📜
নমো তস্স ভগৰতো অরহতো সম্মাসম্বুদ্ধস্স.
বালাৰতার
পণাম
[ক]
সব্বং নিরুত্তিপথপারগতং সবুদ্ধং,
বুদ্ধং তিলোকতিলকং হতপাপধম্মং;
ধম্মং ৰিমুত্তিসুখদং ৰিহতাঘসংঘং,
সংঘং চ নিচ্চমভিৰন্দিয দক্খিণেয্যং.
[খ]
ৰুদ্ধিপ্পত্তোস্মি মুদ্ধো মম ৰরগরৰো সীলপঞ্ঞাদিসোভে,
চন্দাদিচ্চেৰ সুদ্ধে ৰরজিনঠপিতে সাসনাব্ভে পতীতে;
নিস্সাযেৰা তিপেমা পণমিয সিরসা নিচ্চমেসং সরিত্ৰা,
পাদম্ভোজে গুণগ্গে হতদুরিতমলো আনুভাৰেন তস্সা.
[গ]
পোরাণ সীহল় পদত্থ ৰিনিচ্ছযঞ্চ,
সব্বম্পি মাগধনিরুত্তিনযং পসত্থং;
অঞ্ঞঞ্চ নেকৰিধ সক্কত সদ্দসত্থং,
পারম্পরাভত মতঞ্চ নিসম্ম সম্মা.
[ঘ]
বালাৰতার ৰরমাগধ সদ্দসত্থে,
দুব্বোধ নেকপদঅত্থ ৰিনিচ্ছযেন;
অত্থায আধুনিক বালপরম্পরায,
বালাৰতার ৰরগণ্ঠিপদং করিস্সং.
[ঙ]
নিচ্চং যে মেত্থ বালা ৰরহদযযুতা সুট্ঠু নিক্খিত্তনেত্তা,
পুণ্ণে নানানযানং সুরতরুসদিসে ধীরপাসংসিযে ৰে;
গম্ভীরং দুত্তরং তে জিনৰচনুদধিং তিণ্ণথামা ভৰেয্যুং,
লদ্ধোপাযা চ চন্দং তদিতরপচুরং সক্কতং সোতুকামা.
[চ]
গন্থনিপ্ফত্তিযা সেস – দুক্করত্তং যথাৰতো;
জানন্তি কুসলা ধীরা, নেকসত্থন্তরাদিসু;
গন্থেসু গুণদোসম্পি, তেযেৰ ৰিদুরা সদা.
[ছ]
তস্মা এত্থ পমাদাদি – দোসলেসো ভৰে যদি;
পোরাণাচেরলদ্ধীহি, ৰিলোমং ৰা ভৰেয্য চে.
[জ]
গন্থন্তরং ৰিগাহেত্ৰা, ৰিচারেত্ৰা পুনপ্পুনং;
যুত্তিমেৰ চ গণ্হন্তু, হুত্ৰা ৰীমংসবুদ্ধিকাতি.
পণাম
১. বুদ্ধং ¶ তিধা ভিৰন্দিত্ৰা, বুদ্ধম্বুজ ৰিলোচনং.
বালাৰতারং ভাসিস্সং, বালানং বুদ্ধিৰুদ্ধিযা.
১. সন্ধি কণ্ড
সঞ্ঞা
অক্খরাপি ¶ অকারাদযো একচত্তালীসং সুত্তন্তোপকারা. তং যথা-অ আ-ই ঈ-উ ঊ-এ ও, ক খ গ ঘ ঙ, চ ছ জ ঝ ঞ, ট ঠ ড ঢ ণ, ত থ দ ধ ন, প ফ ব ভ ম, য র ল ৰ স হ ল় অং-ইতি.
তত্থ ¶ অক্খরেসু ওকারন্তা অট্ঠ সরা নাম. তত্থেতি ৰত্ততে.
তত্থ ¶ সরেসু লহুমত্তা অ, ই, উ ইতি তযো রস্সা.
তত্থ ¶ সরেসু রস্সেহঞ্ঞে দীঘা.
সংযোগতো পুব্বে এও রস্সা ইৰোচ্চন্তে, অনন্তরা ব্যঞ্জনা সংযোগো. এত্থ, সেয্যো, ওট্ঠো, সোত্থি.
সরে ¶ ঠপেত্ৰা সেসা কাদযো নিগ্গহীতন্তা ব্যঞ্জনা.
ব্যঞ্জনানং ¶ কাদযো মকারন্তা পঞ্চপঞ্চসো অক্খরৰন্তো ৰগ্গা.
৮. ৰগ্গানং ¶ পঠমদুতিযা সো চাঘোসো. ল়ন্তাঞ্ঞে ঘোসা. ঘোসাঘোসসঞ্ঞা চ ‘‘পরসমঞ্ঞা পযোগে’’তি সঙ্গহীতা. এৰং লিঙ্গ, সব্বনাম, পদ, উপসগ্গ, নিপাত, তদ্ধিত, আখ্যাত, কম্মপ্পৰচনীযাদিসঞ্ঞা চ.
অংইতি ¶ অকারতো পরং যো বিন্দু সূযতে, তং নিগ্গহীতং নাম.
বিন্দু ¶ চূল়ামণাকারো, নিগ্গহীতন্তি ৰুচ্চতে.
কেৰলস্সা প্পযোগত্তা, অকারো সন্নিধীযতে.
১০. অ, কৰগ্গ, হা কণ্ডজা, ই, চৰগ্গ, যা তালুজা, উ, পৰগ্গা ওট্ঠজা, টৰগ্গ, র, ল়া মুদ্ধজা, তৰগ্গ, ল, সা দন্তজা, এ কণ্ঠতালুজো, ও কণ্ঠোট্ঠজো, ৰো দন্তোট্ঠজো.
সঞ্ঞা
সরসন্ধি
১১. লোক ¶ অগ্গোইত্যস্মিং – ‘‘পুব্বমধোঠিত মস্সরং সরেন ৰিযোজযে’’তি পুব্বব্যঞ্জনং সরতো পুথক্কাতব্বং.
সরা সরে লোপং.
অনন্তরে সরে পরে সরা লোপং পপ্পোন্তি.
‘‘নরে ¶ পরং যুত্তে’’তি অস্সরো ব্যঞ্জনো পরক্খরং নেতব্বো লোকগ্গো.
সরেত্যস্মিং ¶ ওপসিলেসিকো কাসসত্তমী, ততো ৰণ্ণকালব্যৰধানে কারিযং ন হোতি. যথা-মং অহা সীতি, ‘‘পমাদমনুযুঞ্জন্তী’’ত্যাদিগাথাযং ‘জনা অপ্পমাদ’ন্তি চ. এৰং সব্বসন্ধীসু.
অনন্তরং পরস্স সরস্স লোপং ৰক্খতি, তস্মানেন পুব্বস্স লোপো ঞাযতি, তেনেৰ সত্তমীনিদ্দিট্ঠস্স পরতাপি গম্যতে.
১২. সরেত্যধিকারো. ¶ পন ইমে পন ইমেতীহ-সরা লোপং ইত্ৰেৰ.
ৰা পরো অসরূপো.
অসমানরূপাসরম্হা পরো সরো ৰা লুপ্যতে, পনমে, পনিমে.
১৩. বন্ধুস্স ¶ ইৰ, ন উপেতীতীধ –
ক্ৰচাসৰণ্ণং লুত্তে.
সরে লুত্তে পরসরস্স ক্ৰচি অসৰণ্ণো হোতীতি ই উ ইচ্চেতেসং ঠানাসন্না এ ও. বন্ধুস্সেৰ. নোপেতি.
১৪. তত্র ¶ অযং, যানি ইধ, বহু উপকারং, সদ্ধা ইধ, তথা উপমন্ত্যেতস্মিং –
দীঘং.
সরে লুত্তে পরো সরো ক্ৰচি ঠানাসন্নং দীঘং যাতি. তত্রাযং, যানীধ, বহূপকারং, সদ্ধীধ, তথূপমং.
পুব্বো চ.
সরে লুত্তে পুব্বো চ ক্ৰচি দীঘং যাতি. কিং সূধ.
১৬. তে ¶ অজ্জ, তে অহংতেত্থ –
যমেদন্তস্সাদেসো.
সরে পরে অন্তস্স একারস্স ক্ৰচি যো আদেসো হোতি, ত্যজ্জ, ‘‘দীঘ’’ন্তি ব্যঞ্জনে পরে ক্ৰচি দীঘো, ত্যাহং.
ক্ৰচীতি কিং. নেত্থ.
১৭. সো ¶ অস্স, অনু এতিত্যেত্থ –
ৰমোদুদন্তানং.
সরে পরে অন্তো কারুকারানং ক্ৰচি ৰো আদেসো হোতি. স্ৰস্স, অন্ৰেতি.
ক্ৰচীতি কিং. তযস্সু, সমেতাযস্মা.
১৮. ইধ ¶ অহং তীধ –
দো ধস্স চ.
সরে পরে ধস্স ক্ৰচি দো হোতি. দীঘে – ইদাহং. ক্ৰচীতি কিং. ইধেৰ. চকারেন ব্যঞ্জনেপি, ইধ ভিক্খৰে.
১৯. পতি অন্তুং, ৰুত্তি অস্সেতীহ –
ইৰণ্ণো যন্নৰা.
সরে পরে ইৰণ্ণস্স যো নৰা হোতি. কত যকারস্স তিস্স ‘‘সব্বো চন্তী’’তি ক্ৰচি চাদেসে ‘‘পরদ্ৰেভাৰো ঠানে’’তি সরতো পরব্যঞ্জনস্স ঠানাসন্নৰসা দ্ৰিত্তং. পচ্চন্তং, ৰুত্যস্স.
নৰাতি কিং. পটগ্গি,
এত্থ ‘‘ক্ৰচি পটি পতিস্সে’’তি পতিস্স পটি, ৰণ্ণগ্গহণং সব্বত্থ রস্সদীঘ সঙ্গহণত্থং.
২০. যথা ¶ এৰেতীহ –
এৰাদিস্স রি পুব্বো চ রস্সো.
সরতো পরস্স এৰস্সাদিএকারো রিত্তং নৰা যাতি. পুব্বো চ ঠানাসন্নং রস্সং. যথরিৰ. যথেৰ.
২১. ন ¶ ইমস্স, তি অঙ্গিকং, লহু এস্সতি, অত্থ অত্থং, ইতো আযতি, তস্মা ইহ, সব্ভি এৰ, ছ অভিঞ্ঞা, পুথ এৰ, পা এৰতীহ ৰা ত্ৰেৰ –
য ৰ ম দ ন ত র ল়া চাগমা.
সরে পরে যাদযো আগমা ৰা হোন্তি, চকারেন গো চ. নযিমস্স, তিৰঙ্গিকং, লহুমেস্সতি, অত্তদত্থং, ইতোনাযতি, তস্মাতিহ, সব্ভিরেৰ, ছল়ভিঞা, পুথগেৰ, ‘‘রস্স’’ন্তি ব্যঞ্জনে পরে ক্ৰচি রস্সো. পগেৰ.
ৰাতি কিং. ছ অভিঞ্ঞা, পুথ এৰ, পা এৰ.
এত্থ ‘‘সরে ক্ৰচী’’তি সরানং পকতি হোতি, সস্সরূপমেৰ, ন ৰিকারোত্যত্থো.
২২. অভি ¶ উগ্গতোত্যত্র –
‘‘অব্ভো অভী’’তি অভিস্স অব্ভো. অব্ভুগ্গতো.
সরসন্ধি
ব্যঞ্জনসন্ধি
২৩. ব্যঞ্জনেত্যধিকারো. ক্ৰচীত্ৰেৰ. সো ভিক্খু, কচ্চি নু ত্ৰং, জানেম তন্তীহ –
লোপঞ্চ তত্রাকারো.
ব্যঞ্জনে পরে সরানং ক্ৰচি লোপোহোতি, তত্র লুত্তে ঠানে অকারাগমো, চকারেন ওকারুকারাপি. সভিক্খু কচ্চিনো ত্ৰং, জানেমু তং.
ক্ৰচীতি কিং, সোমুনি.
২৪. উঘোসো ¶ , আখাতন্তীহ – দ্ৰেভাৰে ঠানে ইত্ৰেৰ.
ৰগ্গে ঘোসাঘোসানং ততিযপঠমা.
ৰগ্গে ঘোসাঘোসানং চতুত্থদুতিযানং তব্বগ্গে ততিযপঠমা হোন্তি যথাসঙ্খ্যং যুত্তে ঠানে, উগ্ঘোসো, রস্সে অক্খাতং.
২৫. পর ¶ সহস্সং, অতিপ্পখোতীহ – ‘‘ক্ৰচি ও ব্যঞ্জনে’’তি ওকারাগমো. পরোসহস্সং. গাগমে চ, অতিপ্পগোখো.
২৬. অৰ নদ্ধাত্যত্র – ‘‘ও অৰস্সে’’তি ক্ৰচি অৰস্স ও. ওনদ্ধা.
ক্ৰচীতি কিং. অৰসুস্সতু.
ব্যঞ্জনসন্ধি.
নিগ্গহীতসন্ধি
২৭. নিগ্গহীতন্ত্যধিকারো ¶ . কিং কতো, সং জাতো, সং ঠিতো, তং ধনং, তং মিত্তন্তিহ –
ৰগ্গন্তং ৰা ৰগ্গে.
