📜

নমো তস্স ভগৰতো অরহতো সম্মাসম্বুদ্ধস্স

অঙ্গুত্তরনিকাযে

এককনিপাত-টীকা

গন্থারম্ভকথা

অনন্তঞাণং করুণানিকেতং,

নমামি নাথং জিতপঞ্চমারং;

ধম্মং ৰিসুদ্ধং ভৰনাসহেতুং,

সঙ্ঘঞ্চ সেট্ঠং হতসব্বপাপং.

কস্সপং তং মহাথেরং, সঙ্ঘস্স পরিণাযকং;

দীপস্মিং তম্বপণ্ণিম্হি, সাসনোদযকারকং.

পটিপত্তিপরাধীনং, সদারঞ্ঞনিৰাসিনং;

পাকটং গগনে চন্দ-মণ্ডলং ৰিয সাসনে.

সঙ্ঘস্স পিতরং ৰন্দে, ৰিনযে সুৰিসারদং;

যং নিস্সায ৰসন্তোহং, ৰুড্ঢিপ্পত্তোস্মি সাসনে.

অনুথেরং মহাপঞ্ঞং, সুমেধং সুতিৰিস্সুতং;

অৰিখণ্ডিতসীলাদি-পরিসুদ্ধগুণোদযং.

বহুস্সুতং সতিমন্তং, দন্তং সন্তং সমাহিতং;

নমামি সিরসা ধীরং, গরুং মে গণৰাচকং.

আগতাগমতক্কেসু, সদ্দসত্থনযঞ্ঞুসু;

যস্সন্তেৰাসিভিক্খূসু, সাসনং সুপ্পতিট্ঠিতং.

যো সীহল়িন্দো ধিতিমা যসস্সী,

উল়ারপঞ্ঞো নিপুণো কলাসু;

জাতো ৰিসুদ্ধে রৰিসোমৰংসে,

মহব্বলো অব্ভুতৰুত্তিতেজো.

জিত্ৰারিৰগ্গং অতিদুপ্পসয্হং,

অনঞ্ঞসাধারণৰিক্কমেন;

পত্তাভিসেকো জিনধম্মসেৰী,

অভিপ্পসন্নো রতনত্তযম্হি.

চিরং ৰিভিন্নে জিনসাসনস্মিং,

পচ্চত্থিকে সুট্ঠু ৰিনিগ্গহেত্ৰা;

সুধংৰ সামগ্গিরসং পসত্থং,

পাযেসি ভিক্খূ পরিসুদ্ধসীলে.

কত্ৰা ৰিহারে ৰিপুলে চ রম্মে,

তত্রপ্পিতেনেকসহস্সসঙ্খে;

ভিক্খূ অসেসে চতুপচ্চযেহি,

সন্তপ্পযন্তো সুচিরং অখণ্ডং.

সদ্ধম্মৰুদ্ধিং অভিকঙ্খমানো,

সযম্পি ভিক্খূ অনুসাসযিত্ৰা;

নিযোজযং গন্থৰিপস্সনাসু,

অকাসি ৰুদ্ধিং জিনসাসনস্স.

তেনাহমচ্চন্তমনুগ্গহীতো,

অনঞ্ঞসাধারণসঙ্গহেন;

যস্মা পরক্কন্তভুজৰ্হযেন,

অজ্ঝেসিতো ভিক্খুগণস্স মজ্ঝে.

তস্মা অনুত্তানপদানমত্থং,

সেট্ঠায অঙ্গুত্তরৰণ্ণনায;

সন্দস্সযিস্সং সকলং সুবোদ্ধুং,

নিস্সায পুব্বাচরিযপ্পভাৰং.

গন্থারম্ভকথাৰণ্ণনা

. সংৰণ্ণনারম্ভে রতনত্তযং নমস্সিতুকামো তস্স ৰিসিট্ঠগুণযোগসন্দস্সনত্থং ‘‘করুণাসীতলহদয’’ন্তিআদিমাহ. ৰিসিট্ঠগুণযোগেন হি ৰন্দনারহভাৰো, ৰন্দনারহে চ কতা ৰন্দনা যথাধিপ্পেতমত্থং সাধেতি. এত্থ চ সংৰণ্ণনারম্ভে রতনত্তযপ্পণামকরণপ্পযোজনং তত্থ তত্থ বহুধা পপঞ্চেন্তি আচরিযা, মযং পন ইধাধিপ্পেতমেৰ পযোজনং দস্সযিস্সাম, তস্মা সংৰণ্ণনারম্ভে রতনত্তযপ্পণামকরণং যথাপটিঞ্ঞাতসংৰণ্ণনায অনন্তরাযেন পরিসমাপনত্থন্তি ৰেদিতব্বং. ইদমেৰ হি পযোজনং আচরিযেন ইধাধিপ্পেতং. তথা হি ৰক্খতি –

‘‘ইতি মে পসন্নমতিনো, রতনত্তযৰন্দনামযং পুঞ্ঞং;

যং সুৰিহতন্তরাযো, হুত্ৰা তস্সানুভাৰেনা’’তি.

রতনত্তযপ্পণামকরণেন চেত্থ যথাপটিঞ্ঞাতসংৰণ্ণনায অনন্তরাযেন পরিসমাপনং রতনত্তযপূজায পঞ্ঞাপাটৰতো, তায পঞ্ঞাপাটৰঞ্চ রাগাদিমলৰিধমনতো. ৰুত্তঞ্হেতং –

‘‘যস্মিং, মহানাম, সমযে অরিযসাৰকো তথাগতং অনুস্সরতি, নেৰস্স তস্মিং সমযে রাগপরিযুট্ঠিতং চিত্তং হোতি, ন দোসপরিযুট্ঠিতং চিত্তং হোতি, ন মোহপরিযুট্ঠিতং চিত্তং হোতি, উজুগতমেৰস্স তস্মিং সমযে চিত্তং হোতী’’তিআদি (অ. নি. ৬.১০; ১১.১১).

তস্মা রতনত্তযপূজনেন ৰিক্খালিতমলায পঞ্ঞায পাটৰসিদ্ধি.

অথ ৰা রতনত্তযপূজনস্স পঞ্ঞাপদট্ঠানসমাধিহেতুত্তা পঞ্ঞাপাটৰং. ৰুত্তঞ্হি তস্স সমাধিহেতুত্তং –

‘‘উজুগতচিত্তো খো পন, মহানাম, অরিযসাৰকো লভতি অত্থৰেদং, লভতি ধম্মৰেদং, লভতি ধম্মূপসংহিতং পামোজ্জং, পমুদিতস্স পীতি জাযতি, পীতিমনস্স কাযো পস্সম্ভতি, পস্সদ্ধকাযো সুখং ৰেদিযতি, সুখিনো চিত্তং সমাধিযতী’’তি (অ. নি. ৬.১০; ১১.১১).

সমাধিস্স চ পঞ্ঞায পদট্ঠানভাৰো ৰুত্তোযেৰ – ‘‘সমাহিতো যথাভূতং পজানাতী’’তি (সং. নি. ৩.৫; ৪.৯৯; ৫.১০৭১). ততো এৰং পটুভূতায পঞ্ঞায পটিঞ্ঞামহত্তকতং খেদমভিভুয্য অনন্তরাযেন সংৰণ্ণনং সমাপযিস্সতি.

অথ ৰা রতনত্তযপূজায আযুৰণ্ণসুখবলৰড্ঢনতো অনন্তরাযেন পরিসমাপনং ৰেদিতব্বং. রতনত্তযপ্পণামেন হি আযুৰণ্ণসুখবলানি ৰড্ঢন্তি. ৰুত্তঞ্হেতং –

‘‘অভিৰাদনসীলিস্স, নিচ্চং ৰুড্ঢাপচাযিনো;

চত্তারো ধম্মা ৰড্ঢন্তি, আযু ৰণ্ণো সুখং বল’’ন্তি. (ধ. প. ১০৯) –

ততো আযুৰণ্ণসুখবলৰুদ্ধিযা হোতেৰ কারিযনিট্ঠানং.

অথ ৰা রতনত্তযগারৰস্স পটিভানাপরিহানাৰহত্তা. অপরিহানাৰহঞ্হি তীসুপি রতনেসু গারৰং. ৰুত্তঞ্হেতং –

‘‘সত্তিমে, ভিক্খৰে, অপরিহানীযা ধম্মা. কতমে সত্ত? সত্থুগারৰতা, ধম্মগারৰতা, সঙ্ঘগারৰতা, সিক্খাগারৰতা, সমাধিগারৰতা, সোৰচস্সতা, কল্যাণমিত্ততা’’তি (অ. নি. ৭.৩৪).

হোতেৰ চ ততো পটিভানাপরিহানেন যথাপটিঞ্ঞাতপরিসমাপনং.

অথ ৰা পসাদৰত্থূসু পূজায পুঞ্ঞাতিসযভাৰতো. ৰুত্তঞ্হি তস্সা পুঞ্ঞাতিসযত্তং –

‘‘পূজারহে পূজযতো, বুদ্ধে যদি ৰ সাৰকে;

পপঞ্চসমতিক্কন্তে, তিণ্ণসোকপরিদ্দৰে.

তে তাদিসে পূজযতো, নিব্বুতে অকুতোভযে;

ন সক্কা পুঞ্ঞং সঙ্খাতুং, ইমেত্তমপি কেনচী’’তি. (ধ. প. ১৯৫-১৯৬; অপ. থের ১.১০.১-২);

পুঞ্ঞাতিসযো চ যথাধিপ্পেতপরিসমাপনূপাযো. যথাহ –

‘‘এস দেৰমনুস্সানং, সব্বকামদদো নিধি;

যং যদেৰাভিপত্থেন্তি, সব্বমেতেন লব্ভতী’’তি. (খু. পা. ৮.১০);

উপাযেসু চ পটিপন্নস্স হোতেৰ কারিযনিট্ঠানং. রতনত্তযপূজা হি নিরতিসযপুঞ্ঞক্খেত্তসম্বুদ্ধিযা অপরিমেয্যপ্পভাৰো পুঞ্ঞাতিসযোতি বহুৰিধন্তরাযেপি লোকসন্নিৰাসে অন্তরাযনিবন্ধনসকলসংকিলেসৰিদ্ধংসনায পহোতি, ভযাদিউপদ্দৰঞ্চ নিৰারেতি. তস্মা ৰুত্তং – ‘‘সংৰণ্ণনারম্ভে রতনত্তযপ্পণামকরণং যথাপটিঞ্ঞাতসংৰণ্ণনায অনন্তরাযেন পরিসমাপনত্থ’’ন্তি.

এৰঞ্চ সপ্পযোজনং রতনত্তযৰন্দনং কত্তুকামো পঠমং তাৰ ভগৰতো ৰন্দনং কাতুং তম্মূলকত্তা সেসরতনানং ‘‘করুণাসীতলহদযং…পে… গতিৰিমুত্ত’’ন্তি আহ. তত্থ যস্সা দেসনায সংৰণ্ণনং কত্তুকামো, সা ন ৰিনযদেসনা ৰিয করুণাপধানা, নাপি অভিধম্মদেসনা ৰিয পঞ্ঞাপধানা, অথ খো করুণাপঞ্ঞাপধানাতি তদুভযপ্পধানমেৰ তাৰ সম্মাসম্বুদ্ধস্স থোমনং কাতুং ‘‘করুণাসীতলহদযং, পঞ্ঞাপজ্জোতৰিহতমোহতম’’ন্তি ৰুত্তং. তত্থ কিরতীতি করুণা, পরদুক্খং ৰিক্খিপতি অপনেতীতি অত্থো. অথ ৰা কিণাতীতি করুণা, পরদুক্খে সতি কারুণিকং হিংসতি ৰিবাধতীতি অত্থো. পরদুক্খে সতি সাধূনং কম্পনং হদযখেদং করোতীতি ৰা করুণা. অথ ৰা কমিতি সুখং, তং রুন্ধতীতি করুণা. এসা হি পরদুক্খাপনযনকামতালক্খণা অত্তসুখনিরপেক্খতায কারুণিকানং সুখং রুন্ধতি ৰিবন্ধতীতি অত্থো. করুণায সীতলং করুণাসীতলং, করুণাসীতলং হদযং অস্সাতি করুণাসীতলহদযো, তং করুণাসীতলহদযং.

তত্থ কিঞ্চাপি পরেসং হিতোপসংহারসুখাদিঅপরিহানিচ্ছনসভাৰতায, ব্যাপাদারতীনং উজুৰিপচ্চনীকতায চ সত্তসন্তানগতসন্তাপৰিচ্ছেদনাকারপ্পৰত্তিযা মেত্তামুদিতানম্পি চিত্তসীতলভাৰকারণতা উপলব্ভতি, তথাপি দুক্খাপনযনাকারপ্পৰত্তিযা পরূপতাপাসহনরসা অৰিহিংসভূতা করুণা ৰিসেসেন ভগৰতো চিত্তস্স চিত্তপ্পস্সদ্ধি ৰিয সীতিভাৰনিমিত্তন্তি ৰুত্তং – ‘‘করুণাসীতলহদয’’ন্তি. করুণামুখেন ৰা মেত্তামুদিতানম্পি হদযসীতলভাৰকারণতা ৰুত্তাতি দট্ঠব্বং. অথ ৰা অসাধারণঞাণৰিসেসনিবন্ধনভূতা সাতিসযং নিরৰসেসঞ্চ সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং ৰিয সৰিসযব্যাপিতায মহাকরুণাভাৰং উপগতা করুণাৰ ভগৰতো অতিসযেন হদযসীতলভাৰহেতূতি আহ – ‘‘করুণাসীতলহদয’’ন্তি. অথ ৰা সতিপি মেত্তামুদিতানং সাতিসযে হদযসীতিভাৰনিবন্ধনত্তে সকলবুদ্ধগুণৰিসেসকারণতায তাসম্পি কারণন্তি করুণাৰ ভগৰতো ‘‘হদযসীতলভাৰকারণ’’ন্তি ৰুত্তা. করুণানিদানা হি সব্বেপি বুদ্ধগুণা. করুণানুভাৰনিব্বাপিযমানসংসারদুক্খসন্তাপস্স হি ভগৰতো পরদুক্খাপনযনকামতায অনেকানিপি অসঙ্খ্যেয্যানি কপ্পানং অকিলন্তরূপস্সেৰ নিরৰসেসবুদ্ধকরধম্মসম্ভরণনিরতস্স সমধিগতধম্মাধিপতেয্যস্স চ সন্নিহিতেসুপি সত্তসঙ্খারসমুপনীতহদযূপতাপনিমিত্তেসু ন ঈসকম্পি চিত্তসীতিভাৰস্স অঞ্ঞথত্তমহোসীতি. এতস্মিঞ্চ অত্থৰিকপ্পে তীসুপি অৰত্থাসু ভগৰতো করুণা সঙ্গহিতাতি দট্ঠব্বং.

পজানাতীতি পঞ্ঞা, যথাসভাৰং পকারেহি পটিৰিজ্ঝতীতি অত্থো. পঞ্ঞাৰ ঞেয্যাৰরণপ্পহানতো পকারেহি ধম্মসভাৰাৰজোতনট্ঠেন পজ্জোতোতি পঞ্ঞাপজ্জোতো. সৰাসনপ্পহানতো ৰিসেসেন হতং সমুগ্ঘাতিতং ৰিহতং. পঞ্ঞাপজ্জোতেন ৰিহতং পঞ্ঞাপজ্জোতৰিহতং, মুয্হন্তি তেন, সযং ৰা মুয্হতি, মোহনমত্তমেৰ ৰা তন্তি মোহো, অৰিজ্জা. স্ৰেৰ ৰিসযসভাৰপ্পটিচ্ছাদনতো অন্ধকারসরিক্খতায তমো ৰিযাতি মোহতমো, পঞ্ঞাপজ্জোতৰিহতো মোহতমো এতস্সাতি পঞ্ঞাপজ্জোতৰিহতমোহতমো, তং পঞ্ঞাপজ্জোতৰিহতমোহতমং. সব্বেসম্পি হি খীণাসৰানং সতিপি পঞ্ঞাপজ্জোতেন অৰিজ্জন্ধকারস্স ৰিহতভাৰে সদ্ধাধিমুত্তেহি ৰিয দিট্ঠিপ্পত্তানং সাৰকেহি পচ্চেকসম্বুদ্ধেহি চ সৰাসনপ্পহানেন সম্মাসম্বুদ্ধানং কিলেসপ্পহানস্স ৰিসেসো ৰিজ্জতীতি সাতিসযেন অৰিজ্জাপহানেন ভগৰন্তং থোমেন্তো আহ – ‘‘পঞ্ঞাপজ্জোতৰিহতমোহতম’’ন্তি.

অথ ৰা অন্তরেন পরোপদেসং অত্তনো সন্তানে অচ্চন্তং অৰিজ্জন্ধকারৰিগমস্স নিব্বত্তিতত্তা, তত্থ চ সব্বঞ্ঞুতায বলেসু চ ৰসীভাৰস্স সমধিগতত্তা, পরসন্ততিযঞ্চ ধম্মদেসনাতিসযানুভাৰেন সম্মদেৰ তস্স পৰত্তিতত্তা ভগৰাৰ ৰিসেসতো মোহতমৰিগমেন থোমেতব্বোতি আহ – ‘‘পঞ্ঞাপজ্জোতৰিহতমোহতম’’ন্তি. ইমস্মিঞ্চ অত্থৰিকপ্পে ‘‘পঞ্ঞাপজ্জোতো’’তি পদেন ভগৰতো পটিৰেধপঞ্ঞা ৰিয দেসনাপঞ্ঞাপি সামঞ্ঞনিদ্দেসেন, একসেসনযেন ৰা সঙ্গহিতাতি দট্ঠব্বং.

অথ ৰা ভগৰতো ঞাণস্স ঞেয্যপরিযন্তিকত্তা সকলঞেয্যধম্মসভাৰাৰবোধনসমত্থেন অনাৰরণঞাণসঙ্খাতেন পঞ্ঞাপজ্জোতেন সব্বঞেয্যধম্মসভাৰচ্ছাদকস্স মোহন্ধকারস্স ৰিধমিতত্তা অনঞ্ঞসাধারণো ভগৰতো মোহতমৰিনাসোতি কত্ৰা ৰুত্তং – ‘‘পঞ্ঞাপজ্জোতৰিহতমোহতম’’ন্তি. এত্থ চ মোহতমৰিধমনন্তে অধিগতত্তা অনাৰরণঞাণং কারণোপচারেন সসন্তানমোহতমৰিধমনং দট্ঠব্বং. অভিনীহারসম্পত্তিযা সৰাসনপ্পহানমেৰ হি কিলেসানং ঞেয্যাৰরণপ্পহানন্তি, পরসন্তানে পন মোহতমৰিধমনস্স কারণভাৰতো অনাৰরণঞাণং ‘‘মোহতমৰিধমন’’ন্তি ৰুচ্চতীতি.

কিং পন কারণং অৰিজ্জাসমুগ্ঘাতোযেৰেকো পহানসম্পত্তিৰসেন ভগৰতো থোমনানিমিত্তং গয্হতি, ন পন সাতিসযনিরৰসেসকিলেসপ্পহানন্তি? তপ্পহানৰচনেনেৰ তদেকট্ঠতায সকলসংকিলেসগণসমুগ্ঘাতস্স ৰুত্তত্তা. ন হি সো তাদিসো কিলেসো অত্থি, যো নিরৰসেসঅৰিজ্জাপহানেন ন পহীযতীতি.

অথ ৰা ৰিজ্জা ৰিয সকলকুসলধম্মসমুপ্পত্তিযা, নিরৰসেসাকুসলধম্মনিব্বত্তিযা সংসারপ্পৰত্তিযা চ অৰিজ্জা পধানকারণন্তি তব্বিঘাতৰচনেন সকলসংকিলেসগণসমুগ্ঘাতো ৰুত্তো এৰ হোতীতি ৰুত্তং – ‘‘পঞ্ঞাপজ্জোতৰিহতমোহতম’’ন্তি.

নরা চ অমরা চ নরামরা, সহ নরামরেহীতি সনরামরো, সনরামরো চ সো লোকো চাতি সনরামরলোকো, তস্স গরূতি সনরামরলোকগরু, তং সনরামরলোকগরুং. এতেন দেৰমনুস্সানং ৰিয তদৰসিট্ঠসত্তানম্পি যথারহং গুণৰিসেসাৰহতায ভগৰতো উপকারতং দস্সেতি. ন চেত্থ পধানপ্পধানভাৰো চোদেতব্বো. অঞ্ঞো হি সদ্দক্কমো, অঞ্ঞো অত্থক্কমো. ঈদিসেসু হি সমাসপদেসু পধানম্পি অপ্পধানং ৰিয নিদ্দিসীযতি যথা ‘‘সরাজিকায পরিসাযা’’তি (চূল়ৰ. ৩৩৬). কামঞ্চেত্থ সত্তসঙ্খারভাজনৰসেন তিৰিধো লোকো, গরুভাৰস্স পন অধিপ্পেতত্তা গরুকরণসমত্থস্সেৰ যুজ্জনতো সত্তলোকস্স ৰসেন অত্থো গহেতব্বো. সো হি লোকীযন্তি এত্থ পুঞ্ঞপাপানি তব্বিপাকো চাতি ‘‘লোকো’’তি ৰুচ্চতি. অমরগ্গহণেন চেত্থ উপপত্তিদেৰা অধিপ্পেতা.

অথ ৰা সমূহত্থো লোকসদ্দো সমুদাযৰসেন লোকীযতি পঞ্ঞাপীযতীতি. সহ নরেহীতি সনরা, সনরা চ তে অমরা চাতি সনরামরা, তেসং লোকোতি সনরামরলোকোতি পুরিমনযেনেৰ যোজেতব্বং. অমরসদ্দেন চেত্থ ৰিসুদ্ধিদেৰাপি সঙ্গয্হন্তি. তেপি হি মরণাভাৰতো পরমত্থতো অমরা. নরামরানংযেৰ চ গহণং উক্কট্ঠনিদ্দেসৰসেন যথা ‘‘সত্থা দেৰমনুস্সান’’ন্তি (দী. নি. ১.১৫৭). তথা হি সব্বানত্থপরিহরণপুব্বঙ্গমায নিরৰসেসহিতসুখৰিধানতপ্পরায নিরতিসযায পযোগসম্পত্তিযা সদেৰমনুস্সায পজায অচ্চন্তূপকারিতায অপরিমিতনিরুপমপ্পভাৰগুণৰিসেসসমঙ্গিতায চ সব্বসত্তুত্তমো ভগৰা অপরিমাণাসু লোকধাতূসু অপরিমাণানং সত্তানং উত্তমগারৰট্ঠানং. তেন ৰুত্তং – ‘‘সনরামরলোকগরু’’ন্তি.

সোভনং গতং গমনং এতস্সাতি সুগতো. ভগৰতো হি ৰেনেয্যজনূপসঙ্কমনং একন্তেন তেসং হিতসুখনিপ্ফাদনতো সোভনং, তথা লক্খণানুব্যঞ্জনপ্পটিমণ্ডিতরূপকাযতায দুতৰিলম্বিতখলিতানুকড্ঢননিপ্পীল়নুক্কুটিককুটিলাকুটিলতাদি- দোসরহিতমৰহসিতরাজহংসৰসভৰারণমিগরাজগমনং কাযগমনং ঞাণগমনঞ্চ ৰিপুলনিম্মলকরুণাসতিৰীরিযাদিগুণৰিসেসসহিতমভিনীহারতো যাৰ মহাবোধি অনৰজ্জতায সোভনমেৰাতি. অথ ৰা সযম্ভুঞাণেন সকলম্পি লোকং পরিঞ্ঞাভিসমযৰসেন পরিজানন্তো ঞাণেন সম্মা গতো অৰগতোতি সুগতো, তথা লোকসমুদযং পহানাভিসমযৰসেন পজহন্তো অনুপ্পত্তিধম্মতং আপাদেন্তো সম্মা গতো অতীতোতি সুগতো, লোকনিরোধং নিব্বানং সচ্ছিকিরিযাভিসমযৰসেন সম্মা গতো অধিগতোতি সুগতো, লোকনিরোধগামিনিপটিপদং ভাৰনাভিসমযৰসেন সম্মা গতো পটিপন্নোতি সুগতো. ‘‘সোতাপত্তিমগ্গেন যে কিলেসা পহীনা, তে কিলেসে ন পুনেতি ন পচ্চেতি ন পচ্চাগচ্ছতীতি সুগতো’’তিআদিনা (চূল়নি. মেত্তগূমাণৰপুচ্ছানিদ্দেসো ২৭) নযেন অযমত্থো ৰিভাৰেতব্বো. অথ ৰা সুন্দরং ঠানং সম্মাসম্বোধিং, নিব্বানমেৰ ৰা গতো অধিগতোতি সুগতো, যস্মা ৰা ভূতং তচ্ছং অত্থসংহিতং ৰেনেয্যানং যথারহং কালযুত্তমেৰ চ ধম্মং ভাসতি, তস্মা সম্মা গদতীতি সুগতো, দ-কারস্স ত-কারং কত্ৰা. ইতি সোভনগমনতাদীহি সুগতো, তং সুগতং.

পুঞ্ঞপাপকম্মেহি উপপজ্জনৰসেন গন্তব্বতো গতিযো, উপপত্তিভৰৰিসেসা. তা পন নিরযাদিৰসেন পঞ্চৰিধা. তাহি সকলস্সপি ভৰগামিকম্মস্স অরিযমগ্গাধিগমেন অৰিপাকারহভাৰকরণেন নিৰত্তিতত্তা ভগৰা পঞ্চহিপি গতীহি সুট্ঠু মুত্তো ৰিসংযুত্তোতি আহ – ‘‘গতিৰিমুত্ত’’ন্তি. এতেন ভগৰতো কত্থচিপি গতিযা অপরিযাপন্নতং দস্সেতি, যতো ভগৰা ‘‘দেৰাতিদেৰো’’তি ৰুচ্চতি. তেনেৰাহ –

‘‘যেন দেৰূপপত্যস্স, গন্ধব্বো ৰা ৰিহঙ্গমো;

যক্খত্তং যেন গচ্ছেয্যং, মনুস্সত্তঞ্চ অব্বজে;

তে ময্হং আসৰা খীণা, ৰিদ্ধস্তা ৰিনল়ীকতা’’তি. (অ. নি. ৪.৩৬);

তংতংগতিসংৰত্তনিকানঞ্হি কম্মকিলেসানং অগ্গমগ্গেন বোধিমূলেযেৰ সুপ্পহীনত্তা নত্থি ভগৰতো গতিপরিযাপন্নতাতি অচ্চন্তমেৰ ভগৰা সব্বভৰযোনিগতিৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিসত্তাৰাসসত্তনিকাযেহি সুপরিমুত্তো, তং গতিৰিমুত্তং. ৰন্দেতি নমামি, থোমেমীতি ৰা অত্থো.

অথ ৰা গতিৰিমুত্তন্তি অনুপাদিসেসনিব্বানধাতুপ্পত্তিযা ভগৰন্তং থোমেতি. এত্থ হি দ্ৰীহি আকারেহি ভগৰতো থোমনা ৰেদিতব্বা অত্তহিতসম্পত্তিতো পরহিতপ্পটিপত্তিতো চ. তেসু অত্তহিতসম্পত্তি অনাৰরণঞাণাধিগমতো সৰাসনানং সব্বেসং কিলেসানং অচ্চন্তপ্পহানতো অনুপাদিসেসনিব্বানপ্পত্তিতো চ ৰেদিতব্বা, পরহিতপ্পটিপত্তি লাভসক্কারাদিনিরপেক্খচিত্তস্স সব্বদুক্খনিয্যানিকধম্মদেসনতো ৰিরুদ্ধেসুপি নিচ্চং হিতজ্ঝাসযতো ঞাণপরিপাককালাগমনতো চ. সা পনেত্থ আসযতো পযোগতো চ দুৰিধা, পরহিতপ্পটিপত্তি তিৰিধা চ, অত্তহিতসম্পত্তি পকাসিতা হোতি. কথং? ‘‘করুণাসীতলহদয’’ন্তি এতেন আসযতো পরহিতপ্পটিপত্তি, সম্মাগদনত্থেন সুগতসদ্দেন পযোগতো পরহিতপ্পটিপত্তি, ‘‘পঞ্ঞাপজ্জোতৰিহতমোহতমং গতিৰিমুত্ত’’ন্তি এতেহি চতুসচ্চসম্পটিৰেধনত্থেন চ সুগতসদ্দেন তিৰিধাপি অত্তহিতসম্পত্তি, অৰসিট্ঠেন ‘‘পঞ্ঞাপজ্জোতৰিহতমোহতম’’ন্তি এতেন চাপি অত্তহিতসম্পত্তি পরহিতপ্পটিপত্তি পকাসিতা হোতীতি.

অথ ৰা তীহি আকারেহি ভগৰতো থোমনা ৰেদিতব্বা হেতুতো, ফলতো, উপকারতো চ. তত্থ হেতু মহাকরুণা, সা পঠমপদেন দস্সিতা. ফলং চতুব্বিধং ঞাণসম্পদা, পহানসম্পদা, আনুভাৰসম্পদা, রূপকাযসম্পদা চাতি. তাসু ঞাণপ্পহানসম্পদা দুতিযপদেন সচ্চপ্পটিৰেধনত্থেন চ সুগতসদ্দেন পকাসিতা হোন্তি, আনুভাৰসম্পদা ততিযপদেন, রূপকাযসম্পদা যথাৰুত্তকাযগমনসোভনত্থেন সুগতসদ্দেন লক্খণানুব্যঞ্জনপারিপূরিযা ৰিনা তদভাৰতো. উপকারো অনন্তরং অবাহিরং করিত্ৰা তিৰিধযানমুখেন ৰিমুত্তিধম্মদেসনা. সো সম্মাগদনত্থেন সুগতসদ্দেন পকাসিতো হোতীতি ৰেদিতব্বং.

তত্থ ‘‘করুণাসীতলহদয’’ন্তি এতেন সম্মাসম্বোধিযা মূলং দস্সেতি. মহাকরুণাসঞ্চোদিতমানসো হি ভগৰা সংসারপঙ্কতো সত্তানং সমুদ্ধরণত্থং কতাভিনীহারো অনুপুব্বেন পারমিযো পূরেত্ৰা অনুত্তরং সম্মাসম্বোধিং অধিগতোতি করুণা সম্মাসম্বোধিযা মূলং. ‘‘পঞ্ঞাপজ্জোতৰিহতমোহতম’’ন্তি এতেন সম্মাসম্বোধিং দস্সেতি. অনাৰরণঞাণপদট্ঠানঞ্হি মগ্গঞাণং, মগ্গঞাণপদট্ঠানঞ্চ অনাৰরণঞাণং ‘‘সম্মাসম্বোধী’’তি ৰুচ্চতীতি. সম্মাগমনত্থেন সুগতসদ্দেন সম্মাসম্বোধিযা পটিপত্তিং দস্সেতি লীনুদ্ধচ্চপতিট্ঠানাযূহনকামসুখল্লিকত্তকিলমথানুযোগসস্সতুচ্ছেদাভিনিৰেসাদিঅন্তদ্ৰযরহিতায করুণাপঞ্ঞাপরিগ্গহিতায মজ্ঝিমায পটিপত্তিযা পকাসনতো সুগতসদ্দস্স. ইতরেহি সম্মাসম্বোধিযা পধানপ্পধানভেদং পযোজনং দস্সেতি. সংসারমহোঘতো সত্তসন্তারণঞ্হেত্থ পধানং পযোজনং, তদঞ্ঞমপ্পধানং. তেসু পধানেন পরহিতপ্পটিপত্তিং দস্সেতি, ইতরেন অত্তহিতসম্পত্তিং. তদুভযেন অত্তহিতায পটিপন্নাদীসু চতূসু পুগ্গলেসু ভগৰতো চতুত্থপুগ্গলভাৰং দস্সেতি. তেন চ অনুত্তরদক্খিণেয্যভাৰং উত্তমৰন্দনেয্যভাৰং অত্তনো চ ৰন্দনকিরিযায খেত্তঙ্গতভাৰং দস্সেতি.

এত্থ চ করুণাগহণেন লোকিযেসু মহগ্গতভাৰপ্পত্তাসাধারণগুণদীপনতো ভগৰতো সব্বলোকিযগুণসম্পত্তি দস্সিতা হোতি, পঞ্ঞাগহণেন সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণপদট্ঠানমগ্গঞাণদীপনতো সব্বলোকুত্তরগুণসম্পত্তি. তদুভযগ্গহণসিদ্ধো হি অত্থো ‘‘সনরামরলোকগরু’’ন্তিআদিনা পপঞ্চীযতীতি. করুণাগহণেন চ উপগমনং নিরুপক্কিলেসং দস্সেতি, পঞ্ঞাগহণেন অপগমনং. তথা করুণাগহণেন লোকসমঞ্ঞানুরূপং ভগৰতো পৰত্তিং দস্সেতি লোকৰোহারৰিসযত্তা করুণায, পঞ্ঞাগহণেন সমঞ্ঞায অনতিধাৰনং. সভাৰানৰবোধেন হি ধম্মানং সমঞ্ঞং অতিধাৰিত্ৰা সত্তাদিপরামসনং হোতীতি. তথা করুণাগহণেন মহাকরুণাসমাপত্তিৰিহারং দস্সেতি, পঞ্ঞাগহণেন তীসু কালেসু অপ্পটিহতঞাণং চতুসচ্চঞাণং, চতুপটিসম্ভিদাঞাণং, চতুৰেসারজ্জঞাণং. করুণাগহণেন মহাকরুণাসমাপত্তিঞাণস্স গহিতত্তা সেসাসাধারণঞাণানি, ছ অভিঞ্ঞা, অট্ঠসু পরিসাসু অকম্পনঞাণানি, দস বলানি, চুদ্দস বুদ্ধঞাণানি, সোল়স ঞাণচরিযা, অট্ঠারস বুদ্ধধম্মা, চতুচত্তালীস ঞাণৰত্থূনি, সত্তসত্ততি ঞাণৰত্থূনীতি এৰমাদীনং অনেকেসং পঞ্ঞাপভেদানং ৰসেন ঞাণচারং দস্সেতি. তথা করুণাগহণেন চরণসম্পত্তিং, পঞ্ঞাগহণেন ৰিজ্জাসম্পত্তিং. করুণাগহণেন অত্তাধিপতিতা, পঞ্ঞাগহণেন ধম্মাধিপতিতা. করুণাগহণেন লোকনাথভাৰো, পঞ্ঞাগহণেন অত্তনাথভাৰো. তথা করুণাগহণেন পুব্বকারিভাৰো, পঞ্ঞাগহণেন কতঞ্ঞুতা. তথা করুণাগহণেন অপরন্তপতা, পঞ্ঞাগহণেন অনত্তন্তপতা. করুণাগহণেন ৰা বুদ্ধকরধম্মসিদ্ধি, পঞ্ঞাগহণেন বুদ্ধভাৰসিদ্ধি. তথা করুণাগহণেন পরেসং তারণং, পঞ্ঞাগহণেন সযংতরণং. তথা করুণাগহণেন সব্বসত্তেসু অনুগ্গহচিত্ততা, পঞ্ঞাগহণেন সব্বধম্মেসু ৰিরত্তচিত্ততা দস্সিতা হোতি.

সব্বেসঞ্চ বুদ্ধগুণানং করুণা আদি তন্নিদানভাৰতো, পঞ্ঞা পরিযোসানং ততো উত্তরিকরণীযাভাৰতো. ইতি আদিপরিযোসানদস্সনেন সব্বে বুদ্ধগুণা দস্সিতা হোন্তি. তথা করুণাগহণেন সীলক্খন্ধপুব্বঙ্গমো সমাধিক্খন্ধো দস্সিতো হোতি. করুণানিদানঞ্হি সীলং ততো পাণাতিপাতাদিৰিরতিপ্পৰত্তিতো, সা চ ঝানত্তযসম্পযোগিনীতি. পঞ্ঞাৰচনেন পঞ্ঞাক্খন্ধো. সীলঞ্চ সব্বেসং বুদ্ধগুণানং আদি, সমাধি মজ্ঝে, পঞ্ঞা পরিযোসানন্তি এৰম্পি আদিমজ্ঝপরিযোসানকল্যাণা সব্বে বুদ্ধগুণা দস্সিতা হোন্তি নযতো দস্সিতত্তা. এসো এৰ হি নিরৰসেসতো বুদ্ধগুণানং দস্সনুপাযো, যদিদং নযগ্গহণং, অঞ্ঞথা কো নাম সমত্থো ভগৰতো গুণে অনুপদং নিরৰসেসতো দস্সেতুং? তেনেৰাহ –

‘‘বুদ্ধোপি বুদ্ধস্স ভণেয্য ৰণ্ণং,

কপ্পম্পি চে অঞ্ঞমভাসমানো;

খীযেথ কপ্পো চিরদীঘমন্তরে,

ৰণ্ণো ন খীযেথ তথাগতস্সা’’তি. (দী. নি. অট্ঠ. ১.৩০৪; ৩.১৪১; ম. নি. অট্ঠ. ২.৪২৫; উদা. অট্ঠ. ৫৩; বু. ৰং. অট্ঠ. ৪.৪; অপ. অট্ঠ. ২.৭.পরপ্পসাদকত্থেরঅপদানৰণ্ণনা);

তেনেৰ চ আযস্মতা সারিপুত্তত্থেরেনপি বুদ্ধগুণপরিচ্ছেদনং পতি অনুযুত্তেন ‘‘নো হেতং, ভন্তে’’তি পটিক্খিপিত্ৰা ‘‘অপিচ মে, ভন্তে, ধম্মন্ৰযো ৰিদিতো’’তি ৰুত্তং.

. এৰং সঙ্খেপেন সকলসব্বঞ্ঞুগুণেহি ভগৰন্তং অভিত্থৰিত্ৰা ইদানি সদ্ধম্মং থোমেতুং ‘‘বুদ্ধোপী’’তিআদিমাহ. তত্থ বুদ্ধোতি কত্তুনিদ্দেসো. বুদ্ধভাৰন্তি কম্মনিদ্দেসো. ভাৰেত্ৰা সচ্ছিকত্ৰাতি চ পুব্বকালকিরিযানিদ্দেসো. ন্তি অনিযমতো কম্মনিদ্দেসো. উপগতোতি অপরকালকিরিযানিদ্দেসো. ৰন্দেতি কিরিযানিদ্দেসো. ন্তি নিযমনং. ধম্মন্তি ৰন্দনকিরিযায কম্মনিদ্দেসো. গতমলং অনুত্তরন্তি চ তব্বিসেসনং.

তত্থ বুদ্ধসদ্দস্স তাৰ ‘‘বুজ্ঝিতা সচ্চানীতি বুদ্ধো, বোধেতা পজাযাতি বুদ্ধো’’তিআদিনা (মহানি. ১৯২; চূল়নি. পারাযনত্থুতিগাথানিদ্দেসো ৯৭; পটি. ম. ১.১৬২) নিদ্দেসনযেন অত্থো ৰেদিতব্বো. অথ ৰা সৰাসনায অঞ্ঞাণনিদ্দায অচ্চন্তৰিগমতো, বুদ্ধিযা ৰা ৰিকসিতভাৰতো বুদ্ধৰাতি বুদ্ধো জাগরণৰিকসনত্থৰসেন. অথ ৰা কস্সচিপি ঞেয্যধম্মস্স অনৰবুদ্ধস্স অভাৰেন ঞেয্যৰিসেসস্স কম্মভাৰেন অগ্গহণতো কম্মৰচনিচ্ছায অভাৰেন অৰগমনত্থৰসেনেৰ কত্তুনিদ্দেসো লব্ভতীতি বুদ্ধৰাতি বুদ্ধো যথা ‘‘দিক্খিতো ন দদাতী’’তি. অত্থতো পন পারমিতাপরিভাৰিতো সযম্ভুঞাণেন সহ ৰাসনায ৰিহতৰিদ্ধংসিতনিরৰসেসকিলেসো মহাকরুণাসব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণাদিঅপরিমেয্যগুণগণাধারো খন্ধসন্তানো বুদ্ধো. যথাহ –

‘‘বুদ্ধোতি যো সো ভগৰা সযম্ভূ অনাচরিযকো পুব্বে অননুস্সুতেসু ধম্মেসু সামং সচ্চানি অভিসম্বুজ্ঝি, তত্থ চ সব্বঞ্ঞুতং পত্তো বলেসু চ ৰসীভাৰ’’ন্তি (মহানি. ১৯২; চূল়নি. পারাযনত্থুতিগাথানিদ্দেসো ৯৭; পটি. ম. ১.১৬১).

অপি-সদ্দো সম্ভাৰনে. তেন ‘‘এৰং গুণৰিসেসযুত্তো সোপি নাম ভগৰা’’তি ৰক্খমানগুণধম্মে সম্ভাৰনং দীপেতি. বুদ্ধভাৰন্তি সম্মাসম্বোধিং. ভাৰেত্ৰাতি উপ্পাদেত্ৰা ৰড্ঢেত্ৰা চ. সচ্ছিকত্ৰাতি পচ্চক্খং কত্ৰা. উপগতোতি পত্তো, অধিগতোতি অত্থো. এতস্স বুদ্ধভাৰন্তি এতেন সম্বন্ধো. গতমলন্তি ৰিগতমলং, নিদ্দোসন্তি অত্থো. ৰন্দেতি পণমামি, থোমেমি ৰা. অনুত্তরন্তি উত্তররহিতং, লোকুত্তরন্তি অত্থো. ধম্মন্তি যথানুসিট্ঠং পটিপজ্জমানে অপাযতো চ সংসারতো চ অপতমানে কত্ৰা ধারেতীতি ধম্মো. অযঞ্হেত্থ সঙ্খেপত্থো – এৰং ৰিৰিধগুণগণসমন্নাগতো বুদ্ধোপি ভগৰা যং অরিযমগ্গসঙ্খাতং ধম্মং ভাৰেত্ৰা, ফলনিব্বানং পন সচ্ছিকত্ৰা অনুত্তরং সম্মাসম্বোধিং অধিগতো, তমেৰং বুদ্ধানম্পি বুদ্ধভাৰহেতুভূতং সব্বদোসমলরহিতং অত্তনো উত্তরিতরাভাৰেন অনুত্তরং পটিৰেধসদ্ধম্মং নমামীতি. পরিযত্তিসদ্ধম্মস্সপি তপ্পকাসনত্তা ইধ সঙ্গহো দট্ঠব্বো.

অথ ৰা ‘‘অভিধম্মনযসমুদ্দং অধিগঞ্ছি, তীণি পিটকানি সম্মসী’’তি চ অট্ঠকথাযং ৰুত্তত্তা পরিযত্তিধম্মস্সপি সচ্ছিকিরিযাসম্মসনপরিযাযো লব্ভতীতি সোপি ইধ ৰুত্তো এৰাতি দট্ঠব্বং. তথা ‘‘যং ধম্মং ভাৰেত্ৰা সচ্ছিকত্ৰা’’তি চ ৰুত্তত্তা বুদ্ধকরধম্মভূতাহি পারমিতাহি সহ পুব্বভাগে অধিসীলসিক্খাদযোপি ইধ ধম্মসদ্দেন সঙ্গহিতাতি ৰেদিতব্বা. তাপি হি ৰিগতপ্পটিপক্খতায গতমলা, অনঞ্ঞসাধারণতায অনুত্তরা চাতি. তথা হি সত্তানং সকলৰট্টদুক্খনিস্সরণায কতমহাভিনীহারো মহাকরুণাধিৰাসনপেসলজ্ঝাসযো পঞ্ঞাৰিসেসপরিযোদাতনিম্মলানং দানদমসঞ্ঞমাদীনং উত্তমধম্মানং সতসহস্সাধিকানি কপ্পানং চত্তারি অসঙ্খ্যেয্যানি সক্কচ্চং নিরন্তরং নিরৰসেসানং ভাৰনাপচ্চক্খকরণেহি কম্মাদীসু অধিগতৰসীভাৰো অচ্ছরিযাচিন্তেয্যমহানুভাৰো অধিসীলঅধিচিত্তানং পরমুক্কংসপারমিপ্পত্তো ভগৰা পচ্চযাকারে চতুৰীসতিকোটিসতসহস্সমুখেন মহাৰজিরঞাণং পেসেত্ৰা অনুত্তরং সম্মাসম্বোধিং অভিসম্বুদ্ধোতি.

এত্থ চ ‘‘ভাৰেত্ৰা’’তি এতেন ৰিজ্জাসম্পদায ধম্মং থোমেতি, ‘‘সচ্ছিকত্ৰা’’তি এতেন ৰিমুত্তিসম্পদায. তথা পঠমেন ঝানসম্পদায, দুতিযেন ৰিমোক্খসম্পদায. পঠমেন ৰা সমাধিসম্পদায, দুতিযেন সমাপত্তিসম্পদায. অথ ৰা পঠমেন খযঞাণভাৰেন, দুতিযেন অনুপ্পাদঞাণভাৰেন. পঠমেন ৰা ৰিজ্জূপমতায, দুতিযেন ৰজিরূপমতায. পুরিমেন ৰা ৰিরাগসম্পত্তিযা, দুতিযেন নিরোধসম্পত্তিযা. তথা পঠমেন নিয্যানভাৰেন, দুতিযেন নিস্সরণভাৰেন. পঠমেন ৰা হেতুভাৰেন, দুতিযেন অসঙ্খতভাৰেন. পঠমেন ৰা দস্সনভাৰেন, দুতিযেন ৰিৰেকভাৰেন. পঠমেন ৰা অধিপতিভাৰেন, দুতিযেন অমতভাৰেন ধম্মং থোমেতি. অথ ৰা ‘‘যং ধম্মং ভাৰেত্ৰা বুদ্ধভাৰং উপগতো’’তি এতেন স্ৰাক্খাততায ধম্মং থোমেতি, ‘‘সচ্ছিকত্ৰা’’তি এতেন সন্দিট্ঠিকতায. তথা পুরিমেন অকালিকতায, পচ্ছিমেন এহিপস্সিকতায. পুরিমেন ৰা ওপনেয্যিকতায, পচ্ছিমেন পচ্চত্তং ৰেদিতব্বতায ধম্মং থোমেতি. ‘‘গতমল’’ন্তি ইমিনা সংকিলেসাভাৰদীপনেন ধম্মস্স পরিসুদ্ধতং দস্সেতি, ‘‘অনুত্তর’’ন্তি এতেন অঞ্ঞস্স ৰিসিট্ঠস্স অভাৰদীপনেন ৰিপুলপরিপুণ্ণতং. পঠমেন ৰা পহানসম্পদং ধম্মস্স দস্সেতি, দুতিযেন পভৰসম্পদং. ভাৰেতব্বতায ৰা ধম্মস্স গতমলভাৰো যোজেতব্বো. ভাৰনাগুণেন হি সো দোসানং সমুগ্ঘাতকো হোতীতি. সচ্ছিকাতব্বভাৰেন অনুত্তরভাৰো যোজেতব্বো. সচ্ছিকিরিযানিব্বত্তিতো হি তদুত্তরিকরণীযাভাৰতো অনঞ্ঞসাধারণতায অনুত্তরোতি. তথা ‘‘ভাৰেত্ৰা’’তি এতেন সহ পুব্বভাগসীলাদীহি সেক্খা সীলসমাধিপঞ্ঞাক্খন্ধা দস্সিতা হোন্তি. ‘‘সচ্ছিকত্ৰা’’তি এতেন সহ অসঙ্খতায ধাতুযা অসেক্খা সীলসমাধিপঞ্ঞাক্খন্ধা দস্সিতা হোন্তীতি.

. এৰং সঙ্খেপেনেৰ সব্বধম্মগুণেহি সদ্ধম্মং অভিত্থৰিত্ৰা ইদানি অরিযসঙ্ঘং থোমেতুং ‘‘সুগতস্সা’’তিআদিমাহ. তত্থ সুগতস্সাতি সম্বন্ধনিদ্দেসো. ‘‘তস্স পুত্তান’’ন্তি এতেন সম্বন্ধো. ওরসানন্তি পুত্তৰিসেসনং. মারসেনমথনানন্তি ওরসপুত্তভাৰে কারণনিদ্দেসো তেন কিলেসপ্পহানমেৰ ভগৰতো ওরসপুত্তভাৰে কারণং অনুজানাতীতি দস্সেতি. অট্ঠন্নন্তি গণনপরিচ্ছেদনিদ্দেসো. তেন চ সতিপি তেসং সত্তৰিসেসভাৰেন অনেকসতসহস্সভাৰে ইমং গণনপরিচ্ছেদং নাতিৰত্তন্তীতি দস্সেতি মগ্গট্ঠফলট্ঠভাৰানতিৰত্তনতো. সমূহন্তি সমুদাযনিদ্দেসো. অরিযসঙ্ঘন্তি গুণৰিসিট্ঠসংহতভাৰনিদ্দেসো. তেন অসতিপি অরিযপুগ্গলানং কাযসামগ্গিযং অরিযসঙ্ঘভাৰং দস্সেতি দিট্ঠিসীলসামঞ্ঞেন সংহতভাৰতো.

তত্থ উরসি ভৰা জাতা সংবদ্ধা চ ওরসা. যথা হি সত্তানং ওরসপুত্তা অত্তজতায পিতু সন্তকস্স দাযজ্জস্স ৰিসেসেন ভাগিনো হোন্তি, এৰমেতেপি অরিযপুগ্গলা সম্মাসম্বুদ্ধস্স সৰনন্তে অরিযায জাতিযা জাততায ভগৰতো সন্তকস্স ৰিমুত্তিসুখস্স অরিযধম্মরতনস্স একন্তেন ভাগিনোতি ওরসা ৰিয ওরসা. অথ ৰা ভগৰতো ধম্মদেসনানুভাৰেন অরিযভূমিং ওক্কমমানা ওক্কন্তা চ অরিযসাৰকা ভগৰতো উরে ৰাযামজনিতাভিজাতিতায নিপ্পরিযাযেন ওরসপুত্তাতি ৰত্তব্বতং অরহন্তি. সাৰকেহি পৰত্তিযমানাপি হি ধম্মদেসনা ‘‘ভগৰতো ধম্মদেসনা’’ইচ্চেৰ ৰুচ্চতি তংমূলকত্তা লক্খণাদিৰিসেসাভাৰতো চ.

