযসো, অযোমযো ৰা ঘনো অযোঘনো.
৫২৭. কম্মারানং ভণ্ডং কম্মারভণ্ডং. সঙ্গম্ম ডংসতীতি সণ্ডাসো, ণো, নিগ্গহীতলোপো, সণ্ডাসো, যেনাদিত্তলোহাদি ¶ গয্হতে. দ্ৰযং অধোভাগট্ঠে অযোঘনে. মুদ সংসগ্গে, থি, মুট্ঠি, ইত্থী. অধিকরোতি যস্সং অধিকরণী, যু, নদাদি.
তব্ভস্তা তেসং কম্মারানং ভস্তা অগ্গিদীপনী গগ্গরী নাম, যা ‘‘উক্কা’’তিপি ৰুচ্চতি, সা চ নারী, ‘‘গগ্গ’’ইতি সদ্দং রাতীতি গগ্গরী, মন্থনিযম্পি. দ্ৰযং খুদ্দকসত্থে. সস হিংসাযং, থো. পিযম্পি ফালেতীতি পিপ্ফলং, ফল ৰিদারণে.
৫২৮. দ্ৰযং নিকসে. সা তনুকরণে, যু, ণত্তং, নিকসতে পরিক্খ্যতে সুৰণ্ণন্তি নিকসো. কসোপি. সূচিযা নাসাৰিজ্ঝনং আরা, অর গমনে, আ, আরা, চম্মকারানং চম্মৰেধনেপি আরা, ‘‘তিকং সূচিয’’ন্তি কেচি.
দ্ৰযং খরপত্তে. খরসম্ফস্সতায খরো. ‘‘ক’’ইতি কচতি পাটযতি ককচো, অনিত্থী, ‘‘ককচং খরপত্তঞ্চে’’ত্যমরমালাযং নপুংসককণ্ডং. ৰচ্ছাযনসত্থে ৰুত্তা গীতৰজ্জাদিকা ৰিজ্জা চতুসট্ঠিক্রিযা, তথা আলিঙ্গনচুম্বনাদিকা চ অব্ভন্তরা চতুসট্ঠিক্রিযা কলাসদ্দেনোচ্চতে. আদিনা যং তত্র ৰুত্তং কারুকম্মং, তং গয্হতে, তং সব্বম্পি কলাদিকং কম্মং ক্রিযা সিপ্পং নাম, সী সযে, পো, সপ্প গমনে ৰা, উপান্তস্সি, সিপ্পং.
৫২৯-৫৩০. পতিসদিসং ¶ যং সিলাদিনা পতিরূপকং করীযতে, তত্র পটিমাদিচতুক্কং. মা মানে, মানমত্র সদিসীকরণং, কত্তরি, করণে ৰা অ, পটিমা, নারী. ৰমু উগ্গিরণে, বো, ইত্তং, পটিবিম্বং. ধা ধারণে, ই, পটিনিধি, দ্ৰীসু. পটিমানং, পটিযাতনা, পটিচ্ছাযা, পটিকতিপ্যত্র.
পজ্জং সদিসে, তত্র সমাদযো কেৰলা অপি তীসু, সদিসত্থে চ ৰত্তন্তি, সন্নিকাসো, পন অন্তে তযো চ উত্তরপদীভূতা, তং যথা – তেন সমো’যং [তংসমো’যং (?)], তংসমমিদং, তংসন্নিকাসো ইচ্চাদি [অমূ নিভাদযো উত্তরপদট্ঠা এৰ সদিসৰচনা ৰাচ্চলিঙ্গা সিযুং যথা ‘‘পিতুনিভো পুত্তো, মাতুনিভা কঞ্ঞা, দেৰনিভম- পচ্চ’’মিতি, ব্যাখ্যাসুধা ২.১০.৩৭]. সম ৰেলম্বে, অ. পতিরূপকং ভজতীতি পটিভাগো, ণো, কাস দিত্তিযং, অ, সন্নিকাসো. সমানমিৰ নং দিস্সতীতি সরিক্খকো, সমানস্স সো, দিস্স রি, সস্স ক্খো, সকত্থে কো, সরিক্খকো. সম ৰেলম্বে, যু, সমানো, সহ মানেনাতি ৰা সমানো. সমানং কত্ৰা নং পস্সতীতি সদিসো, সমানস্স সো. পরিচ্ছেদসধম্মা তুল্যাধিট্ঠিতায সম্মিতো পরিচ্ছিন্নো তুল্যো, সম্মিতত্থে যো, অপচ্চযে তুলোপি. ভা দিত্তিযং ¶ , সন্নিভো, নিভো চ. ভূত রূপাদযোপ্যত্র, যথা পিতুভূতো, মাতুরূপো.
তিকং উপমানে. উপমীযতে যেন ওপম্মং, মন, উপপুব্বো মা মানে, যুপচ্চযে উপমানং, ইত্থিযমতি অ, উপমা, উপমানোপমেয্যানং সধম্মত্তেপ্যযং, ৰুত্তঞ্চ ‘‘উপমানোপমেয্যানং, সধম্মত্তং সিযোপমা’’তি [সুবোধালঙ্কার ১৭৬ গাথা]. ‘‘যেনোপমীযতে, যা চোপমীযতে, তেস্ৰপি ওপম্মাদিত্তয’’ন্ত্যমরসীহো [ব্যাখ্যাসুধা ২.১০.৩৬].
৫৩১. চতুক্কং ৰেতনে. ভরতি কম্মকরে যায, সা ভতি,তি. ৰিস পেরণে, পেরণং গমনাদীসু নিযোজনং, করণে ণো, নিব্বেসো, নিৰেসোপি. ৰী গমনে, তনো. মূলেন সমিতং মূল্যং, মূল পতিট্ঠাযং ৰা, করণে যো.
‘‘কম্মঞ্ঞা তু ৰিধা ভচ্চা, ভতযো ভম্মৰেতনং;
ভরণ্যং ভরণং মূল্যং, নিব্বেসো পণমিচ্চপী’’. –
ত্যমরসীহো [অমর ২০.৩৮-৯].
দ্ৰযং জূতে. জু গতিজৰনেসু, তো, দীঘাদি, জূতং, জুত দিত্তিযং ৰা, করণে অ. কিতৰস্স জূতকারস্স কম্মং কেতৰং, ণো. অক্খৰতী, পণোপ্যত্র. অক্খা পাসকা উপাযত্থেন অস্সং সন্তীতি, ৰন্তু, সভাৰতো ইত্থিত্তং. পণো অট্টো, তংযোগা পণো.
পঞ্চকং ¶ জূতকারে. ধাৰন্তী অত্তি ধুত্তি, নিপাতনা, তংযোগা ধুত্তো, ণো, ধূ কম্পনে ৰা, তো, রস্সো, ধুত্তো, সব্বকীল়াদিপসুতেপ্যযং. অক্খেসু ধুত্তো অক্খধুত্তো. মরিযাদমতিক্কম্ম কীল়াদিপসুতো হি ‘‘ধুত্তো’’তি ৰুচ্চতি. কিতৰং অস্সত্থীতি কিতৰো, নিপাতনা, কিত নিৰাসে ৰা, অৰো. অক্খেহি জূতেহি দিব্বতীতি অক্খদেৰী, ণী.
৫৩২. দ্ৰযং পাটিভোগে, পটিভুঞ্জতি পালযতীতি পাটিভোগো, ভুজ পালনে, ণো. পটিভৰতীতি পটিভূ. দ্ৰযং চতুৰীসতিপাসকে, যেন জূতকারা দিব্বন্তি. অক কুটিলাযং গতিযং, খো, অক্খো. পস বাধনফুসনেসু, ণ্ৰু. দেৰনোপ্যত্র. দিব্বন্তি যেন দেৰনো, দিৰু কীল়াযং, যু.
সারফলকে অট্ঠাপদং, পুমে, নপুংসকে ৰা, অট্ঠপদান্যস্স অট্ঠাপদং. দেসন্তরে হি চতুরঙ্গস্সেৰ পট্টিকাযং পাসকজূতম্পি ৰত্ততে, সঞ্ঞাযং অট্ঠসদ্দস্স উত্তরপদে রস্সস্স দীঘতা [পাণিনি ৬.৩.১২৫]. অট্ঠপদম্পি. পট্টে ইতো চিতো চ সরন্তি পরিৰত্তন্তীতি সারিনো, তেসং ফলকং সারিফলকং, সকত্থে কো.
দ্ৰযং অব্ভুতে, যেন সতাদিলাভজানিৰসেন জূতকারাদীনং জযপরাজযা হোন্তি. পণ ব্যৰহারে, অ, পণো, পনোপি. অব্ভ গমনে, তো, অভি সদ্দে ৰা, তো, অসরূপদ্ৰিত্তং, অব্ভতোপি.
৫৩৩. নানাদব্বকতে ¶ মদিরাবীজে সুরাবীজে কিণ্ণা, কিরন্তি নানাদব্বানি মিস্সীভৰন্ত্যস্সং কিণ্ণা, তো. মধ্ৰাসৰে মধুকপুপ্ফকতে মজ্জে মধু মতং, মধুকপুপ্ফং মধু, তপ্পকতত্তা মধু, মধুকতেপি মজ্জে মধু মধ্ৰাসৰা ৰুত্তা, মাধৰকো, মাধ্ৰিকম্পি, অদ্ৰীস্ৰিদং.
সুরান্তং মজ্জে. মদ উম্মাদে, করণে ইরো. ৰরুণো নাম একো জনো, তেনেৰ পঠমং দিট্ঠত্তা ৰরুণতো জাযতীতি ৰারুণী, ণী, ৰর পত্থনাযং ৰা, কম্মে যু, অস্সু, নদাদি. মজ্জন্তে যেন মজ্জং, ৰজাদিনা যো, দ্যস্স জ্জো চ. সু অভিসৰে, রো, সু সৰনে ৰা, সুরা. হলিপ্পিযা, হালা, গন্ধোত্তমা, পসন্না, ইরা, কাদম্বরীপ্যত্র. হলিনো বলভদ্দস্স পিযা রুচ্চা হলিপ্পিযা. হল ৰিলেখনে, ণো, হালা. ই গমনে, রো, ইরা. পঠম’মযং গোমন্থ পব্বতে কদম্বকোটরে ভৰা কাদম্বরী, তথা চাগমো ‘‘কদম্বকোটরে জাতা, তেন কাদম্বরী মতা’’তি [চিন্তামণিটীকা ২০.৩৯].
দ্ৰযং তালাদিরসজে. আসৰন্তি মানপুরিসমদাদযো যেনাতি আসৰো. মদং জনেতীতি মেরযং, ণেয্যো, অস্সে, দস্স রো চ. সীধুপ্যত্র. মজ্জৰিসেসেপি তযমিদং ৰদন্তি, ৰুত্তঞ্চ –
‘‘সীধুউচ্ছুরসে পক্কে, অপক্কে আসৰো ভৰে;
মেরযং ধাতকীপুপ্ফ-গুল়ধঞ্ঞম্বিলোট্ঠিত’’ন্তি [চিন্তামণিটীকা ২০.৪২ ব্যাখ্যাসুধা ২.১০.৪১].
৫৩৪. দ্ৰযং ¶ পানপত্তে. সর গতিযং, ণ্ৰু. সর গতিহিংসাচিন্তাসু ৰা. চস ভক্খনে, ণ্ৰু, দ্ৰযংপ্যনিত্থী. সীধুম্হি চ সরকো.
দ্ৰযং পানমণ্ডলে. আপিৰন্তি সংভূয পিৰন্ত্যস্মিং আপানং, যু. পানস্স মণ্ডলং কোট্ঠং পানমণ্ডলং.
৫৩৫. সমত্তলিঙ্গাসঙ্গহতো অসম্পুণ্ণতং পরিহরতি. অত্র অস্মিং ৰগ্গে যে যোগিকা সদ্দাৰেণিকমাযাকারচোরঅক্খদেৰিপ্পভুতযো পুমে ভূরিপ্পযোগত্তা পচুরপ্পযোগদস্সনতো একস্মিং লিঙ্গে পুমে ঈরিতা কথিতা, তে তদ্ধম্মত্তা তংযোগৰসা একক্রিযাকারিত্তা অঞ্ঞৰুত্তিযং ততো অঞ্ঞত্র ইত্থাদীসু ৰুত্তিযং সত্যং লিঙ্গন্তরেপি ইত্থিলিঙ্গাদোপি নেয্যা উপনীযা, তং যথা – মাযাকারী ইত্থী, মাযাকারমিদং কুলমিচ্চাদি. যে ত্ৰযোগিকা মাগধমালিককুম্ভকারাদযো, তে জাতিৰচনত্তা সুদ্দাদযো ৰিয দ্ৰীসূতি.
সুদ্দৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
চতুব্বণ্ণৰগ্গৰণ্ণনা সমত্তা.
৫. অরঞ্ঞৰগ্গৰণ্ণনা
৫৩৬. সত্তকং ¶ ৰনে. অর গমনে, অঞ্ঞো, অরঞ্ঞং. কেন জলেন অননং পাণমনস্স কাননং, দা অৰখণ্ডনে, দা ছেদনে ৰা. অধিকরণে ণো, ‘‘আকারন্তানমাযো’’তি আযো. দয দানগতিহিং সাদানেসু ৰা, ণো, গহ উপাদানে [গাহূ ৰিলোল়নে (?)], অধিকরণে যু. ৰপ বীজনিক্খেপে, ইনো, অস্সিত্তং. ৰন সম্ভত্তিসদ্দেসু, কত্তরি অ, ৰনং. অটা অৰযৰো সেলা অত্রেতি অটৰি, ই, ঈম্হি অটৰী.
মহাপদুমলতাৰনং মহারঞ্ঞং, নদাদি, অনন্তো চ, অরঞ্ঞানী.
৫৩৭. নগরতো নাতিদূরস্মিং ঠানে সন্তেহি অভিরোপিতো তরুসণ্ডো পূগপনসাদিতরুসমূহো অত্থি, সো ‘‘উপৰন’’ন্তি চোচ্চতে, কিত্তিমৰনমেতং. আরমন্ত্যস্মিন্তি আরামো, ণো. উপগতং, উপরোপিতং ৰা ৰনং উপৰনং.
৫৩৮. সব্বসাধারণং সব্বলোকেহি সাধারণোপভোগং রঞ্ঞং রাজূনং অরঞ্ঞং ‘‘উপৰনং, উয্যান’’মিত্যুচ্চতে, উল্লোকেন্তা ¶ যন্তি জনা এতস্মিন্তি উয্যানং, যু. আকীল়োপ্যত্র.
তদেৰ রাজোপৰনমেৰ উপকারিকাসন্নিহিতং, পুরসন্নিহিতং ৰা অন্তেপুরাচিতং পমদৰনাখ্যং. যত্র অন্তেপুরসহিতো এৰ রাজা ৰিহরতি, নাঞ্ঞজনপ্পৰেসো. পমদানং ইত্থীনং ৰনং পমদৰনং, রস্সো.
৫৩৯-৫৪০. সান্তরাল়া পন্তি, যথা – তরুপন্তি, পাসাদপন্তি, নিরন্তরাল়া তু রাজীতি. তত্র পঞ্চকং পন্তিযং. পন ব্যৰহারে, থুতিম্হি চ, পন্তি. ৰী গমনে, থি, ৰীথি. ৰল সংৰরণে, ই, আৰলি. আলিপি, অলধাতুম্হা ই. সি সেৰাযং, ণি, সেণি. পা রক্খণে, ল়ি, পাল়ি, সোগতেপি. দ্ৰে সমা. লিখ লেখনে, অ. রাজ দিত্তিযং, ই.
তিপাদং রুক্খমত্তে. পাদেন মূলেন পিৰতীতি পাদপো, ণো. ৰিটপযোগা ৰিটপী. রুক্খ ৰরণে, অ, রুহ জননে ৰা, খো, হস্স কো. ন গচ্ছতীতি অগো. সল গমনে, ণো, সারৰন্ততায ৰা সারো, সো এৰ সালো, অঞ্ঞত্রোপচারা. মহিযং রুহতীতি, অ. দু গতিযং, মো. তর তরণে, উ. কুতো ভূমিতো জাযতীতি কুজো, অঙ্গারেপি. সাখাযোগতো সাখী.
গমু ¶ গমনে, ণো, ‘‘গমিস্সন্তো চ্ছো ৰা সব্বাসূ’’তি চ্ছো. খুদ্দো অৰুড্ঢিপ্পত্তো পাদপো খুদ্দপাদপো. যে রুক্খা পুপ্ফং ৰিনা অপুপ্ফকা ফলন্তি, তে অস্সত্থোদুম্বরপনসাদযো ‘‘ৰনপ্পতী’’তি ৰুচ্চন্তি, ৰনানং পতি ৰনপ্পতি. পুপ্ফতো জাতফলা পন অম্বখজ্জূরাদযো ৰানপ্পতযো. ৰনপ্পতিম্হি ভৰা ৰানপ্পতযো.
৫৪১. যো ফলপাকাৰসানে মরতি, সো কদলীধঞ্ঞাদিকো ওসধি নাম ভৰে, ওসো ধীযতে যস্সং [ওসো গ্লোসো দিত্তিব্বা ধীযতে’ত্র ব্যাখ্যাসুধা ২.৪.৬], সা ওসধি, ই. সাসদ্দো ওসধিসদ্দস্স ইত্থিলিঙ্গত্তদীপকো.
দ্ৰযং উতুপ্পত্তেপি ফলহীনে. ৰন যাচনে, ঝো, ৰঞ্ঝা, ৰধতি ফলন্তি ৰা ৰঞ্ঝা, ৰজাদিনা যো, ঝস্স ঝো, নিগ্গহীতাগমো চ. ন ৰিজ্জতি ফলমেতিস্সাতি অফলা, দ্ৰে তীসু. তিকং ৰত্তমানফলে রুক্খাদো. ফলযোগা, ইনো, ৰন্তু, ঈ চ.
৫৪২. চতুক্কং ৰিকসিতে. ফুল্ল ৰিকসনে, কত্তরি তো, সঞ্জাতত্থে ৰা ইতো, ফল ৰিসরণে ৰা, ৰিসরণং ৰিকাসো, অস্সু. কচ বন্ধনে, ৰিপুব্বো ৰিকসনে, কত্তরি অ ¶ . ৰিকচতে ৰিদলতি ৰিসিলিট্ঠদলো ভৰতীতি ৰা ৰিকচো, অ, ৰিসদ্দো ৰিসিলেসজোতকো. কস গমনে, তো. দলানং অঞ্ঞমঞ্ঞং ৰিসিলেসতো সমুদাযো ‘‘ৰিকসিতো’’ত্যুচ্চতে. ফুটোপ্যত্র. ফুট ৰিকসনে.
পাদো রুক্খগ্গে. ‘‘ন না’গ্গং সিখরং সিরো’’তি ৰোপালিতৰচনতো ‘‘সিরসো অগ্গ’’ন্তি ন ছট্ঠীসমাসো. সিরো ৰুত্তো. অজ গমনে, গো, অগ্গং, সেট্ঠে তীসু. সী সযে, খরো, সিখা ৰা চূল়া, সা ৰিয জাযতীতি সিখরো. দ্ৰযং সাখাযং. সাখ ব্যাপনে, অ. ‘‘লতা ৰল্লী সমাখ্যাতা, লতা সাখা চ সাখিন’’ন্তি লতা নানত্থা. লা আদানে, তো, রস্সো.
৫৪৩. ছক্কং পত্তে. দলতি ৰিকসতীতি দলং, অ. লস কন্তিযং, পকারেন লসতীতি পলাসো, ণো. ছদ সংৰরণে, ছাদীযতে যেন ছদনং, যু. পূরযতীতি পণ্ণং, নিপাতনা, পত অধোগমনে ৰা, পতত্যচিরেন পণ্ণং, পত্তঞ্চ, তো, পুমে. সঞ্ঞাযং ণম্হি ছদো.
দ্ৰযং পত্তাদিসঙ্ঘাতৰতি সাখায পব্বে. পল্ল গমনে, অৰো. কিস গমনে, যো, লাগমো মজ্ঝে. দ্ৰযং অঙ্কুরে. নৰো এৰ উব্ভিতো উগ্গতো নৰুব্ভিন্নো. অঙ্ক লক্খণে, উরো.
৫৪৪. পক্কং যাৰ পাদেন নামং. ৰিকাসো মুখপবুদ্ধকলিকাযং মকুল়াদিদ্ৰযং. মুচ মোচনে, উলো, উস্সত্তং, চস্স কো, মকুল়ং, মকুল়ো ৰা. কুট ছেদনে, মলো, অস্সু, কুটুমলো, কুতুমলোপি. পুপ্ফস্স চ ফলস্স চ পকতিভূতে ¶ জালপত্তে খারকাদিদ্ৰযং. খুর ৰিনাসে. ণ্ৰু. জল ধঞ্ঞে, সকত্থে কো. জালকং নপুংসকে. দ্ৰযং জালকতো পৰুদ্ধে পুপ্ফে, ফলে চ. কল সঙ্খ্যানে, ণ্ৰু, কুর সদ্দে, ণ্ৰু.
পুপ্ফাদিবন্ধনং পুপ্ফফলানং বন্ধনং ৰণ্টং নাম. বন্ধীযতে যেন ৰণ্টং, ৰজাদি.
৫৪৫. তিকং পুপ্ফে. পসু পাণিগব্ভৰিমোচনে, ণো. খপণকভাসায রুক্খোপি পাণি, ৰুদ্ধাদি, পসৰো. কুস অক্কোসে, উমো, কস গমনে ৰা, কাস দিত্তিযং ৰা, উমো, রস্সো. পুপ্ফ ৰিকসনে, পুপ্ফতীতি, অ. পুপ্ফজো রজো পুপ্ফধূলী পরাগো নাম, রন্জ রঙ্গে, ণো.
মধুরপুপ্ফরসো মকরন্দো নামাতি মতং. মক্খিকা রমন্তি যস্মিং মকরন্দো, ৰজাদি. দ্ৰযং কলিকাভি আকিণ্ণে পরিণাযৰতি. থু অভিত্থৰে, ণ্ৰু, থৰকো. গুধ পরিৰেধনে, ণ্ৰু, ধস্স ছো, গোচ্ছকো.
৫৪৬-৫৪৭. আমে অপক্কে ফলে সলাটু উত্তো, সলাট বাল্যপরিভাসনেসু, উ, ৰিজ্জমানবাল্যতায সলাটু ¶ . পক্কন্তু ফলং নিপ্পরিযাযেন ‘‘ফল’’মিত্যুচ্চতে, তেন ‘‘আমস্মিং ফলৰোহারো রূল়্হিযা পৰত্ততী’’তি ঞাতব্বো, ফল নিপ্ফত্তিযং, নিপ্ফত্তি চাত্র সুপক্কত্তং, সুক্খে তু ফলে ৰানো. তত্র সলাটু ৰানা তীসু, যথা সলাটু জম্বূ, সলাটৰো মাসা, সলাটূনি কুম্ভণ্ডানি, ৰানা হরীটকী, ৰানো মুগ্গো, ৰানমম্বং.
চম্পকাদি চম্পকং করৰীরং কদম্বকং অসোকং কণ্ণিকারং চম্পকাদীনং পুপ্ফং ৰিকারো, অৰযৰো চেতি অঞ্ঞত্থে ণো ন ভৰতি, তদন্ততো পুপ্ফস্সুপ্পতিততো, এৰং চম্পকাদীনি কুসুমনামানি নপুংসকে ৰত্তন্তি, অম্বাদি দাল়িমং নারঙ্গং আমলকং কুৰলং বদরন্তি পকত্যন্তরমেৰ ফলে ৰত্ততে, আমলকিযা কুৰলিযা বদরিযা ফলং ৰিকারো, অৰযৰো চেতি অঞ্ঞত্থে তদ্ধিতোপি নোপ্পজ্জতে, তদন্ততো ফলস্সুপ্পতিততো, এৰং অম্বাদীনি ফলনামানি নপুংসকে ৰত্তন্তি. মল্লিকাদযো কুসুমেপি ৰত্তমানা সলিঙ্গা পকতিলিঙ্গাঅভেদোপচারেন পৰত্তিযা, যথা – মল্লিকা জাতি, ৰনমল্লিকা ইচ্চাদি. ৰীহযোপ্যভেদোপচারেন ফলেপি সলিঙ্গা, যথা মাসস্স ফলং মাসো, মুগ্গস্স ফলং মুগ্গো, এৰং যৰো, তিলো, অতসী, কঙ্গু, ধঞ্ঞং.
তিকং জম্বুযা ফলে. তত্র যদা লোকতো ফলে ৰুত্তি, তদা জম্বুসদ্দো পকত্যন্তরমেৰ ফলে ৰত্ততে, যদা ন ফলৰুত্তি, তদা ৰিকারে অৰযৰে ৰানো, জম অদনে, বূ, জম্বূ, পকত্যন্তরাফলে ৰুত্তি. জম্বুযা ফলং জম্বুৰং. জম্বু চ. লোকতো এৰ ফলেপি ৰত্তমানা হরীটক্যাদযো সভাৰতো ইত্থিযং ভৰন্তি [অমর ১৪.১৮-২০]. হরীটকিযা ফলং হরীটকী, এৰং কোসাতকী, সল্লকী, দক্খা, কণ্ডকারিকা, সেফালিকা ইচ্চাদি, পুব্বে ৰিয ৰিকারাৰযৰত্থেসু পচ্চযাভাৰো, অস্সত্থাদিকং ছক্কমেৰ তদ্ধিতন্তং অস্সত্থাদীনং ¶ ফলে ৰত্তমানানং নপুংসকং সিযা রূপভেদো, যথা – অস্সত্থস্স ফলং অস্সত্থং, ৰেণুনো ফলং ৰেণৰং, পিলক্খস্স ফলং পিলক্খং, নিগ্রোধস্স ফলং নিগ্রোধং, ইঙ্গুদিযা ফলং ইঙ্গুদং, ব্রহতিযা ফলং ব্রাহতং, ৰিদারী অংসুমতী গম্ভরিযাদযো মূলে, পুপ্ফেপি সলিঙ্গা [অমর ১৪.১৮-২০]. পাটলাসদ্দো পন অভেদৰত্তিচ্ছাযং মূলে পুপ্ফেপি ৰত্তমানো সভাৰতো ইত্থিলিঙ্গো, ভেদৰত্তিচ্ছাযং ৰিকারে অৰযৰে ৰা ণম্হি পাটলং [অমর ১৪.১৮-২০]. দ্ৰযং সাখাপল্লৰাদিসমুদাযলক্খণে আভোগে, ৰিট ৰেধনে, ৰিট অক্কোসে ৰা, অপো, পস্স ভত্তে ৰিটভী, নদাদি.
৫৪৮. মূলমারব্ভ মূলতো পট্ঠায সাখন্তো সাখাৰধি তরুস্স ভাগো খন্ধো নাম, যো ‘‘পকণ্ডো’’তিপি ৰুচ্চতি, খনু অৰদারণে, ধো, খন্ধো, খাদ ভক্খনে ৰা, কো, ‘‘খাদামগমানং খন্ধন্ধগন্ধা’’তি খন্ধাদেসো, কলোপো.
রুক্খচ্ছিদ্দে রুক্খাদীনং ৰিৰরে কোটরো. কুট ছেদনে, অরো, কোটরো, নিক্কুহোপি. দ্ৰে সমা. কাস দিত্তিযং, কাসতে অগ্গিনা দিপ্পতেতি কট্ঠং, তো, তস্স ট্ঠো, রস্সো চ, কস গমনে ৰা, তো, কট্ঠং. দর ৰিদারণে, ণু.
৫৪৯. তিকং মূলে. ৰু সংৰরণে, দো, নিগ্গহীতাগমো, বুধ গমনে ৰা, অ, ধস্স দো. মূল পতিট্ঠাযং, ণো, পাদসদ্দেন ¶ তপ্পরিযাযা চরণত্থা সব্বে সঙ্গহিতা, পাদসদিসত্তা পাদো, দ্ৰযং ছিন্নস্স তরুক্খন্ধস্স ভূমিট্ঠভাগে. সঙ্ক সঙ্কাযং, উ, সক সত্তিযং ৰা, নিগ্গহীতাগমো. খনু অৰদারণে, ণু, খাণু. ধুৰোপি, ধুৰতি থিরাযতেতি ধুৰো, ধু গতিথেরিযেসু, অ, উৰাদেসো.
দ্ৰযং ৰিদারিযাদীনং কন্দে. কুযং পথৰিযং রুহতীতি কুরুহাটং, অটো, কন্দ অৰ্হানে, রোদনে চ, ‘‘করহাটো’ম্বুজকন্দে, পুপ্ফরুক্খভীতেসু চে’’তি নানত্থসঙ্গহে. দ্ৰযং হলাদীনং কলীরে. কল সঙ্খ্যানে, ঈরো. মস আমসনে, থকো, মত্থকে সীসে ৰা জাতো মত্থকো.
৫৫০. দ্ৰে সমা. অভিনৰনিগ্গতা আযতা সকুসুমা, কুসুমসুঞ্ঞা চ মঞ্জরী, ৰল্লরী তু তদঞ্ঞাপি, যথা তালৰল্লরী, ৰল, ৰল্ল সংৰরণে, অরো, নদাদি. মুঞ্জযোগতো মঞ্জরী, রো, নদাদি, উস্সত্তঞ্চ, দ্ৰেপি নারী. দ্ৰযং লতাযং. ৰল্ল সংৰরণে, নদাদি. লতা ৰুত্তা, ‘‘লতা পতানিনী ৰল্লী মতকীথা’’তি হলাযুধো.
অক্খন্ধো অপ্পক্খণ্ডো, বহুপত্ততচদণ্ডিকাদি. যো ৰা তনুপকণ্ডো ৰংসনল়াদি, সো ‘‘থম্বো, গুম্বো’’তি চোচ্চতে, থক সংৰরণে, বো, কস্স মো. গুপ রক্খণে, বো, পস্স মো. পতানো সাখাপত্তচযো, তেন যুত্তা গোরক্খা ¶ তম্বূলি ধিৰুসজীমূত গল়োঝাদিকা লতা, সা ৰীরু নাম, ৰিৰিধেহি রুহতীতি কত্ৰা, ক্ৰি, ৰীরু, দীঘাদি, গুম্বিনীপি.
৫৫১. পজ্জে পাদেন নামং. যত্র দ্ৰযং ‘‘বোধিরুক্খো’’তি সঞ্ঞিতে বুদ্ধস্স ভগৰতো সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণপ্পটিলাভট্ঠানভূতে দুমরাজে, অঞ্ঞত্র তূপচারা. অস্সং সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং তিট্ঠতি এত্থাতি অস্সত্থো, ঠস্স থো, দ্ৰিত্তং, মারৰিজযসব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণপ্পটিলাভাদিকেহি ভগৰন্তং অস্সাসেতীতি ৰা অস্সত্থো, আপুব্বো সাস অনুসিট্ঠিযং, তোসনে চ ৰত্ততি, তো, রস্সো. সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং বুজ্ঝতি এত্থাতি বোধি, বুধ অৰগমনে, ই, বোধি, দ্ৰীসু. চলদলো, পিপ্পলো, কুঞ্জরাসনোপি. দ্ৰযং বহুপাদে. অধোভাগং রুন্ধতীতি নিগ্রোধো, উস্সো, গাগমো চ. ৰট ৰেধনে, ৰটতীতি, অ.
দ্ৰযং কবিট্ঠে. কৰিম্হি ৰানরে তিট্ঠতীতি কবিট্ঠো [পাযেন কপযো তিট্ঠন্তি অত্র কপিত্থো (চিন্তামণিটীকা ১৪.২১)] ‘‘ৰানরে পণ্ডিতে কৰী’’তি ৰোপালিতো, তথা কপিত্থো, তো, ঠস্স থো চ. দধিত্থো, অম্বিলফলোপি. দ্ৰযং উদুম্বরে. যঞ্ঞকম্মানমঙ্গো একঙ্গত্তা যঞ্ঞঙ্গো, দুব্বী হিংসাযং, অরো, নিগ্গহীতাগমো, একস্স বস্স লোপো চ. জন্তুফলো হেমদুদ্ধোপি.
৫৫২. দ্ৰযং ¶ কোৰিল়ারে.
‘‘সুকপদাচ্ছরো চম্পো,
কোৰিল়ারো তু কঞ্চনো;
পুব্বো সিতো পরো রত্তো,
যুগপত্তা উভোপিতে’’তি [চিন্তামণিটীকা ১৪.২২].
হি রতনকোসো, কঞ্জনালকোপ্যত্র. যুগং যমকং পত্তমস্স.
তিপাদং উদ্দালে. ৰাতং উদ্দালতীতি উদ্দালো. সিঙ্গারাদীনং সঞ্ঞাৰসেন রুক্খানং রাজা রাজরুক্খো, ৰাতরোগহননে রাজভূতো রুক্খো ৰা রাজরুক্খো. কতা মালা অস্স পুপ্ফেহীতি কতমালো, সিঙ্গারপ্পকাসো. ইন্দতি পরমিস্সরিযং করোতি ৰাতহননেতি ইন্দীৰরো, ঈৰরো, ইন্দিযা সক্কস্স ভরিযায ইচ্ছিতব্বত্তা ৰা ইন্দীৰরো. চতুরঙ্গুলো, আরেৰতো, সুৰণ্ণকোপি.
৫৫৩. দ্ৰযং জম্ভীরে, যস্স ফলমম্বিলং হোতি. অম্বিলত্তা দন্তস্স সঠো দন্তসঠো. সঠ কেতৰহিংসাসংকিলেসেসু, অ. জমু অদনে, ঈরো, ভন্তো চ, জম্ভ গত্তৰিনামে ৰা, জম্ভো, জম্ভলো, জম্বীরোপি. দ্ৰযং ৰরণে. ৰর ইচ্ছাযং ¶ , যু. কল সঙ্খ্যানে, ইরো, নদাদি, রস্সন্তো. ৰরুণো, তিত্তসাকোপি.
দ্ৰযং ফলহরে. ‘‘কো অযং, সুকো’’তি ৰিমতুপ্পত্তিকরপত্তকুসুমতায কিংসুকো. পারি সমুদ্দো, তত্র ভদ্দো পারিভদ্দো, সো এৰ পাল়িভদ্দো, কোৰিল়ারো, তংসণ্ঠানপত্তকুসুমতায পাল়িভদ্দো. দ্ৰযং ৰিদুলে, যো অব্ভসমযে পুপ্ফতি. ৰজ গমনে, উলো. ৰী পজনে, অসো, তোন্তো চ, ৰিপুব্বো অত সাতচ্চগমনে ৰা, অসো. ৰানীরোপি.
৫৫৪. দ্ৰযং পীতনে, যস্স পত্তফলানি অম্বিলানি, পূগফলপ্পমাণঞ্চ ফলং, সল্লকীরুক্খসণ্ঠানো চ, সো রুক্খো. অম্ব সদ্দে, অটো, সকত্থে কো. পী তপ্পনকন্তীসু, তনো, পীতিং ৰা তনোতীতি পীতনো, সকত্থে কো. দ্ৰযং গুল়পুপ্ফে. মন ঞাণে, কো, মধ্ৰাদেসো চ. মধুনামো দুমো মধুদ্দুমো. দ্ৰযং ‘‘লম্বূ’’তি খ্যাতে. গুল়ো ৰিয সাতেন ফলমস্স গুল়ফলো. পীল পতিত্থম্ভে, উ. দ্ৰযং তিক্খগন্ধে. সোভং জনেতীতি সোভঞ্জনো, সোভং ৰিসঞ্জনমেতেন হেতুভূতেনাতি ৰা সোভঞ্জনো. ৰুত্তঞ্চ –
‘‘সিরীসপুপ্ফস্স রসেন ভাৰিতং,
সহস্সৰারং মরীচং সিতৰ্হযং;
এতেন সমন্তি ৰিসাহি সম্ভৰা,
কতঞ্জনস্নেহনপাদনত্থুতো’’তি.
সি সেৰাযং, ৰিদ্ধৰিনাসনত্থং সেৰীতেতি সিগ্গু, গু, থী. চিত্তহারী, পভঞ্জনো, ৰিদ্ধৰিনাসনোপি.
৫৫৫. দ্ৰযং ¶ ৰিসালতচে, যো সরদে পুপ্ফতি পুপ্ফং. সত্তপণ্ণান্যস্স সত্তপণ্ণী পুমে. ছত্তমিৰ পণ্ণমস্স ছত্তপণ্ণো. ৰিসমচ্ছদোপি, সত্তপণ্ণত্তা ৰিসমচ্ছদো. দ্ৰযং রথদ্দুমে. রথং তনোতি যেন তিনিসো, ইসো. অতিপমুচ্চতি দাহপিত্তমনেনেতি অতিমুত্তকো. চিত্তকিপি.
দ্ৰযং ৰাতপোথে, পং ৰাতং লুনাতীতি পলাসো, অসো. ‘‘পত্তে পলাসং সো রুক্খে, পীতহরিতকিং সুকে’’তি হি রুদ্দো. ৰাতপোথোপি, ৰাতস্স পোথো ৰাতপোথো, পুথ হিংসাযং.
দ্ৰযং ‘‘পুতীতি’’ খ্যাতে. হতজন্তুপমোহসঙ্খাতারিফলতায অরিট্ঠো, নিপাতনা হন্তিস্স ট্ঠো, তংরোগারিৰন্তজনেহি ইচ্ছিতব্বফলত্তা ৰা অরিট্ঠো, ইসু ইচ্ছাযং. ফণ গতিযং, ইলো, অস্সে.
৫৫৬. তিকং সিরিফলে. মল ধারণে, ঊরো. বিল ভেদনে, ণুৰো, বেলুৰো. লপচ্চযে বিল্লো. সণ্ডিল্যো, সেলুসোপি. ‘‘মুনিপ্পভেদে মালূরে, সণ্ডিল্যো পাদপন্তরে, নটে বিল্লে চ সেলুসো’’তি [চিন্তামণিটীকা ১৪.৩২] রভসো.
দ্ৰযং ¶ তুঙ্গে. পুমনামো নাগো রুক্খো পুন্নাগো. ‘‘পুন্নাগে পুরিসো তুঙ্গো, কেসরো দেৰৰল্লভো’’তি [অমর ১৪.২৫] হ্যমরসীহো, দীঘো, ‘‘পুমস্স লিঙ্গাদীসু সমাসেসূ’’তি অকারলোপো চ. অতিসযপুপ্ফকেসরৰন্ততায কেসরো, কিস তনুকরণে ৰা, অরো, পুপ্ফকেসযুত্ততায ৰা কেসরো, রো.
দ্ৰযং লোদ্দমত্তে. সল গমনত্থো, অৰো. রত্তকফপিত্তসোতে লুনাতীতি লোদ্দো, দ্দো. তিরিটো, সাৰরোপি. ‘‘সাৰরো অপরাধে চ, লোদ্দে পাপে চ কথ্যতে’’ [চিন্তামণিটীকা ১৪.৩৩] ত্যজযো. দ্ৰযং ধনুপট্টে ফলিনি. পী পানে, অলো, ঈস্স ইযাদেসো. সন্নকা তাপসা, তেসং দু দুমো সন্নকদ্দু, ‘‘সন্নকদ্দু চাপপটা, ৰরণো তাপসপ্পিযো’’তি [চিন্তামণিটীকা ১৪.৩৫] হি কোসন্তরে.
৫৫৭. দ্ৰযং ‘‘ম্হনকূ’’ইতি খ্যাতে. লিকুচো নাম ডহুরুক্খো, তগ্গুণত্তা লিকোচকো, সঞ্ঞাযং কো. অঙ্ক লক্খণে, ওলো, অঙ্কোলো. দ্ৰযং কুম্ভে. রোগহরণে গরুনোপি ৰেজ্জস্স গরু গুগ্গুলু, নিপাতনা. কুস ছেদনে, ণ্ৰু. কুম্ভো, পুরোপি.
‘‘রাসিভেদে গজমুদ্ধংসে,
কুম্ভকণ্ণসুকে ঘটে;
কামুকে ৰারনারিযঞ্চ,
কুম্ভো ক্লীৰন্তু ৰগ্গুলুম্হী’’তি [চিন্তামণিটীকা ১৪.৩৪].
রভসো. পুর অগ্গগমনে, ণো, পুরো.
দ্ৰযং ¶ অম্বে. অম গতিযং, বো, অম্ব সদ্দে ৰা, অ. চুতি আসেচনে, রক্খণে চ, অ, চু চৰনে ৰা, তো, দীঘাদি. রসালোপি, রসং লাতীতি রসালো, দীঘো. এসো অম্বো সুগন্ধৰা অতিসযগন্ধযুত্তো সমানো ‘‘সহো, সহকারো’’তি চোচ্চতে. সহ সত্তিযং, সুগন্ধং কত্তুং সহতীতি সহো, অ. সহনং সহো, তং করোতীতি সহকারো, হা ৰা পমুদা, তায সহ ৰত্ততীতি সহো, সহং সমুদং করোতীতি সহকারো.
৫৫৮. দ্ৰযং সেতম্বে. পুণ্ড পুণ্ডনে. পুণ্ড খণ্ডনেত্যেকে, ণ্ৰু, অস্সী, অরাগমো চ. সেতৰণ্ণো অম্বো সেতম্বো. দ্ৰযং বহুৰারকে, যস্স ফলানি অতিপিচ্ছিলানি. সি বন্ধনে, লু, সল গমনত্থো ৰা, উ, অস্সে. পিচ্ছিলত্তা বহূনি ৰারীনি যস্মিং বহুৰারকো, সঞ্ঞাযং কো. সীতো, উদ্দালো, কফলোপি.
দ্ৰযং কাস্মরিযং. সিরিমন্তানি পণ্ণানি যস্সা সেপণ্ণী, নদাদি, সিরীসদ্দস্স সে. কস্মীরদেসজত্তা কাস্মরী, কাস দিত্তিযং ৰা, মরো, নদাদি. মধুপণ্ণী, ভদ্দপণ্ণীপি. দ্ৰযং সকণ্টকম্বিলফলরুক্খে. সকণ্টকত্তা কুচ্ছিতং লাতীতি কোলী, নদাদি. ৰদ থেরিযে, অরো, নদাদি. কুৰলী, কক্কন্ধূপি.
৫৫৯. দ্ৰযং ¶ তস্সা কোলিযা ফলে. কোলিযা ফলং কোলং. বদরিযা অযং অৰযৰো বদরো. কুৰলং, ফেনিলং, সোৰীরম্পি. ‘‘সোতঞ্জনে তু সোৰীরং, কঞ্জিকে বদরেপি চে’’তি [চিন্তামণিটীকা ১৪.৩৬] রভসো. দ্ৰযং অস্সত্থকুলসম্ভূতে রুক্খপাসাণাদীসু সঞ্জাতরুক্খে. পিলং পরং নিস্সযভূতং কসতীতি পিলক্খো, কস ৰিলেখনে, সস্স খত্তাদি নিপাতনা. অখাদনীযফলতায ৰিরূপং ফলমস্সত্থীতি পিপ্ফলী, ঈ, নদাদি, ৰিস্সপি চ.
দ্ৰযং তোযাদিৰাপিনিযং, যস্সা মূলং মহাপঞ্চমূলে পৰিট্ঠং. পট গমনে, অলো, নদাদি, পাটলী, পাটলাপি. কণ্হং পুপ্ফৰণ্টং যস্সা সা কণ্হৰণ্টা, কাস্মরিযম্পি. অলিপ্পিযং, তম্বপুপ্ফিপ্যত্র. দ্ৰযং গন্ধিলে. সাদুফলতায সাদু চ সো কণ্টসহিততায কণ্টো চেতি সাদুকণ্টো. সকণ্টকতায অত্তানং ৰিরূপং করোতীতি ৰিকঙ্কতো, দ্ৰিত্তং, নিগ্গহীতাগমো চ.
৫৬০. চতুক্কং তিন্দুকে. তনু ৰিত্থারে, উকো, দন্তো চ. তিদি হিংসাযং ৰা, উ, সঞ্ঞাযং কো. কাল়ো খন্ধো পকণ্ডো যস্সাতি. তিম অদ্দভাৰে, ঊসো, সকত্থে কো, ৰরন্তো চ. উপচ্চযে তিম্বরু.
দ্ৰযং ¶ তম্বফলে. ইরাৰতী নদী, পঠমকালে তস্সা তীরে জাতো এরাৰতো. নারং ৰুচ্চতি নীরং, তং গচ্ছতীতি নারঙ্গো. দ্ৰযং মক্কটতিন্দুকে. কুল সঙ্খ্যানে, ণ্ৰু. কাকেন্দু, কাকলুকোপি.
৫৬১. তিকং কদম্বে. কং ৰাতং দমেতীতি কদম্বো, বো. পিনেতীতি পিযকো, ণ্ৰু, ইযাদেসো. নযতি মুদং নীপো, পো. দ্ৰযং, ৰিদরুক্খে, যস্স নিয্যাসেন পেল়াদযো লিম্পন্তি. ভল, ভল্ল পরিভাসনহিংসাদানেসু, নদাদি, অঞ্ঞত্র তো, কন্তো চ, ভল্লাতকো, তীস্ৰযং. অরুকরো, অগ্গিমুখোপি.
দ্ৰযং ‘‘পাৰুসা’’ইতি খ্যাতে. ঝপ দাহে, ণ্ৰু. পস্স ৰো. পচ পাকে, উলো. দ্ৰযং সিরিমতি, যস্স ফলানি মরীচপ্পমাণানি, অম্বিলানি চ. তিল গমনে, ণ্ৰু. খুর ছেদনে, ণ্ৰু.
৫৬২. দ্ৰযং অম্বিলিকাযং. চি চযনে, চো, চিচ আদানসংৰরণেসু ৰা. তনু ৰিত্থারে, অম্বিলরসং তনোতীতি তিন্তিণী, দ্ৰিত্তমিত্তং, ণত্তঞ্চ, নদাদি. দ্ৰযং অম্বিলঙ্কুরফলে সেতরুক্খে. গদ্রভণ্ডপ্পমাণফলত্তা গদ্দভণ্ডো, রলোপো. কপি চলনে, তনো, দীঘো আগমস্স. কন্দরালো, পিলক্খোপি.
তিকং ¶ সালরুক্খে. সল গমনে, ণো, সারৰন্ততায ৰা সালো. অস্সকণ্ণসদিসপণ্ণতায অস্সকণ্ণো. সন্জ সঙ্গে, অ, সজ্জ অদনে ৰা, অ. দ্ৰযং নদীসজ্জে. অজ্জ অজ্জনে, উনো. কক লোল্যে, উধো. ৰীরতরু, ইন্দদুমোপি.
৫৬৩. তিকং মুচলিন্দে. চুল নিমুজ্জনে. মুচল সঙ্গাতে, ইন্দো. নীপো কদম্বেপি. তিকং পীতসালে. পিযকো কদম্বেপি. অস ভক্খনে, যু, পীতপুপ্ফো সালো রুক্খো পীতসালো. বন্ধূকপুপ্ফো, জীৰকোপি.
দ্ৰযং ঝাটলিযং. গাৰো লিহন্তীতি গোলীসো, হস্স সো. ঝট সঙ্ঘাতে, অলো. ঝাটলো, পাটলিপুপ্ফাকারো দীঘফলো রুক্খো. পমোক্খোপি.
৫৬৪. দ্ৰযং রাজাযতনে, খীরৰন্ততায খীরিকা. দেৰরাজস্স নিৰাসনট্ঠানভূতত্তা রাজাযতনং, পিযালেপি. দ্ৰযং কপ্ফলে. কুচ্ছিতেন ফলেন উম্ভতি পূরতীতি কুম্ভো. কুচ্ছিতেন মোদতীতি কুমুদিকা, ণ্ৰু.
দ্ৰযং গুৰাকরুক্খে, যস্স ফলেন তম্বূলনামং জাযতি. পূজ পূজাযং, ণো, জস্স গো. কমু ইচ্ছাযং, হেতুকত্তরি ণ্ৰু. খপুরোপি. দ্ৰযং লোহিতলোদ্দে. পট্টিইত্যাখ্যা যস্স পট্টি ¶ . ‘‘পদ্ধী’’তিপি পাঠো. অস্মিং পক্খিত্তে লাখা রত্তা ভৰতীতি লাখাপসাদনো. কমুকোপি.
৫৬৫. দ্ৰযং ইঙ্গুদিযং, অযঞ্চ কণ্টকী বাহুল্যেন মজ্ঝিমদেসে জাযতে. ইঙ্গ গমনত্থো, ইদো, ইস্সু, নদাদি. তাপসো পযুজ্জমানফলকতায তাপসতরু. দ্ৰযং ‘‘ভুজপত্তো’’ইতিখ্যাতে সুন্দরতচে রুক্খে, যস্স তচে মন্তক্খরানি লিখন্তি. ভুজো পাণি, তংসদিসপত্ততায ভুজপত্তো. মন্তলেখকেহি আভুজিততচৰন্ততায আভুজী. ভূজো, চম্মী, মুদুত্তচোপি.
দ্ৰযং সিম্বলিযং. পিচ্ছাযোগা পিচ্ছিলা, ইলো. সম্ব মণ্ডলে, অলি, অস্সি. ‘‘পিচ্ছিলা পূরণী মোচা, থিরাযু সিম্বলী দ্ৰিসূ’’তি [অমর ১৪.৪৬] অমরকোসো. দ্ৰযং পিচ্ছিলাকারে কণ্টকসহিতে রুক্খে. রুচ দিত্তিযং, হেতুকত্তরি যু, কুট কোটিল্যে, কত্তরি ণো, কোটো অসিম্বলি সমানোপি সিম্বলিসদিসাকারদস্সনতো কোটসিম্বলি, পুমে. কসম্বলোপি.
৫৬৬. দ্ৰযং ‘‘কণ্টকরঞ্জ’’ইতি খ্যাতে কণ্টকিনি করঞ্জগুম্বে, যং লোকে ‘‘কলিনো’’তি ৰুচ্চতি. কর হিংসাযং, করতো ¶ রিরিযা. পূ পৰনে, ইকো, তোন্তো চ. পূতিকরজো, কলিমারকোপি, কলিনো. দ্ৰযং দালিমপুপ্ফাকারে পীতনাসকরুক্খে. রুহ জননে, ণী. লোহিতপুপ্ফতায রোহিতকো.
দ্ৰযং এরণ্ডে. এরডি হিংসাযং. ৰাতং এরণ্ডতীতি এরণ্ডো, ণো. মণ্ড ভূসনে, ঈসংপসন্নতেলতায ৰা আমণ্ডো, আমং ৰা ৰাতং, তং দাযতীতি আমণ্ডো. দা অৰখণ্ডনে, দাস্স ডো. চিত্তকো, চঞ্চুপি.
‘‘অগ্গিসঞ্ঞেপি চিত্তকো, পুমে এরণ্ডকে চঞ্চু.
পক্খিতুণ্ডে থিযং মতো’’.
দ্ৰযং সিৰারুক্খে. সত্তুযুত্তফলতায সত্তুফলা. গণ্ডং সমেতীতি সমী, অ, নদাদি, পারিভদ্দকেপি. গরুদারু, পূতিকট্ঠম্পি.
৫৬৭. দ্ৰযং করঞ্জে. নত্তং রত্তা মালা যস্স. কং রঞ্জযতীতি করঞ্জো, ণো. চিল্লৰিল্লো, করজোপি. দ্ৰযং খদিরে. খদ হিংসাযং, থেরিযে চ. খদন্তি দন্তা যেনাতি খদিরো, ইরো. দন্তা ধাৰন্তি যেন নিরোগত্তাতি দন্তধাৰনো, যু, ধাৰ গতিসুদ্ধিযং. গাযত্তী, বালতনযোপি. ‘‘গাযত্তী খদিরে ইত্থী, ছন্দসিপি ছল়ক্খরে’’তি [চিন্তামণিটীকা ১৪.৪৯ ব্যাখ্যাসুধা ২.৪.৫০] রভসো. বালো সুখুমো পত্তসঞ্ঞিতো তনযো যস্স বালতনযো. দ্ৰযং পীতসারে খদিরে. খদিরাদিকন্তু পীতসারে. সেতৰণ্ণতায ¶ সোমো কপ্পূরসদিসো ৰক্কো ৰক্কলমেতস্স সোমৰক্কো. ‘‘সোমো কুৰেরে পিতুদেৰতাযং, ৰসুপ্পভেদে ৰসুধাকরে চ. দিব্বোসধী সোমলতা সমীরণে, কপ্পূরনীরেসু চ ৰানরে চা’’তি নানত্থসঙ্গহো. ঈসং খুদ্দকং দলমেতস্স কদরো, লস্স রো. দ্ৰযং পিণ্ডীতকে. সল গমনে, লো. মদ উম্মাদে, যু. ‘‘পিণ্ডীতকো মরৰকো, সসনো করহাটকো’’ত্যমরকোসে [অমর ১৪.৫২].
৫৬৮. তিকং ইন্দসালে. সালানং রুক্খানং ইন্দো রাজা ইন্দসালো, দাসাদীসু সিরিৰড্ঢকাদিসদ্দো ৰিয অধিৰচনমত্তমিদং. ইন্দস্স সক্কস্স সালোতিপি ইন্দসালো. সল্লতো ণ্ৰু, নদাদি, সল্লকী. খর ছেদনৰিনাসনেসু, ণ্ৰু.
দ্ৰযং দেৰদারুম্হি. দেৰানং দারু. ভদ্দত্তা ভদ্দদারু. সক্কপাদপো, পারিভদ্দকো, পীতদারু, দারু, পূতিকট্ঠম্পি. দ্ৰযং হেমপুপ্ফকে. পঠমকালে চম্পানগরে জাতো চম্পেয্যো, ণেয্যো. কপচ্চযে চম্পকো.
৫৬৯. দ্ৰযং পনসে. পন ব্যৰহারে, থুতিম্হি চ, অসো. কণ্টকযুত্তং ফলমস্স কণ্টকিফলো. দ্ৰযং সিৰাযং. ন ৰিজ্জতে ¶ রোগভযং, রোগব্যথো চোপযুজ্জমানাযমস্সন্তি অভযা. রোগভযং হরতি অপনেতীতি হরীতকী, তো, সকত্থে কো, নদাদি. হরিত্তকীপি. অব্যথা, পুতনা, অমতা, হেমৰতী, চেতকী, সিৰাপি.
দ্ৰযং করিসফলে. রোগং অসতি ভক্খতীতি অক্খো, খো, সস্স কো. রোগং ৰিভূতং করোতীতি ৰিভীতকো, ৰিভীটকোপি. ভূতাৰাসো, কলিদ্দুমোপি, কলিস্স আসযভূতো দুমো কলিদ্দুমো. দ্ৰযং পুস্সফলে. নত্থি মতমেতিস্সং হেতুভূতাযং অমতা. মল ধারণে, ণ্ৰু, নদাদি, আমলকী. ৰযট্ঠাপি. ৰযো তিট্ঠতি থিরীভৰত্যেতাযাতি ৰযট্ঠা.