ৰগ্গব্যঞ্জনে পরে বিন্দুস্স তব্বগ্গন্তো ৰা হোতি. কিঙ্কতো, সঞ্জাতো, সণ্ঠিতো, তন্ধনং, তম্মিত্তং.
ৰাতি কিং. ন তং কম্মং.
ৰাকারেনেৰ লে লো চ. পুল্লিঙ্গং.
২৮. ৰাত্যধিকারো ¶ . এৰং অস্স, এতং অৰোচেতীহ –
মদা সরে.
সরে পরে বিন্দুনো ম দা ৰা হোন্তি. এৰমস্স, এতদৰোচ.
ৰাতি কিং. মং অজিনি.
এহেঞং.
একারে, হে চ পরে বিন্দুনো ঞো ৰা হোতি. দ্ৰিত্তে – তঞ্ঞেৰ, তমেৰ. তঞ্হি, তং হি.
সযে চ.
যকারে পরে তেন সহ বিন্দুনো ঞো ৰা হোতি. দ্ৰিত্তে – সঞ্ঞোগো, সংযোগো.
৩১. চক্খু অনিচ্চং, অৰ সিরোতীহ - আগমো, ক্ৰচিত্ৰেৰ.
নিগ্গহীতঞ্চ.
সরে, ব্যঞ্জনে ৰা পরে ক্ৰচি বিন্দ্ৰাগমো হোতি. চক্খুংঅনিচ্চং, অৰংসিরো.
৩২. ৰিদূনং ¶ অগ্গং, তাসং অহংতীহ –
‘‘ক্ৰচি লোপং’’তি সরে বিন্দুলোপো, ৰিদূনগ্গং. দীঘেতাসাহং.
৩৩. বুদ্ধানং সাসনং, সং রাগোতীহ –
‘‘ব্যঞ্জনে চে’’তি বিন্দুলোপো, বুদ্ধানসাসনং. দীঘেসারাগো.
পরো ৰা সরো.
বিন্দুতো পরো সরো ৰা লুপ্যতে, বীজংৰ.
ব্যঞ্জনো চ ৰিসঞ্ঞোগো.
বিন্দুতো পরে সরে লুত্তে সংযোগো ব্যঞ্জনো ৰিনট্ঠসংযোগো হোতীতি পুব্বসলোপো. এৰংস.
নিগ্গহীতসন্ধি.
ৰোমিস্সক সন্ধী
ইধানিদ্দিট্ঠা ¶ সন্ধযো ৰুত্তানুসারেন ঞে য্যা, যথা – যদি এৰং, বোধি অঙ্গাতীহ – যাদেসে ইমিনা সুত্তেন দযকারসংযোগস্স জো, ধযকারসংযোগস্স ঝো, দ্ৰিত্তে – যজ্জেৰং, বোজ্ঝঙ্গা.
৩৭. অসদিসসংযোগে ¶ একসরূপতা চ.
পরি এসনাতীহ – যাদেসে রকারস্স যো, পয্যেস না.
৩৮. ৰণ্ণানং ¶ বহুত্তং, ৰিপরীততা চ.
সরতি, ইতি এৰ, সা ইত্থী, বুসং এৰ, বহু আবাধো, অধি অভৰি, সুখং, দুক্খং, জীৰোতীহ –
মাগমো সকারে অকারস্স উ চ, সুমরতি.
ইস্স ৰো, ইত্ৰেৰ.
পরলোপে আকারস্স ও, সোত্থী.
মাদেসে ¶ , পুব্বদীঘে চ একারস্স ই. বুসামিৰ.
ৰাদেসে হৰকারৰিপরিযযো. বহ্ৰাবাধো.
অধিস্স ক্ৰচি অদ্ধো, দীঘে-অদ্ধাভৰি.
বিন্দুনো, ওকারস্স চ এ. সুখে, দুক্খে, জীৰে.
৩৯. রদানং ¶ ল়ো, পটিবোধো, পরিল়াহো.
৪০. সরে, ব্যঞ্জনে ৰা পরে বিন্দুনো ক্ৰচি মো. মম অভাসি, বুদ্ধম সরণং, পুব্বে মো পরং ন নেতব্বো অযুত্তত্তা.
৪১. বিন্দুতো পরসরান মঞ্ঞস্সরতাপি.
তং ইমিনা, এৰং ইমং, কিং অহং তীহ-ইস্স অ. তদমিনা.
ইস্স উ, অকারস্স চ এ, বিন্দুলোপাদো. এৰুমং, কেহং.
৪২. ৰাক্যসুখুচ্চারণত্থং, ছন্দহানিত্থঞ্চ ৰণ্ণলোপোপি.
পটিসঙ্খায যোনিসোতীহ – পুব্বযলোপো, পটিসঙ্খাযোনিসো.
৪৩. অলাবূনিত্যাদো ¶ অকারলোপো. লাবূনি সীদন্তি, সিলা প্লৰন্তি.
অকরম্হসে তেত্যাদো সকারে গরুনো একারস্স ইমিনা লহুঅকারো, অকরম্হস তে কিচ্চং.
৪৫. অক্খরনিযমো ¶ ছন্দং, গরুলহুনিযমো ভৰে ৰুত্তি,
দীঘো, সংযোগাদিপুব্বো রস্সো চ গরু, লহু তু রস্সো. যথা- আ, অস্স, অং, অ.
এৰমঞ্ঞাপি ¶ ৰিঞ্ঞেয্যা, সংহিতা তন্তিযা হিতা;
সংহিতাতি চ ৰণ্ণানং, সন্নিধব্যৰধানতো.
ৰোমিস্সকসন্ধি.
২. নামকণ্ড
পুল্লিঙ্গ
৪৭. ‘‘জিনৰচনযুত্তং ¶ হী’’তি সব্বত্থাধিকারো.
লিঙ্গঞ্চ নিপচ্চতে.
ধাতুপ্পচ্চযৰিভত্তিৰজ্জিতমত্থযুত্তং সদ্দরূপং লিঙ্গং নাম, জিনৰচনযোগ্গং লিঙ্গং ইধ ঠপীযতি নিপ্ফাদীযতি চ.
৪৮. বুদ্ধইতি ¶ ঠিতে –
ততো চ ৰিভত্তিযো.
তস্মা লিঙ্গা পরা ৰিভত্তিযো হোন্তি. চকারেন তাসং একৰচনাদিপঠমাদিসঞ্ঞা চ.
‘‘সি যো অং যো না হি স নং স্মা হি স নং স্মিং সূ’’ তি ৰিভত্তিযো. সি যো ইতি পঠমা, অং যো ইতি দুতিযা, না হি ইতি ততিযা, স নং ইতি চতুত্থী, স্মা হি ইতি পঞ্চমী, স নং ইতি ছট্ঠী, স্মিং সু ইতি সত্তমী.
লিঙ্গত্থে পঠমা.
যো ¶ কম্মকত্তাদিৰত্তন্তরমপ্পত্তো সস্সরূপট্ঠো সুদ্ধো, সো লিঙ্গত্থো নাম, তস্সাভিধানমত্তে পঠমাৰিভত্তি হোতি. তস্সাপনিযমে একম্হি ৰত্তব্বে একৰচনং সি, ৰুচ্চতে নেনেতিৰচনং, একস্সত্থস্স ৰচনং একৰচনং. এৰং বহুৰচনং.
অতোত্ৰেৰ.
সো.
অকারন্তা ¶ পরস্স সিস্স ও হোতি.
সরলোপো মাদেসপ্পচ্চযাদিম্হি সরলোপে তু পকতি.
অংআদীসু পরেসু সরস্স লোপো হোতি, তস্মিং কতে তু ক্ৰচাদিনা অসৰণ্ণে পত্তে পকতি হোতি.
নযে ¶ পরং যুত্তে. এৰমুপরি সরলোপাদি. বুদ্ধো.
বহুম্হি ৰত্তব্বে বহুৰচনং যো.
অতো ৰাত্ৰেৰ.
সব্বযোনীনমাএ.
অকারন্তা পরেসং পঠমদুতিযাযোনীনং যথাসঙ্খ্যং আএ ৰা হোন্তি. বুদ্ধা.
ৰাতি কিং. অগ্গযো.
৪৯. লিঙ্গত্থে ¶ পঠমাত্ৰেৰ.
আলপনে চ.
অভিমুখীকরণমালপনং, তদধিকে লিঙ্গত্থে পঠমা হোতি.
‘‘আলপনে সি গসঞ্ঞো’’তি সিস্স গসঞ্ঞা. গেইত্ৰেৰ.
অকারা পিতাদ্যন্তানমা.
গে পরে অকারো পিতুসত্থুঅত্তরাজাদীনমন্তো চ আত্তং যাতি.
‘‘আকারো ৰা’’তি গে পরে আকারস্স রস্সো ৰা.
সেসতো লোপং গসীপি.
সো সিং স্যা চ সখাতো গস্সেৰাত্যাদিনিদ্দিট্ঠেহঞ্ঞে অৰণ্ণিৰণ্ণুৰণ্ণোকারন্তা সেসা, তেহি পরে গসী লুপ্যন্তে. হে - বুদ্ধ, বুদ্ধা. যো - বুদ্ধা.
যং ¶ করোতি, তং কম্মং নাম. তত্থ দুতিযা হোতি. অংবুদ্ধং. যোস্স এ-বুদ্ধে.
কত্তরি চ.
যো করোতি, স কত্তা নাম. তত্থ ততিযা হোতি. না.
অতো নেন.
অকারা পরো না এনং যাতি. বুদ্ধেন.
হি.
সুহিস্ৰকারো এ.
সুহিসু ¶ পরেস্ৰকারস্স এ হোতি.
স্মাহিস্মিন্নং ম্হাভিম্হি ৰা.
সব্বসদ্দেহি পরেসং স্মাহিস্মিন্নং যথাসঙ্খ্যং ম্হাভিম্হিইচ্চেতে ৰা হোন্তি. বুদ্ধেভি, বুদ্ধেহি.
যেন ¶ ৰা কযিরতে, তং করণং নাম. তত্থ ততিযা হোতি. সব্বং কত্তুসমং.
যস্স দাতুকামো রোচতে, ধারযতে ৰা, তং সম্পদানং নাম. তত্থ চতুত্থী হোতি. স.
অতো ৰাত্ৰেৰ.
আয চতুত্থেকৰচনস্স তু.
অকারা পরস্স চতুত্থেকৰচনস্স আযো ৰা হোতি. বুদ্ধায.
‘‘সাগমো ¶ সে’’তি সে সকারাগমো. বুদ্ধস্স. নং.
দীঘন্ত্ৰেৰ.
সুনংহিসু চ.
সুনংহিসু পরেসু সরাদীনং দীঘো হোতি. চসদ্দেন ক্ৰচি ন. বুদ্ধানং.
যস্মাদপেতি, ভযমাদত্তে ৰা, তদপাদানং নাম, তত্থ পঞ্চমী হোতি. স্মা.
অতো আএত্ৰেৰ.
অকারা পরেসং স্মাস্মিন্নং আএ ৰা হোন্তি. বুদ্ধা, বুদ্ধম্হা, বুদ্ধস্মা. বুদ্ধেভি, বুদ্ধেহি.
যস্স ¶ ৰা পরিগ্গহো, তং সামী নাম. তত্থ ছট্ঠী হোতি. বুদ্ধস্স. বুদ্ধানং.
যোধারো, তমোকাসং নাম. তত্থ সত্তমী হোতি. স্মিং-বুদ্ধে, বুদ্ধম্হি, বুদ্ধস্মিং. সু-বুদ্ধেসু.
বুদ্ধো বুদ্ধ সুখং দদাতি সরতো বুদ্ধং ততো দুক্করং,
কিং বুদ্ধেন মহিদ্ধযোপি মুনযো বুদ্ধেন জাতাসুখী;
বুদ্ধস্সেৰ মনং দদে পদমহং বুদ্ধা লভেয্যাচ্চুতং,
বুদ্ধস্সিদ্ধি ন কিং করে ভৰভৰে ভত্ত্যত্থু বুদ্ধে মম.
৫৯. ইতো ¶ পরং ততিযাপঞ্চমীনঞ্চ চতুত্থীছট্ঠীনঞ্চ সরূপত্তা পঞ্চমীছট্ঠিযো ভীযো উপেক্খন্তে.
ব্রহ্মত্তসখরাজাদিতো ত্ৰেৰ.
স্যা চ.
ব্রহ্মাদিতো সিস্স আ হোতি. অত্তা.
‘‘যোনমানো’’তি ব্রহ্মাদিতো যোনং আনোত্তং. অত্তানো.
৬১. হে - অত্ত, অত্তা. যো, অত্তানো.
৬২. ‘‘ব্রহ্মত্তসখরাজাদিতো ¶ অমান’’ন্তি ব্রহ্মাদিতো অংৰচনস্স আনং ৰা হোতি. অত্তানং, অত্তং. অত্তানো.
৬৩. অত্তেন, অত্তনা. পক্খে-জিনৰচনানুরোধেন এনাভাৰো.
‘‘অত্তান্তো ¶ হিস্মিমনত্তং’’তি হিম্হি অত্তন্তস্স অনো. অত্তনেহি. এৰং করণে.
৬৪. ‘‘সস্স নো’’তি নোকারো. অত্তনো. অত্তানং.
৬৫. অম্হতুম্হন্তু রাজব্রহ্মত্তসখ সত্থুপিতাদীহি স্মা নাৰ.
অম্হাদিতো স্মা না ইৰ হোতি. অত্তনা.