যদিপি অরিযসাৰকানং অরিযমগ্গাধিগমসমযে ভগৰতো ৰিয তদন্তরাযকরণত্থং দেৰপুত্তমারো, মারৰাহিনী ৰা ন একন্তেন অপসাদেতি, তেহি পন অপসাদেতব্বতায কারণে ৰিমথিতে তেপি ৰিমথিতা এৰ নাম হোন্তীতি আহ – ‘‘মারসেনমথনান’’ন্তি. ইমস্মিং পনত্থে ‘‘মারমারসেনমথনান’’ন্তি ৰত্তব্বে ‘‘মারসেনমথনান’’ন্তি একদেসসরূপেকসেসো কতোতি দট্ঠব্বং. অথ ৰা খন্ধাভিসঙ্খারমারানং ৰিয দেৰপুত্তমারস্সপি গুণমারণে সহাযভাৰূপগমনতো কিলেসবলকাযো ‘‘সেনা’’তি ৰুচ্চতি. যথাহ – ‘‘কামা তে পঠমা সেনা’’তিআদি (সু. নি. ৪৩৮; মহানি. ২৮, ৬৮, ১৪৯). সা চ তেহি দিযড্ঢসহস্সভেদা, অনন্তভেদা ৰা কিলেসৰাহিনী সতিধম্মৰিচযৰীরিযসমথাদিগুণপ্পহরণেহি ওধিসো ৰিমথিতা ৰিহতা ৰিদ্ধস্তা চাতি মারসেনমথনা, অরিযসাৰকা. এতেন তেসং ভগৰতো অনুজাতপুত্ততং দস্সেতি.

আরকত্তা কিলেসেহি, অনযে ন ইরিযনতো, অযে চ ইরিযনতো অরিযা নিরুত্তিনযেন. অথ ৰা সদেৰকেন লোকেন সরণন্তি অরণীযতো উপগন্তব্বতো, উপগতানঞ্চ তদত্থসিদ্ধিতো অরিযা, অরিযানং সঙ্ঘোতি অরিযসঙ্ঘো, অরিযো চ সো সঙ্ঘো চাতি ৰা অরিযসঙ্ঘো, তং অরিযসঙ্ঘং. ভগৰতো অপরভাগে বুদ্ধধম্মরতনানম্পি সমধিগমো সঙ্ঘরতনাধীনোতি অস্স অরিযসঙ্ঘস্স বহূপকারতং দস্সেতুং ইধেৰ ‘‘সিরসা ৰন্দে’’তি ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং.

এত্থ চ ‘‘সুগতস্স ওরসানং পুত্তান’’ন্তি এতেন অরিযসঙ্ঘস্স পভৰসম্পদং দস্সেতি, ‘‘মারসেনমথনান’’ন্তি এতেন পহানসম্পদং সকলসংকিলেসপ্পহানদীপনতো. ‘‘অট্ঠন্নম্পি সমূহ’’ন্তি এতেন ঞাণসম্পদং মগ্গট্ঠফলট্ঠভাৰদীপনতো. ‘‘অরিযসঙ্ঘ’’ন্তি এতেন পভৰসম্পদং দস্সেতি সব্বসঙ্ঘানং অগ্গভাৰদীপনতো. অথ ৰা ‘‘সুগতস্স ওরসানং পুত্তান’’ন্তি অরিযসঙ্ঘস্স ৰিসুদ্ধনিস্সযভাৰদীপনং, ‘‘মারসেনমথনান’’ন্তি সম্মাউজুঞাযসামীচিপ্পটিপন্নভাৰদীপনং, ‘‘অট্ঠন্নম্পি সমূহ’’ন্তি আহুনেয্যাদিভাৰদীপনং, ‘‘অরিযসঙ্ঘ’’ন্তি অনুত্তরপুঞ্ঞক্খেত্তভাৰদীপনং. তথা ‘‘সুগতস্স ওরসানং পুত্তান’’ন্তি এতেন অরিযসঙ্ঘস্স লোকুত্তরসরণগমনসব্ভাৰং দীপেতি. লোকুত্তরসরণগমনেন হি তে ভগৰতো ওরসপুত্তা জাতা. ‘‘মারসেনমথনান’’ন্তি এতেন অভিনীহারসম্পদাসিদ্ধং পুব্বভাগে সম্মাপটিপত্তিং দস্সেতি. কতাভিনীহারা হি সম্মাপটিপন্না মারং মারপরিসং ৰা অভিৰিজিনন্তি. ‘‘অট্ঠন্নম্পি সমূহ’’ন্তি এতেন ৰিদ্ধস্তৰিপক্খে সেক্খাসেক্খধম্মে দস্সেতি পুগ্গলাধিট্ঠানেন মগ্গফলধম্মানং পকাসিতত্তা. ‘‘অরিযসঙ্ঘ’’ন্তি অগ্গদক্খিণেয্যভাৰং দস্সেতি. সরণগমনঞ্চ সাৰকানং সব্বগুণানং আদি, সপুব্বভাগপ্পটিপদা সেক্খা সীলক্খন্ধাদযো মজ্ঝে, অসেক্খা সীলক্খন্ধাদযো পরিযোসানন্তি আদিমজ্ঝপরিযোসানকল্যাণা সঙ্খেপতো সব্বে অরিযসঙ্ঘগুণা পকাসিতা হোন্তি.

. এৰং গাথাত্তযেন সঙ্খেপতো সকলগুণসংকিত্তনমুখেন রতনত্তযস্স পণামং কত্ৰা ইদানি তংনিপচ্চকারং যথাধিপ্পেতে পযোজনে পরিণামেন্তো ‘‘ইতি মে’’তিআদিমাহ. তত্থ রতিজননট্ঠেন রতনং, বুদ্ধধম্মসঙ্ঘা. তেসঞ্হি ‘‘ইতিপি সো ভগৰা’’তিআদিনা যথাভূতগুণে আৰজ্জেন্তস্স অমতাধিগমহেতুভূতং অনপ্পকং পীতিপামোজ্জং উপ্পজ্জতি. যথাহ –

‘‘যস্মিং, মহানাম, সমযে অরিযসাৰকো তথাগতং অনুস্সরতি, নেৰস্স তস্মিং সমযে রাগপরিযুট্ঠিতং চিত্তং হোতি, ন দোস…পে… ন মোহপরিযুট্ঠিতং চিত্তং হোতি, উজুগতমেৰস্স তস্মিং সমযে চিত্তং হোতি তথাগতং আরব্ভ. উজুগতচিত্তো খো পন, মহানাম, অরিযসাৰকো লভতি অত্থৰেদং, লভতি ধম্মৰেদং, লভতি ধম্মূপসংহিতং পামোজ্জং, পমুদিতস্স পীতি জাযতী’’তিআদি (অ. নি. ৬.১০; ১১.১১).

চিত্তীকতাদিভাৰো ৰা রতনট্ঠো. ৰুত্তঞ্হেতং –

‘‘চিত্তীকতং মহগ্ঘঞ্চ, অতুলং দুল্লভদস্সনং;

অনোমসত্তপরিভোগং, রতনং তেন ৰুচ্চতী’’তি. (দী. নি. অট্ঠ. ২.৩৩; সং. নি. অট্ঠ. ৩.৫.২২৩; খু. পা. অট্ঠ. ৬.৩; সু. নি. অট্ঠ. ১.২২৬);

চিত্তীকতভাৰাদযো চ অনঞ্ঞসাধারণা বুদ্ধাদীসু এৰ লব্ভন্তীতি.

ৰন্দনাৰ ৰন্দনামযং যথা ‘‘দানমযং, সীলময’’ন্তি (দী. নি. ৩.৩০৫; ইতিৰু. ৬০). ৰন্দনা চেত্থ কাযৰাচাচিত্তেহি তিণ্ণং রতনানং গুণনিন্নতা, থোমনা ৰা. পুজ্জভাৰফলনিব্বত্তনতো পুঞ্ঞং, অত্তনো সন্তানং পুনাতীতি ৰা. সুৰিহতন্তরাযোতি সুট্ঠু ৰিহতন্তরাযো. এতেন অত্তনো পসাদসম্পত্তিযা, রতনত্তযস্স চ খেত্তভাৰসম্পত্তিযা তং পুঞ্ঞং অত্থপ্পকাসনস্স উপঘাতকউপদ্দৰানং ৰিহননে সমত্থন্তি দস্সেতি. হুত্ৰাতি পুব্বকালকিরিযা. তস্স ‘‘অত্থং পকাসযিস্সামী’’তি এতেন সম্বন্ধো. তস্সাতি যং রতনত্তযৰন্দনামযং পুঞ্ঞং, তস্স. আনুভাৰেনাতি বলেন.

. এৰং রতনত্তযস্স নিপচ্চকারকরণে পযোজনং দস্সেত্ৰা ইদানি যস্সা ধম্মদেসনায অত্থং সংৰণ্ণেতুকামো, তস্সা তাৰ গুণাভিত্থৰনৰসেন উপঞ্ঞাপনত্থং ‘‘এককদুকাদিপটিমণ্ডিতস্সা’’তিআদিমাহ, এককাদীনি অঙ্গানি উপরূপরি ৰড্ঢেত্ৰা দেসিতেহি সুত্তন্তেহি পটিমণ্ডিতস্স ৰিসিট্ঠস্সাতি অত্থো. এতেন ‘‘অঙ্গুত্তরো’’তি অযং ইমস্স আগমস্স অত্থানুগতা সমঞ্ঞাতি দস্সেতি. ননু চ এককাদিৰসেন দেসিতানি সুত্তানিযেৰ আগমো. কস্স পন এককদুকাদীহি পটিমণ্ডিতভাৰোতি? সচ্চমেতং পরমত্থতো, সুত্তানি পন উপাদায পঞ্ঞত্তো আগমো. যথেৰ হি অত্থব্যঞ্জনসমুদাযে সুত্তন্তি ৰোহারো, এৰং সুত্তসমুদাযে আগমোতি ৰোহারো. এককাদীহি অঙ্গেহি উপরূপরি উত্তরো অধিকোতি অঙ্গুত্তরো, আগমিস্সন্তি এত্থ, এতেন, এতস্মা ৰা অত্তত্থপরত্থাদযোতি আগমো, আদিকল্যাণাদিগুণসম্পত্তিযা উত্তমট্ঠেন তংতংঅভিপত্থিতসমিদ্ধিহেতুতায পণ্ডিতেহি ৰরিতব্বতো ৰরো, আগমো চ সো ৰরো চ সেট্ঠট্ঠেনাতি আগমৰরো, আগমসম্মতেহি ৰা ৰরোতি আগমৰরো. অঙ্গুত্তরো চ সো আগমৰরো চাতি অঙ্গুত্তরাগমৰরো, তস্স.

পুঙ্গৰা ৰুচ্চন্তি উসভা, অসন্তসনপরিস্সযসহনস্স পরিপালনাদিগুণেহি তংসদিসতায ধম্মকথিকা এৰ পুঙ্গৰাতি ধম্মকথিকপুঙ্গৰা, তেসং. হেতূপমাদিপ্পটিমণ্ডিতনানাৰিধদেসনানযৰিচিত্ততায ৰিচিত্তপটিভানজননস্স. সুমঙ্গলৰিলাসিনীআদীসু (দী. নি. অট্ঠ. ১.গন্থারম্ভকথা; ম. নি. অট্ঠ. ১.গন্থারম্ভকথা; সং. নি. অট্ঠ. ১.১.গন্থারম্ভকথা) পন ‘‘বুদ্ধানুবুদ্ধসংৰণ্ণিতস্সা’’তি ৰুত্তং. বুদ্ধানঞ্হি সচ্চপ্পটিৰেধং অনুগম্ম পটিৰিদ্ধসচ্চা অগ্গসাৰকাদযো অরিযা বুদ্ধানুবুদ্ধা. অযম্পি আগমো তেহি অত্থসংৰণ্ণনাৰসেন গুণসংৰণ্ণনাৰসেন চ সংৰণ্ণিতো এৰ. অথ ৰা বুদ্ধা চ অনুবুদ্ধা চ বুদ্ধানুবুদ্ধাতি যোজেতব্বং. সম্মাসম্বুদ্ধেনেৰ হি তিণ্ণং পিটকানং অত্থৰণ্ণনাক্কমো ভাসিতো, যা ‘‘পকিণ্ণকদেসনা’’তি ৰুচ্চতি. ততো সঙ্গাযনাদিৰসেনেৰ সাৰকেহীতি আচরিযা ৰদন্তি. ইধ পন ‘‘ধম্মকথিকপুঙ্গৰানং ৰিচিত্তপটিভানজননস্স’’ইচ্চেৰ থোমনা কতা. সংৰণ্ণনাসু চাযং আচরিযস্স পকতি, যা তংতংসংৰণ্ণনাসু আদিতো তস্স তস্স সংৰণ্ণেতব্বস্স ধম্মস্স ৰিসেসগুণকিত্তনেন থোমনা. তথা হি সুমঙ্গলৰিলাসিনীপপঞ্চসূদনীসারত্থপ্পকাসনীসু অট্ঠসালিনীআদীসু চ যথাক্কমং ‘‘সদ্ধাৰহগুণস্স, পরৰাদমথনস্স, ঞাণপ্পভেদজননস্স, তস্স গম্ভীরঞাণেহি ওগাল়্হস্স অভিণ্হসো নানানযৰিচিত্তস্সা’’তিআদিনা থোমনা কতা.

. অত্থো কথীযতি এতাযাতি অত্থকথা, সা এৰ অট্ঠকথা, ত্থ-কারস্স ট্ঠ-কারং কত্ৰা যথা ‘‘দুক্খস্স পীল়নট্ঠো’’তি (পটি. ম. ১.১৭; ২.৮). আদিতোতিআদিম্হি পঠমসঙ্গীতিযং. ছল়ভিঞ্ঞতায পরমেন চিত্তৰসীভাৰেন সমন্নাগতত্তা ঝানাদীসু পঞ্চৰিধৰসিতাসব্ভাৰতো চ ৰসিনো, থেরা মহাকস্সপাদযো, তেসং সতেহি পঞ্চহি. যাতি যা অট্ঠকথা. সঙ্গীতাতি অত্থং পকাসেতুং যুত্তট্ঠানে ‘‘অযং এতস্স অত্থো, অযং এতস্স অত্থো’’তি সঙ্গহেত্ৰা ৰুত্তা. অনুসঙ্গীতা চ যসত্থেরাদীহি পচ্ছাপি দুতিযততিযসঙ্গীতীসু. ইমিনা অত্তনো সংৰণ্ণনায আগমনৰিসুদ্ধিং দস্সেতি.

. সীহস্স লানতো গহণতো সীহল়ো, সীহকুমারো. তংৰংসজাততায তম্বপণ্ণিদীপে খত্তিযানং, তেসং নিৰাসতায তম্বপণ্ণিদীপস্স চ সীহল়ভাৰো ৰেদিতব্বো. আভতাতি জম্বুদীপতো আনীতা. অথাতি পচ্ছা. অপরভাগে হি অসঙ্করত্থং সীহল়ভাসায অট্ঠকথা ঠপিতাতি. তেন সা মূলট্ঠকথা সব্বসাধারণা ন হোতীতি ইদং অত্থপ্পকাসনং একন্তেন করণীযন্তি দস্সেতি. তেনেৰাহ – ‘‘দীপৰাসীনমত্থাযা’’তি. তত্থ দীপৰাসীনন্তি জম্বুদীপৰাসীনং, দীপৰাসীনন্তি ৰা সীহল়দীপৰাসীনং অত্থায সীহল়ভাসায ঠপিতাতি যোজনা.

. অপনেত্ৰানাতি কঞ্চুকসদিসং সীহল়ভাসংঅপনেত্ৰান. ততোতি অট্ঠকথাতো. অহন্তি অত্তানং নিদ্দিসতি. মনোরমং ভাসন্তি মাগধভাসং. সা হি সভাৰনিরুত্তিভূতা পণ্ডিতানং মনং রমযতীতি. তেনেৰাহ – ‘‘তন্তিনযানুচ্ছৰিক’’ন্তি, পাল়িগতিযা অনুলোমিকং পাল়িচ্ছাযানুৰিধাযিনিন্তি অত্থো. ৰিগতদোসন্তি অসভাৰনিরুত্তিভাসন্তররহিতং.

. সমযং অৰিলোমেন্তোতি সিদ্ধন্তং অৰিরোধেন্তো. এতেন অত্থদোসাভাৰমাহ. অৰিরুদ্ধত্তা এৰ হি থেরৰাদাপি ইধ পকাসীযিস্সন্তি. থেরৰংসদীপানন্তি থিরেহি সীলক্খন্ধাদীহি সমন্নাগতত্তা থেরা, মহাকস্সপাদযো, তেহি আগতা আচরিযপরম্পরা থেরৰংসো. তপ্পরিযাপন্না হুত্ৰা আগমাধিগমসম্পন্নত্তা পঞ্ঞাপজ্জোতেন তস্স সমুজ্জলনতো থেরৰংসদীপা, মহাৰিহারৰাসিনো থেরা, তেসং. ৰিৰিধেহি আকারেহি নিচ্ছীযতীতি ৰিনিচ্ছযো, গণ্ঠিট্ঠানেসু খীলমদ্দনাকারেন পৰত্তা ৰিমতিচ্ছেদকথা. সুট্ঠু নিপুণো সণ্হো ৰিনিচ্ছযো এতেসন্তি সুনিপুণৰিনিচ্ছযা. অথ ৰা ৰিনিচ্ছিনোতীতি ৰিনিচ্ছযো, যথাৰুত্তত্থৰিসযং ঞাণং. সুট্ঠু নিপুণো ছেকো ৰিনিচ্ছযো এতেসন্তি সুনিপুণৰিনিচ্ছযা. এতেন মহাকস্সপাদিত্থেরপরম্পরাভতো, ততোযেৰ চ অৰিপরীতো সণ্হসুখুমো মহাৰিহারৰাসীনং ৰিনিচ্ছযোতি তস্স পমাণভূততং দস্সেতি.

১০. সুজনস্স চাতি -সদ্দো সম্পিণ্ডনত্থো. তেন ‘‘ন কেৰলং জম্বুদীপৰাসীনংযেৰ অত্থায, অথ খো সাধুজনানং তোসনত্থঞ্চা’’তি দস্সেতি. তেন চ ‘‘তম্বপণ্ণিদীপৰাসীনম্পি অত্থাযা’’তি অযমত্থো সিদ্ধো হোতি উগ্গহণাদিসুকরতায তেসম্পি বহূপকারত্তা. চিরট্ঠিতত্থন্তি চিরট্ঠিতিঅত্থং, চিরকালাৰট্ঠানাযাতি অত্থো. ইদঞ্হি অত্থপ্পকাসনং অৰিপরীতব্যঞ্জনসুনিক্খেপস্স অত্থসুনীতস্স চ উপাযভাৰতো সদ্ধম্মস্স চিরট্ঠিতিযা সংৰত্ততি. ৰুত্তঞ্হেতং ভগৰতা –

‘‘দ্ৰেমে, ভিক্খৰে, ধম্মা সদ্ধম্মস্স ঠিতিযা অসম্মোসায অনন্তরধানায সংৰত্তন্তি. কতমে দ্ৰে? সুনিক্খিত্তঞ্চ পদব্যঞ্জনং, অত্থো চ সুনীতো’’তি (অ. নি. ২.২১).

১১-১২. যং অত্থৰণ্ণনং কত্থুকামো, তস্সা মহন্তত্তং পরিহরিতুং ‘‘সাৰত্থিপভূতীন’’ন্তিআদিমাহ. তেনাহ – ‘‘ন ইধ ৰিত্থারকথং করিস্সামি, ন তং ইধ ৰিচারযিস্সামী’’তি চ. তত্থ দীঘস্সাতি দীঘনিকাযস্স. মজ্ঝিমস্সাতি মজ্ঝিমনিকাযস্স. ‘‘সঙ্গীতীনং দ্ৰিন্নং যা মে অত্থং ৰদন্তেনা’’তিপি পাঠো. তত্থপি সঙ্গীতীনং দ্ৰিন্নন্তি দীঘমজ্ঝিমনিকাযানন্তি অত্থো গহেতব্বো. মেতি করণত্থে সামিৰচনং, মযাতি অত্থো. সুদন্তি নিপাতমত্তং. হেট্ঠা দীঘস্স মজ্ঝিমস্স চ অত্থং ৰদন্তেন সাৰত্থিপভুতীনং নগরানং যা ৰণ্ণনা কতা, তস্সা ৰিত্থারকথং ন ইধ ভিয্যো করিস্সামীতি যোজেতব্বং. যানি চ তত্থ ৰত্থূনি ৰিত্থারৰসেন ৰুত্তানি, তেসম্পি ৰিত্থারকথং ন ইধ ভিয্যো করিস্সামীতি সম্বন্ধো.

১৩. ইদানি ‘‘ন ইধ ৰিত্থারকথং করিস্সামী’’তি সামঞ্ঞতো ৰুত্তস্স অত্থস্স পৰরং দস্সেতুং – ‘‘সুত্তানং পনা’’তিআদি ৰুত্তং. সুত্তানং যে অত্থা ৰত্থূহি ৰিনা ন পকাসন্তীতি যোজেতব্বং.

১৪. যং অট্ঠকথং কত্তুকামো, তদেকদেসভাৰেন ৰিসুদ্ধিমগ্গো চ গহেতব্বোতি কথিকানং উপদেসং করোন্তো তত্থ ৰিচারিতধম্মে উদ্দেসৰসেন দস্সেতি – ‘‘সীলকথা’’তিআদিনা. তত্থ সীলকথাতি চারিত্তৰারিত্তাদিৰসেন সীলস্স ৰিত্থারকথা. ধুতধম্মাতি পিণ্ডপাতিকঙ্গাদযো তেরস কিলেসধুননকধম্মা. কম্মট্ঠানানি সব্বানীতি পাল়িযং আগতানি অট্ঠতিংস, অট্ঠকথাযং দ্ৰেতি নিরৰসেসানি যোগকম্মস্স ভাৰনায পৰত্তিট্ঠানানি. চরিযাৰিধানসহিতোতি রাগচরিতাদীনং সভাৰাদিৰিধানেন সহিতো. ঝানানি চত্তারি রূপাৰচরজ্ঝানানি, সমাপত্তিযো চতস্সো আরুপ্পসমাপত্তিযো. অট্ঠপি ৰা পটিলদ্ধমত্তানি ঝানানি সমাপজ্জনৰসীভাৰপ্পত্তিযা সমাপত্তিযো. ঝানানি ৰা রূপারূপাৰচরজ্ঝানানি, সমাপত্তিযো ফলসমাপত্তিনিরোধসমাপত্তিযো.

১৫. লোকিযলোকুত্তরভেদা ছ অভিঞ্ঞাযো সব্বা অভিঞ্ঞাযো. ঞাণৰিভঙ্গাদীসু আগতনযেন একৰিধাদিনা পঞ্ঞায সংকলেত্ৰা সম্পিণ্ডেত্ৰা নিচ্ছযো পঞ্ঞাসঙ্কলননিচ্ছযো.

১৬. পচ্চযধম্মানং হেতুআদীনং পচ্চযুপ্পন্নধম্মানং হেতুপচ্চযাদিভাৰো পচ্চযাকারো, তস্স দেসনা পচ্চযাকারদেসনা, পটিচ্চসমুপ্পাদকথাতি অত্থো. সা পন ঘনৰিনিব্ভোগস্স সুদুক্করতায সণ্হসুখুমা, নিকাযন্তরলদ্ধিসঙ্কররহিতা, একত্তনযাদিসহিতা চ তত্থ ৰিচারিতাতি আহ – ‘‘সুপরিসুদ্ধনিপুণনযা’’তি. পটিসম্ভিদাদীসু আগতনযং অৰিস্সজ্জেত্ৰাৰ ৰিচারিতত্তা অৰিমুত্ততন্তিমগ্গা.

১৭. ইতি পন সব্বন্তি ইতি-সদ্দো পরিসমাপনে, পন-সদ্দো ৰচনালঙ্কারে, এতং সব্বন্তি অত্থো. ইধাতি ইমিস্সা অট্ঠকথায ন ৰিচারযিস্সামি পুনরুত্তিভাৰতোতি অধিপ্পাযো.

১৮. ইদানি তস্সেৰ অৰিচারণস্স একন্তকারণং নিদ্ধারেন্তো ‘‘মজ্ঝে ৰিসুদ্ধিমগ্গো’’তিআদিমাহ. তত্থ ‘‘মজ্ঝে ঠত্ৰা’’তি এতেন মজ্ঝভাৰদীপনেন ৰিসেসতো চতুন্নং আগমানং সাধারণট্ঠকথা ৰিসুদ্ধিমগ্গো, ন সুমঙ্গলৰিলাসিনীআদযো ৰিয অসাধারণট্ঠকথাতি দস্সেতি. ‘‘ৰিসেসতো’’তি চ ইদং ৰিনযাভিধম্মানম্পি ৰিসুদ্ধিমগ্গো যথারহং অত্থৰণ্ণনা হোতি এৰাতি কত্ৰা ৰুত্তং.

১৯. ইচ্চেৰাতি ইতি এৰ. তম্পীতি ৰিসুদ্ধিমগ্গম্পি. এতাযাতি মনোরথপূরণিযা. এত্থ চ ‘‘সীহল়দীপং আভতা’’তিআদিনা অত্থপ্পকাসনস্স নিমিত্তং দস্সেতি, ‘‘দীপৰাসীনমত্থায সুজনস্স চ তুট্ঠত্থং চিরট্ঠিতত্থঞ্চ ধম্মস্সা’’তি এতেন পযোজনং, অপনেত্ৰান ততোহং, সীহল়ভাস’’ন্তিআদিনা. ‘‘সাৰত্থিপভুতীন’’ন্তিআদিনা চ করণপ্পকারং. হেট্ঠিমনিকাযেসু ৰিসুদ্ধিমগ্গে চ ৰিচারিতানং অত্থানং অৰিচারণম্পি হি ইধ করণপ্পকারো এৰাতি.

গন্থারম্ভকথাৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১. রূপাদিৰগ্গৰণ্ণনা

নিদানৰণ্ণনা

ৰিভাগৰন্তানং সভাৰৰিভাৰনং ৰিভাগদস্সনৰসেনেৰ হোতীতি পঠমং তাৰ নিপাতসুত্তৰসেন ৰিভাগং দস্সেতুং ‘‘তত্থ অঙ্গুত্তরাগমো নামা’’তিআদিমাহ. তত্থ তত্থাতি ‘‘অঙ্গুত্তরাগমস্স অত্থং পকাসযিস্সামী’’তি যদিদং ৰুত্তং, তস্মিং ৰচনে, ‘‘যস্স অত্থং পকাসযিস্সামী’’তি পটিঞ্ঞাতং, সো অঙ্গুত্তরাগমো নাম নিপাতসুত্তৰসেন এৰং ৰিভাগোতি অত্থো. অথ ৰা তত্থাতি ‘‘অঙ্গুত্তরনিস্সিতং অত্থ’’ন্তি এতস্মিং ৰচনে যো অঙ্গুত্তরাগমো ৰুত্তো, সো নিপাতসুত্তাদিৰসেন এদিসোতি অত্থো.

ইদানি তং আদিতো পট্ঠায সংৰণ্ণিতুকামো অত্তনো সংৰণ্ণনায পঠমমহাসঙ্গীতিযং নিক্খিত্তানুক্কমেন পৰত্তভাৰদস্সনত্থং ‘‘তস্স নিপাতেসু…পে… ৰুত্তং নিদানমাদী’’তিআদিমাহ. তত্থ যথাপচ্চযং তত্থ তত্থ দেসিতত্তা পঞ্ঞত্তত্তা চ ৰিপ্পকিণ্ণানং ধম্মৰিনযানং সঙ্গহেত্ৰা গাযনং কথনং সঙ্গীতি. এতেন তংতংসিক্খাপদানং সুত্তানঞ্চ আদিপরিযোসানেসু অন্তরন্তরা চ সম্বন্ধৰসেন ঠপিতং সঙ্গীতিকারৰচনং সঙ্গহিতং হোতি. সঙ্গীযমানস্স অত্থস্স মহন্ততায পূজনীযতায চ মহতী সঙ্গীতি মহাসঙ্গীতি, পঠমা মহাসঙ্গীতি পঠমমহাসঙ্গীতি, তস্সা পৰত্তিকালো পঠমমহাসঙ্গীতিকালো, তস্মিং পঠমমহাসঙ্গীতিকালে. নিদদাতি দেসনং দেসকালাদিৰসেন অৰিদিতং ৰিদিতং কত্ৰা নিদস্সেতীতি নিদানং. যো লোকিযেহি উপোগ্ঘাতোতি ৰুচ্চতি, স্ৰাযমেত্থ ‘‘এৰং মে সুত’’ন্তিআদিকো গন্থো ৰেদিতব্বো. ন ‘‘সনিদানাহং, ভিক্খৰে, ধম্মং দেসেমী’’তিআদীসু (অ. নি. ৩.১২৬) ৰিয অজ্ঝাসযাদিদেসনুপ্পত্তিহেতু. তেনেৰাহ – ‘‘এৰং মে সুতন্তিআদিকং আযস্মতা আনন্দেন পঠমমহাসঙ্গীতিকালে ৰুত্তং নিদানমাদী’’তি.

. ‘‘সা পনেসা’’তিআদিনা বাহিরনিদানে ৰত্তব্বং অতিদিসিত্ৰা ইদানি অব্ভন্তরনিদানং আদিতো পট্ঠায সংৰণ্ণিতুং ‘‘যং পনেত’’ন্তি ৰুত্তং. তত্থ যস্মা সংৰণ্ণনং করোন্তেন সংৰণ্ণেতব্বে ধম্মে পদানি পদৰিভাগং তদত্থঞ্চ দস্সেত্ৰা ততো পরং পিণ্ডত্থাদিনিদস্সনৰসেন চ সংৰণ্ণনা কাতব্বা, তস্মা পদানি তাৰ দস্সেন্তো ‘‘এৰন্তি নিপাতপদ’’ন্তিআদিমাহ. তত্থ পদৰিভাগোতি পদানং ৰিসেসো, ন পদৰিগ্গহো. অথ ৰা পদানি চ পদৰিভাগো চ পদৰিভাগো, পদৰিগ্গহো চ পদৰিভাগো চ পদৰিভাগোতি ৰা একসেসৰসেন পদপদৰিগ্গহা পদৰিভাগসদ্দেন ৰুত্তাতি ৰেদিতব্বং. তত্থ পদৰিগ্গহো ‘‘জেতস্স ৰনং জেতৰন’’ন্তিআদিনা সমাসপদেসু দট্ঠব্বো.

অত্থতোতি পদত্থতো. তং পন পদত্থং অত্থুদ্ধারক্কমেন পঠমং এৰং-সদ্দস্স দস্সেন্তো ‘‘এৰং-সদ্দো তাৰা’’তিআদিমাহ. অৰধারণাদীতি এত্থ আদি-সদ্দেন ইদমত্থপুচ্ছাপরিমাণাদিঅত্থানং সঙ্গহো দট্ঠব্বো. তথা হি ‘‘এৰংগতানি পুথুসিপ্পাযতনানি, এৰমাদীনী’’তিআদীসু ইদং-সদ্দস্স অত্থে এৰং-সদ্দো. গত-সদ্দো হি পকারপরিযাযো, তথা ৰিধাকার-সদ্দা চ. তথা হি ৰিধযুত্তগতসদ্দে লোকিযা পকারত্থে ৰদন্তি. ‘‘এৰং সু তে সুন্হাতা সুৰিলিত্তা কপ্পিতকেসমস্সূ আমুক্কমণিকুণ্ডলাভরণা ওদাতৰত্থৰসনা পঞ্চহি কামগুণেহি সমপ্পিতা সমঙ্গীভূতা পরিচারেন্তি সেয্যথাপি ত্ৰং এতরহি সাচরিযকোতি. নো হিদং, ভো গোতমা’’তিআদীসু (দী. নি. ১.২৮৬) পুচ্ছাযং. ‘‘এৰং লহুপরিৰত্তং (অ. নি. ১.৪৮), এৰমাযুপরিযন্তো’’তি (দী. নি. ১.২৪৪; পারা. ১২) চ আদীসু পরিমাণে.

ননু চ ‘‘এৰং সু তে সুন্হাতা সুৰিলিত্তা এৰমাযুপরিযন্তো’’তি এত্থ এৰং-সদ্দেন পুচ্ছনাকারপরিমাণাকারানং ৰুত্তত্তা আকারত্থো এৰ এৰং-সদ্দোতি? ন, ৰিসেসসব্ভাৰতো. আকারমত্তৰাচকো হি এৰং-সদ্দো আকারত্থোতি অধিপ্পেতো যথা ‘‘এৰং ব্যাখো’’তিআদীসু (ম. নি. ১.২৩৪; পাচি. ৪১৭; চূল়ৰ. ৬৫), ন পন আকারৰিসেসৰাচকো. এৰঞ্চ কত্ৰা ‘‘এৰং জাতেন মচ্চেনা’’তিআদীনি (ধ. প. ৫৩) উপমাদিউদাহরণানি উপপন্নানি হোন্তি. তথা হি ‘‘যথা হি…পে… বহু’’ন্তি (ধ. প. ৫৩) এত্থ পুপ্ফরাসিট্ঠানিযতো মনুস্সূপপত্তিসপ্পুরিসূপনিস্সযসদ্ধম্মস্সৰনযোনিসোমনসিকারভোগসম্পত্তি- আদিদানাদিপুঞ্ঞকিরিযাহেতুসমুদাযতো সোভাসুগন্ধতাদিগুণযোগতো মালাগুণসদিসিযো পহূতা পুঞ্ঞকিরিযা মরিতব্বসভাৰতায মচ্চেন সত্তেন কত্তব্বাতি জোতিতত্তা পুপ্ফরাসিমালাগুণাৰ উপমা. তেসং উপমাকারো যথা-সদ্দেন অনিযমতো ৰুত্তোতি ‘‘এৰং-সদ্দো উপমাকারনিগমনত্থো’’তি ৰত্তুং যুত্তং, সো পন উপমাকারো নিযমিযমানো অত্থতো উপমাৰ হোতীতি আহ – ‘‘উপমাযং আগতো’’তি. তথা ‘‘এৰং ইমিনা আকারেন অভিক্কমিতব্ব’’ন্তিআদিনা উপদিসিযমানায সমণসারুপ্পায আকপ্পসম্পত্তিযা যো তত্থ উপদিসনাকারো, সো অত্থতো উপদেসো এৰাতি ৰুত্তং – ‘‘এৰং তে…পে… উপদেসে’’তি. তথা এৰমেতং ভগৰা, এৰমেতং সুগতাতি এত্থ ভগৰতা যথাৰুত্তমত্থং অৰিপরীততো জানন্তেহি কতং তত্থ সংৰিজ্জমানগুণানং পকারেহি হংসনং উদগ্গতাকরণং সম্পহংসনং, যো তত্থ সম্পহংসনাকারোতি যোজেতব্বং.

এৰমেৰং পনাযন্তি এত্থ গরহণাকারোতি যোজেতব্বং, সো চ গরহণাকারো ‘‘ৰসলী’’তিআদিখুংসনসদ্দসন্নিধানতো ইধ এৰং-সদ্দেন পকাসিতোতি ৰিঞ্ঞাযতি. যথা চেত্থ, এৰং উপমাকারাদযোপি উপমাদিৰসেন ৰুত্তানং পুপ্ফরাসিআদিসদ্দানং সন্নিধানতোতি দট্ঠব্বং. এৰং, ভন্তেতি খোতিআদীসু পন ধম্মস্স সাধুকং সৰনমনসিকারেন নিযোজিতেহি ভিক্খূহি অত্তনো তত্থ ঠিতভাৰস্স পটিজাননৰসেন ৰুত্তত্তা এত্থ এৰং-সদ্দো ৰচনসম্পটিচ্ছনত্থো ৰুত্তো, তেন ‘‘এৰং, ভন্তে, সাধু ভন্তে, সুট্ঠু ভন্তে’’তি ৰুত্তং হোতি. এৰঞ্চ ৰদেহীতি ‘‘যথাহং ৰদামি, এৰং সমণং আনন্দং ৰদেহী’’তি ৰদনাকারো ইদানি ৰত্তব্বো এৰং-সদ্দেন নিদস্সীযতীতি নিদস্সনত্থো ৰুত্তো. এৰং নোতি এত্থাপি তেসং যথাৰুত্তধম্মানং অহিতদুক্খাৰহভাৰে সন্নিট্ঠানজননত্থং অনুমতিগ্গহণৰসেন ‘‘নো ৰা, কথং ৰো এত্থ হোতী’’তি পুচ্ছায কতায ‘‘এৰং নো এত্থ হোতী’’তি ৰুত্তত্তা তদাকারসন্নিট্ঠানং এৰং-সদ্দেন ৰিভাৰিতন্তি ৰিঞ্ঞাযতি. সো পন তেসং ধম্মানং অহিতায দুক্খায সংৰত্তনাকারো নিযমিযমানো অৰধারণত্থো হোতীতি আহ – ‘‘এৰং নো এত্থ হোতীতিআদীসু অৰধারণে’’তি.

নানানযনিপুণন্তি একত্তনানত্তঅব্যাপারএৰংধম্মতাসঙ্খাতা, নন্দিযাৰট্টতিপুক্খলসীহৰিক্কীল়িতঅঙ্কুসদিসালোচনসঙ্খাতা ৰা আধারাদিভেদৰসেন নানাৰিধা নযা নানানযা. নযা ৰা পাল়িগতিযো, তা চ পঞ্ঞত্তিআদিৰসেন সংকিলেসভাগিযাদিলোকিযাদিতদুভযৰোমিস্সকতাদিৰসেন কুসলাদিৰসেন খন্ধাদিৰসেন সঙ্গহাদিৰসেন সমযৰিমুত্তাদিৰসেন পধানাদিৰসেন কুসলমূলাদিৰসেন তিকপট্ঠানাদিৰসেন চ নানপ্পকারাতি নানানযা, তেহি নিপুণং সণ্হং সুখুমন্তি নানানযনিপুণং. আসযোৰ অজ্ঝাসযো, তে চ সস্সতাদিভেদেন তত্থ চ অপ্পরজক্খতাদিভেদেন চ অনেকে, অত্তজ্ঝাসযাদযো এৰ ৰা সমুট্ঠানং উপ্পত্তিহেতু এতস্সাতি অনেকজ্ঝাসযসমুট্ঠানং. অত্থব্যঞ্জনসম্পন্নন্তি অত্থব্যঞ্জনপরিপুণ্ণং উপনেতব্বাভাৰতো. সঙ্কাসনপকাসনৰিৰরণৰিভজনউত্তানীকরণপঞ্ঞত্তিৰসেন ছহি অত্থপদেহি অক্খরপদব্যঞ্জনাকারনিরুত্তিনিদ্দেসৰসেন ছহি ব্যঞ্জনপদেহি চ সমন্নাগতন্তি ৰা অত্থো দট্ঠব্বো.

ৰিৰিধপাটিহারিযন্তি এত্থ পাটিহারিযপদস্স ৰচনত্থং ‘‘পটিপক্খহরণতো রাগাদিকিলেসাপনযনতো চ পাটিহারিয’’ন্তি ৰদন্তি. ভগৰতো পন পটিপক্খা রাগাদযো ন সন্তি, যে হরিতব্বা. পুথুজ্জনানম্পি ৰিগতূপক্কিলেসে অট্ঠগুণসমন্নাগতে চিত্তে হতপটিপক্খে ইদ্ধিৰিধং পৰত্ততি, তস্মা তত্থ পৰত্তৰোহারেন চ ন সক্কা ইধ ‘‘পাটিহারিয’’ন্তি ৰত্থুং. সচে পন মহাকারুণিকস্স ভগৰতো ৰেনেয্যগতা চ কিলেসা পটিপক্খা, তেসং হরণতো ‘‘পাটিহারিয’’ন্তি ৰুত্তং, এৰং সতি যুত্তমেতং. অথ ৰা ভগৰতো চ সাসনস্স চ পটিপক্খা তিত্থিযা, তেসং হরণতো পাটিহারিযং. তে হি দিট্ঠিহরণৰসেন চ দিট্ঠিপ্পকাসনে অসমত্থভাৰেন চ ইদ্ধিআদেসনানুসাসনীহি হরিতা অপনীতা হোন্তীতি. ‘‘পটী’’তি ৰা অযং সদ্দো ‘‘পচ্ছা’’তি এতস্স অত্থং বোধেতি ‘‘তস্মিং পটিপৰিট্ঠম্হি, অঞ্ঞো আগঞ্ছি ব্রাহ্মণো’’তিআদীসু (সু. নি. ৯৮৫; চূল়নি. পারাযনৰগ্গো, ৰত্থুগাথা ৪) ৰিয, তস্মা সমাহিতে চিত্তে ৰিগতূপক্কিলেসে কতকিচ্চেন পচ্ছা হরিতব্বং পৰত্তেতব্বন্তি পটিহারিযং, অত্তনো ৰা উপক্কিলেসেসু চতুত্থজ্ঝানমগ্গেহি হরিতেসু পচ্ছা হরণং পটিহারিযং, ইদ্ধিআদেসনানুসাসনিযো চ ৰিগতূপক্কিলেসেন কতকিচ্চেন চ সত্তহিতত্থং পুন পৰত্তেতব্বা, হরিতেসু চ অত্তনো উপক্কিলেসেসু পরসত্তানং উপক্কিলেসহরণানি হোন্তীতি পটিহারিযানি ভৰন্তি. পটিহারিযমেৰ পাটিহারিযং, পটিহারিযে ৰা ইদ্ধিআদেসনানুসাসনিসমুদাযে ভৰং একমেকং পাটিহারিযন্তি ৰুচ্চতি. পটিহারিযং ৰা চতুত্থজ্ঝানং মগ্গো চ পটিপক্খহরণতো, তত্থ জাতং, তস্মিং ৰা নিমিত্তভূতে, ততো ৰা আগতন্তি পাটিহারিযং. তস্স পন ইদ্ধিআদিভেদেন ৰিসযভেদেন চ বহুৰিধস্স ভগৰতো দেসনাযং লব্ভমানত্তা আহ – ‘‘ৰিৰিধপাটিহারিয’’ন্তি.

ন অঞ্ঞথাতি ভগৰতো সম্মুখা সুতাকারতো ন অঞ্ঞথাতি অত্থো, ন পন ভগৰতো দেসিতাকারতো. অচিন্তেয্যানুভাৰা হি ভগৰতো দেসনা. এৰঞ্চ কত্ৰা ‘‘সব্বপ্পকারেন কো সমত্থো ৰিঞ্ঞাতু’’ন্তি ইদং ৰচনং সমত্থিতং ভৰতি, ধারণবলদস্সনঞ্চ ন ৰিরুজ্ঝতি সুতাকারাৰিরুজ্ঝনস্স অধিপ্পেতত্তা. ন হেত্থ অত্থন্তরতাপরিহারো দ্ৰিন্নং অত্থানং একৰিসযত্তা, ইতরথা থেরো ভগৰতো দেসনায সব্বথা পটিগ্গহণে সমত্থো অসমত্থো চাতি আপজ্জেয্যাতি.

‘‘যো পরো ন হোতি, সো অত্তা’’তি এৰং ৰুত্তায নিযকজ্ঝত্তসঙ্খাতায সসন্ততিযং ৰত্তনতো তিৰিধোপি মে-সদ্দো কিঞ্চাপি একস্মিংযেৰ অত্থে দিস্সতি, করণসম্পদানসামিনিদ্দেসৰসেন পন ৰিজ্জমানভেদং সন্ধাযাহ – ‘‘মে-সদ্দো তীসু অত্থেসু দিস্সতী’’তি.

কিঞ্চাপি উপসগ্গো কিরিযং ৰিসেসেতি, জোতকভাৰতো পন সতিপি তস্মিং সুত-সদ্দো এৰ তং তমত্থং ৰদতীতি অনুপসগ্গস্স সুত-সদ্দস্স অত্থুদ্ধারে সউপসগ্গস্স গহণং ন ৰিরুজ্ঝতীতি দস্সেন্তো ‘‘সউপসগ্গো চ অনুপসগ্গো চা’’তি আহ. অস্সাতি সুতসদ্দস্স. কম্মভাৰসাধনানি ইধ সুতসদ্দে সম্ভৰন্তীতি ৰুত্তং – ‘‘উপধারিতন্তি ৰা উপধারণন্তি ৰা অত্থো’’তি. মযাতি অত্থে সতীতি যদা মে-সদ্দস্স কত্তুৰসেন করণনিদ্দেসো, তদাতি অত্থো. মমাতি অত্থে সতীতি যদা সম্বন্ধৰসেন সামিনিদ্দেসো, তদা.

সুতসদ্দসন্নিট্ঠানে পযুত্তেন এৰং-সদ্দেন সৰনকিরিযাজোতকেন ভৰিতব্বন্তি ৰুত্তং – ‘‘এৰন্তি সোতৰিঞ্ঞাণাদিৰিঞ্ঞাণকিচ্চনিদস্সন’’ন্তি. আদি-সদ্দেন সম্পটিচ্ছনাদীনং সোতদ্ৰারিকৰিঞ্ঞাণানং তদভিনীহটানঞ্চ মনোদ্ৰারিকৰিঞ্ঞাণানং গহণং ৰেদিতব্বং. সব্বেসম্পি ৰাক্যানং এৰকারত্থসহিতত্তা ‘‘সুত’’ন্তি এতস্স সুতমেৰাতি অযমত্থো লব্ভতীতি আহ – ‘‘অস্সৰনভাৰপ্পটিক্খেপতো’’তি. এতেন অৰধারণেন নিযামতং দস্সেতি. যথা চ সুতং সুতমেৰাতি নিযামেতব্বং, তং সম্মা সুতং হোতীতি আহ – ‘‘অনূনাধিকাৰিপরীতগ্গহণনিদস্সন’’ন্তি. অথ ৰা সদ্দন্তরত্থাপোহনৰসেন সদ্দো অত্থং ৰদতীতি সুতন্তি অস্সুতং ন হোতীতি অযমেতস্স অত্থোতি ৰুত্তং – ‘‘অস্সৰনভাৰপ্পটিক্খেপতো’’তি. ইমিনা দিট্ঠাদিৰিনিৰত্তনং করোতি. ইদং ৰুত্তং হোতি – ন ইদং মযা দিট্ঠং, ন সযম্ভুঞাণেন সচ্ছিকতং, অথ খো সুতং, তঞ্চ সম্মদেৰাতি. তেনেৰাহ – ‘‘অনূনাধিকাৰিপরীতগ্গহণনিদস্সন’’ন্তি. অৰধারণত্থে ৰা এৰং-সদ্দে অযমত্থযোজনা – ‘‘করীযতী’’তি তদপেক্খস্স সুত-সদ্দস্স অযমত্থো ৰুত্তো ‘‘অস্সৰনভাৰপ্পটিক্খেপতো’’তি. তেনেৰাহ – ‘‘অনূনাধিকাৰিপরীতগ্গহণনিদস্সন’’ন্তি. সৰন-সদ্দো চেত্থ কম্মত্থো ৰেদিতব্বো ‘‘সুয্যতী’’তি.

এৰং সৰনহেতুসৰনৰিসেসৰসেন পদত্তযস্স একেন পকারেন অত্থযোজনং দস্সেত্ৰা ইদানি পকারন্তরেহি তং দস্সেতুং – ‘‘তথা এৰ’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তস্সাতি যা সা ভগৰতো সম্মুখা ধম্মস্সৰনাকারেন পৰত্তা মনোদ্ৰারৰিঞ্ঞাণৰীথি, তস্সা. সা হি নানপ্পকারেন আরম্মণে পৰত্তিতুং সমত্থা. তথা চ ৰুত্তং – ‘‘সোতদ্ৰারানুসারেনা’’তি. নানপ্পকারেনাতি ৰক্খমানানং অনেকৰিহিতানং ব্যঞ্জনত্থগ্গহণানং নানাকারেন. এতেন ইমিস্সা যোজনায আকারত্থো এৰং-সদ্দো গহিতোতি দীপেতি. পৰত্তিভাৰপ্পকাসনন্তি পৰত্তিযা অত্থিভাৰপ্পকাসনং. সুতন্তি ধম্মপ্পকাসনন্তি যস্মিং আরম্মণে ৰুত্তপ্পকারা ৰিঞ্ঞাণৰীথি নানপ্পকারেন পৰত্তা, তস্স ধম্মত্তা ৰুত্তং, ন সুতসদ্দস্স ধম্মত্থত্তা. ৰুত্তস্সেৰত্থস্স পাকটীকরণং ‘‘অযঞ্হেত্থা’’তিআদি. তত্থ ৰিঞ্ঞাণৰীথিযাতি করণত্থে করণৰচনং, মযাতি কত্তুঅত্থে.

এৰন্তি নিদ্দিসিতব্বপ্পকাসনন্তি নিদস্সনত্থং এৰং-সদ্দং গহেত্ৰা ৰুত্তং নিদস্সেতব্বস্স নিদস্সিতব্বত্তাভাৰাভাৰতো. তেন এৰং-সদ্দেন সকলম্পি সুত্তং পচ্চামট্ঠন্তি দস্সেতি. সুতসদ্দস্স কিরিযাসদ্দত্তা সৰনকিরিযায চ সাধারণৰিঞ্ঞাণপ্পবন্ধপ্পটিবদ্ধত্তা তত্থ চ পুগ্গলৰোহারোতি ৰুত্তং – ‘‘সুতন্তি পুগ্গলকিচ্চপ্পকাসন’’ন্তি. ন হি পুগ্গলৰোহাররহিতে ধম্মপ্পবন্ধে সৰনকিরিযা লব্ভতীতি.

