📜

নমো তস্স ভগৰতো অরহতো সম্মাসম্বুদ্ধস্স

দীঘনিকাযে

সীলক্খন্ধৰগ্গঅভিনৰটীকা

গন্থারম্ভকথা

যো দেসেত্ৰান সদ্ধম্মং, গম্ভীরং দুদ্দসং ৰরং;

দীঘদস্সী চিরং কালং, পতিট্ঠাপেসি সাসনং.১.

ৰিনেয্যজ্ঝাসযে ছেকং, মহামতিং মহাদযং;

নত্ৰান তং সসদ্ধম্মগণং গারৰভাজনং.২.

সঙ্গীতিত্তযমারুল়্হা, দীঘাগমৰরস্স যা;

সংৰণ্ণনা যা চ তস্সা, ৰণ্ণনা সাধুৰণ্ণিতা. ৩.

আচরিযধম্মপাল- ত্থেরেনেৰাভিসঙ্খতা;

সম্মা নিপুণগম্ভীর-দুদ্দসত্থপ্পকাসনা.৪.

কামঞ্চ সা তথাভূতা, পরম্পরাভতা পন;

পাঠতো অত্থতো চাপি, বহুপ্পমাদলেখনা.৫.

সঙ্খেপত্তা চ সোতূহি, সম্মা ঞাতুং সুদুক্করা;

তস্মা সব্রহ্মচারীনং, যাচনং সমনুস্সরং.৬.

যো’নেকসেতনাগিন্দো, রাজা নানারট্ঠিস্সরো;

সাসনসোধনে দল়্হং, সদা উস্সাহমানসো.৭.

তং নিস্সায ‘‘মমেসোপি, সত্থুসাসনজোতনে;

অপ্পেৰ নামুপত্থম্ভো, ভৰেয্যা’’তি ৰিচিন্তযং.৮.

ৰণ্ণনং আরভিস্সামি, সাধিপ্পাযমহাপযং;

অত্থং তমুপনিস্সায, অঞ্ঞঞ্চাপি যথারহং.৯.

চক্কাভিৰুড্ঢিকামানং, ধীরানং চিত্ততোসনং;

সাধুৰিলাসিনিং নাম, তং সুণাথ সমাহিতাতি. ১০.

গন্থারম্ভকথাৰণ্ণনা

নানানযনিপুণগম্ভীরৰিচিত্রসিক্খত্তযসঙ্গহস্স বুদ্ধানুবুদ্ধসংৰণ্ণিতস্স সদ্ধাৰহগুণসম্পন্নস্স দীঘাগমৰরস্স গম্ভীরদুরনুবোধত্থদীপকং সংৰণ্ণনমিমং করোন্তো সকসমযসমযন্তরগহনজ্ঝোগাহনসমত্থো মহাৰেয্যাকরণোযমাচরিযো সংৰণ্ণনারম্ভে রতনত্তযপণামপযোজনাদিৰিধানানি করোন্তো পঠমং তাৰ রতনত্তযপণামং কাতুং ‘‘করুণাসীতলহদয’’ন্তিআদিমাহ. এত্থ চ সংৰণ্ণনারম্ভে রতনত্তযপণামকরণপ্পযোজনং তত্থ তত্থ বহুধা পপঞ্চেন্তি আচরিযা. তথা হি ৰণ্ণযন্তি –

‘‘সংৰণ্ণনারম্ভে সত্থরি পণামকরণং ধম্মস্স স্ৰাক্খাতভাৰেন সত্থরি পসাদজননত্থং, সত্থু চ অৰিতথদেসনভাৰপ্পকাসনেন ধম্মে পসাদজননত্থং. তদুভযপ্পসাদা হি মহতো অত্থস্স সিদ্ধি হোতী’’তি (ধ. স. টী. ১-১).

অথ ৰা ‘‘রতনত্তযপণামৰচনং অত্তনো রতনত্তযপ্পসাদস্স ৰিঞ্ঞাপনত্থং, তং পন ৰিঞ্ঞূনং চিত্তারাধনত্থং, তং অট্ঠকথায গাহণত্থং, তং সব্বসম্পত্তিনিপ্ফাদনত্থ’’ন্তি. অথ ৰা ‘‘সংৰণ্ণনারম্ভে রতনত্তযৰন্দনা সংৰণ্ণেতব্বস্স ধম্মস্স পভৰনিস্সযৰিসুদ্ধিপটিৰেদনত্থং, তং পন ধম্মসংৰণ্ণনাসু ৰিঞ্ঞূনং বহুমানুপ্পাদনত্থং, তং সম্মদেৰ তেসং উগ্গহণধারণাদিক্কমলদ্ধব্বায সম্মাপটিপত্তিযা সব্বহিতসুখনিপ্ফাদনত্থ’’ন্তি. অথ ৰা ‘‘মঙ্গলভাৰতো, সব্বকিরিযাসু পুব্বকিচ্চভাৰতো, পণ্ডিতেহি সমাচরিতভাৰতো, আযতিং পরেসং দিট্ঠানুগতিআপজ্জনতো চ সংৰণ্ণনাযং রতনত্তযপণামকিরিযা’’তি. অথ ৰা ‘‘চতুগম্ভীরভাৰযুত্তং ধম্মৰিনযং সংৰণ্ণেতুকামস্স মহাসমুদ্দং ওগাহন্তস্স ৰিয পঞ্ঞাৰেয্যত্তিযসমন্নাগতস্সাপি মহন্তং ভযং সম্ভৰতি, ভযক্খযাৰহঞ্চেতং রতনত্তযগুণানুস্সরণজনিতং পণামপূজাৰিধানং, ততো চ সংৰণ্ণনাযং রতনত্তযপণামকিরিযা’’তি. অথ ৰা ‘‘অসত্থরিপি সত্থাভিনিৰেসস্স লোকস্স যথাভূতং সত্থরি এৰ সম্মাসম্বুদ্ধে সত্থুসম্ভাৰনত্থং, অসত্থরি চ সত্থুসম্ভাৰনপরিচ্চজাপনত্থং, ‘তথাগতপ্পৰেদিতং ধম্মৰিনযং পরিযাপুণিত্ৰা অত্তনো দহতী’তি (পারা. ১৯৫) চ ৰুত্তদোসপরিহরণত্থং সংৰণ্ণনাযং পণামকিরিযা’’তি. অথ ৰা ‘‘বুদ্ধস্স ভগৰতো পণামৰিধানেন সম্মাসম্বুদ্ধভাৰাধিগমায বুদ্ধযানং পটিপজ্জন্তানং উস্সাহজননত্থং, সদ্ধম্মস্স চ পণামৰিধানেন পচ্চেকবুদ্ধভাৰাধিগমায পচ্চেকবুদ্ধযানং পটিপজ্জন্তানং উস্সাহজননত্থং, সঙ্ঘস্স চ পণামৰিধানেন পরমত্থসঙ্ঘভাৰাধিগমায সাৰকযানং পটিপজ্জন্তানং উস্সাহজননত্থং সংৰণ্ণনাযং পণামকিরিযা’’তি. অথ ৰা ‘‘মঙ্গলাদিকানি সত্থানি অনন্তরাযানি, চিরট্ঠিতিকানি, বহুমতানি চ ভৰন্তীতি এৰংলদ্ধিকানং চিত্তপরিতোসনত্থং সংৰণ্ণনাযং পণামকিরিযা’’তি. অথ ৰা ‘‘সোতুজনানং যথাৰুত্তপণামেন অনন্তরাযেন উগ্গহণধারণাদিনিপ্ফাদনত্থং সংৰণ্ণনাযং পণামকিরিযা. সোতুজনানুগ্গহমেৰ হি পধানং কত্ৰা আচরিযেহি সংৰণ্ণনারম্ভে থুতিপণামপরিদীপকানি ৰাক্যানি নিক্খিপীযন্তি, ইতরথা ৰিনাপি তং নিক্খেপং কাযমনোপণামেনেৰ যথাধিপ্পেতপ্পযোজনসিদ্ধিতো কিমেতেন গন্থগারৰকরণেনা’’তি চ এৰমাদিনা. মযং পন ইধাধিপ্পেতমেৰ পযোজনং দস্সযিস্সাম, তস্মা সংৰণ্ণনারম্ভে রতনত্তযপণামকরণং যথাপটিঞ্ঞাতসংৰণ্ণনায অনন্তরাযেন পরিসমাপনত্থন্তি ৰেদিতব্বং. ইদমেৰ চ পযোজনং আচরিযেন ইধাধিপ্পেতং. তথা হি ৰক্খতি ‘‘ইতি মে পসন্নমতিনো …পে… তস্সানুভাৰেনা’’তি. রতনত্তযপণামকরণঞ্হি যথাপটিঞ্ঞাতসংৰণ্ণনায অনন্তরাযেন পরিসমাপনত্থং রতনত্তযপূজায পঞ্ঞাপাটৰভাৰতো, তায চ পঞ্ঞাপাটৰং রাগাদিমলৰিধমনতো. ৰুত্তঞ্হেতং –

‘‘যস্মিং মহানাম সমযে অরিযসাৰকো তথাগতং অনুস্সরতি, নেৰস্স তস্মিং সমযে রাগপরিযুট্ঠিতং চিত্তং হোতি, ন দোসপরিযুট্ঠিতং চিত্তং হোতি, ন মোহপরিযুট্ঠিতং চিত্তং হোতি, উজুগতমেৰস্স তস্মিং সমযে চিত্তং হোতী’’তিআদি (অ. নি. ৬.১০; অ. নি. ১১.১১).

তস্মা রতনত্তযপূজায ৰিক্খালিতমলায পঞ্ঞায পাটৰসিদ্ধি. অথ ৰা রতনত্তযপূজায পঞ্ঞাপদট্ঠানসমাধিহেতুত্তা পঞ্ঞাপাটৰং. ৰুত্তঞ্হেতং –

‘‘উজুগতচিত্তো খো পন মহানাম অরিযসাৰকো লভতি অত্থৰেদং, লভতি ধম্মৰেদং, লভতি ধম্মোপসংহিতং পামোজ্জং, পমুদিতস্স পীতি জাযতি, পীতিমনস্স কাযো পস্সম্ভতি, পস্সদ্ধকাযো সুখং ৰেদযতি, সুখিনো চিত্তং সমাধিযতী’’তি (অ. নি. ৬.১০; অ. নি. ১১.১১).

সমাধিস্স চ পঞ্ঞায পদট্ঠানভাৰো ‘‘সমাহিতো যথাভূতং পজানাতী’’তি (সং. নি. ৩.৫; ৪.৯৯; ৫.১০৭১; নেত্তি. ৪০; পেটকো. ৬৬; মি. প. ১৪) ৰুত্তোযেৰ. ততো এৰং পটুভূতায পঞ্ঞায খেদমভিভুয্য পটিঞ্ঞাতং সংৰণ্ণনং সমাপযিস্সতি. তেন ৰুত্তং ‘‘রতনত্তযপণামকরণঞ্হি…পে… পঞ্ঞাপাটৰভাৰতো’’তি. অথ ৰা রতনত্তযপূজায আযুৰণ্ণসুখবলৰড্ঢনতো অনন্তরাযেন পরিসমাপনং ৰেদিতব্বং. রতনত্তযপণামেন হি আযুৰণ্ণসুখবলানি ৰড্ঢন্তি. ৰুত্তঞ্হেতং –

‘‘অভিৰাদনসীলিস্স, নিচ্চং ৰুড্ঢাপচাযিনো;

চত্তারো ধম্মা ৰড্ঢন্তি, আযু ৰণ্ণো সুখং বল’’ন্তি. (ধ. প. ১০৯);

ততো আযুৰণ্ণসুখবলৰুদ্ধিযা হোত্ৰেৰ কারিযনিট্ঠানন্তি ৰুত্তং ‘‘রতনত্তযপূজায আযু…পে… ৰেদিতব্ব’’ন্তি. অথ ৰা রতনত্তযপূজায পটিভানাপরিহানাৰহত্তা অনন্তরাযেন পরিসমাপনং ৰেদিতব্বং. অপরিহানাৰহা হি রতনত্তযপূজা. ৰুত্তঞ্হেতং –

‘‘সত্তিমে ভিক্খৰে, অপরিহানীযা ধম্মা, কতমে সত্ত? সত্থুগারৰতা, ধম্মগারৰতা, সঙ্ঘগারৰতা, সিক্খাগারৰতা, সমাধিগারৰতা, কল্যাণমিত্ততা, সোৰচস্সতা’’তি (অ. নি. ৭.৩৪) ততো পটিভানাপরিহানেন হোত্ৰেৰ যথাপটিঞ্ঞাতপরিসমাপনন্তি ৰুত্তং ‘‘রতনত্তয…পে… ৰেদিতব্ব’’ন্তি. অথ ৰা পসাদৰত্থূসু পূজায পুঞ্ঞাতিসযভাৰতো অনন্তরাযেন পরিসমাপনং ৰেদিতব্বং. পুঞ্ঞাতিসযা হি পসাদৰত্থূসু পূজা. ৰুত্তঞ্হেতং –

‘‘পূজারহে পূজযতো, বুদ্ধে যদিৰ সাৰকে;

পপঞ্চসমতিক্কন্তে, তিণ্ণসোকপরিদ্দৰে.

তে তাদিসে পূজযতো, নিব্বুতে অকুতোভযে;

ন সক্কা পুঞ্ঞং সঙ্খাতুং, ইমেত্তমপি কেনচী’’তি. (খু. পা. ১৯৬; অপ. ১.১০.২);

পুঞ্ঞাতিসযো চ যথাধিপ্পেতপরিসমাপনুপাযো. যথাহ –

‘‘এস দেৰমনুস্সানং, সব্বকামদদো নিধি;

যং যদেৰাভিপত্থেন্তি, সব্বমেতেন লব্ভতী’’তি. (খু. পা. ৮.১০);

উপাযেসু চ পটিপন্নস্স হোত্ৰেৰ কারিযনিট্ঠানন্তি ৰুত্তং ‘‘পসাদৰত্থূসু…পে… ৰেদিতব্ব’’ন্তি. এৰং রতনত্তযপূজা নিরতিসযপুঞ্ঞক্খেত্তসম্বুদ্ধিযা অপরিমেয্যপ্পভাৰো পুঞ্ঞাতিসযোতি বহুৰিধন্তরাযেপি লোকসন্নিৰাসে অন্তরাযনিবন্ধনসকলসংকিলেসৰিদ্ধংসনায পহোতি, ভযাদিউপদ্দৰঞ্চ নিৰারেতি. তস্মা সুৰুত্তং ‘‘সংৰণ্ণনারম্ভে রতনত্তযপণামকরণং যথাপটিঞ্ঞাতসংৰণ্ণনায অনন্তরাযেন পরিসমাপনত্থন্তি ৰেদিতব্ব’’ন্তি.

এৰং পন সপযোজনং রতনত্তযপণামং কত্তুকামো বুদ্ধরতনমূলকত্তা সেসরতনানং পঠমং তস্স পণামং কাতুমাহ – ‘‘করুণাসীতলহদযং…পে… গতিৰিমুত্ত’’ন্তি. বুদ্ধরতনমূলকানি হি ধম্মসঙ্ঘরতনানি, তেসু চ ধম্মরতনমূলকং সঙ্ঘরতনং, তথাভাৰো চ ‘‘পুণ্ণচন্দো ৰিয ভগৰা, চন্দকিরণনিকরো ৰিয তেন দেসিতো ধম্মো, চন্দকিরণসমুপ্পাদিতপীণিতো লোকো ৰিয সঙ্ঘো’’তি এৰমাদীহি অট্ঠকথাযমাগতউপমাহি ৰিভাৰেতব্বো. অথ ৰা সব্বসত্তানং অগ্গোতি কত্ৰা পঠমং বুদ্ধো, তপ্পভৰতো, তদুপদেসিততো চ তদনন্তরং ধম্মো, তস্স ধম্মস্স সাধারণতো, তদাসেৰনতো চ তদনন্তরং সঙ্ঘো ৰুত্তো. ‘‘সব্বসত্তানং ৰা হিতে ৰিনিযোজকোতি কত্ৰা পঠমং বুদ্ধো, সব্বসত্তহিতত্তা তদনন্তরং ধম্মো, হিতাধিগমায পটিপন্নো অধিগতহিতো চাতি কত্ৰা তদনন্তরং সঙ্ঘো ৰুত্তো’’তি অট্ঠকথাগতনযেন অনুপুব্বতা ৰেদিতব্বা.

বুদ্ধরতনপণামঞ্চ করোন্তো কেৰলপণামতো থোমনাপুব্বঙ্গমোৰসাতিসযোতি ‘‘করুণাসীতলহদয’’ন্তিআদিপদেহি থোমনাপুব্বঙ্গমতং দস্সেতি. থোমনাপুব্বঙ্গমেন হি পণামেন সত্থু গুণাতিসযযোগো, ততো চস্স অনুত্তরৰন্দনীযভাৰো, তেন চ অত্তনো পণামস্স খেত্তঙ্গতভাৰো, তেন চস্স খেত্তঙ্গতস্স পণামস্স যথাধিপ্পেতনিপ্ফত্তিহেতুভাৰো দস্সিতোতি. থোমনাপুব্বঙ্গমতঞ্চ দস্সেন্তো যস্সা সংৰণ্ণনং কত্তুকামো, সা সুত্তন্তদেসনা করুণাপঞ্ঞাপ্পধানাযেৰ, ন ৰিনযদেসনা ৰিয করুণাপ্পধানা, নাপি অভিধম্মদেসনা ৰিয পঞ্ঞাপ্পধানাতি তদুভযপ্পধানমেৰ থোমনমারভতি. এসা হি আচরিযস্স পকতি, যদিদং আরম্ভানুরূপথোমনা. তেনেৰ চ ৰিনযদেসনায সংৰণ্ণনারম্ভে ‘‘যো কপ্পকোটীহিপি…পে… মহাকারুণিকস্স তস্সা’’তি (পারা. অট্ঠ. গন্থারম্ভকথা) করুণাপ্পধানং, অভিধম্মদেসনায সংৰণ্ণনারম্ভে ‘‘করুণা ৰিয…পে… যথারুচী’’তি (ধ. স. অট্ঠ. ১) পঞ্ঞাপ্পধানঞ্চ থোমনমারদ্ধং. ৰিনযদেসনা হি আসযাদিনিরপেক্খকেৰলকরুণায পাকতিকসত্তেনাপি অসোতব্বারহং সুণন্তো, অপুচ্ছিতব্বারহং পুচ্ছন্তো, অৰত্তব্বারহঞ্চ ৰদন্তো সিক্খাপদং পঞ্ঞপেসীতি করুণাপ্পধানা. তথা হি উক্কংসপরিযন্তগতহিরোত্তপ্পোপি ভগৰা লোকিযসাধুজনেহিপি পরিহরিতব্বানি ‘‘সিখরণী, সম্ভিন্না’’তিআদিৰচনানি, (পারা. ১৮৫) যথাপরাধঞ্চ গরহৰচনানি মহাকরুণাসঞ্চোদিতমানসো মহাপরিসমজ্ঝে অভাসি, তংতংসিক্খাপদপঞ্ঞত্তি কারণাপেক্খায চ ৰেরঞ্জাদীসু সারীরিকং খেদমনুভোসি. তস্মা কিঞ্চাপি ভূমন্তরপচ্চযাকারসমযন্তরকথানং ৰিয ৰিনযপঞ্ঞত্তিযাপি সমুট্ঠাপিকা পঞ্ঞা অনঞ্ঞসাধারণতায অতিসযকিচ্চৰতী, করুণায কিচ্চং পন ততোপি অধিকন্তি ৰিনযদেসনায করুণাপ্পধানতা ৰুত্তা. করুণাব্যাপারাধিকতায হি দেসনায করুণাপধানতা, অভিধম্মদেসনা পন কেৰলপঞ্ঞাপ্পধানা পরমত্থধম্মানং যথাসভাৰপটিৰেধসমত্থায পঞ্ঞায তত্থ সাতিসযপ্পৰত্তিতো. সুত্তন্তদেসনা পন করুণাপঞ্ঞাপ্পধানা তেসং তেসং সত্তানং আসযানুসযাধিমুত্তিচরিতাদিভেদপরিচ্ছিন্দনসমত্থায পঞ্ঞায সত্তেসু চ মহাকরুণায তত্থ সাতিসযপ্পৰত্তিতো. সুত্তন্তদেসনায হি মহাকরুণায সমাপত্তিবহুলো ৰিনেয্যসন্তানে তদজ্ঝাসযানুলোমেন গম্ভীরমত্থপদং পতিট্ঠপেসি. তস্মা আরম্ভানুরূপং করুণাপঞ্ঞাপ্পধানমেৰ থোমনং কতন্তি ৰেদিতব্বং, অযমেত্থ সমুদাযত্থো.

অযং পন অৰযৰত্থো – কিরতীতি করুণা, পরদুক্খং ৰিক্খিপতি পচ্চযৰেকল্লকরণেন অপনেতীতি অত্থো. দুক্খিতেসু ৰা কিরিযতি পসারিযতীতি করুণা. অথ ৰা কিণাতীতি করুণা, পরদুক্খে সতি কারুণিকং হিংসতি ৰিবাধতি, পরদুক্খং ৰা ৰিনাসেতীতি অত্থো. পরদুক্খে সতি সাধূনং কম্পনং হদযখেদং করোতীতি ৰা করুণা. অথ ৰা কমিতি সুখং, তং রুন্ধতীতি করুণা. এসা হি পরদুক্খাপনযনকামতালক্খণা অত্তসুখনিরপেক্খতায কারুণিকানং সুখং রুন্ধতি ৰিবন্ধতীতি, সব্বত্থ সদ্দসত্থানুসারেন পদনিপ্ফত্তি ৰেদিতব্বা. উণ্হাভিতত্তেহি সেৰীযতীতি সীতং, উণ্হাভিসমনং. তং লাতি গণ্হাতীতি সীতলং, ‘‘চিত্তং ৰা তে খিপিস্সামি, হদযং ৰা তে ফালেস্সামী’’তি (সং. নি. ১.২৪৬; সু. নি. আল়ৰকসুত্ত) এত্থ উরো ‘‘হদয’’ন্তি ৰুত্তং, ‘‘ৰক্কং হদয’’ন্তি (ম. নি. ১.১১০; ২.১১৪; ৩.১৫৪) এত্থ হদযৰত্থু, ‘‘হদযা হদযং মঞ্ঞে অঞ্ঞায তচ্ছতী’’তি (ম. নি. ১.৬৩) এত্থ চিত্তং, ইধাপি চিত্তমেৰ অব্ভন্তরট্ঠেন হদযং. অত্তনো সভাৰং ৰা হরতীতি হদযং, র-কারস্স দ-কারং কত্ৰাতি নেরুত্তিকা. করুণায সীতলং হদযমস্সাতি করুণাসীতলহদযো, তং করুণাসীতলহদযং.

কামঞ্চেত্থ পরেসং হিতোপসংহারসুখাদিঅপরিহানিজ্ঝানসভাৰতায, ব্যাপাদাদীনং উজুৰিপচ্চনীকতায চ সত্তসন্তানগতসন্তাপৰিচ্ছেদনাকারপ্পৰত্তিযা মেত্তামুদিতানম্পি চিত্তসীতলভাৰকারণতা উপলব্ভতি, তথাপি পরদুক্খাপনযনাকারপ্পৰত্তিযা পরূপতাপাসহনরসা অৰিহিংসাভূতা করুণাৰ ৰিসেসেন ভগৰতো চিত্তস্স চিত্তপস্সদ্ধি ৰিয সীতিভাৰনিমিত্তন্তি তস্সাযেৰ চিত্তসীতলভাৰকারণতা ৰুত্তা. করুণামুখেন ৰা মেত্তামুদিতানম্পি হদযসীতলভাৰকারণতা ৰুত্তাতি দট্ঠব্বং. ন হি সব্বত্থ নিরৰসেসত্থো উপদিসীযতি, পধানসহচরণাৰিনাভাৰাদিনযেহিপি যথালব্ভমানং গয্হমানত্তা. অপিচেত্থ তংসম্পযুত্তঞাণস্স ছঅসাধারণঞাণপরিযাপন্নতায অসাধারণঞাণৰিসেসনিবন্ধনভূতা সাতিসযং, নিরৰসেসঞ্চ সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং ৰিয সৰিসযব্যাপিতায মহাকরুণাভাৰমুপগতা অনঞ্ঞসাধারণসাতিসযভাৰপ্পত্তা করুণাৰ হদযসীতলত্তহেতুভাৰেন ৰুত্তা. অথ ৰা সতিপি মেত্তামুদিতানং পরেসং হিতোপসংহারসুখাদিঅপরিহানিজ্ঝানসভাৰতায সাতিসযে হদযসীতলভাৰনিবন্ধনত্তে সকলবুদ্ধগুণৰিসেসকারণতায তাসম্পি কারণন্তি করুণায এৰ হদযসীতলভাৰকারণতা ৰুত্তা. করুণানিদানা হি সব্বেপি বুদ্ধগুণা. করুণানুভাৰনিব্বাপিযমানসংসারদুক্খসন্তাপস্স হি ভগৰতো পরদুক্খাপনযনকামতায অনেকানিপি কপ্পানমসঙ্খ্যেয্যানি অকিলন্তরূপস্সেৰ নিরৰসেসবুদ্ধকরধম্মসম্ভরণনিরতস্স সমধিগতধম্মাধিপতেয্যস্স চ সন্নিহিতেসুপি সত্তসঙ্ঘাতসমুপনীতহদযূপতাপনিমিত্তেসু ন ঈসকম্পি চিত্তসীতিভাৰস্স অঞ্ঞথত্তমহোসীতি. তীসু চেত্থ ৰিকপ্পেসু পঠমে ৰিকপ্পে অৰিসেসভূতা বুদ্ধভূমিগতা, দুতিযে তথেৰ মহাকরুণাভাৰূপগতা, ততিযে পঠমাভিনীহারতো পট্ঠায তীসুপি অৰত্থাসু পৰত্তা ভগৰতো করুণা সঙ্গহিতাতি দট্ঠব্বং.

পজানাতীতি পঞ্ঞা, যথাসভাৰং পকারেহি পটিৰিজ্ঝতীতি অত্থো. পঞ্ঞপেতীতি ৰা পঞ্ঞা, তং তদত্থং পাকটং করোতীতি অত্থো. সাযেৰ ঞেয্যাৰরণপ্পহানতো পকারেহি ধম্মসভাৰজোতনট্ঠেন পজ্জোতোতি পঞ্ঞাপজ্জোতো. পঞ্ঞৰতো হি একপল্লঙ্কেনপি নিসিন্নস্স দসসহস্সিলোকধাতু একপজ্জোতা হোতি. ৰুত্তঞ্হেতং ভগৰতা ‘‘চত্তারোমে ভিক্খৰে, পজ্জোতা. কতমে চত্তারো? চন্দপজ্জোতো, সূরিযপজ্জোতো, অগ্গিপজ্জোতো, পঞ্ঞাপজ্জোতো, ইমে খো ভিক্খৰে, চত্তারো পজ্জোতা. এতদগ্গং ভিক্খৰে, ইমেসং চতুন্নং পজ্জোতানং যদিদং পঞ্ঞাপজ্জোতো’’তি (অ. নি. ৪.১৪৫). তেন ৰিহতো ৰিসেসেন সমুগ্ঘাটিতোতি পঞ্ঞাপজ্জোতৰিহতো, ৰিসেসতা চেত্থ উপরি আৰি ভৰিস্সতি. মুয্হন্তি তেন, সযং ৰা মুয্হতি, মুয্হনমত্তমেৰ ৰা তন্তি মোহো, অৰিজ্জা. স্ৰেৰ ৰিসযসভাৰপটিচ্ছাদনতো অন্ধকারসরিক্খতায তমো ৰিযাতি মোহতমো. সতিপি তমসদ্দস্স সদিসকপ্পনমন্তরেন অৰিজ্জাৰাচকত্তে মোহসদ্দসন্নিধানেন তব্বিসেসকতাৰেত্থ যুত্তাতি সদিসকপ্পনা. পঞ্ঞাপজ্জোতৰিহতো মোহতমো যস্সাতি পঞ্ঞাপজ্জোতৰিহতমোহতমো, তং পঞ্ঞাপজ্জোতৰিহতমোহতমং.

ননু চ সব্বেসম্পি খীণাসৰানং পঞ্ঞাপজ্জোতেন অৰিজ্জন্ধকারহততা সম্ভৰতি, অথ কস্মা অঞ্ঞসাধারণাৰিসেসগুণেন ভগৰতো থোমনা ৰুত্তাতি? সৰাসনপ্পহানেন অনঞ্ঞসাধারণৰিসেসতাসম্ভৰতো. সব্বেসম্পি হি খীণাসৰানং পঞ্ঞাপজ্জোতহতাৰিজ্জন্ধকারত্তেপি সতি সদ্ধাধিমুত্তেহি ৰিয দিট্ঠিপ্পত্তানং সাৰকপচ্চেকবুদ্ধেহি সম্মাসম্বুদ্ধানং সৰাসনপ্পহানেন কিলেসপ্পহানস্স ৰিসেসো ৰিজ্জতেৰাতি. অথ ৰা পরোপদেসমন্তরেন অত্তনো সন্তানে অচ্চন্তং অৰিজ্জন্ধকারৰিগমস্স নিপ্ফাদিতত্তা (নিব্বত্তিতত্তা ম. নি. টী. ১.১), তত্থ চ সব্বঞ্ঞুতায বলেসু চ ৰসীভাৰস্স সমধিগতত্তা, পরসন্ততিযঞ্চ ধম্মদেসনাতিসযানুভাৰেন সম্মদেৰ তস্স পৰত্তিতত্তা, ভগৰাযেৰ ৰিসেসতো পঞ্ঞাপজ্জোতৰিহতমোহতমভাৰেন থোমেতব্বোতি. ইমস্মিঞ্চ অত্থৰিকপ্পে পঞ্ঞাপজ্জোতপদেন সসন্তানগতমোহৰিধমনা পটিৰেধপঞ্ঞা চেৰ পরসন্তানগতমোহৰিধমনা দেসনাপঞ্ঞা চ সামঞ্ঞনিদ্দেসেন, একসেসনযেন ৰা সঙ্গহিতা. ন তু পুরিমস্মিং অত্থৰিকপ্পে ৰিয পটিৰেধপঞ্ঞাযেৰাতি ৰেদিতব্বং.

অপরো নযো – ভগৰতো ঞাণস্স ঞেয্যপরিযন্তিকত্তা সকলঞেয্যধম্মসভাৰাৰবোধনসমত্থেন অনাৰরণঞাণসঙ্খাতেন পঞ্ঞাপজ্জোতেন সকলঞেয্যধম্মসভাৰচ্ছাদকমোহতমস্স ৰিহতত্তা অনাৰরণঞাণভূতেন অনঞ্ঞসাধারণপঞ্ঞাপজ্জোতৰিহতমোহতমভাৰেন ভগৰতো থোমনা ৰেদিতব্বা. ইমস্মিং পন অত্থৰিকপ্পে মোহতমৰিধমনন্তে অধিগতত্তা অনাৰরণঞাণং কারণূপচারেন সকসন্তানে মোহতমৰিধমনন্তি ৰেদিতব্বং. অভিনীহারসম্পত্তিযা সৰাসনপ্পহানমেৰ হি কিলেসানং ঞেয্যাৰরণপ্পহানন্তি, পরসন্তানে পন মোহতমৰিধমনস্স কারণভাৰতো ফলূপচারেন অনাৰরণঞাণমেৰ মোহতমৰিধমনন্তি ৰুচ্চতি. অনাৰরণঞাণন্তি চ সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণমেৰ, যেন ধম্মদেসনাপচ্চৰেক্খণানি করোতি. তদিদঞ্হি ঞাণদ্ৰযং অত্থতো একমেৰ. অনৰসেসসঙ্খতাসঙ্খতসম্মুতিধম্মারম্মণতায সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং তত্থাৰরণাভাৰতো নিস্সঙ্গচারমুপাদায অনাৰরণঞাণন্তি, ৰিসযপ্পৰত্তিমুখেন পন অঞ্ঞেহি অসাধারণভাৰদস্সনত্থং দ্ৰিধা কত্ৰা ছল়াসাধারণঞাণভেদে ৰুত্তং.

কিং পনেত্থ কারণং অৰিজ্জাসমুগ্ঘাতোযেৰেকো পহানসম্পত্তিৰসেন ভগৰতো থোমনায গয্হতি, ন পন সাতিসযং নিরৰসেসকিলেসপ্পহানন্তি? ৰুচ্চতে – তপ্পহানৰচনেনেৰ হি তদেকট্ঠতায সকলসংকিলেসসমুগ্ঘাতস্স জোতিতভাৰতো নিরৰসেসকিলেসপ্পহানমেত্থ গয্হতি. ন হি সো সংকিলেসো অত্থি, যো নিরৰসেসাৰিজ্জাসমুগ্ঘাতনেন ন পহীযতীতি. অথ ৰা সকলকুসলধম্মুপ্পত্তিযা, সংসারনিৰত্তিযা চ ৰিজ্জা ৰিয নিরৰসেসাকুসলধম্মুপ্পত্তিযা, সংসারপ্পৰত্তিযা চ অৰিজ্জাযেৰ পধানকারণন্তি তব্বিঘাতৰচনেনেৰ সকলসংকিলেসসমুগ্ঘাতৰচনসিদ্ধিতো সোযেৰেকো গয্হতীতি. অথ ৰা সকলসংকিলেসধম্মানং মুদ্ধভূতত্তা অৰিজ্জায তং সমুগ্ঘাতোযেৰেকো গয্হতি. যথাহ –

‘‘অৰিজ্জা মুদ্ধাতি জানাহি, ৰিজ্জা মুদ্ধাধিপাতিনী;

সদ্ধাসতিসমাধীহি, ছন্দৰীরিযেন সংযুতা’’তি. (সু. নি. ১০৩২; চূল়. নি. ৫১);

সনরামরলোকগরুন্তি এত্থ পন পঠমপকতিযা অৰিভাগেন সত্তোপি নরোতি ৰুচ্চতি, ইধ পন দুতিযপকতিযা মনুজপুরিসোযেৰ, ইতরথা লোকসদ্দস্স অৰত্তব্বতা সিযা. ‘‘যথা হি পঠমপকতিভূতো সত্তো ইতরায পকতিযা সেট্ঠট্ঠেন পুরে উচ্চট্ঠানে সেতি পৰত্ততীতি পুরিসোতি ৰুচ্চতি, এৰং জেট্ঠভাৰং নেতীতি নরোতি. পুত্তভাতুভূতোপি হি পুগ্গলো মাতুজেট্ঠভগিনীনং পিতুট্ঠানে তিট্ঠতি, পগেৰ ভত্তুভূতো ইতরাস’’ন্তি (ৰি. অট্ঠ. ৪৩-৪৬) নাৰাৰিমানৰণ্ণনাযং ৰুত্তং. একসেসপ্পকপ্পনেন পুথুৰচনন্তৰিগ্গহেন ৰা নরা, মরণং মরো, সো নত্থি যেসন্তি অমরা, সহ নরেহি, অমরেহি চাতি সনরামরো.গরতি উগ্গচ্ছতি উগ্গতো পাকটো ভৰতীতি গরু, গরসদ্দো হি উগ্গমে. অপিচ পাসাণচ্ছত্তং ৰিয ভারিযট্ঠেন ‘‘গরূ’’তি ৰুচ্চতি.

মাতাপিতাচরিযেসু, দুজ্জরে অলহুম্হি চ;

মহন্তে চুগ্গতে চেৰ, নিছেকাদিকরেসু চ;

তথা ৰণ্ণৰিসেসেসু, গরুসদ্দো পৰত্ততি.

ইধ পন সব্বলোকাচরিযে তথাগতে. কেচি পন ‘‘গরু, গুরূতি চ দ্ৰিধা গহেত্ৰা ভারিযৰাচকত্তে গরুসদ্দো, আচরিযৰাচকত্তে তু গুরুসদ্দো’’তি ৰদন্তি, তং ন গহেতব্বং. পাল়িৰিসযে হি সব্বেসম্পি যথাৰুত্তানমত্থানং ৰাচকত্তে গরুসদ্দোযেৰিচ্ছিতব্বো অকারস্স আকারভাৰেন ‘‘গারৰ’’ন্তি তদ্ধিতন্তপদস্স সৰুদ্ধিকস্স দস্সনতো. সক্কতভাসাৰিসযে পন গুরুসদ্দোযেৰিচ্ছিতব্বো উকারস্স ৰুদ্ধিভাৰেন অঞ্ঞথা তদ্ধিতন্তপদস্স দস্সনতোতি. সনরামরো চ সো লোকো চাতি সনরামরলোকো, তস্স গরূতি তথা, তং সনরামরলোকগরুং. ‘‘সনরমরূলোকগরু’’ন্তিপি পঠন্তি, তদপি অরিযাগাথত্তা ৰুত্তিলক্খণতো, অত্থতো চ যুত্তমেৰ. অত্থতো হি দীঘাযুকাপি সমানা যথাপরিচ্ছেদং মরণসভাৰত্তা মরূতি দেৰা ৰুচ্চন্তি. এতেন দেৰমনুস্সানং ৰিয তদৰসিট্ঠসত্তানম্পি যথারহং গুণৰিসেসাৰহতায ভগৰতো উপকারকতং দস্সেতি. ননু চেত্থ দেৰমনুস্সা পধানভূতা, অথ কস্মা তেসং অপ্পধানতা নিদ্দিসীযতীতি? অত্থতো পধানতায গহেতব্বত্তা. অঞ্ঞো হি সদ্দক্কমো, অঞ্ঞো অত্থক্কমোতি সদ্দক্কমানুসারেন পধানাপধানভাৰো ন চোদেতব্বো. এদিসেসু হি সমাসপদেসু পধানম্পি অপ্পধানং ৰিয নিদ্দিসীযতি যথা তং ‘‘সরাজিকায পরিসাযা’’তি, তস্মা সব্বত্থ অত্থতোৰ অধিপ্পাযো গৰেসিতব্বো, ন ব্যঞ্জনমত্তেন. যথাহু পোরাণা –

‘‘অত্থঞ্হি নাথো সরণং অৰোচ,

ন ব্যঞ্জনং লোকহিতো মহেসি.

তস্মা অকত্ৰা রতিমক্খরেসু,

অত্থে নিৰেসেয্য মতিং মতিমা’’তি. (কঙ্খা. অট্ঠ. পঠমপারাজিককণ্ডৰণ্ণনা);

কামঞ্চেত্থ সত্তসঙ্খারভাজনৰসেন তিৰিধো লোকো, গরুভাৰস্স পন অধিপ্পেতত্তা গরুকরণসমত্থস্সেৰ যুজ্জনতো সত্তলোকৰসেন অত্থো গহেতব্বো. সো হি লোকীযন্তি এত্থ পুঞ্ঞাপুঞ্ঞানি, তব্বিপাকো চাতি লোকো, দস্সনত্থে চ লোকসদ্দমিচ্ছন্তি সদ্দৰিদূ. অমরগ্গহণেন চেত্থ উপপত্তিদেৰা অধিপ্পেতা. অপরো নযো – সমূহত্থো এত্থ লোকসদ্দো সমুদাযৰসেন লোকীযতি পঞ্ঞাপীযতীতি কত্ৰা. সহ নরেহীতি সনরা, তেযেৰ অমরাতি সনরামরা, তেসং লোকো তথা, পুরিমনযেনেৰ যোজেতব্বং. অমরসদ্দেন চেত্থ উপপত্তিদেৰা ৰিয ৰিসুদ্ধিদেৰাপি সঙ্গয্হন্তি. তেপি হি পরমত্থতো মরণাভাৰতো অমরা. ইমস্মিং পন অত্থৰিকপ্পে নরামরানমেৰ গহণং উক্কট্ঠনিদ্দেসৰসেন যথা ‘‘সত্থা দেৰমনুস্সান’’ন্তি (দী. নি. ১.১৫৭, ২৫৫). তথা হি সব্বানত্থপরিহানপুব্বঙ্গমায নিরৰসেসহিতসুখৰিধানতপ্পরায নিরতিসযায পযোগসম্পত্তিযা, সদেৰমনুস্সায পজায অচ্চন্তমুপকারিতায অপরিমিতনিরুপমপ্পভাৰগুণসমঙ্গিতায চ সব্বসত্তুত্তমো ভগৰা অপরিমাণাসু লোকধাতূসু অপরিমাণানং সত্তানং উত্তমমনঞ্ঞসাধারণং গারৰট্ঠানন্তি. কামঞ্চ ইত্থীনম্পি তথাউপকারত্তা ভগৰা গরুযেৰ, পধানভূতং পন লোকং দস্সেতুং পুরিসলিঙ্গেন ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. নেরুত্তিকা পন অৰিসেসনিচ্ছিতট্ঠানে তথা নিদ্দিট্ঠমিচ্ছন্তি যথা ‘‘নরা নাগা চ গন্ধব্বা, অভিৰাদেত্ৰান পক্কমু’’ন্তি (অপ. ১.১.৪৮). তথা চাহু –

‘‘নপুংসকেন লিঙ্গেন, সদ্দোদাহু পুমেন ৰা;

নিদ্দিস্সতীতি ঞাতব্বমৰিসেসৰিনিচ্ছিতে’’তি.

ৰন্দেতি এত্থ পন –

ৰত্তমানায পঞ্চম্যং, সত্তম্যঞ্চ ৰিভত্তিযং;

এতেসু তীসু ঠানেসু, ৰন্দেসদ্দো পৰত্ততি.

ইধ পন ৰত্তমানাযং অঞ্ঞাসমসম্ভৰতো. তত্থ চ উত্তমপুরিসৰসেনত্থো গহেতব্বো ‘‘অহং ৰন্দামী’’তি. নমনথুতিযত্থেসু চ ৰন্দসদ্দমিচ্ছন্তি আচরিযা, তেন চ সুগতপদং, নাথপদং ৰা অজ্ঝাহরিত্ৰা যোজেতব্বং. সোভনং গতং গমনং এতস্সাতি সুগতো. গমনঞ্চেত্থ কাযগমনং, ঞাণগমনঞ্চ, কাযগমনম্পি ৰিনেয্যজনোপসঙ্কমনং, পকতিগমনঞ্চাতি দুব্বিধং. ভগৰতো হি ৰিনেয্যজনোপসঙ্কমনং একন্তেন তেসং হিতসুখনিপ্ফাদনতো সোভনং, তথা লক্খণানুব্যঞ্জনপটিমণ্ডিতরূপকাযতায দুতৰিলম্বিতখলিতানুকড্ঢননিপ্পীল়নুক্কুটিক-কুটিলাকুলতাদিদোসরহিত- মৰহসিতরাজহংস- ৰসভৰারণমিগরাজগমনং পকতিগমনঞ্চ, ৰিমলৰিপুলকরুণাসতিৰীরিযাদিগুণৰিসেসসহিতম্পি ঞাণগমনং অভিনীহারতো পট্ঠায যাৰ মহাবোধি, তাৰ নিরৰজ্জতায সোভনমেৰাতি. অথ ৰা ‘‘সযম্ভূঞাণেন সকলম্পি লোকং পরিঞ্ঞাভিসমযৰসেন পরিজানন্তো সম্মা গতো অৰগতোতি সুগতো. যো হি গত্যত্থো, সো বুদ্ধযত্থো. যো চ বুদ্ধযত্থো, সো গত্যত্থোতি. তথা লোকসমুদযং পহানাভিসমযৰসেন পজহন্তো অনুপ্পত্তিধম্মতমাপাদেন্তো সম্মা গতো অতীতোতি সুগতো. লোকনিরোধং সচ্ছিকিরিযাভিসমযৰসেন সম্মা গতো অধিগতোতি সুগতো. লোকনিরোধগামিনিং পটিপদং ভাৰনাভিসমযৰসেন সম্মা গতো পটিপন্নোতি সুগতো, অযঞ্চত্থো ‘সোতাপত্তিমগ্গেন যে কিলেসা পহীনা, তে কিলেসে ন পুনেতি ন পচ্চেতি ন পচ্চাগচ্ছতী’তি (মহানি. ৩৮; চূল়নি. ২৭) সুগতোতিআদিনা নিদ্দেসনযেন ৰিভাৰেতব্বো.

অপরো নযো – সুন্দরং সম্মাসম্বোধিং, নিব্বানমেৰ ৰা গতো অধিগতোতি সুগতো. ভূতং তচ্ছং অত্থসংহিতং যথারহং কালযুত্তমেৰ ৰাচং ৰিনেয্যানং সম্মা গদতীতি ৰা সুগতো, দ-কারস্স ত-কারং কত্ৰা, তং সুগতং. পুঞ্ঞাপুঞ্ঞকম্মেহি উপপজ্জনৰসেন গন্তব্বাতি গতিযো, উপপত্তিভৰৰিসেসা. তা পন নিরযাদিভেদেন পঞ্চৰিধা, সকলস্সাপি ভৰগামিকম্মস্স অরিযমগ্গাধিগমেন অৰিপাকারহভাৰকরণেন নিৰত্তিতত্তা পঞ্চহিপি তাহি ৰিসংযুত্তো হুত্ৰা মুত্তোতি গতিৰিমুত্তো. উদ্ধমুদ্ধভৰগামিনো হি দেৰা তংতংকম্মৰিপাকদানকালানুরূপেন ততো ততো ভৰতো মুত্তাপি মুত্তমত্তাৰ, ন পন ৰিসঞ্ঞোগৰসেন মুত্তা, গতিপরিযাপন্না চ তংতংভৰগামিকম্মস্স অরিযমগ্গেন অনিৰত্তিতত্তা, ন তথা ভগৰা. ভগৰা পন যথাৰুত্তপ্পকারেন ৰিসংযুত্তো হুত্ৰা মুত্তোতি. তস্মা অনেন ভগৰতো কত্থচিপি গতিযা অপরিযাপন্নতং দস্সেতি. যতো চ ভগৰা ‘‘দেৰাতিদেৰো’’তি ৰুচ্চতি. তেনেৰাহ –

‘‘যেন দেৰূপপত্যস্স, গন্ধব্বো ৰা ৰিহঙ্গমো;

যক্খত্তং যেন গচ্ছেয্যং, মনুস্সত্তঞ্চ অব্বজে;

তে ময্হং আসৰা খীণা, ৰিদ্ধস্তা ৰিনল়ীকতা’’তি. (অ. নি. ৪.৩৬);

তংতংগতিসংৰত্তনকানঞ্হি কম্মকিলেসানং মহাবোধিমূলেযেৰ অগ্গমগ্গেন পহীনত্তা নত্থি ভগৰতো তংতংগতিপরিযাপন্নতাতি অচ্চন্তমেৰ ভগৰা সব্বভৰযোনিগতিৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিসত্তাৰাসসত্তনিকাযেহি পরিমুত্তোতি. অথ ৰা কামং সউপাদিসেসাযপি নিব্বানধাতুযা তাহি গতীহি ৰিমুত্তো, এসা পন ‘‘পঞ্ঞাপজ্জোতৰিহতমোহতম’’ন্তি এত্থেৰন্তোগধাতি ইমিনা পদেন অনুপাদিসেসায নিব্বানধাতুযাৰ থোমেতীতি দট্ঠব্বং.

এত্থ পন অত্তহিতসম্পত্তিপরহিতপটিপত্তিৰসেন দ্ৰীহাকারেহি ভগৰতো থোমনা কতা হোতি. তেসু অনাৰরণঞাণাধিগমো, সহ ৰাসনায কিলেসানমচ্চন্তপ্পহানং, অনুপাদিসেসনিব্বানপ্পত্তি চ অত্তহিতসম্পত্তি নাম, লাভসক্কারাদিনিরপেক্খচিত্তস্স পন সব্বদুক্খনিয্যানিকধম্মদেসনাপযোগতো দেৰদত্তাদীসুপি ৰিরুদ্ধসত্তেসু নিচ্চং হিতজ্ঝাসযতা, ৰিনীতব্বসত্তানং ঞাণপরিপাককালাগমনঞ্চ আসযতো পরহিতপটিপত্তি নাম. সা পন আসযপযোগতো দুৰিধা, পরহিতপটিপত্তি তিৰিধা চ অত্তহিতসম্পত্তি ইমায গাথায যথারহং পকাসিতা হোতি. ‘‘করুণাসীতলহদয’’ন্তি হি এতেন আসযতো পরহিতপটিপত্তি, সম্মা গদনত্থেন সুগতসদ্দেন পযোগতো পরহিতপটিপত্তি. ‘‘পঞ্ঞাপজ্জোতৰিহতমোহতমং গতিৰিমুত্ত’’ন্তি এতেহি, চতুসচ্চপটিৰেধত্থেন চ সুগতসদ্দেন তিৰিধাপি অত্তহিতসম্পত্তি, অৰসিট্ঠট্ঠেন পন তেন, ‘‘সনরামরলোকগরু’’ন্তি চ এতেন সব্বাপি অত্তহিতসম্পত্তি, পরহিতপটিপত্তি চ পকাসিতা হোতি.

অথ ৰা হেতুফলসত্তূপকারৰসেন তীহাকারেহি থোমনা কতা. তত্থ হেতু নাম মহাকরুণাসমাযোগো, বোধিসম্ভারসম্ভরণঞ্চ, তদুভযম্পি পঠমপদেন যথারুততো, সামত্থিযতো চ পকাসিতং. ফলং পন ঞাণপ্পহানআনুভাৰরূপকাযসম্পদাৰসেন চতুব্বিধং. তত্থ সব্বঞ্ঞুতঞাণপদট্ঠানং মগ্গঞাণং, তম্মূলকানি চ দসবলাদিঞাণানি ঞাণসম্পদা, সৰাসনসকলসংকিলেসানমচ্চন্তমনুপ্পাদধম্মতাপাদনং পহানসম্পদা, যথিচ্ছিতনিপ্ফাদনে আধিপচ্চং আনুভাৰসম্পদা, সকললোকনযনাভিসেকভূতা পন লক্খণানুব্যঞ্জনপটিমণ্ডিতা অত্তভাৰসম্পত্তি রূপকাযসম্পদা. তাসু ঞাণপ্পহানসম্পদা দুতিযপদেন, সচ্চপটিৰেধত্থেন চ সুগতসদ্দেন পকাসিতা, আনুভাৰসম্পদা ততিযপদেন, রূপকাযসম্পদা সোভনকাযগমনত্থেন সুগতসদ্দেন লক্খণানুব্যঞ্জনপারিপূরিযা ৰিনা তদভাৰতো. যথাৰুত্তা দুৰিধাপি পরহিতপটিপত্তি সত্তূপকারসম্পদা, সা পন সম্মা গদনত্থেন সুগতসদ্দেন পকাসিতাতি ৰেদিতব্বা.

অপিচ ইমায গাথায সম্মাসম্বোধি তম্মূল – তপ্পটিপত্তিযাদযো অনেকে বুদ্ধগুণা আচরিযেন পকাসিতা হোন্তি. এসা হি আচরিযানং পকতি, যদিদং যেন কেনচি পকারেন অত্থন্তরৰিঞ্ঞাপনং. কথং? ‘‘করুণাসীতলহদয’’ন্তি হি এতেন সম্মাসম্বোধিযা মূলং দস্সেতি. মহাকরুণাসঞ্চোদিতমানসো হি ভগৰা সংসারপঙ্কতো সত্তানং সমুদ্ধরণত্থং কতাভিনীহারো অনুপুব্বেন পারমিযো পূরেত্ৰা অনুত্তরং সম্মাসম্বোধিমধিগতোতি করুণা সম্মাসম্বোধিযা মূলং. ‘‘পঞ্ঞাপজ্জোতৰিহতমোহতম’’ন্তি এতেন সম্মাসম্বোধিং দস্সেতি. সব্বঞ্ঞুতঞাণপদট্ঠানঞ্হি অগ্গমগ্গঞাণং, অগ্গমগ্গঞাণপদট্ঠানঞ্চ সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং ‘‘সম্মাসম্বোধী’’তি ৰুচ্চতি. সম্মা গমনত্থেন সুগতসদ্দেন সম্মাসম্বোধিযা পটিপত্তিং দস্সেতি লীনুদ্ধচ্চপতিট্ঠানাযূহনকামসুখত্তকিলমথানুযোগসস্সতুচ্ছেদাভিনিৰেসাদিঅন্তদ্ৰযরহিতায করুণাপঞ্ঞাপরিগ্গহিতায মজ্ঝিমায পটিপত্তিযা পকাসনতো, ইতরেহি সম্মাসম্বোধিযা পধানাপ্পধানপ্পভেদং পযোজনং দস্সেতি. সংসারমহোঘতো সত্তসন্তারণঞ্হেত্থ পধানং, তদঞ্ঞমপ্পধানং. তেসু চ পধানেন পযোজনেন পরহিতপটিপত্তিং দস্সেতি, ইতরেন অত্তহিতসম্পত্তিং, তদুভযেন চ অত্তহিতপটিপন্নাদীসু চতূসু পুগ্গলেসু ভগৰতো চতুত্থপুগ্গলভাৰং পকাসেতি. তেন চ অনুত্তরং দক্খিণেয্যভাৰং, উত্তমঞ্চ ৰন্দনীযভাৰং, অত্তনো চ ৰন্দনায খেত্তঙ্গতভাৰং ৰিভাৰেতি.

অপিচ করুণাগ্গহণেন লোকিযেসু মহগ্গতভাৰপ্পত্তাসাধারণগুণদীপনতো সব্বলোকিযগুণসম্পত্তি দস্সিতা, পঞ্ঞাগ্গহণেন সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণপদট্ঠানমগ্গঞাণদীপনতো সব্বলোকুত্তরগুণসম্পত্তি. তদুভযগ্গহণসিদ্ধো হি অত্থো ‘‘সনরামরলোকগরু’’ন্তিআদিনা ৰিপঞ্চীযতীতি. করুণাগ্গহণেন চ নিরুপক্কিলেসমুপগমনং দস্সেতি, পঞ্ঞাগ্গহণেন অপগমনং. তথা করুণাগ্গহণেন লোকসমঞ্ঞানুরূপং ভগৰতো পৰত্তিং দস্সেতি লোকৰোহারৰিসযত্তা করুণায, পঞ্ঞাগ্গহণেন লোকসমঞ্ঞায অনতিধাৰনং. সভাৰানৰবোধেন হি ধম্মানং সভাৰং অতিধাৰিত্ৰা সত্তাদিপরামসনং হোতি. তথা করুণাগ্গহণেন মহাকরুণাসমাপত্তিৰিহারং দস্সেতি, পঞ্ঞাগ্গহণেন তীসু কালেসু অপ্পটিহতঞাণং, চতুসচ্চঞাণং, চতুপটিসম্ভিদাঞাণং, চতুৰেসারজ্জঞাণং, করুণাগ্গহণেন মহাকরুণাসমাপত্তিঞাণস্স গহিতত্তা সেসাসাধারণঞাণানি, ছ অভিঞ্ঞা, অট্ঠসু পরিসাসু অকম্পনঞাণানি, দস বলানি, চুদ্দস বুদ্ধগুণা, সোল়স ঞাণচরিযা, অট্ঠারস বুদ্ধধম্মা, চতুচত্তারীস ঞাণৰত্থূনি, সত্তসত্ততি ঞাণৰত্থূনীতি এৰমাদীনং অনেকেসং পঞ্ঞাপভেদানং ৰসেন ঞাণচারং দস্সেতি. তথা করুণাগ্গহণেন চরণসম্পত্তিং, পঞ্ঞাগ্গহণেন ৰিজ্জাসম্পত্তিং. করুণাগ্গহণেন অত্তাধিপতিতা, পঞ্ঞাগ্গহণেন ধম্মাধিপতিতা. করুণাগ্গহণেন লোকনাথভাৰো, পঞ্ঞাগ্গহণেন অত্তনাথভাৰো. তথা করুণাগ্গহণেন পুব্বকারীভাৰো, পঞ্ঞাগ্গহণেন কতঞ্ঞুতা. করুণাগ্গহণেন অপরন্তপতা, পঞ্ঞাগ্গহণেন অনত্তন্তপতা. করুণাগ্গহণেন ৰা বুদ্ধকরধম্মসিদ্ধি, পঞ্ঞাগ্গহণেন বুদ্ধভাৰসিদ্ধি. তথা করুণাগ্গহণেন পরসন্তারণং, পঞ্ঞাগ্গহণেন অত্তসন্তারণং. তথা করুণাগ্গহণেন সব্বসত্তেসু অনুগ্গহচিত্ততা, পঞ্ঞাগ্গহণেন সব্বধম্মেসু ৰিরত্তচিত্ততা দস্সিতা হোতি সব্বেসঞ্চ বুদ্ধগুণানং করুণা আদি তন্নিদানভাৰতো, পঞ্ঞা পরিযোসানং ততো উত্তরি করণীযাভাৰতো. ইতি আদিপরিযোসানদস্সনেন সব্বে বুদ্ধগুণা দস্সিতা হোন্তি. তথা করুণাগ্গহণেন সীলক্খন্ধপুব্বঙ্গমো সমাধিক্খন্ধো দস্সিতো হোতি. করুণানিদানঞ্হি সীলং ততো পাণাতিপাতাদিৰিরতিপ্পৰত্তিতো, সা চ ঝানত্তযসম্পযোগিনীতি, পঞ্ঞাৰচনেন পঞ্ঞাক্খন্ধো. সীলঞ্চ সব্ববুদ্ধগুণানং আদি, সমাধি মজ্ঝে, পঞ্ঞা পরিযোসানন্তি এৰম্পি আদিমজ্ঝপরিযোসানকল্যাণা সব্বে বুদ্ধগুণা দস্সিতা হোন্তি নযতো দস্সিতত্তা. এসো এৰ হি নিরৰসেসতো বুদ্ধগুণানং দস্সনুপাযো, যদিদং নযগ্গাহণং, অঞ্ঞথা কো নাম সমত্থো ভগৰতো গুণে অনুপদং নিরৰসেসতো দস্সেতুং. তেনেৰাহ –

‘‘বুদ্ধোপি বুদ্ধস্স ভণেয্য ৰণ্ণং,

কপ্পম্পি চে অঞ্ঞমভাসমানো.

খীযেথ কপ্পো চিরদীঘমন্তরে,

ৰণ্ণো ন খীযেথ তথাগতস্সা’’তি.

তেনেৰ চ আযস্মতা সারিপুত্তত্থেরেনাপি বুদ্ধগুণপরিচ্ছেদনং পতি ভগৰতা অনুযুত্তেন ‘‘নো হেতং ভন্তে’’তি পটিক্খিপিত্ৰা ‘‘অপি চ মে ভন্তে ধম্মন্ৰযো ৰিদিতো’’তি সম্পসাদনীযসুত্তে ৰুত্তং.

এৰং সঙ্খেপেন সকলসব্বঞ্ঞুগুণেহি ভগৰতো থোমনাপুব্বঙ্গমং পণামং কত্ৰা ইদানি সদ্ধম্মস্সাপি থোমনাপুব্বঙ্গমং পণামং করোন্তো ‘‘বুদ্ধোপী’’তিআদিমাহ. তত্থাযং সহ পদসম্বন্ধেন সঙ্খেপত্থো – যথাৰুত্তৰিৰিধগুণগণসমন্নাগতো বুদ্ধোপি যং অরিযমগ্গসঙ্খাতং ধম্মং, সহ পুব্বভাগপটিপত্তিধম্মেন ৰা অরিযমগ্গভূতং ধম্মং ভাৰেত্ৰা চেৰ যং ফলনিব্বানসঙ্খাতং ধম্মং, পরিযত্তিধম্মপটিপত্তিধম্মেহি ৰা সহ ফলনিব্বানভূতং ধম্মং সচ্ছিকত্ৰা চ সম্মাসম্বোধিসঙ্খাতং বুদ্ধভাৰমুপগতো, ৰীতমলমনুত্তরং তং ধম্মম্পি ৰন্দেতি.

তত্থ বুদ্ধসদ্দস্স তাৰ ‘‘বুজ্ঝিতা সচ্চানীতি বুদ্ধো. বোধেতা পজাযাতি বুদ্ধো’’তিআদিনা নিদ্দেসনযেন অত্থো ৰেদিতব্বো. অথ ৰা অগ্গমগ্গঞাণাধিগমেন সৰাসনায সম্মোহনিদ্দায অচ্চন্তৰিগমনতো, অপরিমিতগুণগণালঙ্কতসব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণপ্পত্তিযা ৰিকসিতভাৰতো চ বুদ্ধৰাতি বুদ্ধো জাগরণৰিকসনত্থৰসেন. অথ ৰা কস্সচিপি ঞেয্যধম্মস্স অনৰবুদ্ধস্স অভাৰেন ঞেয্যৰিসেসস্স কম্মভাৰাগহণতো কম্মৰচনিচ্ছাযাভাৰেন অৰগমনত্থৰসেন কত্তুনিদ্দেসোৰ লব্ভতি, তস্মা বুদ্ধৰাতি বুদ্ধোতিপি ৰত্তব্বো. পদেসগ্গহণে হি অসতি গহেতব্বস্স নিপ্পদেসতাৰ ৰিঞ্ঞাযতি যথা ‘‘দিক্খিতো ন দদাতী’’তি. এৰঞ্চ কত্ৰা কম্মৰিসেসানপেক্খা কত্তরি এৰ বুদ্ধসদ্দসিদ্ধি ৰেদিতব্বা, অত্থতো পন পারমিতাপরিভাৰিতো সযম্ভুঞাণেন সহ ৰাসনায ৰিহতৰিদ্ধস্তনিরৰসেসকিলেসোমহাকরুণাসব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণাদিঅপরিমেয্যগুণগণাধারো খন্ধসন্তানো বুদ্ধো, যথাহ –

‘‘বুদ্ধোতি যো সো ভগৰা সযম্ভূ অনাচরিযকো পুব্বে অননুস্সুতেসু ধম্মেসু সামং সচ্চানি অভিসম্বুজ্ঝি, তত্থ চ সব্বঞ্ঞুতং পত্তো, বলেসু চ ৰসীভাৰ’’ন্তি (মহানি. ১৯২; চূল়নি. ৯৭; পটি. ম. ১৬১).

অপিসদ্দো সম্ভাৰনে, তেন এৰং গুণৰিসেসযুত্তো সোপি নাম ভগৰা ঈদিসং ধম্মং ভাৰেত্ৰা, সচ্ছিকত্ৰা চ বুদ্ধভাৰমুপগতো, কা নাম কথা অঞ্ঞেসং সাৰকাদিভাৰমুপগমনেতি ধম্মে সম্ভাৰনং দীপেতি. বুদ্ধভাৰন্তি সম্মাসম্বোধিং. যেন হি নিমিত্তভূতেন সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণপদট্ঠানেন অগ্গমগ্গঞাণেন, অগ্গমগ্গঞাণপদট্ঠানেন চ সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণেন ভগৰতি ‘‘বুদ্ধো’’তি নামং, তদারম্মণঞ্চ ঞাণং পৰত্ততি, তমেৰিধ ‘‘ভাৰো’’তি ৰুচ্চতি. ভৰন্তি বুদ্ধিসদ্দা এতেনাতি হি ভাৰো. তথা হি ৰদন্তি –

‘‘যেন যেন নিমিত্তেন, বুদ্ধি সদ্দো চ ৰত্ততে;

তংতংনিমিত্তকং ভাৰপচ্চযেহি উদীরিত’’ন্তি.

ভাৰেত্ৰাতি উপ্পাদেত্ৰা, ৰড্ঢেত্ৰা ৰা. সচ্ছিকত্ৰাতি পচ্চক্খং কত্ৰা. চেৰ-সদ্দো -সদ্দো চ তদুভযত্থ সমুচ্চযে. তেন হি সদ্দদ্ৰযেন ন কেৰলং ভগৰা ধম্মস্স ভাৰনামত্তেন বুদ্ধভাৰমুপগতো, নাপি সচ্ছিকিরিযামত্তেন, অথ খো তদুভযেনেৰাতি সমুচ্চিনোতি. উপগতোতি পত্তো, অধিগতোতি অত্থো. এতস্স ‘‘বুদ্ধভাৰ’’ন্তি পদেন সম্বন্ধো. ৰীতমলন্তি এত্থ ৰিরহৰসেন এতি পৰত্ততীতি ৰীতো, মলতো ৰীতো, ৰীতং ৰা মলং যস্সাতি ৰীতমলো, তং ৰীতমলং. ‘‘গতমল’’ন্তিপি পাঠো দিস্সতি, এৰং সতি সউপসগ্গো ৰিয অনুপসগ্গোপি গতসদ্দো ৰিরহত্থৰাচকো ৰেদিতব্বো ধাতূনমনেকত্থত্তা. গচ্ছতি অপগচ্ছতীতি হি গতো, ধম্মো. গতং ৰা মলং, পুরিমনযেন সমাসো. অনুত্তরন্তি উত্তরৰিরহিতং. যথানুসিট্ঠং পটিপজ্জমানে অপাযতো, সংসারতো চ অপতমানে কত্ৰা ধারেতীতি ধম্মো, নৰৰিধো লোকুত্তরধম্মো. তপ্পকাসনত্তা, সচ্ছিকিরিযাসম্মসনপরিযাযস্স চ লব্ভমানত্তা পরিযত্তিধম্মোপি ইধ সঙ্গহিতো. তথা হি ‘‘অভিধম্মনযসমুদ্দং অধিগচ্ছি, তীণি পিটকানি সম্মসী’’তি চ অট্ঠকথাযং ৰুত্তং, তথা ‘‘যং ধম্মং ভাৰেত্ৰা সচ্ছিকত্ৰা’’তি চ ৰুত্তত্তা ভাৰনাসচ্ছিকিরিযাযোগ্যতায বুদ্ধকরধম্মভূতাহি পারমিতাহি সহ পুব্বভাগঅধিসীলসিক্খাদযোপি ইধ সঙ্গহিতাতি ৰেদিতব্বা. তাপি হি ৰিগতপটিপক্খতায ৰীতমলা, অনঞ্ঞসাধারণতায অনুত্তরা চ. কথং পন তা ভাৰেত্ৰা, সচ্ছিকত্ৰা চ ভগৰা বুদ্ধভাৰমুপগতোতি? ৰুচ্চতে – সত্তানঞ্হি সংসারৰট্টদুক্খনিস্সরণায [নিস্সরণত্থায (পণ্ণাস টী.) নিস্সরণে (কত্থচি)] কতমহাভিনীহারো মহাকরুণাধিৰাসনপেসলজ্ঝাসযো পঞ্ঞাৰিসেসপরিযোদাতনিম্মলানং দানদমসঞ্ঞমাদীনং উত্তমধম্মানং কপ্পানং সতসহস্সাধিকানি চত্তারি অসঙ্খ্যেয্যানি সক্কচ্চং নিরন্তরং নিরৰসেসং ভাৰনাসচ্ছিকিরিযাহি কম্মাদীসু অধিগতৰসীভাৰো অচ্ছরিযাচিন্তেয্যমহানুভাৰো অধিসীলাধিচিত্তানং পরমুক্কংসপারমিপ্পত্তো ভগৰা পচ্চযাকারে চতুৰীসতিকোটিসতসহস্সমুখেন মহাৰজিরঞাণং পেসেত্ৰা অনুত্তরং সম্মাসম্বোধিসঙ্খাতং বুদ্ধভাৰমুপগতোতি.

ইমায পন গাথায ৰিজ্জাৰিমুত্তিসম্পদাদীহি অনেকেহি গুণেহি যথারহং সদ্ধম্মং থোমেতি. কথং? এত্থ হি ‘‘ভাৰেত্ৰা’’তি এতেন ৰিজ্জাসম্পদায থোমেতি, ‘‘সচ্ছিকত্ৰা’’তি এতেন ৰিমুত্তিসম্পদায. তথা পঠমেন ঝানসম্পদায, দুতিযেন ৰিমোক্খসম্পদায. পঠমেন ৰা সমাধিসম্পদায, দুতিযেন সমাপত্তিসম্পদায. অথ ৰা পঠমেন খযঞাণভাৰেন, দুতিযেন অনুপ্পাদঞাণভাৰেন. পঠমেন ৰা ৰিজ্জূপমতায, দুতিযেন ৰজিরূপমতায. পঠমেন ৰা ৰিরাগসম্পত্তিযা, দুতিযেন নিরোধসম্পত্তিযা. তথা পঠমেন নিয্যানভাৰেন, দুতিযেন নিস্সরণভাৰেন. পঠমেন ৰা হেতুভাৰেন, দুতিযেন অসঙ্খতভাৰেন. পঠমেন ৰা দস্সনভাৰেন, দুতিযেন ৰিৰেকভাৰেন. পঠমেন ৰা অধিপতিভাৰেন, দুতিযেন অমতভাৰেন ধম্মং থোমেতি. অথ ৰা ‘‘যং ধম্মং ভাৰেত্ৰা বুদ্ধভাৰং উপগতো’’তি এতেন স্ৰাক্খাততায ধম্মং থোমেতি, ‘‘সচ্ছিকত্ৰা’’তি এতেন সন্দিট্ঠিকতায. তথা পঠমেন অকালিকতায, দুতিযেন এহিপস্সিকতায. পঠমেন ৰা ওপনেয্যিকতায, দুতিযেন পচ্চত্তংৰেদিতব্বতায. পঠমেন ৰা সহ পুব্বভাগসীলাদীহি সেক্খেহি সীলসমাধিপঞ্ঞাক্খন্ধেহি, দুতিযেন সহ অসঙ্খতধাতুযা অসেক্খেহি ধম্মং থোমেতি.

‘‘ৰীতমল’’ন্তি ইমিনা পন সংকিলেসাভাৰদীপনেন ৰিসুদ্ধতায ধম্মং থোমেতি, ‘‘অনুত্তর’’ন্তি এতেন অঞ্ঞস্স ৰিসিট্ঠস্স অভাৰদীপনেন পরিপুণ্ণতায. পঠমেন ৰা পহানসম্পদায, দুতিযেন সভাৰসম্পদায. পঠমেন ৰা ভাৰনাফলযোগ্যতায. ভাৰনাগুণেন হি সো সংকিলেসমলসমুগ্ঘাতকো, তস্মানেন ভাৰনাকিরিযায ফলমাহ. দুতিযেন সচ্ছিকিরিযাফলযোগ্যতায. তদুত্তরিকরণীযাভাৰতো হি অনঞ্ঞসাধারণতায অনুত্তরভাৰো সচ্ছিকিরিযানিব্বত্তিতো, তস্মানেন সচ্ছিকিরিযাফলমাহাতি.

এৰং সঙ্খেপেনেৰ সব্বসদ্ধম্মগুণেহি সদ্ধম্মস্সাপি থোমনাপুব্বঙ্গমং পণামং কত্ৰা ইদানি অরিযসঙ্ঘস্সাপি থোমনাপুব্বঙ্গমং পণামং করোন্তো ‘‘সুগতস্স ওরসান’’ন্তিআদিমাহ. তত্থ সুগতস্সাতি সম্বন্ধনিদ্দেসো, ‘‘পুত্তান’’ন্তি এতেন সম্বজ্ঝিতব্বো. উরসি ভৰা, জাতা, সংৰুদ্ধা ৰা ওরসা, অত্তজো খেত্তজো অন্তেৰাসিকো দিন্নকোতি চতুব্বিধেসু পুত্তেসু অত্তজা, তংসরিক্খতায পন অরিযপুগ্গলা ‘‘ওরসা’’তি ৰুচ্চন্তি. যথা হি মনুস্সানং ওরসপুত্তা অত্তজাততায পিতুসন্তকস্স দাযজ্জস্স ৰিসেসভাগিনো হোন্তি, এৰমেতেপি সদ্ধম্মসৰনন্তে অরিযায জাতিযা জাততায ভগৰতো সন্তকস্স ৰিমুত্তিসুখস্স ধম্মরতনস্স চ দাযজ্জস্স ৰিসেসভাগিনোতি. অথ ৰা ভগৰতো ধম্মদেসনানুভাৰেন অরিযভূমিং ওক্কমমানা, ওক্কন্তা চ অরিযসাৰকা ভগৰতো উরে ৰাযামজনিতাভিজাততায সদিসকপ্পনমন্তরেন নিপ্পরিযাযেনেৰ ‘‘ওরসা’’তি ৰত্তব্বতমরহন্তি. তথা হি তে ভগৰতা আসযানুসযচরিযাধিমুত্তিআদিওলোকনেন, ৰজ্জানুচিন্তনেন চ হদযে কত্ৰা ৰজ্জতো নিৰারেত্ৰা অনৰজ্জে পতিট্ঠাপেন্তেন সীলাদিধম্মসরীরপোসনেন সংৰড্ঢাপিতা. যথাহ ভগৰা ইতিৰুত্তকে ‘‘অহমস্মি ভিক্খৰে ব্রাহ্মণো…পে… তস্স মে তুম্হে পুত্তা ওরসা মুখতো জাতা’’তিআদি (ইতিৰু. ১০০). ননু সাৰকদেসিতাপি দেসনা অরিযভাৰাৰহাতি? সচ্চং, সা পন তম্মূলিকত্তা, লক্খণাদিৰিসেসাভাৰতো চ ‘‘ভগৰতো ধম্মদেসনা’’ ইচ্চেৰ সঙ্খ্যং গতা, তস্মা ভগৰতো ওরসপুত্তভাৰোযেৰ তেসং ৰত্তব্বোতি, এতেন চতুব্বিধেসু পুত্তেসু অরিযসঙ্ঘস্স অত্তজপুত্তভাৰং দস্সেতি. অত্তনো কুলং পুনেন্তি সোধেন্তি, মাতাপিতূনং ৰা হদযং পূরেন্তীতি পুত্তা, অত্তজাদযো. অরিযা পন ধম্মতন্তিৰিসোধনেন, ধম্মানুধম্মপটিপত্তিযা চিত্তারাধনেন চ তপ্পটিভাগতায ভগৰতো পুত্তা নাম, তেসং. তস্স ‘‘সমূহ’’ন্তি পদেন সম্বন্ধো.

সংকিলেসনিমিত্তং হুত্ৰা গুণং মারেতি ৰিবাধতীতি মারো, দেৰপুত্তমারো. সিনাতি পরে বন্ধতি এতাযাতি সেনা, মারস্স সেনা তথা, মারঞ্চ মারসেনঞ্চ মথেন্তি ৰিলোথেন্তীতি মারসেনমথনা, তেসং. ‘‘মারমারসেনমথনান’’ন্তি হি ৰত্তব্বেপি একদেসসরূপেকসেসৰসেন এৰং ৰুত্তং. মারসদ্দসন্নিধানেন ৰা সেনাসদ্দেন মারসেনা গহেতব্বা, গাথাবন্ধৰসেন চেত্থ রস্সো. ‘‘মারসেনমদ্দনান’’ন্তিপি কত্থচি পাঠো, সো অযুত্তোৰ অরিযাজাতিকত্তা ইমিস্সা গাথায. ননু চ অরিযসাৰকানং মগ্গাধিগমসমযে ভগৰতো ৰিয তদন্তরাযকরণত্থং দেৰপুত্তমারো ৰা মারসেনা ৰা ন অপসাদেতি, অথ কস্মা এৰং ৰুত্তন্তি? অপসাদেতব্বভাৰকারণস্স ৰিমথিতত্তা. তেসঞ্হি অপসাদেতব্বতায কারণে সংকিলেসে ৰিমথিতে তেপি ৰিমথিতা নাম হোন্তীতি. অথ ৰা খন্ধাভিসঙ্খারমারানং ৰিয দেৰপুত্তমারস্সাপি গুণমারণে সহাযভাৰূপগমনতো কিলেসবলকাযো ইধ ‘‘মারসেনা’’তি ৰুচ্চতি যথাহ ভগৰা –

‘‘কামা তে পঠমা সেনা, দুতিযা অরতি ৰুচ্চতি;

ততিযা খুপ্পিপাসা তে, চতুত্থী তণ্হা পৰুচ্চতি.

পঞ্চমং থিনমিদ্ধং তে, ছট্ঠা ভীরূ পৰুচ্চতি;

সত্তমী ৰিচিকিচ্ছা তে, মক্খো থম্ভো তে অট্ঠমো.

লাভো সিলোকো সক্কারো,

মিচ্ছালদ্ধো চ যো যসো;

যো চত্তানং সমুক্কংসে,

পরে চ অৰজানতি.

এসা নমুচি তে সেনা, কণ্হস্সাভিপ্পহারিনী;

ন নং অসূরো জিনাতি, জেত্ৰা চ লভতে সুখ’’ন্তি. (সু. নি. ৪৩৮; মহানি. ২৮; চূল়নি. ৪৭);

সা চ তেহি অরিযসাৰকেহি দিযড্ঢসহস্সভেদা, অনন্তভেদা ৰা কিলেসৰাহিনী সতিধম্মৰিচযৰীরিযসমথাদিগুণপহরণীহি ওধিসো মথিতা, ৰিদ্ধংসিতা, ৰিহতা চ, তস্মা ‘‘মারসেনমথনা’’তি ৰুচ্চন্তি. ৰিলোথনঞ্চেত্থ ৰিদ্ধংসনং, ৰিহননং ৰা. অপিচ খন্ধাভিসঙ্খারমচ্চুদেৰপুত্তমারানং তেসং সহাযভাৰূপগমনতায সেনাসঙ্খাতস্স কিলেসমারস্স চ মথনতো ‘‘মারসেনমথনা’’তিপি অত্থো গহেতব্বো. এৰঞ্চ সতি পঞ্চমারনিম্মথনভাৰেন অত্থো পরিপুণ্ণো হোতি. অরিযসাৰকাপি হি সমুদযপ্পহানপরিঞ্ঞাৰসেন খন্ধমারং, সহাযৰেকল্লকরণেন সব্বথা, অপ্পৰত্তিকরণেন চ অভিসঙ্খারমারং, বলৰিধমনৰিসযাতিক্কমনৰসেন মচ্চুমারং, দেৰপুত্তমারঞ্চ সমুচ্ছেদপ্পহানৰসেন সব্বসো অপ্পৰত্তিকরণেন কিলেসমারং মথেন্তীতি, ইমিনা পন তেসং ওরসপুত্তভাৰে কারণং, তীসু পুত্তেসু চ অনুজাততং দস্সেতি. মারসেনমথনতায হি তে ভগৰতো ওরসপুত্তা, অনুজাতা চাতি.

অট্ঠন্নন্তি গণনপরিচ্ছেদো, তেনসতিপি তেসং তংতংভেদেন অনেকসতসহস্সসঙ্খ্যাভেদে অরিযভাৰকরমগ্গফলধম্মভেদেন ইমং গণনপরিচ্ছেদং নাতিৰত্তন্তি মগ্গট্ঠফলট্ঠভাৰানতিৰত্তনতোতি দস্সেতি. পি-সদ্দো, অপি-সদ্দো ৰা পদলীল়াদিনা কারণেন অট্ঠানে পযুত্তো, সো ‘‘অরিযসঙ্ঘ’’ন্তি এত্থ যোজেতব্বো, তেন ন কেৰলং বুদ্ধধম্মেযেৰ, অথ খো অরিযসঙ্ঘম্পীতি সম্পিণ্ডেতি. যদিপি অৰযৰৰিনিমুত্তো সমুদাযো নাম কোচি নত্থি অৰযৰং উপাদায সমুদাযস্স ৰত্তব্বত্তা, অৰিঞ্ঞাযমানসমুদাযং পন ৰিঞ্ঞাযমানসমুদাযেন ৰিসেসিতুমরহতীতি আহ ‘‘অট্ঠন্নম্পি সমূহ’’ন্তি, এতেন ‘‘অরিযসঙ্ঘ’’ন্তি এত্থ ন যেন কেনচি সণ্ঠানাদিনা, কাযসামগ্গিযা ৰা সমুদাযভাৰো, অপি তু মগ্গট্ঠফলট্ঠভাৰেনেৰাতি ৰিসেসেতি. অৰযৰমেৰ সম্পিণ্ডেত্ৰা ঊহিতব্বো ৰিতক্কেতব্বো, সংঊহনিতব্বো ৰা সঙ্ঘটিতব্বোতি সমূহো, সোযেৰ সমোহো ৰচনসিলিট্ঠতাদিনা. দ্ৰিধাপি হি পাঠো যুজ্জতি. আরকত্তা কিলেসেহি, অনযে ন ইরিযনতো, অযে চ ইরিযনতো অরিযা নিরুত্তিনযেন. অথ ৰা সদেৰকেন লোকেন সরণন্তি অরণীযতো উপগন্তব্বতো, উপগতানঞ্চ তদত্থসিদ্ধিতো অরিযা, দিট্ঠিসীলসামঞ্ঞেন সংহতো, সমগ্গং ৰা কম্মং সমুদাযৰসেন সমুপগতোতি সঙ্ঘো, অরিযানং সঙ্ঘো, অরিযো চ সো সঙ্ঘো চ যথাৰুত্তনযেনাতি ৰা অরিযসঙ্ঘো, তং অরিযসঙ্ঘং. ভগৰতো অপরভাগে বুদ্ধধম্মরতনানম্পি সমধিগমো সঙ্ঘরতনাধীনোতি অরিযসঙ্ঘস্স বহূপকারতং দস্সেতুং ইধেৰ ‘‘সিরসা ৰন্দে’’তি ৰুত্তং. অৰস্সঞ্চাযমত্থো সম্পটিচ্ছিতব্বো ৰিনযট্ঠকথাদীসুপি (পারা. অট্ঠ. গন্থারম্ভকথা) তথা ৰুত্তত্তা. কেচি পন পুরিমগাথাসুপি তং পদমানেত্ৰা যোজেন্তি, তদযুত্তমেৰ রতনত্তযস্স অসাধারণগুণপ্পকাসনট্ঠানত্তা, যথাৰুত্তকারণস্স চ সব্বেসম্পি সংৰণ্ণনাকারানমধিপ্পেতত্তাতি.

ইমায পন গাথায অরিযসঙ্ঘস্স পভৰসম্পদা পহানসম্পদাদযো অনেকে গুণা দস্সিতা হোন্তি. কথং? ‘‘সুগতস্স ওরসানং পুত্তান’’ন্তি হি এতেন অরিযসঙ্ঘস্স পভৰসম্পদং দস্সেতি সম্মাসম্বুদ্ধপভৰতাদীপনতো. ‘‘মারসেনমথনান’’ন্তি এতেন পহানসম্পদং সকলসংকিলেসপ্পহানদীপনতো. ‘‘অট্ঠন্নম্পি সমূহ’’ন্তি এতেন ঞাণসম্পদং মগ্গট্ঠফলট্ঠভাৰদীপনতো. ‘‘অরিযসঙ্ঘ’’ন্তি এতেন সভাৰসম্পদং সব্বসঙ্ঘানং অগ্গভাৰদীপনতো. অথ ৰা ‘‘সুগতস্স ওরসানং পুত্তান’’ন্তি অরিযসঙ্ঘস্স ৰিসুদ্ধনিস্সযভাৰদীপনং. ‘‘মারসেনমথনান’’ন্তি সম্মাউজুঞাযসামীচিপটিপন্নভাৰদীপনং. ‘‘অট্ঠন্নম্পি সমূহ’’ন্তি আহুনেয্যাদিভাৰদীপনং. ‘‘অরিযসঙ্ঘ’’ন্তি অনুত্তরপুঞ্ঞক্খেত্তভাৰদীপনং. তথা ‘‘সুগতস্স ওরসানং পুত্তান’’ন্তি এতেন অরিযসঙ্ঘস্স লোকুত্তরসরণগমনসব্ভাৰং দস্সেতি. লোকুত্তরসরণগমনেন হি তে ভগৰতো ওরসপুত্তা জাতা. ‘‘মারসেনমথনান’ন্তি এতেন অভিনীহারসম্পদাসিদ্ধং পুব্বভাগসম্মাপটিপত্তিং দস্সেতি. কতাভিনীহারা হি সম্মাপটিপন্না মারং, মারসেনং ৰা অভিৰিজিনন্তি. ‘‘অট্ঠন্নম্পি সমূহ’’ন্তি এতেন ৰিদ্ধস্তৰিপক্খে সেক্খাসেক্খধম্মে দস্সেতি পুগ্গলাধিট্ঠানেন মগ্গফলধম্মানং দস্সিতত্তা. ‘‘অরিযসঙ্ঘ’’ন্তি এতেন অগ্গদক্খিণেয্যভাৰং দস্সেতি অনুত্তরপুঞ্ঞক্খেত্তভাৰস্স দস্সিতত্তা. সরণগমনঞ্চ সাৰকানং সব্বগুণস্স আদি, সপুব্বভাগপটিপদা সেক্খা সীলক্খন্ধাদযো মজ্ঝে, অসেক্খা সীলক্খন্ধাদযো পরিযোসানন্তিআদিমজ্ঝপরিযোসানকল্যাণা সঙ্খেপতো সব্বেপি অরিযসঙ্ঘগুণা দস্সিতা হোন্তীতি.

এৰং গাথাত্তযেন সঙ্খেপতো সকলগুণসংকিত্তনমুখেন রতনত্তযস্স পণামং কত্ৰা ইদানি তং নিপচ্চকারং যথাধিপ্পেতপযোজনে পরিণামেন্তো ‘‘ইতি মে’’তিআদিমাহ. তত্থ ইতি-সদ্দো নিদস্সনে. তেন গাথাত্তযেন যথাৰুত্তনযং নিদস্সেতি. মেতি অত্তানং করণৰচনেন কত্তুভাৰেন নিদ্দিসতি. তস্স ‘‘যং পুঞ্ঞং মযা লদ্ধ’’ন্তি পাঠসেসেন সম্বন্ধো, সম্পদাননিদ্দেসো ৰা এসো, ‘‘অত্থী’’তি পাঠসেসো, সামিনিদ্দেসো ৰা ‘‘যং মম পুঞ্ঞং ৰন্দনাময’’ন্তি. পসীদীযতে পসন্না, তাদিসা মতি পঞ্ঞা, চিত্তং ৰা যস্সাতি পসন্নমতি, অঞ্ঞপদলিঙ্গপ্পধানত্তা ইমস্স সমাসপদস্স ‘‘পসন্নমতিনো’’তি ৰুত্তং. রতিং নযতি, জনেতি, ৰহতীতি ৰা রতনং, সত্তৰিধং, দসৰিধং ৰা রতনং, তমিৰ ইমানীতি নেরুত্তিকা. সদিসকপ্পনমঞ্ঞত্র পন যথাৰুত্তৰচনত্থেনেৰ বুদ্ধাদীনং রতনভাৰো যুজ্জতি. তেসঞ্হি ‘‘ইতিপি সো ভগৰা’’তিআদিনা (দী. নি. ১.১৫৭, ২৫৫) যথাভূতগুণে আৰজ্জন্তস্স অমতাধিগমহেতুভূতং অনপ্পকং পীতিপামোজ্জং উপ্পজ্জতি. যথাহ –

‘‘যস্মিং মহানাম সমযে অরিযসাৰকো তথাগতং অনুস্সরতি, নেৰস্স তস্মিং সমযে রাগপরিযুট্ঠিতং চিত্তং হোতি, ন দোস…পে… ন মোহ…পে… উজুগতমেৰস্স তস্মিং সমযে চিত্তং হোতি তথাগতং আরব্ভ. উজুগতচিত্তো খো পন মহানাম অরিযসাৰকো লভতি অত্থৰেদং, লভতি ধম্মৰেদং, লভতি ধম্মূপসংহিতং পামোজ্জং, পমুদিতস্স পীতি জাযতী’’তিআদি (অ. নি. ৬.১০; ১১.১১).

চিত্তীকতাদিভাৰো ৰা রতনট্ঠো. ৰুত্তঞ্হেতং অট্ঠকথাসু –

‘‘চিত্তীকতং মহগ্ঘঞ্চ, অতুলং দুল্লভদস্সনং;

অনোমসত্তপরিভোগং, রতনং তেন ৰুচ্চতী’’তি. (খু. পা. অট্ঠ. ৬.৩; উদান. অট্ঠ. ৪৭; দী. নি. অট্ঠ. ২.৩৩; সু. নি. ১.২২৬; মহানি. অট্ঠ. ১.২২৬);

চিত্তীকতভাৰাদযো চ অনঞ্ঞসাধারণা সাতিসযতো বুদ্ধাদীসুযেৰ লব্ভন্তীতি. ৰিত্থারো রতনসুত্তৰণ্ণনাযং (খু. পা. অট্ঠ. ৬.৩; সু. নি. অট্ঠ. ১.২২৬) গহেতব্বো. অযমত্থো পন নিব্বচনত্থৰসেন ন ৰুত্তো, অথ কেনাতি চে? লোকে রতনসম্মতস্স ৰত্থুনো গরুকাতব্বতাদিঅত্থৰসেনাতি সদ্দৰিদূ. সাধূনঞ্চ রমনতো, সংসারণ্ণৰা চ তরণতো, সুগতিনিব্বানঞ্চ নযনতো রতনং তুল্যত্থসমাসৰসেন, অলমতিপপঞ্চেন. একসেসপকপ্পনেন, পুথুৰচননিব্বচনেন ৰা রতনানি. তিণ্ণং সমূহো, তীণি ৰা সমাহটানি, তযো ৰা অৰযৰা অস্সাতি তযং, রতনানমেৰ তযং, নাঞ্ঞেসন্তি রতনত্তযং. অৰযৰৰিনিমুত্তস্স পন সমুদাযস্স অভাৰতো তীণি এৰ রতনানি তথা ৰুচ্চন্তি, ন সমুদাযমত্তং, সমুদাযাপেক্খায পন একৰচনং কতং. ৰন্দীযতে ৰন্দনা, সাৰ ৰন্দনামযং যথা ‘‘দানমযং সীলময’’ন্তি (দী. নি. ৩.৩০৫; ইতিৰু. ৬০; নেত্তি. ৩৩). ৰন্দনা চেত্থ কাযৰাচাচিত্তেহি তিণ্ণং রতনানং গুণনিন্নতা, থোমনা ৰা. অপিচ তস্সা চেতনায সহজাতাদোপকারেকো সদ্ধাপঞ্ঞাসতিৰীরিযাদিসম্পযুত্তধম্মো ৰন্দনা, তায পকতন্তি ৰন্দনামযং যথা ‘‘সোৰণ্ণমযং রূপিযময’’ন্তি, অত্থতো পন যথাৰুত্তচেতনাৰ. রতনত্তযে, রতনত্তযস্স ৰা ৰন্দনামযং রতনত্তযৰন্দনামযং. পুজ্জভৰফলনিব্বত্তনতো পুঞ্ঞং নিরুত্তিনযেন, অত্তনো কারকং, সন্তানং ৰা পুনাতি ৰিসোধেতীতি পুঞ্ঞং, সকম্মকত্তা ধাতুস্স কারিতৰসেন অত্থৰিৰরণং লব্ভতি, সদ্দনিপ্ফত্তি পন সুদ্ধৰসেনেৰাতি সদ্দৰিদূ.

তংতংসম্পত্তিযা ৰিবন্ধনৰসেন সত্তসন্তানস্স অন্তরে ৰেমজ্ঝে এতি আগচ্ছতীতি অন্তরাযো, দিট্ঠধম্মিকাদিঅনত্থো. পণামপযোজনে ৰুত্তৰিধিনা সুট্ঠু ৰিহতো ৰিদ্ধস্তো অন্তরাযো অস্সাতি সুৰিহতন্তরাযো. ৰিহননঞ্চেত্থ তদুপ্পাদকহেতুপরিহরণৰসেন তেসং অন্তরাযানমনুপ্পত্তিকরণন্তি দট্ঠব্বং. হুত্ৰাতি পুব্বকালকিরিযা, তস্স ‘‘অত্থং পকাসযিস্সামী’’তি এতেন সম্বন্ধো. তস্সাতি যং-সদ্দেন উদ্দিট্ঠস্স ৰন্দনামযপুঞ্ঞস্স. আনুভাৰেনাতি বলেন.

‘‘তেজো উস্সাহমন্তা চ, পভূ সত্তীতি পঞ্চিমে;

‘আনুভাৰো’তি ৰুচ্চন্তি, ‘পভাৰো’তি চ তে ৰদে’’তি. –

ৰুত্তেসু হি অত্থেসু ইধ সত্তিযং ৰত্ততি. অনু পুনপ্পুনং তংসমঙ্গিং ভাৰেতি ৰড্ঢেতীতি হি অনুভাৰো, সোযেৰ আনুভাৰোতি উদানট্ঠকথাযং, অত্থতো পন যথালদ্ধসম্পত্তিনিমিত্তকস্স পুরিমকম্মস্স বলানুপ্পদানৰসসঙ্খাতা ৰন্দনামযপুঞ্ঞস্স সত্তিযেৰ, সা চ সুৰিহতন্তরাযতায করণং, হেতু ৰা সম্ভৰতি.

এত্থ পন ‘‘পসন্নমতিনো’’তি এতেন অত্তনো পসাদসম্পত্তিং দস্সেতি. ‘‘রতনত্তযৰন্দনাময’’ন্তি এতেন রতনত্তযস্স খেত্তভাৰসম্পত্তিং, ততো চ তস্স পুঞ্ঞস্স অত্তনো পসাদসম্পত্তিযা, রতনত্তযস্স চ খেত্তভাৰসম্পত্তিযাতি দ্ৰীহি অঙ্গেহি অত্থসংৰণ্ণনায উপঘাতকউপদ্দৰানং ৰিহননে সমত্থতং দীপেতি. চতুরঙ্গসম্পত্তিযা দানচেতনা ৰিয হি দ্ৰযঙ্গসম্পত্তিযা পণামচেতনাপি অন্তরাযৰিহননেন দিট্ঠধম্মিকাতি.

এৰং রতনত্তযস্স নিপচ্চকারকরণে পযোজনং দস্সেত্ৰা ইদানি যস্সা ধম্মদেসনায অত্থং সংৰণ্ণেতুকামো, তদপি সংৰণ্ণেতব্বধম্মভাৰেন দস্সেত্ৰা গুণাভিত্থৰনৰিসেসেন অভিত্থৰেতুং ‘‘দীঘস্সা’’তিআদিমাহ. অযঞ্হি আচরিযস্স পকতি, যদিদং তংতংসংৰণ্ণনাসু আদিতো তস্স তস্স সংৰণ্ণেতব্বধম্মস্স ৰিসেসগুণকিত্তনেন থোমনা. তথা হি তেসু তেসু পপঞ্চসূদনীসারত্থপকাসনীমনোরথপূরণীঅট্ঠসালিনীআদীসু যথাক্কমং ‘‘পরৰাদমথনস্স, ঞাণপ্পভেদজননস্স, ধম্মকথিকপুঙ্গৰানং ৰিচিত্তপটিভানজননস্স,

তস্স গম্ভীরঞাণেহি, ওগাল়্হস্স অভিণ্হসো;

নানানযৰিচিত্তস্স, অভিধম্মস্স আদিতো’’তি. আদিনা –

থোমনা কতা. তত্থ দীঘস্সাতি দীঘনামকস্স. দীঘসুত্তঙ্কিতস্সাতি দীঘেহি অভিআযতৰচনপ্পবন্ধৰন্তেহি সুত্তেহি লক্খিতস্স, অনেন ‘‘দীঘো’’তি অযং ইমস্স আগমস্স অত্থানুগতা সমঞ্ঞাতি দস্সেতি. ননু চ সুত্তানিযেৰ আগমো, কথং সো তেহি অঙ্কীযতীতি? সচ্চমেতং পরমত্থতো, পঞ্ঞত্তিতো পন সুত্তানি উপাদায আগমভাৰস্স পঞ্ঞত্তত্তা অৰযৰেহি সুত্তেহি অৰযৰীভূতো আগমো অঙ্কীযতি. যথেৰ হি অত্থব্যঞ্জনসমুদাযে ‘‘সুত্ত’’ন্তি ৰোহারো, এৰং সুত্তসমুদাযে আগমৰোহারোতি. পটিচ্চসমুপ্পাদাদিনিপুণত্থভাৰতো নিপুণস্স. আগচ্ছন্তি অত্তত্থপরত্থাদযো এত্থ, এতেন, এতস্মাতি ৰা আগমো, উত্তমট্ঠেন, পত্থনীযট্ঠেন চ সো ৰরোতি আগমৰরো. অপিচ আগমসম্মতেহি বাহিরকপৰেদিতেহি ভারতপুরাণকথানরসীহপুরাণকথাদীহি ৰরোতিপি আগমৰরো, তস্স. বুদ্ধানমনুবুদ্ধা বুদ্ধানুবুদ্ধা, বুদ্ধানং সচ্চপটিৰেধং অনুগম্ম পটিৰিদ্ধসচ্চা অগ্গসাৰকাদযো অরিযা, তেহি অত্থসংৰণ্ণনাৰসেন, গুণসংৰণ্ণনাৰসেন চ সংৰণ্ণিতোতি তথা. অথ ৰা বুদ্ধা চ অনুবুদ্ধা চ, তেহি সংৰণ্ণিতো যথাৰুত্তনযেনাতি তথা, তস্স. সম্মাসম্বুদ্ধেনেৰ হি তিণ্ণম্পি পিটকানং অত্থসংৰণ্ণনাক্কমো ভাসিতো, ততো পরং সঙ্গাযনাদিৰসেন সাৰকেহীতি আচরিযা ৰদন্তি. ৰুত্তঞ্চ মজ্ঝিমাগমট্ঠকথায উপালিসুত্তৰণ্ণনাযং ‘‘ৰেয্যাকরণস্সাতি ৰিত্থারেত্ৰা অত্থদীপকস্স. ভগৰতা হি অব্যাকতং তন্তিপদং নাম নত্থি, সব্বেসংযেৰ অত্থো কথিতো’’তি (ম. নি. অট্ঠ. ৩.৭৬). সদ্ধাৰহগুণস্সাতি বুদ্ধাদীসু পসাদাৰহগুণস্স. ননু চ সব্বম্পি বুদ্ধৰচনং তেপিটকং সদ্ধাৰহগুণমেৰ, অথ কস্মা অযমঞ্ঞসাধারণগুণেন থোমিতোতি? সাতিসযতো ইমস্স তগ্গুণসম্পন্নত্তা. অযঞ্হি আগমো ব্রহ্মজালাদীসু সীলদিট্ঠাদীনং অনৰসেসনিদ্দেসাদিৰসেন, মহাপদানাদীসু (দী. নি. ২.৩) পুরিমবুদ্ধানম্পি গুণনিদ্দেসাদিৰসেন, পাথিকসুত্তাদীসু (দী. নি. ৩.১.৪) তিত্থিযে মদ্দিত্ৰা অপ্পটিৰত্তিযসীহনাদনদনাদিৰসেন, অনুত্তরিযসুত্তাদীসু ৰিসেসতো বুদ্ধগুণৰিভাৰনেন রতনত্তযে সাতিসযং সদ্ধং আৰহতীতি.

এৰং সংৰণ্ণেতব্বধম্মস্স অভিত্থৰনম্পি কত্ৰা ইদানি সংৰণ্ণনায সম্পতি ৰক্খমানায আগমনৰিসুদ্ধিং দস্সেতুং ‘‘অত্থপ্পকাসনত্থ’’ন্তিআদিমাহ. ইমায হি গাথায সঙ্গীতিত্তযমারুল়্হদীঘাগমট্ঠকথাতোৰ সীহল়ভাসামত্তং ৰিনা অযং ৰক্খমানসংৰণ্ণনা আগতা, নাঞ্ঞতো, তদেৰ কারণং কত্ৰা ৰত্তব্বা, নাঞ্ঞন্তি অত্তনো সংৰণ্ণনায আগমনৰিসুদ্ধিং দস্সেতি. অপরো নযো – পরমনিপুণগম্ভীরং বুদ্ধৰিসযমাগমৰরং অত্তনো বলেনেৰ ৰণ্ণযিস্সামীতি অঞ্ঞেহি ৰত্তুম্পি অসক্কুণেয্যত্তা সংৰণ্ণনানিস্সযং দস্সেতুমাহ ‘‘অত্থপ্পকাসনত্থ’’ন্তিআদি. ইমায হি পুব্বাচরিযানুভাৰং নিস্সাযেৰ তস্স অত্থং ৰণ্ণযিস্সামীতি অত্তনো সংৰণ্ণনানিস্সযং দস্সেতি. তত্থ ‘‘অত্থপ্পকাসনত্থ’’ন্তি পাঠত্থো, সভাৰত্থো, ঞেয্যত্থো, পাঠানুরূপত্থো, তদনুরূপত্থো, সাৰসেসত্থো, নিৰরসেসত্থো, নীতত্থো, নেয্যত্থোতিআদিনা অনেকপ্পকারস্স অত্থস্স পকাসনত্থায, পকাসনায ৰা. গাথাবন্ধসম্পত্তিযা দ্ৰিভাৰো. অত্থো কথীযতি এতাযাতি অত্থকথা, সাযেৰ অট্ঠকথা ত্থ-কারস্স ট্ঠ-কারং কত্ৰা যথা ‘‘দুক্খস্স পীল়নট্ঠো’’তি (পটি. ম. ১.১৭; ২.৮), অযঞ্চ সসঞ্ঞোগৰিধি অরিযাজাতিভাৰতো. অক্খরচিন্তকাপি হি ‘‘তথানংট্ঠ যুগ’’ন্তি লক্খণং ৰত্ৰা ইদমেৰুদাহরন্তি.

যায’ত্থমভিৰণ্ণেন্তি, ব্যঞ্জনত্থপদানুগং;

নিদানৰত্থুসম্বন্ধং, এসা অট্ঠকথা মতা.

আদিতোতিআদিম্হি পঠমসঙ্গীতিযং. ছল়ভিঞ্ঞতায পরমেন চিত্তৰসীভাৰেন সমন্নাগতত্তা, ঝানাদীসু পঞ্চৰসিতা সব্ভাৰতো চ ৰসিনো, থেরা মহাকস্সপাদযো, তেসং সতেহি পঞ্চহি. যা সঙ্গীতাতি যা অট্ঠকথা অত্থং পকাসেতুং যুত্তট্ঠানে ‘‘অযমেতস্স অত্থো, অযমেতস্স অত্থো’’তি সঙ্গহেত্ৰা ৰুত্তা. অনুসঙ্গীতা চ পচ্ছাপীতি ন কেৰলং পঠমসঙ্গীতিযমেৰ, অথ খো পচ্ছা দুতিযততিযসঙ্গীতীসুপি. ন চ পঞ্চহি ৰসিসতেহি আদিতো সঙ্গীতাযেৰ, অপি তু যসত্থেরাদীহি অনুসঙ্গীতা চাতি সহ সমুচ্চযেন অত্থো ৰেদিতব্বো. সমুচ্চযদ্ৰযঞ্হি পচ্চেকং কিরিযাকালং সমুচ্চিনোতি.

অথ পোরাণট্ঠকথায ৰিজ্জমানায কিমেতায অধুনা পুন কতায সংৰণ্ণনাযাতি পুনরুত্তিযা, নিরত্থকতায চ দোসং সমনুস্সরিত্ৰা তং পরিহরন্তো ‘‘সীহল়দীপ’’ন্তিআদিমাহ. তং পরিহরণেনেৰ হি ইমিস্সা সংৰণ্ণনায নিমিত্তং দস্সেতি. তত্থ সীহং লাতি গণ্হাতীতি সীহল়ো ল-কারস্স ল়-কারং কত্ৰা যথা ‘‘গরুল়ো’’তি. তস্মিং ৰংসে আদিপুরিসো সীহকুমারো, তব্বংসজাতা পন তম্বপণ্ণিদীপে খত্তিযা, সব্বেপি চ জনা তদ্ধিতৰসেন, সদিসৰোহারেন ৰা সীহল়া, তেসং নিৰাসদীপোপি তদ্ধিতৰসেন, ঠানীনামেন ৰা ‘‘সীহল়ো’’তি ৰেদিতব্বো. জলমজ্ঝে দিপ্পতি, দ্ৰিধা ৰা আপো এত্থ সন্দতীতি দিপো, সোযেৰ দীপো, ভেদাপেক্খায তেসং দীপোতি তথা. পনসদ্দো অরুচিসংসূচনে, তেন কামঞ্চ সা সঙ্গীতিত্তযমারুল়্হা, তথাপি পুন এৰংভূতাতি অরুচিযভাৰং সংসূচেতি. তদত্থসম্বন্ধতায পন পুরিমগাথায ‘‘কামঞ্চ সঙ্গীতা অনুসঙ্গীতা চা’’তি সানুগ্গহত্থযোজনা সম্ভৰতি. অঞ্ঞত্থাপি হি তথা দিস্সতীতি. আভতাতি জম্বুদীপতো আনীতা. অথাতি সঙ্গীতিকালতো পচ্ছা, এৰং সতি আভতপদেন সম্বন্ধো. অথাতি ৰা মহামহিন্দত্থেরেনাভতকালতো পচ্ছা, এৰং সতি ঠপিতপদেন সম্বন্ধো. সা হি ধম্মসঙ্গাহকত্থেরেহি পঠমং তীণি পিটকানি সঙ্গাযিত্ৰা তস্স অত্থসংৰণ্ণনানুরূপেনেৰ ৰাচনামগ্গং আরোপিতত্তা তিস্সো সঙ্গীতিযো আরুল়্হাযেৰ, ততো পচ্ছা চ মহামহিন্দত্থেরেন তম্বপণ্ণিদীপমাভতা, পচ্ছা পন তম্বপণ্ণিযেহি মহাথেরেহি নিকাযন্তরলদ্ধিসঙ্করপরিহরণত্থং সীহল়ভাসায ঠপিতাতি. আচরিযধম্মপালত্থেরো পন পচ্ছিমসম্বন্ধমেৰ দুদ্দসত্তা পকাসেতি. তথা ‘‘দীপৰাসীনমত্থাযা’’তি ইদম্পি ‘‘ঠপিতা’’তি চ ‘‘অপনেত্ৰা আরোপেন্তো’’তি চ এতেহি পদেহি সম্বজ্ঝিতব্বং. একপদম্পি হি আৰুত্তিযাদিনযেহি অনেকত্থসম্বন্ধমুপগচ্ছতি. পুরিমসম্বন্ধেন চেত্থ সীহল়দীপৰাসীনমত্থায নিকাযন্তরলদ্ধিসঙ্করপরিহরণেন সীহল়ভাসায ঠপিতাতি তম্বপণ্ণিযত্থেরেহি ঠপনপযোজনং দস্সেতি. পচ্ছিমসম্বন্ধেন পন ইমায সংৰণ্ণনায জম্বুদীপৰাসীনং, অঞ্ঞদীপৰাসীনঞ্চ অত্থায সীহল়ভাসাপনযনস্স, তন্তিনযানুচ্ছৰিকভাসারোপনস্স চ পযোজনন্তি. মহাইস্সরিযত্তা মহিন্দোতি রাজকুমারকালে নামং, পচ্ছা পন গুণমহন্ততায মহামহিন্দোতি ৰুচ্চতি. সীহল়ভাসা নাম অনেকক্খরেহি একত্থস্সাপি ৰোহরণতো পরেসং ৰোহরিতুং অতিদুক্করা কঞ্চুকসদিসা সীহল়ানং সমুদাচিণ্ণা ভাসা.

এৰং হোতু পোরাণট্ঠকথায, অধুনা করিযমানা পন অট্ঠকথা কথং করীযতীতি অনুযোগে সতি ইমিস্সা অট্ঠকথায করণপ্পকারং দস্সেতুমাহ ‘‘অপনেত্ৰানা’’তিআদি. তত্থ ততো মূলট্ঠকথাতো সীহল়ভাসং অপনেত্ৰা পোত্থকে অনারোপিতভাৰেন নিরঙ্করিত্ৰাতি সম্বন্ধো, এতেন অযং ৰক্খমানা অট্ঠকথা সঙ্গীতিত্তযমারোপিতায মূলট্ঠকথায সীহল়ভাসাপনযনমত্তমঞ্ঞত্র অত্থতো সংসন্দতি চেৰ সমেতি চ যথা ‘‘গঙ্গোদকেন যমুনোদক’’ন্তি দস্সেতি. ‘‘মনোরম’’ মিচ্চাদীনি ‘‘ভাস’’ন্তি এতস্স সভাৰনিরুত্তিভাৰদীপকানি ৰিসেসনানি. সভাৰনিরুত্তিভাৰেন হি পণ্ডিতানং মনং রমযতীতি মনোরমা. তনোতি অত্থমেতায, তনীযতি ৰা অত্থৰসেন ৰিৰরীযতি, ৰট্টতো ৰা সত্তে তারেতি, নানাত্থৰিসযং ৰা কঙ্খং তরন্তি এতাযাতি তন্তি, পাল়ি. তস্সা নযসঙ্খাতায গতিযা ছৰিং ছাযং অনুগতাতি তন্তিনযানুচ্ছৰিকা. অসভাৰনিরুত্তিভাসন্তরসংকিণ্ণদোসৰিরহিততায ৰিগতদোসা, তাদিসং সভাৰনিরুত্তিভূতং –

‘‘সা মাগধী মূলভাসা, নরা যাযা’দিকপ্পিকা;

ব্রহ্মানো চস্সুতালাপা, সম্বুদ্ধা চাপি ভাসরে’’তি. –

ৰুত্তং পাল়িগতিভাসং পোত্থকে লিখনৰসেন আরোপেন্তোতি অত্থো, ইমিনা সদ্দদোসাভাৰমাহ.

সমযং অৰিলোমেন্তোতি সিদ্ধন্তমৰিরোধেন্তো, ইমিনা পন অত্থদোসাভাৰমাহ. অৰিরুদ্ধত্তা এৰ হি তে থেরৰাদাপি ইধ পকাসযিস্সন্তি. কেসং পন সমযন্তি আহ ‘‘থেরান’’ন্তিআদি, এতেন রাহুলাচরিযাদীনং জেতৰনৰাসীঅভযগিরিৰাসীনিকাযানং সমযং নিৰত্তেতি. থিরেহি সীলসুতঝানৰিমুত্তিসঙ্খাতেহি গুণেহি সমন্নাগতাতি থেরা. যথাহ ‘‘চত্তারোমে ভিক্খৰে থেরকরণা ধম্মা. কতমে চত্তারো? ইধ ভিক্খৰে ভিক্খু সীলৰা হোতী’’তিআদি (অ. নি. ৪.২২). অপিচ সচ্চধম্মাদীহি থিরকরণেহি সমন্নাগতত্তা থেরা. যথাহ ধম্মরাজা ধম্মপদে –

‘‘যম্হি সচ্চঞ্চ ধম্মো চ, অহিংসা সংযমো দমো;

স ৰে ৰন্তমলো ধীরো, ‘থেরো’ইতি পৰুচ্চতী’’তি. (ধ. প. ২৬০);

তেসং. মহাকস্সপত্থেরাদীহি আগতা আচরিযপরম্পরা থেরৰংসো, তপ্পরিযাপন্না হুত্ৰা আগমাধিগমসম্পন্নত্তা পঞ্ঞাপজ্জোতেন তস্স সমুজ্জলনতো তং পকারেন দীপেন্তি, তস্মিং ৰা পদীপসদিসাতি থেরৰংসপদিপা. ৰিৰিধেন আকারেন নিচ্ছীযতীতি ৰিনিচ্ছযো, গণ্ঠিট্ঠানেসু খীলমদ্দনাকারেন পৰত্তা ৰিমতিচ্ছেদনীকথা, সুট্ঠু নিপুণো সণ্হো ৰিনিচ্ছযো এতেসন্তি সুনিপুণৰিনিচ্ছযা. অথ ৰা ৰিনিচ্ছিনোতীতি ৰিনিচ্ছযো, যথাৰুত্তৰিসযং ঞাণং, সুট্ঠু নিপুণো ছেকো ৰিনিচ্ছযো এতেসন্তি সুনিপুণৰিনিচ্ছযা. মহামেঘৰনে ঠিতো ৰিহারো মহাৰিহারো, যো সত্থু মহাবোধিনা ৰিরোচতি, তস্মিং ৰসনসীলা মহাৰিহারৰাসিনো, তাদিসানং সমযং অৰিলোমেন্তোতি অত্থো, এতেন মহাকস্সপাদিথেরপরম্পরাগতো, ততোযেৰ অৰিপরিতো সণ্হসুখুমো ৰিনিচ্ছযোতি মহাৰিহারৰাসীনং সমযস্স পমাণভূততং পুগ্গলাধিট্ঠানৰসেন দস্সেতি.

হিত্ৰা পুনপ্পুনভতমত্থন্তি একত্থ ৰুতম্পি পুন অঞ্ঞত্থ আভতমত্থং পুনরুত্তিভাৰতো, গন্থগরুকভাৰতো চ চজিত্ৰা তস্স আগমৰরস্স অত্থং পকাসযিস্সামীতি অত্থো.

এৰং করণপ্পকারম্পি দস্সেত্ৰা ‘‘দীপৰাসীনমত্থাযা’’তি ৰুত্তপ্পযোজনতো অঞ্ঞম্পি সংৰণ্ণনায পযোজনং দস্সেতুং ‘‘সুজনস্স চা’’তিআদিমাহ. তত্থ সুজনস্স চাতি -সদ্দো সমুচ্চযত্থো, তেন ন কেৰলং জম্বুদীপৰাসীনমেৰ অত্থায, অথ খো সাধুজনতোসনত্থঞ্চাতি সমুচ্চিনোতি. তেনেৰ চ তম্বপণ্ণিদীপৰাসীনম্পি অত্থাযাতি অযমত্থো সিদ্ধো হোতি উগ্গহণাদিসুকরতায তেসম্পি বহূপকারত্তা. চিরট্ঠিতত্থঞ্চাতি এত্থাপি -সদ্দো ন কেৰলং তদুভযত্থমেৰ, অপি তু তিৰিধস্সাপি সাসনধম্মস্স, পরিযত্তিধম্মস্স ৰা পঞ্চৰস্সসহস্সপরিমাণং চিরকালং ঠিতত্থঞ্চাতি সমুচ্চযত্থমেৰ দস্সেতি. পরিযত্তিধম্মস্স হি ঠিতিযা পটিপত্তিধম্মপটিৰেধধম্মানম্পি ঠিতি হোতি তস্সেৰ তেসং মূলভাৰতো. পরিযত্তিধম্মো পন সুনিক্খিত্তেন পদব্যঞ্জনেন, তদত্থেন চ চিরং সম্মা পতিট্ঠাতি, সংৰণ্ণনায চ পদব্যঞ্জনং অৰিপরীতং সুনিক্খিত্তং, তদত্থোপি অৰিপরীতো সুনিক্খিত্তো হোতি, তস্মা সংৰণ্ণনায অৰিপরীতস্স পদব্যঞ্জনস্স, তদত্থস্স চ সুনিক্খিত্তস্স উপাযভাৰমুপাদায ৰুত্তং ‘‘চিরট্ঠিতত্থঞ্চ ধম্মস্সা’’তি. ৰুত্তঞ্হেতং ভগৰতা –

‘‘দ্ৰেমে ভিক্খৰে ধম্মা সদ্ধম্মস্স ঠিতিযা অসম্মোসায অনন্তরধানায সংৰত্তন্তি. কতমে দ্ৰে? সুনিক্খিত্তঞ্চ পদব্যঞ্জনং, অত্থো চ সুনীতো, ইমে খো…পে… সংৰত্তন্তী’’তিআদি (অ. নি. ২.২১).

এৰং পযোজনম্পি দস্সেত্ৰা ৰক্খমানায সংৰণ্ণনায মহত্তপরিচ্চাগেন গন্থগরুকভাৰং পরিহরিতুমাহ ‘‘সীলকথা’’তিআদি. তথা হি ৰুত্তং ‘‘ন তং ৰিচরযিস্সামী’’তি. অপরো নযো – যদট্ঠকথং কত্তুকামো, তদেকদেসভাৰেন ৰিসুদ্ধিমগ্গো গহেতব্বোতি কথিকানং উপদেসং করোন্তো তত্থ ৰিচারিতধম্মে উদ্দেসৰসেন দস্সেতুমাহ ‘‘সীলকথা’’তিআদি. তত্থ সীলকথাতি চারিত্তৰারিত্তাদিৰসেন সীলৰিত্থারকথা. ধুতধম্মাতি পিণ্ডপাতিকঙ্গাদযো তেরস কিলেসধুননকধম্মা. কম্মট্ঠানানীতি ভাৰনাসঙ্খাতস্স যোগকম্মস্স পৰত্তিট্ঠানত্তা কম্মট্ঠাননামানি ধম্মজাতানি. তানি পন পাল়িযমাগতানি অট্ঠতিং সেৰ ন গহেতব্বানি, অথ খো অট্ঠকথাযমাগতানিপি দ্ৰেতি ঞাপেতুং ‘‘সব্বানিপী’’তি ৰুত্তং. চরি যাৰিধানসহিতোতি রাগচরিতাদীনং সভাৰাদিৰিধানেন সহ পৰত্তো, ইদং পন ‘‘ঝানসমাপত্তিৰিত্থারো’’তি ইমস্স ৰিসেসনং. এত্থ চ রূপাৰচরজ্ঝানানি ঝানং, অরূপাৰচরজ্ঝানানি সমাপত্তি. তদুভযম্পি ৰা পটিলদ্ধমত্তং ঝানং, সমাপজ্জনৰসীভাৰপ্পত্তং সমাপত্তি. অপিচ তদপি উভযং ঝানমেৰ, ফলসমাপত্তিনিরোধসমাপত্তিযো পন সমাপত্তি, তাসং ৰিত্থারোতি অত্থো.

লোকিযলোকুত্তরভেদানং ছন্নম্পি অভিঞ্ঞানং গহণত্থং ‘‘সব্বা চ অভিঞ্ঞাযো’’তি ৰুত্তং. ঞাণৰিভঙ্গাদীসু (ৰিভ. ৭৫১) আগতনযেন একৰিধাদিনা ভেদেন পঞ্ঞায সঙ্কলযিত্ৰা সম্পিণ্ডেত্ৰা, গণেত্ৰা ৰা ৰিনিচ্ছযনং পঞ্ঞাসঙ্কলনৰিনিচ্ছযো. অরিযানীতি বুদ্ধাদীহি অরিযেহি পটিৰিজ্ঝিতব্বত্তা, অরিযভাৰসাধকত্তা ৰা অরিযানি উত্তরপদলোপেন. অৰিতথভাৰেন ৰা অরণীযত্তা, অৰগন্তব্বত্তা অরিযানি, ‘‘সচ্চানী’’তিমস্স ৰিসেসনং.

হেতাদিপচ্চযধম্মানং হেতুপচ্চযাদিভাৰেন পচ্চযুপ্পন্নধম্মানমুপকারকতা পচ্চযাকারো, তস্স দেসনা তথা, পটিচ্চসমুপ্পাদকথাতি অত্থো. সা পন নিকাযন্তরলদ্ধিসঙ্কররহিততায সুট্ঠু পরিসুদ্ধা, ঘনৰিনিব্ভোগস্স চ সুদুক্করতায নিপুণা, একত্তাদিনযসহিতা চ তত্থ ৰিচারিতাতি আহ ‘‘সুপরিসুদ্ধনিপুণনযা’’তি. পদত্তযম্পি হেতং পচ্চযাকারদেসনায ৰিসেসনং. পটিসম্ভিদাদীসু আগতনযং অৰিস্সজ্জিত্ৰাৰ ৰিচারিতত্তা অৰিমুত্তো তন্তিমগ্গো যস্সাতি অৰিমুত্ততন্তি মগ্গা. মগ্গোতি চেত্থ পাল়িসঙ্খাতো উপাযো তংতদত্থানং অৰবোধস্স, সচ্চপটিৰেধস্স ৰা উপাযভাৰতো. পবন্ধো ৰা দীঘভাৰেন পকতিমগ্গসদিসত্তা, ইদং পন ‘‘ৰিপস্সনা, ভাৰনা’’তি পদদ্ৰযস্স ৰিসেসনং.

ইতি পন সব্বন্তি এত্থ ইতি-সদ্দো পরিসমাপনে যথাউদ্দিট্ঠউদ্দেসস্স পরিনিট্ঠিতত্তা, এত্তকং সব্বন্তি অত্থো. পনাতি ৰচনালঙ্কারমত্তং ৰিসুং অত্থাভাৰতো. পদত্থসংকিণ্ণস্স, ৰত্তব্বস্স চ অৰুত্তস্স অৰসেসস্স অভাৰতো সুৰিঞ্ঞেয্যভাৰেন সুপরিসুদ্ধং, ‘‘সব্ব’’ন্তি ইমিনা সম্বন্ধো, ভাৰনপুংসকং ৰা এতং ‘‘ৰুত্ত’’ন্তি ইমিনা সম্বজ্ঝনতো. ভিয্যোতি অতিরেকং, অতিৰিত্থারন্তি অত্থো, এতেন পদত্থমত্তমেৰ ৰিচারযিস্সামীতি দস্সেতি. এতং সব্বং ইধ অট্ঠকথায ন ৰিচারযিস্সামি পুনরুত্তিভাৰতো, গন্থগরুকভাৰতো চাতি অধিপ্পাযো. ৰিচরযিস্সামীতি চ গাথাভাৰতো ন ৰুদ্ধিভাৰোতি দট্ঠব্বং.

এৰম্পি এস ৰিসুদ্ধিমগ্গো আগমানমত্থং ন পকাসেয্য, অথ সব্বোপেসো ইধ ৰিচারিতব্বোযেৰাতি চোদনায তথা অৰিচারণস্স একন্তকারণং নিদ্ধারেত্ৰা তং পরিহরন্তো ‘‘মজ্ঝে ৰিসুদ্ধিমগ্গো’’তিআদিমাহ. তত্থ মজ্ঝেতি খুদ্দকতো অঞ্ঞেসং চতুন্নম্পি আগমানং অব্ভন্তরে. হি-সদ্দো কারণে, তেন যথাৰুত্তং কারণং জোতেতি. তত্থাতি তেসু চতূসু আগমেসু. যথাভাসিতন্তি ভগৰতা যং যং দেসিতং, দেসিতানুরূপং ৰা. অপি চ সংৰণ্ণকেহি সংৰণ্ণনাৰসেন যং যং ভাসিতং, ভাসিতানুরূপন্তিপি অত্থো. ইচ্চেৰাতি এত্থ ইতি-সদ্দেন যথাৰুত্তং কারণং নিদস্সেতি, ইমিনাৰ কারণেন, ইদমেৰ ৰা কারণং মনসি সন্নিধাযাতি অত্থো. কতোতি এত্থাপি ‘‘ৰিসুদ্ধিমগ্গো এসা’’তি পদং কম্মভাৰেন সম্বজ্ঝতি আৰুত্তিযাদিনযেনাতি দট্ঠব্বং. তম্পীতি তং ৰিসুদ্ধিমগ্গম্পি ঞাণেন গহেত্ৰান. এতাযাতি সুমঙ্গলৰিলাসিনিযা নাম এতায অট্ঠকথায. এত্থ চ ‘‘মজ্ঝে ঠত্ৰা’’তি এতেন মজ্ঝত্তভাৰদীপনেন ৰিসেসতো চতুন্নম্পি আগমানং সাধারণট্ঠকথা ৰিসুদ্ধিমগ্গো, ন সুমঙ্গলৰিলাসিনীআদযো ৰিয অসাধারণট্ঠকথাতি দস্সেতি. অৰিসেসতো পন ৰিনযাভিধম্মানম্পি যথারহং সাধারণট্ঠকথা হোতিযেৰ, তেহি সম্মিস্সতায চ তদৰসেসস্স খুদ্দকাগমস্স ৰিসেসতো সাধারণা সমানাপি তং ঠপেত্ৰা চতুন্নমেৰ আগমানং সাধারণাত্ৰেৰ ৰুত্তাতি.

ইতি সোল়সগাথাৰণ্ণনা.

গন্থারম্ভকথাৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

নিদানকথাৰণ্ণনা

এৰং যথাৰুত্তেন ৰিৰিধেন নযেন পণামাদিকং পকরণারম্ভৰিধানং কত্ৰা ইদানি ৰিভাগৰন্তানং সভাৰৰিভাৰনং ৰিভাগদস্সনৰসেনেৰ সুৰিভাৰিতং, সুৰিঞ্ঞাপিতঞ্চ হোতীতি পঠমং তাৰ ৰগ্গসুত্তৰসেন ৰিভাগং দস্সেতুং ‘‘তত্থ দীঘাগমো নামা’’তিআদিমাহ. তত্থ তত্থাতি ‘‘দীঘস্স আগমৰরস্স অত্থং পকাসযিস্সামী’’তি যদিদং ৰুত্তং, তস্মিং ৰচনে. ‘‘যস্স অত্থং পকাসযিস্সামী’’তি পটিঞ্ঞাতং, সো দীঘাগমো নাম ৰগ্গসুত্তৰসেন এৰং ৰেদিতব্বো, এৰং ৰিভাগোতি ৰা অত্থো. অথ ৰা তত্থাতি ‘‘দীঘাগমনিস্সিত’’ন্তি যং ৰুত্তং, এতস্মিং ৰচনে. যো দীঘাগমো ৰুত্তো, সো দীঘাগমো নাম ৰগ্গসুত্তৰসেন. এৰং ৰিভজিতব্বো, এদিসোতি ৰা অত্থো. ‘‘দীঘস্সা’’তিআদিনা হি ৰুত্তং দূরৰচনং তং-সদ্দেন পটিনিদ্দিসতি ৰিয ‘‘দীঘাগমনিস্সিত’’ন্তি ৰুত্তং আসন্নৰচনম্পি তং-সদ্দেন পটিনিদ্দিসতি অত্তনো বুদ্ধিযং পরম্মুখং ৰিয পরিৰত্তমানং হুত্ৰা পৰত্তনতো. এদিসেসু হি ঠানেসু অত্তনো বুদ্ধিযং সম্মুখং ৰা পরম্মুখং ৰা পরিৰত্তমানং যথা তথা ৰা পটিনিদ্দিসিতুং ৰট্টতি সদ্দমত্তপটিনিদ্দেসেন অত্থস্সাৰিরোধনতো. ৰগ্গসুত্তাদীনং নিব্বচনং পরতো আৰি ভৰিস্সতি. তযো ৰগ্গা যস্সাতি তিৰগ্গো. চতুত্তিংস সুত্তানি এত্থ সঙ্গয্হন্তি, তেসং ৰা সঙ্গহো গণনা এত্থাতি চতুত্তিংসসুত্তসঙ্গহো.

অত্তনো সংৰণ্ণনায পঠমসঙ্গীতিযং নিক্খিত্তানুক্কমেনেৰ পৰত্তভাৰং দস্সেতুং ‘‘তস্স…পে… নিদানমাদী’’তি ৰুত্তং. আদিভাৰো হেত্থ সঙ্গীতিক্কমেনেৰ ৰেদিতব্বো. কস্মা পন চতূসু আগমেসু দীঘাগমো পঠমং সঙ্গীতো, তত্থ চ সীলক্খন্ধৰগ্গো পঠমং নিক্খিত্তো, তস্মিঞ্চ ব্রহ্মজালসুত্তং, তত্থাপি নিদানন্তি? নাযমনুযোগো কত্থচিপি ন পৰত্ততি সব্বত্থেৰ ৰচনক্কমমত্তং পটিচ্চ অনুযুঞ্জিতব্বতো. অপিচ সদ্ধাৰহগুণত্তা দীঘাগমোৰ পঠমং সঙ্গীতো. সদ্ধা হি কুসলধম্মানং বীজং. যথাহ ‘‘সদ্ধা বীজং তপো ৰুট্ঠী’’তি (সং. নি. ২.১৯৭; সু. নি. ৭৭). সদ্ধাৰহগুণতা চস্স হেট্ঠা দস্সিতাযেৰ. কিঞ্চ ভিয্যো – কতিপযসুত্তসঙ্গহতায চেৰ অপ্পপরিমাণতায চ উগ্গহণধারণাদিসুখতো পঠমং সঙ্গীতো. তথা হেস চতুত্তিংসসুত্তসঙ্গহো, চতুসট্ঠিভাণৰারপরিমাণো চ. সীলকথাবাহুল্লতো পন সীলক্খন্ধৰগ্গো পঠমং নিক্খিত্তো. সীলঞ্হি সাসনস্স আদি সীলপতিট্ঠানত্তা সব্বগুণানং. তেনেৰাহ ‘‘তস্মা তিহ ত্ৰং ভিক্খু আদিমেৰ ৰিসোধেহি কুসলেসু ধম্মেসু. কো চাদি কুসলানং ধম্মানং? সীলঞ্চ সুৰিসুদ্ধ’’ন্তিআদি (সং. নি. ৫.৪৬৯). সীলক্খন্ধকথাবাহুল্লতো হি সো ‘‘সীলক্খন্ধৰগ্গো’’তি ৰুত্তো. দিট্ঠিৰিনিৰেঠনকথাভাৰতো পন সুত্তন্তপিটকস্স নিরৰসেসদিট্ঠিৰিভজনং ব্রহ্মজালসুত্তং পঠমং নিক্খিত্তন্তি ৰেদিতব্বং. তেপিটকে হি বুদ্ধৰচনে ব্রহ্মজালসদিসং দিট্ঠিগতানি নিগ্গুম্বং নিজ্জটং কত্ৰা ৰিভত্তসুত্তং নত্থি. নিদানং পন পঠমসঙ্গীতিযং মহাকস্সপত্থেরেন পুট্ঠেন আযস্মতা আনন্দেন দেসকালাদিনিদস্সনত্থং পঠমং নিক্খিত্তন্তি. তেনাহ ‘‘ব্রহ্মজালস্সাপী’’তিআদি. তত্থ চ ‘‘আযস্মতা’’তিআদিনা দেসকং নিযমেতি, পঠমসঙ্গীতিকালেতি পন কালন্তি, অযমত্থো উপরি আৰি ভৰিস্সতি.

পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা

ইদানি ‘‘পঠমমহাসঙ্গীতিকালে’’তি ৰচনপ্পসঙ্গেন তং পঠমমহাসঙ্গীতিং দস্সেন্তো, যস্সং ৰা পঠমমহাসঙ্গীতিযং নিক্খিত্তানুক্কমেন সংৰণ্ণনং কত্তুকামত্তা তং ৰিভাৰেন্তো তস্সা তন্তিযা আরুল়্হাযপি ইধ ৰচনে কারণং দস্সেতুং ‘‘পঠমমহাসঙ্গীতি নাম চেসা’’তিআদিমাহ. এত্থ হি কিঞ্চাপি…পে… মারুল়্হাতি এতেন ননু সা সঙ্গীতিক্খন্ধকে তন্তিমারুল়্হা, কস্মা ইধ পুন ৰুত্তা, যদি চ ৰুত্তা অস্স নিরত্থকতা, গন্থগরুতা চ সিযাতি চোদনালেসং দস্সেতি. ‘‘নিদান…পে… ৰেদিতব্বা’’তি পন এতেন নিদানকোসল্লত্থভাৰতো যথাৰুত্তদোসতা ন সিযাতি ৰিসেসকারণদস্সনেন পরিহরতি. ‘‘পঠমমহাসঙ্গীতি নাম চেসা’’তি এত্থ -সদ্দো ঈদিসেসু ঠানেসু ৰত্তব্বসম্পিণ্ডনত্থো. তেন হি পঠমমহাসঙ্গীতিকালে ৰুত্তং নিদানঞ্চ আদি, এসা চ পঠমমহাসঙ্গীতি নাম এৰং ৰেদিতব্বাতি ইমমত্থং সম্পিণ্ডেতি. উপঞ্ঞাসত্থো ৰা -সদ্দো, উপঞ্ঞাসোতি চ ৰাক্যারম্ভো ৰুচ্চতি. এসা হি গন্থকারানং পকতি, যদিদং কিঞ্চি ৰত্ৰা পুন অপরং ৰত্তুমারভন্তানং চ-সদ্দপযোগো. যং পন ৰজিরবুদ্ধিত্থেরেন ৰুত্তং ‘‘এত্থ চ-সদ্দো অতিরেকত্থো, তেন অঞ্ঞাপি অত্থীতি দীপেতী’’তি (ৰজির টী. বাহিরনিদানকথাৰণ্ণনা), তদযুত্তমেৰ. ন হেত্থ চ-সদ্দেন তদত্থো ৰিঞ্ঞাযতি. যদি চেত্থ তদত্থদস্সনত্থমেৰ চ-কারো অধিপ্পেতো সিযা, এৰং সতি সো ন কত্তব্বোযেৰ পঠমসদ্দেনেৰ অঞ্ঞাসং দুতিযাদিসঙ্গীতীনম্পি অত্থিভাৰস্স দস্সিতত্তা. দুতিযাদিমুপাদায হি পঠমসদ্দপযোগো দীঘাদিমুপাদায রস্সাদিসদ্দপযোগো ৰিয. যথাপচ্চযং তত্থ তত্থ দেসিতত্তা, পঞ্ঞত্তত্তা চ ৰিপ্পকিণ্ণানং ধম্মৰিনযানং সঙ্গহেত্ৰা গাযনং কথনং সঙ্গীতি, এতেন তং তং সিক্খাপদানং, তংতংসুত্তানঞ্চ আদিপরিযোসানেসু, অন্তরন্তরা চ সম্বন্ধৰসেন ঠপিতং সঙ্গীতিকারকৰচনং সঙ্গহিতং হোতি. মহাৰিসযত্তা, পূজিতত্তা চ মহতী সঙ্গীতি মহাসঙ্গীতি, পঠমা মহাসঙ্গীতি পঠমমহাসঙ্গীতি. কিঞ্চাপীতি অনুগ্গহত্থো, তেন পাল়িযম্পি সা সঙ্গীতিমারুল়্হাৰাতি অনুগ্গহং করোতি, এৰম্পি তত্থারুল়্হমত্তেন ইধ সোতূনং নিদানকোসল্লং ন হোতীতি পন-সদ্দেন অরুচিযত্থং দস্সেতি. নিদদাতি দেসনং দেসকালাদিৰসেন অৰিদিতং ৰিদিতং কত্ৰা নিদস্সেতীতি নিদানং, তস্মিং কোসল্লং, তদত্থাযাতি অত্থো.

ইদানি তং ৰিত্থারেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘ধম্মচক্কপৰত্তনঞ্হী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ সত্তানং দস্সনানুত্তরিযসরণাদিপটিলাভহেতুভূতাসু ৰিজ্জমানাসুপি অঞ্ঞাসু ভগৰতো কিরিযাসু ‘‘বুদ্ধো বোধেয্য’’ন্তি (বু. ৰং. অট্ঠ. অব্ভন্তরনিদান ১; চরিযা. অট্ঠ. পকিণ্ণককথা; উদান অট্ঠ. ১৮) পটিঞ্ঞায অনুলোমনতো ৰিনেয্যানং মগ্গফলুপ্পত্তিহেতুভূতা কিরিযাৰ নিপ্পরিযাযেন বুদ্ধকিচ্চং নামাতি তং সরূপতো দস্সেতুং ‘‘ধম্মচক্কপ্পৰত্তনঞ্হি…পে… ৰিনযনা’’তি ৰুত্তং. ধম্মচক্কপ্পৰত্তনতো পন পুব্বভাগে ভগৰতা ভাসিতং সুণন্তানম্পি ৰাসনাভাগিযমেৰ জাতং, ন সেক্খভাগিযং, ন নিব্বেধভাগিযং তপুস্সভল্লিকানং সরণদানং ৰিয. এসা হি ধম্মতা, তস্মা তমেৰ মরিযাদভাৰেন ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং. সদ্ধিন্দ্রিযাদি ধম্মোযেৰ পৰত্তনট্ঠেন চক্কন্তি ধম্মচক্কং. অথ ৰা চক্কন্তি আণা, ধম্মতো অনপেতত্তা ধম্মঞ্চ তং চক্কঞ্চাতি ধম্মচক্কং. ধম্মেন ঞাযেন চক্কন্তিপি ধম্মচক্কং. ৰুত্তঞ্হি পটিসম্ভিদাযং –

‘‘ধম্মঞ্চ পৰত্তেতি চক্কঞ্চাতি ধম্মচক্কং. চক্কঞ্চ পৰত্তেতি ধম্মঞ্চাতি ধম্মচক্কং, ধম্মেন পৰত্তেতীতি ধম্মচক্কং, ধম্মচরিযায পৰত্তেতীতি ধম্মচক্ক’’ন্তিআদি (পটি. ম. ২.৪০, ৪১).

তস্স পৰত্তনং তথা. পৰত্তনন্তি চ পৰত্তযমানং, পৰত্তিতন্তি পচ্চুপ্পন্নাতীতৰসেন দ্ৰিধা অত্থো. যং সন্ধায অট্ঠকথাসু ৰুত্তং ‘‘ধম্মচক্কপৰত্তনসুত্তন্তং দেসেন্তো ধম্মচক্কং পৰত্তেতি নাম, অঞ্ঞাসিকোণ্ডঞ্ঞত্থেরস্স মগ্গফলাধিগততো পট্ঠায পৰত্তিতং নামা’’তি (সং. নি. অট্ঠ. ৩.৫.১০৮১-১০৮৮; পটি. ম. অট্ঠ. ২.২.৪০). ইধ পন পচ্চুপ্পন্নৰসেনেৰ অত্থো যুত্তো. যাৰাতি পরিচ্ছেদত্থে নিপাতো, সুভদ্দস্স নাম পরিব্বাজকস্স ৰিনযনং অন্তোপরিচ্ছেদং কত্ৰাতি অভিৰিধিৰসেন অত্থো ৰেদিতব্বো. তঞ্হি ভগৰা পরিনিব্বানমঞ্চে নিপন্নোযেৰ ৰিনেসীতি. কতং পরিনিট্ঠাপিতং বুদ্ধকিচ্চং যেনাতি তথা, তস্মিং. কতবুদ্ধকিচ্চে ভগৰতি লোকনাথে পরিনিব্বুতেতি সম্বন্ধো, এতেন বুদ্ধকত্তব্বস্স কিচ্চস্স কস্সচিপি অসেসিতভাৰং দীপেতি. ততোযেৰ হি ভগৰা পরিনিব্বুতোতি. ননু চ সাৰকেহি ৰিনীতাপি ৰিনেয্যা ভগৰতাযেৰ ৰিনীতা নাম. তথা হি সাৰকভাসিতং সুত্তং ‘‘বুদ্ধভাসিত’’ন্তি ৰুচ্চতি. সাৰকৰিনেয্যা চ ন তাৰ ৰিনীতা, তস্মা ‘‘কতবুদ্ধকিচ্চে’’তি ন ৰত্তব্বন্তি? নাযং দোসো তেসং ৰিনযনুপাযস্স সাৰকেসু ঠপিতত্তা. তেনেৰাহ –

‘‘ন তাৰাহং পাপিম পরিনিব্বাযিস্সামি, যাৰ মে ভিক্খূ ন সাৰকা ভৰিস্সন্তি ৰিযত্তা ৰিনীতা ৰিসারদা বহুস্সুতা ধম্মধরা…পে… উপ্পন্নং পরপ্পৰাদং সহ ধম্মেন সুনিগ্গহিতং নিগ্গহেত্ৰা সপাটিহারিযং ধম্মং দেসেস্সন্তী’’তিআদি (দী. নি. ২.১৬৮; উদা. ৫১).

‘‘কুসিনারায’’ন্তিআদিনা ভগৰতো পরিনিব্বুতদেসকালৰিসেসৰচনং ‘‘অপরিনিব্বুতো ভগৰা’’তি গাহস্স মিচ্ছাভাৰদস্সনত্থং, লোকে জাতসংৰদ্ধাদিভাৰদস্সনত্থঞ্চ. তথা হি মনুস্সভাৰস্স সুপাকটকরণত্থং মহাবোধিসত্তা চরিমভৰে দারপরিগ্গহাদীনিপি করোন্তীতি. কুসিনারাযন্তি এৰং নামকে নগরে. তঞ্হি নগরং কুসহত্থং পুরিসং দস্সনট্ঠানে মাপিতত্তা ‘‘কুসিনার’’ন্তি ৰুচ্চতি, সমীপত্থে চেতং ভুম্মং. উপৰত্তনে মল্লানং সালৰনেতি তস্স নগরস্স উপৰত্তনভূতে মল্লরাজূনং সালৰনে. তঞ্হি সালৰনং নগরং পৰিসিতুকামা উয্যানতো উপচ্চ ৰত্তন্তি গচ্ছন্তি এতেনাতি উপৰত্তনং. যথা হি অনুরাধপুরস্স দক্খিণপচ্ছিমদিসাযং থূপারামো, এৰং তং উয্যানং কুসিনারায দক্খিণপচ্ছিমদিসাযং হোতি. যথা চ থূপারামতো দক্খিণদ্ৰারেন নগরং পৰিসনমগ্গো পাচীনমুখো গন্ত্ৰা উত্তরেন নিৰত্ততি, এৰং উয্যানতো সালপন্তি পাচীনমুখা গন্ত্ৰা উত্তরেন নিৰত্তা, তস্মা তং ‘‘উপৰত্তন’’ন্তি ৰুচ্চতি. অপরে পন ‘‘তং সালৰনমুপগন্ত্ৰা মিত্তসুহজ্জে অপলোকেত্ৰা নিৰত্তনতো উপৰত্তনন্তি পাকটং জাতং কিরা’’তি ৰদন্তি. যমকসালানমন্তরেতি যমকসালানং ৰেমজ্ঝে. তত্থ কির ভগৰতো পঞ্ঞত্তস্স পরিনিব্বানমঞ্চস্স সীসভাগে একা সালপন্তি হোতি, পাদভাগে একা. তত্রাপি একো তরুণসালো সীসভাগস্স আসন্নো হোতি, একো পাদভাগস্স. তস্মা ‘‘যমকসালানমন্তরে’’তি ৰুত্তং. অপিচ ‘‘যমকসালা নাম মূলক্খন্ধৰিটপপত্তেহি অঞ্ঞমঞ্ঞং সংসিব্বেত্ৰা ঠিতসালা’’তিপি মহাঅট্ঠকথাযং ৰুত্তং. মা ইতি চন্দো ৰুচ্চতি তস্স গতিযা দিৰসস্স মিনিতব্বতো, তদা সব্বকলাপারিপূরিযা পুণ্ণো এৰ মাতি পুণ্ণমা. সদ্দৰিদূ পন ‘‘মো সিৰো চন্দিমা চেৰা’’তি ৰুত্তং সক্কতভাসানযং গহেত্ৰা ওকারন্তম্পি চন্দিমৰাচক ম-সদ্দমিচ্ছন্তি. ৰিসাখায যুত্তো পুণ্ণমা যত্থাতি ৰিসাখাপুণ্ণমো, সোযেৰ দিৰসো তথা, তস্মিং. পচ্চূসতি তিমিরং ৰিনাসেতীতি পচ্চূসো, পতি-পুব্বো উস-সদ্দো রুজাযন্তি হি নেরুত্তিকা, সোযেৰ সমযোতি রত্তিযা পচ্ছিমযামপরিযাপন্নো কালৰিসেসো ৰুচ্চতি, তস্মিং. ৰিসাখাপুণ্ণমদিৰসে ঈদিসে রত্তিযা পচ্ছিমসমযেতি ৰুত্তং হোতি.

উপাদীযতে কম্মকিলেসেহীতি উপাদি, ৰিপাকক্খন্ধা, কটত্তা চ রূপং. সো পন উপাদি কিলেসাভিসঙ্খারমারনিম্মথনে অনোস্সট্ঠো, ইধ খন্ধমচ্চুমারনিম্মথনে ওস্সট্ঠোন সেসিতো, তস্মা নত্থি এতিস্সা উপাদিসঙ্খাতো সেসো, উপাদিস্স ৰা সেসোতি কত্ৰা ‘‘অনুপাদিসেসা’’তি ৰুচ্চতি. নিব্বানধাতূতি চেত্থ নিব্বুতিমত্তং অধিপ্পেতং, নিব্বানঞ্চ তং সভাৰধারণতো ধাতু চাতি কত্ৰা. নিব্বুতিযা হি কারণপরিযাযেন অসঙ্খতধাতু তথা ৰুচ্চতি. ইত্থম্ভূতলক্খণে চাযং করণনিদ্দেসো. অনুপাদিসেসতাসঙ্খাতং ইমং পকারং ভূতস্স পত্তস্স পরিনিব্বুতস্স ভগৰতো লক্খণে নিব্বানধাতুসঙ্খাতে অত্থে ততিযাতি ৰুত্তং হোতি. ননু চ ‘‘অনুপাদিসেসাযা’’তি নিব্বানধাতুযাৰ ৰিসেসনং হোতি, ন পরিনিব্বুতস্স ভগৰতো, অথ কস্মা তং ভগৰা পত্তোতি ৰুত্তোতি? নিব্বানধাতুযা সহচরণতো. তংসহচরণেন হি ভগৰাপি অনুপাদিসেসভাৰং পত্তোতি ৰুচ্চতি. অথ ৰা অনুপাদিসেসভাৰসঙ্খাতং ইমং পকারং পত্তায নিব্বানধাতুযা লক্খণে সঞ্জাননকিরিযায ততিযাতিপি ৰত্তুং যুজ্জতি. অনুপাদিসেসায নিব্বানধাতুযাতি চ অনুপাদিসেসনিব্বানধাতু হুত্ৰাতি অত্থো. ‘‘ঊনপঞ্চবন্ধনেন পত্তেনা’’তি (পারা. ৬১২). এত্থ হি ঊনপঞ্চবন্ধনপত্তো হুত্ৰাতি অত্থং ৰদন্তি. অপিচ নিব্বানধাতুযা অনুপাদিসেসায অনুপাদিসেসা হুত্ৰা ভূতাযাতিপি যুজ্জতি. ৰুত্তঞ্হি উদানট্ঠকথায নন্দসুত্তৰণ্ণনাযং ‘‘উপড্ঢুল্লিখিতেহি কেসেহীতি ইত্থম্ভূতলক্খণে করণৰচনং ৰিপ্পকতুল্লিখিতেহি কেসেহি উপলক্খিতাতি অত্থো’’তি (উদা. অট্ঠ. ২২) এসনযো ঈদিসেসু. ধাতুভাজনদিৰসেতি জেট্ঠমাসস্স সুক্কপক্খপঞ্চমীদিৰসং সন্ধায ৰুত্তং, তঞ্চ ন ‘‘সন্নিপতিতান’’ন্তি এতস্স ৰিসেসনং, ‘‘উস্সাহং জনেসী’’তি এতস্স পন ৰিসেসনং ‘‘ধাতুভাজনদিৰসে ভিক্খূনং উস্সাহং জনেসী’’তি উস্সাহজননস্স কালৰসেন ভিন্নাধিকরণৰিসেসনভাৰতো. ধাতুভাজনদিৰসতো হি পুরিমতরদিৰসেসুপি ভিক্খূ সন্নিপতিতাতি. অথ ৰা ‘‘সন্নিপতিতান’’ন্তি ইদং কাযসামগ্গিৰসেন সন্নিপতনমেৰ সন্ধায ৰুত্তং, ন সমাগমনমত্তেন. তস্মা ‘‘ধাতুভাজনদিৰসে’’তি ইদং ‘‘সন্নিপতিতান’’ন্তি এতস্স ৰিসেসনং সম্ভৰতি, ইদঞ্চ ভিক্খূনং উস্সাহং জনেসীতি এত্থ ‘‘ভিক্খূন’’ন্তি এতেনপি সম্বজ্ঝনীযং. সঙ্ঘস্স থেরো সঙ্ঘত্থেরো. সো পন সঙ্ঘো কিং পরিমাণোতি আহ ‘‘সত্তন্নং ভিক্খুসতসহস্সান’’ন্তি. সঙ্ঘসদ্দেন হি অৰিঞ্ঞাযমানস্স পরিমাণস্স ৰিঞ্ঞাপনত্থমেৰেতং পুন ৰুত্তং. সদ্দৰিদূ পন ৰদন্তি –

‘‘সমাসো চ তদ্ধিতো চ, ৰাক্যত্থেসু ৰিসেসকা;

পসিদ্ধিযন্তু সামঞ্ঞং, তেলং সুগতচীৰরং.

তস্মা নামমত্তভূতস্স সঙ্ঘত্থেরস্স ৰিসেসনত্থমেৰেতং পুন ৰুত্তন্তি, নিচ্চসাপেক্খতায চ এদিসেসু সমাসো যথা ‘‘দেৰদত্তস্স গরুকুল’’ন্তি. নিচ্চসাপেক্খতা চেত্থ সঙ্ঘসদ্দস্স ভিক্খুসতসহস্সসদ্দং সাপেক্খত্তেপি অঞ্ঞপদন্তরাভাৰেন ৰাক্যে ৰিয অপেক্খিতব্বত্থস্স গমকত্তা. ‘‘সত্তন্নং ভিক্খুসতসহস্সান’’ন্তি হি এতস্স সঙ্ঘসদ্দে অৰযৰীভাৰেন সম্বন্ধো, তস্সাপি সামিভাৰেন থেরসদ্দেতি. ‘‘সত্তন্নং ভিক্খুসতসহস্সান’’ন্তি চ গণপামোক্খভিক্খূযেৰ সন্ধায ৰুত্তং. তদা হি সন্নিপতিতা ভিক্খূ এত্তকাতি গণনপথমতিক্কন্তা. তথা হি ৰেল়ুৰগামে ৰেদনাৰিক্খম্ভনতো পট্ঠায ‘‘নচিরেনেৰ ভগৰা পরিনিব্বাযিস্সতী’’তি সুত্ৰা ততো ততো আগতেসু ভিক্খূসু একভিক্খুপি পক্কন্তো নাম নত্থি. যথাহু –

‘‘সত্তসতসহস্সানি, তেসু পামোক্খভিক্খৰো;

থেরো মহাকস্সপোৰ, সঙ্ঘত্থেরো তদা অহূ’’তি.

আযস্মা মহাকস্সপো অনুস্সরন্তো মঞ্ঞমানো চিন্তযন্তো হুত্ৰা উস্সাহং জনেসি, অনুস্সরন্তো মঞ্ঞমানো চিন্তযন্তো আযস্মা মহাকস্সপো উস্সাহং জনেসীতি ৰা সম্বন্ধো. মহন্তেহি সীলক্খন্ধাদীহি সমন্নাগতত্তা মহন্তো কস্সপোতি মহাকস্সপো. অপিচ ‘‘মহাকস্সপো’’তি উরুৰেলকস্সপো নদীকস্সপো গযাকস্সপো কুমারকস্সপোতি ইমে খুদ্দানুখুদ্দকে থেরে উপাদায ৰুচ্চতি. কস্মা পনাযস্মা মহাকস্সপো উস্সাহং জনেসীতি অনুযোগে সতি তং কারণং ৰিভাৰেন্তো আহ ‘‘সত্তাহপরিনিব্বুতে’’তিআদি. সত্ত অহানি সমাহটানি সত্তাহং. সত্তাহং পরিনিব্বুতস্স অস্সাতি তথা যথা ‘‘অচিরপক্কন্তো, মাসজাতো’’তি, অন্তত্থঅঞ্ঞপদসমাসোযং, তস্মিং. ভগৰতো পরিনিব্বানদিৰসতো পট্ঠায সত্তাহে ৰীতিৰত্তেতি ৰুত্তং হোতি, এতস্স ‘‘ৰুত্তৰচন’’ন্তি পদেন সম্বন্ধো, তথা ‘‘সুভদ্দেন ৰুড্ঢপব্বজিতেনা’’তি এতস্সপি. তত্থ সুভদ্দোতি তস্স নামমত্তং, ৰুড্ঢকালে পন পব্বজিতত্তা ‘‘ৰুড্ঢপব্বজিতেনা’’তি ৰুত্তং, এতেন সুভদ্দপরিব্বাজকাদীহি তং ৰিসেসং করোতি. ‘‘অলং আৰুসো’’তিআদিনা তেন ৰুত্তৰচনং নিদস্সেতি. সো হি সত্তাহপরিনিব্বুতে ভগৰতি আযস্মতা মহাকস্সপত্থেরেন সদ্ধিং পাৰায কুসিনারং অদ্ধানমগ্গপটিপন্নেসু পঞ্চমত্তেসু ভিক্খুসতেসু অৰীতরাগে ভিক্খূ অন্তরামগ্গে দিট্ঠআজীৰকস্স সন্তিকা ভগৰতো পরিনিব্বানং সুত্ৰা পত্তচীৰরানি ছড্ডেত্ৰা বাহা পগ্গয্হং নানপ্পকারং পরিদেৰন্তে দিস্ৰা এৰমাহ.

কস্মা পন সো এৰমাহাতি? ভগৰতি আঘাতেন. অযং কিরেসো খন্ধকে আগতে আতুমাৰত্থুস্মিং (মহাৰ. ৩০৩) নহাপিতপুব্বকো ৰুড্ঢপব্বজিতো ভগৰতি কুসিনারতো নিক্খমিত্ৰা অড্ঢতেল়সেহি ভিক্খুসতেহি সদ্ধিং আতুমং গচ্ছন্তে ‘‘ভগৰা আগচ্ছতী’’তি সুত্ৰা ‘‘আগতকালেযাগুদানং করিস্সামী’’তি সামণেরভূমিযং ঠিতে দ্ৰে পুত্তে এতদৰোচ ‘‘ভগৰা কির তাতা আতুমং আগচ্ছতি মহতা ভিক্খুসঙ্ঘেন সদ্ধিং অড্ঢতেল়সেহি ভিক্খুসতেহি, গচ্ছথ তুম্হে তাতা, খুরভণ্ডং আদায নাল়িযা ৰা পসিব্বকেন ৰা অনুঘরকং আহিণ্ডথ, লোণম্পি তেলম্পি তণ্ডুলম্পি খাদনীযম্পি সংহরথ, ভগৰতো আগতস্স যাগুদানং করিস্সামী’’তি. তে তথা অকংসু. অথ ভগৰতি আতুমং আগন্ত্ৰা ভুসাগারকং পৰিট্ঠে সুভদ্দো সাযন্হসমযং গামদ্ৰারং গন্ত্ৰা মনুস্সে আমন্তেত্ৰা ‘‘হত্থকম্মমত্তং মে দেথা’’তি হত্থকম্মং যাচিত্ৰা ‘‘কিং ভন্তে করোমা’’তি ৰুত্তে ‘‘ইদঞ্চিদঞ্চ গণ্হথা’’তি সব্বূপকরণানি গাহাপেত্ৰা ৰিহারে উদ্ধনানি কারেত্ৰা একং কাল়কং কাসাৰং নিৰাসেত্ৰা তাদিসমেৰ পারুপিত্ৰা ‘‘ইদং করোথ, ইদং করোথা’’তি সব্বরত্তিং ৰিচারেন্তো সতসহস্সং ৰিস্সজ্জেত্ৰা ভোজ্জযাগুঞ্চ মধুগোল়কঞ্চ পটিযাদাপেসি. ভোজ্জযাগু নাম ভুঞ্জিত্ৰা পাতব্বযাগু, তত্থ সপ্পিমধুফাণিতমচ্ছমংসপুপ্ফফলরসাদি যং কিঞ্চি খাদনীযং নাম অত্থি, তং সব্বং পৰিসতি. কীল়িতুকামানং সীসমক্খনযোগ্গা হোতি সুগন্ধগন্ধা.

অথ ভগৰা কালস্সেৰ সরীরপটিজগ্গনং কত্ৰা ভিক্খুসঙ্ঘপরিৰুতো পিণ্ডায চরিতুং আতুমাভিমুখো পাযাসি. অথ তস্স আরোচেসুং ‘‘ভগৰা পিণ্ডায গামং পৰিসতি, তযা কস্স যাগু পটিযাদিতা’’তি. সো যথানিৰত্থপারুতেহেৰ তেহি কাল়ককাসাৰেহি একেন হত্থেন দব্বিঞ্চ কটচ্ছুঞ্চ গহেত্ৰা ব্রহ্মা ৰিয দক্খিণং জাণুমণ্ডলং ভূমিযং পতিট্ঠপেত্ৰা ৰন্দিত্ৰা ‘‘পটিগ্গণ্হাতু মে ভন্তে ভগৰা যাগু’’ন্তি আহ. ততো ‘‘জানন্তাপি তথাগতা পুচ্ছন্তী’’তি খন্ধকে (মহাৰ. ৩০৪) আগতনযেন ভগৰা পুচ্ছিত্ৰা চ সুত্ৰা চ তং ৰুড্ঢপব্বজিতং ৰিগরহিত্ৰা তস্মিং ৰত্থুস্মিং অকপ্পিযসমাদানসিক্খাপদং, খুরভণ্ডপরিহরণসিক্খাপদঞ্চাতি দ্ৰে সিক্খাপদানি পঞ্ঞপেত্ৰা ‘‘অনেককপ্পকোটিযো ভিক্খৰে ভোজনং পরিযেসন্তেহেৰ ৰীতিনামিতা, ইদং পন তুম্হাকং অকপ্পিযং, অধম্মেন উপ্পন্নং ভোজনং ইমং পরিভুঞ্জিত্ৰা অনেকানি অত্তভাৰসহস্সানি অপাযেস্ৰেৰ নিব্বত্তিস্সন্তি, অপেথ মা গণ্হথা’’তি ৰত্ৰা ভিক্খাচারাভিমুখো অগমাসি, একভিক্খুনাপি ন কিঞ্চি গহিতং. সুভদ্দো অনত্তমনো হুত্ৰা ‘‘অযং সব্বং জানামী’’তি আহিণ্ডতি, সচে ন গহেতুকামো পেসেত্ৰা আরোচেতব্বং অস্স, পক্কাহারো নাম সব্বচিরং তিট্ঠন্তো সত্তাহমত্তং তিট্ঠেয্য, ইদঞ্চ মম যাৰজীৰং পরিযত্তং অস্স, সব্বং তেন নাসিতং, অহিতকামো অযং ময্হ’’ন্তি ভগৰতি আঘাতং বন্ধিত্ৰা দসবলে ধরমানে কিঞ্চি ৰত্তুং নাসক্খি. এৰং কিরস্স অহোসি ‘‘অযং উচ্চা কুলা পব্বজিতো মহাপুরিসো, সচে কিঞ্চি ধরন্তস্স ৰক্খামি, মমংযেৰ সন্তজ্জেস্সতী’’তি.

স্ৰাযং অজ্জ মহাকস্সপত্থেরেন সদ্ধিং গচ্ছন্তো ‘‘পরিনিব্বুতো ভগৰা’’তি সুত্ৰা লদ্ধস্সাসো ৰিয হট্ঠতুট্ঠো এৰমাহ. থেরো পন তং সুত্ৰা হদযে পহারং ৰিয, মত্থকে পতিতসুক্খাসনিং ৰিয (সুক্খাসনি ৰিয দী. নি. অট্ঠ. ৩.২৩২) মঞ্ঞি, ধম্মসংৰেগো চস্স উপ্পজ্জি ‘‘সত্তাহমত্তপরিনিব্বুতো ভগৰা, অজ্জাপিস্স সুৰণ্ণৰণ্ণং সরীরং ধরতিযেৰ, দুক্খেন ভগৰতা আরাধিতসাসনে নাম এৰং লহুং মহন্তং পাপং কসটং কণ্টকো উপ্পন্নো, অলং খো পনেস পাপো ৰড্ঢমানো অঞ্ঞেপি এৰরূপে সহাযে লভিত্ৰা সাসনং ওসক্কাপেতু’’ন্তি.

ততো থেরো চিন্তেসি ‘‘সচে খো পনাহং ইমং মহল্লকং ইধেৰ পিলোতিকং নিৰাসেত্ৰা ছারিকায ওকিরাপেত্ৰা নীহরাপেস্সামি, মনুস্সা ‘সমণস্স গোতমস্স সরীরে ধরমানেযেৰ সাৰকা ৰিৰদন্তী’তি অম্হাকং দোসং দস্সেস্সন্তি, অধিৰাসেমি তাৰ. ভগৰতা হি দেসিতধম্মো অসঙ্গহিতপুপ্ফরাসিসদিসো, তত্থ যথা ৰাতেন পহটপুপ্ফানি যতো ৰা ততো ৰা গচ্ছন্তি, এৰমেৰ এৰরূপানং ৰসেন গচ্ছন্তে গচ্ছন্তে কালে ৰিনযে একং দ্ৰে সিক্খাপদানি নস্সিস্সন্তি, সুত্তে একো দ্ৰে পঞ্হাৰারা নস্সিস্সন্তি, অভিধম্মে একং দ্ৰে ভূমন্তরানি নস্সিস্সন্তি, এৰং অনুক্কমেন মূলে নট্ঠে পিসাচসদিসা ভৰিস্সাম, তস্মা ধম্মৰিনযসঙ্গহং করিস্সামি, এৰং সতি দল়্হসুত্তেন সঙ্গহিতপুপ্ফানি ৰিয অযং ধম্মৰিনযো নিচ্চলো ভৰিস্সতি. এতদত্থঞ্হি ভগৰা ময্হং তীণি গাৰুতানি পচ্চুগ্গমনং অকাসি, তীহি ওৰাদেহি (সং. নি. ২.১৪৯, ১৫০, ১৫১) উপসম্পদং অকাসি, কাযতো চীৰরপরিৰত্তনং অকাসি, আকাসে পাণিং চালেত্ৰা চন্দোপমপটিপদং কথেন্তো মঞ্ঞেৰ সক্খিং কত্ৰা কথেসি, তিক্খত্তুং সকলসাসনরতনং পটিচ্ছাপেসি, মাদিসে ভিক্খুম্হি তিট্ঠমানে অযং পাপো সাসনে ৰড্ঢিং মা অলত্থ, যাৰ অধম্মো ন দিপ্পতি, ধম্মো ন পটিবাহিয্যতি, অৰিনযো ন দিপ্পতি, ৰিনযো ন পটিবাহিয্যতি, অধম্মৰাদিনো ন বলৰন্তো হোন্তি, ধম্মৰাদিনো ন দুব্বলা হোন্তি, অৰিনযৰাদিনো ন বলৰন্তো হোন্তি, ৰিনযৰাদিনো ন দুব্বলা হোন্তি, তাৰ ধম্মঞ্চ ৰিনযঞ্চ সঙ্গাযিস্সামি, ততো ভিক্খূ অত্তনো অত্তনো পহোনকং গহেত্ৰা কপ্পিযাকপ্পিযে কথেস্সন্তি, অথাযং পাপো সযমেৰ নিগ্গহং পাপুণিস্সতি, পুন সীসং উক্খিপিতুং ন সক্খিস্সতি, সাসনং ইদ্ধঞ্চেৰ ফীত্তঞ্চ ভৰিস্সতী’’তি চিন্তেত্ৰা সো ‘‘এৰং নাম ময্হং চিত্তং উপ্পন্ন’’ন্তি কস্সচিপি অনারোচেত্ৰা ভিক্খুসঙ্ঘং সমস্সাসেত্ৰা অথ পচ্ছা ধাতুভাজনদিৰসে ধম্মৰিনযসঙ্গাযনত্থং ভিক্খূনং উস্সাহং জনেসি. তেন ৰুত্তং ‘‘আযস্মা মহাকস্সপো সত্তাহপরিনিব্বুতে…পে… ধম্মৰিনযসঙ্গাযনত্থং ভিক্খূনং উস্সাহং জনেসী’’তি.

তত্থ অলন্তি পটিক্খেপৰচনং, ন যুত্তন্তি অত্থো. আৰুসোতি পরিদেৰন্তে ভিক্খূ আলপতি. মা সোচিত্থাতি চিত্তে উপ্পন্নবলৰসোকেন মা সোকমকত্থ. মা পরিদেৰিত্থাতি ৰাচায মা ৰিলাপমকত্থ. ‘‘পরিদেৰনং ৰিলাপো’’তি হি ৰুত্তং. অসোচনাদীনং কারণমাহ ‘‘সুমুত্তা’’তিআদিনা. তেন মহাসমণেনাতি নিস্সক্কে করণৰচনং, স্মাৰচনস্স ৰা নাব্যপ্পদেসো. ‘‘উপদ্দুতা’’তি পদে পন কত্তরি ততিযাৰসেন সম্বন্ধো. উভযাপেক্খঞ্হেতং পদং. উপদ্দুতা চ হোমাতি তংকালাপেক্খৰত্তমানৰচনং, ‘‘তদা’’তি সেসো. অতীতত্থে ৰা ৰত্তমানৰচনং, অহুম্হাতি অত্থো. অনুস্সরন্তো ধম্মসংৰেগৰসেনেৰ, ন পন কোধাদিৰসেন. ধম্মসভাৰচিন্তাৰসেন হি পৰত্তং সহোত্তপ্পঞাণং ধম্মসংৰেগো. ৰুত্তঞ্হেতং –

‘‘সব্বসঙ্খতধম্মেসু, ওত্তপ্পাকারসণ্ঠিতং;

ঞাণমোহিতভারানং, ধম্মসংৰেগসঞ্ঞিত’’ন্তি. (সারত্থ. টী. ১.পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা);

অঞ্ঞং উস্সাহজননকারণং দস্সেতুং ‘‘ঈদিসস্সা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ঈদিসস্স চ সঙ্ঘসন্নিপাতস্সাতি সত্তসতসহস্সগণপামোক্খত্থেরপ্পমুখগণনপথাতিক্কন্তসঙ্ঘসন্নিপাতং সন্ধায ৰদতি. ‘‘ঠানং খো পনেতং ৰিজ্জতী’’তিআদিনাপি অঞ্ঞং কারণং দস্সেতি. তিট্ঠতি এত্থ ফলং তদাযত্তৰুত্তিতাযাতি ঠানং, হেতু. খোতি অৰধারণে. পনাতি ৰচনালঙ্কারে, এতং ঠানং ৰিজ্জতেৰ, নো ন ৰিজ্জতীতি অত্থো. কিং পন তন্তি আহ ‘‘যং পাপভিক্খূ’’তিআদি. ন্তি নিপাতমত্তং, কারণনিদ্দেসো ৰা, যেন ঠানেন অন্তরধাপেয্যুং, তদেতং ঠানং ৰিজ্জতিযেৰাতি. পাপেন লামকেন ইচ্ছাৰচরেন সমন্নাগতা ভিক্খূ পাপভিক্খূ. অতীতো সত্থা এত্থ, এতস্সাতি ৰা অতীতসত্থুকং যথা ‘‘বহুকত্তুকো’’তি. পধানং ৰচনং পাৰচনং. পা-সদ্দো চেত্থ নিপাতো ‘‘পা এৰ ৰুত্যস্সা’’তিআদীসু ৰিয. উপসগ্গপদং ৰা এতং, দীঘং কত্ৰা পন তথা ৰুত্তং যথা ‘‘পাৰদতী’’তিপি ৰদন্তি. পক্খন্তি অলজ্জিপক্খং. ‘‘যাৰ চা’’তিআদিনা সঙ্গীতিযা সাসনচিরট্ঠিতিকভাৰে কারণং, সাধকঞ্চ দস্সেতি. ‘‘তস্মা’’তি হি পদমজ্ঝাহরিত্ৰা ‘‘সঙ্গাযেয্য’’ন্তি পদেন সম্বন্ধনীযং.

তত্থ যাৰ চ ধম্মৰিনযো তিট্ঠতীতি যত্তকং কালং ধম্মো চ ৰিনযো চ লজ্জিপুগ্গলেসু তিট্ঠতি. পরিনিব্বানমঞ্চকে নিপন্নেন ভগৰতা মহাপরিনিব্বানসুত্তে (দী. নি. ২.২১৬) ৰুত্তং সন্ধায ‘‘ৰুত্তঞ্হেত’’ন্তিআদিমাহ. হি-সদ্দো আগমৰসেন দল়্হিজোতকো. দেসিতো পঞ্ঞত্তোতি ধম্মোপি দেসিতো চেৰ পঞ্ঞত্তো চ. সুত্তাভিধম্মসঙ্গহিতস্স হি ধম্মস্স অতিসজ্জনং পবোধনং দেসনা, তস্সেৰ পকারতো ঞাপনং ৰিনেয্যসন্তানে ঠপনং পঞ্ঞাপনং. ৰিনযোপি দেসিতো চেৰ পঞ্ঞত্তো চ. ৰিনযতন্তিসঙ্গহিতস্স হি অত্থস্স অতিসজ্জনং পবোধনং দেসনা, তস্সেৰ পকারতো ঞাপনং অসঙ্করতো ঠপনং পঞ্ঞাপনং, তস্মা কম্মদ্ৰযম্পি কিরিযাদ্ৰযেন সম্বজ্ঝনং যুজ্জতীতি ৰেদিতব্বং.

সোতি সো ধম্মো চ ৰিনযো চ. মমচ্চযেনাতি মম অচ্চযকালে. ‘‘ভুম্মত্থে করণনিদ্দেসো’’তি হি অক্খরচিন্তকা ৰদন্তি. হেত্ৰত্থে ৰা করণৰচনং, মম অচ্চযহেতু তুম্হাকং সত্থা নাম ভৰিস্সতীতি অত্থো. ৰুত্তঞ্হি মহাপরিনিব্বানসুত্তৰণ্ণনাযং ‘‘মযি পরিনিব্বুতে তুম্হাকং সত্থুকিচ্চং সাধেস্সতী’’তি (দী. নি. অট্ঠ. ২.২১৬). লক্খণৰচনঞ্হেত্থ হেত্ৰত্থসাধকং যথা ‘‘নেত্তে উজুং গতে সতী’’তি (অ. নি. ৪.৭০; নেত্তি. ১০.৯০, ৯৩). ইদং ৰুত্তং হোতি – মযা ৰো ঠিতেনেৰ ‘‘ইদং লহুকং, ইদং গরুকং, ইদং সতেকিচ্ছং, ইদং অতেকিচ্ছং, ইদং লোকৰজ্জং, ইদং পণ্ণত্তিৰজ্জং, অযং আপত্তি পুগ্গলস্স সন্তিকে ৰুট্ঠাতি, অযং গণস্স, অযং সঙ্ঘস্স সন্তিকে ৰুট্ঠাতী’’তি সত্তন্নং আপত্তিক্খন্ধানং অৰীতিক্কমনীযতাৰসেন ওতিণ্ণৰত্থুস্মিং সখন্ধকপরিৰারো উভতোৰিভঙ্গো মহাৰিনযো নাম দেসিতো, তং সকলম্পি ৰিনযপিটকং মযি পরিনিব্বুতে তুম্হাকং সত্থুকিচ্চং সাধেস্সতি ‘‘ইদং ৰো কত্তব্বং, ইদং ৰো ন কত্তব্ব’’ন্তি কত্তব্বাকত্তব্বস্স ৰিভাগেন অনুসাসনতো. ঠিতেনেৰ চ মযা ‘‘ইমে চত্তারো সতিপট্ঠানা, চত্তারো সম্মপ্পধানা, চত্তারো ইদ্ধিপাদা, পঞ্চিন্দ্রিযানি, পঞ্চ বলানি, সত্ত বোজ্ঝঙ্গা, অরিযো অট্ঠঙ্গিকো মগ্গো’’তি তেন তেন ৰিনেয্যানং অজ্ঝাসযানুরূপেন পকারেন ইমে সত্ততিংস বোধিপক্খিযধম্মে ৰিভজিত্ৰা ৰিভজিত্ৰা সুত্তন্তপিটকং দেসিতং, তং সকলম্পি সুত্তন্তপিটকং মযি পরিনিব্বুতে তুম্হাকং সত্থুকিচ্চং সাধেস্সতি তংতংচরিযানুরূপং সম্মাপটিপত্তিযা অনুসাসনতো, ঠিতেনেৰ চ মযা ‘‘ইমে পঞ্চক্খন্ধা (দী. নি. অট্ঠ. ২.২১৬), দ্ৰাদসাযতনানি, অট্ঠারস ধাতুযো, চত্তারি সচ্চানি, বাৰীসতিন্দ্রিযানি, নৰ হেতূ, চত্তারো আহারা, সত্ত ফস্সা, সত্ত ৰেদনা, সত্ত সঞ্ঞা, সত্ত চেতনা, সত্ত চিত্তানি. তত্রাপি এত্তকা ধম্মা কামাৰচরা, এত্তকা রূপাৰচরা, এত্তকা অরূপাৰচরা, এত্তকা পরিযাপন্না, এত্তকা অপরিযাপন্না, এত্তকা লোকিযা, এত্তকা লোকুত্তরা’’তি ইমে ধম্মে ৰিভজিত্ৰা ৰিভজিত্ৰা অভিধম্মপিটকং দেসিতং, তং সকলম্পি অভিধম্মপিটকং মযি পরিনিব্বুতে তুম্হাকং সত্থুকিচ্চং সাধেস্সতি খন্ধাদিৰিভাগেন ঞাযমানং চতুসচ্চসম্বোধাৰহত্তা. ইতি সব্বম্পেতং অভিসম্বোধিতো যাৰ পরিনিব্বানা পঞ্চচত্তালীস ৰস্সানি ভাসিতং লপিতং ‘‘তীণি পিটকানি, পঞ্চ নিকাযা, নৰঙ্গানি, চতুরাসীতি ধম্মক্খন্ধসহস্সানী’’তি এৰং মহপ্পভেদং হোতি. ইমানি চতুরাসীতি ধম্মক্খন্ধসহস্সানি তিট্ঠন্তি, অহং একোৰ পরিনিব্বাযিস্সামি, অহঞ্চ পনিদানি একোৰ ওৰদামি অনুসাসামি, মযি পরিনিব্বুতে ইমানি চতুরাসীতি বুদ্ধসহস্সানি তুম্হে ওৰদিস্সন্তি অনুসাসিস্সন্তি ওৰাদানুসাসনকিচ্চস্স নিপ্ফাদনতোতি.

সাসনন্তি পরিযত্তিপটিপত্তিপটিৰেধৰসেন তিৰিধম্পি সাসনং, নিপ্পরিযাযতো পন সত্ততিংস বোধিপক্খিযধম্মা. অদ্ধানং গমিতুমলন্তি অদ্ধনিযং, অদ্ধানগামি অদ্ধানক্খমন্তি অত্থো. চিরং ঠিতি এতস্সাতি চিরট্ঠিতিকং. ইদং ৰুত্তং হোতি – যেন পকারেন ইদং সাসনং অদ্ধনিযং, ততোযেৰ চ চিরট্ঠিতিকং ভৰেয্য, তেন পকারেন ধম্মঞ্চ ৰিনযঞ্চ যদি পনাহং সঙ্গাযেয্যং, সাধু ৰতাতি.

ইদানি সম্মাসম্বুদ্ধেন অত্তনো কতং অনুগ্গহৰিসেসং সমনুস্সরিত্ৰা চিন্তনাকারম্পি দস্সেন্তো ‘‘যঞ্চাহং ভগৰতা’’তিআদিমাহ. তত্থ ‘‘যঞ্চাহ’’ন্তি এতস্স ‘‘অনুগ্গহিতো, পসংসিতো’’তি এতেহি সম্বন্ধো. ন্তি যস্মা, কিরিযাপরামসনং ৰা এতং, তেন ‘‘অনুগ্গহিতো, পসংসিতো’’তি এত্থ অনুগ্গহণং, পসংসনঞ্চ পরামসতি. ‘‘ধারেস্সসী’’তিআদিকং পন ৰচনং ভগৰা অঞ্ঞতরস্মিং রুক্খমূলে মহাকস্সপত্থেরেন পঞ্ঞত্তসঙ্ঘাটিযং নিসিন্নো তং সঙ্ঘাটিং পদুমপুপ্ফৰণ্ণেন পাণিনা অন্তন্তেন পরামসন্তো আহ. ৰুত্তঞ্হেতং কস্সপসংযুত্তে (সং. নি. ২.১৫৪) মহাকস্সপত্থেরেনেৰ আনন্দত্থেরং আমন্তেত্ৰা কথেন্তেন –

‘‘অথ খো আৰুসো ভগৰা মগ্গা ওক্কম্ম যেন অঞ্ঞতরং রুক্খমূলং তেনুপসঙ্কমি, অথ খ্ৰাহং আৰুসো পটপিলোতিকানং সঙ্ঘাটিং চতুগ্গুণং পঞ্ঞপেত্ৰা ভগৰন্তং এতদৰোচং ‘ইধ ভন্তে ভগৰা নিসীদতু, যং মমস্স দীঘরত্তং হিতায সুখাযা’তি. নিসীদি খো আৰুসো ভগৰা পঞ্ঞত্তে আসনে, নিসজ্জ খো মং আৰুসো ভগৰা এতদৰোচ ‘মুদুকা খো ত্যাযং কস্সপ পটপিলোতিকানং সঙ্ঘাটী’তি. পটিগ্গণ্হাতু মে ভন্তে ভগৰা পটপিলোতিকানং সঙ্ঘাটিং অনুকম্পং উপাদাযাতি. ধারেস্সসি পন মে ত্ৰং কস্সপ সাণানি পংসুকূলানি নিব্বসনানীতি. ধারেস্সামহং ভন্তে ভগৰতো সাণানি পংসুকূলানি নিব্বসনানীতি. সো খ্ৰাহং আৰুসো পটপিলোতিকানং সঙ্ঘাটিং ভগৰতো পাদাসিং, অহং পন ভগৰতো সাণানি পংসুকূলানি নিব্বসনানি পটিপজ্জি’’ন্তি (সং. নি. ২.১৫৪).

তত্থ মুদুকা খো ত্যাযন্তি মুদুকা খো তে অযং. কস্মা পন ভগৰা এৰমাহাতি? থেরেন সহ চীৰরং পরিৰত্তেতুকামতায. কস্মা পরিৰত্তেতুকামো জাতোতি? থেরং অত্তনো ঠানে ঠপেতুকামতায. কিং সারিপুত্তমোগ্গল্লানা নত্থীতি? অত্থি, এৰং পনস্স অহোসি ‘‘ইমে ন চিরং ঠস্সন্তি, ‘কস্সপো পন ৰীসৰস্সসতাযুকো, সো মযি পরিনিব্বুতে সত্তপণ্ণিগুহাযং ৰসিত্ৰা ধম্মৰিনযসঙ্গহং কত্ৰা মম সাসনং পঞ্চৰস্সসহস্সপরিমাণকালং পৰত্তনকং করিস্সতী’’তি অত্তনো নং ঠানে ঠপেসি, এৰং ভিক্খূ কস্সপস্স সুস্সুসিতব্বং মঞ্ঞিস্সন্তী’’তি তস্মা এৰমাহ. থেরো পন যস্মা চীৰরস্স ৰা পত্তস্স ৰা ৰণ্ণে কথিতে ‘‘ইমং তুম্হে গণ্হথা’’তি ৰচনং চারিত্তমেৰ, তস্মা ‘‘পটিগ্গণ্হাতু মে ভন্তে ভগৰা’’তি আহ.

ধারেস্সসি পন মে ত্ৰং কস্সপাতি কস্সপ ত্ৰং ইমানি পরিভোগজিণ্ণানি পংসুকূলানি পারুপিতুং সক্খিস্সসীতি ৰদতি. তঞ্চ খো ন কাযবলং সন্ধায, পটিপত্তিপূরণং পন সন্ধায এৰমাহ. অযঞ্হেত্থ অধিপ্পাযো – অহং ইমং চীৰরং পুণ্ণং নাম দাসিং পারুপিত্ৰা আমকসুসানে ছড্ডিতং সুসানং পৰিসিত্ৰা তুম্বমত্তেহি পাণকেহি সম্পরিকিণ্ণং তে পাণকে ৰিধুনিত্ৰা মহাঅরিযৰংসে ঠত্ৰা অগ্গহেসিং, তস্স মে ইমং চীৰরং গহিতদিৰসে দসসহস্সচক্কৰাল়ে মহাপথৰী মহাৰিরৰং ৰিরৰমানা কম্পিত্থ, আকাসং তটতটাযি, চক্কৰাল়ে দেৰতা সাধুকারং অদংসু, ইমং চীৰরং গণ্হন্তেন ভিক্খুনা জাতিপংসুকূলিকেন জাতিআরঞ্ঞিকেন জাতিএকাসনিকেন জাতিসপদানচারিকেন ভৰিতুং ৰট্টতি, ত্ৰং ইমস্স চীৰরস্স অনুচ্ছৰিকং কাতুং সক্খিস্সসীতি. থেরোপি অত্তনা পঞ্চন্নং হত্থীনং বলং ধারেতি, সো তং অতক্কযিত্ৰা ‘‘অহমেতং পটিপত্তিং পূরেস্সামী’’তি উস্সাহেন সুগতচীৰরস্স অনুচ্ছৰিকং কাতুকামো ‘‘ধারেস্সামহং ভন্তে’’তি আহ. পটিপজ্জিন্তি পটিপন্নোসিং. এৰং পন চীৰরপরিৰত্তনং কত্ৰা থেরেন পারুপিতচীৰরং ভগৰা পারুপি, সত্থু চীৰরং থেরো. তস্মিং সমযে মহাপথৰী উদকপরিযন্তং কত্ৰা উন্নদন্তী কম্পিত্থ.

সাণানি পংসুকূলানীতি মতকল়েৰরং পরিৰেঠেত্ৰা ছড্ডিতানি তুম্বমত্তে কিমী পপ্ফোটেত্ৰা গহিতানি সাণৰাকমযানি পংসুকূলচীৰরানি. নিব্বসনানীতি নিট্ঠিতৰসনকিচ্চানি, পরিভোগজিণ্ণানীতি অত্থো. এত্থ চ কিঞ্চাপি একমেৰ তং চীৰরং, অনেকাৰযৰত্তা পন বহুৰচনং কতন্তি মজ্ঝিমগণ্ঠিপদে ৰুত্তং. চীৰরে সাধারণপরিভোগেনাতি এত্থ অত্তনা সাধারণপরিভোগেনাতি অত্থস্স ৰিঞ্ঞাযমানত্তা, ৰিঞ্ঞাযমানত্থস্স চ সদ্দস্স পযোগে কামাচারত্তা ‘‘অত্তনা’’তি ন ৰুত্তং. ‘‘ধারেস্সসি পন মে ত্ৰং কস্সপ সাণানি পংসুকূলানী’’তি (সং. নি. ২.১৫৪) হি ৰুত্তত্তা ‘‘অত্তনাৰ সাধারণপরিভোগেনা’’তি ৰিঞ্ঞাযতি, নাঞ্ঞেন. ন হি কেৰলং সদ্দতোযেৰ সব্বত্থ অত্থনিচ্ছযো, অত্থপকরণাদিনাপি যেভুয্যেন অত্থস্স নিযমিতত্তা. আচরিযধম্মপালত্থেরেন পনেত্থ এৰং ৰুত্তং ‘‘চীৰরে সাধারণপরিভোগেনাতি এত্থ ‘অত্তনা সমসমট্ঠপনেনা’তি ইধ ৰুত্তং অত্তনা – সদ্দমানেত্ৰা ‘চীৰরে অত্তনা সাধারণপরিভোগেনা’তি যোজেতব্বং.

যস্স যেন হি সম্বন্ধো, দূরট্ঠম্পি চ তস্স তং;

অত্থতো হ্যসমানানং, আসন্নত্তমকারণন্তি.

অথ ৰা ভগৰতা চীৰরে সাধারণপরিভোগেন ভগৰতা অনুগ্গহিতোতি যোজনীযং. একস্সাপি হি করণনিদ্দেসস্স সহাদিযোগকত্তুত্থজোতকত্তসম্ভৰতো’’তি. সমানং ধারণমেতস্সাতি সাধারণো, তাদিসো পরিভোগোতি সাধারণপরিভোগো, তেন. সাধারণপরিভোগেন চ সমসমট্ঠপনেন চ অনুগ্গহিতোতি সম্বন্ধো.

ইদানি –

‘‘অহং ভিক্খৰে, যাৰদে আকঙ্খামি ৰিৰিচ্চেৰ কামেহি ৰিৰিচ্চ অকুসলেহি ধম্মেহি সৰিতক্কং সৰিচারং ৰিৰেকজং পীতিসুখং পঠমং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরামি, কস্সপোপি ভিক্খৰে যাৰদে আকঙ্খতি ৰিৰিচ্চেৰ কামেহি ৰিৰিচ্চ অকুসলেহি ধম্মেহি সৰিতক্কং সৰিচারং ৰিৰেকজং পীতিসুখং পঠমং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরতী’’তিআদিনা (সং. নি. ২.১৫২) –

নৰানুপুব্বৰিহারছল়ভিঞ্ঞাপভেদে উত্তরিমনুস্সধম্মে অত্তনা সমসমট্ঠপনত্থায ভগৰতা ৰুত্তং কস্সপসংযুত্তে (সং. নি. ২.১৫১) আগতং পাল়িমিমং পেয্যালমুখেন, আদিগ্গহণেন চ সঙ্খিপিত্ৰা দস্সেন্তো আহ ‘‘অহং ভিক্খৰে’’তিআদি.

তত্থ যাৰদেতি যাৰদেৰ, যত্তকং কালং আকঙ্খামি, তত্তকং কালং ৰিহরামীতি অত্থো. ততোযেৰ হি মজ্ঝিমগণ্ঠিপদে, চূল়গণ্ঠিপদে‘‘যাৰদেতি যাৰদেৰাতি ৰুত্তং হোতী’’তি লিখিতং. সংযুত্তট্ঠকথাযম্পি ‘‘যাৰদে আকঙ্খামীতি যাৰদেৰ ইচ্ছামী’’তি (সং. নি. অট্ঠ. ১.২.১৫২) অত্থো ৰুত্তো. তথা হি তত্থ লীনত্থপকাসনিযং আচরিযধম্মপালত্থেরেন ‘‘যাৰদেৰাতি ইমিনা সমানত্থং ‘যাৰদে’তি ইদং পদ’’ন্তি ৰুত্তং. পোত্থকেসু পন কত্থচি ‘‘যাৰদেৰা’’তি অযমেৰ পাঠো দিস্সতি. অপি চ যাৰদেতি যত্তকং সমাপত্তিৰিহারং ৰিহরিতুং আকঙ্খামি, তত্তকং সমাপত্তিৰিহারং ৰিহরামীতি সমাপত্তিট্ঠানে, যত্তকং অভিঞ্ঞাৰোহারং ৰোহরিতুং আকঙ্খামি, তত্তকং অভিঞ্ঞাৰোহারং ৰোহরামীতি অভিঞ্ঞাঠানে চ সহ পাঠসেসেন অত্থো ৰেদিতব্বো. আচরিযধম্মপালত্থেরেনাপি তদেৰত্থং যথালাভনযেন দস্সেতুং ‘‘যত্তকে সমাপত্তিৰিহারে, অভিঞ্ঞাৰোহারে ৰা আকঙ্খন্তো ৰিহারামি চেৰ ৰোহরামি চ, তথা কস্সপোপীতি অত্থো’’তি ৰুত্তং. অপরে পন ‘‘যাৰদেতি ‘যং পঠমজ্ঝানং আকঙ্খামি, তং পঠমজ্ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহারামী’তিআদিনা সমাপত্তিট্ঠানে, ইদ্ধিৰিধাভিঞ্ঞাঠানে চ অজ্ঝাহরিতস্স ত-সদ্দস্স কম্মৰসেন ‘যং দিব্বসোতং আকঙ্খামি, তেন দিব্বসোতেন সদ্দে সুণামী’তিআদিনা সেসাভিঞ্ঞাঠানে করণৰসেন যোজনা ৰত্তব্বা’’তি ৰদন্তি. ৰিৰিচ্চেৰ কামেহীতি এত্থ এৰ-সদ্দো নিযমত্থো, উভযত্থ যোজেতব্বো. যমেত্থ ৰত্তব্বং, তদুপরি আৰি ভৰিস্সতি.

নৰানুপুব্বৰিহারছল়ভিঞ্ঞাপ্পভেদেতি এত্থ নৰানুপুব্বৰিহারা নাম অনুপটিপাটিযা সমাপজ্জিতব্বত্তা এৰংসঞ্ঞিতা নিরোধসমাপত্তিযা সহ অট্ঠ সমাপত্তিযো. ছল়ভিঞ্ঞা নাম আসৰক্খযঞাণেন সহ পঞ্চাভিঞ্ঞাযো. কত্থচি পোত্থকে চেত্থ আদিসদ্দো দিস্সতি. সো অনধিপ্পেতো যথাৰুত্তায পাল়িযা গহেতব্বস্স অত্থস্স অনৰসেসত্তা. মনুস্সেসু, মনুস্সানং ৰা উত্তরিভূতানং, উত্তরীনং ৰা মনুস্সানং ঝাযীনঞ্চেৰ অরিযানঞ্চ ধম্মোতি উত্তরিমনুস্সধম্মো, মনুস্সধম্মা ৰা উত্তরীতি উত্তরিমনুস্সধম্মো. দস কুসলকম্মপথা চেত্থ ৰিনা ভাৰনামনসিকারেন পকতিযাৰ মনুস্সেহি নিব্বত্তেতব্বতো, মনুস্সত্তভাৰাৰহনতো চ মনুস্সধম্মো নাম, ততো উত্তরি পন ঝানাদি উত্তরিমনুস্সধম্মোতি ৰেদিতব্বো. সমসমট্ঠপনেনাতি ‘‘অহং যত্তকং কালং, যত্তকে ৰা সমাপত্তিৰিহারে, যত্তকা অভিঞ্ঞাযো চ ৰল়ঞ্জেমি, তথা কস্সপোপী’’তি এৰং সমসমং কত্ৰা ঠপনেন. অনেকট্ঠানেসু ঠপনং, কস্সচিপি উত্তরিমনুস্সধম্মস্স অসেসভাৰেন একন্তসমট্ঠপনং ৰা সন্ধায ‘‘সমসমট্ঠপনেনা’’তি ৰুত্তং, ইদঞ্চ নৰানুপুব্বৰিহারছল়ভিঞ্ঞাভাৰসামঞ্ঞেন পসংসামত্তন্তি দট্ঠব্বং. ন হি আযস্মা মহাকস্সপো ভগৰা ৰিয দেৰসিকং চতুৰীসতিকোটিসতসহস্সসঙ্খ্যা সমাপত্তিযো সমাপজ্জতি, যমকপাটিহারিযাদিৰসেন চ অভিঞ্ঞাযো ৰল়ঞ্জেতীতি. এত্থ চ উত্তরিমনুস্সধম্মে অত্তনা সমসমট্ঠপনেনা’’তি ইদং নিদস্সনমত্তন্তি ৰেদিতব্বং. তথা হি –

‘‘ওৰদ কস্সপ ভিক্খূ, করোহি কস্সপ ভিক্খূনং ধম্মিং কথং, অহং ৰা কস্সপ ভিক্খূ ওৰদেয্যং, ত্ৰং ৰা. অহং ৰা কস্সপ ভিক্খূনং ধম্মিং কথং করেয্যং, ত্ৰং ৰা’’তি –

এৰম্পি অত্তনা সমসমট্ঠপনমকাসিযেৰাতি.

তথাতি রূপূপসংহারো যথা অনুগ্গহিতো, তথা পসংসিতোতি. আকাসে পাণিং চালেত্ৰাতি ভগৰতা অত্তনোযেৰ পাণিং আকাসে চালেত্ৰা কুলেসু অলগ্গচিত্ততায চেৰ করণভূতায পসংসিতোতি সম্বন্ধো. অলগ্গচিত্ততাযাতি ৰা আধারে ভুম্মং, আকাসে পাণিং চালেত্ৰা কুলূপকস্স ভিক্খুনো অলগ্গচিত্ততায কুলেসু অলগ্গনচিত্তেন ভৰিতুং যুত্ততায চেৰ মঞ্ঞেৰ সক্খিং কত্ৰা পসংসিতোতি অত্থো. যথাহ –

‘‘অথ খো ভগৰা আকাসে পাণিং চালেসি সেয্যথাপি ভিক্খৰে, অযং আকাসে পাণি ন সজ্জতি ন গয্হতি ন বজ্ঝতি, এৰমেৰ খো ভিক্খৰে যস্স কস্সচি ভিক্খুনো কুলানি উপসঙ্কমতো কুলেসু চিত্তং ন সজ্জতি ন গয্হতি ন বজ্ঝতি ‘লভন্তু লাভকামা, পুঞ্ঞকামা করোন্তু পুঞ্ঞানী’তি. যথা সকেন লাভেন অত্তমনো হোতি সুমনো, এৰং পরেসং লাভেন অত্তমনো হোতি সুমনো. এৰরূপো খো ভিক্খৰে ভিক্খু অরহতি কুলানি উপসঙ্কমিতুং. কস্সপস্স ভিক্খৰে কুলানি উপসঙ্কমতো কুলেসু চিত্তং ন সজ্জতি ন গয্হতি ন বজ্ঝতি ‘লভন্তু লাভকামা, পুঞ্ঞকামা করোন্তু পুঞ্ঞানী’তি. যথা সকেন লাভেন অত্তমনো হোতি সুমনো, এৰং পরেসং লাভেন অত্তমনো হোতি সুমনো’’তি (সং. নি. ২.১৪৬).

তত্থ আকাসে পাণিং চালেসীতি নীলে গগনন্তরে যমকৰিজ্জুকং সঞ্চালযমানো ৰিয হেট্ঠাভাগে, উপরিভাগে, উভতো চ পস্সেসু পাণিং সঞ্চালেসি, ইদঞ্চ পন তেপিটকে বুদ্ধৰচনে অসম্ভিন্নপদং নাম. অত্তমনোতি সকমনো, ন দোমনস্সেন পচ্ছিন্দিত্ৰা গহিতমনো. সুমনোতি তুট্ঠমনো, ইদানি যো হীনাধিমুত্তিকো মিচ্ছাপটিপন্নো এৰং ৰদেয্য ‘‘সম্মাসম্বুদ্ধো ‘অলগ্গচিত্ততায আকাসে চালিতপাণূপমা কুলানি উপসঙ্কমথা’তি ৰদন্তো অট্ঠানে ঠপেতি, অসয্হভারং আরোপেতি, যং ন সক্কা কাতুং, তং কারেহী’’তি, তস্স ৰাদপথং পচ্ছিন্দিত্ৰা ‘‘সক্কা চ খো এৰং কাতুং, অত্থি এৰরূপো ভিক্খূ’’তি আযস্মন্তং মহাকস্সপত্থেরমেৰ সক্খিং কত্ৰা দস্সেন্তো ‘‘কস্সপস্স ভিক্খৰে’’তিআদিমাহ.

অঞ্ঞম্পি পসংসনমাহ ‘‘চন্দোপমপটিপদায চা’’তি, চন্দপটিভাগায পটিপদায চ করণভূতায পসংসিতো, তস্সং ৰা আধারভূতায মঞ্ঞেৰ সক্খিং কত্ৰা পসংসিতোতি অত্থো. যথাহ –

‘‘চন্দূপমা ভিক্খৰে কুলানি উপসঙ্কমথ অপকস্সেৰ কাযং, অপকস্স চিত্তং নিচ্চনৰকা কুলেসু অপ্পগব্ভা. সেয্যথাপি ভিক্খৰে পুরিসো জরুদপানং ৰা ওলোকেয্য পব্বতৰিসমং ৰা নদীৰিদুগ্গং ৰা অপকস্সেৰ কাযং, অপকস্স চিত্তং, এৰমেৰ খো ভিক্খৰে চন্দূপমা কুলানি উপসঙ্কমথ অপকস্সেৰ কাযং, অপকস্স চিত্তং নিচ্চনৰকা কুলেসু অপ্পগব্ভা. কস্সপো ভিক্খৰে চন্দূপমো কুলানি উপসঙ্কমতি অপকস্সেৰ কাযং, অপকস্স চিত্তং নিচ্চনৰকো কুলেসু অপ্পগব্ভো’’তি (সং. নি. ২.১৪৬).

তত্থ চন্দূপমাতি চন্দসদিসা হুত্ৰা. কিং পরিমণ্ডলতায সদিসাতি? নো, অপিচ খো যথা চন্দো গগনতলং পক্খন্দমানো ন কেনচি সদ্ধিং সন্থৰং ৰা সিনেহং ৰা আলযং ৰা নিকন্তিং ৰা পত্থনং ৰা পরিযুট্ঠানং ৰা করোতি, ন চ ন হোতি মহাজনস্স পিযো মনাপো, তুম্হেপি এৰং কেনচি সদ্ধিং সন্থৰাদীনং অকরণেন বহুজনস্স পিযা মনাপা চন্দূপমা হুত্ৰা খত্তিযকুলাদীনি চত্তারি কুলানি উপসঙ্কমথাতি অত্থো. অপিচ যথা চন্দো অন্ধকারং ৰিধমতি, আলোকং ফরতি, এৰং কিলেসন্ধকারৰিধমনেন, ঞাণালোকফরণেন চ চন্দূপমা হুত্ৰাতি এৰমাদীহিপি নযেহি অত্থো দট্ঠব্বো.

অপকস্সেৰ কাযং, অপকস্স চিত্তন্তি তেনেৰ সন্থৰাদীনমকরণেন কাযঞ্চ চিত্তঞ্চ অপকস্সিত্ৰা, অকড্ঢিত্ৰা অপনেত্ৰাতি অত্থো. নিচ্চনৰকাতি নিচ্চং নৰিকাৰ, আগন্তুকসদিসা এৰ হুত্ৰাতি অত্থো. আগন্তুকো হি পটিপাটিযা সম্পত্তগেহং পৰিসিত্ৰা সচে নং ঘরসামিকা দিস্ৰা ‘‘অম্হাকং পুত্তভাতরোপি ৰিপ্পৰাসগতা এৰং ৰিচরিংসূ’’তি অনুকম্পমানা নিসীদাপেত্ৰা ভোজেন্তি, ভুত্তমত্তোযেৰ ‘‘তুম্হাকং ভাজনং গণ্হথা’’তি উট্ঠায পক্কমতি, ন তেহি সদ্ধিং সন্থৰং ৰা করোতি, কিচ্চকরণীযানি ৰা সংৰিদহতি, এৰং তুম্হেপি পটিপাটিযা সম্পত্তঘরং পৰিসিত্ৰা যং ইরিযাপথেসু পসন্না মনুস্সা দেন্তি, তং গহেত্ৰা পচ্ছিন্নসন্থৰা তেসং কিচ্চকরণীযে অব্যাৰটা হুত্ৰা নিক্খমথাতি দীপেতি. অপ্পগব্ভাতি ন পগব্ভা, অট্ঠট্ঠানেন কাযপাগব্ভিযেন, চতুট্ঠানেন ৰচীপাগব্ভিযেন, অনেকট্ঠানেন মনোপাগব্ভিযেন চ ৰিরহিতা কুলানি উপসঙ্কমথাতি অত্থো.

জরুদপানন্তি জিণ্ণকূপং. পব্বতৰিসমন্তি পব্বতে ৰিসমং পপাতট্ঠানং. নদীৰিদুগ্গন্তি নদিযা ৰিদুগ্গং ছিন্নতটট্ঠানং. এৰমেৰ খোতি এত্থ ইদং ওপম্মসংসন্দনং – জরুদপানাদযো ৰিয হি চত্তারি কুলানি, ওলোকনপুরিসো ৰিয ভিক্খু, যথা পন অনপকট্ঠকাযচিত্তো তানি ওলোকেন্তো পুরিসো তত্থ পততি, এৰং অরক্খিতেহি কাযাদীহি কুলানি উপসঙ্কমন্তো ভিক্খু কুলেসু বজ্ঝতি, ততো নানপ্পকারং সীলপাদভঞ্জনাদিকং অনত্থং পাপুণাতি. যথা পন অপকট্ঠকাযচিত্তো পুরিসো তত্থ ন পততি, এৰং রক্খিতেনেৰ কাযেন, রক্খিতায ৰাচায, রক্খিতেহি চিত্তেহি, সূপট্ঠিতায সতিযা অপকট্ঠকাযচিত্তো হুত্ৰা কুলানি উপসঙ্কমন্তো ভিক্খু কুলেসু ন বজ্ঝতি, অথস্স সীলসদ্ধাসমাধিপঞ্ঞাসঙ্খাতানি পাদহত্থকুচ্ছিসীসানি ন ভঞ্জন্তি, রাগকণ্টকাদযো ন ৰিজ্ঝন্তি, সুখিতো যেনকামং অগতপুব্বং নিব্বানদিসং গচ্ছতি, এৰরূপো অযং মহাকস্সপোতি হীনাধিমুত্তিকস্স মিচ্ছাপটিপন্নস্স ৰাদপথপচ্ছিন্দনত্থং মহাকস্সপত্থেরং এৰ সক্খিং কত্ৰা দস্সেন্তো ‘‘কস্সপো ভিক্খৰে’’তিআদিমাহাতি. এৰম্পেত্থ অত্থমিচ্ছন্তিঅলগ্গচিত্ততাসঙ্খাতায চন্দোপমপটিপদায করণভূতায পসংসিতো, তস্সং ৰা আধারভূতায মঞ্ঞেৰ সক্খিং কত্ৰা পসংসিতোতি, এৰং সতি চেৰ-সদ্দো, চ-সদ্দো চ ন পযুজ্জিতব্বো দ্ৰিন্নং পদানং তুল্যাধিকরণত্তা, অযমেৰ অত্থো পাঠো চ যুত্ততরো ৰিয দিস্সতি পরিনিব্বানসুত্তৰণ্ণনাযং ‘‘আকাসে পাণিং চালেত্ৰা চন্দূপমং পটিপদং কথেন্তো মং কাযসক্খিং কত্ৰা কথেসী’’তি (দী. নি. অট্ঠ. ২.২৩২) ৰুত্তত্তাতি.

তস্স কিমঞ্ঞং আণণ্যং ভৰিস্সতি, অঞ্ঞত্র ধম্মৰিনযসঙ্গাযনাতি অধিপ্পাযো. তত্থ তস্সাতি যং-সদ্দস্স কারণনিদস্সনে ‘‘তস্মা’’তি অজ্ঝাহরিত্ৰা তস্স মেতি অত্থো, কিরিযাপরামসনে পন তস্স অনুগ্গহণস্স, পসংসনস্স চাতি. পোত্থকেসুপি কত্থচি ‘‘তস্স মে’’তি পাঠো দিস্সতি, এৰং সতি কিরিযাপরামসনে ‘‘তস্সা’’তি অপরং পদমজ্ঝাহরিতব্বং. নত্থি ইণং যস্সাতি অণণো, তস্স ভাৰো আণণ্যং. ধম্মৰিনযসঙ্গাযনং ঠপেত্ৰা অঞ্ঞং কিং নাম তস্স ইণৰিরহিতত্তং ভৰিস্সতি, ন ভৰিস্সতি এৰাতি অত্থো. ‘‘ননু মং ভগৰা’’তিআদিনা ৰুত্তমেৰত্থং উপমাৰসেন ৰিভাৰেতি. সককৰচইস্সরিযানুপ্পদানেনাতি এত্থ কৰচো নাম উরচ্ছদো, যেন উরো ছাদীযতে, তস্স চ চীৰরনিদস্সনেন গহণং, ইস্সরিযস্স পন অভিঞ্ঞাসমাপত্তিনিদস্সনেনাতি দট্ঠব্বং. কুলৰংসপ্পতিট্ঠাপকন্তি কুলৰংসস্স কুলপৰেণিযা পতিট্ঠাপকং. ‘‘মে’’তি পদস্স নিচ্চসাপেক্খত্তা সদ্ধম্মৰংসপ্পতিট্ঠাপকোতি সমাসো. ইদং ৰুত্তং হোতি – সত্তুসঙ্ঘনিম্মদ্দনেন অত্তনো কুলৰংসপ্পতিট্ঠাপনত্থং সককৰচইস্সরিযানুপ্পদানেন কুলৰংসপ্পতিট্ঠাপকং পুত্তং রাজা ৰিয ভগৰাপি মং দীঘদস্সী ‘‘সদ্ধম্মৰংসপ্পতিট্ঠাপকো মে অযং ভৰিস্সতী’’তি মন্ত্ৰা সাসনপচ্চত্থিকগণনিম্মদ্দনেন সদ্ধম্মৰংসপ্পতিট্ঠাপনত্থং চীৰরদানসমসমট্ঠপনসঙ্খাতেন ইমিনা অসাধারণানুগ্গহেন অনুগ্গহেসি ননু, ইমায চ উল়ারায পসংসায পসংসি ননূতি. ইতি চিন্তযন্তোতি এত্থ ইতিসদ্দেন ‘‘অন্তরধাপেয্যুং, সঙ্গাযেয্যং, কিমঞ্ঞং আণণ্যং ভৰিস্সতী’’তি ৰচনপুব্বঙ্গমং, ‘‘ঠানং খো পনেতং ৰিজ্জতী’’তিআদি ৰাক্যত্তযং নিদস্সেতি.

ইদানি যথাৰুত্তমত্থং সঙ্গীতিক্খন্ধকপাল়িযা সাধেন্তো আহ ‘‘যথাহা’’তিআদি. তত্থ যথাহাতি কিং আহ, মযা ৰুত্তস্স অত্থস্স সাধকং কিং আহাতি ৰুত্তং হোতি. যথা ৰা যেন পকারেন মযা ৰুত্তং, তথা তেন পকারেন পাল়িযম্পি আহাতি অত্থো. যথা ৰা যং ৰচনং পাল়িযং আহ, তথা তেন ৰচনেন মযা ৰুত্তৰচনং সংসন্দতি চেৰ সমেতি চ যথা তং গঙ্গোদকেন যমুনোদকন্তিপি ৰত্তব্বো পাল়িযা সাধনত্থং উদাহরিতভাৰস্স পচ্চক্খতো ৰিঞ্ঞাযমানত্তা, ৰিঞ্ঞাযমানত্থস্স চ সদ্দস্স পযোগে কামাচারত্তা. অধিপ্পাযৰিভাৰনত্থা হি অত্থযোজনা. যথা ৰা যেন পকারেন ধম্মৰিনযসঙ্গাযনত্থং ভিক্খূনং উস্সাহং জনেসি, তথা তেন পকারেন পাল়িযম্পি আহাতি অত্থো. এৰমীদিসেসু.

একমিদাহন্তি এত্থ ইদন্তি নিপাতমত্তং. একং সমযন্তি চ ভুম্মত্থে উপযোগৰচনং, একস্মিং সমযেতি অত্থো. পাৰাযাতি পাৰানগরতো, তত্থ পিণ্ডায চরিত্ৰা ‘‘কুসিনারং গমিস্সামী’’তি অদ্ধানমগ্গপ্পটিপন্নোতি ৰুত্তং হোতি. অদ্ধানমগ্গোতি চ দীঘমগ্গো ৰুচ্চতি, দীঘপরিযাযো হেত্থ অদ্ধানসদ্দো. মহতাতি গুণমহত্তেনপি সঙ্খ্যামহত্তেনপি মহতা. ‘‘পঞ্চমত্তেহী’’তিআদিনা সঙ্খ্যামহত্তং দস্সেতি, মত্তসদ্দো চ পমাণৰচনো ‘‘ভোজনে মত্তঞ্ঞুতা’’তিআদীসু (অ. নি. ৩.১৬) ৰিয. ‘‘ধম্মৰিনযসঙ্গাযনত্থং উস্সাহং জনেসী’’তি এতস্সত্থস্স সাধনত্থং আহতা ‘‘অথ খো’’তিআদিকা পাল়ি যথাৰুত্তমত্থং ন সাধেতি. ন হেত্থ উস্সাহজননপ্পকারো আগতোতি চোদনং পরিহরিতুমাহ ‘‘সব্বং সুভদ্দকণ্ডং ৰিত্থারতো ৰেদিতব্ব’’ন্তি. এৰম্পেসা চোদনা তদৰত্থাযেৰাতি ৰুত্তং ‘‘ততো পরং আহা’’তিআদি. অপিচ যথাৰুত্তত্থসাধিকা পাল়ি মহতরাতি গন্থগরুতাপরিহরণত্থং মজ্ঝে পেয্যালমুখেন আদিঅন্তমেৰ পাল়িং দস্সেন্তো ‘‘সব্বং সুভদ্দকণ্ডং ৰিত্থারতো ৰেদিতব্ব’’ন্তি আহ. তেন হি ‘‘অথ খ্ৰাহং আৰুসো মগ্গা ওক্কম্ম অঞ্ঞতরস্মিং রুক্খমূলে নিসীদী’’তি (চূল়ৰ. ৪৩৭) ৰুত্তপাল়িতো পট্ঠায ‘‘যং ন ইচ্ছিস্সাম, ন তং করিস্সামা’’তি (চূল়ৰ. ৪৩৭) ৰুত্তপাল়িপরিযোসানং সুভদ্দকণ্ডং দস্সেতি.

‘‘ততো পর’’ন্তিআদিনা পন তদৰসেসং ‘‘হন্দ মযং আৰুসো’’তিআদিকং উস্সাহজননপ্পকারদস্সনপাল়িং. তস্মা ততো পরং আহাতি এত্থ সুভদ্দকণ্ডতো পরং উস্সাহজননপ্পকারদস্সনৰচনমাহাতি অত্থো ৰেদিতব্বো. মহাগণ্ঠিপদেপি হি সোযেৰত্থো ৰুত্তো. আচরিযসারিপুত্তত্থেরেনাপি (সারত্থ. টী. ১.পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা) তথেৰ অধিপ্পেতো. আচরিযধম্মপালত্থেরেন পন ‘‘ততো পরন্তি ততো ভিক্খূনং উস্সাহজননতো পরতো’’তি (দী. নি. টী. ১.পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা) ৰুত্তং, তদেতং ৰিচারেতব্বং হেট্ঠা উস্সাহজননপ্পকারস্স পাল়িযং অৰুত্তত্তা. অযমেৰ হি উস্সাহজননপ্পকারো যদিদং ‘‘হন্দ মযং আৰুসো ধম্মঞ্চ ৰিনযঞ্চ সঙ্গাযেয্যাম, পুরে অধম্মো দিপ্পতী’’তিআদি. যদি পন সুভদ্দকণ্ডমেৰ উস্সাহজননহেতুভূতস্স সুভদ্দেন ৰুত্তৰচনস্স পকাসনত্তা উস্সাহজননন্তি ৰদেয্য, নত্থেৰেত্থ ৰিচারেতব্বতাতি. পুরে অধম্মো দিপ্পতীতি এত্থ অধম্মো নাম দসকুসলকম্মপথপটিপক্খভূতো অধম্মো. ধম্মৰিনযসঙ্গাযনত্থং উস্সাহজননপ্পসঙ্গত্তা ৰা তদসঙ্গাযনহেতুকো দোসগণোপি সম্ভৰতি, ‘‘অধম্মৰাদিনো বলৰন্তো হোন্তি, ধম্মৰাদিনো দুব্বলা হোন্তী’’তি ৰুত্তত্তা সীলৰিপত্তিআদিহেতুকো পাপিচ্ছতাদিদোসগণো অধম্মোতিপি ৰদন্তি. পুরে দিপ্পতীতি অপি নাম দিপ্পতি. সংসযত্থে হি পুরে-সদ্দো. অথ ৰা যাৰ অধম্মো ধম্মং পটিবাহিতুং সমত্থো হোতি, ততো পুরেতরমেৰাতি অত্থো. আসন্নে হি অনধিপ্পেতে অযং পুরে-সদ্দো. দিপ্পতীতি দিপ্পিস্সতি, পুরে-সদ্দযোগেন হি অনাগতত্থে অযং ৰত্তমানপযোগো যথা ‘‘পুরা ৰস্সতি দেৰো’’তি. তথা হি ৰুত্তং –

‘‘অনাগতে সন্নিচ্ছযে, তথাতীতে চিরতনে;

কালদ্ৰযেপি কৰীহি, পুরেসদ্দো পযুজ্জতে’’তি. (ৰজির. টী. বাহিরনিদানকথাৰণ্ণনা);

‘‘পুরেযাৰপুরাযোগে, নিচ্চং ৰা করহি কদা;

লচ্ছাযমপি কিং ৰুত্তে, ৰত্তমানা ভৰিস্সতী’’তি চ.

কেচি পনেত্থ এৰং ৰণ্ণযন্তি – পুরেতি পচ্ছা অনাগতে, যথা অদ্ধানং গচ্ছন্তস্স গন্তব্বমগ্গো ‘‘পুরে’’তি ৰুচ্চতি, তথা ইধাপি মগ্গগমননযেন অনাগতকালো ‘‘পুরে’’তি ৰুচ্চতীতি. এৰং সতি তংকালাপেক্খায চেত্থ ৰত্তমানপযোগো সম্ভৰতি. ধম্মো পটিবাহিয্যতীতি এত্থাপি পুরে-সদ্দেন যোজেত্ৰা ৰুত্তনযেন অত্থো ৰেদিতব্বো, তথা ধম্মোপি অধম্মৰিপরীতৰসেন, ইতো পরম্পি এসেৰ নযো. অৰিনযোতি পহানৰিনযসংৰরৰিনযানং পটিপক্খভূতো অৰিনযো. ৰিনযৰাদিনো দুব্বলা হোন্তীতি এৰং ইতি-সদ্দেন পাঠো, সো ‘‘ততো পরং আহা’’তি এত্থ আহ-সদ্দেন সম্বজ্ঝিতব্বো.

তেন হীতি উয্যোজনত্থে নিপাতো. উচ্চিননে উয্যোজেন্তা হি মহাকস্সপত্থেরং এৰমাহংসু ‘‘ভিক্খূ উচ্চিনতূ’’তি, সঙ্গীতিযা অনুরূপে ভিক্খূ উচ্চিনিত্ৰা উপধারেত্ৰা গণ্হাতূতি অত্থো. ‘‘সকল…পে… পরিগ্গহেসী’’তি এতেন সুক্খৰিপস্সকখীণাসৰপরিযন্তানং যথাৰুত্তপুগ্গলানং সতিপি আগমাধিগমসম্ভৰে সহ পটিসম্ভিদাহি পন তেৰিজ্জাদিগুণযুত্তানং আগমাধিগমসম্পত্তিযা উক্কংসগতত্তা সঙ্গীতিযা বহূপকারতং দস্সেতি. সকলং সুত্তগেয্যাদিকং নৰঙ্গং এত্থ, এতস্সাতি ৰা সকলনৰঙ্গং, সত্থু ভগৰতো সাসনং সত্থুসাসনং সাসীযতি এতেনাতি কত্ৰা, তদেৰ সত্থুসাসনন্তি সকলনৰঙ্গসত্থুসাসনং. নৰ ৰা সুত্তগেয্যাদীনি অঙ্গানি এত্থ, এতস্সাতি ৰা নৰঙ্গং, তমেৰ সত্থুসাসনং, তঞ্চ সকলমেৰ, ন একদেসন্তি তথা. অত্থকামেন পরিযাপুণিতব্বা সিক্খিতব্বা, দিট্ঠধম্মিকাদিপুরিসত্থং ৰা নিপ্ফাদেতুং পরিযত্তা সমত্থাতি পরিযত্তি, তীণি পিটকানি, সকলনৰঙ্গসত্থুসাসনসঙ্খাতা পরিযত্তি, তং ধারেন্তীতি তথা, তাদিসেতি অত্থো. পুথুজ্জন…পে… সুক্খৰিপস্সকখীণাসৰভিক্খূতি এত্থ –

‘‘দুৰে পুথুজ্জনা ৰুত্তা, বুদ্ধেনাদিচ্চবন্ধুনা;

অন্ধো পুথুজ্জনো একো, কল্যাণেকো পুথুজ্জনো’’তি. (দী. নি. অট্ঠ. ১.৭; ম. নি. অট্ঠ. ১.২; সং. নি. অট্ঠ. ২.৬১; অ. নি. অট্ঠ. ১.৫১; চূল়নি. অট্ঠ. ৮৮; পটি. ম. অট্ঠ. ২.১৩০); –

ৰুত্তেসু কল্যাণপুথুজ্জনাৰ অধিপ্পেতা সদ্দন্তরসন্নিধানেনপি অত্থৰিসেসস্স ৰিঞ্ঞাতব্বত্তা. সমথভাৰনাসিনেহাভাৰেন সুক্খা লূখা অসিনিদ্ধা ৰিপস্সনা এতেসন্তি সুক্খৰিপস্সকা, তেযেৰ খীণাসৰাতি তথা. ‘‘ভিক্খূ’’তি পন সব্বত্থ যোজেতব্বং. ৰুত্তঞ্হি –

‘‘যঞ্চত্থৰতো সদ্দেকসেসতো ৰাপি সুয্যতে;

তং সম্বজ্ঝতে পচ্চেকং, যথালাভং কদাচিপী’’তি.

তিপিটকসব্বপরিযত্তিপ্পভেদধরেতি এত্থ তিণ্ণং পিটকানং সমাহারো তিপিটকং, তংসঙ্খাতং নৰঙ্গাদিৰসেন অনেকভেদভিন্নং সব্বং পরিযত্তিপ্পভেদং ধারেন্তীতি তথা, তাদিসে. অনু অনু তং সমঙ্গিনং ভাৰেতি ৰড্ঢেতীতি অনুভাৰো, সোযেৰ আনুভাৰো, পভাৰো, মহন্তো আনুভাৰো যেসং তে মহানুভাৰা. ‘‘এতদগ্গং ভিক্খৰে’’তি ভগৰতা ৰুত্তৰচনমুপাদায পৰত্তত্তা ‘‘এতদগ্গ’’ন্তি পদং অনুকরণজনামং নাম যথা ‘‘যেৰাপনক’’ন্তি, তব্বসেন ৰুত্তট্ঠানন্তরমিধ এতদগ্গং, তমারোপিতেতি অত্থো. এতদগ্গং এসো ভিক্খু অগ্গোতি ৰা আরোপিতেপি ৰট্টতি. তদনারোপিতাপি অৰসেসগুণসম্পন্নত্তা উচ্চিনিতা তত্থ সন্তীতি দস্সেতুং ‘‘যেভুয্যেনা’’তি ৰুত্তং. তিস্সো ৰিজ্জা তেৰিজ্জা, তা আদি যেসং ছল়ভিঞ্ঞাদীনন্তি তেৰিজ্জাদযো, তে ভেদা অনেকপ্পকারা যেসন্তি তেৰিজ্জাদিভেদা. অথ ৰা তিস্সো ৰিজ্জা অস্স খীণাসৰস্সাতি তেৰিজ্জো, সো আদি যেসং ছল়ভিঞ্ঞাদীনন্তি তেৰিজ্জাদযো, তেযেৰ ভেদা যেসন্তি তেৰিজ্জাদিভেদা. তেৰিজ্জছল়ভিঞ্ঞাদিৰসেন অনেকভেদভিন্নে খীণাসৰভিক্খূযেৰাতি ৰুত্তং হোতি. যে সন্ধায ৰুত্তন্তি যে ভিক্খূ সন্ধায ইদং ‘‘অথ খো’’তিআদিৰচনং সঙ্গীতিক্খন্ধকে ৰুত্তং. ইমিনা কিঞ্চাপি পাল়িযং অৰিসেসতোৰ ৰুত্তং, তথাপি ৰিসেসেন যথাৰুত্তখীণাসৰভিক্খূযেৰ সন্ধায ৰুত্তন্তি পাল়িযা সংসন্দনং করোতি.

ননু চ সকলনৰঙ্গসত্থুসাসনপরিযত্তিধরা খীণাসৰা অনেকসতা, অনেকসহস্সা চ, কস্মা থেরো একেনূনমকাসীতি চোদনং উদ্ধরিত্ৰা ৰিসেসকারণদস্সনেন তং পরিহরিতুং ‘‘কিস্স পনা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ কিস্সাতি কস্মা. পক্খন্তরজোতকো পন-সদ্দো. ওকাসকরণত্থন্তি ওকাসকরণনিমিত্তং ওকাসকরণহেতু. অত্থ-সদ্দো হি ‘‘ছণত্থঞ্চ নগরতো নিক্খমিত্ৰা মিস্সকপব্বতং অভিরুহতূ’’তিআদীসু ৰিয কারণৰচনো, ‘‘কিস্স হেতূ’’তিআদীসু (ম. নি. ১.২৩৮) ৰিয চ হেত্ৰত্থে পচ্চত্তৰচনং. তথা হি ৰণ্ণযন্তি ‘‘ছণত্থন্তি ছণনিমিত্তং ছণহেতূতি অত্থো’’তি. এৰঞ্চ সতি পুচ্ছাসভাগতাৰিস্সজ্জনায হোতি, এস নযো ঈদিসেসু.

কস্মা পনস্স ওকাসমকাসীতি আহ ‘‘তেনা’’তিআদি. হি-সদ্দো কারণত্থে. ‘‘সো হাযস্মা’’তিআদিনা ‘‘সহাপি ৰিনাপি ন সক্কা’’তি ৰুত্তৰচনে পচ্চেকং কারণং দস্সেতি. কেচি পন ‘‘তমত্থং ৰিৰরতী’’তি ৰদন্তি, তদযুত্তং ‘‘তস্মা’’তি কারণৰচনদস্সনতো. ‘‘তস্মা’’তিআদিনা হি কারণদস্সনট্ঠানে কারণজোতকোযেৰ হি-সদ্দো. সঞ্ঞাণমত্তজোতকা সাখাভঙ্গোপমা হি নিপাতাতি, এৰমীদিসেসু. সিক্খতীতি সেক্খো, সিক্খনং ৰা সিক্খা, সাযেৰ তস্স সীলন্তি সেক্খো. সো হি অপরিযোসিতসিক্খত্তা, তদধিমুত্তত্তা চ একন্তেন সিক্খনসীলো, ন অসেক্খো ৰিয পরিনিট্ঠিতসিক্খো তত্থ পটিপ্পস্সদ্ধুস্সাহো, নাপি ৰিস্সট্ঠসিক্খো পচুরজনো ৰিয তত্থ অনধিমুত্তো, কিতৰসেন ৰিয চ তদ্ধিতৰসেনিধ তপ্পকতিযত্থো গয্হতি যথা ‘‘কারুণিকো’’তি. অথ ৰা অরিযায জাতিযা তীসুপি সিক্খাসু জাতো, তত্থ ৰা ভৰোতি সেক্খো. অপিচ ইক্খতি এতাযাতি ইক্খা, মগ্গফলসম্মাদিট্ঠি, সহ ইক্খাযাতি সেক্খো. উপরিমগ্গত্তযকিচ্চস্স অপরিযোসিতত্তা সহ করণীযেনাতি সকরণীযো. অস্সাতি অনেন, ‘‘অপ্পচ্চক্খং নামা’’তি এতেন সম্বন্ধো. অস্সাতি ৰা ‘‘নত্থী’’তি এত্থ কিরিযাপটিগ্গহকৰচনং. পগুণপ্পৰত্তিভাৰতো অপ্পচ্চক্খং নাম নত্থি. ৰিনযট্ঠকথাযং পন ‘‘অসম্মুখা পটিগ্গহিতং নাম নত্থী’’তি (পারা. অট্ঠ. ১.পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা) ৰুত্তং, তং’’ দ্ৰে সহস্সানি ভিক্খুতো’’তি ৰুত্তম্পি ভগৰতো সন্তিকে পটিগ্গহিতমেৰ নামাতি কত্ৰা ৰুত্তং. তথা হি সাৰকভাসিতম্পি সুত্তং ‘‘বুদ্ধভাসিত’’ন্তি ৰুচ্চতীতি.

‘‘যথাহা’’তিআদিনা আযস্মতা আনন্দেন ৰুত্তগাথমেৰ সাধকভাৰেন দস্সেতি. অযঞ্হি গাথা গোপকমোগ্গল্লানেন নাম ব্রাহ্মণেন ‘‘বুদ্ধসাসনে ত্ৰং বহুস্সুতোতি পাকটো, কিত্তকা ধম্মা তে সত্থারা ভাসিতা, তযা চ ধারিতা’’তি পুচ্ছিতেন তস্স পটিৰচনং দেন্তেন আযস্মতা আনন্দেনেৰ গোপকমোগ্গল্লানসুত্তে, অত্তনো গুণদস্সনৰসেন ৰা থেরগাথাযম্পি ভাসিতা. তত্থাযং সঙ্খেপত্থো – বুদ্ধতো সত্থু সন্তিকা দ্ৰাসীতি ধম্মক্খন্ধসহস্সানি অহং গণ্হিং অধিগণ্হিং, দ্ৰে ধম্মক্খন্ধসহস্সানি ভিক্খুতো ধম্মসেনাপতিআদীনং ভিক্খূনং সন্তিকা গণ্হিং. যে ধম্মা মে জিৰ্হাগ্গে, হদযে ৰা পৰত্তিনো পগুণা ৰাচুগ্গতা, তে ধম্মা তদুভযং সম্পিণ্ডেত্ৰা চতুরাসীতি ধম্মক্খন্ধসহস্সানীতি. কেচি পন ‘‘যেমেতি এত্থ ‘যে ইমে’তি পদচ্ছেদং কত্ৰা যে ইমে ধম্মা বুদ্ধস্স, ভিক্খূনঞ্চ পৰত্তিনো পৰত্তিতা, তেসু ধম্মেসু বুদ্ধতো দ্ৰাসীতি সহস্সানি অহং গণ্হিং, দ্ৰে সহস্সানি ভিক্খুতো গণ্হিং, এৰং চতুরাসীতি ধম্মক্খন্ধসহস্সানী’’তি সম্বন্ধং ৰদন্তি, অযঞ্চ সম্বন্ধো ‘‘এত্তকাযেৰ ধম্মক্খন্ধা’’তি সন্নিট্ঠানস্স অৰিঞ্ঞাযমানত্তা কেচিৰাদো নাম কতো.

‘‘সহাপি ন সক্কা’’তি ৰত্তব্বহেতুতো ‘‘ৰিনাপি ন সক্কা’’তি ৰত্তব্বহেতুযেৰ বলৰতরো সঙ্গীতিযা বহুকারত্তা. তস্মা তত্থ চোদনং দস্সেত্ৰা পরিহরিতুং ‘‘যদি এৰ’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ যদি এৰন্তি এৰং ৰিনা যদি ন সক্কা, তথা সতীতি অত্থো. সেক্খোপি সমানোতি সেক্খপুগ্গলো সমানোপি. মান-সদ্দো হেত্থ লক্খণে. বহুকারত্তাতি বহূপকারত্তা. উপকারৰচনো হি কার-সদ্দো ‘‘অপ্পকম্পি কতং কারং, পুঞ্ঞং হোতি মহপ্ফল’’ন্তিআদীসু ৰিয. অস্সাতি ভৰেয্য. অথ-সদ্দো পুচ্ছাযং. পঞ্হে ‘‘অথ ত্ৰং কেন ৰণ্ণেনা’’তি হি পযোগমুদাহরন্তি. ‘‘এৰং সন্তে’’তি পন অত্থো ৰত্তব্বো. পরূপৰাদৰিৰজ্জনতোতি যথাৰুত্তকারণং অজানন্তানং পরেসং আরোপিতউপৰাদতো ৰিৰজ্জিতুকামত্তা. তং ৰিৰরতি ‘‘থেরো হী’’তিআদিনা. অতিৰিয ৰিস্সত্থোতি অতিরেকং ৰিস্সাসিকো. কেন ৰিঞ্ঞাযতীতি আহ ‘‘তথা হী’’তিআদি. দল়্হীকরণং ৰা এতং ৰচনং. ‘‘ৰুত্তঞ্হি, তথা হি ইচ্চেতে দল়্হীকরণত্থে’’তি হি ৰদন্তি সদ্দৰিদূ. ন্তি আনন্দত্থেরং. ‘‘ওৰদতী’’তি ইমিনা সম্বন্ধো. আনন্দত্থেরস্স যেভুয্যেন নৰকায পরিসায ৰিব্ভমনে মহাকস্সপত্থেরো ‘‘ন ৰাযং কুমারকো মত্তমঞ্ঞাসী’’তি (সং. নি. ২.১৫৪) আহ. তথা হি পরিনিব্বুতে ভগৰতি মহাকস্সপত্থেরো ভগৰতো পরিনিব্বানে সন্নিপতিতস্স ভিক্খুসঙ্ঘস্স মজ্ঝে নিসীদিত্ৰা ধম্মৰিনযসঙ্গাযনত্থং পঞ্চসতে ভিক্খূ উচ্চিনিত্ৰা ‘‘রাজগহে আৰুসো ৰস্সং ৰসন্তা ধম্মৰিনযং সঙ্গাযিস্সাম, তুম্হে পুরে ৰস্সূপনাযিকায অত্তনো অত্তনো পলিবোধং পচ্ছিন্দিত্ৰা রাজগহে সন্নিপতথা’’তি ৰত্ৰা অত্তনা রাজগহং গতো.

আনন্দত্থেরোপি ভগৰতো পত্তচীৰরমাদায মহাজনং সঞ্ঞাপেন্তো সাৰত্থিং গন্ত্ৰা ততো নিক্খম্ম রাজগহং গচ্ছন্তো দক্খিণাগিরিস্মিং চারিকং চরি. তস্মিং সমযে আনন্দত্থেরস্স তিংসমত্তা সদ্ধিৰিহারিকা যেভুয্যেন কুমারকা একৰস্সিকদুৰস্সিকভিক্খূ চেৰ অনুপসম্পন্না চ ৰিব্ভমিংসু. কস্মা পনেতে পব্বজিতা, কস্মা চ ৰিব্ভমিংসূতি? তেসং কির মাতাপিতরো চিন্তেসুং ‘‘আনন্দত্থেরো সত্থুৰিস্সাসিকো অট্ঠ ৰরে যাচিত্ৰা উপট্ঠহতি, ইচ্ছিতিচ্ছিতট্ঠানং সত্থারং গহেত্ৰা গন্তুং সক্কোতি, অম্হাকং দারকে এতস্স সন্তিকে পব্বজেয্যাম, এৰং সো সত্থারং গহেত্ৰা আগমিস্সতি, তস্মিং আগতে মযং মহাসক্কারং কাতুং লভিস্সামা’’তি. ইমিনা তাৰ কারণেন নেসং ঞাতকা তে পব্বাজেসুং, সত্থরি পন পরিনিব্বুতে তেসং সা পত্থনা উপচ্ছিন্না, অথ নে একদিৰসেনেৰ উপ্পব্বাজেসুং. অথ আনন্দত্থেরং দক্খিণাগিরিস্মিং চারিকং চরিত্ৰা রাজগহমাগতং দিস্ৰা মহাকস্সপত্থেরো এৰমাহাতি. ৰুত্তঞ্হেতং কস্সপসংযুত্তে –

‘‘অথ কিঞ্চরহি ত্ৰং আৰুসো আনন্দ ইমেহি নৰেহি ভিক্খূহি ইন্দ্রিযেসু অগুত্তদ্ৰারেহি ভোজনে অমত্তঞ্ঞূহি জাগরিযং অননুযুত্তেহি সদ্ধিং চারিকং চরসি, সস্সঘাতং মঞ্ঞে চরসি, কুলূপঘাতং মঞ্ঞে চরসি, ওলুজ্জতি খো তে আৰুসো আনন্দ পরিসা, পলুজ্জন্তি খো তে আৰুসো নৰপ্পাযা, ন ৰাযং কুমারকো মত্তমঞ্ঞাসীতি.

অপি মে ভন্তে কস্সপ সিরস্মিং পলিতানি জাতানি, অথ চ পন মযং অজ্জাপি আযস্মতো মহাকস্সপস্স কুমারকৰাদা ন মুচ্চামাতি. তথা হি পন ত্ৰং আৰুসো আনন্দ ইমেহি নৰেহি ভিক্খূহি ইন্দ্রিযেসু অগুত্তদ্ৰারেহি ভোজনে অমত্তঞ্ঞূহি জাগরিযং অননুযুত্তেহি সদ্ধিং চারিকং চরসি, সস্সঘাতং মঞ্ঞে চরসি, কুলূপঘাতং মঞ্ঞে চরসি, ওলুজ্জতি খো তে আৰুসো আনন্দ পরিসা, পলুজ্জন্তি খো তে আৰুসো নৰপ্পাযা, ন ৰাযং কুমারকো মত্তমঞ্ঞাসী’’তি (সং. নি. ২.১৫৪).

তত্থ সস্সঘাতং মঞ্ঞে চরসীতি সস্সং ঘাতেন্তো ৰিয আহিণ্ডসি. কুলূপঘাতং মঞ্ঞে চরসীতি কুলানি উপঘাতেন্তো ৰিয আহিণ্ডসি. ওলুজ্জতীতি পলুজ্জতি ভিজ্জতি. পলুজ্জন্তি খো তে আৰুসো নৰপ্পাযাতি আৰুসো আনন্দ এতে তুয্হং পাযেন যেভুয্যেন নৰকা একৰস্সিকদুৰস্সিকদহরা চেৰ সামণেরা চ পলুজ্জন্তি. ন ৰাযং কুমারকো মত্তমঞ্ঞাসীতি অযং কুমারকো অত্তনো পমাণং ন ৰত জানাতীতি থেরং তজ্জেন্তো আহ. কুমারকৰাদা ন মুচ্চামাতি কুমারকৰাদতো ন মুচ্চাম. তথা হি পন ত্ৰন্তি ইদমস্স এৰং ৰত্তব্বতায কারণদস্সনত্থং ৰুত্তং. অযঞ্হেত্থ অধিপ্পাযো – যস্মা ত্ৰং ইমেহি নৰেহি ইন্দ্রিযসংৰরৰিরহিতেহি ভোজনে অমত্তঞ্ঞূহি সদ্ধিং ৰিচরসি, তস্মা কুমারকেহি সদ্ধিং ৰিচরন্তো ‘‘কুমারকো’’তি ৰত্তব্বতং অরহসীতি.

ন ৰাযং কুমারকো মত্তমঞ্ঞাসীতি এত্থ ৰা-সদ্দো পদপূরণে. ৰা-সদ্দো হি উপমানসমুচ্চযসংসযৰিস্সগ্গৰিকপ্পপদপূরণাদীসু বহূসু অত্থেসু দিস্সতি. তথা হেস ‘‘পণ্ডিতো ৰাপি তেন সো’’তিআদীসু (ধ. প. ৬৩) উপমানে দিস্সতি, সদিসভাৰেতি অত্থো. ‘‘তং ৰাপি ধীরা মুনি ৰেদযন্তী’’তিআদীসু (সু. নি. ২১৩) সমুচ্চযে. ‘‘কে ৰা ইমে কস্স ৰা’’তিআদীসু (পারা. ২৯৬) সংসযে. ‘‘অযং ৰা ইমেসং সমণব্রাহ্মণানং সব্ববালো সব্বমূল়্হো’’তিআদীসু (দী. নি. ১৮১) ৰৰস্সগ্গে. ‘‘যে হি কেচি ভিক্খৰে সমণা ৰা ব্রাহ্মণা ৰা’’তিআদীসুপি (ম. নি. ১.১৭০; সং. নি. ২.১৩) ৰিকপ্পে. ‘‘ন ৰাহং পণ্ণং ভুঞ্জামি, ন হেতং ময্হ ভোজন’’ন্তিআদীসু পদপূরণে. ইধাপি পদপূরণে দট্ঠব্বো. তেনেৰ চ আচরিযধম্মপালত্থেরেন ৰা-সদ্দস্স অত্থুদ্ধারং করোন্তেন ৰুত্তং ‘‘ন ৰাযং কুমারকো মত্তমঞ্ঞাসী’’তিআদীসু পদপূরণে’’তি. সংযুত্তট্ঠকথাযম্পি ইদমেৰ ৰুত্তং ‘‘ন ৰাযং কুমারকো মত্তমঞ্ঞাসীতি অযং কুমারকো অত্তনো পমাণং ন ৰত জানাসীতি থেরং তজ্জেন্তো আহা’’তি (সং. নি. অট্ঠ. ২.১৫৪). এত্থাপি ‘‘ৰতা’’তি ৰচনসিলিট্ঠতায ৰুত্তং. ‘‘ন ৰায’’ন্তি এতস্স ৰা ‘‘ন ৰে অয’’ন্তি পদচ্ছেদং কত্ৰা ৰে-সদ্দস্সত্থং দস্সেন্তেন ‘‘ৰতা’’তি ৰুত্তং. তথা হি ৰে-সদ্দস্স একংসত্থভাৰে তদেৰ পাল়িং পযোগং কত্ৰা উদাহরন্তি নেরুত্তিকা. ৰজিরবুদ্ধিত্থেরো পন এৰং ৰদতি ‘‘ন ৰাযন্তি এত্থ চ ৰাতি ৰিভাসা, অঞ্ঞাসিপি ন অঞ্ঞাসিপী’’তি, (ৰজির. টী. পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা) তং তস্স মতিমত্তং সংযুত্তট্ঠকথায তথা অৰুত্তত্তা. ইদমেকং পরূপৰাদসম্ভৰকারণং ‘‘তত্থ কেচী’’তিআদিনা সম্বজ্ঝিতব্বং.

অঞ্ঞম্পি কারণমাহ ‘‘সক্যকুলপ্পসুতো চাযস্মা’’তি. সাকিযকুলে জাতো, সাকিযকুলভাৰেন ৰা পাকটো চ আযস্মা আনন্দো. তত্থ…পে… উপৰদেয্যুন্তি সম্বন্ধো. অঞ্ঞম্পি কারণং ৰদতি ‘‘তথাগতস্স ভাতা চূল়পিতুপুত্তো’’তি. ভাতাতি চেত্থ কনিট্ঠভাতা চূল়পিতুপুত্তভাৰেন, ন পন ৰযসা সহজাতভাৰতো.

‘‘সুদ্ধোদনো ধোতোদনো, সক্কসুক্কামিতোদনা;

অমিতা পালিতা চাতি, ইমে পঞ্চ ইমা দুৰে’’তি.

ৰুত্তেসু হি সব্বকনিট্ঠস্স অমিতোদনসক্কস্স পুত্তো আযস্মা আনন্দো. ৰুত্তঞ্হি মনোরথপূরণিযং –

‘‘কপ্পসতসহস্সং পন দানং দদমানো অম্হাকং বোধিসত্তেন সদ্ধিং তুসিতপুরে নিব্বত্তিত্ৰা ততো চুতো অমিতোদনসক্কস্স গেহে নিব্বত্তি, অথস্স সব্বে ঞাতকে আনন্দিতে পমোদিতে করোন্তো জাতোতি ‘আনন্দো’ত্ৰেৰ নামমকংসূ’’তি.

তথাযেৰ ৰুত্তং পপঞ্চসূদনিযম্পি –

‘‘অঞ্ঞে পন ৰদন্তি – নাযস্মা আনন্দো ভগৰতা সহজাতো, ৰযসা চ চূল়পিতুপুত্ততায চ ভগৰতো কনিট্ঠভাতাযেৰ. তথা হি মনোরথপূরণিযং একনিপাতৰণ্ণনাযং সহজাতগণনে সো ন ৰুতো’’তি.

যং ৰুচ্চতি, তং গহেতব্বং. তত্থাতি তস্মিং ৰিস্সত্থাদিভাৰে সতি. অতিৰিস্সত্থসক্যকুলপ্পসুততথাগতভাতুভাৰতোতি ৰুত্তং হোতি. ভাৰেনভাৰলক্খণে হি কত্থচি হেত্ৰত্থো সম্পজ্জতি. তথা হি আচরিযধম্মপালত্থেরেন নেত্তিট্ঠকথাযং ‘‘গুন্নঞ্চে তরমানান’’ন্তি গাথাৰণ্ণনাযং ৰুত্তং –

‘‘সব্বা তা জিম্হং গচ্ছন্তীতি সব্বা তা গাৰিযো কুটিলমেৰ গচ্ছন্তি, কস্মা? নেত্তে জিম্হগতে সতি নেত্তে কুটিলং গতে সতি, নেত্তস্স কুটিলং গতত্তাতি অত্থো’’তি.

উদানট্ঠকথাযম্পি ‘‘ইতি ইমস্মিং সতি ইদং হোতী’’তি সুত্তপদৰণ্ণনাযং ‘‘হেতুঅত্থতা ভুম্মৰচনস্স কারণস্স ভাৰেন তদৰিনাভাৰী ফলস্স ভাৰো লক্খীযতীতি ৰেদিতব্বা’’তি (উদা. অট্ঠ. ১.১). তত্থাতি ৰা নিমিত্তভূতে ৰিস্সত্থাদিম্হীতি অত্থো, তস্মিং উচ্চিননেতিপি ৰদন্তি. ছন্দাগমনং ৰিযাতি এত্থ ছন্দা আগমনং ৰিযাতি পদচ্ছেদো. ছন্দাতি চ হেতুম্হি নিস্সক্কৰচনং, ছন্দেন আগমনং পৰত্তনং ৰিযাতি অত্থো, ছন্দেন অকত্তব্বকরণমিৰাতি ৰুত্তং হোতি, ছন্দং ৰা আগচ্ছতি সম্পযোগৰসেনাতি ছন্দাগমনং, তথা পৰত্তো অপাযগমনীযো অকুসলচিত্তুপ্পাদো. অথ ৰা অননুরূপং গমনং অগমনং. ছন্দেন অগমনং ছন্দাগমনং, ছন্দেন সিনেহেন অননুরূপং গমনং পৰত্তনং ৰিয অকত্তব্বকরণং ৰিযাতি ৰুত্তং হোতি. অসেক্খভূতা পটিসম্ভিদা, তংপত্তাতি তথা, অসেক্খা চ তে পটিসম্ভিদাপ্পত্তা চাতি ৰা তথা, তাদিসে. সেক্খপটিসম্ভিদাপ্পত্তন্তি এত্থাপি এস নযো. পরিৰজ্জেন্তোতি হেত্ৰত্থে অন্তসদ্দো, পরিৰজ্জনহেতূতি অত্থো. অনুমতিযাতি অনুঞ্ঞায, যাচনাযাতি ৰুত্তং হোতি.

‘‘কিঞ্চাপি সেক্খো’’তি ইদং অসেক্খানংযেৰ উচ্চিনিতত্তা ৰুত্তং, ন সেক্খানং অগতিগমনসম্ভৰেন. পঠমমগ্গেনেৰ হি চত্তারি অগতিগমনানি পহীযন্তি, তস্মা কিঞ্চাপি সেক্খো, তথাপি থেরো আযস্মন্তং আনন্দং উচ্চিনতূতি সম্বন্ধো. ন পন কিঞ্চাপি সেক্খো, তথাপি অভব্বো অগতিং গন্তুন্তি. ‘‘অভব্বো’’তিআদিনা পন ধম্মসঙ্গীতিযা তস্স অরহভাৰং দস্সেন্তো ৰিজ্জমানগুণে কথেতি, তেন সঙ্গীতিযা ধম্মৰিনযৰিনিচ্ছযে সম্পত্তে ছন্দাদিৰসেন অঞ্ঞথা অকথেত্ৰা যথাভূতমেৰ কথেস্সতীতি দস্সেতি. ন গন্তব্বা, অননুরূপা ৰা গতীতি অগতি, তং. পরিযত্তোতি অধিগতো উগ্গহিতো.

‘‘এৰ’’ন্তিআদিনা সন্নিট্ঠানগণনং দস্সেতি. উচ্চিনিতেনাতি উচ্চিনিত্ৰা গহিতেন. অপিচ এৰং…পে… উচ্চিনীতি নিগমনং, ‘‘তেনাযস্মতা’’তিআদি পন সন্নিট্ঠানগণনদস্সনন্তিপি ৰদন্তি.

এৰং সঙ্গাযকৰিচিননপ্পকারং দস্সেত্ৰা অঞ্ঞম্পি সঙ্গাযনত্থং দেসৰিচিননাদিপ্পকারং দস্সেন্তো ‘‘অথ খো’’তিআদিমাহ. তত্থ এতদহোসীতি এতং পরিৰিতক্কনং অহোসি. নু-সদ্দেন হি পরিৰিতক্কনং দস্সেতি. রাজগহন্তি ‘‘রাজগহসামন্তং গহেত্ৰা ৰুত্ত’’ন্তি গণ্ঠিপদেসু ৰদন্তি. গাৰো চরন্তি এত্থাতি গোচরো, গুন্নং চরণট্ঠানং, সো ৰিযাতি গোচরো, ভিক্খূনং চরণট্ঠানং, মহন্তো সো অস্স, এত্থাতি ৰা মহাগোচরং. অট্ঠারসন্নং মহাৰিহারানম্পি অত্থিতায পহূতসেনাসনং.

থাৰরকম্মন্তি চিরট্ঠাযিকম্মং. ৰিসভাগপুগ্গলো সুভদ্দসদিসো. উক্কোটেয্যাতি নিৰারেয্য. ইতি-সদ্দো ইদমত্থে, ইমিনা মনসিকারেন হেতুভূতেন এতদহোসীতি অত্থো. গরুভাৰজননত্থং ঞত্তিদুতিযেন কম্মেন সঙ্ঘং সাৰেসি, ন অপলোকনঞত্তিকম্মমত্তেনাতি অধিপ্পাযো.

কদা পনাযং কতাতি আহ ‘‘অযং পনা’’তিআদি. এৰং কতভাৰো চ ইমায গণনায ৰিঞ্ঞাযতীতি দস্সেতি ‘‘ভগৰা হী’’তিআদিনা. অথাতি অনন্তরত্থে নিপাতো, পরিনিব্বানন্তরমেৰাতি অত্থো. সত্তাহন্তি হি পরিনিব্বানদিৰসম্পি সঙ্গণ্হিত্ৰা ৰুত্তং. অস্সাতি ভগৰতো, ‘‘সরীর’’ন্তি ইমিনা সম্বন্ধো. সংৰেগৰত্থুং কিত্তেত্ৰা কিত্তেত্ৰা অনিচ্চতাপটিসঞ্ঞুত্তানি গীতানি গাযিত্ৰা পূজাৰসেন কীল়নতো সুন্দরং কীল়নদিৰসা সাধুকীল়নদিৰসা নাম, সপরহিতসাধনট্ঠেন ৰা সাধূতি ৰুত্তানং সপ্পুরিসানং সংৰেগৰত্থুং কিত্তেত্ৰা কিত্তেত্ৰা কীল়নদিৰসাতিপি যুজ্জতি. ইমস্মিঞ্চ পুরিমসত্তাহে একদেসেনেৰ সাধুকীল়নমকংসু. ৰিসেসতো পন ধাতুপূজাদিৰসেসুযেৰ. তথা হি ৰুত্তং মহাপরিনিব্বানসুত্তট্ঠকথাযং (দী. নি. অট্ঠ. ২.২৩৫) –

‘‘ইতো পুরিমেসু হি দ্ৰীসু সত্তাহেসু তে ভিক্খূ সঙ্ঘস্স ঠাননিসজ্জোকাসং করোন্তা খাদনীযং ভোজনীযং সংৰিদহন্তা সাধুকীল়িকায ওকাসং ন লভিংসু, ততো নেসং অহোসি ‘ইমং সত্তাহং সাধুকীল়িতং কীল়িস্সাম, ঠানং খো পনেতং ৰিজ্জতি, যং অম্হাকং পমত্তভাৰং ঞত্ৰা কোচিদেৰ আগন্ত্ৰা ধাতুযো গণ্হেয্য, তস্মা আরক্খং ঠপেত্ৰা কীল়িস্সামা’তি, তেন তে এৰমকংসূ’’তি.

তথাপি তে ধাতুপূজাযপি কতত্তা ধাতুপূজাদিৰসা নাম. ইমেযেৰ ৰিসেসেন ভগৰতি কত্তব্বস্স অঞ্ঞস্স অভাৰতো একদেসেন কতম্পি সাধুকীল়নং উপাদায ‘‘সাধুকীল়নদিৰসা’’তি পাকটা জাতাতি আহ ‘‘এৰং সত্তাহং সাধুকীল়নদিৰসা নাম অহেসু’’ন্তি.

চিতকাযাতি ৰীসসতরতনুচ্চায চন্দনদারুচিতকায, পধানকিচ্চৰসেনেৰ চ সত্তাহং চিতকাযং অগ্গিনা ঝাযীতি ৰুত্তং. ন হি অচ্চন্তসংযোগৰসেন নিরন্তরং সত্তাহমেৰ অগ্গিনা ঝাযি তত্থ পচ্ছিমদিৰসেযেৰ ঝাযিতত্তা, তস্মা সত্তাহস্মিন্তি অত্থো ৰেদিতব্বো. পুরিমপচ্ছিমানঞ্হি দ্ৰিন্নং সত্তাহানমন্তরে সত্তাহে যত্থ কত্থচিপি দিৰসে ঝাযমানে সতি ‘‘সত্তাহে ঝাযী’’তি ৰত্তুং যুজ্জতি. যথাহ –

‘‘তেন খো পন সমযেন চত্তারো মল্লপামোক্খা সীসং ন্হাতা অহতানি ৰত্থানি নিৰত্থা ‘মযং ভগৰতো চিতকং আল়িম্পেস্সামা’তি ন সক্কোন্তি আল়িম্পেতু’’ন্তিআদি (দী. নি. ২.২৩৩).

সত্তিপঞ্জরং কত্ৰাতি সত্তিখগ্গাদিহত্থেহি পুরিসেহি মল্লরাজূনং ভগৰতো ধাতুআরক্খকরণং উপলক্খণৰসেনাহ. সত্তিহত্থা পুরিসা হি সত্তিযো যথা ‘‘কুন্তা পচরন্তী’’তি, তাহি সমন্ততো রক্খাপনৰসেন পঞ্জরপটিভাগত্তা সত্তিপঞ্জরং. সন্ধাগারং নাম রাজূনং একা মহাসালা. উয্যোগকালাদীসু হি রাজানো তত্থ ঠত্ৰা ‘‘এত্তকা পুরতো গচ্ছন্তু, এত্তকা পচ্ছতো, এত্তকা উভোহি পস্সেহি, এত্তকা হত্থীসু অভিরুহন্তু, এত্তকা অস্সেসু, এত্তকা রথেসূ’’তি এৰং সন্ধিং করোন্তি মরিযাদং বন্ধন্তি, তস্মা তং ঠানং ‘‘সন্ধাগার’’ন্তি ৰুচ্চতি. অপিচ উয্যোগট্ঠানতো আগন্ত্ৰাপি যাৰ গেহেসু অল্লগোমযপরিভণ্ডাদীনি করোন্তি, তাৰ দ্ৰে তীণি দিৰসানি রাজানো তত্থ সন্থম্ভন্তি ৰিস্সমন্তি পরিস্সযং ৰিনোদেন্তীতিপি সন্ধাগারং, রাজূনং ৰা সহ অত্থানুসাসনং অগারন্তিপি সন্ধাগারং হ-কারস্স ধ-কারং, অনুসরাগমঞ্চ কত্ৰা, যস্মা ৰা রাজানো তত্থ সন্নিপতিত্ৰা ‘‘ইমস্মিং কালে কসিতুং ৰট্টতি, ইমস্মিং কালে ৰপিতু’’ন্তি এৰমাদিনা নযেন ঘরাৰাসকিচ্চানি সম্মন্তযন্তি, তস্মা ছিন্নৰিচ্ছিন্নং ঘরাৰাসং তত্থ সন্ধারেন্তীতিপি সন্ধাগারং. ৰিসাখপুণ্ণমিতো পট্ঠায যাৰ ৰিসাখমাসস্স অমাৰাসী, তাৰ সোল়স দিৰসা সীহল়ৰোহারৰসেন গহিতত্তা, জেট্ঠমূলমাসস্স সুক্কপক্খে চ পঞ্চ দিৰসাতি আহ ‘‘ইতি একৰীসতি দিৰসা গতা’’তি. তত্থ চরিমদিৰসেযেৰ ধাতুযো ভাজযিংসু, তস্মিংযেৰ চ দিৰসে অযং কম্মৰাচা কতা. তেন ৰুত্তং ‘‘জেট্ঠমূলসুক্কপক্খপঞ্চমিয’’ন্তিআদি. তত্থ জেট্ঠনক্খত্তং ৰা মূলনক্খত্তং ৰা তস্স মাসস্স পুণ্ণমিযং চন্দেন যুত্তং, তস্মা সো মাসো ‘‘জেট্ঠমূলমাসো’’তি ৰুচ্চতি. অনাচারন্তি হেট্ঠা ৰুত্তং অনাচারং.