৬৬. ‘‘ততো স্মিন্নী’’তি স্মিনো নি. অত্তনি. ‘‘অনত্ত’’ন্তি ভাৰনিদ্দেসেন সুম্হি চ অনো. অত্তনেসু.
৬৭. রাজা ¶ অত্তাৰ. না.
সৰিভত্তিস্স রাজস্সেত্ৰেৰ.
নাম্হি রঞ্ঞা ৰা.
নাম্হি সৰিভত্তিস্স রাজসদ্দস্স রঞ্ঞা ৰা হোতি. রঞ্ঞা, রাজেন.
রাজস্স রাজু সুনংহিসু চ.
সুনং হিসু পরেসু রাজস্স রাজু হোতি, চকারেন ক্ৰচি ন.
‘‘সুনংহিসু ¶ চেতি’’ দীঘে - রাজূভি, রাজূহি, রাজেভি, রাজেহি.
‘‘রাজস্স রঞ্ঞো রাজিনো সে’’তি সে রঞ্ঞো রাজিনো হোন্তি. রঞ্ঞো, রাজিনো.
‘‘রঞ্ঞং নম্হি ৰা’’তি নম্হি রঞ্ঞং ৰা. রঞ্ঞং, রাজূনং, রাজানং.
৬৯. স্মাস্সনাতুল্যত্তা-নাম্হি ¶ রঞ্ঞা ৰা. রঞ্ঞা, রাজম্হা, রাজস্মা.
৭০. ‘‘স্মিম্হি রঞ্ঞে রাজিনী’’তি স্মিম্হি রঞ্ঞে রাজিনি হোন্তি. রঞ্ঞে, রাজিনি. রাজূসু, রাজেসু.
সৰিভত্তিস্স ন্তুস্সেত্ৰেৰ.
‘‘আ সিম্হী’’তি সিম্হি সৰিভত্তিস্স ন্তুস্স আ. গুণৰা.
যোম্হি পঠমেত্ৰেৰ.
ন্তুস্স ন্তো.
পঠমে যোম্হি সৰিভত্তিস্স ন্তুস্স ন্তোকারো হোতি. গুণৰন্তো.
সুনংহিসু অত্তংত্ৰেৰ.
ন্তুস্সন্তো যোসু চ.
সুনংহিসু, যোসু, চকারেন অঞ্ঞেসুপি পরেসু ন্তুস্সন্তো অত্তং যাতি. গুণৰন্তা.
৭২. সৰিভত্তিস্সেত্যধিকারো ¶ . অংইত্ৰেৰ.
অৰণ্ণো চ গে.
গে পরে সৰিভত্তিস্স ন্তুস্স অংঅআ হোন্তি. হেগুণৰং,গুণৰ, গুণৰা. যো - গুণৰন্তো, গুণৰন্তা.
৭৩. অত্তং – গুণৰন্তং. গুণৰন্তে.
৭৪. ‘‘তোতিতা ¶ সস্মিং নাস্ৰী’’তি সৰিভত্তিস্স ন্তুস্স নাম্হি তা, সে তোকারো, স্মিম্হি তি চ ৰা. গুণৰতা, গুণৰন্তেন. গুণৰন্তেভি, গুণৰন্তেহি.
‘‘নম্হি তং ৰা’’তি নম্হি ন্তুস্স তং ৰা. গুণৰতং, গুণৰন্তানং. স্মা নাৰ.
৭৬. গুণৰতি, গুণৰন্তে, গুণৰন্তম্হি, গুণৰন্তস্মিং, গুণৰন্তেসু.
‘‘সিম্হি গচ্ছন্তাদীনং ন্তসদ্দো অ’’ন্তি ন্তসদ্দস্স অংৰা, সিলোপো. গচ্ছং, সিস্স ও – গচ্ছন্তো.
গচ্ছন্তাদীনং ন্তসদ্দোত্ৰেৰ.
সেসেসুন্তুৰ.
ৰুত্তং হিত্ৰা সেসেসু গচ্ছন্তাদীনং ন্তসদ্দো ন্তু ইৰ দট্ঠব্বো. গচ্ছন্তো, গচ্ছন্তাইচ্চাদি.
সেসং গুণৰন্তুসমং.
৭৮. গচ্ছন্তাদযো ¶ নাম অন্তপ্পচ্চযন্তা.
‘‘ইৰণ্ণুৰণ্ণা ঝলা’’তি ইৰণ্ণুৰণ্ণানং যথাসঙ্খ্যং ঝলসঞ্ঞা.
ঝলতো ৰাত্ৰেৰ.
ঘপতো চ যোনং লোপো.
ঘপঝলতো যোনং লোপো ৰা হোতি.
যোসু কতনিকারলোপেসু দীঘং.
কতো নিকারো লোপো চ যেসং তেসু যোসু সরানং দীঘো হোতি. অগ্গী. পক্খে-অত্তন্ত্ৰেৰ.
যো স্ৰকতরস্সো ঝো.
যোসু অকতরস্সো ঝো অত্তং যাতি. অগ্গযো. তথালপনে.
ঝলপতো অং মো চ বিন্দুং যন্তি. অগ্গিং. অগ্গী, অগ্গযো.
৮১. অগ্গিনা. দীঘে-অগ্গীভি, অগ্গীহি.
৮২. ‘‘ঝলতো সস্স নো ৰা’’তি সস্স নোত্তং ৰা. অগ্গিনো, অগ্গিস্স. অগ্গীনং.
৮৩. ‘‘ঝলতো চে’’তি স্মাস্স না. অগ্গিনা.
৮৪. অগ্গিম্হি, অগ্গিস্মিং. অগ্গীসু.
৮৫. আদি অগ্গীৰ. স্মিংনো পন ‘‘আদিতো ও চে’’তি অং, ও চ ৰা. আদি, আদো, আদিম্হি, আদিস্মিং. আদীসু.
৮৬. দণ্ডী ¶ , সি.
‘‘অঘো রস্স’’মাদিনা রস্সে সম্পত্তে ‘‘ন সিস্মিমনপুংসকানী’’তি সিম্হি অনপুংসকানং ন রস্সো. সিলোপো, দণ্ডী, যোলোপে – দণ্ডী. পক্খে –
অঘো রস্সমেকৰচনযোস্ৰপি চ.
একৰচনযোসু ঝলপা রস্সং যন্তি.
ঝতো কতরস্সাত্ৰেৰ.
যোনং নো.
কতস্সা ঝতো যোনং নোত্তং হোতি. দণ্ডিনো.
৮৭. ‘‘ঝলপা রস্স’’ন্তি গে পরে ঝলপানং রস্সো. হেদণ্ডি. দণ্ডী, দণ্ডিনো.
৮৮. ৰা ¶ অংইত্ৰেৰ.
‘‘নং ঝতো কতরস্সা’’তি অংইচ্চস্স নং ৰা. দণ্ডিনং, দণ্ডিং. দণ্ডী, দণ্ডিনো.
৮৯. দণ্ডিনা. দণ্ডীভি, দণ্ডীহি.
৯০. দণ্ডিনো, দণ্ডিস্স. দণ্ডীনং.
‘‘স্মিন্নী’’তি স্মিনো নি. দণ্ডিনি. দণ্ডীসু.
ৰা যোনংত্ৰেৰ.
‘‘লতো ৰো কারো চে’’তি লতো যোনং ৰোত্তং ৰা.
অত্তং অকতরস্সোত্ৰেৰ.
ৰেৰোসু লো চ.
ৰেৰোসু অকতরস্সো লো অত্তং যাতি. ভিক্খৰো, পক্খে – যোলোপ দীঘা. ভিক্খূ.
‘‘অকতরস্সা লতো য্ৰালপনস্স ৰেৰো’’তি আলপনে যোস্স ৰেৰোকারা, অত্তং. ভিক্খৰে, ভিক্খৰো, ভিক্খূ.
৯৪. ভিক্খুং. ভিক্খৰো, ভিক্খূ. সেসং অগ্গীৰ.
‘‘লতো ¶ ৰোকারো চে’’তীহ কারগ্গহণেন যোনং নোত্তং, চকারেন ক্ৰচি ৰোনোনমভাৰোৰ ৰিসেসো. জন্তুনো, জন্তুযো.
‘‘সত্থুপিতাদীনমা সিস্মিং সিলোপো চে’’তি সত্থাদ্যন্তস্স আ, সিলোপো চ. সত্থা.
সত্থুপিতাদীনন্ত্যধিকারো.
অঞ্ঞেস্ৰারত্তং.
সিতোঞ্ঞেসু সত্থাদ্যন্তস্স আরো হোতি.
ততো যোনমো তু.
ততো আরতো যোনং ও হোতি. সত্থারো.
৯৮. সত্থারং. সত্থারে, সত্থারো.
৯৯. ‘‘না আ’’তি আরতো নাস্স আ. সত্থারা. সত্থারেভি, সত্থারেহি.
সে ¶ সত্থাদ্যন্তস্স উ হোতি সলোপো চ ৰা. সত্থু, সত্থুনো, সত্থুস্স.
‘‘ৰা নম্হী’’তি নম্হি আরো ৰা. সত্থারানং.
‘‘সত্থুনাত্তঞ্চে’’তি নম্হি সত্থাদ্যন্তস্স অত্তং ৰা. দীঘেসত্থানং.
১০১. ‘‘ততো স্মিমী’’তি আরতো স্মিনো ই. ‘‘আরো রস্সমীকারে’’তি ইম্হি আরস্স রস্সো. সত্থরি. সত্থারেসু. এৰং নত্তাদি.
১০২. পিতা ¶ সত্থেৰ. ‘‘পিতাদীনমসিম্হী’’তি সিতোঞ্ঞেসু আরস্স রস্সোৰ ৰিসেসো. পিতরো.
নম্হি – পিতূনন্তিপি হোতি. এৰং ভাতুপ্পভুতযো.
১০৩. অভিভূ. রস্সে-অভিভুৰো. যোলোপেঅভিভূ. সেসং ভিক্খূৰ, রস্সোৰ ৰিসেসো.
১০৪. এৰং ¶ সব্বঞ্ঞূ. পুব্বেৰ যোনং নোকারো চ. সব্বঞ্ঞুনো, সব্বঞ্ঞূ.
গাৰইত্ৰেৰ.
‘‘যোসু চে’’তি গোসদ্দোকারস্স আৰো, ‘‘ততো যোনমো তু’’তীহ তুসদ্দেন যোনং ও. গাৰো. তথালপনে.
অম্হি পরে গোসদ্দোকারস্স আৰঅৰা হোন্তি, চসদ্দেন হিনংৰজ্জিতেসু সেসেসুপি.
১০৭. ‘‘আৰস্সু ৰা’’তি অম্হি আৰন্তস্স উত্তং ৰা, গাহ্ৰং, গাৰং, গৰং. যো-গাৰো. গাৰেন, গৰেন. গোভি, গোহি.
১০৮. ‘‘গাৰ সে’’তি সে ওস্স আৰো. গাৰস্স, গৰস্স. ‘‘ততো ন’’মাদো চকারেন নংইচ্চস্স অং, ওস্স অৰো চ. গৰং.
১০৯. ‘‘সুহিনাসু ¶ চে’’তীহ চকারেন গোস্স গু চ. দ্ৰিত্তে-গুন্নং, গোনং. গাৰা, গৰা, গাৰম্হা, গৰম্হা, গাৰস্মা, গৰস্মা. গোভি, গোহি.
১১০. গাৰে, গৰে, গাৰম্হি, গৰম্হি, গাৰস্মিং, গৰস্মিং. গাৰেসু, গৰেসু, গোসু.
পুল্লিঙ্গা.
ইত্থিলিঙ্গ
১১১. কঞ্ঞা ¶ . সিলোপো.
‘‘আ ঘো’’তি ইত্থিযং আকারস্স ঘসঞ্ঞা. যো লোপে – কঞ্ঞা. পক্খে – কঞ্ঞাযো.
১১২. ‘‘ঘতে চে’’তি গস্স এ. হে-কঞ্ঞে. কঞ্ঞা, কঞ্ঞাযো.
‘‘ঘতো নাদীন’’ন্তি নাদেকৰচনানমাযো. কঞ্ঞায. কঞ্ঞাভি, কঞ্ঞাহি.
ঘপেহি স্মিনো যং ৰা হোতি. কঞ্ঞাযং, কঞ্ঞায. কঞ্ঞাসু.
১১৭. রত্তি ¶ , সিলোপো.
‘‘তে ইত্থিখ্যা পো’’তি ইত্থিযমিৰণ্ণুৰণ্ণানং পসঞ্ঞা. যোলোপদীঘা. রত্তী. পক্খে – রত্তিযো. তথালপনে.
‘‘পতো যা’’তি নাদেকৰচনানং যা. রত্তিযা. রত্তীভি, রত্তীহি.
১২১. রত্তিযং, রত্তিযা. রত্তীসু.
১২২. নদী ¶ . সেসং রত্তীৰ. অঘত্তা রস্সোৰ ৰিসেসো.
১২৪. মাতু, ধীতু, দুহিত্ৰাদযো পিতেৰ.
কঞ্ঞইতি ঠিতে –
ইত্থিযমতো আপচ্চযো.
ইত্থিযং ৰত্তমানা অকারন্ততো আপচ্চযো হোতি. সরলোপপকল্যাদি. কঞ্ঞা.
‘‘ধাতুপ্পচ্চযৰিভত্তি ৰজ্জিতমত্থৰং লিঙ্গ’’ন্তি ৰচনতো পচ্চযন্তস্সালিঙ্গত্তা তদ্ধিতাদিসুত্তে চকারেন নামমিৰ কতে – স্যাদি. এৰং ঈইনীসু.