যস্স চিত্তসন্তানস্সাতিআদিপি আকারত্থমেৰ এৰং-সদ্দং গহেত্ৰা পুরিমযোজনায অঞ্ঞথা অত্থযোজনং দস্সেতুং ৰুত্তং. তত্থ আকারপঞ্ঞত্তীতি উপাদাপঞ্ঞত্তি এৰ ধম্মানং পৰত্তিআকারুপাদানৰসেন তথা ৰুত্তা. সুতন্তি ৰিসযনিদ্দেসোতি সোতব্বভূতো ধম্মো সৰনকিরিযাকত্তুপুগ্গলস্স সৰনকিরিযাৰসেন পৰত্তিট্ঠানন্তি কত্ৰা ৰুত্তং. চিত্তসন্তানৰিনিমুত্তস্স পরমত্থতো কস্সচি কত্তুঅভাৰেপি সদ্দৰোহারেন বুদ্ধিপরিকপ্পিতভেদৰচনিচ্ছায চিত্তসন্তানতো অঞ্ঞং ৰিয তংসমঙ্গিং কত্ৰা ৰুত্তং – ‘‘চিত্তসন্তানেন তংসমঙ্গীনো’’তি. সৰনকিরিযাৰিসযোপি সোতব্বধম্মো সৰনকিরিযাৰসেন পৰত্তচিত্তসন্তানস্স ইধ পরমত্থতো কত্তুভাৰতো, সৰনৰসেন চিত্তপৰত্তিযা এৰ ৰা সৰনকিরিযাভাৰতো তংকিরিযাকত্তু চ ৰিসযো হোতীতি কত্ৰা ৰুত্তং – ‘‘তংসমঙ্গীনো কত্তুৰিসযে’’তি. সুতাকারস্স চ থেরস্স সম্মানিচ্ছিতভাৰতো আহ – ‘‘গহণসন্নিট্ঠান’’ন্তি. এতেন ৰা অৰধারণত্থং এৰং-সদ্দং গহেত্ৰা অযমত্থযোজনা কতাতি দট্ঠব্বং.

পুব্বে সুতানং নানাৰিহিতানং সুত্তসঙ্খাতানং অত্থব্যঞ্জনানং উপধারিতরূপস্স আকারস্স নিদস্সনস্স, অৰধারণস্স ৰা পকাসনসভাৰো এৰং-সদ্দোতি তদাকারাদিউপধারণস্স পুগ্গলপঞ্ঞত্তিযা উপাদানভূতধম্মপ্পবন্ধব্যাপারতায ৰুত্তং – ‘‘এৰন্তি পুগ্গলকিচ্চনিদ্দেসো’’তি. সৰনকিরিযা পন পুগ্গলৰাদিনোপি ৰিঞ্ঞাণনিরপেক্খা নত্থীতি ৰিসেসতো ৰিঞ্ঞাণব্যাপারোতি আহ – ‘‘সুতন্তি ৰিঞ্ঞাণকিচ্চনিদ্দেসো’’তি. মেতি সদ্দপ্পৰত্তিযা একন্তেনেৰ সত্তৰিসযত্তা ৰিঞ্ঞাণকিচ্চস্স চ তত্থেৰ সমোদহিতব্বতো ‘‘মেতি উভযকিচ্চযুত্তপুগ্গলনিদ্দেসো’’তি ৰুত্তং. অৰিজ্জমানপঞ্ঞত্তিৰিজ্জমানপঞ্ঞত্তিসভাৰা যথাক্কমং এৰংসদ্দসুতসদ্দানং অত্থাতি তে তথারূপপঞ্ঞত্তিউপাদানব্যাপারভাৰেন দস্সেন্তো আহ – ‘‘এৰন্তি পুগ্গলকিচ্চনিদ্দেসো, সুতন্তি ৰিঞ্ঞাণকিচ্চনিদ্দেসো’’তি. এত্থ চ করণকিরিযাকত্তুকম্মৰিসেসপ্পকাসনৰসেন পুগ্গলব্যাপারৰিসযপুগ্গলব্যাপারনিদস্সনৰসেন গহণাকারগ্গাহকতব্বিসযৰিসেসনিদ্দেসৰসেন কত্তুকরণব্যাপারকত্তুনিদ্দেসৰসেন চ দুতিযাদযো চতস্সো অত্থযোজনা দস্সিতাতি দট্ঠব্বং.

সব্বস্সপি সদ্দাধিগমনীযস্স অত্থস্স পঞ্ঞত্তিমুখেনেৰ পটিপজ্জিতব্বত্তা সব্বপঞ্ঞত্তীনঞ্চ ৰিজ্জমানাদিৰসেন ছসু পঞ্ঞত্তিভেদেসু অন্তোগধত্তা তেসু ‘‘এৰ’’ন্তিআদীনং পঞ্ঞত্তীনং সরূপং নিদ্ধারেন্তো আহ – ‘‘এৰন্তি চ মেতি চা’’তিআদি. তত্থ এৰন্তি চ মেতি চ ৰুচ্চমানস্সত্থস্স আকারাদিনো ধম্মানং অসল্লক্খণভাৰতো অৰিজ্জমানপঞ্ঞত্তিভাৰোতি আহ – ‘‘সচ্চিকট্ঠপরমত্থৰসেন অৰিজ্জমানপঞ্ঞত্তী’’তি. তত্থ সচ্চিকট্ঠপরমত্থৰসেনাতি ভূতত্থউত্তমত্থৰসেন. ইদং ৰুত্তং হোতি – যো মাযামরীচিআদযো ৰিয অভূতত্থো, অনুস্সৰাদীহি গহেতব্বো ৰিয অনুত্তমত্থো চ ন হোতি, সো রূপসদ্দাদিসভাৰো, রুপ্পনানুভৰনাদিসভাৰো ৰা অত্থো সচ্চিকট্ঠো পরমত্থো চাতি ৰুচ্চতি, ন তথা ‘‘এৰং মে’’তিপদানং অত্থোতি. এতমেৰত্থং পাকটতরং কাতুং ‘‘কিঞ্হেত্থ ত’’ন্তিআদি ৰুত্তং. সুতন্তি পন সদ্দাযতনং সন্ধাযাহ – ‘‘ৰিজ্জমানপঞ্ঞত্তী’’তি. তেনেৰ হি ‘‘যঞ্হি তং এত্থ সোতেন উপলদ্ধ’’ন্তি ৰুত্তং. ‘‘সোতদ্ৰারানুসারেন উপলদ্ধ’’ন্তি পন ৰুত্তে অত্থব্যঞ্জনাদি সব্বং লব্ভতি. তং তং উপাদায ৰত্তব্বতোতি সোতপথমাগতে ধম্মে উপাদায তেসং উপধারিতাকারাদিনো পচ্চামসনৰসেন এৰন্তি, সসন্ততিপরিযাপন্নে খন্ধে উপাদায মেতি ৰত্তব্বত্তাতি অত্থো. দিট্ঠাদিসভাৰরহিতে সদ্দাযতনে পৰত্তমানোপি সুতৰোহারো ‘‘দুতিযং ততিয’’ন্তিআদিকো ৰিয পঠমাদীনি দিট্ঠমুতৰিঞ্ঞাতে অপেক্খিত্ৰা পৰত্তোতি আহ – ‘‘দিট্ঠাদীনি উপনিধায ৰত্তব্বতো’’তি. অস্সুতং ন হোতীতি হি সুতন্তি পকাসিতো অযমত্থোতি.

অত্তনা পটিৰিদ্ধা সুত্তস্স পকারৰিসেসা এৰন্তি থেরেন পচ্চামট্ঠাতি আহ – ‘‘অসম্মোহং দীপেতী’’তি. নানপ্পকারপ্পটিৰেধসমত্থো হোতীতি এতেন ৰক্খমানস্স সুত্তস্স নানপ্পকারতং দুপ্পটিৰিজ্ঝতঞ্চ দস্সেতি. সুতস্স অসম্মোসং দীপেতীতি সুতাকারস্স যাথাৰতো দস্সিযমানত্তা ৰুত্তং. অসম্মোহেনাতি সম্মোহাভাৰেন, পঞ্ঞায এৰ ৰা সৰনকালসম্ভূতায তদুত্তরিকালপঞ্ঞাসিদ্ধি. এৰং অসম্মোসেনাতি এত্থাপি ৰত্তব্বং. ব্যঞ্জনানং পটিৰিজ্ঝিতব্বো আকারো নাতিগম্ভীরো, যথাসুতধারণমেৰ তত্থ করণীযন্তি সতিযা ব্যাপারো অধিকো, পঞ্ঞা তত্থ গুণীভূতাতি ৰুত্তং – ‘‘পঞ্ঞাপুব্বঙ্গমাযা’’তিআদি ‘‘পঞ্ঞায পুব্বঙ্গমা’’তি কত্ৰা. পুব্বঙ্গমতা চেত্থ পধানভাৰো ‘‘মনোপুব্বঙ্গমা’’তিআদীসু (ধ. প. ১, ২) ৰিয, পুব্বঙ্গমতায ৰা চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীসু আৰজ্জনাদীনং ৰিয অপ্পধানত্তে পঞ্ঞা পুব্বঙ্গমা এতিস্সাতি অযম্পি অত্থো যুজ্জতি, এৰং সতিপুব্বঙ্গমাযাতি এত্থাপি ৰুত্তনযানুসারেন যথাসম্ভৰমত্থো ৰেদিতব্বো. অত্থব্যঞ্জনসম্পন্নস্সাতি অত্থব্যঞ্জনপরিপুণ্ণস্স, সঙ্কাসনপ্পকাসনৰিৰরণৰিভজনউত্তানীকরণপঞ্ঞত্তিৰসেন ছহি অত্থপদেহি অক্খরপদব্যঞ্জনাকারনিরুত্তিনিদ্দেসৰসেন ছহি ব্যঞ্জনপদেহি চ সমন্নাগতস্সাতি ৰা অত্থো দট্ঠব্বো.

যোনিসোমনসিকারং দীপেতি এৰং-সদ্দেন ৰুচ্চমানানং আকারনিদস্সনাৰধারণত্থানং অৰিপরীতসদ্ধম্মৰিসযত্তাতি অধিপ্পাযো. অৰিক্খেপং দীপেতীতি ‘‘চিত্তপরিযাদানং কত্থ ভাসিত’’ন্তিআদিপুচ্ছাৰসে পকরণপ্পত্তস্স ৰক্খমানস্স সুত্তস্স সৰনং সমাধানমন্তরেন ন সম্ভৰতীতি কত্ৰা ৰুত্তং. ৰিক্খিত্তচিত্তস্সাতিআদি তস্সেৰত্থস্স সমত্থনৰসেন ৰুত্তং. সব্বসম্পত্তিযাতি অত্থব্যঞ্জনদেসকপ্পযোজনাদিসম্পত্তিযা. অৰিপরীতসদ্ধম্মৰিসযেহি ৰিয আকারনিদস্সনাৰধারণত্থেহি যোনিসোমনসিকারস্স, সদ্ধম্মস্সৰনেন ৰিয চ অৰিক্খেপস্স যথা যোনিসোমনসিকারেন ফলভূতেন অত্তসম্মাপণিধিপুব্বেকতপুঞ্ঞতানং সিদ্ধি ৰুত্তা তদৰিনাভাৰতো. এৰং অৰিক্খেপেন ফলভূতেন কারণভূতানং সদ্ধম্মস্সৰনসপ্পুরিসূপনিস্সযানং সিদ্ধি দস্সেতব্বা সিযা অস্সুতৰতো সপ্পুরিসূপনিস্সযরহিতস্স চ তদভাৰতো. ন হি ৰিক্খিত্তচিত্তোতিআদিনা সমত্থনৰচনেন পন অৰিক্খেপেন কারণভূতেন সপ্পুরিসূপনিস্সযেন চ ফলভূতস্স সদ্ধম্মস্সৰনস্স সিদ্ধি দস্সিতা. অযং পনেত্থ অধিপ্পাযো যুত্তো সিযা, সদ্ধম্মস্সৰনসপ্পুরিসূপনিস্সযা ন একন্তেন অৰিক্খেপস্স কারণং বাহিরঙ্গত্তা, অৰিক্খেপো পন সপ্পুরিসূপনিস্সযো ৰিয সদ্ধম্মস্সৰনস্স একন্তকারণন্তি. এৰম্পি অৰিক্খেপেন সপ্পুরিসূপনিস্সযসিদ্ধিজোতনা ন সমত্থিতাৰ. নো ন সমত্থিতা ৰিক্খিত্তচিত্তানং সপ্পুরিসপযিরুপাসনাভাৰস্স অত্থসিদ্ধত্তা. এত্থ চ পুরিমং ফলেন কারণস্স সিদ্ধিদস্সনং নদীপূরেন ৰিয উপরি ৰুট্ঠিসব্ভাৰস্স, দুতিযং কারণেন ফলস্স সিদ্ধিদস্সনং দট্ঠব্বং একন্তৰস্সিনা ৰিয মেঘৰুট্ঠানেন ৰুট্ঠিপ্পৰত্তিযা.

ভগৰতো ৰচনস্স অত্থব্যঞ্জনপ্পভেদপরিচ্ছেদৰসেন সকলসাসনসম্পত্তিওগাহনাকারো নিরৰসেসপরহিতপারিপূরিতাকারণন্তি ৰুত্তং – ‘‘এৰং ভদ্দকো আকারো’’তি. যস্মা ন হোতীতি সম্বন্ধো. পচ্ছিমচক্কদ্ৰযসম্পত্তিন্তি অত্তসম্মাপণিধিপুব্বেকতপুঞ্ঞতাসঙ্খাতগুণদ্ৰযং. অপরাপরং ৰুত্তিযা চেত্থ চক্কভাৰো, চরন্তি এতেহি সত্তা সম্পত্তিভৰেসূতি ৰা. যে সন্ধায ৰুত্তং – ‘‘চত্তারিমানি, ভিক্খৰে, চক্কানি, যেহি সমন্নাগতানং দেৰমনুস্সানং চতুচক্কং ৰত্ততী’’তিআদি (অ. নি. ৪.৩১). পুরিমপচ্ছিমভাৰো চেত্থ দেসনাক্কমৰসেন দট্ঠব্বো. পচ্ছিমচক্কদ্ৰযসিদ্ধিযাতি পচ্ছিমচক্কদ্ৰযস্স অত্থিতায. সম্মাপণিহিতত্তো পুব্বে চ কতপুঞ্ঞো সুদ্ধাসযো হোতি তদসিদ্ধিহেতূনং কিলেসানং দূরীভাৰতোতি আহ – ‘‘আসযসুদ্ধি সিদ্ধা হোতী’’তি. তথা হি ৰুত্তং – ‘‘সম্মাপণিহিতং চিত্তং, সেয্যসো নং ততো করে’’তি (ধ. প. ৪৩), ‘‘কতপুঞ্ঞোসি ত্ৰং, আনন্দ, পধানমনুযুঞ্জ, খিপ্পং হোহিসি অনাসৰো’’তি (দী. নি. ২.২০৭) চ. তেনেৰাহ – ‘‘আসযসুদ্ধিযা অধিগমব্যত্তিসিদ্ধী’’তি. পযোগসুদ্ধিযাতি যোনিসোমনসিকারপুব্বঙ্গমস্স ধম্মস্সৰনপ্পযোগস্স ৰিসদভাৰেন. তথা চাহ – ‘‘আগমব্যত্তিসিদ্ধী’’তি, সব্বস্স ৰা কাযৰচীপযোগস্স নিদ্দোসভাৰেন. পরিসুদ্ধকাযৰচীপযোগো হি ৰিপ্পটিসারাভাৰতো অৰিক্খিত্তচিত্তো পরিযত্তিযং ৰিসারদো হোতীতি.

নানপ্পকারপটিৰেধদীপকেনাতিআদিনা অত্থব্যঞ্জনেসু থেরস্স এৰং-সদ্দসুত-সদ্দানং অসম্মোহদীপনতো চতুপ্পটিসম্ভিদাৰসেন অত্থযোজনং দস্সেতি. তত্থ সোতপ্পভেদপটিৰেধদীপকেনাতি এতেন অযং সুত-সদ্দো এৰং-সদ্দসন্নিধানতো, ৰক্খমানাপেক্খায ৰা সামঞ্ঞেনেৰ সোতব্বধম্মৰিসেসং আমসতীতি দস্সেতি. মনোদিট্ঠিকরণানং পরিযত্তিধম্মানং অনুপেক্খনসুপ্পটিৰেধা ৰিসেসতো মনসিকারপ্পটিবদ্ধাতি তে ৰুত্তনযেন যোনিসোমনসিকারদীপকেন এৰং-সদ্দেন যোজেত্ৰা, সৰনধারণৰচীপরিচযা পরিযত্তিধম্মা ৰিসেসেন সোতাৰধানপ্পটিবদ্ধাতি তে অৰিক্খেপদীপকেন সুত-সদ্দেন যোজেত্ৰা দস্সেন্তো সাসনসম্পত্তিযা ধম্মস্সৰনে উস্সাহং জনেতি. তত্থ ধম্মাতি পরিযত্তিধম্মা. মনসা অনুপেক্খিতাতি ‘‘ইধ সীলং কথিতং, ইধ সমাধি, ইধ পঞ্ঞা, এত্তকা এত্থ অনুসন্ধযো’’তিআদিনা নযেন মনসা অনু অনু পেক্খিতা. দিট্ঠিযা সুপ্পটিৰিদ্ধাতি নিজ্ঝানক্খন্তি ভূতায, ঞাতপরিঞ্ঞাসঙ্খাতায ৰা দিট্ঠিযা তত্থ তত্থ ৰুত্তরূপারূপধম্মে ‘‘ইতি রূপং, এত্তকং রূপ’’ন্তিআদিনা সুট্ঠু ৰৰত্থপেত্ৰা পটিৰিদ্ধা.

সকলেন ৰচনেনাতি পুব্বে তীহি পদেহি ৰিসুং ৰিসুং যোজিতত্তা ৰুত্তং. অসপ্পুরিসভূমিন্তি অকতঞ্ঞুতং, ‘‘ইধেকচ্চো পাপভিক্খু তথাগতপ্পৰেদিতং ধম্মৰিনযং পরিযাপুণিত্ৰা অত্তনো দহতী’’তি (পারা. ১৯৫) এৰং ৰুত্তং অনরিযৰোহারাৰত্থং. সা এৰ অনরিযৰোহারাৰত্থা অসদ্ধম্মো. ননু চ আনন্দত্থেরস্স ‘‘মমেদং ৰচন’’ন্তি অধিমানস্স, মহাকস্সপত্থেরাদীনঞ্চ তদাসঙ্কায অভাৰতো অসপ্পুরিসভূমিসমতিক্কমাদিৰচনং নিরত্থকন্তি? নযিদমেৰং, ‘‘এৰং মে সুত’’ন্তি ৰদন্তেন অযম্পি অত্থো ৰিভাৰিতোতি দস্সনতো. কেচি পন ‘‘দেৰতানং পরিৰিতক্কাপেক্খং তথাৰচনন্তি এদিসী চোদনা অনৰকাসা’’তি ৰদন্তি. তস্মিং কির খণে একচ্চানং দেৰতানং এৰং চেতসো পরিৰিতক্কো উদপাদি ‘‘ভগৰা পরিনিব্বুতো, অযঞ্চ আযস্মা দেসনাকুসলো ইদানি ধম্মং দেসেতি, সক্যকুলপ্পসুতো তথাগতস্স ভাতা চূল়পিতুপুত্তো, কিং নু খো সযং সচ্ছিকতং ধম্মং দেসেতি, উদাহু ভগৰতো এৰ ৰচনং যথাসুত’’ন্তি, এৰং তদাসঙ্কিতপ্পকারতো অসপ্পুরিসভূমিসমোক্কমাদিতো অতিক্কমাদি ৰিভাৰিতন্তি. অত্তনো অদহন্তোতি ‘‘মমেদ’’ন্তি অত্তনি অট্ঠপেন্তো. অপ্পেতীতি নিদস্সেতি. দিট্ঠধম্মিকসম্পরাযিকপরমত্থেসু যথারহং সত্তে নেতীতি নেত্তি, ধম্মোযেৰ নেত্তি ধম্মনেত্তি.

দল়্হতরনিৰিট্ঠা ৰিচিকিচ্ছা কঙ্খা. নাতিসংসপ্পনং মতিভেদমত্তং ৰিমতি. অস্সদ্ধিযং ৰিনাসেতি ভগৰতা ভাসিতত্তা সম্মুখা চস্স পটিগ্গহিতত্তা খলিতদুরুত্তাদিগ্গহণদোসাভাৰতো চ. এত্থ চ পঞ্চমাদযো তিস্সো অত্থযোজনা আকারাদিঅত্থেসু অগ্গহিতৰিসেসমেৰ এৰং-সদ্দং গহেত্ৰা দস্সিতা, ততো পরা চতস্সো আকারত্থমেৰ এৰং-সদ্দং গহেত্ৰা ৰিভাৰিতা, পচ্ছিমা পন তিস্সো যথাক্কমং আকারত্থং নিদস্সনত্থং অৰধারণত্থঞ্চ এৰং-সদ্দং গহেত্ৰা যোজিতাতি দট্ঠব্বং.

এক-সদ্দো অঞ্ঞসেট্ঠঅসহাযসঙ্খাদীসু দিস্সতি. তথা হেস ‘‘সস্সতো অত্তা চ লোকো চ, ইদমেৰ সচ্চং মোঘমঞ্ঞন্তি ইত্থেকে অভিৰদন্তী’’তিআদীসু (ম. নি. ৩.২৭) অঞ্ঞত্থে দিস্সতি, ‘‘চেতসো একোদিভাৰ’’ন্তিআদীসু (দী. নি. ১.২২৮; পারা. ১১) সেট্ঠে, ‘‘একো ৰূপকট্ঠো’’তিআদীসু (দী. নি. ১.৪০৫; ২.২১৫; ম. নি. ১.৮০; সং. নি. ৩.৬৩; চূল়ৰ. ৪৪৫) অসহাযে ‘‘একোৰ খো, ভিক্খৰে, খণো চ সমযো চ ব্রহ্মচরিযৰাসাযা’’তিআদীসু (অ. নি. ৮.২৯) সঙ্খাযং. ইধাপি সঙ্খাযন্তি দস্সেন্তো আহ – ‘‘একন্তি গণনপরিচ্ছেদনিদ্দেসো’’তি. কালঞ্চ সমযঞ্চাতি যুত্তকালঞ্চ পচ্চযসামগ্গিঞ্চ. খণোতি ওকাসো. তথাগতুপ্পাদাদিকো হি মগ্গব্রহ্মচরিযস্স ওকাসো তপ্পচ্চযপ্পটিলাভহেতুত্তা. খণো এৰ চ সমযো. যো খণোতি চ সমযোতি চ ৰুচ্চতি, সো একো এৰাতি হি অত্থো. মহাসমযোতি মহাসমূহো. সমযোপি খোতি সিক্খাপদপূরণস্স হেতুপি. সমযপ্পৰাদকেতি দিট্ঠিপ্পৰাদকে. তত্থ হি নিসিন্না তিত্থিযা অত্তনো অত্তনো সমযং পৰদন্তীতি. অত্থাভিসমযাতি হিতপ্পটিলাভা. অভিসমেতব্বোতি অভিসমযো, অভিসমযো অত্থো অভিসমযট্ঠোতি পীল়নাদীনি অভিসমেতব্বভাৰেন একীভাৰং উপনেত্ৰা ৰুত্তানি. অভিসমযস্স ৰা পটিৰেধস্স ৰিসযভূতো অত্থো অভিসমযট্ঠোতি তানেৰ তথা একত্তেন ৰুত্তানি. তত্থ পীল়নং দুক্খসচ্চস্স তংসমঙ্গিনো হিংসনং অৰিপ্ফারিকতাকরণং. সন্তাপো দুক্খদুক্খতাদিৰসেন সন্তপনং পরিদহনং.

তত্থ সহকারিকারণে সনিজ্ঝং সমেতি সমৰেতীতি সমযো, সমৰাযো. সমেতি সমাগচ্ছতি এত্থ মগ্গব্রহ্মচরিযং তদাধারপুগ্গলেহীতি সমযো, খণো. সমেতি এত্থ, এতেন ৰা সংগচ্ছতি সত্তো, সভাৰধম্মো ৰা সহজাতাদীহি, উপ্পাদাদীহি ৰাতি সমযো, কালো. ধম্মপ্পৰত্তিমত্ততায অত্থতো অভূতোপি হি কালো ধম্মপ্পৰত্তিযা অধিকরণং করণং ৰিয চ কপ্পনামত্তসিদ্ধেন রূপেন ৰোহরীযতীতি. সমং, সহ ৰা অৰযৰানং অযনং পৰত্তি অৰট্ঠানন্তি সমযো, সমূহো যথা ‘‘সমুদাযো’’তি. অৰযৰসহাৰট্ঠানমেৰ হি সমূহোতি. অৰসেসপচ্চযানং সমাগমে এতি ফলং এতস্মা উপ্পজ্জতি পৰত্ততি চাতি সমযো, হেতু যথা ‘‘সমুদযো’’তি. সমেতি সংযোজনভাৰতো সম্বদ্ধো এতি অত্তনো ৰিসযে পৰত্ততি, দল়্হগ্গহণভাৰতো ৰা সংযুত্তা অযন্তি পৰত্তন্তি সত্তা যথাভিনিৰেসং এতেনাতি সমযো, দিট্ঠি. দিট্ঠিসংযোজনেন হি সত্তা অতিৰিয বজ্ঝন্তীতি. সমিতি সঙ্গতি সমোধানন্তি সমযো, পটিলাভো. সমস্স যানং, সম্মা ৰা যানং অপগমোতি সমযো, পহানং. অভিমুখং ঞাণেন সম্মা এতব্বো অভিসমেতব্বোতি অভিসমযো, ধম্মানং অৰিপরীতো সভাৰো. অভিমুখভাৰেন সম্মা এতি গচ্ছতি বুজ্ঝতীতি অভিসমযো, ধম্মানং অৰিপরীতসভাৰাৰবোধো. এৰং তস্মিং তস্মিং অত্থে সমযসদ্দস্স পৰত্তি ৰেদিতব্বা. সমযসদ্দস্স অত্থুদ্ধারে অভিসমযসদ্দস্স উদাহরণং ৰুত্তনযেন ৰেদিতব্বং. অস্সাতি সমযসদ্দস্স. কালো অত্থো সমৰাযাদীনং অত্থানং ইধ অসম্ভৰতো, দেসদেসকপরিসানং ৰিয সুত্তস্স নিদানভাৰেন কালস্স অপদিসিতব্বতো চ.

কস্মা পনেত্থ অনিযমিতৰসেনেৰ কালো নিদ্দিট্ঠো, ন উতুসংৰচ্ছরাদিৰসেন নিযমেত্ৰাতি আহ – ‘‘তত্থ কিঞ্চাপী’’তিআদি. উতুসংৰচ্ছরাদিৰসেন নিযমং অকত্ৰা সমযসদ্দস্স ৰচনে অযম্পি গুণো লদ্ধো হোতীতি দস্সেন্তো ‘‘যে ৰা ইমে’’তিআদিমাহ. সামঞ্ঞজোতনা হি ৰিসেসে অৰতিট্ঠতীতি. তত্থ দিট্ঠধম্মসুখৰিহারসমযো দেৰসিকং ঝানসমাপত্তীহি ৰীতিনামনকালো, ৰিসেসতো সত্তসত্তাহানি. সুপ্পকাসাতি দসসহস্সিলোকধাতুযা পকম্পনওভাসপাতুভাৰাদীহি পাকটা. যথাৰুত্তভেদেসু এৰ সমযেসু একদেসং পকারন্তরেহি সঙ্গহেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘যো চায’’ন্তিআদিমাহ. তথা হি ঞাণকিচ্চসমযো অত্তহিতপ্পটিপত্তিসমযো চ অভিসম্বোধিসমযো, অরিযতুণ্হীভাৰসমযো দিট্ঠধম্মসুখৰিহারসমযো, করুণাকিচ্চপরহিতপ্পটিপত্তিধম্মিকথাসমযো দেসনাসমযোযেৰ.

করণৰচনেন নিদ্দেসো কতোতি সম্বন্ধো. তত্থাতি অভিধম্মৰিনযেসু. তথাতি ভুম্মকরণেহি. অধিকরণত্থো আধারত্থো. ভাৰো নাম কিরিযা, কিরিযায কিরিযন্তরলক্খণং ভাৰেনভাৰলক্খণং. তত্থ যথা কালো সভাৰধম্মপরিচ্ছিন্নো সযং পরমত্থতো অৰিজ্জমানোপি আধারভাৰেন পঞ্ঞাতো তঙ্খণপ্পৰত্তানং ততো পুব্বে পরতো চ অভাৰতো ‘‘পুব্বণ্হে জাতো, সাযন্হে গচ্ছতী’’তি চ আদীসু, সমূহো চ অৰযৰৰিনিমুত্তো অৰিজ্জমানোপি কপ্পনামত্তসিদ্ধো অৰযৰানং আধারভাৰেন পঞ্ঞাপীযতি ‘‘রুক্খে সাখা, যৰরাসিযং সম্ভূতো’’তিআদীসু, এৰং ইধাপীতি দস্সেন্তো আহ – ‘‘অধিকরণং…পে… ধম্মান’’ন্তি. যস্মিং কালে, ধম্মপুঞ্জে ৰা কামাৰচরং কুসলং চিত্তং উপ্পন্নং হোতি, তস্মিং এৰ কালে, ধম্মপুঞ্জে চ ফস্সাদযোপি হোন্তীতি অযঞ্হি তত্থ অত্থো. যথা ‘‘গাৰীসু দুয্হমানাসু গতো, দুদ্ধাসু আগতো’’তি দোহনকিরিযায গমনকিরিযা লক্খীযতি, এৰং ইধাপি ‘‘যস্মিং সমযে, তস্মিং সমযে’’তি চ ৰুত্তে ‘‘সতী’’তি অযমত্থো ৰিঞ্ঞাযমানো এৰ হোতি পদত্থস্স সত্তাৰিরহাভাৰতোতি সমযস্স সত্তাকিরিযায চিত্তস্স উপ্পাদকিরিযা, ফস্সাদীনং ভৰনকিরিযা চ লক্খীযতীতি. যস্মিং সমযেতি যস্মিং নৰমে খণে, যস্মিং যোনিসোমনসিকারাদিহেতুম্হি, পচ্চযসমৰাযে ৰা সতি কামাৰচরং কুসলং চিত্তং উপ্পন্নং হোতি, তস্মিংযেৰ খণে হেতুম্হি পচ্চযসমৰাযে চ ফস্সাদযোপি হোন্তীতি উভযত্থ সমযসদ্দে ভুম্মনিদ্দেসো কতো লক্খণভূতভাৰযুত্তোতি দস্সেন্তো আহ – ‘‘খণ…পে… লক্খীযতী’’তি.

হেতুঅত্থো করণত্থো চ সম্ভৰতি ‘‘অন্নেন ৰসতি, অজ্ঝেনেন ৰসতি, ফরসুনা ছিন্দতি, কুদালেন খণতী’’তিআদীসু ৰিয. ৰীতিক্কমঞ্হি সুত্ৰা ভিক্খুসঙ্ঘং সন্নিপাতাপেত্ৰা ওতিণ্ণে ৰত্থুস্মিং তং পুগ্গলং পটিপুচ্ছিত্ৰা ৰিগরহিত্ৰা চ তং তং ৰত্থুং ওতিণ্ণকালং অনতিক্কমিত্ৰা তেনেৰ কালেন সিক্খাপদানি পঞ্ঞাপেন্তো ভগৰা ৰিহরতি সিক্খাপদপঞ্ঞত্তিহেতুঞ্চ অপেক্খমানো ততিযপারাজিকাদীসু ৰিয.

অচ্চন্তমেৰ আরম্ভতো পট্ঠায যাৰ দেসনানিট্ঠানং পরহিতপ্পটিপত্তিসঙ্খাতেন করুণাৰিহারেন. তদত্থজোতনত্থন্তি অচ্চন্তসংযোগত্থজোতনত্থং. উপযোগৰচননিদ্দেসো কতো যথা ‘‘মাসং অজ্ঝেতী’’তি. পোরাণাতি অট্ঠকথাচরিযা. অভিলাপমত্তভেদোতি ৰচনমত্তেন ৰিসেসো. তেন সুত্তৰিনযেসু ৰিভত্তিব্যত্তযো কতোতি দস্সেতি.

ইদানি ‘‘ভগৰা’’তি ইমস্স অত্থং দস্সেন্তো আহ – ‘‘ভগৰাতি গরূ’’তিআদি. ভগৰাতি ৰচনং সেট্ঠন্তি সেট্ঠৰাচকং ৰচনং, সেট্ঠগুণসহচরণং সেট্ঠন্তি ৰুত্তং. অথ ৰা ৰুচ্চতীতি ৰচনং, অত্থো. যস্মা যো ‘‘ভগৰা’’তি ৰচনেন ৰচনীযো অত্থো, সো সেট্ঠোতি অত্থো. ভগৰাতি ৰচনমুত্তমন্তি এত্থাপি এসেৰ নযো. গারৰযুত্তোতি গরুভাৰযুত্তো গরুগুণযোগতো. গরুকরণং ৰা সাতিসযং অরহতীতি গারৰযুত্তো, গারৰারহোতি অত্থো. সিপ্পাদিসিক্খাপকা গরূ হোন্তি, ন চ গারৰযুত্তা, অযং পন তাদিসো ন হোতি, তস্মা গরূতি ৰত্ৰা গারৰযুত্তোতি ৰুত্তন্তি কেচি. ৰুত্তোযেৰ, ন ইধ ৰত্তব্বো ৰিসুদ্ধিমগ্গস্স ইমিস্সা অট্ঠকথায একদেসভাৰতোতি অধিপ্পাযো.

ধম্মসরীরং পচ্চক্খং করোতীতি ‘‘যো ৰো, আনন্দ, মযা ধম্মো চ ৰিনযো চ দেসিতো পঞ্ঞত্তো, সো ৰো মমচ্চযেন সত্থা’’তি (দী. নি. ২.২১৬) ৰচনতো ধম্মস্স সত্থুভাৰপরিযাযো ৰিজ্জতীতি কত্ৰা ৰুত্তং. ৰজিরসঙ্ঘাতসমানকাযো পরেহি অভেজ্জসরীরত্তা. ন হি ভগৰতো রূপকাযে কেনচি সক্কা অন্তরাযো কাতুন্তি. দেসনাসম্পত্তিং নিদ্দিসতি ৰক্খমানস্স সকলসুত্তস্স এৰন্তি নিদ্দিসনতো. সাৰকসম্পত্তিং নিদ্দিসতি পটিসম্ভিদাপত্তেন পঞ্চসু ঠানেসু ভগৰতা এতদগ্গে ঠপিতেন মযা মহাসাৰকেন সুতং, তঞ্চ খো মযা সুতং, ন অনুস্সুতিকং, ন পরম্পরাভতন্তি ইমস্স অত্থস্স দীপনতো. কালসম্পত্তিং নিদ্দিসতি ‘‘ভগৰা’’তি পদস্স সন্নিধানে পযুত্তস্স সমযসদ্দস্স কালস্স বুদ্ধুপ্পাদপ্পটিমণ্ডিতভাৰদীপনতো. বুদ্ধুপ্পাদপরমা হি কালসম্পদা. তেনেতং ৰুচ্চতি –

‘‘কপ্পকসাযে কলিযুগে, বুদ্ধুপ্পাদো অহো মহচ্ছরিযং;

হুতাৰহমজ্ঝে জাতং, সমুদিতমকরন্দমরৰিন্দ’’ন্তি. (দী. নি. টী. ১.১; সং. নি. টী. ১.১.১ দেৰতাসংযুত্ত);

ভগৰাতি দেসকসম্পত্তিং নিদ্দিসতি গুণৰিসিট্ঠসত্তুত্তমগরুগারৰাধিৰচনভাৰতো.

এৰংনামকে নগরেতি কথং পনেতং নগরং এৰংনামকং জাতন্তি? ৰুচ্চতে, যথা কাকন্দস্স ইসিনো নিৰাসট্ঠানে মাপিতা নগরী কাকন্দী, মাকন্দস্স নিৰাসট্ঠানে মাপিতা মাকন্দী, কুসম্বস্স নিৰাসট্ঠানে মাপিতা কোসম্বীতি ৰুচ্চতি, এৰং সৰত্থস্স ইসিনো নিৰাসট্ঠানে মাপিতা নগরী সাৰত্থীতি ৰুচ্চতি. এৰং তাৰ অক্খরচিন্তকা ৰদন্তি. অট্ঠকথাচরিযা পন ভণন্তি – ‘‘যং কিঞ্চি মনুস্সানং উপভোগপরিভোগং, সব্বমেত্থ অত্থী’’তি সাৰত্থি. সত্থসমাযোগে চ ‘কিং ভণ্ডমত্থী’তি পুচ্ছিতে ‘সব্বমত্থী’তি ৰচনমুপাদায সাৰত্থি.

‘‘সব্বদা সব্বূপকরণং, সাৰত্থিযং সমোহিতং;

তস্মা সব্বমুপাদায, সাৰত্থীতি পৰুচ্চতি. (ম. নি. অট্ঠ. ১.১৪; খু. পা. অট্ঠ. ৫.মঙ্গলসুত্তৰণ্ণনা; উদা. অট্ঠ. ৫; পটি. ম. ২.১.১৮৪);

‘‘কোসলানং পুরং রম্মং, দস্সনেয্যং মনোরমং;

দসহি সদ্দেহি অৰিৰিত্তং, অন্নপানসমাযুতং.

‘‘ৰুদ্ধিং ৰেপুল্লতং পত্তং, ইদ্ধং ফীতং মনোরমং;

আল়কমন্দাৰ দেৰানং, সাৰত্থিপুরমুত্তম’’ন্তি. (ম. নি. অট্ঠ. ১.১৪; খু. পা. অট্ঠ. ৫.মঙ্গলসুত্তৰণ্ণনা);

অৰিসেসেনাতি ন ৰিসেসেন, ৰিহারভাৰসামঞ্ঞেনাতি অত্থো. ইরিযাপথৰিহারো…পে… ৰিহারেসূতি ইরিযাপথৰিহারো দিব্বৰিহারো ব্রহ্মৰিহারো অরিযৰিহারোতি এতেসু চতূসু ৰিহারেসু. সমঙ্গিপরিদীপনন্তি সমঙ্গিভাৰপরিদীপনং. এতন্তি ৰিহরতীতি এতং পদং. তথা হি তং ‘‘ইধেকচ্চো গিহিসংসট্ঠো ৰিহরতি সহনন্দী সহসোকী’’তিআদীসু (সং. নি. ৪.২৪১) ইরিযাপথৰিহারে আগতং, ‘‘যস্মিং সমযে, ভিক্খৰে, ভিক্খু ৰিৰিচ্চেৰ কামেহি … পঠমং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরতী’’তিআদীসু (ধ. স. ৪৯৯; ৰিভ. ৬২৪) দিব্বৰিহারে, ‘‘সো মেত্তাসহগতেন চেতসা একং দিসং ফরিত্ৰা ৰিহরতী’’তিআদীসু (দী. নি. ১.৫৫৬; ৩.৩০৮; ম. নি. ১.৭৭, ৪৫৯, ৫০৯; ২.৩০৯, ৩১৫, ৪৫১, ৪৭১; ৩.২৩০, ৰিভ. ৬৪২, ৬৪৩) ব্রহ্মৰিহারে, ‘‘সো খোহং, অগ্গিৰেস্সন, তস্সাযেৰ কথায পরিযোসানে তস্মিংযেৰ পুরিমস্মিং সমাধিনিমিত্তে অজ্ঝত্তমেৰ চিত্তং সণ্ঠপেমি সন্নিসাদেমি একোদিং করোমি, সমাদহামি, যেন সুদং নিচ্চকপ্পং ৰিহরামী’’তিআদীসু (ম. নি. ১.৩৮৭) অরিযৰিহারে.

তত্থ ইরিযনং পৰত্তনং ইরিযা, কাযপ্পযোগো. তস্সা পৰত্তনূপাযভাৰতো ঠানাদি ইরিযাপথো. ঠানসমঙ্গী ৰা হি কাযেন কিঞ্চি করেয্য গমনাদীসু অঞ্ঞতরসমঙ্গী ৰা. অথ ৰা ইরিযতি পৰত্ততি এতেন অত্তভাৰো, কাযকিচ্চং ৰাতি ইরিযা, তস্সা পৰত্তিযা উপাযভাৰতো পথোতি ইরিযাপথো, ঠানাদি এৰ. সো চ অত্থতো গতিনিৰত্তিআদিআকারেন পৰত্তো চতুসন্ততিরূপপ্পবন্ধো এৰ. ৰিহরণং, ৰিহরতি এতেনাতি ৰা ৰিহারো. দিৰি ভৰো দিব্বো, তত্থ বহুলপ্পৰত্তিযা ব্রহ্মপারিসজ্জাদিদেৰলোকে ভৰোতি অত্থো. তত্থ যো দিব্বানুভাৰো, তদত্থায সংৰত্ততীতি ৰা দিব্বো, অভিঞ্ঞাভিনীহারৰসেন মহাগতিকত্তা ৰা দিব্বো, দিব্বো চ সো ৰিহারো চাতি দিব্বৰিহারো, চতস্সো রূপাৰচরসমাপত্তিযো. অরূপসমাপত্তিযোপি এত্থেৰ সঙ্গহং গচ্ছন্তি. ব্রহ্মানং, ব্রহ্মানো ৰা ৰিহারা ব্রহ্মৰিহারা, চতস্সো অপ্পমঞ্ঞাযো. অরিযো, অরিযানং ৰা ৰিহারো অরিযৰিহারো, চত্তারি সামঞ্ঞফলানি. সো হি একং ইরিযাপথবাধনন্তিআদি যদিপি ভগৰা একেনপি ইরিযাপথেন চিরতরং কালং অত্তভাৰং পৰত্তেতুং সক্কোতি, তথাপি উপাদিন্নকসরীরস্স অযং সভাৰোতি দস্সেতুং ৰুত্তং. যস্মা ৰা ভগৰা যত্থ কত্থচি ৰসন্তো ৰেনেয্যানং ধম্মং দেসেন্তো নানাসমাপত্তীহি চ কালং ৰীতিনামেন্তো ৰসতীতি সত্তানং অত্তনো চ ৰিৰিধহিতসুখং হরতি উপনেতি উপ্পাদেতি, তস্মা ৰিৰিধং হরতীতি ৰিহরতীতি এৰমেত্থ অত্থো ৰেদিতব্বো.

জেতস্স রাজকুমারস্সাতি এত্থ অত্তনো পচ্চত্থিকজনং জিনাতীতি জেতো. সোতসদ্দো ৰিয হি কত্তুসাধনো জেতসদ্দো. অথ ৰা রঞ্ঞা পসেনদিকোসলেন অত্তনো পচ্চত্থিকজনে জিতে জাতোতি জেতো. রঞ্ঞো হি জযং আরোপেত্ৰা কুমারো জিতৰাতি জেতোতি ৰুত্তো. মঙ্গলকামতায ৰা তস্স এৰংনামমেৰ কতন্তি জেতো. মঙ্গলকামতায হি জেয্যোতি এতস্মিং অত্থে জেতোতি ৰুত্তং. ৰিত্থারো পনাতিআদিনা ‘‘অনাথপিণ্ডিকস্স আরামে’’তি এত্থ সুদত্তো নাম সো, গহপতি, মাতাপিতূহি কতনামৰসেন, সব্বকামসমিদ্ধতায পন ৰিগতমচ্ছেরতায করুণাদিগুণসমঙ্গিতায চ নিচ্চকালং অনাথানং পিণ্ডমদাসি. তেন অনাথপিণ্ডিকোতি সঙ্খং গতো. আরমন্তি এত্থ পাণিনো, ৰিসেসেন ৰা পব্বজিতাতি আরামো, তস্স পুপ্ফফলাদিসোভায নাতিদূরনচ্চাসন্নতাদিপঞ্চৰিধসেনাসনঙ্গসম্পত্তিযা চ ততো ততো আগম্ম রমন্তি অভিরমন্তি, অনুক্কণ্ঠিতা হুত্ৰা নিৰসন্তীতি অত্থো. ৰুত্তপ্পকারায ৰা সম্পত্তিযা তত্থ তত্থ গতেপি অত্তনো অব্ভন্তরংযেৰ আনেত্ৰা রমেতীতি আরামো. সো হি অনাথপিণ্ডিকেন গহপতিনা জেতস্স রাজকুমারস্স হত্থতো অট্ঠারসহিরঞ্ঞকোটীহি সন্থারেন কিণিত্ৰা অট্ঠারসহিরঞ্ঞকোটীহি সেনাসনানি কারাপেত্ৰা অট্ঠারসহিরঞ্ঞকোটীহি ৰিহারমহং নিট্ঠাপেত্ৰা এৰং চতুপঞ্ঞাসহিরঞ্ঞকোটিপরিচ্চাগেন বুদ্ধপ্পমুখস্স ভিক্খুসঙ্ঘস্স নিয্যাতিতো, তস্মা ‘‘অনাথপিণ্ডিকস্স আরামো’’তি ৰুচ্চতীতি ইমমত্থং নিদস্সেতি.

তত্থাতি ‘‘একং সমযং ভগৰা সাৰত্থিযং ৰিহরতি জেতৰনে অনাথপিণ্ডিকস্স আরামে’’তি যং ৰুত্তং ৰাক্যং, তত্থ. সিযাতি কস্সচি এৰং পরিৰিতক্কো সিযা, ৰক্খমানাকারেন কদাচি চোদেয্য ৰাতি অত্থো. অথ তত্থ ৰিহরতীতি যদি জেতৰনে অনাথপিণ্ডিকস্স আরামে ৰিহরতি. ন ৰত্তব্বন্তি নানাঠানভূতত্তা সাৰত্থিজেতৰনানং, ‘‘একং সময’’ন্তি চ ৰুত্তত্তাতি অধিপ্পাযো. ইদানি চোদকো তমেৰ অত্তনো অধিপ্পাযং ‘‘ন হি সক্কা’’তিআদিনা ৰিৰরতি. ইতরো সব্বমেতং অৰিপরীতং অত্থং অজানন্তেন তযা ৰুত্তন্তি দস্সেন্তো ‘‘ন খো পনেতং এৰং দট্ঠব্ব’’ন্তিআদিমাহ. তত্থ এতন্তি ‘‘সাৰত্থিযং ৰিহরতি জেতৰনে অনাথপিণ্ডিকস্স আরামে’’তি এতং ৰচনং. এৰন্তি ‘‘যদি তাৰ ভগৰা’’তিআদিনা যং তং ভৰতা চোদিতং, তং অত্থতো এৰং ন খো পন দট্ঠব্বং, ন উভযত্থ অপুব্বং অচরিমং ৰিহারদস্সনত্থন্তি অত্থো. ইদানি অত্তনা যথাধিপ্পেতং অৰিপরীতমত্থং, তস্স চ পটিকচ্চেৰ ৰুত্তভাৰং, তেন চ অপ্পটিৰিদ্ধতং পকাসেন্তো ‘‘ননু অৰোচুম্হ…পে… জেতৰনে’’তি আহ. এৰম্পি ‘‘জেতৰনে অনাথপিণ্ডিকস্স আরামে ৰিহরতি’’চ্চেৰ ৰত্তব্বং, ন ‘‘সাৰত্থিয’’ন্তি চোদনং মনসি কত্ৰা ৰুত্তং – ‘‘গোচরগামনিদস্সনত্থ’’ন্তিআদি.

অৰস্সঞ্চেত্থ গোচরগামকিত্তনং কত্তব্বং. তথা হি তং যথা জেতৰনাদিকিত্তনং পব্বজিতানুগ্গহকরণাদিঅনেকপ্পযোজনং, এৰং গোচরগামকিত্তনম্পি গহট্ঠানুগ্গহকরণাদিৰিৰিধপযোজনন্তি দস্সেন্তো ‘‘সাৰত্থিৰচনেনা’’তিআদিমাহ. তত্থ পচ্চযগ্গহণেন উপসঙ্কমপযিরুপাসনানং ওকাসদানেন ধম্মদেসনায সরণেসু সীলেসু চ পতিট্ঠাপনেন যথূপনিস্সযং উপরিৰিসেসাধিগমাৰহনেন চ গহট্ঠানুগ্গহকরণং, উগ্গহপরিপুচ্ছানং কম্মট্ঠানানুযোগস্স চ অনুরূপৰসনট্ঠানপরিগ্গহেনেত্থ পব্বজিতানুগ্গহকরণং ৰেদিতব্বং. করুণায উপগমনং, ন লাভাদিনিমিত্তং. পঞ্ঞায অপগমনং, ন ৰিরোধাদিনিমিত্তন্তি উপগমনাপগমনানং নিরুপক্কিলেসতং ৰিভাৰেতি. ধম্মিকসুখং নাম অনৰজ্জসুখং. দেৰতানং উপকারবহুলতা জনৰিৰিত্ততায. পচুরজনৰিৰিত্তঞ্হি ঠানং দেৰা উপসঙ্কমিতব্বং মঞ্ঞন্তি. তদত্থপরিনিপ্ফাদনন্তি লোকত্থনিপ্ফাদনং, বুদ্ধকিচ্চসম্পাদনন্তি অত্থো. এৰমাদিনাতি আদি-সদ্দেন সাৰত্থিকিত্তনেন রূপকাযস্স অনুগ্গণ্হনং দস্সেতি, জেতৰনাদিকিত্তনেন ধম্মকাযস্স. তথা পুরিমেন পরাধীনকিরিযাকরণং, দুতিযেন অত্তাধীনকিরিযাকরণং. পুরিমেন ৰা করুণাকিচ্চং, ইতরেন পঞ্ঞাকিচ্চং. পুরিমেন চস্স পরমায অনুকম্পায সমন্নাগমং, পচ্ছিমেন পরমায উপেক্খায সমন্নাগমং দীপেতি. ভগৰা হি সব্বসত্তে পরমায অনুকম্পায অনুকম্পতি, ন চ তত্থ সিনেহদোসানুপতিতো পরমুপেক্খকভাৰতো. উপেক্খকো চ ন পরহিতসুখকরণে অপ্পোস্সুক্কো মহাকারুণিকভাৰতো. তস্স মহাকারুণিকতায লোকনাথতা, উপেক্খকতায অত্তনাথতা.