যদি এৰং কস্মা ৰিনযট্ঠকথাযং, (পারা. অট্ঠ. ১.পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা) মঙ্গলসুত্তট্ঠকথাযঞ্চ (খু. পা. অট্ঠ. মঙ্গলসুত্তৰণ্ণনা) ‘‘সত্তসু সাধুকীল়নদিৰসেসু, সত্তসু চ ধাতুপূজাদিৰসেসু ৰীতিৰত্তেসূ’’তি ৰুত্তন্তি? সত্তসু ধাতুপূজাদিৰসেসু গহিতেসু তদৰিনাভাৰতো মজ্ঝে চিতকায ঝাযনসত্তাহম্পি গহিতমেৰাতি কত্ৰা ৰিসুং ন ৰুত্তং ৰিয দিস্সতি. যদি এৰং কস্মা ‘‘অড্ঢমাসো অতিক্কন্তো, দিযড্ঢমাসো সেসো’’তি চ ৰুত্তন্তি? নাযং দোসো. অপ্পকঞ্হি ঊনমধিকং ৰা গণনূপগং ন হোতি, তস্মা অপ্পকেন অধিকোপি সমুদাযো অনধিকো ৰিয হোতীতি কত্ৰা অড্ঢমাসতো অধিকেপি পঞ্চদিৰসে ‘‘অড্ঢমাসো অতিক্কন্তো’’তি ৰুত্তং দ্ৰাসীতিখন্ধকৰত্তানং কত্থচি ‘‘অসীতি খন্ধকৰত্তানী’’তি ৰচনং ৰিয, তথা অপ্পকেন ঊনোপি সমুদাযো অনূনো ৰিয হোতীতি কত্ৰা দিযড্ঢমাসতো ঊনেপি পঞ্চদিৰসে ‘‘দিযড্ঢমাসো সেসো’’তি ৰুত্তং সতিপট্ঠানৰিভঙ্গট্ঠকথাযং (ৰিভ. ৩৫৬) ছমাসতো ঊনেপি অড্ঢমাসে ‘‘ছমাসং সজ্ঝাযো কাতব্বো’’তি ৰচনং ৰিয, অঞ্ঞথা অট্ঠকথানং অঞ্ঞমঞ্ঞৰিরোধো সিযা. অপিচ দীঘভাণকানং মতেন তিণ্ণং সত্তাহানং ৰসেন ‘‘একৰীসতি দিৰসা গতা’’তি ইধ ৰুত্তং. ৰিনযসুত্তনিপাতখুদ্দকপাঠট্ঠকথাসু পন খুদ্দকভাণকানং মতেন একমেৰ ঝাযনদিৰসং কত্ৰা তদৰসেসানং দ্ৰিন্নং সত্তাহানং ৰসেন ‘‘অড্ঢমাসো অতিক্কন্তো, দিযড্ঢমাসো সেসো’’তি চ ৰুত্তং. পঠমবুদ্ধৰচনাদীসু ৰিয তং তং ভাণকানং মতেন অট্ঠকথাসুপি ৰচনভেদো হোতীতি গহেতব্বং. এৰম্পেত্থ ৰদন্তি – পরিনিব্বানদিৰসতো পট্ঠায আদিম্হি চত্তারো সাধুকীল়নদিৰসাযেৰ, ততো পরং তযো সাধুকীল়নদিৰসা চেৰ চিতকঝাযনদিৰসা চ, ততো পরং একো চিতকঝাযনদিৰসোযেৰ, ততো পরং তযো চিতকঝাযনদিৰসা চেৰ ধাতুপূজাদিৰসা চ, ততো পরং চত্তারো ধাতুপূজাদিৰসাযেৰ, ইতি তং তং কিচ্চানুরূপগণনৰসেন তীণি সত্তাহানি পরিপূরেন্তি, অগহিতগ্গহণেন পন অড্ঢমাসোৰ হোতি. ‘‘একৰীসতি দিৰসা গতা’’তি ইধ ৰুত্তৰচনঞ্চ তং তং কিচ্চানুরূপগণনেনেৰ. এৰঞ্হি চতূসুপি অট্ঠকথাসু ৰুত্তৰচনং সমেতীতি ৰিচারেত্ৰা গহেতব্বং. ৰজিরবুদ্ধিত্থেরেন পন ৰুত্তং ‘‘অড্ঢমাসো অতিক্কন্তোতি এত্থ একো দিৰসো নট্ঠো, সো পাটিপদদিৰসো, কোলাহলদিৰসো নাম সো, তস্মা ইধ ন গহিতো’’তি, (ৰজির. টী. পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা) তং ন সুন্দরং পরিনিব্বানসুত্তন্তপাল়িযং (দী. নি. ২.২২৭) পাটিপদদিৰসতোযেৰ পট্ঠায সত্তাহস্স ৰুত্তত্তা, অট্ঠকথাযঞ্চ পরিনিব্বানদিৰসেন সদ্ধিং তিণ্ণং সত্তাহানং গণিতত্তা. তথা হি পরিনিব্বানদিৰসেন সদ্ধিং তিণ্ণং সত্তাহানং গণনেনেৰ জেট্ঠমূলসুক্কপক্খপঞ্চমী একৰীসতিমো দিৰসো হোতি.

চত্তালীস দিৰসাতি জেট্ঠমূলসুক্কপক্খছট্ঠদিৰসতো যাৰ আসল়্হী পুণ্ণমী, তাৰ গণেত্ৰা ৰুত্তং. এত্থন্তরেতি চত্তালীসদিৰসব্ভন্তরে. রোগো এৰ রোগপলিবোধো. আচরিযুপজ্ঝাযেসু কত্তব্বকিচ্চমেৰ আচরিযুপজ্ঝাযপলিবোধো, তথা মাতাপিতুপলিবোধো. যথাধিপ্পেতং অত্থং, কম্মং ৰা পরিবুন্ধেতি উপরোধেতি পৰত্তিতুং ন দেতীতি পলিবোধো র-কারস্স ল-কারং কত্ৰা. তং পলিবোধং ছিন্দিত্ৰা তং করণীযং করোতূতি সঙ্গাহকেন ছিন্দিতব্বং তং সব্বং পলিবোধং ছিন্দিত্ৰা ধম্মৰিনযসঙ্গাযনসঙ্খাতং তদেৰ করণীযং করোতু.

অঞ্ঞেপি মহাথেরাতি অনুরুদ্ধত্থেরাদযো. সোকসল্লসমপ্পিতন্তি সোকসঙ্খাতেন সল্লেন অনুপৰিট্ঠং পটিৰিদ্ধং. অসমুচ্ছিন্নঅৰিজ্জাতণ্হানুসযত্তা অৰিজ্জাতণ্হাভিসঙ্খাতেন কম্মুনা ভৰযোনিগতিট্ঠিতিসত্তাৰাসেসু খন্ধপঞ্চকসঙ্খাতং অত্তভাৰং জনেতি অভিনিব্বত্তেতীতি জনো. কিলেসে জনেতি, অজনি, জনিস্সতীতি ৰা জনো, মহন্তো জনো তথা, তং. আগতাগতন্তি আগতমাগতং যথা ‘‘একেকো’’তি. এত্থ সিযা – ‘‘থেরো অত্তনো পঞ্চসতায পরিসায পরিৰুত্তো রাজগহং গতো, অঞ্ঞেপি মহাথেরা অত্তনো অত্তনো পরিৰারে গহেত্ৰা সোকসল্লসমপ্পিতং মহাজনং অস্সাসেতুকামা তং তং দিসং পক্কন্তা’’তি ইধ ৰুত্তৰচনং সমন্তপাসাদিকায ‘‘মহাকস্সপত্থেরো ‘রাজগহং আৰুসো গচ্ছামা’তি উপড্ঢং ভিক্খুসঙ্ঘং গহেত্ৰা একং মগ্গং গতো, অনুরুদ্ধত্থেরোপি উপড্ঢং গহেত্ৰা একং মগ্গং গতো’’তি (পারা. অট্ঠ. পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা) ৰুত্তৰচনঞ্চ অঞ্ঞমঞ্ঞং ৰিরুদ্ধং হোতি. ইধ হি মহাকস্সপত্থেরাদযো অত্তনো অত্তনো পরিৰারভিক্খূহিযেৰ সদ্ধিং তং তং দিসং গতাতি অত্থো আপজ্জতি, তত্থ পন মহাকস্সপত্থেরঅনুরুদ্ধত্থেরাযেৰ পচ্চেকমুপড্ঢসঙ্ঘেন সদ্ধিং একেকং মগ্গং গতাতি? ৰুচ্চতে – তদুভযম্পি হি ৰচনং ন ৰিরুজ্ঝতি অত্থতো সংসন্দনত্তা. ইধ হি নিরৰসেসেন থেরানং পচ্চেকগমনৰচনমেৰ তত্থ নযৰসেন দস্সেতি, ইধ অত্তনো অত্তনো পরিসায গমনৰচনঞ্চ তত্থ উপড্ঢসঙ্ঘেন সদ্ধিং গমনৰচনেন. উপড্ঢসঙ্ঘোতি হি সকসকপরিসাভূতো ভিক্খুগণো গয্হতি উপড্ঢসদ্দস্স অসমেপি ভাগে পৰত্তত্তা. যদি হি সন্নিপতিতে সঙ্ঘে উপড্ঢসঙ্ঘেন সদ্ধিন্তি অত্থং গণ্হেয্য, তদা সঙ্ঘস্স গণনপথমতীতত্তা ন যুজ্জতেৰ, যদি চ সঙ্গাযনত্থং উচ্চিনিতানং পঞ্চন্নং ভিক্খুসতানং মজ্ঝে উপড্ঢসঙ্ঘেন সদ্ধিন্তি অত্থং গণ্হেয্য, এৰম্পি তেসং গণপামোক্খানংযেৰ উচ্চিনিতত্তা ন যুজ্জতেৰ. পচ্চেকগণিনো হেতে. ৰুত্তঞ্হি ‘‘সত্তসতসহস্সানি, তেসু পামোক্খভিক্খৰো’’তি, ইতি অত্থতো সংসন্দনত্তা তদেতং উভযম্পি ৰচনং অঞ্ঞমঞ্ঞং ন ৰিরুজ্ঝতীতি. তংতংভাণকানং মতেনেৰং ৰুত্তন্তিপি ৰদন্তি.

‘‘অপরিনিব্বুতস্স ভগৰতো’’তিআদিনা যোজেতব্বং. পত্তচীৰরমাদাযাতি এত্থ চতুমহারাজদত্তিযসেলমযপত্তং, সুগতচীৰরঞ্চ গণ্হিত্ৰাতি অত্থো. সোযেৰ হি পত্তো ভগৰতা সদা পরিভুত্তো. ৰুত্তঞ্হি সমচিত্তপটিপদাসুত্তট্ঠকথাযং ‘‘ৰস্সংৰুত্থানুসারেন অতিরেকৰীসতিৰস্সকালেপি তস্সেৰ পরিভুত্তভাৰং দীপেতুকামেন পাতোৰ সরীরপটিজগ্গনং কত্ৰা সুনিৰত্থনিৰাসনো সুগতচীৰরং পারুপিত্ৰা সেলমযপত্তমাদায ভিক্খুসঙ্ঘপরিৰুতো দক্খিণদ্ৰারেন নগরং পৰিসিত্ৰা পিণ্ডায চরন্তো’’তি (অ. নি. অট্ঠ. ২.৩৭) গন্ধমালাদযো নেসং হত্থেতি গন্ধমালাদিহত্থা.

তত্রাতি তিস্সং সাৰত্থিযং. সুদন্তি নিপাতমত্তং. অনিচ্চতাদিপটিসংযুত্তাযাতি ‘‘সব্বে সঙ্খারা অনিচ্চা’’তিআদিনা (ধ. প. ২৭৭) অনিচ্চসভাৰপটিসঞ্ঞুত্তায. ধম্মেন যুত্তা, ধম্মস্স ৰা পতিরূপাতি ধম্মী, তাদিসায. সঞ্ঞাপেত্ৰাতি সুট্ঠু জানাপেত্ৰা, সমস্সাসেত্ৰাতি ৰুত্তং হোতি. ৰসিতগন্ধকুটিন্তি নিচ্চসাপেক্খত্তা সমাসো. পরিভোগচেতিযভাৰতো ‘‘গন্ধকুটিং ৰন্দিত্ৰা’’তি ৰুত্তং. ‘‘ৰন্দিত্ৰা’’তি চ ‘‘ৰিৰরিত্ৰা’’তি এত্থ পুব্বকালকিরিযা. তথা হি আচরিযসারিপুত্তত্থেরেন ৰুত্তং ‘‘গন্ধকুটিযা দ্ৰারং ৰিৰরিত্ৰাতি পরিভোগচেতিযভাৰতো গন্ধকুটিং ৰন্দিত্ৰা গন্ধকুটিযা দ্ৰারং ৰিৰরীতি ৰেদিতব্ব’’ন্তি (সারত্থ. টী. ১.পঠমমহাসঙ্গীতিকথা) মিলাতা মালা, সাযেৰ কচৰরং, মিলাতং ৰা মালাসঙ্খাতং কচৰরং তথা. অতিহরিত্ৰাতি পঠমং ঠপিতট্ঠানমভিমুখং হরিত্ৰা. যথাঠানে ঠপেত্ৰাতি পঠমং ঠপিতট্ঠানং অনতিক্কমিত্ৰা যথাঠিতট্ঠানেযেৰ ঠপেত্ৰা. ভগৰতো ঠিতকালে করণীযং ৰত্তং সব্বমকাসীতি সেনাসনে কত্তব্বৰত্তং সন্ধায ৰুত্তং. কুরুমানো চাতি তং সব্বং ৰত্তং করোন্তো চ. লক্খণে হি অযং মান-সদ্দো. ন্হানকোট্ঠকস্স সম্মজ্জনঞ্চ তস্মিং উদকস্স উপট্ঠাপনঞ্চ, তানি আদীনি যেসং ধম্মদেসনাওৰাদাদীনন্তি তথা, তেসং কালেসূতি অত্থো. সীহস্স মিগরাজস্স সেয্যা সীহসেয্যা, তদ্ধিতৰসেন, সদিসৰোহারেন ৰা ভগৰতো সেয্যাপি ‘‘সীহসেয্যা’’তি ৰুচ্চতি. তেজুস্সদইরিযাপথত্তা উত্তমসেয্যা ৰা, যং সন্ধায ৰুত্তং ‘‘অথ খো ভগৰা দক্খিণেন পস্সেন সীহসেয্যং কপ্পেসি পাদে পাদং অচ্চাধায সতো সম্পজানো’’তি, (দী. নি. ২.১৯৮) তং. কপ্পনকালো করণকালো ননূতি যোজেতব্বং.

‘‘যথা ত’’ন্তিআদিনা যথাৰুত্তমত্থং উপমায আৰি করোতি. তত্থ যথা অঞ্ঞোপি ভগৰতো…পে… পতিট্ঠিতপেমো চেৰ অখীণাসৰো চ অনেকেসু…পে… উপকারসঞ্জনিতচিত্তমদ্দৰো চ অকাসি, এৰং আযস্মাপি আনন্দো ভগৰতো গুণ…পে… মদ্দৰো চ হুত্ৰা অকাসীতি যোজনা. ন্তি নিপাতমত্তং. অপিচ এতেন তথাকরণহেতুং দস্সেতি, যথা অঞ্ঞেপি যথাৰুত্তসভাৰা অকংসু, তথা আযস্মাপি আনন্দো ভগৰতো…পে… পতিট্ঠিতপেমত্তা চেৰ অখীণাসৰত্তা চ অনেকেসু…পে… উপকারসঞ্জনিতচিত্তমদ্দৰত্তা চাতি হেতুঅত্থস্স লব্ভমানত্তা. হেতুগব্ভানি হি এতানি পদানি তদত্থস্সেৰ তথাকরণহেতুভাৰতো. ধনপালদমন (চূল়ৰ. ৩৪২), সুৰণ্ণকক্কট (জা. ১.৫.৯৪), চূল়হংস (জা. ১.১৫.১৩৩) -মহাহংসজাতকাদীহি (জা. ২.২১.৮৯) চেত্থ ৰিভাৰেতব্বো. গুণানং গণো, সোযেৰ অমতনিপ্ফাদকরসসদিসতায অমতরসো. তং জাননপকতিতাযাতি পতিট্ঠিতপদে হেতু. উপকার…পে… মদ্দৰোতি উপকারপুব্বভাৰেন সম্মাজনিতচিত্তমুদুকো. এৰম্পি সো ইমিনা কারণেন অধিৰাসেসীতি দস্সেন্তো ‘‘তমেন’’ন্তিআদিমাহ. তত্থ তমেনন্তি তং আযস্মন্তং আনন্দং. এত-সদ্দো হি পদালঙ্কারমত্তং. অযঞ্হি সদ্দপকতি, যদিদং দ্ৰীসু সব্বনামেসু পুব্বপদস্সেৰ অত্থপদতা. সংৰেজেসীতি ‘‘ননু ভগৰতা পটিকচ্চেৰ অক্খাতং ‘সব্বেহেৰ পিযেহি মনাপেহি নানাভাৰো ৰিনাভাৰো’তিআদিনা (দী. নি. ২.১৮৩; সং. নি. ৫.৩৭৯; অ. নি. ১০.৪৮) সংৰেগং জনেসী’’তি (দী. নি. টী. পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা) আচরিযধম্মপালত্থেরেন ৰুত্তং, এৰং সতি ‘‘ভন্তে…পে… অস্সাসেস্সথাতি পঠমং ৰত্ৰা’’তি সহ পাঠসেসেন যোজনা অস্স. যথারুততো পন আদ্যত্থেন ইতি-সদ্দেন ‘‘এৰমাদিনা সংৰেজেসী’’তি যোজনাপি যুজ্জতেৰ. যেন কেনচি হি ৰচনেন সংৰেগং জনেসি, তং সব্বম্পি সংৰেজনস্স করণং সম্ভৰতীতি. সন্থম্ভিত্ৰাতি পরিদেৰনাদিৰিরহেন অত্তানং পটিবন্ধেত্ৰা পতিট্ঠাপেত্ৰা. উস্সন্নধাতুকন্তি উপচিতপিত্তসেম্হাদিদোসং. পিত্তসেম্হৰাতৰসেন হি তিস্সো ধাতুযো ইধ ভেসজ্জকরণযোগ্যতায অধিপ্পেতা, যা ‘‘দোসা, মলা’’তি চ লোকে ৰুচ্চন্তি, পথৰী আপো তেজো ৰাযো আকাসোতি চ ভেদেন পচ্চেকং পঞ্চৰিধা. ৰুত্তঞ্হি –

‘‘ৰাযুপিত্তকফা দোসা, ধাতৰো চ মলা তথা;

তত্থাপি পঞ্চধাখ্যাতা, পচ্চেকং দেহধারণা.

সরীরদূসনা দোসা, মলীনকরণা মলা;

ধারণা ধাতৰো তে তু, ইত্থমন্ৰত্থসঞ্ঞকা’’তি.

সমস্সাসেতুন্তি সন্তপ্পেতুং. দেৰতায সংৰেজিতদিৰসতো, জেতৰনৰিহারং পৰিট্ঠদিৰসতো ৰা দুতিযদিৰসে. ৰিরিচ্চতি এতেনাতি ৰিরেচনং, ওসধপরিভাৰিতং খীরমেৰ ৰিরেচনং তথা. যং সন্ধাযাতি যং ভেসজ্জপানং সন্ধায. অঙ্গপচ্চঙ্গেন সোভতীতি সুভো, মনুনো অপচ্চং মানৰো, ন-কারস্স পন ণ-কারে কতে মাণৰো. মনূতি হি পঠমকপ্পিককালে মনুস্সানং মাতাপিতুট্ঠানে ঠিতো পুরিসো, যো সাসনে ‘‘মহাসম্মতরাজা’’তি ৰুত্তো. সো হি সকললোকস্স হিতং মনভি জানাতীতি মনূতি ৰুচ্চতি. এৰম্পেত্থ ৰদন্তি ‘‘দন্তজ ন-কারসহিতো মানৰসদ্দো সব্বসত্তসাধারণৰচনো, মুদ্ধজ ণ-কারসহিতো পন মাণৰসদ্দো কুচ্ছিতমূল়্হাপচ্চৰচনো’’তি. চূল়কম্মৰিভঙ্গসুত্তট্ঠকথাযম্পি (ম. নি. অট্ঠ. ৪.২৮৯) হি মুদ্ধজ ণ-কারসহিতস্সেৰ মাণৰসদ্দস্স অত্থো ৰণ্ণিতো. তট্টীকাযম্পি ‘‘যং অপচ্চং কুচ্ছিতং মূল়্হং ৰা, তত্থ লোকে মাণৰৰোহারো, যেভুয্যেন চ সত্তা দহরকালে মূল়্হধাতুকা হোন্তীতি তস্সেৰত্থো পকাসিতো’’তি ৰদন্তি আচরিযা. অঞ্ঞত্থ চ ৰীসতিৰস্সব্ভন্তরো যুৰা মাণৰো, ইধ পন তব্বোহারেন মহল্লকোপি. ৰুত্তঞ্হি চূল়কম্মৰিভঙ্গসুত্তৰণ্ণনাযং ‘‘মাণৰোতি পন তং তরুণকালে ৰোহরিংসু, সো মহল্লককালেপি তেনেৰ ৰোহারেন ৰোহরীযতী’’তি, (ম. নি. অট্ঠ. ৪.২৮৯) সুভনামকেন লদ্ধমাণৰৰোহারেনাতি অত্থো. সো পন ‘‘সত্থা পরিনিব্বুতো, আনন্দত্থেরো কিরস্স পত্তচীৰরমাদায আগতো, মহাজনো তং দস্সনায উপসঙ্কমতী’’তি সুত্ৰা ‘‘ৰিহারং খো পন গন্ত্ৰা মহাজনমজ্ঝে ন সক্কা সুখেন পটিসন্থারং ৰা কাতুং, ধম্মকথং ৰা সোতুং, গেহমাগতংযেৰ নং দিস্ৰা সুখেন পটিসন্থারং করিস্সামি, একা চ মে কঙ্খা অত্থি, তম্পি নং পুচ্ছিস্সামী’’তি চিন্তেত্ৰা একং মাণৰকং পেসেসি, তং সন্ধাযাহ ‘‘পহিতং মাণৰক’’ন্তি খুদ্দকে চেত্থ কপচ্চযো. এতদৰোচাতি এতং ‘‘অকালো’’তিআদিকং ৰচনং আনন্দত্থেরো অৰোচ.

অকালোতি অজ্জ গন্তুং অযুত্তকালো. কস্মাতি চে ‘‘অত্থি মে’’তিআদিমাহ. ভেসজ্জমত্তাতি অপ্পকং ভেসজ্জং. অপ্পত্থো হেত্থ মত্তাসদ্দো ‘‘মত্তা সুখপরিচ্চাগা’’তিআদীসু (ধ. প. ২৯০) ৰিয. পীতাতি পিৰিতা. স্ৰেপীতি এত্থ ‘‘অপি-সদ্দো অপেক্খো মন্তা নুঞ্ঞাযা’’তি (ৰজির. টী. পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা) ৰজিরবুদ্ধিত্থেরেন ৰুত্তং. অযং পন তস্সাধিপ্পাযো – ‘‘অপ্পেৰ নামা’’তি সংসযমত্তে ৰুত্তে অনুঞ্ঞাতভাৰো ন সিদ্ধো, তস্মা তং সাধনত্থং ‘‘অপী’’তি ৰুত্তং, তেন ইমমত্থং দীপেতি ‘‘অপ্পেৰ নাম স্ৰে মযং উপসঙ্কমেয্যাম, উপসঙ্কমিতুং পটিবলা সমানা উপসঙ্কমিস্সাম চা’’তি.

দুতিযদিৰসেতি খীরৰিরেচনপীতদিৰসতো দুতিযদিৰসে. চেতকত্থেরেনাতি চেতিযরট্ঠে জাতত্তা চেতকোতি এৰং লদ্ধনামেন থেরেন. পচ্ছাসমণেনাতি পচ্ছানুগতেন সমণেন. সহত্থে চেতং করণৰচনং. সুভেন মাণৰেন পুট্ঠোতি ‘‘যেসু ধম্মেসু ভৰং গোতমো ইমং লোকং পতিট্ঠপেসি, তে তস্স অচ্চযেন নট্ঠা নু খো, ধরন্তি নু খো, সচে ধরন্তি, ভৰং (নত্থি দী. নি. অট্ঠ. ১.৪৪৮) আনন্দো জানিস্সতি, হন্দ নং পুচ্ছামী’’তি এৰং চিন্তেত্ৰা ‘‘যেসং সো ভৰং গোতমো ধম্মানং ৰণ্ণৰাদী অহোসি, যত্থ চ ইমং জনতং সমাদপেসি নিৰেসেসি পতিট্ঠাপেসি, কতমেসানং খো ভো আনন্দ ধম্মানং সো ভৰং গোতমো ৰণ্ণৰাদী অহোসী’’তিআদিনা (দী. নি. ১.৪৪৮) পুট্ঠো, অথস্স থেরো তীণি পিটকানি সীলক্খন্ধাদীহি তীহি খন্ধেহি সঙ্গহেত্ৰা দস্সেন্তো ‘‘তিণ্ণং খো মাণৰ খন্ধানং সো ভগৰা ৰণ্ণৰাদী’’তিআদিনা (দী. নি. ১.৪৪৯) ইধ সীলক্খন্ধৰগ্গে দসমং সুত্তমভাসি, তং সন্ধাযাহ ‘‘ইমস্মিং…পে… মভাসী’’তি.

খণ্ডন্তি ছিন্নং. ফুল্লন্তি ভিন্নং, সেৰালাহিছত্তকাদিৰিকস্সনং ৰা, তেসং পটিসঙ্খরণং সম্মা পাকতিককরণং, অভিনৰপটিকরণন্তি ৰুত্তং হোতি. উপকট্ঠাযাতি আসন্নায. ৰস্সং উপনেন্তি উপগচ্ছন্তি এত্থাতি ৰস্সূপনাযিকা, ৰস্সূপগতকালো, তায. সঙ্গীতিপাল়িযং (চূল়ৰ. ৪৪০) সামঞ্ঞেন ৰুত্তম্পি ৰচনং এৰং গতেযেৰ সন্ধায ৰুত্তন্তি সংসন্দেতুং সাধেতুং ৰা আহ ‘‘এৰঞ্হী’’তিআদি.

রাজগহং পরিৰারেত্ৰাতি বহিনগরে ঠিতভাৰেন ৰুত্তং. ছড্ডিতপতিতউক্লাপাতি ছড্ডিতা চ পতিতা চ উক্লাপা চ. ইদং ৰুত্তং হোতি – ভগৰতো পরিনিব্বানট্ঠানং গচ্ছন্তেহি ভিক্খূহি ছড্ডিতা ৰিস্সট্ঠা, ততোযেৰ চ উপচিকাদীহি খাদিতত্তা ইতো চিতো চ পতিতা, সম্মজ্জনাভাৰেন আকিণ্ণকচৰরত্তা উক্লাপা চাতি. তদেৰত্থং ‘‘ভগৰতো হী’’তিআদিনা ৰিভাৰেতি. অৰকুথি পূতিভাৰমগমাসীতি উক্লাপো থ-কারস্স ল-কারং কত্ৰা, উজ্ঝিট্ঠো ৰা কলাপোসমূহোতি উক্লাপো, ৰণ্ণসঙ্গমনৰসেনেৰং ৰুত্তং যথা ‘‘উপক্লেসো, স্নেহো’’ – ইচ্চাদি, তেন যুত্তাতি তথা. পরিচ্ছেদৰসেন ৰেণীযন্তি দিস্সন্তীতি পরিৰেণা. কুরুমানাতি কত্তুকামা. সেনাসনৰত্তানং পঞ্ঞত্তত্তা, সেনাসনক্খন্ধকে চ সেনাসনপটিবদ্ধানং বহূনম্পি ৰচনানং ৰুত্তত্তা সেনাসনপটিসঙ্খরণম্পি তস্স পূজাযেৰ নামাতি আহ ‘‘ভগৰতো ৰচনপূজনত্থ’’ন্তি. পঠমং মাসন্তি ৰস্সানস্স পঠমং মাসং. অচ্চন্তসংযোগে চেতং উপযোগৰচনং. ‘‘তিত্থিযৰাদপরিমোচনত্থঞ্চা’’তি ৰুত্তমত্থং পাকটং কাতুং ‘‘তিত্থিযা হী’’তিআদি ৰুত্তং.

ন্তি কতিকৰত্তকরণং. এদিসেসু হি ঠানেসু যং-সদ্দো তং-সদ্দানপেক্খো তেনেৰ অত্থস্স পরিপুণ্ণত্তা. যং ৰা কতিকৰত্তং সন্ধায ‘‘অথ খো’’তিআদি ৰুত্তং, তদেৰ মযাপি ৰুত্তন্তি অত্থো. এস নযো ঈদিসেসু ভগৰতা…পে… ৰণ্ণিতন্তি সেনাসনৰত্তং পঞ্ঞপেন্তেন সেনাসনক্খন্ধকে (চূল়ৰ. ৩০৮) চ সেনাসনপটিবদ্ধৰচনং কথেন্তেন ৰণ্ণিতং. সঙ্গাযিস্সামাতি এত্থ ইতি-সদ্দস্স ‘‘ৰুত্তং অহোসী’’তি চ উভযত্থ সম্বন্ধো, একস্স ৰা ইতি-সদ্দস্স লোপো.

দুতিযদিৰসেতি এৰং চিন্তিতদিৰসতো দুতিযদিৰসে, সো চ খো ৰস্সূপনাযিকদিৰসতো দুতিযদিৰসোৰ. থেরা হি আসল়্হিপুণ্ণমিতো পাটিপদদিৰসেযেৰ সন্নিপতিত্ৰা ৰস্সমুপগন্ত্ৰা এৰং চিন্তেসুন্তি. রাজদ্ৰারেতি রাজগেহদ্ৰারে. হত্থকম্মন্তি হত্থকিরিযং, হত্থকম্মস্স করণন্তি ৰুত্তং হোতি. পটিৰেদেসুন্তি জানাপেসুং. ৰিসট্ঠাতি নিরাসঙ্কচিত্তা. আণাযেৰ অপ্পটিহতৰুত্তিযা পৰত্তনট্ঠেন চক্কন্তি আণাচক্কং. তথা ধম্মোযেৰ চক্কন্তি ধম্মচক্কং, তং পনিধ দেসনাঞাণপটিৰেধঞাণৰসেন দুৰিধম্পি যুজ্জতি তদুভযেনেৰ সঙ্গীতিযা পৰত্তনতো. ‘‘ধম্মচক্কন্তি চেতং দেসনাঞাণস্সাপি নামং, পটিৰেধঞাণস্সাপী’’তি (সং. নি. অট্ঠ. ২.৩.৭৮) হি অট্ঠকথাসু ৰুত্তং. সন্নিসজ্জট্ঠানন্তি সন্নিপতিত্ৰা নিসীদনট্ঠানং. সত্ত পণ্ণানি যস্সাতি সত্তপণ্ণী, যো ‘‘ছত্তপণ্ণো, ৰিসমচ্ছদো’’ তিপি ৰুচ্চতি, তস্স জাতগুহদ্ৰারেতি অত্থো.

ৰিস্সকম্মুনাতি সক্কস্স দেৰানমিন্দস্স কম্মাকম্মৰিধাযকং দেৰপুত্তং সন্ধাযাহ. সুৰিভত্তভিত্তিথম্ভসোপানন্তি এত্থ সুৰিভত্তপদস্স দ্ৰন্দতো পুব্বে সুয্যমানত্তা সব্বেহি দ্ৰন্দপদেহি সম্বন্ধো, তথা ‘‘নানাৰিধ…পে… ৰিচিত্ত’’ন্তিআদীসুপি. রাজভৰনৰিভূতিন্তি রাজভৰনসম্পত্তিং, রাজভৰনসোভং ৰা. অৰহসন্তমিৰাতি অৰহাসং কুরুমানং ৰিয. সিরিযাতি সোভাসঙ্খাতায লক্খিযা. নিকেতনমিৰাতি ৰসনট্ঠানমিৰ, ‘‘জলন্তমিৰা’’তিপি পাঠো. একস্মিংযেৰ পানীযতিত্থে নিপতন্তা পক্খিনো ৰিয সব্বেসম্পি জনানং চক্খূনি মণ্ডপেযেৰ নিপতন্তীতি ৰুত্তং ‘‘একনিপাত…পে… ৰিহঙ্গান’’ন্তি. নযনৰিহঙ্গানন্তি নযনসঙ্খাতৰিহঙ্গানং. লোকরামণেয্যকমিৰ সম্পিণ্ডিতন্তি যদি লোকে ৰিজ্জমানং রামণেয্যকং সব্বমেৰ আনেত্ৰা একত্থ সম্পিণ্ডিতং সিযা, তং ৰিযাতি ৰুত্তং হোতি, যং যং ৰা লোকে রমিতুমরহতি, তং সব্বং সম্পিণ্ডিতমিৰাতিপি অত্থো. দট্ঠব্বসারমণ্ডন্তি ফেগ্গুরহিতং সারং ৰিয, কসটৰিনিমুত্তং পসন্নং ৰিয চ দট্ঠুমরহরূপেসু সারভূতং, পসন্নভূতঞ্চ. অপিচ দট্ঠব্বো দস্সনীযো সারভূতো ৰিসিট্ঠতরো মণ্ডো মণ্ডনং অলঙ্কারো এতস্সাতি দট্ঠব্বসারমণ্ডো, তং. মণ্ডং সূরিযরস্মিং পাতি নিৰারেতি, সব্বেসং ৰা জনানং মণ্ডং পসন্নং পাতি রক্খতি, মণ্ডনমলঙ্কারং ৰা পাতি পিৰতি অলঙ্করিতুং যুত্তভাৰেনাতি মণ্ডপো, তং.

কুসুমদামানি চ তানি ওলম্বকানি চেতি কুসুমদামোলম্বকানি. ৰিসেসনস্স চেত্থ পরনিপাতো যথা ‘‘অগ্যাহিতো’’তি. ৰিৰিধানিযেৰ কুসুমদামোলম্বকানি তথা, তানি ৰিনিগ্গলন্তং ৰিসেসেন ৰমেন্তং নিক্খামেন্তমিৰ চারু সোভনং ৰিতানং এত্থাতি তথা. কুট্টেন গহিতো সমং কতোতি কুট্টিমো, কোট্টিমো ৰা, তাদিসোযেৰ মণীতি মণিকোট্টিমো, নানারতনেহি ৰিচিত্তো মণিকোট্টিমো, তস্স তলং তথা. অথ ৰা মণিযো কোট্টেত্ৰা কততলত্তা মণিকোট্টেন নিপ্ফত্তন্তি মণিকোট্টিমং, তমেৰ তলং, নানারতনৰিচিত্তং মণিকোট্টিমতলং তথা. তমিৰ চ নানাপুপ্ফূপহারৰিচিত্তং সুপরিনিট্ঠিতভূমিকম্মন্তি সম্বন্ধো. পুপ্ফপূজা পুপ্ফূপহারো. এত্থ হি নানারতনৰিচিত্তগ্গহণং নানাপুপ্ফূপহারৰিচিত্ততাযনিদস্সনং, মণিকোট্টিমতলগ্গহণং সুপরিনিট্ঠিতভূমিকম্মতাযাতি দট্ঠব্বং. নন্তি মণ্ডপং. ব্রহ্মৰিমানসদিসন্তি ভাৰনপুংসকং, যথা ব্রহ্মৰিমানং সোভতি, তথা অলঙ্করিত্ৰাতি অত্থো. ৰিসেসেন মানেতব্বন্তি ৰিমানং. সদ্দৰিদূ পন ‘‘ৰিহে আকাসে মাযন্তি গচ্ছন্তি দেৰা যেনাতি ৰিমান’’ন্তি ৰদন্তি. ৰিসেসেন ৰা সুচরিতকম্মুনা মীযতি নিম্মীযতীতি ৰিমানং, ৰীতি ৰা সকুণো ৰুচ্চতি, তং সণ্ঠানেন মীযতি নিম্মীযতীতি ৰিমানন্তিআদিনাপি ৰত্তব্বো. ৰিমানট্ঠকথাযং পন ‘‘একযোজনদ্ৰিযোজনাদিভাৰেন পমাণৰিসেসযুত্ততায, সোভাতিসযযোগেন চ ৰিসেসতো মাননীযতায ৰিমান’’ন্তি (ৰি. ৰ. অট্ঠ. গন্থারম্ভকথা) ৰুত্তং. নত্থি অগ্ঘমেতেসন্তি অনগ্ঘানি, অপরিমাণগ্ঘানি অগ্ঘিতুমসক্কুণেয্যানীতি ৰুত্তং হোতি. পতিরূপং, পচ্চেকং ৰা অত্থরিতব্বানীতি পচ্চত্থরণানি, তেসং সতানি তথা. উত্তরাভিমুখন্তি উত্তরদিসাভিমুখং. ধম্মোপি সত্থাযেৰ সত্থুকিচ্চনিপ্ফাদনতোতি ৰুত্তং ‘‘বুদ্ধস্স ভগৰতো আসনারহং ধম্মাসনং পঞ্ঞপেত্ৰা’’তি. যথাহ ‘‘যো খো…পে… মমচ্চযেন সত্থা’’তিআদি, (দী. নি. ২.২১৬) তথাগতপ্পৰেদিতধম্মদেসকস্স ৰা সত্থুকিচ্চাৰহত্তা তথারূপে আসনে নিসীদিতুমরহতীতি দস্সেতুম্পি এৰং ৰুত্তং. আসনারহন্তি নিসীদনারহং. ধম্মাসনন্তি ধম্মদেসকাসনং, ধম্মং ৰা কথেতুং যুত্তাসনং. দন্তখচিতন্তি দন্তেহি খচিতং, হত্থিদন্তেহি কতন্তি ৰুত্তং হোতি. ‘‘দন্তো নাম হত্থিদন্তো ৰুচ্চতী’’তি হি ৰুত্তং. এত্থাতি এতস্মিং ধম্মাসনে. মম কিচ্চন্তি মম কম্মং, মযা ৰা করণীযং.

ইদানি আযস্মতো আনন্দস্স অসেক্খভূমিসমাপজ্জনং দস্সেন্তো ‘‘তস্মিঞ্চ পনা’’তিআদিমাহ. তত্থ তস্মিঞ্চ পন দিৰসএতি তথা রঞ্ঞা আরোচাপিতদিৰসে, সাৰণমাসস্স কাল়পক্খচতুত্থদিৰসেতি ৰুত্তং হোতি. অনত্থজননতো ৰিসসঙ্কাসতায কিলেসো ৰিসং, তস্স খীণাসৰভাৰতো অঞ্ঞথাভাৰসঙ্খাতা সত্তি গন্ধো. তথা হি সো ভগৰতো পরিনিব্বানাদীসু ৰিলাপাদিমকাসি. অপিচ ৰিসজননকপুপ্ফাদিগন্ধপটিভাগতায নানাৰিধদুক্খহেতুকিরিযাজননকো কিলেসোৰ ‘‘ৰিসগন্ধো’’তি ৰুচ্চতি. তথা হি সো ‘‘ৰিসং হরতীতি ৰিসত্তিকা, ৰিসমূলাতি ৰিসত্তিকা, ৰিসফলাতি ৰিসত্তিকা, ৰিসপরিভোগাতি ৰিসত্তিকা’’তিআদিনা (মহানি. ৩) ৰুত্তোতি. অপিচ ৰিসগন্ধোনাম ৰিরূপো মংসাদিগন্ধো, তংসদিসতায পন কিলেসো. ‘‘ৰিস্সসদ্দো হি ৰিরূপে’’তি (ধ. স. টী. ৬২৪) অভিধম্মটীকাযংৰুত্তং. অদ্ধাতি একংসতো. সংৰেগন্তি ধম্মসংৰেগং. ‘‘ওহিতভারান’’ন্তি হি যেভুয্যেন, পধানেন চ ৰুত্তং. এদিসেসু পন ঠানেসু তদঞ্ঞেসম্পি ধম্মসংৰেগোযেৰ অধিপ্পেতো. তথা হি ‘‘সংৰেগো নাম সহোত্তপ্পং ঞাণং, সো তস্সা ভগৰতো দস্সনে উপ্পজ্জী’’তি (ৰি. ৰ. অট্ঠ. ৮৩৮) রজ্জুমালাৰিমানৰণ্ণনাযংৰুত্তং, সা চ তদা অৰিঞ্ঞাতসাসনা অনাগতফলাতি. ইতরথা হি চিত্তুত্রাসৰসেন দোসোযেৰ সংৰেগোতি আপজ্জতি, এৰঞ্চ সতি সো তস্স অসেক্খভূমিসমাপজ্জনস্স একংসকারণং ন সিযা. এৰমভূতো চ সো ইধ ন ৰত্তব্বোযেৰাতি অলমতিপপঞ্চেন. তেনাতি তস্মা স্ৰে সঙ্ঘসন্নিপাতস্স ৰত্তমানত্তা, সেক্খসকরণীযত্তা ৰা. তে ন যুত্তন্তি তৰ ন যুত্তং, তযা ৰা সন্নিপাতং গন্তুং ন পতিরূপং.

মেতন্তি মম এতং গমনং. য্ৰাহন্তি যো অহং, ন্তি ৰা কিরিযাপরামসনং, তেন ‘‘গচ্ছেয্য’’ন্তি এত্থ গমনকিরিযং পরামসতি, কিরিযাপরামসনস্স চ যং তং-সদ্দস্স অযং পকতি, যদিদং নপুংসকলিঙ্গেন, একৰচনেন চ যোগ্যতা তথাযেৰ তত্থ তত্থ দস্সনতো. কিরিযায হি সভাৰতো নপুংসকত্তমেকত্তঞ্চ ইচ্ছন্তি সদ্দৰিদূ. আৰজ্জেসীতি উপনামেসি. মুত্তাতি মুচ্চিতা. অপ্পত্তঞ্চাতি অগতঞ্চ, বিম্বোহনে ন তাৰ ঠপিতন্তি ৰুত্তং হোতি. এতস্মিং অন্তরেতি এত্থন্তরে, ইমিনা পদদ্ৰযেন দস্সিতকালানং ৰেমজ্ঝক্খণে, তথাদস্সিতকালদ্ৰযস্স ৰা ৰিৰরেতি ৰুত্তং হোতি.

‘‘কারণে চেৰ চিত্তে চ, খণস্মিং ৰিৰরেপি চ;

ৰেমজ্ঝাদীসু অত্থেসু ‘অন্তরা’তি রৰো গতো’’তি.

হি ৰুত্তং. অনুপাদাযাতি তণ্হাদিট্ঠিৰসেন কঞ্চি ধম্মং অগ্গহেত্ৰা, যেহি ৰা কিলেসেহি মুচ্চতি, তেসং লেসমত্তম্পি অগ্গহেত্ৰা. আসৰেহীতি ভৰতো আ ভৰগ্গং, ধম্মতো চ আ গোত্রভুং সৰনতো পৰত্তনতো আসৰসঞ্ঞিতেহি কিলেসেহি. উপলক্খণৰচনমত্তঞ্চেতং. তদেকট্ঠতায হি সব্বেহিপি কিলেসেহি সব্বেহিপি পাপধম্মেহি চিত্তং ৰিমুচ্চতিযেৰ. চিত্তং ৰিমুচ্চীতি চিত্তং অরহত্তমগ্গক্খণে আসৰেহি ৰিমুচ্চমানং হুত্ৰা অরহত্তফলক্খণে ৰিমুচ্চি. তদত্থং ৰিৰরতি ‘‘অযঞ্হী’’তিআদিনা. চঙ্কমেনাতি চঙ্কমনকিরিযায. ৰিসেসন্তি অত্তনা লদ্ধমগ্গফলতো ৰিসেসমগ্গফলং. ৰিৰট্টূপনিস্সযভূতং কতং উপচিতং পুঞ্ঞং যেনাতি কতপুঞ্ঞো, অরহত্তাধিগমায কতাধিকারোতি অত্থো. পধানমনুযুঞ্জাতি ৰীরিযমনুযুঞ্জাহি, অরহত্তসমাপত্তিযা অনুযোগং করোহীতি ৰুত্তং হোতি. হোহিসীতি ভৰিস্সসি. কথাদোসোতি কথায দোসো ৰিতথভাৰো. অচ্চারদ্ধন্তি অতিৰিয আরদ্ধং. উদ্ধচ্চাযাতি উদ্ধতভাৰায. হন্দাতি ৰোস্সগ্গৰচনং. তেন হি অধুনাযেৰ যোজেমি, ন পনাহং পপঞ্চং করোমীতি ৰোস্সগ্গং করোতি. ৰীরিযসমতং যোজেমীতি চঙ্কমনৰীরিযস্স অধিমত্তত্তা তস্স হাপনৰসেন সমাধিনা সমতাপাদনেন ৰীরিযস্স সমতং সমভাৰং যোজেমি, ৰীরিযেন ৰা সমথসঙ্খাতং সমাধিং যোজেমীতিপি অত্থো. দ্ৰিধাপি হি পাঠো দিস্সতি. ৰিস্সমিস্সামীতি অস্সসিস্সামি. ইদানি তস্স ৰিসেসতো পসংসনারহভাৰং দস্সেতুং ‘‘তেনা’’তিআদি ৰুত্তং. তেনাতি চতুইরিযাপথৰিরহিততাকারণেন. ‘‘অনিপন্নো’’তিআদীনি পচ্চুপ্পন্নৰচনানেৰ. পরিনিব্বুতোপি সো আকাসেযেৰ পরিনিব্বাযি. তস্মা থেরস্স কিলেসপরিনিব্বানং, খন্ধপরিনিব্বানঞ্চ ৰিসেসেন পসংসারহং অচ্ছরিযব্ভুতমেৰাতি.

দুতিযদিৰসেতি থেরেন অরহত্তপত্তদিৰসতো দুতিযদিৰসে. পঞ্চমিযন্তি তিথীপেক্খায ৰুত্তং, ‘‘দুতিযদিৰসে’’তি ইমিনা তুল্যাধিকরণং. ভিন্নলিঙ্গম্পি হি তুল্যত্থপদং দিস্সতি যথা ‘‘গুণো পমাণং, ৰীসতি চিত্তানি’’ ইচ্চাদি. কাল়পক্খস্সাতি সাৰণমাসকাল়পক্খস্স. পঠমঞ্হি মাসং খণ্ডফুল্লপটিসঙ্খরণমকংসু, পঠমমাসভাৰো চ মজ্ঝিমপ্পদেসৰোহারেন. তত্থ হি পুরিমপুণ্ণমিতো যাৰ অপরা পুণ্ণমী, তাৰ একো মাসোতি ৰোহরন্তি. ততো তীণি দিৰসানি রাজা মণ্ডপমকাসি, ততো দুতিযদিৰসে থেরো অরহত্তং সচ্ছাকাসি, ততিযদিৰসে পন সন্নিপতিত্ৰা থেরা সঙ্গীতিমকংসু, তস্মা আসল়্হিমাসকাল়পক্খপাটিপদতো যাৰ সাৰণমাসকাল়পক্খপঞ্চমী, তাৰ পঞ্চদিৰসাধিকো একমাসো হোতি. সমানোতি উপ্পজ্জমানো. হট্ঠতুট্ঠচিত্তোতি অতিৰিয সোমনস্সচিত্তো, পামোজ্জেন ৰা হট্ঠচিত্তো পীতিযা তুট্ঠচিত্তো. একংসন্তি একস্মিং অংসে, ৰামংসেতি অত্থো. তথা হি ৰঙ্গীসসুত্তৰণ্ণনাযং ৰুত্তং –

‘‘একংসং চীৰরন্তি এত্থ পুন সণ্ঠাপনৰসেন এৰং ৰুত্তং, একংসন্তি চ ৰামংসং পারুপিত্ৰা ঠিতস্সেতং অধিৰচনং. যতো যথা ৰামংসং পারুপিত্ৰা ঠিতং হোতি, তথা চীৰরং কত্ৰাতি এৰমস্সত্থো ৰেদিতব্বো’’তি (সু. নি. অট্ঠ. ২.৩৪৫).

বন্ধ…পে… ৰিযাতি ৰণ্টতো পৰুত্তসুপরিপক্কতালফলমিৰ. পণ্ডু…পে… ৰিযাতি সিতপীতপভাযুত্তপণ্ডুরোমজকম্বলে ঠপিতো জাতিমা মণি ৰিয, জাতিৰচনেন চেত্থ কুত্তিমং নিৰত্তেতি. সমুগ্গতপুণ্ণচন্দো ৰিযাতি জুণ্হপক্খপন্নরসুপোসথে সমুগ্গতো সোল়সকলাপরিপুণ্ণো চন্দো ৰিয. বালা…পে… ৰিযাতি তরুণসূরিযপভাসম্ফস্সেন ফুল্লিতসুৰণ্ণৰণ্ণপরাগগব্ভং সতপত্তপদ্ধং ৰিয. ‘‘পিঞ্জরসদ্দো হি হেমৰণ্ণপরিযাযো’’তি (সারত্থ. টী. ১.২২) সারত্থদীপনিযং ৰুত্তো. পরিযোদাতেনাতি পভস্সরেন. সপ্পভেনাতি ৰণ্ণপ্পভায, সীলপ্পভায চ সমন্নাগতেন. সস্সিরিকেনাতি সরীরসোভগ্গাদিসঙ্খাতায সিরিযা অতিৰিয সিরিমতা. মুখৰরেনাতি যথাৰুত্তসোভাসমলঙ্কতত্তা উত্তমমুখেন. কামং ‘‘অহমস্মি অরহত্তং পত্তো’’তি নারোচেসি, তথারূপায পন উত্তমলীল়ায গমনতো পস্সন্তা সব্বেপি তমত্থং জানন্তি, তস্মা আরোচেন্তো ৰিয হোতীতি আহ ‘‘অত্তনো অরহত্তপ্পত্তিং আরোচযমানো ৰিয অগমাসী’’তি.

কিমত্থং পনাযং এৰমারোচযমানো ৰিয অগমাসীতি? ৰুচ্চতে – সো হি ‘‘অত্তুপনাযিকং অকত্ৰা অঞ্ঞব্যাকরণং ভগৰতা সংৰণ্ণিত’’ন্তি মনসি করিত্ৰা ‘‘সেক্খতায ধম্মৰিনযসঙ্গীতিযা গহেতুমযুত্তম্পি বহুস্সুতত্তা গণ্হিস্সামা’’তি নিসিন্নানং থেরানং অরহত্তপ্পত্তিৰিজাননেন সোমনস্সুপ্পাদনত্থং, ‘‘অপ্পমত্তো হোহী’’তি ভগৰতা দিন্নওৰাদস্স চ সফলতাদীপনত্থং এৰমারোচযমানো ৰিয অগমাসীতি. আযস্মতো মহাকস্সপস্স এতদহোসি সমসমট্ঠপনাদিনা যথাৰুত্তকারণেন সত্থুকপ্পত্তা. ধরেয্যাতি ৰিজ্জমানো ভৰেয্য. ‘‘সোভতি ৰত তে আৰুসো আনন্দ অরহত্তসমধিগমতা’’তিআদিনা সাধুকারমদাসি. অযমিধ দীঘভাণকানং ৰাদো. খুদ্দকভাণকেসু চ সুত্তনিপাতখুদ্দকপাঠভাণকানং ৰাদোতিপি যুজ্জতি তদট্ঠকথাসুপি তথা ৰুত্তত্তা.

মজ্ঝিমং নিকাযং ভণন্তি সীলেনাতি মজ্ঝিমভাণকা, তপ্পগুণা আচরিযা. যথাৰুড্ঢন্তি ৰুড্ঢপটিপাটিং, তদনতিক্কমিত্ৰা ৰা. তত্থাতি তস্মিং ভিক্খুসঙ্ঘে. আনন্দস্স এতমাসনন্তি সম্বন্ধো. তস্মিং সমযেতি তস্মিং এৰংকথনসমযে. থেরো চিন্তেসি ‘‘কুহিং গতো’’তি পুচ্ছন্তানং অত্তানং দস্সেন্তে অতিৰিয পাকটভাৰেন ভৰিস্সমানত্তা, অযম্পি মজ্ঝিমভাণকেস্ৰেৰ একচ্চানং ৰাদো, তস্মা ইতিপি একে ৰদন্তীতি সম্বন্ধো. আকাসেন আগন্ত্ৰা অত্তনো আসনেযেৰ অত্তানং দস্সেসীতিপি তেসমেৰ একচ্চে ৰদন্তি. পুল্লিঙ্গৰিসযে হি ‘‘একে’’তি ৰুত্তে সব্বত্থ ‘‘একচ্চে’’তি অত্থো ৰেদিতব্বো. তীসুপি চেত্থ ৰাদেসু তেসং তেসং ভাণকানং তেন তেনাকারেন আগতমত্তং ঠপেত্ৰা ৰিসুং ৰিসুং ৰচনে অঞ্ঞং ৰিসেসকারণং নত্থি. সত্তমাসং কতায হি ধম্মৰিনযসঙ্গীতিযা কদাচি পকতিযাৰ, কদাচি পথৰিযং নিমুজ্জিত্ৰা, কদাচি আকাসেন আগতত্তা তং তদাগমনমুপাদায তথা তথা ৰদন্তি. অপিচ সঙ্গীতিযা আদিদিৰসেযেৰ পঠমং পকতিযা আগন্ত্ৰা ততো পরং আকাসমব্ভুগ্গন্ত্ৰা পরিসং পত্তকালে ততো ওতরিত্ৰা ভিক্খুপন্তিং অপীল়েন্তো পথৰিযং নিমুজ্জিত্ৰা আসনে অত্তানং দস্সেসীতিপি ৰদন্তি. যথা ৰা তথা ৰা আগচ্ছতু, আগমনাকারমত্তং ন পমাণং, আগন্ত্ৰা গতকালে আযস্মতো মহাকস্সপস্স সাধুকারদানমেৰ পমাণং সত্থারা দাতব্বসাধুকারদানেনেৰ অরহত্তপ্পত্তিযা অঞ্ঞেসম্পি ঞাপিতত্তা, ভগৰতি ধরমানে পটিগ্গহেতব্বায চ পসংসায থেরস্স পটিগ্গহিতত্তা. তস্মা তমত্থং দস্সেন্তো ‘‘যথা ৰা’’তিআদিমাহ. সব্বত্থাপীতি সব্বেসুপি তীসু ৰাদেসু.

ভিক্খূ আমন্তেসীতি ভিক্খূ আলপীতি অযমেত্থ অত্থো, অঞ্ঞত্র পন ঞাপনেপি দিস্সতি যথা ‘‘আমন্তযামি ৰো ভিক্খৰে, (দী. নি. ২.২১৮) পটিৰেদযামি ৰো ভিক্খৰে’’তি (অ. নি. ৭.৭২) পক্কোসনেপি দিস্সতি যথা ‘‘এহি ত্ৰং ভিক্খু মম ৰচনেন সারিপুত্তং আমন্তেহী’’তি (অ. নি. ৯.১১) আলপনেপি দিস্সতি যথা ‘‘তত্র খো ভগৰা ভিক্খূ আমন্তেসি ‘ভিক্খৰো’তি’’ (সং. নি. ১.২৪৯), ইধাপি আলপনেতি সারত্থদীপনিযং (সারত্থ. টী. ১.পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা) ৰুত্তং. আলপনমত্তস্স পন অভাৰতো ‘‘কিং পঠমং সঙ্গাযামা’’তিআদিনা ৰুত্তেন ৰিঞ্ঞাপিযমানত্থন্তরেন চ সহচরণতো ঞাপনেৰ ৰট্টতি, তস্মা আমন্তেসীতি পটিৰেদেসি ৰিঞ্ঞাপেসীতি অত্থো ৰত্তব্বো. ‘‘তত্র খো ভগৰা ভিক্খূ আমন্তেসি ‘ভিক্খৰো’তি, ‘ভদ্দন্তে’তি তে ভিক্খূ ভগৰতো পচ্চস্সোসু’’ন্তিআদীসু (সং. নি. ১.২৪৯) হি আলপনমত্তমেৰ দিস্সতি, ন ৰিঞ্ঞাপিযমানত্থন্তরং, তং পন ‘‘ভূতপুব্বং ভিক্খৰে’’তিআদিনা (সং. নি. ১.২৪৯) পচ্চেকমেৰ আরদ্ধং. তস্মা তাদিসেস্ৰেৰ আলপনে ৰট্টতীতি নো তক্কো. সদ্দৰিদূ পন ৰদন্তি ‘‘আমন্তযিত্ৰা দেৰিন্দো, ৰিস্সকম্মং মহিদ্ধিক’ন্তিআদীসু (চরিযা. ১০৭) ৰিয মন্তসদ্দো গুত্তভাসনে. তস্মা ‘আমন্তেসী’তি এতস্স সম্মন্তযীতি অত্থো’’তি. ‘‘আৰুসো’’তিআদি আমন্তনাকারদীপনং. ধম্মং ৰা ৰিনযং ৰাতি এত্থ ৰা-সদ্দো ৰিকপ্পনে, তেন ‘‘কিমেকং তেসু পঠমং সঙ্গাযামা’’তি দস্সেতি. কস্মা আযূতি আহ ‘‘ৰিনযে ঠিতে’’তিআদি. ‘‘যস্মা, তস্মা’’তি চ অজ্ঝাহরিত্ৰা যোজেতব্বং. তস্মাতি তায আযুসরিক্খতায. ধুরন্তি জেট্ঠকং. নো নপ্পহোতীতি পহোতিযেৰ. দ্ৰিপটিসেধো হি সহ অতিসযেন পকত্যত্থদীপকো.

এতদগ্গন্তি এসো অগ্গো. লিঙ্গৰিপল্লাসেন হি অযং নিদ্দেসো. যদিদন্তি চ যো অযং, যদিদং খন্ধপঞ্চকন্তি ৰা যোজেতব্বং. এৰঞ্হি সতি ‘‘এতদগ্গ’’ন্তি যথারুতলিঙ্গমেৰ. ‘‘যদিদ’’ন্তি পদস্স চ অযং সভাৰো, যা তস্স তস্স অত্থস্স ৰত্তব্বস্স লিঙ্গানুরূপেন ‘‘যো অয’’ন্তি ৰা ‘‘যা অয’’ন্তি ৰা ‘‘যং ইদ’’ন্তি ৰা যোজেতব্বতা তথাযেৰস্স তত্থ তত্থ দস্সিতত্তা. ভিক্খূনং ৰিনযধরানন্তি নিদ্ধারণছট্ঠীনিদ্দেসো.

অত্তনাৰ অত্তানং সম্মন্নীতি সযমেৰ অত্তানং সম্মতং অকাসি. ‘‘অত্তনা’’তি হি ইদং ততিযাৰিসেসনং ভৰতি, তঞ্চ পরেহি সম্মন্ননং নিৰত্তেতি, ‘‘অত্তনা’’তি ৰা অযং ৰিভত্যন্তপতিরূপকো অব্যযসদ্দো. কেচি পন ‘‘লিঙ্গত্থে ততিযা অভিহিতকত্তুভাৰতো’’তি ৰদন্তি. তদযুত্তমেৰ ‘‘থেরো’’তি কত্তুনো ৰিজ্জমানত্তা. ৰিস্সজ্জনত্থায অত্তনাৰ অত্তানং সম্মন্নীতি যোজেতব্বং. পুচ্ছধাতুস্স দ্ৰিকম্মিকত্তা ‘‘উপালিং ৰিনয’’ন্তি কম্মদ্ৰযং ৰুত্তং.

বীজনিং গহেত্ৰাতি এত্থ বীজনীগহণং ধম্মকথিকানং ধম্মতাতি ৰেদিতব্বং. তায হি ধম্মকথিকানং পরিসায হত্থকুক্কুচ্চমুখৰিকারাদি পটিচ্ছাদীযতি. ভগৰা চ ধম্মকথিকানং ধম্মতাদস্সনত্থমেৰ ৰিচিত্রবীজনিং গণ্হাতি. অঞ্ঞথা হি সব্বস্সপি লোকস্স অলঙ্কারভূতং পরমুক্কংসগতসিক্খাসংযমানং বুদ্ধানং মুখচন্দমণ্ডলং পটিচ্ছাদেতব্বং ন সিযা. ‘‘পঠমং আৰুসো উপালি পারাজিকং কত্থ পঞ্ঞত্ত’’ন্তি কস্মা ৰুত্তং, ননু তস্স সঙ্গীতিযা পুরিমকালে পঠমভাৰো ন যুত্তোতি? নো ন যুত্তো ভগৰতা পঞ্ঞত্তানুক্কমেন, পাতিমোক্খুদ্দেসানুক্কমেন চ পঠমভাৰস্স সিদ্ধত্তা. যেভুয্যেন হি তীণি পিটকানি ভগৰতো ধরমানকালে ঠিতানুক্কমেনেৰ সঙ্গীতানি, ৰিসেসতো ৰিনযাভিধম্মপিটকানীতি দট্ঠব্বং. কিস্মিং ৰত্থুস্মিন্তি, মেথুনধম্মেতি চ নিমিত্তত্থে ভুম্মৰচনং. ‘‘কত্থ পঞ্ঞত্ত’’ন্তিআদিনা দস্সিতেন সহ তদৰসিট্ঠম্পি সঙ্গহেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘ৰত্থুম্পি পুচ্ছী’’তিআদি ৰুত্তং.

সঙ্গীতিকারকৰচনসম্মিস্সং ৰা নু খো, সুদ্ধং ৰা বুদ্ধৰচনন্তি আসঙ্কাপরিহরণত্থং, যথাসঙ্গীতস্সেৰ পমাণভাৰং দস্সনত্থঞ্চ পুচ্ছং সমুদ্ধরিত্ৰা ৰিস্সজ্জেন্তো ‘‘কিং পনেত্থা’’তিআদিমাহ. এত্থ পঠমপারাজিকেতি এতিস্সং তথাসঙ্গীতায পঠমপারাজিকপাল়িযং. তেনেৰাহ ‘‘ন হি তথাগতা একব্যঞ্জনম্পি নিরত্থকং ৰদন্তী’’তি. অপনেতব্বন্তি অতিরেকভাৰেন নিরত্থকতায, ৰিতথভাৰেন ৰা অযুত্ততায ছড্ডেতব্বৰচনং. পক্খিপিতব্বন্তি অসম্পুণ্ণতায উপনেতব্বৰচনং. কস্মাতি আহ ‘‘ন হী’’তিআদি. সাৰকানং পন দেৰতানং ৰা ভাসিতেতি ভগৰতো পুচ্ছাথোমনাদিৰসেন ভাসিতং সন্ধাযাহ. সব্বত্থাপীতি ভগৰতো সাৰকানং দেৰতানঞ্চ ভাসিতেপি. তং পন পক্খিপনং সম্বন্ধৰচনমত্তস্সেৰ, ন সভাৰাযুত্তিযা অত্থস্সাতি দস্সেতি ‘‘কিং পন ত’’ন্তিআদিনা সম্বন্ধৰচনমত্তন্তি পুব্বাপরসম্বন্ধৰচনমেৰ. ইদং পঠমপারাজিকন্তি ৰৰত্থপেত্ৰা ঠপেসুং ইমিনাৰ ৰাচনামগ্গেন উগ্গহণধারণাদিকিচ্চনিপ্ফাদনত্থং, তদত্থমেৰ চ গণসজ্ঝাযমকংসু ‘‘তেন…পে… ৰিহরতী’’তি. সজ্ঝাযারম্ভকালেযেৰ পথৰী অকম্পিত্থাতি ৰদন্তি, তদিদং পন পথৰীকম্পনং থেরানং ধম্মসজ্ঝাযানুভাৰেনাতি ঞাপেতুং ‘‘সাধুকারং দদমানা ৰিযা’’তি ৰুত্তং. উদকপরিযন্তন্তি পথৰীসন্ধারকউদকপরিযন্তং. তস্মিঞ্হি চলিতেযেৰ সাপি চলতি, এতেন চ পদেসপথৰীকম্পনং নিৰত্তেতি.

কিঞ্চাপি পাল়িযং গণনা নত্থি, সঙ্গীতিমারোপিতানি পন এত্তকানেৰাতি দীপেতুং ‘‘পঞ্চসত্ততি সিক্খাপদানী’’তি ৰুত্তং ‘‘পুরিমনযেনেৰা’’তি এতেন সাধুকারং দদমানা ৰিযাতি অত্থমাহ. ন কেৰলং সিক্খাপদকণ্ডৰিভঙ্গনিযমেনেৰ, অথ খো পমাণনিযমেনাপীতি দস্সেতুং ‘‘চতুসট্ঠিভাণৰারা’’তি ৰুত্তং. এত্থ চ ভাণৰারোতি –

‘‘অট্ঠক্খরা একপদং, একগাথা চতুপ্পদং;

গাথা চেকা মতো গন্থো, গন্থো বাত্তিংসতক্খরো.

বাত্তিংসক্খরগন্থানং, পঞ্ঞাসদ্ৰিসতং পন;

ভাণৰারো মতো একো, স্ৰট্ঠক্খরসহস্সকো’’তি.

এৰং অট্ঠক্খরসহস্সপরিমাণো পাঠো ৰুচ্চতি. ভণিতব্বো ৰারো যস্সাতি হি ভাণৰারো, একেন সজ্ঝাযনমগ্গেন কথেতব্বৰারোতি অত্থো. খন্ধকন্তি মহাৰগ্গচূল়ৰগ্গং. খন্ধানং সমূহতো, পকাসনতো ৰা খন্ধকোতি হি ৰুচ্চতি, খন্ধাতি চেত্থ পব্বজ্জূপসম্পদাদিৰিনযকম্মসঙ্খাতা, চারিত্তৰারিত্তসিক্খাপদসঙ্খাতা চ পঞ্ঞত্তিযো অধিপ্পেতা. পব্বজ্জাদীনি হি ভগৰতা পঞ্ঞত্তত্তা পঞ্ঞত্তিযোতি ৰুচ্চন্তি. পঞ্ঞত্তিযঞ্চ খন্ধসদ্দো দিস্সতি ‘‘দারুক্খন্ধো, (অ. নি. ৬.৪১) অগ্গিক্খন্ধো (অ. নি. ৭.৭২), উদকক্খন্ধো’’তিআদীসু (অ. নি. ৫.৪৫; ৬.৩৭) ৰিয. অপিচ ভাগরাসট্ঠতাপি যুজ্জতিযেৰ তাসং পঞ্ঞত্তীনং ভাগতো, রাসিতো চ ৰিভত্তত্তা, তং পন ৰিনযপিটকং ভাণকেহি রক্খিতং গোপিতং সঙ্গহারুল়্হনযেনেৰ চিরকালং অনস্সমানং হুত্ৰা পতিট্ঠহিস্সতীতি আযস্মন্তং উপালিত্থেরং পটিচ্ছাপেসুং ‘‘আৰুসো ইমং তুয্হং নিস্সিতকে ৰাচেহী’’তি.

ধম্মং সঙ্গাযিতুকামোতি সুত্তন্তাভিধম্মসঙ্গীতিং কত্তুকামো ‘‘ধম্মো চ ৰিনযো চ দেসিতো পঞ্ঞত্তো’’তিআদীসু (দী. নি. ২.২১৬) ৰিয পারিসেসনযেন ধম্মসদ্দস্স সুত্তন্তাভিধম্মেস্ৰেৰ পৰত্তনতো. অযমত্থো উপরি আৰি ভৰিস্সতি.

সঙ্ঘং ঞাপেসীতি এত্থ হেট্ঠা ৰুত্তনযেন অত্থো ৰেদিতব্বো. কতরং আৰুসো পিটকন্তি ৰিনযাৰসেসেসু দ্ৰীসু পিটকেসু কতরং পিটকং. ৰিনযাভিধম্মানম্পি খুদ্দকসঙ্গীতিপরিযাপন্নত্তা তমন্তরেন ৰুত্তং ‘‘সুত্তন্তপিটকে চতস্সো সঙ্গীতিযো’’তি. সঙ্গীতিযোতি চ সঙ্গাযনকালে দীঘাদিৰসেন ৰিসুং ৰিসুং নিযমেত্ৰা সঙ্গয্হমানত্তা নিকাযাৰ ৰুচ্চন্তি. তেনাহ ‘‘দীঘসঙ্গীতি’’ন্তিআদি. সুত্তানেৰ সম্পিণ্ডেত্ৰা ৰগ্গকরণৰসেন তযো ৰগ্গা, নাঞ্ঞানীতি দস্সেতুং ‘‘চতুত্তিংস সুত্তানি তযো ৰগ্গা’’তি ৰুত্তং. তস্মা চতুত্তিসং সুত্তানি তযো ৰগ্গা হোন্তি, সুত্তানি ৰা চতুত্তিংস, তেসং ৰগ্গকরণৰসেন তযো ৰগ্গা, তেসু তীসু ৰগ্গেসূতি যোজেতব্বং. ‘‘ব্রহ্মজালসুত্তং নাম অত্থি, তং পঠমং সঙ্গাযামা’’তি ৰুত্তে কস্মাতি চোদনাসম্ভৰতো ‘‘তিৰিধসীলালঙ্কত’’ন্তিআদিমাহ. হেতুগব্ভানি হি এতানি. চূল়মজ্ঝিমমহাসীলৰসেন তিৰিধস্সাপি সীলস্স পকাসনত্তা তেন অলঙ্কতং ৰিভূসিতং তথা নানাৰিধে মিচ্ছাজীৰভূতে কুহনলপনাদযো ৰিদ্ধংসেতীতি নানাৰিধমিচ্ছাজীৰকুহনলপনাদিৰিদ্ধংসনং. তত্থ কুহনাতি কুহাযনা, পচ্চযপটিসেৰনসামন্তজপ্পনইরিযাপথসন্নিস্সিতসঙ্খাতেন তিৰিধেন ৰত্থুনা ৰিম্হাপনাতি অত্থো. লপনাতি ৰিহারং আগতে মনুস্সে দিস্ৰা ‘‘কিমত্থায ভোন্তো আগতা, কিং ভিক্খূ নিমন্তেতুং. যদি এৰং গচ্ছথ, অহং পচ্ছতো ভিক্খূ গহেত্ৰা আগচ্ছামী’’তি এৰমাদিনা ভাসনা. আদিসদ্দেন পুপ্ফদানাদযো, নেমিত্তিকতাদযো চ সঙ্গণ্হাতি. অপিচেত্থ মিচ্ছাজীৰসদ্দেন কুহনলপনাহি সেসং অনেসনং গণ্হাতি. আদিসদ্দেন পন তদৰসেসং মহিচ্ছতাদিকং দুস্সিল্যন্তি দট্ঠব্বং. দ্ৰাসট্ঠি দিট্ঠিযো এৰ পলিৰেঠনট্ঠেন জালসরিক্খতায জালং, তস্স ৰিনিৰেঠনং অপলিৰেঠকরণং তথা.

অন্তরা চ ভন্তে রাজগহং অন্তরা চ নাল়ন্দন্তি এত্থ অন্তরাসদ্দো ৰিৰরে ‘‘অপিচাযং ভিক্খৰে তপোদাদ্ৰিন্নং মহানিরযানং অন্তরিকায আগচ্ছতী’’তিআদীসু (পারা. ২৩১) ৰিয. তস্মা রাজগহস্স চ নাল়ন্দস্স চ ৰিৰরেতি অত্থো দট্ঠব্বো. অন্তরাসদ্দেন পন যুত্তত্তা উপযোগৰচনং কতং. ঈদিসেসু ঠানেসু অক্খরচিন্তকা ‘‘অন্তরা গামঞ্চ নদিঞ্চ যাতী’’তি এৰং একমেৰ অন্তরাসদ্দং পযুজ্জন্তি, সো দুতিযপদেনপি যোজেতব্বো হোতি. অযোজিযমানে হি উপযোগৰচনং ন পাপুণাতি সামিৰচনস্স পসঙ্গে অন্তরাসদ্দযোগেন উপযোগৰচনস্স ইচ্ছিতত্তা. তত্থ রঞ্ঞো কীল়নত্থং পটিভানচিত্তৰিচিত্রঅগারমকংসু, তং ‘‘রাজাগারক’’ন্তি ৰুচ্চতি, তস্মিং. অম্বলট্ঠিকাতি রঞ্ঞো উয্যানং. তস্স কির দ্ৰারসমীপে তরুণো অম্বরুক্খো অত্থি, তং ‘‘অম্বলট্ঠিকা’’তি ৰদন্তি, তস্স সমীপে পৰত্তত্তা উয্যানম্পি ‘‘অম্বলট্ঠিকা’’ ত্ৰেৰ সঙ্খ্যং গতং যথা ‘‘ৰরুণনগর’’ন্তি, তস্মা অম্বলট্ঠিকাযং নাম উয্যানে রাজাগারকেতি অত্থো. অৰিঞ্ঞাযমানস্স হি ৰিঞ্ঞাপনত্থং এতং আধারদ্ৰযং ৰুত্তং রাজাগারমেতস্সাতি ৰা রাজাগারকং, উয্যানং, রাজাগারৰতি অম্বলট্ঠিকাযং নাম উয্যানেতি অত্থো. ভিন্নলিঙ্গম্পি হি ৰিসেসনপদমত্থী’’তি কেচি ৰদন্তি, এৰং সতি রাজাগারং আধারো ন সিযা. ‘‘রাজাগারকেতি এৰংনামকে উয্যানে অভিরমনারহং কির রাজাগারম্পি. তত্থ, যস্স ৰসেনেতং এৰং নামং লভতী’’তি (ৰজির. টী. পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা) ৰজিরবুদ্ধিত্থেরো. এৰং সতি ‘‘অম্বলট্ঠিকায’’ন্তি আসন্নতরুণম্বরুক্খেন ৰিসেসেত্ৰা ‘‘রাজাগারকে’’তি উয্যানমেৰ নামৰসেন ৰুত্তন্তি অত্থো আপজ্জতি, তথা চ ৰুত্তদোসোৰ সিযা. সুপ্পিযঞ্চ পরিব্বাজকন্তি সুপ্পিযং নাম সঞ্চযস্স অন্তেৰাসিং ছন্নপরিব্বাজকঞ্চ. ব্রহ্মদত্তঞ্চ মাণৰন্তি এত্থ তরুণো ‘‘মাণৰো’’তি ৰুত্তো ‘‘অম্বট্ঠো মাণৰো, অঙ্গকো মাণৰো’’তিআদীসু (দী. নি. ১.২৫৯, ২১১) ৰিয, তস্মা ব্রহ্মদত্তং নাম তরুণপুরিসঞ্চ আরব্ভাতি অত্থো. ৰণ্ণাৰণ্ণেতি পসংসায চেৰ গরহায চ. অথ ৰা গুণো ৰণ্ণো, অগুণো অৰণ্ণো, তেসং ভাসনং উত্তরপদলোপেন তথা ৰুত্তং যথা ‘‘রূপভৰো রূপ’’ন্তি.

‘‘ততো পর’’ন্তিআদিম্হি অযং ৰচনক্কমো – সামঞ্ঞফলং পনাৰুসো আনন্দ কত্থ ভাসিতন্তি? রাজগহে ভন্তে জীৰকম্বৰনেতি. কেন সদ্ধিন্তি? অজাতসত্তুনা ৰেদেহিপুত্তেন সদ্ধিন্তি. অথ খো আযস্মা মহাকস্সপো আযস্মন্তং আনন্দং সামঞ্ঞফলস্স নিদানম্পি পুচ্ছি, পুগ্গলম্পি পুচ্ছীতি. এত্থ হি ‘‘কং আরব্ভা’’তি অৰত্ৰা ‘‘কেন সদ্ধি’’ন্তি ৰত্তব্বং. কস্মাতি চে? ন ভগৰতা এৰ এতং সুত্তং ভাসিতং, রঞ্ঞাপি ‘‘যথা নু খো ইমানি পুথুসিপ্পাযতনানী’’তিআদিনা (দী. নি. ১.১৬৩) কিঞ্চি কিঞ্চি ৰুত্তমত্থি, তস্মা এৰমেৰ ৰত্তব্বন্তি. ইমিনাৰ নযেন সব্বত্থ ‘‘কং আরব্ভা’’তি ৰা ‘‘কেন সদ্ধি’’ন্তি ৰা যথারহং ৰত্ৰা সঙ্গীতিমকাসীতি দট্ঠব্বং. তন্তিন্তি সুত্তৰগ্গসমুদাযৰসেন ৰৰত্থিতং পাল়িং. এৰঞ্চ কত্ৰা ‘‘তিৰগ্গসঙ্গহং চতুত্তিংসসুত্তপটিমণ্ডিত’’ন্তি ৰচনং উপপন্নং হোতি. পরিহরথাতি উগ্গহণৰাচনাদিৰসেন ধারেথ. ততো অনন্তরং সঙ্গাযিত্ৰাতি সম্বন্ধো.

‘‘ধম্মসঙ্গহো চা’’তিআদিনা সমাসো. এৰং সংৰণ্ণিতং পোরাণকেহীতি অত্থো. এতেন ‘‘মহাধম্মহদযেন, মহাধাতুকথায ৰা সদ্ধিং সত্তপ্পকরণং অভিধম্মপিটকং নামা’’তি ৰুত্তং ৰিতণ্ডৰাদিমতং পটিক্খিপিত্ৰা ‘‘কথাৰত্থুনাৰ সদ্ধি’’ন্তি ৰুত্তং সমানৰাদিমতং দস্সেতি. সণ্হঞাণস্স, সণ্হঞাণৰন্তানং ৰা ৰিসযভাৰতো সুখুমঞাণগোচরং.

চূল়নিদ্দেসমহানিদ্দেসৰসেন দুৰিধোপি নিদ্দেসো. জাতকাদিকে খুদ্দকনিকাযপরিযাপন্নে, যেভুয্যেন চ ধম্মনিদ্দেসভূতে তাদিসে অভিধম্মপিটকেৰ সঙ্গণ্হিতুং যুত্তং, ন পন দীঘনিকাযাদিপ্পকারে সুত্তন্তপিটকে, নাপি পঞ্ঞত্তিনিদ্দেসভূতে ৰিনযপিটকেতি দীঘভাণকা জাতকাদীনং অভিধম্মপিটকে সঙ্গহং ৰদন্তি. চরিযাপিটকবুদ্ধৰংসানঞ্চেত্থ অগ্গহণং জাতকগতিকত্তা, নেত্তিপেটকোপদেসাদীনঞ্চ নিদ্দেসপটিসম্ভিদামগ্গগতিকত্তা. মজ্ঝিমভাণকা পন অট্ঠুপ্পত্তিৰসেন দেসিতানং জাতকাদীনং যথানুলোমদেসনাভাৰতো তাদিসে সুত্তন্তপিটকে সঙ্গহো যুত্তো, ন পন সভাৰধম্মনিদ্দেসভূতে যথাধম্মসাসনে অভিধম্মপিটকে, নাপি পঞ্ঞত্তিনিদ্দেসভূতে যথাপরাধসাসনে ৰিনযপিটকেতি জাতকাদীনং সুত্তন্তপিটকপরিযাপন্নতং ৰদন্তি. যুত্তমেত্থ ৰিচারেত্ৰা গহেতব্বং.

এৰং নিমিত্তপযোজনকালদেসকারককরণপ্পকারেহি পঠমং সঙ্গীতিং দস্সেত্ৰা ইদানি তত্থ ৰৰত্থাপিতেসু ধম্মৰিনযেসু নানপ্পকারকোসল্লত্থং একৰিধাদিভেদং দস্সেতুং ‘‘এৰমেত’’ন্তিআদিমাহ. তত্থ ‘‘এৰ’’ন্তি ইমিনা এতসদ্দেন পরামসিতব্বং যথাৰুত্তসঙ্গীতিপ্পকারং নিদস্সেতি. ‘‘যঞ্হী’’তিআদি ৰিত্থারো. অনুত্তরং সম্মাসম্বোধিন্তি অনাৰরণঞাণপদট্ঠানং মগ্গঞাণং, মগ্গঞাণপদট্ঠানঞ্চ অনাৰরণঞাণং. এত্থন্তরেতি অভিসম্বুজ্ঝনস্স, পরিনিব্বাযনস্স চ ৰিৰরে. তদেতং পঞ্চচত্তালীস ৰস্সানীতি কালৰসেন নিযমেতি. পচ্চৰেক্খন্তেন ৰাতি উদানাদিৰসেন পৰত্তধম্মং সন্ধাযাহ. যং ৰচনং ৰুত্তং, সব্বং তন্তি সম্বন্ধো. কিং পনেতন্তি আহ ‘‘ৰিমুত্তিরসমেৰা’’তি, ন তদঞ্ঞরসন্তি ৰুত্তং হোতি. ৰিমুচ্চিত্থাতি ৰিমুত্তি, রসিতব্বং অস্সাদেতব্বন্তি রসং, ৰিমুত্তিসঙ্খাতং রসমেতস্সাতি ৰিমুত্তিরসং, অরহত্তফলস্সাদন্তি অত্থো. অযং আচরিযসারিপুত্তত্থেরস্স মতি (সারত্থ. টী. পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা). আচরিযধম্মপালত্থেরো পন তং কেচিৰাদং কত্ৰা ইমমত্থমাহ ‘‘ৰিমুচ্চতি ৰিমুচ্চিত্থাতি ৰিমুত্তি, যথারহং মগ্গো ফলঞ্চ. রসন্তি গুণো, সম্পত্তিকিচ্চং ৰা, ৰুত্তনযেন সমাসো. ৰিমুত্তানিসংসং, ৰিমুত্তিসম্পত্তিকং ৰা মগ্গফলনিপ্ফাদনতো, ৰিমুত্তিকিচ্চং ৰা কিলেসানমচ্চন্তৰিমুত্তিসম্পাদনতোতি অত্থো’’তি (দী. নি. টী. ১.পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা). অঙ্গুত্তরট্ঠকথাযং পন ‘‘অত্থরসস্সাদীসু অত্থরসো নাম চত্তারি সামঞ্ঞফলানি, ধম্মরসো নাম চত্তারো মগ্গা, ৰিমুত্তিরসো নাম অমতনিব্বান’’ন্তি (অ. নি. অট্ঠ. ১.১.৩৩৫) ৰুত্তং.

কিঞ্চাপি অৰিসেসেন সব্বম্পি বুদ্ধৰচনং কিলেসৰিনযনেন ৰিনযো, যথানুসিট্ঠং পটিপজ্জমানে অপাযপতনাদিতো ধারণেন ধম্মো চ হোতি, তথাপি ইধাধিপ্পেতেযেৰ ধম্মৰিনযে ৰত্তিচ্ছাৰসেন সরূপতো নিদ্ধারেতুং ‘‘তত্থ ৰিনযপিটক’’ন্তিআদিমাহ. অৰসেসং বুদ্ধৰচনং ধম্মো খন্ধাদিৰসেন সভাৰধম্মদেসনাবাহুল্লতো. অথ ৰা যদিপি ৰিনযো চ ধম্মোযেৰ পরিযত্তিযাদিভাৰতো, তথাপি ৰিনযসদ্দসন্নিধানে ভিন্নাধিকরণভাৰেন পযুত্তো ধম্মসদ্দো ৰিনযতন্তি ৰিপরীতং তন্তিমেৰ দীপেতি যথা ‘‘পুঞ্ঞঞাণসম্ভারা, গোবলীবদ্দ’’ন্তি. পযোগৰসেন তং দস্সেন্তেন ‘‘তেনেৰাহা’’তিআদি ৰুত্তং. যেন ৰিনয…পে… ধম্মো, তেনেৰ তেসং তথাভাৰং সঙ্গীতিক্খন্ধকে (চূল়ৰ. ৩৪৭) আহাতি অত্থো.

‘‘অনেকজাতিসংসার’’ন্তি অযং গাথা ভগৰতা অত্তনো সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণপদট্ঠানং অরহত্তপ্পত্তিং পচ্চৰেক্খন্তেন একূনৰীসতিমস্স পচ্চৰেক্খণঞাণস্স অনন্তরং ভাসিতা, তস্মা ‘‘পঠমবুদ্ধৰচন’’ন্তি ৰুত্তা. ইদং কির সব্ববুদ্ধেহি অৰিজহিতং উদানং. অযমস্স সঙ্খেপত্থো – অহং ইমস্স অত্তভাৰসঙ্খাতস্স গেহস্স কারকং তণ্হাৰড্ঢকিং গৰেসন্তো যেন ঞাণেন তং দট্ঠুং সক্কা, তস্স বোধিঞাণস্সত্থায দীপঙ্করপাদমূলে কতাভিনীহারো এত্তকং কালং অনেকজাতিসংসারং অনেকজাতিসতসহস্সসঙ্খ্যং সংসারৰট্টং অনিব্বিসং অনিব্বিসন্তো তং ঞাণং অৰিন্দন্তো অলভন্তোযেৰ সন্ধাৰিস্সং সংসরিং. যস্মা জরাব্যাধিমরণমিস্সতায জাতি নামেসা পুনপ্পুনং উপগন্তুং দুক্খা, ন চ সা তস্মিং অদিট্ঠে নিৰত্ততি, তস্মা তং গৰেসন্তো সন্ধাৰিস্সন্তি অত্থো. ইদানি ভো অত্তভাৰসঙ্খাতস্স গেহস্স কারক তণ্হাৰড্ঢকি ত্ৰং মযা সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং পটিৰিজ্ঝন্তেন দিট্ঠো অসি. পুন ইমং অত্তভাৰসঙ্খাতং মম গেহং ন কাহসি ন করিস্সসি. তৰ সব্বা অৰসেসকিলেস ফাসুকা মযা ভগ্গা ভঞ্জিতা. ইমস্স তযা কতস্স অত্তভাৰসঙ্খাতস্স গেহস্স কূটং অৰিজ্জাসঙ্খাতং কণ্ণিকমণ্ডলং ৰিসঙ্খতং ৰিদ্ধংসিতং. ইদানি মম চিত্তং ৰিসঙ্খারং নিব্বানং আরম্মণকরণৰসেন গতং অনুপৰিট্ঠং. অহঞ্চ তণ্হানং খয সঙ্খাতং অরহত্তমগ্গং, অরহত্তফলং ৰা অজ্ঝগা অধিগতো পত্তোস্মীতি. গণ্ঠিপদেসু পন ৰিসঙ্খারগতং চিত্তমেৰ তণ্হানং খযসঙ্খাতং অরহত্তমগ্গং, অরহত্তফলং ৰা অজ্ঝগা অধিগতন্তি অত্থো ৰুত্তো.

‘‘সন্ধাৰিস্স’’ন্তি এত্থ চ ‘‘গাথাযমতীতত্থে ইমিস্স’’ন্তি নেরুত্তিকা. ‘‘তংকালৰচনিচ্ছাযমতীতেপি ভৰিস্সন্তী’’তি কেচি. পুনপ্পুনন্তি অভিণ্হত্থে নিপাতো. পাতব্বা রক্খিতব্বাতি ফাসু প-কারস্স ফ-কারং কত্ৰা, ফুসিতব্বাতি ৰা ফাসু, সাযেৰ ফাসুকা. অজ্ঝগাতি চ ‘‘অজ্জতনিযমাত্তমিং ৰা অং ৰা’’তি ৰদন্তি. যদি পন চিত্তমেৰ কত্তা, তদা পরোক্খাযেৰ. অন্তোজপ্পনৰসেন কির ভগৰা ‘‘অনেকজাতিসংসার’’ন্তি গাথাদ্ৰযমাহ, তস্মা এসা মনসা পৰত্তিতধম্মানমাদি. ‘‘যদা হৰে পাতুভৰন্তি ধম্মা’’তি অযং পন ৰাচায পৰত্তিতধম্মানন্তি ৰদন্তি.

কেচীতি খন্ধকভাণকা. পঠমং ৰুত্তো পন ধম্মপদভাণকানং ৰাদো. যদা…পে… ধম্মাতি এত্থ নিদস্সনত্থো, আদ্যত্থো চ ইতি-সদ্দো লুত্তনিদ্দিট্ঠো. নিদস্সনেন হি মরিযাদৰচনেন ৰিনা পদত্থৰিপল্লাসকারিনাৰ অত্থো পরিপুণ্ণো ন হোতি. তত্থ আদ্যত্থমেৰ ইতি-সদ্দং গহেত্ৰা ইতি-সদ্দো আদিঅত্থো, ‘‘তেন আতাপিনো…পে… সহেতুধম্ম’ন্তিআদিগাথাত্তযং সঙ্গণ্হাতী’’তি (সারত্থ. টী. পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা) আচরিযসারিপুত্তত্থেরেন ৰুত্তং. খন্ধকেতি মহাৰগ্গে. উদানগাথন্তি জাতিযা একৰচনং, তত্থাপি ৰা পঠমগাথমেৰ গহেত্ৰা ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং.

এত্থ চ খন্ধকভাণকা এৰং ৰদন্তি ‘‘ধম্মপদভাণকানং গাথা মনসাৰ দেসিতত্তা তদা মহতো জনস্স উপকারায নাহোসি, অম্হাকং পন গাথা ৰচীভেদং কত্ৰা দেসিতত্তা তদা সুণন্তানং দেৰব্রহ্মানং উপকারায অহোসি, তস্মা ইদমেৰ পঠমবুদ্ধৰচন’’ন্তি. ধম্মপদভাণকা পন ‘‘দেসনায জনস্স উপকারানুপকারভাৰো পঠমভাৰে লক্খণং ন হোতি, ভগৰতা মনসা পঠমং দেসিতত্তা ইদমেৰ পঠমবুদ্ধৰচন’’ন্তি ৰদন্তি. তস্মা উভযম্পি উভযথা যুজ্জতীতি ৰেদিতব্বং. ননু চ যদি ‘‘অনেকজাতিসংসার’’ন্তি গাথা মনসাৰ দেসিতা, অথ কস্মা ধম্মপদট্ঠকথাযং ‘‘অনেকজাতিসংসার’ন্তি ইমং ধম্মদেসনং সত্থা বোধিরুক্খমূলে নিসিন্নো উদানৰসেন উদানেত্ৰা অপরভাগে আনন্দত্থেরেন পুট্ঠো কথেসী’’তি (ধ. প. অট্ঠ. ২.১৫২ উদানৰত্থু) ৰুত্তন্তি? অত্থৰসেন তথাযেৰ গহেতব্বত্তা. তত্থাপি হি মনসা উদানেত্ৰাতি অত্থোযেৰ গহেতব্বো. দেসনা ৰিয হি উদানম্পি মনসা উদানং, ৰচসা উদানন্তি দ্ৰিধা ৰিঞ্ঞাযতি. যদি চাযং ৰচসা উদানং সিযা, উদানপাল়িযমারুল়্হা ভৰেয্য, তস্মা উদানপাল়িযমনারুল়্হভাৰোযেৰ ৰচসা অনুদানেত্ৰা মনসা উদানভাৰে কারণন্তি দট্ঠব্বং. ‘‘পাটিপদদিৰসে’’তি ইদং ‘‘সব্বঞ্ঞুভাৰপ্পত্তস্সা’’তি এতেন ন সম্বজ্ঝিতব্বং, ‘‘পচ্চৰেক্খন্তস্স উপ্পন্না’’তি এতেন পন সম্বজ্ঝিতব্বং. ৰিসাখপুণ্ণমাযমেৰ হি ভগৰা পচ্চূসসমযে সব্বঞ্ঞুতং পত্তো. লোকিযসমযে পন এৰম্পি সম্বজ্ঝনং ভৰতি, তথাপি নেস সাসনসমযোতি ন গহেতব্বং. সোমনস্সমেৰ সোমনস্সমযং যথা ‘‘দানমযং, সীলময’’ন্তি, (দী. নি. ৩.৩০৫; ইতিৰু. ৬০; নেত্তি. ৩৪) তংসম্পযুত্তঞাণেনাতি অত্থো. সোমনস্সেন ৰা সহজাতাদিসত্তিযা পকতং, তাদিসেন ঞাণেনাতিপি ৰট্টতি.

হন্দাতি চোদনত্থে নিপাতো. ইঙ্ঘ সম্পাদেথাতি হি চোদেতি. আমন্তযামীতি পটিৰেদযামি, বোধেমীতি অত্থো. ৰোতি পন ‘‘আমন্তযামী’’তি এতস্স কম্মপদং. ‘‘আমন্তনত্থে দুতিযাযেৰ, ন চতুত্থী’’তি হি ৰত্ৰা তমেৰুদাহরন্তি অক্খরচিন্তকা. ৰযধম্মাতি অনিচ্চলক্খণমুখেন সঙ্খারানং দুক্খানত্তলক্খণম্পি ৰিভাৰেতি ‘‘যদনিচ্চং, তং দুক্খং. যং দুক্খং, তদনত্তা’’তি (সং. নি. ২.১৫, ৪৫, ৭৬, ৭৭; ২.৩.১, ৪; পটি. ম. ২.১০) ৰচনতো. লক্খণত্তযৰিভাৰননযেনেৰ চ তদারম্মণং ৰিপস্সনং দস্সেন্তো সব্বতিত্থিযানং অৰিসযভূতং বুদ্ধাৰেণিকং চতুসচ্চকম্মট্ঠানাধিট্ঠানং অৰিপরীতং নিব্বানগামিনিপটিপদং পকাসেতীতি দট্ঠব্বং. ইদানি তত্থ সম্মাপটিপত্তিযং নিযোজেতি ‘‘অপ্পমাদেন সম্পাদেথা’’তি, তায চতুসচ্চকম্মট্ঠানাধিট্ঠানায অৰিপরীতনিব্বানগামিনিপটিপদায অপ্পমাদেন সম্পাদেথাতি অত্থো. অপিচ ‘‘ৰযধম্মা সঙ্খারা’’তি এতেন সঙ্খেপেন সংৰেজেত্ৰা ‘‘অপ্পমাদেন সম্পাদেথা’’তি সঙ্খেপেনেৰ নিরৰসেসং সম্মাপটিপত্তিং দস্সেতি. অপ্পমাদপদঞ্হি সিক্খত্তযসঙ্গহিতং কেৰলপরিপুণ্ণং সাসনং পরিযাদিযিত্ৰা তিট্ঠতি, সিক্খত্তযসঙ্গহিতায কেৰলপরিপুণ্ণায সাসনসঙ্খাতায সম্মাপটিপত্তিযা অপ্পমাদেন সম্পাদেথাতি অত্থো. উভিন্নমন্তরেতি দ্ৰিন্নং ৰচনানমন্তরাল়ে ৰেমজ্ঝে. এত্থ হি কালৰতা কালোপি নিদস্সিতো তদৰিনাভাৰিত্তাতি ৰেদিতব্বো.

সুত্তন্তপিটকন্তি এত্থ সুত্তমেৰ সুত্তন্তং যথা ‘‘কম্মন্তং, ৰনন্ত’’ন্তি. সঙ্গীতঞ্চ অসঙ্গীতঞ্চাতি সব্বসরূপমাহ. ‘‘অসঙ্গীতন্তি চ সঙ্গীতিক্খন্ধককথাৰত্থুপ্পকরণাদি. কেচি পন ‘সুভসুত্তং (দী. নি. ১.৪৪৪) পঠমসঙ্গীতিযমসঙ্গীত’ন্তি ৰদন্তি, তং ন যুজ্জতি. পঠমসঙ্গীতিতো পুরেতরমেৰ হি আযস্মতা আনন্দত্থেরেন জেতৰনে ৰিহরন্তেন সুভস্স মাণৰস্স ভাসিত’’ন্তি (দী. নি. টী. পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা) আচরিযধম্মপালত্থেরেন ৰুত্তং. সুভসুত্তং পন ‘‘এৰং মে সুত্তং একং সমযং আযস্মা আনন্দো সাৰত্থিযং ৰিহরতি জেতৰনে অনাথপিণ্ডিকস্স আরামে অচিরপরিনিব্বুতে ভগৰতী’’তিআদিনা (দী. নি. ১.৪৪৪) আগতং. তত্থ ‘‘এৰং মে সুত’’ন্তিআদিৰচনং পঠমসঙ্গীতিযং আযস্মতা আনন্দত্থেরেনেৰ ৰত্তুং যুত্তরূপং ন হোতি. ন হি আনন্দত্থেরো সযমেৰ সুভসুত্তং দেসেত্ৰা ‘‘এৰং মে সুত’’ন্তিআদীনি ৰদতি. এৰং পন ৰত্তব্বং সিযা ‘‘একমিদাহং ভন্তে সমযং সাৰত্থিযং ৰিহরামি জেতৰনে অনাথপিণ্ডিকস্স আরামে’’তিআদি. তস্মা দুতিযততিযসঙ্গীতিকারকেহি ‘‘এৰং মে সুত’’ন্তিআদিনা সুভসুত্তং সঙ্গীতিমারোপিতং ৰিয দিস্সতি. অথাচরিযধম্মপালত্থেরস্স এৰমধিপ্পাযো সিযা ‘‘আনন্দত্থেরেনেৰ ৰুত্তম্পি সুভসুত্তং পঠমসঙ্গীতিমারোপেত্ৰা তন্তিং ঠপেতুকামেহি মহাকস্সপত্থেরাদীহি অঞ্ঞেসু সুত্তেসু আগতনযেনেৰ ‘এৰং মে সুত’ন্তিআদিনা তন্তি ঠপিতা’’তি. এৰং সতি যুজ্জেয্য. অথ ৰা আযস্মা আনন্দো সুভসুত্তং সযং দেসেন্তোপি সামঞ্ঞফলাদীসু ভগৰতা দেসিতনযেনেৰ দেসেসীতি ভগৰতো সম্মুখা লদ্ধনযে ঠত্ৰা দেসিতত্তা ভগৰতা দেসিতং ধম্মং অত্তনি অদহন্তো ‘‘এৰং মে সুত’’ন্তিআদিমাহাতি এৰমধিপ্পাযেপি সতি যুজ্জতেৰ. ‘‘অনুসঙ্গীতঞ্চা’’তিপি পাঠো. দুতিযততিযসঙ্গীতীসু পুন সঙ্গীতঞ্চাতি অত্থৰসেন নিন্নানাকরণমেৰ. সমোধানেত্ৰা ৰিনযপিটকং নাম ৰেদিতব্বং, সুত্ত…পে… অভিধম্মপিটকং নাম ৰেদিতব্বন্তি যোজনা.

ভিক্খুভিক্খুনীপাতিমোক্খৰসেন উভযানি পাতিমোক্খানি. ভিক্খুভিক্খুনীৰিভঙ্গৰসেন দ্ৰে ৰিভঙ্গা. মহাৰগ্গচূল়ৰগ্গেসু আগতা দ্ৰাৰীসতি খন্ধকা. পচ্চেকং সোল়সহি ৰারেহি উপলক্খিতত্তা সোল়স পরিৰারাতি ৰুত্তং. পরিৰারপাল়িযঞ্হি মহাৰিভঙ্গে সোল়স ৰারা, ভিক্খুনীৰিভঙ্গে সোল়স ৰারা চাতি বাত্তিংস ৰারা আগতা. পোত্থকেসু পন কত্থচি ‘‘পরিৰারা’’তি এত্তকমেৰ দিস্সতি, বহূসু পন পোত্থকেসু ৰিনযট্ঠকথাযং, অভিধম্মট্ঠকথাযঞ্চ ‘‘সোল়স পরিৰারা’’তি এৰমেৰ দিস্সমানত্তা অযম্পি পাঠো ন সক্কা পটিবাহিতুন্তি তস্সেৰত্থো ৰুত্তো. ‘‘ইতী’’তি যথাৰুত্তং বুদ্ধৰচনং নিদস্সেত্ৰা ‘‘ইদ’’ন্তি তং পরামসতি. ইতি-সদ্দো ৰা ইদমত্থে, ইদন্তি ৰচনসিলিট্ঠতামত্তং, ইতি ইদন্তি ৰা পরিযাযদ্ৰযং ইদমত্থেযেৰ ৰত্ততি ‘‘ইদানেতরহি ৰিজ্জতী’’তিআদীসু ৰিয. এস নযো ঈদিসেসু. ব্রহ্মজালাদীনি চতুত্তিংস সুত্তানি সঙ্গয্হন্তি এত্থ, এতেন ৰা, তেসং ৰা সঙ্গহো গণনা এতস্সাতি ব্রহ্মজালাদিচতুত্তিংসসুত্তসঙ্গহো. এৰমিতরেসুপি. হেট্ঠা ৰুত্তেসু দীঘভাণকমজ্ঝিমভাণকানং ৰাদেসু মজ্ঝিমভাণকানঞ্ঞেৰ ৰাদস্স যুত্ততরত্তা খুদ্দকপাঠাদযোপি সুত্তন্তপিটকেযেৰ সঙ্গহেত্ৰা দস্সেন্তো ‘‘খুদ্দক…পে… সুত্তন্তপিটকং নামা’’তি আহ. তত্থ ‘‘সুণাথ ভাৰিতত্তানং, গাথা অত্থূপনাযিকাতি (থেরগা. নিদানগাথা) ৰুত্তত্তা ‘‘থেরগাথা থেরীগাথা’’তি চ পাঠো যুত্তো.

এৰং সরূপতো পিটকত্তযং নিযমেত্ৰা ইদানি নিব্বচনং দস্সেতুং ‘‘তত্থা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থাতি তেসু তিব্বিধেসু পিটকেসু. ৰিৰিধৰিসেসনযত্তাতি ৰিৰিধনযত্তা, ৰিসেসনযত্তা চ. ৰিনযনতোতি ৰিনযনভাৰতো, ভাৰপ্পধাননিদ্দেসোযং, ভাৰলোপো ৰা, ইতরথা দব্বমেৰ পধানং সিযা, তথা চ সতি ৰিনযনতাগুণসমঙ্গিনা ৰিনযদব্বেনেৰ হেতুভূতেন ৰিনযোতি অক্খাতো, ন পন ৰিনযনতাগুণেনাতি অনধিপ্পেতত্থপ্পসঙ্গো ভৰেয্য. অযং নযো এদিসেসু. ৰিনীযতে ৰা ৰিনযনং, ততোতি অত্থো. অযং ৰিনযোতি অত্থপঞ্ঞত্তিভূতো সঞ্ঞীসঙ্খাতো অযং তন্তি ৰিনযো. ৰিনযোতি অক্খাতোতি সদ্দপঞ্ঞত্তিভূতো সঞ্ঞাসঙ্খাতো ৰিনযো নামাতি কথিতো. অত্থপঞ্ঞত্তিযা হি নামপঞ্ঞত্তিৰিভাৰনং নিব্বচনন্তি.

ইদানি ইমিস্সা গাথায অত্থং ৰিভাৰেন্তো আহ ‘‘ৰিৰিধা হী’’তিআদি. ‘‘ৰিৰিধা এত্থ নযা, তস্মা ৰিৰিধনযত্তা ৰিনযোতি অক্খাতো’’তিআদিনা যোজেতব্বং. ৰিৰিধত্তং সরূপতো দস্সেতি ‘‘পঞ্চৰিধা’’তিআদিনা, তথা ৰিসেসত্তম্পি ‘‘দল়্হীকম্মা’’তিআদিনা. লোকৰজ্জেসু সিক্খাপদেসু দল়্হীকম্মপযোজনা, পণ্ণত্তিৰজ্জেসু সিথিলকরণপযোজনা. সঞ্ঞমৰেলং অভিভৰিত্ৰা পৰত্তো আচারো অজ্ঝাচারো, ৰীতিক্কমো, কাযে, ৰাচায চ পৰত্তো সো, তস্স নিসেধনং তথা, তেন তথানিসেধনমেৰ পরিযাযেন কাযৰাচাৰিনযনং নামাতি দস্সেতি. ‘‘তস্মা’’তি ৰত্ৰা তস্সানেকধা পরামসনমাহ ‘‘ৰিৰিধনযত্তা’’তিআদি. যথাৰুত্তা চ গাথা ঈদিসস্স নিব্বচনস্স পকাসনত্থং ৰুত্তাতি দস্সেতুং ‘‘তেনা’’তিআদি ৰুত্তং. তেনাতি ৰিৰিধনযত্তাদিহেতুনা করণভূতেনাতি ৰদন্তি. অপিচ ‘‘ৰিৰিধা হী’’তিআদিৰাক্যস্স যথাৰুত্তস্স গুণং দস্সেন্তো ‘‘তেনা’’তিআদিমাহাতিপি সম্বন্ধং ৰদন্তি. এৰং সতি তেনাতি ৰিৰিধনযত্তাদিনা হেতুভূতেনাতি অত্থো. অথ ৰা যথাৰুত্তৰচনমেৰ সন্ধায পোরাণেহি অযং গাথা ৰুত্তাতি সংসন্দেতুং ‘‘তেনা’’তিআদি ৰুত্তন্তিপি ৰদন্তি, দুতিযনযে ৰিয ‘‘তেনা’’তি পদস্স অত্থো. এতন্তি গাথাৰচনং. এতস্সাতি ৰিনযসদ্দস্স, ‘‘ৰচনত্থা’’তি পদেন সম্বন্ধো. ‘‘ৰচনস্স অত্থো’’তি হি সম্বন্ধে ৰুত্তেপি তস্স ৰচনসামঞ্ঞতো ৰিসেসং দস্সেতুং ‘‘এতস্সা’’তি পুন ৰুত্তং. নেরুত্তিকা পন সমাসতদ্ধিতেসু সিদ্ধেসু সামঞ্ঞত্তা, নামসদ্দত্তা চ এদিসেসু সদ্দন্তরেন ৰিসেসিতভাৰং ইচ্ছন্তি.

‘‘অত্থান’’ন্তি পদং ‘‘সূচনতো…পে… সুত্তাণা’’তি পদেহি যথারহং কম্মসম্বন্ধৰসেন যোজেতব্বং. তমত্থং ৰিৰরতি ‘‘তঞ্হী’’তিআদিনা. অত্তত্থপরত্থাদিভেদে অত্থেতি যো তং সুত্তং সজ্ঝাযতি, সুণাতি, ৰাচেতি, চিন্তেতি, দেসেতি চ, সুত্তেন সঙ্গহিতো সীলাদিঅত্থো তস্সপি হোতি, তেন পরস্স সাধেতব্বতো পরস্সপীতি তদুভযং তং সুত্তং সূচেতি দীপেতি, তথা দিট্ঠধম্মিকসম্পরাযিকত্থে লোকিযলোকুত্তরত্থে চাতি এৰমাদিভেদে অত্থে আদি-সদ্দেন সঙ্গণ্হাতি. অত্থসদ্দো চাযং হিতপরিযাযো, ন ভাসিতত্থৰচনো. যদি সিযা, সুত্তং অত্তনোপি ভাসিতত্থং সূচেতি, পরস্সপীতি অযমনধিপ্পেতত্থো ৰুত্তো সিযা. সুত্তেন হি যো অত্থো পকাসিতো, সো তস্সেৰ পকাসকস্স সুত্তস্স হোতি, তস্মা ন তেন পরত্থো সূচিতো, তেন সূচেতব্বস্স পরত্থস্স নিৰত্তেতব্বস্স অভাৰা অত্তত্থগ্গহণঞ্চ ন কত্তব্বং. অত্তত্থপরত্থৰিনিমুত্তস্স ভাসিতত্থস্স অভাৰা আদিগ্গহণঞ্চ ন কত্তব্বং, তস্মা যথাৰুত্তস্স হিতপরিযাযস্স অত্থস্স সুত্তে অসম্ভৰতো সুত্তাধারস্স পুগ্গলস্স ৰসেন অত্তত্থপরত্থা ৰুত্তা.

অথ ৰা সুত্তং অনপেক্খিত্ৰা যে অত্তত্থাদযো অত্থপ্পভেদা ‘‘ন হ’ঞ্ঞদত্থ’ত্থি পসংসলাভা’’তি এতস্স পদস্স নিদ্দেসে (মহানি. ৬৩) ৰুত্তা ‘‘অত্তত্থো, পরত্থো, উভযত্থো, দিট্ঠধম্মিকো অত্থো, সম্পরাযিকো অত্থো, উত্তানো অত্থো, গম্ভীরো অত্থো, গূল়্হো অত্থো, পটিচ্ছন্নো অত্থো, নেয্যো অত্থো, নীতো অত্থো, অনৰজ্জো অত্থো, নিক্কিলেসো অত্থো, ৰোদানো অত্থো, পরমত্থো’’তি, (মহানি. ৬৩) তে অত্থপ্পভেদে সূচেতীতি অত্থো গহেতব্বো. কিঞ্চাপি হি সুত্তনিরপেক্খং অত্তত্থাদযো ৰুত্তা সুত্তত্থভাৰেন অনিদ্দিট্ঠত্তা, তেসু পন একোপি অত্থপ্পভেদো সুত্তেন দীপেতব্বতং নাতিৰত্ততীতি. ইমস্মিঞ্চ অত্থৰিকপ্পে অত্থসদ্দো ভাসিতত্থপরিযাযোপি হোতি. এত্থ হি পুরিমকা পঞ্চ অত্থপ্পভেদা হিতপরিযাযা, ততো পরে ছ ভাসিতত্থপ্পভেদা, পচ্ছিমকা চত্তারো উভযসভাৰা. তত্থ সুৰিঞ্ঞেয্যতায ৰিভাৰেন অনগাধভাৰো উত্তানো. দুরধিগমতায ৰিভাৰেন অগাধভাৰো গম্ভীরো. অৰিৰটো গূল়্হো. মূলুদকাদযো ৰিয পংসুনা অক্খরসন্নিৰেসাদিনা তিরোহিতো পটিচ্ছন্নো. নিদ্ধারেত্ৰা ঞাপেতব্বো নেয্যো. যথারুতৰসেন ৰেদিতব্বো নীতো. অনৰজ্জনিক্কিলেসৰোদানা পরিযাযৰসেন ৰুত্তা, কুসলৰিপাককিরিযাধম্মৰসেন ৰা যথাক্কমং যোজেতব্বা. পরমত্থো নিব্বানং, ধম্মানং অৰিপরীতসভাৰো এৰ ৰা.

অথ ৰা ‘‘অত্তনা চ অপ্পিচ্ছো হোতী’’তি অত্তত্থং, ‘‘অপ্পিচ্ছকথঞ্চ পরেসং কত্তা হোতী’’তি পরত্থং সূচেতি. এৰং ‘‘অত্তনা চ পাণাতিপাতা পটিৰিরতো হোতি, পরঞ্চ পাণাতিপাতা ৰেরমণিযা সমাদপেতী’’তিআদিসুত্তানি (অ. নি. ৪.৯৯, ২৬৫) যোজেতব্বানি. অপরে পন ‘‘যথাসভাৰং ভাসিতং অত্তত্থং, পূরণকস্সপাদীনমঞ্ঞতিত্থিযানং সমযভূতং পরত্থং সূচেতি, সুত্তেন ৰা সঙ্গহিতং অত্তত্থং, সুত্তানুলোমভূতং পরত্থং, সুত্তন্তনযভূতং ৰা অত্তত্থং, ৰিনযাভিধম্মনযভূতং পরত্থং সূচেতী’’তিপি ৰদন্তি. ৰিনযাভিধম্মেহি চ ৰিসেসেত্ৰা সুত্তসদ্দস্স অত্থো ৰত্তব্বো, তস্মা ৰেনেয্যজ্ঝাসযৰসপ্পৰত্তায দেসনায সাতিসযং অত্তহিতপরহিতাদীনি পকাসিতানি হোন্তি তপ্পধানভাৰতো, ন পন আণাধম্মসভাৰ-ৰসপ্পৰত্তাযাতি ইদমেৰ ‘‘অত্থানং সূচনতো সুত্ত’’ন্তি ৰুত্তং. সূচ-সদ্দস্স চেত্থ রস্সো. ‘‘এৰঞ্চ কত্ৰা ‘এত্তকং তস্স ভগৰতো সুত্তাগতং সুত্তপরিযাপন্ন’ন্তি (পাচি. ৬৫৫, ১২৪২) চ সকৰাদে পঞ্চ সুত্তসতানী’তি (অট্ঠসা. নিদানকথা, কথা. অট্ঠ. নিদানকথা) চ এৰমাদীসু সুত্তসদ্দো উপচরিতোতি গহেতব্বো’’তি (সারত্থ. টী. পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা) আচরিযসারিপুত্তত্থেরেন ৰুত্তং. অঞ্ঞে পন যথাৰুত্তসদিসেনেৰ নিব্বচনেন সুত্তসদ্দস্স ৰিনযাভিধম্মানম্পি ৰাচকত্তং ৰদন্তি.

সুত্তে চ আণাধম্মসভাৰো ৰেনেয্যজ্ঝাসযমনুৰত্ততি, ন ৰিনযাভিধম্মেসু ৰিয ৰেনেয্যজ্ঝাসযো আণাধম্মসভাৰে, তস্মা ৰেনেয্যানং একন্তহিতপটিলাভসংৰত্তনিকা সুত্তন্তদেসনাতি আহ ‘‘সুৰুত্তা চেত্থ অত্থা’’তিআদি. ‘‘একন্তহিতপটিলাভসংৰত্তনিকা সুত্তন্তদেসনা’’তি ইদম্পি ৰেনেয্যানং হিতসম্পাদনে সুত্তন্তদেসনায তপ্পরভাৰমেৰ সন্ধায ৰুত্তং. তপ্পরভাৰো চ ৰেনেয্যজ্ঝাসযানুলোমতো দট্ঠব্বো. তেনেৰাহ ‘‘ৰেনেয্যজ্ঝাসযানুলোমেন ৰুত্তত্তা’’তি. এতেন চ হেতুনা ননু ৰিনযাভিধম্মাপি সুৰুত্তা, অথ কস্মা ইদমেৰ এৰং ৰুত্তন্তি অনুযোগং পরিহরতি.

অনুপুব্বসিক্খাদিৰসেন কালন্তরেন অত্থাভিনিপ্ফত্তিং দস্সেতুং ‘‘সস্সমিৰ ফল’’ন্তি ৰুত্তং. ইদং ৰুত্তং হোতি – যথা সস্সং নাম ৰপনরোপনাদিক্খণেযেৰ ফলং ন পসৰতি, অনুপুব্বজগ্গনাদিৰসেন কালন্তরেনেৰ পসৰতি, তথা ইদম্পি সৰনধারণাদিক্খণেযেৰ অত্থে ন পসৰতি, অনুপুব্বসিক্খাদিৰসেন কালন্তরেনেৰ পসৰতীতি. পসৰতীতি চ ফলতি, অভিনিপ্ফাদেতীতি অত্থো. অভিনিপ্ফাদনমেৰ হি ফলনং. উপাযসমঙ্গীনঞ্ঞেৰ অত্থাভিনিপ্ফত্তিং দস্সেন্তো ‘‘ধেনু ৰিয খীর’’ন্তি আহ. অযমেত্থ অধিপ্পাযো – যথা ধেনু নাম কালে জাতৰচ্ছা থনং গহেত্ৰা দুহতং উপাযৰন্তানমেৰ খীরং পগ্ঘরাপেতি, ন অকালে অজাতৰচ্ছা. কালেপি ৰা ৰিসাণাদিকং গহেত্ৰা দুহতং অনুপাযৰন্তানং, তথা ইদম্পি নিস্সরণাদিনা সৰনধারণাদীনি কুরুতং উপাযৰন্তানমেৰ সীলাদিঅত্থে পগ্ঘরাপেতি, ন অলগদ্দূপমায সৰনধারণাদীনি কুরুতং অনুপাযৰন্তানন্তি. যদিপি ‘‘সূদতী’’তি এতস্স ঘরতি সিঞ্চতীতি অত্থো, তথাপি সকম্মিকধাতুত্তা পগ্ঘরাপেতীতি কারিতৰসেন অত্থো ৰুত্তো যথা ‘‘তরতী’’তি এতস্স নিপাতেতীতি অত্থো’’তি. ‘‘সুত্তাণা’’তি এতস্স অত্থমাহ ‘‘সুট্ঠু চ নে তাযতী’’তি. নেতি অত্থে.

সুত্তসভাগন্তি সুত্তসদিসং. তব্ভাৰং দস্সেতি ‘‘যথা হী’’তিআদিনা. তচ্ছকানং সুত্তন্তি ৰড্ঢকীনং কাল়সুত্তং. পমাণং হোতি তদনুসারেন তচ্ছনতো. ইদং ৰুত্তং হোতি – যথা কাল়সুত্তং পসারেত্ৰা সঞ্ঞাণে কতে গহেতব্বং, ৰিস্সজ্জেতব্বঞ্চ পঞ্ঞাযতি, তস্মা তং তচ্ছকানং পমাণং হোতি, এৰং ৰিৰাদেসু উপ্পন্নেসু সুত্তে আনীতমত্তে ‘‘ইদং গহেতব্বং, ইদং ৰিস্সজ্জেতব্ব’’ন্তি পাকটত্তা ৰিৰাদো ৰূপসম্মতি, তস্মা এতং ৰিঞ্ঞূনং পমাণন্তি. ইদানি অঞ্ঞথাপি সুত্তসভাগতং ৰিভাৰেন্তো ‘‘যথা চা’’তিআদিমাহ. সুত্তেনাতি পুপ্ফাৰুতেন যেন কেনচি থিরসুত্তেন. সঙ্গহিতানীতি সুট্ঠু, সমং ৰা গহিতানি, আৰুতানীতি অত্থো. ন ৰিকিরিযন্তীতি ইতো চিতো চ ৰিপ্পকিণ্ণাভাৰমাহ, ন ৰিদ্ধংসীযন্তীতি ছেজ্জভেজ্জাভাৰং. অযমেত্থাধিপ্পাযো – যথা থিরসুত্তেন সঙ্গহিতানি পুপ্ফানি ৰাতেন ন ৰিকিরিযন্তি ন ৰিদ্ধংসীযন্তি, এৰং সুত্তেন সঙ্গহিতা অত্থা মিচ্ছাৰাদেন ন ৰিকিরিযন্তি ন ৰিদ্ধংসীযন্তীতি. ৰেনেয্যজ্ঝাসযৰসপ্পৰত্তায চ দেসনায অত্তত্থপরত্থাদীনং সাতিসযপ্পকাসনতো আণাধম্মসভাৰেহি ৰিনযাভিধম্মেহি ৰিসেসেত্ৰা ইমস্সেৰ সুত্তসভাগতা ৰুত্তা. ‘‘তেনা’’তিআদীসু ৰুত্তনযানুসারেন সম্বন্ধো চেৰ অত্থো চ যথারহং ৰত্তব্বো. এত্থ চ ‘‘সুত্তন্তপিটক’’ন্তি হেট্ঠা ৰুত্তেপি অন্তসদ্দস্স অৰচনং তস্স ৰিসুং অত্থাভাৰদস্সনত্থং তব্ভাৰৰুত্তিতো. সহযোগস্স হি সদ্দস্স অৰচনেন সেসতা তস্স তুল্যাধিকরণতং, অনত্থকতং ৰা ঞাপেতি.

ন্তি এস নিপাতো কারণে, যেনাতি অত্থো. এত্থ অভিধম্মে ৰুড্ঢিমন্তো ধম্মা যেন ৰুত্তা, তেন অভিধম্মো নাম অক্খাতোতি পচ্চেকং যোজেতব্বং. অভি-সদ্দস্স অত্থৰসেনাযং পভেদোতি তস্স তদত্থপ্পৰত্ততাদস্সনেন তমত্থং সাধেন্তো ‘‘অযঞ্হী’’তিআদিমাহ. অভি-সদ্দো কমনকিরিযায ৰুড্ঢিভাৰসঙ্খাতমতিরেকত্থং দীপেতীতি ৰুত্তং ‘‘অভিক্কমন্তীতিআদীসু ৰুড্ঢিযং আগতো’’তি. অভিঞ্ঞাতাতি অড্ঢচন্দাদিনা কেনচি সঞ্ঞাণেন ঞাতা, পঞ্ঞাতা পাকটাতি ৰুত্তং হোতি. অড্ঢচন্দাদিভাৰো হি রত্তিযা উপলক্খণৰসেন পঞ্ঞাণং হোতি ‘‘যস্মা অড্ঢো, তস্মা অট্ঠমী. যস্মা ঊনো, তস্মা চাতুদ্দসী. যস্মা পুণ্ণো, তস্মা পন্নরসী’’তি. অভিলক্খিতাতি এত্থাপি অযমেৰত্থো ৰেদিতব্বো, ইদং পন মূলপণ্ণাসকে ভযভেরৰসুত্তে (ম. নি. ১.৩৪) অভিলক্খিতসদ্দপরিযাযো অভিঞ্ঞাতসদ্দোতি আহ ‘‘অভিঞ্ঞাতা অভিলক্খিতাতিআদীসু লক্খণে’’তি. যজ্জেৰং লক্খিতসদ্দস্সেৰ লক্খণত্থদীপনতো অভি-সদ্দো অনত্থকোৰ সিযাতি? নেৰং দট্ঠব্বং তস্সাপি তদত্থজোতনতো. ৰাচকসদ্দসন্নিধানে হি উপসগ্গনিপাতা তদত্থজোতকমত্তাতি লক্খিতসদ্দেন ৰাচকভাৰেন পকাসিতস্স লক্খণত্থস্সেৰ জোতকভাৰেন পকাসনতো অভি-সদ্দোপি লক্খণে পৰত্ততীতি ৰুত্তোতি দট্ঠব্বং. রাজাভিরাজাতি পরেহি রাজূহি পূজিতুমরহো রাজা. পূজিতেতি পূজারহে. ইদং পন সুত্তনিপাতে সেলসুত্তে (সু. নি. ৫৫৩ আদযো).

অভিধম্মেতি ‘‘সুপিনন্তেন সুক্কৰিসট্ঠিযা অনাপত্তিভাৰেপি অকুসলচেতনা উপলব্ভতী’’তিআদিনা (সারত্থ. টী. পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা) ৰিনযপঞ্ঞত্তিযা সঙ্করৰিরহিতে ধম্মে. পুব্বাপরৰিরোধাভাৰেন যথাৰুত্তধম্মানমেৰ অঞ্ঞমঞ্ঞসঙ্করৰিরহতো অঞ্ঞমঞ্ঞসঙ্করৰিরহিতে ধম্মেতিপি ৰদন্তি. ‘‘পাণাতিপাতো অকুসল’’ন্তি (ম. নি. ২.১৯২) এৰমাদীসু ৰা মরণাধিপ্পাযস্স জীৰিতিন্দ্রিযুপচ্ছেদকপযোগসমুট্ঠাপিকা চেতনা অকুসলো, ন পাণসঙ্খাতজীৰিতিন্দ্রিযস্স উপচ্ছেদসঙ্খাতো অতিপাতো. তথা ‘‘অদিন্নস্স পরসন্তকস্স আদানসঙ্খাতা ৰিঞ্ঞত্তি অব্যাকতো ধম্মো, তংৰিঞ্ঞত্তিসমুট্ঠাপিকা থেয্যচেতনা অকুসলো ধম্মো’’তি এৰমাদিনাপি অঞ্ঞমঞ্ঞসঙ্করৰিরহিতে ধম্মেতি অত্থো ৰেদিতব্বো. অভিৰিনযেতি এত্থ পন ‘‘জাতরূপরজতং ন পটিগ্গহেতব্ব’’ন্তি ৰদন্তো ৰিনযে ৰিনেতি নাম. এত্থ চ ‘‘এৰং পটিগ্গণ্হতো পাচিত্তিযং, এৰং পন দুক্কট’’ন্তি ৰদন্তো অভিৰিনযে ৰিনেতি নামাতি ৰদন্তি. তস্মা জাতরূপরজতং পরসন্তকং থেয্যচিত্তেন গণ্হন্তস্স যথাৰত্থুং পারাজিকথুল্লচ্চযদুক্কটেসু অঞ্ঞতরং, ভণ্ডাগারিকসীসেন গণ্হন্তস্স পাচিত্তিযং, অত্তনো অত্থায গণ্হন্তস্স নিস্সগ্গিযং পাচিত্তিযং, কেৰলং লোলতায গণ্হন্তস্স অনামাসদুক্কটং, রূপিযছড্ডকসম্মতস্স অনাপত্তীতি এৰং অঞ্ঞমঞ্ঞসঙ্করৰিরহিতে ৰিনযেপি পটিবলো ৰিনেতুন্তি অত্থো দট্ঠব্বো. এৰং পন পরিচ্ছিন্নতং সরূপতো সঙ্খেপেনেৰ দস্সেন্তো ‘‘অঞ্ঞমঞ্ঞ…পে… হোতী’’তি আহ.

অভিক্কন্তেনাতি এত্থ কন্তিযা অধিকত্তং অভি-সদ্দো দীপেতীতি ৰুত্তং ‘‘অধিকে’’তি. ননু চ ‘‘অভিক্কমন্তী’’তি এত্থ অভি-সদ্দো কমনকিরিযায ৰুড্ঢিভাৰং অতিরেকত্তং দীপেতি, ‘‘অভিঞ্ঞাতা অভিলক্খিতা’’তি এত্থ ঞাণলক্খণকিরিযানং সুপাকটতং ৰিসেসং, ‘‘অভিক্কন্তেনা’’তি এত্থ কন্তিযা অধিকত্তং ৰিসিট্ঠভাৰং দীপেতীতি ইদং তাৰ যুত্তং কিরিযাৰিসেসকত্তা উপসগ্গস্স. ‘‘পাদযো কিরিযাযোগে উপসগ্গা’’তি হি সদ্দসত্থে ৰুত্তং. ‘‘অভিরাজা, অভিৰিনযে’’তি পন পূজিতপরিচ্ছিন্নেসু রাজৰিনযেসু অভি-সদ্দো ৰত্ততীতি কথমেতং যুজ্জেয্য. ন হি অসত্ৰৰাচী সদ্দো সত্ৰৰাচকো সম্ভৰতীতি? নত্থি অত্র দোসো পূজনপরিচ্ছেদনকিরিযানম্পি দীপনতো, তাহি চ কিরিযাহি যুত্তেসু রাজৰিনযেসুপি পৰত্তত্তা. অভিপূজিতো রাজাতি হি অত্থেন কিরিযাকারকসম্বন্ধং নিমিত্তং কত্ৰা কম্মসাধনভূতং রাজদব্বং অভি-সদ্দো পধানতো ৰদতি, পূজনকিরিযং পন অপ্পধানতো. তথা অভিপরিচ্ছিন্নো ৰিনযোতি অত্থেন কিরিযাকারকসম্বন্ধং নিমিত্তং কত্ৰা কম্মসাধনভূতং ৰিনযদব্বং অভি-সদ্দো পধানতো ৰদতি, পরিচ্ছিন্দনকিরিযং পন অপ্পধানতো. তস্মা অতিমালাদীসু অতি-সদ্দো ৰিয অভি-সদ্দো এত্থ সহ সাধনেন কিরিযং ৰদতীতি অভিরাজঅভিৰিনযসদ্দা সোপসগ্গাৰ সিদ্ধা. এৰং অভিধম্মসদ্দেপি অভিসদ্দো সহ সাধনেন ৰুড্ঢিযাদিকিরিযং ৰদতীতি অযমত্থো দস্সিতোতি ৰেদিতব্বং.

হোতু অভি-সদ্দো যথাৰুত্তেসু অত্থেসু, তপ্পযোগেন পন ধম্মসদ্দেন দীপিতা ৰুড্ঢিমন্তাদযো ধম্মা এত্থ ৰুত্তা ন ভৰেয্যুং, কথং অযমত্থো যুজ্জেয্যাতি অনুযোগে সতি তং পরিহরন্তো ‘‘এত্থ চা’’তিআদিমাহ. তত্থ এত্থাতি এতস্মিং অভিধম্মে. উপন্যাসে -সদ্দো. ভাৰেতীতি চিত্তস্স ৰড্ঢনং ৰুত্তং, ফরিত্ৰাতি আরম্মণস্স ৰড্ঢনং, তস্মা তাহি ভাৰনাফরণৰুড্ঢীহি ৰুড্ঢিমন্তোপি ধম্মা ৰুত্তাতি অত্থো. আরম্মণাদীহীতি আরম্মণসম্পযুত্তকম্মদ্ৰারপটিপদাদীহি. একন্ততো লোকুত্তরধম্মানঞ্ঞেৰ পূজারহত্তা ‘‘সেক্খা ধম্মা’’তিআদিনা তেযেৰ পূজিতাতি দস্সিতা. ‘‘পূজারহা’’তি এতেন কত্তাদিসাধনং, অতীতাদিকালং, সক্কুণেয্যত্থং ৰা নিৰত্তেতি. পূজিতব্বাযেৰ হি ধম্মা কালৰিসেসনিযমরহিতা পূজারহা এত্থ ৰুত্তাতি অধিপ্পাযো দস্সিতো. সভাৰপরিচ্ছিন্নত্তাতি ফুসনাদিসভাৰেন পরিচ্ছিন্নত্তা. কামাৰচরেহি মহন্তভাৰতো মহগ্গতা ধম্মা অধিকা, ততোপি উত্তরৰিরহতো অনুত্তরা ধম্মাতি দস্সেতি ‘‘মহগ্গতা’’তিআদিনা. তেনাতি ‘‘ৰুড্ঢিমন্তো’’তিআদিনা ৰচনেন করণভূতেন, হেতুভূতেন ৰা.

যং পনেত্থাতি এতেসু ৰিনযাদীসু তীসু অঞ্ঞমঞ্ঞৰিসিট্ঠেসু যং অৰিসিট্ঠং সমানং, তং পিটকন্তি অত্থো. ৰিনযাদযো হি তযো সদ্দা অঞ্ঞমঞ্ঞাসাধারণত্তা ৰিসিট্ঠা নাম, পিটকসদ্দো পন তেহি তীহিপি সাধারণত্তা ‘‘অৰিসিট্ঠো’’তি ৰুচ্চতি. পরিযত্তিব্ভাজনত্থতোতি পরিযাপুণিতব্বত্থপতিট্ঠানত্থেহি করণভূতেহি, ৰিসেসনভূতেহি ৰা. অপিচ পরিযত্তিব্ভাজনত্থতো পরিযত্তিভাজনত্থন্তি আহূতি অত্থো দট্ঠব্বো. পচ্চত্তত্থে হি তো-সদ্দো ইতি-সদ্দেন নিদ্দিসিতব্বত্তা. ইতিনা নিদ্দিসিতব্বেহিতো – সদ্দমিচ্ছন্তি নেরুত্তিকা যথা ‘‘অনিচ্চতো দুক্খতো অনত্ততো ৰিপস্সন্তী’’তি (পট্ঠা. ১.১.৪০৬, ৪০৮, ৪১১) এতেন পরিযাপুণিতব্বতো, তংতদত্থানং ভাজনতো চ পিটকং নামাতি দস্সেতি. অনিপ্ফন্নপাটিপদিকপদঞ্হেতং. সদ্দৰিদূ পন ‘‘পিট সদ্দসঙ্ঘাটেসূ’’তি ৰত্ৰা ইধ ৰুত্তমেৰ পযোগমুদাহরন্তি, তস্মা তেসং মতেন পিটীযতি সদ্দীযতি পরিযাপুণীযতীতি পিটকং, পিটীযতি ৰা সঙ্ঘাটীযতি তংতদত্থো এত্থাতি পিটকন্তি নিব্বচনং কাতব্বং. ‘‘তেনা’’তিআদিনা সমাসং দস্সেতি.

মা পিটকসম্পদানেনাতি কালামসুত্তে, (অ. নি. ৩.৬৬) সাল়্হসুত্তে (অ. নি. ৩.৬৭) চ আগতং পাল়িমাহ. তদট্ঠকথাযঞ্চ ‘‘অম্হাকং পিটকতন্তিযা সদ্ধিং সমেতীতি মা গণ্হিত্থা’’তি (অ. নি. অট্ঠ. ২.৩.৬৬) অত্থো ৰুত্তো. আচরিযসারিপুত্তত্থেরেন পন ‘‘পাল়িসম্পদানৰসেন মা গণ্হথা’’তি (সারত্থ. টী. পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা) ৰুত্তং. কুদালপিটকমাদাযাতি কুদালঞ্চ পিটকঞ্চ আদায. কু ৰুচ্চতি পথৰী, তস্সা দালনতো ৰিদালনতো অযোমযউপকরণৰিসেসো কুদালং নাম. তেসং তেসং ৰত্থূনং ভাজনভাৰতো তালপণ্ণৰেত্তলতাদীহি কতো ভাজনৰিসেসো পিটকং নাম. ইদং পন মূলপণ্ণাসকে ককচূপমসুত্তে (ম. নি. ১.২২৭).

‘‘তেন…পে… ঞেয্যা’’তি গাথাপদং উল্লিঙ্গেত্ৰা ‘‘তেনা’’তিআদিনা ৰিৰরতি. সব্বাদীহি সব্বনামেহি ৰুত্তস্স ৰা লিঙ্গমাদিযতে, ৰুচ্চমানস্স ৰা, ইধ পন ৰত্তিচ্ছায ৰুত্তস্সেৰাতি কত্ৰা ‘‘ৰিনযো চ সো পিটকঞ্চা’’তি ৰুত্তং. ‘‘যথাৰুত্তেনেৰ নযেনা’’তি ইমিনা ‘‘এৰং দুৰিধত্থেন…পে… কত্ৰা’’তি চ ‘‘পরিযত্তিভাৰতো, তস্স তস্স অত্থস্স ভাজনতো চা’’তি চ ৰুত্তং সব্বমতিদিসতি. তযোপীতি এত্থ অপিসদ্দো, পি-সদ্দো ৰা অৰযৰসম্পিণ্ডনত্থো. ‘‘অপী’’তি অৰত্ৰা ‘‘পী’’তি ৰদন্তো হি অপি-সদ্দো ৰিয পি-সদ্দোপি ৰিসুং নিপাতো অত্থীতি দস্সেতি.

কথেতব্বানং অত্থানং দেসকাযত্তেন আণাদিৰিধিনা অতিসজ্জনং পবোধনং দেসনা. সাসিতব্বপুগ্গলগতেন যথাপরাধাদিসাসিতব্বভাৰেন অনুসাসনং ৰিনযনং সাসনং. কথেতব্বস্স সংৰরাসংৰরাদিনো অত্থস্স কথনং ৰচনপটিবদ্ধতাকরণং কথা, ইদং ৰুত্তং হোতি – দেসিতারং ভগৰন্তমপেক্খিত্ৰা দেসনা, সাসিতব্বপুগ্গলৰসেন সাসনং, কথেতব্বস্স অত্থস্স ৰসেন কথাতি এৰমিমেসং নানাকরণং ৰেদিতব্বন্তি. এত্থ চ কিঞ্চাপি দেসনাদযো দেসেতব্বাদিনিরপেক্খা ন হোন্তি, আণাদযো পন ৰিসেসতো দেসকাদিঅধীনাতি তং তং ৰিসেসযোগৰসেন দেসনাদীনং ভেদো ৰুত্তো. যথা হি আণাৰিধানং ৰিসেসতো আণারহাধীনং তত্থ কোসল্লযোগতো, এৰং ৰোহারপরমত্থৰিধানানি চ ৰিধাযকাধীনানীতি আণাদিৰিধিনো দেসকাযত্ততা ৰুত্তা. অপরাধজ্ঝাসযানুরূপং ৰিয চ ধম্মানুরূপম্পি সাসনং ৰিসেসতো, তথা ৰিনেতব্বপুগ্গলাপেক্খন্তি সাসিতব্বপুগ্গলৰসেন সাসনং ৰুত্তং. সংৰরাসংৰরনামরূপানং ৰিয চ ৰিনিব্বেঠেতব্বায দিট্ঠিযা কথনং সতি ৰাচাৰত্থুস্মিং, নাসতীতি ৰিসেসতো তদধীনং, তস্মা কথেতব্বস্স অত্থস্স ৰসেন কথা ৰুত্তা. হোন্তি চেত্থ –

‘‘দেসকস্স ৰসেনেত্থ, দেসনা পিটকত্তযং;

সাসিতব্বৰসেনেতং, সাসনন্তি পৰুচ্চতি.

কথেতব্বস্স অত্থস্স, ৰসেনাপি কথাতি চ;

দেসনাসাসনকথা-ভেদম্পেৰং পকাসযে’’তি.

পদত্তযম্পেতং সমোধানেত্ৰা তাসং ভেদোতি কত্ৰা ভেদসদ্দো ৰিসুং ৰিসুং যোজেতব্বো দ্ৰন্দপদতো পরং সুয্যমানত্তা ‘‘দেসনাভেদং, সাসনভেদং, কথাভেদঞ্চ যথারহং পরিদীপযে’’তি. ভেদন্তি চ নানত্তং, ৰিসেসং ৰা. তেসু পিটকেসু. সিক্খা চ পহানঞ্চ গম্ভীরভাৰো চ, তঞ্চ যথারহং পরিদীপযে.

দুতিযগাথায পরিযত্তিভেদং পরিযাপুণনস্স পকারং, ৰিসেসঞ্চ ৰিভাৰযে. যহিং ৰিনযাদিকে পিটকে. যং সম্পত্তিং, ৰিপত্তিঞ্চ যথা ভিক্খু পাপুণাতি, তথা তম্পি সব্বং তহিং ৰিভাৰযেতি সম্বন্ধো. অথ ৰা যং পরিযত্তিভেদং সম্পত্তিং, ৰিপত্তিঞ্চ যহিং যথা ভিক্খু পাপুণাতি, তথা তম্পি সব্বং তহিং ৰিভাৰযেতি যোজেতব্বং. যথাতি চ যেহি উপারম্ভাদিহেতুপরিযাপুণনাদিপ্পকারেহি, উপারম্ভনিস্সরণধম্মকোসরক্খণহেতুপরিযাপুণনং সুপ্পটিপত্তিদুপ্পটিপত্তীতি এতেহি পকারেহীতি ৰুত্তং হোতি. সন্তেসুপি চ অঞ্ঞেসু তথা পাপুণন্তেসু জেট্ঠসেট্ঠাসন্নসদাসন্নিহিতভাৰতো, যথানুসিট্ঠং সম্মাপটিপজ্জনেন ধম্মাধিট্ঠানভাৰতো চ ভিক্খূতি ৰুত্তং.

তত্রাতি তাসু গাথাসু. অযন্তি অধুনা ৰক্খমানা কথা. পরিদীপনাতি সমন্ততো পকাসনা, কিঞ্চিমত্তম্পি অসেসেত্ৰা ৰিভজনাতি ৰুত্তং হোতি. ৰিভাৰনাতি এৰং পরিদীপনাযপি সতি গূল়্হং পটিচ্ছন্নমকত্ৰা সোতূনং সুৰিঞ্ঞেয্যভাৰেন আৰিভাৰনা. সঙ্খেপেন পরিদীপনা, ৰিত্থারেন ৰিভাৰনাতিপি ৰদন্তি. অপিচ এতং পদদ্ৰযং হেট্ঠা ৰুত্তানুরূপতো কথিতং, অত্থতো পন একমেৰ. তস্মা পরিদীপনা পঠমগাথায, ৰিভাৰনা দুতিযগাথাযাতি যোজেতব্বং. চ-সদ্দেন উভযত্থং অঞ্ঞমঞ্ঞং সমুচ্চেতি. কস্মা, ৰুচ্চন্তীতি আহ ‘‘এত্থ হী’’তিআদি. হীতি কারণে নিপাতো ‘‘অক্খরৰিপত্তিযং হী’’তিআদীসু ৰিয. যস্মা, কস্মাতি ৰা অত্থো. আণং পণেতুং [ঠপেতুং (সারত্থ. টী. ১.পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা)] অরহতীতি আণারহো, সম্মাসম্বুদ্ধত্তা, মহাকারুণিকতায চ অৰিপরীতহিতোপদেসকভাৰেন পমাণৰচনত্তা আণারহেন ভগৰতাতি অত্থো. ৰোহারপরমত্থধম্মানম্পি তত্থ সব্ভাৰতো ‘‘আণাবাহুল্লতো’’তি ৰুত্তং, তেন যেভুয্যনযং দস্সেতি. ইতো পরেসুপি এসেৰ নযো. ৰিসেসেন সত্তানং মনং অৰহরতীতি ৰোহারো, পঞ্ঞত্তি, তস্মিং কুসলো, তেন.

পচুরো বহুলো অপরাধো দোসো ৰীতিক্কমো যেসং তে পচুরাপরাধা, সেয্যসকত্থেরাদযো. যথাপরাধন্তি দোসানুরূপং. ‘‘অনেকজ্ঝাসযা’’তিআদীসু আসযোৰ অজ্ঝাসযো, সো অত্থতো দিট্ঠি, ঞাণঞ্চ, পভেদতো পন চতুব্বিধো হোতি. ৰুত্তঞ্চ –

‘‘সস্সতুচ্ছেদদিট্ঠী চ, খন্তি চেৰানুলোমিকা;

যথাভূতঞ্চ যং ঞাণং, এতং আসযসদ্দিত’’ন্তি.

তত্থ সব্বদিট্ঠীনং সস্সতুচ্ছেদদিট্ঠীহি সঙ্গহিতত্তা সব্বেপি দিট্ঠিগতিকা সত্তা ইমা এৰ দ্ৰে দিট্ঠিযো সন্নিস্সিতা. যথাহ ‘‘দ্ৰযনিস্সিতো খো পনাযং কচ্চান লোকো যেভুয্যেন অত্থিতঞ্চ নত্থিতঞ্চা’’তি, (সং. নি. ২.১৫) অত্থিতাতি হি সস্সতগ্গাহো অধিপ্পেতো, নত্থিতাতি উচ্ছেদগ্গাহো. অযং তাৰ ৰট্টনিস্সিতানং পুথুজ্জনানং আসযো. ৰিৰট্টনিস্সিতানং পন সুদ্ধসত্তানং অনুলোমিকা খন্তি, যথাভূতঞাণন্তি দুৰিধো আসযো. তত্থ চ অনুলোমিকা খন্তি ৰিপস্সনাঞাণং. যথাভূতঞাণং পন কম্মসকতাঞাণং. চতুব্বিধো পেসো আসযন্তি সত্তা এত্থ নিৰসন্তি, চিত্তং ৰা আগম্ম সেতি এত্থাতি আসযো মিগাসযো ৰিয. যথা মিগো গোচরায গন্ত্ৰাপি পচ্চাগন্ত্ৰা তত্থেৰ ৰনগহনে সযতীতি তং তস্স ‘‘আসযো’’তি ৰুচ্চতি, তথা চিত্তং অঞ্ঞথাপি পৰত্তিত্ৰা যত্থ পচ্চাগম্ম সেতি, তস্স সো ‘‘আসযো’’তি. কামরাগাদযো সত্ত অনুসযা. মূসিকৰিসং ৰিয কারণলাভে উপ্পজ্জমানারহা অনাগতা, অতীতা, পচ্চুপ্পন্না চ তংসভাৰত্তা তথা ৰুচ্চন্তি. ন হি ধম্মানং কালভেদেন সভাৰভেদোতি. চরিযাতি রাগচরিযাদিকা ছ মূলচরিযা, অন্তরভেদেন অনেকৰিধা, সংসগ্গৰসেন পন তেসট্ঠি হোন্তি. অথ ৰা চরিযাতি সুচরিতদুচ্চরিতৰসেন দুৰিধং চরিতং. তঞ্হি ৰিভঙ্গে চরিতনিদ্দেসে নিদ্দিট্ঠং.

‘‘অধিমুত্তি নাম ‘অজ্জেৰ পব্বজিস্সামি, অজ্জেৰ অরহত্তং গণ্হিস্সামী’তিআদিনা তন্নিন্নভাৰেন পৰত্তমানং সন্নিট্ঠান’’ন্তি (সারত্থ. টী. পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা) গণ্ঠিপদেসু ৰুত্তং. আচরিযধম্মপালত্থেরেন পন ‘‘অধিমুত্তি নাম সত্তানং পুব্বচরিযৰসেন অভিরুচি, সা দুৰিধা হীনপণীতভেদেনা’তি (দী. নি. টী. পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা) ৰুত্তং. তথা হি যায হীনাধিমুত্তিকা সত্তা হীনাধিমুত্তিকেযেৰ সত্তে সেৰন্তি, পণীতাধিমুত্তিকা পণীতাধিমুত্তিকেযেৰ. সচে হি আচরিযুপজ্ঝাযা সীলৰন্তো ন হোন্তি, সদ্ধিৰিহারিকা সীলৰন্তো, তে অত্তনো আচরিযুপজ্ঝাযেপি ন উপসঙ্কমন্তি, অত্তনা সদিসে সারুপ্পভিক্খূযেৰ উপসঙ্কমন্তি. সচে আচরিযুপজ্ঝাযা সারুপ্পভিক্খূ, ইতরে অসারুপ্পা, তেপি ন আচরিযুপজ্ঝাযে উপসঙ্কমন্তি, অত্তনা সদিসে অসারুপ্পভিক্খূযেৰ উপসঙ্কমন্তি. ধাতুসংযুত্তৰসেন (সং. নি. ২.৮৫ আদযো) চেস অত্থো দীপেতব্বো. এৰমযং হীনাধিমুত্তিকাদীনং অঞ্ঞমঞ্ঞো পসেৰনাদিনিযমিতা অভিরুচি অজ্ঝাসযধাতু ‘‘অধিমুত্তী’’তি ৰেদিতব্বা. অনেকা অজ্ঝাসযাদযো তে যেসং অত্থি, অনেকা ৰা অজ্ঝাসযাদযো যেসন্তি তথা যথা ‘‘বহুকত্তুকো, বহুনদিকো’’তি. যথানুলোমন্তি অজ্ঝাসযাদীনং অনুলোমং অনতিক্কম্ম, যে যে ৰা অজ্ঝাসযাদযো অনুলোমা, তেহি তেহীতি অত্থো. আসযাদীনং অনুলোমস্স ৰা অনুরূপন্তিপি ৰদন্তি. ঘনৰিনিব্ভোগাভাৰতো দিট্ঠিমানতণ্হাৰসেন ‘‘অহং মম সন্তক’’ন্তি এৰং পৰত্তসঞ্ঞিনো. যথাধম্মন্তি ‘‘নত্থেত্থ অত্তা, অত্তনিযং ৰা, কেৰলং ধম্মমত্তমেৰেত’’ন্তি এৰমাদিনা ধম্মসভাৰানুরূপন্তি অত্থো.

সংৰরণং সংৰরো, কাযৰাচাহি অৰীতিক্কমো. মহন্তো সংৰরো অসংৰরো. ৰুড্ঢিঅত্থো হি অযং অ-কারো যথা ‘‘অসেক্খা ধম্মা’’তি (ধ. স. তিকমাতিকা ২১) তংযোগতায চ খুদ্দকো সংৰরো পারিসেসাদিনযেন সংৰরো, তস্মা খুদ্দকো, মহন্তো চ সংৰরোতি অত্থো. তেনাহ ‘‘সংৰরা সংৰরো’’তিআদি. দিট্ঠিৰিনিৰেঠনাতি দিট্ঠিযা ৰিমোচনং, অত্থতো পন তস্স উজুৰিপচ্চনিকা সম্মাদিট্ঠিআদযো ধম্মা. তথা চাহ ‘‘দ্ৰাসট্ঠিদিট্ঠিপটিপক্খভূতা’’তি. নামস্স, রূপস্স, নামরূপস্স চ পরিচ্ছিন্দনং নামরূপপরিচ্ছেদো, সো পন ‘‘রাগাদিপটিপক্খভূতো’’তি ৰচনতো তথাপৰত্তমেৰ ঞাণং.

‘‘তীসুপী’’তিআদিনা অপরড্ঢং ৰিৰরতি. তীসুপি তাসং ৰচনসম্ভৰতো ‘‘ৰিসেসেনা’’তি ৰুত্তং. তদেতং সব্বত্থ যোজেতব্বং. তত্র ‘‘যাযং অধিসীলসিক্খা, অযং ইমস্মিং অত্থে অধিপ্পেতা সিক্খা’’তি ৰচনতো আহ ‘‘ৰিনযপিটকে অধিসীলসিক্খা’’তি. সুত্তন্তপাল়িযং ‘‘ৰিৰিচ্চেৰ কামেহী’’তিআদিনা (দী. নি. ১.২২৬; সং. নি. ১.১৫২; অ. নি. ৪.১২৩) সমাধিদেসনাবাহুল্লতো ‘‘সুত্তন্ত পিটকে অধিচিত্তসিক্খা’’তি ৰুত্তং. নামরূপপরিচ্ছেদস্স অধিপঞ্ঞাপদট্ঠানতো, অধিপঞ্ঞায চ অত্থায তদৰসেসনামরূপধম্মকথনতো আহ ‘‘অভিধম্মপিটকে অধিপঞ্ঞাসিক্খা’’তি.

কিলেসানন্তি সংক্লেসধম্মানং, কম্মকিলেসানং ৰা, উভযাপেক্খঞ্চেতং ‘‘যো কাযৰচীদ্ৰারেহি কিলেসানং ৰীতিক্কমো, তস্স পহানং, তস্স পটিপক্খত্তা’’তি চ. ‘‘ৰীতিক্কমো’’তি অযং ‘‘পটিপক্খ’’ন্তি ভাৰযোগে সম্বন্ধো, ‘‘সীলস্সা’’তি পন ভাৰপচ্চযে. এৰং সব্বত্থ. অনুসযৰসেন সন্তানে অনুৰত্তন্তা কিলেসা কারণলাভে পরিযুট্ঠিতাপি সীলভেদভযৰসেন ৰীতিক্কমিতুং ন লভন্তীতি আহ ‘‘ৰীতিক্কমপটিপক্খত্তা সীলস্সা’’তি. ওকাসাদানৰসেন কিলেসানং চিত্তে কুসলপ্পৰত্তিং পরিযাদিযিত্ৰা উট্ঠানং পরিযুট্ঠানং, তস্স পহানং, চিত্তসন্তানে উপ্পত্তিৰসেন কিলেসানং পরিযুট্ঠানস্স পহানন্তি ৰুত্তং হোতি. ‘‘কিলেসান’’ন্তি হি অধিকারো, তং পন পরিযুট্ঠানপ্পহানং চিত্তসমাদহনৰসেন ভৰতীতি আহ ‘‘পরিযুট্ঠানপটিপক্খত্তা সমাধিস্সা’’তি. অপ্পহীনভাৰেন সন্তানে অনু অনু সযনকা অনুরূপকারণলাভে উপ্পজ্জনারহা থামগতা কামরাগাদযো সত্ত কিলেসা অনুসযা, তেসং পহানং, তে পন সব্বসো অরিযমগ্গপঞ্ঞায পহীযন্তীতি আহ ‘‘অনুসযপটিপক্খত্তা পঞ্ঞাযা’’তি.

দীপালোকেন ৰিয তমস্স দানাদিপুঞ্ঞকিরিযৰত্থুগতেন তেন তেন কুসলঙ্গেন তস্স তস্স অকুসলস্স পহানং তদঙ্গপ্পহানং. ইধ পন অধিসীলসিক্খায ৰুত্তট্ঠানত্তা তেন তেন সুসীল্যঙ্গেন তস্স তস্স দুস্সীল্যঙ্গস্স পহানং ‘‘তদঙ্গপ্পহান’’ন্তি গহেতব্বং. উপচারপ্পনাভেদেন সমাধিনা পৰত্তিনিৰারণেন ঘটপ্পহারেন ৰিয জলতলে সেৰালস্স তেসং তেসং নীৰরণাদিধম্মানং ৰিক্খম্ভনৰসেন পহানং ৰিক্খম্ভনপ্পহানং. চতুন্নং অরিযমগ্গানং ভাৰিতত্তা তং তং মগ্গৰতো সন্তানে সমুদযপক্খিকস্স কিলেসগণস্স অচ্চন্তমপ্পৰত্তিসঙ্খাত সমুচ্ছিন্দনৰসেন পহানং সমুচ্ছেদপ্পহানং. দুট্ঠু চরিতং, সংকিলেসেহি ৰা দূসিতং চরিতং দুচ্চরিতং. তদেৰ যত্থ উপ্পন্নং, তং সন্তানং সম্মা কিলিসতি ৰিবাধতি, উপতাপেতি চাতি সংকিলেসো, তস্স পহানং. কাযৰচীদুচ্চরিতৰসেন পৰত্তসংকিলেসস্স তদঙ্গৰসেন পহানং ৰুত্তং সীলস্স দুচ্চরিতপটিপক্খত্তা. সিক্খত্তযানুসারেন হি অত্থো ৰেদিতব্বো. তসতীতি তণ্হা, সাৰ ৰুত্তনযেন সংকিলেসো, তস্স ৰিক্খম্ভনৰসেন পহানং ৰুত্তং সমাধিস্স কামচ্ছন্দপটিপক্খত্তা. দিট্ঠিযেৰ যথাৰুত্তনযেন সংকিলেসো, তস্স সমুচ্ছেদৰসেন পহানং ৰুত্তং পঞ্ঞায অত্তাদিৰিনিমুত্তসভাৰ ধম্মপ্পকাসনতো.

একমেকস্মিঞ্চেত্থাতি এতেসু তীসু পিটকেসু একমেকস্মিং পিটকে, -সদ্দো ৰাক্যারম্ভে, পক্খন্তরে ৰা. পি-সদ্দো, অপি-সদ্দো ৰা অৰযৰসম্পিণ্ডনে, তেন ন কেৰলং চতুব্বিধস্সেৰ গম্ভীরভাৰো, অথ খো পচ্চেকং তদৰযৰানম্পীতি সম্পিণ্ডনং করোতি. এস নযো ঈদিসেসু. ইদানি তে সরূপতো দস্সেতুং ‘‘তত্থা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তন্তীতি পাল়ি. সা হি উক্কট্ঠানং সীলাদিঅত্থানং বোধনতো, সভাৰনিরুত্তিভাৰতো, বুদ্ধাদীহি ভাসিতত্তা চ পকট্ঠানং ৰচনানং আল়ি পন্তীতি ‘‘পাল়ী’’তি ৰুচ্চতি.

ইধ পন ৰিনযগণ্ঠিপদকারাদীনং সদ্দৰাদীনং মতেন পুব্বে ৰৰত্থাপিতা পরমত্থসদ্দপ্পবন্ধভূতা তন্তি ধম্মো নাম. ইতি-সদ্দো হি নামত্থে, ‘‘ধম্মো’’তি ৰা ৰুচ্চতি. তস্সাযেৰাতি তস্সা যথাৰুত্তায এৰ তন্তিযা অত্থো. মনসা ৰৰত্থাপিতাযাতি উগ্গহণ-ধারণাদিৰসপ্পৰত্তেন মনসা পুব্বে ৰৰত্থাপিতায যথাৰুত্তায পরমত্থসদ্দপ্পবন্ধভূতায তস্সা তন্তিযা. দেসনাতি পচ্ছা পরেসমৰবোধনত্থং দেসনাসঙ্খাতা পরমত্থসদ্দপ্পবন্ধভূতা তন্তিযেৰ. অপিচ যথাৰুত্ততন্তি সঙ্খাতসদ্দসমুট্ঠাপকো চিত্তুপ্পাদো দেসনা. তন্তিযা, তন্তিঅত্থস্স চাতি যথাৰুত্তায দুৰিধাযপি তন্তিযা, তদত্থস্স চ যথাভূতাৰবোধোতি অত্থো ৰেদিতব্বো. তে হি ভগৰতা ৰুচ্চমানস্স অত্থস্স, ৰোহারস্স চ দীপকো সদ্দোযেৰ তন্তি নামাতি ৰদন্তি. তেসং পন ৰাদে ধম্মস্সাপি সদ্দসভাৰত্তা ধম্মদেসনানং কো ৰিসেসোতি চে? তেসং তেসং অত্থানং বোধকভাৰেন ঞাতো, উগ্গহণাদিৰসেন চ পুব্বে ৰৰত্থাপিতো পরমত্থসদ্দপ্পবন্ধো ধম্মো, পচ্ছা পরেসং অৰবোধনত্থং পৰত্তিতো তং তদত্থপ্পকাসকো সদ্দো দেসনাতি অযমিমেসং ৰিসেসোতি. অথ ৰা যথাৰুত্তসদ্দসমুট্ঠাপকো চিত্তুপ্পাদো দেসনা দেসীযতি সমুট্ঠাপীযতি সদ্দো এতেনাতি কত্ৰা মুসাৰাদাদযো ৰিয তত্থাপি হি মুসাৰাদাদিসমুট্ঠাপিকা চেতনা মুসাৰাদাদিসদ্দেহি ৰোহরীযতীতি. কিঞ্চাপি অক্খরাৰলিভূতো পঞ্ঞত্তিসদ্দোযেৰ অত্থস্স ঞাপকো, তথাপি মূলকারণভাৰতো ‘‘অক্খরসঞ্ঞাতো’’তিআদীসু ৰিয তস্সাযেৰ অত্থোতি পরমত্থসদ্দোযেৰ অত্থস্স ঞাপকভাৰেন ৰুত্তোতি দট্ঠব্বং. ‘‘তস্সা তন্তিযা দেসনা’’তি চ সদিসৰোহারেন ৰুত্তং যথা ‘‘উপ্পন্না চ কুসলাধম্মা ভিয্যোভাৰায ৰেপুল্লায সংৰত্তন্তী’’তি.

অভিধম্মগণ্ঠিপদকারাদীনং পন পণ্ণত্তিৰাদীনং মতেন সম্মুতিপরমত্থভেদস্স অত্থস্স অনুরূপৰাচকভাৰেন পরমত্থসদ্দেসু একন্তেন ভগৰতা মনসা ৰৰত্থাপিতা নামপঞ্ঞত্তিপবন্ধভূতা তন্তি ধম্মো নাম, ‘‘ধম্মো’’তি ৰা ৰুচ্চতি. তস্সাযেৰাতি তস্সা নামপঞ্ঞত্তিভূতায তন্তিযা এৰ অত্থো. মনসা ৰৰত্থাপিতাযাতি সম্মুতিপরমত্থভেদস্স অত্থস্সানুরূপৰাচকভাৰেন পরমত্থসদ্দেসু ভগৰতা মনসা ৰৰত্থাপিতায নামপণ্ণত্তিপবন্ধভূতায তস্সা তন্তিযা. দেসনাতি পরেসং পবোধনেন অতিসজ্জনা ৰাচায পকাসনা ৰচীভেদভূতা পরমত্থসদ্দপ্পবন্ধসঙ্খাতা তন্তি. তন্তিযা, তন্তিঅত্থস্স চাতি যথাৰুত্তায দুব্বিধাযপি তন্তিযা, তদত্থস্স চ যথাভূতাৰবোধোতি অত্থো. তে হি এৰং ৰদন্তি – সভাৰত্থস্স, সভাৰৰোহারস্স চ অনুরূপৰসেনেৰ ভগৰতা মনসা ৰৰত্থাপিতা পণ্ণত্তি ইধ ‘‘তন্তী’’তি ৰুচ্চতি. যদি চ সদ্দৰাদীনং মতেন সদ্দোযেৰ ইধ তন্তি নাম সিযা. তন্তিযা, দেসনায চ নানত্তেন ভৰিতব্বং, মনসা ৰৰত্থাপিতায চ তন্তিযা ৰচীভেদকরণমত্তং ঠপেত্ৰা দেসনায নানত্তং নত্থি. তথা হি দেসনং দস্সেন্তেন মনসা ৰৰত্থাপিতায তন্তিযা দেসনাতি ৰচীভেদকরণমত্তং ৰিনা তন্তিযা সহ দেসনায অনঞ্ঞতা ৰুত্তা. তথা চ উপরি ‘‘দেসনাতি পঞ্ঞত্তী’’তি ৰুত্তত্তা দেসনায অনঞ্ঞভাৰেন তন্তিযাপি পণ্ণত্তিভাৰো কথিতো হোতি.

অপিচ যদি তন্তিযা অঞ্ঞাযেৰ দেসনা সিযা, ‘‘তন্তিযা চ তন্তিঅত্থস্স চ দেসনায চ যথাভূতাৰবোধো’’তি ৰত্তব্বং সিযা. এৰং পন অৰত্ৰা ‘‘তন্তিযা চ তন্তিঅত্থস্স চ যথাভূতাৰবোধো’’তি ৰুত্তত্তা তন্তিযা, দেসনায চ অনঞ্ঞভাৰো দস্সিতো হোতি. এৰঞ্চ কত্ৰা উপরি ‘‘দেসনা নাম পঞ্ঞত্তী’’তি দস্সেন্তেন দেসনায অনঞ্ঞভাৰতো তন্তিযা পণ্ণত্তিভাৰো কথিতো হোতীতি. তদুভযম্পি পন পরমত্থতো সদ্দোযেৰ পরমত্থৰিনিমুত্তায সম্মুতিযা অভাৰা, ইমমেৰ চ নযং গহেত্ৰা কেচি আচরিযা ‘‘ধম্মো চ দেসনা চ পরমত্থতো সদ্দো এৰা’’তি ৰোহরন্তি, তেপি অনুপৰজ্জাযেৰ. যথা কামাৰচরপটিসন্ধিৰিপাকা ‘‘পরিত্তারম্মণা’’তি ৰুচ্চন্তি, এৰং সম্পদমিদং দট্ঠব্বং. ন হি কামাৰচরপটিসন্ধিৰিপাকা ‘‘নিব্বত্তিতপরমত্থৰিসযাযেৰা’’তি সক্কা ৰত্তুং ইত্থিপুরিসাদিআকারপরিৰিতক্কপুব্বকানং রাগাদিঅকুসলানং, মেত্তাদিকুসলানঞ্চ আরম্মণং গহেত্ৰাপি সমুপ্পজ্জনতো. পরমত্থধম্মমূলকত্তা পনস্স পরিকপ্পস্স পরমত্থৰিসযতা সক্কা পঞ্ঞপেতুং, এৰমিধাপি দট্ঠব্বন্তি চ. এৰম্পি পণ্ণত্তিৰাদীনং মতং হোতু, সদ্দৰাদীনং মতেপি ধম্মদেসনানং নানত্তং ৰুত্তনযেনেৰ আচরিযধম্মপালত্থেরা দীহি পকাসিতন্তি. হোতি চেত্থ –

‘‘সদ্দো ধম্মো দেসনা চ, ইচ্চাহু অপরে গরূ;

ধম্মো পণ্ণত্তি সদ্দো তু, দেসনা ৰাতি চাপরে’’তি.

তীসুপি চেতেসু এতে ধম্মত্থদেসনাপটিৰেধাতি এত্থ তন্তিঅত্থো, তন্তিদেসনা, তন্তিঅত্থপটিৰেধো চাতি ইমে তযো তন্তিৰিসযা হোন্তীতি ৰিনযপিটকাদীনং অত্থদেসনাপটিৰেধাধারভাৰো যুত্তো, পিটকানি পন তন্তিযেৰাতি তেসং ধম্মাধারভাৰো কথং যুজ্জেয্যাতি? তন্তিসমুদাযস্স অৰযৰতন্তিযা আধারভাৰতো. সমুদাযো হি অৰযৰস্স পরিকপ্পনামত্তসিদ্ধেন আধারভাৰেন ৰুচ্চতি যথা ‘‘রুক্খে সাখা’’তি. এত্থ চ ধম্মাদীনং দুক্খোগাহভাৰতো তেহি ধম্মাদীহি ৰিনযাদযো গম্ভীরাতি ৰিনযাদীনম্পি চতুব্বিধো গম্ভীরভাৰো ৰুত্তোযেৰ, তস্মা ধম্মাদযো এৰ দুক্খোগাহত্তা গম্ভীরা, ন ৰিনযাদযোতি ন চোদেতব্বমেতং সমুখেন, ৰিসযৰিসযীমুখেন চ ৰিনযাদীনঞ্ঞেৰ গম্ভীরভাৰস্স ৰুত্তত্তা. ধম্মো হি ৰিনযাদযো এৰ অভিন্নত্তা. তেসং ৰিসযো অত্থো ৰাচকভূতানং তেসমেৰ ৰাচ্চভাৰতো, ৰিসযিনো দেসনাপটিৰেধা ধম্মত্থৰিসযভাৰতোতি. তত্থ পটিৰেধস্স দুক্করভাৰতো ধম্মত্থানং, দেসনাঞাণস্স দুক্করভাৰতো দেসনায চ দুক্খোগাহভাৰো ৰেদিতব্বো, পটিৰেধস্স পন উপ্পাদেতুং অসক্কুণেয্যত্তা, তব্বিসযঞাণুপ্পত্তিযা চ দুক্করভাৰতো দুক্খোগাহতা ৰেদিতব্বা. ধম্মত্থদেসনানং গম্ভীরভাৰতো তব্বিসযো পটিৰেধোপি গম্ভীরো যথা তং গম্ভীরস্স উদকস্স পমাণগ্গহণে দীঘেন পমাণেন ভৰিতব্বং, এৰংসম্পদমিদন্তি (ৰজির. টী. পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা) ৰজিরবুদ্ধিত্থেরো. পিটকাৰযৰানং ধম্মাদীনং ৰুচ্চমানো গম্ভীরভাৰো তংসমুদাযস্স পিটকস্সাপি ৰুত্তোযেৰ, তস্মা তথা ন চোদেতব্বন্তিপি ৰদন্তি, ৰিচারেতব্বমেতং সব্বেসম্পি তেসং পিটকাৰযৰাসম্ভৰতো. মহাসমুদ্দো দুক্খোগাহো, অলব্ভনেয্যপতিট্ঠো ৰিয চাতি সম্বন্ধো. অত্থৰসা হি ৰিভত্তিৰচনলিঙ্গপরিণামোতি. দুক্খেন ওগয্হন্তি, দুক্খো ৰা ওগাহো অন্তো পৰিসনমেতেসূতি দুক্খোগাহা. ন লভিতব্বোতি অলব্ভনীযো, সোযেৰ অলব্ভনেয্যো, লভীযতে ৰা লব্ভনং, তং নারহতীতি অলব্ভনেয্যো. পতিট্ঠহন্তি এত্থ ওকাসেতি পতিট্ঠো, পতিট্ঠহনং ৰা পতিট্ঠো, অলব্ভনেয্যো সো যেসু তে অলব্ভনেয্যপতিট্ঠা. একদেসেন ওগাহন্তেহিপি মন্দবুদ্ধীহি পতিট্ঠা লদ্ধুং ন সক্কাযেৰাতি দস্সেতুং এতং পুন ৰুত্তং. ‘‘এৰ’’ন্তিআদি নিগমনং.

ইদানি হেতুহেতুফলাদীনম্পি ৰসেন গম্ভীরভাৰং দস্সেন্তো ‘‘অপরো নযো’’তিআদিমাহ. তত্থ হেতূতি পচ্চযো. সো চ অত্তনো ফলং দহতি ৰিদহতীতি ধম্মো দ-কারস্স ধ-কারং কত্ৰা. ধম্মসদ্দস্স চেত্থ হেতুপরিযাযতা কথং ৰিঞ্ঞাযতীতি আহ ‘‘ৰুত্তঞ্হেত’’ন্তিআদি. ৰুত্তং পটিসম্ভিদাৰিভঙ্গে (ৰিভ. ৭১৮). ননু চ ‘‘হেতুম্হি ঞাণং ধম্মপটিসম্ভিদা’’তি এতেন ৰচনেন ধম্মস্স হেতুভাৰো কথং ৰিঞ্ঞাযতীতি? ‘‘ধম্মপটিসম্ভিদা’’তি এতস্স সমাসপদস্স অৰযৰপদত্থং দস্সেন্তেন ‘‘হেতুম্হি ঞাণ’’ন্তি ৰুত্তত্তা. ‘‘ধম্মে পটিসম্ভিদা ধম্মপটিসম্ভিদা’’তি এত্থ হি ‘‘ধম্মে’’তি এতস্স অত্থং দস্সেন্তেন ‘‘হেতুম্হী’’তি ৰুত্তং, ‘‘পটিসম্ভিদা’’তি এতস্স অত্থং দস্সেন্তেন ‘‘ঞাণ’’ন্তি. তস্মা হেতুধম্মসদ্দা একত্থা, ঞাণপটিসম্ভিদা সদ্দা চাতি ইমমত্থং ৰদন্তেন সাধিতো ধম্মস্স হেতুভাৰোতি. তথা ‘‘হেতুফলে ঞাণং অত্থপটিসম্ভিদা’’তি এতেন ৰচনেন সাধিতো অত্থস্স হেতুফলভাৰোতি দট্ঠব্বো. হেতুনো ফলং হেতুফলং, তঞ্চ হেতুঅনুসারেন অরীযতি অধিগমীযতীতি অত্থোতি ৰুচ্চতি.

দেসনাতি পঞ্ঞত্তীতি এত্থ সদ্দৰাদীনং ৰাদে অত্থব্যঞ্জনকা অৰিপরীতাভিলাপধম্মনিরুত্তিভূতা পরমত্থসদ্দপ্পবন্ধসঙ্খাতা তন্তি ‘‘দেসনা’’তি ৰুচ্চতি, দেসনা নামাতি ৰা অত্থো. দেসীযতি অত্থো এতাযাতি হি দেসনা. পকারেন ঞাপীযতি অত্থো এতায, পকারতো ৰা ঞাপেতীতি পঞ্ঞত্তি. তমেৰ সরূপতো দস্সেতুং ‘‘যথাধম্মং ধম্মাভিলাপোতি অধিপ্পাযো’’তি ৰুত্তং. যথাধম্মন্তি এত্থ পন ধম্মসদ্দো হেতুং, হেতুফলঞ্চ সব্বং সঙ্গণ্হাতি. সভাৰৰাচকো হেস ধম্মসদ্দো, ন পরিযত্তিহেতুআদিৰাচকো, তস্মা যো যো অৰিজ্জাসঙ্খারাদিধম্মো, তস্মিং তস্মিন্তি অত্থো. তেসং তেসং অৰিজ্জাসঙ্খারাদিধম্মানং অনুরূপং ৰা যথাধম্মং. দেসনাপি হি পটিৰেধো ৰিয অৰিপরীতসৰিসযৰিভাৰনতো ধম্মানুরূপং পৰত্ততি, ততোযেৰ চ অৰিপরীতাভিলাপোতি ৰুচ্চতি. ধম্মাভিলাপোতি হি অত্থব্যঞ্জনকো অৰিপরীতাভিলাপো ধম্মনিরুত্তিভূতো তন্তিসঙ্খাতো পরমত্থসদ্দপ্পবন্ধো. সো হি অভিলপ্পতি উচ্চারীযতীতি অভিলাপো, ধম্মো অৰিপরীতো সভাৰভূতো অভিলাপো ধম্মাভিলাপোতি ৰুচ্চতি, এতেন ‘‘তত্র ধম্মনিরুত্তাভিলাপে ঞাণং নিরুত্তিপটিসম্ভিদা’’তি (ৰিভ. ৭১৮) এত্থ ৰুত্তং ধম্মনিরুত্তিং দস্সেতি সদ্দসভাৰত্তা দেসনায. তথা হি নিরুত্তিপটিসম্ভিদায পরিত্তারম্মণাদিভাৰো পটিসম্ভিদাৰিভঙ্গপাল়িযং (ৰিভ. ৭১৮) ৰুত্তো. তদট্ঠকথায চ ‘‘তং সভাৰনিরুত্তিং সদ্দং আরম্মণং কত্ৰা’’তিআদিনা (ৰিভ. অট্ঠ. ৭১৮) তস্সা সদ্দারম্মণতা দস্সিতা. ‘‘ইমস্স অত্থস্স অযং সদ্দো ৰাচকো’’তি হি ৰচনৰচনত্থে ৰৰত্থপেত্ৰা তং তং ৰচনত্থৰিভাৰনৰসেন পৰত্তিতো সদ্দো ‘‘দেসনা’’তি ৰুচ্চতি. ‘‘অধিপ্পাযো’’তি এতেন ‘‘দেসনাতি পঞ্ঞত্তী’’তি এতং ৰচনং ধম্মনিরুত্তাভিলাপং সন্ধায ৰুত্তং, ন ততো ৰিনিমুত্তং পঞ্ঞত্তিং সন্ধাযাতি দস্সেতি অনেকধা অত্থসম্ভৰে অত্তনা অধিপ্পেতত্থস্সেৰ ৰুত্তত্তাতি অযং সদ্দৰাদীনং ৰাদতো ৰিনিচ্ছযো.

পঞ্ঞত্তিৰাদীনং ৰাদে পন সম্মুতিপরমত্থভেদস্স অত্থস্সানুরূপৰাচকভাৰেন পরমত্থসদ্দেসু ভগৰতা মনসা ৰৰত্থাপিতা তন্তিসঙ্খাতা নামপঞ্ঞত্তি দেসনা নাম, ‘‘দেসনা’’তি ৰা ৰুচ্চতীতি অত্থো. তদেৰ মূলকারণভূতস্স সদ্দস্স দস্সনৰসেন কারণূপচারেন দস্সেতুং ‘‘যথাধম্মং ধম্মাভিলাপোতি অধিপ্পাযো’’তি ৰুত্তং. কিঞ্চাপি হি ‘‘ধম্মাভিলাপো’’তি এত্থ অভিলপ্পতি উচ্চারীযতীতি অভিলাপোতি সদ্দো ৰুচ্চতি, ন পণ্ণত্তি, তথাপি সদ্দে ৰুচ্চমানে তদনুরূপং ৰোহারং গহেত্ৰা তেন ৰোহারেন দীপিতস্স অত্থস্স জাননতো সদ্দে কথিতে তদনুরূপা পণ্ণত্তিপি কারণূপচারেন কথিতাযেৰ হোতি. অপিচ ‘‘ধম্মাভিলাপোতি অত্থো’’তি অৰত্ৰা ‘‘ধম্মাভিলাপোতি অধিপ্পাযো’’তি ৰুত্তত্তা দেসনা নাম সদ্দো ন হোতীতি দীপিতমেৰ. তেন হি অধিপ্পাযমত্তমেৰ মূলকারণসদ্দৰসেন কথিতং, ন ইধ গহেতব্বো ‘‘দেসনা’’তি এতস্স অত্থোতি অযং পঞ্ঞত্তিৰাদীনং ৰাদতো ৰিনিচ্ছযো. অত্থন্তরমাহ ‘‘অনুলোম…পে… কথন’’ন্তি, এতেন হেট্ঠা ৰুত্তং দেসনাসমুট্ঠাপকং চিত্তুপ্পাদং দস্সেতি. কথীযতি অত্থো এতেনাতি হি কথনং. আদিসদ্দেন নীতনেয্যাদিকা পাল়িগতিযো, একত্তাদিনন্দিযাৰত্তাদিকা পাল়িনিস্সিতা চ নযা সঙ্গহিতা.

সযমেৰ পটিৰিজ্ঝতি, এতেন ৰা পটিৰিজ্ঝন্তীতি পটিৰেধো, ঞাণং. তদেৰ অভিসমেতি, এতেন ৰা অভিসমেন্তীতি অভিসমযোতিপি ৰুচ্চতি. ইদানি তং পটিৰেধং অভিসমযপ্পভেদতো, অভিসমযাকারতো, আরম্মণতো, সভাৰতো চ পাকটং কাতুং ‘‘সো চা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ হি লোকিযলোকুত্তরোতি পভেদতো, ৰিসযতো, অসম্মোহতোতি আকারতো, ধম্মেসু, অত্থেসু, পঞ্ঞত্তীসূতি আরম্মণতো, অত্থানুরূপং, ধম্মানুরূপং, পঞ্ঞত্তিপথানুরূপন্তি সভাৰতো চ পাকটং করোতি. তত্থ ৰিসযতো অত্থাদিঅনুরূপং ধম্মাদীসু অৰবোধো নাম অৰিজ্জাদিধম্মারম্মণো, সঙ্খারাদিঅত্থারম্মণো, তদুভযপঞ্ঞাপনারম্মণো চ লোকিযো অভিসমযো. অসম্মোহতো অত্থাদিঅনুরূপং ধম্মাদীসু অৰবোধো নাম নিব্বানারম্মণো মগ্গসম্পযুত্তো যথাৰুত্তধম্মত্থপঞ্ঞত্তীসু সম্মোহৰিদ্ধংসনো লোকুত্তরো অভিসমযো. তথা হি ‘‘অযং হেতু, ইদমস্স ফলং, অযং তদুভযানুরূপো ৰোহারো’’তি এৰং আরম্মণকরণৰসেন লোকিযঞাণং ৰিসযতো পটিৰিজ্ঝতি, লোকুত্তরঞাণং পন তেসু হেতুহেতুফলাদীসু সম্মোহস্সঞাণেন সমুচ্ছিন্নত্তা অসম্মোহতো পটিৰিজ্ঝতি. লোকুত্তরো পন পটিৰেধো ৰিসযতো নিব্বানস্স, অসম্মোহতো চ ইতরস্সাতিপি ৰদন্তি একে.

অত্থানুরূপং ধম্মেসূতি ‘‘অৰিজ্জা হেতু, সঙ্খারা হেতুসমুপ্পন্না, সঙ্খারে উপ্পাদেতি অৰিজ্জা’’তি এৰং কারিযানুরূপং কারণেসূতি অত্থো. অথ ৰা ‘‘পুঞ্ঞাভিসঙ্খারঅপুঞ্ঞাভিসঙ্খারআনেঞ্জাভিসঙ্খারেসু তীসু অপুঞ্ঞাভিসঙ্খারস্স অৰিজ্জা সম্পযুত্তপচ্চযো, ইতরেসং যথানুরূপ’’ন্তিআদিনা কারিযানুরূপং কারণেসু পটিৰেধোতিপি অত্থো. ধম্মানুরূপং অত্থেসূতি ‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা’’তিআদিনা (ম. নি. ৩.১২৬; সং. নি. ২.১; উদা. ১; ৰিভ. ২২৫) কারণানুরূপং কারিযেসু. ছব্বিধায পঞ্ঞত্তিযা পথো পঞ্ঞত্তিপথো, তস্স অনুরূপং তথা, পঞ্ঞত্তিযা ৰুচ্চমানধম্মানুরূপং পঞ্ঞত্তীসু অৰবোধোতি অত্থো. অভিসমযতো অঞ্ঞম্পি পটিৰেধত্থং দস্সেতুং ‘‘তেস’’ন্তিআদিমাহ. পটিৰিজ্ঝীযতীতি পটিৰেধোতি হি তংতংরূপাদিধম্মানং অৰিপরীতসভাৰো ৰুচ্চতি. তত্থ তত্থাতি তস্মিং তস্মিং পিটকে, পাল়িপদেসে ৰা. সলক্খণসঙ্খাতোতি রুপ্পননমনফুসনাদিসকসকলক্খণসঙ্খাতো.

যথাৰুত্তেহি ধম্মাদীহি পিটকানং গম্ভীরভাৰং দস্সেতুং ‘‘ইদানী’’তিআদিমাহ. ধম্মজাতন্তি কারণপ্পভেদো, কারণমেৰ ৰা. অত্থজাতন্তি কারিযপ্পভেদো, কারিযমেৰ ৰা. যা চাযং দেসনাতি সম্বন্ধো. তদত্থৰিজাননৰসেন অভিমুখো হোতি. যো চেত্থাতি যো এতাসু তং তং পিটকাগতাসু ধম্মত্থদেসনাসু পটিৰেধো, যো চ এতেসু পিটকেসু তেসং তেসং ধম্মানং অৰিপরীতসভাৰোতি অত্থো. সম্ভরিতব্বতো কুসলমেৰ সম্ভারো, সো সম্মা অনুপচিতো যেহি তে অনুপচিতকুসলসম্ভারা, ততোৰ দুপ্পঞ্ঞেহি, নিপ্পঞ্ঞেহীতি অত্থো. ন হি পঞ্ঞৰতো, পঞ্ঞায ৰা দুট্ঠুভাৰো দূসিতভাৰো চ সম্ভৰতীতি নিপ্পঞ্ঞত্তাযেৰ দুপ্পঞ্ঞা যথা ‘‘দুস্সীলো’’তি (অ. নি. ৫.২১৩; ১০.৭৫; পারা. ২৯৫; ধ. প. ৩০৮). এত্থ চ অৰিজ্জাসঙ্খারাদীনং ধম্মত্থানং দুপ্পটিৰিজ্ঝতায দুক্খোগাহতা, তেসং পঞ্ঞাপনস্স দুক্করভাৰতো তংদেসনায, অভিসমযসঙ্খাতস্স পটিৰেধস্স উপ্পাদনৰিসযীকরণানং অসক্কুণেয্যত্তা, অৰিপরীতসভাৰসঙ্খাতস্স পটিৰেধস্স দুব্বিঞ্ঞেয্যতায দুক্খোগাহতা ৰেদিতব্বা. এৰম্পীতি পি-সদ্দো পুব্বে ৰুত্তং পকারন্তরং সম্পিণ্ডেতি. এৰং পঠমগাথায অনূনং পরিপুণ্ণং পরিদীপিতত্থভাৰং দস্সেন্তো ‘‘এত্তাৰতা’’তিআদিমাহ. ‘‘সিদ্ধে হি সত্যারম্ভো অত্থন্তরৰিঞ্ঞাপনায ৰা হোতি, নিযমায ৰা’’তি ইমিনা পুনারম্ভৰচনেন অনূনং পরিপুণ্ণং পরিদীপিতত্থভাৰং দস্সেতি. এত্তাৰতাতি পরিচ্ছেদত্থে নিপাতো, এত্তকেন ৰচনক্কমেনাতি অত্থো. এতং ৰা পরিমাণং যস্সাতি এত্তাৰং, তেন, এতপরিমাণৰতা সদ্দত্থক্কমেনাতি অত্থো. ‘‘সদ্দে হি ৰুত্তে তদত্থোপি ৰুত্তোযেৰ নামা’’তি ৰদন্তি. ৰুত্তো সংৰণ্ণিতো অত্থো যস্সাতি ৰুত্তত্থা.

এত্থাতি এতিস্সা গাথায. এৰং অত্থো, ৰিনিচ্ছযোতি ৰা সেসো. তীসু পিটকেসূতি এত্থ ‘‘একেকস্মি’’ন্তি অধিকারতো, পকরণতো ৰা ৰেদিতব্বং. ‘‘একমেকস্মিঞ্চেত্থা’’তি (দী. নি. অট্ঠ. ১.পঠমমহাসঙ্গীতিকথা) হি হেট্ঠা ৰুত্তং. অথ ৰা ৰত্তিচ্ছানুপুব্বিকত্তা সদ্দপটিপত্তিযা নিদ্ধারণমিধ অৰত্তুকামেন আধারোযেৰ ৰুত্তো. ন চেত্থ চোদেতব্বং ‘‘তীসুযেৰ পিটকেসু তিৰিধো পরিযত্তিভেদো দট্ঠব্বো সিযা’’তি সমুদাযৰসেন ৰুত্তস্সাপি ৰাক্যস্স অৰযৰাধিপ্পাযসম্ভৰতো. দিস্সতি হি অৰযৰৰাক্যনিপ্ফত্তি ‘‘ব্রাহ্মণাদযো ভুঞ্জন্তূ’’তিআদীসু, তস্মা অলমতিপপঞ্চেন. যথা অত্থো ন ৰিরুজ্ঝতি, তথাযেৰ গহেতব্বোতি. এৰং সব্বত্থ. পরিযত্তিভেদোতি পরিযাপুণনং পরিযত্তি. পরিযাপুণনৰাচকো হেত্থ পরিযত্তিসদ্দো, ন পন পাল়িপরিযাযো, তস্মা পরিযাপুণনপ্পকারোতি অত্থো. অথ ৰা তীহি পকারেহি পরিযাপুণিতব্বা পাল়িযো এৰ ‘‘পরিযত্তী’’তি ৰুচ্চন্তি. তথা চেৰ অভিধম্মট্ঠকথায সীহল়গণ্ঠিপদে ৰুত্তন্তি ৰদন্তি. এৰম্পি হি অলগদ্দূপমাপরিযাপুণনযোগতো ‘‘অলগদ্দূপমা পরিযত্তী’’তি পাল়িপি সক্কা ৰত্তুং. এৰঞ্চ কত্ৰা ‘‘দুগ্গহিতা উপারম্ভাদিহেতু পরিযাপুটা অলগদ্দূপমা’’তি পরতো নিদ্দেসৰচনম্পি উপপন্নং হোতি. তত্থ হি পাল়িযেৰ ‘‘দুগ্গহিতা, পরিযাপুটা’’তি চ ৰত্তুং যুত্তা.

অলগদ্দো অলগদ্দগ্গহণং উপমা এতিস্সাতি অলগদ্দূপমা. অলগদ্দস্স গহণঞ্হেত্থ অলগদ্দসদ্দেন ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. আপূপিকোতি এত্থ আপূপ-সদ্দেন আপূপখাদনং ৰিয, ৰেণিকোতি এত্থ ৰীণাসদ্দেন ৰীণাৰাদনগ্গহণং ৰিয চ. অলগদ্দগ্গহণেন হি পরিযত্তি উপমীযতি, ন অলগদ্দেন. ‘‘অলগদ্দগ্গহণূপমা’’তি ৰা ৰত্তব্বে মজ্ঝেপদলোপং কত্ৰা ‘‘অলগদ্দূপমা’’তি ৰুত্তং ‘‘ওট্ঠমুখো’’তিআদীসু ৰিয. অলগদ্দোতি চ আসীৰিসো ৰুচ্চতি. গদোতি হি ৰিসস্স নামং, তঞ্চ তস্স অলং পরিপুণ্ণং অত্থি, তস্মা অলং পরিযত্তো পরিপুণ্ণো গদো অস্সাতি অলগদ্দো অনুনাসিকলোপং, দ-কারাগমঞ্চ কত্ৰা, অলং ৰা জীৰিতহরণে সমত্থো গদো যস্সাতি অলগদ্দো ৰুত্তনযেন. ৰট্টদুক্খতো নিস্সরণং অত্থো পযোজনমেতিস্সাতি নিস্সরণত্থা. ভণ্ডাগারে নিযুত্তো ভণ্ডাগারিকো, রাজরতনানুপালকো, সো ৰিযাতি তথা, ধম্মরতনানুপালকো খীণাসৰো. অঞ্ঞমত্থমনপেক্খিত্ৰা ভণ্ডাগারিকস্সেৰ সতো পরিযত্তি ভণ্ডাগারিকপরিযত্তি.

দুগ্গহিতাতি দুট্ঠু গহিতা. তদেৰ সরূপতো নিযমেতুং ‘‘উপারম্ভাদিহেতু পরিযাপুটা’’তি আহ, উপারম্ভইতিৰাদপ্পমোক্খাদিহেতু উগ্গহিতাতি অত্থো. লাভসক্কারাদিহেতু পরিযাপুণনম্পি এত্থেৰ সঙ্গহিতন্তি দট্ঠব্বং. ৰুত্তঞ্হেতং অলগদ্দসুত্তট্ঠকথাযং –

‘‘যো বুদ্ধৰচনং উগ্গহেত্ৰা ‘এৰং চীৰরাদীনি ৰা লভিস্সামি, চতুপরিসমজ্ঝে ৰা মং জানিস্সন্তী’তি লাভসক্কারহেতু পরিযাপুণাতি, তস্স সা পরিযত্তি অলগদ্দপরিযত্তি নাম. এৰং পরিযাপুণনতো হি বুদ্ধৰচনং অপরিযাপুণিত্ৰা নিদ্দোক্কমনং ৰরতর’’ন্তি (ম. নি. অট্ঠ. ২.২৩৯).

ননু চ অলগদ্দগ্গহণূপমা পরিযত্তি ‘‘অলগদ্দূপমা’’তি ৰুচ্চতি, এৰঞ্চ সতি সুগ্গহিতাপি পরিযত্তি ‘‘অলগদ্দূপমা’’তি ৰত্তুং ৰট্টতি তত্থাপি অলগদ্দগ্গহণস্স উপমাভাৰেন পাল়িযং ৰুত্তত্তা. ৰুত্তঞ্হেতং –

‘‘সেয্যথাপি, ভিক্খৰে, পুরিসো অলগদ্দত্থিকো অলগদ্দগৰেসী অলগদ্দপরিযেসনং চরমানো, সো পস্সেয্য মহন্তং অলগদ্দং, তমেনং অজপদেন দণ্ডেন সুনিগ্গহিতং নিগ্গণ্হেয্য, অজপদেন দণ্ডেন সুনিগ্গহিতং নিগ্গহিত্ৰা গীৰায সুগ্গহিতং গণ্হেয্য. কিঞ্চাপি সো ভিক্খৰে, অলগদ্দো তস্স পুরিসস্স হত্থং ৰা বাহং ৰা অঞ্ঞতরং ৰা অঙ্গপচ্চঙ্গং ভোগেহি পলিৰেঠেয্য. অথ খো সো নেৰ ততোনিদানং মরণং ৰা নিগচ্ছেয্য মরণমত্তং ৰা দুক্খং. তং কিস্স হেতু, সুগ্গহিতত্তা ভিক্খৰে, অলগদ্দস্স. এৰমেৰ খো ভিক্খৰে, ইধেকচ্চে কুলপুত্তা ধম্মং পরিযাপুণন্তি সুত্তং গেয্য’’ন্তিআদি (ম. নি. ১.২৩৯).

তস্মা ইধ দুগ্গহিতা এৰ পরিযত্তি অলগদ্দূপমাতি অযং ৰিসেসো কুতো ৰিঞ্ঞাযতি, যেন দুগ্গহিতা উপারম্ভাদিহেতু পরিযাপুটা ‘‘অলগদ্দূপমা’’তি ৰুচ্চতীতি? সচ্চমেতং, ইদং পন পারিসেসঞাযেন ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. তথা হি নিস্সরণত্থভণ্ডাগারিকপরিযত্তীনং ৰিসুং গহিতত্তা পারিসেসতো অলগদ্দস্স দুগ্গহণূপমাযেৰ পরিযত্তি ‘‘অলগদ্দূপমা’’তি ৰিঞ্ঞাযতি. অলগদ্দস্স সুগ্গহণূপমা হি পরিযত্তি নিস্সরণত্থা ৰা হোতি, ভণ্ডাগারিকপরিযত্তি ৰা. তস্মা সুৰুত্তমেতং ‘‘দুগ্গহিতা…পে… পরিযত্তী’’তি. ইদানি তমত্থং পাল়িযা সাধেন্তো ‘‘যং সন্ধাযা’’তিআদিমাহ. তত্থ ন্তি যং পরিযত্তিদুগ্গহণং. মজ্ঝিমনিকাযে মূলপণ্ণাসকে অলগদ্দসুত্তে (ম. নি. ১.২৩৯) ভগৰতা ৰুত্তং.

অলগদ্দত্থিকোতি আসীৰিসেন, আসীৰিসং ৰা অত্থিকো, অলগদ্দং গৰেসতি পরিযেসতি সীলেনাতি অলগদ্দগৰেসী. অলগদ্দপরিযেসনং চরমানোতি আসীৰিসপরিযেসনত্থং চরমানো. তদত্থে হেতং পচ্চত্তৰচনং, উপযোগৰচনং ৰা, অলগদ্দপরিযেসনট্ঠানং ৰা চরমানো. অলগদ্দং পরিযেসন্তি এত্থাতি হি অলগদ্দপরিযেসনং. তমেনন্তি তং অলগদ্দং. ভোগেতি সরীরে. ‘‘ভোগো তু ফণিনো তনূ’’তি হি ৰুত্তং. ভুজীযতি কুটিলং করীযতীতি ভোগো. তস্সাতি পুরিসস্স. হত্থে ৰা বাহায ৰাতি সম্বন্ধো. মণিবন্ধতো পট্ঠায যাৰ অগ্গনখা হত্থো. সদ্ধিং অগ্গবাহায অৰসেসা বাহা, কত্থচি পন কপ্পরতো পট্ঠায যাৰ অগ্গনখা ‘‘হত্থো’’তি ৰুত্তং বাহায ৰিসুং অনাগতত্তা. ৰুত্তলক্খণং হত্থঞ্চ বাহঞ্চ ঠপেত্ৰা অৰসেসং সরীরং অঙ্গপচ্চঙ্গং. ততোনিদানন্তি তন্নিদানং, তংকারণাতি অত্থো. তং হত্থাদীসু ডংসনং নিদানং কারণং এতস্সাতি ‘‘তন্নিদান’’ন্তি হি ৰত্তব্বে ‘‘ততোনিদান’’ন্তি পুরিমপদে পচ্চত্তত্থে নিস্সক্কৰচনং কত্ৰা, তস্স চ লোপমকত্ৰা নিদ্দেসো, হেত্ৰত্থে চ পচ্চত্তৰচনং. কারণত্থে নিপাতপদমেতন্তিপি ৰদন্তি. অপিচ ‘‘ততোনিদান’’ন্তি এতং ‘‘মরণং ৰা মরণমত্তং ৰা দুক্খ’’ন্তি এত্থ ৰুত্তনযেন ৰিসেসনং. তং কিস্স হেতূতি যং ৰুত্তং হত্থাদীসু ডংসনং, তন্নিদানঞ্চ মরণাদিউপগমনং, তং কিস্স হেতু কেন কারণেনাতি চে? তস্স পুরিসস্স অলগদ্দস্স দুগ্গহিতত্তা.

ইধাতি ইমস্মিং সাসনে. মোঘপুরিসাতি গুণসাররহিততায তুচ্ছপুরিসা. ধম্মন্তি পাল়িধম্মং. পরিযাপুণন্তীতি উগ্গণ্হন্তি, সজ্ঝাযন্তি চেৰ ৰাচুগ্গতং করোন্তা ধারেন্তি চাতি ৰুত্তং হোতি. ‘‘ধম্ম’’ন্তি সামঞ্ঞতো ৰুত্তমেৰ সরূপেন দস্সেতি ‘‘সুত্ত’’ন্তিআদিনা. ন হি সুত্তাদিনৰঙ্গতো অঞ্ঞো ধম্মো নাম অত্থি. তথা হি ৰুত্তং ‘‘তেসং ধম্মান’’ন্তি. অত্থন্তি চেত্থ সম্বন্ধীনিদ্দেসো এসো, অত্থন্তি চ যথাভূতং ভাসিতত্থং, পযোজনত্থঞ্চ সামঞ্ঞনিদ্দেসেন, একসেসনযেন ৰা ৰুত্তং. যঞ্হি পদং সুতিসামঞ্ঞেন অনেকধা অত্থং দীপেতি, তং সামঞ্ঞনিদ্দেসেন, একসেসনযেন ৰাতি সব্বত্থ ৰেদিতব্বং. ন উপপরিক্খন্তীতি ন পরিগ্গণ্হন্তি ন ৰিচারেন্তি. ইক্খসদ্দস্স হি দস্সনঙ্কেসু ইধ দস্সনমেৰ অত্থো, তস্স চ পরিগ্গণ্হনচক্খুলোচনেসু পরিগ্গণ্হনমেৰ, তঞ্চ ৰিচারণা পরিযাদানৰসেন দুব্বিধেসু ৰিচারণাযেৰ, সা চ ৰীমংসাযেৰ, ন ৰিচারো, ৰীমংসা চ নামেসা ভাসিতত্থৰীমংসা, পযোজনত্থৰীমংসা চাতি ইধ দুব্বিধাৰ অধিপ্পেতা, তাসু ‘‘ইমস্মিং ঠানে সীলং কথিতং, ইমস্মিং সমাধি, ইমস্মিং পঞ্ঞা, মযঞ্চ তং পূরেস্সামা’’তি এৰং ভাসিতত্থৰীমংসঞ্চেৰ ‘‘সীলং সমাধিস্স কারণং, সমাধি ৰিপস্সনাযা’’তিআদিনা পযোজনত্থৰীমংসঞ্চ ন করোন্তীতি অত্থো. অনুপপরিক্খতন্তি অনুপপরিক্খন্তানং তেসং মোঘপুরিসানং. ন নিজ্ঝানক্খমন্তীতি নিজ্ঝানং নিস্সেসেন পেক্খনং পঞ্ঞং ন খমন্তি. ঝে-সদ্দো হি ইধ পেক্খনেযেৰ, ন চিন্তনঝাপনেসু, তঞ্চ ঞাণপেক্খনমেৰ, ন চক্খুপেক্খনং, আরম্মণূপনিজ্ঝানমেৰ ৰা, ন লক্খণূপনিজ্ঝানং, তস্মা পঞ্ঞায দিস্ৰা রোচেত্ৰা গহেতব্বা ন হোন্তীতি অধিপ্পাযো ৰেদিতব্বো. নিস্সেসেন ঝাযতে পেক্খতেতি হি নিজ্ঝানং. সন্ধিৰসেন অনুস্ৰারলোপো নিজ্ঝানক্খমন্তীতি, ‘‘নিজ্ঝানং খমন্তী’’তিপি পাঠো, তেন ইমমত্থং দীপেতি ‘‘তেসং পঞ্ঞায অত্থস্স অনুপপরিক্খনতো তে ধম্মা ন উপট্ঠহন্তি, ইমস্মিং ঠানে সীলং, সমাধি, ৰিপস্সনা, মগ্গো, ৰট্টং, ৰিৰট্ঠং কথিতন্তি এৰং জানিতুং ন সক্কা হোন্তী’’তি.

উপারম্ভানিসংসা চেৰাতি পরেসং ৰাদে দোসারোপনানিসংসা চ হুত্ৰা. ভুসো আরম্ভনঞ্হি পরেসং ৰাদে দোসারোপনং উপারম্ভো, পরিযত্তিং নিস্সায পরৰম্ভনন্তি ৰুত্তং হোতি. তথা হেস ‘‘পরৰজ্জানুপনযনলক্খণো’’তি ৰুত্তো. ইতি ৰাদপ্পমোক্খানিসংসা চাতি ইতি এৰং এতায পরিযত্তিযা ৰাদপ্পমোক্খানিসংসা অত্তনো উপরি পরেহি আরোপিতস্স ৰাদস্স নিগ্গহস্স অত্ততো, সকৰাদতো ৰা পমোক্খপযোজনা চ হুত্ৰা. ইতি সদ্দো ইদমত্থে, তেন ‘‘পরিযাপুণন্তী’’তি এত্থ পরিযাপুণনং পরামসতি. ৰদন্তি নিগ্গণ্হন্তি এতেনাতি ৰাদো, দোসো, পমুচ্চনং, পমুচ্চাপনং ৰা পমোক্খো, অত্তনো উপরি আরোপিতস্স পমোক্খো আনিসংসো যেসং তথা. আরোপিতৰাদো হি ‘‘ৰাদো’’তি ৰুত্তো যথা ‘‘দেৰেন দত্তো দত্তো’’তি. ৰাদোতি ৰা উপৰাদোনিন্দা যথাৰুত্তনযেনেৰ সমাসো. ইদং ৰুত্তং হোতি – পরেহি সকৰাদে দোসে আরোপিতে, নিন্দায ৰা আরোপিতায তং দোসং, নিন্দং ৰা এৰঞ্চ এৰঞ্চ মোচেস্সামাতি ইমিনা চ কারণেন পরিযাপুণন্তীতি. অথ ৰা সো সো ৰাদো ইতি ৰাদো ইতি-সদ্দস্স সহ ৰিচ্ছায ত-সদ্দত্থে পৰত্তত্তা. ইতিৰাদস পমোক্খো যথাৰুত্তনযেন, সো আনিসংসো যেসং তথা, তং তং ৰাদপমোচনানিসংসা হুত্ৰাতি অত্থো. যস্স চত্থাযাতি যস্স চ সীলাদিপূরণস্স, মগ্গফলনিব্বানভূতস্স ৰা অনুপাদাৰিমোক্খস্স অত্থায. অভেদেপি ভেদৰোহারো এসো যথা ‘‘পটিমায সরীর’’ন্তি, ভেদ্যভেদকং ৰা এতং যথা ‘‘কথিনস্সত্থায আভতং দুস্স’’ন্তি. ‘‘তঞ্চস্স অত্থ’’ন্তি হি ৰুত্তং. -সদ্দো অৰধারণে, তেন তদত্থায এৰ পরিযাপুণনং সম্ভৰতি, নাঞ্ঞত্থাযাতি ৰিনিচ্ছিনোতি. ধম্মং পরিযাপুণন্তীতি হি জাতিআচারৰসেন দুৰিধাপি কুলপুত্তা ঞাযেন ধম্মং পরিযাপুণন্তীতি অত্থো. তঞ্চস্স অত্থং নানুভোন্তীতি অস্স ধম্মস্স সীলাদিপূরণসঙ্খাতং, মগ্গফলনিব্বানভূতং ৰা অনুপাদাৰিমোক্খসঙ্খাতং অত্থং এতে দুগ্গহিতগাহিনো নানুভোন্তি ন ৰিন্দন্তিযেৰ.

অপরো নযো – যস্স উপারম্ভস্স, ইতিৰাদপ্পমোক্খস্স ৰা অত্থায যে মোঘপুরিসা ধম্মং পরিযাপুণন্তি, তে পরেহি ‘‘অযমত্থো ন হোতী’’তি ৰুত্তে দুগ্গহিতত্তাযেৰ ‘‘তদত্থোৰ হোতী’’তি পটিপাদনক্খমা ন হোন্তি, তস্মা পরস্স ৰাদে উপারম্ভং আরোপেতুং অত্তনো ৰাদং পমোচেতুঞ্চ অসক্কোন্তাপি তং অত্থং নানুভোন্তি চ ন ৰিন্দন্তিযেৰাতি এৰম্পেত্থ অত্থো দট্ঠব্বো. ইধাপি হি চ-সদ্দো অৰধারণত্থোৰ. ‘‘তেস’’ন্তিআদীসু তেসং তে ধম্মা দুগ্গহিতত্তা উপারম্ভমানদব্বমক্খপলাসাদিহেতুভাৰেন দীঘরত্তং অহিতায দুক্খায সংৰত্তন্তীতি অত্থো. দুগ্গহিতাতি হি হেতুগব্ভৰচনং. তেনাহ ‘‘দুগ্গহিতত্তা ভিক্খৰে, ধম্মান’’ন্তি (ম. নি. ১.২৩৮). এত্থ চ কারণে ফলৰোহারৰসেন ‘‘তে ধম্মা অহিতায দুক্খায সংৰত্তন্তী’তি ৰুত্তং যথা ‘‘ঘতমাযু, দধি বল’’ন্তি. তথা হি কিঞ্চাপি ন তে ধম্মা অহিতায দুক্খায সংৰত্তন্তি, তথাপি ৰুত্তনযেন পরিযাপুণন্তানং সজ্ঝাযনকালে, ৰিৰাদকালে চ তম্মূলকানং উপারম্ভাদীনং অনেকেসং অকুসলানং উপ্পত্তিসম্ভৰতো ‘‘তে…পে… সংৰত্তন্তী’’তি ৰুচ্চতি. তং কিস্স হেতূতি এত্থ ন্তি যথাৰুত্তস্সত্থস্স অননুভৰনং, তেসঞ্চ ধম্মানং অহিতায দুক্খায সংৰত্তনং পরামসতি. কিস্সাতি সামিৰচনং হেত্ৰত্থে, তথা হেতূতি পচ্চত্তৰচনঞ্চ.

যা পনাতি এত্থ কিরিযা পাল়িৰসেন ৰুত্তনযেন অত্থো ৰেদিতব্বো. তত্থ কিরিযাপক্খে যা সুগ্গহিতাতি অভেদেপি ভেদৰোহারো ‘‘চারিকং পক্কমতি, চারিকং চরমানো’’তিআদীসু (দী. নি. ১.২৫৪, ৩০০) ৰিয. তদেৰত্থং ৰিৰরতি ‘‘সীলক্খন্ধাদী’’তিআদিনা, আদিসদ্দেন চেত্থ সমাধিৰিপস্সনাদীনং সঙ্গহো. যো হি বুদ্ধৰচনং উগ্গণ্হিত্ৰা সীলস্স আগতট্ঠানে সীলং পূরেত্ৰা, সমাধিনো আগতট্ঠানে সমাধিং গব্ভং গণ্হাপেত্ৰা, ৰিপস্সনায আগতট্ঠানে ৰিপস্সনং পট্ঠপেত্ৰা, মগ্গফলানং আগতট্ঠানে ‘‘মগ্গং ভাৰেস্সামি, ফলং সচ্ছিকরিস্সামী’’তি উগ্গণ্হাতি, তস্সেৰ সা পরিযত্তি নিস্সরণত্থা নাম হোতি. ন্তি যং পরিযত্তিসুগ্গহণং. ৰুত্তং অলগদ্দসুত্তে. দীঘরত্তং হিতায সুখায সংৰত্তন্তীতি সীলাদীনং আগতট্ঠানে সীলাদীনি পূরেন্তানম্পি অরহত্তং পত্ৰা পরিসমজ্ঝে ধম্মং দেসেত্ৰা ধম্মদেসনায পসন্নেহি উপনীতে চত্তারো পচ্চযে পরিভুঞ্জন্তানম্পি পরেসং ৰাদে সহধম্মেন উপারম্ভং আরোপেন্তানম্পি সকৰাদতো পরেহি আরোপিতদোসং পরিহরন্তানম্পি দীঘরত্তং হিতায সুখায সংৰত্তন্তীতি অত্থো. তথা হি ন কেৰলং সুগ্গহিতপরিযত্তিং নিস্সায মগ্গভাৰনাফলসচ্ছিকিরিযাদীনিযেৰ, অপি তু পরৰাদনিগ্গহসকৰাদপতিট্ঠাপনানিপি ইজ্ঝন্তি. তথা চ ৰুত্তং পরিনিব্বানসুত্তা দীসু ‘‘উপ্পন্নং পরপ্পৰাদং সহধম্মেন সুনিগ্গহিতং নিগ্গহেত্ৰা সপ্পাটিহারিযং ধম্মং দেসেস্সন্তী’’তিআদি (দী. নি. ২.৬৮).

যং পনাতি এত্থাপি ৰুত্তনযেন দুৰিধেন অত্থো. দুক্খপরিজানেন পরিঞ্ঞাতক্খন্ধো. সমুদযপ্পহানেন পহীনকিলেসো. পটিৰিদ্ধারহত্তফলতায পটিৰিদ্ধাকুপ্পো. অকুপ্পন্তি চ অরহত্তফলস্সেতং নাম. সতিপি হি চত্তুন্নং মগ্গানং, চতুন্নঞ্চ ফলানং অৰিনস্সনভাৰে সত্তন্নং সেক্খানং সকসকনামপরিচ্চাগেন উপরূপরি নামন্তরপ্পত্তিতো তেসং মগ্গফলাতি ‘‘অকুপ্পামি’’তি ন ৰুচ্চন্তি. অরহা পন সব্বদাপি অরহাযেৰ নামাতি তস্সেৰ ফলং পুগ্গলনামৰসেন ‘‘অকুপ্প’’ন্তি ৰুত্তং, ইমিনা চ ইমমত্থং দস্সেতি ‘‘খীণাসৰস্সেৰ পরিযত্তি ভণ্ডাগারিকপরিযত্তি নামা’’তি. তস্স হি অপরিঞ্ঞাতং, অপ্পহীনং অভাৰিতং, অসচ্ছিকতং ৰা নত্থি, তস্মা সো বুদ্ধৰচনং পরিযাপুণন্তোপি তন্তিধারকো পৰেণীপালকো ৰংসানুরক্খকোৰ হুত্ৰা পরিযাপুণাতি, তেনেৰাহ ‘‘পৰেণীপালনত্থাযা’’তিআদি. পৰেণী চেত্থ ধম্মসন্ততি ধম্মস্স অৰিচ্ছেদেন পৰত্তি. বুদ্ধস্স ভগৰতো ৰংসোতি চ যথাৰুত্তপৰেণীযেৰ.

ননু চ যদি পৰেণীপালনত্থায বুদ্ধৰচনস্স পরিযাপুণনং ভণ্ডাগারিকপরিযত্তি, অথ কস্মা ‘‘খীণাসৰো’’তি ৰিসেসেত্ৰা ৰুত্তং. একচ্চস্স হি পুথুজ্জনস্সাপি অযং নযো লব্ভতি. তথা হি একচ্চো পুথুজ্জনো ভিক্খু ছাতকভযাদিনা গন্থধুরেসু একস্মিং ঠানে ৰসিতুমসক্কোন্তেসু সযং ভিক্খাচারেন অতিকিলমমানো ‘‘অতিমধুরং বুদ্ধৰচনং মা নস্সতু, তন্তিং ধারেস্সামি, ৰংসং ঠপেস্সামি, পৰেণিং পালেস্সামী’’তি পরিযাপুণাতি. তস্মা তস্সাপি পরিযত্তি ভণ্ডাগারিকপরিযত্তি নাম কস্মা ন হোতীতি? ৰুচ্চতে – এৰং সন্তেপি হি পুথুজ্জনস্স পরিযত্তি ভণ্ডাগারিকপরিযত্তি নাম ন হোতি. কিঞ্চাপি হি পুথুজ্জনো ‘‘পৰেণিং পালেস্সামী’’তি অজ্ঝাসযেন পরিযাপুণাতি, অত্তনো পন ভৰকন্তারতো অৰিতিণ্ণত্তা তস্স সা পরিযত্তি নিস্সরণত্থাযেৰ নাম হোতি, তস্মা পুথুজ্জনস্স পরিযত্তি অলগদ্দুপমা ৰা হোতি, নিস্সরণত্থা ৰা. সত্তন্নং সেক্খানং নিস্সরণত্থাৰ. খীণাসৰানং ভণ্ডাগারিকপরিযত্তিযেৰাতি ৰেদিতব্বং. খীণাসৰো হি ভণ্ডাগারিক সদিসত্তা ‘‘ভণ্ডাগারিকো’’তি ৰুচ্চতি. যথা হি ভণ্ডাগারিকো অলঙ্কারভণ্ডং পটিসামেত্ৰা পসাধনকালে তদুপিযং অলঙ্কারভণ্ডং রঞ্ঞো উপনামেত্ৰা তং অলঙ্করোতি, এৰং খীণাসৰোপি ধম্মরতনভণ্ডং সম্পটিচ্ছিত্ৰা মোক্খাধিগমায ভব্বরূপে সহেতুকে সত্তে পস্সিত্ৰা তদনুরূপং ধম্মদেসনং ৰড্ঢেত্ৰা মগ্গঙ্গবোজ্ঝঙ্গাদিসঙ্খাতেন লোকুত্তরেন অলঙ্কারেন অলঙ্করোতীতি.

এৰং তিস্সো পরিযত্তিযো ৰিভজিত্ৰা ইদানি তীসুপি পিটকেসু যথারহং সম্পত্তিৰিপত্তিযো নিদ্ধারেত্ৰা ৰিভজন্তো ‘‘ৰিনযে পনা’’তিআদিমাহ. ‘‘সীলসম্পদং নিস্সায তিস্সো ৰিজ্জা পাপুণাতী’’তিআদীসু যস্মা সীলং ৰিসুজ্ঝমানং সতিসম্পজঞ্ঞবলেন, কম্মস্সকতাঞাণবলেন চ সংকিলেসমলতো ৰিসুজ্ঝতি, পারিপূরিঞ্চ গচ্ছতি, তস্মা সীলসম্পদা সিজ্ঝমানা উপনিস্সযসম্পত্তিভাৰেন সতিবলং, ঞাণবলঞ্চ পচ্চুপট্ঠপেতীতি তস্সা ৰিজ্জত্তযূপনিস্সযতা ৰেদিতব্বা সভাগহেতুসম্পাদনতো. সতিবলেন হি পুব্বেনিৰাসৰিজ্জাসিদ্ধি. সম্পজঞ্ঞবলেন সব্বকিচ্চেসু সুদিট্ঠকারিতাপরিচযেন চুতূপপাতঞাণানুবদ্ধায দুতিযৰিজ্জায সিদ্ধি. ৰীতিক্কমাভাৰেন সংকিলেসপ্পহানসব্ভাৰতো ৰিৰট্টূপনিস্সযতাৰসেন অজ্ঝাসযসুদ্ধিযা ততিযৰিজ্জাসিদ্ধি. পুরেতরসিদ্ধানং সমাধিপঞ্ঞানং পারিপূরিং ৰিনা সীলস্স আসৰক্খযঞাণূপনিস্সযতা সুক্খৰিপস্সকখীণাসৰেহি দীপেতব্বা. ‘‘সমাহিতো যথাভূতং পজানাতী’’তি (সং. নি. ৩.৫; ৫.১০৭১; নেত্তি. ৪০; মি. প. ১৪) ৰচনতো সমাধিসম্পদা ছল়ভিঞ্ঞতায উপনিস্সযো. ‘‘যোগা ৰে জাযতে ভূরী’’তি (ধ. প. ২৮২) ৰচনতো পুব্বযোগেন গরুৰাসদেসভাসাকোসল্লউগ্গহণপরিপুচ্ছাদীহি চ পরিভাৰিতা পঞ্ঞাসম্পদা পটিসম্ভিদাপ্পভেদস্স উপনিস্সযো. এত্থ চ ‘‘সীলসম্পদং নিস্সাযা’’তি ৰুত্তত্তা যস্স সমাধিৰিজম্ভনভূতা অনৰসেসা ছ অভিঞ্ঞা ন ইজ্ঝন্তি, তস্স উক্কট্ঠপরিচ্ছেদৰসেন ন সমাধিসম্পদা অত্থীতি সতিপি ৰিজ্জানং অভিঞ্ঞেকদেসভাৰে সীলসম্পদাসমুদাগতা এৰ তিস্সো ৰিজ্জা গহিতা, যথা চ পঞ্ঞাসম্পদাসমুদাগতা চতস্সো পটিসম্ভিদা উপনিস্সযসম্পন্নস্স মগ্গেনেৰ ইজ্ঝন্তি মগ্গক্খণেযেৰ তাসং পটিলদ্ধত্তা. এৰং সীলসম্পদাসমুদাগতা তিস্সো ৰিজ্জা, সমাধিসম্পদাসমুদাগতা চ ছ অভিঞ্ঞা উপনিস্সযসম্পন্নস্স মগ্গেনেৰ ইজ্ঝন্তীতি মগ্গাধিগমেনেৰ তাসং অধিগমো ৰেদিতব্বো. পচ্চেকবুদ্ধানং, সম্মাসম্বুদ্ধানঞ্চ পচ্চেকবোধিসম্মাসম্বোধিসমধিগমসদিসা হি ইমেসং অরিযানং ইমে ৰিসেসাধিগমাতি.

তাসংযেৰ চ তত্থ পভেদৰচনতোতি এত্থ ‘‘তাসংযেৰা’’তি অৰধারণং পাপুণিতব্বানং ছল়ভিঞ্ঞাচতুপটিসম্ভিদানং ৰিনযে পভেদৰচনাভাৰং সন্ধায ৰুত্তং. ৰেরঞ্জকণ্ডে (পারা. ১২) হি তিস্সো ৰিজ্জাৰ ৰিভত্তাতি. সদ্দেন সমুচ্চিননঞ্চ তাসং এত্থ একদেসৰচনং সন্ধায ৰুত্তং অভিঞ্ঞাপটিসম্ভিদানম্পি একদেসানং তত্থ ৰুত্তত্তা. দুতিযে ‘‘তাসংযেৰা’’তি অৰধারণং চতস্সো পটিসম্ভিদা অপেক্খিত্ৰা কতং, ন তিস্সো ৰিজ্জা. তা হি ছসু অভিঞ্ঞাসু অন্তোগধত্তা সুত্তে ৰিভত্তাযেৰাতি. চ-সদ্দেন চ পটিসম্ভিদানমেকদেসৰচনং সমুচ্চিনোতি. ততিযে ‘‘তাসঞ্চা’’তি চ-সদ্দেন সেসানম্পি তত্থ অত্থিভাৰং দীপেতি. অভিধম্মে হি তিস্সো ৰিজ্জা, ছ অভিঞ্ঞা, চতস্সো চ পটিসম্ভিদা ৰুত্তাযেৰ. পটিসম্ভিদানং পন অঞ্ঞত্থ পভেদৰচনাভাৰং, তত্থেৰ চ সম্মা ৰিভত্তভাৰং দীপেতুকামো হেট্ঠা ৰুত্তনযেন অৰধারণমকত্ৰা ‘‘তত্থেৰা’’তি পরিৰত্তেত্ৰা অৰধারণং ঠপেতি. ‘‘অভিধম্মে পন তিস্সো ৰিজ্জা, ছ অভিঞ্ঞা, চতস্সো চ পটিসম্ভিদা অঞ্ঞে চ সম্মপ্পধানাদযো গুণৰিসেসা ৰিভত্তা. কিঞ্চাপি ৰিভত্তা, ৰিসেসতো পন পঞ্ঞাজাতিকত্তা চতস্সোৰ পটিসম্ভিদা পাপুণাতীতি দস্সনত্থং ‘তাসঞ্চ তত্থেৰা’তি অৰধারণৰিপল্লাসো কতো’’তি ৰজিরবুদ্ধিত্থেরো. ‘‘এৰ’’ন্তিআদি নিগমনং.

সুখো সম্ফস্সো এতেসন্তি সুখসম্ফস্সানি, অনুঞ্ঞাতানিযেৰ তাদিসানি অত্থরণপাৰুরণাদীনি, তেসং ফস্সসামঞ্ঞতো সুখো ৰা সম্ফস্সো তথা, অনুঞ্ঞাতো সো যেসন্তি অনুঞ্ঞাতসুখসম্ফস্সানি, তাদিসানি অত্থরণপাৰুরণাদীনি তেসং ফস্সেন সমানতায. উপাদিন্নকফস্সো ইত্থিফস্সো, মেথুনধম্মোযেৰ. ৰুত্তং অরিট্ঠেন নাম গদ্ধবাধিপুব্বেন ভিক্খুনা (ম. নি. ২৩৪; পাচি. ৪১৭). সো হি বহুস্সুতো ধম্মকথিকো কম্মকিলেসৰিপাকউপৰাদআণাৰীতিক্কমৰসেন পঞ্চৰিধেসু অন্তরাযিকেসু আণাৰীতিক্কমন্তরাযিকং ন জানাতি, সেসন্তরাযিকেযেৰ জানাতি, তস্মা সো রহোগতো এৰং চিন্তেসি ‘‘ইমে অগারিকা পঞ্চ কামগুণে পরিভুঞ্জন্তা সোতাপন্নাপি সকদাগামিনোপি অনাগামিনোপি হোন্তি, ভিক্খূপি মনাপিকানি চক্খুৰিঞ্ঞেয্যানি রূপানি পস্সন্তি …পে… কাযৰিঞ্ঞেয্যে ফোট্ঠব্বে ফুসন্তি, মুদুকানি অত্থরণপাৰুরণানি পরিভুঞ্জন্তি, এতং সব্বম্পি ৰট্টতি, কস্মা ইত্থীনংযেৰ রূপসদ্দগন্ধরসফোট্ঠব্বা ন ৰট্টন্তি, এতেপি ৰট্টন্তিযেৰা’’তি অনৰজ্জেন পচ্চযপরিভোগরসেন সাৰজ্জং কামগুণপরিভোগরসং সংসন্দিত্ৰা সছন্দরাগপরিভোগঞ্চ নিচ্ছন্দরাগপরিভোগঞ্চ একং কত্ৰা থুল্লৰাকেহি সদ্ধিং অতিসুখুমসুত্তং ঘটেন্তো ৰিয, সাসপেন সদ্ধিং সিনেরুনো সদিসতং উপসংহরন্তো ৰিয চ পাপকং দিট্ঠিগতং উপ্পাদেত্ৰা ‘‘কিং ভগৰতা মহাসমুদ্দং বন্ধন্তেন ৰিয মহতা উস্সাহেন পঠমপারাজিকং পঞ্ঞত্তং, নত্থি এত্থ দোসো’’তি সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণেন সদ্ধিং পটিৰিরুজ্ঝন্তো ৰেসারজ্জঞাণং পটিবাহন্তো অরিযমগ্গে খাণুকণ্টকাদীনি পক্খিপন্তো ‘‘মেথুনধম্মে দোসো নত্থী’’তি জিনচক্কে পহারমদাসি, তেনাহ ‘‘তথাহ’’ন্তিআদি.

অনতিক্কমনত্থেন অন্তরাযে নিযুত্তা, অন্তরাযং ৰা ফলং অরহন্তি, অন্তরাযস্স ৰা করণসীলাতি অন্তরাযিকা, সগ্গমোক্খানং অন্তরাযকরাতি ৰুত্তং হোতি. তে চ কম্মকিলেসৰিপাকউপৰাদআণাৰীতিক্কমৰসেন পঞ্চৰিধা. ৰিত্থারো অরিট্ঠসিক্খাপদৰণ্ণনাদীসু (পাচি. অট্ঠ. ৪১৭) গহেতব্বো. অযং পনেত্থ পদত্থসম্বন্ধো – যে ইমে ধম্মা অন্তরাযিকা ইতি ভগৰতা ৰুত্তা দেসিতা চেৰ পঞ্ঞত্তা চ, তে ধম্মে পটিসেৰতো পটিসেৰন্তস্স যথা যেন পকারেন তে ধম্মা অন্তরাযায সগ্গমোক্খানং অন্তরাযকরণত্থং নালং সমত্থা ন হোন্তি, তথা তেন পকারেন অহং ভগৰতা দেসিতং ধম্মং আজানামীতি. ততো দুস্সীলভাৰং পাপুণাতীতি ততো অনৰজ্জসঞ্ঞিভাৰহেতুতো ৰীতিক্কমিত্ৰা দুস্সীলভাৰং পাপুণাতি.

চত্তারো…পে…আদীসূতি এত্থ আদি-সদ্দেন –

‘‘চত্তারোমে ভিক্খৰে, পুগ্গলা সন্তো সংৰিজ্জমানা লোকস্মিং. কতমে চত্তারো? অত্তহিতায পটিপন্নো নো পরহিতায, পরহিতায পটিপন্নো নো অত্তহিতায, নেৰত্তহিতায পটিপন্নো নো পরহিতায, অত্তহিতায চেৰ পটিপন্নো পরহিতায চ…পে… ইমে খো ভিক্খৰে…পে… লোকস্মি’’ন্তি (অ. নি. ৪.৯৬) –

এৰমাদিনা পুগ্গলদেসনাপটিসঞ্ঞুত্তসুত্তন্তপাল়িং নিদস্সেতি. অধিপ্পাযন্তি ‘‘অযং পুগ্গলদেসনাৰোহারৰসেন, ন পরমত্থতো’’তি এৰং ভগৰতো অধিপ্পাযং. ৰুত্তঞ্হি –

‘‘দুৰে সচ্চানি অক্খাসি, সম্বুদ্ধো ৰদতং ৰরো;

সম্মুতিং পরমত্থঞ্চ, ততিযং নূপলব্ভতি.

সঙ্কেতৰচনং সচ্চং, লোকসম্মুতিকারণা;

পরমত্থৰচনং সচ্চং, ধম্মানং ভূতকারণা.

তস্মা ৰোহারকুসলস্স, লোকনাথস্স সত্থুনো;

সম্মুতিং ৰোহরন্তস্স, মুসাৰাদো ন জাযতী’’তি. (ম. নি. অট্ঠ. ১.৫৭; অ. নি. অট্ঠ. ১.১.১৭০; ইতিৰু. অট্ঠ. ২৪);

ন হি লোকসম্মুতিং বুদ্ধা ভগৰন্তো ৰিজহন্তি, লোকসমঞ্ঞায লোকনিরুত্তিযা লোকাভিলাপে ঠিতাযেৰ ধম্মং দেসেন্তি. অপিচ ‘‘হিরোত্তপ্পদীপনত্থং, কম্মস্সকতাদীপনত্থ’’ন্তি (ম. নি. অট্ঠ. ১.৫৭; অ. নি. অট্ঠ. ১.১.২০২; ইতিৰু. অট্ঠ. ২৪; কথা. অনুটী. ১) এৰমাদীহিপি অট্ঠহি কারণেহি ভগৰা পুগ্গলকথং কথেতী’’তি এৰং অধিপ্পাযমজানন্তো. অযমত্থো উপরি আৰি ভৰিস্সতি. দুগ্গহিতং গণ্হাতীতি ‘‘তথাহং ভগৰতা ধম্মং দেসিতং আজানামি, যথা তদেৰিদং ৰিঞ্ঞাণং সন্ধাৰতি সংসরতি অনঞ্ঞ’’ন্তিআদিনা (ম. নি. ১.১৪৪) দুগ্গহিতং কত্ৰা গণ্হাতি, ৰিপরীতং গণ্হাতীতি ৰুত্তং হোতি. দুগ্গহিতন্তি হি ভাৰনপুংসকনিদ্দেসো কিরিযাযৰিসেসনভাৰেন নপুংসকলিঙ্গেন নিদ্দিসিতব্বত্তা. অযঞ্হি ভাৰনপুংসকপদস্স পকতি, যদিদং নপুংসকলিঙ্গেন নিদ্দিসিতব্বত্তা, ভাৰপ্পট্ঠানতা, সকম্মাকম্মকিরিযানুযোগং পচ্চত্তোপযোগৰচনতা চ. তেন ৰুত্তং ‘‘দুগ্গহিতং কত্ৰা’’তি. ন্তি দুগ্গহিতগাহং. মজ্ঝিমনিকাযে মূলপণ্ণাসকে মহাতণ্হাসঙ্খযসুত্তে (ম. নি. ১.১৪৪) তথাৰাদীনং সাধিনামকং কেৰট্টপুত্তং ভিক্খুং আরব্ভ ভগৰতা ৰুত্তং. অত্তনা দুগ্গহিতেন ধম্মেনাতি পাঠসেসো, মিচ্ছাসভাৰেনাতি অত্থো. অথ ৰা দুগ্গহণং দুগ্গহিতং, অত্তনাতি চ সামিঅত্থে করণৰচনং, ৰিভত্তিযন্তপতিরূপকং ৰা অব্যযপদং, তস্মা অত্তনো দুগ্গহণেন ৰিপরীতগাহেনাতি অত্থো. অব্ভাচিক্খতীতি অব্ভক্খানং করোতি. অত্তনো কুসলমূলানি খনন্তো অত্তানং খনতি নাম. ততোতি দুগ্গহিতভাৰহেতুতো.

ধম্মচিন্তন্তি ধম্মসভাৰৰিচারং. অতিধাৰন্তোতি ঠাতব্বমরিযাদাযং অট্ঠত্ৰা ‘‘চিত্তুপ্পাদমত্তেনপি দানং হোতি, সযমেৰ চিত্তং অত্তনো আরম্মণং হোতি, সব্বম্পি চিত্তং সভাৰধম্মারম্মণমেৰ হোতী’’তি চ এৰমাদিনা অতিক্কমিত্ৰা পৰত্তযমানো. চিন্তেতুমসক্কুণেয্যানি, অনরহরূপানি ৰা অচিন্তেয্যানি নাম, তানি দস্সেন্তো ‘‘ৰুত্তঞ্হেত’’ন্তিআদিমাহ. তত্থ অচিন্তেয্যানীতি তেসং সভাৰদস্সনং. চিন্তেতব্বানীতি তত্থ কত্তব্বকিচ্চদস্সনং. ‘‘যানী’’তিআদি তস্স হেতুদস্সনং. যানি চিন্তেন্তো উম্মাদস্স চিত্তক্খেপস্স, ৰিঘাতস্স ৰিহেসস্স চ ভাগী অস্স, অচিন্তেয্যানি ইমানি চত্তারি ন চিন্তেতব্বানি, ইমানি ৰা চত্তারি অচিন্তেয্যানি নাম ন চিন্তেতব্বানি, যানি ৰা…পে… অস্স, তস্মা ন চিন্তেতব্বানি অচিন্তেতব্বভূতানি ইমানি চত্তারি অচিন্তেয্যানি নামাতি যোজনা. ইতি-সদ্দেন পন –

‘‘কতমানি চত্তারি? বুদ্ধানং ভিক্খৰে বুদ্ধৰিসযো অচিন্তেয্যো ন চিন্তেতব্বো, যং চিন্তেন্তো উম্মাদস্স ৰিঘাতস্স ভাগী অস্স. ঝাযিস্স ভিক্খৰে ঝানৰিসযো অচিন্তেয্যো…পে… কম্মৰিপাকো ভিক্খৰে অচিন্তেয্যো…পে… লোকচিন্তা ভিক্খৰে অচিন্তেয্যা…পে… ইমানি…পে… অস্সা’’তি (অ. নি. ৪.৭৭) –

চতুরঙ্গুত্তরে ৰুত্তং অচিন্তেয্যসুত্তং আদিং কত্ৰা সব্বং অচিন্তেয্যভাৰদীপকং পাল়িং সঙ্গণ্হাতি. কামং অচিন্তেয্যানি ছ অসাধারণঞাণাদীনি, তানি পন অনুস্সরন্তস্স কুসলুপ্পত্তিহেতুভাৰতো চিন্তেতব্বানি, ইমানি পন এৰং ন হোন্তি অফলভাৰতো, তস্মা ন চিন্তেতব্বানি. ‘‘দুস্সীল্য…পে… পভেদ’’ন্তি ইমিনা ৰিপত্তিং সরূপতো দস্সেতি. ‘‘কথং? পিটকৰসেনা’’তিআদিৰচনসম্বজ্ঝনেন পুব্বাপরসম্বন্ধং দস্সেন্তো ‘‘এৰং নানপ্পকারতো’’তিআদিমাহ. পুব্বাপরসম্বন্ধৰিরহিতঞ্হি ৰচনং ব্যাকুলং. সোতূনঞ্চ অত্থৰিঞ্ঞাপকং ন হোতি, পুব্বাপরঞ্ঞূনমেৰ চ তথাৰিচারিতৰচনং ৰিসযো. যথাহ –

‘‘পুব্বাপরঞ্ঞূ অত্থঞ্ঞূ, নিরুত্তিপদকোৰিদো;

সুগ্গহীতঞ্চ গণ্হাতি, অত্থঞ্চো’ পপরিক্খতী’’তি. (থেরগা. ১০৩১);

তেসন্তি পিটকানং. এতন্তি বুদ্ধৰচনং.

সীলক্খন্ধৰগ্গমহাৰগ্গপাথিকৰগ্গসঙ্খাতেহি তীহি ৰগ্গেহি সঙ্গহো এতেসন্তি তিৰগ্গসঙ্গহানি. গাথায পন যস্স নিকাযস্স সুত্তগণনতো চতুত্তিংসেৰ সুত্তন্তা. ৰগ্গসঙ্গহৰসেন তযো ৰগ্গা অস্স সঙ্গহস্সাতি তিৰগ্গো সঙ্গহো. পঠমো এস নিকাযো দীঘনিকাযোতি অনুলোমিকো অপচ্চনীকো, অত্থানুলোমনতো অত্থানুলোমনামিকো ৰা, অন্ৰত্থনামোতি অত্থো. তত্থ ‘‘তিৰগ্গো সঙ্গহো’’তি এতং ‘‘যস্সা’’তি অন্তরিকেপি সমাসোযেৰ হোতি, ন ৰাক্যন্তি দট্ঠব্বং ‘‘নৰং পন ভিক্খুনা চীৰরলাভেনা’’তি (পাচি. ৩৬৮) এত্থ ‘‘নৰংচীৰরলাভেনা’’তি পদং ৰিয. তথা হি অট্ঠকথাচরিযা ৰণ্ণযন্তি ‘‘অলব্ভীতি লভো, লভো এৰ লাভো. কিং অলব্ভি? চীৰরং. কীদিসং? নৰং, ইতি ‘নৰচীৰরলাভেনা’তি ৰত্তব্বে অনুনাসিকলোপং অকত্ৰা ‘নৰংচীৰরলাভেনা’তি ৰুত্তং, পটিলদ্ধনৰচীৰরেনাতি অত্থো. মজ্ঝে ঠিতপদদ্ৰযে পনাতি নিপাতো. ভিক্খুনাতি যেন লদ্ধং, তস্স নিদস্সন’’ন্তি (পাচি. অট্ঠ. ৩৬৮). ইধাপি সদ্দতো, অত্থতো চ ৰাক্যে যুত্তিযাঅভাৰতো সমাসোযেৰ সম্ভৰতি. ‘‘তিৰগ্গো’’তি পদঞ্হি ‘‘সঙ্গহো’’তি এত্থ যদি করণং, এৰং সতি করণৰচনন্তমেৰ সিযা. যদি চ পদদ্ৰযমেতং তুল্যাধিকরণং, তথা চ সতি নপুংসকলিঙ্গমেৰ সিযা ‘‘তিলোক’’ন্তিআদিপদং ৰিয. তথা ‘‘তিৰগ্গো’’তি এতস্স ‘‘সঙ্গহো’’তি পদমন্তরেন অঞ্ঞত্থাসম্বন্ধো ন সম্ভৰতি, তত্থ চ তাদিসেন ৰাক্যেন সম্বজ্ঝনং ন যুত্তং, তস্মা সমানেপি পদন্তরন্তরিকে সদ্দত্থাৰিরোধভাৰোযেৰ সমাসতাকারণন্তি সমাসো এৰ যুত্তো. তযো ৰগ্গা অস্স সঙ্গহস্সাতি হি তিৰগ্গোসঙ্গহো অকারস্স ওকারাদেসং, ওকারাগমং ৰা কত্ৰা যথা ‘‘সত্তাহপরিনিব্বুতো, অচিরপক্কন্তো, মাসজাতো’’তিআদি, অস্স সঙ্গহস্সাতি চ সঙ্গহিতস্স অস্স নিকাযস্সাতি অত্থো. অপরে পন ‘‘তযো ৰগ্গা যস্সাতি কত্ৰা ‘সঙ্গহো’তি পদেন তুল্যাধিকরণমেৰ সম্ভৰতি, সঙ্গহোতি চ গণনা. টীকাচরিযেহি (সারত্থ. টী. ১.পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা) পন ‘তযো ৰগ্গা অস্স সঙ্গহস্সা’তি পদদ্ৰযস্স তুল্যাধিকরণতাযেৰ দস্সিতা’’তি ৰদন্তি, তদযুত্তমেৰ সঙ্খ্যাসঙ্খ্যেয্যানং মিস্সকত্তা, অপাকটত্তা চ.

অত্থানুলোমিকত্তং ৰিভাৰেতুমাহ ‘‘কস্মা’’তিআদি. গুণোপচারেন, তদ্ধিতৰসেন ৰা দীঘ-সদ্দেন দীঘপ্পমাণানি সুত্তানিযেৰ গহিতানি, নিকাযসদ্দো চ রুল়্হিৰসেন সমূহনিৰাসত্থেসু ৰত্ততীতি দস্সেতি ‘‘দীঘপ্পমাণান’’ন্তিআদিনা. সঙ্কেতসিদ্ধত্তা ৰচনীযৰাচকানং পযোগতো তদত্থেসু তস্স সঙ্কেতসিদ্ধতং ঞাপেন্তো ‘‘নাহ’’ন্তিআদিমাহ. একনিকাযম্পীতি একসমূহম্পি. এৰং চিত্তন্তি এৰং ৰিচিত্তং. যথযিদন্তি যথা ইমে তিরচ্ছানগতা পাণা. পোণিকা, চিক্খল্লিকা চ খত্তিযা, তেসং নিৰাসো ‘‘পোণিকনিকাযো চিক্খল্লিকনিকাযো’’তি ৰুচ্চতি. এত্থাতি নিকাযসদ্দস্স সমূহনিৰাসানং ৰাচকভাৰে. সাধকানীতি অধিপ্পেতস্সত্থস্স সাধনতো উদাহরণানি ৰুচ্চন্তি. ‘‘সমানীতানী’’তি পাঠসেসেন চেতস্স সম্বন্ধো, সক্খীনি ৰা যথাৰুত্তনযেন সাধকানি. যঞ্হি নিদ্ধারেত্ৰা অধিপ্পেতত্থং সাধেন্তি, তং ‘‘সক্খী’’তি ৰদন্তি. তথা হি মনোরথপূরণিযং ৰুত্তং ‘‘পঞ্চগরুজাতকং (জা. ১.১.১৩২) পন সক্খিভাৰত্থায আহরিত্ৰা কথেতব্ব’’ন্তি (অ. নি. অট্ঠ. ১.১.৫) সাসনতোতি সাসনপযোগতো, সাসনে ৰা. লোকতোতি লোকিযপযোগতো, লোকে ৰা. ইদং পন পিটকত্তযে ন ৰিজ্জতি, তস্মা এৰং ৰুত্তন্তি ৰদন্তি. এত্থ চ পঠমমুদাহরণং সাসনতো সাধকৰচনং, দুতিযং লোকতোতি দট্ঠব্বং.

মূলপরিযায ৰগ্গাদিৰসেন পঞ্চদসৰগ্গসঙ্গহানি. অড্ঢেন দুতিযং দিযড্ঢং, তদেৰ সতং, একসতং, পঞ্ঞাস চ সুত্তানীতি ৰুত্তং হোতি. যত্থাতি যস্মিং নিকাযে. পঞ্চদসৰগ্গপরিগ্গহোতি পঞ্চদসহি ৰগ্গেহি পরিগ্গহিতো সঙ্গহিতো.

সংযুজ্জন্তি এত্থাতি সংযুত্তং, কেসং সংযুত্তং? সুত্তৰগ্গানং. যথা হি ব্যঞ্জনসমুদাযে পদং, পদসমুদাযে চ ৰাক্যং, ৰাক্যসমুদাযে সুত্তং, সুত্তসমুদাযে ৰগ্গোতি সমঞ্ঞা, এৰং ৰগ্গসমুদাযে সংযুত্তসমঞ্ঞা. দেৰতায পুচ্ছিতেন কথিতসুত্তৰগ্গাদীনং সংযুত্তত্তা দেৰতাসংযুত্তাদিভাৰো (সং. নি. ১.১), তেনাহ ‘‘দেৰতাসংযুত্তাদিৰসেনা’’তিআদি. ‘‘সুত্তন্তানং সহস্সানি সত্ত সুত্তসতানি চা’’তি পাঠে সুত্তন্তানং সত্ত সহস্সানি, সত্ত সুত্তসতানি চাতি যোজেতব্বং. ‘‘সত্ত সুত্তসহস্সানি, সত্ত সুত্তসতানি চা’’তিপি পাঠো. সংযুত্তসঙ্গহোতি সংযুত্তনিকাযস্স সঙ্গহো গণনা.

একেকেহি অঙ্গেহি উপরূপরি উত্তরো অধিকো এত্থাতি অঙ্গুত্তরোতি আহ ‘‘একেকঅঙ্গাতিরেকৰসেনা’’তিআদি. তত্থ হি একেকতো পট্ঠায যাৰ একাদস অঙ্গানি কথিতানি. অঙ্গন্তি চ ধম্মকোট্ঠাসো.

পুব্বেতি সুত্তন্তপিটকনিদ্দেসে. ৰুত্তমেৰ পকারন্তরেন সঙ্খিপিত্ৰা অৰিসেসেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘ঠপেত্ৰা’’তিআদি ৰুত্তং. ‘‘সকলং ৰিনযপিটক’’ন্তিআদিনা ৰুত্তমেৰ হি ইমিনা পকারন্তরেন সঙ্খিপিত্ৰা দস্সেতি. অপিচ যথাৰুত্ততো অৰসিট্ঠং যং কিঞ্চি ভগৰতা দিন্ননযে ঠত্ৰা দেসিতং, ভগৰতা চ অনুমোদিতং নেত্তিপেটকোপদেসাদিকং, তং সব্বম্পি এত্থেৰ পরিযাপন্নন্তি অনৰসেসপরিযাদানৰসেন দস্সেতুং এৰং ৰুত্তন্তিপি দট্ঠব্বং. সিদ্ধেপি হি সতি আরম্ভো অত্থন্তরৰিঞ্ঞাপনায ৰা হোতি, নিযমায ৰাতি. এত্থ চ যথা ‘‘দীঘপ্পমাণান’’ন্তিআদি ৰুত্তং, এৰং ‘‘খুদ্দকপ্পমাণান’’ন্তিআদিমৰত্ৰা সরূপস্সেৰ কথনং ৰিনযাভিধম্মাদীনং দীঘপ্পমাণানম্পি তদন্তোগধতাযাতি দট্ঠব্বং, তেন চ ৰিঞ্ঞাযতি ‘‘ন সব্বত্থ খুদ্দকপরিযাপন্নেসু তস্স অন্ৰত্থসমঞ্ঞতা, দীঘনিকাযাদিসভাৰৰিপরীতভাৰসামঞ্ঞেন পন কত্থচি তব্বোহারতা’’তি. তদঞ্ঞন্তি তেহি চতূহি নিকাযেহি অঞ্ঞং, অৰসেসন্তি অত্থো.

নৰপ্পভেদন্তি এত্থ কথং পনেতং নৰপ্পভেদং হোতি. তথা হি নৰহি অঙ্গেহি ৰৰত্থিতেহি অঞ্ঞমঞ্ঞসঙ্কররহিতেহি ভৰিতব্বং, তথা চ সতি অসুত্তসভাৰানেৰ গেয্যঙ্গাদীনি সিযুং, অথ সুত্তসভাৰানেৰ গেয্যঙ্গাদীনি, এৰং সতি সুত্তন্তি ৰিসুং সুত্তঙ্গমেৰ ন সিযা, এৰং সন্তে অট্ঠঙ্গং সাসনন্তি আপজ্জতি. অপিচ ‘‘সগাথকং সুত্তং গেয্যং, নিগ্গাথকং সুত্তং ৰেয্যাকরণ’’ন্তি (দী. নি. অট্ঠ., পারা. অট্ঠ. পঠমমহাসঙ্গীতিকথা) অট্ঠকথাযং ৰুত্তং. সুত্তঞ্চ নাম সগাথকং ৰা সিযা, নিগ্গাথকং ৰা, তস্মা অঙ্গদ্ৰযেনেৰ তদুভযং সঙ্গহিতন্তি তদুভযৰিনিমুত্তং সুত্তং উদানাদিৰিসেসসঞ্ঞারহিতং নত্থি, যং সুত্তঙ্গং সিযা, অথাপি কথঞ্চি ৰিসুং সুত্তঙ্গং সিযা, মঙ্গলসুত্তাদীনং (খু. পা. ১; সু. নি. ২৬১) সুত্তঙ্গসঙ্গহো ন সিযা গাথাভাৰতো ধম্মপদাদীনং ৰিয. গেয্যঙ্গসঙ্গহো ৰা সিযা সগাথকত্তা সগাথাৰগ্গস্স ৰিয. তথা উভতোৰিভঙ্গাদীসু সগাথকপ্পদেসানন্তি? ৰুচ্চতে –

সুত্তন্তি সামঞ্ঞৰিধি, ৰিসেসৰিধযো পরে;

সনিমিত্তা নিরুল়্হত্তা, সহতাঞ্ঞেন নাঞ্ঞতো. (দী. নি. টী. ১.পঠমমহাসঙ্গীতিকথা);

যথাৰুত্তস্স দোসস্স, নত্থি এত্থাৰগাহণং;

তস্মা অসঙ্করংযেৰ, নৰঙ্গং সত্থুসাসনং. (সারত্থ. টী. ১.পঠমমহাসঙ্গীতিকথা);

সব্বস্সাপি হি বুদ্ধৰচনস্স সুত্তন্তি অযং সামঞ্ঞৰিধি. তথা হি ‘‘এত্তকং তস্স ভগৰতো সুত্তাগতং সুত্তপরিযাপন্নং, (পাচি. অট্ঠ. ৬৫৫, ১২৪২) সাৰত্থিযা সুত্তৰিভঙ্গে, (চূল়ৰ. ৪৫৬) সকৰাদে পঞ্চ সুত্তসতানী’’তিআদি (ধ. স. অট্ঠ. নিদানকথা) ৰচনতো ৰিনযাভিধম্মপরিযত্তি ৰিসেসেসুপি সুত্তৰোহারো দিস্সতি. তেনেৰ চ আযস্মা মহাকচ্চাযনো নেত্তিযং আহ ‘‘নৰৰিধসুত্তন্তপরিযেট্ঠী’’তি (নেত্তি. সঙ্গহৰারৰণ্ণনা) তত্থ হি সুত্তাদিৰসেন নৰঙ্গস্স সাসনস্স পরিযেট্ঠি পরিযেসনা অত্থৰিচারণা ‘‘নৰৰিধ সুত্তন্তপরিযেট্ঠী’’তি ৰুত্তা. তদেকদেসেসু পন পরে গেয্যাদযো সনিমিত্তা ৰিসেসৰিধযো তেন তেন নিমিত্তেন পতিট্ঠিতা. তথা হি গেয্যস্স সগাথকত্তং তব্ভাৰনিমিত্তং. লোকেপি হি সসিলোকং সগাথকং চুণ্ণিযগন্থং ‘‘গেয্য’’ন্তি ৰদন্তি, গাথাৰিরহে পন সতি পুচ্ছং কত্ৰা ৰিস্সজ্জনভাৰো ৰেয্যাকরণস্স তব্ভাৰনিমিত্তং. পুচ্ছাৰিস্সজ্জনঞ্হি ‘‘ব্যাকরণ’’ন্তি ৰুচ্চতি, ব্যাকরণমেৰ ৰেয্যাকরণং. এৰং সন্তে সগাথকাদীনম্পি পুচ্ছং কত্ৰা ৰিস্সজ্জনৰসেন পৰত্তানং ৰেয্যাকরণভাৰো আপজ্জতীতি? নাপজ্জতি গেয্যাদিসঞ্ঞানং অনোকাসভাৰতো. সওকাসৰিধিতো হি অনোকাসৰিধি বলৰা. অপিচ ‘‘গাথাৰিরহে সতী’’তি ৰিসেসিতত্তা. যথাধিপ্পেতস্স হি অত্থস্স অনধিপ্পেততো ব্যৰচ্ছেদকং ৰিসেসনং. তথা হি ধম্মপদাদীসু কেৰলগাথাবন্ধেসু, সগাথকত্তেপি সোমনস্সঞাণমযিকগাথাপটিসঞ্ঞুত্তেসু, ‘‘ৰুত্তং হেত’’ন্তিআদিৰচন সম্বন্ধেসু, অব্ভুতধম্মপটিসংযুত্তেসু চ সুত্তৰিসেসেসু যথাক্কমং গাথাউদানইতিৰুত্তক অব্ভুতধম্মসঞ্ঞা পতিট্ঠিতা. এত্থ হি সতিপি সঞ্ঞান্তরনিমিত্তযোগে অনোকাসসঞ্ঞানং বলৰভাৰেনেৰ গাথাদিসঞ্ঞা পতিট্ঠিতা, তথা সতিপি গাথাবন্ধভাৰে ভগৰতো অতীতাসু জাতীসু চরিযানুভাৰপ্পকাসকেসু জাতকসঞ্ঞা পতিট্ঠিতা, সতিপি পঞ্হাৰিস্সজ্জনভাৰে, সগাথকত্তে চ কেসুচি সুত্তন্তেসু ৰেদস্স লভাপনতো ৰেদল্লসঞ্ঞা পতিট্ঠিতা, এৰং তেন তেন সগাথকত্তাদিনা নিমিত্তেন তেসু তেসু সুত্তৰিসেসেসু গেয্যাদিসঞ্ঞা পতিট্ঠিতাতি ৰিসেসৰিধযো সুত্তঙ্গতো পরে গেয্যাদযো, যং পনেত্থ গেয্যঙ্গাদিনিমিত্তরহিতং, তং সুত্তঙ্গমেৰ ৰিসেসসঞ্ঞাপরিহারেন সামঞ্ঞসঞ্ঞায পৰত্তনতো. ননু চ এৰং সন্তেপি সগাথকং সুত্তং গেয্যং, নিগ্গাথকং সুত্তং ৰেয্যাকরণন্তি তদুভযৰিনিমুত্তস্স সুত্তস্স অভাৰতো ৰিসুং সুত্তঙ্গমেৰ ন সিযাতি চোদনা তদৰত্থা এৰাতি? ন তদৰত্থা সোধিতত্তা. সোধিতঞ্হি পুব্বে গাথাৰিরহে সতি পুচ্ছাৰিস্সজ্জনভাৰো ৰেয্যাকরণস্স তব্ভাৰনিমিত্তন্তি.

যঞ্চ ৰুত্তং ‘‘গাথাভাৰতো মঙ্গলসুত্তাদীনং (খু. পা. ১; সু. নি. ২৬১) সুত্তঙ্গসঙ্গহো ন সিযা’’তি, তম্পি ন, নিরুল়্হত্তা. নিরুল়্হো হি মঙ্গলসুত্তাদীনং সুত্তভাৰো. ন হি তানি ধম্মপদবুদ্ধৰংসাদযো ৰিয গাথাভাৰেন সঞ্ঞিতানি, অথ খো সুত্তভাৰেনেৰ. তেনেৰ হি অকথাযং ‘‘সুত্তনামক’’ন্তি নামগ্গহণং কতং. যঞ্চ পন ৰুত্তং ‘‘সগাথকত্তা গেয্যঙ্গসঙ্গহো ৰা সিযা’’তি, তম্পি নত্থি. কস্মাতি চে? যস্মা সহতাঞ্ঞেন, তস্মা. সহভাৰো হি নাম অত্ততো অঞ্ঞেন হোতি. সহ গাথাহীতি চ সগাথকং, ন চ মঙ্গলসুত্তাদীসু গাথাৰিনিমুত্তো কোচি সুত্তপদেসো অত্থি, যো ‘‘সহ গাথাহী’’তি ৰুচ্চেয্য, ননু চ গাথাসমুদাযো তদেকদেসাহি গাথাহি অঞ্ঞো হোতি, যস্স ৰসেন ‘‘সহ গাথাহী’’তি সক্কা ৰত্তুন্তি? তং ন. ন হি অৰযৰৰিনিমুত্তো সমুদাযো নাম কোচি অত্থি, যো তদেকদেসেহি সহ ভৰেয্য. কত্থচি পন ‘‘দীঘসুত্তঙ্কিতস্সা’’তিআদীসু সমুদাযেকদেসানং ৰিভাগৰচনং ৰোহারমত্তং পতি পরিযাযৰচনমেৰ, অযঞ্চ নিপ্পরিযাযেন পভেদৰিভাগদস্সনকথাতি. যম্পি ৰুত্তং ‘‘উভতোৰিভঙ্গাদীসু সগাথকপ্পদেসানং গেয্যঙ্গসঙ্গহো সিযা’’তি, তম্পি ন, অঞ্ঞতো. অঞ্ঞাযেৰ হি তা গাথা জাতকাদিপরিযাপন্নত্তা. তাদিসাযেৰ হি কারণানুরূপেন তত্থ দেসিতা, অতো ন তাহি উভতোৰিভঙ্গাদীনং গেয্যঙ্গভাৰোতি. এৰং সুত্তাদিনৰঙ্গানং অঞ্ঞমঞ্ঞসঙ্করাভাৰো ৰেদিতব্বোতি.