৫৭০. দ্ৰযং ডহুরুক্খে. লবুনামকে পব্বতে জাযতীতি লবুজো. খুদ্দকত্তা লীনং অপাকটং কুচসঙ্খাতং ফলমেতস্স লিকুচো, নিপাতনা. দ্ৰযং পীতপুপ্ফে. অগন্ধপুপ্ফতায অত্তানং কণিট্ঠং করোতীতি কণিকারো, ট্ঠলোপো, পদুমপ্পমাণপুপ্ফদুমতায দুমুপ্পলো.
তিকং হিঙ্গুনিয্যাসে. নী নযে, বো, মোন্তো চ. তিত্তরসত্তা অরিভাৰে তিট্ঠতীতি অরিট্ঠো. পুচিং কুট্ঠং মদ্দতীতি পুচিমন্দো, ইত্তং, বিন্দাগমো. ধম্মসেনো, মালকোপি. মলতে রোগং মালকো, ণ্ৰু. দ্ৰযং রত্তপুপ্ফে. করোতিস্মা ণ্ৰু. দল ৰিদারণে, মো, ইকারাগমো. দাল়িমোপি.
৫৭১. দ্ৰযং ¶ পীতদ্দুমে. সরতি কালন্তরং সরলো, অলো. পূতিযেৰ কট্ঠং পূতিকট্ঠং, পূতিমুত্তন্তি যথা. দ্ৰযং পিচ্ছিলাযং. কপি চলনে, ইলো. সাস অনুসিট্ঠিযং, সিস ইচ্ছাযং ৰা, অপো, নিগ্গহীতাগমো, সিংসপা. অগুরুপি.
তিকং ফলিনিযং. সা তনুকরণে, মো. পিযভাৰং গচ্ছতীতি পিযঙ্গু, উ. কমনীযভাৰং গচ্ছতীতি কঙ্গু, উ, নিপাতনা. মহিলাৰ্হযা, লতা, গুন্দা, গন্ধফলী, কারম্ভাপি. দ্ৰযং সিরীসে. সরতি রোগং হিংসতীতি সিরীসো. ঈসো, অস্সি. ভণ্ড পরিভাসনে, ইলো. কপীতনোপি. অম্বাটকে, গদ্দভণ্ডে চ কপীতনো.
৫৭২. দ্ৰযং মণ্ডূকপণ্ণে. সুণ গতিযং, ণ্ৰু, দীঘং ফলৰণ্টং যস্স. নটো কুটন্নটাপি. দ্ৰযং বকুলে. ৰক আদানে, উলো. কেসরযুত্তপুপ্ফতায কেসরো.
দ্ৰযং মলপুপ্ফস্মিং. কাকানং উদুম্বরো কাকোদুম্বরো, সো এৰ কাকোদুম্বরিকা, সকত্থে ইকো. ফল নিপ্ফত্তিযং, গু, লস্স গো. দ্ৰযং নাগরুক্খে. ন গচ্ছতীতি নাগো, দীঘাদি. নাগানং মালা, সা সঞ্জাতা যত্র নাগমালিকা.
৫৭৩. দ্ৰযং ¶ অসোকে. নত্থি সোকো যেন. ৰজ গমনে, উলো. দ্ৰযং জযাযং. তংতংরোগজযাদিকং করোতীতি তক্কারী, ণী. ৰিসেসেন জযতীতি ৰেজযন্তিকা, অন্তো, নদাদি, সকত্থে কো. ‘‘জযা জযন্তী তক্কারী, নাদেযী ৰেজযন্তিকা’’ত্যমরকোসো [অমর ১৪.৬৫].
দ্ৰযং সমুদ্দসমীপদেসজে সামদলে তমালনামে তরুম্হি. তাপিযং জাযতীতি তাপিঞ্ছো, অঞ্ঞত্থে ছো, বিন্দাগমো, ‘‘তাপী তু সরিতান্তরে’’তি হি নানত্থসঙ্গহো. তমু কঙ্খাযং, অলো. দ্ৰযং কুটজে. রোগং ছিন্দতীতি কুটজো, জো. গিরিম্হি জাতা মল্লিকা গিরিমল্লিকা, সক্কপরিযাযোপ্যত্র.
৫৭৪. তস্স কুটজস্স ফলে ইন্দযৰো. ইন্দস্স সক্কস্স যৰো ধঞ্ঞৰিসেসো ইন্দযৰো. কলিঙ্গং, কদ্দযৰম্পি.
‘‘পূতিকরঞ্জ ধূম্যাটে, দেসভেদে পুমা ভৰে;
কুটজস্স ফলে ক্লীৰং, কলিঙ্গং থী তু নারিয’’ন্তি [চিন্তামণিটীকা ১৪.৬৭]. –
রভসো. অমরমালাযন্তু ‘‘কলিঙ্গে’ন্দযৰো পুমা’’তি ইত্থিকণ্ডে পাঠো. তস্সত্থো কলিঙ্গা ইত্থী, ইন্দযৰো পুমা ¶ . দ্ৰযং কণিকারিকাযং. অগ্গি অনেন মন্থ্যতে অগ্গিমন্থো, ণো. তং কট্ঠেহি ঘংসিযমানে অগ্গি উট্ঠহতি. কণ গতিযং, ণ্ৰু. জযাপ্যত্র. ‘‘ৰিজযে সো জযা দুগ্গা, জযন্তী গণিকারিকে’’তি জযা নানাত্থা.
দ্ৰযং নিগ্গুণ্ডিযং. নত্থি গুণ্ডং গব্ভবন্ধনমেতাযাতি নিগ্গুণ্ডী. সি বন্ধনে, দু, সিন্দুং গব্ভবন্ধনং ৰারেতীতি সিন্দুৰারো. ইন্দানীপ্যত্র. ইন্দানীকরণে থীনং, সিন্দুৰারেন্দনারিসু. দ্ৰযং মল্লিকাযং. তিণানি সূলন্তি যস্মিন্তি তিণসূলং, সূল রুজাযং. যত্র তং জাযতি, তত্র তিণানি রোগীনি ভৰন্তীত্যত্থো. ‘‘তিণসূলং মল্লিকাযং, পণ্ডকং কেতকীফলে’’. মল্লতে ধারীযতে সব্বেহীতি মল্লিকা, মল্ল ধারণে, ই, সকত্থে কো. ভূপদী, সীতভীরু চ.
৫৭৫. দ্ৰযং কণ্হপুপ্ফসেফালিকাযং. সিফা জটা যস্সত্থি সেফালিকা, ইকো, লমজ্ঝো. নীলপুপ্ফতায নীলিকা. সুৰহা, নিগ্গুণ্ডীপি. ‘‘সিন্দুৰারেপি নিগ্গুণ্ডী, নীলসেফালিকায চে’’তি রুদ্দো. দ্ৰযং ৰনমল্লিকাযং. ফুট ৰিকসনে, আ ভুসো ফুটতীতি অপ্ফোটা, রস্সাদি.
চতুক্কং রত্তপুপ্ফে. বন্ধ বন্ধনে, উ, সকত্থে কো. জযত্থং সুমনং জযসুমনং. ভণ্ডতিস্মা ইকো, ভণ্ডিকো. জীৰতীতি জীৰকো, জীৰ পাণধারণে, ণ্ৰু. জীৰকসদ্দস্স পীতসালাদীস্ৰপি পৰত্তনতো বন্ধু এৰ জীৰকো বন্ধুজীৰকোতি বন্ধুসদ্দেন ৰিসেসেত্ৰা ৰুত্তং, সমুদিতেন ৰা নামমিদমেকস্স. ‘‘বন্ধু বন্ধুকপুপ্ফে চ, বন্ধুভাতরি বন্ধৰে’’তি ৰচনতো,
‘‘জীৰকো ¶ পীতসালে চ, খেপনে ৰুদ্ধিজীৰিনি;
সেৰিনি পাণকে ফাতি-কুণ্ডিকে পাদপন্তরে’’তি. –
ৰচনতো চ ‘‘বন্ধুজীৰকো’’তি এত্থ দ্ৰে নামানিপি দট্ঠব্বানি.
৫৭৬. পঞ্চকং সুমনাযং. সুন্দরং মনো যস্সং. সুগন্ধত্তা জাতিসুমনাতি সমুদিতনামং. মল ধারণে, তো, নদাদি. জন জননে,তি. ৰস্সকালসঞ্জাতপুপ্ফতায ৰস্সিকী. ইকো, নদাদি.
দ্ৰযং ‘‘চম্পেয্য’’ইতি খ্যাতে. যুথ হিংসাযং, ই, সকত্থে কো, দীঘাদি. মগধে ভৰা মাগধী. গণিকা, অম্বট্ঠাপি. দ্ৰযং ‘‘দেৰালি’’ইতি খ্যাতাযং. সুন্দরং দলমেতিস্সা সত্তলা, দস্স তো, সত্ত দলানি যস্সা ৰা সত্তলা. নৰা নূতনা মল্লিকা নৰমল্লিকা. নৰমালিকাপি.
৫৭৭. দ্ৰযং পুণ্ডকে ‘‘লংস্ৰণ’’ইতি খ্যাতে. ৰসন্তে পুপ্ফতি ৰাসন্তী. অতিমুদং তনোতীতি অতিমুত্তো, নিপাতনা. মাধৰী, লতাপি. মধুম্হি চিত্তে, ৰেসাখে ৰা পুপ্ফতীতি মাধৰী.
‘‘লতা জোতিমতীপক্ক-সাখাৰল্লীপিযঙ্গুসু;
লতা কত্থূরিকাযঞ্চ, সা দুব্বামাধৰীসু চা’’তি.
লতা ¶ অনেকত্থা. দ্ৰযং করৰীরে. কুচ্ছিতং রৰন্তি অস্সা যেন করৰীরো, ঈরো. অস্সে মারেতীতি অস্সমারকো. পটিহাসোপি.
দ্ৰযং মাতুলুঙ্গে. মত্তো লুজ্জতি যেন মাতুলুঙ্গো, লুজ ৰিনাসে. পরিপুণ্ণবীজতায বীজপূরো. রুচকোপি, রুচ দিত্তিযং, ণ্ৰু. দ্ৰযং ধুত্তুরে. উগ্গং মজ্জতি যেন উম্মত্তো, মদ উম্মাদে. মারেতীতি মাতুলো, উলো, রস্স তো. ‘‘উম্মত্তো কিতৰো ধুত্তো, ধত্তূরো কনকাৰ্হযো, মাতুলো মদনো’’ত্যমরকোসো [অমর ১৪.৭৭].
৫৭৮. দ্ৰযং কণ্হপাকফলে. করং হত্থং মদ্দতি কণ্টকেন করমন্দো. করমদ্দোপি. সুট্ঠু সিনোতীতি সুসেনো, সি বন্ধনে, যু. দ্ৰযং কুন্দে. কুণ সঙ্কোচনে, দো, নত্তং, কুণ সদ্দোপকরণেসু ৰা. মাঘে ভৰং মাঘ্যং, যো, তস্মিং কালে হি পুপ্ফাদিসমিদ্ধি ভৰতীতি তব্ভৰত্তেন ব্যপদেসো.
দ্ৰযং দেৰতাসে. দেৰতা আসন্তি যং দেৰতাসো. জীমূতকালে সঞ্জাতত্তা জীমূতো, ম্হনলা. দ্ৰযং সনামপসিদ্ধে পুপ্ফৰিটপে. পুপ্ফমাসুং ন মিলাতমস্স ভৰতীতি অমিলাতো. মহন্তম্পি কালং সহতীতি মহাসহা.
৫৭৯. চতুক্কং ¶ ঝিণ্ডিসামঞ্ঞে. সিরী ৰত্ততি যেন সেরেয্যকো, ণেয্যকো. দাসনামকত্তা দাসী. কির ৰিক্কিরণে, আতো, দ্ৰিত্তং. কুর সদ্দে, ডো, সকত্থে কো.
দ্ৰযং কণ্টেন, পত্রেন চ সিতে পণ্ণাসে. অজ গমনে, উকো. সিতো সুক্কো পণ্ণাসো সিতপণ্ণাসো. দ্ৰযং অপ্পপত্তে পণ্ণাসে. ঈর কম্পনে, যু. ফণিং জযতি ফণিজ্জকো, যস্স কো.
৫৮০. দ্ৰযং জপাকুসুমে. জপতি যায জপা, জু জৰনে ৰা, পো, উস্সত্তং. মরুদেসজে কণ্টকিনি করভপ্পিযে তরুৰিসেসে করীরাদিদ্ৰযং. করোতিস্মা ঈরো. কচ বন্ধনে, দ্ৰিত্তং, ককচো, গন্থিলোপি.
দ্ৰযং রুক্খোপরিজাতে ৰিজাতিযে পল্লৰে. রুক্খে জাযমানা তং অদ্দতি হিংসতীতি রুক্খাদনী, অদ্দ হিংসাযং, যু, নদাদি, দলোপো. ৰন্দ অভিৰাদনথুতীসু, অ, ইত্থিযং, সকত্থে কো, অস্স দীঘো. রুক্খরুহা, জীৰন্তিকাপি. দ্ৰযং চিত্তকে. চিতি হিংসাযং, গন্ধে চ, ণ্ৰু. অগ্গিসঞ্ঞিতোতি অগ্গিপরিযাযনামকো. পাঠীপি, পুমে’যং.
৫৮১. দ্ৰযং ¶ গণরূপে. অক্কো সূরিযো, তপ্পরিযাযনামকত্তা অক্কো. ৰিকরোতীতি ৰিকিরণো, যু. অস্সি. অক্কৰ্হো, ৰসুকো, অপ্ফোটো, মন্দারো, অক্কপণ্ণোপি. ‘‘পুমে অক্কৰ্হো অপ্ফোটো, ৰনমাল্যপরাজিতে’’তি [চিন্তামণিটীকা ১৪.৮০] রুদ্দো. মন্দারো দেৰদুমম্হি পারিভদ্দকেপি. তস্মিং অক্কে যো সেতপুপ্ফকো, তস্মিং অল়ক্কো. সেতপুপ্ফতায অলংভূতো অক্কো অল়ক্কো, অল ভূসনে, ল়ত্তং. পতাপসোপি. দ্ৰযং ছিন্নরুহাযং. তিত্তরসত্তা পূতিভূতা লতা পূতিলতা, পূ পৰনে ৰা,তি. রোগমলং পুনাতীতি পূতি, সা এৰ লতা পূতিলতা. গুল় রক্খণে, চো, নদাদি. গর সেচনে ৰা. অমতা, মধুপণ্ণীপি. মধু ইৰ পণ্ণমস্সা মধুপণ্ণী. দ্ৰযং ধনুসেনিযং, যা পত্তেহি ৰচাসদিসী, তত্তচো তন্তধনুগুণোপযুত্তো. মুব্বাৰিকারতাযেৰ ধনুজিযা ‘‘মুব্বী’’ত্যুচ্চতে, মুব্ব বন্ধনে, অ, মুব্বা. মধুরসত্তা মধুরসা. দেৰী, মোরটাপি. মুর পৰেধনে, অটো, মোরটা.
৫৮২. দ্ৰযং মক্কটিযং. কপীনং ৰানরানং কচ্ছুং জনেতীতি কপিকচ্ছু. কপিকচ্চুপি. দুক্খসম্ফস্সতায দুফস্সো. অত্তগুত্তা, জডা, অব্যণ্ডা, কণ্ডূরা, পাৰুসাযিনী, সূকসিম্বিপি. ‘‘অযং ¶ ফস্সেন কণ্ডুং জনযতী’’তি যা লোকেহি পরিহরীযতে, ততো অযং অত্তনা গুত্তা রক্খিতা অত্তগুত্তা. পাৰুসাযং উতুযং এতি জাযতে, ণো, ইনী. সূকসহিতা সিম্বি অস্সা সূকসিম্বি, রস্সন্তো. দ্ৰযং মণ্ডূকপণ্ণিযং. মজ সুদ্ধিযং, ঠো. কাস দিত্তিযং, করণে অ, রস্সো. সমঙ্গা, যোজনৰল্লীপি. সমঙ্গতীতি সমঙ্গা, অ. যোজনং ৰল্লী যস্সা যোজনৰল্লী.
দ্ৰযং ৰনতিত্তিকাযং. অম্ব সদ্দে, ঠো, অৰ রক্খণে ৰা, নিগ্গহীতাগমো. পা রক্খণে, ঠো. সেতা, পাপচেলীপি. সেতরসেন যুজ্জতেতি, অ. দ্ৰযং কটুকরোহিণিযং. কট ৰস্সাৰরণগতীসু. উ, কটু, নারী. কটুকরসা হুত্ৰা রুহতীতি কটুকরোহিণী, রুহ জননে, যু, নদাদি. ‘‘কটুকরোহিণী’’তি সমুদিতেন নামমিদং. কটুরোহিণীপি.
৫৮৩. দ্ৰযং খরমঞ্জরিযং ‘‘চচসিম’’ইতি খ্যাতাযং. অপমজ্জন্তি ৰত্থাদিক’মনেনেতি অপামগ্গো, দীঘো উপসগ্গস্স. সিখরমস্সাতি সেখরিকো. ধামগ্গৰো, ৰিমুখপুপ্ফীপি. ‘‘ঘোসকে খরমঞ্জরিযং, ধামগ্গৰো পুমে মতো’’. ৰিমুখং পুপ্ফমস্সা. দ্ৰযং কণাযং. পিত্তং ফলতি কুপ্পতি যায পিপ্ফলী, নদাদি. মগধে ভৰা মাগধী, মগধানং অযং ৰা মাগধী, তত্র পঠমুপ্পন্নত্তা, বাহুল্যেন ৰা তত্র জাযমানত্তা তংসমঞ্ঞায ব্যপদিস্সতে. ৰেদেহী, কণা, কোলাপি. ৰেদেহানমযং ৰেদেহী. কণা নানত্থা, ৰুত্তঞ্চ ‘‘কণা পিপ্ফলি’জাজী চে’’তি.
দ্ৰযং ¶ তিকণ্টকে. গৰং কণ্টকো গোকণ্টকো, পথৰিযং ৰা লগ্গো কণ্টকো গোকণ্টকো. সিঙ্ঘ ঘাযনে, আটো. পলঙ্কসা, সাদুকণ্টোপি. যুত্তরাস্নাযং পলাসে চ পলঙ্কসা থিযং. সাদুকণ্টো ৰিকঙ্কতেপি. দ্ৰযং হত্থিপিপ্ফলিযং. কোলাকারা, তংনামিকা ৰা ৰল্লী কোলৰল্লি, রস্সো. ইভানং হত্থীনং পিপ্ফলী ইভপিপ্ফলী. কপিৰল্লী, ৰসিরোপি. ৰসিরো নানত্থো. ৰসিরো অপামগ্গো সামুদ্দলৰণং হত্থিপিপ্ফলি চেতি. পুমে’যং.
৫৮৪. দ্ৰযং ছগন্থাযং, যা ‘‘উগ্গগন্ধা’’তিপ্যুচ্চতে. গুন্নং লোমসম্পাতনট্ঠানে জাতা গোলোমী, ৰচ ৰিযত্তিযং ৰাচাযং, করণে অ, সতপব্বিকাপি. ৰচা সুক্কলোহিতমূলভেদেন দুৰিধা, তত্রসুক্কা ‘‘হেমৰতী’’ত্যুচ্চতে অমরকোসে [অমর ১৪.১০২-৩]. দ্ৰযং অপ্ফোটাযং. কণ্ণসণ্ঠানপুপ্ফতায কণ্ণী. গিরিম্হি জাতা কণ্ণী গিরিকণ্ণী. রোগাদিজিতত্তা অপরাজিতা.
দ্ৰযং কলসিযং. সীহপুচ্ছাকারকুসুমমঞ্জরিতায সীহপুচ্ছি. পঞ্হি অপ্পতনু ৰুচ্চতে. পঞ্হি পণ্ণং যস্সা পঞ্হিপণ্ণী. পুথুপণ্ণী, গুহাপি, পুথু অসিলিট্ঠং পণ্ণমস্সা পুথুপণ্ণী. গহ্ৰরে সীহপুচ্ছঞ্চ, থিযং ছমাতুকে গুহো [চিন্তামণিটীকা ১৪.৯৩]. দ্ৰযং সালপণ্ণিযং. সালপণ্ণসদিসৰিটতায সালপণ্ণী. সালং সোভনযুত্তং পণ্ণমস্সা ৰা সালপণ্ণী. থু গতিথেরিযেসু, ইরো, থিরো.
৫৮৫. দ্ৰযং ¶ কণ্টকারিকাযং. নিদ্দহতি কণ্টকমুট্ঠেতি নিদিদ্ধিকা, ণ্ৰু. ভযকরণৰসেন ব্যগ্ঘসদিসতায ব্যগ্ঘী, ব্রহতী, খুদ্দাপি. দ্ৰযং নীলিরুক্খে. নীল ৰণ্ণে. নীলৰণ্ণতায নীলী, নদাদি, ইনী, নীলিনী, কাল়া, তুত্থাপি.
কাল়া কণ্হতিৰুতাযং, নীলী যোজনৰল্লিসু;
পণ্ডে রসঞ্জনে তুত্থা, সুখুমেলায নীলিযং [চিন্তামণিটীকা ১৪.৯৪-৫].
দ্ৰযং গুঞ্জাযং. জঞ্জ যুদ্ধে, উকো, অস্সি, গুজ সদ্দে, অ, বিন্দাগমো. নামন্তরানি চস্স –
দুমে সা রত্তিকা রত্ত-দলা চূল়ামণী চ সা;
কাকচিঞ্চী তুলাবীজং, কণ্হলা চ সিখণ্ডিনী.
দ্ৰয’মহেরুযং. অযমহেরুইচ্চেৰ খ্যাতকণ্টকৰতী ভৰতি. সতং মূলানি যস্স সতমূলী. সতং রোগে আৰরতীতি সতাৰরী, ৰর আৰরণিচ্ছাসু, অথ ৰা ‘‘সতা’’তি চ ‘‘আৰরী’’তি চ দ্ৰে নামানি তস্সা. ‘‘সতমূলী বহুসুতা-ভীরু ইন্দীৰরী ৰরী’’তি [অমর ১৪.১০০] হি ৰুত্তং.
৫৮৬. দ্ৰযং অতিৰিসাযং. মহাৰীরিযং ওসধং মহোসধং. ‘‘লসুণে তিৰিসাযঞ্চ, সুণ্ঠিযম্পি মহোসধ’’ন্তি রুদ্দো ¶ . অতীৰ ৰিসতি ভেসজ্জপযোগেসূতি অতিৰিসা, ৰিসা, অরুণা, সিঙ্গীপি.
‘‘অরুণো কিঞ্চিরত্তক্কে, সঞ্ঝারাগে অনূরুকে;
নিসদ্দে কপিলে কুট্ঠে, দব্বেৰ ৰাচ্চলিঙ্গিকো’’.
‘‘অরুণাতিৰিসাসামা, মঞ্জট্ঠাতিৰুতাসু চ;
উসীরেতিৰিসাযঞ্চ, সিঙ্গিমগ্গুরৰল্লভা’’তি.
দ্ৰযং সোমরাজিযং. ৰক আদানে, অচো, সোমসমতায কারিতা ৰল্লিকা সোমৰল্লিকা, সকত্থে কো, কণ্হফলা, পূতিফলাপি.
দ্ৰযং দারুহলিদ্দারুক্খে. দর ৰিদারণে, বো, রস্স বো, দাব্বী, দীঘাদি, নদাদি. হলিদ্দৰণ্ণদারুতায দারুহলিদ্দা, হলিদ্দাপি. দ্ৰযং বিল়ঙ্গে. অঙ্গ, রঙ্গ, লঙ্গ, গত্যত্থা দণ্ডকা ধাতূ, অ, ল়ত্তং, বিল়ঙ্গং. চিত্রানি তণ্ডুলানি যস্সা, তণ্ডুলো, কিমিসত্তুপি.
৫৮৭. দ্ৰযং সমন্তদুদ্ধাযং, নুহ উগ্গিরণে, নদাদি, মহন্তং নামমস্স. সীহুণ্ডো, ৰজিরদুমো, গুল়াপি. দ্ৰযং দক্খাযং. মুদুগুণযোগা মুদ্দিকা, মধুরসো সাদু, তেন ৰুত্তং ৰেজ্জগন্থে ‘‘সাদু লৰণতিত্তম্বিলকটুকসাযকা’’ইতি, তংযোগা মধুরসা. গোত্থনী, দক্খাপি. তিকং যট্ঠিমধুকাযং. মধুরসতায মধুকং, উপমানে কো. দণ্ডাকারত্তা যট্ঠি চ সা মধুরসত্তা মধুকা চেতি যট্ঠিমধুকা. মধুরসভাৰে তিট্ঠতীতি মধুলট্ঠিকা, রস্স লো, সকত্থে কো চ. ‘‘মধুযট্ঠিকা’’তিপি পাঠো, ৰুত্তঞ্চ ‘‘মধুকং ক্লীতকং যট্ঠি-মধুকং মধুযট্ঠিকা’’তি [অমর ১৪.১০৯].
৫৮৮. দ্ৰযং ¶ ৰাতিঙ্গণে. ৰাতহরত্তেন গণীযতেতি ৰাতিঙ্গণো, ভণ্ড পরিভাসনে, ণ্ৰু, নদাদি. টকারকরণে ভণ্টাকীপি, ব্রহতিযম্পি অযং.
‘‘ৰাতিঙ্গণো তু ৰাত্তাকু,
ৰাত্তাকো সাকৰেল়ু চ;
ভণ্ডাকী রাজকুম্ভণ্ডো,
ৰাত্তাকী দুপ্পহাসিনী’’তি [চিন্তামণিটীকা ১৪.১১৪].
রভসো. দ্ৰযং ব্রহতিযং. ৰাত্তং নিরামযং করোতীতি ৰাত্তাকী, ৰাতিঙ্গণেপি. ব্রহ ৰুত্তিযং, তো, নদাদি.
দ্ৰযং গোরক্খতণ্ডুলে, ৰুত্তঞ্চ তন্তন্তরে ‘‘গঙ্গেরুকী নাগবলা, তথা গোরক্খতণ্ডুলা’’তি. নাগস্স বলমিৰ বলমেতিস্সা রোগহরণত্তা নাগবলা, ঝস হিংসত্থো, অ. দ্ৰযং অগ্গিসিখাযং. নঙ্গলসদিসমূলতায লাঙ্গলী, নস্স লো, দীঘো চ. ‘‘নঙ্গলী’’তিপি পাঠো, সরদকালে সঞ্জাতত্তা সারদী.
৫৮৯. তিকং কদলিযং. রমন্তি যস্সং রম্ভা, ভো. কদ মারণে, অলো, নদাদি. মুচ মোচনে, ণো. দ্ৰযং কপ্পাসিযং ¶ , যস্সা ফলং কপ্পাসং করোতি লোকানমুপকারন্তি কপ্পাসী, করোতিস্মা পাসো, নদাদি. ৰদ থেরিযে, অরো, সমুদ্দন্তাপি.
সমুদ্দন্তা তু কপ্পাসী, সিক্কাদুরালভাসু চ;
কপ্পাসী ৰনসম্ভৰা চে, ভারদ্ৰাজীতি ৰুচ্চতি.
দ্ৰযং পণ্ণলতাযং. নাগলোকে জাতা লতা নাগলতা. তম্বৰণ্ণং লাতীতি তম্বূলী, অস্সূ, নদাদি. তম্বূলস্স অযং ৰা তম্বূলী. তম্বূলৰল্লী, নাগৰল্লীপি, তম্বূলং নাম ফলপত্তচুণ্ণাদিযোগসমূহানং নামং, তদত্থা ৰল্লী তম্বূলৰল্লী, নাগলোকস্স ৰল্লী. দ্ৰযং ধাতকিযং, অযং তম্বপুপ্ফী, মজ্জোপযুত্তা. পুপ্ফা সুগন্ধিকা ধাতকিচ্চেৰ খ্যাতা. অগ্গিজালসমানপুপ্ফতায অগ্গিজালা. অতিসযং ঠিতিং করোতীতি ধাতকী, নদাদি.
৫৯০. দ্ৰযং সুক্কতিৰুতাযং. তিস্সো ৰুতা তচরাজিযো যস্সা তিৰুতা. তিস্সো পুটা তচরাজিযো যস্সা তিপুটা. সরলা, তিভণ্ডী, রোচনীপি [দেৰনীপি (ক.)]. দ্ৰযং কণ্হতিৰুতাযং. সা তনুকরণে, ৰিরেচনকরণেন কাযং, রোগঞ্চ সাযতীতি সামা.
‘‘সামা তু মেচকে ৰুদ্ধ-দারকে হরিতে নদি;
তিকণ্হতিৰুতা গুন্দা, সারিৰাযমিনীসু চে’’তি. –
রভসো, কল ¶ সঙ্খ্যানে, কর করণে ৰা, অ, কাল়া. থী কাল়া কণ্হতিৰুতাযং, নীলীযোজনৰল্লিসু. মসূরৰিদলা, অদ্ধচন্দা, কাল়মেসিকাপি.
দ্ৰযং কুক্কুটসিঙ্গাযং. সিঙ্গসদিসপুপ্ফতায সিঙ্গী, কুল়ীরসিঙ্গী, ৰক্কঙ্গীপি. দ্ৰযং রেণুকাখ্যে গন্ধদব্বে, অযং রেণুকেত্যেৰ ৰাণিজাদীনং খ্যাতা. অস্সা চ মরীচাকতি ফলং. রেণু গতিসদ্দেসু, ণু, কপিলা ৰুত্তা. দ্ৰিজা, হরেণূ, কোন্তী, ভস্মগন্ধনীপি. ‘‘হরেণু সো কলাযেপি, রেণুকাযং থিযং ভৰে’’তি [চিন্তামণিটীকা ১৪.১২০] রুদ্দো.
৫৯১. দ্ৰযং ফালকে. হিরীনামিকায দেৰধীতায সরীরতো সঞ্জাতত্তা হিরিৰেরং. ৰারেতীতি ৰারং, ৰারিনামকত্তা ৰা ৰারং, লত্তে ৰালং. উদীঝং. কেসম্বুনামম্পি, উদীচীদেসে ভৰং উদীঝং, কেসস্স অম্বুনো চ যানি নামানি, তানি সব্বান্যস্সাতি কেসম্বুনামং. দ্ৰযং বিম্বিকাযং. রত্তং পক্কফলমস্সা. ওট্ঠৰণ্ণসমানফলতায বিম্বিকা, অস্সা এৰ হি ফলেনোট্ঠো উপমীযতে. তুণ্ডিকেরী, পিলুপণ্ণীপি.
দ্ৰযং সেলেয্যে, তঞ্চ পাসাণভৰং সুগন্ধরসদব্বং সেলজন্তি খ্যাতং. সিলাযং পাসাণে ভৰং সেলেয্যং, ণেয্যো. অস্মনো, অস্মস্স ৰা পুপ্ফং অস্মপুপ্ফং, কাল়ানুসারিযম্পি. দ্ৰযং এলাযং ‘‘ফালা’’তি খ্যাতাযং. ইল গমনে, অ, ইস্সে. বহৰো অত্থে লাতীতি বহুলা, বহুরোগে ৰা লুনাতীতি বহুলা, চন্দৰালাপি.
৫৯২. দ্ৰযং ¶ ‘‘কুট্ঠ’’ইতি খ্যাতে সুগন্ধদব্বে. কুট চেদনে, ঠো. কুযং পথৰিযং তিট্ঠতীতি ৰা কুট্ঠং. ব্যাধিনামকত্তা ব্যাধি, তথা চ ‘‘কোৰেরং ভাসুরং কুট্ঠং, পারিভাব্যং গদাহ্ৰয’’ন্তি [চিন্তামণিটীকা ১৪.১২৬] রভসো. পাকলং, উপ্পলম্পি. দ্ৰযং কেৰত্তীমুত্থকে. ৰুত্তঞ্চ –
‘‘পরিপেলৰং প্লৰং ৰন্যং, তং কুটন্নটসঞ্ঞকং;
জাযতে মণ্ডূকাকারং, সেৰালদলসঞ্চযে’’তি.
ৰনে পানীযে জাতং ৰানেয্যং, ণেয্যো, কেৰত্তীমুত্থকে পণ্ডো, সোণকোসো কুটন্নটো. কুট ছেদনে, নট অৰবন্ধনে, নট নট্টনে ৰা, কুটন্নটন্তি সমুদিতনামং. নিগ্গহীতাগমো. দাসপুরম্পি.
ফলপাকন্তলতাদি জাতিমত্তমেৰ ওসধি নাম, ন তু তিফলকক্কোলাদি, ইপচ্চযো, বহুৰচনন্তু অত্থবহুলত্তা এৰ, একৰচনন্তোপি দিস্সতে, ওসধি ইত্থিযমেৰ. ওসধং সব্বমজাতিযং. ফলপাকন্তত্তা জাতিতো অঞ্ঞং যং কিঞ্চি রোগাপনযনকরং, তদোসধমুচ্চতে. ওসধিজাতিসম্বন্ধিদব্বম্পি জাতিৰত্তিচ্ছাযং রোগপহীনক্রিযাহেতুত্তা ওসধসদ্দৰাচ্চন্তি পটিপাদনত্থং সব্বগ্গহণং. ওসধসদ্দতো জাতিযং ণো. কেচি পন ‘‘ওসধিজাতিমত্তমোসধং সব্বমজাতিয’’ন্তি পাঠমৰত্ৰা ‘‘ওসধিজাতিমত্তং ভেসজ্জং সব্বমজাতিয’’ন্তি পঠন্তি. তমিধ ওসধিওসধসদ্দানমেৰ একদেসৰিকতিৰসেন ৰুত্তানং সংসযাপগমনত্থং ৰিসেসস্স ৰুত্তত্তা ন ¶ গহেতব্বং, অমরকোসেপি ৰুত্তং ‘‘ওসধ্যো জাতিমত্তেসু, অজাত্যং সব্বমোসধ’’ন্তি [অমর ১৪.১৩৫]. তত্থ সকৰাদীপক্খে একো মকারো আগমৰসেন ৰুত্তো.
৫৯৩. মূলাদিকং দসৰিধং সাকন্তি মতং, সক্কোতি যেনাতি কত্ৰা. তত্র মূলং মূলকাদীনং, পত্তং বাকুচাদীনং, কলীরং ৰংসাদীনং, অগ্গং ৰেত্তাদীনং, কন্দং নীলুপ্পলাদীনং, মিঞ্জং তালাদীনং, ফলং কুম্ভণ্ডাদীনং, তচো মাতুলুঙ্গাদীনং, পুপ্ফং ৰঙ্গসুসেনাদীনং, ছত্তং অহিছত্তাদীনং.
৫৯৪. দ্ৰযং এল়গলে. পকারেন দদ্দুং পুনাতীতি পপুন্নাটো. পু পৰনে, কিযাদি, অটো, নিগ্গহীতাগমো. এল়গং দদ্দুং লুনাতীতি এল়গলো. দদ্দুঘো, চক্কমদ্দকো, উরণাখ্যোপি, দদ্দুং হন্তীতি দদ্দুঘো, হনস্স ঘো. চক্কাকারতায চক্কং, দদ্দু, তং মদ্দযতীতি চক্কমদ্দকো. উরণাখ্যো মেসাখ্যো. মারিসাকতিঅপ্পপত্তকো ভূমিলগ্গপত্তো তণ্ডুলেয্যো অপ্পমারিসো চ নাম, তণ্ডুলতো জাযতীতি তণ্ডুলেয্যো, ণেয্যো. অপ্পপত্ততায অপ্পো চ সো মারিসাকতিত্তা মারিসো চেতি অপ্পমারিসো.
দ্ৰযং ¶ জীৰন্তিযং, অযং রত্তঙ্গমারিসাকতি, জীৰতো অন্তো, নদাদি. ইতরতো যু, নদাদি. জীৰা, জীৰনীযা, মধুপি. ‘‘হেং নু ন্ৰে নী’’. দ্ৰযং জীৰকে, অযং অট্ঠৰগ্গপৰিট্ঠো. অনেনেৰ নামেন ৰাণিজানং পসিদ্ধো. মধুরসতায মধুরকো, জীৰাপেতীতি জীৰকো, ণ্ৰু.
‘‘জীৰকো সিঙ্গকো সেকো,
দীঘাযু কুচ্চসীসকো;
রস্সঙ্গো মধুরো সাদু,
পাণকো চিরজীৰিনী’’তি.
তন্তন্তরং [অমরকোসুগ্ঘাটনটীকাযম্পি অপরাদ্ধং চিন্তামণিটীকাযম্পি].
৫৯৫. দ্ৰযং লসুণে. যস্স মূলং সেতৰণ্ণং. পলণ্ডুকন্দতো মহন্তকন্দতায মহাকন্দো. অম্বিলেনেকেন রসেন ঊনতায লসুণং, লত্তং, রস্সত্তং, ণত্তঞ্চ, লস কন্তিযং ৰা, যু, অস্সু, ণত্তং. মহোসধং, অরিট্ঠং, রসোনোপি. দ্ৰযং রত্তমূলে, হরিতে চ. পলডি গন্ধনে, উ, সুন্দরো কন্দো যস্স সুকন্দকো. ক্রণস্ৰননী.
দ্ৰযং পটোলে. পট গমনে, ওলো, পটুং রসং লাতীতি ৰা পটোলো, উস্সো, তিত্তরসতায তিত্তকো. সকত্থে কো. কুলকং, পটুপি. দ্ৰযং ‘‘ভিঙ্গরাজ’’ইতি খ্যাতে কেসরঞ্জনে. ভিঙ্গো ৰুচ্চতি ভমরো, তব্বণ্ণং কত্ৰা তেসং রঞ্জেতীতি ভিঙ্গরাজো. মুচ মোচনে, অৰো, উস্সা, মাক্কৰো.
৫৯৬. দ্ৰযং ¶ পুনন্নৰাযং, ৰুদ্ধোপি পুন নৰো ভৰতি যায যোগিতাযাতি পুনন্নৰা. সোথং হন্তীতি সোথঘাতং, হনস্স ঘাতো. দ্ৰযং অনূপজে সাকে. তুদ ব্যথনে, ভাৰে তো. ৰিগতং তুন্নমেতস্স খাদনে ৰিতুন্নং. সদ ৰিসরণগত্যাৰসানেসু, তো, অন্নাদেসো, সকত্থে কো.
দ্ৰযং কারৰেল্লকে. তিত্তরসতায কুচ্ছিতাকারেন লম্বতীতি কারৰেল্লো. উস্সাত্তং, রত্তং, ইল্লো, কুপুব্বো লৰি অৰসংসনে. সসু হিংসাযং, অৰো, নদাদি, অস্সু. ‘‘হে খা লে-খ্যা’’. তিকং লাবুযং. তুম্ব অদনে, তুম্বতি হিংসতি পিত্তন্তি তুম্বী, নদাদি. নপুব্বো লম্ব অৰসংসনে, উ, মলোপো, নস্স অত্তং, অলাবু, পাণিনিযানং [উণাদি ১.৮৭], আপুব্বো লম্ব অৰসংসনে, আলাবু. কাতন্তিকানং, চন্দানঞ্চেৰং, অস্মাকন্তু রস্সং কত্ৰা অলাবু, অলোপে লাবু, অভেদোপচারেন তীণিপি ফলেপি ইত্থিলিঙ্গানি, সাসদ্দো ইত্থি লিঙ্গত্থজোতকো.
৫৯৭. দ্ৰযং সম্পুসে. ইরং ৰারিং লাতি তব্বাহুল্যতোতি এল়ালুকং. ‘‘ইরা ৰারিসুরা ভূমি-ভারতীসু পযুজ্জতে’’তি হি ¶ নানত্থসঙ্গহো. থিযং, উ, সকত্থে কো. কুক আদানে, অরো, নদাদি, উস্সত্তং, কং ৰাতং, কফঞ্চ করোতীতি কক্করী, অপরত্র ফলোপো. ককল়িপি. দ্ৰযং কুম্ভণ্ডে. কুম্ভপ্পমাণফলতায কুম্ভণ্ডো, অঞ্ঞত্থে ণ্ডো, কুম্ভো ৰিয ডেতীতি ৰা কুম্ভণ্ডো, বিন্দাগমো, কুস ছেদনে ৰা, অণ্ডো, সস্স ভো, বিন্দাগমো, কং ৰাতং উম্ভেতীতি ৰা কুম্ভণ্ডো, অণ্ডো. ৰল্ল সংৰরণে, ইভো, মহাফলতায সব্বাসং ৰল্লিজাতীনং ভাতি দিব্বতীতি ৰা ৰল্লিভো, কক্কারূপি.
দ্ৰযং গোরক্খকক্করিযং. ইন্দস্স সক্কস্স ৰারুণী সুরা ইন্দৰারুণী. ৰিসেসেন সরতি হিংসতি কফপিত্তাদযোতি ৰিসালা. ‘‘সরমেহো কুট্ঠহরি, ৰিসালা কফপিত্তঘা’’তি হি দব্বগুণে. ৰিসরতি ৰিরেচতি এতাযাতি ৰা ৰিসালা. দ্ৰযং অনুপসাকে. ৰসতি যস্মিং খারগুণো ৰত্থু. ৰস নিৰাসে, রত্থু, ৰস হিংসাযং ৰা, ৰসতি কফৰাতপিত্তেতি ৰত্থু. ৰত্থুলেয্যকোতি সমুদিতনামং. লয সায্যে, লযাপেতি সব্বদোসেতি লেয্যকো, ণ্ৰু, অস্সে, ৰত্থু চ সো লেয্যকো চাতি ৰত্থুলেয্যকো. ‘‘ম্ौং-হেং’’.
৫৯৮. দ্ৰযং মূলকে. ণ্ৰুম্হি মূলকো. চচ্চ পরিভাসনতজ্জনেসু, উ, অস্সু, মুংলাপঙ. দ্ৰযং কলম্বুকে. তমু কঙ্খাযং, ণ্ৰু, বন্তো চ, কে জলে লম্বতীতি কলম্বুকো, ণ্ৰু, অস্সু. উপোদিকাপি, উদকং অপগতা উপোদিকা.
কাসমদ্দঝজ্ঝরীমগ্গৰাদযো ¶ সাকভেদা সাকৰিসেসা. কাসং মদ্দতীতি কাসমদ্দো. কচো, ঝজ্ঝ পরিভাসনতজ্জনেসু, অরো, নদাদি, ঝজ্ঝরী. কনকলা. ফং ৰাতং গণ্হাতীতি ফগ্গৰো, হস্স ৰো, ফগ্গৰো, ‘‘প্ै-তেং-খা’’.
৫৯৯-৬০০. দ্ৰযং দুব্বাযং. সুন্দরং দলং পত্তমেতস্স মঙ্গলপাঠেতি সদ্দলো, সদ্দং মঙ্গলসদ্দং লান্তি ভাসন্তি পঠন্তি ব্রাহ্মণা যেনাতি ৰা সদ্দলো. দুব্বী হিংসাযং, অ, অৰমঙ্গলং দুব্বতীতি দুব্বা, দুন্নিমিত্তাদযো ৰারেন্তি যাযাতি ৰাদুব্বা, নেরুত্তো. সতপব্বিকা, ভগ্গৰী, অনন্তা, রুহাপি. সা দুব্বা সিতা সুক্কা চে, গোলোমী নাম, গোলোমজত্তা গোলোমী. সতৰীরিযা, গণ্ডালী, সকুলাক্খকোপি.
দ্ৰযং ভদ্দমুত্তে. গু সদ্দে, দো. মুচ মোচনে, তো, রোগহরণত্তা ভদ্দঞ্চ তং মুত্তঞ্চেতি ভদ্দমুত্তং, ‘‘ন্ৰা-ম্যে-যেং-জী’’. দ্ৰযং উচ্ছুম্হি. রসং লাতীতি রসালো, দীঘো. ইসু ইচ্ছাযং, উ, উস দাহে ৰা, উ, সস্স ছো, পুব্বত্র ইস্সু, অসরূপদ্ৰিত্তং, উচ্ছু, পুমে.
চতুক্কং ¶ ৰংসে. ৰী গমনে, ল়ু, তচোৰ সারো যস্স. ৰী গমনে, উ, নাগমো, ণত্তং, ৰনতি সম্ভতীতি ৰংসো. ৰন সম্ভত্তিযং, সো, ৰস নিৰাসে ৰা, করণে অ, নিগ্গহীতাগমো. সতপব্বো, যৰফলো, মক্করো, তেজনোপি, মক্করোতি পটিসেৰতি যেন মক্করো, সঞ্ঞাযং অ. তিকং পব্বে. পব্ব পূরণে, পব্বং. ফল ৰিসরণে, উ, ল়ত্তং. গন্থ গন্থনে, ই, ৰণ্ণৰিকারে গণ্ঠি, সো পুমা.
অনিলদ্ধুতা অনিলেন কম্পিতা যে ৰেণূ কীটাদিভি কতরন্ধতায নদন্তি, তে কীচকা নাম সিযুং, চকী আমসনে, ণ্ৰু, পুব্বাপরব্যঞ্জনানং ৰিপরিযযো, কীচকা.
৬০১. দ্ৰযং নল়ে. নী নযে, অলো, ল়ত্তং, ধম সদ্দগ্গিসংযোগেসু, যু, পোটগলোপ্যত্র. দ্ৰযং কাসে. পুটং অঞ্ঞমঞ্ঞং সংসগ্গং গচ্ছতীতি পোটগলো, মস্স লো. কাস দিত্তিযং, অ, অযমনিত্থী.
দ্ৰযং সরে. তিজ নিসানে, যু. সরন্ত্যনেনেতি সরো. পুমে সঞ্ঞাযং অ, সর হিংসাযং ৰা. গুন্দোপ্যত্র. বীরণস্স সেতকুসুমস্স তিণৰিসেসস্স মূলং উসীরং নাম, ৰস কন্তিযং, উস দাহে ৰা, ঈরো, পুব্বস্মিং ৰস্সু, অভযং, নলদং, সেব্যং, জলাসযং, অমণালং, লামজ্জকম্পি.
হরিতক্যাভযা পণ্ডো, উসীরে নিব্ভযে তিসু.
জলাসযো জলাধারে, উসীরে তু জলাসযং.
সেব্যা সেৰারহে সিযা.
৬০২. তিকং ¶ কুসে, কুস ছেদনে, অ, ৰরহ পাধান্যে, পরিভাসনহিং সাদানেসু চ, ইসো, দু পরিতাপে, অব্ভো, দব্ভো, কুথো, পৰিত্রম্পি.
দ্ৰযং ‘‘গন্ধখেড’’ইতি খ্যাতে তিণে, ৰুত্তঞ্চ ‘‘ভূতিনং গন্ধখেডঞ্চ, সুগন্ধং গোমযপ্পিয’’ন্তি. অথ রামকপ্পূরতো কো অস্স ভেদো. রামকপ্পূরং বহুপকণ্ডং কপ্পূরসুগন্ধং. গন্ধখেডন্তু ইকডসমানপত্তং সাখাসভাৰং ভূমিলগ্গং, অতোযেৰ ভূতিনকমুচ্চতে, ভূমিযং লগ্গং তিণং ভূতিনকং, নত্তং, সকত্থে কো.
দ্ৰযং গৰাদীনং মদনীযে তিণে, ঘস অদনে, ণো, যু মিস্সনে, অসো. দ্ৰযং পূগরুক্খে. পূজ পূজাযং, ণো, পূগো. কমু ইচ্ছাযং, ণ্ৰু. ঘোণ্টাপি, ‘‘ঘোণ্টা বদরপূগেসূ’’তি রুদ্দো.
৬০৩. দ্ৰযং তালে. তল পতিট্ঠাযং, চুরাদি, অ. ৰাতাদযো ৰিভিন্দতীতি ৰিভেদিকা.
‘‘ৰাতঘো ব্রূহনো চাপি, কিমিহা কুট্ঠনাসনো;
রত্তপিত্তহরো সাদু, তালো সত্তগুণো মতো’’তি.
হি দব্বগুণো. তিণরাজাপি. দ্ৰযং খজ্জূরিযং. খজ্জ খজ্জনে, ব্যথনে চ, ঊরো, নদাদি. সিদ মোচনে, স্নেহনে চ, ই, সন্দ সৰনে ৰা, ই, উপান্তস্সি চ, সিন্দি.
৬০৪. হিন্তালাদযো ¶ সত্ত নিস্সারতায তিণানি চ তানি মূলেন জলপানসামঞ্ঞতো পাদপা চেতি তিণপাদপা ৰুচ্চন্তি, তিণ অদনে, পমাণতো তালতো হীনো হিন্তালো, পদৰিপরিযযো, রস্সো চ. নাল়ি ৰিয জাযতীতি নাল়িকেরো. অঞ্ঞত্থে ইরো, কোন্তো চ, নাল়িকেরো. লাঙ্গলীপি. ‘‘লাঙ্গলী নাল়িকেরে চ, সিরপাণিম্হি লাঙ্গলী’’তি [চিন্তামণিটীকা ১৪.১৬৮] রভসো. সণ্ঠানতো তালসদিসতায তাল়ী, ল়ত্তং, উপমানে ঈ, তল় আঘাতে ৰা, চুরাদি, নদাদি, তাল়ী. কিত নিৰাসে, রোগাপনযনে চ, ণ্ৰু, নদাদিত্তা ঈ, কেতকী, অযং নারী.
অরঞ্ঞৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৬. অরঞ্ঞাদিৰগ্গৰণ্ণনা
৬০৫. নৰ পব্বতস্স নামানি. পব্ব পূরণে, তো. গির নিগ্গিরণে, ওসধাদযো নিগ্গিরতীতি গিরি, ই. সিলানং রাসি সেলো, ¶ সিলা পচুরা সন্ত্যস্মিং ৰা সেলো, সেল গতিযং ৰা, অ. অদ্দ গতিম্হি যাচনে চ, ভূৰাদি, ই, অদ্দ হিংসাযং ৰা, চুরাদি. ন গচ্ছতীতি নগো. ন চলতীতি অচলো. সিলানমুচ্চযো উব্বেধো, থূপো ৰা সিলুচ্চযো. সিখরযোগা সিখরী, ঈ, তিলকীভূতো. ভুং ভূমিং ধরতীতি ভূধরো, ভুযা ধরীযতীতি ৰা ভূধরো, বাহুল্যেন অ, ভূধরো. অহারিযো, গোত্তোপি, দেসন্তরং নেতুমসক্যত্তা অহারিযো, গৰং ভূমিং ধারণেন তাযতে গোত্তো.
পঞ্চকং সিলাযং. অম গতিযং, ভো. ৰন, সন সম্ভত্তিযং, পসনতি ব্যাপেতীতি পাসাণো, নিপাতনা, পস বন্ধনে ৰা, যু. অসু খেপনে, মো, অস্মা, রাজাদি, অসু ব্যাপনে ৰা. পল রক্খণে, উপলো, উপ দেহে ৰা, অলপচ্চযো নিপাতো. সিল উচ্চে, অ. সিলা, নারী.
৬০৬. গিজ্ঝকূটাদযো তিকূটন্তা ‘‘ৰঙ্কাদী’’তি এত্থ আদিনা মলযদদ্দুরাদযো চ নগা নগৰিসেসা. গিজ্ঝা সকুণৰিসেসা অস্স কূটে ৰসন্তি, গিজ্ঝসদিসকূটযুত্ততায ৰা গিজ্ঝকূটো. ৰিসেসেন ভাতীতি ৰেভারো, অরো. পুল মহত্তে, ৰিসেসেন পুলতীতি ৰেপুল্লো. ইসযো গিলতীতি ইসিগিলি, ই. আদিচ্চগমনৰিরোধেন ৰিরুদ্ধং ঝাযতীতি ৰিঞ্ঝো. পণ্ডুৰণ্ণতায পণ্ডৰো ¶ , পণ্ড গতিযং ৰা, অৰো. কুটিলতায ৰঙ্কো. দ্ৰযং উদযগিরিম্হি. অপরসেলাপেক্খায পুব্বসেলো. উদযন্ত্যস্মা সূরিযাদযোতি উদযো, সূরিযাদীনমুদযযোগতো ৰা উদযো.
তিকং অত্থগিরিম্হি. মন্দযতি সূরিযো যস্মিং মন্দরো. মন্দপ্পভো ৰা অরতি যস্মিং সূরিযোতি মন্দরো, অত্থং অনুপলদ্ধিং গহনক্খত্তানং করোতীত্যত্থো, নামধাতুকারিতন্তা অ. দ্ৰযং হিমৰতি পব্বতে. হিমপ্পচুরতায হিমৰা, হিমং ৰা ৰমতীতি হিমৰা, ক্ৰি, রাজাদিপক্খেপত্তা সিস্সা. হিমযুত্তো অচলো হিমাচলো.
৬০৭. অত্তনি সঞ্জাতগন্ধদব্বানং গন্ধেহি লোকে মদযতি, মোদযতীতি ৰা গন্ধমাদনো, যু. কেলাসো ৰুত্তো. ৰিচিত্তকূটযুত্ততায চিত্তকূটো. সুখং দস্সনং যস্স, যস্মিং ৰা সুদস্সনো, কাল়ৰণ্ণকূটতায কাল়কূটো. তীণি কূটান্যস্স তিকূটো, ছল়েতেপি পব্বতৰিসেসা. অস্স যথাৰুত্তস্স পব্বতস্স পত্থো সমো ভূমিভাগো সানু নাম, অস্স ৰা পব্বতস্স সমায ভূমিযং পত্থো সানু চ ভৰন্তীতি অজ্ঝাহরিতব্বং. পতিট্ঠতে অস্মিন্তি পত্থো, ঠস্স থো. সন সম্ভত্তিযং, ণু, সম্ভজীযতে সেৰীযতেতি সানু, দ্ৰেপ্যনিত্থিযং.
৬০৮. তিকং ¶ সিঙ্গস্স নামং. কুট দাহে, কম্মনি ণো, ৰাকারেন কূটম্পি. সিখং রুহতীতি সিখরং. নেরুত্তো. সিখং গচ্ছতীতি সিঙ্গং, ইঙ্গ গমনত্থো, খলোপো. দ্ৰযং পব্বতাদীনং পপতনট্ঠানস্স নামং. পপতন্ত্যস্মা, ণো. পত অধোগমনে, পপাতো. তট সমুস্সযে, তটো.
দ্ৰযং পব্বতনিতম্বে. নিতম্বো জঘনেপি, কট ৰস্সাৰরণেসু, ণ্ৰু. পব্বতে পাসাণাদীসু অম্বুনো জলস্স পসৰো পসৰনং নিজ্ঝরো নাম, নিস্সরণং নিজ্ঝরো, সস্স ঝো, অসরূপদ্ৰিত্তং. ঝরোপি.