তথা হেস বোধিসত্তভূতো মহাকরুণায সঞ্চোদিতমানসো সকললোকহিতায উস্সুক্কমাপন্নো মহাভিনীহারতো পট্ঠায তদত্থনিপ্ফাদনত্থং পুঞ্ঞঞাণসম্ভারে সম্পাদেন্তো অপরিমিতং কালং অনপ্পকং দুক্খমনুভোসি, উপেক্খকতায সম্মা পতিতেহি দুক্খেহি ন ৰিকম্পিততা. মহাকারুণিকতায সংসারাভিমুখতা, উপেক্খকতায ততো নিব্বিন্দনা. তথা উপেক্খকতায নিব্বানাভিমুখতা, মহাকারুণিকতায তদধিগমো. তথা মহাকারুণিকতায পরেসং অহিংসাপনং, উপেক্খকতায সযং পরেহি অভাযনং. মহাকারুণিকতায পরং রক্খতো অত্তনো রক্খণং, উপেক্খকতায অত্তানং রক্খতো পরেসং রক্খণং. তেনস্স অত্তহিতায পটিপন্নাদীসু চতুত্থপুগ্গলভাৰো সিদ্ধো হোতি. তথা মহাকারুণিকতায সচ্চাধিট্ঠানস্স চ চাগাধিট্ঠানস্স চ পারিপূরী, উপেক্খকতায উপসমাধিট্ঠানস্স চ পঞ্ঞাধিট্ঠানস্স চ পারিপূরী. এৰং পুরিসুদ্ধাসযপ্পযোগস্স মহাকারুণিকতায লোকহিতত্থমেৰ রজ্জসম্পদাদিভৰসম্পত্তিযা উপগমনং, উপেক্খকতায তিণাযপি অমঞ্ঞমানস্স ততো অপগমনং. ইতি সুৰিসুদ্ধউপগমাপগমস্স মহাকারুণিকতায লোকহিতত্থমেৰ দানৰসেন সম্পত্তীনং পরিচ্চজনা, উপেক্খকতায চস্স ফলস্স অত্তনো অপচ্চাসীসনা. এৰং সমুদাগমনতো পট্ঠায অচ্ছরিযব্ভুতগুণসমন্নাগতস্স মহাকারুণিকতায পরেসং হিতসুখত্থং অতিদুক্করকারিতা, উপেক্খকতায কাযম্পি অনলঙ্কারিতা.

তথা মহাকারুণিকতায চরিমত্তভাৰে জিণ্ণাতুরমতদস্সনেন সঞ্জাতসংৰেগো, উপেক্খকতায উল়ারেসু দেৰভোগসদিসেসু ভোগেসু নিরপেক্খো মহাভিনিক্খমনং নিক্খমি. তথা মহাকারুণিকতায ‘‘কিচ্ছং ৰতাযং লোকো আপন্নো’’তিআদিনা (দী. নি. ২.৫৭; সং. নি. ২.৪, ১০) করুণামুখেনেৰ ৰিপস্সনারম্ভো, উপেক্খকতায বুদ্ধভূতস্স সত্ত সত্তাহানি ৰিৰেকসুখেনেৰ ৰীতিনামনং. মহাকারুণিকতায ধম্মগম্ভীরতং পচ্চৰেক্খিত্ৰা ধম্মদেসনায অপ্পোস্সুক্কনং আপজ্জিত্ৰাপি মহাব্রহ্মুনো অজ্ঝেসনাপদেসেন ওকাসকরণং, উপেক্খকতায পঞ্চৰগ্গিযাদিৰেনেয্যানং অননুরূপসমুদাচারেপি অনঞ্ঞথাভাৰো. মহাকারুণিকতায কত্থচি পটিঘাতাভাৰেনস্স সব্বত্থ অমিত্তসঞ্ঞাভাৰো, উপেক্খকতায কত্থচিপি অনুরোধাভাৰেন সব্বত্থ সিনেহসন্থৰাভাৰো. মহাকারুণিকতায পরেসং পসাদনা, উপেক্খকতায পসন্নাকারেহি ন ৰিকম্পনা. মহাকারুণিকতায ধম্মানুরাগাভাৰেন তত্থ আচরিযমুট্ঠিঅভাৰো, উপেক্খকতায সাৰকানুরাগাভাৰেন পরিৰারপরিকম্মতাভাৰো. মহাকারুণিকতায ধম্মং দেসেতুং পরেহি সংসগ্গমুপগচ্ছতোপি উপেক্খকতায ন তত্থ অভিরতি. মহাকারুণিকতায গামাদীনং আসন্নট্ঠানে ৰসতোপি উপেক্খকতায অরঞ্ঞট্ঠানে এৰ ৰিহরণং. তেন ৰুত্তং – ‘‘পুরিমেনস্স পরমায অনুকম্পায সমন্নাগমং দীপেতী’’তি.

ন্তি তত্রাতি পদং. ‘‘দেসকালপরিদীপন’’ন্তি যে দেসকালা ইধ ৰিহরণকিরিযাৰিসেসনভাৰেন ৰুত্তা, তেসং পরিদীপনন্তি দস্সেন্তো ‘‘যং সমযং…পে… দীপেতী’’তি আহ. তং-সদ্দো হি ৰুত্তস্স অত্থস্স পটিনিদ্দেসো, তস্মা ইধ কালস্স দেসস্স ৰা পটিনিদ্দেসো ভৰিতুমরহতি, ন অঞ্ঞস্স. অযং তাৰ তত্র-সদ্দস্স পটিনিদ্দেসভাৰে অত্থৰিভাৰনা. যস্মা পন ঈদিসেসু ঠানেসু তত্র-সদ্দো ধম্মদেসনাৰিসিট্ঠং দেসকালঞ্চ ৰিভাৰেতি, তস্মা ৰুত্তং – ‘‘ভাসিতব্বযুত্তে ৰা দেসকালে দীপেতী’’তি. তেন তত্রাতি যত্র ভগৰা ধম্মদেসনত্থং ভিক্খূ আলপতি ভাসতি, তাদিসে দেসে, কালে ৰাতি অত্থো. ন হীতিআদিনা তমেৰত্থং সমত্থেতি. ননু চ যত্থ ঠিতো ভগৰা ‘‘অকালো খো তাৰা’’তিআদিনা বাহিযস্স ধম্মদেসনং পটিক্খিপি, তত্থেৰ অন্তরৰীথিযং ঠিতো তস্স ধম্মং দেসেসীতি? সচ্চমেতং, অদেসেতব্বকালে অদেসনায ইদং উদাহরণং. তেনেৰাহ – ‘‘অকালো খো তাৰা’’তি.

যং পন তত্থ ৰুত্তং – ‘‘অন্তরঘরং পৰিট্ঠম্হা’’তি, তম্পি তস্স অকালভাৰস্সেৰ পরিযাযেন দস্সনত্থং ৰুত্তং. তস্স হি তদা অদ্ধানপরিস্সমেন রূপকাযে অকম্মঞ্ঞতা অহোসি, বলৰপীতিৰেগেন নামকাযে. তদুভযস্স ৰূপসমং আগমেন্তো পপঞ্চপরিহারত্থং ভগৰা ‘‘অকালো খো’’তি পরিযাযেন পটিক্খিপি. অদেসেতব্বদেসে অদেসনায পন উদাহরণং ‘‘অথ খো ভগৰা মগ্গা ওক্কম্ম অঞ্ঞতরস্মিং রুক্খমূলে নিসীদি (সং. নি. ২.১৫৪), ৰিহারপচ্ছাযাযং পঞ্ঞত্তে আসনে নিসীদী’’তি (দী. নি. ১.৩৬৩) চ এৰমাদিকং ইধ আদিসদ্দেন সঙ্গহিতং. ‘‘অথ খো সো, ভিক্খৰে, বালো ইধ পুব্বে নেসাদো ইধ পাপানি কম্মানি করিত্ৰা’’তিআদীসু (ম. নি. ৩.২৫১) পদপূরণমত্তে খো-সদ্দো, ‘‘দুক্খং খো অগারৰো ৰিহরতি অপ্পতিস্সো’’তিআদীসু (অ. নি. ৪.২১) অৰধারণে, ‘‘কিত্তাৰতা নু খো, আৰুসো, সত্থু পৰিৰিত্তস্স ৰিহরতো সাৰকা ৰিৰেকং নানুসিক্খন্তী’’তিআদীসু (ম. নি. ১.৩১) আদিকালত্থে, ৰাক্যারম্ভেতি অত্থো. তত্থ পদপূরণেন ৰচনালঙ্কারমত্তং কতং হোতি, আদিকালত্থেন ৰাক্যস্স উপঞ্ঞাসমত্তং. অৰধারণত্থেন পন নিযমদস্সনং, তস্মা আমন্তেসি এৰাতি আমন্তনে নিযমো দস্সিতো হোতি.

ভগৰাতি লোকগরুদীপনন্তি কস্মা ৰুত্তং, ননু পুব্বেপি ভগৰাসদ্দস্স অত্থো ৰুত্তোতি? যদিপি ৰুত্তো, তং পনস্স যথাৰুত্তে ঠানে ৰিহরণকিরিযায কত্তু ৰিসেসদস্সনত্থং কতং, ন আমন্তনকিরিযায, ইধ পন আমন্তনকিরিযায, তস্মা তদত্থং পুন ‘‘ভগৰা’’তি পাল়িযং ৰুত্তন্তি তস্সত্থং দস্সেতুং ‘‘ভগৰাতি লোকগরুদীপন’’ন্তি আহ. তেন লোকগরুভাৰতো তদনুরূপং পটিপত্তিং পত্থেন্তো অত্তনো সন্তিকং উপগতানং ভিক্খূনং অজ্ঝাসযানুরূপং ধম্মং দেসেতুং তে আমন্তেসীতি দস্সেতি. কথাসৰনযুত্তপুগ্গলৰচনন্তি ৰক্খমানায চিত্তপরিযাদানদেসনায সৰনযোগ্গপুগ্গলৰচনং. চতূসুপি পরিসাসু ভিক্খূ এৰ এদিসানং দেসনানং ৰিসেসেন ভাজনভূতাতি সাতিসযং সাসনসম্পটিগ্গাহকভাৰদস্সনত্থং ইধ ভিক্খুগ্গহণন্তি দস্সেত্ৰা ইদানি সদ্দত্থং দস্সেতুং ‘‘অপিচা’’তিআদিমাহ. তত্থ ভিক্খকোতি ভিক্খূতি ভিক্খনধম্মতায ভিক্খূতি অত্থো. ভিক্খাচরিযং অজ্ঝুপগতোতি বুদ্ধাদীহি অজ্ঝুপগতং ভিক্খাচরিযং, উঞ্ছাচরিযং, অজ্ঝুপগতত্তা অনুট্ঠিতত্তা ভিক্খু. যো হি অপ্পং ৰা মহন্তং ৰা ভোগক্খন্ধং পহায অগারস্মা অনগারিযং পব্বজিতো, সো কসিগোরক্খাদিজীৰিকাকপ্পনং হিত্ৰা লিঙ্গসম্পটিচ্ছনেনেৰ ভিক্খাচরিযং অজ্ঝুপগতত্তা ভিক্খু, পরপ্পটিবদ্ধজীৰিকত্তা ৰা ৰিহারমজ্ঝে কাজভত্তং ভুঞ্জমানোপি ভিক্খাচরিযং অজ্ঝুপগতোতি ভিক্খু, পিণ্ডিযালোপভোজনং নিস্সায পব্বজ্জায উস্সাহজাতত্তা ৰা ভিক্খাচরিযং অজ্ঝুপগতোতি ভিক্খূতি এৰমেত্থ অত্থো দট্ঠব্বো. আদিনা নযেনাতি ‘‘ছিন্নভিন্নপটধরোতি ভিক্খু, ভিন্দতি পাপকে অকুসলে ধম্মেতি ভিক্খু, ভিন্নত্তা পাপকানং অকুসলানং ধম্মানং ভিক্খূ’’তিআদিনা (ৰিভ. ৫১০) ৰিভঙ্গে আগতনযেন. ঞাপনেতি অৰবোধনে, পটিৰেদনেতি অত্থো.

ভিক্খনসীলতাতি ভিক্খনেন জীৰনসীলতা, ন কসিৰাণিজ্জাদিনা জীৰনসীলতা. ভিক্খনধম্মতাতি ‘‘উদ্দিস্স অরিযা তিট্ঠন্তী’’তি (জা. ১.৭.৫৯) এৰং ৰুত্তা ভিক্খনসভাৰতা, ন যাচনকোহঞ্ঞসভাৰতা. ভিক্খনে সাধুকারিতাতি ‘‘উত্তিট্ঠে নপ্পমজ্জেয্যা’’তি (ধ. প. ১৬৮) ৰচনং অনুস্সরিত্ৰা তত্থ অপ্পমজ্জনা. অথ ৰা সীলং নাম পকতিসভাৰো, ইধ পন তদধিট্ঠানং. ধম্মোতি ৰতং. সাধুকারিতাতি সক্কচ্চকারিতা আদরকিরিযা. হীনাধিকজনসেৰিতন্তি যে ভিক্খুভাৰে ঠিতাপি জাতিমদাদিৰসেন উদ্ধতা উন্নল়া, যে চ গিহিভাৰে পরেসং অধিকভাৰম্পি অনুপগতত্তা ভিক্খাচরিযং পরমকারুঞ্ঞতং মঞ্ঞন্তি, তেসং উভযেসম্পি যথাক্কমং ‘‘ভিক্খৰো’’তি ৰচনেন হীনজনেহি দলিদ্দেহি পরমকারুঞ্ঞতং পত্তেহি পরকুলেসু ভিক্খাচরিযায জীৰিকং কপ্পেন্তেহি সেৰিতং ৰুত্তিং পকাসেন্তো উদ্ধতভাৰনিগ্গহং করোতি. অধিকজনেহি উল়ারভোগখত্তিযকুলাদিতো পব্বজিতেহি বুদ্ধাদীহি আজীৰৰিসোধনত্থং সেৰিতং ৰুত্তিং পকাসেন্তো দীনভাৰনিগ্গহং করোতীতি যোজেতব্বং. যস্মা ‘‘ভিক্খৰো’’তি ৰচনং আমন্তনভাৰতো অভিমুখীকরণং, পকরণতো সামত্থিযতো চ সুস্সুসাজননং সক্কচ্চসৰনমনসিকারনিযোজনঞ্চ হোতি, তস্মা তমত্থং দস্সেন্তো ‘‘ভিক্খৰোতি ইমিনা’’তিআদিমাহ. তত্থ সাধুকং সৰনমনসিকারেতি সাধুকসৰনে সাধুকমনসিকারে চ. কথং পন পৰত্তিতা সৰনাদযো সাধুকং পৰত্তিতা হোন্তীতি? ‘‘অদ্ধা ইমায সম্মাপটিপত্তিযা সকলসাসনসম্পত্তি হত্থগতা ভৰিস্সতী’’তি আদরগারৰযোগেন কথাদীসু অপরিভৰাদিনা চ. ৰুত্তঞ্হি ‘‘পঞ্চহি, ভিক্খৰে, ধম্মেহি সমন্নাগতো সুণন্তো সদ্ধম্মং ভব্বো নিযামং ওক্কমিতুং কুসলেসু ধম্মেসু সম্মত্তং. কতমেহি পঞ্চহি? কথং ন পরিভোতি, কথিতং ন পরিভোতি, ন অত্তানং পরিভোতি, অৰিক্খিত্তচিত্তো ধম্মং সুণাতি একগ্গচিত্তো, যোনিসো চ মনসিকরোতি. ইমেহি খো, ভিক্খৰে, পঞ্চহি ধম্মেহি সমন্নাগতো সুণন্তো সদ্ধম্মং ভব্বো নিযামং ওক্কমিতুং কুসলেসু ধম্মেসু সম্মত্ত’’ন্তি (অ. নি. ৫.১৫১). তেনেৰাহ – ‘‘সাধুকং সৰনমনসিকারাযত্তা হি সাসনসম্পত্তী’’তি.

পুব্বে সব্বপরিসাসাধারণত্তেপি ভগৰতো ধম্মদেসনায ‘‘জেট্ঠসেট্ঠা’’তিআদিনা ভিক্খূনং এৰ আমন্তনে কারণং দস্সেত্ৰা ইদানি ভিক্খূ আমন্তেত্ৰাৰ ধম্মদেসনায পযোজনং দস্সেতুং ‘‘কিমত্থং পন ভগৰা’’তি চোদনং সমুট্ঠাপেতি. তত্থ অঞ্ঞং চিন্তেন্তাতি অঞ্ঞৰিহিতা. ৰিক্খিত্তচিত্তাতি অসমাহিতচিত্তা. ধম্মং পচ্চৰেক্খন্তাতি হিয্যো ততো পরং দিৰসেসু ৰা সুতধম্মং পতি পতি মনসা অৰেক্খন্তা. ভিক্খূ আমন্তেত্ৰা ধম্মে দেসিযমানে আদিতো পট্ঠায দেসনং সল্লক্খেতুং সক্কোন্তীতি ইমমত্থং ব্যতিরেকমুখেন দস্সেতুং ‘‘তে অনামন্তেত্ৰা’’তিআদি ৰুত্তং.

ভিক্খৰোতি চেত্থ সন্ধিৰসেন ই-কারলোপো দট্ঠব্বো. ভিক্খৰো ইতীতি অযং ইতি-সদ্দো হেতুপরিসমাপনাদিঅত্থপদত্থৰিপরিযাযপকারাৰধারণনিদস্সনাদিঅনেকত্থপ্পভেদো. তথা হেস ‘‘রুপ্পতীতি খো, ভিক্খৰে, তস্মা রূপন্তি ৰুচ্চতী’’তিআদীসু (সং. নি. ৩.৭৯) হেত্ৰত্থে দিস্সতি. ‘‘তস্মাতিহ মে, ভিক্খৰে, ধম্মদাযাদা ভৰথ, মা আমিসদাযাদা. অত্থি মে তুম্হেসু অনুকম্পা. কিন্তি মে সাৰকা ধম্মদাযাদা ভৰেয্যুং, নো আমিসদাযাদা’’তিআদীসু (ম. নি. ১.১৯) পরিসমাপনে. ‘‘ইতি ৰা ইতি এৰরূপা নচ্চগীতৰাদিতৰিসূকদস্সনা পটিৰিরতো’’তিআদীসু (দী. নি. ১.১৩) আদিঅত্থে. ‘‘মাগণ্ডিযোতি তস্স ব্রাহ্মণস্স সঙ্খা সমঞ্ঞা পঞ্ঞত্তি ৰোহারো নামং নামকম্মং নামধেয্যং নিরুত্তি ব্যঞ্জনমভিলাপো’’তিআদীসু (মহানি. ৭৩, ৭৫) পদত্থৰিপরিযাযে. ‘‘ইতি খো, ভিক্খৰে, সপ্পটিভযো বালো, অপ্পটিভযো পণ্ডিতো, সউপদ্দৰো বালো, অনুপদ্দৰো পণ্ডিতো, সউপসগ্গো বালো, অনুপসগ্গো পণ্ডিতো’’তিআদীসু (ম. নি. ৩.১২৪) পকারে. ‘‘অত্থি ইদপ্পচ্চযা জরামরণন্তি পুট্ঠেন সতা, ‘আনন্দ, অত্থী’তিস্স ৰচনীযং. ‘কিং পচ্চযা জরামরণ’ন্তি ইতি চে ৰদেয্য. জাতিপচ্চযা জরামরণং ইচ্চস্স ৰচনীয’’ন্তিআদীসু (দী. নি. ২.৯৬) অৰধারণে. ‘‘অত্থীতি খো, কচ্চান, অযমেকো অন্তো, নত্থীতি খো, কচ্চান, অযং দুতিযো অন্তো’’তিআদীসু (সং. নি. ২.১৫; সং. নি. ৩.৯০) নিদস্সনে. ইধাপি নিদস্সনে এৰ দট্ঠব্বো. ভিক্খৰোতি হি আমন্তনাকারো. তমেস ইতি-সদ্দো নিদস্সেতি ‘‘ভিক্খৰোতি আমন্তেসী’’তি. ইমিনা নযেন ‘‘ভদ্দন্তে’’তিআদীসুপি যথারহং ইতি-সদ্দস্স অত্থো ৰেদিতব্বো. পুব্বে ‘‘ভগৰা আমন্তেসী’’তি ৰুত্তত্তা ‘‘ভগৰতো পচ্চস্সোসু’’ন্তি ইধ ‘‘ভগৰতো’’তি সামিৰচনং আমন্তনমেৰ সম্বন্ধিঅন্তরং অপেক্খতীতি ইমিনা অধিপ্পাযেন ‘‘ভগৰতো আমন্তনং পটিঅস্সোসু’’ন্তি ৰুত্তং. ‘‘ভগৰতো’’তি পন ইদং পটিস্সৰসম্বন্ধেন সম্পদানৰচনং যথা ‘‘দেৰদত্তায পটিস্সুণোতী’’তি. যং নিদানং ভাসিতন্তি সম্বন্ধো. ইমস্স সুত্তস্স সুখাৰগাহণত্থন্তি কমলকুৰলযুজ্জলৰিমলসাদুরসসলিলায পোক্খরণিযা সুখাৰতরণত্থং নিম্মলসিলাতলরচনাৰিলাসসোভিতরতনসোপানং ৰিপ্পকিণ্ণমুত্তাতলসদিসৰালুকাচুণ্ণপণ্ডরভূমিভাগং তিত্থং ৰিয সুৰিভত্তভিত্তিৰিচিত্রৰেদিকাপরিক্খিত্তস্স নক্খত্তপথং ফুসিতুকামতায ৰিয পটিৰিজম্ভিতসমুস্সযস্স পাসাদৰরস্স সুখারোহনত্থং দন্তমযসণ্হমুদুফলকঞ্চনলতাৰিনদ্ধমণিগণপ্পভাসমুদযুজ্জলসোভং সোপানং ৰিয সুৰণ্ণৰলযনূপুরাদিসঙ্ঘট্টনসদ্দসম্মিস্সিতস্স কথিতহসিতমধুরস্সরগেহজনৰিজম্ভিতৰিচরিতস্স উল়ারইস্সরিযৰিভৰসোভিতস্স মহাঘরস্স সুখপ্পৰেসনত্থং সুৰণ্ণরজতমণিমুত্তাপৰাল়াদিজুতিৰিস্সরৰিজ্জোতিতসুপ্পতিট্ঠিতৰিসালদ্ৰারবাহং মহাদ্ৰারং ৰিয চ অত্থব্যঞ্জনসম্পন্নস্স বুদ্ধানং দেসনাঞাণগম্ভীরভাৰসংসূচকস্স ইমস্স সুত্তস্স সুখাৰগাহত্থং.

এত্থাহ – ‘‘কিমত্থং পন ধম্মৰিনযসঙ্গহে কযিরমানে নিদানৰচনং, ননু ভগৰতা ভাসিতৰচনস্সেৰ সঙ্গহো কাতব্বো’’তি? ৰুচ্চতে, দেসনায ঠিতিঅসম্মোসসদ্ধেয্যভাৰসম্পাদনত্থং. কালদেসদেসকনিমিত্তপরিসাপদেসেহি উপনিবন্ধিত্ৰা ঠপিতা হি দেসনা চিরট্ঠিতিকা হোতি অসম্মোসধম্মা সদ্ধেয্যা চ. দেসকালকত্তুহেতুনিমিত্তেহি উপনিবদ্ধো ৰিয ৰোহারৰিনিচ্ছযো. তেনেৰ চ আযস্মতা মহাকস্সপেন ‘‘চিত্তপরিযাদানসুত্তং, আৰুসো আনন্দ, কত্থ ভাসিত’’ন্তিআদিনা দেসাদিপুচ্ছাসু কতাসু তাসং ৰিস্সজ্জনং করোন্তেন ধম্মভণ্ডাগারিকেন ‘‘এৰং মে সুত’’ন্তিআদিনা ইমস্স সুত্তস্স নিদানং ভাসিতং. অপিচ সত্থুসম্পত্তিপ্পকাসনত্থং নিদানৰচনং. তথাগতস্স হি ভগৰতো পুব্বচরণানুমানাগমতক্কাভাৰতো সম্মাসম্বুদ্ধভাৰসিদ্ধি. ন হি সম্মাসম্বুস্স পুব্বচরণাদীহি অত্থো অত্থি সব্বত্থ অপ্পটিহতঞাণচারতায একপ্পমাণত্তা চ ঞেয্যধম্মেসু. তথা আচরিযমুট্ঠিধম্মমচ্ছরিযসাসনসাৰকানানুরাগাভাৰতো খীণাসৰভাৰসিদ্ধি. ন হি সব্বসো খীণাসৰস্স তে সম্ভৰন্তীতি সুৰিসুদ্ধস্স পরানুগ্গহপ্পৰত্তি. এৰং দেসকসংকিলেসভূতানং দিট্ঠিসীলসম্পদাদূসকানং অৰিজ্জাতণ্হানং অচ্চন্তাভাৰসংসূচকেহি ঞাণপ্পহানসম্পদাভিব্যঞ্জনকেহি চ সম্বুদ্ধৰিসুদ্ধভাৰেহি পুরিমৰেসারজ্জদ্ৰযসিদ্ধি, ততো চ অন্তরাযিকনিয্যানিকধম্মেসু সম্মোহাভাৰসিদ্ধিতো পচ্ছিমৰেসারজ্জদ্ৰযসিদ্ধীতি ভগৰতো চতুৰেসারজ্জসমন্নাগমো অত্তহিতপরহিতপ্পটিপত্তি চ নিদানৰচনেন পকাসিতা হোতি. তত্থ তত্থ সম্পত্তপরিসায অজ্ঝাসযানুরূপং ঠানুপ্পত্তিকপ্পটিভানেন ধম্মদেসনাদীপনতো, ইধ পন রূপগরুকানং পুগ্গলানং অজ্ঝাসযানুরূপং ঠানুপ্পত্তিকপ্পটিভানেন ধম্মদেসনাদীপনতোতি যোজেতব্বং. তেন ৰুত্তং – ‘‘সত্থুসম্পত্তিপ্পকাসনত্থং নিদানৰচন’’ন্তি.

তথা সাসনসম্পত্তিপ্পকাসনত্থং নিদানৰচনং. ঞাণকরুণাপরিগ্গহিতসব্বকিরিযস্স হি ভগৰতো নত্থি নিরত্থকা পটিপত্তি, অত্তহিতত্থা ৰা. তস্মা পরেসং এৰ অত্থায পৰত্তসব্বকিরিযস্স সম্মাসম্বুদ্ধস্স সকলম্পি কাযৰচীমনোকম্মং যথাপৰত্তং ৰুচ্চমানং দিট্ঠধম্মিকসম্পরাযিকপরমত্থেহি যথারহং সত্তানং অনুসাসনট্ঠেন সাসনং, ন কপ্পরচনা. তযিদং সত্থুচরিতং কালদেসদেসকপরিসাপদেসেহি সদ্ধিং তত্থ তত্থ নিদানৰচনেহি যথারহং পকাসীযতি. ‘‘ইধ পন রূপগরুকানং পুগ্গলান’’ন্তিআদি সব্বং পুরিমসদিসমেৰ. তেন ৰুত্তং – ‘‘সাসনসম্পত্তিপ্পকাসনত্থং নিদানৰচন’’ন্তি. অপিচ সত্থুনো পমাণভাৰপ্পকাসনেন ৰচনেন সাসনস্স পমাণভাৰদস্সনত্থং নিদানৰচনং, তঞ্চ দেসকপ্পমাণভাৰদস্সনং হেট্ঠা ৰুত্তনযানুসারেন ‘‘ভগৰা’’তি চ ইমিনা পদেন ৰিভাৰিতন্তি ৰেদিতব্বং. ভগৰাতি হি তথাগতস্স রাগদোসমোহাদিসব্বকিলেসমলদুচ্চরিতদোসপ্পহানদীপনেন ৰচনেন অনঞ্ঞসাধারণসুপরিসুদ্ধঞাণকরুণাদিগুণৰিসেসযোগপরিদীপনেন ততো এৰ সব্বসত্তুত্তমভাৰদীপনেন অযমত্থো সব্বথা পকাসিতো হোতীতি. ইদমেত্থ নিদানৰচনপ্পযোজনস্স মুখমত্তনিদস্সনং.

নিক্খিত্তস্সাতি দেসিতস্স. দেসনা হি দেসেতব্বস্স সীলাদিঅত্থস্স ৰেনেয্যসন্তানেসু নিক্খিপনতো ‘‘নিক্খেপো’’তি ৰুচ্চতি. সুত্তনিক্খেপং ৰিচারেত্ৰাৰ ৰুচ্চমানা পাকটা হোতীতি সামঞ্ঞতো ভগৰতো দেসনায সমুট্ঠানস্স ৰিভাগং দস্সেত্ৰা ‘‘এত্থাযং দেসনা এৰংসমুট্ঠানা’’তি দেসনায সমুট্ঠানে দস্সিতে সুত্তস্স সম্মদেৰ নিদানপরিজাননেন ৰণ্ণনায সুৰিঞ্ঞেয্যত্তা ৰুত্তং. তত্থ যথা অনেকসতঅনেকসহস্সভেদানিপি সুত্তন্তানি সংকিলেসভাগিযাদিপট্ঠাননযৰসেন সোল়সৰিধতং নাতিৰত্তন্তি, এৰং অত্তজ্ঝাসযাদিসুত্তনিক্খেপৰসেন চতুব্বিধভাৰন্তি আহ – ‘‘চত্তারো হি সুত্তনিক্খেপা’’তি. এত্থ চ যথা অত্তজ্ঝাসযস্স অট্ঠুপ্পত্তিযা চ পরজ্ঝাসযপুচ্ছাহি সদ্ধিং সংসগ্গভেদো সম্ভৰতি ‘‘অত্তজ্ঝাসযো চ পরজ্ঝাসযো চ, অত্তজ্ঝাসযো চ পুচ্ছাৰসিকো চ, অট্ঠুপ্পত্তিকো চ পরজ্ঝাসযো চ, অট্ঠুপ্পত্তিকো চ পুচ্ছাৰসিকো চা’’তি অজ্ঝাসযপুচ্ছানুসন্ধিসব্ভাৰতো, এৰং যদিপি অট্ঠুপ্পত্তিযা অত্তজ্ঝাসযেনপি সংসগ্গভেদো সম্ভৰতি, অত্তজ্ঝাসযাদীহি পন পুরতো ঠিতেহি অট্ঠুপ্পত্তিযা সংসগ্গো নত্থীতি ন ইধ নিরৰসেসো ৰিত্থারনযো সম্ভৰতীতি ‘‘চত্তারো সুত্তনিক্খেপা’’তি ৰুত্তং. তদন্তোগধত্তা ৰা সেসনিক্খেপানং মূলনিক্খেপৰসেন চত্তারোৰ দস্সিতা. যথাদস্সনঞ্হেত্থ অযং সংসগ্গভেদো গহেতব্বোতি.

তত্রাযং ৰচনত্থো – নিক্খিপীযতীতি নিক্খেপো, সুত্তং এৰ নিক্খেপো সুত্তনিক্খেপো. অথ ৰা নিক্খিপনং নিক্খেপো, সুত্তস্স নিক্খেপো সুত্তনিক্খেপো, সুত্তদেসনাতি অত্থো. অত্তনো অজ্ঝাসযো অত্তজ্ঝাসযো, সো অস্স অত্থি কারণভূতোতি অত্তজ্ঝাসযো. অত্তনো অজ্ঝাসযো এতস্সাতি ৰা অত্তজ্ঝাসযো. পরজ্ঝাসযেপি এসেৰ নযো. পুচ্ছায ৰসো পুচ্ছাৰসো, সো এতস্স অত্থীতি পুচ্ছাৰসিকো. সুত্তদেসনাৰত্থুভূতস্স অত্থস্স উপ্পত্তি অত্থুপ্পত্তি, অত্থুপ্পত্তিযেৰ অট্ঠুপ্পত্তি ত্থ-কারস্স ট্ঠ-কারং কত্ৰা. সা এতস্স অত্থীতি অট্ঠুপ্পত্তিকো. অথ ৰা নিক্খিপীযতি সুত্তং এতেনাতি সুত্তনিক্খেপো, অত্তজ্ঝাসযাদি এৰ. এতস্মিং অত্থৰিকপ্পে অত্তনো অজ্ঝাসযো অত্তজ্ঝাসযো. পরেসং অজ্ঝাসযো পরজ্ঝাসযো. পুচ্ছীযতীতি পুচ্ছা, পুচ্ছিতব্বো অত্থো. পুচ্ছাৰসেন পৰত্তং ধম্মপ্পটিগ্গাহকানং ৰচনং পুচ্ছাৰসিকং, তদেৰ নিক্খেপসদ্দাপেক্খায পুল্লিঙ্গৰসেন ৰুত্তং – ‘‘পুচ্ছাৰসিকো’’তি. তথা অট্ঠুপ্পত্তি এৰ অট্ঠুপ্পত্তিকোতি এৰমেত্থ অত্থো ৰেদিতব্বো.

অপিচেত্থ পরেসং ইন্দ্রিযপরিপাকাদিকারণনিরপেক্খত্তা অত্তজ্ঝাসযস্স ৰিসুং সুত্তনিক্খেপভাৰো যুত্তো কেৰলং অত্তনো অজ্ঝাসযেনেৰ ধম্মতন্তিট্ঠপনত্থং পৰত্তিতদেসনত্তা. পরজ্ঝাসযপুচ্ছাৰসিকানং পন পরেসং অজ্ঝাসযপুচ্ছানং দেসনাপৰত্তিহেতুভূতানং উপ্পত্তিযং পৰত্তিতানং কথমট্ঠুপ্পত্তিযা অনৰরোধো, পুচ্ছাৰসিকঅট্ঠুপ্পত্তিকানং ৰা পরজ্ঝাসযানুরোধেন পৰত্তিতানং কথং পরজ্ঝাসযে অনৰরোধোতি? ন চোদেতব্বমেতং. পরেসঞ্হি অভিনীহারপরিপুচ্ছাদিৰিনিমুত্তস্সেৰ সুত্তদেসনাকারণুপ্পাদস্স অট্ঠুপ্পত্তিভাৰেন গহিতত্তা পরজ্ঝাসযপুচ্ছাৰসিকানং ৰিসুং গহণং. তথা হি ব্রহ্মজালধম্মদাযাদসুত্তাদীনং ৰণ্ণাৰণ্ণআমিসুপ্পাদাদিদেসনানিমিত্তং ‘‘অট্ঠুপ্পত্তী’’তি ৰুচ্চতি. পরেসং পুচ্ছং ৰিনা অজ্ঝাসযং এৰ নিমিত্তং কত্ৰা দেসিতো পরজ্ঝাসযো, পুচ্ছাৰসেন দেসিতো পুচ্ছাৰসিকোতি পাকটোযমত্থোতি. অত্তনো অজ্ঝাসযেনেৰ কথেসীতি ধম্মতন্তিট্ঠপনত্থং কথেসি. ৰিমুত্তিপরিপাচনীযা ধম্মা সদ্ধিন্দ্রিযাদযো. অজ্ঝাসযন্তি অধিমুত্তিং. খন্তিন্তি দিট্ঠিনিজ্ঝানক্খন্তিং. মনন্তি পঞ্ঞত্তিচিত্তং. অভিনীহারন্তি পণিধানং. বুজ্ঝনভাৰন্তি বুজ্ঝনসভাৰং, পটিৰিজ্ঝনাকারং ৰা. রূপগরুকানন্তি পঞ্চসু আরম্মণেসু রূপারম্মণগরুকা রূপগরুকা. চিত্তেন রূপনিন্না রূপপোণা রূপপব্ভারা রূপদস্সনপ্পসুতা রূপেন আকড্ঢিতহদযা, তেসং রূপগরুকানং.

পটিসেধত্থোতি পটিক্খেপত্থো. কস্স পন পটিক্খেপত্থোতি? কিরিযাপধানঞ্হি ৰাক্যং, তস্মা ‘‘ন সমনুপস্সামী’’তি সমনুপস্সনাকিরিযাপটিসেধত্থো. তেনাহ – ‘‘ইমস্স পন পদস্সা’’তিআদি. যো পরো ন হোতি, সো অত্তাতি লোকসমঞ্ঞামত্তসিদ্ধং সত্তসন্তানং সন্ধায – ‘‘অহ’’ন্তি সত্থা ৰদতি, ন বাহিরকপরিকপ্পিতং অহংকারৰিসযং অহংকারস্স বোধিমূলেযেৰ সমুচ্ছিন্নত্তা. লোকসমঞ্ঞানতিক্কমন্তা এৰ হি বুদ্ধানং লোকিযে ৰিসযে দেসনাপৰত্তি. ভিক্খৰেতি আলপনে কারণং হেট্ঠা ৰুত্তমেৰ. অঞ্ঞন্তি অপেক্খাসিদ্ধত্তা অঞ্ঞত্থস্স ‘‘ইদানি ৰত্তব্বইত্থিরূপতো অঞ্ঞ’’ন্তি আহ. একম্পি রূপন্তি একং ৰণ্ণাযতনং. সমং ৰিসমং সম্মা যাথাৰতো অনু অনু পস্সতীতি সমনুপস্সনা, ঞাণং. সংকিলিস্সনৰসেন অনু অনু পস্সতীতি সমনুপস্সনা, দিট্ঠি. নো নিচ্চতোতি এত্থ ইতি-সদ্দো আদিঅত্থো, এৰমাদিকোতি অত্থো. তেন ‘‘দুক্খতো সমনুপস্সতী’’তি এৰমাদীনি সঙ্গণ্হাতি. ওলোকেন্তোপীতি দেৰমনুস্সৰিমানকপ্পরুক্খমণিকনকাদিগতানি রূপানি অনৰসেসং সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণেন ওলোকেন্তোপি. সামঞ্ঞৰচনোপি যং-সদ্দো ‘‘একরূপম্পী’’তি রূপস্স অধিগতত্তা রূপৰিসযো ইচ্ছিতোতি ‘‘যং রূপ’’ন্তি ৰুত্তং. তথা পুরিসসদ্দো পরিযাদিযিতব্বচিত্তপুগ্গলৰিসযোতি রূপগরুকস্সাতি ৰিসেসিতং. গহণং ‘‘খেপন’’ন্তি চ অধিপ্পেতং, পরিযাদানঞ্চ উপ্পত্তিনিৰারণন্তি আহ – ‘‘চতুভূমককুসলচিত্ত’’ন্তি. তঞ্হি রূপং তাদিসস্স পরিত্তকুসলস্সপি উপ্পত্তিং নিৰারেতি, কিমঙ্গং পন মহগ্গতানুত্তরচিত্তস্সাতি লোকুত্তরকুসলচিত্তস্সপি উপ্পত্তিযা নিৰারণং হোতুং সমত্থং, লোকিযকুসলুপ্পত্তিযা নিৰারকত্তে ৰত্তব্বমেৰ নত্থীতি ‘‘চতুভূমককুসলচিত্তং পরিযাদিযিত্ৰা’’তি ৰুত্তং. ন হি কামগুণস্সাদপ্পসুতস্স পুরিসস্স দানাদিৰসেন সৰিপ্ফারিকা কুসলুপ্পত্তি সম্ভৰতি. গণ্হিত্ৰা খেপেত্ৰাতি অত্তানং অস্সাদেত্ৰা পৰত্তমানস্স অকুসলচিত্তস্স পচ্চযো হোন্তং পৰত্তিনিৰারণেন মুট্ঠিগতং ৰিয গহেত্ৰা অনুপ্পাদনিরোধেন খেপেত্ৰা ৰিয তিট্ঠতি. তাৰ মহতি লোকসন্নিৰাসে তস্স পরিযাদিযট্ঠানং অৰিচ্ছেদতো লব্ভতীতি আহ – ‘‘তিট্ঠতী’’তি যথা ‘‘পব্বতা তিট্ঠন্তি, নজ্জো সন্দন্তী’’তি. তেনাহ – ‘‘ইধ উভযম্পি ৰট্টতী’’তিআদি.

যথযিদন্তি সন্ধিৰসেন আকারস্স রস্সত্তং যকারাগমো চাতি আহ – ‘‘যথা ইদ’’ন্তি. ইত্থিযা রূপন্তি ইত্থিসরীরগতং তপ্পটিবদ্ধঞ্চ রূপাযতনং. পরমত্থস্স নিরুল়্হো, পঠমং সাধারণতো সদ্দসত্থলক্খণানি ৰিভাৰেতব্বানি, পচ্ছা অসাধারণতোতি তানি পাল়িৰসেন ৰিভাৰেতুং – ‘‘রুপ্পতীতি খো…পে… ৰেদিতব্ব’’ন্তি আহ. তত্থ রুপ্পতীতি সীতাদিৰিরোধিপচ্চযেহি ৰিকারং আপাদীযতি, আপজ্জতীতি ৰা অত্থো. ৰিকারুপ্পত্তি চ ৰিরোধিপচ্চযসন্নিপাতে ৰিসদিসুপ্পত্তি ৰিভূততরা, কুতো পনাযং ৰিসেসোতি চে? ‘‘সীতেনা’’তিআদিৰচনতো. এৰঞ্চ কত্ৰা ৰেদনাদীসু অনৰসেসরূপসমঞ্ঞা সামঞ্ঞলক্খণন্তি সব্বরূপধম্মসাধারণং রূপ্পনং. ইদানি অত্থুদ্ধারনযেন রূপসদ্দং সংৰণ্ণেন্তো ‘‘অযং পনা’’তিআদিমাহ. রূপক্খন্ধে ৰত্ততীতি ‘‘ওল়ারিকং ৰা সুখুমং ৰা’’তিআদিৰচনতো (ম. নি. ১.৩৬১; ২.১১৩; ৩.৮৬, ৮৯; ৰিভ. ২). রূপূপপত্তিযাতি এত্থ রূপভৰো রূপং উত্তরপদলোপেন. রূপভৰূপপত্তিযাতি অযঞ্হেত্থ অত্থো. কসিণনিমিত্তেতি পথৰীকসিণাদিসঞ্ঞিতে পটিভাগনিমিত্তে. রূপ্পতি অত্তনো ফলস্স সভাৰং করোতীতি রূপং, সভাৰহেতূতি আহ – ‘‘সরূপা…পে… এত্থ পচ্চযে’’তি. করচরণাদিঅৰযৰসঙ্ঘাতভাৰেন রূপীযতি নিরূপীযতীতি রূপং, রূপকাযোতি আহ – ‘‘আকাসো…পে… এত্থ সরীরে’’তি.

রূপযতি ৰণ্ণৰিকারং আপজ্জমানং হদযঙ্গতভাৰং পকাসেতীতি রূপং, ৰণ্ণাযতনং. আরোহপরিণাহাদিভেদরূপগতং সণ্ঠানসম্পত্তিং নিস্সায পসাদং আপজ্জমানো রূপপ্পমাণোতি ৰুত্তোতি আহ – ‘‘এত্থ সণ্ঠানে’’তি. পিযরূপন্তিআদীসু সভাৰত্থো রূপসদ্দো. আদিসদ্দেন রূপজ্ঝানাদীনং সঙ্গহো. ‘‘রূপী রূপানি পস্সতী’’তি এত্থ অজ্ঝত্তং কেসাদীসু পরিকম্মসঞ্ঞাৰসেন পটিলদ্ধরূপজ্ঝানং রূপং, তং অস্স অত্থীতি রূপীতি ৰুত্তো. ইত্থিযা চতুসমুট্ঠানে ৰণ্ণেতি ইত্থিসরীরপরিযাপন্নমেৰ রূপং গহিতং, তপ্পটিবদ্ধৰত্থালঙ্কারাদিরূপম্পি পন পুরিসচিত্তস্স পরিযাদাযকং হোতীতি দস্সেতুং – ‘‘অপিচা’’তিআদি ৰুত্তং. গন্ধৰণ্ণগ্গহণেন ৰিলেপনং ৰুত্তং. কামং ‘‘অসুকায ইত্থিযা পসাধন’’ন্তি সল্লক্খিতস্স অকাযপ্পটিবদ্ধস্সপি ৰণ্ণো পটিবদ্ধচিত্তস্স পুরিসস্স চিত্তং পরিযাদায তিট্ঠেয্য, তং পন ন একন্তিকন্তি একন্তিকং দস্সেন্তো ‘‘কাযপ্পটিবদ্ধো’’তিআহ. উপকপ্পতীতি চিত্তস্স পরিযাদানায উপকপ্পতি. পুরিমস্সেৰাতি পুব্বে ৰুত্তঅত্থস্সেৰ দল়্হীকরণত্থং ৰুত্তং যথা ‘‘দ্ৰিক্খত্তুং বন্ধং সুবন্ধ’’ন্তি. নিগমনৰসেন ৰা এতং ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. ওপম্মৰসেন ৰুত্তন্তি ‘‘যং এৰং পুরিসস্স চিত্তং পরিযাদায তিট্ঠতী’’তি সকলমেৰিদং পুরিমৰচনং উপমাৰসেন ৰুত্তং, তত্থ পন উপমাভূতং অত্থং দস্সেতুং – ‘‘যথযিদং…পে… ইত্থিরূপ’’ন্তি ৰুত্তং. পরিযাদানে আনুভাৰো সম্ভৰো পরিযাদানানুভাৰো, তস্স দস্সনৰসেন ৰুত্তং.

ইদং পন ‘‘ইত্থিরূপ’’ন্তিআদিৰচনং পরিযাদানানুভাৰে সাধেতব্বে দীপেতব্বে ৰত্থু কারণং. নাগো নাম সো রাজা, দীঘদাঠিকত্তা পন ‘‘মহাদাঠিকনাগরাজা’’তি ৰুত্তো. অসংৰরনিযামেনাতি চক্খুদ্ৰারিকেন অসংৰরনীহারেন. নিমিত্তং গহেত্ৰাতি রাগুপ্পত্তিহেতুভূতং রূপং সুভনিমিত্তং গহেত্ৰা. ৰিসিকাদস্সনং গন্ত্ৰাতি সিৰথিকদস্সনং গন্ত্ৰা. তত্থ হি আদীনৰানুপস্সনা ইজ্ঝতি. ৰত্থুলোভেন কুতো তাদিসায মরণন্তি অসদ্দহন্তো ‘‘মুখং তুম্হাকং ধূমৰণ্ণ’’ন্তি তে দহরসামণেরে উপ্পণ্ডেন্তো ৰদতি.

রতনত্তযে সুপ্পসন্নত্তা কাকৰণ্ণতিস্সাদীহি ৰিসেসনত্থঞ্চ সো তিস্সমহারাজা সদ্ধাসদ্দেন ৰিসেসেত্ৰা ৰুচ্চতি. দহরস্স চিত্তং পরিযাদায তিট্ঠতীতি অধিকারৰসেন ৰুত্তং. নিট্ঠিতুদ্দেসকিচ্চোতি গামে অসপ্পাযরূপদস্সনং ইমস্স অনত্থায সিযাতি আচরিযেন নিৰারিতগামপ্পৰেসো পচ্ছা নিট্ঠিতুদ্দেসকিচ্চো হুত্ৰা ঠিতো. তেন ৰুত্তং – ‘‘অত্থকামানং ৰচনং অগ্গহেত্ৰা’’তি. নিৰত্থৰত্থং সঞ্জানিত্ৰাতি অত্তনা দিট্ঠদিৰসে নিৰত্থৰত্থং তস্সা মতদিৰসে সিৰথিকদস্সনত্থং গতেন লদ্ধং সঞ্জানিত্ৰা. এৰম্পীতি এৰং মরণসম্পাপনৰসেনপি. অযং তাৰেত্থ অট্ঠকথায অনুত্তানত্থদীপনা.