এৰং অজা, এল়কা, কোকিলা, অস্সা, মূসিকা, বলাকা, মন্দা, জরাইচ্চাদি.
নদাদিতো ৰা ঈ.
ইত্থিযং ¶ নদাদিতো ৰা অনদাদিতো ৰা ঈ হোতি. নদী, নগরী, কুমারী, ব্রাহ্মণী, তরুণী, কুক্কুটী, ইত্থী ইচ্চাদি.
‘‘মাতুলাদীনমানত্তমীকারে’’তি ¶ ঈম্হি মাতুলাদ্যন্তস্স আনো. মাতুলানীত্যাদি.
অনদাদিতো ৰা ঈ. সখী, হত্থী.
ভৰতো ভোতো.
ঈম্হি ভৰন্তস্স ভোতো হোতি. ভোতী.
১২৭. ‘‘ণ ¶ ৰ ণিকণেয্য ণন্তূহী’’তি ঈ. মানৰী, নাৰিকী, ৰেনতেয্যী, গোতমী.
১২৮. ‘‘ন্তুস্স তমীকারে’’তি ন্তুস্স তো ৰা. গুণৰতী, গুণৰন্তী. ধিতিমতী, ধিতিমন্তী.
ন্তস্স ন্তুব্যপদেসো. মহতী, মহন্তী.
১২৯. পতিভিক্খুরাজীকারন্তেহি ইনী.
পত্যাদীহি ¶ ঈকারন্তেহি চ ইত্থিযং ইনী হোতি.
‘‘পতিস্সিনীম্হী’’তি পত্যন্তস্স অত্তে সরলোপাদো তুকারেন লোপাভাৰো. ‘‘ৰা পরো অসরূপা’’তি ইলোপো, দীঘো চ. গহপতানী, ভিক্খুনী, রাজিনী, মেধাৰিনী, তপস্সিনী, ধম্মচারিণী, ভযদস্সাৰিনী, ভুত্তাৰিনীত্যাদি.
ইত্থিলিঙ্গা.
নপুংসকলিঙ্গ
১৩০. চিত্ত ¶ , সি.
নপুংসকেহি অতো নিচ্চন্তেৰ.
সিং.
অকারন্তেতি নপুংসকেহি সিস্স নিচং অং হোতি. চিত্তং.
যোনং নি নপুংসকেহিত্ৰেৰ.
অতো নিচ্চং.
অকারন্তেহি ন পুংসকেহি যোনং নিচ্চং নি হোতি, নিস্স আ. চিত্তা. পক্খে – যোস্ৰাদিনা দীঘে – চিত্তানি.
১৩১. গলোপে – হে – চিত্ত. চিত্তা, চিত্তানি.
১৩২. চিত্তং ¶ . নিস্স এ – চিত্তে, চিত্তানি. সেসং বুদ্ধোৰ.
না ৰাত্ৰেৰ.
মনাদিতো স্মিন্নানং ইআ ৰা হোন্তি.
স সরে ৰাগমো.
ৰিভত্যাদেসে সরে পরে মনাদিতো সাগমো ৰা হোতি. মনসা.
মনাদিতো সস্স ও হোতি, চসদ্দেন স্মাস্স আ চ. মনসো, মনসা.
১৩৬. মনসি ¶ . সেসং চিত্তংৰ.
মনং সিরং উরং তেজং, রজং ওজং ৰযং পযং;
যসং তপং ৰচং চেতং, এৰমাদি মনোগণো.
১৩৮. গুণৰন্তু ¶ , সি.
‘‘অং নপুংসকে’’তি সিম্হি সৰিভত্তিস্স ন্তুস্স অং. গুণৰং. ন্তুস্স ত্তে – গুণৰন্তানি.
১৩৯. যোতোঞ্ঞং পুমেৰ. এৰং গচ্ছং.
ৰাত্ৰেৰ.
‘‘যোনন্নি নপুংসকেহী’’তি যোনং নি ৰা. অট্টীনি. ঝত্তা যোলোপে – অট্ঠী. তথালপনে.
১৪১. অট্ঠিং, অট্ঠীনি, অট্ঠী. সেসং অগ্গীৰ.
অঘত্তা রস্সো, দণ্ডি. যোতোঞ্ঞং পুমেৰ.
নপুংসকলিঙ্গা.
পুমিত্থিলিঙ্গ
১৪৪. পুমিত্থিলিঙ্গা ¶ – ঘট, কট, যট্ঠি, মুট্ঠি, সিন্ধু, রেণুপ্পভুতযো দ্ৰিপদ চতুপ্পদ জাতিৰাচিনো চ.
যথা – ঘটো, ঈপচ্চযে-ঘটী. এসো যট্ঠি, এসা যট্ঠিচ্চাদি.
দ্ৰিপদজাতিৰাচিনো যথা – খত্তিযো. আপচ্চযে- খত্তিযা, সমণো, ঈম্হি-সমণীইচ্চাদি.
চতুপ্পদজাতিৰাচিনো যথা – গজো, আ-গজা, ব্যগ্ঘো, ঈম্হি - ব্যগ্ঘীইচ্চাদি.
পুমনপুংসকলিঙ্গ
১৪৫. পুমনপুংসকলিঙ্গা ¶ – ধম্ম, কম্ম, ব্রহ্ম, কুসুম সঙ্গম, পদুম, অস্সম, ৰিহার, সরীর, সুৰণ্ণ, ৰণ্ণ, কহাপণ, ভৰন, ভুৰন, যোব্বন, ভুসন, আসন, সযন, ওদন, আকাস, উপৰাস, মাস, দিৰস, রস, থল, ফল, রট্ঠ অম্বু, মধ্ৰাদযো.
ইত্থিনপুংসকলিঙ্গ
১৪৬. ইত্থিনপুংসকলিঙ্গা – নগর, অচ্চিপ্পমুখা.
সব্বলিঙ্গ
১৪৭. সব্বলিঙ্গা ¶ – তট পুট পত্ত মণ্ডল কলসা দযো, নামীকতা, সব্বনামানি চ. যথা – তটো, ঈম্হি – তটী, তটমিচ্চাদি.
নামীকতা যথা – দেৰদত্তো, আ – দেৰদত্তা দেৰদত্তমিচ্চাদি.
সব্বনাম
১৪৮. সব্ব ¶ , কতর, কতম, উভয, ইতর, অঞ্ঞ, অঞ্ঞতর, অঞ্ঞতম, পুব্ব, পর, অপর, দক্খিণ, উত্তর, এক, য, ত, এত, ইম, অমু, কিং, তুম্হ, অম্হ-ইতি সব্বনামানি.
সব্বো বুদ্ধোৰ. অযং ৰিসেসো.
যোত্ৰেৰ.
সব্বনামকারতে পঠমো.
সব্বাদীনমকারতো ¶ পরো পঠমো যো এত্তং যাতি সব্বে.
‘‘তযো নেৰ চ সব্বনামেহী’’তি নিসেধা সস্মাস্মিন্নং আয আ এ ন হোন্তি. সব্বস্স.
সব্বতো নং সংসানং.
সব্বাদিতো নংইচ্চস্স সংসানং হোন্তি.
অকারো এইত্ৰেৰ.
সব্বনামানং নম্হি চ.
নম্হি সব্বাদীনমকারস্স এ হোতি. সব্বেসং, সব্বেসানং.
১৪৯. ইত্থিযং ¶ আ, সব্বা কঞ্ঞাৰ. অযং ৰিসেসো. ৰাত্ৰেৰ.
ঘপতো স্মিংসানং সংসা.
ঘপসঞ্ঞাতো সব্বাদিতো স্মিংসানং সংসা ৰা হোন্তি.
‘‘সংসাস্ৰেকৰচনেসু চে’’তি সাগমো.
ঘো রস্সং.
একৰচনসংসাসু ঘো রস্সং যাতি. সব্বস্সা, সব্বায. সব্বাসং, সব্বাসানং. সব্বস্সং, সব্বাযং. সব্বাসু.
নেতাহি স্মিমাযযা.
ঘপঞ্ঞাহি সব্বাদীহি স্মিনো আয যা ন হোন্তি.
১৫০. নপুংসকে ¶ – সব্বং. সব্বানি. এৰং দুতিযা.
সব্বাদযো নপুংসকে ততিযাদীসু সকসকপুমসমা. এৰং য - সদ্দন্তা.
১৫১. পুব্বপরাপরেহি তু স্মিনো ‘‘যদনুপপন্না নিপাতনা সিজ্ঝন্তী’’তি অনিত্থিযং এ ৰা. পুব্বে, পুব্বস্মিংইচ্চাদি.
একসদ্দো সঙ্খ্যাতুল্যঞ্ঞাসহাযত্থো. যদা সঙ্খ্যত্থো, তদেকৰচনো, অঞ্ঞত্থ সব্বৰচনো চ.
যাদীনমালপনং নত্থি.
সিম্হি সং অনপুংসকস্সেত্ৰেৰ.
এততেসং তো.
সিম্হি অনপুংসকানং এততইচ্চেতেসং তকারস্স স হোতি. সো.
তস্স ৰা নত্তং সব্বত্থ.
তিলিঙ্গেসু ¶ সব্বাদীনং তকারস্স নো ৰা হোতি. নে, তে. সেসং সব্বসমং, নত্তংৰ ৰিসেসো.
১৫৩. ইত্থিযং – সা, না, নাযো, তা, তাযোইচ্চাদি.
ৰাত্ৰেৰ.
ততো সস্স স্সায.
তাএতাইমাহি সস্স স্সাযো ৰা হোতি.
সংসাস্ৰেকৰচনেসু ইইত্ৰেৰ.
তস্সা ৰা.
একৰচনসংসাসু তাসদ্দস্স আ ইত্তং ৰা যাতি. তিস্সায, তিস্সা, তস্সা, তায. তাসং, তাসানং. তিস্সং, তস্সং, তাযং. তাসু.
১৫৪. নপুংসকে ¶ – তংইচ্চাদি.
সংসাস্ৰেকৰচনেস্ৰেত্ৰেৰ.
এতিমাসমি.
একৰচনসংসাসু এতাইমানমন্তস্স ই হোতি. এতিস্সায, এতিসা, এতায. এতাসং, এতাসানং. এতিস্সং, এতস্সং, এতাযং. এতাসু. সেসং সব্বাৰ.
‘‘অনপুংসকস্সাযং সিম্হী’’তি ইমস্স অযং. সিলোপো. অযং, ইমে. ইমং, ইমে.
‘‘অনিমি নাম্হি চে’’তি ইমস্স অনো, ইমি চ. অনেন, ইমিনা.
‘‘সব্বস্সিমস্সে ৰা’’তি সুনংহিসু এৰা. এহি, ইমেহি. ৰা স্মাসস্মিংসংসাস্ৰত্তন্ত্ৰেৰ.
ইমসদ্দস্স চ.
সস্মাস্মিংসংসাসু ¶ ইমস্স অত্তং ৰা হোতি. অস্স, ইমস্স. এসং, এসানং, ইমেসং, ইমেসানং. অস্মা, ইমম্হা, ইমস্মা. এহি, ইমেহি. অস্মিং, ইমম্হি, ইমস্মিং. এসু, ইমেসু.
অত্তপক্খে – ‘‘ন তিমেহি কতাকারেহী’’তি স্মাস্মিন্নং ম্হাম্হি ন সিজ্ঝন্তে.
১৫৯. ইত্থিযং – অযং. সেসং এতাৰ, সংসাস্ৰত্তংৰ ৰিসেসো.
১৬০. নপুংসকে – সৰিভত্তিস্স ৰাত্ৰেৰ.
‘‘ইমস্সিদমংসিসু নপুংসকে’’তি ইমস্স ইদং ৰা. ইদং, ইমং ইমে, ইমানি. এৰং দুতিযা.
১৬১. অমু ¶ , সি.
ৰা অনপুংসকস্স সিম্হিত্ৰেৰ.
‘‘অমুস্স মো সং’’তি মস্স সো ৰা, সিলোপো. অসু.
‘‘সব্বতো কো’’তি সব্বনামতো কাগমো. ‘‘সো’’তি ও, অমুকো, পক্খে – অমু. অমূ, অমুযো.
পুব্বেৰ ¶ যোনং ৰোকারো ন. অমুং. অমূ, অমুযো. সেসং ভিক্খূৰ সব্বাদিকারিযাঞ্ঞত্র.
১৬২. ইত্থিযং – অসু. সেসং যাগুসমং. ৰিসেসোযং – অমুস্সা, অমুযা. অমূসং, অমূসানং. অমুস্সং, অমুযং. অমূসু.
১৬৩. নপুংসকে – সৰিভত্তিস্স অংসিসু নপুংসকেত্ৰেৰ.
‘‘অমুস্সাদুং’’তি অদুং. অদুং. অমূ, অমূনি. এৰং দুতিযা.
১৬৪. ‘‘সেসেসু চে’’তি সব্বত্থ কিস্স কো. কো, কা, কং ইচ্চাদি. লিঙ্গত্তযে সব্বসমো.
১৬৫. তুম্হ ¶ , সি, অম্হ, সি.
সৰিভত্তিস্স তুম্হম্হানন্ত্যধিকারো.
ত্ৰমহং সিম্হি চ.
সিম্হি সৰিভত্তীনং তুম্হম্হানং ত্ৰং অহং হোন্তি. চসদ্দেন তুম্হস্স তুৰং চ. ত্ৰং, তুৰং, অহং. যো – তুম্হে.