ইদানি এতানি নৰঙ্গানি ৰিভজিত্ৰা দস্সেন্তো ‘‘তত্থা’’তিআদিমাহ. নিদ্দেসো নাম সুত্তনিপাতে

‘‘কামং কামযমানস্স, তস্স চে তং সমিজ্ঝতি;

অদ্ধা পীতিমনো হোতি, লদ্ধা মচ্চো যদিচ্ছতী’’তিআদিনা. (সু. নি. ৭৭২); –

আগতস্স অট্ঠকৰগ্গস্স;

‘‘কেনস্সু নিৰুতো লোকো, (ইচ্চাযস্মা অজিতো);

কেনস্সু ন পকাসতি;

কিস্সাভিলেপনং ব্রূসি,

কিংসু তস্স মহব্ভয’’ন্তিআদিনা. (সু. নি. ১০৩৮); –

আগতস্স পারাযনৰগ্গস্স;

‘‘সব্বেসু ভূতেসু নিধায দণ্ডং,

অৰিহেঠযং অঞ্ঞতরম্পি তেসং;

ন পুত্তমিচ্ছেয্য কুতো সহাযং,

একো চরে খগ্গৰিসাণকপ্পো’’তিআদিনা. (সু. নি. ৩৫); –

আগতস্স খগ্গৰিসাণসুত্তস্স চ অত্থৰিভাগৰসেন সত্থুকপ্পেন আযস্মতা ধম্মসেনাপতিসারিপুত্তত্থেরেন কতো নিদ্দেসো, যো ‘‘মহানিদ্দেসো, চূল়নিদ্দেসো’’তি ৰুচ্চতি. এৰমিধ নিদ্দেসস্স সুত্তঙ্গসঙ্গহো ভদন্তবুদ্ধধোসাচরিযেন দস্সিতো, তথা অঞ্ঞত্থাপি ৰিনযট্ঠকথাদীসু, আচরিযধম্মপালত্থেরেনাপি নেত্তিপ্পকরণট্ঠকথাযং. অপরে পন নিদ্দেসস্স গাথাৰেয্যাকরণঙ্গেসু দ্ৰীসু সঙ্গহং ৰদন্তি. ৰুত্তঞ্হেতং নিদ্দেসট্ঠকথাযং উপসেনত্থেরেন –

‘‘সো পনেস ৰিনযপিটকং…পে… অভিধম্মপিটকন্তি তীসু পিটকেসু সুত্তন্তপিটকপরিযাপন্নো, দীঘনিকাযো…পে… খুদ্দকনিকাযোতি পঞ্চসু নিকাযেসু খুদ্দকমহানিকাযপরিযাপন্নো, সুত্তং…পে… ৰেদল্লন্তি নৰসু সত্থুসাসনঙ্গেসু যথাসম্ভৰং গাথঙ্গৰেয্যাকরণঙ্গদ্ৰযসঙ্গহিতো’’তি (মহানি. অট্ঠ. গন্থারম্ভকথা).

এত্থ তাৰ কত্থচি পুচ্ছাৰিস্সজ্জনসব্ভাৰতো নিদ্দেসেকদেসস্স ৰেয্যাকরণঙ্গসঙ্গহো যুজ্জতু, অগাথাভাৰতো গাথঙ্গসঙ্গহো কথং যুজ্জেয্যাতি ৰীমংসিতব্বমেতং. ধম্মাপদাদীনং ৰিয হি কেৰলং গাথাবন্ধভাৰো গাথঙ্গস্স তব্ভাৰনিমিত্তং. ধম্মপদাদীসু হি কেৰলং গাথাবন্ধেসু গাথাসমঞ্ঞা পতিট্ঠিতা, নিদ্দেসে চ ন কোচি কেৰলো গাথাবন্দপ্পদেসো উপলব্ভতি. সম্মাসম্বুদ্ধেন ভাসিতানংযেৰ হি অট্ঠকৰগ্গাদিসঙ্গহিতানং গাথানং নিদ্দেসমত্তং ধম্মসেনাপতিনা কতং. অত্থৰিভজনত্থং আনীতাপি হি তা অট্ঠকৰগ্গাদিসঙ্গহিতা নিদ্দিসিতব্বা মূলগাথাযো সুত্তনিপাতপরিযাপন্নত্তা অঞ্ঞাযেৰাতি ন নিদ্দেসসঙ্খ্যং গচ্ছন্তি উভতোৰিভঙ্গাদীসু আগতাপি তং ৰোহারমলভমানা জাতকাদিপরিযাপন্না গাথাযো ৰিয, তস্মা কারণন্তরমেত্থ গৰেসিতব্বং, যুত্ততরং ৰা গহেতব্বং.

নালকসুত্তং নাম ধম্মচক্কপ্পৰত্তিত দিৰসতো সত্তমে দিৰসে নালকত্থেরস্স ‘‘মোনেয্যং তে উপঞ্ঞিস্স’’ন্তিআদিনা (সু. নি. ৭০৬) ভগৰতা ভাসিতং মোনেয্য পটিপদাপরিদীপকং সুত্তং. তুৰট্টকসুত্তং নাম মহাসমযসুত্তন্তদেসনায সন্নিপতিতেসু দেৰেসু ‘‘কা নু খো অরহত্তপ্পত্তিযা পটিপত্তী’’তি উপ্পন্নচিত্তানং একচ্চানং দেৰতানং তমত্থং পকাসেতুং নিম্মিতবুদ্ধেন অত্তানং পুচ্ছাপেত্ৰা ‘‘মূলং পপঞ্চসঙ্খাযা’’তিআদিনা (সু. নি. ৯২২) ভগৰতা ভাসিতং সুত্তং. এৰমিধ সুত্তনিপাতে আগতানং মঙ্গলসুত্তাদীনং সুত্তঙ্গসঙ্গহো দস্সিতো, তত্থেৰ আগতানং অসুত্তনামিকানং সুদ্ধিকগাথানং গাথঙ্গসঙ্গহঞ্চ দস্সযিস্সতি, এৰং সতি সুত্তনিপাতট্ঠকথারম্ভে –

‘‘গাথাসতসমাকিণ্ণো, গেয্যব্যাকরণঙ্কিতো;

কস্মা সুত্তনিপাতোতি, সঙ্খমেস গতোতি চে’’তি. (সু. নি. অট্ঠ. ১.গন্থারম্ভকথা); –

সকলস্সাপি সুত্তনিপাতস্স গেয্যৰেয্যাকরণঙ্গসঙ্গহো কস্মা চোদিতোতি? নাযং ৰিরোধো. কেৰলঞ্হি তত্থ চোদকেন সগাথকত্তং, কত্থচি পুচ্ছাৰিস্সজ্জনত্তঞ্চ গহেত্ৰা চোদনামত্তং কতং, অঞ্ঞথা সুত্তনিপাতে নিগ্গাথকস্স সুত্তস্সেৰ অভাৰতো ৰেয্যাকরণঙ্গসঙ্গহো ন চোদেতব্বো সিযা, তস্মা চোদকস্স ৰচনমেতং অপ্পমাণন্তি ইধ, অঞ্ঞাসু চ ৰিনযট্ঠকথাদীসু ৰুত্তনযেনেৰ তস্স সুত্তঙ্গগাথঙ্গসঙ্গহো দস্সিতোতি. সুত্তন্তি চুণ্ণিযসুত্তং. ৰিসেসেনাতি রাসিভাৰেন ঠিতং সন্ধাযাহ. সগাথাৰগ্গো গেয্যন্তি সম্বন্ধো.

‘‘অট্ঠহি অঙ্গেহি অসঙ্গহিতং নাম পটিসম্ভিদাদী’’তি তীসুপি কির গণ্ঠিপদেসু ৰুত্তং. অপরে পন পটিসম্ভিদামগ্গস্স গেয্যৰেয্যাকরণঙ্গদ্ৰযসঙ্গহং ৰদন্তি. ৰুত্তঞ্হেতং তদট্ঠকথাযং ‘‘নৰসু সত্থুসাসনঙ্গেসু যথাসম্ভৰং গেয্যৰেয্যাকরণঙ্গদ্ৰযসঙ্গহিত’’ন্তি (পটি. ম. অট্ঠ. ১.গন্থারম্ভকথা), এত্থাপি গেয্যঙ্গসঙ্গহিতভাৰো ৰুত্তনযেন ৰীমংসিতব্বো. নো সুত্তনামিকাতি অসুত্তনামিকা সঙ্গীতিকালে সুত্তসমঞ্ঞায অপঞ্ঞাতা. ‘‘সুদ্ধিকগাথা নাম ৰত্থুগাথা’’তি তীসুপি কির গণ্ঠিপদেসু ৰুত্তং, ৰত্থুগাথাতি চ পারাযনৰগ্গস্স নিদানমারোপেন্তেন আযস্মতা আনন্দত্থেরেন সঙ্গীতিকালে ৰুত্তা ছপ্পঞ্ঞাস গাথাযো, নালকসুত্তস্স নিদানমারোপেন্তেন তেনেৰ তদা ৰুত্তা ৰীসতিমত্তা গাথাযো চ ৰুচ্চন্তি. সুত্তনিপাতট্ঠকথাযং (সু. নি. অট্ঠ. ২.৬৮৫) পন ‘‘পরিনিব্বুতে ভগৰতি সঙ্গীতিং করোন্তেনাযস্মতা মহাকস্সপেন তমেৰ মোনেয্যপটিপদং পুট্ঠো আযস্মা আনন্দো যেন, যদা চ সমাদপিতো নালকত্থেরো ভগৰন্তং পুচ্ছি, তং সব্বং পাকটং কত্ৰা দস্সেতুকামো ‘আনন্দজাতে’তিআদিকা (সু. নি. ৬৮৪) ৰীসতি ৰত্থুগাথাযো ৰত্ৰা ৰিস্সজ্জেসি, তং সব্বম্পি ‘নালকসুত্ত’’ন্তি ৰুচ্চতী’’তি আগতত্তা নালকসুত্তস্স ৰত্থুগাথাযো নালকসুত্তগ্গহণেনেৰ গহিতাতি পারাযনৰগ্গস্স ৰত্থুগাথাযো ইধ সুদ্ধিকগাথাতি গহেতব্বং. তত্থেৰ চ পারাযনৰগ্গে অজিতমাণৰকাদীনং সোল়সন্নং ব্রাহ্মণানং পুচ্ছাগাথা, ভগৰতো ৰিস্সজ্জনগাথা চ পাল়িযং সুত্তনামেন অৰত্ৰা ‘অজিতমাণৰকপুচ্ছা, তিস্সমেত্তেয্যমাণৰকপুচ্ছা’’তিআদিনা (সু. নি. ১০৩৮) আগতত্তা, চুণ্ণিযগন্থে হি অসম্মিস্সত্তা চ ‘‘নো সুত্তনামিকা সুদ্ধিকগাথা নামা’’তি ৰত্তুং ৰট্টতি.

‘‘সোমনস্সঞাণমযিকগাথাপটিসংযুত্তা’’তি এতেন উদানট্ঠেন উদানন্তি অন্ৰত্থসঞ্ঞতং দস্সেতি (উদা. অট্ঠ. গন্থারম্ভকথা) কিমিদং উদানং নাম? পীতিৰেগসমুট্ঠাপিতো উদাহারো. যথা হি যং তেলাদি মিনিতব্বৰত্থু মানং গহেতুং ন সক্কোতি, ৰিস্সন্দিত্ৰা গচ্ছতি, তং ‘‘অৰসেসকো’’তি ৰুচ্চতি. যঞ্চ জলং তল়াকং গহেতুং ন সক্কোতি, অজ্ঝোত্থরিত্ৰা গচ্ছতি, তং ‘‘মহোঘো’তি ৰুচ্চতি, এৰমেৰ যং পীতিৰেগসমুট্ঠাপিতং ৰিতক্কৰিপ্ফারং অন্তোহদযং সন্ধারেতুং ন সক্কোতি, সো অধিকো হুত্ৰা অন্তো অসণ্ঠহিত্ৰা বহি ৰচীদ্ৰারেন নিক্খন্তো পটিগ্গাহকনিরপেক্খো উদাহারৰিসেসো ‘‘উদান’’ন্তি ৰুচ্চতি (উদা. অট্ঠ. গন্থারম্ভকথা) ‘‘উদ মোদে কীল়াযঞ্চা’’তি হি অক্খরচিন্তকা ৰদন্তি, ইদঞ্চ যেভুয্যেন ৰুত্তং ধম্মসংৰেগৰসেন উদিতস্সাপি ‘‘সচে ভাযথ দুক্খস্সা’’তিআদিউদানস্স (উদা. ৪৪) উদানপাল়িযং আগতত্তা, তথা‘‘গাথাপটিসংযুত্তা’’তি ইদম্পি যেভুয্যেনেৰ ‘‘অত্থি ভিক্খৰে, তদাযতনং, যত্থ নেৰ পথৰী, ন আপো’’তিআদিকস্স (উদা. ৭১) চুণ্ণিযৰাক্যৰসেন উদিতস্সাপি তত্থ আগতত্তা. ননু চ উদানং নাম পীতিসোমনস্সসমুট্টাপিতো, ধম্মসংৰেগসমুট্ঠাপিতো ৰা ধম্মপটিগ্গাহকনিরপেক্খো গাথাবন্ধৰসেন, চুণ্ণিযৰাক্যৰসেন চ পৰত্তো উদাহারো, তথা চেৰ সব্বত্থ আগতং, ইধ কস্মা ‘‘ভিক্খৰে’’তি আমন্তনং ৰুত্তন্তি? তেসং ভিক্খূনং সঞ্ঞাপনত্থং এৰ, ন পটিগ্গাহককরণত্থং. নিব্বানপটিসংযুত্তঞ্হি ভগৰা ধম্মং দেসেত্ৰা নিব্বানগুণানুস্সরণেন উপ্পন্নপীতিসোমনস্সেন উদানং উদানেন্তো ‘‘অযং নিব্বানধম্মো কথমপচ্চযো উপলব্ভতী’’তি তেসং ভিক্খূনং চেতোপরিৰিতক্কমঞ্ঞায তেসং তমত্থং ঞাপেতুকামেন ‘‘তদাযতন’’ন্তি ৰুত্তং, ন পন একন্ততো তে পটিগ্গাহকে কত্ৰাতি ৰেদিতব্বন্তি.

তযিদং সব্বঞ্ঞুবুদ্ধভাসিতং পচ্চেকবুদ্ধভাসিতং সাৰকভাসিতন্তি তিব্বিধং হোতি. তত্থ পচ্চেকবুদ্ধভাসিতং –

‘‘সব্বেসু ভূতেসু নিধায দণ্ডং,

অৰিহেঠযং অঞ্ঞতরম্পি তেস’’ন্তি. আদিনা (সু. নি. ৩৫) –

খগ্গৰিসাণসুত্তে আগতং. সাৰকভাসিতম্পি –

‘‘সব্বো রাগো পহীনো মে,

সব্বো দোসো সমূহতো;

সব্বো মে ৰিহতো মোহো,

সীতিভূতোস্মি নিব্বুতো’’তি. আদিনা (থেরগা. ৭৯) –

থেরগাথাসু,

‘‘কাযেন সংৰুতা আসিং, ৰাচায উদ চেতসা;

সমূলং তণ্হমব্বুয্হ, সীতিভূতাম্হি নিব্বুতা’’তি. (থেরীগা. ১৫); –

থেরীগাথাসু চ আগতং. অঞ্ঞানিপি সক্কাদীহি দেৰেহি ভাসিতানি ‘‘অহো দানং পরমদানং, কস্সপে সুপ্পতিট্ঠিত’’ন্তিআদীনি (উদা. ২৭). সোণদণ্ডব্রাহ্মণাদীহি মনুস্সেহি চ ভাসিতানি ‘‘নমো তস্স ভগৰতো’’তিআদীনি (দী. নি. ২.৩৭১; ম. নি. ১.২৯০; ২.২৯০, ৩৫৭; সং. নি. ১১৮৭; ২.৩৮; অ. নি. ৫.১৯৪) তিস্সো সঙ্গীতিযো আরুল়্হানি উদানানি সন্তি এৰ, তানি সব্বানিপি ইধ ন অধিপ্পেতানি. যং পন সম্মাসম্বুদ্ধেন সামং আহচ্চভাসিতং জিনৰচনভূতং, তদেৰ ধম্মসঙ্গাহকেহি ‘‘উদান’’ন্তি সঙ্গীতং, তদেৰ চ সন্ধায ভগৰতা পরিযত্তিধম্মং নৰধা ৰিভজিত্ৰা উদ্দিসন্তেন ‘‘উদান’’ন্তি ৰুত্তং. যা পন ‘‘অনেকজাতিসংসার’’ন্তিআদিকা (ধ. প. ১৫৩) গাথা ভগৰতা বোধিমূলে উদানৰসেন পৰত্তিতা, অনেকসতসহস্সানং সম্মাসম্বুদ্ধানং উদানভূতা চ, তা অপরভাগে ধম্মভণ্ডাগারিকস্স ভগৰতা দেসিতত্তা ধম্মসঙ্গাহকেহি উদানপাল়িযং সঙ্গহং অনারোপেত্ৰা ধম্মপদে সঙ্গহিতা, যঞ্চ ‘‘অঞ্ঞাসি ৰত ভো কোণ্ডঞ্ঞো অঞ্ঞাসি ৰত ভো কোণ্ডঞ্ঞো’’তি (সং. নি. ৫.১০৮১; মহাৰ. ১৭; পটি. ম. ২.৩০) উদানৰচনং দসসহস্সিলোকধাতুযা দেৰমনুস্সানং পৰেদনসমত্থনিগ্ঘোসৰিপ্ফারং ভগৰতা ভাসিতং, তদপি পঠমবোধিযং সব্বেসং এৰ ভিক্খূনং সম্মাপটিপত্তিপচ্চৰেক্খণহেতুকং ‘‘আরাধযিংসু ৰত মং ভিক্খূ একং সময’’ন্তিআদিৰচনং (ম. নি. ১.২২৫) ৰিয ধম্মচক্কপ্পৰত্তনসুত্তন্তদেসনাপরিযোসানে অত্তনাপি অধিগতধম্মেকদেসস্স যথাদেসিতস্স অরিযমগ্গস্স সব্বপঠমং সাৰকেসু থেরেন অধিগতত্তা অত্তনো পরিস্সমস্স সফলভাৰপচ্চৰেক্খণহেতুতং পীতিসোমনস্সজনিতং উদাহারমত্তং, ন পন ‘‘যদা হৰে পাতুভৰন্তি ধম্মা’’তিআদিৰচনং ৰিয (মহাৰ. ১; উদা. ১) পৰত্তিযা, নিৰত্তিযা ৰা পকাসনন্তি ধম্মসঙ্গাহকেহি উদানপাল়িযং ন সঙ্গীতন্তি দট্ঠব্বং. উদানপাল়িযং পন অট্ঠসু ৰগ্গেসু দস দস কত্ৰা অসীতিযেৰ সুত্তন্তা সঙ্গীতা. তথা হি তদট্ঠকথাযং ৰুত্তং –

‘‘অসীতিযেৰ সুত্তন্তা, ৰগ্গা অট্ঠ সমাসতো’’তি. (উদা. অট্ঠ. গন্থারম্ভকথা).

ইধ পন ‘‘দ্ৰেঅসীতি সুত্তন্তা’’তি ৰুত্তং, তং উদানপাল়িযা ন সমেতি, তস্মা ‘‘অসীতি সুত্তন্তা’’তি পাঠেন ভৰিতব্বং. অপিচ ন কেৰলং ইধেৰ, অথ খো অঞ্ঞাসুপি (ৰি. অট্ঠ. ১.পঠমমহাসঙ্গীতিকথা) ৰিনযাভিধম্মট্ঠকথাসু (ধ. সং. নিদানকথা) তথাযেৰ ৰুত্তত্তা ‘‘অপ্পকং পন ঊনমধিকং ৰা গণনূপগং ন হোতী’’তি পরিযাযেন অনেকংসেন ৰুত্তং সিযা. যথা ৰা তথা ৰা অনুমানেন গণনমেৰ হি তত্থ তত্থ ঊনাধিকসঙ্খ্যা, ইতরথা তাযেৰ ন সিযুন্তিপি ৰদন্তি, পচ্ছা পমাদলেখৰচনং ৰা এতং.

ৰুত্তঞ্হেতং ভগৰতাতিআদিনযপ্পৰত্তাতি এত্থ আদিসদ্দেন ‘‘ৰুত্তঞ্হেতং ভগৰতা, ৰুত্তমরহতাতি মে সুতং. একধম্মং ভিক্খৰে, পজহথ, অহং ৰো পাটিভোগো অনাগামিতায. কতমং একধম্মং? লোভং ভিক্খৰে, একধম্মং পজহথ, অহং ৰো পাটিভোগো অনাগামিতাযা’’তি (ইতিৰু. ১) এৰমাদিনা একদুকতিকচতুক্কনিপাতৰসেন ৰুত্তং দ্ৰাদসুত্তরসতসুত্তসমূহং সঙ্গণ্হাতি. তথা হি ইতিৰুত্তকপাল়িযমেৰ উদানগাথাহি দ্ৰাদসুত্তরসতসুত্তানি গণেত্ৰা সঙ্গীতানি, তদট্ঠকথাযম্পি (ইতিৰু. অট্ঠ. নিদানৰণ্ণনা) তথাযেৰ ৰুত্তং. তস্মা ‘‘দ্ৰাদসুত্তরসতসুত্তন্তা’’ ইচ্চেৰ পাঠেন ভৰিতব্বং, যথাৰুত্তনযেন ৰা অনেকংসতো ৰুত্তন্তিপি ৰত্তুং সক্কা, তথাপি ঈদিসে ঠানে পমাণং দস্সেন্তেন যাথাৰতোৰ নিযমেত্ৰা দস্সেতব্বন্তি ‘‘দসুত্তরসতসুত্তন্তা’’তি ইদং পচ্ছা পমাদলেখমেৰাতি গহেতব্বন্তি ৰদন্তি. ইতি এৰং ভগৰতা ৰুত্তং ইতিৰুত্তং. ইতিৰুত্তন্তি সঙ্গীতং ইতিৰুত্তকং. রুল়্হিনামং ৰা এতং যথা ‘‘যেৰাপনকং, নতুম্হাকৰগ্গো’’তি, ৰুত্তঞ্হেতং ভগৰতা, ৰুত্তমরহতাতি মে সুতন্তি নিদানৰচনেন সঙ্গীতং যথাৰুত্তসুত্তসমূহং.

জাতং ভূতং পুরাৰুত্থং ভগৰতো পুব্বচরিতং কাযতি কথেতি পকাসেতি এতেনাতি জাতকং, তং পন ইমানীতি দস্সেতুং ‘‘অপণ্ণকজাতকাদীনী’’তিআদিমাহ. তত্থ ‘‘পঞ্ঞাসাধিকানি পঞ্চজাতকসতানী’’তি ইদং অপ্পকং পন ঊনমধিকং ৰা গণনূপগং ন হোতীতি কত্ৰা অনেকংসেন, ৰোহারসুখতামত্তেন চ ৰুত্তং. একংসতো হি সত্তচত্তালীসাধিকানিযেৰ যথাৰুত্তগণনতো তীহি ঊনত্তা. তথা হি একনিপাতে পঞ্ঞাসসতং, দুকনিপাতে সতং, তিকনিপাতে পঞ্ঞাস, তথা চতুক্কনিপাতে, পঞ্চকনিপাতে পঞ্চৰীস, ছক্কনিপাতে ৰীস, সত্তনিপাতে একৰীস, অট্ঠনিপাতে দস, নৰনিপাতে দ্ৰাদস, দসনিপাতে সোল়স, একাদসনিপাতে নৰ, দ্ৰাদসনিপাতে দস, তথা তেরসনিপাতে, পকিণ্ণকনিপাতে তেরস, ৰীসতিনিপাতে চুদ্দস, তিংসনিপাতে দস, চত্তালীসনিপাতে পঞ্চ, পণ্ণাসনিপাতে তীণি, সট্ঠিনিপাতে দ্ৰে, তথা সত্ততিনিপাতে, অসীতিনিপাতে পঞ্চ, মহানিপাতে দসাতি সত্তচত্তালীসাধিকানেৰ পঞ্চ জাতকসতানি সঙ্গীতানীতি.

অব্ভুতো ধম্মো সভাৰো ৰুত্তো যত্থাতি অব্ভুতধম্মং, তং পনিদন্তি আহ ‘‘চত্তারোমে’’তিআদি. আদিসদ্দেন চেত্থ –

‘‘চত্তারোমে ভিক্খৰে, অচ্ছরিযা অব্ভুতা ধম্মা আনন্দে. কতমে চত্তারো? সচে ভিক্খৰে, ভিক্খুপরিসা আনন্দং দস্সনায উপসঙ্কমতি, দস্সনেনপি সা অত্তমনা হোতি. তত্র চে আনন্দো, ধম্মং ভাসতি, ভাসিতেনপি সা অত্তমনা হোতি, অতিত্তাৰ ভিক্খৰে ভিক্খুপরিসা হোতি, অথ আনন্দো তুণ্হী ভৰতি. সচে ভিক্খৰে, ভিক্খুনীপরিসা…পে… উপাসকপরিসা…পে… উপাসিকা – পরিসা…পে… তুণ্হী ভৰতি. ইমে খো ভিক্খৰে…পে… আনন্দে’’তি (অ. নি. ৪.১২৯) –

এৰমাদিনযপ্পৰত্তং তত্থ তত্থ ভাসিতং সব্বম্পি অচ্ছরিযব্ভুতধম্মপটিসংযুত্তং সুত্তন্তং সঙ্গণ্হাতি.

চূল়ৰেদল্লাদীসু (ম. নি. ১.৪৬০) ৰিসাখেন নাম উপাসকেন পুট্ঠায ধম্মদিন্নায নাম ভিক্খুনিযা ভাসিতং সুত্তং চূল়ৰেদল্লং নাম. মহাকোট্ঠিকত্থেরেন পুচ্ছিতেন আযস্মতা সারিপুত্তত্থেরেন ভাসিতং মহাৰেদল্লং (ম. নি. ১.৪৪৯) নাম. সম্মাদিট্ঠিসুত্তম্পি (ম. নি. ১.৮৯) ভিক্খূহি পুট্ঠেন তেনেৰ ভাসিতং, এতানি মজ্ঝিমনিকাযপরিযাপন্নানি. সক্কপঞ্হং (দী. নি. ২.৩৪৪) পন সক্কেন পুট্ঠো ভগৰা অভাসি, তং দীঘনিকাযপরিযাপন্নং. মহাপুণ্ণমসুত্তং (ম. নি. ৩.৮৫) পন তদহুপোসথে পন্নরসে পুণ্ণমায রত্তিযা অঞ্ঞতরেন ভিক্খুনা পুট্ঠেন ভগৰতা ভাসিতং, তং মজ্ঝিমনিকাযপরিযাপন্নং. এৰমাদযো সব্বেপি তত্থ তত্থাগতা ৰেদঞ্চ তুট্ঠিঞ্চ লদ্ধা লদ্ধা পুচ্ছিতসুত্তন্তা ‘‘ৰেদল্ল’’ন্তি ৰেদিতব্বং. ৰেদন্তি ঞাণং. তুট্ঠিন্তি যথাভাসিতধম্মদেসনং ৰিদিত্ৰা ‘‘সাধু অয্যে সাধাৰুসো’’তিআদিনা অব্ভনুমোদনৰসপ্পৰত্তং পীতিসোমনস্সং. লদ্ধা লদ্ধাতি লভিত্ৰা লভিত্ৰা, পুনপ্পুনং লভিত্ৰাতি ৰুত্তং হোতি, এতেন ৰেদসদ্দো ঞাণে, সোমনস্সে চ একসেসনযেন, সামঞ্ঞনিদ্দেসেন ৰা পৰত্ততি, ৰেদম্হি নিস্সিতং তস্স লভাপনৰসেনাতি ৰেদল্লন্তি চ দস্সেতি.

এৰং অঙ্গৰসেন সকলম্পি বুদ্ধৰচনং ৰিভজিত্ৰা ইদানি ধম্মক্খন্ধৰসেন ৰিভজিতুকামো ‘‘কথ’’ন্তিআদিমাহ. তত্থ ধম্মক্খন্ধৰসেনাতি ধম্মরাসিৰসেন. ‘‘দ্ৰাসীতী’’তি অযং গাথা ৰুত্তত্থাৰ. এৰং পরিদীপিতধম্মক্খন্ধৰসেনাতি গোপকমোগ্গল্লানেন নাম ব্রাহ্মণেন পুট্ঠেন গোপকমোগ্গল্লানসুত্তে (ম. নি. ৩.৭৯) অত্তনো গুণপ্পকাসনত্থং ৰা থেরগাথাযং (থেরগা. ১০১৭ আদযো) আযস্মতা আনন্দত্থেরেন সমন্ততো দীপিতধম্মক্খন্ধৰসেন ইমিনা এৰং তেন অপরিদীপিতাপি ধম্মক্খন্ধা সন্তীতি পকাসেতি, তস্মা কথাৰত্থুপ্পকরণ মাধুরিযসুত্তাদীনং (ম. নি. ২.৩১৭) ৰিমানৰত্থাদীসু কেসঞ্চি গাথানঞ্চ ৰসেন চতুরাসীতিসহস্সতোপি ধম্মক্খন্ধানং অধিকতা ৰেদিতব্বা.

এত্থ চ সুভসুত্তং (দী. নি. ১.৪৪৪), গোপকমোগ্গল্লানসুত্তঞ্চ পরিনিব্বুতে ভগৰতি আনন্দত্থেরেন ভাসিতত্তা চতুরাসীতিধম্মক্খন্ধসহস্সেসু অন্তোগধং হোতি, ন হোতীতি? পটিসম্ভিদাগণ্ঠিপদে তাৰ ইদং ৰুত্তং ‘‘সযং ৰুত্তধম্মক্খন্ধানম্পি ভিক্খুতো গহিতেযেৰ সঙ্গহেত্ৰা এৰমাহাতি দট্ঠব্ব’’ন্তি, ভগৰতা পন দিন্ননযে ঠত্ৰা ভাসিতত্তা ‘‘সযং ৰুত্তম্পি চেতং সুত্তদ্ৰযং ভগৰতো গহিতেযেৰ সঙ্গহেত্ৰা ৰুত্ত’’ন্তি এৰম্পি ৰত্তুং যুত্ততরং ৰিয দিস্সতি. ভগৰতা হি দিন্ননযে ঠত্ৰা সাৰকা ধম্মং দেসেন্তি, তেনেৰ সাৰকভাসিতম্পি কথাৰত্থাদিকং বুদ্ধভাসিতং নাম জাতং, ততোযেৰ চ অত্তনা ভাসিতম্পি সুভসুত্তাদিকং সঙ্গীতিমারোপেন্তেন আযস্মতা আনন্দত্থেরেন ‘‘এৰং মে সুত’’ন্তি ৰুত্তং.

একানুসন্ধিকং সুত্তং সতিপট্ঠানাদি. সতিপট্ঠানসুত্তঞ্হি ‘‘একাযনো অযং ভিক্খৰে, মগ্গো সত্তানং ৰিসুদ্ধিযা’’তিআদিনা (দী. নি. ২.৩৭৩; ম. নি. ১.১০৬; সং. নি. ৩.৩৬৭-৩৮৪) চত্তারো সতিপট্ঠানে আরভিত্ৰা তেসংযেৰ ৰিভাগদস্সনৰসেন পৰত্তত্তা ‘‘একানুসন্ধিক’’ন্তি ৰুচ্চতি. অনেকানুসন্ধিকং পরিনিব্বানসুত্তাদি (দী. নি. ২.১৩১ আদযো) পরিনিব্বানসুত্তঞ্হি নানাঠানেসু নানাধম্মদেসনানং ৰসেন পৰত্তত্তা ‘‘অনেকানুসন্ধিক’’ন্তি ৰুচ্চতি.

‘‘কতি ছিন্দে কতি জহে, কতি চুত্তরি ভাৰযে;

কতি সঙ্গাতিগো ভিক্খু, ‘ওঘতিণ্ণো’তি ৰুচ্চতী’’তি. (সং. নি. ১.৫); –

এৰমাদিনা পঞ্হাপুচ্ছনং গাথাবন্ধেসু একো ধম্মক্খন্ধো.

‘‘পঞ্চ ছিন্দে পঞ্চ জহে, পঞ্চ চুত্তরি ভাৰযে;

পঞ্চ সঙ্গাতিগো ভিক্খু, ‘ওঘতিণ্ণো’তি ৰুচ্চতী’’তি. (সং. নি. ১.৫); –

এৰমাদিনা চ ৰিস্সজ্জনং একো ধম্মক্খন্ধো.

তিকদুকভাজনং ধম্মসঙ্গণিযং নিক্খেপকণ্ডঅট্ঠকথাকণ্ডৰসেন গহেতব্বং. তস্মা যং কুসলত্তিকমাতিকাপদস্স (ধ. স. ১) ৰিভজনৰসেন নিক্খেপকণ্ডে ৰুত্তং –

‘‘কতমে ধম্মা কুসলা? তীণি কুসলমূলানি…পে… ইমে ধম্মা কুসলা. কতমে ধম্মা অকুসলা? তীণি অকুসলমূলানি…পে… ইমে ধম্মা অকুসলা. কতমে ধম্মা অব্যাকতা’’? কুসলাকুসলানং ধম্মানং ৰিপাকা…পে… ইমে ধম্মা অব্যাকতা’’তি (ধ. স. ১৮৭),

অযমেকো ধম্মক্খন্ধো. এস নযো সেসত্তিকদুকপদৰিভজনেসুপি. যদপি অট্ঠকথাকণ্ডে ৰুত্তং –

‘‘কতমে ধম্মা কুসলা? চতূসু ভূমীসু কুসলং. ইমে ধম্মা কুসলা. কতমে ধম্মা অকুসলা? দ্ৰাদস অকুসলচিত্তুপ্পাদা. ইমে ধম্মা অকুসলা. কতমে ধম্মা অব্যাকতা? চতূসু ভূমীসু ৰিপাকো তীসু ভূমীসু কিরিযাব্যাকতং রূপঞ্চ নিব্বানঞ্চ. ইমে ধম্মা অব্যাকতা’’তি (ধ. স. ১৩৮৬),

অযং কুসলত্তিকমাতিকাপদস্স ৰিভজনৰসেন পৰত্তো একো ধম্মক্খন্ধো. এস নযো সেসেসুপি. চিত্তৰারভাজনং পন চিত্তুপ্পাদকণ্ড ৰসেন (ধ. স. ১) গহেতব্বং. যঞ্হি তত্থ ৰুত্তং কুসলচিত্তৰিভজনত্থং –

‘‘কতমে ধম্মা কুসলা? যস্মিং সমযে কামাৰচরং কুসলং চিত্তং উপ্পন্নং হোতি সোমনস্সসহগতং ঞাণসম্পযুত্তং রূপারম্মণং ৰা…পে… তস্মিং সমযে ফস্সো হোতি…পে… অৰিক্খেপো হোতী’’তি (ধ. স. ১),

অযমেকো ধম্মক্খন্ধো. এৰং সেসচিত্তৰারৰিভজনেসু. একো ধম্মক্খন্ধোতি (একমেকো ধম্মক্খন্ধো ছল় অট্ঠ.) চ একেকো ধম্মক্খন্ধোতি অত্থো. ‘‘একমেকং তিকদুকভাজনং, একমেকং চিত্তৰারভাজন’’ন্তি চ ৰচনতো হি ‘‘একেকো’’তি অৰুত্তেপি অযমত্থো সামত্থিযতো ৰিঞ্ঞাযমানোৰ হোতি.

ৰত্থু নাম সুদিন্নকণ্ডাদি. মাতিকা নাম ‘‘যো পন ভিক্খু ভিক্খূনং সিক্খাসাজীৰসমাপন্নো’’তিআদিনা (পারা. ৪৪) তস্মিং তস্মিং অজ্ঝাচারে পঞ্ঞত্তং উদ্দেস সিক্খাপদং. পদভাজনিযন্তি তস্স তস্স সিক্খাপদস্স ‘‘যো পনাতি যো যাদিসো’’তিআদি (পারা. ৪৫) নযপ্পৰত্তং পদৰিভজনং. অন্তরাপত্তীতি ‘‘পটিলাতং উক্খিপতি, আপত্তি দুক্কটস্সা’’তি (পাচি. ৩৫৫) এৰমাদিনা সিক্খাপদন্তরেসু পঞ্ঞত্তা আপত্তি. আপত্তীতি তংতংসিক্খাপদানুরূপং ৰুত্তো তিকচ্ছেদমুত্তো আপত্তিৰারো. অনাপত্তীতি ‘‘অনাপত্তি অজানন্তস্স অসাদিযন্তস্স খিত্তচিত্তস্স ৰেদনাট্টস্স আদিকম্মিকস্সা’’তিআদি (পারা. ৬৬) নযপ্পৰত্তো অনাপত্তিৰারো. তিকচ্ছেদোতি ‘‘দসাহাতিক্কন্তে অতিক্কন্তসঞ্ঞী নিস্সগ্গিযং পাচিত্তিযং, দসাহাতিক্কন্তে ৰেমতিকো…পে… দসাহাতিক্কন্তে অনতিক্কন্তসঞ্ঞী নিস্সগ্গিযং পাচিত্তিয’’ন্তি (পারা. ৪৬৮) এৰমাদিনযপ্পৰত্তো তিকপাচিত্তিয-তিক-দুক্কটাদিভেদো তিকপরিচ্ছেদো. তত্থাতি তেসু ৰত্থুমাতিকাদীসু.

এৰং অনেকনযসমলঙ্কতং সঙ্গীতিপ্পকারং দস্সেত্ৰা ‘‘অযং ধম্মো, অযং ৰিনযো…পে… ইমানি চতুরাসীতি ধম্মক্খন্ধসহস্সানী’’তি বুদ্ধৰচনং ধম্মৰিনযাদিভেদেন ৰৰত্থপেত্ৰা সঙ্গাযন্তেন মহাকস্সপপ্পমুখেন ৰসীগণেন অনেকচ্ছরিযপাতুভাৰপটিমণ্ডিতায সঙ্গীতিযা ইমস্স দীঘাগমস্স ধম্মভাৰো, মজ্ঝিমবুদ্ধৰচনাদিভাৰো চ ৰৰত্থাপিতোতি দস্সেন্তো ‘‘এৰমেত’’ন্তিআদিমাহ. সাধারণৰচনেন দস্সিতেপি হি ‘‘যদত্থং সংৰণ্ণেতুং ইদমারভতি, সোযেৰ পধানৰসেন দস্সিতো’’তি আচরিযেহি অযং সম্বন্ধো ৰুত্তো. অপরো নযো – হেট্ঠা ৰুত্তেসু একৰিধাদিভেদভিন্নেসু পকারেসু ধম্মৰিনযাদিভাৰো সঙ্গীতিকারকে হেৰ সঙ্গীতিকালে ৰৰত্থাপিতো, ন পচ্ছা কপ্পনমত্তসিদ্ধোতি দস্সেন্তো ‘‘এৰমেত’’ন্তিআদিমাহাতিপি ৰত্তব্বো. ন কেৰলং যথাৰুত্তপ্পকারমেৰ ৰৰত্থাপেত্ৰা সঙ্গীতং, অথ খো অঞ্ঞম্পীতি দস্সেতি ‘‘ন কেৰলঞ্চা’’তিআদিনা. উদানসঙ্গহো নাম পঠমপারাজিকাদীসু আগতানং ৰিনীতৰত্থুআদীনং সঙ্খেপতো সঙ্গহদস্সনৰসেন ধম্মসঙ্গাহকেহি ঠপিতা –

‘‘মক্কটী ৰজ্জিপুত্তা চ, গিহী নগ্গো চ তিত্থিযা;

দারিকুপ্পলৰণ্ণা চ, ব্যঞ্জনেহি পরে দুৰে’’তি. আদিকা (পারা. ৬৬); –

গাথাযো. ৰুচ্চমানস্স হি ৰুত্তস্স ৰা অত্থস্স ৰিপ্পকিণ্ণভাৰেন পৰত্তিতুং অদত্ৰা উদ্ধং দানং রক্খণং উদানং, সঙ্গহৰচনন্তি অত্থো. সীলক্খন্ধৰগ্গমূলপরিযাযৰগ্গাদিৰসেন ৰগ্গসঙ্গহো. ৰগ্গোতি হি ধম্মসঙ্গাহকেহেৰ কতা সুত্তসমুদাযস্স সমঞ্ঞা. উত্তরিমনুস্সপেয্যালনীলপেয্যালাদিৰসেন পেয্যালসঙ্গহো. পাতুং রক্খিতুং, ৰিত্থারিতুং ৰা অলন্তি হি পেয্যালং, সঙ্খিপিত্ৰা দস্সনৰচনং. অঙ্গুত্তরনিকাযাদীসু নিপাতসঙ্গহো, গাথঙ্গাদিৰসেন নিপাতনং. সমুদাযকরণঞ্হি নিপাতো. দেৰতাসংযুত্তাদিৰসেন (সং. নি. ১.১) সংযুত্তসঙ্গহো. ৰগ্গসমুদাযে এৰ ধম্মসঙ্গাহকেহি কতা সংযুত্তসমঞ্ঞা. মূলপণ্ণাসকাদিৰসেন পণ্ণাসসঙ্গহো, পঞ্ঞাস পঞ্ঞাস সুত্তানি গণেত্ৰা সঙ্গহোতি ৰুত্তং হোতি. আদিসদ্দেন তস্সং তস্সং পাল়িযং দিস্সমানং সঙ্গীতিকারকৰচনং সঙ্গণ্হাতি. উদানসঙ্গহ…পে… পণ্ণাসসঙ্গহাদীহি অনেকৰিধং তথা. সত্তহি মাসেহীতি কিরিযাপৰগ্গে ততিযা ‘‘একাহেনেৰ বারাণসিং পাযাসি. নৰহি মাসেহি ৰিহারং নিট্ঠাপেসী’’তিআদীসু ৰিয. কিরিযায আসুং পরিনিট্ঠাপনঞ্হি কিরিযাপৰগ্গো.

তদা অনেকচ্ছরিযপাতুভাৰদস্সনেন সাধূনং পসাদজননত্থমাহ ‘‘সঙ্গীতিপরিযোসানে চস্সা’’তিআদি. অস্স বুদ্ধৰচনস্স সঙ্গীতিপরিযোসানে সঞ্জাতপ্পমোদা ৰিয, সাধুকারং দদমানা ৰিয চ সঙ্কম্পি…পে… পাতুরহেসুন্তি সম্বন্ধো. ৰিযাতি হি উভযত্থ যোজেতব্বং. পৰত্তনে, পৰত্তনায ৰা সমত্থং পৰত্তনসমত্থং. উদকপরিযন্তন্তি পথৰীসন্ধারকউদকপরিযোসানং কত্ৰা, সহ তেন উদকেন, তং ৰা উদকং আহচ্চাতি ৰুত্তং হোতি, তেন একদেসকম্পনং নিৰারেতি. সঙ্কম্পীতি উদ্ধং উদ্ধং গচ্ছন্তী সুট্ঠু কম্পি. সম্পকম্পীতি উদ্ধমধো চ গচ্ছন্তী সম্মা পকারেন কম্পি. সম্পৰেধীতি চতূসু দিসাসু গচ্ছন্তী সুট্ঠু ভিয্যো পৰেধি. এৰং এতেন পদত্তযেন ছপ্পকারং পথৰীচলনং দস্সেতি. অথ ৰা পুরত্থিমতো, পচ্ছিমতো চ উন্নমনওনমনৰসেন সঙ্কম্পি. উত্তরতো, দক্খিণতো চ উন্নমনওনমনৰসেন সম্পকম্পি. মজ্ঝিমতো, পরিযন্ততো চ উন্নমনওনমনৰসেন সম্পৰেধি. এৰম্পি ছপ্পকারং পথৰীচলনং দস্সেতি, যং সন্ধায অট্ঠকথাসু ৰুত্তং –-

‘‘পুরত্থিমতো উন্নমতি পচ্ছিমতো ওনমতি, পচ্ছিমতো উন্নমতি পুরত্থিমতো ওনমতি, উত্তরতো উন্নমতি দক্খিণতো ওনমতি, দক্খিণতো উন্নমতি উত্তরতো ওনমতি, মজ্ঝিমতো উন্নমতি পরিযন্ততো ওনমতি, পরিযন্ততো উন্নমতি মজ্ঝিমতো ওনমতীতি এৰং ছপ্পকারং…পে… অকম্পিত্থা’’তি (বু. ৰং. অট্ঠ. ৭১).

অচ্ছরং পহরিতুং যুত্তানি অচ্ছরিযানি, পুপ্ফৰস্সচেলুক্খেপাদীনি অঞ্ঞাযপি সা সমঞ্ঞায পাকটাতি দস্সেন্তো আহ ‘‘যা লোকে’’তিআদি. যা পঠমমহাসঙ্গীতি ধম্মসঙ্গাহকেহি মহাকস্সপাদীহি পঞ্চহি সতেহি যেন কতা সঙ্গীতা, তেন পঞ্চ সতানি এতিস্সাতি ‘‘পঞ্চসতা’’তি চ থেরেহেৰ কতত্তা থেরা মহাকস্সপাদযো এতিস্সা, থেরেহি ৰা কতাতি ‘‘থেরিকা’’তি চ লোকে পৰুচ্চতি, অযং পঠমমহাসঙ্গীতি নামাতি সম্বন্ধো.

এৰং পঠমমহাসঙ্গীতি দস্সেত্ৰা যদত্থং সা ইধ দস্সিতা, ইদানি তং নিদানং নিগমনৰসেন দস্সেন্তো ‘‘ইমিস্সা’’তিআদিমাহ. আদিনিকাযস্সাতি সুত্তন্তপিটকপরিযাপন্নেসু পঞ্চসু নিকাযেসু আদিভূতস্স দীঘনিকাযস্স. খুদ্দকপরিযাপন্নো হি ৰিনযো পঠমং সঙ্গীতো. তথা হি ৰুত্তং ‘‘সুত্তন্ত পিটকে’’তি. তেনাতি তথাৰুত্তত্তা, ইমিনা যথাৰুত্তপঠমমহাসঙ্গীতিযং তথাৰচনমেৰ সন্ধায মযা হেট্ঠা এৰং ৰুত্তন্তি পুব্বাপরসম্বন্ধং, যথাৰুত্তৰিত্থারৰচনস্স ৰা গুণং দস্সেতীতি.

ইতি সুমঙ্গলৰিলাসিনিযা দীঘনিকাযট্ঠকথায পরমসুখুমগম্ভীরদুরনুবোধত্থপরিদীপনায সুৰিমলৰিপুলপঞ্ঞাৰেয্যত্তিযজননায অজ্জৰমদ্দৰসোরচ্চসদ্ধাসতিধিতিবুদ্ধিখন্তি ৰীরিযাদিধম্মসমঙ্গিনা সাট্ঠকথে পিটকত্তযে অসঙ্গাসংহীরৰিসারদঞাণচারিনা অনেকপ্পভেদসকসমযসমযন্তরগহনজ্ঝোগাহিনা মহাগণিনা মহাৰেয্যাকরণেন ঞাণাভিৰংসধম্মসেনাপতিনামথেরেন মহাধম্মরাজাধিরাজগরুনা কতায সাধুৰিলাসিনিযা নাম লীনত্থপকাসনিযা বাহিরনিদানৰণ্ণনায লীনত্থপকাসনা.

নিদানকথাৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১. ব্রহ্মজালসুত্তং

পরিব্বাজককথাৰণ্ণনা

. এত্তাৰতা চ পরমসণ্হসুখুমগম্ভীরদুদ্দসানেকৰিধনযসমলঙ্কতং ব্রহ্মজালস্স সাধারণতো বাহিরনিদানং দস্সেত্ৰা ইদানি অব্ভন্তরনিদানং সংৰণ্ণেন্তো অত্থাধিগমস্স সুনিক্খিত্তপদমূলকত্তা, সুনিক্খিত্তপদভাৰস্স চ ‘‘ইদমেৰ’’ন্তি সভাৰৰিভাৰনেন পদৰিভাগেন সাধেতব্বত্তা পঠমং তাৰ পদৰিভাগং দস্সেতুং ‘‘তত্থ এৰ’’ন্তিআদিমাহ. পদৰিভাগেন হি ‘‘ইদং নাম এতং পদ’’ন্তি ৰিজাননেন তংতংপদানুরূপং লিঙ্গৰিভত্তি ৰচন কালপযোগাদিকং সম্মাপতিট্ঠাপনতো যথাৰুত্তস্স পদস্স সুনিক্খিত্ততা হোতি, তায চ অত্থস্স সমধিগমিযতা. যথাহ ‘‘সুনিক্খিত্তস্স ভিক্খৰে – পদব্যঞ্জনস্স অত্থোপি সুনযোহোতী’’তিআদি. অপিচ সম্বন্ধতো, পদতো, পদৰিভাগতো, পদত্থতো অনুযোগতো, পরিহারতো চাতি ছহাকারেহি অত্থৰণ্ণনা কাতব্বা. তত্থ সম্বন্ধো নাম দেসনাসম্বন্ধো, যং লোকিযা ‘‘উম্মুগ্ঘাতো’’তিপি ৰদন্তি, সো পন পাল়িযা নিদানপাল়িৰসেন, নিদানপাল়িযা চ সঙ্গীতিৰসেন ৰেদিতব্বো. পঠমমহাসঙ্গীতিং দস্সেন্তেন হি নিদানপাল়িযা সম্বন্ধো দস্সিতো, তস্মা পদাদিৰসেনেৰ সংৰণ্ণনং করোন্তো ‘‘এৰ’’ন্তিআদিমাহ. এত্থ চ ‘‘এৰন্তি নিপাতপদন্তিআদিনা পদতো, পদৰিভাগতো চ সংৰণ্ণনং করোতি পদানং তব্বিসেসানঞ্চ দস্সিতত্তা. পদৰিভাগোতি হি পদানং ৰিসেসোযেৰ অধিপ্পেতো, ন পদৰিগ্গহো. পদানি চ পদৰিভাগো চ পদৰিভাগো. অথ ৰা পদৰিভাগো চ পদৰিগ্গহো চ পদৰিভাগোতি একসেসৰসেন পদপদৰিগ্গহাপি পদৰিভাগসদ্দেন ৰুত্তাতি দট্ঠব্বং. পদৰিগ্গহতো পন ‘‘ভিক্খূনং সঙ্ঘো’’তিআদিনা উপরি সংৰণ্ণনং করিস্সতি, তথা পদত্থানুযোগপরিহারেহিপি. এৰন্তি এত্থ লুত্তনিদ্দিট্ঠইতি-সদ্দো আদিঅত্থো অন্তরাসদ্দ চ সদ্দাদীনম্পি সঙ্গহিতত্তা, নযগ্গহণেন ৰা তে গহিতা. তেনাহ ‘‘মেতিআদীনি নামপদানী’’তি. ইতরথা হি অন্তরাসদ্দং চ সদ্দাদীনম্পি নিপাতভাৰো ৰত্তব্বো সিযা. মেতিআদীনীতি এত্থ পন আদি-সদ্দেন যাৰ পটিসদ্দো, তাৰ তদৰসিট্ঠাযেৰ সদ্দা সঙ্গহিতা. পটীতি উপসগ্গপদং পতিসদ্দস্স কারিযভাৰতো.

ইদানি অত্থুদ্ধারক্কমেন পদত্থতো সংৰণ্ণনং করোন্তো ‘‘অত্থতো পনা’’তিআদিমাহ. ইমস্মিং পন ঠানে সোতূনং সংৰণ্ণনানযকোসল্লত্থং সংৰণ্ণনাপ্পকারা ৰত্তব্বা. কথং?

একনাল়িকা কথা চ, চতুরস্সা তথাপি চ;

নিসিন্নৰত্তিকা চেৰ, তিধা সংৰণ্ণনং ৰদে.

তত্থ পাল়িং ৰত্ৰা একেকপদস্স অত্থকথনং একায নাল়িযা মিনিতসদিসত্তা, একেকং ৰা পদং নাল়ং মূলং, একমেকং পদং ৰা নাল়িকা অত্থনিগ্গমনমগ্গো এতিস্সাতি কত্ৰা একনাল়িকা নাম. পটিপক্খং দস্সেত্ৰা, পটিপক্খস্স চ উপমং দস্সেত্ৰা, সপক্খং দস্সেত্ৰা, সপক্খস্স চ উপমং দস্সেত্ৰা, কথনং চতূহি ভাগেহি ৰুত্তত্তা, চত্তারো ৰা রস্সা সল্লক্খণূপাযা এতিস্সাতি কত্ৰা চতুরস্সা নাম, ৰিসভাগধম্মৰসেনেৰ পরিযোসানং গন্ত্ৰা পুন সভাগধম্মৰসেনেৰ পরিযোসানগমনং নিসীদাপেত্ৰা পতিট্ঠাপেত্ৰা আৰত্তনযুত্তত্তা, নিযমতো ৰা নিসিন্নস্স আরদ্ধস্স ৰত্তো সংৰত্তো এতিস্সাতি কত্ৰা নিসিন্নৰত্তিকা নাম, যথারদ্ধস্স অত্থস্স ৰিসুং ৰিসুং পরিযোসানাপি নিযুত্তাতি ৰুত্তং হোতি, সোদাহরণা পন কথা অঙ্গুত্তরট্ঠকথায তট্টীকাযং একাদসনিপাতে গোপালকসুত্তৰণ্ণনাতো গহেতব্বা.

ভেদকথা তত্ৰকথা, পরিযাযকথাপি চ;

ইতি অত্থক্কমে ৰিদ্ৰা, তিধা সংৰণ্ণনং ৰদে.

তত্থ পকতিআদিৰিচারণা ভেদকথা যথা ‘‘বুজ্ঝতীতি বুদ্ধো’’তিআদি. সরূপৰিচারণা তত্ৰকথা যথা ‘‘বুদ্ধোতি যো সো ভগৰা সযম্ভূ অনাচরিযকো’’তিআদি (মহানি. ১৯২; চূল়নি. ৯৭; পটি. ম. ১.১৬১). ৰেৰচনৰিচারণা পরিযাযকথা যথা ‘‘বুদ্ধো ভগৰা সব্বঞ্ঞূ লোকনাযকো’’তিআদি (নেত্তি. ৩৮ ৰেৰচনাহারৰিভঙ্গনিস্সিতো পাল়ি).

পযোজনঞ্চ পিণ্ডত্থো, অনুসন্ধি চ চোদনা;

পরিহারো চ সব্বত্থ, পঞ্চধা ৰণ্ণনং ৰদে.

তত্থ পযোজনং নাম দেসনাফলং, তং পন সুতমযঞাণাদি. পিণ্ডত্থো নাম ৰিপ্পকিণ্ণস্স অত্থস্স সুৰিজাননত্থং সম্পিণ্ডেত্ৰা কথনং. অনুসন্ধি নাম পুচ্ছানুসন্ধাদি. চোদনা নাম যথাৰুত্তস্স ৰচনস্স ৰিরোধিকথনং. পরিহারো নাম তস্স অৰিরোধিকথনং.

উম্মুগ্ঘাতো পদঞ্চেৰ, পদত্থো পদৰিগ্গহো;

চালনা পচ্চুপট্ঠানং, ছধা সংৰণ্ণনং ৰদে. (ৰজির. টী. পঠমমহাসঙ্গীতিৰণ্ণনা);

তত্থ অজ্ঝত্তিকাদিনিদানং উম্মুগ্ঘাতো. ‘‘এৰমিদ’’ন্তি নানাৰিধেন পদৰিসেসতাকথনং পদং, সদ্দত্থাধিপ্পাযত্থাদি পদত্থো. অনেকধা নিব্বচনং পদৰিগ্গহো. চালনা নাম চোদনা. পচ্চুপট্ঠানং পরিহারো.

সমুট্ঠানং পদত্থো চ, ভাৰানুৰাদৰিধযো;

ৰিরোধো পরিহারো চ, নিগমনন্তি অট্ঠধা.

তত্থ সমুট্ঠানন্তি অজ্ঝত্তিকাদিনিদানং. পদত্থোতি অধিপ্পেতানধিপ্পেতাদিৰসেন অনেকধা পদস্স অত্থো. ভাৰোতি অধিপ্পাযো. অনুৰাদৰিধযোতি পঠমৰচনং ৰিধি, তদাৰিকরণৰসেন পচ্ছা ৰচনং অনুৰাদো, ৰিসেসনৰিসেস্যানং ৰা ৰিধানুৰাদ সমঞ্ঞা. ৰিরোধোতি অত্থনিচ্ছযনত্থং চোদনা. পরিহারোতি তস্সা সোধনা. নিগমনন্তি অনুসন্ধিযা অনুরূপং অপ্পনা.

আদিতো তস্স নিদানং, ৰত্তব্বং তপ্পযোজনং;

পিণ্ডত্থো চেৰ পদত্থো, সম্বন্ধো অধিপ্পাযকো;

চোদনা সোধনা চেতি, অট্ঠধা ৰণ্ণনং ৰদে.

তত্থ সম্বন্ধো নাম পুব্বাপরসম্বন্ধো, যো ‘‘অনুসন্ধী’’তি ৰুচ্চতি. সেসা ৰুত্তত্থাৰ, এৰমাদিনা তত্থ তত্থাগতে সংৰণ্ণনাপ্পকারে ঞত্ৰা সব্বত্থ যথারহং ৰিচেতব্বাতি.

এৰমনেকত্থপ্পভেদতা পযোগতোৰ ঞাতব্বাতি তব্বসেন তং সমত্থেতুং ‘‘তথা হেসা’’তিআদি ৰুত্তং. অথ ৰা অযং সদ্দো ইমস্সত্থস্স ৰাচকোতি সঙ্কেতৰৰত্থিতাযেৰ সদ্দা তং তদত্থস্স ৰাচকা, সঙ্কেতো চ নাম পযোগৰসেন সিদ্ধোতি দস্সেতুম্পি ইদং ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. এৰমীদিসেসু. ননু চ –

‘‘যথাপি পুপ্ফরাসিম্হা, কযিরা মালাগুণে বহূ;

এৰং জাতেন মচ্চেন, কত্তব্বং কুসলং বহু’’ন্তি. (ধ. প. ৫৩);

এত্থ এৰং-সদ্দেন উপমাকারস্সেৰ ৰুত্তত্তা আকারত্থোযেৰ এৰং-সদ্দো সিযাতি? ন, ৰিসেসসব্ভাৰতো. ‘‘এৰং ব্যা খো’’তিআদীসু (ম. নি. ২৩৪, ৩৯৬) হি আকারমত্তৰাচকোযেৰ আকারত্থোতি অধিপ্পেতো, ন পন আকারৰিসেসৰাচকো. এত্থ হি কিঞ্চাপি পুপ্ফরাসিসদিসতো মনুস্সূপপত্তি সপ্পুরিসূপনিস্সয সদ্ধম্মসৰন যোনিসোমনসিকারভোগসম্পত্তিআদিদানাদিপুঞ্ঞকিরিযাহেতুসমুদাযতো সোভাসুগন্ধতাদিগুণযোগেন মালাগুণসদিসিযো বহুকা পুঞ্ঞকিরিযা মরিতব্বসভাৰতায মচ্চেন সত্তেন কত্তব্বাতি অত্থস্স জোতিতত্তা পুপ্ফরাসিমালাগুণাৰ উপমা নাম উপমীযতি এতাযাতি কত্ৰা, তেসং উপমাকারো চ যথাসদ্দেন অনিযমতো জোতিতো, তস্মা ‘‘এৰং-সদ্দো নিযমতো উপমাকারনিগমনত্থো’’তি ৰত্তুং যুত্তং, তথাপি সো উপমাকারো নিযমিযমানো অত্থতো উপমাৰ হোতি নিস্সযভূতং তমন্তরেন নিস্সিতভূতস্স উপমাকারস্স অলব্ভমানত্তাতি অধিপ্পাযেনাহ ‘‘উপমাযং আগতো’’তি. অথ ৰা উপমীযনং সদিসীকরণন্তি কত্ৰা পুপ্ফরাসিমালাগুণেহি সদিসভাৰসঙ্খাতো উপমাকারোযেৰ উপমা নাম. ‘‘সদ্ধম্মত্তং সিযোপমা’’তি হি ৰুত্তং, তস্মা আকারমত্তৰাচকোৰ আকারত্থো এৰং-সদ্দো. উপমাসঙ্খাতআকারৰিসেসৰাচকো পন উপমাত্থোযেৰাতি ৰুত্তং ‘‘উপমাযং আগতো’’তি.

তথা ‘‘এৰং ইমিনা আকারেন অভিক্কমিতব্ব’’ন্তিআদিনা উপদিসিযমানায সমণসারুপ্পায আকপ্পসম্পত্তিযা উপদিসনাকারোপি অত্থতো উপদেসোযেৰাতি আহ ‘‘এৰং…পে… উপদেসে’’তি. এৰমেতন্তি এত্থ পন ভগৰতা যথাৰুত্তমত্থং অৰিপরীততো জানন্তেহি কতং তত্থ সংৰিজ্জমানগুণানং পকারেহি হংসনং উদগ্গতাকরণং সম্পহংসনং. তত্থ সম্পহংসনাকারোপি অত্থতো সম্পহংসনমেৰাতি ৰুত্তং ‘‘সম্পহংসনেতি. এৰমেৰ পনাযন্তি এত্থ চ দোসৰিভাৰনেন গারয্হৰচনং গরহণং, তদাকারোপি অত্থতো গরহণং নাম, তস্মা ‘‘গরহণে’’তি ৰুত্তং. সো চেত্থ গরহণাকারো ‘‘ৰসলী’’তিআদিখুংসনসদ্দসন্নিধানতো এৰং-সদ্দেন পকাসিতোতি ৰিঞ্ঞাযতি, যথা চেত্থ এৰং উপমাকারাদযোপি উপমাদিৰসেন ৰুত্তানং পুপ্ফরাসিআদিসদ্দানং সন্নিধানতোতি দট্ঠব্বং. জোতকমত্তা হি নিপাতাতি. এৰমেৰাতি চ অধুনা ভাসিতাকারেনেৰ. অযং ৰসলগুণযোগতো ৰসলী কাল়কণ্ণী যস্মিং ৰা তস্মিং ৰা ঠানে ভাসতীতি সম্বন্ধো. এৰং ভন্তেতি সাধু ভন্তে, সুট্ঠু ভন্তেতি ৰুত্তং হোতি. এত্থ পন ধম্মস্স সাধুকং সৰনমনসিকারে সন্নিযোজিতেহি ভিক্খূহি তত্থ অত্তনো ঠিতভাৰস্স পটিজাননমেৰ ৰচনসম্পটিগ্গহো, তদাকারোপি অত্থতো ৰচনসম্পটিগ্গহোযেৰ নাম, তেনাহ ‘‘ৰচনসম্পটিগ্গহে’’তি.

এৰং ব্যা খোতি এৰং ৰিয খো. এৰং খোতি হি ইমেসং পদানমন্তরে ৰিযসদ্দস্স ব্যাপদেসোতি নেরুত্তিকা ‘‘ৰ-কারস্স, ব-কারং, য-কারসংযোগঞ্চ কত্ৰা দীঘৰসেন পদসিদ্ধী’’তিপি ৰদন্তি. আকারেতি আকারমত্তে. অপ্পাবাধন্তি ৰিসভাগৰেদনাভাৰং. অপ্পাতঙ্কন্তি কিচ্ছজীৰিতকররোগাভাৰং. লহুট্ঠানন্তি নিগ্গেলঞ্ঞতায লহুতাযুত্তং উট্ঠানং. বলন্তি কাযবলং. ফাসুৰিহারন্তি চতূসু ইরিযাপথেসু সুখৰিহারং. ৰিত্থারো দসম সুভসুত্তট্ঠকথায মেৰ (দী. নি. অট্ঠ. ১.৪৪৫) আৰি ভৰিস্সতি. এৰঞ্চ ৰদেহীতি যথাহং ৰদামি, এৰম্পি সমণং আনন্দং ৰদেহি. ‘‘সাধু কির ভৰ’’ন্তিআদিকং ইদানি ৰত্তব্বৰচনং, সো চ ৰদনাকারো ইধ এৰং-সদ্দেন নিদস্সীযতীতি ৰুত্তং ‘‘নিদস্সনে’’তি. কালামাতি কালামগোত্তসম্বন্ধে জনে আলপতি. ‘‘ইমে…পে… ৰা’’তি যং মযা ৰুত্তং, তং কিং মঞ্ঞথাতি অত্থো. সমত্তাতি পরিপূরিতা. সমাদিন্নাতি সমাদিযিতা. সংৰত্তন্তি ৰা নো ৰা সংৰত্তন্তি এত্থ ৰচনদ্ৰযে কথং ৰো তুম্হাকং মতি হোতীতি যোজেতব্বং. এৰং নোতি এৰমেৰ অম্হাকং মতি এত্থ হোতি, অম্হাকমেত্থ মতি হোতি যেৰাতিপি অত্থো. এত্থ চ তেসং যথাৰুত্তধম্মানং অহিতদুক্খাৰহভাৰে সন্নিট্ঠানজননত্থং অনুমতিগ্গহণৰসেন ‘‘সংৰত্তন্তি নো ৰা, কথং ৰো এত্থ হোতী’’তি পুচ্ছায কতায ‘‘এৰং নো এত্থ হোতী’’তি ৰুত্তত্তা তদাকারসন্নিট্ঠানং এৰং-সদ্দেন ৰিভাৰিতং, সো চ তেসং ধম্মানং অহিতায দুক্খায সংৰত্তনাকারো নিযমিযমানো অত্থতো অৰধারণমেৰাতি ৰুত্তং ‘‘অৰধারণে’’তি. আকারত্থমঞ্ঞত্র সব্বত্থ ৰুত্তনযেন চোদনা, সোধনা চ ৰেদিতব্বা.

আদিসদ্দেন চেত্থ ইদমত্থপুচ্ছাপরিমাণাদিঅত্থানং সঙ্গহো দট্ঠব্বো. তথা হি ‘‘এৰংগতানি, এৰংৰিধো, এৰমাকারো’’তি চ আদীসু ইদমত্থে, গতৰিধাকারসদ্দা পন পকারপরিযাযা. গতৰিধযুত্তাকারসদ্দে হি লোকিযা পকারত্থে ৰদন্তি. ‘‘এৰং সু তে সুন্হাতা সুৰিলিত্তা কপ্পিতকেসমস্সূ আমুত্তমণিকুণ্ডলাভরণা ওদাতৰত্থৰসনা পঞ্চহি কামগুণেহি সমপ্পিতা সমঙ্গীভূতা পরিচারেন্তি, সেয্যথাপি ত্ৰং এতরহি সাচরিযকোতি? নো হিদং ভো গোতমা’’তিআদীসু (দী. নি. ১.২৮৬) পুচ্ছাযং. ‘‘এৰং লহুপরিৰত্তং (অ. নি. ১.৪৮), এৰমাযুপরিযন্তো’’তি (পারা. ১২) চ আদীসু পরিমাণে. এত্থাপি ‘‘সুন্হাতা সুৰিলিত্তা’’তিআদিৰচনং পুচ্ছা, লহুপরিৰত্তং, আযূনং পমাণঞ্চ পরিমাণং, তদাকারোপি অত্থতো পুচ্ছা চ পরিমাণঞ্চ নাম, তস্মা এতেসু পুচ্ছত্থো, পরিমাণত্থো চ এৰংসদ্দো ৰেদিতব্বোতি. ইধ পন সো কতমেসু ভৰতি, সব্বত্থ ৰা, অনিযমতো পদেসে ৰাতি চোদনায ‘‘স্ৰাযমিধা’’তিআদি ৰুত্তং.

ননু একস্মিংযেৰ অত্থে সিযা, কস্মা তীসুপীতি চ, হোতু তিব্বিধেসু অত্থেসু, কেন কিমত্থং দীপেতীতি চ অনুযোগং পরিহরন্তো ‘‘তত্থা’’তিআদিমাহ. তত্থাতি তেসু তীসু অত্থেসু. একত্তনানত্তঅব্যাপারএৰংধম্মতাসঙ্খাতা, নন্দিযাৰত্ততিপুক্খলসীহৰিক্কীল়িতঅঙ্কুসদিসালোচনসঙ্খাতা ৰা আধারাদিভেদৰসেন নানাৰিধা নযা নানানযা, পাল়িগতিযো ৰা নযা, তা চ পঞ্ঞত্তিঅনুপঞ্ঞত্তি আদিৰসেন, সঙ্খেপৰিত্থারাদিৰসেন, সংকিলেসভাগিযাদিলোকিযাদিতদুভযৰোমিস্সকাদিৰসেন, কুসলাদিৰসেন, খন্ধাদিৰসেন, সঙ্গহাদিৰসেন, সমযৰিমুত্তাদিৰসেন, ঠপনাদিৰসেন, কুসলমূলাদিৰসেন, তিকপট্ঠানাদিৰসেন চ পিটকত্তযানুরূপং নানাপ্পকারাতি নানানযা. তেহি নিপুণং সণ্হং সুখুমং তথা. আসযোৰ অজ্ঝাসযো, তে চ সস্সতাদিভেদেন, তত্থ চ অপ্পরজক্খতাদিৰসেন অনেকা, অত্তজ্ঝাসযাদযো এৰ ৰা সমুট্ঠানমুপ্পত্তিহেতু এতস্সাতি তথা, উপনেতব্বাভাৰতো অত্থব্যঞ্জনে হি সম্পন্নং পরিপুণ্ণং তথা. অপিচ সঙ্কাসনপকাসনৰিৰরণৰিভজনউত্তানীকরণপঞ্ঞত্তিৰসেন ছহি অত্থপদেহি, অক্খরপদব্যঞ্জনআকারনিরুত্তিনিদ্দেসৰসেন ছহি ব্যঞ্জনপদেহি চ সম্পন্নং সমন্নাগতং তথা. অথ ৰা ৰিঞ্ঞূনং হদযঙ্গমতো, সৰনে অতিত্তিজননতো, ব্যঞ্জনরসৰসেন পরমগম্ভীরভাৰতো, ৰিচারণে অতিত্তিজননতো, অত্থরসৰসেন চ সম্পন্নং সাদুরসং তথা.

পাটিহারিযপদস্স ৰচনত্থং ‘‘পটিপক্খহরণতো রাগাদিকিলেসাপনযনতো পাটিহারিয’’ন্তি ৰদন্তি. ভগৰতো পন পটিপক্খা রাগাদযো ন সন্তি, যে হরিতব্বা বোধিমূলেযেৰ সৰাসনসকলসংকিলেসানং পহীনত্তা. পুথুজ্জনানম্পি চ ৰিগতূপক্কিলেসে অট্ঠগুণসমন্নাগতে চিত্তে হতপটিপক্খে সতিযেৰ ইদ্ধিৰিধং পৰত্ততি, তস্মা পুথুজ্জনেসু পৰত্তৰোহারেনপি ন সক্কা ইধ ‘‘পাটিহারিয’’ন্তি ৰত্তুং, সচে পন মহাকারুণিকস্স ভগৰতো ৰেনেয্যগতাৰ কিলেসা পটিপক্খা সংসারপঙ্কনিমুগ্গস্স সত্তনিকাযস্স সমুদ্ধরিতুকামতো, তস্মা তেসং ৰেনেয্যগতকিলেসসঙ্খাতানং পটিপক্খানং হরণতো পাটিহারিযন্তি ৰুত্তং অস্স, এৰং সতি যুত্তমেতং.

অথ ৰা ভগৰতো সাসনস্স পটিপক্খা তিত্থিযা, তেসং তিত্থিযভূতানং পটিপক্খানং হরণতো পাটিহারিযন্তিপি যুজ্জতি. কামঞ্চেত্থ তিত্থিযা হরিতব্বা নাস্সু, তেসং পন সন্তানগতদিট্ঠিহরণৰসেন দিট্ঠিপ্পকাসনে অসমত্থতাকারণেন চ ইদ্ধিআদেসনানুসাসনীসঙ্খাতেহি তীহিপি পাটিহারিযেহি তে হরিতা অপনীতা নাম হোন্তি. পটীতি ৰা অযং সদ্দো ‘‘পচ্ছা’’তি এতস্স অত্থং বোধেতি ‘‘তস্মিং পটিপৰিট্ঠম্হি, অঞ্ঞো আগঞ্ছি ব্রাহ্মণো’’তিআদীসু (সু. নি. ৯৮৫; চূল়নি. ৪) ৰিয, তস্মা সমাহিতে চিত্তে ৰিগতূপক্লেসে কতকিচ্চেন পচ্ছা হরিতব্বং পৰত্তেতব্বন্তি পটিহারিযং, তদেৰ দীঘৰসেন, সকত্থৰুত্তিপচ্চযৰসেন ৰা পাটিহারিযং, অত্তনো ৰা উপক্লেসেসু চতুত্থজ্ঝানমগ্গেহি হরিতেসু পচ্ছা তদঞ্ঞেসং হরণং পাটিহারিযং ৰুত্তনযেন. ইদ্ধিআদেসনানুসাসনিযো হি ৰিগতূপক্লেসেন, কতকিচ্চেন চ সত্তহিতত্থং পুন পৰত্তেতব্বা, হতেসু চ অত্তনো উপক্লেসেসু পরসত্তানং উপক্লেসহরণানি চ হোন্তীতি তদুভযম্পি নিব্বচনং যুজ্জতি.

অপিচ যথাৰুত্তেহি নিব্বচনেহি ইদ্ধিআদেসনানুসাসনীসঙ্খাতো সমুদাযো পটিহারিযং নাম. একেকং পন তস্মিং ভৰং ‘‘পাটিহারিয’’ন্তি ৰুচ্চতি ৰিসেসত্থজোতকপচ্চযন্তরেন সদ্দরচনাৰিসেসসম্ভৰতো, পটিহারিযং ৰা চতুত্থজ্ঝানং, মগ্গো চ পটিপক্খহরণতো, তত্থ জাতং, তস্মিং ৰা নিমিত্তভূতে, ততো ৰা আগতন্তি পাটিহারিযং. ৰিচিত্রা হি তদ্ধিতৰুত্তি. তস্স পন ইদ্ধিআদেসনানুসাসনীভেদেন, ৰিসযভেদেন চ বহুৰিধস্স ভগৰতো দেসনায লব্ভমানত্তা ‘‘ৰিৰিধপাটিহারিযন্তি ৰুত্তং. ভগৰা হি কদাচি ইদ্ধিৰসেনাপি দেসনং করোতি নিম্মিতবুদ্ধেন সহ পুচ্ছাৰিস্সজ্জনাদীসু, কদাচি আদেসনাৰসেনাপি আমগন্ধব্রাহ্মণস্স ধম্মদেসনাদীসু (সু. নি. অট্ঠ. ১.২৪১), যেভুয্যেন পন অনুসাসনিযা. অনুসাসনীপাটিহারিযঞ্হি বুদ্ধানং সততং ধম্মদেসনা. ইতি তংতংদেসনাকারেন অনেকৰিধপাটিহারিযতা দেসনায লব্ভতি. অযমত্থো উপরি একাদসমস্স কেৰট্টসুত্তস্স ৰণ্ণনায (দী. নি. অট্ঠ. ১.৪৮১) আৰি ভৰিস্সতি. অথ ৰা তস্স ৰিৰিধস্সাপি পাটিহারিযস্স ভগৰতো দেসনায সংসূচনতো ‘‘ৰিৰিধপাটিহারিয’’ন্তি ৰুত্তং, অনেকৰিধপাটিহারিযদস্সনন্তি অত্থো.

ধম্মনিরুত্তিযাৰ ভগৰতি ধম্মং দেসেন্তে সব্বেসং সুণন্তানং নানাভাসিতানং তংতংভাসানুরূপতো দেসনা সোতপথমাগচ্ছতীতি আহ ‘‘সব্ব…পে… মাগচ্ছন্ত’’ন্তি. সোতমেৰ সোতপথো, সৰনং ৰা সোতং, তস্স পথো তথা, সোতদ্ৰারন্তি অত্থো. সব্বাকারেনাতি যথাদেসিতাকারেন. কো সমত্থো ৰিঞ্ঞাতুং, অসমত্থোযেৰ, তস্মাতি পাঠসেসো. পনাতি একংসত্থে, তেন সদ্ধাসতিধিতিৰীরিযাদিবলসঙ্খাতেন সব্বথামেন একংসেনেৰ সোতুকামতাসঙ্খাতকুসলচ্ছন্দস্স জননং দস্সেতি. জনেত্ৰাপীতি এত্থ পি-সদ্দো, অপি-সদ্দো ৰা সম্ভাৰনত্থো ‘‘বুদ্ধোপি বুদ্ধভাৰং ভাৰেত্ৰা’’তিআদীসু (দী. নি. অট্ঠ ১; ম. নি. অট্ঠ. ১; সং. নি. অট্ঠ. ১; অ. নি. অট্ঠ ১.পঠমগন্থারম্ভকথা) ৰিয, তেন ‘‘সব্বথামেন একংসেনেৰ সোতুকামতং জনেত্ৰাপি নাম একেনাকারেন সুতং, কিমঙ্গং পন অঞ্ঞথা’’তি তথাসুতে ধম্মে সম্ভাৰনং করোতি. কেচি পন ‘‘এদিসেসু গরহত্থো’’তি ৰদন্তি, তদযুত্তমেৰ গরহত্থস্স অৰিজ্জমানত্তা, ৰিজ্জমানত্থস্সেৰ চ উপসগ্গনিপাতানং জোতকত্তা. ‘‘নানানযনিপুণ’’ন্তিআদিনা হি সব্বপ্পকারেন সোতুমসক্কুণেয্যভাৰেন ধম্মস্স ইধ সম্ভাৰনমেৰ করোতি, তস্মা ‘‘অপি দিব্বেসু কামেসু, রতিং সো নাধিগচ্ছতী’’তিআদীসুযেৰ (ধ. প. ১৮৭) গরহত্থসম্ভৰেসু গরহত্থো ৰেদিতব্বোতি. অপি-সদ্দো চ ঈদিসেসু ঠানেসু নিপাতোযেৰ, ন উপসগ্গো. তথা হি ‘‘অপি-সদ্দো চ নিপাতপক্খিকো কাতব্বো, যত্থ কিরিযাৰাচকতো পুব্বো ন হোতী’’তি অক্খরচিন্তকা ৰদন্তি. মযাপীতি এত্থ পন ন কেৰলং মযাৰ, অথ খো অঞ্ঞেহিপি তথারূপেহীতি সম্পিণ্ডনত্থো গহেতব্বো.

সামং ভৰতীতি সযম্ভূ, অনাচরিযকো. ন মযং ইদং সচ্ছিকতন্তি এত্থ পন ‘‘ন অত্তনো ঞাণেনেৰ অত্তনা সচ্ছিকত’’ন্তি পকরণতো অত্থো ৰিঞ্ঞাযতি. সামঞ্ঞৰচনস্সাপি হি সম্পযোগৰিপ্পযোগসহচরণৰিরোধসদ্দন্তরসন্নিধানলিঙ্গওচিত্যকালদেসপকরণাদিৰসেন ৰিসেসত্থগ্গহণং সম্ভৰতি. এৰং সব্বত্থ. পরিমোচেন্তোতি ‘‘পুন চপরং ভিক্খৰে, ইধেকচ্চো পাপভিক্খু তথাগতপ্পৰেদিতং ধম্মৰিনযং পরিযাপুণিত্ৰা অত্তনো দহতী’’তি (পারা. ১৯৫) ৰুত্তদোসতো পরিমোচাপনহেতু. হেত্ৰত্থে হি অন্ত-সদ্দো ‘‘অসম্বুধং বুদ্ধনিসেৰিত’’ন্তিআদীসু (ৰি. অট্ঠ. ১.গন্থারম্ভকথা) ৰিয. ইমস্স সুত্তস্স সংৰণ্ণনাপ্পকারৰিচারণেন অত্তনো ঞাণস্স পচ্চক্খতং সন্ধায ‘‘ইদানি ৰত্তব্ব’’ন্তি ৰুত্তং. এসা হি সংৰণ্ণনাকারানং পকতি, যদিদং সংৰণ্ণেতব্বধম্মে সব্বত্থ ‘‘অযমিমস্স অত্থো, এৰমিধ সংৰণ্ণযিস্সামী’’তি পুরেতরমেৰ সংৰণ্ণনাপ্পকারৰিচারণা.

এতদগ্গপদস্সত্থো ৰুত্তোৰ. ‘‘বহুস্সুতান’’ন্তিআদীসু পন অঞ্ঞেপি থেরা বহুস্সুতা, সতিমন্তো, গতিমন্তো, ধিতিমন্তো, উপট্ঠাকা চ অত্থি, অযং পনাযস্মা বুদ্ধৰচনং গণ্হন্তো দসবলস্স সাসনে ভণ্ডাগারিকপরিযত্তিযং ঠত্ৰা গণ্হি, তস্মা বহুস্সুতানং অগ্গো নাম জাতো. ইমস্স চ থেরস্স বুদ্ধৰচনং উগ্গহেত্ৰা ধারণসতি অঞ্ঞেহি থেরেহি বলৰতরা অহোসি, তস্মা সতিমন্তানং অগ্গো নাম জাতো. অযমেৰাযস্মা একপদে ঠত্ৰা সট্ঠিপদসহস্সানি গণ্হন্তো সত্থারা কথিতনিযামেন সব্বপদানি জানাতি, তস্মা গতিমন্তানং অগ্গো নাম জাতো. তস্সেৰ চাযস্মতো বুদ্ধৰচনং উগ্গণ্হনৰীরিযং, সজ্ঝাযনৰীরিযঞ্চ অঞ্ঞেহি অসদিসং অহোসি, তস্মা ধিতিমন্তানং অগ্গো নাম জাতো. তথাগতং উপট্ঠহন্তো চেস ন অঞ্ঞেসং উপট্ঠাকভিক্খূনং উপট্ঠহনাকারেন উপট্ঠহতি. অঞ্ঞেপি হি তথাগতং উপট্ঠহিংসু, ন চ পন বুদ্ধানং মনং গহেত্ৰা উপট্ঠহিতুং সক্কোন্তি, অযং পন থেরো উপট্ঠাকট্ঠানং লদ্ধদিৰসতো পট্ঠায আরদ্ধৰীরিযো হুত্ৰা তথাগতস্স মনং গহেত্ৰা উপট্ঠহি, তস্মা উপট্ঠাকানং অগ্গো নাম জাতো. অত্থকুসলোতি ভাসিতত্থে, পযোজনত্থে চ ছেকো. ধম্মোতি পাল়িধম্মো, নানাৰিধো ৰা হেতু. ব্যঞ্জনন্তি অক্খরং অত্থস্স ব্যঞ্জনতো. পদেন হি ব্যঞ্জিতোপি অত্থো অক্খরমূলকত্তা পদস্স ‘‘অক্খরেন ব্যঞ্জিতো’’তি ৰুচ্চতি. অত্থস্স ৰিযঞ্জনতো ৰা ৰাক্যম্পি ইধ ব্যঞ্জনং নাম. ৰাক্যেন হি অত্থো পরিপুণ্ণং ব্যঞ্জীযতি, যতো ‘‘ব্যঞ্জনেহি ৰিৰরতী’’তি আযস্মতা মহাকচ্চাযনত্থেরেন ৰুত্তং. নিরুত্তীতি নিব্বচনং, পঞ্চৰিধা ৰা নিরুত্তিনযা. তেসম্পি হি সদ্দরচনাৰিসেসেন অত্থাধিগমহেতুতো ইধ গহণং যুজ্জতি. পুব্বাপরং নাম পুব্বাপরানুসন্ধি, সুত্তস্স ৰা পুব্বভাগেন অপরভাগস্স সংসন্দনং. ভগৰতা চ পঞ্চৰিধএতদগ্গট্ঠানেন ধম্মসেনাপতিনা চ পঞ্চৰিধকোসল্লেন পসট্ঠভাৰানুরূপন্তি সম্বন্ধো. ধারণবলন্তি ধারণসঙ্খাতং বলং, ধারণে ৰা বলং, উভযত্থাপি ধারেতুং সামত্থিযন্তি ৰুত্তং হোতি. দস্সেন্তো হুত্ৰা, দস্সনহেতূতিপি অত্থো. তঞ্চ খো অত্থতো ৰা ব্যঞ্জনতো ৰা অনূনমনধিকন্তি অৰধারণফলমাহ. ন অঞ্ঞথা দট্ঠব্বন্তি পন নিৰত্তেতব্বত্থং. ন অঞ্ঞথাতি চ ভগৰতো সম্মুখা সুতাকারতো ন অঞ্ঞথা, ন পন ভগৰতা দেসিতাকারতো. অচিন্তেয্যানুভাৰা হি ভগৰতো দেসনা, এৰঞ্চ কত্ৰা ‘‘সব্বপ্পকারেন কো সমত্থো ৰিঞ্ঞাতু’’ন্তি হেট্ঠা ৰুত্তৰচনং সমত্থিতং হোতি, ইতরথা ভগৰতা দেসিতাকারেনেৰ সোতুং সমত্থত্তা তদেতং ন ৰত্তব্বং সিযা. যথাৰুত্তেন পন অত্থেন ধারণবলদস্সনঞ্চ ন ৰিরুজ্ঝতি সুতাকারাৰিরুজ্ঝনৰসেন ধারণস্স অধিপ্পেতত্তা, অঞ্ঞথা ভগৰতা দেসিতাকারেনেৰ ধারিতুং সমত্থনতো হেট্ঠা ৰুত্তৰচনেন ৰিরুজ্ঝেয্য. ন হেত্থ দ্ৰিন্নং অত্থানং অত্থন্তরতাপরিহারো যুত্তো তেসং দ্ৰিন্নম্পি অত্থানং সুতভাৰদীপনেন একৰিসযত্তা, ইতরথা থেরো ভগৰতো দেসনায সব্বথা পটিগ্গহণে পচ্ছিমত্থৰসেন সমত্থো, পুরিমত্থৰসেন চ অসমত্থোতি আপজ্জেয্যাতি.

‘‘যো পরো ন হোতি, সো অত্তা’’তি ৰুত্তায নিযকজ্ঝত্তসঙ্খাতায সন্ততিযা পৰত্তনকো তিৰিধোপি মে-সদ্দো, তস্মা কিঞ্চাপি নিযকজ্ঝত্তসন্ততিৰসেন একস্মিং যেৰত্থে মে-সদ্দো দিস্সতি, তথাপি করণসম্পদানসামিনিদ্দেসৰসেন ৰিজ্জমানৰিভত্তিভেদং সন্ধায ৰুত্তং ‘‘তীসু অত্থেসু দিস্সতী’’তি, তীসু ৰিভত্তিযত্থেসু অত্তনা সঞ্ঞুত্তৰিভত্তিতো দিস্সতীতি অত্থো. গাথাভিগীতন্তি গাথায অভিগীতং অভিমুখং গাযিতং. অভোজনেয্যন্তি ভোজনং কাতুমনরহরূপং. অভিগীতপদস্স কত্তুপেক্খত্তা মযাতি অত্থো. এৰং সেসেসুপি যথারহং. সুতসদ্দস্স কম্মভাৰসাধনৰসেন দ্ৰাধিপ্পাযিকপদত্তা যথাযোগং ‘‘মযা সুত’’ন্তি চ ‘‘মম সুত’’ন্তি চ অত্থদ্ৰযে যুজ্জতি.

কিঞ্চাপি উপসগ্গো কিরিযং ৰিসেসেতি, জোতকমত্তভাৰতো পন সতিপি তস্মিং সুতসদ্দোযেৰ তং তং অত্থং ৰদতীতি অনুপসগ্গস্স সুতসদ্দস্স অত্থুদ্ধারে সউপসগ্গস্স গহণং ন ৰিরুজ্ঝতীতি আহ ‘‘সউপসগ্গো চ অনুপসগ্গো চা’’তি. অস্সাতি সুতসদ্দস্স. উপসগ্গৰসেনপি ধাতুসদ্দো ৰিসেসত্থৰাচকো যথা ‘‘অনুভৰতি পরাভৰতী’’তি ৰুত্তং ‘‘গচ্ছন্তোতি অত্থো’’তি. তথা অনুপসগ্গোপি ধাতুসদ্দো সউপসগ্গো ৰিয ৰিসেসত্থৰাচকোতি আহ ‘‘ৰিস্সুতধম্মস্সাতি অত্থো’’তি. এৰমীদিসেসু. সোতৰিঞ্ঞেয্যন্তি সোতদ্ৰারনিস্সিতেন ৰিঞ্ঞাণেন ৰিঞ্ঞাতব্বং, সসম্ভারকথা ৰা এসা, সোতদ্ৰারেন ৰিঞ্ঞাতব্বন্তি অত্থো. সোতদ্ৰারানুসারৰিঞ্ঞাতধরোতি সোতদ্ৰারানুসারেন মনোৰিঞ্ঞাণেন ৰিঞ্ঞাতধম্মধরো. ন হি সোতদ্ৰারনিস্সিতৰিঞ্ঞাণমত্তেন ধম্মো ৰিঞ্ঞাযতি, অথ খো তদনুসারমনোৰিঞ্ঞাণেনেৰ, সুতধরোতি চ তথা ৰিঞ্ঞাতধম্মধরো ৰুত্তো, তস্মা তদত্থোযেৰ সম্ভৰতীতি এৰং ৰুত্তং. কম্মভাৰসাধনানি সুতসদ্দে সম্ভৰন্তীতি দস্সেতুং ‘‘ইধ পনা’’তিআদিমাহ. পুব্বাপরপদসম্বন্ধৰসেন অত্থস্স উপপন্নতা, অনুপপন্নতা চ ৰিঞ্ঞাযতি, তস্মা সুতসদ্দস্সেৰ ৰসেন অযমত্থো ‘‘উপপন্নো, অনুপপন্নো’’তি ৰা ন ৰিঞ্ঞাতব্বোতি চোদনায পুব্বাপরপদসম্বন্ধৰসেন এতদত্থস্স উপপন্নতং দস্সেতুং ‘‘মে-সদ্দস্স হী’’তিআদি ৰুত্তং. মযাতি অত্থে সতীতি কত্তুত্থে করণনিদ্দেসৰসেন মযাতি অত্থে ৰত্তব্বে সতি, যদা মে-সদ্দস্স কত্তুৰসেন করণনিদ্দেসো, তদাতি ৰুত্তং হোতি. মমাতি অত্থে সতীতি সম্বন্ধীযত্থে সামিনিদ্দেসৰসেন মমাতি অত্থে ৰত্তব্বে সতি, যদা সম্বন্ধৰসেন সামি নিদ্দেসো, তদাতি ৰুত্তং হোতি.

এৰং সদ্দতো ঞাতব্বমত্থং ৰিঞ্ঞাপেত্ৰা ইদানি তেহি দস্সেতব্বমত্থং নিদস্সেন্তো ‘‘এৰমেতেসূ’’তিআদিমাহ. সুতসদ্দসন্নিধানে পযুত্তেন এৰং-সদ্দেন সৰনকিরিযাজোতকেনেৰ ভৰিতব্বং ৰিজ্জমানত্থস্স জোতকমত্তত্তা নিপাতানন্তি ৰুত্তং ‘‘এৰন্তি সোতৰিঞ্ঞাণাদিৰিঞ্ঞাণকিচ্চনিদস্সন’’ন্তি. সৰনায এৰ হি আকারো, নিদস্সনং, অৰধারণম্পি, তস্মা যথাৰুত্তো এৰং-সদ্দস্স তিৰিধোপি অত্থো সৰনকিরিযাজোতকভাৰেন ইধাধিপ্পেতোতি. আদি-সদ্দেন চেত্থ সম্পটিচ্ছনাদীনং সোতদ্ৰারিকৰিঞ্ঞাণানং, তদভিনিপাতানঞ্চ মনোদ্ৰারিক ৰিঞ্ঞাণানং গহণং ৰেদিতব্বং, যতো সোতদ্ৰারানুসারৰিঞ্ঞাতত্থে ইধ সুতসদ্দোতি ৰুত্তো. অৰধারণফলত্তা সদ্দপযোগস্স সব্বম্পি ৰাক্যং অন্তোগধাৰধারণং, তস্মা ‘‘সুত’’ন্তি এতস্স সুতমেৰাতি অযমত্থো লব্ভতীতি আহ ‘‘অস্সৰনভাৰপটিক্খেপতো’’তি. এতেন হি ৰচনেন অৰধারণেন নিরাকতং দস্সেতি. যথা পন যং সুতং সুতমেৰাতি নিযমেতব্বং, তথা চ তং সুতং সম্মা সুতং হোতীতি অৰধারণফলং দস্সেতুং ৰুত্তং ‘‘অনূনাধিকাৰিপরীতগ্গহণনিদস্সন’’ন্তি. অথ ৰা সদ্দন্তরত্থাপোহনৰসেন সদ্দো অত্থং ৰদতি, তস্মা ‘‘সুত’’ন্তি এতস্স অসুতং ন হোতীতি অযমত্থো লব্ভতীতি সন্ধায ‘‘অস্সৰনভাৰপটিক্খেপতো’’তি ৰুত্তং, ইমিনা দিট্ঠাদিনিৰত্তনং করোতি দিট্ঠাদীনং ‘‘অসুত’’ন্তি সদ্দন্তরত্থভাৰেন নিৰত্তেতব্বত্তা. ইদং ৰুত্তং হোতি – ন ইদং মযা অত্তনো ঞাণেন দিট্ঠং, ন চ সযম্ভুঞাণেন সচ্ছিকতং, অথ খো সুতং, তঞ্চ খো সুতং সম্মদেৰাতি. তদেৰ সম্মা সুতভাৰং সন্ধাযাহ ‘‘অনূনা…পে… দস্সন’’ন্তি. হোতি চেত্থ –

‘‘এৰাদিসত্তিযা চেৰ, অঞ্ঞত্থাপোহনেন চ;

দ্ৰিধা সদ্দো অত্থন্তরং, নিৰত্তেতি যথারহ’’ন্তি.

অপিচ অৰধারণত্থে এৰং-সদ্দে অযমত্থযোজনা করীযতীতি তদপেক্খস্স সুতসদ্দস্স সাৰধারণত্থো ৰুত্তো ‘‘অস্সৰনভাৰপটিক্খেপতো’’তি, তদৰধারণফলং দস্সেতি ‘‘অনূ…পে… দস্সন’’ন্তি ইমিনা. সৰন-সদ্দো চেত্থ ভাৰসদ্দেন যোগতো কম্মসাধনো ৰেদিতব্বো ‘‘সুয্যতী’’তি. অনূনাধিকতায ভগৰতো সম্মুখা সুতাকারতো অৰিপরীতং, অৰিপরীতস্স ৰা সুত্তস্স গহণং, তস্স নিদস্সনং তথা, ইতি সৰনহেতু সুণন্তপুগ্গলসৰনৰিসেসৰসেন অযং যোজনা কতা.

এৰং পদত্তযস্স একেন পকারেন অত্থযোজনং দস্সেত্ৰা ইদানি পকারন্তরেনাপি তং দস্সেতুং ‘‘তথা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তস্সাতি যা ভগৰতো সম্মুখা ধম্মস্সৰনাকারেন পৰত্তা মনোদ্ৰারিকৰিঞ্ঞাণৰীথি, তস্সা. সা হি নানাপ্পকারেন আরম্মণে পৰত্তিতুং সমত্থা, ন সোতদ্ৰারিক ৰিঞ্ঞাণৰীথি একারম্মণেযেৰ পৰত্তনতো, তথা চেৰ ৰুত্তং ‘‘সোতদ্ৰারানুসারেনা’’তি. তেন হি সোতদ্ৰারিকৰিঞ্ঞাণৰীথি নিৰত্ততি. নানপ্পকারেনাতি ৰক্খমানেন অনেকৰিহিতেন ব্যঞ্জনত্থগ্গহণাকারসঙ্খাতেন নানাৰিধেন আকারেন, এতেন ইমিস্সা যোজনায আকারত্থো এৰং-সদ্দো গহিতোতি দস্সেতি. পৰত্তিভাৰপ্পকাসনন্তি পৰত্তিযা অত্থিভাৰপ্পকাসনং. যস্মিং পকারে ৰুত্তপ্পকারা ৰিঞ্ঞাণৰীথি নানপ্পকারেন পৰত্তা, তদেৰ আরম্মণং সন্ধায ‘‘ধম্মপ্পকাসন’’ন্তি ৰুত্তং, ন পন সুতসদ্দস্স ধম্মত্থং, তেন ৰুত্তং ‘‘অযং ধম্মো সুতো’’তি. তস্সা হি ৰিঞ্ঞাণৰীথিযা আরম্মণমেৰ ‘‘অযং ধম্মো সুতো’’তি ৰুচ্চতি. তঞ্চ নিযমিযমানং যথাৰুত্তায ৰিঞ্ঞাণৰীথিযা আরম্মণভূতং সুত্তমেৰ. অযঞ্হেত্থাতিআদি ৰুত্তস্সেৰত্থস্স পাকটীকরণং. তপ্পাকটীকরণত্থো হেত্থ হি-সদ্দো. ৰিঞ্ঞাণৰীথিযা করণভূতায মযা ন অঞ্ঞং কতং, ইদং পন আরম্মণং কতং. কিং পন তন্তি চে? অযং ধম্মো সুতোতি. অযং পনেত্থাধিপ্পাযো – আকারত্থে এৰং-সদ্দে ‘‘একেনাকারেনা’’তি যো আকারো ৰুত্তো, সো অত্থতো সোতদ্ৰারানুসারৰিঞ্ঞাণৰীথিযা নানপ্পকারেন আরম্মণে পৰত্তিভাৰোযেৰ, তেন চ তদারম্মণভূতস্স ধম্মস্সেৰ সৰনং কতং, ন অঞ্ঞন্তি. এৰং সৰনকিরিযায করণকত্তুকম্মৰিসেসো ইমিস্সা যোজনায দস্সিতো.

অঞ্ঞম্পি যোজনমাহ ‘‘তথা’’তিআদিনা. নিদস্সনত্থং এৰং-সদ্দং গহেত্ৰা নিদস্সনেন চ নিদস্সিতব্বস্সাৰিনাভাৰতো ‘‘এৰন্তি নিদস্সিতব্বপ্পকাসন’’ন্তি ৰুত্তং. ইমিনা হি তদৰিনাভাৰতো এৰংসদ্দেন সকলম্পি সুত্তং পচ্চামট্ঠন্তি দস্সেতি, সুতসদ্দস্স কিরিযাপরত্তা, সৰনকিরিযায চ সাধারণৰিঞ্ঞাণপ্পবন্ধপটিবদ্ধত্তা তস্মিঞ্চ ৰিঞ্ঞাণপ্পবন্ধে পুগ্গলৰোহারোতি ৰুত্তং ‘‘পুগ্গলকিচ্চপ্পকাসন’’ন্তি. সাধারণৰিঞ্ঞাণপ্পবন্ধো হি পণ্ণত্তিযা ইধ পুগ্গলো নাম, সৰনকিরিযা পন তস্স কিচ্চং নাম. ন হি পুগ্গলৰোহাররহিতে ধম্মপ্পবন্ধে সৰনকিরিযা লব্ভতি ৰোহারৰিসযত্তা তস্সা কিরিযাযাতি দট্ঠব্বং. ‘‘ইদ’’ন্তিআদি পিণ্ডত্থদস্সনং মযাতি যথাৰুত্তৰিঞ্ঞাণপ্পবন্ধসঙ্খাতপুগ্গলভূতেন মযা. সুতন্তি সৰনকিরিযাসঙ্খাতেন পুগ্গলকিচ্চেন যোজিতং, ইমিস্সা পন যোজনায পুগ্গলব্যাপারৰিসযস্স পুগ্গলস্স, পুগ্গলব্যাপারস্স চ নিদস্সনং কতন্তি দট্ঠব্বং.

আকারত্থমেৰ এৰং-সদ্দং গহেত্ৰা পুরিমযোজনায অঞ্ঞথাপি অত্থযোজনং দস্সেতুং ‘‘তথা’’তিআদি ৰুত্তং. চিত্তসন্তানস্সাতি যথাৰুত্তৰিঞ্ঞাণপ্পবন্ধস্স. নানাকারপ্পৰত্তিযাতি নানপ্পকারেন আরম্মণে পৰত্তিযা. নানপ্পকারং অত্থব্যঞ্জনস্স গহণং, নানপ্পকারস্স ৰা অত্থব্যঞ্জনস্স গহণং তথা, ততোযেৰ সা ‘‘আকারপঞ্ঞত্তী’’তি ৰুত্তাতি তদেৰত্থং সমত্থেতি ‘‘এৰন্তি হী’’তিআদিনা. আকারপঞ্ঞত্তীতি চ উপাদাপঞ্ঞত্তিযেৰ, ধম্মানং পন পৰত্তিআকারমুপাদায পঞ্ঞত্তত্তা তদঞ্ঞায উপাদাপঞ্ঞত্তিযা ৰিসেসনত্থং ‘‘আকারপঞ্ঞত্তী’’তি ৰুত্তা ৰিসযনিদ্দেসোতি উপ্পত্তিট্ঠাননিদ্দেসো. সোতব্বভূতো হি ধম্মো সৰনকিরিযাকত্তুভূতস্স পুগ্গলস্স সৰনকিরিযাৰসেন পৰত্তিট্ঠানং কিরিযায কত্তুকম্মট্ঠত্তা তব্বসেন চ তদাধারস্সাপি দব্বস্স আধারভাৰস্স ইচ্ছিতত্তা, ইধ পন কিরিযায কত্তুপৰত্তিট্ঠানভাৰো ইচ্ছিতোতি কম্মমেৰ আধারৰসেন ৰুত্তং, তেনাহ ‘‘কত্তু ৰিসযগ্গহণসন্নিট্ঠান’’ন্তি, আরম্মণমেৰ ৰা ৰিসযো. আরম্মণঞ্হি তদারম্মণিকস্স পৰত্তিট্ঠানং. এৰম্পি হি অত্থো সুৰিঞ্ঞেয্যতরো হোতি. যথাৰুত্তৰচনে পিণ্ডত্থং দস্সেতুং ‘‘এত্তাৰতা’’তিআদি ৰুত্তং. এত্তাৰতা এত্তকেন যথাৰুত্তত্থেন পদত্তযেন, কতং হোতীতি সম্বন্ধো. নানাকারপ্পৰত্তেনাতি নানপ্পকারেন আরম্মণে পৰত্তেন. চিত্তসন্তানেনাতি যথাৰুত্তৰিঞ্ঞাণৰীথিসঙ্খাতেন চিত্তপ্পবন্ধেন. গহণসদ্দে চেতং করণং. চিত্তসন্তানৰিনিমুত্তস্স কস্সচি কত্তু পরমত্থতো অভাৰেপি সদ্দৰোহারেন বুদ্ধিপরিকপ্পিতভেদৰচনিচ্ছায চিত্তসন্তানতো অঞ্ঞমিৰ তংসমঙ্গিং কত্ৰা অভেদেপি ভেদৰোহারেন ‘‘চিত্তসন্তানেন তংসমঙ্গিনো’’তি ৰুত্তং. ৰোহারৰিসযো হি সদ্দো নেকন্তপরমত্থিকোতি (কারকরূপসিদ্ধিযং যো কারেতি সহেতুসুত্তং পস্সিতব্বং) সৰনকিরিযাৰিসযোপি সোতব্বধম্মো সৰনকিরিযাৰসেন পৰত্তচিত্তসন্তানস্স ইধ পরমত্থতো কত্তুভাৰতো তস্স ৰিসযোযেৰাতি ৰুত্তং ‘‘কত্তু ৰিসযগ্গহণসন্নিট্ঠান’’ন্তি.

অপিচ সৰনৰসেন চিত্তপ্পৰত্তিযা এৰ সৰনকিরিযাভাৰতো তংৰসেন তদঞ্ঞনামরূপধম্মসমুদাযভূতস্স তংকিরিযাকত্তু চ ৰিসযো হোতীতি কত্ৰা তথা ৰুত্তং. ইদং ৰুত্তং হোতি – পুরিমনযে সৰনকিরিযা, তক্কত্তা চ পরমত্থতো তথাপৰত্তচিত্তসন্তানমেৰ, তস্মা কিরিযাৰিসযোপি ‘‘কত্তু ৰিসযো’’তি ৰুত্তো. পচ্ছিমনযে পন তথাপৰত্তচিত্তসন্তানং কিরিযা, তদঞ্ঞধম্মসমুদাযো পন কত্তা, তস্মা কামং একন্ততো কিরিযাৰিসযোযেৰেস ধম্মো, তথাপি কিরিযাৰসেন ‘‘তব্বন্তকত্তু ৰিসযো’’তি ৰুত্তোতি. তংসমঙ্গিনোতি তেন চিত্তসন্তানেন সমঙ্গিনো. কত্তূতি কত্তারস্স. ৰিসযোতি আরম্মণৰসেন পৰত্তিট্ঠানং, আরম্মণমেৰ ৰা. সুতাকারস্স চ থেরস্স সম্মা নিচ্ছিতভাৰতো ‘‘গহণসন্নিট্ঠান’’ন্তি ৰুত্তং.

অপরো নযো – যস্স…পে… আকারপঞ্ঞত্তীতি আকারত্থেন এৰং-সদ্দেন যোজনং কত্ৰা তদেৰ অৰধারণত্থম্পি গহেত্ৰা ইমস্মিংযেৰ নযে যোজেতুং ‘‘গহণং কতং’’ ইচ্চেৰ অৰত্ৰা ‘‘গহণসন্নিট্ঠানং কত’’ন্তি ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. অৰধারণেন হি সন্নিট্ঠানমিধাধিপ্পেতং, তস্মা ‘‘এত্তাৰতা’’তিআদিনা অৰধারণত্থম্পি এৰং-সদ্দং গহেত্ৰা অযমেৰ যোজনা কতাতি দস্সেতীতি ৰেদিতব্বং, ইমিস্সা পন যোজনায গহণাকারগাহকতব্বিসযৰিসেসনিদস্সনং কতন্তি দট্ঠব্বং.

অঞ্ঞম্পি যোজনমাহ ‘‘অথ ৰা’’তিআদিনা. পুব্বে অত্তনা সুতানং নানাৰিহিতানং সুত্তসঙ্খাতানং অত্থব্যঞ্জনানং উপধারিতরূপস্স আকারস্স নিদস্সনস্স, অৰধারণস্স ৰা পকাসনসভাৰো এৰং-সদ্দোতি তদাকারাদিভূতস্স উপধারণস্স পুগ্গলপঞ্ঞত্তিযা উপাদানভূতধম্মপ্পবন্ধব্যাপারতায ‘‘পুগ্গলকিচ্চনিদ্দেসো’’তি ৰুত্তং অত্তনা সুতানঞ্হি অত্থব্যঞ্জনানং পুন উপধারণং আকারাদিত্তযং, তঞ্চ এৰং-সদ্দস্স অত্থো. সো পন যং ধম্মপ্পবন্ধং উপাদায পুগ্গলপঞ্ঞত্তি পৰত্তা, তস্স ব্যাপারভূতং কিচ্চমেৰ, তস্মা এৰং-সদ্দেন পুগ্গলকিচ্চং নিদ্দিসীযতীতি. কামং সৰনকিরিযা পুগ্গলব্যাপারোপি অৰিসেসেন, তথাপি ৰিসেসতো ৰিঞ্ঞাণব্যাপারোৰাতি ৰুত্তং ‘‘ৰিঞ্ঞাণকিচ্চনিদ্দেসো’’তি. তথা হি পুগ্গলৰাদীনম্পি সৰনকিরিযা ৰিঞ্ঞাণনিরপেক্খা নত্থি সৰনাদীনং ৰিসেসতো ৰিঞ্ঞাণব্যাপারভাৰেন ইচ্ছিতত্তা. মেতি সদ্দপ্পৰত্তিযা একন্তেনেৰ সত্তৰিসযত্তা, ৰিঞ্ঞাণকিচ্চস্স চ সত্তৰিঞ্ঞাণানমভেদকরণৰসেন তত্থেৰ সমোদহিতব্বতো ‘‘উভযকিচ্চযুত্তপুগ্গলনিদ্দেসো’’তি ৰুত্তং. ‘‘অয’’ন্তিআদি তপ্পাকটীকরণং. এত্থ হি সৰনকিচ্চৰিঞ্ঞাণসমঙ্গিনাতি এৰং-সদ্দেন নিদ্দিট্ঠং পুগ্গলকিচ্চং সন্ধায ৰুত্তং, তং পন পুগ্গলস্স সৰনকিচ্চৰিঞ্ঞাণসমঙ্গীভাৰেন পুগ্গলকিচ্চং নামাতি দস্সেতুং ‘‘পুগ্গলকিচ্চসমঙ্গিনা’’তি অৰত্ৰা ‘‘সৰনকিচ্চৰিঞ্ঞাণসমঙ্গিনা’’তি আহ, তস্মা ‘‘পুগ্গলকিচ্চ’’ন্তি নিদ্দিট্ঠসৰনকিচ্চৰতা ৰিঞ্ঞাণেন সমঙ্গিনাতি অত্থো. ৰিঞ্ঞাণৰসেন, লদ্ধসৰনকিচ্চৰোহারেনাতি চ সুতসদ্দেন নিদ্দিট্ঠং ৰিঞ্ঞাণকিচ্চং সন্ধায ৰুত্তং. সৰনমেৰ কিচ্চং যস্সাতি তথা. সৰনকিচ্চন্তি ৰোহারো সৰনকিচ্চৰোহারো, লদ্ধো সো যেনাতি তথা. লদ্ধসৰনকিচ্চৰোহারেন ৰিঞ্ঞাণসঙ্খাতেন ৰসেন সামত্থিযেনাতি অত্থো. অযং পন সম্বন্ধো – সৰনকিচ্চৰিঞ্ঞাণসমঙ্গিনা পুগ্গলেন মযা লদ্ধসৰনকিচ্চৰোহারেন ৰিঞ্ঞাণৰসেন করণভূতেন সুতন্তি.

অপিচ ‘‘এৰ’’ন্তি সদ্দস্সত্থো অৰিজ্জমানপঞ্ঞত্তি, ‘‘সুত’’ন্তি সদ্দস্সত্থো ৰিজ্জমানপঞ্ঞত্তি, তস্মা তে তথারূপপঞ্ঞত্তি উপাদানভূতপুগ্গলব্যাপারভাৰেনেৰ দস্সেন্তো আহ ‘‘এৰন্তি পুগ্গলকিচ্চনিদ্দেসো. সুতন্তি ৰিঞ্ঞাণকিচ্চনিদ্দেসো’’তি. ন হি পরমত্থতোযেৰ নিযমিযমানে সতি পুগ্গলকিচ্চৰিঞ্ঞাণকিচ্চৰসেন অযং ৰিভাগো লব্ভতীতি. ইমিস্সা পন যোজনায কত্তুব্যাপারকরণব্যাপারকত্তুনিদ্দেসো কতোতি ৰেদিতব্বো.

সব্বস্সাপি সদ্দাধিগমনীযস্স অত্থস্স পঞ্ঞত্তিমুখেনেৰ পটিপজ্জিতব্বত্তা, সব্বাসঞ্চ পঞ্ঞত্তীনং ৰিজ্জমানাদিৰসেন ছসু পঞ্ঞত্তিভেদেসু অন্তোগধত্তা তাসু ‘‘এৰ’’ন্তিআদীনং পঞ্ঞত্তীনং সরূপং নিদ্ধারেত্ৰা দস্সেন্তো ‘‘এৰন্তি চা’’তিআদিমাহ. তত্থ ‘‘এৰ’’ন্তি চ ‘‘মে’’তি চ ৰুচ্চমানস্স অত্থস্স আকারাদিভূতস্স ধম্মানং অসল্লক্খণভাৰতো অৰিজ্জমানপঞ্ঞত্তিভাৰোতি আহ ‘‘সচ্চিকট্ঠপরমত্থৰসেন অৰিজ্জমানপঞ্ঞত্তী’’তি. সচ্চিকট্ঠপরমত্থৰসেনাতি চ ভূতত্থউত্তমত্থৰসেনাতি অত্থো. ইদং ৰুত্তং হোতি – যো মাযামরীচিআদযো ৰিয অভূতত্থো, অনুস্সৰাদীহি গহেতব্বো ৰিয অনুত্তমত্থো চ ন হোতি, সো রূপসদ্দাদিসভাৰো, রুপ্পনানুভৰনাদিসভাৰো ৰা অত্থো ‘‘সচ্চিকট্ঠো, পরমত্থো’’তি চ ৰুচ্চতি, ‘‘এৰং মে’’তি পদানং পন অত্থো অভূতত্তা, অনুত্তমত্তা চ ন তথা ৰুচ্চতি, তস্মা ভূতত্থউত্তমত্থসঙ্খাতেন সচ্চিকট্ঠপরমত্থৰসেন ৰিসেসনভূতেন অৰিজ্জমানপঞ্ঞত্তিযেৰাতি. এতেন চ ৰিসেসনেন বালজনেহি ‘‘অত্থী’’তি পরিকপ্পিতং পঞ্ঞত্তিমত্তং নিৰত্তেতি. তদেৰত্থং পাকটং করোতি, হেতুনা ৰা সাধেতি ‘‘কিঞ্হেত্থ ত’’ন্তিআদিনা. যং ধম্মজাতং, অত্থজাতং ৰা ‘‘এৰ’’ন্তি ৰা ‘‘মে’’তি ৰা নিদ্দেসং লভেথ, তং এত্থ রূপফস্সাদিধম্মসমুদাযে, ‘‘এৰং মে’’তি পদানং ৰা অত্থে. পরমত্থতো ন অত্থীতি যোজনা. রূপফস্সাদিভাৰেন নিদ্দিট্ঠো পরমত্থতো এত্থ অত্থেৰ, ‘‘এৰং মে’’তি পন নিদ্দিট্ঠো নত্থীতি অধিপ্পাযো. সুতন্তি পন সদ্দাযতনং সন্ধাযাহ ‘‘ৰিজ্জমানপঞ্ঞত্তী’’তি. ‘‘সচ্চিকট্ঠপরমত্থৰসেনা’’তি চেত্থ অধিকারো. ‘‘যঞ্হী’’তিআদি তপ্পাকটীকরণং, হেতুদস্সনং ৰা. যং তং সদ্দাযতনং সোতেন সোতদ্ৰারেন, তন্নিস্সিতৰিঞ্ঞাণেন ৰা উপলদ্ধং অধিগমিতব্বন্তি অত্থো. তেন হি সদ্দাযতনমিধ গহিতং কম্মসাধনেনাতি দস্সেতি.

এৰং অট্ঠকথানযেন পঞ্ঞত্তিসরূপং নিদ্ধারেত্ৰা ইদানি অট্ঠকথামুত্তকেনাপি নযেন ৰুত্তেসু ছসু পঞ্ঞত্তিভেদেসু ‘‘এৰ’’ন্তিআদীনং পঞ্ঞত্তীনং সরূপং নিদ্ধারেন্তো ‘‘তথা’’তিআদিমাহ. উপাদাপঞ্ঞত্তি আদযো হি পোরাণট্ঠকথাতো মুত্তা সঙ্গহকারেনেৰ আচরিযেন ৰুত্তা. ৰিত্থারো অভিধম্মট্ঠকথায গহেতব্বো. তং তন্তি তং তং ধম্মজাতং, সোতপথমাগতে ধম্মে উপাদায তেসং উপধারিতাকারনিদস্সনাৰধারণস্স পচ্চামসনৰসেন এৰন্তি চ সসন্ততিপরিযাপন্নে খন্ধে উপাদায মেতি চ ৰত্তব্বত্তাতি অত্থো. রূপৰেদনাদিভেদেহি ধম্মে উপাদায নিস্সায কারণং কত্ৰা পঞ্ঞত্তি উপাদাপঞ্ঞত্তি যথা ‘‘তানি তানি অঙ্গানি উপাদায রথো গেহং, তে তে রূপরসাদযো উপাদায ঘটো পটো, চন্দিমসূরিযপরিৰত্তাদযো উপাদায কালো দিসা’’তিআদি. পঞ্ঞপেতব্বট্ঠেন চেসা পঞ্ঞত্তি নাম, ন পঞ্ঞাপনট্ঠেন. যা পন তস্স অত্থস্স পঞ্ঞাপনা, অযং অৰিজ্জমানপঞ্ঞত্তিযেৰ. দিট্ঠাদীনি উপনিধায ৰত্তব্বতোতি দিট্ঠমুতৰিঞ্ঞাতে উপনিধায উপত্থম্ভং কত্ৰা অপেক্খিত্ৰা ৰত্তব্বত্তা. দিট্ঠাদিসভাৰৰিরহিতে সদ্দাযতনে ৰত্তমানোপি হি সুতৰোহারো ‘‘দুতিযং ততিয’’ন্তিআদিকো ৰিয পঠমাদীনি দিট্ঠমুতৰিঞ্ঞাতে অপেক্খিত্ৰা পৰত্তো ‘‘উপনিধাপঞ্ঞতী’’তি ৰুচ্চতে. সা পনেসা অনেকৰিধা তদঞ্ঞপেক্খূপনিধা হত্থগতূপনিধা সম্পযুত্তূপনিধাসমারোপিতূপনিধা অৰিদূরগতূপনিধা পটিভাগূপনিধা তব্বহুলূপনিধাতব্বিসিট্ঠূপনিধা’’তিআদিনা. তাসু অযং ‘‘দুতিযং ততিয’’ন্তিআদিকা ৰিয পঠমাদীনং দিট্ঠাদীনং অঞ্ঞমঞ্ঞমপেক্খিত্ৰা ৰুত্তত্তা তদঞ্ঞপেক্খূপনিধাপঞ্ঞত্তি নাম.

এৰং পঞ্ঞত্তিযাপি অত্থাধিগমনীযতাসঙ্খাতং দস্সেতব্বত্থং দস্সেত্ৰা ইদানি সদ্দসামত্থিযেন দীপেতব্বমত্থং নিদ্ধারেত্ৰা দীপেন্তো ‘‘এত্থ চা’’তিআদিমাহ. এত্থাতি এতস্মিং ৰচনত্তযে. -সদ্দো উপন্যাসো অত্থন্তরং আরভিতুকামেন যোজিতত্তা. ‘‘সুত’’ন্তি ৰুত্তে অসুতং ন হোতীতি পকাসিতোযমত্থো, তস্মা তথা সুত-সদ্দেন পকাসিতা অত্তনা পটিৰিদ্ধসুত্তস্স পকারৰিসেসা ‘‘এৰ’’ন্তি থেরেন পচ্চামট্ঠাতি তেন এৰং-সদ্দেন অসম্মোহো দীপিতো নাম, তেনাহ ‘‘এৰন্তি ৰচনেন অসম্মোহং দীপেতী’’তি. অসম্মোহন্তি চ যথাসুতে সুত্তে অসম্মোহং. তদেৰ যুত্তিযা, ব্যতিরেকেন চ সমত্থেহি ‘‘ন হী’’তিআদিনা ৰক্খমানঞ্চ সুত্তং নানপ্পকারং দুপ্পটিৰিদ্ধঞ্চ. এৰং নানপ্পকারে দুপ্পটিৰিদ্ধে সুত্তে কথং সম্মূল়্হো নানপ্পকারপটিৰেধসমত্থো ভৰিস্সতি. ইমায যুত্তিযা, ইমিনা চ ব্যতিরেকেন থেরস্স তত্থ অসম্মূল়্হভাৰসঙ্খাতো দীপেতব্বো অত্থো ৰিঞ্ঞাযতীতি ৰুত্তং হোতি. এৰমীদিসেসু যথারহং. ভগৰতো সম্মুখা সুতাকারস্স যাথাৰতো উপরি থেরেন দস্সিযমানত্তা ‘‘সুত্তস্স অসম্মোসং দীপেতী’’তি ৰুত্তং. কালন্তরেনাতি সুতকালতো অপরেন কালেন. যস্স…পে… পটিজানাতি, থেরস্স পন সুৰণ্ণভাজনে পক্খিত্তসীহৰসা ৰিয অনস্সমানং অসম্মুট্ঠং তিট্ঠতি, তস্মা সো এৰং পটিজানাতীতি ৰুত্তং হোতি. এৰং দীপিতেন পন অত্থেন কিং পকাসিতন্তি আহ ‘‘ইচ্চস্সা’’তিআদি. তত্থ ইচ্চস্সাতি ইতি অস্স, তস্মা অসম্মোহস্স, অসম্মোসস্স চ দীপিতত্তা অস্স থেরস্সপঞ্ঞাসিদ্ধীতিআদিনা সম্বন্ধো. অসম্মোহেনাতি সম্মোহাভাৰেন. পঞ্ঞাৰজ্জিতসমাধিআদিধম্মজাতেন তংসম্পযুত্তায পঞ্ঞায সিদ্ধি সহজাতাদিসত্তিযা সিজ্ঝনতো. সম্মোহপটিপক্খেন ৰা পঞ্ঞাসঙ্খাতেন ধম্মজাতেন. সৰনকালসম্ভূতায হি পঞ্ঞায তদুত্তরিকালপঞ্ঞাসিদ্ধি উপনিস্সযাদিকোটিযা সিজ্ঝনতো. ইতরত্থাপি যথারহং নযো নেতব্বো.

এৰং পকাসিতেন পন অত্থেন কিং ৰিভাৰিতন্তি আহ ‘‘তত্থা’’তিআদি. তত্থাতি তেসু দুব্বিধেসু ধম্মেসু. ব্যঞ্জনানং পটিৰিজ্ঝিতব্বো আকারো নাতিগম্ভীরো, যথাসুতধারণমেৰ তত্থ করণীযং, তস্মা তত্থ সতিযা ব্যাপারো অধিকো, পঞ্ঞা পন গুণীভূতাতি ৰুত্তং ‘‘পঞ্ঞাপুব্বঙ্গমাযা’’তিআদি. পঞ্ঞায পুব্বঙ্গমা পঞ্ঞাপুব্বঙ্গমাতি হি নিব্বচনং, পুব্বঙ্গমতা চেত্থ পধানভাৰো ‘‘মনোপুব্বঙ্গমা ধম্মা’’তিআদীসু (ধ. প. ১) ৰিয. অপিচ যথা চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীসু আৰজ্জনাদযো পুব্বঙ্গমা সমানাপি তদারম্মণস্স অৰিজাননতো অপ্পধানভূতা, এৰং পুব্বঙ্গমাযপি অপ্পধানত্তে সতি পঞ্ঞাপুব্বঙ্গমা এতিস্সাতি নিব্বচনম্পি যুজ্জতি. পুব্বঙ্গমতা চেত্থ পুরেচারিভাৰো. ইতি সহজাতপুব্বঙ্গমো পুরেজাতপুব্বঙ্গমোতি দুৰিধোপি পুব্বঙ্গমো ইধ সম্ভৰতি, যথা চেত্থ, এৰং সতি ‘‘পুব্বঙ্গমাযা’’তি এত্থাপি যথাসম্ভৰমেস নযো ৰেদিতব্বো. এৰং ৰিভাৰিতেন সমত্থতাৰচনেন কিমনুভাৰিতন্তি আহ ‘‘তদুভযসমত্থতাযোগেনা’’তিআদি. তত্থ অত্থব্যঞ্জনসম্পন্নস্সাতি অত্থব্যঞ্জনেন পরিপুণ্ণস্স, সঙ্কাসনাদীহি ৰা ছহি অত্থপদেহি, অক্খরাদীহি চ ছহি ব্যঞ্জনপদেহি সমন্নাগতস্স, অত্থব্যঞ্জনসঙ্খাতেন ৰা রসেন সাদুরসস্স. পরিযত্তিধম্মোযেৰ নৰলোকুত্তররতনসন্নিধানতো সত্তৰিধস্স, দসৰিধস্স ৰা রতনস্স সন্নিধানো কোসো ৰিযাতি ধম্মকোসো, তথা ধম্মভণ্ডাগারো, তত্থ নিযুত্তোতি ধম্মভণ্ডাগারিকো. অথ ৰা নানারাজভণ্ডরক্খকো ভণ্ডাগারিকো ৰিযাতি ভণ্ডাগারিকো, ধম্মস্স অনুরক্খকো ভণ্ডাগারিকোতি তমেৰ সদিসতাকারণদস্সনেন ৰিসেসেত্ৰা ‘‘ধম্মভণ্ডাগারিকো’’তি ৰুত্তো. যথাহ –

‘‘বহুস্সুতো ধম্মধরো, সব্বপাঠী চ সাসনে;

আনন্দো নাম নামেন, ধম্মারক্খো তৰং মুনে’’তি. (অপ. ১.৫৪২);

অঞ্ঞথাপি দীপেতব্বমত্থং দীপেতি ‘‘অপরো নযো’’তিআদিনা, এৰং সদ্দেন ৰুচ্চমানানং আকারনিদস্সনাৰধারণত্থানং অৰিপরীতসদ্ধম্মৰিসযত্তা তব্বিসযেহি তেহি অত্থেহি যোনিসো মনসিকারস্স দীপনং যুত্তন্তি ৰুত্তং ‘‘যোনি…পে… দীপেতী’’তি. ‘‘অযোনিসো’’তিআদিনা ব্যতিরেকেন ঞাপকহেতুদস্সনং. তত্থ কত্থচি হি-সদ্দো দিস্সতি, সো কারণে, কস্মাতি অত্থো, ইমিনা ৰচনেনেৰ যোনিসো মনসিকরোতো নানপ্পকারপটিৰেধসম্ভৰতো অগ্গি ৰিয ধূমেন কারিযেন কারণভূতো সো ৰিঞ্ঞাযতীতি তদন্ৰযম্পি অত্থাপত্তিযা দস্সেতি. এস নযো সব্বত্থ যথারহং. ‘‘ব্রহ্মজালং আৰুসো কত্থ ভাসিত’’ন্তিআদি পুচ্ছাৰসেন অধুনা পকরণপ্পত্তস্স ৰক্খমানস্স সুত্তস্স ‘‘সুত’’ন্তি পদেন ৰুচ্চমানং ভগৰতো সম্মুখা সৰনং সমাধানমন্তরেন ন সম্ভৰতীতি কত্ৰা ৰুত্তং ‘‘অৰিক্খেপং দীপেতী’’তি. ‘‘ৰিক্খিত্তচিত্তস্সা’’তিআদিনা ব্যতিরেককারণেন ঞাপকহেতুং দস্সেত্ৰা তদেৰ সমত্থেতি ‘‘তথা হী’’তিআদিনা. সব্বসম্পত্তিযাতি সব্বেন অত্থব্যঞ্জনদেসকপযোজনাদিনা সম্পত্তিযা. কিং ইমিনা পকাসিতন্তি আহ ‘‘যোনিসো মনসিকারেন চেত্থা’’তিআদি. এত্থাতি এতস্মিং ধম্মদ্ৰযে. ‘‘ন হি ৰিক্খিত্তচিত্তো’’তিআদিনা কারণভূতেন অৰিক্খেপেন, সপ্পুরিসূপনিস্সযেন চ ফলভূতস্স সদ্ধম্মস্সৰনস্স সিদ্ধিযা এৰ সমত্থনং ৰুত্তং, অৰিক্খেপেন পন সপ্পুরিসূপনিস্সযস্স সিদ্ধিযা সমত্থনং ন ৰুত্তং. কস্মাতি চে? ৰিক্খিত্তচিত্তানং সপ্পুরিসে পযিরুপাসনাভাৰস্স অত্থতো সিদ্ধত্তা. অত্থৰসেনেৰ হি সো পাকটোতি ন ৰুত্তো.

এত্থাহ – যথা যোনিসো মনসিকারেন ফলভূতেন অত্তসম্মাপণিধিপুব্বেকতপুঞ্ঞতানং কারণভূতানং সিদ্ধি ৰুত্তা তদৰিনাভাৰতো, এৰং অৰিক্খেপেন ফলভূতেন সদ্ধম্মস্সৰনসপ্পুরিসূপনিস্সযানং কারণভূতানং সিদ্ধি ৰত্তব্বা সিযা অস্সুতৰতো, সপ্পুরিসূপনিস্সযৰিরহিতস্স চ তদভাৰতো. এৰং সন্তেপি ‘‘ন হি ৰিক্খিত্তচিত্তো’’তিআদিসমত্থনৰচনেন অৰিক্খেপেন, সপ্পুরিসূপনিস্সযেন চ কারণভূতেন সদ্ধম্মস্সৰনস্সেৰ ফলভূতস্স সিদ্ধি ৰুত্তা, কস্মা পনেৰং ৰুত্তাতি? ৰুচ্চতে – অধিপ্পাযন্তরসম্ভৰতো হি তথা সিদ্ধি ৰুত্তা. অযং পনেত্থাধিপ্পাযো – সদ্ধম্মস্সৰনসপ্পুরিসূপনিস্সযা ন একন্তেন অৰিক্খেপস্স কারণং বাহিরকারণত্তা, অৰিক্খেপো পন সপ্পুরিসূপনিস্সযো ৰিয সদ্ধম্মস্সৰনস্স একন্তকারণং অজ্ঝত্তিককারণত্তা, তস্মা একন্তকারণে হোন্তে কিমত্থিযা অনেকন্তকারণং পতি ফলভাৰপরিকপ্পনাতি তথাযেৰেতস্স সিদ্ধি ৰুত্তাতি. এত্থ চ পঠমং ফলেন কারণস্স সিদ্ধিদস্সনং নদীপূরেন ৰিয উপরি ৰুট্ঠিসব্ভাৰস্স, দুতিযং কারণেন ফলস্স সিদ্ধিদস্সনং একন্তৰস্সিনা ৰিয মেঘৰুট্ঠানেন ৰুট্ঠিপৰত্তিযা.

‘‘অপরো নযো’’তিআদিনা অঞ্ঞথাপি দীপেতব্বত্থমাহ, যস্মা ন হোতীতি সম্বন্ধো. এৰন্তি…পে… নানাকারনিদ্দেসোতি হেট্ঠা ৰুত্তং, সো চ আকারোতি সোতদ্ৰারানুসারৰিঞ্ঞাণৰীথিসঙ্খাতস্স চিত্তসন্তানস্স নানাকারেন আরম্মণে পৰত্তিযা নানত্থব্যঞ্জনগ্গহণসঙ্খাতো সো ভগৰতো ৰচনস্স অত্থব্যঞ্জনপ্পভেদপরিচ্ছেদৰসেন সকলসাসনসম্পত্তিওগাহনাকারো. এৰং ভদ্দকোতি নিরৰসেসপরহিতপারিপূরিভাৰকারণত্তা এৰং যথাৰুত্তেন নানত্থব্যঞ্জনগ্গহণেন সুন্দরো সেট্ঠো, সমাসপদং ৰা এতং এৰং ঈদিসো ভদ্দো যস্সাতি কত্ৰা. ন পণিহিতো অপ্পণিহিতো, সম্মা অপ্পণি হিতো অত্তা যস্সাতি তথা, তস্স. পচ্ছিমচক্কদ্ৰযসম্পত্তিন্তি অত্তসম্মাপণিধিপুব্বেকতপুঞ্ঞতাসঙ্খাতগুণদ্ৰযসম্পত্তিং. গুণস্সেৰ হি অপরাপরৰুত্তিযা পৰত্তনট্ঠেন চক্কভাৰো. চরন্তি ৰা এতেন সত্তা সম্পত্তিভৰং, সম্পত্তিভৰেসূতি ৰা চক্কং. যং সন্ধায ৰুত্তং ‘‘চত্তারিমানি ভিক্খৰে, চক্কানি, যেহি সমন্নাগতানং দেৰমনুস্সানং চতুচক্কং ৰত্ততী’’তিআদি (অ. নি. ৪.৩১) পচ্ছিমভাৰো চেত্থ দেসনাক্কমৰসেনেৰ. পুরিমচক্কদ্ৰযসম্পত্তিন্তি পতিরূপদেসৰাসসপ্পুরিসূপনিস্সযসঙ্খাতগুণদ্ৰযসম্পত্তিং. সেসং ৰুত্তনযমেৰ. তস্মাতি পুরিমকারণং পুরিমস্সেৰাতি ইধ কারণমাহ ‘‘ন হী’’তিআদিনা.

তেন কিং পকাসিতন্তি আহ ‘‘ইচ্চস্সা’’তিআদি. ইতি ইমায চতুচক্কসম্পত্তিযা কারণভূতায. অস্স থেরস্স. পচ্ছিমচক্কদ্ৰযসিদ্ধিযাতি পচ্ছিমচক্কদ্ৰযস্স অত্থিভাৰেন সিদ্ধিযা. আসযসুদ্ধীতি ৰিপস্সনাঞাণসঙ্খাতায অনুলোমিকখন্তিযা, কম্মস্সকতাঞাণ-মগ্গঞাণসঙ্খাতস্স যথাভূতঞাণস্স চাতি দুৰিধস্সাপি আসযস্স অসুদ্ধিহেতুভূতানং কিলেসানং দূরীভাৰেন সুদ্ধি. তদেৰ হি দ্ৰযং ৰিৰট্টনিস্সিতানং সুদ্ধসত্তানং আসযো. সম্মাপণিহিতত্তো হি পুব্বে চ কতপুঞ্ঞো সুদ্ধাসযো হোতি. তথা হি ৰুত্তং ‘‘সম্মাপণিহিতং চিত্তং, সেয্যসো নং ততো করে’’তি, (ধ. প. ৪৩) ‘‘কতপুঞ্ঞোসি ত্ৰং আনন্দ, পধানমনুযুঞ্জ খিপ্পং হোহিসি অনাসৰো’’তি (দী. নি. ২.২০৭) চ. কেচি পন ‘‘কত্তুকম্যতাছন্দো আসযো’’তি ৰদন্তি, তদযুত্তমেৰ ‘‘তায চ আসযসুদ্ধিযা অধিগমব্যত্তিসিদ্ধী’’তি ৰচনেন ৰিরোধতো. এৰম্পি মগ্গঞাণসঙ্খাতস্স আসযস্স সুদ্ধি ন যুত্তা তায অধিগমব্যত্তিসিদ্ধিযা অৰত্তব্বতোতি? নো ন যুত্তো পুরিমস্স মগ্গস্স, পচ্ছিমানং মগ্গানং, ফলানঞ্চ কারণভাৰতো. পযোগসুদ্ধীতি যোনিসোমনসিকারপুব্বঙ্গমস্স ধম্মস্সৰনপযোগস্স ৰিসদভাৰেন সুদ্ধি, সব্বস্স ৰা কাযৰচীপযোগস্স নিদ্দোসভাৰেন সুদ্ধি. পতিরূপদেসৰাসী, হি সপ্পুরিসসেৰী চ যথাৰুত্তৰিসুদ্ধপযোগো হোতি. তথাৰিসুদ্ধেন যোনিসোমনসিকারপুব্বঙ্গমেন ধম্মস্সৰনপযোগেন, ৰিপ্পটিসারাভাৰাৰহেন চ কাযৰচীপযোগেন অৰিক্খিত্তচিত্তো পরিযত্তিযং ৰিসারদো হোতি, তথাভূতো চ থেরো, তেন ৰিঞ্ঞাযতি পুরিমচক্কদ্ৰযসিদ্ধিযা থেরস্স পযোগসুদ্ধি সিদ্ধাৰাতি. তেন কিং ৰিভাৰিতন্তি আহ ‘‘তায চা’’তিআদি. অধিগমব্যত্তিসিদ্ধীতি পটিৰেধসঙ্খাতে অধিগমে ছেকভাৰসিদ্ধি. অধিগমেতব্বতো হি পটিৰিজ্ঝিতব্বতো পটিৰেধো ‘‘অধিগমো’’তি অট্ঠকথাসু ৰুত্তো, আগমোতি চ পরিযত্তি আগচ্ছন্তি অত্তত্থপরত্থাদযো এতেন, আভুসো ৰা গমিতব্বো ঞাতব্বোতি কত্ৰা.

তেন কিমনুভাৰিতন্তি আহ ‘‘ইতী’’তিআদি. ইতীতি এৰং ৰুত্তনযেন, তস্মা সিদ্ধত্তাতি ৰা কারণনিদ্দেসো. ৰচনন্তি নিদানৰচনং লোকতো, ধম্মতো চ সিদ্ধায উপমায তমত্থং ঞাপেতুং ‘‘অরুণুগ্গং ৰিযা’’তিআদিমাহ. ‘‘উপমায মিধেকচ্চে, অত্থং জানন্তি পণ্ডিতা’’তি (জা. ২.১৯.২৪) হি ৰুত্তং. অরুণোতি সূরিযস্স উদযতো পুব্বভাগে উট্ঠিতরংসি, তস্স উগ্গং উগ্গমনং উদযতো উদযন্তস্স উদযাৰাসমুগ্গচ্ছতো সূরিযস্স পুব্বঙ্গমং পুরেচরং ভৰিতুং অরহতি ৰিযাতি সম্বন্ধো. ইদং ৰুত্তং হোতি – আগমাধিগমব্যত্তিযা ঈদিসস্স থেরস্স ৰুত্তনিদানৰচনং ভগৰতো ৰচনস্স পুব্বঙ্গমং ভৰিতুমরহতি, নিদানভাৰং গতং হোতীতি ইদমত্থজাতং অনুভাৰিতন্তি.

ইদানি অপরম্পি পুব্বে ৰুত্তস্স অসম্মোহাসম্মোসসঙ্খাতস্স দীপেতব্বস্সত্থস্স দীপকেহি এৰং-সদ্দ সুত-সদ্দেহি পকাসেতব্বমত্থং পকাসেন্তো ‘‘অপরো নযো’’তিআদিমাহ. তত্থ হি ‘‘নানপ্পকারপটিৰেধদীপকেন, সোতব্বপ্পভেদপটিৰেধদীপকেনা’’তি চ ইমিনা তেহি সদ্দেহি পুব্বে দীপিতং অসম্মোহাসম্মোসসঙ্খাতং দীপেতব্বত্থমাহ অসম্মোহেন নানপ্পকারপটিৰেধস্স, অসম্মোসেন চ সোতব্বপ্পভেদপটিৰেধস্স সিজ্ঝনতো. ‘‘অত্তনো’’তিআদীহি পন পকাসেতব্বত্থং. তেন ৰুত্তং আচরিযধম্মপালত্থেরেন ‘‘নানপ্পকারপটিৰেধদীপকেনাতিআদিনা এৰং-সদ্দ সুত-সদ্দানং থেরস্স অত্থব্যঞ্জনেসু অসম্মোহাসম্মোসদীপনতো চতুপটিসম্ভিদাৰসেন অত্থযোজনং দস্সেতী’’তি (দী. নি. টী. ১.১). হেতুগব্ভঞ্চেতং পদদ্ৰযং, নানপ্পকারপটিৰেধসঙ্খাতস্স, সোতব্বপ্পভেদ-পটিৰেধসঙ্খাতস্স চ দীপেতব্বত্থস্স দীপকত্তাতি ৰুত্তং হোতি. সন্তস্স ৰিজ্জমানস্স ভাৰো সব্ভাৰো, অত্থপটিভানপটিসম্ভিদাহি সম্পত্তিযা সব্ভাৰো তথা. ‘‘সম্ভৰ’’ন্তিপি পাঠো, সম্ভৰনং সম্ভৰো, অত্থপটিভানপটিসম্ভিদাসম্পত্তীনং সম্ভৰো তথা. এৰং ইতরত্থাপি. ‘‘সোতব্বপ্পভেদপটিৰেধদীপকেনা’’তি এতেন পন অযং সুত-সদ্দো এৰং-সদ্দসন্নিধানতো, ৰক্খমানাপেক্খায ৰা সামঞ্ঞেনেৰ ৰুত্তেপি সোতব্বধম্মৰিসেসং আমসতীতি দস্সেতি. এত্থ চ সোতব্বধম্মসঙ্খাতায পাল়িযা নিদস্সেতব্বানং ভাসিতত্থপযোজনত্থানং, তীসু চ ঞাণেসু পৰত্তঞাণস্স নানপ্পকারভাৰতো তব্ভাৰপটিৰেধদীপকেন এৰং-সদ্দেন অত্থপটিভানপটিসম্ভিদাসম্পত্তিসব্ভাৰদীপনং যুত্তং, সোতব্বধম্মস্স পন অত্থাধিগমহেতুতো, তংৰসেন চ তদৰসেসহেতুপ্পভেদস্স গহিতত্তা, নিরুত্তিভাৰতো চ সোতব্বপ্পভেদদীপকেন সুত-সদ্দেন ধম্মনিরুত্তিপটিসম্ভিদাসম্পত্তিসব্ভাৰদীপনং যুত্তন্তি ৰেদিতব্বং. তদেৰত্থঞ্হি ঞাপেতুং ‘‘অসম্মোহদীপকেন, অসম্মোসদীপকেনা’’তি চ অৰত্ৰা তথা ৰুত্তন্তি.

এৰং অসম্মোহাসম্মোসসঙ্খাতস্স দীপেতব্বস্সত্থস্স দীপকেহি এৰং-সদ্দ সুত-সদ্দেহি পকাসেতব্বমত্থং পকাসেত্ৰা ইদানি যোনিসোমনসিকারাৰিক্খেপসঙ্খাতস্স দীপেতব্বস্সত্থস্স দীপকেহিপি তেহি পকাসেতব্বমত্থং পকাসেন্তো ‘‘এৰন্তি চা’’তিআদিমাহ. তত্থ হি ‘‘এৰন্তি…পে… ভাসমানো, সুতন্তি ইদং…পে… ভাসমানো’’তি চ ইমিনা তেহি সদ্দেহি পুব্বে দীপিতং যোনিসোমনসিকারাৰিক্খেপসঙ্খাতং দীপেতব্বত্থমাহ, ‘‘এতে মযা’’তিআদীহি পন পকাসেতব্বত্থং সৰনযোগদীপকন্তি চ অৰিক্খেপৰসেন সৰনযোগস্স সিজ্ঝনতো তদেৰ সন্ধাযাহ. তথা হি আচরিযধম্মপালত্থেরেন ৰুত্তং ‘‘সৰনধারণৰচীপরিচরিযা পরিযত্তিধম্মানং ৰিসেসেন সোতাৰধারণপটিবদ্ধাতি তে অৰিক্খেপদীপকেন সুতসদ্দেন যোজেত্ৰা’’তি (দী. নি. টী. ১.১). মনোদিট্ঠীহি পরিযত্তিধম্মানং অনুপেক্খনসুপ্পটিৰেধা ৰিসেসতো মনসিকারপটিবদ্ধা, তস্মা তদ্দীপকৰচনেনেৰ এতে মযা ধম্মা মনসানুপেক্খিতা দিট্ঠিযা সুপ্পটিৰিদ্ধাতি ইমমত্থং পকাসেতীতি ৰুত্তং ‘‘এৰন্তি চ…পে… দীপেতী’’তি তত্থ ধম্মাতি পরিযত্তিধম্মা. মনসানুপেক্খিতাতি ‘‘ইধ সীলং কথিতং, ইধ সমাধি, ইধ পঞ্ঞা, এত্তকাৰ এত্থ অনুসন্ধযো’’তিআদিভেদেন মনসা অনুপেক্খিতা. দিট্ঠিযা সুপ্পটিৰিদ্ধাতি নিজ্ঝানক্খন্তিসঙ্খাতায, ঞাতপরিঞ্ঞাসঙ্খাতায ৰা দিট্ঠিযা তত্থ ৰুত্তরূপারূপধম্মে ‘‘ইতি রূপং, এত্তকং রূপ’’ন্তিআদিনা সুট্ঠু ৰৰত্থাপেত্ৰা পটিৰিদ্ধা.

সৰনধারণৰচীপরিচরিযা চ পরিযত্তিধম্মানং ৰিসেসেন সোতাৰধারণপটিবদ্ধা, তস্মা তদ্দীপকৰচনেনেৰ বহূ মযা ধম্মা সুতা ধাতা ৰচসা পরিচিতাতি ইমমত্থং পকাসেতীতি ৰুত্তং ‘‘সুতন্তি ইদং…পে… দীপেতী’’তি. তত্থ সুতাতি সোতদ্ৰারানুসারেন ৰিঞ্ঞাতা. ধাতাতি সুৰণ্ণভাজনে পক্খিত্তসীহৰসা ৰিয মনসি সুপ্পতিট্ঠিতভাৰসাধনেন উপধারিতা. ৰচসা পরিচিতাতি পগুণতাসম্পাদনেন ৰাচায পরিচিতা সজ্ঝাযিতা. ইদানি পকাসেতব্বত্থদ্ৰযদীপকেন যথাৰুত্তসদ্দদ্ৰযেন ৰিভাৰেতব্বমত্থং ৰিভাৰেন্তো ‘‘তদুভযেনপী’’তিআদিমাহ. তত্থ তদুভযেনাতি পুরিমনযে, পচ্ছিমনযে চ যথাৰুত্তস্স পকাসেতব্বস্সত্থস্স পকাসকেন তেন দুব্বিধেন সদ্দেন. অত্থব্যঞ্জনপারিপূরিং দীপেন্তোতি আদরজননস্স কারণৰচনং. তদেৰ কারণং ব্যতিরেকেন ৰিৰরতি, যুত্তিযা ৰা দল়্হং করোতি ‘‘অত্থব্যঞ্জনপরিপুণ্ণঞ্হী’’তিআদিনা. অসুণন্তোতি চেত্থ লক্খণে, হেতুম্হি ৰা অন্ত-সদ্দো. মহতা হিতাতি মহন্ততো হিতস্মা. পরিবাহিরোতি সব্বতো ভাগেন বাহিরো.

এতেন পন ৰিভাৰেতব্বত্থদীপকেন সদ্দদ্ৰযেন অনুভাৰেতব্বত্থমনুভাৰেন্তো ‘‘এৰং মে সুতন্তি ইমিনা’’তিআদিমাহ. পুব্বে ৰিসুং ৰিসুং অত্থে যোজিতাযেৰ এতে সদ্দা ইধ একস্সেৰানুভাৰত্থস্স অনুভাৰকভাৰেন গহিতাতি ঞাপেতুং ‘‘সকলেনা’’তি ৰুত্তং. কামঞ্চ মে-সদ্দো ইমস্মিং ঠানে পুব্বেন যোজিতো, তদপেক্খানং পন এৰং-সদ্দ সুত-সদ্দানং সহচরণতো, অৰিনাভাৰতো চ তথা ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. তথাগতপ্পৰেদিতন্তি তথাগতেন পকারতো ৰিদিতং, ভাসিতং ৰা. অত্তনো অদহন্তোতি অত্তনি ‘‘মমেদ’’ন্তি অট্ঠপেন্তো. ভুম্মত্থে চেতং সামিৰচনং. অসপ্পুরিসভূমিন্তি অসপ্পুরিসৰিসযং, সো চ অত্থতো অপকতঞ্ঞুতাসঙ্খাতা ‘‘ইধেকচ্চো পাপভিক্খু তথাগতপ্পৰেদিতং ধম্মৰিনযং পরিযাপুণিত্ৰা অত্তনো দহতী’’তি (পারা. ১৯৫) এৰং মহাচোরদীপকেন ভগৰতা ৰুত্তা অনরিযৰোহারাৰত্থা, তথা চাহ ‘‘তথাগত…পে… অদহন্তো’’তি. হুত্ৰাতি চেত্থ সেসো. তথা সাৰকত্তং পটিজানন্তোতি সপ্পুরিসভূমিওক্কমনসরূপকথনং. ননু চ আনন্দত্থেরস্স ‘‘মমেতং ৰচন’’ন্তি অধিমানস্স, মহাকস্সপত্থেরাদীনঞ্চ তদাসঙ্কায অভাৰতো অসপ্পুরিসভূমিসমতিক্কমাদিৰচনং নিরত্থকং সিযাতি? নযিদমেৰং ‘‘এৰং মে সুত’’ন্তি ৰদন্তেন অযম্পি অত্থো অনুভাৰিতোতি অত্থস্সেৰ দস্সনতো. তেন হি অনুভাৰেতব্বমত্থংযেৰ তথা দস্সেতি, ন পন আনন্দত্থেরস্স অধিমানস্স, মহাকস্সপত্থেরাদীনঞ্চ তদাসঙ্কায সম্ভৰন্তি নিট্ঠমেত্থ গন্তব্বং. কেচি পন ‘‘দেৰতানং পরিৰিতক্কাপেক্খং তথাৰচনং, তস্মা এদিসী চোদনা অনৰকাসা’’তি ৰদন্তি. তস্মিং কির সমযে একচ্চানং দেৰতানং এৰং চেতসো পরিৰিতক্কো উদপাদি ‘‘ভগৰা চ পরিনিব্বুতো, অযঞ্চাযস্মা আনন্দো দেসনাকুসলো, ইদানি ধম্মং দেসেতি, সক্যকুলপ্পসুতো তথাগতস্স ভাতা, চূল়পিতুপুত্তো চ, কিং নু খো সো সযং সচ্ছিকতং ধম্মং দেসেতি, উদাহু ভগৰতোযেৰ ৰচনং যথাসুত’’ন্তি, তেসমেৰ চেতোপরিৰিতক্কমঞ্ঞায তদভিপরিহরণত্থং অসপ্পুরিসভূমিসমতিক্কমনাদিঅত্থো অনুভাৰিতোতি. সাযেৰ যথাৰুত্তা অনরিযৰোহারাৰত্থা অসদ্ধম্মো, তদৰত্থানোক্কমনসঙ্খাতা চ সাৰকত্তপটিজাননা সদ্ধম্মো. এৰং সতি পরিযাযন্তরেন পুরিমত্থমেৰ দস্সেতীতি গহেতব্বং. অপিচ কুহনলপনাদিৰসেন পৰত্তো অকুসলরাসি অসদ্ধম্মো, তব্বিরহিতভাৰো চ সদ্ধম্মো. ‘‘কেৰল’’ন্তিআদিনাপি ৰুত্তস্সেৰত্থস্স পরিযাযন্তরেন দস্সনং, যথাৰুত্তায অনরিযৰোহারাৰত্থায পরিমোচেতি. সাৰকত্তং পটিজাননেন সত্থারং অপদিসতীতি অত্থো. অপিচ সত্থুকপ্পাদিকিরিযতো অত্তানং পরিমোচেতি তক্কিরিযাসঙ্কায সম্ভৰতো. ‘‘সত্থু ভগৰতোযেৰ ৰচনং মযাসুত’’ন্তি সত্থারং অপদিসতীতি অত্থন্তরমনুভাৰনং হোতি. ‘‘জিনৰচন’’ন্তিআদিপি পরিযাযন্তরদস্সনং, অত্থন্তরমনুভাৰনমেৰ ৰা. অপ্পেতীতি নিদস্সেতি. দিট্ঠধম্মিকসম্পরাযিকপরমত্থেসু যথারহং সত্তে নেতীতি নেত্তি, ধম্মোযেৰ নেত্তি তথা. ৰুত্তনযেন চেত্থ উভযথা অধিপ্পাযো ৰেদিতব্বো.

অপরম্পি অনুভাৰেতব্বমত্থমনুভাৰেতি ‘‘অপিচা’’তিআদিনা. তত্থ উপ্পাদিতভাৰতন্তি দেসনাৰসেন পৰত্তিতভাৰং. পুরিমৰচনং ৰিৰরন্তোতি ভগৰতা দেসিতৰসেন পুরিমতরং সংৰিজ্জমানং ভগৰতা ৰচনমেৰ উত্তানিং করোন্তো, ইদং ৰচনন্তি সম্বন্ধো. চতূহি ৰেসারজ্জঞাণেহি ৰিসারদস্স, ৰিসারদহেতুভূতচতুৰেসারজ্জঞাণসম্পন্নস্স ৰা. দসঞাণবলধরস্স. সম্মাসম্বুদ্ধভাৰসঙ্খাতে উত্তমট্ঠানে ঠিতস্স, উসভস্স ইদন্তি ৰা অত্থেন আসভসঙ্খাতে অকম্পনসভাৰভূতে ঠানে ঠিতস্স. ‘‘এৰমেৰ খো ভিক্খৰে, যদা তথাগতো লোকে উপ্পজ্জতি…পে… সো ধম্মং দেসেতী’’তিআদিনা (অ. নি. ৪.৩৩) সীহোপমসুত্তাদীসু আগতেন অনেকনযেন সীহনাদনদিনো. সব্বসত্তেসু, সব্বসত্তানং ৰা উত্তমস্স. ন চেত্থ নিদ্ধারণলক্খণাভাৰতো নিদ্ধারণৰসেন সমাসো. সব্বত্থ হি সক্কতগন্থেসু, সাসনগন্থেসু চ এৰমেৰ ৰুত্তং. ধম্মেন সত্তানমিস্সরস্স. ধম্মস্সেৰ ইস্সরস্স তদুপ্পাদনৰসেনাতিপি ৰদন্তি. সেসপদদ্ৰযং তস্সেৰত্থস্স পরিযাযন্তরদীপনং. ধম্মেন লোকস্স পদীপমিৰ ভূতস্স, তদুপ্পাদকভাৰেন ৰা ধম্মসঙ্খাতপদীপসম্পন্নস্স. ‘‘ধম্মকাযোতি ভিক্খৰে, তথাগতস্সেতং অধিৰচন’’ন্তি (দী. নি. ৩.১১৮) হি ৰুত্তং. ধম্মেন লোকপটিসরণভূতস্স, ধম্মসঙ্খাতেন ৰা পটিসরণেন সম্পন্নস্স. ‘‘যংনূনাহং…পে… তমেৰ ধম্মং সক্কত্ৰা গরুং কত্ৰা মানেত্ৰা পূজেত্ৰা উপনিস্সায ৰিহরেয্য’’ন্তি (অ. নি. ৪.২১; সং. নি. ১.১৭৩) হি ৰুত্তং. সদ্ধিন্দ্রিযাদিসদ্ধম্মসঙ্খাতস্স ৰরচক্কস্স পৰত্তিনো, সদ্ধম্মানমেতস্স ৰা আণাচক্কৰরস্স পৰত্তিনো সম্মাসম্বুদ্ধস্স তস্স ভগৰতো ইদং ৰচনং সম্মুখাৰ মযা পটিগ্গহিতন্তি যোজেতব্বং. ব্যঞ্জনেতি পদসমুদাযভূতে ৰাক্যে. কঙ্খা ৰা ৰিমতি ৰাতি এত্থ দল়্হতরং নিৰিট্ঠা ৰিচিকিচ্ছা কঙ্খা. নাতিসংসপ্পনং মতিভেদমত্তং ৰিমতি. সম্মুখা পটিগ্গহিতমিদং মযাতি তথা অকত্তব্বভাৰকারণৰচনং. অত্তনা উপ্পাদিতভাৰং অপ্পটিজানন্তো পুরিমৰচনং ৰিৰরন্তোতি পন অস্সদ্ধিযৰিনাসনস্স, সদ্ধাসম্পদমুপ্পাদনস্স চ কারণৰচনং. ‘‘তেনেত’’ন্তিআদিনা যথাৰুত্তমেৰত্থং উদানৰসেন দস্সেতি.

‘‘এৰং মে সুত’’ন্তি এৰং ৰদন্তো গোতমগোত্তস্স সম্মাসম্বুদ্ধস্স সাৰকো, গোতমগোত্তসম্বন্ধো ৰা সাৰকো আযস্মা আনন্দো ভগৰতা ভাসিতভাৰস্স, সম্মুখা পটিগ্গহিতভাৰস্স চ সূচনতো, তথাসূচনেনেৰ চ খলিতদুন্নিরুত্তাদিগহণদোসাভাৰস্স সিজ্ঝনতো সাসনে অস্সদ্ধং ৰিনাসযতি, সদ্ধং ৰড্ঢেতীতি অত্থো. এত্থ চ পঞ্চমাদযো তিস্সো অত্থযোজনা আকারাদিঅত্থেসু অগ্গহিতৰিসেসমেৰ এৰং-সদ্দং গহেত্ৰা দস্সিতা, ততো পরা তিস্সো আকারত্থমেৰ এৰং-সদ্দং গহেত্ৰা ৰিভাৰিতা, পচ্ছিমা পন তিস্সো যথাক্কমং আকারত্থং, নিদস্সনত্থং, অৰধারণত্থঞ্চ এৰং-সদ্দং গহেত্ৰা যোজিতাতি দট্ঠব্বং. হোন্তি চেত্থ –

‘‘দস্সনং দীপনঞ্চাপি, পকাসনং ৰিভাৰনং;

অনুভাৰনমিচ্চত্থো, কিরিযাযোগেন পঞ্চধা.

দস্সিতো পরম্পরায, সিদ্ধো নেকত্থৰুত্তিযা;

এৰং মে সুতমিচ্চেত্থ, পদত্তযে নযঞ্ঞুনা’’তি.

এক-সদ্দো পন অঞ্ঞসেট্ঠাসহাযসঙ্খ্যাদীসু দিস্সতি. তথা হেস ‘‘সস্সতো অত্তা চ লোকো চ, ইদমেৰ সচ্চং মোঘমঞ্ঞন্তি ইত্থেকে অভিৰদন্তী’’তিআদীসু (ম. নি. ৩.২৭) অঞ্ঞত্থে দিস্সতি, ‘‘চেতসো একোদিভাৰ’’ন্তিআদীসু (দী. নি. ১.২২৮; পারা. ১১) সেট্ঠে, ‘‘একোৰূপকট্ঠো’’তিআদীসু (দী. নি. ১.৪০৫; দী. নি. ২.২১৫; ম. নি. ১.৮০; সং. নি. ৩.৬৩; ৰিভ. ৪.৪৪৫) অসহাযে, ‘‘একোৰ খো ভিক্খৰে, খণো চ সমযো চ ব্রহ্মচরিযৰাসাযা’’তিআদীসু (অ. নি. ৮.২৯) সঙ্খ্যাযং, ইধাপি সঙ্খ্যাযমেৰাতি দস্সেন্তো আহ ‘‘একন্তি গণনপরিচ্ছেদনিদ্দেসো’’তি (ইতিৰু. অট্ঠ. ১; দী. নি. টী. ১.পরিব্বাজককথাৰণ্ণনা) একোযেৰেস সমযো, ন দ্ৰে ৰা তযো ৰাতি ঊনাধিকাভাৰেন গণনস্স পরিচ্ছেদনিদ্দেসো একন্তি অযং সদ্দোতি অত্থো, তেন কস্স পরিচ্ছিন্দনন্তি অনুযোগে সতি ‘‘সময’’ন্তি ৰুত্তন্তি দস্সেন্তো আহ ‘‘সমযন্তি পরিচ্ছিন্ননিদ্দেসো’’তি. এৰং পরিচ্ছেদপরিচ্ছিন্নৰসেন ৰুত্তেপি ‘‘অযং নাম সমযো’’তি সরূপতো অনিযমিতত্তা অনিযমিতৰচনমেৰাতি দস্সেতি ‘‘একং…পে…. দীপন’’ন্তি ইমিনা.

ইদানি সমযসদ্দস্স অনেকত্থৰুত্তিতং অত্থুদ্ধারৰসেন দস্সেত্ৰা ইধাধিপ্পেতমত্থং নিযমেন্তো ‘‘তত্থা’’তিআদিমাহ. তত্থাতি তস্মিং ‘‘একং সময’’ন্তি পদদ্ৰযে, সমভিনিৰিট্ঠো সময সদ্দোতি সম্বন্ধো. ন পন দিস্সতীতি তেস্ৰেকস্মিংযেৰ অত্থে ইধ পৰত্তনতো. সমৰাযেতি পচ্চযসামগ্গিযং, কারণসমৰাযেতি অত্থো. খণেতি ওকাসে. হেতুদিট্ঠীসূতি হেতুম্হি চেৰ লদ্ধিযঞ্চ. অস্সাতি সমযসদ্দস্স. কালঞ্চ সমযঞ্চ উপাদাযাতি এত্থ কালো নাম উপসঙ্কমনস্স যুত্তকালো. সমযো নাম তস্সেৰ পচ্চযসামগ্গী, অত্থতো পন তদনুরূপসরীরবলঞ্চেৰ তপ্পচ্চযপরিস্সযাভাৰো চ. উপাদানং নাম ঞাণেন তেসং গহণং, তস্মা যথাৰুত্তং কালঞ্চ সমযঞ্চ পঞ্ঞায গহেত্ৰা উপধারেত্ৰাতি অত্থো. ইদং ৰুত্তং হোতি – সচে অম্হাকং স্ৰে গমনস্স যুত্তকালো ভৰিস্সতি, কাযে বলমত্তা চ ফরিস্সতি, গমনপচ্চযা চ অঞ্ঞো অফাসুৰিহারো ন ভৰিস্সতি, অথেতং কালঞ্চ গমনকারণসমৰাযসঙ্খাতং সমযঞ্চ উপধারেত্ৰা অপ্পেৰ নাম স্ৰেপি আগচ্ছেয্যামাতি. খণোতি ওকাসো. তথাগতুপ্পাদাদিকো হি মগ্গব্রহ্মচরিযস্স ওকাসো তপ্পচ্চযপটিলাভহেতুত্তা. খণো এৰ চ সমযো. যো ‘‘খণো’’তি চ ‘‘সমযো’’তি চ ৰুচ্চতি, সো একোৰাতি অধিপ্পাযো. দিযড্ঢো মাসো সেসো গিম্হানং উণ্হসমযো. ৰস্সানস্স পঠমো মাসো পরিল়াহসমযো. মহাসমযোতি মহাসমূহো. সমাসো ৰা এস, ব্যাসো ৰা. পৰুট্ঠং ৰনং পৰনং, তস্মিং, কপিলৰত্থুসামন্তে মহাৰনসঙ্খাতে ৰনসণ্ডেতি অত্থো. সমযোপি খোতি এত্থ সমযোতি সিক্খাপদপূরণস্স হেতু. ভদ্দালীতি তস্স ভিক্খুস্স নামং. ইদং ৰুত্তং হোতি – তযা ভদ্দালি পটিৰিজ্ঝিতব্বযুত্তকং একং কারণং অত্থি, তম্পি তে ন পটিৰিদ্ধং ন সল্লক্খিতন্তি. কিং তং কারণন্তি আহ ‘‘ভগৰাপি খো’’তিআদি.

‘‘উগ্গহমানো’’তিআদীসু মানোতি তস্স পরিব্বাজকস্স পকতিনামং, কিঞ্চি কিঞ্চি পন সিপ্পং উগ্গহেতুং সমত্থতায ‘‘উগ্গহমানো’’তি নং সঞ্জানন্তি, তস্মা ‘‘উগ্গহমানো’’তি ৰুচ্চতি. সমণমুণ্ডিকস্স পুত্তো সমণমুণ্ডিকাপুত্তো. সো কির দেৰদত্তস্স উপট্ঠাকো. সমযং দিট্ঠিং পকারেন ৰদন্তি এত্থাতি সমযপ্পৰাদকো, তস্মিং, দিট্ঠিপ্পৰাদকেতি অত্থো. তস্মিং কির ঠানে চঙ্কীতারুক্খপোক্খরসাতিপ্পভূতযো ব্রাহ্মণা, নিগণ্ঠাচেলকপরিব্বাজকাদযো চ পব্বজিতা সন্নিপতিত্ৰা অত্তনো অত্তনো সমযং পকারেন ৰদন্তি কথেন্তি দীপেন্তি, তস্মা সো আরামো ‘‘সমযপ্পৰাদকো’’তি ৰুচ্চতি. স্ৰেৰ তিন্দুকাচীরসঙ্খাতায তিম্বরূসকরুক্খপন্তিযা পরিক্খিত্তত্তা ‘‘তিন্দুকাচীরো’’তি ৰুচ্চতি. একা সালা এত্থাতি একসালকো. যস্মা পনেত্থ পঠমং একা সালা অহোসি, পচ্ছা পন মহাপুঞ্ঞং পোট্ঠপাদপরিব্বাজকং নিস্সায বহূ সালা কতা, তস্মা তমেৰ পঠমং কতং একং সালং উপাদায লদ্ধপুব্বনামৰসেন ‘‘একসালকো’’তি ৰুচ্চতি. মল্লিকায নাম পসেনদিরঞ্ঞো দেৰিযা উয্যানভূতো সো পুপ্ফফলসচ্ছন্নো আরামো, তেন ৰুত্তং ‘‘মল্লিকায আরামে’’তি. পটিৰসতীতি তস্মিং ফাসুতায ৰসতি.

দিট্ঠে ধম্মেতি পচ্চক্খে অত্তভাৰে. অত্থোতি ৰুড্ঢি. কম্মকিলেসৰসেন সম্পরেতব্বতো সম্মা পাপুণিতব্বতো সম্পরাযো, পরলোকো, তত্থ নিযুত্তো সম্পরাযিকো, পরলোকত্থো. অত্থাভিসমযাতি যথাৰুত্তউভযত্থসঙ্খাতহিতপটিলাভা. সম্পরাযিকোপি হি অত্থো কারণস্স নিপ্ফন্নত্তা পটিলদ্ধো নাম হোতীতি তং অত্থদ্ৰযমেকতো কত্ৰা ‘‘অত্থাভিসমযা’’তি ৰুত্তং. ধিযা পঞ্ঞায তংতদত্থে রাতি গণ্হাতি, ধী ৰা পঞ্ঞা এতস্সত্থীতি ধীরো. পণ্ডা ৰুচ্চতি পঞ্ঞা. সা হি সুখুমেসুপি অত্থেসু পডতি গচ্ছতি, দুক্খাদীনং ৰা পীল়নাদিআকারং জানাতীতি পণ্ডা. তায ইতো গতোতি পণ্ডিতো. অথ ৰা ইতা সঞ্জাতা পণ্ডা এতস্স, পডতি ৰা ঞাণগতিযা গচ্ছতীতি পণ্ডিতো. সম্মা মানাভিসমযাতি মানস্স সম্মা পহানেন. সম্মাতি চেত্থ অগ্গমগ্গঞাণেন সমুচ্ছেদপ্পহানং ৰুত্তং. অন্তন্তি অৰসানং. পীল়নং তংসমঙ্গিনো হিংসনং অৰিপ্ফারিতাকরণং. তদেৰ অত্থো তথা ত্থ-কারস্স ট্ঠ-কারং কত্ৰা. সমেচ্চ পচ্চযেহি কতভাৰো সঙ্খতট্ঠো. দুক্খদুক্খতাদিৰসেন সন্তাপনং পরিদহনং সন্তাপট্ঠো. জরায, মরণেন চাতি দ্ৰিধা ৰিপরিণামেতব্বো ৰিপরিণামট্ঠো. অভিসমেতব্বো পটিৰিজ্ঝিতব্বো অভিসমযট্ঠো, পীল়নাদীনিযেৰ. তানি হি অভিসমেতব্বভাৰেন একীভাৰমুপনেত্ৰা ‘‘অভিসমযট্ঠো’’তি ৰুত্তানি. অভিসমযস্স ৰা পটিৰেধস্স অত্থো গোচরো অভিসমযট্ঠোতি তানিযেৰ তব্বিসয-ভাৰূপগমন-সামঞ্ঞতো একত্তেন ৰুত্তানি. এত্থ চ উপসগ্গানং জোতকমত্তত্তা তস্স তস্স অত্থস্স ৰাচকো সমযসদ্দো এৰাতি সমযসদ্দস্স অত্থুদ্ধারেপি সউপসগ্গো অভিসমযো ৰুত্তো.

তেসু পন অত্থেসু অযং ৰচনত্থো – সহকারীকারণৰসেন সন্নিজ্ঝং সমেতি সমৰেতীতি সমযো, সমৰাযো. সমেতি সমাগচ্ছতি মগ্গব্রহ্মচরিযমেত্থ তদাধারপুগ্গলৰসেনাতি সমযো, খণো. সমেন্তি এত্থ, এতেন ৰা সংগচ্ছন্তি ধম্মা, সত্তা ৰা সহজাতাদীহি, উপ্পাদাদীহি চাতি সমযো, কালো. ধম্মপ্পৰত্তিমত্ততায হি অত্থতো অভূতোপি কালো ধম্মপ্পৰত্তিযা অধিকরণং, করণং ৰিয চ পরিকপ্পনামত্তসিদ্ধেন রূপেন ৰোহরীযতি. সমং, সম্মা ৰা অৰযৰানং অযনং পৰত্তি অৰট্ঠানন্তি সমযো, সমূহো যথা ‘‘সমুদাযো’’তি. অৰযৰানং সহাৰট্ঠানমেৰ হি সমূহো, ন পন অৰযৰৰিনিমুত্তো সমূহো নাম কোচি পরমত্থতো অত্থি. পচ্চযন্তরসমাগমে এতি ফলং উপ্পজ্জতি, পৰত্ততি ৰা এতস্মাতি সমযো, হেতু যথা ‘‘সমুদযো’’তি. সো হি পচ্চযন্তরসমাগমনেনেৰ অত্তনো ফলং উপ্পাদট্ঠিতিসমঙ্গীভাৰং করোতি. সমেতি সংযোজনভাৰতো সম্বন্ধো হুত্ৰা এতি অত্তনো ৰিসযে পৰত্ততি, দল়্হগ্গণভাৰতো ৰা তংসঞ্ঞুত্তা সত্তা অযন্তি এতেন যথাভিনিৰেসং পৰত্তন্তীতি সমযো, দিট্ঠি. দিট্ঠিসংযোজনেন হি সত্তা অতিৰিয বজ্ঝন্তি. সমিতি সঙ্গতি সমোধানং সমযো, পটিলাভো. সমস্স নিরোধস্স যানং পাপুণনং, সম্মা ৰা যানং অপগমো অপ্পৰত্তি সমযো, পহানং. অভিমুখং ঞাণেন সম্মা এতব্বো অভিগন্তব্বোতি অভিসমযো, ধম্মানং অৰিপরীতো সভাৰো. অভিমুখভাৰেন তং তং সভাৰং সম্মা এতি গচ্ছতি বুজ্ঝতীতি অভিসমযো, ধম্মানং যথাভূতসভাৰাৰবোধো.

ননু চ অত্থমত্তং যথাধিপ্পেতং পতি সদ্দা অভিনিৰিসন্তীতি ন একেন সদ্দেন অনেকে অত্থা অভিধীযন্তি, অথ কস্মা ইধ সমযসদ্দস্স অনেকধা অত্থো ৰুত্তোতি? সচ্চমেতং সদ্দৰিসেসে অপেক্খিতে সদ্দৰিসেসে হি অপেক্খিতে ন একেন সদ্দেন অনেকত্থাভিধানং সম্ভৰতি. ন হি যো কালাদিঅত্থো সময-সদ্দো, সোযেৰ সমূহাদিঅত্থং ৰদতি. এত্থ পন তেসং তেসমত্থানং সমযসদ্দৰচনীযতাসামঞ্ঞমুপাদায অনেকত্থতা সময-সদ্দস্স ৰুত্তাতি. এৰং সব্বত্থ অত্থুদ্ধারে. হোতি চেত্থ –

‘‘সামঞ্ঞৰচনীযতং, উপাদায অনেকধা;

অত্থং ৰদে ন হি সদ্দো, একো নেকত্থকো সিযা’’তি.

সমৰাযাদিঅত্থানং ইধ অসম্ভৰতো, কালস্সেৰ চ অপদিসিতব্বত্তা ‘‘ইধ পনস্স কালো অত্থো’’তি ৰুত্তং. দেসদেসকাদীনং ৰিয হি কালস্স নিদানভাৰেন অধিপ্পেতত্তা সোপি ইধ অপদিসীযতি. ‘ইমিনা কীদিসং কালং দীপেতীতি আহ ‘‘তেনা’’তিআদি. তেনাতি কালত্থেন সময-সদ্দেন. অড্ঢমাসো পক্খৰসেন ৰুত্তো, পুব্বণ্হাদিকো দিৰসভাগৰসেন, পঠমযামাদিকো পহারৰসেন. আদি-সদ্দেন খণলযাদযো সঙ্গহিতা, অনিযমিতৰসেন একং কালং দীপেতীতি অত্থো.

কস্মা পনেত্থ অনিযমিতৰসেন কালো নিদ্দিট্ঠো, ন উতুসংৰচ্ছরাদিনা নিযমিতৰসেনাতি আহ ‘‘তত্থ কিঞ্চাপী’’তিআদি. কিঞ্চাপি পঞ্ঞায ৰিদিতং সুৰৰত্থাপিতং, তথাপীতি সম্বন্ধো. ৰচসা ধারেতুং ৰা সযং উদ্দিসিতুং ৰা পরেন উদ্দিসাপেতুং ৰা ন সক্কা নানপ্পকারভাৰতো বহু চ ৰত্তব্বং হোতি যাৰ কালপ্পভেদো, তাৰ ৰত্তব্বত্তা. ‘‘একং সময’’ন্তি ৰুত্তে পন ন সো কালপ্পভেদো অত্থি, যো এত্থানন্তোগধো সিযাতি দস্সেতি ‘‘একেনেৰ পদেন তমত্থং সমোধানেত্ৰা’’তি ইমিনা. এৰং লোকিযসম্মতকালৰসেন সমযত্থং দস্সেত্ৰা ইদানি সাসনে পাকটকালৰসেন সমযত্থং দস্সেতুং ‘‘যে ৰা ইমে’’তিআদি ৰুত্তং. অপিচ উতুসংৰচ্ছরাদিৰসেন নিযমং অকত্ৰা সমযসদ্দস্স ৰচনে অযম্পি গুণো লদ্ধোযেৰাতি দস্সেন্তো ‘‘যে ৰা ইমে’’তিআদিমাহ. সামঞ্ঞজোতনা হি ৰিসেসে অৰতিট্ঠতি তস্সা ৰিসেসপরিহারৰিসযত্তা. তত্থ যে ইমে সমযাতি সম্বন্ধো. ভগৰতো মাতুকুচ্ছিওক্কমনকালো চেত্থ গব্ভোক্কন্তিসমযো. চত্তারি নিমিত্তানি পস্সিত্ৰা সংৰেজনকালো সংৰেগসমযো. ছব্বস্সানি সম্বোধিসমধিগমায চরিযকালো দুক্করকারিকসমযো. দেৰসিকং ঝানফলসমাপত্তীহি ৰীতিনামনকালো দিট্ঠধম্মসুখৰিহারসমযো, ৰিসেসতো পন সত্তসত্তাহানি ঝানসমাপত্তিৰল়ঞ্জনকালো. পঞ্চচত্তালীসৰস্সানি তংতংধম্মদেসনাকালো দেসনাসমযো. আদি-সদ্দেন যমকপাটিহারিযসমযাদযো সঙ্গণ্হাতি. পকাসাতি দসসহস্সিলোকধাতুপকম্পনওভাসপাতুভাৰাদীহি পাকটা. ‘‘একং সময’’ন্তি ৰুত্তে তদঞ্ঞেপি সমযা সন্তীতি অত্থাপত্তিতো তেসু সমযেসু ইধ দেসনাসমযসঙ্খাতো সমযৰিসেসো ‘‘একং সময’’ন্তি ৰুত্তোতি দীপেতীতি অধিপ্পাযো.

যথাৰুত্তপ্পভেদেসুযেৰ সমযেসু একদেসং পকারন্তরেহি সঙ্গহেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘যো চায’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ হি ঞাণকিচ্চসমযো, অত্তহিতপটিপত্তিসমযো চ অভিসম্বোধিসমযোযেৰ. অরিযতুণ্হীভাৰসমযো দিট্ঠধম্মসুখৰিহারসমযো. করুণাকিচ্চপরহিতপটিপত্তিধম্মিকথাসমযো দেসনাসমযো, তস্মা তেসু ৰুত্তপ্পভেদেসু সমযেসু একদেসোৰ পকারন্তরেন দস্সিতোতি দট্ঠব্বং. ‘‘সন্নিপতিতানং ৰো ভিক্খৰে দ্ৰযং করণীযং ধম্মী কথা ৰা অরিযো ৰা তুণ্হীভাৰো’’তি (উদা. ১২) ৰুত্তসমযে সন্ধায ‘‘সন্নিপতিতানং করণীযদ্ৰযসমযেসূ’’তি ৰুত্তং. তেসুপি সমযেসূতি করুণাকিচ্চপরহিতপটিপত্তিধম্মিকথাদেসনাসমযেসুপি. অঞ্ঞতরং সমযং সন্ধায ‘‘একং সময’’ন্তি ৰুত্তং অত্থতো অভেদত্তা.

অঞ্ঞত্থ ৰিয ভুম্মৰচনেন চ করণৰচনেন চ নিদ্দেসমকত্ৰা ইধ উপযোগৰচনেন নিদ্দেসপযোজনং নিদ্ধারেতুকামো পরম্মুখেন চোদনং সমুট্ঠপেতি ‘‘কস্মা পনেত্থা’’তিআদিনা. এত্থাতি ‘‘একং সময’’ন্তি ইমস্মিং পদে, করণৰচনেন নিদ্দেসো কতো যথাতি সম্বন্ধো. ভৰন্তি এত্থাতি ভুম্মং, ওকাসো, তত্থ পৰত্তং ৰচনং ৰিভত্তি ভুম্মৰচনং. করোতি কিরিযমভিনিপ্ফাদেভি এতেনাতি করণং, কিরিযানিপ্ফত্তিকারণং. উপযুজ্জিতব্বো কিরিযাযাতি উপযোগো, কম্মং, তত্থ ৰচনং তথা. ‘‘তত্থা’’তিআদিনা যথাৰুত্তচোদনং পরিহরতি. তত্থাতি তেসু অভিধম্মতদঞ্ঞসুত্তপদৰিনযেসু. তথাতি ভুম্মৰচনকরণৰচনেহি অত্থসম্ভৰতো চাতি যোজেতব্বং, অধিকরণভাৰেনভাৰলক্খণত্থানং, হেতুকরণত্থানঞ্চ সম্ভৰতোতি অত্থো. ইধাতি ইধস্মিং সুত্তপদে. অঞ্ঞথাতি উপযোগৰচনেন. অত্থসম্ভৰতোতি অচ্চন্তসংযোগত্থস্স সম্ভৰতো.

‘‘তত্থ হী’’তিআদি তব্বিৰরণং. ইতোতি ‘‘একং সময’’ন্তি সুত্তপদতো. অধিকরণত্থোতি আধারত্থো. ভৰনং ভাৰো, কিরিযা, কিরিযায কিরিযন্তরলক্খণং ভাৰেনভাৰলক্খণং, তদেৰত্থো তথা. কেন সমযত্থেন ইদং অত্থদ্ৰযং সম্ভৰতীতি অনুযোগে সতি তদত্থদ্ৰযসম্ভৰানুরূপেন সমযত্থেন, তং দল়্হং করোন্তো ‘‘অধিকরণঞ্হী’’তিআদিমাহ. পদত্থতোযেৰ হি যথাৰুত্তমত্থদ্ৰযং সিদ্ধং, ৰিভত্তি পন জোতকমত্তা. তত্থ কালসঙ্খাতো, কালসদ্দস্স ৰা অত্থো যস্সাতি কালত্থো. সমূহসঙ্খাতো, ‘সমূহসদ্দস্স ৰা অত্থো যস্সাতি সমূহত্থো, কো সো? সমযো. ইদং ৰুত্তং হোতি – কালত্থো, সমূহত্থো চ সমযো তত্থ অভিধম্মে ৰুত্তানং ফস্সাদিধম্মানং অধিকরণং আধারোতি, যস্মিং কালে, ধম্মপুঞ্জে ৰা কামাৰচরং কুসলং চিত্তং উপ্পন্নং হোতি, তস্মিংযেৰ কালে, ধম্মপুঞ্জে ৰা ফস্সাদযোপি হোন্তীতি অযঞ্হি তত্থ অত্থো. ননু চাযং উপাদাপঞ্ঞত্তিমত্তো কালো, ৰোহারমত্তো চ সমূহো, সো কথং অধিকরণং সিযা তত্থ ৰুত্তধম্মানন্তি? নাযং দোসো. যথা হি কালো সযং পরমত্থতো অৰিজ্জমানোপি সভাৰধম্মপরিচ্ছিন্নত্তা আধারভাৰেন পঞ্ঞাতো, সভাৰধম্মপরিচ্ছিন্নো চ তঙ্খণপ্পৰত্তানং ততো পুব্বে, পরতো চ অভাৰতো ‘‘পুব্বণ্হেজাতো, সাযন্হে আগচ্ছতী’’তিআদীসু, সমূহো চ অৰযৰৰিনিমুত্তো ৰিসুং অৰিজ্জমানোপি কপ্পনামত্তসিদ্ধত্তা অৰযৰানং আধারভাৰেন পঞ্ঞাপীযতি ‘‘রুক্খে সাখা, যৰরাসিযং পত্তসম্ভূতো’’তিআদীসু, এৰমিধাপি সভাৰধম্মপরিচ্ছিন্নত্তা, কপ্পনামত্তসিদ্ধত্তা চ তদুভযং তত্থ ৰুত্তধম্মানং অধিকরণভাৰেন পঞ্ঞাপীযতীতি.

‘‘খণসমৰাযহেতুসঙ্খাতস্সা’’তিআদি ভাৰেনভাৰলক্খণত্থসম্ভৰদস্সনং. তত্থ খণো নাম অট্ঠক্খণৰিনিমুত্তো নৰমো বুদ্ধুপ্পাদক্খণো, যানি ৰা পনেতানি ‘‘চত্তারিমানি ভিক্খৰে, চক্কানি, যেহি সমন্নাগতানং দেৰমুস্সানং চতুচক্কং পৰত্ততী’’তি (অ. নি. ৪.৩১) এত্থ পতিরূপদেসৰাসো সপ্পুরিসূপনিস্সযো অত্তসম্মাপণীধি পুব্বেকতপুঞ্ঞতাতি চত্তারি চক্কানি ৰুত্তানি, তানি একজ্ঝং কত্ৰা ওকাসট্ঠেন ‘‘খণো’’তি ৰেদিতব্বানি. তানি হি কুসলুপ্পত্তিযা ওকাসভূতানি. সমৰাযো নাম ‘‘চক্খুঞ্চ পটিচ্চ রূপে চ উপ্পজ্জতি চক্খুৰিঞ্ঞাণ’’ন্তিআদিনা (ম. নি. ১.২০৪; ৩.৪২১, ৪২৫, ৪২৬; সং. নি. ২.৪৩, ৪৪; সং. নি. ৩.৬০; কথা. ৪৬৫, ৪৬৭) নিদ্দিট্ঠা চক্খুৰিঞ্ঞাণাদিসাধারণফলনিপ্ফাদকত্তেন সণ্ঠিতা চক্খুরূপাদিপচ্চযসামগ্গী. চক্খুরূপাদীনঞ্হি চক্খুৰিঞ্ঞাণাদি সাধারণফলং. হেতু নাম যোনিসোমনসিকারাদিজনকহেতু. যথাৰুত্তস্স খণসঙ্খাতস্স, সমৰাযসঙ্খাতস্স, হেতুসঙ্খাতস্স চ সমযস্স সত্তাসঙ্খাতেন ভাৰেন তেসং ফস্সাদীনং ধম্মানং সত্তাসঙ্খাতো ভাৰো লক্খীযতি ৰিঞ্ঞাযতীতি অত্থো. ইদং ৰুত্তং হোতি – যথা ‘‘গাৰীসু দুয্হমানাসু গতো, দুদ্ধাসু আগতো’’তি এত্থ দোহনকিরিযায গমনকিরিযা লক্খীযতি, এৰমিধাপি যথাৰুত্তস্স সমযস্স সত্তাকিরিযায চিত্তস্স উপ্পাদকিরিযা, ফস্সাদীনং ভৰনকিরিযা চ লক্খীযতীতি. ননু চেত্থ সত্তাকিরিযা অৰিজ্জমানাৰ, কথং তায লক্খীযতীতি? সচ্চং, তথাপি ‘‘যস্মিং সমযে’’তি চ ৰুত্তে সতীতি অযমত্থো ৰিঞ্ঞাযমানো এৰহোতি অঞ্ঞকিরিযাসম্বন্ধাভাৰে পদত্থস্স সত্তাৰিরহাভাৰতো, তস্মা অত্থতো গম্যমানায তায সত্তাকিরিযায লক্খীযতীতি. অযঞ্হি তত্থ অত্থো – যস্মিং যথাৰুত্তে খণে, পচ্চযসমৰাযে, হেতুম্হি ৰা সতি কামাৰচরং কুসলং চিত্তং উপ্পন্নং হোতি, তস্মিংযেৰ খণে, পচ্চযসমৰাযে, হেতুম্হি ৰা সতি ফস্সাদযোপি হোন্তীতি. অযং পন অত্থো অভিধম্মেযেৰ (অট্ঠসা. কামাৰচরকুসলপদভাজনীযে) নিদস্সনৰসেন ৰুত্তো, যথারহমেস নযো অঞ্ঞেসুপি সুত্তপদেসূতি. তস্মাতি অধিকরণত্থস্স, ভাৰেনভাৰলক্খণত্থস্স চ সম্ভৰতো. তদত্থজোতনত্থন্তি তদুভযত্থস্স সমযসদ্দত্থভাৰেন ৰিজ্জমানস্সেৰ ভুম্মৰচনৰসেন দীপনত্থং. ৰিভত্তিযো হি পদীপো ৰিয ৰত্থুনো ৰিজ্জমানস্সেৰ অত্থস্স জোতকাতি, অযমত্থো সদ্দসত্থেসু পাকটোযেৰ.

হেতুঅত্থো, করণত্থো চ সম্ভৰতীতি ‘‘অন্নেন ৰসতি, ৰিজ্জায ৰসতী’’তিআদীসু ৰিয হেতুঅত্থো, ‘‘ফরসুনা ছিন্দতি, কুদালেন খণতী’’তিআদীসু ৰিয করণত্থো চ সম্ভৰতি. কথং পন সম্ভৰতীতি আহ ‘‘যো হি সো’’তিআদি. ৰিনযে (পারা. ২০) আগতসিক্খাপদপঞ্ঞত্তিযাচনৰত্থুৰসেন থেরং মরিযাদং কত্ৰা ‘‘সারিপুত্তাদীহিপি দুৰিঞ্ঞেয্যো’’তি ৰুত্তং. তেন সমযেন হেতুভূতেন করণভূতেনাতি এত্থ পন তংতংৰত্থুৰীতিক্কমোৰ সিক্খাপদপঞ্ঞত্তিযা হেতু চেৰ করণঞ্চ. তথা হি যদা ভগৰা সিক্খাপদপঞ্ঞত্তিযা পঠমমেৰ তেসং তেসং তত্থ তত্থ সিক্খাপদপঞ্ঞত্তিহেতুভূতং তং তং ৰীতিক্কমং অপেক্খমানো ৰিহরতি, তদা তং তং ৰীতিক্কমং অপেক্খিত্ৰা তদত্থং ৰসতীতি সিদ্ধো ৰত্থুৰীতিক্কমস্স সিক্খাপদপঞ্ঞত্তিহেতুভাৰো ‘‘অন্নেনৰসতী’’তিআদীসু অন্নমপেক্খিত্ৰা তদত্থং ৰসতীতিআদিনা কারণেন অন্নাদীনং হেতুভাৰো ৰিয. সিক্খাপদপঞ্ঞত্তিকালে পন তেনেৰ পুব্বসিদ্ধেন ৰীতিক্কমেন সিক্খাপদং পঞ্ঞপেতি, তস্মা সিক্খাপদপঞ্ঞত্তিযা সাধকতমত্তা করণভাৰোপি ৰীতিক্কমস্সেৰ সিদ্ধো ‘‘অসিনা ছিন্দতী’’তিআদীসু অসিনা ছিন্দনকিরিযং সাধেতীতিআদিনা কারণেন অসিআদীনং করণভাৰো ৰিয. এৰং সন্তেপি ৰীতিক্কমং অপেক্খমানো তেনেৰ সদ্ধিং তন্নিস্সিতম্পি কালং অপেক্খিত্ৰা ৰিহরতীতি কালস্সাপি ইধ হেতুভাৰো ৰুত্তো, সিক্খাপদং পঞ্ঞপেন্তো চ তং তং ৰীতিক্কমকালং অনতিক্কমিত্ৰা তেনেৰ কালেন সিক্খাপদং পঞ্ঞপেতীতি ৰীতিক্কমনিস্সযস্স কালস্সাপি করণভাৰো ৰুত্তো, তস্মা ইমিনা পরিযাযেন কালস্সাপি হেতুভাৰো, করণভাৰো চ লব্ভতীতি ৰুত্তং ‘‘তেন সমযেন হেতুভূতেন করণভূতেনা’’তি, নিপ্পরিযাযেন পন ৰীতিক্কমোযেৰ হেতুভূতো, করণভূতো চ. সো হি ৰীতিক্কমক্খণে হেতু হুত্ৰা পচ্ছা সিক্খাপদপঞ্ঞাপনক্খণে করণম্পি হোতীতি. সিক্খাপদানি পঞ্ঞাপযন্তোতি ৰীতিক্কমং পুচ্ছিত্ৰা ভিক্খুসঙ্ঘং সন্নিপাতাপেত্ৰা ওতিণ্ণৰত্থুং তং পুগ্গলং পটিপুচ্ছিত্ৰা, ৰিগরহিত্ৰা চ তং তং ৰত্থুওতিণ্ণকালং অনতিক্কমিত্ৰা তেনেৰ কালেন করণভূতেন সিক্খাপদানি পঞ্ঞপেন্তো. সিক্খাপদপঞ্ঞত্তিহেতুঞ্চ অপেক্খমানোতি ততিযপারাজিকাদীসু (পারা. ১৬২) ৰিয সিক্খাপদপঞ্ঞত্তিযা হেতুভূতং তং তং ৰত্থুৰীতিক্কমসমযং অপেক্খমানো তেন সমযেন হেতুভূতেন ভগৰা তত্থ তত্থ ৰিহাসীতি অত্থো.

‘‘সিক্খাপদানি পঞ্ঞাপযন্তো, সিক্খাপদপঞ্ঞত্তিহেতুঞ্চ অপেক্খমানো’’তি ইদং যথাক্কমং করণভাৰস্স, হেতুভাৰস্স চ সমত্থনৰচনং, তস্মা তদনুরূপং ‘‘তেনসমযেন করণভূতেন হেতুভূতেনা’’তি এৰং ৰত্তব্বেপি পঠমং ‘‘হেতুভূতেনা’’তি উপ্পটিপাটিৰচনং তত্থ হেতুভাৰস্স সাতিসযমধিপ্পেতত্তা ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং. ‘‘ভগৰা হি ৰেরঞ্জাযং ৰিহরন্তো ধম্মসেনাপতিত্থেরস্স সিক্খাপদপঞ্ঞত্তিযাচনহেতুভূতং পরিৰিতক্কসমযং অপেক্খমানো তেন সমযেন হেতুভূতেন ৰিহাসী’’তি তীসুপি কির গণ্ঠিপদেসু ৰুত্তং. ‘‘কিং পনেত্থ যুত্তিচিন্তায, আচরিযস্স ইধ কমৰচনিচ্ছা নত্থীতি এৰমেতং গহেতব্বং – অঞ্ঞাসুপি হি অট্ঠকথাসু অযমেৰ অনুক্কমো ৰুত্তো, ন চ তাসু ‘তেন সমযেন ৰেরঞ্জাযং ৰিহরতী’তি ৰিনযপাল়িপদে হেতুঅত্থস্সেৰ সাতিসযং অধিপ্পেতভাৰদীপনত্থং ৰুত্তো অৰিসযত্তা, সিক্খাপদানি পঞ্ঞাপযন্তো হেতুভূতেন, করণভূতেন চ সমযেন ৰিহাসি, সিক্খাপদপঞ্ঞত্তিহেতুঞ্চ অপেক্খমানো হেতুভূতেন সমযেন ৰিহাসীতি এৰমেত্থ যথালাভং সম্বন্ধভাৰতো এৰং ৰুত্তো’’তিপি ৰদন্তি. তস্মাতি যথাৰুত্তস্স দুৰিধস্সাপি অত্থস্স সম্ভৰতো. তদত্থজোতনত্থন্তি ৰুত্তনযেন করণৰচনেন তদুভযত্থস্স জোতনত্থং. তত্থাতি তস্মিং ৰিনযে. এত্থ চ সিক্খাপদপঞ্ঞত্তিযা এৰ ৰীতিক্কমসমযস্স সাধকতমত্তা তস্স করণভাৰে ‘‘সিক্খাপদানি পঞ্ঞাপযন্তো’’তি অজ্ঝাহরিতপদেন সম্বন্ধো, হেতুভাৰে পন তদপেক্খনমত্তত্তা ‘‘ৰিহরতী’’তি পদেনেৰাতি দট্ঠব্বং. তথাযেৰ হি ৰুত্তং ‘‘তেন সমযেন হেতুভূতেন, করণভূতেন চ সিক্খাপদানি পঞ্ঞাপযন্তো, সিক্খাপদপঞ্ঞত্তিহেতুঞ্চ অপেক্খমানো ভগৰা তত্থ তত্থ ৰিহাসী’’তি. করণঞ্হি কিরিযত্থং, ন হেতু ৰিয কিরিযাকারণং. হেতু পন কিরিযাকারণং, ন করণং ৰিয কিরিযত্থোতি.

‘‘ইধ পনা’’তিআদিনা উপযোগৰচনস্স অচ্চন্তসংযোগত্থসম্ভৰদস্সনং, অচ্চন্তমেৰ দব্বগুণকিরিযাহি সংযোগো অচ্চন্তসংযোগো, নিরন্তরমেৰ তেহি সংযুত্তভাৰোতি ৰুত্তং হোতি. সোযেৰত্থো তথা. এৰংজাতিকেতি এৰংসভাৰে. কথং সম্ভৰতীতি আহ ‘‘যঞ্হী’’তিআদি. অচ্চন্তমেৰাতি আরব্ভতো পট্ঠায যাৰ দেসনানিট্ঠানং, তাৰ একংসমেৰ, নিরন্তরমেৰাতি অত্থো. করুণাৰিহারেনাতি পরহিতপটিপত্তিসঙ্খাতেন করুণাৰিহারেন. তথা হি করুণানিদানত্তা দেসনায ইধ পরহিতপটিপত্তি ‘‘করুণাৰিহারো’’তি ৰুত্তা, ন পন করুণাসমাপত্তিৰিহারো. ন হি দেসনাকালে দেসেতব্বধম্মৰিসযস্স দেসনাঞাণস্স সত্তৰিসযায মহাকরুণায সহুপ্পত্তি সম্ভৰতি ভিন্নৰিসযত্তা, তস্মা করুণায পৰত্তো ৰিহারোতি কত্ৰা পরহিতপটিপত্তিৰিহারো ইধ ‘‘করুণাৰিহারো’’তি ৰেদিতব্বো. তস্মাতি অচ্চন্তসংযোগত্থসম্ভৰতো. তদত্থজোতনত্থন্তি ৰুত্তনযেন উপযোগৰিভত্তিযা তদত্থস্স জোতনত্থং উপযোগনিদ্দেসো কতো যথা ‘‘মাসং সজ্ঝাযতি, দিৰসং ভুঞ্জতী’’তি. তেনাতি যেন কারণেন অভিধম্মে, ইতো অঞ্ঞেসু চ সুত্তপদেসু ভুম্মৰচনস্স অধিকরণত্থো, ভাৰেনভাৰলক্খণত্থো চ, ৰিনযে করণৰচনস্স হেতুঅত্থো, করণত্থো চ ইধ উপযোগৰচনস্স অচ্চন্তসংযোগত্থো সম্ভৰতি, তেনাতি অত্থো. এতন্তি যথা ৰুত্তস্সত্থস্স সঙ্গহগাথাপদং অঞ্ঞত্রাতি অভিধম্মে ইতো অঞ্ঞেসু সুত্তপদেসু, ৰিনযে চ. সমযোতি সমযসদ্দো. সদ্দেযেৰ হি ৰিভত্তিপরা ভৰতিঅত্থে অসম্ভৰতো. সোতি স্ৰেৰ সমযসদ্দো.

এৰং অত্তনো মতিং দস্সেত্ৰা ইদানি পোরাণাচরিযমতিং দস্সেতুং ‘‘পোরাণা পনা’’তিআদি ৰুত্তং. পোরাণাতি চ পুরিমা অট্ঠকথাচরিযা. ‘‘তস্মিং সমযে’’তি ৰা…পে… ‘‘একং সময’’ন্তি ৰা এস ভেদোতি সম্বন্ধো. অভিলাপমত্তভেদোতি ৰচনমত্তেন ভেদো ৰিসেসো, ন পন অত্থেন, তেনাহ ‘‘সব্বত্থ ভুম্মমেৰত্থো’’তি, সব্বেসুপি অত্থতো আধারো এৰ অত্থোতি ৰুত্তং হোতি. ইমিনা চ ৰচনেন সুত্তৰিনযেসু ৰিভত্তিৰিপরিণামো কতো, ভুম্মত্থে ৰা উপযোগকরণৰিভত্তিযো সিদ্ধাতি দস্সেতি. ‘‘তস্মা’’তিআদিনা তেসং মতিদস্সনে গুণমাহ.

ভারিযট্ঠেন গরু. তদেৰত্থং সঙ্কেততো সমত্থেতি ‘‘গরুং হী’’তিআদিনা সঙ্কেতৰিসযো হি সদ্দো তংৰৰত্থিতোযেৰ চেস অত্থবোধকোতি. গরুন্তি গরুকাতব্বং জনং. ‘‘লোকে’’তি ইমিনা ন কেৰলং সাসনেযেৰ, লোকেপি গরুকাতব্বট্ঠেন ভগৰাতি সঙ্কেতসিদ্ধীতি দস্সেতি. যদি গরুকাতব্বট্ঠেন ভগৰা, অথ অযমেৰ সাতিসযং ভগৰা নামাতি দস্সেন্তো ‘‘অযঞ্চা’’তিআদিমাহ. তথা হি লোকনাথো অপরিমিতনিরুপমপ্পভাৰসীলাদিগুণৰিসেসসমঙ্গিতায, সব্বানত্থপরিহারপুব্বঙ্গমায নিরৰসেসহিতসুখৰিধানতপ্পরায নিরতিসযায পযোগসম্পত্তিযা সদেৰমনুস্সায পজায অচ্চন্তুপকারিতায চ অপরিমাণাসু লোকধাতূসু অপরিমাণানং সত্তানং উত্তমং গারৰট্ঠানন্তি. ন কেৰলং লোকেযেৰ, অথ খো সাসনেপীতি দস্সেতি ‘‘পোরাণেহী’’তিআদিনা, পোরাণেহীতি চ অট্ঠকথাচরিযেহীতি অত্থো. সেট্ঠৰাচকৰচনম্পি সেট্ঠগুণসহচরণতো সেট্ঠমেৰাতি ৰুত্তং ‘‘ভগৰাতি ৰচনং সেট্ঠ’’ন্তি. ৰুচ্চতি অত্থো, এতেনাতি হি ৰচনং, সদ্দো. অথ ৰা ৰুচ্চতীতি ৰচনং, অত্থো, তস্মা যো ‘‘ভগৰা’’তি ৰচনেন ৰচনীযো অত্থো, সো সেট্ঠোতি অত্থো. ভগৰাতি ৰচনমুত্তমন্তি এত্থাপি এসেৰ নযো. গারৰযুত্তোতি গরুভাৰযুত্তো গরুগুণযোগত্তা, সাতিসযং ৰা গরুকরণারহতায গারৰযুত্তো, গারৰারহোতি অত্থো. যেন কারণত্তযেন সো তথাগতো গরু ভারিযট্ঠেন, তেন ‘‘ভগৰা’’তি ৰুচ্চতীতি সম্বন্ধো. গরুতাকারণদস্সনঞ্হেতং পদত্তযং. ‘‘সিপ্পাদিসিক্খাপকাপি গরূযেৰ নাম হোন্তি, ন চ গারৰযুত্তা, অযং পন তাদিসো ন হোতি, তস্মা গরূতি কত্ৰা ‘গারৰযুত্তো’তি ৰুত্ত’’ন্তি কেচি. এৰং সতি তদেতং ৰিসেসনপদমত্তং, পুরিমপদদ্ৰযমেৰ কারণদস্সনং সিযা.

অপিচাতি অত্থন্তরৰিকপ্পত্থে নিপাতো, অপরো নযোতি অত্থো. তত্থ –

‘‘ৰণ্ণগমো ৰণ্ণৰিপরিযাযো,

দ্ৰে চাপরে ৰণ্ণৰিকারনাসা;

ধাতূনমত্থাতিসযেন যোগো,

তদুচ্চতে পঞ্চৰিধা নিরুত্তী’’তি. –

ৰুত্তং নিরুত্তিলক্খণং গহেত্ৰা, ‘‘পিসোদরাদীনি যথোপদিট্ঠ’’ন্তি ৰুত্তসদ্দনযেন ৰা পিসোদরাদিআকতিগণপক্খেপলক্খণং গহেত্ৰা লোকিয লোকুত্তরসুখাভিনিব্বত্তকং সীলাদিপারপ্পত্তং ভাগ্যমস্স অত্থীতি ‘‘ভাগ্যৰা’’তি ৰত্তব্বে ‘‘ভগৰা’’তি ৰুত্তন্তি আহ ‘‘ভাগ্যৰা’’তি. তথা অনেকভেদভিন্নকিলেসসতসহস্সানি, সঙ্খেপতো ৰা পঞ্চমারে অভঞ্জীতি ‘‘ভগ্গৰা’’তি ৰত্তব্বে ‘‘ভগৰা’’তি ৰুত্তন্তি দস্সেতি ‘‘ভগ্গৰা’’তি ইমিনা. লোকে চ ভগ-সদ্দো ইস্সরিযধম্মযসসিরীকামপযত্তেসু ছসু ধম্মেসু পৰত্ততি, তে চ ভগসঙ্খাতা ধম্মা অস্স সন্তীতি ভগৰাতি অত্থং দস্সেতুং ‘‘যুত্তো ভগেহি চা’’তি ৰুত্তং. কুসলাদীহি অনেকভেদেহি সব্বধম্মে ৰিভজি ৰিভজিত্ৰা ৰিৰরিত্ৰা দেসেসীতি ‘‘ৰিভত্তৰা’’তি ৰত্তব্বে ‘‘ভগৰা’’তি ৰুত্তন্তি আহ ‘‘ৰিভত্তৰা’’তি. দিব্বব্রহ্মঅরিযৰিহারে, কাযচিত্তউপধিৰিৰেকে, সুঞ্ঞতানিমিত্তাপ্পণিহিতৰিমোক্খে, অঞ্ঞে চ লোকিযলোকুত্তরে উত্তরিমনুস্সধম্মে ভজি সেৰি বহুলমকাসীতি ‘‘ভত্তৰা’’তি ৰত্তব্বে ‘‘ভগৰা’’তি ৰুত্তন্তি দস্সেতি ‘‘ভত্তৰা’’তি ইমিনা. তীসু ভৰেসু তণ্হাসঙ্খাতং গমনমনেন ৰন্তং ৰমিতন্তি ‘‘ভৰেসু ৰন্তগমনো’’তি ৰত্তব্বে ভৰসদ্দতো ভ-কারং গমনসদ্দতো গ-কারং ৰন্তসদ্দতো ৰ-কারং আদায, তস্স চ দীঘং কত্ৰা ৰণ্ণৰিপরিযাযেন ‘‘ভগৰা’’তি ৰুত্তন্তি দস্সেতুং ‘‘ৰন্তগমনো ভৰেসূ’’তি ৰুত্তং. ‘‘যতো ভাগ্যৰা, ততো ভগৰা’’তিআদিনা পচ্চেকং যোজেতব্বং. অস্স পদস্সাতি ‘‘ভগৰা’’তি পদস্স. ৰিত্থারত্থোতি ৰিত্থারভূতো অত্থো. ‘‘সো চা’’তিআদিনা গন্থমহত্তং পরিহরতি. ৰুত্তোযেৰ, ন পন ইধ পন ৰত্তব্বো ৰিসুদ্ধিমগ্গস্স ইমিস্সা অট্ঠকথায একদেসভাৰতোতি অধিপ্পাযো.

অপিচ ভগে ৰনি, ৰমীতি ৰা ভগৰা. সো হি ভগে সীলাদিগুণে ৰনি ভজি সেৰি, তে ৰা ভগসঙ্খাতে সীলাদিগুণে ৰিনেয্যসন্তানেসু ‘‘কথং নু খো উপ্পজ্জেয্যু’’ন্তি ৰনি যাচি পত্থযি, এৰং ভগে ৰনীতি ভগৰা, ভগে ৰা সিরিং, ইস্সরিযং, যসঞ্চ ৰমি খেল়পিণ্ডং ৰিয ছড্ডযি. তথা হি ভগৰা হত্থগতং চক্কৰত্তিসিরিং, চতুদীপিস্সরিযং, চক্কৰত্তিসম্পত্তিসন্নিস্সযঞ্চ সত্তরতনসমুজ্জলং যসং অনপেক্খো ছড্ডযি. অথ ৰা ভানি নাম নক্খত্তানি, তেহি সমং গচ্ছন্তি পৰত্তন্তীতি ভগা আকারস্স রস্সং কত্ৰা, সিনেরুযুগন্ধরাদিগতা ভাজনলোকসোভা. তা ভগা ৰমি তপ্পটিবদ্ধছন্দরাগপ্পহানেন পজহি, এৰং ভগে ৰমীতি ভগৰাতি এৰমাদীহি তত্থ তত্থাগতনযেহি চস্স অত্থো ৰত্তব্বো, অম্হেহি পন সো গন্থভীরুজনানুগ্গহণত্থং, গন্থগরুতাপরিহরণত্থঞ্চ অজ্ঝুপেক্খিতোতি.

এৰমেতেসং অৰযৰত্থং দস্সেত্ৰা ইদানি সমুদাযত্থং দস্সেন্তো পুরিমপদত্তযস্স সমুদাযত্থেন ৰুত্তাৰসেসেন তেসমত্থানং পটিযোগিতায তেনাপি সহ দস্সেতুং ‘‘এত্তাৰতা’’তিআদিমাহ. এত্তাৰতাতি এতস্স ‘‘এৰং মে সুত’’ন্তি ৰচনেন ‘‘একং সমযং ভগৰা’’ তিৰচনেনাতি ইমেহি সম্বন্ধো. এত্থাতি এতস্মিং নিদানৰচনে. যথাসুতং ধম্মং দেসেন্তোতি এত্থ অন্ত-সদ্দো হেতুঅত্থো. তথাদেসিতত্তা হি পচ্চক্খং করোতি নাম. এস নযো অপরত্থাপি. ‘‘যো খো আনন্দ, মযা ধম্মো চ…পে… সত্থা’’তি ৰচনতো ধম্মস্স সত্থুভাৰপরিযাযো ৰিজ্জতেৰাতি কত্ৰা ‘‘ধম্মসরীরং পচ্চক্খং করোতী’’তি ৰুত্তং. ধম্মকাযন্তি হি ভগৰতো সম্বন্ধীভূতং ধম্মসঙ্খাতং কাযন্তি অত্থো. তথা চ ৰুত্তং ‘‘ধম্মকাযোতি ভিক্খৰে, তথাগতস্সেতং অধিৰচন’’ন্তি. তং পন কিমত্থিযন্তি আহ ‘‘তেনা’’তিআদি. তেনাতি চ তাদিসেন পচ্চক্খকরণেনাতি অত্থো. ইদং অধুনা ৰক্খমানসুত্তং পাৰচনং পকট্ঠং উত্তমং বুদ্ধস্স ভগৰতো ৰচনং নাম. তস্মা তুম্হাকং অতিক্কন্তসত্থুকং অতীতসত্থুকভাৰো হোতীতি অত্থো. ভাৰপ্পধানো হি অযং নিদ্দেসো, ভাৰলোপো ৰা, ইতরথা পাৰচনমেৰ অনতিক্কন্তসত্থুকং, সত্থুঅদস্সনেন পন উক্কণ্ঠিতস্স জনস্স অতিক্কন্তসত্থুকভাৰোতি অত্থো আপজ্জেয্য, এৰঞ্চ সতি ‘‘অযং ৰো সত্থাতি সত্থুঅদস্সনেন উক্কণ্ঠিতং জনং সমস্সাসেতী’’ তিৰচনেন সহ ৰিরোধো ভৰেয্যাতি ৰদন্তি. ইদং পাৰচনং সত্থুকিচ্চনিপ্ফাদনেন ন অতীতসত্থুকন্তি পন অত্থো. সত্থূতি কম্মত্থে ছট্ঠী, সমাসপদং ৰা এতং সত্থুঅদস্সনেনাতি. উক্কণ্ঠনং উক্কণ্ঠো, কিচ্ছজীৰিতা. ‘‘কঠ কিচ্ছজীৰনে’’তি হি ৰদন্তি. তমিতো পত্তোতি উক্কণ্ঠিতো, অনভিরতিযা ৰা পীল়িতো ৰিক্খিত্তচিত্তো হুত্ৰা সীসং উক্খিপিত্ৰা উদ্ধং কণ্ঠং কত্ৰা ইতো চিতো চ ওলোকেন্তো আহিণ্ডতি, ৰিহরতি চাতি উক্কণ্ঠিতো নিরুত্তিনযেন, তং উক্কণ্ঠিতং. সদ্দসামত্থিযাধিগতমত্তো চেস, ৰোহারতো পন অনভিরতিযা পীল়িতন্তি অত্থো. এস নযো সব্বত্থ. সমস্সাসেতীতি অস্সাসং জনেতি.

তস্মিং সমযেতি ইমস্স সুত্তস্স সঙ্গীতিসমযে. কামং ৰিজ্জমানেপি ভগৰতি এৰং ৰত্তুমরহতি, ইধ পন অৰিজ্জমানেযেৰ তস্মিং এৰং ৰদতি, তস্মা সন্ধাযভাসিতৰসেন তদত্থং দস্সেতীতি আহ ‘‘অৰিজ্জমানভাৰং দস্সেন্তো’’তি. পরিনিব্বানন্তি অনুপাদিসেসনিব্বানধাতুৰসেন খন্ধপরিনিব্বানং. তেনাতি তথাসাধনেন. এৰংৰিধস্সাতি এৰংপকারস্স, এৰংসভাৰস্সাতিপি অত্থো. নাম-সদ্দো গরহাযং নিপাতো ‘‘অত্থি নাম আনন্দ থেরং ভিক্খুং ৰিহেসিযমানং অজ্ঝুপেক্খিস্সথা’’তিআদীসু (অ. নি. ৫.১৬৬) ৰিয, তেন এদিসো অপি ভগৰা পরিনিব্বুতো, কা নাম কথা অঞ্ঞেসন্তি গরহত্থং জোতেতি. অরিযধম্মস্সাতি অরিযানং ধম্মস্স, অরিযভূতস্স ৰা ধম্মস্স. দসৰিধস্স কাযবলস্স, ঞাণবলস্স চ ৰসেন দসবলধরো. ৰজিরস্স নাম মণিৰিসেসস্স সঙ্ঘাতো সমূহো একগ্ঘনো, তেন সমানো কাযো যস্সাতি তথা. ইদং ৰুত্তং হোতি – যথা ৰজিরসঙ্ঘাতো নাম ন অঞ্ঞেন মণিনা ৰা পাসাণেন ৰা ভেজ্জো, অপি তু সোযেৰ অঞ্ঞং মণিং ৰা পাসাণং ৰা ভিন্দতি. তেনেৰ ৰুত্তং ‘‘ৰজিরস্স নত্থি কোচি অভেজ্জো মণি ৰা পাসাণো ৰা’’তি, এৰং ভগৰাপি কেনচি অভেজ্জসরীরো. ন হি ভগৰতো রূপকাযে কেনচি অন্তরাযো কাতুং সক্কাতি. নামসদ্দস্স গরহাজোতকত্তা পি-সদ্দো সম্পিণ্ডনজোতকো ‘‘ন কেৰলং ভগৰাযেৰ, অথ খো অঞ্ঞেপী’’তি. এত্থ চ এৰংগুণসমন্নাগতত্তা অপরিনিব্বুতসভাৰেন ভৰিতুং যুত্তোপি এস পরিনিব্বুতো এৰাতি পকরণানুরূপমত্থং দস্সেতুং ‘‘এৰ’’ন্তিআদি ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. আসা পত্থনা কেন জনেতব্বা, ন জনেতব্বা এৰাতি অত্থো. ‘‘অহং চিরং জীৰিং, চিরং জীৰামি, চিরং জীৰিস্সামি, সুখং জীৰিং, সুখং জীৰামি, সুখং জীৰিস্সামী’’তি মজ্জনৰসেন উপ্পন্নো মানো জীৰিতমদো নাম, তেন মত্তো পমত্তো তথা. সংৰেজেতীতি সংৰেগং জনেতি, ততোযেৰ অস্স জনস্স সদ্ধম্মে উস্সাহং জনেতি. সংৰেজনঞ্হি উস্সাহহেতু ‘‘সংৰিগ্গো যোনিসো পদহতী’’তি ৰচনতো.

দেসনাসম্পত্তিং নিদ্দিসতি ৰক্খমানস্স সকলসুত্তস্স ‘‘এৰ’’ন্তি নিদস্সনতো. সাৰকসম্পত্তিন্তি সুণন্তপুগ্গলসম্পত্তিং নিদ্দিসতি পটিসম্ভিদাপ্পত্তেন পঞ্চসু ঠানেসু ভগৰতা এতদগ্গে ঠপিতেন, পঞ্চসু চ কোসল্লেসু আযস্মতা ধম্মসেনাপতিনা পসংসিতেন মযা মহাসাৰকেন সুতং, তঞ্চ খো সযমেৰ সুতং ন অনুস্সুতং, ন চ পরম্পরাভতন্তি অত্থস্স দীপনতো. কালসম্পত্তিং নিদ্দিসতি ভগৰাতিসদসন্নিধানে পযুত্তস্স সমযসদ্দস্স বুদ্ধুপ্পাদ-পটিমণ্ডিত-সময-ভাৰ-দীপনতো. বুদ্ধুপ্পাদপরমা হি কালসম্পদা. তেনেতং ৰুচ্চতি –

‘‘কপ্পকসাযকলিযুগে, বুদ্ধুপ্পাদো অহো মহচ্ছরিযং;

হুতৰহমজ্ঝে জাতং, সমুদিতমকরন্দমরৰিন্দ’’ন্তি. (দী. নি. টী. ১.১; সং. নি. টী. ১.১);

তস্সাযমত্থো – কপ্পসঙ্খাতকালসঞ্চযস্স লেখনৰসেন পৰত্তে কলিযুগসঙ্খাতে সকরাজসম্মতে ৰস্সাদিসমূহে জাতো বুদ্ধুপ্পাদখণসঙ্খাতো দিনসমূহো অন্ধস্স পব্বতারোহনমিৰ কদাচি পৰত্তনট্ঠেন, অচ্ছরং পহরিতুং যুত্তট্ঠেন চ মহচ্ছরিযং হোতি. কিমিৰ জাতন্তি চে? হুতৰহসঙ্খাতস্স পাৰকস্স মজ্ঝে সম্মা উদিতমধুমন্তং অরৰিন্দসঙ্খাতং ৰারিজমিৰ জাতন্তি. দেসকসম্পত্তিং নিদ্দিসতি গুণৰিসিট্ঠসত্তুত্তমগারৰাধিৰচনতো.

এৰং পদছক্কস্স পদানুক্কমেন নানপ্পকারতো অত্থৰণ্ণনং কত্ৰা ইদানি ‘‘অন্তরা চ রাজগহ’’ন্তিআদীনং পদানমত্থৰণ্ণনং করোন্তো ‘‘অন্তরা চা’’তিআদিমাহ. অন্তরা চ রাজগহং অন্তরা চ নাল়ন্দন্তি এত্থ সমভিনিৰিট্ঠো অন্তরা-সদ্দো দিস্সতি সামঞ্ঞৰচনীযত্থমপেক্খিত্ৰা পকরণাদিসামত্থিযাদিগতত্থমন্তরেনাতি অত্থো. এৰং পনস্স নানত্থভাৰো পযোগতো অৰগমীযতীতি দস্সেতি ‘‘তদন্তর’’ন্তিআদিনা. তত্থ তদন্তরন্তি তং কারণং. মঞ্চ তঞ্চ মন্তেন্তি, কিমন্তরং কিং কারণন্তি অত্থো. ৰিজ্জন্তরিকাযাতি ৰিজ্জুনিচ্ছরণক্খণে. ধোৰন্তী ইত্থী অদ্দসাতি সম্বন্ধো. অন্তরতোতি হদযে. কোপাতি চিত্তকালুস্সিযকরণতো চিত্তপকোপা রাগাদযো. অন্তরা ৰোসানন্তি আরম্ভনিপ্ফত্তীনং ৰেমজ্ঝে পরিযোসানং আপাদি. অপিচাতি তথাপি, এৰং পভৰসম্পন্নেপীতি অত্থো. দ্ৰিন্নং মহানিরযানন্তি লোহকুম্ভীনিরযে সন্ধাযাহ. অন্তরিকাযাতি অন্তরেন. রাজগহনগরং কির আৰিজ্ঝিত্ৰা মহাপেতলোকো. তত্থ দ্ৰিন্নং মহালোহকুম্ভীনিরযানং অন্তরেন অযং তপোদা নদী আগচ্ছতি, তস্মা সা কুথিতা সন্দতীতি. স্ৰাযমিধ ৰিৰরে পৰত্ততি তদঞ্ঞেসমসম্ভৰতো. এত্থ চ ‘‘তদন্তরং কো জানেয্য, (অ. নি. ৬.৪৪; ১০.৭৫) এতেসং অন্তরা কপ্পা, গণনাতো অসঙ্খিযা, (বু. ৰং. ২৮.৯) অন্তরন্তরা কথং ওপাতেতী’’তিআদীসু (ম. নি. ২.৪২৬; পহা. ৰ. ৬৬; চূল়ৰ. ৩৭৬) ৰিয কারণৰেমজ্ঝেসু ৰত্তমানা অন্তরাসদ্দাযেৰ উদাহরিতব্বা সিযুং, ন পন চিত্তখণৰিৰরেসু ৰত্তমানা অন্তরিকঅন্তরসদ্দা. অন্তরাসদ্দস্স হি অযমত্থুদ্ধারোতি. অযং পনেত্থাধিপ্পাযো সিযা – যেসু অত্থেসু অন্তরিকসদ্দো, অন্তরসদ্দো চ পৰত্ততি, তেসু অন্তরাসদ্দোপীতি সমানত্থত্তা অন্তরাসদ্দত্থে ৰত্তমানো অন্তরিকসদ্দো, অন্তরসদ্দো, চ উদাহটোতি. অথ ৰা অন্তরাসদ্দোযেৰ ‘‘যস্সন্তরতো’’তি (উদা. ২০) এত্থ গাথাবন্ধসুখত্থং রস্সং কত্ৰা ৰুত্তো –

‘‘যস্সন্তরতো ন সন্তি কোপা,

ইতিভৰাভৰতঞ্চ ৰীতিৰত্তো;

তং ৰিগতভযং সুখিং অসোকং,

দেৰা নানুভৰন্তি দস্সনাযা’’তি. (উদা. ২০); –

হি অযং উদানে ভদ্দিযসুত্তে গাথা. সোযেৰ ইক-সদ্দেন সকত্থপৰত্তেন পদং ৰড্ঢেত্ৰা ‘‘অন্তরিকাযা’’তি চ ৰুত্তো, তস্মা উদাহরণোদাহরিতব্বানমেত্থ ৰিরোধাভাৰো ৰেদিতব্বোতি. কিমত্থং অত্থৰিসেসনিযমো কতোতি আহ ‘‘তস্মা’’তিআদি. ননু চেত্থ উপযোগৰচনমেৰ, অথ কস্মা সম্বন্ধীযত্থো ৰুত্তো, সম্বন্ধীযত্থে ৰা কস্মা উপযোগৰচনং কতন্তি অনুযোগসম্ভৰতো তং পরিহরিতুং ‘‘অন্তরাসদ্দেন পনা’’তিআদি ৰুত্তং, তেন সম্বন্ধীযত্থে সামিৰচনপ্পসঙ্গে সদ্দন্তরযোগেন লদ্ধমিদং উপযোগৰচনন্তি দস্সেতি, ন কেৰলং সাসনেৰ, লোকেপি এৰমেৰিদং লদ্ধন্তি দস্সেন্তো ‘‘ঈদিসেসু চা’’তিআদিমাহ. ৰিসেসযোগতাদস্সনমুখেন হি অযমত্থোপি দস্সিতো. একেনপি অন্তরা-সদ্দেন যুত্তত্তা দ্ৰে উপযোগৰচনানি কাতব্বানি. দ্ৰীহি পন যোগে কা কথাতি অত্থস্স সিজ্ঝনতো. অক্খরং চিন্তেন্তি লিঙ্গৰিভত্তিযাদীহীতি অক্খরচিন্তকা, সদ্দৰিদূ. অক্খর-সদ্দেন চেত্থ তম্মূলকানি পদাদীনিপি গহেতব্বানি. যদিপি সদ্দতো একমেৰ যুজ্জন্তি, অত্থতো পন সো দ্ৰিক্খত্তুং যোজেতব্বো একস্সাপি পদস্স আৰুত্তিযাদিনযেন অনেকধা সম্পজ্জনতোতি দস্সেতি ‘‘দুতিযপদেনপী’’তিআদিনা. কো পন দোসো অযোজিতেতি আহ ‘‘অযোজিযমানে উপযোগৰচনং ন পাপুণাতী’’তি. দুতিযপদং ন পাপুণাতীতি অত্থো সদ্দন্তরযোগৰসা সদ্দেযেৰ সামিৰচনপ্পসঙ্গে উপযোগৰিভত্তিযা ইচ্ছিতত্তা. সদ্দাধিকারো হি ৰিভত্তিপযোগো.

অদ্ধান-সদ্দো দীঘপরিযাযোতি আহ ‘‘দীঘমগ্গ’’ন্তি. কিত্তাৰতা পন সো দীঘো নাম তদত্থভূতোতি চোদনমপনেতি ‘‘অদ্ধানগমনসমযস্স হী’’তিআদিনা. অদ্ধানগমনসমযস্স ৰিভঙ্গেতি গণভোজনসিক্খাপদাদীসু অদ্ধানগমনসমযসদ্দস্স পদভাজনীযভূতে ৰিভঙ্গে (পাচি. ২১৭). অড্ঢযোজনম্পি অদ্ধানমগ্গো, পগেৰ তদুত্তরি. অড্ঢমেৰ যোজনস্স অড্ঢযোজনং, দ্ৰিগাৰুতমত্তং. ইধ পন চতুগাৰুতপ্পমাণং যোজনমেৰ, তস্মা ‘‘অদ্ধানমগ্গপটিপন্নো’’তি ৰদতীতি অধিপ্পাযো.

মহন্তসদ্দো উত্তমত্থো, বহ্ৰত্থো চ ইধাধিপ্পেতোতি আহ ‘‘মহতা’’তিআদি. গুণমহত্তেনাতি অপ্পিচ্ছতাদিগুণমহন্তভাৰেন. সঙ্খ্যামহত্তেনাতি গণনমহন্তভাৰেন. তদেৰত্থং সমত্থেতি ‘‘সো হী’’তিআদিনা. সো ভিক্খুসঙ্ঘোতি ইধ আগতো তদা পরিৰারভূতো ভিক্খুসঙ্ঘো. মহাতি উত্তমো. ৰাক্যেপি হি তমিচ্ছন্তি পযোগৰসা. অপ্পিচ্ছতাতি নিল্লোভতা সদ্দো চেত্থ সাৰসেসো, অত্থো পন নিরৰসেসো. ন হি ‘‘অপ্পলোভতাতি অভিত্থৰিতুমরহতী’’তি অট্ঠকথাসু ৰুত্তং. মজ্ঝিমাগমটীকাকারো পন আচরিযধম্মপালত্থেরো এৰমাহ ‘‘অপ্পসদ্দস্স পরিত্তপরিযাযং মনসি কত্ৰা ‘ব্যঞ্জনং সাৰসেসং ৰিযা’তি (মহানি. অট্ঠ. ৮৫) অট্ঠকথাযং ৰুত্তং. অপ্পসদ্দো পনেত্থ ‘অভাৰত্থো’ তিপি সক্কা ৰিঞ্ঞাতুং ‘অপ্পাবাধতঞ্চসঞ্জানামী’তিআদীসু (ম. নি. ১.২২৫) ৰিযা’’তি. সঙ্খ্যাযপি মহাতি গণনাযপি বহু অহোসি, ‘‘ভিক্খুসঙ্ঘো’’তি পদাৰত্থিকন্তৰচনৰসেন সংৰণ্ণেতব্বপদস্স ছেদনমিৰ হোতীতি তদপরামসিত্ৰা ‘‘তেন ভিক্খুসঙ্ঘেনা’’তি পুন ৰাক্যাৰত্থিকন্তৰচনৰসেন সংৰণ্ণেতব্বপদেন সদিসীকরণং. এসা হি সংৰণ্ণনকানং পকতি, যদিদং ৰিভত্তিযানপেক্খাৰসেন যথারহং সংৰণ্ণেতব্বপদত্থং সংৰণ্ণেত্ৰা পুন তত্থ ৰিজ্জমানৰিভত্তিৰসেন পরিৰত্তেত্ৰা নিক্খিপনন্তি. দিট্ঠিসীলসামঞ্ঞেন সংহতত্তা সঙ্ঘোতি ইমমত্থং ৰিভাৰেন্তো আহ ‘‘দিট্ঠিসীলসামঞ্ঞসঙ্ঘাতেন সমণগণেনা’’তি. এত্থ পন ‘‘যাযং দিট্ঠি অরিযা নিয্যানিকা নিয্যাতি তক্করস্স সম্মা দুক্খক্খযায, তথারূপায দিট্ঠিযা দিট্ঠিসামঞ্ঞগতো ৰিহরতী’’তি (দী. নি. ৩.৩২৪, ৩৫৬; ম. নি. ১.৪৯২; ৩.৫৪; পরি. ২৭৪) এৰং ৰুত্তায দিট্ঠিযা. ‘‘যানি তানি সীলানি অখণ্ডানি অচ্ছিদ্দানি অসবলানি অকম্মাসানি ভুজিস্সানি ৰিঞ্ঞুপ্পসত্থানি অপরামট্ঠানি সমাধিসংৰত্তনিকানি, তথারূপেসু সীলেসু সীলসামঞ্ঞগতো ৰিহরতী’’তি (দী. নি. ৩.৩২৩; ম. নি. ১.৪৯২; ৩.৫৪; অ. নি. ৬.১১; পরি. ২৭৪) এৰং ৰুত্তানঞ্চ সীলানং সামঞ্ঞেন সঙ্ঘাতো সঙ্ঘটিতো সমেতোতি দিট্ঠিসীলসামঞ্ঞসঙ্ঘাতো, সমণগণো, দিট্ঠিসীলসামঞ্ঞেন সংহতোতি ৰুত্তং হোতি. ‘‘দিট্ঠিসীলসামঞ্ঞসঙ্ঘাটসঙ্খাতেনা’’ তিপি পাঠো. তথা সঙ্খাতেন কতিতেনাতি অত্থো. তথা হি দিট্ঠিসীলাদীনং নিযতসভাৰত্তা সোতাপন্নাপি অঞ্ঞমঞ্ঞং দিট্ঠিসীলসামঞ্ঞেন সংহতা, পগেৰ সকদাগামিআদযো, তথা চ ৰুত্তং ‘‘নিযতো সম্বোধিপরাযণো’’তি, (সং. নি. ২.৪১; ৫.১৯৮, ১০০৪) ‘‘অট্ঠানমেতং ভিক্খৰে, অনৰকাসো, যং দিট্ঠিসম্পন্নো পুগ্গলো সঞ্চিচ্চপাণং জীৰিতা ৰোরোপেয্য, নেতং ঠানং ৰিজ্জতী’’তি চ আদি. অরিযপুগ্গলস্স হি যত্থ কত্থচি দূরে ঠিতাপি অত্তনো গুণসামগ্গিযা সংহততাযেৰ, ‘‘তথারূপায দিট্ঠিযা দিট্ঠিসামঞ্ঞগতো ৰিহরতি, (ম. নি. ১.৪৯২) তথারূপেসু সীলেসু সীলসামঞ্ঞগতো ৰিহরতী’’তি (ম. নি. ১.৪৯২) ৰচনতো পন পুথুজ্জনানম্পি দিট্ঠিসীলসামঞ্ঞেন সংহতভাৰো লব্ভতিযেৰ. সদ্ধিং-সদ্দো একতোতি অত্থে নিপাতো. পঞ্চ…পে… মত্তানীতি পঞ্চ-সদ্দেন মত্তসদ্দং সঙ্খিপিত্ৰা বাহিরত্থসমাসো ৰুত্তো. এতেসন্তি ভিক্খুসতানং. পুন পঞ্চ মত্তা পমাণাতি ব্যাসো, নিকারলোপো চেত্থ নপুংসকলিঙ্গত্তা.

সুপ্পিযোতি তস্স নামমেৰ, ন গুণাদি. ন কেৰলং ভিক্খুসঙ্ঘেন সদ্ধিং ভগৰাযেৰ, অথ খো সুপ্পিযোপি পরিব্বাজকো ব্রহ্মদত্তেন মাণৰেন সদ্ধিন্তি পুগ্গলং সম্পিণ্ডেতি, তঞ্চ খো মগ্গপটিপন্নসভাগতায এৰ, ন সীলাচারাদিসভাগতাযাতি ৰুত্তং ‘‘পি-কারো’’তিআদি. সুখুচ্চারণৰসেন পুব্বাপরপদানং সম্বন্ধমত্তকরভাৰং সন্ধায ‘‘পদসন্ধিকরো’’তি ৰুত্তং, ন পন সরব্যঞ্জনাদিসন্ধিভাৰং, তেনাহ ‘‘ব্যঞ্জনসিলিট্ঠতাৰসেন ৰুত্তো’’তি, এতেন পদপূরণমত্তন্তি দস্সেতি. অপিচ অৰধারণত্থোপি খো-সদ্দো যুত্তো ‘‘অস্সোসি খো ৰেরঞ্জো ব্রাহ্মণো’’তিআদীসু (পারা. ১) ৰিয, তেন অদ্ধানমগ্গপটিপন্নো অহোসিযেৰ, নাস্স মগ্গপটিপত্তিযা কোচি অন্তরাযো অহোসীতি অযমত্থো দীপিতো হোতি. সঞ্জযস্সাতি রাজগহৰাসিনো সঞ্জযনামস্স পরিব্বাজকস্স, যস্স সন্তিকে পঠমং উপতিস্সকোলিতাপি পব্বজিংসু ছন্নপরিব্বাজকোৰ, ন অচেলকপরিব্বাজকো. ‘‘যদা, তদা’’তি চ এতেন সমকালমেৰ অদ্ধানমগ্গপটিপন্নতং দস্সেতি. অতীতকালত্থো পাল়িযং হোতিসদ্দো যোগৰিভাগেন, তংকালাপেক্খায ৰা এৰং ৰুত্তং, তদা হোতীতি অত্থো.

অন্তেতি সমীপে. ৰসতীতি ৰত্তপটিৰত্তাদিকরণৰসেন সব্বিরিযাপথসাধারণৰচনং, অৰচরতীতি ৰুত্তং হোতি, তেনেৰাহ ‘‘সমীপচারো সন্তিকাৰচরো সিস্সো’’তি. চোদিতা দেৰদূতেহীতি দহরকুমারো জরাজিণ্ণসত্তো গিলানো কম্মকারণা, কম্মকারণিকা ৰা মতসত্তোতি ইমেহি পঞ্চহি দেৰদূতেহি চোদিতা ওৰদিতা সংৰেগং উপ্পাদিতা সমানাপি. তে হি দেৰা ৰিয দূতা, ৰিসুদ্ধিদেৰানং ৰা দূতাতি দেৰদূতা. হীনকাযূপগাতি অপাযকাযমুপগতা. নরসঙ্খাতা তে মাণৰাতি সম্বন্ধো. সামঞ্ঞৰসেন চেত্থ সত্তো ‘‘মাণৰো’’তি ৰুত্তো, ইতরে পন ৰিসেসৰসেন. পকরণাধিগতো হেস অত্থুদ্ধারোতি. কতকম্মেহীতি কতচোরকম্মেহি. তরুণোতি সোল়সৰস্সতো পট্ঠায পত্তৰীসতিৰস্সো, উদানট্ঠকথাযঞ্হি ‘‘সত্তা জাতদিৰসতো পট্ঠায যাৰ পঞ্চদসৰস্সকা, তাৰ ‘কুমারকা, বালা’তি চ ৰুচ্চন্তি. ততো পরং ৰীসতিৰস্সানি ‘যুৰানো’’’তি (উদা. অট্ঠ. ৪৪) ৰুত্তং. তরুণো, মাণৰো, যুৰাতি চ অত্থতো একং, লোকিযা পন ‘‘দ্ৰাদসৰস্সতো পট্ঠায যাৰ জরমপ্পত্তো, তাৰ তরুণো’’তিপি ৰদন্তি.

তেসু ৰা দ্ৰীসু জনেসূতি নিদ্ধারণে ভুম্মং. যো ৰা ‘‘একং সময’’ন্তি পুব্বে অধিগতো কালো, তস্স পটিনিদ্দেসো তত্রাতি যঞ্হি সমযং ভগৰা অন্তরা রাজগহঞ্চ নাল়ন্দঞ্চ অদ্ধানমগ্গপটিপন্নো, তস্মিংযেৰ সমযে সুপ্পিযোপি তং অদ্ধানমগ্গং পটিপন্নো অৰণ্ণং ভাসতি, ব্রহ্মদত্তো চ ৰণ্ণং ভাসতীতি. নিপাতমত্তন্তি এত্থ মত্তসদ্দেন ৰিসেসত্থাভাৰতো পদপূরণত্তং দস্সেতি. মধুপিণ্ডিকপরিযাযোতি মধুপিণ্ডিকদেসনা নাম ইতি নং সুত্তন্তং ধারেহি, রাজঞ্ঞাতি পাযাসিরাজঞ্ঞনামকং রাজানমালপতি. পরিযাযতি পরিৰত্ততীতি পরিযাযো, ৰারো. পরিযাযেতি দেসেতব্বমত্থং পটিপাদেতীতি পরিযাযো, দেসনা. পরিযাযতি অত্তনো ফলং পটিগ্গহেত্ৰা পৰত্ততীতি পরিযাযো, কারণং. অনেকসদ্দেনেৰ অনেকৰিধেনাতি অত্থো ৰিঞ্ঞাযতি অধিপ্পাযমত্তেনাতি আহ ‘‘অনেকৰিধেনা’’তি. কারণঞ্চেত্থ কারণপতিরূপকমেৰ, ন একংসকারণং অৰণ্ণকারণস্স অভূতত্তা, তস্মা কারণেনাতি কারণপতিরূপকেনাতি অত্থো. তথা হি ৰক্খতি ‘‘অকারণমেৰ ‘কারণ’ন্তি ৰত্ৰা’’তি (দী. নি. অট্ঠ. ১.১). জাতিৰসেনিদং বহ্ৰত্থে একৰচনন্তি দস্সেতি ‘‘বহূহী’’তিআদিনা.

‘‘অৰণ্ণৰিরহিতস্স অসমানৰণ্ণসমন্নাগতস্সপী’’তি ৰক্খমানকারণস্স অকারণভাৰহেতুদস্সনত্থং ৰুত্তং, দোসৰিরহিতস্সপি অসদিসগুণসমন্নাগতস্সাপীতি অত্থো. বুদ্ধস্স ভগৰতো অৰণ্ণং দোসং নিন্দন্তি সম্বন্ধো. ‘‘যং লোকে’’তিআদিনা অরসরূপনিব্ভোগঅকিরিযৰাদউচ্ছেদৰাদজেগুচ্ছীৰেনযিকতপস্সীঅপগব্ভভাৰানং কারণপতিরূপকং দস্সেতি. তস্মাতি হি এতং ‘‘অরসরূপো…পে… অপগব্ভো’’তি ইমেহি পদেহি সম্বন্ধিতব্বং. ইদং ৰুত্তং হোতি – লোকসম্মতো অভিৰাদনপচ্চুট্ঠানঅঞ্জলীকম্মসামীচিকম্মআসনাভিনিমন্তনসঙ্খাতো সামগ্গীরসো সমণস্স গোতমস্স নত্থি, তস্মা সো সামগ্গীরসসঙ্খাতেন রসেন অসম্পন্নসভাৰো, তেন সামগ্গীরসসঙ্খাতেন পরিভোগেন অসমন্নাগতো. তস্স অকত্তব্বতাৰাদো, উচ্ছিজ্জিতব্বতাৰাদো চ, তং সব্বং গূথং ৰিয মণ্ডনজাতিযো পুরিসো জেগুচ্ছী. তস্স ৰিনাসকো সোৰ তদকরণতো ৰিনেতব্বো. তদকরণেন ৰযোৰুড্ঢে তাপেতি তদাচারৰিরহিততায ৰা কপণপুরিসো. তদকরণেন দেৰলোকগব্ভতো অপগতো, তদকরণতো ৰা সো হীনগব্ভো চাতি এৰং তদেৰ অভিৰাদনাদিঅকরণং অরসরূপতাদীনং কারণপতিরূপকং দট্ঠব্বং. ‘‘নত্থি…পে… ৰিসেসো’’তি এতস্স পন ‘‘সুন্দরিকায নাম পরিব্বাজিকায মরণানৰবোধো, সংসারস্স আদিকোটিযা অপঞ্ঞাযনপটিঞ্ঞা, ঠপনীযপুচ্ছায অব্যাকতৰত্থুব্যাকরণ’’ন্তি এৰমাদীনি কারণপতিরূপকানি নিদ্ধারিতব্বানি, তথা ‘‘তক্কপরিযাহতং সমণো…পে… সযম্পটিভান’’ন্তি এতস্স ‘‘অনাচরিযকেন সামং পটিৰেধেন তত্থ তত্থ তথা তথা ধম্মদেসনা, কত্থচি পরেসং পটিপুচ্ছাকথনং, মহামোগ্গল্লানাদীহি আরোচিতনযেনেৰ ব্যাকরণ’’ন্তি এৰমাদীনি, ‘‘সমণো…পে… ন অগ্গপুগ্গলো’’তি এতেসং পন ‘‘সব্বধম্মানং কমেনেৰ অনৰবোধো, লোকন্তস্স অজাননং, অত্তনা ইচ্ছিততপচারাভাৰো’’তি এৰমাদীনি. ঝানৰিমোক্খাদি হেট্ঠা ৰুত্তনযেন উত্তরিমনুস্সধম্মো. অরিযং ৰিসুদ্ধং, উত্তমং ৰা ঞাণসঙ্খাতং দস্সনং, অলং কিলেসৰিদ্ধংসনসমত্থং অরিযঞাণদস্সনং এত্থ, এতস্সাতি ৰা অলমরিযঞাণদস্সনো. স্ৰেৰ ৰিসেসো তথা. অরিযঞাণদস্সনমেৰ ৰা ৰিসেসং ৰুত্তনযেন অলং পরিযত্তং যস্স, যস্মিন্তি ৰা অলমরিযঞাণদস্সনৰিসেসো, উত্তরিমনুস্সধম্মোৰ. তক্কপরিযাহতন্তি কপ্পনামত্তেন সমন্ততো আহরিতং, ৰিতক্কেন ৰা পরিঘটিতং. ৰীমংসানুচরিতন্তি ৰীমংসনায পুনপ্পুনং পরিমজ্জিতং. সযম্পটিভানন্তি সযমেৰ অত্তনো ৰিভূতং, তাদিসং ধম্মন্তি সম্বন্ধো. অকারণন্তি অযুত্তং অনুপপত্তিং. কারণপদে চেতং ৰিসেসনং. ন হি অরসরূপতাদযো দোসা ভগৰতি সংৰিজ্জন্তি, ধম্মসঙ্ঘেসু চ দুরক্খাতদুপ্পটিপন্নাদযো অকারণন্তি ৰা যুত্তিকারণরহিতং অত্তনা পটিঞ্ঞামত্তং. পকতিকম্মপদঞ্চেতং. ইমস্মিঞ্চ অত্থে কারণং ৰত্ৰাতি এত্থ কারণং ইৰাতি ইৰ-সদ্দত্থো রূপকনযেন যোজেতব্বো পতিরূপককারণস্স অধিপ্পেতত্তা. তথা তথাতি জাতিৰুড্ঢানমনভিৰাদনাদিনা তেন তেন আকারেন. ৰণ্ণসদ্দস্স গুণপসংসাসু পৰত্তনতো যথাক্কমং ‘‘অৰণ্ণং দোসং নিন্দ’’ন্তি ৰুত্তং.

দুরক্খাতোতি দুট্ঠুমাক্খাতো, তথা দুপ্পটিৰেদিতো. ৰট্টতো নিয্যাতীতি নিয্যানং, তদেৰ নিয্যানিকো, ততো ৰা নিয্যানং নিস্সরণং, তত্থ নিযুত্তোতি নিয্যানিকো. ৰট্টতো ৰা নিয্যাতীতি নিয্যানিকো য-কারস্স ক-কারং, ঈ-কারস্স চ রস্সং কত্ৰা. ‘‘অনীয-সদ্দো হি বহুলা কত্তুঅভিধাযকো’’তি সদ্দৰিদূ ৰদন্তি, ন নিয্যানিকো তথা. সংসারদুক্খস্স অনুপসমসংৰত্তনিকো ৰুত্তনযেন. পচ্চনীকপটিপদন্তি সম্মাপটিপত্তিযা ৰিরুদ্ধপটিপদং. অননুলোমপটিপদন্তি সপ্পুরিসানং অননুলোমপটিপদং. অধম্মানুলোমপটিপদন্তি লোকুত্তরধম্মস্স অননুলোমপটিপদং. কস্মা পনেত্থ ‘‘অৰণ্ণং ভাসতি, ৰণ্ণং ভাসতী’’তি চ ৰত্তমানকালনিদ্দেসো কতো, ননু সঙ্গীতিকালতো সো অৰণ্ণৰণ্ণানং ভাসনকালো অতীতোতি? সচ্চমেতং, ‘‘অদ্ধানমগ্গপটিপন্নো হোতী’’তি এত্থ হোতি-সদ্দো ৰিয অতীতকালত্থত্তা পন ভাসতি-সদ্দস্স এৰং ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. অথ ৰা যস্মিং কালে তেহি অৰণ্ণো ৰণ্ণো চ ভাসীযতি, তমপেক্খিত্ৰা এৰং ৰুত্তং, এৰঞ্চ কত্ৰা ‘‘তত্রা’’তি পদস্স কালপটিনিদ্দেসৰিকপ্পনং অট্ঠকথাযং অৰুত্তম্পি সুপপন্নং হোতি.

‘‘সুপ্পিযস্স পন…পে… ভাসতী’’তি পাল়িযা সম্বন্ধদস্সনং ‘‘অন্তেৰাসী পনস্সা’’তিআদিৰচনং. অপরামসিতব্বং অরিযূপৰাদকম্মং, তথা অনক্কমিতব্বং. স্ৰাযন্তি সো আচরিযো. অসিধারন্তি অসিনা তিখিণভাগং. ককচদন্ত পন্তিযন্তি খন্ধককচস্স দন্তসঙ্খাতায ৰিসমপন্তিযা. হত্থেন ৰা পাদেন ৰা যেন কেনচি ৰা অঙ্গপচ্চঙ্গেন পহরিত্ৰা কীল়মানো ৰিয. অক্খিকণ্ণকোসসঙ্খাতট্ঠানৰসেন তীহি পকারেহি ভিন্নো মদো যস্সাতি পভিন্নমদো, তং. অৰণ্ণং ভাসমানোতি অৰণ্ণং ভাসনহেতু. হেতুঅত্থো হি অযং মান-সদ্দো. ন অযো ৰুড্ঢি অনযো. সোযেৰ ব্যসনং, অতিরেকব্যসনন্তি অত্থো, তং পাপুণিস্সতি একন্তমহাসাৰজ্জত্তা রতনত্তযোপৰাদস্স. তেনেৰাহ –

‘‘যো নিন্দিযং পসংসতি,

তং ৰা নিন্দতি যো পসংসিযো;

ৰিচিনাতি মুখেন সো কলিং,

কলিনা তেন সুখং ন ৰিন্দতী’’তি. (সু. নি. ৬৬৩; সং নি. ১.১৮০-১৮১; নেত্তি. ৯২);

‘‘অম্হাকং আচরিযো’’তিআদিনা ব্রহ্মদত্তস্স সংৰেগুপ্পত্তিং, অত্তনো আচরিযে চ কারুঞ্ঞপ্পৰত্তিং দস্সেত্ৰা কিঞ্চাপি অন্তেৰাসিনা আচরিযস্স অনুকূলেন ভৰিতব্বং, অযং পন পণ্ডিতজাতিকত্তা ন ঈদিসেসু ঠানেসু তমনুৰত্ততীতি ইদানিস্স কম্মস্সকতাঞাণপ্পৰত্তিং দস্সেন্তো ‘‘আচরিযে খো পনা’’তিআদিমাহ. হলাহলন্তি তঙ্খণঞ্ঞেৰ মারণকং ৰিসং. হনতীতি হি হলো ন-কারস্স ল-কারং কত্ৰা, হলানম্পি ৰিসেসো হলো হলাহলো মজ্ঝেদীঘৰসেন, এতেন চ অঞ্ঞে অট্ঠৰিধে ৰিসে নিৰত্তেতি. ৰুত্তঞ্চ –

‘‘পুমে পণ্ডে চ কাকোল, কাল়কূটহলাহলা;

সরোত্থিকোসুঙ্কিকে যো, ব্রহ্মপুত্তো পদীপনো;

দারদো ৰচ্ছনাভো চ, ৰিসভেদা ইমে নৰা’’তি.

খরোদকন্তি চণ্ডসোতোদকং. ‘‘খারোদক’’ন্তিপি পাঠো, অতিলোণতায তিত্তোদকন্তি অত্থো. নরকপপাতন্তি চোরপপাতং. মাণৰকাতি অত্তানমেৰ ওৰদিতুং আলপতি ‘‘সমযোপি খো তে ভদ্দালি অপ্পটিৰিদ্ধোঅহোসী’’তিআদীসু (ম. নি. ২.১৩৫) ৰিয. ‘‘কম্মস্সকা’’তি কম্মমেৰ অত্তসন্তকভাৰং ৰত্ৰা তদেৰ ৰিৰরতি ‘‘অত্তনো কম্মানুরূপমেৰ গতিং গচ্ছন্তী’’তিআদিনা. যোনিসোতি উপাযেন ঞাযেন. উম্মুজ্জিত্ৰাতি আচরিযো ৰিয অযোনিসো অরিযূপৰাদে অনিম্মুজ্জন্তো যোনিসো অরিযূপৰাদতো উম্মুজ্জিত্ৰা, উদ্ধং হুত্ৰাতি অত্থো. মদ্দমানোতি মদ্দন্তো ভিন্দন্তো. একংসকারণমেৰ ইধ কারণন্তি দস্সেতুকামেন ‘‘সম্মা’’তি ৰুত্তং. ‘‘যথা ত’’ন্তিআদিনা তস্স সমারদ্ধভাৰং দস্সেতি, ন্তি চ নিপাতমত্তং. ইদং ৰুত্তং হোতি – যথা অঞ্ঞো পণ্ডিতসভাৰো জাতি আচারৰসেন কুলপুত্তো অনেকপরিযাযেন তিণ্ণং রতনানং ৰণ্ণং ভাসিতুমারভতি, তথা অযম্পি আরদ্ধো, তঞ্চ খো অপি নামাযমাচরিযো এত্তকেনাপি রতনত্তযাৰণ্ণভাসতো ওরমেয্যাতি.

সপ্পরাজৰণ্ণন্তি অহিরাজৰণ্ণং. ৰণ্ণপোক্খরতাযাতি ৰণ্ণসুন্দরতায, ৰণ্ণসরীরেন ৰা. ৰারিজং কমলং ন পহরামি ন ভঞ্জামি, আরা দূরতোৰ উপসিঙ্ঘামীতি অত্থো. অথাতি এৰং সন্তেপি. গন্ধত্থেনোতি গন্ধচোরো. সঞ্ঞূল়্হাতি গন্থিতা বন্ধিতা. গহপতীতি উপালিগহপতিং নাটপুত্তস্স আলপনং. এত্থ চ ৰণ্ণিতব্বো ‘‘অযমীদিসো’’তি পকাসেতব্বোতি ৰণ্ণো, সণ্ঠানং. ৰণ্ণীযতি অসঙ্করতো ৰৰত্থাপীযতীতি ৰণ্ণো, জাতি. ৰণ্ণেতি ৰিকারমাপজ্জমানং হদযঙ্গতভাৰং পকাসেতীতি ৰণ্ণো, রূপাযতনং. ৰণ্ণীযতি ফলমেতেন যথাসভাৰতো ৰিভাৰীযতীতি ৰণ্ণো, কারণং. ৰণ্ণীযতি অপ্পমহন্তাদিৰসেন পমীযতীতি ৰণ্ণো, পমাণং. ৰণ্ণীযতি পসংসীযতীতি ৰণ্ণো, গুণো. ৰণ্ণনং গুণসংকিত্তনং ৰণ্ণো, পসংসা. এৰং তত্থ তত্থ ৰণ্ণসদ্দস্সুপ্পত্তি ৰেদিতব্বা. আদিসদ্দেন জাতরূপপুল়িনক্খরাদযো সঙ্গণ্হাতি. ‘‘ইধ গুণোপি পসংসাপী’’তি ৰুত্তমেৰ সমত্থেতি ‘‘অযং কিরা’’তিআদিনা. কিরাতি চেত্থ অনুস্সৰনত্থে, পদপূরণমত্তে ৰা. গুণূপসঞ্হিতন্তি গুণোপসঞ্ঞুতং. ‘‘গুণূপসঞ্হিতং পসংস’’ন্তি পন ৰদন্তো পসংসায এৰ গুণভাসনং সিদ্ধং তস্সা তদৰিনাভাৰতো, তস্মা ইদমত্থদ্ৰযং যুজ্জতীতি দস্সেতি.

কথং ভাসতীতি আহ ‘‘তত্থা’’তিআদি. একো চ সো পুগ্গলো চাতি একপুগ্গলো. কেনট্ঠেন একপুগ্গলো? অসদিসট্ঠেন, গুণৰিসিট্ঠট্ঠেন, অসমসমট্ঠেন চ. সো হি পঠমাভিনীহারকালে দসন্নং পারমীনং পটিপাটিযা আৰজ্জনং আদিং কত্ৰা বোধিসম্ভারসম্ভরণগুণেহি চেৰ বুদ্ধগুণেহি চ সেসমহাজনেন অসদিসো. যে চস্স গুণা, তেপি অঞ্ঞসত্তানং গুণেহি ৰিসিট্ঠা, পুরিমকা চ সম্মাসম্বুদ্ধা সব্বসত্তেহি অসমা, তেহি পন অযমেৰেকো রূপকাযনামকাযেহি সমো. লোকেতি সত্তলোকে. ‘‘উপ্পজ্জমানো উপ্পজ্জতী’’তি পন ইদং উভযম্পি ৰিপ্পকতৰচনমেৰ উপ্পাদকিরিযায ৰত্তমানকালিকত্তা. উপ্পজ্জমানো বহুজনহিতায উপ্পজ্জতি, ন অঞ্ঞেন কারণেনাতি এৰং পনেত্থ অত্থো ৰেদিতব্বো. লক্খণে হেস মান-সদ্দো, এৰরূপঞ্চেত্থ লক্খণং ন সক্কা অঞ্ঞেন সদ্দলক্খণেন পটিবাহিতুং. অপিচ উপ্পজ্জমানো নাম, উপ্পজ্জতি নাম, উপ্পন্নো নামাতি অযমেত্থ ভেদো ৰেদিতব্বো. এস হি দীপঙ্করপাদমূলতো পট্ঠায যাৰ অনাগামিফলং, তাৰ উপ্পজ্জমানো নাম, অরহত্তমগ্গক্খণে উপ্পজ্জতি নাম, অরহত্তফলক্খণে উপ্পন্নো নাম. বুদ্ধানঞ্হি সাৰকানং ৰিয ন পটিপাটিযা ইদ্ধিৰিধঞাণাদীনি উপ্পজ্জন্তি, সহেৰ পন অরহত্তমগ্গেন সকলোপি সব্বঞ্ঞুগুণরাসি আগতোৰ নাম হোতি, তস্মা নিব্বত্তসব্বকিচ্চত্তা অরহত্তফলক্খণে উপ্পন্নো নাম, তদনিব্বত্তত্তা তদঞ্ঞক্খণে যথারহং ‘‘উপ্পজ্জমানো উপ্পজ্জতি’’ চ্চেৰ ৰুচ্চতি. ইমস্মিম্পি সুত্তে অরহত্তফলক্খণংযেৰ সন্ধায ‘‘উপ্পজ্জতী’’তি ৰুত্তং. অতীতকালিকস্সাপি ৰত্তমানপযোগস্স কত্থচি দিট্ঠত্তা উপ্পন্নো হোতীতি অযঞ্হেত্থ অত্থো. এৰং সতি ‘‘উপ্পজ্জমানো’’তি চেত্থ মান-সদ্দো সামত্থিযত্থো. যাৰতা সামত্থিযেন মহাবোধিসত্তানং চরিমভৰে উপ্পত্তি ইচ্ছিতব্বা, তাৰতা সামত্থিযেন বোধিসম্ভারভূতেন পরিপুণ্ণেন সমন্নাগতো হুত্ৰাতি অত্থো. তথাসামত্থিযযোগেন হি উপ্পজ্জমানো নামাতি. সব্বসত্তেহি অসমো, অসমেহি পুরিমবুদ্ধেহেৰ সমো মজ্ঝে ভিন্নসুৰণ্ণ নিক্খং ৰিয নিব্বিসিট্ঠো, ‘‘একপুগ্গলো’’তি চেতস্স ৰিসেসনং. আলযসঙ্খাতং তণ্হং সমুগ্ঘাতেতি সমুচ্ছিন্দতীতি আলযসমুগ্ঘাতো. ৰট্টং উপচ্ছিন্দতীতি ৰট্টুপচ্ছেদো.