নেত্তিনযৰণ্ণনা

ইদানি পকরণনযেন পাল়িযা অত্থৰণ্ণনং করিস্সাম. সা পন অত্থসংৰণ্ণনা যস্মা দেসনায সমুট্ঠানপ্পযোজনভাজনেসু পিণ্ডত্থেসু চ নিদ্ধারিতেসু সুকরা হোতি সুৰিঞ্ঞেয্যা চ, তস্মা সুত্তদেসনায সমুট্ঠানাদীনি পঠমং নিদ্ধারযিস্সাম. তত্থ সমুট্ঠানং নাম দেসনানিদানং, তং সাধারণমসাধারণন্তি দুৰিধং. তত্থ সাধারণম্পি অজ্ঝত্তিকবাহিরভেদতো দুৰিধং. তত্থ সাধারণং অজ্ঝত্তিকসমুট্ঠানং নাম লোকনাথস্স মহাকরুণা. তায হি সমুস্সাহিতস্স ভগৰতো ৰেনেয্যানং ধম্মদেসনায চিত্তং উদপাদি, যং সন্ধায ৰুত্তং – ‘‘সত্তেসু চ কারুঞ্ঞতং পটিচ্চ বুদ্ধচক্খুনা লোকং ৰোলোকেসী’’তিআদি (ম. নি. ১.২৮৩; মহাৰ. ৯; সং. নি. ১.১৭৩). এত্থ চ হেতাৰত্থাযপি মহাকরুণায সঙ্গহো দট্ঠব্বো যাৰদেৰ সংসারমহোঘতো সদ্ধম্মদেসনাহত্থদানেহি সত্তসন্তারণত্থং তদুপ্পত্তিতো. যথা চ মহাকরুণা, এৰং সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং দসবলঞাণাদযো চ দেসনায অব্ভন্তরসমুট্ঠানভাৰেন ৰত্তব্বা. সব্বঞ্হি ঞেয্যধম্মং তেসং দেসেতব্বাকারং সত্তানঞ্চ আসযানুসযাদিং যাথাৰতো জানন্তো ভগৰা ঠানাট্ঠানাদীসু কোসল্লেন ৰেনেয্যজ্ঝাসযানুরূপং ৰিচিত্তনযদেসনং পৰত্তেসীতি. বাহিরং পন সাধারণং সমুট্ঠানং দসসহস্সমহাব্রহ্মপরিৰারস্স সহম্পতিব্রহ্মুনো অজ্ঝেসনং. তদজ্ঝেসনুত্তরকালঞ্হি ধম্মগম্ভীরতাপচ্চৰেক্খণাজনিতং অপ্পোস্সুক্কতং পটিপ্পস্সম্ভেত্ৰা ধম্মস্সামী ধম্মদেসনায উস্সাহজাতো অহোসি. অসাধারণম্পি অব্ভন্তরবাহিরভেদতো দুৰিধমেৰ. তত্থ অব্ভন্তরং যায মহাকরুণায যেন চ দেসনাঞাণেন ইদং সুত্তং পৰত্তিতং, তদুভযং ৰেদিতব্বং. বাহিরং পন রূপগরুকানং পুগ্গলানং অজ্ঝাসযো. স্ৰাযমত্থো অট্ঠকথাযং ৰুত্তো এৰ.

পযোজনম্পি সাধারণাসাধারণতো দুৰিধং. তত্থ সাধারণং যাৰ অনুপাদাপরিনিব্বানং ৰিমুত্তিরসত্তা ভগৰতো দেসনায. তেনেৰাহ – ‘‘এতদত্থা কথা, এতদত্থা মন্তনা’’তিআদি. অসাধারণং পন তেসং রূপগরুকানং পুগ্গলানং রূপে ছন্দরাগস্স জহাপনং, উভযম্পেতং বাহিরমেৰ. সচে পন ৰেনেয্যসন্তানগতম্পি দেসনাবলসিদ্ধিসঙ্খাতং পযোজনং অধিপ্পাযসমিজ্ঝনভাৰতো যথাধিপ্পেতত্থসিদ্ধিযা মহাকারুণিকস্স ভগৰতোপি পযোজনমেৰাতি গণ্হেয্য, ইমিনা পরিযাযেনস্স অব্ভন্তরতাপি সিযা.

অপিচ তেসং রূপগরুকানং পুগ্গলানং রূপস্মিং ৰিজ্জমানস্স আদীনৰস্স যাথাৰতো অনৰবোধো ইমিস্সা দেসনায সমুট্ঠানং, তদৰবোধো পযোজনং. সো হি ইমায দেসনায ভগৰন্তং পযোজেতি তন্নিপ্ফাদনপরাযং দেসনাতি কত্ৰা. যঞ্হি দেসনায সাধেতব্বং ফলং, তং আকঙ্খিতব্বত্তা দেসকং দেসনায পযোজেতীতি পযোজনন্তি ৰুচ্চতি. তথা তেসং পুগ্গলানং তদঞ্ঞেসঞ্চ ৰেনেয্যানং রূপমুখেন পঞ্চসু উপাদানক্খন্ধেসু আদীনৰদস্সনঞ্চেত্থ পযোজনং. তথা সংসারচক্কনিৰত্তিসদ্ধম্মচক্কপ্পৰত্তিসস্সতাদিমিচ্ছাৰাদনিরাকরণং সম্মাৰাদপুরেক্খারো অকুসলমূলসমূহননং কুসলমূলসমারোপনং অপাযদ্ৰারপিদহনং সগ্গমগ্গদ্ৰারৰিৰরণং পরিযুট্ঠানৰূপসমনং অনুসযসমুগ্ঘাতনং ‘‘মুত্তো মোচেস্সামী’’তি পুরিমপটিঞ্ঞাৰিসংৰাদনং তপ্পটিপক্খমারমনোরথৰিসংৰাদনং তিত্থিযধম্মনিম্মথনং বুদ্ধধম্মপতিট্ঠাপনন্তি এৰমাদীনিপি পযোজনানি ইধ ৰেদিতব্বানি.

যথা তে পুগ্গলা রূপগরুকা, এৰং তদঞ্ঞে চ সক্কাযগরুকা সক্কাযস্মিং অল্লীনা সঙ্খতধম্মানং সম্মাসম্বুদ্ধস্স চ পটিপত্তিং অজানন্তা অসদ্ধম্মস্সৰনসাধারণপরিচরিযমনসিকারপরা সদ্ধম্মস্সৰনধারণপরিচযপ্পটিৰেধৰিমুখা চ ভৰৰিপ্পমোক্খেসিনো ৰেনেয্যা ইমিস্সা দেসনায ভাজনং.

পিণ্ডত্তা চেত্থ রূপগ্গহণেন রূপধাতুরূপাযতনরূপক্খন্ধপরিগ্গণ্হনং রূপমুখেন চতুধম্মানং ৰট্টত্তযৰিচ্ছেদনূপাযো আসৰোঘাদিৰিৰেচনং অভিনন্দননিৰারণসঙ্গতিক্কমো ৰিৰাদমূলপরিচ্চাগো সিক্খত্তযানুযোগো পহানত্তযদীপনা সমথৰিপস্সনানুট্ঠানং ভাৰনাসচ্ছিকিরিযাসিদ্ধীতি এৰমাদযো ৰেদিতব্বা.

ইতো পরং পন সোল়স হারা দস্সেতব্বা. তত্থ ‘‘রূপ’’ন্তি সহজাতা তস্স নিস্সযভূতা তপ্পটিবদ্ধা চ সব্বে রূপারূপধম্মা তণ্হাৰজ্জা দুক্খসচ্চং. তংসমুট্ঠাপিকা তদারম্মণা চ তণ্হা সমুদযসচ্চং. তদুভযেসং অপ্পৰত্তি নিরোধসচ্চং. নিরোধপ্পজাননা পটিপদা মগ্গসচ্চং. তত্থ সমুদযেন অস্সাদো, দুক্খেন আদীনৰো, মগ্গনিরোধেহি নিস্সরণং, রূপারম্মণস্স অকুসলচিত্তস্স কুসলচিত্তস্স চ পরিযাদানং ফলং. যঞ্হি দেসনায সাধেতব্বং পযোজনং, তং ফলন্তি ৰুত্তোৰাযমত্থো. তদত্থং হিদং সুত্তং ভগৰতা দেসিতন্তি. যথা তং কুসলচিত্তং ন পরিযাদিযতি, এৰং পটিসঙ্খানভাৰনাবলপরিগ্গহিতা ইন্দ্রিযেসু গুত্তদ্ৰারতা উপাযো. পুরিসস্স কুসলচিত্তপরিযাদানেনস্স রূপস্স অঞ্ঞরূপাসাধারণতাদস্সনাপদেসেন অত্থকামেহি ততো চিত্তং সাধুকং রক্খিতব্বং. অযমেত্থ ভগৰতো আণত্তীতি অযং দেসনাহারো. অস্সাদাদিসন্দস্সনৰিভাৰনলক্খণো হি দেসনাহারো. ৰুত্তঞ্হেতং নেত্তিপ্পকরণে

‘‘অস্সাদাদীনৰতা, নিস্সরণম্পি চ ফলং উপাযো চ;

আণত্তী চ ভগৰতো, যোগীনং দেসনাহারো’’তি. (নেত্তি. ৪ নিদ্দেসৰার);

দেসীযতি সংৰণ্ণীযতি এতায সুত্তত্থোতি দেসনা, দেসনায সহচরণতো ৰা দেসনা. ননু চ অঞ্ঞেপি হারা দেসনাসঙ্খাতস্স সুত্তস্স অত্থসংৰণ্ণনাতো দেসনায সহচারিনো ৰাতি? সচ্চমেতং, অযং পন হারো যেভুয্যেন যথারুতৰসেনেৰ ৰিঞ্ঞাযমানো দেসনায সহ চরতীতি ৰত্তব্বতং অরহতি, ন তথাপরে. ন হি অস্সাদাদীনৰনিস্সরণাদিসন্দস্সনরহিতা সুত্তদেসনা অত্থি. কিং পন তেসং অস্সাদাদীনং অনৰসেসানং ৰচনং দেসনাহারো, উদাহু একচ্চানন্তি? নিরৰসেসানংযেৰ. যস্মিঞ্হি সুত্তে অস্সাদাদীনৰনিস্সরণানি সরূপতো আগতানি, তত্থ ৰত্তব্বমেৰ নত্থি. যত্থ পন একদেসেন আগতানি, ন চ সরূপেন, তত্থ অনাগতং অত্থৰসেন নিদ্ধারেত্ৰা হারো যোজেতব্বো.

সযং সমন্তচক্খুভাৰতো তংদস্সনেন সভাৰতো চ ‘‘অহ’’ন্তি ৰুত্তং. ভিক্খনসীলতাদিগুণযোগতো অভিমুখীকরণত্থঞ্চ, ‘‘ভিক্খৰে’’তি ৰুত্তং. অত্তাভাৰতো অপরতাদস্সনত্থঞ্চ ‘‘অঞ্ঞ’’ন্তি ৰুত্তং. একস্স অনুপলব্ভদস্সনত্থং অনেকভাৰপ্পটিসেধনত্থঞ্চ ‘‘একরূপম্পী’’তি ৰুত্তং. তাদিসস্স রূপস্স অভাৰতো অদস্সনতো চ ‘‘ন সমনুপস্সামী’’তি ৰুত্তং. তস্স পচ্চামসনতো অনিযমতো চ ‘‘য’’ন্তি ৰুত্তং. ইদানি ৰুচ্চমানাকারপরামসনতো তদঞ্ঞাকারনিসেধনতো চ ‘‘এৰ’’ন্তি ৰুত্তং. ৰিসভাগিন্দ্রিযৰত্থুতো সভাগৰত্থুস্মিং তদভাৰতো চ ‘‘পুরিসস্সা’’তি ৰুত্তং. নিমিত্তগ্গাহস্স ৰত্থুভাৰতো তথা পরিকপ্পিতত্তা চ ‘‘চিত্তং পরিযাদায তিট্ঠতী’’তি ৰুত্তং. এৰন্তি ৰুত্তাকারপরামসনত্থঞ্চেৰ নিদস্সনত্থঞ্চ ‘‘যথা’’তি ৰুত্তং. অত্তনো পচ্চক্খভাৰতো ভিক্খূনং পচ্চক্খকরণত্থঞ্চ ‘‘ইদ’’ন্তি ৰুত্তং. ইত্থিসন্তানপরিযাপন্নতো তপ্পটিবদ্ধভাৰতো চ ‘‘ইত্থিরূপ’’ন্তি ৰুত্তন্তি এৰং অনুপদৰিচযতো ৰিচযো হারো. ৰিচীযন্তি এতেন, এত্থ ৰা পদপঞ্হাদযোতি ৰিচযো, ৰিচিতি এৰ ৰা তেসন্তি ৰিচযো. পদপুচ্ছাৰিস্সজ্জনপুব্বাপরানুগ্গহনং অস্সাদাদীনঞ্চ ৰিসেসনিদ্ধারণৰসেন পৰিচযলক্খণো হি ৰিচযো হারো. ৰুত্তম্পি চেতং –

‘‘যং পুচ্ছিতঞ্চ ৰিস্সজ্জিতঞ্চ, সুত্তস্স যা চ অনুগীতি;

সুত্তস্স যো পৰিচযো, হারো ৰিচযোতি নিদ্দিট্ঠো’’তি. (নেত্তি. ৪ নিদ্দেসৰার);

অনাদিমতি সংসারে ইত্থিপুরিসানং অঞ্ঞমঞ্ঞরূপাভিরামতায ‘‘ইত্থিরূপং পুরিসস্স চিত্তং পরিযাদায তিট্ঠতী’’তি যুজ্জতীতি অযং যুত্তিহারো. ব্যঞ্জনত্থানং যুত্তাযুত্তৰিভাগৰিভাৰনলক্খণো হি যুত্তিহারো. ৰুত্তম্পি চেতং –

‘‘সব্বেসং হারানং, যা ভূমী যো চ গোচরো তেসং;

যুত্তাযুত্তিপরিক্খা, হারো যুত্তীতি নিদ্দিট্ঠো’’তি. (নেত্তি. ৪ নিদ্দেসৰার);

যুত্তীতি চ উপপত্তি সাধনযুত্তি, ইধ পন যুত্তিৰিচারণা যুত্তি উত্তরপদলোপেন ‘‘রূপভৰো রূপ’’ন্তি যথা. যুত্তিসহচরণতো ৰা যুত্তি.

ইত্থিরূপং অযোনিসো ওলোকিযমানং ইন্দ্রিযেসু অগুত্তদ্ৰারতায পদট্ঠানং, সা কুসলানং ধম্মানং অভাৰনায পদট্ঠানং, সা সব্বস্সপি সংকিলেসপক্খস্স পরিৰুদ্ধিযা পদট্ঠানং. ব্যতিরেকতো পন ইত্থিরূপং যোনিসো ওলোকিযমানং সতিপট্ঠানভাৰনায পদট্ঠানং, সা বোজ্ঝঙ্গানং ভাৰনাপারিপূরিযা পদট্ঠানং, সা ৰিজ্জাৰিমুত্তীনং পারিপূরিযা পদট্ঠানং, কুসলস্স চিত্তস্স পরিযাদানং সম্মোহাভিনিৰেসস্স পদট্ঠানং, সো সঙ্খারানং পদট্ঠানং, সঙ্খারা ৰিঞ্ঞাণস্সাতি সব্বং আৰত্ততি ভৰচক্কং. ব্যতিরেকতো পন কুসলস্স চিত্তস্স অপরিযাদানং তেসং তেসং কুসলানং ধম্মানং উপ্পাদায পারিপূরিযা পদট্ঠানন্তি অযং তাৰ অৰিসেসতো নযো. ৰিসেসতো পন সীলস্স অপরিযাদানং অৰিপ্পটিসারস্স পদট্ঠানং, অৰিপ্পটিসারো পামোজ্জস্সাতিআদিনা যাৰ অনুপাদাপরিনিব্বানং নেতব্বং. অযং পদট্ঠানো হারো. সুত্তে আগতধম্মানং পদট্ঠানভূতে ধম্মে তেসঞ্চ পদট্ঠানভূতেতি সম্ভৰতো পদট্ঠানভূতধম্মনিদ্ধারণলক্খণো হি পদট্ঠানো হারো. ৰুত্তঞ্চেতং –

‘‘ধম্মং দেসেতি জিনো, তস্স চ ধম্মস্স যং পদট্ঠানং;

ইতি যাৰ সব্বধম্মা, এসো হারো পদট্ঠানো’’তি. (নেত্তি. ৪ নিদ্দেসৰার);

পদট্ঠানন্তি আসন্নকারণং. ইধ পন পদট্ঠানৰিচারণা পদট্ঠানোতিআদি যুত্তিহারে ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বং.

একরূপন্তি চ রূপাযতনগ্গহণেন ছন্নম্পি বাহিরানং আযতনানং গহণং বাহিরাযতনভাৰেন একলক্খণত্তা. চিত্তন্তি মনাযতনগ্গহণেন ছন্নম্পি অজ্ঝত্তিকানং আযতনানং গহণং অজ্ঝত্তিকাযতনভাৰেন একলক্খণত্তা. এৰং খন্ধধাতাদিৰসেনপি একলক্খণতা ৰত্তব্বা. অযং লক্খণো হারো. লক্খীযন্তি এতেন, এত্থ ৰা একলক্খণধম্মা অৰুত্তাপি একচ্চৰচনেনাতি লক্খণো. সুত্তে অনাগতেপি ধম্মে ৰুত্তপ্পকারে আগতে ৰিয নিদ্ধারেত্ৰা যা সংৰণ্ণনা, সো লক্খণো হারো. ৰুত্তম্পি চেতং –

‘‘ৰুত্তম্হি একধম্মে, যে ধম্মা একলক্খণা কেচি;

ৰুত্তা ভৰন্তি সব্বে, সো হারো লক্খণো নামা’’তি. (নেত্তি. ৪ নিদ্দেসৰার);

নিদানে ইমিস্সা দেসনায রূপগরুকানং পুগ্গলানং রূপস্মিং অনাদীনৰদস্সিতা ৰুত্তা, ‘‘কথং নু খো ইমে ইমং দেসনং সুত্ৰা রূপে আদীনৰদস্সনমুখেন সব্বস্মিম্পি খন্ধপঞ্চকে সব্বসো ছন্দরাগং পহায সকলৰট্টদুক্খতো মুচ্চেয্যুং, পরে চ তত্থ পতিট্ঠাপেয্যু’’ন্তি অযমেত্থ ভগৰতো অধিপ্পাযো. পদনিব্বচনং নিরুত্তং, তং ‘‘এৰ’’ন্তিআদিনিদানপদানং ‘‘নাহ’’ন্তিআদিপাল়িপদানঞ্চ অট্ঠকথাযং তস্সা লীনত্থৰণ্ণনায চ ৰুত্তনযানুসারেন সুকরত্তা ন ৰিত্থারযিম্হ.

পদপদত্থদেসনাদেসনানিক্খেপসুত্তসন্ধিৰসেন পঞ্চৰিধা সন্ধি. তত্থ পদস্স পদন্তরেন সম্বন্ধো পদসন্ধি. পদত্থস্স পদত্থন্তরেন সম্বন্ধো পদত্থসন্ধি, যো ‘‘কিরিযাকারকসম্বন্ধো’’তি ৰুচ্চতি. নানানুসন্ধিকস্স সুত্তস্স তংতংঅনুসন্ধীহি সম্বন্ধো, একানুসন্ধিকস্স চ পুব্বাপরসম্বন্ধো দেসনাসন্ধি, যা অট্ঠকথাযং ‘‘পুচ্ছানুসন্ধি, অজ্ঝাসযানুসন্ধি, যথানুসন্ধী’’তি তিধা ৰিভত্তা. অজ্ঝাসযো চেত্থ অত্তজ্ঝাসযো পরজ্ঝাসযোতি দ্ৰিধা ৰেদিতব্বো. দেসনানিক্খেপসন্ধি চতুন্নং সুত্তনিক্খেপানং ৰসেন ৰেদিতব্বা. সুত্তসন্ধি ইধ পঠমনিক্খেপৰসেনেৰ ৰেদিতব্বা. ‘‘কস্মা পনেত্থ ইদমেৰ চিত্তপরিযাদানসুত্তং পঠমং নিক্খিত্ত’’ন্তি নাযমনুযোগো কত্থচি ন পৰত্ততি. অপিচ ইমে সত্তা অনাদিমতি সংসারে পরিব্ভমন্তা ইত্থিপুরিসা অঞ্ঞমঞ্ঞেসং পঞ্চকামগুণসঙ্খাতরূপাভিরামা, তত্থ ইত্থী পুরিসস্স রূপে সত্তা গিদ্ধা গধিতা লগ্গা লগ্গিতা আসত্তা, সা চস্সা তত্থ আসত্তি দুব্বিৰেচনীযা. তথা পুরিসো ইত্থিযা রূপে, তত্থ চ দস্সনসংসগ্গো গরুতরো ইতরেসঞ্চ মূলভূতো. তেনেৰ হি ভগৰা ‘‘কথং নু খো মাতুগামে পটিপজ্জিতব্ব’’ন্তি (দী. নি. ২.২০৩) পুট্ঠো ‘‘অদস্সনমেৰা’’তি অৰোচ. তস্মা ভগৰা পঞ্চসু কামগুণেসু রূপে ছন্দরাগহাপনত্থং ইদমেৰ সুত্তং পঠমং দেসেসি. নিব্বানাধিগমায পটিপত্তিযা আদি রেসা পটিপত্তীতি. যং পন একিস্সা দেসনায দেসনন্তরেন সংসন্দনং, অযম্পি দেসনাসন্ধি. সা ইধ এৰং ৰেদিতব্বা. ‘‘নাহং, ভিক্খৰে…পে… তিট্ঠতী’’তি অযং দেসনা. ‘‘যে খো, ভিক্খৰে, চক্খুৰিঞ্ঞেয্যা রূপা ইট্ঠা কন্তা মনাপা পিযরূপা কামূপসংহিতা রজনীযা, তঞ্চে ভিক্খু অভিনন্দতি অভিৰদতি অজ্ঝোসায তিট্ঠতি, তস্স তং অভিনন্দতো অভিৰদতো অজ্ঝোসায তিট্ঠতো উপ্পজ্জন্তি অনেকে পাপকা অকুসলা ধম্মা’’তি (সং. নি. ৪.১১৮) ইমায দেসনায সংসন্দতি. তথা ‘‘রূপে মঞ্ঞতি, রূপেসু মঞ্ঞতি, রূপতো মঞ্ঞতি, রূপং ‘মে’তি মঞ্ঞতি. রূপং, ভিক্খৰে, অনভিজানং অপরিজানং অৰিরাজযং অপ্পজহং অভব্বো দুক্খক্খযাযা’’তি (সং. নি. ৪.১১২) এৰমাদীহি দেসনাহি সংসন্দতীতি অযং চতুব্যূহো হারো. ৰিযূহীযন্তি ৰিভাগেন পিণ্ডীযন্তি এতেন, এত্থ ৰাতি ব্যূহো, নিব্বচনাদীনং চতুন্নং ব্যূহোতি চতুব্যূহো, চতুন্নং ৰা ব্যূহো এত্থাতি চতুব্যূহো. নিব্বচনাধিপ্পাযাদীনং চতুন্নং ৰিভাগলক্খণো হি চতুব্যূহো হারো. ৰুত্তঞ্হেতং –

‘‘নেরুত্তমধিপ্পাযো, ব্যঞ্জনমথ দেসনানিদানঞ্চ;

পুব্বাপরানুসন্ধী, এসো হারো চতুব্যূহো’’তি. (নেত্তি. ৪ নিদ্দেসৰার);

‘‘নাহং, ভিক্খৰে, অঞ্ঞং…পে… ইত্থিরূপ’’ন্তি এতেন অযোনিসোমনসিকারো দীপিতো. যং তত্থ চিত্তং পরিযাদিযতি, তেন যোনিসোমনসিকারো. তত্থ অযোনিসোমনসিকরোতো তণ্হাৰিজ্জা পরিৰড্ঢন্তি, তাসু তণ্হাগহণেন নৰ তণ্হামূলকা ধম্মা আৰট্টন্তি, অৰিজ্জাগহণেন অৰিজ্জামূলকং সব্বং ভৰচক্কং আৰট্টতি, যোনিসোমনসিকারগ্গহণেন চ যোনিসোমনসিকারমূলকা ধম্মা আৰট্টন্তি, চতুব্বিধঞ্চ সম্পত্তিচক্কন্তি. অযং আৰট্টো হারো. আৰট্টযন্তি এতেন, এত্থ ৰা সভাগৰিসভাগা চ ধম্মা, তেসং ৰা আৰট্টনন্তি আৰট্টো. দেসনায গহিতধম্মানং সভাগাসভাগধম্মৰসেন আৰট্টনলক্খণো হি আৰট্টো হারো. ৰুত্তম্পি চেতং –

‘‘একম্হি পদট্ঠানে, পরিযেসতি সেসকং পদট্ঠানং;

আৰট্টতি পটিপক্খে, আৰট্টো নাম সো হারো’’তি. (নেত্তি. ৪ নিদ্দেসৰার);

রূপং চতুব্বিধং কম্মসমুট্ঠানং, চিত্তসমুট্ঠানং, উতুসমুট্ঠানং, আহারসমুট্ঠানং, তথা ইট্ঠং ইট্ঠমজ্ঝত্তং অনিট্ঠং অনিট্ঠমজ্ঝত্তন্তি. ইধ পন ইট্ঠং অধিপ্পেতং. চিত্তং কুসলচিত্তমেত্থ ৰেদিতব্বং. তং কামাৰচরং, রূপাৰচরং, অরূপাৰচরং, লোকুত্তরন্তি চতুব্বিধং. ৰেদনাদিসম্পযুত্তধম্মভেদতো অনেকৰিধন্তি অযং ৰিভত্তিহারো. ৰিভজীযন্তি এতেন, এত্থ ৰা সাধারণাসাধারণানং সংকিলেসৰোদানধম্মানং ভূমিযোতি ৰিভত্তি. ৰিভজনং ৰা এতেসং ভূমিযোতি ৰিভত্তি. সংকিলেসধম্মে ৰোদানধম্মে চ সাধারণাসাধারণতো পদট্ঠানতো ভূমিতো ৰিভজনলক্খণো হি ৰিভত্তিহারো. ৰুত্তম্পি চেতং –

‘‘ধম্মঞ্চ পদট্ঠানং, ভূমিঞ্চ ৰিভজ্জতে অযং হারো;

সাধারণে অসাধারণে চ নেয্যো ৰিভত্তী’’তি. (নেত্তি. ৪ নিদ্দেসৰার);

ইত্থিরূপং পুরিসস্স চিত্তং পরিযাদায তিট্ঠতি অযোনিসো মনসিকরোতো, যোনিসো মনসিকরোতো ন পরিযাদিযতি সুসংৰুতিন্দ্রিযত্তা সীলেসু সমাহিতস্সাতি অযং পরিৰত্তো হারো. পটিপক্খৰসেন পরিৰত্তীযন্তি ইমিনা, এত্থ ৰা সুত্তে ৰুত্তধম্মা, পরিৰত্তনং ৰা তেসন্তি পরিৰত্তো. নিদ্দিট্ঠানং ধম্মানং পটিপক্খতো পরিৰত্তনলক্খণো হি পরিৰত্তো হারো. ৰুত্তঞ্হেতং –

‘‘কুসলাকুসলে ধম্মে, নিদ্দিট্ঠে ভাৰিতে পহীনে চ;

পরিৰত্ততি পটিপক্খে, হারো পরিৰত্তনো নামা’’তি. (নেত্তি. ৪ নিদ্দেসৰার);

ভিক্খৰে, সমণা পব্বজিতাতি পরিযাযৰচনং. অঞ্ঞং পরং কিঞ্চীতি পরিযাযৰচনং. রূপং ৰণ্ণং চক্খুৰিঞ্ঞেয্যন্তি পরিযাযৰচনং. সমনুপস্সামি ওলোকেস্সামি জানামীতি পরিযাযৰচনং. এৰং ইত্থং ইমং পকারন্তি পরিযাযৰচনং. পুরিসস্স পুগ্গলস্সাতি পরিযাযৰচনং. চিত্তং ৰিঞ্ঞাণং মনোতি পরিযাযৰচনং. পরিযাদায গহেত্ৰা খেপেত্ৰাতি পরিযাযৰচনং. তিট্ঠতি ধরতি ঠাতীতি পরিযাযৰচনং. যথা যেন পকারেন যেনাকারেনাতি পরিযাযৰচনং. ইত্থী নারী মাতুগামোতি পরিযাযৰচনন্তি অযং ৰেৰচনো হারো. ৰিৰিধং ৰচনং একস্সেৰত্থস্স ৰাচকমেত্থাতি ৰিৰচনং, ৰিৰচনমেৰ ৰেৰচনং. ৰিৰিধং ৰুচ্চতি এতেন অত্থোতি ৰা ৰিৰচনং, ৰিৰচনমেৰ ৰেৰচনং. একস্মিং অত্থে অনেকপরিযাযসদ্দপ্পযোজনলক্খণো হি ৰেৰচনো হারো. ৰুত্তঞ্হেতং –

‘‘ৰেৰচনানি বহূনি তু, সুত্তে ৰুত্তানি একধম্মস্স;

যো জানাতি সুত্তৰিদূ, ৰেৰচনো নাম সো হারো’’তি. (নেত্তি. ৪ নিদ্দেসৰার);

রূপং কাল়সামাদিৰসেন অনেকধা পঞ্ঞত্তং. পুরিসো খত্তিযাদিৰসেন অনেকধা পঞ্ঞত্তো. চিত্তং পরিত্তমহগ্গতাদিৰসেন অনেকধা পঞ্ঞত্তং. ‘‘পরিযাদাযা’’তি এত্থ পরিযাদানং পরিযাদাযকানং পাপধম্মানং ৰসেন ৰীতিক্কমপরিযুট্ঠানাদিনা চ অনেকধা পঞ্ঞত্তং. অযং পঞ্ঞত্তিহারো. পকারেহি, পভেদতো ৰা ঞাপীযন্তি ইমিনা, এত্থ ৰা অত্থাতি পঞ্ঞত্তি. একেকস্স ধম্মস্স অনেকাহি পঞ্ঞত্তীহি পঞ্ঞাপেতব্বাকারৰিভাৰনলক্খণো হি পঞ্ঞত্তিহারো. ৰুত্তঞ্হেতং –

‘‘একং ভগৰা ধম্মং, পঞ্ঞত্তীহি ৰিৰিধাহি দেসেতি;

সো আকারো ঞেয্যো, পঞ্ঞত্তী নাম সো হারো’’তি. (নেত্তি. ৪ নিদ্দেসৰার);

ৰিরোধিপচ্চযসমৰাযে ৰিসদিসুপ্পত্তিরুপ্পনৰণ্ণৰিকারাপত্তিযা তংসমঙ্গিনো হদযঙ্গতভাৰপ্পকাসনং রূপট্ঠোতি অনিচ্চতামুখেন ওতরণং, অনিচ্চস্স পন দুক্খত্তা দুক্খতামুখেন, দুক্খস্স চ অনত্তকত্তা সুঞ্ঞতামুখেন ওতরণং. চিত্তং মনোৰিঞ্ঞাণধাতু, তস্সা পরিযাদাযিকা তণ্হা তদেকট্ঠা চ পাপধম্মা ধম্মধাতূতি ধাতুমুখেন ওতরণং. এৰং খন্ধাযতনাদিমুখেহিপি ওতরণং ৰত্তব্বন্তি অযং ওতরণো হারো. ওতারীযন্তি অনুপ্পৰেসীযন্তি এতেন, এত্থ ৰা সুত্তাগতা ধম্মা পটিচ্চসমুপ্পাদাদীসূতি ওতরণো. পটিচ্চসমুপ্পাদাদিমুখেন সুত্তত্থস্স ওতরণলক্খণো হি ওতরণো হারো. ৰুত্তঞ্হেতং –

‘‘যো চ পটিচ্চুপ্পাদো, ইন্দ্রিযখন্ধা চ ধাতুআযতনা;

এতেহি ওতরতি যো, ওতরণো নাম সো হারো’’তি. (নেত্তি. ৪ নিদ্দেসৰার);

নাহং, ভিক্খৰে…পে… সমনুপস্সামীতি আরম্ভো. এৰং পুরিসস্স চিত্তং পরিযাদায তিট্ঠতীতি পদসুদ্ধি, ন পন আরম্ভসুদ্ধি. যথযিদন্তিআদি পদসুদ্ধি চেৰ আরম্ভসুদ্ধি চাতি অযং সোধনো হারো. সোধীযন্তি সমাধীযন্তি এতেন, এত্থ ৰা সুত্তে পদপদত্থপঞ্হারম্ভাতি সোধনো. সুত্তে পদপদত্থপঞ্হারম্ভানং সোধনলক্খণো হি সোধনো হারো. ৰুত্তঞ্হেতং –

‘‘ৰিস্সজ্জিতম্হি পঞ্হে, গাথাযং পুচ্ছিতাযমারব্ভ;

সুদ্ধাসুদ্ধপরিক্খা, হারো সো সোধনো নামা’’তি. (নেত্তি. ৪ নিদ্দেসৰার);

অঞ্ঞন্তি সামঞ্ঞতো অধিট্ঠানং কস্সচি ৰিসেসস্স অনামট্ঠত্তা. একরূপম্পীতি তং অৰিকপ্পেত্ৰা ৰিসেসৰচনং. যথযিদন্তি সামঞ্ঞতো অধিট্ঠানং অনিযমৰচনভাৰতো. ইত্থিরূপন্তি তং অৰিকপ্পেত্ৰা ৰিসেসৰচনন্তি অযং অধিট্ঠানো হারো. অধিট্ঠীযন্তি অনুপ্পৰত্তীযন্তি এতেন, এত্থ ৰা সামঞ্ঞৰিসেসভূতা ধম্মা ৰিনা ৰিকপ্পেনাতি অধিট্ঠানো. সুত্তাগতানং ধম্মানং অৰিকপ্পনৰসেনেৰ সামঞ্ঞৰিসেসনিদ্ধারণলক্খণো হি অধিট্ঠানো হারো. ৰুত্তম্পি চেতং –

‘‘একত্ততায ধম্মা, যেপি চ ৰেমত্ততায নিদ্দিট্ঠা;

তেন ৰিকপ্পযিতব্বা, এসো হারো অধিট্ঠানো’’তি. (নেত্তি. ৪ নিদ্দেসৰার);

রূপস্স কম্মাৰিজ্জাদযো কম্মচিত্তাদযো চ হেতু. সমনুপস্সনায আৰজ্জনাদযো. কুসলস্স চিত্তস্স যোনিসো মনসিকারাদযো. পরিযাদাযাতি এত্থ পরিযাদানস্স অযোনিসোমনসিকারাদযোতি অযং পরিক্খারো হারো. পরিকরোতি অভিসঙ্খরোতি ফলন্তি পরিক্খারো, হেতু পচ্চযো চ. পরিক্খারং আচিক্খতীতি পরিক্খারো, হারো. পরিক্খারৰিসযত্তা, পরিক্খারসহচরণতো ৰা পরিক্খারো. সুত্তে আগতধম্মানং পরিক্খারসঙ্খাতহেতুপচ্চযে নিদ্ধারেত্ৰা সংৰণ্ণনালক্খণো হি পরিক্খারো হারো. ৰুত্তঞ্হেতং –

‘‘যে ধম্মা যং ধম্মং, জনযন্তিপ্পচ্চযা পরম্পরতো;

হেতুমৰকড্ঢযিত্ৰা, এসো হারো পরিক্খারো’’তি. (নেত্তি. ৪ নিদ্দেসৰার);

পুরিসস্স চিত্তং পরিযাদায তিট্ঠতীতি এত্থ পরিযাদাযিকা ৰিসেসতো তণ্হাৰিজ্জা ৰেদিতব্বা তাসং ৰসেন পরিযাদানসম্ভৰতো. তাসু তণ্হায রূপমধিট্ঠানং, অৰিজ্জায অরূপং. ৰিসেসতো তণ্হায সমথো পটিপক্খো, অৰিজ্জায ৰিপস্সনা. সমথস্স চেতোৰিমুত্তি, ফলৰিপস্সনায পঞ্ঞাৰিমুত্তি. তথা হি তা রাগৰিরাগা অৰিজ্জাৰিরাগাতি ৰিসেসেত্ৰা ৰুচ্চন্তীতি অযং সমারোপনো হারো. সমারোপীযন্তি এতেন, এত্থ ৰা পদট্ঠানাদিমুখেন ধম্মাতি সমারোপনো. সুত্তে আগতধম্মানং পদট্ঠানৰেৰচনভাৰনাপহানসমারোপনৰিচারণলক্খণো হি সমারোপনো হারো. ৰুত্তঞ্হেতং –

‘‘যে ধম্মা যং মূলা, যে চেকত্থা পকাসিতা মুনিনা;

তে সমারোপযিতব্বা, এস সমারোপনো হারো’’তি. (নেত্তি. ৪ নিদ্দেসৰার);

এত্তাৰতা চ –

‘‘দেসনা ৰিচযো যুত্তি, পদট্ঠানো চ লক্খণো;

চতুব্যূহো চ আৰট্টো, ৰিভত্তি পরিৰত্তনো.

ৰেৰচনো চ পঞ্ঞত্তি, ওতরণো চ সোধনো;

অধিট্ঠানো পরিক্খারো, সমারোপনো সোল়সো’’তি. (নেত্তি. ১ উদ্দেসৰার) –

এৰং ৰুত্তা সোল়স হারা দস্সিতাতি ৰেদিতব্বা. হরীযন্তি এতেহি, এত্থ ৰা সুত্তগেয্যাদিৰিসযা অঞ্ঞাণসংসযৰিপল্লাসাতি হারা. হরন্তি ৰা সযং তানি, হরণমত্তমেৰ ৰাতি হারা ফলূপচারেন. অথ ৰা হরীযন্তি ৰোহরীযন্তি ধম্মসংৰণ্ণকধম্মপ্পটিগ্গাহকেহি ধম্মস্স দানগ্গহণৰসেনাতি হারা. অথ ৰা হারা ৰিযাতি হারা. যথা হি অনেকরতনাৰলিসমূহো হারসঙ্খাতো অত্তনো অৰযৰভূতরতনসম্ফস্সেহি সমুপজনিযমানহিলাদসুখো হুত্ৰা তদুপভোগিজনসরীরসন্তাপং নিদাঘপরিল়াহূপজনিতং ৰূপসমেতি, এৰমেৰ তেপি নানাৰিধপরমত্থরতনপ্পবন্ধা সংৰণ্ণনাৰিসেসা অত্তনো অৰযৰভূতপরমত্থরতনাধিগমেন সমুপ্পাদিযমাননিব্বুতিসুখা ধম্মপ্পটিগ্গাহকজনহদযপরিতাপং কামরাগাদিকিলেসহেতুকং ৰূপসমেন্তীতি. অথ ৰা হারযন্তি অঞ্ঞাণাদিনীহারং অপগমং করোন্তি আচিক্খন্তীতি ৰা হারা. অথ ৰা সোতুজনচিত্তস্স হরণতো রমণতো চ হারা নিরুত্তিনযেন যথা ‘‘ভৰেসু ৰন্তগমনো ভগৰা’’তি (ৰিসুদ্ধি. ১.১৪৪; পারা. অট্ঠ. ১.ৰেরঞ্জকণ্ডৰণ্ণনা).

ইতো পরং পন নন্দিযাৰট্টাদিপঞ্চৰিধনযা ৰেদিতব্বা – তত্থ তণ্হাৰিজ্জা সমুদযসচ্চং, তাসং অধিট্ঠানাদিভূতা রূপধম্মা দুক্খসচ্চং, তেসং অপ্পৰত্তি নিরোধসচ্চং, নিরোধপ্পজাননা পটিপদা মগ্গসচ্চং. তণ্হাগহণেন চেত্থ মাযাসাঠেয্যমানাতিমানমদপ্পমাদপাপিচ্ছতাপাপমিত্ততাঅহিরিকঅনোত্তপ্পাদিৰসেন অকুসলপক্খো নেতব্বো. অৰিজ্জাগহণেন ৰিপরীতমনসিকারকোধূপনাহমক্খপল়াসইস্সামচ্ছরিয- সারম্ভদোৰচস্সতাভৰদিট্ঠিৰিভৰদিট্ঠিআদিৰসেন অকুসলপক্খো নেতব্বো. ৰুত্তৰিপরিযাযতো কুসলপক্খো নেতব্বো. কথং? অমাযাঅসাঠেয্যাদিৰসেন অৰিপরীতমনসিকারাদিৰসেন চ. তথা সমথপক্খিযানং সদ্ধিন্দ্রিযাদীনং, ৰিপস্সনাপক্খিযানং অনিচ্চসঞ্ঞাদীনঞ্চ ৰসেন ৰোদানপক্খো নেতব্বোতি অযং নন্দিযাৰট্টস্স নযস্স ভূমি. যো হি তণ্হাঅৰিজ্জাহি সংকিলেসপক্খস্স সুত্তত্থস্স সমথৰিপস্সনাহি ৰোদানপক্খস্স চ চতুসচ্চযোজনমুখেন নযনলক্খণো সংৰণ্ণনাৰিসেসো, অযং নন্দিযাৰট্টনযো নাম. ৰুত্তঞ্হেতং –

‘‘তণ্হঞ্চ অৰিজ্জম্পি চ, সমথেন ৰিপস্সনায যো নেতি;

সচ্চেহি যোজযিত্ৰা, অযং নযো নন্দিযাৰট্টো’’তি. (নেত্তি. ৪ নিদ্দেসৰার);

নন্দিযাৰট্টস্স ৰিয আৰট্টো এতস্সাতি নন্দিযাৰট্টো. যথা হি নন্দিযাৰট্টো অন্তো ঠিতেন পধানাৰযৰেন বহিদ্ধা আৰট্টতি, এৰমযম্পি নযোতি অত্থো. অথ ৰা নন্দিযা তণ্হায পমোদস্স ৰা আৰট্টো এত্থাতি নন্দিযাৰট্টো.

হেট্ঠা ৰুত্তনযেন গহিতেসু তণ্হাৰিজ্জাতপ্পক্খিযধম্মেসু তণ্হা লোভো, অৰিজ্জা মোহো, অৰিজ্জায সম্পযুত্তো লোহিতে সতি পুব্বো ৰিয তণ্হায সতি সিজ্ঝমানো আঘাতো দোসো ইতি তীহি অকুসলমূলেহি গহিতেহি, তপ্পটিপক্খতো কুসলচিত্তগ্গহণেন চ তীণি কুসলমূলানি গহিতানি এৰ হোন্তি. ইধাপি লোভো সব্বানি ৰা সাসৰকুসলমূলানি সমুদযসচ্চং, তন্নিব্বত্তা তেসং অধিট্ঠানগোচরভূতা উপাদানক্খন্ধা দুক্খসচ্চন্তিআদিনা সচ্চযোজনা ৰেদিতব্বা. ফলং পনেত্থ ৰিমোক্খত্তযৰসেন নিদ্ধারেতব্বং, তীহি অকুসলমূলেহি তিৰিধদুচ্চরিতসংকিলেসমলৰিসমঅকুসলসঞ্ঞাৰিতক্কাদিৰসেন অকুসলপক্খো নেতব্বো, তথা তীহি কুসলমূলেহি তিৰিধসুচরিতসমকুসলসঞ্ঞাৰিতক্কসদ্ধম্মসমাধিৰিমোক্খমুখাদিৰসেন ৰোদানপক্খো নেতব্বোতি অযং তিপুক্খলস্স নযস্স ভূমি. যো হি অকুসলমূলেহি সংকিলেসপক্খস্স কুসলমূলেহি ৰোদানপক্খস্স সুত্তত্থস্স চ চতুসচ্চযোজনামুখেন নযনলক্খণো সংৰণ্ণনাৰিসেসো, অযং তিপুক্খলনযো নাম. তীহি অৰযৰেহি লোভাদীহি সংকিলেসপক্খে, অলোভাদীহি চ ৰোদানপক্খে পুক্খলো সোভনোতি তিপুক্খলো. ৰুত্তঞ্হেতং –

‘‘যো অকুসলে সমূলেহি,

নেতি কুসলে চ কুসলমূলেহি;

ভূতং তথং অৰিতথং,

তিপুক্খলং তং নযং আহূ’’তি. (নেত্তি. ৪ নিদ্দেসৰার);

ৰুত্তনযেন গহিতেসু তণ্হাৰিজ্জাতপ্পক্খিযধম্মেসু ৰিসেসতো তণ্হাদিট্ঠীনং ৰসেন অসুভে ‘‘সুভ’’ন্তি, দুক্খে ‘‘সুখ’’ন্তি চ ৰিপল্লাসা, অৰিজ্জাদিট্ঠীনং ৰসেন অনিচ্চে ‘‘নিচ্চ’’ন্তি, অনত্তনি ‘‘অত্তা’’তি ৰিপল্লাসা ৰেদিতব্বা. তেসং পটিপক্খতো কুসলচিত্তগ্গহণেন সিদ্ধেহি সতিৰীরিযসমাধিপঞ্ঞিন্দ্রিযেহি চত্তারি সতিপট্ঠানানি সিদ্ধানিযেৰ হোন্তি.

তত্থ চতূহি ইন্দ্রিযেহি চত্তারো পুগ্গলা নিদ্দিসিতব্বা. কথং? দুৰিধো হি তণ্হাচরিতো মুদিন্দ্রিযো তিক্খিন্দ্রিযোতি, তথা দিট্ঠিচরিতো. তেসু পঠমো অসুভে ‘‘সুভ’’ন্তি ৰিপরিযেসগ্গাহী সতিবলেন যথাভূতং কাযসভাৰং সল্লক্খেন্তো ভাৰনাবলেন তং ৰিপল্লাসং সমুগ্ঘাতেত্ৰা সম্মত্তনিযামং ওক্কমতি. দুতিযো অসুখে ‘‘সুখ’’ন্তি ৰিপরিযেসগ্গাহী ‘‘উপ্পন্নং কামৰিতক্কং নাধিৰাসেতী’’তিআদিনা (ম. নি. ১.২৬; অ. নি. ৪.১৪; ৬.৫৮) ৰুত্তেন ৰীরিযসংৰরভূতেন ৰীরিযবলেন পটিপক্খং ৰিনোদেন্তো ভাৰনাবলেন তং ৰিপল্লাসং ৰিধমেত্ৰা সম্মত্তনিযামং ওক্কমতি. ততিযো অনিচ্চে ‘‘নিচ্চ’’ন্তি ৰিপল্লাসগ্গাহী সমথবলেন সমাহিতচিত্তো সঙ্খারানং খণিকভাৰং সল্লক্খেন্তো ভাৰনাবলেন তং ৰিপল্লাসং সমুগ্ঘাতেত্ৰা সম্মত্তনিযামং ওক্কমতি. চতুত্থো সন্ততিসমূহকিচ্চারম্মণঘনৰঞ্চিততায ফস্সাদিধম্মপুঞ্জমত্তে অনত্তনি ‘‘অত্তা’’তি মিচ্ছাভিনিৰেসী চতুকোটিকসুঞ্ঞতামনসিকারেন তং মিচ্ছাভিনিৰেসং ৰিদ্ধংসেন্তো সামঞ্ঞফলং সচ্ছিকরোতি. সুভসঞ্ঞাদীহি চতূহিপি ৰা ৰিপল্লাসেহি সমুদযসচ্চং, তেসমধিট্ঠানারম্মণভূতা পঞ্চুপাদানক্খন্ধা দুক্খসচ্চন্তিআদিনা সচ্চযোজনা ৰেদিতব্বা. ফলং পনেত্থ চত্তারি সামঞ্ঞফলানি, চতূহি চেত্থ ৰিপল্লাসেহি চতুরাসৰোঘযোগগন্থঅগতিতণ্হুপাদানসল্লৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিঅপরিঞ্ঞাদিৰসেন অকুসলপক্খো নেতব্বো, তথা চতূহি সতিপট্ঠানেহি চতুব্বিধজ্ঝানৰিহারাধিট্ঠানসুখভাগিযধম্মঅপ্পমঞ্ঞাসম্মপ্পধানইদ্ধিপাদাদিৰসেন ৰোদানপক্খো নেতব্বোতি অযং সীহৰিক্কীল়িতস্স নযস্স ভূমি. যো হি সুভসঞ্ঞাদীহি ৰিপল্লাসেহি সকলস্স সংকিলেসপক্খস্স সদ্ধিন্দ্রিযাদীহি চ ৰোদানপক্খস্স চতুসচ্চযোজনাৰসেন নযনলক্খণো সংৰণ্ণনাৰিসেসো, অযং সীহৰিক্কীল়িতো নাম. ৰুত্তঞ্হেতং –

‘‘যো নেতি ৰিপল্লাসেহি,

কিলেসে ইন্দ্রিযেহি সদ্ধম্মে;

এতং নযং নযৰিদূ,

সীহৰিক্কীল়িতং আহূ’’তি. (নেত্তি. ৪ নিদ্দেসৰার);

অসন্তাসনজৰপরক্কমাদিৰিসেসযোগেন সীহো ভগৰা, তস্স ৰিক্কীল়িতং দেসনা ৰচীকম্মভূতো ৰিহারোতি কত্ৰা ৰিপল্লাসতপ্পটিপক্খপরিদীপনতো সীহস্স ৰিক্কীল়িতং এত্থাতি সীহৰিক্কীল়িতো, নযো. বলৰিসেসযোগদীপনতো ৰা সীহৰিক্কীল়িতসদিসত্তা নযো সীহৰিক্কীল়িতো. বলৰিসেসো চেত্থ সদ্ধাদিবলং, দসবলানি এৰ ৰা.

ইমেসং পন তিণ্ণং অত্থনযানং সিদ্ধিযা ৰোহারনযদ্ৰযং সিদ্ধমেৰ হোতি. তথা হি অত্থনযত্তযদিসাভাৰেন কুসলাদিধম্মানং আলোচনং দিসালোচনং. ৰুত্তঞ্হেতং –

‘‘ৰেয্যাকরণেসু হি যে,

কুসলাকুসলা তহিং তহিং ৰুত্তা;

মনসা ওলোকযতে,

তং খু দিসালোচনং আহূ’’তি. (নেত্তি. ৪ নিদ্দেসৰার);

তথা আলোচিতানং তেসং ধম্মানং অত্থনযত্তযযোজনে সমানযনতো অঙ্কুসো ৰিয অঙ্কুসো. ৰুত্তঞ্হেতং –

‘‘ওলোকেত্ৰা দিসলোচনেন, উক্খিপিয যং সমানেতি;

সব্বে কুসলাকুসলে, অযং নযো অঙ্কুসো নামা’’তি. (নেত্তি. ৪ নিদ্দেসৰার);

তস্মা মনসাৰ অত্থনযানং দিসাভূতধম্মানং লোচনং দিসালোচনং, তেসং সমানযনং অঙ্কুসোতি পঞ্চপি নযানি যুত্তানি হোন্তি.

এত্তাৰতা চ –

‘‘পঠমো নন্দিযাৰট্টো, দুতিযো চ তিপুক্খলো;

সীহৰিক্কীল়িতো নাম, ততিযো নযলঞ্জকো.