‘‘মযং যোম্হি পঠমে’’তি অম্হস্স মযং হোতি. মযং.
১৬৬. ‘‘তংমমম্হী’’তি অম্হি তং মং হোন্তি.
‘‘তৰং মমঞ্চ নৰা’’তি অম্হি তৰং মমঞ্চ নৰা.
‘‘তুম্হস্স তুৰং ত্ৰমম্হী’’তি তুম্হস্স তুৰং, ত্ৰঞ্চ. তং, তৰং, তুৰং, ত্ৰং, মং, মমং.
আকন্ত্ৰেৰ.
‘‘ৰা যোপ্পঠমো’’তি দুতিযাযোস্স আকং ৰা. তুম্হাকং, তুম্হে. অম্হাকং, অম্হে.
১৬৭. ‘‘নাম্হি তযা মযা’’তি নাম্হি তযা মযা হোন্তি. ‘‘তযাতযীনং তকারো ত্ৰত্তংৰা’’তি তস্স ত্ৰো ৰা. ত্ৰযা, তযা, মযা. তুম্হেহি, অম্হেহি.
১৬৮. ‘‘তৰ ¶ মম সে’’তি সে তৰ মম হোন্তি.
‘‘তুয্হং ময্হং চে’’তি সে তুয্হং ময্হঞ্চ.
‘‘সস্সং’’তি সস্স অং ৰা.
‘‘অম্হস্স মমং সৰিভত্তিস্স সে’’তি সে অম্হস্স মমং চ. তৰ, তুয্হং, তুম্হং, মম, ময্হং, অম্হং, মমং.
‘‘তুম্হম্হেহি নমাকং’’তি নংৰচনস্স আকং. তুম্হাকং, অম্হাকং. স্মানাৰ.
১৬৯. ‘‘তুম্হাম্হানং তযি মযী’’তি স্মিম্হি তযি মযি হোন্তি. ত্ৰে কতে - ত্ৰযি, তযি, মযি, তুম্হেসু, অম্হেসু. লিঙ্গত্তযে সমং.
পদতো দুতিযা চতুত্থী ছট্ঠীসু ৰোনো.
অত্থজ্জোতকা ৰণ্ণা পদং, দুতিযা চতুত্থী ছট্ঠী বহুৰচনেসু পরেসু পদস্মা পরেসং সৰিভত্তীনং তুম্হাম্হানং ৰোনোকারা নৰা হোন্তি.
রক্খতু ¶ ৰো, পস্সতু নো, দদাতি ৰো, দদাহি নো, সদ্ধা ৰো, সত্থা নো.
নৰাতি কিং, এসো অম্হাকং সত্থা.
‘‘তেমেকৰচনেসু চে’’তি চতুত্থীছট্ঠেকৰচনেসু তে মে হোন্তি. দদামি তে, দদাহি মে, ইদং তে, অযং মে.
‘‘নঅম্হী’’তি ¶ অম্হি নিসেধো. পস্সেথ তং, অজিনি মং.
‘‘ৰা ততিযে চে’’তি ততিযেকৰচনে তে মে ৰা হোন্তি. কতং তে তযা ৰা. কতং মে মযা ৰা.
‘‘বহুৰচনেসু ৰোনো’’তি ততিযাবহুৰচনেসু ৰো নো হোন্তি. বহুৰচনে পঠমে যোম্হি চ. কতং ৰো, কতং নো, গামং ৰো গচ্ছেয্যাথ, গামং নো গচ্ছেয্যাম.
সঙ্খ্যা
একসদ্দো সব্বনামেসু ৰুত্তো.
১৭৩. দ্ৰাদযো ¶ অট্ঠারসন্তা বহুৰচনন্তা.
সৰিভত্তিস্স, ইত্থিপুমনপুংসকসঙ্খ্যন্তি চাধিকারো.
‘‘যোসু দ্ৰিন্নং দ্ৰে চে’’তি দ্ৰিস্স দ্ৰে হোতি. দ্ৰে, দ্ৰে, দ্ৰীভি, দ্ৰীহি.
নো চ দ্ৰাদিতো নম্হি.
নম্হি দ্ৰাদিতো নকারাগমো হোতি. দ্ৰিন্নং, দ্ৰীসু, লিঙ্গত্তযে সমং.
১৭৪. তিচতুন্নং তিস্সো চতস্সো তযো চত্তারো তীণি চত্তারি.
যোসু ইত্থিপুমনপুংসকেসু সৰিভত্তীনং তিচতুন্নং তিস্সো চতস্সো আদযো হোন্তি. তযো, তযো, তীভি, তীহি, তিন্নং.
‘‘ইণ্ণমিণ্ণন্নং তীহি সঙ্খ্যাহী’’তি তিসদ্দতো নংইচ্চস্স ইণ্ণং ইণ্ণন্নং চ. তিণ্ণং, তিণ্ণন্নং, তীসু.
১৭৫. ইত্থিযং-তিস্সো ¶ , তিস্সো, তীভি, তীহি.
‘‘নো চা’’দো চকারেন নম্হি স্সংআগমো, ৰগ্গন্তেতিস্সনং, তীসু.
১৭৬. নপুংসকে-তীণি, তীণি, তীহি.
‘‘ওসরে চে’’তীহ চকারেন যোসু উস্স উরো. ‘‘ততো যোনমোতূ’’তীহ তুকারেন যোনং ও. চতুরো. এৰং দুতিযা. চতূহি, চতুন্নং, চতূসু.
১৭৮. ইত্থিযং ¶ , চতস্সো, চতস্সো, চতূহি. পুব্বেৰ স্সংআগমো. যদাদিনা উস্স অত্তং. চতস্সন্নং, চতূসু.
১৭৯. নপুংসকে, চত্তারি, চত্তারি.
১৮০. ‘‘পঞ্চাদীন মকারো’’তি যোসু সৰিভত্তিস্স পঞ্চাদ্যন্তস্স অত্তং. পঞ্চ, পঞ্চ.
‘‘পঞ্চাদীন মত্তং’’তি সুনংহিসু পঞ্চাদ্যন্তস্স অত্তং. এদীঘানমপৰাদোযং. পঞ্চহি, পঞ্চন্নং, পঞ্চসু. লিঙ্গত্তযে সমং.
১৮১. এৰং ছ সত্ত অট্ঠ নৰ দসাদযো অট্ঠারসন্তা.
১৮২. ৰীসত্যাদযো ¶ আনৰুতিযা ইত্থিলিঙ্গা একৰচনন্তা, ৰীসতি রত্তীৰ. এৰং তিংসতি.
চত্তালীসং পঞ্ঞাসং সদ্দেহি পরাসং সব্বাসং ৰিভত্তীনং ‘‘সব্বাসমা’’দোতীহ আদিসদ্দেন লোপো, সট্ঠি ৰীসতী ৰ. এৰং সত্ততি অসীতি নৰুতি.
সতং নপুংসকমেকৰচনন্তং. এৰং সহস্সাদি.
কোটি ৰীসতীৰ.
১৮৩. রাসিভেদে ¶ তু সব্বত্থ বহুৰচনম্পি. যথা-দ্ৰেৰীসতিযো বুদ্ধদন্তা. তিস্সো ৰীসতিযো দিনঘটিকা. এৰমঞ্ঞত্র.
এসেসো এতন্তিপ্পসিদ্ধি, লোকস্স হোতি যত্থত্থেসু.
থীপুমনপুংসকানিত্যুচ্চন্তে, তানিমানি লোকেনাত্থা.
অলিঙ্গ
ক্ৰচি তো পঞ্চম্যত্থে.
লিঙ্গতো পঞ্চম্যত্থে ক্ৰচি তোপ্পচ্চযো হোতি.
‘‘ত্ৰাদযো ৰিভত্তিসঞ্ঞাযো’’তি তোপ্পভুতিদান্যন্তানং ৰিভত্তিসঞ্ঞা. তস্মা তদন্তানম্পি ৰিভত্যন্তত্তা পদত্তং সিদ্ধন্তি ন পুন ৰিভত্তি. চোরস্মা চোরতো. এৰং পিতিতো, এত্থ ‘‘পিতাদীন মসিম্হি’’ ত্যত্রাসিম্হিগ্গহণেন তোম্হি পিতাদীনং উস্স ই.
ইমস্সি থন্দানিহতোধেসু চ.
থংআদীসু পরেসু ইমস্স ই হোতি. ইতো.
‘‘সব্বস্সেতস্সাকারো ৰা’’তি তোথেস্ৰেতস্স অত্তং ৰা, অতো, এত্তো. পক্খে- ‘‘সরলোপা’’দিনা অকারলোপো.
‘‘ত্রতোথেসু ¶ চে’’তি কিস্স কু. কুতো.
‘‘ক্ৰচি তো’’তি সুত্তদ্ৰিধাকরণেন সত্তম্যত্থে চ তো হোতি, আদিস্মিং, আদিতো.
১৮৫. ‘‘ত্রথ ¶ সত্তমিযা সব্বনামেহী’’তি সত্তম্যত্থে ত্রথপ্পচ্চযা হোন্তি. সব্বস্মিং, সব্বত্র, সব্বত্থ, দ্ৰিত্তং. এৰং অত্র, অত্থ. এত্থ ‘‘ত্রে নিচ্চ’’ন্তি পুব্বে এতস্স অ. কুত্র, কুত্থ.
‘‘সেসেসু চে’’তি কাদেসে-কত্থ.
১৮৬. ‘‘কিস্মা ৰো চে’’তি ৰপ্পচ্চযো. ‘‘কিস্স ক ৰেচে’’তি কো, ককারাকারলোপো. ক্ৰ.
১৮৭. ‘‘হিং হং হিঞ্চন’’ন্তি কস্মা হিং আদিপচ্চযা. ‘‘কু হিং হংসু চে’’তি কিস্স কু. চকারেন হিঞ্চনং দাচনংসু চ. কুহিং, কুহং, কুহিঞ্চনং.
১৮৮. ‘‘তম্হা চে’’তি হিংহং. তহিং, তহং.
১৯০. ‘‘ইমস্মা ¶ হধা চে’’তি হধা. ইহ, ইধ.
১৯১. ‘‘সব্বতো ধী’’তি ধি. সব্বধি.
‘‘কিংসব্বঞ্ঞেকযকুহি দাদাচন’’ন্তি কিং আদিতো দা, দাচনং চ. কস্মিং কালে কদা, কুদাচনং.
‘‘সব্বস্স সো দাম্হি ৰা’’তি সব্বস্স সো ৰা. সদা, সব্বদা.
১৯৩. ‘‘তম্হা দানি চে’’তি দানি, দা চ. তদানি, তদা.
১৯৪. যদাদিনা ইমসদ্দা, সমানাপরেহি চ যথাসঙ্খ্যং জ্জ জ্জুপ্পচ্চযা, ইম, সমানানং অ, সা চ. অজ্জ, সজ্জু, অপরজ্জু.
১৯৫. ‘‘ইমস্মা ¶ রহিধুনাদানি চে’’তি রহ্যাদিপ্পচ্চযা. ‘‘এত রহিম্হী’’তি ইমস্স এতো. এতরহি.
‘‘অ ধুনাম্হি চে’’তি ইমস্স অ. অধুনা, ইদানি.
সব্বাসমাৰুসোপসগ্গনিপাতাদীহি চ.
এতেহি পরা সব্বা ৰিভত্তী লুপ্যন্তে. ত্ৰং আৰুসো, তুম্হে আৰুসো.
উপসগ্গনিপাত
প ¶ পরা নি নী উ দু সং ৰি অৰ অনু পরি অধি অভি পতি সু আ অতি অপি অপ উপ এতে ৰীসত্যুপসগ্গা.
চ ন ৰ ৰা মা হি ধি চি কু তু নু চে রে হে স্ৰে ৰে ৰো খো নো তো যং নং তং কিং হন্দ কির এৰ কীৰ যাৰ তাৰ ৰত ৰথ অথ অঙ্গ ইঙ্ঘ তগ্ঘ আম নাম নূন পুন পন আহ সহ সক্কা লব্ভা হেট্ঠা আরা দূরা দিৰা নৰা ৰিনা নানা অদ্ধা মুধা মিচ্ছা পচ্ছা আৰি সক্খি সচ্চি সচ্ছি বহি যদি ইতি কিন্তি অত্থি সোত্থি খলু ননু কিমু অস্সু যগ্ঘে সচে হৰে সুৰে অরে পুরে নমো তিরো অধো অথো অহো রহো হীযো ভীযো অন্তো পাতো সুদং কল্লং এৰং ধুৰং অলং হলং সযং সাযং সমং সামং কামং পারং ওরং চিরং হুরং অহং সহং উচ্চং নীচং সকিং সদ্ধিং, অথৰা অন্তরা আরকা বাহিরা বহিদ্ধা যাৰতা তাৰতা সমন্তা সামন্তা আমন্তা সম্মুখা চরহি তরহি সম্পতি আযতি উপরি যাৰদে তাৰদে তিরিযং সনিকং সসক্কং এত্তাৰতা পরম্মুখা কিত্তাৰতা এতরহি অঞ্ঞদত্থু সেয্যথিদং অপ্পেৰনাম ভীযোসোমত্তায ইচ্চাদযো নিপাতা.
১৯৮. সদিসা ¶ যে তিলিঙ্গেসু, সব্বাসু চ ৰিভত্তীসু.
ৰচনেসু চ সব্বেসু, তে নিপাতাতি কিত্তিতা.