পহোন্তেনাতি সক্কোন্তেন. ‘‘পঞ্চনিকাযে’’তি ৰত্ৰাপি অনেকাৰযৰত্তা তেসং ন এত্তকেন সব্বথা পরিযাদানন্তি ‘‘নৰঙ্গং সত্থুসাসনং চতুরাসীতি ধম্মক্খন্ধসহস্সানী’’তি ৰুত্তং. অতিত্থেনাতি অনোতরণট্ঠানেন. ন ৰত্তব্বো অপরিমাণৰণ্ণত্তা বুদ্ধাদীনং, নিরৰসেসানঞ্চ তেসং ইধ পকাসনেন পাল়িসংৰণ্ণনায এৰ সম্পজ্জনতো, চিত্তসম্পহংসনকম্মট্ঠানসম্পজ্জনৰসেন চ সফলত্তা. থামো ৰেদিতব্বো সব্বথামেন পকাসিতত্তা. কিং পন সো তথা ওগাহেত্ৰা ভাসতীতি আহ. ‘‘ব্রহ্মদত্তো পনা’’তিআদি. অনুক্কমেন পুনপ্পুনং ৰা সৰনং অনুস্সৰো, পরম্পরসৰনং. আদি-সদ্দেন আকারপরিৰিতক্কদিট্ঠিনিজ্ঝানক্খন্তিযো সঙ্গণ্হাতি. তত্থ ‘‘সুন্দরমিদং কারণ’’ন্তি এৰং সযমেৰ কারণপরিৰিতক্কনং আকারপরিৰিতক্কো. অত্তনো দিট্ঠিযা নিজ্ঝাযিত্ৰা খমনং রুচ্চনং দিট্ঠিনিজ্ঝানক্খন্তীতি অট্ঠকথাসু ৰুত্তং, তেহিযেৰ সম্বন্ধিতেনাতি অত্থো. মত্ত-সদ্দো হেত্থ ৰিসেসনিৰত্তিঅত্থো, তেন যথাৰুত্তং কারণং নিৰত্তেতি. অত্তনো থামেনাতি অত্তনো ঞাণবলেনেৰ, ন পন বুদ্ধাদীনং গুণানুরূপন্তি অধিপ্পাযো. অসঙ্খ্যেয্যাপরিমেয্যপ্পভেদা হি বুদ্ধাদীনং গুণা. ৰুত্তঞ্হেতং –

‘‘বুদ্ধোপি বুদ্ধস্স ভণেয্য ৰণ্ণং,

কপ্পম্পি চে অঞ্ঞমভাসমানো;

খীযেথ কপ্পো চিরদীঘমন্তরে,

ৰণ্ণো ন খীযেথ তথাগতস্সা’’তি. (দী. নি. অট্ঠ. ১.৩০৪; ৩.১৪১; ম. নি. অট্ঠ. ২.৪২৫; উদা. অট্ঠ. ৫৩; বু. ৰং. অট্ঠ. ৪.১; অপ. অট্ঠ. ২.৯১; চরিযা. অট্ঠ. ৯, ৩২৯);

ইধাপি ৰক্খতি ‘‘অপ্পমত্তকং খো পনেত’’ন্তিআদি.

ইতি-সদ্দো নিদস্সনত্থো ৰুত্তপ্পকারং নিদস্সেতি. -কারো নিপাতমত্তন্তি আহ ‘‘এৰং তে’’তি. অঞ্ঞমঞ্ঞস্সা’’তি ইদং রুল়্হিপদং ‘‘একো একাযা’’তি (পারা. ৪৪৪, ৪৫২) পদং ৰিযাতি দস্সেন্তো ‘‘অঞ্ঞোঅঞ্ঞস্সা’’তি রুল়্হিপদেনেৰ ৰিৰরতি. ‘‘উজুমেৰা’’তি সাৰধারণসমাসতং ৰত্ৰা তেন নিৰত্তেতব্বত্থং আহ ‘‘ঈসকম্পি অপরিহরিত্ৰা’’তি, থোকতরম্পি অৰিরজ্ঝিত্ৰাতি অত্থো. কথন্তি আহ ‘‘আচরিযেন হী’’তিআদি. পুব্বে একৰারমিৰ অৰণ্ণৰণ্ণভাসনে নিদ্দিট্ঠেপি ‘‘উজুৰিপচ্চনীকৰাদা’’তি (দী. নি. ১.১) ৰুত্তত্তা অনেকৰারমেৰ তে এৰং ভাসন্তীতি ৰেদিতব্বন্তি দস্সেতুং ‘‘পুন ইতরো অৰণ্ণং ইতরো ৰণ্ণ’’ন্তি ৰুত্তং. তেন হি ৰিসদ্দস্স ৰিৰিধত্থতং সমত্থেতি. সারফলকেতি সারদারুফলকে, উত্তমফলকে ৰা. ৰিসরুক্খআণিন্তি ৰিসদারুমযপটাণিং. ইরিযাপথানুবন্ধনেন অনুবন্ধা হোন্তি, ন সম্মাপটিপত্তিঅনুবন্ধনেন.

সীসানুলোকিনোতি সীসেন অনুলোকিনো, সীসং উক্খিপিত্ৰা মগ্গানুক্কমেন ওলোকযমানাতি অত্থো. তস্মিং কালেতি যম্হি সংৰচ্ছরে, উতুম্হি, মাসে, পক্খে ৰা ভগৰা তং অদ্ধানমগ্গং পটিপন্নো, তস্মিং কালে. তেন হি অনিযমতো সংৰচ্ছরউতুমাসড্ঢমাসাৰ নিদ্দিসিতা ‘‘তং দিৰস’’ন্তি দিৰসস্স ৰিসুং নিদ্দিট্ঠত্তা, মুহুত্তাদীনঞ্চ দিৰসপরিযাপন্নতো. ‘‘তং অদ্ধানং পটিপন্নো’’তি চেত্থ আধারৰচনমেতং. তেনেৰ হি কিরিযাৰিচ্ছেদদস্সনৰসেন ‘‘রাজগহে পিণ্ডায চরতী’’তি সহ পুব্বকালকিরিযাহি ৰত্তমাননিদ্দেসো কতো, ইতরথা তস্মিং কালে রাজগহে পিণ্ডায চরতি, তং অদ্ধানমগ্গঞ্চ পটিপন্নোতি অনধিপ্পেতত্থো আপজ্জেয্য. ন হি অসমানৰিসযা কিরিযা একাধারা সম্ভৰন্তি, যা চেত্থ অধিপ্পেতা অদ্ধানপটিপজ্জনকিরিযা, সা চ অনিযমিতা ন যুত্তাতি. রাজগহপরিৰত্তকেসূতি রাজগহং পরিৰত্তেত্ৰা ঠিতেসু. ‘‘অঞ্ঞতরস্মি’’ন্তি ইমিনা তেসু ভগৰতো অনিবদ্ধৰাসং দস্সেতি. সোতি এৰং রাজগহে ৰসমানো সো ভগৰা. পিণ্ডায চরণেনপি হি তত্থ পটিবদ্ধভাৰৰচনতো সন্নিৰাসত্তমেৰ দস্সেতি. যদি পন ‘‘পিণ্ডায চরমানো সো ভগৰা’’তি পচ্চামসেয্য, যথাৰুত্তোৰ অনধিপ্পেতত্থো আপজ্জেয্যাতি. তং দিৰসন্তি যং দিৰসং অদ্ধানমগ্গং পটিপন্নো, তং দিৰস. তং অদ্ধানং পটিপন্নোতি এত্থ অচ্চন্তসংযোগৰচনমেতং. ভত্তভুঞ্জনতো পচ্ছা পচ্ছাভত্তং, তস্মিং পচ্ছাভত্তসমযে. পিণ্ডপাতপটিক্কন্তোতি যত্থ পিণ্ডপাতত্থায চরিত্ৰা ভুঞ্জন্তি, ততো অপক্কন্তো. তং অদ্ধানং পটিপন্নোতি ‘‘নাল়ন্দাযং ৰেনেয্যানং ৰিৰিধহিতসুখনিপ্ফত্তিং আকঙ্খমানো ইমিস্সা অট্ঠুপ্পত্তিযা তিৰিধসীলালঙ্কতং নানাৰিধকুহনলপনাদিমিচ্ছাজীৰৰিদ্ধংসনং দ্ৰাসট্ঠিদিট্ঠিজালৰিনিৰেঠনং দসসহস্সিলোকধাতুপকম্পনং ব্রহ্মজালসুত্তং দেসেস্সামী’’তি তং যথাৰুত্তং দীঘমগ্গং পটিপন্নো, ইদং পন কারণং পকরণতোৰ পাকটন্তি ন ৰুত্তং. এত্তাৰতা ‘‘কস্মা পন ভগৰা তং অদ্ধানং পটিপন্নো’’তি চোদনা ৰিসোধিতা হোতি.

ইদানি ইতরম্পি চোদনং ৰিসোধিতুং ‘‘সুপ্পিযোপী’’তি ৰুত্তং. তস্মিং কালে, তং দিৰসং অনুবন্ধোতি চ ৰুত্তনযেন সম্বন্ধো. পাতো অসিতব্বোতি পাতরাসো, সো ভুত্তো যেনাতি ভুত্তপাতরাসো. ইচ্চেৰাতি এৰমেৰ মনসি সন্নিধায, ন পন ‘‘ভগৰন্তং, ভিক্খুসঙ্ঘঞ্চ পিট্ঠিতো পিট্ঠিতো অনুবন্ধিস্সামী’’তি. তেন ৰুত্তং ‘‘ভগৰতো তং মগ্গং পটিপন্নভাৰং অজানন্তোৰা’’তি, তথা অজানন্তো এৰ হুত্ৰা অনুবন্ধোতি অত্থো. ন হি সো ভগৰন্তং দট্ঠুমেৰ ইচ্ছতি, তেনাহ ‘‘সচে পন জানেয্য, নানুবন্ধেয্যা’’তি. এত্তাৰতা ‘‘কস্মা চ সুপ্পিযো অনুবন্ধো’’তি চোদনা ৰিসোধিতা হোতি. ‘‘সো’’তিআদিনা অপরম্পি চোদনং ৰিসোধেতি. কদাচি পন ভগৰা অঞ্ঞতরৰেসেনেৰ গচ্ছতি অঙ্গুলিমালদমনপক্কুসাতিঅভিগ্গমনাদীসু, কদাচি বুদ্ধসিরিযা, ইধাপি ঈদিসায বুদ্ধসিরিযাতি দস্সেতুং ‘‘বুদ্ধসিরিযা সোভমান’’ন্তিআদি ৰুত্তং. সিরীতি চেত্থ সরীরসোভগ্গাদিসম্পত্তি, তদেৰ উপমাৰসেন দস্সেতি ‘‘রত্তকম্বলপরিক্খিত্তমিৰা’’তিআদিনা. গচ্ছতীতি জঙ্গমো যথা ‘‘চঙ্কমো’’তি. চঞ্চলমানো গচ্ছন্তো গিরি, তাদিসস্স কনকগিরিনো সিখরমিৰাতি অত্থো.

‘‘তস্মিং কিরা’’তিআদি তব্বিৰরণং, পাল়িযং অদস্সিতত্তা, পোরাণট্ঠকথাযঞ্চ অনাগতত্তা অনুস্সৰসিদ্ধা অযং কথাতি দস্সেতুং ‘‘কিরা’’তি ৰুত্তন্তি ৰদন্তি, তথা ৰা হোতু অঞ্ঞথা ৰা, অত্তনা অদিট্ঠং, অসুতং, অমুতঞ্চ অনুস্সৰমেৰাতি দট্ঠব্বং. নীলপীতলোহিতোদাতমঞ্জিট্ঠপভস্সরৰসেন ছব্বণ্ণা. সমন্তাতি সমন্ততো দসহি দিসাহি. অসীতিহত্থপ্পমাণেতি তেসং রস্মীনং পকতিযা পৰত্তিট্ঠানৰসেন ৰুত্তং, তস্মা সমন্ততো, উপরি চ পচ্চেকং অসীতিহত্থমত্তে পদেসে পকতিযাৰ ঘনীভূতা রস্মিযো তিট্ঠন্তীতি দট্ঠব্বং, ৰিনযটীকাযং পন ‘‘তাযেৰ ব্যামপ্পভা নাম. যতো ছব্বণ্ণা রস্মিযো তল়াকতো মাতিকা ৰিয দসসু দিসাসু ধাৰন্তি, সা যস্মা ব্যামমত্তা ৰিয খাযতি, তস্মা ব্যামপ্পভাতি ৰুচ্চতী’’তি ৰুত্তং, (ৰি. ৰি. টী. ১.১৬) সঙ্গীতিসুত্তৰণ্ণনাযং পন ৰক্খতি ‘‘পুরত্থিমকাযতো সুৰণ্ণৰণ্ণা রস্মি উট্ঠহিত্ৰা অসীতিহত্থং ঠানং গণ্হাতি. পচ্ছিমকাযতো. দক্খিণহত্থতো. ৰামহত্থতো সুৰণ্ণৰণ্ণা রস্মি উট্ঠহিত্ৰা অসীতিহত্থং ঠানং গণ্হাতি. উপরি কেসন্ততো পট্ঠায সব্বকেসাৰট্টেহি মোরগীৰৰণ্ণা রস্মি উট্ঠহিত্ৰা গগনতলে অসীতিহত্থং ঠানং গণ্হাতি. হেট্ঠা পাদতলেহি পৰাল়ৰণ্ণা রস্মি উট্ঠহিত্ৰা ঘনপথৰিযং অসীতিহত্থং ঠানং গণ্হাতি. এৰং সমন্তা অসীতিহত্থমত্তং ঠানং ছব্বণ্ণা বুদ্ধরস্মিযো ৰিজ্জোতমানা ৰিপ্ফন্দমানা ৰিধাৰন্তী’’তি (দী. নি. অট্ঠ. ৩.২৯৯) কেচি পন অঞ্ঞথাপি পরিকপ্পনামত্তেন ৰদন্তি, তং ন গহেতব্বং তথা অঞ্ঞত্থ অনাগতত্তা, অযুত্তত্তা চ. তাসং পন বুদ্ধরস্মীনং তদা অনিগ্গূহিতভাৰদস্সনত্থং ‘‘তস্মিং কির সমযে’’তি ৰুত্তং. পক্কুসাতিঅভিগ্গমনাদীসু ৰিয হি তদা তাসং নিগ্গূহনে কিঞ্চি কারণং নত্থি. আধাৰন্তীতি অভিমুখং দিসং ধাৰন্তি. ৰিধাৰন্তীতি ৰিৰিধা হুত্ৰা ৰিদিসং ধাৰন্তি.

তস্মিং ৰনন্তরে দিস্সমানাকারেন তাসং রস্মীনং সোভা ৰিঞ্ঞাযতীতি আহ ‘‘রতনাৰেল়া’’তিআদি. রতনাৰেল়া নাম রতনমযৰটংসকং মুদ্ধং অৰতি রক্খতীতি হি অৰেল়া, আৰেল়া ৰা, মুদ্ধমালা. উক্কা নাম যা সজোতিভূতা, তাসং সতং, নিপতনং নিপাতো, তস্স নিপাতো, তেন সমাকুলং তথা. পিসিতব্বত্তা পিট্ঠং, চীনদেসে জাতং পিট্ঠং চীনপিট্ঠং, রত্তচুণ্ণং, যং ‘‘সিন্দূরো’’তিপি ৰুচ্চতি, চীনপিট্ঠমেৰ চুণ্ণং. ৰাযুনো ৰেগেন ইতো চিতো চ খিত্তং তন্তি তথা. ইন্দস্স ধনু লোকসঙ্কেতৰসেনাতি ইন্দধনু, সূরিযরস্মিৰসেন গগনে পঞ্ঞাযমানাকারৰিসেসো. কুটিলং অচিরট্ঠাযিত্তা ৰিরূপং হুত্ৰা জৰতি ধাৰতীতি ৰিজ্জু, সাযেৰ লতা তংসদিসভাৰেনাতি তথা, ৰাযুৰেগতো ৰলাহকঘট্টনেনেৰ জাতরস্মি. তাযতি অৰিজহনৰসেন আকাসং পালেতীতি তারা, গণসদ্দো পচ্চেকং যোজেতব্বো. তস্স পভা তথা. ৰিপ্ফুরিতৰিচ্ছরিতমিৰাতি আভায ৰিৰিধং ফরমানং, ৰিজ্জোতযমানং ৰিয চ. ৰনস্স অন্তরং ৰিৰরং ৰনন্তরং, ভগৰতা পত্তপত্তৰনপ্পদেসন্তি ৰুত্তং হোতি.

অসীতিযা অনুব্যঞ্জনেহি তম্বনখতাদীহি অনুরঞ্জিতং তথা. কমলং পদুমপুণ্ডরীকানি, অৰসেসং নীলরত্তসেতভেদং সরোরুহং উপ্পলং, ইতি পঞ্চৰিধা পঙ্কজজাতি পরিগ্গহিতা হোতি. ৰিকসিতং ফুল্লিতং তদুভযং যস্স সরস্স তথা. সব্বেন পকারেন পরিতো সমন্ততো ফুল্লতি ৰিকসতীতি সব্বপালিফুল্লং অ-কারস্স আ-কারং, র-কারস্স চ ল-কারং কত্ৰা যথা ‘‘পালিভদ্দো’’তি, তারানং মরীচি পভা, তায ৰিকসিতং ৰিজ্জোতিতং তথা. ব্যামপ্পভায পরিক্খেপো পরিমণ্ডলো, তেন ৰিলাসিনী সোভিনী তথা. মহাপুরিসলক্খণানি অঞ্ঞমঞ্ঞপটিবদ্ধত্তা মালাকারেনেৰ ঠিতানীতি ৰুত্তং ‘‘দ্ৰত্তিংসৰরলক্খণমালা’’তি. দ্ৰত্তিংসচন্দাদীনং মালা কেনচি গন্থেত্ৰা পটিপাটিযা চ ঠপিতাতি ন ৰত্তব্বা ‘‘যদি সিযা’’তি পরিকপ্পনামত্তেন হি ‘‘গন্থেত্ৰা ঠপিতদ্ৰত্তিংসচন্দমালাযা’’তিআদি ৰুত্তং. পরিকপ্পোপমা হেসা, লোকেপি চ দিস্সতি.

‘‘মযেৰ মুখসোভাস্সে, ত্যলমিন্দুৰিকত্থনা;

যতোম্বুজেপি সাত্থীতি, পরিকপ্পোপমা অয’’ন্তি.

দ্ৰত্তিংসচন্দমালায সিরিং অত্তনো সিরিযা অভিভৰন্তী ইৰাতি সম্বন্ধো. এস নযো সেসেসুপি.

এৰং ভগৰতো তদা সোভং দস্সেত্ৰা ইদানি ভিক্খুসঙ্ঘস্সাপি সোভং দস্সেন্তো ‘‘তঞ্চ পনা’’তিআদিমাহ. চতুব্বিধায অপ্পিচ্ছতায অপ্পিচ্ছা. দ্ৰাদসহি সন্তোসেহি সন্তুট্ঠা. তিৰিধেন ৰিৰেকেন পৰিৰিত্তা. রাজরাজমহামত্তাদীহি অসংসট্ঠা. দুপ্পটিপত্তিকানং চোদকা. পাপে অকুসলে গরহিনো পরেসং হিতপটিপত্তিযা ৰত্তারো. পরেসঞ্চ ৰচনক্খমা. ৰিমুত্তিঞাণদস্সনং নাম পচ্চৰেক্খণঞাণং. ‘‘তেস’’ন্তিআদিনা তদভিসম্বন্ধেন ভগৰতো সোভং দস্সেতি. রত্তপদুমানং সণ্ডো সমূহো ৰনং, তস্স মজ্ঝে গতা তথা. ‘‘রত্তং পদুমং, সেতং পুণ্ডরীক’’ন্তি পত্তনিযমমন্তরেন তথা ৰুত্তং, পত্তনিযমেন পন সতপত্তং পদুমং, ঊনকসতপত্তং পুণ্ডরীকং. পৰাল়ং ৰিদ্দুমো, তেন কতায ৰেদিকায পরিক্খিত্তো ৰিয. মিগপক্খীনম্পীতি পি-সদ্দো, অপি-সদ্দো ৰা সম্ভাৰনাযং, তেনাহ ‘‘পগেৰ দেৰমনুস্সান’’ন্তি. মহাথেরাতি মহাসাৰকে সন্ধাযাহ. সুরঞ্জিতভাৰেন ঈসকং কণ্হৰণ্ণতায মেঘৰণ্ণং. একংসং করিত্ৰাতি একংসপারুপনৰসেন ৰামংসে করিত্ৰা. কত্তরস্স জিণ্ণস্স আলম্বনো দণ্ডো কত্তরদণ্ডো, বাহুল্লৰসেনাযং সমঞ্ঞা. সুৰম্মং নাম সোভণুরচ্ছদো, তেন ৰম্মিতা সন্নদ্ধাতি সুৰম্মৰম্মিতা, ইদং তেসং পংসুকূলধারণনিদস্সনং. যেসং কুচ্ছিগতং সব্বম্পি তিণপলাসাদি গন্ধজাতমেৰ হোতি, তে গন্ধহত্থিনো নাম, যে ‘‘হেমৰতা’’তিপি ৰুচ্চন্তি, তেসম্পি থেরানং সীলাদিগুণগন্ধতায তংসদিসতা. অন্তোজটাবহিজটাসঙ্খাতায তণ্হাজটায ৰিজটিতভাৰতো ৰিজটিতজটা. তণ্হাবন্ধনায ছিন্নত্তা ছিন্নবন্ধনা. ‘‘সো’’তিআদি যথাৰুত্তৰচনস্স গুণদস্সনং. অনুবুদ্ধেহীতি বুদ্ধানমনুবুদ্ধেহি. তেপি হি একদেসেন ভগৰতা পটিৰিদ্ধপটিভাগেনেৰ চত্তারি সচ্চানি বুজ্ঝন্তি. পত্তপরিৰারিতন্তি পুপ্ফদলেন পরিৰারিতং. কং ৰুচ্চতি কমলাদি, তস্মিং সরতি ৰিরাজতীতি কেসরং, কিঞ্জক্খো. কণ্ণে করীযতীতি কণ্ণিকা. কণ্ণালঙ্কারো, তংসদিসণ্ঠানতায কণ্ণিকা, বীজকোসো. ছন্নং হংসকুলানং সেট্ঠো ধতরট্ঠো হংসরাজা ৰিয, হারিতো নাম মহাব্রহ্মা ৰিয.

এৰং গচ্ছন্তং ভগৰন্তং, ভিক্খূ চ দিস্ৰা অত্তনো পরিসং ওলোকেসীতি সম্বন্ধো. কাজদণ্ডকেতি কাজসঙ্খাতে ভারাৰহদণ্ডকে, কাজস্মিং ৰা ভারলগ্গিতদণ্ডকে. খুদ্দকং পীঠং পীঠকং. মূলে, অগ্গে চ তিধা কতো দণ্ডো তিদণ্ডো. মোরহত্থকো মোরপিঞ্ছং. খুদ্দকং পসিব্বং পসিব্বকং. কুণ্ডিকা কমণ্ডলু. সা হি কং উদকং উদেতি পসৰেতি, রক্খতীতি ৰা কুণ্ডিকা নিরুত্তিনযেন. গহিতং ওমকতো লুজ্জিতং, ৰিৰিধং লুজ্জিতঞ্চ পীঠক…পে… কুণ্ডিকাদিঅনেকপরিক্খারসঙ্খাতং ভারং ভরতি ৰহতীতি গহিত…পে… ভারভরিতা. ইতীতি নিদস্সনত্থো. এৰন্তি ইদমত্থো. এৰং ইদং ৰচনমাদি যস্স ৰচনস্স তথা, তদেৰ নিরত্থকং ৰচনং যস্সাতি এৰমাদিনিরত্থকৰচনা. মুখং এতস্স অত্থীতি মুখরা, সব্বেপি মুখৰন্তা এৰ, অযং পন ফরুসাভিলাপমুখৰতী, তস্মা এৰং ৰুত্তং. নিন্দাযঞ্হি অযং রপচ্চযো. মুখেন ৰা অমনাপং কম্মং রাতি গণ্হাতীতি মুখরা. ৰিৰিধা কিণ্ণা ৰাচা যস্সাতি ৰিকিণ্ণৰাচা. তস্সাতি সুপ্পিযস্স পরিব্বাজকস্স. ন্তি যথাৰুত্তপ্পকারং পরিসং.

ইদানীতি তস্স তথারূপায পরিসায দস্সনক্খণে. পনাতি অরুচিসংসূচনত্থো, তথাপীতি অত্থো. লাভ…পে… হানিযা চেৰ হেতুভূতায. কথং হানীতি আহ ‘‘অঞ্ঞতিত্থিযানঞ্হী’’তিআদি. নিস্সিরীকতন্তি নিসোভতং, অযমত্থো মোরজাতকাদীহিপি দীপেতব্বো. ‘‘উপতিস্সকোলিতানঞ্চা’’তিআদিনা পক্খহানিতায ৰিত্থারো. আযস্মতো সারিপুত্তস্স, মহামোগ্গল্লানস্স চ ভগৰতো সন্তিকে পব্বজ্জং সন্ধায ‘‘তেসু পন পক্কন্তেসূ’’তি ৰুত্তং. তেসং পব্বজিতকালেযেৰ অড্ঢতেয্যসতং পরিব্বাজকপরিসা পব্বজি, ততো পরম্পি তদনুপব্বজিতা পরিব্বাজকপরিসা অপরিমাণাতি দস্সেতি ‘‘সাপি তেসং পরিসা ভিন্না’’তি ইমিনা. যায কাযচি হি পরিব্বাজকপরিসায পব্বজিতায তস্স পরিসা ভিন্নাযেৰ নাম সমানগণত্তাতি তথা ৰুত্তং. ‘‘ইমেহী’’তিআদিনা লাভপক্খহানিং নিগমনৰসেন দস্সেতি. উসূযসঙ্খাতস্স ৰিসস্স উগ্গারো উগ্গিলনং উসূযৰিসুগ্গারো, তং. এত্থ চ ‘‘যস্মা পনেসা’’তিআদিনাৰ ‘‘কস্মা চ সো রতনত্তযস্স অৰণ্ণং ভাসতী’’তি চোদনং ৰিসোধেতি, ‘‘সচে’’তিআদিকং পন সব্বম্পি তপ্পরিৰারৰচনমেৰাতি তেহিপি সা ৰিসোধিতাযেৰ নাম. ভগৰতো ৰিরোধানুনযাভাৰৰীমংসনত্থং এতে অৰণ্ণং ৰণ্ণং ভাসন্তি. ‘‘মারেন অন্ৰাৰিট্ঠা এৰং ভাসন্তী’’তি চ কেচি ৰদন্তি, তদযুত্তমেৰ অট্ঠকথায উজুৰিপচ্চনীকত্তা. পাকটোযেৰাযমত্থোতি.

. যস্মা অত্থঙ্গতো সূরিযো, তস্মা অকালো দানি গন্তুন্তি সম্বন্ধো.

অম্বলট্ঠিকাতি সামীপিকৰোহারো যথা ‘‘ৰরুণনগরং, গোদাগামো’’তি আহ ‘‘তস্স কিরা’’তিআদি. তরুণপরিযাযো লট্ঠিকা-সদ্দো রুক্খৰিসযে যথা ‘‘মহাৰনং অজ্ঝোগাহেত্ৰা বেলুৰলট্ঠিকায মূলে দিৰাৰিহারং নিসীদী’’তিআদীসূতি দস্সেতি’’ ‘‘তরুণম্বরুক্খো’’তি ইমিনা. কেচি পন ‘‘অম্বলট্ঠিকা নাম ৰুত্তনযেন একো গামো’’তি ৰদন্তি, তেসং মতে অম্বলট্ঠিকাযন্তি সমীপত্থে ভুম্মৰচনং. ছাযূদকসম্পন্নন্তি ছাযায চেৰ উদকেন চ সম্পন্নং. মঞ্জুসাতি পেল়া. পটিভানচিত্তৰিচিত্তন্তি ইত্থিপুরিসসঞ্ঞোগাদিনা পটিভানচিত্তেন ৰিচিত্তং, এতেন রঞ্ঞো অগারং, তদেৰ রাজাগারকন্তি দস্সেতি. রাজাগারকং নাম ৰেস্সৰণমহারাজস্স দেৰাযতনন্তি একে.

বহুপরিস্সযোতি বহুপদ্দৰো. কেহীতি ৰুত্তং ‘‘চোরে’হিপী’’তিআদি. হন্দাতি ৰচনৰোস্সগ্গত্থে নিপাতো, তদানুভাৰতো নিপ্পরিস্সযত্থায ইদানি উপগন্ত্ৰা স্ৰে গমিস্সামীতি অধিপ্পাযো. ‘‘সদ্ধিং অন্তেৰাসিনা ব্রহ্মদত্তেন মাণৰেনা’’ তিচ্চেৰ সীহল়ট্ঠকথাযং ৰুত্তং, তঞ্চ খো পাল়িআরুল়্হৰসেনেৰ, ন পন তদা সুপ্পিযস্স পরিসায অভাৰতোতি ইমমত্থং দস্সেতুং ‘‘সদ্ধিং অত্তনো পরিসাযা’’তি ইধ ৰুত্তং. কস্মা পনেত্থ ব্রহ্মদত্তোযেৰ পাল়িযমারুল়্হো, ন পন তদৰসেসা সুপ্পিযস্স পরিসাতি? দেসনানধীনভাৰেন পযোজনাভাৰতো. যথা চেতং, এৰং অঞ্ঞম্পি এদিসং পযোজনাভাৰতো সঙ্গীতিকারকেহি ন সঙ্গীতন্তি দট্ঠব্বং. কেচি পন ‘‘পাল়িযং ৰুত্ত’’ন্তি আধারং ৰত্ৰা ‘তদেতং ন সীহল়ট্ঠকথানযদস্সনং, পাল়িযং ৰুত্তভাৰদস্সনমেৰা’তি’’ ৰদন্তি, তং ন যুজ্জতি. পাল়িআরুল়্হৰসেনেৰ পাল়িযং ৰুত্তন্তি অধিপ্পেতত্থস্স আপজ্জনতো. তস্মা যথাৰুত্তনযেনেৰ অত্থো গহেতব্বোতি. ‘‘ৰুত্তন্তি ৰা অম্হেহিপি ইধ ৰত্তব্বন্তি অত্থো. এৰঞ্হি তদা অঞ্ঞাযপি পরিসায ৰিজ্জমানভাৰদস্সনত্থং এৰং ৰুত্তং, পাল়িযমারুল়্হৰসেন পন অঞ্ঞথাপি ইধ ৰত্তব্বন্তি অধিপ্পাযো যুত্তো’’তি ৰদন্তি.

ইদানি ‘‘তত্রাপি সুদ’’ন্তিআদিপাল়িযা সম্বন্ধং দস্সেতুং ‘‘এৰং ৰাসং উপগতো পনা’’তিআদি ৰুত্তং. পরিৰারেত্ৰা নিসিন্নো হোতীতি সম্বন্ধো. কুচ্ছিতং কত্তব্বন্তি কুকতং, তস্স ভাৰো কুক্কুচ্চং, কুচ্ছিতকিরিযা, ইতো চিতো চ চঞ্চলনন্তি অত্থো, হত্থস্স কুক্কুচ্চং তথা. ‘‘সা হী’’তিআদিনা তথাভূততায কারণং দস্সেতি. নিৰাতেতি ৰাতৰিরহিতট্ঠানে. যথাৰুত্তদোসাভাৰেন নিচ্চলা. তং ৰিভূতিন্তি তাদিসং সোভং. ৰিপ্পলপন্তীতি সতিৰোস্সগ্গৰসেন ৰিৰিধা লপন্তি. নিল্লালিতজিৰ্হাতি ইতো চিতো চ নিক্খন্তজিৰ্হা. কাকচ্ছমানাতি কাকানং সদ্দসদিসং সদ্দং কুরুমানা. ঘরুঘরুপস্সাসিনোতি ঘরুঘরুইতি সদ্দং জনেত্ৰা পস্সসন্তা. ইস্সাৰসেনাতি যথাৰুত্তেহি দ্ৰীহি কারণেহি উসূযনৰসেন. ‘‘সব্বং ৰত্তব্ব’’ন্তি ইমিনা ‘‘আদিপেয্যালনযোয’’ন্তি দস্সেতি.

. সম্মা পহোন্তি তং তং কম্মন্তি সম্পহুলা, বহৰো, তেনাহ ‘‘বহুকান’’ন্তি. সব্বন্তিমেন পরিচ্ছেদেন চতুৰগ্গসঙ্ঘেনেৰ ৰিনযকম্মস্স কত্তব্বত্তা ‘‘ৰিনযপরিযাযেনা’’তিআদি ৰুত্তং. তযো জনাতি চেস উপলক্খণনিদ্দেসো দ্ৰিন্নম্পি সম্পহুলত্তা. তত্থ তত্থ তথাযেৰাগতত্তা ‘‘সুত্তন্তপরিযাযেনা’’তিআদিমাহ. তং তং পাল়িযা আগতৰোহারৰসেন হি অযং ভেদো. তযো জনা তযো এৰ নাম, ততো পট্ঠায উত্তরি চতুপঞ্চজনাদিকা সম্পহুলাতি অত্থো. ততোতি চাযং মরিযাদাৰধি. মণ্ডলমাল়োতি অনেকত্থপৰত্তা সমঞ্ঞা, ইধ পন ঈদিসায এৰাতি নিযমেন্তো আহ ‘‘কত্থচী’’তিআদি. কণ্ণিকা ৰুচ্চতি কূটং. হংসৰট্টকচ্ছন্নেনাতি হংসমণ্ডলাকারছন্নেন. তদেৰ ছন্নং অঞ্ঞত্থ ‘‘সুপণ্ণৰঙ্কচ্ছদন’’ন্তি ৰুত্তং. কূটেন যুত্তো অগারো, সোযেৰ সালাতি কূটাগারসালা. থম্ভপন্তিং পরিক্খিপিত্ৰাতি থম্ভমালং পরিৰারেত্ৰা, পরিমণ্ডলাকারেন থম্ভপন্তিং কত্ৰাতি ৰুত্তং হোতি. উপট্ঠানসালা নাম পযিরুপাসনসালা. যত্থ উপট্ঠানমত্তং করোন্তি, ন একরত্তদিরত্তাদিৰসেন নিসীদনং, ইধ পন তথা কতা নিসীদনসালাযেৰাতি দস্সেতি ‘‘ইধ পনা’’তিআদিনা. তেনেৰ পাল়িযং ‘‘সন্নিপতিতান’’ ন্ত্ৰেৰ অৰত্ৰা ‘‘সন্নিসিন্নান’’ন্তিপি ৰুত্তং. মানিতব্বোতি মাল়ো, মীযতি পমীযতীতি ৰা মাল়ো. মণ্ডলাকারেন পটিচ্ছন্নো মাল়োতি মণ্ডলমাল়ো, অনেককোণৰন্তো পটিস্সযৰিসেসো. ‘‘সন্নিসিন্নান’’ন্তি নিসজ্জনৰসেন ৰুত্তং, নিসজ্জনৰসেন ৰা ‘‘সন্নিসিন্নান’’ন্তি সংৰণ্ণেতব্বপদমজ্ঝাহরিত্ৰা সম্বন্ধো. ইমিনা নিসীদনইরিযাপথং, কাযসামগ্গীৰসেন চ সমোধানং সন্ধায পদদ্ৰযমেতং ৰুত্তন্তি দস্সেতি. সঙ্খিযা ৰুচ্চতি কথা সম্মা খিযনতো কথনতো. কথাধম্মোতি কথাসভাৰো, উপপরিক্খা ৰিধীতি কেচি.

‘‘অচ্ছরিয’’ন্তিআদি তস্স রূপদস্সনন্তি আহ ‘‘কতমো পন সো’’তিআদি. সোতি কথাধম্মো. ‘‘নীযতীতি নযো, অত্থো, সদ্দসত্থং অনুগতো নযো সদ্দনযো’’তি (দী. নি. টী. ১.৩) আচরিযধম্মপালত্থেরেন ৰুত্তং. নীযতি অত্থো এতেনাতি ৰা নযো, উপাযো, সদ্দসত্থে আগতো নযো অত্থগহণূপাযো সদ্দনযো. তত্থ হি অনভিণ্হৰুত্তিকে অচ্ছরিয-সদ্দো ইচ্ছিতো রুল়্হিৰসেন. তেনেৰাহ ‘‘অন্ধস্স পব্বতারোহণং ৰিযা’’তিআদি. তস্স হি তদারোহণং ন নিচ্চং, কদাচিযেৰ সিযা, এৰমিদম্পি. অচ্ছরাযোগ্গং অচ্ছরিযং নিরুত্তিনযেন যোগ্গসদ্দস্স লোপতো, তদ্ধিতৰসেন ৰা ণিযপচ্চযস্স ৰিচিত্রৰুত্তিতো, সো পন পোরাণট্ঠকথাযমেৰ আগতত্তা ‘‘অট্ঠকথানযো’’তি ৰুত্তো. পুব্বে অভূতন্তি অভূতপুব্বং, এতেন ন ভূতং অভূতন্তি নিব্বচনং, ভূত-সদ্দস্স চ অতীতত্থং দস্সেতি. যাৰঞ্চিদন্তি সন্ধিৰসেন নিগ্গহিতাগমোতি আহ ‘‘যাৰ চ ইদ’’ন্তি, এতস্স চ ‘‘সুপ্পটিৰিদিতা’’তি এতেন সম্বন্ধো. যাৰ চযত্তকং ইদং অযং নানাধিমুত্তিকতা সুপ্পটিৰিদিতা, তং ‘‘এত্তকমেৰা’’তি ন সক্কা অম্হেহি পটিৰিজ্ঝিতুং, অক্খাতুঞ্চাতি সপাঠসেসত্থো. তেনেৰাহ ‘‘তেন সুপ্পটিৰিদিততায অপ্পমেয্যতং দস্সেতী’’তি.

‘‘ভগৰতা’’তিআদীহি পদেহি সমানাধিকরণভাৰেন ৰুত্তত্তা তেনাতি এত্থ -সদ্দো সকত্থপটিনিদ্দেসো, তস্মা যেন অভিসম্বুদ্ধভাৰেন ভগৰা পকতো সমানো সুপাকটো নাম হোতি, তদভিসম্বুদ্ধভাৰং সদ্ধিং আগমনপটিপদায তস্স অত্থভাৰেন দস্সেন্তো ‘‘যো সো’’তিআদিমাহ. ন হেত্থ সো পুব্বে ৰুত্তো অত্থি, যো অত্থো তেহি থেরেহি ত-সদ্দেন পরামসিতব্বো ভৰেয্য. তস্মা যথাৰুত্তগুণসঙ্খাতং সকত্থংযেৰেস পধানভাৰেন পরামসতীতি দট্ঠব্বং. অনুত্তরং সম্মাসম্বোধিন্তি অগ্গমগ্গঞাণপদট্ঠানং অনাৰরণঞাণং, অনাৰরণঞাণপদট্ঠানঞ্চ অগ্গমগ্গঞাণং. তদুভযঞ্হি সম্মা অৰিপরীতং সযমেৰ বুজ্ঝতি, সম্মা ৰা পসট্ঠা সুন্দরং বুজ্ঝতীতি সম্মাসম্বোধি. সা পন বুদ্ধানং সব্বগুণসম্পত্তিং দেতি অভিসেকো ৰিয রঞ্ঞো সব্বলোকিস্সরিযভাৰং, তস্মা ‘‘অনুত্তরা সম্মাসম্বোধী’’তি ৰুচ্চতি. অভিসম্বুদ্ধোতি অব্ভঞ্ঞাসি পটিৰিজ্ঝি, তেন তাদিসেন ভগৰতাতি অত্থো. সতিপি ঞাণদস্সনানং ইধ পঞ্ঞাৰেৰচনভাৰে তেন তেন ৰিসেসেন নেসং ৰিসযৰিসেসপ্পৰত্তিং দস্সেন্তো ‘‘তেসং তেসং সত্তান’’ন্তিআদিমাহ. এত্থ হি পঠমমত্থং অসাধারণঞাণৰসেন দস্সেতি. আসযানুসযঞাণেন জানতা সব্বঞ্ঞুতানাৰরণঞাণেহি পস্সতাতি অত্থো.

দুতিযং ৰিজ্জত্তযৰসেন. পুব্বেনিৰাসাদীহীতি পুব্বেনিৰাসাসৰক্খযঞাণেহি. ততিযং অভিঞ্ঞানাৰরণঞাণৰসেন. অভিঞ্ঞাপরিযাপন্নেপি ‘‘তীহি ৰিজ্জাহী’’তি তাসং রাসিভেদদস্সনত্থং ৰুত্তং. অনাৰরণঞাণসঙ্খাতেন সমন্তচক্খুনা পস্সতাতি অত্থো. চতুত্থং সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণমংসচক্খুৰসেন. পঞ্ঞাযাতি সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণেন. কুট্টস্স ভিত্তিযা তিরো পরং, অন্তো ৰা, তদাদীসু গতানি. অতিৰিসুদ্ধেনাতি অতিৰিয ৰিসুদ্ধেন পঞ্চৰণ্ণসমন্নাগতেন সুনীলপাসাদিকঅক্খিলোমসমলঙ্কতেন রত্তিঞ্চেৰ দিৰা চ সমন্তা যোজনং পস্সন্তেন মংসচক্খুনা. পঞ্চমং পটিৰেধদেসনাঞাণৰসেন. ‘‘অত্তহিতসাধিকাযা’’তি একংসতো ৰুত্তং, পরিযাযতো পনেসা পরহিতসাধিকাপি হোতি. তায হি ধম্মসভাৰপটিচ্ছাদককিলেসসমুগ্ঘাতায দেসনাঞাণাদি সম্ভৰতি. পটিৰেধপঞ্ঞাযাতি অরিযমগ্গপঞ্ঞায. ৰিপস্সনাসহগতো সমাধি পদট্ঠানং আসন্নকারণমেতিস্সাতি সমাধিপদট্ঠানা, তায. দেসনাপঞ্ঞাযাতি দেসনাকিচ্চনিপ্ফাদকেন সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণেন. অরীনন্তি কিলেসারীনং, পঞ্চমারানং ৰা, সাসনপচ্চত্থিকানং ৰা অঞ্ঞতিত্থিযানং. তেসং হননং পাটিহারিযেহি অভিভৰনং অপ্পটিভানতাকরণং, অজ্ঝুপেক্খনঞ্চ মজ্ঝিমপণ্ণাসকে পঞ্চমৰগ্গে সঙ্গীতং চঙ্কীসুত্তঞ্চেত্থ (ম. নি. ২.৪২২) নিদস্সনং, এতেন অরযো হতা অনেনাতি নিরুত্তিনযেন পদসিদ্ধিমাহ. অতো নাৰচনস্স তাব্যপ্পদেসো মহাৰিসযেনাতি দট্ঠব্বং. অপিচ অরযো হনতীতি অন্তসদ্দেন পদসিদ্ধি, ইকারস্স চ অকারো. পচ্চযাদীনং সম্পদানভূতানং, তেসং ৰা পটিগ্গহণং, পটিগ্গহিতুং ৰা অরহতীতি অরহন্তি দস্সেতি ‘‘পচ্চযাদীনঞ্চ অরহত্তা’’তি ইমিনা. সম্মাতি অৰিপরীতং. সামঞ্চাতি সযমেৰ, অপরনেয্যো হুত্ৰাতি ৰুত্তং হোতি. কথং পনেত্থ ‘‘সব্বধম্মান’’ন্তি অযং ৰিসেসো লব্ভতীতি? সামঞ্ঞজোতনায ৰিসেসে অৰট্ঠানতো, ৰিসেসত্থিনা চ ৰিসেসস্স অনুপযোজেতব্বতো যজ্জেৰং ‘‘ধম্মান’’ন্তি ৰিসেসোৰানুপযোজিতো সিযা, কস্মা সব্বধম্মানন্তি অযমত্থো অনুপযোজীযতীতি? একদেসস্স অগ্গহণতো. পদেসগ্গহণে হি অসতি গহেতব্বস্স নিপ্পদেসতা ৰিঞ্ঞাযতি যথা ‘‘দিক্খিতো ন দদাতী’’তি, এস নযো ঈদিসেসু.

ইদানি চ চতূহি পদেহি চতুৰেসারজ্জৰসেন অত্তনা অধিপ্পেততরং ছট্ঠমত্থং দস্সেতুং ‘‘অন্তরাযিকধম্মে ৰা’’তিআদি ৰুত্তং. তথা হি তদেৰ নিগমনং করোতি ‘‘এৰ’’ন্তিআদিনা. তত্থ অন্তরাযকরধম্মঞাণেন জানতা, নিয্যানিকধম্মঞাণেন পস্সতা, আসৰক্খযঞাণেন অরহতা, সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণেন সম্মাসম্বুদ্ধেনআতি যথাক্কমং যোজেতব্বং. অনত্থচরণেন কিলেসা এৰ অরযোতি কিলেসারযো, তেসং কিলেসারীনং. এত্থাহ – যস্স ঞাণস্স ৰসেন সম্মা সামঞ্চ সব্বধম্মানং বুদ্ধত্তা ভগৰা সম্মাসম্বুদ্ধো নাম জাতো, কিং পনিদং ঞাণং সব্বধম্মানং বুজ্ঝনৰসেন পৰত্তমানং সকিংযেৰ সব্বস্মিং ৰিসযে পৰত্ততি, উদাহু কমেনাতি. কিঞ্চেত্থ – যদি তাৰ সকিংযেৰ সব্বস্মিং ৰিসযে পৰত্ততি, এৰং সতি অতীতানাগতপচ্চুপ্পন্নঅজ্ঝত্তবহিদ্ধাদিভেদভিন্নানং সঙ্খতধম্মানং, অসঙ্খতসম্মুতিধম্মানঞ্চ একজ্ঝং উপট্ঠানে দূরতো চিত্তপটং পেক্খন্তস্স ৰিয পটিভাগেনাৰবোধো ন সিযা, তথা চ সতি ‘‘সব্বে ধম্মা অনত্তা’’তি (অ. নি. ৩.১৩৭; ধ. প. ২৭৯; মহানি. ২৭; চূল়নি. ৮, ১০; নেত্তি. ৫) ৰিপস্সন্তানং অনত্তাকারেন ৰিয সব্বে ধম্মা অনিরূপিতরূপেন ভগৰতো ঞাণৰিসযা হোন্তীতি আপজ্জতি. যেপি ‘‘সব্বঞেয্যধম্মানং ঠিতিলক্খণৰিসযং ৰিকপ্পরহিতং সব্বকালং বুদ্ধানং ঞাণং পৰত্ততি, তেন তে ‘সব্বৰিদূ’তি ৰুচ্চন্তি. এৰঞ্চ কত্ৰা –

‘গচ্ছং সমাহিতো নাগো, ঠিতো নাগো সমাহিতো;

সেয্যং সমাহিতো নাগো, নিসিন্নোপি সমাহিতো’তি. (অ. নি. ৬.৪৩); –

ইদম্পি সব্বদা ঞাণপ্পৰত্তিদীপকং অঙ্গুত্তরাগমে নাগোপমসুত্তৰচনং সুৰুত্তং নাম হোতী’’তি ৰদন্তি, তেসম্পি ৰাদে ৰুত্তদোসা নাতিৰত্তি. ঠিতিলক্খণারম্মণতায চ অতীতানাগতধম্মানং তদভাৰতো একদেসৰিসযমেৰ ভগৰতো ঞাণং সিযা, তস্মা সকিঞ্ঞেৰ সব্বস্মিং ৰিসযে ঞাণং পৰত্ততীতি ন যুজ্জতি. অথ কমেন সব্বস্মিম্পি ৰিসযে ঞাণং পৰত্ততি, এৰম্পি ন যুজ্জতি. ন হি জাতিভূমিসভাৰাদিৰসেন, দিসাদেসকালাদিৰসেন চ অনেকভেদভিন্নে ঞেয্যে কমেন গয্হমানে তস্স অনৰসেসপটিৰেধো সম্ভৰতি অপরিযন্তভাৰতো ঞেয্যস্স. যে পন ‘‘অত্থস্স অৰিসংৰাদনতো ঞেয্যস্স একদেসং পচ্চক্খং কত্ৰা সেসেপি এৰন্তি অধিমুচ্চিত্ৰা ৰৰত্থাপনেন সব্বঞ্ঞূ নাম ভগৰা জাতো, তঞ্চ ঞাণং ন অনুমানিকং নাম সংসযাভাৰতো. সংসযানুবদ্ধঞ্হি ঞাণং লোকে অনুমানিক’’ন্তি ৰদন্তি, তেসম্পি তং ন যুত্তমেৰ. সব্বস্স হি অপ্পচ্চক্খভাৰে অত্থাৰিসংৰাদনেন ঞেয্যস্স একদেসং পচ্চক্খং কত্ৰা সেসেপি এৰন্তি অধিমুচ্চিত্ৰা ৰৰত্থাপনস্সেৰ অসম্ভৰতো তথা অসক্কুণেয্যত্তা চ. যঞ্হি সেসং, তদপচ্চক্খমেৰ, অথ তম্পি পচ্চক্খং, তস্স সেসভাৰো এৰ ন সিযা, অপরিযন্তভাৰতো ঞেয্যস্স তথাৰৰত্থিতুমেৰ ন সক্কাতি? সব্বমেতং অকারণং. কস্মা? অৰিসযৰিচারণভাৰতো. ৰুত্তঞ্হেতং ভগৰতা ‘‘বুদ্ধানং ভিক্খৰে, বুদ্ধৰিসযো অচিন্তেয্যো ন চিন্তেতব্বো, যং চিন্তেন্তো উম্মাদস্স ৰিঘাতস্স ভাগী অস্সা’’তি (অ. নি. ৪.৭৭) ইদং পনেত্থ সন্নিট্ঠানং – যং কিঞ্চি ভগৰতা ঞাতুং ইচ্ছিতং, সকলমেকদেসো ৰা, তত্থ তত্থ অপ্পটিহতৰুত্তিতায পচ্চক্খতো ঞাণং পৰত্ততি নিচ্চসমাধানঞ্চ ৰিক্খেপাভাৰতো, ঞাতুং ইচ্ছিতস্স চ সকলস্স অৰিসযভাৰে তস্স আকঙ্খাপটিবদ্ধৰুত্তিতা ন সিযা, একন্তেনেৰ সা ইচ্ছিতব্বা, সব্বে ধম্মা বুদ্ধস্স ভগৰতো আৰজ্জনপটিবদ্ধা আকঙ্খাপটিবদ্ধা মনসিকারপটিবদ্ধা চিত্তুপ্পাদপটিবদ্ধাতি (মহানি. ৬৯, ১৫৬; চূল়নি. ৮৫; পটি. ম. ৩.৫) ৰচনতো. অতীতানাগতৰিসযম্পি ভগৰতো ঞাণং অনুমানাগমতক্কগহণৰিরহিতত্তা পচ্চক্খমেৰ.

ননু চ এতস্মিম্পি পক্খে যদা সকলং ঞাতুং ইচ্ছিতং, তদা সকিংযেৰ সকলৰিসযতায অনিরূপিতরূপেন ভগৰতো ঞাণং পৰত্তেয্যাতি ৰুত্তদোসা নাতিৰত্তিযেৰাতি? ন, তস্স ৰিসোধিতত্তা. ৰিসোধিতো হি সো বুদ্ধৰিসযো অচিন্তেয্যোতি. অঞ্ঞথা পচুরজনঞাণসমানৰুত্তিতায বুদ্ধানং ভগৰন্তানং ঞাণস্স অচিন্তেয্যতা ন সিযা, তস্মা সকলধম্মারম্মণম্পি তং একধম্মারম্মণং ৰিয সুৰৰত্থাপিতেযেৰ তে ধম্মে কত্ৰা পৰত্ততীতি ইদমেত্থ অচিন্তেয্যং, ‘‘যাৰতকং নেয্যং, তাৰতকং ঞাণং. যাৰতকং ঞাণং, তাৰতকং নেয্যং. নেয্যপরিযন্তিকং ঞাণং, ঞাণপরিযন্তিকং নেয্যং. নেয্যং অতিক্কমিত্ৰা ঞাণং নপ্পৰত্ততি, ঞাণং অতিক্কমিত্ৰা নেয্যপথো নত্থি. অঞ্ঞমঞ্ঞপরিযন্তট্ঠাযিনো তে ধম্মা, যথা দ্ৰিন্নং সমুগ্গপটলানং সম্মা ফুসিতানং হেট্ঠিমং সমুগ্গপটলং উপরিমং নাতিৰত্ততি, উপরিমং সমুগ্গপটলং হেট্ঠিমং নাতিৰত্ততি. অঞ্ঞমঞ্ঞপরিযন্তট্ঠাযিনো, এৰমেৰ বুদ্ধস্স ভগৰতো নেয্যঞ্চ ঞাণঞ্চ অঞ্ঞমঞ্ঞপরিযন্তট্ঠাযিনো…পে… তে ধম্মা’’তি (মহানি. ৬৯, ১৫৬; চূল়নি. ৮৫; পটি. ম. ৩.৫) এৰমেকজ্ঝং, ৰিসুং, সকিং, কমেন ৰা ইচ্ছানুরূপং পৰত্তস্স তস্স ঞাণস্স ৰসেন সম্মা সামঞ্চ সব্বধম্মানং বুদ্ধত্তা ভগৰা সম্মাসম্বুদ্ধো নাম জাতোতি.

অযং পনেত্থ অট্ঠকথামুত্তকো নযো – ঠানাঠানাদীনি ছব্বিসযানি ছহি ঞাণেহি জানতা, যথাকম্মূপগে সত্তে চুতূপপাতদিব্বচক্খুঞাণেহি পস্সতা, সৰাসনানমাসৰানং আসৰক্খযঞাণেন খীণত্তা অরহতা, ঝানাদিধম্মে সংকিলেসৰোদানৰসেন সামংযেৰ অৰিপরীতাৰবোধতো সম্মাসম্বুদ্ধেন, এৰং দসবলঞাণৰসেন চতূহাকারেহি থোমিতেন. অপিচ তীসু কালেসু অপ্পটিহতঞাণতায জানতা, তিণ্ণম্পি কম্মানং ঞাণানুপরিৰত্তিতো নিসম্মকারিতায পস্সতা, দৰাদীনং ছন্নমভাৰসাধিকায পহানসম্পদায অরহতা, ছন্দাদীনং ছন্নমহানিহেতুভূতায অপরিক্খযপটিভানসাধিকায সব্বঞ্ঞুতায সম্মাসম্বুদ্ধেন, এৰং অট্ঠারসাৰেণিকবুদ্ধধম্মৰসেন (দী. নি. অট্ঠ. ৩.৩০৫) চতূহাকারেহি থোমিতেনাতি এৰমাদিনা তেসং তেসং ঞাণদস্সনপহানবোধনত্থেহি সঙ্গহিতানং বুদ্ধগুণানং ৰসেন যোজনা কাতব্বাতি.

চতুৰেসারজ্জং সন্ধায ‘‘চতূহাকারেহী’’তি ৰুত্তং. ‘‘থোমিতেনা’’তি এতেন ইমেসং ‘‘ভগৰতা’’তি পদস্স ৰিসেসনতং দস্সেতি. যদিপি হীনপণীতভেদেন দুৰিধাৰ অধিমুত্তি পাল়িযং ৰুত্তা, পৰত্তিআকারৰসেন পন অনেকভেদভিন্নাৰাতি আহ ‘‘নানাধিমুত্তিকতা’’তি. সা পন অধিমুত্তি অজ্ঝাসযধাতুযেৰ, তদপি তথা তথা দস্সনং, খমনং, রোচনঞ্চাতি অত্থং ৰিঞ্ঞাপেতি ‘‘নানজ্ঝাসযতা’’তি ইমিনা. তথা হি ৰক্খতি ‘‘নানাধিমুত্তিকতা নানজ্ঝাসযতা নানাদিট্ঠিকতা নানক্খন্তিতা নানারুচিতা’’তি. ‘‘যাৰঞ্চিদ’’ন্তি এতস্স ‘‘সুপ্পটিৰিদিতা’’তি ইমিনা সম্বন্ধো. তত্থ চ ইদন্তি পদপূরণমত্তং, ‘‘নানাধিমুত্তিকতা’’তি এতেন ৰা পদেন সমানাধিকরণং, তস্সত্থো পন পাকটোযেৰাতি আহ ‘‘যাৰ চ সুট্ঠু পটিৰিদিতা’’তি.

‘‘যা চ অয’’ন্তিআদিনা ধাতুসংযুত্তপাল়িং দস্সেন্তো তদেৰ সংযুত্তং মনসি করিত্ৰা তেসং অৰণ্ণৰণ্ণভাসনেন সদ্ধিং ঘটেত্ৰা থেরানমযং সঙ্খিযধম্মো উদপাদীতি দস্সেতি. অতো অস্স ভগৰতো ধাতুসংযুত্তদেসনানযেন তাসং সুপ্পটিৰিদিতভাৰং সমত্থনৰসেন দস্সেতুং ‘‘অযং হী’’তিআদিমাহাতি অত্থো দট্ঠব্বো. সুপ্পটিৰিদিতভাৰসমত্থনঞ্হি ‘‘অযং হী’’তিআদিৰচনং. তত্থ যা অযং নানাধিমুত্তিকতা…পে… রুচিতাতি সম্বন্ধো. ধাতুসোতি অজ্ঝাসযধাতুযা. সংসন্দন্তীতি সম্বন্ধেন্তি ৰিস্সাসেন্তি. সমেন্তীতি সম্মা, সহ ৰা ভৰন্তি. ‘‘হীনাধিমুত্তিকা’’তিআদি তথাভাৰৰিভাৰনং. অতীতম্পি অদ্ধানন্তি অতীতস্মিং কালে, অচ্চন্তসংযোগে ৰা এতং উপযোগৰচনং. নানাধিমুত্তিকতা-পদস্স নানজ্ঝাসযতাতি অত্থৰচনং. নানাদিট্ঠি…পে… রুচিতাতি তস্স সরূপদস্সনং. সস্সতাদিলদ্ধিৰসেন নানাদিট্ঠিকতা. পাপাচারকল্যাণাচারাদিপকতিৰসেন নানক্খন্তিতা. পাপিচ্ছাঅপ্পিচ্ছাদিৰসেন নানারুচিতা. নাল়িযাতি তুম্বেন, আল়্হকেন ৰা. তুলাযাতি মানেন. নানাধিমুত্তিকতাঞাণন্তি চেত্থ সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণমেৰ অধিপ্পেতং, ন দসবলঞাণন্তি আহ ‘‘সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণেনা’’তি. এৰং আচরিযধম্মপালত্থেরেন (দী. নি. টী. ১.৩) ৰুত্তং, অভিধম্মট্ঠকথাযং, দসবলসুত্তট্ঠকথাসু (ম. নি. অট্ঠ. ১.১৪৯; অ. নি. অট্ঠ. ৩.১০.২১; ৰিভ. অট্ঠ. ৮৩১) চ এৰমাগতং.

পরৰাদী পনাহ ‘‘দসবলঞাণং নাম পাটিযেক্কং নত্থি, সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণস্সেৰাযং পভেদো’’তি, তং তথা ন দট্ঠব্বং. অঞ্ঞমেৰ হি দসবলঞাণং, অঞ্ঞং সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং. দসবলঞাণঞ্হি সককিচ্চমেৰ জানাতি, সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং পন তম্পি ততো অৰসেসম্পি জানাতি. দসবলঞাণেসু হি পঠমং কারণাকারণমেৰ জানাতি, দুতিযং কম্মন্তরৰিপাকন্তরমেৰ, ততিযং কম্মপরিচ্ছেদমেৰ, চতুত্থং ধাতুনানত্তকারণমেৰ, পঞ্চমং সত্তানমজ্ঝাসযাধিমুত্তিমেৰ, ছট্ঠং ইন্দ্রিযানং তিক্খমুদুভাৰমেৰ, সত্তমং ঝানাদীহি সদ্ধিং তেসং সংকিলেসাদিমেৰ, অট্ঠমং পুব্বেনিৰুত্থক্খন্ধসন্ততিমেৰ, নৰমং সত্তানং চুতিপটিসন্ধিমেৰ, দসমং সচ্চপরিচ্ছেদমেৰ, সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং পন এতেহি জানিতব্বঞ্চ ততো উত্তরিঞ্চ জানাতি, এতেসং পন কিচ্চং ন সব্বং করোতি. তঞ্হি ঝানং হুত্ৰা অপ্পেতুং ন সক্কোতি, ইদ্ধি হুত্ৰা ৰিকুব্বিতুং ন সক্কোতি, মগ্গো হুত্ৰা কিলেসে খেপেতুং ন সক্কোতি. অপিচ পরৰাদী এৰং পুচ্ছিতব্বো ‘‘দসবলঞাণং নাম এতং সৰিতক্কসৰিচারং অৰিতক্কৰিচারমত্তং অৰিতক্কঅৰিচারং, কামাৰচরং রূপাৰচরং অরূপাৰচরং, লোকিযং লোকুত্তর’’ন্তি. জানন্তো পটিপাটিযা সত্ত ঞাণানি ‘‘সৰিতক্কসৰিচারানী’’তি ৰক্খতি, ততো পরানি দ্ৰে ‘‘অৰিতক্কঅৰিচারানী’’তি ৰক্খতি, আসৰক্খযঞাণং ‘‘সিযা সৰিতক্কসৰিচারং, সিযা অৰিতক্কৰিচারমত্তং, সিযা অৰিতক্কঅৰিচার’’ন্তি ৰক্খতি, তথা পটিপাটিযা সত্ত কামাৰচরানি, ততো পরং দ্ৰে রূপাৰচরানি, অৰসানে একং ‘‘লোকুত্তর’ন্তি ৰক্খতি, সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং পন সৰিতক্কসৰিচারমেৰ, কামাৰচরমেৰ, লোকিযমেৰাতি. ইতি অঞ্ঞদেৰ দসবলঞাণং, অঞ্ঞং সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণন্তি, তস্মা পঞ্চমবলঞাণসঙ্খাতেন নানাধিমুত্তিকতাঞাণেন চ সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণেন চ ৰিদিতাতি অত্থো ৰেদিতব্বো. চ-কারোপি হি পোত্থকেসু দিস্সতি. সাতি যথাৰুত্তা নানাধিমুত্তিকতা. ‘‘দ্ৰেপি নামা’’তিআদিনা যথাৰুত্তসুত্তস্সত্থং সঙ্খেপেন দস্সেত্ৰা ‘‘ইমেসু চাপী’’তিআদিনা তস্স সঙ্খিযধম্মস্স তদভিসম্বন্ধতং আৰি করোতি. ইতি হ মেতি এত্থ এৰংসদ্দত্থে ইতি-সদ্দো, -কারো নিপাতমত্তং, আগমো ৰা. সন্ধিৰসেন ইকারলোপো, অকারাদেসো ৰাতি দস্সেতি ‘‘এৰং ইমে’’তি ইমিনা.

. ‘‘ৰিদিত্ৰা’’তি এত্থ পকতিযত্থভূতা ৰিজাননকিরিযা সামঞ্ঞেন অভেদৰতীপি সমানা তংতংকরণযোগ্যতায অনেকপ্পভেদাতি দস্সেতুং ‘‘ভগৰা হী’’তিআদি ৰুত্তং. ৰত্থূনীতি ঘরৰত্থূনি. ‘‘সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণেন দিস্ৰা অঞ্ঞাসী’’তি চ ৰোহারৰচনমত্তমেতং. ন হি তেন দস্সনতো অঞ্ঞং জাননং নাম নত্থি. তদিদং ঞাণং আৰজ্জনপটিবদ্ধং আকঙ্খাপটিবদ্ধং মনসিকারপটিবদ্ধং চিত্তুপ্পাদপটিবদ্ধং হুত্ৰা পৰত্ততি. কিং নাম করোন্তো ভগৰা তেন ঞাণেন আৰজ্জনাদিপটিবদ্ধেন অঞ্ঞাসীতি সোতূনমত্থস্স সুৰিঞ্ঞাপনত্থং পরম্মুখা ৰিয চোদনং সমুট্ঠাপেতি ‘‘কিং করোন্তো অঞ্ঞাসী’’তি ইমিনা, পচ্ছিমযামকিচ্চং করোন্তো তং ঞাণং আৰজ্জনাদিপটিবদ্ধং হুত্ৰা তেন তথা অঞ্ঞাসীতি ৰুত্তং হোতি. সামঞ্ঞস্মিং সতি ৰিসেসৰচনং সাত্থকং সিযাতি অনুযোগেনাহ ‘‘কিচ্চঞ্চনামেত’’ন্তিআদি. অরহত্তমগ্গেন সমুগ্ঘাতং কতং তস্স সমুট্ঠাপককিলেসসমুগ্ঘাটনেন, যতো ‘‘নত্থি অব্যাৰটমনো’’তি অট্ঠারসসু বুদ্ধধম্মেসু ৰুচ্চতি. নিরত্থকো চিত্তসমুদাচারো নত্থীতি হেত্থ অত্থো. এৰম্পি ৰুত্তানুযোগো তদৰত্থোযেৰাতি চোদনমপনেতি ‘‘তং পঞ্চৰিধ’’ন্তিআদিনা. তত্থ পুরিমকিচ্চদ্ৰযং দিৰসভাগৰসেন, ইতরত্তযং রত্তিভাগৰসেন গহেতব্বং তথাযেৰ ৰক্খমানত্তা.

‘‘উপট্ঠাকানুগ্গহণত্থং, সরীরফাসুকত্থঞ্চা’’তি এতেন অনেককপ্পসমুপচিতপুঞ্ঞসম্ভারজনিতং ভগৰতো মুখৰরং দুগ্গন্ধাদিদোসং নাম নত্থি, তদুভযত্থমেৰ পন মুখধোৰনাদীনি করোতীতি দস্সেতি. সব্বোপি হি বুদ্ধানং কাযো বাহিরব্ভন্তরেহি মলেহি অনুপক্কিলিট্ঠো সুধোতমণি ৰিয হোতি. ৰিৰিত্তাসনেতি ফলসমাপত্তীনমনুরূপে ৰিৰেকানুব্রূহনাসনে. ৰীতিনামেত্ৰাতি ফলসমাপত্তীহি ৰীতিনামনং ৰুত্তং, তম্পি ন ৰিৰেকনিন্নতায, পরেসঞ্চ দিট্ঠানুগতি আপজ্জনত্থং. সুরত্তদুপট্টং অন্তরৰাসকং ৰিহারনিৰাসনপরিৰত্তনৰসেন নিৰাসেত্ৰা ৰিজ্জুলতাসদিসং কাযবন্ধনং বন্ধিত্ৰা মেঘৰণ্ণং সুগতচীৰরং পারুপিত্ৰা সেলমযপত্তং আদাযাতি অধিপ্পাযো. তথাযেৰ হি তত্থ তত্থ ৰুত্তো. ‘‘কদাচি এককো’’তিআদি তেসং তেসং ৰিনেয্যানং ৰিনযনানুকূলং ভগৰতো উপসঙ্কমনদস্সনং. গামং ৰা নিগমং ৰাতি এত্থ ৰা-সদ্দো ৰিকপ্পনত্থো, তেন নগরম্পি ৰিকপ্পেতি. যথারুচি ৰত্তমানেহি অনেকেহি পাটিহারিযেহি পৰিসতীতি সম্বন্ধো.

‘‘সেয্যথিদ’’ন্তিআদিনা পচ্ছিমপক্খং ৰিত্থারেতি. সেয্যথিদন্তি চ তং কতমন্তি অত্থে নিপাতো, ইদং ৰা সপ্পাটিহীরপৰিসনং কতমন্তিপি ৰট্টতি. মুদুগতৰাতাতি মুদুভূতা, মুদুভাৰেন ৰা গতা ৰাতা. উদকফুসিতানীতি উদকবিন্দূনি. মুঞ্চন্তাতি ওসিঞ্চন্তা. রেণুং ৰূপসমেত্ৰাতি রজং সন্নিসীদাপেত্ৰা উপরি ৰিতানং হুত্ৰা তিট্ঠন্তি চণ্ড-ৰাতাতপ-হিমপাতাদি-হরণেন ৰিতানকিচ্চনিপ্ফাদকত্তা, ততো ততো হিমৰন্তাদীসু পুপ্ফূপগরুক্খতো উপসংহরিত্ৰাতি অত্থস্স ৰিঞ্ঞাযমানত্তা তথা ন ৰুত্তং. সমভাগকরণমত্তেন ওনমন্তি, উন্নমন্তি চ, ততোযেৰ পাদনিক্খেপসমযে সমাৰ ভূমি হোতি. নিদস্সনমত্তঞ্চেতং সক্খরকথলকণ্টকসঙ্কুকললাদিঅপগমনস্সাপি সম্ভৰতো, তঞ্চ সুপ্পতিট্ঠিতপাদতালক্খণস্স নিস্সন্দফলং, ন ইদ্ধিনিম্মানং. পদুমপুপ্ফানি ৰাতি এত্থ ৰা-সদ্দো ৰিকপ্পনত্থো, তেন ‘‘যদি যথাৰুত্তনযেন সমা ভূমি হোতি, এৰং সতি তানি ন পটিগ্গণ্হন্তি, তথা পন অসতিযেৰ পটিগ্গণ্হন্তী’’তি ভগৰতো যথারুচি পৰত্তনং দস্সেতি. সব্বদাৰ ভগৰতো গমনং পঠমং দক্খিণপাদুদ্ধরণসঙ্খাতানুব্যঞ্জনপটিমণ্ডিতন্তি আহ ‘‘ঠপিতমত্তে দক্খিণপাদে’’তি. বুদ্ধানং সব্বদক্খিণতায তথা ৰুত্তন্তি আচরিযধম্মপালত্থেরো,(দী. নি. টী. ১.৪) আচরিযসারিপুত্তত্থেরো (অ. নি. অট্ঠ. ১.৫৩) চ ৰদতি, সব্বেসং উত্তমতায এৰং ৰুত্তন্তি অত্থো. এৰং সতি উত্তমপুরিসানং তথাপকতিতাযাতি আপজ্জতি. ঠপিতমত্তে নিক্খমিত্ৰা ধাৰন্তীতি সম্বন্ধো. ইদঞ্চ যাৰদেৰ ৰিনেয্যজনৰিনযনত্থং সত্থু পাটিহারিযন্তি তেসং দস্সনট্ঠানং সন্ধায ৰুত্তং. ‘‘ছব্বণ্ণরস্মিযো’’তি ৰত্ৰাপি ‘‘সুৰণ্ণরসপিঞ্জরানি ৰিযা’’তি ৰচনং ভগৰতো সরীরে পীতাভায যেভুয্যতাযাতি দট্ঠব্বং. ‘‘রস-সদ্দো চেত্থ উদকপরিযাযো, পিঞ্জর-সদ্দো হেমৰণ্ণপরিযাযো, সুৰণ্ণজলধারা ৰিয সুৰণ্ণৰণ্ণানীতি অত্থো’’তি (সারত্থ. টী. ১.বুদ্ধাচিণ্ণকথা.২২) সারত্থদীপনিযং ৰুত্তং. পাসাদকূটাগারাদীনি তেসু তেসু গামনিগমাদীসু সংৰিজ্জমানানি অলঙ্করোন্তিযো হুত্ৰা.

‘‘তথা’’তিআদিনা সযমেৰ ধম্মতাৰসেন তেসং সদ্দকরণং দস্সেতি. তদা কাযং উপগচ্ছন্তীতি কাযূপগানি, ন যত্থ কত্থচি ঠিতানি. ‘‘অন্তরৰীথি’’ন্তি ইমিনা ভগৰতো পিণ্ডায গমনানুরূপৰীথিং দস্সেতি. ন হি ভগৰা লোলুপ্পচারপিণ্ডচারিকো ৰিয যত্থ কত্থচি গচ্ছতি. যে পঠমং গতা, যে ৰা তদনুচ্ছৰিকং পিণ্ডপাতং দাতুং সমত্থা, তে ভগৰতোপি পত্তং গণ্হন্তীতি ৰেদিতব্বং. পটিমানেন্তীতি পতিস্সমানসা পূজেন্তি, ভগৰন্তং ৰা পটিমানাপেন্তি পটিমানন্তং করোন্তি. ৰোহারমত্তঞ্চেতং, ভগৰতো পন অপটিমাননা নাম নত্থি. চিত্তসন্তানানীতি অতীতে, এতরহি চ পৰত্তচিত্তসন্তানানি. যথা কেচি অরহত্তে পতিট্ঠহন্তি, তথা ধম্মং দেসেতীতি সম্বন্ধো. কেচি পব্বজিত্ৰাতি চ অরহত্তসমাপন্নানং পব্বজ্জাসঙ্খেপগতদস্সনত্থং, ন পন গিহীনং অরহত্তসমাপন্নতাপটিক্খেপনত্থং. অযঞ্হি অরহত্তপ্পত্তানং গিহীনং সভাৰো, যা তদহেৰ পব্বজ্জা ৰা, কালং কিরিযাৰাতি. তথা হি ৰুত্তং আযস্মতা নাগসেনত্থেরেন ‘‘ৰিসমং মহারাজ, গিহিলিঙ্গং, ৰিসমে লিঙ্গে লিঙ্গদুব্বলতায অরহত্তং পত্তো গিহী তস্মিংযেৰ দিৰসে পব্বজতি ৰা পরিনিব্বাযতি ৰা নেসো মহারাজ, দোসো অরহত্তস্স, গিহিলিঙ্গস্সেৰেসো দোসো যদিদং লিঙ্গদুব্বলতা’’তি (মি. প. ৫.২.২) সব্বং ৰত্তব্বং. এত্থ চ সপ্পাটিহীরপ্পৰেসনসম্বন্ধেনেৰ মহাজনানুগ্গহণং দস্সিতং, অপ্পাটিহীরপ্পৰেসনেন চ পন ‘‘তে সুনিৰত্থা সুপারুতা’’তিআদিৰচনং যথারহং সম্বন্ধিত্ৰা মহাজনানুগ্গহণং অত্থতো ৰিভাৰেতব্বং হোতি. তম্পি হি পুরেভত্তকিচ্চমেৰাতি. উপট্ঠানসালা চেত্থ মণ্ডলমাল়ো. তত্থ গন্ত্ৰা মণ্ডলমাল়েতি ইধ পাঠো লিখিতো. ‘‘গন্ধমণ্ডলমাল়ে’’তিপি (অ. নি. অট্ঠ. ১.৫৩) মনোরথপূরণিযা দিস্সতি, তট্টীকাযঞ্চ ‘‘চতুজ্জাতিযগন্ধেন পরিভণ্ডে মণ্ডলমাল়ে’’তি ৰুত্তং. গন্ধকুটিং পৰিসতীতি চ পৰিসনকিরিযাসম্বন্ধতায, তস্সমীপতায চ ৰুত্তং, তস্মা পৰিসিতুং গচ্ছতীতি অত্থো দট্ঠব্বো, ন পন অন্তো তিট্ঠতীতি. এৰঞ্হি ‘‘অথ খো ভগৰা’’তিআদিৰচনং (দী. নি. ১.৪) সূপপন্নং হোতি.

অথ খোতি এৰং গন্ধকুটিং পৰিসিতুং গমনকালে. উপট্ঠানেতি সমীপপদেসে. ‘‘পাদে পক্খালেত্ৰা পাদপীঠে ঠত্ৰা ভিক্খুসঙ্ঘং ওৰদতী’’তি এত্থ পাদে পক্খালেন্তোৰ পাদপীঠে তিট্ঠন্তো ওৰদতীতি ৰেদিতব্বং. এতদত্থংযেৰ হি ভিক্খূনং ভত্তকিচ্চপরিযোসানং আগমযমানো নিসীদি. দুল্লভা সম্পত্তীতি সতিপি মনুস্সত্তপটিলাভে পতিরূপদেসৰাসইন্দ্রিযাৰেকল্লসদ্ধাপটিলাভাদযো সম্পত্তিসঙ্খাতা গুণা দুল্লভাতি অত্থো. পোত্থকেসু পন ‘‘দুল্লভা সদ্ধাসম্পত্তী’’তি পাঠো দিস্সতি, সো অযুত্তোৰ. তত্থাতি তস্মিং পাদপীঠে ঠত্ৰা ওৰদনকালে, তেসু ৰা ভিক্খূসু, রত্তিযা ৰসনং ঠানং রত্তিট্ঠানং, তথা দিৰাঠানং. ‘‘কেচী’’তিআদি তব্বিৰরণং. চাতুমহারাজিকভৰনন্তি চাতুমহারাজিকদেৰলোকে সুঞ্ঞৰিমানানি সন্ধায ৰুত্তং. এস নযো তাৰতিংসভৰনাদীসুপি. ততো ভগৰা গন্ধকুটিং পৰিসিত্ৰা পচ্ছাভত্তং তযো ভাগে কত্ৰা পঠমভাগে সচে আকঙ্খতি, দক্খিণেন পস্সেন সীহসেয্যং কপ্পেতি, সচে নাকঙ্খতি, বুদ্ধাচিণ্ণং ফলসমাপত্তিং সমাপজ্জতি, অথ যথাকালপরিচ্ছেদং ততো ৰুট্ঠহিত্ৰা দুতিযভাগে পচ্ছিমযামস্স ততিযকোট্ঠাসে ৰিয লোকং ৰোলোকেতি ৰেনেয্যানং ঞাণপরিপাকং পস্সিতুং, তেনাহ ‘‘সচে আকঙ্খতী’’তিআদি. সীহসেয্যন্তিআদীনমত্থো হেট্ঠা ৰুত্তোৰ. যঞ্হি অপুব্বং পদং অনুত্তানং, তদেৰ ৰণ্ণযিস্সাম. সম্মা অস্সাসিতব্বোতি গাহাপনৰসেন উপত্থম্ভিতব্বোতি সমস্সাসিতো. তাদিসো কাযো যস্সাতি তথা. ধম্মস্সৰনত্থং সন্নিপততি. তস্সা পরিসায চিত্তাচারং ঞত্ৰা কতভাৰং সন্ধাযাহ ‘‘সম্পত্তপরিসাযঅনুরূপেন পাটিহারিযেনা’’তি. যত্থ ধম্মং সহ ভাসন্তি, সা ধম্মসভা নাম. কালযুত্তন্তি ‘‘ইমিস্সা ৰেলায ইমস্স এৰং ৰত্তব্ব’’ন্তি তংতংকালানুরূপং. সমযযুত্তন্তি তস্সেৰ ৰেৰচনং, অট্ঠুপ্পত্তিঅনুরূপং ৰা সমযযুত্তং. অথ ৰা সমযযুত্তন্তি হেতুদাহরণেহি যুত্তং. কালেন সাপদেসঞ্হি ভগৰা ধম্মং দেসেতি. কালং ৰিদিত্ৰা পরিসং উয্যোজেতি, ন যাৰ সমন্ধকারা ধম্মং দেসেতীতি অধিপ্পাযো. ‘‘সমযং ৰিদিত্ৰা পরিসং উয্যোজেসী’’তিপি কত্থচি পরিযাযৰচনপাঠো দিস্সতি, সো পচ্ছা পমাদলিখিতো.

গত্তানীতি কাযোযেৰ অনেকাৰযৰত্তা ৰুত্তো. ‘‘উতুং গণ্হাপেতী’’তি ইমিনা উতুগণ্হাপনত্থমেৰ ওসিঞ্চনং, ন পন মলৰিক্খালনত্থন্তি দস্সেতি. ন হি ভগৰতো কাযে রজোজল্লং উপলিম্পতীতি. চতুজ্জাতিকেন গন্ধেন পরিভাৰিতা কুটী গন্ধকুটী. তস্সা পরিৰেণং তথা. ফলসমাপত্তীহি মুহুত্তং পটিসল্লীনো. ততো ততোতি অত্তনো অত্তনো রত্তিট্ঠানদিৰাঠানতো, উপগন্ত্ৰা, সমীপে ৰা ঠানং উপট্ঠানং, ভজনং সেৰনন্তি অত্থো. তত্থাতি তস্মিং নিসীদনট্ঠানে, পুরিমযামে ৰা, তেসু ৰা ভিক্খূসু.

পঞ্হাকথনাদিৰসেন অধিপ্পাযং সম্পাদেন্তো ‘‘দসসহস্সিলোকধাতূ’’তি এৰং অৰত্ৰা তস্সা অনেকাৰযৰসঙ্গহণত্থং ‘‘সকলদসসহস্সিলোকধাতূ’’তি ৰুত্তং. পুরেভত্তপচ্ছাভত্তপুরিমযামেসু মনুস্সপরিসাবাহুল্লতো ওকাসং অলভিত্ৰা ইদানি মজ্ঝিমযামেযেৰ ওকাসং লভমানা, ভগৰতা ৰা কতোকাসতায ওকাসং লভমানাতি অধিপ্পাযো. কীদিসং পন পুচ্ছন্তীতি আহ ‘‘যথাভিসঙ্খতং অন্তমসো চতুরক্খরম্পী’’তি. যথাভিসঙ্খতন্তি অভিসঙ্খতানুরূপং, তদনতিক্কম্ম ৰা, এতেন যথা তথা অত্তনো পটিভানানুরূপং পুচ্ছন্তীতি দস্সেতি.

পচ্ছাভত্তকালস্স তীসু ভাগেসু পঠমভাগে সীহসেয্যাকপ্পনং একন্তং ন হোতীতি আহ ‘‘পুরেভত্ততো পট্ঠায নিসজ্জায পীল়িতস্স সরীরস্সা’’তি. তেনেৰ হি পুব্বে ‘‘সচে আকঙ্খতী’’তি তদা সীহসেয্যাকপ্পনস্স অনিবদ্ধতা ৰিভাৰিতা. কিলাসুভাৰো কিলমথো. সরীরস্স কিলাসুভাৰমোচনত্থং চঙ্কমেন ৰীতিনামেতি সীহসেয্যং কপ্পেতীতি সম্বন্ধো. বুদ্ধচক্খুনাতি আসযানুসযইন্দ্রিযপরোপরিযত্তঞাণসঙ্খাতেন পঞ্চমছট্ঠবলভূতেন বুদ্ধচক্খুনা. তেন হি লোকৰোলোকনবাহুল্লতায তং ‘‘বুদ্ধচক্খূ’’তি ৰুচ্চতি, ইদঞ্চ পচ্ছিমযামে ভগৰতো বহুলং আচিণ্ণৰসেন ৰুত্তং. অপ্পেকদা অৰসিট্ঠবলঞাণেহি, সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণেনেৰ চ ভগৰা তমত্থং সাধেতি.

‘‘পচ্ছিমযামকিচ্চং করোন্তো অঞ্ঞাসী’’তি পুব্বে ৰুত্তমত্থং সমত্থেন্তো ‘‘তস্মিং পন দিৰসে’’তিআদিমাহ. বুদ্ধানং ভগৰন্তানং যত্থ কত্থচি ৰসন্তানং ইদং পঞ্চৰিধং কিচ্চং অৰিজহিতমেৰ হোতি সব্বকালং সুপ্পতিট্ঠিতসতিসম্পজঞ্ঞত্তা, তস্মা তদহেপি তদৰিজহনভাৰদস্সনত্থং ইধ পঞ্চৰিধকিচ্চপযোজনন্তি দট্ঠব্বং. চঙ্কমন্তি তত্থ চঙ্কমনানুরূপট্ঠানং. চঙ্কমমানো অঞ্ঞাসীতি যোজেতব্বং. পুব্বে ৰুত্তে অত্থদ্ৰযে পচ্ছিমত্থঞ্ঞেৰ গহেত্ৰা ‘‘সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং আরব্ভা’’তি ৰুত্তং. পুরিমত্থো হি পকরণাধিগতত্তা সুৰিঞ্ঞেয্যোতি.

‘‘অথ খো ভগৰা তেসং ভিক্খূনং ইমং সঙ্খিযধম্মং ৰিদিত্ৰা যেন মণ্ডলমাল়ো, তেনুপসঙ্কমী’’তি অযং সাৰসেসপাঠো, তস্মা এতং ৰিদিত্ৰা, এৰং চিন্তেত্ৰা চ উপসঙ্কমীতি অত্থো ৰেদিতব্বোতি দস্সেতুং ‘‘ঞত্ৰা চ পনস্সা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ অস্স এতদহোসীতি অস্স ভগৰতো এতং পরিৰিতক্কনং, এসো ৰা চেতসো পরিৰিতক্কো অহোসি, লিঙ্গৰিপল্লাসোযং ‘‘এতদগ্গ’’ন্তিআদীসু (অ. নি. ১.১৮৮ আদযো) ৰিয. সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণকিচ্চং ন সব্বথা পাকটং. নিরন্তরন্তি অনুপুব্বারোচনৰসেন নিব্বিৰরং, যথাভাসিতস্স ৰা আরোচনৰসেন নিব্বিসেসং. ভাৰনপুংসকঞ্চেতং. তং অট্ঠুপ্পত্তিং কত্ৰাতি তং যথারোচিতং ৰচনং ইমস্স সুত্তস্স উপ্পত্তিকারণং কত্ৰা, ইমস্স ৰা সুত্তস্স দেসনায উপ্পন্নং কারণং কত্ৰাতিপি অত্থো. অত্থ-সদ্দো চেত্থ কারণে, তেন ইমস্স সুত্তস্স অট্ঠুপ্পত্তিকং নিক্খেপং দস্সেতি. দ্ৰাসট্ঠিযা ঠানেসূতি দ্ৰাসট্ঠিদিট্ঠিগতট্ঠানেসু. অপ্পটিৰত্তিযন্তি সমণেন ৰা ব্রাহ্মণেন ৰা দেৰেন ৰা মারেন ৰা ব্রহ্মুনা ৰা কেনচি ৰা লোকস্মিং অনিৰত্তিযং. সীহনাদং নদন্তোতি সেট্ঠনাদসঙ্খাতং অভীতনাদং নদন্তো. যং পন লোকিযা ৰদন্তি –

‘‘উত্তরস্মিং পদে ব্যগ্ঘপুঙ্গৰোসভকুঞ্জরা;

সীহসদ্দূলনাগাদ্যা, পুমে সেট্ঠত্থগোচরা’’তি.

তং যেভুয্যৰসেনাতি দট্ঠব্বং. সীহনাদসদিসং ৰা নাদং নদন্তো. অযমত্থো সীহনাদসুত্তেন (অ. নি. ৬.৬৪; ১০.২১) দীপেতব্বো. যথা ৰা কেসরো মিগরাজা সহনতো, হননতো, চ ‘‘সীহো’’তি ৰুচ্চতি, এৰং তথাগতোপি লোকধম্মানং সহনতো, পরপ্পৰাদানং হননতো চ ‘‘সীহো’’তি ৰুচ্চতি. তস্মা সীহস্স তথাগতস্স নাদং নদন্তোতিপি অত্থো দট্ঠব্বো. যথা হি সীহো সীহবলেন সমন্নাগতো সব্বত্থ ৰিসারদো ৰিগতলোমহংসো সীহনাদং নদতি, এৰং তথাগতসীহোপি তথাগতবলেহি সমন্নাগতো অট্ঠসু পরিসাসু ৰিসারদো ৰিগতলোমহংসো ‘‘ইমে দিট্ঠিট্ঠানা’’তিআদিনা নযেন নানাৰিধদেসনাৰিলাসসম্পন্নং সীহনাদং নদতি. যং সন্ধায ৰুত্তং ‘‘সীহোতি খো ভিক্খৰে, তথাগতস্সেতং অধিৰচনং অরহতো সম্মাসম্বুদ্ধস্স. যং খো ভিক্খৰে, তথাগতো পরিসায ধম্মং দেসেতি, ইদমস্স হোতি সীহনাদস্মি’’ন্তি (অ. নি. ১০.২১). ‘‘ইমে দিট্ঠিট্ঠানা’’তিআদিকা হি ইধ ৰক্খমানদেসনাযেৰ সীহনাদো. তেসং ‘‘ৰেদনাপচ্চযা তণ্হা’’তিআদিনা ৰক্খমাননযেন পচ্চযাকারস্স সমোধানম্পি ৰেদিতব্বং. সিনেরুং…পে… ৰিয চাতি উপমাদ্ৰযেন ব্রহ্মজালদেসনায অনঞ্ঞসাধারণত্তা সুদুক্করতং দস্সেতি. সুৰণ্ণকূটেনাতি সুৰণ্ণমযপহরণোপকরণৰিসেসেন. রতননিকূটেন ৰিয অগারং অরহত্তনিকূটেন ব্রহ্মজালসুত্তন্তং নিট্ঠপেন্তো, নিকূটেনাতি চ নিট্ঠানগতেন অচ্চুগ্গতকূটেনাতি অত্থো. ইদঞ্চ অরহত্তফলপরিযোসানত্তা সব্বগুণানং তদেৰ সব্বেসং উত্তরিতরন্তি ৰুত্তং. পুরিমো পন মে-সদ্দো দেসনাপেক্খোতি পরিনিব্বুতস্সাপি মে সা দেসনা অপরভাগে পঞ্চৰস্সসহস্সানীতি অত্থো যুত্তো. সৰনউগ্গহণধারণৰাচনাদিৰসেন পরিচযং করোন্তে, তথা চ পটিপন্নে নিব্বানং সম্পাপিকা ভৰিস্সতীতি অধিপ্পাযো.

যদগ্গেন যেনাতি করণনিদ্দেসো, তদগ্গেন তেনা তিপি দট্ঠব্বং. এতন্তি ‘‘যেন তেনা’’তি এতং পদদ্ৰযং. তত্থাতি হি তস্মিং মণ্ডলমাল়েতি অত্থো. যেনাতি ৰা ভুম্মত্থে করণৰচনং. তেনাতি পন উপযোগত্থে. তস্মা তত্থাতি তং মণ্ডলমাল়ন্তিপি ৰদন্তি. উপসঙ্কমীতি চ উপসঙ্কমন্তোতি অত্থো পচ্চুপ্পন্নকালস্স অধিপ্পেতত্তা, তদুপসঙ্কমনস্স পন অতীতভাৰস্স সূচনতো ‘‘উপসঙ্কমী’’তি তক্কালাপেক্খনৰসেন অতীতপযোগো ৰুত্তো. এৰঞ্হি ‘‘উপসঙ্কমিত্ৰা’’তি ৰচনং সূপপন্নং হোতি. ইতরথা দ্ৰিন্নম্পি ৰচনানং অতীতকালিকত্তা তথাৰত্তব্বমেৰ ন সিযা. উপসঙ্কমনস্স চ গমনং, উপগমনঞ্চাতি দ্ৰিধা অত্থো, ইধ পন গমনমেৰ. সম্পত্তুকামতায হি যং কিঞ্চি ঠানং গচ্ছন্তো তং তং পদেসাতিক্কমনৰসেন ‘‘তং ঠানং উপসঙ্কমি উপসঙ্কমন্তো’’তি ৰত্তব্বতং লভতি, তেনাহ ‘‘তত্থ গতো’’তি, তেন উপগমনত্থং নিৰত্তেতি. যঞ্হি ঠানং পত্তুমিচ্ছন্তো গচ্ছতি, তং পত্ততাযেৰ ‘‘উপগমন’’ন্তি ৰুচ্চতি. যমেত্থ ন সংৰণ্ণিতং ‘‘উপসঙ্কমিত্ৰা’’তি পদং, তং উপসঙ্কমনপরিযোসানদীপনং. অথ ৰা গতোতি উপগতো. অনুপসগ্গোপি হি সদ্দো সউপসগ্গো ৰিয অত্থন্তরং ৰদতি সউপসগ্গোপি অনুপসগ্গো ৰিযাতি. অতো ‘‘উপসঙ্কমিত্ৰা’’তি পদস্স এৰং উপগতো ততো আসন্নতরং ভিক্খূনং সমীপসঙ্খাতং পঞ্হং ৰা কথেতুং, ধম্মং ৰা দেসেতুং সক্কুণেয্যট্ঠানং উপগন্ত্ৰাতি অত্থো ৰেদিতব্বো. অপিচ যেনাতি হেতুম্হি করণৰচনং. যেন কারণেন ভগৰতা সো মণ্ডলমাল়ো উপসঙ্কমিতব্বো, তেন কারণেন উপসঙ্কমীতি অত্থো. কারণং পন ‘‘ইমে ভিক্খূ’’তিআদিনা অট্ঠকথাযং ৰুত্তমেৰ.

পঞ্ঞত্তে আসনে নিসীদীতি এত্থ কেনিদং পঞ্ঞত্তন্তি অনুযোগে সতি ভিক্খূহীতি দস্সেতুং ‘‘বুদ্ধকালে কিরা’’তিআদিমাহ. তত্থ বুদ্ধকালেতি ধরমানস্স ভগৰতো কালে. ৰিসেসন্তি যথালদ্ধতো উত্তরি ঝানমগ্গফলং. অথাতি সংসযত্থে নিপাতো, যদি পস্সতীতি অত্থো. ৰিতক্কযমানং নং ভিক্খুন্তি সম্বন্ধো, তথা ততো পস্সনহেতু দস্সেত্ৰা, ওৰদিত্ৰাতি চ. অনমতগ্গেতি অনাদিমতি. আকাসং উপ্পতিত্ৰাতি আকাসে উগ্গন্ত্ৰা. ঈদিসেসু হি ভুম্মত্থো এৰ যুজ্জতীতি উদানট্ঠকথাযং ৰুত্তং. ভারোতি তঙ্খণেযেৰ ভগৰতো অনুচ্ছৰিকাসনস্স দুল্লভত্তা গরুকম্মং. ফলকন্তি নিসীদনত্থায কতং ফলং. কট্ঠকন্তি নিসীদনযোগ্যং ফলকতো অঞ্ঞং দারুক্খন্ধং. সঙ্কড্ঢিত্ৰাতি সংহরিত্ৰা. তত্থাতি পুরাণপণ্ণেসু, কেৰলং তেসু এৰ নিসীদিতুমননুচ্ছৰিকত্তা তথা ৰুত্তং, তত্থাতি ৰা তেসু পীঠাদীসু. এৰং সতি সঙ্কড্ঢিত্ৰা পঞ্ঞপেন্তীতি অত্থৰসা ৰিভত্তিং ৰিপরিণামেত্ৰা সম্বন্ধো. পপ্ফোটেত্ৰাতি যথাঠিতং রজোজল্লাদি-সংকিণ্ণমননুরূপন্তি তব্বিসোধনত্থং সঞ্চালেত্ৰা. ‘‘অম্হাকং ঈদিসা কথা অঞ্ঞতরিস্সা দেসনায কারণং ভৰিতুং যুত্তা, অৰস্সং ভগৰা আগমিস্সতী’’তি ঞত্ৰা যথানিসীদনং সন্ধায এৰং ৰুত্তং. এত্থ চ ‘‘ইধাগতো সমণো ৰা ব্রাহ্মণো ৰা তাৰকালিকং গণ্হিত্ৰা পরিভুঞ্জতূ’’তি রঞ্ঞা ঠপিতং, তেন চ আগতকালে পরিভুত্তং আসনং রঞ্ঞো নিসীদনাসনন্তি ৰেদিতব্বং. ন হি তথা অট্ঠপিতং ভিক্খূহি পরিভুঞ্জিতুং, ভগৰতো চ পঞ্ঞপেতুং ৰট্টতি. তস্মা তাদিসং রঞ্ঞো নিসীদনাসনং পাল়িযং কথিতন্তি দস্সেতুং ‘‘তং সন্ধাযা’’তিআদি ৰুত্তং. অধিমুত্তিঞাণন্তি চ সত্তানং নানাধিমুত্তিকতারম্মণং সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং, বলঞাণঞ্চ, ৰুত্তোৰাযমত্থো.

‘‘নিসজ্জা’’তি ইদং নিসীদনপরিযোসানদীপনন্তি দস্সেতি ‘‘এৰ’’ন্তিআদিনা. ‘‘তেসং ভিক্খূনং ইমে সঙ্খিযধম্মং ৰিদিত্ৰা’’তি ৰুত্তত্তা জানন্তোযেৰ পুচ্ছীতি অযমত্থো সিদ্ধোতি আহ ‘‘জানন্তোযেৰা’’তি. অসতি কথাৰত্থুম্হি তদনুরূপা উপরূপরি ৰত্তব্বা ৰিসেসকথা ন সমূপব্রূহতীতি কথাসমুট্ঠাপনত্থং পুচ্ছনং ৰেদিতব্বং. নু-ইতি পুচ্ছনত্থে. অস-সদ্দো পৰত্তনত্থেতি ৰুত্তং ‘‘কতমায নু…পে… ভৰথা’’তি. এত্থাতি এতস্মিং ঠানে সন্ধিৰসেন উকারস্স ওকারাদেসোৰ, ন পঠমায পাল়িযা অত্থতো ৰিসেসোতি দস্সেতি ‘‘তস্সাপি পুরিমোযেৰ অত্থো’’তি ইমিনা. পুরিমোযেৰত্থোতি চ ‘‘কতমায নু ভৰথা’’তি এৰং ৰুত্তো অত্থো.

‘‘কা চ পনা’’তি এত্থ -সদ্দো ব্যতিরেকে ‘‘যো চ বুদ্ধঞ্চ ধম্মঞ্চ, সঙ্ঘঞ্চ সরণং গতো’’তিআদীসু ৰিয. ব্যতিরেকো চ নাম পুব্বে ৰুত্তত্থাপেক্খকো ৰিসেসাতিরেকত্থো, সো চ তং পুব্বে যথাপুচ্ছিতায কথায ৰক্খমানং ৰিপ্পকতভাৰসঙ্খাতং ব্যতিরেকত্থং জোতেতি. পন-সদ্দো ৰচনালঙ্কারো. তাদিসো পন অত্থো সদ্দসত্থতোৰ সুৰিঞ্ঞেয্যোতি কত্ৰা তদঞ্ঞেসমেৰ অত্থং দস্সেতুং ‘‘অন্তরাকথাতি কম্মট্ঠান…পে… কথা’’তিআদিমাহ. কম্মট্ঠানমনসিকারউদ্দেসপরিপুচ্ছাদযো সমণকরণীযভূতাতি অন্তরাসদ্দেন অপেক্খিতে করণীযৰিসেসে সম্বন্ধাপাদানভাৰেন ৰত্তব্বে তেসমেৰ ৰত্তব্বরূপত্তা ‘‘কম্মট্ঠানমনসিকারউদ্দেসপরিপুচ্ছাদীন’’ন্তি ৰুত্তং. যায হি কথায তে ভিক্খূ সন্নিসিন্না, সা এৰ অন্তরাকথা ৰিপ্পকতা ৰিসেসেন পুন পুচ্ছীযতি, ন তদঞ্ঞে কম্মট্ঠানমনসিকারউদ্দেসপরিপুচ্ছাদযোতি. অন্তরাসদ্দস্স অঞ্ঞত্থমাহ ‘‘অঞ্ঞা, একা’’তি চ. পরিযাযৰচনঞ্হেতং পদদ্ৰযং. যস্মা অঞ্ঞত্থে অযং অন্তরাসদ্দো ‘‘ভূমন্তরং, সমযন্তর’’ন্তিআদীসু ৰিয. তস্মা ‘‘কম্মট্ঠানমনসিকারউদ্দেসপরিপুচ্ছাদীন’’ন্তি নিস্সক্কত্থে সামিৰচনং দট্ঠব্বং. ৰেমজ্ঝে ৰা অন্তরাসদ্দো, সা পন তেসং ৰেমজ্ঝভূতত্তা অঞ্ঞাযেৰ, তেহি চ অসম্মিস্সত্তা ৰিসুং একাযেৰাতি অধিপ্পাযং দস্সেতুং ‘‘অঞ্ঞা, একা’’তি চ ৰুত্তং. পকারেন করণং পকতো, ততো ৰিগতা, ৰিগতং ৰা পকতং যস্সাতি ৰিপ্পকতা, অপরিনিট্ঠিতা. সিখন্তি পরিযোসানং. অযং পন তদভিসম্বন্ধৰসেন উত্তরি কথেতুকম্যতাপুচ্ছা, তং সন্ধাযাহ ‘‘নাহ’’ন্তিআদি. কথাভঙ্গত্থন্তি কথায ভঞ্জনত্থং. অত্থতো আপন্নত্তা সব্বঞ্ঞুপৰারণং পৰারেতি. অনিয্যানিকত্তা সগ্গমোক্খমগ্গানং তিরচ্ছানভূতা কথা তিরচ্ছানকথা. তিরচ্ছানভূতাতি চ তিরোকরণভূতা, ৰিবন্ধনভূতাতি অত্থো. আদি-সদ্দেন চেত্থ চোরমহামত্তসেনাভযকথাদিকং অনেকৰিহিতং নিরত্থককথং সঙ্গণ্হাতি. অযং কথা এৰাতি অন্তোগধাৰধারণতং, অঞ্ঞত্থাপোহনং ৰা সন্ধায চেতং ৰুত্তং. অথাতি তস্সা অৰিপ্পকতকালেযেৰ. ‘‘তং নো’’তিআদিনা অত্থতো আপন্নমাহ. এস নযো ঈদিসেসু. ননু চ তেহি ভিক্খূহি সা কথা ‘‘ইতি হ মে’’তিআদিনা যথাধিপ্পাযং নিট্ঠাপিতাযেৰাতি? ন নিট্ঠাপিতা ভগৰতো উপসঙ্কমনেন উপচ্ছিন্নত্তা. যদি হি ভগৰা তস্মিং খণে ন উপসঙ্কমেয্য, ভিয্যোপি তপ্পটিবদ্ধাযেৰ তথা পৰত্তেয্যুং, ভগৰতো উপসঙ্কমনেন পন ন পৰত্তেসুং, তেনেৰাহ ‘‘অযং নো…পে… অনুপ্পত্তো’’তি.

ইদানি নিদানস্স, নিদানৰণ্ণনায ৰা পরিনিট্ঠিতভাৰং দস্সেন্তো তস্স ভগৰতো ৰচনস্সানুকূলভাৰম্পি সমত্থেতুং ‘‘এত্তাৰতা’’তিআদিমাহ. এত্তাৰতাতি হি এত্তকেন ‘‘এৰং মে সুত’’ন্তিআদিৰচনক্কমেন যং নিদানং ভাসিতন্তি ৰা এত্তকেন ‘‘তত্থ এৰন্তি নিপাতপদ’’ন্তিআদিৰচনক্কমেন অত্থৰণ্ণনা সমত্তাতি ৰা দ্ৰিধা অত্থো দট্ঠব্বো. ‘‘কমল…পে… সলিলাযা’’তিআদিনা পন তস্স নিদানস্স ভগৰতো ৰচনস্সানুকূলভাৰং দীপেতি. তত্থ কমলকুৰলযুজ্জলৰিমলসাধুরসসলিলাযাতি কমলসঙ্খাতেহি পদুমপুণ্ডরীকসেতুপ্পলরত্তুপ্পলেহি চেৰ কুৰলযসঙ্খাতেন নীলুপ্পলেন চ উজ্জলৰিমলসাধুরসসলিলৰতিযা. নিম্মলসিলাতলরচনৰিলাসসোভিতরতনসোপানন্তি নিম্মলেন সিলাতলেন রচনায ৰিলাসেন লীলায সোভিতরতনসোপানৰন্তং, নিম্মলসিলাতলেন ৰা রচনৰিলাসেন, সুসঙ্খতকিরিযাসোভেন চ সোভিতরতনসোপানং, ৰিলাসসোভিতসদ্দেহি ৰা অতিৰিয সোভিতভাৰো ৰুত্তো. ৰিপ্পকিণ্ণমুত্তাতলসদিসৰালুকাচুণ্ণপণ্ডরভূমিভাগন্তি ৰিৰিধেন পকিণ্ণায মুত্তায তলসদিসানং ৰালুকানং চুণ্ণেহি পণ্ডরৰণ্ণভূমিভাগৰন্তং. সুৰিভত্তভিত্তিৰিচিত্রৰেদিকাপরিক্খিত্তস্সাতি সুট্ঠু ৰিভত্তাহি ভিত্তীহি ৰিচিত্রস্স, ৰেদিকাহি পরিক্খিত্তস্স চ. উচ্চতরেন নক্খত্তপথং আকাসং ফুসিতুকামতায ৰিয, ৰিজম্ভিতসদ্দেন চেতস্স সম্বন্ধো. ৰিজম্ভিতসমুস্সযস্সাতি ৰিক্কীল়নসমূহৰন্তস্স. দন্তমযসণ্হমুদুফলককঞ্চনলতাৰিনদ্ধমণিগণপ্পভাসমুদযুজ্জলসোভন্তি দন্তমযে অতিৰিয সিনিদ্ধফলকে কঞ্চনমযাহি লতাহি ৰিনদ্ধানং মণীনং গণপ্পভাসমুদাযেন সমুজ্জলসোভাসম্পন্নং. সুৰণ্ণৰলযনুপুরাদিসঙ্ঘট্টনসদ্দসম্মিস্সিতকথিতহসিত- মধুরস্সরগেহজনৰিচরিতস্সাতি সুৰণ্ণমযনিযুরপাদকটকাদীনং অঞ্ঞমঞ্ঞং সঙ্ঘট্টনেন জনিতসদ্দেহি সম্মিস্সিতকথিতসরহসিতসরসঙ্খাতেন মধুরস্সরেন সম্পন্নানং গেহনিৰাসীনং নরনারীনং ৰিচরিতট্ঠানভূতস্স. উল়ারিস্সরিযৰিভৰসোভিতস্সাতি উল়ারতাসম্পন্নজনইস্সরিযসম্পন্নজনৰিভৰসম্পন্নজনেহি, তন্নিৰাসীনং ৰা নরনারীনং উত্তমাধিপচ্চভোগেহি সোভিতস্স. সুৰণ্ণরজতমণিমুত্তাপৰাল়াদিজুতিৰিস্সরৰিজ্জোতিতসুপ্পতিট্ঠিতৰিসাল দ্ৰারবাহন্তি সুৰণ্ণরজতনানামণিমুত্তাপৰাল়াদীনং জুতীহি পভস্সরৰিজ্জোতিতসুপ্পতিট্ঠিতৰিত্থতদ্ৰারবাহং.

তিৰিধসীলাদিদস্সনৰসেন বুদ্ধস্স গুণানুভাৰং সম্মা সূচেতীতি বুদ্ধগুণানুভাৰসংসূচকং, তস্স. কালো চ দেসো চ দেসকো চ ৰত্থু চ পরিসা চ, তাসং অপদেসেন নিদস্সনেন পটিমণ্ডিতং তথা.

কিমত্থং পনেত্থ ধম্মৰিনযসঙ্গহে করিযমানে নিদানৰচনং ৰুত্তং, ননু ভগৰতা ভাসিতৰচনস্সেৰ সঙ্গহো কাতব্বোতি? ৰুচ্চতে – দেসনায ঠিতিঅসম্মোসসদ্ধেয্যভাৰসম্পাদনত্থং. কালদেসদেসকৰত্থুপরিসাপদেসেহি উপনিবন্ধিত্ৰা ঠপিতা হি দেসনা চিরট্ঠিতিকা হোতি, অসম্মোসধম্মা, সদ্ধেয্যা চ দেসকালৰত্থুহেতুনিমিত্তেহি উপনিবন্ধো ৰিয ৰোহারৰিনিচ্ছযো, তেনেৰ চাযস্মতা মহাকস্সপেন ‘‘ব্রহ্মজালং আৰুসো আনন্দ কত্থ ভাসিত’’ন্তিআদিনা (চূল়ৰ. ৪৩৯) দেসাদিপুচ্ছাসু কতাসু তাসং ৰিস্সজ্জনং করোন্তেন ধম্মভণ্ডাগারিকেন আযস্মতা আনন্দত্থেরেন নিদানং ভাসিতন্তি তদেৰিধাপি ৰুত্তং ‘‘কালদেসদেসকৰত্থুপরিসাপদেসপটিমণ্ডিতং নিদান’’ন্তি.

অপিচ সত্থুসম্পত্তিপকাসনত্থং নিদানৰচনং. তথাগতস্স হি ভগৰতো পুব্ব-রচনা-নুমানাগম-তক্কাভাৰতো সম্মাসম্বুদ্ধত্তসিদ্ধি. সম্মাসম্বুদ্ধভাৰেন হিস্স পুরেতরং রচনায, ‘‘এৰম্পি নাম ভৰেয্যা’’তি অনুমানস্স, আগমন্তরং নিস্সায পরিৰিতক্কস্স চ অভাৰো সব্বত্থ অপ্পটিহতঞাণচারতায একপ্পমাণত্তা ঞেয্যধম্মেসু. তথা আচরিযমুট্ঠিধম্মমচ্ছরিযসাসনসাৰকানুরোধভাৰতো খীণাসৰত্তসিদ্ধি. খীণাসৰতায হি আচরিযমুট্ঠিআদীনমভাৰো, ৰিসুদ্ধা চ পরানুগ্গহপ্পৰত্তি. ইতি দেসকসংকিলেসভূতানং দিট্ঠিসীলসম্পত্তিদূসকানং অৰিজ্জাতণ্হানং অভাৰসংসূচকেহি, ঞাণপ্পহানসম্পদাভিব্যঞ্জনকেহি চ সম্বুদ্ধৰিসুদ্ধভাৰেহি পুরিমৰেসারজ্জদ্ৰযসিদ্ধি. ততোযেৰ চ অন্তরাযিকনিয্যানিকেসু সম্মোহাভাৰসিদ্ধিতো পচ্ছিমৰেসারজ্জদ্ৰযসিদ্ধীতি ভগৰতো চতুৰেসারজ্জসমন্নাগমো, অত্তহিতপরহিতপটিপত্তি চ নিদানৰচনেন পকাসিতা হোতি সম্পত্তপরিসায অজ্ঝাসযানুরূপং ঠানুপ্পত্তিকপটিভানেন ধম্মদেসনাদীপনতো, ‘‘জানতা পস্সতা’’তিআদিৰচনতো চ, তেন ৰুত্তং ‘‘সত্থুসম্পত্তিপকাসনত্থং নিদানৰচন’’ন্তি.

অপিচ সাসনসম্পত্তিপকাসনত্থং নিদানৰচনং. ঞাণকরুণাপরিগ্গহিতসব্বকিরিযস্স হি ভগৰতো নত্থি নিরত্থিকা পৰত্তি, অত্তহিতত্থা ৰা, তস্মা পরেসংযেৰ হিতায পৰত্তসব্বকিরিযস্স সম্মাসম্বুদ্ধস্স সকলম্পি কাযৰচীমনোকম্মং যথাপৰত্তং ৰুচ্চমানং দিট্ঠধম্মিকসম্পরাযিকপরমত্থেহি যথারহং সত্তানং অনুসাসনট্ঠেন সাসনং, ন কব্বরচনা. তযিদং সত্থু চরিতং কালদেসদেসকৰত্থুপরিসাপদেসেহি সদ্ধিং তত্থ তত্থ নিদানৰচনেহি যথাসম্ভৰং পকাসীযতি. অথ ৰা সত্থুনো পমাণভাৰপ্পকাসনেন সাসনস্স পমাণভাৰপ্পকাসনত্থং নিদানৰচনং, তঞ্চস্স পমাণভাৰদস্সনং ‘‘ভগৰা’’তি ইমিনা তথাগতস্স গুণৰিসিট্ঠসব্বসত্তুত্তমভাৰদীপনেন চেৰ ‘‘জানতা পস্সতা’’তিআদিনা আসযানুসযঞাণাদিপযোগদীপনেন চ ৰিভাৰিতং হোতি, ইদমেত্থ নিদানৰচনপযোজনস্স মুখমত্তনিদস্সনং. কো হি সমত্থো বুদ্ধানুবুদ্ধেন ধম্মভণ্ডাগারিকেন ভাসিতস্স নিদানস্স পযোজনানি নিরৰসেসতো ৰিভাৰিতুন্তি. হোন্তি চেত্থ –

‘‘দেসনাচিরট্ঠিতত্থং, অসম্মোসায ভাসিতং;

সদ্ধায চাপি নিদানং, ৰেদেহেন যসস্সিনা.

সত্থুসম্পত্তিযা চেৰ, সাসনসম্পদায চ;

তস্স পমাণভাৰস্স, দস্সনত্থম্পি ভাসিত’’ন্তি.

ইতি সুমঙ্গলৰিলাসিনিযা দীঘনিকাযট্ঠকথায পরমসুখুমগম্ভীরদুরনুবোধত্থপরিদীপনায সুৰিমলৰিপুলপঞ্ঞাৰেয্যত্তিযজননায অজ্জৰমদ্দৰসোরচ্চসদ্ধাসতিধিতিবুদ্ধিখন্তিৰীরিযাদিধম্মসমঙ্গিনা সাট্ঠকথে পিটকত্তযে অসঙ্গাসংহীরৰিসারদঞাণচারিনা অনেকপ্পভেদসকসমযসমযন্তরগহনজ্ঝোগাহিনা মহাগণিনা মহাৰেয্যাকরণেন ঞাণাভিৰংসধম্মসেনাপতিনামথেরেন মহাধম্মরাজাধিরাজগরুনা কতায সাধুৰিলাসিনিযা নাম লীনত্থপকাসনিযা অব্ভন্তরনিদানৰণ্ণনায লীনত্থপকাসনা.

নিদানৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

. এৰং অব্ভন্তরনিদানসংৰণ্ণনং কত্ৰা ইদানি যথানিক্খিত্তস্স সুত্তস্স সংৰণ্ণনং করোন্তো অনুপুব্বাৰিরোধিনী সংৰণ্ণনা কমানতিক্কমনেন ব্যাকুলদোসপ্পহাযিনী, ৰিঞ্ঞূনঞ্চ চিত্তারাধিনী, আগতভারো চ অৰস্সং আৰহিতব্বোতি সংৰণ্ণকস্স সম্পত্তভারাৰহনেন পণ্ডিতাচারসমতিক্কমাভাৰৰিভাৰিনী, তস্মা তদাৰিকরণসাধকং সংৰণ্ণনোকাসৰিচারণং কাতুমাহ ‘‘ইদানী’’তিআদি. নিক্খিত্তস্সাতি দেসিতস্স, ‘‘দেসনা নিক্খেপো’’তি হি এতং অত্থতো ভিন্নম্পি সরূপতো একমেৰ, দেসনাপি হি দেসেতব্বস্স সীলাদিঅত্থস্স ৰেনেয্যসন্তানেসু নিক্খিপনতো ‘‘নিক্খেপো’’তি ৰুচ্চতি. ননু সুত্তমেৰ সংৰণ্ণীযতীতি আহ ‘‘সা পনেসা’’তিআদি. ইদং ৰুত্তং হোতি – সুত্তনিক্খেপং ৰিচারেত্ৰা ৰুচ্চমানা সংৰণ্ণনা ‘‘অযং দেসনা এৰংসমুট্ঠানা’’তি সুত্তস্স সম্মদেৰ নিদানপরিজ্ঝানেন তব্বণ্ণনায সুৰিঞ্ঞেয্যত্তা পাকটা হোতি, তস্মা তদেৰ সাধারণতো পঠমং ৰিচারযিস্সামাতি. যা হি সা কথা সুত্তত্থসংৰণ্ণনাপাকটকারিনী, সা সব্বাপি সংৰণ্ণকেন ৰত্তব্বা. তদত্থৰিজাননুপাযত্তা চ সা পরিযাযেন সংৰণ্ণনাযেৰাতি. ইধ পন তস্মিং ৰিচারিতে যস্সা অট্ঠুপ্পত্তিযা ইদং সুত্তং নিক্খিত্তং, তস্সা ৰিভাগৰসেন ‘‘মমং ৰা ভিক্খৰে’’তিআদিনা (দী. নি. ১.৫), ‘‘অপ্পমত্তকং খো পনেত’’ন্তিআদিনা (দী. নি. ১.৭), ‘‘অত্থি ভিক্খৰে’’তিআদিনা (দী. নি. ১.২৮) চ ৰুত্তানং সুত্তপদেসানং সংৰণ্ণনা ৰুচ্চমানা তংতংঅনুসন্ধিদস্সনসুখতায সুৰিঞ্ঞেয্যাতি দট্ঠব্বং. তত্থ যথা অনেকসতঅনেকসহস্সভেদানিপি সুত্তন্তানি সংকিলেসভাগিযাদিসাসনপট্ঠাননযেন সোল়সৰিধভাৰং নাতিৰত্তন্তি, এৰং অত্তজ্ঝাসযাদি-সুত্ত-নিক্খেপৰসেন চতুব্বিধভাৰন্তি আহ ‘‘চত্তারো সুত্তনিক্খেপা’’তি. ননু সংসগ্গভেদোপি সম্ভৰতি, অথ কস্মা ‘‘চত্তারো সুত্তনিক্খেপা’’তি ৰুত্তন্তি? সংসগ্গভেদস্স সব্বত্থ অলব্ভমানত্তা. অত্তজ্ঝাসযস্স, হি অট্ঠুপ্পত্তিযা চ পরজ্ঝাসযপুচ্ছাৰসিকেহি সদ্ধিং সংসগ্গভেদো সম্ভৰতি. ‘‘অত্তজ্ঝাসযো চ পরজ্ঝাসযো চ, অত্তজ্ঝাসযো চ পুচ্ছাৰসিকো চ, অত্তজ্ঝাসযো চ পরজ্ঝাসযো চ পুচ্ছাৰসিকো চ, অট্ঠুপ্পত্তিকো চ পরজ্ঝাসযো চ অট্ঠুপ্পত্তিকো চ পুচ্ছাৰসিকো চ, অট্ঠুপ্পত্তিকো চ পরজ্ঝাসযো চ পুচ্ছাৰসিকো চা’’তি অজ্ঝাসযপুচ্ছানুসন্ধিসব্ভাৰতো. অত্তজ্ঝাসযট্ঠুপ্পত্তীনং পন অঞ্ঞমঞ্ঞং সংসগ্গো নত্থি, তস্মা নিরৰসেসং পত্থারনযেন সংসগ্গভেদস্স অলব্ভনতো এৰং ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং.

অথ ৰা অট্ঠুপ্পত্তিযা অত্তজ্ঝাসযেনপি সিযা সংসগ্গভেদো, তদন্তোগধত্তা পন সংসগ্গৰসেন ৰুত্তানং সেসনিক্খেপানং মূলনিক্খেপেযেৰ সন্ধায ‘‘চত্তারো সুত্তনিক্খেপা’’তি ৰুত্তং. ইমস্মিং পন অত্থৰিকপ্পে যথারহং এককদুকতিকচতুকৰসেন সাসনপট্ঠাননযেন সুত্তনিক্খেপা ৰত্তব্বাতি নযমত্তং দস্সেতীতি ৰেদিতব্বং. তত্রাযং ৰচনত্থো – নিক্খিপনং কথনং নিক্খেপো, সুত্তস্স নিক্খেপো সুত্তনিক্খেপো, সুত্তদেসনাতি অত্থো. নিক্খিপীযতীতি ৰা নিক্খেপো, সুত্তমেৰ নিক্খেপো সুত্তনিক্খেপো. অত্তনো অজ্ঝাসযো অত্তজ্ঝাসযো, সো অস্স অত্থি কারণৰসেনাতি অত্তজ্ঝাসযো, অত্তনো অজ্ঝাসযো ৰা এতস্স যথাৰুত্তনযেনাতি অত্তজ্ঝাসযো. পরজ্ঝাসযেপি এসেৰ নযো. পুচ্ছায ৰসো পুচ্ছাৰসো, সো এতস্স অত্থি যথাৰুত্তনযেনাতি পুচ্ছাৰসিকো. অরণীযতো অৰগন্তব্বতো অত্থো ৰুচ্চতি সুত্তদেসনায ৰত্থু, তস্স উপ্পত্তি অত্থুপ্পত্তি, সা এৰ অট্ঠুপ্পত্তি ত্থ-কারস্স ট্ঠ-কারং কত্ৰা, সা এতস্স অত্থি ৰুত্তনযেনাতি অট্ঠুপ্পত্তিকো. অপিচ নিক্খিপীযতি সুত্তমেতেনাতি নিক্খেপো, অত্তজ্ঝাসযাদিসুত্তদেসনাকারণমেৰ. এতস্মিং পন অত্থৰিকপ্পে অত্তনো অজ্ঝাসযো অত্তজ্ঝাসযো. পরেসং অজ্ঝাসযো পরজ্ঝাসযো. পুচ্ছীযতীতি পুচ্ছা, পুচ্ছিতব্বো অত্থো. তস্সা পুচ্ছায ৰসেন পৰত্তং ধম্মপটিগ্গাহকানং ৰচনং পুচ্ছাৰসিকং. তদেৰ নিক্খেপসদ্দাপেক্খায পুল্লিঙ্গৰসেন ৰুত্তং ‘‘পুচ্ছাৰসিকো’’তি. ৰুত্তনযেন অট্ঠুপ্পত্তিযেৰ অট্ঠুপ্পত্তিকোতি এৰং অত্থো দট্ঠব্বো.

এত্থ চ পরেসং ইন্দ্রিযপরিপাকাদিকারণং নিরপেক্খিত্ৰা অত্তনো অজ্ঝাসযেনেৰ ধম্মতন্তিঠপনত্থং পৰত্তিতদেসনত্তা অত্তজ্ঝাসযস্স ৰিসুং নিক্খেপভাৰো যুত্তো. তেনেৰ ৰক্খতি ‘‘অত্তনো অজ্ঝাসযেনেৰ কথেতী’’তি (দী. নি. অট্ঠ. ১.৫). পরজ্ঝাসযপুচ্ছাৰসিকানং পন পরেসং অজ্ঝাসযপুচ্ছানং দেসনানিমিত্তভূতানং উপ্পত্তিযং পৰত্তত্তা কথং অট্ঠুপ্পত্তিকে অনৰরোধো সিযা, পুচ্ছাৰসিকট্ঠুপ্পত্তিকানং ৰা পরজ্ঝাসযানুরোধেন পৰত্তিতদেসনত্তা কথং পরজ্ঝাসযে অনৰরোধো সিযাতি ন চোদেতব্বমেতং. পরেসঞ্হি অভিনীহারপরিপুচ্ছাদিৰিনিমুত্তস্সেৰ সুত্তদেসনাকারণুপ্পাদস্স অট্ঠুপ্পত্তিৰসেন গহিতত্তা পরজ্ঝাসযপুচ্ছাৰসিকানং ৰিসুং গহণং. তথা হি ধম্মদাযাদসুত্তাদীনং (ম. নি. ১.২৯) আমিসুপ্পাদাদিদেসনানিমিত্তং ‘‘অট্ঠুপ্পত্তী’’তি ৰুচ্চতি. পরেসং পুচ্ছং ৰিনা অজ্ঝাসযমেৰ নিমিত্তং কত্ৰা দেসিতো পরজ্ঝাসযো. পুচ্ছাৰসেন দেসিতো পুচ্ছাৰসিকোতি পাকটোৰাযমত্থো.

অনজ্ঝিট্ঠোতি পুচ্ছাদিনা অনজ্ঝেসিতো অযাচিতো, অত্তনো অজ্ঝাসযেনেৰ কথেতি ধম্মতন্তিঠপনত্থন্তি অধিপ্পাযো. হারোতি আৰল়ি যথা ‘‘মুত্তাহারো’’তি, স্ৰেৰ হারকো, সম্মপ্পধানসুত্তন্তানং হারকো তথা. অনুপুব্বেন হি সংযুত্তকে নিদ্দিট্ঠানং সম্মপ্পধানপটিসংযুত্তানং সুত্তন্তানং আৰল়ি ‘‘সম্মপ্পধানসুত্তন্তহারকো’’তি ৰুচ্চতি, তথা ইদ্ধিপাদহারকাদি. ইদ্ধিপাদইন্দ্রিযবলবোজ্ঝঙ্গমগ্গঙ্গসুত্তন্তহারকোতি পুব্বপদেসু পরপদলোপো, দ্ৰন্দগব্ভসমাসো ৰা এসো, পেয্যালনিদ্দেসো ৰা. তেসন্তি যথাৰুত্তসুত্তানং.

পরিপক্কাতি পরিণতা. ৰিমুত্তিপরিপাচনীযাতি অরহত্তফলং পরিপাচেন্তা সদ্ধিন্দ্রিযাদযো ধম্মা. খযেতি খযনত্থং, খযকারণভূতায ৰা ধম্মদেসনায. অজ্ঝাসযন্তি অধিমুত্তিং. খন্তিন্তি দিট্ঠিনিজ্ঝানক্খন্তিং. মনন্তি চিত্তং. অভিনীহারন্তি পণিধানং. বুজ্ঝনভাৰন্তি বুজ্ঝনসভাৰং, বুজ্ঝনাকারং ৰা. অৰেক্খিত্ৰাতি পচ্চৰেক্খিত্ৰা, অপেক্খিত্ৰা ৰা.

চত্তারো ৰণ্ণাতি চত্তারি কুলানি, চত্তারো ৰা রূপাদিপমাণা সত্তা. মহারাজানোতি চত্তারো মহারাজানো দেৰা. ৰুচ্চন্তি কিং, পঞ্চুপাদানক্খন্ধা কিন্তি অত্থো.

কস্মাতি আহ ‘‘অট্ঠুপ্পত্তিযং হী’’তিআদি. ৰণ্ণাৰণ্ণেতি নিমিত্তে ভুম্মং, ৰণ্ণসদ্দেন চেত্থ ‘‘অচ্ছরিযং আৰুসো’’তিআদিনা (দী. নি. ১.৪) ভিক্খুসঙ্ঘেন ৰুত্তোপি ৰণ্ণো সঙ্গহিতো. তম্পি হি অট্ঠুপ্পত্তিং কত্ৰা ‘‘অত্থি ভিক্খৰে অঞ্ঞে ধম্মা’’তিআদিনা (দী. নি. ১.২৮) উপরি দেসনং আরভিস্সতি. তদেৰ ৰিৰরতি ‘‘আচরিযো’’তিআদিনা. ‘‘মমং ৰা ভিক্খৰে, পরে ৰণ্ণং ভাসেয্যু’’ন্তি ইমিস্সা দেসনায ব্রহ্মদত্তেন ৰুত্তং ৰণ্ণং অট্ঠুপ্পত্তিং কত্ৰা দেসিতত্তা আহ ‘‘অন্তেৰাসী ৰণ্ণ’’ন্তি. ইদানি পাল়িযা সম্বন্ধং দস্সেতুং ‘‘ইতী’’তিআদি ৰুত্তং. দেসনাকুসলোতি ‘‘ইমিস্সা অট্ঠুপ্পত্তিযা অযং দেসনা সম্ভৰতী’’তি দেসনায কুসলো, এতেন পকরণানুগুণং ভগৰতো থোমনমকাসি. এসা হি সংৰণ্ণনকানং পকতি, যদিদং তত্থ তত্থ পকরণাধিগতগুণেন ভগৰতো থোমনা. ৰা-সদ্দো চেত্থ উপমানসমুচ্চযসংসযৰচনৰোস্সগ্গপদপূরণসদিসৰিকপ্পাদীসু বহূস্ৰত্থেসু দিস্সতি. তথা হেস ‘‘পণ্ডিতোৰাপি তেন সো’’তিআদীসু উপমানে দিস্সতি, সদিসভাৰেতি অত্থো. ‘‘তং ৰাপি ধীরা মুনিং পৰেদযন্তী’’তিআদীসু (সু. নি.২১৩) সমুচ্চযে. ‘‘কে ৰা ইমে কস্স ৰা’’তিআদীসু (পারা. ২৯৬) সংসযে. ‘‘অযং ৰা (অযঞ্চ) (দী. নি. ১.১৮১) ইমেসং সমণব্রাহ্মণানং সব্ববালো সব্বমূল়্হো’’তিআদীসু (দী. নি. ১.১৮১) ৰচনৰোস্সগ্গে. ‘‘ন ৰাযং কুমারকো মত্তমঞ্ঞাসী’’তিআদীসু (সং. নি. ২.১৫৪) পদপূরণে. ‘‘মধুং ৰা মঞ্ঞতি বালো, যাৰ পাপং ন পচ্চতী’’তিআদীসু (ধ. প. ৬৯) সদিসে. ‘‘যে হি কেচি ভিক্খৰে, সমণা ৰা ব্রাহ্মণা ৰা’’তিআদীসু (ম. নি. ১.১৭০; সং. নি. ৫.১০৯২) ৰিকপ্পে. ইধাপি ৰিকপ্পেযেৰ. মম ৰা ধম্মস্স ৰা সঙ্ঘস্স ৰাতি ৰিৰিধা ৰিসুং ৰিকপ্পনস্স জোতকত্তাতি আহ ‘‘ৰা-সদ্দো ৰিকপ্পনত্থো’’তি. পর-সদ্দো পন অত্থেৰ অঞ্ঞত্থো ‘‘অহঞ্চেৰ খো পন ধম্মং দেসেয্যং, পরে চ মে ন আজানেয্যু’’ন্তিআদীসু (দী. নি. ২.৬৪; ম. নি. ১.২৮১; ২.৩৩৭; মহাৰ. ৭, ৮) অত্থি অধিকত্থো ‘‘ইন্দ্রিযপরোপরিযত্ত’’ন্তিআদীসু (ৰিভ. ৮১৪; অ. নি. ১০.২১; ম. নি. ১.১৪৮; পটি. ম. ১.৬৮; ১.১১১) অত্থি পচ্ছাভাগত্থো ‘‘পরতো আগমিস্সতী’’তিআদীসু. অত্থি পচ্চনীকত্থো ‘‘উপ্পন্নং পরপ্পৰাদং সহধম্মেন সুনিগ্গহিতং নিগ্গহেত্ৰা’’তিআদীসু (দী. নি. ২.১৬৮; সং. নি. ৫.৮২২; অ. নি. ৮.৭০; উদা. ৫১) ইধাপি পচ্চনীকত্থোতি দস্সেতি ‘‘পটিৰিরুদ্ধা সত্তা’’তি ইমিনা. সাসনস্স পচ্চনীকভূতা পচ্চত্থিকা সত্তাতি অত্থো. ত-সদ্দো পরেতি ৰুত্তমত্থং অৰণ্ণভাসনকিরিযাৰিসিট্ঠং পরামসতীতি ৰুত্তং ‘‘যে অৰণ্ণং ৰদন্তি, তেসূ’’তি.

ননু তেসং আঘাতো নত্থি গুণমহত্তত্তা, অথ কস্মা এৰং ৰুত্তন্তি চোদনালেসং দস্সেত্ৰা তদপনেতি ‘‘কিঞ্চাপী’’তিআদিনা. কিঞ্চাপি নত্থি, অথ খো তথাপীতি অত্থো. ঈদিসেসুপীতি এত্থ পি-সদ্দো সম্ভাৰনত্থো, তেন রতনত্তযনিমিত্তম্পি অকুসলচিত্তং ন উপ্পাদেতব্বং, পগেৰ ৰট্টামিসলোকামিসনিমিত্তন্তি সম্ভাৰেতি. পরিযত্তিধম্মোযেৰ সদ্ধম্মনযনট্ঠেন নেত্তীতি ধম্মনেত্তি. আহনতীতি আভুসো ঘট্টেতি, হিংসতি ৰা, ৰিবাধতি, উপতাপেতি চাতি অত্থো. কত্থচি ‘‘এত্থা’’তি পাঠো দিস্সতি, সো পচ্ছালিখিতো পোরাণপাঠানুগতায টীকায ৰিরোধত্তা, অত্থযুত্তিযা চ অভাৰতো. যদিপি দোমনস্সাদযো চ আহনন্তি, কোপেযেৰ পনাযং নিরুল়্হোতি দস্সেতি ‘‘কোপস্সেতং অধিৰচন’’ন্তি ইমিনা. অৰযৰত্থঞ্হি দস্সেত্ৰা তত্থ পরিযাযেন অত্থং দস্সেন্তো এৰমাহ. অধিৰচনন্তি চ অধিকিচ্চ পৰত্তং ৰচনং, পসিদ্ধং ৰা ৰচনং, নামন্তি অত্থো. এৰমিতরেসুপি. এত্থ চ সভাৰধম্মতো অঞ্ঞস্স কত্তুঅভাৰজোতনত্থং ‘‘আহনতী’’তি কত্তুত্থে আঘাতসদ্দং দস্সেতি. আহনতি এতেন, আহননমত্তং ৰা আঘাতোতি করণভাৰত্থাপি সম্ভৰন্তিযেৰ. ‘‘অপ্পতীতা’’তি এতস্সত্থো ‘‘অতুট্ঠা অসোমনস্সিকা’’তি ৰুত্তো, ইদং পন পাকটপরিযাযেন অপচ্চযসদ্দস্স নিব্বচনদস্সনং, তম্মুখেন পন ন পচ্চেতি তেনাতি অপ্পচ্চযোতি কাতব্বং. অভিরাধযতীতি সাধযতি. এত্থাতি এতেসু তীসু পদেসু. দ্ৰীহীতি আঘাতঅনভিরদ্ধিপদেহি. একেনাতি অপচ্চযপদেন. এত্তকেসু গহিতেসু তংসম্পযুত্তা অগ্গহিতা সিযুং, ন চ সক্কা তেপি অগ্গহিতুং একুপ্পাদাদিসভাৰত্তাতি চোদনং ৰিসোধেতুং ‘‘তেস’’ন্তিআদি ৰুত্তং, তেসন্তি যথাৰুত্তানং সঙ্খারক্খন্ধৰেদনাক্খন্ধেকদেসানং. সেসানন্তি সঞ্ঞাৰিঞ্ঞাণাৰসিট্ঠসঙ্খারক্খন্ধেকদেসানং. করণন্তি উপ্পাদনং. আঘাতাদীনঞ্হি পৰত্তিযা পচ্চযসমৰাযনং ইধ ‘‘করণ’’ন্তি ৰুত্তং, তং পন অত্থতো উপ্পাদনমেৰ. তদনুপ্পাদনঞ্হি সন্ধায পাল়িযং ‘‘ন করণীযা’’তি ৰুত্তং. পটিক্খিত্তমেৰ যথারহং একুপ্পাদনিরোধারম্মণৰত্থুভাৰতো.

তত্থাতি তস্মিং মনোপদোসে. ‘‘তেসু অৰণ্ণভাসকেসূ’’তি ইমিনা আধারত্থে ভুম্মং দস্সেতি. নিমিত্তত্থে, ভাৰলক্খণে ৰা এতং ভুম্মন্তি আহ ‘‘তস্মিং ৰা অৰণ্ণে’’তি. ন হি অগুণো, নিন্দা ৰা কোপদোমনস্সানং আধারো সম্ভৰতি তব্ভাসকাযত্তত্তা তেসং. অস্সথাতি সত্তমিযা রূপং চে-সদ্দযোগেন পরিকপ্পনৰিসযত্তাতি দস্সেতি ‘‘ভৰেয্যাথা’’তি ইমিনা. ‘‘ভৰেয্যাথ চে, যদি ভৰেয্যাথা’তি চ ৰদন্তো ‘যথাক্কমং পুব্বাপরযোগিনো এতে সদ্দা’তি ঞাপেতী’’তি ৰদন্তি. ‘‘কুপিতা কোপেন অনত্তমনা দোমনস্সেনা’’তি ইমিনা ‘‘এৰং পঠমেন নযেনা’’তিআদিনা ৰুত্তৰচনং অত্থন্তরাভাৰদস্সনেন সমত্থেতি. ‘‘তুম্হাক’’ন্তি ইমিনা সমানত্থো ‘‘তুম্হ’’ন্তি একো সদ্দো ‘‘অম্হাক’’ন্তি ইমিনা সমানত্থো ‘‘অম্হ’’ন্তি সদ্দো ৰিয যথা ‘‘তস্মা হি অম্হং দহরা ন মীযরে’’তি (জা. ১.৯৩) আহ ‘‘তুম্হাকংযেৰা’’তি. অত্থৰসা লিঙ্গৰিপরিযাযোতি কত্ৰা ‘‘তায চ অনত্তমনতাযা’’তি ৰুত্তং. ‘‘অন্তরাযো’’তি ৰুত্তে সমণধম্মৰিসেসানন্তি অত্থস্স পকরণতো ৰিঞ্ঞাযমানত্তা, ৰিঞ্ঞাযমানত্থস্স চ সদ্দস্স পযোগে কামচারত্তা ‘‘পঠমজ্ঝানাদীনং অন্তরাযো’’তি ৰুত্তং. এত্থ চ ‘‘অন্তরাযো’’তি ইদং মনোপদোসস্স অকরণীযতায কারণৰচনং. যস্মা তুম্হাকমেৰ তেন কোপাদিনা পঠমজ্ঝানাদীনমন্তরাযো ভৰেয্য, তস্মা তে কোপাদিপরিযাযেন ৰুত্তা আঘাতাদযো ন করণীযাতি অধিপ্পাযো, তেন ‘‘নাহং সব্বঞ্ঞূ’’তি ইস্সরভাৰেন তুম্হে ততো নিৰারেমি, অথ খো ইমিনাৰ কারণেনাতি দস্সেতি. তং পন কারণৰচনং যস্মা আদীনৰৰিভাৰনং হোতি, তস্মা ‘‘আদীনৰং দস্সেন্তো’’তি হেট্ঠা ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং.

সো পন মনোপদোসো ন কেৰলং কালন্তরভাৰিনোযেৰ হিতসুখস্স অন্তরাযকরো, অথ খো তঙ্খণপৰত্তনারহস্সপি হিতসুখস্স অন্তরাযকরোতি মনোপদোসে আদীনৰং দল়্হতরং কত্ৰা দস্সেতুং ‘‘অপি নূ’’তিআদিমাহাতিপি সম্বন্ধো ৰত্তব্বো. পরেসন্তি যে অত্ততো অঞ্ঞে, তেসন্তি অত্থো, ন পন ‘‘পরে অৰণ্ণং ভাসেয্যু’’ন্তিআদীসু ৰিয পটিৰিরুদ্ধসত্তানন্তি আহ ‘‘যেসং কেসঞ্চী’’তি. তদেৰত্থং সমত্থেতি ‘‘কুপিতো হী’’তিআদিনা. পাল়িযং সুভাসিতদুব্ভাসিতৰচনজাননম্পি তদত্থজাননেনেৰ সিদ্ধন্তি আহ ‘‘সুভাসিতদুব্ভাসিতস্স অত্থ’’ন্তি.

অন্ধংতমন্তি অন্ধভাৰকরং তমং, অতিৰিয ৰা তমং. যং নরং সহতে অভিভৰতি, তস্স অন্ধতমন্তি সম্বন্ধো. ন্তি ৰা ভুম্মত্থে পচ্চত্তৰচনং, যস্মিং কালে সহতে, তদা অন্ধতমং হোতীতি অত্থো, কারণনিদ্দেসো ৰা, যেন কারণেন সহতে, তেন অন্ধতমন্তি. এৰং সতি যংতং-সদ্দানং নিচ্চসম্বন্ধত্তা ‘‘যদা’’তি অজ্ঝাহরিতব্বং. কিরিযাপরামসনং ৰা এতং, ‘‘কোধো সহতে’’তি যদেতং কোধস্স অভিভৰনং ৰুত্তং, এতং অন্ধতমন্তি. ততো চ কুদ্ধো অত্থং ন জানাতি, কুদ্ধো ধম্মং ন পস্সতীতি যোজেতব্বং. অত্থং ধম্মন্তি পাল়িঅত্থং, পাল়িধম্মঞ্চ. চিত্তপ্পকোপনোতি চিত্তস্স পকতিভাৰৰিজহনেন পদূসকো. অন্তরতোতি অব্ভন্তরতো, চিত্ততো ৰা কোধৰসেন ভযং জাতং. ন্তি তথাসভাৰং কোধং, কোধস্স ৰা অনত্থজননাদিপ্পকারং.

সব্বত্থাপীতি সব্বেসুপি পঠমদুতিযততিযনযেসু. ‘‘অৰণ্ণে পটিপজ্জিতব্বাকার’’ন্তি অধিকারো. অৰণ্ণভাসকানমৰিসযত্তা ‘‘তত্রা’’তি পদস্স তস্মিং অৰণ্ণেতি অত্থোৰ দস্সিতো. অভূতন্তি কত্তুভূতং ৰচনং, যং ৰচনং অভূতং হোতীতি অত্থো. অভূততোতি পন অভূততাকিরিযাৰ ভাৰপ্পধানত্তা, ভাৰলোপত্তা চাতি দস্সেতি ‘‘অভূতভাৰেনেৰা’’তি ইমিনা. ‘‘ইতিপেত’’ন্তিআদি নিব্বেঠনাকারনিদস্সনন্তি দস্সেতুং ‘‘কথ’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্রাতি তস্মিং ৰচনে. যোজনাতি অধিপ্পাযপযোজনা. তুণ্হীতি অভাসনত্থে নিপাতো, ভাৰনপুংসকো চেস. ‘‘ইতিপেতং অভূত’’ন্তি ৰত্ৰা ‘‘যং তুম্হেহী’’তিআদিনা তদত্থং ৰিৰরতি. ইমিনাপীতি পি-সদ্দেন অনেকৰিধং কারণং সম্পিণ্ডেতি. কারণসরূপমাহ ‘‘সব্বঞ্ঞুযেৰা’’তিআদিনা. এৰ-সদ্দো তীসুপি পদেসু যোজেতব্বো, সব্বঞ্ঞুভাৰতো ন অসব্বঞ্ঞূ, স্ৰাক্খাতত্তা ন দুরক্খাতো, সুপ্পটিপন্নত্তা ন দুপ্পটিপন্নোতি ইমিনাপি কারণেন নিব্বেঠেতব্বন্তি ৰুত্তং হোতি. ‘‘কস্মা পন সব্বঞ্ঞূ’’তিআদিপটিচোদনাযপি তংকারণদস্সনেন নিব্বেঠেতব্বমেৰাতি আহ ‘‘তত্র ইদঞ্চিদঞ্চ কারণ’’ন্তি. তত্রাতি তেসু সব্বঞ্ঞুতাদীসু. ইদঞ্চ ইদঞ্চ কারণন্তি অনেকৰিধেন কারণানুকারণং দস্সেত্ৰা ‘‘ন সব্বঞ্ঞূ’’তিআদিৰচনং নিব্বেঠেতব্বন্তি অত্থো. তত্রিদং কারণং – সব্বঞ্ঞূ এৰ অম্হাকং সত্থা অৰিপরীতধম্মদেসনত্তা. স্ৰাক্খাতো এৰ ধম্মো একন্তনিয্যানিকত্তা. সুপ্পটিপন্নো এৰ সঙ্ঘো সংকিলেসরহিতত্তাতি. কারণানুকারণদস্সনম্পেত্থ অসব্বঞ্ঞুতাদিৰচন-নিব্বেঠনমেৰ তথাদস্সনস্স তেসম্পি কারণভাৰতোতি দট্ঠব্বং. কারণকারণম্পি হি ‘‘কারণ’’ন্ত্ৰেৰ ৰুচ্চতি, পতিট্ঠানপতিট্ঠানম্পি ‘‘পতিট্ঠান’’ন্ত্ৰেৰ যথা ‘‘তিণেহি ভত্তং সিনিদ্ধং, পাসাদে ধম্মমজ্ঝাযতী’’তি. দুতিযং পদন্তি ‘‘অতচ্ছ’’ন্তি পদং. পঠমস্স পদস্সাতি ‘‘অভূত’’ন্তি পদস্স. চতুত্থন্তি ‘‘ন চ পনেতং অম্হেসু সংৰিজ্জতী’’তি পদং. ততিযস্সাতি ‘‘নত্থি চেতং অম্হেসূ’’তি পদস্স. ৰিৰিধমেকত্থেযেৰ পৰত্তং ৰচনং ৰিৰচনং, তদেৰ ৰেৰচনং, ৰচনন্তি ৰা অত্থো সদ্দেন ৰচনীযত্তা ‘‘ভগৰাতি ৰচনং সেট্ঠং, ভগৰাতি ৰচনমুত্তম’’ন্তিআদীসু (দী. নি. অট্ঠ. ১.১ ম. নি. অট্ঠ. ১.১; অ. নি. ১.রূপাদিৰগ্গৰণ্ণনা; পারা. অট্ঠ. ১.১) ৰিয. নানাসভাৰতো ৰিগতং ৰচনং যস্সাতি ৰেৰচনং ৰুত্তনযেন, পরিযাযৰচনন্তি অত্থো.

এত্থাহ – কস্মা পনেত্থ পরিযাযৰচনং ৰুত্তং, ননু একেকপদৰসেনেৰ অধিপ্পেতো অত্থো সিদ্ধো, এৰং সিদ্ধে সতি কিমেতে তেন পরিযাযৰচনেন. তদেতঞ্হি গন্থগারৰাদিঅনেকদোসকরং, যদি চ তং ৰত্তব্বং সিযা, তদেৰ ৰুত্তং অস্স, ন তদঞ্ঞন্তি? ৰুচ্চতে – দেসনাকালে, হি আযতিঞ্চ কস্সচি কথঞ্চি তদত্থপটিৰেধনত্থং পরিযাযৰচনং ৰুত্তং. দেসনাপটিগ্গাহকেসু হি যো তেসং পরিযাযৰচনানং যং পুব্বে সঙ্কেতং করোতি ‘‘ইদমিমস্সত্থস্স ৰচন’’ন্তি, তস্স তেনেৰ তদত্থপটিৰেধো হোতি. অপিচ তস্মিং খণে ৰিক্খিত্তচিত্তানং অঞ্ঞৰিহিতানং ৰিপরিযাযানং অঞ্ঞেন পরিযাযেন তদত্থাৰবোধনত্থম্পি পরিযাযৰচনং ৰুত্তং. যঞ্হি যে ন সুণন্তি, তপ্পরিহাযনৰসেন তেসং সব্বথা পরিপুণ্ণস্স যথাৰুত্তস্স অত্থস্স অনৰবোধো সিযা, পরিযাযৰচনে পন ৰুত্তে তব্বসেন পরিপুণ্ণমত্থাৰবোধো হোতি. অথ ৰা মন্দবুদ্ধীনং পুনপ্পুনং তদত্থলক্খণেন অসম্মোহনত্থং পরিযাযৰচনং ৰুত্তং. মন্দবুদ্ধীনঞ্হি একেনেৰ পদেন একত্থস্স সল্লক্খণেন সম্মোহো হোতি, অনেকেন পরিযাযেন পন একত্থস্স সল্লক্খণেন তথাসম্মোহো ন হোতি অনেকপ্পৰত্তিনিমিত্তেন একত্থেযেৰ পৰত্তসদ্দেন যথাধিপ্পেতস্স অত্থস্স নিচ্ছিতত্তা.

অপরো নযো – ‘‘অনেকেপি অত্থা সমানব্যঞ্জনা হোন্তী’’তি যা অত্থন্তরপরিকপ্পনা সিযা, তস্সা পরিৰজ্জনত্থম্পি পরিযাযৰচনং ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং. অনেকেসম্পি হি অত্থানং একপদৰচনীযতাৰসেন সমানব্যঞ্জনত্তা যথাৰুত্তস্স পদস্স ‘‘অযমত্থো নু খো অধিপ্পেতো, উদাহু অযমত্থোৰা’’তি পৰত্তং সোতূনমত্থন্তরপরিকপ্পনং ৰেৰচনং অঞ্ঞমঞ্ঞং ভেদকৰসেন পরিৰজ্জেতি. ৰুত্তঞ্চ –

‘‘নেকত্থৰুত্তিযা সদ্দো, ন ৰিসেসত্থঞাপকো;

পরিযাযেন যুত্তো তু, পরিযাযো চ ভেদকো’’তি.

অপরো নযো – অনঞ্ঞস্সাপি পরিযাযৰচনস্স ৰচনে অনেকাহি তাহি তাহি নামপঞ্ঞত্তীহি তেসং তেসং অত্থানং পঞ্ঞাপনত্থম্পি পরিযাযৰচনং ৰত্তব্বং হোতি. তথা হি পরিযাযৰচনে ৰুত্তে ‘‘ইমস্সত্থস্স ইদমিদম্পি নাম’’ন্তি সোতূনং অনেকধা নামপঞ্ঞত্তিৰিজাননং. ততো চ তংতংপঞ্ঞত্তিকোসল্লং হোতি সেয্যথাপি নিঘণ্টুসত্থে পরিচযতং. অপিচ ধম্মকথিকানং তন্তিঅত্থুপনিবন্ধনপরাৰবোধনানং সুখসিদ্ধিযাপি পরিযাযৰচনং. তব্বচনেন হি ধম্মদেসকানং তন্তিঅত্থস্স অত্তনো চিত্তে উপনিবন্ধনেন ঠপনেন পরেসং সোতূনমৰবোধনং সুখসিদ্ধং হোতি. অথ ৰা সম্মাসম্বুদ্ধস্স অত্তনো ধম্মনিরুত্তিপটিসম্ভিদাসম্পত্তিযা ৰিভাৰনত্থং, ৰেনেয্যানঞ্চ তত্থ বীজৰাপনত্থং পরিযাযৰচনং ভগৰা নিদ্দিসতি. তদসম্পত্তিকস্স হি তথাৰচনং ন সম্ভৰতি. তেন চ পরিযাযৰচনেন যথাসুতেন তস্সং ধম্মনিরুত্তিপটিসম্ভিদাসম্পত্তিযং তপ্পরিচরণেন, তদঞ্ঞসুচরিতসমুপব্রূহনেন চ পুঞ্ঞসঙ্খাতস্স বীজস্স ৰপনং সম্ভৰতি. কো হি ঈদিসায সম্পত্তিযা ৰিঞ্ঞাযমানায তদেতং নাভিপত্থেয্যাতি, কিং ৰা বহুনা. যস্সা ধম্মধাতুযা সুপ্পটিৰিদ্ধত্তা সম্মাসম্বুদ্ধো যথা সব্বস্মিং অত্থে অপ্পটিহতঞাণচারো, তথা সব্বস্মিং সদ্দৰোহারেতি একম্পি অত্থং অনেকেহি পরিযাযেহি বোধেতি, নত্থি তত্থ দন্ধাযিতত্তং ৰিত্থারিতত্তং, নাপি ধম্মদেসনায হানি, আৰেণিকো চাযং বুদ্ধধম্মো. সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণস্স হি সুপ্পটিৰিদিতভাৰেন পটিসম্ভিদাঞাণেহি ৰিয তেনপি ঞাণেন অত্থে, ধম্মে, নিরুত্তিযা চ অপ্পটিহতৰুত্তিতায বুদ্ধলীল়ায একম্পি অত্থং অনেকেহি পরিযাযেহি বোধেতি, ন পন তস্মিং সদ্দৰোহারে, তথাবোধনে ৰা মন্দভাৰো সম্মাবোধনস্স সাধনত্তা, ন চ তেন অত্থস্স ৰিত্থারভাৰো একস্সেৰত্থস্স দেসেতব্বস্স সুব্বিজাননকারণত্তা, নাপি তব্বচনেন ধম্মদেসনাহানি তস্স দেসনাসম্পত্তিভাৰতো. তস্মা সাত্থকং পরিযাযৰচনং, ন চাপি তং গন্থগারৰাদিঅনেকদোসকরন্তি দট্ঠব্বং. যং পনেতং ৰুত্তং ‘‘যদি চ তং ৰত্তব্বং সিযা, তদেৰ ৰুত্তং অস্স, ন তদঞ্ঞ’’ন্তি, তম্পি ন যুত্তং পযোজনন্তরসম্ভৰতো. তদেৰ হি অৰত্ৰা তদঞ্ঞস্স ৰচনেন দেসনাক্খণে সমাহিতচিত্তানম্পি সম্মদেৰ পটিগ্গণ্হন্তানং তংতংপদন্তোগধপৰত্তিনিমিত্তমারব্ভ তদত্থাধিগমো হোতি, ইতরথা তস্মিংযেৰ পদে পুনপ্পুনং ৰুত্তে তেসং তদত্থানধিগততা সিযাতি. হোন্তি চেত্থ –

‘‘যেন কেনচি অত্থস্স, বোধায অঞ্ঞসদ্দতো;

ৰিক্খিত্তকমনানম্পি, পরিযাযকথা কতা.

মন্দানঞ্চ অমূল়্হত্থং, অত্থন্তরনিসেধযা;

তংতংনামনিরুল়্হত্থং, পরিযাযকথা কতা.

দেসকানং সুকরত্থং, তন্তিঅত্থাৰবোধনে;

ধম্মনিরুত্তিবোধত্থং, পরিযাযকথা কতা.

ৰেনেয্যানং তত্থ বীজৰাপনত্থঞ্চ অত্তনো;

ধম্মধাতুযা লীল়ায, পরিযাযকথা কতা.

তদেৰ তু অৰত্ৰান, তদঞ্ঞেহি পবোধনং;

সম্মাপটিগ্গণ্হন্তানং, অত্থাধিগমায কত’’ন্তি.

ইদং পন নিব্বেঠনং ঈদিসেযেৰ, ন সব্বত্থ কাতব্বন্তি দস্সেন্তো ‘‘ইদঞ্চা’’তিআদিমাহ. তত্থ অৰণ্ণেযেৰাতি কারণপতিরূপং ৰত্ৰা, অৰত্ৰা ৰা দোসপতিট্ঠাপনৰসেন নিন্দায এৰ. ন সব্বত্থাতি ন কেৰলং অক্কোসনখুংসনৰম্ভনাদীসু সব্বত্থ নিব্বেঠনং কাতব্বন্তি অত্থো. তদেৰত্থং ‘‘যদি হী’’তিআদিনা পাকটং করোতি. ‘‘সাসঙ্কনীযো হোতী’’তি ৰুত্তং তথানিব্বেঠেতব্বতায কারণমেৰ ‘‘তস্মা’’তি পটিনিদ্দিসতি. ‘‘ওট্ঠোসী’’তিআদি ‘‘ন সব্বত্থা’’তি এতস্স ৰিৰরণং. জাতিনামগোত্তকম্মসিপ্পআবাধ লিঙ্গ কিলেস আপত্তি অক্কোসনসঙ্খাতেহি দসহি অক্কোসৰত্থূহি. অধিৰাসনমেৰ খন্তি, ন দিট্ঠিনিজ্ঝানক্খমনাদযোতি অধিৰাসনখন্তি.

. এৰং অৰণ্ণভূমিযা সংৰণ্ণনং কত্ৰা ইদানি ৰণ্ণভূমিযাপি সংৰণ্ণনং কাতুমাহ ‘‘এৰ’’ন্তিআদি. তত্থ অৰণ্ণভূমিযন্তি অৰণ্ণপ্পকাসনট্ঠানে. তাদিলক্খণন্তি এত্থ ‘‘পঞ্চহাকারেহি তাদী ইট্ঠানিট্ঠে তাদী, চত্তাৰীতি তাদী, তিণ্ণাৰীতি তাদী, মুত্তাৰীতি তাদী, তংনিদ্দেসা তাদী’’তি (মহানি. ৩৮) নিদ্দেসনযেন পঞ্চসু অত্থেসু ইধ পঠমেনত্থেন তাদী. তত্রাযং নিদ্দেসো –

কথং অরহা ইট্ঠানিট্ঠে তাদী, অরহা লাভেপি তাদী, অলাভেপি তাদী, যসেপি, অযসেপি, পসংসাযপি, নিন্দাযপি, সুখেপি, দুক্খেপি তাদী, একঞ্চে বাহং গন্ধেন লিম্পেয্যুং, একঞ্চে বাহং ৰাসিযা তচ্ছেয্যুং, অমুস্মিং নত্থি রাগো, অমুস্মিং নত্থি পটিঘো, অনুনযপটিঘৰিপ্পহীনো উগ্ঘাটিনিগ্ঘাটিৰীতিৰত্তো, অনুরোধৰিরোধসমতিক্কন্তো, এৰং অরহা ইট্ঠানিট্ঠে তাদীতি (মহানি. ৩৮).

ৰচনত্থো পন তমিৰ দিস্সতীতি তাদী, ইট্ঠমিৰ অনিট্ঠম্পি পস্সতীতি অত্থো. তস্স লক্খণং তাদিলক্খণং, ইট্ঠানিট্ঠেসু সমপেক্খনসভাৰো. অথ ৰা তমিৰ দিস্সতে তাদী, সো এৰ সভাৰো, তদেৰ লক্খণং তাদিলক্খণন্তি. ৰণ্ণভূমিযং তাদিলক্খণং দস্সেতুন্তি সম্বন্ধো. পর-সদ্দো অঞ্ঞত্থেতি আহ ‘‘যে কেচী’’তিআদি. আনন্দন্তি ভুসং পমোদন্তি তংসমঙ্গিনো সত্তা এতেনাতি আনন্দসদ্দস্স করণত্থতং দস্সেতি. সোভনমনো সুমনো, চিত্তং, সোভনং ৰা মনো যস্সাতি সুমনো, তংসমঙ্গীপুগ্গলো. ননু চ চিত্তৰাচকভাৰে সতি চেতসিকসুখস্স ভাৰত্থতা যুত্তা, পুগ্গলৰাচকভাৰে পন চিত্তমেৰ ভাৰত্থো সিযা, ন চেতসিকসুখং, সুমনসদ্দস্স দব্বনিমিত্তং পতি পৰত্তত্তা যথা ‘‘দণ্ডিত্তং সিখিত্ত’’ন্তিআদীতি? সচ্চমেতং দব্বে অপেক্খিতে, ইধ পন তদনপেক্খিত্ৰা তেন দব্বেন যুত্তং মূলনিমিত্তভূতং চেতসিকসুখমেৰ অপেক্খিত্ৰা সুমনসদ্দো পৰত্তো, তস্মা এত্থাপি চেতসিকসুখমেৰ ভাৰত্থো সম্ভৰতি, তেনাহ ‘‘চেতসিকসুখস্সেতং অধিৰচন’’ন্তি. এতেন হি ৰচনেন তদঞ্ঞচেতসিকানম্পি চিত্তপটিবদ্ধত্তা, চিত্তকিরিযত্তা চ যথাসম্ভৰং সোমনস্সভাৰো আপজ্জতীতি চোদনং নাপজ্জতেৰ রুল়্হিসদ্দত্তা তস্স যথা ‘‘পঙ্কজ’’ন্তি পরিহরতি. উব্বিলযতীতি উব্বিলং, ভিন্দতি পুরিমাৰত্থায ৰিসেসং আপজ্জতীতি অত্থো. তদেৰ উব্বিলাৰিতং পচ্চযন্তরাগমাদিৰসেন. উদ্ধং পলৰতীতি ৰা উব্বিলাৰিতং অকারানং ইকারং, আকারঞ্চ কত্ৰা, চিত্তমেৰ ‘‘চেতসো’’তি ৰুত্তত্তা. তদ্ধিতে পন সিদ্ধে তং অব্যতিরিত্তং তস্মিং পদে ৰচনীযস্স সামঞ্ঞভাৰতো, তস্স ৰা সদ্দস্স নামপদত্তা, তস্মা কস্সাতি সম্বন্ধীৰিসেসানুযোগে ‘‘চেতসো’’তি ৰুত্তন্তি দস্সেতুং ‘‘কস্সা’’তিআদি ৰুত্তং. এস নযো ঈদিসেসু. যায উপ্পন্নায কাযচিত্তং ৰাতপূরিতভস্তা ৰিয উদ্ধুমাযনাকারপ্পত্তং হোতি তস্সা গেহসিতায ওদগ্যপীতিযা এতং অধিৰচনন্তি সরূপং দস্সেতি ‘‘উদ্ধচ্চাৰহাযা’’তিআদিনা. উদ্ধচ্চাৰহাযাতি উদ্ধতভাৰাৰহায. উপ্পিলাপেতি চিত্তং উপ্পিলাৰিতং করোতীতি উব্বিলাপনা, সা এৰ পীতি, তস্সা. খন্ধৰসেন ধম্মৰিসেসত্তং আহ ‘‘ইধাপী’’তিআদিনা. অৰণ্ণভূমিমপেক্খায অপি-সদ্দো ‘‘অযম্পি পারাজিকো’’তিআদীসু (পারা. ১.৮৯, ৯১, ১৬৭, ১৭১, ১৯৫, ১৯৭) ৰিয, ইধ চ কিঞ্চাপি তেসং ভিক্খূনং উব্বিলাৰিতমেৰ নত্থি, অথ খো আযতিং কুলপুত্তানং এদিসেসুপি ঠানেসু অকুসলুপ্পত্তিং পটিসেধেন্তো ধম্মনেত্তিং ঠপেতীতি. দ্ৰীহি পদেহি সঙ্খারক্খন্ধো, একেন ৰেদনাক্খন্ধো ৰুত্তোতি এত্থাপি ‘‘তেসং ৰসেন সেসানং সম্পযুত্তধম্মানং করণং পটিক্খিত্তমেৰা’’তি চ অট্ঠকথাযং ৰুত্তনযেন সক্কা ৰিঞ্ঞাতুন্তি ন ৰুত্তং. ‘‘পি-সদ্দো সম্ভাৰনত্থো’’তিআদিনা ৰুত্তনযেন চেত্থ অত্থো যথাসম্ভৰং ৰেদিতব্বো.

তুম্হংযেৰস্স তেন অন্তরাযোতি এত্থাপি ‘‘অন্তরাযো’’তি ইদং ‘‘উব্বিলাৰিতত্তস্স অকরণীযতাকারণৰচন’’তিআদিনা হেট্ঠা অৰণ্ণপক্খে অম্হেহি ৰুত্তনযানুসারেন অত্থো দট্ঠব্বো. এত্থ চ ‘‘আনন্দিনো উব্বিলাৰিতা’’তি দীপিতং পীতিমেৰ গহেত্ৰা ‘‘তেন উব্বিলাৰিতত্তেনা’’তি ৰচনং সোমনস্সরহিতায পীতিযা অভাৰতো তব্বচনেনেৰ ‘‘সুমনা’’তি দীপিতং সোমনস্সম্পি সিদ্ধমেৰাতি কত্ৰা ৰুত্তং. অথ ৰা সোমনস্সস্স অন্তরাযকরতা পাকটা, ন তথা পীতিযাতি এৰং ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. কস্মা পনেতন্তি যথাৰুত্তং অত্থং অৰিভাগতো মনসি কত্ৰা চোদেতি. আচরিযো ‘‘সচ্চ’’ন্তি তমত্থং পটিজানিত্ৰা ‘‘তং পনা’’তিআদিনা ৰিভজ্জব্যাকরণৰসেন পরিহরতি.

তত্থ এতন্তি আনন্দাদীনমকরণীযতাৰচনং, ননু ভগৰতা ৰণ্ণিতন্তি সম্বন্ধো. বুদ্ধোতি কিত্তযন্তস্সাতি ‘‘বুদ্ধো’’তি ৰচনং গুণানুস্সরণৰসেন কথেন্তস্স সাধুজনস্স. কসিণেনাতি কসিণতায সকলভাৰেন. জম্বুদীপস্সাতি চেতস্স অৰযৰভাৰেন সম্বন্ধীৰচনং. অপরে পন ‘‘জম্বুদীপস্সাতি করণৰচনত্থে সামিৰচন’’তি ৰদন্তি, তেসং মতেন কসিণজম্বুদীপসদ্দানং সমানাধিকরণভাৰো দট্ঠব্বো, করণৰচনঞ্চ নিস্সক্কত্থে. পগেৰ একদেসতো পনাতি অপি-সদ্দো সম্ভাৰনে. আদি-সদ্দেন চেত্থ –

‘‘মা সোচি উদাযি, আনন্দো অৰীতরাগো কালং করেয্য, তেন চিত্তপ্পসাদেন সত্তক্খত্তুং দেৰরজ্জং কারেয্য, সত্তক্খত্তুং ইমস্মিংযেৰ জম্বুদীপে মহারজ্জং কারেয্য, অপিচ উদাযি আনন্দো দিট্ঠেৰ ধম্মে পরিনিব্বাযিস্সতী’’তিআদিসুত্তং (অ. নি. ৩.৮১) –

সঙ্গহিতং. ন্তি সুত্তন্তরে ৰুত্তং পীতিসোমনস্সং. নেক্খম্মস্সিতন্তি কামতো নিক্খমনে কুসলধম্মে নিস্সিতং. ইধাতি ইমস্মিং সুত্তে. গেহস্সিতন্তি গেহৰাসীনং সমুদাচিণ্ণতো গেহসঙ্খাতে কামগুণে নিস্সিতং. কস্মা তদেৰিধাধিপ্পেতন্তি আহ ‘‘ইদঞ্হী’’তিআদি. ‘‘আযস্মতো ছন্নস্স উপ্পন্নসদিস’’ন্তি ৰুত্তমত্থং পাকটং কাতুং, সমত্থেতুং ৰা ‘‘তেনেৰা’’তিআদি ৰুত্তং. ৰিসেসং নিব্বত্তেতুং নাসক্খি ভগৰতি, ধম্মে চ পৰত্তগেহস্সিতপেমতায. পরিনিব্বানকালেতি পরিনিব্বানাসন্নকালে ভগৰতা পঞ্ঞত্তেন তজ্জিতোতি ৰা সম্বন্ধো. পরিনিব্বানকালেতি ৰা ভগৰতো পরিনিব্বুতকালে সঙ্ঘেন তজ্জিতো নিব্বত্তেতীতি ৰা সম্বন্ধো. ব্রহ্মদণ্ডেনাতি ‘‘ভিক্খূহি ইত্থন্নামো নেৰ ৰত্তব্বো, ন ওৰদিতব্বো, নানুসাসিতব্বো’’তি (চূল়ৰ. ৪৪৫) কতেন ব্রহ্মদণ্ডেন. তজ্জিতোতি সংৰেজিতো. তস্মাতি যস্মা গেহস্সিতপীতিসোমনস্সং ঝানাদীনং অন্তরাযকরং, তস্মা. ৰুত্তঞ্হেতং ভগৰতা সক্কপঞ্হসুত্তে ‘‘সোমনস্সংপাহং দেৰানমিন্দ, দুৰিধেন ৰদামি সেৰিতব্বম্পি অসেৰিতব্বম্পী’’তি (দী. নি. ২.৩৫৯).

‘‘অযঞ্হী’’তিআদিনা তদেৰত্থং কারণতো সমত্থেতি. রাগসহিতত্তা হি সা অন্তরাযকরাতি. এত্থ পন ‘‘ইদঞ্হি রাগসঞ্হিতং পীতিসোমনস্স’’ন্তি ৰত্তব্বং সিযা, তথাপি পীতিগ্গহণেন সোমনস্সম্পি গহিতমেৰ হোতি সোমনস্সরহিতায পীতিযা অভাৰতোতি হেট্ঠা ৰুত্তনযেন পীতিযেৰ গহিতা. অপিচ সেৰিতব্বাসেৰিতব্বৰিভাগস্স সুত্তে ৰচনতো সোমনস্সস্স পাকটো অন্তরাযকরভাৰো, ন তথা পীতিযাতি সাযেৰ রাগসহিতত্থেন ৰিসেসেত্ৰা ৰুত্তা. অৰণ্ণভূমিযা সদ্ধিং সম্বন্ধিত্ৰা পাকটং কাতুং ‘‘লোভো চা’’তিআদি ৰুত্তং. কোধসদিসোৰাতি অৰণ্ণভূমিযং ৰুত্তকোধসদিসো এৰ. ‘‘লুদ্ধো’’তিআদিগাথানং ‘‘কুদ্ধো’’তিআদিগাথাসু ৰুত্তনযেন অত্থো দট্ঠব্বো.

‘‘মমং ৰা ভিক্খৰে পরে ৰণ্ণং ভাসেয্যুং, ধম্মস্স ৰা ৰণ্ণং ভাসেয্যুং, সঙ্ঘস্স ৰা ৰণ্ণং ভাসেয্যুং, তত্র চে তুম্হে অস্সথ আনন্দিনো সুমনা উব্বিলাৰিতা, অপি নু তুম্হে পরেসং সুভাসিতদুব্ভাসিতং আজানেয্যাথাতি? নো হেতং ভন্তে’’তি অযং ততিযৰারো নাম অৰণ্ণভূমিযং ৰুত্তনযৰসেন ততিযৰারট্ঠানে নীহরিতব্বত্তা, সো দেসনাকালে তেন ৰারেন বোধেতব্বপুগ্গলাভাৰতো দেসনায অনাগতোপি তদত্থসম্ভৰতো অত্থতো আগতোযেৰ. যথা তং ৰিত্থারৰসেন কথাৰত্থুপ্পকরণন্তি দস্সেতুং ‘‘ততিযৰারো পনা’’তিআদি ৰুত্তং, এতেন সংৰণ্ণনাকালে তথাবুজ্ঝনকসত্তানং ৰসেন সো ৰারো আনেত্ৰা সংৰণ্ণেতব্বোতি দস্সেতি. ‘‘যথেৰ হী’’তিআদিনা তদেৰত্থসম্ভৰং ৰিভাৰেতি. কুদ্ধো অত্থং ন জানাতি যথেৰাতি সম্বন্ধো.

পটিপজ্জিতব্বাকারদস্সনৰারেতি যথাৰুত্তং ততিযৰারং উপাদায ৰত্তব্বে চতুত্থৰারে. ‘‘তুম্হাকং সত্থা’’তি ৰচনতো পভুতি যাৰ ‘‘ইমিনাপি কারণেন তচ্ছ’’ন্তি ৰচনং, তাৰ যোজনা. ‘‘সো হি ভগৰা’’তিআদি তব্বিৰরণং. তত্থ ইতিপীতি ইমিনাপি কারণেন. ৰিত্থারো ৰিসুদ্ধিমগ্গে (ৰিসুদ্ধি. ১২৩ আদযো) ‘‘অনাপত্তি উপসম্পন্নস্স ভূতং আরোচেতী’’তি (পাচি. ৭৭) ৰুত্তেপি সভাগানমেৰ আরোচনং যুত্তন্তি আহ ‘‘সভাগানং ভিক্খূনংযেৰ পটিজানিতব্ব’’ন্তি. তেযেৰ হি তস্স অত্থকামা, সদ্ধেয্যৰচনত্তঞ্চ মঞ্ঞন্তি, ততো চ ‘‘সাসনস্স অমোঘতা দীপিতা হোতী’’তি ৰুত্তত্থসমত্থনং সিযা. ‘‘এৰঞ্হী’’তিআদি কারণৰচনং. পাপিচ্ছতা চেৰ পরিৰজ্জিতা, কত্তুভূতা ৰা সা, হোতীতি সম্বন্ধো. অমোঘতাতি নিয্যানিকভাৰেন অতুচ্ছতা. ৰুত্তনযেনাতি ‘‘তত্র তুম্হেহীতি তস্মিং ৰণ্ণে তুম্হেহী’’তিআদিনা চেৰ ‘‘দুতিযং পদং পঠমস্স পদস্স, চতুত্থঞ্চ ততিযস্স ৰেৰচন’’ন্তিআদিনা চ ৰুত্তনযেন.

চূল়সীলৰণ্ণনা

. কো অনুসন্ধীতি পুচ্ছা ‘‘ননু এত্তকেনেৰ যথাৰুত্তেহি অৰণ্ণৰণ্ণেহি সম্বন্ধা দেসনামত্থকং পত্তা’’তি অনুযোগসম্ভৰতো কতা. ৰণ্ণেন চ অৰণ্ণেন চাতি তদুভযপদেন. অত্থনিদ্দেসো ৰিয হি সদ্দনিদ্দেসোপীতি অক্খরচিন্তকা. অথ ৰা তথাভাসনস্স কারণত্তা, কোট্ঠাসত্তা চ ‘‘পদেহী’’তি ৰুত্তং. অৰণ্ণেন চ ৰণ্ণেন চাতি পন অগুণগুণৰসেন, নিন্দাপসংসাৰসেন চ সরূপদস্সনং. ‘‘নিৰত্তো অমূলকতায ৰিস্সজ্জেতব্বতাভাৰতো’’তি (দী. নি. টী. ১.৭) আচরিযধম্মপালত্থেরেন ৰুত্তং. তং ৰিত্থারেত্ৰা দেসনায বোধেতব্বপুগ্গলাভাৰতো এত্তকাৰ সা যুত্তরূপাতি ভগৰতো অজ্ঝাসযেনেৰ অদেসনাভাৰেন নিৰত্তো, যথা তং ৰণ্ণভূমিযং ততিযৰারোতিপি দট্ঠব্বং. তথা বোধেতব্বপুগ্গলসম্ভৰেন ৰিস্সজ্জেতব্বতায অধিগতভাৰতো অনুৰত্ততিযেৰ. ইতিপেতং ভূতন্তি এত্থ ইতি-সদ্দো আদিঅত্থো তদুপরিপি অনুৰত্তকত্তা, তেন ৰক্খতি ‘‘ইধ পনা’’তিআদি. এত্তাৰতা অযং ৰণ্ণানুসন্ধীতি দস্সেত্ৰা দুৰিধেসু পন তেসু ৰণ্ণেসু ব্রহ্মদত্তস্স ৰণ্ণানুসন্ধীতি দস্সেন্তো ‘‘সো পনা’’তিআদিমাহ. উপরি সুঞ্ঞতাপকাসনে অনুসন্ধিং দস্সেস্সতি ‘‘অত্থি ভিক্খৰে’’তিআদিনা (দী. নি. ১.২৮).

এৰং পুচ্ছাৰিস্সজ্জনামুখেন সমুদাযত্থতং ৰত্ৰা ইদানি অৰযৰত্থতং দস্সেতি ‘‘তত্থা’’তিআদিনা. অপ্পমেৰ পরিতো সমন্ততো খণ্ডিতত্তা পরিত্তং নামাতি আহ ‘‘অপ্পমত্তকন্তি পরিত্তস্স নাম’’ন্তি. মত্তা ৰুচ্চতি পমাণং মীযতে পরিমীযতেতি কত্ৰা. সমাসন্তককারেন অপ্পমত্তকং যথা ‘‘বহুপুত্তকো’’তি, এৰং ওরমত্তকেপি. এতেনেৰ ‘‘অপ্পা মত্তা অপ্পমত্তা, সা এতস্সাতি অপ্পমত্তক’’ন্তিআদিনা কপচ্চযস্স সাত্থকতম্পি দস্সেতি অত্থতো অভিন্নত্তা. মত্তকসদ্দস্স অনত্থকভাৰতো সীলমেৰ সীলমত্তকং. অনত্থকভাৰোতি চ সকত্থতা পুরিমপদত্থেযেৰ পৰত্তনতো. ন হি সদ্দা কেৰলং অনত্থকা ভৰন্তীতি অক্খরচিন্তকা. ননু চ ভগৰতো পারমিতানুভাৰেন নিরত্থকমেকক্খরম্পি মুখৰরং নারোহতি, সকলঞ্চ পরিযত্তিসাসনং পদে পদে চতুসচ্চপ্পকাসনন্তি ৰুত্তং, কথং তস্স অনত্থকতা সম্ভৰতীতি? সচ্চং, তম্পি পদন্তরাভিহিতস্স অত্থস্স ৰিসেসনৰসেন তদভিহিতং অত্থং ৰদতি এৰ, সো পন অত্থো ৰিনাপি তেন পদন্তরেনেৰ সক্কা ৰিঞ্ঞাতুন্তি অনত্থকমিচ্চেৰ ৰুত্তন্তি. ননু অৰোচুম্হ ‘‘অনত্থকভাৰো…পে… পৰত্তনতো’’তি. অপিচ ৰিনেয্যজ্ঝাসযানুরূপৰসেন ভগৰতো দেসনা পৰত্ততি, ৰিনেয্যা চ অনাদিমতিসংসারে লোকিযেসুযেৰ সদ্দেসু পরিভাৰিতচিত্তা, লোকে চ অসতিপি অত্থন্তরাৰবোধে ৰাচাসিলিট্ঠতাদিৰসেন সদ্দপযোগো দিস্সতি ‘‘লব্ভতি পলব্ভতি, খঞ্জতি নিখঞ্জতি, আগচ্ছতি পচ্চাগচ্ছতী’’তিআদিনা. তথাপরিচিতানঞ্চ তথাৰিধেনেৰ সদ্দপযোগেন অত্থাৰগমো সুখো হোতীতি অনত্থকসদ্দপযোগো ৰুত্তোতি. এৰং সব্বত্থ. হোতি চেত্থ –

‘‘পদন্তরৰচনীয-স্সত্থস্স ৰিসেসনায;

বোধনায ৰিনেয্যানং, তথানত্থপদং ৰদে’’তি.

অথ ৰা সীলমত্তকন্তি এত্থ মত্ত-সদ্দো ৰিসেসনিৰত্তিঅত্থো ‘‘অৰিতক্কৰিচারমত্তা ধম্মা (ধ. স. তিকমাতিকা) মনোমত্তা ধাতু মনোধাতূ’’তি (ধ. স. মূলটী. ৪৯৯) চ আদীসু ৰিয. ‘‘অপ্পমত্তকং ওরমত্তক’’ন্তি পদদ্ৰযেন সামঞ্ঞতো ৰুত্তোযেৰ হি অত্থো ‘‘সীলমত্তক’’ন্তি পদেন ৰিসেসতো ৰুত্তো, তেন চ সীলং এৰ সীলমত্তং, তদেৰ সীলমত্তকন্তি নিব্বচনং কাতব্বন্তি দস্সেতুং ‘‘সীলমেৰ সীলমত্তক’’ন্তি ৰুত্তং.

অযং পন অট্ঠকথামুত্তকো নযো – ওরমত্তকন্তি এত্থ ওরন্তি অপারভাগো ‘‘ওরতো ভোগং (মহাৰ. ৬৬) ওরং পার’’ন্তিআদীসু ৰিয. অথ ৰা হেট্ঠাঅত্থো ওরসদ্দো ওরং আগমনায যে পচ্চযা, তে ওরম্ভাগিযানি সংযোজনানীতিআদীসু ৰিয. সীলঞ্হি সমাধিপঞ্ঞাযো অপেক্খিত্ৰা অপারভাগে, হেট্ঠাভাগে চ হোতি, উভযত্থাপি ‘‘ওরে পৰত্তং মত্তং যস্সা’’তিআদিনা ৰিগ্গহো. সীলমত্তকন্তি এত্থাপি মত্তসদ্দো অমহত্থৰাচকো ‘‘ভেসজ্জমত্তা’’তিআদীসু ৰিয. অথ ৰা সীলেপি তদেকদেসস্সেৰ সঙ্গহণত্থং অমহত্থৰাচকো এত্থ মত্তসদ্দো ৰুত্তো. তথা হি ইন্দ্রিযসংৰরপচ্চযসন্নিস্সিতসীলানি ইধ দেসনং অনারুল়্হানি. কস্মাতি চে? যস্মা তানি পাতিমোক্খসংৰরআজীৰপারিসুদ্ধিসীলানি ৰিয ন সব্বপুথুজ্জনেসু পাকটানীতি. মত্তন্তি চেত্থ ৰিসেসনিৰত্তিঅত্থে নপুংসকলিঙ্গং. পমাণপ্পকত্থেসু পন ‘‘মত্ত’’ন্তি ৰা ‘‘মত্তা’’তি ৰা নপুংসকিত্থিলিঙ্গং.

‘‘ইদং ৰুত্তং হোতী’’তিআদিনা সহ যোজনায পিণ্ডত্থং দস্সেতি. যেন সীলেন ৰদেয্য, এতং সীলমত্তকং নামাতি সম্বন্ধো. ‘‘ৰণ্ণং ৰদামীতি উস্সাহং কত্ৰাপী’’তি ইদং ‘‘ৰণ্ণং ৰদমানো’’তি এতস্স ৰিৰরণং. এতেন হি ‘‘একপুগ্গলো ভিক্খৰে, লোকে উপ্পজ্জমানো উপ্পজ্জতী’’তিআদীসু (অ. নি. ১.১৭০) ৰিয মানসদ্দস্স সামত্থিযত্থতং দস্সেতি. ‘‘উস্সাহং কুরুমানো’’তি অৰত্ৰা ‘‘কত্ৰা’’তি চ ৰচনং ত্ৰাদিপচ্চযন্তপদানমিৰ মানন্তপচ্চযন্তপদানম্পি পরকিরিযাপেক্খমেৰাতি দস্সনত্থং. ‘‘তত্থ সিযা’’তিআদিনা সন্ধাযভাসিতমত্থং অজানিত্ৰা নীতত্থমেৰ গহেত্ৰা সুত্তন্তরৰিরোধিতং মঞ্ঞমানস্স কস্সচি ঈদিসী চোদনা সিযাতি দস্সেতি. তত্থাতি তস্মিং ‘‘অপ্পমত্তকং খো পনেত’’ন্তিআদিৰচনে (দী. নি. ১.৭). কম্মট্ঠানভাৰনে যুঞ্জতি সীলেনাতি যোগী, তস্স.

অলঙ্করণং ৰিভূসনং অলঙ্কারো, পসাধনকিরিযা. অলং করোতি এতেনেৰাতি ৰা অলঙ্কারো, কুণ্ডলাদিপসাধনং. মণ্ডীযতে মণ্ডনং, ঊনট্ঠানপূরণং. মণ্ডীযতি এতেনাতি ৰা মণ্ডনং, মুখচুণ্ণাদিঊনপূরণোপকরণং. ইধ পন সদিসৰোহারেন, তদ্ধিতৰসেন ৰা সীলমেৰ তথা ৰুত্তং. মণ্ডনেতি মণ্ডনহেতু, মণ্ডনকিরিযানিমিত্তং গতোতি অত্থো. অথ ৰা মণ্ডতি সীলেনাতি মণ্ডনো, মণ্ডনজাতিকো পুরিসো. বহুম্হি চেতং জাত্যাপেক্খায একৰচনং. উব্বাহনত্থেপি হি একৰচনমিচ্ছন্তি কেচি, তদযুত্তমেৰ সদ্দসত্থে অনাগতত্তা, অত্থযুত্তিযা চ অভাৰতো. কথঞ্হি একৰচননিদ্দিট্ঠতো উব্বাহনকরণং যুত্তং সিযা একস্মিং যেৰত্থে উব্বাহিতব্বস্স অঞ্ঞস্সত্থস্স অভাৰতো. তস্মা ৰিপল্লাসৰসেন বহ্ৰত্থে ইদং একৰচনং দট্ঠব্বং, মণ্ডনসীলেসূতি অত্থো. আচরিযধম্মপালত্থেরেনপি হি অযমেৰিধ ৰিনিচ্ছযো (দী. নি. টী. ১.৭) ৰুত্তো. অগ্গতন্তি উত্তমভাৰং.

অস্সং ভৰিস্সামীতি আকঙ্খেয্যাতি সম্বন্ধো. অস্সাতি ভৰেয্য. পরিপূরকারীতি চেত্থ ইতি-সদ্দো আদিঅত্থো, পকারত্থো ৰা, তেন সকলম্পি সীলথোমনসুত্তং দস্সেতি.

কিকীৰ অণ্ডন্তি এত্থাপি তদত্থেন ইতি-সদ্দেন –

‘‘কিকীৰ অণ্ডং চমরীৰ ৰালধিং,

পিযংৰ পুত্তং নযনংৰ এককং;

তথেৰ সীলং অনুরক্খমানা,

সুপেসলা হোথ সদা সগারৰা’’তি. (ৰিসুদ্ধি. ১.১৯); –

গাথং সঙ্গণ্হাতি. ‘‘পুপ্ফগন্ধো’’তি ৰত্ৰা তদেকদেসেন দস্সেতুং ‘‘ন চন্দন’’ন্তিআদি ৰুত্তং. চন্দনং তগরং মল্লিকাতি হি তংসহচরণতো তেসং গন্ধোৰ ৰুত্তো. পুপ্ফগন্ধোতি চ পুপ্ফঞ্চ তদৰসেসো গন্ধো চাতি অত্থো. তগরমল্লিকাহি ৰা অৰসিট্ঠো ‘‘পুপ্ফগন্ধো’’তি ৰুত্তো. সতঞ্চ গন্ধোতি এত্থ সীলমেৰ সদিসৰোহারেন ৰা তদ্ধিতৰসেন ৰা গন্ধো. সীলনিবন্ধনো ৰা থুতিঘোসো ৰুত্তনযেন ‘‘গন্ধো’’তি অধিপ্পেতো. সীলঞ্হি কিত্তিযা নিমিত্তং. যথাহ ‘‘সীলৰতো কল্যাণো কিত্তিসদ্দো অব্ভুগ্গচ্ছতী’’তি (দী. নি. ২.১৫০; ৩.৩১৬; অ. নি. ৫.২১৩; মহাৰ. ৭৮৫; উদা. ৭৬). সপ্পুরিসো পৰাযতি পকারেহি গন্ধতি তস্স গন্ধূপগরুক্খপটিভাগত্তা.

ৰস্সিকীতি সুমনপুপ্ফং, ‘‘ৰস্সিক’’ন্তিপি পাঠো, তদত্থোৰ. গন্ধা এৰ গন্ধজাতা, গন্ধপ্পকারা ৰা. য্ৰাযন্তি যদিদং, উত্তমো গন্ধো ৰাতীতি সম্বন্ধো.

সম্মদঞ্ঞা ৰিমুত্তানন্তি সম্মা অঞ্ঞায জানিত্ৰা, অগ্গমগ্গেন ৰা ৰিমুত্তানং. মগ্গং ন ৰিন্দতীতি কারণং ন লভতি, ন জানাতি ৰা.

‘‘সীলে পতিট্ঠাযা’’তি গাথায পটিসন্ধিপঞ্ঞায সপঞ্ঞো আতাপী ৰীরিযৰা পারিহারিকপঞ্ঞায নিপকো নরসঙ্খাতো ভিক্খু সীলে পতিট্ঠায চিত্তং তপ্পধানেন ৰুত্তং সমাধিং ভাৰযং ভাৰযন্তো ভাৰনাহেতু তথা পঞ্ঞং ৰিপস্সনঞ্চ ইমং অন্তোজটাবহিজটাসঙ্খাতং জটং ৰিজটযে ৰিজটেয্য ৰিজটিতুং সমত্থেয্যাতি সঙ্খেপত্থো.

পথৰিং নিস্সাযাতি পথৰিং রসগ্গহণৰসেন নিস্সায, সীলস্মিং পন পরিপূরণৰসেন নিস্সায পতিট্ঠানং দট্ঠব্বং.

অপ্পকমহন্ততায পারাপারাদি ৰিয উপনিধাপঞ্ঞত্তিভাৰতো অঞ্ঞমঞ্ঞং উপনিধায আহাতি ৰিস্সজ্জেতুং ‘‘উপরি গুণে উপনিধাযা’’তি ৰুত্তং. সীলঞ্হীতি এত্থ হি-সদ্দো কারণত্থো, তেনিদং কারণং দস্সেতি ‘‘যস্মা সীলং কিঞ্চাপি পতিট্ঠাভাৰেন সমাধিস্স বহূপকারং, পভাৰাদিগুণৰিসেসে পনস্স উপনিধায কলম্পি ভাগং ন উপেতি, তথা সমাধি চ পঞ্ঞাযা’’তি. তেনেৰাহ ‘‘তস্মা’’তিআদি. ন পাপুণাতীতি গুণসমভাৰেন ন সম্পাপুণাতি, ন সমেতীতি ৰুত্তং হোতি. উপরিমন্তি সমাধিপঞ্ঞং. উপনিধাযাতি উপত্থম্ভং কত্ৰা. তঞ্হি তাদিসায পঞ্ঞত্তিযা উপত্থম্ভনং হোতি. হেট্ঠিমন্তি সীলসমাধিদ্ৰযং.

‘‘কথ’’ন্তিআদি ৰিত্থারৰচনং. কণ্ডম্বমূলিকপাটিহারিযকথনঞ্চেত্থ যথাকথঞ্চিপি সীলস্স সমাধিমপাপুণতাসিদ্ধিযেৰিধাধিপ্পেতাতি পাকটতরপাটিহারিযভাৰেন, নিদস্সননযেন চাতি দট্ঠব্বং. ‘‘অভি…পে… তিত্থিযমদ্দন’’ন্তি ইদং পন তস্স যমকপাটিহারিযস্স সুপাকটভাৰদস্সনত্থং, অঞ্ঞেহি বোধিমূলে ঞাতিসমাগমাদীসু চ কতপাটিহারিযেহি ৰিসেসদস্সনত্থঞ্চ ৰুত্তং. সম্বোধিতো হি অট্ঠমেপি দিৰসে দেৰতানং ‘‘বুদ্ধো ৰা নো ৰা’’তি উপ্পন্নকঙ্খাৰিধমনত্থং আকাসে রতনচঙ্কমং মাপেত্ৰা চঙ্কমন্তো পাটিহারিযং অকাসি, ততো দুতিযসংৰচ্ছরে কুলনগরগতো কপিলৰত্থুপুরে নিগ্রোধারামে ঞাতীনং সমাগমেপি তেসং মানমদপ্পহানত্থং যমকপাটিহারিযং অকাসি. তত্থ অভিসম্বোধিতোতি অভিসম্বুজ্ঝনকালতো. সাৰত্থিনগরদ্ৰারেতি সাৰত্থিনগরস্স দক্খিণদ্ৰারে. কণ্ডম্বরুক্খমূলেতি কণ্ডেন নাম পসেনদিরঞ্ঞো উয্যানপালেন রোপিতত্তা কণ্ডম্বনামকস্স রুক্খস্স মূলে. যমকপাটিহারিযকরণত্থায ভগৰতো চিত্তে উপ্পন্নে ‘‘তদনুচ্ছৰিকং ঠানং ইচ্ছিতব্ব’’ন্তি রতনমণ্ডপাদি সক্কেন দেৰরঞ্ঞা আণত্তেন ৰিস্সকম্মুনা কতন্তি ৰদন্তি কেচি. ভগৰতা নিম্মিতন্তি অপরে. অট্ঠকথাসু পন অনেকাসু ‘‘সক্কেন দেৰানমিন্দেন আণাপিতেন ৰিস্সকম্মদেৰপুত্তেন মণ্ডপো কতো, চঙ্কমো পন ভগৰতা নিম্মিতো’’তি ৰুত্তং. দিব্বসেতচ্ছত্তে দেৰতাহি ধারিযমানেতি অত্থো ৰিঞ্ঞাযতি অঞ্ঞেসমসম্ভৰতো. ‘‘দ্ৰাদসযোজনায পরিসাযা’’তি ইদং চতূসু দিসাসু পচ্চেকং দ্ৰাদসযোজনং মনুস্সপরিসং সন্ধায ৰুত্তং. তদা কির দসসহস্সিলোকধাতুতো চক্কৰাল়গব্ভং পরিপূরেত্ৰা দেৰব্রহ্মানোপি সন্নিপতিংসু. যো কোচি এৰরূপং পাটিহারিযং কাতুং সমত্থো চে, সো আগচ্ছতূতি চোদনাসদিসত্তা ৰুত্তং ‘‘অত্তাদানপরিদীপন’’ন্তি. অত্তাদানঞ্হি অনুযোগো পটিপক্খস্স অত্তস্স আদানং গহণন্তি কত্ৰা. তিত্থিযমদ্দনন্তি ‘‘পাটিহারিযং করিস্সামা’’তি কুহাযনৰসেন পুব্বে উট্ঠিতানং তিত্থিযানং মদ্দনং, তঞ্চ তথা কাতুং অসমত্থতাসম্পাদনমেৰ. তদেতং পদদ্ৰযং ‘‘যমকপাটিহারিয’’ন্তি এতেন সম্বন্ধিতব্বং. রাজগহসেট্ঠিনো চন্দনঘটিকুপ্পত্তিতো পট্ঠায সব্বমেৰ চেত্থ ৰত্তব্বং.

উপরিমকাযতোতিআদি পটিসম্ভিদামগ্গে (পটি. ম. ১.১১৬) আগতনযদস্সনং, তেন ৰুত্তং ‘‘ইতিআদিনযপ্পৰত্ত’’ন্তি, ‘‘সব্বং ৰিত্থারেতব্ব’’ন্তি চ. তত্থাযং পাল়িসেসো –

‘‘হেট্ঠিমকাযতো অগ্গিক্খন্ধো পৰত্ততি, উপরিমকাযতো উদকধারা পৰত্ততি. পুরত্থিমকাযতো অগ্গি, পচ্ছিমকাযতো উদকং. পচ্ছিমকাযতো অগ্গি, পুরত্থিমকাযতো উদকং. দক্খিণঅক্খিতো অগ্গি, ৰামঅক্খিতো উদকং. ৰামঅক্খিতো অগ্গি, দক্খিণঅক্খিতো উদকং. দক্খিণকণ্ণসোততো অগ্গি, ৰামকণ্ণসোততো উদকং. ৰামকণ্ণসোততো অগ্গি, দক্খিণকণ্ণসোততো উদকং. দক্খিণনাসিকাসোততো অগ্গি, ৰামনাসিকাসোততো উদকং. ৰামনাসিকাসোততো অগ্গি, দক্খিণনাসিকাসোততো উদকং. দক্খিণঅংসকূটতো অগ্গি, ৰামঅংসকূটতো উদকং. ৰামঅংসকূটতো অগ্গি, দক্খিণঅংসকূটতো উদকং. দক্খিণহত্থতো অগ্গি, ৰামহত্থতো উদকং. ৰামহত্থতো অগ্গি, দক্খিণহত্থতো উদকং. দক্খিণপস্সতো অগ্গি, ৰামপস্সতো উদকং. ৰামপস্সতো অগ্গি, দক্খিণপস্সতো উদকং. দক্খিণপাদতো অগ্গি, ৰামপাদতো উদকং. ৰামপাদতো অগ্গি, দক্খিণপাদতো উদকং. অঙ্গুলঙ্গুলেহি অগ্গি, অঙ্গুলন্তরিকাহি উদকং. অঙ্গুলন্তরিকাহি অগ্গি, অঙ্গুলঙ্গুলেহি উদকং. একেকলোমতো অগ্গি, একেকলোমতো উদকং. লোমকূপতো লোমকূপতো অগ্গিক্খন্ধো পৰত্ততি, লোমকূপতো লোমকূপতো উদকধারা পৰত্ততী’’তি.

অট্ঠকথাযং পন ‘‘একেকলোমকূপতো’’ ইচ্চেৰ (পটি. ম. অট্ঠ. ২.১.১১৬) আগতং.

ছন্নং ৰণ্ণানন্তি এত্থাপি নীলানং পীতকানং লোহিতকানং ওদাতানং মঞ্জিট্ঠানং পভস্সরানন্তি অযং সব্বোপি পাল়িসেসো পেয্যালনযেন, আদি-সদ্দেন চ দস্সিতো. এত্থ চ ছন্নং ৰণ্ণানং উব্বাহনভূতানং যমকা যমকা ৰণ্ণা পৰত্তন্তীতি পাঠসেসেন সম্বন্ধো, তেন ৰক্খতি ‘‘দুতিযা দুতিযা রস্মিযো’’তিআদি. তত্থ হি তাসং যমকং যমকং পৰত্তনাকারেন সহ আৰজ্জনপরিকম্মাধিট্ঠানানং ৰিসুং পৰত্তি দস্সিতা. কেচি পন ‘‘ছন্নং ৰণ্ণান’’ন্তি এতস্স ‘‘অগ্গিক্খন্ধো উদকধারা’’তি পুরিমেহি পদেহি সম্বন্ধং ৰদন্তি, তদযুত্তমেৰ অগ্গিক্খন্ধউদকধারানং অত্থায তেজোকসিণৰাযোকসিণানং সমাপজ্জনস্স ৰক্খমানত্তা. ছন্নং ৰণ্ণানং ছব্বণ্ণা পৰত্তন্তীতি কত্তুৰসেন ৰা সম্বন্ধো যথা ‘‘একস্স চেপি ভিক্খুনো ন পটিভাসেয্য তং ভিক্খুনিং অপসাদেতু’’ন্তি (পাচি. ৫৫৮). কত্তুকম্মেসু হি বহুলা সামিৰচনং আখ্যাতপযোগেপি ইচ্ছন্তি নেরুত্তিকা.

এৰং পাল়িনযেন যমকপাটিহারিযং দস্সেত্ৰা ইদানি তং অট্ঠকথানযেন ৰিৰরন্তো পচ্চাসত্তিনযেন ‘‘ছন্নং ৰণ্ণান’’ন্তি পদমেৰ পঠমং ৰিৰরিতুং ‘‘তস্সা’’তিআদিমাহ. তত্থ তস্সাতি ভগৰতো. ‘‘সুৰণ্ণৰণ্ণা রস্মিযো’’তি ইদং তাসং পীতাভানং যেভুয্যতায ৰুত্তং, ছব্বণ্ণাহি রস্মীহি অলঙ্করণকালো ৰিযাতি অত্থো. তাপি হি চক্কৰাল়গব্ভতো উগ্গন্ত্ৰা ব্রহ্মলোকমাহচ্চ পটিনিৰত্তিত্ৰা চক্কৰাল়মুখৰট্টিমেৰ গণ্হিংসু. একচক্কৰাল়গব্ভং ৰঙ্কগোপানসিকং ৰিয বোধিঘরং অহোসি একালোকং. দুতিযা দুতিযা রস্মিযোতি পুরিমপুরিমতো পচ্ছা পচ্ছা নিক্খন্তা রস্মিযো. কস্মা সদিসাকারৰসেন ‘‘ৰিযা’’তি ৰচনং ৰুত্তন্তি আহ ‘‘দ্ৰিন্নঞ্চা’’তিআদি. দ্ৰিন্নঞ্চ চিত্তানং একক্খণে পৰত্তি নাম নত্থি, যেহি তা এৰং সিযুং, তথাপি ইমিনা কারণদ্ৰযেন এৰমেৰ খাযন্তীতি অধিপ্পাযো. ভৰঙ্গপরিৰাসস্সাতি ভৰঙ্গৰসেন পরিৰসনস্স, ভৰঙ্গসঙ্খাতস্স পরিৰসনস্স ৰা, ভৰঙ্গপতনস্সাতি ৰুত্তং হোতি. আচিণ্ণৰসিতাযাতি আৰজ্জনসমাপজ্জনাদীহি পঞ্চহাকারেহি সমাচিণ্ণপরিচযতায. ননু চ একস্সাপি চিত্তস্স পৰত্তিযা দ্ৰে কিস্সো রস্মিযোপি সম্ভৰেয্যুন্তি অনুযোগমপনেতি ‘‘তস্সা তস্সা পন রস্মিযা’’তিআদিনা. চিত্তৰারনানত্তা আৰজ্জনপরিকম্মচিত্তানি, কসিণনানত্তা অধিট্ঠানচিত্তৰারানিপি ৰিসুং ৰিসুংযেৰ পৰত্তন্তি. আৰজ্জনাৰসানে তিক্খত্তুং পৰত্তজৰনানি পরিকম্মনামেনেৰ ইধ ৰুত্তানি.

কথন্তি আহ ‘‘নীলরস্মিঅত্থায হী’’তিআদি. ‘‘মঞ্জিট্ঠরস্মিঅত্থায লোহিতকসিণং, পভস্সররস্মিঅত্থায পীতকসিণ’’ন্তি ইদং লোহিতপীতরস্মীনং কারণেযেৰ ৰুত্তে সিদ্ধন্তি ন ৰুত্তং. তাসমেৰ হি মঞ্জিট্ঠপভস্সররস্মিযো ৰিসেসপভেদভূতাতি. ‘‘অগ্গিক্খন্ধত্থাযা’’তিআদিনা ‘‘উপরিমকাযতো’’তিআদীনং ৰিৰরণং. অগ্গিক্খন্ধউদকক্খন্ধাপি অঞ্ঞমঞ্ঞঅসম্মিস্সা যাৰ ব্রহ্মলোকা উগ্গন্ত্ৰা চক্কৰাল়মুখৰট্টিযং পতিংসু, তং দিৰসং পন সত্থা যো যো যস্মিং যস্মিং ধম্মে চ পাটিহারিযে চ পসন্নো, তস্স তস্স অজ্ঝাসযৰসেন তং তং ধম্মঞ্চ কথেসি, পাটিহারিযঞ্চ দস্সেসি, এৰং ধম্মে ভাসিযমানে, পাটিহারিযে চ করিযমানে মহাজনো ধম্মাভিসমযো অহোসি. তস্মিঞ্চ সমাগমে অত্তনো মনং গহেত্ৰা পঞ্হং পুচ্ছিতুং সমত্থং অদিস্ৰা নিম্মিতং বুদ্ধং মাপেসি, তেন পুচ্ছিতং পঞ্হং সত্থা ৰিস্সজ্জেসি. সত্থারা পুচ্ছিতং পঞ্হং সো ৰিস্সজ্জেসি, সত্থু চঙ্কমনকালে নিম্মিতো ঠানাদীসু অঞ্ঞতরং কপ্পেসি, তস্স চঙ্কমনকালে সত্থা ঠানাদীসু অঞ্ঞতরং কপ্পেসীতি এতমত্থং দস্সেতুং ‘‘সত্থা চঙ্কমতী’’তিআদি ৰুত্তং. ‘‘সব্বং ৰিত্থারেতব্ব’’ন্তি এতেন ‘‘সত্থা তিট্ঠতি, নিম্মিতো চঙ্কমতি ৰা নিসীদতি ৰা সেয্যং ৰা কপ্পেতী’’তিআদিনা (পটি. ম. ১.১১৬) চতূসু ইরিযাপথেসু একেকমূলকা সত্থুপক্খে চত্তারো, নিম্মিতপক্খে চত্তারোতি সব্বে অট্ঠ ৰারা ৰিত্থারেত্ৰা ৰত্তব্বাতি দস্সেতি. যস্মা সীলং সমাধিস্স পতিট্ঠামত্তমেৰ হুত্ৰা নিৰত্ততি, সমাধিযেৰ তত্থ পতিট্ঠায যথাৰুত্তং সব্বং পাটিহারিযকিচ্চং পৰত্তেতি, তস্মা তদেতং সমাধিকিচ্চমেৰাতি ৰুত্তং ‘‘এত্থ একম্পী’’তিআদি.

‘‘যং পনা’’তিআদিনা সমাধিস্স পঞ্ঞমপাপুণতা ৰিভাৰিতা, যং পন পটিৰিজ্ঝি, ইদং পটিৰিজ্ঝনং পঞ্ঞাকিচ্চন্তি অত্থো. তং অনুক্কমতো দস্সেতি ‘‘ভগৰা’’তিআদিনা. ‘‘কপ্পসতসহস্সাধিকানি চত্তারি অসঙ্খ্যেয্যানী’’তি ইদং দীপঙ্করপাদমূলে কতপঠমাভিনীহারতো পট্ঠায ৰুত্তং, ততো পুব্বেপি যত্তকেন তস্মিং ভৰে ইচ্ছন্তো সাৰকবোধিং পত্তুং সক্কুণেয্য, তত্তকং পুঞ্ঞসম্ভারং সমুপচিনীতি ৰেদিতব্বং. ততোযেৰ হি ‘‘মনুস্সত্তং লিঙ্গসম্পত্তি, হেতু সত্থারদস্সন’’ন্তিআদিনা (বু. ৰং. ৫৯) ৰুত্তেসু অট্ঠধম্মেসু হেতুসম্পন্নতা অহোসি. কেচি পন মনোপণিধানৰচীপণিধানৰসেন অনেকধা অসঙ্খ্যেয্যপরিচ্ছেদং কত্ৰা পুব্বসম্ভারং ৰদন্তি, তদযুত্তমেৰ সঙ্গহারুল়্হাসু অট্ঠকথাসু তথা অৰুত্তত্তা. তাসু হি যথাৰুত্তনযেন পঠমাভিনীহারতো পুব্বে হেতুসম্পন্নতাযেৰ দস্সিতা. একূনতিংসৰস্সকালে নিক্খম্ম পব্বজিত্ৰাতি সম্বন্ধো. চক্করতনারহপুঞ্ঞৰন্ততায বোধিসত্তো চক্কৰত্তিসিরিসম্পন্নোতি তস্স নিৰাসভৰনং ‘‘চক্কৰত্তিসিরিনিৰাসভূত’’ন্তি ৰুত্তং. ভৰনাতি রম্মসুরম্মসুভসঙ্খাতা নিকেতনা. পধানযোগন্তি দুক্করচরিযায উত্তমৰীরিযানুযোগং.

উরুৰেলাযং কির সেনানিগমে কুটুম্বিকস্স ধীতা সুজাতা নাম দারিকা ৰযপ্পত্তা নেরঞ্জরায তীরে নিগ্রোধমূলে পত্থনমকাসি ‘‘সচাহং সমজাতিকং কুলঘরং গন্ত্ৰা পঠমগব্ভে পুত্তং লভিস্সামি, খীরপাযাসেন বলিকম্মং করিস্সামী’’তি, (ম. নি. অট্ঠ. ২.২৮৪; জা. অট্ঠ. ১.অৰিদূরে নিদানকথা) তস্সা সা পত্থনা সমিজ্ঝি. সা সত্ত ধেনুযো লট্ঠিৰনে খাদাপেত্ৰা তাসম্পি ধীতরো গাৰিযো লদ্ধা তথেৰ খাদাপেত্ৰা পুন তাসম্পি ধীতরো তথেৰাতি সত্তপুত্তিনত্তিপনত্তিপরম্পরাগতাহি ধেনূহি খীরং গহেত্ৰা খীরপাযাসং পচিতুমারভি. তস্মিং খণে মহাব্রহ্মা তিযোজনিকং সেতচ্ছত্তং উপরি ধারেসি, সক্কো দেৰরাজা অগ্গিং উজ্জালেসি, সকললোকে ৰিজ্জমানরসং দেৰতা পক্খিপিংসু, পাযাসং দক্খিণাৰট্টং হুত্ৰা পচতি, তং সা সুৰণ্ণপাতিযা সতসহস্সগ্ঘনিকায সহেৰ বোধিসত্তস্স দত্ৰা পক্কামি. অথ বোধিসত্তো তং গহেত্ৰা নেরঞ্জরায তীরে সুপ্পতিট্ঠিতে নাম তিত্থে একতালট্ঠিপ্পমাণে একূনপঞ্ঞাসপিণ্ডে করোন্তো পরিভুঞ্জি, তং সন্ধায ৰুত্তং ‘‘ৰিসাখাপুণ্ণমাযং উরুৰেলগামে সুজাতায দ্ৰিন্নং পক্খিত্তদিব্বোজং মধুপাযাসং পরিভুঞ্জিত্ৰা’’তি. তত্থ সুজাতাযাতি আযস্মতো যসত্থেরস্স মাতুভূতায পচ্ছা সরণগমনট্ঠানে এতদগ্গপ্পত্তায সুজাতায নাম সেট্ঠিভরিযায. অঙ্গমঙ্গানুসারিনো রসস্স সারো উপত্থম্ভবলকরো ভূতনিস্সিতো একো ৰিসেসো ওজা নাম, সা দিৰি ভৰা পক্খিত্তা এত্থাতি পক্খিত্তদিব্বোজো, তং. পাতব্বো চ সো অসিতব্বো চাতি পাযাসো, রসং কত্ৰা পিৰিতুং, আলোপং কত্ৰা চ ভুঞ্জিতুং যুত্তো ভোজনৰিসেসো, মধুনা সিত্তো পাযাসো মধুপাযাসো, তং.

ততো নেরঞ্জরায তীরে মহাসালৰনে নানাসমাপত্তীহি দিৰাৰিহারস্স কতত্তা ‘‘সাযন্হসমযে’’তিআদি ৰুত্তং. ৰিত্থারো তত্থ তত্থ গহেতব্বো. দক্খিণুত্তরেনাতি দিৰাৰিহারতো বোধিযা পৰিসনমগ্গং সন্ধাযাহ, উজুকং দক্খিণুত্তরগতেন দেৰতাহি অলঙ্কতেন মগ্গেনাতি অত্থো. এৰম্পি ৰদন্তি ‘‘দক্খিণুত্তরেনাতি দক্খিণপচ্ছিমুত্তরেন আদিঅৰসানগহণেন মজ্ঝিমস্সাপি গহিতত্তা, তথা লুত্তপযোগস্স চ দস্সনতো. এৰঞ্হি সতি ‘দক্খিণপচ্ছিমুত্তরদিসাভাগেন বোধিমণ্ডং পৰিসিত্ৰা তিট্ঠতী’তি (জা. অট্ঠ. ১.অৰিদূরেনিদানকথা) জাতকনিদানে ৰুত্তৰচনেন সমেতী’’তি. দক্খিণদিসতো গন্তব্বো উত্তরদিসাভাগো দক্খিণুত্তরো, তেন পৰিসিত্ৰাতি অপরে. কেচি পন ‘‘উত্তরসদ্দো চেত্থ মগ্গৰাচকো. যদি হি দিসাৰাচকো ভৰেয্য, ‘দক্খিণুত্তরাযা’তি ৰদেয্যা’’তি, তং ন ‘‘উত্তরেন নদী সীদা, গম্ভীরা দুরতিক্কমা’’তিআদিনা দিসাৰাচকস্সাপি এনযোগস্স দস্সনতো, উত্তরসদ্দস্স চ মগ্গৰাচকস্স অনাগতত্তা. অপিচ দিসাভাগং সন্ধায এৰং ৰুত্তং. দিসাভাগোপি হি দিসা এৰাতি. অথ অন্তরামগ্গে সোত্থিযেন নাম তিণহারকব্রাহ্মণেন দিন্না অট্ঠ কুসতিণমুট্ঠিযো গহেত্ৰা অসিতঞ্চনগিরিসঙ্কাসং সব্ববোধিসত্তানমস্সাসজননট্ঠানে সমাৰিরুল়্হং বোধিযা মণ্ডনভূতং বোধিমণ্ডমুপগন্ত্ৰা তিক্খত্তুং পদক্খিণং কত্ৰা দক্খিণদিসাভাগে অট্ঠাসি, সো পন পদেসো পদুমিনিপত্তে উদকবিন্দু ৰিয পকম্পিত্থ, ততো পচ্ছিমদিসাভাগং, উত্তরদিসাভাগঞ্চ গন্ত্ৰা তিট্ঠন্তেপি মহাপুরিসে তথেৰ তে অকম্পিংসু, ততো ‘‘নাযং সব্বোপি পদেসো মম গুণং সন্ধারেতুং সমত্থো’’তি পুরত্থিমদিসাভাগমগমাসি, তত্থ পল্লঙ্কপ্পমাণং নিচ্চলমহোসি, তস্সেৰ চ নিপ্পরিযাযেন বোধিমণ্ডসমঞ্ঞা, মহাপুরিসো ‘‘ইদং কিলেসৰিদ্ধংসনট্ঠান’’ন্তি সন্নিট্ঠানং কত্ৰা পুব্বুত্তরদিসাভাগে ঠিতো তত্থ অকম্পনপ্পদেসে তানি তিণানি অগ্গে গহেত্ৰা সঞ্চালেসি, তাৰদেৰ চুদ্দসহত্থো পল্লঙ্কো অহোসি, তানিপি তিণানি ৰিচিত্তাকারেন তূলিকায লেখা গহিতানি ৰিয অহেসুং. সো তত্থ তিসন্ধিপল্লঙ্কং আভুজিত্ৰা চতুরঙ্গসমন্নাগতং মেত্তাকম্মট্ঠানং পুব্বঙ্গমং কত্ৰা চতুরঙ্গিকং ৰীরিযং অধিট্ঠহিত্ৰা নিসীদি, তমত্থং সঙ্খিপিত্ৰা দস্সেন্তো ‘‘বোধিমণ্ডং পৰিসিত্ৰা’’তিআদিমাহ.

তত্থ বোধি ৰুচ্চতি অরহত্তমগ্গঞাণং, সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণঞ্চ, সা মণ্ডতি থামগততায পসীদতি এত্থাতি বোধিমণ্ডো, নিপ্পরিযাযেন যথাৰুত্তপ্পদেসো, পরিযাযেন পন ইধ দুমরাজা. তথা হি আচরিযানন্দত্থেরেন ৰুত্তং ‘‘বোধিমণ্ডসদ্দোপঠমাভিসম্বুদ্ধট্ঠানে এৰ দট্ঠব্বো, ন যত্থ কত্থচি বোধিরুক্খস্স পতিট্ঠিতট্ঠানে’’তি, তং.

মারৰিজযসব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণপটিলাভাদীহি ভগৰন্তং অস্সাসেতীতি অস্সত্থো. আপুব্বঞ্হি সাসসদ্দং অনুসিট্ঠিতোসনেসু ইচ্ছন্তি, যং তু লোকে ‘‘চলদলো, কুঞ্জরাসনো’’ তিপি ৰদন্তি. অচ্চুগ্গতভাৰেন, অজেয্যভূমিসীসগতভাৰেন, সকলসব্বঞ্ঞুগুণপটিলাভট্ঠানৰিরুল়্হভাৰেন চ দুমানং রাজাতি দুমরাজা, অস্সত্থো চ সো দুমরাজা চাতি অস্সত্থদুমরাজা তং. দ্ৰিন্নং ঊরুজাণুসন্ধীনং, ঊরুমূলকটিসন্ধিস্স চ ৰসেন তযো সন্ধযো, সণ্ঠানৰসেন ৰা তযো কোণা যস্সাতি তিসন্ধি, স্ৰেৰ পল্লঙ্কো ঊরুবদ্ধাসনং পরিসমন্ততো অঙ্কনং আসনন্তি অত্থেন র-কারস্স ল-কারং, দ্ৰিভাৰঞ্চ কত্ৰা, তীহি ৰা সন্ধীহি লক্খিতো পল্লঙ্কো তিসন্ধিপল্লঙ্কো, তং. আভুজিত্ৰাতি আবন্ধিত্ৰা, উভো পাদে সমঞ্ছিতে কত্ৰাতি ৰুত্তং হোতি. ৰিত্থারো সামঞ্ঞফলসুত্তৰণ্ণনাযং (দী. নি. অট্ঠ. ১.২১৬) আগমিস্সতি. অত্তা, মিত্তো, মজ্ঝত্তো, ৰেরীতি চতূসুপি সমপ্পৰত্তনৰসেন চতুরঙ্গসমন্নাগতং মেত্তাকম্মট্ঠানং. ‘‘চতুরঙ্গসমন্নাগত’’ন্তি ইদং পন ‘‘ৰীরিযাধিট্ঠান’’ন্তি এতেনাপি যোজেতব্বং. তম্পি হি –

কামং তচো চ ন্হারু চ অট্ঠি চ অৰসিস্সতু, উপসুস্সতু সরীরে মংসলোহিতং, যং তং পুরিসথামেন পুরিসৰীরিযেন পুরিসপরক্কমেন পত্তব্বং, ন তং অপাপুণিত্ৰা ৰীরিযস্স সণ্ঠানং ভৰিস্সতী’’তি (ম. নি. ২.১৮৪; সং. নি. ১.২৬৬; অ. নি. ৩.৫১; অ. নি. ৮.১৩; মহানি. ১৭, ১৯৬) –

ৰুত্তনযেন চতুরঙ্গসমন্নাগতমেৰ.

চুদ্দস হত্থা ৰিত্থতপ্পমাণভাৰেন যস্সাতি চুদ্দসহত্থো. পরিসমন্ততো অঙ্কীযতে লক্খীযতে পরিচ্ছেদৰসেনাতি পল্লঙ্কো র-কারস্স ল-কারং, তস্স চ দ্ৰিত্তং কত্ৰা. অপিচ ‘‘ইদং কিলেসৰিদ্ধংসনট্ঠান’’ন্তি অট্ঠকথাসু ৰচনতো পল্লং কিলেসৰিদ্ধংসনং করোতি এত্থাতি পল্লঙ্কো নিগ্গহিতাগমৰসেন, অলুত্তসমাসৰসেন ৰা, চুদ্দসহত্থো চ সো পল্লঙ্কো চ, স্ৰেৰ উত্তমট্ঠেন পত্থনীযট্ঠেন চ ৰরোতি চুদ্দসহত্থপল্লঙ্কৰরো, তত্থ গতো পৰত্তো নিসিন্নো তথা. চুদ্দসহত্থতা চেত্থ ৰিত্থারৰসেন গহেতব্বা. তানিযেৰ হি তিণানি অপরিমিতপুঞ্ঞানুভাৰতো চুদ্দসহত্থৰিত্থতপল্লঙ্কভাৰেন পৰত্তানি, ন চ তানি অট্ঠমুট্ঠিপ্পমাণানি চুদ্দসহত্থঅচ্চুগ্গতানি সম্ভৰন্তি. ততোযেৰ চ ইধ ‘‘তিণসন্থরং সন্থরিত্ৰা’’তি ৰুত্তং, ধম্মপদট্ঠকথাদীসু চ ‘‘তিণানি সন্থরিত্ৰা…পে… পুরত্থিমাভিমুখো নিসীদিত্ৰা’’তি (ধ. স. অট্ঠ. ১.সারিপুত্থেরৰণ্ণনা; ধ. স. অট্ঠ. ১.নিদানকথা). অঞ্ঞত্থ চ ‘‘তিণাসনে চুদ্দসহত্থসম্মতে’’তি. কেচি পন ‘‘অচ্চুগ্গতভাৰেনেৰ চুদ্দসহত্থো’’তি যথা তথা পরিকপ্পনাৰসেন ৰদন্তি, তং ন গহেতব্বং যথাৰুত্তেন কারণেন, সাধকেন চ ৰিরুদ্ধত্তা. কামঞ্চ মনোরথপূরণিযা চতুরঙ্গুত্তরৰণ্ণনায ‘‘তিক্খত্তুং বোধিং পদক্খিণং কত্ৰা বোধিমণ্ডং আরুয্হ চুদ্দসহত্থুব্বেধে ঠানে তিণসন্থরং সন্থরিত্ৰা চতুরঙ্গৰীরিযং অধিট্ঠায নিসিন্নকালতো’’তি (অ. নি. অট্ঠ. ২.৪.৩৩) পাঠো দিস্সতি, তথাপি তত্থ উব্বেধসদ্দো ৰিত্থারৰাচকোতি ৰেদিতব্বো, যথা ‘‘তিরিযং সোল়সুব্বেধো, উদ্ধমাহু সহস্সধা’’তি (জা. ১.৩.৪০) মহাপনাদজাতকে. তথা হি তদট্ঠকথাযং ৰুত্তং ‘‘তিরিযং সোল়সুব্বেধোতি ৰিত্থারতো সোল়সকণ্ডপাতৰিত্থারো অহোসী’’তি (জাতক অট্ঠ. ২-৩০২ পিট্ঠে). অঞ্ঞথা হি আকাসেযেৰ উক্খিপিত্ৰা তিণসন্থরণং কতং, ন অচলপদেসেতি অত্থো আপজ্জেয্য সন্থরণকিরিযাধারভাৰতো তস্স, সো চত্থো অনধিপ্পেতো অঞ্ঞত্থ অনাগতত্তাতি.

রজতক্খন্ধং পিট্ঠিতো কত্ৰা ৰিযাতি সম্বন্ধো. অত্থন্তি পচ্ছিমপব্বতং. মারবলন্তি মারং, মারবলঞ্চ, মারস্স ৰা সামত্থিযং. পুব্বেনিৰাসন্তি পুব্বে নিৰুত্থক্খন্ধং. দিব্বচক্খুন্তি দিব্বচক্খুঞাণং. ‘‘কিচ্ছং ৰতাযং লোকো আপন্নো’’তিআদিনা (দী. নি. ২.৫৭; সং. নি. ২.৪) জরামরণমুখেন পচ্চযাকারে ঞাণং ওতারেত্ৰা. আনাপানচতুত্থজ্ঝানন্তি এত্থাপি ‘‘সব্ববুদ্ধানং আচিণ্ণ’’ন্তি ৰিভত্তিৰিপরিণামং কত্ৰা যোজেতব্বং. তম্পি হি বুদ্ধানমাচিণ্ণমেৰাতি ৰদন্তি. পাদকং কত্ৰাতি কারণং, পতিট্ঠানং ৰা কত্ৰা. ‘‘ৰিপস্সনং ৰড্ঢেত্ৰাতি ছত্তিংসকোটিসতসহস্সমুখেন আসৰক্খযঞাণসঙ্খাতমহাৰজিরঞাণগব্ভং গণ্হাপনৰসেন ৰিপস্সনং ভাৰেত্ৰা. সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণাধিগমায অনুপদধম্মৰিপস্সনাৰসেন অনেকাকারৰোকারে সঙ্খারে সম্মসতো ছত্তিংসকোটিসতসহস্সমুখেন পৰত্তং ৰিপস্সনাঞাণম্পি হি ‘‘মহাৰজিরঞাণ’’ন্তি ৰুচ্চতি, চতুৰীসতিকোটিসতসহস্সসঙ্খ্যায দেৰসিকং ৰল়ঞ্জনকসমাপত্তীনং পুরেচরানুচরঞাণম্পি. ইধ পন মগ্গঞাণমেৰ, ৰিসেসতো চ অগ্গমগ্গঞাণং, তস্মা তস্সেৰ ৰিপস্সনাগব্ভভাৰো ৰেদিতব্বোতি. সব্ববুদ্ধগুণেতি সব্বঞ্ঞুতাদিনিরৰসেসবুদ্ধগুণে. তস্সা পাদকং কত্ৰা সমাধি নিৰত্তোতি ৰুত্তং ‘‘ইদমস্স পঞ্ঞাকিচ্চ’’ন্তি. অস্সাতি ভগৰতো.

‘‘তত্থ যথা হত্থে’’তিআদিনা উপমায পাকটীকরণং. হত্থেতি হত্থপসতে, করপুটে ৰা. পাতিযন্তি সরাৰকে. ঘটেতি উদকহরণঘটে. দ্ৰত্তিংসদোণগণ্হনপ্পমাণং কুণ্ডং কোলম্বো. ততো মহতরা চাটি. ততোপি মহতী মহাকুম্ভী. সোণ্ডী কুসোব্ভো. নদীভাগো কন্দরো. চক্কৰাল়পাদেসু সমুদ্দো চক্কৰাল়মহাসমুদ্দো. সিনেরুপাদকে মহাসমুদ্দেতি সীদন্তরসমুদ্দং সন্ধাযাহ. ‘‘পাতিয’’ন্তিআদিনাপি তদেৰত্থং পকারন্তরেন ৰিভাৰেতি. পরিত্তং হোতি যথাতি সম্বন্ধো. যস্সা পাল়িযা অত্থৰিভাৰনত্থায যা সংৰণ্ণনা ৰুত্তা, তদেৰ তস্সা গুণভাৰেন দস্সেতুং ‘‘তেনাহা’’তিআদি ৰুত্তং. এৰং সব্বত্থ.

‘‘দুৰে পুথুজ্জনা’’তিআদি পুথুজ্জনেসু লব্ভমানৰিভাগদস্সনত্থমেৰ ৰুত্তং, ন পন মূলপরিযাযসংৰণ্ণনাদীসু (ম. নি. অট্ঠ. ১.২) ৰিয পুথুজ্জনৰিসেসনিদ্ধারণত্থং নিরৰসেসপুথুজ্জনস্সেৰ ইধ অধিপ্পেতত্তা. সব্বোপি হি পুথুজ্জনো ভগৰতো উপরিগুণে ৰিভাৰেতুং ন সক্কোতি, তিট্ঠতু তাৰ পুথুজ্জনো, অরিযসাৰকপচ্চেকবুদ্ধানম্পি অৰিসযা এৰ বুদ্ধগুণা. তথা হি ৰক্খতি ‘‘সোতাপন্নো’’তিআদি (দী. নি. অট্ঠ. ১.৭). গোত্তসম্বন্ধতায আদিচ্চস্স সূরিযদেৰপুত্তস্স বন্ধূতি আদিচ্চবন্ধু, তেন ৰুত্তং নিদ্দেসে

‘‘আদিচ্চো ৰুচ্চতি সূরিযো. সূরিযো গোতমো গোত্তেন, ভগৰাপি গোতমো গোত্তেন, ভগৰা সূরিযস্স গোত্তঞাতকো গোত্তবন্ধু, তস্মা বুদ্ধো আদিচ্চবন্ধূ’’তি (মহানি. ১৫০; চূল়নি. ৯৯).

সদ্দৰিদূ পন ‘‘বুদ্ধস্সাদিচ্চবন্ধুনা’’তি পাঠমিচ্ছন্তি. আদিচ্চস্স বন্ধুনা গোত্তেন সমানো গোত্তসঙ্খাতো বন্ধু যস্স, বুদ্ধো চ সো আদিচ্চবন্ধু চাতি কত্ৰা. যস্মা পন খন্ধকথাদিকোসল্লেনাপি উপক্কিলেসানুপক্কিলেসানং জাননহেতুভূতং বাহুসচ্চং হোতি, যথাহ –

‘‘কিত্তাৰতা নু খো ভন্তে বহুস্সুতো হোতীতি? যতো খো ভিক্খু খন্ধকুসলো হোতি. ধাতু…পে… আযতন…পে… পটিচ্চসমুপ্পাদকুসলো হোতি, এত্তাৰতা খো ভিক্খু বহুস্সুতো হোতী’’তি.

তস্মা ‘‘যস্স খন্ধধাতুআযতনাদীসূ’’তিআদি ৰুত্তং. আদি-সদ্দেন চেত্থ যাৰ পটিচ্চসমুপ্পাদা সঙ্গণ্হাতি. তত্থ ৰাচুগ্গতকরণং উগ্গহো. অত্থস্স পরিপুচ্ছনং পরিপুচ্ছা. অট্ঠকথাৰসেন অত্থস্স সোতদ্ৰারপটিবদ্ধতাকরণং সৰনং. ব্যঞ্জনত্থানং সুনিক্খেপসুনযনেন ধম্মস্স পরিহরণং ধারণং. এৰং সুতধাতপরিচিতানং ৰিতক্কনং মনসানুপেক্খনং পচ্চৰেক্খণং.

এৰং পভেদং দস্সেত্ৰা ৰচনত্থম্পি দস্সেতি ‘‘দুৰিধো’’তিআদিনা. পুথূনন্তি অনেকৰিধানং কিলেসাদীনং. পুথুজ্জনন্তোগধত্তাতি বহূনং জনানং অব্ভন্তরে সমৰরোধভাৰতো পুথুজ্জনোতি সম্বন্ধো. পুথুচাযং জনোতি পুথু এৰ ৰিসুংযেৰ অযং সঙ্খ্যং গতো. ইতীতি তস্মা পুথুজ্জনোতি সম্বন্ধো. এৰং গাথাবন্ধেন সঙ্খেপতো দস্সিতমত্থং ‘‘সো হী’’তিআদিনা ৰিৰরতি. ‘‘নানপ্পকারান’’ন্তি ইমিনা পুথু-সদ্দো ইধ বহ্ৰত্থোতি দস্সেতি.

আদি-সদ্দেন সঙ্গহিতমত্থং, তদত্থস্স চ সাধকং অম্বসেচনগরুসিনাননযেন নিদ্দেসপাল়িযা দস্সেন্তো ‘‘যথাহা’’তিআদিমাহ. অৰিহতা সক্কাযদিট্ঠিযো, পুথু বহুকা তা এতেসন্তি পুথুঅৰিহতসক্কাযদিট্ঠিকা, এতেন অৰিহতত্তা পুথু সক্কাযদিট্ঠিযো জনেন্তি, পুথূহি ৰা সক্কাযদিট্ঠীহি জনিতাতি অত্থং দস্সেতি. অৰিহতত্থমেৰ ৰা জনসদ্দো ৰদতি, তস্মা পুথু সক্কাযদিট্ঠিযো জনেন্তি ন ৰিহনন্তি, জনা ৰা অৰিহতা পুথু সক্কাযদিট্ঠিযো এতেসন্তি অত্থং দস্সেতীতিপি ৰট্টতি, ৰিসেসনপরনিপাতনঞ্চেত্থ দট্ঠব্বং যথা ‘‘অগ্যাহিতো’’তি. ‘‘পুথু সত্থারানং মুখুল্লোকিকা’’তি এতেন পুথু বহৰো জনা সত্থারো এতেসন্তি নিব্বচনং দস্সিতং. পুথু সব্বগতীহি অৰুট্ঠিতাতি এত্থ পন কম্মকিলেসেহি জনেতব্বা, জাযন্তি ৰা সত্তা এত্থাতি জনা, গতিযো, পুথু সব্বা এৰ জনা গতিযো এতেসন্তি ৰচনত্থো. ‘‘পুথু নানাভিসঙ্খারে অভিসঙ্খরোন্তী’’তি এতেন চ জাযন্তি এতেহি সত্তাতি জনা, পুঞ্ঞাভিসঙ্খারাদযো, পুথু নানাৰিধা জনা সঙ্খারা এতেসং ৰিজ্জন্তি, পুথু ৰা নানাভিসঙ্খারে জনেন্তি অভিসঙ্খরোন্তীতি অত্থমাহ. ততো পরং পন ‘‘পুথু নানাওঘেহি ৰুয্হন্তী’’তিআদিঅত্থত্তযং জনেন্তি এতেহি সত্তাতি জনা, কামোঘাদযো, রাগসন্তাপাদযো, রাগপরিল়াহাদযো চ, সব্বেপি ৰা কিলেসপরিল়াহা. পুথু নানপ্পকারা তে এতেসং ৰিজ্জন্তি, তেহি ৰা জনেন্তি ৰুয্হন্তি, সন্তাপেন্তি, পরিডহন্তি চাতি নিব্বচনং দস্সেতুং ৰুত্তং. ‘‘রত্তা গিদ্ধা’’তিআদি পরিযাযৰচনং.

অপি চ রত্তাতি ৰত্থং ৰিয রঙ্গজাতেন চিত্তস্স ৰিপরিণামকরেন ছন্দরাগেন রত্তা. গিদ্ধাতি অভিকঙ্খনসভাৰেন অভিগিজ্ঝনেন গিদ্ধা. গথিতাতি গন্থিতা ৰিয দুম্মোচনীযভাৰেন তত্থ পটিবদ্ধা. মুচ্ছিতাতি কিলেসাৰিসনৰসেন ৰিসঞ্ঞীভূতা ৰিয অনঞ্ঞকিচ্চমোহং সমাপন্না. অজ্ঝোসন্নাতি অনঞ্ঞাসাধারণে ৰিয কত্ৰা গিলিত্ৰা পরিনিট্ঠপেত্ৰা ঠিতা. লগ্গাতি গাৰো কণ্টকে ৰিয আসত্তা, মহাপলিপে ৰা পতনেন নাসিকগ্গপলিপন্নপুরিসো ৰিয উদ্ধরিতুমসক্কুণেয্যভাৰেন নিমুগ্গা. লগ্গিতাতি মক্কটালেপেন ৰিয মক্কটো পঞ্চন্নং ইন্দ্রিযানং ৰসেন আসঙ্গিতা, পলিবুদ্ধাতি সম্বদ্ধা, উপদ্দুতা ৰাতি অযমত্থো অঙ্গুত্তরটীকাযং (অ. নি. অট্ঠ. ১.৫১) ৰুত্তো. এতেন জাযতীতি জনো, ‘‘রাগো গেধো’’তি এৰমাদিকো, পুথু নানাৰিধো জনো রাগাদিকো এতেসং, পুথূসু ৰা পঞ্চসু কামগুণেসু জনা রত্তা গিদ্ধা…পে… পলিবুদ্ধাতি অত্থং দস্সেতি.

‘‘আৰুতা’’তিআদিপি পরিযাযৰচনমেৰ. অপিচ ‘‘আৰুতাতি আৰরিতা. নিৰুতাতি নিৰারিতা. ওফুতাতি পলিগুণ্ঠিতা, পরিযোনদ্ধা ৰা. পিহিতাতি পিদহিতা. পটিচ্ছন্নাতি ছাদিতা. পটিকুজ্জিতাতি হেট্ঠামুখজাতা’’তি তত্থেৰ (অ. নি. অট্ঠ. ১.৫১) ৰুত্তং. এত্থ চ জনেন্তি এতেহীতি জনা, নীৰরণা, পুথু নানাৰিধা জনা নীৰরণা এতেসং, পুথূহি ৰা নীৰরণেহি জনা আৰুতা…পে… পটিকুজ্জিতাতি নিব্বচনং দস্সেতি. পুথূসু নীচধম্মসমাচারেসু জাযতি, পুথূনং ৰা অব্ভন্তরে জনো অন্তোগধো, পুথু ৰা বহুকো জনোতি অত্থং দস্সেতি ‘‘পুথূন’’ন্তিআদিনা, এতেন চ ততিযপাদং ৰিৰরতি, সমত্থেতি ৰা. ‘‘পুথুৰা’’তিআদিনা পন চতুত্থপাদং. পুথু ৰিসংসট্ঠো এৰ জনো পুথুজ্জনোতি অযঞ্হেত্থ ৰচনত্থো.

যেহি গুণৰিসেসেহি নিমিত্তভূতেহি ভগৰতি ‘‘তথাগতো’’তি অযং সমঞ্ঞা পৰত্তা, তং দস্সনত্থং ‘‘অট্ঠহি কারণেহি ভগৰা তথাগতো’’তিআদি ৰুত্তং. একোপি হি সদ্দো অনেকপৰত্তিনিমিত্তমধিকিচ্চ অনেকধা অত্থপ্পকাসকো, ভগৰতো চ সব্বেপি নামসদ্দা অনেকগুণনেমিত্তিকাযেৰ. যথাহ –

‘‘অসঙ্খ্যেয্যানি নামানি, সগুণেন মহেসিনো;

গুণেন নামমুদ্ধেয্যং, অপি নামসহস্সতো’’তি. (ধ. স. ১৩১৩; উদা. অট্ঠ. ৫৭; পটি. ম. অট্ঠ. ১.৭৬; দী. নি. টী. ১.৪১৩);

কানি পন তানীতি অনুযোগে সতি পঠমং তস্সরূপং সঙ্খেপতো উদ্দিসিত্ৰা ‘‘কথ’’ন্তিআদিনা নিদ্দিসতি. তথা আগতোতি এত্থ আকারনিযমনৰসেন ওপম্মসম্পটিপাদনত্থো তথা-সদ্দো. সামঞ্ঞজোতনায ৰিসেসাৰট্ঠানতো, ৰিসেসত্থিনা চ সামঞ্ঞসদ্দস্সাপি ৰিসেসত্থেযেৰ অনুপযুজ্জিতব্বতো পটিপদাগমনত্থো আগত সদ্দো দট্ঠব্বো, ন ঞাণগমনত্থো তথলক্খণং আগতো’’তিআদীসু (দী. নি. অট্ঠ. ১.৭; ম. নি. অট্ঠ. ১.১২; সং. নি. অট্ঠ. ২.৩.৭৮; অ. নি. অট্ঠ. ১.১৭০; থেরগা. অট্ঠ. ১.৪৩; ইতিৰু. অট্ঠ. ৩৮; পটি. ম. অট্ঠ. ১.৩৭; বু. ৰং. অট্ঠ. ২; মহানি. অট্ঠ. ১৪) ৰিয, নাপি কাযগমনাদি অত্থো ‘‘আগতো খো মহাসমণো, মাগধানং গিরিব্বজ’’ন্তিআদীসু (মহাৰ. ৫৩) ৰিয. তত্থ যস্স আকারস্স নিযমনৰসেন ওপম্মসম্পটিপাদনত্থো তথা-সদ্দো, তদাকারং করুণাপধানত্তা তস্স মহাকরুণামুখেন পুরিমবুদ্ধানং আগমনপটিপদায উদাহরণৰসেন সামঞ্ঞতো দস্সেন্তো ‘‘যথা সব্বলোকে’’তিআদিমাহ. যংতং-সদ্দানং একন্তসম্বন্ধভাৰতো চেত্থ তথা-সদ্দস্সত্থদস্সনে যথা-সদ্দেন অত্থো ৰিভাৰিতো. তদেৰ ৰিত্থারেতি ‘‘যথা ৰিপস্সী ভগৰা’’তিআদিনা, ৰিপস্সীআদীনঞ্চেত্থ ছন্নং সম্মাসম্বুদ্ধানং মহাপদানসুত্তাদীসু (দী. নি. ২.৪) সম্পহুলনিদ্দেসেন (দী. নি. অট্ঠ. ২.সম্বহুলপরিচ্ছেদৰণ্ণনা) সুপাকটত্তা, আসন্নত্তা চ তেসং ৰসেন তং পটিপদং দস্সেতীতি দট্ঠব্বং. আগতো যথা, তথা আগতোতি সব্বত্র সম্বন্ধো. ‘‘কিং ৰুত্তং হোতী’’তিআদিনাপি তদেৰ পটিনিদ্দিসতি. তত্থ যেন অভিনীহারেনাতি মনুস্সত্তলিঙ্গসম্পত্তিহেতুসত্থারদস্সনপব্বজ্জাগুণসম্পত্তিঅধিকারছন্দানং ৰসেন অট্ঠঙ্গসমন্নাগতেন মহাপণিধানেন. সব্বেসঞ্হি বুদ্ধানং পঠমপণিধানং ইমিনাৰ নীহারেন সমিজ্ঝতি. অভিনীহারোতি চেত্থ মূলপণিধানস্সেতং অধিৰচনন্তি দট্ঠব্বং.

এৰং মহাভিনীহারৰসেন ‘‘তথাগতো’’তি পদস্স অত্থং দস্সেত্ৰা ইদানি পারমীপূরণৰসেনপি দস্সেতুং ‘‘অথ ৰা’’তিআদিমাহ. ‘‘এত্থ চ সুত্তন্তিকানং মহাবোধিযানপটিপদায কোসল্লজননত্থং পারমীসু অযং ৰিত্থারকথা’’তিআদিনা আচরিযধম্মপালত্থেরেন (দী. নি. টী. ১.৭) যা পারমীসু ৰিনিচ্ছযকথা ৰুত্তা, কিঞ্চাপি সা অম্হেহি ইধ ৰুচ্চমানা গন্থৰিত্থারকরা ৰিয ভৰিস্সতি, যস্মা পনাযং সংৰণ্ণনা এতিস্সং পচ্ছা পমাদলেখৰিসোধনৰসেন, তদৰসেসত্থপরিযাদানৰসেন চ পৰত্তা, তস্মা সাপি পারমীকথা ইধ ৰত্তব্বাযেৰাতি ততো চেৰ চরিযাপিটকট্ঠকথাতো চ আহরিত্ৰা যথারহং গাথাবন্ধেহি সমলঙ্করিত্ৰা অত্থমধিপ্পাযঞ্চ ৰিসোধযমানা ভৰিস্সতি. কথং?

কা পনেতা পারমিযো, কেনট্ঠেন কতীৰিধা;

কো চ তাসং কমো কানি, লক্খণাদীনি সব্বথা.

কো পচ্চযো, সংকিলেসো, ৰোদানং পটিপক্খকো;

পটিপত্তিৰিভাগো চ, সঙ্গহো সম্পদা তথা.

কিত্তকেন সম্পাদনং, আনিসংসো চ কিং ফলং;

পঞ্হমেতং ৰিস্সজ্জিত্ৰা, ভৰিস্সতি ৰিনিচ্ছযো.

তত্রিদং ৰিস্সজ্জনং –

কা পনেতা পারমিযোতি –

তণ্হামানাদিমঞ্ঞত্র, উপাযকুসলেন যা;

ঞাণেন পরিগ্গহিতা, পারমী সা ৰিভাৰিতা.

তণ্হামানাদিনা হি অনুপহতা করুণূপাযকোসল্লপরিগ্গহিতা দানাদযো গুণসঙ্খাতা এতা কিরিযা ‘‘পারমী’’তি ৰিভাৰিতা.

কেনট্ঠেন পারমিযোতি –

পরমো উত্তমট্ঠেন, তস্সাযং পারমী তথা;

কম্মং ভাৰোতি দানাদি, তদ্ধিততো তিধা মতা.

পূরেতি মৰতি পরে, পরং মজ্জতি মযতি;

মুনাতি মিনোতি তথা, মিনাতীতি ৰা পরমো.

পারে মজ্জতি সোধেতি, মৰতি মযতীতি ৰা;

মাযেতি তং ৰা মুনাতি, মিনোতি মিনাতি তথা.

পারমীতি মহাসত্তো, ৰুত্তানুসারতো পন;

তদ্ধিতত্থত্তযেনেৰ, পারমীতি অযং মতা.

দানসীলাদিগুণৰিসেসযোগেন হি সত্তুত্তমতায মহাবোধিসত্তো পরমো, তস্স অযং, ভাৰো, কম্মন্তি ৰা পারমী, দানাদিকিরিযা. অথ ৰা পরতি পূরেতীতি পরমো নিরুত্তিনযেন, দানাদিগুণানং পূরকো, পালকো চ বোধিসত্তো, পরমস্স অযং, ভাৰো, কম্মং ৰা পারমী. অপিচ পরে সত্তে মৰতি অত্তনি বন্ধতি গুণৰিসেসযোগেন, পরং ৰা অতিরেকং মজ্জতি সংকিলেসমলতো, পরং ৰা সেট্ঠং নিব্বানং ৰিসেসেন মযতি গচ্ছতি, পরং ৰা লোকং পমাণভূতেন ঞাণৰিসেসেন ইধলোকমিৰ মুনাতি পরিচ্ছিন্দতি, পরং ৰা অতিৰিয সীলাদিগুণগণং অত্তনো সন্তানে মিনোতি পক্খিপতি, পরং ৰা অত্তভূততো ধম্মকাযতো অঞ্ঞং, পটিপক্খং ৰা তদনত্থকরং কিলেসচোরগণং মিনাতি হিংসতীতি পরমো, মহাসত্তো, ‘‘পরমস্স অয’’ন্তিআদিনা ৰুত্তনযেন পারমী. পারে ৰা নিব্বানে মজ্জতি সুজ্ঝতি, সত্তে চ সোধেতি, তত্থ ৰা সত্তে মৰতি বন্ধতি যোজেতি, তং ৰা মযতি গচ্ছতি, সত্তে চ মাযেতি গমেতি, তং ৰা যাথাৰতো মুনাতি পরিচ্ছিন্দতি, তত্থ ৰা সত্তে মিনোতি পক্খিপতি, তত্থ ৰা সত্তানং কিলেসারিং মিনাতি হিংসতীতি পারমী, মহাসত্তো, ‘‘তস্স অয’’ন্তিআদিনা দানাদিকিরিযাৰ পারমীতি. ইমিনা নযেন পারমীনং ৰচনত্থো ৰেদিতব্বো.

কতিৰিধাতি সঙ্খেপতো দসৰিধা, তা পন বুদ্ধৰংসপাল়িযং (বু. ৰং. ১.৭৬) সরূপতো আগতাযেৰ. যথাহ ‘‘ৰিচিনন্তো তদাদক্খিং, পঠমং দানপারমি’’ন্তিআদি (বু. ৰং. ২.১১৬). যথা চাহ –

‘‘কতি নু খো ভন্তে বুদ্ধকারকা ধম্মাতি? দস খো সারিপুত্ত বুদ্ধকারকা ধম্মা, কতমে দস? দানং খো সারিপুত্ত বুদ্ধকারকো ধম্মো, সীলং নেক্খম্মং পঞ্ঞা ৰীরিযং খন্তি সচ্চং অধিট্ঠানং মেত্তা উপেক্খা বুদ্ধকারকো ধম্মো, ইমে খো সারিপুত্ত দস বুদ্ধকারকা ধম্মাতি. ইদমৰোচ ভগৰা, ইদং ৰত্ৰান সুগতো অথাপরং এতদৰোচ সত্থা –

‘দানং সীলঞ্চ নেক্খম্মং, পঞ্ঞাৰীরিযেন পঞ্চমং;

খন্তিসচ্চমধিট্ঠানং, মেত্তুপেক্খাতি তে দসা’তি’’. (বু. ৰং. ১.৭৬);

কেচি পন ‘‘ছব্বিধা’’তি ৰদন্তি, তং এতাসং সঙ্গহৰসেন ৰুত্তং. সো পন সঙ্গহো পরতো আৰি ভৰিস্সতি.

কো চ তাসং কমোতি এত্থ কমো নাম দেসনাক্কমো, সো চ পঠমসমাদানহেতুকো, সমাদানং পৰিচযহেতুকং, ইতি যথা আদিম্হি পঠমাভিনীহারকালে পৰিচিতা, সমাদিন্না চ, তথা দেসিতা. যথাহ ‘‘ৰিচিনন্তো তদাদক্খিং, পঠমং দানপারমি’’ন্তিআদি (বু. ৰং. ২.১১৬) তেনেতং ৰুচ্চতি –

‘‘পঠমং সমাদানতা-ৰসেনাযং কমো রুতো;

অথ ৰা অঞ্ঞমঞ্ঞস্স, বহূপকারতোপি চা’’তি.

তত্থ হি দানং সীলস্স বহূপকারং, সুকরঞ্চাতি তং আদিম্হি ৰুত্তং. দানং পন সীলপরিগ্গহিতং মহপ্ফলং হোতি মহানিসংসন্তি দানানন্তরং সীলং ৰুত্তং. সীলং নেক্খম্মপরিগ্গহিতং…পে… নেক্খম্মং পঞ্ঞাপরিগ্গহিতং…পে… পঞ্ঞা ৰীরিযপরিগ্গহিতা…পে… ৰীরিযং খন্তিপরিগ্গহিতং…পে… খন্তি সচ্চপরিগ্গহিতা…পে… সচ্চং অধিট্ঠানপরিগ্গহিতং…পে… অধিট্ঠানং মেত্তাপরিগ্গহিতং…পে… মেত্তা উপেক্খাপরিগ্গহিতা মহপ্ফলা হোতি মহানিসংসাতি মেত্তানন্তরং উপেক্খা ৰুত্তা. উপেক্খা পন করুণাপরিগ্গহিতা, করুণা চ উপেক্খাপরিগ্গহিতাতি ৰেদিতব্বা. কথং পন মহাকারুণিকা বোধিসত্তা সত্তেসু উপেক্খকা হোন্তীতি? উপেক্খিতব্বযুত্তকেসু কঞ্চি কালং উপেক্খকা হোন্তি, ন পন সব্বত্থ, সব্বদা চাতি কেচি. অপরে পন ন চ সত্তেসু উপেক্খকা, সত্তকতেসু পন ৰিপ্পকারেসু উপেক্খকা হোন্তীতি, ইদমেৰেত্থ যুত্তং.

অপরো নযো –

সব্বসাধারণতাদি-কারণেহিপি ঈরিতং;

দানং আদিম্হি সেসা তু, পুরিমেপি অপেক্খকা.

পচুরজনেসুপি হি পৰত্তিযা সব্বসত্তসাধারণত্তা, অপ্পফলত্তা, সুকরত্তা চ দানং আদিম্হি ৰুত্তং. সীলেন দাযকপটিগ্গাহকসুদ্ধিতো পরানুগ্গহং ৰত্ৰা পরপীল়ানিৰত্তিৰচনতো, কিরিযধম্মং ৰত্ৰা অকিরিযধম্মৰচনতো, ভোগসম্পত্তিহেতুং ৰত্ৰা ভৰসম্পত্তিহেতুৰচনতো চ দানস্সানন্তরং সীলং ৰুত্তং. নেক্খম্মেন সীলসম্পত্তিসিদ্ধিতো, কাযৰচীসুচরিতং ৰত্ৰা মনোসুচরিতৰচনতো, ৰিসুদ্ধসীলস্স সুখেনেৰ ঝানসমিজ্ঝনতো, কম্মাপরাধপ্পহানেন পযোগসুদ্ধিং ৰত্ৰা কিলেসাপরাধপ্পহানেন আসযসুদ্ধিৰচনতো, ৰীতিক্কমপ্পহানে ঠিতস্স পরিযুট্ঠানপ্পহানৰচনতো চ সীলস্সানন্তরং নেক্খম্মং ৰুত্তং. পঞ্ঞায নেক্খম্মস্স সিদ্ধিপরিসুদ্ধিতো, ঝানাভাৰে পঞ্ঞাভাৰৰচনতো. সমাধিপদট্ঠানা হি পঞ্ঞা, পঞ্ঞাপচ্চুপট্ঠানো চ সমাধি. সমথনিমিত্তং ৰত্ৰা উপেক্খানিমিত্তৰচনতো, পরহিতজ্ঝানেন পরহিতকরণূপাযকোসল্লৰচনতো চ নেক্খম্মস্সানন্তরং পঞ্ঞা ৰুত্তা. ৰীরিযারম্ভেন পঞ্ঞাকিচ্চসিদ্ধিতো, সত্তসুঞ্ঞতাধম্মনিজ্ঝানক্খন্তিং ৰত্ৰা সত্তহিতায আরম্ভস্স অচ্ছরিযতাৰচনতো, উপেক্খানিমিত্তং ৰত্ৰা পগ্গহনিমিত্তৰচনতো, নিসম্মকারিতং ৰত্ৰা উট্ঠানৰচনতো চ. নিসম্মকারিনো হি উট্ঠানং ফলৰিসেসমাৰহতীতি পঞ্ঞাযানন্তরং ৰীরিযং ৰুত্তং.