দিসালোচনমাহংসু, চতুত্থং নযমুত্তমং;

পঞ্চমো অঙ্কুসো নাম, সব্বে পঞ্চ নযা গতা’’তি. (নেত্তি. ১ উদ্দেসৰার) –

এৰং ৰুত্তপঞ্চনযাপি এত্থ দস্সিতাতি ৰেদিতব্বা. নযতি সংকিলেসং ৰোদানঞ্চ ৰিভাগতো ঞাপেতীতি নযো, লঞ্জেতি পকাসেতি সুত্তত্থন্তি লঞ্জকো, নযো চ সো লঞ্জকো চাতি নযলঞ্জকো. ইদঞ্চ সুত্তং সোল়সৰিধে সুত্তন্তপট্ঠানে সংকিলেসভাগিযং ব্যতিরেকমুখেন নিব্বেধাসেক্খভাগিযন্তি দট্ঠব্বং. অট্ঠৰীসতিৰিধে পন সুত্তন্তপট্ঠানে লোকিযলোকুত্তরং সত্তধম্মাধিট্ঠানং ঞাণঞ্ঞেয্যং দস্সনভাৰনং সকৰচনং ৰিস্সজ্জনীযং কুসলাকুসলং অনুঞ্ঞাতং পটিক্খিত্তঞ্চাতি ৰেদিতব্বং.

তত্থ সোল়সৰিধসুত্তন্তং পট্ঠানং নাম ‘‘সংকিলেসভাগিযং সুত্তং, ৰাসনাভাগিযং সুত্তং, নিব্বেধভাগিযং সুত্তং, অসেক্খভাগিযং সুত্তং, সংকিলেসভাগিযঞ্চ ৰাসনাভাগিযঞ্চ সুত্তং, সংকিলেসভাগিযঞ্চ নিব্বেধভাগিযঞ্চ সুত্তং, সংকিলেসভাগিযঞ্চ অসেক্খভাগিযঞ্চ সুত্তং, ৰাসনাভাগিযঞ্চ নিব্বেধভাগিযঞ্চ সুত্তং, ৰাসনাভাগিযঞ্চ অসেক্খভাগিযঞ্চ সুত্তং, নিব্বেধভাগিযঞ্চ অসেক্খভাগিযঞ্চ সুত্তং, সংকিলেসভাগিযঞ্চ ৰাসনাভাগিযঞ্চ নিব্বেধভাগিযঞ্চ সুত্তং, সংকিলেসভাগিযঞ্চ ৰাসনাভাগিযঞ্চ অসেক্খভাগিযঞ্চ সুত্তং, সংকিলেসভাগিযঞ্চ নিব্বেধভাগিযঞ্চ অসেক্খভাগিযঞ্চ সুত্তং, ৰাসনাভাগিযঞ্চ নিব্বেধভাগিযঞ্চ অসেক্খভাগিযঞ্চ সুত্তং, সংকিলেসভাগিযঞ্চ ৰাসনাভাগিযঞ্চ নিব্বেধভাগিযঞ্চ অসেক্খভাগিযঞ্চ সুত্তং, নেৰ সংকিলেসভাগিযং ন ৰাসনাভাগিযং ন নিব্বেধভাগিযং ন অসেক্খভাগিযং সুত্ত’’ন্তি (নেত্তি. ৮৯) এৰং ৰুত্তসোল়সসাসনপট্ঠানানি.

তত্থ সংকিলিস্সন্তি এতেনাতি সংকিলেসো, সংকিলেসভাগে সংকিলেসকোট্ঠাসে পৰত্তং সংকিলেসভাগিযং. ৰাসনা পুঞ্ঞভাৰনা, ৰাসনাভাগে পৰত্তং ৰাসনাভাগিযং, ৰাসনং ভজাপেতীতি ৰা ৰাসনাভাগিযং. নিব্বিজ্ঝনং লোভক্খন্ধাদীনং পদালনং নিব্বেধো, নিব্বেধভাগে পৰত্তং, নিব্বেধং ভজাপেতীতি ৰা নিব্বেধভাগিযং. পরিনিট্ঠিতসিক্খা ধম্মা অসেক্খা, অসেক্খভাগে পৰত্তং, অসেক্খে ভজাপেতীতি ৰা অসেক্খভাগিযং. তেসু যত্থ তণ্হাদিসংকিলেসো ৰিভত্তো, ইদং সংকিলেসভাগিযং. যত্থ দানাদিপুঞ্ঞকিরিযৰত্থু ৰিভত্তং, ইদং ৰাসনাভাগিযং. যত্থ সেক্খা সীলক্খন্ধাদযো ৰিভত্তা, ইদং নিব্বেধভাগিযং. যত্থ পন অসেক্খা সীলক্খন্ধাদযো ৰিভত্তা, ইদং অসেক্খভাগিযং. ইতরানি তেসং ৰোমিস্সকনযৰসেন ৰুত্তানি. সব্বাসৰসংৰরপরিযাযাদীনং ৰসেন সব্বভাগিযং ৰেদিতব্বং. তত্থ হি সংকিলেসধম্মা লোকিযসুচরিতধম্মা সেক্খা ধম্মা অসেক্খা ধম্মা চ ৰিভত্তা. সব্বভাগিযং পন ‘‘পস্সং ন পস্সতী’’তিআদিকং উদকাদিঅনুৰাদৰচনং ৰেদিতব্বং.

অট্ঠৰীসতিৰিধং সুত্তন্তপট্ঠানং পন ‘‘লোকিযং, লোকুত্তরং, লোকিযঞ্চ লোকুত্তরঞ্চ, সত্তাধিট্ঠানং, ধম্মাধিট্ঠানং, সত্তাধিট্ঠানঞ্চ ধম্মাধিট্ঠানঞ্চ, ঞাণং, ঞেয্যং, ঞাণঞ্চ ঞেয্যঞ্চ, দস্সনং, ভাৰনা, দস্সনঞ্চ ভাৰনা চ, সকৰচনং, পরৰচনং, সকৰচনঞ্চ পরৰচনঞ্চ, ৰিস্সজ্জনীযং, অৰিস্সজ্জনীযং, ৰিস্সজ্জনীযঞ্চ অৰিস্সজ্জনীযঞ্চ, কম্মং, ৰিপাকো, কম্মঞ্চ ৰিপাকো চ কুসলং, অকুসলং, কুসলঞ্চ অকুসলঞ্চ অনুঞ্ঞাতং, পটিক্খিত্তং, অনুঞ্ঞাতঞ্চ পটিক্খিত্তঞ্চ, থৰো’’তি (নেত্তি. ১১২) এৰমাগতানি অট্ঠৰীসতি সাসনপট্ঠানানি. তত্থ লোকিযন্তি লোকে নিযুত্তো, লোকে ৰা ৰিদিতো লোকিযো. ইধ পন লোকিযো অত্থো যস্মিং সুত্তে ৰুত্তো, তং সুত্তং লোকিযং. তথা লোকুত্তরং. যস্মিং পন সুত্তে পদেসেন লোকিযং, পদেসেন লোকুত্তরং ৰুত্তং, তং লোকিযঞ্চ লোকুত্তরঞ্চ. সত্তঅধিপ্পাযসত্তপঞ্ঞত্তিমুখেন দেসিতং সত্তাধিট্ঠানং. ধম্মৰসেন দেসিতং ধম্মাধিট্ঠানং. উভযৰসেন দেসিতং সত্তাধিট্ঠানঞ্চ ধম্মাধিট্ঠানঞ্চ. ইমিনা নযেন সব্বপদেসু অত্থো ৰেদিতব্বো. বুদ্ধাদীনং পন গুণাভিত্থৰনৰসেন পৰত্তং সুত্তং থৰো নাম –

‘‘মগ্গানট্ঠঙ্গিকো সেট্ঠো, সচ্চানং চতুরো পদা;

ৰিরাগো সেট্ঠো ধম্মানং, দ্ৰিপদানঞ্চ চক্খুমা’’তি. (ধ. প. ২৭৩; নেত্তি. ১৭০; পেটকো. ৩০) আদিকং ৰিয –

নেত্তিনযৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

. সদ্দগরুকাদীনন্তি আদিসদ্দেন গন্ধরসফোট্ঠব্বগরুকে সঙ্গণ্হাতি. আসযৰসেনাতি অজ্ঝাসযৰসেন. উতুসমুট্ঠানোপি ইত্থিসন্তানগতো সদ্দো লব্ভতি, সো ইধ নাধিপ্পেতোতি ‘‘চিত্তসমুট্ঠানো’’তি ৰুত্তং. কথিতসদ্দো আলাপাদিসদ্দো. গীতসদ্দো সরেন গাযনসদ্দো. ইত্থিযা হসনসদ্দোপেত্থ সঙ্গহেতব্বো তস্সপি পুরিসেন অস্সাদেতব্বতো. তেনাহ – ‘‘অপিচ খো মাতুগামস্স সদ্দং সুণাতি তিরোকুট্টা ৰা তিরোপাকারা ৰা হসন্তিযা ৰা ভণন্তিযা ৰা গাযন্তিযা ৰা, সো তদস্সাদেতী’’তিআদি. নিৰত্থনিৰাসনস্সাতি খলিত্থদ্ধস্স নিৰাসনস্স. অলঙ্কারস্সাতি নূপুরাদিকস্স অলঙ্কারস্স. ইত্থিসদ্দোত্ৰেৰ ৰেদিতব্বোতি ইত্থিপটিবদ্ধভাৰতো ৰুত্তং. তেনাহ – ‘‘সব্বোপী’’তিআদি. অৰিদূরট্ঠানেতি তস্স হত্থিকুলস্স ৰসনট্ঠানতো অৰিদূরট্ঠানে. কাযূপপন্নোতি সম্পন্নকাযো থিরকথিনমহাকাযো. মহাহত্থীতি মহানুভাৰো হত্থী. জেট্ঠকং কত্ৰাতি যূথপতিং কত্ৰা.

কথিনতিক্খভাৰেন সিঙ্গসদিসত্তা অল়সঙ্খাতানি সিঙ্গানি এতস্স অত্থীতি সিঙ্গী, সুৰণ্ণৰণ্ণতায মহাবলতায চ সীহহত্থিআদিমিগসদিসত্তা মিগো ৰিযাতি মিগো. তত্থ তত্থ কিচ্চং নেতুভাৰেন চক্খুযেৰ নেত্তং, তং উগ্গতট্ঠেন আযতং এতস্সাতি আযতচক্খুনেত্তো. অট্ঠি এৰ তচো এতস্সাতি অট্ঠিত্তচো. তেনাভিভূতোতি তেন মিগেন অভিভূতো অজ্ঝোত্থটো নিচ্চলগ্গহিতো হুত্ৰা. করুণং রুদামীতি কারুঞ্ঞপত্তো হুত্ৰা রোদামি ৰিরৰামি. পচ্চত্থিকভযতো মুত্তি নাম যথা তথা সহাযৰতো হোতি, ন একাকিনোতি আহ – ‘‘মা হেৰ মং পাণসমং জহেয্যা’’তি. তত্থ মা হেৰ মন্তি মং এৰরূপং ব্যসনং পত্তং অত্তনো পাণসমং পিযসামিকং ত্ৰং মাহেৰ জহি.

কুঞ্চে গিরিকূটে রমতি অভিরমতি, তত্থ ৰা ৰিচরতি, কোঞ্জনাদং নদন্তো ৰা ৰিচরতি, কু ৰা পথৰী, তদভিঘাতেন জীরতীতি কুঞ্জরো. সট্ঠিহাযনন্তি জাতিযা সট্ঠিৰস্সকালস্মিং কুঞ্জরা থামেন পরিহাযন্তি, তং সন্ধায এৰমাহ. পথব্যা চাতুরন্তাযাতি চতূসু দিসাসু সমুদ্দং পত্ৰা ঠিতায চাতুরন্তায পথৰিযা. সুপ্পিযোতি সুট্ঠু পিযো. তেসং ত্ৰং ৰারিজো সেট্ঠোতি যে সমুদ্দে ৰা গঙ্গায ৰা যমুনায ৰা নম্মদানদিযা ৰা কুল়ীরা, তেসং সব্বেসং ৰণ্ণসম্পত্তিযা মহন্তত্তেন চ ৰারিম্হি জাতত্তা ৰারিজো ত্ৰমেৰ সেট্ঠো পসত্থতরো. মুঞ্চ রোদন্তিযা পতিন্তি সব্বেসং সেট্ঠত্তা তমেৰ যাচামি, রোদমানায ময্হং সামিকং মুঞ্চ. অথাতি গহণস্স সিথিলকরণসমনন্তরমেৰ. এতস্সাতি পটিসত্তুমদ্দনস্স.

পব্বতগহনং নিস্সাযাতি তিস্সো পব্বতরাজিযো অতিক্কমিত্ৰা চতুত্থায পব্বতরাজিযং পব্বতগহনং উপনিস্সায. এৰং ৰদতীতি ‘‘উদেতযং চক্খুমা’’তিআদিনা (জা. ১.২.১৭) ইমং বুদ্ধমন্তং মন্তেন্তো ৰদতি.

তত্থ উদেতীতি পাচীনলোকধাতুতো উগ্গচ্ছতি. চক্খুমাতি সকলচক্কৰাল়ৰাসীনং অন্ধকারং ৰিধমিত্ৰা চক্খুপ্পটিলাভকরণেন যন্তেন তেসং দিন্নং চক্খু, তেন চক্খুনা চক্খুমা. একরাজাতি সকলচক্কৰাল়ে আলোককরানং অন্তরে সেট্ঠট্ঠেন রঞ্জনট্ঠেন চ একরাজা. হরিস্সৰণ্ণোতি হরিসমানৰণ্ণো, সুৰণ্ণৰণ্ণোতি অত্থো. পথৰিং পভাসেতীতি পথৰিপ্পভাসো. তং তং নমস্সামীতি তস্মা তং এৰরূপং ভৰন্তং নমস্সামি ৰন্দামি. তযাজ্জ গুত্তা ৰিহরেম্হ দিৰসন্তি তযা অজ্জ রক্খিতা হুত্ৰা ইমং দিৰসং চতুইরিযাপথৰিহারেন সুখং ৰিহরেয্যাম.

এৰং বোধিসত্তো ইমায গাথায সূরিযং নমস্সিত্ৰা দুতিযগাথায অতীতে পরিনিব্বুতে বুদ্ধে চেৰ বুদ্ধগুণে চ নমস্সতি ‘‘যে ব্রাহ্মণা’’তিআদিনা. তত্থ যে ব্রাহ্মণাতি যে বাহিতপাপা পরিসুদ্ধা ব্রাহ্মণা. ৰেদগূতি ৰেদানং পারং গতা, ৰেদেহি পারং গতাতি ৰা ৰেদগূ. ইধ পন সব্বে সঙ্খতধম্মে ৰিদিতে পাকটে কত্ৰা কতাতি ৰেদগূ. তেনেৰাহ – ‘‘সব্বধম্মে’’তি. সব্বে খন্ধাযতনধাতুধম্মে সলক্খণসামঞ্ঞলক্খণৰসেন অত্তনো ঞাণস্স ৰিদিতে পাকটে কত্ৰা তিণ্ণং মারানং মত্থকং মদ্দিত্ৰা সম্মাসম্বোধিং পত্তা, সংসারং ৰা অতিক্কন্তাতি অত্থো. তে মে নমোতি তে মম ইমং নমক্কারং পটিচ্ছন্তু. তে চ মং পালযন্তূতি এৰং মযা নমস্সিতা চ তে ভগৰন্তো মং পালযন্তু রক্খন্তু. নমত্তু বুদ্ধানং…পে… ৰিমুত্তিযাতি অযং মম নমক্কারো অতীতানং পরিনিব্বুতানং বুদ্ধানং অত্থু, তেসংযেৰ চতূসু ফলেসু ঞাণসঙ্খাতায বোধিযা অত্থু, তথা তেসঞ্ঞেৰ অরহত্তফলৰিমুত্তিযা ৰিমুত্তানং অত্থু, যা চ নেসং তদঙ্গৰিক্খম্ভনসমুচ্ছেদপ্পটিপ্পস্সদ্ধিনিস্সরণসঙ্খাতা পঞ্চৰিধা ৰিমুত্তি, তায ৰিমুত্তিযাপি অযং ময্হং নমক্কারো অত্থূতি অত্থো. ইমং সো পরিত্তং কত্ৰা, মোরো চরতি এসনাতি ইদং পন পদদ্ৰযং সত্থা অভিসম্বুদ্ধো হুত্ৰা আহ. তস্সত্থো – ভিক্খৰে, সো মোরো ইমং পরিত্তং ইমং রক্খং কত্ৰা অত্তনো গোচরভূমিযং পুপ্ফফলাদীনং অত্থায নানপ্পকারায এসনায চরতীতি.

এৰং দিৰসং চরিত্ৰা সাযং পব্বতমত্থকে নিসীদিত্ৰা অত্থং গচ্ছন্তং সূরিযং ওলোকেন্তো বুদ্ধগুণে আৰজ্জেত্ৰা নিৰাসট্ঠানে রক্খাৰরণত্থায পুন ব্রহ্মমন্তং ৰদন্তো ‘‘অপেতয’’ন্তিআদিমাহ. তেনেৰাহ – ‘‘দিৰসং গোচরং গহেত্ৰা’’তিআদি. তত্থ অপেতীতি অপযাতি অত্থং গচ্ছতি. ইমং সো পরিত্তং কত্ৰা মোরো ৰাসমকপ্পযীতি ইদম্পি অভিসম্বুদ্ধো হুত্ৰা আহ. তস্সত্থো – ভিক্খৰে, সো মোরো ইমং পরিত্তং ইমং রক্খং কত্ৰা অত্তনো নিৰাসট্ঠানে ৰাসং সংকপ্পযিত্থাতি. পরিত্তকম্মতো পুরেতরমেৰাতি পরিত্তকম্মকরণতো পুরেতরমেৰ. মোরকুক্কুটিকাযাতি কুক্কুটিকাসদিসায মোরচ্ছাপিকায.

. ততিযে রূপাযতনস্স ৰিয গন্ধাযতনস্সপি সমুট্ঠাপকপচ্চযৰসেন ৰিসেসো নত্থীতি আহ – ‘‘চতুসমুট্ঠানিক’’ন্তি. ইত্থিযা সরীরগন্ধস্স কাযারুল়্হঅনুলেপনাদিগন্ধস্স চ তপ্পটিবদ্ধভাৰতো অৰিসেসেন গহণপ্পসঙ্গে ইধাধিপ্পেতগন্ধং নিদ্ধারেন্তো ‘‘স্ৰায’’ন্তিআদিমাহ. তত্থ ইত্থিযাতি পাকতিকায ইত্থিযা. দুগ্গন্ধোতি পাকতিকায ইত্থিযা সরীরগন্ধভাৰতো দুগ্গন্ধো হোতি. ইধাধিপ্পেতোতি ইট্ঠভাৰতো অস্সাদেতব্বত্তা ৰুত্তং. কথং পন ইত্থিযা সরীরগন্ধস্স দুগ্গন্ধভাৰোতি আহ – ‘‘একচ্চা হী’’তিআদি. তত্থ অস্সস্স ৰিয গন্ধো অস্সা অত্থীতি অস্সগন্ধিনী. মেণ্ডকস্স ৰিয গন্ধো অস্সা অত্থীতি মেণ্ডকগন্ধিনী. সেদস্স ৰিয গন্ধো অস্সা অত্থীতি সেদগন্ধিনী. সোণিতস্স ৰিয গন্ধো অস্সা অত্থীতি সোণিতগন্ধিনী. রজ্জতেৰাতি অনাদিমতি সংসারে অৰিজ্জাদিকিলেসৰাসনায পরিকড্ঢিতহদযত্তা ফোট্ঠব্বস্সাদগধিতচিত্ততায চ অন্ধবালো এৰরূপাযপি দুগ্গন্ধসরীরায ইত্থিযা রজ্জতিযেৰ. পাকতিকায ইত্থিযা সরীরগন্ধস্স দুগ্গন্ধভাৰং দস্সেত্ৰা ইদানি ৰিসিট্ঠায একচ্চায ইত্থিযা তদভাৰং দস্সেতুং – ‘‘চক্কৰত্তিনো পনা’’তিআদিমাহ. যদি এৰং ঈদিসায ইত্থিযা সরীরগন্ধোপি ইধ কস্মা নাধিপ্পেতোতি আহ – ‘‘অযং ন সব্বাসং হোতী’’তিআদি. তিরচ্ছানগতায ইত্থিযা একচ্চায চ মনুস্সিত্থিযা সরীরগন্ধস্স অতিৰিয অস্সাদেতব্বভাৰদস্সনতো পুন তম্পি অৰিসেসেন অনুজানন্তো ‘‘ইত্থিকাযে গন্ধো ৰা হোতূ’’তিআদিমাহ. ইত্থিগন্ধোত্ৰেৰ ৰেদিতব্বোতি তপ্পটিবদ্ধভাৰতো ৰুত্তং.

. চতুত্থাদীসু কিং তেনাতি জিৰ্হাৰিঞ্ঞেয্যরসে ইধাধিপ্পেতে কিং তেন অৰযৰরসাদিনা ৰুত্তেন পযোজনং. ওট্ঠমংসং সম্মক্খেতীতি ওট্ঠমংসসম্মক্খনো, খেল়াদীনি. আদিসদ্দেন ওট্ঠমংসমক্খনো তম্বুলমুখৰাসাদিরসো গয্হতি. সব্বো সো ইত্থিরসোতি ইত্থিযাৰস্স গহেতব্বত্তা.

. ইত্থিফোট্ঠব্বোতি এত্থাপি এসেৰ নযো. যদি পনেত্থ ইত্থিগতানি রূপারম্মণাদীনি অৰিসেসতো পুরিসস্স চিত্তং পরিযাদায তিট্ঠন্তি, অথ কস্মা ভগৰতা তানি ৰিসুং ৰিসুং গহেত্ৰা দেসিতানীতি আহ – ‘‘ইতি সত্থা’’তিআদি. যথা হীতিআদিনা তমেৰত্থং সমত্থেতি. গমেতীতি ৰিক্খেপং গমেতি, অযমেৰ ৰা পাঠো. গমেতীতি চ সঙ্গমেতি. ন তথা সেসা সদ্দাদযো, ন তথা রূপাদীনি আরম্মণানীতি এতেন সত্তেসু রূপাদিগরুকতা অসংকিণ্ণা ৰিয দস্সিতা, ন খো পনেতং এৰং দট্ঠব্বং অনেকৰিধত্তা সত্তানং অজ্ঝাসযস্সাতি দস্সেতুং – ‘‘একচ্চস্স চা’’তিআদি ৰুত্তং. পঞ্চগরুকৰসেনাতি পঞ্চারম্মণগরুকৰসেন. একচ্চস্স হি পুরিসস্স যথাৰুত্তেসু পঞ্চসুপি আরম্মণেসু গরুকতা হোতি, একচ্চস্স তত্থ কতিপযেসু, একস্মিং এৰ ৰা, তে সব্বেপি পঞ্চগরুকাত্ৰেৰ ৰেদিতব্বা যথা ‘‘সত্তিসযো অট্ঠৰিমোক্খা’’তি. ন পঞ্চগরুকজাতকৰসেন একেকারম্মণে গরুকস্সেৰ নাধিপ্পেতত্তা. একেকারম্মণগরুকানঞ্হি পঞ্চন্নং পুগ্গলানং তত্থ আগতত্তা তং জাতকং ‘‘পঞ্চগরুকজাতক’’ন্তি ৰুত্তং. যদি এৰং তেন ইধ পযোজনং নত্থীতি আহ – ‘‘সক্খিভাৰত্থাযা’’তি. আহরিত্ৰা কথেতব্বন্তি রূপাদিগরুকতায এতে অনযব্যসনং পত্তাতি দস্সেতুং কথেতব্বং.

৬-৮. তেসন্তি সুত্তানং. উপ্পণ্ডেত্ৰা গণ্হিতুং ন ইচ্ছীতি তস্স থোকং ৰিরূপধাতুকত্তা ন ইচ্ছি. অনতিক্কমন্তোতি সংসন্দেন্তো. দ্ৰে হত্থং পত্তানীতি দ্ৰে উপ্পলানি হত্থং গতানি. পহট্ঠাকারং দস্সেত্ৰাতি অপরাহি ইত্থীহি একেকং লদ্ধং, মযা দ্ৰে লদ্ধানীতি সন্তুট্ঠাকারং দস্সেত্ৰা. পরোদীতি তস্সা পুব্বসামিকস্স মুখগন্ধং সরিত্ৰা. তস্স হি মুখতো উপ্পলগন্ধো ৰাযতি. হারেত্ৰাতি তস্মা ঠানা অপনেত্ৰা, ‘‘হরাপেত্ৰা’’তি ৰা পাঠো, অযমেৰত্থো.

সাধু সাধূতি ভাসতোতি ধম্মকথায অনুমোদনৰসেন ‘‘সাধু সাধূ’’তি ভাসতো. উপ্পলংৰ যথোদকেতি যথা উপ্পলং উপ্পলগন্ধো মুখতো নিব্বত্তোতি. ৰট্টমেৰ কথিতন্তি যথারুতৰসেন ৰুত্তং. যদিপি এৰং ৰুত্তং, তথাপি যথারুতমত্থে অৰত্ৰা ৰিৰট্টং নীহরিত্ৰা কথেতব্বং ৰিমুত্তিরসত্তা ভগৰতো দেসনায.

রূপাদিৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ইতি মনোরথপূরণিযা অঙ্গুত্তরনিকায-অট্ঠকথায

পঠমৰগ্গৰণ্ণনায অনুত্তানত্থদীপনা নিট্ঠিতা.

২. নীৰরণপ্পহানৰগ্গৰণ্ণনা

১১. দুতিযস্সাতি দুতিযৰগ্গস্স. একধম্মম্পীতি এত্থ ‘‘একসভাৰম্পী’’তি ইমিনা সভাৰত্থোযং ধম্মসদ্দো ‘‘কুসলা ধম্মা’’তিআদীসু ৰিযাতি দস্সিতং হোতি. যদগ্গেন চ সভাৰত্থো, তদগ্গেন নিস্সত্তত্থো সিদ্ধো এৰাতি ‘‘নিস্সত্তট্ঠেন ধম্মো ৰেদিতব্বো’’তি ৰুত্তং. সুভনিমিত্তন্তি ধম্মপরিযাযেন ৰুত্তং. তঞ্হি অত্থতো কামচ্ছন্দো ৰা সিযা. সো হি অত্তনো গহণাকারেন সুভন্তি, তেনাকারেন পৰত্তনকস্স অঞ্ঞস্স কামচ্ছন্দস্স নিমিত্তত্তা ‘‘সুভনিমিত্ত’’ন্তি চ ৰুচ্চতি. তস্স আরম্মণং ৰা সুভনিমিত্তং. ইট্ঠঞ্হি ইট্ঠাকারেন ৰা গয্হমানং রূপাদিআরম্মণং ‘‘সুভনিমিত্ত’’ন্তি ৰুচ্চতি. আরম্মণমেৰ চেত্থ নিমিত্তং. তথা হি ৰক্খতি – ‘‘সুভনিমিত্তন্তি রাগট্ঠানিযং আরম্মণ’’ন্তি. সমুচ্চযত্থো ৰা-সদ্দো অনেকত্থত্তা নিপাতানং. ভিয্যোভাৰাযাতি পুনপ্পুনং ভাৰায. ৰেপুল্লাযাতি ৰিপুলভাৰায, ৰড্ঢিযাতি অত্থো. অজাতো নিজ্জাতো. সেসপদানি তস্সেৰ ৰেৰচনানি. কামেসূতি পঞ্চসু কামগুণেসু. কামচ্ছন্দোতি কামসঙ্খাতো ছন্দো, ন কত্তুকম্যতাছন্দো ন ধম্মচ্ছন্দো. কামনৰসেন রজ্জনৰসেন চ কামো এৰ রাগো কামরাগো. কামনৰসেন নন্দনৰসেন চ কামো এৰ নন্দীতি কামনন্দী. কামনৰসেন তণ্হাযনৰসেন চ কামতণ্হা. আদিসদ্দেন ‘‘কামস্নেহো কামপরিল়াহো কামমুচ্ছা কামজ্ঝোসান’’ন্তি এতেসং পদানং সঙ্গহো দট্ঠব্বো. তত্থ ৰুত্তনযেনেৰ কামত্থং ৰিদিত্ৰা সিনেহনট্ঠেন কামস্নেহো, পরিল়াহনট্ঠেন কামপরিল়াহো, মুচ্ছনট্ঠেন কামমুচ্ছা, গিলিত্ৰা পরিনিট্ঠাপনট্ঠেন কামজ্ঝোসানং ৰেদিতব্বং. কামচ্ছন্দো এৰ কুসলপ্পৰত্তিতো চিত্তস্স নীৰরণট্ঠেন কামচ্ছন্দনীৰরণং, সোতি কামচ্ছন্দো. অসমুদাচারৰসেনাতি অসমুদাচারভাৰেন. অননুভূতারম্মণৰসেনাতি ‘‘ইদং নামেত’’ন্তি ৰত্থুৰসেন উত্ৰা তস্মিং অত্তভাৰে অননুভূতস্স আরম্মণস্স ৰসেন. রূপসদ্দাদিভেদং পন আরম্মণং একস্মিম্পি অত্তভাৰে অননুভূতং নাম নত্থেৰ, কিমঙ্গং পন অনাদিমতি সংসারে.

যং ৰুত্তং – ‘‘অসমুদাচারৰসেন চা’’তিআদি, তং অতিসংখিত্তন্তি ৰিত্থারতো দস্সেতুং – ‘‘তত্থা’’তিআদিমাহ. তত্থ ভৰগ্গহণেন মহগ্গতভৰো গহিতো. সো হি ওল়ারিককিলেসসমুদাচাররহিতো. তজ্জনীযকম্মকতাদিকালে পারিৰাসিককালে চ চরিতব্বানি দ্ৰেঅসীতি খুদ্দকৰত্তানি নাম. ন হি তানি সব্বাসু অৰত্থাসু চরিতব্বানি, তস্মা তানি ন মহাৰত্তেসু অন্তোগধানীতি ‘‘চুদ্দস মহাৰত্তানী’’তি ৰুত্তং. তথা আগন্তুকৰত্তআৰাসিকগমিক-অনুমোদনভত্তগ্গ- পিণ্ডচারিকআরঞ্ঞকসেনাসনজন্তাঘরৰচ্চকুটিউপজ্ঝায- সদ্ধিৰিহারিকআচরিয-অন্তেৰাসিকৰত্তানীতি এতানি চুদ্দস মহাৰত্তানি নামাতি ৰুত্তং. ইতরানি পন ‘‘পারিৰাসিকানং ভিক্খূনং ৰত্তং পঞ্ঞাপেস্সামী’’তি (চূল়ৰ. ৭৫) আরভিত্ৰা ‘‘ন উপসম্পাদেতব্বং, ন ছমাযং চঙ্কমন্তে চঙ্কমে চঙ্কমিতব্ব’’ন্তি (চূল়ৰ. ৮১) ৰুত্তানি পকতত্তে চরিতব্বৰত্তানি ছসট্ঠি, ততো পরং ‘‘ন, ভিক্খৰে, পারিৰাসিকেন ভিক্খুনা পারিৰাসিকৰুড্ঢতরেন ভিক্খুনা সদ্ধিং, মূলাযপটিকস্সনারহেন, মানত্তারহেন, মানত্তচারিকেন, অব্ভানারহেন ভিক্খুনা সদ্দিং একচ্ছন্নে আৰাসে ৰত্থব্ব’’ন্তিআদীনি পকতত্তে চরিতব্বেহি অনঞ্ঞত্তা ৰিসুং ৰিসুং অগণেত্ৰা পারিৰাসিকৰুড্ঢতরাদীসু পুগ্গলন্তরেসু চরিতব্বত্তা তেসং ৰসেন সম্পিণ্ডেত্ৰা একেকং কত্ৰা গণিতানি পঞ্চাতি একসত্ততিৰত্তানি. উক্খেপনীযকম্মকতৰত্তেসু ৰত্তপঞ্ঞাপনৰসেন ৰুত্তং – ‘‘ন পকতত্তস্স ভিক্খুনো অভিৰাদনং পচ্চুট্ঠানং…পে… পিট্ঠিপরিকম্মং সাদিতব্ব’’ন্তি ইদং অভিৰাদনাদীনং অস্সাদিযনং একং, ‘‘ন পকতত্তো ভিক্খু সীলৰিপত্তিযা অনুদ্ধংসেতব্বো’’তিআদীনি (চূল়ৰ. ৫১) চ দসাতি এৰং দ্ৰাসীতি হোন্তি. এতেস্ৰেৰ পন কানিচি তজ্জনীযকম্মকতাদিৰত্তানি কানিচি পারিৰাসিকাদিৰত্তানীতি অগ্গহিতগ্গহণেন দ্ৰাৰীসতিৰত্তন্তি ৰেদিতব্বং. ‘‘চুদ্দস মহাৰত্তানী’’তি ৰত্ৰাপি ‘‘আগন্তুকগমিকৰত্তানি চা’’তি ইমেসং ৰিসুং গহণং ইমানি অভিণ্হং সম্ভৰন্তীতি কত্ৰা. কিলেসো ওকাসং ন লভতি সব্বদা ৰত্তপ্পটিপত্তিযংযেৰ ব্যাৰটচিত্ততায. অযোনিসোমনসিকারন্তি অনিচ্চাদীসু ‘‘নিচ্চ’’ন্তিআদিনা পৰত্তং অনুপাযমনসিকারং. সতিৰোস্সগ্গন্তি সতিযা ৰিস্সজ্জনং, সতিৰিরহন্তি অত্থো. এৰম্পীতি ৰক্খমানাপেক্খায অৰুত্তসম্পিণ্ডনত্থো পি-সদ্দো.

অনুসন্ধিৰসেনাতি পুচ্ছানুসন্ধিআদিঅনুসন্ধিৰসেন. পুব্বাপরৰসেনাতি পুব্বাপরগন্থসল্লক্খণৰসেন. গণ্হন্তস্সাতি আচরিযমুখতো গণ্হন্তস্স. সজ্ঝাযন্তস্সাতি আচরিযমুখতো উগ্গহিতগন্থং সজ্ঝাযন্তস্স. ৰাচেন্তস্সাতি পাল়িং তদত্থঞ্চ উগ্গণ্হাপনৰসেন পরেসং ৰাচেন্তস্স. দেসেন্তস্সাতি দেসনাৰসেন পরেসং ধম্মং দেসেন্তস্স. পকাসেন্তস্সাতি অত্তনো অত্তনো সংসযট্ঠানে পুচ্ছন্তানং যাথাৰতো অত্থং পকাসেন্তস্স. কিলেসো ওকাসং ন লভতি রত্তিন্দিৰং গন্থকম্মেসুযেৰ ব্যাৰটচিত্ততায. এৰম্পীতি ৰুত্তসম্পিণ্ডনত্থো পি-সদ্দো. এৰং সেসেসুপি.

ধুতঙ্গধরো হোতীতি ৰুত্তমেৰত্থং পকাসেতি ‘‘তেরস ধুতঙ্গগুণে সমাদায ৰত্ততী’’তি. বাহুল্লাযাতি চীৰরাদিপচ্চযবাহুল্লায. যথা চীৰরাদযো পচ্চযা বহুলং উপ্পজ্জন্তি, তথা আৰত্তস্স পৰত্তস্সাতি অত্থো. পরিহীনজ্ঝানস্সাতি ঝানন্তরাযকরেন ৰিসভাগরূপদস্সনাদিনা কেনচি নিমিত্তেন পরিহীনজ্ঝানস্স. ৰিস্সট্ঠজ্ঝানস্সাতি অসমাপজ্জনৰসেন পরিচ্চত্তজ্ঝানস্স. ভস্সাদীসূতি আদি-সদ্দেন গণসঙ্গণিকনিদ্দানৰকম্মাদিং সঙ্গণ্হাতি. সত্তসু ৰা অনুপস্সনাসূতি এত্থ সত্ত অনুপস্সনা নাম অনিচ্চানুপস্সনা দুক্খানুপস্সনা অনত্তানুপস্সনা নিব্বিদানুপস্সনা ৰিরাগানুপস্সনা নিরোধানুপস্সনা পটিনিস্সগ্গানুপস্সনা খযানুপস্সনা ৰযানুপস্সনা ৰিপরিণামানুপস্সনা অনিমিত্তানুপস্সনা অপ্পণিহিতানুপস্সনা সুঞ্ঞতানুপস্সনা অধিপঞ্ঞাধম্মৰিপস্সনা যথাভূতঞাণদস্সনং আদীনৰানুপস্সনা পটিসঙ্খানুপস্সনা ৰিৰট্টানুপস্সনাতি ইমাসু অট্ঠারসসু মহাৰিপস্সনাসু আদিতো ৰুত্তা অনিচ্চানুপস্সনাদি-পটিনিস্সগ্গানুপস্সনাপরিযন্তা সত্ত. এত্থ যং ৰত্তব্বং, তং ৰিসুদ্ধিমগ্গসংৰণ্ণনাতো (ৰিসুদ্ধি. মহাটী. ২.৭৪১) গহেতব্বং.

অনাসেৰনতাযাতি পুরিমত্তভাৰে ঝানেন ৰিক্খম্ভিতকিলেসস্স কামচ্ছন্দাদিআসেৰনায অভাৰতো. অননুভূতপুব্বন্তি তস্মিং অত্তভাৰে অননুভূতপুব্বং. জাতোতি এতস্সেৰ ৰেৰচনং সঞ্জাতোতিআদি. ননু চ খণিকত্তা সব্বধম্মানং উপ্পন্নস্স কামচ্ছন্দস্স তঙ্খণংযেৰ অৰস্সং নিরোধসম্ভৰতো নিরুদ্ধে চ তস্মিং পুন অঞ্ঞস্সেৰ উপ্পজ্জনতো চ কথং তস্স পুনপ্পুনভাৰো রাসিভাৰো চাতি আহ – ‘‘তত্থ সকিং উপ্পন্নো কামচ্ছন্দো’’তিআদি. অট্ঠানমেতন্তি অকারণমেতং. যেন কারণেন উপ্পন্নো কামচ্ছন্দো ন নিরুজ্ঝতি, নিরুদ্ধো চ স্ৰেৰ পুন উপ্পজ্জিস্সতি, তাদিসং কারণং নত্থীতি অত্থো.

রাগট্ঠানিযন্তি রাগজনকং. অনিচ্চাদীসু নিচ্চাদিৰসেন ৰিপরীতমনসিকারো, ইধ অযোনিসোমনসিকারোতি আহ – ‘‘অনিচ্চে নিচ্চ’’ন্তিআদি. অযোনিসোমনসিকারোতি অনুপাযমনসিকারো, কুসলধম্মপ্পৰত্তিযা অকারণভূতো মনসিকারোতি অত্থো. উপ্পথমনসিকারোতি কুসলধম্মপ্পৰত্তিযা অমগ্গভূতো মনসিকারো. সচ্চৰিপ্পটিকূলেনাতি সচ্চাভিসমযস্স অনুনুলোমৰসেন. আৰজ্জনাতিআদিনা আৰজ্জনায পচ্চযভূতা ততো পুরিমুপ্পন্না মনোদ্ৰারিকা অকুসলজৰনপ্পৰত্তি ফলৰোহারেন তথা ৰুত্তা. তস্স হি ৰসেন সা অকুসলপ্পৰত্তিযা উপনিস্সযো হোতি. আৰজ্জনাতি ভৰঙ্গচিত্তং আৰজ্জযতীতি আৰজ্জনা. অনু অনু আৰজ্জেতীতি অন্ৰাৰজ্জনা. ভৰঙ্গারম্মণতো অঞ্ঞং আভুজতীতি আভোগো. সমন্নাহরতীতি সমন্নাহারো. তদেৰারম্মণং অত্তানং অনুবন্ধিত্ৰা উপ্পজ্জমানো মনসি করোতি ঠপেতীতি মনসিকারো. অযং ৰুচ্চতি অযোনিসোমনসিকারোতি অযং অনুপাযউপ্পথমনসিকারলক্খণো অযোনিসোমনসিকারো নাম ৰুচ্চতি.

১২. দুতিযে ভত্তব্যাপত্তি ৰিযাতি ভত্তস্স পূতিভাৰেন ৰিপ্পকারপ্পত্তি ৰিয, চিত্তস্স ব্যাপজ্জনন্তি চিত্তস্স ৰিকারভাৰাপাদনং. তেনেৰাহ – ‘‘পকতিৰিজহনভাৰো’’তি. ব্যাপজ্জতি তেন চিত্তং পূতিকুম্মাসাদযো ৰিয পুরিমপকতিং জহতীতি ব্যাপাদো. পটিঘোযেৰ উপরূপরি উপ্পজ্জমানস্স পটিঘস্স নিমিত্তভাৰতো পটিঘনিমিত্তং, পটিঘস্স চ কারণভূতং আরম্মণং পটিঘনিমিত্তন্তি আহ – ‘‘পটিঘস্সপি পটিঘারম্মণস্সপি এতং অধিৰচন’’ন্তি. অট্ঠকথাযন্তি মহাঅট্ঠকথাযং.

১৩. ততিযে থিনতা থিনং, সপ্পিপিণ্ডো ৰিয অৰিপ্ফারিকতায চিত্তস্স ঘনভাৰো বদ্ধতাতি অত্থো. মেধতীতি মিদ্ধং, অকম্মঞ্ঞভাৰেন হিংসতীতি অত্থো. ‘‘যা তস্মিং সমযে চিত্তস্স অকল্যতা’’তিআদিনা (ধ. স. ১১৬২) থিনস্স, ‘‘যা তস্মিং সমযে কাযস্স অকল্যতা’’তিআদিনা (ধ. স. ১১৬৩) চ মিদ্ধস্স অভিধম্মে নিদ্দিট্ঠত্তা ৰুত্তং – ‘‘চিত্তস্স অকম্মঞ্ঞতা থিনং, তিণ্ণং খন্ধানং অকম্মঞ্ঞতা মিদ্ধ’’ন্তি. সতিপি অঞ্ঞমঞ্ঞাৰিপ্পযোগে চিত্তকাযলহুতাদীনং ৰিয চিত্তচেতসিকানং যথাক্কমং তংতংৰিসেসো সিযা, যা তেসং অকল্যতাদীনং ৰিসেসপচ্চযতা, অযমেতেসং সভাৰোতি দট্ঠব্বং. কপিমিদ্ধস্সাতি ৰুত্তমেৰত্থং ৰিভাৰেতি ‘‘পচলাযিকভাৰস্সা’’তি. অক্খিদলানং পচলভাৰং করোতীতি পচলাযিকো, পচলাযিকস্স ভাৰো পচলাযিকভাৰো, পচলাযিকত্তন্তি ৰুত্তং হোতি. উভিন্নন্তি থিনমিদ্ধানং. ‘‘ৰিত্থারো ৰেদিতব্বো’’তি ইমিনা সম্বন্ধো ৰেদিতব্বো. চিত্তস্স অকল্যতাতি চিত্তস্স গিলানভাৰো. গিলানো হি অকল্যকোতি ৰুচ্চতি. ৰিনযেপি ৰুত্তং – ‘‘নাহং, ভন্তে, অকল্যকো’’তি (পারা. ১৫১). কালং খমতীতি হি কল্যং, অরোগতা, তস্সং নিযুত্তো কল্যকো, ন কল্যকো অকল্যকো. অকম্মঞ্ঞতাতি চিত্তগেলঞ্ঞসঙ্খাতোৰ অকম্মঞ্ঞতাকারো. ওলীযনাতি ওলীযনাকারো. ইরিযাপথূপত্থম্ভিতঞ্হি চিত্তং ইরিযাপথং সন্ধারেতুং অসক্কোন্তং রুক্খে ৰগ্গুলি ৰিয খীলে লগ্গিতফাণিতৰারকো ৰিয চ ওলীযতি লম্বতি, তস্স তং আকারং সন্ধায – ‘‘ওলীযনা’’তি ৰুত্তং. দুতিযপদং উপসগ্গেন ৰড্ঢিতং. কাযস্সাতি ৰেদনাদিক্খন্ধত্তযসঙ্খাতস্স নামকাযস্স. অকল্যতা অকম্মঞ্ঞতাতি হেট্ঠা ৰুত্তনযমেৰ. মেঘো ৰিয আকাসং ওনয্হতীতি ওনাহো. ওনয্হতীতি চ ছাদেতি অৰত্থরতি ৰাতি অত্থো. সব্বতোভাগেন ওনাহোতি পরিযোনাহো. অরতিআদীনং অত্থো ৰিভঙ্গে (ৰিভ. ৮৫৬) ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বোতি তত্থ ৰুত্তপাল়িযা দস্সেতুং – ‘‘ৰুত্তং হেত’’ন্তিআদিমাহ.

তত্থ পন্তেসূতি দূরেসু, ৰিৰিত্তেসু ৰা. অধিকুসলেসূতি সমথৰিপস্সনাধম্মেসু. অরতীতি রতিপ্পটিক্খেপো. অরতিতাতি অরমনাকারো. অনভিরতীতি অনভিরতভাৰো. অনভিরমনাতি অনভিরমনাকারো. উক্কণ্ঠিতাতি উক্কণ্ঠনাকারো. পরিতস্সিতাতি উক্কণ্ঠনৰসেনেৰ পরিতস্সনা, উক্কণ্ঠিতস্সেৰ তত্থ তত্থ তণ্হাযনাতি ৰুত্তং হোতি. পরিতস্সিতাতি ৰা কম্পনা. তন্দীতি জাতিআলসিযং, পকতিআলসিযন্তি অত্থো. তথা হি কুসলকরণে কাযস্স অৰিপ্ফারিকতা লীনতা জাতিআলসিযং তন্দী নাম, ন রোগউতুজাদীহি কাযগেলঞ্ঞং. তন্দিযনাতি তন্দিযনাকারো. তন্দিমনতাতি তন্দিযা অভিভূতচিত্ততা. অলসস্স ভাৰো আলস্যং, আলস্যাযনাকারো আলস্যাযনা. আলস্যাযিতস্স ভাৰো আলস্যাযিতত্তং. ইতি সব্বেহিপি ইমেহি পদেহি কিলেসৰসেন কাযালসিযং কথিতং. থিনমিদ্ধকারণানঞ্হি রাগাদিকিলেসানং ৰসেন নামকাযস্স আলসিযং, তদেৰ রূপকাযস্সাপীতি দট্ঠব্বং. জম্ভনাতি ফন্দনা. পুনপ্পুনং জম্ভনা ৰিজম্ভনা. আনমনাতি পুরতো নমনা. ৰিনমনাতি পচ্ছতো নমনা. সন্নমনাতি সমন্ততো নমনা. পণমনাতি যথা তন্ততো উট্ঠিতপেসকারো কিস্মিঞ্চিদেৰ গহেত্ৰা উজুং কাযং উস্সাপেতি, এৰং কাযস্স উদ্ধং ঠপনা. ব্যাধিযকন্তি উপ্পন্নব্যাধিতা. ইতি সব্বেহিপি ইমেহি পদেহি থিনমিদ্ধকারণানং রাগাদিকিলেসানং ৰসেন কাযবদ্ধনমেৰ কথিতং. ভুত্তাৰিস্সাতি ভুত্তৰতো. ভত্তমুচ্ছাতি ভত্তগেলঞ্ঞং. বলৰভত্তেন হি মুচ্ছাপত্তো ৰিয হোতি. ভত্তকিলমথোতি ভত্তেন কিলন্তভাৰো. ভত্তপরিল়াহোতি ভত্তদরথো. তস্মিঞ্হি সমযে পরিল়াহুপ্পত্তিযা উপহতিন্দ্রিযো হোতি, কাযো জীরতীতি. কাযদুট্ঠুল্লন্তি ভত্তং নিস্সায কাযস্স অকম্মঞ্ঞতং. অকল্যতাতিআদি হেট্ঠা ৰুত্তনযমেৰ. লীনন্তি অৰিপ্ফারিকতায পটিকুটিতং. ইতরে দ্ৰে আকারভাৰনিদ্দেসা. থিনন্তি সপ্পিপিণ্ডো ৰিয অৰিপ্ফারিকতায ঘনভাৰেন ঠিতং. থিযনাতি আকারনিদ্দেসো. থিযিভাৰো থিযিতত্তং, অৰিপ্ফারৰসেনেৰ বদ্ধতাতি অত্থো. ইমেহি পন সব্বেহিপি পদেহি থিনমিদ্ধকারণানং রাগাদিকিলেসানং ৰসেন চিত্তস্স গিলানাকারো কথিতোতি ৰেদিতব্বো. পুরিমা চত্তারো ধম্মাতি অরতি, তন্দী, ৰিজম্ভিতা, ভত্তসম্মদোতি এতে চত্তারো ধম্মা. যদা থিনমিদ্ধং উপ্পন্নং হোতি, তদা অরতিআদীনম্পি সম্ভৰতো ‘‘উপনিস্সযকোটিযা পন হোতী’’তি ৰুত্তং, উপনিস্সযকোটিযা পচ্চযো হোতীতি অত্থো.