৬০৯. দ্ৰযং কিত্তিমে অকিত্তিমে, সজলে নিজ্জলে ৰা কন্দরে. দর ৰিদারণে, অ, ঈ, দরী. কং জলৰাচকমব্যযং, কেন দরীযতে কন্দরো, আ, কন্দরা. তিকং দেৰখাতবিলে. নিলীযন্ত্যস্মিং লেণং, লী সিলেসনে, যু. গতিং হ্ৰযতি কুটিলযতীতি গব্ভরং, নিপাতনা. গব্ভ ধারণে ৰা, অরো. গুহূ সংৰরণে, অ, গুহা.
দ্ৰযং সিলামযপোক্খরণিযং. সোডি গব্ভে, ঈ. সোণ ৰণ্ণগতিসঙ্ঘাতেসু ৰা, ডো, ঈ. দ্ৰযং পব্বতাদীনং গব্ভরদেসে লতাপল্লৰতিণাদীহি পিহিতোদরে গব্ভরে. কুঞ্জ অব্যত্তসদ্দে, করণে, ণো, নিকুঞ্জং নিপুব্বো. দ্ৰযংপ্যনিত্থিযং. নিকুঞ্জৰচনং পকুঞ্জাদিনিৰত্তনত্থং.
৬১০. সেলস্স ¶ পব্বতস্স উদ্ধংভূমি অধিচ্চকা নাম. সেলস্সাধোভাগাসন্নভূমি উপচ্চকা নাম. অত্র তেহি উপাদিসদ্দেহি চ্চকো যদাদিনা [পাণিনি ৫.২.৩৪].
মূলপব্বতস্সন্তে পরিৰারেত্ৰা ঠিতা খুদ্দপব্বতা পাদা নাম. তত্র পাদাদিদ্ৰযং. পজ্জতে গম্যতেতি, ণো. সেলস্স উপন্তো সমীপে পব্বতো উপন্তসেলো.
গেরিকমনোসিলাহরিতালকট্ঠিন্যাদিকোসব্বো এৰ সিলাৰিকারো ‘‘ধাতূ’’ত্যুত্তো, ধর ধারণে, তু, ধাতু.
সেলৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৬১১. তিকং সীহে. কেসরো জটা, তংযোগা, ঈ, কেসরী. মিগে হিংসতীতি সীহো, নিপাতনা ৰণ্ণৰিপরিযযো, মিগে হন্তুং সংৰিজ্জমানা ঈহা অস্সাতি ৰা সীহো, সহতীতি ৰা সীহো. পঞ্চস্সো, হরিপি. মুখমিৰ চরণাপ্যস্স করিকুম্ভদারণসমত্থাতি তেহি সহ পঞ্চস্সানি ¶ যস্স. হরতি মিগেতি হরি, ই. মহাকুক্কুরপ্পমাণো কুক্কুরাকতি কণ্হলেখাচিত্তসরীরো গোমনুস্সাদিহিংসক্খমো রস্সমুখো তরচ্ছো নাম, সো ‘‘সুনখব্যগ্ঘো’’তি ৰুচ্চতি. তর তরণে, ছো, মিগে অদতীতি মিগাদনো, নন্দাদীহি যু.
দ্ৰযং ব্যগ্ঘে. ৰিনিহন্ত্ৰা আঘাযতীতি ব্যগ্ঘো, ঘা গন্ধোপাদানে, ব্যগ্ঘো দীপিনিপি. পুং পুমানো দালেতীতি পুণ্ডরীকো, দল ৰিদারণে, ণ্ৰু. দস্স ডো, লস্স রো, অস্সী, পুণ্ডরীকো.
‘‘পুণ্ডরীকং সিতম্বোজে,
সিতচ্ছত্রে চ ভেসজ্জে;
কোসকারন্তরে ব্যগ্ঘে,
সো দিসাৰারণগ্গিসূ’’তি. –
নানত্থসঙ্গহে. ৰগ্ঘোপি. দীপিনিৰিসযে সদ্দূলো ঈরিতো, সরতীতি সদ্দূলো, ঊলো, দো চন্তো, সদ্দেন উলতি গচ্ছতীতি ৰা সদ্দূলো. দীপং তচ্চম্মং, তংযোগা দীপী, তস্মিং দীপিনি.
৬১২. পঞ্চকং অচ্ছে. অসু খেপনে, ছো. ইচ থুতিযং, অ, ইক্কো. ভল্লুকোপি, ভল, ভল্ল পরিভাসনহিংসাদানেসু, ণ্ৰু, অস্সু, ঈস গতিহিংসাদানেসু, সো, রস্সাদি. অপচ্চযে ইসো.
দ্ৰযং রোহিতে. লোহিতৰণ্ণতায রোহিসো, লোহিতো চ, পুব্বত্র তস্স সো. তিকং গোকণ্ণে. গৰস্স ¶ কণ্ণো ৰিয যস্স কণ্ণোতি গোকণ্ণো. গণযুত্ততায গণী চ সো কণ্টকসদিসসিঙ্গতায কণ্টকো চেতি গণিকণ্টকো, সমুদিতনামম্পি ৰদন্তি. গণি চ কণ্টকো চ গণিকণ্টকাতি দ্ৰে নামানিপি দট্ঠব্বানি, তেনেৰ হি ‘‘গণিকণ্টকা’’তি বহুৰচননিদ্দেসো কতো.
৬১৩-৬১৪. চতুক্কং খগ্গে. সিঙ্গঞ্চ খগ্গাখ্যং, তংযোগা খগ্গো. ‘‘খগ্গো গণ্ডকসিঙ্গাসি-ৰুদ্ধভেদেসু গণ্ডকে’’তি [ব্যাখ্যাসুধা ২.৫.৪] হি নানত্থসঙ্গহে. খগ্গসদিসং ৰিসাণমস্স সণ্ঠানতোতি খগ্গৰিসাণো, ণো. এত্থ খগ্গসদ্দো অসিপরিযাযো. পলাসমদতীতি পলাসাদো. গণ্ড ৰদনেকদেসে, ণ্ৰু, গণ্ডকো.
ব্যগ্ঘাদিকো সব্বোপি মিগভেদো ‘‘ৰাল়মিগো, সাপদো’’তি চোচ্চতে. ব্যগ্ঘস্সাতিসযেন মনুস্সাদীনং হিংসনতো দুট্ঠতা পাকটাতি তপ্পমুখতা ৰুত্তা. ৰল সংৰরণে, ৰলন্ত্যত্তানমস্মাতি ৰাল়ো, ণো, ৰাল়ো চ সো মিগো চেতি ৰাল়মিগো, দুট্ঠমিগোত্যত্থো. ‘‘ব্যগ্ঘো তং খাদতূ’’ত্যাদিনা সপন্তি যেনাতি সাপদো, সপ অক্কোসে, দো, দীঘাদি.
প্লৰঙ্গন্তং ¶ মক্কটে. প্লৰো গতিভেদো, তেন গচ্ছতীতি প্লৰঙ্গমো, প্লৰঙ্গো চ. মর পাণচাগে, অটো, কো চন্তো, মক্কটো. নরো ইৰ ৰানরো, ৰাসদ্দো ইৰত্থে, নামানং যুত্তত্থত্তা সমাসো. সাখাযং পসুতো মিগো সাখামিগো. গত্যত্থতায ক্রিযায পযোগা. কপি চলনে, ই, কপি. ৰলী সিথিলং চম্মং মুখে অস্স ৰলীমুখো. কিসো, ৰনোকোপি, কুচ্ছিতেনাকারেন সেতীতি কিসো, উস্সি. ৰনমোকমাসযো অস্স ৰনোকো. সো মক্কটো চে কণ্হতুণ্ডো কাল়মুখো সিযা, তদা ‘‘গোনঙ্গলো’’তি মতো, গুন্নং নঙ্গলসদিসতায গোনঙ্গলো.
৬১৫. পজ্জদ্ধং সিঙ্গালস্স নামং. সর গতিহিংসাচিন্তাসু, অলো. সরতিস্স সিঙ্গো. জমু অদনে, ণ্ৰু, বো চন্তো, অস্সু. কুস অক্কোসে, তু, থু ৰা. ভেরৰযুত্ততায ভেরৰো, ‘‘ভে’’ইতি রৰতীতি ৰা ভেরৰো. সমু উপসমে, ইৰো, সিৰা, নারী, সি সেৰাযং ৰা, ৰো. মিগধুত্তো, ৰঞ্চকোপি, মিগেসু ৰনপসূসু ধুত্তো. ব্রাহ্মণং ৰঞ্চেতীতি ৰঞ্চকো.
তিকং বিল়ারে. বিল ভেদনে, অরো, ল়ত্তং. বব্ব গতিযং, উ. মজ সুদ্ধিযং, আরো, নিগ্গহীতাগমো. ওতু, আখুভুজোপি. দ্ৰযং কোকে, অযং কুক্কুরপ্পমাণো কপিলো হরিণো. কুক, ৰক আদানে. ঈহামিগোপি, মিগে ঈহতি কঙ্খতীতি, কম্মনি ণো.
৬১৬. দ্ৰযং ¶ মহিংসে. মহিযং সেতীতি মহিংসো, রস্সো, নিগ্গহীতাগমো চ. লল ইচ্ছাযং, উদকং ললতীতি লুলাযো, নিপাতনা, অযো, অস্সু চ. গো ৰিয ৰজতি জাযতীতি গৰজো. গো ৰিয অযতীতি গৰযো, সমা দ্ৰে তুল্যত্থা.
দ্ৰযং সল্লে. সল্ল আসুগতিযং, অ, সল্লো, সকত্থে কো, সল্লকো অত্তনো সরীরজাতেন সল্লেন সুনখং সলতি হিংসতীতি ৰা সল্লো, সল্লকো চ, অযং সূকরসণ্ঠানো, সলাকাপাযো চ. অস্স সল্লস্স লোমম্হি সললং, সলঞ্চ ভৰে. পল, সল, পথ গতিযং, অলো, নদাদিত্তে সললী, থিত্তাভাৰে সললং, অম্হি সলং.
৬১৭. পঞ্চকং মিগে, হরন্ত্যনেন হরিণো, হর হরণে যু. ণত্তমিত্তঞ্চ. মর পাণচাগে, অ, রস্স গো, ইত্তঞ্চ. সেন সুনখেন রঙ্গতি গচ্ছতি পলাযতীতি সারঙ্গো. দীঘাদি, মগো, মিগো চ এতে দ্ৰে মিগমত্তেপি. অজিনস্সোপযুজ্জমানস্স যোনি, তেন ভূতস্সাজিনস্সুপ্পত্তিকারণত্তা ৰা অজিনযোনি. অযম্পি মিগমত্তেপি. কুরঙ্গো, ৰাতাযুপি. কুযং পথৰিযং রঙ্গতীতি কুরঙ্গো. ৰাতমযতীতি ৰাতাযু, উ.
দ্ৰযং ¶ সূকরে. সুন্দরং ফলং করোতীতি সূকরো. ৰুত্তঞ্চ দব্বগুণে –
‘‘স্নেহনং ব্রূহনং ৰস্সং, তথা ৰাতসমাপহং;
ৰারাহং পিসিতং বাল্যং, রোচনং সেদনং গরূ’’তি [দব্বগুণসঙ্গহ ২.১১-২].
সুখং করোতীতি ৰা সূকরো. সুন্দরো করো যস্স ৰা সূকরো. ৰরে আহন্তীতি ৰরাহো, ৰরে সতি আহন্তব্বোতি ৰা ৰরাহো, কোলো, থদ্ধলোমো, ভূদারোপি. দ্ৰযং সসে. পেল গতিযং, ণ্ৰু. সস প্লুতগতিযং, অ.
৬১৮. দ্ৰযং এণীমিগে. এণিযা মিগিযা, এণস্স ৰা অপচ্চং এণেয্যো, অযং চম্মাদীসুপি ‘‘এণস্স, এণিযা ৰা চম্মাদিকো এণেয্যো’’তি ৰচনত্থং কত্ৰা. এণিযা ইত্থিযা পুত্তো মিগো এণীমিগো, ই গতিযং, যু, নদাদি, অনদাদিত্তে এণো, এৰমেতেপ্যুপ্পাদিতা. দ্ৰযং পম্পটকে. পট গমনে, ণ্ৰু, উপসগ্গন্তে বিন্দাগমো চ. পব্ব গতিযং, ণ্ৰু, বিন্দাগমো, বলোপো চ.
দ্ৰযং ৰাতমিগে. গমনেন ৰাতসমো মিগো ৰাতমিগো. চলতিস্মা যু, নদাদি. তিকং মূসিকে. মুস থেয্যে, ণ্ৰু, ইত্তঞ্চ. আপুব্বো খনু অৰদারণে, উ, নলোপো. উন্দ পসৰনক্লেদনেসু, ঊরো.
৬১৯. চমরাদযো ¶ , সরভাদযো চ মিগন্তরা মিগৰিসেসা. চমরো উত্তরাপথে খ্যাতো, যস্স পুচ্ছং চামরং, চমু অদনে, অরো, চমরো, থিযং চমরী. পসদো চিত্তলোমী, পস বন্ধনে, অদো. কুযং রঙ্গতীতি কুরুঙ্গো, অস্সু, উত্তাভাৰে কুরঙ্গো. সব্বেসম্পি মিগানং মাতুট্ঠানে তিট্ঠতীতি মিগমাতুকা, উপমানে কো. রু সদ্দে, রু. রুণং করোতীতি রঙ্কু, উ, ণস্স লোপো রকারস্স, উস্স চ. অত্তানং নীচং করোতীতি নীকো. সরতিস্মা অভো, সরভো. অট্ঠাপদো উদ্ধংনযনো সীহস্সাপি হন্তা, তস্স চ পাদচতুক্কং উদ্ধং ভৰতীতি.
৬২০. পিযকাদযো তযো, আদিনা কন্দলীচীনসমূরুআদযো চ চম্মযোনযো, তেন ভূতস্স চম্মস্স উপ্পত্তিকারণত্তা, এতে চ চিত্রতনুরুহাদযো কম্বোজাদিম্হি, উত্তরাপথে চ জাযন্তি, তত্রেৰ সনামখ্যাতা. যথা মিগসদ্দো ৰন্যপসুসামঞ্ঞে, ৰিসেসে চ কুরঙ্গাখ্যে ৰত্ততি, যথা চ লোহসদ্দো সুৰণ্ণাদিকে তেজসসামঞ্ঞে, ৰিসেসে চ, তথা চম্মযোনিঅজিনযোনিসদ্দাপি মিগসামঞ্ঞে, মিগৰিসেসে চেতি তথা ৰুত্তা.
পী তপ্পনকন্তীসু, ণ্ৰু, ইযাদেসো. ঊরুম্হি অতিসযচম্মযুত্ততায চমূরু, একস্স মস্স লোপো. কদি অৰ্হানে, অলো, ঈ, কদলী চ সো মিগো চেতি কদলীমিগো.
সীহাদযো ¶ যথাৰুত্তা, অৰুত্তা চ সব্বে চতুপ্পদা সত্তা ‘‘মিগা, পসৰো’’তি চোচ্চন্তে. পসৰন্তীতি পসৰো, সু অভিসৰে, পস বন্ধনে ৰা, উ.
৬২১. চতুক্কং লূতাযং. লূ ছেদনে, তো, লূতা, সকত্থে ইকো, লূতিকা, দ্ৰে নারিযং. উণ্ণাপাযো তন্তু উণ্ণা, সা নাভিযং অস্স উণ্ণনাভি, রস্সো. মক্কটো ৰিয সাখাযং অত্তনো তন্তুম্হি গচ্ছতীতি মক্কটকো.
দ্ৰযং গোমযজৰিচ্ছিকে. ৰিচ্ছ গমনে, ণ্ৰু, ৰিচ্ছিকো, সতপদিযম্পি, আল়ং ৰিচ্ছিকনঙ্গুলং, তংযোগা আল়ি. দ্ৰযং ঘরগোধাযং. সরতিস্মা ঊ, অৰো চন্তো. ঘরং নিস্সিতা গোধা ঘরগোল়িকা, ধস্স ল়ো, সকত্থে কো.
৬২২. দ্ৰযং গোধাযং. গুধ রোসে, অ, গোধা, নারী. কুণ্ড দাহে, অ, কুণ্ডো. দ্ৰযং রত্তপাযং. কণ্ণস্স জলূকা রত্তপা কণ্ণজলূকা. সতং পদা যস্সা সতপদী, পদসদ্দো পাদত্থো.
দ্ৰযং কলন্দকে. কন্দ অৰ্হানে, রোদনে চ, কন্দতীতি কলন্দকো, লমজ্ঝো, ণ্ৰু. কাল়ৰণ্ণতায কাল়কা, নারিযং. দ্ৰযং নকুলে, নত্থি কুলং এতস্স সপ্পেসু নকুলো, অরিসপ্পোপি. নক্ক নাসনে ৰা, উলো, কলোপো, সপ্পে নাসেতীতি ¶ নকুলো. মঙ্গ গত্যত্থো দণ্ডকো ধাতু, উসো.
৬২৩. দ্ৰযং ককণ্টকে. কুচ্ছিতো কণ্টকো অস্স, উস্সত্তং. সরতি ধাৰতীতি সরটো, অটো.
চতুক্কং কীটে. কীট বন্ধনে, অ, কীট গমনে ৰা, দীঘাদি. পুল মহত্থে, অৰো, ল়ত্তং. কুচ্ছিতং অমতি গচ্ছতীতি কিমি, ই, অস্সিত্তং. পকারেন অনতীতি পাণকো, ণ্ৰু, ণত্তং.
দ্ৰযং কণ্টলোমকীটে. উচ্চং ঠানং আলিঙ্গতীতি উচ্চালিঙ্গো. বহুলোমযুত্তো পাণকো লোমসপাণকো.
৬২৪-৬২৫. সাদ্ধপজ্জেন সকুণস্স নামানি. ৰিহে আকাসে গচ্ছতীতি ৰিহঙ্গো, ৰিহঙ্গমো চ, আকাসপরিযাযো চেত্থ ৰিহসদ্দো, ৰেহাসস্স ৰা ৰিহাদেসো. পক্খযুত্ততায ¶ পক্খী. খেন, খস্মিং ৰা গচ্ছতীতি খগো. অণ্ডতো জাতো. সক্কোতি উদ্ধং গন্তুন্তি সকুণো, সকুন্তো, সকুণী চ, সক সত্তিযং, উণো, উন্তো, উণী চ. পতন্তো ডেন্তো, পত্তেন ৰা গচ্ছতীতি পতঙ্গো, অপরত্র তলোপো. মাতুকুচ্ছিতো, অণ্ডতো চাতি দ্ৰিক্খত্তুং জাযতীতি দ্ৰিজো. উড্ডনাদীসু ৰক্কং কুটিলং অঙ্গং গীৰাদিকং এতস্স, ৰক্কেন গমনেন অঙ্গতীতি ৰা ৰক্কঙ্গো. পত্তেন যাতি, তং ৰা যানং এতস্স. পততি পতন্তো ৰিয আকাসতো হোতীতি পতন্তো. নীল়ে কুলাৰকে জাযতীতি নীল়জো.
ৰট্টকাদযো, পোক্খরসাতকাদযো চ তব্ভেদা তেসং সকুণানং ৰিসেসা. ৰট্ট ৰট্টনে, ণ্ৰু, ৰট্টকা নারী. মযূরপ্পমাণো তদাকতিচিত্তপক্খো জীৰঞ্জীৰো দক্খিণপথাদীসু জাযতে, ‘‘জীৰজীৰা’’তি সদ্দং করোতীতি জীৰঞ্জীৰো. ‘‘জীৰজীৰো’’তি নিরানুনাসিকাপি. চন্দিকাযুত্তরত্তিপ্পিযো পক্খী চকোরো, চক পরিতক্কনে, উরো, উস্সো, চঙ্কোরোপি. তরতিস্মা ইরো, দ্ৰিত্তমিত্তঞ্চ, তিত্তিরো.
৬২৬. সল গতিযং, ণিকো, ল়ত্তং, সাল়িকা, নারী. কলং রৰতীতি করৰীকো, ঈকো, ললোপো. করৰীকো, যস্স সরো ভগৰতো সরেন উপমীযতে, সো ৰুচ্চতি ‘‘করৰীকো’’তি. জৰেন রৰিনা সদিসো হংসো রৰিহংসো. কুস সদ্দে, থকো, দ্ৰিত্তং, কুসস্স সস্স তো, কুকুত্থকো ¶ . করণ্ড ভাজনত্থে, অৰো, করণ্ডৰো, জলচরো পক্খী. বিলু পতিত্থম্ভে, অ, অৰাদেসো, বিলৰো, ‘‘গণ্ডপ্লৰো’’তি খ্যাতো রত্তপক্খো মহাপক্খী পোক্খরসাতকো, পোক্খরস্স সঞ্ঞা যস্স পোক্খরসাতকো, ঞ্ঞস্স তো, দীঘো চ, সমুদিতনামমেৰ ৰা তস্স, তদা সাদ অস্সাদনে, ণ্ৰু, দস্স তো, পোক্খরসাতকো.
৬২৭. সত্তকং পক্খে. পতন্তি অনেনাতি পতত্তং, যদাদিনা তো, দ্ৰিত্তং. উখ গতিযং, যু, উস্সে, অস্সু, পেখুণং, ণত্তং. পত গমনে, তো, পাততো তাযতীতি ৰা পত্তং. পত গমনে, খো, তস্স কো, পক্খো. পতিতুং ইচ্ছতি যেন পিঞ্ছং, নেরুত্তো, পত গমনে ৰা, ছো, তলোপো, বিন্দাগমো, অস্সি. ছাদ্যতে অনেন ছদো. গির নিগ্গিরণে, উ, ইস্সত্তং, গমু গমনে ৰা, উ, মস্স রো.
পক্খীনং বীজে ‘‘অউ’’ইতি খ্যাতে অণ্ডং, কচ্ছপাদীনং বীজেপি, ‘‘অণ্ডং খগাদিকোসে চা’’তি নানত্থসঙ্গহে. অডি অণ্ডত্থে, ণো, পেসি, কোসোপি, পিস অৰযৰে, ই, পেসি, ‘‘পেসিযং পত্তভেদে চ, কোসো পুমেৰ ইচ্ছিতো’’তি [চিন্তামণিটীকা ১৫.৩৭] রুদ্দো. দ্ৰযং পক্খিগেহে. নীল ৰণ্ণে, অ, ল়ত্তং, নী নযে ৰা, ইলো. কুচ্ছিতং অণ্ডৰিনাসনাদিকং লুনাতীতি কুলাৰকং, ণ্ৰু.
৬২৮. দ্ৰযং গরুল়ানং মাতরি. ৰিনো পক্খিনো নমন্তি যং ৰিনতা. থীপুমদ্ৰযং ইত্থিপুরিসানং দ্ৰযং মিথুনং নাম, সঙ্খ্যানস্স ¶ সঙ্খ্যেয্যনিস্সিততায ইত্থিপুরিসাযেৰ মিথুনং, মিথ সঙ্গমে, উনো.
ছক্কং যুগল়মত্তে. যুজ যোগে, অ, যুগং, অলপচ্চযে যুগল়ং, ল়ত্তং, যুগলম্পি. উভ পূরণে, ণো, দ্ৰন্দাদেসো চ, দ্ৰন্দং, যমু উপরমে, ণ্ৰু, অলো চ, যমকং, যমলঞ্চ, অপচ্চযে যমং.
৬২৯-৬৩১. মণ্ডলন্তং সমূহে. সম্মা, ৰিসেসেন চ ঊহতে পুঞ্জীভূতত্তাতি সমূহো, ণো, সমং সহ অৰযৰেন ঊহতি তিট্ঠতীতি ৰা সমূহো. গণ সঙ্খ্যানে, গণীযতি অৰযৰেন সহাতি গণো. সহ অৰযৰেন গচ্ছতীতি সঙ্ঘাতো, হন গমনে, ণো, সহ অৰযৰেন উদযতীতি সমুদাযো, দাগমো, মজ্ঝে দীঘো. সঞ্চিনোতি অৰযৰন্তি সঞ্চযো, চি চযে. সহ অৰযৰেন দুহযতীতি সন্দোহো, দুহ পপূরণে. নিস্সেসতো ৰহতি অৰযৰন্তি নিৰহো. অৰযৰং কত্ৰা ব্যপিযতি গচ্ছতীতি ওঘো [উচ্যতে ওঘো উচ সমৰাযে ঘউ নিপাতনা চস্স ঘো (চিন্তামণিটীকা ১৫.৩৯)]. ৰিসন্তি অৰযৰা যস্মিন্তি ৰিসরো, ¶ অরো. অৰযৰং সমীপে করোতীতি নিকরো. একেকাপেক্খায অপ্পত্থেন কসঙ্খাতা অৰযৰা আযন্তি যস্মিং কাযো, অথ ৰা কুচ্ছিতানং কেসাদীনং আযোতি কাযো, সো ৰিয অৰযৰানং উপ্পত্তিট্ঠানং কাযোতি ইধ সমূহো ৰুত্তো. অন্তত্থেন খংসঙ্খাতং অৰযৰং ধারেতীতি খন্ধো, খাদতি অৰযৰেতি ৰা খন্ধো, অমজ্ঝদীঘে সমুদযো. ঘট ঘটনে. ঘটনং রাসিভৰনং, ঘটেন্তি অস্সং অৰযৰাতি ঘটা. সহ অৰযৰেন এতীতি সমিতি,তি. সহ অৰযৰেন গচ্ছতীতি সংহতি, হন গতিযং,তি, নলোপো. রস অস্সাদনে, ইণ. পুঞ্জ কুচ্ছাযং. সহ অৰযৰেন ব্যাপেত্ৰা অযতীতি সমৰাযো. পূগো তম্বূলেপি. জনেতি অৰযৰেতি জাতং, তো. কং অত্তানং দেতীতি কদো, চক্খাদিকো সরীরাৰযৰো. কদো ৰিয কদো, অৰযৰো, তং ৰকতি আদদাতীতি কদম্বকং. ৰিসেসেন ঊহন্ত্যস্মিং অৰযৰা ব্যূহো. ৰিতনোতি অৰযৰেতি ৰিতানং, ণো. গুপ রক্খণে, বো, পস্স মো, গুম্বো, গুম্বম্পি. কলং অৰযৰভাৰং পাতি রক্খতীতি কলাপো, ‘‘কলা সোল়সমো ভাগো’’তি হি ৰুত্তত্তা কলাসদ্দো ভাগত্থোপ্যত্থীতি ঞাযতি. জল দিত্তিযং. জলতি অৰযৰেনাতি জালং. অৰযৰেন মণ্ডতীতি মণ্ডলং, মণ্ড ৰিভূসাযং, অলো.
৬৩২. সাদ্ধপজ্জেন গণভেদা ৰুচ্চন্তে. তত্র জাত্যাদীহি সমানানং পাণীনং, অপাণীনঞ্চ গণো ৰগ্গো নাম, যথা ¶ ‘‘বন্ধুৰগ্গো, কৰগ্গো’’চ্চাদযো, ৰজ্জ ৰজ্জনে, ৰজ্জেতি অসমানজাত্যাদযোতি ৰগ্গো, ণো, জ্জস্স গ্গো. জন্তূনং সমানজাতিযানং, ৰিজাতিযানঞ্চ গণো ‘‘সঙ্ঘো, সত্থো’’তি চোচ্চতে, যথা ‘‘ভিক্খুসঙ্ঘো, ৰাণিজসত্থো’’চ্চাদযো. সংহঞ্ঞন্তে নিব্বিসেসেন ঞাযন্তে অৰযৰা তস্মিন্তি সঙ্ঘো, রো. সরন্তি ৰত্তন্তি অৰযৰা যস্মিন্তি সত্থো, থো, রস্স তো.
সজাতিকানং সমানজাতিকানং জন্তূনমেৰ গণো কুলং নাম, যথা ‘‘খত্তিযকুলং, গোকুল’’মিচ্চাদযো. কুল সঙ্খ্যানে, বন্ধুম্হি চ, অ, কুলং. সধম্মীনং সমানধম্মানমেৰ জন্তূনং গণো নিকাযো নাম, যথা ‘‘ভিক্খুনিকাযো’’তি. চি চযে, ণো, নিব্বিসেসেন চিনোতি অৰযৰেতি নিকাযো.
সজাতিযতিরচ্ছানানংযেৰ গণো ‘‘যূথো’’ত্যুচ্চতে, সো চানিত্থী, যথা ‘‘হত্থিযূথো, মিগযূথ’’মিচ্চাদযো, যু মিস্সনে, থো, দীঘাদি, যূথো, ‘‘গণো পসূনং সমজো, সমাজোঞ্ঞেস’মুচ্চতে’’তি [অমর ১৫.৪২ গাথাযং পস্সিতব্বং] ইধানাগতৰচনম্পি ঞাতব্বং.
৬৩৩. চতুক্কং গরুল়ে. কনকরুচিরত্তা সোভনো পণ্ণো পক্খো যস্স সুপণ্ণো. ৰিনভায নাম মাতুযা অপচ্চং ৰেনতেয্যো, ণেয্যো. গরং ৰিসধরং হন্তীতি গরুল়ো, ণো, রন্তস্সু, হস্স চ ল়ত্তং, ৰণ্ণৰিকারো, গরুডো. ¶ পক্খিসীহো, উল়ূতীসো, ৰজিরতুণ্ডো, সুধাহরো, সুৰণ্ণপক্খো, ভুজগাসনোপি [তিকণ্ডসেস ১.১.৪২].
পিকন্তং কোকিলে. পরেন ৰিজাতিযেন কাকেন পোসিতোতি পরপুট্ঠো, পুস পোসনে, তো. পরেন ভতো পুট্ঠো পরভতো, ভর ধারণপোসনেসু, তো. কুণ সদ্দোপকরণেসু, অলো. কুক, ৰক আদানে, ইলো, কোকিলো. অপিহিতো কাযতীতি পিকো, অপি অন্তরধানে, ৰণ্ণনাসো, অপিস্সাকারলোপো.
৬৩৪. অট্ঠকং মোরে. মুর সংৰরণে, ণো. ময গতিযং, ঊরো, মহিযং রৰতীতি ৰা মযূরো, ধাতুস্স অত্থাতিসযেন যোগোতি নেরুত্তো. ৰরহং সিখণ্ডো, তংযোগা ৰরহী. নীলা গীৰা কণ্ঠো যস্স, ভুজঙ্গভুজোপি.
দ্ৰযং মযূরমত্থকসিখাযং. সিখা অগ্গিজালাযঞ্চ, পুব্বে ৰুত্তা.
৬৩৫-৬৩৬. চতুক্কং মযূরকলাপে. সিখণ্ডিনো অযং সিখণ্ডো, ৰরহ পাধান্যে, পরিভাসনহিংসাদানেসু চ, করণে ¶ অ. কো মযূরো লসতি যেন কলাপো, ণো, সস্স পো. পী তপ্পনকন্তীসু, ছো, নিগ্গহীতাগমো, রস্সো চ. দ্ৰযং মোরস্স পিঞ্ছট্ঠে অক্খিসণ্ঠানে. চদি হিলাদনে, দিত্তিযঞ্চ, ণ্ৰু. মেচকো কণ্হৰণ্ণেপি ৰুত্তো.
অল়্যন্তং ভমরে, ছ পদানি অস্স. মধুং ৰতযতি ভুঞ্জতে মধুব্বতো, ৰত ভোজনে. ভম অনৰট্ঠানে, পুপ্ফমত্থকে ভমতীতি ভমরো, অরো. অর গমনে, ই, ল়ত্তং.
চতুক্কং গেহৰনকপোতেসু. পারেন সবলেন আপততীতি পারাপতো, পারৰতোপি. কপ অচ্ছাদনে, কম্প চলনে ৰা. ওতো, পরপক্খে মলোপো. কুক আদানে, অটো, উস্সত্তমস্সুত্তঞ্চ. পকারেন রৰতীতি পারেৰটো, রু সদ্দে, অটো, উপসগ্গস্স দীঘো, অস্সে, পারেৰটো, পরেৰটোপি.
‘‘পারাৰতো চ ছেজ্জো চ,
কপোতো রত্তলোচনো;
পারাপতো কলরৰো,
পত্তী সেনো সসাদনো’’তি [চিন্তামণিটীকা ১৫.১৪]. –
রভসো.
৬৩৭. দ্ৰযং গিজ্ঝে. গিধ অভিকঙ্খাযং, যো, ঝস্স ঝো, অসরূপদ্ৰিত্তং, ঝপচ্চযেন ৰা সিদ্ধং, তথা ধস্স জো. গিধতিস্মা অ, নিগ্গহীতাগমো, ইস্সত্তং, গন্ধো. তিকং সেনসামঞ্ঞে. কুক্কুটাদীনং কুলং লুনাতি ছিন্দতীতি কুললো, কুল সন্তানে ¶ ৰা, অলো. সে গমনে, নো. সত্তানং হিংসনতো ব্যগ্ঘো ৰিয ব্যগ্ঘি, সত্তে নাসেতীতি নাসো. ব্যগ্ঘি এৰ নাসোতি সমুদিতনামং.
সকুণগ্ঘাদযো তযো তব্ভেদা তস্স সেনস্স ৰিসেসা. সকুণং হন্তীতি সকুণগ্ঘি, সিন?. অট গমনে, ণো. আটো. দব্বিসদিসং তুণ্ডং যস্স দ্ৰিজস্স সো দব্বিমুখদ্ৰিজো. ‘‘দব্বিমুখদ্ৰিজো আটো নামা’’তিপ্যেকো অত্থো, তদা দ্ৰেযেৰ সেনভেদা.
৬৩৮. চতুক্কং উলূকে. ‘‘উহু’’ন্তি সদ্দং করোতীতি উহুঙ্কারো. ‘‘উদ্ধং কণ্ণা যস্স উদ্ধংকণ্ণো’’তি সম্পত্তে নিরুত্তিনযেন উলূকো [উলভিনেত্তেথি দহত্যুলূকো, উদ্ধোলোকনা ইতি নিরুত্তম (অমরকোসুগ্ঘাটনটীকা ১৫.১৫)], উচতি সমৰেতি কোটরন্তি ৰা নিপাতনা. কুস অক্কোসে, যস্স অমনাপতায সদ্দেন লোকা কোসন্তি, সো কোসিযো, কোসিতব্বোতি কত্ৰা, কোটরে ৰসতীতি ৰা কোসিযো, নেরুত্তো, ৰাযসানং কাকানং অরি সত্তু, সক্কহ্ৰযো, দিৰান্ধো ৰক্কনাসিকো, হরিনেত্তো, দিৰাভীতো, কাকভীরূ, রত্তিচারীপি.
ৰাযসন্তং কাকে. ‘‘কা’’ইতি সদ্দং কাযতীতি কাকো. রিট্ঠং মরণলক্খণং, তদস্স নত্থি অরিট্ঠো. ধঙ্ক ঘোরৰাসিতে, অ. বলিনা পুট্ঠো ভতো. ৰয গমনে, ৰযো এৰ ৰাযসো, সকত্থে সো, সকিংপজো, অত্তঘোসো, পরভরো, বলিভুজো, গুল়্হমেথুনোপি. সকিং একৰারংপজা ¶ পসূতি যস্স. ‘‘কাক’’ইচ্চত্তানং ঘোসযতি. ৰিজাতিযং কোকিলং ভরতি.
৬৩৯. কাকো ৰিয উলতি গচ্ছতীতি কাকোল়ো, ল়ত্তং. দোণকাকো, দদ্ধকাকোপি. দ্ৰযং ‘‘বী-ল্ौং’’ইতি খ্যাতে সকুণে. লূ ছেদনে, ণো, ৰস্স পো, লাপো, লাৰোপি. লেড্ডু ৰিয অকতীতি লটুকিকা [লেড্ডুকিকা (ক.)], ণ্ৰু.
তিকং হত্থিলিঙ্গসকুণে. ৰারণসদিসত্তা ৰারণো. হত্থিনো লিঙ্গং ঞাপকং সোণ্ডং যস্মিং ৰিজ্জতীতি হত্থিলিঙ্গো. হত্থিসোণ্ডং যস্মিং ৰিজ্জতি, সো হত্থিসোণ্ডো চ ৰিহঙ্গমো চেতি হত্থিসোণ্ডৰিহঙ্গমো.
৬৪০. দ্ৰযং উক্কুসে. উচ্চং কোসতীতি উক্কুসো, কুস সদ্দে, অ. কুর সদ্দে, অরো, থিযং কুররী. কোলট্ঠিপক্খিম্হি ‘‘উভুত’’ইতি খ্যাতে পক্খিম্হি কুক্কুহো. কোলট্ঠিঅজ্ঝোহারকো পক্খী কোলট্ঠিপক্খী. ‘‘কুক্কু’’ইতি সদ্দাযতীতি কুক্কুহো, হো, কুক অৰ্হানে ৰা, উহো.
তিকং সুৰে. সু সৰনে. মনুস্সসদ্দম্পি সুণাতীতি সুৰো, অ, উৰাদেসো. ‘‘কী’’ইতি সদ্দং করোতীতি কীরো. করোতি মনুস্সসদ্দন্তি ৰা কীরো. অ, অস্সী. সুক গতিযং, সুন্দরং ¶ , সুট্ঠু ৰা মনুস্সসদ্দং কাযতীতি সুকো. দ্ৰযং কুক্কুটমত্তে. তম্বা চূল়া যস্স. কুক্কুটতীতি কুক্কুটো, কুক, ৰক আদানে ৰা, অটো.
৬৪১. দ্ৰযং নিজ্জিৰ্হে. নত্থি জিৰ্হা যস্স নিজ্জিৰ্হো. দ্ৰযং কোঞ্চাসকুণে. ইত্থিলিঙ্গেন মিথুনানং নামানি. কোঞ্চ কোটিল্যপ্পীভাৰেসু, অ, কোঞ্চা. কন্ত ছেদনে, যু, নদাদি, অস্সু. কুণ্ডনীপি, কুণ্ড দাহে.
দ্ৰযং চক্কৰাকে. চক্কেন চক্কসদ্দেন উচ্চতে চক্কৰাকো, ণো. ৰচ ৰিযত্তিযং ৰাচাযং, চক্কমিচ্চাৰ্হা যস্স, রথঙ্গাৰ্হযনামকোপি, রথঙ্গং চক্কং, তস্স অৰ্হযো রথঙ্গাৰ্হযো, সো নামং অস্স রথঙ্গাৰ্হযনামকো, তেন রথঙ্গনামো রথচরণসমানো অৰ্হযো চোচ্চতে.
লক্খিতলক্খণা চাত্র, লক্খণোপচরিতৰুত্তিযা, গোণমুখ্যায ৰা ৰুত্তিযা লক্খিতেন অত্থেন যত্র অত্থন্তরং লক্খ্যতে, সা লক্খিতলক্খণা. যথা ‘‘রথাৰযৰাযুধো’’ ইচ্চত্র রথাৰযৰসদ্দেন চক্কং লক্খ্যতে, ন তদাকতি তন্নামো চাযুধৰিসেসো. ‘‘পন্তিরথো’’ইচ্চত্র পন্তিসদ্দেন দসক্খরং ছন্দো লক্খ্যতে, ন দসসদ্দো, তেহি তু আযুধরথসদ্দসন্নিৰেসো ‘‘চক্কাৰযৰাযুধো, দসরথো’’ ইতি দেৰৰিসেসো, রাজৰিসেসো চ লক্খ্যতে, তথাত্রাপি ‘‘রথঙ্গ’’ন্ত্যনেন রথেকদেসো লক্খীযতে, ‘‘অৰ্হাযতে’’ইচ্চনেন চ পরিভাসনং, ন তেনাপি ৰাকসদ্দো. তেহি চ অঞ্ঞমঞ্ঞসন্নিৰেসো চক্কৰাকোতি পক্খিৰিসেসো ¶ লক্খীযতেতি গুণতো সুক্কাদীহি এৰংগতা গোণী ৰুত্তি.
দ্ৰযং চাতকে. অযং মেঘজলপাযী, সর হিংসাযং, সরণং সারো, তং গচ্ছতীতি সারঙ্গো. ‘‘চাতকে হরিণে পুমে, সারঙ্গো সবলে তিসূ’’তি [চিন্তামণিটীকা ২৩.২৩] রভসো. চত যাচনে, ণ্ৰু, থোককোপি, থোকং কং জলং ঈহনীযট্ঠেন অস্সত্থি থোককো.
৬৪২. দ্ৰযং পক্খিবিল়ালে. তুল উম্মানে, ইযো. পক্খযুত্তো বিল়ালো, ‘‘সূ’’.
দ্ৰযং রুক্খকীটখাদকে. সতং পত্তানি অস্স. সরতি কীটেতি সারসো, সো, ‘‘খাৰ সা’’.
দ্ৰযং কাকেহি সদ্ধিং নীল়ং কত্ৰা ৰসনকে সুক্কসকুণে. ৰক আদানে, অ. সেতৰণ্ণতায সুক্কো চ সো কাকেহি সদ্ধিং নিৰাসনতো, কাকসণ্ঠানত্তা ৰা কাকো চেতি সুক্ককাকো.
দ্ৰযং ৰিসকণ্ঠিকাযং. বল পাণনে, ণ্ৰু, দীঘো, আকো ৰা. ৰিসসদিসো কাল়ৰণ্ণো কণ্ঠো যস্সা সা ৰিসকণ্ঠিকা, এতিস্সা পুমো নাম ন ৰিজ্জতি. ৰুত্তঞ্চ অপদানে –
‘‘যথা বলাকযোনিম্হি, ন ৰিজ্জতি পুমো সদা;
মেঘেসু গজ্জমানেসু, গব্ভং গণ্হন্তি তা তদা’’তি [অপ. থের. ১.১.৫১১].
৬৪৩. দ্ৰযং ¶ কঙ্কে. লোহসদিসো পিট্ঠি যস্স লোহপিট্ঠো. কঙ্ক লোল্যে, অ, কঙ্কো.
দ্ৰযং পত্তকণ্ঠে. খঞ্জো ৰিয চরতীতি খঞ্জরীটো, ঈটো. পস্সন্তানং খং সুখং জনেতীতি খঞ্জনো. খঞ্জ গতিৰেকল্যে ৰা, যু.
দ্ৰযং গামচাটকে, চাটকমত্তে ৰা. কলহং রৰতীতি কলৰিঙ্কো, যদাদি. কং সুখং লুনাতীতি ৰা কলৰিঙ্কো, ইকো, নিগ্গহীতাগমো চ. চট ভেদে, ণ্ৰু, চাটকো.
দ্ৰযং ৰেল়ুরিযচ্ছৰিলোমে চিত্রপক্খে ‘‘সুৰণ্ণচূল়ে’’তি খ্যাতে. দিভ সন্থম্ভে, দ্ৰিত্তং, বিন্দাগমো চ. ‘‘কি’’ইতি সদ্দং করোতীতি কিকী, ণী, চাসো, দিৰিপি [চাসো কিকীদিৰি (অমর ১৫.১৬)].
৬৪৪. দ্ৰযং মেঘসামে ‘‘টী-ট্ौ’’ইতি খ্যাতে. কদম্বযোগা কাদম্বো. কাল়ৰণ্ণো হংসো কাল়হংসো, কালহংসোপি.
দ্ৰযং ¶ ‘‘ঙহে-ডো’’ইতি খ্যাতে সকুণে. সকুন্তো ৰুত্তো, ‘‘সকুন্তো পক্খিভেদস্মিং, ভাসপক্খীখগেসু চে’’তি নানত্থসঙ্গহে. সুন্দরাকারেন পক্খেন যুত্তো সকুণো ভাসপক্খী, ‘‘ভাসন্তো সুন্দরাকারে, ভাসন্তো ভাসপক্খিনী’’তি হি নানত্থসঙ্গহে.
দ্ৰযং ‘‘ন্ৰা-মী-স্ৰে’’ইতি খ্যাতে নীলপক্খিনি. ধূম্যং ধূমং অটতি সহতীতি ধূম্যাটো, ণো. কাল়ৰণ্ণতায কুচ্ছিতং লিঙ্গং যস্স. ভিঙ্গোপি.
দ্ৰযং জলকুক্কুটে. দা লৰনে,তি, দাতি ঊহতি উস্সহতীতি দাত্যূহো, খণ্ডিতদ্ধনিইচ্চত্থো. কালে সস্সমুতুম্হি কণ্ঠো কণ্ডদ্ধনি যস্স কাল়কণ্ঠকো, সমাসন্তে কো.
৬৪৫. খুদ্দাদি মধুচ্ছিট্ঠকরাদিকো কম্মভূতো ‘‘মক্খিকাভেদো’’ত্যুচ্চতে, মক্খি সঙ্ঘাতে, ণ্ৰু, মক্খিকা, তাসং ভেদো মক্খিকাভেদো. পিঙ্গলমক্খিকাযং ‘‘ম্হণ’’ইতি খ্যাতাযং দ্ৰযং. ডংস ডংসনে, ডংসো. দংসোপি, ডংস খাদনে ৰা, পিঙ্গলমক্খিকাতিৰণ্ণনামং.
মক্খিকায অণ্ডং আসাটিকা নাম, সট অৰযৰে, ণ্ৰু. দ্ৰযং ‘‘ন্হং’’ইতি খ্যাতে. পটং গচ্ছতীতি পটঙ্গো, পতঙ্গোপি, সরতি হিংসতীতি সলভো, অভো, লত্তং, সল গমনে ৰা.
৬৪৬. দ্ৰযং ¶ ‘‘ছেং’’ইতি খ্যাতে, মক পাণে, অসো, মকসো. দ্ৰযং নিদাঘে নুহাদীসু ৰরণকমক্খিকাযং. ‘‘চীরী’’তি সদ্দাযতীতি চীরী, চিরি হিংসাযং ৰা, নদাদি, দীঘাদি. ঝল্ল সদ্দে, ণ্ৰু, ঝল্লিকা.
দ্ৰযং তালপত্তাদ্যন্তরেসু নিলীনাযং চম্মপত্তাযং. জতু ৰিয জতুকা, উপমানে কো, ‘‘রামঠে জতুকং চম্ম-পত্তজতুকরেসু থী’’তি [চিন্তামণিটীকা ১৯.৪০] হি রভসো. অজিনং চম্মং পত্তং যস্সা অজিনপত্তা. দ্ৰযং হংসসামঞ্ঞে. হন্তি অদ্ধানং হংসো. সেতো ছদো পত্তং যস্স. যথাকথঞ্চি ব্যুপ্পত্তীতি ৰুত্তত্তা অসেতচ্ছদেপি, চক্কঙ্গো, মানসোকোপি, চক্কস্স চক্কৰাকস্সেৰ অঙ্গানি যস্স. মানসং সরো ওকো যস্স.
৬৪৭. যে রত্তেহি লোহিতেহি পাদতুণ্ডেহি চরণচঞ্চূহি ৰিসিট্ঠা সিতা চ সরীরে, তে রাজহংসা নাম, হংসানং রাজানো রাজহংসা.
মলীনেহি পাদতুণ্ডেহি ৰিসিট্ঠা যে তে মল্লিকাখ্যা, মল, মল্ল ধারণে, ই, সঞ্ঞাযং কো, ‘‘মল্লিকো হংসভেদে চ, তিণসূলে চ মল্লিকে’’তি [চিন্তামণিটীকা ১৫.২৪] রুদ্দো. আখ্যাসদ্দেন বহুব্বীহি. অসিতেহি কণ্হেহি পাদতুণ্ডেহি ৰিসিট্ঠা যে, তে ধতরট্ঠা, ধতরট্ঠানং অপচ্চানি ধতরট্ঠাতি, ণো.
৬৪৮. তিকং ¶ তিরচ্ছানে. তিরিযং অঞ্চযতীতি তিরচ্ছো, তিরিযস্স তিরো, অঞ্চতিস্স চ্ছো. যুম্হি তিরচ্ছানো, তিরচ্ছানোযেৰ তিরচ্ছানগতং, তব্ভাৰং ৰা গতং পত্তং, তেসু ৰা গতং অন্তোগধন্তি তিরচ্ছানগতং, সিযাতি পকত্যানপেক্খক্রিযাপদং, ভৰত্যত্থো ৰা হি করোত্যত্থো ৰা কদাচি পকত্যানপেক্খো ভৰতি, ন পন ৰিকত্যানপেক্খো. তথা কদাচি উভযাপেক্খোপি ভৰতি, ন পনুভযানপেক্খোতি সব্বত্রেৰং. সীহাদিৰগ্গো.
অরঞ্ঞাদিৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৭. পাতালৰগ্গৰণ্ণনা
৬৪৯-৬৫০. চতুক্কং পাতালে. অধরং ভুৰনং অধোভুৰনং. পতন্তি অস্মিং পাতালং, অলো, মজ্ঝে দীঘো. নাগানং লোকো. রসায তলং রসাতলং.
সোব্ভন্তং ¶ ছিদ্দমত্তে. রণ সদ্দে, ধো, নত্তং, যদাদি. ৰর দিত্তিযং. ৰিগতো ৰরো ৰারণং অস্স ৰিৰরং, ছিদি দ্ৰিধাকরণে, দো. কুহ ৰিম্হযনে, অরো. সুস সোসনে, ইরো. বিল ভেদনে, অ. সুসতো ই, সুসি. ছিন্দিত্ৰা গচ্ছতীতি ছিগ্গলং, যদাদি. সুট্ঠু অব্ভং আকাসং অস্মিং সোব্ভং.
‘‘সুসির’’ন্তি ছিদ্দসামঞ্ঞে যং নপুংসকৰচনং, তং সচ্ছিদ্দে ছিদ্দৰতি দব্বে তীসু, যথা ‘‘সুসিরো রুক্খো, সুসিরা চিঞ্চা, সুসিরং কট্ঠ’’ন্তি.
দ্ৰযং ভূমিছিদ্দে. কাস দিত্তিযং, উ. অৰ রক্খণে, অটো, আৰাটো, অৰাটোপি. দ্ৰযং সপ্পানং রাজিনি. ৰসু রতনং যস্সত্থীতি ৰাসুকী.
৬৫১. দ্ৰযং নাগানং রাজিনি. দেৰেহিপ্যস্সন্তো নোপলদ্ধোতি অনন্তো, সেসোপি, সিস হিংসাযং, সিসতি কপ্পন্তেতি সেসো, অ.
দ্ৰযং অজগরে. ৰহতিস্মা অসো, ৰাহসো. অজং ছাগং গিলতীতি অজগরো, অ, ইস্সত্তং, লস্স রত্তঞ্চ. সযীপি, সযনসীলো সযী.
দ্ৰযং গোনসসপ্পে ‘‘ঙা-চ্ৰে’’ইতি খ্যাতে. গৰস্সেৰ নাসা অস্সাতি গোনসো, সঞ্ঞাযং নাসসদ্দস্স নসো কতো [পাণিনি ৫.৪.১১৯]. তিলং ইচ্ছতীতি তিলিচ্ছো, তিরিযং অঞ্চতীতি ৰা তিলিচ্ছো, যদাদি.
দ্ৰযং ¶ দেড্ডুভে, যো ‘‘জলসপ্পো’’তি ৰুচ্চতি. দেড্ডুনা রাজিযা উভতীতি দেড্ডুভো. পিট্ঠে রাজিযোগা রাজুলো, উলো, বধিরসপ্পেপ্যেতে.
৬৫২. কম্বলো চ অস্সতরো চাতি ইমে দ্ৰে নাগকুলা মেরুপাদে ৰসন্তি.
দ্ৰযং ৰেস্মনিৰুট্ঠসপ্পে. ‘‘ৰম্মনী’’তিপি পাঠো. ‘‘অসুদ্দো ঘরসপ্পো’’তি ৰুত্তত্তা নিব্বিসতায অমারিতত্তা সীলযুত্তং অত্তা মনো যস্মিং সিলুত্তো, অস্সু, রস্সাদি.
দ্ৰযং রুক্খগ্গাদীসু নিৰুট্ঠসপ্পে. নীলো হরিতো সপ্পোতি নীলসপ্পো. ‘‘নীলো কণ্হম্হি হরিতে’’তি হি তারপালো. পঠমকালে সিলাযং ভৰতীতি সিলাভু.
৬৫৩-৬৫৪. ৰিসধরন্তং সপ্পমত্তে. আসিযং ৰিসং এতস্স আসীৰিসো, আসী সপ্পদাঠা. ভুজ কোটিল্যে, কুটিলাযমানো গচ্ছতীতি ভুজঙ্গো, এৰং ভুজগো, ভুজঙ্গমো চ. অহি গমনে, ই. সরন্তো সপ্পতি গচ্ছতীতি সরীসপো, অস্সী, সংযোগলোপো, অলুত্তসমাসোযং, ভুজঙ্গভুজঙ্গমাপি, সব্বধরকতে পন ‘‘ভুসং, পুনপ্পুনং ৰা কুটিলং সপ্পতীতি ¶ সরীসপো’’তি ৰুত্তং. ফণযোগা, ঈ, ফণী. সপ্পতিস্মা অ, ভূমিফুট্ঠেন গত্তেন গতি সপ্পনং. অরং সীঘং গচ্ছতীতি অলগদ্দো, মস্স দো, রস্স লত্তঞ্চ, অলগদ্দো, জলসপ্পেপ্যযং, ‘‘অলগদ্দো জলৰাল়ো’’তি [অমর ৮.৫] হি অমরসীহো. ভোগো ফণিকাযো, তংযোগা ভোগী. পন্নং গচ্ছতীতি পন্নগো, পাদেহি ৰা ন গচ্ছতীতি পন্নগো. দ্ৰে জিৰ্হা অস্স. উরসা গচ্ছতীতি উরগো. ৰিসেসেন আলাতি গণ্হাতি আযুন্তি ৰাল়ো, লস্স ল়ত্তং, ৰা গমনে ৰা, অলো. দীঘসরীরতায দীঘো. দীঘা পিট্ঠি যস্স, সমাসে কো. উদরমেৰ পাদো যস্স. ৰিসং ধরতি. চক্কী, কুণ্ডলী, গূল়্হপাদো, চক্খুস্সৰো, কাকোদরো, দব্বীকরো, বিলেসযো, জিম্হগো, পৰনাসনোপি. সিরসি চক্কযোগা চক্কী. কুণ্ডলমিৰ ৰপু অস্সত্থীতি তংযোগা কুণ্ডলী. চক্খুনা সুণোতীতি চক্খুস্সৰো. কাকোদরমিৰ উদরং অস্স. দব্বিগতিকত্তা ফণা দব্বী, তং করোতি বন্ধতীতি দব্বীকরো. সামঞ্ঞনিদ্দেসেপি কণ্হসপ্পাদিযেৰ দব্বীকরো. জিম্হং কুটিলং গচ্ছতীতি. পৰনাসনো ৰাতভোজী.