যথা ¶ – উচ্চং রুক্খো, লতা, ঘরং ৰা, উচ্চং রুক্খো. হে রুক্খ, রুক্খং, রুক্খেন, রুক্খস্স, রুক্খস্মা, রুক্খে ৰা ইচ্চাদি. উচ্চং রুক্খো, রুক্খা ৰা ইচ্চাদি. এৰং লতা, ঘরানি.
উভযেসু ৰিভত্যত্ত -
ক্রিযদেস সময দিসাগুণত্থেহি;
সব্বাপি যথাযোগং,
ৰিভত্তিযোঞ্ঞেহি তুপ্পঠমা.
তং যথা – অধিঅন্তোসদ্দেহি সত্তমী. সযংসদ্দা ততিযা, ছট্ঠী চ. নমোসদ্দা পঠমা, দুতিযা চ. পারংসদ্দা সত্তমী. দিৰাসদ্দা পঠমা, দুতিযা, সত্তমী চ. হেট্ঠাসদ্দা সত্তমী. উচ্চংসদ্দা সব্বাপি. পসদ্দা চ চসদ্দা চ পঠমা, হেসদ্দা আলপনে পঠমা. তথাঞ্ঞেহিপি.
২০০. উপসগ্গা ¶ সব্বেপি সদ্দন্তরেন সহ পযুজ্জন্তে. নিপাতা তু কেচি ৰিসুম্পি. যথা – পহারো, পহরতি, সা চ সো চ ভাসতি ৰা করোতি ৰা, সোত্থিত্যাদি.
২০১. একেকলিঙ্গং ¶ দ্ৰিলিঙ্গং, তিলিঙ্গং চাপ্যলিঙ্গিকং.
চতুধেতি নামং নামং, নমত্যত্থন্তি কিত্তিতং.
নামিকং.
৩. সমাসকণ্ড
সমাসলক্খণাদি
২০২. নামানং ¶ সমাসো যুত্তত্থোত্যধিকারো. সমাসোতি ভিন্নত্থানং পদান মেকত্থতা. যুত্তত্থোতি অঞ্ঞমঞ্ঞসম্বন্ধত্থো.
ৰিভাসাত্যধিকাতব্বং ¶ ৰাক্যত্থং.
কম্মধারযসমাস
২০৩. ‘‘মহন্তো চ সো ৰীরো চা’’তি ৰাক্যে –
দ্ৰিপদে তুল্যাধিকরণে কম্মধারযো.
ভিন্নপ্পৰত্তিনিমিত্তা ¶ সদ্দা একস্মিং ৰত্থুনি পৰত্তা তুল্যাধিকরণা, ৰিসেসনৰিসেসস্সভূতা সমানাধিকরণা দ্ৰে পদা যদা সমস্যন্তে, তদা সো সমাসো কম্মধারযো
নাম ¶ , ইধ ৰা সমাসসুত্তানি সঞ্ঞাদ্ৰারেন সমাসৰিধাযকানি.
অগ্গহিতৰিসেসনা ¶ বুদ্ধি ৰিসেস্সম্হি ন উপ্পজ্জতীতি ৰিসেসনং পুব্বং হোতি, সমাসেনেৰ তুল্যাধিকরণত্তস্স ৰুত্তত্তা তপ্পকাসনত্থং পযুত্তা সমাসতো অতিরিত্তা চ সো ইচ্চেতে ‘‘ৰুত্তট্ঠানমপ্পযোগো’’তি ঞাযা নপ্পযুজ্জন্তে. এৰমঞ্ঞত্র.
তেসং ৰিভত্তিযো লোপা চ.
তেসং যুত্তত্থানং সমাসানং পুব্বুত্তরপদানং ৰিভত্তী লুপ্যন্তে, চকারেন ক্ৰচি ন.
ততো মহন্ত ৰীর ইতি চ রূপপ্পসঙ্গে –
পকতি চস্স সরন্তস্স.
ৰিভত্তীসু ¶ লুত্তাসু সরন্তস্স পুব্বভূতস্স, পরভূতস্স চ অস্স সমাসপদস্স পকতি হোতীতীহ লুত্তাকারা পুনানীযন্তে.
ততো মহন্ত ৰীরইতি ঠিতে –
‘‘মহতং ¶ মহা তুল্যাধিকরণে পদে’’তি মহন্তস্স মহা.
তদ্ধিত সমাস কিতকা নামংৰাতৰেতুনাদীসু চ.
তদ্ধিতাদযো নামং ইৰ দট্ঠব্বা তৰেপ্পভুতিপচ্চযে ৰজ্জেত্ৰা.
ততো ¶ ৰত্তিচ্ছায স্যাদি. মহাৰীরো, মহাৰীরাইচ্চাদি.
২০৪. কম্মধারযো ¶ দ্ৰন্দো চ, তপ্পুরিসো চ লাভিনো.
তযো পরপদে লিঙ্গং, বহুব্বীহি পদন্তরে.
২০৫. রত্তা চ সা পটী চাতি রত্তপটী, মহন্তী চ সা সদ্ধা চাতি মহাসদ্ধা. এত্থ ‘‘কম্মধারযসঞ্ঞে চে’’তি পুব্বপদে পুমেৰ কতে আঈপচ্চযানং নিৰুত্তি.
২০৬. নীলঞ্চ তং উপ্পলঞ্চাতি নীলুপ্পলং, সত্থীৰ সত্থি, সত্থি চ সা সামা চাতি সত্থিসামা. মুখমেৰ চন্দো মুখচন্দো.
ৰিসেসনৰিসেস্সানং ¶ যথেচ্ছত্তা ক্ৰচি ৰিসেসনং পরং হোতি, খত্তিযভূতোইচ্চাদি, ইচ্ছা চ যথাতন্তি.
উভে তপ্পুরিস সমাস
২০৭. নসদ্দা সি, তস্স লোপো. ন সুরো অসুরো.
এত্থ কম্মধারযে কতে – ‘‘উভে তপ্পুরিসা’’তি তপ্পুরিসসঞ্ঞা. ‘‘অত্তন্নস্স তপ্পুরিসে’’তি নস্স অ. ন অস্সো অনস্সো. এত্থ ‘‘সরে অন’’তি নস্স অন.
২০৮. ‘‘নামানং ¶ সমাসো’’তি সুত্তে দ্ৰিধাকতে অযুত্তত্থানম্পি ক্ৰচি সমাসো. ন পুন গেয্যা অপুনগেয্যা গাথেত্যাদি. এত্থ গেয্যেন সম্বন্ধো ন-সদ্দো অযুত্তত্থেনাপি পুনেন যোগৰিভাগবলা সমস্যতে.
দিগুসমাস
২০৯. তযো ¶ লোকা সমাহটা তিলোকং.
এত্থ ‘‘সঙ্খ্যাপুব্বো দিগূ’’তি কম্মধারযস্স দিগুসঞ্ঞা. ‘দিগুস্সেকত্তং’’তি একত্তং, নপুংসকত্তঞ্চ.
সুদ্ধতপ্পুরিসসমাস
২১০. তপ্পুরিসা ¶ ত্ৰেৰ.
অমাদযো পরপদেহি.
দুতিযন্তাদযো পরপদেহি নামেহি যদা সমস্যন্তে, তদা সো সমাসো তপ্পুরিসো নাম.
গামং ¶ গতো গামগতো.
‘‘পস্স ৰাসিট্ঠ গামং, গতো তিস্সো সাৰত্থিং’’ত্য ত্রাযুত্তত্থতায ন সমাসো. তথা ঞ্ঞত্র ঞেয্যং.
২১১. রঞ্ঞা ¶ হতো রাজহতো.
কিচ্চন্তেহি ভীযো অধিকত্থৰচনে.
তব্ব, অনীয, ণ্য, তেয্য, রিচ্চপ্পচ্চযা কিচ্চা. থুতিনিন্দত্থমজ্ঝারোপিতত্থং ৰচনং অধিকত্থৰচনং. সোণলেয্যো কূপোইচ্চাদি. সোণেহি যথা লিয্হতে, তথা পুণ্ণত্তা থুতি. তেহি উচ্ছিট্ঠত্তা নিন্দা চ.
দধিনা উপসিত্তং ভোজনং দধিভোজনং, সমাসপদেনেৰ উপসিত্তক্রিযায কথনা নত্থেত্থাযুত্তত্থতা. উপসিত্তসদ্দাপ্পযোগো পুব্বেৰ.
২১২. করণে ¶ তু-অসিনা কলহো অসিকলহো.
২১৩. বুদ্ধস্স দেয্যং বুদ্ধদ্দেয্যং, পরস্সপদং, এত্থ ৰিভত্যলোপো. এৰং অত্তনোপদমিচ্চাদি.
২১৪. চোরস্মা ¶ ভযং চোরভযং. এৰং বদ্ধনমুত্তোচ্চাদি.
‘‘ব্রাহ্মণস্স কণ্হা দন্তা’’ ইচ্চত্র দন্তাপেক্খা ছট্ঠীতি কণ্হেন সম্বন্ধাভাৰা ন সমাসো. যদা তু কণ্হা চ তে দন্তা চেতি কম্মধারযো, তদা ছট্ঠী কণ্হদন্তাপেক্খাতি ব্রাহ্মণকণ্হদন্তাতি সমাসো হোতেৰ.
২১৬. ‘‘রঞ্ঞো ¶ মাগধস্স ধন’’ ন্ত্যত্র রঞ্ঞোতি ছট্ঠী ধন মপেক্খতে, ন মাগধং. রাজা এৰ মাগধসদ্দেন ৰুচ্চতেতি ভেদাভাৰা সম্বন্ধাভাৰোতি তুল্যাধিকরণেন মাগধেন সহ রাজা ন সমস্যতে. দ্ৰিট্ঠো হি সম্বন্ধো.
রঞ্ঞো ¶ অস্সো পুরিসো চে’’ ত্য ত্র রঞ্ঞো অস্সো, রঞ্ঞো পুরিসো তি চ পচ্চেকং সম্বন্ধতো সাপেক্খতা অত্থীতি ন সমাসো. ‘‘অস্সো চ পুরিসো চা’’তি দ্ৰন্দে কতে তু রাজস্সপুরিসাতি হোতেৰ, অঞ্ঞানপেক্খত্তা.
‘‘রঞ্ঞো গরুপুত্তো’’ ইচ্চত্র রাজাপেক্খিনোপি গরুনো
পুত্তেন ¶ সহ সমাসো, গমকত্তা. গমকত্তম্পি সমাসস্স নিবন্ধনং. তত্থ গরুনো পুত্তোতি ৰিগ্গহো, এৰমঞ্ঞত্র.
ক্ৰচি নিন্দাযং - কূপে মণ্ডূকো ৰিয কূপমণ্ডূকো. এৰং নগরকাকো ইচ্চাদি. অত্রোপমায নিন্দা গম্যতে.
অন্তেৰাসিকো ত্যাদো ৰিভত্ত্যলোপো.
বহুব্বীহিসমাস
অপ্পঠমন্তান ¶ মঞ্ঞেসং পদানং অত্থেসু দ্ৰে ৰা বহূনি ৰা নামানি যদা সমস্যন্তে, তদা সো সমাসো বহুব্বীহি নাম.
আগতা সমণা যং সা আগতসমণো, ৰিহারো.
২১৯. জিতানি ¶ ইন্দ্রিযানি যেন সো জিতিন্দ্রিযো, ভগৰা. আহিতো অগ্গি যেন সো আহিতগ্গি. অগ্যাহিতো ৰাত্যাদো যথেচ্ছং ৰিসেসনস্স পরতা.
২২০. করণে তু-ছিন্নো রুক্খো যেন সো ছিন্নরুক্খো, ফরসু.
২২১. দিন্নো সুঙ্কো যস্স সো দিন্নসুঙ্কো, রাজা.
২২২. নিগ্গতা জনা যস্মা সো নিগ্গতজনো, গামো.
২২৩. দস ¶ বলানি যস্স সো দসবলো, ভগৰা. নত্থি সমো যস্স সো অসমো. এত্থ ‘‘অত্তন্নস্সা’’তি যোগৰিভাগেন নস্স অ.
পহূতা জিৰ্হা যস্স সো পহূতজিৰ্হো, মহন্তী পঞ্ঞা যস্স সো মহাপঞ্ঞো. দ্ৰীসু ‘‘ইত্থিযম্ভাসিতপুমিত্থীপুমাৰ চে’’তি পুম্ভাৰাতিদেসা পুব্বুত্তরপদেসু আঈপ্পচ্চযানমভাৰো.
২২৪. ‘‘ক্ৰচি ¶ সমাসন্তগতানমকারন্তো’’তি অন্তস্স অত্তং. কারগ্গহণেন আ ই চ. ইত্থিযমিৰণ্ণন্তা, ত্ৰন্তেহি চ কপ্পচ্চযোপি. যথা - ৰিসালং অক্খি যস্স সো ৰিসালক্খো, পচ্চক্খধম্মা, সিলোপো. সোভনো গন্ধো যস্স সো ¶ সুগন্ধি. বহুকন্তিকো, বহুনদিকো, সমুদ্দো. এত্থ যদাদিনা রস্সো. বহুকত্তুকো. মত্তা বহৰো মাতঙ্গা যস্মিং তং মত্তবহুমাতঙ্গং, ৰনং.
তুল্যাধিকরণো.
২২৫. সুৰণ্ণস্স ¶ ৰিয ৰণ্ণো যস্স সো সুৰণ্ণৰণ্ণো. ৰজিরং পাণিম্হি যস্স সো ৰজিরপাণি. উরসি লোমানি যস্স সো উরসিলোমো. এত্থ ৰিভত্যলোপো.