১৪. চতুত্থে উদ্দতস্স ভাৰো উদ্ধচ্চং. যস্স ধম্মস্স ৰসেন উদ্ধতং হোতি চিত্তং, তংসম্পযুত্তা ৰা ধম্মা, সো ধম্মো উদ্দচ্চং. কুচ্ছিতং কতং কুকতং, দুচ্চরিতং সুচরিতঞ্চ. অকতম্পি হি কুকতমেৰ. এৰঞ্হি ৰত্তারো হোন্তি ‘‘যং মযা ন কতং, তং কুকত’’ন্তি. এৰং কতাকতং দুচ্চরিতং সুচরিতঞ্চ কুকতং, তং আরব্ভ ৰিপ্পটিসারৰসেন পৰত্তং পন চিত্তং ইধ কুকতন্তি ৰেদিতব্বং. তস্স ভাৰো কুক্কুচ্চং. চিত্তস্স উদ্ধতাকারোতি চিত্তস্স অৰূপসমাকারোৰ ৰুত্তো. অৰূপসমলক্খণঞ্হি উদ্ধচ্চং. যথাপৰত্তস্স কতাকতাকারৰিসিট্ঠস্স দুচ্চরিতসুচরিতস্স অনুসোচনৰসেন ৰিরূপং পটিসরণং ৰিপ্পটিসারো. কুক্কুচ্চস্সপি কতাকতানুসোচনৰসেন চিত্তৰিক্খেপভাৰতো অৰূপসমাকারো সম্ভৰতীতি আহ – ‘‘চেতসো অৰূপসমোতি উদ্ধচ্চকুক্কুচ্চস্সেৰতং নাম’’ন্তি. স্ৰেৰ চ চেতসো অৰূপসমোতি উদ্ধচ্চকুক্কুচ্চমেৰ নিদ্দিট্ঠং. তঞ্চ অত্তনোৰ অত্তনা সহজাতং ন হোতীতি আহ – ‘‘অযং পন উপনিস্সযকোটিযা পচ্চযো হোতী’’তি. উপনিস্সযপচ্চযতা চ পুরিমুপ্পন্নৰসেন ৰেদিতব্বা.

১৫. পঞ্চমে ৰিগতা চিকিচ্ছা অস্সাতি ৰিচিকিচ্ছা. সভাৰং ৰিচিনন্তো তায কিচ্ছতীতি ৰা ৰিচিকিচ্ছা.

১৬. ছট্ঠে হেতুং ৰা পচ্চযং ৰা ন লভতীতি এত্থ হেতুগ্গহণেন জনকং কারণমাহ, পচ্চযগ্গহণেন অনুপালনকং কারণং. হেতুন্তি ৰা উপাদানকারণং. পচ্চযন্তি সহকারণং ৰুত্তং. ন্তি কিলেসং. ৰিৰট্টেত্ৰা অরহত্তং গণ্হাতীতি ৰিৰট্টাভিমুখং চিত্তং পেসেত্ৰা ৰিপস্সনং ৰড্ঢেন্তো অরহত্তফলং গণ্হাতি. ভিক্খায চরন্তি এত্থাতি ভিক্খাচারো, গোচরগামস্সেতং অধিৰচনং, তস্মিং ভিক্খাচারে. ৰযং আগম্মাতি দারভরণানুরূপং ৰযং আগম্ম. আযূহন্তোতি উপচিনন্তো. অঙ্গারপক্কন্তি ৰীতচ্চিকঙ্গারেসু পক্কং. কিং নামেতন্তি ভিক্খূ গরহন্তো আহ. জীৰমানপেতকসত্তোতি জীৰমানো হুত্ৰা ‘‘তেনেৰ অত্তভাৰেন পেতভাৰং পত্তসত্তো ভৰিস্সতী’’তি পরিকপ্পৰসেন ৰুত্তং. কুটন্তি পানীযঘটং. যাৰ দারুণন্তি অতিৰিয দারুণং. ৰিপাকো কীদিসো ভৰিস্সতীতি তযা কতকম্মস্স আযতিং অনুভৰিতব্বৰিপাকো কীদিসো ভৰিস্সতি.

ৰিসঙ্খরিত্ৰাতি ছেদনভেদনাদীহি ৰিনাসেত্ৰা. দীপকমিগপক্খিনোতি অত্তনো নিসিন্নভাৰস্স দীপনতো এৰংলদ্ধনামা মিগপক্খিনো, যেন অরঞ্ঞং নেত্ৰা নেসাদো তেসং সদ্দেন আগতাগতে মিগপক্খিনো ৰধিত্ৰা গণ্হাতি. থেরন্তি চূল়পিণ্ডপাতিকতিস্সত্থেরং. ইদ্ধিযা অভিসঙ্খরিত্ৰাতি অধিট্ঠানাদিৰসেন ইদ্ধিং অভিসঙ্খরিত্ৰা. উপযোগত্থে চেতং করণৰচনং. অগ্গিপপটিকন্তি অচ্চিকরণং, ৰিপ্ফুলিঙ্গন্তি অত্থো. পস্সন্তস্সেৰাতি অনাদরে সামিৰচনং. তস্স থেরস্সাতি তস্স মিলক্খতিস্সত্থেরস্স. তস্সাতি তস্সা অগ্গিপপটিকায. পটিবলস্সাতি উগ্গহণসজ্ঝাযাদীসু পটিবলস্স. দুক্খং উপনিসা কারণমেতিস্সাতি দুক্খূপনিসা, দুক্খনিবন্ধনা দুক্খহেতুকা সদ্ধাতি ৰুত্তং হোতি. ৰত্তমুখেন কম্মট্ঠানস্স কথিতত্তা ‘‘ৰত্তসীসে ঠত্ৰা’’তি ৰুত্তং. পলালৰরণকন্তি পলালপুঞ্জং.

আরম্ভথাতি সমথৰিপস্সনাদীসু ৰীরিযং করোথ. নিক্কমথাতি কোসজ্জতো নিক্খমথ, কামানং ৰা পনূদনায নিক্খমথ, উভযেনপি ৰীরিযমেৰ ৰুত্তং. ৰীরিযঞ্হি আরম্ভনকৰসেন আরম্ভো, কোসজ্জতো নিক্খমনৰসেন ‘‘নিক্কমো’’তি ৰুচ্চতি. যুঞ্জথ বুদ্ধসাসনেতি বুদ্ধস্স ভগৰতো পরিযত্তিপটিপত্তিপটিৰেধসঙ্খাতে তিৰিধসাসনে যুঞ্জথ যোগং করোথ. এৰমনুযুঞ্জন্তা মচ্চুনো সেনং ধুনাথ ৰিদ্ধংসেথ. তত্থ মচ্চুনো সেনন্তি –

‘‘কামা তে পঠমা সেনা, দুতিযা অরতি ৰুচ্চতি;

ততিযা খুপ্পিপাসা তে, চতুত্থী তণ্হা পৰুচ্চতি.

‘‘পঞ্চমং থিনমিদ্ধং তে, ছট্ঠা ভীরূ পৰুচ্চতি;

সত্তমী ৰিচিকিচ্ছা তে, মক্খো থম্ভো তে অট্ঠমো.

‘‘লাভো সিলোকো সক্কারো,

মিচ্ছালদ্ধো চ যো যসো;

যো চত্তানং সমুক্কংসে,

পরে চ অৰজানাতি.

‘‘এসা নমুচি তে সেনা, কণ্হস্সাভিপ্পহারিনী;

ন নং অসূরো জিনাতি, জেত্ৰা চ লভতে সুখ’’ন্তি. (সু. নি. ৪৩৮-৪৪১) –

এৰমাগতং কামাদিভেদং মচ্চুনো সেনং. এত্থ চ যস্মা আদিতোৰ অগারিযভূতে সত্তে ৰত্থুকামেসু কিলেসকামা মোসযন্তি, তে অভিভুয্য অনগারিযভাৰং উপগতানং পন্তেসু সেনাসনেসু অঞ্ঞতরঞ্ঞতরেসু ৰা অধিকুসলেসু ধম্মেসু অরতি উপ্পজ্জতি. ৰুত্তঞ্হেতং – ‘‘পব্বজিতেন খো, আৰুসো, অভিরতি দুক্করা’’তি (সং. নি. ৪.৩৩১). ততো তে পরপ্পটিবদ্ধজীৰিকত্তা খুপ্পিপাসা বাধতি, তায বাধিতানং পরিযেসনতণ্হা চিত্তং কিলমযতি. অথ নেসং কিলন্তচিত্তানং থিনমিদ্ধং ওক্কমতি, ততো ৰিসেসমনধিগচ্ছন্তানং দুরভিসম্ভৰেসু অরঞ্ঞৰনপত্থেসু পন্তেসু সেনাসনেসু ৰিহরতং উত্রাসসঞ্ঞিতা ভীরু জাযতি. তেসং উস্সঙ্কিতপরিসঙ্কিতানং দীঘরত্তং ৰিৰেকরসমনস্সাদযমানানং ৰিহরতং ‘‘ন সিযা নু খো এস মগ্গো’’তি পটিপত্তিযং ৰিচিকিচ্ছা উপ্পজ্জতি. তং ৰিনোদেত্ৰা ৰিহরতং অপ্পমত্তকেন ৰিসেসাধিগমেন মানমক্খথম্ভা জাযন্তি. তেপি ৰিনোদেত্ৰা ৰিহরতং ততো অধিকতরং ৰিসেসাধিগমনং নিস্সায লাভসক্কারসিলোকা উপ্পজ্জন্তি. লাভাদীহি মুচ্ছিত্ৰা ধম্মপ্পতিরূপকানি পকাসেন্তো মিচ্ছাযসং অধিগন্ত্ৰা তত্থ ঠিতা জাতিআদীহি অত্তানং উক্কংসেন্তি, পরং ৰম্ভেন্তি, তস্মা কামাদীনং পঠমসেনাদিভাৰো ৰেদিতব্বো. নল়াগারন্তি নল়েহি ৰিনদ্ধতিণচ্ছন্নগেহং.

ৰিহস্সতীতি উগ্গহণসজ্ঝাযনমনসিকারাদীহি ৰিহরিস্সতি. জাতিসংসারন্তি পুনপ্পুনং জাতিসঙ্খাতসংসারৰট্টং. দুক্খস্সন্তং করিস্সতীতি দুক্খস্স অন্তসঙ্খাতং নিব্বানং সচ্ছিকরিস্সতি. পলালপুঞ্জাহন্তি পলালপুঞ্জং অহন্তি পদচ্ছেদো. ততিযং ঠানন্তি অনাগামিফলং সন্ধায ৰদতি.

তিৰস্সভিক্খুকালেতি উপসম্পদতো তীণি ৰস্সানি অস্সাতি তিৰস্সো, তিৰস্সো চ সো ভিক্খু চাতি তিৰস্সভিক্খু, তস্স, তেন ৰা উপলক্খিতো কালো তিৰস্সভিক্খুকালো, তস্মিং. যদা সো তিৰস্সো ভিক্খু নাম হোতি, তদাতি ৰুত্তং হোতি. কম্মং করোতীতি ভাৰনাকম্মং করোতি. গন্থকম্মন্তি গন্থৰিসযং উগ্গহণাদিকম্মং. পিণ্ডাপচিতিং কত্ৰাতি অন্তোৰস্সে তেমাসং দিন্নপিণ্ডস্স কিলেসক্খযকরণেন অপচিতিং পূজং কত্ৰা. পিণ্ডাপচিতিং করোন্তো হি ভিক্খু যেহি অত্তনো যো পিণ্ডপাতো দিন্নো, তেসং তস্স মহপ্ফলভাৰং ইচ্ছন্তো অত্তনো সন্তানমেৰ কিলেসক্খযকরণেন ৰিসোধেত্ৰা অরহত্তং গণ্হাতি.

মহাভূতীতি এত্থ পূজাৰচনো মহন্তসদ্দো, ভূতীতি চ নামেকদেসেন তিস্সভূতিত্থেরং আলপতি. ভৰতি হি নামেকদেসেনপি ৰোহারো যথা ‘‘দেৰদত্তো দত্তো’’তি. মহাভূতীতি ৰা পিযসমুদাহারো, সো মহতি ভূতি ৰিভূতি পুঞ্ঞঞাণাদিসম্পদা অস্সাতি মহাভূতি. ছন্নং সেপণ্ণিগচ্ছমূলন্তি সাখাপলাসাদীহি ছন্নং ঘনচ্ছাযং সেপণ্ণিগচ্ছমূলং. অসুভকম্মট্ঠানং পাদকং কত্ৰাতি কেসাদিঅসুভকোট্ঠাসভাৰনায পটিলদ্ধং উপচারসমাধিং অপ্পনাসমাধিং ৰা পাদকং কত্ৰা. অসুভৰিসযং উপচারজ্ঝানাদিকম্মমেৰেত্থ উপরি পৰত্তেতব্বভাৰনাকম্মস্স কারণভাৰতো ঠানন্তি কম্মট্ঠানং.

সহস্সদ্ৰিসহস্সসঙ্খামত্তত্তা ‘‘মহাগণে’’তি ৰুত্তং. অত্তনো ৰসনট্ঠানতো থেরস্স সন্তিকং গন্ত্ৰাতি অত্তনো ৰসনট্ঠানতো আকাসেন গন্ত্ৰা ৰিহারসমীপে ওতরিত্ৰা দিৰাট্ঠানে নিসিন্নত্থেরস্স সন্তিকং গন্ত্ৰা. কিং আগতোসীতি কিংকারণা আগতোসি. সব্বেসু রত্তিদিৰসভাগেসু ওকাসং অলভন্তোতি সো কির থেরো ‘‘তুয্হং ওকাসো ন ভৰিস্সতি, আৰুসো’’তি ৰুত্তেপি ‘‘ৰিতক্কমাল়কে ঠিতকালে পুচ্ছিস্সামি, ভন্তে’’তি ৰত্ৰা ‘‘তস্মিং ঠানে অঞ্ঞে পুচ্ছিস্সন্তী’’তি ৰুত্তে ‘‘ভিক্খাচারমগ্গে, ভন্তে’’তি ৰত্ৰা ‘‘তত্রাপি অঞ্ঞে পুচ্ছন্তী’’তি ৰুত্তে দুপট্টনিৰাসনট্ঠানে, সঙ্ঘাটিপারুপনট্ঠানে, পত্তনীহরণট্ঠানে, গামে চরিত্ৰা আসনসালায যাগুপীতকালে, ভন্তেতি. তত্থাপি থেরা অত্তনো কঙ্খং ৰিনোদেন্তি, আৰুসোতি. অন্তোগামতো নিক্খমনকালে পুচ্ছিস্সামি, ভন্তেতি. তত্রাপি অঞ্ঞে পুচ্ছন্তি, আৰুসোতি. অন্তরামগ্গে, ভন্তেতি. ভোজনসালায ভত্তকিচ্চপরিযোসানে, ভন্তে. দিৰাট্ঠানে পাদধোৰনকালে, ভন্তেতি. ততো পট্ঠায যাৰ অরুণা অপরে পুচ্ছন্তি, আৰুসোতি. দন্তকট্ঠং গহেত্ৰা মুখধোৰনত্থং গমনকালে, ভন্তেতি. তদাপি অঞ্ঞে পুচ্ছন্তীতি. মুখং ধোৰিত্ৰা আগমনকালে, ভন্তেতি. তত্রাপি অঞ্ঞে পুচ্ছিস্সন্তীতি. সেনাসনং পৰিসিত্ৰা নিসিন্নকালে, ভন্তেতি. তত্রাপি অঞ্ঞে পুচ্ছন্তি, আৰুসোতি. এৰং সব্বেসু রত্তিদিৰসভাগেসু যাচমানো ওকাসং ন লভি, তং সন্ধাযেতং ৰুত্তং – ‘‘এৰং ওকাসে অসতি মরণস্স কথং ওকাসং লভিস্সথা’’তি. ভন্তে, ননু মুখং ধোৰিত্ৰা সেনাসনং পৰিসিত্ৰা তযো চত্তারো পল্লঙ্কে উণ্হাপেত্ৰা যোনিসোমনসিকারকম্মং করোন্তানং ওকাসলাভেন ভৰিতব্বং সিযাতি অধিপ্পাযেন ৰদতি. মণিৰণ্ণেতি ইন্দনীলমণিৰণ্ণে.

ঘটেন্তস্সেৰাতি ৰাযামন্তস্সেৰ. ৰিসুদ্ধিপৰারণন্তি ‘‘পরিসুদ্ধো অহ’’ন্তি এৰং পৰত্তং ৰিসুদ্ধিপৰারণং. অরহন্তানমেৰ হেসা পৰারণা. কাল়কং ৰাতি মহন্তং কাল়কং সন্ধায ৰদতি, তিলকো ৰাতি খুদ্দকং সন্ধায. উভযেনপি সীলস্স পরিসুদ্ধভাৰমেৰ ৰিভাৰেতি.

পধানকম্মিকাতি পধানকম্মে নিযুত্তা. লদ্ধমগ্গন্তি লদ্ধূপাযং, পঠমমেৰ লদ্ধূপদেসন্তি ৰুত্তং হোতি. অপত্তানীতি ছড্ডিতানি. অলাবূনেৰ সারদেতি সরদকালে ৰাতাতপহতানি তত্থ তত্থ ৰিপ্পকিণ্ণঅলাবূনি ৰিয. কাপোতকানীতি কপোতকৰণ্ণানি. তানি দিস্ৰান কা রতীতি তানি এৰরূপানি অট্ঠীনি দিস্ৰা তুম্হাকং কা নাম রতি, ননু অপ্পমত্তকাপি রতি কাতুং ন ৰট্টতিযেৰাতি অত্থো. দুতিযকথং অকথিতপুব্বোতি অত্তনো ৰুড্ঢতরেন সদ্ধিং ৰুত্তৰচনস্স পচ্চনীকং দুতিযকথং অকথিতপুব্বো.

তদঙ্গেন, তদঙ্গস্স পহানং তদঙ্গপ্পহানং. যঞ্হি রত্তিভাগে সমুজ্জলিতেন দীপেন অন্ধকারস্স ৰিয তেন তেন ৰিপস্সনায অৰযৰভূতেন ঞাণঙ্গেন পটিপক্খৰসেনেৰ তস্স তস্স পহাতব্বধম্মস্স পহানমিদং তদঙ্গপ্পহানং নাম. যথা কামচ্ছন্দাদযো ন চিত্তং পরিযুট্ঠায তিট্ঠন্তি, এৰং পরিযুট্ঠানস্স নিসেধনং অপ্পৰত্তিকরণং ৰিক্খম্ভনং ৰিক্খম্ভনপ্পহানং. যঞ্হি সসেৰালে উদকে পক্খিত্তেন ঘটেন সেৰালস্স ৰিয তেন তেন লোকিযসমাধিনা নীৰরণাদীনং পচ্চনীকধম্মানং ৰিক্খম্ভনমিদং ৰিক্খম্ভনপ্পহানং নাম. সম্মা উপচ্ছিজ্জন্তি এতেন কিলেসাতি সমুচ্ছেদো, পহীযন্তি এতেন কিলেসাতি পহানং, সমুচ্ছেদসঙ্খাতং পহানং নিরৰসেসপ্পহানন্তি সমুচ্ছেদপ্পহানং. যঞ্হি অসনিৰিচক্কাভিহতস্স রুক্খস্স ৰিয অরিযমগ্গঞাণেন সংযোজনাদীনং ধম্মানং যথা ন পুন ৰত্তন্তি, এৰং পহানমিদং সমুচ্ছেদপ্পহানং নাম. পটিপ্পস্সম্ভতি ৰূপসম্মতি কিলেসদরথো এতাযাতি পটিপ্পস্সদ্ধি, ফলং, সাযেৰ পহানন্তি পটিপ্পস্সদ্ধিপ্পহানং. সব্বে কিলেসা সব্বসঙ্খতা ৰা নিস্সরন্তি অপগচ্ছন্তি এতেনাতি নিস্সরণং, নিব্বানং, তদেৰ পহানন্তি নিস্সরণপ্পহানং. পটিপ্পস্সম্ভযমানন্তি পটিপ্পস্সম্ভং কিলেসৰূপসমং কুরুমানং. লোকিযলোকুত্তরেহীতি তদঙ্গৰিক্খম্ভনপ্পহানানং লোকিযত্তা, ইতরেসং লোকুত্তরত্তা ৰুত্তং.

নিমীযতি ফলং এতেন উপ্পজ্জনট্ঠানে পক্খিপমানং ৰিয হোতীতি নিমিত্তং, কারণস্সেতং অধিৰচনং. অসুভস্স নিমিত্তং, অসুভমেৰ ৰা নিমিত্তন্তি অসুভনিমিত্তং. অসুভনিস্সিতম্পি হি ঝানং নিস্সিতে নিস্সযৰোহারেন অসুভন্তি ৰোহরীযতি যথা ‘‘মঞ্চা উক্কুট্ঠিং করোন্তী’’তি. তেনেৰাহ – ‘‘দসসু অসুভেসু উপ্পন্নং সারম্মণং পঠমজ্ঝান’’ন্তি. অনিচ্চে অনিচ্চন্তিআদিনা নযেন ৰুত্তস্সাতি ইমিনা চতুব্বিধং যোনিসোমনসিকারং দস্সেতি. হেট্ঠা চেত্থ ইধ চ চতুব্বিধস্স অযোনিসোমনসিকারস্স যোনিসোমনসিকারস্স চ গহণং নিরৰসেসদস্সনত্থং কতন্তি দট্ঠব্বং. তেসু পন অসুভে ‘‘অসুভ’’ন্তি মনসিকারো ইধাধিপ্পেতো, তদনুকূলত্তা ৰা ইতরেসম্পি গহণং দট্ঠব্বং.

একাদসসু অসুভেসু পটিকূলাকারস্স উগ্গণ্হনং, যথা ৰা তত্থ উগ্গহনিমিত্তং উপ্পজ্জতি, তথা পটিপত্তি অসুভনিমিত্তস্স উগ্গহো. উপচারপ্পনাৰহায অসুভভাৰনায অনুযুঞ্জনং অসুভভাৰনানুযোগো. ভোজনে মত্তঞ্ঞুনো থিনমিদ্ধাভিভৰাভাৰা ওতারং অলভমানো কামচ্ছন্দো পহীযতীতি ৰদন্তি. ভোজননিস্সিতং পন আহারে পটিকূলসঞ্ঞং, তব্বিপরিণামস্স তদাধারস্স তস্স চ উদরিযভূতস্স অসুভতাদস্সনং, কাযস্স চ আহারট্ঠিতিকতাদস্সনং যো উপ্পাদেতি, সো ৰিসেসতো ভোজনে পমাণঞ্ঞূ নাম, তস্স চ কামচ্ছন্দো পহীযতেৰ. দসৰিধঞ্হি অসুভনিমিত্তন্তি পাকটৰসেন ৰুত্তং. কাযগতাসতিং পন গহেত্ৰা একাদসৰিধম্পি অসুভনিমিত্তং ৰেদিতব্বং.

অভুত্ৰা উদকং পিৰেতি পানীযস্স ওকাসদানত্থং চত্তারো পঞ্চ আলোপে অভুত্ৰা পানীযং পিৰেয্যাতি অত্থো. তেন ৰুত্তং – ‘‘চতুন্নং পঞ্চন্নং আলোপানং ওকাসে সতী’’তি. অভিধম্মটীকাকারেন পনেত্থ ‘‘চত্তারো পঞ্চ আলোপে, ভুত্ৰান উদকং পিৰে’’তি পাঠং পরিকপ্পেত্ৰা অঞ্ঞথা অত্থো ৰণ্ণিতো, সো অট্ঠকথায ন সমেতি. অসুভকম্মিকতিস্সত্থেরো দন্তট্ঠিদস্সাৰী.

১৭. সত্তমে মিজ্জতি হিতফরণৰসেন সিনিয্হতীতি মিত্তো, হিতেসী পুগ্গলো, তস্মিং মিত্তে ভৰা, মিত্তস্স ৰা এসাতি মেত্তা, হিতেসিতা. তত্থ ‘‘মেত্তা’’তি ৰুত্তে অপ্পনাপি উপচারোপি ৰট্টতি সাধারণৰচনভাৰতোতি আহ – ‘‘মেত্তাতি এত্তাৰতা পুব্বভাগোপি ৰট্টতী’’তি. অপি-সদ্দো অপ্পনং সম্পিণ্ডেতি. অপ্পনং অপ্পত্তায মেত্তায সুট্ঠু মুচ্চনস্স অভাৰতো চেতোৰিমুত্তীতি ‘‘অপ্পনাৰ অধিপ্পেতা’’তি ৰুত্তং.

সত্তেসু মেত্তাযনস্স হিতূপসংহারস্স উপ্পাদনং পৰত্তনং মেত্তানিমিত্তস্স উগ্গহো. পঠমুপ্পন্নো মেত্তামনসিকারো পরতো উপ্পজ্জনকস্স কারণভাৰতো মেত্তামনসিকারোৰ মেত্তানিমিত্তং. কম্মংযেৰ সকং এতেসন্তি কম্মস্সকা, সত্তা, তব্ভাৰো কম্মস্সকতা, কম্মদাযাদতা. দোসমেত্তাসু যাথাৰতো আদীনৰানিসংসানং পটিসঙ্খানৰীমংসা ইধ পটিসঙ্খানং. মেত্তাৰিহারীকল্যাণমিত্তৰন্ততা ইধ কল্যাণমিত্ততা. ওদিস্সকঅনোদিস্সকদিসাফরণানন্তি অত্তঅতিপিযমজ্ঝত্তৰেরিৰসেন ওদিস্সকতা, সীমাসম্ভেদে কতে অনোদিস্সকতা, একাদিদিসাফরণৰসেন দিসাফরণতা মেত্তায উগ্গহণে ৰেদিতব্বা. ৰিহাররচ্ছগামাদিৰসেন ৰা ওদিস্সকদিসাফরণং. ৰিহারাদিউদ্দেসরহিতং পুরত্থিমাদিদিসাৰসেন অনোদিস্সকদিসাফরণং. এৰং ৰা দ্ৰিধা উগ্গহণং সন্ধায – ‘‘ওদিস্সকঅনোদিস্সকদিসাফরণ’’ন্তি ৰুত্তং. উগ্গহো চ যাৰ উপচারা দট্ঠব্বো. উগ্গহিতায আসেৰনা ভাৰনা. তত্থ সব্বে সত্তা, পাণা, ভূতা, পুগ্গলা, অত্তভাৰপরিযাপন্নাতি এতেসং ৰসেন পঞ্চৰিধা. একেকস্মিং অৰেরা হোন্তু, অব্যাপজ্ঝা, অনীঘা, সুখী অত্তানং পরিহরন্তূতি চতুধা পৰত্তিতো ৰীসতিৰিধা অনোধিসোফরণা মেত্তা. সব্বা ইত্থিযো, পুরিসা, অরিযা, অনরিযা, দেৰা, মনুস্সা, ৰিনিপাতিকাতি সত্তাধিকরণৰসেন পৰত্তা সত্তৰিধা অট্ঠৰীসতিৰিধা ৰা, দসহি দিসাহি দিসাধিকরণৰসেন পৰত্তা দসৰিধা চ, একেকায ৰা দিসায সত্তাদিইত্থাদিঅৰেরাদিভেদেন অসীতাধিকচতুসতপ্পভেদা চ ওধিসোফরণা ৰেদিতব্বা. মেত্তং ভাৰেন্তস্সাতি মেত্তাঝানং ভাৰেন্তস্স. ত্ৰং এতস্স কুদ্ধোতিআদি পচ্চৰেক্খণাৰিধিদস্সনং. অপ্পটিচ্ছিতপহেণকং ৰিযাতি অসম্পটিচ্ছিতপণ্ণাকারং ৰিয. পটিসঙ্খানেতি ৰীমংসাযং. ৰত্তনিঅটৰিযং অত্তগুত্তত্থেরসদিসে.

১৮. অট্ঠমে কুসলধম্মসম্পটিপত্তিযা পট্ঠপনসভাৰতায তপ্পটিপক্খানং ৰিসোসনসভাৰতায চ আরম্ভধাতুআদিতো পৰত্তৰীরিযন্তি আহ – ‘‘পঠমারম্ভৰীরিয’’ন্তি. যস্মা পঠমারম্ভমত্তস্স কোসজ্জৰিধমনং থামগমনঞ্চ নত্থি, তস্মা ৰুত্তং – ‘‘কোসজ্জতো নিক্খন্তত্তা ততো বলৰতর’’ন্তি. যস্মা পন অপরাপরুপ্পত্তিযা লদ্ধাসেৰনং উপরূপরি ৰিসেসং আৰহন্তং অতিৰিয থামগতমেৰ হোতি, তস্মা ৰুত্তং – ‘‘পরং পরং ঠানং অক্কমনতো ততোপি বলৰতর’’ন্তি. পনূদনাযাতি নীহরণায. যথা মহতো পলিঘস্স উগ্ঘাটকজনস্স মহন্তো উস্সাহো ইচ্ছিতব্বো, এৰমিধাপীতি ‘‘নিক্কমো চেতসো পলিঘুগ্ঘাটনাযা’’তি ৰুত্তং. মহাপরক্কমো এৰ পরেন কতং বন্ধনং ছিন্দেয্য, এৰমিধাপীতি ৰুত্তং – ‘‘পরক্কমো চেতসো বন্ধনচ্ছেদনাযা’’তি.

আরদ্ধং সংসাধিতং পরিপূরিতং ৰীরিযং এতস্সাতি আরদ্ধৰীরিযো, নিপ্ফন্নৰীরিযো, আরদ্ধং পট্ঠপিতং ৰীরিযং এতস্সাতি আরদ্ধৰীরিযো. ৰীরিযারম্ভপ্পসুতোতি আহ – ‘‘আরদ্ধৰীরিযস্সাতি পরিপুণ্ণৰীরিযস্সচেৰ পগ্গহিতৰীরিযস্স চা’’তি. চতুদোসাপগতন্তি অতিলীনতাদীহি চতূহি দোসেহি অপগতং. চতুদোসাপগতত্তমেৰ ৰিভাৰেতি ‘‘ন চ অতিলীন’’ন্তিআদিনা. অতিলীনঞ্হি ভাৰনাচিত্তং কোসজ্জপক্খিকং সিযা, অতিপগ্গহিতঞ্চ উদ্ধচ্চপক্খিকং. ভাৰনাৰীথিং অনজ্ঝোগাহেত্ৰা সঙ্কোচাপত্তি অতিলীনতা. অজ্ঝোগাহেত্ৰা অন্তোসঙ্কোচো অজ্ঝত্তং সংখিত্ততা. অতিপগ্গহিততা অচ্চারদ্ধৰীরিযতা. বহিদ্ধা ৰিক্খিত্ততা বহিৰিসটৰিতক্কানুধাৰনা. তদেতং ৰীরিযং চঙ্কমাদিকাযিকপ্পযোগাৰহং কাযিকং, তদঞ্ঞং চেতসিকং. রত্তিদিৰস্স পঞ্চ কোট্ঠাসেতি পুব্বণ্হসাযন্হপঠমমজ্ঝিমপচ্ছিমযামসঙ্খাতে পঞ্চ কোট্ঠাসে. তদুভযম্পীতি কাযিকং চেতসিকঞ্চ ৰীরিযং. মিলক্খতিস্সত্থেরস্স মহাসীৰত্থেরস্স চ ৰত্থু হেট্ঠা দস্সিতমেৰ.

পীতিমল্লকত্থেরস্স ৰত্থু পন এৰং ৰেদিতব্বং. সো কির গিহিকালে মল্লযুদ্ধায আহিণ্ডন্তো তীসু রজ্জেসু পটাকং গহেত্ৰা তম্বপণ্ণিদীপং আগম্ম রাজানং দিস্ৰা রঞ্ঞা কতানুগ্গহো একদিৰসং কিলঞ্চকাসনসালাদ্ৰারেন গচ্ছন্তো ‘‘রূপং, ভিক্খৰে, ন তুম্হাকং, তং পজহথ, তং ৰো পহীনং দীঘরত্তং হিতায সুখায ভৰিস্সতী’’তি (সং. নি. ৩.৩৩-৩৪; ৪.১০২; ম. নি. ১.২৪৭) নতুম্হাকৰগ্গং সুত্ৰা চিন্তেসি – ‘‘নেৰ কির রূপং অত্তনো, ন ৰেদনা’’তি. সো তংযেৰ অঙ্কুসং কত্ৰা নিক্খমিত্ৰা মহাৰিহারং গন্ত্ৰা পব্বজ্জং যাচিত্ৰা পব্বজিতো উপসম্পন্নো দ্ৰেমাতিকা পগুণং কত্ৰা তিংস ভিক্খূ গহেত্ৰা অৰরৰালিযঅঙ্গণং গন্ত্ৰা সমণধম্মং অকাসি. পাদেসু অৰহন্তেসু জণ্ণুকেহি চঙ্কমতি. তমেনং রত্তিং একো মিগলুদ্দকো ‘‘মিগো’’তি মঞ্ঞমানো পহরি, সত্তি ৰিনিৰিজ্ঝিত্ৰা গতা. সো তং সত্তিং হরাপেত্ৰা পহারমুখানি তিণৰট্টিযা পূরাপেত্ৰা পাসাণপিট্ঠিযং অত্তানং নিসীদাপেত্ৰা ওকাসং কারেত্ৰা ৰিপস্সনং ৰড্ঢেত্ৰা সহ পটিসম্ভিদাহি অরহত্তং পত্ৰা উক্কাসিতসদ্দেন আগতানং ভিক্খূনং ব্যাকরিত্ৰা ইমং উদানং উদানেসি –

‘‘ভাসিতং বুদ্ধসেট্ঠস্স, সব্বলোকগ্গৰাদিনো;

ন তুম্হাকং ইদং রূপং, তং জহেয্যাথ ভিক্খৰো. (দী. নি. অট্ঠ. ২.৩৭৩; ম. নি. অট্ঠ. ১.১০৬);

‘‘অনিচ্চা ৰত সঙ্খারা, উপ্পাদৰযধম্মিনো;

উপ্পজ্জিত্ৰা নিরুজ্ঝন্তি, তেসং ৰূপসমো সুখো’’তি. (দী. নি. অট্ঠ. ২.৩৭৩; ম. নি. অট্ঠ. ১.১০৬; থেরগা. ১১৬৮);

কুটুম্বিযপুত্ততিস্সত্থেরস্সপি ৰত্থু এৰং ৰেদিতব্বং. সাৰত্থিযং কির তিস্সো নাম কুটুম্বিযপুত্তো চত্তালীস হিরঞ্ঞকোটিযো পহায পব্বজিত্ৰা অগামকে অরঞ্ঞে ৰিহরতি, তস্স কনিট্ঠভাতুভরিযা ‘‘গচ্ছথ, নং জীৰিতা ৰোরোপেথা’’তি পঞ্চসতে চোরে পেসেসি, তে গন্ত্ৰা থেরং পরিৰারেত্ৰা নিসীদিংসু. থেরো আহ – ‘‘কস্মা আগতত্থ উপাসকা’’তি? তং জীৰিতা ৰোরোপেস্সামাতি. পাটিভোগং মে উপাসকা গহেত্ৰা অজ্জেকরত্তিং জীৰিতং দেথাতি. কো তে, সমণ, ইমস্মিং ঠানে পাটিভোগো ভৰিস্সতীতি? থেরো মহন্তং পাসাণং গহেত্ৰা ঊরুট্ঠীনি ভিন্দিত্ৰা ‘‘ৰট্টতি উপাসকা পাটিভোগো’’তি আহ. তে অপক্কমিত্ৰা চঙ্কমনসীসে অগ্গিং কত্ৰা নিপজ্জিংসু. থেরস্স ৰেদনং ৰিক্খম্ভেত্ৰা সীলং পচ্চৰেক্খতো পরিসুদ্ধসীলং নিস্সায পীতিপামোজ্জং উপ্পজ্জি. ততো অনুক্কমেন ৰিপস্সনং ৰড্ঢেন্তো তিযামরত্তিং সমণধম্মং কত্ৰা অরুণুগ্গমনে অরহত্তং পত্তো ইমং উদানং উদানেসি –

‘‘উভো পাদানি ভিন্দিত্ৰা, সঞ্ঞপেস্সামি ৰো অহং;

অট্টিযামি হরাযামি, সরাগমরণং অহং.

‘‘এৰাহং চিন্তযিত্ৰান, যথাভূতং ৰিপস্সিসং;

সম্পত্তে অরুণুগ্গম্হি, অরহত্তং অপাপুণি’’ন্তি. (ৰিসুদ্ধি. ১.২০; দী. নি. অট্ঠ. ২.৩৭৩; ম. নি. অট্ঠ. ১.১০৬);

অতিভোজনে নিমিত্তগ্গাহোতি অতিভোজনে থিনমিদ্ধস্স নিমিত্তগ্গাহো, ‘‘এত্তকে ভুত্তে তং ভোজনং থিনমিদ্ধস্স কারণং হোতি, এত্তকে ন হোতী’’তি থিনমিদ্ধস্স কারণাকারণগ্গাহো হোতীতি অত্থো. ব্যতিরেকৰসেন চেতং ৰুত্তং, তস্মা এত্তকে ভুত্তে তং ভোজনং থিনমিদ্ধস্স কারণং ন হোতীতি ভোজনে মত্তঞ্ঞুতাৰ অত্থতো দস্সিতাতি দট্ঠব্বং. তেনাহ – ‘‘চতুপঞ্চ…পে… তং ন হোতী’’তি. দিৰা সূরিযালোকন্তি দিৰা গহিতনিমিত্তং সূরিযালোকং রত্তিযং মনসিকরোন্তস্সপীতি এৰমেত্থ অত্থো ৰেদিতব্বো. ধুতঙ্গানং ৰীরিযনিস্সিতত্তা ৰুত্তং – ‘‘ধুতঙ্গনিস্সিতসপ্পাযকথাযপী’’তি.

১৯. নৰমে ঝানেন ৰা ৰিপস্সনায ৰা ৰূপসমিতচিত্তস্সাতি ঝানেন ৰা ৰিপস্সনায ৰা অৰূপসমকরকিলেসৰিগমনেন ৰূপসমিতচিত্তস্স. কুক্কুচ্চম্পি কতাকতানুসোচনৰসেন পৰত্তমানং চেতসো অৰূপসমাৰহতায উদ্ধচ্চেন সমানলক্খণন্তি উভযস্স পহানকারণং অভিন্নং কত্ৰা ৰুত্তং. বহুস্সুতস্স গন্থতো অত্থতো চ সুত্তাদীনি ৰিচারেন্তস্স তব্বহুলৰিহারিনো অত্থৰেদাদিপ্পটিলাভসম্ভৰতো ৰিক্খেপো ন হোতি. যথা ৰিধিপ্পটিপত্তিযা যথানুরূপপত্তিকারপ্পৰত্তিযা চ ৰিক্খেপো চ কতাকতানুসোচনঞ্চ ন হোতীতি ‘‘বাহুসচ্চেনপি উদ্ধচ্চকুক্কুচ্চং পহীযতী’’তি আহ. যদগ্গেন বাহুসচ্চেন উদ্ধচ্চকুক্কুচ্চং পহীযতি, তদগ্গেন পরিপুচ্ছকতাৰিনযপ্পকতঞ্ঞুতাহিপি তং পহীযতীতি দট্ঠব্বং. ৰুদ্ধসেৰিতা চ ৰুদ্ধসীলিতং আৰহতীতি চেতসো ৰূপসমকরত্তা ‘‘উদ্ধচ্চকুক্কুচ্চপ্পহানকারী’’তি ৰুত্তং, ৰুদ্ধতং পন অনপেক্খিত্ৰা কুক্কুচ্চৰিনোদকা ৰিনযধরা কল্যাণমিত্তাতি ৰুত্তাতি দট্ঠব্বং. ৰিক্খেপো চ পব্বজিতানং যেভুয্যেন কুক্কুচ্চহেতুকো হোতীতি ‘‘কপ্পিযাকপ্পিযপরিপুচ্ছাবহুলস্সা’’তিআদিনা ৰিনযনযেনেৰ পরিপুচ্ছকতাদযো নিদ্দিট্ঠা.

২০. দসমে বহুস্সুতানং ধম্মসভাৰাৰবোধসম্ভৰতো ৰিচিকিচ্ছা অনৰকাসা এৰাতি আহ – ‘‘বাহুসচ্চেনপি…পে… ৰিচিকিচ্ছা পহীযতী’’তি. কামং বাহুসচ্চপরিপুচ্ছকতাহি সব্বাপি অট্ঠৰত্থুকা ৰিচিকিচ্ছা পহীযতি, তথাপি রতনত্তযৰিচিকিচ্ছামূলিকা সেসৰিচিকিচ্ছাতি আহ – ‘‘তীণি রতনানি আরব্ভ পরিপুচ্ছাবহুলস্সপী’’তি. রতনত্তযগুণাৰবোধেহি ‘‘সত্থরি কঙ্খতী’’তিআদিৰিচিকিচ্ছায অসম্ভৰোতি. ৰিনযে পকতঞ্ঞুতা ‘‘সিক্খায কঙ্খতী’’তি (ধ. স. ১০০৮; ৰিভ. ৯১৫) ৰুত্তায ৰিচিকিচ্ছায পহানং করোতীতি আহ – ‘‘ৰিনযে চিণ্ণৰসীভাৰস্সপী’’তি. ওকপ্পনিযসদ্ধাসঙ্খাতঅধিমোক্খবহুলস্সাতি সদ্ধেয্যৰত্থুনো অনুপ্পৰিসনসদ্ধাসঙ্খাতঅধিমোক্খেন অধিমুচ্চনবহুলস্স. অধিমুচ্চনঞ্চ অধিমোক্খুপ্পাদনমেৰাতি দট্ঠব্বং. সদ্ধায ৰা তংনিন্নপোণতা অধিমুত্তি অধিমোক্খো. নীৰরণানং পচ্চযস্স চেৰ পচ্চযঘাতস্স চ ৰিভাৰিতত্তা ৰুত্তং – ‘‘ৰট্টৰিৰট্টং কথিত’’ন্তি.

নীৰরণপ্পহানৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৩. অকম্মনিযৰগ্গৰণ্ণনা

২১. ততিযস্স পঠমে অভাৰিতন্তি সমথৰিপস্সনাভাৰনাৰসেন ন ভাৰিতং তথা অভাৰিতত্তা. তঞ্হি ‘‘অৰড্ঢিত’’ন্তি ৰুচ্চতি পটিপক্খাভিভৰেন পরিব্রূহনাভাৰতো. তেনাহ ভগৰা – ‘‘অকম্মনিযং হোতী’’তি.

২২. দুতিযে ৰুত্তৰিপরিযাযেন অত্থো ৰেদিতব্বো. পঠমেতি ততিযৰগ্গস্স পঠমসুত্তে. ৰট্টৰসেনাতি ৰিপাকৰট্টৰসেন. তেভূমকৰট্টন্তি তেভূমকৰিপাকৰট্টং. ৰট্টপটিলাভায কম্মন্তি ৰিপাকৰট্টস্স পটিলাভায উপনিস্সযভূতং কম্মং, তস্স সহাযভূতং কিলেসৰট্টম্পি কম্মগ্গহণেনেৰ সঙ্গহিতন্তি দট্ঠব্বং. ৰিৰট্টপটিলাভায কম্মন্তি ৰিৰট্টাধিগমস্স উপনিস্সযভূতং কম্মং. যং পন চরিমভৰনিব্বত্তকং কম্মং, তং ৰিৰট্টপ্পটিলাভায কম্মং হোতি, ন হোতীতি? ন হোতি ৰট্টপাদকভাৰতো. চরিমভৰপটিসন্ধি ৰিয পন ৰিৰট্টূপনিস্সযোতি সক্কা ৰিঞ্ঞাতুং. ন হি কদাচি তিহেতুকপটিসন্ধিযা ৰিনা ৰিসেসাধিগমো সম্ভৰতি. ইমেসু সুত্তেসূতি ইমেসু পন পঠমদুতিযসুত্তেসু যথাক্কমং ৰট্টৰিৰট্টমেৰ কথিতং.

২৩. ততিযে অভাৰিতন্তি এত্থ ভাৰনা নাম সমাধিভাৰনা. সা যত্থ আসঙ্কিতব্বা, তং কামাৰচরপঠমমহাকুসলচিত্তাদিঅভাৰিতন্তি অধিপ্পেতন্তি আহ – ‘‘দেৰমনুস্সসম্পত্তিযো’’তিআদি.

২৪. চতুত্থে যস্মা চিত্তন্তি ৰিৰট্টৰসেনেৰ উপ্পন্নচিত্তং অধিপ্পেতং, তস্মা জাতিজরাব্যাধিমরণসোকাদিদুক্খস্স অনিব্বত্তনতো মহতো অত্থায সংৰত্ততীতি যোজনা ৰেদিতব্বা.

২৫-২৬. পঞ্চমছট্ঠেসু উপ্পন্নন্তি অৰিগতুপ্পাদাদিখণত্তযম্পি অভাৰিতং ভাৰনারহিতং অপাতুভূতমেৰ পণ্ডিতসম্মতস্স উপ্পন্নকিচ্চস্স অসাধনতো যথা ‘‘অপুত্তো’’তি. সো হি সমত্থো হুত্ৰা পিতু পুত্তকিচ্চং অসাধেন্তো অপুত্তোতি লোকে ৰুচ্চতি, এৰং সম্পদমিদং. তেনাহ – ‘‘কস্মা’’তিআদি. তেসু ধম্মেসূতি লোকুত্তরপাদকজ্ঝানাদীসু. থেরো পন মত্থকপ্পত্তমেৰ ভাৰিতং চিত্তং দস্সেন্তো ‘‘মগ্গচিত্তমেৰা’’তি আহ.

২৭-২৮. সত্তমট্ঠমেসু পুনপ্পুনং অকতন্তি ভাৰনাবহুলীকারৰসেন পুনপ্পুনং ন কতং. ইমানিপি দ্ৰেতি ইমেসু দ্ৰীসু সুত্তেসু আগতানি ইমানিপি দ্ৰে চিত্তানি.

২৯-৩০. নৰমে অধিৰহতীতি আনেতি. দুক্খেনাতি কিচ্ছেন. দুপ্পেসনতোতি দুক্খেন পেসেতব্বতো. মত্থকপ্পত্তং ৰিপস্সনাসুখং পাকতিকজ্ঝানসুখতো সন্ততরপণীততরমেৰাতি আহ – ‘‘ঝানসুখতো ৰিপস্সনাসুখ’’ন্তি. তেনাহ ভগৰা –

‘‘সুঞ্ঞাগারং পৰিট্ঠস্স, সন্তচিত্তস্স ভিক্খুনো;

অমানুসী রতি হোতি, সম্মা ধম্মং ৰিপস্সতো.

‘‘যতো যতো সম্মসতি, খন্ধানং উদযব্বযং;

লভতী পীতিপামোজ্জং, অমতং তং ৰিজানত’’ন্তি. (ধ. প. ৩৭৪);

তঞ্হি চিত্তং ৰিস্সট্ঠইন্দৰজিরসদিসং অমোঘভাৰতো.

অকম্মনিযৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৪. অদন্তৰগ্গৰণ্ণনা

৩১-৩৬. চতুত্থস্স পঠমে অদন্তন্তি চিত্তভাৰনায ৰিনা দন্তং. তেনাহ – ‘‘সতিসংৰররহিত’’ন্তি. চতুত্থে ততিযে ৰুত্তৰিপরিযাযেন অত্থো ৰেদিতব্বো. পঞ্চমছট্ঠেসু পুরিমসদিসোযেৰাতি ততিযচতুত্থসদিসো এৰ.

৩৭-৩৮. সত্তমট্ঠমেসু উপমা পনেত্থাতি যথা পঠমাদীসু অদন্তহত্থিঅস্সাদযো উপমাভাৰেন গহিতা, এৰমেত্থ সত্থমট্ঠমেসু ‘‘অসংৰুতঘরদ্ৰারাদিৰসেন ৰেদিতব্বা’’তি ৰুত্তং.

৩৯-৪০. নৰমদসমেসু চতূহিপি পদেহীতি অদন্তাদীহি চতূহি পদেহি যোজেত্ৰা নৰমদসমানি সুত্তানি ৰুত্তানীতি যোজনা.

অদন্তৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৫. পণিহিতঅচ্ছৰগ্গৰণ্ণনা

৪১. পঞ্চমস্স পঠমে উপমাৰ ওপম্মং, সো এৰ অত্থো, তস্মিং ওপম্মত্থে বোধেতব্বে নিপাতো. সেয্যথাপীতি যথাতি অত্থো. এত্থ চ তত্র ভগৰা কত্থচি অত্থেন উপমং পরিৰারেত্ৰা দস্সেতি ৰত্থসুত্তে ৰিয, পারিচ্ছত্তকোপম (অ. নি. ৭.৬৯) অগ্গিক্খন্ধোপমাদি (অ. নি. ৭.৭২) সুত্তেসু ৰিয চ. কত্থচি উপমায অত্থং পরিৰারেত্ৰা দস্সেতি লোণম্বিলসুত্তে (অ. নি. ৩.১০১) ৰিয, সুৰণ্ণকারসত্তসূরিযোপমাদিসুত্তেসু (অ. নি. ৭.৬৬) ৰিয চ. ইমস্মিং পন সালিসূকোপমে উপমায অত্থং পরিৰারেত্ৰা দস্সেন্তো ‘‘সেয্যথাপি, ভিক্খৰে’’তিআদিমাহাতি পোত্থকেসু লিখন্তি, তং মজ্ঝিমট্ঠকথায ৰত্থসুত্তৰণ্ণনায (ম. নি. অট্ঠ. ১.৭০) ন সমেতি. তত্থ হি ইদং ৰুত্তং –

সেয্যথাপি, ভিক্খৰে, ৰত্থন্তি উপমাৰচনমেৰেতং. উপমং করোন্তো চ ভগৰা কত্থচি পঠমংযেৰ উপমং দস্সেত্ৰা পচ্ছা অত্থং দস্সেতি, কত্থচি পঠমং অত্থং দস্সেত্ৰা পচ্ছা উপমং, কত্থচি উপমায অত্থং পরিৰারেত্ৰা দস্সেতি, কত্থচি অত্থেন উপমং. তথা হেস ‘‘সেয্যথাপিস্সু, ভিক্খৰে, দ্ৰে অগারা সদ্ৰারা, তত্থ চক্খুমা পুরিসো মজ্ঝে ঠিতো পস্সেয্যা’’তি সকলম্পি দেৰদূতসুত্তং (ম. নি. ৩.২৬১ আদযো) উপমং পঠমং দস্সেত্ৰা পচ্ছা অত্থং দস্সেন্তো আহ. ‘‘তিরোকুট্টং তিরোপাকারং তিরোপব্বতং অসজ্জমানো গচ্ছতি, সেয্যথাপি, আকাসে’’তিআদিনা পন নযেন সকলম্পি ইদ্ধিৰিধং অত্থং পঠমং দস্সেত্ৰা পচ্ছা উপমং দস্সেন্তো আহ. ‘‘সেয্যথাপি, ব্রাহ্মণপুরিসো সারত্থিকো সারগৰেসী’’তিআদিনা (ম. নি. ১.৩১৪) নযেন সকলম্পি চূল়সারোপমসুত্তং উপমায অত্থং পরিৰারেত্ৰা দস্সেন্তো আহ. ‘‘ইধ পন, ভিক্খৰে, একচ্চে কুলপুত্তা ধম্মং পরিযাপুণন্তি সুত্তং…পে… সেয্যথাপি, ভিক্খৰে, পুরিসো অলগদ্দত্থিকো’’তিআদিনা নযেন সকলম্পি অলগদ্দসুত্তং (ম. নি. ১.২৩৮) মহাসারোপমসুত্তন্তি এৰমাদীনি সুত্তানি অত্থেন উপমং পরিৰারেত্ৰা দস্সেন্তো আহ. স্ৰাযং ইধ পঠমং উপমং দস্সেত্ৰা পচ্ছা অত্থং দস্সেতীতি.