ফণিনো সপ্পস্স তনু কাযো ভোগো নাম. ভুজতীতি ভোগো, ভুজ কোটিল্যে, ণো.
৬৫৫-৬৫৬. দ্ৰযং সপ্পস্স দাঠাযং. অসতি যেন অসং, মুখং, তস্মিং ভৰা আসী, সপ্পস্স দাঠা দন্তুত্তমা. দ্ৰযং সপ্পস্স জিণ্ণতচে ¶ , নিমুচ্চতে যস্মা সপ্পোতি, ণো. কঞ্চুকসদিসত্তা কঞ্চুকো. সমা তুল্যত্থা.
দ্ৰযং ৰিসমত্তে. সোণিপথগতং ৰিসতি দেহন্তি ৰিসং, ৰিস পৰেসনে. গিরতীতি গরল়ং, অল়ো.
হলাহলো, কাল়কূটো, আদিনা কাকোলাদযো চ সত্তাতি ইমে নৰ তব্ভেদা তস্স ৰিসস্স ভেদা. ৰুত্তঞ্চ –
‘‘পুমে পণ্ডে চ কাকোল-কাল়কূটহলাহলা;
সোরট্ঠিকো সুক্কিকেয্যো, ব্রহ্মপুত্তো পদীপনো;
দারদো ৰচ্ছনাভো চ, ৰিসভেদা ইমে নৰা’’তি [অমর ৮.১০-১১].
তত্র হলাহলো পুমে, ৰাকারেন নপুংসকেপি, ‘‘হালাহল’’ন্তি হি তিকণ্ডসেসে [তিকণ্ডসেস ১.৮.৫] দীঘাদিপি. তালপত্রসণ্ঠানো নীলপত্রো গোথনাকতিফলো গচ্ছো হলাহলো. অস্স চ সমীপে রুক্খাদযো ডয্হন্তে. হিমৰতি, কিক্কিন্দাযং, কোঙ্কণেসু, দক্খিণসমুদ্দে চ জাযতে, হনতীতি হলো, অ, নস্স লো, হলানম্পি হলো হলাহলো, মজ্ঝদীঘো. তিরিযলেখায চিতং দ্ৰিজপদেহি যুত্তং, তথা গণ্ঠিভি ব্যাপিতং বিন্দুভিদেৰ যং ঘনতরেহি, তং কাল়কূটং. ইদঞ্চ পুথুমালিনামস্সাসুরস্স সোণিতম্হা এৰ অসুরসমযে [দেৰাসুররণে (?)] সমুপ্পন্নস্স অস্সত্থরুক্খসদিসস্স রুক্খস্স নিয্যাসো, অহিচ্ছত্তমলযকোঙ্কণসিঙ্গৰেরপব্বতাদীসু চোপ্পজ্জতে. ৰণ্ণেন কাল়ঞ্চ তং সত্তানং জীৰিতহরণতো লোহমুগ্গরসদিসতায কূটঞ্চেতি কাল়কূটং.
ব্রহ্মপুত্তো তু কপিলো, মলযদ্দিভৰো খরো;
পদীপনো তু দহনো, রত্তৰণ্ণো’ঞ্জনদ্দিজো [চিন্তামণিটীকা ৮.১০-১১].
দরদে ¶ ভৰো দারদো, সুপ্পভনামকো তংদেসপসিদ্ধো চ. ৰচ্ছনাভো সিন্দুৰারপত্তসদিসো চ তংসমীপে রুক্খো ন ৰদ্ধতে, তংসম্ফস্সৰাযু চ জরযতি, ৰিঞ্ঝাযং, কিক্কিন্দাযঞ্চ জাযতে, এৰং ৰিসন্তরানম্পি সরূপং আগমতো ৰিঞ্ঞেয্যং.
দ্ৰযং ধনত্থং সপ্পগ্গাহে. ৰাল়ং সপ্পং গণ্হনসীলতায ৰাল়গাহী. অহিনো তুণ্ডেন মুখেন দিব্বতীতি অহিতুণ্ডিকো, ণিকো, ‘‘ৰাল়গ্গাহো’হিতুণ্ডিকো’’তি [অমরকোসে ৮.১১-গাথাযম্পি] অমরমালা.
৬৫৭. তিকং নিরযে. অযো ইট্ঠফলং, সো নিগ্গতো অস্মাতি নিরযো, নিন্দিতো রযো গমনং এত্থাতি ৰা নিরযো. দুট্ঠা গতি দুগ্গতি. অপুঞ্ঞে নেতীতি নরকো, ণ্ৰু, রন্তো চ, নরকো.
তেসু নিরযেসু যো ‘‘মহানিরযো’’তি ৰুত্তো, সো অট্ঠধা হোতীতি তং দস্সেতি ‘‘সঞ্জীৰো’’চ্চাদিনা সিলোকেন. মরন্তাপি কম্মফলানুভৰনত্থং পুনপ্পুনং জীৰন্তি অস্মিং সঞ্জীৰো. যত্থ নিরযে নেরযিকানং সরীরানি ৰড্ঢকীনং কাল়সুত্তেন সঞ্ঞাণং কত্ৰা ৰাসিযা তচ্ছন্তি, সো কাল়সুত্তো. ভুসং, পুনপ্পুনং ৰা দুক্খিতসদ্দেন রৰন্তি অস্মিং রোরুৰো, মহন্তো চ সো রোরুৰো চাতি মহারোরুৰো. পুন ‘‘রোরুৰো’’তি চূল়রোরুৰো ৰুত্তো. ভুসং পতন্তি ¶ অস্মিং পতাপনো, ‘‘ৰীচি তরঙ্গে অপ্পে চা’’তি রুদ্দো, নত্থি সুখস্স ৰীচি লেসোপি অত্রাতি অৰীচি, ‘‘ৰীচি সুখতরঙ্গেসূ’’তি তিকণ্ডসেসো [তিকণ্ডসেস ৩.৩.৭৮], তস্মা নত্থি ৰীচি সুখং এত্থাতি অৰীচি. সমন্ততো আগতেহি পব্বতেহি হঞ্ঞন্তি অত্রাতি সঙ্ঘাতো. তপন্তি অত্র তাপনো, ইতিসদ্দো অট্ঠন্নং পরিসমাপনত্থো.
৬৫৮. তত্থ নিরযেসু ৰেতরণী চ লোহকুম্ভী চাতি ইমে দ্ৰে নিরযা জলাসযা জলাধারা, তে চ থিযং, তরণী নাৰা, সা নত্থি যস্সং ৰেতরণী. লোহমযা কুম্ভী লোহকুম্ভী.
দ্ৰযং নিরযপালে. কারণা যাতনা, সা চ তিব্বৰেদনা, তং করোতীতি কারণিকো. নিরযগতসত্তে পাতীতি নিরযপো.
দ্ৰযং নিরযগতসত্তে. নিরযং গচ্ছতীতি নেরযিকো. নরকং গচ্ছতীতি নারকো.
৬৫৯. উদধি পরিযন্তং সমুদ্দস্স নামং. অণ্ণো জলং, সো ৰাতি গচ্ছতি যস্মিং অণ্ণৰো, অণ্ণো যস্মিং ৰিজ্জতীতি ৰা অণ্ণৰো, অস্সত্থ্যত্থে ৰো. সগরেহি রাজকুমারেহি খতো ¶ সাগরো, সানং ধনানং আকরোতি ৰা সাগরো, কস্স গো, সাগ সংৰরণে ৰা, অরো. সন্দতেতি সিন্ধু, সন্দ সৰনে, যদাদি. উদি ক্লেদনে, সম্মা ক্লিদন্তি চন্দোদযে অস্মা আপানীতি সমুদ্দো. জলানি, উদকানি চ নিধীযন্তে, ধীযন্তে চাত্রাতি জলনিধি, উদধি চ, উদকস্স উদাদেসো.
তস্স সমুদ্দস্স খীরণ্ণৰো, আদিনা লৰণোদো, দধ্যুদো, ঘতোদো, উচ্ছুরসোদো, মদিরোদো, সাদুদকো চাতি ইমে সত্ত মহণ্ণৰৰিসেসা ভৰন্তি [ব্যাখ্যাসুধা ১.১০.২]. খীরৰণ্ণো অণ্ণৰো খীরণ্ণৰো.
৬৬০. অস্স সমুদ্দস্স কূলদেসো তীরদেসো ৰেলা নাম, ৰিগচ্ছন্তি ইরা যস্সং ৰেলা, লত্তং. চক্কমিৰ সলিলানং জলানং ভমো ভমনং আৰট্টো নাম, আৰট্টন্তি জলানি অত্রাতি আৰট্টো.
তিকং বিন্দুম্হি. থু অভিত্থৰে, ৰো, উস্সে. ৰিদি অৰযৰে, উ, বিন্দু. ফুস ফুসনে, তো, ফুসিতং. পাকারে, গেহাদিতিত্তিযঞ্চ জলনিগ্গমো ভমো নাম, ভমু অনৰট্ঠানে.
৬৬১. সিলোকো উদকে. আপ ব্যাপনে, অপ্পোতি সব্বত্রাতি আপো. পাতব্বন্তি পযো, পা পানে, ণ্যো. রস্সো ¶ , পযো. জল ধঞ্ঞে, অ. ৰারযতি নিন্নোনতন্তি ৰারি, ৰর নিসেধে, ণি, ৰারযতি পিপাসন্তি ৰা ৰারি. পীযতেতি পানীযং, অনীযো. সলতীতি সলিলং, সল গতিযং, ইলো. উদি ক্লেদনে, ণ্ৰু, উলোপো, দকং পিপাসচ্ছেদং করোতীতি ৰা দকং, ‘‘দা দানচ্ছেদধাতূ’’তি [একক্খরকোস ২০ গাথা] হি একক্খরকোসে, রস্সো. অন সদ্দে, অ, দ্ৰিত্তং, অর গমনে ৰা, তো, অন্নাদেসো, ণত্তং. নী নযে, ঈরো. ৰন সম্ভত্তিযং. ৰনীযতে পিপাসেহীতি ৰনং. ৰা গমনে, অলো. তাযতে পালযতেতি তোযং, তা পালনে, চুরাদি, যো, আকারস্সোত্তং. অম্ব সদ্দে, উ, অম্বু. উদি পসৰনক্লেদনেসু, ণ্ৰু, উদকং. কর করণে, ক্ৰি, কং. কমলং, খীরম্পি, কমু ইচ্ছাকন্তীসু, অলো. খনু হিংসাযং, ঈরো, নলোপো, খী খযে ৰা, খীরং.
৬৬২. চতুক্কং তরঙ্গে. তরন্তো গচ্ছতি, তীরং ৰা গচ্ছতীতি তরঙ্গো, অলুত্তসমাসো, পরত্র ঈস্সত্তং. সযমেৰ ভিজ্জতেতি ভঙ্গো, অ. ঊহ ৰিতক্কে, মি, হলোপো, ঊমি, অর গমনে ৰা, মি, অস্সূ, রলোপো. ৰিম্হযং ৰিচিত্তং চিনোতীতি ৰীচি, ই, উপসগ্গস্স দীঘো, এতে দ্ৰে পুমিত্থিযং.
উল্লোলো, কল্লোলো চাতি ইদং দ্ৰযং মহাৰীচীসু কথ্যতে, লোল উম্মাদনে, উল্লোলযতীতি উল্লোলো, ণো, উল গমনে ৰা, ওলো, দ্ৰিত্তং. কল্ল সদ্দে, ওলো, কল্লোলো.
৬৬৩. সিলোকদ্ধং ¶ কদ্দমে. জলং বলতে জম্বালো, কম্মনি ণো, মকারো ৰণ্ণৰিকারো. কল সঙ্খ্যানে, অলো. পচ ৰিত্থারৰচনে, কম্মনি ণো. চিক্খ ৰচনে, অলো, দ্ৰিত্তং. কদ মদ্দে, অমো, দ্ৰিত্তং.
ছক্কং ৰালুকাযং. পুল মহত্থে, ইনো, ল়ত্তং. ৰল সংৰরণে, ণ্ৰু, অস্সু, ৰালুকা, থী. ৰণ্ণ সদ্দে, ৰণ্ণো. মর পাণচাগে, উ, মরু, দেৰেপি. অর গমনে, উ, অস্সু, উরু, মহন্তেপি, ৰণ্ণো চ মরু চ উরু চ ৰণ্ণমরূরু. সিচ পগ্ঘরণে, তো, সিকতা, থী.
৬৬৪. জলমজ্ঝগতং তলং কম্মভূতং ‘‘অন্তরীপং, দীপো’’তি চোচ্চতে. দ্ৰিধাগতানং আপানং অন্তরগতং অন্তরীপং, আকারস্সী. ‘‘অন্তরীয’’ন্তি ৰা পাঠো, তদা দ্ৰিধাগতানং আপানং অন্তরে ভৰং অন্তরীযন্তি ৰিগ্গহো, অকারস্সী. দ্ৰিধাগতানি আপানি অস্মিং হেতুভূতেতি দীপো. ৰকারআকারানং লোপো, ইস্সী চ, দীপো, ৰাকারেন দীপম্পি.
পঞ্চকং তীরস্স নামং. পার তীর কম্মসম্পত্তিযং, চুরাদি, অ. কূল আৰরণে, ণো. রুধ আৰরণে, রোধং. অঞ্ঞপারাদিনিৰত্তনত্থং ‘‘পতীর’’ন্তি ৰুত্তং. তট উস্সযে, অ, থিযং, তটী.
৬৬৫. পরম্হি ¶ তীরস্মিং পারসদ্দো, সো চ নপুংসকে, পার তীর কম্মসম্পত্তিযং, পার সামত্থিযে ৰা, পারযতি তরঙ্গাদযো ৰারেতুন্তি পারং. ওরন্তুতীরং ‘‘অপার’’ন্ত্যুচ্চতে, অৰরে তীরদেসে ভৰং ওরং, ণো. পারতো অঞ্ঞং তীরং অপারং.
পঞ্চকং উল়ুম্পে. উল়ুতো দকতো পাতি রক্খতি উল়ুপো, সোযেৰ নিগ্গহীতাগমৰসেন উল়ুম্পো. প্লৰতি, প্লৰন্তি অনেনাতি ৰা প্লৰো, প্লৰ গমনে, গমনং অত্র জলগমনং. কুল সন্তানে, অ, কে উলতি গচ্ছতীতি ৰা কুল্লো, অ, দ্ৰিত্তং. তরন্তি অনেন তরো, তর প্লৰতরণেসু. গমনাগমনৰসেন পুনপ্পুনং জলে অরন্তি যায, সা পচ্চরী, অ, নদাদি.
৬৬৬. তিকং নাৰাযং. তরন্তি যায তরণী, যু, নদাদি, ইপচ্চযে তরি, ঈম্হি তু তরী. নু থুতিযং, অ, ৰুড্ঢাৰাদেসা, নাৰা. দ্ৰযং লঙ্কারথম্ভে. কূপ গমনে, ণ্ৰু, কূপকো, অপচ্চযো ৰা, তদা সকত্থে কো. কমু ইচ্ছাযং, ভো, সকত্থে কো, অস্সু চ, কুম্ভকং.
দ্ৰযং ‘‘পে সেং’’ইতি খ্যাতে. তরস্স পচ্ছাভাগে বন্ধিতব্বোতি পচ্ছাবন্ধো. গ’মিচ্ছিতদিসং অটতি যেন গোটৰিসো, ইসো, অৰন্তো চ অস্সোত্তঞ্চ, গোটৰিসো. দ্ৰযং ‘‘পে তমা’’ইতি ¶ খ্যাতে. নাৰায কণ্ণো ৰিয কণ্ণো, মহন্তো কেনিপাতো, তেন পৰহণপতিসৰনতো, তং ধরতীতি, কম্মনি ণো. নাৰায যুত্তো নাৰিকো.
৬৬৭. দ্ৰযং নাৰায গমনোপাযে. অরতি যেনাতি অরিত্তং, ছদাদীহি তত্রণ, ইকারাগমো, দ্ৰিত্তঞ্চ. কে জলে নিপাতিযতে কেনিপাতো, অলুত্তসমাসোযং.
দ্ৰযং নিযামকে. পোতো পৰহনং, তং ৰাহযতীতি পোতৰাহো. নিযচ্ছতি পোতন্তি নিযামকো, যমু উপরমে, নিপুব্বো গমনে, ণ্ৰু, নিযামকো, চুরাদি. নিযামকেপি.
যে ৰাণিজা নাৰায ৰাণিজকম্মং আচরন্তি, তে সংযত্তিকা নাম, সংযানং সংযাত্রা, দীপন্তরগমনং, ত্রণ, সা পযোজনমেতেসং সংযত্তিকা, ণিকো, রলোপো, রস্সো চ. তপচ্চযেন ৰা সিদ্ধং. পোতৰাণিজাপি, পোতো পৰহনং, তস্স ৰাণিজা.
৬৬৮. লঙ্কারাদযো, ফিযাদযো চ নাৰায অঙ্গা অৰযৰা. লো ইন্দো, তস্স কারণং লঙ্কারো. ৰটো ৰুচ্চতি সিৰটো, তদাকারতায ৰটাকারো. ‘‘ৰটো কমদ্দে ¶ নিগ্রোধে’’তি হি নানত্থসঙ্গহো. ফা ৰুড্ঢিযং, ইযো, ফিযো.
দ্ৰযং ‘‘তলক’’ইতি খ্যাতে. পূ পৰনে, তো, ৰুড্ঢি, পৰহতি নিযামকেতি পৰহনং. ৰুত্তন্তি ক্রিযাপদং. দ্ৰযং কট্ঠম্বুৰাহিনিযং, দুণ গতিহিংসাসু, অ, নদাদি, ৰুড্ঢি, দোণী. অম্বুং নেতি যেন অম্বণং, উস্সত্তং, ণত্তঞ্চ, অম্ব সদ্দে ৰা, যু.
৬৬৯. তিকং গম্ভীরে. গমু গমনে, ঈরো, ভোন্তো চ মলোপো চ, গভীরো. মালোপে তু গম্ভীরো, গচ্ছন্তা ভাযন্তি অস্মিন্তি ৰা গভীরো, গম্ভীরো চ. নিপুব্বো মন অভ্যাসে, ণো, মস্স নো. তব্বিপক্খতো গম্ভীরৰিপরীততো উত্তানং নাম, উগ্গতং তানং পমাণং অস্স উত্তানং, অগম্ভীরং.
দ্ৰযং অগাধে. গাধ পতিট্ঠাকঙ্খাসু, গন্থে চ, নত্থি গাধং যত্র অগাধং. ন হেট্ঠিমতলং ফুসতি যত্র অতলম্ফস্সং.
তিকং অপ্পসন্নে. নত্থি অচ্ছভাৰো অত্র অনচ্ছো. কলুসং পাপেপি ৰুত্তং. ৰিল ভেদনে, ণো, আৰিলো. অৰ রক্খণে ৰা, ইলো.
৬৭০. তিকং নিম্মলে. ছো ছেদনে, ন ছিন্দতি দস্সনন্তি অচ্ছো, ণো, সচ্ছোপি, সর ৰিসরণে, তো, অন্নাদেসো. নত্থি মলং এতস্মিং ৰিমলো. গভীরপ্পভুতী গভীরাদযো ৰিমলন্তা তীসু লিঙ্গেসু.
পঞ্চকং ¶ কেৰট্টে. ধা ধারণে, ঈৰরো. মচ্ছে হন্ত্ৰা জীৰতীতি মচ্ছিকো, ইকো. মচ্ছে বন্ধতি জালেনাতি মচ্ছবন্ধো, মচ্ছে ৰধতীতি ৰা মচ্ছবন্ধো, নিগ্গহীতাগমো, কং জলং, তস্স ঈলক্খী, তায ৰট্টো ৰট্টনং অস্সত্থীতি কেৰট্টো. কেৰত্তোপি, ণো. জালে নিযুত্তো, জালেন হন্তীতি ৰা জালিকো, দাসোপ্যত্র, দাস দানে, অ, ‘‘দাসো কেৰট্টভচ্চেসূ’’তি [চিন্তামণিটীকা ১০.১৫] রুদ্দো.
৬৭১-৬৭২. ঝসান্তং মচ্ছে. মস আমসনে, ছো, মরধাতুৰসেন ৰা সিদ্ধো, মর পাণচাগে, ইনো, রলোপো. মুখপ্পদেসে পুথূনি লোমানি অস্স পুথুলোমো. পাঠীনাদীনং মচ্ছত্তা ৰিসেসতো অলোমকেপ্যস্স ৰুত্তি. ঝস হিংসত্থো দণ্ডকো ধাতু, অ, ঝসো. অণ্ডজো, ৰিসারো, সকলীপি, ৰিচিত্রং সরতি অনেন ৰিসারো, ণো. রোহিতাদীনং ৰক্কলপ্পাযো [বত্তলপ্পাযো (ক.)] তচো সকলং. তংযোগা, ঈ, সকলী.
রোহিতাদযো, মকরাদযো চ মচ্ছপ্পভেদা. রুহ জননে, তো, রোহিতো. ৰিপাকে মধুরসত্তা মগ্গুরো, ৰণ্ণৰিকারো, মজ্জতীতি ৰা মগ্গুরো, ঊরো, মজ্জ সুদ্ধিযং, জ্জস্স গ্গত্তং, রস্সো চ, মগ্গুরো, ‘‘ঙা খূ’’. সিঙ্গযুত্ততায সিঙ্গী, ণো, নদাদি, সঙ্গুপি, সরতি ৰাতন্তি ৰা সিঙ্গী, সর হিংসাযং, অ, রস্স গো, অস্সি, নিগ্গহীতাগমো, নদাদি, সিঙ্গী, ‘‘ঙ চ্ৰে’’. বল ¶ সংৰরণে, অলো, লস্স জো, বলজো,’’ঙ পা’’. মুঞ্জ সদ্দত্থো, মুঞ্জো. পূ পৰনে, উসো, ৰুদ্ধ্যাৰাদেসা, পাৰুসো, মহামুখমচ্ছো, ‘‘ঙ টা’’.
সত্তক্খত্তুং ৰঙ্কতীতি সত্তৰঙ্কো, ‘‘ঙ সে’’. সহ ৰঙ্কেন, সংৰিজ্জমানো ৰা ৰঙ্কো যস্স সৰঙ্কো, ‘‘ঙ ম্ৰে’’. নল়সণ্ঠানো মীনো নল়মীনো, ‘‘ঙ ফ্ौ-যো’’. কডি সন্নিচযৰদনেকদেসেসু, ণ্ৰু, গণ্ডকো, ‘‘ঙ মা’’. সসু হিংসাযং, উ, অস্সু, সুসুকা, সকত্থেকো, ‘‘ঙ-প্ौ-টযে’’. সযনতো পস্সেন ফরতীতি সফরী, নদাদি, ফর ফরণে, সফরী দ্ৰীসু, ‘‘ঙ খূ-মা’’. পাণিগ্গহণে মুখং কিরতীতি মকরো, যদাদি.
৬৭৩. তিমিআদযো সত্ত মহামচ্ছা নাম. তিম অদ্দভাৰে, তিমতীতি তিমি, ই, তিমি মচ্ছমত্তেপি. গির নিগ্গিরণে, ণো, লত্তং, ইস্সত্তং. তিমিনো গলো তিমিঙ্গলো, নিগ্গহীতাগমো. ৰণ্ণেন পিঙ্গলতিমিরসদিসতায তিমিরপিঙ্গলো. আ ভুসো নন্দতীতি আনন্দো, নন্দ সমিদ্ধিযং. তিমিনো মচ্ছে নন্দযতীতি তিমিনন্দো. ‘‘তিমিন্দো’’তিপি পাঠো, তিমীনং মচ্ছানং ইন্দো তিমিন্দো. অধিকো আরোহো যস্স অজ্ঝারোহো. মহন্তো তিমি মচ্ছো মহাতিমি.
৬৭৪. দ্ৰযং ‘‘ঙ ফে’’ইতি খ্যাতে. পাসাণসদিসসণ্ঠানো মচ্ছো পাসাণমচ্ছো. পঠ ৰিযত্তিযং ৰাচাযং, ইনো ¶ , উভযত্র দীঘো, পাঠীনো, ‘‘ঙ-প্ौ’’তি চ ৰদন্তি. দ্ৰযং বল়িসে. ৰঙ্কতীতি ৰঙ্কো, ৰঙ্ক কোটিল্যে. বল সংৰরণে, ইসো, ল়ত্তং. মচ্ছৰেধনম্পি, ৰিধ ৰিধানে, ভেদনে চ, অনেকত্থত্তা, যু.
তিকং কুম্ভীলে. ‘‘সুংসুমারো’’তি সমুদিতনামং, সসতীতি সুসু. সুসু এৰ সুংসু, মারেতীতি মারো, সুংসু এৰ মারো সুংসুমারো. কেন উভতি পূরেতীতি কুম্ভো, জলাসযো, তত্র উলতি গচ্ছতীতি কুম্ভীলো, কুম্ভী ৰা ঘটো, তং লাতীতি কুম্ভীলো. ন কমতীতি নক্কো, ক্ৰি, সঞ্ঞাসদ্দত্তা নস্স পকতি, নক্ক নাসনে ৰা, চুরাদি.
দ্ৰযং কচ্ছপে. কুচ্ছিতো ঊমি ৰেগো অস্স কুম্মো, ‘‘পকাসে ৰেগভঙ্গেসু, তরঙ্গে ঊমি পুংথিয’’ন্তি [চিন্তামণিটীকা ১০.২১] রভসো, ‘‘ৰেগে ভঙ্গপ্পকাসেসু, বিলাযং ঊমি ৰীচিয’’ন্তি নানত্থসঙ্গহো. কচ্ছেন পিৰতীতি কচ্ছপো, ণো, কমঠোপ্যত্র, কমু ইচ্ছাযং, অঠো.
৬৭৫. দ্ৰযং কক্কটে. ককতীতি কক্কটকো. সকত্থে কো, কুক আদানে ৰা, অটো, উস্সত্তং. কুল সন্তানে, বন্ধুম্হি চ, ঈরো, কুং ৰা পথৰিং লুনাতীতি কুল়ীরো, ঈরো. দ্ৰযং রত্তপে. জলস্স ঊকা কিমিৰিসেসো জলূকা, জলং ওকং গেহং এতিস্সাতি ৰা জলূকা, ওস্সূ, উচ সমৰাযে, ণো, ওকং. রত্তং রুধিরং পিৰতীতি রত্তপা.
তিকং ¶ মণ্ডূকে. মণ্ড ভূসনে, উকো, দীঘো. দদ দানে, উরো, দ্ৰিত্তং. ভী ভযে, সপ্পতো ভাযতীতি ভেকো, ইকো, ঈস্সে. ৰস্সাভূ, সালুরো, প্লৰোপি. দ্ৰযং ‘‘তী’’ইতি খ্যাতে. গণ্ডং ৰচ্চসন্নিচযং উপ্পাদেতীতি গণ্ডুপ্পাদো. মহিযা লতা মহীলতা, কিঞ্চুলুকোপি. কিঞ্চ চুলতীতি কিঞ্চুলুকো, উকো.
৬৭৬. দ্ৰযং মুত্তাফোটে. সপ্প গমনে, ই, অস্সি, সিপ্পি, থী. সু অভিসৰে, ত্তি, সুত্তি. দ্ৰযং সঙ্খে. খনু অৰদারণে, ক্ৰি, সঙ্খো. সমু উপসমে ৰা, খো, সঙ্খো. কং ৰাতি গচ্ছতীতি কুম্বু, উ, দ্ৰেপ্যনিত্থিযং.
দ্ৰযং খুদ্দসঙ্খজাতিযং. সঙ্খস্স নখো ইৰ সঙ্খনখো. দ্ৰযং ‘‘খরু’’ইতি খ্যাতে. জলে সৰতীতি জলসুত্তি, সু পসৰে, ত্তি. সমতীতি সম্বুকো, উকো, বোন্তো চ, ‘‘সম্বুকো জলসুত্তি’ত্থী’’তি [চিন্তামণিটীকা ১০.২৩] পুংকণ্ডে ৰোপালিতো.
৬৭৭. দ্ৰযং জলাসযে. জলানং আসযো পতিট্ঠিতট্ঠানং জলাসযো. তেসু জলাসযেসু মজ্ঝে যো গম্ভীরো ¶ অগাধো, সো রহদাখ্যো, হর হরণে, ভূৰাদি, দো, ৰণ্ণৰিপরিযযো, রহদো.
দ্ৰযং উদপানে. উদকং পিৰন্তি অস্মিং, যু, কলোপো. পিৰন্তি অস্মিং পানো, সো এৰ কূপো পানকূপো, কু সদ্দে, পো, দীঘাদি, কূপো, কেন উভতীতি ৰা কূপো, ভস্স পো. অন্ধুপি, অন্ধ দস্সনুপসঙ্ঘাতে, চুরাদি, উ. দ্ৰযং সমচতুরস্সপোক্খরণিযং. খনু অৰদারণে, কম্মে তো, নলোপো, দীঘাদি. পোক্খরং জলং, তংযোগা অনো, নদাদি, পোক্খরণী.
৬৭৮. তিপাদেন মহতো সদা অগাধজলস্স পদ্মট্ঠানস্স চ পদ্মসুঞ্ঞস্স চ যোগ্যতায নামং [অমর ১০.২৮ গাথাযং পস্সিতব্বং]. তল় আঘাতে, তল পতিট্ঠাযং ৰা, আকো, অপরপক্খে ল়ত্তং. সর গমনে, অ, সরো. ৰপ বীজনিক্খেপে, ৰপন্তি যায ৰাপী, আযতচতুরস্সাযম্পি. সরতিস্মা অসো, নদাদি, সরসী. দহ ভস্মীকরণে, অ, দধ ধারণে ৰা, ধস্স হো. অম্বুজানং পদ্ধানং আকরো উপ্পত্তিট্ঠানং.
খুদ্দকো সরো ‘‘পল্লল’’ন্ত্যুচ্চতে. যত্র ৰস্সাসু অধিকং জলং, গিম্হেসু জাণুমত্তং, সুক্খত্যেৰ ৰা, পল্ল রক্খণে, চুরাদি, অলো, পল্ললং.
৬৭৯-৬৮০. অনোতত্তাদযো ¶ এতে সত্ত মহাসরা নাম. তত্র সূরিযরংসিসম্ফুট্ঠাভাৰেন ন অৰতপতি উদকমেত্থাতি অনোতত্তো. কণ্ণমুণ্ডপব্বতসমীপত্তা কণ্ণমুণ্ডো. রথং করোতীতি রথকারকো, যথাকথঞ্চি অযং ব্যুপ্পত্তি নাম, সঞ্ঞা পন লোকতোযেৰাৰগন্তব্বা. ছব্বণ্ণদন্তৰন্ততায ছদ্দন্তো, নাগরাজা, তস্স নিৰাসনট্ঠানসমীপত্তা ছদ্দন্তো, সরো. কুণালসকুণা বহৰো যত্থ সন্তি কুণালো. মন্দাকিনী আকাসগঙ্গাযম্পি ৰুত্তা. বহৰো সীহা পপতন্তি অস্মিং সীহপ্পপাতো.
দ্ৰযং জলপ্পাযে দেসে কূপনিকটে পসুপানত্থং পত্থারাদিরচিতে জলাসযে. আহূযন্তে পসৰো অত্র পানাযাতি আহাৰো, ণো, ৰুড্ঢাৰাদেসো. নিপিৰন্তি অস্মিং নিপানং, যু. দ্ৰযং সুরখাতে, অপোরিসে দেৰনিম্মিতেতি ভাৰো, সোণ্ডেইচ্চঞ্ঞে. ‘‘অখাতো দেৰখাতকো’’তি [অমর ১০.২৭] হি অমরমালাযং পুংসকণ্ডং.
৬৮১. নদ্যন্তং ¶ নদীযং. সৰতীতি, অন্তো, নদাদি, সৰন্তী. নিন্নট্ঠানং গচ্ছতীতি নিন্নগা, ক্ৰি. সন্দ পসৰনে, উ, অস্সিত্তং, ৰণ্ণৰিকারো, সিন্ধু. সর গমনে, তো, ইকারাগমো, সরিতা. আপানং নিৰাসো আপো, সমুদ্দো, ণো, তং গচ্ছতীতি আপগা. নদ অব্যত্তসদ্দে, নদতীতি নদী, নদাদি, তরঙ্গনীপ্যত্র.
দ্ৰযং গঙ্গাযং. ভগীরথেন রঞ্ঞা নিব্বত্তিতা ভাগীরথীতি লোকিযা, অস্মাকন্তু মতেন নামমত্তমেৰেতং তস্সাতি সন্নিট্ঠানং, এৰং সব্বত্র. গচ্ছতীতি গঙ্গা, গমিতো গো, তিপথগতাপি, তযো সগ্গমচ্চপাতালপথে গতা তিপথগতা. সিন্ধূনং নদীনং সঙ্গমো মেলকো সম্ভেদো. সম্মা ভিজ্জন্তি অস্মিং সম্ভেদো, সংপুব্বো ভিদি মেলনে, ণো.
৬৮২. গঙ্গাদিকা ইমা পঞ্চ নদিযো মহানদী নাম. অচিরং সীঘগমনং এতিস্সমত্থীতি অচিরৰতী. যমু উপরমে, উনো, যমস্স ভগিনী ৰা যমুনা, ভগিন্যত্থে উনো. সরানি ভৰন্তি যায অৰধিভূতাযাতি সরভূ, সর গতিহিংসাচিন্তাসু ৰা, ঊ, অভোন্তো চ, সরভূ. মহ পূজাযং, অ, নদাদি.
চন্দভাগাদিকা ¶ নিন্নগা পঞ্চ মহানদিতো অঞ্ঞাসং নদীনং ভেদা. চন্দভাগো নাম পব্বতো, ততো পভৰতীতি চন্দভাগা. সরযোগা ৰন্তু, মজ্ঝে সকারাগমো, নদাদি, সরস্ৰতী. ৰন্তুরত্রাতিসযে.
৬৮৩. নিদ্দোসং জলং অস্সং নেরঞ্জরা, যদাদি, অথ ৰা নেরঞ্জরা নাম তূরিযৰিসেসো, তংসমানসদ্দতায অযং নদী নেরঞ্জরা নাম. নানাগাহাকুলীভূততায কুচ্ছিতং ৰেরং অস্সা কাৰেরী, নদাদি. নম্মং সুখং দদাতীতি নম্মদা, ণো. আদিনা সরাৰতী ৰেত্তৰতী কণ্টকী কোসিকীআদিকা অনেকা নদীভেদা সঙ্গহিতা.
দ্ৰযং হম্মিযদেৰালযাদীসু জলমগ্গে. ৰারিনো নিক্খমনমগ্গো ৰারিমগ্গো. নল গন্ধে, অ, নদাদি, ল়ত্তং, পনাল়ি, অযং ইত্থিযং, পুমে চ.
তিকং গামদ্ৰারম্হি অসুচিপূতিপঙ্কসম্পুণ্ণাযং কাসুযং. চিত্তং দুনোতীতি চন্দনিকা, যদাদি.
৬৮৪-৬৮৫. জমু অদনে, অলো, নদাদি, বোন্তো চ, ল়ত্তং, জম্বাল়ী. অৰলগ্গন্তি অস্মিং ওল়িগল্লো, লগ্গ সঙ্গে, অলো, ল়ত্তং, অস্সি, গলোপো, দ্ৰিত্তঞ্চ. সাদ্ধপজ্জেন পদুমস্স নামং. সরসি রুহতীতি সরোরুহং, রো. সতং পত্তানি ¶ অস্স, পদ্মৰিসেসত্থেপ্যস্স পদ্মত্তা ৰিসেসতো অভেদো. অরং ৰিন্দতীতি অরৰিন্দং. পদ গমনে, উমো. পদুমং, অনিত্থী. পঙ্কে কদ্দমে রুহতীতি পঙ্কেরুহং, অলুত্তসমাসোযং. নল গন্ধে, ইনো, ল়ত্তং. পুস ৰুড্ঢিম্হি, খরো, ৰুড্ঢি, সস্স কো, পোক্খরে জলে জাতন্তি ৰা পোক্খরং. মুল়ালতোপি উগ্গন্ত্ৰা পুপ্ফতি মুল়ালপুপ্ফং. কং জলং অলযতি ভূসযতীতি কমলং, অল ভূসনে. ভিসতোপি উগ্গন্ত্ৰা পুপ্ফতীতি ভিসপুপ্ফং. কুসে জলে সেতি তিট্ঠতীতি কুসেসযং, রো, অলুত্তসমাসো. তামরসম্পি, তামরং জলং, ‘‘তামরং ঘতমণ্ণো চে’’তি তন্ততন্তরং, তত্র সেতি তিট্ঠতীতি তামরসং, রো.
৬৮৬. সিতং সেতং কমলং ‘‘পুণ্ডরীক’’ন্ত্যুচ্চতে, পুডি খণ্ডনে, মুডিরিত্যেকে, ইকো, অরাগমো চ, মস্স পো, ইস্সীকারো চ, পুণ্ডরীকং. রত্তং তু কমলং ‘‘কোকনদং, কোকাসকো’’তি চোচ্চতে. কোকে নাদযতীতি কোকনাদং, ণো. রত্তুপ্পলে চ, ‘‘কোকনদং, কোকনুদ’’ন্তিপি পাঠো, কে কনতি দিব্বতীতি ৰা কোকনদং, ভূৰাদি, দো, অস্সো. কন দিত্তিকন্তিগতীসু, কে কাসতীতি কোকাসকো, ণ্ৰু, কাস দিত্তিযং.
দ্ৰযং কেসরে, কে জাযতীতি কি, কমলাদি, তস্মিং জাযতি, জলতীতি ৰা কিঞ্জক্খো, খো, নস্স, লস্স ৰা কো, নিগ্গহীতাগমো, কে সরতীতি, অ, সত্তমিযা অলোপো, দ্ৰযমনিত্থী. দ্ৰযং পদ্মাদিদণ্ডে. দণ্ডসদিসতায দণ্ডো. নল গন্ধে, ণো.
৬৮৭. দ্ৰযং ¶ মুল়ালে. ৰিস পেরণে, ৰস্স ভো, ভিসং, ভাস দিত্তিযং ৰা, আকারস্সি. মূলে জাযতীতি মুল়ালো, অঞ্ঞত্থে অলো, রস্সাদি, ল়ত্তঞ্চ, মূল পতিট্ঠাযং ৰা, অলো, সেসং পুব্বসদিসং, দ্ৰযংপ্যনিত্থী.
দ্ৰযং কণ্ণিকাযং. বীজস্স কোসো আকরো বীজকোসো. কণ্ণে করীযতীতি কণ্ণিকা, কণ্ণালঙ্কারো, তংসদিসসণ্ঠানতায কণ্ণিকা, পদুমাদীনং সমূহে গহনে ৰনেত্যত্থো. সণ দানে, ডো, সণ্ডং, ‘‘সণ্ডং পদ্ধাদিসঙ্ঘাতে, গোপতিম্হি পুমে ভৰে’’তি নানত্থসঙ্গহো.
৬৮৮. দ্ৰযং পদ্মকুমুদাদিসামঞ্ঞে, তথা হি পদ্মং মহোপ্পলং সিতোপ্পলমুচ্চতে, ‘‘কুৰলযং উপ্পলঞ্চ, নীলমিন্দীৰরন্তি হি’’ইতি ব্যাডি, ‘‘উপ্পলঞ্চ কুৰলযং, নীলমিন্দীৰরং মত’’ন্তি ভাগুরি চ, ‘‘রোমো সিতি চ নীলো, কুৰলযমিন্দীৰরঞ্চ নীলম্বুজ’’ন্তি তু ৰররুচি. ‘‘কুৰলযদলসামোপ্যঙ্গদধিতি পরিধূ সর’’ন্তি মালধি, মাধৰো চ, তত্র পুব্বকমতমিহ নিস্সীযতে. যদ্যেৰং কথমুপ্পলসদ্দেন নীলুপ্পলাদীস্ৰেৰ বুদ্ধি, ন পন মহোপ্পলাদিম্হীতি? ৰুচ্চতে – সামঞ্ঞেপি ধঞ্ঞত্তে যথা ধঞ্ঞসদ্দেন কলমাদীস্ৰেৰ বুদ্ধি, ন পন মুগ্গাদীসু, এৰমিহাপি. উপুব্বো ¶ পা পানে, অলো, দ্ৰিত্তং, উদকে প্লৰতীতি ৰা উপ্পলং, যদাদি. কুযা পথৰিযা ৰলযং ইৰ সোভাকরত্তা কুৰলযং.
দ্ৰযং নীলুপ্পলে. নীলৰণ্ণে, অ, নীলং, ইন্দতীতি ইন্দী, নদাদি, ইন্দী লক্খী, তস্সা ৰরং ইন্দীৰরং, ইন্দ পরমিস্সরিযে ৰা, ঈরো.
অস্মিং নীলুপ্পলে সেতে কুমুদং নাম. কুযং মোদতে কুমুদং, ণো. অস্স পদুমাদিনো কন্দো সালূকমুচ্চতে. কং সুখং দদাতীতি কন্দো, কন্দ অৰ্হানে ৰা রোদনে চ. সল গমনত্থো দণ্ডকো ধাতু, উকো, দীঘো, সালূকং.
৬৮৯. তিকং রত্তারত্তসামঞ্ঞে. কমলতো অঞ্ঞতরস্মিং জলকুসুমে, ন তু রত্তেযেৰ, সুগন্ধেন যুত্তং সোগন্ধিকং. কস্স হারং ইৰ সোভাকরত্তা কল্লহারং, লাগমো, দ্ৰিত্তঞ্চ. দকং সীতলং করোতীতি দকসীতলিকং.
দ্ৰযং সেৰালে. উদকং সেৰতীতি সেৰালো, অলো, ৰকারাগমো, ইস্সে চ. নীলতীতি নীলিকা, নীল ৰণ্ণে, ইকো, নীলৰণ্ণযোগতো ৰা নীলিকা, সেৰলোপি, দ্ৰযং পদ্মযুত্তে দেসে, পদ্মসমূহে চ. নল়িনী চ পঙ্কজিনী ৰিসিনী চ সরোজিনী পদ্মিনীতি পরিযাযা. ‘‘পদ্মসণ্ডং তদাকরে’’তি হি পরিযাযং রতনমালাযং মাধৰো, ৰিসং সমং, তব্বন্ততায ৰিসিনী, ইনো, নদাদি. অম্বুজযোগতো, অম্বুজানং সমূহতো ৰা অম্বুজিনী.
৬৯০. তিলবীজাদযো ¶ সেৰালো নাম. তত্র তিলবীজপ্পমাণং জলসণ্ঠিতং নীলাদিৰণ্ণযুত্তং তিলবীজং নাম. সঙ্খো নাম সপত্তো অপ্পকণ্ডো উখাপিধানাদিপ্পমাণো সমূলো একো সেৰালৰিসেসো. পণকো নাম ভমরসণ্ঠানো নীলৰণ্ণো একো সেৰালৰিসেসো, পণ সঙ্খাতে, ণ্ৰু, পণকো.
পাতালৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
ইতি সকলব্যাকরণমহাৰনাসঙ্গঞাণচারিনা কৰিকুঞ্জরকেসরিনা ধীমতা সিরিমহাচতুরঙ্গবলেন মহামচ্চেন ৰিরচিতাযং অভিধানপ্পদীপিকাৰণ্ণনাযং ভূকণ্ডৰণ্ণনা সমত্তা.
৩. সামঞ্ঞকণ্ড
১. ৰিসেস্যাধীনৰগ্গৰণ্ণনা
৬৯১. ইহ ৰক্খমানে সামঞ্ঞকণ্ডে সাঙ্গোপাঙ্গেহি অঙ্গউপাঙ্গদ্ৰযসহিতেহি ৰিসেস্যাধীনেহি ৰিসেস্যাযত্তেহি ৰিসেসনসদ্দেহি সোভনাদীহি সংকিণ্ণেহি অঞ্ঞমঞ্ঞৰিজাতিযত্থেহি দব্বক্রিযাগুণাদীহি অনেকত্থেহি সমযৰণ্ণাদীহি অব্যযেহি চিরস্সমাদীহি চ কমা কমতো ৰগ্গা কথ্যন্তে, তে চ পুব্বৰগ্গসন্নিস্সযা, তথা হি সোভনাদযো ¶ দেৰমনুস্সাদীসু ৰিসেসনভাৰেন সম্বন্ধা, ক্রিযাদযো তু তদাধারতায, সমযাদযো ৰাচকতায, চিরস্সমাদযো তংক্রিযাৰিসেসনভাৰেন, ততোযেৰ সাধারণত্তা সামঞ্ঞকণ্ডমিদং.
৬৯২. ইহ সত্থে ভিয্যো রূপন্তরা লিঙ্গৰিনিচ্ছযো, সো অত্রাপি ৰগ্গে ভিয্যো রূপন্তরাযেৰাতি ৰিপ্পটিপত্তিনিরাসত্থং ব্যাপকন্যাযমাহ ‘‘গুণি’’চ্চাদিনা. তস্সত্থো – ৰিসেসনভূতা সব্বে গুণসদ্দা, দব্বসদ্দা, ক্রিযাসদ্দা চ ৰিসেস্যাধীনভাৰেন হেতুনাযেৰ, ন ভিয্যো রূপন্তরাপি ৰিসেসনসদ্দেন সমলিঙ্গিনো সিযুন্তি, যথা – সোভনা ইত্থী, সোভনো পুরিসো, সোভনং চিত্তং.
৬৯৩-৬৯৬. সুভন্তং সোভনে. সুভ সোভনে, যু. রুচ দিত্তিযং, ইরো. সাধ সংসিদ্ধিযং, উ. মনং তোসেতীতি মনুঞ্ঞং. ঞা পরিমাণতোসননিসামনেসু, অন্তস্সুকারো, মনং আ ভুসো তোসেতীতি ৰা মনুঞ্ঞং, তদা ‘‘মনো অঞ্ঞ’’ন্তি ছেদো, আলোপো. চর গতিভক্খনেসু, ণ্ৰু, চরতি চিত্তমেত্থাতি চারু. সুট্ঠু দরীযতে সুন্দরং, দর দারণে ¶ . ৰগ্গ গমনে, উ, ৰগ্গু. মনো রমতি অস্মিং. কমু ইচ্ছাযং, তো. হরতি চিত্তং হারী, ণী. মন ঞাণে, জু, মনো জৰতি যস্মিং ৰা মঞ্জু, নলোপো. পিযসীলযুত্ততায পেসলং, পিযস্স পে, ঈস্সত্তং. ভদি কল্যাণে, দো. ৰা গতিযং, মো. কল সঙ্খ্যানে, যাণো. মনং অপ্পেতি ৰড্ঢেতীতি মনাপং, মনো অপ্পোতি যস্মিন্তি ৰা মনাপং, আপ পাপুণনে, অপাদিপুব্বো চ. লভিতব্বন্তি লদ্ধং, তো, সকত্থে কো. সুভতীতি সুভং, সুন্দরেন সভাৰেন ভৰতীতি ৰা সুভং.
পুঙ্গৰন্তং উত্তমে, উব্ভুতো অত্যত্থং উত্তমো, উভসদ্দতো উব্ভুতত্থতো ৰিসেসত্থে তমো, উগ্গততমত্তা ৰা উত্তমো. ৰর পত্থনাযং, পৰরো. ইট্ঠপচ্চযে ৰুড্ঢস্স জাদেসো, জেট্ঠো. পকট্ঠং মুখং আরম্ভো অস্স পমুখো. নত্থি উত্তরো উত্তমো যস্মা অনুত্তরো. পমুখো চ অনুত্তরো চাতি দ্ৰন্দো. অপাদিপুব্বে ৰরো. মুখমিৰ মুখ্যো, ইৰত্থে যো. পদধাতীতি পধানং, যু. পমুখভাৰে তিট্ঠতীতি পামোক্খো, উভযত্রাপি ৰুড্ঢি. পকট্ঠং রাতীতি পরং, ণো. ‘‘অগ্গ’’ন্তি জানিতব্বন্তি অগ্গঞ্ঞং, ‘‘অগ্গ’’ন্তি পমানিতব্বন্তি ৰা অগ্গঞ্ঞং. উত্তরো উত্তমসদিসো. পধানভাৰং নীতং পণীতং, নী নযে, কম্মনি ণো. পরং পচ্চনীকং মারেতীতি পরমং, পকট্ঠভাৰে রমতীতিৰা পরমং, ণো. ইযিট্ঠেসু পসত্থস্স, ৰুড্ঢস্স চ সো, সেয্যো, সেট্ঠো চ, ‘‘ক্ৰচাসৰণ্ণং লুত্তে’’তি ইস্সে. গামং নেতীতি গামণি, ‘‘তস্সীলাদীসু ণী ত্ৰাৰী চা’’তি ণী, রস্সো, গামণি. সন্ততমতায সত্তমো, সন্ততো তমো, সন্তস্স চ সো. ৰিসেসীযতেতি ৰিসিট্ঠো, সিস ৰিসেসনে, তো. অর গমনে, ণ্যো, ইকারাগমো, অরিযো. নত্থি অগ্গো যস্মা নাগো, দীঘাদি, গলোপো চ. ই গতিযং, ণ্ৰু, ইস্সে, অলোপো চ, একো, সদিসরহিততায ৰা একীভাৰে তিট্ঠতীতি একো, কো. উস্সাপেতি পচ্চনীকেতি উসভো, উস দাহে, অভো ¶ . অজ গমনে, অ, জস্স গো, দ্ৰিত্তং, অগ্গো. মুচ মোচনে, হীনমজ্ঝিমভাৰেহি মুচ্চতীতি মোক্খো, তো, তস্স খো. মোক্খ মোচনে ৰা, অ. পধানভাৰং গচ্ছতীতি পুঙ্গৰো, যদাদি, পুক্খলোপ্যত্র, পুস ৰুড্ঢিম্হি, অলো, সস্স খো, অসরূপদ্ৰিত্তং. এতে চুত্তমাদযো সমাসগাপি অসমাসগাপি উত্তমত্থৰাচকা. অমরকোসে পন নাগোসভপুঙ্গৰানং সমাসগত্তেযেৰ উত্তমত্থৰাচকতা ৰুত্তা, ৰুত্তঞ্চ –
‘‘উত্তরস্মিং পদে ব্যগ্ঘ-পুঙ্গৰো’সভকুঞ্জরা;
সীহসদ্দূলনাগাদ্যা, পুমে সেট্ঠত্থগোচরা’’তি [অমর ২১.৫৯].
তস্সত্থো – ব্যগ্ঘাদযো কম্মধারযসমাসে সতি উত্তরপদীভূতা সেট্ঠত্থৰিসযা পুব্বপদস্স সেট্ঠত্থৰাচকা পুল্লিঙ্গা চ ভৰন্তি, যথা ‘‘পুরিসব্যগ্ঘো, মুনিপুঙ্গৰো’’ইচ্চাদি. সীহাদযো, আদিনা ৰরাহপুণ্ডরীকধোরয্হসোৰীরাদযো চ সমাসগা কম্মধারযসমাসে উত্তরপদভূতা সেট্ঠত্থৰাচকা পুমেৰ ভৰন্তি, যথা ‘‘সক্যসীহো, কৰিকুঞ্জরো, পুরিসসদ্দূলো, পুরিসৰরাহো’’ইচ্চাদি.
৬৯৭. চিত্তস্স, অক্খিনো চ পীতিজনকং ৰত্থু অব্যাসেকং, অসেচনঞ্চ নাম, ন ব্যাসিঞ্চন্তি নক্খরন্তি নযনমনানি যস্মাতি অব্যাসেকং, অসেচনঞ্চ, ন ব্যাসিঞ্চন্তি চ যস্মিং আগন্তুকভূতানি অঞ্ঞরসানীতি ৰা অব্যাসেকং, অসেচনঞ্চ. ণো, যু চ.
ছক্কং ইট্ঠে ৰত্থুম্হি. ইচ্ছিতব্বং, এসিতব্বন্তি ৰা ইট্ঠং, ইসু ইচ্ছাযং, ইস গৰেসনে চ, তো. সুভত্তং গচ্ছতীতি সুভগং, ক্ৰি. হদযে সাধু, হদযস্স ৰা পিযন্তি হজ্জং, ণো, দন্তস্স লোপো, দ্যস্স জ্জো. দযিতব্বং আদাতব্বন্তি দযিতং, ¶ তো. ৰল্ল সংৰরণে, কম্মনি অভো. পিযাযিতব্বন্তি পিযং,পী তপ্পনকন্তীসু, ণ্যো, রস্সাদি.
৬৯৮. তিকং তুচ্ছে. তুচ ৰিনাসে, ছো. রিচ ৰিযোজনসম্বজ্ঝনেসু, সম্বজ্ঝনং মিস্সনং, তো, সকত্থে কো. সুনস্স হিতং সুঞ্ঞং, যো, ন্যস্স ঞ্ঞো, সুন গতিযং ৰা, যো. দ্ৰযং অসারে. ফল নিপ্ফত্তিযং, উ, গু ৰা. পুব্বত্র গোন্তো, অস্সে, ফেগ্গু.
তিকং পৰিত্তে. মেধ হিংসাসঙ্গমেসু, মেধীযতে সঙ্গমীযতে মেজ্ঝং, ণ্যো, ঝস্স ঝো, অসরূপদ্ৰিত্তং. পু পৰনে, তো, দীঘাদি. ৰুড্ঢাৰাদেসো, ইকারাগমো চ. দ্ৰযং অৰিরদ্ধে. ন ৰিরজ্ঝতীতি অৰিরদ্ধো, রধ হিংসাপরাধাপগমনেসু, তো. ‘‘ধঢভহেহি ধঢা চে’’তি তস্স ধো. পণ ব্যৰহারথুতীসু, ণ্ৰু, ৰিরদ্ধৰোহারেন ন পণামেতীতি অপণ্ণকো.
৬৯৯-৭০১. দ্ৰযং জাত্যাচারাদিনা অনিন্দিতে. উপুব্বো, পপুব্বো চ কস ৰিলেখনে, হিংসাযঞ্চ, তো, ‘‘সাদিসন্তপুচ্ছভন্জহংসাদীহি ট্ঠো’’তি সহাদিব্যঞ্জনেন তস্স ট্ঠো.
গারয্হন্তং ¶ জাত্যাচারাদিনা নিন্দিতে. নিহীযতেতি নিহীনো, হা চাগে, ইনো, দীঘো. অপাদিপুব্বে হীনো. লম নিন্দাযং, ণ্ৰু, লামকো. কিট গতিযং, পতি নিপুব্বো তু নিন্দাযং, ঠো, পতিকিট্ঠং, নিকিট্ঠঞ্চ. ইত্তরসদ্দো লামকত্থৰাচকো পাটিপদিকো, ‘‘জাত্যাচারাদীহি নিহীনোয’’ন্তি অৰদিতব্বোতি অৰজ্জো, তব্ভাৰত্থো চেত্থ অকারো. ৰদ ৰিযত্তিযং ৰাচাযং, ণ্যো, দ্যস্স জ্জো. কুচ্ছা সঞ্জাতা অস্স কুচ্ছিতো. অধোভাগে জাতো অধমো, ওস্সত্তং. উম নিন্দাযং, কম্মে অ, সকত্থে কো, উস্সো, ওমকো. গরহিতব্বোতি গারয্হো, গরহ নিন্দাযং, ণ্যো, ৰণ্ণৰিপরিযযো.