‘‘অত্থেসূ’’তি বহুত্তগ্গহণেন ক্ৰচি পঠমন্তানম্পি. সহ হেতুনা যো ৰত্ততে সো সহেতুকো, ‘‘যদা’’ দিনা সহস্স সো.
২২৬. সত্ত ¶ ৰা অট্ঠ ৰা সত্তট্ঠ, মাসা, এত্থঞ্ঞপদত্থো ৰা সদ্দস্সত্থো. দক্খিণস্সা চ পুব্বস্সা চ দিসায যং অন্তরালং, সা দক্খিণপুব্বা, দিসা.
ভিন্নাধিকরণো.
অপ্পঠমন্তানন্তি কিং, দেসিতো বুদ্ধেন যো ধম্মো.
দ্ৰন্দসমাস
সমুচ্চযো ¶ , তি পিণ্ডীকরণং একৰিভত্তিকানং নামানং যো সমুচ্চযো, সো দ্ৰন্দো নাম, ইদং সুত্তং বহুৰচনৰিসযং.
চন্দো চ সূরিযো চ চন্দসূরিযা. তিট্ঠন্তি ত্যাদি-
ক্রিযাসম্বন্ধসামঞ্ঞতো ¶ অত্থেত্থাপেকত্থতা, এৰং নরনারিযো, অক্খরপদানি.
২২৮. তথা দ্ৰন্দে পাণি তুরিয যোগ্গ সেনঙ্গ খুদ্দজন্তুক ৰিৰিধ ৰিরুদ্ধ ৰিসভাগত্থাদীনঞ্চ.
ৰিৰিধেনাকারেন ৰিরুদ্ধা ৰিৰিধৰিরুদ্ধা, সভাগা সদিসা, ৰিৰিধা চ তে সভাগা চেতি ৰিসভাগা. যথা দিগুসমাসে, তথা দ্ৰন্দে পাণ্যঙ্গত্থাদীনং একত্তং, নপুংসকত্তঞ্চ হোতি.
চক্খুসোতং, গীতৰাদিতং, যুগনঙ্গলং, হত্থস্সং, অসিচম্মং, ডংসমকসং, কোকালূকং.
নামরূপং ¶ , নামং নমনলক্খণং, রূপং রুপ্পনলক্খণং. এৰমেতে ধম্মা লক্খণতো ৰিৰিধা, পরমত্থতো সভাগা চ.
আদিসদ্দেনাঞ্ঞত্থাপি ¶ . যথা - ভিন্নলিঙ্গানং - ইত্থিপুমং. যদাদিনা রস্সো, দাসিদাসং, পত্তচীৰরং. গঙ্গাসোণং.
সঙ্খ্যাপরিমাণানং - তিকচতুক্কং.
সিপ্পীনং - ৰেণরথকারং.
লুদ্দকানং - সাকুন্তিক মাগৰিকং.
অপ্পাণিজাতীনং - আরসত্থি.
একজ্ঝাযনব্রাহ্মণানং - কঠকালাপং ইচ্চাদি.
২২৯. ৰিভাসা রুক্খ তিণ পসু ধন ধঞ্ঞ জনপদাদীনঞ্চ.
দ্ৰন্দে ¶ রুক্খাদীনং একত্তং নপুংসকত্তঞ্চ ৰা হোতি.
ধৰখদিরং, ধৰখদিরা, মুঞ্জপব্বজং, মুঞ্জপব্বজা, অজেল়কং, অজেল়কা, হিরঞ্ঞসুৰণ্ণং, হিরঞ্ঞসুৰণ্ণানি, সালিযৰং, সালিযৰা.
কাসিকোসলং ¶ কাসিকোসলা.
আদিসদ্দেন অঞ্ঞেসুপি ৰা. যথা – নিচ্চৰিরোধীনমদ্দব্বানং - কুসলাকুসলং, কুসলাকুসলানি.
সকুণীনং - বকবলাকং, বকবলাকা.
ব্যঞ্জনানং - দধিঘতং, দধিঘতানি.
দিসানং - পুব্বাপরং, পুব্বাপরা ইচ্চাদি.
অব্যযীভাৰসমাস
২৩০. অধিসদ্দা ¶ স্মিং, তস্স লোপো. অধিসদ্দেন তুল্যাধিকরণত্তা ইত্থিসদ্দাপিস্মিং. নিচ্চসমাসত্তা আধারভূতাযমিত্থিযন্তি পদন্তরেন ৰিগ্গহো. অধি ইত্থিযন্তি ঠিতে –
উপসগ্গনিপাতপুব্বকো অব্যযীভাৰো.
উপসগ্গাদিপুব্বকো সদ্দো ৰিভত্যত্থাদীসু সমাসো হোতি, অব্যযীভাৰসঞ্ঞো চ.
‘‘সো নপুংসকলিঙ্গো’’তি অব্যযীভাৰো নপুংসকলিঙ্গো, যদাদিনা একৰচনো চ.
‘‘সরো ¶ রস্সো নপুংসকে’’তি রস্সো.
অঞ্ঞস্মা লোপো চ.
অনকারন্তা অব্যযীভাৰা পরা সব্বা ৰিভত্তী লুজ্জরে. অধিত্থি, ৰিভত্তীনমত্থো আধারাদি.
ইধাধিসদ্দো আধারেৰত্ততে, অধিত্থিইচ্চেতং পদং ইত্থিয মিচ্চেতমত্থং ৰদতি.
সমীপং ¶ নগরস্স উপনগরং. ‘‘অংৰিভত্তীনমকারন্তব্যযীভাৰা’’তি ৰিভত্তীনং ক্ৰচি অং.
ক্ৰচীতি কিং. উপনগরে.
অভাৰো মক্খিকানং নিম্মক্খিকং রস্সো. অনুপুব্বো থেরানং অনুথেরং, অনতিক্কম্ম সত্তিং যথাসত্তি.
যে ¶ যে বুড্ঢা যথাবুড্ঢং, ৰিচ্ছাযং.
যত্তকো পরিচ্ছেদো জীৰস্স যাৰজীৰং, অৰধারণে.
আ পব্বতা খেত্তং আপব্বতং খেত্তং, মরিযাদাযং, ৰজ্জমানা সীমা মরিযাদা, পব্বতং ৰিনাত্যত্থো.
আ জলন্তা সীতং আজলন্তং সীতং, অভিৰিধিম্হি, গয্হমানা সীমা অভিৰিধি, জলন্তেন সহেত্যত্থো.
আসদ্দযোগে ‘‘ধাতুনামা’’দিনা অপাদানৰিধানেনেৰ ৰাক্যম্পি সিদ্ধং. তথাঞ্ঞত্র.
২৩১. ‘‘উত্তমো ¶ ৰীরো পৰীরো’’ ইচ্চাদো পন পুব্বপদত্থপ্পধানত্তাভাৰাব্যযীভাৰাভাৰো কম্মধারযোএৰ. এৰং ৰিসিট্ঠো ধম্মো অভিধম্মো. কুচ্ছিতং অন্নং কদন্নং. এত্ত্থ ¶ ‘‘কদ কুস্সা’’তি সরে কুস্স কদাদেসো.
অপ্পকং লৰণং কালৰণং, এত্থ ‘‘কাপ্পত্থেসু চা’’তি কুস্স কা, বহুৰচনেনাঞ্ঞত্রাপি ক্ৰচি. কুচ্ছিতো পুরিসো কাপুরিসো, কুপুরিসো ৰা, এৰমসুরাদি.
পুব্বপরূভযমঞ্ঞপদত্থ - প্পধানাব্যযীভাৰ সমাসো;
কম্মধারযক তপ্পুরিসা দ্ৰে, দ্ৰেন্দো চ বহুব্বীহি চ ঞেয্যা.
সমাসো.
৪. তদ্ধিতকণ্ড
অপচ্চতদ্ধিত
ছট্ঠন্তা ¶ সদ্দা ‘‘তস্সাপচ্চ’’মিচ্চস্মিং অত্থে ণো ৰা হোতি. ৰাতি ৰাক্যত্থং. ণেনেৰাপচ্চত্থস্স ৰুত্তত্তা অপচ্চসদ্দাপ্পযোগো.
‘‘তেসং ৰিভত্যা’’ দো তেসংগহণেন ৰিভত্তিলোপো. তথোত্তরত্র.
‘‘তেসং ণো লোপং’’তি পচ্চযানং ণস্স লোপো.
‘‘ৰুদ্ধাদিসরস্স ৰা সংযোগন্তস্স সণে চে’’তি সণকারে পরে অসংযোগন্তস্সাদিসরস্স ৰুদ্ধি.
তস্সাপনিযমে –
অযুৰণ্ণানঞ্চাযো ৰুদ্ধি.
অকারিৰণ্ণুৰণ্ণানং আএওৰুদ্ধিযো হোন্তি, চসদ্দেন ক্ৰচি ন.
সরলোপাদি, তদ্ধিতত্তা নামমিৰ কতে স্যাদি.
তদ্ধিতাভিধেয্যলিঙ্গ–ৰিভত্তিৰচনা ¶ সিযুং.
সমূহভাৰজা ভীযো, সকত্থে ণ্যো নপুংসকে.
তা তুত্থিযং নিপাতা তে, ধামিথংপচ্চযন্তকা.
ৰসিট্ঠস্সাপচ্চং ¶ পোসো ৰাসিট্ঠো, ইত্থী ৰাসিট্ঠী, নপুংসকং ৰাসিট্ঠং. ৰিকপ্পৰিধানতো তদ্ধিতেন সমাসস্সাচ্চন্তং বাধাযা ভাৰা ৰসিট্ঠা পচ্চন্তিপি হোতি.
নপুংসকেন ৰাপীতি, সদ্দসত্থৰিদূ ৰিদুং.
২৩৩. ৰা ¶ অপচ্চেতি চাধিকারো.
ণাযন ণান ৰচ্ছাদিতো.
ৰচ্ছাদিতো গোত্তগণতো ণাযনো ণানো চ ৰা হোতি.
অপচ্চং পপুত্তপ্পভুতি গোত্তং. কচ্চস্সাপচ্চং কচ্চাযনো, কচ্চানো ৰা. সংযোগন্তত্তা ন ৰুদ্ধি.
২৩৪. ‘‘ণেয্যো ¶ কত্তিকাদীহী’’তি ণেয্যো, ৰিনতায অপচ্চং ৰেনতেয্যো ৰিনতেয্যো ৰা. ন পক্খে ৰুদ্ধি, ণেয্যোতি যোগৰিভাগেন ‘‘তস্স দীযতে’’ ত্যত্থেপি ণেয্যো, দক্খিণা দীযতে যস্স সো দক্খিণেয্যো.
অকারন্ততো ¶ অপচ্চে ণি ৰা হোতি, পুন ৰাসদ্দেন ণিকো, অকারন্তা অনকারন্তা চ বোপি.
দক্খি, সক্যপুত্তিকো, মণ্ডব্বো, ভাতুব্বো. দ্ৰিত্তং.
২৩৬. ‘‘ণৰো ¶ পগ্ৰাদীহী’’ তি ণৰো. মনুনো অপচ্চং মাণৰো.
২৩৭. ‘‘ণের ¶ ৰিধৰাদিতো’’তি ণেরো, সামণেরো.
সংসট্ঠাদিঅনেকত্থতদ্ধিত
২৩৮. ‘‘যেন ¶ ৰা সংসট্ঠং তরতি চরতি ৰহতি ণিকো’’তি ণিকো. ৰাকারেন নেকত্থেনেকপচ্চযা চ. ঘতেন সংসট্ঠো ঘাতিকো, ওদনো. উল়ূপেন তরতীতি ওল়ূপিকো, উল়ূপিকো ৰা, ন পক্খে ৰুদ্ধি.
সকটেন চরতীতি সাকটিকো. সীসেন ৰহতীতি সীসিকো, ন ৰুদ্ধি.
ইত্থিলিঙ্গতো এয্যকো, ণকো চ. চম্পাযং জাতো চম্পেয্যকো. এৰং বারাণসেয্যকো. ণকো – কুসিনারাযং ৰসতীতি কোসিনারকো. জনপদতো ণকো চ – মগধেসু ৰসতি, তেসং ইস্সরো ৰা মাগধকো.
তজ্জাতিযা ¶ ৰিসিট্ঠত্থে আজানীযো. অস্সজাতিযা ৰিসিট্ঠো অস্সাজানীযো. ঞো - অগ্গন্তি জানিতব্বং অগ্গঞ্ঞং, দ্ৰিত্তং.
২৩৯. তমধীতে তেন কতাদিসন্নিধাননিযোগসিপ্পভণ্ড জীৰিকত্থেসু চ.
তং ¶ অধীতে ইচ্চাদীস্ৰত্থেসু আদিসদ্দেন হতাদীসু চ ণিকো ৰা হোতি. অভিধম্মমধীতেতি আভিধম্মিকো, অভিধম্মিকো ৰা, ন পক্খে ৰুদ্ধি. ৰচসা কতং কম্মং ৰাচসিকং. এৰং মানসিকং, এত্থ –
‘‘স ¶ সরে ৰাগমো’’তীহানুৰত্তিতাদিসদ্দেন সাগমো.
সরীরে সন্নিধানা ৰেদনা সারীরিকা. দ্ৰারে নিযুত্তো দোৰারিকো, এত্থ- ‘‘মাযূনমাগমো ঠানে’’তি ৰকারতো পুব্বে ওকারাগমো.