ৰীরিযেন তিতিক্খাসিদ্ধিতো. ৰীরিযৰা হি আরদ্ধৰীরিযত্তা সত্তসঙ্খারেহি উপনীতং দুক্খং অভিভুয্য ৰিহরতি. ৰীরিযস্স তিতিক্খালঙ্কারভাৰতো. ৰীরিযৰতো হি তিতিক্খা সোভতি. পগ্গহনিমিত্তং ৰত্ৰা সমথনিমিত্তৰচনতো, অচ্চারম্ভেন উদ্ধচ্চদোসপ্পহানৰচনতো. ধম্মনিজ্ঝানক্খন্তিযা হি উদ্ধচ্চদোসো পহীযতি. ৰীরিযৰতো সাতচ্চকরণৰচনতো. খন্তিবহুলো হি অনুদ্ধতো সাতচ্চকারী হোতি. অপ্পমাদৰতো পরহিতকিরিযারম্ভে পচ্চুপকারতণ্হাভাৰৰচনতো. যাথাৰতো ধম্মনিজ্ঝানে হি সতি তণ্হা ন হোতি. পরহিতারম্ভে পরমেপি পরকতদুক্খসহনতাৰচনতো চ ৰীরিযস্সানন্তরং খন্তি ৰুত্তা. সচ্চেন খন্তিযা চিরাধিট্ঠানতো, অপকারিনো অপকারখন্তিং ৰত্ৰা তদুপকারকরণে অৰিসংৰাদৰচনতো, খন্তিযা অপৰাদৰাচাৰিকম্পনেন ভূতৰাদিতায অৰিজহনৰচনতো, সত্তসুঞ্ঞতাধম্ম-নিজ্ঝানক্খন্তিং ৰত্ৰা তদুপব্রূহিতঞাণসচ্চস্স ৰচনতো চ খন্তিযানন্তরং সচ্চং ৰুত্তং. অধিট্ঠানেন সচ্চসিদ্ধিতো. অচলাধিট্ঠানস্স হি ৰিরতি সিজ্ঝতি. অৰিসংৰাদিতং ৰত্ৰা তত্থ অচলভাৰৰচনতো. সচ্চসন্ধো হি দানাদীসু পটিঞ্ঞানুরূপং নিচ্চলো পৰত্ততি. ঞাণসচ্চং ৰত্ৰা সম্ভারেসু পৰত্তিনিট্ঠাপনৰচনতো. যথাভূতঞাণৰা হি বোধিসম্ভারেসু অধিট্ঠাতি, তে চ নিট্ঠাপেতি. পটিপক্খেহি অকম্পিযভাৰতো চ সচ্চস্সানন্তরং অধিট্ঠানং ৰুত্তং. মেত্তায পরহিতকরণসমাদানাধিট্ঠানসিদ্ধিতো, অধিট্ঠানং ৰত্ৰা হিতূপসংহারৰচনতো. বোধিসম্ভারে হি অধিতিট্ঠমানো মেত্তাৰিহারী হোতি. অচলাধিট্ঠানস্স সমাদানাৰিকোপনেন সমাদানসম্ভৰতো চ অধিট্ঠানস্সানন্তরং মেত্তা ৰুত্তা. উপেক্খায মেত্তাৰিসুদ্ধিতো, সত্তেসু হিতূপসংহারং ৰত্ৰা তদপরাধেসু উদাসীনতাৰচনতো, মেত্তাভাৰনং ৰত্ৰা তন্নিস্সন্দভাৰনাৰচনতো, ‘‘হিতকামসত্তেপি উপেক্খকো’’তি অচ্ছরিযগুণতাৰচনতো চ মেত্তাযানন্তরং উপেক্খা ৰুত্তাতি এৰমেতাসং কমো ৰেদিতব্বো.

কানি লক্খণাদীনি সব্বথাতি এত্থ পন অৰিসেসেন –

পরেসমনুগ্গহণং, লক্খণন্তি পৰুচ্চতি;

উপকারো অকম্পো চ, রসো হিতেসিতাপি চ.

বুদ্ধত্তং পচ্চুপট্ঠানং, দযা ঞাণং পৰুচ্চতি;

পদট্ঠানন্তি তাসন্তু, পচ্চেকং তানি ভেদতো.

সব্বাপি হি পারমিযো পরানুগ্গহলক্খণা, পরেসং উপকারকরণরসা, অৰিকম্পনরসা ৰা, হিতেসিতাপচ্চুপট্ঠানা, বুদ্ধত্তপচ্চুপট্ঠানা ৰা, মহাকরুণাপদট্ঠানা, করুণূপাযকোসল্লপদট্ঠানা ৰা.

ৰিসেসেন পন যস্মা করুণূপাযকোসল্লপরিগ্গহিতা অত্তুপকরণপরিচ্চাগচেতনা দানপারমী. করুণূপাযকোসল্লপরিগ্গহিতং কাযৰচীসুচরিতং অত্থতো অকত্তব্বৰিরতি, কত্তব্বকরণচেতনাদযো চ সীলপারমী. করুণূপাযকোসল্লপরিগ্গহিতো আদীনৰদস্সনপুব্বঙ্গমো কামভৰেহি নিক্খমনচিত্তুপ্পাদো নেক্খম্মপারমী. করুণূপাযকোসল্লপরিগ্গহিতো ধম্মানং সামঞ্ঞৰিসেসলক্খণাৰবোধো পঞ্ঞাপারমী. করুণূপাযকোসল্লপরিগ্গহিতো কাযচিত্তেহি পরহিতারম্ভো ৰীরিযপারমী. করুণূপাযকোসল্লপরিগ্গহিতো সত্তসঙ্খারাপরাধসহনসঙ্খাতো অদোসপ্পধানো তদাকারপ্পৰত্তো চিত্তুপ্পাদো খন্তিপারমী. করুণূপাযকোসল্লপরিগ্গহিতং ৰিরতিচেতনাদিভেদং অৰিসংৰাদনং সচ্চপারমী. করুণূপাযকোসল্লপরিগ্গহিতো অচলসমাদানাধিট্ঠানসঙ্খাতো তদাকারপ্পৰত্তো চিত্তুপ্পাদো অধিট্ঠানপারমী. করুণূপাযকোসল্লপরিগ্গহিতো লোকস্স হিতসুখূপসংহারো অত্থতো অব্যাপাদো মেত্তাপারমী. করুণূপাযকোসল্লপরিগ্গহিতা অনুনযপটিঘৰিদ্ধংসনসঙ্খাতা ইট্ঠানিট্ঠেসু সত্তসঙ্খারেসু সমপ্পৰত্তি উপেক্খাপারমী.

তস্মা পরিচ্চাগলক্খণং দানং, দেয্যধম্মে লোভৰিদ্ধংসনরসং, অনাসত্তিপচ্চুপট্ঠানং, ভৰৰিভৰসম্পত্তিপচ্চুপট্ঠানং ৰা, পরিচ্চজিতব্বৰত্থুপদট্ঠানং. সীলনলক্খণং সীলং, সমাধানলক্খণং, পতিট্ঠানলক্খণং ৰাতি ৰুত্তং হোতি. দুস্সীল্যৰিদ্ধংসনরসং, অনৰজ্জরসং ৰা, সোচেয্যপচ্চুপট্ঠানং, হিরোত্তপ্পপদট্ঠানং. কামতো, ভৰতো চ নিক্খমনলক্খণং নেক্খম্মং, তদাদীনৰৰিভাৰনরসং, ততোযেৰ ৰিমুখভাৰপচ্চুপট্ঠানং, সংৰেগপদট্ঠানং. যথাসভাৰপটিৰেধলক্খণা পঞ্ঞা, অক্খলিতপটিৰেধলক্খণা ৰা কুসলিস্সাসখিত্তউসুপটিৰেধো ৰিয, ৰিসযোভাসনরসা পদীপো ৰিয, অসম্মোহপচ্চুপট্ঠানা অরঞ্ঞগতসুদেসকো ৰিয, সমাধিপদট্ঠানা, চতুসচ্চপদট্ঠানা ৰা. উস্সাহলক্খণং ৰীরিযং, উপত্থম্ভনরসং, অসংসীদনপচ্চুপট্ঠানং, ৰীরিযারম্ভৰত্থুপদট্ঠানং, সংৰেগপদট্ঠানং ৰা.

খমনলক্খণা খন্তি, ইট্ঠানিট্ঠসহনরসা, অধিৰাসনপচ্চুপট্ঠানা, অৰিরোধপচ্চুপট্ঠানা ৰা, যথাভূতদস্সনপদট্ঠানা. অৰিসংৰাদনলক্খণং সচ্চং, যাথাৰৰিভাৰনরসং, সাধুতাপচ্চুপট্ঠানং, সোরচ্চপদট্ঠানং. বোধিসম্ভারেসু অধিট্ঠানলক্খণং অধিট্ঠানং, তেসং পটিপক্খাভিভৰনরসং, তত্থ অচলতাপচ্চুপট্ঠানং, বোধিসম্ভারপদট্ঠানং. হিতাকারপ্পৰত্তিলক্খণা মেত্তা, হিতূপসংহাররসা, আঘাতৰিনযনরসা ৰা, সোম্মভাৰপচ্চুপট্ঠানা, সত্তানং মনাপভাৰদস্সনপদট্ঠানা. মজ্ঝত্তাকারপ্পৰত্তিলক্খণা উপেক্খা, সমভাৰদস্সনরসা, পটিঘানুনযৰূপসমপচ্চুপট্ঠানা, কম্মস্সকতাপচ্চৰেক্খণপদট্ঠানা. এত্থ চ করুণূপাযকোসল্লপরিগ্গহিততা দানাদীনং পরিচ্চাগাদিলক্খণস্স ৰিসেসনভাৰেন ৰত্তব্বা, যতো তানি পারমীসঙ্খ্যং লভন্তি. ন হি সম্মাসম্বোধিযাদিপত্থনমঞ্ঞত্র অকরুণূপাযকোসল্লপরিগ্গহিতানি ৰট্টগামীনি দানাদীনি পারমীসঙ্খ্যং লভন্তীতি.

কো পচ্চযোতি –

অভিনীহারো চ তাসং, দযা ঞাণঞ্চ পচ্চযো;

উস্সাহুম্মঙ্গৰত্থানং, হিতাচারাদযো তথা.

অভিনীহারো তাৰ পারমীনং সব্বাসম্পি পচ্চযো. যো হি অযং ‘‘মনুস্সত্তং লিঙ্গসম্পত্তী’’তিআদি (বু. ৰং. ২.৫৯) অট্ঠধম্মসমোধানসম্পাদিতো ‘‘তিণ্ণো তারেয্যং মুত্তো মোচেয্যং, বুদ্ধো বোধেয্যং সুদ্ধো সোধেয্যং, দন্তো দমেয্যং, সন্তো সমেয্যং, অস্সত্থো অস্সাসেয্যং, পরিনিব্বুতো পরিনিব্বাপেয্য’’ন্তিআদিনা পৰত্তো অভিনীহারো, সো অৰিসেসেন সব্বপারমীনং পচ্চযো. তপ্পৰত্তিযা হি উদ্ধং পারমীনং পৰিচযুপট্ঠানসমাদানাধিট্ঠাননিপ্ফত্তিযো মহাপুরিসানং সম্ভৰন্তি, অভিনীহারো চ নামেস অত্থতো ভেসমট্ঠঙ্গানং সমোধানেন তথাপৰত্তো চিত্তুপ্পাদো, ‘‘অহো ৰতাহং অনুত্তরং সম্মাসম্বোধিং অভিসম্বুজ্ঝেয্যং, সব্বসত্তানং হিতসুখং নিপ্ফাদেয্য’’ন্তিআদিপত্থনাসঙ্খাতো অচিন্তেয্যং বুদ্ধভূমিং, অপরিমাণং লোকহিতঞ্চ আরব্ভ পৰত্তিযা সব্ববুদ্ধকারকধম্মমূলভূতো পরমভদ্দকো পরমকল্যাণো অপরিমেয্যপ্পভাৰো পুঞ্ঞৰিসেসোতি দট্ঠব্বো.

তস্স চ উপ্পত্তিযা সহেৰ মহাপুরিসো মহাবোধিযানপটিপত্তিং ওতিণ্ণো নাম হোতি, নিযতভাৰসমধিগমনতো, ততো চ অনিৰত্তনসভাৰতো ‘‘বোধিসত্তো’’তি সমঞ্ঞং লভতি, সব্বভাগেন সম্মাসম্বোধিযং সম্মাসত্তমানসতা, বোধিসম্ভারে সিক্খাসমত্থতা চস্স সন্তিট্ঠতি. যথাৰুত্তাভিনীহারসমিজ্ঝনেন হি মহাপুরিসা সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণাধিগমনপুব্বলিঙ্গেন সযম্ভুঞাণেন সম্মদেৰ সব্বপারমিযো ৰিচিনিত্ৰা সমাদায অনুক্কমেন পরিপূরেন্তি, যথা তং কতমহাভিনীহারো সুমেধপণ্ডিতো. যথাহ –

‘‘হন্দ বুদ্ধকরে ধম্মে, ৰিচিনামি ইতো চিতো;

উদ্ধং অধো দস দিসা, যাৰতা ধম্মধাতুযা;

ৰিচিনন্তো তদা দক্খিং, পঠমং দানপারমি’’ন্তি. (বু. ৰং. ২.১১৫, ১১৬); –

ৰিত্থারো. লক্খণাদিতো পনেস সম্মদেৰ সম্মাসম্বোধিপণিধানলক্খণো, ‘‘অহো ৰতাহং অনুত্তরং সম্মাসম্বোধিং অভিসম্বুজ্ঝেয্যং, সব্বসত্তানং হিতসুখং নিপ্ফাদেয্য’’ন্তিআদিপত্থনারসো, বোধিসম্ভারহেতুভাৰপচ্চুপট্ঠানো, মহাকরুণাপদট্ঠানো, উপনিস্সযসম্পত্তিপদট্ঠানো ৰা.

তস্স পন অভিনীহারস্স চত্তারো পচ্চযা, চত্তারো হেতূ, চত্তারি চ বলানি ৰেদিতব্বানি. তত্থ কতমে চত্তারো পচ্চযা মহাভিনীহারায? ইধ মহাপুরিসো পস্সতি তথাগতং মহতা বুদ্ধানুভাৰেন অচ্ছরিযব্ভুতং পাটিহারিযং করোন্তং, তস্স তং নিস্সায তং আরম্মণং কত্ৰা মহাবোধিযং চিত্তং সন্তিট্ঠতি ‘‘মহানুভাৰা ৰতাযং ধম্মধাতু, যস্সা সুপ্পটিৰিদ্ধত্তা ভগৰা এৰং অচ্ছরিযব্ভুতধম্মো, অচিন্তেয্যানুভাৰো চা’’তি, সো তমেৰ মহানুভাৰদস্সনং নিস্সায তং পচ্চযং কত্ৰা সম্বোধিযং অধিমুচ্চন্তো তত্থ চিত্তং ঠপেতি, অযং পঠমো পচ্চযো মহাভিনীহারায.

ন হেৰ খো পস্সতি তথাগতস্স যথাৰুত্তং মহানুভাৰতং, অপিচ খো সুণাতি ‘‘এদিসো চ এদিসো চ ভগৰা’’তি, সো তং নিস্সায তং পচ্চযং কত্ৰা সম্বোধিযং অধিমুচ্চন্তো তত্থ চিত্তং ঠপেতি, অযং দুতিযো পচ্চযো মহাভিনীহারায.

ন হেৰ খো পস্সতি তথাগতস্স যথাৰুত্তং মহানুভাৰতং, নাপি তং পরতো সুণাতি, অপিচ খো তথাগতস্স ধম্মং দেসেন্তস্স ‘‘দসবলসমন্নাগতো ভিক্খৰে, তথাগতো’’তিআদিনা (সং. নি. ২.২১) বুদ্ধানুভাৰপটিসংযুত্তং ধম্মং সুণাতি, সো তং নিস্সায…পে… অযং ততিযো পচ্চযো মহাভিনীহারায.

ন হেৰ খো পস্সতি তথাগতস্স যথাৰুত্তং মহানুভাৰতং, নাপি তং পরতো সুণাতি, নাপি তথাগতস্স ধম্মং সুণাতি, অপিচ খো উল়ারজ্ঝাসযো কল্যাণাধিমুত্তিকো ‘‘অহমেতং বুদ্ধৰংসং বুদ্ধতন্তিং বুদ্ধপৰেণিং বুদ্দধম্মতং পরিপালেস্সামী’’তি যাৰদেৰ ধম্মঞ্ঞেৰ সক্করোন্তো গরুং করোন্তো মানেন্তো পূজেন্তো ধম্মং অপচযমানো তং নিস্সায…পে… ঠপেতি, অযং চতুত্থো পচ্চযো মহাভিনীহারাযাতি.

কতমে চত্তারো হেতূ মহাভিনীহারায? ইধ মহাপুরিসো পকতিযা উপনিস্সযসম্পন্নো হোতি পুরিমকেসু বুদ্ধেসু কতাধিকারো, অযং পঠমো হেতু মহাভিনীহারায. পুন চপরং মহাপুরিসো পকতিযাপি করুণাজ্ঝাসযো হোতি করুণাধিমুত্তো সত্তানং দুক্খং অপনেতুকামো, অপিচ অত্তনো কাযঞ্চ জীৰিতঞ্চ পরিচ্চজি, অযং দুতিযো হেতু মহাভিনীহারায. পুন চপরং মহাপুরিসো সকলতোপি ৰট্টদুক্খতো সত্তহিতায দুক্করচরিযতো সুচিরম্পি কালং ঘটেন্তো ৰাযমন্তো অনিব্বিন্নো হোতি অনুত্রাসী, যাৰ ইচ্ছিতত্থনিপ্ফত্তি, অযং ততিযো হেতু মহাভিনীহারায. পুন চপরং মহাপুরিসো কল্যাণমিত্তসন্নিস্সিতো হোতি, যো অহিততো নং নিৰারেতি, হিতে পতিট্ঠাপেতি, অযং চতুত্থো হেতু মহাভিনীহারায.

তত্রাযং মহাপুরিসস্স উপনিস্সযসম্পদা – একন্তেনেৰস্স যথা অজ্ঝাসযো সম্বোধিনিন্নো হোতি সম্বোধিপোণো সম্বোধিপব্ভারো, তথা সত্তানং হিতচরিযায, যতো অনেন পুরিমবুদ্ধানং সন্তিকে সম্বোধিযা পণিধানং কতং হোতি মনসা, ৰাচায চ ‘‘অহম্পি এদিসো সম্মাসম্বুদ্ধো হুত্ৰা সম্মদেৰ সত্তানং হিতসুখং নিপ্ফাদেয্য’’ন্তি. এৰং সম্পন্নূপনিস্সযস্স পনস্স ইমানি উপনিস্সযসম্পত্তিযা লিঙ্গানি সম্ভৰন্তি, যেহি সমন্নাগতস্স সাৰকবোধিসত্তেহি, পচ্চেকবোধিসত্তেহি চ মহাৰিসেসো মহন্তং নানাকরণং পঞ্ঞাযতি ইন্দ্রিযতো, পটিপত্তিতো, কোসল্লতো চ. ইধ হি উপনিস্সযসম্পন্নো মহাপুরিসো যথা ৰিসদিন্দ্রিযো হোতি ৰিসদঞাণো, ন তথা ইতরে. পরহিতায পটিপন্নো হোতি, নো অত্তহিতায. তথা হি সো যথা বহুজনহিতায বহুজনসুখায লোকানুকম্পায অত্থায হিতায সুখায দেৰমনুস্সানং পটিপজ্জি, ন তথা ইতরে, তত্থ চ কোসল্লং আৰহতি ঠানুপ্পত্তিকপটিভানেন, ঠানাঠানকুসলতায চ.

তথা মহাপুরিসো পকতিযা দানজ্ঝাসযো হোতি দানাভিরতো, সতি দেয্যধম্মে দেতিযেৰ, ন দানতো সঙ্কোচং আপজ্জতি, সততং সমিতং সংৰিভাগসীলো হোতি, পমুদিতোৰ দেতি আদরজাতো, ন উদাসীনচিত্তো, মহন্তম্পি দানং দত্ৰা নেৰ দানেন সন্তুট্ঠো হোতি, পগেৰ অপ্পং. পরেসঞ্চ উস্সাহং জনেন্তো দানে ৰণ্ণং ভাসতি, দানপটিসংযুত্তং ধম্মকথং করোতি, অঞ্ঞে চ পরেসং দেন্তে দিস্ৰা অত্তমনো হোতি, ভযট্ঠানেসু চ পরেসং অভযং দেতীতি এৰমাদীনি দানজ্ঝাসযস্স মহাপুরিসস্স দানপারমিযা লিঙ্গানি.

তথা পাণাতিপাতাদীহি পাপধম্মেহি হিরীযতি ওত্তপ্পতি, সত্তানং অৰিহেঠনজাতিকো হোতি, সোরতো সুখসীলো অসঠো অমাযাৰী উজুজাতিকো সুব্বচো সোৰচস্সকরণীযেহি ধম্মেহি সমন্নাগতো মুদুজাতিকো অথদ্ধো অনতিমানী, পরসন্তকং নাদিযতি অন্তমসো তিণসলাকমুপাদায, অত্তনো হত্থে নিক্খিত্তং ইণং ৰা গহেত্ৰা পরং ন ৰিসংৰাদেতি, পরস্মিং ৰা অত্তনো সন্তকে ব্যামূল়্হে, ৰিস্সরিতে ৰা তং সঞ্ঞাপেত্ৰা পটিপাদেতি যথা তং ন পরহত্থগতং হোতি, অলোলুপ্পো হোতি, পরপরিগ্গহিতেসু পাপকং চিত্তম্পি ন উপ্পাদেতি, ইত্থিব্যসনাদীনি দূরতো পরিৰজ্জেতি, সচ্চৰাদী সচ্চসন্ধো ভিন্নানং সন্ধাতা সহিতানং অনুপ্পদাতা পিযৰাদী মিহিতপুব্বঙ্গমো পুব্বভাসী অত্থৰাদী ধম্মৰাদী অনভিজ্ঝালু অব্যাপন্নচিত্তো অৰিপরীতদস্সনো কম্মস্সকতাঞাণেন, সচ্চানুলোমিকঞাণেন চ, কতঞ্ঞূ কতৰেদী ৰুড্ঢাপচাযী সুৰিসুদ্ধাজীৰো ধম্মকামো, পরেসম্পি ধম্মে সমাদপেতা সব্বেন সব্বং অকিচ্চতো সত্তে নিৰারেতা কিচ্চেসু পতিট্ঠপেতা অত্তনা চ তত্থ কিচ্চে যোগং আপজ্জিতা, কত্ৰা ৰা পন সযং অকত্তব্বং সীঘঞ্ঞেৰ ততো পটিৰিরতো হোতীতি এৰমাদীনি সীলজ্ঝাসযস্স মহাপুরিসস্স সীলপারমিযা লিঙ্গানি.

তথা মন্দকিলেসো হোতি মন্দনীৰরণো পৰিৰেকজ্ঝাসযো অৰিক্খেপবহুলো, ন তস্স পাপকা ৰিতক্কা চিত্তমন্ৰাস্সৰন্তি, ৰিৰেকগতস্স চস্স অপ্পকসিরেনেৰ চিত্তং সমাধিযতি, অমিত্তপক্খেপি তুৰটং মেত্তচিত্ততা সন্তিট্ঠতি, পগেৰ ইতরস্মিং, সতিমা চ হোতি চিরকতম্পি চিরভাসিতম্পি সুসরিতা অনুস্সরিতা, মেধাৰী চ হোতি ধম্মোজপঞ্ঞায সমন্নাগতো, নিপকো চ হোতি তাসু তাসু ইতিকত্তব্বতাসু, আরদ্ধৰীরিযো চ হোতি সত্তানং হিতকিরিযাসু, খন্তিবলসমন্নাগতো চ হোতি সব্বসহো, অচলাধিট্ঠানো চ হোতি দল়্হসমাদানো, অজ্ঝুপেক্খকো চ হোতি উপেক্খাঠানীযেসু ধম্মেসূতি এৰমাদীনি মহাপুরিসস্স নেক্খম্মজ্ঝাসযাদীনং ৰসেন নেক্খম্মপারমিযাদীনং লিঙ্গানি ৰেদিতব্বানি.

এৰমেতেহি বোধিসম্ভারলিঙ্গেহি সমন্নাগতস্স মহাপুরিসস্স যং ৰুত্তং ‘‘মহাভিনীহারায কল্যাণমিত্তসন্নিস্সযো হেতূ’’তি, তত্রিদং সঙ্খেপতো কল্যাণমিত্তলক্খণং – ইধ কল্যাণমিত্তো সদ্ধাসম্পন্নো হোতি সীলসম্পন্নো সুতসম্পন্নো চাগৰীরিযসতিসমাধিপঞ্ঞাসম্পন্নো. তত্থ সদ্ধাসম্পত্তিযা সদ্দহতি তথাগতস্স বোধিং কম্মং, কম্মফলঞ্চ, তেন সম্মাসম্বোধিযা হেতুভূতং সত্তেসু হিতেসিতং ন পরিচ্চজতি. সীলসম্পত্তিযা সত্তানং পিযো হোতি মনাপো গরু ভাৰনীযো চোদকো পাপগরহিকো ৰত্তা ৰচনক্খমো. সুতসম্পত্তিযা সত্তানং হিতসুখাৰহং গম্ভীরং ধম্মকথং কত্তা হোতি. চাগসম্পত্তিযা অপ্পিচ্ছো হোতি সমাহিতো সন্তুট্ঠো পৰিৰিত্তো অসংসট্ঠো. ৰীরিযসম্পত্তিযা আরদ্ধৰীরিযো হোতি সত্তানং হিতপটিপত্তিযা. সতিসম্পত্তিযা উপট্ঠিতস্সতী হোতি অনৰজ্জেসু ধম্মেসু. সমাধিসম্পত্তিযা অৰিক্খিত্তো হোতি সমাহিতচিত্তো. পঞ্ঞাসম্পত্তিযা অৰিপরীতং পজানাতি. সো সতিযা কুসলানং ধম্মানং গতিযো সমন্ৰেসমানো পঞ্ঞায সত্তানং হিতাহিতং যথাভূতং জানিত্ৰা সমাধিনা তত্থ একগ্গচিত্তো হুত্ৰা ৰীরিযেন অহিতা সত্তে নিসেধেত্ৰা হিতে নিযোজেতি. তেনাহ –

‘‘পিযো গরু ভাৰনীযো, ৰত্তা চ ৰচনক্খমো;

গম্ভীরঞ্চ কথং কত্তা, নো চট্ঠানে নিযোজকো’’তি. (অ. নি. ৭.৩৭; নেত্তি. ১১৩);

এৰং গুণসমন্নাগতংৰ কল্যাণমিত্তং উপনিস্সায মহাপুরিসো অত্তনো উপনিস্সযসম্পত্তিং সম্মদেৰ পরিযোদপেতি. সুৰিসুদ্ধাসযপযোগোৰ হুত্ৰা চতূহি বলেহি সমন্নাগতো নচিরেনেৰ অট্ঠঙ্গে সমোধানেত্ৰা মহাভিনীহারং করোন্তো বোধিসত্তভাৰে পতিট্ঠহতি অনিৰত্তিধম্মো নিযতো সম্বোধিপরাযণো.

তস্সিমানি চত্তারি বলানি অজ্ঝত্তিকবলং যা সম্মাসম্বোধিযং অত্তসন্নিস্সযা ধম্মগারৰেন অভিরুচি একন্তনিন্নজ্ঝাসযতা, যায মহাপুরিসো অত্তাধিপতিলজ্জাসন্নিস্সযো, অভিনীহারসম্পন্নো চ হুত্ৰা পারমিযো পূরেত্ৰা সম্মাসম্বোধিং পাপুণাতি. বাহিরবলং যা সম্মাসম্বোধিযং পরসন্নিস্সযা অভিরুচি একন্তনিন্নজ্ঝাসযতা, যায মহাপুরিসো লোকাধিপতিওত্তপ্পনসন্নিস্সযো, অভিনীহারসম্পন্নো চ হুত্ৰা পারমিযো পূরেত্ৰা সম্মাসম্বোধিং পাপুণাতি. উপনিস্সযবলং যা সম্মাসম্বোধিযং উপনিস্সযসম্পত্তিযা অভিরুচি একন্তনিন্নজ্ঝাসযতা, যায মহাপুরিসো তিক্খিন্দ্রিযো, ৰিসদধাতুকো, সতিসন্নিস্সযো, অভিনীহারসম্পন্নো চ হুত্ৰা পারমিযো পূরেত্ৰা সম্মাসম্বোধিং পাপুণাতি. পযোগবলং যা সম্মাসম্বোধিযা তজ্জা পযোগসম্পদা সক্কচ্চকারিতা সাতচ্চকারিতা, যায মহাপুরিসো ৰিসুদ্ধপযোগো, নিরন্তরকারী, অভিনীহারসম্পন্নো চ হুত্ৰা পারমিযো পূরেত্ৰা সম্মাসম্বোধিং পাপুণাতি. এৰমযং চতূহি পচ্চযেহি, চতূহি হেতূহি, চতূহি চ বলেহি সম্পন্নসমুদাগমো অট্ঠঙ্গসমোধানসম্পাদিতো অভিনীহারো পারমীনং পচ্চযো হোতি মূলকারণভাৰতো.

যস্স চ পৰত্তিযা মহাপুরিসে চত্তারো অচ্ছরিযা অব্ভুতা ধম্মা পতিট্ঠহন্তি, সব্বং সত্তনিকাযং অত্তনো ওরসপুত্তং ৰিয পিযচিত্তেন পরিগ্গণ্হাতি, ন চস্স চিত্তং পুন সংকিলেসৰসেন সংকিলিস্সতি, সত্তানং হিতসুখাৰহো চস্স অজ্ঝাসযো, পযোগো চ হোতি, অত্তনো চ বুদ্ধকারকধম্মা উপরূপরি ৰড্ঢন্তি, পরিপচ্চন্তি চ, যতো মহাপুরিসো উল়ারতরেন পুঞ্ঞাভিসন্দেন কুসলাভিসন্দেন পৰড্ঢিযা [পৰত্তিযা (চরিযা. অট্ঠ. পকিণ্ণককথা)] পচ্চযেন সুখস্সাহারেন সমন্নাগতো সত্তানং দক্খিণেয্যো উত্তমং গারৰট্ঠানং, অসদিসং পুঞ্ঞক্খেত্তঞ্চ হোতি. এৰমনেকগুণো অনেকানিসংসো মহাভিনীহারো পারমীনং পচ্চযোতি ৰেদিতব্বো.

যথা চ মহাভিনীহারো, এৰং মহাকরুণা, উপাযকোসল্লঞ্চ. তত্থ উপাযকোসল্লং নাম দানাদীনং বোধিসম্ভারভাৰস্স নিমিত্তভূতা পঞ্ঞা, যাহি মহাকরুণূপাযকোসল্লতাহি মহাপুরিসানং অত্তসুখনিরপেক্খতা, নিরন্তরং পরসুখকরণপসুততা, সুদুক্করেহি মহাবোধিসত্তচরিতেহি ৰিসাদাভাৰো, পসাদসংৰুদ্ধিদস্সনসৰনানুস্সরণাৰত্থাসুপি সত্তানং হিতসুখপটিলাভহেতুভাৰো চ সম্পজ্জতি. তথা হি তস্স পঞ্ঞায বুদ্ধভাৰসিদ্ধি, করুণায বুদ্ধকম্মসিদ্ধি. পঞ্ঞায সযং তরতি, করুণায পরে তারেতি. পঞ্ঞায পরদুক্খং পরিজানাতি, করুণায পরদুক্খপটিকারং আরভতি. পঞ্ঞায দুক্খং নিব্বিন্দতি, করুণায দুক্খং সম্পটিচ্ছতি. পঞ্ঞায নিব্বানাভিমুখো হোতি, করুণায তং ন পাপুণাতি. তথা করুণায সংসারাভিমুখো হোতি, পঞ্ঞায তত্র নাভিরমতি. পঞ্ঞায সব্বত্থ ৰিরজ্জতি, করুণানুগতত্তা ন চ ন সব্বেসমনুগ্গহায পৰত্তো, করুণায সব্বেপি অনুকম্পতি, পঞ্ঞানুগতত্তা ন চ ন সব্বত্থ ৰিরত্তচিত্তো. পঞ্ঞায অহংকারমমংকারাভাৰো, করুণায আলসিযদীনতাভাৰো.

তথা পঞ্ঞাকরুণাহি যথাক্কমং অত্তনাথপরনাথতা, ধীরৰীরভাৰো, অনত্তন্তপাপরন্তপতা, অত্তহিতপরহিতনিপ্ফত্তি, নিব্ভযাভীসনকভাৰো, ধম্মাধিপতিলোকাধিপতিতা, কতঞ্ঞুপুব্বকারিভাৰো, মোহতণ্হাৰিগমো, ৰিজ্জাচরণসিদ্ধি, বলৰেসারজ্জনিপ্ফত্তীতি সব্বস্সাপি পারমিতাফলস্স ৰিসেসেন উপাযভাৰতো পঞ্ঞা করুণা পারমীনং পচ্চযো. ইদং পন দ্ৰযং পারমীনং ৰিয পণিধানস্সাপি পচ্চযো.

তথা উস্সাহউম্মঙ্গঅৰত্থানহিতচরিযা চ পারমীনং পচ্চযোতি ৰেদিতব্বো. যা চ বুদ্ধভাৰস্স উপ্পত্তিট্ঠানতায ‘‘বুদ্ধভূমিযো’’তি ৰুচ্চন্তি. তত্থ উস্সাহো নাম বোধিসম্ভারানং অব্ভুস্সাহনৰীরিযং. উম্মঙ্গো নাম বোধিসম্ভারেসু উপাযকোসল্লভূতা পঞ্ঞা. অৰত্থানং নাম অধিট্ঠানং, অচলাধিট্ঠানতা. হিতচরিযা নাম মেত্তাভাৰনা, করুণাভাৰনা চ. যথাহ –

‘‘কতি পন ভন্তে, বুদ্ধভূমিযোতি? চতস্সো খো সারিপুত্ত, বুদ্ধভূমিযো. কতমা চতস্সো? উস্সাহো চ হোতি ৰীরিযং, উম্মঙ্গো চ হোতি পঞ্ঞাভাৰনা, অৰত্থানঞ্চ হোতি অধিট্ঠানং, হিতচরিযা চ হোতি মেত্তাভাৰনা. ইমা খো সারিপুত্ত, চতস্সো বুদ্ধভূমিযো’’তি (সু. নি. অট্ঠ. ১.৩৪).

তথা নেক্খম্মপৰিৰেকঅলোভাদোসামোহনিস্সরণপ্পভেদা চ ছ অজ্ঝাসযা. ৰুত্তঞ্হেতং –

‘‘নেক্খম্মজ্ঝাসযা চ বোধিসত্তা কামেসু, ঘরাৰাসে চ দোসদস্সাৰিনো, পৰিৰেকজ্ঝাসযা চ বোধিসত্তা সঙ্গণিকায দোসদস্সাৰিনো. অলোভ…পে… লোভে…পে… অদোস…পে… দোসে…পে… অমোহ…পে… মোহে…পে… নিস্সরণ…পে… সব্বভৰেসু দোসদস্সাৰিনো’’তি (সু. নি. অট্ঠ. ১.৩৪; ৰিসুদ্ধি. ১.৪৯).

তস্মা এতে চ ছ অজ্ঝাসযাপি পারমীনং পচ্চযাতি ৰেদিতব্বা. ন হি লোভাদীসু আদীনৰদস্সনেন, অলোভাদীনং অধিকভাৰেন চ ৰিনা দানাদিপারমিযো সম্ভৰন্তি. অলোভাদীনঞ্হি অধিকভাৰেন পরিচ্চাগাদিনিন্নচিত্ততা, অলোভজ্ঝাসযাদিতা চাতি, যথা চেতে, এৰং দানজ্ঝাসযতাদযোপি. যথাহ –

‘‘কতি পন ভন্তে বোধায চরন্তানং বোধিসত্তানং অজ্ঝাসযাতি? দস খো সারিপুত্ত, বোধায চরন্তানং বোধিসত্তানং অজ্ঝাসযা. কতমে দস? দানজ্ঝাসযা সারিপুত্ত, বোধিসত্তা মচ্ছেরে দোসদস্সাৰিনো. সীল…পে… অসংৰরে…পে… নেক্খম্ম…পে… কামেসু…পে… যথাভূতঞাণ…পে… ৰিচিকিচ্ছায.…পে… ৰীরিয …পে… কোসজ্জে…পে… খন্তি…পে… অক্খন্তিযং…পে… সচ্চ…পে… ৰিসংৰাদনে…পে… অধিট্ঠান…পে… অনধিট্ঠানে…পে… মেত্তা…পে… ব্যাপাদে…পে… উপেক্খা…পে… সুখদুক্খেসু আদীনৰদস্সাৰিনো’’তি.

এতেসু হি মচ্ছেরঅসংৰরকামৰিচিকিচ্ছাকোসজ্জঅক্খন্তিৰিসংৰাদনঅনধিট্ঠান- ব্যাপাদসুখদুক্খসঙ্খাতেসু আদীনৰদস্সনপুব্বঙ্গমা দানাদিনিন্নচিত্ততাসঙ্খাতা দানজ্ঝাসযতাদযো দানাদিপারমীনং নিব্বত্তিযা পচ্চযো. তথা অপরিচ্চাগপরিচ্চাগাদীসু যথাক্কমং আদীনৰানিসংসপচ্চৰেক্খণম্পি দানাদিপারমীনং পচ্চযো হোতি.

তত্রাযং পচ্চৰেক্খণাৰিধি – খেত্তৰত্থুহিরঞ্ঞসুৰণ্ণগোমহিং সদাসীদাসপুত্তদারাদিপরিগ্গহব্যাসত্তচিত্তানং সত্তানং খেত্তাদীনং ৰত্থুকামভাৰেন বহুপত্থনীযভাৰতো, রাজচোরাদিসাধারণভাৰতো, ৰিৰাদাধিট্ঠানতো, সপত্তকরণতো, নিস্সারতো, পটিলাভপরিপালনেসু পরৰিহেঠনহেতুভাৰতো, ৰিনাসনিমিত্তঞ্চসোকাদিঅনেকৰিহিতব্যসনাৰহতো তদাসত্তিনিদানঞ্চ মচ্ছেরমলপরিযুট্ঠিতচিত্তানং অপাযূপপত্তিহেতুভাৰতোতি এৰং ৰিৰিধৰিপুলানত্থাৰহানি পরিগ্গহিতৰত্থূনি নাম, তেসং পরিচ্চাগোযেৰেকো সোত্থিভাৰোতি পরিচ্চাগে অপ্পমাদো করণীযো.

অপিচ ‘‘যাচকো যাচমানো অত্তনো গুয্হস্স আচিক্খনতো ময্হং ৰিস্সাসিকো’’তি চ ‘‘পহায গমনীযং অত্তনো সন্তকং গহেত্ৰা পরলোকং যাহীতিউপদিসনতো ময্হং উপদেসকো’’তি চ ‘‘আদিত্তে ৰিয অগারে মরণগ্গিনা আদিত্তে লোকে ততো ময্হং সন্তকস্স অপহরণতো অপৰাহকসহাযো’’তি চ ‘‘অপৰাহিতস্স চস্স অজ্ঝাপননিক্খেপট্ঠানভূতো’’তি চ ‘‘দানসঙ্খাতে কল্যাণকম্মস্মিং সহাযভাৰতো, সব্বসম্পত্তীনং অগ্গভূতায পরমদুল্লভায বুদ্ধভূমিযা সম্পত্তিহেতুভাৰতো চ পরমো কল্যাণমিত্তো’’তি চ পচ্চৰেক্খিতব্বং.

তথা ‘‘উল়ারে কম্মনি অনেনাহং সম্ভাৰিতো, তস্মা সা সম্ভাৰনা অৰিতথা কাতব্বা’’তি চ ‘‘একন্তভেদিতায জীৰিতস্স আযাচিতেনাপি মযা দাতব্বং, পগেৰ যাচিতেনা’’তি চ ‘‘উল়ারজ্ঝাসযেহি গৰেসিত্ৰাপি দাতব্বো, [দাতব্বতো (চরিযা. অট্ঠ. পকিণ্ণককথাৰণ্ণনা)] সযমেৰাগতো মম পুঞ্ঞেনা’’তি চ ‘‘যাচকস্স দানাপদেসেন ময্হমেৰাযমনুগ্গহো’’তি চ ‘‘অহং ৰিয অযং সব্বোপি লোকো মযা অনুগ্গহেতব্বো’’তি চ ‘‘অসতি যাচকে কথং ময্হং দানপারমী পূরেয্যা’’তি চ ‘‘যাচকানমেৰত্থায মযা সব্বোপি পরিগ্গহেতব্বো’’তি চ ‘‘অযাচিত্ৰাপি মং মম সন্তকং যাচকা কদা সযমেৰ গণ্হেয্যু’’ন্তি চ ‘‘কথমহং যাচকানং পিযো চস্সং মনাপো’’তি চ ‘‘কথং ৰা তে ময্হং পিযা চস্সু মনাপা’’তি চ ‘‘কথং ৰাহং দদমানো দত্ৰাপি চ অত্তমনো অস্সং পমুদিতো পীতিসোমনস্সজাতো’’তি চ ‘‘কথং ৰা মে যাচকা ভৰেয্যুং, উল়ারো চ দানজ্ঝাসযো’’তি চ ‘‘কথং ৰাহমযাচিতো এৰ যাচকানং হদযমঞ্ঞায দদেয্য’’ন্তি ‘‘সতি ধনে, যাচকে চ অপরিচ্চাগো মহতী ময্হং ৰঞ্চনা’’তি চ ‘‘কথমহং অত্তনো অঙ্গানি, জীৰিতঞ্চাপি পরিচ্চজেয্য’’ন্তি চ চাগনিন্নতা উপট্ঠপেতব্বা.

অপিচ ‘‘অত্থো নামাযং নিরপেক্খং দাযকমনুগচ্ছতি যথা তং নিরপেক্খং খেপকং কিটকো’’তি অত্থে নিরপেক্খতায চিত্তং উপ্পাদেতব্বং. যাচমানো পন যদি পিযপুগ্গলো হোতি ‘‘পিযো মং যাচতী’’তি সোমনস্সং উপ্পাদেতব্বং. অথ উদাসীনপুগ্গলো হোতি ‘‘অযং মং যাচমানো অদ্ধা ইমিনা পরিচ্চাগেন মিত্তো হোতী’’তি সোমনস্সং উপ্পাদেতব্বং. দদন্তো হি যাচকানং পিযো হোতীতি. অথ পন ৰেরীপুগ্গলো যাচতি, ‘‘পচ্চত্থিকো মং যাচতি, অযং মং যাচমানো অদ্ধা ইমিনা পরিচ্চাগেন ৰেরীপি পিযো মিত্তো হোতী’’তি ৰিসেসতো সোমনস্সং উপ্পাদেতব্বং. এৰং পিযপুগ্গলে ৰিয মজ্ঝত্তৰেরীপুগ্গলেসুপি মেত্তাপুব্বঙ্গমং করুণং উপট্ঠপেত্ৰাৰ দাতব্বং.

সচে পনস্স চিরকালং পরিভাৰিতত্তা লোভস্স দেয্যধম্মৰিসযা লোভধম্মা উপ্পজ্জেয্যুং, তেন বোধিসত্তপটিঞ্ঞেন ইতি পটিসঞ্চিক্খিতব্বং ‘‘ননু তযা সপ্পুরিস সম্বোধায অভিনীহারং করোন্তেন সব্বসত্তানমুপকারায অযং কাযো নিস্সট্ঠো, তপ্পরিচ্চাগমযঞ্চ পুঞ্ঞং, তত্থ নাম তে বাহিরেপি ৰত্থুস্মিং অভিসঙ্গপ্পৰত্তি হত্থিসিনানসদিসী হোতি, তস্মা তযা ন কত্থচি অভিসঙ্গো উপ্পাদেতব্বো. সেয্যথাপি নাম মহতো ভেসজ্জরুক্খস্স তিট্ঠতো মূলং মূলত্থিকা হরন্তি, পপটিকং, তচং, খন্ধং, ৰিটপং, সাখং, পলাসং, পুপ্ফং, ফলং ফলত্থিকা হরন্তি, ন তস্স রুক্খস্স ‘ময্হং সন্তকং এতে হরন্তী’তি ৰিতক্কসমুদাচারো হোতি, এৰমেৰ সব্বলোকহিতায উস্সুক্কমাপজ্জন্তেন মযা মহাদুক্খে অকতঞ্ঞুকে নিচ্চাসুচিম্হি কাযে পরেসং উপকারায ৰিনিযুজ্জমানে অণুমত্তোপি মিচ্ছাৰিতক্কো ন উপ্পাদেতব্বো. কো ৰা এত্থ ৰিসেসো অজ্ঝত্তিকবাহিরেসু মহাভূতেসু একন্তভেদনৰিকিরণৰিদ্ধংসনধম্মেসু. কেৰলং পন সম্মোহৰিজম্ভিতমেতং, যদিদং ‘এতং মম, এসোহমস্মি, এসো মে অত্তা’তি অভিনিৰেসো, তস্মা বাহিরেসু মহাভূতেসু ৰিয অজ্ঝত্তিকেসুপি করচরণনযনাদীসু, মংসাদীসু চ অনপেক্খেন হুত্ৰা ‘তং তদত্থিকা হরন্তূ’তি নিস্সট্ঠচিত্তেন ভৰিতব্ব’’ন্তি. এৰং পটিসঞ্চিক্খতো চস্স সম্বোধায পহিতত্তস্স কাযজীৰিতেসু নিরপেক্খস্স অপ্পকসিরেনেৰ কাযৰচীমনোকম্মানি সুৰিসুদ্ধানি হোন্তি, সো ৰিসুদ্ধকাযৰচীমনোকম্মন্তো ৰিসুদ্ধাজীৰো ঞাযপটিপত্তিযং ঠিতো আযাপাযুপাযকোসল্লসমন্নাগমেন ভিয্যোসো মত্তায দেয্যধম্মপরিচ্চাগেন, অভযদানসদ্ধম্মদানেহি চ সব্বসত্তে অনুগ্গণ্হিতুং সমত্থো হোতি, অযং তাৰ দানপারমিযং পচ্চৰেক্খণানযো.

সীলপারমিযং পন এৰং পচ্চৰেক্খিতব্বং – ‘‘ইদঞ্হি সীলং নাম গঙ্গোদকাদীহি ৰিসোধেতুং অসক্কুণেয্যস্স দোসমলস্স ৰিক্খালনজলং, হরিচন্দনাদীহি ৰিনেতুং অসক্কুণেয্যস্স রাগাদিপরিল়াহস্স ৰিনযনং, মুত্তাহারমকুটকুণ্ডলাদীহি পচুরজনালঙ্কারেহি অসাধারণো সাধূনমলঙ্কারৰিসেসো, সব্বদিসাৰাযনকো অতিকিত্তিমো [সব্বদিসাৰাযনতো অকিত্তিমো (চরিযা. অট্ঠ. পকিণ্ণককথাৰণ্ণনা; দী. নি. টী. ১.৭)] সব্বকালানুরূপো চ সুরভিগন্ধো, খত্তিযমহাসালাদীহি, দেৰতাহি চ ৰন্দনীযাদিভাৰাৰহনতো পরমো ৰসীকরণমন্তো, চাতুমহারাজিকাদিদেৰলোকারোহণসোপানপন্তি, ঝানাভিঞ্ঞানং অধিগমূপাযো, নিব্বানমহানগরস্স সম্পাপকমগ্গো, সাৰকবোধিপচ্চেকবোধিসম্মাসম্বোধীনং পতিট্ঠানভূমি, যং যং ৰা পনিচ্ছিতং পত্থিতং, তস্স তস্স সমিজ্ঝনূপাযভাৰতো চিন্তামণিকপ্পরুক্খাদিকে চ অতিসেতি. ৰুত্তঞ্হেতং ভগৰতা ‘‘ইজ্ঝতি ভিক্খৰে, সীলৰতো চেতোপণিধি ৰিসুদ্ধত্তা’’তি (দী. নি. ৩.৩৩৭; সং. নি. ৪.৩৫২; অ. নি. ৮.৩৫). অপরম্পি ৰুত্তং ‘‘আকঙ্খেয্য চে ভিক্খৰে, ভিক্খু সব্রহ্মচারীনং পিযো চ অস্সং মনাপো চ গরু চ ভাৰনীযো চাতি, সীলেস্ৰেৰস্স পরিপূরকারী’’তিআদি (ম. নি. ১.৬৫). তথা ‘‘অৰিপ্পটিসারত্থানি খো আনন্দ কুসলানি সীলানী’’তি, (অ. নি. ১০.১; ১১.১) ‘‘পঞ্চিমে গহপতযো, আনিসংসা সীলৰতো সীলসম্পদাযা’’তিআদিসুত্তানঞ্চ (দী. নি. ২.১৫০; অ. নি. ৫.২১৩; উদা. ৭৬; মহাৰ. ৩৮৫) ৰসেন সীলগুণা পচ্চৰেক্খিতব্বা. তথা অগ্গিক্খন্ধোপমসুত্তাদীনং (অ. নি. ৭.৭২) ৰসেন সীলৰিরহে আদীনৰা.

অপিচ পীতিসোমনস্সনিমিত্ততো, অত্তানুৰাদপরানুৰাদদণ্ডদুগ্গতিভযাভাৰতো, ৰিঞ্ঞূহি পাসংসভাৰতো, অৰিপ্পটিসারহেতুতো, পরমসোত্থিট্ঠানতো, কুলসাপতেয্যাধিপতেয্যজীৰিতরূপট্ঠানবন্ধুমিত্তসম্পত্তীনং অতিসযনতো চ সীলং পচ্চৰেক্খিতব্বং. সীলৰতো হি অত্তনো সীলসম্পদাহেতু মহন্তং পীতিসোমনস্সং উপ্পজ্জতি ‘‘কতং ৰত মযা কুসলং, কতং কল্যাণং, কতং ভীরুত্তাণ’’ন্তি.

তথা সীলৰতো অত্তা ন উপৰদতি, ন চ পরে ৰিঞ্ঞূ, দণ্ডদুগ্গতিভযানঞ্চ সম্ভৰোযেৰ নত্থি, ‘‘সীলৰা পুরিসপুগ্গলো কল্যাণধম্মো’’তি ৰিঞ্ঞূনং পাসংসো চ হোতি. তথা সীলৰতো য্ৰাযং ‘‘কতং ৰত মযা পাপং, কতং লুদ্দং, কতং কিব্বিস’’ন্তি দুস্সীলস্স ৰিপ্পটিসারো উপ্পজ্জতি, সো ন হোতি. সীলঞ্চ নামেতং অপ্পমাদাধিট্ঠানতো, ভোগব্যসনাদিপরিহারমুখেন মহতো অত্থস্স সাধনতো, মঙ্গলভাৰতো, পরমং সোত্থিট্ঠানং. নিহীনজচ্চোপি সীলৰা খত্তিযমহাসালাদীনং পূজনীযো হোতীতি কুলসম্পত্তিং অতিসেতি সীলসম্পদা, ‘‘তং কিং মঞ্ঞসি মহারাজ, ইধ তে অস্স দাসো কম্মকরো’’তিআদি (দী. নি. ১.১৮৩) ৰক্খমানসামঞ্ঞসুত্তৰচনঞ্চেত্থ সাধকং, চোরাদীহি অসাধারণতো, পরলোকানুগমনতো, মহপ্ফলভাৰতো, সমথাদিগুণাধিট্ঠানতো চ বাহিরধনং সাপতেয্যং অতিসেতি সীলং. পরমস্স চিত্তিস্সরিযস্স অধিট্ঠানভাৰতো খত্তিযাদীনমিস্সরিযং অতিসেতি সীলং. সীলনিমিত্তঞ্হি তংতংসত্তনিকাযেসু সত্তানমিস্সরিযং, ৰস্সসতাদিদীঘপ্পমাণতো চ জীৰিততো একাহম্পি সীলৰতো জীৰিতস্স ৰিসিট্ঠতাৰচনতো, সতিপি জীৰিতে সিক্খানিক্খিপনস্স মরণতাৰচনতো চ সীলং জীৰিততো ৰিসিট্ঠতরং. ৰেরীনম্পি মনুঞ্ঞভাৰাৰহনতো, জরারোগৰিপত্তীহি অনভিভৰনীযতো চ রূপসম্পত্তিং অতিসেতি সীলং. পাসাদহম্মিযাদিট্ঠানপ্পভেদে রাজযুৰরাজসেনাপতিআদিঠানৰিসেসে চ সুখৰিসেসাধিট্ঠানভাৰতো অতিসেতি সীলং. সভাৰসিনিদ্ধে সন্তিকাৰচরেপি বন্ধুজনে, মিত্তজনে চ একন্তহিতসম্পাদনতো, পরলোকানুগমনতো চ অতিসেতি সীলং. ‘‘ন তং মাতা পিতা কযিরা’’তিআদি (ধ. প. ৪৩) ৰচনঞ্চেত্থ সাধকং. তথা হত্থিঅস্সরথপত্তিবলকাযেহি, মন্তাগদসোত্থানপযোগেহি চ দুরারক্খানমনাথানং অত্তাধীনতো, অনপরাধীনতো, মহাৰিসযতো চ আরক্খভাৰেন সীলমেৰ ৰিসিট্ঠতরং. তেনেৰাহ ‘‘ধম্মো হৰে রক্খতি ধম্মচারি’’ন্তিআদি (থেরগা. ৩০৩; জা. ১.১০.১০২). এৰমনেকগুণসমন্নাগতং সীলন্তি পচ্চৰেক্খন্তস্স অপরিপুণ্ণা চেৰ সীলসম্পদা পারিপূরিং গচ্ছতি, অপরিসুদ্ধা চ পারিসুদ্ধিং.

সচে পনস্স দীঘরত্তং পরিচযেন সীলপটিপক্খধম্মা দোসাদযো অন্তরন্তরা উপ্পজ্জেয্যুং, তেন বোধিসত্তপটিঞ্ঞেন এৰং পটিসঞ্চিক্খিতব্বং ‘‘ননু তযা বোধায পণিধানং কতং, সীলৰেকল্লেন চ ন সক্কা ন চ সুকরা লোকিযাপি সম্পত্তিযো পাপুণিতুং, পগেৰ লোকুত্তরা’’তি. সব্বসম্পত্তীনমগ্গভূতায সম্মাসম্বোধিযা অধিট্ঠানভূতেন সীলেন পরমুক্কংসগতেন ভৰিতব্বং, তস্মা ‘‘কিকীৰ অণ্ড’’ন্তিআদিনা (দী. নি. অট্ঠ. ১.৭; ৰিসুদ্ধি. ১.১৯) ৰুত্তনযেন সম্মদেৰ সীলং রক্খন্তেন সুট্ঠু তযা পেসলেন ভৰিতব্বং.

অপিচ তযা ধম্মদেসনায যানত্তযে সত্তানমৰতারণপরিপাচনানি কাতব্বানি, সীলৰেকল্লস্স চ ৰচনং ন পচ্চেতব্বং হোতি, অসপ্পাযাহারৰিচারস্স ৰিয ৰেজ্জস্স তিকিচ্ছনং, তস্মা ‘‘কথাহং সদ্ধেয্যো হুত্ৰা সত্তানমৰতারণপরিপাচনানি করেয্য’’ন্তি সভাৰপরিসুদ্ধসীলেন ভৰিতব্বং. কিঞ্চ ঝানাদিগুণৰিসেসযোগেন মে সত্তানমুপকারকরণসমত্থতা, পঞ্ঞাপারমীআদিপরিপূরণঞ্চ ঝানাদযো গুণা চ সীলপারিসুদ্ধিং ৰিনা ন সম্ভৰন্তীতি সম্মদেৰ সীলং সোধেতব্বং.

তথা ‘‘সম্বাধো ঘরাৰাসো রজোপথো’’তিআদিনা (দী. নি. ১.১১১; ম. নি. ১.২৯১, ৩৭১; ২.১০; ৩.১৩, ২১৮; সং. নি. ২.১৫৪; ৫.১০০২; অ. নি. ১০.৯৯; নেত্তি. ৯৪) ঘরাৰাসে, ‘‘অট্ঠিকঙ্কলূপমা কামা’’তিআদিনা (ম. নি. ১.২৩৪; ২.৪২; পাচি. ৪১৭; চূল়নি. ১৪৭) ‘‘মাতাপি পুত্তেন ৰিৰদতী’’তিআদিনা (ম. নি. ১.১৬৮) চ কামেসু, ‘‘সেয্যথাপি পুরিসো ইণং আদায কম্মন্তে পযোজেয্যা’’তিআদিনা (ম. নি. ১.৪২৬) কামচ্ছন্দাদীসু আদীনৰদস্সনপুব্বঙ্গমা, ৰুত্তৰিপরিযাযেন ‘‘অব্ভোকাসো পব্বজ্জা’’তিআদিনা (দী. নি. ১.১৯১, ৩৯৮; ম. নি. ১.২৯১, ৩৭১; ২.১০; ৩.১৩, ২১৮; সং. নি. ১.২৯১; সং. নি. ৫.১০০২; অ. নি. ১০.৯৯; নেত্তি. ৯৮) পব্বজ্জাদীসু আনিসংসাপটিসঙ্খাৰসেন নেক্খম্মপারমিযং পচ্চৰেক্খণা কাতব্বা. অযমেত্থ সঙ্খেপো, ৰিত্থারো পন দুক্খক্খন্ধআসিৰিসোপমসুত্তাদি (ম. নি. ১.১৬৩, ১৭৫; সং. নি. ৪.২৩৮) ৰসেন ৰেদিতব্বো.

তথা ‘‘পঞ্ঞায ৰিনা দানাদযো ধম্মা ন ৰিসুজ্ঝন্তি, যথাসকং ব্যাপারসমত্থা চ ন হোন্তী’’তি পঞ্ঞায গুণা মনসি কাতব্বা. যথেৰ হি জীৰিতেন ৰিনা সরীরযন্তং ন সোভতি, ন চ অত্তনো কিরিযাসু পটিপত্তিসমত্থং হোতি. যথা চ চক্খাদীনি ইন্দ্রিযানি ৰিঞ্ঞাণেন ৰিনা যথাসকং ৰিসযেসু কিচ্চং কাতুং নপ্পহোন্তি, এৰং সদ্ধাদীনি ইন্দ্রিযানি পঞ্ঞায ৰিনা সককিচ্চপটিপত্তিযমসমত্থানীতি পরিচ্চাগাদিপটিপত্তিযং পঞ্ঞা পধানকারণং. উম্মীলিতপঞ্ঞাচক্খুকা হি মহাসত্তা বোধিসত্তা অত্তনো অঙ্গপচ্চঙ্গানিপি দত্ৰা অনত্তুক্কংসকা, অপরৰম্ভকা চ হোন্তি, ভেসজ্জরুক্খা ৰিয ৰিকপ্পরহিতা কালত্তযেপি সোমনস্সজাতা. পঞ্ঞাৰসেন হি উপাযকোসল্লযোগতো পরিচ্চাগো পরহিতপৰত্তিযা দানপারমিভাৰং উপেতি. অত্তত্থঞ্হি দানং মুদ্ধসদিসং [ৰুদ্ধিসদিসং (দী. নি. টী. ১.৭)] হোতি.

তথা পঞ্ঞায অভাৰেন তণ্হাদিসংকিলেসাৰিযোগতো সীলস্স ৰিসুদ্ধিযেৰ ন সম্ভৰতি, কুতো সব্বঞ্ঞুগুণাধিট্ঠানভাৰো. পঞ্ঞৰা এৰ চ ঘরাৰাসে কামগুণেসু সংসারে চ আদীনৰং, পব্বজ্জায ঝানসমাপত্তিযং নিব্বানে চ আনিসংসং সুট্ঠু সল্লক্খেন্তো পব্বজিত্ৰা ঝানসমাপত্তিযো নিব্বত্তেত্ৰা নিব্বাননিন্নো, পরে চ তত্থ পতিট্ঠপেতি.

ৰীরিযঞ্চ পঞ্ঞারহিতং যথিচ্ছিতমত্থং ন সাধেতি দুরারম্ভভাৰতো. অনারম্ভোযেৰ হি দুরারম্ভতো সেয্যো, পঞ্ঞাসহিতেন পন ৰীরিযেন ন কিঞ্চি দুরধিগমং উপাযপটিপত্তিতো. তথা পঞ্ঞৰা এৰ পরাপকারাদীনমধিৰাসকজাতিযো হোতি, ন দুপ্পঞ্ঞো. পঞ্ঞাৰিরহিতস্স চ পরেহি উপনীতা অপকারা খন্তিযা পটিপক্খমেৰ অনুব্রূহেন্তি. পঞ্ঞৰতো পন তে খন্তিসম্পত্তিযা অনুব্রূহনৰসেন অস্সা থিরভাৰায সংৰত্তন্তি. পঞ্ঞৰা এৰ তীণিপি সচ্চানি তেসং কারণানি পটিপক্খে চ যথাভূতং জানিত্ৰা পরেসং অৰিসংৰাদকো হোতি. তথা পঞ্ঞাবলেন অত্তানমুপত্থম্ভেত্ৰা ধিতিসম্পদায সব্বপারমীসু অচলসমাদানাধিট্ঠানো হোতি. পঞ্ঞৰা এৰ চ পিযমজ্ঝত্তৰেরিৰিভাগমকত্ৰা সব্বত্থ হিতূপসংহারকুসলো হোতি. তথা পঞ্ঞাৰসেন লাভালাভাদিলোকধম্মসন্নিপাতে নিব্বিকারতায মজ্ঝত্তো হোতি. এৰং সব্বাসং পারমীনং পঞ্ঞাৰ পারিসুদ্ধিহেতূতি পঞ্ঞাগুণা পচ্চৰেক্খিতব্বা.

অপিচ পঞ্ঞায ৰিনা ন দস্সনসম্পত্তি, অন্তরেন চ দিট্ঠিসম্পদং ন সীলসম্পদা, সীলদিট্ঠিসম্পদারহিতস্স চ ন সমাধিসম্পদা, অসমাহিতেন চ ন সক্কা অত্তহিতমত্তম্পি সাধেতুং, পগেৰ উক্কংসগতং পরহিতন্তি. ‘‘ননু তযা পরহিতায পটিপন্নেন সক্কচ্চং পঞ্ঞাপারিসুদ্ধিযা আযোগো করণীযো’’তি বোধিসত্তেন অত্তা ওৰদিতব্বো. পঞ্ঞানুভাৰেন হি মহাসত্তো চতুরধিট্ঠানাধিট্ঠিতো চতূহি সঙ্গহৰত্থূহি লোকং অনুগ্গণ্হন্তো সত্তে নিয্যানমগ্গে অৰতারেতি, ইন্দ্রিযানি চ নেসং পরিপাচেতি. তথা পঞ্ঞাবলেন খন্ধাযতনাদীসু পৰিচযবহুলো পৰত্তিনিৰত্তিযো যাথাৰতো পরিজানন্তো দানাদযো গুণৰিসেসে নিব্বেধভাগিযভাৰং নযন্তো বোধিসত্তসিক্খায পরিপূরকারী হোতীতি এৰমাদিনা অনেকাকারৰোকারে পঞ্ঞাগুণে ৰৰত্থপেত্ৰা পঞ্ঞাপারমী অনুব্রূহেতব্বা.

তথা দিস্সমানপারানিপি লোকিযানি কম্মানি নিহীনৰীরিযেন পাপুণিতুমসক্কুণেয্যানি, অগণিতখেদেন পন আরদ্ধৰীরিযেন দুরধিগমং নাম নত্থি. নিহীনৰীরিযো হি ‘‘সংসারমহোঘতো সব্বসত্তে সন্তারেস্সামী’’তি আরভিতুমেৰ ন সক্কুণোতি. মজ্ঝিমো পন আরভিত্ৰান অন্তরাৰোসানমাপজ্জতি. উক্কট্ঠৰীরিযো পন অত্তসুখনিরপেক্খো আরভিত্ৰা পারমধিগচ্ছতীতি ৰীরিযসম্পত্তি পচ্চৰেক্খিতব্বা.

অপিচ ‘‘যস্স অত্তনো এৰ সংসারপঙ্কতো সমুদ্ধরণত্থমারম্ভো, তস্সাপি ৰীরিযস্স সিথিলভাৰেন মনোরথানং মত্থকপ্পত্তি ন সক্কা সম্ভাৰেতুং, পগেৰ সদেৰকস্স লোকস্স সমুদ্ধরণত্থং কতাভিনীহারেনা’’তি চ ‘‘রাগাদীনং দোসগণানং মত্তমহানাগানমিৰ দুন্নিৰারণভাৰতো, তন্নিদানানঞ্চ কম্মসমাদানানং উক্খিত্তাসিকৰধকসদিসভাৰতো, তন্নিমিত্তানঞ্চ দুগ্গতীনং সব্বদা ৰিৰটমুখভাৰতো, তত্থ নিযোজকানঞ্চ পাপমিত্তানং সদা সন্নিহিতভাৰতো, তদোৰাদকারিতায চ ৰসলস্স পুথুজ্জনভাৰস্স সতি সম্ভৰে যুত্তং সযমেৰ সংসারদুক্খতো নিস্সরিতু’’ন্তি চ ‘‘মিচ্ছাৰিতক্কা ৰীরিযানুভাৰেন দূরী ভৰন্তী’’তি চ ‘‘যদি পন সম্বোধিং অত্তাধীনেন ৰীরিযেন সক্কা সমধিগন্তুং, কিমেত্থ দুক্কর’’ন্তি চ এৰমাদিনা নযেন ৰীরিযগুণা পচ্চৰেক্খিতব্বা.

তথা ‘‘খন্তি নামাযং নিরৰসেসগুণপটিপক্খস্স কোধস্স ৰিধমনতো গুণসম্পাদনে সাধূনং অপ্পটিহতমাযুধং, পরাভিভৰনে সমত্থানমলঙ্কারো, সমণব্রাহ্মণানং বলসম্পদা, কোধগ্গিৰিনযনা উদকধারা, কল্যাণকিত্তিসদ্দস্স সঞ্জাতিদেসো, পাপপুগ্গলানং ৰচীৰিসৰূপসমকরো মন্তাগদো, সংৰরে ঠিতানং পরমা ধীরপকতি, গম্ভীরাসযতায সাগরো, দোসমহাসাগরস্স ৰেলা, অপাযদ্ৰারস্স পিধানকৰাটং দেৰব্রহ্মলোকানং আরোহণসোপানং, সব্বগুণানমধিৰাসভূমি, উত্তমা কাযৰচীমনোৰিসুদ্ধী’’তি মনসি কাতব্বং. অপিচ ‘‘এতে সত্তা খন্তিসম্পত্তিযা অভাৰতো ইধলোকে তপন্তি, পরলোকে চ তপনীযধম্মানুযোগতো’’তি চ ‘‘যদিপি পরাপকারনিমিত্তং দুক্খং উপ্পজ্জতি, তস্স পন দুক্খস্স খেত্তভূতো অত্তভাৰো, বীজভূতঞ্চ কম্মং মযাৰ অভিসঙ্খত’’ন্তি চ ‘‘তস্স চ দুক্খস্স আণণ্যকরণমেত’’ন্তি চ ‘‘অপকারকে অসতি কথং ময্হং খন্তিসম্পদা সম্ভৰতী’’তি চ ‘‘যদিপাযং এতরহি অপকারকো, অযং নাম পুব্বে অনেন ময্হং উপকারো কতো’’তি চ ‘‘অপকারো এৰ ৰা খন্তিনিমিত্ততায উপকারো’’তি চ ‘‘সব্বেপিমে সত্তা ময্হং পুত্তসদিসা, পুত্তকতাপরাধেসু চ কো কুজ্ঝিস্সতী’’তি চ ‘‘যেন কোধভূতাৰেসেন অযং ময্হং অপরজ্ঝতি, স্ৰাযং কোধভূতাৰেসো মযা ৰিনেতব্বো’’তি চ ‘‘যেন অপকারেন ইদং ময্হং দুক্খং উপ্পন্নং, তস্স অহম্পি নিমিত্ত’’ন্তি চ ‘‘যেহি ধম্মেহি অপকারো কতো, যত্থ চ কতো, সব্বেপি তে তস্মিংযেৰ খণে নিরুদ্ধা, কস্সিদানি কেন কোপো কাতব্বো’’তি চ ‘‘অনত্ততায সব্বধম্মানং কো কস্স অপরজ্ঝতী’’তি চ পচ্চৰেক্খন্তেন খন্তিসম্পদা ব্রূহেতব্বা.

যদি পনস্স দীঘরত্তং পরিচযেন পরাপকারনিমিত্তকো কোধো চিত্তং পরিযাদায তিট্ঠেয্য, তেন ইতি পটিসঞ্চিক্খিতব্বং ‘‘খন্তি নামেসা পরাপকারস্স পটিপক্খপটিপত্তীনং পচ্চুপকারকারণ’’ন্তি চ ‘‘অপকারো চ ময্হং দুক্খুপ্পাদনেন দুক্খুপনিসায সদ্ধায, সব্বলোকে অনভিরতিসঞ্ঞায চ পচ্চযো’’তি চ ‘‘ইন্দ্রিযপকতিরেসা, যদিদং ইট্ঠানিট্ঠৰিসযসমাযোগো, তত্থ অনিট্ঠৰিসযসমাযোগো ময্হং ন সিযাতি তং কুতেত্থ লব্ভা’’তি চ ‘‘কোধৰসিকো সত্তো কোধেন উম্মত্তো ৰিক্খিত্তচিত্তো, তত্থ কিং পচ্চপকারেনা’’তি চ ‘‘সব্বেপিমে সত্তা সম্মাসম্বুদ্ধেন ওরসপুত্তা ৰিয পরিপালিতা, তস্মা ন তত্থ মযা চিত্তকোপো কাতব্বো’’তি চ ‘‘অপরাধকে চ সতি গুণে গুণৰতি মযা কোপো ন কাতব্বো’’তি চ ‘‘অসতি গুণে কস্সচিপি গুণস্সাভাৰতো ৰিসেসেন করুণাযিতব্বো’’তি চ ‘‘কোপেন ময্হং গুণযসা নিহীযন্তী’’তি চ ‘‘কুজ্ঝনেন ময্হং দুব্বণ্ণদুক্খসেয্যাদযো সপত্তকন্তা আগচ্ছন্তী’’তি চ ‘‘কোধো চ নামাযং সব্বদুক্খাহিতকারকো সব্বসুখহিতৰিনাসকো বলৰা পচ্চত্থিকো’’তি চ ‘‘সতি চ খন্তিযা ন কোচি পচ্চত্থিকো’’তি চ ‘‘অপরাধকেন অপরাধনিমিত্তং যং দুক্খং আযতিং লদ্ধব্বং, সতি চ খন্তিযা ময্হং তদভাৰো’’তি চ ‘‘চিন্তেন্তেন, কুজ্ঝন্তেন চ মযা পচ্চত্থিকোযেৰ অনুৰত্তিতো’’তি চ ‘‘কোধে চ মযা খন্তিযা অভিভূতে তস্স দাসভূতো পচ্চত্থিকো সম্মদেৰ অভিভূতো’’তি চ ‘‘কোধনিমিত্তং খন্তিগুণপরিচ্চাগো ময্হং ন যুত্তো’’তি চ ‘‘সতি চ কোধে গুণৰিরোধপচ্চনীকধম্মে কথং মে সীলাদিধম্মা পারিপূরিং গচ্ছেয্যুং, অসতি চ তেসু কথাহং সত্তানং উপকারবহুলো পটিঞ্ঞানুরূপং উত্তমং সম্পত্তিং পাপুণিস্সামী’’তি চ ‘‘খন্তিযা চ সতি বহিদ্ধা ৰিক্খেপাভাৰতো সমাহিতস্স সব্বে সঙ্খারা অনিচ্চতো দুক্খতো সব্বে ধম্মা অনত্ততো নিব্বানং অসঙ্খতামতসন্তপণীততাদিভাৰতো নিজ্ঝানং খমন্তি, ‘বুদ্ধধম্মা চ অচিন্তেয্যাপরিমেয্যপ্পভৰা’তি’’, ততো চ ‘‘অনুলোমিকখন্তিযং ঠিতো ‘কেৰলা ইমে অত্তত্তনিযভাৰরহিতা ধম্মমত্তা যথাসকং পচ্চযেহি উপ্পজ্জন্তি ৰিনস্সন্তি, ন কুতোচি আগচ্ছন্তি, ন কুহিঞ্চি গচ্ছন্তি, ন চ কত্থচি পতিট্ঠিতা, ন চেত্থ কোচি কস্সচি ব্যাপারো’তি অহংকারমমংকারানধিট্ঠানতা নিজ্ঝানং খমতি, যেন বোধিসত্তো বোধিযা নিযতো অনাৰত্তিধম্মো হোতী’’তি এৰমাদিনা খন্তিপারমিযা পচ্চৰেক্খণা ৰেদিতব্বা.

তথা ‘‘সচ্চেন ৰিনা সীলাদীনমসম্ভৰতো, পটিঞ্ঞানুরূপপটিপত্তিযা অভাৰতো, সচ্চধম্মাতিক্কমে চ সব্বপাপধম্মানং সমোসরণভাৰতো, অসচ্চসন্ধস্স অপ্পচ্চযিকভাৰতো, আযতিঞ্চ অনাদেয্যৰচনতাৰহনতো, সম্পন্নসচ্চস্স সব্বগুণাধিট্ঠানভাৰতো, সচ্চাধিট্ঠানেন সব্বসম্বোধিসম্ভারানং পারিসুদ্ধিপারিপূরিসমন্ৰাযতো, সভাৰধম্মাৰিসংৰাদনেন সব্ববোধিসম্ভারকিচ্চকরণতো, বোধিসত্তপটিপত্তিযা চ পরিনিপ্ফত্তিতো’’তিআদিনা সচ্চপারমিযা সম্পত্তিযো পচ্চৰেক্খিতব্বা.

তথা ‘‘দানাদীসু দল়্হসমাদানং, তপ্পটিপক্খসন্নিপাতে চ নেসং অচলাধিট্ঠানং, তত্থ চ ধীরৰীরভাৰং ৰিনা ন দানাদিসম্ভারা সম্বোধিনিমিত্তা সম্ভৰন্তী’’তিআদিনা অধিট্ঠানগুণা পচ্চৰেক্খিতব্বা.

তথা ‘‘অত্তহিতমত্তে অৰতিট্ঠন্তেনাপি সত্তেসু হিতচিত্ততং ৰিনা ন সক্কা ইধলোকপরলোকসম্পত্তিযো পাপুণিতুং, পগেৰ সব্বসত্তে নিব্বানসম্পত্তিযং পতিট্ঠাপেতুকামেনা’’তি চ ‘‘পচ্ছা সব্বসত্তানং লোকুত্তরসম্পত্তিমাকঙ্খন্তেন ইদানি লোকিযসম্পত্তিমাকঙ্খা যুত্তরূপা’’তি চ ‘‘ইদানি আসযমত্তেন পরেসং হিতসুখূপসংহারং কাতুমসক্কোন্তো কদা পযোগেন তং সাধযিস্সামী’’তি চ ‘‘ইদানি মযা হিতসুখূপসংহারেন সংৰদ্ধিতা পচ্ছা ধম্মসংৰিভাগসহাযা ময্হং ভৰিস্সন্তী’’তি চ ‘‘এতেহি ৰিনা ন ময্হং বোধিসম্ভারা সম্ভৰন্তি, তস্মা সব্ববুদ্ধগুণৰিভূতিনিপ্ফত্তিকারণত্তা ময্হং এতে পরমং পুঞ্ঞক্খেত্তং অনুত্তরং কুসলাযতনং উত্তমং গারৰট্ঠান’’ন্তি চ ‘‘সৰিসেসং সব্বেসুপি সত্তেসু হিতজ্ঝাসযতা পচ্চুপট্ঠপেতব্বা, কিঞ্চ করুণাধিট্ঠানতোপি সব্বসত্তেসু মেত্তা অনুব্রূহেতব্বা. ৰিমরিযাদীকতেন হি চেতসা সত্তেসু হিতসুখূপসংহারনিরতস্স তেসং অহিতদুক্খাপনযনকামতা বলৰতী উপ্পজ্জতি দল়্হমূলা, করুণা চ সব্বেসং বুদ্ধকারকধম্মানং আদি চরণং পতিট্ঠা মূলং মুখং পমুখ’’ন্তি এৰমাদিনা মেত্তাগুণা পচ্চৰেক্খিতব্বা.

তথা ‘‘উপেক্খায অভাৰে সত্তেহি কতা ৰিপ্পকারা চিত্তস্স ৰিকারং উপ্পাদেয্যুং, সতি চ চিত্তৰিকারে দানাদিসম্ভারানং সম্ভৰো এৰ নত্থী’’তি চ ‘‘মেত্তাসিনেহেন সিনেহিতে চিত্তে উপেক্খায ৰিনা সম্ভারানং পারিসুদ্ধি ন হোতী’’তি চ ‘‘অনুপেক্খকো সঙ্খারেসু পুঞ্ঞসম্ভারং, তব্বিপাকঞ্চ সত্তহিতত্থং পরিণামেতুং ন সক্কোতী’’তি চ উপেক্খায অভাৰে দেয্যধম্মপটিগ্গাহকানং ৰিভাগমকত্ৰা পরিচ্চজিতুং ন সক্কোতী’’তি চ ‘‘উপেক্খারহিতেন জীৰিতপরিক্খারানং, জীৰিতস্স ৰা অন্তরাযং অমনসিকরিত্ৰা সীলৰিসোধনং কাতুং ন সক্কা’’তি চ তথা ‘‘উপেক্খাৰসেন অরতিরতিসহস্সেৰ নেক্খম্মবলসিদ্ধিতো, উপপত্তিতো ইক্খনৰসেনেৰ সব্বসম্ভারকিচ্চনিপ্ফত্তিতো, অচ্চারদ্ধৰীরিযস্স অনুপেক্খনে পধানকিচ্চাকরণতো, উপেক্খতো এৰ তিতিক্খানিজ্ঝানসম্ভৰতো, উপেক্খাৰসেন সত্তসঙ্খারানং অৰিসংৰাদনতো, লোকধম্মানং অজ্ঝুপেক্খনেন সমাদিন্নধম্মেসু অচলাধিট্ঠানসিদ্ধিতো, পরাপকারাদীসু অনাভোগৰসেনেৰ মেত্তাৰিহারনিপ্ফত্তিতোতি সব্বসম্বোধিসম্ভারানং সমাদানাধিট্ঠানপারিপূরিনিপ্ফত্তিযো উপেক্খানুভাৰেন সম্পজ্জন্তী’’তি এৰমাদিনা নযেন উপেক্খাপারমী পচ্চৰেক্খিতব্বা. এৰং অপরিচ্চাগপরিচ্চাগাদীসু যথাক্কমং আদীনৰানিসংসপচ্চৰেক্খণা দানাদিপারমীনং পচ্চযোতি দট্ঠব্বং.

তথা সপরিক্খারা পঞ্চদস চরণধম্মা পঞ্চ চ অভিঞ্ঞাযো. তত্থ চরণধম্মা নাম সীলসংৰরো, ইন্দ্রিযেসু গুত্তদ্ৰারতা, ভোজনে মত্তঞ্ঞুতা জাগরিযানুযোগো, সত্ত সদ্ধম্মা, চত্তারি ঝানানি চ. তেসু সীলাদীনং চতুন্নং তেরসপি ধুতঙ্গধম্মা, অপ্পিচ্ছতাদযো চ পরিক্খারা. সদ্ধম্মেসু সদ্ধায বুদ্ধধম্মসঙ্ঘসীলচাগদেৰতুপসমানুস্সতি লূখপুগ্গলপরিৰজ্জনা, সিনিদ্ধপুগ্গলসেৰনা, সম্পসাদনীযধম্মপচ্চৰেক্খণা, তদধিমুত্ততা চ পরিক্খারা. হিরোত্তপ্পানং অকুসলাদীনৰপচ্চৰেক্খণা, অপাযাদীনৰপচ্চৰেক্খণা, কুসলধম্মূপত্থম্ভভাৰপচ্চৰেক্খণা, হিরোত্তপ্পরহিতপুগ্গলপরিৰজ্জনা, হিরোত্তপ্পসম্পন্নপুগ্গলসেৰনা, তদধিমুত্ততা চ. বাহুসচ্চস্স পুব্বযোগো, পরিপুচ্ছকভাৰো, সদ্ধম্মাভিযোগো, অনৰজ্জৰিজ্জাট্ঠানাদিপরিচযো, পরিপক্কিন্দ্রিযতা, কিলেসদূরীভাৰো, অপ্পস্সুতপুগ্গলপরিৰজ্জনা বহুস্সুতপুগ্গলসেৰনা, তদধিমুত্ততা চ. ৰীরিযস্স অপাযভযপচ্চৰেক্খণা, গমনৰীথিপচ্চৰেক্খণা, ধম্মমহত্তপচ্চৰেক্খণা, থিনমিদ্ধৰিনোদনা, কুসীতপুগ্গলপরিৰজ্জনা, আরদ্ধৰীরিযপুগ্গলসেৰনা, সম্মপ্পধানপচ্চৰেক্খণা, তদধিমুত্ততা চ. সতিযা সতিসম্পজঞ্ঞং, মুট্ঠস্সতিপুগ্গলপরিৰজ্জনা উপট্ঠিতস্সতিপুগ্গলসেৰনা, তদধিমুত্ততা চ. পঞ্ঞায পরিপুচ্ছকভাৰো, ৰত্থুৰিসদকিরিযা, ইন্দ্রিযসমত্তপটিপাদনা, দুপ্পঞ্ঞপুগ্গলপরিৰজ্জনা, পঞ্ঞৰন্তপুগ্গলসেৰনা, গম্ভীরঞাণচরিযসুত্তন্তপচ্চৰেক্খণা, ধম্মমহত্তপচ্চৰেক্খণা, তদধিমুত্ততা চ. চতুন্নং ঝানানং সীলাদিচতুক্কং, অট্ঠতিংসায আরম্মণেসু পুব্বভাগভাৰনা, আৰজ্জনাদিৰসীভাৰকরণঞ্চ পরিক্খারা.

তত্থ সীলাদীহি পযোগসুদ্ধিযা সত্তানং অভযদানে, আসযসুদ্ধিযা আমিসদানে, উভযসুদ্ধিযা ধম্মদানে সমত্থোহোতীতিআদিনা চরণাদীনং দানাদিসম্ভারপচ্চযতা যথারহং নিদ্ধারেতব্বা. অতিৰিত্থারভযেন পন মযং ন ৰিত্থারযিম্হ. তথা সম্পত্তিচক্কাদযোপি দানাদীনং পচ্চযোতি ৰেদিতব্বা.

কো সংকিলেসোতি এত্থ –

তণ্হাদীহি পরামট্ঠ-ভাৰো তাসং কিলিস্সনং;

সামঞ্ঞতো ৰিসেসেন, যথারহং ৰিকপ্পতা.

অৰিসেসেন হি তণ্হাদীহি পরামট্ঠভাৰো পারমীনং সংকিলেসো. ৰিসেসেন পন দেয্যধম্মপটিগ্গাহকৰিকপ্পা দানপারমিযা সংকিলেসো. সত্তকালৰিকপ্পা সীলপারমিযা. কামভৰতদুপসমেসু অভিরতিঅনভিরতিৰিকপ্পা নেক্খম্মপারমিযা. ‘‘অহং মমা’’তি ৰিকপ্পা পঞ্ঞাপারমিযা. লীনুদ্ধচ্চৰিকপ্পা ৰীরিযপারমিযা. অত্তপরৰিকপ্পা খন্তিপারমিযা. অদিট্ঠাদীসু দিট্ঠাদিৰিকপ্পা সচ্চপারমিযা. বোধিসম্ভারতব্বিপক্খেসু দোসগুণৰিকপ্পা অধিট্ঠানপারমিযা. হিতাহিতৰিকপ্পা মেত্তাপারমিযা. ইট্ঠানিট্ঠৰিকপ্পা উপেক্খাপারমিযা সংকিলেসোতি ৰেদিতব্বো.

কিং ৰোদানন্তি –

তণ্হাদীহি অঘাততা, রহিততা ৰিকপ্পানং;

ৰোদানন্তি ৰিজানিযা, সব্বাসমেৰ তাসম্পি.

অনুপঘাতা হি তণ্হা মান দিট্ঠি কোধু পনাহ মক্খ পলাস ইস্সামচ্ছরিয মাযা সাঠেয্য থম্ভ সারম্ভ মদ পমাদাদীহি কিলেসেহি দেয্যপটিগ্গাহকৰিকপ্পাদিরহিতা চ দানাদিপারমিযো পরিসুদ্ধা পভস্সরা ভৰন্তীতি.

কো পটিপক্খোতি –

অকুসলা কিলেসা চ, পটিপক্খা অভেদতো;

ভেদতো পন পুব্বেপি, ৰুত্তা মচ্ছরিযাদযো.

অৰিসেসেন হি সব্বেপি অকুসলা ধম্মা, সব্বেপি কিলেসা চ এতাসং পটিপক্খা. ৰিসেসেন পন পুব্বে ৰুত্তা মচ্ছরিযাদযোতি ৰেদিতব্বা. অপিচ দেয্যপটিগ্গাহকদানফলেসু অলোভাদোসামোহগুণযোগতো লোভদোসমোহপটিপক্খং দানং, কাযাদিদোসত্তযৰঙ্কাপগমতো লোভাদিপটিপক্খং সীলং, কামসুখপরূপঘাতঅত্তকিলমথপরিৰজ্জনতো দোসত্তযপটিপক্খং নেক্খম্মং, লোভাদীনং অন্ধীকরণতো, ঞাণস্স চ অনন্ধীকরণতো লোভাদিপটিপক্খা পঞ্ঞা, অলীনানুদ্ধতঞাযারম্ভৰসেন লোভাদিপটিপক্খং ৰীরিযং, ইট্ঠানিট্ঠসুঞ্ঞতানং খমনতো লোভাদিপটিপক্খা খন্তি, সতিপি পরেসং উপকারে, অপকারে চ যথাভূতপ্পৰত্তিযা লোভাদিপটিপক্খং সচ্চং, লোকধম্মে অভিভুয্য যথাসমাদিন্নেসু সম্ভারেসু অচলনতো লোভাদিপটিপক্খং অধিট্ঠানং, নীৰরণৰিৰেকতো লোভাদিপটিপক্খা মেত্তা, ইট্ঠানিট্ঠেসু অনুনযপটিঘৰিদ্ধংসনতো, সমপ্পৰত্তিতো চ লোভাদিপটিপক্খা উপেক্খাতি দট্ঠব্বং.

কা পটিপত্তীতি –

দানাকারাদযো এৰ, উপ্পাদিতা অনেকধা;

পটিপত্তীতি ৰিঞ্ঞেয্যা, পারমীপূরণক্কমে.

দানপারমিযা হি তাৰ সুখূপকরণসরীরজীৰিতপরিচ্চাগেন, ভযাপনযনেন, ধম্মোপদেসেন চ বহুধা সত্তানং অনুগ্গহকরণং পটিপত্তি. তত্থ আমিসদানং অভযদানং ধম্মদানন্তি দাতব্বৰত্থুৰসেন তিৰিধং দানং. তেসু বোধিসত্তস্স দাতব্বৰত্থু অজ্ঝত্তিকং, বাহিরন্তি দুৰিধং. তত্থ বাহিরং অন্নং পানং ৰত্থং যানং মালা গন্ধং ৰিলেপনং সেয্যা আৰসথং পদীপেয্যন্তি দসৰিধং. অন্নাদীনং খাদনীযভোজনীযাদিৰিভাগেন অনেকৰিধঞ্চ. তথা রূপারম্মণং যাৰ ধম্মারম্মণন্তি আরম্মণতো ছব্বিধং. রূপারম্মণাদীনঞ্চ নীলাদিৰিভাগেন অনেকৰিধং. তথা মণিকনকরজতমুত্তাপৰাল়াদিখেত্তৰত্থুআরামাদি দাসীদাসগোমহিংসাদিনানাৰিধৰত্থূপকরণৰসেন অনেকৰিধং.

তত্থ মহাপুরিসো বাহিরং ৰত্থুং দেন্তো ‘‘যো যেন অত্থিকো, তং তস্সেৰ দেতি. দেন্তো চ তস্স অত্থিকো’’তি সযমেৰ জানন্তো অযাচিতোপি দেতি, পগেৰ যাচিতো. মুত্তচাগো দেতি, নো অমুত্তচাগো. পরিযত্তং দেতি, নো অপরিযত্তং. সতি দেয্যধম্মে পচ্চুপকারসন্নিস্সিতো ন দেতি, অসতি দেয্যধম্মে, পরিযত্তে চ সংৰিভাগারহং ৰিভজতি. ন চ দেতি পরূপঘাতাৰহং সত্থৰিসমজ্জাদিকং, নাপি কীল়নকং, যং অনত্থুপসংহিতং, পমাদাৰহঞ্চ, ন চ গিলানস্স যাচকস্স পানভোজনাদিঅসপ্পাযং, পমাণরহিতং ৰা দেতি, পমাণযুত্তং পন সপ্পাযমেৰ দেতি.

তথা যাচিতো গহট্ঠানং গহট্ঠানুচ্ছৰিকং দেতি, পব্বজিতানং পব্বজিতানুচ্ছৰিকং দেতি. মাতাপিতরো ঞাতিসালোহিতা মিত্তামচ্চা পুত্তদারদাসকম্মকরাতি এতেসু কস্সচি পীল়ং অজনেন্তো দেতি, ন চ উল়ারং দেয্যধম্মং পটিজানিত্ৰা লূখং দেতি, ন চ লাভসক্কারসিলোকসন্নিস্সিতো দেতি, ন চ পচ্চুপকারসন্নিস্সিতো দেতি, ন চ ফলপাটিকঙ্খী দেতি অঞ্ঞত্র সম্মাসম্বোধিযা, ন চ যাচিতো, দেয্যধম্মং ৰা জিগুচ্ছন্তো দেতি, ন চ অসঞ্ঞতানং যাচকানং অক্কোসকপরিভাসকানম্পি অপৰিদ্ধা দানং দেতি, অঞ্ঞদত্থু পসন্নচিত্তো অনুকম্পন্তো সক্কচ্চমেৰ দেতি, ন চ কোতূহলমঙ্গলিকো হুত্ৰা দেতি, কম্মফলমেৰ পন সদ্দহন্তো দেতি, নাপি যাচকে পযিরুপাসনাদীহি সংকিলমেত্ৰা দেতি, অপরিকিলমেন্তো এৰ পন দেতি, ন চ পরেসং ৰঞ্চনাধিপ্পাযো, ভেদাধিপ্পাযো ৰা দানং দেতি, অসংকিলিট্ঠচিত্তোৰ দেতি, নাপি ফরুসৰাচো ভাকুটিকমুখো দানং দেতি, পিযৰাদী চ পন পুব্বভাসী মিহিতসিতৰচনো হুত্ৰা দেতি, যস্মিং চে দেয্যধম্মে উল়ারমনুঞ্ঞতায ৰা চিরপরিচযেন ৰা গেধসভাৰতায ৰা লোভধম্মো অধিমত্তো হোতি, জানন্তো বোধিসত্তো তং খিপ্পমেৰ পটিৰিনোদযিত্ৰা যাচকে পরিযেসেত্ৰাপি দেতি, যঞ্চ দেয্যৰত্থু পরিত্তং, যাচকোপি পচ্চুপট্ঠিতো, তং অচিন্তেত্ৰা অপি অত্তানং ধাৰিত্ৰা দেন্তো যাচকং সম্মানেতি যথা তং অকিত্তিপণ্ডিতো, ন চ মহাপুরিসো অত্তনো পুত্তদারদাসকম্মকরপোরিসে যাচিতো তে অসঞ্ঞাপিতে দোমনস্সপ্পত্তে যাচকানং দেতি, সম্মদেৰ পন সঞ্ঞাপিতে সোমনস্সপ্পত্তে দেতি, দেন্তো চ যক্খরক্খসপিসাচাদীনং ৰা মনুস্সানং ৰা কুরূরকম্মন্তানং জানন্তো ন দেতি, তথা রজ্জম্পি তাদিসানং ন দেতি, যে লোকস্স অহিতায দুক্খায অনত্থায পটিপজ্জন্তি, যে পন ধম্মিকা ধম্মেন লোকং পালেন্তি, তেসং রজ্জদানং দেতি. এৰং তাৰ বাহিরদানে পটিপত্তি ৰেদিতব্বা.

অজ্ঝত্তিকদানম্পি দ্ৰীহাকারেহি ৰেদিতব্বং. কথং? যথা নাম কোচি পুরিসো ঘাসচ্ছাদনহেতু অত্তানং পরস্স নিস্সজ্জতি, ৰিধেয্যভাৰং উপগচ্ছতি দাসব্যং, এৰমেৰ মহাপুরিসো সম্বোধিহেতু নিরামিসচিত্তো সত্তানং অনুত্তরং হিতসুখং ইচ্ছন্তো অত্তনো দানপারমিং পরিপূরেতুকামো অত্তানং পরস্স নিস্সজ্জতি, ৰিধেয্যভাৰং উপগচ্ছতি যথাকামকরণীযতং, করচরণনযনাদিঅঙ্গপচ্চঙ্গং তেন তেন অত্থিকানং অকম্পিতো অলীনো অনুপ্পদেতি, ন তত্থ সজ্জতি, ন সঙ্কোচং আপজ্জতি যথা তং বাহিরৰত্থুস্মিং. তথা হি মহাপুরিসো দ্ৰীহাকারেহি বাহিরৰত্থুং পরিচ্চজতি যথাসুখং পরিভোগায ৰা যাচকানং, তেসং মনোরথং পূরেন্তো অত্তনো ৰসীভাৰায ৰা. তত্থ সব্বেন সব্বং মুত্তচাগো এৰমাহ ‘‘নিস্সঙ্গভাৰেনাহং সম্বোধিং পাপুণিস্সামী’’তি, এৰং অজ্ঝত্তিকৰত্থুস্মিম্পি ৰেদিতব্বং.

তত্থ যং অজ্ঝত্তিকৰত্থু দিয্যমানং যাচকস্স একন্তেনেৰ হিতায সংৰত্ততি, তং দেতি, ন ইতরং. ন চ মহাপুরিসো মারস্স, মারকাযিকানং ৰা দেৰতানং ৰিহিংসাধিপ্পাযানং অত্তনো অত্তভাৰং, অঙ্গপচ্চঙ্গানি ৰা জানমানো দেতি ‘‘মা তেসং অনত্থো অহোসী’’তি. যথা চ মারকাযিকানং, এৰং তেহি অন্ৰাৰিট্ঠানম্পি ন দেতি, নাপি উম্মত্তকানং, ইতরেসং পন যাচিযমানো সমনন্তরমেৰ দেতি তাদিসায যাচনায দুল্লভভাৰতো, তাদিসস্স চ দানস্স দুক্করভাৰতো.

অভযদানং পন রাজতো চোরতো অগ্গিতো উদকতো ৰেরীপুগ্গলতো সীহব্যগ্ঘাদিৰাল়মিগতো নাগযক্খরক্খসপিসাচাদিতো সত্তানং ভযে পচ্চুপট্ঠিতে ততো পরিত্তাণভাৰেন দাতব্বং.

ধম্মদানং পন অসংকিলিট্ঠচিত্তস্স অৰিপরীতধম্মদেসনা. ওপাযিকো হি তস্স উপদেসো দিট্ঠধম্মিকসম্পরাযিকপরমত্থৰসেন, যেন সাসনে অনোতিণ্ণানং অৰতারণং ওতিণ্ণানং পরিপাচনং. তত্থাযং নযো – সঙ্খেপতো তাৰ দানকথা সীলকথা সগ্গকথা কামানং আদীনৰো সংকিলেসো ওকারো চ নেক্খম্মে আনিসংসো. ৰিত্থারতো পন সাৰকবোধিযং অধিমুত্তচিত্তানং সরণগমনং, সীলসংৰরো, ইন্দ্রিযেসু গুত্তদ্ৰারতা, ভোজনে মত্তঞ্ঞুতা, জাগরিযানুযোগো, সত্ত সদ্ধম্মা, অট্ঠতিংসায আরম্মণেসু কম্মকরণৰসেন সমথানুযোগো, রূপমুখাদীসু ৰিপস্সনাভিনিৰেসেসু যথারহং অভিনিৰেসনমুখেন ৰিপস্সনানুযোগো, তথা ৰিসুদ্ধিপটিপদায সম্মত্তগহণং, তিস্সো ৰিজ্জা, ছ অভিঞ্ঞা, চতস্সো পটিসম্ভিদা, সাৰকবোধীতি এতেসং গুণসংকিত্তনৰসেন যথারহং তত্থ তত্থ পতিট্ঠাপনা, পরিযোদপনা চ. তথা পচ্চেকবোধিযং, সম্মাসম্বোধিযঞ্চ অধিমুত্তচিত্তানং যথারহং দানাদিপারমীনং সভাৰসরসলক্খণাদিসংকিত্তনমুখেন তীসুপি অৰত্থাভেদেসু তেসং বুদ্ধানং মহানুভাৰতাৰিভাৰনেন যানদ্ৰযে পতিট্ঠাপনা, পরিযোদপনা চ. এৰং মহাপুরিসো সত্তানং ধম্মদানং দেতি.

তথা মহাপুরিসো আমিসদানং দেন্তো ‘‘ইমিনাহং দানেন সত্তানং আযুৰণ্ণসুখবলপটিভানাদিসম্পত্তিঞ্চ রমণীযং অগ্গফলসম্পত্তিঞ্চ নিপ্ফাদেয্য’’ন্তি অন্নং দেতি, তথা সত্তানং কামকিলেসপিপাসৰূপসমায পানং দেতি, তথা সুৰণ্ণৰণ্ণতায, হিরোত্তপ্পালঙ্কারস্স চ নিপ্ফত্তিযা ৰত্থানি দেতি, তথা ইদ্ধিৰিধস্স চেৰ নিব্বানসুখস্স চ নিপ্ফত্তিযা যানং দেতি, তথা সীলগন্ধনিপ্ফত্তিযা গন্ধং দেতি, তথা বুদ্ধগুণসোভানিপ্ফত্তিযা মালাৰিলেপনং দেতি, তথা বোধিমণ্ডাসননিপ্ফত্তিযা আসনং দেতি, তথাগতসেয্যনিপ্ফত্তিযা সেয্যং দেতি, সরণভাৰনিপ্ফত্তিযা আৰসথং দেতি, পঞ্চচক্খুপটিলাভায পদীপেয্যং দেতি.

ব্যামপ্পভানিপ্ফত্তিযা রূপদানং দেতি, ব্রহ্মস্সরনিপ্ফত্তিযা সদ্দদানং দেতি, সব্বলোকস্স পিযভাৰায রসদানং দেতি, বুদ্ধসুখুমালভাৰায ফোট্ঠব্বদানং দেতি, অজরামরণভাৰায ভেসজ্জদানং দেতি, কিলেসদাসব্যৰিমোচনত্থং দাসানং ভুজিস্সতাদানং দেতি, সদ্ধম্মাভিরতিযা অনৰজ্জখিড্ডারতিহেতুদানং দেতি, সব্বেপি সত্তে অরিযায জাতিযা অত্তনো পুত্তভাৰূপনযনায পুত্তদানং দেতি, সকলস্সাপি লোকস্স পতিভাৰূপগমনায দারদানং দেতি, সুভলক্খণসম্পত্তিযা সুৰণ্ণমণিমুত্তাপৰাল়াদিদানং, অনুব্যঞ্জনসম্পত্তিযা নানাৰিধৰিভূসনদানং, সদ্ধম্মকোসাধিগমায ৰিত্তকোসদানং, ধম্মরাজভাৰায রজ্জদানং, দানাদিসম্পত্তিযা আরামুয্যানাদিৰনদানং, চক্কঙ্কিতেহি পাদেহি বোধিমণ্ডূপসঙ্কমনায চরণদানং, চতুরোঘনিত্থরণে সত্তানং সদ্ধম্মহত্থদানত্থং হত্থদানং, সদ্ধিন্দ্রিযাদিপটিলাভায কণ্ণনাসাদিদানং, সমন্তচক্খুপটিলাভায চক্খুদানং, ‘‘দস্সনসৰনানুস্সরণপারিচরিযাদীসু সব্বকালং সব্বসত্তানং হিতসুখাৰহো সব্বলোকেন চ উপজীৰিতব্বো মে কাযো ভৰেয্যা’’তি মংসলোহিতাদিদানং. ‘‘সব্বলোকুত্তমো ভৰেয্য’’ন্তি উত্তমঙ্গদানং দেতি.

এৰং দদন্তো চ ন অনেসনায দেতি, ন পরোপঘাতেন, ন ভযেন, ন লজ্জায, ন দক্খিণেয্যরোসনেন, ন পণীতে সতি লূখং, ন অত্তুক্কংসনেন, ন পরৰম্ভনেন, ন ফলাভিকঙ্খায, ন যাচকজিগুচ্ছায, ন অচিত্তীকারেন, অথ খো সক্কচ্চং দেতি, সহত্থেন দেতি, কালেন দেতি, চিত্তিং কত্ৰা দেতি, অৰিভাগেন দেতি, তীসু কালেসু সোমনস্সিকো দেতি, ততো এৰ চ দত্ৰা ন পচ্ছানুতাপী হোতি, ন পটিগ্গাহকৰসেন মানাৰমানং করোতি, পটিগ্গাহকানং পিযসমুদাচারো হোতি ৰদঞ্ঞূ যাচযোগো সপরিৰারদাযকো. অন্নদানঞ্হি দেন্তো ‘‘তং সপরিৰারং কত্ৰা দস্সামী’’তি ৰত্থাদীহি সদ্ধিং দেতি, তথা ৰত্থদানং দেন্তো ‘‘তং সপরিৰারং কত্ৰা দস্সামী’’তি অন্নাদীহি সদ্ধিং দেতি. পানদানাদীসুপি এসেৰ নযো, তথা রূপদানং দেন্তো ইতরারম্মণানিপি তস্স পরিৰারং কত্ৰা দেতি, এৰং সেসেসুপি.

তত্থ রূপদানং নাম নীলপীতলোহিতোদাতাদিৰণ্ণাদীসু পুপ্ফৰত্থধাতূসু অঞ্ঞতরং লভিত্ৰা রূপৰসেন আভুজিত্ৰা ‘‘রূপদানং দস্সামি, রূপদানং ময্হ’’ন্তি চিন্তেত্ৰা তাদিসে দক্খিণেয্যে দানং পতিট্ঠাপেতি, এতং রূপদানং নাম.

সদ্দদানং পন ভেরীসদ্দাদিৰসেন ৰেদিতব্বং. তত্থ সদ্দং কন্দমূলানি ৰিয উপ্পাটেত্ৰা, নীলুপ্পলহত্থকং ৰিয চ হত্থে ঠপেত্ৰা দাতুং ন সক্কোতি, সৰত্থুকং পন কত্ৰা দদন্তো সদ্দদানং দেতি নাম, তস্মা যদা ‘‘সদ্দদানং দস্সামী’’তি ভেরীমুদিঙ্গাদীসু অঞ্ঞতরেন তূরিযেন তিণ্ণং রতনানং উপহারং করোতি, কারেতি চ, ‘‘সদ্দদানং দস্সামি, সদ্দদানং মে’’তি ভেরীআদীনি ঠপাপেতি, ধম্মকথিকানং পন সদ্দভেসজ্জং, তেলফাণিতাদীনি চ দেতি, ধম্মস্সৰনং ঘোসেতি, সরভঞ্ঞং ভণতি, ধম্মকথং কথেতি, উপনিসিন্নকথং, অনুমোদনকথঞ্চ করোতি, কারেতি চ, তদা সদ্দদানং নাম হোতি.

তথা মূলগন্ধাদীসু অঞ্ঞতরং রজনীযং গন্ধৰত্থুং, পিসিতমেৰ ৰা গন্ধং যং কিঞ্চি লভিত্ৰা গন্ধৰসেন আভুজিত্ৰা ‘‘গন্ধদানং দস্সামি, গন্ধদানং ময্হ’’ন্তি বুদ্ধরতনাদীনং পূজং করোতি, কারেতি চ, গন্ধপূজনত্থায অগরুচন্দনাদিকে গন্ধৰত্থুকে পরিচ্চজতি, ইদং গন্ধদানং.

তথা মূলরসাদীসু যং কিঞ্চি রজনীযং রসৰত্থুং লভিত্ৰা রসৰসেন আভুজিত্ৰা ‘‘রসদানং দস্সামি, রসদানং ময্হ’’ন্তি দক্খিণেয্যানং দেতি, রসৰত্থুমেৰ ৰা অঞ্ঞং গৰাদিকং পরিচ্চজতি, ইদং রসদানং.

তথা ফোট্ঠব্বদানং মঞ্চপীঠাদিৰসেন, অত্থরণপাৰুরণাদিৰসেন চ ৰেদিতব্বং. যদা হি মঞ্চপীঠভিসিবিব্বোহনাদিকং, নিৰাসনপারুপনাদিকং ৰা সুখসম্ফস্সং রজনীযং অনৰজ্জং ফোট্ঠব্বৰত্থুং লভিত্ৰা ফোট্ঠব্বৰসেন আভুজিত্ৰা ‘‘ফোট্ঠব্বদানং দস্সামি, ফোট্ঠব্বদানং ময্হ’’ন্তি দক্খিণেয্যানং দেতি. যথাৰুত্তং ফোট্ঠব্বৰত্থুং লভিত্ৰা পরিচ্চজতি, এতং ফোট্ঠব্বদানং.

ধম্মদানং পন ধম্মারম্মণস্স অধিপ্পেতত্তা ওজাপানজীৰিতৰসেন ৰেদিতব্বং. ওজাদীসু হি অঞ্ঞতরং রজনীযং ধম্মৰত্থুং লভিত্ৰা ধম্মারম্মণৰসেন আভুজিত্ৰা ‘‘ধম্মদানং দস্সামি, ধম্মদানং ময্হ’’ন্তি সপ্পিনৰনীতাদি ওজদানং দেতি, অম্বপানাদিঅট্ঠৰিধং পানদানং দেতি, জীৰিতদানন্তি আভুজিত্ৰা সলাকভত্তপক্খিকভত্তাদীনি দেতি. অফাসুকভাৰেন অভিভূতানং ব্যাধিকানং ৰেজ্জং পট্ঠপেতি, জালং ফালাপেতি, কুমীনং ৰিদ্ধংসাপেতি, সকুণপঞ্জরং ৰিদ্ধংসাপেতি, বন্ধনেন বদ্ধানং সত্তানং বন্ধনমোক্খং কারেতি, মাঘাতভেরিং চরাপেতি, অঞ্ঞানিপি সত্তানং জীৰিতপরিত্তাণত্থং এৰরূপানি কম্মানি করোতি, কারাপেতি চ, ইদং ধম্মদানং নাম.

সব্বম্পেতং যথাৰুত্তদানসম্পদং সকললোকহিতসুখায পরিণামেতি অত্তনো চ অকুপ্পায ৰিমুত্তিযা অপরিক্খযস্স ছন্দস্স অপরিক্খযস্স ৰীরিযস্স অপরিক্খযস্স সমাধিস্স অপরিক্খযস্স পটিভানস্স অপরিক্খযস্স ঝানস্স অপরিক্খযায সম্মাসম্বোধিযা পরিণামেতি, ইমঞ্চ দানপারমিং পটিপজ্জন্তেন মহাসত্তেন জীৰিতে অনিচ্চসঞ্ঞা পচ্চুপট্ঠপেতব্বা. তথা ভোগেসু, বহুসাধারণতা চ নেসং মনসি কাতব্বা, সত্তেসু চ মহাকরুণা সততং সমিতং পচ্চুপট্ঠপেতব্বা. এৰঞ্হি ভোগেহি গহেতব্বসারং গণ্হন্তো আদিত্ততো ৰিয অগারতো সব্বং সাপতেয্যং, অত্তানঞ্চ বহি নীহরন্তো ন কিঞ্চি সেসেতি, ন কত্থচি ৰিভাগং করোতি, অঞ্ঞদত্থু নিরপেক্খো নিস্সজ্জতি এৰ. অযং তাৰ দানপারমিযা পটিপত্তিক্কমো.

সীলপারমিযা পন অযং পটিপত্তিক্কমো – যস্মা সব্বঞ্ঞুসীলালঙ্কারেহি সত্তে অলঙ্করিতুকামেন মহাপুরিসেন আদিতো অত্তনো এৰ তাৰ সীলং ৰিসোধেতব্বং. তত্থ চতূহাকারেহি সীলং ৰিসুজ্ঝতি অজ্ঝাসযৰিসুদ্ধিতো, সমাদানতো, অৰীতিক্কমনতো, সতি ৰীতিক্কমে পুন পাকটীকরণতো চ. ৰিসুদ্ধাসযতায হি একচ্চো অত্তাধিপতি হুত্ৰা পাপজিগুচ্ছনসভাৰো অজ্ঝত্তং হিরিধম্মং পচ্চুপট্ঠপেত্ৰা সুপরিসুদ্ধসমাচারো হোতি, তথা পরতো সমাদানে সতি একচ্চো লোকাধিপতি হুত্ৰা পাপতো উত্তসন্তো ওত্তপ্পধম্মং পচ্চুপট্ঠপেত্ৰা সুপরিসুদ্ধসমাচারো হোতি, ইতি উভযথাপি এতে অৰীতিক্কমনতো সীলে পতিট্ঠহন্তি. অথ চ পন কদাচি সতিসম্মোসেন সীলস্স খণ্ডাদিভাৰো সিযা, তাযযেৰ যথাৰুত্তায হিরোত্তপ্পসম্পত্তিযা খিপ্পমেৰ নং ৰুট্ঠানাদিনা পটিপাকতিকং করোন্তীতি.

তযিদং সীলং ৰারিত্তং চারিত্তন্তি দুৰিধং. তত্থাযং বোধিসত্তস্স ৰারিত্তসীলে পটিপত্তিক্কমো – তেন সব্বসত্তেসু তথা দযাপন্নচিত্তেন ভৰিতব্বং, যথা সুপিনন্তেনপি ন আঘাতো উপ্পজ্জেয্য, পরূপকরণৰিরততায পরসন্তকো অলগদ্দো ৰিয ন পরামসিতব্বো. সচে পব্বজিতো হোতি, অব্রহ্মচরিযতোপি আরাচারী হোতি সত্তৰিধমেথুনসংযোগৰিরতো, পগেৰ পরদারগমনতো. গহট্ঠো সমানো পরেসং দারেসু সদা পাপকং চিত্তম্পি ন উপ্পাদেতি. কথেন্তো সচ্চং হিতং পিযং পরিমিতমেৰ চ কালেন ধম্মিং কথং ভাসিতা হোতি. সব্বত্থ অনভিজ্ঝালু, অব্যাপন্নচিত্তো, অৰিপরীতদস্সনো কম্মস্সকতাঞাণেন চ সমন্নাগতো. সমগ্গতেসু সম্মাপটিপন্নেসু নিৰিট্ঠসদ্ধো হোতি নিৰিট্ঠপেমোতি.

ইতি চতুরাপাযৰট্টদুক্খানং পথভূতেহি অকুসলকম্মপথেহি, অকুসলধম্মেহি চ ওরমিত্ৰা সগ্গমোক্খানং পথভূতেসু কুসলকম্মপথেসু, কুসলধম্মেসু চ পতিট্ঠিতস্স মহাপুরিসস্স পরিসুদ্ধাসযপযোগতো যথাভিপত্থিতা সত্তানং হিতসুখূপসঞ্হিতা মনোরথা সীঘং সীঘং অভিনিপ্ফজ্জন্তি, পারমিযো পরিপূরেন্তি. এৰংভূতো হি অযং. তত্থ হিংসানিৰত্তিযা সব্বসত্তানং অভযদানং দেতি, অপ্পকসিরেনেৰ মেত্তাভাৰনং সম্পাদেতি, একাদস মেত্তানিসংসে অধিগচ্ছতি, অপ্পাবাধো হোতি অপ্পাতঙ্কো, দীঘাযুকো সুখবহুলো, লক্খণৰিসেসে পাপুণাতি, দোসৰাসনঞ্চ সমুচ্ছিন্দতি. তথা অদিন্নাদাননিৰত্তিযা চোরাদীহি অসাধারণে ভোগে অধিগচ্ছতি, পরেহি অনাসঙ্কনীযো, পিযো, মনাপো, ৰিস্সাসনীযো, ভৰসম্পত্তীসু অলগ্গচিত্তো পরিচ্চাগসীলো, লোভৰাসনঞ্চ সমুচ্ছিন্দতি. অব্রহ্মচরিযনিৰত্তিযা অলোভো হোতি সন্তকাযচিত্তো, সত্তানং পিযো হোতি মনাপো অপরিসঙ্কনীযো, কল্যাণো চস্স কিত্তিসদ্দো অব্ভুগ্গচ্ছতি, অলগ্গচিত্তো হোতি মাতুগামেসু অলুদ্ধাসযো, নেক্খম্মবহুলো, লক্খণৰিসেসে অধিগচ্ছতি, লোভৰাসনঞ্চ সমুচ্ছিন্দতি.

মুসাৰাদনিৰত্তিযা সত্তানং পমাণভূতো হোতি পচ্চযিকো থেতো আদেয্যৰচনো দেৰতানং পিযো মনাপো সুরভিগন্ধমুখো অসদ্ধম্মারক্খিতকাযৰচীসমাচারো, লক্খণৰিসেসে অধিগচ্ছতি, কিলেসৰাসনঞ্চ সমুচ্ছিন্দতি. পেসুঞ্ঞনিৰত্তিযা পরূপক্কমেহি অভেজ্জকাযো হোতি অভেজ্জপরিৰারো, সদ্ধম্মে চ অভেজ্জনকসদ্ধো, দল়্হমিত্তো ভৰন্তরপরিচিতানম্পি সত্তানং একন্তপিযো, অসংকিলেসবহুলো. ফরুসৰাচানিৰত্তিযা সত্তানং পিযো হোতি মনাপো সুখসীলো মধুরৰচনো সম্ভাৰনীযো, অট্ঠঙ্গসমন্নাগতো চস্স সরো নিব্বত্ততি. সম্ফপ্পলাপনিৰত্তিযা সত্তানং পিযো হোতি মনাপো, গরুভাৰনীযো চ, আদেয্যৰচনো পরিমিতালাপো, মহেসক্খো চ হোতি মহানুভাৰো, ঠানুপ্পত্তিকেন পটিভানেন পঞ্হাব্যাকরণকুসলো, বুদ্ধভূমিযঞ্চ একায এৰ ৰাচায অনেকভাসানং সত্তানং অনেকেসং পঞ্হানং ব্যাকরণসমত্থো হোতি.

অনভিজ্ঝালুতায অকিচ্ছলাভী হোতি, উল়ারেসু চ ভোগেসু রুচিং পটিলভতি, খত্তিযমহাসালাদীনং সম্মতো হোতি, পচ্চত্থিকেহি অনভিভৰনীযো, ইন্দ্রিযৰেকল্লং ন পাপুণাতি, অপ্পটিপুগ্গলো চ হোতি. অব্যাপাদেন পিযদস্সনো হোতি সত্তানং সম্ভাৰনীযো, পরহিতাভিনন্দিতায চ সত্তে অপ্পকসিরেনেৰ পসাদেতি, অলূখসভাৰো চ হোতি মেত্তাৰিহারী, মহেসক্খো চ হোতি মহানুভাৰো. মিচ্ছাদস্সনাভাৰেন কল্যাণে সহাযে পটিলভতি, সীসচ্ছেদং পাপুণন্তোপি পাপকম্মং ন করোতি, কম্মস্সকতাদস্সনতো অকোতূহলমঙ্গলিকো চ হোতি, সদ্ধম্মে চস্স সদ্ধা পতিট্ঠিতা হোতি মূলজাতা, সদ্দহতি চ তথাগতানং বোধিং, সমযন্তরেসু নাভিরমতি উক্কারট্ঠানে রাজহংসো ৰিয, লক্খণত্তযৰিজাননে কুসলো হোতি, অন্তে চ অনাৰরণঞাণলাভী, যাৰ চ বোধিং ন পাপুণাতি, তাৰ তস্মিং তস্মিং সত্তনিকাযে উক্কট্ঠুক্কট্ঠো হোতি, উল়ারুল়ারসম্পত্তিযো পাপুণাতি.

‘‘ইতি হিদং সীলং নাম সব্বসম্পত্তীনং অধিট্ঠানং, সব্ববুদ্ধগুণানং পভৰভূমি, সব্ববুদ্ধকারকধম্মানং আদি চরণং কারণং মুখং পমুখ’’ন্তি বহুমানং উপ্পাদেত্ৰা কাযৰচীসংযমে, ইন্দ্রিযদমনে, আজীৰপারিসুদ্ধিযং, পচ্চযপরিভোগে চ সতিসম্পজঞ্ঞবলেন অপ্পমত্তো হোতি, লাভসক্কারসিলোকং উক্খিত্তাসিকপচ্চত্থিকং ৰিয সল্লক্খেত্ৰা ‘‘কিকীৰ অণ্ড’’ন্তিআদিনা (ৰিসুদ্ধি. ১.৭; দী. নি. অট্ঠ. ১.৭) ৰুত্তনযেন সক্কচ্চং সীলং সম্পাদেতব্বং. অযং তাৰ ৰারিত্তসীলে পটিপত্তিক্কমো.

চারিত্তসীলে পন পটিপত্তি এৰং ৰেদিতব্বা – ইধ বোধিসত্তো কল্যাণমিত্তানং গরুট্ঠানিযানং অভিৰাদনং পচ্চুট্ঠানং অঞ্জলিকম্মং সামীচিকম্মং কালেন কালং কত্তা হোতি, তথা তেসং কালেন কালং উপট্ঠানং কত্তা হোতি, গিলানানং কাযৰেয্যাৰটিকং, ৰাচায পুচ্ছনঞ্চ কত্তা হোতি, সুভাসিতপদানি সুত্ৰা সাধুকারং কত্তা হোতি, গুণৰন্তানং গুণে ৰণ্ণেতা, পরেসং অপকারে খন্তা, উপকারে অনুস্সরিতা, পুঞ্ঞানি অনুমোদিতা, অত্তনো পুঞ্ঞানি সম্মাসম্বোধিযা পরিণামেতা, সব্বকালং অপ্পমাদৰিহারী কুসলেসু ধম্মেসু, সতি অচ্চযে অচ্চযতো দিস্ৰা তাদিসানং সহধম্মিকানং যথাভূতং আৰি কত্তা, উত্তরিঞ্চ সম্মাপটিপত্তিং সম্মদেৰ পরিপূরেতা.

তথা অত্তনো অনুরূপাসু অত্থূপসংহিতাসু সত্তানং ইতিকত্তব্বতাপুরেক্খারো অনলসো সহাযভাৰং উপগচ্ছতি. উপ্পন্নেসু চ সত্তানং ব্যাধিআদিদুক্খেসু যথারহং পতিকারৰিধাযকো, ঞাতিভোগাদিব্যসনপতিতেসু সোকপনোদনো, উল্লুম্পনসভাৰাৰট্ঠিতো হুত্ৰা নিগ্গহারহানং ধম্মেনেৰ নিগ্গণ্হনকো যাৰদেৰ অকুসলা ৰুট্ঠাপেত্ৰা কুসলে পতিট্ঠাপনায, পগ্গহারহানং ধম্মেনেৰ পগ্গণ্হনকো. যানি পুরিমকানং মহাবোধিসত্তানং উল়ারতমানি পরমদুক্করানি অচিন্তেয্যানুভাৰানি সত্তানং একন্তহিতসুখাৰহানি চরিতানি, যেহি নেসং বোধিসম্ভারা সম্মদেৰ পরিপাকং অগমিংসু, তানি সুত্ৰা অনুব্বিগ্গো অনুত্রাসো ‘‘তেপি মহাপুরিসা মনুস্সা এৰ, অনুক্কমেন পন সিক্খাপারিপূরিযা ভাৰিতত্তা তাদিসায উল়ারতমায আনুভাৰসম্পত্তিযা বোধিসম্ভারেসু উক্কংসপারমিপ্পত্তা অহেসুং, তস্মা মযাপি সীলাদিসিক্খাসু সম্মদেৰ তথা পটিপজ্জিতব্বং, যায পটিপত্তিযা অহম্পি অনুক্কমেন সিক্খং পরিপূরেত্ৰা একন্ততো পদং অনুপাপুণিস্সামী’’তি সদ্ধাপুরেচারিকং ৰীরিযং অৰিস্সজ্জন্তো সম্মদেৰ সীলেসু পরিপূরকারী হোতি.

তথা পটিচ্ছন্নকল্যাণো হোতি ৰিৰটাপরাধো, অপ্পিচ্ছো সন্তুট্ঠো পৰিৰিত্তো অসংসট্ঠো দুক্খসহো অৰিপরীতদস্সনজাতিকো অনুদ্ধতো অনুন্নল়ো অচপলো অমুখরো অৰিকিণ্ণৰাচো সংৰুতিন্দ্রিযো সন্তমানসো কুহনাদিমিচ্ছাজীৰৰিরহিতো আচারগোচরসম্পন্নো, অণুমত্তেসু ৰজ্জেসু ভযদস্সাৰী সমাদায সিক্খতি সিক্খাপদেসু, আরদ্ধৰীরিযো পহিতত্তো কাযে চ জীৰিতে চ নিরপেক্খো, অপ্পমত্তকম্পি কাযে, জীৰিতে ৰা অপেক্খং নাধিৰাসেতি পজহতি ৰিনোদেতি, পগেৰ অধিমত্তং. সব্বেপি দুস্সীল্যহেতুভূতে কোধুপনাহাদিকে কিলেসুপক্কিলেসে পজহতি ৰিনোদেতি, অপ্পমত্তকেন ৰিসেসাধিগমেন অপরিতুট্ঠো হোতি, ন সঙ্কোচং আপজ্জতি, উপরূপরিৰিসেসাধিগমায ৰাযমতি.

যেন যথালদ্ধা সম্পত্তি হানভাগিযা ৰা ঠিতিভাগিযা ৰা ন হোতি, তথা মহাপুরিসো অন্ধানং পরিণাযকো হোতি, মগ্গং আচিক্খতি, বধিরানং হত্থমুদ্দায সঞ্ঞং দেতি, অত্থমনুগ্গাহেতি, তথা মূগানং. পীঠসপ্পিকানং পীঠং দেতি, ৰাহেতি ৰা. অস্সদ্ধানং সদ্ধাপটিলাভায ৰাযমতি, কুসীতানং উস্সাহজননায, মুট্ঠস্সতীনং সতিসমাযোগায. ৰিব্ভন্তত্তানং সমাধিসম্পদায, দুপ্পঞ্ঞানং পঞ্ঞাধিগমায ৰাযমতি. কামচ্ছন্দপরিযুট্ঠিতানং কামচ্ছন্দপটিৰিনোদনায ৰাযমতি. ব্যাপাদথিনমিদ্ধউদ্ধচ্চকুক্কুচ্চৰিচিকিচ্ছাপরিযুট্ঠিতানং ৰিচিকিচ্ছাৰিনোদনায ৰাযমতি. কামৰিতক্কাদিপকতানং কামৰিতক্কাদিমিচ্ছাৰিতক্কৰিনোদনায ৰাযমতি. পুব্বকারীনং সত্তানং কতঞ্ঞুতং নিস্সায পুব্বভাসী পিযৰাদী সঙ্গাহকো সদিসেন, অধিকেন ৰা পচ্চুপকারে সম্মানেতা হোতি.

আপদাসু সহাযকিচ্চং অনুতিট্ঠতি, তেসং তেসঞ্চ সত্তানং পকতিং, সভাৰঞ্চ পরিজানিত্ৰা যেহি যথা সংৰসিতব্বং হোতি, তেহি তথা সংৰসতি. যেসু চ যথা পটিপজ্জিতব্বং হোতি, তেসু তথা পটিপজ্জতি. তঞ্চ খো অকুসলতো ৰুট্ঠাপেত্ৰা কুসলে পতিট্ঠাপনৰসেন, ন অঞ্ঞথা. পরচিত্তানুরক্খণা হি বোধিসত্তানং যাৰদেৰ কুসলাভিৰড্ঢিযা. তথা হিতজ্ঝাসযেনাপি পরো ন সাহসিতব্বো, ন ভণ্ডিতব্বো, ন মঙ্কুভাৰমাপাদেতব্বো, ন পরস্স কুক্কুচ্চং উপ্পাদেতব্বং, ন নিগ্গহট্ঠানে চোদেতব্বো, ন নীচতরং পটিপন্নস্স অত্তা উচ্চতরে ঠপেতব্বো, ন চ পরেসু সব্বেন সব্বং অসেৰিনা ভৰিতব্বং, ন অতিসেৰিনা, ন অকালসেৰিনা ভৰিতব্বং.

যুত্তে পন সত্তে দেসকালানুরূপং সেৰতি, ন চ পরেসং পুরতো পিযেপি গরহতি, অপ্পিযে ৰা পসংসতি, ন অধিট্ঠায ৰিস্সাসী হোতি, ন ধম্মিকং উপনিমন্তনং পটিক্খিপতি, ন পঞ্ঞত্তিং উপগচ্ছতি, নাধিকং পটিগ্গণ্হাতি, সদ্ধাসম্পন্নে সদ্ধানিসংসকথায সম্পহংসেতি, সীলসুতচাগপঞ্ঞাসম্পন্নে পঞ্ঞানিসংসকথায সম্পহংসেতি. সচে পন বোধিসত্তো অভিঞ্ঞাবলপ্পত্তো হোতি, পমাদাপন্নে সত্তে অভিঞ্ঞাবলেন যথারহং নিরযাদিকে দস্সেন্তো সংৰেজেত্ৰা অস্সদ্ধাদিকে সদ্ধাদীসু পতিট্ঠাপেতি, সাসনে ওতারেতি, সদ্ধাদিগুণসম্পন্নে পরিপাচেতি. এৰমস্স মহাপুরিসস্স চারিত্তভূতো অপরিমাণো পুঞ্ঞাভিসন্দো কুসলাভিসন্দো উপরূপরি অভিৰড্ঢতীতি ৰেদিতব্বং.

অপিচ যা সা ‘‘কিং সীলং, কেনট্ঠেন সীল’’ন্তিআদিনা পুচ্ছং কত্ৰা ‘‘পাণাতিপাতাদীহি ৰিরমন্তস্স, ৰত্তপটিপত্তিং ৰা পূরেন্তস্স চেতনাদযো ধম্মা সীল’’ন্তিআদিনা নযেন নানপ্পকারতো সীলস্স ৰিত্থারকথা ৰিসুদ্ধিমগ্গে (ৰিসুদ্ধি. ১.৬) ৰুত্তা, সা সব্বাপি ইধ আহরিত্ৰা ৰত্তব্বা. কেৰলঞ্হি তত্থ সাৰকবোধিসত্তৰসেন সীলকথা আগতা, ইধ মহাবোধিসত্তৰসেন করুণূপাযকোসল্লপুব্বঙ্গমং কত্ৰা ৰত্তব্বাতি অযমেৰ ৰিসেসো. যতো ইদং সীলং মহাপুরিসো যথা ন অত্তনো দুগ্গতিযং পরিকিলেসৰিমুত্তিযা, সুগতিযম্পি ন রজ্জসম্পত্তিযা, ন চক্কৰত্তী, ন দেৰ, ন সক্ক, ন মার, ন ব্রহ্মসম্পত্তিযা পরিণামেতি, তথা ন অত্তনো তেৰিজ্জতায, ন ছল়ভিঞ্ঞতায, ন চতুপটিসম্ভিদাধিগমায, ন সাৰকবোধিযা, ন পচ্চেকবোধিযা পরিণামেতি, অথ খো সব্বঞ্ঞুভাৰেন সব্বসত্তানং অনুত্তরসীলালঙ্কারসম্পাদনত্থমেৰ পরিণামেতীতি অযং সীলপারমিযা পটিপত্তিক্কমো.

তথা যস্মা করুণূপাযকোসল্লপরিগ্গহিতা আদীনৰদস্সনপুব্বঙ্গমা কামেহি চ ভৰেহি চ নিক্খমনৰসেন পৰত্তা কুসলচিত্তুপ্পত্তি নেক্খম্মপারমী, তস্মা সকলসংকিলেসনিৰাসনট্ঠানতায, পুত্তদারাদীহি মহাসম্বাধতায, কসিৰাণিজ্জাদিনানাৰিকম্মন্তাধিট্ঠানব্যাকুলতায চ ঘরাৰাসস্স নেক্খম্মসুখাদীনং অনোকাসতং, কামানঞ্চ ‘‘সত্থধারালগ্গমধুবিন্দু ৰিয চ কদলী ৰিয চ অৰলেয্হমানপরিত্তস্সাদৰিপুলানত্থানুবন্ধা’’তি চ ৰিজ্জুলতোভাসেন গহেতব্বং নচ্চং ৰিয পরিত্তকালূপলব্ভা, উম্মত্তকালঙ্কারো ৰিয ৰিপরীতসঞ্ঞায অনুভৰিতব্বা, করীসাৰচ্ছাদনমুখং ৰিয পটিকারভূতা, উদকে তেমিতঙ্গুলিযা নিসারুদকপানং ৰিয অতিত্তিকরা, ছাতজ্ঝত্তভোজনং ৰিয সাবাধা, বলিসামিসং ৰিয ব্যাসনুপনিপাতকারণা (ব্যসনসন্নিপাতকারণা – দী. নি. টী. ১.৭), অগ্গিসন্তাপো ৰিয কালত্তযেপি দুক্খুপ্পত্তিহেতুভূতা, মক্কটালেপো ৰিয বন্ধননিমিত্তা, ঘাতকাৰচ্ছাদনকিমালযো ৰিয অনত্থচ্ছাদনা, সপত্তগামৰাসো ৰিয ভযট্ঠানভূতা, পচ্চত্থিকপোসকো ৰিয কিলেসমারাদীনং আমিসভূতা, ছণসম্পত্তিযো ৰিয ৰিপরিণামদুক্খা, কোটরগ্গি ৰিয অন্তোদাহকা, পুরাণকূপাৰলম্ববীরণমধুপিণ্ডং ৰিয অনেকাদীনৰা, লোণূদকপানং ৰিয পিপাসাহেতুভূতা, সুরামেরযং ৰিয নীচজনসেৰিতা, অপ্পস্সাদতায অট্ঠিকঙ্কলূপমা’’তিআদিনা চ নযেন আদীনৰং সল্লক্খেত্ৰা তব্বিপরিযাযেন নেক্খম্মে আনিসংসং পস্সন্তেন নেক্খম্মপৰিৰেকউপসমসুখাদীসু নিন্নপোণপব্ভারচিত্তেন নেক্খম্মপারমিযং পটিপজ্জিতব্বং.

যস্মা পন নেক্খম্মং পব্বজ্জামূলকং, তস্মা পব্বজ্জা তাৰ অনুট্ঠাতব্বা. পব্বজ্জমনুতিট্ঠন্তেন মহাসত্তেন অসতি বুদ্ধুপ্পাদে কম্মৰাদীনং কিরিযৰাদীনং তাপসপরিব্বাজকানং পব্বজ্জা অনুট্ঠাতব্বা. উপ্পন্নেসু পন সম্মাসম্বুদ্ধেসু তেসং সাসনে এৰ পব্বজিতব্বং. পব্বজিত্ৰা চ যথাৰুত্তে সীলে পতিট্ঠিতেন তস্সা এৰ সীলপারমিযা ৰোদাপনত্থং ধুতগুণা সমাদাতব্বা. সমাদিন্নধুতধম্মা হি মহাপুরিসা সম্মদেৰ তে পরিহরন্তা অপ্পিচ্ছাসন্তুট্ঠসল্লেখপৰিৰেকঅসংসগ্গৰীরিযারম্ভসুভরতাদিগুণসলিলৰিক্খালিতকিলেসমলতায অনৰজ্জসীলৰতগুণপরিসুদ্ধসমাচারা পোরাণে অরিযৰংসত্তযে পতিট্ঠিতা চতুত্থং ভাৰনারামতাসঙ্খাতং অরিযৰংসং গন্তুং চত্তারীসায আরম্মণেসু যথারহং উপচারপ্পনাভেদং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরন্তি. এৰঞ্হিস্স সম্মদেৰ নেক্খম্মপারমী পারিপূরিতা হোতি. ইমস্মিং পন ঠানে তেরসহি ধুতধম্মেহি সদ্ধিং দস কসিণানি দসাসুভানি দসানুস্সতিযো চত্তারো ব্রহ্মৰিহারা চত্তারো আরুপ্পা একা সঞ্ঞা একং ৰৰত্থানন্তি চত্তারীস সমাধিভাৰনাকম্মট্ঠানানি, ভাৰনাৰিধানঞ্চ ৰিত্থারতো ৰত্তব্বানি, তং পনেতং সব্বং যস্মা ৰিসুদ্ধিমগ্গে (ৰিসুদ্ধি. ১.২২, ৪৭) সব্বাকারতো ৰিত্থারেত্ৰা ৰুত্তং, তস্মা তত্থ ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বং. কেৰলঞ্হি তত্থ সাৰকবোধিসত্তস্স ৰসেন ৰুত্তং, ইধ মহাবোধিসত্তস্স ৰসেন করুণূপাযকোসল্লপুব্বঙ্গমং কত্ৰা ৰত্তব্বন্তি অযমেৰ ৰিসেসো. এৰমেত্থ নেক্খম্মপারমিযা পটিপত্তিক্কমো ৰেদিতব্বো.

তথা পঞ্ঞাপারমিং সম্পাদেতুকামেন যস্মা পঞ্ঞা আলোকো ৰিয অন্ধকারেন মোহেন সহ ন ৰত্ততি, তস্মা মোহকারণানি তাৰ বোধিসত্তেন পরিৰজ্জেতব্বানি. তত্থিমানি মোহকারণানি-অরতি তন্দী ৰিজম্ভিতা আলসিযং গণসঙ্গণিকারামতা নিদ্দাসীলতা অনিচ্ছযসীলতা ঞাণস্মিং অকুতূহলতা মিচ্ছাধিমানো অপরিপুচ্ছকতা কাযস্স নসম্মাপরিহারো অসমাহিতচিত্ততা দুপ্পঞ্ঞানং পুগ্গলানং সেৰনা পঞ্ঞৰন্তানং অপযিরুপাসনা অত্তপরিভৰো মিচ্ছাৰিকপ্পো ৰিপরীতাভিনিৰেসো কাযদল়্হীবহুলতা অসংৰেগসীলতা পঞ্চ নীৰরণানি, সঙ্খেপতো যেৰাপনধম্মে আসেৰতো অনুপ্পন্না পঞ্ঞা নুপ্পজ্জতি, উপ্পন্না পরিহাযতি, ইতি ইমানি মোহকারণানি, তানি পরিৰজ্জন্তেন বাহুসচ্চে, ঝানাদীসু চ যোগো করণীযো.

তত্থাযং বাহুসচ্চস্স ৰিসযৰিভাগো – পঞ্চক্খন্ধা দ্ৰাদসাযতনানি অট্ঠারস ধাতুযো চত্তারি সচ্চানি বাৰীসতিন্দ্রিযানি দ্ৰাদসপদিকো পটিচ্চসমুপ্পাদো, তথা সতিপট্ঠানাদযো কুসলাদিধম্মপ্পভেদা চ, যানি চ লোকে অনৰজ্জানি ৰিজ্জাট্ঠানানি, যো চ সত্তানং হিতসুখৰিধাননযো ব্যাকরণৰিসেসো. ইতি এৰং পকারং সকলমেৰ সুতৰিসযং উপাযকোসল্লপুব্বঙ্গমায পঞ্ঞায, সতিযা, ৰীরিযেন চ সাধুকং উগ্গহণসৰনধারণপরিচযপরিপুচ্ছাহি ওগাহেত্ৰা তত্থ চ পরেসং পতিট্ঠাপনেন সুতমযা পঞ্ঞা নিব্বত্তেতব্বা, তথা সত্তানং ইতিকত্তব্বতাসু ঠানুপ্পত্তিকা পটিভানভূতা, আযাপাযউপাযকোসল্লভূতা চ পঞ্ঞা হিতেসিতং নিস্সায তত্থ তত্থ যথারহং পৰত্তেতব্বা, তথা খন্ধাদীনং সভাৰধম্মানং আকারপরিতক্কনমুখেন চেৰ নিজ্ঝানং খমাপেন্তেন চ চিন্তামযা পঞ্ঞা নিব্বত্তেতব্বা.

খন্ধাদীনংযেৰ পন সলক্খণসামঞ্ঞলক্খণপরিগ্গহণৰসেন লোকিযপরিঞ্ঞং নিব্বত্তেন্তেন পুব্বভাগভাৰনাপঞ্ঞা সম্পাদেতব্বা. এৰঞ্হি ‘‘নামরূপমত্তমিদং, যথারহং পচ্চযেহি উপ্পজ্জতি চেৰ নিরুজ্ঝতি চ, ন এত্থ কোচি কত্তা ৰা কারেতা ৰা, হুত্ৰা অভাৰট্ঠেন অনিচ্চং, উদযব্বযপটিপীল়নট্ঠেন দুক্খং, অৰসৰত্তনট্ঠেন অনত্তা’’তি অজ্ঝত্তিকধম্মে, বাহিরকধম্মে চ নিব্বিসেসং পরিজানন্তো তত্থ আসঙ্গং পজহন্তো, পরে চ তত্থ তং পজহাপেন্তো কেৰলং করুণাৰসেনেৰ যাৰ ন বুদ্ধগুণা হত্থতলং আগচ্ছন্তি, তাৰ যানত্তযে সত্তে অৰতারণপরিপাচনেহি পতিট্ঠাপেন্তো, ঝানৰিমোক্খসমাধিসমাপত্তিযো, অভিঞ্ঞাযো চ লোকিযৰসীভাৰং পাপেন্তো পঞ্ঞায মত্থকং পাপুণাতি.

তত্থ যাচিমা ইদ্ধিৰিধঞাণং দিব্বসোতধাতুঞাণং চেতোপরিযঞাণং পুব্বেনিৰাসানুস্সতিঞাণং দিব্বচক্খুঞাণং যথাকম্মূপগঞাণং অনাগতংসঞাণন্তি সপরিভণ্ডা পঞ্চলোকিযাভিঞ্ঞাসঙ্খাতা ভাৰনাপঞ্ঞা, যা চ খন্ধাযতনধাতুইন্দ্রিযসচ্চপটিচ্চসমুপ্পাদাদিভেদেসু চতুভূমকেসু ধম্মেসু উগ্গহপরিপুচ্ছাৰসেন ঞাণপরিচযং কত্ৰা সীলৰিসুদ্ধি চিত্তৰিসুদ্ধীতি মূলভূতাসু ইমাসু দ্ৰীসু ৰিসুদ্ধীসু পতিট্ঠায দিট্ঠিৰিসুদ্ধি কঙ্খাৰিতরণৰিসুদ্ধি মগ্গামগ্গঞাণদস্সনৰিসুদ্ধি পটিপদাঞাণদস্সনৰিসুদ্ধি ঞাণদস্সনৰিসুদ্ধীতি সরীরভূতা ইমা পঞ্চ ৰিসুদ্ধিযো সম্পাদেন্তেন ভাৰেতব্বা লোকিযলোকুত্তরভেদা ভাৰনাপঞ্ঞা, তাসং সম্পাদনৰিধানং যস্মা ‘‘তত্থ ‘একোপি হুত্ৰা বহুধা হোতী’তিআদিকং ইদ্ধিৰিকুব্বনং কাতুকামেন আদিকম্মিকেন যোগিনা’’তিআদিনা, (ৰিসুদ্ধি. ২.৩৬৫) ‘‘খন্ধাতি পঞ্ছ খন্ধা রূপক্খন্ধো ৰেদনাক্খন্ধো সঞ্ঞাক্খন্ধো সঙ্খারক্খন্ধো ৰিঞ্ঞাণক্খন্ধো’’তিআদিনা (ৰিসুদ্ধি. ২.৪৩১) চ ৰিসযৰিসযিৰিভাগেন (ৰিসযৰিভাগেন – চরিযা. অট্ঠ. পকিণ্ণককথা) সদ্ধিং ৰিসুদ্ধিমগ্গে সব্বাকারতো ৰিত্থারেত্ৰা ৰুত্তং, তস্মা তত্থ ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বং. কেৰলঞ্হি তত্থ সাৰকবোধিসত্তস্স ৰসেন পঞ্ঞা আগতা, ইধ মহাবোধিসত্তস্স ৰসেন করুণূপাযকোসল্লপুব্বঙ্গমং কত্ৰা ৰত্তব্বা. ঞাণদস্সনৰিসুদ্ধিং অপাপেত্ৰা পটিপদাঞাণদস্সনৰিসুদ্ধিযংযেৰ ৰিপস্সনা ঠপেতব্বাতি অযমেৰ ৰিসেসোতি. এৰমেত্থ পঞ্ঞাপারমিযা পটিপত্তিক্কমো ৰেদিতব্বো.

তথা যস্মা সম্মাসম্বোধিযা কতাভিনীহারেন মহাসত্তেন পারমীপরিপূরণত্থং সব্বকালং যুত্তপ্পযুত্তেন ভৰিতব্বং আবদ্ধপরিকরণেন, তস্মা কালেন কালং ‘‘কো নু খো অজ্জ মযা পুঞ্ঞসম্ভারো, ঞাণসম্ভারো ৰা উপচিতো, কিং ৰা মযা পরহিতং কত’’ন্তি দিৰসে দিৰসে পচ্চৰেক্খন্তেন সত্তহিতত্থং উস্সাহো করণীযো, সব্বেসম্পি সত্তানং উপকারায অত্তনো পরিগ্গহভূতং ৰত্থুং, কাযং, জীৰিতঞ্চ নিরপেক্খনচিত্তেন ওস্সজ্জিতব্বং, যং কিঞ্চি কম্মং করোতি কাযেন, ৰাচায ৰা, তং সব্বং সম্বোধিযং নিন্নচিত্তেনেৰ কাতব্বং, বোধিযা পরিণামেতব্বং, উল়ারেহি, ইত্তরেহি চ কামেহি ৰিনিৰত্তচিত্তেনেৰ ভৰিতব্বং, সব্বাসু চ ইতিকত্তব্বতাসু উপাযকোসল্লং পচ্চুপট্ঠপেত্ৰা পটিপজ্জিতব্বং.

তস্মিং তস্মিঞ্চ সত্তহিতে আরদ্ধৰীরিযেন ভৰিতব্বং ইট্ঠানিট্ঠাদিসব্বসহেন অৰিসংৰাদিনা. সব্বেপি সত্তা অনোধিসো মেত্তায, করুণায চ ফরিতব্বা. যা কাচি সত্তানং দুক্খুপ্পত্তি, সব্বা সা অত্তনি পাটিকঙ্খিতব্বা. সব্বেসঞ্চ সত্তানং পুঞ্ঞং অব্ভনুমোদিতব্বং, বুদ্ধানং মহন্ততা মহানুভাৰতা অভিণ্হং পচ্চৰেক্খিতব্বা, যঞ্চ কিঞ্চি কম্মং করোতি কাযেন, ৰাচায ৰা, তং সব্বং বোধিচিত্তপুব্বঙ্গমং কাতব্বং. ইমিনা হি উপাযেন দানাদীসু যুত্তপ্পযুত্তস্স থামৰতো দল়্হপরক্কমস্স মহাসত্তস্স বোধিসত্তস্স অপরিমেয্যো পুঞ্ঞসম্ভারো, ঞাণসম্ভারো চ দিৰসে দিৰসে উপচীযতি.

অপিচ সত্তানং পরিভোগত্থং, পরিপালনত্থঞ্চ অত্তনো সরীরং, জীৰিতঞ্চ পরিচ্চজিত্ৰা খুপ্পিপাসসীতুণ্হৰাতাতপাদিদুক্খপতিকারো পরিযেসিতব্বো চ উপ্পাদেতব্বো চ, যঞ্চ যথাৰুত্তদুক্খপতিকারজং সুখং অত্তনা পটিলভতি, তথা রমণীযেসু আরামুয্যানপাসাদতল়াকাদীসু, অরঞ্ঞাযতনেসু চ কাযচিত্তসন্তাপাভাৰেন অভিনিব্বুতত্তা অত্তনা সুখং পটিলভতি, যঞ্চ সুণাতি ‘‘বুদ্ধানুবুদ্ধপচ্চেকবুদ্ধা, মহাবোধিসত্তা চ নেক্খম্মপটিপত্তিযং ঠিতা’’তি চ ‘‘দিট্ঠধম্মিকসুখৰিহারভূতং ঈদিসং নাম ঝানসমাপত্তিসুখমনুভৰন্তী’’তি চ, তং সব্বং সত্তেসু অনোধিসো উপসংহরতি. অযং তাৰ নযো অসমাহিতভূমিযং পতিট্ঠিতস্স.

সমাহিতভূমিযং পন পতিট্ঠিতো অত্তনা যথানুভূতং ৰিসেসাধিগমনিব্বত্তং পীতিং, পস্সদ্ধিং, সুখং, সমাধিং, যথাভূতঞাণঞ্চ সত্তেসু অধিমুচ্চন্তো উপসংহরতি পরিণামেতি, তথা মহতি সংসারদুক্খে, তস্স চ নিমিত্তভূতে কিলেসাভিসঙ্খারদুক্খে নিমুগ্গং সত্তনিকাযং দিস্ৰা তত্রাপি খাদনছেদনভেদনসেদনপিসনহিংসনঅগ্গিসন্তাপাদিজনিতা দুক্খা তিব্বা খরা কটুকা ৰেদনা নিরন্তরং চিরকালং ৰেদযন্তে নরকে, অঞ্ঞমঞ্ঞং কুজ্ঝনসন্তাসনৰিসোধনহিংসনপরাধীনতাদীহি মহাদুক্খং অনুভৰন্তে তিরচ্ছানগতে, জোতিমালাকুলসরীরে খুপ্পিপাসৰাতাতপাদীহি ডয্হমানে, ৰিসুস্সমানে চ ৰন্তখেল়াদিআহারে, উদ্ধবাহু ৰিরৰন্তে নিজ্ঝামতণ্হিকাদিকে মহাদুক্খং ৰেদযমানে পেতে চ পরিযেট্ঠিমূলকং মহন্তং অনযব্যসনং পাপুণন্তে হত্থচ্ছেদাদিকরণযোগেন দুব্বণ্ণদুদ্দসিকদলিদ্দাদিভাৰেন খুপ্পিপাসাদিআবাধযোগেন বলৰন্তেহি অভিভৰনীযতো, পরেসং ৰহনতো, পরাধীনতো চ নরকে, পেতে, তিরচ্ছানগতে চ অতিসযন্তে অপাযদুক্খনিব্বিসেসং দুক্খমনুভৰন্তে মনুস্সে চ তথা ৰিসযপরিভোগৰিক্খিত্তচিত্ততায রাগাদিপরিল়াহেন ডয্হমানে ৰাতৰেগসমুট্ঠিতজালাসমিদ্ধসুক্খকট্ঠসন্নিপাতে অগ্গিক্খন্ধে ৰিয অনুপসন্তপরিল়াহৰুত্তিকে অনুপসন্তনিহতপরাধীনে (অনিহতপরাধীনে দী. নি. টী. ১.৭) কামাৰচরদেৰে চ মহতা ৰাযামেন ৰিদূরমাকাসং ৰিগাহিতসকুন্তা ৰিয, বলৰতা দূরে পাণিনা খিত্তসরা ৰিয চ ‘‘সতিপি চিরপ্পৰত্তিযং অনচ্চন্তিকতায পাতপরিযোসানা অনতিক্কন্তজাতিজরামরণা এৰা’’তি রূপাৰচরারূপাৰচরদেৰে চ পস্সন্তেন মহন্তং সংৰেগং পচ্চুপট্ঠাপেত্ৰা মেত্তায, করুণায চ অনোধিসো সত্তা ফরিতব্বা. এৰং কাযেন, ৰাচায, মনসা চ বোধিসম্ভারে নিরন্তরং উপচিনন্তেন যথা পারমিযো পরিপূরেন্তি, এৰং সক্কচ্চকারিনা সাতচ্চকারিনা অনোলীনৰুত্তিনা উস্সাহো পৰত্তেতব্বো, ৰীরিযপারমী পরিপূরেতব্বা.

অপিচ ‘‘অচিন্তেয্যাপরিমেয্যৰিপুলোল়ারৰিমলনিরুপমনিরুপক্কিলেসগুণগণনিচযনিদানভূতস্স বুদ্ধভাৰস্স উস্সক্কিত্ৰা সম্পহংসনযোগ্গং ৰীরিযং নাম অচিন্তেয্যানুভাৰমেৰ, যং ন পচুরজনা সোতুম্পি সক্কুণন্তি, পগেৰ পটিপজ্জিতুং. তথা হি তিৰিধা অভিনীহারচিত্তুপ্পত্তি, চতস্সো বুদ্ধভূমিযো, (সু. নি. অট্ঠ. ১.৩৪) চত্তারি সঙ্গহৰত্থূনি, (দী. নি. ৩.২১০; অ. নি. ৪.৩২) করুণেকরসতা, বুদ্ধধম্মেসু সচ্ছিকরণেন ৰিসেসপ্পচ্চযো, নিজ্ঝানক্খন্তি, সব্বধম্মেসু নিরুপলেপো, সব্বসত্তেসু পিযপুত্তসঞ্ঞা, সংসারদুক্খেহি অপরিখেদো, সব্বদেয্যধম্মপরিচ্চাগো, তেন চ নিরতিমানতা, অধিসীলাদিঅধিট্ঠানং, তত্থ চ অচঞ্চলতা, কুসলকিরিযাসু পীতিপামোজ্জতা, ৰিৰেকনিন্নচিত্ততা, ঝানানুযোগো, অনৰজ্জধম্মেসু অতিত্তিযতা, যথাসুতস্স ধম্মস্স পরেসং হিতজ্ঝাসযেন দেসনায আরম্ভদল়্হতা, ধীরৰীরভাৰো, পরাপৰাদপরাপকারেসু ৰিকারাভাৰো, সচ্চাধিট্ঠানং, সমাপত্তীসু ৰসীভাৰো, অভিঞ্ঞাসু বলপ্পত্তি, লক্খণত্তযাৰবোধো, সতিপট্ঠানাদীসু অভিযোগেন লোকুত্তরমগ্গসম্ভারসম্ভরণং, নৰলোকুত্তরাৰক্কন্তী’’তি এৰমাদিকা সব্বাপি বোধিসম্ভারপটিপত্তি ৰীরিযানুভাৰেনেৰ সমিজ্ঝতীতি অভিনীহারতো যাৰ মহাবোধি অনোস্সজ্জন্তেন সক্কচ্চং নিরন্তরং ৰীরিযং যথা উপরূপরি ৰিসেসাৰহং হোতি, এৰং সম্পাদেতব্বং. সম্পজ্জমানে চ যথাৰুত্তে ৰীরিযে, খন্তিসচ্চাধিট্ঠানাদযো চ দানসীলাদযো চ সব্বেপি বোধিসম্ভারা তদধীনৰুত্তিতায সম্পন্না এৰ হোন্তীতিখন্তিআদীসুপি ইমিনাৰ নযেন পটিপত্তি ৰেদিতব্বা.

ইতি সত্তানং সুখূপকরণপরিচ্চাগেন বহুধানুগ্গহকরণং দানেন পটিপত্তি, সীলেন তেসং জীৰিতসাপতেয্যদাররক্খাভেদপিযহিতৰচনাৰিহিংসাদিকরণানি, নেক্খম্মেন তেসং আমিসপটিগ্গহণধম্মদানাদিনা অনেকৰিধা হিতচরিযা, পঞ্ঞায তেসং হিতকরণূপাযকোসল্লং, ৰীরিযেন তত্থ উস্সাহারম্ভঅসংহীরকরণানি, খন্তিযা তদপরাধসহনং, সচ্চেন নেসং অৰঞ্চনতদুপকারকিরিযাসমাদানাৰিসংৰাদনাদি, অধিট্ঠানেন তদুপকরণে অনত্থসম্পাতেপি অচলনং, মেত্তায নেসং হিতসুখানুচিন্তনং, উপেক্খায নেসং উপকারাপকারেসু ৰিকারানাপত্তীতি এৰং অপরিমাণে সত্তে আরব্ভ অনুকম্পিতসব্বসত্তস্স বোধিসত্তস্স পুথুজ্জনেহি অসাধারণো অপরিমাণো পুঞ্ঞঞাণসম্ভারুপচযো এত্থ পটিপত্তীতি ৰেদিতব্বং. যো চেতাসং পচ্চযো ৰুত্তো, তত্থ চ সক্কচ্চং সম্পাদনং.

কো ৰিভাগোতি –

সামঞ্ঞভেদতো এতা, দসৰিধা ৰিভাগতো;

তিধা হুত্ৰান পচ্চেকং, সমতিংসৰিধা সমং.

দস পারমিযো দস উপপারমিযো দস পরমত্থপারমিযোতি হি সমতিংস পারমিযো. তত্থ ‘‘কতাভিনীহারস্স বোধিসত্তস্স পরহিতকরণাভিনিন্নাসযপযোগস্স কণ্হধম্মৰোকিণ্ণা সুক্কা ধম্মা পারমিযো, তেহি অৰোকিণ্ণা সুক্কা ধম্মা উপপারমিযো, অকণ্হা অসুক্কা ধম্মা পরমত্থপারমিযো’’তি কেচি. ‘‘সমুদাগমনকালেসু পূরিযমানা পারমিযো, বোধিসত্তভূমিযং পুণ্ণা উপপারমিযো, বুদ্ধভূমিযং সব্বাকারপরিপুণ্ণা পরমত্থপারমিযো. বোধিসত্তভূমিযং ৰা পরহিতকরণতো পারমিযো, অত্তহিতকরণতো উপপারমিযো, বুদ্ধভূমিযং বলৰেসারজ্জসমধিগমেন উভযহিতপরিপূরণতো পরমত্থপারমিযোতি এৰং আদিমজ্ঝপরিযোসানেসু পণিধানারম্ভপরিনিট্ঠানেসু তেসং ৰিভাগো’’তি অপরে. ‘‘দোসুপসমকরুণাপকতিকানং ভৰসুখৰিমুত্তিসুখপরমসুখপ্পত্তানং পুঞ্ঞূপচযভেদতো তব্বিভাগো’’তি অঞ্ঞে.

‘‘লজ্জাসতিমানাপস্সযানং লোকুত্তরধম্মাধিপতীনং সীলসমাধিপঞ্ঞাগরুকানং তারিততরিততারযিতূনং অনুবুদ্ধপচ্চেকবুদ্ধসম্মাসম্বুদ্ধানং পারমীউপপারমীপরমত্থপারমীহি বোধিত্তযপ্পত্তিতো যথাৰুত্তৰিভাগো’’তি কেচি. ‘‘চিত্তপণিধিতো যাৰ ৰচীপণিধি, তাৰ পৰত্তা সম্ভারা পারমিযো, ৰচীপণিধিতো যাৰ কাযপণিধি, তাৰ পৰত্তা উপপারমিযো, কাযপণিধিতো পভুতি পরমত্থপারমিযো’’তি অপরে. অঞ্ঞে পন ‘‘পরপুঞ্ঞানুমোদনৰসেন পৰত্তা সম্ভারা পারমিযো, পরেসং কারাপনৰসেন পৰত্তা উপপারমিযো, সযং করণৰসেন পৰত্তা পরমত্থপারমিযো’’তি ৰদন্তি. তথা ‘‘ভৰসুখাৰহো পুঞ্ঞঞাণসম্ভারো পারমী, অত্তনো নিব্বানসুখাৰহো উপপারমী, পরেসং তদুভযসুখাৰহো পরমত্থপারমী’’তি একে.

পুত্তদারধনাদিউপকরণপরিচ্চাগো পন দানপারমী, অত্তনো অঙ্গপরিচ্চাগো দানউপপারমী, অত্তনো জীৰিতপরিচ্চাগো দানপরমত্থপারমী. তথা পুত্তদারাদিকস্স তিৰিধস্সাপি হেতু অৰীতিক্কমনৰসেন তিস্সো সীলপারমিযো, তেসু এৰ তিৰিধেসু ৰত্থূসু আলযং উপচ্ছিন্দিত্ৰা নিক্খমনৰসেন তিস্সো নেক্খম্মপারমিযো, উপকরণঅঙ্গজীৰিততণ্হং সমূহনিত্ৰা সত্তানং হিতাহিতৰিনিচ্ছযকরণৰসেন তিস্সো পঞ্ঞাপারমিযো, যথাৰুত্তভেদানং পরিচ্চাগাদীনং ৰাযমনৰসেন তিস্সো ৰীরিযপারমিযো, উপকরণঅঙ্গজীৰিতন্তরাযকরানং খমনৰসেন তিস্সো খন্তিপারমিযো, উপকরণঅঙ্গজীৰিতহেতু সচ্চাপরিচ্চাগৰসেন তিস্সো সচ্চপারমিযো, দানাদিপারমিযো অকুপ্পাধিট্ঠানৰসেনেৰ সমিজ্ঝন্তীতি উপকরণাদিৰিনাসেপি অচলাধিট্ঠানৰসেন তিস্সো অধিট্ঠানপারমিযো, উপকরণাদিৰিঘাতকেসুপি সত্তেসু মেত্তায অৰিজহনৰসেন তিস্সো মেত্তাপারমিযো, যথাৰুত্তৰত্থুত্তযস্স উপকারাপকারেসু সত্তসঙ্খারেসু মজ্ঝত্ততাপটিলাভৰসেন তিস্সো উপেক্খাপারমিযোতি এৰমাদিনা এতাসং ৰিভাগো ৰেদিতব্বো.

কো সঙ্গহোতি এত্থ পন –

যথা ৰিভাগতো তিংস-ৰিধা সঙ্গহতো দস;

ছপ্পকারাৰ এতাসু, যুগল়াদীহি সাধযে.

যথা হি এসা ৰিভাগতো তিংসৰিধাপি দানপারমিআদিভাৰতো দসৰিধা, এৰং দানসীলখন্তিৰীরিযঝানপঞ্ঞাসভাৰেন ছব্বিধা. এতাসু হি নেক্খম্মপারমী সীলপারমিযা সঙ্গহিতা তস্সা পব্বজ্জাভাৰে. নীৰরণৰিৰেকভাৰে পন ঝানপারমিযা, কুসলধম্মভাৰে ছহিপি সঙ্গহিতা, সচ্চপারমী সীলপারমিযা একদেসা এৰ ৰচীসচ্চৰিরতিসচ্চপক্খে. ঞাণসচ্চপক্খে পন পঞ্ঞাপারমিযা সঙ্গহিতা, মেত্তাপারমী ঝানপারমিযা এৰ, উপেক্খাপারমী ঝানপঞ্ঞাপারমীহি, অধিট্ঠানপারমী সব্বাহিপি সঙ্গহিতাতি.

এতেসঞ্চ দানাদীনং ছন্নং গুণানং অঞ্ঞমঞ্ঞসম্বন্ধানং পঞ্চদস যুগল়াদীনি পঞ্চদস যুগল়াদিসাধকানি হোন্তি. সেয্যথিদং? দানসীলযুগল়েন পরহিতাহিতানং করণাকরণযুগল়সিদ্ধি, দানখন্তিযুগল়েন অলোভাদোসযুগল়সিদ্ধি, দানৰীরিযযুগল়েন চাগসুতযুগল়সিদ্ধি, দানঝানযুগল়েন কামদোসপ্পহানযুগল়সিদ্ধি, দানপঞ্ঞাযুগল়েন অরিযযানধুরযুগল়সিদ্ধি, সীলখন্তিদ্ৰযেন পযোগাসযসুদ্ধদ্ৰযসিদ্ধি, সীলৰীরিযদ্ৰযেন ভাৰনাদ্ৰযসিদ্ধি, সীলঝানদ্ৰযেন দুস্সীল্যপরিযুট্ঠানপ্পহানদ্ৰযসিদ্ধি, সীলপঞ্ঞাদ্ৰযেন দানদ্ৰযসিদ্ধি, খন্তিৰীরিযদ্ৰযেন খমাতেজদ্ৰযসিদ্ধি, খন্তিঝানদুকেন ৰিরোধানুরোধপ্পহানদুকসিদ্ধি, খন্তিপঞ্ঞাদুকেন সুঞ্ঞতাখন্তিপটিৰেধদুকসিদ্ধি, ৰীরিযঝানদুকেন পগ্গহাৰিক্খেপদুকসিদ্ধি, ৰীরিযপঞ্ঞাদুকেন সরণদুকসিদ্ধি, ঝানপঞ্ঞাদুকেন যানদুকসিদ্ধি. দানসীলখন্তিতিকেন লোভদোসমোহপ্পহানতিকসিদ্ধি, দানসীলৰীরিযতিকেন ভোগজীৰিতকাযসারাদানতিকসিদ্ধি, দানসীলঝানতিকেন পুঞ্ঞকিরিযৰত্থুতিকসিদ্ধি, দানসীলপঞ্ঞাতিকেন আমিসাভযধম্মদানতিকসিদ্ধীতি এৰং ইতরেহিপি তিকেহি, চতুক্কাদীহি চ যথাসম্ভৰং তিকানি, চতুক্কাদীনি চ যোজেতব্বানি.

এৰং ছব্বিধানম্পি পন ইমাসং পারমীনং চতূহি অধিট্ঠানেহি সঙ্গহো ৰেদিতব্বো. সব্বপারমীনং সমূহসঙ্গহতো হি চত্তারি অধিট্ঠানানি. সেয্যথিদং? সচ্চাধিট্ঠানং, চাগাধিট্ঠানং, উপসমাধিট্ঠানং, পঞ্ঞাধিট্ঠানন্তি. তত্থ অধিতিট্ঠতি এতেন, এত্থ ৰা অধিতিট্ঠতি, অধিট্ঠানমত্তমেৰ ৰা তন্তি অধিট্ঠানং, সচ্চঞ্চ তং অধিট্ঠানঞ্চ, সচ্চস্স ৰা অধিট্ঠানং, সচ্চং ৰা অধিট্ঠানমেতস্সাতি সচ্চাধিট্ঠানং. এৰং সেসেসুপি. তত্থ অৰিসেসতো তাৰ কতাভিনীহারস্স অনুকম্পিতসব্বসত্তস্স মহাসত্তস্স পটিঞ্ঞানুরূপং সব্বপারমীপরিগ্গহতো সচ্চাধিট্ঠানং, তেসং পটিপক্খপরিচ্চাগতো চাগাধিট্ঠানং, সব্বপারমিতাগুণেহি উপসমনতো উপসমাধিট্ঠানং. তেহি এৰ পরহিতেসু উপাযকোসল্লতো পঞ্ঞাধিট্ঠানং.

ৰিসেসতো পন ‘‘যাচকানং জনানং অৰিসংৰাদেত্ৰা দস্সামী’’তি পটিজাননতো, পটিঞ্ঞং অৰিসংৰাদেত্ৰা দানতো, দানং অৰিসংৰাদেত্ৰা অনুমোদনতো, মচ্ছরিযাদিপটিপক্খপরিচ্চাগতো, দেয্যপটিগ্গাহকদানদেয্যধম্মক্খযেসু লোভদোসমোহভযৰূপসমনতো, যথারহং যথাকালং যথাৰিধানঞ্চ দানতো, পঞ্ঞুত্তরতো চ কুসলধম্মানং চতুরধিট্ঠানপদট্ঠানং দানং. তথা সংৰরসমাদানস্স অৰীতিক্কমনতো, দুস্সীল্যপরিচ্চাগতো, দুচ্চরিতৰূপসমনতো, পঞ্ঞুত্তরতো চ চতুরধিট্ঠানপদট্ঠানং সীলং. যথাপটিঞ্ঞং খমনতো, কতাপরাধৰিকপ্পপরিচ্চাগতো, কোধপরিযুট্ঠানৰূপসমনতো, পঞ্ঞুত্তরতো চ চতুরধিট্ঠানপদট্ঠানাখন্তি. পটিঞ্ঞানুরূপং পরহিতকরণতো, ৰিসযপরিচ্চাগতো, অকুসলৰূপসমনতো, পঞ্ঞুত্তরতো চ চতুরধিট্ঠানপদট্ঠানং ৰীরিযং. পটিঞ্ঞানুরূপং লোকহিতানুচিন্তনতো, নীৰরণপরিচ্চাগতো, চিত্তৰূপসমনতো, পঞ্ঞুত্তরতো চ চতুরধিট্ঠানপদট্ঠানং ঝানং. যথাপটিঞ্ঞং পরহিতূপাযকোসল্লতো, অনুপাযকিরিযপরিচ্চাগতো, মোহজপরিল়াহৰূপসমনতো, সব্বঞ্ঞুতাপটিলাভতো চ চতুরধিট্ঠানপদট্ঠানা পঞ্ঞা.

তত্থ ঞেয্যপটিঞ্ঞানুৰিধানেহি সচ্চাধিট্ঠানং, ৰত্থুকামকিলেসকামপরিচ্চাগেহি চাগাধিট্ঠানং, দোসদুক্খৰূপসমেহি উপসমাধিট্ঠানং, অনুবোধপটিৰেধেহি পঞ্ঞাধিট্ঠানং. তিৰিধসচ্চপরিগ্গহিতং দোসত্তযৰিরোধি সচ্চাধিট্ঠানং, তিৰিধচাগপরিগ্গহিতং দোসত্তযৰিরোধি চাগাধিট্ঠানং, তিৰিধৰূপসমপরিগ্গহিতং দোসত্তযৰিরোধি উপসমাধিট্ঠানং, তিৰিধঞাণপরিগ্গহিতং দোসত্তযৰিরোধি পঞ্ঞাধিট্ঠানং. সচ্চাধিট্ঠানপরিগ্গহিতানি চাগূপসমপঞ্ঞাধিট্ঠানানি অৰিসংৰাদনতো, পটিঞ্ঞানুৰিধানতো চ. চাগাধিট্ঠানপরিগ্গহিতানি সচ্চূপসমপঞ্ঞাধিট্ঠানানি পটিপক্খপরিচ্চাগতো, সব্বপরিচ্চাগফলত্তা চ. উপসমাধিট্ঠানপরিগ্গহিতানি সচ্চচাগপঞ্ঞাধিট্ঠানানি কিলেসপরিল়াহূপসমনতো, কম্মপরিল়াহূপসমনতো চ. পঞ্ঞাধিট্ঠানপরিগ্গহিতানি সচ্চচাগূপসমাধিট্ঠানানি ঞাণপুব্বঙ্গমতো, ঞাণানুপরিৰত্তনতো চাতি এৰং সব্বাপি পারমিযো সচ্চপ্পভাৰিতা চাগপরিব্যঞ্জিতা উপসমোপব্রূহিতা পঞ্ঞাপরিসুদ্ধা. সচ্চঞ্হি এতাসং জনকহেতু, চাগো পটিগ্গাহকহেতু, উপসমো পরিবুদ্ধিহেতু পঞ্ঞা পারিসুদ্ধিহেতু. তথা আদিম্হি সচ্চাধিট্ঠানং সচ্চপটিঞ্ঞত্তা, মজ্ঝে চাগাধিট্ঠানং কতপণিধানস্স পরহিতায অত্তপরিচ্চাগতো, অন্তে উপসমাধিট্ঠানং সব্বূপসমপরিযোসানত্তা. আদিমজ্ঝপরিযোসানেসু পঞ্ঞাধিট্ঠানং তস্মিং সতি সম্ভৰতো, অসতি অসম্ভৰতো, যথাপটিঞ্ঞঞ্চ সম্ভৰতো.

তত্থ মহাপুরিসা সততং অত্তহিতপরহিতকরেহি গরুপিযভাৰকরেহি সচ্চচাগাধিট্ঠানেহি গিহিভূতা আমিসদানেন পরে অনুগ্গণ্হন্তি. তথা অত্তহিতপরহিতকরেহি, গরুপিযভাৰকরেহি, উপসমপঞ্ঞাধিট্ঠানেহি চ পব্বজিতভূতা ধম্মদানেন পরে অনুগ্গণ্হন্তি.

তত্থ অন্তিমভৰে বোধিসত্তস্স চতুরধিট্ঠানপরিপূরণং. পরিপুণ্ণচতুরধিট্ঠানস্স হি চরিমকভৰূপপত্তীতি একে. তত্রাপি হি গব্ভাৰক্কন্তিঅভিনিক্খমনেসু পঞ্ঞাধিট্ঠানসমুদাগমেন সতো সম্পজানো সচ্চাধিট্ঠানপারিপূরিযা সম্পতিজাতো উত্তরাভিমুখো সত্তপদৰীতিহারেন গন্ত্ৰা সব্বা দিসা ওলোকেত্ৰা সচ্চানুপরিৰত্তিনা ৰচসা ‘‘অগ্গোহমস্মি লোকস্স, জেট্ঠোহমস্মি লোকস্স, সেট্ঠোহমস্মি লোকস্সা’’তি (দী. নি. ২.৩১; ম. নি. ৩.২০৭) তিক্খত্তুং সীহনাদং নদি, উপসমাধিট্ঠানসমুদাগমেন জিণ্ণাতুরমতপব্বজিতদস্সাৰিনো চতুধম্মপ্পদেসকোৰিদস্স যোব্বনারোগ্যজীৰিতসম্পত্তিমদানং উপসমো, চাগাধিট্ঠানসমুদাগমেন মহতো ঞাতিপরিৰট্টস্স, হত্থগতস্স চ চক্কৰত্তিরজ্জস্স অনপেক্খপরিচ্চাগোতি.

দুতিযে ঠানে অভিসম্বোধিযং চতুরধিট্ঠানপরিপূরণন্তি কেচি. তত্থ হি যথাপটিঞ্ঞং সচ্চাধিট্ঠানসমুদাগমেন চতুন্নং অরিযসচ্চানং অভিসমযো. ততো হি সচ্চাধিট্ঠানং পরিপুণ্ণং. চাগাধিট্ঠানসমুদাগমেন সব্বকিলেসুপক্কিলেসপরিচ্চাগো. ততো হি চাগাধিট্ঠানং পরিপুণ্ণং. উপসমাধিট্ঠানসমুদাগমেন পরমূপসমসম্পত্তি. ততো হি উপসমাধিট্ঠানং পরিপুণ্ণং. পঞ্ঞাধিট্ঠানসমুদাগমেন অনাৰরণঞাণপটিলাভো. ততো হি পঞ্ঞাধিট্ঠানং পরিপুণ্ণন্তি, তং অসিদ্ধং অভিসম্বোধিযাপি পরমত্থভাৰতো.

ততিযে ঠানে ধম্মচক্কপ্পৰত্তনে চতুরধিট্ঠানং পরিপুণ্ণন্তি অঞ্ঞে. তত্থ হি সচ্চাধিট্ঠানসমুদাগতস্স দ্ৰাদসহি আকারেহি অরিযসচ্চদেসনায সচ্চাধিট্ঠানং পরিপুণ্ণং, চাগাধিট্ঠানসমুদাগতস্স সদ্ধম্মমহাযাগকরণেন চাগাধিট্ঠানং পরিপুণ্ণং, উপসমাধিট্ঠানসমুদাগতস্স সযং উপসন্তস্স পরেসং উপসমনেন উপসমাধিট্ঠানং পরিপুণ্ণং, পঞ্ঞাধিট্ঠানসমুদাগতস্স ৰিনেয্যানং আসযাদিপরিজাননেন পঞ্ঞাধিট্ঠানং পরিপুণ্ণন্তি, তদপি অসিদ্ধং অপরিযোসিতত্তা বুদ্ধকিচ্চস্স.

চতুত্থে ঠানে পরিনিব্বানে চতুরধিট্ঠানং পরিপুণ্ণন্তি অপরে. তত্র হি পরিনিব্বুতত্তা পরমত্থসচ্চসম্পত্তিযা সচ্চাধিট্ঠানপরিপূরণং, সব্বূপধিপটিনিস্সগ্গেন চাগাধিট্ঠানপরিপূরণং, সব্বসঙ্খারূপসমেন উপসমাধিট্ঠানপরিপূরণং, পঞ্ঞাপযোজনপরিনিব্বানেন পঞ্ঞাধিট্ঠানপরিপূরণন্তি.

তত্র মহাপুরিসস্স ৰিসেসেন মেত্তাখেত্তে অভিজাতিযং সচ্চাধিট্ঠানসমুদাগতস্স সচ্চাধিট্ঠানপরিপূরণমভিব্যত্তং, ৰিসেসেন করুণাখেত্তে অভিসম্বোধিযং পঞ্ঞাধিট্ঠানসমুদাগতস্স পঞ্ঞাধিট্ঠানপরিপূরণমভিব্যত্তং, ৰিসেসেন মুদিতাখেত্তে ধম্মচক্কপ্পৰত্তনে চাগাধিট্ঠানসমুদাগতস্স চাগাধিট্ঠানপরিপূরণমভিব্যত্তং, ৰিসেসেন উপেক্খাখেত্তে পরিনিব্বানে উপসমাধিট্ঠানসমুদাগতস্স উপসমাধিট্ঠানপরিপূরণমভিব্যত্তন্তি দট্ঠব্বং.

তত্রাপি সচ্চাধিট্ঠানসমুদাগতস্স সংৰাসেন সীলং ৰেদিতব্বং, চাগাধিট্ঠানসমুদাগতস্স সংৰোহারেন সোচেয্যং ৰেদিতব্বং, উপসমাধিট্ঠানসমুদাগতস্স আপদাসু থামো ৰেদিতব্বো, পঞ্ঞাধিট্ঠানসমুদাগতস্স সাকচ্ছায পঞ্ঞা ৰেদিতব্বা. এৰং সীলাজীৰচিত্তদিট্ঠিৰিসুদ্ধিযো ৰেদিতব্বা. তথা সচ্চাধিট্ঠানসমুদাগমেন দোসাগতিং ন গচ্ছতি অৰিসংৰাদনতো, চাগাধিট্ঠানসমুদাগমেন ছন্দাগতিং ন গচ্ছতি অনভিসঙ্গতো, উপসমাধিট্ঠানসমুদাগমেন ভযাগতিং ন গচ্ছতি অনুপরোধতো, পঞ্ঞাধিট্ঠানসমুদাগমেন মোহাগতিং ন গচ্ছতি যথাভূতাৰবোধতো.

তথা পঠমেন অদুট্ঠো অধিৰাসেতি, দুতিযেন অলুদ্ধো পটিসেৰতি, ততিযেন অভীতো পরিৰজ্জেতি, চতুত্থেন অসংমূল়্হো ৰিনোদেতি. পঠমেন নেক্খম্মসুখুপ্পত্তি, ইতরেহি পৰিৰেকউপসমসম্বোধিসুখুপ্পত্তিযো হোন্তি. তথা ৰিৰেকজপীতিসুখসমাধিজপীতিসুখঅপীতিজকাযসুখ সতিপারিসুদ্ধিজউপেক্খাসুখুপ্পত্তিযো এতেহি চতূহি যথাক্কমং হোন্তীতি. এৰমনেকগুণানুবন্ধেহি চতূহি অধিট্ঠানেহি সব্বপারমিসমূহসঙ্গহো ৰেদিতব্বো. যথা চ চতূহি অধিট্ঠানেহি সব্বপারমিসঙ্গহো, এৰং করুণাপঞ্ঞাহিপীতি দট্ঠব্বং. সব্বোপি হি বোধিসম্ভারো করুণাপঞ্ঞাহি সঙ্গহিতো. করুণাপঞ্ঞাপরিগ্গহিতা হি দানাদিগুণা মহাবোধিসম্ভারা ভৰন্তি বুদ্ধত্তসিদ্ধিপরিযোসানাতি. এৰমেতাসং সঙ্গহো ৰেদিতব্বো.

কো সম্পাদনূপাযোতি –

সব্বাসং পন তাসম্পি, উপাযোতি সম্পাদনে;

অৰেকল্লাদযো অত্ত-নিয্যাতনাদযো মতা.

সকলস্সাপি হি পুঞ্ঞাদিসম্ভারস্স সম্মাসম্বোধিং উদ্দিস্স অনৰসেসসম্ভরণং অৰেকল্লকারিতাযোগেন, তত্থ চ সক্কচ্চকারিতা আদরবহুমানযোগেন, সাতচ্চকারিতা নিরন্তরপযোগেন, চিরকালাদিযোগো চ অন্তরা অৰোসানাপজ্জনেনাতি. তং পনস্স কালপরিমাণং পরতো আৰি ভৰিস্সতি. ইতি চতুরঙ্গযোগো এতাসং পারমীনং সম্পাদনূপাযো.

তথা মহাসত্তেন বোধায পটিপজ্জন্তেন সম্মাসম্বোধায বুদ্ধানং পুরেতরমেৰ অত্তা নিয্যাতেতব্বো ‘‘ইমাহং অত্তভাৰং বুদ্ধানং নিয্যাতেমী’’তি. তং তং পরিগ্গহৰত্থুঞ্চ পটিলাভতো পুরেতরমেৰ দানমুখে নিস্সজ্জিতব্বং ‘‘যং কিঞ্চি ময্হং উপ্পজ্জনকং জীৰিতপরিক্খারজাতং, তং সব্বং সতি যাচকে দস্সামি, তেসং পন দিন্নাৰসেসং এৰ মযা পরিভুঞ্জিতব্ব’’ন্তি.

এৰঞ্হিস্স সম্মদেৰ পরিচ্চাগায কতে চিত্তাভিসঙ্খারে যং উপ্পজ্জতি পরিগ্গহৰত্থু অৰিঞ্ঞাণকং, সৰিঞ্ঞাণকং ৰা, তত্থ যে ইমে পুব্বে দানে অকতপরিচযো, পরিগ্গহৰত্থুস্স পরিত্তভাৰো, উল়ারমনুঞ্ঞতা, পরিক্খযচিন্তাতি চত্তারো দানৰিনিবন্ধা. তেসু যদা মহাবোধিসত্তস্স সংৰিজ্জমানেসু দেয্যধম্মেসু, পচ্চুপট্ঠিতে চ যাচকজনে দানে চিত্তং ন পক্খন্দতি ন কমতি, তেন নিট্ঠমেত্থ গন্তব্বং ‘‘অদ্ধাহং দানে পুব্বে অকতপরিচযো, তেন মে এতরহি দাতুকম্যতা চিত্তে ন সণ্ঠাতী’’তি. সো ‘‘এৰং মে ইতো পরং দানাভিরতং চিত্তং ভৰিস্সতি, হন্দাহং ইতো পট্ঠায দানং দস্সামি, ননু মযা পটিকচ্চেৰ পরিগ্গহৰত্থুং যাচকানং পরিচ্চত্ত’’ন্তি দানং দেতি মুত্তচাগো পযতপাণি ৰোস্সগ্গরতো যাচযোগো দানসংৰিভাগরতো. এৰং মহাসত্তস্স পঠমো দানৰিনিবন্ধো হতো হোতি ৰিহতো সমুচ্ছিন্নো.

তথা মহাসত্তো দেয্যধম্মস্স পরিত্তভাৰে সতি পচ্চযৰেকল্লে ইতি পটিসঞ্চিক্খতি ‘‘অহং খো পুব্বে অদানসীলতায এতরহি এৰং পচ্চযৰেকল্লো জাতো, তস্মা ইদানি মযা পরিত্তেন ৰা হীনেন ৰা যথালদ্ধেন দেয্যধম্মেন অত্তানং পীল়েত্ৰাপি দানমেৰ দাতব্বং, যেনাহং আযতিম্পি দানপারমিং মত্থকং পাপেস্সামী’’তি সো ইতরীতরেন দানং দেতি মুত্তচাগো পযতপাণি ৰোস্সগ্গরতো যাচযোগো দানসংৰিভাগরতো. এৰং মহাসত্তস্স দুতিযো দানৰিনিবন্ধো হতো হোতি ৰিহতো সমুচ্ছিন্নো.

তথা মহাসত্তো দেয্যধম্মস্স উল়ারমনুঞ্ঞতায অদাতুকম্যতাচিত্তে উপ্পজ্জমানে ইতি পটিসঞ্চিক্খতি ‘‘ননু তযা সপ্পুরিস উল়ারতমা সব্বসেট্ঠা সম্মাসম্বোধি অভিপত্থিতা, তস্মা তদত্থং তযা উল়ারমনুঞ্ঞে এৰ দেয্যধম্মে দাতুং যুত্তরূপ’’ন্তি. সো উল়ারং, মনুঞ্ঞঞ্চ দানং দেতি মুত্তচাগো পযতপাণি ৰোস্সগ্গরতো যাচযোগো দানসংৰিভাগরতো. এৰং মহাপুরিসস্স ততিযো দানৰিনিবন্ধো হতো হোতি ৰিহতো সমুচ্ছিন্নো.

তথা মহাসত্তো দানং দেন্তো যদা দেয্যধম্মস্স পরিক্খযং পস্সতি, সো ইতি পটিসঞ্চিক্খতি ‘‘অযং খো ভোগানং সভাৰো, যদিদং খযধম্মতা ৰযধম্মতা, অপিচ মে পুব্বে তাদিসস্স দানস্স অকতত্তা এৰং ভোগানং পরিক্খযো দিস্সতি, হন্দাহং যথালদ্ধেন দেয্যধম্মেন পরিত্তেন ৰা, ৰিপুলেন ৰা দানমেৰ দদেয্যং, যেনাহং আযতিং দানপারমিযা মত্থকং পাপুণিস্সামী’তি. সো যথালদ্ধেন দানং দেতি মুত্তচাগো পযতপাণি ৰোস্সগ্গরতো যাচযোগো দানসংৰিভাগরতো. এৰং মহাসত্তস্স চতুত্থো দানৰিনিবন্ধো হতো হোতি ৰিহতো সমুচ্ছিন্নো. এৰং যে যে দানপারমিযা ৰিনিবন্ধভূতা অনত্থা, তেসং তেসং যথারহং পচ্চৰেক্খিত্ৰা পটিৰিনোদনং উপাযো. যথা চ দানপারমিযা, এৰং সীলপারমিআদীসুপি দট্ঠব্বং.

অপিচ যং মহাসত্তস্স বুদ্ধানং অত্তসন্নিয্যাতনং, তং সম্মদেৰ সব্বপারমীনং সম্পাদনূপাযো, বুদ্ধানঞ্চ অত্তানং নিয্যাতেত্ৰা ঠিতো মহাপুরিসো তত্থ তত্থ বোধিসম্ভারপারিপূরিযা ঘটেন্তো ৰাযমন্তো সরীরস্স, সুখূপকরণানঞ্চ উপচ্ছেদকেসু দুস্সহেসুপি কিচ্চেসু (কিচ্ছেসু চরিযা. অট্ঠ. পকিণ্ণককথা) দুরভিসম্ভৰেসুপি সত্তসঙ্খারসমুপনীতেসু অনত্থেসু তিব্বেসু পাণহরেসু ‘‘অযং মযা অত্তভাৰো বুদ্ধানং পরিচ্চত্তো, যং ৰা তং ৰা এত্থ হোতূ’’তি তন্নিমিত্তং ন কম্পতি ন ৰেধতি ঈসকম্পি অঞ্ঞথত্তং ন গচ্ছতি, কুসলারম্ভে অঞ্ঞদত্থু অচলাধিট্ঠানো চ হোতি, এৰং অত্তসন্নিয্যাতনম্পি এতাসং সম্পাদনূপাযো.

অপিচ সমাসতো কতাভিনীহারস্স অত্তনি সিনেহস্স পরিযাদানং, (পরিসোসনং চরিযা. অট্ঠ. পকিণ্ণককথা) পরেসু চ সিনেহস্স পরিৰড্ঢনং এতাসং সম্পাদনূপাযো. সম্মাসম্বোধিসমধিগমায হি কতমহাপণিধানস্স মহাসত্তস্স যাথাৰতো পরিজাননেন সব্বেসু ধম্মেসু অনুপলিত্তস্স অত্তনি সিনেহো পরিক্খযং পরিযাদানং গচ্ছতি, মহাকরুণাসমাযোগৰসেন (সমাসেৰনেন চরিযা. অট্ঠ. পকিণ্ণককথা) পন পিযপুত্তে ৰিয সব্বসত্তে সম্পস্সমানস্স তেসু মেত্তাকরুণাসিনেহো পরিৰড্ঢতি, ততো চ তং তদাৰত্থানুরূপং অত্তপরসন্তানেসু লোভদোসমোহৰিগমেন ৰিদূরীকতমচ্ছরিযাদিবোধিসম্ভারপটিপক্খো মহাপুরিসো দানপিযৰচনঅত্থচরিযা সমানত্ততাসঙ্খাতেহি চতূহি সঙ্গহৰত্থূহি (দী. নি. ৩.৩১৩; অ. নি. ৪.৩২) চতুরধিট্ঠানানুগতেহি অচ্চন্তং জনস্স সঙ্গহকরণেন উপরি যানত্তযে অৰতারণং, পরিপাচনঞ্চ করোতি.

মহাসত্তানঞ্হি মহাকরুণা, মহাপঞ্ঞা চ দানেন অলঙ্কতা, দানং পিযৰচনেন, পিযৰচনং অত্থচরিযায, অত্থচরিযা সমানত্ততায অলঙ্কতা, সঙ্গহিতা চ. তেসঞ্হি সব্বেপি সত্তে অত্তনা নিব্বিসেসে কত্ৰা বোধিসম্ভারেসু পটিপজ্জন্তানং সব্বত্থ সমানসুখদুক্খতায সমানত্ততাসিদ্ধি. বুদ্ধভূতানম্পি চ তেহেৰ চতূহি সঙ্গহৰত্থূহি চতুরধিট্ঠানেন পরিপূরিতাভিবুদ্ধেহি জনস্স অচ্চন্তিকসঙ্গহকরণেন অভিৰিনযনং সিজ্ঝতি. দানঞ্হি সম্মাসম্বুদ্ধানং চাগাধিট্ঠানেন পরিপূরিতাভিবুদ্ধং. পিযৰচনং সচ্চাধিট্ঠানেন, অত্থচরিযা পঞ্ঞাধিট্ঠানেন, সমানত্ততা উপসমাধিট্ঠানেন পরিপূরিতাভিবুদ্ধা. তথাগতানঞ্হি সব্বসাৰকপচ্চেকবুদ্ধেহি সমানত্ততা পরিনিব্বানে. তত্র হি নেসং অৰিসেসতো একীভাৰো. তেনেৰাহ ‘‘নত্থি ৰিমুত্তিযা নানত্ত’’তি. হোন্তি চেত্থ –

‘‘সচ্চো চাগী উপসন্তো, পঞ্ঞৰা অনুকম্পকো;

সম্ভতসব্বসম্ভারো, কং নামত্থং ন সাধযে.

মহাকারুণিকো সত্থা, হিতেসী চ উপেক্খকো;

নিরপেক্খো চ সব্বত্থ, অহো অচ্ছরিযো জিনো.

ৰিরত্তো সব্বধম্মেসু, সত্তেসু চ উপেক্খকো;

সদা সত্তহিতে যুত্তো, অহো অচ্ছরিযো জিনো.

সব্বদা সব্বসত্তানং, হিতায চ সুখায চ;

উয্যুত্তো অকিলাসূ চ, অহো অচ্ছরিযো জিনো’’তি. (চরিযা. অট্ঠ. পকিণ্ণককথা);

কিত্তকেন কালেন সম্পাদনন্তি –

পঞ্ঞাধিকাদিভেদেন, উগ্ঘাটিতঞ্ঞুআদিনা;

তিণ্ণম্পি বোধিসত্তানং, ৰসা কালো তিধা মতো.

হেট্ঠিমেন হি তাৰ পরিচ্ছেদেন চত্তারি অসঙ্খ্যেয্যানি, মহাকপ্পানং সতসহস্সঞ্চ, মজ্ঝিমেন অট্ঠ অসঙ্খ্যেয্যানি, মহাকপ্পানং সতসহস্সঞ্চ, উপরিমেন পন সোল়স অসঙ্খ্যেয্যানি, মহাকপ্পানং সতসহস্সঞ্চ. এতে চ ভেদা যথাক্কমং পঞ্ঞাধিকসদ্ধাধিকৰীরিযাধিকৰসেন ৰেদিতব্বা. পঞ্ঞাধিকানঞ্হি সদ্ধা মন্দা হোতি, পঞ্ঞা তিক্খা. সদ্ধাধিকানং পঞ্ঞা মজ্ঝিমা হোতি. ৰীরিযাধিকানং পঞ্ঞা মন্দা. পঞ্ঞানুভাৰেন চ সম্মাসম্বোধি অভিগন্তব্বাতি (সু. নি. অট্ঠ. ১.৩৪ অত্থতো সমানং) অট্ঠকথাযং ৰুত্তং.

অপরে পন ‘‘ৰীরিযস্স তিক্খমজ্ঝিমমুদুভাৰেন বোধিসত্তানং অযং কালৰিভাগো’’তি ৰদন্তি, অৰিসেসেন পন ৰিমুত্তিপরিপাচনীযানং ধম্মানং তিক্খমজ্ঝিমমুদুভাৰেন যথাৰুত্তকালভেদেন বোধিসম্ভারা তেসং পারিপূরিং গচ্ছন্তীতি তযোপেতে কালভেদা যুত্তাতিপি ৰদন্তি. এৰং তিৰিধা হি বোধিসত্তা অভিনীহারক্খণে ভৰন্তি একো উগ্ঘটিতঞ্ঞূ, একো ৰিপঞ্চিতঞ্ঞূ, একো নেয্যোতি. তেসু যো উগ্ঘটিতঞ্ঞূ, সো সম্মাসম্বুদ্ধস্স সম্মুখা চতুপ্পদগাথং সুণন্তো গাথায ততিযপদে অপরিযোসিতে এৰ ছহি অভিঞ্ঞাহি সহ পটিসম্ভিদাহি অরহত্তং অধিগন্তুং সমত্থুপনিস্সযো হোতি, সচে সাৰকবোধিযং অধিমুত্তো সিযা.

দুতিযো ভগৰতো সম্মুখা চতুপ্পদগাথং সুণন্তো অপরিযোসিতে এৰ গাথায চতুত্থপদে ছহি অভিঞ্ঞাহি অরহত্তং অধিগন্তুং সমত্থুপনিস্সযো হোতি, যদি সাৰকবোধিযং অধিমুত্তো সিযা.

ইতরো পন ভগৰতো সম্মুখা চতুপ্পদগাথং সুত্ৰা পরিযোসিতায গাথায ছহি অভিঞ্ঞাহি অরহত্তং অধিগন্তুং সমত্থুপনিস্সযো হোতি.

তযোপেতে ৰিনা কালভেদেন কতাভিনীহারা, বুদ্ধানং সন্তিকে লদ্ধব্যাকরণা চ অনুক্কমেন পারমিযো পূরেন্তা যথাক্কমং যথাৰুত্তভেদেন কালেন সম্মাসম্বোধিং পাপুণন্তি. তেসু তেসু পন কালভেদেসু অপরিপুণ্ণেসু তে তে মহাসত্তা দিৰসে দিৰসে ৰেস্সন্তরদানসদিসং মহাদানং দেন্তাপি তদনুরূপে সীলাদিসব্বপারমিধম্মে আচিনন্তাপি পঞ্চ মহাপরিচ্চাগে পরিচ্চজন্তাপি ঞাতত্থচরিযং লোকত্থচরিযং বুদ্ধত্থচরিযং পরমকোটিং পাপেন্তাপি অন্তরাৰ সম্মাসম্বুদ্ধা ভৰিস্সন্তীতি নেতং ঠানং ৰিজ্জতি. কস্মা? ঞাণস্স অপরিপচ্চনতো, বুদ্ধকারকধম্মানঞ্চ অপরিনিট্ঠানতো. পরিচ্ছিন্নকালনিপ্ফাদিতং ৰিয হি সস্সং যথাৰুত্তকালপরিচ্ছেদেন পরিনিপ্ফাদিতা সম্মাসম্বোধি তদন্তরা পন সব্বুস্সাহেন ৰাযমন্তেনাপি ন সক্কা অধিগন্তুন্তি পারমিপারিপূরি যথাৰুত্তকালৰিসেসেন সম্পজ্জতীতি ৰেদিতব্বং.

কো আনিসংসোতি –

যে তে কতাভিনীহারানং বোধিসত্তানং –

‘‘এৰং সব্বঙ্গসম্পন্না, বোধিযা নিযতা নরা;

সংসরং দীঘমদ্ধানং, কপ্পকোটিসতেহিপি.

অৰীচিম্হি নুপ্পজ্জন্তি, তথা লোকন্তরেসু চ;

নিজ্ঝামতণ্হা খুপ্পিপাসা, ন হোন্তি কালকঞ্চিকা. (কালকঞ্চিকা চরিযা. অট্ঠ. পকিণ্ণককথা);

ন হোন্তি খুদ্দকা পাণা, উপপজ্জন্তাপি দুগ্গতিং;

জাযমানা মনুস্সেসু, জচ্চন্ধা ন ভৰন্তি তে.

সোতৰেকল্লতা নত্থি, ন ভৰন্তি মূগপক্খিকা;

ইত্থিভাৰং ন গচ্ছন্তি, উভতোব্যঞ্জনপণ্ডকা.

ন ভৰন্তি পরিযাপন্না, বোধিযা নিযতা নরা;

মুত্তা আনন্তরিকেহি, সব্বত্থ সুদ্ধগোচরা.

মিচ্ছাদিট্ঠিং ন সেৰন্তি, কম্মকিরিযদস্সনা;

ৰসমানাপি সগ্গেসু, অসঞ্ঞং নুপপজ্জরে.

সুদ্ধাৰাসেসু দেৰেসু, হেতু নাম ন ৰিজ্জতি;

নেক্খম্মনিন্না সপ্পুরিসা, ৰিসংযুত্তা ভৰাভৰে;

চরন্তি লোকত্থচরিযাযো, পূরেন্তি সব্বপারমী’’তি. (অট্ঠসা. নিদানকথা; চরিযা. পকিণ্ণককথা; অপ. অট্ঠ. ১.দূরেনিদানকথা; জা. অট্ঠ. ১.দূরেনিদানকথা; বু. ৰং. অট্ঠ. ২৭.দূরেনিদানকথা); –

এৰং সংৰণ্ণিতা আনিসংসা, যে চ ‘‘সতো সম্পজানো আনন্দ বোধিসত্তো তুসিতা কাযা চৰিত্ৰা মাতুকুচ্ছিং ওক্কমতী’’তিআদিনা (ম. নি. ৩.২০৪) সোল়স অচ্ছরিযব্ভুতধম্মপ্পকারা, যে চ ‘‘সীতং ব্যপগতং হোতি, উণ্হঞ্চ ৰূপসমতী’’তিআদিনা, (খু. নি. ৪-৩১৩ পিট্ঠে) ‘‘জাযমানে খো সারিপুত্ত, বোধিসত্তে অযং দসসহস্সিলোকধাতু সঙ্কম্পতি সম্পকম্পতি সম্পৰেধতী’’তিআদিনা চ দ্ৰত্তিংস পুব্বনিমিত্তপ্পকারা, যে ৰা পনঞ্ঞেপি বোধিসত্তানং অধিপ্পাযসমিজ্ঝনং, কম্মাদীসু চ ৰসিভাৰোতি এৰমাদযো তত্থ তত্থ জাতকবুদ্ধৰংসাদীসু দস্সিতপ্পকারা আনিসংসা, তে সব্বেপি এতাসং আনিসংসা, তথা যথানিদস্সিতভেদা অলোভাদোসাদিগুণযুগল়াদযো চাতি ৰেদিতব্বা.

অপিচ যস্মা বোধিসত্তো অভিনীহারতো পট্ঠায সব্বসত্তানং পিতুসমো হোতি হিতেসিতায, দক্খিণেয্যকো গরু ভাৰনীযো পরমঞ্চ পুঞ্ঞক্খেত্তং হোতি গুণৰিসেসযোগেন, যেভুয্যেন চ মনুস্সানং পিযো হোতি, অমনুস্সানং পিযো হোতি, দেৰতাহি অনুপালীযতি, মেত্তাকরুণাপরিভাৰিতসন্তানতায ৰাল়মিগাদীহি চ অনভিভৰনীযো হোতি, যস্মিং যস্মিঞ্চ সত্তনিকাযে পচ্চাজাযতি, তস্মিং তস্মিং উল়ারেন ৰণ্ণেন উল়ারেন যসেন উল়ারেন সুখেন উল়ারেন বলেন উল়ারেন আধিপতেয্যেন অঞ্ঞে সত্তে অভিভৰতি পুঞ্ঞৰিসেসযোগতো.

অপ্পাবাধো হোতি অপ্পাতঙ্কো, সুৰিসুদ্ধা চস্স সদ্ধা হোতি সুৰিসদা, সুৰিসুদ্ধং ৰীরিযং, সতি সমাধি পঞ্ঞা সুৰিসদা, মন্দকিলেসো হোতি মন্দদরথো মন্দপরিল়াহো, কিলেসানং মন্দভাৰেনেৰ সুব্বচো হোতি পদক্খিণগ্গাহী, খমো হোতি সোরতো, সখিলো হোতি পটিসন্ধারকুসলো, অকোধনো হোতি অনুপনাহী, অমক্খী হোতি অপল়াসী, অনিস্সুকী হোতি অমচ্ছরী, অসঠো হোতি অমাযাৰী, অথদ্ধো হোতি অনতিমানী, অসারদ্ধো হোতি অপ্পমত্তো, পরতো উপতাপসহো হোতি পরেসং অনুপতাপী, যস্মিঞ্চ গামখেত্তে পটিৰসতি, তত্থ সত্তানং ভযাদযো উপদ্দৰা যেভুয্যেন অনুপ্পন্না নুপ্পজ্জন্তি, উপ্পন্না চ ৰূপসমন্তি, যেসু চ অপাযেসু উপ্পজ্জতি, ন তত্থ পচুরজনো ৰিয দুক্খেন অধিমত্তং পীল়ীযতি, ভিয্যোসো মত্তায সংৰেগভযমাপজ্জতি. তস্মা মহাপুরিসস্স যথারহং তস্মিং তস্মিং ভৰে লব্ভমানা এতে সত্তানং পিতুসমতাদক্খিণেয্যতাদযো গুণৰিসেসা আনিসংসাতি ৰেদিতব্বা.

তথা আযুসম্পদা রূপসম্পদা কুলসম্পদা ইস্সরিযসম্পদা আদেয্যৰচনতা মহানুভাৰতাতি এতেপি মহাপুরিসস্স পারমীনং আনিসংসাতি ৰেদিতব্বা. তত্থ আযুসম্পদা নাম তস্সং তস্সং উপপত্তিযং দীঘাযুকতা চিরট্ঠিতিকতা, তায যথারদ্ধানি কুসলসমাদানানি পরিযোসাপেতি, বহুঞ্চ কুসলং উপচিনোতি. রূপসম্পদা নাম অভিরূপতা দস্সনীযতা পাসাদিকতা, তায রূপপ্পমাণানং সত্তানং পসাদাৰহো হোতি সম্ভাৰনীযো. কুলসম্পদা নাম উল়ারেসু কুলেসু অভিনিব্বত্তি, তায [জাতিমদাদিমদসত্তানম্পি (মদমত্তানম্পি চরিযা. অট্ঠ. পকিণ্ণককথা)] উপসঙ্কমনীযো হোতি পযিরুপাসনীযো, তেন তে নিব্বিসেৰনে করোন্তি. ইস্সরিযসম্পদা নাম মহাৰিভৰতা, মহেসক্খতা, মহাপরিৰারতা চ, তাহি সঙ্গহিতব্বে চতূহি সঙ্গহৰত্থূহি (দী. নি. ৩.৩১৩; অ. নি. ১.২৫৬) সঙ্গহিতুং, নিগ্গহেতব্বে ধম্মেন নিগ্গহেতুঞ্চ সমত্থো হোতি. আদেয্যৰচনতা নাম সদ্ধেয্যতা পচ্চযিকতা, তায সত্তানং পমাণভূতো হোতি, অলঙ্ঘনীযা চস্স আণা হোতি. মহানুভাৰতা নাম পভাৰমহন্ততা, তায পরেহি ন অভিভুয্যতি, সযমেৰ পন পরে অঞ্ঞদত্থু অভিভৰতি ধম্মেন, সমেন, যথাভূতগুণেহি চ, এৰমেতেসং আযুসম্পদাদযো মহাপুরিসস্স পারমীনং আনিসংসা, সযঞ্চ অপরিমাণস্স পুঞ্ঞসম্ভারস্স পরিৰুদ্ধিহেতুভূতা যানত্তযে সত্তানং অৰতারণস্স পরিপাচনস্স কারণভূতাতি ৰেদিতব্বা.

কিং ফলন্তি –

সম্মাসম্বুদ্ধতা তাসং, জঞ্ঞা ফলং সমাসতো;

ৰিত্থারতো অনন্তাপ-মেয্যা গুণগণা মতা.

সমাসতো হি তাৰ সম্মাসম্বুদ্ধভাৰো এতাসং ফলং. ৰিত্থারতো পন বাত্তিংসমহাপুরিসলক্খণ (দী. নি. ২.৩৩ আদযো; ৩.১৯৮; ম. নি. ২.৩৮৬) অসীতানুব্যঞ্জন, ব্যামপ্পভাদিঅনেকগুণগণসমুজ্জলরূপকাযসম্পত্তিঅধিট্ঠানা দসবল- (ম. নি. ৪.৮; অ. নি. ১০.২১) চতুৰেসারজ্জ- (অ. নি. ৪.৮) ছঅসাধারণঞাণঅট্ঠারসাৰেণিকবুদ্ধধম্ম- (দী. নি. অট্ঠ. ৩.৩০৫;) পভুতিঅনন্তাপরিমাণগুণসমুদযোপসোভিনী ধম্মকাযসিরী, যাৰতা পন বুদ্ধগুণা যে অনেকেহিপি কপ্পেহি সম্মাসম্বুদ্ধেনাপি ৰাচায পরিযোসাপেতুং ন সক্কা, ইদমেৰ তাসং ফলং. ৰুত্তঞ্চেতং ভগৰতা –

‘‘বুদ্ধোপি বুদ্ধস্স ভণেয্য ৰণ্ণং,

কপ্পম্পি চে অঞ্ঞমভাসমানো;

খীযেথ কপ্পো চিরদীঘমন্তরে,

ৰণ্ণো ন খীযেথ তথাগতস্সা’’তি. (দী. নি. অট্ঠ. ১.৩০৪; ৩.১৪১; উদা. অট্ঠ. ৫৩; চরিযা. অট্ঠ. নিদানকথা, পকিণ্ণককথা) –

এৰমেত্থ পারমীসু পকিণ্ণককথা ৰেদিতব্বা.

এৰং যথাৰুত্তায পটিপদায যথাৰুত্তৰিভাগানং পারমীনং পূরিতভাৰং সন্ধাযাহ ‘‘সমতিংস পারমিযো পূরেত্ৰা’’তি. সতিপি মহাপরিচ্চাগানং দানপারমিভাৰে পরিচ্চাগৰিসেসভাৰদস্সনত্থং, ৰিসেসসম্ভারতাদস্সনত্থং, সুদুক্করভাৰদস্সনত্থঞ্চ তেসং ৰিসুং গহণং, ততোযেৰ চ অঙ্গপরিচ্চাগতো নযনপরিচ্চাগস্স, পরিগ্গহপরিচ্চাগভাৰসামঞ্ঞেপি ধনরজ্জপরিচ্চাগতো পুত্তদারপরিচ্চাগস্স ৰিসুং গহণং কতং, তথাযেৰ আচরিযধম্মপালত্থেরেন (দী. নি. টী. ১.৭) ৰুত্তং. আচরিযসারিপুত্তত্থেরেনপি অঙ্গুত্তরটীকাযং, (অ. নি. টী. ১.একপুগ্গলৰগ্গস্স পঠমে) কত্থচি পন পুত্তদারপরিচ্চাগে ৰিসুং কত্ৰা নযনপরিচ্চাগমঞ্ঞত্র জীৰিতপরিচ্চাগং ৰা পক্খিপিত্ৰা রজ্জপরিচ্চাগমঞ্ঞত্র পঞ্চ মহাপরিচ্চাগে ৰদন্তি.

গতপচ্চাগতিকৰত্তসঙ্খাতায (দী. নি. অট্ঠ. ১.৯; ম. নি. অট্ঠ. ১.১০.৯; সং. নি. অট্ঠ. ৩.৫.৩৬৮; ৰিভ. অট্ঠ. ৫২৩; সু. নি. অট্ঠ. ১.১.৩৫) পুব্বভাগপটিপদায সদ্ধিং অভিঞ্ঞাসমাপত্তিনিপ্ফাদনং পুব্বযোগো. দানাদীসুযেৰ সাতিসযপটিপত্তিনিপ্ফাদনং পুব্বচরিযা. যা ৰা চরিযাপিটকসঙ্গহিতা, সা পুব্বচরিযা. কেচি পন ‘‘অভিনীহারো পুব্বযোগো. দানাদিপটিপত্তি ৰা কাযৰিৰেকৰসেন একচরিযা ৰা পুব্বচরিযা’’তি ৰদন্তি. দানাদীনঞ্চেৰ অপ্পিচ্ছতাদীনঞ্চ সংসারনিব্বানেসু আদীনৰানিসংসানঞ্চ ৰিভাৰনৰসেন, সত্তানং বোধিত্তযে পতিট্ঠাপনপরিপাচনৰসেন চ পৰত্তা কথা ধম্মক্খানং. ঞাতীনমত্থস্স চরিযা ঞাতত্থচরিযা, সাপি করুণাযনৰসেনেৰ. আদি-সদ্দেন লোকত্থচরিযাদযো সঙ্গণ্হাতি. কম্মস্সকতাঞাণৰসেন, অনৰজ্জকম্মাযতনসিপ্পাযতনৰিজ্জাট্ঠানপরিচযৰসেন, খন্ধাযতনাদিপরিচযৰসেন, লক্খণত্তযতীরণৰসেন চ ঞাণচারো বুদ্ধিচরিযা, সা পনত্থতো পঞ্ঞাপারমীযেৰ, ঞাণসম্ভারদস্সনত্থং পন ৰিসুং গহণং. কোটিন্তি পরিযন্তং উক্কংসং. তথা অম্হাকম্পি ভগৰা আগতোতি এত্থাপি ‘‘দানপারমিং পূরেত্ৰা’’তিআদিনা সম্বন্ধো.

এৰং পারমিপূরণৰসেন ‘‘তথা আগতো’’তি পদস্সত্থং দস্সেত্ৰা ইদানি বোধিপক্খিযধম্মৰসেনপি দস্সেন্তো ‘‘চত্তারো সতিপট্ঠানে’’তিআদিমাহ. তত্থ সতিপট্ঠানাদিগ্গহণেন আগমনপটিপদং মত্থকং পাপেত্ৰা দস্সেতি মগ্গফলপক্খিকানঞ্ঞেৰ গহেতব্বত্তা, ৰিপস্সনাসঙ্গহিতা এৰ ৰা সতিপট্ঠানাদযো দট্ঠব্বা পুব্বভাগপটিপদায গহণতো. ভাৰেত্ৰাতি উপ্পাদেত্ৰা. ব্রূহেত্ৰাতি ৰড্ঢেত্ৰা. এত্থ চ ‘‘যেন অভিনীহারেনা’’তিআদিনা আগমনপটিপদাযআদিং দস্সেতি, ‘‘দানপারমিং পূরেত্ৰা’’তিআদিনা মজ্ঝে, ‘‘চত্তারো সতিপট্ঠানে’’তিআদিনা পরিযোসানং. তস্মা ‘‘আগতো’’তি ৰুত্তস্স আগমনস্স কারণভূতপটিপদাৰিসেসদস্সনংযেৰ তিণ্ণং নযানং ৰিসেসোতি দট্ঠব্বং. ইদানি যথাৰুত্তেন অত্থযোজনত্তযেন সিদ্ধং পঠমকারণমেৰ গাথাবন্ধৰসেন দস্সেতুং ‘‘যথেৰা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ইধলোকম্হি ৰিপস্সিআদযো মুনযো সব্বঞ্ঞুভাৰং যথাৰুত্তেন কারণত্তযেন আগতা যথেৰ, তথা পঞ্চহি চক্খূহি চক্খুমা অযং সক্যমুনিপি যেন কারণেন আগতো, তেনেস তথাগতো নাম ৰুচ্চতীতি যোজনা.

সম্পতিজাতোতি মনুস্সানং হত্থতো মুচ্চিত্ৰা মুহুত্তজাতো, ন পন মাতুকুচ্ছিতো নিক্খন্তমত্তো মাতুকুচ্ছিতো নিক্খন্তমত্তঞ্হি মহাসত্তং পঠমং ব্রহ্মানো সুৰণ্ণজালেন পটিগ্গণ্হিংসু, তেসং হত্থতো চত্তারো মহারাজানো অজিনপ্পৰেণিযা, তেসং হত্থতো মনুস্সা দুকূলচুম্বটকেন পটিগ্গণ্হিংসু, ‘‘মনুস্সানং হত্থতো মুচ্চিত্ৰা পথৰিযং পতিট্ঠিতো’’তি (দী. নি. অট্ঠ. ২.৩১) ৰক্খতি. ‘‘কথঞ্চা’’তিআদি ৰিত্থারদস্সনং. যথাহ ভগৰা মহাপদানদেসনাযং. সেতম্হি ছত্তেতি দিব্বসেতচ্ছত্তে. অনুহীরমানেতি ধারিযমানে. ‘‘অনুধারিযমানে’’তিপি ইদানি পাঠো. ‘‘এত্থ চ ছত্তগ্গহণেনেৰ খগ্গদীনি পঞ্চ ককুধভণ্ডানিপি গহিতানেৰাতি দট্ঠব্বং. খগ্গতালৰণ্টমোরহত্থকৰালবীজনীউণ্হীসপট্টাপি হি ছত্তেন সহ তদা উপট্ঠিতা অহেসুং. ছত্তাদীনিযেৰ চ তদা পঞ্ঞাযিংসু, ন ছত্তাদিগাহকা’’তি (দী. নি. টী. ১.৭) আচরিযধম্মপালত্থেরেন ৰুত্তং, আচরিযসারিপুত্তত্থেরেনাপি অঙ্গুত্তরটীকাযং (অ. নি. টী. ১.একপুগ্গলৰগ্গস্স পঠমে) এৰং সতি তালৰণ্টাদীনম্পি ককুধভণ্ডসমঞ্ঞা. অপিচ খগ্গাদীনি ককুধভণ্ডানি, তদঞ্ঞানিপি তালৰণ্টাদীনি তদা উপট্ঠিতানীতি অধিপ্পাযেন তথা ৰুত্তং.

সব্বা চ দিসাতি দস দিসা. অনুৰিলোকেতীতি পুঞ্ঞানুভাৰেন লোকৰিৰরণপাটিহারিযে জাতে পঞ্ঞাযমানং দসসহস্সিলোকধাতুং মংসচক্খুনাৰ ওলোকেতীতি অত্থো. নযিদং সব্বদিসানুৰিলোকনং সত্তপদৰীতিহারুত্তরকালং পঠমমেৰানুৰিলোকনতো. মহাসত্তো হি মনুস্সানং হত্থতো মুচ্চিত্ৰা পুরত্থিমং দিসং ওলোকেসি. তত্থ দেৰমনুস্সা গন্ধমালাদীহি পূজযমানা ‘‘মহাপুরিস ইধ তুম্হেহি সদিসোপি নত্থি, কুতো তযা উত্তরিতরো’’তি আহংসু. এৰং চতস্সো দিসা চতস্সো অনুদিসা হেট্ঠা উপরীতি সব্বা দিসাঅনুৰিলোকেত্ৰা সব্বত্থ অত্তনা সদিসমদিস্ৰা ‘‘অযং উত্তরা দিসা’’তি সত্তপদৰীতিহারেন অগমাসীতি আচরিযধম্মপালত্থেরেন (দী. নি. টী. ১.৭) আচরিযসারিপুত্তত্থেরেন (অ. নি. টী. ১.একপুগ্গলৰগ্গস্স পঠমে) চ ৰুত্তং. মহাপদানসুত্তট্ঠকথাযম্পি (দী. নি. অট্ঠ. ২.৩১) এৰমেৰ ৰণ্ণিতং. তস্মা সত্তপদৰীতিহারতো পঠমং সব্বদিসানুৰিলোকনং কত্ৰা সত্তপদৰীতিহারেন গন্ত্ৰা তদুপরি আসভিং ৰাচং ভাসতীতি দট্ঠব্বং. ইধ, পন অঞ্ঞাসু চ অট্ঠকথাসু সমেহি পাদেহি পতিট্ঠহনতো পট্ঠায যাৰ আসভীৰাচাভাসনং তাৰ যথাক্কমং এৰ পুব্বনিমিত্তভাৰং ৰিভাৰেন্তো ‘‘সত্তমপদূপরি ঠত্ৰা সব্বদিসানুৰিলোকনং সব্বঞ্ঞুতানাৰরণঞাণপটিলাভস্সা’’তিআদীনি ৰদতি, এৰম্পি যথা ন ৰিরুজ্ঝতি, তথা এৰ অত্থো গহেতব্বো. ‘‘সত্তমপদূপরি ঠত্ৰা’’তি চ পাঠো পচ্ছা পমাদলেখৰসেন এদিসেন ৰচনক্কমেন মহাপদানট্ঠকথাযমদিস্সমানত্তাতি. আসভিন্তি উত্তমং, অকম্পনিকং ৰা, নিব্ভযন্তি অত্থো. উসভস্স ইদন্তি হি আসভং, সূরভাৰো, তেন যুত্তত্তা পনাযং ৰাচা ‘‘আসভী’’তি ৰুচ্চতি. অগ্গোতি সব্বপঠমো. জেট্ঠো, সেট্ঠোতি চ তস্সেৰ ৰেৰচনং. সদ্দত্থমত্ততো পন অগ্গোতি গুণেহি সব্বপধানো. জেট্ঠোতি গুণৰসেনেৰ সব্বেসং ৰুদ্ধতমো, গুণেহি মহল্লকতমোতি ৰুত্তং হোতি. সেট্ঠোতি গুণৰসেনেৰ সব্বেসং পসট্ঠতমো. লোকস্সাতি ৰিভত্তাৰধিভূতে নিস্সক্কত্থে সামিৰচনং. অযমন্তিমা জাতি, নত্থি দানি পুনব্ভৰোতি ইমস্মিং অত্তভাৰে পত্তব্বং অরহত্তং ব্যাকাসি তব্বসেনেৰ পুনব্ভৰাভাৰতো.

ইদানি তথাগমনং সম্ভাৰেন্তো ‘‘তঞ্চস্সা’’তিআদিমাহ. পুব্বনিমিত্তভাৰেন তথং অৰিতথন্তি সম্বন্ধো. ৰিসেসাধিগমানন্তি গুণৰিসেসাধিগমানং. তদেৰত্থং ৰিত্থারতো দস্সেতি ‘‘যঞ্হী’’তিআদিনা. তত্থ ন্তি কিরিযাপরামসনং, তেন ‘‘পতিট্ঠহী’’তি এত্থ পকতিযত্থংপতিট্ঠানকিরিযং পরামসতি. ইদমস্সাতি ইদং পতিট্ঠহনং অস্স ভগৰতো. পটিলাভসদ্দে সামিনিদ্দেসো চেস, কত্তুনিদ্দেসো ৰা. পুব্বনিমিত্তন্তি তপ্পটিলাভসঙ্খাতস্স আযতিং উপ্পজ্জমানকস্স হিতস্স পঠমং পৰত্তং সঞ্জাননকারণং. ভগৰতো হি অচ্ছরিযব্ভুতগুণৰিসেসাধিগমনে পঞ্চ মহাসুপিনাদযো ৰিয এতানি সঞ্জানননিমিত্তানি পাতুভৰন্তি, যথা তং লোকে পুঞ্ঞৰন্তানং পুঞ্ঞফলৰিসেসাধিগমনেতি.

সব্বলোকুত্তরভাৰস্সাতি সব্বলোকানমুত্তমভাৰস্স, সব্বলোকাতিক্কমনভাৰস্স ৰা. সত্ত পদানি সত্তপদং, তস্স ৰীতিহারো ৰিসেসেন অতিহরণং সত্তপদৰীতিহারো, সত্তপদনিক্খেপোতি অত্থো. সো পন সমগমনে দ্ৰিন্নং পদানমন্তরে মুট্ঠিরতনমত্তন্তি ৰুত্তং.

‘‘অনেকসাখঞ্চ সহস্সমণ্ডলং,

ছত্তং মরূ ধারযুমন্তলিক্খে;

সুৰণ্ণদণ্ডা ৰীতিপতন্তি চামরা,

ন দিস্সরে চামরছত্তগাহকা’’তি. (সু. নি. ৬৯৩); –

সুত্তনিপাতে নাল়কসুত্তে আযস্মতা আনন্দত্থেরেন ৰুত্তং নিদানগাথাপদং সন্ধায ‘‘সুৰণ্ণদণ্ডা ৰীতিপতন্তি চামরাতি এত্থা’’তি ৰুত্তং. এত্থাতি হি এতস্মিং গাথাপদেতি অত্থো. মহাপদানসুত্তে অনাগতত্তা পন চামরুক্খেপস্স তথা ৰচনং দট্ঠব্বং. তত্থ আগতানুসারেন হি ইধ পুব্বনিমিত্তভাৰং ৰদতি, চমরো নাম মিগৰিসেসো. যস্স ৰালেন রাজককুধভূতং ৰালবীজনিং করোন্তি, তস্স অযন্তি চামরী. তস্সা উক্খেপো তথা, ৰুত্তো সোতি ৰুত্তচামরুক্খেপো. অরহত্তৰিমুত্তিৰরৰিমলসেতচ্ছত্তপটিলাভস্সাতি অরহত্তফলসমাপত্তিসঙ্খাতৰরৰিমলসেতচ্ছত্তপটিলাভস্স. সত্তমপদূপরীতি এত্থ পদ-সদ্দো পদৰল়ঞ্জনৰাচকো, তস্মা সত্তমস্স পদৰল়ঞ্জনস্স উপরীতি অত্থো. সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণমেৰ সব্বত্থ অপ্পটিহতচারতায অনাৰরণন্তি আহ ‘‘সব্বঞ্ঞুতানাৰরণঞাণপটিলাভস্সা’’তি. তথা অযং ভগৰা…পে… পুব্বনিমিত্তভাৰনাতি এত্থ ‘‘যঞ্হী’’তিআদি অধিকারত্তা, গম্যমানত্তা চ ন ৰুত্তং, এতেন চ অভিজাতিযং ধম্মতাৰসেন উপ্পজ্জনকৰিসেসা সব্ববোধিসত্তানং সাধারণাতি দস্সেতি. পারমিতানিস্সন্দা হি তে.

পোরাণাতি অট্ঠকথাচরিযা. গৰম্পতি উসভো সমেহি পাদেহি ৰসূনং রতনানং ধারণতো ৰসুন্দরসঙ্খাতং ভূমিং ফুসী যথা, তথা মনুস্সানং হত্থতো মুচ্চিত্ৰা মুহুত্তজাতো সো গোতমো সমেহি পাদেহি ৰসুন্ধরং ফুসীতি অত্থো. ৰিক্কমীতি অগমাসি. সত্ত পদানীতি সত্তপদৰল়ঞ্জনট্ঠানানি. অচ্চন্তসংযোগে চেতং উপযোগৰচনং, সত্তপদৰারেহীতি ৰা করণত্থো উত্তরপদলোপৰসেন দট্ঠব্বো. মরূতি দেৰা যথামরিযাদং মরণসভাৰতো. সমাতি ৰিলোকনসমতায সমা সদিসিযো. মহাপুরিসো হি যথা একং দিসং ৰিলোকেসি, এৰং সেসদিসাপি, ন কত্থচি ৰিলোকনে ৰিনিবন্ধো তস্স অহোসি, সমাতি ৰা ৰিলোকেতুং যুত্তাতি অত্থো. ন হি তদা বোধিসত্তস্স ৰিরূপবীভচ্ছৰিসমরূপানি ৰিলোকেতুমযুত্তানি দিসাসু উপট্ঠহন্তি, ৰিস্সট্ঠমঞ্জূৰিঞ্ঞেয্যাদিৰসেন অট্ঠঙ্গুপেতং গিরং অব্ভুদীরযি পব্বতমুদ্ধনিট্ঠিতো সীহো যথা অভিনদীতি অত্থো.

এৰং কাযগমনত্থেন গতসদ্দেন তথাগতসদ্দং নিদ্দিসিত্ৰা ইদানি ঞাণগমনত্থেন নিদ্দিসিতুং ‘‘অথ ৰা’’তিআদিমাহ. তত্থ ‘‘যথা ৰিপস্সী ভগৰা’’তিআদীসুপি ‘‘নেক্খম্মেন কামচ্ছন্দং পহাযা’’তিআদিনা যোজেতব্বং. নেক্খম্মেনাতি অলোভপধানেন কুসলচিত্তুপ্পাদেন. কুসলা হি ধম্মা ইধ নেক্খম্মং তেসং সব্বেসম্পি কামচ্ছন্দপটিপক্খত্তা, ন পব্বজ্জাদযো এৰ. ‘‘পঠমজ্ঝানেনা’’তিপি ৰদন্তি কেচি, তদযুত্তমেৰ পঠমজ্ঝানস্স পুব্বভাগপটিপদায এৰ ইধ ইচ্ছিতত্তা. পহাযাতি পজহিত্ৰা. গতোতি উত্তরিৰিসেসং ঞাণগমনেন পটিপন্নো. পহাযাতি ৰা পহানহেতু, পহানে ৰা সতি. হেতুলক্খণত্থেসু হি অযং ত্ৰা-সদ্দো ‘‘সক্কো হুত্ৰা নিব্বত্তী’’তিআদীসু (দী. নি. অট্ঠ. ২.৩৫৫) ৰিয. কামচ্ছন্দাদিপ্পহানহেতুকঞ্চ ‘‘গতো’’তি এত্থ ৰুত্তং অৰবোধসঙ্খাতং, পটিপত্তিসঙ্খাতং ৰা গমনং কামচ্ছন্দাদিপ্পহানেন চ তং লক্খীযতি, এস নযো ‘‘পদালেত্ৰা’’তিআদীসুপি. অব্যাপাদেনাতি মেত্তায. আলোকসঞ্ঞাযাতি ৰিভূতং কত্ৰা মনসিকারেন উপট্ঠিতালোকসঞ্জাননেন. অৰিক্খেপেনাতি সমাধিনা. ধম্মৰৰত্থানেনাতি কুসলাদিধম্মানং যাথাৰনিচ্ছযেন, সপ্পচ্চযনামরূপৰৰত্থানেনাতিপি ৰদন্তি.

এৰং কামচ্ছন্দাদিনীৰরণপ্পহানেন ‘‘অভিজ্ঝং লোকে পহাযা’’তিআদিনা ৰুত্তায পঠমজ্ঝানস্স পুব্বভাগপটিপদায ভগৰতো ঞাণগমনৰিসিট্ঠং তথাগতভাৰং দস্সেত্ৰা ইদানি সহ উপাযেন অট্ঠহি সমাপত্তীহি, অট্ঠারসহি চ মহাৰিপস্সনাহি তং দস্সেতুং ‘‘ঞাণেনা’’তিআদিমাহ. নামরূপপরিগ্গহকঙ্খাৰিতরণানঞ্হি ৰিনিবন্ধভূতস্স মোহস্স দূরীকরণেন ঞাতপরিঞ্ঞাযং ঠিতস্স অনিচ্চসঞ্ঞাদযো সিজ্ঝন্তি, তস্মা অৰিজ্জাপদালনং ৰিপস্সনায উপাযো. তথা ঝানসমাপত্তীসু অভিরতিনিমিত্তেন পামোজ্জেন, তত্থ অনভিরতিযা ৰিনোদিতায ঝানাদীনং সমধিগমোতি সমাপত্তিযা অরতিৰিনোদনং উপাযো. সমাপত্তিৰিপস্সনানুক্কমেন পন উপরি ৰক্খমাননযেন নিদ্দিসিতব্বেপি নীৰরণসভাৰায অৰিজ্জায হেট্ঠা কামচ্ছন্দাদিৰসেন দস্সিতনীৰরণেসুপি সঙ্গহদস্সনত্থং উপ্পটিপাটিনিদ্দেসো দট্ঠব্বো.

সমাপত্তিৰিহারপৰেসননিবন্ধনেন নীৰরণানি কৰাটসদিসানীতি আহ ‘‘নীৰরণকৰাটং উগ্ঘাটেত্ৰা’’তি. ‘‘রত্তিং অনুৰিতক্কেত্ৰা অনুৰিচারেত্ৰা দিৰা কম্মন্তে পযোজেতী’’তি মজ্ঝিমাগমৰরে মূলপণ্ণাসকে ৰম্মিকসুত্তে (ম. নি. ১.২৪৯) ৰুত্তট্ঠানে ৰিয ৰিতক্কৰিচারা ৰূপসমা [ধূমাযনা (দী. নি. টী. ১.৭)] অধিপ্পেতাতি সন্ধায ‘‘ৰিতক্কৰিচারধূমং ৰূপসমেত্ৰা’’তি ৰুত্তং, ৰিতক্কৰিচারসঙ্খাতং ধূমং ৰূপসমেত্ৰাতি অত্থো. ‘‘ৰিতক্কৰিচার’’মিচ্চেৰ অধুনা পাঠো, সো ন পোরাণো আচরিযধম্মপালত্থেরেন, আচরিযসারিপুত্তত্থেরেন চ যথাৰুত্তপাঠস্সেৰ উদ্ধতত্তা. ৰিরাজেত্ৰাতি জিগুচ্ছিত্ৰা, সমতিক্কমিত্ৰা ৰা. তদুভযত্থো হেস ‘‘পীতিযা চ ৰিরাগা’’তিআদীসু (দী. নি. ১.৭; ম. নি. ৩.১৫৫; পারা. ১১; ৰিভ. ৬২৫) ৰিয. কামং পঠমজ্ঝানূপচারে এৰ দুক্খং, চতুত্থজ্ঝানূপচারে এৰ চ সুখং পহীযতি, অতিসযপ্পহানং পন সন্ধাযাহ ‘‘চতুত্থজ্ঝানেন সুখদুক্খং পহাযা’’তি.

রূপসঞ্ঞাতি সঞ্ঞাসীসেন রূপাৰচরজ্ঝানানি চেৰ তদারম্মণানি চ ৰুত্তানি. রূপাৰচরজ্ঝানম্পি হি ‘‘রূপ’’ন্তি ৰুচ্চতি উত্তরপদলোপেন ‘‘রূপী রূপানি পস্সতী’’তিআদীসু (ধ. স. ২৪৮) তস্স আরম্মণম্পি কসিণরূপং পুরিমপদলোপেন ‘‘বহিদ্ধা রূপানি পস্সতি সুৰণ্ণদুব্বণ্ণানী’’তিআদীসু (ধ. স. ২২৩ আদযো) তস্মা ইধ রূপে রূপজ্ঝানে তংসহগতা সঞ্ঞা রূপসঞ্ঞাতি এৰং সঞ্ঞাসীসেন রূপাৰচরজ্ঝানানি ৰুত্তানি, রূপং সঞ্ঞা অস্সাতি রূপসঞ্ঞং, রূপসঞ্ঞাসমন্নাগতন্তি ৰুত্তং হোতি. এৰং পথৰীকসিণাদিভেদস্স তদারম্মণস্স চেতং অধিৰচনন্তি ৰেদিতব্বং. পটিঘসঞ্ঞাতি চক্খাদীনং ৰত্থূনং, রূপাদীনং আরম্মণানঞ্চ পটিঘাতেন পটিহননেন ৰিসযিৰিসযসমোধানেন সমুপ্পন্না দ্ৰিপঞ্চৰিঞ্ঞাণসহগতা সঞ্ঞা. নানত্তসঞ্ঞাতি অট্ঠ কামাৰচরকুসলসঞ্ঞা, দ্ৰাদস অকুসলসঞ্ঞা, একাদস কামাৰচরকুসলৰিপাকসঞ্ঞা, দ্ৰে অকুসলৰিপাকসঞ্ঞা, একাদস কামাৰচরকিরিযসঞ্ঞাতি এতাসং চতুচত্তালীসসঞ্ঞানমেতং অধিৰচনং. এতা হি যস্মা রূপসদ্দাদিভেদে নানত্তে নানাসভাৰে গোচরে পৰত্তন্তি, যস্মা চ নানত্তা নানাসভাৰা অঞ্ঞমঞ্ঞং অসদিসা, তস্মা ‘‘নানত্তসঞ্ঞা’’তি ৰুচ্চন্তি.

অনিচ্চস্স, অনিচ্চন্তি ৰা অনুপস্সনা অনিচ্চানুপস্সনা, তেভূমকধম্মানং অনিচ্চতং গহেত্ৰা পৰত্তায ৰিপস্সনাযেতং নামং. নিচ্চসঞ্ঞন্তি সঙ্খতধম্মে ‘‘নিচ্চা সস্সতা’’তি পৰত্তমিচ্ছাসঞ্ঞং, সঞ্ঞাসীসেন চেত্থ দিট্ঠিচিত্তানম্পি গহণং দট্ঠব্বং. এস নযো ইতো পরেসুপি. নিব্বিদানুপস্সনাযাতি সঙ্খারেসু নিব্বিন্দনাকারেন পৰত্তায অনুপস্সনায. নন্দিন্তি সপ্পীতিকতণ্হং. ৰিরাগানুপস্সনাযাতি সঙ্খারেসু ৰিরজ্জনাকারেন পৰত্তায অনুপস্সনায. নিরোধানুপস্সনাযাতি সঙ্খারানং নিরোধস্স অনুপস্সনায, ‘‘তে সঙ্খারা নিরুজ্ঝন্তিযেৰ, আযতিং সমুদযৰসেন ন উপ্পজ্জন্তী’’তি এৰং ৰা অনুপস্সনা নিরোধানুপস্সনা. তেনেৰাহ ‘‘নিরোধানুপস্সনায নিরোধেতি, নো সমুদেতী’’তি. মুঞ্চিতুকম্যতা হি অযং বলপ্পত্তাতি. পটিনিস্সজ্জনাকারেন পৰত্তা অনুপস্সনা পটিনিস্সগ্গানুপস্সনা. পটিসঙ্খাসন্তিট্ঠনা হি অযং. আদানন্তি নিচ্চাদিৰসেন গহণং. সন্ততিসমূহকিচ্চারম্মণানং ৰসেন একত্তগ্গহণং ঘনসঞ্ঞা. আযূহনং অভিসঙ্খরণং. অৰত্থাৰিসেসাপত্তি ৰিপরিণামো. ধুৰসঞ্ঞন্তি থিরভাৰগ্গহণসঞ্ঞং. নিমিত্তন্তি সমূহাদিঘনৰসেন সকিচ্চপরিচ্ছেদতায সঙ্খারানং সৰিগ্গহতং. পণিধিন্তি রাগাদিপণিধিং. সা পনত্থতো তণ্হাৰসেন সঙ্খারেসু নিন্নতা.

অভিনিৰেসন্তি অত্তানুদিট্ঠিং. অনিচ্চাদিৰসেন সব্বধম্মতীরণং অধিপঞ্ঞাধম্মৰিপস্সনা. সারাদানাভিনিৰিসেন্তি অসারে সারগ্গহণৰিপল্লাসং. ইস্সরকুত্তাদিৰসেন লোকো সমুপ্পন্নোতি অভিনিৰেসো সম্মোহাভিনিৰেসো নাম. কেচি পন ‘‘অহোসিং নু খো অহমতীতমদ্ধান’ন্তিআদিনা পৰত্তসংসযাপত্তি সম্মোহাভিনিৰেসো’’তি ৰদন্তি. সঙ্খারেসু লেণতাণভাৰগ্গহণং আলযাভিনিৰেসো. ‘‘আলযরতা আলযসমুদিতা’’তি (দী. নি. ২.৬৪; ম. নি. ১.২৮১; ২.৩৩৭; মহাৰ. ৭, ৮) ৰচনতো আলযো ৰুচ্চতি তণ্হা, সাযেৰ চক্খাদীসু, রূপাদীসু চ অভিনিৰেসৰসেন পৰত্তিযা আলযাভিনিৰেসোতি কেচি. ‘‘এৰংৰিধা সঙ্খারা পটিনিস্সজ্জীযন্তী’তি পৰত্তঞাণং পটিসঙ্খানুপস্সনা. ৰট্টতো ৰিগতত্তা ৰিৰট্টং, নিব্বানং, তত্থ আরম্মণকরণসঙ্খাতেন অনুপস্সনেন পৰত্তিযা ৰিৰট্টানুপস্সনা, গোত্রভু. সংযোগাভিনিৰেসন্তি সংযুজ্জনৰসেন সঙ্খারেসু অভিনিৰিসনং. দিট্ঠেকট্ঠেতি দিট্ঠিযা সহজাতেকট্ঠে, পহানেকট্ঠে চ. ওল়ারিকেতি উপরিমগ্গৰজ্ঝে কিলেসে অপেক্খিত্ৰা ৰুত্তং, অঞ্ঞথা দস্সনপহাতব্বা চ দুতিযমগ্গৰজ্ঝেহিপি ওল়ারিকাতি তেসম্পি তব্বচনীযতা সিযা. অণুসহগতেতি অণুভূতে. তব্ভাৰৰুত্তিকো হি এত্থ সহগতসদ্দো. ইদং পন হেট্ঠিমমগ্গৰজ্ঝে অপেক্খিত্ৰা ৰুত্তং. সব্বকিলেসেতি অৰসিট্ঠসব্বকিলেসে. ন হি পঠমাদিমগ্গেহি পহীনা কিলেসা পুন পহীযন্তি. সব্বসদ্দো চেত্থ সপ্পদেসৰিসযো ‘‘সব্বে তসন্তি দণ্ডস্সা’’তিআদীসু ৰিয (ধ. প. ১২৯).

কক্খল়ত্তং কঠিনভাৰো. পগ্ঘরণং দ্রৰভাৰো. লোকিযৰাযুনা ভস্তস্স ৰিয যেন তংতংকলাপস্স উদ্ধুমাযনং, থম্ভভাৰো ৰা, তং ৰিত্থম্ভনং. ৰিজ্জমানেপি কলাপন্তরভূতানং কলাপন্তরভূতেহি ফুট্ঠভাৰে তংতংভূতৰিৰিত্ততা রূপপরিযন্তো আকাসোতি যেসং যো পরিচ্ছেদো, তেহি সো অসম্ফুট্ঠোৰ, অঞ্ঞথা ভূতানং পরিচ্ছেদভাৰো ন সিযা ব্যাপিতভাৰাপত্তিতো. যস্মিং কলাপে ভূতানং পরিচ্ছেদো, তেহি তত্থ অসম্ফুট্ঠভাৰো অসম্ফুট্ঠলক্খণং, তেনাহ ভগৰা আকাসধাতুনিদ্দেসে ‘‘অসম্ফুট্ঠো চতূহি মহাভূতেহী’’তি (ধ. স. ৬৩৭).

ৰিরোধিপচ্চযসন্নিপাতে ৰিসদিসুপ্পত্তি রুপ্পনং. চেতনাপধানত্তা সঙ্খারক্খন্ধধম্মানং চেতনাৰসেনেতং ৰুত্তং ‘‘সঙ্খারানং অভিসঙ্খরণলক্খণ’’ন্তি. তথা হি সুত্তন্তভাজনিযে সঙ্খারক্খন্ধৰিভঙ্গে ‘‘চক্খুসম্ফস্সজা চেতনা’’তিআদিনা (ৰিভ. ১২) চেতনাৰ ৰিভত্তা. অভিসঙ্খারলক্খণা চ চেতনা. যথাহ ‘‘তত্থ কতমো পুঞ্ঞাভিসঙ্খারো, কুসলা চেতনা’’তিআদি (ৰিভ. ২২৬) সম্পযুত্তধম্মানং আরম্মণে ঠপনং অভিনিরোপনং. আরম্মণানমনুবন্ধনং অনুমজ্জনং. সৰিপ্ফারিকতা ফরণং. অধিমুচ্চনং সদ্দহনং অধিমোক্খো. অস্সদ্ধিযেতি অস্সদ্ধিযহেতু. নিমিত্তত্থে চেতং ভুম্মং. এস নযো কোসজ্জাদীসুপি. কাযচিত্তপরিল়াহূপসমো ৰূপসমলক্খণং. লীনুদ্ধচ্চরহিতে অধিচিত্তে ৰত্তমানে পগ্গহনিগ্গহসম্পহংসনেসু অব্যাৰটতায অজ্ঝুপেক্খনং পটিসঙ্খানং পক্খপাতুপচ্ছেদতো.

মুসাৰাদাদীনং ৰিসংৰাদনাদিকিচ্চতায লূখানং অপরিগ্গাহকানং পটিপক্খভাৰতো পরিগ্গাহকসভাৰা সম্মাৰাচা সিনিদ্ধভাৰতো সম্পযুত্তধম্মে, সম্মাৰাচাপচ্চযসুভাসিতং সোতারঞ্চ পুগ্গলং পরিগ্গণ্হাতীতি সা পরিগ্গহলক্খণা. কাযিককিরিযা কিঞ্চি কত্তব্বং সমুট্ঠাপেতি, সযঞ্চ সমুট্ঠানং ঘটনং হোতীতি সম্মাকম্মন্তসঙ্খাতা ৰিরতি সমুট্ঠানলক্খণাতি দট্ঠব্বা, সম্পযুত্তধম্মানং ৰা উক্খিপনং সমুট্ঠানং কাযিককিরিযায ভারুক্খিপনং ৰিয. জীৰমানস্স সত্তস্স, সম্পযুত্তধম্মানং ৰা জীৰিতিন্দ্রিযৰুত্তিযা, আজীৰস্সেৰ ৰা সুদ্ধি ৰোদানং.

‘‘সঙ্খারা’’তি ইধ চেতনা অধিপ্পেতা, ন পন ‘‘সঙ্খারা সঙ্খারক্খন্ধো’’তিআদীসু (ধ. স. ৫৮৩, ৯৮৫; ৰিভ. ১, ২০, ৫২) ৰিয সমপঞ্ঞাসচেতসিকাতি ৰুত্তং ‘‘সঙ্খারানং চেতনালক্খণ’’ন্তি. অৰিজ্জাপচ্চযা হি পুঞ্ঞাভিসঙ্খারাদিকাৰ চেতনা. আরম্মণাভিমুখভাৰো নমনং. আযতনং পৰত্তনং. সল়াযতনৰসেন হি চিত্তচেতসিকানং পৰত্তি. তণ্হায হেতুলক্খণতি এত্থ ৰট্টস্স জনকহেতুভাৰো তণ্হায হেতুলক্খণং, মগ্গস্স পন ৰক্খমানস্স নিব্বানসম্পাপকত্তন্তি অযমেতেসং ৰিসেসো. আরম্মণস্স গহণলক্খণং. পুন উপ্পত্তিযা আযূহনলক্খণং. সত্তজীৰতো সুঞ্ঞতালক্খণং. পদহনং উস্সাহনং. ইজ্ঝনং সম্পত্তি. ৰট্টতো নিস্সরণং নিয্যানং. অৰিপরীতভাৰো তথলক্খণং. অঞ্ঞমঞ্ঞানতিৰত্তনং একরসো, অনূনাধিকভাৰোৰ. যুগনদ্ধা নাম সমথৰিপস্সনা অঞ্ঞমঞ্ঞোপকারতায যুগল়ৰসেন বন্ধিতব্বতো. ‘‘সদ্ধাপঞ্ঞা পগ্গহাৰিক্খেপা’’তিপি ৰদন্তি. চিত্তৰিসুদ্ধি নাম সমাধি. দিট্ঠিৰিসুদ্ধি নাম পঞ্ঞা. খযোতি কিলেসক্খযো মগ্গো, তস্মিং পৰত্তস্স সম্মাদিট্ঠিসঙ্খাতস্স ঞাণস্স সমুচ্ছেদনলক্খণং. কিলেসানমনুপ্পাদপরিযোসানতায অনুপ্পাদো, ফলং. কিলেসৰূপসমো পস্সদ্ধি. ছন্দস্সাতি কত্তুকামতাছন্দস্স. পতিট্ঠাভাৰো মূললক্খণং. আরম্মণপটিপাদকতায সম্পযুত্ত-ধম্মানমুপ্পত্তিহেতুতা সমুট্ঠাপনলক্খণং. ৰিসযাদিসন্নিপাতেন গহেতব্বাকারো সমোধানং. যা ‘‘সঙ্গতী’’তি ৰুচ্চতি ‘‘তিণ্ণং সঙ্গতি ফস্সো’’তিআদীসু. সমং, সম্মা ৰা ওদহন্তি সম্পিণ্ডিতা ভৰন্তি সম্পযুত্তধম্মা অনেনাতিপি সমোধানং, ফস্সো, তব্ভাৰো সমোধানলক্খণং. সমোসরন্তি সন্নিপতন্তি এত্থাতি সমোসরণং, ৰেদনা. তায হি ৰিনা অপ্পৰত্তমানা সম্পযুত্তধম্মা ৰেদনানুভৰননিমিত্তং সমোসটা ৰিয হোন্তীতি এৰং ৰুত্তং, তব্ভাৰো সমোসরণলক্খণং. পাসাদাদীসু গোপানসীনং কূটং ৰিয সম্পযুত্তধম্মানং পামোক্খভাৰো পমুখলক্খণং. সতিযা সব্বত্থকত্তা সম্পযুত্তানং অধিপতিভাৰো আধিপতেয্যলক্খণং. ততো সম্পযুত্তধম্মতো, তেসং ৰা সম্পযুত্তধম্মানং উত্তরি পধানং ততুত্তরি, তব্ভাৰো ততুত্তরিযলক্খণং. পঞ্ঞুত্তরা হি কুসলা ধম্মা. ৰিমুত্তীতি ফলং কিলেসেহি ৰিমুচ্চিত্থাতি কত্ৰা. তং পন সীলাদিগুণসারস্স পরমুক্কংসভাৰেন সারং. ততো উত্তরি ধম্মস্সাভাৰতো পরিযোসানং. অযঞ্চ লক্খণৰিভাগো ছধাতুপঞ্চঝানঙ্গাদিৰসেন তংতংসুত্তপদানুসারেন পোরাণট্ঠকথাযমাগতনযেন ৰুত্তোতি দট্ঠব্বং. তথা হি পুব্বে ৰুত্তোপি কোচি ধম্মো পরিযাযন্তরপ্পকাসনত্থং পুন দস্সিতো. ততো এৰ চ ‘‘ছন্দমূলকা ধম্মা মনসিকারসমুট্ঠানা ফস্সসমোধানা ৰেদনাসমোসরণা’’তি ‘‘পঞ্ঞুত্তরা কুসলা ধম্মা’’তি, ‘‘ৰিমুত্তিসারমিদং ব্রহ্মচরিয’’ন্তি, ‘‘নিব্বানোগধঞ্হি আৰুসো ব্রহ্মচরিযং নিব্বানপরিযোসান’’ন্তি [সং. নি. ৩.৫১২ (অত্থতো সমানং)] চ সুত্তপদানং ৰসেন ছন্দস্স মূললক্খণ’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তেসং তেসং ধম্মানং তথং অৰিতথং লক্খণং আগতোতি অত্থং দস্সেতি ‘‘এৰ’’ন্তিআদিনা. তং পন গমনং ইধ ঞাণগমনমেৰাতি ৰুত্তং ‘‘ঞাণগতিযা’’তি. সতিপি গতসদ্দস্স অৰবোধনত্থভাৰে ঞাণগমনত্থেনেৰেসো সিদ্ধোতি ন ৰুত্তো. আ-সদ্দস্স চেত্থ গতসদ্দানুৰত্তিমত্তমেৰ. তেনাহ ‘‘পত্তো অনুপ্পত্তো’’তি.

অৰিপরীতসভাৰত্তা ‘‘তথধম্মা নাম চত্তারি অরিযসচ্চানী’’তি ৰুত্তং. অৰিপরীতসভাৰতো তথানি. অমুসাসভাৰতো অৰিতথানি. অঞ্ঞাকাররহিততো অনঞ্ঞথানি. সচ্চসংযুত্তাদীসু আগতং পরিপুণ্ণসচ্চচতুক্ককথং সন্ধায ‘‘ইতি ৰিত্থারো’’তি আহ. ‘‘তস্মা’’তি ৰত্ৰা তদপরামসিতব্বমেৰ দস্সেতি ‘‘তথানং অভিসম্বুদ্ধত্তা’’তি ইমিনা. এস নযো ঈদিসেসু.

এৰং সচ্চৰসেন চতুত্থকারণং দস্সেত্ৰা ইদানি পচ্চযপচ্চযুপ্পন্নভাৰেন অৰিপরীতসভাৰত্তা তথভূতানং পটিচ্চসমুপ্পাদঙ্গানং ৰসেনাপি দস্সেন্তো ‘‘অপিচা’’তিআদিমাহ. তত্থ জাতিপচ্চযসম্ভূতসমুদাগতট্ঠোতি জাতিপচ্চযা সম্ভূতং হুত্ৰা সহিতস্স অত্তনো পচ্চযানুরূপস্স উদ্ধং উদ্ধং আগতসভাৰো, অনুপৰত্তট্ঠোতি অত্থো. অথ ৰা সম্ভূতট্ঠো চ সমুদাগতট্ঠো চ সম্ভূতসমুদাগতট্ঠো পুব্বপদে উত্তরপদলোপৰসেন. সমাহারদ্ৰন্দেপি হি পুল্লিঙ্গমিচ্ছন্তি নেরুত্তিকা. ন চেত্থ জাতিতো জরামরণং ন হোতি, ন চ জাতিং ৰিনা অঞ্ঞতো হোতীতি জাতিপচ্চযসম্ভূতট্ঠো. ইত্থমেৰ জাতিতো সমুদাগচ্ছতীতি জাতি পচ্চযসমুদাগতট্ঠো. ইদং ৰুত্তং হোতি – যা যা জাতি যথা যথা পচ্চযো হোতি, তদনুরূপং পাতুভূতসভাৰোতি. পচ্চযপক্খে পন অৰিজ্জায সঙ্খারানং পচ্চযট্ঠোতি এত্থ ন অৰিজ্জা সঙ্খারানং পচ্চযো ন হোতি, ন চ অৰিজ্জং ৰিনা সঙ্খারা উপ্পজ্জন্তি. যা যা অৰিজ্জা যেসং যেসং সঙ্খারানং যথা যথা পচ্চযো হোতি, অযং অৰিজ্জা সঙ্খারানং পচ্চযট্ঠো পচ্চযসভাৰোতি অত্থো. তথানং ধম্মানন্তি পচ্চযাকারধম্মানং. ‘‘সুগতো’’তিআদীসু (পারা. ১) ৰিয গমুসদ্দস্স বুদ্ধিযত্থতং সন্ধায ‘‘অভিসম্বুদ্ধত্তা’’তি ৰুত্তং, ন ঞাণগমনত্থং. গতিবুদ্ধিযত্থা হি সদ্দা অঞ্ঞমঞ্ঞপরিযাযা. তস্মা ‘‘অভিসম্বুদ্ধত্থো হেত্থ গতসদ্দো’’তি অধিকারো, গম্যমানত্তা ৰা ন পযুত্তো.

যং রূপারম্মণং নাম অত্থি, তং ভগৰা জানাতি পস্সতীতি সম্বন্ধো. সদেৰকে…পে… পজাযাতি আধারো ‘‘অত্থী’’তি পদেতি পুন অপরিমাণাসু লোকধাতূসঊতি তংনিৰাসসত্তাপেক্খায, আপাথগমনাপেক্খায ৰা ৰুত্তং. তেন ভগৰতা ৰিভজ্জমানং তং রূপাযতনং তথমেৰ হোতীতি যোজেতব্বং. তথাৰিতথভাৰে কারণমাহ ‘‘এৰং জানতা পস্সতা’’তি. সব্বাকারতো ঞাতত্তা পস্সিতত্তাতি হি হেত্ৰন্তোগধমেতং পদদ্ৰযং. ইট্ঠানিট্ঠাদিৰসেনাতি এত্থ আদি-সদ্দেন মজ্ঝত্তং সঙ্গণ্হাতি. তথা অতীতানাগতপচ্চুপ্পন্নপরিত্তঅজ্ঝত্তবহিদ্ধাতদুভযাদিভেদম্পি. লব্ভমানকপদৰসেনাতি ‘‘রূপাযতনং দিট্ঠং সদ্দাযতনং সুতং গন্ধাযতনং রসাযতনং ফোট্ঠব্বাযতনং মুতং সব্বং রূপং মনসা ৰিঞ্ঞাত’’ন্তি (ধ. স. ৯৬৬) ৰচনতো দিট্ঠপদঞ্চ ৰিঞ্ঞাতপদঞ্চ রূপারম্মণে লব্ভতি. রূপারম্মণং ইট্ঠং অনিট্ঠং মজ্ঝত্তং পরিত্তং অতীতং অনাগতং পচ্চুপ্পন্নং অজ্ঝত্তং বহিদ্ধা দিট্ঠং ৰিঞ্ঞাতং রূপং রূপাযতনং রূপধাতু ৰণ্ণনিভা সনিদস্সনং সপ্পটিঘং নীলং পীতকন্তি এৰমাদীহি অনেকেহি নামেহি. ‘‘ইট্ঠানিট্ঠাদিৰসেনা’’তিআদিনা হি অনেকনামভাৰং সরূপতো নিদস্সেতি. তেরসহি ৰারেহীতি ধম্মসঙ্গণিযং রূপকণ্ডে (ধ. স. ৬১৫) আগতে তেরস নিদ্দেসৰারে সন্ধাযাহ. একেকস্মিং ৰারে চেত্থ চতুন্নং চতুন্নং ৰৰত্থাপননযানং ৰসেন ‘‘দ্ৰিপঞ্ঞাসায নযেহী’’তি ৰুত্তং. তথমেৰাতি যথাৰুত্তেন জাননেন অপ্পটিৰত্তিযদেসনতায, যথাৰুত্তেন চ পস্সনেন অৰিপরীতদস্সিতায সচ্চমেৰ. তমত্থং চতুরঙ্গুত্তরে কাল়কারামসুত্তেন (অ. নি. ৪.২৪) সাধেন্তো ‘‘ৰুত্তঞ্চেত’’ন্তিআদিমাহ. -সদ্দো চেত্থ দল়্হীকরণজোতকো, তেন যথাৰুত্তস্সত্থস্স দল়্হীকরণং জোতেতি, সম্পিণ্ডনত্থো ৰা অট্ঠানপযুত্তো, ন কেৰলং মযা এৰ, অথ খো ভগৰতাপীতি. অনুৰিচরিতন্তি পরিচরিতং. জানামি অব্ভঞ্ঞাসিন্তি পচ্চুপ্পন্নাতীতকালেসু ঞাণপ্পৰত্তিদস্সনেন অনাগতেপি ঞাণপ্পৰত্তি দস্সিতাযেৰ নযতো দস্সিতত্তা. ৰিদিত-সদ্দো পন অনামট্ঠকালৰিসেসো কালত্তযসাধারণত্তা ‘‘দিট্ঠং সুত্তং মুত’’ন্তিআদীসু (দী. নি. ৩.১৮৭; ম. নি. ১.৭; সং. নি. ২.২০৮; অ. নি. ৪.২৩; পটি. ম. ১.১২১) ৰিয, পাকটং কত্ৰা ঞাতন্তি অত্থো, ইমিনা চেতং দস্সেতি ‘‘অঞ্ঞে জানন্তিযেৰ, মযা পন পাকটং কত্ৰা ৰিদিত’’ন্তি. ভগৰতা হি ইমেহি পদেহি সব্বঞ্ঞুভূমি নাম কথিতা. ন উপট্ঠাসীতি তং ছদ্ৰারিকমারম্মণং তণ্হায ৰা দিট্ঠিযা ৰা তথাগতো অত্তত্তনিযৰসেন ন উপট্ঠাসি ন উপগচ্ছতি, ইমিনা পন পদেন খীণাসৰভূমি কথিতা. যথা রূপারম্মণাদযো ধম্মা যংসভাৰা, যংপকারা চ, তথা তে ধম্মে তংসভাৰে তংপকারে গমতি পস্সতি জানাতীতি তথাগতোতি ইমমত্থং সন্ধায ‘‘তথদস্সীঅত্থে’’তি ৰুত্তং. অনেকত্থা হি ধাতুসদ্দা. কেচি পন নিরুত্তিনযেন, পিসোদরাদিগণপক্খেপেন (পারা. অট্ঠ. ১; ৰিসুদ্ধি. ১.১৪২) ৰা দস্সী-সদ্দলোপং, আগত-সদ্দস্স চাগমং কত্ৰা ‘‘তথাগতো’’তি পদসিদ্ধিমেত্থ ৰণ্ণেন্তি, তদযুত্তমেৰ ৰিজ্জমানপদং ছড্ডেত্ৰা অৰিজ্জমানপদস্স গহণতো. ৰুত্তঞ্চ বুদ্ধৰংসট্ঠকথাযং

‘‘তথাকারেন যো ধম্মে, জানাতি অনুপস্সতি;

তথদস্সীতি সম্বুদ্ধো, তস্মা ৰুত্তো তথাগতো’’তি. (বু. ৰং. অট্ঠ. রতনচঙ্কমনকণ্ডৰণ্ণনা);

এত্থ ‘‘অনুপস্সতী’’তি আগতসদ্দত্থং ৰত্ৰা তদিদং ঞাণপস্সনমেৰাতি দস্সেতুং ‘‘জানাতী’’তি, সদ্দাধিগতমত্থং পন ৰিভাৰেতুং ‘‘তথদস্সী’’তি চ ৰুত্তং.