দ্ৰযং মলযুত্তে. মলযুত্ততায মলীনো, ইনো, দীঘো. অস্সত্থ্যত্থে ঈ, মসপচ্চযে মলীমসো, কচ্চরং, মলদূসিতম্পি, কুচ্ছিতং চরতীতি কচ্চরং.
তিপাদং ৰিপুলে. ব্রহ ৰুদ্ধিযং, রাজাদি, ব্রহা. মহ পূজাযং, অন্তো. পুল মহত্তে, ৰিপুলং. সল গমনে, ৰিসালং, ণো. পথ সঙ্খ্যানে, উলো, অস্সু, পুথুলং, উম্হি পুথু. গর সেচনে, উ, গরু. অর গমনে, উ, অস্সু, উরু. তনু ৰিত্থারে, তো, ইণ্ণাদেসো, তস্স থো, অস্সি, অসরূপদ্ৰিত্তং, ৰিত্থিণ্ণং.
ৰঠরন্তং থূলে. পী তপ্পনকন্তীসু, ইনো. থূল পরিব্রূহনে, অ. পীধাতুতো ঈৰরো, পীৰরং. লপচ্চযে থুল্লং, রস্সাদি. ৰদ ৰিযত্তিযং ৰাচাযং, ৰদতীতি ৰঠরং, অরো, দস্স ঠো. থূলমুপচিতমংসৰিপুলাযতমংসাদি.
দ্ৰযং সন্নিচিতে. আনিপুব্বো চি চযে, কম্মে তো, আচিতং, নিচিতঞ্চ.
৭০২. সিলোকো ¶ সব্বস্মিং. সরতীতি সব্বং, ৰো, রস্স চ ৰো. সংপুব্বো অসু খেপনে, তো, সমত্তং, অথ ৰা সম তিম ৰেকল্লব্যে, তো, সমত্তং. ন খিযতীতি অখিলং, লো, অখিলং, নিখিলঞ্চ তথা. সক সত্তিযং, অলো, কলাভি অৰযৰেহি সহ ৰত্ততেতি ৰা সকলং. সেসতো অৰসিট্ঠতো নিগ্গতং নিস্সেসং. কস গমনে, ইনো, ণত্তং, কসিণং. ন সেসং অৰসিট্ঠং অসেসং. অগ্গেন সিখরেন সঙ্গতং সমগ্গং. কতে সমাসে পুব্বনিপাতো অভিধানা. ঊন পরিহানে, ন ঊনং অস্মিং অনূনকং, কো.
৭০৩. বহুলন্তং বহুত্তে, ভাৰেতি ৰড্ঢেতীতি ভূরি, ভূ সত্তাযং, রি, ভূরি, দীঘাদি, রস্সন্তো, ঈম্হি ভূরী, মেধা. পহু সত্তিযং, তো, উকারাগমো, পপুব্বো হূ সত্তাযং ৰা, রস্সো. পচি ৰিত্থারে, উরো, পচুরং. ভী ভযে, ভাযতি যস্মাতি ভিয্যো, দ্ৰিত্তং. সম্পহোতীতি সম্পহুলং, লো. বহ ৰুড্ঢিযং, উ, বহু. যেভুয্যসদ্দো বহুলত্থৰাচকো পাটিপদিকো. বহূ অত্থে লাভীতি বহুলং.
দ্ৰযং বহিগতে. বহি জাতং বাহিরং, ইরণ.
৭০৪-৭০৬. যেসং ¶ পদত্থানং মত্তং পমাণং সতাদিতো পরং অধিকং ভৰতি, তে পরোসতাদী. আদিনা পরোসহস্সাদি. সততো পরো পরোসতং. সহস্সতো পরো পরোসহস্সং, পরস্স পুব্বনিপাতো অভিধানা পরসদ্দা ওকারাগমো. পজ্জং অপ্পে. পরিতো অত্তং খণ্ডিতং পরিত্তং. সুখ তক্রিযাযং, তক্রিযা সুখনং, উমো. সুচ সোচনে ৰা. খুদ পিপাসাযং, দো, খুদ্দং. থুচ পসাদে, ণো. অল ভূসনপরিযত্তিনিৰারণেসু, পো, লস্স পো, অপ্পং. কিস তনুকরণে, ণো. তনু ৰিত্থারে. চি চযে, উলো, দ্ৰিত্তং, চুল্লং, নীচে পন চুল্লো. মা মানে, ছদাদীহি তো. রস্সাদি, মত্তা, ইত্থিযং. লিস অপ্পীভাৰে, অ. লূ ছেদনে, লুযতেতি লৰো, অ. অণ গত্যত্থো, উ. কণ সদ্দে, অ, কণো. লৰাদীহি সহ কণো পুমে, ৰুত্তঞ্চ অমরকোসে ‘‘পুমে লৰলেসকণাণৰো’’তি [অমর ২১.৬২].
ঞত্তন্তং ¶ সমীপে. সঙ্গতা আপো যস্মিং সমীপং, আস্সী. পাদিতো যদাদিনা কটো, নিকটো, নত্থি কটো আৰরণং এতস্সাতি ৰা নিকটো. সদস্মা তো, আসন্নো. কণ্ঠং সমীপং উপগতং উপকট্ঠো. ‘‘কণ্ঠো গলে সন্নিট্ঠানে, সদ্দে মদনপাদপে’’তি হি নানত্থসঙ্গহো, ইধ পন কণ্ঠস্স কট্ঠাদেসো, ণলোপো ৰা. অভ্যাসীদতীতি অভ্যাসো. ‘‘অভ্যাসো তু সমীপম্হি, পুমা অভ্যসনেপি চে’’তি [চিন্তামণিটীকা ২১.৬৭] রভসো. সহ অন্তেন সন্তিকং, সকত্থে ইকো. ৰিদূরপটিপক্খত্তা অৰিদূরং. সঙ্গতং অন্তং সামন্তং, সসদ্দস্স দীঘো, নিগ্গহীতস্স মো, সং নিপুব্বোপি কট্ঠসদ্দো সমীপত্থোযেৰাতি দস্সনত্থং উদাহটং, কস ৰিলেখনে ৰা, তো, সন্নিকট্ঠং. অন্তিকভাৰং উপগতং উপন্তিকং. সহ কাসেন ৰত্ততে সকাসং, কাস দিত্তিযং. অন্তযোগা অন্তিকং, ইকো. ঞাযতেতি ঞত্তং, তো, সকাসসদ্দেন সনিডসদেসসৰিধসমরিযাদসৰেসাপি গয্হন্তি. সহ নিডেন, সহ দেসেন, সহ ৰিধায, সহ মরিযাদায, সহ ৰেসেন ৰত্ততেতি ৰিগ্গহো, ব্যুপ্পত্তিনিমিত্তং, রূল়্হীসদ্দা পন এতে.
দ্ৰযং দূরমত্তে. দুক্খেন অরতি যং দূরং. ৰিপপুব্বো কট্ঠসদ্দো দূরে, সকত্থে কো, ৰিপ্পকট্ঠকং.
৭০৭. তিকং ঘনে, নত্থি অন্তরং ছিদ্দং যস্স. হনতিস্মা অ, হস্স ঘো চ, ঘনং. সমু উপসমে, দো, সন্দং. পাদো ৰিরল়ে. ৰিরমতীতি ৰিরল়ং, অ, ৰণ্ণৰিকারো. পিযো লৰো অপ্পো যস্মিং পেলৰং, পিযস্স পে, পিলি গমনে ৰা, অৰো. তনু অপ্পাদীসুপি.
দ্ৰযং ¶ দীঘে. যত আযতনে, আযতং. ই গমনে ৰা, তো, ভূৰাদি, ইস্সে, এ অয, দীঘাদি. দি খযে, ঘো, দীঘাদি. তিকং ৰট্টলে. নিগ্গতং তলং অস্মাতি নিত্তলং. ৰট্ট ৰট্টনে, ৰট্টং, লতাদি. উলপচ্চযে ৰট্টুলং.
৭০৮. উচ্ছিতন্তং উন্নতে. চি চযে, উচ্চিনোতীতি উচ্চো, অ. উন্নমতীতি উন্নতো. তুজ হিংসাযং, ফলনে চ, অ, তুঙ্গো. উগ্গতং অগ্গং অস্স উদগ্গো. উদ্ধং সিতো উচ্ছিতো, সি সেৰাযং, তো, সস্স ছো, অসরূপদ্ৰিত্তং, উচ্ছিতো. পংসুপি, পকট্ঠো অংসু দিত্তি যস্স পংসু.
তিকং ৰামনে. উদ্ধং ন অঞ্চতীতি নীচো, অঞ্চ গমনে, ণো, অকারঞকারানং লোপো, নিসদ্দো অত্র নিসেধে. রস সদ্দে, সো, রস্সো. ৰা গমনে, মনো, ৰামনো.
তিকং উজুম্হি. ন জিম্হং কুটিলং অজিম্হং. তস্মিং অৰঙ্কতায পকট্ঠো গুণো যস্স পগুণো. অজ গমনে, উ, অস্সু, উজু.
৭০৯. ছক্কং ৰঙ্কে. অলধাতুম্হা অরো, ল়ত্তং. ৰেল গমনে, তো, দ্ৰিত্তাদি, ৰিরূপেন ইলযতীতি ৰা ৰেল্লিতং, তো, ইল গমনে. ৰঙ্ক কোটিল্যে, অ. কুট ছেদনে, ইলো, কুট কোটিল্যে ৰা. হা চাগে, কত্তরি মো, দ্ৰিত্তং, ৰণ্ণৰিপরিযযাদি, জিম্হং. কুঞ্চ কোটিল্যে, তো. ৰক্কম্পি, ৰক্ক গমনে.
পঞ্চকং ¶ ধুৰে. ধু গতিথেরিযেসু, অ, উৰাদেসো. সস্সতে নিচ্চে ভৰো সস্সতো. নিচ্চো ৰুত্তো [অভিধানপ্পদীপিকাটীকা]. সদা কালে ভৰো সদাতনো. সনসদ্দো নিচ্চত্থো সত্তম্যন্তো নিপাতো, সনংসদ্দো ৰা [অভিধানপ্পদীপিকাটীকা], তত্র ভৰো সনন্তনো, উভযত্রাপি ভৰত্থে তনো, পুব্বে নিগ্গহীতাগমো.
৭১০. একেনেৰ ভাৰাদিরূপেন কালস্স ব্যাপকো নিব্বানাকাসাদিকূটট্ঠোতি পকাসিতো. মাযানিচ্চলযন্তাদীসু কূটং ৰক্খতি [অভিধানপ্পদীপিকাটীকা]. নিচ্চলো তিট্ঠতীতি কূটট্ঠো, পব্বতো, কূটট্ঠো ৰিয সদা তিট্ঠতীতি কূটট্ঠো.
দ্ৰযং লহুকে. লঙ্ঘ গতি সোসনেসু, উ, ঘস্স হত্তং, নিগ্গহীতলোপো, লহু, লঘুপি. সংপুব্বে, সত্থিককপচ্চযে চ সল্লহুকং. তিকং সঙ্খ্যাতে. খ্যা কথনে. গণ সঙ্খ্যানে. মা পরিমাণে, সব্বত্র তো.
৭১১. তিকং তিখিণে. তিজ নিসানে, হো, ৰণ্ণৰিকারো, তিণ্হং. তিজ নিসানে, ইনো, জস্স খো, ণত্তং, তিখিণং. তিজতোযেৰ ৰো, জস্স ৰো, বত্তং, তিব্বং. তিকং চণ্ডে. চণ্ড কোপে, চণ্ডং. উজ্জ বলপালনেসু, অ, জ্জস্স গ্গো, উগ্গং. খর ৰিনাসে, অ, খরং.
চতুক্কং ¶ জঙ্গমে. গমু গমনে, দ্ৰিত্তাদি, জঙ্গমং. চর গমনে, অ, চরং. তসতি চলতীতি তসং, তস উব্বেগে, উব্বেগো ভযং, চলনঞ্চ. চরভিস্মা চরো, মজ্ঝে দীঘো, চরাচরং, অব্ভাসন্তে ৰা রাগমো, চরাচরং, সব্বত্র অপচ্চযো. ইঙ্গম্পি, ইঙ্গতীতি ইঙ্গো, ইঙ্গ গমনে.
৭১২-৭১৩. দ্ৰযং চলনমত্তে. কম্প চলনে. চল কম্পনে, সব্বত্র কত্তরি যু.
দ্ৰযং অধিকে. অতিরিচ্চতীতি অতিরিত্তো, রিচ ৰিযোজনসম্পটিচ্ছনগতীসু, তো, ভুজাদি. অধি এতি গচ্ছতীতি অধিকো, ই গমনে, কো.
জঙ্গমা পাণিতো অঞ্ঞো থাৰরো নাম, তিট্ঠতীতি থাৰরো, ঠা গতিনিৰত্তিযং, ৰরো, ৰণ্ণৰিকারো, থাৰরো, ঠাৰরোপীত্যেকে.
চতুক্কং লোলে. লোল উম্মাদনে. চল কম্পনে, দ্ৰিত্তাদি, চঞ্চলং. তর প্লৰনতরণেসু, তরং লাতীতি তরলং, এতে চলনমত্তেপি.
চতুক্কং পুরাণে. পুরে ভৰো পুরাণো, যদাদিনা নপচ্চযো, ণত্তং. পুরা ভৰো পুরাতনো, তনপচ্চযো. সনংসদ্দো ¶ ইহ সত্তম্যন্তো পুরাণত্থে নিপাতো. তত্র ভৰো সনন্তনো, পুব্বে ৰিয সনংসদ্দো ৰা, তত্রাপি পুব্বে ৰিয নিগ্গহীতাগমো. চিরংসদ্দো নিপাতো সত্তম্যন্তো পুরাণত্থো ইহ গয্হতে, তত্র ভৰো চিরন্তনো. নিগ্গহীতলোপো চিরকালাদীসু.
চতুক্কং অভিনৰে. পতিতো অগ্গো যস্স পচ্চগ্ঘো, গস্স ঘো, বহুকো ৰা অগ্ঘো যস্স পচ্চগ্ঘো, অনেকত্থত্তা হি উপসগ্গনিপাতানং বহুকত্থো এত্থ পতিসদ্দো. নৰসদ্দাসকত্থে তনো, নৰস্স নুভাৰো চ. নৰো এৰ অভিনৰো, নু থুতিযং, অ, নৰো.
৭১৪-৭১৫. পঞ্চকং কক্খল়ে. কন্ততীতি কুরূরং, ঊরো, কন্তস্স চ কুরাদেসো, কর হিংসাযং ৰা, ঊরো, অস্সু. কঠ কিচ্ছজীৰনে, মুদ্ধজদুতিযন্তো ধাতু, ইনো, ৰণ্ণৰিপরিযযে কথিনন্তিপি. দল ৰিদারণে, হো, ল়ত্তং, বহ ৰুদ্ধিম্হি ৰা, বস্স দো, ল়ন্তো চ, দল়্হং দহ ভস্মীকরণে ৰা, অ, ল়ন্তো চ. নিট্ঠাতীতি নিট্ঠুরং, ঠা গতিনিৰত্তিযং, উরো. কক্খ হসনে, অলো, ল়ত্তং. কঠোরং, জরঠং, মুত্তিমং, মুত্তম্পি, কঠ কিচ্ছজীৰনে, ওরো. জর জীরণে, ভূৰাদি, ঠো. মুত্তি কথিন্যং, তংযোগা মুত্তিমং. অপচ্চযে মুত্তং.
সত্তকং অন্তে. অম গমনে, তো, অন্তো, অনিত্থী. পরিপুব্বো পরিযন্তো. পপুব্বো পন্তো. পচ্ছা ভৰো পচ্ছিমো. অন্তে ভৰো অন্তিমো, ইমো. জঘনে সাধু জিঘঞ্ঞং, যো, অস্সি. চরতিস্মা ইমো. চরিমং, চরসদ্দা ৰা ইমো.
চতুক্কং ¶ পঠমে. পুব্ব পূরণে, অ. অগ্গং সেট্ঠেপি ৰুত্তং. পঠ ৰিযত্তিযং ৰাচাযং, অমো, পথ সঙ্খ্যানে ৰা, অমো, ৰণ্ণৰিকারো, পঠমং, পথমন্তিপি. আদীযতে পঠমং গণ্হীযতেতি আদি, ই, পুমে, সোসদ্দো আদিস্স পুল্লিঙ্গত্তজোতকো, পুরিমং, পুরত্থাপি, ভৰত্থে ইমত্থা.
দ্ৰযং অনুচ্ছৰিকে. পটিগ্গহিতো রূপো পতিরূপো. ছৰিযা অনুরূপং অনুচ্ছৰিকং, সকত্থে কো.
দ্ৰযং নিরত্থকে. মূহ ৰেচিত্তে, অ, হস্স ঘো. নত্থি অত্থো যস্স, সকত্থে কো.
৭১৬. দ্ৰযং পাকটে. ৰিসিট্ঠো অত্তা যস্স ব্যত্তং. পুট পকাসনে, পুট ৰিকাসনে ৰা.
তিকং মুদুম্হি. মুদ মোদনে, উ, মুদ সংসগ্গে ৰা. সোভনং কুমারং কন্তি যস্স. কু সদ্দে, অলো, মন্তো চ.
দ্ৰযং ইন্দ্রিযগ্গয্হে. অক্খং ইন্দ্রিযং পতিগতং নিস্সিতং, অক্খেন ৰা পতিগতং পচ্চক্খং, কতে সমাসে পতিসদ্দস্স পুব্বনিপাতো অভিধানতো. ইন্দ্রিযং চক্খাদিকং, তেন গয্হং ইন্দ্রিযগ্গয্হং.
দ্ৰযং অপচ্চক্খে. পচ্চক্খৰিপরীতং অপচ্চক্খং, পরমাণ্ৰাদি. ইন্দ্রিযং অতিক্কন্তং অতিন্দ্রিযং.
৭১৭. চতুক্কং অঞ্ঞত্থে. ইতরসদ্দো পাটিপদিকো অঞ্ঞত্থৰাচকো, ইদংসদ্দা ৰা তরো অঞ্ঞত্থে, দংলোপো চ ¶ . অঞ্ঞসদ্দা সকত্থে তরো. একো সেট্ঠেপি ৰুত্তো. অঞ্ঞসদ্দো পাটিপদিকো ভিন্নত্থো, ন ঞাযতেতি ৰা অঞ্ঞো.
তিকং নানপ্পকারে. বহৰো ৰিধা পকারা অস্স বহুৰিধো. ৰিচিত্তা ৰিধা যস্স ৰিৰিধো.
দ্ৰযং অনিৰারিতে. নত্থি বাধো নিসেধো যস্স অবাধং. নত্থি অগ্গল়ং অস্স.
৭১৮. চতুক্কং অসহাযে. অসহাযত্থে একতো আকী, চ্চো, কো চ, একাকী, একচ্চো. অঞ্ঞত্থেপি এককো ৰুত্তো. সমা তুল্যত্থা.
অনেকসম্বন্ধিনি সাধারণাদিদ্ৰযং. সহ আধারণেন ৰত্ততীতি সাধারণং, যদাদি, থিযং সাধারণী, সাধারণা চ. সমানমেৰ সামঞ্ঞং, যো, সামঞ্ঞা ইত্থিযং.
দ্ৰযং অপ্পাৰকাসে. সম্বাধতে অস্মিং, রো. সংসদ্দা কটো, যদাদি, সঙ্কটং, সহ আৰরণেন ৰত্ততীতি ৰা সঙ্কটং, সহত্থো সংসদ্দো.
৭১৯. ৰামং কল়েৰরং ৰামকাযো সব্যং নাম. ‘‘সব্যং ৰামে চ দক্খিণে’’তি [চিন্তামণিটীকা ২১.৮৪] হি অজযো, সৰ গতিযং, যো. দক্খিণং কল়েৰরং অপসব্যং, সব্যতো অপগতং অপসব্যং.
দ্ৰযং ¶ ৰিপরীতে. পটিকূলতি আৰরতীতি পটিকূলং, কূল আৰরণে. অপসব্যং দক্খিণেপি ৰুত্তং.
দুরধিগমন্তো পথং গহনং, যথা – গহনমেতং সত্থং, দুব্বিৰেকমিচ্চত্থো. গচ্ছন্তং হন্তীতি গহনং, গহণম্পি, যদাদি. কল গমনে, ইলো, কলিং লাতীতি ৰা কলিলং.
৭২০-৭২১. দ্ৰযং বহুপ্পকারে. উচ্চঞ্চ তং অৰচঞ্চেতি উচ্চাৰচং, কম্মধারযো. বহৰো ভেদা অস্স.
তিকং জনাদিনিরন্তরগতে. সঙ্ক সঙ্কাযং, তো. কির পক্খেপৰিক্খিপনেসু, তো, ইণ্ণাদেসো. সঙ্ক সঙ্কাযং, উলো, সঙ্কুলং, সংপুব্বো কুল সন্তানে ৰা, রো.
সিলোকো ছেকে. কতো অভ্যাসিতো হত্থো পদত্থো যেন কতহত্থো. কুস সিলেসনে, অলো. পকট্ঠা ৰীণা অস্স. অভিজানাতি অভিঞ্ঞো. সিক্খ ৰিজ্জোপাদানে, তো. পুণ কম্মনি সুভে, রো. পট গমনে, উ. ছিদি দ্ৰিধাকরণে, কত্তরি অ, দস্স কো. চত যাচনে, উরো. দল দিত্তিযং, খো, লস্স কো, দক্খ ৰুড্ঢিযং ৰা, অ, দক্খ ৰুড্ঢিহিংসাগতিসীঘেসু ৰা. পিস হিংসাবলদাননিকেতনেসু, অলো, পেসলো. কতমুখো, কতীপি, কতসদ্দো ¶ অভ্যাসিতত্থো, কতং অব্যাসিতং মুখং উপাযো অনেনাতি কতমুখো. কতং অস্সত্থীতি কতী.
সত্তকং বালে. বল পাণনে, বলতীতি বালো, অস্সাসিতপস্সাসিতমত্তেন জীৰতি, ন পঞ্ঞাজীৰিতেনাত্যত্থো. দা কুচ্ছাযং গতিযং ৰা, তু, দ্ৰিত্তং, রস্সাদি. জল ধঞ্ঞে, অ, ল়ত্তং. মূহ ৰেচিত্তে, লো, ৰণ্ণৰিপরিযযো, মূল়্হো. মন্দ জল়ত্তে. বাল্যযোগা বালিসো, ইসো. অঞ্ঞো, যথাজাতোপি, ন জানাতীতি অঞ্ঞো. যাদিসো জাতো ৰিৰেকো যথাজাতো.
৭২২. তিকং ভাগ্যসম্পন্নে. পুঞ্ঞং, সুকতঞ্চ যস্মিং অত্থি পুঞ্ঞৰা, সুকতী, ৰন্তু, ঈ চ. ধনং গহণং লদ্ধোতি ধঞ্ঞো, যো. দ্ৰযং মহাৰীরিযে. মহাধিতি মহাৰীরিযো. দ্ৰযং মহিচ্ছে. মহাসযোপি.
দ্ৰযং বহুলহদযে, পসত্থহদযে চ. হদযং বহুলং, পসত্থঞ্চ যস্স হদযী, হদযালু চ, তব্বহুলে ঈ, আলু চ, সুহদযোপি.
৭২৩. দ্ৰযং হট্ঠচিত্তে. ‘‘হাসমনো ৰিকুব্বানো, পমানো হট্ঠমানসো’’তি [অমর ২১.৭] অমরসীহো. দ্ৰযং দুম্মনে. দুট্ঠং, দুক্খিতং ৰা মনো যস্স. ৰিরূপং মনো যস্স. অন্তমনোপি.
চতুক্কং ¶ বহুপ্পদে. যাচকানং ৰদং ৰচনং জানাতীতি ৰদানিযো, ৰদঞ্ঞূ চ, ইযো, রূ চ, পুব্বত্রঞ্ঞস্স নাদেসো, মজ্ঝদীঘো চ. দানে সোণ্ডো পসুতো. সোণ্ডসদ্দোত্র মজ্জমদেত্যেকে, থূললক্খোপ্যত্র, দানত্থং থূলং লক্খং অস্স.
৭২৪. সিলোকো পাকটমত্তে. খ্যা পকাসনে, তো. পতিপুব্বো ই গমনে, তো. অভিমুখং এতীতি পতীতো. ঞা অৰবোধনে, তো, পঞ্ঞাতো, অভিঞ্ঞাতো চ. পথ খ্যানে. সু গতিবুদ্ধীসু, তো, সুতো, ৰিস্সুতো চ, সু সৰনে ৰা, কম্মে তো. ৰিদ ঞাণে, ৰিদিতো. সিধু সংরাধে, তো, সিধ সংসিদ্ধিযং ৰা. কট গতিযং, দস্সনং কটতীতি পাকটো, উপসগ্গস্স দীঘো.
৭২৫. তিপাদং ইস্সরে. ঈস ইস্সরিযে, ঈসতীতি ইস্সরো, অরো, রস্সাদি, দ্ৰিত্তং. নী নযে, ণ্ৰু, নাযকো. সং ধনং অস্সত্থীতি সামী, দীঘাদি, রস্সন্তে সামিপি. পা রক্খণে,তি, রস্সাদি, পতি. অধিপুব্বে অধিপতি. ঈস ইস্সরিযে, অ, ঈসো. পভৰতীতি পভু, উ, পভূপি. অয গমনে, যো, অয্যো. অধিপাতীতি অধিপো, রো. অধিভৰতীতি অধিভূ, ক্ৰি. নী নযে, রিতু, নেতা.
তিকং ¶ বহুধনে. ইভং অরহতীতি ইব্ভো, ৰো, ৰণ্ণৰিপরিযযো. ঝে চিন্তাযং, অ, অজ্ঝাযতি ধনং অড্ঢো, ঝস্স ঢো, অসরূপদ্ৰিত্তং, রস্সাদি চ. ধনা অতিসযে ঈ, ধনী.
৭২৬. দ্ৰযং দক্খিণেয্যে. দানং পটিগ্গণ্হিতুং অরহতীতি দানারহো, দক্খ ৰুদ্ধিযং, সীঘত্থে চ, দক্খন্তি ভোগসম্পদাদীহি যায, সা দক্খিণা, ইণো, তং অরহতীতি দক্খিণেয্যো.
দ্ৰযং স্নেহৰতি. সিনিহ পীতিযং, ধো, হস্স দো, সিনিদ্ধো, ৰচ্ছো সিনেহো যস্সত্থি ৰচ্ছলো, লো.
পমাণিকো পরিক্খকো, পরিক্খতে অৰধারযতে পমাণেহি অত্থন্তি পরিক্খকো, ইক্খ দস্সনঙ্কেসু, ণ্ৰু. কারণং জানাতীতি কারণিকো, ইকো.
দ্ৰযং আসত্তে. সন্জ সঙ্গে, তো. তং তং ৰত্থু পরং পধানং অস্স তপ্পরো.
৭২৭. তিকং কারুণিকে. করুণা সীলং অস্স কারুণিকো. দযা করুণা যস্সত্থি দযালু, আলু. দুক্খিতেসু সুট্ঠু রমতীতি সূরতো, উপসগ্গস্স দীঘতা.
ইট্ঠত্থে ¶ অভিমতপ্পযোজনে উয্যুতো পুগ্গলো উস্সুকো নাম, উট্ঠানং সুট্ঠু কাযতীতি উস্সুকো, হসাদ্যনুট্ঠেযং.
যো আলস্যাৰসাদীহি অনুতিট্ঠতি, সো দীঘসুত্তো, দীঘঞ্চ তং সুত্তঞ্চ, তমিৰ চরতীতি দীঘসুত্তং, দীঘসুত্তপরিযন্তিকং কারিযং করোতীতি দীঘসুত্তো. চিরেন ক্রিযানুট্ঠানং অস্স.
৭২৮. দ্ৰযং পরাযত্তে, পরস্মিং, পরেন ৰা অধীনো পরাধীনো, অঝন্তা সকত্থে ইনো যদাদিনা. পরতন্তো, পরৰা, অত্তৰাপি [নাথৰা (অমর ২১.২৬], তন্তযতীতি তন্তো, তন্ত কুটুম্বধারণে, অ, পরো তন্তো নিযামকো যস্স. পরো সেট্ঠো নাযকো, অত্তা চ অত্থীতি পরৰা, অত্তৰা চ, ৰন্তু.
আযত্ততামত্তে চতুক্কং. যত পযতনে, আপুব্বো অৰসীভাৰে, তো. অন্তেন সমীপেন সহাতি সন্তকো, সকত্থে কো. পরিগ্গয্হতে ‘‘সক’’ন্তি করীযতেতি পরিগ্গহো. অধিগতো ইনো পভূ যেনাতি অধীনো.
সেন অত্তনা ঈরিতং সীলং অস্সাতি সেরী, তস্মিং সেরিনি চ সচ্ছন্দো ৰত্ততি, সস্স অত্তনো ছন্দো যস্সত্থীতি সচ্ছন্দো, অ. সৰসো, সযংৰসী, নিরৰগ্গহোপি.
৭২৯. গুণদোসে ¶ অনিসম্ম অনুপপরিক্খিত্ৰা যো করোতি, সো জম্মো, জম অদনে, মো.
দ্ৰযং অতিতণ্হে. লুভ লোভে, অ, দ্ৰিত্তং, ভস্স পো, লোলুপো, লোলুভোপি.
তিকং লুদ্ধে. গিধ অভিকঙ্খাযং, তো. লুভ গিদ্ধিযং, তো. লোল উম্মাদনে, অ, লোলো. অথ মহাতণ্হাতিতণ্হগিদ্ধানং কো ভেদো? মহাতণ্হো নানারম্মণং ইচ্ছতি, অতিতণ্হো একস্মিম্পি আরম্মণে অনেকৰারং, অধিকঞ্চ তসতি, গিদ্ধো পন উভযথাপীতি অযমেতেসং ৰিসেসো.
যো ক্রিযাসু মন্দো, সো কুণ্ঠো, কুণ্ঠ পটিঘাতে, আলস্যে চ, অ.
৭৩০. পঞ্চকং কামকে. কমু ইচ্ছাযং, চুরাদি, রিতু, কামযিতা, কারিতলোপে কমিতা. যুম্হি কামনো, কমনোপি. ণীপচ্চযে কামী, ণুকপচ্চযে কামুকো, অনুকো, অভিকোপ্যত্র, অনুকামযতে অনুকো, ক্ৰি. অভিকামযতে অভিকো, ক্ৰি. অতিকোপি.
দ্ৰযং মত্তে. সুণ্ডা সুরা, তত্র কুসলো সোণ্ডো, পানাগারং ৰা সুণ্ডা, তত্র ভৰো, ঠিতং ৰা সোণ্ডো. মদ উম্মাদে ¶ , তো. উক্কটো, খিৰোপি, মদেন উদ্ধতো উক্কটো, যদাদিনা উতো কটো মত্তত্থে [পাণিনি ৫.২.২৯]. খিৰ মদে, অ.
তিকং ৰচনকারিনি. পৰত্তিনিৰত্তীসু ৰিধাতুং সক্যো ৰিধেয্যো, ইয্যো. আদেসিতং, আদরেন ৰা সুণোতীতি অস্সৰো, রস্সাদি, অ. সুন্দরং ৰচো আচরিযাদীনং এতস্মিং হেতুভূতেতি সুব্বচো. ৰিনযগ্গাহীপি, ৰিনযং ৰিধিপটিসেধৰচনং গহেতুং সীলো ৰিনযগ্গাহী.
৭৩১. তঙ্খণুপ্পত্তিঞাণং পটিভা, তায যুত্তো পগব্ভো, সীঘমেৰ গব্ভতীতি পগব্ভো, গব্ভ ধারণে.
তিকং ভীরুকে. ভী ভযং সীলো যস্স ভীসীলো. ভাযতীতি ভীরু, ভী ভযে, রু. রুকপচ্চযে ভীরুকো, সকত্থে ৰা কো.
দ্ৰযং অসূরে. ন ৰীরো সূরো অৰীরো. কুচ্ছিততরত্তা কাতরো, কুস্স কাদেসো.
দ্ৰযং হিংসাসীলে, হননসীলো হিংসাসীলো, ঘাতুকো, উকো, হনস্স ঘাতো. সরারু, হিংসোপি.
৭৩২. তিকং কোধযুত্তে. কুধ কোপে, কুজ্ঝনসীলো কোধনো, যু. দুস দোসে, দোসনো, পটিঘো ¶ , যু. কুপ কোপে, কুপতীতি কোপী, ণী. অমরিসনোপি, নত্থি মরিসনং খমা অস্স অমরিসনো, মরিস অসহনে.
দ্ৰযং অধিককোধযুত্তে. চণ্ডতেতি চণ্ডো, অ, চণ্ড কোপে. অতিরেকং কুজ্ঝতীতি অচ্চন্তকোধনো. অচ্চন্তকোপনোপি, তদা কুপতো যু.
পঞ্চকং খন্তিযুত্তে. সহ খমনে, যু. খমু সহনে, যু. তুম্হি খন্তা, সত্থাদি. তিতিক্খা যস্সত্থীতি তিতিক্খৰা. মন্তুম্হি খন্তিমা, সৰিভত্তিস্স ন্তুস্স আ.
৭৩৩. দ্ৰযং সদ্ধাযুত্তে. হি পদপূরণে. সদ্ধা যস্সত্থীতি সদ্ধালু. সদ্ধা রতনত্তযাদীসু পসাদো, তণ্হা, আদরো চ. দ্ৰযং ধজযুত্তে. চিহনে চ পটাকাযং, ধজো সোফে চ সোণ্ডিকে, সোফো পুল্লিঙ্গং.
দ্ৰযং নিদ্দাসীলে. নিদ্দা এৰ সীলং যস্স সো নিদ্দাসীলো. দ্ৰযং পভাযুত্তে. ভা দিত্তিম্হি, সরপচ্চযো, রস্সাদি, দ্ৰিত্তঞ্চ, ভস্সরো, ভাসা রতি যস্সাতি ৰা ভস্সরো, রস্সাদি এৰ. সস্স দ্ৰিত্তাভাৰে ভাসুরো, অস্সু, ভাস দিত্তিযং ৰা, উরো, অথ ৰা দ্ৰযং বহুকথাযুত্তে, ভাসাসু সব্বাসু বহূসু কথাসু রমতীতি ভস্সরো, ক্ৰি, ভাসতীতি ৰা ভস্সরো, অরো, রস্সাদি, দ্ৰিত্তঞ্চ, ভাসাসু রমতীতি ৰা ভাসরো, ক্ৰি, মজ্ঝরস্সো, ভাসতীতি ৰা ভাসরো, অরো, ইমস্মিং পক্খে অস্সুত্তাভাৰো.
৭৩৪. তিকং ¶ নগ্গে. ন গচ্ছতীতি নগ্গো, দ্ৰিত্তং, লগ্গ সঙ্গে ৰা, নত্তং, নজি লজি বিলে ৰা, ণো, জস্স গো, দ্ৰিত্তং. দিসা এৰ অম্বরং ৰত্থং এতস্স, ন পকতিৰত্থন্তি দিগম্বরো. সস্স গো. নত্থি ৰত্থং এতস্স, অথ ৰা দিগম্বরা ৰত্থা, অঞ্ঞতিত্থিকো অৰত্থো চাতি এতে দ্ৰে নগ্গো নাম, নগ্গা নামাতি ৰা, ‘‘তে ইত্থিখ্যা পো, সত্ত পকরণানি অভিধম্মো নামা’’ত্যাদীসু ৰিয সঞ্ঞাসঞ্ঞীসদ্দানং ৰচনভেদস্সাপি সম্ভৰতো. নগ্গো চ নগ্গো চ নগ্গা, পুরিমস্মিং পক্খে পন সামঞ্ঞতায একৰচননিদ্দেসো.
দ্ৰযং ভক্খকে. ঘস অদনে, মরো, ঘস্মরো. ভক্খ অদনে, ণ্ৰু.
ৰত্তুং সোতুঞ্চ অকুসলো, ৰচনে সৰনে চ অকুসলো এল়মূগো নাম, এল়ো বধিরো, মূগো অৰচনো, কম্মধারযো, সঠেপি এল়মূগো.
৭৩৫. মুখরাদযো তযো অপ্পিযৰাদিনি. ৰাঝাৰাঝেসু মুখং অস্সত্থি, নিন্দাযং রো. নিন্দিতং মুখং যস্স দুম্মুখো. অবদ্ধং অনগ্গল়ং মুখং যস্স অবদ্ধমুখো.
বহু ¶ চ গারয্হঞ্চ ৰচো যস্স সো ৰাচালো নাম. কুচ্ছিতা ৰাচা অস্স সন্তীতি ৰাচালো, নিন্দাযং লো.
দ্ৰযং সুৰচনে. ৰদতীতি ৰত্তা, পসংসাযং তু. ৰদতীতি ৰদো. সো পদপূরণে.
৭৩৬. তিকং অত্তনিযে. নেতব্বোতি নিযো, নিযো এৰ নিজো, নী নযে, ণ্যো, যস্স জো, সমীপে জাযতীতি ৰা নিজো. সস্স অত্তনো অযং সকো, ইদমত্থে কো, সো এৰ ৰা সকো, সস্সাযং সকো, ণো. অত্তনি জাতো অত্তনিযো, অনিযো.
তিকং অচ্ছরিযে. ৰিপুব্বো মহ পূজাযং, ভূৰাদি, ণ্যো, মন্তলোপো, ৰিম্হযো. আপুব্বো চর গতিভক্খনেসু, অ, চরস্স চ্ছরিযো, রস্সাদি চ, অচ্ছরিযো. ন ভৰিত্থাতি অব্ভুতো, অসরূপদ্ৰিত্তং, রস্সো চ, অভূতোপি [সদ্দনীতিপদমালাযং ৩৪০.১ পিট্ঠেসু পস্সিতব্বং].
সোকাদীহি ইতিকত্তব্বতাপটিপত্তিসুঞ্ঞো ৰিহত্থো, ব্যাকুলো চ. ৰিক্খিত্তো হত্থো যস্স ৰিহত্থো. কুল সঙ্খ্যানে ৰিআপুব্বো.
কতসন্নাহো ৰধুদ্যতো হন্তুমুদ্যতো উয্যুতো আততাযী নাম. ‘‘ৰধুয্যুত্তো’’তিপি পাঠো. আপুব্বো তা পালনে, ণী, দ্ৰিত্তং, আকারন্তানমাযো, আততাযী.
৭৩৭. সীসচ্ছেজ্জম্হি ¶ সীসচ্ছেদারহে ৰজ্ঝো. হন্তব্বোতি ৰজ্ঝো, হন হিংসাযং, ণ্যো, হনস্স ৰধো, ঝস্স ঝো. অসরূপদ্ৰিত্তং, ৰজ্ঝো.
তিকং ৰক্কাসযে. নিকন্ততীতি নিকতো, কন্ত ছেদনে, অ, নলোপো. সঠ কেতৰে, অ. নত্থি উজুতা যস্স অনুজু.
তিকং ভেদকারকে. সূচ পেসুঞ্ঞে, ণ্ৰু. পিসি সঞ্চুণ্ণনে, পিসি অৰযৰে ৰা, পিসতীতি পিসুণো, যদাদিনা উনো, ণত্তং. কণ্ণে জপতীতি, অলুত্তসমাসো, অরুচিতব্বরোচকেপি কণ্ণেজপো.
দ্ৰযং পহরণসীলে. ধুব্বী হিংসাযং, তো, ভুজাদি. ৰঞ্চযতে ৰিপ্পলপতেতি ৰঞ্চকো, ৰঞ্চ গমনে.
৭৩৮. অরিযাসামঞ্ঞেন চ বালপুরিসস্স লক্খণমাহ. হি পদপূরণে. যো পুরিসো যো জনো, জনপরিযাযো চেত্থ পুরিসসদ্দো ‘‘দ্ৰে মহাপুরিসা অভিনিক্খন্তা’’ত্যাদীসু ৰিয, অনিসম্ম অনুপপরিক্খিত্ৰা ৰধবন্ধনাদিকিচ্চং করোতি, সো খলু একন্ততো ‘‘চপলো’’তি ৰিঞ্ঞেয্যো, কস্মা? অৰিনিচ্ছিতকারিত্তা সম্মা অৰিনিচ্ছিতস্স কারিযস্স করণসীলত্তা. চপ কক্করণে, চপ সন্তানে ৰা, অলো, চপলো.
৭৩৯. চতুক্কং ¶ কদরিযে. কুচ্ছিতং দদাতীতি খুদ্দো, দো, কস্স খো, অদানসীলতায সম্পরাযেসু খুদ্দং বুভুক্খিস্সামীতি ৰা খুদ্দো, খুদ বুভুক্খাযং, দো অনাগতত্থে. পরানুপভোগেন অত্থসঞ্চযসীলত্তা কুচ্ছিতো অরিযো অত্থপতি কদরিযো, অদাযকত্তা কুচ্ছিতং ঠানং অরতীতি ৰা কদরিযো, ইযো. দানাদীসু নমনাভাৰেন থদ্ধেন মচ্ছেরযুত্তচিত্তেন সহিততায থদ্ধমচ্ছরী, ঈ. কুচ্ছিতো পণো যস্স কপণো, কিপচানো, মিতপ্পচোপি. কুচ্ছিতং পচানোতি দুতিযাসমাসো. মিতং পচতীতি মিতপ্পচো, ণো.
অদ্ধং দলিদ্দে. নত্থি কিঞ্চনং অপ্পমত্তকম্পি ধনং যস্স অকিঞ্চনো. দলিদ্দ দুগ্গতিযং, অ, দল ৰিদারণে ৰা, ইদো, দ্ৰিত্তং. দীন দুগ্গতভাৰে, দীনো, দি খযে ৰা, ঈনো. নত্থি ধনং অস্স. নিন্দিতং গমনং অস্স দুগ্গতো.
৭৪০. যং কম্মং ‘‘ইদমহং উপ্পাদেস্সামী’’তি অসম্ভাৰিতং অচিন্তিতমেৰ হুত্ৰা সম্পত্তং, তং ‘‘কাকতালীয’’ন্ত্যুচ্চতে. তালস্স ইদং ফলং তালং, কাকো চ তালঞ্চ কাকতালানি, তেহি সদিসং কম্মং কাকতালিযং, কাকস্স, তালফলস্স উড্ডনপতনসদিসং কম্মন্ত্যত্থো.
চতুক্কং যাচকে. যাচনং করোতীতি যাচনকো, যাচতীতি ৰা, যাচ যাচনে, যু. সকত্থে কো. অত্থ যাচনাযং, অত্থনং অত্থো, সো অস্সত্থীতি অত্থী. ণ্ৰু, যাচকো ¶ . ‘‘মাদিসস্স ধনং দত্ৰা রাজা সগ্গং গমিস্সতী’’ত্যাদিনা দানফলং ৰণ্ণেত্ৰা ৰকতি যাচতীতি ৰনিব্বকো, ৰণ্ণস্স ৰনি, ৰক আদানে, আদানমেত্থ যাচনমেৰ.
৭৪১. কিঞ্চিদূনকন্তং পতিপাদেন নামং. পক্খিসপ্পমচ্ছাদযো অণ্ডতো জাতত্তা অণ্ডজা. নরাদযো পন গব্ভাসযসঙ্খাতজলাবুতো, তত্র ৰা জাতত্তা জলাবুজা. কিমি চ ডংসা চ আদিনা মকসমঙ্গুরাদযো চ সেদজা, সেদকারণত্তা উস্মা সেদো, ততো জাতা সেদজা. দেৰো চ আদিনা ব্রহ্মনেরযিকাদযো চ ওপপাতিকা, উপগন্ত্ৰা পততীতি উপপাতী, ণী, সোল়সৰস্সুদ্দেসিকাদিকো অত্তভাৰো, সো যেসমত্থি, তে ওপপাতিকা.
৭৪২. জণ্ণুমত্তে জণ্ণুপ্পমাণযুত্তে উদকাদিম্হি জণ্ণুতগ্ঘো, জণ্ণুপ্পমাণো জণ্ণুতগ্ঘো, পমাণত্থে তগ্ঘো, জণ্ণুপ্পমাণো জণ্ণুমত্তো, পমাণত্থে মত্তো [মোগ্গল্লানে ৪.৪৭ সুত্তে পস্সিতব্বং], তস্মিং.
কিঞ্চিদূনকে অপ্পমত্তকযুত্তে কপ্পো [পাণিনি ৫.৪.৬৭], ঊনস্স অপ্পকতায কপ্পীযতি একাদিৰসেন পরিচ্ছিজ্জতীতি কপ্পো, কপ্প পরিচ্ছেদনে.
চতুক্কং ¶ পরিযাপন্নে. অন্তো গচ্ছতীতি অন্তগ্গতং, ‘‘লোপঞ্চ তত্রাকারো’’তি ওলোপে অআগমো, দ্ৰিত্তং. অন্তোগতম্পি. পরিচ্ছিন্দিত্ৰা আপন্নং গহিতং পরিযাপন্নং. গাধ পতিট্ঠাযং, অন্তো ওগাধতীতি অন্তোগধং, রস্সো, ওগাধতীতি ওগধং.
৭৪৩. দ্ৰযং সাধিতে. রাধ সাধ সিদ্ধিযং, কম্মনি তো.
দ্ৰযং কুথিতে. পচ পাকে, অতীতে কত্তরি তো, তস্স ক্কো, চলোপো. কুথ নিপ্পক্কে, তো.
আপদং ব্যসনং পত্তো আপন্নো নাম, অতিপীল়নং আপজ্জতীতি আপন্নো, ‘‘আ তুকোধমুদাট্টীসূ’’তি হি একক্খরকোসো [একক্খরকোস ১৪ গাথা] . পদ গমনে, ‘‘আপন্নো চ ৰিপত্তিম্হি, পত্তে চ ৰাচ্চলিঙ্গিকো’’তি নানত্থসঙ্গহো.
দ্ৰযং পরেসমৰসগতে. নত্থি ৰসো আযত্তো পরেসং এতস্মিং সেরীভূতেতি ৰিৰসো, অৰসো চ.
৭৪৪. ছক্কং খিত্তে. নুদ পেরণে, নুদ খেপে ৰা, তো, তস্স ইন্নো. অনিন্নাদেসে ভুজাদি, নুত্তো. নুতোপি. অসু খেপনে, তো, ভুজাদি, অত্তো. খিপ পেরণে, তো.
ঈর ¶ গতিযং, কম্পনে চ, ইতো, ঈরিতো. আপুব্বো ৰিধ পেরণে, তো, আৰিদ্ধো.
চতুক্কং কম্পিতে. কম্প চলনে, ধূ ৰিধুননে, কম্পনে চ. ধূতো, আধূতো, চল কম্পনে, চলিতো. ৰেল্লিতো, পেখিতোপি. ৰেল্ল চলনত্থো. পেখ গত্যত্থো, পেখিতো.
দ্ৰযং নিসিতে. নিসি নিসানে. তিজ নিসানে, নিসানং তিক্খকরণং, উভযত্রাপি কম্মনি তো.
৭৪৫-৭৪৬. তিকং পত্তব্বে. পত গমনে, তব্বো. গমু গতিযং, ণ্যো, ম্যস্স ম্মো ৰা, গম্মং, গম্যং, দ্যস্স জ্জো, আপজ্জং.
দ্ৰযং পরিণতে. পচিনো অনেকত্থত্তা ইহ পরিণতত্থো. নমু নমনে, ভূৰাদি, কত্তরি তো, সমা দ্ৰে তুল্যত্থা.
পঞ্চকং ৰেঠিতে. ৰেঠ ৰেঠনে. ৰলমিৰ ৰলযং, কুণ্ডলাকারং ৰলযং কতং ৰলযিতং, নামধাতু, কারিতন্তা তো. রুধ আৰরণে, রুদ্ধং. সংপুব্বো ৰু সংৰরণে, সংৰুতং. সমন্ততো ৰুতং আৰুতং, ৰু সংৰরণে, সব্বত্র কম্মনি তো.
দ্ৰযং ¶ পরিখাদিনা পরিক্খিত্তে. পরি সমন্ততো করীযতেতি পরিক্খিত্তং, পরিক্খতম্পি. ৰু সংৰরণে, নিৰুতং.
তিকং ৰিত্থতে. সর গতিযং, তো, তস্স টো, রলোপো, ৰিসটং. তনু ৰিত্থারে, তো, তস্স তো, নলোপো, ৰিত্থতং, ততং.
দ্ৰযং লেপনীযে. লিপ লেপনে, দিহ উপলেপনে, উভযত্রাপি কম্মনি তো.
দ্ৰযং গুল়্হে. গুহ সংৰরণে, ল়ো, গুল়্হো. গুপ গোপনে, গুত্তো.
দ্ৰযং পোসনীযে. পুস পোসনে, তো, সতানং ট্ঠো, ট্ঠাভাৰে পোসিতো.
৭৪৭. দ্ৰযং সলজ্জে. লজ্জ পীল়ে, পীল়ো লজ্জাৰ. হীল় নিন্দালজ্জাসু, হীল়িতো.
দ্ৰযং সদ্দে. সন ধন সদ্দে, সনিতং, ধনিতং.
পঞ্চকং বন্ধনীযে. সন্দনং বন্ধনং, তংযোগা ৰন্তু. সন্দানৰন্তং কতং সন্দানিতং, নামধাতুম্হা তো, ৰন্তুলোপো. সন্দানং সজ্জা, তমস্সাতি ৰা, ইতো. সি বন্ধনে, তো. বন্ধ বন্ধনে, বদ্ধো. কীল বন্ধনে. যমু উপরমে, সংপুব্বো বন্ধনে, সব্বত্র কম্মনি তো. মূতং, উদ্দিতং, সদ্দিতম্পি. মূ বন্ধনে. দা অৰখণ্ডনে. উ সংপুব্বো বন্ধনে. ৰুত্তঞ্চ ‘‘উদ্দানন্তু চ বন্ধন’’ন্তি.
৭৪৮. তিকং ¶ সিদ্ধে. সিধ সংসিদ্ধিম্হি. পদ গমনে, নিপুব্বো সিদ্ধিযং. ৰত্ত ৰত্তনে, ৰত্তনংপ্যত্র সিজ্ঝনং নিপুব্বত্তা.
তিকং ৰিদারিতে. দর ভিদ ৰিদারণে, ইন্নাদেসো. ভিন্নং. অনিন্নাদেসে তু ভেদিতং.
দ্ৰযং তিণাদীহি ছাদনীযে. ছদ সংৰরণে, তো, তস্স সধাত্ৰন্তস্স অন্নাদেসো.
তিকং ছিন্দিতে. ৰিধ ৰেধনে. ছিদ্দ কণ্ণভেদে, চুরাদি. ৰিধ ৰেধনে, সব্বত্র কম্মে তো, অপরদ্ৰযে চ সঞ্জাতত্থে ইতো.
৭৪৯. তিকং আনীতে. হর হরণে, ভর ধারণপোসনেসু, আপুব্বো নী নযে.
দ্ৰযং দমযুত্তে. দমু দমনে, কত্তরি তো. পক্কমাদীহি ন্তো. অন্তাদেসে দমিতো. কম্মসাধনোপ্যযং.
দ্ৰযং সন্তে. সমু উপসমে, কত্তরিতো. অন্তাদেসে সমিতো, কম্মসাধনোপ্যযং.
দ্ৰযং পুণ্ণে. পূর পূরণে, তরাদীহি ইণ্ণো, দ্ৰীসুপি কত্তুকম্মসাধনানি লব্ভন্তি.
৭৫০. তিপাদং ¶ পূজিতে. চায পূজানিসামনেসু. মহ পূজাযং, পূজ পূজনে, অরহ পূজাযং, অরহিতো. অচ্চ পূজাযং. মান পূজাযং. চি চযে, অপপুব্বো পূজনে. নমস্সিতোপি, নমস্সধাতু পূজাযং.
দ্ৰযং তচ্ছিতে দারুআদিম্হি. তচ্ছ তনুকরণে, তনুকরীযতেতি তনূকতো, দীঘো.
৭৫১. দ্ৰযং অগ্গিআদীহি তত্তে. তপ ধূপ সন্তাপে.
দ্ৰযং রাজাদীনং সন্তিকে ভজনাদিৰসেন উপগতে. চর গত্যত্থো, উপচরিতো. আস উপৰেসনে, উপাসিতো.
অদ্ধং চুতে. ভস অধোপতনে, তো. গল় সেচনে, গল়িতং. পদ গমনে, পন্নং. চু চৰনে, চু গমনে ৰা. ধংসু অৰসংসনে, গতিযঞ্চ. কন্নম্পি, কন্ন গতিসোসনেসু.
৭৫২. তুট্ঠন্তং পমুদিতে, পী তপ্পনকন্তীসু. মুদ হাসে. হস হংসনে, হস অলিকে ৰা. মদ হাসে, মত্তো. তুস পীতিযং.
চতুক্কং ¶ ছিন্নে. কন্ত ছেদনে. ছিদি দ্ৰিধাকরণে. লূ ছেদনে, ণো, যু ৰা. দা লৰনে, তু, দা অৰখণ্ডনে ৰা. ছাতম্পি. ছো ছেদনে, ওস্সাকারো.
তিকং পসত্থে. সঠ থুতিযং, তো. ৰণ্ণ ৰণ্ণক্রিযাৰিত্থারগুণৰচনেসু. থু অভিত্থৰে. ঈডিতো, পণিতোপি, ঈড থুতিম্হি. পণ ব্যৰহারে, থুতিম্হি চ, পণিতো.
৭৫৩. পঞ্চকং অল্লে, তিম অদ্দভাৰে নিচ্চলেপি, পক্কমাদীহি ন্তো. অল্ল ক্লেদনে, লো, অল্লং. অদ্দ গতিম্হি, যাচনে চ, আপুব্বো দা অৰখণ্ডনে ৰা, দো, অদ্দং. কিলিদ অদ্দভাৰে, ইন্নাদেসো. উন্দ ক্লেদনে, ইন্নো, উন্নো ৰা, সাদ্দম্পি. অদ্দগুণযুত্তং অদ্দং, তেন সহ ৰত্ততে সাদ্দং.
চতুক্কং গৰেসিতে. মগ্গ অন্ৰেসনে, চুরাদি. এস গতিযং, ভূৰাদি. গৰেস মগ্গনে, চুরাদি.