সিপ্পন্তি ¶ গীতাদিকলা, ৰীণা অস্স সিপ্পন্তি ৰেণিকো, অত্র ৰীণেতি ৰীণাৰাদনং. গন্ধো অস্স ভণ্ডন্তি গন্ধিকো, মগে হন্ত্ৰা জীৰতীতি মাগৰিকো, ৰকারাগমো. জালেন হতো জালিকো, সুত্তেন বদ্ধো সুত্তিকো, চাপো অস্স আযুধন্তি চাপিকো, ৰাতো অস্স আবাধো অত্থীতি ৰা ৰাতিকো, বুদ্ধে পসন্নো বুদ্ধিকো, ৰত্থেন কীতং ভণ্ডং ৰত্থিকং.
কুম্ভো ¶ অস্স পরিমাণং, ত মরহতি, তেসং রাসি ৰা কুম্ভিকো. অক্খেন দিব্বতীতি অক্খিকো, মগধেসু ৰসতি, জাতোতি ৰা মাগধিকো ইচ্চাদি.
২৪০. ণ রাগা তেন রত্তং তস্সেদমঞ্ঞত্থেসু চ.
তেন ¶ রত্তং ত্যাদ্যত্থেসু ণো ৰা হোতি. কসাৰেন রত্তং কাসাৰং.
এৰং ¶ নীলং পীতমিচ্চাদি. ন ৰুদ্ধি, মহিসস্স ইদং মাহিসং, সিঙ্গং.
এৰং ¶ রাজপোরিসং, এত্থ ‘‘অযুৰণ্ণানঞ্চা’’ দো পুন ৰুদ্ধিগ্গহণেন উত্তরপদস্স ৰুদ্ধি. মগধেহি আগতো, তত্র জাতো, তেসং ইস্সরো, তে অস্স নিৰাসোতি ৰা মাগধো, কত্তিকাদীহি যুত্তো কত্তিকো, মাসো.
বুদ্ধো ¶ অস্স দেৰতাতি বুদ্ধো. ব্যাকরণং অৰেচ্চ অধীতেতি ৰেয্যাকরণো. এত্থ ‘‘মাযূনমা’’দিনা যকারতো পুব্বে এ আগমো, যস্স দ্ৰিত্তং. সগরেহি নিব্বত্তো সাগরোইচ্চাদি.
জাতাদীসু ¶ ইমো ইযো চ হোতি, চসদ্দেন কিযো চ. পচ্ছা জাতো পচ্ছিমো, মনুস্সজাতিযা জাতো মনুস্সজাতিযো. অন্তে নিযুত্তো অন্তিমো, অন্তিযো.
এৰং অন্ধকিযো. পুত্তো অস্স অত্থীতি পুত্তিমো, পুত্তিযো. এৰং কপ্পিযো.
২৪২. ‘‘তদস্সট্ঠানমীযো ¶ চে’’তি ঈযো, চকারেন হিতাদ্যত্থেপি, বন্ধনস্স ঠানং বন্ধনীযং, চঙ্কমনস্স হিতং চঙ্কমনীযং.
২৪৩. ‘‘আলু ¶ তব্বহুলে’’তি আলু. অভিজ্ঝাবহুলো অভিজ্ঝালু.
ৰিসেসতদ্ধিত
২৪৪. ৰিসেসে তরতমিস্সিকিযিট্ঠা.
অতিসযত্থে তরাদযো হোন্তি.
অযমেতেসং ¶ অতিসযেন পাপোতি পাপতরো, পাপতমো, পাপিস্সিকো, পাপিযো, পাপিট্ঠো ৰা.
‘‘ৰুদ্ধস্স ¶ জো ইযিট্ঠেসূ’’তি ৰুদ্ধস্স জাদেসে – ‘‘সরলোপা’’দো পকতিগ্গহণেন পকত্যভাৰা ইস্স এ. জেয্যো, জেট্ঠো.
এৰং ‘‘পসত্থস্স সো চে’’তি সাদেসে সেয্যো, সেট্ঠো.
অস্সত্থিতদ্ধিত
২৪৫. ‘‘তদস্সত্থীতি ¶ ৰী চে’’তি ৰী. মেধা অস্স অত্থীতি মেধাৰী.
২৪৬. এৰং ¶ ‘‘তপাদিতো সী’’তি সী, দ্ৰিত্তং, তপস্সী.
২৪৭. ‘‘দণ্ডাদিতো ¶ ইক ঈ’’তি ইকো, ঈ চ. দণ্ডিকো, দণ্ডী.
২৪৮. ‘‘গুণাদিতো ৰন্তূ’’তি ৰন্তু. গুণৰা, পঞ্ঞৰা. যদাদিনা রস্সো.
২৪৯. ‘‘সত্যাদীহি ¶ মন্তূ’’তি মন্তু. সতিমা, ভানুমা.
২৫০. ‘‘আযুস্সুকারাস্মন্তুম্হী’’তি ¶ উস্স অস. আযস্মা.
২৫১. ‘‘সদ্ধাদিতো ণ’’ ইতি ণো. সদ্ধো.
২৫২. ‘‘তপ্পকতিৰচনে ¶ মযো’’তি মযো. সুৰণ্ণেন পকতং সোৰণ্ণমযং, সুৰণ্ণমযং ৰা. পক্খে - যদাদিনা ৰুদ্ধি.
এতেসমো লোপে.
ৰিভত্তিলোপে মনাদীনমন্তস্স ও হোতি. মনোমযং.
সঙ্খ্যাতদ্ধিত
২৫৩. সঙ্খ্যাপূরণে ¶ ত্যধিকারো.
‘‘দ্ৰিতীহি তিযো’’তি তিযো, ‘‘তিযে দুতাপি চে’’তি দ্ৰিতীনং দুতা. দ্ৰিন্নং পূরণো দুতিযো, এৰং ততিযো.
২৫৪. ‘‘চতুচ্ছেহি থঠা’’তি থঠা. চতুত্থো, ছট্ঠো.
২৫৫. তেসমড্ঢূপপদেন অড্ঢুড্ঢ দিৰড্ঢ দিযড্ঢাড্ঢতিযা.
চতুত্থ ¶ দুতিয ততিযানং অড্ঢূপপদেন সহ অড্ঢুড্ঢ দিৰড্ঢ দিযড্ঢাড্ঢতিযা হোন্তি.
অড্ঢেন চতুত্থো অড্ঢুড্ঢো, অড্ঢেন দুতিযো দিৰড্ঢো, দিযড্ঢো ৰা, অড্ঢেন ততিযো অড্ঢতিযো.
২৫৬. ‘‘সঙ্খ্যাপূরণে ¶ মো’’তি মো, পঞ্চমো. ইত্থিযং পঞ্চন্নং পূরণী পঞ্চমী.
একো চ দস চাতি দ্ৰন্দে কতে –
দ্ৰেকট্ঠানমাকারো ৰা.
সঙ্খ্যানে উত্তরপদে দ্ৰিএকঅট্ঠইচ্চেতেস মন্তস্স আ ৰা হোতি. একাদস পঞ্চীৰ. এৰং দ্ৰাদস.
যদাদিনা তিস্স তেআদেসে ‘‘একাদিতো দস্স র সঙ্খ্যানে’’তি দসসদ্দে দস্স রো. তেরস.
২৫৭. ‘‘চতূপপদস্স ¶ লোপো তুত্তরপদাদিচস্স চুচোপি নৰা’’তি চতুসদ্দে তুস্স লোপো চস্স চু চ. চুদ্দস.
‘‘দসে সো নিচ্চঞ্চে’’তি ছস্স সোআদেসে – ‘‘ল় দরানং’’তি দসসদ্দে দস্স ল়ো. সোল়স, অট্ঠারস.
২৫৮. ‘‘ৰীসতি ¶ দসেসু বা দ্ৰিস্স তূ’’তি দ্ৰিস্স বা. বাৰীসতি, একাদসন্নং পূরণো একাদসমো.
২৫৯. ‘‘একাদিতো দসস্সী’’তি ইত্থিযং ঈ. একাদসী ইচ্চাদি.
‘‘দ্ৰাদিতো কোনেকত্থে চে’’তি কো, দ্ৰে পরিমাণানি অস্সেতি দ্ৰিকং. এৰং তিকাদি.
২৬০. ‘‘সমূহত্থে ¶ কণ্ণা’’তি কণ চ, ণো চ. মনুস্সানং সমূহো মানুস্সকো, মানুস্সো ৰা.
ণে কতে – ‘‘ঝলানমিযুৰা সরে ৰা’’ তীহ ৰাকারেন ইস্স অযাদেসে – দ্ৰযং, তযং. এৰং ‘‘গামজনবন্ধুসহাযাদীহি তা’’তি তা. গামতা, নাগরতা.
ভাৰতদ্ধিত
ভাৰত্থে ণ্যত্ততা হোন্তি. তুসদ্দেন ত্তনো চ. সকত্থাদীসুপি ণ্যো, সকত্থে তা চ.
হোন্ত্যস্মা ¶ সদ্দঞাণানি,
ভাৰো সা সদ্দৰুত্তিযা;
নিমিত্তভূতং নামঞ্চ,
জাতি দব্বং ক্রিযা গুণো.
২৬৩. যথা ¶ – চন্দস্স ভাৰো চন্দত্তং. ইহ নামৰসা চন্দসদ্দো চন্দদ্দব্বে ৰত্ততে, নিমিত্তস্স রূপানুগতঞ্চ ঞাণং. এৰং মনুস্সত্তন্তি মনুস্সজাতিৰসা. যদাদিনা ঈস্স রস্সে – দণ্ডিত্তন্তি দণ্ডদ্দব্বসম্বন্ধা. পাচকত্তন্তি পচনক্রিযাসম্বন্ধা. নীলত্তন্তি নীলগুণৰসা.
এৰং ণ্যাদীসুপি যথাযোগং ঞেয্যং. ণ্যো.
অৰণ্ণো যে লোপঞ্চ.
যে ¶ পরে অৰণ্ণো লুপ্যতে, চকারেন ইকারোপি.
যৰতং তলণদকারানং ব্যঞ্জনানি চলঞ জকারত্ত’’ন্তি যকারযুত্তানং তাদীনং চাদযো, কারগ্গহণেন সকপভমাদিতো পরযকারস্স পুব্বেন সহ ক্ৰচি পুব্বরূপঞ্চ, দ্ৰিত্তং. পণ্ডিচ্চং, কোসল্লং, সামঞ্ঞং, সোহজ্জং, পোরিস্সং, নেপক্কং, সারুপ্পং, ওসব্ভং, ওপম্মং.
আত্তঞ্চ.
ইউইচ্চেতেসং আ হোতি, রিকারাগমো চ ঠানে.
সরলোপাদিনা ইলোপো. ইসিনো ভাৰো.
আরিস্সং ¶ . এৰং মুদুতা, অরহতা, ন্তস্স যদাদিনা লোপো.
পুথুজ্জনত্তনং, অকিঞ্চনমেৰ আকিঞ্চঞ্ঞং, কুণ্ডনিযা অপচ্চং কোণ্ডঞ্ঞো, এত্থ ৰুদ্ধাদো ৰাকারেন সংযোগন্তস্সাপি ৰুদ্ধি.
পদায ¶ হিতং পজ্জং, ধনাযং সংৰত্তনিকং ধঞ্ঞং, সতিতো সম্ভূতং সচ্চং, ইলোপো, তীসু ন ৰুদ্ধি. দেৰো এৰ দেৰতা.
২৬৪. ‘‘ণ ¶ ৰিসমাদীহী’’তি ভাৰে ণো. ৰেসমং. উজুনো ভাৰো অজ্জৰং. এত্থ উস্স আত্তে পরূকারস্স যদাদিনা অৰো.
২৬৫. ‘‘রমণীযাদিতো ¶ কণ্তি কণ. মানঞ্ঞকং.
অব্যযতদ্ধিত
২৬৬. ‘‘ৰিভাগে ¶ ধা চে’’তি ধা, চকারেন সোপ্পচ্চযো চ. একেন ৰিভাগেন একধা, নিপাতত্তা সিলোপো. পদৰিভাগেন পদসো.
২৬৭. ‘‘সব্বনামেহি পকারৰচনে তু থা’’তি থা. তুকারেন থত্তা চ. সব্বো পকারো, সব্বেন পকারেন ৰা সব্বথা. এৰং অঞ্ঞথত্তা.
২৬৮. ‘‘কিমিমেহি ¶ থ’’ন্তি থং, কাদেসে-কথং. ইআদেসে-ইত্থং, থন্তি যোগৰিভাগেন থং-বহুত্থং.
২৬৯. অমলিনং মলিনং করোতীত্যাদ্যত্থে-অভূততব্ভাৰে গম্যমানে করভূযোগে সতি নামতো যদাদিনা ঈপ্পচ্চযো, মলিনীকরোতি সেতং. অভস্মনো ভস্মনো করণন্তি ভস্মীকরণং কট্ঠস্স. অমলিনো মলিনো ভৰতীতি মলিনীভৰতি সেতো. ঈপ্পচ্চযন্তোপি নিপাতো. অভূততব্ভাৰেতি কিং, ঘটং করোতি, ঘটো ভৰতি.
করভূযোগেতি ¶ কিং, অমলিনো মলিনো জাযতে.
অৰত্থাৰতোৰত্থযা, ভূতস্সঞ্ঞায ৰত্থুনো.
তাযাৰত্থায ভৰনং, অভূততব্ভৰং ৰিদুং.
তদ্ধিতো.