যং রত্তিন্তি যস্স রত্তিযং, অচ্চন্তসংযোগে ৰা এতং উপযোগৰচনং রত্তেকদেসভূতস্স অভিসম্বুজ্ঝনক্খণস্স অচ্চন্তসংযোগত্তা, সকলাপি ৰা এসা রত্তি অভিসম্বোধায পদহনকালত্তা পরিযাযেন অচ্চন্তসংযোগভূতাতি দট্ঠব্বং. পথৰীপুক্খলনিরুত্তরভূমিসীসগতত্তা ন পরাজিতো অঞ্ঞেহি এত্থাতি অপরাজিতো, স্ৰেৰ পল্লঙ্কোতি অপরাজিতপল্লঙ্কো, তস্মিং. তিণ্ণংমারানন্তি কিলেসাভিসঙ্খারদেৰপুত্তমারানং, ইদঞ্চ নিপ্পরিযাযতো ৰুত্তং, পরিযাযতো পন হেট্ঠা ৰুত্তনযেন পঞ্চন্নম্পি মারানং মদ্দনং ৰেদিতব্বং. মত্থকন্তি সামত্থিযসঙ্খাতং সীসং. এত্থন্তরেতি উভিন্নং রত্তীনমন্তরে. ‘‘পঠমবোধিযাপী’’তিআদিনা পঞ্চচত্তালীসৰস্সপরিমাণকালমেৰ অন্তোগধভেদেন নিযমেত্ৰা ৰিসেসেতি. তাসু পন ৰীসতিৰস্সপরিচ্ছিন্না পঠমবোধীতি ৰিনযগণ্ঠিপদে ৰুত্তং, তঞ্চ তদট্ঠকথাযমেৰ ‘‘ভগৰতো হি পঠমবোধিযং ৰীসতিৰস্সন্তরে নিবদ্ধুপট্ঠাকো নাম নত্থী’’তি (পারা. অট্ঠ. ১.১৬) কথিতত্তা পঠমবোধি নাম ৰীসতিৰস্সানীতি গহেত্ৰা ৰুত্তং. আচরিযধম্মপালত্থেরেন পন ‘‘পঞ্চচত্তালীসায ৰস্সেসু আদিতো পন্নরস ৰস্সানি পঠমবোধী’’তি ৰুত্তং, এৰঞ্চ সতি মজ্ঝে পন্নরস ৰস্সানি মজ্ঝিমবোধি, অন্তে পন্নরস ৰস্সানি পচ্ছিমবোধীতি তিণ্ণং বোধীনং সমপ্পমাণতা সিযা, তম্পি যুত্তং. পন্নরসতিকেন হি পঞ্চচত্তালীসৰস্সানি পরিপূরেন্তি. অট্ঠকথাযং পন পন্নরসৰস্সপ্পমাণায পঠমবোধিযা ৰীসতিৰস্সেসুযেৰ অন্তোগধত্তা ‘‘পঠমবোধিযং ৰীসতিৰস্সন্তরে’’তি ৰুত্তন্তি এৰম্পি সক্কা ৰিঞ্ঞাতুং. ‘‘যং সুত্ত’’ন্তিআদিনা সম্বন্ধো.

নিদ্দোসতায অনুপৰজ্জং অনুপৰদনীযং. পক্খিপিতব্বাভাৰেন অনূনং. অপনেতব্বাভাৰেন অনধিকং. অত্থব্যঞ্জনাদিসম্পত্তিযা সব্বাকারপরিপুণ্ণং. নিম্মদনহেতু নিম্মদনং. ৰালগ্গমত্তম্পীতি ৰালধিলোমস্স কোটিপ্পমাণম্পি. অৰক্খলিতন্তি ৰিরাধিতং মুসা ভণিতং. একমুদ্দিকাযাতি একরাজলঞ্ছনেন. একনাল়িযাতি একাল়্হকেন, একতুম্বেন ৰা. একতুলাযাতি একমানেন. ‘‘তথমেৰা’’তি ৰুত্তমেৰত্থং নো অঞ্ঞথাতি ব্যতিরেকতো দস্সেতি, তেন যদত্থং ভাসিতং, একন্তেন তদত্থনিপ্ফাদনতো যথা ভাসিতং ভগৰতা, তথাযেৰাতি অৰিপরীতদেসনতং দস্সেতি. ‘‘গদত্থো’’তি এতেন তথং গদতি ভাসতীতি তথাগতো দ-কারস্স ত-কারং, নিরুত্তিনযেন চ আকারাগমং কত্ৰা, ধাতুসদ্দানুগতেন ৰা আকারেনাতি নিব্বচনং দস্সেতি.

এৰং ‘‘সুগতো’’তিআদীসু (পারা. ১) ৰিয ধাতুসদ্দনিপ্ফত্তিপরিকপ্পেন নিরুত্তিং দস্সেত্ৰা বাহিরত্থসমাসেনপি দস্সেতুং ‘‘অপিচা’’তিআদি ৰুত্তং. আগদনন্তি সব্বহিতনিপ্ফাদনতো ভুসং কথনং ৰচনং, তব্ভাৰমত্তো ৰা -সদ্দো.

তথা গতমস্সাতি তথাগতো. যথা ৰাচায গতং পৰত্তি, তথা কাযস্স, যথা ৰা কাযস্স গতং পৰত্তি, তথা ৰাচায অস্স, তস্মা তথাগতোতি অত্থো. তদেৰ নিব্বচনং দস্সেতুং ‘‘ভগৰতো’’তিআদিমাহ. তত্থ হি ‘‘গতো পৰত্তো, গতা পৰত্তা’’তি চ এতেন কাযৰচীকিরিযানং অঞ্ঞমঞ্ঞানুলোমনৰচনিচ্ছায কাযস্স, ৰাচায চ পৰত্তি ইধ গত-সদ্দেন কথিতাতি দস্সেতি, ‘‘এৰংভূতস্সা’’তিআদিনা বাহিরত্থসমাসং, ‘‘যথা তথা’’তি এতেন যংতং-সদ্দানং অব্যভিচারিতসম্বন্ধতায ‘‘তথা’’তি ৰুত্তে ‘‘যথা’’তি অযমত্থো উপট্ঠিতোযেৰ হোতীতি তথাসদ্দত্থং, ‘‘ৰাদী কারী’’তি এতেন পৰত্তিসরূপং, ‘‘ভগৰতো হী’’তি এতেন যথাৰাদীতথাকারিতাদিকারণন্তি. ‘‘এৰংভূতস্সা’’তি যথাৰাদীতথাকারিতাদিনা পকারেন পৰত্তস্স, ইমং পকারং ৰা পত্তস্স. ইতীতি ৰুত্তপ্পকারং নিদ্দিসতি. যস্মা পনেত্থ গত-সদ্দো ৰাচায পৰত্তিম্পি দস্সেতি, তস্মা কামং তথাৰাদিতায তথাগতোতি অযম্পি অত্থো সিদ্ধো হোতি, সো পন পুব্বে পকারন্তরেন দস্সিতোতি পারিসেসনযেন তথাকারিতাঅত্থমেৰ দস্সেতুং ‘‘এৰং তথাকারিতায তথাগতো’’তি ৰুত্তং. ৰুত্তঞ্চ –

‘‘যথা ৰাচা গতা যস্স,

তথা কাযো গতো যতো;

যথা কাযো তথা ৰাচা,

ততো সত্থা তথাগতো’’তি.

ভৰগ্গং পরিযন্তং কত্ৰাতি সম্বন্ধো. যং পনেকে ৰদন্তি ‘‘তিরিযং ৰিয উপরি, অধো চ সন্তি অপরিমাণা লোকধাতুযো’’তি, তেসং তং পটিসেধেতুং এৰং ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. ৰিমুত্তিযাতি ফলেন. ৰিমুত্তিঞাণদস্সনেনাতি পচ্চৰেক্খণাঞাণসঙ্খাতেন দস্সনেন. তুলোতি সদিসো. পমাণন্তি মিননকারণং. পরে অভিভৰতি গুণেন অজ্ঝোত্থরতি অধিকো ভৰতীতি অভিভূ. পরেহি ন অভিভূতো অজ্ঝোত্থটোতি অনভিভূতো. অঞ্ঞদত্থূতি একংসৰচনে নিপাতো. দস্সনৰসেন দসো, সব্বং পস্সতীতি অত্থো. পরে অত্তনো ৰসং ৰত্তেতীতি ৰসৰত্তী.

‘‘অভিভৰনট্ঠেন তথাগতো’’তি অযং ন সদ্দতো লব্ভতি, সদ্দতো পন এৰন্তি দস্সেতুং ‘‘তত্রেৰ’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ অগদোতি দিব্বাগদো অগং রোগং দাতি অৰখণ্ডতি, নত্থি ৰা গদো রোগো এতেনাতি কত্ৰা, তস্সদিসট্ঠেন ইধ দেসনাৰিলাসস্স, পুঞ্ঞুস্সযস্স চ অগদতা লব্ভতীতি আহ ‘‘অগদো ৰিযা’’তি. যায ধম্মধাতুযা দেসনাৰিজম্ভনপ্পত্তা, সা দেসনাৰিলাসো. ধম্মধাতঊতি চ সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণমেৰ. তেন হি ধম্মানমাকারভেদং ঞত্ৰা তদনুরূপং দেসনং নিযামেতি. দেসনাৰিলাসোযেৰ দেসনাৰিলাসমযো যথা ‘‘দানমযং সীলময’’ন্তি (দী. নি. ৩.৩০৫; ইতিৰু. ৬০; নেত্তি. ৩৪) অধুনা পন পোত্থকেসু বহূসুপি ময-সদ্দো ন দিস্সতি. পুঞ্ঞুস্সযোতি উস্সনং, অতিরেকং ৰা ঞাণাদিসম্ভারভূতং পুঞ্ঞং. ‘‘তেনা’’তিআদি ওপম্মসম্পাদনং. তেনাতি চ তদুভযেন দেসনাৰিলাসেন চেৰ পুঞ্ঞুস্সযেন চ সো ভগৰা অভিভৰতীতি সম্বন্ধো. ‘‘ইতী’’তিআদিনা বাহিরত্থসমাসং দস্সেতি. সব্বলোকাভিভৰনেন তথো, ন অঞ্ঞথাতি ৰুত্তং হোতি.

তথায গতোতি পুরিমসচ্চত্তযং সন্ধাযাহ, তথং গতোতি পন পচ্ছিমসচ্চং. চতুসচ্চানুক্কমেন চেত্থ গত-সদ্দস্স অত্থচতুক্কং ৰুত্তং. ৰাচকসদ্দসন্নিধানে উপসগ্গনিপাতানং তদত্থজোতনভাৰেন পৰত্তনতো গত-সদ্দোযেৰ অনুপসগ্গো অৰগতত্থং, অতীতত্থঞ্চ ৰদতীতি দস্সেতি ‘‘অৰগতো অতীতো’’তি ইমিনা.

‘‘তত্থা’’তিআদি তব্বিৰরণং. লোকন্তি দুক্খসচ্চভূতং লোকং. তথায তীরণপরিঞ্ঞাযাতি যোজেতব্বং. লোকনিরোধগামিনিং পটিপদন্তি অরিযমগ্গং, ন পন অভিসম্বুজ্ঝনমত্তং. তত্থ কত্তব্বকিচ্চম্পি কতমেৰাতি দস্সেতুং ‘‘লোকস্মা তথাগতো ৰিসংযুত্তো’’তিআদিনা সচ্চচতুক্কেপি দুতিযপক্খং ৰুত্তং, অভিসম্বুজ্ঝনহেতুং ৰা এতেহি দস্সেতি. ততোযেৰ হি তানি অভিসম্বুদ্ধোতি. ‘‘যং ভিক্খৰে, সদেৰকস্স লোকস্স সমারকস্স সব্রহ্মকস্স সস্সমণব্রাহ্মণিযা পজায সদেৰমনুস্সায দিট্ঠং সুতং মুতং ৰিঞ্ঞাতং পত্তং পরিযেসিতং অনুৰিচরিতং মনসা, সব্বং তং তথাগতেন অভিসম্বুদ্ধং, তস্মা তথাগতোতি ৰুচ্চতী’’তি (অ. নি. ৪.২৩) অঙ্গুত্তরাগমে চতুক্কনিপাতে আগতং পাল়িমিমং পেয্যালমুখেন দস্সেতি, তঞ্চ অত্থসম্বন্ধতায এৰ, ন ইমস্সত্থস্স সাধকতায. সা হি পেয্যালনিদ্দিট্ঠা পাল়ি তথদস্সিতা অত্থস্স সাধিকাতি. ‘‘তস্সপি এৰং অত্থো ৰেদিতব্বো’’তি ইমিনা সাধ্যসাধকসংসন্দনং করোতি. ‘‘ইদম্পি চা’’তিআদিনা তথাগতপদস্স মহাৰিসযতং, অট্ঠৰিধস্সাপি যথাৰুত্তকারণস্স নিদস্সনমত্তঞ্চ দস্সেতি. তত্থ ইদন্তি অতিব্যাসরূপেন ৰুত্তং অট্ঠৰিধং কারণং, পি-সদ্দো, অপি-সদ্দো ৰা সম্ভাৰনে ‘‘ইত্থম্পি মুখমত্তমেৰ, পগেৰ অঞ্ঞথা’’তি. তথাগতভাৰদীপনেতি তথাগতনামদীপনে. গুণেন হি ভগৰা তথাগতো নাম, নামেন চ ভগৰতি তথাগত-সদ্দোতি. ‘‘অসঙ্খ্যেয্যানি নামানি, সগুণেন মহেসিনো’’তিআদি (উদা. অট্ঠ. ৩০৬; পটি. ম. অট্ঠ. ১.২৭৭) হি ৰুত্তং. অপ্পমাদপদং ৰিয সকলকুসলধম্মপটিপত্তিযা সব্ববুদ্ধগুণানং তথাগতপদং সঙ্গাহকন্তি দস্সেতুং ‘‘সব্বাকারেনা’’তিআদিমাহ. ৰণ্ণেয্যাতি পরিকপ্পৰচনমেতং ‘‘ৰণ্ণেয্য ৰা, ন ৰা ৰণ্ণেয্যা’’তি. ৰুত্তঞ্চ –

‘‘বুদ্ধোপি বুদ্ধস্স ভণেয্য ৰণ্ণং,

কপ্পম্পি চে অঞ্ঞমভাসমানো;

খীযেথ কপ্পো চিরদীঘমন্তরে,

ৰণ্ণো ন খীযেথ তথাগতস্সা’’তি. (দী. নি. অট্ঠ. ১.৩০৪; ৩.১৪১; উদা. অট্ঠ. ৫২; অপ. অট্ঠ. ২.৭.২০; বু. ৰং. অট্ঠ. কোণ্ডঞ্ঞবুদ্ধৰংসৰণ্ণনা; চরিযা. পকিণ্ণককথা); –

সমত্থনে ৰা এতং ‘‘সো ইমং ৰিজটযে জট’’ন্তিআদীসু (সং. নি. ২.২৩) ৰিযাতিপি ৰদন্তি কেচি.

অযং পনেত্থ অট্ঠকথামুত্তকো নযো – অভিনীহারতো পট্ঠায যাৰ সম্মাসম্বোধি, এত্থন্তরে মহাবোধিযানপটিপত্তিযা হানট্ঠানসংকিলেসনিৰত্তীনং অভাৰতো যথাপণিধানং তথাগতো অভিনীহারানুরূপং পটিপন্নোতি তথাগতো. অথ ৰা মহিদ্ধিকতায, পটিসম্ভিদানং উক্কংসাধিগমেন অনাৰরণঞাণতায চ কত্থচিপি পটিঘাতাভাৰতো যথারুচি, তথা কাযৰচীচিত্তানং গতানি গমনানি পৰত্তিযো এতস্সাতি তথাগতো. অপিচ যস্মা লোকে ৰিধযুত্তগতপকারসদ্দা সমানত্থা দিস্সন্তি, তস্মা যথা ৰিধা ৰিপস্সিআদযো ভগৰন্তো নিখিলসব্বঞ্ঞুগুণসমঙ্গিতায, অযম্পি ভগৰা তথা ৰিধোতি তথাগতো, যথা যুত্তা চ তে ভগৰন্তো ৰুত্তনযেন, অযম্পি ভগৰা তথা যুত্তোতি তথাগতো. অপরো নযো-যস্মা সচ্চং তচ্ছং তথন্তি ঞাণস্সেতং অধিৰচনং, তস্মা তথেন ঞাণেন আগতোতি তথাগতোতি.

‘‘পহায কামাদিমলে যথা গতা,

সমাধিঞাণেহি ৰিপস্সিআদযো;

মহেসিনো সক্যমুনী জুতিন্ধরো,

তথা গতো তেন তথাগতো মতো.

তথঞ্চ ধাতাযতনাদিলক্খণং,

সভাৰসামঞ্ঞৰিভাগভেদতো;

সযম্ভুঞাণেন জিনো সমাগতো,

তথাগতো ৰুচ্চতি সক্যপুঙ্গৰো.

তথানি সচ্চানি সমন্তচক্খুনা,

তথা ইদপ্পচ্চযতা চ সব্বসো;

অনঞ্ঞনেয্যেন যতো ৰিভাৰিতা,

যাথাৰতো তেন জিনো তথাগতো.

অনেকভেদাসুপি লোকধাতূসু,

জিনস্স রূপাযতনাদিগোচরে;

ৰিচিত্তভেদে তথমেৰ দস্সনং,

তথাগতো তেন সমন্তলোচনো.

যতো চ ধম্মং তথমেৰ ভাসতি,

করোতি ৰাচাযনুলোমমত্তনো;

গুণেহি লোকং অভিভুয্যিরীযতি,

তথাগতো তেনপি লোকনাযকো.

যথাভিনীহারমতো যথারুচি,

পৰত্তৰাচাতনুচিত্তভাৰতো;

যথাৰিধা যেন পুরা মহেসিনো,

তথাৰিধো তেন জিনো তথাগতো.

যথা চ যুত্তা সুগতা পুরাতনা,

তথাৰ যুত্তো তথঞাণতো চ সো;

সমাগতো তেন সমন্তলোচনো,

তথাগতো ৰুচ্চতি সক্যপুঙ্গৰো’’তি. (ইতিৰু. অট্ঠ. ৩৮ থোকং ৰিসদিসং); –

সঙ্গহগাথা.

‘‘কতমঞ্চ তং ভিক্খৰে’’তি অযং কস্স পুচ্ছাতি আহ ‘‘যেনা’’তিআদি. এৰং সামঞ্ঞতো যথাৰুত্তস্স সীলমত্তকস্স পুচ্ছাভাৰং দস্সেত্ৰা ইদানি পুচ্ছাৰিসেসভাৰঞাপনত্থং মহানিদ্দেসে (মহানি. ১৫০) আগতা সব্বাৰ পুচ্ছা অত্থুদ্ধারৰসেন দস্সেতি ‘‘তত্থ পুচ্ছা নামা’’তিআদিনা. তত্থ তত্থাতি ‘‘তং কতমন্তি পুচ্ছতী’’তি এত্থ যদেতং সামঞ্ঞতো পুচ্ছাৰচনং ৰুত্তং, তস্মিং.

পকতিযাতি অত্তনো ধম্মতায, সযমেৰাতি ৰুত্তং হোতি. লক্খণন্তি যো কোচি ঞাতুমিচ্ছিতো সভাৰো. অঞ্ঞাতন্তি দস্সনাদিৰিসেসযুত্তেন, ইতরেন ৰা যেন কেনচিপি ঞাণেন অঞ্ঞাতং. অৰত্থাৰিসেসানি হি ঞাণদস্সনতুলনতীরণানি. অদিট্ঠন্তি দস্সনভূতেন ঞাণেন পচ্চক্খমিৰ অদিট্ঠং. অতুলিতন্তি ‘‘এত্তকমেত’’ন্তি তুলনভূতেন অতুলিতং. অতীরিতন্তি ‘‘এৰমেৰিদ’’ন্তি তীরণভূতেন অকতঞাণকিরিযাসমাপনং. অৰিভূতন্তি ঞাণস্স অপাকটভূতং. অৰিভাৰিতন্তি ঞাণেন অপাকটকতং. তস্সাতি যথাৰুত্তলক্খণস্স. অদিট্ঠং জোতীযতি পকাসীযতি এতাযাতি অদিট্ঠজোতনা. সংসন্দনত্থাযাতি সাকচ্ছাৰসেন ৰিনিচ্ছযকরণত্থায. সংসন্দনঞ্হি সাকচ্ছাৰসেন ৰিনিচ্ছযকরণং. দিট্ঠং সংসন্দীযতি এতাযাতি দিট্ঠসংসন্দনা. ‘‘সংসযপক্খন্দো’’তিআদীসু দল়্হতরংনিৰিট্ঠা ৰিচিকিচ্ছা সংসযো. নাতিসংসপ্পনমতিভেদমত্তং ৰিমতি. ততোপি অপ্পতরং ‘‘এৰং নু খো, ন নু খো’’তিআদিনা দ্ৰিধা ৰিয পৰত্তং দ্ৰেল়্হকং. দ্ৰিধা এলতি কম্পতি চিত্তমেতেনাতি হি দ্ৰেল়্হকং হপচ্চযং, সকত্থৰুত্তিকপচ্চযঞ্চ কত্ৰা, তেন জাতো, তং ৰা জাতং যস্সাতি দ্ৰেল়্হকজাতো. ৰিমতি ছিজ্জতি এতাযাতি ৰিমতিচ্ছেদনা. অনত্তলক্খণসুত্তাদীসু (সং. নি. ৩.৫৯) আগতং খন্ধপঞ্চকপটিসংযুত্তং পুচ্ছং সন্ধাযাহ ‘‘সব্বং ৰত্তব্ব’’ন্তি. অনুমতিযা পুচ্ছা অনুমতিপুচ্ছা. ‘‘তং কিং মঞ্ঞথ ভিক্খৰে’’তিআদিপুচ্ছায হি ‘‘কা তুম্হাকং অনুমতী’’তি অনুমতি পুচ্ছিতা হোতি. কথেতুকম্যতাতি কথেতুকামতায. ‘‘অঞ্ঞাণতা আপজ্জতী’’তিআদীসু (পারা. ২৯৫) ৰিয হি এত্থ য-কারলোপো, করণত্থে ৰা পচ্চত্তৰচনং, কথেতুকম্যতায ৰা পুচ্ছা কথেতুকম্যতাপুচ্ছাতিপি ৰট্টতি. অত্থতো পন সব্বাপি তথা পৰত্তৰচনং, তদুপ্পাদকো ৰা চিত্তুপ্পাদোতি ৰেদিতব্বং.

যদত্থং পনাযং নিদ্দেসনযো আহরিতো, তস্স পুচ্ছাৰিসেসভাৰস্স ঞাপনত্থং ‘‘ইমাসূ’’তিআদিমাহ. চিত্তাভোগো সমন্নাহারো. ভুসং, সমন্ততো চ সংসপ্পনা কঙ্খা আসপ্পনা, পরিসপ্পনা চ. সব্বা কঙ্খা ছিন্না সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণপদট্ঠানেন অগ্গমগ্গেন সমুচ্ছিন্দনতো. পরেসং অনুমতিযা, কথেতুকম্যতায চ ধম্মদেসনাসম্ভৰতো, তথা এৰ তত্থ তত্থ দিট্ঠত্তা চ ৰুত্তং ‘‘অৰসেসা পন দ্ৰে পুচ্ছা বুদ্ধানং অত্থী’’তি. যা পনেতা ‘‘সত্তাধিট্ঠানা পুচ্ছা ধম্মাধিট্ঠানা পুচ্ছা একাধিট্ঠানা পুচ্ছা অনেকাধিট্ঠানা পুচ্ছা’’তিআদিনা অপরাপি অনেকধা পুচ্ছাযো নিদ্দেসে আগতা, তা সব্বাপি নিদ্ধারেত্ৰা ইধ অৰিচযনং ‘‘অলং এত্তাৰতাৰ, অত্থিকেহি পন ইমিনা নযেন নিদ্ধারেত্ৰা ৰিচেতব্বা’’তি নযদানস্স সিজ্ঝনতোতি দট্ঠব্বং.

. পুচ্ছা চ নামেসা ৰিস্সজ্জনায সতিযেৰ যুত্তরূপাতি চোদনায ‘‘ইদানী’’তিআদি ৰুত্তং. অতিপাতনং অতিপাতো. অতি-সদ্দো চেত্থ অতিরেকত্থো. সীঘভাৰো এৰ চ অতিরেকতা, তস্মা সরসেনেৰ পতনসভাৰস্স অন্তরা এৰ অতিরেকং পাতনং, সণিকং পতিতুং অদত্ৰা সীঘং পাতনন্তি অত্থো, অভিভৰনত্থো ৰা, অতিক্কম্ম সত্থাদীহি অভিভৰিত্ৰা পাতনন্তি ৰুত্তং হোতি, ৰোহারৰচনমেতং ‘‘অতিপাতো’’তি. অত্থতো পন পকরণাদিৰসেনাধিগতত্তা পাণৰধো পাণঘাতোতি ৰুত্তং হোতীতি অধিপ্পাযো. ৰোহারতোতি পঞ্ঞত্তিতো. সত্তোতি খন্ধসন্তানো. তত্থ হি সত্তপঞ্ঞত্তি. ৰুত্তঞ্চ –

‘‘যথা হি অঙ্গসম্ভারা, হোতি সদ্দো রথো ইতি;

এৰং খন্ধেসু সন্তেসু, হোতি সত্তোতি সম্মুতী’’তি. (সং. নি. ১.১৭১);

জীৰিতিন্দ্রিযন্তি রূপারূপজীৰিতিন্দ্রিযং. রূপজীৰিতিন্দ্রিযে হি ৰিকোপিতে ইতরম্পি তংসম্বন্ধতায ৰিনস্সতি. কস্মা পনেত্থ ‘‘পাণস্স অতিপাতো’’তি, ‘‘পাণোতি চেত্থ ৰোহারতো সত্তো’’তি চ একৰচননিদ্দেসো কতো, ননু নিরৰসেসানং পাণানং অতিপাততো ৰিরতি ইধ অধিপ্পেতা. তথা হি ৰক্খতি ‘‘সব্বপাণভূতহিতানুকম্পীতি সব্বে পাণভূতে’’তিআদিনা (দী. নি. অট্ঠ. ১.৭) বহুৰচননিদ্দেসন্তি? সচ্চমেতং, পাণভাৰসামঞ্ঞেন পনেত্থ একৰচননিদ্দেসো কতো, তত্থ পন সব্বসদ্দসন্নিধানেন পুথুত্তং সুৰিঞ্ঞাযমানমেৰাতি সামঞ্ঞনিদ্দেসমকত্ৰা ভেদৰচনিচ্ছাৰসেন বহুৰচননিদ্দেসো কতো. কিঞ্চ ভিয্যো – সামঞ্ঞতো সংৰরসমাদানং, তব্বিসেসতো সংৰরভেদোতি ইমস্স ৰিসেসস্স ঞাপনত্থম্পি অযং ৰচনভেদো কতোতি ৰেদিতব্বো. ‘‘পাণস্স অতিপাতো’’তিআদি হি সংৰরভেদদস্সনং. ‘‘সব্বে পাণভূতে’’তিআদি পন সংৰরসমাদানদস্সনন্তি. সদ্দৰিদূ পন ‘‘ঈদিসেসু ঠানেসু জাতিদব্বাপেক্খৰসেন ৰচনভেদমত্তং, অত্থতো সমান’’ন্তি ৰদন্তি.

তস্মিং পন পাণেতি যথাৰুত্তে দুব্বিধেপি পাণে. পাণসঞ্ঞিনোতি পাণসঞ্ঞাসমঙ্গিনো পুগ্গলস্স. যায পন চেতনায পৰত্তমানস্স জীৰিতিন্দ্রিযস্স নিস্সযভূতেসু মহাভূতেসু উপক্কমকরণহেতু তংমহাভূতপচ্চযা উপ্পজ্জনকমহাভূতা নুপ্পজ্জিস্সন্তি, সা তাদিসপযোগসমুট্ঠাপিকা চেতনা পাণাতিপাতোতি আহ ‘‘জীৰিতিন্দ্রিযুপচ্ছেদকউপক্কমসমুট্ঠাপিকা’’তি, জীৰিতিন্দ্রিযুপচ্ছেদকস্স কাযৰচীপযোগস্স তন্নিস্সযেসু মহাভূতেসু সমুট্ঠাপিকাতি অত্থো. লদ্ধুপক্কমানি হি ভূতানি পুরিমভূতানি ৰিয ন ৰিসদানি, তস্মা সমানজাতিযানং ভূতানং কারণানি ন হোন্তীতি তেসুযেৰ উপক্কমে কতে ততো পরানং অসতি অন্তরাযে উপ্পজ্জমানানং ভূতানং, তন্নিস্সিতস্স চ জীৰিতিন্দ্রিযস্স উপচ্ছেদো হোতি. ‘‘কাযৰচীদ্ৰারান’’ন্তি এতেন ৰিতণ্ডৰাদিমতং মনোদ্ৰারে পৰত্তায ৰধকচেতনায পাণাতিপাতভাৰং পটিক্খিপতি.

পযোগৰত্থুমহন্ততাদীহি মহাসাৰজ্জতা তেহি পচ্চযেহি উপ্পজ্জমানায চেতনায বলৰভাৰতো ৰেদিতব্বা. একস্সাপি হি পযোগস্স সহসা নিপ্ফাদনৰসেন, কিচ্চসাধিকায বহুক্খত্তুং পৰত্তজৰনেহি লদ্ধাসেৰনায চ সন্নিট্ঠাপকচেতনায ৰসেন পযোগস্স মহন্তভাৰো. সতিপি কদাচি খুদ্দকে চেৰ মহন্তে চ পাণে পযোগস্স সমভাৰে মহন্তং হনন্তস্স চেতনা তিব্বতরা উপ্পজ্জতীতি ৰত্থুস্স মহন্তভাৰো. ইতি উভযম্পেতং চেতনায বলৰভাৰেনেৰ হোতি. সতিপি চ পযোগৰত্থূনং অমহন্তভাৰে হন্তব্বস্স গুণমহত্তেনপি তত্থ পৰত্তউপকারচেতনা ৰিয খেত্তৰিসেসনিপ্ফত্তিযা অপকারচেতনাপি বলৰতী, তিব্বতরা চ উপ্পজ্জতীতি তস্সা মহাসাৰজ্জতা দট্ঠব্বা. তেনাহ ‘‘গুণৰন্তেসূ’’তিআদি. ‘‘কিলেসান’’ন্তিআদিনা পন সতিপি পযোগৰত্থুগুণানং অমহন্তভাৰে কিলেসুপক্কমানং মুদুতিব্বতায চেতনায দুব্বলবলৰভাৰৰসেন অপ্পসাৰজ্জমহাসাৰজ্জভাৰো ৰেদিতব্বোতি দস্সেতি.

সম্ভরীযন্তি সহরীযন্তি এতেহীতি সম্ভারা, অঙ্গানি. তেসু পাণসঞ্ঞিতা, ৰধকচিত্তঞ্চ পুব্বভাগিযানিপি হোন্তি. উপক্কমো পন ৰধকচেতনাসমুট্ঠাপিতো সহজাতোৰ. পঞ্চসম্ভারৰতী পন পাণাতিপাতচেতনাতি সা পঞ্চসম্ভারৰিনিমুত্তা দট্ঠব্বা. এস নযো অদিন্নাদানাদীসুপি.

এত্থাহ – খণে খণে নিরুজ্ঝনসভাৰেসু সঙ্খারেসু কো হন্তি, কো ৰা হঞ্ঞতি, যদি চিত্তচেতসিকসন্তানো, এৰং সো অনুপতাপনছেদনভেদনাদিৰসেন ন ৰিকোপনসমত্থো, নাপি ৰিকোপনীযো, অথ রূপসন্তানো, এৰম্পি সো অচেতনতায কট্ঠকলিঙ্গরূপমোতি ন তত্থ ছেদনাদিনা পাণাতিপাতো লব্ভতি যথা মতসরীরে. পযোগোপি পাণাতিপাতস্স পহরণপ্পকারাদিঅতীতেসু ৰা সঙ্খারেসু ভৰেয্য, অনাগতেসু ৰা পচ্চুপ্পন্নেসু ৰা. তত্থ ন তাৰ অতীতানাগতেসু সম্ভৰতি তেসং অভাৰতো. পচ্চুপ্পন্নেসু চ সঙ্খারানং খণিকত্তা সরসেনেৰ নিরুজ্ঝনসভাৰতায ৰিনাসাভিমুখেসু নিপ্পযোজনো এৰ পযোগো সিযা. ৰিনাসস্স চ কারণরহিতত্তা ন পহরণপ্পকারাদিপযোগহেতুকং মরণং, নিরীহকতায চ সঙ্খারানং কস্স সো পযোগো, খণিকত্তা ৰধাধিপ্পাযসমকালভিজ্জনকস্স কিরিযাপরিযোসানকালানৰট্ঠানতো কস্স ৰা পাণাতিপাতকম্মবদ্ধোতি?

ৰুচ্চতে – ৰধকচেতনাসহিতো সঙ্খারানং পুঞ্জো সত্তসঙ্খাতো হন্তি, তেন পৰত্তিতৰধপ্পযোগনিমিত্তাপগতুস্মাৰিঞ্ঞাণজীৰিতিন্দ্রিযো মতৰোহারপ্পৰত্তিনিবন্ধনো যথাৰুত্তৰধপ্পযোগাকরণে উপ্পজ্জনারহো রূপারূপধম্মসমূহো হঞ্ঞতি, কেৰলো ৰা চিত্তচেতসিকসন্তানো, ৰধপ্পযোগাৰিসযভাৰেপি তস্স পঞ্চৰোকারভৰে রূপসন্তানাধীনৰুত্তিতায রূপসন্তানে পরেন পযোজিতজীৰিতিন্দ্রিযুপচ্ছেদকপযোগৰসেন তন্নিব্বত্তিৰিবন্ধকৰিসদিসরূপুপ্পত্তিযা ৰিহতে ৰিচ্ছেদো হোতীতি ন পাণাতিপাতস্স অসম্ভৰো, নাপি অহেতুকো পাণাতিপাতো, ন চ পযোগো নিপ্পযোজনো পচ্চুপ্পন্নেসু সঙ্খারেসু কতপযোগৰসেন তদনন্তরং উপ্পজ্জনারহস্স সঙ্খারকলাপস্স তথাঅনুপ্পত্তিতো, খণিকানং সঙ্খারানং খণিকমরণস্স ইধ মরণভাৰেন অনধিপ্পেতত্তা সন্ততিমরণস্স চ যথাৰুত্তনযেন সহেতুকভাৰতো ন অহেতুকং মরণং, ন চ কত্তুরহিতো পাণাতিপাতপ্পযোগো নিরীহকেসুপি সঙ্খারেসু সন্নিহিততামত্তেন উপকারকেসু অত্তনো অত্তনো অনুরূপফলুপ্পাদননিযতেসু কারণেসু কত্তুৰোহারসিদ্ধিতো যথা ‘‘পদীপো পকাসেতি, নিসাকরো চন্দিমা’’তি, ন চ কেৰলস্স ৰধাধিপ্পাযসহভুনো চিত্তচেতসিককলাপস্স পাণাতিপাতো ইচ্ছিতো সন্তানৰসেন অৰট্ঠিতস্সেৰ পটিজাননতো, সন্তানৰসেন পৰত্তমানানঞ্চ পদীপাদীনং অত্তকিরিযাসিদ্ধি দিস্সতীতি অত্থেৰ পাণাতিপাতেন কম্মবদ্ধোতি. অযঞ্চ ৰিচারো অদিন্নাদানাদীসুপি যথাসম্ভৰং ৰিভাৰেতব্বো.

সাহত্থিকোতি সযং মারেন্তস্স কাযেন ৰা কাযপটিবদ্ধেন ৰা পহরণং. আণত্তিকোতি অঞ্ঞং আণাপেন্তস্স ‘‘এৰং ৰিজ্ঝিত্ৰা ৰা পহরিত্ৰা ৰা মারেহী’’তি আণাপনং. নিস্সগ্গিযোতি দূরে ঠিতং মারেতুকামস্স কাযেন ৰা কাযপটিবদ্ধেন ৰা উসুযন্তপাসাণাদীনং নিস্সজ্জনং. থাৰরোতি অসঞ্চারিমেন উপকরণেন মারেতুকামস্স ওপাতাপস্সেনউপনিক্খিপনং, ভেসজ্জসংৰিধানঞ্চ. ৰিজ্জামযোতি মারণত্থং মন্তপরিজপ্পনং আথব্বণিকাদীনং ৰিয. আথব্বণিকা হি আথব্বণং পযোজেন্তি নগরে ৰা রুদ্ধে সঙ্গামে ৰা পচ্চুপট্ঠিতে পটিসেনায পচ্চত্থিকেসু পচ্চামিত্তেসু ঈতিং উপ্পাদেন্তি উপদ্দৰং উপ্পাদেন্তি রোগং উপ্পাদেন্তি পজ্জরকং উপ্পাদেন্তি সূচিকং উপ্পাদেন্তি ৰিসূচিকং করোন্তি পক্খন্দিযং করোন্তি. ৰিজ্জাধরা চ ৰিজ্জং পরিৰত্তেত্ৰা নগরে ৰা রুদ্ধে…পে… পক্খন্দিযং করোন্তি. ইদ্ধিমযোতি কম্মৰিপাকজিদ্ধিমযো দাঠাকোটনাদীনি ৰিয. পিতুরঞ্ঞো কির সীহল়নরিন্দস্স দাঠাকোটনেন চূল়সুমনকুটুম্বিযস্স মরণং হোতি. ‘‘ইমস্মিং পনত্থে’’তিআদিনা গন্থগারৰং পরিহরিত্ৰা তস্স অনূনভাৰম্পি করোতি ‘‘অত্থিকেহী’’তিআদিনা. ইধ অৰুত্তোপি হি এস অত্থো অতিদিসনেন ৰুত্তো ৰিয অনূনো পরিপুণ্ণোতি.

দুস্সীলস্স ভাৰো দুস্সীল্যং, যথাৰুত্তা চেতনা. ‘‘পহাযা’’তি এত্থ ত্ৰা-সদ্দো পুব্বকালেতি আহ ‘‘পহীনকালতো পট্ঠাযা’’তি, হেতুঅত্থতং ৰা সন্ধায এৰং ৰুত্তং. এতেন হি পহানহেতুকা ইধাধিপ্পেতা সমুচ্ছেদনিকা ৰিরতীতি দস্সেতি. কম্মক্খযঞাণেন হি পাণাতিপাতদুস্সীল্যস্স পহীনত্তা ভগৰা অচ্চন্তমেৰ ততো পটিৰিরতোতি ৰুচ্চতি সমুচ্ছেদৰসেন পহানৰিরতীনমধিপ্পেতত্তা. কিঞ্চাপি ‘‘পহায পটিৰিরতো’’তি পদেহি ৰুত্তানং পহানৰিরমণানং পুরিমপচ্ছিমকালতা নত্থি, মগ্গধম্মানং পন সম্মাদিট্ঠিআদীনং, পচ্চযভূতানং সম্মাৰাচাদীনঞ্চ পচ্চযুপ্পন্নভূতানং পচ্চযপচ্চযুপ্পন্নভাৰে অপেক্খিতে সহজাতানম্পি পচ্চযপচ্চযুপ্পন্নভাৰেন গহণং পুরিমপচ্ছিমভাৰেন ৰিয হোতি. পচ্চযো হি পুরিমতরং পচ্চযসত্তিযা ঠিতো, ততো পরং পচ্চযুপ্পন্নং পচ্চযসত্তিং পটিচ্চ পৰত্ততি, তস্মা গহণপ্পৰত্তিআকারৰসেন সহজাতাদিপচ্চযভূতেসু সম্মাদিট্ঠিআদীসু পহাযকধম্মেসু পহানকিরিযায পুরিমকালৰোহারো, তপ্পচ্চযুপ্পন্নাসু চ ৰিরতীসু ৰিরমণকিরিযায অপরকালৰোহারো সম্ভৰতি. তস্মা ‘‘সম্মাদিট্ঠিআদীহি পাণাতিপাতং পহায সম্মাৰাচাদীহি পাণাতিপাতা পটিৰিরতো’’তি পাল়িযং অত্থো দট্ঠব্বো.

অযং পনেত্থ অট্ঠকথামুত্তকো নযো – পহানং সমুচ্ছেদৰসেন ৰিরতিপটিপ্পস্সদ্ধিৰসেন যোজেতব্বা, তস্মা মগ্গেন পাণাতিপাতং পহায ফলেন পাণাতিপাতা পটিৰিরতোতি অত্থো. অপিচ পাণো অতিপাতীযতি এতেনাতি পাণাতিপাতো, পাণঘাতহেতুভূতো ধম্মসমূহো. কো পনেসো? অহিরিকানোত্তপ্পদোসমোহৰিহিংসাদযো কিলেসা. তে হি ভগৰা অরিযমগ্গেন পহায সমুগ্ঘাটেত্ৰা পাণাতিপাতদুস্সীল্যতো অচ্চন্তমেৰ পটিৰিরতো কিলেসেসু পহীনেসু তন্নিমিত্তকম্মস্স অনুপ্পজ্জনতো, তস্মা মগ্গেন পাণাতিপাতং যথাৰুত্তকিলেসং পহায তেনেৰ পাণাতিপাতা দুস্সীল্যচেতনা পটিৰিরতোতি অত্থো. এস নযো ‘‘অদিন্নাদানং পহাযা’’তিআদীসুপি.

ওরতো ৰিরতোতি পরিযাযৰচনমেতং, পতি-ৰিসদ্দানং ৰা পচ্চেকং যোজেতব্বতো তথা ৰুত্তং. ওরতোতি হি অৰরতো অভিমুখং রতো, তেন উজুকং ৰিরমণৰসেন সাতিসযতং দস্সেতি. পটিরতস্স চেতং অত্থৰচনং. ৰিরতোতি ৰিসেসেন রতো, তেন সহ ৰাসনায ৰিরমণভাৰং, উভযেন পন সমুচ্ছেদৰিরতিভাৰং ৰিভাৰেতি. এৰ-সদ্দো পন তস্সা ৰিরতিযা কালাদিৰসেন অপরিযন্ততং দস্সেতুং ৰুত্তো. সো উভযত্থ যোজেতব্বো. যথা হি অঞ্ঞে সমাদিন্নৰিরতিকাপি অনৰট্ঠিতচিত্ততায লাভজীৰিতাদিহেতু সমাদানং ভিন্নন্তি, ন এৰং ভগৰা, সব্বসো পহীনপাণাতিপাতত্তা পনেস অচ্চন্তৰিরতো এৰাতি. ‘‘নত্থি তস্সা’’তিআদিনা এৰ-সদ্দেন দস্সিতং যথাৰুত্তমত্থং নিৰত্তেতব্বত্থৰসেন সমত্থেতি. তত্থ ৰীতিক্কমিস্সামীতি উপ্পজ্জনকা ধম্মাতি সহ পাঠসেসেন সম্বন্ধো. তে পন অনৰজ্জধম্মেহি ৰোকিণ্ণা অন্তরন্তরা উপ্পজ্জনকা দুব্বলা সাৰজ্জা ধম্মা, যস্মা চ ‘‘কাযৰচীপযোগং উপলভিত্ৰা ইমস্স কিলেসা উপ্পন্না’’তি ৰিঞ্ঞুনা সক্কা ঞাতুং, তস্মা তে ইমিনাৰ পরিযাযেন ‘‘চক্খুসোতৰিঞ্ঞেয্যা’’তি ৰুত্তা, ন পন চক্খুসোতৰিঞ্ঞাণারম্মণত্তা. অতো সসম্ভারকথায চক্খুসোতেহি, তন্নিস্সিতৰিঞ্ঞাণেহি ৰা কাযিকৰাচসিকপযোগমুপলভিত্ৰা মনোৰিঞ্ঞাণেন ৰিঞ্ঞেয্যাতি অত্থো দট্ঠব্বো. কাযিকাতি কাযেন কতা পাণাতিপাতাদিনিপ্ফাদকা বলৰন্তো অকুসলা. ‘‘কাল়কা’’ তিপি টীকাযং উদ্ধতপাঠো, কণ্হপক্খিকা বলৰন্তো অকুসলাতি অত্থো. ‘‘ইমিনাৰা’’তিআদিনা নযদানং করোতি, তঞ্চ খো ‘‘অদিন্নাদানং পহায অদিন্নাদানা পটিৰিরতো’’তিআদিপদেসু.

পাপে সমেতীতি সমণো, গোতমসমঞ্ঞা, তেন গোত্তেনসম্বন্ধো গোতমোতি অত্থং সন্ধায ‘‘সমণোতি ভগৰা’’তিআদি ৰুত্তং. গোত্তৰসেন লদ্ধৰোহারোতি সম্বন্ধো. ব্রহ্মদত্তেন ভাসিতৰণ্ণানুসন্ধিযা ইমিস্সা দেসনায পৰত্তনতো, তেন চ ভিক্খুসঙ্ঘৰণ্ণস্সাপি ভাসিতত্তা ভিক্খুসঙ্ঘৰণ্ণোপি ৰুত্তনযেন দেসিতব্বো, সো ন দেসিতো. কিং সো পাণাতিপাতা পটিৰিরতভাৰো ভিক্খুসঙ্ঘস্স ন ৰিজ্জতীতি অনুযোগমপনেন্তো ‘‘ন কেৰলঞ্চা’’তিআদিমাহ. এৰং সতি কস্মা ন দেসিতোতি পুনানুযোগং পরিহরতি ‘‘দেসনা পনা’’তিআদিনা. এৰন্তি এৰমেৰ.

এত্থাযমধিপ্পাযো –‘‘অত্থি ভিক্খৰে, অঞ্ঞে চ ধম্মা’’তিআদিনা অনঞ্ঞসাধারণে বুদ্ধগুণে আরব্ভ উপরি দেসনং ৰড্ঢেতুকামো ভগৰা আদিতো পট্ঠায ‘‘তথাগতস্স ৰণ্ণং ৰদমানো ৰদেয্যা’’তিআদিনা বুদ্ধগুণৰসেনেৰ দেসনং আরভি, ন ভিক্খুসঙ্ঘগুণৰসেনাপি. এসা হি ভগৰতো দেসনায পকতি, যদিদং একরসেনেৰ দেসনং দস্সেতুং লব্ভমানস্সাপি কস্সচি অগ্গহণং. তথা হি রূপকণ্ডে দুকাদীসু, তন্নিদ্দেসেসু চ হদযৰত্থু ন গহিতং. ইতরৰত্থূহি অসমানগতিকত্তা দেসনাভেদো হোতীতি. যথা হি চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীনি একন্ততো চক্খাদিনিস্সযানি, ন এৰং মনোৰিঞ্ঞাণং একন্তেন হদযৰত্থুনিস্সযং আরুপ্পে তদভাৰতো, নিস্সযনিস্সিতৰসেন চ ৰত্থুদুকাদিদেসনা পৰত্তা ‘‘অত্থি রূপং চক্খুৰিঞ্ঞাণস্স ৰত্থু, অত্থি রূপং ন চক্খুৰিঞ্ঞাণস্স ৰত্থূ’’তিআদিনা. যম্পি মনোৰিঞ্ঞাণং একন্ততো হদযৰত্থুনিস্সযং, তস্স ৰসেন ‘‘অত্থি রূপং মনোৰিঞ্ঞাণস্স ৰত্থূ’’তিআদিনা দুকাদীসু ৰুচ্চমানেসুপি ন তদনুরূপা আরম্মণদুকাদযো সম্ভৰন্তি. ন হি ‘‘অত্থি রূপং মনোৰিঞ্ঞাণস্স আরম্মণং, অত্থি রূপং ন মনোৰিঞ্ঞাণস্স আরম্মণ’’ন্তি সক্কা ৰত্তুং তদনারম্মণরূপস্সাভাৰতোতি ৰত্থারম্মণদুকা ভিন্নগতিকা সিযুং, তস্মা ন একরসা দেসনা ভৰেয্যাতি ন ৰুত্তং, তথা নিক্খেপকণ্ডে চিত্তুপ্পাদৰিভাগেন ৰিসুং অৰুচ্চমানত্তা অৰিতক্কঅৰিচারপদৰিস্সজ্জনে ‘‘ৰিচারো চা’’তি ৰত্তুং ন সক্কাতি আৰিতক্কৰিচারমত্তপদৰিস্সজনে লব্ভমানোপি ৰিতক্কো ন উদ্ধতো. অঞ্ঞথা হি ‘‘ৰিতক্কো চা’’তি ৰত্তব্বং সিযা, এৰমেৰিধাপি ভিক্খুসঙ্ঘগুণো ন দেসিতোতি. কামং সদ্দতো এৰং ন দেসিতো, অত্থতো পন ব্রহ্মদত্তেন ভাসিতৰণ্ণস্স অনুসন্ধিদস্সনৰসেন ইমিস্সা দেসনায আরদ্ধত্তা দীপেতুং ৰট্টতীতি আহ ‘‘অত্থং পনা’’তিআদি.

তত্থাযং দীপনা – ‘‘পাণাতিপাতং পহায পাণাতিপাতা পটিৰিরতো সমণস্স গোতমস্স সাৰকসঙ্ঘো নিহিতদণ্ডো নিহিতসত্থো’’তি ৰিত্থারেতব্বং. ননু ধম্মস্সাপি ৰণ্ণো ব্রহ্মদত্তেন ভাসিতোতি? সচ্চং ভাসিতো, সো পন সম্মাসম্বুদ্ধপভৰত্তা, অরিযসঙ্ঘাধারত্তা চ ধম্মস্স ধম্মানুভাৰসিদ্ধত্তা চ তেসং, তদুভযৰণ্ণদীপনেনেৰ দীপিতোতি ৰিসুং ন উদ্ধতো. সদ্ধম্মানুভাৰেনেৰ হি ভগৰা, ভিক্খুসঙ্ঘো চ পাণাতিপাতাদিপ্পহানসমত্থো হোতি. অত্থাপত্তিৰসেন পরৰিহেঠনস্স পরিৰজ্জিতভাৰদীপনত্থং দণ্ডসত্থানং নিক্খেপৰচন্তি আহ ‘‘পরূপঘাতত্থাযা’’তিআদি. অৰত্তনতোতি অপৰত্তনতো, অসঞ্চরণতো ৰা. নিক্খিত্তো দণ্ডো যেনাতি নিক্খিত্তদণ্ডো. তথা নিক্খিত্তসত্থো. মজ্ঝিমস্স পুরিসস্স চতুহত্থপ্পমাণো চেত্থ দণ্ডো. তদৰসেসো মুগ্গরখগ্গাদযো সত্থং, তেন ৰুত্তং ‘‘এত্থ চা’’তিআদি. ৰিহেঠনভাৰতোতি ৰিহিং সনভাৰতো, এতেন সসতি হিংসতি অনেনাতি সত্থন্তি অত্থং দস্সেতি. ‘‘পরূপঘাতত্থাযা’’তিআদিনা আপন্নমত্থং ৰিৰরিতুং ‘‘যং পনা’’তিআদি ৰুত্তং. কতরো জিণ্ণো, তস্স, তেনৰা আলম্বিতো দণ্ডো কত্তরদণ্ডো. দন্তসোধনং কাতুং যোগ্গং কট্ঠং দন্তকট্ঠং, ন পন দন্তসোধনকট্ঠং. ‘‘দন্তকট্ঠৰাসিং ৰা’’তিপি পাঠো, দন্তকট্ঠচ্ছেদনকৰাসিন্তি অত্থো. খুদ্দকং নখচ্ছেদনাদিকিচ্চনিপ্ফাদকং সত্থং পিপ্ফলিকং. ইদং পন ভিক্খুসঙ্ঘাধীনৰচনং. ‘‘ভিক্খুসঙ্ঘৰসেনপি দীপেতুং ৰট্টতী’’তি ৰুত্ততা তস্সাপি একদেসেন দীপনত্থং ৰুত্তং.

লজ্জা-সদ্দো হিরিঅত্থোতি আহ ‘‘পাপজিগুচ্ছনলক্খণাযা’’তি. ধম্মগরুতায হি বুদ্ধানং, ধম্মস্স চ অত্তাধীনত্তা অত্তাধিপতিভূতা লজ্জাৰ ৰুত্তা, ন লোকাধিপতিভূতং ওত্তপ্পং. অপিচ ‘‘লজ্জী’’তি এত্থ ৰুত্তলজ্জায ওত্তপ্পম্পি ৰুত্তমেৰ, তস্মা লজ্জাতি হিরিওত্তপ্পানমধিৰচনং দট্ঠব্বং. ন হি পাপজিগুচ্ছনং পাপুত্তাসনরহিতং, পাপভযং ৰা অলজ্জনং নাম অত্থীতি. ‘‘দযং মেত্তচিত্ততং আপন্নো’’তি কস্মা ৰুত্তং, ননু দযা-সদ্দো ‘‘দযাপন্নো’’তিআদীসু করুণাযপি ৰত্ততীতি? সচ্চমেতং, অযং পন দযাসদ্দো অনুরক্খণত্থং অন্তোনীতং কত্ৰা পৰত্তমানো মেত্তায, করুণায চ পৰত্ততীতি ইধ মেত্তায পৰত্তমানো ৰুত্তো করুণায, ৰক্খমানত্তা. মিদতি সিনেহতীতি মেত্তা, সা এতস্স অত্থীতি মেত্তং, মেত্তং চিত্তং এতস্সাতি মেত্তচিত্তো, মেত্তায সম্পযুত্তং চিত্তং এতস্সাতি ৰা, তস্স ভাৰো মেত্তচিত্ততা মেত্তা এৰ মূলভূতেন তন্নিমিত্তেন পুগ্গলস্মিং বুদ্ধিযা, সদ্দস্স চ পৰত্তনতো.

‘‘পাণভূতেতি পাণজাতে’’তি ৰুত্তং. এৰং সতি পাণো ভূতো যেসন্তি পাণভূতাতি নিব্বচনং কত্তব্বং. অথ ৰা জীৰিতিন্দ্রিযসমঙ্গিতায পাণসঙ্খাতে তংতংকম্মানুরূপং পৰত্তনতো ভূতনামকে সত্তেতি অত্থো. অনুকম্পকোতি করুণাযনকো. যস্মা পন মেত্তা করুণায ৰিসেসপচ্চযো হোতি, তস্মা পুরিমপদত্থভূতা মেত্তা এৰ পচ্চযভাৰেন ‘‘তায এৰ দযাপন্নতাযা’’তি ৰুত্তা. ইমিনা হি পদেন করুণায গহিতায যেহি ধম্মেহি পাণাতিপাতা পটিৰিরতি সম্পজ্জতি, তেহি লজ্জামেত্তাকরুণাহি সমঙ্গিভাৰো যথাক্কমং পদত্তযেন দস্সিতো. পরদুক্খাপনযনকামতাপি হি হিতানুকম্পনমেৰাতি অৰস্সং অযমত্থো সম্পটিচ্ছিতব্বোতি. ইমায পাল়িযা, সংৰণ্ণনায চ তস্সা ৰিরতিযা সত্তৰসেন অপরিযন্ততং দস্সেতি.

ৰিহরতীতি এত্থ ৰি-সদ্দো ৰিচ্ছিন্দনত্থে, হর-সদ্দো নযনত্থে, নযনঞ্চ নামেতং ইধ পৰত্তনং, যাপনং, পালনং ৰাতি আহ ‘‘ইরিযতি যপেতি যাপেতি পালেতী’’তি. যপেতি যাপেতীতি চেত্থ পরিযাযৰচনং. তস্মা যথাৰুত্তপ্পকারো হুত্ৰা একস্মিং ইরিযাপথে উপ্পন্নং দুক্খং অঞ্ঞেন ইরিযাপথেন ৰিচ্ছিন্দিত্ৰা হরতি পৰত্তেতি, অত্তভাৰং ৰা যাপেতি পালেতীতি অত্থো ৰেদিতব্বো. ইতি ৰা হীতি এত্থ হি-সদ্দো ৰচনসিলিট্ঠতামত্তে কস্সচিপি তেন জোতিতত্থস্স অভাৰতো. তেনাহ ‘‘এৰং ৰা ভিক্খৰে’’তি. ৰিসুং কপ্পনমেৰ অত্থো ৰিকপ্পত্থোতি সো অনেকভিন্নেসুযেৰ অত্থেসু লব্ভতি, অনেকভেদা চ অত্থা উপরিৰক্খমানা এৰাতি ৰুত্তং ‘‘উপরি অদিন্না…পে… অপেক্খিত্ৰা’’তি. ‘‘এৰ’’ন্তিআদি গন্থগারৰপরিহরণং, নযদানং ৰা.

ইদানি সম্পিণ্ডনত্থং দস্সেন্তো ‘‘অযং পনেত্থা’’তিআদিমাহ. তত্থ ন হনতীতি ন হিংসতি. ন ঘাতেতীতি ন ৰধতি. তত্থাতি পাণাতিপাতে. সমনুঞ্ঞোতি সন্তুট্ঠো. অহো ৰত রেতি ভোন্তো একংসতো অচ্ছরিযাতি অত্থো. আচারসীলমত্তকন্তি সাধুজনাচারমত্তকং, মত্ত-সদ্দো চেত্থ ৰিসেসনিৰত্তিঅত্থো, তেন ইন্দ্রিযসংৰরাদিগুণেহিপি লোকিযপুথুজ্জনো তথাগতস্স ৰণ্ণং ৰত্তুং ন সক্কোতীতি দস্সেতি. তথা হি ইন্দ্রিযসংৰরপচ্চযপরিভোগসীলানি ইধ ন ৰিভত্তানি. এৰ-সদ্দো পদপূরণমত্তং, মত্ত-সদ্দেন ৰা যথাৰুত্তত্থস্সাৰধারণং করোতি, এৰ-সদ্দেন আচারসীলমেৰ ৰত্তুং সক্কোতীতি সন্নিট্ঠানং. এৰমীদিসেসু. ‘‘ইতি ৰা হি ভিক্খৰে পুথুজ্জনো তথাগতস্স ৰণ্ণং ৰদমানো ৰদেয্যা’’তি ৰচনসামত্থিযেনেৰ তদুত্তরি গুণং ৰত্তুং ন সক্খিস্সতি. ‘‘তং ৰো উপরি ৰক্খামী’’তি চ অত্থস্সাপজ্জনতো তথাপন্নমত্থং দস্সেতুং ‘‘উপরি অসাধারণভাৰ’’ন্তিআদি ৰুত্তং. ‘‘ন কেৰলঞ্চা’’তিআদিনা পুগ্গলৰিৰেচনেন পন ‘‘পুথুজ্জনো’’তি ইদং নিদস্সনমত্তন্তি দস্সিতং. ‘‘ইতো পর’’ন্তিআদিনা গন্থগারৰং পরিহরতি. পুব্বে ৰুত্তং পদং পুব্বপদং,ন পুব্বপদং তথা, ন পুব্বং ৰা অপুব্বং, তমেৰ পদং তথা.

সদ্দন্তরযোগেন ধাতূনমত্থৰিসেসৰাচকত্তা ‘‘আদান’’ন্তি এতস্স গহণন্তি অত্থো দট্ঠব্বো, তেনাহ ‘‘হরণ’’ন্তিআদি. পরস্সাতি অত্তসন্তকতো পরভূতস্স সন্তকস্স, যো ৰা অত্ততো অঞ্ঞো, সো পুগ্গলো পরো নাম, তস্স ইদং পরন্তিপি যুজ্জতি, ‘‘পরসংহরণ’’ন্তিপি পাঠো, সং-সদ্দো চেত্থ ধনত্থো,পরসন্তকহরণন্তি ৰুত্তং হোতি. থেনো ৰুচ্চতি চোরো, তস্স ভাৰো থেয্যং, চোরকম্মং. চোরিকাতি চোরস্স কিরিযা. তদত্থং ৰিৰরতি ‘‘তত্থা’’তিআদিনা. তত্থাতি ‘‘আদিন্নাদান’’ন্তি পদে. পরপরিগ্গহিতমেৰ এত্থ অদিন্নং, ন পন দন্তপোণসিক্খাপদে ৰিয অপ্পটিগ্গহিতকং অত্তসন্তকন্তি অধিপ্পাযো. ‘‘যত্থ পরো’’তিআদি উভযত্থ সম্বন্ধো আৰুত্তিযাদিনযেন. তস্মা ‘‘তং পরপরিগ্গহিতং নাম, তস্মিং পরপরিগ্গহিতে’’তি চ যোজেতব্বং. যথাকামং করোতীতি যথাকামকারী, তস্স ভাৰো যথাকামকরিতা, তং. তথারুচিকরণং আপজ্জন্তোতি অত্থো. সসন্তকত্তা অদণ্ডারহো ধনদণ্ডরাজদণ্ডৰসেন. অনুপৰজ্জো চ চোদনাসারণাদিৰসেন. তং পরপরিগ্গহিতং আদিযতি এতেনাতি তদাদাযকো, স্ৰেৰ উপক্কমো, তং সমুট্ঠাপেতীতি তদাদাযকউপক্কমসমুট্ঠাপিকা. থেয্যা এৰ চেতনা থেয্যচেতনা. খুদ্দকতাঅপ্পগ্ঘতাদিৰসেন হীনে. মহন্ততামহগ্ঘতাদিৰসেন পণীতে. কস্মা? ৰত্থুহীনতাযাতি গম্যমানত্তা ন ৰুত্তং, হীনে, হীনগুণানং সন্তকে চ চেতনা দুব্বলা, পণীতে, পণীতগুণানং সন্তকে চ বলৰতীতি হেট্ঠা ৰুত্তনযেন তেহি কারণেহি অপ্পসাৰজ্জমহাসাৰজ্জতা ৰেদিতব্বা. আচরিযা পন হীনপণীততো খুদ্দকমহন্তে ৰিসুং গহেত্ৰা ‘‘ইধাপি খুদ্দকে পরসন্তকে অপ্পসাৰজ্জং, মহন্তে মহাসাৰজ্জং. কস্মা? পযোগমহন্ততায. ৰত্থুগুণানং পন সমভাৰে সতি কিলেসানমুপক্কমানঞ্চ মুদুতায অপ্পসাৰজ্জং, তিব্বতায মহাসাৰজ্জন্তি অযম্পি নযো যোজেতব্বো’’তি ৰদন্তি.

সাহত্থিকাদযোতি এত্থ পরসন্তকস্স সহত্থা গহণং সাহত্থিকো. অঞ্ঞে আণাপেত্ৰা গহণং আণত্তিকো. অন্তোসুঙ্কঘাতে ঠিতেন বহিসুঙ্কঘাতং পাতেত্ৰা গহণং নিস্সগ্গিযো. ‘‘অসুকং ভণ্ডং যদা সক্কোসি, তদা অৰহরা’’তি অত্থসাধকাৰহারনিপ্ফাদকেন, আণাপনেন ৰা, যদা কদাচি পরসন্তকৰিনাসকেন সপ্পিতেলকুম্ভিআদীসু দুকূলসাটকচম্মখণ্ডাদিপক্খিপনাদিনা ৰা গহণং থাৰরো. মন্তপরিজপ্পনেন গহণং ৰিজ্জামযো. ৰিনা মন্তেন, কাযৰচীপযোগেহি তাদিসইদ্ধিযোগেন পরসন্তকস্স আকড্ঢনং ইদ্ধিমযো. কাযৰচীপযোগেসু হি সন্তেসুযেৰ ইদ্ধিমযো অৰহরণপযোগো হোতি, নো অসন্তেসু. তথা হি ৰুত্তং ‘‘অনাপত্তি ভিক্খৰে, ইদ্ধিমস্স ইদ্ধিৰিসযে’’তি (পারা. ১৫৯), তে চ খো পযোগা যথানুরূপং পৰত্তাতি সম্বন্ধো. তেসং পন পযোগানং সব্বেসং সব্বত্থ অৰহারেসু অসম্ভৰতো ‘‘যথানুরূপ’’ন্তি ৰুত্তং.

সন্ধিচ্ছেদাদীনি কত্ৰা অদিস্সমানেন ৰা, কূটমানকূটকহাপণাদীহি ৰঞ্চনেন ৰা, অৰহরণং থেয্যাৰহারো. পসয্হ বলসা অভিভুয্য সন্তজ্জেত্ৰা, ভযং দস্সেত্ৰা ৰা অৰহরণং পসয্হাৰহারো. পরভণ্ডং পটিচ্ছাদেত্ৰা অৰহরণং পটিচ্ছন্নাৰহারো. ভণ্ডোকাসপরিকপ্পৰসেন পরিকপ্পেত্ৰা অৰহরণং পরিকপ্পাৰহারো. কুসং সঙ্কামেত্ৰা অৰহরণং কুসাৰহারো. ইতি-সদ্দেন চেত্থ আদিঅত্থেন, নিদস্সননযেন ৰা অৰসেসা চত্তারো পঞ্চকাপি গহিতাতি ৰেদিতব্বং. পঞ্চন্নঞ্হি পঞ্চকানং সমোধানভূতা পঞ্চৰীসতি অৰহারা সব্বেপি অদিন্নাদানমেৰ, অৰিঞ্ঞত্তিযা ৰা অরিযায ৰিঞ্ঞত্তিযা ৰা দিন্নমেৰাতি অত্থো. ‘‘দিন্নাদাযী’’তি ইদং পযোগতো পরিসুদ্ধভাৰদস্সনং. ‘‘দিন্নপাটিকঙ্খী’’তি ইদং পন আসযতোতি আহ ‘‘চিত্তেনা’’তিআদি.

অথেনেনাতি এত্থ -সদ্দো ন-সদ্দস্স কারিযো, অ-সদ্দো ৰা একো নিপাতো ন-সদ্দত্থোতি দস্সেতুং ‘‘ন থেনেনা’’তি ৰুত্তং. পাল়িযং দিস্সমানৰাক্যাৰত্থিকৰিভত্তিযন্তপটিরূপকতাকরণেন সদ্ধিং সমাসদস্সনমেতং. পকরণাধিগতে পন অত্থে ৰিৰেচিযমানে ইধ অথেনতোযেৰ সুচিভূততা অধিগমীযতি অদিন্নাদানাধিকারত্তাতি আহ ‘‘অথেনত্তাযেৰ সুচিভূতেনা’’তি তেন হেতালঙ্কারৰচনমেতন্তি দস্সেতি. আহিতো অহংমানো এত্থাতি অত্তা, অত্তভাৰো. ভগৰতো পন সো রুল়্হিযা যথা তং নিচ্ছন্দরাগেসু সত্তৰোহারো. অদতি ৰা সংসারদুক্খন্তি অত্তা, তেনাহ ‘‘অত্তভাৰেনা’’তি. পদত্তযেপি ইত্থম্ভূতলক্খণে করণৰচনন্তি ঞাপেতুং ‘‘অথেনং…পে… কত্ৰা’’তি ৰুত্তং. অথেনেন অত্তনা অথেনত্তা হুত্ৰা সুচিভূতেন অত্তনা সুচিভূতত্তা হুত্ৰা ৰিহরতীতিপি অত্থো.

সেসন্তি ‘‘পহায পটিৰিরতো’’তি এৰমাদিকং. তঞ্হি পুব্বে ৰুত্তনযং. কিঞ্চাপি নযিধ সিক্খাপদৰোহারেন ৰিরতি ৰুত্তা, ইতো অঞ্ঞেসু পন সুত্তপদেসেসু, ৰিনযাভিধম্মেসু চ পৰত্তৰোহারেন ৰিরতিযো, চেতনা চ অধিসীলসিক্খানমধিট্ঠানভাৰতো, তেসমঞ্ঞতরকোট্ঠাসভাৰতো চ ‘‘সিক্খাপদ’’ন্ত্ৰেৰ ৰত্তব্বাতি আহ ‘‘পঠমসিক্খাপদে’’তি. কামঞ্চেত্থ ‘‘লজ্জী দযাপন্নো’’তি ন ৰুত্তং, অধিকারৰসেন, পন অত্থতো চ ৰুত্তমেৰাতি ৰেদিতব্বং. যথা হি লজ্জাদযো পাণাতিপাতপ্পহানস্স ৰিসেসপচ্চযো, এৰং অদিন্নাদানপ্পহানস্সাপীতি. এস নযো ইতো পরেসুপি. অথ ৰা সুচিভূতেনাতি হিরোত্তপ্পাদিসমন্নাগমনং, অহিরিকাদীনঞ্চ পহানং ৰুত্তমেৰাতি ‘‘লজ্জী দযাপন্নো’’তি ন ৰুত্তং.

ব্রহ্ম-সদ্দো ইধ সেট্ঠৰাচকো, অব্রহ্মানং নিহীনানং, অব্রহ্মং ৰা নিহীনং চরিযং ৰুত্তি অব্রহ্মচরিযং, মেথুনধম্মো. ব্রহ্মং সেট্ঠং আচারন্তি মেথুনৰিরতিং. ন আচরতীতি অনাচারী, [আরাচারী (দী. নি. ১.৮)] তদাচারৰিরহিতোতি অত্থো, তেনাহ ‘‘অব্রহ্মচরিযতো দূরচারী’’তি. দূরো মেথুনসঙ্খাতো আচারো, সো ৰিরহেন যস্সত্থীতি দূরচারী, মেথুনধম্মতো ৰা দূরো হুত্ৰা তব্বিরতিং আচরতীতি দূরচারীতিপি ৰট্টতি. মিথুনানং রাগপরিযুট্ঠানেন সদিসানং উভিন্নং অযং মেথুনোতি অত্থং দস্সেতি ‘‘রাগপরিযুট্ঠানৰসেনা’’তিআদিনা. অসতং ধম্মো আচারোতি অসদ্ধম্মো, তস্মা. অভেদৰোহারেন গামসদ্দেনেৰ গামৰাসিনো গহিতাতি ৰুত্তং ‘‘গামৰাসীন’’ন্তি, গামে ৰসতং ধম্মোতিপি যুজ্জতি. ‘‘দূরচারী’’তি চেত্থ ৰচনতো, পাল়িযং ৰা ‘‘মেথুনা’’ ত্ৰেৰ অৰত্ৰা ‘‘গামধম্মা’’তিপি ৰুত্তত্তা

‘‘ইধ ব্রাহ্মণ, একচ্চো সমণো ৰা ব্রাহ্মণো ৰা সম্মা ব্রহ্মচারী পটিজানমানো ন হেৰ খো মাতুগামেন সদ্ধিং দ্ৰযংদ্ৰযসমাপত্তিং সমাপজ্জতি, অপিচ খো মাতুগামস্স উচ্ছাদনপরিমদ্দনন্হাপনসম্বাহনং সাদিযতি, সো তং অস্সাদেতি, তং নিকামেতি, তেন চ ৰিত্তিং আপজ্জতি, ইদম্পি খো ব্রাহ্মণ ব্রহ্মচরিযস্স খণ্ডম্পি ছিদ্দম্পি সবলম্পি কম্মাসম্পি, অযং ৰুচ্চতি ব্রাহ্মণ অপরিসুদ্ধং ব্রহ্মচরিযং চরতি সংযুত্তো মেথুনেন সংযোগেন, ন পরিমুচ্চতি জাতিযা জরায মরণেন সোকেহি পরিদেৰেহি দুক্খেহি দোমনস্সেহি উপাযাসেহি, ন পরিমুচ্চতি দুক্খস্মাতি ৰদামি.

পুন চপরং…পে… নপি মাতুগামস্স উচ্ছাদনপরিমন্দনন্হাপনসম্বাহনং সাদিযতি, অপিচ খো মাতুগামেন সদ্ধিং সঞ্জগ্ঘতি সংকীল়তি সংকেলাযতি…পে… নপি মাতুগামেন সদ্ধিং সঞ্জগ্ঘতি সংকীল়তি সংকেলাযতি, অপিচ খো মাতুগামস্স চক্খুনা চক্খুং উপনিজ্ঝাযতি পেক্খতি…পে… নপি মাতুগামস্স চক্খুনা চক্খুং উপনিজ্ঝাযতি পেক্খতি, অপিচ খো মাতুগামস্স সদ্দং সুণাতি তিরোকুট্টং ৰা তিরোপাকারং ৰা হসন্তিযা ৰা ভণন্তিযা ৰা গাযন্তিযা ৰা রোদন্তিযা ৰা…পে… নপি মাতুগামস্স সদ্দং সুণাতি তিরোকুট্টং ৰা তিরোপাকারং ৰা হসন্তিযা ৰা ভণন্তিযা ৰা গাযন্তিযা ৰা রোদন্তিযা ৰা, অপিচ খো যানিস্স তানি পুব্বে মাতুগামেন সদ্ধিং হসিতলপিতকীল়িতানি, তানি অনুস্সরতি…পে… নপি যানিস্স তানি পুব্বে মাতুগামেন সদ্ধিং হসিতলপিতকীল়িতানি, তানি অনুস্সরতি, অপিচ খো পস্সতি গহপতিং ৰা গহপতিপুত্তং ৰা পঞ্চহি কামগুণেহি সমপ্পিতং সমঙ্গিভূতং পরিচারযমানং…পে… নপি পস্সতি গহপতিং ৰা গহপতিপুত্তং ৰা পঞ্চহি কামগুণেহি সমপ্পিতং সমঙ্গিভূতং পরিচারযমানং, অপিচ খো অঞ্ঞতরং দেৰনিকাযং পণিধায ব্রহ্মচরিযং চরতি ‘‘ইমিনাহং সীলেন ৰা ৰতেন ৰা তপেন ৰা ব্রহ্মচরিযেন ৰা দেৰো ৰা ভৰিস্সামি দেৰঞ্ঞতরো ৰা’’তি. সো তং অস্সাদেতি, তং নিকামেতি, তেন চ ৰিত্তিং আপজ্জতি. ইদম্পি খো ব্রাহ্মণ ব্রহ্মচরিযস্স খণ্ডম্পি ছিদ্দম্পি সবলম্পি কম্মাসম্পি. অযং ৰুচ্চতি ব্রাহ্মণ, অপরিসুদ্ধং ব্রহ্মচরিযং চরতি সংযুত্তো মেথুনেন সংযোগেন, ন পরিমুচ্চতি জাতিযা জরায মরণেন সোকেহি পরিদেৰেহি দুক্খেহি দোমনস্সেহি উপাযাসেহি, ন পরিমুচ্চতি দুক্খস্মাতি ৰদামী’’তি (অ. নি. ৭.৫০) –

অঙ্গুত্তরাগমে সত্তকনিপাতে জাণুসোণিসুত্তে আগতা সত্তৰিধমেথুনসংযোগাপি পটিৰিরতি দস্সিতাতি দট্ঠব্বা. ইধাপি অসদ্ধম্মসেৰনাধিপ্পাযেন কাযদ্ৰারপ্পৰত্তা মগ্গেনমগ্গপটিপত্তিসমুট্ঠাপিকা চেতনা অব্রহ্মচরিযং. পঞ্চসিক্খাপদক্কমে মিচ্ছাচারে পন অগমনীযট্ঠানৰীতিক্কমচেতনা যথাৰুত্তা কামেসু মিচ্ছাচারোতি যোজেতব্বং.

তত্থ অগমনীযট্ঠানং নাম পুরিসানং তাৰ মাতুরক্খিতাদযো দস, ধনক্কীতাদযো দসাতি ৰীসতি ইত্থিযো. ইত্থীসু পন দসন্নং ধনক্কীতাদীনং, সারক্খসপরিদণ্ডানঞ্চ ৰসেন দ্ৰাদসন্নং অঞ্ঞে পুরিসা. যে পনেকে ৰদন্তি ‘‘চত্তারো কামেসু মিচ্ছাচারা অকালো, অদেসো, অনঙ্গো, অধম্মো চা’’তি, তে ৰিপ্পটিপত্তিমত্তং পতি পরিকপ্পেত্ৰা ৰদন্তি. ন হি সাগমনীযট্ঠানে পৰত্তা ৰিপ্পটিপত্তি মিচ্ছাচারো নাম সম্ভৰতি. সা পনেসা দুৰিধাপি ৰিপ্পটিপত্তি গুণৰিরহিতে অপ্পসাৰজ্জা, গুণসম্পন্নে মহাসাৰজ্জা. গুণরহিতেপি চ অভিভৰিত্ৰা ৰিপ্পটিপত্তি মহাসাৰজ্জা, উভিন্নং সমানচ্ছন্দভাৰে অপ্পসাৰজ্জা, সমানচ্ছন্দভাৰেপি কিলেসানং, উপক্কমানঞ্চ মুদুতায অপ্পসাৰজ্জা, তিব্বতায মহাসাৰজ্জাতি ৰেদিতব্বং.

তস্স পন অব্রহ্মচরিযস্স দ্ৰে সম্ভারা সেৰেতুকামতাচিত্তং, মগ্গেনমগ্গপটিপত্তীতি. মিচ্ছাচারস্স পন চত্তারো সম্ভারা অগমনীযৰত্থু, তস্মিং সেৰনচিত্তং, সেৰনাপযোগো, মগ্গেনমগ্গপটিপত্তিঅধিৰাসনন্তি এৰং অট্ঠকথাসু ‘‘চত্তারো সম্ভারা’’তি (ধ. স. অকুসলকম্মপথকথা; ম. নি. অট্ঠ. ১.১.৮৯; সং. নি. অট্ঠ. ২.১০৯-১১১) ৰুত্তত্তা অভিভৰিত্ৰা ৰীতিক্কমনে মগ্গেনমগ্গপটিপত্তিঅধিৰাসনে সতিপি পুরিমুপ্পন্নসেৰনাভিসন্ধিপযোগাভাৰতো অভিভুয্যমানস্স মিচ্ছাচারো ন হোতীতি ৰদন্তি কেচি. সেৰনচিত্তে সতি পযোগাভাৰো ন পমাণং ইত্থিযা সেৰনপযোগস্স যেভুয্যেন অভাৰতো, পুরিসস্সেৰ যেভুয্যেন সেৰনপযোগো হোতীতি ইত্থিযা পুরেতরং সেৰনচিত্তং উপট্ঠপেত্ৰা নিসিন্নায [নিপন্নায (ধ. স. অনুটী. কম্মকথাৰণ্ণনা)] মিচ্ছাচারো ন সিযাতি আপজ্জতি. তস্মা পুরিসস্স ৰসেন উক্কংসতো ‘‘চত্তারো সম্ভারা’’তি ৰুত্তং. অঞ্ঞথা হি ইত্থিযা পুরিসকিচ্চকরণকালে পুরিসস্সাপি সেৰনাপযোগাভাৰতো মিচ্ছাচারো ন সিযাতি ৰদন্তি একে.

ইদং পনেত্থ সন্নিট্ঠানং – অত্তনো রুচিযা পৰত্তিতস্স সেৰনাপযোগেনেৰ সেৰনচিত্ততাসিদ্ধিতো অগমনীযৰত্থু, সেৰনাপযোগো, মগ্গেনমগ্গপটিপত্তিঅধিৰাসনন্তি তযো, বলক্কারেন পৰত্তিতস্স পুরিমুপ্পন্নসেৰনাভিসন্ধিপযোগাভাৰতো অগমনীযৰত্থু, তস্মিং সেৰনচিত্তং, মগ্গেনমগ্গপটিপত্তিঅধিৰাসনন্তি তযো, অনৰসেসগ্গহণেন পন ৰুত্তনযেন চত্তারোতি, তম্পি কেচিযেৰ ৰদন্তি, ৰীমংসিত্ৰা গহেতব্বন্তি অভিধম্মানুটীকাযং (ধ. স. অনুটী. অকুসলকম্মপথকথাৰণ্ণনা) ৰুত্তং. একো পযোগো সাহত্থিকোৰ.

. মুসাতি ততিযন্তো, দুতিযন্তো ৰা নিপাতো মিচ্ছাপরিযাযো, কিরিযাপধানোতি আহ ‘‘ৰিসংৰাদনপুরেক্খারস্সা’’তিআদি. পুরে করণং পুরেক্খারো, ৰিসংৰাদনস্স পুরেক্খারো যস্সাতি তথা, তস্স কম্মপথপ্পত্তমেৰ দস্সেতুং ‘‘অত্থভঞ্জনকো’’তি ৰুত্তং, পরস্স হিতৰিনাসকোতি অত্থো. মুসাৰাদো পন সসন্তকস্স অদাতুকামতায, হসাধিপ্পাযেন চ ভৰতি. ৰচসা কতা ৰাযামপ্পধানা কিরিযা ৰচীপযোগো. তথা কাযেন কতা কাযপযোগো. ৰিসংৰাদনাধিপ্পাযো পুব্বভাগক্খণে, তঙ্খণে চ. ৰুত্তঞ্হি ‘‘পুব্বেৰস্স হোতি ‘মুসা ভণিস্স’ন্তি, ভণন্তস্স হোতি ‘মুসা ভণামী’তি’’ (পারা. ২০০; পাচি. ৪) এতদেৰ হি দ্ৰযং অঙ্গভূতং. ইতরং ‘‘ভণিতস্স হোতি ‘মুসা মযা ভণিত’ন্তি’’ (পারা. ২০০; পাচি. ৪) ৰুত্তং পন হোতু ৰা, মা ৰা, অকারণমেতং. অস্সাতি ৰিসংৰাদকস্স. ‘‘চেতনা’’তি এতেন সম্বন্ধো. ৰিসং ৰাদেতি এতেনাতি ৰিসংৰাদনং, তদেৰ কাযৰচীপযোগো, তং সমুট্ঠাপেতীতি তথা, ইমিনা মুসাসঙ্খাতেন কাযৰচীপযোগেন, মুসাসঙ্খাতং ৰা কাযৰচীপযোগং ৰদতি ৰিঞ্ঞাপেতি, সমুট্ঠাপেতি ৰা এতেনাতি মুসাৰাদোতি অত্থমাহ. ‘‘ৰাদো’’তি ৰুত্তে ৰিসংৰাদনচিত্তং, তজ্জো ৰাযামো, পরস্স তদত্থৰিজাননন্তি লক্খণত্তযং ৰিভাৰিতমেৰ হোতি.

‘‘অতথং ৰত্থু’’ন্তি লক্খণং পন অৰিভাৰিতমেৰ মুসা-সদ্দস্স পযোগসঙ্খাতকিরিযাৰাচকত্তা. তস্মা ইধ নযে লক্খণস্স অব্যাপিততায, মুসা-সদ্দস্স চ ৰিসংৰাদিতব্বত্থৰাচকতাসম্ভৰতো পরিপুণ্ণং কত্ৰা মুসাৰাদলক্খণং দস্সেতুং ‘‘অপরো নযো’’তিআদি ৰুত্তং. লক্খণতোতি সভাৰতো. তথাতি তেন তথাকারেন. কাযৰচীৰিঞ্ঞত্তিযো সমুট্ঠাপেতীতি ৰিঞ্ঞত্তিসমুট্ঠাপিকা. ইমস্মিং পন নযে মুসা ৰত্থু ৰদীযতি ৰুচ্চতি এতেনাতি মুসাৰাদোতি নিব্বচনং দট্ঠব্বং. ‘‘সো যমত্থ’’ন্তিআদিনা কম্মপথপ্পত্তস্স ৰত্থুৰসেন অপ্পসাৰজ্জমহাসাৰজ্জভাৰমাহ. যস্স অত্থং ভঞ্জতি, তস্স অপ্পগুণতায অপ্পসাৰজ্জো, মহাগুণতায মহাসাৰজ্জোতি অদিন্নাদানে ৰিয গুণৰসেনাপি যোজেতব্বং. কিলেসানং মুদুতিব্বতাৰসেনাপি অপ্পসাৰজ্জমহাসাৰজ্জতা লব্ভতিযেৰ.

‘‘অপিচা’’তিআদিনা মুসাৰাদসামঞ্ঞস্সাপি অপ্পসাৰজ্জমহাসাৰজ্জভাৰং দস্সেতি. অত্তনো সন্তকং অদাতুকামতাযাতি, হি হসাধিপ্পাযেনাতি চ মুসাৰাদসামঞ্ঞতো ৰুত্তং. উভযত্থাপি চ ৰিসংৰাদনপুরেক্খারেনেৰ মুসাৰাদো, ন পন ৰচনমত্তেন. তত্থ পন চেতনা বলৰতী ন হোতীতি অপ্পসাৰজ্জতা ৰুত্তা. নদী মঞ্ঞেতি নদী ৰিয. অপ্পতায ঊনস্স অত্থস্স পূরণৰসেন পৰত্তা কথা পূরণকথা, বহুতরভাৰেন ৰুত্তকথাতি ৰুত্তং হোতি.

তেনাকারেন জাতো তজ্জো, তস্স ৰিসংৰাদনস্স অনুরূপোতি অত্থো. ৰাযামোতি ৰাযামসীসেন পযোগমাহ. ৰীরিযপ্পধানা হি কাযিকৰাচসিককিরিযা ইধ অধিপ্পেতা, ন ৰাযামমত্তং. ৰিসংৰাদনাধিপ্পাযেন পযোগে কতেপি অপরেন তস্মিং অত্থে অৰিঞ্ঞাতে ৰিসংৰাদনস্স অসিজ্ঝনতো পরস্স তদত্থৰিজাননম্পি একসম্ভারভাৰেন ৰুত্তং. কেচি পন ‘‘অভূতৰচনং, ৰিসংৰাদনচিত্তং, পরস্স তদত্থৰিজানন’’ন্তি তযো সম্ভারে ৰদন্তি. কাযিকোৰ সাহত্থিকোতি কোচি মঞ্ঞেয্যাতি তং নিৰারণত্থং ‘‘সো কাযেন ৰা’’তিআদি ৰুত্তং. তায চে কিরিযায পরো তমত্থং জানাতীতি তঙ্খণে ৰা দন্ধতায ৰিচারেত্ৰা পচ্ছা ৰা জাননং সন্ধায ৰুত্তং. অযন্তি ৰিসংৰাদকো. কিরিযসমুট্ঠাপিকচেতনাক্খণেযেৰাতি কাযিকৰাচসিককিরিযসমুট্ঠাপিকায চেতনায পৰত্তক্খণে এৰ. মুসাৰাদকম্মুনা বজ্ঝতীতি ৰিসংৰাদনচেতনাসঙ্খাতেন মুসাৰাদকম্মুনা সম্বন্ধীযতি, অল্লীযতীতি ৰা অত্থো. সচেপি দন্ধতায ৰিচারেত্ৰা পচ্ছা চিরেনাপি পরো তদত্থং জানাতি, সন্নিট্ঠাপকচেতনায নিব্বত্তত্তা তঙ্খণেযেৰ বজ্ঝতীতি ৰুত্তং হোতি.

‘‘একো পযোগো সাহত্থিকোৰা’’তি ইদং পোরাণট্ঠকথাসু আগতনযেন ৰুত্তন্তি ইধ সঙ্গহট্ঠকথায সঙ্গহকারস্স অত্তনো মতিভেদং দস্সেতুং ‘‘যস্মা পনা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ‘‘যথা…পে… তথা’’তি এতেন সাহত্থিকো ৰিয আণত্তিকাদযোপি গহেতব্বা, অগ্গহণে কারণং নত্থি পরস্স ৰিসংৰাদনভাৰেন তস্সদিসত্তাতি দস্সেতি, ‘‘ইদমস্স…পে… আণাপেন্তোপী’’তি আণত্তিকস্স গহণে কারণং, ‘‘পণ্ণং…পে… নিস্সজ্জন্তোপী’’তি নিস্সগ্গিযস্স, ‘‘অযমত্থো…পে… ঠপেন্তোপী’’তি থাৰরস্স. যস্মা ৰিসংৰাদেতীতি সব্বত্থ সম্বন্ধো. পণ্ণং লিখিত্ৰাতি তালাদীনং পণ্ণং অক্খরেন লিখিত্ৰা, পণ্ণন্তি ৰা ভুম্মত্থে উপযোগৰচনং. তেন ৰুত্তং ‘‘তিরোকুট্টাদীসূ’’তি [কুড্ডাদীসু (দী. নি. অট্ঠ. ১.৮)] পণ্ণে অক্খরং লেখনিযা লিখিত্ৰাতি অত্থো. ৰীমংসিত্ৰা গহেতব্বাতি অত্তনোমতিযা সব্বদুব্বলত্তা অনত্তুক্কংসনেন ৰুত্তং. কিঞ্হেত্থ ৰিচারেতব্বকারণং অত্থি সযমেৰ ৰিচারিতত্তা.

সচ্চন্তি ৰচীসচ্চং, সচ্চেন সচ্চন্তি পুরিমেন ৰচীসচ্চেন পচ্ছিমং ৰচীসচ্চং. পচ্চযৰসেন ধাতুপদন্তলোপং সন্ধায ‘‘সন্দহতী’’তি ৰুত্তং. সদ্দৰিদূ পন –

‘‘ৰিপুব্বো ধা করোত্যত্থে, অভিপুব্বো তু ভাসনে;

ন্যাসংপুব্বো যথাযোগং, ন্যাসারোপনসন্ধিসূ’’তি. –

ধা-সদ্দমেৰ ঘটনত্থে পঠন্তি. তস্মা পরিযাযৰসেন ‘‘সন্দহতী’’তি ৰুত্তন্তিপি দট্ঠব্বং. তদধিপ্পাযং দস্সেতি ‘‘ন অন্তরন্তরা’’তিআদিনা. ‘‘যো হী’’তিআদি তব্বিৰরণং. অন্তরিতত্তাতি অন্তরা পরিচ্ছিন্নত্তা. ন তাদিসোতি ন এৰংৰদনসভাৰো. জীৰিতহেতুপি, পগেৰ অঞ্ঞহেতূতি অপি-সদ্দো সম্ভাৰনত্থো.

‘‘সচ্চতো থেততো’’তিআদীসু (ম. নি. ১.১৯) ৰিয থেত-সদ্দো থিরপরিযাযো, থিরভাৰো চ সচ্চৰাদিতাধিকারত্তা কথাৰসেন ৰেদিতব্বোতি আহ ‘‘থিরকথোতি অত্থো’’তি. থিতস্স ভাৰোতি হি থেতো, থিরভাৰো, তেন যুত্তত্তা পুগ্গলো ইধ থেতো নাম. হলিদ্দীতি সুৰণ্ণৰণ্ণকন্দনিপ্ফত্তকো গচ্ছৰিসেসো. থুসো নাম ধঞ্ঞত্তচো, ধঞ্ঞপলাসো চ. কুম্ভণ্ডন্তি মহাফলো সূপসম্পাদকো লতাৰিসেসো. ইন্দখীলো নাম গম্ভীরনেমো এসিকাথম্ভো. যথা হলিদ্দিরাগাদযো অনৰট্ঠিতসভাৰতায ন ঠিতা, এৰং ন ঠিতা কথা এতস্সাতি নঠিতকথো [নথিরকথো (দী. নি. অট্ঠ. ১.৮)] যথা পাসাণলেখাদযো অৰট্ঠিতসভাৰতায ঠিতা, এৰং ঠিতা কথা এতস্সাতি ঠিতকথোতি [থিরকথো (দী. নি. অট্ঠ. ১.৮)] হলিদ্দিরাগাদযো যথা কথায উপমাযো হোন্তি, এৰং যোজেতব্বং. কথায হি এতা উপমাযোতি.

পত্তিসঙ্খাতা সদ্ধা অযতি পৰত্ততি এত্থাতি পচ্চযিকোতি আহ ‘‘পত্তিযাযিতব্বকো’’তি. পত্তিযা অযিতব্বা পৰত্তেতব্বাতি পত্তিযাযিতব্বা য-কারাগমেন, ৰাচা. সা এতস্সাতি পত্তিযাযিতব্বকো, তেনাহ ‘‘সদ্ধাযিতব্বকো’’তি. তদেৰত্থং ব্যতিরেকেন, অন্ৰযেন চ দস্সেতুং ‘‘একচ্চো হী’’তিআদি ৰুত্তং. ৰত্তব্বতং আপজ্জতি ৰিসংৰাদনতো. ইতরপক্খে চ অৰিসংৰাদনতোতি অধিপ্পাযো. ‘‘লোক’’ন্তি এতেন ‘‘লোকস্সা’’তি এত্থ কম্মত্থে ছট্ঠীতি দস্সেতি.

সতিপি পচ্চেকং পাঠক্কমে অঞ্ঞাসু অভিধম্মট্ঠকথা দীসু (ধ. স. অট্ঠ. অকুসলকম্মপথকথা; ম. নি. ১.৮৯) সংৰণ্ণনাক্কমেন তিণ্ণম্পি পদানং একত্থসংৰণ্ণনং কাতুং ‘‘যায ৰাচাযা’’তিআদিমাহ, যায ৰাচায করোতীতি সম্বন্ধো. পরস্সাতি যং ভিন্দিতুং তং ৰাচং ভাসতি, তস্স. -সদ্দো অট্ঠানপযুত্তো, সো দ্ৰন্দগব্ভভাৰং জোতেতুং কম্মদ্ৰযে পযুজ্জিতব্বো. সুঞ্ঞভাৰন্তি পিযৰিরহিততায রিত্তভাৰং. সাতি যথাৰুত্তা সদ্দসভাৰা ৰাচা, এতেন পিযঞ্চ সুঞ্ঞঞ্চ পিযসুঞ্ঞং, তং করোতি এতাযাতি পিসুণা নিরুত্তিনযেনাতি ৰচনত্থং দস্সেতি, পিসতীতি ৰা পিসুণা, সমগ্গে সত্তে অৰযৰভূতে ৰগ্গভিন্নে করোতীতি অত্থো.

ফরুসন্তি সিনেহাভাৰেন লূখং. সযম্পি ফরুসাতি দোমনস্সসমুট্ঠিতত্তা সভাৰেন সযম্পি কক্কসা. ফরুসসভাৰতো নেৰ কণ্ণসুখা. অত্থৰিপন্নতায ন হদযঙ্গমা. এত্থ পন পঠমনযে ফরুসং করোতীতি ৰচনত্থেন ৰা ফলূপচারেন ৰা ৰাচায ফরুসসদ্দপ্পৰত্তি ৰেদিতব্বা. দুতিযনযে মম্মচ্ছেদৰসেন পৰত্তিযা একন্তনিট্ঠুরতায রুল়্হিসদ্দৰসেন সভাৰেন, কারণূপচারেন ৰা ৰাচায ফরুসসদ্দপ্পৰত্তি দট্ঠব্বা.

যেনাতি পলাপসঙ্খাতেন নিরত্থকৰচনেন. সম্ফন্তি ‘‘স’’ন্তি ৰুত্তং সুখং, হিতঞ্চ ফলতি পহরতি ৰিনাসেতীতি অত্থেন ‘‘সম্ফ’’ন্তি লদ্ধনামং অত্তনো, পরেসঞ্চ অনুপকারকং যং কিঞ্চি অত্থং, তেনাহ ‘‘নিরত্থক’’ন্তি, ইমিনা সম্ফং পলপতি এতেনাতি সম্ফপ্পলাপোতি ৰচনত্থং দস্সেতি.

‘‘তেস’’ন্তিআদিনা চেতনায ফলৰোহারেন পিসুণাদিসদ্দপ্পৰত্তি ৰুত্তা. ‘‘সা এৰা’’তিআদিনা পন চেতনায পৰত্তিপরিকপ্পনায হেতুং ৰিভাৰেতি. তত্থ ‘‘পহাযা’’তিআদিৰচনসন্নিধানতো তস্সাযেৰ চ পহাতব্বতা যুত্তিতো অধিপ্পেতাতি অত্থো.

তত্থাতি তাসু পিসুণৰাচাদীসু. সংকিলিট্ঠচিত্তস্সাতি লোভেন, দোসেন ৰা ৰিবাধিতচিত্তস্স, উপতাপিতচিত্তস্স ৰা, দূসিতচিত্তস্সাতি ৰুত্তং হোতি, ‘‘চেতনা’’তি এতেন সম্বন্ধো. যেন সহ পরেসং ভেদায ৰদতি, তস্স অত্তনো পিযকম্যতাযাতি অত্থো. চেতনা পিসুণৰাচা নাম পিসুণং ৰদন্তি এতাযাতি কত্ৰা. সমাসৰিসযে হি মুখ্যৰসেন অত্থো গহেতব্বো, ব্যাসৰিসযে উপচারৰসেনাতি দট্ঠব্বং. যস্স যতো ভেদং করোতি, তেসু অভিন্নেসু অপ্পসাৰজ্জং, ভিন্নেসু মহাসাৰজ্জং. তথা কিলেসানং মুদুতিব্বতাৰিসেসেসুপি যোজেতব্বং.

যস্স পেসুঞ্ঞং উপসংহরতি, সো ভিজ্জতু ৰা, মা ৰা, তস্স তদত্থৰিঞ্ঞাপনমেৰ পমাণন্তি আহ ‘‘তস্স তদত্থৰিজানন’’ন্তি. ভেদপুরেক্খারতাপিযকম্যতানমেকেকপক্খিপনেন চত্তারো. কম্মপথপ্পত্তি পন ভিন্নে এৰ. ইমেসন্তি অনিযমতায পরম্মুখাপৰত্তানম্পি অত্তনো বুদ্ধিযং পরিৰত্তমানে সন্ধায ৰুত্তন্তি দস্সেতুং ‘‘যেস’’ন্তিআদিমাহ. ইতোতি ইধ পদেসে, ৰুত্তানং যেসং সন্তিকে সুতন্তি যোজেতব্বং.

‘‘দ্ৰিন্ন’’ন্তি নিদস্সনৰচনং বহূনম্পি সন্ধানতো. ‘‘মিত্তান’’ন্তিআদি ‘‘সন্ধান’’ন্তি এত্থ কম্মং, তেন পাল়িযং ‘‘ভিন্নান’’ন্তি এতস্স কম্মভাৰং দস্সেতি. সন্ধানকরণঞ্চ নাম তেসমনুরূপকরণমেৰাতি ৰুত্তং ‘‘অনুকত্তা’’তি. অনুপ্পদাতাতি অনুবলপ্পদাতা, অনুৰত্তনৰসেন ৰা পদাতা. কস্স পন অনুবলপ্পদানং, অনুৰত্তনঞ্চাতি? ‘‘সহিতান’’ন্তি ৰুত্তত্তা সন্ধানস্সাতি ৰিঞ্ঞাযতীতি আহ ‘‘সন্ধানানুপ্পদাতা’’তি. যস্মা পন অনুবলৰসেন, অনুৰত্তনৰসেন চ সন্ধানস্স পদানং আদানং, রক্খণং ৰা দল়্হীকরণং হোতি, তস্মা ৰুত্তং ‘‘দল়্হীকম্মং কত্তা’’তি. আরমন্তি এত্থাতি আরামো. রমিতব্বট্ঠানং সমগ্গোতি হি তদধিট্ঠানানং ৰসেন তব্বিসেসনতা ৰুত্তা. ‘‘সমগ্গে’’তিপি পঠন্তি, তদযুত্তং ‘‘যত্থা’’তিআদিৰচনেন ৰিরুদ্ধত্তা. যস্মা পন আকারেন ৰিনাপি অযমত্থো লব্ভতি, তস্মা ‘‘অযমেৰেত্থ অত্থো’’তি ৰুত্তং সমগ্গেসূতি সমগ্গভূতেসু জনকাযেসু, তেনাহ ‘‘তে পহাযা’’তিআদি. তপ্পকতিযত্থোপি কত্তুঅত্থোৰাতি দস্সেতি ‘‘নন্দতী’’তি ইমিনা. তপ্পকতিযত্থেন হি ‘‘দিস্ৰাপি সুত্ৰাপী’’তি ৰচনং সুপপন্নং হোতি. সমগ্গে করোতি এতাযাতি সমগ্গকরণী. সাযেৰ ৰাচা, তং ভাসিতাতি অত্থমাহ ‘‘যা ৰাচা’’তিআদিনা. তায ৰাচায সমগ্গকরণং নাম. ‘‘সুখা সঙ্ঘস্স সামগ্গী, সমগ্গানং তপো সুখো’’তিআদিনা (ধ. প. ১৯৪) সমগ্গানিসংসদস্সনমেৰাতি ৰুত্তং ‘‘সামগ্গিগুণপরিদীপিকমেৰা’’তি. ইতরন্তি তব্বিপরীতং ভেদনিকং ৰাচং.

মম্মানীতি দুট্ঠারূনি, তস্সদিসতায পন ইধ অক্কোসৰত্থূনি ‘‘মম্মানী’’তি ৰুচ্চন্তি. যথা হি দুট্ঠারূসু যেন কেনচি ৰত্থুনা ঘটিতেসু চিত্তং অধিমত্তং দুক্খপ্পত্তং হোতি, তথা তেসু দসসুজাতিআদীসু অক্কোসৰত্থূসু ফরুসৰাচায ফুসিতমত্তেসূতি. তথা হি ৰুত্তং ‘‘মম্মানি ৰিয মম্মানি, যেসু ফরুসৰাচায ছুপিতমত্তেসু দুট্ঠারূসু ৰিয ঘট্টিতেসু চিত্তং অধিমত্তং দুক্খপ্পত্তং হোতি, কানি পন তানি? জাতিআদীনি অক্কোসৰত্থূনী’’তি (দী. নি. টী. ১.৯) ‘‘যস্স সরীরপ্পদেসস্স সত্থাদিপটিহনেন ভুসং রুজ্জনং, সো মম্মং নাম. ইধ পন যস্স চিত্তস্স ফরুসৰাচাৰসেন দোমনস্সসঙ্খাতং ভুসং রুজ্জনং, তং মম্মং ৰিযাতি মম্ম’’ন্তি অপরে. তানি মম্মানি ছিজ্জন্তি ভিজ্জন্তি যেনাতি মম্মচ্ছেদকো, স্ৰেৰ কাযৰচীপযোগো, তানি সমুট্ঠাপেতীতি তথা. একন্তফরুসচেতনা ফরুসা ৰাচা ফরুসং ৰদন্তি এতাযাতি কত্ৰা. ‘‘ফরুসচেতনা’’ ইচ্চেৰ অৰত্ৰা ‘‘একন্তফরুসচেতনা’’তি ৰচনং দুট্ঠচিত্ততায এৰ ফরুসচেতনা অধিপ্পেতা, ন পন সৰনফরুসতামত্তেনাতি ঞাপনত্থং. তস্সাতি একন্তফরুসচেতনায এৰ. আৰিভাৰত্থন্তি ফরুসৰাচাভাৰস্স পাকটকরণত্থং. তস্সাতি ৰা একন্তফরুসচেতনায এৰ, ফরুসৰাচাভাৰস্সাতি অত্থো. তথেৰাতি মাতুৰুত্তাকারেনেৰ, উট্ঠাসি অনুবন্ধিতুন্তি অত্থো. সচ্চকিরিযন্তি যং ‘‘চণ্ডা তং মহিংসী অনুবন্ধতূ’’তি ৰচনং মুখেন কথেসি, তং মাতুচিত্তে নত্থি, তস্মা ‘‘তং মা হোতু, যং পন উপ্পলপত্তম্পি ময্হং উপরি ন পততূ’’তি কারণং চিত্তেন চিন্তেসি, তদেৰ মাতুচিত্তে অত্থি, তস্মা ‘‘তমেৰ হোতূ’’তি সচ্চকরণং, কত্তব্বসচ্চং ৰা. তত্থেৰাতি উট্ঠানট্ঠানেযেৰ. বদ্ধা ৰিযাতি যোত্তাদিনা পরিবন্ধি ৰিয. এৰং মম্মচ্ছেদকোতি এত্থ সৰনফরুসতামত্তেন মম্মচ্ছেদকতা ৰেদিতব্বা.

পযোগোতি ৰচীপযোগো. চিত্তসণ্হতাযাতি একন্তফরুসচেতনায অভাৰমাহ. ততোযেৰ হি ফরুসৰাচা ন হোতি কম্মপথপ্পত্তা, কম্মভাৰং পন ন সক্কা ৰারেতুন্তি দট্ঠব্বং. ‘‘মাতাপিতরো হী’’তিআদিনাপি তদেৰত্থং সমত্থেতি. এৰং ব্যতিরেকৰসেন চেতনাফরুসতায ফরুসৰাচাভাৰং সাধেত্ৰা ইদানি তমেৰ অন্ৰযৰসেন সাধেতুং ‘‘যথা’’তিআদি ৰুত্তং. অফরুসা ৰাচা ন হোতি ফরুসা ৰাচা হোতিযেৰাতি অত্থো সাতি ফরুসৰাচা. ন্তি পুগ্গলং.

এত্থাপি কম্মপথভাৰং অপ্পত্তা অপ্পসাৰজ্জা, ইতরা মহাসাৰজ্জা. তথা কিলেসানং মুদুতিব্বতাভেদেপি যোজেতব্বং. কেচি পন ‘‘যং উদ্দিস্স ফরুসৰাচা পযুজ্জতি, তস্স সম্মুখাযেৰ সীসং এতী’’তি ৰদন্তি, একে পন ‘‘পরম্মুখাপি ফরুসৰাচা হোতিযেৰা’’তি. তত্থাযমধিপ্পাযো যুত্তো সিযা, সম্মুখা পযোগে অগারৰাদীনং বলৰভাৰতো সিযা চেতনা বলৰতী, পরস্স চ তদত্থৰিজাননং, ন তথা পরম্মুখা. যথা পন অক্কোসিতে মতে আল়হনে কতা খমনা উপৰাদন্তরাযং নিৰত্তেতি, এৰং পরম্মুখা পযুত্তাপি ফরুসৰাচা হোতিযেৰাতি সক্কা ঞাতুন্তি, তস্মা উভযত্থাপি ফরুসৰাচা সম্ভৰতীতি দট্ঠব্বং. তথা হি পরস্স তদত্থৰিজাননমঞ্ঞত্র তযোৰ তস্সা সম্ভারা অট্ঠকথাসু ৰুত্তাতি. কুপিতচিত্তন্তি অক্কোসনাধিপ্পাযেনেৰ ৰুত্তং, ন পন মরণাধিপ্পাযেন. মরণাধিপ্পাযেন হি সতি চিত্তকোপে অত্থসিদ্ধিযা, তদভাৰে চ যথারহং পাণাতিপাতব্যাপাদাৰ হোন্তি.

এলং ৰুচ্চতি দোসো ইলতি চিত্তং, পুগ্গলো ৰা কম্পতি এতেনাতি কত্ৰা. এত্থাতি –

‘‘নেলঙ্গো সেতপচ্ছাদো, একারো ৰত্ততী রথো;

অনীঘং পস্স আযন্তং, ছিন্নসোতং অবন্ধন’’ন্তি. (সং. নি. ৪.৩৪৭; উদা. ৬৫; পেটকো. ২৫); –

ইমিস্সা উদানগাথায. সীলঞ্হেত্থ নিদ্দোসতায ‘‘নেল’’ন্তি ৰুত্তং. তেনেৰাহ চিত্তো গহপতি আযস্মতা কামভূথেরেন পুট্ঠো সংযুত্তাগমৰরে সল়াযতনৰগ্গে ‘‘নেলঙ্গ’’ন্তি খো ভন্তে সীলানমেতং অধিৰচন’’ন্তি (সং. নি. ৪.৩৪৭) ৰাচা নাম সদ্দসভাৰা তংতদত্থনিবন্ধনাতি সাদুরসসদিসত্তা মধুরমেৰ ব্যঞ্জনং, অত্থো চ তব্ভাৰতোতি অত্থমেৰ সন্ধায ব্যঞ্জনমধুরতায, অত্থমধুরতাযা’’তি চ ৰুত্তং. ৰিসেসনপরনিপাতোপি হি লোকে দিস্সতি ‘‘অগ্যাহিতো’’তিআদীসু. অপিচ অৰযৰাপেক্খনে সতি ‘‘মধুরং ব্যঞ্জনং যস্সা’’তিআদিনা ৰত্তব্বো. সুখাতি সুখকরণী, সুখহেতূতি ৰুত্তং হোতি. কণ্ণসূলন্তি কণ্ণসঙ্কুং. কণ্ণসদ্দেন চেত্থ সোতৰিঞ্ঞাণপটিবদ্ধতদনুৰত্তকা ৰিঞ্ঞাণৰীথিযো গহিতা. ৰোহারকথা হেসা সুত্তন্তদেসনা, তস্সা ৰণ্ণনা চ, তথা চেৰ ৰুত্তং ‘‘সকলসরীরে কোপং, পেম’’ন্তি চ. ন হি হদযৰত্থুনিস্সিতো কোপো, পেমো চ সকলসরীরে ৰত্ততি. এস নযো ঈদিসেসু. সুখেন চিত্তং পৰিসতি যথাৰুত্তকারণদ্ৰযেনাতি অত্থো, অলুত্তসমাসো চেস যথা ‘‘অমতঙ্গতো’’তি. পুরেতি গুণপারিপুরে, তেনাহ ‘‘গুণপরিপুণ্ণতাযা’’তি. পুরে সংৰড্ঢা পোরী, তাদিসা নারী ৰিযাতি ৰাচাপি পোরীতি অত্থমাহ ‘‘পুরে’’তিআদিনা. সুকুমারাতি সুতরুণা. উপমেয্যপক্খে পন অফরুসতায মুদুকভাৰো এৰ সুকুমারতা. পুরস্সাতি এত্থ পুর-সদ্দো তন্নিৰাসীৰাচকো সহচরণৰসেন ‘‘গামো আগতো’’তিআদীসু ৰিয, তেনেৰাহ ‘‘নগরৰাসীন’’ন্তি. এসাতি তংসম্বন্ধীনিদ্দেসা ৰাচা. এৰরূপী কথাতি অত্থত্তযেন পকাসিতা কথা. কন্তাতি কামিতা তুট্ঠা যথা ‘‘পক্কন্তো’’তি, মান-সদ্দস্স ৰা অন্তব্যপ্পদেসো, কামিযমানাতি অত্থো. যথা ‘‘অনাপত্তি অসমনুভাসন্তস্সা’’তি (পারা. ৪১৬, ৪৩০, ৪৪১) মনং অপ্পেতি ৰড্ঢেতীতি মনাপা, তেন ৰুত্তং ‘‘চিত্তৰুড্ঢিকরা’’তি. তথাকারিনীতি অত্থো. অতো বহুনো জনস্সাতি ইধ সম্বন্ধে সামিৰচনং, ন তু পুরিমস্মিং ৰিয কত্তরি.

কামং তেহি ৰত্তুমিচ্ছিতো অত্থো সম্ভৰতি, সো পন অফলত্তা ভাসিতত্থপরিযাযেন অত্থোযেৰ নাম ন হোতীতি আহ ‘‘অনত্থৰিঞ্ঞাপিকা’’তি. অপিচ পযোজনত্থাভাৰতো অনত্থা, ৰাচা, তং ৰিঞ্ঞাপিকাতিপি ৰট্টতি. অকুসলচেতনা সম্ফপ্পলাপো সম্ফং পলপন্তি এতাযাতি কত্ৰা. আসেৰনং ভাৰনং বহুলীকরণং. যং জনং গাহাপযিতুং পৰত্তিতো, তেন অগ্গহিতে অপ্পসাৰজ্জো, গহিতে মহাসাৰজ্জো. কিলেসানং মুদুতিব্বতাৰসেনাপি অপ্পসাৰজ্জমহাসাৰজ্জতা যোজেতব্বা. ভারতনামকানং দ্ৰেভাতুকরাজূনং যুদ্ধকথা, দসগিরিযক্খেন সীতায নাম দেৰিযা আহরণকথা, রামরঞ্ঞা পচ্চাহরণকথা, যথা তং অধুনা বাহিরকেহি পরিচযিতা সক্কটভাসায গণ্ঠিতা রামপুরাণভারতপুরাণাদিকথাতি, এৰমাদিকা নিরত্থককথা সম্ফপ্পলাপোতি ৰুত্তং ‘‘ভারত…পে… পুরেক্খারতা’’তি.

‘‘কালৰাদী’’তিআদি সম্ফপ্পলাপা পটিৰিরতস্স পটিপত্তিসন্দস্সনং যথা ‘‘পাণাতিপাতা পটিৰিরতো’’তিআদি (দী. নি. ১.৮, ১৯৪) পাণাতিপাতপ্পহানস্স পটিপত্তিদস্সনং. ‘‘পাণাতিপাতং পহায ৰিহরতী’’তি হি ৰুত্তে কথং পাণাতিপাতপ্পহানং হোতীতি অপেক্খাসম্ভৰতো ‘‘পাণাতিপাতা পটিৰিরতো হোতী’’তি ৰুত্তং. সা পন ৰিরতি কথন্তি আহ ‘‘নিহিতদণ্ডো নিহিত সত্থো’’তি. তঞ্চ দণ্ডসত্থনিধানং কথন্তি ৰুত্তং ‘‘লজ্জী’’তিআদি. এৰং উত্তরুত্তরং পুরিমস্স পুরিমস্স উপাযসন্দস্সনং. তথা অদিন্নাদানাদীসুপি যথাসম্ভৰং যোজেতব্বং. তেন ৰুত্তং ‘‘কালৰাদীতিআদি সম্ফপ্পলাপা পটিৰিরতস্স পটিপত্তিসন্দস্সন’’ন্তি. অত্থসংহিতাপি হি ৰাচা অযুত্তকালপযোগেন অত্থাৰহা ন সিযাতি অনত্থৰিঞ্ঞাপনভাৰং অনুলোমেতি, তস্মা সম্ফপ্পলাপং পজহন্তেন অকালৰাদিতা পরিৰজ্জেতব্বাতি দস্সেতুং ‘‘কালৰাদী’’তি ৰুত্তং. কালে ৰদন্তেনাপি উভযত্থ অসাধনতো অভূতং পরিৰজ্জেতব্বন্তি আহ ‘‘ভূতৰাদী’’তি. ভূতঞ্চ ৰদন্তেন যং ইধলোকপরলোকহিতসম্পাদনকং, তদেৰ ৰত্তব্বন্তি ৰুত্তং ‘‘অত্থৰাদী’’তি. অত্থং ৰদন্তেনাপি ন লোকিযধম্মনিস্সিতমেৰ ৰত্তব্বং, অথ খো লোকুত্তরধম্মনিস্সিতম্পীতি আহ ‘‘ধম্মৰাদী’’তি. যথা চ অত্থো লোকুত্তরধম্মনিস্সিতো হোতি, তথা দস্সনত্থং ‘‘ৰিনযৰাদী’’তি ৰুত্তং.

পাতিমোক্খসংৰরো, সতিঞাণখন্তিৰীরিযসংৰরোতি হি পঞ্চন্নং সংৰরৰিনযানং তদঙ্গপ্পহানং, ৰিক্খম্ভনসমুচ্ছেদপটিপ্পস্সদ্ধিনিস্সরণপ্পহানন্তি পঞ্চন্নং পহানৰিনযানঞ্চ ৰসেন ৰুচ্চমানো অত্থো নিব্বানাধিগমহেতুভাৰতো লোকুত্তরধম্মসন্নিস্সিতো হোতি. এৰং গুণৰিসেসযুত্তো চ অত্থো ৰুচ্চমানো দেসনাকোসল্লে সতি সোভতি, কিচ্চকরো চ হোতি, নাঞ্ঞথাতি দস্সেতুং ‘‘নিধানৰতিং ৰাচং ভাসিতা’’তি ৰুত্তং. ইদানি তমেৰ দেসনাকোসল্লং ৰিভাৰেতুং ‘‘কালেনা’’তিআদিমাহ. অজ্ঝাসযট্ঠুপ্পত্তীনং, পুচ্ছায চ ৰসেন ওতিণ্ণে দেসনাৰিসযে একংসাদিব্যাকরণৰিভাগং সল্লক্খেত্ৰা ঠপনাহেতুদাহরণসংসন্দনানি তংতংকালানুরূপং ৰিভাৰেন্তিযা পরিমিতপরিচ্ছিন্নরূপায গম্ভীরুদানপহূতত্থৰিত্থারসঙ্গাহিকায দেসনায পরে যথাজ্ঝাসযং পরমত্থসিদ্ধিযং পতিট্ঠাপেন্তো ‘‘দেসনাকুসলো’’তি ৰুচ্চতীতি এৰমেত্থাপি অত্থযোজনা ৰেদিতব্বা.

ৰত্তব্বযুত্তকালন্তি ৰত্তব্বৰচনস্স অনুরূপকালং, তত্থ ৰা পযুজ্জিতব্বকালং. সভাৰৰসেনেৰ ভূততাতি আহ ‘‘সভাৰমেৰা’’তি. অত্থং ৰদতীতি অত্থৰাদী. অত্থৰদনঞ্চ তন্নিস্সিতৰাচাকথনমেৰাতি অধিপ্পাযেন ৰুত্তং ‘‘দিট্ঠধম্মিকসম্পরাযিকত্থসন্নিস্সিতমেৰ কত্ৰা’’তি. ধম্মৰাদী’’তিআদীসুপি এসেৰ নযো.

নিধেতি সন্নিধানং করোতি এত্থাতি নিধানং. ঠপনোকাসো. ‘‘ঠানৰতী’’তি ৰুত্তে তস্মিং ঠানে ঠপেতুং যুত্তাতিপি অত্থো সম্ভৰতীতি আহ ‘‘হদযে’’তিআদি. নিধানৰতীপি ৰাচা কালযুত্তাৰ অত্থাৰহা, তস্মা ‘‘কালেনা’’তি ইদং ‘‘নিধানৰতিং’’ ৰাচং ভাসিতা’’তি এতস্সাপেক্খৰচনন্তি দস্সেতি ‘‘এৰরূপি’’ন্তিআদিনা. ইচ্ছিতত্থনিব্বত্তনত্থং অপদিসিতব্বো, অপদিসীযতি ৰা ইচ্ছিতত্থো অনেনাতি অপদেসো, উপমা, হেতুদাহরণাদিকারণং ৰা, তেন সহ ৰত্ততীতি সাপদেসা, ৰাচা, তেনাহ ‘‘সউপমং সকারণন্তি অত্থো’’তি. পরিচ্ছেদং দস্সেত্ৰাতি যাৰতা পরিযোসানং সম্ভৰতি, তাৰতা মরিযাদং দস্সেত্ৰা, তেন ৰুত্তং ‘‘যথা…পে… ভাসতী’’তি. সিখমপ্পত্তা হি কথা অত্থাৰহা নাম ন হোতি. অত্থসংহিতন্তি এত্থ অত্থ-সদ্দো ভাসিতত্থপরিযাযোতি ৰুত্তং ‘‘অনেকেহিপী’’তিআদি. ভাসিতত্থো চ নাম সদ্দানুসারেন অধিগতো সব্বোপি পকত্যত্থপচ্চযত্থভাৰত্থাদিকো, ততোযেৰ ভগৰতো ৰচনং একগাথাপদম্পি সঙ্খেপৰিত্থারাদিএকত্তাদিনন্দিযাৰত্তাদিনযেহি অনেকেহিপি নিদ্ধারণক্খমতায পরিযাদাতুমসক্কুণেয্যং অত্থমাৰহতীতি. এৰং অত্থসামঞ্ঞতো সংৰণ্ণেত্ৰা ইচ্ছিতত্থৰিসেসতোপি সংৰণ্ণেতুং ‘‘যং ৰা’’তিআদিমাহ. অত্থৰাদিনা ৰত্তুমিচ্ছিতত্থোযেৰ হি ইধ গহিতো. ননু সব্বেসম্পি ৰচনং অত্তনা ইচ্ছিতত্থসহিতংযেৰ, কিমেত্থ ৰত্তব্বং অত্থীতি অন্তোলীনচোদনং পরিসোধেতি ‘‘ন অঞ্ঞ’’ন্তিআদিনা. অঞ্ঞমত্থং পঠমং নিক্খিপিত্ৰা অননুসন্ধিৰসেন পচ্ছা অঞ্ঞমত্থং ন ভাসতি. যথানিক্খিত্তানুসন্ধিৰসেনেৰ পরিযোসাপেত্ৰা কথেতীতি অধিপ্পাযো.

১০. এৰং পটিপাটিযা সত্তমূলসিক্খাপদানি ৰিভজিত্ৰা সতিপি অভিজ্ঝাদিপ্পহানস্স সংৰরসীলসঙ্গহে উপরিগুণসঙ্গহতো, লোকিযপুথুজ্জনাৰিসযতো চ উত্তরিদেসনায সঙ্গহিতুং তং পরিহরিত্ৰা পচুরজনপাকটং আচারসীলমেৰ ৰিভজন্তো ভগৰা ‘‘বীজগামভূতগামসমারম্ভা’’তিআদিমাহাতি পাল়িযং সম্বন্ধো ৰত্তব্বো. তত্থ ৰিজাযন্তি ৰিরুহন্তি এতেহীতি বীজানি. পচ্চযন্তরসমৰাযে সদিসফলুপ্পত্তিযা ৰিসেসকারণভাৰতো ৰিরুহনসমত্থানং সারফলাদীনমেতং অধিৰচনং. ভৰন্তি, অহুৰুন্তি চাতি ভূতা, জাযন্তি ৰড্ঢন্তি জাতা, ৰড্ঢিতা চাতি অত্থো. ৰড্ঢমানকানং ৰড্ঢিত্ৰা, ঠিতানঞ্চ রুক্খগচ্ছাদীনং যথাক্কমমধিৰচনং. ৰিরুল়্হমূলা হি নীলভাৰং আপজ্জন্তা তরুণরুক্খগচ্ছা জাযন্তি ৰড্ঢন্তীতি ৰুচ্চন্তি. ৰড্ঢিত্ৰা ঠিতা মহন্তা রুক্খগচ্ছা জাতা ৰড্ঢিতাতি. গামোতি সমূহো, সো চ সুদ্ধট্ঠকধম্মরাসি, বীজানং, ভূতানঞ্চ তথালদ্ধসমঞ্ঞানং অট্ঠধম্মানং গামো, তেযেৰ ৰা গামোতি তথা. অৰযৰৰিনিমুত্তস্স হি সমুদাযস্স অভাৰতো দুৰিধেনাপি অত্থেন তেযেৰ তিণরুক্খলতাদযো গয্হন্তি.

অপিচ ভূমিযং পতিট্ঠহিত্ৰা হরিতভাৰমাপন্না রুক্খগচ্ছাদযো দেৰতা পরিগ্গয্হন্তি, তস্মা ভূতানং নিৰাসনট্ঠানতায গামোতি ভূতগামোতিপি ৰদন্তি, তে সরূপতো দস্সেতুং ‘‘মূলবীজ’’ন্তিআদিমাহ. মূলমেৰ বীজং মূলবীজং. সেসেসুপি অযং নযো. ফল়ুবীজন্তি পব্ববীজং. পচ্চযন্তরসমৰাযে সদিসফলুপ্পত্তিযা ৰিসেসকারণভাৰতো ৰিরুহনসমত্থে সারফলে নিরুল়্হো বীজ-সদ্দো তদত্থসিদ্ধিযা মূলাদীসুপি কেসুচি পৰত্ততীতি মূলাদিতো নিৰত্তনত্থং একেন বীজ-সদ্দেন ৰিসেসেত্ৰা ‘‘বীজবীজ’’ন্তি ৰুত্তং যথা ‘‘রূপংরূপং, দুক্খদুক্খ’’ন্তি চ. নীলতিণরুক্খাদিকস্সাতি অল্লতিণস্স চেৰ অল্লরুক্খাদিকস্স চ. আদি-সদ্দেন ওসধিগচ্ছলতাদযো ৰেদিতব্বা. সমারম্ভো ইধ ৰিকোপনং, তঞ্চ ছেদনাদিযেৰাতি ৰুত্তং ‘‘ছেদনভেদনপচনাদিভাৰেনা’’তি. ননু চ রুক্খাদযো চিত্তরহিততায ন জীৰা, চিত্তরহিততা চ পরিপ্ফন্দনাভাৰতো, ছিন্নে ৰিরুহনতো, ৰিসদিসজাতিকভাৰতো, চতুযোনিঅপরিযাপন্নতো চ ৰেদিতব্বা. ৰুড্ঢি পন পৰাল়সিলালৰণাদীনম্পি ৰিজ্জতীতি ন তেসং জীৰতাভাৰে কারণং. ৰিসযগ্গহণঞ্চ নেসং পরিকপ্পনামত্তং সুপনং ৰিয চিঞ্চাদীনং, তথা কটুকম্বিলাসাদিনা দোহল়াদযো. তত্থ কস্মা বীজগামভূতগামসমারম্ভা পটিৰিরতি ইচ্ছিতাতি? সমণসারুপ্পতো, তন্নিস্সিতসত্তানুকম্পনতো চ. তেনেৰাহ আল়ৰকানং রুক্খচ্ছেদনাদিৰত্থূসু ‘‘জীৰসঞ্ঞিনো হি মোঘপুরিসা মনুস্সা রুক্খস্মি’’ন্তিআদি (পারা. ৮৯).

একং ভত্তং একভত্তং, তমস্স অত্থি একস্মিং দিৰসে একৰারমেৰ ভুঞ্জনতোতি একভত্তিকো. তযিদং একভত্তং কদা ভুঞ্জিতব্বন্তি সন্ধায ৰুত্তং ‘‘পাতরাসভত্ত’’ন্তিআদি, দ্ৰীসু ভত্তেসু পাতরাসভত্তং সন্ধাযাহাতি অধিপ্পাযো. পাতো অসিতব্বন্তি পাতরাসং. সাযং অসিতব্বন্তি সাযমাসং, তদেৰ ভত্তং তথা. এক-সদ্দো চেত্থ মজ্ঝন্হিককালপরিচ্ছেদভাৰেন পযুত্তো, ন তদন্তোগধৰারভাৰেনাতি দস্সেতি ‘‘তস্মা’’তিআদিনা.

রত্তিযা ভোজনং উত্তরপদলোপতো রত্তিসদ্দেন ৰুত্তং, তদ্ধিতৰসেন ৰা তথাযেৰাধিপ্পাযসম্ভৰতো, তেনাহ ‘‘রত্তিযা’’তিআদি. অরুণুগ্গমনতো পট্ঠায যাৰ মজ্ঝন্হিকা অযং বুদ্ধাদীনং অরিযানং আচিণ্ণসমাচিণ্ণো ভোজনস্স কালো নাম, তদঞ্ঞো ৰিকালো. তত্থ দুতিযপদেন রত্তিভোজনস্স পটিক্খিত্তত্তা অপরন্হোৰ ইধ ৰিকালোতি পারিসেসনযেন ততিযপদস্স অত্থং দীপেতুং ‘‘অতিক্কন্তে মজ্ঝন্হিকে’’তিআদি ৰুত্তং. ভাৰসাধনো চেত্থ ভোজন-সদ্দো অজ্ঝোহরণত্থৰাচকোতি দীপেতি ‘‘যাৰ সূরিযত্থঙ্গমনা ভোজন’’ন্তি ইমিনা. কস্স পন তদজ্ঝোহরণন্তি? যামকালিকাদীনমনুঞ্ঞাতত্তা, ৰিকালভোজনসদ্দস্স চ যাৰকালিকজ্ঝোহরণেযেৰ নিরুল়্হত্তা ‘‘যাৰকালিকস্সা’’তি ৰিঞ্ঞাযতি. অযং পনেত্থ অট্ঠকথাৰসেসো আচরিযানং নযো – ভুঞ্জিতব্বট্ঠেন ভোজনং, যাগুভত্তাদি সব্বং যাৰকালিকৰত্থু. যথা চ ‘‘রত্তূপরতো’’তি এত্থ রত্তিভোজনং রত্তিসদ্দেন ৰুচ্চতি, এৰমেত্থ ভোজনজ্ঝোহরণং ভোজনসদ্দেন. ৰিকালে ভোজনং ৰিকালভোজনং, ততো ৰিকালভোজনা. ৰিকালে যাৰকালিকৰত্থুস্স অজ্ঝোহরণাতি অত্থোতি. ঈদিসা গুণৰিভূতি ন বুদ্ধকালেযেৰাতি আহ ‘‘অনোমানদীতীরে’’তিআদি. অযং পন পাল়িযং অনুসন্ধিক্কমো – একস্মিং দিৰসে একৰারমেৰ ভুঞ্জনতো ‘‘একভত্তিকো’’তি ৰুত্তে রত্তিভোজনোপি সিযাতি তন্নিৰারণত্থং ‘‘রত্তূপরতো’’তি ৰুত্তং. এৰং সতি সাযন্হভোজীপি একভত্তিকো সিযাতি তদাসঙ্কানিৰত্তনত্থং ‘‘ৰিরতো ৰিকালভোজনা’’তি ৰুত্তন্তি.

সঙ্খেপতো ‘‘সব্বপাপস্স অকরণ’’ন্তিআদি (দী. নি. ২.৯০; ধ. প. ১৮৩; নেত্তি. ৩০, ৫০, ১১৬, ১২৪) নযপ্পৰত্তং ভগৰতো সাসনং সছন্দরাগপ্পৰত্তিতো নচ্চাদীনং দস্সনং নানুলোমেতীতি আহ ‘‘সাসনস্স অননুলোমত্তা’’তি. ৰিসুচতি সাসনং ৰিজ্ঝতি অননুলোমিকভাৰেনাতি ৰিসূকং, পটিৰিরুদ্ধন্তি ৰুত্তং হোতি. তত্র উপমং দস্সেতি ‘‘পটাণীভূত’’ন্তি ইমিনা, পটাণীসঙ্খাতং কীলং ৰিয ভূতন্তি অত্থো. ‘‘ৰিসূক’’ন্তি এতস্স পটাণীভূতন্তি অত্থমাহাতিপি ৰদন্তি. অত্তনা পযোজিযমানং, পরেহি পযোজাপিযমানঞ্চ নচ্চং নচ্চভাৰসামঞ্ঞতো পাল়িযং একেনেৰ নচ্চসদ্দেন সামঞ্ঞনিদ্দেসনযেন গহিতং, একসেসনযেন ৰা. তথা গীতৰাদিতসদ্দেহি গাযনগাযাপনৰাদনৰাদাপনানীতি আহ ‘‘নচ্চননচ্চাপনাদিৰসেনা’’তি. সুদ্ধহেতুতাজোতনৰসেন হি দ্ৰাধিপ্পাযিকা এতে সদ্দা. নচ্চঞ্চ গীতঞ্চ ৰাদিতঞ্চ ৰিসূকদস্সনঞ্চ নচ্চগীতৰাদিতৰিসূকদস্সনং, সমাহারৰসেনেত্থ একত্তং. অট্ঠকথাযং পন যথাপাঠং ৰাক্যাৰত্থিকন্তৰচনেন সহ সমুচ্চযসমাসদস্সনত্থং ‘‘নচ্চা চা’’তিআদি ৰুত্তং. এৰং সব্বত্থ ঈদিসেসু. (দস্সনৰিসযে মযূরনচ্চাদিপটিক্খিপনেন নচ্চাপনৰিসযেপি পটিক্খিপনং দট্ঠব্বং) ‘‘নচ্চাদীনি হী’’তিআদিনা যথাৰুত্তত্থসমত্থনং. দস্সনেন চেত্থ সৰনম্পি সঙ্গহিতং ৰিরূপেকসেসনযেন, যথাসকং ৰা ৰিসযস্স আলোচনসভাৰতায পঞ্চন্নং ৰিঞ্ঞাণানং সৰনকিরিযাযপি দস্সনসঙ্খেপসম্ভৰতো ‘‘দস্সনা’’ ইচ্চেৰ ৰুত্তং. তেনেৰাহ ‘‘পঞ্চহি ৰিঞ্ঞাণেহি ন কিঞ্চি ধম্মং পটিজানাতি অঞ্ঞত্র অতিনিপাতমত্তা’’তি.

‘‘ৰিসূকভূতা দস্সনা চা’’তি এতেন অৰিসূকভূতস্স পন গীতস্স সৰনং কদাচি ৰট্টতীতি দস্সেতি. তথা হি ৰুত্তং পরমত্থজোতিকায খুদ্দকপাঠট্ঠকথায ‘‘ধম্মূপসংহিতম্পি চেত্থ গীতং ন ৰট্টতি, গীতূপসংহিতো পন ধম্মো ৰট্টতী’’তি (খু. পা. অট্ঠ. পচ্ছিমপঞ্চসিক্খাপদৰণ্ণনা) কত্থচি পন ন-কারৰিপরিযাযেন পাঠো দিস্সতি. উভযত্থাপি চ গীতো চে ধম্মানুলোমত্থপটিসংযুত্তোপি ন ৰট্টতি, ধম্মো চে গীতসদ্দপটিসংযুত্তোপি ৰট্টতীতি অধিপ্পাযো ৰেদিতব্বো. ‘‘ন ভিক্খৰে, গীতস্সরেন ধম্মো গাযিতব্বো, যো গাযেয্য, আপত্তি দুক্কটস্সা’’তি (চূল়ৰ. ১৪৯) হি দেসনায এৰ পটিক্খেপো, ন সৰনায. ইমস্স চ সিক্খাপদস্স ৰিসুং পঞ্ঞাপনতো ৰিঞ্ঞাযতি ‘‘গীতস্সরেন দেসিতোপি ধম্মো ন গীতো’’তি. যঞ্চ সক্কপঞ্হসুত্তৰণ্ণনাযং সেৰিতব্বাসেৰিতব্বসদ্দং নিদ্ধরন্তেন ‘‘যং পন অত্থনিস্সিতং ধম্মনিস্সিতং কুম্ভদাসিগীতম্পি সুণন্তস্স পসাদো ৰা উপ্পজ্জতি, নিব্বিদা ৰা সণ্ঠাতি, এৰরূপো সদ্দো সেৰিতব্বো’’তি (দী. নি. অট্ঠ. ২.৩৬৫) ৰুত্তং, তং অসমাদানসিক্খাপদস্স সেৰিতব্বতামত্তপরিযাযেন ৰুত্তং. সমাদানসিক্খাপদস্স হি এৰরূপং সুণন্তস্স সিক্খাপদসংৰরং ভিজ্জতি গীতসদ্দভাৰতোতি ৰেদিতব্বং. তথা হি ৰিনযট্ঠকথাসু ৰুত্তং ‘‘গীতন্তি নটাদীনং ৰা গীতং হোতু, অরিযানং পরিনিব্বানকালে রতনত্তযগুণূপসংহিতং সাধুকীল়নগীতং ৰা, অসংযতভিক্খূনং ধম্মভাণকগীতং ৰা, অন্তমসো দন্তগীতম্পি, যং ‘‘গাযিস্সামা’’তি পুব্বভাগে ওকূজিতং করোন্তি, সব্বমেতং গীতং নামা’’তি (পাচি. অট্ঠ. ৮৩৫; ৰি. সঙ্গ. অট্ঠ. ৩৪.২৫).

কিঞ্চাপি মালা-সদ্দো লোকে বদ্ধপুপ্ফৰাচকো, সাসনে পন রুল়্হিযা অবদ্ধপুপ্ফেসুপি ৰট্টতি, তস্মা যং কিঞ্চি পুপ্ফং বদ্ধমবদ্ধং ৰা, তং সব্বং ‘‘মালা’’ ত্ৰেৰ দট্ঠব্বন্তি আহ ‘‘যং কিঞ্চি পুপ্ফ’’ন্তি. ‘‘যং কিঞ্চি গন্ধ’’ন্তি চেত্থ ৰাসচুণ্ণধূপাদিকং ৰিলেপনতো অঞ্ঞং যং কিঞ্চি গন্ধজাতং. ৰুত্তত্থং ৰিয হি ৰুচ্চমানত্থমন্তরেনাপি সদ্দো অত্থৰিসেসৰাচকো. ছৰিরাগকরণন্তি ৰিলেপনেন ছৰিযা রঞ্জনত্থং পিসিত্ৰা পটিযত্তং যং কিঞ্চি গন্ধচুণ্ণং. পিল়ন্ধনং ধারণং. ঊনট্ঠানপূরণং মণ্ডনং. গন্ধৰসেন, ছৰিরাগৰসেন চ সাদিযনং ৰিভূসনং. তদেৰত্থং পুগ্গলাধিট্ঠানেন দীপেতি ‘‘তত্থ পিল়ন্ধন্তো’’তিআদিনা. তথা চেৰ মজ্ঝিমট্ঠকথাযম্পি (ম. নি. অট্ঠ. ৩.১৪৭) ৰুত্তং, পরমত্থজোতিকাযং পন খুদ্দকপাঠট্ঠকথাযং ‘‘মালাদীসু ধারণাদীনি যথাসঙ্খ্যং যোজেতব্বানী’’তি (খু. পা. অট্ঠ. পচ্ছিমপঞ্চসিক্খাপদৰণ্ণনা) এত্তকমেৰ ৰুত্তং. তত্থাপি যোজেন্তেন যথাৰুত্তনযেনেৰ যোজেতব্বানি. কিং পনেতং কারণন্তি আহ ‘‘যাযা’’তিআদি. যায দুস্সীল্যচেতনায করোতি, সা ইধ কারণং. ‘‘ততো পটিৰিরতো’’তি হি উভযত্থ সম্বন্ধিতব্বং, এতেনেৰ ‘‘মালা…পে… ৰিভূসনানং ঠানং, মালা…পে… ৰিভূসনানেৰ ৰা ঠান’’ন্তি সমাসম্পি দস্সেতি. তদাকারপ্পৰত্তো চেতনাদিধম্মোযেৰ হি ধারণাদিকিরিযা. তত্থ চ চেতনাসম্পযুত্তধম্মানং কারণং সহজাতাদোপকারকতো, পধানতো চ. ‘‘চেতযিত্ৰা কম্মং করোতি কাযেন ৰাচায মনসা’’তি (অ. নি. ৬.৬৩) হি ৰুত্তং. ধারণাদিভূতা এৰ চ চেতনা ঠানন্তি. ঠান-সদ্দো পচ্চেকং যোজেতব্বো দ্ৰন্দপদতো সুয্যমানত্তা.

উচ্চাতি উচ্চসদ্দেন অকারন্তেন সমানত্থং আকারন্তং একং সদ্দন্তরং অচ্চুগ্গতৰাচকন্তি আহ ‘‘পমাণাতিক্কন্ত’’ন্তি. সেতি এত্থাতি সযনং, মঞ্চাদি. সমণসারুপ্পরহিতত্তা, গহট্ঠেহি চ সেট্ঠসম্মতত্তা অকপ্পিযপচ্চত্থরণং ‘‘মহাসযন’’ন্তি ইধাধিপ্পেতন্তি দস্সেতুং ‘‘অকপ্পিযত্থরণ’’ন্তি ৰুত্তং. নিসীদনং পনেত্থ সযনেনেৰ সঙ্গহিতন্তি দট্ঠব্বং. যস্মা পন আধারে পটিক্খিত্তে তদাধারকিরিযাপি পটিক্খিত্তাৰ হোতি, তস্মা ‘‘উচ্চাসযনমহাসযনা’’ ইচ্চেৰ ৰুত্তং. অত্থতো পন তদুপভোগভূতনিসজ্জানিপজ্জনেহি ৰিরতি দস্সিতাতি ৰেদিতব্বং. অথ ৰা ‘‘উচ্চাসযনমহাসযনা’’তি এস নিদ্দেসো একসেসনযেন যথা ‘‘নামরূপপচ্চযা সল়াযতন’’ন্তি (ম. নি. ৩.১২৬; সং. নি. ২.১; উদা. ১) এতস্মিম্পি ৰিকপ্পে আসনপুব্বকত্তা সযনকিরিযায সযনগ্গহণেনেৰ আসনম্পি গহিতন্তি ৰেদিতব্বং. কিরিযাৰাচকআসনসযনসদ্দলোপতো উত্তরপদলোপনিদ্দেসোতিপি ৰিনযটীকাযং (ৰি. ৰি. টী. ২.১০৬) ৰুত্তং.

জাতমেৰ রূপমস্স ন ৰিপ্পকারন্তি জাতরূপং, সত্থুৰণ্ণং. রঞ্জীযতি সেতৰণ্ণতায, রঞ্জন্তি ৰা এত্থ সত্তাতি রজতং যথা ‘‘নেসং পদক্কন্ত’’ন্তি. ‘‘চত্তারো ৰীহযো গুঞ্জা, দ্ৰে গুঞ্জা মাসকো ভৰে’’তি ৰুত্তলক্খণেন ৰীসতিমাসকো নীলকহাপণো ৰা দুদ্রদামকাদিকো ৰা তংতংদেসৰোহারানুরূপং কতো কহাপণো. লোহাদীহি কতো লোহমাসকাদিকো. যে ৰোহারং গচ্ছন্তীতি পরিযাদানৰচনং. ৰোহারন্তি চ কযৰিক্কযৰসেন সব্বোহারং. অঞ্ঞেহি গাহাপনে, উপনিক্খিত্তসাদিযনে চ পটিগ্গহণত্থো লব্ভতীতি আহ ‘‘ন উগ্গণ্হাপেতি ন উপনিক্খিত্তং সাদিযতী’’তি. অথ ৰা তিৰিধং পটিগ্গহণং কাযেন ৰাচায মনসা. তত্থ কাযেন পটিগ্গহণং উগ্গহণং. ৰাচায পটিগ্গহণং উগ্গহাপনং. মনসা পটিগ্গহণং সাদিযনং. তিৰিধম্পেতং পটিগ্গহণং সামঞ্ঞনিদ্দেসেন, একসেসনযেন ৰা গহেত্ৰা পটিগ্গহণাতি ৰুত্তন্তি আহ ‘‘নেৰ নং উগ্গণ্হাতী’’তিআদি. এস নযো আমকধঞ্ঞপটিগ্গহণাতিআদীসুপি.

নীৰারাদিউপধঞ্ঞস্স সালিযাদিমূলধঞ্ঞন্তোগধত্তা ‘‘সত্তৰিধস্সাপী’’তি ৰুত্তং. সট্ঠিদিনপরিপাকো সুকধঞ্ঞৰিসেসো সালি নাম সলীযতে সীলাঘতেতি কত্ৰা. দব্বগুণপকাসে পন –

‘‘অথ ধঞ্ঞং তিধা সালি-সট্ঠিকৰীহিভেদতো;

সালযো হেমন্তা তত্র, সট্ঠিকা গিম্হজা অপি;

ৰীহযো ত্ৰাসল়্হাখ্যাতা, ৰস্সকালসমুব্ভ ৰা’’তি. –

ৰুত্তং. ৰহতি, ব্রূহেতি ৰা সত্তানং জীৰিতন্তি ৰীহি, সস্সং. যুৰিতব্বো মিস্সিতব্বোতি যৰো. সো হি অতিলূখতায অঞ্ঞেন মিস্সেত্ৰা পরিভুঞ্জীযতি. গুধতি পরিৰেধতি পলিবুদ্ধতীতি গোধূমো, যং ‘‘মিলক্খভোজন’’ন্তিপি ৰদন্তি. সোভনত্তা কমনীযভাৰং গচ্ছতীতি কঙ্গু, অতিসুখুমধঞ্ঞৰিসেসো. ৰরীযতি অতিলূখতায নিৰারীযতি, খুদ্দাপটিৰিনযনতো ৰা ভজীযতীতি ৰরকো. কোরং রুধিরং দূসতীতি কুদ্রূসকো, ৰণ্ণসঙ্কমনেন যো ‘‘গোৰড্ঢনো’’তিপি ৰুচ্চতি. তানি সত্তপি সপ্পভেদা নিধানে পোসনে সাধুত্তেন ‘‘ধঞ্ঞানী’’তি ৰুচ্চন্তি. ‘‘ন কেৰলঞ্চা’’তিআদিনা সম্পটিচ্ছনং, পরামসনঞ্চ ইধ পটিগ্গহণসদ্দেন ৰুত্তন্তি দস্সেতি. এৰমীদিসেসু. ‘‘অনুজানামি ভিক্খৰে, ৰসানি ভেসজ্জানি অচ্ছৰসং মচ্ছৰসং সুসুকাৰসং সূকরৰসং গদ্রভৰস’’ন্তি (মহাৰ. ২৬২) ৰুত্তত্তা ইদং পঞ্চৰিধম্পি ভেসজ্জং ওদিস্স অনুঞ্ঞাতং নাম. তস্স পন ‘‘কালে পটিগ্গহিত’’ন্তি ৰুত্তত্তা পটিগ্গহণং ৰট্টতীতি আহ ‘‘অঞ্ঞত্র ওদিস্স অনুঞ্ঞাতা’’তি. মংস-সদ্দেন মচ্ছানম্পি মংসং গহিতং এৰাতি দস্সেতুং ‘‘আমকমংসমচ্ছান’’ন্তি ৰুত্তং, তিকোটিপরিসুদ্ধং মচ্ছমংসং অনুঞ্ঞাতং অদিট্ঠং, অসুতং, অপরিসঙ্কিতন্তি ৰা পযোগস্স দস্সনতো ৰিরূপেকসেসনযো দস্সিতো অনেনাতি ৰেদিতব্বং.

কামং লোকিযা –

‘‘অট্ঠৰস্সা ভৰে গোরী, দসৰস্সা তু কঞ্ঞকা;

সম্পত্তে দ্ৰাদসৰস্সে, কুমারীতিভিধীযতে’’তি. –

ৰদন্তি. ইধ পন পুরিসন্তরগতাগতৰসেন ইত্থিকুমারিকাভেদোতি আহ ‘‘ইত্থীতি পুরিসন্তরগতা’’তিআদি. দাসিদাসৰসেনেৰাতি দাসিদাসৰোহারৰসেনেৰ. এৰং ৰুত্তেতি তাদিসেন কপ্পিযৰচনেন ৰুত্তে. ৰিনযট্ঠকথাসু আগতৰিনিচ্ছযং সন্ধায ‘‘ৰিনযৰসেনা’’তি ৰুত্তং. সো কুটিকারসিক্খাপদৰণ্ণনাদীসু (পারা. অট্ঠ. ৩৬৪) গহেতব্বো.

বীজং খিপন্তি এত্থ, খিত্তং ৰা বীজং তাযতীতি খেত্তং, কেদারোতি আহ ‘‘যস্মিং পুব্বণ্ণং রুহতী’’তি. অপরণ্ণস্স পুব্বে পৰত্তমন্নং পুব্বণ্ণং ন-কারস্স ণ-কারং কত্ৰা, সালিআদি. ৰসন্তি পতিট্ঠহন্তি অপরণ্ণানি এত্থাতি ৰত্থূতি অত্থং দস্সেতি ‘‘ৰত্থু নামা’’তিআদিনা. পুব্বণ্ণস্স অপরং পৰত্তমন্নং অপরণ্ণং ৰুত্তনযেন. এৰং অট্ঠকথানযানুরূপং অত্থং দস্সেত্ৰা ইদানি ‘‘খেত্তং নাম যত্থ পুব্বণ্ণং ৰা অপরণ্ণং ৰা জাযতী’’তি (পারা. ১০৪) ৰুত্তৰিনযপাল়িনযানুরূপম্পি অত্থং দস্সেন্তো ‘‘যত্থ ৰা’’তিআদিমাহ. তদত্থাযাতি খেত্তত্থায. অকতভূমিভাগোতি অপরিসঙ্খতো তদুদ্দেসিকো ভূমিভাগো. ‘‘খেত্তৰত্থু সীসেনা’’তিআদিনা নিদস্সনমত্তমেতন্তি দস্সেতি. আদি-সদ্দেন পোক্খরণীকূপাদযো সঙ্গহিতা.

দূতস্স ইদং, দূতেন ৰা কাতুমরহতীতি দূতেয্যং. পণ্ণন্তি লেখসাসনং. সাসনন্তি মুখসাসনং. ঘরা ঘরন্তি অঞ্ঞস্মা ঘরা অঞ্ঞং ঘরং. খুদ্দকগমনন্তি দূতেয্যগমনতো অপ্পতরগমনং, অনদ্ধানগমনং রস্সগমনন্তি অত্থো. তদুভযেসং অনুযুঞ্জনং অনুযোগোতি আহ ‘‘তদুভযকরণ’’ন্তি. তস্মাতি তদুভযকরণস্সেৰ অনুযোগভাৰতো.

কযনং কযো, পরম্পরা গহেত্ৰা অত্তনো ধনস্স দানং. কী-সদ্দঞ্হি দব্বৰিনিমযে পঠন্তি ৰিক্কযনং ৰিক্কযো, পঠমমেৰ অত্তনো ধনস্স পরেসং দানন্তি ৰদন্তি. সারত্থদীপনিযাদীসু পন ‘‘কয’’ন্তি পরভণ্ডস্স গহণং. ৰিক্কযন্তি অত্তনো ভণ্ডস্স দান’’ন্তি (সারত্থ. টী. ২.৫৯৪) ৰুত্তং. তদেৰ ‘‘কযিতঞ্চ হোতি পরভণ্ডং অত্তনো হত্থগতং করোন্তেন, ৰিক্কীতঞ্চ অত্তনো ভণ্ডং পরহত্থগতং করোন্তেনা’’তি (পারা. অট্ঠ. ৫১৫) ৰিনযট্ঠকথাৰচনেন সমেতি. ৰঞ্চনং মাযাকরণং, পটিভানকরণৰসেন উপাযকুসলতায পরসন্তকগ্গহণন্তি ৰুত্তং হোতি. তুলা নাম যায তুলীযতি পমীযতি, তায কূটং ‘‘তুলাকূট’’ন্তি ৰুচ্চতি. তং পন করোন্তো তুলায রূপঅঙ্গগহণাকারপটিচ্ছন্নসণ্ঠানৰসেন করোতীতি চতুব্বিধতা ৰুত্তা. অত্তনা গহেতব্বং ভণ্ডং পচ্ছাভাগে, পরেসং দাতব্বং পুব্বভাগে কত্ৰা মিনেন্তীতি আহ ‘‘গণ্হন্তো পচ্ছাভাগে’’তিআদি. অক্কমতি নিপ্পীল়তি, পুব্বভাগে অক্কমতীতি সম্বন্ধো. মূলে রজ্জুন্তি তুলায মূলে যোজিতং রজ্জুং. তথা অগ্গে. তন্তি অযচুণ্ণং.

কনতি দিব্বতীতি কংসো, সুৰণ্ণরজতাদিমযা ভোজনপানপত্তা. ইধ পন সোৰণ্ণমযে পানপত্তেতি আহ ‘‘সুৰণ্ণপাতী’’তি. তায ৰঞ্চনন্তি নিকতিৰসেন ৰঞ্চনং. ‘‘পতিরূপকং দস্সেত্ৰা পরসন্তকগহণঞ্হি নিকতি, পটিভানকরণৰসেন পন উপাযকুসলতায ৰঞ্চন’’ন্তি নিকতিৰঞ্চনং ভেদতো কণ্হজাতকট্ঠকথাদীসু (জা. অট্ঠ. ৪.১০.১৯; দী. নি. অট্ঠ. ১.১০; ম. নি. অট্ঠ. ২.১৪৯; সং. নি. অট্ঠ. ৩.৫.১১৬৫; অ. নি. অট্ঠ. ২.৪.১৯৮ অত্থতো সমানং) ৰুত্তং, ইধ পন তদুভযম্পি ‘‘ৰঞ্চন’’মিচ্চেৰ. ‘‘কথ’’ন্তিআদিনা হি পতিরূপকং দস্সেত্ৰা পরসন্তকগহণমেৰ ৰিভাৰেতি. সমগ্ঘতরন্তি তাসং পাতীনং অঞ্ঞমঞ্ঞং সমকং অগ্ঘৰিসেসং. পাসাণেতি ভূতাভূতভাৰসঞ্জাননকে পাসাণে. ঘংসনেনেৰ সুৰণ্ণভাৰসঞ্ঞাপনং সিদ্ধন্তি ‘‘ঘংসিত্ৰা’’ত্ৰেৰ ৰুত্তং.

হদযন্তি নাল়িআদিমিননভাজনানং অব্ভন্তরং, তস্মিং ভেদো ছিদ্দকরণং হদযভেদো. তিলাদীনং নাল়িআদীহি মিননকালে উস্সাপিতা সিখাযেৰ সিখা, তস্সা ভেদো হাপনং সিখাভেদো.

রজ্জুযা ভেদো ৰিসমকরণং রজ্জুভেদো. তানীতি সপ্পিতেলাদীনি. অন্তোভাজনেতি পঠমং নিক্খিত্তভাজনে. উস্সাপেত্ৰাতি উগ্গমাপেত্ৰা, উদ্ধং রাসিং কত্ৰাতি ৰুত্তং হোতি. ছিন্দন্তোতি অপনেন্তো.

কত্তব্বকম্মতো উদ্ধং কোটনং পটিহননং উক্কোটনং. অভূতকারীনং লঞ্জগ্গহণং, ন পন পুন কম্মায উক্কোটনমত্তন্তি আহ ‘‘অস্সামিকে…পে… গ্গহণ’’ন্তি. উপাযেহীতি কারণপতিরূপকেহি. তত্রাতি তস্মিং ৰঞ্চনে. ‘‘ৰত্থু’’ন্তি অৰত্ৰা ‘‘একং ৰত্থু’’ন্তি ৰদন্তো অঞ্ঞানিপি অত্থি বহূনীতি দস্সেতি. অঞ্ঞানিপি হি সসৰত্থুআদীনি তত্থ তত্থ ৰুত্তানি. মিগন্তি মহন্তং মিগং. তেন হীতি মিগগ্গহণে উয্যোজনং, যেন ৰা কারণেন ‘‘মিগং মে দেহী’’তি আহ, তেন কারণেনাতি অত্থো. হি-সদ্দো নিপাতমত্তং. যোগৰসেনাতি ৰিজ্জাজপ্পনাদিপযোগৰসেন. মাযাৰসেনাতি মন্তজপ্পনং ৰিনা অভূতস্সাপি ভূতাকারসঞ্ঞাপনায চক্খুমোহনমাযায ৰসেন. যায হি অমণিআদযোপি মণিআদিআকারেন দিস্সন্তি. পামঙ্গো নাম কুলাচারযুত্তো আভরণৰিসেসো, যং লোকে ‘‘যঞ্ঞোপৰিত্ত’’ন্তি ৰদন্তি. ৰক্কলিত্থেরাপদানেপি ৰুত্তং –

‘‘পস্সথেতং মাণৰকং, পীতমট্ঠনিৰাসনং;

হেমযঞ্ঞোপৰিত্তঙ্গং, জননেত্তমনোহর’’ন্তি. (অপ. ২.৫৪.৪০);

তদট্ঠকথাযম্পি ‘‘পীতমট্ঠনিৰাসনন্তি সিলিট্ঠসুৰণ্ণৰণ্ণৰত্থে নিৰত্থন্তি অত্থো. হেমযঞ্ঞোপৰিত্তঙ্গন্তি সুৰণ্ণপামঙ্গলগ্গিতগত্তন্তি অত্থো’’তি (অপ. অট্ঠ. ২.৫৪.৪০) সৰনং সঠনং সাৰি, অনুজুকতা, তেনাহ ‘‘কুটিলযোগো’’তি, জিম্হতাযোগোতি অত্থো. ‘‘এতেসংযেৰা’’তিআদিনা তুল্যাধিকরণতং দস্সেতি. ‘‘তস্মা’’তিআদি লদ্ধগুণদস্সনং. যে পন চতুন্নম্পি পদানং ভিন্নাধিকরণতং ৰদন্তি, তেসং ৰাদমাহ ‘‘কেচী’’তিআদিনা. তত্থ ‘‘কেচী’’তি সারসমাসকারকা আচরিযা, উত্তরৰিহারৰাসিনো চ, তেসং তং ন যুত্তং ৰঞ্চনেন সঙ্গহিতস্সেৰ পুন গহিতত্তাতি দস্সেতি ‘‘তং পনা’’তিআদিনা.

মারণন্তি মুট্ঠিপহারকসাতাল়নাদীহি হিংসনং ৰিহেঠনং সন্ধায ৰুত্তং, ন তু পাণাতিপাতং. ৰিহেঠনত্থেপি হি ৰধ-সদ্দো দিস্সতি ‘‘অত্তানং ৰধিত্ৰা ৰধিত্ৰা রোদেয্যা’’তিআদীসু (পাচি. ৮৮০) মারণ-সদ্দোপি ইধ ৰিহেঠনেযেৰ ৰত্ততীতি দট্ঠব্বো. কেচি পন ‘‘পুব্বে পাণাতিপাতং পহাযা’তিআদীসু সযংকারো, ইধ পরংকারো’’তি ৰদন্তি, তং ন সক্কা তথা ৰত্তুং ‘‘কাযৰচীপযোগসমুট্ঠাপিকা চেতনা, ছ পযোগা’’তি চ ৰুত্তত্তা. যথা হি অপ্পটিগ্গাহভাৰসামঞ্ঞেপি সতি পব্বজিতেহি অপ্পটিগ্গহিতব্বৰত্থুৰিসেসভাৰসন্দস্সনত্থং ইত্থিকুমারিদাসিদাসাদযো ৰিভাগেন ৰুত্তা. যথা চ পরসন্তকস্স হরণভাৰতো অদিন্নাদানভাৰসামঞ্ঞেপি সতি তুলাকূটাদযো অদিন্নাদানৰিসেসভাৰসন্দস্সনত্থং ৰিভাগেন ৰুত্তা, ন এৰং পাণাতিপাতপরিযাযস্স ৰধস্স পুন গহণে পযোজনং অত্থি তথাৰিভজিতব্বস্সাভাৰতো, তস্মা যথাৰুত্তোযেৰত্থো সুন্দরতরোতি.

ৰিপরামোসোতি ৰিসেসেন সমন্ততো ভুসং মোসাপনং মুয্হনকরণং, থেননং ৰা. থেয্যং চোরিকা মোসোতি হি পরিযাযো. সো কারণৰসেন দুৰিধোতি আহ ‘‘হিমৰিপরামোসো’’তিআদি. মুসন্তীতি চোরেন্তি, মোসেন্তি ৰা মুয্হনং করোন্তি, মোসেত্ৰা তেসং সন্তকং গণ্হন্তীতি ৰুত্তং হোতি. ন্তি চ তস্সা কিরিযায পরামসনং. মগ্গপ্পটিপন্নং জনন্তি পরপক্খেপি অধিকারো. আলোপনং ৰিলুম্পনং আলোপো. সহসা করণং সহসাকারো. সহসা পৰত্তিতা সাহসিকা, সাৰ কিরিযা তথা.

এত্তাৰতাতি ‘‘পাণাতিপাতং পহাযা’’তিআদিনা ‘‘সহসাকারা পটিৰিরতো’’তি পরিযোসানেন এতপ্পরিমাণেন পাঠেন. অন্তরভেদং অগ্গহেত্ৰা পাল়িযং যথারুতমাগতৰসেনেৰ ছব্বীসতিসিক্খাপদসঙ্গহমেতং সীলং যেভুয্যেন সিক্খাপদানমৰিভত্তত্তা চূল়সীলং নামাতি অত্থো. দেসনাৰসেন হি ইধ চূল়মজ্ঝিমাদিভাৰো ৰেদিতব্বো, ন ধম্মৰসেন. তথা হি ইধসঙ্খিত্তেন উদ্দিট্ঠানং সিক্খাপদানং অৰিভত্তানং ৰিভজনৰসেন মজ্ঝিমসীলদেসনা পৰত্তা, তেনেৰাহ ‘‘মজ্ঝিমসীলং ৰিত্থারেন্তো’’তি.চূল়সীলৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

মজ্ঝিমসীলৰণ্ণনা

১১. ‘‘যথা ৰা পনেকে ভোন্তো’’তিআদিদেসনায সম্বন্ধমাহ ‘‘ইদানী’’তিআদিনা. তত্থাযমট্ঠকথামুত্তকো নযো – যথাতি ওপম্মত্থে নিপাতো. ৰাতি ৰিকপ্পনত্থে, তেন ইমমত্থং ৰিকপ্পেতি ‘‘উস্সাহং কত্ৰা মম ৰণ্ণং ৰদমানোপি পুথুজ্জনো পাণাতিপাতং পহায পাণাতিপাতা পটিৰিরতো’’তিআদিনা পরানুদ্দেসিকনযেন ৰা সব্বথাপি আচারসীলমত্তমেৰ ৰদেয্য, ন তদুত্তরিং. ‘‘যথাপনেকে ভোন্তো সমণব্রাহ্মণভাৰং পটিজানমানা, পরেহি চ তথা সম্ভাৰিযমানা তদনুরূপপটিপত্তিং অজাননতো, অসমত্থনতো চ ন অভিসম্ভুণন্তি, ন এৰমযং. অযং পন সমণো গোতমো সব্বথাপি সমণসারুপ্পপটিপত্তিং পূরেসিযেৰা’’তি এৰং অঞ্ঞুদ্দেসিকনযেন ৰা সব্বথাপি আচারসীলমত্তমেৰ ৰদেয্য, ন তদুত্তরিন্তি. পনাতি ৰচনালঙ্কারে ৰিকপ্পনত্থেনেৰ উপন্যাসাদিঅত্থস্স সিজ্ঝনতো. একেতি অঞ্ঞে. ‘‘একচ্চে’’তিপি ৰদন্তি. ভোন্তোতি সাধূনং পিযসমুদাহারো. সাধৰো হি পরে ‘‘ভোন্তো’’তি ৰা ‘‘দেৰানং পিযা’’তি ৰা ‘‘আযস্মন্তো’’তি ৰা সমালপন্তি. সমণব্রাহ্মণাতি যং কিঞ্চি পব্বজ্জং উপগততায সমণা. জাতিমত্তেন চ ব্রাহ্মণাতি.

সদ্ধা নাম ইধ চতুব্বিধেসু ঠানেসূতি আহ ‘‘কম্মঞ্চা’’তিআদি. কম্মকম্মফলসম্বন্ধেনেৰ ইধলোকপরলোকসদ্দহনং দট্ঠব্বং ‘‘এত্থ কম্মং ৰিপচ্চতি, কম্মফলঞ্চ অনুভৰিতব্ব’’ন্তি. তদত্থং ব্যতিরেকতো ঞাপেতি ‘‘অযং মে’’তিআদিনা. পটিকরিস্সতীতি পচ্চুপকারং করিস্সতি. তদেৰ সমত্থেতুং ‘‘এৰংদিন্নানি হী’’তিআদিমাহ. দেসনাসীসমত্তং পধানং কত্ৰা নিদস্সনতো. তেন চতুব্বিধম্পি পচ্চযং নিদস্সেতীতি ৰুত্তং ‘‘অত্থতো পনা’’তিআদি.

‘‘সেয্যথিদ’’ন্তি অযং সদ্দো ‘‘সো কতমো’’তি অত্থে একো নিপাতো, নিপাতসমুদাযো ৰা, তেন চ বীজগামভূতগামসমারম্ভপদে সদ্দক্কমেন অপ্পধানভূতোপি বীজগামভূতগামো ৰিভজ্জিতব্বট্ঠানে পধানভূতো ৰিয পটিনিদ্দিসীযতি. অঞ্ঞো হি সদ্দক্কমো অঞ্ঞো অত্থক্কমোতি আহ ‘‘কতমো সো বীজগামভূতগামো’’তি. তস্মিঞ্হি ৰিভত্তে তব্বিসযসমারম্ভোপি ৰিভত্তোৰ হোতি. ইমমত্থঞ্হি দস্সেতুং ‘‘যস্স সমারম্ভং অনুযুত্তা ৰিহরন্তী’’তি ৰুত্তং. তেনেৰ চ পাল়িযং ‘‘মূলবীজ’’ন্তিআদিনা সো নিদ্দিট্ঠোতি. মূলমেৰ বীজং মূলবীজং, মূলং বীজং এতস্সাতিপি মূলবীজন্তি ইধ দ্ৰিধা অত্থো. সেসপদেসুপি এসেৰ নযো. অতো ন চোদেতব্বমেতং ‘‘কস্মা পনেত্থ বীজগামভূতগামং পুচ্ছিত্ৰা বীজগামো এৰ ৰিভত্তো’’তি. তত্থ হি পঠমেন অত্থেন বীজগামো নিদ্দিট্ঠো, দুতিযেন ভূতগামো, দুৰিধোপেস সামঞ্ঞনিদ্দেসেন ৰা মূলবীজঞ্চ মূলবীজঞ্চ মূলবীজন্তি একসেসনযেন ৰা নিদ্দিট্ঠোতি ৰেদিতব্বো, তেনেৰ ৰক্খতি ‘‘সব্বঞ্হেত’’ন্তিআদিং. অতীৰ ৰিসতি ভেসজ্জপযোগেসূতি অতিৰিসং, অতিৰিসা ৰা, যা ‘‘মহোসধ’’ন্তিপি ৰুচ্চতি কচ্ছকোতি কাল়কচ্ছকো, যং ‘‘পিলক্খো’’তিপি ৰদন্তি. কপিত্থনোতি অম্বিলঙ্কুরফলো সেতরুক্খো. সো হি কম্পতি চলতীতি কপিথনো থনপচ্চযেন, কপীতি ৰা মক্কটো, তস্স থনসদিসং ফলং যস্সাতি কপিত্থনো. ‘‘কপিত্থনোতি পিপ্পলিরুক্খো’’তি (ৰিসুদ্ধি. টী. ১.১০৮) হি ৰিসুদ্ধিমগ্গটীকাযং ৰুত্তং. ফল়ুবীজং নাম পব্ববীজং. অজ্জকন্তি সেতপণ্ণাসং. ফণিজ্জকন্তি সমীরণং. হিরিৰেরন্তি ৰারং. পচ্চযন্তরসমৰাযে সদিসফলুপ্পত্তিযা ৰিসেসকারণভাৰতো ৰিরুহনসমত্থে সারফলে নিরুল়্হো বীজসদ্দোতি দস্সেতি ‘‘ৰিরুহনসমত্থমেৰা’’তি ইমিনা. ইতরঞ্হি অবীজসঙ্খ্যং গতং, তঞ্চ খো রুক্খতো ৰিযোজিতমেৰ. অৰিযোজিতং পন তথা ৰা হোতু, অঞ্ঞথা ৰা ‘‘ভূতগামো’’ত্ৰেৰ ৰুচ্চতি যথাৰুত্তেন দুতিযট্ঠেন. ৰিনযা (পাচি. ৯১) নুরূপতো তেসং ৰিসেসং দস্সেতি ‘‘তত্থা’’তিআদিনা. যমেত্থ ৰত্তব্বং, তং হেট্ঠা ৰুত্তমেৰ.

১২. সন্নিধানং সন্নিধি, তায করীযতেতি সন্নিধিকারো, অন্নপানাদি. এৰং কার-সদ্দস্স কম্মত্থতং সন্ধায ‘‘সন্নিধিকারপরিভোগ’’ন্তি ৰুত্তং. অযমপরো নযো – যথা ‘‘আচযং গামিনো’’তি ৰত্তব্বে অনুনাসিকলোপেন ‘‘আচযগামিনো’’তি (ধ. স. ১০) নিদ্দেসো কতো, এৰমিধাপি ‘‘সন্নিধিকারং পরিভোগ’’ন্তি ৰত্তব্বে অনুনাসিকলোপেন ‘‘সন্নিধিকারপরিভোগ’’ন্তি ৰুত্তং, সন্নিধিং কত্ৰা পরিভোগন্তি অত্থো. ৰিনযৰসেনাতি ৰিনযাগতাচারৰসেন. ৰিনযাগতাচারো হি উত্তরলোপেন ‘‘ৰিনযো’’তি ৰুত্তো, কাযৰাচানং ৰা ৰিনযনং ৰিনযো. সুত্তন্তনযপটিপত্তিযা ৰিসুং গহিতত্তা ৰিনযাচারোযেৰ ইধ লব্ভতি. সম্মা কিলেসে লিখতীতি সল্লেখোতি চ ৰিনযাচারস্স ৰিসুং গহিতত্তা সুত্তন্তনযপটিপত্তি এৰ. পটিগ্গহিতন্তি কাযেন ৰা কাযপটিবদ্ধেন ৰা পটিগ্গহিতং. অপরজ্জূতি অপরস্মিং দিৰসে. দত্ৰাতি পরিৰত্তনৰসেন দত্ৰা. ঠপাপেত্ৰাতি চ অত্তনো সন্তককরণেন ঠপাপেত্ৰা. তেসম্পি সন্তকং ৰিস্সাসগ্গাহাদিৰসেন পরিভুঞ্জিতুং ৰট্টতি. সুত্তন্তনযৰসেন সল্লেখো এৰ ন হোতি.

যানি চ তেসং অনুলোমানীতি এত্থ সানুলোমধঞ্ঞরসং, মধুকপুপ্ফরসং, পক্কডাকরসঞ্চ ঠপেত্ৰা অৰসেসা সব্বেপি ফলপুপ্ফপত্তরসা অনুলোমপানানীতি দট্ঠব্বং, যথাপরিচ্ছেদকালং অনধিট্ঠিতং অৰিকপ্পিতন্তি অত্থো.

সন্নিধীযতেতি সন্নিধি, ৰত্থমেৰ. পরিযাযতি কপ্পীযতীতি পরিযাযো, কপ্পিযৰাচানুসারেন পটিপত্তি, তস্স কথাতি পরিযাযকথা. তব্বিপরীতো নিপ্পরিযাযো, কপ্পিযম্পি অনুপগ্গম্ম সন্তুট্ঠিৰসেন পটিপত্তি, পরিযায-সদ্দো ৰা কারণে, তস্মা কপ্পিযকারণৰসেন ৰুত্তা কথা পরিযাযকথা. তদপি অৰত্ৰা সন্তুট্ঠিৰসেন ৰুত্তা নিপ্পরিযাযো. ‘‘সচে’’তিআদি অঞ্ঞস্স দানাকারদস্সনং. পাল়িযা উদ্দিসনং উদ্দেসো. অত্থস্স পুচ্ছা পরিপুচ্ছনং. ‘‘অদাতুং ন ৰট্টতী’’তি ইমিনা অদানে সল্লেখকোপনং দস্সেতি. অপ্পহোন্তেতি কাতুং অপ্পহোনকে সতি. পচ্চাসাযাতি চীৰরপটিলাভাসায. অনুঞ্ঞাতকালেতি অনত্থতে কথিনে একো পচ্ছিমকত্তিকমাসো, অত্থতে কথিনে পচ্ছিমকত্তিকমাসেন সহ হেমন্তিকা চত্তারো মাসা, পিট্ঠিসমযে যো কোচি একো মাসোতি এৰং ততিযকথিনসিক্খাপদাদীসু অনুঞ্ঞাতসমযে. সুত্তন্তি চীৰরসিব্বনসুত্তং. ৰিনযকম্মং কত্ৰাতি মূলচীৰরং পরিক্খারচোল়ং অধিট্ঠহিত্ৰা পচ্চাসাচীৰরমেৰ মূলচীৰরং কত্ৰা ঠপেতব্বং, তং পুন মাসপরিহারং লভতি, এতেন উপাযেন যাৰ ইচ্ছতি, তাৰ অঞ্ঞমঞ্ঞং মূলচীৰরং কত্ৰা ঠপেতুং লব্ভতীতি ৰুত্তনযেন, ৰিকপ্পনাৰসেন ৰা ৰিনযকম্মং কত্ৰা. কস্মা ন ৰট্টতীতি আহ ‘‘সন্নিধি চ হোতি সল্লেখঞ্চ কোপেতী’’তি.

উপরি মণ্ডপসদিসং পদরচ্ছন্নং, সব্বপলিগুণ্ঠিমং ৰা ছাদেত্ৰা কতং ৰয্হং. উভোসু পস্সেসু সুৰণ্ণরজতাদিমযা গোপানসিযো দত্ৰা গরুল়পক্খকনযেন কতা সন্দমানিতা. ফলকাদিনা কতং পীঠকযানং সিৰিকা. অন্তোলিকাসঙ্খাতা পটপোটলিকা পাটঙ্কী. ‘‘একভিক্খুস্স হী’’তিআদি তদত্থস্স সমত্থনং. অরঞ্ঞত্থাযাতি অরঞ্ঞগমনত্থায. ধোতপাদকত্থাযাতি ধোৰিতপাদানমনুরক্খণত্থায. সংহনিতব্বা বন্ধিতব্বাতি সঙ্ঘাটা, উপাহনাযেৰ সঙ্ঘাটা তথা, যুগল়ভূতা উপাহনাতি অত্থো. অঞ্ঞস্স দাতব্বাতি এত্থ ৰুত্তনযেন দানং ৰেদিতব্বং.

মঞ্চোতি নিদস্সনমত্তং. সব্বেপি হি পীঠভিসাদযো নিসীদনসযনযোগ্গা গহেতব্বা তেসুপি তথাপটিপজ্জিতব্বতো.

আবাধপচ্চযা এৰ অত্তনা পরিভুঞ্জিতব্বা গন্ধা ৰট্টন্তীতি দস্সেতি ‘‘কণ্ডুকচ্ছুছৰিদোসাদিআবাধে সতী’’তি ইমিনা. ‘‘লক্খণে হি সতি হেতুত্থোপি কত্থচি সম্ভৰতী’’তি হেট্ঠা ৰুত্তোযেৰ. তত্থ কণ্ডূতি খজ্জু. কচ্ছূতি ৰিতচ্ছিকা. ছৰিদোসোতি কিলাসাদি. আহরাপেত্ৰাতি ঞাতিপৰারিততো ভিক্খাচারৰত্তেন ৰা ন যেন কেনচি ৰা আকারেন হরাপেত্ৰা. ভেসজ্জপচ্চযেহি গিলানস্স ৰিঞ্ঞত্তিপি ৰট্টতি. ‘‘অনুজানামি ভিক্খৰে, গন্ধং গহেত্ৰা কৰাটে পঞ্চঙ্গুলিকং দাতুং, পুপ্ফং গহেত্ৰা ৰিহারে একমন্তং নিক্খিপিতু’’ন্তি (চূল়ৰ. ২৬৪) ৰচনতো ‘‘দ্ৰারে’’তিআদি ৰুত্তং. ঘরধূপনং ৰিহারৰাসনা, চেতিযঘরৰাসনা ৰা. আদি-সদ্দেন চেতিযপটিমাপূজাদীনি সঙ্গণ্হাতি.

কিলেসেহি আমসিতব্বতো আমিসং, যং কিঞ্চি উপভোগারহং ৰত্থু, তস্মা যথাৰুত্তানম্পি পসঙ্গং নিৰারেতুং ‘‘ৰুত্তাৰসেসং দট্ঠব্ব’’ন্তি আহ, পারিসেসনযতো গহিতত্তা ৰুত্তাৰসেসং দট্ঠব্বন্তি অধিপ্পাযো. কিং পনেতন্তি ৰুত্তং ‘‘সেয্যথিদ’’ন্তিআদি. তথারূপে কালেতি গামং পৰিসিতুং দুক্করাদিকালে. ৰল্লূরোতি সুক্খমংসং. ভাজন-সদ্দো সপ্পিতেলগুল়সদ্দেহি যোজেতব্বো তদৰিনাভাৰিত্তা. কালস্সেৰাতি পগেৰ. উদককদ্দমেতি উদকে চ কদ্দমে চ. নিমিত্তে চেতং ভুম্মং, ভাৰলক্খণে ৰা. অচ্ছথাতি নিসীদথ. ভুঞ্জন্তস্সেৰাতি ভুঞ্জতো এৰ ভিক্খুনো, সম্পদানৰচনং, অনাদরত্থে ৰা সামিৰচনং. কিরিযন্তরাৰচ্ছেদনযোগেন হেত্থ অনাদরতা. গীৰাযামকন্তি ভাৰনপুংসকৰচনং, গীৰং আযমেত্ৰা আযতং কত্ৰাতি অত্থো, যথা ৰা ভুত্তে অতিভুত্ততায গীৰা আযমিতব্বা হোতি, তথাতিপি ৰট্টতি. চতুমাসম্পীতি ৰস্সানস্স চত্তারো মাসেপি. কুটুম্বং ৰুচ্চতি ধনং, তদস্সত্থীতি কুটুম্বিকো, মুণ্ডো চ সো কুটুম্বিকো চাতি মুণ্ডকুটুম্বিকো, তস্স জীৰিকং তথা, তং কত্ৰা জীৰতীতি অত্থো. নযদস্সনমত্তঞ্চেতং আমিসপদেন দস্সিতানং সন্নিধিৰত্থূনন্তি দট্ঠব্বং.

তব্বিরহিতং সমণপটিপত্তিং দস্সেন্তো ‘‘ভিক্খুনো পনা’’তিআদিমাহ. তত্থ ‘‘গুল়পিণ্ডো তালপক্কপ্পমাণ’’ন্তি সারত্থদীপনিযং ৰুত্তং. চতুভাগমত্তন্তি কুটুম্বমত্তন্তি ৰুত্তং. ‘‘একা তণ্ডুলনাল়ী’’তি ৰুত্তত্তা পন তস্সা চতুভাগো একপত্থোতি ৰদন্তি. ৰুত্তঞ্চ –

‘‘কুডুৰো পসতো একো, পত্থো তে চতুরো সিযুং;

আল়্হকো চতুরো পত্থা, দোণং ৰা চতুরাল়্হক’’ন্তি.

কস্মাতি ৰুত্তং ‘‘তে হী’’তিআদি. আহরাপেত্ৰাপি ঠপেতুং ৰট্টতি, পগেৰ যথালদ্ধং. ‘‘অফাসুককালে’’তিআদিনা সুদ্ধচিত্তেন ঠপিতস্স পরিভোগো সল্লেখং ন কোপেতীতি দস্সেতি. সম্মুতিকুটিকাদযো চতস্সো, অৰাসাগারভূতেন ৰা উপোসথাগারাদিনা সহ পঞ্চকুটিযো সন্ধায ‘‘কপ্পিযকুটিয’’ন্তিআদি ৰুত্তং. সন্নিধি নাম নত্থি তত্থ অন্তোৰুত্থঅন্তোপক্কস্স অনুঞ্ঞাতত্তা. ‘‘তথাগতস্সা’’তিআদিনা অধিকারানুরূপং অত্থং পযোজেতি. পিলোতিকখণ্ডন্তি জিণ্ণচোল়খণ্ডং.

১৩. ‘‘গীৰং পসারেত্ৰা’’তি এতেন সযমেৰ আপাথগমনে দোসো নত্থীতি দস্সেতি. এত্তকম্পীতি ৰিনিচ্ছযৰিচারণা ৰত্থুকিত্তনম্পি. পযোজনমত্তমেৰাতি পদত্থযোজনমত্তমেৰ. যস্স পন পদস্স ৰিত্থারকথং ৰিনা ন সক্কা অত্থো ৰিঞ্ঞাতুং, তত্থ ৰিত্থারকথাপি পদত্থসঙ্গহমেৰ গচ্ছতি.

কুতূহলৰসেন পেক্খিতব্বতো পেক্খং, নটসত্থৰিধিনা পযোগো. নটসমূহেন পন জনসমূহে কত্তব্বৰসেন ‘‘নটসম্মজ্জ’’ন্তি ৰুত্তং. জনানং সম্মদ্দে সমূহে কতন্তি হি সম্মজ্জং. সারসমাসে পন ‘‘পেক্খামহ’’ন্তিপি ৰদন্তি, ‘‘সম্মজ্জদস্সনুস্সৰ’’ন্তি তেসং মতে অত্থো. ভারতনামকানং দ্ৰেভাতুকরাজূনং, রামরঞ্ঞো চ যুজ্ঝনাদিকং তপ্পসুতেহি আচিক্খিতব্বতো অক্খানং. গন্তুম্পি ন ৰট্টতি, পগেৰ তং সোতুং. পাণিনা তাল়িতব্বং সরং পাণিস্সরন্তি আহ ‘‘কংসতাল়’’ন্তি, লোহমযো তূরিযজাতিৰিসেসো কংসো, লোহমযপত্তো ৰা, তস্স তাল়নসদ্দন্তি অত্থো. পাণীনং তাল়নসরন্তি অত্থং সন্ধায পাণিতাল়ন্তিপি ৰদন্তি. ঘনসঙ্খাতানং তূরিযৰিসেসানং তাল়নং ঘনতাল়ং নাম, দণ্ডমযসম্মতাল়ং সিলাতলাকতাল়ং ৰা. মন্তেনাতি ভূতাৰিসনমন্তেন. একেতি সারসমাসাচরিযা, উত্তরৰিহারৰাসিনো চ, যথা চেত্থ, এৰমিতো পরেসুপি ‘‘একে’’তি আগতট্ঠানেসু. তে কির দীঘনিকাযস্সত্থৰিসেসৰাদিনো. চতুরস্সঅম্বণকতাল়ং নাম রুক্খসারদণ্ডাদীসু যেন কেনচি চতুরস্সঅম্বণং কত্ৰা চতূসু পস্সেসু ধম্মেন ওনদ্ধিত্ৰা ৰাদিতভণ্ডস্স তাল়নং. তঞ্হি একাদসদোণপ্পমাণমানৰিসেসসণ্ঠানত্তা ‘‘অম্বণক’’ন্তি ৰুচ্চতি, বিম্বিসকন্তিপি তস্সেৰ নামং. তথা কুম্ভসণ্ঠানতায কুম্ভো, ঘটোযেৰ ৰা, তস্স ধুননন্তি খুদ্দকভাণকা. অব্ভোক্কিরণং রঙ্গবলিকরণং. তে হি নচ্চট্ঠানে দেৰতানং বলিকরণং নাম কত্ৰা কীল়ন্তি, যং ‘‘নন্দী’’তিপি ৰুচ্চতি. ইত্থিপুরিসসংযোগাদিকিলেসজনকং পটিভানচিত্তং সোভনকরণতো সোভনকরং নাম. ‘‘সোভনঘরক’’ন্তি সারসমাসে ৰুত্তং. চণ্ডায অলন্তি চণ্ডালং, অযোগুল়কীল়া. চণ্ডালা নাম হীনজাতিকা সুনখমংসভোজিনো, তেসং ইদন্তি চণ্ডালং. সাণে উদকেন তেমেত্ৰা অঞ্ঞমঞ্ঞং আকোটনকীল়া সাণধোৰনকীল়া. ৰংসেন কতং কীল়নং ৰংসন্তি আহ ‘‘ৰেল়ুং উস্সাপেত্ৰা কীল়ন’’ন্তি.

নিখণিত্ৰাতি ভূমিযং নিখাতং কত্ৰা. নক্খত্তকালেতি নক্খত্তযোগছণকালে. তমত্থং অঙ্গুত্তরাগমে দসকনিপাতপাল়িযা (অ. নি. ১০.১০৬) সাধেন্তো ‘‘ৰুত্তম্পিচেত’’ন্তিআদিমাহ. তত্থাতি তস্মিং অট্ঠিধোৰনে. ইন্দজালেনাতি অট্ঠিধোৰনমন্তং পরিজপ্পেত্ৰা যথা পরে অট্ঠীনিযেৰ পস্সন্তি, ন মংসাদীনি, এৰং মংসাদীনমন্তরধাপনমাযায. ইন্দস্স জালমিৰ হি পটিচ্ছাদিতুং সমত্থনতো ‘‘ইন্দজাল’’ন্তি মাযা ৰুচ্চতি ইন্দচাপাদযো ৰিয. অট্ঠিধোৰনন্তি অট্ঠিধোৰনকীল়া.

হত্থিআদীহি সদ্ধিং যুজ্ঝিতুন্তি হত্থিআদীসু অভিরুহিত্ৰা অঞ্ঞেহি সদ্ধিং যুজ্ঝনং, হত্থিআদীহি চ সদ্ধিং সযমেৰ যুজ্ঝনং সন্ধায ৰুত্তং, হত্থিআদীহি সদ্ধিং অঞ্ঞেহি যুজ্ঝিতুং, সযং ৰা যুজ্ঝিতুন্তি হি অত্থো. তেতি হত্থিআদযো. অঞ্ঞমঞ্ঞং মথেন্তি ৰিলোথেন্তীতি মল্লা, বাহুযুদ্ধকারকা, তেসং যুদ্ধং. সম্পহারোতি সঙ্গামো. বলস্স সেনায অগ্গং গণনকোট্ঠাসং করোন্তি এত্থাতি বলগ্গং, ‘‘এত্তকা হত্থী, এত্তকা অস্সা’’তিআদিনা বলগণনট্ঠানং. সেনং ৰিযূহন্তি এত্থ ৰিভজিত্ৰা ঠপেন্তি, সেনায ৰা এত্থ ব্যূহনং ৰিন্যাসোতি সেনাব্যূহো, ‘‘ইতো হত্থী হোন্তু, ইতো অস্সা হোন্তূ’’তিআদিনা যুদ্ধত্থং চতুরঙ্গবলায সেনায দেসৰিসেসেসু ৰিচারণট্ঠানং, তং পন ভেদতো সকটব্যূহাদিৰসেন. আদি-সদ্দেন চক্কপদুমব্যূহানং দণ্ডভোগমণ্ডলাসংহতব্যূহানঞ্চ গহণং, ‘‘তযো হত্থী পচ্ছিমং হত্থানীকং, তযো অস্সা পচ্ছিমং অস্সানীকং, তযো রথা পচ্ছিমং রথানীকং, চত্তারো পুরিসা সরহত্থা পত্তী পচ্ছিমং পত্তানীক’’ন্তি (পাচি. ৩২৪ উয্যোধিকসিক্খাপদে) কণ্ডৰিদ্ধসিক্খাপদস্স পদভাজনং সন্ধায ‘‘তযো…পে…আদিনা নযেন ৰুত্তস্সা’’তি আহ. তঞ্চ খো ‘‘দ্ৰাদসপুরিসো হত্থী, তিপুরিসো অস্সো, চতুপুরিসো রথো, চত্তারো পুরিসা সরহত্থা পত্তী’’তি (পাচি. ৩১৪ উয্যুত্তসেনাসিক্খাপদে) ৰুত্তলক্খণতো হত্থিআদিগণনেনাতি দট্ঠব্বং, এতেন চ ‘‘ছ হত্থিনিযো, একো চ হত্থী ইদমেক’’ন্তি (মহাৰ. অট্ঠ. ২৪৫) চম্মক্খন্ধকৰণ্ণনাযং ৰুত্তমনীকং পটিক্খিপতি.

১৪. কারণং নাম ফলস্স ঠানন্তি ৰুত্তং ‘‘পমাদো…পে… ঠান’’ন্তি. পদানীতি সারীআদীনং পতিট্ঠানানি. অট্ঠাপদন্তি সঞ্ঞায দীঘতা. ‘‘অট্ঠপদ’’ন্তিপি পঠন্তি. দসপদং নাম দ্ৰীহি পন্তীতি ৰীসতিযা পদেহি কীল়নজূতং. অট্ঠপদদসপদেসূতি অট্ঠপদদসপদফলকেসু. আকাসেযেৰ কীল়নন্তি ‘‘অযং সারী অসুকপদং মযা নীতা, অযং অসুকপদ’’ন্তি কেৰলং মুখেনেৰ ৰদন্তানং আকাসেযেৰ জূতস্স কীল়নং. নানাপথমণ্ডলন্তি অনেকৰিহিতসারীমগ্গপরিৰট্টং. পরিহরিতব্বন্তি সারিযো পরিহরিতুং যুত্তকং. ইতো চিতো চ সরন্তি পরিৰত্তন্তীতি সারিযো, যেন কেনচি কতানি অক্খবীজানি. তত্থাতি তাসু সারীসু, তস্মিং ৰা অপনযনুপনযনে. জূতখলিকেতি জূতমণ্ডলে. ‘‘জূতফলকে’’তিপি অধুনা পাঠো. পাসকং ৰুচ্চতি ছসু পস্সেসু একেকং যাৰ ছক্কং দস্সেত্ৰা কতকীল়নকং, তং ৰড্ঢেত্ৰা যথালদ্ধং এককাদিৰসেন সারিযো অপনেন্তো, উপনেন্তো চ কীল়ন্তি, পসতি অট্ঠপদাদীসু বাধতি, ফুসতি চাতি হি পাসকো, চতুব্বীসতিৰিধো অক্খো. যং সন্ধায ৰুত্তং –

‘‘অট্ঠকং মালিকং ৰুত্তং, সাৰট্টঞ্চ ছকং মতং;

চতুক্কং বহুলং ঞেয্যং, দ্ৰি বিন্দুসন্তিভদ্রকং;

চতুৰীসতি আযা চ, মুনিন্দেন পকাসিতা’’তি.

তেন কীল়নমিধ পাসককীল়নং. ঘটনং পহরণং, তেন কীল়া ঘটিকাতি আহ ‘‘দীঘদণ্ডকেনা’’তিআদি. ঘটেন কুম্ভেন কীল়া ঘটিকাতি একে. মঞ্জিট্ঠিকায ৰাতি মঞ্জিট্ঠিসঙ্খাতস্স যোজনৰল্লিরুক্খস্স সারং গহেত্ৰা পক্ককসাৰং সন্ধায ৰদতি. সিত্থোদকেন ৰাতি [পিট্ঠোদকেন ৰা (অট্ঠকথাযং)] চ পক্কমধুসিত্থোদকং. সলাকহত্থন্তি তালহীরাদীনং কলাপস্সেতং অধিৰচনং. বহূসু সলাকাসু ৰিসেসরহিতং একং সলাকং গহেত্ৰা তাসু পক্খিপিত্ৰা পুন তঞ্ঞেৰ উদ্ধরন্তা সলাকহত্থেন কীল়ন্তীতি কেচি. গুল়কীল়াতি গুল়ফলকীল়া, যেন কেনচি ৰা কতগুল়কীল়া. পণ্ণেন ৰংসাকারেন কতা নাল়িকা পণ্ণনাল়িকা, তেনেৰাহ ‘‘তংধমন্তা’’তি. খুদ্দকে ক-পচ্চযোতি দস্সেতি ‘‘খুদ্দকনঙ্গল’’ন্তি ইমিনা. হত্থপাদানং মোক্খেন মোচনেন চযতি পরিৰত্ততি এতাযাতি মোক্খচিকা, তেনাহ ‘‘আকাসে ৰা’’তিআদি. পরিব্ভমনত্তাযেৰ তং চক্কং নামাতি দস্সেতুং ‘‘পরিব্ভমনচক্ক’’ন্তি ৰুত্তং.

পণ্ণেন কতা নাল়ি পণ্ণনাল়ি, ইমিনা পত্তাল়্হকপদদ্ৰযস্স যথাক্কমং পরিযাযং দস্সেতি. তেন কতা পন কীল়া পত্তাল়্হকাতি ৰুত্তং ‘‘তাযা’’তিআদি. খুদ্দকো রথো রথকো ক-সদ্দস্স খুদ্দকত্থৰচনতো. এস নযো সেসপদেসুপি. আকাসে ৰা যং ঞাপেতি, তস্স পিট্ঠিযং ৰা যথা ৰা তথা ৰা অক্খরং লিখিত্ৰা ‘‘এৰমিদ’’ন্তি জাননেন কীল়া অক্খরিকা, পুচ্ছন্তস্স মুখাগতং অক্খরং গহেত্ৰা নট্ঠমুত্তিলাভাদিজাননকীল়াতিপি ৰদন্তি. ৰজ্জ-সদ্দো অপরাধত্থোতি আহ ‘‘যথাৰজ্জং নামা’’তিআদি. ৰাদিতানুরূপং নচ্চনং, গাযনং ৰা যথাৰজ্জন্তিপি ৰদন্তি. ‘‘এৰং কতে জযো ভৰিস্সতি, এৰং কতে পরাজযো’’তি জযপরাজযং পুরক্খত্ৰা পযোগকরণৰসেন পরিহারপথাদীনম্পি জূতপ্পমাদট্ঠানভাৰো ৰেদিতব্বো, পঙ্গচীরাদীহি চ ৰংসাদীহি কত্তব্বা কিচ্চসিদ্ধি, অসিদ্ধি চাতি জযপরাজযাৰহো পযোগো ৰুত্তো, যথাৰজ্জন্তি চ কাণাদীহি সদিসাকারদস্সনেহি জযপরাজযৰসেন জূতকীল়িকভাৰেন ৰুত্তং. সব্বেপি হেতে জোতেন্তি পকাসেন্তি এতেহি তপ্পযোগিকা জযপরাজযৰসেন, জৰন্তি চ গচ্ছন্তি জযপরাজযং এতেহীতি ৰা অত্থেন জূতসদ্দৰচনীযতং নাতিৰত্তন্তি.

১৫. পমাণাতিক্কন্তাসনন্তি ‘‘অট্ঠঙ্গুলপাদকং কারেতব্বং সুগতঙ্গুলেনা’’তি ৰুত্তপ্পমাণতো অতিক্কন্তাসনং. কম্মৰসেন পযোজনতো ‘‘অনুযুত্তা ৰিহরন্তীতি পদং অপেক্খিত্ৰা’’তি ৰুত্তং. ৰাল়রূপানীতি আহরিমানি সীহব্যগ্ঘাদিৰাল়রূপানি. ৰুত্তঞ্হি ভিক্খুনিৰিভঙ্গে ‘‘পল্লঙ্কো নাম আহরিমেহি ৰাল়েহি কতো’’তি (পাচি. ৯৮৪) ‘‘অকপ্পিযরূপাকুলো অকপ্পিযমঞ্চো পল্লঙ্কো’’তি সারসমাসে ৰুত্তং. দীঘলোমকো মহাকোজৰোতি চতুরঙ্গুলাধিকলোমো কাল়ৰণ্ণো মহাকোজৰো. কুৰুচ্চতি পথৰী, তস্সং জৰতি সোভনৰিত্থটৰসেনাতি কোজৰো. ‘‘চতুরঙ্গুলাধিকানি কির তস্স লোমানী’’তি ৰচনতো চতুরঙ্গুলতো হেট্ঠা ৰট্টতীতি ৰদন্তি. উদ্দলোমী একন্তলোমীতি ৰিসেসদস্সনমেতং, তস্মা যদি তাসু ন পৰিসতি, ৰট্টতীতি গহেতব্বং. ৰানৰিচিত্তন্তি ভিত্তিচ্ছদাদিআকারেন ৰানেন সিব্বনেন ৰিচিত্রং. উণ্ণামযত্থরণন্তি মিগলোমপকতমত্থরণং. সেতত্থরণোতি ধৰলত্থরণো. সীতত্থিকেহি সেৰিতব্বত্তা সেতত্থরণো, ‘‘বহুমুদুলোমকো’’তিপি ৰদন্তি. ঘনপুপ্ফকোতি সব্বথা পুপ্ফাকারসম্পন্নো. ‘‘উণ্ণামযত্থরণোতি উণ্ণামযো লোহিতত্থরণো’’তি (সারত্থ. টী. ২৫৮) সারত্থদীপনিযং ৰুত্তং. আমলকপত্তাকারাহি পুপ্ফপন্তীহি যেভুয্যতো কতত্তা আমলকপত্তোতিপি ৰুচ্চতি.

তিণ্ণং তূলানন্তি রুক্খতূললতাতূলপোটকীতূলসঙ্খাতানং তিণ্ণং তূলানং. উদিতং দ্ৰীসু লোমং দসা যস্সাতি উদ্দলোমী ই-কারস্স অকারং, ত-কারস্স লোপং, দ্ৰিভাৰঞ্চ কত্ৰা. একস্মিং অন্তে লোমং দসা যস্সাতি একন্তলোমী. উভযত্থ কেচীতি সারসমাসাচরিযা, উত্তরৰিহারৰাসিনো চ. তেসং ৰাদে পন উদিতমেকতো উগ্গতং লোমমযং পুপ্ফং যস্সাতি উদ্দলোমী ৰুত্তনযেন. উভতো অন্ততো একং সদিসং লোমমযং পুপ্ফং যস্সাতি একন্তলোমীতি ৰচনত্থো. ৰিনযট্ঠকথাযং পন ‘‘উদ্দলোমীতি একতো উগ্গতলোমং উণ্ণামযত্থরণং. ‘উদ্ধলোমী’তিপি পাঠো. একন্তলোমীতি উভতো উগ্গতলোমং উণ্ণামযত্থরণ’’ন্তি (মহাৰ. অট্ঠ. ২৫৪) ৰুত্তং, নামমত্তমেস ৰিসেসো. অত্থতো পন অগ্গহিতাৰসেসো অট্ঠকথাদ্ৰযেপি নত্থীতি দট্ঠব্বো.

কোসেয্যঞ্চ কট্টিস্সঞ্চ কট্টিস্সানি ৰিরূপেকসেসৰসেন. তেহি পকতমত্থরণং কট্টিস্সং. এতদেৰত্থং দস্সেতুং ‘‘কোসেয্যকট্টিস্সমযপচ্চত্থরণ’’ন্তি ৰুত্তং, কোসেয্যসুত্তানমন্তরন্তরং সুৰণ্ণমযসুত্তানি পৰেসেত্ৰা ৰীতমত্থরণন্তি ৰুত্তং হোতি. সুৰণ্ণসুত্তং কির ‘‘কট্টিস্সং, কস্সট’’ন্তি চ ৰদন্তি. তেনেৰ ‘‘কোসেয্যকস্সটময’’ন্তি আচরিযধম্মপালত্থেরেন (দী. নি. টী. ১.১৫) ৰুত্তং. কট্টিস্সং নাম ৰাকৰিসেসোতিপি ৰদন্তি. রতনপরিসিব্বিতন্তি রতনেহি সংসিব্বিতং, সুৰণ্ণলিত্তন্তি কেচি. সুদ্ধকোসেয্যন্তি রতনপরিসিব্বনরহিতং. ৰিনযেতি ৰিনযট্ঠকথং, ৰিনযপরিযাযং ৰা সন্ধায ৰুত্তং. ইধ হি সুত্তন্তিকপরিযাযে ‘‘ঠপেত্ৰা তূলিকং সব্বানেৰ গোনকাদীনি রতনপরিসিব্বিতানি ৰট্টন্তী’’তি ৰুত্তং. ৰিনযপরিযাযং পন পত্ৰা গরুকে ঠাতব্বত্তা সুদ্ধকোসেয্যমেৰ ৰট্টতি, নেতরানীতি ৰিনিচ্ছযো ৰেদিতব্বো, সুত্তন্তিকপরিযাযে পন রতনপরিসিব্বনরহিতাপি তূলিকা ন ৰট্টতি, ইতরানি ৰট্টন্তি, সচেপি তানি রতনপরিসিব্বিতানি, ভূমত্থরণৰসেন যথানুরূপং মঞ্চপীঠাদীসু চ উপনেতুং ৰট্টন্তীতি. সুত্তন্তদেসনায গহট্ঠানম্পি ৰসেন ৰুত্তত্তা তেসং সঙ্গণ্হনত্থং ‘‘ঠপেত্ৰা…পে… ন ৰট্টন্তীতি ৰুত্ত’’ন্তি অপরে. দীঘনিকাযট্ঠকথাযন্তি কত্থচি পাঠো, পোরাণদীঘনিকাযট্ঠকথাযন্তি অত্থো. নচ্চযোগ্গন্তি নচ্চিতুং পহোনকং. করোন্তি এত্থ নচ্চন্তি কুত্তকং, তং পন উদ্দলোমীএকন্তলোমীৰিসেসমেৰ. ৰুত্তঞ্চ –

‘‘দ্ৰিদসেকদসান্যুদ্দ-লোমীএকন্তলোমিনো;

তদেৰ সোল়সিত্থীনং, নচ্চযোগ্গঞ্হি কুত্তক’’ন্তি.

হত্থিনো পিট্ঠিযং অত্থরং হত্থত্থরং. এৰং সেসপদেসুপি. অজিনচম্মেহীতি অজিনমিগচম্মেহি, তানি কির চম্মানি সুখুমতরানি, তস্মা দুপট্টতিপট্টানি কত্ৰা সিব্বন্তি. তেন ৰুত্তং ‘‘অজিনপ্পৰেণী’’তি, উপরূপরি ঠপেত্ৰা সিব্বনৰসেন হি সন্ততিভূতা ‘‘পৰেণী’’তি ৰুচ্চতি. কদলীমিগোতি মঞ্জারাকারমিগো, তস্স ধম্মেন কতং পৰরপচ্চত্থরণং তথা. ‘‘তং কিরা’’তিআদি তদাকারদস্সনং, তস্মা সুদ্ধমেৰ কদলীমিগচম্মং ৰট্টতীতি ৰদন্তি. উত্তরং উপরিভাগং ছাদেতীতি উত্তরচ্ছদো, ৰিতানং. তম্পি লোহিতমেৰ ইধাধিপ্পেতন্তি আহ ‘‘রত্তৰিতানেনা’’তি. ‘‘যং ৰত্ততি, তং সউত্তরচ্ছেদ’’ন্তি এত্থ সেসো, সংসিব্বিতভাৰেন সদ্ধিং ৰত্ততীতি অত্থো. রত্তৰিতানেসু চ কাসাৰং ৰট্টতি, কুসুম্ভাদিরত্তমেৰ ন ৰট্টতি, তঞ্চ খো সব্বরত্তমেৰ. যং পন নানাৰণ্ণং ৰানচিত্তং ৰা লেপচিত্তং ৰা, তং ৰট্টতি. পচ্চত্থরণস্সেৰ পধানত্তা তপ্পটিবদ্ধং সেতৰিতানম্পি ন ৰট্টতীতি ৰুত্তং. উভতোতি উভযত্থ মঞ্চস্স সীসভাগে, পাদভাগে চাতি অত্থো. এত্থাপি সউত্তরচ্ছদে ৰিয ৰিনিচ্ছযো. পদুমৰণ্ণং ৰাতি নাতিরত্তং সন্ধাযাহ. ৰিচিত্রং ৰাতি পন সব্বথা কপ্পিযত্তা ৰুত্তং, ন পন উভতো উপধানেসু অকপ্পিযত্তা. ন হি লোহিতক-সদ্দো চিত্তে ৰট্টতি. পটলিকগ্গহণেনেৰ চিত্তকস্সাপি অত্থরণস্স সঙ্গহেতব্বপ্পসঙ্গতো. সচে পমাণযুত্তন্তি ৰুত্তমেৰত্থং ব্যতিরেকতো সমত্থেতুং আহ ‘‘মহাউপধানং পন পটিক্খিত্ত’’ন্তি. মহাউপধানন্তি চ পমাণাতিক্কন্তং উপধানং. সীসপ্পমাণমেৰ হি তস্স পমাণং. ৰুত্তঞ্চ ‘‘অনুজানামি ভিক্খৰে, সীসপ্পমাণং বিব্বোহনং কাতু’’ন্তি (চূল়ৰ. ২৯৭) সীসপ্পমাণঞ্চ নাম যস্স ৰিত্থারতো তীসু কণ্ণেসু দ্ৰিন্নং কণ্ণানং অন্তরং মিনিযমানং ৰিদত্থি চেৰ চতুরঙ্গুলঞ্চ হোতি. বিব্বোহনস্স মজ্ঝট্ঠানং তিরিযতো মুট্ঠিরতনং হোতি, দীঘতো পন দিযড্ঢরতনং ৰা দ্ৰিরতনং ৰা. তং পন অকপ্পিযত্তাযেৰ পটিক্খিত্তং, ন তু উচ্চাসযনমহাসযনপরিযাপন্নত্তা. দ্ৰেপীতি সীসূপধানং, পাদূপধানঞ্চ. পচ্চত্থরণং দত্ৰাতি পচ্চত্থরণং কত্ৰা অত্থরিত্ৰাতি অত্থো, ইদঞ্চ গিলানমেৰ সন্ধায ৰুত্তং. তেনাহ সেনাসনক্খন্ধকৰণ্ণনাযং ‘‘অগিলানস্সাপি সীসূপধানঞ্চ পাদূপধানঞ্চাতি দ্ৰযমেৰ ৰট্টতি. গিলানস্স বিব্বোহনানি সন্থরিত্ৰা উপরি পচ্চত্থরণং কত্ৰা নিপজ্জিতুম্পি ৰট্টতী’’তি (চূল়ৰ. অট্ঠ. ২৯৭) ৰুত্তনযেনেৰাতি ৰিনযে ভগৰতা ৰুত্তনযেনেৰ. কথং পন ৰুত্তন্তি আহ ‘‘ৰুত্তঞ্হেত’’ন্তিআদি. যথা অট্ঠঙ্গুলপাদকং হোতি, এৰং আসন্দিযা পাদচ্ছিন্দনং ৰেদিতব্বং. পল্লঙ্কস্স পন আহরিমানি ৰাল়রূপানি আহরিত্ৰা পুন অপ্পটিবদ্ধতাকারণম্পি ভেদনমেৰ. ৰিজটেত্ৰাতি জটং নিব্বেধেত্ৰা. বিব্বোহনং কাতুন্তি তানি ৰিজটিততূলানি অন্তো পক্খিপিত্ৰা বিব্বোহনং কাতুং.

১৬. ‘‘মাতুকুচ্ছিতো নিক্খন্তদারকান’’ন্তি এতেন অণ্ডজজলাবুজানমেৰ গহণং, মাতুকুচ্ছিতো নিক্খন্তত্তাতি চ কারণং দস্সেতি, তেনেৰাযমত্থো সিজ্ঝতি ‘‘অনেকদিৰসানি অন্তোসযনহেতু এস গন্ধো’’তি. উচ্ছাদেন্তি উব্বট্টেন্তি. সণ্ঠানসম্পাদনত্থন্তি সুসণ্ঠানতাসম্পাদনত্থং. পরিমদ্দন্তীতি সমন্ততো মদ্দন্তি.

তেসংযেৰ দারকানন্তি পুঞ্ঞৰন্তানমেৰ দারকানং. তেসমেৰ হি পকরণানুরূপতায গহণং. মহামল্লানন্তি মহতং বাহুযুদ্ধকারকানং. আদাসো নাম মণ্ডনকপকতিকানং মনুস্সানং অত্তনো মুখছাযাপস্সনত্থং কংসলোহাদীহি কতো ভণ্ডৰিসেসো. তাদিসং সন্ধায ‘‘যং কিঞ্চি…পে… ন ৰট্টতী’’তি ৰুত্তং. অলঙ্কারঞ্জনমেৰ ন ভেসজ্জঞ্জনং. মণ্ডনানুযোগস্স হি অধিপ্পেতত্তা তমিধানধিপ্পেতং. লোকে মালা-সদ্দো বদ্ধমালাযমেৰ ‘‘মালা মাল্যং পুপ্ফদামে’’তি ৰচনতো. সাসনে পন সুদ্ধপুপ্ফেসুপি নিরুল়্হোতি আহ ‘‘অবদ্ধমালা ৰা’’তি. কাল়পীল়কাদীনন্তি কাল়ৰণ্ণপীল়কাদীনং. মত্তিককক্কন্তি ওসধেহি অভিসঙ্খতং যোগমত্তিকাচুণ্ণং. দেন্তীতি ৰিলেপেন্তি. চলিতেতি ৰিকারাপজ্জনৰসেন চলনং পত্তে, কুপিতেতি অত্থো. তেনাতি সাসপকক্কেন. দোসেতি কাল়পীল়কাদীনং হেতুভূতে লোহিতদোসে. খাদিতেতি অপনযনৰসেন খাদিতে. সন্নিসিন্নেতি তাদিসে দুট্ঠলোহিতে পরিক্খীণে. মুখচুণ্ণকেনাতি মুখৰিলেপনেন. চুণ্ণেন্তীতি ৰিলিম্পেন্তি. তং সব্বন্তি মত্তিকাকক্কসাসপতিলহলিদ্দিকক্কদানসঙ্খাতং মুখচুণ্ণং, মুখৰিলেপনঞ্চ ন ৰট্টতি. অত্থানুক্কমসম্ভৰতো হি অযং পদদ্ৰযস্স ৰণ্ণনা. মুখচুণ্ণসঙ্খাতং মুখৰিলেপনন্তি ৰা পদদ্ৰযস্স তুল্যাধিকরণৰসেন অত্থৰিভাৰনা.

হত্থবন্ধন্তি হত্থে বন্ধিতব্বমাভরণং, তং পন সঙ্খকপালাদযোতি আহ ‘‘হত্থে’’তিআদি. সঙ্খো এৰ কপালং তথা. ‘‘অপরে’’তিআদিনা যথাক্কমং ‘‘সিখাবন্ধ’’ন্তিআদি পদানমত্থং সংৰণ্ণেতি. তত্থ সিখন্তি চূল়ং. চীরকং নাম যেন চূল়ায থিরকরণত্থং, সোভনত্থঞ্চ ৰিজ্ঝতি. মুত্তায, মুত্তা এৰ ৰা লতা মুত্তালতা, মুত্তাৰল়ি. দণ্ডো নাম চতুহত্থোতি ৰুত্তং ‘‘চতুহত্থদণ্ডং ৰা’’তি. অলঙ্কতদণ্ডকন্তি পন ততো ওমকং রথযট্ঠিআদিকং সন্ধাযাহ. ভেসজ্জনাল়িকন্তি ভেসজ্জতুম্বং. পত্তাদিওলম্বনং ৰামংসেযেৰ অচিণ্ণন্তি ৰুত্তং ‘‘ৰামপস্সে ওলগ্গিত’’ন্তি. কণ্ণিকা নাম কূটং, তায চ রতনেন চ পরিক্খিত্তো কোসো যস্স তথা. পঞ্চৰণ্ণসুত্তসিব্বিতন্তি নীলপীতলোহিতোদাতমঞ্জিট্ঠৰসেন পঞ্চৰণ্ণেহি সুত্তেহি সিব্বিতং তিৰিধম্পি ছত্তং. রতনমত্তাযামং চতুরঙ্গুলৰিত্থতন্তি তেসং পরিচযনিযামেন ৰা নলাটে বন্ধিতুং পহোনকপ্পমাণেন ৰা ৰুত্তং. ‘‘কেসন্তপরিচ্ছেদং দস্সেত্ৰা’’তি এতেন তদনজ্ঝোত্থরণৰসেন বন্ধনাকারং দস্সেতি. মেঘমুখেতি অব্ভন্তরে. ‘‘মণি’’ন্তি ইদং সিরোমণিং সন্ধায ৰুত্তন্তি আহ ‘‘চূল়ামণি’’ন্তি, চূল়াযং মণিন্তি অত্থো. চমরস্স অযং চামরো, স্ৰেৰ ৰালো, তেন কতা বীজনী চামরৰালবীজনী. অঞ্ঞাসং পন মকসবীজনীৰাকমযবীজনীউসীরমযবীজনীমোরপিঞ্ছমযবীজনীনং, ৰিধূপনতালৰণ্টানঞ্চ কপ্পিযত্তা তস্সাযেৰ গহণং দট্ঠব্বং.

১৭. দুগ্গতিতো, সংসারতো চ নিয্যাতি এতেনাতি নিয্যানং, সগ্গমগ্গো, মোক্খমগ্গো চ. তং নিয্যানমরহতি, তস্মিং ৰা নিয্যানে নিযুত্তা, তং ৰা নিয্যানং ফলভূতং এতিস্সাতি নিয্যানিকা, ৰচীদুচ্চরিতকিলেসতো নিয্যাতীতি ৰা নিয্যানিকা ঈ-কারস্স রস্সত্তং, য-কারস্স চ ক-কারং কত্ৰা. অনীয-সদ্দো হি বহুলা কত্ৰত্থাভিধাযকো. চেতনায সদ্ধিং সম্ফপ্পলাপৰিরতি ইধ অধিপ্পেতা. তপ্পটিপক্খতো অনিয্যানিকা, সম্ফপ্পলাপো, তস্সা ভাৰো অনিয্যানিকত্তং, তস্মা অনিয্যানিকত্তা. তিরচ্ছানভূতাতি তিরোকরণভূতা ৰিবন্ধনভূতা. সোপি নামাতি এত্থ নাম-সদ্দো গরহাযং. কম্মট্ঠানভাৰেতি অনিচ্চতাপটিসংযুত্তত্তা চতুসচ্চকম্মট্ঠানভাৰে. কামস্সাদৰসেনাতি কামসঙ্খাতঅস্সাদৰসেন. সহ অত্থেনাতি সাত্থকং, হিতপটিসংযুত্তন্তি অত্থো. উপাহনাতি যানকথাসম্বন্ধং সন্ধায ৰুত্তং. সুট্ঠু নিৰেসিতব্বোতি সুনিৰিট্ঠো. তথা দুন্নিৰিট্ঠো. গাম-সদ্দেন গামৰাসী জনোপি গহিতোতি আহ ‘‘অসুকগামৰাসিনো’’তিআদি.

সূরকথাতি এত্থ সূর-সদ্দো ৰীরৰাচকোতি দস্সেতি ‘‘সূরো অহোসী’’তি ইমিনা. ৰিসিখা নাম মগ্গসন্নিৰেসো, ইধ পন ৰিসিখাগহণেন তন্নিৰাসিনোপি গহিতা ‘‘সব্বো গামো আগতো’’তিআদীসু ৰিয, তেনেৰাহ ‘‘সদ্ধা পসন্না’’তিআদি.

কুম্ভস্স ঠানং নাম উদকট্ঠানন্তি ৰুত্তং ‘‘উদকট্ঠানকথা’’তি. উদকতিত্থকথাতিপি ৰুচ্চতি তত্থেৰ সমৰরোধতো. অপিচ কুম্ভস্স করণট্ঠানং কুম্ভট্ঠানং. তদপদেসেন পন কুম্ভদাসিযো ৰুত্তাতি দস্সেতি ‘‘কুম্ভদাসিকথা ৰা’’তি ইমিনা. পুব্বে পেতা কালঙ্কতাতি পুব্বপেতা. ‘‘পেতো পরেতো কালঙ্কতো’’তি হি পরিযাযৰচনং. হেট্ঠা ৰুত্তনযমতিদিসিতুং ‘‘তত্থা’’তিআদি ৰুত্তং.

পুরিমপচ্ছিমকথাহি ৰিমুত্তাতি ইধাগতাহি পুরিমাহি, পচ্ছিমাহি চ কথাহি ৰিমুত্তা. নানাসভাৰাতি অত্ত-সদ্দস্স সভাৰপরিযাযভাৰমাহ. অসুকেন নামাতি পজাপতিনা ব্রহ্মুনা, ইস্সরেন ৰা. উপ্পত্তিঠিতিসম্ভারাদিৰসেন লোকং অক্খাযতি এতাযাতি লোকক্খাযিকা, সা পন লোকাযতসমঞ্ঞে ৰিতণ্ডসত্থে নিস্সিতা সল্লাপকথাতি দস্সেতি ‘‘লোকাযতৰিতণ্ডসল্লাপকথা’’তি ইমিনা. লোকা বালজনা আযতন্তি এত্থ উস্সহন্তি ৰাদস্সাদেনাতি লোকাযতং, লোকো ৰা হিতং ন যততি ন ঈহতি তেনাতি লোকাযতং. তঞ্হি গন্থং নিস্সায সত্তা পুঞ্ঞকিরিযায চিত্তম্পি ন উপ্পাদেন্তি. অঞ্ঞমঞ্ঞৰিরুদ্ধং, সগ্গমোক্খৰিরুদ্ধং ৰা কথং তনোন্তি এত্থাতি ৰিতণ্ডো, ৰিরুদ্ধেন ৰা ৰাদদণ্ডেন তাল়েন্তি এত্থ ৰাদিনোতি ৰিতণ্ডো, সব্বত্থ নিরুত্তিনযেন পদসিদ্ধি.

সাগরদেৰেন খতোতি এত্থ সাগররঞ্ঞো পুত্তেহি খতোতিপি ৰদন্তি. ৰিজ্জতি পৰেদনহেতুভূতা মুদ্ধা যস্সাতি সমুদ্দো ধ-কারস্স দ-কারং কত্ৰা, সহ-সদ্দো চেত্থ ৰিজ্জমানত্থৰাচকো ‘‘সলোমকোসপক্খকো’’তিআদীসু ৰিয. ভৰোতি ৰুদ্ধি ভৰতি ৰড্ঢতীতি কত্ৰা. ৰিভৰোতি হানি তব্বিরহতো. দ্ৰন্দতো পুব্বে সুয্যমানো ইতিসদ্দো পচ্চেকং যোজেতব্বোতি আহ ‘‘ইতি ভৰো ইতি অভৰো’’তি. যং ৰা তং ৰাতি যং কিঞ্চি, অথ তং অনিযমন্তি অত্থো. অভূতঞ্হি অনিযমত্থং সহ ৰিকপ্পেন যংতং-সদ্দেহি দীপেন্তি আচরিযা. অপিচ ভৰোতি সস্সতো. অভৰোতি উচ্ছেদো. ভৰোতি ৰা কামসুখং. অভৰোতি অত্তকিলমথো.

ইতি ইমায ছব্বিধায ইতিভৰাভৰকথায সদ্ধিং বাত্তিংস তিরচ্ছানকথা নাম হোন্তি. অথ ৰা পাল়িযং সরূপতো অনাগতাপি অরঞ্ঞপব্বতনদীদীপকথা ইতি-সদ্দেন সঙ্গহেত্ৰা বত্তিংস তিরচ্ছানকথাতি ৰুচ্চন্তি. পাল়িযঞ্হি ‘‘ইতি ৰা’’তি এত্থ ইতি-সদ্দো পকারত্থো, ৰা-সদ্দো ৰিকপ্পনত্থো. ইদং ৰুত্তং হোতি ‘‘এৰংপকারং, ইতো অঞ্ঞং ৰা তাদিসং নিরত্থককথং অনুযুত্তা ৰিহরন্তী’’তি, আদিঅত্থো ৰা ইতি-সদ্দো ইতি ৰা ইতি এৰরূপা ‘‘নচ্চগীতৰাদিতৰিসূকদস্সনা পটিৰিরতো’’তিআদীসু (দী. নি. ১.১০, ১৬৪; ম. নি. ১.২৯৩, ৪১১; ২.১১, ৪১৮; ৩.১৪, ১০২; অ. নি. ১০.৯৯) ৰিয, ইতি এৰমাদিং অঞ্ঞম্পি তাদিসং কথমনুযুত্তা ৰিহরন্তীতি অত্থো.

১৮. ৰিরুদ্ধস্স গহণং ৰিগ্গহো, সো যেসন্তি ৰিগ্গাহিকা, তেসং তথা, ৰিরুদ্ধং ৰা গণ্হাতি এতাযাতি ৰিগ্গাহিকা, সাযেৰ কথা তথা. সারম্ভকথাতি উপারম্ভকথা. সহিতন্তি পুব্বাপরাৰিরুদ্ধং. ততোযেৰ সিলিট্ঠং. তং পন অত্থকারণযুত্ততাযাতি দস্সেতুং ‘‘অত্থযুত্তং কারণযুত্তন্তি অত্থো’’তি ৰুত্তং. ন্তি ৰচনং. পরিৰত্তিত্ৰা ঠিতং সপত্তগতো অসমত্থো যোধো ৰিয ন কিঞ্চি জানাসি, কিন্তু সযমেৰ পরাজেসীতি অধিপ্পাযো. ৰাদো দোসোতি পরিযাযৰচনং. তথা চর ৰিচরাতি. তত্থ তত্থাতি তস্মিং তস্মিং আচরিযকুলে. নিব্বেধেহীতি মযা রোপিতং ৰাদং ৰিস্সজ্জেহি.

১৯. দূতস্স কম্মং দূতেয্যং, তস্স কথা তথা, তস্সং. ইধ, অমুত্রাতি উপযোগত্থে ভুম্মৰচনং, তেনাহ ‘‘অসুকং নাম ঠান’’ন্তি. ৰিত্থারতো ৰিনিচ্ছযো ৰিনযট্ঠকথাযং (পারা. অট্ঠ. ৪৩৬-৪৩৭) ৰুত্তোতি সঙ্খেপতো ইধ দস্সেতুং ‘‘সঙ্খেপতো পনা’’তিআদি ৰুত্তং. গিহিসাসনন্তি যথাৰুত্তৰিপরীতং সাসনং. অঞ্ঞেসন্তি গিহীনঞ্ঞেৰ.

২০. তিৰিধেনাতি সামন্তজপ্পনইরিযাপথসন্নিস্সিতপচ্চযপটিসেৰনভেদতো তিৰিধেন. ৰিম্হাপযন্তীতি ‘‘অযমচ্ছরিযপুরিসো’’তি অত্তনি পরেসং ৰিম্হযং সম্পহংসনং অচ্ছরিযং উপ্পাদেন্তি. ৰিপুব্বঞ্হি ম্হি-সদ্দং সম্পহংসনে ৰদন্তি সদ্দৰিদূ. সম্পহংসনাকারো চ অচ্ছরিযং. লপন্তীতি অত্তানং ৰা দাযকং ৰা উক্খিপিত্ৰা যথা সো কিঞ্চি দদাতি, এৰং উক্কাচেত্ৰা উক্খিপনৰসেন দীপেত্ৰা কথেন্তি. নিমিত্তং সীলমেতেসন্তি নেমিত্তিকাতি তদ্ধিতৰসেন তস্সীলত্থো যথা ‘‘পংসুকূলিকো’’তি (মহানি. ৫২) অপিচ নিমিত্তেন ৰদন্তি, নিমিত্তং ৰা করোন্তীতি নেমিত্তিকা. নিমিত্তন্তি চ পরেসং পচ্চযদানসঞ্ঞুপ্পাদকং কাযৰচীকম্মং ৰুচ্চতি. নিপ্পেসো নিপ্পিসনং চুণ্ণং ৰিয করণং. নিপ্পিসন্তীতি ৰা নিপ্পেসা, নিপ্পেসাযেৰ নিপ্পেসিকা, নিপ্পিসনং ৰা নিপ্পেসো, তং করোন্তীতিপি নিপ্পেসিকা. নিপ্পেসো চ নাম ভটপুরিসো ৰিয লাভসক্কারত্থং অক্কোসনখুংসনুপ্পণ্ডনপরপিট্ঠিমংসিকতা. লাভেন লাভন্তি ইতো লাভেন অমুত্র লাভং. নিজিগীসন্তি মগ্গন্তি পরিযেসন্তীতি পরিযাযৰচনং. কুহকাদযো সদ্দা কুহানাদীনি নিমিত্তং কত্ৰা তংসমঙ্গিপুগ্গলেসু পৰত্তাতি আহ ‘‘কুহনা…পে… অধিৰচন’’ন্তি. অট্ঠকথঞ্চাতি তংতংপাল়িসংৰণ্ণনাভূতং পোরাণট্ঠকথঞ্চ.

মজ্ঝিমসীলৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

মহাসীলৰণ্ণনা

২১. অঙ্গানি আরব্ভ পৰত্তত্তা অঙ্গসহচরিতং সত্থং ‘‘অঙ্গ’’ন্তি ৰুত্তং উত্তরপদলোপেন ৰা. নিমিত্তন্তি এত্থাপি এসেৰ নযো, তেনাহ ‘‘হত্থপাদাদীসূ’’তিআদি. কেচি পন ‘‘অঙ্গন্তি অঙ্গৰিকারং পরেসং অঙ্গৰিকারদস্সনেনাপি লাভালাভাদিৰিজানন’’ন্তি ৰদন্তি. নিমিত্তসত্থন্তি নিমিত্তেন সঞ্জাননপ্পকারদীপকং সত্থং, তং ৰত্থুনা ৰিভাৰেতুং ‘‘পণ্ডুরাজা’’তিআদিমাহ. পণ্ডুরাজাতি চ ‘‘দক্খিণারামাধিপতি’’ ইচ্চেৰ ৰুত্তং. সীহল়দীপে দক্খিণারামনামকস্স সঙ্ঘারামস্স কারকোতি ৰদন্তি. ‘‘দক্খিণমধুরাধিপতী’’তি চ কত্থচি লিখিতং, দক্খিণমধুরনগরস্স অধিপতীতি অত্থো. মুত্তাযোতি মুত্তিকা. মুট্ঠিযাতি হত্থমুদ্দায. ঘরগোলিকাযাতি সরবুনা. সো ‘‘মুত্তা’’তি সঞ্ঞানিমিত্তেনাহ, সঙ্খ্যানিমিত্তেন পন ‘‘তিস্সো’’তি.

‘‘মহন্তান’’ন্তি এতেন অপ্পকং নিমিত্তমেৰ, মহন্তং পন উপ্পাদোতি নিমিত্তুপ্পাদানং ৰিসেসং দস্সেতি. উপ্পতিতন্তি উপ্পতনং. সুভাসুভফলং পকাসেন্তো উপ্পজ্জতি গচ্ছতীতি উপ্পাদো, উপ্পাতোপি, সুভাসুভসূচিকা ভূতৰিকতি. সো হি ধূমো ৰিয অগ্গিস্স কম্মফলস্স পকাসনমত্তমেৰ করোতি, ন তু তমুপ্পাদেতীতি. ইদন্তি ইদং নাম ফলং. এৰন্তি ইমিনা নাম আকারেন. আদিসন্তীতি নিদ্দিসন্তি. পুব্বণ্হসমযেতি কালৰসেন. ইদং নামাতি ৰত্থুৰসেন ৰদতি. যো ৰসভং, কুঞ্জরং, পাসাদং, পব্বতং ৰা আরুল়্হমত্তানং সুপিনে পস্সতি, তস্স ‘‘ইদং নাম ফল’’ন্তিআদিনা হি ৰত্থুকিত্তনং হোতি. সুপিনকন্তি সুপিনসত্থং. অঙ্গসম্পত্তিৰিপত্তিদস্সনমত্তেন পুব্বে ‘‘অঙ্গ’’ন্তি ৰুত্তং, ইধ পন মহানুভাৰতাদিনিপ্ফাদকলক্খণৰিসেসদস্সনেন ‘‘লক্খণ’’ন্তি অযমেতেসং ৰিসেসো, তেনাহ ‘‘ইমিনা লক্খণেনা’’তিআদি. লক্খণন্তি হি অঙ্গপচ্চঙ্গেসু দিস্সমানাকারৰিসেসং সত্তিসিরিৰচ্ছগদাপাসাদাদিকমধিপ্পেতং তং তং ফলং লক্খীযতি অনেনাতি কত্ৰা, সত্থং পন তপ্পকাসনতো লক্খণং. আহতেতি পুরাণে. অনাহতেতি নৰে. অহতেতি পন পাঠে ৰুত্তৰিপরিযাযেন অত্থো. ইতো পট্ঠাযাতি দেৰরক্খসমনুস্সাদিভেদেন যথাফলং পরিকপ্পিতেন ৰিৰিধৰত্থভাগে ইতো ৰা এত্তো ৰা সঞ্ছিন্নে ইদং নাম ভোগাদিফলং হোতি. এৰরূপেন দারুনাতি পলাসসিরিফলাদিদারুনা, তথা দব্বিযা. যদি দব্বিহোমাদীনিপি অগ্গিহোমানেৰ, অথ কস্মা ৰিসুং ৰুত্তানীতি আহ ‘‘এৰরূপাযা’’তিআদি. দব্বিহোমাদীনি হোমোপকরণাদিৰিসেসেহি ফলৰিসেসদস্সনৰসেন ৰুত্তানি, অগ্গিহোমং পন ৰুত্তাৰসেসসাধনৰসেন ৰুত্তন্তি অধিপ্পাযো. তেনাহ ‘‘দব্বিহোমাদীনী’’তিআদি.

কুণ্ডকোতি তণ্ডুলখণ্ডং, তিলস্স ইদন্তি তেলং, সমাসতদ্ধিতপদানি পসিদ্ধেসু সামঞ্ঞভূতানীতি ৰিসেসকরণত্থং ‘‘তিলতেলাদিক’’ন্তি ৰুত্তং. পক্খিপনন্তি পক্খিপনত্থং. ‘‘পক্খিপনৰিজ্জ’’ন্তিপি পাঠো, পক্খিপনহেতুভূতং ৰিজ্জন্তি অত্থো. দক্খিণক্খকজণ্ণুলোহিতাদীহীতি দক্খিণক্খকলোহিতদক্খিণজণ্ণুলোহিতাদীহি. ‘‘পুব্বে’’তিআদিনা অঙ্গঅঙ্গৰিজ্জানং ৰিসেসদস্সনেন পুনরুত্তভাৰমপনেতি. অঙ্গুলট্ঠিং দিস্ৰাতি অঙ্গুলিভূতং, অঙ্গুলিযা ৰা জাতং অট্ঠিং পস্সিত্ৰা, অঙ্গুলিচ্ছৰিমত্তং অপস্সিত্ৰা তদট্ঠিৰিপস্সনৰসেনেৰ ব্যাকরোন্তীতি ৰুত্তং হোতি. ‘‘অঙ্গলট্ঠিন্তি সরীর’’ন্তি (দী. নি. টী. ১.২১) পন আচরিযধম্মপালত্থেরেন ৰুত্তং, এৰং সতি অঙ্গপচ্চঙ্গানং ৰিরুহনভাৰেন লট্ঠিসদিসত্তা সরীরমেৰ অঙ্গলট্ঠীতি ৰিঞ্ঞাযতি. কুলপুত্তোতি জাতিকুলপুত্তো, আচারকুলপুত্তো চ. দিস্ৰাপীতি এত্থ অপি-সদ্দো অদিস্ৰাপীতি সম্পিণ্ডনত্থো. অব্ভিনো সত্থং অব্ভেয্যং. মাসুরক্খেন কতো গন্থো মাসুরক্খো. রাজূহি পরিভূত্তং সত্থং রাজসত্থং. সব্বানিপেতানি খত্তৰিজ্জাপকরণানি. সিৰ-সদ্দো সন্তিঅত্থোতি আহ ‘‘সন্তিকরণৰিজ্জা’’তি, উপসগ্গূপসমনৰিজ্জাতি অত্থো. সিৰা-সদ্দমেৰ রস্সং কত্ৰা এৰমহাতি সন্ধায ‘‘সিঙ্গালরুতৰিজ্জা’’তি ৰদন্তি, সিঙ্গালানং রুতে সুভাসুভসঞ্জাননৰিজ্জাতি অত্থো. ‘‘ভূতৰেজ্জমন্তোতি ভূতৰসীকরণমন্তো. ভূরিঘরেতি অন্তোপথৰিযং কতঘরে, মত্তিকামযঘরে ৰা. ‘‘ভূরিৰিজ্জা সস্সবুদ্ধিকরণৰিজ্জা’’তি সারসমাসে. সপ্পাৰ্হাযনৰিজ্জাতি সপ্পাগমনৰিজ্জা. ৰিসৰন্তমেৰ ৰাতি ৰিসৰমানমেৰ ৰা. ভাৰনিদ্দেসস্স হি মান-সদ্দস্স অন্তব্যপ্পদেসো. যায করোন্তি, সা ৰিসৰিজ্জাতি যোজনা. ‘‘ৰিসতন্ত্রমেৰ ৰা’’তিপি পাঠো. এৰং সতি সরূপদস্সনং হোতি, ৰিসৰিচারণগন্থোযেৰাতি অত্থো. তন্ত্রন্তি হি গন্থস্স পরসমঞ্ঞা. সপক্খকঅপক্খকদ্ৰিপদচতুপ্পদানন্তি পিঙ্গলমক্খিকাদিসপক্খকঘরগোলিকাদিঅপক্খকদেৰমনুস্সচঙ্গোরাদিদ্ৰিপদ- কণ্টসসজম্বুকাদিচতুপ্পদানং. রুতং ৰস্সিতং. গতং গমনং, এতেন ‘‘সকুণৰিজ্জা’’তি ইধ মিগসদ্দস্স লোপং, নিদস্সনমত্তং ৰা দস্সেতি. সকুণঞাণন্তি সকুণৰসেন সুভাসুভফলস্স জাননং. ননু সকুণৰিজ্জায এৰ ৰাযসৰিজ্জাপৰিট্ঠাতি আহ ‘‘তং ৰিসুঞ্ঞেৰ সত্থ’’ন্তি. তংতংপকাসকসত্থানুরূপৰসেন হি ইধ তস্স তস্স ৰচনন্তি দট্ঠব্বং.

পরিপক্কগতভাৰো অত্তভাৰস্স, জীৰিতকালস্স চ ৰসেন গহেতব্বোতি দস্সেতি ‘‘ইদানী’’তিআদিনা. আদিট্ঠঞানন্তি আদিসিতব্বস্স ঞাণং. সররক্খণন্তি সরতো অত্তানং, অত্ততো ৰা সরস্স রক্খণং. ‘‘সব্বসঙ্গাহিক’’ন্তি ইমিনা মিগ-সদ্দস্স সব্বসকুণচতুপ্পদেসু পৰত্তিং দস্সেতি, একসেসনিদ্দেসো ৰা এস চতুপ্পদেস্ৰেৰ মিগ-সদ্দস্স নিরুল়্হত্তা. সব্বেসম্পি সকুণচতুপ্পদানং রুতজাননসত্থস্স মিগচক্কসমঞ্ঞা, যথা তং সুভাসুভজাননপ্পকারে সব্বতো ভদ্রং চক্কাদিসমঞ্ঞাতি আহ ‘‘সব্ব…পে… ৰুত্ত’’ন্তি.

২২. ‘‘সামিনো’’তিআদি পসট্ঠাপসট্ঠকারণৰচনং. লক্খণন্তি তেসং লক্খণপ্পকাসকসত্থং. পারিসেসনযেন অৰসেসং আৰুধং. ‘‘যম্হি কুলে’’তিআদিনা ইমস্মিং ঠানে তথাজাননহেতু এৰ সেসং লক্খণন্তি দস্সেতি. অযং ৰিসেসোতি ‘‘লক্খণ’’ন্তি হেট্ঠা ৰুত্তা লক্খণতো ৰিসেসো. তদত্থাৰিকরণত্থং ‘‘ইদঞ্চেত্থ ৰত্থূ’’তি ৰুত্তং অগ্গিং ধমমানন্তি অগ্গিং মুখৰাতেন জালেন্তং. মক্খেসীতি ৰিনাসেতি. পিল়ন্ধনকণ্ণিকাযাতি কণ্ণালঙ্কারস্স. গেহকণ্ণিকাযাতি গেহকূটস্স, এতেন একসেসনযং, সামঞ্ঞনিদ্দেসং ৰা উপেতং. কচ্ছপলক্খণন্তি কুম্মলক্খণং. সব্বচতুপ্পদানন্তি মিগ-সদ্দস্স চতুপ্পদৰাচকত্তমাহ.

২৩. অসুকদিৰসেতি দুতিযাততিযাদিতিথিৰসেন ৰুত্তং. অসুকনক্খত্তেনাতি অস্সযুজভরণীকত্তিকারোহণীআদিনক্খত্তযোগৰসেন. ৰিপ্পৰুত্থানন্তি ৰিপ্পৰসিতানং সদেসতো নিক্খন্তানং. উপসঙ্কমনং উপযানং. অপযানং পটিক্কমনং. দুতিযপদেপীতি ‘‘বাহিরানং রঞ্ঞং…পে… ভৰিস্সতী’’তি ৰুত্তে দুতিযৰাক্যেপি. ‘‘অব্ভন্তরানং রঞ্ঞং জযো’’তিআদীহি দ্ৰীহি ৰাক্যেহি ৰুত্তা জযপরাজযা পাকটাযেৰ.

২৪. রাহূতি রাহু নাম অসুরিস্সরো অসুররাজা. তথা হি মহাসমযসুত্তে অসুরনিকাযে ৰুত্তং –

‘‘সতঞ্চ বলিপুত্তানং, সব্বে ৰেরোচনামকা;

সন্নয্হিত্ৰা বলিসেনং, রাহুভদ্দমুপাগমু’’ন্তি. (দী. নি. ২.৩৩৯);

তস্স চন্দিমসূরিযানং গহণং সংযুত্তনিকাযে চন্দিমসুত্তসূরিযসুত্তেহি দীপেতব্বং. ইতি-সদ্দো চেত্থ আদিঅত্থো ‘‘চন্দগ্গাহাদযো’’তি ৰুত্তত্তা, তেন সূরিযগ্গাহনক্খত্তগ্গাহা সঙ্গয্হন্তি. তস্মা চন্দিমসূরিযানমিৰ নক্খত্তানম্পি রাহুনা গহণং ৰেদিতব্বং. ততো এৰ হি ‘‘অপি চা’’তিআদিনা নক্খত্তগাহে দুতিযনযো ৰুত্তো. অঙ্গারকাদিগাহসমাযোগোপীতি অগ্গহিতগ্গহণেন অঙ্গারকসসিপুত্তসূরগরুসুক্করৰিসুতকেতুসঙ্খাতানং গাহানং সমাযোগো অপি নক্খত্তগাহোযেৰ সহ পযোগেন গহণতো. সহপযোগোপি হি ৰেদসমযেন গহণন্তি ৰুচ্চতি. উক্কানং পতনন্তি উক্কোভাসানং পতনং. ৰাতসঙ্ঘাতেসু হি ৰেগেন অঞ্ঞমঞ্ঞং সঙ্ঘট্টেন্তেসু দীপিকোভাসো ৰিয ওভাসো উপ্পজ্জিত্ৰা আকাসতো পততি, তত্রাযং উক্কাপাতৰোহারো. জোতিসত্থেপি ৰুত্তং –

‘‘মহাসিখা চ সুক্খগ্গা-রত্তানিলসিখোজ্জলা;

পোরিসী চ পমাণেন, উক্কা নানাৰিধা মতা’’তি.

দিসাকালুসিযন্তি দিসাসু খোভনং, তং সরূপতো দস্সেতি ‘‘অগ্গিসিখধূমসিখাদীহি আকুলভাৰো ৰিযা’’তি ইমিনা, অগ্গিসিখধূমসিখাদীনং বহুধা পাতুভাৰো এৰ দিসাদাহো নামাতি ৰুত্তং হোতি. তদেৰ ‘‘ধূমকেতূ’’তি লোকিযা ৰদন্তি. ৰুত্তঞ্চ জোতিসত্থে

‘‘কেতু ৰিয সিখাৰতী, জোতি উপ্পাতরূপিনী’’তি.

সুক্খৰলাহকগজ্জনন্তি ৰুট্ঠিমন্তরেন ৰাযুৰেগচলিতস্স ৰলাহকস্স নদনং. যং লোকিযা ‘‘নিঘাতো’’তি ৰদন্তি. ৰুত্তঞ্চ জোতিসত্থে

‘‘যদান্তলিক্খে বলৰা, মারুতো মারুতাহতো;

পতত্যধো স নীঘাতো, জাযতে ৰাযুসম্ভৰো’’তি.

উদযনন্তি লগ্গনমাযূহনং.

‘‘যদোদেতি তদা লগনং, রাসীনমন্ৰযং কমা’’তি –

হি ৰুত্তং. অত্থঙ্গমনম্পি ততো সত্তমরাসিপ্পমাণৰসেন ৰেদিতব্বং. অব্ভা ধূমো রজো রাহূতি ইমেহি চতূহি কারণেহি অৰিসুদ্ধতা. তব্বিনিমুত্ততা ৰোদানং. ৰুত্তঞ্চ ‘‘চত্তারোমে ভিক্খৰে, চন্দিমসূরিযানং উপক্কিলেসা, যেহি উপক্কিলেসেহি উপক্কিলিট্ঠা চন্দিমসূরিযা ন তপন্তি ন ভাসন্তি ন ৰিরোচন্তি. কতমে চত্তারো? অব্ভা ভিক্খৰে, চন্দিমসূরিযানং উপক্কিলেসা, যেন…পে… ধূমো…পে… রজো…পে… রাহু ভিক্খৰে…পে… ইমে খো…পে… ন ৰিরোচন্তী’’তি (অ. নি. ৪.৫০).

২৫. দেৰস্সাতি মেঘস্স. ধারানুপ্পৰেচ্ছনং ৰস্সনং. অৰগ্গাহোতি ধারায অৰগ্গহণং দুগ্গহণং, তেনাহ ‘‘ৰস্সৰিবন্ধো’’তি. হত্থমুদ্দাতি হত্থেন অধিপ্পেতৰিঞ্ঞাপনং, তং পন অঙ্গুলিসঙ্কোচনেন গণনাযেৰাতি আচরিযধম্মপালত্থেরেন (দী. নি. টী. ১.২১) ৰুত্তং. আচরিযসারিপুত্তত্থেরেন পন ‘‘হত্থমুদ্দা নাম অঙ্গুলিপব্বেসু সঞ্ঞং ঠপেত্ৰা গণনা’’তি দস্সিতা. গণনা ৰুচ্চতি অচ্ছিদ্দকগণনা পরিসেসঞাযেন, সা পন পাদসিকমিলক্খকাদযো ৰিয ‘‘একং দ্ৰে’’তিআদিনা নৰন্তৰিধিনা নিরন্তরগণনাতি ৰেদিতব্বা. সমূহনং সঙ্কলনং ৰিসুং উপ্পাদনং অপনযনং পটুপ্পাদনং [সটুপ্পাদনং (অট্ঠকথাযং)] ‘‘সদুপ্পাদন’’ন্তিপি পঠন্তি, সম্মা উপ্পাদনন্তি অত্থো. আদি-সদ্দেন ৰোকলনভাগহারাদিকে সঙ্গণ্হাতি. তত্থ ৰোকলনং ৰিসুং সমূহকরণং, ৰোমিস্সনন্তি অত্থো. ভাগকরণং ভাগো. ভুঞ্জনং ৰিভজনং হারো. সাতি যথাৰুত্তা পিণ্ডগণনা দিস্ৰাতি এত্থ দিট্ঠমত্তেন গণেত্ৰাতি অত্থো গহেতব্বো.

পটিভানকৰীতি এত্থ অঙ্গুত্তরাগমে (অ. নি. ৪.২৩১) ৰুত্তানন্তি সেসো, কৰীনং কব্যকরণন্তি সম্বন্ধো, এতেন কৰীহি কতং, কৰীনং ৰা ইদং কাৰেয্যন্তি অত্থং দস্সেতি. ‘‘অত্তনো চিন্তাৰসেনা’’তিআদি তেসং সভাৰদস্সনং. তথা হি ৰত্থুং, অনুসন্ধিঞ্চ সযমেৰ চিরেন চিন্তেত্ৰা করণৰসেন চিন্তাকৰি ৰেদিতব্বো. কিঞ্চি সুত্ৰা সুতেন অসুতং অনুসন্ধেত্ৰা করণৰসেন সুতকৰি, কিঞ্চি অত্থং উপধারেত্ৰা তস্স সঙ্খিপনৰিত্থারণাদিৰসেন অত্থকৰি, যং কিঞ্চি পরেন কতং কব্বং ৰা নাটকং ৰা দিস্ৰা তংসদিসমেৰ অঞ্ঞং অত্তনো ঠানুপ্পত্তিকপটিভানেন করণৰসেন পটিভানকৰীতি. ন্তি তমত্থং. তপ্পটিভাগন্তি তেন দিট্ঠেন সদিসং. ‘‘কত্তব্ব’’ন্তি এত্থ ৰিসেসনং, ‘‘করিস্সামী’’তি এত্থ ৰা ভাৰনপুংসকং. ঠানুপ্পত্তিকপটিভানৰসেনাতি কারণানুরূপং পৰত্তনকঞাণৰসেন. জীৰিকত্থাযাতি পকরণাধিগতৰসেনেৰ ৰুত্তং. কৰীনং ইদন্তি কব্যং, যং ‘‘গীত’’ন্তি ৰুচ্চতি.

২৬. পরিগ্গহভাৰেন দারিকায গণ্হনং আৰাহনং. তথা দানং ৰিৰাহনং. ইধ পন তথাকরণস্স উত্তরপদলোপেন নিদ্দেসো, হেতুগব্ভৰসেন ৰা, তেনাহ ‘‘ইমস্স দারকস্সা’’তিআদি. ইতীতি এৰংহোন্তেসু, এৰংভাৰতো ৰা. উট্ঠানন্তি খেত্তাদিতো উপ্পন্নমাযং. ইণন্তি ধনৰড্ঢনত্থং পরস্স দিন্নং পরিযুদঞ্চনং. পুব্বে পরিচ্ছিন্নকালে অসম্পত্তেপি উদ্ধরিতমিণং উট্ঠানং, যথাপরিচ্ছিন্নকালে পন সম্পত্তে ইণন্তি কেচি, তদযুত্তমেৰ ইণগহণেনেৰ সিজ্ঝনতো. পরেসং দিন্নং ইণং ৰা ধনন্তি সম্বন্ধো. থাৰরন্তি চিরট্ঠিতিকং. দেসন্তরে দিগুণতিগুণাদিগহণৰসেন ভণ্ডপ্পযোজনং পযোগো. তত্থ ৰা অঞ্ঞত্থ ৰা যথাকালপরিচ্ছেদং ৰড্ঢিগহণৰসেন পযোজনং উদ্ধারো. ‘‘ভণ্ডমূলরহিতানং ৰাণিজং কত্ৰা এত্তকেন উদযেন সহ মূলং দেথা’তি ধনদানং পযোগো, তাৰকালিকদানং উদ্ধারো’’তিপি ৰদন্তি. অজ্জ পযোজিতং দিগুণং চতুগুণং হোতীতি যদি অজ্জ পযোজিতং ভণ্ডং, এৰং অপরজ্জ দিগুণং, অজ্জ চতুগুণং হোতীতি অত্থো. সুভস্স, সুভেন ৰা গমনং পৰত্তনং সুভগো, তস্স করণং সুভগকরণং, তং পন পিযমনাপস্স, সস্সিরীকস্স ৰা করণমেৰাতি আহ ‘‘পিযমনাপকরণ’’ন্তিআদি. সস্সিরীককরণন্তি সরীরসোভগ্গকরণং. ৰিলীনস্সাতি পতিট্ঠহিত্ৰাপি পরিপক্কমপাপুণিত্ৰা ৰিলোপস্স. তথা পরিপক্কভাৰেন অট্ঠিতস্স. পরিযাযৰচনমেতং পদচতুক্কং. ভেসজ্জদানন্তি গব্ভসণ্ঠাপনভেসজ্জস্স দানং. তীহি কারণেহীতি এত্থ ৰাতেন, পাণকেহি ৰা গব্ভে ৰিনস্সন্তে ন পুরিমকম্মুনা ওকাসো কতো, তপ্পচ্চযা এৰ কম্মং ৰিপচ্চতি, সযমেৰ পন কম্মুনা ওকাসে কতে ন একন্তেন ৰাতা, পাণকা ৰা অপেক্খিতব্বাতি কম্মস্স ৰিসুং কারণভাৰো ৰুত্তোতি দট্ঠব্বং. ৰিনযট্ঠকথাযং (ৰি. অট্ঠ. ২.১৮৫) পন ৰাতেন পাণকেহি ৰা গব্ভো ৰিনস্সন্তো কম্মং ৰিনা ন ৰিনস্সতীতি অধিপ্পাযেন তমঞ্ঞাত্র দ্ৰীহি কারণেহীতি ৰুত্তং. নিব্বাপনীযন্তি উপসমকরং. পটিকম্মন্তি যথা তে ন খাদন্তি, তথা পটিকরণং.

বন্ধকরণন্তি যথা জিং চালেতুং ন সক্কোতি, এৰং অনালোল়িতকরণং. পরিৰত্তনত্থন্তি আৰুধাদিনা সহ উক্খিত্তহত্থানং অঞ্ঞত্থ পরিৰত্তনত্থং, অত্তনা গোপিতট্ঠানে অখিপেত্ৰা পরত্থ খিপনত্থন্তি ৰুত্তং হোতি. খিপতীতি চ অঞ্ঞত্থ খিপতীতি অত্থো. ৰিনিচ্ছযট্ঠানেতি অড্ডৰিনিচ্ছযট্ঠানে. ইচ্ছিতত্থস্স দেৰতায কণ্ণে কথনৰসেন জপ্পনং কণ্ণজপ্পনন্তি চ ৰদন্তি. দেৰতং ওতারেত্ৰাতি এত্থ মন্তজপ্পনেন দেৰতায ওতারণং. জীৰিকত্থাযাতি যথা পারিচরিযং কত্ৰা জীৰিতৰুত্তি হোতি, তথা জীৰিতৰুত্তিকরণত্থায. আদিচ্চপারিচরিযাতি করমালাহি পূজং কত্ৰা সকলদিৰসং আদিচ্চাভিমুখাৰট্ঠানেন আদিচ্চস্স পরিচরণং. ‘‘তথেৰা’’তি ইমিনা ‘‘জীৰিকত্থাযা’’তি পদমাকড্ঢতি. সিরিৰ্হাযনন্তি ঈ-কারতো অ-কারলোপেন সন্ধিনিদ্দেসো, তেনাহ ‘‘সিরিযা অৰ্হাযন’’ন্তি. ‘‘সিরেনা’’তি পন ঠানৰসেন অৰ্হাযনাকারং দস্সেতি. যে তু অ-কারতো -কারস্স লোপং কত্ৰা ‘‘সিরৰ্হাযন’’ন্তি পঠন্তি, তেসং পাঠে অযমত্থো ‘‘মন্তং জপ্পেত্ৰা সিরসা ইচ্ছিতস্স অত্থস্স অৰ্হাযন’’ন্তি.

২৭. দেৰট্ঠানন্তি দেৰাযতনং. উপহারন্তি পূজং. সমিদ্ধিকালেতি আযাচিতস্স অত্থস্স সিদ্ধকালে. সন্তিপটিস্সৰকম্মন্তি দেৰতাযাচনায যা সন্তি পটিকত্তব্বা, তস্সা পটিস্সৰকরণং. সন্তীতি চেত্থ মন্তজপ্পনেন পূজাকরণং, তায সন্তিযা আযাচনপ্পযোগোতি অত্থো. তস্মিন্তি যং ‘‘সচে মে ইদং নাম সমিজ্ঝিস্সতী’’তি ৰুত্তং, তস্মিং পটিস্সৰফলভূতে যথাভিপত্থিতকম্মস্মিং. তস্সাতি যো ‘‘পণিধী’’তি চ ৰুত্তো, তস্স পটিস্সৰস্স. যথাপটিস্সৰঞ্হি উপহারে কতে পণিধিআযাচনা কতা নিয্যাতিতা হোতীতি. গহিতমন্তস্সাতি উগ্গহিতমন্তস্স. পযোগকরণন্তি উপচারকম্মকরণং. ইতীতি কারণত্থে নিপাতো, তেন ৰস্সৰোস্স-সদ্দানং পুরিসপণ্ডকেসু পৰত্তিং কারণভাৰেন দস্সেতি, পণ্ডকতো ৰিসেসেন অসতি ভৰতীতি ৰস্সো. পুরিসলিঙ্গতো ৰিরহেন অৰঅসতি হীল়িতো হুত্ৰা ভৰতীতি ৰোস্সো. ৰিসেসো রাগস্সৰো যস্সাতি ৰস্সো. ৰিগতো রাগস্সৰো যস্সাতি ৰোস্সোতি নিরুত্তিনযেন পদসিদ্ধীতিপি ৰদন্তি. ৰস্সকরণং তদনুরূপভেসজ্জেন. ৰোস্সকরণং পন উদ্ধতবীজতাদিনাপি, তেনেৰ জাতকট্ঠকথাযং ‘‘ৰোস্সৰরাতি উদ্ধতবীজা ওরোধপালকা’’তি ৰুত্তং. অচ্ছন্দিকভাৰমত্তন্তি ইত্থিযা অকামভাৰমত্তং. লিঙ্গন্তি পুরিসনিমিত্তং.