দ্ৰযং লদ্ধে. লভ পত্তিযং. পপুব্বো আপ ব্যাপনে, তো, ভুজাদি, আলোপো, পত্তং. ভাৰিতং, আসাদিতং, ৰিভূতঞ্চ.
৭৫৪. পালিতন্তং রক্খনীযে, রক্খ পালনে. গুপ গোপনে, ভুজাদি. তা পালনে, তাতং. আযাগমে গোপাযিতং. অৰ রক্খণে, অৰিতং.
চতুক্কং ¶ চত্তে. সজ ৰিস্সগ্গে. চজ হানিযং. হা চাগে, ইনো, দীঘাদি, হীনো. উঝ উস্সগ্গে, সমুজ্ঝিতং. ধূতম্পি, ধূ কম্পনে.
৭৫৫. পজ্জং ভাসিতে. ভাস ব্যত্তিযং ৰাচাযং. লপ ব্যত্তিযং ৰাচাযং, ৰচ ভাসনে, ৰুত্তং. অভিপুব্বো ধা ধারণে, তো, ধাতিস্স হি, হি গমনে ৰা, অভিহিতং. খ্যা কথনে. জপ্প ব্যত্তিযং ৰাচাযং. ঈর খেপগতিৰচনকম্পনেসু, উদীরিতং. কথ ৰাক্যপবন্ধে. গদ ৰিযত্তিযং ৰাচাযং. ভণ ভণনে. ৰদ ৰিযত্তিযং ৰাচাযং, তো, ৰস্সু, উদিতং.
৭৫৬. চতুক্কং অৰমানিতে. ঞা অৰবোধনে. গণ সঙ্খ্যানে. ভূ সত্তাযং. মান পূজাযং, মন ঞাণে ৰা, অৰপরিপুব্বা এতে পরিভূতে. হেট্ঠা কত্ৰা ঞাযতি, গণীযতি, মঞ্ঞতীতি অৰঞ্ঞিতো, অৰগণিতো, অৰমানিতো চ. পরিভৰীযতি অৰমানং করীযতীতি পরিভূতো.
চতুক্কং ছাতে. ঘস অদনে, ছো, দ্ৰিত্তং. জিঘচ্ছা সঞ্জাতা যস্স জিঘচ্ছিতো. খুদ পিপাসাযং. ছাদ ভক্খনে. ভুজ পালনজ্ঝোহারেসু, খো, দ্ৰিত্তাদি, বুভুক্খা সঞ্জাতা যস্স বুভুক্খিতো.
৭৫৭. ছক্কং ¶ ঞাতে. বুধ ঞা অৰগমনে. পদ গমনে, তো, তস্স অন্নো, পটিপন্নং. ৰিদ ঞাণে. গতি বুঝত্থো. অৰগতং. মন ঞাণে, তো, মতং.
অদ্ধং গিলিতে. গল অদনে, অস্সি, গিলিতো. খাদ ভক্খনে. ভুজ পালনজ্ঝোহারেসু. ভক্খ অদনে. অধিঅৰপুব্বো হর হরণে, তো, তস্স টো, রলোপো, অজ্ঝোহটো. অস ভক্খনে, অসিতো. জপ্পিতো, গসিতোপি, জপ্প অদনে. গস অদনে.
ৰিসেস্যাধীনৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
২. সংকিণ্ণৰগ্গৰণ্ণনা
৭৫৮. পুব্বস্মিং ¶ কণ্ডদ্ৰযে বুদ্ধাদীনি নামানি সমানত্থানি পকরণেন নিবদ্ধানি, অস্মিম্পি কণ্ডে সোভনাদীনি ৰিসেসননামানি, সমযাদীন্যনেকত্থানি, চিরস্সমাদীনি চ অব্যযানি পকরণেনেৰ নিবদ্ধানি, ইদানি পন পুব্বৰগ্গেসু ৰিত্থারভযা যে ন নিবদ্ধা, তংসঙ্গহত্থং, তংসমযানুপালনত্থঞ্চ সংকিণ্ণমারভতে ‘‘ঞে য্য’’মিচ্চাদিনা. তস্সত্থো – ইহাপি সংকিণ্ণৰগ্গেপি ক্ৰাপি কত্থচি ক্রিযাদীসু পচ্চযত্থৰসেন আপচ্চযাদীনং ইত্থিলিঙ্গাদিভাৰজোতকস্স সভাৰস্স ৰসেন লিঙ্গং ইত্থিলিঙ্গাদিকং ঞেয্যন্তি. চকারেন ভিয্যো রূপন্তরাদিপরিগ্গহোপি. ইহাতি চ উপলক্খণং, ৰগ্গন্তরেসুপি পচ্চযত্থৰসেন লিঙ্গাদিনিচ্ছযসম্ভৰতো.
কত্তব্বতো ক্রিযা, কর করণে, ণ্যো, ইকারাগমো, অস্সি, ৰণ্ণৰিপরিযযে ক্রিযা, ক্রিযম্পি, রিরিযপচ্চযে কিরিযং, কিরিযাপি. রম্মপচ্চযে কম্মং.
তিকং চিত্তোপসমে. সমু উপসমে,তি, সন্তি. থম্হি সমথো. অম্হি সমো.
তিকং কাযোপসমে. দমু উপসমে. থম্হি দমথো. তিম্হি দন্তি. চিত্তোপসমেপ্যেতে.
সুদ্ধকম্মনি ৰত্তং ভৰতি. ৰত্ত ৰত্তনে, ৰত্ত সমাদানে ৰা ৰত্তং, অসীতিমহাৰত্তাদি.
আসঙ্গৰচনং আসত্তৰচনং সদ্দসরূপং পরাযণং নাম ৰুত্তং, তঞ্চ তীসু. পরং আযনং আযত্তো তাণং পরাযণং, কম্মাসত্তো ইচ্চত্থো, সাকল্যৰচনে তু পারাযণং, পারং পরিযন্তং অযন্তি গচ্ছন্তি কস্সচি অনেনাতি পারাযণং, যু, ণত্তং, যথা – নামপারাযণং, ধাতুপারাযণং.
৭৫৯. তিকং ¶ দ্ৰিধাভাৰে. ভিদি দ্ৰিধাকরণে, ণো. দর ৰিদারণে. ফুট ৰিকসনে, ফুট ভেদনে ৰা, যু.
দ্ৰযং তপ্পনে. তপ পীণনে, যু. পী তপ্পনে, যু, কিযাদি, নস্স ণত্তং. অৰনম্পি, অৰ পালনে, দিত্তিযঞ্চ অনেকত্থত্তা.
দ্ৰযং সাপে. কুস অৰ্হানে, ভেদনে চ, যু. সন্জ সঙ্গে, অভিসঙ্গো.
তিকং যাচনাযং. ভিক্খ যাচনে, যু. যাচ যাচনে. অত্থ যাচনে. অদ্দনোপ্যত্র, অদ্দ গতিম্হি, যাচনে চ.
৭৬০. নিমিত্তরহিতং যদিচ্ছা নাম, যা যা ইচ্ছা অধিপ্পাযো যদিচ্ছা নাম. সেরিতাপি.
তিকং আপুচ্ছনে, আপুচ্ছনঞ্চ গমনাগমনাদিসমযে সুহজ্জ বন্ধৰাদীনমালিঙ্গন চুম্বনস্ৰাগতপিযৰচনারোগ্যপুচ্ছনগমনানুঞ্ঞাদিনা আনন্দনং. পুচ্ছ পুচ্ছনে, আপুচ্ছনং. নন্দ সমিদ্ধিযং, আনন্দনং. সভাজ পীতিদস্সনেসু, সভাজ পীতিৰচনেসু ৰা, চুরাদি, যু, সভাজনং.
দ্ৰযং নযে. ঞাযন্তি যেনাতি ঞাযো, আকারন্তানমাযো. ন্যাযোপি, নিস্সেসতো অযতি যেন ন্যাযো. নী নযে, অযাদেসো, নযো.
দ্ৰযং ¶ ৰুদ্ধিম্হি. ফা ৰুদ্ধিম্হি, ফায ৰুদ্ধিযং ৰা, যলোপো,তি, ফাতি, নারিযং. ৰদ্ধ ৰদ্ধনে,তি, দলোপো, ধঢভহেহি ধঢা চ, অস্সু, ৰুদ্ধি, ৰুড্ঢিপি.
৭৬১. কিলম হাসক্খযে, থো, কিলমথো. যুম্হি কিলমনং. সূ পাণিপসৰে, পসৰনং পসৰো, তিম্হি পসূতি.
কস গতিযং হিংসাযঞ্চ, নিগ্গহীতাগমো, উক্কংসো, কস ৰিলেখনে ৰা. অতিসযো ৰুত্তো. ভুসাদযো পমাণাতিসযৰসেন ৰুত্তা, উক্কংসো গুণাতিসযৰসেন ৰুত্তো, অতিসযো পন উভযৰসেনাতি উভযত্র নিদ্দিট্ঠানং ভেদো. তিকং জযনে. জযনং জযো, যু, জযনং. তিম্হি জিতি, নারী.
৭৬২. বন্ধনন্তানি দ্ৰে দ্ৰে নামানি. ৰস কন্তিযং. কমু কন্তিযং,তি. ৰিধ ৰেধনে, ব্যথনে চ অনেকত্থত্তা, অ, ইকারস্স যাদেসো, ব্যধো, ৰেধো. গহ উপাদানে নিবন্ধনে চ, গহো, গাহো চ. ৰর আৰরণে, ৰরো. ৰু সংৰরণে,তি, ৰুতি. পচ পাকে, ইত্থিযমতিযৰো ৰা, অ. পচনং পাকো, ণো.
দ্ৰযং আহ্ৰানে. হু দানাদনহব্যপ্পদানেসু, ণো, হৰো. তিম্হি হুতি. দ্ৰযং অনুভৰনে. ৰিদ ঞাণে, ণো, ৰেদো ¶ . ৰিদ ৰেদনাখ্যাননিৰাসেসু, চুরাদি, যু, ৰেদনং, ৰাকারো ৰেদনাসদ্দস্স নপুংসকত্তাপেক্খো.
৭৬৩. দ্ৰযং ধনাদিজানিযং. জর ৰযোহানিম্হি, যু, জীরণং, অস্সী. হা চাগে, যু, নদাদি, রস্সো, হস্স জো, জানি. তা পালনে, যু, ণত্তং. দ্ৰযং পমাণে. মা মানে,তি, পমিতি. অম্হি পমা.
দ্ৰযং সংযোগে. সিলিস আলিঙ্গনে. সংপুব্বো ধা ধারণে, ই, সন্ধনং সন্ধি. দ্ৰযং খযে. খি খযে, ণো, ইস্সে, এ অয, খযো. চি চযে, অপপুব্বো খযে. দ্ৰযং সদ্দে. রু সদ্দে, ণো, ৰুদ্ধ্যাদেসো. রণ সদ্দে. অ, রণো.
৭৬৪. গদ ব্যত্তিযং ৰাচাযং, ণো, অ চ, নিগাদো, নিগদো চ. দ্ৰযং মদে. মদ উম্মাদে, মাদো, মদো চ. সি বন্ধনে,তি, সিতি.
তিকং আকারে. আকরণং আকারো, অনেকত্থত্তা মুখৰঙ্কাদ্যঙ্গৰিকারো ৰা, ইঙ্গতি জানাতীতি ৰা যেন আকারো. ইঙ্গ গমনত্থো, তো, অ চ, ইঙ্গিতং, ইঙ্গো চ. অত্থস্স ধনস্স অপগমো ৰিনাসো ব্যযো নাম. ব্যয চিত্তসমুস্সগ্গে.
৭৬৫. দ্ৰযং ¶ অন্তরাযে. চুতিপটিসন্ধীনমন্তরে অযতীতি অন্তরাযো. পটিপক্খৰসেন ঊহতি পৰত্ততীতি পচ্চূহো, অথ ৰা কারিযসিদ্ধি অন্তরং ব্যৰধানং অযতি গমযতীতি অন্তরাযো. পচ্চূহন্তি ৰিনিহন্তীতি পচ্চূহো.
ৰিকরণং অঞ্ঞথা ভৰনন্তি ৰিকারো, ৰিকতি চ, কর করণে, ণো,তি চ.
দ্ৰযং সভাৰৰিগমে. সিলিস আলিঙ্গনে, পৰিপুব্বো তংসভাৰৰিগমে, ৰিগতো ধুরো সদিসভাৰো যস্মাতি ৰিধুরো, ‘‘ৰিধুরং পৰিসিলেসে, ক্লিৰঞ্চ ৰিকলে তিসূ’’তি [চিন্তামণিটীকা ২২.২০] রভসো. ৰিধ ৰিধানে ৰা, উরো. দ্ৰযং আসনে. ৰিস পৰেসনে, উপৰেসনং. আস উপৰেসনে, আসনং.
৭৬৬. তিপাদং অধিপ্পাযে. চিত্তমধ্যাগন্ত্ৰা সযতীতি অজ্ঝাসযো. অনমিপুব্বে আসযো. অধিপযতি চিত্তেতি অধিপ্পাযো, ণো, পয গমনে. চিত্তে অভিসন্ধাযতীতি অভিসন্ধি, দ্ৰীসু. ভৰতি চিত্তেতি ভাৰো, ণো. অধিমুচ্চনং চিত্তে অধিট্ঠানং অধিমুত্তি, নারী. ছন্দো তণ্হাযম্পি ৰুত্তো.
দ্ৰযং আদীনৰে. দোসো পটিঘে ৰুত্তো. আ ভুসো দীনং ৰাযতি গমযতীতি আদীনৰো, দীন দুগ্গতভাৰে, ৰো, ৰী গমনে চ.
৭৬৭. দ্ৰযং ¶ আনিসংসে. সংস হিংসাথুতীসু, আনিসংসো অমুখ্যফলে, মুখ্যফলে চ, তথা গুণো. গুণ পকাসনে, পকাসেতি কারণন্তি গুণো, গণ সঙ্খ্যানে ৰা, অস্সু, গুণো. দ্ৰযং মজ্ঝে. মজ সুদ্ধিযং, ঝো. ৰিপুব্বে ৰেমজ্ঝং.
দ্ৰযং তরুণসূরিযট্ঠানে. অহস্স মজ্ঝো মজ্ঝহো, সো এৰ মজ্ঝন্হিকো, হস্স ন্হো [মোগ্গল্লান ৩.১১০ সুত্তং পস্সিতব্বং]. অহস্স মজ্ঝো মজ্ঝন্হো, মজ্ঝন্তোপি. দ্ৰযং নানত্তাযং. ৰিগতা মত্তা সদিসপ্পমাণং এতেন হেতুভূতেন ৰেমত্তং. নানমেৰ নানতা, নানসদ্দো পুন্নপুংসকে, অব্যযে তু নানা.
৭৬৮. দ্ৰযং নিদ্দাপটিক্খেপে. জাগর নিদ্দক্খযে, জাগরমেৰ জাগরিযো. দ্ৰযং জলাদীনমৰিচ্ছন্নাযং সন্ততিযং. ৰহতিস্মা ণো, পৰাহো. ৰতু আৰত্তনে,তি, পৰত্তি.
তিকং ৰিত্থারে. অসু খেপনে, ণো, ব্যাসো. পপুব্বো পঞ্চ ৰিত্থারে. থর সন্থরণে, পাদিপুব্বো চ ৰিত্থারে. তিকং সংযমে. যমু উপরমে, ণো, যামো. ইতরেসু অ.
৭৬৯. দ্ৰযং ¶ গত্তানং মদ্দনে. ‘‘সম্বাহনো’ঙ্গমদ্দকো’’তি ৰোপালিতো, সংপুব্বো ৰাহ পযতনে, মদ্দনে ৰা, যু. মদ্দ মদ্দনে. দ্ৰযং নানারম্মণাদীসু ৰিসপ্পনে. সর গমনে, ণ. সপ্প গমনে, যু, ৰিসপ্পনং.
দ্ৰযং পরিচযে. থু অভিত্থৰে. চি চযে. তিকং সঙ্গমে. মিল সিলেসনে, ণো, সকত্থে কো, মেলকো. সন্জ সঙ্গে, ণো. সংপুব্বা গমিতো অ.
৭৭০. সন্নিকট্ঠম্হি সমীপে সন্নিধিসদ্দো, সন্নিধানং সন্নিধি, পুমে, ঠপনেপ্যযং. নস অদস্সনে, ণো. দিস পেক্খনে, যু, দিস্সাদেসো, ইস্সত্তং.
তিকং ধঞ্ঞাদীনং লৰনে. লূ ছেদনে, অ. ণম্হি অভিলাৰো. যুম্হি লৰনং. দ্ৰযং খণপ্পত্তিযং. পপুব্বো থু অভিত্থৰে. সর গমনে, অৰসরো. সমাতি দ্ৰে তুল্যত্থা.
৭৭১. চতুক্কং ¶ পরিযোসানে. সা তনুকরণে, যু, ওসানং. পরিপুব্বো পরিযোসানং. উক্কংসাতিসযা পকট্ঠেপ্যুত্তা.
দ্ৰযং সণ্ঠানে. ৰিস পৰেসনে, সন্নিৰেসো. ঠা গতিনিৰত্তিযং, যু, সণ্ঠানং. দ্ৰযং অব্ভন্তরৰাচকং পাটিপদিকং. অথ ৰা অভি বন্ধনে, অরো, ধাত্ৰত্থানুৰত্তকো অভি, অব্ভন্তরং. অব্ভাভাৰে অন্তরং.
৭৭২. তিকং পাটিহারিযে. হি গতিম্হি, পটিতো হিস্স হেরণ হীরণ, পাটিহেরং, পাটিহীরং. যদাদিনা হারিযঞ্চ, পাটিহারিযং, অথ ৰা পটিপক্খে হরতীতি পাটিহীরং, ণো, অস্সী. একারাদেসে পাটিহেরং. ণ্যম্হি পাটিহারিযং, ৰিহতুপক্কিলেসেন পচ্চাহরিতব্বং পৰত্তেতব্বন্তি পাটিহীরন্তিআদিপি কাতব্বং.
দ্ৰযং কত্তব্বমত্তে. করম্হা রিচ্চ, কিচ্চং, অৰস্সং কাতব্বেপি. অনীযপচ্চযে করণীযং.
দ্ৰযং পুপ্ফাদিনা উদকাদীনং পরিভাৰনে. সুন্দরং করীযতে যেনাতি সঙ্খারো, ণো, খরাদেসো. ৰস নিৰাসে, যু, ৰাসনা, কিলেসাদীনং সত্তিৰিসেসেপি. সা হি কুসলাপি অত্থি অকুসলাপি অব্যাকতাপি, তথা পহাতব্বাপি ¶ অত্থি অপ্পহাতব্বাপি. তত্থ যা কুসলাব্যাকতা, ন সা পহাতব্বা. যা পন অকুসলা, সা সুখুমতরতায ভগৰতোযেৰ অরিযমগ্গেন পহাতব্বা, নাঞ্ঞেসং. এৰং সন্তে অরিযানম্পি অপাযূপপত্তি সিযাতি? ন সিযা, সব্বেসমেৰ অরিযানং অপাযূপপত্তিহেতুকায ৰাসনায পহীনত্তা. দুৰিধা হি অকুসলা ৰাসনা কাযৰচীপযোগহেতুভূতা চ অপাযূপপত্তিহেতুভূতা চ. তত্থ পুরিমা ভগৰতোযেৰ অরিযমগ্গেন পহাতব্বা, ইতরা সব্বেসম্পি অরিযমগ্গেনাতি, তস্মা যং ৰুত্তং ‘‘বুদ্ধাৰ সৰাসনে কিলেসে পজহিতুং সক্কোন্তি, নাঞ্ঞে’’তি, তং কাযৰচীপযোগহেতুভূতং ৰাসনং সন্ধায ৰুত্তং, নেতরন্তি নিট্ঠমেত্থাৰগন্তব্বং.
৭৭৩. তিকং ধঞ্ঞাদীনং পূতকরণে. পূ পৰনে, যু. অপচ্চযে পৰো. ণম্হি নিপ্পাৰো. দ্ৰযং তসরে. তস উব্বেগে, অরো. সুত্তেন ৰেঠনং সুত্তৰেঠনং.
দ্ৰযং দুগ্গসঞ্চারে. সঙ্কম্যতে যেনাতি সঙ্কমো. সঞ্চরন্তি অনেনাতি সঞ্চারো, দুগ্গস্স সঞ্চারো দুগ্গসঞ্চারো. দ্ৰযং পঠমারম্ভে. পঠমং কমো পক্কমো, উপক্কমো চ.
৭৭৪. তিকং পাঠে. পঠ ৰিযত্তিযং ৰাচাযং, ণো, পাঠো. নিপুব্বে নিপাঠো, অম্হি নিপঠো. দ্ৰযং অপহরিতাদিনো ৰত্থুনো ¶ অন্ৰেসনে. চি চযে, চযনমত্র অন্ৰেসনং. মগ্গ অন্ৰেসনে, চুরাদি, যু, এতে দ্ৰে অপুমে, সংৰিক্খনংপ্যত্র.
চতুক্কং আলিঙ্গনে. লিঙ্গ গত্যত্থো. সন্জ সঙ্গে. সিলিস আলিঙ্গনে. গুহ সংৰরণে, যু, পরিরম্ভোপ্যত্র. রম্ভ সদ্দে.
৭৭৫. চতুক্কং আলোকনে. লোক দস্সনে. ঝে চিন্তাযং. ইক্খ দস্সনঙ্কেসু. দিস পেক্খনে, সব্বত্র ভাৰে যু.
চতুক্কং নিরাকরণে. দিস পেক্খনে. অসু খেপনে, নিরসনং. পতি আপুব্বো খাকথনে. কর করণে, ইত্থিযমতিযৰো ৰা,তি.
৭৭৬. পঞ্চকং ৰিপরিযযে. ৰিপরিপুব্বো অসু খেপনে, ণো, ৰিপল্লাসো. অঞ্ঞেন পকারেন ভৰনং অঞ্ঞথাভাৰো. ৰিপরিপুব্বো অয গমনে, ৰিপরিযযো. অসু খেপনে, ৰিপরিযাসো.
তিকং অতিক্কমে. অতিক্কমনং অতিক্কমো. অতিক্কম্ম পতনং অতিপাতো. অয গমনে, উপচ্চযো.
সংকিণ্ণৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৩. অনেকত্থৰগ্গৰণ্ণনা
৭৭৭. ইদানি ¶ সংকিণ্ণৰগ্গতো অনন্তরং গাথাতো, গাথায অদ্ধতো, পাদতো চাতি ইমেহি তীহি পকারেহি অনেকত্থে নানত্থে সমযাদিকে সদ্দে কমা কমতো পৰক্খামি. এত্থ অনেকত্থৰগ্গে একস্স ভূতসদ্দাদিকস্স যা পুনরুত্ততা, সা থীপুন্নপুংসকসঙ্খাতলিঙ্গৰিসেসত্থং কতা.
৭৭৮. সমৰাযত্থাদিৰাচকে বহৰো সমযসদ্দে জাতিযা সঙ্গয্হ ‘‘সমযো’’তি একৰচননিদ্দেসো কতো. তত্র ‘‘কালঞ্চ সমযঞ্চ উপাদাযা’’ত্যাদীসু [দী. নি. ১.৪৪৭] সমৰাযে পচ্চযসামগ্গিযং. ‘‘মহাসমযো পৰনস্মিং, দেৰকাযা সমাগতা’’ত্যাদীসু সমূহে. ‘‘সমযোপি খো তে ভদ্দালি অপ্পটিৰিদ্ধো’’ত্যাদীসু [ম. নি. ২.১৩৫] কারণে. ‘‘একোযেৰ চ খো খণো চ সমযো চা’’ত্যাদীসু [অ. নি. ৮.২৯] খণে ওকাসে. ‘‘অভিসমযত্থো’’ত্যাদীসু পটিৰেধে. ‘‘একং সমযং ভগৰা’’ত্যাদীসু [দী. নি. ১.১] কালে. ‘‘সম্মা মানাভিসমযা’’ত্যাদীসু [ম. নি. ১.২৮] পহানে. ‘‘অত্থাভিসমযা ধীরো’’ত্যাদীসু লাভে [সং. নি. ১.১২৯]. ‘‘সমযপ্পৰাদকে তিন্দুকাচিরে’’ত্যাদীসু [ম. নি. ২.২০৮] দিট্ঠিযং.
তত্থ ¶ সহকারীকারণতায সন্নিজ্ঝং সমেতি সমৰেতীতি সমযো, সমৰাযো. সমং, সহ ৰা অৰযৰানং অযনং পৰত্তি অৰট্ঠানন্তি সমযো, সমূহো, যথা – সমুদাযোতি অৰযৰসহাৰত্থানমেৰ হি সমূহোতি. অৰসেসপচ্চযানং সমাগমে এতি ফলং এতস্মা উপ্পজ্জতি পৰত্ততি চাতি সমযো, কারণং, যথা ‘‘সমুদাযো’’তি. সমেতিসমাগচ্ছতি এত্থ মগ্গব্রহ্মচরিযং তদাধারপুগ্গলেহীতি সমযো, খণো. অভিমুখং ঞাণেন সম্মা এতব্বো অৰগন্তব্বোতি অভিসমযো, ধম্মানং অৰিপরীতো সভাৰো. অভিমুখভাৰেন সম্মা এতি গচ্ছতি বুজ্ঝতীতি অভিসমযো, ধম্মানং অৰিপরীতসভাৰাৰবোধো. সমেতি এত্থ, এতেন ৰা সঙ্গচ্ছতি সত্তো, সভাৰধম্মো ৰা সহজাতাদীহি, উপ্পাদাদীহি ৰাতি সমযো, কালো, ধম্মপ্পৰত্তিমত্ততায অত্থতো অভূতোপি হি কালো ধম্মপ্পৰত্তিযা অধিকরণং ৰিয, করণং ৰিয চ পরিকপ্পনামত্তসিদ্ধেন রূপেন ৰোহরীযতীতি. সমস্স নিরোধস্স যানং, সম্মা ৰা যানং অপগমোতি সমযো, পহানং. সমিতি সঙ্গতি সমোধানন্তি সমযো, পটিলাভো, সমেতি সম্বন্ধো এতি অত্তনো ৰিসযে পৰত্ততি, দল়্হগ্গহণভাৰতো ৰা সম্পযুত্তা অযন্তি পৰত্তন্তি সত্তা যথাভিনিৰেসং এতেনাতি সমযো, দিট্ঠি. দিট্ঠিসংযোজনেন হি সত্তা অতিৰিয বজ্ঝন্তীতি, এৰং তস্মিং তস্মিং অত্থে সমযসদ্দস্স পৰত্তি ৰেদিতব্বা. সমযসদ্দস্স অত্থুদ্ধারে অভিসমযসদ্দস্স উদাহরণং সোপসগ্গো, অনুপসগ্গো চ সমযসদ্দো সমৰাযাদ্যত্থৰাচকো হোতীতি দস্সনত্থং. এৰং সব্বত্র উদাহরণং তংতদত্থানুরূপনিব্বচনাদযো দট্ঠব্বা.
৭৭৯. সণ্ঠানং দীঘরস্সাদি. রূপং রূপাযতনং, জাতি খত্তিযাদিকুলং. ছৰি বহিচম্মং, পমাণং মরিযাদো. অক্খরং অকারাদি ¶ , যসো পরিৰারো, কিত্তি চ. গুণো সীলাদি, তপনিযেপি ৰণ্ণো.
৭৮০. পাতিমোক্খস্স ভিক্খুভিক্খুনীনং ৰসেন দুৰিধস্স পাতিমোক্খস্স উদ্দেসে ‘‘সঙ্ঘো উপোসথং করেয্যা’’তি [মহাৰ. ১৩৪]. পণ্ণত্তিযং ‘‘উপোসথো নাম নাগরাজা’’তি [দী. নি. ২.২৪৬]. উপৰাসো ৰুত্তো. অট্ঠঙ্গো ‘‘পাণাতিপাতা ৰেরমণি’’আদি. উপোসথদিনং ‘‘অজ্জুপোসথো পন্নরসো’’ত্যাদীসু [মহাৰ. ১৬৮].
৭৮১-৭৮২. রথঙ্গং চক্কদ্ৰযং. লক্খণং চক্কলক্খণং. ‘‘মযা পৰত্তিতং চক্ক’’ন্ত্যাদীসু [সু. নি. ৫৬২] ধম্মচক্কে. উরচক্কং নাম খুরচক্কং ‘‘চক্কং ভমতি মত্থকে’’তি [জা. ১.১.১০৪; ১.৫.১০০]. ‘‘চতুচক্কং নৰদ্ৰার’’ন্ত্যাদীসু [সং. নি. ১.২৯] ইরিযাপথচক্কে. ‘‘চত্তারিমানি, ভিক্খৰে, চক্কানি, যেহি সমন্নাগতানং দেৰমনুস্সানং চতুচক্কং ৰত্ততী’’ত্যাদীসু [অ. নি. ৪.১৩১] সম্পত্তিচক্কে. ‘‘পিতরা পৰত্তিতং চক্কং অনুৰত্তেতী’’ত্যাদীসু [অ. নি. ৫.১৩২] চক্করতনে. মণ্ডলং ‘‘অলাতচক্ক’’ন্ত্যাদীসু ‘‘অসনিৰিচক্ক’’ন্তি [দী. নি. ৩.৬১; সং. নি. ২.১৬২] চ. বলং থামো. কুলালো কুম্ভকারো, তস্স ভণ্ডে কুলালচক্কন্তি. আণাযং ‘‘চক্কং ৰত্তযতি পাণীন’’ন্তি [জা. ১.৭.১৪৯]. আযুধে চক্কাকারে আযুধে. দানং দেয্যধম্মো. রাসি খন্ধো. সদ্ধগাথাপি গাথাযেৰ.
‘‘দণ্ডকা ¶ চণ্ডৰুট্ঠ্যাদি, পাদেহি ছহি তীহি তু;
গাথাতি চ পরত্থেৰং, ছন্দোসঞ্ঞা পকাসিতা.
অনন্তরোদিতং চঞ্ঞ-মেতং সামঞ্ঞনামতো;
গাথাইচ্চেৰ নিদ্দিট্ঠং, মুনিন্দৰচনে পনা’’তি [ৰুত্তোদয ১৪-১৫ গাথা] হি ৰুত্তং.
‘‘কিং তে ৰতং কিং পন ব্রহ্মচরিযং,
কিস্স সুচিণ্ণস্স অযং ৰিপাকো;
ইদ্ধিজুতিবলৰিরিযূপপত্তি,
ইদঞ্চ তে নাগ মহাৰিমানং.
অহঞ্চ ভরিযা চ মনুস্সলোকে,
সদ্ধা উভো দানপতী অহুম্হ;
ওপানভূতং মে ঘরং তদাসি,
সন্তপ্পিতা সমণব্রাহ্মণা চ.
তং মে ৰতং তং পন ব্রহ্মচরিযং,
তস্স সুচিণ্ণস্স অযং ৰিপাকো;
ইদ্ধিজুতিবলৰিরিযূপপত্তি,
ইদঞ্চ মে ধীর মহাৰিমান’’ন্তি [জা. ২.২২.১৫৯২, ১৫৯৩, ১৫৯৫]
ইমস্মিং ৰিধুরপণ্ডিতজাতকে দানস্মিং আগতো.
‘‘তং খো পন পঞ্চসিখ ব্রহ্মচরিযং নেৰ নিব্বিদায ন ৰিরাগায যাৰদেৰ ব্রহ্মলোকূপপত্তিযা’’তি [দী. নি. ২.৩২৯] ইমস্মিং মহাগোৰিন্দসুত্তে অপ্পমঞ্ঞাসু. ‘‘তযিদং ব্রহ্মচরিযং ইদ্ধঞ্চেৰ ফীতঞ্চ ৰিত্থারিকং বাহুজঞ্ঞং পুথুভূতং যাৰদেৰ মনুস্সেসু সুপ্পকাসিত’’ন্তি [দী. নি. ৩.১৭৪] ¶ পাসাদিকসুত্তে সিক্খত্তযসঙ্গহে সকলস্মিং সাসনে. ‘‘পরে অব্রহ্মচারী ভৰিস্সন্তি, মযমেত্থ ব্রহ্মচারিনো ভৰিস্সামা’’তি [ম. নি. ১.৮৩] ইমস্মিং সল্লেখসুত্তে মেথুনা ৰিরতিযং.
‘‘কেন পাণি কামদদো, কেন পাণি মধুস্সৰো;
কেন তে ব্রহ্মচরিযেন, পুঞ্ঞং পাণিম্হি ইজ্ঝতি.
তেন পাণি কামদদো, তেন পাণি মধুস্সৰো;
তেন মে ব্রহ্মচরিযেন, পুঞ্ঞং পাণিম্হি ইজ্ঝতী’’তি [পে. ৰ. ২৭৫]. –
ইমস্মিং অঙ্কুরপেতৰত্থুম্হি ৰেয্যাৰচ্চে.
‘‘মযঞ্চ ভরিযা নাতিক্কমাম,
অম্হে চ ভরিযা নাতিক্কমন্তি;
অঞ্ঞত্র তা ব্রহ্মচরিযং চরাম,
তস্মা হি অম্হং দহরা ন মিয্যরে’’তি [জা. ১.১০.৯৭]. –
মহাধম্মপালজাতকে সদারতুট্ঠিযং.
‘‘এৰং খো তং, ভিক্খৰে, তিত্তিরিযং নাম ব্রহ্মচরিযং অহোসী’’তি [চূল়ৰ. ৩১১] ইমস্মিং তিত্তিরজাতকে পঞ্চসীলে.
‘‘ইদং খো পন পঞ্চসিখ ব্রহ্মচরিযং একন্তনিব্বিদায ৰিরাগায…পে… অযমেৰ অরিযো অট্ঠঙ্গিকো মগ্গো’’তি [দী. নি. ২.৩২৯] মহাগোৰিন্দসুত্তেযেৰ অরিযমগ্গে.
‘‘হীনেন ব্রহ্মচরিযেন, খত্তিযে উপপজ্জতি;
মজ্ঝিমেন চ দেৰত্তং, উত্তমেন ৰিসুজ্ঝতী’’তি [জা. ১.৮.৭৫]. –
নিমিজাতকে অত্তদমনৰসেন কতে অট্ঠঙ্গুপোসথে.
‘‘অভিজানামি খো পনাহং, সারিপুত্ত, চতুরঙ্গসমন্নাগতং ব্রহ্মচরিযং চরিত্ৰা তপস্সি সুদং হোমী’’তি [ম. নি. ১.১৫৫] লোমহংসসুত্তে ধিতিসঙ্খাতে ৰীরিযে.
৭৮৪. সভাৰো ¶ অৰিপরীতত্থো. পরিযত্তি পরিযাপুণিতব্বা ৰিনযাভিধম্মসুত্তন্তা. ঞাযো যুত্তি, সপ্পটিপদা ৰা মগ্গাদযো. ঞেয্যে সঙ্খারৰিকারলক্খণনিব্বানপঞ্ঞত্তিৰসেন পঞ্চৰিধে ঞেয্যে. নিস্সত্ততা সত্তসভাৰস্স অভাৰতা. আপত্তিযং ‘‘পারাজিকং ধম্ম’’ন্তি. ‘‘সহ ধম্মেন নিগ্গয্হা’’ত্যাদীসু কারণে. আদিনা সমযঞ্ঞূপমাহিংসাদীসুপি ধম্মো.
৭৮৫. পযোজনং ফলং. সদ্দাভিধেয্যে সদ্দত্থে. ৰুড্ঢিযং ৰড্ঢনে. ৰত্থুম্হি দব্বে. নাসে ৰিনাসে. পচ্ছিমপব্বতে অত্থগিরিম্হি. নিৰত্তিৰিসযুপ্পত্তিসভাৰাদীসুপি.
৭৮৬. যেভুয্যতা বাহুল্যতা. অব্যামিস্সং অসম্মিস্সং. ৰিসংযোগে ৰিপ্পযোগে. দল়্হত্থে দল়্হসদ্দস্স অত্থে. অনতিরেকে অতিরেকাভাৰে. অনৰসেসম্হি সব্বস্মিং, তং কেৰলৰচনং তীসু লিঙ্গেসু.
৭৮৭. পটলং ‘‘দিগুণং সঙ্ঘাটিং পারুপিত্ৰা’’ত্যাদীসু [মহাৰ. ৩৪৮]. ‘‘ৰযোগুণা অনুপুব্বং জহন্তী’’তি [সং. নি. ১.৪] রাসিম্হি. ‘‘সতগুণা দক্খিণা ¶ পাটিকঙ্খিতব্বা’’তি [ম. নি. ৩.৩৭৯] আনিসংসে. বন্ধনং কামগুণং. অপ্পধানে ৰিসেসনে. জিযায ধনুনো.
৭৮৮-৭৮৯. রুক্খাদো দুমাদিম্হি. ৰিজ্জমানে ভূতগুণে. অরহন্তে ‘‘যো চ কালঘসো ভূতো, সভূতপচিনিং পচী’’তি [জা. ১.২.১৯০]. খন্ধপঞ্চকে ‘‘ভূতমিদং, সারিপুত্ত, সমনুপস্সথা’’তি [ম. নি. ১.৪০১]. সত্তে পাণিম্হি. মহাভূতে পথৰাদিকে. অমনুস্সো দেৰরক্খসাদি. ৰিজ্জমানত্থৰজ্জিতে রুক্খাদো নারিযং ন ভৰতি, ৰিজ্জমানত্থে, পন অতীতাদীসু চ ৰাচ্চলিঙ্গো. পত্তে সম্পত্তে. সমে তুল্যত্থে.
৭৯১. পদপূরণে ‘‘সুত্তন্ত ৰনন্তা’’ত্যাদীসু. দেহাৰযৰে ‘‘অন্তং অন্তগুণ’’ন্ত্যাদীসু [খু. পা. ৩.দ্ৰত্তিংসাকার]. দেহো চ অৰযৰো চাতি একে. কোট্ঠাসে ‘‘অযমেকো অন্তো’’ত্যাদীসু [অ. নি. ৬.৬১]. লামকং নিহীনকং.
৭৯২. নিকাযো ¶ সধম্মীনং গণো. সন্ধি পটিসন্ধি. সামঞ্ঞে ৰিসেসাধারে. পসূতি মাতুকুচ্ছিতো নিক্খমনং, কুলং খত্তিযাদিকুলং. ভৰো ভৰনক্রিযা. ৰিসেস্যো উপাধি, যস্স ৰসেন ভিন্নেসু সবলাদীসু অভিন্না ধীসদ্দা ৰত্তন্তে. সুমনাযং মালতিযং. সঙ্খতলক্খণে সঙ্খতধম্মানং লক্খণে.
৭৯৩. ভৰভেদো কামভৰাদি. পতিট্ঠাযং নিস্সযে. নিট্ঠা নিপ্ফত্তি. অজ্ঝাসযো অধিপ্পাযো. বুদ্ধি ঞাণং. ৰাসট্ঠানং ৰসনট্ঠানং. ৰিসরত্তং ৰিসরণভাৰো. ‘‘ৰিসদত্থে’’তিপি পাঠো, তদা সদধাতুস্স ৰিসরণত্থতা দট্ঠব্বা.
৭৯৪. ফলে সোতাপত্তাদিকে. অনিচ্চাদিঅনুপস্সনা ৰিপস্সনা নাম. মগ্গে সোতাপত্তিমগ্গাদিকে.
৭৯৫. কম্মারুদ্ধনং কম্মারানং উদ্ধনং, কম্মারানং যথা উক্কাতি. অঙ্গারকপল্লং অঙ্গারানং ভাজনং. দীপিকা নাম মধুচ্ছিট্ঠাদিমযা পদীপকিচ্চকারিকা. সুৰণ্ণকারমূসা মত্তিকমযা একা ভাজনৰিকতি. ৰাযুনো ৰেগে চ উক্কাসদ্দো, যো ‘‘দেৰদুদ্রভী’’তি ৰুত্তো.
৭৯৬. কেসোহারণং ¶ কেসানং লৰনং. জীৰিতৰুত্তি জীৰিতস্স ৰত্তনং. ৰপনং বীজস্স ৰপনং. ৰাপসমকরণং ৰপিতস্স বীজস্স সমকরণং. পৰুত্তভাৰো বন্ধনা মুত্তি.
৭৯৭-৭৯৮. সুতো ৰিস্সুতে পাকটে. অৰধারিতে উপলক্খিতে. উপচিতে রাসীকতে. অনুযোগো পুচ্ছা. কিলিন্নে তিন্তে. সোতৰিঞ্ঞেয্যং সদ্দাযতনং. সত্থং সদ্দসত্থাদি, সুতনামকো ৰা একো সত্থৰিসেসো. এতেসু দ্ৰীসু অত্থেসু সুতং নপুংসকং. পুত্তে সুতো পুল্লিঙ্গো, রাজিনিপি সুতো.
৭৯৯. যুগে কতাদিচতুক্কে. লেসো অনুমানঞাণৰিসযো. পঞ্ঞত্তিযং ‘‘কপ্পত্থেরো’’তি. পরমাযুম্হি ‘‘কপ্পং সগ্গম্হি ¶ মোদতী’’তি. অঞ্ঞত্র কপ্পাদীসু পুল্লিঙ্গে. সদিসে পন তীসু লিঙ্গেসু. সমণৰোহারো ৰিনযাগতো সমণানং ৰোহারো. কপ্পবিন্দু চীৰরে কতবিন্দু. সমন্তত্তে সমন্তভাৰে. অন্তরকপ্পো মহাকপ্পস্স অসীতিমো ভাগো. আদিসদ্দেন অসঙ্খ্যেয্যমহাকপ্পে সঙ্গণ্হাতি. তক্কে ৰিতক্কে. ৰিধি ৰিধানং.
৮০০. ৰিরতি ৰিরতিত্তযং. সপথো অক্কোসো. তচ্ছে তথভাৰে. অরিযসচ্চম্হি দুক্খসচ্চাদিকে. দিট্ঠি মিচ্ছাদিট্ঠি.
৮০১. সঞ্জাতিদেসো ‘‘কম্বোজো অস্সাযতন’’ন্তি. ৰাসট্ঠানং নিৰাসট্ঠানং ‘‘দেৰানং দেৰাযতন’’ন্তি. আকরোতি যত্থ সুৰণ্ণরজতাদযো উপ্পজ্জন্তি. সমোসরণট্ঠানং বহূনং সন্নিপাতট্ঠানং. পদপূরণে ‘‘কম্মাযতনং, সিপ্পাযতন’’ন্তি.
৮০২. ৰত্থং অম্বরং. অঞ্ঞো যো সকো ন হোতি. ওধি মরিযাদো. ভেদো ৰিসেসো. মনসিপি চিত্তেপি.
৮০৩. ৰিপাকে ইট্ঠৰিপাকে কুসলো. অনৰজ্জাদীসু ৰাচ্চলিঙ্গিকো.
৮০৪. দ্রৰো ¶ মধ্ৰাদি. মধুরাদীসু ছসু রসেসু. পারদো সূতো. সিঙ্গারাদো নৰ নাট্যরসে. রসরত্তমংসমেদট্ঠিসুক্কট্ঠিমিঞ্জৰসেন সত্ত ধাতৰো, তব্ভেদে. কিচ্চে ফস্সাদিধম্মানং সঙ্ঘট্টনাদিকিচ্চে. সম্পত্তি তেসংযেৰ.
৮০৫. বোধিসদ্দো ঞাণদ্ৰযে নারিযং, বোধিরাজকুমারাদিপঞ্ঞত্তিযং পুমে. অস্সত্থরুক্খে পুমিত্থিযং.
৮০৬. যেন কত্তুভূতেন যো কম্মভূতো নিচ্চসেৰিতো, তত্থাপি কম্মভূতে. ৰিসযো অনঞ্ঞথাভাৰো. জনপদে কুরুআদিকে. গোচরে তব্বহুলাচারে.
৮০৮. বন্ধৰে সো পুমে. অত্তনি সং নপুংসকে. ধনস্মিং সো সং অনিত্থিযং. সুনখে সা পুমে ৰুত্তো. অত্তনিযে সো তিলিঙ্গিকো.
৮০৯. ছৰিসম্পত্তিযং ¶ ছৰিযা সম্পত্তিযং.
৮১০. জামাতা ধীতুসামিকো. মন্দপ্পিযে অপ্পপিযে ৰরং অব্যযং.
৮১১. মকুলে অৰিকাসসম্পত্তে. নেত্তিংসাদিপিধানে খগ্গাদীনং গেহে.
৮১২. পিতামহো ব্রহ্মা. পিতূসু মাতাপিতূসু. তথা পক্খন্তরে. তপসি সীলে.
৮১৩-৮১৪. মজ্ঝবন্ধে উরোবন্ধনে. পকোট্ঠো কপ্পরস্সাধোভাগো. কচ্ছবন্ধনং অধোম্বরস্স দল়্হবন্ধনং. মেখলাযঞ্চাতি কচ্ছা চতূস্ৰত্থেসু. কচ্ছো লতাদীসু. কচ্ছো বাহুমূলম্হি পরূল়্হকচ্ছনখলোমে, ‘‘কচ্ছেহি সেদা মুঞ্চন্তী’’তি. অনূপো বহূদকদেসো.
৮১৫. মানং ¶ তুলাপত্থঙ্গুলীহি. পমাতরি পমাণস্স কত্তরি.
৮১৬. দব্বং ধনং. অত্তভাৰো পঞ্চক্খন্ধসমূহো. পাণো জীৰিতিন্দ্রিযং. দব্বাদীসু চতূসু সত্তং. সত্তাযং ৰিজ্জমানতাযং সত্তা. জনে সত্তো. সো সত্তসদ্দো, আসত্তে লগ্গিতে তিলিঙ্গিকো.
৮১৭. সেম্হাদো তিদোসে. রসরত্তাদি পুব্বেৰুত্তো. পভাদিকে রূপধাতুম্হি. চক্খাদিকে ৰিসযধাতুম্হি.
৮১৮. অমচ্চাদিকা সত্ত পকতিযো ৰুত্তা. সত্তাদিসাম্যৰত্থা সত্তরজতমভূতানং তিণ্ণং গুণানং সাম্যৰত্থা. পচ্চযা ণপচ্চযাদিতো পঠমে পঠমসণ্ঠিতে করোত্যাদিধাতুম্হি.
৮১৯. পরিত্তাণং ¶ রক্খণং. ৰত্থুম্হি ওকাসে. তল্লঞ্ছনং পাদস্স ঠানং.
৮২০. লোহমুগ্গরে লোহমযে মুগ্গরে. তাল়াদিকে সম্মতাল়কংসতাল়াদিকে. কঠিনে কক্খল়ে.
৮২১. মক্খিকা নীলমক্খিকাদিকা. তাসং ভেদা সৰিসা মধুকতা পিঙ্গলমক্খিকা. মধুম্হি খুদ্দং অপ্পকাদীসু চতূস্ৰত্থেসু ৰত্তমানং তীসু লিঙ্গেসু. অধমো নিহীনো. কপণো একচারী.
৮২২. তক্কে গোরসৰিসেসে. মরণলিঙ্গে মরণঞাপকলক্খণে. অসুভে, সুভে চাতি চতূস্ৰত্থেসু অরিট্ঠং. আসৰো মজ্জৰিসেসো. ফেণিলদ্দুমো ‘‘বডী-য্ौ-খো’’.
৮২৩. গেহানং দারুবন্ধপ্পযোজনং পীঠিকা নাম. পক্খন্দদ্ৰযস্স, কণ্ণিকাদীনঞ্চ নিস্সযভূতা পীঠিকা.
৮২৪. মিত্তাকারে ¶ অমিত্তস্সাপি মিত্তসণ্ঠানে. বলে, রাসিম্হি, ৰিপত্তিযঞ্চ, ‘‘বলস্স রাসী’’তিপি একে.
৮২৫. খন্ধে রূপক্খন্ধে. ভৰে রূপভৰে. নিমিত্তম্হি কারণে. ৰপু সরীরং.
৮২৬. ৰত্থুকিলেসকামেসূতি ৰত্থুকামকিলেসকামেসু. মদনে মারদেৰপুত্তে. রতে মেথুনে. নিকামে ইচ্ছারহিতে কামং নপুংসকে. অনুঞ্ঞাযং কামমব্যযং ভৰে.
৮২৭. ৰজ্জভণ্ডমুখে ৰীণাদোণিমুখে. মাতঙ্গস্স হত্থিনো করকোটি হত্থগ্গং.
৮২৮. রম্ভো সঠ্যং, কেতৰন্ত্যত্থো. অসচ্চং মুসা. অযোঘনং যেন পহরতি. গিরিসিঙ্গম্হি গিরগ্গে. সীরঙ্গে ফালঙ্গে. যন্তে কূটযন্তে.
৮৩০. পটিৰাক্যে ¶ পটিৰচনে. উত্তরাসঙ্গে উপরিৰত্থে. সেট্ঠাদীসু উত্তরো তীসু, পরস্মিং উপরিস্মিঞ্চ ঈরিতো.
৮৩১. ৰিমুত্তি অরহত্তফলং মগ্গনিব্বানানিপি.
৮৩২. সঙ্খতে পচ্চযাভিসঙ্খতে ধম্মে. পুঞ্ঞাভিসঙ্খারো, অপুঞ্ঞাভিসঙ্খারো, আনেঞ্জাভিসঙ্খারোতি পুঞ্ঞাভিসঙ্খারাদি. পযোগো উস্সাহো. কাযসঙ্খারো, ৰচীসঙ্খারো, চিত্তসঙ্খারোতি কাযসঙ্খারাদি. অভিসঙ্খরণং অভিসঙ্খরণক্রিযা.
৮৩৪. পতিরূপে যুত্তে. ছাদিতে তিণাদীহি. রহো সুঞ্ঞট্ঠানং. পঞ্ঞত্তিযং ছন্নো ভিক্খু, পঞ্ঞত্তিযংযেৰ পুমে.
৮৩৫. বুদ্ধচক্খু ¶ বুদ্ধানং চক্খু. সমন্তচক্খু সব্বঞ্ঞুতঞাণং. ধম্মচক্খু হেট্ঠামগ্গত্তযে ঞাণং.
৮৩৭. ৰেৰচনং অভিন্নত্থো সদ্দো. পকারস্মিং ভেদে. অৰসরো অৰকাসো.
৮৩৮. চিত্তকম্মং চিত্তকারানং কম্মং. ৰিচিত্তে নানাৰিধে. পঞ্ঞত্তিযং চিত্তো ধনুধরোযেৰ. চিত্তমাসো পুণ্ণেন্দুযুত্তেন চিত্তেন নক্খত্তেন লক্খিতো মাসো. তারন্তরে চিত্তনক্খত্তে. থিযং নারিযং.
৮৩৯. সামলে নীলে. সযমত্থে সযংসদ্দস্স অত্থে. সারিৰা উপাসকা.
৮৪০. ‘‘পুমে’’ত্যাদিনা ¶ পুব্বদ্ধেন গুরুসদ্দস্স অত্থা ৰুত্তা, অপরদ্ধেন গরুসদ্দস্স, ‘‘একদেসেকত্তমনঞ্ঞংৰে’’তি ন্যাযেন দ্ৰিন্নম্পি একত্তমঞ্ঞমানেন গাথানেকত্থৰগ্গে কথিতা. মহন্তে বহুত্তে. দুজ্জরে জীরাপেতুমসক্কুণেয্যে, দুক্করে ৰা.
৮৪১. অচ্চিতে পূজিতে. খিন্নে কিলমথপ্পত্তে. সমিতে উপসমিতে.
গাথানেকত্থৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৮৪২. ৰিসুদ্ধিদেৰো, সম্মুতিদেৰো, উপপত্তিদেৰো চাতি ৰিসুদ্ধিদেৰাদি. নভং আকাসো.
তরুণাদীসু তীস্ৰত্থেসু মাণৰো.
৮৪৩. আদ্যত্থাদীসু ¶ অগ্গং. ৰরে সেট্ঠে তীসু.
পচ্চনীকো সত্তু. অঞ্ঞে অঞ্ঞত্থে. পচ্ছাভাগে ‘‘ধাতুলিঙ্গেহি পরা পচ্চযা’’তি.
৮৪৪. যোনি ইত্থীনং যোনিমগ্গো. কামো ইচ্ছা. সিরী পঞ্ঞা, পুঞ্ঞো চ. ইস্সরং পভুতা. ধম্মো সীলাদি. উয্যামো ৰীরিযং. যসো পরিৰারো, কিত্তি চ.
৮৪৮. খন্ধকোট্ঠাসো ¶ অণ্ডজাদিচতুক্কং. পস্সাৰমগ্গো ইত্থীনং যোনি. সো পুল্লিঙ্গো. কূলে তীরে.
৮৪৯. নাগোতুনাগসদ্দো তু. উরগে সপ্পে, হত্থিনি চ.
৮৫০. সঙ্খ্যা গণনা. ‘‘অঞ্ঞত্থে’’ত্যেকে ৰদন্তি.
৮৫১. ভে নক্খত্তৰিসেসে. সন্তিকে সমীপে. মূলমূলে লোভাদিকে. পাভতে মূলধনে. অংসো সরীরাৰযৰো. পকণ্ডে রুক্খাদীনং সরীরে.
৮৫২. কম্মে ¶ ক্রিযাযং. ৰিকোপনং ৰিদ্ধংসনং.
৮৫৩. পচ্ছাতাপো ৰিপ্পটিসারো. অনুবন্ধো পুনপ্পুনং পৰত্তনং. রাগাদো সত্তকে. মাতঙ্গস্স মুদ্ধনি পিণ্ডদ্ৰযে কুম্ভো.
৮৫৪. খগ্গকোসে খগ্গপিধানে. পটিচ্ছদে সমন্ততো ছাদনে. সারম্ভে কোলাহলে.
৮৫৫. কালৰিসেসো দসচ্ছরকালো. নিব্যাপারট্ঠিতি অচিরট্ঠিতি, অচিরট্ঠিতীতি দসচ্ছরতোপি ঊনট্ঠিতি.
উপ্পত্তিভূমি জাতিভূমি.
৮৫৬. কবল়ীকারাহারাদীসু ¶ চতূসু.
৮৫৭. সদ্ধায অপরপ্পচ্চযে. চীৰরাদীসু চতূসু. আধারো নিস্সযো.
দিব্বৰিহারো, অরিযৰিহারো, ব্রহ্মৰিহারো চাতি দিব্বৰিহারাদি. সুগতালযে ভিক্খূনমাৰাসে.
৮৫৮. সমত্তনে নিট্ঠাযং. চকারেন নিযমাদিকে সঙ্গণ্হাতি.
সঙ্গে লগ্গে. কামাদো চতুক্কে.
৮৫৯. সপ্পফণঙ্গেসূতি সপ্পস্স ফণে, অঙ্গে চ সরীরে. কোটিল্লে কুটিলতায. ভুঞ্জনং ভোজনক্রিযা.
ভূমিভাগে ¶ রাজঙ্গণাদিম্হি. কিলেসে সংকিলেসে. মলে রাগাদিকে.
৮৬০. ধনাদিদপ্পেতি ধনাদিকে পটিচ্চ উপ্পন্নে দপ্পে.
নিমিত্তে কারণে. ছলে সঠ্যে.
৮৬১. সো পুল্লিঙ্গো. পরমত্তনি দিট্ঠীনং গাহলদ্ধে অত্তনি. থম্ভস্মিং গেহাদীনং থম্ভে. বলসজ্জনং যুদ্ধকালে বলস্স সজ্জনং.
সোপানঙ্গম্হি সোপানসীসে.
৮৬৩. নিয্যাসে সিলেসে. সেখরে সীসে. নাগদন্তকে ভিত্তিআদীসু পৰেসিতে নাগদন্তাকারে দণ্ডে.
সিখণ্ডো ¶ পিঞ্ছং. তূণীরে উসুনিধিম্হি. নিকরে সমূহে.
কম্বু জলজন্তুৰিসেসো. নলাটট্ঠি নলাটে জাতট্ঠি. গোপ্ফকে পাদগণ্ঠিম্হি.
৮৬৫. কালে পঞ্চদসীদিৰসপরিমাণে. সাধ্যে পত্তসাধনীযে. সখী সহাযো. ৰাজো পত্তং. পঙ্গুল়ো পীঠসম্পী.
দেসে দেসৰিসেসে. অণ্ণৰে সমুদ্দে, এতে পুমে. সো সিন্ধুসদ্দো সরিতাযং নদিযং ভৰে.
৮৬৬. করেণুসদ্দো গজে হত্থিম্হি, পুরিসে পুল্লিঙ্গে ৰত্ততি. হত্থিনিযং তু ইত্থিযং.
রতনে রতনৰিসেসে. মণিৰেধো নাম যং লোকে ‘‘চিন’’ ইতি ৰুচ্চতি. ইন্দহেতি ইন্দাৰুধো.
৮৬৭. কোটিযং ¶ অন্তে. ৰাদিত্তৰাদনে ৰীণাদিৰাদিত্তৰাদনোপাযে.
‘‘কোণো ৰজ্জপ্পভেদে চ,
কোণো সেলগুল়ে ইজে;
ৰীণাদিৰাদনোপাযে,
একদেসে গতস্স চে’’তি. –
তিকণ্ডসেসো [তিকণ্ডসেস ৩.৩.১২৫].
৮৬৮. ৰণিপ্পথে ৰাণিজানং ৰোহারকম্মপথে. ৰেদে ৰেদৰিসেসে, ৰাণিজেপি নিগমো.
ৰিৰাদাদো ‘‘ৰিৰাদাধিকরণ’’ [পাচি. ৩৯৪] ন্ত্যাদীসু. আধারো কারকৰিসেসো, নিস্সযো চ. কারণে ‘‘যত্ৰাধিকরণমেন’’ন্তি [ধ. স. ১৩৫৪].
৮৬৯. পসুম্হি গোণে. ৰসুধা পথৰী. ৰাচা ৰচনং. আদিনা সগ্গরংসিৰজিরচন্দজলাদযো গহিতা.
হরিতে ¶ সুকপত্তসদিসে ৰণ্ণৰিসেসে. ৰাসুদেৰে কণ্হে.
কণ্ণপূরো কণ্ণালঙ্কারো. সেখরে অগ্গে. এতে দ্ৰিন্নম্পি অত্থা.
৮৭১. ৰিজ্জুযং চঞ্চলাযং. ইত্থিপুরিসে পুরিসিত্থিযং.
কোণে অস্সে. সঙ্খ্যাৰিসেসো ‘‘কোটিপকোটী’’ত্যাদীসু. উক্কংসে পরিযোসানে.
৮৭২. জালা অগ্গিজালা. অগ্গং কোটি.
নারী আসীসদ্দো সপ্পদাঠাযং. ইট্ঠস্স ৰত্থুনো আসীসনাযং পত্থনাযম্পি ইত্থী এৰ.
৮৭৩. ৰিলীনতেলে ¶ ৰিসরণতেলে. ৰসগা ৰসং গচ্ছন্তী নারী. ৰঞ্চ্যগাৰী অনৰচ্ছা সোরভেযী.
অভিলাসে ইচ্ছাযং. কিরণে রংসিম্হি. অভিসঙ্গে লগ্গনে.
৮৭৪. অংসে কোট্ঠাসে. সিপ্পে নাটকসত্থাগতে. চন্দস্স সোল়সমে ভাগে চ কলা.
৮৭৫. বীজকোসে ৰরাটকে. কণ্ণভূসাযং কণ্ণালঙ্কারে.
আগামিকালে অনাগতকালে. পভাৰো দণ্ডতেজো. সংযমেপি আযতি ভৰে.
৮৭৬. মেসাদিলোমে এল়কাদীনং লোমে. ভূমজ্ঝে দ্ৰিন্নং ভূনং মজ্ঝে জাতাযং রোমধাতুযং লোমে.
নট্টকী নাটকিত্থী. মদিরা সুরা.
৮৭৭. ক্রিযচিত্তে ¶ ৰীসতিৰিধে ক্রিযচিত্তে. করণে করণক্রিযাযং, এতেসু দ্ৰীসু অত্থেসু ক্রিযং. কম্মনি কত্তব্বে ক্রিযা নারী.
সুণিসাযং পুত্তস্স ভরিযাযং. কঞ্ঞাযং অনিব্বিদ্ধাযং. জাযাযং ভরিযাসামঞ্ঞে.
৮৭৮. ইস্সরিযং পভুতা. অক্খরাৰযৰে গরুঅক্খরানং অৰযৰে.
পাৰচনে বুদ্ধৰচনে. সিদ্ধে সিদ্ধন্তে. তন্তে সুত্তমযে. সুপিতে নিদ্দাসীলে.
৮৭৯. রাজলিঙ্গং খগ্গাদি. উসভঙ্গো উসভাৰযৰো. রুক্খে রুক্খৰিসেসে. নিমিত্তং গুয্হঙ্গং. চিহনে লক্খণে. পদে ৰিভত্যন্তে.
৮৮০. ৰোহারে ¶ ৰাণিজকম্মে. কীল়াদো কীল়াদিম্হি. আদিনা জুতিথুতিগত্যাদযো সঙ্গহিতা.
সরীরে সরীরাধিদেৰে.
৮৮১. সুস্সূসাযং সোতুমিচ্ছাযং. ইস্সাত্যাসে সরাভ্যাসে. হিংসনেপি উপাসনং.
হেতিভেদে আৰুধভেদে. সঙ্কু খাণুৰিসেসো.
৮৮২. ৰীণাগুণো ৰীণাযজিযা. তন্তং তন্তসদ্দো. মুখ্যং পধানং. সিদ্ধন্তং উদাহরণং. তন্তু সুত্তং.
রথনঙ্গলাদীনং অঙ্গে রথাদ্যঙ্গে. কপ্পম্হি কতাদিকে.
৮৮৩. ইত্থিপুপ্ফং ইত্থীনং উতু. রেণু ধূলী. পকতিজে গুণে তিণ্ণং গুণানং দুতিযে গুণে.
ন্যাসপ্পণে ঠপিতস্স ধনস্স দানে. দানম্হি তদঞ্ঞস্স দানে.
৮৮৪. গুরু ¶ আচরিযাদি. উপাযো হেতু. অৰতারো ওতরণট্ঠানং. পূতম্বু পৰিত্তজলং. দিট্ঠি বুদ্ধদস্সনা অঞ্ঞদস্সনং. আগমেপি তিত্থং.
জোতিসদ্দো নক্খত্তরংসীসু পণ্ডকে নপুংসকে. অগ্গিম্হি তু সো পুমা.
৮৮৫. ‘‘ইতি সন্ধিকপ্পে পঠমো কণ্ডো’’ত্যাদীসু ৰগ্গে. অৰসরেপি, অৰসরো অৰকাসো.
অথ বাহুদ্ৰযস্স উদ্ধং মানে. সূরত্তে সূরভাৰে.
৮৮৬. পোরিসং পুরিসকারো. ঈহা ৰীরিযং. নিসিন্নাদ্যুগ্গমো নিসিন্নাদিকো উগ্গমো ঠানং.
অনিস্সযমহীভাগে লোকনিস্সযভূতানং তরুপব্বতনগরাদীনং অভাৰতো অনিস্সযসঙ্খাতে সুঞ্ঞমহীকোট্ঠাসে. ‘‘ইরীণং ঊসরে সুঞ্ঞে’’তি [মেদিনীকোস ১৫.৩৬] হি তিকণ্ডসেসো. ঊসরে ঊসৰতি ঠানে.
৮৮৭. সাধনত্থাদীসু ¶ আরাধনং. রাধনংপ্যত্র. ‘‘পত্তিযং সাধনে ৰুত্তং, রাধনং তোসনেপি চে’’তি তিকণ্ডসেসো.
সানুম্হি পব্বতস্স সমে ভূভাগে. ৰিসাণে মাতঙ্গদন্তে, পসূনং সিঙ্গে চ.
৮৮৮. দিট্ঠং রূপারম্মণং. আদিমগ্গো সোতাপত্তিমগ্গো. ঞাণং সামঞ্ঞং. অক্খি চক্খু. ইক্খনং ওলোকনং. লদ্ধি গাহো.
সুৰণ্ণো পঞ্চধরণং. পঞ্চসুৰণ্ণো নিক্খো. পসাধনং অলঙ্কারৰিসেসো.
৮৮৯. তিথিভেদে হোরসত্থাগতে অনিট্ঠসম্মতে তিথিম্হি. সাখাদিফল়ুম্হি রুক্খসাখাদীনং গণ্ঠিম্হি. পূরণেপি পব্বং.
বলৰামুখো যত্র প্লৰাদযো সীঘসোতেন আকড্ঢিত্ৰা পৰেসিযন্তি.
৮৯০. কামজে ¶ তণ্হাজে সুরাপানাদিকে. দোসে অপরাধে. কোপজে দণ্ডফরুসাদিকে চ. ৰিপত্তিযং ৰিনাসে.
উপকরণং কুলালাদীনং দণ্ডচক্কাদি. সিদ্ধি নিপ্ফত্তি. কারকো কত্তাদিসত্তৰিধো.
৮৯১. দানসীলে দানপকতিকে চ. ৰগ্গুৰাদিনি মধুরৰাদিনি চ ৰদঞ্ঞূ ভৰে. ইতো পট্ঠায উস্সিতপরিযন্তো তীসু ৰুত্তো. অভিসিত্তে মুদ্ধাভিসিত্তে রাজিনি.
৮৯২. ভাগ্যৰিহীনে অপুঞ্ঞে. অপ্পকে অবহুকে. মূল়্হে বালে. অপটু অছেকো. খলে, জগতিযঞ্চ মন্দো. ৰুদ্ধিযুত্তে ৰড্ঢনযুত্তে. সমুন্নদ্ধে অনীচে উস্সিতং তীসু ভৰে, ‘‘ভাসিত’’ন্তিপি পাঠো.
৮৯৩. রথঙ্গে রথাৰযৰে. সুৰণ্ণস্মিং পলস্স চতুত্থভাগে. পাসকে চতুৰীসতিপ্পমাণে, তিংসপ্পমাণে ৰা ¶ . হত্থিদন্তাদিৰিকতিযং তীসু অক্খো. চক্খাদিন্দ্রিযে অক্খং.
সস্সতে নিচ্চে. তক্কে ৰিতক্কে. নিচ্ছিতে ৰিনিচ্ছিতে.
৮৯৪. হরে মহিস্সরে সিৰো, ভদ্দে কল্যাণে. মোক্খে নিব্বানে চ সিৰং. জম্বুকে সিঙ্গালে সিৰা.
সত্তিযং থামে. থূলত্তে থূলভাৰে.
৮৯৫. সঙ্খ্যাভেদো উপ্পলপুণ্ডরীকানং মজ্ঝে গণনা. নরকভেদে ‘‘পদুমনিরযে নিব্বত্তো’’ত্যাদীসু. ৰারিজে কক্কসনাল়ে কমলে.
দেৰভেদেতি
‘‘আপো ধুৰো চ সোমো চ,
ধৰো চেৰা’নিলো’নলো;
পচ্চূসো চ পভাসো চ,
অট্ঠেতে ৰসৰো মতা’’তি [চিন্তামণিটীকা ১.১০]. –
কথিতে দেৰৰিসেসে. রতনে রতনসামঞ্ঞে, ধনে চ, পণ্ডকং নপুংসকং.
৮৯৬. অত্থগমনে ¶ ৰিনাসগমনে. অপৰগ্গে সব্বকিলেসানং খযহেতুভূতে ৰিরাগধম্মে.
সেতম্বুজে সেতকমলে. রুক্খন্তরে ‘‘পুণ্ডরীক’’ইতি খ্যাতে দুমৰিসেসে, দ্ৰীস্ৰত্থেসু পুমে.
‘‘পুণ্ডরীকং সিতম্বোজে, সেতচ্ছত্তে চ ভেসজ্জে;
কোসকারন্তরে ব্যগ্ঘে, সো দিসাৰারণগ্গিসূ’’তি. –
নানত্থসঙ্গহো.
৮৯৭. উপহারে পূজাদ্যত্থং আভতে ৰত্থুম্হি. করস্মিং খেত্তাদিসম্ভৰে রাজভাগে. অসুরন্তরে বলিনামকে অসুরে.
সম্ভৰে ইত্থিপুরিসসম্ভৰে অসুচিম্হি সুক্কং. ধৰলে সেতে সুক্কো, কুসলে পুঞ্ঞে তীসু, ‘‘পুঞ্ঞং ধম্মমনিত্থিয’’ন্তি এত্থ ধম্মসদ্দস্স অনিত্থিভাৰস্স ৰুত্তত্তা সুক্কসদ্দো তীসু ৰুত্তো.
৮৯৮. ৰিভত্তব্বধনে ৰিভজিতব্বধনে. পিতূনং ধনে পেতানং মাতাপিতূনং পুত্তেহি ৰিভজিতব্বধনে চ.
পভুনো ¶ পুগ্গলস্স ভাৰো পভুত্তং, তথা আযত্তস্স ভাৰো আযত্ততা. আযত্তো পুগ্গলো. অভিলাসো ইচ্ছা.
৮৯৯. ধনিম্হি সদ্দমত্তে. যোধসীহনাদম্হি যোধানং অভীতনাদে চ সেল়নং.
৯০০. আদ্যুপলদ্ধিযং পঠমসঞ্জাতে ৰত্থুম্হি.
৯০১. সাধকতমে কত্তুতো অঞ্ঞেসং ক্রিযাসাধকতমে করণকারকে, ক্রিযাযং, গত্তে সরীরে চ. ইন্দ্রিযে চক্খাদিকে.
কুঞ্চিকাযং অপাপুরণে. তূরিযঙ্গে সম্মতাল়াদিকে.
৯০২. উপ্পাদে জননে. গব্ভমোচনে পুত্তৰিজাযনে.
অস্সে অস্সমত্তে.
৯০৩. পুপ্ফংৰিনা ¶ ফলগ্গাহিরুক্খে অস্সত্থাদো, রুক্খমত্তে চ ৰনপ্পতিসদ্দো. আহতে উপট্ঠাপিতে ৰরাহপুরিসাদিরূপে চ, রজতমত্তে চ রূপিযং.
৯০৪. কেসসদ্দো পুব্বো যস্স পাসসদ্দস্স সো কেসপুব্বো. চযে সমূহে ৰত্ততি, যথা ‘‘কেসপাসো’’তি, কেসকলাপোত্যত্থো.
অক্খিমজ্ঝে যা ‘‘সূলা’’তি ৰুত্তা. নক্খত্তে সত্তৰীসতিৰিধে, তদঞ্ঞেসু চ তারা ইত্থী. উচ্চতরস্সরে উচ্চতরে সদ্দে তারো.
৯০৫. পত্তে ভাজনসামঞ্ঞে, ভুঞ্জনপত্তে চ. লোহভেদস্মিং অযোতম্বাদিমযে ভাজনৰিসেসে. দেহমজ্ঝং উদরং.
৯০৬. ৰেসে সণ্ঠানে. সিপ্পসালা সিপ্পীনং সালা.
সম্পত্তি ¶ ধনাদিসম্পত্তি তিৰগ্গসম্পত্তি চ. লক্খিযা কতপুঞ্ঞেহি সেৰিযতি. ইত্থী ইত্থিৰিসেসো. দেৰতা সিরীনামিকা একা দেৰধীতা.
৯০৭. যুৰরাজা পিতরি দেৰঙ্গতে রাজভাৰারহো রাজপুত্তো. খন্দে হরস্স পুত্তে. সুসু তরুণো.
মণিভেদে যো লোকে ‘‘সন্তা’’তি ৰুচ্চতি. অঙ্কুরে রুক্খাদীনং অঙ্কুরে.
৯০৮. ৰেতনং কম্মকারেহি লভিতব্বধনং. মূলং মূলধনং. ৰোহারে ৰাণিজকম্মে.
ভাজনন্তরং যেন খেল়াদ্যসুচিং পটিগ্গণ্হাতি.
৯০৯. অসুভে চ কম্মে সুভে চ কম্মে দ্ৰযেপি কম্মে চাতি তীস্ৰত্থেসু ভাগ্যং ৰুত্তং.
তরুভেদে অস্সত্থে.
৯১০. ৰিমুত্তিযং ¶ নিব্বানে.
‘‘অযং পুমা’’তি জাননস্স কারণভাৰো পুমত্তং, তদাদিম্হি.
৯১১. অজ্ঝাযে পরিচ্ছেদে. দিৰে দেৰলোকে.
৯১২. সপত্তস্মিং অমিত্তে. রুক্খঙ্গে রুক্খাৰযৰে.
৯১৩. মুখ্যে পধানে. উপাযে হেতুম্হি. ৰদনে লপনে. আদিস্মিং পঠমে.
ভব্বে ৰিমুত্তারহে, ভৰিতব্বে চ. গুণাধারে গুণস্স নিস্সযে. ৰিত্তে ধনে. বুধে পণ্ডিতে. দারু দারুক্খন্ধো.
৯১৪. পত্থাদো পত্থো, তুলা, অঙ্গুলীতি পত্থাদি. ৰিধায উন্নতিযং. পরিস্সমে খেদে.
৯১৫. সরোরুহে কমলে. খগন্তরে রুক্খকিমিখাদকসকুণে. তূরিযন্তরে ৰংসসঙ্খাদিকে.
৯১৬. সংৰেগে উব্বেগে, ৰিম্হযে চ.
৯১৭. তদুপেতনিসায চন্দপ্পভায যুত্তরত্তিযং.
৯১৮. মাসে ততিযমাসে. অতিৰুদ্ধে চ অতিপসত্থে চ.
৯১৯. নিবন্ধে বলক্কারে ‘‘বলগ্গহো’’ত্যাদীসু.
মত্তিকাভেদো নীলাদিৰণ্ণযুত্তকিত্তিমমত্তিকা. সিক্কাযং উদককুম্ভাদিৰাহিকে. নযনামযে চক্খুরোগৰিসেসে.
৯২০. মণ্ডলে ¶ পরিমণ্ডলে. বিম্বিকা লতাজাতি, তস্সা ফলে চ বিম্বং.
৯২২. সন্তি নিব্বানং. নিভে সদিসে.
চাপে ধনুম্হি ইস্সাসং. উসুনো সরস্স খেপকম্হি পেরকে ইস্সাসো.
৯২৩. বালসদ্দো তীসু. কুত্রত্থেসু? আদিৰযসা পঠমৰযেন সমঙ্গিনি সমন্নাগতে চ. অপণ্ডিতে মূল়্হে চ.
সোণিতে লোহিতে. তম্বং উদুম্বরং. অনুরত্তো অনুরাগযুত্তো পুগ্গলো. রঞ্জিতং রঙ্গরঞ্জিতং.
৯২৪. ৰিরল়ে নিরন্তরে. কিসে অথূলে. হিমে তুহিনে.
৯২৫. গুল়ভেদো ¶ যো লোকে ‘‘সক্খরা’’তি ৰুচ্চতি. কঠলে সিলাখণ্ডে.
৯২৬. তিখিণে তিক্খে. ব্যত্তে ছেকে. রোগমুত্তে নিরোগে.
খত্তিযে মুদ্ধাভিসিত্তে. নরনাথে তদঞ্ঞস্মিং. পভুম্হি ইস্সরে.
৯২৭. ধঞ্ঞকরণং ধঞ্ঞমদ্দনট্ঠানং. কক্কে নহানচুণ্ণে. নীচে অধমে. সেতেপি খলো.
৯২৮. ব্রহ্মচারী চ গহট্ঠো চ ৰানপ্পত্থো চ ভিক্খু চাতি ব্রহ্মচারীগহট্ঠাদি, তপোধনে পিযসীলে.
কঠিনে কক্খল়ে. নিদ্দযে নিক্করুণে.
৯২৯. কনিট্ঠো ¶ চ কনিযো চাতি এতে তীসু. কুত্রত্থেসু? অত্যপ্পে, অতিযুৰেপি.
ইট্ঠে, নিস্সারে চ অগরুম্হি চাতি এতেস্ৰত্থেসু তীসু.
৯৩০. অধোভাগে চ হীনে চ. দন্তচ্ছদে দন্তাৰরণে.
পারিচরিযাযং উপট্ঠাকে.
৯৩১. রতনে দ্ৰিৰিদত্থিকে. গণে সমূহে যথা ‘‘কেসহত্থো’’তি. সোণ্ডায করিকরে. ভন্তরং তেরসমনক্খত্তং.
আৰাটে কাসুযং. উদপানং অন্ধু, যত্র জলং ঘটিযন্তেন উদ্ধরিত্ৰা পিৰন্তি.
৯৩২. পঠমং পমুখঞ্চাতি ইদং অভিধানদ্ৰযং আদিম্হি পধানে ৰত্ততি.
ৰজ্জভেদো উভযতলং তূরিযং.
৯৩৩. থিরংসো ¶ থিরকোট্ঠাসো.
খন্ধভারো খন্ধেন ৰহিতব্বো ভারো. আদিনা কটিভারাদযো গহিতা. যস্মা পলসতং তুলা, ৰীসতিতুলা ভারো, তস্মা ‘‘দ্ৰিসহস্সপলে’’তি ৰুত্তং.
৯৩৪. মন্দিরে গেহে. রোগভেদে খযরোগে. অপচযম্হি ৰিদ্ধংসনে, ৰিনাসে চ.
সাপদে ব্যগ্ঘাদিকে দুট্ঠমিগে. সপ্পে উরগে. কুরূরে কক্খল়ে.
৯৩৫. সজ্জদুমে অস্সকণ্ণরুক্খে. রুক্খে রুক্খমত্তে.
সোতে কণ্ণে. যজনে পূজনে. সুতিযং সৰনক্রিযাযং.
৯৩৬. পেতো ¶ চ পরেতোচাতি ইমে মতে কালঙ্কতে চ পেতযোনিজে পেতযোনিসম্ভৰে সিযুং.
খ্যাতে পাকটে. হট্ঠে পহট্ঠে.
পক্খে সকুণাদীনং পক্খে. দলে রুক্খাদীনং ছদে. ভাজনে লোহমযাদিকে. ‘‘সোগতে’’তি ইদং ‘‘ভাজনে’’তি ইমস্স ৰিসেসনং. সোগতে সুগতস্স সন্তকে ভাজনেত্যত্থো.
৯৩৮. সুট্ঠুকতে সম্মা কতে কম্মনি.
অনুকম্পাযারহে দুক্খিতসত্তে.
৯৩৯. ধনিম্হি ¶ সদ্দে.
অঞ্জসে মগ্গে. ৰিসিখা রচ্ছা. পন্তিযং পাল়িযং.
৯৪১. গগনে আকাসে. ব্যসনে ৰিপত্তিযং.
নেত্তরোগে চক্খুরোগৰিসেসে. ছদিম্হি গেহাদীনং ছদনে.
৯৪২. সঙ্ঘট্টনে দ্ৰিন্নং অন্তরভূতে. পুন সন্ধীতি পদপূরণত্থং ৰুত্তং. অতিসন্তে অতিসমিতে.
৯৪৩. যাপনা ¶ যাপনকারকো কবল়ীকারাহাররসো. দিত্তি জলনং. বলং থামো.
৯৪৪. কুচ্ছি উদরং. ওৰরকো গেহৰিসেসো.
খণ্ডনে ছেদনে. ইতিৰুত্তে চ কম্মনীতি ‘‘ইতি এৰং মযা পুব্বে চরিত’’ন্তি ৰত্তব্বে সুভাসুভকম্মে. ‘‘অতিৰত্তে চ কম্মনী’’তিপি পাঠো, অতীতকালে পৰত্তকম্মনীত্যত্থো.
৯৪৫. চিত্তকে নলাটে কতকাল়াদিবিন্দুম্হি রুক্খভেদে মরীচপ্পমাণম্বিলরুক্খে, যস্স ফলেন অম্বিলসূপং পচন্তি. তিলকাল়কে তংতংসরীরাৰযৰে সঞ্জাততিলসণ্ঠানে কাল়কে.
বোধে বুজ্ঝনে. পত্তি লাভো, পাপুণঞ্চ.
৯৪৬. আযুম্হি জীৰিতে. হদযঙ্গানিলে উরোগমৰাতে.
ৰসে ¶ আযত্ততাযং. ৰেদে চতুব্বিধৰেদে. ইচ্ছা আরম্মণিচ্ছা.
৯৪৭. সিরসট্ঠিম্হি সিরসো অট্ঠিম্হি. ঘটাদিসকলে ঘটাদিখণ্ডে.
৯৪৮. ৰেণ্ৰাদিসাখাজালস্মিন্তি ৰেণুআদীনঞ্চ অঞ্ঞমঞ্ঞসংসগ্গে সাখাসমূহে. লগ্গকেসে তাপসাদীনং লগ্গকেসে. আলযে তণ্হাযং.
ৰধে মারণে. রক্খিতস্মিং কম্মনি, কত্তরি চ.
৯৪৯. থিযং ইত্থিযং. পিযে সামিকে. মনুঞ্ঞে মনসো তোসনজনকে. গৰক্খে সীহপঞ্জরে.
৯৫০. কিং সদ্দো পুচ্ছনত্থাদীসু সলিঙ্গো. ৰিকপ্পত্থাদীসু তু অব্যযং.
সসদ্ধে ¶ সদ্ধায সহিতে. নিৰাপে পেতাদীনং কত্তব্বপূজাদানে. পচ্চযে সদ্দহনে সদ্ধা.
৯৫১. অট্ঠিস্মিং ‘‘পনসবীজং তালবীজ’’ন্ত্যাদীসু. সুক্কে চ বিজং.
পূযে পক্কৰণসঞ্জাতে. অগ্গতো পুরতো. দিসাদো সূরিযুগ্গমনদিসাযং. সা হি দিসানং আদিভূতা, ‘‘দিসা’’তি ৰা দিসাৰিসেসো. আদিনা পুব্বজাদীনং গহণং.
৯৫২. আগমনে অসন্তুপ্পত্তিক্রিযাযং. দীঘাদিনিকাযস্মিং দীঘনিকাযমজ্ঝিমনিকাযাদিকে.
৯৫৩. দেৰরুক্খো সিরীসো. সন্ততিযং ৰংসে.
উত্তরৰিপরীতে অসেট্ঠে, ইমস্মিং অত্থে নকারো পটিসেধত্থো. সেট্ঠে উত্তমে. ইমস্মিং অত্থে পটিসেধত্থোৰ নকারো. ‘‘অনু উত্তর’’ন্তি ছেদো চ ৰিঞ্ঞেয্যো.
৯৫৪. সত্তিসম্পত্তিযং ¶ পভাৰাদীহি সত্তীহি সম্পত্তিযং. কন্তিমত্তে কমনীযমত্তে. সূরৰীরিযেসুপি ৰিক্কমো.
পটিবিম্বে পতিরূপকে. পভাযং আলোকে.
৯৫৫. ঘম্মো নিদাঘো চাতি দ্ৰে অভিধানানি. সেদজলে কাযতো মুত্তে.
কন্তনে ছেদনে. ৰিকপ্পে ৰিতক্কে. সজ্জনে হত্থাদীনং সজ্জনে.
৯৫৬. দেসো দেসৰিসেসো. অঙ্গসদ্দো পুংবহুত্তে. ‘‘বহুম্হী’’তিপি পাঠো. অঙ্গসদ্দো বহুত্তে দেসেত্যত্থো. ৰপুম্হি সরীরে অঙ্গং. অৰযৰে হেতুম্হি চ অঙ্গং.
‘‘অঙ্গং গত্তন্তিকোপায-পতিকেস্ৰ’প্পধানকে;
অঙ্গদেসৰিসেসম্হি, অঙ্গা সম্বোধনে’ব্যয’’ন্তি. –
নানত্থসঙ্গহে.
চেতিযদুমে পূজেতব্বভূতে রুক্খে অস্সত্থাদো.
৯৫৭. সাধুপুরিসে ¶ সপ্পুরিসে. কপ্পনে হত্থাদীনং কপ্পনে. ‘‘সজ্জনে সজ্জনা কপ্পনায’’ন্তি নানত্থসঙ্গহো.
সুপনে নিদ্দাযং. সুত্তে অজাগরিতে. ৰিঞ্ঞাণে সুত্তস্স ৰিঞ্ঞাণে চিত্তে তং সুপিনৰচনং. দস্সনে চ সুপিনং.
৯৫৮. পচ্চক্খে সম্মুখে. সন্নিধানে পযোগে, ৰিধানে চ. ভিয্যোসদ্দো পহূতরত্থে সো পুমা.
৯৫৯. ৰিসলিত্তসরে ৰিসেন লেপিতসরে দিদ্ধো পুমা. লিত্তে লেপিতব্বসামঞ্ঞে.
ৰাসে ৰসনে. ধূমাদিসঙ্খারে গন্ধচুণ্ণধূমাদিনা অভিসঙ্খারে. সম্পটিচ্ছনে পটিগ্গহণে.
মধুচ্ছিট্ঠে মদনে, যেন দীপম্পি জালেন্তি. ওদনসম্ভৰে ভুত্তোদনতো পতিতে লামকসম্মতে ওদনবিন্দুম্হি.
৯৬১. সুরভিম্হি ¶ সুগন্ধে.
উপ্পত্তিযং উদ্ধঙ্গমনে চ উগ্গমনং.
৯৬২. লূখে সমলে, কক্খল়ে চ. নিট্ঠুরৰাচাযং অকণ্ণসুখৰচনে.
অম্বুৰেগে অম্বুনো উদকস্স ৰেগে সোতে.
৯৬৩. তপ্পরে তপ্পধানে. কৰচে উরচ্ছদে. ৰারৰাণে চম্মমযে যুদ্ধালঙ্কারে চ. নিম্মোকে সপ্পানং জিণ্ণচম্মনি.
৯৬৬. লোহে ¶ কাল়াযসে সত্থং. সঞ্চযে সমূহে সত্থো. যথা ‘‘সকটসত্থো’’ত্যাদি. ৰত্তনে পৰত্তনে.
৯৬৮. কণ্ডে ৰাণে. ৰাপিম্হি দীঘিকাদিকাযং. দুপ্ফস্সে দুক্খসম্ফস্সে. ককচে খরপত্তে.
৯৬৯. সুরায কাদম্বরিযং, যায পীতায মত্তা সত্তা অনাগমনীযৰত্থূসুপি গচ্ছন্তি. রথঙ্গে চক্কে. কামুপধিআদীসু চতূসু উপধীসু চ উপধি, অনিত্থী.
৯৭০. দব্বে ¶ ধনাদিকে. ভূভেদো ৰত্থাদি. মহারাজে চতূসু মহারাজেসু একস্মিং মহারাজে. নরে সত্তে.
৯৭১. আপণে কযৰিক্কযট্ঠানে. সম্ভারে উপকরণে. ‘‘রথো সীলপরিক্খারো, ঝানক্খো চক্কৰীরিযো’’তি [সং. নি. ৫.৪] এত্থ অলঙ্কারো ‘‘পরিক্খারো’’তি ৰুত্তো.
৯৭২. ৰোহারস্মিং রথসকটাদিৰোহারে. উপট্ঠিতগিরা সদ্দতো অত্থতো চ পাকটগিরা.
৯৭৩. ৰচনাৰযৰেতি ৰাক্যাৰযৰে. হেতুদাহরণাদিযুত্তস্স সম্বন্ধত্থস্স ৰচনসমূহস্স অৰযৰে. মূলে লোভাদিকে. কারণে লোভাদিতো অঞ্ঞস্মিং কারণে. পাচানলস্মিং উদরট্ঠে ভুত্তপাচনে কম্মজতেজস্মিং. রোগভেদেপি গহণী.
৯৭৪. সংযমে ¶ চক্খাদিন্দ্রিযসংযমে.
৯৭৫. মুদ্দিকস্স রুক্খস্স রসে চ. পুপ্ফস্স সব্বস্স পুপ্ফস্স রসে চ. খুদ্দে মক্খিকাকতে চ মধু পুন্নপুংসকং.
‘‘মধু খুদ্দে জলে খীরে, মজ্জে পুপ্ফরসে মধু;
রচ্ছে চিত্তে ৰসন্তে চ, জীৰসাকে মধুদ্দুমে’’তি. –
নানত্থসঙ্গহে.
উল্লোচেতি সেয্যাদীনং উপরিভাগে রজোপাতনিৰারণত্থং ঠপিতে দুস্সমযাদিকে.
৯৭৬. অপৰগ্গে নিব্বানে. সুধাযং দেৰতানং ভোজনে.
‘‘অমতং যঞ্ঞসেসস্মিং, পীযূসে সলিলে ঘতে;
অযাচিতে চ মোক্খে চ, ধন্ৰন্তরিসুধাসিসু;
অমতো অমতা সিৰা-গল়ো ঝামলকীসু চে’’তি [মেদিনীকোস ১৬.৭৭-৮ গাথাযম্পি].
নানত্থসঙ্গহে ৰুত্তং. মোহে অৰিজ্জাযং. তিমিরে অন্ধকারে. সঙ্খ্যা গণনৰিসেসো. গুণে ততিযে গুণে.
৯৭৭. খরে ¶ ফরুসে. অকারিযে অকত্তব্বে. পুরিসে পুল্লিঙ্গে. সুকতে কুসলে ধম্মে পুঞ্ঞং পণ্ডকে নপুংসকে. পৰনে পূতে.
৯৭৮. অসিনিদ্ধো সুক্খো. সঙ্গে লগ্গে.
৯৭৯. লঞ্ছনে পটিবিম্বে. সীমা মরিযাদো. পকারো তুল্যো.
৯৮০. মন্তনে চতুক্কণ্ণাদিকে. ব্যসনে ভোগব্যসনাদিকে. ৰিপত্তিযং অনত্থে.
৯৮১. রংসিভেদো ¶ পুব্বে উদযতো সূরিযস্স রংসিৰিসেসো. অব্যত্তরাগে কিঞ্চিরত্তে. লোহিতে রত্তে.
পকতানিৰত্তে পকতিতো অনিৰত্তনে. ‘‘পকতিযঞ্চ অনিৰত্তনে চা’’তিপি অত্থো. নস্সনক্খরেতি ৰিনাসনক্খরে. নস্স অদস্সনে অক্খরে.
‘‘অনুবন্ধো পকত্যাদো, দোসুপ্পাদে ৰিনস্সরে;
সুসুমুখ্যানুসারেসু, পকতস্সা’নুৰত্তনে’’তি [অমর ২৩.৯৮ গাথাযম্পি পস্সিতব্বং]. –
নানত্থসঙ্গহে.
৯৮২. অৰতরণে ওতরণে. তিত্থস্মিং নদ্যাদীনং তিত্থে. ৰিৰরে ৰিৰরণে. ইঙ্গিতে সীসচলনাদিকে.
৯৮৩. খত্তা খত্তিযতো সঞ্জাতে সুদ্দিত্থিতনযে সুদ্দিত্থিযা পুত্তে চ. তিব্বম্হি অধিমত্তে চ. সো উগ্গো. অগ্গো সেট্ঠো. ধিতি ৰীরিযং.
৯৮৪. পভাতে পচ্চূসে. নিরোগে রোগমুত্তে. সজ্জে সঙ্গতে, আধারেপি চ. ‘‘সজ্জুত্তো সন্নদ্ধে সঙ্গতেপি চে’’তি নানত্থসঙ্গহে. দক্খো ছেকো. যুত্তেপি কল্লং. কূটচরিযাযং সঠচরিযাযং.
৯৮৫. পক্খিভেদো পারাৰতপ্পমাণো পক্খী. যস্মিং গেহে পলিনা পতিতে অসুভনিমিত্তং করোন্তি. পারাৰতে কলরৰে.
সরদব্ভূতে সরদকালে সম্ভূতে. অপ্পগব্ভে কাতরৰচনে.
৯৮৬. কঠিনে কক্খল়ে. সাহসো বলক্কারো. অপ্পিযে অমনাপে. চীরে নন্তকে, ৰাকে চ চীরং.
৯৮৭. মিগভেদে ¶ কুক্কুরপ্পমাণে মিগে. পটাকাযং ধজে. মোচং পসিদ্ধং, কদলী ঈকারন্তো. দক্খিণা কম্মফলং সদ্দহিত্ৰা দাতব্বং দানং.
৯৮৮. উপ্পাতে ভূতৰিকতিযং. ৰেস্সানরে অগ্গিম্হি.
৯৮৯. পোতৰাহে তলকৰাহে. নিযন্তরি পাজিতরি.
৯৯১. ভাজনে ৰিলীৰমযাদিকে. পরিযত্তি পরিযাপুণনং সিক্খনং, পরিযাপুণিতব্বা ৰা সিক্খিতব্বা. জরাসিথিলচম্মস্মিং জরায কারণভূতায সিথিলচম্মনি. উদরঙ্গে উদরচম্মরাজিযং.
৯৯২. ৰিদারিতাদীসু ¶ তীসুপি ৰাচ্চলিঙ্গিকং. উপজাপে চতুত্থোপাযে.
৯৯৩. গামসন্দোহে গামসমূহে. পরিধি পরিৰেসো সূরিযাদিগেহং. আগমে বুদ্ধৰচনে. লেখে ৰাচিতলেখে.
৯৯৪. অযোমযৰিজ্ঝনকণ্টকো সূঝাদিৰিজ্ঝনং. গুণুক্কংসে গুণাতিসযে. ৰিভৰে ভোগে. সম্পত্তি, সম্পদাতি চ অভিধানদ্ৰযং.
৯৯৫. ভূ পথৰী. যোগ্যাদীসু তীস্ৰত্থেসু তীসু. যোগ্যে অনুচ্ছৰিকে. যুত্তে সঙ্গতে. অদ্ধো অদ্ধসদ্দো ভাগে সমভাগে, অসমভাগে চ. তত্র সমে অদ্ধং. ইতরত্র ¶ অদ্ধো অদ্ধম্পি, পথে মগ্গে অদ্ধা পুমে. কালেপি অদ্ধা পুমে. একংসে নিচ্ছযে. চতুরম্বণে করীসং ৰুত্তং.
৯৯৬. উসভে গৰসতজেট্ঠকে গৰে. সেট্ঠেসু চ উসভো. ৰীসযট্ঠিযং উসভং. তন্তি বুদ্ধৰচনং. পন্তি আল়ি.
৯৯৭. ইত্থিনিমিত্তে ইত্থিযা অঙ্গজাতে. কিলঞ্জে ৰিলীৰমযে. সো কটসদ্দো কতে তীসু.
‘‘কটো সোণিক্রিযাকারে,
কিলঞ্জে’তিসযে সিৰে;
সমযে গজগণ্ডে চ,
কটা ৰিপ্পলিযং মতা’’তি [মেদিনীকোস ১১.৩]. –
ৰোপালিতো. ‘‘সমযে চ ক্রিযাকারে, কিলঞ্জে চ সরে কটো’’তি তিকণ্ডসেসো [তিকণ্ডসেস ৩.৩.৯৩]. মন্দিরালিন্দৰত্থুনি গেহস্স আলিন্দভাগে ৰত্থুম্হি.
৯৯৮. মথিতে গোরসৰিসেসে. সূচিফলে অম্বিলপত্তফলে. দুদ্দসেতরে পস্সিতুং অদুক্করে.
৯৯৯. অন্তরীপং ¶ জলমজ্ঝথলং. পজ্জোতো পদীপো. বন্ধো সম্বন্ধো. মিহিতে ঈসংহসিতে.
১০০০. থিযং ইত্থিসামঞ্ঞে. ইত্থিলিঙ্গেতি ৰা অত্থো. দারে ভরিযাযং. সুরে দেৰতাযং, দেৰতাৰিসেসে ৰা. ৰাসুদেৰে নারাযনে. অন্তকে ৰসৰত্তিনি. অসিতে কাল়ৰণ্ণে.
১০০১. উপট্ঠানে পারিচরিযাযং, সেৰনে চ. অঞ্ঞরোপনে অভংসভাৰস্স অঞ্ঞস্স তংসভাৰরোপনে. সক্কো সক্কসদ্দো. ইন্দে দেৰরাজে সক্কো. জনপদে সক্কা. সাকিযে চ খমে তীসু.
১০০২. ৰজ্জনত্থাদীসু তীসু পরিহারো. পঞ্হৰিস্সজ্জনেপি পরিহারো. দ্ৰিজে ব্রাহ্মণে. ৰেস্সেপি অরিযো.
১০০৩. সুংসুমারে ¶ নক্কে. উলূপিনি চণ্ডমচ্ছৰিসেসে. উদ্দালপাদপে সেলুরুক্খে, যস্স ফলানি অতিপিচ্ছলানি.
১০০৪. পিযকে পীতসালে. কণ্ডে সরে. খিপনে অসনং. অসু খেপনে. যুগে রথযুগাদো. ৰিকারো ৰিকতি. অন্তিকে সমীপে.
১০০৫. লৰিত্তে দাত্তে. অজ্ঝেসনা সক্কারপুব্বিকা আযাচনা.
১০০৬. মকচিৰত্থে যং লোকে ‘‘চক্কূ’’তি ৰুচ্চতি, ‘‘সাণৰত্থ’’ন্তিপি একে. গন্থে সদ্দসত্থাদিকে. লেপ্যাদিকম্মনি চিত্তকারাদীহি কতরূপে.
১০০৭. পুঞ্ঞৰতি ¶ পুগ্গলে. ভূসণ্হকরণিযং সুধালেপকানং দারুমযহত্থে.
১০০৮. পাযিতে পাতব্বে, ‘‘ৰাযিতে’’তিপি পাঠো. ‘‘দযিতে’’তিপি ক্ৰচি দিস্সতি.
১০০৯. লোহিতাদিম্হি ৰণ্ণৰিসেসে. রঞ্জনে ‘‘মুখরাগো’’ত্যাদীসু. পৰুদ্ধদরিযং মহাদরিযং.
১০১০. কসেরুস্স ফলে সকণ্টকস্স ফলে. মগ্গসমাগমে চচ্চরে. বহুলাযং ‘‘ফালাতী’’ইতি খ্যাতে. দোসে তু এল়মীরিতং.
১০১১. অধিকরণে ¶ অধিকরণকারকে. পত্তাধারো ভাজনস্স আধারো. আলৰালকে তরুসেকত্থং তরুমূলৰিচিতে সোব্ভজলাধারে. অগভেদো রুক্খভেদো, সো চ মহাসত্তেন তেমিযরাজকুমারকালে ভুত্তরুক্খো. তত্র কারা ইত্থী. কারোপি সক্কারে, দ্ৰীসু. বন্ধনালযে পন কারাযেৰ.
১০১২. মেঘপাসাণে ঘনোপলে. কুণ্ডিকাযং ভিঙ্গারে. পদাতিস্মিং চতুত্থসেনঙ্গে.
১০১৩. ছিদ্দাদীনি তীণি অভিধানানি সুসিরে চ দূসনে অপরাধে চ তীসু সিযুং. মুচ্চিতে মুচ্চিতব্বে.
১০১৪. হত্থিলিঙ্গে হত্থিসণ্ঠানসকুণে. মদে নাগমদে.
১০১৫. অত্থঙ্গমে ¶ ৰিনাসে. নিগমুব্ভূতে নিগমেসঞ্জাতৰত্থুম্হি. আপণোপজীৰিনি আপণেন জীৰিতৰুত্তিযং কত্তরি.
১০১৬. হরিতস্মিং সুকপত্তৰণ্ণে. পণ্ণে ছদমত্তে.
১০১৭. ফলম্হি রুক্খাদীনং ফলমত্তে. তং পক্কৰচনং. নাসমুখে নাসাভিমুখে চ পরিণতে চ তীসু.
আজীৰনে জীৰিতৰুত্তিযং. পিণ্ডনে রাসিকরণে. গোল়কে ৰট্টলে.
১০১৮. পরিব্বযে ৰেতনে. কম্মাদিকে কম্মৰট্টৰিপাকৰট্টকিলেসৰট্টে. ৰট্টলে বুব্বুল়সণ্ঠানে. পচ্চাহারে পটিৰচনাহারে.
১০১৯. ৰিকতে ¶ ৰিকতিযং, ৰিরূপে ৰা.
১০২০. সব্যম্হি অদক্খিণে. চারু মনুঞ্ঞং. সরব্যে সরেন ৰিজ্ঝিতব্বে ফলকাদো. চিহনে লক্খণে.
১০২১. সমসিপ্পীনং সমানসিপ্পীনং গণে সেণী ইত্থী. আৰল়িযং পন্তিযং. সুধাযং লেপে. ধূলিযং রজসি. ৰাসচুণ্ণকে ৰাসযোগ্গচুণ্ণে.
১০২২. অতিপসত্থে পসত্থস্স জো, অতিৰুড্ঢে ৰুড্ঢস্স. তক্কে গোরসৰিসেসে. হোতীতি ক্রিযাপদং.
১০২৩. পণে জূতকারাদীনং কম্মনি. কণ্হে কাল়ে.
১০২৪. সম্ভৰে ¶ সুক্কে. অমেজ্ঝে অপৰিত্তে.
১০২৫. ইক্কে বহুলোমে কাল়মিগে. বল়িসে মচ্ছৰেধনে. সেলভেদে ৰঙ্কনামকে পব্বতে.
১০২৬. কুণপম্হি মতকাযে. অদ্ধম্হি সমদ্ধভাগে, তেনাহ ‘‘পুরিসে’’তি, ‘‘পুরিসে’’তি চ যেভুয্যপ্পৰত্তিং সন্ধায ৰুত্তং, তেনাহ ‘‘ৰা খণ্ডং সকলং পুমে’’তি.
১০২৭. সংৰরীমুখে রত্তিযা আদিম্হি.
১০৩০. দেৰভেদো ¶ কুম্ভণ্ডো নাম যক্খো. ৰল্লিজাতিযং যস্সা ফলানি উক্খলিপ্পমাণানি হোন্তি. চতুত্থংসে চতুত্থভূতে কোট্ঠাসে. পদে চরণে. পচ্চন্তসেলে পব্বতপাদে.
১০৩১. লোহন্তরে সেতলোহে. বহুম্হি বহুৰচনে. কম্মারভণ্ডভেদে ‘‘তূ’’ইতি খ্যাতে. খটকে কুঞ্চিকপাণিম্হি.
১০৩২. দোণিযং কট্ঠমযে ধঞ্ঞমানিকে. অধিট্ঠিতিযং উপরিট্ঠানে. ঠানে ঠানমত্তে.
১০৩৪. কোট্ঠাসভেদস্মিং ¶ ‘‘ৰক্কং হদয’’ন্ত্যাদীসু [ম. নি. ১.১১০]. ৰঙ্কে কুটিল্যে. দিব্বচক্খুপুব্বেনিৰাসানুস্সতিআসৰক্খযসঙ্খাতা তিস্সো ৰিজ্জা, আদিনা অট্ঠ ৰিজ্জা গহিতা. বুদ্ধিযং ঞাণে.
১০৩৫. অনাকুলে আকুলরহিতে. সিলোকে অনুট্ঠুভাদো. অদ্ধে ভাগে. তীসু পজ্জো পজ্জসদ্দো.
১০৩৬. রুক্খভেদস্মিং উদকপ্পসাদনফলে. কিত্তিমে করণেন নিপ্ফত্তে. ৰিধেয্যে ৰচনগ্গাহিনি. পুব্বম্হি পূযে.
১০৩৭. লদ্ধত্থরক্খণে ¶ লদ্ধস্স ধনাদিকস্স অত্থস্স রক্খণে. নিযোজনে পেসনে. কারিযে ফলে.
১০৩৮. অস্সাসপ্পত্তে লদ্ধস্সাসে. বোধিদুমে অম্হাকং ভগৰতো বোধিরুক্খে. কুরূরে কক্খল়কারকে. নেসাদম্হি মিগমচ্ছাদিলুদ্দে.
১০৩৯. লগ্গস্মিং সঙ্গে. মজ্ঝম্হি উদরে. ভাগে অসমদ্ধভাগে. ধনিম্হি মহদ্ধনে.
১০৪০. গহনে সঙ্করে. সসন্তানে অত্তনো নিযকজ্ঝত্তসন্তানে. ৰিসযগোচরানং ৰিসেসো ৰুত্তো.
গাথাদ্ধৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১০৪১. ভুৰনে ¶ কামভৰাদিকে. জনে পাণিম্হি. যসে কিত্তিযং. পজ্জে অনুট্ঠুভাদো. রুক্খে রুক্খভেদে.
১০৪২. ৰটো ৰটরুক্খো. ৰাযসে কাকে. বকে সেতপত্তে. অৰসরো অৰকাসো. অহং দিনং. কুচে নারিথনে. অব্ভে মেঘে.
১০৪৩. উচ্ছঙ্গে পল্লঙ্কোপরিভাগে. লক্খণে ঞাপকে.
দিট্ঠোভাসেসু দস্সনে, ওভাসে চাতি অত্থেসু.
১০৪৪. সূরংসূসু সূরিযে, কিরণে চ. দমে দমনে. মানং মানৰিসেসো. সানু পব্বতসানু.
১০৪৫. তাপো ¶ সূরিযসন্তাপো. সপচে চণ্ডালে, সং সুনখং পচতীতি সপচো. পসু চতুপ্পদো. কুরুঙ্গো অজিনযোনি. উলূকো কোটরসকুণো. ইন্দো সক্কো. ‘‘মহিন্দে গুগ্গুলুলূক-পলগ্গাহেসু কোসিযো’’তি অমরসীহো.
১০৪৬. মাণৰো মচ্চো. অত্তা সরীরাধিপতিদেৰতা. সিরে উত্তমঙ্গে. তিপুম্হি কাল়লোহে.
১০৪৭. বলি ভাগদেয্যো. হত্থো পাণি. অংসু ভা. দন্তে রদে. ৰিপ্পে ব্রাহ্মণে. অণ্ডজে অণ্ডসঞ্জাতে. পজ্জে অনুট্ঠুভাদো. আননং মুখং. আচারো অসীতিমহাৰত্তাদি. ধঞ্ঞঙ্গে ভিন্নতণ্ডুলে. সুখুমে অণুম্হি. ‘‘লৰলেসকণাণৰো’’তি হি অমরসীহেন সুখুমপরিযাযো কণো ৰুত্তো.
১০৪৮. থূণা ¶ গেহাদীনং পধানদারু. জল়ত্তং মূল়্হত্তং. কুম্মাসো মাসৰিকতি. ব্যঞ্জনং তদঞ্ঞব্যঞ্জনং. ফোটো নাম যস্মিং পূযে ৰিপরীতে দুক্খৰেদনা নত্থি. কপোলো নাম মুখচূল়িকানং অন্তরট্ঠানং. মূল্যে মূলধনে.
১০৪৯. ভাসপক্খী চ পক্খী চ ভাসপক্খিনো, তেসু, ‘‘সকুন্তো পক্খিভেদেপি, ভাসপক্খি ৰিহঙ্গমে’’তি হি ‘‘ভাসন্তং সুন্দরাকারে, ভাসন্তো ভাসপক্খিনী’’তি চ ৰোপালিতো. ‘‘সকুন্তো ভাসপক্খিনী’’তিপি পাঠো. ভাগ্যে সুভাসুভাৰহে কম্মনি. ৰিধানে করণে.
১০৫০. যো আকাসং অব্ভুগ্গন্ত্ৰা পুন ওতরিত্ৰা উদকব্ভন্তরে মচ্ছে গণ্হাতি, সো নীলসকুণো চাতকো নাম. এণে এণীমিগখ্যাতে. সরো কণ্ডো. সেদে সেদনে, সিদ পাকে. পাকো পচনং. ভিক্খুভেদে ‘‘গণপূরকো’’ত্যাদীসু. চযে সমূহে.
১০৫১. পুঞ্জে ¶ পিণ্ডে. মেসো উসভো মেথুনং কক্কটো সীহো কঞ্ঞা তুলা ৰিচ্ছিকো ধনু মকরো কুম্ভো মীনোতি মেসাদি. লোণে লৰণুত্তমে. সংৰট্টে ৰিনাসকপ্পে. কমুকে তম্বূলফলরুক্খে.
১০৫২. অমতে দেৰতাভোজনে. লেপে সুদ্ধসক্খরচুণ্ণাদিমযে. সত্থে দীঘদণ্ডে সত্থৰিসেসে. নজ্জন্তরেতি গঙ্গা যমুনা অচিরৰতী সরভূ মহীতি পঞ্চসু মহানদীসু পঞ্চমায মহানদিযং. ভুৰি পথৰিযং. ক্রিযা নারীসিঙ্গারভাৰজা ক্রিযা. ৰিলাসো পন তদঞ্ঞজো. অত্রজে পুত্তে.
১০৫৩. কুথো হত্থিপিট্ঠত্থরণং. ৰেণী নারীনং কেসকলাপো. ‘‘পৰেণী ৰেণী কুথযো’’তি হি ৰোপালিতো. ‘‘পৰেণী কুলৰেণীসূ’’তিপি ক্ৰচি পাঠো. ৰুত্তি ভৰনং ¶ . ৰুত্তা ৰুত্তন্তো. ৰেতনে কম্মেন লদ্ধব্বে. ভরণে পোসনে, ধারণে চ.
১০৫৪. মরিযাদসদ্দো দ্ৰীসু. সত্তা ৰিজ্জমানতা. সমিদ্ধি সম্পত্তি. সোপ্পে নিদ্দাযং. ৰুত্তি জীৰিতৰুত্তি.