ৰত্থুবলিকম্মকরণন্তি ঘরৰত্থুস্মিং বলিকম্মস্স করণং, তং পন উপদ্দৰপটিবাহনত্থং, ৰড্ঢনত্থঞ্চ করোন্তি, মন্তজপ্পনেন অত্তনো, অঞ্ঞেসঞ্চ মুখসুদ্ধিকরণং. তেসন্তি অঞ্ঞেসং. যোগন্তি ভেসজ্জপযোগং. ৰমনন্তি পচ্ছিন্দনং. উদ্ধংৰিরেচনন্তি ৰমনভেদমেৰ ‘‘উদ্ধং দোসানং নীহরণ’’ন্তি ৰুত্তত্তা. ৰিরেচনন্তি পকতিৰিরেচনমেৰ. অধোৰিরেচনন্তি সুদ্ধৰত্থিকসাৰৰত্থিআদিৰত্থিকিরিযা ‘‘অধো দোসানং নীহরণ’’ন্তি ৰুত্তত্তা. অথো ৰমনং উগ্গিরণমেৰ, উদ্ধংৰিরেচনং দোসনীহরণং. তথা ৰিরেচনং ৰিরেকোৰ, অধোৰিরেচনং দোসনীহরণন্তি অযমেতেসং ৰিসেসো পাকটো হোতি. দোসানন্তি চ পিত্তাদিদোসানন্তি অত্থো. সেম্হনীহরণাদি সিরোৰিরেচনং. কণ্ণবন্ধনত্থন্তি ছিন্নকণ্ণানং সঙ্ঘটনত্থং. ৰণহরণত্থন্তি অরুপনযনত্থং. অক্খিতপ্পনতেলন্তি অক্খীসু উসুমস্স নীহরণতেলং. যেন অক্খিম্হি অঞ্জিতে উণ্হং উসুমং নিক্খমতি. যং নাসিকায গণ্হীযতি, তং নত্থু. পটলানীতি অক্খিপটলানি. নীহরণসমত্থন্তি অপনযনসমত্থং. খারঞ্জনন্তি খারকমঞ্জনং. সীতমেৰ সচ্চং নিরুত্তিনযেন, তস্স কারণং অঞ্জনং সচ্চঞ্জনন্তি আহ ‘‘সীতলভেসজ্জঞ্জন’’ন্তি. সলাকৰেজ্জকম্মন্তি অক্খিরোগৰেজ্জকম্মং. সলাকসদিসত্তা সলাকসঙ্খাতস্স অক্খিরোগস্স ৰেজ্জকম্মন্তি হি সালাকিযং. ইদং পন ৰুত্তাৰসেসস্স অক্খিরোগপটিকম্মস্স সঙ্গহণত্থং ৰুত্তং ‘‘তপ্পনাদযোপি হি সালাকিযানেৰা’’তি. পটিৰিদ্ধস্স সলাকস্স নিক্খমনত্থং ৰেজ্জকম্মং সলাকৰেজ্জকম্মন্তি কেচি, তং পন সল্লকত্তিযপদেনেৰ সঙ্গহিতন্তি দট্ঠব্বং.

সল্লস্স পটিৰিদ্ধস্স কত্তনং উব্বাহনং সল্লকত্তং, তদত্থায ৰেজ্জকম্মং সল্লকত্তৰেজ্জকম্মং. কুমারং ভরতীতি কুমারভতো, তস্স ভাৰো কোমারভচ্চং, কুমারো এৰ ৰা কোমারো, ভতনং ভচ্চং, তস্স ভচ্চং তথা, তদভিনিপ্ফাদকং ৰেজ্জকম্মন্তি অত্থো. মূলানি পধানানি রোগূপসমনে সমত্থানি ভেসজ্জানি মূলভেসজ্জানি, মূলানং ৰা ব্যাধীনং ভেসজ্জানি তথা. মূলানুবন্ধৰসেন হি দুৰিধো ব্যাধি. তত্র মূলব্যাধিম্হি তিকিচ্ছিতে যেভুয্যেন ইতরং ৰূপসমতি, তেনাহ ‘‘কাযতিকিচ্ছতং দস্সেতী’’তিআদি. তত্থ কাযতিকিচ্ছতন্তি মূলভাৰতো সরীরভূতেহি ভেসজ্জেহি, সরীরভূতানং ৰা রোগানং তিকিচ্ছকভাৰং. খারাদীনীতি খারোদকাদীনি. তদনুরূপে ৰণেতি ৰূপসমিতস্স মূলব্যাধিনো অনুচ্ছৰিকে অরুম্হি. তেসন্তি মূলভেসজ্জানং. অপনযনং অপহরণং, তেহি অতিকিচ্ছনন্তি ৰুত্তং হোতি. ইদঞ্চ কোমারভচ্চসল্লকত্তসালাকিযাদিৰিসেসভূতানং তন্তীনং পুব্বে ৰুত্তত্তা পারিসেসৰসেন ৰুত্তং, তস্মা তদৰসেসায তন্তিযা ইধ সঙ্গহো দট্ঠব্বো, সব্বানি চেতানি আজীৰহেতুকানিযেৰ ইধাধিপ্পেতানি ‘‘মিচ্ছাজীৰেন জীৰিকং কপ্পেন্তী’’তি (দী. নি. ১.২১) ৰুত্তত্তা. যং পন তত্থ তত্থ পাল়িযং ‘‘ইতি ৰা’’তি ৰুত্তং. তত্থ ইতী-তি পকারত্থে নিপাতো, ৰা-তি ৰিকপ্পনত্থে. ইদং ৰুত্তং হোতি – ইমিনা পকারেন, ইতো অঞ্ঞেন ৰাতি. তেন যানি ইতো বাহিরকপব্বজিতা সিপ্পাযতনৰিজ্জাট্ঠানাদীনি জীৰিকোপাযভূতানি আজীৰিকপকতা উপজীৰন্তি, তেসং পরিগ্গহো কতোতি ৰেদিতব্বং.

মহাসীলৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

পুব্বন্তকপ্পিকসস্সতৰাদৰণ্ণনা

২৮. ইদানি সুঞ্ঞতাপকাসনৰারস্সত্থং ৰণ্ণেন্তো অনুসন্ধিং পকাসেতুং ‘‘এৰ’’ন্তিআদিমাহ. তত্থ ৰুত্তৰণ্ণস্সাতি সহত্থে ছট্ঠিৰচনং, সামিঅত্থে ৰা অনুসন্ধি-সদ্দস্স ভাৰকম্মৰসেন কিরিযাদেসনাসু পৰত্তনতো. ভিক্খুসঙ্ঘেন ৰুত্তৰণ্ণস্সাতি ‘‘যাৰঞ্চিদং তেন ভগৰতা’’তিআদিনা ৰুত্তৰণ্ণস্স. তত্র পাল়িযং অযং সম্বন্ধো – ন ভিক্খৰে, এত্তকা এৰ বুদ্ধগুণা যে তুম্হাকং পাকটা, অপাকটা পন ‘‘অত্থি ভিক্খৰে, অঞ্ঞে ধম্মা’’তি ৰিত্থারো. ‘‘ইমে দিট্ঠিট্ঠানা এৰং গহিতা’’তিআদিনা সস্সতাদিদিট্ঠিট্ঠানানং যথাগহিতাকারস্স সুঞ্ঞভাৰপ্পকাসনতো, ‘‘তঞ্চ পজাননং ন পরামসতী’’তি সীলাদীনঞ্চ অপরামসনীযভাৰদীপনেন নিচ্চসারাদিৰিরহপ্পকাসনতো, যাসু ৰেদনাসু অৰীতরাগতায বাহিরানং এতানি দিট্ঠিৰিবন্ধকানি সম্ভৰন্তি, তাসং পচ্চযভূতানঞ্চ সম্মোহাদীনং ৰেদককারকসভাৰাভাৰদস্সনমুখেন সব্বধম্মানং অত্তত্তনিযতাৰিরহদীপনতো, অনুপাদাপরিনিব্বানদীপনতো চ অযং দেসনা সুঞ্ঞতাৰিভাৰনপ্পধানাতি আহ ‘‘সুঞ্ঞতাপকাসনং আরভী’’তি.

পরিযত্তীতি ৰিনযাদিভেদভিন্না মনসা ৰৰত্থাপিতা তন্তি. দেসনাতি তস্সা তন্তিযা মনসা ৰৰত্থাপিতায ৰিভাৰনা, যথাধম্মং ধম্মাভিলাপভূতা ৰা পঞ্ঞাপনা, অনুলোমাদিৰসেন ৰা কথনন্তি পরিযত্তিদেসনানং ৰিসেসো পুব্বেযেৰ ৰৰত্থাপিতোতি ইমমত্থং সন্ধায ‘‘দেসনায, পরিযত্তিয’’ন্তি চ ৰুত্তং. এৰমাদীসূতি এত্থ আদি-সদ্দেন সচ্চসভাৰসমাধিপঞ্ঞাপকতিপুঞ্ঞাপত্তিঞেয্যাদযো সঙ্গয্হন্তি. তথা হি অযং ধম্ম-সদ্দো ‘‘চতুন্নং ভিক্খৰে, ধম্মানং অননুবোধা’’তিআদীসু (অ. নি. ৪.১) সচ্চে পৰত্ততি, ‘‘কুসলা ধম্মা অকুসলা ধম্মা’’তিআদীসু (ধ. স. তিকমাতিকা ১) সভাৰে, ‘‘এৰংধম্মা তে ভগৰন্তো অহেসু’’ন্তিআদীসু (দী. নি. ২.১৩, ৯৪, ১৪৫; ৩.১৪২; ম. নি. ৩.১৬৭; সং. নি. ৫.৩৭৮) সমাধিম্হি, ‘‘সচ্চং ধম্মো ধিতি চাগো, স ৰে পেচ্চ ন সোচতি’’তিআদীসু (সং. নি. ১.২৪৬; সু. নি. ১৯০) পঞ্ঞাযং, ‘‘জাতিধম্মানং ভিক্খৰে, সত্তানং এৰং ইচ্ছা উপ্পজ্জতী’’তিআদীসু (ম. নি. ১.১৩১; ৩.৩৭৩; পটি. ম. ১.৩৩) পকতিযং, ‘‘ধম্মো সুচিণ্ণো সুখমাৰহাতী’’তিআদীসু (সু. নি. ১৮৪; থেরগা. ৩০৩; জা. ১.১০.১০২; ১৫.৩৮৫) পুঞ্ঞে, ‘‘চত্তারো পারাজিকা ধম্মা’’তিআদীসু (পারা. ২৩৩) আপত্তিযং, ‘‘সব্বে ধম্মা সব্বাকারেন বুদ্ধস্স ভগৰতো ঞাণমুখে আপাথমাগচ্ছন্তী’’তিআদীসু (মহানি. ১৫৬; চূল়নি. ৮৫; পটি. ম. ৩.৫) ঞেয্যে পৰত্ততি. ধম্মা হোন্তীতি সত্তজীৰতো সুঞ্ঞা ধম্মমত্তা হোন্তীতি অত্থো. কিমত্থিযং গুণে পৰত্তনন্তি আহ ‘‘তস্মা’’তিআদি.

মকসতুণ্ডসূচিযাতি সূচিমুখমক্খিকায তুণ্ডসঙ্খাতায সূচিযা. অলব্ভনেয্যপতিট্ঠো ৰিযাতি সম্বন্ধো. অঞ্ঞত্র তথাগতাতি ঠপেত্ৰা তথাগতং. ‘‘দুদ্দসা’’তি পদেনেৰ তেসং ধম্মানং দুক্খোগাহতা পকাসিতাতি ‘‘অলব্ভনেয্যপতিট্ঠা’’ ইচ্চেৰ ৰুত্তং. লভিতব্বাতি লব্ভনীযা, সা এৰ লব্ভনেয্যা, লভীযতে ৰা লব্ভনং, তমরহতীতি লব্ভনেয্যা, ন লব্ভনেয্যা অলব্ভনেয্যা, পতিট্ঠহন্তি এত্থাতি পতিট্ঠা, পতিট্ঠহনং ৰা পতিট্ঠা, অলব্ভনেয্যা পতিট্ঠা এত্থাতি অলব্ভনেয্যপতিট্ঠা. ইদং ৰুত্তং হোতি – সচে কোচি অত্তনো পমাণং অজানন্তো ঞাণেন তে ধম্মে ওগাহিতুং উস্সাহং করেয্য, তস্স তং ঞাণং অপ্পতিট্ঠমেৰ মকসতুণ্ডসূচি ৰিয মহাসমুদ্দেতি. ওগাহিতুমসক্কুণেয্যতায ‘‘এত্তকা এতে ঈদিসা ৰা’’তি তে পস্সিতুং ন সক্কাতি ৰুত্তং ‘‘গম্ভীরত্তা এৰ দুদ্দসা’’তি. যে পন দট্ঠুমেৰ ন সক্কা, তেসং ওগাহিত্ৰা অনু অনু বুজ্ঝনে কথা এৰ নত্থীতি আহ ‘‘দুদ্দসত্তা এৰ দুরনুবোধাতি. সব্বকিলেসপরিল়াহপটিপ্পস্সদ্ধিসঙ্খাতঅগ্গফলমত্থকে সমুপ্পন্নতা, পুরেচরানুচরৰসেন নিব্বুতসব্বকিলেসপরিল়াহসমাপত্তিসমোকিণ্ণত্তা চ নিব্বুতসব্বপরিল়াহা. তব্ভাৰতো সন্তাতি অত্থো. সন্তারম্মণানি মগ্গফলনিব্বানানি অনুপসন্তসভাৰানং কিলেসানং, সঙ্খারানঞ্চ অভাৰতো.

অথ ৰা কসিণুগ্ঘাটিমাকাসতব্বিসযৰিঞ্ঞাণানং অনন্তভাৰো ৰিয সুসমূহতৰিক্খেপতায নিচ্চসমাহিতস্স মনসিকারস্স ৰসেন তদারম্মণধম্মানং সন্তভাৰো ৰেদিতব্বো. অৰিরজ্ঝিত্ৰা নিমিত্তপটিৰেধো ৰিয ইস্সাসানং অৰিরজ্ঝিত্ৰা ধম্মানং যথাভূতসভাৰাৰবোধো সাদুরসো মহারসোৰ হোতীতি আহ ‘‘অতিত্তিকরণট্ঠেনা’’তি, অতপ্পনকরণসভাৰেনাতি অত্থো. সোহিচ্চং তিত্তি তপ্পনন্তি হি পরিযাযো. অতিত্তিকরণট্ঠেনাতি পত্থেত্ৰা সাদুরসকরণট্ঠেনাতিপি অত্থং ৰদন্তি. পটিৰেধপ্পত্তানং তেসু চ বুদ্ধানমেৰ সব্বাকারেন ৰিসযভাৰূপগমনতো ন তক্কবুদ্ধিযা গোচরাতি আহ ‘‘উত্তমঞাণৰিসযত্তা’’তিআদি. নিপুণাতি ঞেয্যেসু তিক্খপ্পৰত্তিযা ছেকা. যস্মা পন সো ছেকভাৰো আরম্মণে অপ্পটিহতৰুত্তিতায, সুখুমঞেয্যগ্গহণসমত্থতায চ সুপাকটো হোতি, তস্মা ৰুত্তং ‘‘সণ্হসুখুমসভাৰত্তা’’তি. পণ্ডিতেহিযেৰাতি অৰধারণং সমত্থেতুং ‘‘বালানং অৰিসযত্তা’’তি আহ.

অযং অট্ঠকথানযতো অপরো নযো – ৰিনযপণ্ণত্তিআদিগম্ভীরনেয্যৰিভাৰনতো গম্ভীরা. কদাচিযেৰ অসঙ্খ্যেয্যে মহাকপ্পে অতিক্কমিত্ৰাপি দুল্লভদস্সনতায দুদ্দসা. দস্সনঞ্চেত্থ পঞ্ঞাচক্খুৰসেনেৰ ৰেদিতব্বং. ধম্মন্ৰযসঙ্খাতস্স অনুবোধস্স কস্সচিদেৰ সম্ভৰতো দুরনুবোধা. সন্তসভাৰতো, ৰেনেয্যানঞ্চ সব্বগুণসম্পদানং পরিযোসানত্তা সন্তা. অত্তনো পচ্চযেহি পধানভাৰং নীততায পণীতা. সমধিগতসচ্চলক্খণতায অতক্কেহি পুগ্গলেহি, অতক্কেন ৰা ঞাণেন অৰচরিতব্বতো অতক্কাৰচরা. নিপুণং, নিপুণে ৰা অত্থে সচ্চপচ্চযাকারাদিৰসেন ৰিভাৰনতো নিপুণা. লোকে অগ্গপণ্ডিতেন সম্মাসম্বুদ্ধেন ৰেদিতব্বতো পকাসিতব্বতো পণ্ডিতৰেদনীযা.

অনাৰরণঞাণপটিলাভতো হি ভগৰা ‘‘সব্বৰিদূহমস্মি, (ম. নি. ১.১৭৮; ২.৩৪২; ধ. প. ৩৫৩; মহাৰ. ১১) দসবলসমন্নাগতো ভিক্খৰে, তথাগতো’’তিআদিনা (সং. নি. ২.২১; ২.২২) অত্তনো সব্বঞ্ঞুতাদিগুণে পকাসেসি, তেনেৰাহ ‘‘সযং অভিঞ্ঞা সচ্ছিকত্ৰা পৰেদেতী’’তি. সযং-সদ্দেন, নিদ্ধারিতাৰধারণেন ৰা নিৰত্তেতব্বমত্থং দস্সেতুং ‘‘অনঞ্ঞনেয্যো হুত্ৰা’’তি ৰুত্তং, অঞ্ঞেহি অবোধিতো হুত্ৰাতি অত্থো. অভিঞ্ঞাতি য-কারলোপো ‘‘অঞ্ঞাণতা আপজ্জতী’’তিআদীসু (পরি. ২৯৬) ৰিযাতি দস্সেতি ‘‘অভিৰিসিট্ঠেন ঞাণেনা’’তি ইমিনা. অপিচ ‘‘সযং অভিঞ্ঞা’’তি পদস্স অনঞ্ঞনেয্যো হুত্ৰাতি অত্থৰচনং, ‘‘সচ্ছিকত্ৰা’’তি পদস্স পন সযমেৰ…পে… কত্ৰাতি. সযং-সদ্দা হি সচ্ছিকত্ৰাতি এত্থাপি সম্বজ্ঝিতব্বো. অভিৰিসিট্ঠেন ঞাণেনাতি চ তস্স হেতুৰচনং, করণৰচনং ৰা.

তত্থ কিঞ্চাপি সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং ফলনিব্বানানি ৰিয সচ্ছিকাতব্বসভাৰং ন হোতি, আসৰক্খযঞাণে পন অধিগতে অধিগতমেৰ হোতি, তস্মা তস্স পচ্চক্খকরণং সচ্ছিকিরিযাতি আহ ‘‘অভিৰিসিট্ঠেন ঞাণেন পচ্চক্খং কত্ৰা’’তি. হেতুঅত্থে চেতং করণৰচনং, অগ্গমগ্গঞাণসঙ্খাতস্স অভিৰিসিট্ঠঞাণস্সাধিগমহেতূতি অত্থো. অভিৰিসিট্ঠঞাণন্তি ৰা পচ্চৰেক্খণাঞাণে অধিপ্পেতে করণত্থে করণৰচনম্পি যুজ্জতেৰ. পৰেদনঞ্চেত্থ অঞ্ঞাৰিসযানং সচ্চাদীনং দেসনাকিচ্চসাধনতো, ‘‘একোম্হি সম্মাসম্বুদ্ধো’’তিআদিনা (মহাৰ. ১১; কথা. ৪০৫) পটিজাননতো চ ৰেদিতব্বং. গুণধম্মেহীতি গুণসঙ্খাতেহি ধম্মেহি. যথাভূতমেৰ যথাভুচ্চং সকত্থে ণ্যপচ্চযৰসেন.

ৰদমানাতি এত্থ সত্তিঅত্থো মানসদ্দো যথা ‘‘একপুগ্গলো ভিক্খৰে, লোকে উপ্পজ্জমানো উপ্পজ্জতী’’তি, (অ. নি. ১.১৭০; কথা. ৪০৫) তস্মা ৰত্তুং উস্সাহং করোন্তোতি অত্থো. এৰংভূতা হি ৰত্তুকামা নাম হোন্তি, তেনাহ ‘‘তথাগতস্সা’’তিআদি. সাৰসেসং ৰদন্তাপি ৰিপরীতৰদন্তা ৰিয সম্মা ৰদন্তীতি ন ৰত্তব্বাতি যথা সম্মা ৰদন্তি, তথা দস্সেতুং ‘‘অহাপেত্ৰা’’তিআদি ৰুত্তং. তেন হি অনৰসেসৰদনমেৰ সম্মা ৰদনন্তি দস্সেতি. ‘‘ৰত্তুং সক্কুণেয্যু’’ন্তি ইমিনা চ ‘‘ৰদেয্যু’’ন্তি এতস্স সমত্থনত্থভাৰমাহ যথা ‘‘সো ইমং ৰিজটযে জট’’ন্তি (সং. নি. ১.২৩; পেটকো. ২২; মি. প. ১.১.৯) যে এৰং ভগৰতা থোমিতা, তে ধম্মা কতমেতি যোজনা. ‘‘অত্থি ভিক্খৰে, অঞ্ঞেৰ ধম্মা’’তিআদিপাল়িযা ‘‘সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণ’’ন্তি ৰুত্তৰচনস্স ৰিরোধিভাৰং চোদেন্তো ‘‘যদি এৰ’’ন্তিআদিমাহ. তত্থ যদি এৰন্তি এৰং ‘‘সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণ’’ন্তি ৰুত্তৰচনং যদি সিযাতি অত্থো. বহুৰচননিদ্দেসোতি ‘‘অত্থি ভিক্খৰে’’তিআদীনি সন্ধায ৰুত্তং. অত্থি-সদ্দোপি হি ইধ বহুৰচনোযেৰ ‘‘অত্থি খীরা, অত্থি গাৰো’’তিআদীসু ৰিয নিপাতভাৰস্সেৰ ইচ্ছিতত্তা. যদিপি তদিদং ঞাণং একমেৰ সভাৰতো, তথাপি সম্পযোগতো, আরম্মণতো চ পুথুৰচনপ্পযোগমরহতীতি ৰিস্সজ্জেতি ‘‘পুথুচিত্ত…পে… রম্মণতো’’তি ইমিনা. পুথুচিত্তসমাযোগতোতি পুথূহি চিত্তেহি সম্পযোগতো. পুথূনি আরম্মণানি এতস্সাতি পুথুআরম্মণং, তব্ভাৰতো সব্বারম্মণত্তাতি ৰুত্তং হোতি.

অপিচ পুথু আরম্মণং আরম্মণমেতস্সাতি পুথুআরম্মণারম্মণন্তি এতস্মিং অত্থে ‘‘ওট্ঠমুখো, কামাৰচর’’ন্তিআদীসু ৰিয একস্স আরম্মণসদ্দস্স লোপং কত্ৰা ‘‘পুথুআরম্মণতো’’তি ৰুত্তং, তেনস্স পুথুঞাণকিচ্চসাধকত্তং দস্সেতি. তথা হেতং ঞাণং তীসু কালেসু অপ্পটিহতঞাণং, চতুযোনিপরিচ্ছেদকঞাণং, পঞ্চগতিপরিচ্ছেদকঞাণং, ছসু অসাধারণঞাণেসু সেসাসাধারণঞাণানি, সত্তারিযপুগ্গলৰিভাৰনকঞাণং, অট্ঠসু পরিসাসু অকম্পনঞাণং, নৰসত্তাৰাসপরিজাননঞাণং, দসবলঞাণন্তি এৰমাদীনং অনেকসতসহস্সভেদানং ঞাণানং যথাসম্ভৰং কিচ্চং সাধেতি, তেসং আরম্মণভূতানং অনেকেসম্পি ধম্মানং তদারম্মণভাৰতোতি দট্ঠব্বং. ‘‘তঞ্হী’’তিআদি যথাক্কমং তব্বিৰরণং. ‘‘যথাহা’’তিআদিনা পটিসম্ভিদামগ্গপাল়িং সাধকভাৰেন দস্সেতি. তত্থাতি অতীতধম্মে. একৰারৰসেন পুথুআরম্মণভাৰং নিৰত্তেত্ৰা অনেকৰারৰসেন কমপ্পৰত্তিযা তং দস্সেতুং ‘‘পুনপ্পুনং উপ্পত্তিৰসেনা’’তি ৰুত্তং. কমেনাপি হি সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং ৰিসযেসু পৰত্ততি, ন তথা সকিংযেৰ. যথা বাহিরকা ৰদন্তি ‘‘সকিংযেৰ সব্বঞ্ঞূ সব্বং জানাতি, ন কমেনা’’তি.

যদি এৰং অচিন্তেয্যাপরিমেয্যপ্পভেদস্স ঞেয্যস্স পরিচ্ছেদৰতা একেন ঞাণেন নিরৰসেসতো কথং পটিৰেধোতি, কো ৰা এৰমাহ ‘‘পরিচ্ছেদৰন্তং সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণ’’ন্তি. অপরিচ্ছেদঞ্হি তং ঞাণং ঞেয্যমিৰ. ৰুত্তঞ্হেতং ‘‘যাৰতকং ঞাণং, তাৰতকং ঞেয্যং. যাৰতকং ঞেয্যং, তাৰতকং ঞাণ’’ন্তি (মহানি. ৬৯, ১৫৬; চূল়নি. ৮৫; পটি. ম. ৩.৫ অধিপ্পাযত্থমেৰ গহিতং ৰিয দিস্সতি) এৰম্পি জাতিভূমিসভাৰাদিৰসেন, দিসাদেসকালাদিৰসেন চ অনেকভেদভিন্নে ঞেয্যে কমেন গয্হমানে অনৰসেসপটিৰেধো ন সম্ভৰতিযেৰাতি? নযিদমেৰং. যঞ্হি কিঞ্চি ভগৰতা ঞাতুমিচ্ছিতং সকলমেকদেসো ৰা, তত্থ অপ্পটিহতচারিতায পচ্চক্খতো ঞাণং পৰত্ততি. ৰিক্খেপাভাৰতো চ ভগৰা সব্বকালং সমাহিতোতি ঞাতুমিচ্ছিতস্স পচ্চক্খভাৰো ন সক্কা নিৰারেতুং. ৰুত্তঞ্হি ‘‘আকঙ্খাপটিবদ্ধং বুদ্ধস্স ভগৰতো ঞাণ’’ন্তিআদি, (মহানি. ৬৯, ১৫৬; চূল়নি. ৮৫; পটি. ম. ৩.৫) ননু চেত্থ দূরতো চিত্তপটং পস্সন্তানং ৰিয, ‘‘সব্বে ধম্মা অনত্তা’’তি ৰিপস্সন্তানং ৰিয চ অনেকধম্মাৰবোধকালে অনিরূপিতরূপেন ভগৰতো ঞাণং পৰত্ততীতি গহেতব্বন্তি? গহেতব্বং অচিন্তেয্যানুভাৰতায বুদ্ধঞাণস্স. তেনেৰাহ ‘‘বুদ্ধৰিসযো অচিন্তেয্যো’’তি, (অ. নি. ৪.৭৭) ইদং পনেত্থ সন্নিট্ঠানং – সব্বাকারেন সব্বধম্মাৰবোধনসমত্থস্স আকঙ্খাপটিবদ্ধৰুত্তিনো অনাৰরণঞাণস্স পটিলাভেন ভগৰা সন্তানেন সব্বধম্মপটিৰেধসমত্থো অহোসি সব্বনেয্যাৰরণস্স পহানতো, তস্মা সব্বঞ্ঞূ, ন সকিংযেৰ সব্বধম্মাৰবোধতো যথাসন্তানেন সব্বস্স ইন্ধনস্স দহনসমত্থতায পাৰকো ‘‘সব্বভূ’’তি ৰুচ্চতীতি.

কামঞ্চাযমত্থো পুব্বে ৰিত্থারিতোযেৰ, পকারন্তরেন পন সোতুজনানুগ্গহকামতায, ইমিস্সা চ পোরাণসংৰণ্ণনাৰিসোধনৰসেন পৰত্তত্তা পুন ৰিভাৰিতোতি ন চেত্থ পুনরুত্তিদোসো পরিযেসিতব্বো, এৰমীদিসেসু. এত্থ চ কিঞ্চাপি ভগৰতো দসবলাদিঞাণানিপি অনঞ্ঞসাধারণানি, সব্বদেসৰিসযত্তা পন তেসং ঞাণানং ন তেহি বুদ্ধগুণা অহাপেত্ৰা গহিতা নাম হোন্তি. সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণস্স পন নিপ্পদেসৰিসযত্তা তস্মিং গহিতে সব্বেপি বুদ্ধগুণা গহিতা এৰ নাম হোন্তি, তস্মা পাল়িঅত্থানুসারেন তদেৰ ঞাণং গহিতন্তি ৰেদিতব্বং. পাল়িযম্পি হি ‘‘যেহি তথাগতস্স যথাভুচ্চং ৰণ্ণং সম্মা ৰদমানা ৰদেয্যু’’ন্তি তমেৰ পকাসিতং তমন্তরেন অঞ্ঞস্স নিপ্পদেসৰিসযস্স অভাৰতো, নিপ্পদেসৰিসযেনেৰ চ যথাভুচ্চং সম্মা ৰদনসম্ভৰতোতি.

অঞ্ঞেৰাতি এত্থ এৰ-সদ্দো সন্নিট্ঠাপনত্থোতি দস্সেতুং ‘‘অঞ্ঞেৰাতি ইদং পনেত্থ ৰৰত্থাপনৰচন’’ন্তি ৰুত্তং, ৰৰত্থাপনৰচনন্তি চ সন্নিট্ঠাপনৰচনন্তি অত্থো, সন্নিট্ঠাপনঞ্চ অৰধারণমেৰ. কথন্তি আহ ‘‘অঞ্ঞেৰা’’তিআদি. ‘‘ন পাণাতিপাতা ৰেরমণিআদযো’’তি ইমিনা অৰধারণেন নিৰত্তিতং দস্সেতি. অযঞ্চ এৰ-সদ্দো অনিযতদেসতায চ-সদ্দো ৰিয যত্থ ৰুত্তো, ততো অঞ্ঞত্থাপি ৰচনিচ্ছাৰসেন উপতিট্ঠতীতি আহ ‘‘গম্ভীরাৰা’’তিআদি. ইতি-সদ্দেন চ আদিঅত্থেন দুদ্দসাৰ ন সুদসা, দুরনুবোধাৰ ন সুরনুবোধা, সন্তাৰ ন দরথা, পণীতাৰ ন হীনা, অতক্কাৰচরাৰ ন তক্কাৰচরা, নিপুণাৰ ন লূখা, পণ্ডিতৰেদনীযাৰ ন বালৰেদনীযাতি নিৰত্তিতং দস্সেতি. সব্বপদেহীতি যাৰ ‘‘পণ্ডিতৰেদনীযা’’তি ইদং পদং, তাৰ সব্বপদেহি.

এৰং নিৰত্তেতব্বতং যুত্তিযা দল়্হীকরোন্তো ‘‘সাৰকপারমিঞাণ’’ন্তিআদিমাহ. তত্থ সাৰকপারমিঞাণন্তি সাৰকানং দানাদিপারমিপারিপূরিযা নিপ্ফন্নং ৰিজ্জত্তযছল়ভিঞ্ঞাচতুপটিসম্ভিদাভেদং ঞাণং, তথা পচ্চেকবুদ্ধানং পচ্চেকবোধিঞাণং. ততোতি সাৰকপারমিঞাণতো. তত্থাতি সাৰকপারমিঞাণে. ততোপীতি অনন্তরনিদ্দিট্ঠতো পচ্চেকবোধিঞাণতোপি. অপি-সদ্দেন, পি-সদ্দেন ৰা কো পন ৰাদো সাৰকপারমিঞাণতোতি সম্ভাৰেতি. তত্থাপীতি পচ্চেকবোধিঞাণেপি. ইতো পনাতি সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণতো পন, তস্মা এত্থ সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণে ৰৰত্থানং লব্ভতীতি অধিপ্পাযো. গম্ভীরেসু ৰিসেসা, গম্ভীরানং ৰা ৰিসেসেন গম্ভীরা. অযঞ্চ গম্ভীরো অযঞ্চ গম্ভীরো ইমে ইমেসং ৰিসেসেন গম্ভীরাতি ৰা গম্ভীরতরা. তরসদ্দেনেৰেত্থ ব্যৰচ্ছেদনং সিদ্ধং.

এত্থাযং যোজনা – কিঞ্চাপি সাৰকপারমিঞাণং হেট্ঠিমং হেট্ঠিমং সেক্খঞাণং পুথুজ্জনঞাণঞ্চ উপাদায গম্ভীরং, পচ্চেকবোধিঞাণং পন উপাদায ন তথা গম্ভীরন্তি ‘‘গম্ভীরমেৰা’’তি ন সক্কা ব্যৰচ্ছিজ্জিতুং, তথা পচ্চেকবোধিঞাণম্পি যথাৰুত্তং ঞাণমুপাদায গম্ভীরং, সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং পন উপাদায ন এৰং গম্ভীরন্তি ‘‘গম্ভীরমেৰা’’তি ন সক্কা ব্যৰচ্ছিজ্জিতুং, তস্মা তত্থ ৰৰত্থানং ন লব্ভতি. সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণধম্মা পন সাৰকপারমিঞাণাদীনমিৰ কিঞ্চি উপাদায গম্ভীরাভাৰাভাৰতো ‘‘গম্ভীরা এৰা’’তি ৰৰত্থানং লব্ভতীতি. যথা চেত্থ ৰৰত্থানং দস্সিতং, এৰং সাৰকপারমিঞাণং দুদ্দসং. ‘‘পচ্চেকবোধিঞাণং পন ততো দুদ্দসতরন্তি তত্থ ৰৰত্থানং নত্থী’’তিআদিনা ৰৰত্থানসম্ভৰো নেতব্বো, তেনেৰাহ ‘‘তথা দুদ্দসাৰ…পে… ৰেদিতব্ব’’ন্তি.

পুচ্ছাৰিস্সজ্জনন্তিপি পাঠো, তস্সা পুচ্ছায ৰিস্সজ্জনন্তি অত্থো. এতন্তি যথাৰুত্তং ৰিস্সজ্জনৰচনং. এৰন্তি ইমিনা দিট্ঠীনং ৰিভজনাকারেন. এত্থাযমধিপ্পাযো – ভৰতু তাৰ নিরৰসেসবুদ্ধগুণৰিভাৰনুপাযভাৰতো সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণমেৰ একম্পি পুথুনিস্সযারম্মণঞাণকিচ্চসিদ্ধিযা ‘‘অত্থি ভিক্খৰে, অঞ্ঞেৰ ধম্মা’’তিআদিনা (দী. নি. ১.১৮) বহুৰচনেন উদ্দিট্ঠং, তস্স পন ৰিস্সজ্জনং সচ্চপচ্চযাকারাদিৰিসযৰিসেসৰসেন অনঞ্ঞসাধারণেন ৰিভজননযেন অনারভিত্ৰা সনিস্সযানং দিট্ঠিগতানং ৰিভজননযেন কস্মা আরদ্ধন্তি? তত্থ যথা সচ্চপচ্চযাকারাদীনং ৰিভজনং অনঞ্ঞসাধারণং সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণস্সেৰ ৰিসযো, এৰং নিরৰসেসদিট্ঠিগতৰিভজনম্পীতি দস্সেতুং ‘‘বুদ্ধানঞ্হী’’তিআদি আরদ্ধং, তত্থ ঠানানীতি কারণানি. গজ্জিতং মহন্তং হোতীতি দেসেতব্বস্স অত্থস্স অনেকৰিধতায, দুব্বিঞ্ঞেয্যতায চ নানানযেহি পৰত্তমানং দেসনাগজ্জিতং মহন্তং ৰিপুলং, বহুপ্পভেদঞ্চ হোতি. ঞাণং অনুপৰিসতীতি ততো এৰ চ দেসনাঞাণং দেসেতব্বধম্মে ৰিভাগসো কুরুমানং অনুপৰিসতি, তে অনুপৰিসিত্ৰা ঠিতং ৰিয হোতীতি অত্থো.

বুদ্ধঞাণস্স মহন্তভাৰো পঞ্ঞাযতীতি এৰংৰিধস্স নাম ধম্মস্স দেসকং, পটিৰেধকঞ্চাতি বুদ্ধানং দেসনাঞাণস্স, পটিৰেধঞাণস্স চ উল়ারভাৰো পাকটো হোতি. দেসনা গম্ভীরা হোতীতি সভাৰেন গম্ভীরানং তেসং চতুব্বিধানম্পি দেসনা দেসেতব্বৰসেন গম্ভীরাৰ হোতি, সা পন বুদ্ধানং দেসনা সব্বত্থ, সব্বদা চ যানত্তযমুখেনেৰাতি ৰুত্তং ‘‘তিলক্খণাহতা সুঞ্ঞতাপটিসংযুত্তা’’তি, তীহি লক্খণেহি আহতা, অত্তত্তনিযতো সুঞ্ঞভাৰপটিসঞ্ঞুত্তা চাতি অত্থো. এত্থ চ কিঞ্চাপি ‘‘সব্বং ৰচীকম্মং বুদ্ধস্স ভগৰতো ঞাণপুব্বঙ্গমং ঞাণানুপরিৰত্তী’’তি (মহানি. ৬৯, ১৫৬; চূল়নি. ৮৫; পটি. ম. ৩.৫; নেত্তি. ১৫) ৰচনতো সব্বাপি ভগৰতো দেসনা ঞাণরহিতা নাম নত্থি, সমসমপরক্কমনৰসেন সীহসমানৰুত্তিতায চ সব্বত্থ সমানুস্সাহপ্পৰত্তি, দেসেতব্বধম্মৰসেন পন দেসনা ৰিসেসতো ঞাণেন অনুপৰিট্ঠা, গম্ভীরতরা চ হোতীতি দট্ঠব্বং.

কথং পন ৰিনযপণ্ণত্তিং পত্ৰা দেসনা তিলক্খণাহতা, সুঞ্ঞতাপটিসঞ্ঞুত্তা চ হোতি, ননু তত্থ ৰিনযপণ্ণত্তিমত্তমেৰাতি? ন তত্থ ৰিনযপণ্ণত্তিমত্তমেৰ. তত্থাপি হি সন্নিসিন্নপরিসায অজ্ঝাসযানুরূপং পৰত্তমানা দেসনা সঙ্খারানং অনিচ্চতাদিৰিভাৰিনী সব্বধম্মানং অত্তত্তনিযতা, সুঞ্ঞভাৰপ্পকাসিনী চ হোতি, তেনেৰাহ ‘‘অনেকপরিযাযেন ধম্মিং কথং কত্ৰা’’তিআদি. ৰিনযপঞ্ঞত্তিন্তি ৰিনযস্স পঞ্ঞাপনং. ঞ্ঞ-কারস্স পন ণ্ণ-কারে কতে ৰিনযপণ্ণত্তিন্তিপি পাঠো. ভূমন্তরন্তি ধম্মানং অৰত্থাৰিসেসঞ্চ ঠানৰিসেসঞ্চ. ভৰন্তি ধম্মা এত্থাতি ভূমীতি হি অৰত্থাৰিসেসো, ঠানঞ্চ ৰুচ্চতি. তত্থ অৰত্থাৰিসেসো সতিআদিধম্মানং সতিপট্ঠানিন্দ্রিযবলবোজ্ঝঙ্গমগ্গঙ্গাদিভেদো ‘‘ৰচ্ছো, দম্মো, বলীবদ্দো’’তি আদযো ৰিয. ঠানৰিসেসো কামাৰচরাদিভেদো. পচ্চযাকার-সদ্দস্স অত্থো হেট্ঠা ৰুত্তোযেৰ. সমযন্তরন্তি দিট্ঠিৰিসেসং, নানাৰিহিতা দিট্ঠিযোতি অত্থো, অঞ্ঞসমযং ৰা, বাহিরকসমযন্তি ৰুত্তং হোতি. ৰিনযপঞ্ঞত্তিং পত্ৰা মহন্তং গজ্জিতং হোতীতিআদিনা সম্বন্ধো. তস্মাতি যস্মা গজ্জিতং মহন্তং…পে… পটিসংযুত্তা, তস্মা. ছেজ্জগামিনীতি অতেকিচ্ছগামিনী.

এৰং ওতিণ্ণে ৰত্থুস্মিন্তি যথাৰুত্তনযেন লহুকগরুকাদিৰসেন তদনুরূপে ৰত্থুম্হি ওতরন্তে. যং সিক্খাপদপঞ্ঞাপনং নাম অত্থি, তত্থাতি সম্বন্ধো. থামোতি ঞাণসামত্থিযং. বলন্তি অকম্পনসঙ্খাতো ৰীরভাৰো. থামো বলন্তি ৰা সামত্থিযৰচনমেৰ পচ্চৰেক্খণাদেসনাঞাণৰসেন যোজেতব্বং. পচ্চৰেক্খণাঞাণপুব্বঙ্গমঞ্হি দেসনাঞাণং. এসাতি সিক্খাপদপঞ্ঞাপনমেৰ ৰুচ্চমানপদমপেক্খিত্ৰা পুল্লিঙ্গেন নিদ্দিসতি, এসো সিক্খাপদপঞ্ঞাপনসঙ্খাতো ৰিসযো অঞ্ঞেসং অৰিসযোতি অত্থো. ইতীতি তথাৰিসযাৰিসযভাৰস্স হেতুভাৰেন পটিনিদ্দেসৰচনং, নিদস্সনত্থো ৰা ইতি-সদ্দো, তেন ‘‘ইদং লহুকং, ইদং গরুক’’ন্তিআদিনযং নিদ্দিসতি. এৰমপরত্থাপি যথাসম্ভৰং.

যদিপি কাযানুপস্সনাদিৰসেন সতিপট্ঠানাদযো সুত্তন্তপিটকে (দী. নি. ২.৩৭৪; ম. নি. ১.১০৭) ৰিভত্তা, তথাপি সুত্তন্তভাজনীযাদিৰসেন অভিধম্মেযেৰ তে ৰিসেসতো ৰিভত্তাতি আহ ‘‘ইমে চত্তারো সতিপট্ঠানা…পে… অভিধম্মপিটকং ৰিভজিত্ৰা’’তি. তত্থ সত্ত ফস্সাতি সত্তৰিঞ্ঞাণধাতুসম্পযোগৰসেন ৰুত্তং. তথা ‘‘সত্ত ৰেদনা’’তিআদিপি. লোকুত্তরা ধম্মা নামাতি এত্থ ইতি-সদ্দো আদিঅত্থো, পকারত্থো ৰা, তেন ৰুত্তাৰসেসং অভিধম্মে আগতং ধম্মানং ৰিভজিতব্বাকারং সঙ্গণ্হাতি. চতুৰীসতিসমন্তপট্ঠানানি এত্থাতি চতুৰীসতিসমন্তপট্ঠানন্তি বাহিরত্থসমাসো. ‘‘অভিধম্মপিটক’’ন্তি এতস্স হি ইদং ৰিসেসনং. এত্থ চ পচ্চযনযং অগ্গহেত্ৰা ধম্মৰসেনেৰ সমন্তপট্ঠানস্স চতুৰীসতিৰিধতা ৰুত্তা. যথাহ –

‘‘তিকঞ্চ পট্ঠানৰরং দুকুত্তমং,

দুকতিকঞ্চেৰ তিকদুকঞ্চ;

তিকতিকঞ্চেৰ দুকদুকঞ্চ,

ছ অনুলোমম্হি নযা সুগম্ভীরা…পে…

ছ পচ্চনীযম্হি…পে… অনুলোমপচ্চনীযম্হি…পে…

পচ্চনীযানুলোমম্হি নযা সুগম্ভীরা’’তি. [পট্ঠা. ১.১.৪১(ক), ৪৪(খ), ৪৮(গ), ৫২(ঘ)];

এৰং ধম্মৰসেন চতুৰীসতিভেদেসু তিকপট্ঠানাদীসু একেকং পচ্চযনযেন অনুলোমাদিৰসেন চতুব্বিধং হোতীতি ছন্নৰুতিসমন্তপট্ঠানানি. তত্থ পন ধম্মানুলোমে তিকপট্ঠানে কুসলত্তিকে পটিচ্চৰারে পচ্চযানুলোমে হেতুমূলকে হেতুপচ্চযৰসেন একূনপঞ্ঞাস পুচ্ছানযা সত্ত ৰিস্সজ্জননযাতিআদিনা দস্সিযমানা অনন্তভেদা নযাতি আহ ‘‘অনন্তনয’’ন্তি.

নৰহাকারেহীতি উপ্পাদাদীহি নৰহি পচ্চযাকারেহি. তং সরূপতো দস্সেতুং ‘‘উপ্পাদো হুত্ৰা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ উপ্পজ্জতি এতস্মা ফলন্তি উপ্পাদো, ফলুপ্পত্তিযা কারণভাৰো. সতি চ অৰিজ্জায সঙ্খারা উপ্পজ্জন্তি, নাসতি. তস্মা অৰিজ্জা সঙ্খারানং উপ্পাদো হুত্ৰা পচ্চযো হোতি, তথা পৰত্ততি ধরতি এতস্মিং ফলন্তি পৰত্তং. নিমীযতি ফলমেতস্মিন্তি নিমিত্তং. (নিদদাতি ফলং অত্তনো পচ্চযুপ্পন্নং এতেনাতি নিদানং.) (এত্থন্তরে অট্ঠকথায ন সমেতি) আযূহতি ফলং অত্তনো পচ্চযুপ্পন্নুপ্পত্তিযা ঘটেতি এতেনাতি আযূহনং. সংযুজ্জতি ফলং অত্তনো পচ্চযুপ্পন্নেন এতস্মিন্তি সংযোগো. যত্থ সযং উপ্পজ্জতি, তং পলিবুদ্ধতি ফলমেতেনাতি পলিবোধো. পচ্চযন্তরসমৰাযে সতি ফলমুদযতি এতেনাতি সমুদযো. হিনোতি কারণভাৰং গচ্ছতীতি হেতু. অৰিজ্জায হি সতি সঙ্খারা পৰত্তন্তি, ধরন্তি চ, তে অৰিজ্জায সতি অত্তনো ফলং (নিদদন্তি) (পটি. ম. ১.৪৫; দী. নি. টী. ১.২৮ পস্সিতব্বং) ভৰাদীসু খিপন্তি, আযূহন্তি অত্তনো ফলুপ্পত্তিযা ঘটেন্তি, অত্তনো ফলেন সংযুজ্জন্তি, যস্মিং সন্তানে সযং উপ্পন্না তং পলিবুদ্ধন্তি, পচ্চযন্তরসমৰাযে উদযন্তি উপ্পজ্জন্তি, হিনোতি চ সঙ্খারানং কারণভাৰং গচ্ছতি, তস্মা অৰিজ্জা সঙ্খারানং পৰত্তং হুত্ৰা…পে… পচ্চযো হুত্ৰা পচ্চযো হোতি. এৰং অৰিজ্জায সঙ্খারানং কারণভাৰূপগমনৰিসেসা উপ্পাদাদযো ৰেদিতব্বা. সঙ্খারাদীনং ৰিঞ্ঞাণাদীসুপি এসেৰ নযো.

তমত্থং পটিসম্ভিদামগ্গপাল়িযা সাধেন্তেন ‘‘যথাহা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তিট্ঠতি এতেনাতি ঠিতি, পচ্চযো, উপ্পাদো এৰ ঠিতি উপ্পাদট্ঠিতি. এৰং সেসেসুপি. যস্মা পন ‘‘আসৰসমুদযা অৰিজ্জাসমুদযো’’তি (ম. নি. ১.১০৩) ৰুত্তত্তা আসৰাৰ অৰিজ্জায পচ্চযো, তস্মা ৰুত্তং ‘‘উভোপেতে ধম্মা ‘‘পচ্চযসমুপ্পন্না’’তি, অৰিজ্জা চ সঙ্খারা চ উভোপেতে ধম্মা পচ্চযতো এৰ সমুপ্পন্না, ন ৰিনা পচ্চযেনাতি অত্থো. পচ্চযপরিগ্গহে পঞ্ঞাতি সঙ্খারানং, অৰিজ্জায চ উপ্পাদাদিকে পচ্চযাকারে পরিচ্ছিন্দিত্ৰা গহণৰসেন পৰত্তা পঞ্ঞা. ধম্মট্ঠিতিঞাণন্তি পচ্চযুপ্পন্নধম্মানং পচ্চযভাৰতো ধম্মট্ঠিতিসঙ্খাতে পটিচ্চসমুপ্পাদে ঞাণং. ‘‘দ্ৰাদস পটিচ্চসমুপ্পাদা’’তি ৰচনতো হি দ্ৰাদস পচ্চযা এৰ পটিচ্চসমুপ্পাদো. অযঞ্চ নযো ন পচ্চুপ্পন্নে এৰ, অথ খো অতীতানাগতেসুপি, ন চ অৰিজ্জায এৰ সঙ্খারেসু, অথ খো সঙ্খারাদীনং ৰিঞ্ঞাণাদীসুপি লব্ভতীতি পরিপুণ্ণং কত্ৰা পচ্চযাকারস্স ৰিভত্তভাৰং দস্সেতুং ‘‘অতীতম্পি অদ্ধান’’ন্তিআদি পাল়িমাহরি. পট্ঠানে (পট্ঠা. ১.১) পন দস্সিতা হেতাদিপচ্চযাএৰেত্থ উপ্পাদাদিপচ্চযাকারেহি গহিতাতি তেপি যথাসম্ভৰং নীহরিত্ৰা যোজেতব্বা. অতিৰিত্থারভযেন পন ন যোজযিম্হ, অত্থিকেহি চ ৰিসুদ্ধিমগ্গাদিতো (ৰিসুদ্ধি. ২.৫৯৪) গহেতব্বা.

তস্স তস্স ধম্মস্সাতি সঙ্খারাদিপচ্চযুপ্পন্নধম্মস্স. তথা তথা পচ্চযভাৰেনাতি উপ্পাদাদিহেতাদিপচ্চযসত্তিযা. কম্মকিলেসৰিপাকৰসেন তীণি ৰট্টানি যস্সাতি তিৰট্টং. অতীতপচ্চুপ্পন্নানাগতৰসেন তযো অদ্ধা কালা এতস্সাতি তিযদ্ধং. হেতুফলফলহেতুহেতুফলৰসেন তযো সন্ধযো এতস্সাতি তিসন্ধি. সঙ্খিপ্পন্তি এত্থ অৰিজ্জাদযো, ৰিঞ্ঞাণাদযো চাতি সঙ্খেপা, হেতু, ৰিপাকো চ. অথ ৰা হেতু ৰিপাকোতি সঙ্খিপ্পন্তীতি সঙ্খেপা. অৰিজ্জাদযো, ৰিঞ্ঞাণাদযো চ কোট্ঠাসপরিযাযো ৰা সঙ্খেপসদ্দো. অতীতহেতুসঙ্খেপাদিৰসেন চত্তারো সঙ্খেপা যস্সাতি চতুসঙ্খেপং. সরূপতো অৰুত্তাপি তস্মিং তস্মিং সঙ্খেপে আকিরীযন্তি অৰিজ্জাসঙ্খারাদিগ্গহণেহি পকাসীযন্তীতি আকারা, অতীতহেতুআদীনং পকারা. তে সঙ্খেপে পঞ্চ পঞ্চ কত্ৰা ৰীসতি আকারা এতস্সাতি ৰীসতাকারং.

খত্তিযাদিভেদেন অনেকভেদভিন্নাপি সস্সতৰাদিনো জাতিসতসহস্সানুস্সরণাদিকস্স অভিনিৰেসহেতুনো ৰসেন চত্তারোৰ হোন্তি, ন ততো উদ্ধং, অধো ৰাতি সস্সতৰাদীনং পরিমাণপরিচ্ছেদস্স অনঞ্ঞৰিসযতং দস্সেতুং ‘‘চত্তারো জনা’’তিআদিমাহ. এস নযো ইতরেসুপি. তত্থ চত্তারো জনাতি চত্তারো জনসমূহাতি অত্থো গহেতব্বো তেসু একেকস্সাপি অনেকপ্পভেদতো. তেতি দ্ৰাসট্ঠিদিট্ঠিগতৰাদিনো. ইদং নিস্সাযাতি ইদপ্পচ্চযতায সম্মা অগ্গহণং. তত্থাপি চ হেতুফলভাৰেন সম্বন্ধানং ধম্মানং সন্ততিঘনস্স অভেদিতত্তা পরমত্থতো ৰিজ্জমানম্পি ভেদনিবন্ধনং নানত্তনযং অনুপধারেত্ৰা গহিতং একত্তগ্গহণং নিস্সায. ইদং গণ্হন্তীতি ইদং সস্সতগ্গহণং অভিনিৰিস্স ৰোহরন্তি, ইমিনা নযেন একচ্চসস্সতৰাদাদযোপি যথাসম্ভৰং যোজেত্ৰা ৰত্তব্বা. ভিন্দিত্ৰাতি ‘‘আতপ্পমন্ৰাযা’’তিআদিনা ৰিভজিত্ৰা, ‘‘তযিদং ভিক্খৰে তথাগতো পজানাতী’’তিআদিনা (দী. নি. ১.৩৬) ৰা ৰিধমিত্ৰা. নিজ্জটন্তি অনোনদ্ধং. নিগুম্বন্তি অনাৰুটং. অপিচ ৰেল়ুআদীনং হেট্ঠুপরিযসংসিব্বনট্ঠেন জটা. কুসাদীনং ওৰরণট্ঠেন গুম্বো. তস্সদিসতায দিট্ঠিগতানং ব্যাকুলা পাকটতা ‘‘জটা, গুম্বো’’তি চ ৰুচ্চতি, দিট্ঠিজটাৰিজটনেন, দিট্ঠিগুম্বৰিৰরণেন চ নিজ্জটং নিগুম্বং কত্ৰাতি অত্থো.

‘‘তস্মা’’তিআদিনা বুদ্ধগুণে আরব্ভ দেসনায সমুট্ঠিতত্তা সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং উদ্দিসিত্ৰা দেসনাকুসলো ভগৰা সমযন্তরং ৰিগ্গহণৰসেন সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণমেৰ ৰিস্সজ্জেতীতি দস্সেতি.

২৯. অত্থি পরিযাযো সন্তি-সদ্দো, সো চ সংৰিজ্জন্তিপরিযাযো, সংৰিজ্জমানতা চ ঞাণেন উপলব্ভমানতাতি আহ ‘‘সন্তী’’তিআদি. সংৰিজ্জমানপরিদীপনেন পন ‘‘সন্তী’’তি ইমিনা পদেন তেসং দিট্ঠিগতিকানং ৰিজ্জমানতায অৰিচ্ছিন্নতং, ততো চ নেসং মিচ্ছাগাহতো সিথিলকরণৰিৰেচনেহি অত্তনো দেসনায কিচ্চকারিতং, অৰিতথতঞ্চ দীপেতি ধম্মরাজা. অত্থীতি চ সন্তিপদেন সমানত্থো পুথুৰচনৰিসযো একো নিপাতো ‘‘অত্থি ইমস্মিং কাযে কেসা’’তিআদীসু (দী. নি. ২.৩৭৭; ম. নি. ১.১১০; ৩.১৫৪; সং. নি. ৪.১২৭) ৰিয. আলপনৰচনন্তি বুদ্ধালপনৰচনং. ভগৰাযেৰ হি ‘‘ভিক্খৰে, ভিক্খৰো’’তি চ আলপতি, ন সাৰকা. সাৰকা পন ‘‘আৰুসো, আযস্মা’’তিআদিসম্বন্ধনেনেৰ. ‘‘একে’’তি ৰুত্তে একচ্চেতি অত্থো এৰ সঙ্খ্যাৰাচকস্স এক-সদ্দস্স নিযতেকৰচনত্তা, ন সমিতবহিতপাপতায সমণব্রাহ্মণাতি আহ ‘‘পব্বজ্জূপগতভাৰেনা’’তিআদি. তথা ৰা হোন্তু, অঞ্ঞথা ৰা, সম্মুতিমত্তেনেৰ ইধাধিপ্পেতাতি দস্সেতি ‘‘লোকেনা’’তিআদিনা. সস্সতাদিৰসেন পুব্বন্তং কপ্পেন্তীতি পুব্বন্তকপ্পিকা. যস্মা পন তেসং পুব্বন্তং পুরিমসিদ্ধেহি তণ্হাদিট্ঠিকপ্পেহি কপ্পেত্ৰা আসেৰনবলৰতায, ৰিচিত্রৰুত্তিতায চ ৰিকপ্পেত্ৰা অপরভাগসিদ্ধেহি অভিনিৰেসভূতেহি তণ্হাদিট্ঠিগাহেহি গণ্হন্তি অভিনিৰিসন্তি পরামসন্তি, তস্মা ৰুত্তং ‘‘পুব্বন্তং কপ্পেত্ৰা ৰিকপ্পেত্ৰা গণ্হন্তী’’তি. পুরিমভাগপচ্ছিমভাগসিদ্ধানং ৰা তণ্হাউপাদানানং ৰসেন যথাক্কমং কপ্পনগহণানি ৰেদিতব্বানি. তণ্হাপচ্চযা হি উপাদানং সম্ভৰতি. পহুতপসংসানিন্দাতিসযসংসগ্গনিচ্চযোগাদিৰিসযেসু ইধ নিচ্চযোগৰসেন ৰিজ্জমানত্থো সম্ভৰতীতি ৰুত্তং ‘‘পুব্বন্ত কপ্পো ৰা’’তিআদি ৰুত্তঞ্চ –

‘‘পহুতে চ পসংসাযং, নিন্দাযঞ্চাতিসযনে;

নিচ্চযোগে চ সংসগ্গে, হোন্তিমে মন্তুআদযো’’তি.

কোট্ঠাসেসূতি এত্থ কোট্ঠাসাদীসূতি অত্থো ৰেদিতব্বো আদি-সদ্দলোপেন, নিদস্সননযেন চ ৰুত্তত্তা. পদপূরণসমীপউম্মগ্গাদীসুপি হি অন্ত-সদ্দো দিস্সতি. তথা হি ‘‘ইঙ্ঘ তাৰ সুত্তন্তে ৰা গাথাযো ৰা অভিধম্মং ৰা পরিযাপুণস্সু (পাচি. ৪৪২), সুত্তন্তে ওকাসং কারাপেত্ৰা’’তিআদীসু (পাচি. ১২২১) চ পদপূরণে অন্ত-সদ্দো ৰত্ততি, ‘‘গামন্তসেনাসন’’ন্তিআদীসু (ৰিসুদ্ধি. ১.৩১) সমীপে, ‘‘কামসুখল্লিকানুযোগো একো অন্তো, অত্থীতি খো কচ্চান অযমেকো অন্তো’’তিআদীসু (সং. নি. ১.২৫৮; সং. নি. ২.১১০) চ উম্মগ্গেতি.

অন্তপূরোতি মহাঅন্তঅন্তগুণেহি পূরো. ‘‘সা হরিতন্তং ৰা পন্থন্তং ৰা’’তি (ম. নি. ১.৩০৪) মজ্ঝিমনিকাযে মহাহত্থিপদোপমসুত্তন্তপাল়ি. তত্থ সাতি তেজোধাতু. হরিতন্তন্তি হরিততিণরুক্খমরিযাদং. পন্থন্তন্তি মগ্গমরিযাদং. আগম্ম অনাহারা নিব্বাযতীতি সেসো. ‘‘অন্তমিদং ভিক্খৰে, জীৰিকানং যদিদং পিণ্ডোল্য’’ন্তি (সং. নি. ৩.৮০; ইতিৰু. ৯১) পিণ্ডিযালোপসুত্তন্তপাল়ি. তত্থ পিণ্ডং উলতি গৰেসতীতি পিণ্ডোলো, পিণ্ডাচারিকো, তস্স ভাৰো পিণ্ডোল্যং, পিণ্ডচরণেন জীৰিকতাতি অত্থো. এসেৰাতি সব্বপচ্চযসঙ্খযভূতো নিব্বানধম্মো এৰ, তেনাহ ‘‘সব্ব…পে… ৰুচ্চতী’’তি. এতেন সব্বপচ্চযসঙ্খযনতো অসঙ্খতং নিব্বানং সঙ্খতভূতস্স ৰট্টদুক্খস্স পরভাগং পরিযোসানভূতং, তস্মা এত্থ পরভাগোৰ অত্থো যুত্তোতি দস্সেতি. সক্কাযোতি সক্কাযগাহো.

কপ্পোতি লেসো. কপ্পকতেনাতি তিণ্ণং দুব্বণ্ণকরণানং অঞ্ঞতরদুব্বণ্ণকতেন. আদি-সদ্দেন চেত্থ কপ্প-সদ্দো মহাকপ্পসমন্তভাৰকিলেসকামৰিতক্ককালপঞ্ঞত্তিসদিসভাৰাদীসুপি ৰত্ততীতি দস্সেতি. তথা হেস ‘‘চত্তারিমানি ভিক্খৰে, কপ্পস্স অসঙ্খ্যেয্যানী’’তিআদীসু (অ. নি. ৪.১৫৬) মহাকপ্পে ৰত্ততি, ‘‘কেৰলকপ্পং ৰেল়ুৰনং ওভাসেত্ৰা’’তিআদীসু (সং. নি. ১.৯৪) সমন্তভাৰে, ‘‘সঙ্কপ্পো কামো রাগো কামো সঙ্কপ্পরাগো কামো’’তিআদীসু (মহানি. ১; চূল়নি. ৮) কিলেসকামে, ‘‘তক্কো ৰিতক্কো সঙ্কপ্পো’’তিআদীসু ৰিতক্কে, ‘‘যেন সুদং নিচ্চকপ্পং ৰিহরামী’’তিআদীসু (ম. নি. ১.৩৮৭) কালে, ‘‘ইচ্চাযস্মা কপ্পো’’তিআদীসু (সু. নি. ১০১৮) পঞ্ঞত্তিযং, ‘‘সত্থুকপ্পেন ৰত কির ভো সাৰকেন সদ্ধিং মন্তযমানা ন জানিম্হা’’তিআদীসু (ম. নি. ১.২৬০) সদিসভাৰেতি.

তণ্হাদিট্ঠীসু পৰত্তিং মহানিদ্দেসপাল়িযা (মহানি. ২৮) সাধেন্তো ‘‘ৰুত্তম্পি চেত’’ন্তিআদিমাহ. তত্থ উদ্দানতোতি সঙ্খেপতো. ‘‘তস্মা’’তিআদি যথাৰুত্তায অত্থৰণ্ণনায গুণৰচনং. তণ্হাদিট্ঠিৰসেনাতি উপনিস্সযসহজাতভূতায অভিনন্দনসঙ্খাতায তণ্হায চেৰ সস্সতাদিআকারেন অভিনিৰিসন্তস্স মিচ্ছাগাহস্স চ ৰসেন. পুব্বে নিৰুত্থধম্মৰিসযায কপ্পনায ইধ অধিপ্পেতত্তা অতীতকালৰাচকোযেৰ পুব্ব-সদ্দো, ন পন ‘‘মনোপুব্বঙ্গমা ধম্মা’’তিআদীসু ৰিয পধানাদিৰাচকো, রূপাদিখন্ধৰিনিমুত্তস্স কপ্পনৰত্থুনো অভাৰা অন্ত-সদ্দো চ কোট্ঠাসৰাচকো, ন পন অব্ভন্তরাদিৰাচকোতি দস্সেতুং ‘‘অতীতং খন্ধকোট্ঠাস’’ন্তি ৰুত্তং. কপ্পেত্ৰাতি চ তস্মিং পুব্বন্তে তণ্হাযনাভিনিৰেসনানং সমত্থনং পরিনিট্ঠাপনমাহ. ঠিতাতি তস্সা লদ্ধিযা অৰিজহনং, পুব্বন্তমেৰ অনুগতা দিট্ঠি তেসমত্থীতি যোজনা. অত্থিতা, অনুগততা চ নাম পুনপ্পুনং পৰত্তিযাতি দস্সেতি ‘‘পুনপ্পুনং উপ্পজ্জনৰসেনা’’তি ইমিনা. ‘‘তে এৰ’’ন্তিআদিনা ‘‘পুব্বন্তং আরব্ভা’’তিআদিপাল়িযা অত্থং সংৰণ্ণেতি. তত্থ আরব্ভাতি আলম্বিত্ৰা. ৰিসযো হি তস্সা দিট্ঠিযা পুব্বন্তো. ৰিসযভাৰতো হেস তস্সা আগমনট্ঠানং, আরম্মণপচ্চযো চাতি ৰুত্তং ‘‘আগম্ম পটিচ্চা’’তি. তদেতং অঞ্ঞেসং পতিট্ঠাপনদস্সনন্তি আহ ‘‘অঞ্ঞম্পি জনং দিট্ঠিগতিতং করোন্তা’’তি.

অধিৰচনপথানীতি [অধিৰচনপঅদানি (অট্ঠকথাযং)] রুল়্হিমত্তেন পঞ্ঞত্তিপথানি. দাসাদীসু হি সিরিৰড্ঢকাদিসদ্দা ৰিয ৰচনমত্তমেৰ অধিকারং কত্ৰা পৰত্তিযা তথা পণ্ণত্তিযেৰ অধিৰচনং, সা চ ৰোহারস্স পথোতি. অথ ৰা অধি-সদ্দো উপরিভাগে, ৰুচ্চতীতি ৰচনং. অধি উপরিভাগে ৰচনং অধিৰচনং. উপাদানিযভূতানং রূপাদীনং [উপাদাভূতরূপাদীনং (দী. নি. টী. ১.২৯)] উপরি পঞ্ঞাপিযমানা উপাদাপঞ্ঞত্তি, তস্মা পঞ্ঞত্তিদীপকপথানীতি অত্থো দট্ঠব্বো. পঞ্ঞত্তিমত্তঞ্হেতং ৰুচ্চতি, যদিদং ‘‘অত্তা, লোকো’’তি চ, ন রূপৰেদনাদযো ৰিয পরমত্থোতি. অধিমুত্তি-সদ্দো চেত্থ অধিৰচন-সদ্দেন সমানত্থো ‘‘নিরুত্তিপথো’’তিআদীসু (ধ. স. ১০৭ দুকমাতিকা) ৰিয উত্তিসদ্দস্স ৰচনপরিযাযত্তা. ‘‘ভূতং অত্থ’’ন্তিআদিনা পন ভূতসভাৰতো অতিরেকং. তমতিধাৰিত্ৰা ৰা মুচ্চন্তীতি অধিমুত্তিযো, তাসং পথানি তদ্দীপকত্তাতি অত্থং দস্সেতি, অধিকং ৰা সস্সতাদিকং মুচ্চন্তীতি অধিমুত্তিযো. অধিকঞ্হি সস্সতাদিং, পকতিআদিং, দব্বাদিং, জীৰাদিং, কাযাদিঞ্চ অভূতং অত্থং সভাৰধম্মেসু অজ্ঝারোপেত্ৰা দিট্ঠিযো পৰত্তন্তি.

৩০. অভিৰদন্তীতি ‘‘ইদমেৰ সচ্চং, মোঘমঞ্ঞ’’ন্তি অভিনিৰিসিত্ৰা ৰদন্তি. ‘‘অযমেৰ ধম্মো, নাযং ধম্মো’’তিআদিনা অভিভৰিত্ৰাপি ৰদন্তি. অভিৰদনকিরিযায অজ্জাপি অৰিচ্ছেদভাৰদস্সনত্থং ৰত্তমানৰচনং কতন্তি অযমেত্থ পাল়িৰণ্ণনা. কথেতুকম্যতায হেতুভূতায পুচ্ছিত্ৰাতি সম্বন্ধো. মিচ্ছা পস্সতীতি দিট্ঠি, দিট্ঠি এৰ দিট্ঠিগতং ‘‘মুত্তগতং, (অ. নি. ৯.১১) সঙ্খারগত’’ন্তিআদীসু (মহানি. ৪১) ৰিয গত-সদ্দস্স তব্ভাৰৰুত্তিতো, গন্তব্বাভাৰতো ৰা দিট্ঠিযা গতমত্তন্তি দিট্ঠিগতং. দিট্ঠিযা গহণমত্তমেৰ, নত্থঞ্ঞং অৰগন্তব্বন্তি অত্থো, দিট্ঠিপকারো ৰা দিট্ঠিগতং. লোকিযা হি ৰিধযুত্তগতপকারসদ্দে সমানত্থে ইচ্ছন্তি. একস্মিংযেৰ খন্ধে ‘‘অত্তা’’তি চ ‘‘লোকো’’তি চ গহণৰিসেসং উপাদায পঞ্ঞাপনং হোতীতি আহ ‘‘রূপাদীসু অঞ্ঞতরং অত্তাতি চ লোকোতি চ গহেত্ৰা’’তি. অমরং নিচ্চং ধুৰন্তি সস্সতৰেৰচনানি, মরণাভাৰেন ৰা অমরং. উপ্পাদাভাৰেন সব্বদাপি অত্থিতায নিচ্চং. থিরট্ঠেন ৰিকারাভাৰেন ধুৰং. ‘‘যথাহা’’তিআদিনা মহানিদ্দেস পটিসম্ভিদামগ্গপাল়ীহি যথাৰুত্তমত্থং ৰিভাৰেতি. তত্থ ‘‘রূপং গহেত্ৰা’’তি পাঠসেসেন সম্বন্ধো. অযং পনত্থো – ‘‘রূপং অত্ততো সমনুপস্সতি. ৰেদনং, সঞ্ঞং, সঙ্খারে, ৰিঞ্ঞাণং অত্ততো সমনুপস্সতী’’তি ইমিস্সা পঞ্চৰিধায সক্কাযদিট্ঠিযা ৰসেন ৰুত্তো, ‘‘রূপৰন্তং অত্তান’’ন্তিআদিকায পন পঞ্চদসৰিধাযপি তদৰসেসায সক্কাযদিট্ঠিযা ৰসেন চত্তারো খন্ধে ‘‘অত্তা’’তি গহেত্ৰা তদঞ্ঞো ‘‘লোকো’’তি পঞ্ঞপেন্তীতি অযম্পি অত্থো লব্ভতেৰ. তথা একং খন্ধং ‘‘অত্তা’’তি গহেত্ৰা অঞ্ঞো অত্তনো উপভোগভূতো ‘‘লোকো’’তি চ. সসন্ততিপতিতে খন্ধে ‘‘অত্তা’’তি গহেত্ৰা তদঞ্ঞো পরসন্ততিপতিতো ‘‘লোকো’’তি চ পঞ্ঞপেতীতি এৰম্পেত্থ অত্থো দট্ঠব্বো. এত্থাহ – ‘‘সস্সতো ৰাদো এতেস’’ন্তি কস্মা হেট্ঠা ৰুত্তং, ননু তেসং অত্তা চ লোকো চ সস্সতোতি অধিপ্পেতো, ন ৰাদোতি? সচ্চমেতং, সস্সতসহচরিততায পন ৰাদোপি সস্সতোতি ৰুত্তো যথা ‘‘কুন্তা পচরন্তী’’তি, সস্সতো ইতি ৰাদো এতেসন্তি ৰা তত্থ ইতি-সদ্দলোপো দট্ঠব্বো. সস্সতং ৰদন্তি ‘‘ইদমেৰ সচ্চং, মোঘমঞ্ঞ’’ন্তি অভিনিৰিস্স ৰোহরন্তীতি সস্সতৰাদা তিপি যুজ্জতি.

৩১. আতাপনভাৰেনাতি ৰিবাধনস্স ভাৰেন, ৰিবাধনট্ঠেন ৰা. পহানঞ্চেত্থ ৰিবাধনং. পদহনৰসেনাতি সমাদহনৰসেন. সমাদহনং পন কোসজ্জপক্খে পতিতুমদত্ৰা চিত্তস্স উস্সাহনং. যথা সমাধি ৰিসেসভাগিযতং পাপুণাতি, এৰং ৰীরিযস্স বহুলীকরণং অনুযোগো. ইতি পদত্তযেন ৰীরিযমেৰ ৰুত্তন্তি আহ ‘‘এৰং তিপ্পভেদং ৰীরিয’’ন্তি. যথাক্কমঞ্হিহ তীহি পদেহি উপচারপ্পনাচিত্তপরিদমনৰীরিযানি দস্সেতি. ন পমজ্জতি এতেনাতি অপ্পমাদো, সতিযা অৰিপ্পৰাসো. সো পন সতিপট্ঠানা চত্তারো খন্ধা এৰ. সম্মা উপাযেন মনসি করোতি কম্মট্ঠানমেতেনাতি সম্মামনসিকারো, সো পন ঞাণমেৰ, ন আরম্মণৰীথিজৰনপটিপাদকা, তেনাহ ‘‘অত্থতো ঞাণ’’ন্তি. পথমনসিকারোতি কারণমনসিকারো. তদেৰত্থং সমত্থেতি ‘‘যস্মিঞ্হী’’তিআদিনা. তত্থ যস্মিং মনসিকারেতি কম্মট্ঠানমনসিকরণূপাযভূতে ঞাণসঙ্খাতে মনসিকারে. ‘‘ইমস্মিং ঠানে’’তি ইমিনা সদ্দন্তরসম্পযোগাদিনা ৰিয পকরণৰসেনাপি সদ্দো ৰিসেসৰিসযোতি দীপেতি. ৰীরিযঞ্চাতি যথাৰুত্তেহি তীহি পদেহি ৰুত্তং তিপ্পভেদং ৰীরিযঞ্চ. এত্থাতি ‘‘আতপ্প…পে… মনসিকারমন্ৰাযা’’তি ইমস্মিং পাঠে, সীলৰিসুদ্ধিযা সদ্ধিং চতুন্নং রূপাৰচরজ্ঝানানং অধিগমনপটিপদা ইধ ৰত্তব্বা, সা পন ৰিসুদ্ধিমগ্গে (ৰিসুদ্ধি. ২.৪০১) ৰিত্থারতো ৰুত্তাতি আহ ‘‘সঙ্খেপত্থো’’তি. তথাজাতিকন্তি তথাসভাৰং, এতেন চুদ্দসৰিধেহি চিত্তপরিদমনেহি রূপাৰচরচতুত্থজ্ঝানস্স পগুণতাপাদনেন দমিততং দস্সেতি. চেতসো সমাধি চেতোসমাধি, সো পন অট্ঠঙ্গসমন্নাগতরূপাৰচরচতুত্থজ্ঝানস্সেৰ সমাধি. যথা-সদ্দো ‘‘যেনা’’তি অত্থে নিপাতোতি আহ ‘‘যেন সমাধিনা’’তি.

ৰিজম্ভনভূতেহি লোকিযাভিঞ্ঞাসঙ্খাতেহি ঝানানুভাৰেহি সম্পন্নোতি ঝানানুভাৰসম্পন্নো. সো দিট্ঠিগতিকো এৰং ৰদতীতি ৰত্তমানৰচনং, তথাৰদনস্স অৰিচ্ছেদভাৰেন সব্বকালিকতাদস্সনত্থন্তি ৰেদিতব্বং. অনিযমিতে হি কালৰিসেসে ৰিপ্পকতকালৰচনন্তি. ৰনতি যাচতি পুত্তন্তি ৰঞ্ঝা ঝ-পচ্চযং, ন-কারস্স চ নিগ্গহিতং কত্ৰা, ৰধতি পুত্তং, ফলং ৰা হনতীতিপি ৰঞ্ঝা সপচ্চযঘ্য-কারস্স ঝ-কারং, নিগ্গহিতাগমঞ্চ কত্ৰা. সা ৰিয কস্সচি ফলস্স অজনেনাতি ৰঞ্ঝো, তেনাহ ‘‘ৰঞ্ঝপসূ’’তিআদি. এৰং পদত্থৰতা ইমিনা কীদিসং সামত্থিযত্থং দস্সেতীতি অন্তোলীনচোদনং পরিহরিতুং ‘‘এতেনা’’তিআদিমাহ. ঝানলাভিস্স ৰিসেসেন ঝানধম্মা আপাথমাগচ্ছন্তি, তম্মুখেন পন সেসধম্মাপীতি ইমমত্থং সন্ধায ‘‘ঝানাদীন’’ন্তি ৰুত্তং. রূপাদিজনকভাৰন্তি রূপাদীনং জনকসামত্থিযং. পটিক্খিপতীতি ‘‘নযিমে কিঞ্চি জনেন্তী’’তি পটিক্খিপতি. কস্মাতি চে? সতি হি জনকভাৰে রূপাদিধম্মানং ৰিয, সুখাদিধম্মানং ৰিয চ পচ্চযাযত্তৰুত্তিতায উপ্পাদৰন্ততা ৰিঞ্ঞাযতি, উপ্পাদে চ সতি অৰস্সংভাৰী নিরোধোতি অনৰকাসাৰ নিচ্চতা সিযা, তস্মা তং পটিক্খিপতীতি.

ঠিতোতি নিচ্চলং পতিট্ঠিতো, কূটট্ঠ-সদ্দোযেৰ ৰা লোকে অচ্চন্তং নিচ্চে নিরুল়্হো দট্ঠব্বো. তিট্ঠতীতি ঠাযী, এসিকা চ সা ঠাযী চাতি এসিকট্ঠাযী, ৰিসেসনপরনিপাতো চেস, তস্মা গম্ভীরনেমো নিচ্চলট্ঠিতিকো ইন্দখীলো ৰিযাতি অত্থো, তেনাহ ‘‘যথা’’তিআদি. ‘‘কূটট্ঠো’’তি ইমিনা চেত্থ অনিচ্চতাভাৰমাহ. ‘‘এসিকট্ঠাযী ঠিতো’’তি ইমিনা পন যথা এসিকা ৰাতপ্পহারাদীহি ন চলতি, এৰং ন কেনচি ৰিকারমাপজ্জতীতি ৰিকারাভাৰং, ৰিকারোপি অত্থতো ৰিনাসোযেৰাতি ৰুত্তং ‘‘উভযেনাপি লোকস্স ৰিনাসাভাৰং দস্সেতী’’তি.

এৰমট্ঠকথাৰাদং দস্সেত্ৰা ইদানি কেচিৰাদং দস্সেতুং ‘‘কেচি পনা’’তিআদি ৰুত্তং. মুঞ্জতোতি [মুঞ্জে (অট্ঠকথাযং)] মুঞ্জতিণতো. ঈসিকাতি কল়ীরো. যদিদং অত্তসঙ্খাতং ধম্মজাতং জাযতীতি ৰুচ্চতি, তং সত্তিরূপৰসেন পুব্বে ৰিজ্জমানমেৰ ব্যত্তিরূপৰসেন নিক্খমতি, অভিব্যত্তিং গচ্ছতীতি অত্থো. ‘‘ৰিজ্জমানমেৰা’’তি হি এতেন কারণে ফলস্স অত্থিভাৰদস্সনেন ব্যত্তিরূপৰসেন অভিব্যত্তিৰাদং দস্সেতি. সালিগব্ভে সংৰিজ্জমানং সালিসীসং ৰিয হি সত্তিরূপং, তদভিনিক্খন্তং ৰিয ব্যত্তিরূপন্তি. কথং পন সত্তিরূপৰসেন ৰিজ্জমানোযেৰ পুব্বে অনভিব্যত্তো ব্যত্তিরূপৰসেন অভিব্যত্তিং গচ্ছতীতি? যথা অন্ধকারেন পটিচ্ছন্নো ঘটো আলোকেন অভিব্যত্তিং গচ্ছতি, এৰমযম্পীতি.

ইদমেত্থ ৰিচারেতব্বং – কিং করোন্তো আলোকো ঘটং পকাসেতীতি ৰুচ্চতি, যদি ঘটৰিসযং বুদ্ধিং করোন্তো পকাসেতি, অনুপ্পন্নায এৰ বুদ্ধিযা উপ্পত্তিদীপনতো অভিব্যত্তিৰাদো হাযতি. অথ ঘটৰিসযায বুদ্ধিযা আৰরণভূতং অন্ধকারং ৰিধমন্তো পকাসেতি, এৰম্পি অভিব্যত্তিৰাদো হাযতেৰ. সতি হি ঘটৰিসযায বুদ্ধিযা কথং অন্ধকারো তস্সা আৰরণং হোতীতি. যথা চ ঘটস্স অভিব্যত্তি ন যুজ্জতি, এৰং দিট্ঠিগতিকপরিকপ্পিতস্স অত্তনোপি অভিব্যত্তি ন যুজ্জতিযেৰ. তত্থাপি হি যদি ইন্দ্রিযৰিসযাদিসন্নিপাতেন অনুপ্পন্না এৰ বুদ্ধি উপ্পন্না, উপ্পত্তিৰচনেনেৰ অভিব্যত্তিৰাদো হাযতি অভিব্যত্তিমত্তমতিক্কম্ম অনুপ্পন্নায এৰ বুদ্ধিযা উপ্পত্তিদীপনতো. তথা সস্সতৰাদোপি তেনেৰ কারণেন. অথ বুদ্ধিপ্পৰত্তিযা আৰরণভূতস্স অন্ধকারট্ঠানিযস্স মোহস্স ৰিধমনেন বুদ্ধি উপ্পন্না. এৰম্পি সতি অত্থৰিসযায বুদ্ধিযা কথং মোহো তস্সা আৰরণং হোতীতি, হাযতেৰ অভিব্যত্তিৰাদো, কিঞ্চ ভিয্যো – ভেদসব্ভাৰতোপি অভিব্যত্তিৰাদো হাযতি. ন হি অভিব্যঞ্জনকানং চন্দিমসূরিযমণিপদীপাদীনং ভেদেন অভিব্যঞ্জিতব্বানং ঘটাদীনং ভেদো হোতি, হোতি চ ৰিসযভেদেন বুদ্ধিভেদো যথাৰিসযং বুদ্ধিযা সম্ভৰতোতি ভিয্যোপি অভিব্যত্তি ন যুজ্জতিযেৰ, ন চেত্থ ৰিজ্জমানতাভিব্যত্তিৰসেন ৰুত্তিকপ্পনা যুত্তা ৰিজ্জমানতাভিব্যত্তিকিরিযাসঙ্খাতায ৰুত্তিযা ৰুত্তিমতো চ অনঞ্ঞথানুজাননতো. অনঞ্ঞাযেৰ হি তথা ৰুত্তিসঙ্খাতা কিরিযা তব্বন্তৰত্থুতো, যথা ফস্সাদীহি ফুসনাদিভাৰো, তস্মা ৰুত্তিমতো অনঞ্ঞায এৰ ৰিজ্জমানতাভিব্যত্তিসঙ্খাতায ৰুত্তিযা পরিকপ্পিতো কেসঞ্চি অভিব্যত্তিৰাদো ন যুত্তো এৰাতি. যে পন ‘‘ঈসিকট্ঠাযী ঠিতো’’তি পঠিত্ৰা যথাৰুত্তমত্থমিচ্ছন্তি, তে তদিদং কারণভাৰেন গহেত্ৰা ‘‘তে চ সত্তা সন্ধাৰন্তি সংসরন্তি চৰন্তি উপপজ্জন্তী’’তি পদেহি অত্থসম্বন্ধম্পি করোন্তি, ন অট্ঠকথাযমিৰ অসম্বন্ধন্তি দস্সেন্তো ‘‘যস্মা চা’’তিআদিমাহ. তে চ সত্তা সন্ধাৰন্তীতি এত্থ যে ইধ মনুস্সভাৰেন অৰট্ঠিতা, তেযেৰ দেৰভাৰাদিউপগমনেন ইতো অঞ্ঞত্থ গচ্ছন্তীতি অত্থো. অঞ্ঞথা কতস্স কম্মস্স ৰিনাসো, অকতস্স চ অব্ভাগমো আপজ্জেয্যাতি অধিপ্পাযো.

অপরাপরন্তি অপরস্মা ভৰা অপরং ভৰং, অপরমপরং ৰা, পুনপ্পুনন্তি অত্থো. ‘‘চৰন্তী’’তি পদমুল্লিঙ্গেত্ৰা ‘‘এৰং সঙ্খ্যং গচ্ছন্তী’’তি অত্থং ৰিৰরতি, অত্তনো তথাগহিতস্স নিচ্চসভাৰত্তা ন চুতূপপত্তিযো. সব্বব্যাপিতায নাপি সন্ধাৰনসংসরণানি, ধম্মানংযেৰ পন পৰত্তিৰিসেসেন এৰং সঙ্খ্যং গচ্ছন্তি এৰং ৰোহরীযন্তীতি অধিপ্পাযো. এতেন ‘‘অৰট্ঠিতসভাৰস্স অত্তনো, ধম্মিনো চ ধম্মমত্তং উপ্পজ্জতি চেৰ ৰিনস্সতি চা’’তি ইমং ৰিপরিণামৰাদং দস্সেতি. যং পনেত্থ ৰত্তব্বং, তং ইমিস্সং সস্সতৰাদৰিচারণাযমেৰ ‘‘এৰংগতিকা’’তি পদত্থৰিভাৰনে ৰক্খাম. ইদানি অট্ঠকথাযং ৰুত্তং অসম্বন্ধমত্তং দস্সেতুং ‘‘অট্ঠকথাযং পনা’’তিআদি ৰুত্তং. সন্ধাৰন্তীতিআদিনা ৰচনেন অত্তনো ৰাদং ভিন্দতি ৰিনাসেতি সন্ধাৰনাদিৰচনসিদ্ধায অনিচ্চতায পুব্বে অত্তনা পটিঞ্ঞাতস্স সস্সতৰাদস্স ৰিরুদ্ধভাৰতোতি অত্থো. ‘‘দিট্ঠিগতিকস্সা’’তিআদি তদত্থসমত্থনং. ন নিবদ্ধন্তি ন থিরং. ‘‘সন্ধাৰন্তী’’তিআদিৰচনং, সস্সতৰাদঞ্চ সন্ধায ‘‘সুন্দরম্পি অসুন্দরম্পি হোতিযেৰা’’তি ৰুত্তং. সব্বদা সরন্তি পৰত্তন্তীতি সস্সতিযো র-কারস্স স-কারং, দ্ৰিভাৰঞ্চ কত্ৰা, পথৰীসিনেরুচন্দিমসূরিযা, সস্সতীহি সমং সদিসং তথা, ভাৰনপুংসকৰচনঞ্চেতং. ‘‘অত্তা চ লোকো চা’’তি হি কত্তুঅধিকারো. সস্সতিসমন্তি ৰা লিঙ্গব্যত্তযেন কত্তুনিদ্দেসো. সস্সতিসমো অত্তা চ লোকো চ অত্থি এৰাতি অত্থো, ইতি-সদ্দো চেত্থ পদপূরণমত্তং. এৰ-সদ্দস্স হি এ-কারে পরে ইতি-সদ্দে ই-কারস্স ৰ-কারমিচ্ছন্তি সদ্দৰিদূ. সস্সতিসমন্তি সস্সতং থাৰরং নিচ্চকালন্তিপি অত্থো, সস্সতিসম-সদ্দস্স সস্সতপদেন সমানত্থতং সন্ধায টীকাযং (দী. নি. টী. ১.৩১) ৰুত্তো.

হেতুং দস্সেন্তোতি যেসং ‘‘সস্সতো’’তি অত্তানঞ্চ লোকঞ্চ পঞ্ঞপেতি, তেসং হেতুং দস্সেন্তো অযং দিট্ঠিগতিকো আহাতি সম্বন্ধো. ন হি অত্তনো দিট্ঠিযা পচ্চক্খকতমত্থং অত্তনোযেৰ সাধেতি, অত্তনো পন পচ্চক্খকতেন অত্থেন অত্তনো অপ্পচ্চক্খভূতম্পি অত্থং সাধেতি, অত্তনা চ যথানিচ্ছিতং অত্থং পরেপি ৰিঞ্ঞাপেতি, ন অনিচ্ছিতং, ইদং পন হেতুদস্সনং এতেসু অনেকেসু জাতিসতসহস্সেসু একোৰাযং মে অত্তা চ লোকো চ অনুস্সরণসম্ভৰতো. যো হি যমত্থং অনুভৰতি, সো এৰ তং অনুস্সরতি, ন অঞ্ঞো. ন হি অঞ্ঞেন অনুভূতমত্থং অঞ্ঞো অনুস্সরিতুং সক্কোতি যথা তং বুদ্ধরক্খিতেন অনুভূতং ধম্মরক্খিতো. যথা চেতাসু, এৰং ইতো পুরিমতরাসুপি জাতীসু, তস্মা ‘‘সস্সতো মে অত্তা চ লোকো চ, যথা চ মে, এৰং অঞ্ঞেসম্পি সত্তানং সস্সতো অত্তা চ লোকো চা’’তি সস্সতৰসেন দিট্ঠিগহণং পক্খন্দন্তো দিট্ঠিগতিকো পরেপি তত্থ পতিট্ঠপেতি. পাল়িযং পন ‘‘অনেকৰিহিতানি অধিমুত্তিপথানি অভিৰদন্তি, সো এৰমাহা’’তি ৰচনতো পরানুগাহাপনৰসেন ইধ হেতুদস্সনং অধিপ্পেতন্তি ৰিঞ্ঞাযতি. এতন্তি অত্তনো চ লোকস্স চ সস্সতভাৰং. ‘‘ন কেৰল’’ন্তিআদি অত্থতো আপন্নদস্সনং. ঠান-সদ্দো কারণে, তঞ্চ খো ইধ পুব্বেনিৰাসানুস্সতিযেৰাতি আহ ‘‘ইদ’’ন্তিআদি. কারণঞ্চ নামেতং তিৰিধং সম্পাপকং নিব্বত্তকং ঞাপকন্তি. তত্থ অরিযমগ্গো নিব্বানস্স সম্পাপককারণং, বীজং অঙ্কুরস্স নিব্বত্তককারণং, পচ্চযুপ্পন্নতাদযো অনিচ্চতাদীনং ঞাপককারণং, ইধাপি ঞাপককারণমেৰ অধিপ্পেতং. ঞাপকো হি অত্থো ঞাপেতব্বত্থৰিসযস্স ঞাণস্স হেতুভাৰতো কারণং. তদাযত্তৰুত্তিতায তং ঞাণং তিট্ঠতি এত্থাতি ঠানং, ৰসতি তং ঞাণমেত্থ তিট্ঠতীতি ‘‘ৰত্থূ’’তি চ ৰুচ্চতি. তথা হি ভগৰতা ৰত্থু-সদ্দেন উদ্দিসিত্ৰাপি ঠান-সদ্দেন নিদ্দিট্ঠন্তি.

৩২-৩৩. দুতিযততিযৰারানং পঠমৰারতো ৰিসেসো নত্থি ঠপেত্ৰা কালভেদন্তি আহ ‘‘উপরি ৰারদ্ৰযেপি এসেৰ নযো’’তি. তদেতং কালভেদং যথাপাল়িং দস্সেতুং ‘‘কেৰলঞ্হী’’তিআদি ৰুত্তং. ইতরেন দুতিযততিযৰারা যাৰ দসসংৰট্টৰিৰট্টকপ্পা, যাৰ চত্তালীসসংৰট্টৰিৰট্টকপ্পা চ অনুস্সরণৰসেন ৰুত্তাতি অধিপ্পাযো. যদেৰং কস্মা সস্সতৰাদো চতুধা ৰিভত্তো, ননু তিধা কালভেদমকত্ৰা অধিচ্চসমুপ্পত্তিকৰাদো ৰিয দুৰিধেনেৰ ৰিভজিতব্বো সিযাতি চোদনং সোধেতুং ‘‘মন্দপঞ্ঞো হী’’তিআদিমাহ. মন্দপঞ্ঞাদীনং তিণ্ণং পুব্বেনিৰাসানুস্সতিঞাণলাভীনং ৰসেন তিধা কালভেদং কত্ৰা তক্কনেন সহ চতুধা ৰিভত্তোতি অধিপ্পাযো. ননু চ অনুস্সৰাদিৰসেন তক্কিকানং ৰিয মন্দপঞ্ঞাদীনম্পি ৰিসেসলাভীনং হীনাদিৰসেন অনেকভেদসম্ভৰতো বহুধা ভেদো সিযা, অথ কস্মা সব্বেপি ৰিসেসলাভিনো তযো এৰ রাসী কত্ৰা ৰুত্তাতি? উক্কট্ঠপরিচ্ছেদেন দস্সেতুকামত্তা. তীসু হি রাসীসু যে হীনমজ্ঝিমপঞ্ঞা, তে ৰুত্তপরিচ্ছেদতো ঊনকমেৰ অনুস্সরন্তি. যে পন উক্কট্ঠপঞ্ঞা, তে ৰুত্তপরিচ্ছেদং অতিক্কমিত্ৰা নানুস্সরন্তীতি তত্থ তত্থ উক্কট্ঠপরিচ্ছেদেন দস্সেতুকামতো অনেকজাতিসতসহস্সদসচত্তারীসসংৰট্টৰিৰট্টানুস্সরণৰসেন তযো এৰ রাসী কত্ৰা ৰুত্তাতি. ন ততো উদ্ধন্তি যথাৰুত্তকালত্তযতো, চত্তারীসসংৰট্টৰিৰট্টকপ্পতো ৰা উদ্ধং নানুস্সরতি, কস্মা? দুব্বলপঞ্ঞত্তা. তেসঞ্হি নামরূপপরিচ্ছেদৰিরহতো দুব্বলা পঞ্ঞা হোতীতি অট্ঠকথাসু ৰুত্তং.

৩৪. তপ্পকতিযত্তোপি কত্তুত্থোযেৰাতি আহ ‘‘তক্কযতী’’তি. তপ্পকতিযত্তত্তা এৰ হি দুতিযনযোপি উপপন্নো হোতি. তত্থ তক্কযতীতি ঊহযতি, সস্সতাদিআকারেন তস্মিং তস্মিং আরম্মণে চিত্তং অভিনিরোপযতীতি অত্থো. তক্কোতি আকোটনলক্খণো, ৰিনিচ্ছযলক্খণো ৰা দিট্ঠিট্ঠানভূতো ৰিতক্কো. তেন তেন পরিযাযেন তক্কনং সন্ধায ‘‘তক্কেত্ৰা ৰিতক্কেত্ৰা’’তি ৰুত্তং ৰীমংসায সমন্নাগতোতি অত্থৰচনমত্তং. নিব্বচনং পন তক্কিপদে ৰিয দ্ৰিধা ৰত্তব্বং. ৰীমংসা নাম ৰিচারণা, সা চ দুৰিধা পঞ্ঞা চেৰ পঞ্ঞাপতিরূপিকা চ. ইধ পন পঞ্ঞাপতিরূপিকাৰ, সা চত্থতো লোভসহগতচিত্তুপ্পাদো, মিচ্ছাভিনিৰেসসঙ্খাতো ৰা অযোনিসোমনসিকারো. পুব্বভাগে ৰা মিচ্ছাদস্সনভূতং দিট্ঠিৰিপ্ফন্দিতং, তদেতমত্থত্তযং দস্সেতুং ‘‘তুলনা রুচ্চনা খমনা’’তি ৰুত্তং. ‘‘তুলযিত্ৰা’’তিআদীসুপি যথাক্কমং ‘‘লোভসহগতচিত্তুপ্পাদেনা’’তিআদিনা যোজেতব্বং. সমন্ততো, পুনপ্পুনং ৰা আহননং পরিযাহতং, তং পন ৰিতক্কস্স আরম্মণং ঊহনমেৰ, ভাৰনপুংসকঞ্চেতং পদন্তি দস্সেতি ‘‘তেন তেন পরিযাযেন তক্কেত্ৰা’’তি ইমিনা. পরিযাযেনাতি চ কারণেনাতি অত্থো. ৰুত্তপ্পকারাযাতি তিধা ৰুত্তপ্পভেদায. অনুৰিচরিতন্তি অনুপৰত্তিতং, ৰীমংসানুগতেন ৰা ৰিচারেন অনুমজ্জিতং. তদনুগতধম্মকিচ্চম্পি হি পধানধম্মে আরোপেত্ৰা তথা ৰুচ্চতি. পটিভাতি দিস্সতীতি পটিভানং, যথাসমাহিতাকারৰিসেসৰিভাৰকো দিট্ঠিগতসম্পযুত্তচিত্তুপ্পাদো, ততো জাতন্তি পটিভানং, তথা পঞ্ঞাযনং, সযং অত্তনো পটিভানং সযংপটিভানং, তেনেৰাহ ‘‘অত্তনো পটিভানমত্তসঞ্জাত’’ন্তি. মত্ত-সদ্দেন চেত্থ ৰিসেসাধিগমাদযো নিৰত্তেতি. অনামট্ঠকালৰচনে ৰত্তমানৰসেনেৰ অত্থনিদ্দেসো উপপন্নোতি আহ ‘‘এৰং ৰদতী’’তি.

পাল়িযং ‘‘তক্কী হোতি ৰীমংসী’’তি সামঞ্ঞনিদ্দেসেন, একসেসেন ৰা ৰুত্তং তক্কীভেদং ৰিভজন্তো ‘‘তত্থ চতুব্বিধো’’তিআদিমাহ. পরেহি পুন সৰনং অনুস্সুতি, সা যস্সাযং অনুস্সুতিকো. পুরিমং অনুভূতপুব্বং জাতিং সরতীতি জাতিস্সরো. লব্ভতেতি লাভো, যং কিঞ্চি অত্তনা পটিলদ্ধং রূপাদি, সুখাদি চ, ন পন ঝানাদিৰিসেসো, তেনেৰাহ পাল়িযং ‘‘সো তক্কপরিযাহতং ৰীমংসানুৰিচরিতং সযংপটিভানং এৰমাহা’’তি. অট্ঠকথাযম্পি ৰুত্তং ‘‘অত্তনো পটিভানমত্তসঞ্জাত’’ন্তি. আচরিযধম্মপালত্থেরোপি ৰদতি ‘‘মত্ত-সদ্দেন ৰিসেসাধিগমাদযো নিৰত্তেতী’’তি (দী. নি. টী. ১.৩৪) সো এতস্সাতি লাভী. সুদ্ধেন পুরিমেহি অসম্মিস্সেন, সুদ্ধং ৰা তক্কনং সুদ্ধতক্কো, সো যস্সাযং সুদ্ধতক্কিকো. তেন হীতি উয্যোজনত্থে নিপাতো, তেন তথা ৰেস্সন্তররঞ্ঞোৰ ভগৰতি সমানেতি দিট্ঠিগ্গাহং উয্যোজেতি. লাভিতাযাতি রূপাদিসুখাদিলাভীভাৰতো. ‘‘অনাগতেপি এৰং ভৰিস্সতী’’তি ইদং লাভীতক্কিনো এৰম্পি সম্ভৰতীতি সম্ভৰদস্সনৰসেন ইধাধিপ্পেতং তক্কনং সন্ধায ৰুত্তং. অনাগতংসতক্কনেনেৰ হি সস্সতগ্গাহী ভৰতি. ‘‘অতীতেপি এৰং অহোসী’’তি ইদং পন অনাগতংসতক্কনস্স উপনিস্সযনিদস্সনমত্তং. সো হি ‘‘যথা মে ইদানি অত্তা সুখী হোতি, এৰং অতীতেপীতি পঠমং অতীতংসানুতক্কনং উপনিস্সায অনাগতেপি এৰং ভৰিস্সতী’’তি তক্কযন্তো দিট্ঠিং গণ্হাতি. ‘‘এৰং সতি ইদং হোতী’’তি ইমিনা অনিচ্চেসু ভাৰেসু অঞ্ঞো করোতি, অঞ্ঞো পটিসংৰেদেতীতি দোসো আপজ্জতি, তথা চ সতি কতস্স ৰিনাসো অকতস্স চ অজ্ঝাগমো সিযা. নিচ্চেসু পন ভাৰেসু অঞ্ঞো করোতি, অঞ্ঞো পটিসংৰেদেতীতি দোসো নাপজ্জতি. এৰঞ্চ সতি কতস্স অৰিনাসো, অকতস্স চ অনজ্ঝাগমো সিযাতি তক্কিকস্স যুত্তিগৰেসনাকারং দস্সেতি.

তক্কমত্তেনেৰাতি সুদ্ধতক্কনেনেৰ. মত্ত-সদ্দেন হি আগমাদীনং, অনুস্সৰাদীনঞ্চ অভাৰং দস্সেতি. ‘‘ননু চ ৰিসেসলাভিনোপি সস্সতৰাদিনো ৰিসেসাধিগমহেতু অনেকেসু জাতিসতসহস্সেসু, দসসু সংৰট্টৰিৰট্টেসু, চত্তালীসায চ সংৰট্টৰিৰট্টেসু যথানুভূতং অত্তনো সন্তানং, তপ্পটিবদ্ধঞ্চ ধম্মজাতং ‘‘অত্তা, লোকো’’তি চ অনুস্সরিত্ৰা ততো পুরিমতরাসুপি জাতীসু তথাভূতস্স অত্থিতানুৰিতক্কনমুখেন অনাগতেপি এৰং ভৰিস্সতীতি অত্তনো ভৰিস্সমানানুতক্কনং, সব্বেসম্পি সত্তানং তথাভাৰানুতক্কনঞ্চ কত্ৰা সস্সতাভিনিৰেসিনো জাতা, এৰঞ্চ সতি সব্বোপি সস্সতৰাদী অনুস্সুতিকজাতিস্সরলাভীতক্কিকা ৰিয অত্তনো উপলদ্ধৰত্থুনিমিত্তেন তক্কনেন পৰত্তৰাদত্তা তক্কীপক্খেযেৰ তিট্ঠেয্য, তথা চ সতি ৰিসেসভেদরহিতত্তা একোৰাযং সস্সতৰাদো ৰৰত্থিতো ভৰেয্য, অৰস্সঞ্চ ৰুত্তপ্পকারং তক্কনমিচ্ছিতব্বং, অঞ্ঞথা ৰিসেসলাভী সস্সতৰাদী একচ্চসস্সতিকপক্খং, অধিচ্চসমুপ্পন্নিকপক্খং ৰা ভজেয্যাতি? ন খো পনেতং এৰং দট্ঠব্বং. ৰিসেসলাভীনঞ্হি খন্ধসন্তানস্স দীঘদীঘতরং দীঘতমকালানুস্সরণং সস্সতগ্গাহস্স অসাধারণকারণং. তথা হি ‘‘অনেকৰিহিতং পুব্বেনিৰাসং অনুস্সরামি. ইমিনামহং এতং জানামী’’তি অনুস্সরণমেৰ পধানকারণভাৰেন দস্সিতং. যং পন তস্স ‘‘ইমিনামহং এতং জানামী’’তি পৰত্তং তক্কনং, ন তং ইধ পধানং অনুস্সরণং পটিচ্চ তস্স অপধানভাৰতো, পধানকারণেন চ অসাধারণেন নিদ্দেসো সাসনে, লোকেপি চ নিরুল়্হো যথা ‘‘চক্খুৰিঞ্ঞাণং যৰঙ্কুরো’’তিআদি.

এৰং পনাযং দেসনা পধানকারণৰিভাৰিনী, তস্মা সতিপি অনুস্সৰাদিৰসেন, তক্কিকানং হীনাদিৰসেন চ মন্দপঞ্ঞাদীনং ৰিসেসলাভীনং বহুধা ভেদে অঞ্ঞতরভেদসঙ্গহৰসেন ভগৰতা চত্তারিট্ঠানানি ৰিভজিত্ৰা ৰৰত্থিতা সস্সতৰাদানং চতুব্বিধতা. ন হি, ইধ সাৰসেসং ধম্মং দেসেতি ধম্মরাজাতি. যদেৰং অনুস্সুতিকাদীসুপি অনুস্সৰাদীনং পধানভাৰো আপজ্জতীতি? ন তেসং অঞ্ঞায সচ্ছিকিরিযায অভাৰেন তক্কপধানত্তা, ‘‘পধানকারণেন চ অসাধারণেন নিদ্দেসো সাসনে, লোকেপি চ নিরুল়্হো’’তি ৰুত্তোৰাযমত্থোতি. অথ ৰা ৰিসেসাধিগমনিমিত্তরহিতস্স তক্কনস্স সস্সতগ্গাহে ৰিসুং কারণভাৰদস্সনত্থং ৰিসেসাধিগমো ৰিসুং সস্সতগ্গাহকারণভাৰেন ৰত্তব্বো, সো চ মন্দমজ্ঝিমতিক্খপঞ্ঞাৰসেন তিৰিধোতি তিধা ৰিভজিত্ৰা, সব্বতক্কিনো চ তক্কীভাৰসামঞ্ঞতো একজ্ঝং গহেত্ৰা চতুধা এৰ ৰৰত্থাপিতো সস্সতৰাদো ভগৰতাতি.

৩৫. ‘‘অঞ্ঞতরেনা’’তি এতস্স অত্থং দস্সেতুং ‘‘একেনা’’তি ৰুত্তং. অট্ঠানপযুত্তস্স পন ৰা-সদ্দস্স অনিযমত্থতং সন্ধাযাহ ‘‘দ্ৰীহি ৰা তীহি ৰা’’তি, তেন চতূসু ৰত্থূসু যথারহমেকচ্চং একচ্চস্স পঞ্ঞাপনে সহকারীকারণন্তি দস্সেতি. ‘‘বহিদ্ধা’’তি বাহ্যত্থৰাচকো কত্তুনিদ্দিট্ঠো নিপাতোতি দস্সেতুং ‘‘বহী’’তিআদি ৰুত্তং. এত্থাহ – কিং পনেতানি ৰত্থূনি অত্তনো অভিনিৰেসস্স হেতু, উদাহু পরেসং পতিট্ঠাপনস্সাতি. কিঞ্চেত্থ, যদি তাৰ অত্তনো অভিনিৰেসস্স হেতু, অথ কস্মা অনুস্সরণতক্কনানিযেৰ গহিতানি, ন সঞ্ঞাৰিপল্লাসাদযো. তথা হি ৰিপরীতসঞ্ঞাঅযোনিসোমনসিকারঅসপ্পুরিসূপনিস্সযঅসদ্ধম্মস্সৰনাদীনিপি দিট্ঠিযা পৰত্তনট্ঠেন দিট্ঠিট্ঠানানি. অথ পন পরেসং পতিট্ঠাপনস্স হেতু, অনুস্সরণহেতুভূতো অধিগমো ৰিয, তক্কনপরিযেট্ঠিভূতা যুত্তি ৰিয চ আগমোপি ৰত্থুভাৰেন ৰত্তব্বো, উভযথাপি চ যথাৰুত্তস্স অৰসেসকারণস্স সম্ভৰতো ‘‘নত্থি ইতো বহিদ্ধা’’তি ৰচনং ন যুজ্জতেৰাতি? নো ন যুজ্জতি, কস্মা? অভিনিৰেসপক্খে তাৰ অযং দিট্ঠিগতিকো অসপ্পুরিসূপনিস্সযঅসদ্ধম্মস্সৰনেহি অযোনিসো উম্মুজ্জিত্ৰা ৰিপল্লাসসঞ্ঞো রূপাদিধম্মানং খণে খণে ভিজ্জনসভাৰস্স অনৰবোধতো ধম্মযুত্তিং অতিধাৰন্তো একত্তনযং মিচ্ছা গহেত্ৰা যথাৰুত্তানুস্সরণতক্কনেহি খন্ধেসু ‘‘সস্সতো অত্তা চ লোকো চা’’তি (দী. নি. ৩১) অভিনিৰেসং উপনেসি, ইতি আসন্নকারণত্তা, পধানকারণত্তা চ তগ্গহণেনেৰ চ ইতরেসম্পি গহিতত্তা অনুস্সরণতক্কনানিযেৰ ইধ গহিতানি. পতিট্ঠাপনপক্খে পন আগমোপি যুত্তিযমেৰ ঠিতো ৰিসেসেন নিরাগমানং বাহিরকানং তক্কগ্গাহিভাৰতো, তস্মা অনুস্সরণতক্কনানিযেৰ সস্সতগ্গাহস্স ৰত্থুভাৰেন গহিতানি.

কিঞ্চ ভিয্যো – দুৰিধং পরমত্থধম্মানং লক্খণং সভাৰলক্খণং, সামঞ্ঞলক্খণঞ্চ. তত্থ সভাৰলক্খণাৰবোধো পচ্চক্খঞাণং, সামঞ্ঞলক্খণাৰবোধো অনুমানঞাণং. আগমো চ সুতমযায পঞ্ঞায সাধনতো অনুমানঞাণমেৰ আৰহতি, সুতানং পন ধম্মানং আকারপরিৰিতক্কনেন নিজ্ঝানক্খন্তিযং ঠিতো চিন্তামযপঞ্ঞং নিব্বত্তেত্ৰা অনুক্কমেন ভাৰনায পচ্চক্খঞাণং অধিগচ্ছতীতি এৰং আগমোপি তক্কনৰিসযং নাতিক্কমতি, তস্মা চেস তক্কগ্গহণেন গহিতোৰাতি ৰেদিতব্বো. সো অট্ঠকথাযং অনুস্সুতিতক্কগ্গহণেন ৰিভাৰিতো, এৰং অনুস্সরণতক্কনেহি অসঙ্গহিতস্স অৰসিট্ঠস্স কারণস্স অসম্ভৰতো যুত্তমেৰিদং ‘‘নত্থি ইতো বহিদ্ধা’’তি ৰচনন্তি ৰেদিতব্বং. ‘‘অনেকৰিহিতানি অধিমুত্তিপদানি অভিৰদন্তী’’তি (দী. নি. ১.২৯), ‘‘সস্সতং অত্তানঞ্চ লোকঞ্চ পঞ্ঞপেন্তী’’তি (দী. নি. ১.৩০) চ ৰচনতো পন পতিট্ঠাপনৰত্থূনিযেৰ ইধ দেসিতানি তংদেসনায এৰ অভিনিৰেসস্সাপি সিজ্ঝনতো. অনেকভেদেসু হি দেসিতেসু যস্মিং দেসিতে তদঞ্ঞেপি দেসিতা সিদ্ধা হোন্তি, তমেৰ দেসেতীতি দট্ঠব্বং. অভিনিৰেসপতিট্ঠাপনেসু চ অভিনিৰেসে দেসিতেপি পতিট্ঠাপনং ন সিজ্ঝতি অভিনিৰেসস্স পতিট্ঠাপনে অনিযমতো. অভিনিৰেসিনোপি হি কেচি পতিট্ঠাপেন্তি, কেচি ন পতিট্ঠাপেন্তি. পতিট্ঠাপনে পন দেসিতে অভিনিৰেসোপি সিজ্ঝতি পতিট্ঠাপনস্স অভিনিৰেসে নিযমতো. যো হি যত্থ পরে পতিট্ঠাপেতি, সোপি তমভিনিৰিসতীতি.

৩৬. তযিদন্তি এত্থ -সদ্দেন ‘‘সস্সতং অত্তানঞ্চ লোকঞ্চ পঞ্ঞপেন্তী’’তি এতস্স পরামসনন্তি আহ ‘‘তং ইদং চতুব্বিধম্পি দিট্ঠিগত’’ন্তি. ততোতি তস্মা পকারতো জাননত্তা. পরমৰজ্জতায অনেকৰিহিতানং অনত্থানং কারণভাৰতো দিট্ঠিযো এৰ ঠানা দিট্ঠিট্ঠানা. যথাহ ‘‘মিচ্ছাদিট্ঠিপরমাহং ভিক্খৰে, ৰজ্জং ৰদামী’’তি তদেৰত্থং সন্ধায ‘‘দিট্ঠিযোৰ দিট্ঠিট্ঠানা’’তি ৰুত্তং. দিট্ঠীনং কারণম্পি দিট্ঠিট্ঠানমেৰ দিট্ঠীনং উপ্পাদায সমুট্ঠানট্ঠেন. ‘‘যথাহা’’তিআদি পটিসম্ভিদাপাল়িযা (পটি. ম. ১.১২৪) সাধনং. তত্থ খন্ধাপি দিট্ঠিট্ঠানং আরম্মণট্ঠেন. ৰুত্তঞ্হি ‘‘রূপং অত্ততো সমনুপস্সতী’’তিআদি, (সং. নি. ৩.৮১) অৰিজ্জাপি উপনিস্সযাদিভাৰেন. যথাহ ‘‘অস্সুতৰা ভিক্খৰে, পুথুজ্জনো অরিযানং অদস্সাৰী অরিযধম্মস্স অকোৰিদো’’তিআদি (ম. নি. ১.২; পটি. ম. ১.১৩১) ফস্সোপি ফুসিত্ৰা গহণূপাযট্ঠেন. তথা হি ৰুত্তং ‘‘তদপি ফস্সপচ্চযা (দী. নি. ১.১১৮) ফুস্স ফুস্স পটিসংৰেদেন্তী’’তি (দী. নি. ১.১৪৪) সঞ্ঞাপি আকারমত্তগ্গহণট্ঠেন. ৰুত্তঞ্হেতং ‘‘সঞ্ঞানিদানা হি পপঞ্চসঙ্খা’’তি (সু. নি. ৮৮০; মহা. নি. ১০৯) পথৰিং পথৰিতো সঞ্ঞত্ৰা’’তি (ম. নি. ১.২) চ আদি. ৰিতক্কোপি আকারপরিৰিতক্কনট্ঠেন. তেন ৰুত্তং ‘‘তক্কঞ্চ দিট্ঠীসু পকপ্পযিত্ৰা, সচ্চং মুসাতি দ্ৰযধম্মমাহূ’’তি, (সু. নি. ৮৯২; মহানি. ১২১) ‘‘তক্কী হোতি ৰীমংসী’’তি (দী. নি. ১.৩৪) চ আদি. অযোনিসো মনসিকারোপি অকুসলানং সাধারণকারণট্ঠেন. তেনাহ ‘‘তস্স এৰং অযোনিসো মনসি করোতো ছন্নং দিট্ঠীনং অঞ্ঞতরা দিট্ঠি উপ্পজ্জতি. অত্থি মে অত্তা’তি ৰা অস্স সচ্চতো থেততো দিট্ঠিউপ্পজ্জতী’’তিআদি (ম. নি. ১.১৯) পাপমিত্তোপি দিট্ঠানুগতি আপজ্জনট্ঠেন. ৰুত্তম্পি চ ‘‘বাহিরং ভিক্খৰে, অঙ্গন্তি করিত্ৰা নাঞ্ঞং একঙ্গম্পি সমনুপস্স্সামি, যং এৰং মহতো অনত্থায সংৰত্ততি, যথযিদং ভিক্খৰে, পাপমিত্ততা’’তিআদি (অ. নি. ১.১১০) পরতোঘোসোপি দুরক্খাতধম্মস্সৰনট্ঠেন. তথা চেৰ ৰুত্তং ‘‘দ্ৰেমে ভিক্খৰে, পচ্চযা মিচ্ছাদিট্ঠিযা উপ্পাদায. কতমে দ্ৰে? পরতো চ ঘোসো, অযোনিসো চ মনসিকারো’’তিআদি (অ. নি. ২.১২৬) পরেহি সুতা, দেসিতা ৰা দেসনা পরতোঘোসো.

‘‘খন্ধা হেতূ’’তিআদিপাল়ি তদত্থৰিভাৰিনী. তত্থ জনকট্ঠেন হেতু, উপত্থম্ভকট্ঠেন পচ্চযো. উপাদাযাতি উপাদিযিত্ৰা, পটিচ্চাতি অত্থো. ‘‘উপ্পাদাযা’’তিপি পাঠো, উপ্পজ্জনাযাতি অত্থো. সমুট্ঠাতি এতেনাতি সমুট্ঠানং, খন্ধাদযো এৰ. ইধ পন সমুট্ঠানভাৰোযেৰ সমুট্ঠান-সদ্দেন ৰুত্তো ভাৰলোপত্তা, ভাৰপ্পধানত্তা চ. আদিন্না সকসন্তানে. পৰত্তিতা সপরসন্তানেসু. পর-সদ্দো অভিণ্হত্থোতি ৰুত্তং ‘‘পুনপ্পুন’’ন্তি. পরিনিট্ঠাপিতাতি ‘‘ইদমেৰ দস্সনং সচ্চং, অঞ্ঞং পন মোঘং তুচ্ছং মুসা’’তি অভিনিৰেসস্স পরিযোসানং মত্থকং পাপিতাতি অত্থো. আরম্মণৰসেনাতি অট্ঠসু দিট্ঠিট্ঠানেসু খন্ধে সন্ধাযাহ. পৰত্তনৰসেনাতি অৰিজ্জাফস্সসঞ্ঞাৰিতক্কাযোনিসোমনসিকারে. আসেৰনৰসেনাতি পাপমিত্তপরতোঘোসে. যদিপি সরূপত্থৰসেন ৰেৰচনং, সঙ্কেতত্থৰসেন পন এৰং ৰত্তব্বোতি দস্সেতুং ‘‘এৰংৰিধপরলোকা’’তি ৰুত্তং. যেন কেনচি হি ৰিসেসনেনেৰ ৰেৰচনং সাত্থকং সিযা. পরলোকো চ কম্মৰসেন অভিমুখো সম্পরেতি গচ্ছতি পৰত্ততি এত্থাতি অভিসম্পরাযোতি ৰুচ্চতি. ‘‘ইতি খো আনন্দ, কুসলানি সীলানি অনুপুব্বেন অগ্গায পরেন্তী’’তিআদীসু (অ. নি. ১০.২) ৰিয হি চুরাদিগণৰসেন পর-সদ্দং গতিযমিচ্ছন্তি সদ্দৰিদূ, অযমেত্থ অট্ঠকথাতো অপরো নযো.

এৰংগতিকাতি এৰংগমনা এৰংনিট্ঠা, এৰমনুযুঞ্জনেন ভিজ্জননস্সনপরিযোসানাতি অত্থো. গতি-সদ্দো চেত্থ ‘‘যেহি সমন্নাগতস্স মহাপুরিসস্স দ্ৰেৰ গতিযো ভৰন্তী’’তিআদীসু (দী. নি. ১.২৫৮; ২.৩৩, ৩৫; ৩.১৯৯, ২০০; ম. নি. ২.৩৮৪, ৩৯৭) ৰিয নিট্ঠানত্থো. ইদং ৰুত্তং হোতি – ইমে দিট্ঠিসঙ্খাতা দিট্ঠিট্ঠানা এৰং পরমত্থতো অসন্তং অত্তানং, সস্সতভাৰঞ্চ তস্মিং অজ্ঝারোপেত্ৰা গহিতা, পরামট্ঠা চ সমানা বাললপনাযেৰ হুত্ৰা যাৰ পণ্ডিতা ন সমনুযুঞ্জন্তি, তাৰ গচ্ছন্তি, পাতুভৰন্তি চ, পণ্ডিতেহি সমনুযুঞ্জিযমানা পন অনৰট্ঠিতৰত্থুকা অৰিমদ্দক্খমা সূরিযুগ্গমনে উস্সাৰবিন্দূ ৰিয, খজ্জোপনকা ৰিয চ ভিজ্জন্তি, ৰিনস্সন্তি চাতি.

তত্থাযং অনুযুঞ্জনে সঙ্খেপকথা – যদি হি পরেহি কপ্পিতো অত্তা লোকো ৰা সস্সতো সিযা, তস্স নিব্বিকারতায পুরিমরূপাৰিজহনতো কস্সচি ৰিসেসাধানস্স কাতুমসক্কুণেয্যতায অহিততো নিৰত্তনত্থং, হিতে চ পটিপজ্জনত্থং উপদেসো এৰ সস্সতৰাদিনো নিপ্পযোজনো সিযা, কথং ৰা তেন সো উপদেসো পৰত্তীযতি ৰিকারাভাৰতো. এৰঞ্চ সতি পরিকপ্পিতস্স অত্তনো অজটাকাসস্স ৰিয দানাদিকিরিযা, হিংসাদিকিরিযা চ ন সম্ভৰতি, তথা সুখস্স, দুক্খস্স চ অনুভৰননিবন্ধো এৰ সস্সতৰাদিনো ন যুজ্জতি কম্মবদ্ধাভাৰতো. জাতিআদীনঞ্চ অসম্ভৰতো ৰিমোক্খো ন ভৰেয্য, অথ পন ধম্মমত্তং তস্স উপ্পজ্জতি চেৰ ৰিনস্সতি চ, যস্স ৰসেনাযং কিরিযাদিৰোহারোতি ৰদেয্য, এৰম্পি পুরিমরূপাৰিজহনেন অৰট্ঠিতস্স অত্তনো ধম্মমত্তন্তি ন সক্কা সম্ভাৰেতুং, তে ৰা পনস্স ধম্মা অৰত্থাভূতা, তস্মা তস্স উপ্পন্না অঞ্ঞে ৰা সিযুং অনঞ্ঞে ৰা, যদি অঞ্ঞে, ন তাহি অৰত্থাহি তস্স উপ্পন্নাহিপি কোচি ৰিসেসো অত্থি, যাহি করোতি পটিসংৰেদেতি চৰতি উপ্পজ্জতি চাতি ইচ্ছিতং, এৰঞ্চ ধম্মকপ্পনাপি নিরত্থকা সিযা, তস্মা তদৰত্থো এৰ যথাৰুত্তদোসো, অথানঞ্ঞে, উপ্পাদৰিনাসৰন্তীহি অৰত্থাহি অনঞ্ঞস্স অত্তনো তাসং ৰিয উপ্পাদৰিনাসসব্ভাৰতো কুতো ভৰেয্য নিচ্চতাৰকাসো, তাসম্পি ৰা অত্তনো ৰিয নিচ্চতাপৰত্তি, তস্মা বন্ধৰিমোক্খানং অসম্ভৰো এৰাতি ন যুজ্জতিযেৰ সস্সতৰাদো, ন চেত্থ কোচি ৰাদী ধম্মানং সস্সতভাৰে পরিসুদ্দং যুত্তিং ৰত্তুং সমত্থো ভৰেয্য, যুত্তিরহিতঞ্চ ৰচনং ন পণ্ডিতানং চিত্তং আরাধেতি, তেনাৰোচুম্হ ‘‘যাৰ পণ্ডিতা ন সমনুযুঞ্জন্তি, তাৰ গচ্ছন্তি, পাতুভৰন্তি চা’’তি.

সকারণং সগতিকন্তি এত্থ সহ-সদ্দো ৰিজ্জমানত্থো ‘‘সলোমকো সপক্খকো’’তিআদীসু ৰিয, ন পন সমৰাযত্থো -সদ্দেন ‘‘তযিদং ভিক্খৰে, তথাগতো পজানাতী’’তি ৰুত্তস্স দিট্ঠিগতস্স সমুচ্চিনিতত্তা, ‘‘তঞ্চ তথাগতো পজানাতী’’তি ইমিনা চ কারণগতীনমেৰ পজাননভাৰেন ৰুত্তত্তা. ইদং ৰুত্তং হোতি – তযিদং ভিক্খৰে, কারণৰন্তং গতিৰন্তং দিট্ঠিগতং তথাগতো পজানাতি, ন কেৰলঞ্চ তদেৰ, অথ খো তস্স কারণগতিসঙ্খাতং তঞ্চ সব্বন্তি. ‘‘ততো…পে… পজানাতী’’তি ৰুত্তৰাক্যস্স অত্থং ৰুত্তনযেন সংৰণ্ণেতি ‘‘ততো চা’’তিআদিনা. সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণস্সেৰিধ ৰিভজনন্তি পকরণানুরূপমত্থং আহ ‘‘সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণঞ্চা’’তি, তস্মিং ৰা ৰুত্তে তদধিট্ঠানতো আসৰক্খযঞাণং, তদৰিনাভাৰতো ৰা সব্বম্পি দসবলাদিঞাণং গহিতমেৰাতিপি তদেৰ ৰুত্তং.

এৰংৰিধন্তি ‘‘সীলঞ্চা’’তিআদিনা এৰংৰুত্তপ্পকারং. পজানন্তোপীতি এত্থ পি-সদ্দেন, অপি-সদ্দেন ৰা ‘‘তঞ্চা’’তি ৰুত্ত চ-সদ্দস্স সম্ভাৰনত্থভাৰং দস্সেতি, তেন ততো দিট্টিগততো উত্তরিতরং সারভূতং সীলাদিগুণৰিসেসম্পি তথাগতো নাভিনিৰিসতি, কো পন ৰাদো ৰট্টামিসেতি সম্ভাৰেতি. ‘‘অহ’’ন্তি দিট্টিমানৰসেন পরামসনাকারদস্সনং. পজানামীতি এত্থ ইতি-সদ্দেন পকারত্থেন, নিদস্সনত্থেন ৰা. ‘‘মম’’ন্তি তণ্হাৰসেন পরামসনাকারং দস্সেতি. তণ্হাদিট্ঠিমানপরামাসৰসেনাতি তণ্হাদিট্ঠিমানসঙ্খাতপরামাসৰসেন. ধম্মসভাৰমতিক্কমিত্ৰা ‘‘অহং মম’’ন্তি পরতো অভূততো আমসনং পরামাসো, তণ্হাদযো এৰ. ন হি তং অত্থি, যং খন্ধেসু ‘‘অহ’’ন্তি ৰা ‘‘মম’’ন্তি ৰা গহেতব্বং সিযা, অপরামসতো অপরামসন্তস্স অস্স তথাগতস্স নিব্বুতি ৰিদিতাতি সম্বন্ধো. ‘‘অপরামসতো’’তি চেদং নিব্বুতিপৰেদনায (নিব্বুতিৰেদনস্স দী. নি. টী. ১.৩৬) হেতুগব্ভৰিসেসনং. ‘‘ৰিদিতা’’তি পদমপেক্খিত্ৰা কত্তরি সামিৰচনং. অপরামসতো পরামাসরহিতপটিপত্তিহেতু অস্স তথাগতস্স কত্তুভূতস্স নিব্বুতি অসঙ্খতধাতু ৰিদিতা, অধিগতাতি ৰা অত্থো. ‘‘অপরামসতো’’তি হেদং হেতুম্হি নিস্সক্কৰচনং.

‘‘অপরামাসপচ্চযা’’তি পচ্চত্তঞ্ঞেৰ পৰেদনায কারণদস্সনং. অস্সাতি কত্তারং ৰত্ৰাপি পচ্চত্তঞ্ঞেৰাতি ৰিসেসদস্সনত্থং পুন কত্তুৰচনন্তি আহ ‘‘সযমেৰ অত্তনাযেৰা’’তি. সযং, অত্তনাতি ৰা ভাৰনপুংসকং. নিপাতপদঞ্হেতং. ‘‘অপরামসতো’’তি ৰচনতো পরামাসানমেৰ নিব্বুতি ইধ দেসিতা, তংদেসনায এৰ তদঞ্ঞেসম্পি নিব্বুতিযা সিজ্ঝনতোতি দস্সেতি ‘‘তেসং পরামাসকিলেসান’’ন্তি ইমিনা, পরামাসসঙ্খাতানং কিলেসানন্তি অত্থো. অপিচ কামং ‘‘অপরামসতো’’তি ৰচনতো পরামাসানমেৰ নিব্বুতি ইধ দেসিতাতি ৰিঞ্ঞাযতি, তংদেসনায পন তদৰসেসানম্পি কিলেসানং নিব্বুতি দেসিতা নাম ভৰতি পহানেকট্ঠতাদিভাৰতো, তস্মা তেসম্পি নিব্বুতি নিদ্ধারেত্ৰা দস্সেতব্বাতি ৰুত্তং ‘‘তেসং পরামাসকিলেসান’’ন্তি, তণ্হাদিট্ঠিমানসঙ্খাতানং পরামাসানং, তদঞ্ঞেসঞ্চ কিলেসানন্তি অত্থো. গোবলীবদ্দনযো হেস. নিব্বুতীতি চ নিব্বাযনভূতা অসঙ্খতধাতু, তঞ্চ ভগৰা বোধিমূলেযেৰ পত্তো, তস্মা সা পচ্চত্তঞ্ঞেৰ ৰিদিতাতি.

যথাপটিপন্নেনাতি যেন পটিপন্নেন. তপ্পটিপত্তিং দস্সেতুং ‘‘তাসংযেৰ…পে… আদিমাহা’’তি অনুসন্ধিদস্সনং. কস্মা পন ৰেদনানঞ্ঞেৰ কম্মট্ঠানমাচিক্খতীতি আহ ‘‘যাসূ’’তিআদি, ইমিনা দেসনাৰিলাসং দস্সেতি. দেসনাৰিলাসপ্পত্তো হি ভগৰা দেসনাকুসলো খন্ধাযতনাদিৰসেন অনেকৰিধাসু চতুসচ্চদেসনাসু সম্ভৰন্তীসুপি দিট্ঠিগতিকা ৰেদনাসু মিচ্ছাপটিপত্তিযা দিট্ঠিগহনং পক্খন্দাতি দস্সনত্থং তথাপক্খন্দনমূলভূতা ৰেদনাযেৰ পরিঞ্ঞাভূমিভাৰেন উদ্ধরতীতি. ইধাতি ইমস্মিং ৰাদে. এৰং এত্থাতিপি. কম্মট্ঠানন্তি চতুসচ্চকম্মট্ঠানং. এত্থ হি ৰেদনাগহণেন গহিতা পঞ্চুপাদানক্খন্ধা দুক্খসচ্চং. ৰেদনানং সমুদযগ্গহণেন গহিতো অৰিজ্জাসমুদযো সমুদযসচ্চং, অত্থঙ্গমনিস্সরণপরিযাযেহি নিরোধসচ্চং, ‘‘যথাভূতং ৰিদিত্ৰা’’তি এতেন মগ্গসচ্চন্তি এৰং চত্তারি সচ্চানি ৰেদিতব্বানি. ‘‘যথাভূতং ৰিদিত্ৰা’’তি ইদং ৰিভজ্জব্যাকরণত্থপদন্তি তদত্থং ৰিভজ্জ দস্সেতুং ‘‘তত্থা’’তিআদি ৰুত্তং. ৰিসেসতো হি ‘‘অৰিজ্জাসমুদযা ৰেদনাসমুদযো’’তিআদিলক্খণানং ৰসেন সমুদযাদীসু অত্থো যথারহং ৰিভজ্জ দস্সেতব্বো. অৰিসেসতো পন ৰেদনায সমুদযাদীনি ৰিপস্সনাপঞ্ঞায আরম্মণপটিৰেধৰসেন, মগ্গপঞ্ঞায অসম্মোহপটিৰেধৰসেন জানিত্ৰা পটিৰিজ্ঝিত্ৰাতি অত্থো. পচ্চযসমুদযট্ঠেনাতি ‘‘ইমস্মিং সতি ইদং হোতি, ইমস্সুপ্পাদা ইদং উপ্পজ্জতী’’তি (ম. নি. ১.৪০৪; সং. নি. ২.২১; উদা. ১) ৰুত্তলক্খণেন অৰিজ্জাদীনং পচ্চযানং উপ্পাদেন চেৰ মগ্গেন অসমুগ্ঘাটেন চ. যাৰ হি মগ্গেন ন সমুগ্ঘাটীযতি, তাৰ পচ্চযোতি ৰুচ্চতি. নিব্বত্তিলক্খণন্তি উপ্পাদলক্খণং, জাতিন্তি অত্থো. পঞ্চন্নং লক্খণানন্তি এত্থ চ চতুন্নম্পি পচ্চযানং উপ্পাদলক্খণমেৰ অগ্গহেত্ৰা পচ্চযলক্খণম্পি গহেতব্বং সমুদযং পটিচ্চ তেসং যথারহং উপকারকত্তা. তথা চেৰ সংৰণ্ণিতং ‘‘মগ্গেন অসমুগ্ঘাটেন চা’’তি. পচ্চযনিরোধট্ঠেনাতি ‘‘ইমস্মিং নিরুদ্ধে ইদং নিরুদ্ধং হোতি, ইমস্স নিরোধা ইদং নিরুজ্ঝতী’’তি (ম. নি. ১.৪০৬; উদা. ৩; সং. নি. ২.৪১) ৰুত্তলক্খণেন অৰিজ্জাদীনং পচ্চযানং নিরোধেন চেৰ মগ্গেন সমুগ্ঘাটেন চ. ৰিপরিণামলক্খণন্তি নিরোধলক্খণং, ভঙ্গন্তি অত্থো. ৰযন্তি নিরোধং. ন্তি যস্মা পচ্চযভাৰসঙ্খাতহেতুতো. ৰেদনং পটিচ্চাতি পুরিমুপ্পন্নং আরম্মণাদিপচ্চযভূতং ৰেদনং লভিত্ৰা. সুখং সোমনস্সন্তি সুখঞ্চেৰ সোমনস্সঞ্চ. অযন্তি পুরিমৰেদনায যথারহং পচ্ছিমুপ্পন্নানং সুখসোমনস্সানং পচ্চযভাৰো. অস্সাদো নাম অস্সাদিতব্বোতি কত্ৰা.

অপরো নযো – ন্তি সুখং, সোমনস্সঞ্চ. অযন্তি চ নপুংসকলিঙ্গেন নিদ্দিট্ঠং সুখসোমনস্সমেৰ অস্সাদপদমপেক্খিত্ৰা পুল্লিঙ্গেন নিদ্দিসীযতি, ইমস্মিং পন ৰিকপ্পে সুখসোমনস্সানং উপ্পাদোযেৰ তেহি উপ্পাদৰন্তেহি নিদ্দিট্ঠো, সত্তিযা, সত্তিমতো চ অভিন্নত্তা. ন হি সুখসোমনস্সমন্তরেন তেসং উপ্পাদো লব্ভতি. ইতি পুরিমৰেদনং পটিচ্চ সুখসোমনস্সুপ্পাদোপি পুরিমৰেদনায অস্সাদো নাম অস্সাদীযতেতি কত্ৰা. অযঞ্হেত্থ সঙ্খেপত্থো – পুরিমমুপ্পন্নং ৰেদনং আরব্ভ সোমনস্সুপ্পত্তিযং যো পুরিমৰেদনায পচ্চযভাৰসঙ্খাতো অস্সাদেতব্বাকারো, সোমনস্সস্স ৰা উপ্পাদসঙ্খাতো তদস্সাদনাকারো, অযং পুরিমৰেদনায অস্সাদোতি. কথং পন ৰেদনং আরব্ভ সুখং উপ্পজ্জতি, ননু ফোট্ঠব্বারম্মণন্তি? চেতসিকসুখস্সেৰ আরব্ভ পৰত্তিযমধিপ্পেতত্তা নাযং দোসো. আরব্ভ পৰত্তিযঞ্হি ৰিসেসনমেৰ সোমনস্সগ্গহণং সোমনস্সং সুখন্তি যথা ‘‘রুক্খো সীসপা’’তি অঞ্ঞপচ্চযৰসেন উপ্পত্তিযং পন কাযিকসুখম্পি অস্সাদোযেৰ, যথালাভকথা ৰা এসাতি দট্ঠব্বং.

‘‘যা ৰেদনা অনিচ্চা’’তিআদিনা সত্তিমতা সত্তি নিদস্সিতা. তত্রাযমত্থো – যা ৰেদনা হুত্ৰা অভাৰট্ঠেন অনিচ্চা, উদযব্বযপটিপীল়নট্ঠেন দুক্খা, জরায, মরণেন চাতি দ্ৰিধা ৰিপরিণামেতব্বট্ঠেন ৰিপরিণামধম্মা. তস্সা এৰংভূতায অযং অনিচ্চদুক্খৰিপরিণামভাৰো ৰেদনায সব্বাযপিআদীনৰোতি. আদীনং পরমকারুঞ্ঞং ৰাতি পৰত্ততি এতস্মাতি হি আদীনৰো. অপিচআদীনং অতিৰিয কপণং পৰত্তনট্ঠেন কপণমনুস্সো আদীনৰো, অযম্পি এৰংসভাৰোতি তথা ৰুচ্চতি. সত্তিমতা হি সত্তি অভিন্না তদৰিনাভাৰতো.

এত্থ চ ‘‘অনিচ্চা’’তি ইমিনা সঙ্খারদুক্খতাৰসেন উপেক্খাৰেদনায, সব্বাসু ৰা ৰেদনাসুআদীনৰমাহ, ‘‘দুক্খা’’তি ইমিনা দুক্খদুক্খতাৰসেনদুক্খৰেদনায, ‘‘ৰিপরিণামধম্মা’’তি ইমিনা ৰিপরিণামদুক্খতাৰসেন সুখৰেদনায. অৰিসেসেন ৰা তীণিপি পদানি তিস্সন্নম্পি ৰেদনানং ৰসেন যোজেতব্বানি. ছন্দরাগৰিনযোতি ছন্দসঙ্খাতরাগৰিনযনং ৰিনাসো. ‘‘অত্থৰসা লিঙ্গৰিভত্তিৰিপরিণামো’’তি ৰচনতো যং ছন্দরাগপ্পহানন্তি যোজেতব্বং. পরিযাযৰচনমেৰিদং পদদ্ৰযং. যথাভূতং ৰিদিত্ৰাতি মগ্গস্স ৰুত্তত্তা মগ্গনিব্বানৰসেন ৰা যথাক্কমং যোজনাপি ৰট্টতি. ৰেদনাযাতি নিস্সক্কৰচনং. নিস্সরণন্তি নেক্খম্মং. যাৰ হি ৰেদনাপটিবদ্ধং ছন্দরাগং নপ্পজহতি, তাৰাযং পুরিসো ৰেদনায অল্লীনোযেৰ হোতি. যদা পন তং ছন্দরাগং পজহতি, তদাযং পুরিসো ৰেদনায নিস্সটো ৰিসংযুত্তো হোতি, তস্মা ছন্দরাগপ্পহানং ৰেদনায নিস্সরণং ৰুত্তং. তব্বচনেন পন ৰেদনাসহজাতনিস্সযারম্মণভূতা রূপারূপধম্মা গহিতা এৰ হোন্তীতিপি পঞ্চহি উপাদানক্খন্ধেহি নিস্সরণৰচনং সিদ্ধমেৰ. ৰেদনাসীসেন হি দেসনা আগতা, তত্থ পন কারণং হেট্ঠা ৰুত্তমেৰ. লক্খণহারৰসেনাপি অযমত্থো ৰিভাৰেতব্বো. ৰুত্তঞ্হি আযস্মতা মহাকচ্চানত্থেরেন

‘‘ৰুত্তম্হি একধম্মে, যে ধম্মা একলক্খণা কেচি;

ৰুত্তা ভৰন্তি সব্বো, সো হারো লক্খণো নামা’’তি. (নেত্তি. ৪৮৫);

কামুপাদানমূলকত্তা সেসুপাদানানং পহীনে চ কামুপাদানে উপাদানসেসাভাৰতো ‘‘ৰিগতছন্দরাগতায অনুপাদানো’’তি ৰুত্তং, এতেন ‘‘অনুপাদাৰিমুত্তো’’তি এতস্সত্থং সঙ্খেপেন দস্সেতি. ইদং ৰুত্তং হোতি – ৰিগতছন্দরাগতায অনুপাদানো, অনুপাদানত্তা চ অনুপাদাৰিমুত্তোতি. তমত্থং ৰিত্থারেতুং, সমত্থেতুং ৰা ‘‘যস্মি’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ যস্মিং উপাদানেতি সেসুপাদানমূলভূতে কামুপাদানে. তস্সাতি কামুপাদানস্স. অনুপাদিযিত্ৰাতি ছন্দরাগৰসেন অনাদিযিত্ৰা, এতেন ‘‘অনুপাদাৰিমুত্তো’’তি পদস্স য-কারলোপেন সমাসভাৰং, ব্যাসভাৰং ৰা দস্সেতি.

৩৭. ‘‘ইমে খো’’তিআদি যথাপুট্ঠস্স ধম্মস্স ৰিস্সজ্জিতভাৰেন নিগমনৰচনং, ‘‘পজানাতী’’তি ৰুত্তপজাননমেৰ চ ইম-সদ্দেন নিদ্দিট্ঠন্তি দস্সেতুং ‘‘যে তে’’তিআদিমাহ. যে তে সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণধম্মে…পে… অপুচ্ছিং, যেহি সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণধম্মেহি…পে… ৰদেয্যুং, তঞ্চ…পে… পজানাতীতি এৰং নিদ্দিট্ঠা ইমে সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণধম্মা গম্ভীরা…পে… পণ্ডিতৰেদনীযা চাতি ৰেদিতব্বাতি যোজনা. ‘‘এৰ’’ন্তিআদি পিণ্ডত্থদস্সনং. তত্থ কিঞ্চাপি ‘‘অনুপাদাৰিমুত্তো ভিক্খৰে, তথাগতো’’তি ইমিনা অগ্গমগ্গফলুপ্পত্তিং দস্সেতি, ‘‘ৰেদনানং, সমুদযঞ্চা’’তিআদিনা চ চতুসচ্চকম্মট্ঠানং. তথাপি যস্সা ধম্মধাতুযা সুপ্পটিৰিদ্ধত্তা ইমং দিট্ঠিগতং সকারণং সগতিকং পভেদতো ৰিভজিতুং সমত্থো হোতি, তস্সা পদট্ঠানেন চেৰ সদ্ধিং পুব্বভাগপটিপদায উপ্পত্তিভূমিযা চ তদেৰ পাকটতরং কত্তুকামো ধম্মরাজা এৰং দস্সেতীতি ৰুত্তং ‘‘তদেৰ নিয্যাতিত’’ন্তি, নিগমিতং নিট্ঠাপিতন্তি অত্থো. অন্তরাতি পুচ্ছিতৰিস্সজ্জিতধম্মদস্সনৰচনানমন্তরা দিট্ঠিযো ৰিভত্তা তস্স পজাননাকারদস্সনৰসেনাতি অত্থো.

পঠমভাণৰারৰণ্ণনায লীনত্থপ্পকাসনা.

একচ্চসস্সতৰাদৰণ্ণনা

৩৮. ‘‘একচ্চসস্সতিকা’’তি তদ্ধিতপদং সমাসপদেন ৰিভাৰেতুং ‘‘একচ্চসস্সতৰাদা’’তি ৰুত্তং. সত্তেসু, সঙ্খারেসু চ একচ্চং সস্সতমেতস্সাতি একচ্চসস্সতো, ৰাদো, সো এতেসন্তি একচ্চসস্সতিকা তদ্ধিতৰসেন, সমাসৰসেন পন একচ্চসস্সতো ৰাদো এতেসন্তি একচ্চসস্সতৰাদা. এস নযো একচ্চঅসস্সতিকপদেপি. ননু চ ‘‘একচ্চসস্সতিকা’’তি ৰুত্তে তদঞ্ঞেসং একচ্চঅসস্সতিকভাৰসন্নিট্ঠানং সিদ্ধমেৰাতি? সচ্চং অত্থতো, সদ্দতো পন অসিদ্ধমেৰ তস্মা সদ্দতো পাকটতরং কত্ৰা দস্সেতুং তথা ৰুত্তং. ন হি ইধ সাৰসেসং কত্ৰা ধম্মং দেসেতি ধম্মস্সামী. ‘‘ইস্সরো নিচ্চো, অঞ্ঞে সত্তা অনিচ্চা’’তি এৰংপৰত্তৰাদা সত্তেকচ্চসস্সতিকা সেয্যথাপি ইস্সরৰাদা. তথা ‘‘নিচ্চো ব্রহ্মা, অঞ্ঞে অনিচ্চা’’তি এৰংপৰত্তৰাদাপি. ‘‘পরমাণৰো নিচ্চা, দ্ৰিঅণুকাদযো অনিচ্চা’’তি (ৰিসিসিকদস্সনে সত্তমপরিচ্ছেদে পঠমকণ্ডে পস্সিতব্বং) এৰংপৰত্তৰাদা সঙ্খারেকচ্চসস্সতিকা সেয্যথাপি কাণাদা. তথা ‘‘চক্খাদযো অনিচ্চা, ৰিঞ্ঞাণং নিচ্চ’’ন্তি (ন্যাযদস্সনে, ৰিসেসিকদস্সনে চ পস্সিতব্বং) এৰংপৰত্তৰাদাপি. ইধাতি ‘‘একচ্চসস্সতিকা’’তি ইমস্মিং পদে, ইমিস্সা ৰা দেসনায. গহিতাতি ৰুত্তা, দেসিতব্বভাৰেন ৰা দেসনাঞাণেন সমাদিন্না তথা চেৰ দেসিতত্তা. তথা হি ইধ পুরিমকা তযো ৰাদা সত্তৰসেন, চতুত্থো সঙ্খারৰসেন দেসিতো. ‘‘সঙ্খারেকচ্চসস্সতিকা’’তি ইদং পন তেহি সস্সতভাৰেন গয্হমানানং ধম্মানং যাথাৰসভাৰদস্সনৰসেন ৰুত্তং, ন পন একচ্চসস্সতিকমতদস্সনৰসেন. তস্স হি সস্সতাভিমতং অসঙ্খতমেৰাতি লদ্ধি. তেনেৰাহ পাল়িযং ‘‘চিত্তন্তি ৰা…পে… ঠস্সতী’’তি. ন হি যস্স সভাৰস্স পচ্চযেহি অভিসঙ্খতভাৰং পটিজানাতি, তস্সেৰ নিচ্চধুৰাদিভাৰো অনুম্মত্তকেন সক্কা পটিজানিতুং, এতেন চ ‘‘উপ্পাদৰযধুৰতাযুত্তা সভাৰা সিযা নিচ্চা, সিযা অনিচ্চা, সিযা ন ৰত্তব্বা’’তিআদিনা (দী. নি. টী. ১.৩৮) পৰত্তসত্তভঙ্গৰাদস্স অযুত্ততা ৰিভাৰিতা হোতি.

তত্রাযং অযুত্ততাৰিভাৰনা – যদি হি ‘‘যেন সভাৰেন যো ধম্মো অত্থীতি ৰুচ্চতি, তেনেৰ সভাৰেন সো ধম্মো নত্থী’’তি ৰুচ্চেয্য, সিযা অনেকন্তৰাদো. অথ অঞ্ঞেন, ন সিযা অনেকন্তৰাদো. ন চেত্থ দেসন্তরাদিসম্বন্ধভাৰো যুত্তো ৰত্তুং তস্স সব্বলোকসিদ্ধত্তা, ৰিৰাদাভাৰতো চ. যে পন ৰদন্তি ‘‘যথা সুৰণ্ণঘটেন মকুটে কতে ঘটভাৰো নস্সতি, মকুটভাৰো উপ্পজ্জতি, সুৰণ্ণভাৰো তিট্ঠতিযেৰ, এৰং সব্বসভাৰানং কোচি ধম্মো নস্সতি, কোচি ধম্মো উপ্পজ্জতি, সভাৰো এৰ তিট্ঠতী’’তি. তে ৰত্তব্বা ‘‘কিং তং সুৰণ্ণং, যং ঘটে, মকুটে চ অৰট্ঠিতং, যদি রূপাদি, সো সদ্দো ৰিয অনিচ্চো. অথ রূপাদিসমূহো সম্মুতিমত্তং, ন তস্স অত্থিতা ৰা নত্থিতা ৰা নিচ্চতা ৰা লব্ভতী’’তি, তস্মা অনেকন্তৰাদো ন সিযা. ধম্মানঞ্চ ধম্মিনো অঞ্ঞথানঞ্ঞথা চ পৰত্তিযং দোসো ৰুত্তোযেৰ সস্সতৰাদৰিচারণাযং. তস্মা সো তত্থ ৰুত্তনযেন ৰেদিতব্বো. অপিচ ন নিচ্চানিচ্চনৰত্তব্বরূপো অত্তা, লোকো চ পরমত্থতো ৰিজ্জমানতাপরিজাননতো যথা নিচ্চাদীনং অঞ্ঞতরং রূপং, যথা ৰা দীপাদযো. ন হি রূপাদীনং উদযব্বযসভাৰানং নিচ্চানিচ্চনৰত্তব্বসভাৰতা সক্কা ৰিঞ্ঞাতুং, জীৰস্স চ নিচ্চাদীসু অঞ্ঞতরং রূপং সিযাতি, এৰং সত্তভঙ্গো ৰিয সেসভঙ্গানম্পি অসম্ভৰোযেৰাতি সত্তভঙ্গৰাদস্স অযুত্ততা ৰেদিতব্বা (দী. নি. টী. ১.৩৮).

ননু চ ‘‘একচ্চে ধম্মা সস্সতা, একচ্চে অসস্সতা’’তি এতস্মিং ৰাদে চক্খাদীনং অসস্সতভাৰসন্নিট্ঠানং যথাসভাৰাৰবোধো এৰ, অথ এৰংৰাদীনং কথং মিচ্ছাদস্সনং সিযাতি, কো ৰা এৰমাহ ‘‘চক্খাদীনং অসস্সতভাৰসন্নিট্ঠানং মিচ্ছাদস্সন’’ন্তি? অসস্সতেসুযেৰ পন কেসঞ্চি ধম্মানং সস্সতভাৰসন্নিট্ঠানং ইধ মিচ্ছাদস্সনন্তি গহেতব্বং, তেন পন একৰাদে পৰত্তমানেন চক্খাদীনং অসস্সতভাৰাৰবোধো ৰিদূসিতো সংসট্ঠভাৰতো ৰিসসংসট্ঠো ৰিয সপ্পিপিণ্ডো, ততো চ তস্স সকিচ্চকরণাসমত্থতায সম্মাদস্সনপক্খে ঠপেতব্বতং নারহতীতি. অসস্সতভাৰেন নিচ্ছিতাপি ৰা চক্খুআদযো সমারোপিতজীৰসভাৰা এৰ দিট্ঠিগতিকেহি গয্হন্তীতি তদৰবোধস্স মিচ্ছাদস্সনভাৰো ন সক্কা নিৰারেতুং. তেনেৰাহ পাল়িযং ‘‘চক্খুং ইতিপি…পে… কাযো ইতিপি অযং অত্তা’’তিআদি. এৰঞ্চ কত্ৰা অসঙ্খতায, সঙ্খতায চ ধাতুযা ৰসেন যথাক্কমং ‘‘একচ্চে ধম্মা সস্সতা, একচ্চে অসস্সতা’’তি এৰংপৰত্তো ৰিভজ্জৰাদোপি একচ্চসস্সতৰাদোযেৰ ভৰেয্যাতি এৰম্পকারা চোদনা অনৰকাসা হোতি অৰিপরীতধম্মসভাৰপটিপত্তিভাৰতো. অৰিপরীতধম্মসভাৰপটিপত্তিযেৰ হেস ৰুত্তনযেন অসংসট্ঠত্তা, অনারোপিতজীৰসভাৰত্তা চ.

এত্থাহ – পুরিমস্মিম্পিসস্সতৰাদে অসস্সতানং ধম্মানং ‘‘সস্সতা’’তি গহণং ৰিসেসতো মিচ্ছাদস্সনং ভৰতি. সস্সতানং পন ‘‘সস্সতা’’তি গাহো ন মিচ্ছাদস্সনং যথাসভাৰগ্গাহভাৰতো. এৰঞ্চ সতি ইমস্স ৰাদস্স ৰাদন্তরতা ন ৰত্তব্বা, ইধ ৰিয পুরিমেপি একচ্চেস্ৰেৰ ধম্মেসু সস্সতগ্গাহসম্ভৰতোতি, ৰত্তব্বাযেৰ অসস্সতেস্ৰেৰ ‘‘কেচিদেৰ ধম্মা সস্সতা, কেচি অসস্সতা’’তি পরিকপ্পনাৰসেন গহেতব্বধম্মেসু ৰিভাগপ্পৰত্তিযা ইমস্স ৰাদস্স দস্সিতত্তা. ননু চ একদেসস্স সমুদাযন্তোগধত্তা অযং সপ্পদেসসস্সতগ্গাহো পুরিমস্মিং নিপ্পদেসসস্সতগ্গাহে সমোধানং গচ্ছেয্যাতী? তথাপি ন সক্কা ৰত্তুং ৰাদী তব্বিসযৰিসেসৰসেন ৰাদদ্ৰযস্স পৰত্তত্তা. অঞ্ঞে এৰ হি দিট্ঠিগতিকা ‘‘সব্বে ধম্মা সস্সতা’’তি অভিনিৰিট্ঠা, অঞ্ঞে ‘‘একচ্চেৰ সস্সতা, একচ্চে অসস্সতা’’তি. সঙ্খারানং অনৰসেসপরিযাদানং, একদেসপরিগ্গহো চ ৰাদদ্ৰযস্স পরিব্যত্তোযেৰ. কিঞ্চ ভিয্যো – অনেকৰিধসমুস্সযে, একৰিধসমুস্সযে চ খন্ধপবন্ধেন অভিনিৰেসভাৰতো তথা ন সক্কা ৰত্তুং. চতুব্বিধোপি হি সস্সতৰাদী জাতিৰিসেসৰসেন নানাৰিধরূপকাযসন্নিস্সযে এৰ অরূপধম্মপুঞ্জে সস্সতাভিনিৰেসী জাতো অভিঞ্ঞাণেন, অনুস্সৰাদীহি চ রূপকাযভেদগহণতো. তথা চ ৰুত্তং ‘‘ততো চুতো অমুত্র উদপাদি’’ন্তি, (দী. নি. ১.২৪৪; ম. নি. ১.১৪৮; পারা. ১২) ‘‘চৰন্তি উপপজ্জন্তী’’তি (দী. নি. ১.২৫৫; ম. নি. ১.১৪৮; পারা. ১২) চ আদি. ৰিসেসলাভী পন একচ্চসস্সতিকো অনুপধারিতভেদসমুস্সযে ধম্মপবন্ধে সস্সতাকারগহণেন অভিনিৰেসং জনেসি একভৰপরিযাপন্নখন্ধসন্তানৰিসযত্তা তদভিনিৰেসস্স. তথা হি তীসুপি ৰাদেসু ‘‘তং পুব্বেনিৰাসং অনুস্সরতি, ততো পরং নানুস্সরতী’’তি এত্তকমেৰ ৰুত্তং. তক্কীনং পন উভিন্নম্পি সস্সতেকচ্চসস্সতৰাদীনং সস্সতাভিনিৰেসৰিসেসো রূপারূপধম্মৰিসযতায সুপাকটোযেৰাতি.

৩৯. সংৰট্টট্ঠাযীৰিৰট্টৰিৰট্টট্ঠাযীসঙ্খাতানং তিণ্ণম্পি অসঙ্খ্যেয্যকপ্পানমতিক্কমেন পুন সংৰট্টনতো, অদ্ধা-সদ্দস্স চ কালপরিযাযত্তা এৰং ৰুত্তন্তি আহ ‘‘দীঘস্সা’’তিআদি. অতিক্কম্ম অযনং পৰত্তনং অচ্চযো. অনেকত্থত্তা ধাতূনং, উপসগ্গৰসেন চ অত্থৰিসেসৰাচকত্তা সং-সদ্দেন যুত্তো ৰট্ট-সদ্দো ৰিনাসৰাচীতি ৰুত্তং ‘‘ৰিনস্সতী’’তি, ৰতু-সদ্দো ৰা গতিযমেৰ. সঙ্খযত্থজোতকেন পন সং-সদ্দেন যুত্তত্তা তদত্থসম্বন্ধনেন ৰিনাসত্থো লব্ভতীতি দস্সেতি ‘‘ৰিনস্সতী’’তি ইমিনা. সঙ্খযৰসেন ৰত্ততীতি হি সদ্দতো অত্থো, ত-কারস্স চেত্থ ট-কারাদেসো. ৰিপত্তিকরমহামেঘসমুপ্পত্তিত্তো হি পট্ঠায যাৰ অণুসহগতোপি সঙ্খারো ন হোতি, তাৰ লোকো সংৰট্টতীতি ৰুচ্চতি. পাল়িযং লোকোতি পথৰীআদিভাজনলোকো অধিপ্পেতো তদৰসেসস্স বাহুল্লতো, তদেৰ সন্ধায ‘‘যেভুয্যেনা’’তি ৰুত্তন্তি দস্সেতি ‘‘যে’’তিআদিনা. উপরিব্রহ্মলোকেসূতি আভস্সরভূমিতো উপরিভূমীসু. অগ্গিনা কপ্পৰুট্ঠানঞ্হি ইধাধিপ্পেতং, তেনেৰাহ পাল়িযং ‘‘আভস্সরসংৰত্তনিকা হোন্তী’’তি. কস্মা তদেৰ ৰুত্তন্তি চে? তস্সেৰ বহুলং পৰত্তনতো. অযঞ্হি ৰারনিযমো –

‘‘সত্তসত্তগ্গিনা ৰারা, অট্ঠমে অট্ঠমে দকা;

চতুসট্ঠি যদা পুণ্ণা, একো ৰাযুৰরো সিযা’’তি. (অভিধম্মত্থৰিভাৰনীটীকায পঞ্চমপরিচ্ছেদৰণ্ণনাযম্পি);

আরুপ্পেসু ৰাতি এত্থ ৰিকপ্পনত্থেন ৰা-সদ্দেন সংৰট্টমানলোকধাতূহি অঞ্ঞলোকধাতূসু ৰাতি ৰিকপ্পেতি. ন হি সব্বে অপাযসত্তা তদা রূপারূপভৰেসু উপ্পজ্জন্তীতি সক্কা ৰিঞ্ঞাতুং অপাযেসু দীঘতরাযুকানং মনুস্সলোকূপপত্তিযা অসম্ভৰতো, মনুস্সলোকূপপত্তিঞ্চ ৰিনা তদা তেসং তত্রূপপত্তিযা অনুপপত্তিতো. নিযতমিচ্ছাদিট্ঠিকোপি হি সংৰট্ঠমানে কপ্পে নিরযতো ন মুচ্চতি, পিট্ঠিচক্কৰাল়েযেৰ নিব্বত্ততীতি অট্ঠকথাসু (অ. নি. অট্ঠ. ১.৩১১) ৰুত্তং. সতিপি সব্বসত্তানং পুঞ্ঞাপুঞ্ঞাভিসঙ্খারমনসা নিব্বত্তভাৰে বাহিরপচ্চযেহি ৰিনা মনসাৰ নিব্বত্তত্তা রূপাৰচরসত্তা এৰ ‘‘মনোমযা’’তি ৰুচ্চন্তি, ন পন বাহিরপচ্চযপটিযত্তা তদঞ্ঞেতি দস্সেতুং ‘‘মনেন নিব্বত্তত্তা মনোমযা’’তি আহ. যদেৰং কামাৰচরসত্তানম্পি ওপপাতিকানং মনোমযভাৰো আপজ্জতীতি? নাপজ্জতি, অধিচিত্তভূতেন অতিসযমনসা নিব্বত্তসত্তেসুযেৰ মনোমযৰোহারতোতি দস্সেন্তেন ঝান-সদ্দেন ৰিসেসেত্ৰা ‘‘ঝানমনেনা’’তি ৰুত্তং. এৰম্পি অরূপাৰচরসত্তানং মনোমযভাৰো আপজ্জতীতি? ন তত্থ বাহিরপচ্চযেহি নিব্বত্তেতব্বতাসঙ্কায অভাৰেন মনসা এৰ নিব্বত্তাতি অৰধারণাসম্ভৰতো. নিরুল়্হোৰাযং লোকে মনোমযৰোহারো রূপাৰচরসত্তেসু. তথা হি অন্নমযো পানমযো মনোমযো আনন্দমযো ৰিঞ্ঞাণমযোতি পঞ্চধা অত্তানং ৰেদৰাদিনো পরিকপ্পেন্তি. উচ্ছেদৰাদেপি ৰক্খতি ‘‘দিব্বো রূপী মনোমযো’’তি, (দী. নি. ১.৮৭) তে পন ঝানানুভাৰতো পীতিভক্খা সযংপভা অন্তলিক্খচরাতি আহ ‘‘পীতি তেস’’ন্তিআদি, তেসং অত্তনোৰ পভা অত্থীতি অত্থো. সোভনা ৰা ঠাযী সভা এতেসন্তি সুভট্ঠাযিনোতিপি যুজ্জতি. উক্কংসেনাতি আভস্সরে সন্ধায ৰুত্তং. পরিত্তাভাপ্পমাণাভা পন দ্ৰে, চত্তারো চ কপ্পে তিট্ঠন্তি. অট্ঠ কপ্পেতি চতুন্নমসঙ্খ্যেয্যকপ্পানং সমুদাযভূতে অট্ঠ মহাকপ্পে.

৪০. ৰিনাসৰাচীযেৰ ৰট্ট-সদ্দো পটিসেধজোতকেন উপসগ্গেন যুত্তত্তা সণ্ঠাহনত্থঞাপকোতি আহ ‘‘সণ্ঠাতী’’তি, অনেকত্থত্তা ৰা ধাতূনং নিব্বত্ততি, ৰড্ঢতীতি ৰা অত্থো. সম্পত্তিমহামেঘসমুপ্পত্তিতো হি পট্ঠায পথৰীসন্ধারকুদকতংসন্ধারকৰাযুআদীনং সমুপ্পত্তিৰসেন যাৰ চন্দিমসূরিযানং পাতুভাৰো, তাৰ লোকো ৰিৰট্টতীতি ৰুচ্চতি. পকতিযাতি সভাৰেন, তস্স ‘‘সুঞ্ঞ’’ন্তি ইমিনা সম্বন্ধো. তথাসুঞ্ঞতায কারণমাহ ‘‘নিব্বত্তসত্তানং নত্থিতাযা’’তি. পুরিমতরং অঞ্ঞেসং সত্তানমনুপ্পন্নত্তাতি ভাৰো, তেন যথা একচ্চানি ৰিমানানি তত্থ নিব্বত্তসত্তানং ছড্ডিতত্তা সুঞ্ঞানি, ন এৰমিদন্তি দস্সেতি.

অপরো নযো – সককম্মস্স পঠমং করণং পকতি, তায নিব্বত্তসত্তানন্তি সম্বন্ধো, তেন যথা এতস্স অত্তনো কম্মবলেন পঠমং নিব্বত্তি, ন এৰং অঞ্ঞেসং তস্স পুরিমতরং, সমানকালে ৰা নিব্বত্তি অত্থি, তথা নিব্বত্তসত্তানং নত্থিতায সুঞ্ঞমিদন্তি দস্সেতি. ব্রহ্মপারিসজ্জব্রহ্মপুরোহিতমহাব্রহ্মানো ইধ ব্রহ্মকাযিকা, তেসং নিৰাসতায ভূমিপি ‘‘ব্রহ্মকাযিকা’’তি ৰুত্তা, ব্রহ্মকাযিকভূমীতি পন পাঠেব্রহ্মকাযিকানং সম্বন্ধিনী ভূমীতি অত্থো. কত্তা সযং কারকো. কারেতা পরেসং আণাপকো. ৰিসুদ্ধিমগ্গে পুব্বেনিৰাসঞাণকথাযং (ৰিসুদ্ধি. ২.৪০৮) ৰুত্তনযেন, এতেন নিব্বত্তক্কমং কম্মপচ্চযউতুসমুট্ঠানভাৰে চ কারণং দস্সেতি. কম্মং উপনিস্সযভাৰেন পচ্চযো এতিস্সাতি কম্মপচ্চযা. অথ ৰা তত্থ নিব্বত্তসত্তানং ৰিপচ্চনককম্মস্স সহকারীকারকভাৰতো কম্মস্স পচ্চযাতি কম্মপচ্চযা. উতু সমুট্ঠানমেতিস্সাতি উতুসমুট্ঠানা. ‘‘কম্মপচ্চযউতুসমুট্ঠানা’’তিপি সমাসৰসেন পাঠো কম্মসহাযো পচ্চযো, ৰুত্তনযেন ৰা কম্মস্স সহাযভূতো পচ্চযোতি কম্মপচ্চযো, সো এৰ উতু তথা, সোৰ সমুট্ঠানমেতিস্সাতি কম্মপচ্চযউতুসমুআনা. রতনভূমীতি উক্কংসগতপুঞ্ঞকম্মানুভাৰতো রতনভূতা ভূমি, ন কেৰলং ভূমিযেৰ, অথ খো তপ্পরিৰারাপীতি আহ ‘‘পকতী’’তিআদি. পকতিনিব্বত্তট্ঠানেতি পুরিমকপ্পেসু পুরিমকানং নিব্বত্তট্ঠানে. এত্থাতি ‘‘ব্রহ্মৰিমান’’ন্তি ৰুত্তায ব্রহ্মকাযিকভূমিযা. সামঞ্ঞৰিসেসৰসেন চেতং আধারদ্ৰযং. কথং পণীতায দুতিযজ্ঝানভূমিযা ঠিতানং হীনায পঠমজ্ঝানভূমিযা উপপত্তি হোতীতি আহ ‘‘অথ সত্তান’’ন্তিআদি, নিকন্তিৰসেন পঠমজ্ঝানং ভাৰেত্ৰাতি ৰুত্তং হোতি, পকতিযা সভাৰেন নিকন্তি তণ্হা উপ্পজ্জতীতি সম্বন্ধো. ৰসিতট্ঠানেতি ৰুত্থপুব্বট্ঠানে. ততো ওতরন্তীতি উপপত্তিৰসেন দুতিযজ্ঝানভূমিতো পঠমজ্ঝানভূমিং অপসক্কন্তি, গচ্ছন্তীতি অত্থো. অপ্পাযুকেতি যং উল়ারপুঞ্ঞকম্মং কতং, তস্স উপজ্জনারহৰিপাকপবন্ধতো অপ্পপরিমাণাযুকে. তস্স দেৰলোকস্সাতি তস্মিং দেৰলোকে, নিস্সযৰসেন ৰা সম্বন্ধনিদ্দেসো. আযুপ্পমাণেনেৰাতি পরমাযুপ্পমাণেনেৰ. পরিত্তন্তি অপ্পকং. অন্তরাৰ চৰন্তীতি রাজকোট্ঠাগারে পক্খিত্ততণ্ডুলনাল়ি ৰিয পুঞ্ঞক্খযা হুত্ৰা সককম্মপ্পমাণেন তস্স দেৰলোকস্স পরমাযুঅন্তরা এৰ চৰন্তি.

কিং পনেতং পরমাযু নাম, কথং ৰা তং পরিচ্ছিন্নপ্পমাণন্তি? ৰুচ্চতে – যো তেসং তেসং সত্তানং তস্মিং তস্মিং ভৰৰিসেসে ৰিপাকপ্পবন্ধস্স ঠিতিকালনিযমো পুরিমসিদ্ধভৰপত্থনূপনিস্সযৰসেন সরীরাৰযৰৰণ্ণসণ্ঠানপ্পমাণাদিৰিসেসা ৰিয তংতংগতিনিকাযাদীসু যেভুয্যেন নিযতপরিচ্ছেদো হোতি, গব্ভসেয্যককামাৰচরদেৰরূপাৰচরসত্তানং সুক্কসোণিতাদিউতুভোজনাদিউতুআদিপচ্চযুপ্পন্নপচ্চযূপত্থম্ভিতো চ, সো আযুহেতুকত্তা কারণূপচারেন আযু, উক্কংসপরিচ্ছেদৰসেন পরমাযূতি চ ৰুচ্চতি. যথাসকং খণমত্তাৰট্ঠাযীনম্পি হি অত্তনা সহজাতানং রূপারূপধম্মানং ঠপনাকারৰুত্তিতায পৰত্তকানি রূপারূপজীৰিতিন্দ্রিযানি ন কেৰলং নেসং খণট্ঠিতিযা এৰ কারণভাৰেন অনুপালকানি, অথ খো যাৰ ভঙ্গুপচ্ছেদা [ভৰঙ্গুপচ্ছেদা (দী. নি. টী. ১.৪০)] অনুপবন্ধস্স অৰিচ্ছেদহেতুভাৰেনাপি. তস্মা চেস আযুহেতুকোযেৰ, তং পন দেৰানং, নেরযিকানঞ্চ যেভুয্যেন নিযতপরিচ্ছেদং, উত্তরকুরুকানং পন একন্তনিযতপরিচ্ছেদমেৰ. অৰসিট্ঠমনুস্সপেততিরচ্ছানগতানং পন চিরট্ঠিতিসংৰত্তনিককম্মবহুলে কালে তংকম্মসহিতসন্তানজনিতসুক্কসোণিতপচ্চযানং, তম্মূলকানঞ্চ চন্দিমসূরিযসমৰিসমপরিৰত্তনাদিজনিতউতুআহারাদিসমৰিসমপচ্চযানং ৰসেন চিরাচিরকালতায অনিযতপরিচ্ছেদং, তস্স চ যথা পুরিমসিদ্ধভৰপত্থনাৰসেন তংতংগতিনিকাযাদীসু ৰণ্ণসণ্ঠানাদিৰিসেসনিযমো সিদ্ধো, দস্সনানুস্সৰাদীহি তথাযেৰ আদিতো গহণসিদ্ধিযা, এৰং তাসু তাসু উপপত্তীসু নিব্বত্তসত্তানং যেভুয্যেন সমপ্পমাণং ঠিতিকালং দস্সনানুস্সৰেহি লভিত্ৰা তং পরমতং অজ্ঝোসায পৰত্তিতভৰপত্থনাৰসেন আদিতো পরিচ্ছেদনিযমো ৰেদিতব্বো.

যস্মা পন কম্মং তাসু তাসু উপপত্তীসু যথা তংতংউপপত্তিনিস্সিতৰণ্ণাদিনিব্বত্তনে সমত্থং, এৰং নিযতাযুপরিচ্ছেদাসু উপপত্তীসু পরিচ্ছেদাতিক্কমেন ৰিপাকনিব্বত্তনে সমত্থং ন হোতি, তস্মা ৰুত্তং ‘‘আযুপ্পমাণেনেৰ চৰন্তী’’তি. যস্মা পন উপত্থম্ভকপচ্চযসহাযেহি অনুপালকপচ্চযেহি উপাদিন্নকক্খন্ধানং পৰত্তেতব্বাকারো অত্থতো পরমাযুকস্স হোতি যথাৰুত্তপরিচ্ছেদানতিক্কমনতো, তস্মা সতিপি কম্মাৰসেসে ঠানং ন সম্ভৰতি, তেন ৰুত্তং ‘‘অত্তনো পুঞ্ঞবলেন ঠাতুং ন সক্কোন্তী’’তি. ‘‘আযুক্খযা ৰা পুঞ্ঞক্খযা ৰা আভস্সরকাযা চৰিত্ৰা’’তি ৰচনতো পনেত্থ কামাৰচরদেৰানং ৰিয ব্রহ্মকাযিকানম্পি যেভুয্যেনেৰ নিযতাযুপরিচ্ছেদভাৰো ৰেদিতব্বো. তথা হি দেৰলোকতো দেৰপুত্তা আযুক্খযেন পুঞ্ঞক্খযেন আহারক্খযেন কোপেনাতি চতূহি কারণেহি চৰন্তীতি অট্ঠকথাসু (ধ. প. অট্ঠ. ১.অপ্পমাদৰগ্গে) ৰুত্তং. কপ্পং ৰা উপড্ঢকপ্পং ৰাতি এত্থ অসঙ্খ্যেয্যকপ্পো অধিপ্পেতো, সো চ তথারূপো কালোযেৰ, ৰা-সদ্দো পন কপ্পস্স ততিযভাগং ৰা ততো ঊনমধিকং ৰাতি ৰিকপ্পনত্থো.

৪১. অনভিরতীতি এককৰিহারেন অনভিরমণসঙ্খাতা অঞ্ঞেহি সমাগমিচ্ছাযেৰ. তত্থ ‘‘এককস্স দীঘরত্তং নিৰসিতত্তা’’তি পাল়িযং ৰচনতোতি ৰুত্তং ‘‘অপরস্সাপী’’তিআদি. এৰমন্ৰযমত্থং দস্সেত্ৰা ননু উক্কণ্ঠিতাপি সিযাতি চোদনাসোধনৰসেন ব্যতিরেকং দস্সেতি ‘‘যা পনা’’তিআদিনা. পিযৰত্থুৰিরহেন, পিযৰত্থুঅলাভেন ৰা চিত্তৰিগ্ঘাতো উক্কণ্ঠিতা, সা পনত্থতো দোমনস্সচিত্তুপ্পাদোৰ, তেনাহ ‘‘পটিঘসম্পযুত্তা’’তি. সা ব্রহ্মলোকে নত্থি ঝানানুভাৰপহীনত্তা. তণ্হাদিট্ঠিসঙ্খাতা চিত্তস্স পুরিমাৰত্থায উব্বিজ্জনা ফন্দনা এৰ ইধ পরিতস্সনা. সা হি দীঘরত্তং ঝানরতিযা ঠিতস্স যথাৰুত্তানভিরতিনিমিত্তং উপ্পন্না ‘‘অহং মম’’ন্তি গহণস্স চ কারণভূতা. তেন ৰক্খতি ‘‘তণ্হাতস্স নাপি দিট্ঠিতস্সনাপি ৰট্টতী’’তি (দী. নি. অট্ঠ. ১.৪১) ননু ৰুত্তং অত্থুদ্ধারে ইমংযেৰ পাল়িং নীহরিত্ৰা ‘‘অহো ৰত অঞ্ঞেপি সত্তা ইত্থত্তং আগচ্ছেয্যুন্তি অযং তণ্হাতস্সনা নামা’’তি? সচ্চং, তং পন দিট্ঠিতস্সনায ৰিসুং উদাহরণং দস্সেন্তেন তণ্হাতস্সনমেৰ ততো নিদ্ধারেত্ৰা ৰুত্তং, ন পন এত্থ দিট্ঠিতস্সনায অলব্ভমানত্তাতি ন দোসো. ইদানি সমানসদ্দৰচনীযানং অত্থানমুদ্ধরণং কত্ৰা ইধাধিপ্পেতং ৰিভাৰেতুং ‘‘সা পনেসা’’তিআদিমাহ. পটিঘসঙ্খাতো চিত্তুত্রাসো এৰ তাসতস্সনা. এৰমঞ্ঞত্থাপি যথারহং. ‘‘জাতিং পটিচ্চা’’তিআদি ৰিভঙ্গপাল়ি, (ৰিভ. ৯২১) তত্রাযমত্থকথা জাতিং পটিচ্চ ভযন্তি জাতিপচ্চযা উপ্পন্নভযং. ভযানকন্তি আকারনিদ্দেসো. ছম্ভিতত্তন্তি ভযৰসেন গত্তকম্পো, ৰিসেসতো হদযমংসচলনং. লোমহংসোতি লোমানং হংসনং, ভিত্তিযং নাগদন্তানমিৰ উদ্ধগ্গভাৰো, ইমিনা পদদ্ৰযেন কিচ্চতো ভযং দস্সেত্ৰা পুন চেতসো উত্রাসোতি সভাৰতো দস্সিতন্তি. টীকাযং পন ‘‘ভযানকন্তি ভেরৰারম্মণনিমিত্তং বলৰভযং, তেন সরীরস্স থদ্ধভাৰো ছম্ভিতত্ত’’ন্তি (দী. নি. টী. ১.৪১) ৰুত্তং, অনেনেৰ ভযন্তি এত্থ খুদ্দকভযং দস্সিতং, ইতি এত্থ পযোগে অযং তস্সনাতি এৰং সব্বত্থ অত্থো. পরিতস্সিতৰিপ্ফন্দিতমেৰাতি এত্থ ‘‘দিট্ঠিসঙ্খাতেন চেৰ তণ্হাসঙ্খাতেন চ পরিতস্সিতেন ৰিপ্ফন্দিতমেৰ চলিতমেৰ কম্পিতমেৰা’’তি (দী. নি. অট্ঠ. ১.১০৫-১১৭) অট্ঠকথাযমত্থং ৰক্খতি. তেন ৰিঞ্ঞাযতি লব্ভমানম্পি তণ্হাতস্সনমন্তরেন দিট্ঠিতস্সনাযেৰ নিহটাতি. ‘‘তেপী’’তিআদি সীহোপমসুত্তন্তপাল়ি (অ. নি. ৪.৩৩) তত্থ তেপীতি দীঘাযুকা দেৰাপি. ভযন্তি ভঙ্গানুপস্সনাপরিচিণ্ণন্তে সব্বসঙ্খারতো ভাযনৰসেন উপ্পন্নং ভযঞাণং. সংৰেগন্তি সহোত্তপ্পঞাণং, ওত্তপ্পমেৰ ৰা. সন্তাসন্তি আদীনৰনিব্বিদানুপস্সনাহি সঙ্খারেহি সন্তাসনঞাণং. উপপত্তিৰসেনাতি পটিসন্ধিৰসেনেৰ.

সহব্যতন্তি সহাযভাৰমিচ্ছেৰ সদ্দতো অত্থো সহব্য-সদ্দস্স সহাযত্থে পৰত্তনতো. সো হি সহ ব্যাযতি পৰত্ততি, দোসং ৰা পটিচ্ছাদেতীতি সহব্যোতি ৰুচ্চতি, তস্স ভাৰো সহব্যতা. সহাযভাৰো পন সহভাৰোযেৰ নামাতি অধিপ্পাযতো অত্থং দস্সেতুং ‘‘সহভাৰ’’ন্তি ৰুত্তং. সসাধনসমৰাযত্থো ৰা সহ-সদ্দো অধিকিচ্চপদে অধিসদ্দো ৰিয, তস্মা সহ একতো ৰত্তমানস্স ভাৰো সহব্যং যথা ‘‘দাসব্য’’ন্তি তদেৰ সহব্যতা, সকত্থৰুত্তিৰসেন ইমমেৰত্থং সন্ধাযাহ ‘‘সহভাৰ’’ন্তি. অপিচ সহ ৰাতি পৰত্ততীতি সহৰো, তস্স ভাৰো সহব্যং যথা ‘‘ৰীরস্স ভাৰো ৰীরিয’’ন্তি, তদেৰ সহব্যতাতি এৰং ৰিমানট্ঠকথাযং (ৰি. ৰ. অট্ঠ. ১৭২) ৰুত্তং, তস্মা তদত্থং দস্সেতুং এৰং ৰুত্তন্তিপি দট্ঠব্বং.

৪২. ইমে সত্তে অভিভৰিত্ৰাতি সেসো. অভিভৰনা চেত্থ পাপসভাৰেন জেট্ঠভাৰেন ‘‘তে সত্তে অভিভৰিত্ৰা ঠিতো’’তি অত্তনো মঞ্ঞনাযেৰাতি ৰুত্তং ‘‘জেট্ঠকোহমস্মী’’তি. অঞ্ঞদত্থূতি দস্সনে অন্তরাযাভাৰৰচনেন, দসোতি এত্থ দস্সনেয্যৰিসেসপরিগ্গহাভাৰেন চ অনাৰরণদস্সাৰিতং পটিজানাতীতি আহ ‘‘সব্বং পস্সামীতি অত্থো’’তি. দস্সনেয্যৰিসেসস্স হি পদেসভূতস্স অগ্গহণে সতি গহেতব্বস্স নিপ্পদেসতা ৰিঞ্ঞাযতি যথা ‘‘দিক্খিতো ন দদাতী’’তি, দেয্যধম্মৰিসেসস্স চেত্থ পদেসভূতস্স অগ্গহণতো পব্বজিতো সব্বম্পি ন দদাতীতি গহেতব্বস্স দেয্যধম্মস্স নিপ্পদেসতা ৰিঞ্ঞাযতি. এৰমীদিসেসু. ৰসে ৰত্তেমীতি ৰসৰত্তী. অহং-সদ্দযোগতো হি সব্বত্থ অম্হযোগেন ৰচনত্থো. সত্তভাজনভূতস্স লোকস্স নিম্মাতা চাতি সম্বন্ধো. ‘‘পথৰী’’তিআদি চেত্থ ভাজনলোকৰসেন অধিপ্পাযকথনং. সজিতাতি রচিতা, ৰিভজিতা ৰা, তেনাহ ‘‘ত্ৰং খত্তিযো নামা’’তিআদি. চিণ্ণৰসিতাযাতি সমাচিণ্ণপঞ্চৰিধৰসিভাৰতো. তত্থাতি ভূতভব্যেসু. অন্তোৰত্থিম্হীতি অন্তোগব্ভাসযে. পঠমচিত্তক্খণেতি পটিসন্ধিচিত্তক্খণে. দুতিযতোতি পঠমভৰঙ্গচিত্তক্খণতো. পঠমইরিযাপথেতি যেন পটিসন্ধিং গণ্হাতি, তস্মিং ইরিযাপথে. ইতি অতীতৰসেন, ভূত-সদ্দস্স ৰত্তমানৰসেন চ ভব্য-সদ্দস্স অত্থো দস্সিতো. টীকাযং (দী. নি. টী. ১.৪২) পন ভব্য-সদ্দত্থো অনাগতৰসেনাপি ৰুত্তো. অহেসুন্তি হি ভূতা. ভৰন্তি, ভৰিস্সন্তি চাতি ভব্যা তব্বানীযা ৰিয ণ্যপচ্চযস্স কত্তরিপি পৰত্তনতো.

‘‘ইস্সরো কত্তা নিম্মাতা’’তি ৰত্ৰাপি পুন ‘‘মযা ইমে সত্তা নিম্মিতা’’তি ৰচনং কিমত্থিযন্তি আহ ‘‘ইদানি কারণৰসেনা’’তিআদি [কারণতো (অট্ঠকথাযং)] কারণৰসেন সাধেতুকামতায পটিঞ্ঞাকরণত্থন্তি ৰুত্তং হোতি. ননু চেস ব্রহ্মা অনৰট্ঠিতদস্সনত্তা পুথুজ্জনস্স পুরিমতরজাতিপরিচিতম্পি কম্মস্সকতাঞাণং ৰিস্সজ্জেত্ৰা ৰিকুব্বনিদ্ধিৰসেন চিত্তুপ্পাদমত্তপটিবদ্ধেন সত্তনিম্মানেন ৰিপল্লট্ঠো ‘‘মযা ইমে সত্তা নিম্মিতা’’তিআদিনা ইস্সরকুত্তদস্সনং পক্খন্দমানো অভিনিৰিসনৰসেন পতিট্ঠিতো, ন পন পতিট্ঠাপনৰসেন. অথ কস্মা কারণৰসেন সাধেতুকামো পটিঞ্ঞং করোতীতি ৰুত্তন্তি? ন চেৰং দট্ঠব্বং. তেসম্পি হি ‘‘এৰং হোতী’’তিআদিনা পচ্ছা উপ্পজ্জন্তানম্পি তথাঅভিনিৰেসস্স ৰক্খমানত্তা পরেসং পতিট্ঠাপনক্কমেনেৰ তস্স সো অভিনিৰেসো জাতো, ন তু অভিনিৰিসনমত্তেন, তস্মা এৰং ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. তেনেৰাহ ‘‘তং কিস্স হেতূ’’তিআদি. পাল়িযং মনসো পণিধীতি মনসো পত্থনা, তথা চিত্তুপ্পত্তিমত্তমেৰাতি ৰুত্তং হোতি.

ইত্থভাৰন্তি ইদপ্পকারভাৰং. যস্মা পন সো পকারো ব্রহ্মত্তভাৰোযেৰিধাধিপ্পেতো, তস্মা ‘‘ব্রহ্মভাৰ’’ন্তি ৰুত্তং. অযং পকারো ইত্থং, তস্স ভাৰো ইত্থত্তন্তি হি নিব্বচনং. কেৰলন্তি কম্মস্সকতাঞাণেন অসম্মিস্সং সুদ্ধং. মঞ্ঞনামত্তেনেৰাতি দিট্ঠিমঞ্ঞনামত্তেনেৰ, ন অধিমানৰসেন. ৰঙ্কছিদ্দেন ৰঙ্কআণী ৰিয ওনমিত্ৰা ৰঙ্কলদ্ধিকেন ৰঙ্কলদ্ধিকা ওনমিত্ৰা তস্সেৰ ব্রহ্মুনো পাদমূলং গচ্ছন্তি, তংপক্খকা ভৰন্তীতি অত্থো. ননু চ দেৰানং উপপত্তিসমনন্তরং ‘‘ইমায নাম গতিযা চৰিত্ৰা ইমিনা নাম কম্মুনা ইধূপপন্না’’তি পচ্চৰেক্খণা হোতি, অথ কস্মা তেসং এৰং মঞ্ঞনা সিযাতি? পুরিমজাতীসু কম্মস্সকতাঞাণে সম্মদেৰ নিৰিট্ঠজ্ঝাসযানমেৰ তথাপচ্চৰেক্খণায পৰত্তিতো. তাদিসানমেৰ হি তথাপচ্চৰেক্খণা সম্ভৰতি, সা চ খো যেভুয্যৰসেন, ইমে পন পুরিমাসুপি জাতীসু ইস্সরকুত্তদিট্ঠিৰসেন নিবদ্ধাভিনিৰেসা এৰমেৰ মঞ্ঞমানা অহেসুন্তি. তথা হি পাল়িযং ৰুত্তং ‘‘ইমিনা ময’’ন্তিআদি.

৪৩. ঈসতি অভিভৰতীতি ঈসো, মহন্তো ঈসো মহেসো, সুপ্পতিট্ঠিতমহেসতায পরেহি ‘‘মহেসো’’ ইতি অক্খাযতীতি মহেসক্খো, মহেসক্খানং অতিসযেন মহেসক্খোতি মহেসক্খতরোতি ৰচনত্থো. সো পন মহেসক্খতরভাৰো আধিপতেয্যপরিৰারসম্পত্তিযা কারণভূতায ৰিঞ্ঞাযতীতি ৰুত্তং ‘‘ইস্সরিযপরিৰারৰসেন মহাযসতরো’’তি.

৪৪. কিং পনেতং কারণন্তি অনুযোগেনাহ ‘‘সো ততো’’তিআদি, তেন ‘‘ইত্থত্তং আগচ্ছতী’’তি ৰুত্তং ইধাগমনমেৰ কারণন্তি দস্সেতি. ইধেৰ আগচ্ছতীতি ইমস্মিং মনুস্সলোকে এৰ পটিসন্ধিৰসেন আগচ্ছতি. এতন্তি ‘‘ঠানং খো পনেতং ভিক্খৰে, ৰিজ্জতী’’তি ৰচনং. পাল়িযং যং অঞ্ঞতরো সত্তোতি এত্থ ন্তি নিপাতমত্তং, কারণত্থে ৰা এস নিপাতো, হেতুম্হি ৰা পচ্চত্তনিদ্দেসো, যেন ঠানেনাতি অত্থো, কিরিযাপরামসনং ৰা এতং. ‘‘ইত্থত্তং আগচ্ছতী’’তি এত্থ যদেতং ইত্থত্তস্স আগমনসঙ্খাতং ঠানং, তদেতং ৰিজ্জতীতি অত্থো. এস ন সো পব্বজতি, চেতোসমাধিং ফুসতি, পুব্বেনিৰাসং অনুস্সতীতি এতেসুপি পদেসু. ‘‘ঠানং খো পনেতং ভিক্খৰে, ৰিজ্জতি, যং অঞ্ঞতরো সত্তো’’তি হি ইমানি পদানি ‘‘পব্বজতী’’তিআদীহিপি পদেহি পচ্চেকং যোজেতব্বানি. ন গচ্ছতীতি অগারং, গেহং, অগারস্স হিতং আগারিযং, কসিগোরক্খাদিকম্মং, তমেত্থ নত্থীতি অনাগারিযং, পব্বজ্জা, তেনাহ ‘‘অগারস্মা’’তিআদি. -সদ্দেন ৰিসিট্ঠো ৰজ-সদ্দো উপসঙ্কমনেতি ৰুত্তং ‘‘উপগচ্ছতী’’তি. পরন্তি পচ্ছা, অতিসযং ৰা, অঞ্ঞং পুব্বেনিৰাসন্তিপি অত্থো. ‘‘ন সরতী’’তি ৰুত্তেযেৰ অযমত্থো আপজ্জতীতি দস্সেতি ‘‘সরিতু’’ন্তিআদিনা. অপস্সন্তোতি পুব্বেনিৰাসানুস্সতিঞাণেন অপস্সনহেতু, পস্সিতুং অসক্কোন্তো হুত্ৰাতিপি ৰট্টতি. মান-সদ্দো ৰিয হি অন্ত-সদ্দো ইধ সামত্থিযত্থো. সদাভাৰতোতি সব্বদা ৰিজ্জমানত্তা. জরাৰসেনাপীতি এত্থ পি-সদ্দেন মরণৰসেনাপীতি সম্পিণ্ডেতি.

৪৫. খিড্ডাপদোসিনোতি কত্তুৰসেন পদসিদ্ধি, খিড্ডাপদোসিকাতি পন সকত্থৰুত্তিৰসেন, সদ্দমনপেক্খিত্ৰা পন অত্থমেৰ দস্সেতুং ‘‘খিড্ডাযা’’তিআদি ৰুত্তং. ‘‘খিড্ডাপদোসকা’’তি ৰা ৰত্তব্বে ই-কারাগমৰসেন এৰং ৰুত্তং. পদুস্সনং ৰা পদোসো, খিড্ডায পদোসো খিড্ডাপদোসো, সো এতেসন্তি খিড্ডাপদোসিকা. ‘‘পদূসিকাতিপি পাল়িং লিখন্তী’’তি অঞ্ঞনিকাযিকানং পমাদলেখতং দস্সেতি. মহাৰিহারৰাসীনিকাযিকানঞ্হি ৰাচনামগ্গৰসেন অযং সংৰণ্ণনা পৰত্তা. অপিচ তেন পোত্থকারুল়্হকালে পমাদলেখং দস্সেতি. তম্পি হি পদত্থসোধনায অট্ঠকথায সোধিতনিযামেনেৰ গহেতব্বং, তেনাহ ‘‘সা অট্ঠকথাযং নত্থী’’তি. ৰেলং অতিক্কন্তং অতিৰেলং, তং. ভাৰনপুংসকঞ্চেতং, তেনাহ ‘‘অতিচির’’ন্তি, আহারূপভোগকালং অতিক্কমিত্ৰাতি ৰুত্তং হোতি. রতিধম্ম-সদ্দো হস্সখিড্ডা-সদ্দেহি পচ্চেকং যোজেতব্বো ‘‘হস্সখিড্ডাসু রতিধম্মো রমণসভাৰো’’তি. হসনং হস্সো, কেল়িহস্সো. খেডনং কীল়নং খিড্ডা, কাযিকৰাচসিককীল়া. অনুযোগৰসেন তংসমাপন্নাতি দস্সেন্তো আহ ‘‘হস্সরতিধম্মঞ্চেৰা’’তিআদি. কীল়া যেসং তে কেল়িনো, তেসং হস্সো তথা. কীল়াহস্সপযোগেন উপ্পজ্জনকসুখঞ্চেত্থ কেল়িহস্সসুখং. তদৰসিট্ঠকীল়াপযোগেন উপ্পজ্জনকং কাযিকৰাচসিককীল়াসুখং.

‘‘তে কিরা’’তিআদি ৰিত্থারদস্সনং. কির-সদ্দো হেত্থ ৰিত্থারজোতকোযেৰ, ন তু অনুস্সৰনারুচিযাদিজোতকো তথাযেৰ পাল়িযং, অট্ঠকথাসু চ ৰুত্তত্তা. সিরিৰিভৰেনাতি সরীরসোভগ্গাদিসিরিযা, পরিৰারাদিসম্পত্তিযা চ. নক্খত্তন্তি ছণং. যেভুয্যেন হি নক্খত্তযোগেন কতত্তা তথাযোগো ৰা হোতু, মা ৰা, নক্খত্তমিচ্চেৰ ৰুচ্চতি. আহারন্তি এত্থ কো দেৰানমাহারো, কা চ তেসমাহারৰেলাতি? সব্বেসম্পি কামাৰচরদেৰানং সুধাহারো. দ্ৰাদসপাপধম্মৰিগ্ঘাতেন হি সুখস্স ধারণতো দেৰানং ভোজনং ‘‘সুধা’’তি ৰুচ্চতি. সা পন সেতা সঙ্খূপমা অতুল্যদস্সনা সুচি সুগন্ধা পিযরূপা. যং সন্ধায সুধাভোজনজাতকে ৰুত্তং –

‘‘সঙ্খূপমং সেত’মতুল্যদস্সনং,

সুচিং সুগন্ধং পিযরূপ’মব্ভুতং;

অদিট্ঠপুব্বং মম জাতু চক্খুভি,

কা দেৰতা পাণিসু কিং সুধো’দহী’’তি. (জা. ২.২১.২২৭);

‘‘ভুত্তা চ সা দ্ৰাদসহন্তি পাপকে,

খুদ্দং পিপাসং অরতিং দরক্লমং;

কোধূপনাহঞ্চ ৰিৰাদপেসুণং,

সীতুণ্হ তন্দিঞ্চ রসুত্তমং ইদ’’ন্তি চ. (জা. ২.২১.২২৯);

সা চ হেট্ঠিমেহি হেট্ঠিমেহি উপরিমানং উপরিমানং পণীততমা হোতি, তং যথাসকং পরিমিতদিৰসৰসেন দিৰসে দিৰসে ভুঞ্জন্তি. কেচি পন ৰদন্তি ‘‘বিল়ারপদপ্পমাণং সুধাহারং তে ভুঞ্জন্তি, সো জিৰ্হায ঠপিতমত্তো যাৰ কেসগ্গনখগ্গা কাযং ফরতি, যথাসকং গণিতদিৰসৰসেন সত্ত দিৰসে যাপনসমত্থো হোতী’’তি. কেচিৰাদে পনেত্থ বিল়ারপদ-সদ্দো সুৰণ্ণসঙ্খাতস্স সঙ্খ্যাৰিসেসস্স ৰাচকো. পমাণতো পন উদুম্বরফলপ্পমাণং, যং পাণিতলং কবল়গ্গহন্তিপি ৰুচ্চতি. ৰুত্তঞ্হি মধুকোসে

‘‘পাণিরক্খো পিচু চাপি, সুৰণ্ণকমুদুম্বরং;

বিল়ারপদকং পাণি-তলং তং কবল়গ্গহ’’ন্তি.

‘‘নিরন্তরং খাদন্তাপি পিৰন্তাপী’’তি ইদং পরিকপ্পনাৰসেন ৰুত্তং, ন পন এৰং নিযমৰসেন তথা খাদনপিৰনানমনিযমভাৰতো. কম্মজতেজস্স বলৰভাৰো উল়ারপুঞ্ঞনিব্বত্তত্তা, উল়ারগরুসিনিদ্ধসুধাহারজীরণতো চ. করজকাযস্স মন্দভাৰো পন সুখুমালভাৰতো. তেনেৰ হি ভগৰা ইন্দসালগুহাযং পকতিপথৰিযং পতিআতুং অসক্কোন্তং সক্কং দেৰরাজানং ‘‘ওল়ারিকং কাযং অধিট্ঠেহী’’তি অৰোচ. মনুস্সানং পন কম্মজতেজস্স মন্দভাৰো, করজকাযস্স বলৰভাৰো চ ৰুত্তৰিপরীতেন ৰেদিতব্বো. করজকাযোতি এত্থ কো ৰুচ্চতি সরীরং, তত্থ পৰত্তো. রজো করজো, কিং তং? সুক্কসোণিতং. তঞ্হি ‘‘রাগো রজো ন চ পন রেণু ৰুচ্চতী’’তি (মহানি. ২০৯; চূল়নি. ৭৪) এৰং ৰুত্তরাগরজফলত্তা সরীরৰাচকেন ক-সদ্দেন ৰিসেসেত্ৰা কারণৰোহারেন ‘‘করজো’’তি ৰুচ্চতি. তেন সুক্কসোণিতসঙ্খাতেন করজেন সম্ভূতো কাযো করজকাযোতি আচরিযা. তথা হি কাযো মাতাপেত্তিকসম্ভৰোতি ৰুত্তো. মহাঅস্সপূরসুত্তন্তটীকাযং পন ‘‘করীযতি গব্ভাসযে খিপীযতীতি করো, সম্ভৰো, করতো জাতোতি করজো, মাতাপেত্তিকসম্ভৰোতি অত্থো. মাতুআদীনং সণ্ঠাপনৰসেন করতো হত্থতো জাতোতি করজোতি অপরে. উভযথাপি করজকাযন্তি চতুসন্ততিরূপমাহা’’তি ৰুত্তং. করোতি পুত্তে নিব্বত্তেতীতি করো, সুক্কসোণিতং, তেন জাতো করজোতিপি ৰদন্তি. তথা অসম্ভূতোপি চ দেৰাদীনং কাযো তব্বোহারেন ‘‘করজকাযো’’তি ৰুচ্চতি যথা ‘‘পূতিকাযো, জরসিঙ্গালো’’তি. তেসন্তি মনুস্সানং. অচ্ছযাগু নাম পসন্না অকসটা যাগু. ৰত্থুন্তি করজকাযং. একং আহারৰেলন্তি একদিৰসমত্তং, কেসঞ্চি মতেন পন সত্তাহং.

এৰং অন্ৰযতো ব্যতিরেকতো চ দস্সেত্ৰা উপমাৰসেনপি তমাৰিকরোন্তো ‘‘যথা নামা’’তিআদিমাহ. তত্তপাসাণেতি অচ্চুণ্হপাসাণে. রত্তসেতপদুমতো অৰসিট্ঠং উপ্পলং. অকথাযন্তি মহাঅট্ঠকথাযং. অৰিসেসেনাতি ‘‘দেৰান’’ন্তি অৰিসেসেন, দেৰানং কম্মজতেজো বলৰা হোতি, করজং মন্দন্তি ৰা কম্মজতেজকরজকাযানং বলৰমন্দতাসঙ্খাত কারণসামঞ্ঞেন. তদেতঞ্হি কারণং সব্বেসম্পি দেৰানং সমানমেৰ, তস্মা সব্বেপি দেৰা গহেতব্বাতি ৰুত্তং হোতি. কবল়ীকারভূতং সুধাহারং উপনিস্সায জীৰন্তীতি কবল়ীকারাহারূপজীৰিনো. কেচীতি অভযগিরিৰাসিনো. ‘‘খিড্ডাপদুস্সনমত্তেনেৰ হেতে খিড্ডাপদোসিকাতি ৰুত্তা’’তি অযং পাঠো ‘‘তেযেৰ চৰন্তীতি ৰেদিতব্বা’’তি এতস্সানন্তরে পঠিতব্বো তদনুসন্ধিকত্তা. অযঞ্হেত্থানুসন্ধি – যদি সব্বেপি এৰং করোন্তা কামাৰচরদেৰা চৰেয্যুং, অথ কস্মা ‘‘খিড্ডাপদোসিকা’’তি নামৰিসেসেন ভগৰতা ৰুত্তাতি? ৰিচারণায এৰমাহাতি, এতেন ইমমত্থং দস্সেতি ‘‘সব্বেপি দেৰা এৰং চৰন্তাপি খিড্ডায পদুস্সনসভাৰমত্তং পতি নামৰিসেসেন তথা ৰুত্তা’’তি. যদেকে ৰদেয্যুং ‘‘কেচিৰাদপতিট্ঠাপকোযং পাঠো’’তি, তদযুত্তমেৰ ইতি-সদ্দন্তরিকত্তা, অন্তে চ তস্স অৰিজ্জমানত্তা. অত্থিকেহি পন তস্স কেচিৰাদসমৰরোধনং অন্তে ইতিসদ্দো যোজেতব্বোতি.

৪৭-৪৮. মনোপদোসিনোতি কত্তুৰসেন পদসিদ্ধি, মনোপদোসিকাতি চ সকত্থৰুত্তিৰসেন, অত্থমত্তং পন দস্সেতুং ‘‘মনেনা’’তিআদি ৰুত্তং. ‘‘মনোপদোসকা’’তি ৰা ৰত্তব্বে ই-কারাগমৰসেন এৰং ৰুত্তং. মনেনাতি ইস্সাপকতত্তা পদুট্ঠেন মনসা. অপরো নযো – উসূযনৰসেন মনসা পদোসো মনোপদোসো, ৰিনাসভূতো সো এতেসমত্থীতি মনোপদোসিকাতি. ‘‘তে অঞ্ঞমঞ্ঞম্হি পদুট্ঠচিত্তা কিলন্তকাযা কিলন্তচিত্তা তে দেৰা তম্হা কাযা চৰন্তী’’তি ৰচনতো ‘‘এতে চাতুমহারাজিকা’’তি আহ. মনেন পদুস্সনমত্তেনেৰ হেতে মনোপদোসিকাতি ৰুত্তা. ‘‘তেসু কিরা’’তিআদি ৰিত্থারো. রথেন ৰীথিং পটিপজ্জতীতি উপলক্খণমত্তং অঞ্ঞেহি অঞ্ঞত্থাপি পটিপজ্জনসম্ভৰতো. এতন্তি অত্তনো সম্পত্তিং. উদ্ধুমাতো ৰিযাতি পীতিযা করণভূতায উন্নতো ৰিয. ভিজ্জমানো ৰিযাতি তায ভিজ্জন্তো ৰিয, পীতিযা ৰা কত্তুভূতায ভঞ্জিতো ৰিয. কুদ্ধা নাম সুৰিজাননা হোন্তি, তস্মা কুদ্ধভাৰমস্স ঞত্ৰাতি অত্থো.

অকুদ্ধো রক্খতীতি কুদ্ধস্স সো কোধো ইতরস্মিং অকুজ্ঝন্তে অনুপাদানো চেৰ একৰারমত্তং উপ্পত্তিযা অনাসেৰনো চ হুত্ৰা চাৰেতুং ন সক্কোতি, উদকন্তং পত্ৰা অগ্গি ৰিয নিব্বাযতি, তস্মা অকুদ্ধো ইতরং চৰনতো রক্খতি. উভোসু পন কুদ্ধেসু ভিয্যো ভিয্যো অঞ্ঞমঞ্ঞম্হি পরিৰড্ঢনৰসেন তিখিণসমুদাচারো নিস্সযদহনরসো কোধো উপ্পজ্জমানো হদযৰত্থুং নিদহন্তো অচ্চন্তসুখুমালকরজকাযং ৰিনাসেতি, ততো সকলোপি অত্তভাৰো অন্তরধাযতি, তমত্থং দস্সেতুমাহ ‘‘উভোসু পনা’’তিআদি. তথা চাহ পাল়িযং ‘‘তে অঞ্ঞমঞ্ঞম্হি পদুট্ঠচিত্তা কিলন্তকাযা কিলন্তচিত্তা তে দেৰা তম্হা কাযা চৰন্তী’’তি. একস্স কোধো ইতরস্স পচ্চযো হোতি, তস্সপি কোধো ইতরস্স পচ্চযো হোতীতি এত্থ কোধস্স ভিয্যো ভিয্যো পরিৰড্ঢনায এৰ পচ্চযভাৰো ৰেদিতব্বো, ন চৰনায নিস্সযদহনরসেন অত্তনোযেৰ কোধেন হদযৰত্থুং নিদহন্তেন অচ্চন্তসুখুমালস্স করজকাযস্স চৰনতো. কন্দন্তানংযেৰ ওরোধানন্তি অনাদরত্থে সামিৰচনং. অযমেত্থ ধম্মতাতি অযং তেসং করজকাযমন্দতায, তথাউপ্পজ্জনকস্স চ কোধস্স বলৰতায ঠানসো চৰনভাৰো এতেসু দেৰেসু রূপারূপধম্মানং ধম্মনিযামো সভাৰোতি অত্থো.

৪৯-৫২. চক্খাদীনং ভেদং পস্সতীতি ৰিরোধিপচ্চযসন্নিপাতে ৰিকারাপত্তিদস্সনতো, অন্তে চ অদস্সনূপগমনতো ৰিনাসং পস্সতি ওল়ারিকত্তা রূপধম্মভেদস্স. পচ্চযং দত্ৰাতি অনন্তরপচ্চযাদিৰসেন পচ্চযসত্তিং দত্ৰা, পচ্চযো হুত্ৰাতি ৰুত্তং হোতি, তস্মা ন পস্সতীতি সম্বন্ধো, বলৰতরম্পি সমানং ইমিনা কারণেন ন পস্সতীতি অধিপ্পাযো. বলৰতরন্তি চ চিত্তস্স লহুতরভেদং সন্ধায ৰুত্তং. তথা হি একস্মিং রূপে ধরন্তেযেৰ সোল়স চিত্তানি ভিজ্জন্তি. চিত্তস্স ভেদং ন পস্সতীতি এত্থ খণে খণে ভিজ্জন্তম্পি চিত্তং পরস্স অনন্তরপচ্চযভাৰেনেৰ ভিজ্জতি, তস্মা পুরিমচিত্তস্স অভাৰং পটিচ্ছাদেত্ৰা ৰিয পচ্ছিমচিত্তস্স উপ্পত্তিতো ভাৰপক্খো বলৰতরো পাকটোৰ হোতি, ন অভাৰপক্খোতি ইদং কারণং দস্সেতুং ‘‘চিত্তং পনা’’তিআদি ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. অযঞ্চত্থো অলাভচক্কনিদস্সনেন দীপেতব্বো. যস্মা পন তক্কীৰাদী নানত্তনযস্স দুরৰধানতায, একত্তনযস্স চ মিচ্ছাগহিতত্তা ‘‘যদেৰিদং ৰিঞ্ঞাণং সব্বদাপি এৰরূপেন পৰত্ততি, অযং মে অত্তা নিচ্চো’’তিআদিনা অভিনিৰেসং জনেসি, তস্মা তমত্থং ‘‘সো তং অপস্সন্তো’’তিআদিনা সহ উপমায ৰিভাৰেতি.

অন্তানন্তৰাদৰণ্ণনা

৫৩. অন্তানন্তসহচরিতো ৰাদো অন্তানন্তো যথা ‘‘কুন্তা পচরন্তী’’তি, অন্তানন্তসন্নিস্সযো ৰা যথা ‘‘মঞ্চা উক্কুট্ঠিং করোন্তী’’তি, সো এতেসন্তি অন্তানন্তিকাতি অত্থং দস্সেতুং ‘‘অন্তানন্তৰাদা’’তি ৰুত্তং. ৰুত্তনযেন অন্তানন্তসহচরিতো, তন্নিস্সযো ৰা, অন্তানন্তেসু ৰা পৰত্তো ৰাদো এতেসন্তি অন্তানন্তৰাদা. ইদানি ‘‘অন্তৰা অযং লোকো’’তিআদিনা ৰক্খমানপাঠানুরূপং অত্থং ৰিভজন্তো ‘‘অন্তং ৰা’’তিআদিমাহ. অমতি গচ্ছতি ভাৰো ওসানমেত্থাতি হি অন্তো, মরিযাদা, তপ্পটিসেধনেন অনন্তো. অন্তো চ অনন্তো চ অন্তানন্তো চ নেৰন্তনানন্তো চ অন্তানন্তো ত্ৰেৰ ৰুত্তো সামঞ্ঞনিদ্দেসেন, একসেসেনৰা ‘‘নামরূপপচ্চযা সল়াযতন’’ন্তিআদীসু (ম. নি. ৩.১২৬; সং. নি. ২.১; উদা. ১) ৰিয. চতুত্থপদঞ্হেত্থ ততিযপদেন সমানত্থন্তি অন্তানন্তপদেনেৰ যথাৰুত্তনযদ্ৰযেন চতুধা অত্থো ৰিঞ্ঞাযতি. কস্স পনাযং অন্তানন্তোতি? লোকীযতি সংসারনিস্সরণত্থিকেহি দিট্ঠিগতিকেহি অৰপস্সীযতি, লোকিযন্তি ৰা এত্থ তেহি পুঞ্ঞাপুঞ্ঞানি, তব্বিপাকো চাতি ‘‘লোকো’’তি সঙ্খ্যং গতস্স অত্তনো. তেনাহ পাল়িযং ‘‘অন্তানন্তং লোকস্স পঞ্ঞপেন্তী’’তি. কো পনেসো অত্তাতি? ঝানৰিসযভূতং কসিণনিমিত্তং. অযঞ্হি দিট্ঠিগতিকো পটিভাগনিমিত্তং চক্কৰাল়পরিযন্তং, অপরিযন্তং ৰা ৰড্ঢনৰসেন, তদনুস্সৰাদিৰসেন চ তত্থ লোকসঞ্ঞী ৰিহরতি, তথা চ অট্ঠকথাযং ৰক্খতি ‘‘তং ‘লোকো’তি গহেত্ৰা’’তি (দী. নি. অট্ঠ. ১.৫৪-৬০) কেচি পন ৰদন্তি ‘‘ঝানং, তংসম্পযুত্তধম্মা চ ইধ অত্তা, লোকোতি চ গহিতা’’তি, তং অট্ঠকথায ন সমেতি.

এত্থাহ – যুত্তং তাৰ পুরিমানং তিণ্ণম্পি ৰাদীনং অন্তানন্তিকত্তং অন্তঞ্চ অনন্তঞ্চ অন্তানন্তঞ্চ আরব্ভ পৰত্তৰাদত্তা, পচ্ছিমস্স পন তক্কিকস্স তদুভযপটিসেধনৰসেন পৰত্তৰাদত্তা কথং অন্তানন্তিকত্তন্তি? তদুভযপটিসেধনৰসেন পৰত্তৰাদত্তা এৰ. অন্তানন্তপটিসেধনৰাদোপি হি সো অন্তানন্তৰিসযোযেৰ তমারব্ভ পৰত্তত্তা. এতদত্থমেৰ হি সন্ধায অট্ঠকথাযং ‘‘অন্তং ৰা অন্তন্তং ৰা অন্তানন্তং ৰা নেৰন্তানানন্তং ৰা আরব্ভ পৰত্তৰাদা’’তি ৰুত্তং. অথ ৰা যথা ততিযৰাদে দেসপভেদৰসেন একস্সেৰ লোকস্স অন্তৰতা, অনন্তৰতা চ সম্ভৰতি, এৰমেত্থ তক্কীৰাদেপি কালপভেদৰসেন একস্সেৰ তদুভযসম্ভৰতো অঞ্ঞমঞ্ঞপটিসেধেন তদুভযঞ্ঞেৰ ৰুচ্চতি, দ্ৰিন্নম্পি চ পটিসেধানং পরিযুদাসতা. কথং? অন্তৰন্তপটিসেধেন হি অনন্তৰা ৰুচ্চতি, অনন্তৰন্তপটিসেধেন চ অন্তৰা. দ্ৰিপটিসেধো হি পকতিযত্থঞাপকো. ইতি পটিসেধনৰসেন অন্তানন্তসঙ্খাতস্স উভযস্স ৰুত্তত্তা যুত্তোযেৰ তব্বিসযস্স পচ্ছিমস্সাপি অন্তানন্তিকভাৰোতি. যদেৰং সো অন্তানন্তিকৰাদভাৰতো ততিযৰাদসমৰরোধেযেৰ সিযাতি? ন, কালপভেদস্স অধিপ্পেতত্তা. দেসপভেদৰসেন হি অন্তানন্তিকো ততিযৰাদী ৰিয পচ্ছিমোপি তক্কিকো কালপভেদৰসেন অন্তানন্তিকো হোতি. কথং? যস্মা অযং লোকসঞ্ঞিতো অত্তা অনন্তো কদা চি সক্খিদিট্ঠোতি অধিগতৰিসেসেহি মহেসীহি অনুসুয্যতি, তস্মা নেৰন্তৰা. যস্মা পনাযং অন্তৰা কদাচি, সক্খিদিট্ঠোতি তেহিযেৰ অনুসুয্যতি, তস্মা নানন্তৰাতি. অযং তক্কিকো অৰড্ঢিতভাৰপুব্বকত্তা পটিভাগনিমিত্তানং ৰড্ঢিতভাৰস্স উভযথা লব্ভমানস্স পরিকপ্পিতস্স অত্তনো অপ্পচ্চক্খকারিতায অনুস্সৰাদিমত্তে ঠত্ৰা ৰড্ঢিতকালৰসেন ‘‘নেৰন্তৰা’’তি পটিক্খিপতি, অৰড্ঢিতকালৰসেন পন ‘‘নানন্তৰা’’তি, ন পন অন্ততানন্ততানং অচ্চন্তমভাৰেন যথা তং ‘‘নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞা’’তি. যথা চানুস্সুতিকতক্কিনো, এৰং জাতিস্সরতক্কিআদীনম্পি ৰসেন যথাসম্ভৰং যোজেতব্বং.

কেচি পন যদি পনাযং অত্তা অন্তৰা, এৰং সতি দূরদেসে উপপজ্জনানুস্সরণাদিকিচ্চনিব্বত্তি ন সিযা. অথ অনন্তৰা, এৰঞ্চ ইধ ঠিতস্সেৰ দেৰলোকনিরযাদীসু সুখদুক্খানুভৰনং সিযা. সচে পন অন্তৰা চেৰ অনন্তৰা চ, এৰম্পি তদুভযদোসসমাযোগো সিযা. তস্মা ‘‘অন্তৰা, অনন্তৰা’’তি চ অব্যাকরণীযো অত্তাতি এৰং তক্কনৰসেন চতুত্থৰাদপ্পৰত্তিং ৰণ্ণেন্তি. যদি পনেস ৰুত্তনযেন অন্তানন্তিকো ভৰেয্য, অথ কস্মা ‘‘যে তে সমণব্রাহ্মণা এৰমাহংসু ‘অন্তৰা অযং লোকো পরিৰটুমো’তি, তেসং মুসা’’তিআদিনা (দী. নি. ১.৫৭) তস্স পুরিমৰাদত্তযপটিক্খেপো ৰুত্তোতি? পুরিমৰাদত্তযস্স তেন যথাধিপ্পেতপ্পকারৰিলক্খণভাৰতো. তেনেৰ হি কারণেন তথা পটিক্খেপো ৰুত্তো, ন পন তস্স অন্তানন্তিকত্তাভাৰেন, ন চ পরিযন্তরহিতদিট্ঠিৰাচাহি পটিক্খেপেন, অৰস্সঞ্চেতং এৰমেৰ ঞাতব্বং. অঞ্ঞথা হেস অমরাৰিক্খেপপক্খঞ্ঞেৰ ভজেয্য চতুত্থৰাদো. ন হি অন্ততাঅনন্ততাতদুভযৰিনিমুত্তো অত্তনো পকারো অত্থি, তক্কীৰাদী চ যুত্তিমগ্গকোযেৰ. কালভেদৰসেন চ একস্মিম্পি লোকে তদুভযং নো ন যুজ্জতীতি. ভৰতু তাৰ পচ্ছিমৰাদীদ্ৰযস্স অন্তানন্তিকভাৰো যুত্তো অন্তানন্তানং ৰসেন উভযৰিসযত্তা তেসং ৰাদস্স. কথং পন পুরিমৰাদীদ্ৰযস্স পচ্চেকং অন্তানন্তিকভাৰো যুত্তো সিযা একেকৰিসযত্তা তেসং ৰাদস্সাতি? ৰুচ্চতে – সমুদাযে পৰত্তমান-সদ্দস্স অৰযৰেপি উপচারৰুত্তিতো. সমুদিতেসু হি অন্তানন্তৰাদীসু পৰত্তমানো অন্তানন্তি ক-সদ্দো তত্থ নিরুল়্হতায তদৰযৰেসুপি পচ্চেকং অন্তানন্তিকৰাদীসু পৰত্ততি যথা ‘‘অরূপজ্ঝানেসু পচ্চেকং অট্ঠৰিমোক্খপরিযাযো’’, যথা চ ‘‘লোকে সত্তাসযো’’তি. অথ ৰা অভিনিৰেসতো পুরিমকালে পৰত্তৰিতক্কৰসেন অযং তত্থ ৰোহারো কতো. তেসঞ্হি দিট্ঠিগতিকানং তথারূপচেতোসমাধিসমধিগমতো পুব্বকালে ‘‘অন্তৰা নু খো অযং লোকো, উদাহু অনন্তৰা’’তি উভযাকারাৰলম্বিনো ৰিতক্কস্স ৰসেন নিরুল়্হো অন্তানন্তিকভাৰো পচ্ছা ৰিসেসলাভেন তেসু অন্তানন্তৰাদেসু একস্সেৰ ৰাদস্স সঙ্গহে উপ্পন্নেপি পুরিমসিদ্ধরুল়্হিযা ৰোহারীযতি যথা ‘‘সব্বে সত্তা মরণধম্মা’’তিআদীসু (সং. নি. ১.১৩৩) অরহতি সত্তপরিযাযো, যথা চ ভৰন্তরগতেপি মণ্ডূকাদিৰোহারোতি.

৫৪-৬০. পটিভাগনিমিত্তৰড্ঢনায হেট্ঠা, উপরি, তিরিযঞ্চ চক্কৰাল়পরিযন্তগতাগতৰসেন অন্তানন্তভাৰোতি দস্সেতুং ‘‘পটিভাগনিমিত্ত’’ন্তিআদি ৰুত্তং. ন্তি পটিভাগনিমিত্তং. উদ্ধমধো অৰড্ঢেত্ৰা তিরিযং ৰড্ঢেত্ৰাতি এত্থাপি ‘‘চক্কৰাল়পরিযন্তং কত্ৰা’’তি অধিকারৰসেন যোজেতব্বং. ৰুত্তনযেনাতি ‘‘তক্কযতীতি তক্কী’’তিআদিনা (দী. নি. অট্ঠ. ১.৩৪) সদ্দতো, ‘‘চতুব্বিধো তক্কী’’তিআদিনা (দী. নি. অট্ঠ. ১.৩৪) অত্থতো চ সস্সতৰাদে ৰুত্তনযেন. দিট্ঠপুব্বানুসারেনাতি দস্সনভূতেন ৰিঞ্ঞাণেন উপলদ্ধপুব্বস্স অন্তৰন্তাদিনো অনুস্সরণেন, এৰঞ্চ কত্ৰা অনুস্সুতিতক্কীসুদ্ধতক্কীনম্পি ইধ সঙ্গহো সিদ্ধো হোতি. অথ ৰা দিট্ঠগ্গহণেনেৰ ‘‘নচ্চগীতৰাদিতৰিসূকদস্সনা’’তিআদীসু (দী. নি. ১.১০, ১৯৪) ৰিয সুতাদীনম্পি গহিতভাৰো ৰেদিতব্বো. ‘‘অন্তৰা’’তিআদিনা ইচ্ছিতস্স অত্তনো সব্বদাভাৰপরামসনৰসেনেৰ ইমেসং ৰাদানং পৰত্তনতো সস্সতদিট্ঠিসঙ্গহো দট্ঠব্বো. তথা হি ৰক্খতি ‘‘সত্তেৰ উচ্ছেদদিট্ঠিযো, সেসা সস্সতদিট্ঠিযো’’তি (দী. নি. অট্ঠ. ১.৯৭, ৯৮).

অমরাৰিক্খেপৰাদৰণ্ণনা

৬১. মরতীতি ‘‘এৰমেৰা’’তি সন্নিট্ঠানাভাৰেন ন উপচ্ছিজ্জতি, অনেকন্তিকাযেৰ হোতীতি ৰুত্তং হোতি. পরিযন্তরহিতাতি ওসানৰিগতা, অনিট্ঠঙ্গতাতি অত্থো. ৰিৰিধোতি ‘‘এৰম্পি মে নো’’তিআদিনা নানপ্পকারো. খেপোতি সকৰাদেন পরৰাদানং খিপনং. কো পনেসো অমরাৰিক্খেপোতি? তথাপৰত্তো দিট্ঠিপ্পধানো তাদিসায ৰাচায সমুট্ঠাপকো চিত্তুপ্পাদোযেৰ. অমরায দিট্ঠিযা, ৰাচায চ ৰিক্খিপন্তি, ৰিৰিধমপনেন্তীতি ৰা অমরাৰিক্খেপিনো, তেযেৰ ‘‘অমরাৰিক্খেপিকা’’তিপি যুজ্জতি. ‘‘মচ্ছজাতি’’ চ্চেৰ অৰত্ৰা ‘‘একা’’তি ৰদন্তো মচ্ছজাতিৰিসেসো এসোতি দস্সেতি. ইতো চিতো চ সন্ধাৰতি একস্মিং সভাৰে অনৰট্ঠানতো. যথা গাহং ন উপগচ্ছতি, তথা সন্ধাৰনতো, এতেন অমরায ৰিক্খেপো তথা, সো ৰিযাতি অমরাৰিক্খেপোতি অত্থমাহ ‘‘সা উম্মুজ্জননিমুজ্জনাদিৰসেনা’’তিআদিনা ৰিক্খেপপদত্থেন উপমিতত্তা. অযমেৰ হি অত্থো আচরিযসারিপুত্তত্থেরেনাপি সারত্থদীপনিযং (সারত্থ. টী. ১.ততিযসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা) ৰুত্তো. অমরা ৰিয ৰিক্খেপো অমরাৰিক্খেপোতি কেচি. অথ ৰা অমরা ৰিয ৰিক্খিপন্তীতি অমরাৰিক্খেপিনো, তেযেৰ অমরাৰিক্খেপিকা.

৬২. ৰিক্খেপৰাদিনো উত্তরিমনুস্সধম্মে, অব্যাকতধম্মে চ (অকুসলধম্মেপি দী. নি. টী. ১.৬২) সভাৰভেদৰসেন পটিৰিজ্ঝিতুং ঞাণং নত্থীতি কুসলাকুসলপদানং কুসলাকুসলকম্মপথৰসেনেৰ অত্থো ৰুত্তো. ৰিঘাতো ৰিহেসা কাযিকদুক্খং ‘‘ৰিপ্পটিসারুপ্পত্তিযা’’তি দোমনস্সস্স হেতুভাৰেন ৰচনতো, তেনাহ ‘‘দুক্খং ভৰেয্যা’’তি. মুসাৰাদেতি নিমিত্তে ভুম্মৰচনং, নিস্সক্কত্থে ৰা. মুসাৰাদহেতু, মুসাৰাদতো ৰা ওত্তপ্পেন চেৰ হিরিযা চাতি অত্থো. কীদিসং অমরাৰিক্খেপমাপজ্জতীতি আহ ‘‘অপরিযন্তৰিক্খেপ’’ন্তি, তেন অমরাসদিসৰিক্খেপসঙ্খাতং দুতিযনযং নিৰত্তেতি. যথাৰুত্তে হি নযদ্ৰযে পঠমনযৰসেনাযমত্থো দস্সিতো, দুতিযনযৰসেন পন অমরাসদিসৰিক্খেপং দস্সেতুং ‘‘ইদং কুসলন্তি পুট্ঠো’’তিআদিৰচনং ৰক্খতি.

‘‘এৰন্তিপি মে নো’’তি যং তযা পুট্ঠং, তং এৰন্তিপি মে লদ্ধি নো হোতীতি অত্থো. এৰং সব্বত্থ যথারহং. অনিযমিতৰিক্খেপোতি সস্সতাদীসু একস্মিম্পি পকারে অট্ঠত্ৰা ৰিক্খেপকরণং, পরৰাদিনা যস্মিং কিস্মিঞ্চি পকারে পুচ্ছিতে তস্স পটিক্খেপৰিক্খেপোতি ৰুত্তং হোতি. অথ ৰা অপরিযন্তৰিক্খেপদস্সনংযেৰ অট্ঠকথাযং কতং ‘‘এৰন্তিপি মে নোতি অনিযমিতৰিক্খেপো’’তিআদিনা, ‘‘ইদং কুসলন্তি ৰা অকুসলন্তি ৰা পুট্ঠো’’তিআদিনা চ. ‘‘এৰন্তিপি মে নো’’তিআদিনা হি অনিযমেত্ৰা, নিযমেত্ৰা চ সস্সতেকচ্চসস্সতুচ্ছেদতক্কীৰাদানং পটিসেধনেন তং তং ৰাদং পটিক্খিপতেৰ অপরিযন্তৰিক্খেপৰাদত্তা. ‘‘অমরাৰিক্খেপিনো’’তি দস্সেত্ৰা অত্তনা পন অনৰট্ঠিতৰাদত্তা ন কিস্মিঞ্চি পক্খে অৰতিট্ঠতীতি ইমমত্থং দস্সেতুং ‘‘সযং পন ইদং…পে… ন ব্যাকরোতী’’তি আহ. ইদানি কুসলাদীনং অব্যাকরণেন তদেৰ অনৰট্ঠানং ৰিভাৰেতি ‘‘ইদং কুসলন্তি পুট্ঠো’’তিআদিনা. তেনেৰাহ ‘‘একস্মিম্পি পক্খে ন তিট্ঠতী’’তি. কিং নো নোতি তে লদ্ধীতি নেৰ ন হোতীতি তৰ লদ্ধি হোতি কিন্তি অত্থো. নো নোতিপি মে নোতি নেৰ ন হোতীতিপি মে লদ্ধি নো হোতি.

৬৩. অত্তনো পণ্ডিতভাৰৰিসযানঞ্ঞেৰ রাগাদীনং ৰসেন যোজনং কাতুং ‘‘অজানন্তোপী’’তিআদিমাহ. সহসাতি অনুপধারেত্ৰা ৰেগেন. ‘‘ভদ্রমুখাতি পণ্ডিতানং সমুদাচিণ্ণমালপনং, সুন্দরমুখাতি অত্থো. তত্থাতি তস্মিং ব্যাকরণে, নিমিত্তে চেতং ভুম্মং. ছন্দরাগপদানং সমানত্থভাৰেপি ৰিকপ্পনজোতকেন ৰা-সদ্দেন যোগ্যত্তা গোবলীবদ্দাদিনযেন ভিন্নত্থতাৰ যুত্তাতি আহ ‘‘ছন্দো দুব্বলরাগো, রাগো বলৰরাগো’’তি. দোসপটিঘেসুপি এসেৰ নযো. এত্তকম্পি নামাতি এত্থ অপি-সদ্দো সম্পিণ্ডনে ৰত্ততি, নাম-সদ্দো গরহাযং. ন কেৰলং ইতো উত্তরিতরমেৰ, অথ খো এত্তকম্পি ন জানামি নাম, পগেৰ তদুত্তরিজাননেতি অত্থো. পরেহি কতসক্কারসমানৰিসযানং পন রাগাদীনং ৰসেন অযং যোজনা – কুসলাকুসলং যথাভূতং অপজানন্তোপি যেসমহং সমৰাযেন কুসলমেৰ ‘‘কুসল’’ন্তি, অকুসলমেৰ ‘‘অকুসল’’ন্তি চ ব্যাকরেয্যং, তেসু তথা ব্যাকরণহেতু ‘‘অহো ৰত রে পণ্ডিতো’’তি সক্কারসম্মানং করোন্তেসু মম ছন্দো ৰা রাগো ৰা অস্সাতি. দোসপটিঘেসুপি ৰুত্তৰিপরিযাযেন যোজেতব্বং. ‘‘তং মমস্স উপাদানং, সো মমস্স ৰিঘাতো’’তি ইদং অভিধম্মনযেন (ধ. স. ১২১৯ আদযো) যথালাভৰচনং যথাসম্ভৰং যোজেতব্বন্তি আহ ‘‘ছন্দরাগদ্ৰয’’ন্তিআদি. তণ্হাদিট্ঠিযো এৰ হি ‘‘উপাদান’’ন্তি অভিধম্মে ৰুত্তা (ধ. স. ১২১৯ আদযো) ইদানি সুত্তন্তনযেন অৰিসেসযোজনং দস্সেতি ‘‘উভযম্পি ৰা’’তিআদিনা. সুত্তন্তে হি দোসোপি ‘‘উপাদান’’ন্তি ৰুত্তো ‘‘কোধুপাদানৰিনিবন্ধা ৰিঘাতং আপজ্জন্তী’’তিআদীসু (দী. নি. টী. ১.৬৩) ‘‘উভযম্পী’’তি চ অত্থতো ৰুত্তং, ন সদ্দতো চতুন্নম্পি সদ্দানমত্থদ্ৰযৰাচকত্তা. দল়্হগ্গহণন্তি অমুঞ্চনগ্গহণং. পটিঘোপি হি আরম্মণং ন মুঞ্চতি উপনাহাদিৰসেন পৰত্তনতো, লোভস্সেৰ উপাদানভাৰেন পাকটত্তা দোসস্সাপি উপাদানভাৰং দস্সেতুং ইদং ৰুত্তং. ৰিহননং ৰিহিংসনং ৰিবাধনং. রাগোপি হি পরিল়াহৰসেন সারদ্ধৰুত্তিতায নিস্সযং ৰিহনতি. ‘‘রাগো হী’’তিআদিনা রাগদোসানং উপাদানভাৰে ৰিসেসদস্সনমুখেন তদত্থসমত্থনং. ৰিনাসেতুকামতায আরম্মণং গণ্হাতীতি সম্বন্ধো. ইতীতি তস্মা গহণৰিহননতো.

৬৪. পডতি সভাৰধম্মে জানাতি, যথাসভাৰং ৰা গচ্ছতীতি পণ্ডা, সা যেসং তে পণ্ডিতাতি অত্থং দস্সেতি ‘‘পণ্ডিচ্চেনা’’তিআদিনা. পণ্ডিতস্স ভাৰো পণ্ডিচ্চং, পঞ্ঞা. যেন হি ধম্মেন পৰত্তিনিমিত্তভূতেন যুত্তো ‘‘পণ্ডিতো’’তি ৰুচ্চতি, সোযেৰ ধম্মো পণ্ডিচ্চং. তেন সুতচিন্তামযপঞ্ঞা ৰুত্তা তাসমেৰ ৰিসযভাৰতো. সমাপত্তিলাভিনো হি ভাৰনামযপঞ্ঞা. ‘‘নিপুণা’’তি ইমিনা পন কম্মনিব্বত্তং পটিসন্ধিপঞ্ঞাসঙ্খাতং সাভাৰিকঞাণং ৰুত্তন্তি আহ ‘‘সণ্হসুখুমবুদ্ধিনো’’তি. অত্থন্তরন্তি অত্থনানত্তং, অত্থমেৰ ৰা. ‘‘ৰিঞ্ঞাতপরপ্পৰাদা’’তি এতেন কত-সদ্দস্স কিরিযাসামঞ্ঞৰাচকত্তা ‘‘কতৰিজ্জো’’তিআদীসু ৰিয কত-সদ্দো ঞাণানুযুত্ততং ৰদতীতি দস্সেতি. ‘‘কতৰাদপরিচযা’’তি এতেন পন ‘‘কতসিপ্পো’’তিআদীসু ৰিয সমুদাচিণ্ণৰাদতং. উভিন্নমন্তরা পন সমুচ্চযদ্ৰযেন সামঞ্ঞনিদ্দেসং, একসেসং ৰাতি দট্ঠব্বং. ৰালৰেধীনং রূপং সভাৰো ৰিয রূপমেতেসন্তি ৰালৰেধিরূপাতি আহ ‘‘ৰালৰেধিধনুগ্গহসদিসা’’তি. সতধা ভিন্নস্স ৰালগ্গস্স অংসুকোটিৰেধকধনুগ্গহসদিসাতি অত্থো. তাদিসোযেৰ হি ‘‘ৰালৰেধী’’তি অধিপ্পেতো. মঞ্ঞে-সদ্দো উপমাজোতকোতি ৰুত্তং ‘‘ভিন্দন্তা ৰিযা’’তি. পঞ্ঞাগতেনাতি পঞ্ঞাপভেদেন, পঞ্ঞায এৰ ৰা. সমনুযুঞ্জনা লদ্ধিযা পুচ্ছা. সমনুগাহনা তংকারণস্সাতি দস্সেতি ‘‘কিং কুসল’’ন্তিআদিনা. সমনুভাসনাপি ওৰাদৰসেন সমনুযুঞ্জনাযেৰাতি আহ ‘‘সমনুযুঞ্জেয্যু’’ন্তি. ‘‘ন সম্পাযেয্য’’ন্তি এত্থ দ-কারস্স য-কারাদেসতং, এয্য-সদ্দস্স চ সামত্থিযত্থতং দস্সেতুং ‘‘ন সম্পাদেয্য’’ন্তিআদি ৰুত্তং.

৬৫-৬৬. মন্দা অতিক্খা পঞ্ঞা যস্সাতি মন্দপঞ্ঞো, তেনাহ ‘‘অপঞ্ঞস্সেৰেতং নাম’’ন্তি. ‘‘মোহমূহো’’তি ৰত্তব্বে হ-কারলোপেন ‘‘মোমূহো’’তি ৰুত্তং, তঞ্চ অতিসযত্থদীপকং পরিযাযদ্ৰযস্স অতিরেকত্থভাৰতোতি যথা ‘‘পদট্ঠান’’ন্তি ৰুত্তং ‘‘অতিসম্মূল়্হো’’তি. সিদ্ধে হি সতি পুনারম্ভো নিযমায ৰা হোতি, অত্থন্তরৰিঞ্ঞাপনায ৰা. যথা পুব্বে কম্মুনা আগতো, তথা ইধাপীতি তথাগতো, সত্তো. এত্থ চ কামং পুরিমানম্পি তিণ্ণং কুসলাদিধম্মসভাৰানৰবোধতো অত্থেৰ মন্দভাৰো, তেসং পন অত্তনো কুসলাদিধম্মানৰবোধস্স অৰবোধনতো ৰিসেসো অত্থীতি. পচ্ছিমোযেৰ তদভাৰতো মন্দমোমূহভাৰেন ৰুত্তো. ননু চ পচ্ছিমস্সাপি অত্তনো ধম্মানৰবোধস্স অৰবোধো অত্থিযেৰ ‘‘অত্থি পরো লোকো’তি ইতি চে মে অস্স, ‘অত্থি পরো লোকো’তি ইতি তে নং ব্যাকরেয্যং, এৰন্তিপি মে নো’’তিআদিৰচনতোতি? কিঞ্চাপি অত্থি, ন পন তস্স পুরিমানং ৰিয অপরিঞ্ঞাতধম্মব্যাকরণনিমিত্তমুসাৰাদাদিভাযনজিগুচ্ছনাকারো অত্থি, অথ খো মহামূল়্হোযেৰাতি তথাৰেস ৰুত্তো. অথ ৰা ‘‘এৰন্তিপি মে নো’’তিআদিনা পুচ্ছায ৰিক্খেপকরণত্থং ‘‘অত্থি পরো লোকো’’তি ইতি চে মং পুচ্ছসীতি পুচ্ছাঠপনমেৰ তেন দস্সীযতি, ন অত্তনো ধম্মানৰবোধাৰবোধোতি অযমেৰ ৰিসেসেন ‘‘মন্দো মোমূহো’’তি ৰুত্তো. তেনেৰ হি তথাৰাদীনং সঞ্চযং বেলট্ঠপুত্তং আরব্ভ ‘‘অযঞ্চ ইমেসং সমণব্রাহ্মণানং সব্ববালো সব্বমূল়্হো’’তি (দী. নি. ১.১৮১) ৰুত্তং. তত্থ ‘‘অত্থি পরো লোকো’’তি সস্সতদস্সনৰসেন, সম্মাদিট্ঠিৰসেন ৰা পুচ্ছা. যদি হি দিট্ঠিগতিকো সস্সতদস্সনৰসেন পুচ্ছেয্য, যদি চ সম্মাদিট্ঠিকো সম্মাদস্সনৰসেনাতি দ্ৰিধাপি অত্থো ৰট্টতি. ‘‘নত্থি পরো লোকো’’তি নত্থিকদস্সনৰসেন, সম্মাদিট্ঠিৰসেন ৰা, ‘‘অত্থি চ নত্থি চ পরো লোকো’’তি উচ্ছেদদস্সনৰসেন, সম্মাদিট্ঠিৰসেন ৰা, ‘‘নেৰত্থি ন নত্থি পরো লোকো’’তি ৰুত্তপকারত্তযপটিক্খেপে সতি পকারন্তরস্স অসম্ভৰতো অত্থিতানত্থিতাহি ন ৰত্তব্বাকারো পরো লোকোতি ৰিক্খেপঞ্ঞেৰ পুরক্খারেন, সম্মাদিট্ঠিৰসেন ৰা পুচ্ছা. সেসচতুক্কত্তযেপি ৰুত্তনযানুসারেন অত্থো ৰেদিতব্বো. পুঞ্ঞসঙ্খারত্তিকো ৰিয হি কাযসঙ্খারত্তিকেন পুরিমচতুক্কসঙ্গহিতো এৰ অত্থো সেসচতুক্কত্তযেন সত্তপরামাসপুঞ্ঞাদিসফলতাচোদনানযেন (অত্তপরামাসপুঞ্ঞাদিফলতাচোদনানযেন দী. নি. টী. ১.৬৫, ৬৬) সঙ্গহিতো. এত্থ হি ততিযচতুক্কেন পুঞ্ঞাদিকম্মসফলতায, সেসচতুক্কত্তযেন চ সত্তপরামাসতায চোদনানযো ৰুত্তোতি দট্ঠব্বং.

অমরাৰিক্খেপিকো পন সস্সতাদীনং অত্তনো অরুচ্চনতায সব্বত্থ ‘‘এৰন্তিপি মে নো’’তিআদিনা ৰিক্খেপঞ্ঞেৰ করোতি. তত্থ ‘‘এৰন্তিপি মে নো’’তিআদি তত্থ তত্থ পুচ্ছিতাকারপটিসেধনৰসেন ৰিক্খেপাকারদস্সনং. কস্মা পন ৰিক্খেপৰাদিনো পটিক্খেপোৰ সব্বত্থ ৰুত্তো. ননু ৰিক্খেপপক্খস্স ‘‘এৰমেৰ’’ন্তি অনুজাননম্পি ৰিক্খেপপক্খে অৰট্ঠানতো যুত্তরূপং সিযাতি? ন, তত্থাপি তস্স সম্মূল়্হত্তা, পটিক্খেপৰসেনেৰ চ ৰিক্খেপৰাদস্স পৰত্তনতো. তথা হি সঞ্চযো বেলট্ঠপুত্তো রঞ্ঞা অজাতসত্তুনা সন্দিট্ঠিকং সামঞ্ঞফলং পুট্ঠো পরলোকত্থিতাদীনং পটিসেধনমুখেনেৰ ৰিক্খেপং ব্যাকাসি.

এত্থাহ – ননু চাযং সব্বোপি অমরাৰিক্খেপিকো কুসলাদযো ধম্মে, পরলোকত্থিতাদীনি চ যথাভূতং অনৰবুজ্ঝমানো তত্থ তত্থ পঞ্হং পুট্ঠো পুচ্ছায ৰিক্খেপনমত্তং আপজ্জতি, অথ তস্স কথং দিট্ঠিগতিকভাৰো সিযা. ন হি অৰত্তুকামস্স ৰিয পুচ্ছিতত্থমজানন্তস্স ৰিক্খেপকরণমত্তেন দিট্ঠিগতিকতা যুত্তাতি? ৰুচ্চতে – ন হেৰ খো পুচ্ছায ৰিক্খেপকরণমত্তেন তস্স দিট্ঠিগতিকতা, অথ খো মিচ্ছাভিনিৰেসৰসেন. সস্সতাভিনিৰেসৰসেন হি মিচ্ছাভিনিৰিট্ঠোযেৰ পুগ্গলো মন্দবুদ্ধিতায কুসলাদিধম্মে, পরলোকত্থিতাদীনি চ যাথাৰতো অপ্পটিবুজ্ঝমানো অত্তনা অৰিঞ্ঞাতস্স অত্থস্স পরং ৰিঞ্ঞাপেতুমসক্কুণেয্যতায মুসাৰাদভযেন চ ৰিক্খেপমাপজ্জতীতি. তথা হি ৰক্খতি ‘‘যাসং সত্তেৰ উচ্ছেদদিট্ঠিযো, সেসা সস্সতদিট্ঠিযো’’তি (দী. নি. অট্ঠ. ১.৯৭, ৯৮) অথ ৰা পুঞ্ঞপাপানং, তব্বিপাকানঞ্চ অনৰবোধেন, অসদ্দহনেন চ তব্বিসযায পুচ্ছায ৰিক্খেপকরণমেৰ সুন্দরন্তি খন্তিং রুচিং উপ্পাদেত্ৰা অভিনিৰিসন্তস্স উপ্পন্না ৰিসুংযেৰেসা একা দিট্ঠি সত্তভঙ্গদিট্ঠি ৰিযাতি দট্ঠব্বং. তথা চ ৰুত্তং ‘‘পরিযন্তরহিতা দিট্ঠিগতিকস্স দিট্ঠি চেৰ ৰাচা’’ চাতি (দী. নি. অট্ঠ. ১.৬১). যং পনেতং ৰুত্তং ‘‘ইমেপি চত্তারো পুব্বে পৰত্তধম্মানুসারেনেৰ দিট্ঠিযা গহিতত্তা পুব্বন্তকপ্পিকেসু পৰিট্ঠা’’তি, তদেতস্স অমরাৰিক্খেপৰাদস্স সস্সতদিট্ঠিসঙ্গহৰসেনেৰ ৰুত্তং. কথং পনস্স সস্সতদিট্ঠিসঙ্গহোতি? উচ্ছেদৰসেন অনভিনিৰেসনতো. নত্থি হি কোচি ধম্মানং যথাভূতৰেদী ৰিৰাদবহুলত্তা লোকস্স. ‘‘এৰমেৰ’’ন্তি পন সদ্দন্তরেন ধম্মনিজ্ঝাননা অনাদিকালিকা লোকে, তস্মা সস্সতলেসস্স এত্থ লব্ভনতো সস্সতদিট্ঠিযা এতস্স সঙ্গহো দট্ঠব্বো.

অধিচ্চসমুপ্পন্নৰাদৰণ্ণনা

৬৭. অধিচ্চ যদিচ্ছকং যং কিঞ্চি কারণং কস্সচি বুদ্ধিপুব্বং ৰিনা সমুপ্পন্নোতি অত্তলোকসঞ্ঞিতানং খন্ধানং অধিচ্চুপ্পত্তিআকারারম্মণদস্সনং অধিচ্চসমুপ্পন্নং তদাকারসন্নিস্সযেনেৰ পৰত্তিতো, তদাকারসহচরিততো চ যথা ‘‘মঞ্চা ঘোসন্তি, কুন্তা পচরন্তী’’তি, অধিচ্চসমুপ্পন্নদস্সনং ৰা অন্তপদলোপেন অধিচ্চসমুপ্পন্নং যথা ‘‘রূপভৰো রূপ’’ন্তি, ইমমত্থং সন্ধায ‘‘অধিচ্চসমুপ্পন্নো’’তিআদি ৰুত্তং. অকারণসমুপ্পন্নন্তি কারণমন্তরেন যদিচ্ছকং সমুপ্পন্নং.

৬৮-৭৩. অসঞ্ঞসত্তাতি এত্থ এতং অসঞ্ঞাৰচনন্তি অত্থো. দেসনাসীসন্তি দেসনায জেট্ঠকং পধানভাৰেন গহিতত্তা, তেন সঞ্ঞং ধুরং কত্ৰা ভগৰতা অযং দেসনা কতা, ন পন তত্থ অঞ্ঞেসং অরূপধম্মানম্পি অত্থিতাযাতি দস্সেতি, তেনেৰাহ ‘‘অচিত্তুপ্পাদা’’তিআদি. ভগৰা হি যথা লোকুত্তরধম্মং দেসেন্তো সমাধিং, পঞ্ঞং ৰা ধুরং কত্ৰা দেসেতি, এৰং লোকিযধম্মং দেসেন্তো চিত্তং, সঞ্ঞং ৰা. তত্থ ‘‘যস্মিং সমযে লোকুত্তরং ঝানং ভাৰেতি (ধ. স. ২৭৭), পঞ্চঙ্গিকো সম্মাসমাধি (দী. নি. ৩.৩৫৫) পঞ্চঞাণিকো সম্মাসমাধি, (দী. নি. ৩.৩৫৫; ৰিভ. ৮০৪) পঞ্ঞায চস্স দিস্ৰা আসৰা পরিক্খীণা হোন্তী’’তি, তথা ‘‘যস্মিং সমযে কামাৰচরং কুসলং চিত্তং উপ্পন্নং হোতি, (ধ. স. ১) কিং চিত্তো ত্ৰং ভিক্খু (পারা. ১৪৬, ১৮০) মনোপুব্বঙ্গমা ধম্মা, (ধ. প. ১; নেত্তি. ৯০; পেটকো. ৮৩, ৮৪) সন্তি ভিক্খৰে, সত্তা নানত্তকাযা নানত্তসঞ্ঞিনো, (দী. নি. ৩.৩৩২, ৩৪১, ৩৫৭; অ. নি. ৭.৪৪; অ. নি. ৯.২৪; চূল়নি. ৮৩) নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতন’’ন্তি (দী. নি. ৩.৩৫৮) চ এৰমাদীনি সুত্তানি এতস্সত্থস্স সাধকানি. তিত্থং ৰুচ্চতি মিচ্ছালদ্ধি তত্থেৰ বাহুল্লেন পরিব্ভমনতো তরন্তি বালা এত্থাতি কত্ৰা, তদেৰ অনপ্পকানমনত্থানং তিত্থিযানঞ্চ সঞ্জাতিদেসট্ঠেন, নিৰাসট্ঠেন ৰা আযতনন্তি তিত্থাযতনং, তস্মিং, অঞ্ঞতিত্থিযসমযেতি অত্থো. তিত্থিযা হি উপপত্তিৰিসেসে ৰিমুত্তিসঞ্ঞিনো, সঞ্ঞাৰিরাগাৰিরাগেসু আদীনৰানিসংসদস্সাৰিনো চ হুত্ৰা অসঞ্ঞসমাপত্তিং নিব্বত্তেত্ৰা অক্খণভূমিযং উপপজ্জন্তি, ন সাসনিকা, তেন ৰুত্তং ‘‘একচ্চো তিত্থাযতনে পব্বজিত্ৰা’’তি. ৰাযোকসিণে পরিকম্মং কত্ৰাতি চতুত্থে ভূতকসিণে পঠমাদীনি তীণি ঝানানি নিব্বত্তেত্ৰা ততিযজ্ঝানে চিণ্ণৰসী হুত্ৰা ততো ৰুট্ঠায চতুত্থজ্ঝানাধিগমায পরিকম্মং কত্ৰা, তেনেৰাহ ‘‘চতুত্থজ্ঝানং নিব্বত্তেত্ৰা’’তি.

কস্মা পনেত্থ ৰাযোকসিণেযেৰ পরিকম্মং ৰুত্তন্তি? ৰুচ্চতে – যথেৰ হি রূপপটিভাগভূতেসু কসিণৰিসেসেসু রূপৰিভাৰনেন রূপৰিরাগভাৰনাসঙ্খাতো অরূপসমাপত্তিৰিসেসো সচ্ছিকরীযতি, এৰং অপরিব্যত্তৰিগ্গহতায অরূপপটিভাগভূতে কসিণৰিসেসে অরূপৰিভাৰনেন অরূপৰিরাগভাৰনাসঙ্খাতো রূপসমাপত্তিৰিসেসো অধিগমীযতি, তস্মা এত্থ ‘‘সঞ্ঞা রোগো সঞ্ঞা গণ্ডো’’তিআদিনা, (ম. নি. ৩.২৪) ‘‘ধি চিত্তং, ধিব্বতে তং চিত্ত’’ন্তিআদিনা (দী. নি. টী. ১.৬৮-৭৩) চ নযেন অরূপপৰত্তিযা আদীনৰদস্সনেন, তদভাৰে চ সন্তপণীতভাৰসন্নিট্ঠানেন রূপসমাপত্তিযা অভিসঙ্খরণং, রূপৰিরাগভাৰনা পন সদ্ধিং উপচারেন অরূপসমাপত্তিযো ৰিসেসেন পঠমারুপ্পজ্ঝানং. যদি এৰং ‘‘পরিচ্ছিন্নাকাসকসিণেপী’’তি ৰত্তব্বং. তস্সাপি হি অরূপপটিভাগতা লব্ভতীতি? ৰত্তব্বমেৰেতং কেসঞ্চি, অৰচনং পন পুব্বাচরিযেহি অগ্গহিতভাৰেন. যথা হি রূপৰিরাগভাৰনা ৰিরজ্জনীযধম্মভাৰমত্তে পরিনিব্বিন্দা (ৰিরজ্জনীযধম্ম ভাৰমত্তেন পরিনিপ্ফন্না দী. নি. টী. ১.৬-৭৩) ৰিরজ্জনীযধম্মপটিভাগভূতে চ ৰিসযৰিসেসে পাতুভৰতি, এৰং অরূপৰিরাগভাৰনাপীতি ৰুচ্চমানে ন কোচি ৰিরোধো. তিত্থিযেহেৰ পন তস্সা সমাপত্তিযা পটিপজ্জিতব্বতায, তেসঞ্চ ৰিসযপদেসনিমিত্তস্সেৰ তস্স ঝানস্স পটিপত্তিতো তং কারণং পস্সন্তেহি পুব্বাচরিযেহি চতুত্থেযেৰ ভূতকসিণে অরূপৰিরাগভাৰনাপরিকম্মং ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. কিঞ্চ ভিয্যো – ৰণ্ণকসিণেসু ৰিয পুরিমভূতকসিণত্তযেপি ৰণ্ণপটিচ্ছাযাৰ পণ্ণত্তিআরম্মণং ঝানস্স লোকৰোহারানুরোধেনেৰ পৰত্তিতো, এৰঞ্চ কত্ৰা ৰিসুদ্ধিমগ্গে (ৰিসুদ্ধি. ১.৯৬) পথৰীকসিণস্স আদাসচন্দমণ্ডলূপমাৰচনঞ্চ সমত্থিতং হোতি. চতুত্থে পন ভূতকসিণে ভূতপটিচ্ছাযা এৰ ঝানস্স গোচরভাৰং গচ্ছতীতি তস্সেৰ অরূপপটিভাগতা যুত্তা, তস্মা ৰাযোকসিণেযেৰ পরিকম্মং ৰুত্তন্তি ৰেদিতব্বং.

কথং পস্সতীতি আহ ‘‘চিত্তে সতী’’তিআদি. সন্তোতি নিব্বুতো, দিট্ঠধম্মনিব্বানমেতন্তি ৰুত্তং হোতি. কালং কত্ৰাতি মরণং কত্ৰা, যো ৰা মনুস্সলোকে জীৰনকালো উপত্থম্ভকপচ্চযেহি করীযতি, তং করিত্ৰাতিপি অত্থো. অসঞ্ঞসত্তেসু নিব্বত্ততীতি অসঞ্ঞসত্তসঙ্খাতে সত্তনিকাযে রূপপটিসন্ধিৰসেনেৰ উপপজ্জতি, অঞ্ঞেসু ৰা চক্কৰাল়েসু তস্সা ভূমিযা অত্থিতায অনেকৰিধভাৰং সন্ধায পুথুৰচননিদ্দেসোতিপি দট্ঠব্বং. ইধেৰাতি পঞ্চৰোকারভৰেযেৰ. তত্থাতি অসঞ্ঞীভৰে. যদি রূপক্খন্ধমত্তমেৰ অসঞ্ঞীভৰে পাতুভৰতি, কথং অরূপসন্নিস্সযেন ৰিনা তত্থ রূপং পৰত্ততি, ননু সিযা অরূপসন্নিস্সিতাযেৰ রূপক্খন্ধস্স উপ্পত্তি ইধেৰ পঞ্চৰোকারভৰে তথা উপ্পত্তিযা অদস্সনতোতি? নাযমনুযোগো অঞ্ঞত্থাপি অপ্পৰিট্ঠো, কথং পন রূপসন্নিস্সযেন ৰিনা অরূপধাতুযা অরূপং পৰত্ততীতি. ইদম্পি হি তেন সমানজাতিযমেৰ. কস্মা? ইধেৰ অদস্সনতো, কথঞ্চ কবল়ীকারাহারেন ৰিনা রূপধাতুযা রূপং পৰত্ততীতি. ইদম্পি চ তংসভাৰমেৰ, কিং কারণা? ইধ অদস্সনতোযেৰ. ইতি অঞ্ঞত্থাপি তথা পৰত্তিদস্সনতো, কিমেতেন অঞ্ঞনিদস্সনেন ইধেৰ অনুযোগেন. অপিচ যথা যস্স চিত্তসন্তানস্স নিব্বত্তিকারণং রূপে অৰিগততণ্হং, তস্স সহ রূপেন সম্ভৰতো রূপং নিস্সায পৰত্তি রূপসাপেক্খতায কারণস্স. যস্স পন নিব্বত্তিকারণং রূপে ৰিগততণ্হং, তস্স ৰিনা রূপেন পৰত্তি রূপনিরপেক্খতায কারণস্স, এৰং যস্স রূপপ্পবন্ধস্স নিব্বত্তিকারণং অরূপে ৰিগততণ্হং, তস্স ৰিনা অরূপেন পৰত্তি অরূপনিরপেক্খতায কারণস্স, এৰং ভাৰনাবলাভাৰতো পঞ্চৰোকারভৰে রূপারূপসম্ভৰো ৰিয, ভাৰনাবলেন চতুৰোকারভৰে অরূপস্সেৰ সম্ভৰো ৰিয চ. অসঞ্ঞীভৰেপি ভাৰনাবলেন রূপস্সেৰ সম্ভৰো দট্ঠব্বোতি.