১০৫৫. কুচ্ছা গরহা. অপৰাদো অৰণ্ণৰাদো, অভূতাক্খানম্পি. ধঞ্ঞে ধঞ্ঞৰিসেসে, যস্স সীসং অঙ্গুট্ঠপ্পমাণং দীঘঞ্চ. পিযঙ্গু গন্ধদব্বং. মোক্খে নিব্বানে. সিৰে কল্যাণে.
১০৫৬. রঞ্জনে কাসাযাদিরঞ্জনে. সূরতে মেথুনে. ৰাসে ৰসনক্রিযাযং.
১০৫৭. পত্থে মানতুম্বে. নাল়ে উপ্পলাদীনং নাল়ে. পিপাসাযং পাতুমিচ্ছাযং. ৰুত্তি ভৰনং.
১০৫৮. পাণ্যঙ্গে ¶ সঙ্খনাভিযং. চক্কন্তে চক্কস্স অন্তে.
‘‘নাভি পাণ্যঙ্গঙ্গে খেত্তে, চক্কন্তচক্কৰত্তিসু;
নাভি পধানে কত্থূরি-মংসে চ ক্ৰচি কিত্তিতো’’তি. –
ৰোপালিতো.
১০৫৯. অন্তরেতি দ্ৰিন্নং অন্তরে. ‘‘ৰীচি সুখতরঙ্গেসূ’’তি ৰোপালিতো. থিরত্তে থিরভাৰে. ‘‘ধীরত্তে’’তিপি পাঠো, সোযেৰত্থো. সৰে সৰনে.
১০৬১. ৰিত্তে ধনে. অঙ্কো লক্খণং. বুদ্ধি ঞাণং. খে আকাসে.
১০৬২. ৰতে ¶ তিত্থিযসমাচারে. আগুম্হি অপরাধে. মণি সিলাৰিকতি, মণিসঙ্খাতো ৰা রতনৰিসেসো ইধ মণি নাম. হাযনে সংৰচ্ছরে. ৰুট্ঠি ৰস্সনং.
১০৬৩. লিপি অকারাদীনং সন্নিৰেসৰিসেসো. মোক্খো নিব্বানং. রতে সূরতে.
১০৬৪. পাপে চ অসুভে চ রিট্ঠং. অরিট্ঠংপ্যত্র, তব্ভাৰে তত্র অকারো. অপরাধো আদীনৰো. কেতুম্হি পটাকাযং. চিহনে লক্খণে. ‘‘ধজো সোণ্ডিকলেসেসু, পটাকাযঞ্চ চিহনে’’তি ৰোপালিতো.
১০৬৫. দ্ৰারমত্তেপি বহিদ্ৰারেপি. ইতো পরং যে অনেকত্থা ৰুচ্চন্তে, তে ৰাচ্চলিঙ্গা. ফুটে পাকটে.
১০৬৬. অজ্ঝক্খে ¶ অধিকতে. জল়ে অঞ্ঞাণে. লোলুপে অতিতণ্হে. চলে কম্পিতে.
১০৬৭. ৰিকতে ৰিরূপে. কোমলং অকঠিনং. অতিখিণো কুণ্ঠো.
১০৬৮. সিতে সেতে. সূচকো পেসুঞ্ঞকারকো. অহি সপ্পো. সক্কে খমে. ‘‘সত্তে’’তি পাঠে পন সত্তিযুত্তেত্যত্থো. সম্বন্ধে অৰিপ্পযোগে. অখিলে সকলে.
১০৬৯. কেৰলং অসম্মিস্সং. অন্তো অৰসানং. অধমো নিহীনো. পণতো বুদ্ধাদীসু নিন্নো. নিন্নো থলপটিপক্খো.
১০৭০. সুদ্ধে ¶ অঞ্ঞেন অসম্মিস্সিতে. পূতে মেজ্ঝে.
১০৭১. ব্যাপে ব্যাপিতে. ভাৰিনি অনাগতে ৰত্থুম্হি. থেরে জিণ্ণে.
১০৭২. বহুসদ্দো ‘‘একস্মিং, দ্ৰীসু চ ন পৰত্ততী’’ত্যাদীসুযেৰ পৰত্ততীতি মঞ্ঞমানো ‘‘ত্যাদো’’তি ৰদতি. ‘‘একৰচনং, বহুৰচন’’ন্তি ৰুত্তত্তা পন দ্ৰীসুপি বহুসদ্দো ৰত্ততেৰ. আচরিযেন ৰা পরসমযৰচনানি মনসি কত্ৰা ‘‘ত্যাদো’’তি ৰুত্তং. তিৰিধঞ্হি তত্থ ৰচনং একৰচনং দ্ৰিৰচনং বহুৰচনন্তি. সব্বপারিসদত্তা হি ব্যাকরণস্স সব্বেসং ৰাদা কত্থচি কথীযন্তে.
ধী ৰুচ্চতি পঞ্ঞা, সা যস্স অত্থি, স ধীরো, বুধো. ধানং ৰা ধী, সা যস্সত্থীতি স ধীরো, ধিতিমন্তো. ধুতে চলে.
১০৭৩. যানে ¶ হত্থাদিযানে যোগ্গং. খমে পন যোগ্গো.
১০৭৪. ৰুড্ঢে আযুৰুড্ঢে. কুলজে কুলীনে. ৰুদ্ধো আযুৰুড্ঢো. উরু পমাণতো মহন্তো.
১০৭৫. ৰুত্তে ৰত্তব্বে. উগ্গতে উদ্ধংগতে. আদিত্তে অগ্যাদীহি, গব্বিতে সঞ্জাতমানে.
১০৭৬. ৰিগতে ৰিগতরাগে. ৰাযনে ৰীতে পটে. ভজ্জিতে ধঞ্ঞাদিকে. ভজ্জ পাকে.
১০৭৭. চযে ¶ সমূহে. সমো তুল্যো. অরি সত্তু. ‘‘সমাদিসূ’’তিপি পাঠো. ৰীরে অকাতরে সূরে. রৰিসূরোতি রৰিসূরিযো ‘‘সূরো’’তি ৰুত্তো. কুদ্ধে কোধসহিতে. দূসিতে অপ্পিযে.
১০৭৮. অরিম্হি সত্তুম্হি দিট্ঠো. ইক্খিতেপি দিট্ঠো. পোতে বালকে. ৰতে একন্তসাধনে ৰতকম্মে.
১০৭৯. সলাকাযং কুসাৰহারে. দব্বে ৰরহিসতিণে. খযে উদযব্বযানুপস্সীতি. সকুণেপি ৰযো ‘‘ৰিসযুত্তন্নভুত্তানং, ৰযানং মরণং ভৰে’’ত্যাদীসু. গব্বো অভিমানো.
১০৮০. বিল়ালে ¶ মজ্জারে. নকুলে অহিসত্তুম্হি. মন্থনো খীরমন্থনদণ্ডো. সত্তু তণ্ডুলৰিকতিখজ্জৰিসেসো. অস্সাদিলোমে অস্সাদীনং লোমে. ঘাতো মরণং. রাসি পুঞ্জো.
১০৮১. গোপগামে গোপালানং গামে. রৰে সদ্দে. সারথি পাজিতা. ৰন্দী থুতিপাঠকো.
‘‘সারথিম্হি তিচ্ছকে চ, পসুতে ৰেদিতেপি চ;
খত্তিযা ব্রাহ্মণিযা জেপি, ৰিসূতো পাদৰন্দিসূ’’তি. –
ৰোপালিতো. পুপ্ফে সুত্তাদিনা অসঙ্খতে. তদ্দামে পুপ্ফদামে সুত্তাদিনা সঙ্খতে. সকটে অনে. হযে অস্সে.
১০৮২. অচ্চনে পূজাযং. ভে নক্খত্তে. নেত্তমজ্ঝে ‘‘সূলা’’তি খ্যাতে. ওধি মরিযাদো.
১০৮৩. পুণ্ণতা ¶ পরিপুণ্ণতা. অৰজ্জং দোসো. মনক্কারেপি আভোগো. আল়িসদ্দো ইত্থী. সখী ৰযসা. সেতু জলৰারণো, নদ্যাদিমগ্গো চ. সত্তে সত্তিযুত্তে, থিরেত্যত্থো. ‘‘দল়্হো থূলে ভুসে সত্তে, পগাল়্হেপি দল়্হে মতো’’তি ৰোপালিতো.
১০৮৪. মোক্খে নিব্বানে, অরহত্তফলেপি. সামিনি পতিম্হি. ধারকেতি ধারেতীতি ধারকো, তত্থ. পোসকেপি ভত্তা.
১০৮৫. সিখা চূল়া. পিঞ্ছং পুচ্ছং. অত্তনি ‘‘সঙ্ঘিকং পুগ্গলিক’’ন্ত্যাদীসু. খেপে নিন্দাযং.
১০৮৭. খণ্ডে ¶ সকলে. পণ্ণে রুক্খাদীনং পণ্ণে. কণ্ডে সরে. সলাকা ৰণোপযুত্তা. সুচিনো ভাৰো সুচিত্তং, তস্মিং. গতে গমনক্রিযাযং. ‘‘ধাৰ গতিসুদ্ধিয’’ন্তি হি ধাতুপাঠো. হাৰো ইত্থীনং সিঙ্গারভাৰজক্রিযা. অৰিজ্জায অঞ্ঞাণে. মুচ্ছনে ৰিসঞ্ঞিভাৰে.
১০৮৮. ঘম্মজলং কাযে উণ্হেন সঞ্জাতজলং. পাকে পচ্চনে. গোল়ে ‘‘মু-যী’’ইতি খ্যাতে মত্তিকাগুল়কে. উচ্ছুমযে উচ্ছুরসসঞ্জাতে. মিত্তে পিযমিত্তে, মিত্তমত্তে ৰা. সহাযে অত্থচরে. পভূ অধিপতি. সো পুল্লিঙ্গো.
১০৮৯. কুরূরে কক্খল়কম্মন্তে. পরস্মিং পরট্ঠানে, পরলোকে ৰা. অত্র ঠানে, লোকে ৰা. অঙ্কো চিহনং. অপরাধে নাটকপরিচ্ছেদেপি অঙ্কো. অপৰাদো লোকগরহা. দেসে দেসৰিসেসে. ‘‘ভৰে জনপদো দেসে, জনে জনপদেপি চে’’তি ৰোপালিতো.
১০৯০. পজ্জে ¶ সিলোকে. ৰচীভেদে ব্যত্তৰাচাযং. অন্ৰযে সন্তানে. সরূপস্মিং সমানভাৰে. অধোভাগে চ তলং.
১০৯১. ৰিলগ্গে কাযমজ্ঝে. ৰেমজ্ঝে মজ্ঝসামঞ্ঞে. কুসুমং পসৰং. উতু ইত্থিপুপ্ফং. সুব্বতে সুন্দরে ৰতে.
১০৯২. কোসে লিঙ্গপসিব্বকে. গব্ভরে গুহাযং. বিলে কিপিল্লিকাদীনং আৰাসে. গণ্ডকে খগ্গৰিসাণে. কদম্বে ‘‘থিন’’ইতি খ্যাতে. দুমে রুক্খে. চযে সমূহে.
১০৯৩. ভে নক্খত্তভেদে. ধেনুযং সিঙ্গিনিযং. যোনিযং ইত্থীনং অঙ্গজাতে. সিরে সীসে.
১০৯৪. ভোগীসদ্দো ¶ ভোগৰতি পুগ্গলে, উরগে চ. সিৰো মহিস্সরো. বলে থামে. পভাৰে তেজসি. ‘‘ৰীরিযং সুক্কে পভাৰে, তেজো সামত্থিযেস্ৰপী’’তি ৰোপালিতো. তেজসদ্দো পন তেসু চ যথাৰুত্তেসুপি দ্ৰীস্ৰত্থেসু, দিত্তিযঞ্চ ৰত্ততি.
১০৯৫. সন্ততি আধারো. খগ্গঙ্গে খগ্গস্স তিখিণাৰযৰে. সূতে সারথিম্হি. পটিহারে ৰচনহারে. ‘‘ৰিদ লাভে’’তি ধাত্ৰত্থতো ৰিত্তি. পীল়া ৰিবাধা.
১০৯৬. রৰে সদ্দে. পলাসে নিত্তণ্ডুলৰীহিম্হি.
১০৯৭. রুক্খে অম্বট্ঠরুক্খে. পরসমযে পন বাধা. অধিকপ্পেমে অতিসযপেমে.
১০৯৮. কেতুম্হি ¶ ধজে. লেখ্যে লিখিতব্বে লেখে. রাজিযং তু লেখা.
১০৯৯. সত্থে আৰুধভেদে. সত্তে পাণিম্হি. চযে সমূহে.
১১০০. আল়িযং নদীমগ্গে, জলধারণে চ.
১১০১. সংসদে সভাযে. অযনসদ্দো গমনে, পথে চ ৰত্ততি.
১১০২. রুক্খন্তরে ¶ গণদুমে. সূরে সূরিযে. কোণে ৰিদিসাযং. হযে তুরঙ্গে চ অস্সো. খন্ধে ভুজসিরে. অচ্চিসদ্দো জালাযং অগ্গিজালাযং. অংসুম্হি তস্স, অঞ্ঞেসঞ্চ অংসুম্হি ৰত্ততি. সো চ নো পুমে পুল্লিঙ্গে ন ৰত্ততি.
১১০৩. অভাৰসদ্দো নাসে ৰিজ্জমানস্স নাসে. অসত্তসদ্দো অৰিজ্জমানত্থে ৰত্ততি. ভুত্তি ভুঞ্জনক্রিযা. পাণে আযুম্হি জীৰং. জনে পাণৰতি জীৰো.
১১০৪. ছদনে গহাদীনং ছদনে. রাসি পুঞ্জো, সহধম্মীনং গণো চ.
‘‘নিকাযো নিলযে লক্খ্যে, সংহতানং সমুচ্চযে;
একত্থ ভাজিনি ৰসে, পরমত্তনি ৰুচ্চতে’’তি. –
ৰোপালিতো. যজনে দেৰপূজাযং. অচ্চনে পূজামত্তে. দিক্খ মুণ্ডিযোপনযননিযমব্বতাদেসেসু.
১১০৫. করণং ¶ কারো, সো এৰ কারিকা, ক্রিযা, সকত্থে ণিকো. পজ্জেপি সোযেৰত্থো. চিহনে লক্খণে. থীরজে ইত্থীনং উতুম্হি. পুপ্ফে সুমনে. ৰানরে মক্কটে.
১১০৬. অধরে দন্তাৰরণে. খরভে ‘‘ক-ল-অউ’’ইতি খ্যাতে. লোভপুগ্গলেপি লুদ্ধো. আৰিলে অনচ্ছে.
১১০৮. হাসো চ গন্ধো চ হাসগন্ধা, তেসু. গন্ধোত্র দূরগামী. কল্যাণেপি চারু. খল চলনে, সঞ্চযে চ, তো, খলিতো.
১১০৯. ৰক্কলে ¶ রুক্খত্তচে. অধিরোহে আরোহনক্রিযাযং. ৰত্থন্তরং ৰিচিত্তরূপং ৰত্থং, যং চীনদেসে সঞ্জাতং.
১১১০. পটিহারে ‘‘ড-গা’’ইতি খ্যাতে. মুখে ভত্তাদীনং পৰেসনট্ঠানে. পেতে পরলোকং গতে. অপরণ্ণং মুগ্গাদি. কালো তিংসরত্তিদিৰপরিচ্ছিন্নো.
১১১১. দোসে কোধে. ঘাতে মারণে. মিগাদো চতুপ্পদে. ছগলে অজে. অরূপে ফস্সাদিকে. অৰ্হযে সঞ্ঞাযং. দরথে কাযচিত্তসম্ভূতে সন্তাপে. ভীতি ভযং.
১১১২. ভারে খন্ধভারাদিকে. সুজাসদ্দো দব্বিযং কটচ্ছুযং, ইন্দজাযাযং সক্কস্স ভরিযাযঞ্চ. ৰিহাযসে আকাসে.
১১১৩. মণিকে ¶ মহতি উদকভাজনে. রতনে অস্মৰিকারে রতনসামঞ্ঞে. সেলো চন্দনপব্বতো. আরামে পুপ্ফারামাদিআরামে.
‘‘মলযো দেসে সেলঙ্গপব্বতন্তরে, মলযাতিৰুতাযঞ্চা’’তি ৰোপালিতো. অঙ্কো চিহনং.
১১১৪. সপ্পিম্হি ঘতে, তদঞ্ঞে হোতব্বে চ হৰি.
‘‘রহসি চ ৰিচারে চ, ৰিৰেকো জলদোণিয’’ন্তি ৰোপালিতো.
‘‘ৰেগো জৰে পৰাহে চ, মহাকালফলেপি চে’’তি [মেদিনীকোস ৩.২৪] ৰোপালিতো. খিলে অণুখাণুম্হি. কণে অপ্পে.
১১১৬. নেত্তন্তে ¶ চক্খুকোণে. চিত্তকে তিলকে.
‘‘অপাঙ্গং অঙ্গহীনে চ, নেত্তন্তে তিলকেপি চে’’তি [মেদিনীকোস ৩.২৮] ৰোপালিতো. মুত্তাগুণে সুত্তবন্ধমুত্তাযং. গহণং গাহো, তস্মিং. মকুল়ে অপুপ্ফিতে. রসে লোণরসে.
১১১৭. অগো, নগো চাতি দ্ৰে অভিধানানি সেলরুক্খেসু ৰত্তন্তি. স্ৰপ্পে সুট্ঠু অপ্পে, অপ্পতরেত্যত্থো. অৰধারণে ‘‘নমনমত্ত’’ন্ত্যাদীসু. অচ্চনে পূজাযং.
১১১৮. ছিদ্দে দোসে. ওতরণং জলতিত্থাদীসু অৰতরণং. অয্যকে পিতুপিতরি.
১১১৯. রুক্খে ¶ খগ্গফলে. সুনে সুনখে. গন্ধে অধিৰাসনগন্ধে.
১১২০. কোণে অস্সে. সৰনে সোতে. পন্তিযং ৰীথিযং. ভাগ্যং পুঞ্ঞং. একদেসো ততিযভাগাদি. অজপালকে পোক্খরে. ‘‘কুট্ঠং রোগে সুগন্ধে চা’’তি ৰোপালিতো.
১১২১. সেনাসনে ৰিহারাদিকে. সেনে পীঠাদিকে. চুন্দভণ্ডম্হি চুন্দানং উপকরণে. ‘‘ভমো’ম্বুনিগ্গমে ভণ্ডি, চুন্দাখ্যে সিপ্পিযন্তকে’’তি নানত্থসঙ্গহে ৰোপালিতো. অংসুসদ্দো ৰত্থাদীনং লোমে, করে কিরণমত্তে চ. অব্যযে পকারাদিকে.
১১২২. খজ্জন্তরে ¶ সূকরৰচ্চসণ্ঠানে ধঞ্ঞৰিকারে. দিসে রিপুম্হি. পতি ধৰো. অরিযো অধিপতি.
‘‘রঙ্গো দানে খলে রাগে, তচ্ছে রঙ্গং তিপুম্হি চে’’তি ৰোপালিতো. পেয্যে উদকাদিকে. পীতিযং পিৰনক্রিযাযং. ‘‘রক্খণে পীতিযং পান’’ন্তি ৰোপালিতো. ইণে, উক্খেপনে চ উদ্ধারো. উম্মারে দ্ৰারুম্মারে. এল়কসদ্দস্স অজস্সাপি ৰাচকত্তা ‘‘এল়কো অজে’’তি ৰুত্তং.
১১২৪. পহরণং পহারো, পোথনং. পহরতি এত্থাতি পহারো, যামো, হাযনো সংৰচ্ছরো. কুণ্ডিকাযং ‘‘কযা’’ইতি খ্যাতাযং. আল়্হকে চতুপত্থপ্পমাণে. ভুসম্হি তণ্ডুলত্তচে.
১১২৫. আৰাটে ¶ কূপে. চযে সমূহে চ. কাসু সা, কারণে, রহসি চ উপনিসা.
‘‘ভৰে উপনিসা ধম্মে, ৰেদন্তেপি রহস্যম্পী’’তি ৰোপালিতো. পোটগলে ‘‘ফো-খা’’ইতি খ্যাতে. গুণেতরে অৰজ্জে.
১১২৬. যুত্তে ‘‘অট্টং ৰিনিচ্ছিনাতী’’ত্যাদীসু. অট্টালে ‘‘গোপুরট্টেহি সংযুত্ত’’মিচ্চাদীসু. অট্টিতে ‘‘অট্টস্সরংকরোতী’’ত্যাদীসু. অট্ট অভিযোগে, অট্ট অতিক্কমহিংসাসূতি ধাত্ৰত্থো. কাননে ৰনে. উপ্পত্তিযং জননে, ৰিহাযসাগমনে চ.
১১২৭. লামকে নিহীনে. খন্ধে রূপাদিকে. মূলং মূলধনং. উপদা পহেণকং. অৰত্থাযং, পটস্স অন্তে চ দসা. ঘাতো মারণং.
১১২৮. গব্বে ¶ মানে. ঘটনং সিলেসকরণং. রাসি পুঞ্জো, এতেসু ঘটসদ্দো. অভিহারে পূজাযং. বন্ধনে ‘‘পাকারচযো’’ত্যাদীসু.
১১২৯. থোকে অপ্পকে. দানে, হানিযঞ্চ চাগো. গীৰা, গলো চাতি দ্ৰে অভিধানানি ইণে সিযুং. ‘‘ইণে গীৰা গলেপি চা’’তিপি পাঠো. গলে কণ্ঠে.
১১৩০. দণ্ডেপি সাহসং. পটে ৰত্থৰিসেসে ভঙ্গং. সাণাদিকে মিস্সিত্ৰা কতঞ্হি ৰত্থং ‘‘ভঙ্গ’’ন্তি ৰুত্তং. ছৰকে কল়েৰরে.
১১৩১. অনঙ্গে মারে. দুমে করহাটকে.
‘‘মদনো ¶ মারধুত্তর-ৰসন্তদুমসিত্থকে’’তি ৰোপালিতো. পমাতরি মাতুমাতরি. ৰেঠে উণ্হীসে চ ৰেঠনং.
১১৩২. তণ্ডুলেয্যে তিলফলসাকে. অয্যে সামিনি. মুত্তি মুচ্চনং.
১১৩৩. অঙ্কে লক্খণে. আকারে সীসচলনাদিকে. ৰপ্পে ৰপ্পনীযবীজে. তটে তীরে চ ৰপ্পো, পাকারমূলে, নেত্তজলে, উসুমে চ ৰপ্পো. অনুঞ্ঞাযং, ৰোহারে চ সম্মুতিসদ্দো. অক্খতসদ্দো লাজাসু ধঞ্ঞৰিকতীসু নপুংসকে.
১১৩৪. যাগে দেৰপূজাযং, সদাদানে চ সত্রং. সসু হিংসাযং, ত্রণ, সত্রং. ওসধিম্হি, চন্দে চ সোমো.
‘‘সোমো কুৰেরে পিতুদেৰতাযং,
ৰসুপ্পভেদে ৰসুধাকরে চ;
দিব্বোসধিসামলতাসমীর-
কপ্পূরনীরেসু চ ৰানরে চা’’তি. –
ৰোপালিতো ¶ . যুগগেহঙ্গেতি পুব্বাপরাযামৰসেন থম্ভানং উপরি ঠপিতে যুগভূতে গেহাৰযৰে. দক্খিণুত্তরাযামৰসেন ঠপিতে গেহঙ্গে সঙ্ঘাটো.
গাথাপাদৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
অনেকত্থৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৪. অব্যযৰগ্গৰণ্ণনা
১১৩৬-১১৩৭. চিরস্সাদযো চত্তারো চিরত্থকা. চিরায, চিরা চাত্র. সহাদযোপি চত্তারো সহত্থা. পুনপ্পুনমাদযো পঞ্চ পুনপ্পুনত্থা. ৰিনাদযো পঞ্চ ৰজ্জনত্থা.
১১৩৮. বলৰং ¶ সুট্ঠু অতীৰ কিমুত সু অতি এতে ছ অতিসযত্থে. পসংসাযঞ্চ সুট্ঠু. পঞ্হেপি কিমুত. আহো কিং কিমু উদাহু কিমুত উদ এতে ছ ৰিকপ্পে ৰিতক্কে. তত্র আহোসদ্দো দীঘাদি. ‘‘দিট্ঠো আহো উদাহু চ, ৰিকপ্পত্থে ৰিভাৰনে’’তি হি ভাগুরি. খাণুরযমাহো পুরিসো. রুদ্দো তু রস্সাদিমাহ ‘‘ইস্সরেপ্যধিকেপি চ, ৰিকপ্পেৰিম্হযেপ্যহো’’তি. কিমুসদ্দো রস্সন্তো. কিমাযং খাণু, কিমু পুরিসো. উদসদ্দো রস্সাদি. ধূমোযমোদ কাপোতং, সমূহত্থে ণো. কিঞ্চসদ্দোপি ৰিকপ্পে. কিমুতসদ্দো অতিসযেতি ৰুত্তো.
১১৩৯. ভো অরে অম্ভো হম্ভো রে জে অঙ্গ আৰুসো হে হরে এতে দস অৰ্হানে. হং হোসদ্দাপ্যত্র. কথং কিংসু ননু কচ্চি নু কিং এতে ছ সমা সমানত্থা.
১১৪০. অধুনা, এতরহি, ইদানি, সম্পতি চাতি চত্তারো ইদানীত্যত্থে. অঞ্ঞদত্থু তগ্ঘ সসক্কং অদ্ধা কামং জাতু ৰে হৰে এতে অট্ঠ একংসে একংসত্থে.
১১৪১. যাৰতাদযো ¶ সত্ত পরিচ্ছেদৰাচকা. তত্র যাৰতা, যাৰাতি দ্ৰে অনিযমপরিচ্ছেদত্থৰাচকা. তাৰতা, তাৰ, এত্তাৰতাতি নিযমপরিচ্ছেদত্থৰাচকা. কিত্তাৰতা, কীৰেতি পরিচ্ছেদপুচ্ছনত্থৰাচকা.
১১৪২-১১৪৩. যথা তথা যথেৰ এৰং যথানাম যথাহি সেয্যথাপি এৰমেৰং ৰা তথেৰ যথাপি এৰম্পি সেয্যথাপি নাম যথরিৰ যথা চ ৰিয তথরিৰ ইচ্চেতে সত্তরস পটিভাগত্থে সদিসত্থে ভৰন্তি.
১১৪৪. সং, সামং, সযঞ্চেতি তযো সযমিচ্চত্থে. আম সাহু লহু ওপাযিকং পতিরূপং সাধু এৰং এতে সত্ত সম্পটিচ্ছনত্থে. আমন্তাপ্যত্র.
১১৪৫. যমাদযো ¶ ছ কারণত্থেসিযুং. চনসদ্দো, চিসদ্দো চাতি দ্ৰে অসাকল্যে অসকলত্থে. কদাচনং, কদাচীত্যাদি পযোগো. মুধাসদ্দো নিপ্ফলে ফলরহিতে, নিপ্পযোজনেত্যত্থো. অমূলেপি চ মুধা.
১১৪৬. জাতুসদ্দো একংসেপি. সব্বতো, সমন্ততো, পরিতো, সমন্তা চাতি চত্তারো তুল্যত্থা.
১১৪৭. ন অ নো মা অলং নহি ইচ্চেতে ছ নিসেধে. চে, সচে, যদীতি তযো যদ্যত্থে. সদ্ধংসদ্দো অনুকূলত্থে. নত্তং দোসো চ রজনীযমিচ্চত্থে. দিৰাসদ্দো অহে অহনীত্যত্থে.
১১৪৮. ঈসং ¶ , কিঞ্চি, মনং ইচ্চেতে অপ্পত্থে. অতক্কিতে অৰিতক্কিতে. বলক্কারে তু সাহসং. অগ্গতো, পুরতো চ পুরেইচ্চত্থে. পেচ্চ অমুত্রসদ্দা ভৰন্তরে.
১১৪৯. অহো চ হি চাতি এতে ৰিম্হযে. ৰিকপ্পেপি অহো. সম্মোদেপি হি. তুণ্হীসদ্দো মোনে অভাসনে. আৰি, পাতু চ পাকটত্থে. সজ্জু সপদিসদ্দা তঙ্খণেত্যত্থে.
১১৫০. সুদং খো অস্সু যগ্ঘে ৰে হাদযো হকারাদযো চ পদপূরণে সিযুং. অন্তরেন, অন্তরা, অন্তো চাতি এতে অব্ভন্তরেইচ্চত্থে. অৰস্সং, নূন চ নিচ্ছযত্থে.
১১৫১. সংসদ্দো দিট্ঠাসদ্দো আনন্দত্থে. সমুপজো, সংপ্যত্র. কামপ্পৰেদনে ইচ্ছায অক্খানে কচ্চি জীৰতি তে মাতা ¶ , মমেদমভিমতমিচ্চত্থে. উসূযোপগমে উসূযাপুব্বকে উপগমে.
‘‘কামানুমতিযং কামো,
উসূযোপগমেপি চা’’তি রুদ্দো.
উসূযোপগমানুঞ্ঞাণেপিচাযং অত্থো দিস্সতে.
১১৫২-১১৫৩. যথাত্তন্তি সচ্চং. তথস্স অনতিক্কমো যথাতথং, যথাত্থে অব্যযীভাৰো. তথসদ্দোযং ভূতপরিযাযো. সদাসদ্দো, সনংসদ্দো চাতি নিচ্চে. সনসদ্দোপ্যত্র. পাযো, বাহুল্যঞ্চ সমা. পঞ্চকং বাহ্যে. সণিকংসদ্দো অসীঘে.
১১৫৪. সম্মা, সুট্ঠূতি দ্ৰে অভিধানানি.
১১৫৫. সাযং সাযে ¶ সাযন্হে. অত্রাহেতি ইমস্মিং অহনি অজ্জসদ্দো.
১১৫৬. যত্থাদযো তযো অনিযমট্ঠানাদিৰাচকা. তত্থাদযো নিযমট্ঠানাদিৰাচকা.
১১৫৭. সম্মুখা, আৰি, পাতু চ সমানত্থা.
১১৫৮. অপ্পেৰাদযো তযো সংসযত্থম্হি. ইতি ইত্থং এৰংসদ্দা নিদস্সনে ৰত্তন্তি. কথঞ্চিসদ্দো কিচ্ছত্থে.
১১৫৯. খেদো ¶ খিন্নতা. পচ্চক্খে সচ্ছিসদ্দো. থিরে, অৰধারণে চ ধুৰং. তিরো তিরিযংসদ্দা সমা. দুট্ঠুকুসদ্দা কুচ্ছাযং.
১১৬০. আসিট্ঠত্থম্হি সুৰত্থি. ধিসদ্দো নিন্দাযং. কুহিঞ্চনাদযো সত্ত ঠানাদিপুচ্ছনত্থা.
১১৬১. ইহ ইধ অত্র এত্থ অত্থ এতে ওকাসত্থাদিৰাচকা. সব্বস্মিং কালাদিকে সব্বত্রাদিদ্ৰযং. কিস্মিং কালে কদা. কস্মিং কালে কুদাচনং.
১১৬২-১১৬৩. ৰিভত্যন্তনামসরাখ্যাতপতিরূপকে অব্যযে দস্সেত্ৰা তদঞ্ঞভাৰে অব্যযে দস্সেতুমাহ ‘‘আদিকম্মে’’ইচ্চাদি. তত্র ৰিভত্যন্তপতিরূপকং যথা – ‘‘চিরস্সং, চিরং ¶ , চিরেনি’’চ্চাদি. নামপতিরূপকং যথা – ‘‘আম, সাহু, লহু, ওপাযিক’’মিচ্চাদি. সরপতিরূপকং যথা – ‘‘অ’’-ইচ্চাদি. আখ্যাতপতিরূপকং যথা – ‘‘অত্থি’’ইচ্চাদি.
সম্ভৰো পভৰো. উদিণ্ণে পৰুদ্ধে ৰড্ঢনে. তিস পীণনে,তি, তিত্তি. নিযোগে নিযোজনে. অগ্গে উত্তমে. তপ্পরে তপ্পধানে. সঙ্গে লগ্গনে. পকারে সদিসে, ভেদে ৰা. অন্তোভাৰে পক্খিত্তে. ৰিযোগে পৰাসে. অৰযৰে পদেসে. ধিতিযং ৰীরিযে পধানে. এতে চত্থা ধাতুসংযোগত্থা ৰা নামসংযোগত্থা ৰা ভৰন্তি. অসংযোগস্স পন নামপদস্স অত্থো ‘‘পো সিযা পরমত্থস্মিং, পাতু ৰাতেসু পা ভৰে’’তি একক্খরকোসে [একক্খরকোস ৭৩ গাথা] ৰুত্তো.
১১৬৫-১১৬৭. সন্যাসে নিক্খিত্তে. মোক্খো নিব্বানং. রাসি নিকরো. গেহে নিলযে. আদেসো আচিক্খনং. উপমায সন্নিভে. অচ্চযো অতিক্কমো. সামীপ্যে সমীপভাৰে ¶ . উপরতি উপসমো. নীহরণং অপনযনং. আৰরণং নীৰরণং [আহরণং গহণং (ক.)].
১১৬৮. উদ্ধকম্মে উয্যানে. ৰিযোগে উপ্পাসিতে. অত্থলাভো উপ্পত্তি. পবলত্তে মহাবহলত্তে. দক্খগ্গতাসূতি দক্খভাৰে, অগ্গভাৰে চ. সত্তিযং, মোক্খে নিব্বানে চ.
১১৬৯. দু চ অভাৰে দুস্সীলো, দুপ্পঞ্ঞো. অসমিদ্ধিযং দুব্ভিক্খং. অনন্দনং অমোদনং.
১১৭০. সমন্তত্তসমিদ্ধীসূতি সমন্তভাৰে, সমিদ্ধিযঞ্চ. সঙ্গতে সহিতে. ৰিধানে করণে. পভৰো সম্ভৰো. পুনপ্পুনক্রিযা পুনপ্পুনকরণং.
১১৭১-১১৭২. অতিসযো অত্র অধিমত্তং. ভুসত্থো সমন্তত্থো, তেন সমন্ত পরিযাযোপি ভুসসদ্দো অত্থীতি ৰেদিতব্বো. ইস্সরিযো পভূতি. অচ্চযে অতিক্কমে. কলহে ¶ ৰিগ্গহে. ভাসে কথনে, ‘‘ভাসাযা’’তিপি পাঠো. কুচ্ছনে কুচ্ছাযং. অনভিমুখত্থে ৰিমুখো. মোহো ৰিমতি. পধানে ৰিসিট্ঠে. দক্খতা ছেকতা. খেদে পরিস্সমে.
১১৭৩. জাননে অৰগতে. অধোভাগে অৰংসিরে. অনিচ্ছযে অনিণ্ণযে. পরিভৰে অৰঞ্ঞাতে. দেসো চ ব্যাপনঞ্চ হানি চাতি দ্ৰন্দো. ৰচোক্রিযায ৰচনক্রিযাযং. থেয্যে চোরিযে. অঞ্ঞাণে চ পত্তিআদিকে চ.
১১৭৪. পচ্ছাত্থে অনুচরো. ভুসত্থে অনুগ্গতো. সদিসে অনুরূপো. অনুৰত্তিযং অন্ৰেতি. হীনে অনু সারিপুত্তং পঞ্ঞৰন্তো. ততিযত্থে নদিমন্ৰৰসিতা বারাণসী. দেসে, লক্খণে, ৰিচ্ছাযং, ইত্থম্ভূতে, ভাগাদিকে চ অনু. লক্খণে রুক্খ’মনু ৰিজ্জোততে চন্দো. ৰিচ্ছাযং রুক্খং রুক্খমনু তিট্ঠতি. ইত্থম্ভূতে সাধু দেৰদত্তো মাতর’মনু. ভাগে যদেত্থ মং অনু সিযা.
১১৭৫. আলিঙ্গনে ¶ পরিস্সজতি. দোসক্খানে পরিভাসেত্ৰা. নিৰাসনে ৰত্থং পরিদহিত্ৰা. অৰঞ্ঞো পরিভৰো. আধারে ভোজনে সোকে ব্যাপনে. তত্ৰে সভাৰে. লক্খণাদো লক্খণৰিচ্ছাইত্থম্ভূতভাগে.
১১৭৬. ৰিসিট্ঠে অভিধম্মো. উদ্ধকম্মে সারুপ্পে ৰুদ্ধিযং পূজাযং অধিকে. কুলে অভিজনো. অসচ্চে লক্খণাদিম্হি চতুব্বিধে [‘অভিরভাগে (পা.১.৪.৯১)’ তি অভিস্স ভাগৰজ্জিতেসু লক্খণাদীসু কম্মপ্পৰচনীযসঞ্ঞা ৰুত্তা (রূপসিদ্ধি-কারকতণ্ডে)].
১১৭৭. অধিকে ইস্সরে পাঠে উচ্চারণে, অধিট্ঠানে পাপুণনে নিচ্ছযে উপরিভাগাদিকে ভটনে ভত্তিযং ৰিসেসনে চ অধি.
১১৭৮-১১৭৯. ৰামাদানে ¶ ইতি পাঠে ৰামে পটিলোমে, আদানে গহণে. ৰাচাদানে পচ্চস্সোসি. পটিনিধিম্হি মুখ্যসদিসে বুদ্ধস্মা পতি. পটিবাধে নিৰত্তনে. পটিচ্চত্থে ‘‘পটিচ্চা’’তি পদস্স অত্থে. লক্খণাদিকে চতুব্বিধে.
১১৮০-১১৮১. সমীপে আদিকম্মনি মরিযাদে উদ্ধকম্মনি ইচ্ছাযং বন্ধনে অভিৰিধিম্হি চ আ. কিচ্ছে ঈসত্থে নিৰত্তিযঞ্চ অপ্পসাদে আসীসনে সরণে ৰাক্যসরণে আ এৰং অনুস্সরং. পতিট্ঠাযং, ৰিম্হযাদীসু চ আ.
১১৮২. ভূতভাৰে ¶ অতীতো.
১১৮৩. সম্ভাৰনে অপি দিব্বেসু কামেসু, রতিং সো নাধিগচ্ছতি [ধ. প. ১৮৭]. সম্ভাৰনমধিকত্থৰচনেন অঞ্ঞত্র সত্তিযা অৰিঘাতো. সংৰরণে অপিধানং.
১১৮৪-১১৮৫. অপগতো অপেতো. উপপত্তিযং যুত্তিযং উপেক্খা. আধিক্যে উপখারিযং দোণো. পুব্বকম্মনি বুদ্ধোপক্কমং কিলেসচ্ছেদো. গয্হাকারে পচ্চুপট্ঠানং. উপরিত্তে উপরিভাৰে উপপন্নো. অনসনে উপৰাসো.
১১৮৬. উপদেসে ¶ এৰং তে অভিক্কমিতব্বং, এৰং তে পটিক্কমিতব্বং. ৰচনপটিগ্গাহে এৰং হোতু. ইদমত্থে ইদংসদ্দস্স অত্থে.
চীৰরং পিণ্ডপাতঞ্চ, পচ্চযং সযনাসনং;
অদাসি উজুভূতেসু, ৰিপ্পসন্নেন চেতসা [জা. ২.২২.৫৫১].
সমাহারে চক্খু চ সোতঞ্চ চক্খুসোতং. অন্ৰাচযো একং পধানভাৰেন ৰত্ৰা ইতরস্স অপ্পধানভাৰেন ৰচনং, তস্মিং. সীলং রক্খাহি, দানঞ্চ দেহি. ইতরীতরে সমণো চ ব্রাহ্মণো চ সমণব্রাহ্মণা. তত্র কেৰলসমুচ্চযো চ অন্ৰাচযো চ সমাসে নত্থি, ইতরদ্ৰযং সমাসেযেৰ.
১১৮৮. পকারো তুল্যো, ভেদো চ. পদত্থস্স ৰিপল্লাসে গোতি অযমাহেতি. সমাপনে ইচ্ছিতস্স পদস্স পরিনিট্ঠাপনে.
১১৮৯. পজ্জং ¶ ৰাসদ্দস্সত্থে. ৰৰত্থিতৰিভাসাযং ৰা পরো অসরূপা. ৰিঅৰপুব্বো ঠা গতিনিৰত্তিযং, তো, ঠাতিস্স থো, অসরূপদ্ৰিত্তঞ্চ. ৰৰত্থিতা নিযমিতা ৰিভাসা ৰৰত্থিতৰিভাসা. অৰস্সগ্গেতি অৰপুব্বো সজ ৰিস্সজ্জনালিঙ্গননিম্মানেসু.
১১৯০. ভূসনে অলঙ্কারে. ৰারণে নিৰারণে. পরিযত্তি পরিযাপুণনতা, যুত্তত্থেপি অলং. অথো অথসদ্দা অনন্তরাদীসু চতূসু অত্থেসু সিযুং.
১১৯১. পসংসাদীসু তীসু. স্ৰীকারে পটিঞ্ঞাণে. আদিনা পকাসত্থসম্ভাব্যাকোধাদিকে চত্থে নামসদ্দো. অৰধারণমেৰত্থো.
১১৯২. অনুঞ্ঞা অনুমতি. সন্তানং অনুনযো. আলপনং সম্বোধনং. ৰতসদ্দো একংসে দযাযং করুণাযং হাসে ¶ পহাসে খেদে পরিস্সমে আলপনে ৰিম্হযে অচ্ছরিযে চ সিযা.
১১৯৩. ৰাক্যারম্ভে ‘‘হন্দ ৰদামি তে’’তি. ৰিসাদে খেদে. যাৰ তাৰ তূতি যাৰতাৰসদ্দা সাকল্যে নিরৰসেসে. যাৰদত্থং তাৰ গহিতং. মানে পমাণে. ‘‘যাৰ পমাণমরিযাদা-ৰধারণত্থকং মত’’মিতি ভাগুরি. অৰধিম্হি পরিচ্ছিন্নে.
১১৯৪. পুরত্থাসদ্দো পাচিযং দিসাযং ইচ্চত্থে, পুরত্থে ৰক্খমানে, অগ্গতো সমুদ্ধে ইচ্চত্থে চ পঠমেপি আদিম্হি ৰত্ততি. পবন্ধে ৰাক্যরচনাযং ৰাক্যপবন্ধে পুরাণাদিকে. চিরন্তরে অতীতভূতে. নিকটে সন্নিহিতে. আগামিকে অনাগতে.
১১৯৫. খলুসদ্দো নিসেধে ৰাক্যালঙ্কারে ৰাক্যভূসাযং অৰধারণে এৰত্থে, পসিদ্ধিযঞ্চ ৰত্ততি. অভিতোসদ্দো আসন্নে অভিমুখে উভযতো ইচ্চত্থে ¶ , আদিনা সীঘে, সাকল্যে চ অত্থে ৰত্ততি. আসন্নে অভিতোযং নদী. অভিমুখে অভিতোৰ তাতা. উভযতোইচ্চত্থে অভিতো মগ্গস্স. সীঘে অভিতো অধীযিত্ৰা. সাকল্যে অভিতো ৰনং দড্ঢং.
১১৯৬. যদ্যপিসদ্দত্থে অনুগ্গহণগরহত্থে. একংসত্থে অৰিতথত্থে. অথো পনসদ্দো ৰিসেসস্মিং অত্থে, পদপূরণত্থে চ সিযা.
১১৯৭. হিসদ্দো কারণাদীসু চতূসু অত্থেসু ৰত্ততি. তুসদ্দো পন তত্থ চতূসু অত্থেসু মজ্ঝে হেতুৰজ্জে তিকে অত্থে ৰত্ততি. কুসদ্দো পাপে ঈসত্থে কুচ্ছনে জিগুচ্ছাযঞ্চ.
১১৯৮. নুকারো সংসযে, পঞ্হে চ. নানাসদ্দো অনেকত্থে, ৰজ্জনে চ. কিংসদ্দো পুচ্ছাযং, জিগুচ্ছাযঞ্চ, অব্যযো. তিলিঙ্গো চ, নিযমে তু তিলিঙ্গোৰ. ৰারিম্হি উদকে. মুদ্ধনি সীসে চ, কং সুখেপি, ৰুত্তঞ্চ নানত্থসঙ্গহে –
‘‘কো ¶ ব্রহ্মত্তানীলক্কেসু, সমানে সব্বনামিকে;
পাৰকে চ মযূরে চ, সুখসীসজলেসু ক’’ন্তি.
১১৯৯. অমাসদ্দো সহত্থে, সমীপত্থে চ, অমাৰাসী, অমাগতো চ. পুনসদ্দো ভেদে ৰিসেসে. অপঠমে পুন দদাতি. কিরসদ্দো অনুস্সৰে অনুক্কমেন সৰনে, অরুচিযঞ্চ. উদসদ্দো অপ্যত্থে পঞ্হে. ৰিকপ্পনে অত্থন্তরস্স ৰিকপ্পনে চ.
১২০০. পচ্ছাসদ্দো পতীচিযং দিসাযং. চরিমে অনাগতে কালে. সামিসদ্দো তু অদ্ধে ভাগে, জিগুচ্ছনে নিন্দাযঞ্চ. অদ্ধে ভাগে সামি ৰুত্তং, জিগুচ্ছনেপি তদেৰ. পাতু পকাসে পকাসনীযে, সম্ভৰে উপ্পত্তিযঞ্চ. মিথোসদ্দো অঞ্ঞোঞ্ঞেইচ্চত্থে, রহোইচ্চত্থে চ.
১২০১. হাসদ্দো খেদে, সোকে, দুক্খে চ. অহহসদ্দো খেদে, ৰিম্হযে অব্ভুতে চ. ধিসদ্দো হিংসাপনে, নিন্দাযঞ্চ. তিরিযং তিরোসদ্দা পিধানে ৰত্তন্তি. তিরিযং কত্ৰা কণ্ডঙ্গতো, তিরোকত্ৰা ৰা.
১২০২-১২০৩. সঙ্খ্যাতাসঙ্খ্যাতত্থানং ¶ উপসগ্গনিপাতসঙ্খ্যাতানং অব্যযানং পসিদ্ধে পচুরপ্পযোগে একচ্চে ৰা দস্সেত্ৰা তদঞ্ঞেপি সঙ্খেপনযেন দস্সেতুমাহ ‘‘তুনি’’চ্চাদি. এত্থ চ তুনাদিসদ্দেহি জ্জুপরিযন্তেহি তদন্তাৰ গহিতা, ন হি কেৰলানং এতেসং অব্যযভাৰো সম্ভৰতি. তস্সত্থো – তুনপচ্চযন্তো চ তথা ত্ৰান তৰে ত্ৰা তুং ধা সো থা ক্খত্তুং তো থ ত্র হিঞ্চনং হিং হং ধি হ যকারতো হিংধ ধুনা রহি দানি, কিংস্মা ৰো দাচনং দাজ্জথং থত্তং জ্ঝজ্জুপচ্চযন্তো চ অব্যযীভাৰসমাসো চ তুনাদীনং যাদেসন্তো চ অব্যযং নাম ভৰেতি. পযোগো যথা – ‘‘কাতুন, কত্ৰান, কাতৰে, কত্ৰা, কাতুং, সব্বধা, সব্বসো, সব্বথা, চতুক্খত্তুং, সব্বতো, সব্বত্থ, সব্বত্র, কুহিঞ্চনং, কুহিং, কুহং, সব্বধি, ইহ, যহিং, ইধ, অধুনা, এতরহি, ইদানি, ক্ৰ, কুদাচনং, কদা, অজ্জ, কথং, অঞ্ঞথত্তং, একজ্ঝং, সজ্জু, উপনগরং, অন্তোপাসাদং, অভিৰন্দিয’’ইচ্চাদি. ইদং পন সব্বেসম্পি অব্যযানং সঙ্খেপলক্খণং.
‘‘সদিসং ¶ তীসু লিঙ্গেসু, সব্বাসু চ ৰিভত্তিসু;
ৰচনেসু চ সব্বেসু, যং ন ব্যেতি তদব্যয’’ন্তি.
অব্যযৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
ইতি সকলব্যাকরণমহাৰনাসঙ্গঞাণচারিনা কৰিকুঞ্জরকেসরিনা ধীমতা সিরিমহাচতুরঙ্গবলেন মহামচ্চেন ৰিরচিতাযং অভিধানপ্পদীপিকাৰণ্ণনাযং সামঞ্ঞকণ্ডৰণ্ণনা সমত্তা.
নিগমনৰণ্ণনা
১. ‘‘সগ্গকণ্ডো চা’’ত্যাদিনা অভিধানপ্পদীপিকাযং কপালতেলৰট্টিসদিসেন কণ্ডত্তযেন সমঙ্গিতা দীপিতা.
২. ‘‘তিদিৰে’’ত্যাদিনা তোটকেন তস্সা পযোজনং কথিতং. তস্সত্থো – যো নরো কত্তুভূতো তিদিৰে দেৰলোকে, ব্রহ্মলোকে চ মহিযং মনুস্সলোকে, ভুজগাৰসথে নাগলোকে চাতি এতেসু তীসু ঠানেসু সন্নিহিতানং ¶ সকলত্থানং সব্বেসং অভিধেয্যানং সমৰ্হযস্স অভিধানস্স দীপনিযং পকাসনিযং ইহ অভিধানপ্পদীপিকাযং সৰনধারণাদিনা কুসলো ছেকো হোতি, স নরো মহামুনিনো সম্মাসম্বুদ্ধস্স ৰচনে সুত্তাভিধম্মৰিনযসঙ্খাতে ৰচনে পটু ছেকো হোতি, পটুত্তাযেৰ মতিমা নাম হোতীতি.
৩-৯. ইদানি যস্স রঞ্ঞো ৰিহারে ৰসিত্ৰা অযং গন্থো ৰিরচিতো, তস্স নামগুণনিৰাসকরণপ্পকারৰিহারগুণনামাদীনি দস্সেত্ৰা অত্তনো চ নামগুণে দস্সেতুং সত্ত গাথা ৰুত্তা.
তত্র ¶ দুতিযা ভুজঙ্গপ্পযাতং নাম. তাসং অযং সম্বন্ধাধিপ্পাযা অত্থৰণ্ণনা – যো পরক্কমভুজো নাম ভূপালো রাজা কারেসি, রক্খেসীতি চ ইমিনা সম্বন্ধো. কিংগুণো সো রাজা? গুণভূসনো সদ্ধাদিগুণালঙ্কারধরো. তেজস্সী তেজোযুত্তো. জযী অরিজযেন যুত্তো. কেসরিৰিক্কমো কেসরসীহো ৰিয সূরগুণযুত্তো, ৰীরিযৰা চ. স কত্থ নিৰাসী? সো রাজা লঙ্কাযমাসি লঙ্কানামকে দীপে নিৰাসনসীলো. চিরং চিরকালং ৰিভিন্নং তিধা ৰিভিন্নং নিকাযত্তযস্মিং নিকাযত্তযং ভিক্খুসঙ্ঘং সম্মা নযেন হেতুনা সমগ্গে সমগ্গং কারেসি, কারিতন্তোযং করোতীতি কম্মিকো, তথা সদেহংৰ অত্তনো কাযং ইৰ নিচ্চাদরো হুত্ৰা দীঘকালং মহগ্ঘেহি চ পচ্চযেহি তং নিকাযত্তযং রক্খেসি.
তথা যেন রঞ্ঞা যথা কিত্তিযা অত্তনো সদ্ধাদিকিত্তিযা করণভূতায লঙ্কা অত্তনো নিৰাসনট্ঠানভূতা কম্মভূতা সম্বাধীকতা সঙ্কটীকতা অনোকাসীকতা, তথা ৰিহারেহি গামেহি আরামেহি খেত্তেহি ৰাপীহি চ লঙ্কা সম্বাধীকতা.
তথা যস্স রঞ্ঞো সব্বকামদদং অঞ্ঞেহি অসাধারণং অনুগ্গহং পত্ৰা পাপুণনহেতু অহং ৰিবুধগোচরং পণ্ডিতৰিসযং গন্থকারত্তং পত্তো, তেন রঞ্ঞা কারিতে পাসাদগোপুরাদিৰিভূসিতে, সগ্গকণ্ডে দেৰলোকস্স কণ্ডসদিসে, সতোযাসযস্মিং সাদুসলিলাসযসমন্নাগতে, পটিবিম্বিতে ভগৰতো নিৰাসনট্ঠানজেতৰনমহাৰিহারস্স পটিবিম্বভূতে, সাধুসম্মতে সাধুৰিহারোতি সম্মতে, সাধূহি ৰা সম্মতে সরোগামসমূহম্হি সলিলাসযভিক্খাচারযুত্তগামসমূহসমন্নাগতে মহাজেতৰনাখ্যম্হি ৰিহারে ৰসতা নিৰাসং কুব্বতা সন্তৰুত্তিনা সন্তচারিনা ¶ সদ্ধম্মট্ঠিতিকামেন ধীমতা অতিসযঞাণযুত্তেন মোগ্গল্লানেন সম্মাসম্বুদ্ধস্স দুতিযঅগ্গসাৰকভূতস্স আযস্মতো ইদ্ধিমতো মহামোগ্গল্লানস্স নামধেয্যেন থেরেন এসা অভিধানপ্পদীপিকা রচিতাতি.
নিগমনকথা
যদ্যত্র ¶ দোসোণুপমাণসম্ভৰো,
গুণীসু ৰীধিম্পি তথা ৰিগাহতে;
যথা জলং ভোজনম্পি জন্তুৰা,
চতুপ্পদো ৰাপ্যচরো কণণ্যপি.
অসম্পৰেদিদস্সনায ভাসিতে,
গুণো চ দোসো চ সদা ৰিৰিজ্জরে;
ততো বুধা মে নৰধানতা ভৰং,
খমন্তু দোসং গুণতং নযন্তু ৰা.
যো সীহসূরো সিতকুঞ্জরিন্দো,
রাজাধিরাজা অহু তম্বদীপে;
দুব্বারনাগাদিজিতো নরিন্দো,
সুকন্তভীমাদিগুণোপপন্নো.
তন্নামধেয্যো তদনুব্বাদজাতো,
সদ্ধাদিযুত্তো চতুসেতিভিন্দো;
নাগাদিথামো অতিদুপ্পসয্হো,
উল়ারপঞ্ঞো ধিতিমা যসস্সী.
তেনাহমচ্চন্তমনুগ্গহীতো,
অনঞ্ঞসাধারণসঙ্গহেন;
সঙ্খেপতোকাসিমিমং ৰিসুদ্ধি-
সংৰণ্ণনং সোতুহিতং সুবোধং.
রাজা পজং রক্খতু সপ্পজংৰ,
ধম্মঞ্চ লোকাপি সমাচরন্তু;
পূরেন্তু অত্থা সুপকপ্পিতা চ,
কালেন দেৰোপি পৰস্সতূতি.
অভিধানপ্পদীপিকাটীকা নিট্ঠিতা.