কথং পন তত্থ কেৰলো রূপপ্পবন্ধো পচ্চুপ্পন্নপচ্চযরহিতো চিরকালং পৰত্ততীতি পচ্চেতব্বং, কিত্তকং ৰা কালং পৰত্ততীতি চোদনং মনসি কত্ৰা ‘‘যথা নামা’’তিআদিমাহ. তেন ন কেৰলং ইধ চেৰ অঞ্ঞত্থ চ ৰুত্তো আগমোযেৰ এতদত্থঞাপনে, অথ খো অযং পনেত্থ যুত্তীতি দস্সেতি. জিযাৰেগুক্খিত্তোতি ধনুজিযায ৰেগেন খিপিতো. ঝানৰেগো নাম ঝানানুভাৰো ফলদানে সমত্থতা. তত্তকমেৰ কালন্তি উক্কংসতো পঞ্চ মহাকপ্পসতানি. তিট্ঠন্তীতি যথানিব্বত্তইরিযাপথমেৰ চিত্তকম্মরূপকসদিসা হুত্ৰা তিট্ঠন্তি. ঝানৰেগেতি অসঞ্ঞসমাপত্তিপরিক্খিত্তে চতুত্থজ্ঝানকম্মৰেগে, পঞ্চমজ্ঝানকম্মৰেগে ৰা. অন্তরধাযতীতি পচ্চযনিরোধেন নিরুজ্ঝতি ন পৰত্ততি. ইধাতি কামাৰচরভৰেতি অত্থো অঞ্ঞত্থ তেসমনুপ্পত্তিতো. পটিসন্ধিসঞ্ঞাতি পটিসন্ধিচিত্তুপ্পাদোযেৰ সঞ্ঞাসীসেন ৰুত্তো. কথং পন অনেককপ্পসতমতিক্কমেন চিরনিরুদ্ধতো ৰিঞ্ঞাণতো ইধ ৰিঞ্ঞাণমুপ্পজ্জতি. ন হি নিরুদ্ধে চক্খুপসাদে চক্খুৰিঞ্ঞাণমুপ্পজ্জমানং দিট্ঠন্তি? নযিদমেকন্ততো দট্ঠব্বং. নিরুদ্ধম্পি হি চিত্তং সমানজাতিকস্স অন্তরা অনুপ্পজ্জনতো সমনন্তরপচ্চযমত্তং হোতিযেৰ, ন বীজং. বীজং পন কম্মমেৰ, তস্মা কম্মতো বীজভূততো আরম্মণাদীহি পচ্চযেহি অসঞ্ঞীভৰতো চুতানং কামধাতুযা উপপত্তিৰিঞ্ঞাণং হোতিযেৰ, তেনাহ ‘‘ইধ পটিসন্ধিসঞ্ঞা উপ্পজ্জতী’’তি. এত্থ চ যথা নাম উতুনিযামেন পুপ্ফগ্গহণে নিযতকালানং রুক্খানং ৰিদারণসঙ্খাতে ৰেখে দিন্নে ৰেখবলেন অনিযমতা হোতি পুপ্ফগ্গহণস্স, এৰমেৰ পঞ্চৰোকারভৰে অৰিপ্পযোগেন ৰত্তমানেসু রূপারূপধম্মেসু রূপারূপৰিরাগভাৰনাসঙ্খাতে ৰেখে দিন্নে তস্স সমাপত্তিৰেখবলস্স অনুরূপতো অরূপভৰে, অসঞ্ঞভৰে চ যথাক্কমং রূপরহিতা, অরূপরহিতা চ খন্ধানং পৰত্তি হোতীতি ৰেদিতব্বং.

কস্মা পনেত্থ পুন সঞ্ঞুপ্পাদা চ পন ‘‘তে দেৰা তম্হা কাযা চৰন্তী’’তি সঞ্ঞুপ্পাদো তেসং চৰনস্স কারণভাৰেন ৰুত্তো, ‘‘সঞ্ঞুপ্পাদা’’তি ৰচনং ৰা কিমত্থদস্সনন্তি চোদনায ‘‘যস্মা পনা’’তিআদিমাহ. ইধ পটিসন্ধিসঞ্ঞুপ্পাদেন তেসং চৰনস্স পঞ্ঞাযনতো ঞাপকহেতুভাৰেন ৰুত্তো, ‘‘সঞ্ঞুপ্পাদা’’তি ৰচনং ৰা তেসং চৰনস্স পঞ্ঞাযনভাৰদস্সনন্তি অধিপ্পাযো. ‘‘সঞ্ঞুপ্পাদা’’তি হি এতস্স সঞ্ঞুপ্পাদেন হেতুভূতেন চৰন্তি, সঞ্ঞুপ্পাদা ৰা উপ্পাদসঞ্ঞা তে দেৰাতি সম্বন্ধো. সন্তভাৰাযাতি নিব্বানায. ননু চেত্থ জাতিসতসহস্সদসসংৰট্টাদীনমত্থকে, তদব্ভন্তরে ৰা পৰত্তায অসঞ্ঞূপপত্তিযা ৰসেন লাভীঅধিচ্চসমুপ্পন্নিকৰাদোপি লাভীসস্সতৰাদো ৰিয অনেকভেদো সম্ভৰতীতি? সচ্চমেৰ, অনন্তরত্তা পন আসন্নায অসঞ্ঞূপপত্তিযা ৰসেন লাভীঅধিচ্চসমুপ্পন্নিকৰাদো নযদস্সনৰসেন একোৰ দস্সিতোতি দট্ঠব্বং. অথ ৰা সস্সতদিট্ঠিসঙ্গহতো অধিচ্চসমুপ্পন্নিকৰাদস্স সস্সতৰাদে আগতো সব্বোপি দেসনানযো যথাসম্ভৰং অধিচ্চসমুপ্পন্নিকৰাদেপি গহেতব্বোতি ইমস্স ৰিসেসস্স দস্সনত্থং ভগৰতা লাভীঅধিচ্চসমুপ্পন্নিকৰাদো অৰিভজিত্ৰা দস্সিতো, অৰস্সঞ্চস্স সস্সতদিট্ঠিসঙ্গহো ইচ্ছিতব্বো সংকিলেসপক্খে সত্তানমজ্ঝাসযস্স সস্সতুচ্ছেদৰসেনেৰ দুৰিধত্তা, তেসু চ উচ্ছেদপ্পসঙ্গাভাৰতো. তথা হি অট্ঠকথাযং আসয-সদ্দস্স অত্থুদ্ধারৰসেন ৰুত্তং ‘‘সস্সতুচ্ছেদদিট্ঠি চা’’তি, তথা চ ৰক্খতি ‘‘যাসং সত্তেৰ উচ্ছেদদিট্ঠিযো, সেসা সস্সতদিট্ঠিযো’’তি (দী. নি. অট্ঠ. ১.৯৭, ৯৮).

ননু চ অধিচ্চসমুপ্পন্নিকৰাদস্স সস্সতদিট্ঠিসঙ্গহো ন যুত্তো ‘‘অহঞ্হি পুব্বে নাহোসি’’ন্তিআদিৰসেন পৰত্তনতো অপুব্বসত্তপাতুভাৰগাহকত্তা. সস্সতদিট্ঠি পন অত্তনো, লোকস্স চ সদাভাৰগাহিনী ‘‘অত্থিত্ৰেৰ সস্সতিসম’’ন্তি পৰত্তনতোতি? নো ন যুত্তো অনাগতকোটিঅদস্সনেন সস্সতগ্গাহসমৰরোধত্তা. যদিপি হি অযং ৰাদো ‘‘সোম্হি এতরহি অহুত্ৰা সন্ততায পরিণতো’’তি (দী. নি. ১.৬৮) অত্তনো, লোকস্স চ অতীতকোটিপরামসনৰসেন পৰত্তো, তথাপি ৰত্তমানকালতো পট্ঠায ন তেসং কত্থচি অনাগতে পরিযন্তং পস্সতি, ৰিসেসেন চ পচ্চুপ্পন্নানাগতকালেসু অপরিযন্তদস্সনপভাৰিতো সস্সতৰাদো, যথাহ ‘‘সস্সতিসমং তথেৰ ঠস্সতী’’তি (দী. নি. ১.৩১ অত্থতো সমানং) যদেৰং সিযা ইমস্স চ ৰাদস্স, সস্সতৰাদাদীনঞ্চ পুব্বন্তকপ্পিকেসু সঙ্গহো ন যুত্তোযেৰ অনাগতকালপরামসনৰসেন পৰত্তত্তাতি? যুত্তো এৰ সমুদাগমস্স অতীতকোট্ঠাসিকত্তা. তথা হি নেসং সমুদাগমো অতীতংসপুব্বেনিৰাসঞাণেহি, তপ্পতিরূপকানুস্সৰাদিপভাৰিতেহি চ তক্কনেহি সঙ্গহিতোতি, তথা চেৰ সংৰণ্ণিতং. অথ ৰা সব্বত্থ অপ্পটিহতঞাণচারেন ধম্মস্সামিনা নিরৰসেসতো অগতিং, গতিঞ্চ যথাভূতং সযং অভিঞ্ঞা সচ্ছিকত্ৰা পৰেদিতা এতা দিট্ঠিযো, তস্মা যাৰতিকা দিট্ঠিযো ভগৰতা দেসিতা, যথা চ দেসিতা, তাৰতিকা তথা চেৰ সন্নিট্ঠানতো সম্পটিচ্ছিতব্বা, ন চেত্থ যুত্তিৰিচারণা কাতব্বা বুদ্ধৰিসযত্তা. অচিন্তেয্যো হি বুদ্ধানং বুদ্ধৰিসযো, তথা চ ৰক্খতি ‘‘তত্থ ন একন্তেন কারণং পরিযেসিতব্ব’’ন্তি (দী. নি. অট্ঠ. ১.৭৮-৮২).

দুতিযভাণৰারৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

অপরন্তকপ্পিকৰাদৰণ্ণনা

৭৪. ‘‘অপরন্তেঞাণং (ধ. স. ১০৬৭), অপরন্তানুদিট্ঠিনো’’তিআদীসু (দী. নি. ১.৭৪) ৰিয অপরন্ত –সদ্দানং যথাক্কমং অনাগতকালকোট্ঠাসৰাচকতং সন্ধাযাহ ‘‘অনাগতকোট্ঠাসসঙ্খাত’’ন্তি. ‘‘পুব্বন্তং কপ্পেত্ৰা’’তিআদীসু ৰুত্তনযেন ‘‘অপরন্তং কপ্পেত্ৰা’’তিআদীসুপি অত্থো ৰেদিতব্বো. ৰিসেসমত্তমেৰ চেত্থ ৰক্খাম.

সঞ্ঞীৰাদৰণ্ণনা

৭৫. আঘাতনা উদ্ধন্তি উদ্ধমাঘাতনং, মরণতো উদ্ধং পৰত্তো অত্তাতি অত্থো. ‘‘উদ্ধমাঘাতন’’ন্তি পৰত্তো ৰাদো উদ্ধমাঘাতনো সহচরণৰসেন, তদ্ধিতৰসেন চ, অন্তলোপনিদ্দেসো ৰা এস. সো এতেসন্তি উদ্ধমাঘাতনিকা. এৰং সদ্দতো নিপ্ফন্নং অত্থতো এৰ দস্সেতুং ‘‘উদ্ধমাঘাতনা অত্তানং ৰদন্তী’’তি ৰুত্তং, আঘাতনা উদ্ধং উপরিভূতং অত্তভাৰন্তি অত্থো. তে হি দিট্ঠিগতিকা ‘‘উদ্ধং মরণতো অত্তা নিব্বিকারো’’তি ৰদন্তি. ‘‘সো এতেস’’ন্তিআদিনা অস্সত্থিযত্থং দস্সেতি যথা ‘‘বুদ্ধমস্স অত্থীতি বুদ্ধো’’তি. অযং অট্ঠকথাতো অপরো নযো – সঞ্ঞীতি পৰত্তো ৰাদো সঞ্ঞী সহচরণাদিনযেন, সঞ্ঞী ৰাদো এতেসন্তি সঞ্ঞীৰাদা সমাসৰসেন. সঞ্ঞীৰাদো এৰ ৰাদো এতেসন্তি হি অত্থো.

৭৬-৭৭. রূপী অত্তাতি এত্থ কসিণরূপং ‘‘অত্তা’’তি কস্মা ৰুত্তং, ননু রূপৰিনিমুত্তেন অত্তনা ভৰিতব্বং ‘‘রূপমস্স অত্থী’’তি ৰুত্তে সঞ্ঞায ৰিয রূপস্সাপি অত্তনিযত্তা. ন হি ‘‘সঞ্ঞী অত্তা’’তি এত্থ সঞ্ঞা এৰ অত্তা, অথ খো ‘‘সঞ্ঞা অস্স অত্থী’’তি অত্থেন অত্তনিযাৰ, তথা চ ৰুত্তং ‘‘তত্থ পৰত্তসঞ্ঞঞ্চস্স ‘সঞ্ঞা’তি গহেত্ৰা’’তি? ন খো পনেতমেৰং দট্ঠব্বং ‘‘রূপমস্স অত্থীতি রূপী’’তি, অথ খো ‘‘রুপ্পনসীলো রূপী’’তি. রুপ্পনঞ্চেত্থ রূপসরিক্খতায কসিণরূপস্স ৰড্ঢিতাৰড্ঢিতকালৰসেন ৰিসেসাপত্তি. সা হি ‘‘নত্থী’’তি ন সক্কা ৰত্তুং পরিত্তৰিপুলতাদিৰিসেসসব্ভাৰতো. যদেৰং সিযা ‘‘রুপ্পনসীলো রূপী’’তি, অথ ইমস্স ৰাদস্স সস্সতদিট্ঠিসঙ্গহো ন যুজ্জতি রুপ্পনসীলস্স ভেদসব্ভাৰতোতি? যুজ্জতেৰ কাযভেদতো উদ্ধং পরিকপ্পিতস্স অত্তনো নিব্বিকারতায তেন অধিপ্পেতত্তা. তথা হি ৰুত্তং ‘‘অরোগো পরং মরণা’’তি. অথ ৰা ‘‘রূপমস্স অত্থীতি রূপী’’তি ৰুত্তেপি ন কোচি দোসো কপ্পনাসিদ্ধেন ভেদেন অভেদস্সাপি নিদ্দেসদস্সনতো যথা ‘‘সিলাপুত্তকস্স সরীর’’ন্তি.

অপিচ অৰযৰৰসেন অৰযৰিনো তথানিদ্দেসনিদস্সনতো যথা ‘‘কাযে কাযানুপস্সী’’তি (সং. নি. ৫.৩৯০), রুপ্পনং ৰা রূপং, রূপসভাৰো, তদস্স অত্থীতি রূপী, অত্তা ‘‘রূপিনো ধম্মা’’তিআদীসু (ধ. স. ১১.দুকমাতিকা) ৰিয, এৰঞ্চ কত্ৰা অত্তনো রূপসভাৰত্তা ‘‘রূপী অত্তা’’তি ৰচনং ঞাযাগতমেৰাতি ৰুত্তং ‘‘কসিণরূপং অত্তা’’তি. ‘‘গহেত্ৰা’’তি এতেন চেতস্স সম্বন্ধো. তত্থাতি কসিণরূপে. অস্সাতি পরিকপ্পিতস্স অত্তনো, আজীৰকাদযো তক্কমত্তেন পঞ্ঞপেন্তি ৰিযাতি অত্থো. আজীৰকা হি তক্কিকাযেৰ, ন লাভিনো. নিযতৰাদিতায হি কম্মফলপটিক্খেপতো নত্থি তেসং ঝানসমাপত্তিলাভো. তথা হিকণ্হাভিজাতিআদীসু কাল়কাদিরূপং ‘‘অত্তা’’তি একচ্চে আজীৰকা পটিজানন্তি. পুরিমনযেন চেত্থ লাভীনং দস্সেতি, পচ্ছিমনযেন পন তক্কিকং. এৰমীদিসেসু. রোগ-সদ্দো ভঙ্গপরিযাযো ভঙ্গস্সাপি রুজ্জনভাৰতো, এৰঞ্চ কত্ৰা অরোগ-সদ্দস্স নিচ্চপরিযাযতা উপপন্না হোতি, তেনাহ ‘‘নিচ্চো’’তি. রোগ-সদ্দো ৰা ব্যাধিপরিযাযো. অরোগোতি পন রোগরহিততাসীসেন নিব্বিকারতায নিচ্চতং দিট্ঠিগতিকো পটিজানাতীতি দস্সেতুং ‘‘নিচ্চো’’তি ৰুত্তং. কসিণুগ্ঘাটিমাকাসপঠমারুপ্পৰিঞ্ঞাণনত্থিভাৰাকিঞ্চঞ্ঞাযতনানি যথারহমরূপসমাপত্তিনিমিত্তং নাম. নিম্বপণ্ণে তপ্পরিমাণো তিত্তকরসো ৰিয সরীরপ্পরিমাণো অরূপী অত্তা সরীরে তিট্ঠতীতি তক্কমত্তেনেৰ নিগণ্ঠা ‘‘অরূপী অত্তা সঞ্ঞী’’তি পঞ্ঞপেন্তীতি আহ ‘‘নিগণ্ঠাদযো ৰিযা’’তি.

ততিযা পনাতি ‘‘রূপী চ অরূপী চ অত্তা’’তি লদ্ধি. মিস্সকগাহৰসেনাতি রূপারূপসমাপত্তীনং যথাৰুত্তানি নিমিত্তানি একজ্ঝং কত্ৰা একোৰ ‘‘অত্তা’’তি, তত্থ পৰত্তসঞ্ঞঞ্চস্স ‘‘সঞ্ঞা’’তি গহণৰসেন. অযঞ্হি দিট্ঠিগতিকো রূপারূপসমাপত্তিলাভী তাসং নিমিত্তং রূপভাৰেন, অরূপভাৰেন চ ‘‘অত্তা’’তি গহেত্ৰা ‘‘রূপী চ অরূপী চা’’তি অভিনিৰেসং জনেসি অথেতৰাদিনো ৰিয, তক্কমত্তেনেৰ ৰা রূপারূপধম্মানং মিস্সকগহণৰসেন ‘‘রূপী চ অরূপী চ অত্তা’’তি অভিনিৰিস্স অট্ঠাসি. চতুত্থাতি ‘‘নেৰ অরূপী চ নারূপী চ অত্তা’’তি লদ্ধি. তক্কগাহেনেৰাতি সঙ্খারসেসসুখুমভাৰপ্পত্তধম্মা ৰিয অচ্চন্তসুখুমভাৰপ্পত্তিযা সকিচ্চসাধনাসমত্থতায খম্ভকুচ্ছি [থম্ভকুট্ট (দী. নি. টী. ১৭৬-৭৭)] হত্থপাদাদিসঙ্ঘাতো ৰিয নেৰ রূপী, রূপসভাৰানতিৰত্তনতো ন চ অরূপীতি এৰং পৰত্ততক্কগাহেনেৰ.

অযং অট্ঠকথামুত্তকো নযো – নেৰরূপী নারূপীতি এত্থ হি অন্তানন্তিকচতুত্থৰাদে ৰিয অঞ্ঞমঞ্ঞপটিক্খেপৰসেন অত্থো ৰেদিতব্বো. সতিপি চ ততিযৰাদেন ইমস্স সমানত্থভাৰে তত্থ দেসকালভেদৰসেন ৰিয ইধ কালৰত্থুভেদৰসেন ততিযচতুত্থৰাদানং ৰিসেসো দট্ঠব্বো. কালভেদৰসেন হি ইধ ততিযৰাদস্স পৰত্তি রূপারূপনিমিত্তানং সহঅনুপট্ঠানতো. চতুত্থৰাদস্স পন ৰত্থুভেদৰসেন পৰত্তি রূপারূপধম্মসমূহভাৰতোতি. দুতিযচতুক্কং অন্তানন্তিকৰাদে ৰুত্তনযেন ৰেদিতব্বং সব্বথা সদ্দত্থতো সমানত্থত্তা. যং পনেত্থ ৰত্তব্বং, তম্পি ‘‘অমতি গচ্ছতি ভাৰো ওসানমেত্থা’’তিআদিনা অম্হেহি ৰুত্তমেৰ, কেৰলং পন তত্থ পুব্বন্তকপ্পনাৰসেন পৰত্তো, ইধ অপরন্তকপ্পনাৰসেনাতি অযং ৰিসেসো পাকটোযেৰ. কামঞ্চ নানত্তসঞ্ঞী অত্তাতি অযম্পি ৰাদো সমাপন্নকৰসেন লব্ভতি. অট্ঠসমাপত্তিলাভিনো দিট্ঠিগতিকস্স ৰসেন সঞ্ঞাভেদসম্ভৰতো. তথাপি সমাপত্তিযং একরূপেনেৰ সঞ্ঞায উপট্ঠানতো লাভীৰসেন একত্তসঞ্ঞিতা সাতিসযং যুত্তাতি আহ ‘‘সমাপন্নকৰসেন একত্তসঞ্ঞী’’তি. একসমাপত্তিলাভিনো এৰ ৰা ৰসেন অত্থো ৰেদিতব্বো. সতিপি চ সমাপত্তিভেদতো সঞ্ঞাভেদসম্ভৰে বহিদ্ধা পুথুত্তারম্মণেযেৰ সঞ্ঞানানত্তস্স ওল়ারিকস্স সম্ভৰতো তক্কীৰসেনেৰ নানত্তসঞ্ঞিতং দস্সেতুং ‘‘অসমাপন্নকৰসেন নানত্তসঞ্ঞী’’তি ৰুত্তং. পরিত্তকসিণৰসেনাতি অৰড্ঢিতত্তা অপ্পককসিণৰসেন, কসিণগ্গহণঞ্চেত্থ সঞ্ঞায ৰিসযদস্সনং. ৰিসযৰসেন হি সঞ্ঞায পরিত্ততা, ইমিনা চ সতিপি সঞ্ঞাৰিনিমুত্তধম্মে ‘‘সঞ্ঞাযেৰ অত্তা’’তি ৰদতীতি দস্সেতি. এস নযো ৰিপুলকসিণৰসেনাতি এত্থাপি. এৰঞ্চ কত্ৰা অন্তানন্তিকৰাদে চেৰ ইধ চ অন্তানন্তচতুক্কে পঠমদুতিযৰাদেসু সদ্দত্থমত্ততো সমানেসুপি সভাৰতো তেহি দ্ৰীহি ৰাদেহি ইমেসং দ্ৰিন্নং ৰাদানং ৰিসেসো সিদ্ধো হোতি, অঞ্ঞথা ৰুত্তপ্পকারেসু ৰাদেসু সতিপি পুব্বন্তাপরন্তকপ্পনভেদমত্তেন কেহিচি ৰিসেসে কেহিচি অৰিসেসোযেৰ সিযাতি.

অযং পন অট্ঠকথামুত্তকো নযো – ‘‘অঙ্গুট্ঠপ্পমাণো অত্তা, অণুমত্তো অত্তা’’তিআদিলদ্ধিৰসেন পরিত্তো চ সো সঞ্ঞী চাতি পরিত্তসঞ্ঞী কাপিলকাণাদপভুতযো [কপিলকণাদাদযো (দী. নি. টী. ১.৭৬-৭৭)] ৰিয. অত্তনো সব্বগতভাৰপটিজাননৰসেন অপ্পমাণো চ সো সঞ্ঞী চাতি অপ্পমাণসঞ্ঞীতি.

দিব্বচক্খুপরিভণ্ডত্তা যথাকম্মূপগঞাণস্স দিব্বচক্খুপভাৰজনিতেন যথাকম্মূপগঞাণেন দিস্সমানাপি সত্তানং সুখাদিসমঙ্গিতা দিব্বচক্খুনাৰ দিট্ঠা নামাতি আহ ‘‘দিব্বেন চক্খুনা’’তিআদি. চতুক্কনযং, পঞ্চকনযঞ্চ সন্ধায তিকচতুক্কজ্ঝানভূমিয’’ন্তি ৰুত্তং. দিট্ঠিগতিকৰিসযাসু হি পঞ্চৰোকারঝানভূমীসু ৰেহপ্ফলভূমিং ঠপেত্ৰা অৰসেসা যথারহং চতুক্কনযে তিকজ্ঝানস্স, পঞ্চকনযে চ চতুক্কজ্ঝানস্স ৰিপাকট্ঠানত্তা তিকচতুক্কজ্ঝানভূমিযো নাম. সুদ্ধাৰাসা পন তেসমৰিসযা. নিব্বত্তমানন্তি উপ্পজ্জমানং. ননু চ ‘‘একন্তসুখী অত্তা’’তিআদিনা পৰত্তৰাদানং অপরন্তদিট্ঠিভাৰতো ‘‘নিব্বত্তমানং দিস্ৰা’’তি পচ্চুপ্পন্নৰচনং অনুপপন্নমেৰ সিযা. অনাগতৰিসযা হি এতে ৰাদাতি? উপপন্নমেৰ অনাগতস্স একন্তসুখীভাৰাদিকস্স পকপ্পনায পচ্চুপ্পন্ননিব্বত্তিদস্সনেন অধিপ্পেতত্তা. তেনেৰাহ ‘‘নিব্বত্তমানং দিস্ৰা ‘একন্তসুখী’তি গণ্হাতী’’তি. এত্থ চ তস্সং তস্সং ভূমিযং বাহুল্লেন সুখাদিসহিতধম্মপ্পৰত্তিদস্সনং পটিচ্চ তেসং ‘‘একন্তসুখী’’তিআদিগহণতো তদনুরূপাযেৰ ভূমি ৰুত্তাতি দট্ঠব্বং. সদ্দন্তরাভিসম্বন্ধৰসেন ৰিয হি অত্থপকরণাদিৰসেনপি অত্থৰিসেসো লব্ভতি. ‘‘একন্তসুখী’’তিআদীসু চ একন্তভাৰো বহুলং পৰত্তিমত্তং পতি পযুত্তো. তথাপৰত্তিমত্তদস্সনেন তেসং এৰং গহণতো. অথ ৰা হত্থিদস্সকঅন্ধা ৰিয দিট্ঠিগতিকা যং যদেৰ পস্সন্তি, তং তদেৰ অভিনিৰিস্স ৰোহরন্তি. ৰুত্তঞ্হেতং ভগৰতা উদানে ‘‘অঞ্ঞতিত্থিযা ভিক্খৰে, পরিব্বাজকা অন্ধা অচক্খুকা’’তিআদি, (উদা. ৫৫) তস্মা অলমেত্থ যুত্তিমগ্গনাতি. ‘‘দিব্বেন চক্খুনা দিস্ৰা’’তি ৰুত্তমত্থং সমত্থেতুং ‘‘ৰিসেসতো হী’’তিআদি ৰুত্তং.

অসঞ্ঞীনেৰসঞ্ঞীনাসঞ্ঞীৰাদৰণ্ণনা

৭৮-৮৩. অথ ন কোচি ৰিসেসো অত্থীতি চোদনং সোধেতি ‘‘কেৰলঞ্হী’’তিআদিনা. ‘‘অসঞ্ঞী’’তি চ ‘‘নেৰসঞ্ঞীনাসঞ্ঞী’’তি চ গণ্হন্তানং তা দিট্ঠিযোতি সম্বন্ধো. কারণন্তি ৰিসেসকারণং, দিট্ঠিসমুদাগমকারণং ৰা. সতিপি কিঞ্চি কারণপরিযেসনসম্ভৰে দিট্ঠিগতিকৰাদানং অনাদরিযভাৰং দস্সেতুং ‘‘ন একন্তেন কারণং পরিযেসিতব্ব’’ন্তি ৰুত্তং. কস্মাতি আহ ‘‘দিট্ঠিগতিকস্সা’’তিআদি, এতেন পরিযেসনক্খমাভাৰতোতি অপরিযেসিতব্বকারণং দস্সেতি. ইদং ৰুত্তং হোতি – অসঞ্ঞীৰাদে অসঞ্ঞীভৰে নিব্বত্তসত্তৰসেন পৰত্তো পঠমৰাদো, ‘‘সঞ্ঞং অত্ততো সমনুপস্সতী’’তি এত্থ ৰুত্তনযেন সঞ্ঞংযেৰ ‘‘অত্তা’’তি গহেত্ৰা তস্স কিঞ্চনভাৰেন ঠিতায অঞ্ঞায সঞ্ঞায অভাৰতো ‘‘অসঞ্ঞী’’তি পৰত্তো দুতিযৰাদো, তথা সঞ্ঞায সহ রূপধম্মে, সব্বে এৰ ৰা রূপারূপধম্মে ‘‘অত্তা’’তি গহেত্ৰা পৰত্তো ততিযৰাদো, তক্কগাহৰসেনেৰ চতুত্থৰাদো পৰত্তো.

দুতিযচতুক্কেপি কসিণরূপস্স অসঞ্জাননসভাৰতায অসঞ্ঞীতি কত্ৰা অন্তানন্তিকৰাদে ৰুত্তনযেন চত্তারো ৰিকপ্পা পৰত্তা. নেৰসঞ্ঞীনাসঞ্ঞীৰাদে পন নেৰসঞ্ঞীনাসঞ্ঞীভৰে নিব্বত্তসত্তস্সেৰ চুতিপটিসন্ধীসু, সব্বত্থ ৰা পটুসঞ্ঞাকিচ্চং কাতুং অসমত্থায সুখুমায সঞ্ঞায অত্থিভাৰপটিজাননৰসেন পঠমৰাদো, অসঞ্ঞীৰাদে ৰুত্তনযেন সুখুমায সঞ্ঞায ৰসেন, সঞ্জাননসভাৰতাপটিজাননৰসেন চ দুতিযৰাদাদযো পৰত্তাতি. এৰং কেনচি পকারেন সতিপি কারণপরিযেসনসম্ভৰে দিট্ঠিগতিকৰাদানং পরিযেসনক্খমাভাৰতো আদরং কত্ৰা মহুস্সাহেন তেসং কারণং ন পরিযেসিতব্বন্তি. এতেসং পন সঞ্ঞীঅসঞ্ঞীনেৰসঞ্ঞীনাসঞ্ঞীৰাদানং সস্সতদিট্ঠিসঙ্গহো ‘‘অরোগো পরং মরণা’’তি ৰচনতো পাকটোযেৰ.

উচ্ছেদৰাদৰণ্ণনা

৮৪. অৰিজ্জমানস্স ৰিনাসাসম্ভৰতো অত্থিভাৰহেতুকো উচ্ছেদোতি দস্সেতুং ৰিজ্জমানৰাচকেন সন্ত-সদ্দেন ‘‘সতো’’তি পাল়িযং ৰুত্তন্তি আহ ‘‘ৰিজ্জমানস্সা’’তি. ৰিজ্জমানতাপযুত্তো চেস দিট্ঠিগতিকৰাদৰিসযো সত্তোযেৰ ইধ অধিপ্পেতোতি দস্সনত্থং পাল়িযং ‘‘সত্তস্সা’’তি ৰুত্তং, তেন ইমমত্থং দস্সেতি – যথা হেতুফলভাৰেন পৰত্তমানানং সভাৰধম্মানং সতিপি একসন্তানপরিযাপন্নানং ভিন্নসন্ততিপতিতেহি ৰিসেসে হেতুফলভূতানং পরমত্থতো ভিন্নসভাৰত্তা ভিন্নসন্তানপতিতানং ৰিয অচ্চন্তং ভেদসন্নিট্ঠানেন নানত্তনযস্স মিচ্ছাগহণং উচ্ছেদাভিনিৰেসস্স কারণং, এৰং হেতুফলভূতানং ৰিজ্জমানেপি সভাৰভেদে একসন্ততিপরিযাপন্নতায একত্তনযেন অচ্চন্তমভেদগহণম্পি কারণমেৰাতি. সন্তানৰসেন হি পৰত্তমানেসু খন্ধেসু ঘনৰিনিব্ভোগাভাৰেন তেসং ইধ সত্তগাহো, সত্তস্স চ অত্থিভাৰগাহহেতুকো উচ্ছেদৰাদো, অনুপুব্বনিরোধৰসেন পন নিরন্তরৰিনাসো ইধ ‘‘উচ্ছেদো’’তি অধিপ্পেতো যাৰাযং অত্তা উচ্ছিজ্জমানো ভৰতি, তাৰাযং ৰিজ্জতিযেৰাতি গহণতোতি আহ ‘‘উপচ্ছেদ’’ন্তি. -সদ্দো হি উপ-সদ্দপরিযাযো, সো চ উপসঙ্কমনত্থো, উপসঙ্কমনঞ্চেত্থ অনুপুব্বমুপ্পজ্জিত্ৰা অপরাপরং নিরোধৰসেন নিরন্তরতা. অপিচ পুনানুপ্পজ্জমানৰসেন নিরুদযৰিনাসোযেৰ উচ্ছেদো নাম যথাৰুত্তনযেন গহণতোতি আহ ‘‘উপচ্ছেদ’’ন্তি. -সদ্দো, হি উপ-সদ্দো চ এত্থ উপরিভাগত্থো. নিরুদ্ধতো পরভাগো চ ইধ উপরিভাগোতি ৰুচ্চতি.

নিরন্তরৰসেন, নিরুদযৰসেন ৰা ৰিসেসেন নাসো ৰিনাসো, সো পন মংসচক্খুপঞ্ঞাচক্খূনং দস্সনপথাতিক্কমনতো অদস্সনমেৰাতি আহ ‘‘অদস্সন’’ন্তি. অদস্সনে হি নাস-সদ্দো লোকে নিরুল়্হো ‘‘দ্ৰে চাপরে ৰণ্ণৰিকারনাসা’’তিআদীসু (কাসিকা ৬-৩-১০৯ সুত্তং পস্সিতব্বং) ৰিয. ভাৰৰিগমন্তি সভাৰাপগমং. যথাধম্মং ভৰনং ভাৰোতি হি অত্থেন ইধ ভাৰ-সদ্দো সভাৰৰাচকো. যো পন নিরন্তরং নিরুদযৰিনাসৰসেন উচ্ছিজ্জতি, সো অত্তনো সভাৰেন ঠাতুমসক্কুণেয্যতায ‘‘ভাৰাপগমো’’তি ৰুচ্চতি. ‘‘তত্থা’’তিআদিনা উচ্ছেদৰাদস্স যথাপাঠং সমুদাগমং নিদস্সনমত্তেন দস্সেতি, তেন ৰক্খতি ‘‘তথা চ অঞ্ঞথা চ ৰিকপ্পেত্ৰাৰা’’তি. তত্থাতি ‘‘সতো সত্তস্স উচ্ছেদং ৰিনাসং ৰিভৰং পঞ্ঞপেন্তী’’তি ৰচনে. লাভীতি দিব্বচক্খুঞাণলাভী. তদৰসেসলাভী চেৰ সব্বসো অলাভী চ ইধ অপরন্তকপ্পিকট্ঠানে ‘‘অলাভী’’ ত্ৰেৰ ৰুচ্চতি.

চুতিন্তি সেক্খপুথুজ্জনানম্পি চুতিমেৰ. এস নযো চুতিমত্তমেৰাতি এত্থাপি. উপপত্তিং অপস্সন্তোতি দট্ঠুং সমত্থেপি সতি অনোলোকনৰসেন অপস্সন্তো. ন উপপাতন্তি পুব্বযোগাভাৰেন, পরিকম্মাকরণেন ৰা উপপত্তিং দট্ঠুং ন সক্কোতি, এৰঞ্চ কত্ৰা নযদ্ৰযে ৰিসেসো পাকটো হোতি. কো পরলোকং জানাতি, ন জানাতিযেৰাতি নত্থিকৰাদৰসেন উচ্ছেদং গণ্হাতীতি সহ পাঠসেসেন সম্বন্ধো, নত্থিকৰাদৰসেন মহামূল়্হভাৰেনেৰ ‘‘ইতো অঞ্ঞো পরলোকো অত্থী’’তি অনৰবোধনতো ইমং দিট্ঠিং গণ্হাতীতি অধিপ্পাযো. ‘‘এত্তকোযেৰ ৰিসযো, য্ৰাযং ইন্দ্রিযগোচরো’’তি অত্তনো ধীতুযা হত্থগ্গণ্হনকরাজা ৰিয কামসুখাভিরত্ততাযপি গণ্হাতীতি আহ ‘‘কামসুখগিদ্ধতায ৰা’’তি. ৰণ্টতো পতিতপণ্ণানং ৰণ্টেন অপটিসন্ধিকভাৰং সন্ধায ‘‘ন পুন ৰিরুহন্তী’’তি ৰুত্তং. এৰমেৰ সত্তাতি যথা পণ্ডুপলাসো বন্ধনা পৰুত্তো পুন ন পটিসন্ধীযতি, এৰমেৰ সব্বেপি সত্তা অপ্পটিসন্ধিকা মরণপরিযোসানা অপোনোব্ভৰিকা অপ্পটিসন্ধিকমরণমেৰ নিগচ্ছন্তীতি অত্থো. উদকপুব্বুল়কূপমা হি সত্তা পুন অনুপ্পজ্জমানতোতি তস্স লদ্ধি. তথাতি ‘‘লাভী অনুস্সরন্তো’’তিআদিনা [অরহতো (অট্ঠ)] নিদস্সনৰসেন ৰুত্তপ্পকারেন. অঞ্ঞথাতি তক্কনস্স অনেকপ্পকারসম্ভৰতো ততো অঞ্ঞেনপি পকারেন. লাভিনোপি চুতিতো উদ্ধং উপপাতস্স অদস্সনমত্তং পতি তক্কনেনেৰ ইমা দিট্ঠিযো উপ্পজ্জন্তীতি ৰুত্তং ‘‘ৰিকপ্পেত্ৰাৰা’’তি. তথা চ ৰিকপ্পেত্ৰাৰ উপ্পন্না অঞ্ঞথা চ ৰিকপ্পেত্ৰাৰ উপ্পন্নাতি হি সম্বন্ধো. তত্থ ‘‘দ্ৰে জনা’’তিআদিনা উচ্ছেদগ্গাহকপ্পভেদদস্সনেন ইমমত্থং দস্সেতি. যথা অমরাৰিক্খেপিকৰাদা একন্তঅলাভীৰসেনেৰ দেসিতা, যথা চ উদ্ধমাঘাতনিকসঞ্ঞীৰাদে চতুত্থচতুক্কে সঞ্ঞীৰাদা একন্তলাভীৰসেনেৰ দেসিতা, নযিমে. ইমে পন সস্সতেকচ্চসস্সতৰাদাদযো ৰিয লাভীঅলাভীৰসেনেৰ দেসিতাতি. যদেৰং কস্মা সস্সতৰাদাদীসু ৰিয লাভীৰসেন, তক্কীৰসেন চ পচ্চেকং দেসনমকত্ৰা সস্সতৰাদাদিদেসনাহি অঞ্ঞথা ইধ দেসনা কতাতি? ৰুচ্চতে – দেসনাৰিলাসপ্পত্তিতো. দেসনাৰিলাসপ্পত্তা হি বুদ্ধা ভগৰন্তো, তে ৰেনেয্যজ্ঝাসযানুরূপং ৰিৰিধেনাকারেন ধম্মং দেসেন্তি, ন অঞ্ঞথা. যদি হি ইধাপি চ তথাদেসনায নিবন্ধনভূতো ৰেনেয্যজ্ঝাসযো ভৰেয্য, তথারূপমেৰ ভগৰা ৰদেয্য, কথং? ‘‘ইধ ভিক্খৰে, একচ্চো সমণো ৰা ব্রাহ্মণো ৰা আতপ্পমন্ৰায…পে… যথা সমাহিতে চিত্তে সত্তানং চুতূপপাতঞাণায চিত্তং অভিনিন্নামেতি, সো দিব্বেন চক্খুনা ৰিসুদ্ধেন অতিক্কন্তমানুসকেন অরহতো চুতিচিত্তং পস্সতি, পুথূনং ৰা পরসত্তানং, ন হেৰ খো তদুদ্ধং উপপত্তিং. সো এৰমাহ ‘যতো খো ভো অযং অত্তা রূপী চাতুমহাভূতিকো মাতাপেত্তিকসম্ভৰো কাযস্স ভদো উচ্ছিজ্জতি ৰিনস্সতি, ন হোতি পরং মরণা’তিআদিনা’’ ৰিসেসলাভিনো, তক্কিনো চ ৰিসুং কত্ৰা. যস্মা পন তথাদেসনায নিবন্ধনভূতো ৰেনেয্যজ্ঝাসযো ন ইধ ভৰতি, তস্মা দেসনাৰিলাসেন ৰেনেয্যজ্ঝাসযানুরূপং সস্সতৰাদাদিদেসনাহি অঞ্ঞথাযেৰাযং দেসনা কতাতি দট্ঠব্বং.

অথ ৰা সস্সতেকচ্চসস্সতৰাদাদীসু ৰিয ন ইধ তক্কীৰাদতো ৰিসেসলাভীৰাদো ভিন্নাকারো, অথ খো সমানপ্পকারতায সমানাকারোযেৰাতি ইমস্স ৰিসেসস্স পকাসনত্থং অযমুচ্ছেদৰাদো ভগৰতা পুরিমৰাদেহি ৰিসিট্ঠাকারভাৰেন দেসিতো. সম্ভৰতি হি ইধ তক্কিনোপি অনুস্সৰাদিৰসেন অধিগমৰতো ৰিয অভিনিৰেসো. অপিচ ন ইমা দিট্ঠিযো ভগৰতা অনাগতে এৰংভাৰীৰসেন দেসিতা, নাপি এৰমেতে ভৰেয্যুন্তি পরিকপ্পনাৰসেন, অথ খো যথা যথা দিট্ঠিগতিকেহি ‘‘ইদমেৰ সচ্চং, মোঘমঞ্ঞ’’ন্তি (ম. নি. ২.১৮৭, ২০৩, ৪২৭; ৩.২৭, ২৮; উদা. ৫৫) মঞ্ঞিতা, তথা তথাযেৰ ইমে দিট্ঠিগতা যথাভুচ্চং সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণেন পরিচ্ছিন্দিত্ৰা পকাসিতা, যেহি গম্ভীরাদিপ্পকারা অপুথুজ্জনগোচরা বুদ্ধধম্মা পকাসন্তি, যেসঞ্চ পরিকিত্তনেন তথাগতা সম্মদেৰ থোমিতা হোন্তি.

অপরো নযো – যথা উচ্ছেদৰাদীহি দিট্ঠিগতিকেহি উত্তরুত্তরভৰদস্সীহি অপরভৰদস্সীনং তেসং ৰাদপটিসেধৰসেন সকসকৰাদা পতিট্ঠাপিতা, তথাযেৰাযং দেসনা কতাতি পুরিমদেসনাহি ইমিস্সা দেসনায পৰত্তিভেদো ন চোদেতব্বো, এৰঞ্চ কত্ৰা অরূপভৰভেদৰসেন উচ্ছেদৰাদো চতুধা ৰিভজিত্ৰা ৰিয কামরূপভৰভেদৰসেনাপি অনেকধা ৰিভজিত্ৰাযেৰ ৰত্তব্বো, এৰং সতি ভগৰতা ৰুত্তসত্তকতো বহুতরভেদো উচ্ছেদৰাদো আপজ্জতীতি, অথ ৰা পচ্চেকং কামরূপভৰভেদৰসেন ৰিয অরূপভৰৰসেনাপি ন ৰিভজিত্ৰা ৰত্তব্বো, এৰম্পি সতি ভগৰতা ৰুত্তসত্তকতো অপ্পতরভেদোৰ উচ্ছেদৰাদো আপজ্জতীতি চ এৰংপকারাপি চোদনা অনৰকাসা এৰ হোতি. দিট্ঠিগতিকানঞ্হি যথাভিমতং দেসনা পৰত্তাতি.

৮৫. মাতাপিতূনং এতন্তি তংসম্বন্ধনতো এতং মাতাপিতূনং সন্তকন্তি অত্থো. সুক্কসোণিতন্তি পিতু সুক্কং, মাতু সোণিতঞ্চ, উভিন্নং ৰা সুক্কসঙ্খাতং সোণিতং. মাতাপেত্তিকেতি নিমিত্তে চেতং ভুম্মং. ইতীতি ইমেহি তীহি পদেহি. ‘‘রূপকাযৰসেনা’’তি অৰত্ৰা ‘‘রূপকাযসীসেনা’’তি ৰদন্তো অরূপম্পি তেসং ‘‘অত্তা’’তি গহণং ঞাপেতি. ইমিনা পকারেন ইত্থন্তি আহ ‘‘এৰমেকে’’তি. এৰং-সদ্দো হেত্থ ইদমত্থো, ইমিনা পকারেনাতি অত্থো. একেতি একচ্চে, অঞ্ঞে ৰা.

৮৬. মনুস্সানং পুব্বে গহিতত্তা, অঞ্ঞেসঞ্চ অসম্ভৰতো ‘‘কামাৰচরো’’তি এত্থ ছকামাৰচরদেৰপরিযাপন্নোতি অত্থো. কবল়ীকারো চেত্থ যথাৰুত্তসুধাহারো.

৮৭. ঝানমনেন নিব্বত্তোতি এত্থ যং ৰত্তব্বং, তং হেট্ঠা ৰুত্তমেৰ. মহাৰযৰো অঙ্গো, তত্থ ৰিসুং পৰত্তো পচ্চঙ্গো, সব্বেহি অঙ্গপচ্চঙ্গেহি যুত্তো তথা. তেসন্তি চক্খুসোতিন্দ্রিযানং. ইতরেসন্তি ঘানজিৰ্হাকাযিন্দ্রিযানং. তেসম্পি ইন্দ্রিযানং সণ্ঠানং পুরিসৰেসৰসেনেৰ ৰেদিতব্বং. তথা হি অট্ঠকথাসু ৰুত্তং ‘‘সমানেপি তত্থ উভযলিঙ্গাভাৰে পুরিসসণ্ঠানাৰ তত্থ ব্রহ্মানো, ন ইত্থিসণ্ঠানা’’তি.

৮৮-৯২. আকাসানঞ্চাযতন-সদ্দো ইধ ভৰেযেৰাতি আহ ‘‘আকাসানঞ্চাযতনভৰ’’ন্তি. এত্থাহ – যুত্তং তাৰ পুরিমেসু তীসু ৰাদেসু ‘‘কাযস্স ভেদা’’তি ৰত্তুং পঞ্চৰোকারভৰপরিযাপন্নং অত্তভাৰমারব্ভ পৰত্তত্তা তেসং ৰাদানং, চতুৰোকারভৰপরিযাপন্নং পন অত্তভাৰং নিস্সায পৰত্তেসু চতুত্থাদীসু চতূসু ৰাদেসু কস্মা ‘‘কাযস্স ভেদা’’তি ৰুত্তং. ন হি অরূপীনং কাযো ৰিজ্জতি. যো ভেদোতি ৰুচ্চেয্যাতি? সচ্চমেতং, রূপত্তভাৰে পন পৰত্তৰোহারেনেৰ দিট্ঠিগতিকো অরূপত্তভাৰেপি কাযৰোহারং আরোপেত্ৰা এৰমাহ. লোকস্মিঞ্হি দিস্সতি অঞ্ঞত্থভূতোপি ৰোহারো তদঞ্ঞত্থসমারোপিতো যথা তং ‘‘সসৰিসাণং, খং পুপ্ফ’’ন্তি. যথা চ দিট্ঠিগতিকা দিট্ঠিযো পঞ্ঞপেন্তি, তথাযেৰ ভগৰাপি দেসেতীতি. অপিচ নামকাযভাৰতো ফস্সাদিধম্মসমূহভূতে অরূপত্তভাৰে কাযনিদ্দেসো দট্ঠব্বো. সমূহট্ঠেনপি হি ‘‘কাযো’’তি ৰুচ্চতি ‘‘হত্থিকাযো অস্সকাযো’’তিআদীসু ৰিয. এত্থ চ কামাৰচরদেৰত্তভাৰাদিনিরৰসেসৰিভৰপতিট্ঠাপকানং দুতিযাদিৰাদানং অপরন্তকপ্পিকভাৰো যুত্তো হোতু অনাগতদ্ধৰিসযত্তা তেসং ৰাদানং, কথং পন দিট্ঠিগতিকস্স পচ্চক্খভূতমনুস্সত্তভাৰাপগমপতিট্ঠাপকস্স পঠমৰাদস্স অপরন্তকপ্পিকভাৰো যুজ্জেয্য পচ্চুপ্পন্নদ্ধৰিসযত্তা তস্স ৰাদস্স. দুতিযৰাদাদীনঞ্হি পুরিমপুরিমৰাদসঙ্গহিতস্সেৰ অত্তনো অনাগতে তদুত্তরিভৰূপপন্নস্স সমুচ্ছেদবোধনতো যুজ্জতি অপরন্তকপ্পিকতা, তথা চেৰ ৰুত্তং ‘‘নো চ খো ভো অযং অত্তা এত্তাৰতা সম্মা সমুচ্ছিন্নো হোতী’’তিআদি (দী. নি. ১.৮৫) যং পন তত্থ ৰুত্তং ‘‘অত্থি খো ভো অঞ্ঞো অত্তা’’তি, (দী. নি. ১.৮৭) তং মনুস্সত্তভাৰাদিহেট্ঠিমত্তভাৰৰিসেসাপেক্খায ৰুত্তং, ন সব্বথা অঞ্ঞভাৰতো. পঠমৰাদস্স পন অনাগতে তদুত্তরিভৰূপপন্নস্স অত্তনো সমুচ্ছেদবোধনাভাৰতো, ‘‘অত্থি খো ভো অঞ্ঞো অত্তা’’তি এত্থ অঞ্ঞভাৰেন অগ্গহণতো চ ন যুজ্জতেৰ অপরন্তকপ্পিকতাতি? নো ন যুজ্জতি ইধলোকপরিযাপন্নত্তেপি পঠমৰাদৰিসযস্স অনাগতকালিকস্সেৰ তেন অধিপ্পেতত্তা. পঠমৰাদিনাপি হি ইধলোকপরিযাপন্নস্স অত্তনো পরং মরণা উচ্ছেদো অনাগতকালৰসেনেৰ অধিপ্পেতো, তস্মা চস্স অপরন্তকপ্পিকতায ন কোচি ৰিরোধোতি.

দিট্ঠধম্মনিব্বানৰাদৰণ্ণনা

৯৩. ঞাণেন দট্ঠব্বোতি দিট্ঠো, দিট্ঠো চ সো সভাৰট্ঠেন ধম্মো চাতি দিট্ঠধম্মো, দস্সনভূতেন ঞাণেন উপলদ্ধসভাৰোতি অত্থো. সো পন অক্খানমিন্দ্রিযানং অভিমুখীভূতো ৰিসযোযেৰাতি ৰুত্তং ‘‘পচ্চক্খধম্মো ৰুচ্চতী’’তি. তত্থ যো অনিন্দ্রিযৰিসযো, সোপি সুপাকটভাৰেন ইন্দ্রিযৰিসযো ৰিয হোতীতি কত্ৰা তথা ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং, তেনেৰাহ ‘‘তত্থ তত্থ পটিলদ্ধত্তভাৰস্সেতং অধিৰচন’’ন্তি, তস্মিং তস্মিং ভৰে যথাকম্মং পটিলভিতব্বত্তভাৰস্স ৰাচকং পদং, নামন্তি ৰা অত্থো. নিব্বানঞ্চেত্থ দুক্খৰূপসমনমেৰ, ন অগ্গফলং, ন চ অসঙ্খতধাতু তেসমৰিসযত্তাতি আহ ‘‘দুক্খৰূপসমন’’ন্তি. দিট্ঠধম্মনিব্বানে পৰত্তো ৰাদো এতেসন্তি দিট্ঠধম্মনিব্বানৰাদাতিপি যুজ্জতি.

৯৪. কামনীযত্তা কামা চ তে অনেকাৰযৰানং সমূহভাৰতো সত্তানঞ্চ বন্ধনতো গুণা চাতি কামগুণাতি অত্থং সন্ধাযাহ ‘‘মনাপিযরূপাদীহী’’তিআদি. যাৰ ফোট্ঠব্বারম্মণঞ্চেত্থ আদি-সদ্দেন সঙ্গণ্হাতি. সুট্ঠু অপ্পিতোতি সম্মা ঠপিতো. ঠপনা চেত্থ অল্লীযনাতি আহ ‘‘অল্লীনো’’তি. পরিতো তত্থ তত্থ কামগুণেসু যথাসকং ইন্দ্রিযানি চারেতি গোচরং গণ্হাপেতীতি অত্থং দস্সেতুং ‘‘তেসূ’’তিআদি ৰুত্তং, তেনাহ ‘‘ইতো চিতো চ উপনেতী’’তি. পরি-সদ্দৰিসিট্ঠো ৰা ইধ চর-সদ্দো কীল়াযন্তি ৰুত্তং ‘‘পলল়তী’’তিআদি [লল়তি (অট্ঠকথাযং)]. পলল়তীতি হি পকারেন লল়তি, ৰিলাসং করোতীতি অত্থো. ‘‘এত্থ চা’’তিআদিনা উত্তমকামগুণিকানমেৰ দিট্ঠধম্মনিব্বানং পঞ্ঞপেন্তীতি দস্সেতি. মন্ধাতুমহারাজৰসৰত্তীদেৰরাজকামগুণা হি উত্তমতায নিদস্সিতা, কস্মাতি আহ ‘‘এৰরূপে’’তিআদি.

৯৫. অঞ্ঞথাভাৰাতি কারণে নিস্সক্কৰচনং. ৰুত্তনযেনাতি সুত্তপদেসু দেসিতনযেন, এতেন সোকাদীনমুপ্পজ্জনাকারং দস্সেতি. ঞাতিভোগরোগসীলদিট্ঠিব্যসনেহি ফুট্ঠস্স চেতসো অব্ভন্তরং নিজ্ঝাযনং সোচনং অন্তোনিজ্ঝাযনং, তদেৰ লক্খণমেতস্সাতি অন্তোনিজ্ঝাযনলক্খণো. তস্মিং সোকে সমুট্ঠানহেতুভূতে নিস্সিতং তন্নিস্সিতং. ভুসং ৰিলপনং লালপ্পনং, তন্নিস্সিতমেৰ লালপ্পনং, তদেৰ লক্খণমস্সাতি তন্নিস্সিতলালপ্পনলক্খণো. পসাদসঙ্খাতে কাযে নিস্সিতস্স দুক্খসহগতকাযৰিঞ্ঞাণস্স পটিপীল়নং কাযপটিপীল়নং, সসম্ভারকথনং ৰা এতং যথা ‘‘ধনুনা ৰিজ্ঝতী’’তি তদুপনিস্সযস্স ৰা অনিট্ঠরূপস্স পচ্ছা পৰত্তনতো ‘‘রূপকাযস্স পটিপীল়ন’’ন্তিপি ৰট্টতি. পটিঘসম্পযুত্তস্স মনসো ৰিহেসনং মনোৰিঘাতং. তদেৰ লক্খণমস্সাতি সব্বত্থ যোজেতব্বং. ঞাতিব্যসনাদিনা ফুট্ঠস্স পরিদেৰনাযপি অসক্কুণন্তস্স অন্তোগতসোকসমুট্ঠিতো ভুসো আযাসো উপাযাসো. সো পন চেতসো অপ্পসন্নাকারো এৰাতি আহ ‘‘ৰিসাদলক্খণো’’তি. সাদনং পসাদনং সাদো, পসন্নতা. অনুপসগ্গোপি হি সদ্দো সউপসগ্গো ৰিয যথাৰুত্তস্স অত্থস্স বোধকো যথা ‘‘গোত্রভূ’’তি. এৰং সব্বত্থ. ততো ৰিগমনং ৰিসাদো, অপ্পসন্নভাৰো.

৯৬. ৰিতক্কনং ৰিতক্কিতং, তং পনত্থতো ৰিতক্কোৰ, তথা ৰিচারিতন্তি এত্থাপি, তেন ৰুত্তং ‘‘অভিনিরোপনৰসেন পৰত্তো ৰিতক্কো’’তিআদি. এতেনাতি ৰিতক্কৰিচারে পরামসিত্ৰা করণনিদ্দেসো, হেতুনিদ্দেসো ৰা. তেনেতমত্থং দীপেতি ‘‘খোভকরসভাৰত্তা ৰিতক্কৰিচারানং তংসহিতম্পি ঝানং তেহি সউপ্পীল়নং ৰিয হোতী’’তি, তেনাহ ‘‘সকণ্টকং [ভকণ্ডকং (অট্ঠকথাযং)] ৰিয খাযতী’’তি. ওল়ারিকভাৰো হি ৰিতক্কৰিচারসঙ্খাতেন কণ্টকেন সহ পৰত্তকথা. কণ্টকসহিতভাৰো চ সউপ্পীল়নতা এৰ, লোকে হি সকণ্টকং ফরুসকং ওল়ারিকন্তি ৰদন্তি.

৯৭. পীতিগতং পীতিযেৰ ‘‘দিট্ঠিগত’’ন্তিআদীসু (ধ. স. ৩৮১; মহানি. ১২) ৰিয গত-সদ্দস্স তব্ভাৰৰুত্তিতো. অযঞ্হি সংৰণ্ণকানং পকতি, যদিদং অনত্থকপদং, তুল্যাধিকরণপদঞ্চ ঠপেত্ৰা অত্থৰণ্ণনা. তথা হি তত্থ তত্থ দিস্সতি. ‘‘যোপনাতি যো যাদিসো, (পারা. ৪৫) নিব্বানধাতূতি নিব্বাযনমত্ত’’ন্তি চ আদি. যায নিমিত্তভূতায উব্বিলাৰনপীতিযা উপ্পন্নায চিত্তং উব্বিলাৰিতং নাম, সাযেৰ উব্বিলাৰিতত্তং ভাৰৰাচকস্স নিমিত্তে পৰত্তনতো. ইতি পীতিযা উপ্পন্নায এৰ চিত্তস্স উব্বিলাৰনতো তস্স উব্বিলাৰিতভাৰো পীতিযা কতো নামাতি আহ ‘‘উব্বিলভাৰকরণ’’ন্তি.

৯৮. আভুজনং মনসিকরণং আভোগো. সম্মা অনুক্কমেন, পুনপ্পুনং ৰা আরম্মণস্স আহারো সমন্নাহারো. অযং পন টীকাযং (দী. নি. টী. ১.৯৮) ৰুত্তনযো – চিত্তস্স আভুগ্গভাৰো আরম্মণে অভিনতভাৰো আভোগো. সুখেন হি চিত্তং আরম্মণে অভিনতং হোতি, ন দুক্খেন ৰিয অপনতং, নাপি অদুক্খমসুখেন ৰিয অনভিনতং, অনপনতঞ্চাতি. এত্থ চ ‘‘মনুঞ্ঞভোজনাদীসু খুপ্পিপাসাদিঅভিভূতস্স ৰিয কামেহি ৰিৰেচিযমানস্স উপাদারম্মণপত্থনাৰিসেসতো অভিৰড্ঢতি, মনুঞ্ঞভোজনং ভুত্তাৰিনো ৰিয পন উল়ারকামরসস্স যাৰদত্থং নিচিতস্স সহিতস্স ভুত্তকামতায কামেসু পাতব্যতা ন হোতি, ৰিসযানভিগিদ্ধনতো ৰিসযেহি দুম্মোচিযেহি জলূকা ৰিয সযমেৰ মুচ্চতী’’তি চ অযোনিসো উম্মুজ্জিত্ৰা কামগুণসন্তপ্পিততায সংসারদুক্খৰূপসমং ব্যাকাসি পঠমৰাদী. কামাদীনং আদীনৰদস্সিতায, পঠমাদিঝানসুখস্স সন্তভাৰদস্সিতায চ পঠমাদিঝানসুখতিত্তিযা সংসারদুক্খুপচ্ছেদং ব্যাকংসু দুতিযাদিৰাদিনো. ইধাপি উচ্ছেদৰাদেৰ ৰুত্তপ্পকারো ৰিচারো যথাসম্ভৰং আনেত্ৰা ৰত্তব্বো. অযং পনেত্থ ৰিসেসো – একস্মিম্পি অত্তভাৰে পঞ্চ ৰাদা লব্ভন্তি. পঠমৰাদে যদি কামগুণসমপ্পিতো অত্তা, এৰং সো দিট্ঠধম্মনিব্বানপ্পত্তো. দুতিযাদিৰাদেসু যদি পঠমৰাদসঙ্গহিতো সোযেৰ অত্তা পঠমজ্ঝানাদিসমঙ্গী, এৰং সতি দিট্ঠধম্মনিব্বানপ্পত্তোতি. তেনেৰ হি উচ্ছেদৰাদে ৰিয ইধ পাল়িযং ‘‘অঞ্ঞো অত্তা’’তি অঞ্ঞগ্গহণং ন কতং. কথং পন অচ্চন্তনিব্বানপঞ্ঞাপকস্স অত্তনো দিট্ঠধম্মনিব্বানৰাদস্স সস্সতদিট্ঠিযা সঙ্গহো, ন উচ্ছেদদিট্ঠিযাতি? তংতংসুখৰিসেসসমঙ্গিতাপটিলদ্ধেন বন্ধৰিমোক্খেন সুদ্ধস্স অত্তনো সকরূপেনেৰ অৰট্ঠানদীপনতো. তেসঞ্হি তথাপটিলদ্ধেন কম্মবন্ধৰিমোক্খেন সুদ্ধো হুত্ৰা দিট্ঠধম্মনিব্বানপ্পত্তো অত্তা সকরূপেনেৰ অৰট্ঠাসীতি লদ্ধি. তথা হি পাল়িযং ‘‘এত্তাৰতা খো ভো অযং অত্তা পরমদিট্ঠধম্মনিব্বানং পত্তো হোতী’’তি সস্সতভাৰঞাপকচ্ছাযায এৰ তেসং ৰাদদস্সনং কতন্তি.

‘‘এত্তাৰতা’’তিআদিনা পাল়িযত্থসম্পিণ্ডনং. তত্থ যাসন্তি যথাৰুত্তানং দিট্ঠীনং অনিযমনিদ্দেসৰচনং. তস্স ইমা দ্ৰাসট্ঠি দিট্ঠিযো কথিতাতি নিযমনং, নিযতানপেক্খৰচনং ৰা এতং ‘‘যং সন্ধায ৰুত্ত’’ন্তি আগতট্ঠানে ৰিয. সেসাতি পঞ্চপঞ্ঞাস দিট্ঠিযো. তাসু অন্তানন্তিকৰাদাদীনং সস্সতদিট্ঠিসঙ্গহভাৰো তত্থ তত্থ পকাসিতোযেৰ. কিং পনেত্থ কারণং, পুব্বন্তাপরন্তা এৰ দিট্ঠাভিনিৰেসস্স ৰিসযভাৰেন দস্সিতা, ন পন তদুভযমেকজ্ঝন্তি? অসম্ভৰো এৰেত্থ কারণং. ন হি পুব্বন্তাপরন্তেসু ৰিয তদুভযৰিনিমুত্তে মজ্ঝন্তে দিট্ঠিকপ্পনা সম্ভৰতি তদুভযন্তরমত্তেন ইত্তরকালত্তা. অথ পন পচ্চুপ্পন্নত্তভাৰো তদুভযৰেমজ্ঝং, এৰং সতি দিট্ঠিকপ্পনাক্খমো তস্স উভযসভাৰো পুব্বন্তাপরন্তেসুযেৰ অন্তোগধোতি কথং তদুভযমেকজ্ঝং অদস্সিতং সিযা. অথ ৰা পুব্বন্তাপরন্তৰন্ততায ‘‘পুব্বন্তাপরন্তো’’তি মজ্ঝন্তো ৰুচ্চতি, সোপি ‘‘পুব্বন্তকপ্পিকা চ অপরন্তকপ্পিকা চ পুব্বন্তাপরন্তকপ্পিকা চা’’তি উপরি ৰদন্তেন ভগৰতা পুব্বন্তাপরন্তেহি ৰিসুং কত্ৰা ৰুত্তোযেৰাতি দট্ঠব্বো. অট্ঠকথাযম্পি ‘‘সব্বেপি তে পুব্বন্তাপরন্তকপ্পিকে’’তি এতেন সামঞ্ঞনিদ্দেসেন, একসেসেন ৰা সঙ্গহিতোতি ৰেদিতব্বং. অঞ্ঞথা হি সঙ্কড্ঢিত্ৰা ৰুত্তৰচনস্স নিরৰসেসসঙ্কড্ঢনাভাৰতো অনত্থকতা আপজ্জেয্যাতি. কে পন তে পুব্বন্তাপরন্তকপ্পিকাতি? যে অন্তানন্তিকা হুত্ৰা দিট্ঠধম্মনিব্বানৰাদাতি এৰমাদিনা উভযসম্বন্ধাভিনিৰেসিনো ৰেদিতব্বা.

১০০-১০৪. ‘‘ইদানী’’তিআদিনা অপ্পনাৰচনদ্ৰযস্স ৰিসেসং দস্সেতি. তত্থ একজ্ঝন্তি রাসিকরণত্থে নিপাতো. একধা করোতীতি একজ্ঝন্তিপি নেরুত্তিকা, ভাৰনপুংসকঞ্চেতং. ইতি-সদ্দো ইদমত্থো, ইমিনা পকারেন পুচ্ছিত্ৰা ৰিস্সজ্জেসীতি অত্থো. অজ্ঝাসযন্তি সস্সতুচ্ছেদৰসেন দিট্ঠিজ্ঝাসযং. তদুভযৰসেন হি সত্তানং সংকিলেসপক্খে দুৰিধো অজ্ঝাসযো. তথা হি ৰুত্তং –

‘‘সস্সতুচ্ছেদদিট্ঠি চ, খন্তি চেৰানুলোমিকা;

যথাভূতঞ্চ যং ঞাণং, এতং আসযসদ্দিত’’ন্তি. (ৰিসুদ্ধি. টী. ১.১৩৬; দী. নি. টী. ১.পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা; সারত্থ. টী. ১.পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা, ৰেরজ্জকণ্ডৰণ্ণনা; ৰি. ৰি. টী. ১.ৰেরঞ্জকণ্ডৰণ্ণনাপি পস্সিতব্বং);

তঞ্চ ভগৰা অপরিমাণাসু লোকধাতূসু অপরিমাণানং সত্তানং অপরিমাণে এৰ ঞেয্যৰিসেসে উপ্পজ্জনৰসেন অনেকভেদভিন্নম্পি ‘‘চত্তারো জনা সস্সতৰাদা’’তিআদিনা দ্ৰাসট্ঠিযা পভেদেহি সঙ্গণ্হনৰসেন সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণেন পরিচ্ছিন্দিত্ৰা দস্সেন্তো পমাণভূতায তুলায ধারযমানো ৰিয হোতীতি আহ ‘‘তুলায তুলযন্তো ৰিযা’’তি. তথা হি ৰক্খতি ‘‘অন্তোজালীকতা’’তিআদি (দী. নি. অট্ঠ. ১.১৪৬) ‘‘সিনেরুপাদতো ৰালুকং উদ্ধরন্তো ৰিযা’’তি পন এতেন সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণতো অঞ্ঞস্স ঞাণস্স ইমিস্সা দেসনায অসক্কুণেয্যতং দস্সেতি পরমগম্ভীরতাৰচনতো.

এত্থ চ ‘‘সব্বে তে ইমেহেৰ দ্ৰাসট্ঠিযা ৰত্থূহি, এতেসং ৰা অঞ্ঞতরেন, নত্থি ইতো বহিদ্ধা’’তি ৰচনতো, পুব্বন্তকপ্পিকাদিত্তযৰিনিমুত্তস্স চ কস্সচি দিট্ঠিগতিকস্স অভাৰতো যানি তানি সামঞ্ঞফলাদিসুত্তন্তরেসু ৰুত্তপ্পকারানি অকিরিযাহেতুকনত্থিকৰাদাদীনি, যানি চ ইস্সরপকতিপজাপতিপুরিসকালসভাৰনিযতিযদিচ্ছাৰাদাদিপ্পভেদানি দিট্ঠিগতানি (ৰিসুদ্ধি. ১.১৬০-১৬২; ৰিভ. অনুটী. ২.১৯৪-১৯৫ ৰাক্যখন্ধেসু পস্সিতব্বং) বহিদ্ধাপি দিস্সমানানি, তেসং এত্থেৰ সঙ্গহতো অন্তোগধতা ৰেদিতব্বা. কথং? অকিরিযৰাদো তাৰ ‘‘ৰঞ্ঝো কূটট্ঠো’’তিআদিনা কিরিযাভাৰদীপনতো সস্সতৰাদে অন্তোগধো, তথা ‘‘সত্তিমে কাযা’’তিআদি (দী. নি. ১.১৭৪) নযপ্পৰত্তো পকুধৰাদো, ‘‘নত্থি হেতু নত্থি পচ্চযো সত্তানং সংকিলেসাযা’’তিআদি (দী. নি. ১.১৬৮) নযপ্পৰত্তো অহেতুকৰাদো চ অধিচ্চসমুপ্পন্নৰাদে. ‘‘নত্থি পরো লোকো’’তিআদি (দী. নি. ১.১৭১) নযপ্পৰত্তো নত্থিকৰাদো উচ্ছেদৰাদে. তথা হি তত্থ ‘‘কাযস্স ভেদা উচ্ছিজ্জতী’’তিআদি (দী. নি. ১.৮৫) ৰুত্তং. পঠমেন আদি-সদ্দেন নিগণ্ঠৰাদাদযো সঙ্গহিতা.

যদিপি পাল়িযং (দী. নি. ১.১৭৭) নাটপুত্তৰাদভাৰেন চাতুযামসংৰরো আগতো, তথাপি সত্তৰতাতিক্কমেন ৰিক্খেপৰাদিতায নাটপুত্তৰাদোপি সঞ্চযৰাদো ৰিয অমরাৰিক্খেপৰাদেসু অন্তোগধো. ‘‘তং জীৰং তং সরীরং, অঞ্ঞং জীৰং অঞ্ঞং সরীর’’ন্তি (দী. নি. ১.৩৭৭; ম. নি. ২.১২২; সং. নি. ২.৩৫) এৰংপকারা ৰাদা পন ‘‘রূপী অত্তা হোতি অরোগো পরং মরণা’’তিআদিৰাদেসু সঙ্গহং গচ্ছন্তি. ‘‘হোতি তথাগতো পরং মরণা, অত্থি সত্তা ওপপাতিকা’’তি এৰংপকারা সস্সতৰাদে. ‘‘ন হোতি তথাগতো পরং মরণা, নত্থি সত্তা ওপপাতিকা’’তি এৰংপকারা উচ্ছেদৰাদে. ‘‘হোতি চ ন হোতি চ তথাগতো পরং মরণা, অত্থি চ নত্থি চ সত্তা ওপপাতিকা’’তি এৰংপকারা একচ্চসস্সতৰাদে. ‘‘নেৰ হোতি ন ন হোতি তথাগতো পরং মরণা, নেৰত্থি ন নত্থি সত্তা ওপপাতিকা’’তি এৰংপকারা অমরাৰিক্খেপৰাদে. ইস্সরপকতিপজাপতিপুরিসকালৰাদা একচ্চসস্সতৰাদে. কণাদৰাদো, সভাৰনিযতিযদিচ্ছাৰাদা চ অধিচ্চসমুপ্পন্নৰাদে সঙ্গহং গচ্ছন্তি. ইমিনা নযেন সুত্তন্তরেসু, বহিদ্ধা চ অঞ্ঞতিত্থিযসমযে দিস্সমানানং দিট্ঠিগতানং ইমাসুযেৰ দ্ৰাসট্ঠিযা দিট্ঠীসু অন্তোগধতা ৰেদিতব্বা. তে পন তত্থ তত্থাগতনযেন ৰুচ্চমানা গন্থৰিত্থারকরা, অতিত্থে চ পক্খন্দনমিৰ হোতীতি ন ৰিত্থারযিম্হ. ইধ পাল়িযং অত্থৰিচারণায অট্ঠকথাযং অনুত্তানত্থপকাসনমেৰ হি অম্হাকং ভারোতি.

‘‘এৰমযং যথানুসন্ধিৰসেন দেসনা আগতা’’তি ৰচনপ্পসঙ্গেন সুত্তস্সানুসন্ধযো ৰিভজিতুং ‘‘তযো হী’’তিআদিমাহ. অত্থন্তরনিসেধনত্থঞ্হি ৰিসেসনিদ্ধারণং. তত্থ অনুসন্ধনং অনুসন্ধি, সম্বন্ধমত্তং, যং দেসনায কারণট্ঠেন ‘‘সমুট্ঠান’’ন্তিপি ৰুচ্চতি. পুচ্ছাদযো হি দেসনায বাহিরকারণং তদনুরূপেন দেসনাপৰত্তনতো. তংসম্বন্ধোপি তন্নিস্সিতত্তা কারণমেৰ. অব্ভন্তরকারণং পন মহাকরুণাদেসনাঞাণাদযো. অযমত্থো উপরি আৰি ভৰিস্সতি. পুচ্ছায কতো অনুসন্ধি পুচ্ছানুসন্ধি, পুচ্ছং অনুসন্ধিং কত্ৰা দেসিতত্তা সুত্তস্স সম্বন্ধো পুচ্ছায কতো নাম হোতি. পুচ্ছাসঙ্খাতো অনুসন্ধি পুচ্ছানুসন্ধীতিপি যুজ্জতি. পুচ্ছানিস্সিতেন হি অনুসন্ধিনা তন্নিস্সযভূতা পুচ্ছাপি গহিতাতি. অথ ৰা অনুসন্ধহতীতি অনুসন্ধি, পুচ্ছাসঙ্খাতো অনুসন্ধি এতস্সাতি পুচ্ছানুসন্ধি, তংতংসুত্তপদেসো. পুচ্ছায ৰা অনুসন্ধীযতীতি পুচ্ছানুসন্ধি, পুচ্ছং ৰচনসম্বন্ধং কত্ৰা দেসিতো তংসমুট্ঠানিকো তংতংসুত্তপদেসোৰ. অজ্ঝাসযানুসন্ধিম্হিপি এসেৰ নযো. অনুসন্ধীযতীতি অনুসন্ধি, যো যো অনুসন্ধি, অনুসন্ধিনো অনুরূপং ৰা যথানুসন্ধি.

পুচ্ছায, অজ্ঝাসযেন চ অননুসন্ধিকো আদিম্হি দেসিতধম্মস্স অনুরূপধম্মৰসেন ৰা তপ্পটিপক্খধম্মৰসেন ৰা পৰত্তো উপরিসুত্তপদেসো. তথা হি সো ‘‘যেন পন ধম্মেন…পে… ককচূপমা আগতা’’তিআদিনা (দী. নি. অট্ঠ. ১.১০০-১০৪) অট্ঠকথাযং ৰুত্তো, যথাপাল়িমযং ৰিভাগোতি দস্সেতি ‘‘তত্থা’’তিআদিনা. তত্থ ‘‘এৰং ৰুত্তে নন্দো গোপালকো ভগৰন্তং এতদৰোচা’’তি পঠন্তি, তং ন সুন্দরং সুত্তে তথা অভাৰতো. ‘‘এৰং ৰুত্তে নন্দগোপালকসুত্তে ভগৰন্তং এতদৰোচা’’তি পন পঠিতব্বং তস্মিং সুত্তে ‘‘অঞ্ঞতরো ভিক্খু ভগৰন্তং এতদৰোচা’’তি অত্থস্স উপপত্তিতো. ইদঞ্হি সংযুত্তাগমৰরে সল়াযতনৰগ্গে সঙ্গীতসুত্তং. গঙ্গায ৰুয্হমানং দারুক্খন্ধং উপমং কত্ৰা সদ্ধাপব্বজিতে কুলপুত্তে দেসিতে নন্দো গোপালকো ‘‘অহমিমং পটিপত্তিং পূরেস্সামী’’তি ভগৰতো সন্তিকে পব্বজ্জং, উপসম্পদঞ্চ গহেত্ৰা তথাপটিপজ্জমানো নচিরস্সেৰ অরহত্তং পত্তো. তস্মা ‘‘নন্দগোপালকসুত্ত’’ন্তি পঞ্ঞাযিত্থ. ‘‘কিং নু খো ভন্তে’’তিআদীনি পন অঞ্ঞতরোযেৰ ভিক্খু অৰোচ. ৰুত্তঞ্হি তত্থ ‘‘এৰং ৰুত্তে অঞ্ঞতরো ভিক্খু ভগৰন্তং এতদৰোচ ‘কিং নু খো ভন্তে, ওরিমং তীর’ন্তিআদি’’.

তত্রাযমত্থো – এৰং ৰুত্তেতি ‘‘সচে খো ভিক্খৰে, দারুক্খন্ধো ন ওরিমং তীরং উপগচ্ছতী’’তিআদিনা গঙ্গায ৰুয্হমানং দারুক্খন্ধং উপমং কত্ৰা সদ্ধাপব্বজিতে কুলপুত্তে দেসিতে. ভগৰন্তং এতদৰোচাতি অনুসন্ধিকুসলতায ‘‘কিং নু খো ভন্তে’’তিআদিৰচনমৰোচ. তথাগতো হি ‘‘ইমিস্সং পরিসতি নিসিন্নো অনুসন্ধি কুসলো অত্থি, সো মং পঞ্হং পুচ্ছিস্সতী’’তি এত্তকেনেৰ দেসনং নিট্ঠাপেসি. ওরিমং তীরন্তি ওরিমভূতং তীরং. তথা পারিমং তীরন্তি. মজ্ঝে সংসীদোতি ৰেমজ্ঝে সংসীদনং নিম্মুজ্জনং. থলে উস্সাদোতি জলমজ্ঝে উট্ঠিতে থলস্মিং উস্সারিতো আরুল়্হো. মনুস্সগ্গাহোতি মনুস্সানং সম্বন্ধীভূতানং, মনুস্সেহি ৰা গহণং. তথা অমনুস্সগ্গাহোতি আৰট্টগ্গাহোতি উদকাৰট্টেন গহণং. অন্তোপূতীতি ৰক্কহদযাদীসু অপূতিকস্সাপি গুণানং পূতিভাৰেন অব্ভন্তরংপূতীতি.

‘‘অথ খো অঞ্ঞতরস্স ভিক্খুনো’’তিআদি মজ্ঝিমাগমৰরে উপরিপণ্ণাসকে মহাপুণ্ণমসুত্তং (ম. নি. ৩.৮৮-৯০) তত্রাযমত্থো – ইতি কিরাতি এত্থ কির-সদ্দো অরুচিযং, তেন ভগৰতো যথাদেসিতায অত্তসুঞ্ঞতায অত্তনো অরুচিযভাৰং দীপেতি. ভোতি ধম্মালপনং, অম্ভো সভাৰধম্মাতি অত্থো. যদি রূপং অনত্তা…পে… ৰিঞ্ঞাণং অনত্তা. এৰং সতীতি সপাঠসেসযোজনা. অনত্তকতানীতি অত্তনা ন কতানি, অনত্তভূতেহি ৰা খন্ধেহি কতানি. কমত্তানং ফুসিস্সন্তীতি কীদিসমত্তভাৰং ফুসিস্সন্তি. অসতি অত্তনি খন্ধানঞ্চ খণিকত্তা তানি কম্মানি কং নাম অত্তানং অত্তনো ফলেন ফুসিস্সন্তি, কো কম্মফলং পটিসংৰেদিস্সতীতি ৰুত্তং হোতি. তস্স ভিক্খুনো চেতোপরিৰিতক্কং অত্তনো চেতসা চেতো – পরিযঞাণসম্পযুত্তেন সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণসম্পযুত্তেন ৰা অঞ্ঞায জানিত্ৰাতি সম্বন্ধো.

অৰিদ্ৰাতি সুতাদিৰিরহেন অরিযধম্মস্স অকোৰিদতায অপণ্ডিতো. ৰিদ্ৰাতি হি পণ্ডিতাধিৰচনং ৰিদতি জানাতীতি কত্ৰা. অৰিজ্জাগতোতি অৰিজ্জায উপগতো, অরিযধম্মে অৰিনীততায অপ্পহীনাৰিজ্জোতি অত্থো. তণ্হাধিপতেয্যেন চেতসাতি ‘‘যদি অহং নাম কোচি নত্থি, এৰং সতি মযা কতস্স কম্মস্স ফলং কো পটিসংৰেদেতি, সতি পন তস্মিং সিযা কম্মফলূপভোগো’’তি তণ্হাধিপতিতো আগতেন অত্তৰাদুপাদানসহগতেন চেতসা. অতিধাৰিতব্বন্তি অতিক্কমিত্ৰা ধাৰিতব্বং. ইদং ৰুত্তং হোতি – খণিকত্তেপি সঙ্খারানং যস্মিং সন্তানে কম্মং কতং, তত্থেৰ ফলূপপত্তিতো ধম্মপুঞ্জমত্তস্সেৰ সিদ্ধে কম্মফলসম্বন্ধে একত্তনযং মিচ্ছা গহেত্ৰা একেন কারকৰেদকভূতেন ভৰিতব্বং, অঞ্ঞথা কম্মকম্মফলানমসম্বন্ধো সিযাতি অত্তত্তনিযসুঞ্ঞতাপকাসনং সত্থুসাসনং অতিক্কমিতব্বং মঞ্ঞেয্যাতি. ইদানি অনতিধাৰিতব্বতং ৰিভাৰেতুং ‘‘তং কিং মঞ্ঞথা’’তিআদিমাহ.

উপরি দেসনাতি দেসনাসমুট্ঠানধম্মদীপিকায হেট্ঠিমদেসনায উপরি পৰত্তিতা দেসনা. দেসনাসমুট্ঠানধম্মস্স অনুরূপপটিপক্খধম্মপ্পকাসনৰসেন দুৰিধেসু যথানুসন্ধীসু অনুরূপধম্মপ্পকাসনৰসেন যথানুসন্ধিদস্সনমেতং ‘‘উপরি ছ অভিঞ্ঞা আগতা’’তি. তদৰসেসং পন সব্বম্পি পটিপক্খধম্মপ্পকাসনৰসেন. মজ্ঝিমাগমৰরে মূলপণ্ণাসকেযেৰ চেতানি সুত্তানি. কিলেসেনাতি ‘‘লোভো চিত্তস্স উপক্কিলেসো’’তিআদিনা কিলেসৰসেন. ভণ্ডনেনাতি ৰিৰাদেন. অক্খন্তিযাতি কোপেন. ককচূপমাতি খরপন্তিউপমা. ইমস্মিম্পীতি পি-সদ্দো অপেক্খাযং ‘‘অযম্পি পারাজিকো’’তিআদীসু (ৰি. ১.৭২-৭৩, ১৬৭, ১৭১, ১৯৫, ১৯৭) ৰিয, সম্পিণ্ডনে ৰা, তেন যথা ৰত্থসুত্তাদীসু পটিপক্খধম্মপ্পকাসনৰসেন যথানুসন্ধি, এৰং ইমস্মিম্পি ব্রহ্মজালেতি অপেক্খনং, সম্পিণ্ডনং ৰা করোতি. তথা হি নিচ্চসারাদিপঞ্ঞাপকানং দিট্ঠিগতানং ৰসেন উট্ঠিতাযং দেসনা নিচ্চসারাদিসুঞ্ঞতাপকাসনেন নিট্ঠাপিতাতি. ‘‘তেনা’’তিআদিনা যথাৰুত্তসংৰণ্ণনায গুণং দস্সেতি.

পরিতস্সিতৰিপ্ফন্দিতৰারৰণ্ণনা

১০৫-১১৭. মরিযাদৰিভাগদস্সনত্থন্তি দিট্ঠিগতিকানং তণ্হাদিট্ঠিপরামাসস্স তথাগতানং জাননপস্সনেন, সস্সতাদিমিচ্ছাদস্সনস্স চ সম্মাদস্সনেন সঙ্করাভাৰ-ৰিভাগপ্পকাসনত্থং. তণ্হাদিট্ঠিপরামাসোযেৰ তেসং, ন তু তথাগতানমিৰ যথাভূতং জাননপস্সনং. তণ্হাদিট্ঠিৰিপ্ফন্দনমেৰেতং মিচ্ছাদস্সনৰেদযিতং, ন তু সোতাপন্নস্স সম্মাদস্সনৰেদযিতমিৰ নিচ্চলন্তি চ হি ইমায দেসনায মরিযাদৰিভাগং দস্সেতি. তেন ৰক্খতি ‘‘যেন দিট্ঠিঅস্সাদেন…পে… তং ৰেদযিত’’ন্তি, ‘‘দিট্ঠিসঙ্খাতেন চেৰ…পে… দস্সেতী’’তি চ. ‘‘তদপী’’তি ৰুত্তত্তা যেন সোমনস্সজাতা পঞ্ঞপেন্তীতি অত্থো লব্ভতীতি দস্সেতুং ‘‘যেনা’’তিআদি ৰুত্তং. সামত্থিযতো হি অৰগতত্থস্সেৰেত্থ ত-সদ্দেন পরামসনং. দিট্ঠিঅস্সাদেনাতি দিট্ঠিযা পচ্চযভূতেন অস্সাদেন. ‘‘দিট্ঠিসুখেনা’’তিআদি তস্সেৰ ৰেৰচনং. অজানন্তানং অপস্সন্তানং তেসং ভৰন্তানং সমণব্রাহ্মণানং তদপি ৰেদযিতং তণ্হাগতানং ৰেদযিতন্তি সম্বন্ধো.

‘‘যথাভূতধম্মানং সভাৰ’’ন্তি চ অৰিসেসেন ৰুত্তং. ন হি সঙ্খতধম্মসভাৰং অজাননমত্তেন মিচ্ছা অভিনিৰিসন্তি. সামঞ্ঞজোতনা চ ৰিসেসে অৰতিট্ঠতি. তস্মাযমেত্থ ৰিসেসযোজনা কাতব্বা – ‘‘সস্সতো অত্তা চ লোকো চা’’তি ইদং দিট্ঠিট্ঠানং এৰংগহিতং এৰংপরামট্ঠং এৰংগতিকং হোতি এৰংঅভিসম্পরাযন্তি যথাভূতমজানন্তানং অপস্সন্তানং অথ ৰা যস্মিং ৰেদযিতে অৰীততণ্হতায এৰংদিট্ঠিগতং উপাদীযতি, তং ৰেদযিতং সমুদযঅত্থঙ্গমাদিতো যথাভূতমজানন্তানং অপস্সন্তানন্তি. এৰং ৰিসেসযোজনায হি যথা অনাৰরণঞাণসমন্তচক্খূহি তথাগতানং যথাভূতমেত্থ জাননং, পস্সনঞ্চ হোতি, ন এৰং দিট্ঠিগতিকানং, অথ খো তেসং তণ্হাদিট্ঠিপরামাসোযেৰাতি ইমমত্থং ইমায দেসনায দস্সেতীতি পাকটং হোতি. এৰম্পি চাযং দেসনা মরিযাদৰিভাগদস্সনত্থং জাতা.

ৰেদযিতন্তি ‘‘সস্সতো অত্তা চ লোকো চা’’তি (দী. নি. ১.৩১) দিট্ঠিপঞ্ঞাপনৰসেন পৰত্তং দিট্ঠিস্সাদসুখপরিযাযেন ৰুত্তং, তদপি অনুভৰনং. তণ্হাগতানন্তি তণ্হায উপগতানং, পৰত্তানং ৰা তদেৰ ৰুত্তিনযেন ৰিৰরতি ‘‘কেৰলং…পে… ৰেদযিত’’ন্তি. তঞ্চ খো পনেতন্তি চ যথাৰুত্তং ৰেদযিতমেৰ পচ্চামসতি, তেনেতং দীপেতি – ‘‘তদপি ৰেদযিতং তণ্হাগতানং ৰেদযিতমেৰা’’তি ৰচ্ছিন্দিত্ৰা ‘‘তদপি ৰেদযিতং পরিতস্সিতৰিপ্ফন্দিতমেৰা’’তি পুন সম্বন্ধো কাতব্বোতি. তদপি তাৰ ন সম্পাপুণাতীতি হেট্ঠিমপরিচ্ছেদেন মরিযাদৰিভাগং দস্সেতুং ‘‘ন সোতাপন্নস্স দস্সনমিৰ নিচ্চল’’ন্তি ৰুত্তং. দস্সনন্তি চ সম্মাদস্সনসুখং, মগ্গফলসুখন্তি ৰুত্তং হোতি. কুতো চাযমত্থো লব্ভতীতি এৰ-সদ্দসামত্থিযতো. ‘‘পরিতস্সিতৰিপ্ফন্দিতমেৰা’’তি হি ৰুত্তেন মগ্গফলসুখং ৰিয অৰিপ্ফন্দিতং হুত্ৰা একরূপে অৰতিট্ঠতি, অথ খো তং ৰট্টামিসভূতং দিট্ঠিতণ্হাসল্লানুৰিদ্ধতায সউপ্পীল়ত্তা ৰিপ্ফন্দিতমেৰাতি অত্থো আপন্নো হোতি, তেনেৰাহ ‘‘পরিতস্সিতেনা’’তিআদি. অযমেত্থ অট্ঠকথামুত্তকো সসম্বন্ধনযো.

এৰং ৰিসেসকারণতো দ্ৰাসট্ঠি দিট্ঠিগতানি ৰিভজিত্ৰা ইদানি অৰিসেসকারণতো তানি দস্সেতুং ‘‘তত্র ভিক্খৰে’’তিআদিকা দেসনা আরদ্ধা. সব্বেসঞ্হি দিট্ঠিগতানং ৰেদনা, অৰিজ্জা, তণ্হা চ অৰিসিট্ঠকারণং. তত্থ তদপীতি ‘‘সস্সতং অত্তানঞ্চ লোকঞ্চ পঞ্ঞপেন্তী’’তি এত্থ যদেতং ‘‘সস্সতো অত্তা চ লোকো চা’’তি পঞ্ঞাপনহেতুভূতং সুখাদিভেদং তিৰিধম্পি ৰেদযিতং, তদপি যথাক্কমং দুক্খসল্লানিচ্চতো, অৰিসেসেন সমুদযত্থঙ্গমস্সাদাদীনৰনিস্সরণতো ৰা যথাভূতমজানন্তানং অপস্সন্তানং হোতি, ততো এৰ চ সুখাদিপত্থনাসম্ভৰতো, তণ্হায চ উপগতত্তা তণ্হাগতানং তণ্হাপরিতস্সিতেন দিট্ঠিৰিপ্ফন্দিতমেৰ দিট্ঠিচলনমেৰ. ‘‘অসতি অত্তনি কো ৰেদনং অনুভৰতী’’তি কাযৰচীদ্ৰারেসু দিট্ঠিযা চোপনপ্পত্তিমত্তমেৰ, ন পন দিট্ঠিযা পঞ্ঞপেতব্বো কোচি ধম্মো সস্সতো অত্থীতি অধিপ্পাযোতি. একচ্চসস্সতাদীসুপি এস নযো.

ফস্সপচ্চযৰারৰণ্ণনা

১১৮. পরম্পরপচ্চযদস্সনত্থন্তি যং দিট্ঠিযা মূলকারণং, তস্সাপি কারণং, পুন তস্সপি কারণন্তি এৰং পচ্চযপরম্পরদস্সনত্থং. যেন হি তণ্হাপরিতস্সিতেন এতানি দিট্ঠিগতানি পৰত্তন্তি, তস্স ৰেদযিতং পচ্চযো, ৰেদযিতস্সাপি ফস্সো পচ্চযোতি এৰং পচ্চযপরম্পরৰিভাৰিনী অযং দেসনা. কিমত্থিযং পন পচ্চযপরম্পরদস্সনন্তি চে? অত্থন্তরৰিঞ্ঞাপনত্থং. তেন হি যথা দিট্ঠিসঙ্খাতো পঞ্ঞাপনধম্মো, তপ্পচ্চযধম্মা চ যথাসকং পচ্চযৰসেনেৰ উপ্পজ্জন্তি, ন পচ্চযেহি ৰিনা, এৰং পঞ্ঞপেতব্বধম্মাপি রূপৰেদনাদযো, ন এত্থ কোচি সস্সতো অত্তা ৰা লোকো ৰাতি এৰমত্থন্তরং ৰিঞ্ঞাপিতং হোতি. তণ্হাদিট্ঠিপরিফন্দিতং তদপি ৰেদযিতং দিট্ঠিকারণভূতায তণ্হায পচ্চযভূতং ফস্সপচ্চযা হোতীতি অত্থো.

১৩১. তস্স পচ্চযস্সাতি তস্স ফস্সসঙ্খাতস্স পচ্চযস্স. দিট্ঠিৰেদযিতে দিট্ঠিযা পচ্চযভূতে ৰেদযিতে, ফস্সপধানেহি অত্তনো পচ্চযেহি নিপ্ফাদেতব্বে. সাধেতব্বে চেতং ভুম্মং. বলৰভাৰদস্সনত্থন্তি বলৰকারণভাৰদস্সনত্থং. তথা হি ৰিনাপি চক্খাদিৰত্থূহি, সম্পযুত্তধম্মেহি চ কেহিচি ৰেদনা উপ্পজ্জতি, ন পন কদাচিপি ফস্সেন ৰিনা, তস্মা ফস্সো ৰেদনায বলৰকারণং. ন কেৰলং ৰেদনায এৰ, অথ খো সেসসম্পযুত্তধম্মানম্পি. সন্নিহিতোপি হি ৰিসযো সচে চিত্তুপ্পাদো ফুসনাকারৰিরহিতো হোতি, ন তস্স আরম্মণপচ্চযো ভৰতীতি ফস্সো সব্বেসম্পি সম্পযুত্তধম্মানং ৰিসেসপচ্চযো. তথা হি ভগৰতা ধম্মসঙ্গণীপকরণে চিত্তুপ্পাদং ৰিভজন্তেন ‘‘ফস্সো হোতী’’তি ফস্সস্সেৰ পঠমমুদ্ধরণং কতং, ৰেদনায পন সাতিসযমধিট্ঠানপচ্চযো এৰ. ‘‘পটিসংৰেদিস্সন্তী’’তি ৰুত্তত্তা ‘‘তদপী’’তি এত্থাধিকারোতি আহ ‘‘তং ৰেদযিত’’ন্তি. গম্যমানত্থস্স ৰা-সদ্দস্স পযোগং পতি কামচারত্তা, লোপত্তা, সেসত্তাপি চ এস ন পযুত্তো. এৰমীদিসেসু. হোতি চেত্থ –

‘‘গম্যমানাধিকারতো, লোপতো সেসতো চাতি;

কারণেহি চতূহিপি, ন কত্থচি রৰো যুত্তো’’তি.

‘‘যথা হী’’তিআদিনা ফস্সস্স বলৰকারণতাদস্সনেন তদত্থং সমত্থেতি. তত্থ পততোতি পতন্তস্স. থূণাতি উপত্থম্ভকদারুস্সেতং অধিৰচনং.

দিট্ঠিগতিকাধিট্ঠানৰট্টকথাৰণ্ণনা

১৪৪. কিঞ্চাপি ইমস্মিং ঠানে পাল়িযং ৰেদযিতমনাগতং, হেট্ঠা পন তীসুপি ৰারেসু অধিকতত্তা, উপরি চ ‘‘ফুস্স ফুস্স পটিসংৰেদেন্তী’’তি ৰক্খমানত্তা ৰেদযিতমেৰেত্থ পধানন্তি আহ ‘‘সব্বদিট্ঠিৰেদযিতানি সম্পিণ্ডেতী’’তি. ‘‘যেপি তে’’তি তত্থ তত্থ আগতস্স চ পি-সদ্দস্স অত্থং সন্ধায ‘‘সম্পিণ্ডেতী’’তি ৰুত্তং. যে তে সমণব্রাহ্মণা সস্সতৰাদা…পে… সব্বেপি তে ছহি ফস্সাযতনেহি ফুস্স ফুস্স পটিসংৰেদেন্তীতি হি ৰেদযিতকিরিযাৰসেন তংতংদিট্ঠিগতিকানং সম্পিণ্ডিতত্তা ৰেদযিতসম্পিণ্ডনমেৰ জাতং. সব্বম্পি হি ৰাক্যং কিরিযাপধানন্তি. উপরি ফস্সে পক্খিপনত্থাযাতি ‘‘ছহি ফস্সাযতনেহী’’তি ৰুত্তে উপরি ফস্সে পক্খিপনত্থং, পক্খিপনঞ্চেত্থ ৰেদযিতস্স ফস্সপচ্চযতাদস্সনমেৰ. ‘‘ছহি ফস্সাযতনেহি ফুস্স ফুস্স পটিসংৰেদেন্তী’’তি ইমিনা হি ছহি অজ্ঝত্তিকাযতনেহি ছল়ারম্মণপটিসংৰেদনং একন্ততো ছফস্সহেতুকমেৰাতি দস্সিতং হোতি, তেন ৰুত্তং ‘‘সব্বে তে’’তিআদি.

কম্বোজোতি এৰংনামকং রট্ঠং. তথা দক্খিণাপথো. ‘‘সঞ্জাতিট্ঠানে’’তি ইমিনা সঞ্জাযন্তি এত্থাতি অধিকরণত্থো সঞ্জাতি-সদ্দোতি দস্সেতি. এৰং সমোসরণ-সদ্দো. আযতন-সদ্দোপি তদুভযত্থে. আযতনেতি সমোসরণভূতে চতুমহাপথে. ন্তি মহানিগ্রোধরুক্খং. ইদঞ্হি অঙ্গুত্তরাগমে পঞ্চনিপাতে সদ্ধানিসংসসুত্তপদং. তত্থ চ সেয্যথাপি ভিক্খৰে সুভূমিযং চতুমহাপথে মহানিগ্রোধো সমন্তা পক্খীনং পটিসরণং হোতী’’তি (অ. নি. ৫.৩৮) তন্নিদ্দেসো ৰুত্তো. সতি সতিআযতনেতি সতিসঙ্খাতে কারণে ৰিজ্জমানে, তত্র তত্রেৰ সক্খিতব্বতং পাপুণাতীতি অত্থো. আযতন্তি এত্থ ফলানি তদাযত্তৰুত্তিতায পৰত্তন্তি, আযভূতং ৰা অত্তনো ফলং তনোতি পৰত্তেতীতি আযতনং, কারণং. সম্মন্তীতি উপসম্মন্তি অস্সাসং জনেন্তি. আযতন-সদ্দো অঞ্ঞেসু ৰিয ন এত্থ অত্থন্তরাৰবোধকোতি আহ ‘‘পণ্ণত্তিমত্তে’’তি, তথা তথা পঞ্ঞত্তিমত্তেতি অত্থো. রুক্খগচ্ছসমূহে পণ্ণত্তিমত্তে হি অরঞ্ঞৰোহারো, অরঞ্ঞমেৰ চ অরঞ্ঞাযতনন্তি. অত্থত্তযেপীতি এত্থ পি-সদ্দেন আকরনিৰাসাধিট্ঠানত্থে সম্পিণ্ডেতি. ‘‘হিরঞ্ঞাযতনং সুৰণ্ণাযতন’’ন্তিআদীসু হি আকরে, ‘‘ইস্সরাযতনং ৰাসুদেৰাযতন’’ন্তিআদীসু নিৰাসে, ‘‘কম্মাযতনং সিপ্পাযতন’’ন্তিআদীসু অধিট্ঠানে পৰত্ততি, নিস্সযেতি অত্থো.

আযতন্তি এত্থ আকরোন্তি, নিৰসন্তি, অধিট্ঠহন্তীতি যথাক্কমং ৰচনত্থো. চক্খাদীসু চ ফস্সাদযো আকিণ্ণা, তানি চ নেসং ৰাসো, অধিট্ঠানঞ্চ নিস্সযপচ্চযভাৰতো. তস্মা তদেতম্পি অত্থত্তযমিধ যুজ্জতিযেৰ. কথং যুজ্জতীতি আহ ‘‘চক্খাদীসু হী’’তিআদি. ফস্সো ৰেদনা সঞ্ঞা চেতনা চিত্তন্তি ইমে ফস্সপঞ্চমকা ধম্মা উপলক্খণৰসেন ৰুত্তা অঞ্ঞেসম্পি তংসম্পযুত্তধম্মানং আযতনভাৰতো, পধানৰসেন ৰা. তথা হি চিত্তুপ্পাদং ৰিভজন্তেন ভগৰতা তেযেৰ ‘‘ফস্সো হোতি, ৰেদনা, সঞ্ঞা, চেতনা, চিত্তং হোতী’’তি পঠমং ৰিভত্তা. সঞ্জাযন্তি তন্নিস্সযারম্মণভাৰেন তত্থেৰ উপ্পত্তিতো. সমোসরন্তি তত্থ তত্থ ৰত্থুদ্ৰারারম্মণভাৰেন সমোসরণতো. তানি চ নেসং কারণং তেসমভাৰে অভাৰতো. অযং পন যথাৰুত্তো সঞ্জাতিদেসাদিঅত্থো রুল়্হিৰসেনেৰ তত্থ তত্থ নিরুল়্হতায এৰ পৰত্তত্তাতি আচরিযআনন্দত্থেরেন ৰুত্তং. অযং পন পদত্থৰিৰরণমুখেন পৰত্তো অত্থো – আযতনতো, আযানং তননতো, আযতস্স চ নযনতো আযতনং. চক্খাদীসু হি তংতংদ্ৰারারম্মণা চিত্তচেতসিকা ধম্মা সেন সেন অনুভৰনাদিকিচ্চেন আযতন্তি উট্ঠহন্তি ঘটেন্তি ৰাযমন্তি, আযভূতে চ ধম্মে এতানি তনোন্তি ৰিত্থারেন্তি, আযতঞ্চ সংসারদুক্খং নযন্তি পৰত্তেন্তীতি. ইতি ইমিনা নযেনাতি এত্থ আদিঅত্থেন ইতি সদ্দেন ‘‘সোতং পটিচ্চা’’তিআদিপাল়িং সঙ্গণ্হাতি.

তত্থ তিণ্ণন্তি চক্খুপসাদরূপারম্মণচক্খুৰিঞ্ঞাণাদীনং তিণ্ণং ৰিসযিন্দ্রিযৰিঞ্ঞাণানং. তেসং সমাগমনভাৰেন গহেতব্বতো ‘‘ফস্সো সঙ্গতী’’তি ৰুত্তো. তথা হি সো ‘‘সন্নিপাতপচ্চুপট্ঠানো’’তি ৰুচ্চতি. ইমিনা নযেন আরোপেত্ৰাতি সম্বন্ধো. তেন ইমমত্থং দস্সেতি – যথা ‘‘চক্খুংপটিচ্চ…পে… ফস্সো’’তি (ম. নি. ১.২০৪; ৩.৪২১, ৪২৫, ৪২৬; সং. নি. ২.৪৩, ৪৫; ২.৪.৬১; কথা. ৪৬৫) এতস্মিং সুত্তে ৰিজ্জমানেসুপি সঞ্ঞাদীসু সম্পযুত্তধম্মেসু ৰেদনায পধানকারণভাৰদস্সনত্থং ফস্সসীসেন দেসনা কতা, এৰমিধাপি ‘‘ফস্সপচ্চযা ৰেদনা’’তিআদিনা ফস্সং আদিং কত্ৰা অপরন্তপটিসন্ধানেন পচ্চযপরম্পরং দস্সেতুং ‘‘ছহি ফস্সাযতনেহী’’তি চ ‘‘ফুস্স ফুস্সা’’তি চ ফস্সসীসেন দেসনা কতাতি. ফস্সাযতনাদীনীতি আদি-সদ্দেন ‘‘ফুস্স ফুস্সা’’তি ৰচনং সঙ্গণ্হাতি.

‘‘কিঞ্চাপী’’তিআদিনা সদ্দমত্ততো চোদনালেসং দস্সেত্ৰা ‘‘তথাপী’’তিআদিনা অত্থতো তং পরিহরতি. ন আযতনানি ফুসন্তি রূপানমনারম্মণভাৰতো. ফস্সো অরূপধম্মো ৰিসমানো একদেসেন আরম্মণং অনল্লিযমানোপি ফুসনাকারেন পৰত্তো ফুসন্তো ৰিয হোতীতি আহ ‘‘ফস্সোৰ তং তং আরম্মণং ফুসতী’’তি. তেনেৰ সো ‘‘ফুসনলক্খণো, সঙ্ঘট্টনরসো’’তি চ ৰুচ্চতি. ‘‘ছহি ফস্সাযতনেহি ফুস্স ফুস্সা’’তি অফুসনকিচ্চানিপি নিস্সিতৰোহারেন ফুসনকিচ্চানি কত্ৰা দস্সনমেৰ ফস্সে উপনিক্খিপনং নাম যথা ‘‘মঞ্চা ঘোসন্তী’’তি. উপনিক্খিপিত্ৰাতি হি ফুসনকিচ্চারোপনৰসেন ফস্সস্মিং পৰেসেত্ৰাতি অত্থো. ফস্সগতিকানি কত্ৰা ফস্সুপচারং আরোপেত্ৰাতি ৰুত্তং হোতি. উপচারো নাম ৰোহারমত্তং, ন তেন অত্থসিদ্ধি অতংসভাৰতো. অত্থসিজ্ঝনকো পন তংসভাৰোযেৰ অত্থো গহেতব্বোতি দস্সেতুং ‘‘তস্মা’’তিআদিমাহ. যথাহু –

‘‘অত্থঞ্হি নাথো সরণং অৰোচ,

ন ব্যঞ্জনং লোকহিতো মহেসী’’তি.

অত্তনো পচ্চযভূতানং ছন্নং ফস্সানং ৰসেন চক্খুসম্ফস্সজা যাৰ মনোসম্ফস্সজাতি সঙ্খেপতো ছব্বিধং সন্ধায ‘‘ছফস্সাযতনসম্ভৰা ৰেদনা’’তি ৰুত্তং. ৰিত্থারতো পন –

‘‘ফস্সতো ছব্বিধাপেতা, উপৰিচারভেদতো;

তিধা নিস্সিততো দ্ৰীহি, তিধা কালেন ৰড্ঢিতা’’তি. –

অট্ঠসতপরিযাযে ৰুত্তনযেন অট্ঠসতপ্পভেদা. মহাৰিহারৰাসিনো চেত্থ যথা ৰিঞ্ঞাণং নামরূপং সল়াযতনং, এৰং ফস্সং, ৰেদনঞ্চ পচ্চযপচ্চযুপ্পন্নম্পি সসন্ততিপরিযাপন্নং দীপেন্তো ৰিপাকমেৰ ইচ্ছন্তি, অঞ্ঞে পন যথা তথা ৰা পচ্চযভাৰো সতি ন সক্কা ৰজ্জেতুন্তি সব্বমেৰ ইচ্ছন্তি. সাতি যথাৰুত্তপ্পভেদা ৰেদনা. রূপতণ্হাদিভেদাযাতি ‘‘সেট্ঠিপুত্তো ব্রাহ্মণপুত্তো’’তি পিতুনামৰসেন ৰিয আরম্মণনামৰসেন ৰুত্তায রূপতণ্হা যাৰ ধম্মতণ্হাতি সঙ্খেপতো ছব্বিধায. ৰিত্থারতো পন –

‘‘রূপতণ্হাদিকা কাম-তণ্হাদীহি তিধা পুন;

সন্তানতো দ্ৰিধা কাল-ভেদেন গুণিতা সিযু’’ন্তি. –

এৰং ৰুত্তঅট্ঠসতপ্পভেদায. উপনিস্সযকোটিযাতি উপনিস্সযসীসেন. কস্মা পনেত্থ উপনিস্সযপচ্চযোৰ উদ্ধটো, ননু সুখা ৰেদনা, অদুক্খমসুখা চ তণ্হায আরম্মণমত্তআরম্মণাধিপতিআরম্মণূপনিস্সযপকতূপনিস্সযৰসেন চতুধা পচ্চযো, দুক্খা চ আরম্মণমত্তপকতূপনিস্সযৰসেন দ্ৰিধাতি? সচ্চমেতং, উপনিস্সযে এৰ পন তং সব্বম্পি অন্তোগধন্তি এৰমুদ্ধটো. যুত্তং তাৰ আরম্মণূপনিস্সযস্স উপনিস্সযসামঞ্ঞতো উপনিস্সযে অন্তোগধতা, কথং পন আরম্মণমত্তআরম্মণাধিপতীনং তত্থ অন্তোগধভাৰো সিযাতি? তেসম্পি আরম্মণসামঞ্ঞতো আরম্মণূপনিস্সযেন সঙ্গহিতত্তা আরম্মণূপনিস্সযৰসমোধানভূতেৰ উপনিস্সযে এৰ অন্তোগধতা হোতি. এতদত্থমেৰ হি সন্ধায ‘‘উপনিস্সযেনা’’তি অৰত্ৰা ‘‘উপনিস্সযকোটিযা’’তি ৰুত্তং. সিদ্ধে হি সত্যারম্ভো নিযমায ৰা হোতি অত্থন্তরৰিঞ্ঞাপনায ৰাতি. এৰমীদিসেসু.

চতুব্বিধস্সাতি কামুপাদানং যাৰ অত্তৰাদুপাদানন্তি চতুব্বিধস্স. ননু চ তণ্হাৰ কামুপাদানং, কথং সাযেৰ তস্স পচ্চযো সিযাতি? সচ্চং, পুরিমতণ্হায পন উপনিস্সযপচ্চযেন পচ্ছিমতণ্হায দল়্হভাৰতো পুরিমাযেৰ তণ্হা পচ্ছিমায পচ্চযো ভৰতি. তণ্হাদল়্হত্তমেৰ হি ‘‘কামুপাদানং উপাযাসো উপকট্ঠা’’তিআদীসু ৰিয উপ-সদ্দস্স দল়্হত্থে পৰত্তনতো. অপিচ দুব্বলা তণ্হা তণ্হাযেৰ, বলৰতী তণ্হা কামুপাদানং. অথ ৰা অপত্তৰিসযপত্থনা তণ্হা তমসি চোরানং হত্থপসারণং ৰিয, সম্পত্তৰিসযগ্গহণং কামুপাদানং চোরানং হত্থগতভণ্ডগ্গহণং ৰিয. অপ্পিচ্ছতাপটিপক্খা তণ্হা. সন্তুট্ঠিতাপটিপক্খং কামুপাদানং. পরিযেসনদুক্খমূলং তণ্হা, আরক্খদুক্খমূলং কামুপাদানং. অযম্পি তেসং ৰিসেসো কেচিৰাদৰসেন আচরিযধম্মপালত্থেরেন (দী. নি. টী. ১.১৪৪) দস্সিতো পুরিমনযস্সেৰ ৰিসুদ্ধিমগ্গে (ৰিসুদ্ধি. ১.১৪৪) সকৰাদভাৰেন ৰুত্তত্তা.

অসহজাতস্স উপাদানস্স উপনিস্সযকোটিযা, সহজাতস্স পন সহজাতকোটিযাতি যথালাভমত্থো গহেতব্বো. তত্থ অসহজাতা অনন্তরনিরুদ্ধা অনন্তরসমনন্তরঅনন্তরূপনিস্সযনত্থিৰিগতাসেৰনপচ্চযেহি ছধা পচ্চযো. আরম্মণভূতা পন আরম্মণমত্তআরম্মণাধিপতিআরম্মণূপনিস্সযেহি তিধা, তং সব্বম্পি ৰুত্তনযেন উপনিস্সযেনেৰ সঙ্গহেত্ৰা ‘‘উপনিস্সযকোটিযা’’তি ৰুত্তং. যস্মা চ তণ্হায রূপাদীনি অস্সাদেত্ৰা কামেসু পাতব্যতং আপজ্জতি, তস্মা তণ্হা কামুপাদানস্স উপনিস্সযকোটিযা পচ্চযো. তথা রূপাদিভেদে সম্মূল়্হো ‘‘নত্থি দিন্ন’’ন্তিআদিনা (দী. নি. ১.১৭১; ম. নি. ১.৪৪৫; ২.৯৪-৯৫, ২২৫; ৩.৯১, ১১৬, ১৩৬; সং. নি. ৩.২১০; অ. নি. ১০.১৭৬, ২১৭; ধ. স. ১২২১; ৰিভ. ৯০৭, ৯২৫, ৯৭১) মিচ্ছাদস্সনং, সংসারতো মুচ্চিতুকামো অসুদ্ধিমগ্গে সুদ্ধিমগ্গপরামসনং, খন্ধেসু অত্তত্তনিযগাহভূতং সক্কাযদস্সনঞ্চ গণ্হাতি. তস্মা ইতরেসম্পি তিণ্ণং তণ্হা উপনিস্সযকোটিযা পচ্চযোতি দট্ঠব্বং. সহজাতা পন সহজাতঅঞ্ঞমঞ্ঞনিস্সযসম্পযুত্তঅত্থিঅৰিগতহেতুৰসেন সত্তধা সহজাতানং পচ্চযো. তম্পি সব্বং সহজাতপচ্চযেনেৰ সঙ্গহেত্ৰা ‘‘সহজাতকোটিযা’’তি ৰুত্তং.

ভৰস্সাতি কম্মভৰস্স চেৰ উপপত্তিভৰস্স চ. তত্থ চেতনাদিসঙ্খাতং সব্বং ভৰগামিকম্মং কম্মভৰো. কামভৰাদিনৰৰিধো উপপত্তিভৰো. তেসু উপপত্তিভৰস্স চতুব্বিধম্পি উপাদানং উপপত্তিভৰহেতুভূতস্স কম্মভৰস্স কারণভাৰতো, তস্স চ সহাযভাৰূপগমনতো পকতূপনিস্সযৰসেন পচ্চযো. কম্মারম্মণকরণকালে পন কম্মসহজাতমুপাদানং উপপত্তিভৰস্স আরম্মণৰসেন পচ্চযো. কম্মভৰস্স পন সহজাতস্স সহজাতমুপাদানং সহজাতঅঞ্ঞমঞ্ঞনিস্সযসম্পযুত্তঅত্থিঅৰিগতৰসেন চেৰ হেতুমগ্গৰসেন চ অনেকধা পচ্চযো. অসহজাতস্স পন অনন্তরস্স অসহজাতমুপাদানং অনন্তরসমনন্তরঅনন্তরূপনিস্সযনত্থিৰিগতাসেৰনৰসেন, ইতরস্স চ নানন্তরস্স পকতূপনিস্সযৰসেন, সম্মসনাদিকালেসু আরম্মণাদিৰসেন চ পচ্চযো. তত্থ অনন্তরাদিকে উপনিস্সযপচ্চযে, সহজাতাদিকে চ সহজাতপচ্চযে পক্খিপিত্ৰা তথাতি ৰুত্তং, রূপূপহারত্থো ৰা হেস অনুকড্ঢনত্থো ৰা. তেন হি উপনিস্সযকোটিযা চেৰ সহজাতকোটিযা চাতি অত্থং দস্সেতি.

ভৰো জাতিযাতি এত্থ ভৰোতি কম্মভৰো অধিপ্পেতো. সো হি জাতিযা পচ্চযো, ন উপপত্তিভৰো. জাতিযেৰ হি উপপত্তিভৰোতি, সা চ পঠমাভিনিব্বত্তখন্ধা. তেন ৰুত্তং ‘‘জাতীতি পনেত্থ সৰিকারা পঞ্চক্খন্ধা দট্ঠব্বা’’তি, তেনাযং চোদনা নিৰত্তিতা ‘‘ননু জাতিপি ভৰোযেৰ, কথং সো জাতিযা পচ্চযো’’তি, কথং পনেতং জানিতব্বং ‘‘কম্মভৰো জাতিযা পচ্চযো’’তি চে? বাহিরপচ্চযসমত্তেপি কম্মৰসেনেৰ হীনপণীতাদিৰিসেসদস্সনতো. যথাহ ভগৰা ‘‘কম্মং সত্তে ৰিভজতি যদিদং হীনপণীততাযা’’তি (ম. নি. ৩.২৮৯) সৰিকারাতি নিব্বত্তিৰিকারেন সৰিকারা, ন অঞ্ঞেহি, তে চ অত্থতো উপপত্তিভৰোযেৰ, সো এৰ চ তস্স কারণং ভৰিতুমযুত্তো তণ্হায কামুপাদানস্স পচ্চযভাৰে ৰিয পুরিমপচ্ছিমাদিৰিসেসানমসম্ভৰতো, তস্মা কম্মভৰোযেৰ উপপত্তিভৰসঙ্খাতায জাতিযা কম্মপচ্চযেন চেৰ পকতূপনিস্সযপচ্চযেন চ পচ্চযোতি অত্থং দস্সেতুং ‘‘কম্মপচ্চযং উপনিস্সযেনেৰ সঙ্গহেত্ৰা উপনিস্সযকোটিযা পচ্চযো’’তি ৰুত্তং. যস্মা পন জাতিযা সতি জরামরণং, জরামরণাদিনা ফুট্ঠস্স চ বালস্স সোকাদযো সম্ভৰন্তি, নাসতি, তস্মা জাতিজরামরণাদীনং উপনিস্সযৰসেন পচ্চযোতি আহ ‘‘জাতি…পে… পচ্চযো’’তি ৰিত্থারতো অত্থৰিনিচ্ছযস্স অকতত্তা, সহজাতূপনিস্সযসীসেনেৰ পচ্চযৰিচারণায চ, দস্সিতত্তা, অঙ্গাদিৰিধানস্স চ অনামট্ঠত্তা ‘‘অযমেত্থ সঙ্খেপো’’তিআদি ৰুত্তং. মহাৰিসযত্তা পটিচ্চসমুপ্পাদৰিচারণায নিরৰসেসা অযং কুতো লদ্ধব্বাতি চোদনমপনেতি ‘‘ৰিত্থারতো’’তিআদিনা. ‘‘ইধ পনস্সা’’তিআদিনা পাল়িযম্পি পটিচ্চসমুপ্পাদকথা একদেসেনেৰ কথিতাতি দস্সেতি. তত্থ ইধাতি ইমস্মিং ব্রহ্মজালে. অস্সাতি পটিচ্চসমুপ্পাদস্স. পযোজনমত্তমেৰাতি দিট্ঠিযা কারণভূতৰেদনাৰসেন একদেসমত্তং পযোজনমেৰ. ‘‘মত্তমেৰা’’তি হি অৰধারণত্থে পরিযাযৰচনং ‘‘অপ্পং ৰস্সসতং আযু, ইদানেতরহি ৰিজ্জতী’’তিআদীসু ৰিয অঞ্ঞমঞ্ঞত্থাৰবোধনৰসেন সপযোজনত্তা, মত্ত-সদ্দো ৰা পমাণে, পযোজনসঙ্খাতং পমাণমেৰ, ন তদুত্তরীতি অত্থো. ‘‘মত্ত-সদ্দো অৰধারণে এৰ-সদ্দো সন্নিট্ঠানে’’তিপি ৰদন্তি. এৰং সব্বত্থ. হোতি চেত্থ –

‘‘মত্তমেৰাতি একত্থং, মত্তপদং পমাণকে;

মত্তাৰধারণে ৰা, সন্নিট্ঠানম্হি চেতর’’ন্তি.

একদেসেনেৰিধ পাল়িযং কথিতত্তা পটিচ্চসমুপ্পাদস্স তথা কথনে সদ্ধিং উদাহরণেন কারণং দস্সেন্তো ‘‘ভগৰা হী’’তিআদিমাহ. তেন ইমমধিপ্পাযং দস্সেতি ‘‘ৰট্টকথং কথেন্তো ভগৰা অৰিজ্জা-তণ্হা-দিট্ঠীনমঞ্ঞতরসীসেন কথেসি, তেসু ইধ দিট্ঠিসীসেনেৰ কথেন্তো ৰেদনায দিট্ঠিযা বলৰকারণত্তা ৰেদনামূলকং একদেসমেৰ পটিচ্চসমুপ্পাদং কথেসী’’তি. এতানি চ সুত্তানি অঙ্গুত্তরনিকাযে দসনিপাতে (অ. নি. ১০.৬১ ৰাক্যখন্ধে) তত্থ পুরিমকোটি ন পঞ্ঞাযতীতি অসুকস্স নাম সম্মাসম্বুদ্ধস্স, চক্কৰত্তিনো ৰা কালে অৰিজ্জা উপ্পন্না, ন ততো পুব্বেতি এৰং অৰিজ্জায পুরিমো আদিমরিযাদো অপ্পটিহতস্স মম সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণস্সাপি ন পঞ্ঞাযতি ততা মরিযাদস্স অৰিজ্জমানত্তাতি অত্থো. এৰঞ্চেতন্তি ইমিনা মরিযাদাভাৰেন অযং অৰিজ্জা কামং ৰুচ্চতি. অথ চ পনাতি এৰং কালনিযমেন মরিযাদাভাৰেন ৰুচ্চমানাপি. ইদপ্পচ্চযাতি ইমস্মা পঞ্চনীৰরণসঙ্খাতপচ্চযা অৰিজ্জা সম্ভৰতীতি এৰং ধম্মনিযামেন অৰিজ্জায কোটি পঞ্ঞাযতীতি অত্থো. ‘‘কো চাহারো অৰিজ্জায, ‘পঞ্চ নীৰরণা’ তিস্স ৰচনীয’’ন্তি (অ. নি. ১০.৬১) হি তত্থেৰ ৰুত্তং, টীকাযং পন ‘‘আসৰপচ্চযা’’তি (দী. নি. টী. ১.১৪৪) আহ, তং উদাহরণসুত্তেন ন সমেতি. অযং পচ্চযো ইদপ্পচ্চযো ম-কারস্স দ-কারাদেসৰসেন. সদ্দৰিদূ পন ‘‘ঈদিসস্স পযোগস্স দিস্সনতো ইদ-সদ্দোযেৰ পকতী’’তি ৰদন্তি, অযুত্তমেৰেতং ৰণ্ণৰিকারাদিৰসেন নানাপযোগস্স দিস্সমানত্তা. যথা হি ৰণ্ণৰিকারেন ‘‘অমূ’’তি ৰুত্তেপি ‘‘অসূ’’তি দিস্সতি, ‘‘ইমেসূ’’তি ৰুত্তেপি ‘‘এসূ’’তি, এৰমিধাপি ৰণ্ণৰিকারো চ ৰাক্যে ৰিয সমাসেপি লব্ভতেৰ যথা ‘‘জানিপতি তুদম্পতী’’তি. কিমেত্থ ৰত্তব্বং, পভিন্নপটিসম্ভিদেন আযস্মতা মহাকচ্চাযনত্থেরেন ৰুত্তমেৰ পমাণন্তি দট্ঠব্বং.

ভৰতণ্হাযাতি ভৰসঞ্ঞোজনভূতায তণ্হায. ইদপ্পচ্চযাতি ইমস্মা অৰিজ্জাপচ্চযা. ‘‘কো চাহারো ভৰতণ্হায, ‘অৰিজ্জা’ তিস্স ৰচনীয’’ন্তি হি ৰুত্তং. ভৰদিট্ঠিযাতি সস্সতদিট্ঠিযা. ইদপ্পচ্চযাতি ইধ পন ৰেদনাপচ্চযাত্ৰেৰ অত্থো. ননু দিট্ঠিযো এৰ কথেতব্বা, কিমত্থিযং পন পটিচ্চসমুপ্পাদকথনন্তি অনুযোগেনাহ ‘‘তেনা’’তিআদি. ইদং ৰুত্তং হোতি – অনুলোমেন পটিচ্চসমুপ্পাদকথা নাম ৰট্টকথা, তং কথনেনেৰ ভগৰা এতে দিট্ঠিগতিকা যাৰিদং মিচ্ছাদস্সনং ন পটিনিস্সজ্জন্তি, তাৰ ইমিনা পচ্চযপরম্পরেন ৰট্টেযেৰ নিমুজ্জন্তীতি দস্সেসীতি. ইতো ভৰাদিতো. এত্থ ভৰাদীসু. এস নযো সেসপদদ্ৰযেপি. ইমিনা অপরিযন্তং অপরাপরুপ্পত্তিং দস্সেতি. ৰিপন্নট্ঠাতি ৰিৰিধেন নাসিতা.

ৰিৰট্টকথাদিৰণ্ণনা

১৪৫. দিট্ঠিগতিকাধিট্ঠানন্তি দিট্ঠিগতিকানং মিচ্ছাগাহদস্সনৰসেন অধিট্ঠানভূতং, দিট্ঠিগতিকৰসেন পুগ্গলাধিট্ঠানন্তি ৰুত্তং হোতি. পুগ্গলাধিট্ঠানধম্মদেসনা হেসা. যুত্তযোগভিক্খুঅধিট্ঠানন্তি যুত্তযোগানং ভিক্খূনমধিট্ঠানভূতং, ভিক্খুৰসেন পুগ্গলাধিট্ঠানন্তি ৰুত্তং হোতি. ৰিৰট্টন্তি ৰট্টতো ৰিগতং. ‘‘যেহী’’তিআদিনা দিট্ঠিগতিকানং মিচ্ছাদস্সনস্স কারণভূতায ৰেদনায পচ্চযভূতং হেট্ঠা ৰুত্তমেৰ ফস্সাযতনমিধ গহিতং দেসনাকুসলেন ভগৰতাতি দস্সেতি. ৰেদনাকম্মট্ঠানেতি ‘‘ৰেদনানং সমুদয’’ন্তিআদিকং ইমং পাল়িং সন্ধায ৰুত্তং. কিঞ্চিমত্তমেৰ ৰিসেসোতি আহ ‘‘যথা পনা’’তিআদি. ন্তি ‘‘ফস্সসমুদযা, ফস্সনিরোধা’’তি ৰুত্তং কারণং. ‘‘আহারসমুদযা’’তিআদীসু কবল়ীকারো আহারো ৰেদিতব্বো. সো হি ‘‘কবল়ীকারো আহারো ইমস্স কাযস্স আহারপচ্চযেন পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ৪২৯) পট্ঠানে ৰচনতো কম্মসমুট্ঠানানম্পি চক্খাদীনং উপত্থম্ভকপচ্চযো হোতিযেৰ. ‘‘নামরূপসমুদযা’’তিআদীসু ৰেদনাদিক্খন্ধত্তযমেৰ নামং. ননু চ ‘‘নামরূপপচ্চযা সল়াযতন’’ন্তি ৰচনতো সব্বেসু ছসু ফস্সাযতনেসু ‘‘নামরূপসমুদযা নামরূপনিরোধা’’ ইচ্চেৰ ৰত্তব্বং, অথ কস্মা চক্খাযতনাদীসু ‘‘আহারসমুদযা আহারনিরোধা’’তি ৰুত্তন্তি? সচ্চমেতং অৰিসেসেন, ইধ পন এৰম্পি চক্খাদীসু সম্ভৰতীতি ৰিসেসতো দস্সেতুং তথা ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং.

উত্তরিতরজাননেনেৰ দিট্ঠিগতস্স জাননম্পি সিদ্ধন্তি কত্ৰা পাল়িযমনাগতেপি ‘‘দিট্ঠিঞ্চ জানাতী’’তি ৰুত্তং. সীলসমাধিপঞ্ঞাযো লোকিযলোকুত্তরমিস্সকা, ৰিমুত্তি পন ইদ হেট্ঠিমা ফলসমাপত্তিযো ‘‘যাৰ অরহত্তা’’তি অগ্গফলস্স ৰিসুং ৰচনতো. পচ্চক্খানুমানেন চেত্থ পজাননা, তেনেৰাহ ‘‘বহুস্সুতো গন্থধরো ভিক্খু জানাতী’’তিআদি, যথালাভং ৰা যোজেতব্বং. দেসনা পনাতি এত্থ পন-সদ্দো অরুচিযত্থো, তেনিমং দীপেতি – যদিপি অনাগামিআদযো যথাভূতং পজানন্তি, তথাপি অরহতো উক্কংসগতিৰিজাননৰসেন দেসনা অরহত্তনিকূটেন নিট্ঠাপিতাতি. সুৰণ্ণগেহো ৰিয রতনমযকণ্ণিকায দেসনা অরহত্তকণ্ণিকায নিট্ঠাপিতাতি অত্থো. এত্থ চ ‘‘যতো খো…পে… পজানাতী’’তি এতেন ধম্মস্স নিয্যানিকভাৰেন সদ্ধিং সঙ্ঘস্স সুপ্পটিপত্তিং দস্সেতি, তেনেৰ অট্ঠকথাযং ‘‘কো এৰং জানাতীতি? খীণাসৰো জানাতি, যাৰ আরদ্ধৰিপস্সকো জানাতী’’তি পরিপুণ্ণং কত্ৰা ভিক্খুসঙ্ঘো দস্সিতো, তেন যদেতং হেট্ঠা ৰুত্তং ‘‘ভিক্খুসঙ্ঘৰসেনাপি দীপেতু’’ন্তি (দী. নি. অট্ঠ. ১.৮), তং যথারুতৰসেনেৰ দীপিতং হোতীতি দট্ঠব্বং.

১৪৬. ‘‘দেসনাজালৰিমুত্তো দিট্টিগতিকো নাম নত্থী’’তি দস্সনং দেসনায কেৰলপরিপুণ্ণতং ঞাপেতুন্তি ৰেদিতব্বং. অন্তো জালস্সাতি অন্তোজালং, দব্বপৰেসনৰসেন অন্তোজালে অকতাপি তন্নিস্সিতৰাদপ্পৰেসনৰসেন কতাতি অন্তোজালীকতা, অন্তো জালস্স তিট্ঠন্তীতি ৰা অন্তোজালা, দব্বৰসেন অনন্তোজালাপি তন্নিস্সিতৰাদৰসেন অন্তোজালা কতাতি অন্তোজালীকতা. অভূততব্ভাৰে করাসভূযোগে ৰিকারৰাচকতো ঈপচ্চযো, অন্তসরস্স ৰা ঈকারাদেসোতি সদ্দৰিদূ যথা ‘‘ধৰলীকারো, কবল়ীকারো’’তি (সং. নি. ১.১৮১), ইমমত্থং দস্সেতুং ‘‘ইমস্সা’’তিআদি ৰুত্তং. নিস্সিতা অৰসিতাৰ হুত্ৰা উম্মুজ্জমানা উম্মুজ্জন্তীতি অত্থো. মান-সদ্দো চেত্থ ভাৰেনভাৰলক্খণত্থো অপ্পহীনেন উম্মুজ্জনভাৰেন পুন উম্মুজ্জনভাৰস্স লক্খিতত্তা, তথা ‘‘ওসীদন্তা’’তিআদীসুপি অন্ত-সদ্দো. উম্মুজ্জনেনেৰ অৰুত্তস্সাপি নিমুজ্জনস্স গহণন্তি দস্সেতি ‘‘ওসীদন্তা’’তিআদিনা. তত্থ অপাযূপপত্তিৰসেন অধো ওসীদনং, সম্পত্তিভৰৰসেন উদ্ধমুগ্গমনং. তথা পরিত্তভূমিমহগ্গতভূমিৰসেন, দিট্ঠিযা ওলীনতাতিধাৰনৰসেন, পুব্বন্তানুদিট্ঠিঅপরন্তানুদিট্ঠিৰসেন চ যথাক্কমং যোজেতব্বং. পরিযাপন্নাতি অন্তোগধা. তব্ভাৰো চ তদাবদ্ধেনাতি ৰুত্তং ‘‘এতেন আবদ্ধা’’তি. ‘‘ন হেত্থা’’তিআদিনা যথাৰুত্তপাল়িযা আপন্নত্থং দস্সেতি.

ইদানি উপমাসংসন্দনমাহ ‘‘কেৰট্টো ৰিযা’’তিআদিনা. কে উদকে ৰট্টতি পরিচরতীতি কেৰট্টো, মচ্ছবন্ধো. কামং কেৰট্টন্তেৰাসীপি পাল়িযং ৰুত্তো, সো পন তদনুগতিকোৰাতি তথা ৰুত্তং. দসসহস্সিলোকধাতূতি জাতিক্খেত্তং সন্ধাযাহ তত্থেৰ পটিৰেধসম্ভৰতো, অঞ্ঞেসঞ্চ তগ্গহণেনেৰ গহিতত্তা. অঞ্ঞত্থাপি হি দিট্ঠিগতিকা এত্থ পরিযাপন্না অন্তোজালীকতাৰ. ওল়ারিকাতি পাকটভাৰেন থূলা. তস্সাতি পরিত্তোদকস্স.

১৪৭. ‘‘সব্বদিট্ঠীনং সঙ্গহিতত্তা’’তি এতেন ৰাদসঙ্গহণেন পুগ্গলসঙ্গহোতি দস্সেতি. অত্তনো…পে… দস্সেন্তোতি দেসনাকুসলতায যথাৰুত্তেসু দিট্ঠিগতিকানং উম্মুজ্জননিমুজ্জনট্ঠানভূতেসু কত্থচিপি ভৰাদীসু অত্তনো অনৰরোধভাৰং দস্সেন্তো. নযন্তীতি সত্তে ইচ্ছিতট্ঠানমাৰহন্তি, তং পন তথাআকড্ঢনৰসেনাতি আহ ‘‘গীৰাযা’’তিআদি. ‘‘নেত্তিসদিসতাযা’’তি ইমিনা সদিসৰোহারং, উপমাতদ্ধিতং ৰা দস্সেতি. ‘‘সা হী’’তিআদি সদিসতাৰিভাৰনা. গীৰাযাতি এত্থ মহাজনানন্তি সম্বন্ধীনিদ্দেসো নেতীতি এত্থাপি কম্মভাৰেন সম্বজ্ঝিতব্বো নী-সদ্দস্স দ্ৰিকম্মিকত্তা, আখ্যাতপযোগে চ বহুলং সামিৰচনস্স কত্তুকম্মত্থজোতকত্তা. অস্সাতি অনেন ভগৰতা, সা ভৰনেত্তি উচ্ছিন্নাতি সম্বন্ধো. পুন অপ্পটিসন্ধিকভাৰাতি সামত্থিযত্থমাহ. জীৰিতপরিযাদানে ৰুত্তেযেৰ হি পুন অপ্পটিসন্ধিকভাৰো ৰুত্তো নাম তস্সেৰ অদস্সনস্স পধানকারণত্তা. ‘‘ন দক্খন্তী’’তি এত্থ অনাগতৰচনৰসেন পদসিদ্ধি ‘‘যত্র হি নাম সাৰকো এৰরূপং ঞস্সতি ৰা দক্খতি ৰা সক্খিং ৰা করিস্সতী’’তিআদীসু (পারা. ২২৮; সং. নি. ২.২০২) ৰিযাতি দস্সেতি ‘‘ন দক্খিস্সন্তী’’তি ইমিনা. কিং ৰুত্তং হোতীতি আহ ‘‘অপণ্ণত্তিকভাৰং গমিস্সন্তী’’তি. অপণ্ণত্তিকভাৰন্তি চ ধরমানকপণ্ণত্তিযা এৰ অপণ্ণত্তিকভাৰং, অতীতপণ্ণত্তিযা পন তথাগতপণ্ণত্তি যাৰ সাসনন্তরধানা, ততো উদ্ধম্পি অঞ্ঞবুদ্ধুপ্পাদেসু পৰত্ততি এৰ যথা অধুনা ৰিপস্সিআদীনং. তথা হি ৰক্খতি ‘‘ৰোহারমত্তমেৰ ভৰিস্সতী’’তি (দী. নি. অট্ঠ. ১.১৪৭) পঞ্ঞায চেত্থ পণ্ণাদেসোতি নেরুত্তিকা.

কাযোতি অত্তভাৰো, যো রূপারূপধম্মসমূহো. এৰঞ্হিস্স অম্বরুক্খসদিসতা, তদৰযৰানঞ্চ রূপক্খন্ধচক্খাযতনচক্খুধাতাদীনং অম্বপক্কসদিসতা যুজ্জতি. ন্তি কাযং. পঞ্চপক্কদ্ৰাদসপক্কঅট্ঠারসপক্কপরিমাণাতি পঞ্চপক্কপরিমাণা একা, দ্ৰাদসপক্কপরিমাণা একা, অট্ঠারসপক্কপরিমাণা একাতি তিৰিধা পক্কম্বফলপিণ্ডী ৰিয. পিণ্ডো এতস্সাতি পিণ্ডী, থৰকো. তদন্ৰযানীতি ৰণ্টানুগতানি, তেনাহ ‘‘তংযেৰ ৰণ্টং অনুগতানী’’তি.

মণ্ডূককণ্টকৰিসসম্ফস্সন্তি ৰিসৰন্তস্স ভেকৰিসেসস্স কণ্টকেন, তদঞ্ঞেন চ ৰিসেন সম্ফস্সং, মণ্ডূককণ্টকে ৰিজ্জমানস্স ৰিসস্স সম্ফস্সং ৰা. সকণ্টকো জলচারী সত্তো ইধ মণ্ডূকো নাম, যো ‘‘পাসাণকচ্ছপো’’তি ৰোহরন্তি, তস্স নঙ্গুট্ঠে অগ্গকোটিযং ঠিতো কণ্টকোতিপি ৰদন্তি. একং ৰিসমচ্ছকণ্টকন্তিপি একে. কিরাতি অনুস্সৰনত্থে নিপাতো. এত্থ চ ৰণ্টচ্ছেদে ৰণ্টূপনিবন্ধানং অম্বপক্কানং অম্বরুক্খতো ৰিচ্ছেদো ৰিয ভৰনেত্তিচ্ছেদে তদুপনিবন্ধানং খন্ধাদীনং সন্তানতো ৰিচ্ছেদোতি এত্তাৰতাৰ পাল়িযমাগতং ওপম্মং, তদৰসেসং পন অত্থতো লদ্ধমেৰাতি দট্ঠব্বং.

১৪৮. বুদ্ধবলন্তি বুদ্ধানং ঞাণবলং. কথিতসুত্তস্স নামাতি এত্থ নাম-সদ্দো সম্ভাৰনে নিপাতো, তেন ‘‘এৰম্পি নাম কথিতসুত্তস্সা’’তি ৰুত্তনযেন সুত্তস্স গুণং সম্ভাৰেতি. হন্দাতি ৰোস্সগ্গত্থে. তেন হি অধুনাৰ গণ্হাপেস্সামি. ন পপঞ্চং করিস্সামীতি ৰোস্সগ্গং করোতি.

ধম্মপরিযাযেতি ধম্মদেসনাসঙ্খাতায পাল়িযা. ইধত্থোতি দিট্ঠধম্মহিতং. পরত্থোতি সম্পরাযহিতং, তদুভযত্থো ৰা. ভাসিতত্থোপি যুজ্জতি ‘‘ধম্মজাল’’ন্তি এত্থ তন্তিধম্মস্স গহিতত্তা. ইহাতি ইধ সাসনে. ন্তি নিপাতমত্তং ‘‘ন নং সুতো সমণো গোতমো’’তিআদীসু ৰিয. ন্তি ধম্মাতি পাল়িধম্মা. সব্বেন সব্বং সঙ্গণ্হনতো অত্থসঙ্খাতং জালমেত্থাতি অত্থজালং. তথা ধম্মজালং ব্রহ্মজালং দিট্ঠিজালন্তি এত্থাপি. সঙ্গামং ৰিজিনাতি এতেনাতি সঙ্গামৰিজযো, সঙ্গামো চেত্থ পঞ্চহি মারেহি সমাগমনং অভিযুজ্ঝনন্তি আহ ‘‘দেৰপুত্তমারম্পী’’তিআদি. অত্থসম্পত্তিযা হি অত্থজালং. ব্যঞ্জনসম্পত্তিযা, সীলাদিঅনৰজ্জধম্মনিদ্দেসতো ধম্মজালং. সেট্ঠট্ঠেন ব্রহ্মভূতানং মগ্গফলনিব্বানানং ৰিভত্তত্তা ব্রহ্মজালং. দিট্টিৰিৰেচনমুখেন সুঞ্ঞতাপকাসনেন সম্মাদিট্ঠিযা ৰিভত্তত্তা দিট্ঠিজালং. তিত্থিযৰাদনিম্মদ্দনুপাযত্তা অনুত্তরো সঙ্গামৰিজযোতি এৰম্পেত্থ অত্থযোজনা ৰেদিতব্বা.

নিদানাৰসানতোতি ‘‘অথ ভগৰা অনুপ্পত্তো’’তি ৰচনসঙ্খাতনিদানপরিযোসানতো. মরিযাদাৰধিৰচনঞ্হেতং. অপিচ নিদানাৰসানতোতি নিদানপরিযোসানে ৰুত্তত্তা নিদানাৰসানভূততো ‘‘মমং ৰা ভিক্খৰে, পরে অৰণ্ণং ভাসেয্যু’’ন্তিআদি (দী. নি. ১.৫, ৬) ৰচনতো. আভিৰিধিঅৰধিৰচনঞ্হেতং. ইদঞ্চ ‘‘অৰোচা’’তি কিরিযাসম্বন্ধনেন ৰুত্তং. ‘‘নিদানেন আদিকল্যাণ’’ন্তি ৰচনতো পন নিদানম্পি নিগমনং ৰিয সুত্তপরিযাপন্নমেৰ. অলব্ভ…পে… গম্ভীরন্তি সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণস্স ৰিসেসনং.

১৪৯. যথা অনত্তমনা অত্তনো অনত্থচরতায পরমনা ৰেরিমনা নাম হোন্তি, যথাহ ধম্মরাজা ধম্মপদে, উদানে চ –

‘‘দিসো দিসং যং তং কযিরা, ৰেরী ৰা পন ৰেরিনং;

মিচ্ছাপণিহিতং চিত্তং, পাপিযো নং ততো করে’’তি. (ধ. প. ৪২; উদা. ৩৩);

ন এৰমিমে অনত্তমনা, ইমে পন অত্তনো অত্থচরতায অত্তমনা নাম হোন্তীতি আহ ‘‘সকমনা’’তি. সকমনতা চ পীতিযা গহিতচিত্তত্তাতি দস্সেতি ‘‘বুদ্ধগতাযা’’তিআদিনা.

অযং পন অট্ঠকথাতো অপরো নযো – অত্তমনাতি সমত্তমনা, ইমায দেসনায পরিপুণ্ণমনসঙ্কপ্পাতি অত্থো. দেসনাৰিলাসো দেসনায ৰিজম্ভনং, তঞ্চ দেসনাকিচ্চনিপ্ফাদকং সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণমেৰ. করৰীকস্স রুতমিৰ মঞ্জুমধুরস্সরো যস্সাতি করৰীকরুতমঞ্জূ, তেন. অমতাভিসেকসদিসেনাতি কাযচিত্তদরথৰূপসমকং সব্বসম্ভারাভিসঙ্খতং উদকং দীঘাযুকতাসংৰত্তনতো অমতং নাম. তেনাভিসেকসদিসেন. ব্রহ্মুনো সরো ৰিয অট্ঠঙ্গসমন্নাগতো সরো যস্সাতিব্রহ্মস্সরো, তেন. অভিনন্দতীতি তণ্হাযতি, তেনাহ ‘‘তণ্হাযম্পি আগতো’’তি. অনেকত্থত্তা ধাতূনং অভিনন্দন্তীতি উপগচ্ছন্তি সেৰন্তীতি অত্থোতি আহ ‘‘উপগমনেপী’’তি.

তথা অভিনন্দন্তীতি সম্পটিচ্ছন্তীতি অত্থমাহ ‘‘সম্পটিচ্ছনেপী’’তি. অভিনন্দিত্ৰাতি ৰুত্তোযেৰত্থো ‘‘অনুমোদিত্ৰা’’তি ইমিনা পকাসিতোতি সন্ধায ‘‘অনুমোদনেপী’’তি ৰুত্তং.

ইমমেৰত্থং গাথাবন্ধৰসেন দস্সেতুং ‘‘সুভাসিত’’ন্তিআদিমাহ. তত্থ সদ্দতো সুভাসিতং, অত্থতো সুলপিতং. সীলপ্পকাসনেন ৰা সুভাসিতং, সুঞ্ঞতাপকাসনেন সুলপিতং. দিট্ঠিৰিভজনেন ৰা সুভাসিতং, তন্নিব্বেধকসব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণৰিভজনেন সুলপিতং. এৰং অৰণ্ণৰণ্ণনিসেধনাদীহিপি ইধ দস্সিতপ্পকারেহি যোজেতব্বং. তাদিনোতি ইট্ঠানিট্ঠেসু সমপেক্খনাদীহি পঞ্চহি কারণেহি তাদিভূতস্স. ইমস্স পদস্স ৰিত্থারো ‘‘ইট্ঠানিট্ঠে তাদী, চত্তাৰীতি তাদী, ৰন্তাৰীতি তাদী’’তিআদিনা (মহানি. ৩৮) মহানিদ্দেসে ৰুত্তো, সো উপরি অট্ঠকথাযম্পি আৰিভৰিস্সতি. কিঞ্চাপি ‘‘কতমঞ্চ তং ভিক্খৰে’’তিআদিনা (দী. নি. ১.৭) তত্থ তত্থ পৰত্তায কথেতুকম্যতাপুচ্ছায ৰিস্সজ্জনৰসেন ৰুত্তত্তা ইদং সুত্তং ৰেয্যাকরণং নাম ভৰতি. ব্যাকরণমেৰ হি ৰেয্যাকরণং, তথাপি পুচ্ছাৰিস্সজ্জনাৰসেন পৰত্তং সুত্তং সগাথকং চে, গেয্যং নাম ভৰতি. নিগ্গাথকং, চে অঙ্গন্তরহেতুরহিতঞ্চ, ৰেয্যাকরণং নাম. ইতি পুচ্ছাৰিস্সজ্জনাৰসেন পৰত্তস্সাপি গেয্যসাধারণতো, অঙ্গন্তরহেতুরহিতস্স চ নিগ্গাথকভাৰস্সেৰ অনঞ্ঞসাধারণতো পুচ্ছাৰিস্সজ্জনভাৰমনপেক্খিত্ৰা নিগ্গাথকভাৰমেৰ ৰেয্যাকরণহেতুতায দস্সেন্তো ‘‘নিগ্গাথকত্তা হি ইদং ৰেয্যাকরণ’’ন্তি আহ.

কস্মাতি চোদনং সোধেতি ‘‘ভঞ্ঞমানেতি হি ৰুত্ত’’ন্তি ইমিনা. উভযসম্বন্ধপদঞ্হেতং হেট্ঠা, উপরি চ সম্বজ্ঝনতো. ইদং ৰুত্তং হোতি – ‘‘ভঞ্ঞমানে’’তি ৰত্তমানকালৰসেন ৰুত্তত্তা ন কেৰলং সুত্তপরিযোসানেযেৰ, অথ খো দ্ৰাসট্ঠিযা ঠানেসু অকম্পিত্থাতি ৰেদিতব্বাতি. যদেৰং সকলেপি ইমস্মিং সুত্তে ভঞ্ঞমানে অকম্পিত্থাতি অত্থোযেৰ সম্ভৰতি, ন পন তস্স তস্স দিট্ঠিগতস্স পরিযোসানে পরিযোসানেতি অত্থোতি? নাযমনুযোগো কত্থচিপি ন পৰিসতি সম্ভৰমত্তেনেৰ অনুযুঞ্জনতো, অযং পন অত্থো ন সম্ভৰমত্তেনেৰ ৰুত্তো, অথ খো দেসনাকালে কম্পনাকারেনেৰ আচরিযপরম্পরাভতেন. তেনেৰ হি আকারেনাযমত্থো সঙ্গীতিমারুল়্হো, তথারুল়্হনযেনেৰ চ সঙ্গহকারেন ৰুত্তোতি নিট্ঠমেত্থ গন্তব্বং, ইতরথা অতক্কাৰচরস্স ইমস্সত্থস্স তক্কপরিযাহতকথনং অনুপপন্নং সিযাতি. এৰমীদিসেসু. ‘‘ধাতুক্খোভেনা’’তিআদীসু অত্থো মহাপরিনিব্বানসুত্তৰণ্ণনায (দী. নি. অট্ঠ. ২.১৭১) গহেতব্বো.

অপরেসুপীতি এত্থ পি-সদ্দেন পারমিপৰিচযনং সম্পিণ্ডেতি. ৰুত্তঞ্হি বুদ্ধৰংসে

‘‘ইমে ধম্মে সম্মসতো, সভাৰসরসলক্খণে;

ধম্মতেজেন ৰসুধা, দসসহস্সী পকম্পথা’’তি. (বু. ৰং. ১৬৬);

তথা সাসনপতিট্ঠানন্তরধানাদযোপি. তত্থ সাসনপতিট্ঠানে তাৰ ভগৰতো ৰেল়ুৰনপটিগ্গহণে, মহামহিন্দত্থেরস্স মহামেঘৰনপটিগ্গহণে, মহাঅরিট্ঠত্থেরস্স ৰিনযপিটকসজ্ঝাযনেতি এৰমাদীসু সাসনস্স মূলানি ওতিণ্ণানীতি পীতিৰসং গতা নচ্চন্তা ৰিয অযং মহাপথৰী কম্পিত্থ. সাসনন্তরধানে পন ‘‘অহো ঈদিসস্স সদ্ধম্মস্স অন্তরধান’’ন্তি দোমনস্সপ্পত্তা ৰিয যথা তং কস্সপস্স ভগৰতো সাসনন্তরধানে. ৰুত্তঞ্হেতমপদানে

‘‘তদাযং পথৰী সব্বা, অচলা সা চলাচলা;

সাগরো চ সসোকোৰ, ৰিনদী করুণং গির’’ন্তি. (অপ. ২.৫৪.১৩১);

বোধিমণ্ডূপসঙ্কমনেতি ৰিসাখাপুণ্ণমদিৰসে পঠমং বোধিমণ্ডূপসঙ্কমনে. পংসুকূলগ্গহণেতি পুণ্ণং নাম দাসিং পারুপিত্ৰা আমকসুসানে ছড্ডিতস্স সাণমযপংসুকূলস্স তুম্বমত্তে পাণে ৰিধুনিত্ৰা মহাঅরিযৰংসে ঠত্ৰা গহণে. পংসুকূলধোৰনেতি তস্সেৰ পংসুকূলস্স ধোৰনে. কাল়কারামসুত্তং (অ. নি. ৪.২৪) অঙ্গুত্তরাগমে চতুক্কনিপাতে. গোতমকসুত্তম্পি (অ. নি. ৩.১৭৬) তত্থেৰ তিকনিপাতে. ৰীরিযবলেনাতি মহাভিনিক্খমনে চক্কৰত্তিসিরিপরিচ্চাগহেতুভূতৰীরিযপ্পভাৰেন. বোধিমণ্ডূপসঙ্কমনে

‘‘কামং তচো চ ন্হারু চ, অট্ঠি চ অৰসিস্সতু;

উপসুস্সতু নিস্সেসং, সরীরে মংসলোহিত’’ন্তি. (ম. নি. ২.১৮৪; সং. নি. ২.২২, ২৩৭; অ. নি. ২.৫; ৮.১৩; মহানি. ১৯৬; অৰিদূরেনিদানকথা);

ৰুত্তচতুরঙ্গসমন্নাগতৰীরিযানুভাৰেনাতি যথারহমত্থো ৰেদিতব্বো. অচ্ছরিযৰেগাভিহতাতি ৰিম্হযাৰহকিরিযানুভাৰঘট্টিতা. পংসুকূলধোৰনে ভগৰতো পুঞ্ঞতেজেনাতি ৰদন্তি. পংসুকূলগ্গহণে যথা অচ্ছরিযৰেগাভিহতাতি যুত্তং ৰিয দিস্সতি, তং পন কদাচি পৰত্তত্তা ‘‘অকালকম্পনেনা’’তি ৰুত্তং. ৰেস্সন্তরজাতকে (জা. ২.২২.১৬৫৫) পন পারমীপূরণপুঞ্ঞতেজেন অনেকক্খত্তুং কম্পিতত্তা অকালকম্পনং নাম ভৰতি. সক্খিনিদস্সনে কথেতব্বস্স অত্থস্সানুরূপতো সক্খি ৰিয ভৰতীতি ৰুত্তং ‘‘সক্খিভাৰেনা’’তি যথা তং মারৰিজযকালে (জা. অট্ঠ. ১.অৰিদূরেনিদানকথা). সাধুকারদানেনাতি পকরণানুরূপৰসেন ৰুত্তং যথা তং ধম্মচক্কপ্পৰত্তনসঙ্গীতিকালাদীসু (সং. নি. ৫.১০৮১; মহাৰ. ১৩; পটি. ম. ৩.৩০১).

‘‘ন কেৰল’’ন্তিআদিনা অনেকত্থপথৰীকম্পনদস্সনমুখেন ইমস্স সুত্তস্স মহানুভাৰতাযেৰ দস্সিতা. তত্থ জোতিৰনেতি নন্দৰনে. তঞ্হি সাসনস্স ঞাণালোকসঙ্খাতায জোতিযা পাতুভূতট্ঠানত্তা জোতিৰনন্তি ৰুচ্চতীতি ৰিনযসংৰণ্ণনাযং ৰুত্তং. ধম্মন্তি অনমতগ্গসুত্তাদিধম্মং. পাচীনঅম্বলট্ঠিকট্ঠানন্তি পাচীনদিসাভাগে তরুণম্বরুক্খেন লক্খিতট্ঠানং.

এৰন্তি ভগৰতা দেসিতকালাদীসু পথৰীকম্পনমতিদিসতি. অনেকসোতি অনেকধা. সযম্ভুনা দেসিতস্স ব্রহ্মজালস্স যস্স সুত্তসেট্ঠস্সাতি যোজনা. ইধাতি ইমস্মিং সাসনে. যোনিসোতি মিচ্ছাদিট্ঠিপ্পহানসম্মাদিট্ঠিসমাদানাদিনা ঞাযেন উপাযেন পটিপজ্জন্তূতি অত্থো. অযং তাৰেত্থ অট্ঠকথায লীনত্থৰিভাৰনা.

পকরণনযৰণ্ণনা

‘‘ইতো পরং আচরিয-ধম্মপালেন যা কতা;

সমুট্ঠানাদিহারাদি-ৰিৰিধত্থৰিভাৰনা.

ন সা অম্হেহুপেক্খেয্যা, অযঞ্হি তব্বিসোধনা;

তস্মা তম্পি পৰক্খাম, সোতূনং ঞাণৰুড্ঢিযা.

অযঞ্হি পকরণনযেন পাল়িযা অত্থৰণ্ণনা – পকরণনযোতি চ তম্বপণ্ণিভাসায ৰণ্ণনানযো. ‘‘নেত্তিপেটকপ্পকরণে ধম্মকথিকানং যোজনানযোতিপি ৰদন্তী’’তি অভিধম্মটীকাযং ৰুত্তং. যস্মা পনাযং দেসনায সমুট্ঠানপযোজনভাজনেসু, পিণ্ডত্থেসু চ পঠমং নিদ্ধারিতেসু সুকরা, হোতি সুৰিঞ্ঞেয্যা চ, তস্মা –

সমুট্ঠানং পযোজনং, ভাজনঞ্চাপি পিণ্ডত্থং;

নিদ্ধারেত্ৰান পণ্ডিতো, ততো হারাদযো সংসে.

তত্থ সমুট্ঠানং নাম দেসনানিদানং, তং সাধারণমসাধারণন্তি দুৰিধং, তথা সাধারণম্পি অজ্ঝত্তিকবাহিরতো. তত্থ সাধারণং অজ্ঝত্তিকসমুট্ঠানং নাম ভগৰতো মহাকরুণা. তায হি সমুস্সাহিতস্স লোকনাথস্স ৰেনেয্যানং ধম্মদেসনায চিত্তং উদপাদি, তং সন্ধায ৰুত্তং ‘‘সত্তেসু কারুঞ্ঞতং পটিচ্চ বুদ্ধচক্খুনা লোকং ৰোলোকেসী’’তিআদি. এত্থ চ তিৰিধাৰত্থাযপি মহাকরুণায সঙ্গহো দট্ঠব্বো যাৰদেৰ সদ্ধম্মদেসনাহত্থদানেহি সংসারমহোঘতো সত্তসন্তারণত্থং তদুপ্পত্তিতো. যথা চ মহাকরুণা, এৰং সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণদসবলঞাণাদযোপি দেসনায সাধারণমজ্ঝত্তিকসমুট্ঠানং নাম. সব্বঞ্হি ঞেয্যধম্মং তেসং দেসেতব্বাকারং, সত্তানং আসযানুসযাদিকঞ্চ যাথাৰতো জানন্তো ভগৰা ঠানাট্ঠানাদীসু কোসল্লেন ৰেনেয্যজ্ঝাসযানুরূপং ৰিচিত্রনযদেসনং পৰত্তেসি. বাহিরং পন সাধারণসমুট্ঠানং দসসহস্সিমহাব্রহ্মপরিৰারস্স সহম্পতিব্রহ্মুনো অজ্ঝেসনং. তদজ্ঝেসনঞ্হি পতি ধম্মগম্ভীরতাপচ্চৰেক্খণাজনিতং অপ্পোস্সুক্কতং পটিপ্পস্সম্ভেত্ৰা ধম্মস্সামী ধম্মদেসনায উস্সাহজাতো অহোসি.

অসাধারণম্পি অজ্ঝত্তিকবাহিরতো দুৰিধমেৰ. তত্থ অজ্ঝত্তিকং যায মহাকরুণায, যেন চ দেসনাঞাণেন ইদং সুত্তং পৰত্তিতং, তদুভযমেৰ. সামঞ্ঞাৰত্থায হি সাধারণম্পি সমানং মহাকরুণাদিৰিসেসাৰত্থায অসাধারণং ভৰতি, বাহিরং পন অসাধারণসমুট্ঠানং ৰণ্ণাৰণ্ণভণনন্তি অট্ঠকথাযং ৰুত্তং. অপিচ নিন্দাপসংসাসু সত্তানং ৰেনেয্যাঘাতানন্দাদিভাৰমনাপত্তি. তত্থ চ অনাদীনৰদস্সনং বাহিরমসাধারণসমুট্ঠানমেৰ, তথা নিন্দাপসংসাসু পটিপজ্জনক্কমস্স, পসংসাৰিসযস্স চ খুদ্দকাদিৰসেন অনেকৰিধস্স সীলস্স, সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণস্স চ সস্সতাদিদিট্ঠিট্ঠানে, তদুত্তরি চ অপ্পটিহতচারতায, তথাগতস্স চ কত্থচিপি ভৰাদীসু অপরিযাপন্নতায সত্তানমনৰবোধোপি বাহিরমসাধারণসমুট্ঠানং.

পযোজনম্পি সাধারণাসাধারণতো দুৰিধং. তত্থ সাধারণং অনুপাদাপরিনিব্বানং ৰিমুত্তিরসত্তা সব্বাযপি ভগৰতো দেসনায, তেনেৰাহ ‘‘এতদত্থা কথা, এতদত্থা মন্তনা’’তিআদি (পরি. ৩৬৬) অসাধারণং পন বাহিরসমুট্ঠানতো ৰিপরিযাযেন ৰেদিতব্বং. নিন্দাপসংসাসু হি সত্তানন্ৰেনেয্যাঘাতানন্দাদিভাৰপ্পত্তিআদিকং ইমিস্সা দেসনায ফলভূতং কারণভাৰেন ইমং দেসনং পযোজেতি. ফলঞ্হি তদুপ্পাদকসত্তিযা কারণং পযোজেতি নাম ফলে সতিযেৰ তায সত্তিযা কারণভাৰপ্পত্তিতো. অথ ৰা যথাৰুত্তং ফলং ইমায দেসনায ভগৰন্তং পযোজেতীতি আচরিযসারিপুত্তত্থেরেন ৰুত্তং. যঞ্হি দেসনায সাধেতব্বং ফলং, তং আকঙ্খিতব্বত্তা দেসনায দেসকং পযোজেতি নাম. অপিচ কুহনলপনাদিনানাৰিধমিচ্ছাজীৰৰিদ্ধংসনং, দ্ৰাসট্ঠিদিট্ঠিজালৰিনিৰেঠনং, দিট্ঠিসীসেন পচ্চযাকারৰিভাৰনং, ছফস্সাযতনৰসেন চতুসচ্চকম্মট্ঠাননিদ্দেসো, সব্বদিট্ঠিগতানং অনৰসেসপরিযাদানং, অত্তনো অনুপাদাপরিনিব্বানদীপনঞ্চ পযোজনমেৰ.

ভাজনং পন দেসনাধিট্ঠানং. যে হি ৰণ্ণাৰণ্ণনিমিত্তঅনুরোধৰিরোধৰন্তচিত্তা কুহনাদিৰিৰিধমিচ্ছাজীৰনিরতা সস্সতাদিদিট্ঠিপঙ্কনিমুগ্গা সীলক্খন্ধাদীসু অপরিপূরকারিনো অবুদ্ধগুণৰিসেসঞাণা ৰেনেয্যা, তে ইমিস্সা দেসনায ভাজনং.

পিণ্ডত্থো পন ইধ লব্ভমানপদেহি, সমুদাযেন চ সুত্তপদেন যথাসম্ভৰং সঙ্গহিতো অত্থো. আঘাতাদীনং অকরণীযতাৰচনেন হি দস্সিতং পটিঞ্ঞানুরূপং সমণসঞ্ঞায নিযোজনং, তথা খন্তিসোরচ্চানুট্ঠানং, ব্রহ্মৰিহারভাৰনানুযোগো, সদ্ধাপঞ্ঞাসমাযোগো, সতিসম্পজঞ্ঞাধিট্ঠানং, পটিসঙ্খানভাৰনাবলসিদ্ধি, পরিযুট্ঠানানুসযপ্পহানং, উভযহিতপটিপত্তি, লোকধম্মেহি অনুপলেপো চ –

পাণাতিপাতাদীহি পটিৰিরতিৰচনেন দস্সিতা সীলৰিসুদ্ধি, তায চ হিরোত্তপ্পসম্পত্তি, মেত্তাকরুণাসমঙ্গিতা, ৰীতিক্কমপ্পহানং, তদঙ্গপ্পহানং, দুচ্চরিতসংকিলেসপ্পহানং, ৰিরতিত্তযসিদ্ধি, পিযমনাপগরুভাৰনীযতানিপ্ফত্তি, লাভসক্কারসিলোকসমুদাগমো, সমথৰিপস্সনানং অধিট্ঠানভাৰো, অকুসলমূলতনুকরণং, কুসলমূলরোপনং, উভযানত্থদূরীকরণং, পরিসাসু ৰিসারদতা, অপ্পমাদৰিহারো, পরেহি দুপ্পধংসিযতা, অৰিপ্পটিসারাদিসমঙ্গিতা চ –

‘‘গম্ভীরা’’তিআদিৰচনেহি দস্সিতং গম্ভীরধম্মৰিভাৰনং, অলব্ভনেয্যপতিট্ঠতা, কপ্পানমসঙ্খ্যেয্যেনাপি দুল্লভপাতুভাৰতা, সুখুমেনপি ঞাণেন পচ্চক্খতো পটিৰিজ্ঝিতুমসক্কুণেয্যতা, ধম্মন্ৰযসঙ্খাতেন অনুমানঞাণেনাপি দুরধিগমনীযতা, পস্সদ্ধসব্বদরথতা, সন্তধম্মৰিভাৰনং, সোভনপরিযোসানতা, অতিত্তিকরভাৰো, পধানভাৰপ্পত্তি, যথাভূতঞাণগোচরতা, সুখুমসভাৰতা, মহাপঞ্ঞাৰিভাৰনা চ. দিট্ঠিদীপকপদেহি দস্সিতা সমাসতো সস্সতউচ্ছেদদিট্ঠিযো লীনতাতিধাৰনৰিভাৰনং, উভযৰিনিবন্ধনিদ্দেসো, মিচ্ছাভিনিৰেসকিত্তনং, কুম্মগ্গপটিপত্তিপ্পকাসনং, ৰিপরিযেসগ্গাহঞাপনং, পরামাসপরিগ্গহো, পুব্বন্তাপরন্তানুদিট্ঠিপতিট্ঠাপনা, ভৰৰিভৰদিট্ঠিৰিভাগা, তণ্হাৰিজ্জাপৰত্তি, অন্তৰানন্তৰাদিট্ঠিনিদ্দেসো, অন্তদ্ৰযাৰতারণং, আসৰোঘযোগকিলেসগন্থসংযোজনুপাদানৰিসেসৰিভজনঞ্চ –

তথা ‘‘ৰেদনানং সমুদয’’ন্তিআদিৰচনেহি দস্সিতা চতুন্নমরিযসচ্চানং অনুবোধপটিবোধসিদ্ধি, ৰিক্খম্ভনসমুচ্ছেদপ্পহানং তণ্হাৰিজ্জাৰিগমো, সদ্ধম্মট্ঠিতিনিমিত্তপরিগ্গহো, আগমাধিগমসম্পত্তি, উভযহিতপটিপত্তি, তিৰিধপঞ্ঞাপরিগ্গহো, সতিসম্পজঞ্ঞানুট্ঠানং, সদ্ধাপঞ্ঞাসমাযোগো, ৰীরিযসমতানুযোজনং, সমথৰিপস্সনানিপ্ফত্তি চ –

‘‘অজানতং অপস্সত’’ন্তি পদেহি দস্সিতা অৰিজ্জাসিদ্ধি, তথা ‘‘তণ্হাগতানং পরিতস্সিতৰিপ্ফন্দিত’’ন্তি পদেহি তণ্হাসিদ্ধি, তদুভযেন চ নীৰরণসঞ্ঞোজনদ্ৰযসিদ্ধি, অনমতগ্গসংসারৰট্টানুপচ্ছেদো, পুব্বন্তাহরণাপরন্তানুসন্ধানানি, অতীতপচ্চুপ্পন্নকালৰসেন হেতুৰিভাগো, অৰিজ্জাতণ্হানং অঞ্ঞমঞ্ঞানতিৰত্তনং, অঞ্ঞমঞ্ঞূপকারিতা, পঞ্ঞাৰিমুত্তিচেতোৰিমুত্তীনং পটিপক্খনিদ্দেসো চ –

‘‘তদপি ফস্সপচ্চযা’’তি পদেন দস্সিতা সস্সতাদিপঞ্ঞাপনস্স পচ্চযাধীনৰুত্তিতা, তেন চ ধম্মানং নিচ্চতাপটিসেধো, অনিচ্চতাপতিট্ঠাপনং, পরমত্থতো কারকাদিপটিক্খেপো, এৰংধম্মতানিদ্দেসো, সুঞ্ঞতাপকাসনং সমত্থনিরীহ পচ্চযলক্খণৰিভাৰনঞ্চ –

‘‘উচ্ছিন্নভৰনেত্তিকো’’তিআদিনা দস্সিতা ভগৰতো পহানসম্পত্তি, ৰিজ্জাৰিমুত্তিৰসীভাৰো, সিক্খত্তযনিপ্ফত্তি, নিব্বানধাতুদ্ৰযৰিভাগো, চতুরধিট্ঠানপরিপূরণং, ভৰযোনিআদীসু অপরিযাপন্নতা চ –

সকলেন পন সুত্তপদেন দস্সিতো ইট্ঠানিট্ঠেসু ভগৰতো তাদিভাৰো, তত্থ চ পরেসং পতিট্ঠাপনং, কুসলধম্মানং আদিভূতধম্মদ্ৰযনিদ্দেসো সিক্খত্তযূপদেসো, অত্তন্তপাদিপুগ্গলচতুক্কসিদ্ধি, কণ্হকণ্হৰিপাকাদিকম্মচতুক্কৰিভাগো, চতুরপ্পমঞ্ঞাৰিসযনিদ্দেসো, সমুদযত্থঙ্গমাদিপঞ্চকস্স যথাভূতাৰবোধো, ছসারণীযধম্মৰিভাৰনা, দসনাথকধম্মপতিট্ঠাপনন্তি এৰমাদযো যথাসম্ভৰং সঙ্গহেত্ৰা দস্সেতব্বা অত্থা পিণ্ডত্থো.

সোল়সহারৰণ্ণনা

দেসনাহারৰণ্ণনা

ইদানি নেত্তিযা, পেটকোপদেসে চ ৰুত্তনযৰসেন হারাদীনং নিদ্ধারণং. তত্থ ‘‘অত্তা, লোকো’’তি চ দিট্ঠিযা অধিট্ঠানভাৰেন, ৰেদনাফস্সাযতনাদিমুখেন চ গহিতেসু পঞ্চসু উপাদানক্খন্ধেসু তণ্হাৰজ্জিতা পঞ্চুপাদানক্খন্ধা দুক্খসচ্চং. তণ্হা সমুদযসচ্চং. তং পন ‘‘পরিতস্সনাগহণেন তণ্হাগতান’’ন্তি, ‘‘ৰেদনাপচ্চযা তণ্হা’’তি চ পদেহি সমুদযগ্গহণেনঞ্চ পাল়িযং সরূপেন গহিতমেৰ. অযং তাৰ সুত্তন্তনযো.

অভিধম্মে পন ৰিভঙ্গপ্পকরণে আগতনযেন আঘাতানন্দাদিৰচনেহি, ‘‘আতপ্পমন্ৰাযা’’তিআদিপদেহি, চিত্তপদোসৰচনেন, সব্বদিট্ঠিগতিকপদেহি, কুসলাকুসলগ্গহণেন, ভৰগ্গহণেন, সোকাদিগ্গহণেন, দিট্ঠিগ্গহণেন, তত্থ তত্থ সমুদযগ্গহণেন চাতি সঙ্খেপতো সব্বলোকিযকুসলাকুসলধম্মৰিভাৰনপদেহি গহিতা ধম্মকিলেসা সমুদযসচ্চং. তদুভযেসমপ্পৰত্তি নিরোধসচ্চং. তস্স পন তত্থ তত্থ ৰেদনানং অত্থঙ্গমনিস্সরণপরিযাযেহি পচ্চত্তং নিব্বুতিৰচনেন, অনুপাদাৰিমুত্তিৰচনেন চ পাল়িযং গহণং ৰেদিতব্বং. নিরোধপজাননা পটিপদা মগ্গসচ্চং. তস্সপি তত্থ তত্থ ৰেদনানং সমুদযাদীনি যথাভূতপটিৰেধনাপদেসেন ছন্নং ফস্সাযতনানং সমুদযাদীনি যথাভূতপজাননপরিযাযেন, ভৰনেত্তিযা উচ্ছেদৰচনেন চ গহণং ৰেদিতব্বং.

তত্থ সমুদযেন অস্সাদো, দুক্খেন আদীনৰো, মগ্গনিরোধেহি নিস্সরণন্তি এৰং চতুসচ্চৰসেন, যানি পাল়িযং সরূপেনেৰ আগতানি অস্সাদাদীনৰনিস্সরণানি, তেসঞ্চ ৰসেন ইধ অস্সাদাদযো ৰেদিতব্বা. ৰেনেয্যানং তাদিভাৰাপত্তিআদি ফলং. যঞ্হি দেসনায সাধেতব্বং হেট্ঠা ৰুত্তং পযোজনং. তদেৰ ফলন্তি ৰুত্তোৰাযমত্থো. তদত্থঞ্হি ইদং সুত্তং ভগৰতা দেসিতং. আঘাতাদীনমকরণীযতা, আঘাতাদিফলস্স চ অনঞ্ঞসন্তানভাৰিতা নিন্দাপসংসাসু যথাসভাৰং পটিজানননিব্বেঠনানীতি এৰং তংতংপযোজনাধিগমহেতু উপাযো. আঘাতাদীনং করণপটিসেধনাদিঅপদেসেন অত্থকামেহি ততো চিত্তং সাধুকং রক্খিতব্বন্তি অযং আণারহস্স ধম্মরাজস্স আণত্তীতি. অযং অস্সাদাদীনৰনিস্সরণফলূপাযাণত্তিৰসেন ছব্বিধধম্মসন্দস্সনলক্খণো দেসনাহারো নাম. ৰুত্তঞ্চ –

‘‘অস্সাদাদীনৰতা, নিস্সরণম্পি চ ফলং উপাযো চ;

আণত্তী চ ভগৰতো, যোগীনং দেসনাহারো’’তি.

ৰিচযহারৰণ্ণনা

কপ্পনাভাৰেপি ৰোহারৰসেন, অনুৰাদৰসেন চ ‘‘মম’’ন্তি ৰুত্তং. নিযমাভাৰতো ৰিকপ্পনত্থং ৰাগ্গহণং. তংগুণসমঙ্গিতায, অভিমুখীকরণায চ ‘‘ভিক্খৰে’’তি আমন্তনং. অঞ্ঞভাৰতো, পটিৰিরুদ্ধভাৰতো চ ‘‘পরে’’তি ৰুত্তং, ৰণ্ণপটিপক্খতো, অৰণ্ণনীযতো চ ‘‘অৰণ্ণ’’ন্তি, ব্যত্তিৰসেন, ৰিত্থারৰসেন চ ‘‘ভাসেয্যু’’ন্তি, ধারণসভাৰতো, অধম্মপটিপক্খতো চ ‘‘ধম্মস্সা’’তি, দিট্ঠিসীলেহি সংহতভাৰতো, কিলেসানং সঙ্ঘাতকরণতো চ ‘‘সঙ্ঘস্সা’’তি, ৰুত্তপটিনিদ্দেসতো, ৰচনুপন্যাসতো চ ‘‘তত্রা’’তি, সম্মুখীভাৰতো, পুথুভাৰতো চ ‘‘তুম্হেহী’’তি, চিত্তস্স হননতো, আরম্মণাভিঘাততো চ ‘‘আঘাতো’’তি, আরম্মণে সঙ্কোচৰুত্তিযা অনভিমুখতায, অতুট্ঠাকারতায চ ‘‘অপ্পচ্চযো’’তি, আরম্মণচিন্তনতো, নিস্সযতো চ ‘‘চেতসো’’তি, অত্থস্স অসাধনতো, অনু অনু অনত্থসাধনতো চ ‘‘অনভিরদ্ধী’’তি, কারণানরহত্তা, সত্থুসাসনে

ঠিতেহি কাতুমসক্কুণেয্যত্তা চ ‘‘ন করণীযা’’তি ৰুত্তং. এৰং তস্মিং তস্মিং অধিপ্পেতত্থে পৰত্ততানিদস্সনেন, অত্থসো চ –

মমন্তি সামিনিদ্দিট্ঠং সব্বনামপদং. ৰাতি ৰিকপ্পননিদ্দিট্ঠং নিপাতপদং. ভিক্খৰেতি আলপননিদ্দিট্ঠং নামপদং. পরেতি কত্তুনিদ্দিট্ঠং নামপদং. অৰণ্ণন্তি কম্মনিদ্দিট্ঠং নামপদং. ভাসেয্যুন্তি কিরিযানিদ্দিট্ঠং আখ্যাতপদং. ধম্মস্স, সঙ্ঘস্সাতি চ সামিনিদ্দিট্ঠং নামপদং. তত্রাতি আধারনিদ্দিট্ঠং সব্বনামপদং. তুম্হেহীতি কত্তুনিদ্দিট্ঠং সব্বনামপদং. -ইতি পটিসেধনিদ্দিট্ঠং নিপাতপদং. আঘাতো, অপ্পচ্চযো, অনভিরদ্ধীতি চ কম্মনিদ্দিট্ঠং নামপদং. চেতসোতি সামিনিদ্দিট্ঠং নামপদং. করণীযাতি কিরিযানিদ্দিট্ঠং নামপদন্তি. এৰং তস্স তস্স পদস্স ৰিসেসতানিদস্সনেন, ব্যঞ্জনসো চ ৰিচযনং পদৰিচযো. অতিৰিত্থারভযেন পন সক্কাযেৰ অট্ঠকথং, তস্সা চ লীনত্থৰিভাৰনং অনুগন্ত্ৰা অযমত্থো ৰিঞ্ঞুনা ৰিভাৰেতুন্তি ন ৰিত্থারযিম্হ.

‘‘তত্র চে তুম্হে অস্সথ কুপিতা ৰা অনত্তমনা ৰা, অপি নু তুম্হে পরেসং সুভাসিতং দুব্ভাসিতং আজানেয্যাথা’’তি অযং অনুমতিপুচ্ছা. সত্তাধিট্ঠানা, অনেকাধিট্ঠানা, পরমত্থৰিসযা, পচ্চুপ্পন্নৰিসযাতি এৰং সব্বত্থ যথাসম্ভৰং পুচ্ছাৰিচযনং পুচ্ছাৰিচযো. ‘‘নো হেতং ভন্তে’’তি ইদং ৰিস্সজ্জনং একংসব্যাকরণং, নিরৰসেসং, সউত্তরং, লোকিযন্তি এৰং সব্বস্সাপি ৰিস্সজ্জনস্স যথারহং ৰিচযনং ৰিস্সজ্জনাৰিচযো.

‘‘মমং ৰা ভিক্খৰে পরে অৰণ্ণং ভাসেয্যুং…পে… ন চেতসো অনভিরদ্ধি করণীযা’’তি ইমায পঠমদেসনায ‘‘মমং ৰা…পে… তুম্হংযেৰস্স তেন অন্তরাযো’’তি অযং দুতিযদেসনা সংসন্দতি. কস্মা? পঠমায মনোপদোসং নিৰারেত্ৰা দুতিযায তত্থাদীনৰস্স দস্সিতত্তা. তথা ইমায দুতিযদেসনায ‘‘মমং ৰা…পে… অপি নু তুম্হে পরেসং সুভাসিতং দুব্ভাসিতং আজানেয্যাথা’’তি অযং ততিযদেসনা সংসন্দতি. কস্মা? দুতিযায তত্থাদীনৰং দস্সেত্ৰা ততিযায ৰচনত্থসল্লক্খণমত্তেপি অসমত্থভাৰস্স দস্সিতত্তা. তথা ইমায ততিযদেসনায ‘‘মমং ৰা…পে… ন চ পনেতং অম্হেসু সংৰিজ্জতী’’তি অযং চতুত্থদেসনা সংসন্দতি. কস্মা? ততিযায মনোপদোসং সব্বথা নিৰারেত্ৰা চতুত্থায অৰণ্ণট্ঠানে পটিপজ্জিতব্বাকারস্স দস্সিতত্তাতি ইমিনা নযেন পুব্বেন অপরং সংসন্দিত্ৰা ৰিচযনং পুব্বাপরৰিচযো. অস্সাদৰিচযাদযো ৰুত্তনযাৰ. তেসং লক্খণসন্দস্সনমত্তমেৰ হেত্থ ৰিসেসো.

‘‘অপি নু তুম্হে পরেসং সুভাসিতং দুব্ভাসিতং আজানেয্যাথা’’তি ইমায পুচ্ছায ‘‘নো হেতং ভন্তে’’তি অযং ৰিস্সজ্জনা সমেতি. কুপিতো হি নেৰ বুদ্ধপচ্চেকবুদ্ধঅরিযসাৰকানং ন মাতাপিতূনং ন পচ্চত্থিকানং সুভাসিতদুব্ভাসিতস্স অত্থং আজানাতি. ‘‘কতমঞ্চ তং ভিক্খৰে, অপ্পমত্তকং…পে… তথাগতস্স ৰণ্ণং ৰদমানো ৰদেয্যা’’তি ইমায পুচ্ছায ‘‘পাণাতিপাতং পহায পাণাতিপাতা পটিৰিরতো’’তিআদিকা অযং ৰিস্সজ্জনা সমেতি. ভগৰা হি অনুত্তরেন পাণাতিপাতৰিরমণাদিগুণেন সমন্নাগতো, তঞ্চ খো সমাধিং, পঞ্ঞঞ্চ উপনিধায অপ্পমত্তকং ওরমত্তকং সীলমত্তকং. ‘‘কতমে চ তে ভিক্খৰে, ধম্মা গম্ভীরা দুদ্দসা’’তিআদিকায পুচ্ছায ‘‘সন্তি ভিক্খৰে, একে সমণব্রাহ্মণা পুব্বন্তকপ্পিকা’’তিআদিকা ৰিস্সজ্জনা সমেতি. সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণগুণা হি অঞ্ঞত্র তথাগতা অঞ্ঞেসং ঞাণেন অলব্ভনেয্যপতিট্ঠত্তা গম্ভীরা দুদ্দসা দুরনুবোধা সন্তা পণীতা অতক্কাৰচরা নিপুণা পণ্ডিতৰেদনীযাতি ইমিনা নযেন ৰিস্সজ্জনায পুচ্ছানুরূপতাৰিচযনমেৰ ইধ সঙ্গহগাথায অভাৰতো অনুগীতিৰিচযোতি. অযং পদপঞ্হাদিএকাদসধম্মৰিচযনলক্খণো ৰিচযহারো নাম. ৰুত্তঞ্চ ‘‘যং পুচ্ছিতঞ্চ ৰিস্সজ্জিতঞ্চা’’তিআদি (নেত্তি. ৪.২).

যুত্তিহারসংৰণ্ণনা

মমন্তি সামিনিদ্দেসো যুজ্জতি সভাৰনিরুত্তিযা তথাপযোগদিস্সনতো, অৰণ্ণস্স চ তদপেক্খত্তা. ৰাতি ৰিকপ্পনত্থনিদ্দেসো যুজ্জতি নেপাতিকানমনেকত্থত্তা, এত্থ চ নিযমাভাৰতো. ভিক্খৰেতি আমন্তননিদ্দেসো যুজ্জতি তদত্থেযেৰ এতস্স পযোগস্স দিস্সনতো, দেসকস্স চ পটিগ্গাহকাপেক্খতোতি এৰমাদিনা ব্যঞ্জনতো চ –

সব্বেন সব্বং আঘাতাদীনমকরণং তাদিভাৰায সংৰত্ততীতি যুজ্জতি ইট্ঠানিট্ঠেসু সমপ্পৰত্তিসব্ভাৰতো. যস্মিং সন্তানে আঘাতাদযো উপ্পন্না, তন্নিমিত্তকা অন্তরাযা তস্সেৰ সম্পত্তিৰিবন্ধায সংৰত্তন্তীতি যুজ্জতি কম্মানং সন্তানন্তরেসু অসঙ্কমনতো. চিত্তমভিভৰিত্ৰা উপ্পন্না আঘাতাদযো সুভাসিতদুব্ভাসিতসল্লক্খণেপি অসমত্থতায সংৰত্তন্তীতি যুজ্জতি কোধলোভানং অন্ধতমসভাৰতো. পাণাতিপাতাদিদুস্সীল্যতো ৰেরমণী সব্বসত্তানং পামোজ্জপাসংসায সংৰত্ততীতি যুজ্জতি সীলসম্পত্তিযা মহতো কিত্তিসদ্দস্স অব্ভুগ্গতত্তা. গম্ভীরতাদিৰিসেসযুত্তেন গুণেন তথাগতস্স ৰণ্ণনা একদেসভূতাপি সকলসব্বঞ্ঞুগুণগ্গহণায সংৰত্ততীতি যুজ্জতি অনঞ্ঞসাধারণত্তা. তজ্জাঅযোনিসোমনসিকারপরিক্খতানি অধিগমতক্কনানি সস্সতৰাদাদিঅভিনিৰেসায সংৰত্তন্তীতি যুজ্জতি কপ্পনজালস্স অসমুগ্ঘাটিতত্তা. ৰেদনাদীনং অনৰবোধেন ৰেদনাপচ্চযা তণ্হা ৰড্ঢতীতি যুজ্জতি অস্সাদানুপস্সনাসব্ভাৰতো, সতি চ ৰেদযিতভাৰে (ৰেদযিতরাগে (দী. নি. টী. ১.১৪৯) তত্থ অত্তত্তনিযগাহো, সস্সতাদিগাহো চ ৰিপরিপ্ফন্দতীতি যুজ্জতি কারণস্স সন্নিহিতত্তা. তণ্হাপচ্চযা হি উপাদানং সম্ভৰতি. সস্সতাদিৰাদে পঞ্ঞপেন্তানং, তদনুচ্ছৰিকঞ্চ ৰেদনং ৰেদযন্তানং ফস্সো হেতূতি যুজ্জতি ৰিসযিন্দ্রিযৰিঞ্ঞাণসঙ্গতিযা ৰিনা তদভাৰতো. ছফস্সাযতননিমিত্তং ৰট্টস্স অনুপচ্ছেদোতি যুজ্জতি তত্থ অৰিজ্জাতণ্হানং অপ্পহীনত্তা. ছন্নং ফস্সাযতনানং সমুদযত্থঙ্গমাদিপজাননা সব্বদিট্ঠিগতিকসঞ্ঞং অতিচ্চ তিট্ঠতীতি যুজ্জতি চতুসচ্চপটিৰেধভাৰতো. ইমাহিযেৰ দ্ৰাসট্ঠিযা সব্বদিট্ঠিগতানং অন্তোজালীকতভাৰোতি যুজ্জতি অকিরিযৰাদাদীনং, ইস্সরৰাদাদীনঞ্চ তদন্তোগধত্তা, তথা চেৰ হেট্ঠা সংৰণ্ণিতং. উচ্ছিন্নভৰনেত্তিকো তথাগতস্স কাযোতি যুজ্জতি ভগৰতো অভিনীহারসম্পত্তিযা চতূসু সতিপট্ঠানেসু ঠত্ৰা সত্তন্নং বোজ্ঝঙ্গানং যথাভূতং ভাৰিতত্তা. কাযস্স ভেদা পরিনিব্বুতং ন দক্খন্তীতি যুজ্জতি অনুপাদিসেসনিব্বানপ্পত্তিযং রূপাদীসু কস্সচিপি অনৰসেসতোতি ইমিনা নযেন অত্থতো চ সুত্তে ব্যঞ্জনত্থানং যুত্তিতাৰিভাৰনলক্খণো যুত্তিহারো নাম যথাহ ‘‘সব্বেসং হারানং, যা ভূমী’’তিআদি (নেত্তি. ৪.৩).

পদট্ঠানহারৰণ্ণনা

ৰণ্ণারহাৰণ্ণদুব্বণ্ণতানাদেয্যৰচনতাদি ৰিপত্তীনং পদট্ঠানং. ৰণ্ণারহৰণ্ণসুব্বণ্ণতাসদ্ধেয্যৰচনতাদি সম্পত্তীনং পদট্ঠানং. তথা আঘাতাদযো নিরযাদিদুক্খস্স পদট্ঠানং. আঘাতাদীনমকরণং সগ্গসম্পত্তিযাদিসব্বসম্পত্তীনং পদট্ঠানং. পাণাতিপাতাদিপটিৰিরতি অরিযস্স সীলক্খন্ধস্স পদট্ঠানং, অরিযো সীলক্খন্ধো অরিযস্স সমাধিক্খন্ধস্স পদট্ঠানং. অরিযো সমাধিক্খন্ধো অরিযস্স পঞ্ঞাক্খন্ধস্স পদট্ঠানং. গম্ভীরতাদিৰিসেসযুত্তং ভগৰতো পটিৰেধপ্পকারঞাণং দেসনাঞাণস্স পদট্ঠানং. দেসনাঞাণং ৰেনেয্যানং সকলৰট্টদুক্খনিস্সরণস্স পদট্ঠানং. সব্বাযপি দিট্ঠিযা দিট্ঠুপাদানভাৰতো সা যথারহং নৰৰিধস্সপি ভৰস্স পদট্ঠানং. ভৰো জাতিযা. জাতি জরামরণস্স, সোকাদীনঞ্চ পদট্ঠানং. ৰেদনানং যথাভূতং সমুদযত্থঙ্গমাদিপটিৰেধনা চতুন্নং অরিযসচ্চানং অনুবোধপটিৰেধো হোতি. তত্থ অনুবোধো পটিৰেধস্স পদট্ঠানং. পটিৰেধো চতুব্বিধস্স সামঞ্ঞফলস্স পদট্ঠানং. ‘‘অজানতং অপস্সত’’ন্তি অৰিজ্জাগহণং. তত্থ অৰিজ্জা সঙ্খারানং পদট্ঠানং, সঙ্খারা ৰিঞ্ঞাণস্স. যাৰ ৰেদনা তণ্হায পদট্ঠানন্তি নেত্ৰা তেসং ‘‘ৰেদনাপচ্চযা তণ্হা’’তিআদিনা পাল়িযমাগতনযেন সম্বজ্ঝিতব্বং. ‘‘তণ্হাগতানং পরিতস্সিতৰিপ্ফন্দিত’’ন্তি এত্থ তণ্হা উপাদানস্স পদট্ঠানং. ‘‘তদপি ফস্সপচ্চযা’’তি এত্থ সস্সতাদিপঞ্ঞাপনং পরেসং মিচ্ছাভিনিৰেসস্স পদট্ঠানং. মিচ্ছাভিনিৰেসো সদ্ধম্মস্সৰনসপ্পুরিসূপনিস্সযযোনিসোমনসিকারধম্মানুধম্মপটিপত্তীহি ৰিমুখতায অসদ্ধম্মস্সৰনাদীনঞ্চ পদট্ঠানং. ‘‘অঞ্ঞত্র ফস্সা’’তিআদীসু ফস্সো ৰেদনায পদট্ঠানং. ছ ফস্সাযতনানি ফস্সস্স, সকলস্স চ ৰট্টদুক্খস্স পদট্ঠানং. ছন্নং ফস্সাযতনানং যথাভূতং সমুদযাদিপজাননং নিব্বিদায পদট্ঠানং, নিব্বিদা ৰিরাগস্সাতিআদিনা যাৰ অনুপাদাপরিনিব্বানং নেতব্বং. ভগৰতো ভৰনেত্তিসমুচ্ছেদো সব্বঞ্ঞুতায পদট্ঠানং, তথা অনুপাদাপরিনিব্বানস্স চাতি. অযং সুত্তে আগতধম্মানং পদট্ঠানধম্মা, তেসঞ্চ পদট্ঠানধম্মাতি যথাসম্ভৰং পদট্ঠানধম্মনিদ্ধারণলক্খণো পদট্ঠানহারো নাম. ৰুত্তঞ্হি ‘‘ধম্মং দেসেতি জিনো, তস্স চ ধম্মস্স যং পদট্ঠান’’ন্তিআদি (নেত্তি. ৪.৪).

লক্খণহারৰণ্ণনা

আঘাতাদিগ্গহণেন কোধূপনাহমক্খপলাসইস্সামচ্ছরিযসারম্ভপরৰম্ভনাদীনং সঙ্গহো পটিঘচিত্তুপ্পাদপরিযাপন্নতায একলক্খণত্তা. আনন্দাদিগ্গহণেন অভিজ্ঝাৰিসমলোভমানাতিমানমদপ্পমাদানং সঙ্গহো লোভচিত্তুপ্পাদপরিযাপন্নতায একলক্খণত্তা. তথা আঘাতগ্গহণেন অৰসিট্ঠগন্থনীৰরণানং সঙ্গহো কাযগন্থনীৰরণলক্খণেন একলক্খণত্তা. আনন্দগ্গহণেন ফস্সাদীনং সঙ্গহো সঙ্খারক্খন্ধলক্খণেন একলক্খণত্তা. সীলগ্গহণেন অধিচিত্তাধিপঞ্ঞাসিক্খানং সঙ্গহো সিক্খালক্খণেন একলক্খণত্তা. দিট্ঠিগ্গহণেন অৰসিট্ঠউপাদানানং সঙ্গহো উপাদানলক্খণেন একলক্খণত্তা. ‘‘ৰেদনান’’ন্তি এত্থ ৰেদনাগ্গহণেন অৰসিট্ঠউপাদানক্খন্ধানং সঙ্গহো উপাদানক্খন্ধলক্খণেন একলক্খণত্তা. তথা ধম্মাযতনধম্মধাতুপরিযাপন্নৰেদনাগ্গহণেন সম্মসনুপগানং সব্বেসম্পি আযতনানং, ধাতূনঞ্চ সঙ্গহো আযতনলক্খণেন, ধাতুলক্খণেন চ একলক্খণত্তা. ‘‘অজানতং অপস্সত’’ন্তি এত্থ অৰিজ্জাগ্গহণেন হেতুআসৰোঘযোগনীৰরণাদীনং সঙ্গহো হেতাদিলক্খণেন একলক্খণত্তা, তথা ‘‘তণ্হাগতানং পরিতস্সিতৰিপ্ফন্দিত’’ন্তি এত্থ তণ্হাগ্গহণেনপি. ‘‘তদপি ফস্সপচ্চযা’’তি এত্থ ফস্সগ্গহণেন সঞ্ঞাসঙ্খারৰিঞ্ঞাণানং সঙ্গহো ৰিপল্লাসহেতুভাৰেন, খন্ধলক্খণেন চ একলক্খণত্তা. ছফস্সাযতনগ্গহণেন অৰসিট্ঠখন্ধাযতনধাতিন্দ্রিযাদীনং সঙ্গহো ফস্সুপ্পত্তিনিমিত্ততায, সম্মসনীযভাৰেন চ একলক্খণত্তা. ভৰনেত্তিগ্গহণেন অৰিজ্জাদীনং সংকিলেসধম্মানং সঙ্গহো ৰট্টহেতুভাৰেন একলক্খণত্তাতি. অযং সুত্তে অনাগতেপি ধম্মে একলক্খণতাদিনা আগতে ৰিয নিদ্ধারণলক্খণো লক্খণহারো নাম. তথা হি ৰুত্তং ‘‘ৰুত্তম্হি একধম্মে, যে ধম্মা একলক্খণা’’তিআদি (নেত্তি. ৪.৫).

চতুব্যূহহারৰণ্ণনা

মমন্তি অনেরুত্তপদং, তথা ৰাতি চ. ভিক্খনসীলা ভিক্খূ. পরেন্তিৰিরুদ্ধভাৰমুপগচ্ছন্তীতি পরা, অঞ্ঞত্থে পনেতং অনেরুত্তপদন্তি এৰমাদিনা নেরুত্তং, তং পন ‘‘এৰ’’ন্তিআদিনিদানপদানং, ‘‘মম’’ন্তিআদিপাল়িপদানঞ্চ অট্ঠকথাৰসেন, তস্সা লীনত্থৰিভাৰনীৰসেন চ সুৰিঞ্ঞেয্যত্তা অতিৰিত্থারভযেন ন ৰিত্থারযিম্হ. যে তে নিন্দাপসংসাহি সম্মাকম্পিতচেতসা মিচ্ছাজীৰতো অনোরতা সস্সতাদিমিচ্ছাভিনিৰেসিনো সীলাদিধম্মক্খন্ধেসু অপ্পতিট্ঠিতা সম্মাসম্বুদ্ধগুণরসস্সাদৰিমুখা ৰেনেয্যা, তে কথং নু খো যথাৰুত্তদোসৰিনিমুত্তা সম্মাপটিপত্তিযা উভযহিতপরা ভৰেয্যুন্তি অযমেত্থ ভগৰতো অধিপ্পাযো. এৰমধিপ্পেতা পুগ্গলা, দেসনাভাজনট্ঠানে চ দস্সিতা ইমিস্সা দেসনায নিদানং.

পুব্বাপরানুসন্ধি পন পদসন্ধিপদত্থনিদ্দেসনিক্খেপসুত্তদেসনাসন্ধিৰসেন ছব্বিধা. তত্থ ‘‘মম’’ন্তি এতস্স ‘‘অৰণ্ণ’’ন্তি ইমিনা সম্বন্ধোতিআদিনা পদস্স পদন্তরেন সম্বন্ধো পদসন্ধি. ‘‘মম’’ন্তি ৰুত্তস্স ভগৰতো ‘‘অৰণ্ণ’’ন্তি ৰুত্তেন পরেহি উপৰদিতেন অগুণেনসম্বন্ধোতিআদিনা পদত্থস্স পদত্থন্তরেন সম্বন্ধো পদত্থসন্ধি. ‘‘মমং ৰা ভিক্খৰে, পরে অৰণ্ণং ভাসেয্যু’’ন্তিআদিদেসনা সুপ্পিযেন পরিব্বাজকেন ৰুত্তঅৰণ্ণানুসন্ধিৰসেন পৰত্তা. ‘‘মমং ৰা ভিক্খৰে, পরে ৰণ্ণং ভাসেয্যু’’ন্তিআদিদেসনা ব্রহ্মদত্তেন মাণৰেন ৰুত্তৰণ্ণানুসন্ধিৰসেন পৰত্তা. ‘‘অত্থি ভিক্খৰে, অঞ্ঞেৰ ধম্মা গম্ভীরা দুদ্দসা দুরনুবোধা’’তিআদিদেসনা ভিক্খূহি ৰুত্তৰণ্ণানুসন্ধিৰসেন পৰত্তাতি এৰং নানানুসন্ধিকস্স সুত্তস্স তংতদনুসন্ধীহি, একানুসন্ধিকস্স চ পুব্বাপরভাগেহি সম্বন্ধো নিদ্দেসসন্ধি. নিক্খেপসন্ধি পন চতুব্বিধসুত্তনিক্খেপৰসেন. সুত্তসন্ধি চ তিৰিধসুত্তানুসন্ধিৰসেন অট্ঠকথাযং এৰ ৰিচারিতা, অম্হেহি চ পুব্বে সংৰণ্ণিতা. একিস্সা দেসনায দেসনান্তরেহি সদ্ধিং সংসন্দনং দেসনাসন্ধি, সা পনেৰং ৰেদিতব্বা – ‘‘মমং ৰা ভিক্খৰে…পে… ন চেতসো অনভিরদ্ধি করণীযা’’তি অযং দেসনা ‘‘উভতোদণ্ডকেন চেপি ভিক্খৰে, ককচেন চোরা ওচরকা অঙ্গমঙ্গানি ওকন্তেয্যুং, তত্রপি যো মনো পদূসেঞ্ঞ, ন মে সো তেন সাসনকরো’’তি (ম. নি. ১.২৩২) ইমায দেসনায সদ্ধিং সংসন্দতি. ‘‘তুম্হংযেৰস্স তেন অনন্তরাযো’’তি অযং ‘‘কম্মস্সকা মাণৰ সত্তা কম্মদাযাদা কম্মযোনী কম্মবন্ধূ কম্মপটিসরণা কম্মং সত্তে ৰিভজতি, যদিদং হীনপণীততাযা’’তি (ম. নি. ৩.২৮৯-২৯৭) ইমায, ‘‘অপি নু তুম্হে…পে… আজানেয্যাথা’’তি অযং –

‘‘কুদ্ধো অত্থং ন জানাতি, কুদ্ধো ধম্মং ন পস্সতি;

অন্ধং তমং তদা হোতি, যং কোধো সহতে নর’’ন্তি. (অ. নি. ৭.৬৪; মহানি. ৫, ১৫৬, ১৯৫); –

ইমায, ‘‘মমং ৰা ভিক্খৰে, পরে ৰণ্ণং…পে… ন চেতসো উব্বিলাৰিতত্তং করণীয’’ন্তি অযং ‘‘ধম্মাপি ৰো ভিক্খৰে, পহাতব্বা, পগেৰ অধম্মা’’তি (ম. নি. ১.২৪০), ‘‘কুল্লূপমং ৰো ভিক্খৰে, ধম্মং দেসেস্সামি নিত্থরণত্থায, নো গহণত্থাযা’’তি (ম. নি. ১.২৪০) চ ইমায, ‘‘তত্র চে তুম্হে…পে… তুম্হংযেৰস্স তেন অন্তরাযো’’তি অযং –

‘‘লুদ্ধো অত্থং ন জানাতি, লুদ্ধো ধম্মং ন পস্সতি;

অন্ধং তমং তদা হোতি, যং লোভো সহতে নর’’ন্তি. (ইতিৰু. ৮৮; মহানি. ৫, ১৫৬; চূল়নি. ১২৮) চ –

‘‘কামন্ধা জালসঞ্ছন্না, তণ্হাছদনছাদিতা;

পমত্তবন্ধুনাবদ্ধা, মচ্ছাৰ কুমীনামুখে;

জরামরণমন্ৰেন্তি, ৰচ্ছো খীরপকোৰ মাতর’’ন্তি. (উদা. ৬৪; নেত্তি. ২৭, ৯০; পেটকো. ১৪) চ –

ইমায, ‘‘অপ্পমত্তকং খো পনেতং সীলমত্তক’’ন্তি অযং ‘‘ৰিৰিচ্চেৰ কামেহি…পে… পঠমং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি, অযম্পি খো ব্রাহ্মণ যঞ্ঞো পুরিমেহি যঞ্ঞেহি অপ্পট্ঠতরো চ অপ্পসমারম্ভতরো চ মহপ্ফলতরো চ মহানিসংসতরো চা’’তি (দী. নি. ১.৩৫৩) ইমায পঠমজ্ঝানস্স সীলতো মহপ্ফলমহানিসংসতরতাৰচনেন ঝানতো সীলস্স অপ্পফলঅপ্পানিসংসতরভাৰদীপনতো.

‘‘পাণাতিপাতং পহাযা’’তিআদিদেসনা ‘‘সমণো খলু ভো গোতমো সীলৰা অরিযসীলেন সমন্নাগতো’’তিআদিদেসনায (দী. নি. ১.৩০৪), ‘‘অঞ্ঞেৰ ধম্মা গম্ভীরা’’তিআদিদেসনা ‘‘অধিগতো খো ম্যাযং ধম্মো গম্ভীরো দুদ্দসো দুরনুবোধো’’তিআদিদেসনায, (দী. নি. ২.৬৭; ম. নি. ১.২৮১; ২.৩৩৭; সং. নি. ১.১৭২; মহাৰ. ৭, ৮) গম্ভীরতাদিৰিসেসযুত্তধম্মপটিৰেধেন হি ঞাণস্স গম্ভীরাদিভাৰো ৰিঞ্ঞাযতি.

‘‘সন্তি ভিক্খৰে, একে সমণব্রাহ্মণা পুব্বন্তকপ্পিকা’’তিআদিদেসনা ‘‘সন্তি ভিক্খৰে, একে সমণব্রাহ্মণা পুব্বন্তকপ্পিকা…পে… অভিৰদন্তি সস্সতো অত্তা চ লোকো চ, ইদমেৰ সচ্চং, মোঘমঞ্ঞন্তি ইত্থেকে অভিৰদন্তি, অসস্সতো, সস্সতো চ অসস্সতো চ, নেৰসস্সতো চ নাসস্সতো চ, অন্তৰা, অনন্তৰা, অন্তৰা চ অনন্তৰা চ, নেৰন্তৰা চ নানন্তৰা চ অত্তা চ লোকো চ, ইদমেৰ সচ্চং, মোঘমঞ্ঞন্তি ইত্থেকে অভিৰদন্তী’’তিআদিদেসনায (ম. নি. ৩.২৭).

তথা ‘‘সন্তি ভিক্খৰে, একে সমণব্রাহ্মণা অপরন্তকপ্পিকা’’তিআদিদেসনা ‘‘সন্তি ভিক্খৰে …পে… অভিৰদন্তি সঞ্ঞী অত্তা হোতি অরোগো পরং মরণা. ইত্থেকে অভিৰদন্তি অসঞ্ঞী, সঞ্ঞী চ অসঞ্ঞী চ, নেৰসঞ্ঞী চ নাসঞ্ঞী চ অত্তা হোতি অরোগো পরং মরণা. ইত্থেকে অভিৰদন্তি সতো ৰা পন সত্তস্স উচ্ছেদং ৰিনাসং ৰিভৰং পঞ্ঞপেন্তি, দিট্ঠধম্মনিব্বানং ৰা পনেকে অভিৰদন্তী’’ন্তিআদিদেসনায (ম. নি. ৩.২১), ‘‘ৰেদনানং সমুদযঞ্চ…পে… তথাগতো’’তিআদিদেসনা ‘‘তদিদং সঙ্খতং ওল়ারিকং, অত্থি খো পন সঙ্খারানং নিরোধো, অত্থেতন্তি ইতি ৰিদিত্ৰা তস্স নিস্সরণদস্সাৰী তথাগতো তদুপাতিৰত্তো’’তিআদিদেসনায (ম. নি. ৩.২৯), ‘‘তদপি তেসং…পে… ৰিপ্ফন্দিতমেৰা’’তি অযং ‘‘ইদং তেসং ৰত অঞ্ঞত্রেৰ সদ্ধায অঞ্ঞত্র রুচিযা অঞ্ঞত্র অনুস্সৰা অঞ্ঞত্র আকারপরিৰিতক্কা অঞ্ঞত্র দিট্ঠিনিজ্ঝানক্খন্তিযা পচ্চত্তংযেৰ ঞাণং ভৰিস্সতি পরিসুদ্ধং পরিযোদাত’ন্তি নেতং ঠানং ৰিজ্জতি. পচ্চত্তং খো পন ভিক্খৰে, ঞাণে অসতি পরিসুদ্ধে পরিযোদাতে যদপি তে ভোন্তো সমণব্রাহ্মণা তত্থ ঞাণভাৰমত্তমেৰ পরিযোদাপেন্তি, তদপি তেসং ভৰতং সমণব্রাহ্মণানং উপাদানমক্খাযতী’’তিআদিদেসনায (সং. নি. ২.৪৩), ‘‘তদপি ফস্সপচ্চযা’’তি অযং ‘‘চক্খুঞ্চ পটিচ্চ রূপে চ উপ্পজ্জতি চক্খুৰিঞ্ঞাণং, তিণ্ণং সঙ্গতি ফস্সো, ফস্সপচ্চযা ৰেদনা, ৰেদনাপচ্চযা তণ্হা, তণ্হাপচ্চযা উপাদান’’ন্তি (সং. নি. ২.৪৫), ‘‘ছন্দমূলকা ইমে আৰুসো ধম্মা মনসিকারসমুট্ঠানা ফস্সসমোধানা ৰেদনাসমোসরণা’’তি (পরিযেসিতব্বং) চ আদিদেসনায, ‘‘যতো খো ভিক্খৰে, ভিক্খু ছন্নং ফস্সাযতনান’’ন্তিআদিদেসনা ‘‘যতো খো ভিক্খৰে, ভিক্খু নেৰ ৰেদনং অত্ততো সমনুপস্সতি, ন সঞ্ঞং, ন সঙ্খারে, ন ৰিঞ্ঞাণং অত্ততো সমনুপস্সতি, সো এৰং অসমনুপস্সন্তো ন কিঞ্চি লোকে উপাদিযতি, অনুপাদিযং ন পরিতস্সতি, অপরিতস্সং পচ্চত্তংযেৰ পরিনিব্বাযতী’’তিআদিদেসনায, ‘‘সব্বেতে ইমেহেৰ দ্ৰাসট্ঠিযা ৰত্থূহি অন্তোজালীকতা’’তিআদিদেসনা ‘‘যে হি কেচি ভিক্খৰে…পে… অভিৰদন্তি, সব্বেতে ইমানেৰ পঞ্চ কাযানি অভিৰদন্তি এতেসং ৰা অঞ্ঞতর’’ন্তিআদিদেসনায (ম. নি. ৩.২৬), ‘‘কাযস্স ভেদা…পে… দেৰমনুস্সা’’তি অযং –

‘‘অচ্চী যথা ৰাতৰেগেন খিত্তা (উপসিৰাতি ভগৰা),

অত্থং পলেতি ন উপেতি সঙ্খং;

এৰং মুনী নামকাযা ৰিমুত্তো,

অত্থং পলেতি ন উপেতি সঙ্খ’’ন্তি. (সু. নি. ১০৮০) –

আদিদেসনায সদ্ধিং সংসন্দতীতি. অযং নেরুত্তমধিপ্পাযদেসনানিদানপুব্বাপরানুসন্ধীনং চতুন্নং ৰিভাৰনলক্খণো চতুব্যূহহারো নাম. ৰুত্তম্পি চেতং ‘‘নেরুত্তমধিপ্পাযো’’তিআদি (নেত্তি. ৪.৬).

আৰত্তহারৰণ্ণনা

আঘাতাদীনমকরণীযতাৰচনেন খন্তিসোরচ্চানুট্ঠানং. তত্থ খন্তিযা সদ্ধাপঞ্ঞাপরাপকারদুক্খসহগতানং সঙ্গহো, তথা সোরচ্চেন সীলস্স. সদ্ধাদিগ্গহণেন চ সদ্ধিন্দ্রিযাদিসকলবোধিপক্খিযধম্মা আৰত্তন্তি. সীলগ্গহণেন অৰিপ্পটিসারাদযো সব্বেপি সীলানিসংসধম্মা আৰত্তন্তি. পাণাতিপাতাদীহি পটিৰিরতিৰচনেন অপ্পমাদৰিহারো, তেন সকলং সাসনব্রহ্মচরিযং আৰত্ততি. গম্ভীরতাদিৰিসেসযুত্তধম্মগ্গহণেন মহাবোধিপকিত্তনং. অনাৰরণঞাণপদট্ঠানঞ্হি আসৰক্খযঞাণং, আসৰক্খযঞাণপদট্ঠানঞ্চ অনাৰরণঞাণং মহাবোধীতি ৰুচ্চতি, তেন দসবলাদযো সব্বে বুদ্ধগুণা আৰত্তন্তি. সস্সতাদিদিট্ঠিগ্গহণেন তণ্হাৰিজ্জানং সঙ্গহো, তাহি অনমতগ্গং সংসারৰট্টং আৰত্ততি. ৰেদনানং যথাভূতং সমুদযাদিপটিৰেধনেন ভগৰতো পরিঞ্ঞাত্তযৰিসুদ্ধি, তায পঞ্ঞাপারমিমুখেন সব্বাপি পারমিযো আৰত্তন্তি. ‘‘অজানতং অপস্সত’’ন্তি এত্থ অৰিজ্জাগ্গহণেন অযোনিসোমনসিকারপরিগ্গহো, তেন চ নৰ অযোনিসোমনসিকারমূলকা ধম্মা আৰত্তন্তি. ‘‘তণ্হাগতানং পরিতস্সিতৰিপ্ফন্দিত’’ন্তি এত্থ তণ্হাগ্গহণেন নৰ তণ্হামূলকা ধম্মা আৰত্তন্তি. ‘‘তদপি ফস্সপচ্চযা’’তিআদি সস্সতাদিপঞ্ঞাপনস্স পচ্চযাধীনৰুত্তিদস্সনং, তেন অনিচ্চতাদিলক্খণত্তযং আৰত্ততি. ছন্নং ফস্সাযতনানং যথাভূতং পজাননেন ৰিমুত্তিসম্পদানিদ্দেসো, তেন সত্তপি ৰিসুদ্ধিযো আৰত্তন্তি. ‘‘উচ্ছিন্নভৰনেত্তিকো তথাগতস্স কাযো’’তি তণ্হাপহানং ৰুত্তং, তেন ভগৰতো সকলসংকিলেসপ্পহানং আৰত্ততীতি অযং দেসনায গহিতধম্মানং সভাগৰিসভাগধম্মৰসেন আৰত্তনলক্খণো আৰত্তহারো নাম. যথাহ ‘‘একম্হি পদট্ঠানে, পরিযেসতি সেসকং পদট্ঠান’’ন্তিআদি (নেত্তি. ৪.৭).

ৰিভত্তিহারৰণ্ণনা

আঘাতানন্দাদযো অকুসলা ধম্মা, তেসং অযোনিসোমনসিকারাদি পদট্ঠানং. যেহি পন ধম্মেহি আঘাতানন্দাদীনং অকরণং অপ্পৰত্তি, তে অব্যাপাদাদযো কুসলা ধম্মা, তেসং যোনিসোমনসিকারাদি পদট্ঠানং. তেসু আঘাতাদযোকামাৰচরাৰ, অব্যাপাদাদযো চতুভূমকা, তথা পাণাতিপাতাদীহি পটিৰিরতি কুসলা ৰা অব্যাকতা ৰা, তস্সা হিরোত্তপ্পাদযো ধম্মা পদট্ঠানং. তত্থ কুসলা সিযা কামাৰচরা, সিযা লোকুত্তরা. অব্যাকতা লোকুত্তরাৰ. ‘‘অত্থি ভিক্খৰে, অঞ্ঞেৰ ধম্মা গম্ভীরা’’তি ৰুত্তধম্মা সিযা কুসলা, সিযা অব্যাকতা. তত্থ কুসলানং ৰুট্ঠানগামিনিৰিপস্সনা পদট্ঠানং. অব্যাকতানং মগ্গধম্মা, ৰিপস্সনা, আৰজ্জনা ৰা পদট্ঠানং. তেসু কুসলা লোকুত্তরাৰ, অব্যাকতা সিযা কামাৰচরা, সিযা লোকুত্তরা, সব্বাপি দিট্ঠিযো অকুসলাৰ কামাৰচরাৰ, তাসং অৰিসেসেন মিচ্ছাভিনিৰেসে অযোনিসোমনসিকারো পদট্ঠানং. ৰিসেসতো পন সন্ততিঘনৰিনিব্ভোগাভাৰতো একত্তনযস্স মিচ্ছাগাহো অতীতজাতিঅনুস্সরণতক্কসহিতো সস্সতদিট্ঠিযা পদট্ঠানং. হেতুফলভাৰেন সম্বন্ধভাৰস্স অগ্গহণতো নানত্তনযস্স মিচ্ছাগাহো তজ্জাসমন্নাহারসহিতো উচ্ছেদদিট্ঠিযা পদট্ঠানং. এৰং সেসদিট্ঠীনম্পি যথাসম্ভৰং ৰত্তব্বং.

‘‘ৰেদনান’’ন্তি এত্থ ৰেদনা সিযা কুসলা, সিযা অকুসলা, সিযা অব্যাকতা, সিযা কামাৰচরা, সিযা রূপাৰচরা, সিযা অরূপাৰচরা, তাসং ফস্সো পদট্ঠানং. ৰেদনানং যথাভূতং ৰেদনানং সমুদযাদিপটিৰেধনং মগ্গঞাণং, অনুপাদাৰিমুত্তি চ ফলঞাণং, তেসং ‘‘অঞ্ঞেৰ ধম্মা গম্ভীরা’’তি এত্থ ৰুত্তনযেন ধম্মাদিৰিভাগো নেতব্বো. ‘‘অজানতং অপস্সত’’ন্তিআদীসু অৰিজ্জাতণ্হা অকুসলা কামাৰচরা, তাসু অৰিজ্জায আসৰা, অযোনিসোমনসিকারো এৰ ৰা পদট্ঠানং. তণ্হায সংযোজনিযেসু ধম্মেসু অস্সাদদস্সনং পদট্ঠানং. ‘‘তদপি ফস্সপচ্চযা’’তি এত্থ ফস্সস্স ৰেদনায ৰিয ধম্মাদিৰিভাগো ৰেদিতব্বো. ইমিনা নযেন ফস্সাযতনাদীনম্পি যথারহং ধম্মাদিৰিভাগো নেতব্বোতি অযং সংকিলেসধম্মে, ৰোদানধম্মে চ সাধারণাসাধারণতো, পদট্ঠানতো, ভূমিতো চ ৰিভজনলক্খণো ৰিভত্তিহারো নাম. যথাহ ‘‘ধম্মঞ্চ পদট্ঠানং, ভূমিঞ্চ ৰিভজ্জতে অযং হারো’’তিআদি (নেত্তি. ৪.৮).

পরিৰত্তনহারৰণ্ণনা

আঘাতাদীনমকরণং খন্তিসোরচ্চানি অনুব্রূহেত্ৰা পটিসঙ্খানভাৰনাবলসিদ্ধিযা উভযহিতপটিপত্তিমাৰহতি. আঘাতাদযো পন পৰত্তিযমানা দুব্বণ্ণতং, দুক্খসেয্যং, ভোগহানিং, অকিত্তিং, পরেহি দুরুপসঙ্কমনতঞ্চ নিপ্ফাদেন্তা নিরযাদীসু মহাদুক্খমাৰহন্তি. পাণাতিপাতাদিপটিৰিরতি অৰিপ্পটিসারাদিকল্যাণং পরম্পরমাৰহতি. পাণাতিপাতাদি পন ৰিপ্পটিসারাদিঅকল্যাণং পরম্পরমাৰহতি. গম্ভীরতাদিৰিসেসযুত্তং ঞাণং ৰেনেয্যানং যথারহং ৰিজ্জাভিঞ্ঞাদিগুণৰিসেসমাৰহতি সব্বঞ্ঞেয্যস্স যথাসভাৰাৰবোধতো. তথা গম্ভীরতাদিৰিসেসরহিতং পন ঞাণং ঞেয্যেসু সাধারণভাৰতো যথাৰুত্তগুণৰিসেসং নাৰহতি. সব্বাপি চেতা দিট্ঠিযো যথারহং সস্সতুচ্ছেদভাৰতো অন্তদ্ৰযভূতা সক্কাযতীরং নাতিৰত্তন্তি অনিয্যানিকসভাৰত্তা. সম্মাদিট্ঠি পন সপরিক্খারা মজ্ঝিমপটিপদাভূতা সক্কাযতীরমতিক্কম্ম পারং গচ্ছতি নিয্যানিকসভাৰত্তা. ৰেদনানং যথাভূতং সমুদযাদিপটিৰেধনা অনুপাদাৰিমুত্তিমাৰহতি মগ্গভাৰতো. ৰেদনানং যথাভূতং সমুদযাদিঅসম্পটিৰেধো সংসারচারকাৰরোধমাৰহতি সঙ্খারানং পচ্চযভাৰতো. ৰেদযিতসভাৰপটিচ্ছাদকো সম্মোহো তদভিনন্দনমাৰহতি, যথাভূতাৰবোধো পন তত্থ নিব্বেধং, ৰিরাগঞ্চ আৰহতি. মিচ্ছাভিনিৰেসে অযোনিসোমনসিকারসহিতা তণ্হা অনেকৰিহিতং দিট্ঠিজালং পসারেতি. যথাৰুত্ততণ্হাসমুচ্ছেদো পঠমমগ্গো তং দিট্ঠিজালং সঙ্কোচেতি. সস্সতৰাদাদিপঞ্ঞাপনস্স ফস্সো পচ্চযো অসতি ফস্সে তদভাৰতো. দিট্ঠিবন্ধনবদ্ধানং ফস্সাযতনাদীনমনিরোধনেন ফস্সাদিঅনিরোধো সংসারদুক্খস্স অনিৰত্তিযেৰ যাথাৰতো ফস্সাযতনাদিপরিঞ্ঞা সব্বদিট্ঠিদস্সনানি অতিৰত্ততি, তেসং পন তথা অপরিঞ্ঞা দিট্ঠিদস্সনং নাতিৰত্ততি. ভৰনেত্তিসমুচ্ছেদো আযতিং অত্তভাৰস্স অনিব্বত্তিযা সংৰত্ততি, অসমুচ্ছিন্নায ভৰনেত্তিযা অনাগতে ভৰপ্পবন্ধো পরিৰত্ততিযেৰাতি অযং সুত্তে নিদ্দিট্ঠানং ধম্মানং পটিপক্খতো পরিৰত্তনলক্খণো পরিৰত্তনহারো নাম. কিমাহ ‘‘কুসলাকুসলে ধম্মে, নিদ্দিট্ঠে ভাৰিতে পহীনে চা’’তিআদি.

ৰেৰচনহারৰণ্ণনা

‘‘মমং মম মে’’তি পরিযাযৰচনং. ‘ৰা যদি চা’’তি পরিযাযৰচনং. ‘‘ভিক্খৰে সমণা তপস্সিনো’’তি পরিযাযৰচনং. ‘‘পরে অঞ্ঞে পটিৰিরুদ্ধা’’তি…পে… নং. ‘‘অৰণ্ণং অকিত্তিং নিন্দ’’ন্তি…পে… নং. ‘‘ভাসেয্যুং ভণেয্যুং কথেয্যু’’ন্তি…পে… নং. ‘‘ধম্মস্স ৰিনযস্স সত্থুসাসনস্সা’’তি…পে… নং. ‘‘সঙ্ঘস্স সমূহস্স গণস্সা’’তি…পে… নং. ‘‘তত্র তত্থ তেসূ’’তি…পে… নং. ‘‘তুম্হেহি ৰো ভৰন্তেহী’’তি…পে… নং. ‘‘আঘাতো দোসো ব্যাপাদো’’তি…পে… নং ‘‘অপ্পচ্চযো দোমনস্সং চেতসিকদুক্খ’’ন্তি…পে… নং. ‘‘চেতসো চিত্তস্স মনসো’’তি…পে… নং. ‘‘অনভিরদ্ধি ব্যাপত্তি মনোপদোসো’’তি…পে… নং. ‘‘ন নো অ মা’’তি…পে… নং. ‘‘করণীযা উপ্পাদেতব্বা পৰত্তেতব্বা’’তি পরিযাযৰচনং. ইমিনা নযেন সব্বপদেসু ৰেৰচনং ৰত্তব্বন্তি অযং তস্স তস্স অত্থস্স তংতংপরিযাযসদ্দযোজনালক্খণো ৰেৰচনহারো নাম. ৰুত্তঞ্হেতং ‘‘ৰেৰচনানি বহূনি তু, সুত্তে ৰুত্তানি একধম্মস্সা’’তিআদি (নেত্তি. ৪.১০).

পঞ্ঞত্তিহারৰণ্ণনা

আঘাতো ৰত্থুৰসেন দসৰিধেন, একূনৰীসতিৰিধেন ৰা পঞ্ঞত্তো. অপচ্চযো উপৰিচারৰসেন ছধা পঞ্ঞত্তো. আনন্দো পীতিআদিৰসেন ৰেৰচনেন নৰধা পঞ্ঞত্তো. পীতি সামঞ্ঞতো পন খুদ্দিকাদিৰসেন পঞ্চধা পঞ্ঞত্তো. সোমনস্সং উপৰিচারৰসেন ছধা, সীলং ৰারিত্তচারিত্তাদিৰসেন অনেকধা, গম্ভীরতাদিৰিসেসযুত্তং ঞাণং চিত্তুপ্পাদৰসেন চতুধা, দ্ৰাদসধা ৰা, ৰিসযভেদতো অনেকধা চ, দিট্ঠিসস্সতাদিৰসেন দ্ৰাসট্ঠিযা ভেদেহি, তদন্তোগধৰিভাগেন অনেকধা চ, ৰেদনা ছধা, অট্ঠসতধা, অনেকধা চ, তস্সা সমুদযো পঞ্চধা, তথা অত্থঙ্গমোপি, অস্সাদো দুৰিধেন, আদীনৰো তিৰিধেন, নিস্সরণং একধা, চতুধা চ, অনুপাদাৰিমুত্তি দুৰিধেন, ‘‘অজানতং অপস্সত’’ন্তি ৰুত্তা অৰিজ্জা ৰিসযভেদেন চতুধা, অট্ঠধা চ, ‘‘তণ্হাগতান’’ন্তিআদিনা ৰুত্তা তণ্হা ছধা, অট্ঠসতধা, অনেকধা চ, ফস্সো নিস্সযৰসেন ছধা, উপাদানং চতুধা, ভৰো দ্ৰিধা, অনেকধা চ, জাতি ৰেৰচনৰসেন ছধা, তথা জরা সত্তধা, মরণং অট্ঠধা, নৰধা চ, সোকো পঞ্চধা, পরিদেৰো ছধা, দুক্খং চতুধা, তথা দোমনস্সং, উপাযাসো চতুধা পঞ্ঞত্তোতি অযং পভেদপঞ্ঞত্তি, সমূহপঞ্ঞত্তি চ.

‘‘সমুদযো হোতী’’তি পভৰপঞ্ঞত্তি, ‘‘যথাভূতং পজানাতী’’তি দুক্খস্স পরিঞ্ঞাপঞ্ঞত্তি, সমুদযস্স পহানপঞ্ঞত্তি, নিরোধস্স সচ্ছিকিরিযাপঞ্ঞত্তি, মগ্গস্স ভাৰনাপঞ্ঞত্তি. ‘‘অন্তোজালীকতা’’তিআদিসব্বদিট্ঠীনং সঙ্গহপঞ্ঞত্তি. ‘‘উচ্ছিন্নভৰনেত্তিকো’’তিআদি দুৰিধেন পরিনিব্বানপঞ্ঞত্তীতি এৰং আঘাতাদীনং পভৰপঞ্ঞত্তিপরিঞ্ঞাপঞ্ঞত্তিআদিৰসেন. তথা ‘‘আঘাতো’’তি ব্যাপাদস্স ৰেৰচনপঞ্ঞত্তি. ‘‘অপ্পচ্চযো’’তি দোমনস্সস্সৰেৰচনপঞ্ঞত্তীতিআদিৰসেন চ পঞ্ঞত্তিভেদো ৰিভজ্জিতব্বোতি অযং একেকস্স ধম্মস্স অনেকাহি পঞ্ঞত্তীহি পঞ্ঞপেতব্বাকারৰিভাৰনলক্খণো পঞ্ঞত্তিহারো নাম, তেন ৰুত্তং ‘‘একং ভগৰা ধম্মং, পণ্ণত্তীহি ৰিৰিধাহি দেসেতী’’তিআদি (নেত্তি. ৪.১১).

ওতরণহারৰণ্ণনা

আঘাতগ্গহণেন সঙ্খারক্খন্ধসঙ্গহো, তথা অনভিরদ্ধিগ্গহণেন. অপ্পচ্চযগ্গহণেন ৰেদনাক্খন্ধসঙ্গহোতি ইদং খন্ধমুখেন ওতরণং. তথা আঘাতাদিগ্গহণেন ধম্মাযতনং, ধম্মধাতু, দুক্খসচ্চং, সমুদযসচ্চং ৰা গহিতন্তি ইদং আযতনমুখেন, ধাতুমুখেন, সচ্চমুখেনওতরণং. তথা আঘাতাদীনং সহজাতা অৰিজ্জা হেতুসহজাতঅঞ্ঞমঞ্ঞনিস্সসম্পযুত্তঅত্থিঅৰিগতপচ্চযেহি পচ্চযো, অসহজাতা পন অনন্তরনিরুদ্ধা অনন্তরসমনন্তরঅনন্তরূপনিস্সযনত্থিৰিগতাসেৰনপচ্চযেহি পচ্চযো. অননন্তরা পন উপনিস্সযৰসেনেৰ পচ্চযো. তণ্হাউপাদানাদি ফস্সাদীনম্পি তেসং সহজাতানং, অসহজাতানঞ্চ যথারহং পচ্চযভাৰো ৰত্তব্বো. কোচি পনেত্থ অধিপতিৰসেন, কোচি কম্মৰসেন, কোচি আহারৰসেন, কোচি ইন্দ্রিযৰসেন, কোচি ঝানৰসেন কোচি মগ্গৰসেনাপি পচ্চযোতি অযম্পি ৰিসেসো ৰেদিতব্বোতি ইদং পটিচ্চসমুপ্পাদমুখেন ওতরণং. ইমিনাৰ নযেন আনন্দাদীনম্পি খন্ধাদিমুখেন ওতরণং ৰিভাৰেতব্বং.

তথা সীলং পাণাতিপাতাদীহি ৰিরতিচেতনা, অব্যাপাদাদিচেতসিকধম্মা চ, পাণাতিপাতাদযো চেতনাৰ, তেসং, তদুপকারকধম্মানঞ্চ লজ্জাদযাদীনং সঙ্খারক্খন্ধধম্মাযতনাদীসু সঙ্গহতো পুরিমনযেনেৰ খন্ধাদিমুখেন ওতরণং ৰিভাৰেতব্বং. এস নযো ঞাণদিট্ঠিৰেদনাঅৰিজ্জাতণ্হাদিগ্গহণেসুপি. নিস্সরণানুপাদাৰিমুত্তিগ্গহণেসু পন অসঙ্খতধাতুৰসেনপি ধাতুমুখেন ওতরণং ৰিভাৰেতব্বং, তথা ‘‘ৰেদনানং…পে… অনুপাদাৰিমুত্তো’’তি এতেন ভগৰতো সীলাদযো পঞ্চধম্মক্খন্ধা, সতিপট্ঠানাদযো চ বোধিপক্খিযধম্মা পকাসিতা হোন্তীতি তংমুখেনপি ওতরণং ৰেদিতব্বং. ‘‘তদপি ফস্সপচ্চযা’’তি সস্সতাদিপঞ্ঞাপনস্স পচ্চযাধীনৰুত্তিতাদীপনেন অনিচ্চতামুখেন ওতরণং, তথা এৰংধম্মতায পটিচ্চসমুপ্পাদমুখেন ওতরণং. অনিচ্চস্স দুক্খানত্তভাৰতো অপ্পণিহিতমুখেন, সুঞ্ঞতামুখেন ওতরণং. সেসপদেসুপি এসেৰ নযো. অযং পটিচ্চসমুপ্পাদাদিমুখেহি সুত্তত্থস্স ওতরণলক্খণো ওতরণহারো নাম. তথা হি ৰুত্তং ‘‘যো চ পটিচ্চুপ্পাদো, ইন্দ্রিযখন্ধা চ ধাতুআযতনা’’তিআদি (নেত্তি. ৪.১২).

সোধনহারৰণ্ণনা

‘‘মমং ৰা ভিক্খৰে, পরে অৰণ্ণং ভাসেয্যু’’ন্তি আরম্ভো. ‘‘ধম্মস্স ৰা অৰণ্ণং ভাসেয্যুং সঙ্ঘস্স ৰা অৰণ্ণং ভাসেয্যু’’ন্তি পদসুদ্ধি, নো আরম্ভসুদ্ধি. ‘‘তত্র তুম্হেহি ন আঘাতো, ন অপ্পচ্চযো, ন চেতসো অনভিরদ্ধি করণীযা’’তি পদসুদ্ধি চেৰ আরম্ভসুদ্ধি চ. দুতিযনযাদীসুপি এসেৰ নযো, তথা ‘‘অপ্পমত্তকং খো পনেত’’ন্তিআদি আরম্ভো. ‘‘কতম’’ন্তিআদি পুচ্ছা. ‘‘পাণাতিপাতং পহাযা’’তিআদি পদসুদ্ধি, নো আরম্ভসুদ্ধি. নো চ পুচ্ছাসুদ্ধি. ‘‘ইদং খো’’তিআদি পুচ্ছাসুদ্ধি চেৰ পদসুদ্ধি চ, আরম্ভসুদ্ধি.

তথা ‘‘অত্থি ভিক্খৰে’’তিআদি আরম্ভো. ‘‘কতমে চ তে’’তিআদি পুচ্ছা. ‘‘সন্তি ভিক্খৰে’’তিআদি আরম্ভো. ‘‘কিমাগম্মা’’তিআদি আরম্ভপুচ্ছা. ‘‘যথা সমাহিতে’’তিআদি পদসুদ্ধি, নো আরম্ভসুদ্ধি, নো চ পুচ্ছাসুদ্ধি. ‘‘ইমে খো’’তিআদি পদসুদ্ধি চেৰ পুচ্ছাসুদ্ধি চ আরম্ভসুদ্ধি চ. ইমিনা নযেন সব্বত্থ আরম্ভাদযো ৰেদিতব্বা. অযং পদারম্ভানং সোধিতাসোধিতভাৰৰিচারণলক্খণো সোধনহারো নাম, ৰুত্তম্পি চ ‘‘ৰিস্সজ্জিতম্হি পঞ্হে, গাথাযং পুচ্ছিতাযমারব্ভা’’তিআদি (নেত্তি. ৪.১৩).

অধিট্ঠানহারৰণ্ণনা

‘‘অৰণ্ণ’’ন্তি সামঞ্ঞতো অধিট্ঠানং. তমৰিকপ্পেত্ৰা ৰিসেসৰচনং ‘‘মমং ৰা’’তি. ধম্মস্স ৰা সঙ্ঘস্স ৰাতি পক্খেপি এস নযো. তথা ‘‘সীল’’ন্তি সামঞ্ঞতো অধিট্ঠানং. তমৰিকপ্পেত্ৰা ৰিসেসৰচনং ‘‘পাণাতিপাতা পটিৰিরতো’’তিআদি. ‘‘অঞ্ঞেৰ ধম্মা’’তিআদি সামঞ্ঞতো অধিট্ঠানং, তমৰিকপ্পেত্ৰা ৰিসেসৰচনং ‘‘তযিদং ভিক্খৰে, তথাগতো পজানাতী’’তিআদি, তথা ‘‘পুব্বন্তকপ্পিকা’’তিআদি সামঞ্ঞতো অধিট্ঠানং. তমৰিকপ্পেত্ৰা ৰিসেসৰচনং ‘‘সস্সতৰাদা’’তিআদি. ইমিনা নযেন সব্বত্থ যথাদেসিতমেৰ সামঞ্ঞৰিসেসা নিদ্ধারেতব্বা. অযং সুত্তাগতানং ধম্মানং অৰিকপ্পনাৰসেন যথাদেসিতমেৰ সামঞ্ঞৰিসেসনিদ্ধারণলক্খণো অধিট্ঠানহারো নাম, যথাহ ‘‘একত্ততায ধম্মা, যেপি চ ৰেমত্ততায নিদ্দিট্ঠা’’তিআদি (নেত্তি. ৪.১৪).

পরিক্খারহারৰণ্ণনা

আঘাতাদীনং ‘‘অনত্থং মে অচরী’’তিআদীনি (ধ. স. ১২৩৭; ৰিভ. ৯০৯) একূনৰীসতি আঘাতৰত্থূনি হেতু. আনন্দাদীনং আরম্মণাভিসিনেহো হেতু. সীলস্স হিরিওত্তপ্পং, অপ্পিচ্ছতাদযো চ হেতু. ‘‘গম্ভীরা’’তিআদিনা ৰুত্তধম্মস্স সব্বাপি পারমিযো হেতু. ৰিসেসেন পঞ্ঞাপারমী. দিট্ঠীনং অসপ্পুরিসূপনিস্সযো, অসদ্ধম্মস্সৰনং মিচ্ছাভিনিৰেসেন অযোনিসোমনসিকারো চ অৰিসেসেন হেতু. ৰিসেসেন পন সস্সতৰাদাদীনং অতীতজাতিঅনুস্সরণাদি হেতু. ৰেদনানং অৰিজ্জা, তণ্হা, কম্মাদিফস্সো চ হেতু. অনুপাদাৰিমুত্তিযা অরিযমগ্গো হেতু. অঞ্ঞাণস্স অযোনিসোমনসিকারো হেতু. তণ্হায সংযোজনিযেসু অস্সাদানুপস্সনা হেতু. ফস্সস্স সল়াযতনানি হেতু. সল়াযতনস্স নামরূপং হেতু. ভৰনেত্তিসমুচ্ছেদস্স ৰিসুদ্ধিভাৰনা হেতূতি অযং পরিক্খারসঙ্খাতে হেতুপচ্চযে নিদ্ধারেত্ৰা সংৰণ্ণনালক্খণো পরিক্খারহারো নাম, তেন ৰুত্তং ‘‘যে ধম্মা যং ধম্মং, জনযন্তিপ্পচ্চযা পরম্পরতো’’তিআদি.

সমারোপনহারৰণ্ণনা

আঘাতাদীনমকরণীযতাৰচনেন খন্তিসম্পদা দস্সিতা হোতি. ‘‘অপ্পমত্তকং খো পনেত’’ন্তিআদিনা সোরচ্চসম্পদা. ‘‘অত্থি ভিক্খৰে’’তিআদিনা ঞাণসম্পদা. ‘‘অপরামসতো চস্স পচ্চত্তঞ্ঞেৰ নিব্বুতি ৰিদিতা’’তি, ‘‘ৰেদনানং…পে… যথাভূতং ৰিদিত্ৰা অনুপাদাৰিমুত্তো’’তি চ এতেহি সমাধিসম্পদায সদ্ধিং ৰিজ্জাৰিমুত্তিৰসীভাৰসম্পদা দস্সিতা. তত্থ খন্তিসম্পদা পটিসঙ্খানবলসিদ্ধিতো সোরচ্চসম্পদায পদট্ঠানং, সোরচ্চসম্পদা পন অত্থতো সীলমেৰ, সীলং সমাধিসম্পদায পদট্ঠানং. সমাধি ঞাণসম্পদায পদট্ঠানন্তি অযং পদট্ঠানসমারোপনা.

পাণাতিপাতাদীহি পটিৰিরতিৰচনং সীলস্স পরিযাযৰিভাগদস্সনং. সস্সতৰাদাদিৰিভাগদস্সনং পন দিট্ঠিযা পরিযাযৰচনন্তি অযং ৰেৰচনসমারোপনা.

সীলেন ৰীতিক্কমপ্পহানং, তদঙ্গপ্পহানং, দুচ্চরিতসংকিলেসপ্পহানঞ্চ সিজ্ঝতি. সমাধিনা পরিযুট্ঠানপ্পহানং, ৰিক্খম্ভনপ্পহানং, তণ্হাসংকিলেসপ্পহানঞ্চ সিজ্ঝতি. পঞ্ঞায দিট্ঠিসংকিলেসপ্পহানং, সমুচ্ছেদপ্পহানং, অনুসযপ্পহানঞ্চ সিজ্ঝতীতি অযং পহানসমারোপনা.

সীলাদিধম্মক্খন্ধেহি সমথৰিপস্সনাভাৰনাপারিপূরিং গচ্ছতি পহানত্তযসিদ্ধিতোতি অযং ভাৰনাসমারোপনা. অযং সুত্তে আগতধম্মানং পদট্ঠানৰেৰচনপহানভাৰনাসমারোপনৰিচারণলক্খণো সমারোপনহারো নাম. ৰুত্তঞ্হেতং ‘‘যে ধম্মা যং মূলা, যে চেকত্থা পকাসিতা মুনিনা’’তিআদি, (নেত্তি. ৪.১৬) অযং সোল়সহারযোজনা.

সোল়সহারৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

পঞ্চৰিধনযৰণ্ণনা

নন্দিযাৰট্টনযৰণ্ণনা

আঘাতাদীনমকরণৰচনেন তণ্হাৰিজ্জাসঙ্কোচো দস্সিতো. সতি হি অত্তত্তনিযৰত্থূসু সিনেহে, সম্মোহে চ ‘‘অনত্থং মে অচরী’’তিআদিনা আঘাতো জাযতি, নাসতি. তথা ‘‘পাণাতিপাতা পটিৰিরতো’’তিআদিৰচনেহি ‘‘পচ্চত্তঞ্ঞেৰ নিব্বুতি ৰিদিতা, অনুপাদাৰিমুত্তো, ছন্নং ফস্সাযতনানং…পে… যথাভূতং পজানাতী’’তিআদিৰচনেহি চ তণ্হাৰিজ্জানং অচ্চন্তপ্পহানং দস্সিতং হোতি. তাসং পন পুব্বন্তকপ্পিকাদিপদেহি, ‘‘অজানতং অপস্সত’’ন্তিআদিপদেহি চ সরূপতোপি দস্সিতানং তণ্হাৰিজ্জানং রূপধম্মা, অরূপধম্মা চ অধিট্ঠানং. যথাক্কমং সমথো চ ৰিপস্সনা চ পটিপক্খো, তেসং পন চেতোৰিমুত্তি, পঞ্ঞাৰিমুত্তি চ ফলং. তত্থ তণ্হা সমুদযসচ্চং, তণ্হাৰিজ্জা ৰা, তদধিট্ঠানভূতা রূপারূপধম্মা দুক্খসচ্চং, তেসমপ্পৰত্তি নিরোধসচ্চং, নিরোধপজাননা সমথৰিপস্সনা মগ্গসচ্চন্তি এৰং, চতুসচ্চযোজনা ৰেদিতব্বা.

তণ্হাগ্গহণেন চেত্থ মাযাসাঠেয্যমানাতিমানমদপমাদপাপিচ্ছতাপাপমিত্ততাঅহিরিকানোত্তপ্পাদিৰসেন সব্বোপি অকুসলপক্খো নেতব্বো. তথা অৰিজ্জাগ্গহণেনপি ৰিপরীতমনসিকারকোধুপনাহমক্খপল়াসইস্সামচ্ছরিযসারম্ভ দোৰচস্সতা ভৰদিট্ঠিৰিভৰদিট্ঠাদিৰসেন. ৰুত্তৰিপরিযাযেন পন অমাযাঅসাঠেয্যাদিৰসেন, অৰিপরীতমনসিকারাদিৰসেন চ সব্বোপি কুসলপক্খো নেতব্বো. তথা সমথপক্খিযানং সদ্ধিন্দ্রিযাদীনং, ৰিপস্সনাপক্খিযানঞ্চ অনিচ্চসঞ্ঞাদীনং ৰসেনাতি অযং তণ্হাৰিজ্জাহি সংকিলেসপক্খং সুত্তত্থং সমথৰিপস্সনাহি চ ৰোদানপক্খং চতুসচ্চযোজনমুখেন নযনলক্খণস্স নন্দিযাৰট্টনযস্স ভূমি. ৰুত্তঞ্হি ‘‘তণ্হঞ্চ অৰিজ্জম্পি চ, সমথেন ৰিপস্সনায যো নেতী’’তিআদি.

তিপুক্খলনযৰণ্ণনা

আঘাতাদীনমকরণৰচনেন অদোসসিদ্ধি, তথা পাণাতিপাতফরুসৰাচাহি পটিৰিরতিৰচনেনাপি. আনন্দাদীনমকরণৰচনেন পন অলোভসিদ্ধি, তথা অব্রহ্মচরিযতো পটিৰিরতিৰচনেনাপি. অদিন্নাদানাদীহি পন পটিৰিরতিৰচনেন তদুভযসিদ্ধি. ‘‘তযিদং ভিক্খৰে, তথাগতো পজানাতী’’তিআদিনা অমোহসিদ্ধি. ইতি তীহি অকুসলমূলেহি গহিতেহি তপ্পটিপক্খতো আঘাতাদীনমকরণৰচনেন চ তীণি কুসলমূলানি সিদ্ধানিযেৰ হোন্তি. তত্থ তীহি অকুসলমূলেহি তিৰিধদুচ্চরিতসংকিলেসমলৰিসমাকুসলসঞ্ঞাৰিতক্কপঞ্চাদিৰসেন সব্বোপি অকুসলপক্খো ৰিত্থারেতব্বো. তথা তীহি কুসলমূলেহি তিৰিধসুচরিতৰোদানসমকুসলসঞ্ঞাৰিতক্কপঞ্ঞাসদ্ধম্মসমাধি- ৰিমোক্খমুখৰিমোক্খাদিৰসেন সব্বোপি কুসলপক্খো ৰিভাৰেতব্বো.

এত্থ চাযং সচ্চযোজনা – লোভো সমুদযসচ্চং, সব্বানি ৰা কুসলাকুসলমূলানি, তেহি পন নিব্বত্তা তেসমধিট্ঠানগোচরভূতা উপাদানক্খন্ধা দুক্খসচ্চং, তেসমপ্পৰত্তি নিরোধসচ্চং, নিরোধপজাননা ৰিমোক্খাদিকা মগ্গসচ্চন্তি. অযং অকুসলমূলেহি সংকিলেসপক্খং, কুসলমূলেহি চ ৰোদানপক্খং চতুসচ্চযোজনমুখেন নযনলক্খণস্স তিপুক্খলনযস্স ভূমি. তথা হি ৰুত্তং –

‘‘যো অকুসলে সমূলেহি,

নেতি কুসলে চ কুসলমূলেহী’’তিআদি. (নেত্তি. ৪.১৮);

সীহৰিক্কীল়িতনযৰণ্ণনা

আঘাতানন্দাদীনমকরণ-ৰচনেন সতিসিদ্ধি. মিচ্ছাজীৰাপটিৰিরতিৰচনেন ৰীরিযসিদ্ধি. ৰীরিযেন হি কামব্যাপাদৰিহিংসাৰিতক্কে ৰিনোদেতি, ৰীরিযসাধনঞ্চ আজীৰপারিসুদ্ধিসীলন্তি. পাণাতিপাতাদীহি পটিৰিরতিৰচনেন সতিসিদ্ধি. সতিযা হি সাৰজ্জানৰজ্জো দিট্ঠো হোতি. তত্থ চ আদীনৰানিসংসে সল্লক্খেত্ৰা সাৰজ্জং পহায অনৰজ্জং সমাদায ৰত্ততি. তথা হি সা ‘‘নিয্যাতনপচ্চুপট্ঠানা’’তি ৰুচ্চতি. ‘‘তযিদং ভিক্খৰে, তথাগতো পজানাতী’’তিআদিনা সমাধিপঞ্ঞাসিদ্ধি. পঞ্ঞৰা হি যথাভূতাৰবোধো সমাহিতো চ যথাভূতং পজানাতীতি.

তথা ‘‘নিচ্চো ধুৰো’’তিআদিনা অনিচ্চে ‘‘নিচ্চ’’ন্তি ৰিপল্লাসো, ‘‘অরোগো পরং মরণা, একন্তসুখী অত্তা, দিট্ঠধম্মনিব্বানপ্পত্তো’’তি চ এৰমাদীহি অসুখে ‘‘সুখ’’ন্তি ৰিপল্লাসো. ‘‘পঞ্চহি কামগুণেহি সমপ্পিতো’’তিআদিনা অসুভে ‘‘সুভ’’ন্তি ৰিপল্লাসো. সব্বেহেৰ দিট্ঠিপ্পকাসনপদেহি অনত্তনি ‘‘অত্তা’’তি ৰিপল্লাসোতি এৰমেত্থ চত্তারো ৰিপল্লাসা সিদ্ধা হোন্তি, তেসং পটিপক্খতো চত্তারি সতিপট্ঠানানি সিদ্ধানেৰ. তত্থ চতূহি যথাৰুত্তেহি ইন্দ্রিযেহি চত্তারো পুগ্গলা নিদ্দিসিতব্বা. কথং দুৰিধো হি তণ্হাচরিতো মুদিন্দ্রিযো তিক্খিন্দ্রিযোতি, তথা দিট্ঠিচরিতোপি. তেসু পঠমো অসুভে ‘‘সুভ’’ন্তি ৰিপল্লত্থদিট্ঠিকো সতিবলেন যথাভূতং কাযসভাৰং সল্লক্খেত্ৰা সম্মত্তনিযামং ওক্কমতি. দুতিযো অসুখে ‘‘সুখ’’ন্তি ৰিপল্লত্থদিট্ঠিকো ‘‘উপ্পন্নং কামৰিতক্কং নাধিৰাসেতী’’তিআদিনা (ম. নি. ১.২৬; অ. নি. ৪.১৪; ৬.৫৮) ৰুত্তেন ৰীরিযসংৰরসঙ্খাতেন ৰীরিযবলেন তং ৰিপল্লাসং ৰিধমতি. ততিযো অনিচ্চে ‘‘নিচ্চ’’ন্তি ৰিপল্লত্থদিট্ঠিকো সমাধিবলেন সমাহিতভাৰতো সঙ্খারানং খণিকভাৰং যথাভূতং পটিৰিজ্ঝতি. চতুত্থো সন্ততিসমূহকিচ্চারম্মণঘনৰিচিত্তত্তা ফস্সাদিধম্মপুঞ্জমত্তে অনত্তনি ‘‘অত্তা’’তি ৰিপল্লত্থদিট্ঠিকো চতুকোটিকসুঞ্ঞতামনসিকারেন তং মিচ্ছাভিনিৰেসং ৰিদ্ধংসেতি. চতূহি চেত্থ ৰিপল্লাসেহি চতুরাসৰোঘযোগগন্থঅগতিতণ্হুপ্পাদুপাদানসত্তৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিঅপরিঞ্ঞাদিৰসেন সব্বোপি অকুসলপক্খো নেতব্বো. তথা চতূহি সতিপট্ঠানেহি চতুব্বিধঝানৰিহারাধিট্ঠানসুখভাগিযধম্মঅপ্পমঞ্ঞাসম্মপ্পধানইদ্ধিপাদাদিৰসেন সব্বোপি ৰোদানপক্খো নেতব্বো.

এত্থ চাযং সচ্চযোজনা – সুভসঞ্ঞাসুখসঞ্ঞাহি, চতূহিপি ৰা ৰিপল্লাসেহি সমুদযসচ্চং, তেসমধিট্ঠানারম্মণভূতা পঞ্চুপাদানক্খন্ধা দুক্খসচ্চং, তেসমপ্পৰত্তি নিরোধসচ্চং, নিরোধপজাননা সতিপট্ঠানাদিকা মগ্গসচ্চন্তি. অযং ৰিপল্লাসেহি সংকিলেসপক্খং, সদ্ধিন্দ্রিযাদীহি ৰোদানপক্খং চতুসচ্চযোজনমুখেন নযনলক্খণস্স সীহৰিক্কীল়িতনযস্স ভূমি, যথাহ ‘‘যো নেতি ৰিপল্লাসেহি, কিলেসে ইন্দ্রিযেহি সদ্ধম্মে’’তিআদি (নেত্তি. ৪.১৯).

দিসালোচনঅঙ্কুসনযদ্ৰযৰণ্ণনা

ইতি তিণ্ণং অত্থনযানং সিদ্ধিযা ৰোহারনযদ্ৰযম্পি সিদ্ধমেৰ হোতি. তথা হি অত্থনযত্তযদিসাভূতধম্মানং সমালোচনমেৰ দিসালোচননযো. তেসং সমানযনমেৰ অঙ্কুসনযো. তস্মা যথাৰুত্তনযেন অত্থনযানং দিসাভূতধম্মসমালোকননযনৰসেন তম্পি নযদ্ৰযং যোজেতব্বন্তি, তেন ৰুত্তং ‘‘ৰেয্যাকরণেসু হি যে, কুসলাকুসলা’’তিআদি (নেত্তি. ৪.২০). অযং পঞ্চনযযোজনা.

পঞ্চৰিধনযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

সাসনপট্ঠানৰণ্ণনা

ইদং পন সুত্তং সোল়সৰিধে সাসনপট্ঠানে সংকিলেসৰাসনাসেক্খভাগিযং তণ্হাদিট্ঠাদিসংকিলেসানং সীলাদিপুঞ্ঞকিরিযস্স, অসেক্খসীলাদিক্খন্ধস্স চ ৰিভত্তত্তা, সংকিলেসৰাসনানিব্বেধাসেক্খভাগিযমেৰ ৰা যথাৰুত্তত্থানং সেক্খসীলক্খন্ধাদিকস্স চ ৰিভত্তত্তা. অট্ঠৰীসতিৰিধে পন সাসনপট্ঠানে লোকিযলোকুত্তরং সত্তধম্মাধিট্ঠানং ঞাণঞেয্যং দস্সনভাৰনং সকৰচনপরৰচনং ৰিস্সজ্জনীযাৰিস্সজ্জনীযং কম্মৰিপাকং কুসলাকুসলং অনুঞ্ঞাতপটিক্খিত্তং ভৰো চ লোকিযলোকুত্তরাদীনমত্থানং ইধ ৰিভত্তত্তাতি. অযং সাসনপট্ঠানযোজনা.

পকরণনযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ইতি সুমঙ্গলৰিলাসিনিযা দীঘনিকাযট্ঠকথায পরমসুখুমগম্ভীরদুরনুবোধত্থপরিদীপনায সুৰিমলৰিপুলপঞ্ঞাৰেয্যত্তিযজননায অজ্জৰমদ্দৰসোরচ্চসদ্ধাসতিধিতিবুদ্ধিখন্তিৰীরিযাদিধম্মসমঙ্গিনা সাট্ঠকথে পিটকত্তযে অসঙ্গাসংহীরৰিসারদঞাণচারিনা অনেকপ্পভেদসকসমযসমযন্তরগহনজ্ঝোগাহিনা মহাগণিনা মহাৰেয্যাকরণেন ঞাণাভিৰংসধম্মসেনাপতিনামথেরেন মহাধম্মরাজাধিরাজগরুনা কতায সাধুৰিলাসিনিযা নাম লীনত্থপকাসনিযা ব্রহ্মজালসুত্তৰণ্ণনায লীনত্থৰিভাৰনা.

ব্রহ্মজালসুত্তৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

পঠমো ভাগো নিট্ঠিতো.