এত্থ হি চূল়সারোপমাদীসু (ম. নি. ১.৩১২) পঠমং উপমং ৰত্ৰা তদনন্তরং উপমেয্যত্থং ৰত্ৰা পুন উপমং ৰদন্তো উপমায অত্থং পরিৰারেত্ৰা দস্সেতীতি ৰুত্তো. অলগদ্দূপমসুত্তাদীসু পন অত্থং পঠমং ৰত্ৰা তদনন্তরং উপমং ৰত্ৰা পুন অত্থং ৰদন্তো অত্থেন উপমং পরিৰারেত্ৰা দস্সেতীতি ৰুত্তো. তেনেৰেত্থ লীনত্থপ্পকাসিনিযং ৰুত্তং – ‘‘উপমেয্যত্থং পঠমং ৰত্ৰা তদনন্তরং অত্থং ৰত্ৰা পুন উপমং ৰদন্তো উপমায অত্থং পরিৰারেত্ৰা দস্সেতী’’তি ৰুত্তো. অত্থেন উপমং পরিৰারেত্ৰাতি এত্থাপি এসেৰ নযোতি. ইধ পন কত্থচি অত্থেন উপমং পরিৰারেত্ৰা দস্সেতি. ‘‘ৰত্থসুত্তে ৰিয পারিচ্ছত্তকোপমঅগ্গিক্খন্ধোপমাদিসুত্তেসু ৰিয চা’’তি ৰুত্তং. তত্থ ৰত্থসুত্তে তাৰ ‘‘সেয্যথাপি, ভিক্খৰে, ৰত্থং সংকিলিট্ঠং মলগ্গহিতং, তমেনং রজকো যস্মিং যস্মিং রঙ্গজাতে উপসংহরেয্য. যদি নীলকায, যদি পীতকায, যদি লোহিতকায, যদি মঞ্জিট্ঠকায, দুরত্তৰণ্ণমেৰস্স অপরিসুদ্ধৰণ্ণমেৰস্স. তং কিস্স হেতু? অপরিসুদ্ধত্তা, ভিক্খৰে, ৰত্থস্স. এৰমেৰ খো, ভিক্খৰে, চিত্তে সংকিলিট্ঠে দুগ্গতি পাটিকঙ্খা’’তিআদিনা (ম. নি. ১.৭০) পঠমং উপমং দস্সেত্ৰা পচ্ছা উপমেয্যত্থো ৰুত্তো, ন পন পঠমং অত্থং ৰত্ৰা তদনন্তরং উপমং দস্সেত্ৰা পুন অত্থো ৰুত্তো. যেন কত্থচি অত্থেন উপমং পরিৰারেত্ৰা দস্সেতি. ৰত্থসুত্তে ৰিযাতি ৰদেয্য.

তথা পারিচ্ছত্তকোপমেপি ‘‘যস্মিং, ভিক্খৰে, সমযে দেৰানং তাৰতিংসানং পারিচ্ছত্তকো কোৰিল়ারো পণ্ডুপলাসো হোতি, অত্তমনা, ভিক্খৰে, দেৰা তাৰতিংসা, তস্মিং সমযে হোন্তি পণ্ডুপলাসো দানি পারিচ্ছত্তকো কোৰিল়ারো, ন চিরস্সেৰ দানি পন্নপলাসো ভৰিস্সতি…পে… এৰমেৰ খো, ভিক্খৰে, যস্মিং সমযে অরিযসাৰকো অগারস্মা অনগারিযং পব্বজ্জায চেতেতি. পণ্ডুপলাসো, ভিক্খৰে, অরিযসাৰকো তস্মিং সমযে হোতী’’তিআদিনা (অ. নি. ৭.৬৯) পঠমং উপমং দস্সেত্ৰা পচ্ছা অত্থো ৰুত্তো. অগ্গিক্খন্ধোপমে ‘‘পস্সথ নো তুম্হে, ভিক্খৰে, অমুং মহন্তং অগ্গিক্খন্ধং আদিত্তং সম্পজ্জলিতং সজোতিভূতন্তি. এৰং, ভন্তেতি. তং কিং মঞ্ঞথ, ভিক্খৰে, কতমং নু খো ৰরং যং অমুং মহন্তং অগ্গিক্খন্ধং আদিত্তং সম্পজ্জলিতং সজোতিভূতং আলিঙ্গেত্ৰা উপনিসীদেয্য ৰা উপনিপজ্জেয্য ৰা, যং খত্তিযকঞ্ঞং ৰা ব্রাহ্মণকঞ্ঞং ৰা গহপতিকঞ্ঞং ৰা মুদুতলুনহত্থপাদং আলিঙ্গেত্ৰা উপনিসীদেয্য ৰা উপনিপজ্জেয্য ৰা’’তিআদিনা (অ. নি. ৭.৭২) পঠমং উপমংযেৰ দস্সেত্ৰা পচ্ছা অত্থো ৰুত্তো, ন পন পঠমং অত্থং ৰত্ৰা তদনন্তরং উপমং দস্সেত্ৰা পুন অত্থো ৰুত্তো, তস্মা ‘‘কত্থচি অত্থেন উপমং পরিৰারেত্ৰা দস্সেতি ৰত্থসুত্তে ৰিয পারিচ্ছত্তকোপমঅগ্গিক্খন্ধোপমাদিসুত্তেসু ৰিয চা’’তি ন ৰত্তব্বং.

কেচি পনেত্থ এৰং ৰণ্ণযন্তি ‘‘অত্থং পঠমং ৰত্ৰা পচ্ছা চ উপমং দস্সেন্তো অত্থেন উপমং পরিৰারেত্ৰা দস্সেতি নাম, উপমং পন পঠমং ৰত্ৰা পচ্ছা অত্থং দস্সেন্তো উপমায অত্থং পরিৰারেত্ৰা দস্সেতি নাম, তদুভযস্সপি আগতট্ঠানং নিদস্সেন্তো ‘ৰত্থসুত্তে ৰিযা’তিআদিমাহা’’তি. তম্পি ‘‘কত্থচি অত্থেন উপমং পরিৰারেত্ৰা দস্সেতি ৰত্থসুত্তে ৰিয পারিচ্ছত্তকোপমঅগ্গিক্খন্ধোপমাদিসুত্তেসু ৰিয চা’’তি ৰত্তব্বং, এৰঞ্চ ৰুচ্চমানে ‘‘কত্থচি উপমায অত্থং পরিৰারেত্ৰা দস্সেতি লোণম্বিলসুত্তে ৰিযা’’তি ৰিসুং ন ৰত্তব্বং ‘‘অগ্গিক্খন্ধোপমাদিসুত্তে ৰিযা’’তি এত্থ আদিসদ্দেনেৰ সঙ্গহিতত্তা. লোণম্বিলসুত্তেপি হি –

‘‘সেয্যথাপি, ভিক্খৰে, পণ্ডিতো ব্যত্তো কুসলো সূদো রাজানং ৰা রাজমহামত্তং ৰা নানচ্চযেহি সূপেহি পচ্চুপট্ঠিতো অস্স অম্বিলগ্গেহিপি তিত্তকগ্গেহিপি কটুকগ্গেহিপি মধুরগ্গেহিপি খারিকেহিপি অখারিকেহিপি লোণিকেহিপি অলোণিকেহিপি.

‘‘স খো সো, ভিক্খৰে, পণ্ডিতো ব্যত্তো কুসলো সূদো সকস্স ভত্তস্স নিমিত্তং উগ্গণ্হাতি ‘ইদং ৰা মে অজ্জ ভত্তসূপেয্যং রুচ্চতি, ইমস্স ৰা অভিহরতি, ইমস্স ৰা বহুং গণ্হাতি, ইমস্স ৰা ৰণ্ণং ভাসতি. অম্বিলগ্গং ৰা মে অজ্জ ভত্তসূপেয্যং রুচ্চতি, অম্বিলগ্গস্স ৰা অভিহরতি, অম্বিলগ্গস্স ৰা বহুং গণ্হাতি, অম্বিলগ্গস্স ৰা ৰণ্ণং ভাসতি…পে… অলোণিকস্স ৰা ৰণ্ণং ভাসতী’তি. স খো সো, ভিক্খৰে, পণ্ডিতো ব্যত্তো কুসলো সূদো লাভী চেৰ হোতি অচ্ছাদনস্স, লাভী ৰেতনস্স, লাভী অভিহারানং. তং কিস্স হেতু? তথা হি সো, ভিক্খৰে, পণ্ডিতো ব্যত্তো কুসলো সূদো সকস্স ভত্তনিমিত্তং উগ্গণ্হাতি. এৰমেৰ খো, ভিক্খৰে, ইধেকচ্চো পণ্ডিতো ব্যত্তো কুসলো ভিক্খু কাযে কাযানুপস্সী ৰিহরতি…পে… ৰেদনাসু…পে… চিত্তে…পে… ধম্মেসু ধম্মানুপস্সী ৰিহরতি আতাপী সম্পজানো সতিমা ৰিনেয্য লোকে অভিজ্ঝাদোমনস্সং. তস্স ধম্মেসু ধম্মানুপস্সিনো ৰিহরতো চিত্তং সমাধিযতি, উপক্কিলেসা পহীযন্তি, সো তং নিমিত্তং উগ্গণ্হাতি.

‘‘স খো, ভিক্খৰে, পণ্ডিতো ব্যত্তো কুসলো ভিক্খু লাভী চেৰ হোতি দিট্ঠেৰ ধম্মে সুখৰিহারানং, লাভী হোতি সতিসম্পজঞ্ঞস্স. তং কিস্স হেতু? তথা হি সো, ভিক্খৰে, পণ্ডিতো ব্যত্তো কুসলো ভিক্খু সকস্স চিত্তস্স নিমিত্তং উগ্গণ্হাতী’’তি (সং. নি. ৫.৩৭৪) –

এৰং পঠমং উপমং দস্সেত্ৰা পচ্ছা অত্থো ৰুত্তো. ‘‘সুৰণ্ণকারসূরিযোপমাদিসুত্তেসু ৰিয চা’’তি ইদঞ্চ উদাহরণমত্তেন সঙ্গহং গচ্ছতি সুৰণ্ণকারসুত্তাদীসু পঠমং উপমায অদস্সিতত্তা. এতেসু হি সুৰণ্ণকারোপমসুত্তে (অ. নি. ৩.১০৩) তাৰ –

‘‘অধিচিত্তমনুযুত্তেন, ভিক্খৰে, ভিক্খুনা তীণি নিমিত্তানি কালেন কালং মনসি কাতব্বানি, কালেন কালং সমাধিনিমিত্তং মনসি কাতব্বং, কালেন কালং পগ্গহনিমিত্তং মনসি কাতব্বং, কালেন কালং উপেক্খানিমিত্তং মনসি কাতব্বং. সচে, ভিক্খৰে, অধিচিত্তমনুযুত্তো ভিক্খু একন্তং সমাধিনিমিত্তংযেৰ মনসি করেয্য, ঠানং তং চিত্তং কোসজ্জায সংৰত্তেয্য. সচে, ভিক্খৰে, অধিচিত্তমনুযুত্তো ভিক্খু একন্তং পগ্গহনিমিত্তংযেৰ মনসি করেয্য, ঠানং তং চিত্তং উদ্ধচ্চায সংৰত্তেয্য. সচে, ভিক্খৰে, অধিচিত্তমনুযুত্তো ভিক্খু একন্তং উপেক্খানিমিত্তংযেৰ মনসি করেয্য, ঠানং তং চিত্তং ন সম্মা সমাধিযেয্য আসৰানং খযায. যতো চ খো, ভিক্খৰে, অধিচিত্তমনুযুত্তো ভিক্খু কালেন কালং সমাধিনিমিত্তং…পে… পগ্গহনিমিত্তং…পে… উপেক্খানিমিত্তং মনসি করোতি, তং হোতি চিত্তং মুদুঞ্চ কম্মনিযঞ্চ পভস্সরঞ্চ, ন চ পভঙ্গু, সম্মা সমাধিযতি আসৰানং খযায.

‘‘সেয্যথাপি, ভিক্খৰে, সুৰণ্ণকারো ৰা সুৰণ্ণকারন্তেৰাসী ৰা উক্কং বন্ধেয্য, উক্কং বন্ধিত্ৰা উক্কামুখং আলিম্পেয্য, উক্কামুখং আলিম্পিত্ৰা সণ্ডাসেন জাতরূপং গহেত্ৰা উক্কামুখে পক্খিপেয্য, উক্কামুখে পক্খিপিত্ৰা কালেন কালং অভিধমতি, কালেন কালং উদকেন পরিপ্ফোসেতি, কালেন কালং অজ্ঝুপেক্খতি. সচে, ভিক্খৰে, সুৰণ্ণকারো ৰা সুৰণ্ণকারন্তেৰাসী ৰা তং জাতরূপং একন্তং অভিধমেয্য, ঠানং তং জাতরূপং দহেয্য. সচে, ভিক্খৰে, সুৰণ্ণকারো ৰা সুৰণ্ণকারন্তেৰাসী ৰা তং জাতরূপং একন্তং উদকেন পরিপ্ফোসেয্য, ঠানং তং জাতরূপং নিব্বাপেয্য. সচে, ভিক্খৰে, সুৰণ্ণকারো ৰা সুৰণ্ণকারন্তেৰাসী ৰা তং জাতরূপং একন্তং অজ্ঝুপেক্খেয্য, ঠানং তং জাতরূপং ন সম্মা পরিপাকং গচ্ছেয্য. যতো চ খো, ভিক্খৰে, সুৰণ্ণকারো ৰা সুৰণ্ণকারন্তেৰাসী ৰা তং জাতরূপং কালেন কালং অভিধমতি, কালেন কালং উদকেন পরিপ্ফোসেতি, কালেন কালং অজ্ঝুপেক্খতি, তং হোতি জাতরূপং মুদুঞ্চ কম্মনিযঞ্চ পভস্সরঞ্চ, ন চ পভঙ্গু, সম্মা উপেতি কম্মায. যস্সা যস্সা চ পিল়ন্ধনৰিকতিযা আকঙ্খতি, যদি পট্টিকায যদি কুণ্ডলায যদি গীৰেয্যকেন যদি সুৰণ্ণমালায, তঞ্চস্স অত্থং অনুভোতি.

‘‘এৰমেৰ খো, ভিক্খৰে, অধিচিত্তমনুযুত্তেন ভিক্খু…পে… সম্মা সমাধিযতি আসৰানং খযায. যস্স যস্স চ অভিঞ্ঞাসচ্ছিকরণীযস্স ধম্মস্স চিত্তং অভিনিন্নামেতি অভিঞ্ঞাসচ্ছিকিরিযায, তত্র তত্রেৰ সক্খিভব্বতং পাপুণাতি সতি সতিআযতনে’’তি (অ. নি. ৩.১০৩) –

এৰং পঠমং অত্থং দস্সেত্ৰা তদতন্তরং উপমং ৰত্ৰা পুনপি অত্থো এৰং পঠমং অত্থং দস্সেত্ৰা তদনন্তরং উপমং ৰত্ৰা পুনপি অত্থো ৰুত্তো.

সত্তসূরিযোপমে চ –

‘‘অনিচ্চা, ভিক্খৰে, সঙ্খারা, অধুৰা, ভিক্খৰে, সঙ্খারা, অনস্সাসিকা, ভিক্খৰে, সঙ্খারা, যাৰঞ্চিদং, ভিক্খৰে, অলমেৰ সব্বসঙ্খারেসু নিব্বিন্দিতুং অলং ৰিরজ্জিতুং অলং ৰিমুচ্চিতুং. সিনেরু, ভিক্খৰে, পব্বতরাজা চতুরাসীতিযোজনসহস্সানি আযামেন, চতুরাসীতিযোজনসহস্সানি ৰিত্থারেন, চতুরাসীতিযোজনসহস্সানি মহাসমুদ্দে অজ্ঝোগাল়্হো, চতুরাসীতিযোজনসহস্সানি মহাসমুদ্দা অচ্চুগ্গতো. হোতি সো খো, ভিক্খৰে, সমযো, যং কদাচি করহচি দীঘস্স অদ্ধুনো অচ্চযেন বহূনি ৰস্সানি বহূনি ৰস্সসতানি বহূনি ৰস্সসহস্সানি বহূনি ৰস্সসতসহস্সানি দেৰো ন ৰস্সতি, দেৰে খো পন, ভিক্খৰে, অৰস্সন্তে যে কেচিমে বীজগামভূতগামা ওসধিতিণৰনপ্পতযো, তে উস্সুস্সন্তি ৰিসুস্সন্তি ন ভৰন্তি. এৰং অনিচ্চা, ভিক্খৰে, সঙ্খারা, এৰং অধুৰা, ভিক্খৰে, সঙ্খারা’’তিআদিনা (অ. নি. ৭.৬৬) –

পঠমং অত্থং দস্সেত্ৰা তদনন্তরং উপমং ৰত্ৰা পুনপি অত্থো ৰুত্তো. অথ ৰা ‘‘সূরিযস্স, ভিক্খৰে, উদযতো এতং পুব্বঙ্গমং এতং পুব্বনিমিত্তং, যদিদং অরুণুগ্গং. এৰমেৰ খো, ভিক্খৰে, ভিক্খুনো অরিযস্স অট্ঠঙ্গিকস্স মগ্গস্স উপ্পাদায এতং পুব্বঙ্গমং এতং পুব্বনিমিত্তং, যদিদং কল্যাণমিত্ততা’’তি যদেতং সংযুত্তনিকাযে (সং. নি. ৫.৪৯) আগতং, তং ইধ সূরিযোপমসুত্তন্তি অধিপ্পেতং সিযা. তম্পি ‘‘কত্থচি উপমায অত্থং পরিৰারেত্ৰা দস্সেতী’’তি ইমিনা ন সমেতি পঠমং উপমং ৰত্ৰা তদনন্তরং অত্থং দস্সেত্ৰা পুন উপমায অৰুত্তত্তা. পঠমমেৰ হি তত্থ উপমা দস্সিতা, ‘‘ইমস্মিং পন সালিসূকোপমে উপমায অত্থং পরিৰারেত্ৰা দস্সেন্তো সেয্যথাপি, ভিক্খৰেতি আদিমাহা’’তি. ইদম্পি ৰচনমসঙ্গহিতং ৰত্থসুত্তস্স ইমস্স চ ৰিসেসাভাৰতো. উভযত্থাপি হি পঠমং উপমং দস্সেত্ৰা পচ্ছা অত্থো ৰুত্তো, তস্মা এৰমেত্থ পাঠেন ভৰিতব্বং ‘‘তত্র ভগৰা কত্থচি পঠমংযেৰ উপমং দস্সেত্ৰা পচ্ছা অত্থং দস্সেতি ৰত্থসুত্তে ৰিয পারিচ্ছত্তকোপম- (অ. নি. ৭.৬৯) অগ্গিক্খন্ধোপমাদিসুত্তেসু (অ. নি. ৭.৭২) ৰিয চ, কত্থচি অত্থেন উপমং পরিৰারেত্ৰা দস্সেতি সুৰণ্ণকারসত্তসূরিযোপমাদিসুত্তেসু (অ. নি. ৭.৬৬) ৰিয, ইমস্মিং পন সালিসূকোপমে পঠমং উপমং দস্সেত্ৰা পচ্ছা অত্থং দস্সেন্তো সেয্যথাপি, ভিক্খৰেতি আদিমাহা’’তি. অঞ্ঞথা মজ্ঝিমট্ঠকথায ৰিরুজ্ঝতি. ইধাপি চ পুব্বেনাপরং ন সমেতি. মজ্ঝিমট্ঠকথায ৰুত্তনযেনেৰ ৰা ইধাপি পাঠো গহেতব্বো.

কণসদিসো সালিফলস্স তুণ্ডে উপ্পজ্জনকৰালো সালিসূকং, তথা যৰসূকং. সূকস্স তনুকভাৰতো ভেদৰতো ভেদো নাতিমহা হোতীতি আহ – ‘‘ভিন্দিস্সতি, ছৰিং ছিন্দিস্সতীতি অত্থো’’তি. যথা মিচ্ছাঠপিতসালিসূকাদি অক্কন্তম্পি হত্থাদিং ন ভিন্দতি ভিন্দিতুং অযোগ্গভাৰেন ঠিতত্তা, এৰং আচযগামিচিত্তং অৰিজ্জং ন ভিন্দতি ভিন্দিতুং অযোগ্গভাৰেন উপ্পন্নত্তাতি ইমমত্থং দস্সেতি ‘‘মিচ্ছাঠপিতেনা’’তিআদিনা. অট্ঠসু ঠানেসূতি ‘‘দুক্খে অঞ্ঞাণ’’ন্তিআদিনা ৰুত্তেসু দুক্খাদীসু চতূসু সচ্চেসু পুব্বন্তাদীসু চতূসু চাতি অট্ঠসু ঠানেসু. ঘনবহলন্তি চিরকালপরিভাৰনায অতিৰিয বহলং. মহাৰিসযতায মহাপটিপক্খতায বহুপরিৰারতায বহুদুক্খতায চ মহতী অৰিজ্জাতি মহাঅৰিজ্জা. তং মহাঅৰিজ্জং. মহাসদ্দো হি বহুভাৰত্থোপি হোতি ‘‘মহাজনো’’তিআদীসু ৰিয. তণ্হাৰানতো নিক্খন্তভাৰেনাতি তত্থ তণ্হায অভাৰমেৰ ৰদতি.

৪২. দুতিযে পাদেনেৰ অৰমদ্দিতে অক্কন্তন্তি ৰুচ্চমানে হত্থেন অৰমদ্দিতং অক্কন্তং ৰিয অক্কন্তন্তি রুল়্হী হেসাতি আহ – ‘‘অক্কন্তন্তেৰ ৰুত্ত’’ন্তি. অরিযৰোহারোতি অরিযদেসৰাসীনং ৰোহারো. মহন্তং অগ্গহেত্ৰা অপ্পমত্তকস্সেৰ গহণে পযোজনং দস্সেতুং – ‘‘কস্মা পনা’’তিআদি আরদ্ধং. তেন ‘‘ৰিৰট্টূপনিস্সযকুসলং নাম যোনিসো উপ্পাদিতং অপ্পক’’ন্তি ন চিন্তেতব্বং, অনুক্কমেন লদ্ধপচ্চযং হুত্ৰা ৰড্ঢমানং খুদ্দকনদী ৰিয পক্খন্দমহোঘা সমুদ্দং, অনুক্কমেন নিব্বানমহাসমুদ্দমেৰ পুরিসং পাপেতীতি দীপেতি. পচ্চেকবোধিং বুদ্ধভূমিন্তি চ পচ্চত্তে উপযোগৰচনং. ৰট্টৰিৰট্টং কথিতন্তি যথাক্কমেন ৰুত্তং.

৪৩. ততিযে দোসেন পদুট্ঠচিত্তন্তি সম্পযুত্তধম্মানং, যস্মিং সন্তানে উপ্পজ্জতি, তস্স চ দূসনেন ৰিসসংসট্ঠপূতিমুত্তসদিসেন দোসেন পদূসিতচিত্তং. অত্তনো চিত্তেনাতি অত্তনো চেতোপরিযঞাণেন সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণেন ৰা সহিতেন চিত্তেন. পরিচ্ছিন্দিত্ৰাতি ঞাণেন পরিচ্ছিন্দিত্ৰা. ইট্ঠাকারেন এতীতি অযো, সুখং. সব্বসো অপেতো অযো এতস্স, এতস্মাতি ৰা অপাযো, কাযিকস্স চেতসিকস্স চ দুক্খস্স গতি পৰত্তিট্ঠানন্তি দুগ্গতি, কারণাৰসেন ৰিৰিধং ৰিকারেন চ নিপাতিযন্তি এত্থাতি ৰিনিপাতো, অপ্পকোপি নত্থি অযো সুখং এত্থাতি নিরযোতি এৰমেত্থ অত্থো ৰেদিতব্বো.

৪৪. চতুত্থে সদ্ধাপসাদেন পসন্নন্তি সদ্ধাসঙ্খাতেন পসাদেন পসন্নং, ন ইন্দ্রিযানং অৰিপ্পসন্নতায. সুখস্স গতিন্তি সুখস্স পৰত্তিট্ঠানং. সুখমেৰেত্থ গচ্ছন্তি, ন দুক্খন্তি ৰা সুগতি. মনাপিযরূপাদিতায সহ অগ্গেহীতি সগ্গং, লোকং.

৪৫. পঞ্চমে পরিল়াহৰূপসমকরো রহদো এত্থাতি রহদো, উদকপুণ্ণো রহদো উদকরহদো. উদকং দহতি ধারেতীতি উদকদহো. আৰিলোতি কললবহুলতায আকুলো. তেনাহ – ‘‘অৰিপ্পসন্নো’’তি. লুল়িতোতি ৰাতেন আলোল়িতো. তেনাহ – ‘‘অপরিসণ্ঠিতো’’তি. ৰাতাভিঘাতেন ৰীচিতরঙ্গমলসমাকুলতায হি পরিতো ন সণ্ঠিতো ৰা অপরিসণ্ঠিতো. ৰাতাভিঘাতেন উদকস্স চ অপ্পভাৰেন কললীভূতো কদ্দমভাৰপ্পত্তোতি আহ – ‘‘কদ্দমীভূতো’’তি. সিপ্পিযো মুত্তসিপ্পিআদযো. সম্বুকা সঙ্খসলাকৰিসেসা. চরন্তম্পি তিট্ঠন্তম্পীতি যথালাভৰচনমেতং দট্ঠব্বং. তমেৰ হি যথালাভৰচনতং দস্সেতুং – ‘‘এত্থা’’তিআদি আরদ্ধং.

পরিযোনদ্ধেনাতি পটিচ্ছাদিতেন. তযিদং কারণেন আৰিলভাৰস্স দস্সনং. দিট্ঠধম্মে ইমস্মিং অত্তভাৰে ভৰো দিট্ঠধম্মিকো, সো পন লোকিযোপি হোতি লোকুত্তরোপীতি আহ – ‘‘লোকিযলোকুত্তরমিস্সকো’’তি. পেচ্চ সম্পরেতব্বতো সম্পরাযো, পরলোকো. তেনাহ – ‘‘সো হি পরত্থ অত্থোতি পরত্থো’’তি. ইতি দ্ৰিধাপি সকসন্ততিপরিযাপন্নো এৰ গহিতোতি ইতরম্পি সঙ্গহেত্ৰা দস্সেতুং – ‘‘অপিচা’’তিআদিমাহ. অযন্তি কুসলকম্মপথসঙ্খাতো দসৰিধো ধম্মো. সত্থন্তরকপ্পাৰসানেতি ইদং তস্স আসন্নভাৰং সন্ধায ৰুত্তং. যস্স কস্সচি অন্তরকপ্পস্সাৰসানেতি ৰেদিতব্বং. অরিযানং যুত্তন্তি অরিযানং অরিযভাৰায যুত্তং, ততো এৰ অরিযভাৰং কাতুং সমত্থং. ঞাণমেৰ ঞেয্যস্স পচ্চক্খকরণট্ঠেন দস্সনন্তি আহ – ‘‘ঞাণমেৰ হী’’তিআদি. কিং পন তন্তি আহ – ‘‘দিব্বচক্খূ’’তিআদি.

৪৬. ছট্ঠে অচ্ছোতি তনুকো. তনুভাৰমেৰ হি সন্ধায ‘‘অবহলো’’তি ৰুত্তং. যস্মা পসন্নো নাম অচ্ছো ন বহলো, তস্মা ‘‘পসন্নোতিপি ৰট্টতী’’তি ৰুত্তং. ৰিপ্পসন্নোতি ৰিসেসেন পসন্নো. সো পন সম্মা পসন্নো নাম হোতীতি আহ – ‘‘সুট্ঠু পসন্নো’’তি. অনাৰিলোতি অকলুসো. তেনাহ – ‘‘পরিসুদ্ধো’’তিআদি. সঙ্খন্তি খুদ্দকসেৰালং, যং ‘‘তিলবীজক’’ন্তি ৰুচ্চতি. সেৰালন্তি কণ্ণিকসেৰালং. পণকন্তি উদকমলং. চিত্তস্স আৰিলভাৰো নীৰরণহেতুকোতি আহ – ‘‘অনাৰিলেনাতি পঞ্চনীৰরণৰিমুত্তেনা’’তি.

৪৭. সত্তমে রুক্খজাতানীতি এত্থ জাতসদ্দেন পদৰড্ঢনমেৰ কতং যথা ‘‘কোসজাত’’ন্তি আহ – ‘‘রুক্খানমেৰেতং অধিৰচন’’ন্তি. কোচি হি রুক্খো ৰণ্ণেন অগ্গো হোতি যথা তং রত্তচন্দনাদি. কোচি গন্ধেন যথা তং গোসীতচন্দনং. কোচি রসেন খদিরাদি. কোচি থদ্ধতায চম্পকাদি. মগ্গফলাৰহতায ৰিপস্সনাৰসেন ভাৰিতম্পি গহিতং. ‘‘তত্থ তত্থেৰ সক্খিভব্বতং পাপুণাতী’’তি (অ. নি. ৩.১০৩) ৰচনতো ‘‘অভিঞ্ঞাপাদকচতুত্থজ্ঝানচিত্তমেৰ, আৰুসো’’তি ফুস্সমিত্তত্থেরো ৰদতি.

৪৮. অট্ঠমে চিত্তস্স পরিৰত্তনং উপ্পাদনিরোধা এৰাতি আহ – ‘‘এৰং লহুং উপ্পজ্জিত্ৰা লহুং নিরুজ্ঝনক’’ন্তি. অধিমত্তপমাণত্থেতি অতিক্কন্তপমাণত্থে, পমাণাতীততাযন্তি অত্থো. তেনাহ – ‘‘অতিৰিয ন সুকরা’’তি. চক্খুৰিঞ্ঞাণম্পি অধিপ্পেতমেৰাতি সব্বস্সপি চিত্তস্স সমানখণত্তা ৰুত্তং. চিত্তস্স অতিৰিয লহুপরিৰত্তিভাৰং থেরৰাদেন দীপেতুং – ‘‘ইমস্মিং পনত্থে’’তিআদি ৰুত্তং. চিত্তসঙ্খারাতি সসম্পযুত্তং চিত্তং ৰদতি. ৰাহসতানং খো, মহারাজ, ৰীহীনন্তি পোত্থকেসু লিখন্তি, ‘‘ৰাহসতং খো, মহারাজ, ৰীহীন’’ন্তি পন পাঠেন ভৰিতব্বং. মিলিন্দপঞ্হেপি (মি. প. ৪.১.২) হি কত্থচি অযমেৰ পাঠো দিস্সতি. ‘‘ৰাহসতান’’ন্তি ৰা পচ্চত্তে সামিৰচনং ব্যত্তযেন ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. অড্ঢচূল়ন্তি থোকেন ঊনং উপড্ঢং. কস্স পন উপড্ঢন্তি? অধিকারতো ৰাহস্সাতি ৰিঞ্ঞাযতি. ‘‘অড্ঢচুদ্দস’’ন্তি কেচি. ‘‘অড্ঢচতুত্থ’’ন্তি অপরে. সাধিকং দিযড্ঢসতং ৰাহাতি দল়্হং কত্ৰা ৰদন্তি, ৰীমংসিতব্বং. চতুনাল়িকো তুম্বো. পুচ্ছায অভাৰেনাতি ‘‘সক্কা পন, ভন্তে, উপমং কাতু’’ন্তি এৰং পৰত্তায পুচ্ছায অভাৰেন ন কতা উপমা. ধম্মদেসনাপরিযোসানেতি সন্নিপতিতপরিসায যথারদ্ধধম্মদেসনায পরিযোসানে.

৪৯. নৰমে পভস্সরন্তি পরিযোদাতং সভাৰপরিসুদ্ধট্ঠেন. তেনাহ – ‘‘পণ্ডরং পরিসুদ্ধ’’ন্তি. পভস্সরতাদযো নাম ৰণ্ণধাতুযং লব্ভনকৰিসেসাতি আহ – ‘‘কিং পন চিত্তস্স ৰণ্ণো নাম অত্থী’’তি? ইতরো অরূপতায ‘‘নত্থী’’তি পটিক্খিপিত্ৰা পরিযাযকথা অযং তাদিসস্স চিত্তস্স পরিসুদ্ধভাৰনাদীপনাযাতি দস্সেন্তো ‘‘নীলাদীন’’ন্তিআদিমাহ. তথা হি ‘‘সো এৰং সমাহিতে চিত্তে পরিসুদ্ধে পরিযোদাতে’’তি (দী. নি. ১.২৪৩-২৪৪; ম. নি. ১.৩৮৪-৩৮৬, ৪৩১-৪৩৩; পারা. ১২-১৩) ৰুত্তং. তেনেৰাহ – ‘‘ইদম্পি নিরুপক্কিলেসতায পরিসুদ্ধন্তি পভস্সর’’ন্তি. কিং পন ভৰঙ্গচিত্তং নিরুপক্কিলেসন্তি? আম সভাৰতো নিরুপক্কিলেসং, আগন্তুকউপক্কিলেসৰসেন পন সিযা উপক্কিলিট্ঠং. তেনাহ – ‘‘তঞ্চ খো’’তিআদি. তত্থ অত্তনো তেসঞ্চ ভিক্খূনং পচ্চক্খভাৰতো পুব্বে ‘‘ইদ’’ন্তি ৰত্ৰা ইদানি পচ্চামসনৰসেন ‘‘ত’’ন্তি আহ. চ-সদ্দো অত্থূপনযনে. খো-সদ্দো ৰচনালঙ্কারে, অৰধারণে ৰা. ৰক্খমানস্স অত্থস্স নিচ্ছিতভাৰতো ভৰঙ্গচিত্তেন সহাৰট্ঠানাভাৰতো উপক্কিলেসানং আগন্তুকতাতি আহ – ‘‘অসহজাতেহী’’তিআদি. রাগাদযো উপেচ্চ চিত্তসন্তানং কিলিস্সন্তি ৰিবাধেন্তি উপতাপেন্তি চাতি আহ – ‘‘উপক্কিলেসেহীতি রাগাদীহী’’তি. ভৰঙ্গচিত্তস্স নিপ্পরিযাযতো উপক্কিলেসেহি উপক্কিলিট্ঠতা নাম নত্থি অসংসট্ঠভাৰতো, একসন্ততিপরিযাপন্নতায পন সিযা উপক্কিলিট্ঠতাপরিযাযোতি আহ – ‘‘উপক্কিলিট্ঠং নামাতি ৰুচ্চতী’’তি. ইদানি তমত্থং উপমায ৰিভাৰেতুং ‘‘যথা হী’’তিআদিমাহ. তেন ভিন্নসন্তানগতাযপি নাম ইরিযায লোকে গারয্হতা দিস্সতি, পগেৰ একসন্তানগতায ইরিযাযাতি ইমং ৰিসেসং দস্সেতি. তেনাহ – ‘‘জৰনক্খণে…পে… উপক্কিলিট্ঠং নাম হোতী’’তি.

৫০. দসমে ভৰঙ্গচিত্তমেৰ চিত্তন্তি ‘‘পভস্সরমিদং, ভিক্খৰে, চিত্ত’’ন্তি ৰুত্তং ভৰঙ্গচিত্তমেৰ. যদগ্গেন ভৰঙ্গচিত্তং তাদিসপচ্চযসমৰাযে উপক্কিলিট্ঠং নাম ৰুচ্চতি, তদগ্গেন তব্বিধুরপচ্চযসমৰাযে উপক্কিলেসতো ৰিমুত্তন্তি ৰুচ্চতি. তেনাহ – ‘‘উপক্কিলেসেহি ৰিপ্পমুত্তং নাম হোতী’’তি. সেসমেত্থ নৰমসুত্তে ৰুত্তনযানুসারেন ৰেদিতব্বং.

পণিহিতঅচ্ছৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৬. অচ্ছরাসঙ্ঘাতৰগ্গৰণ্ণনা

৫১. ছট্ঠস্স পঠমে অস্সুতৰাতি এত্থ ‘‘সাধু পঞ্ঞাণৰা নরো’’তিআদীসু (জা. ২.১৮.১০১) অত্থিতামত্তস্স বোধকো ৰা-সদ্দো. ‘‘সীলৰা হোতি কল্যাণধম্মো’’তিআদীসু (ম. নি. ৩.৩৮১) পসংসাৰিসিট্ঠায অত্থিতায. ‘‘পঞ্ঞৰা হোতি উদযত্থগামিনিযা পঞ্ঞায সমন্নাগতো’’তিআদীসু (দী. নি. ৩.৩১৭; ম. নি. ২.২৫) অতিসযত্থৰিসিট্ঠায অত্থিতায, তস্মা যস্স পসত্থং অতিসযেন ৰা সুতং অত্থি, সো সুতৰা, সংকিলেসৰিদ্ধংসনসমত্থং পরিযত্তিধম্মস্সৰনং, তং সুত্ৰা তথত্তায পটিপত্তি চ ‘‘সুতৰা’’তি ইমিনা পদেন পকাসিতা. সোতব্বযুত্তং সুত্ৰা কত্তব্বনিপ্ফত্তিৰসেন সুণীতি ৰা সুতৰা, তপ্পটিক্খেপেন ন সুতৰাতি অস্সুতৰা.

অযঞ্হি অকারো ‘‘অহেতুকা ধম্মা (ধ. স. ২ দুকমাতিকা), অভিক্খুকো আৰাসো’’তিআদীসু (পাচি. ১০৪৭) তংসমাযোগনিৰত্তিযং দিট্ঠো. ‘‘অপ্পচ্চযা ধম্মা’’তি (ধ. স. ৭ দুকমাতিকা) তংসম্বন্ধিভাৰনিৰত্তিযং. পচ্চযুপ্পন্নঞ্হি পচ্চযসম্বন্ধীতি অপচ্চযুপ্পন্নত্তা অতংসম্বন্ধিতা এত্থ জোতিতা. ‘‘অনিদস্সনা ধম্মা’’তি (ধ. স. ৯ দুকমাতিকা) তংসভাৰনিৰত্তিযং. নিদস্সনঞ্হি এত্থ দট্ঠব্বতা. অথ ৰা পস্সতীতি নিদস্সনং, চক্খুৰিঞ্ঞাণং. তগ্গহেতব্বতানিৰত্তিযং, তথা ‘‘অনাসৰা ধম্মা’’তি (ধ. স. ১৫ দুকমাতিকা). ‘‘অপ্পটিঘা ধম্মা (ধ. স. ১০ দুকমাতিকা) অনারম্মণা ধম্মা’’তি (ধ. স. ৫৫ দুকমাতিকা) তংকিচ্চনিৰত্তিযং. ‘‘অরূপিনো ধম্মা অচেতসিকাধম্মা’’তি তংসভাৰনিৰত্তিযং. তদঞ্ঞতা হি ইধ পকাসিতা. ‘‘অমনুস্সো’’তি তব্ভাৰমত্তনিৰত্তিযং. মনুস্সত্তমত্তং নত্থি, অঞ্ঞং তংসদিসন্তি. সদিসতা হি এত্থ সূচিতা. ‘‘অস্সমণো সমণপটিঞ্ঞো অব্রহ্মচারী ব্রহ্মচারিপটিঞ্ঞো’’তি (অ. নি. ৩.১৩) চ তংসম্ভাৰনীযগুণনিৰত্তিযং. গরহা হি ইধ ঞাযতি. ‘‘কচ্চি ভোতো অনামযং (জা. ১.১৫.১৪৬; ২.২০.১২৯) অনুদরা কঞ্ঞা’’তি চ তদনপ্পভাৰনিৰত্তিযং. ‘‘অনুপ্পন্না ধম্মা’’তি (ধ. স. ১৭ তিকমাতিকা) তংসদিসভাৰনিৰত্তিযং. অতীতানঞ্হি উপ্পন্নপুব্বত্তা উপ্পাদিধম্মানঞ্চ পচ্চযেকদেসসিদ্ধিযা আরদ্ধুপ্পাদভাৰতো কালৰিনিমুত্তস্স চ ৰিজ্জমানত্তা উপ্পন্নানুকূলতা, পগেৰ পচ্চুপ্পন্নানন্তি তব্বিধুরতা হেত্থ ৰিঞ্ঞাযতি. ‘‘অসেক্খা ধম্মা’’তি (ধ. স. ১১ তিকমাতিকা) তদপরিযোসাননিৰত্তিযং. তন্নিট্ঠানঞ্হেত্থ পকাসিতন্তি এৰং অনেকেসং অত্থানং জোতকো. ইধ পন ‘‘অরূপিনো ধম্মা (ধ. স. ১১ দুকমাতিকা), অচেতসিকা ধম্মা’’তিআদীসু (ধ. স. ৫৭ দুকমাতিকা) ৰিয তংসভাৰনিৰত্তিযং দট্ঠব্বো, অঞ্ঞত্থেতি অত্থো. এতেনস্স সুতাদিঞাণৰিরহং দস্সেতি. তেন ৰুত্তং – ‘‘আগমাধিগমাভাৰা ঞেয্যো অস্সুতৰা ইতী’’তি.

ইদানি তস্সত্থং ৰিৰরন্তো ‘‘যো হী’’তিআদিমাহ. তত্থ যস্মা খন্ধধাতাদিকোসল্লেনপি উপক্কিলেসউপক্কিলিট্ঠানং জাননহেতুভূতং বাহুসচ্চং হোতি. যথাহ – ‘‘কিত্তাৰতা নু খো, ভন্তে, বহুস্সুতো হোতি? যতো খো, ভিক্খু, খন্ধকুসলো হোতি. ধাতু…পে… আযতন…পে… পটিচ্চসমুপ্পাদকুসলো হোতি. এত্তাৰতা খো, ভিক্খু, বহুস্সুতো হোতী’’তি. তস্মা ‘‘যস্স চ খন্ধধাতুআযতনপচ্চযাকারসতিপট্ঠানাদীসূ’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ৰাচুগ্গতকরণং উগ্গহো. অত্থপরিপুচ্ছনং পুরিপুচ্ছা. কুসলেহি সহ চোদনাপরিহরণৰসেন ৰিনিচ্ছযকরণং ৰিনিচ্ছযো. আচরিযে পন পযিরুপাসিত্ৰা অত্থধম্মানং আগমনং সুতমযঞাণৰসেন অৰবুজ্ঝনং আগমো. মগ্গফলনিব্বানানং সচ্ছিকিরিযা অধিগমো.

বহূনং নানপ্পকারানং সক্কাযদিট্ঠাদীনং অৰিহতত্তা তা জনেন্তি, তাহি ৰা জনিতাতি পুথুজ্জনা. অৰিঘাতমেৰ ৰা জন-সদ্দো ৰদতি. পুথু সত্থারানং মুখুল্লোকিকাতি এত্থ পুথূ জনা সত্থুপটিঞ্ঞা এতেসন্তি পুথুজ্জনা. সব্বগতীহি অৰুট্ঠিতাতি এত্থ জনেতব্বা, জাযন্তি ৰা এত্থ সত্তাতি জনা, গতিযো, তা পুথূ এতেসন্তি পুথুজ্জনা. ইতো পরে জাযন্তি এতেহীতি জনা, অভিসঙ্খারাদযো, তে এতেসং পুথূ ৰিজ্জন্তীতি পুথুজ্জনা. অভিসঙ্খারাদিঅত্থো এৰ ৰা জন-সদ্দো দট্ঠব্বো. ওঘা কামোঘাদযো. রাগগ্গিআদযো সন্তাপা. তে এৰ সব্বেপি ৰা কিলেসা পরিল়াহা. পুথু পঞ্চসু কামগুণেসু রত্তাতি এত্থ জাযতীতি জনো, রাগো গেধোতি এৰমাদিকো, পুথু জনো এতেসন্তি পুথুজ্জনা. পুথূসু জনা জাতা রত্তাতি এৰং রাগাদিঅত্থো এৰ ৰা জন-সদ্দো দট্ঠব্বো.

রত্তাতি ৰত্থং ৰিয রঙ্গজাতেন চিত্তস্স ৰিপরিণামকরেন ছন্দরাগেন রত্তা সারত্তা. গিদ্ধাতি অভিকঙ্খনসভাৰেন অভিগিজ্ঝনেন গিদ্ধা গেধং আপন্না. গধিতাতি গন্থিতা ৰিয দুম্মোচনীযভাৰেন তত্থ পটিবদ্ধা. মুচ্ছিতাতি কিলেসৰসেন ৰিসঞ্ঞিভূতা ৰিয অনঞ্ঞকিচ্চা মোহমাপন্না. অজ্ঝোপন্নাতি অনঞ্ঞসাধারণে ৰিয কত্ৰা গিলিত্ৰা পরিনিট্ঠাপেত্ৰা ঠিতা. লগ্গাতি ৰঙ্ককণ্টকে ৰিয আসত্তা, মহাপলিপে যাৰ নাসিকগ্গা পলিপন্নপুরিসো ৰিয উদ্ধরিতুং অসক্কুণেয্যভাৰেন নিমুগ্গা. লগ্গিতাতি মক্কটালেপে আলগ্গভাৰেন সম্মসিতো ৰিয মক্কটো পঞ্চন্নং ইন্দ্রিযানং ৰসেন আলগ্গিতা. পলিবুদ্ধাতি সম্বদ্ধা, উপদ্দুতা ৰা. আৰুতাতি আৰরিতা. নিৰুতাতি নিৰারিতা. ওৰুতাতি পলিগুণ্ঠিতা, পরিযোনদ্ধা ৰা. পিহিতাতি পিদহিতা. পটিচ্ছন্নাতি ছাদিতা. পটিকুজ্জিতাতি হেট্ঠামুখজাতা.

‘‘অস্সুতৰা’’তি এতেন অৰিজ্জন্ধতা ৰুত্তাতি আহ – ‘‘অন্ধপুথুজ্জনো ৰুত্তো’’তি. চিত্তট্ঠিতি চিত্তপরিগ্গহো নত্থীতি যায পটিপত্তিযা চিত্তস্স উপক্কিলেসং ততো ৰিপ্পমুত্তিঞ্চ যথাসভাৰতো জানেয্য, সা চিত্তভাৰনা চিত্তট্ঠিতি. একারম্মণে সুট্ঠু সমাধানৰসেন অৰট্ঠিতিং পাদকং কত্ৰা পৰত্তিতা সম্পযুত্তধম্মেহি নিস্সযারম্মণেহি চ সদ্ধিং চিত্তস্স পরিগ্গহসঞ্ঞিতা ৰিপস্সনাভাৰনাপি নত্থি, যায ৰুত্তমত্থং যথাসভাৰতো জানেয্য.

৫২. দুতিযে সুতৰাতি পদস্স অত্থো অনন্তরসুত্তে ৰুত্তোযেৰ. অরিযসাৰকোতি এত্থ চতুক্কং সম্ভৰতীতি তং দস্সেতুং – ‘‘অত্থি অরিযো’’তিআদি আরদ্ধং. পচ্চেকং সচ্চানি বুদ্ধৰন্তোতি পচ্চেকবুদ্ধা. ননু সব্বেপি অরিযা পচ্চেকমেৰ সচ্চানি পটিৰিজ্ঝন্তি ধম্মস্স পচ্চত্তৰেদনীযভাৰতো? নযিদমীদিসং পটিৰেধং সন্ধায ৰুত্তং. যথা পন সাৰকা অঞ্ঞেসং নিস্সযেন সচ্চানি পটিৰিজ্ঝন্তি পরতোঘোসেন ৰিনা তেসং দস্সনমগ্গস্স অনুপ্পজ্জনতো. যথা চ সম্মাসম্বুদ্ধা অঞ্ঞেসং নিস্সযভাৰেন সচ্চানি অভিসম্বুজ্ঝন্তি, ন এৰমেতে, এতে পন অপরনেয্যা হুত্ৰা অপরনাযকভাৰেন সচ্চানি পটিৰিজ্ঝন্তি. তেন ৰুত্তং – ‘‘পচ্চেকং সচ্চানি বুদ্ধৰন্তোতি পচ্চেকবুদ্ধা’’তি.

অত্থি সাৰকো ন অরিযোতি এত্থ পোথুজ্জনিকায সদ্ধায রতনত্তযে অভিপ্পসন্নো সদ্ধোপি গহিতো এৰ. গিহী অনাগতফলোতি ইদং পন নিদস্সনমত্তং দট্ঠব্বং. যথাৰুত্তপুগ্গলো হি সরণগমনতো পট্ঠায সোতাপত্তিফলসচ্ছিকিরিযায পটিপন্নোইচ্চেৰ ৰত্তব্বতং লভতি. স্ৰাযমত্থো দক্খিণাৰিসুদ্ধিসুত্তেন (ম. নি. ৩.৩৭৬ আদযো) দীপেতব্বো. সুতৰাতি এত্থ ৰুত্তঅত্থো নাম অত্তহিতপরহিতপ্পটিপত্তি, তস্স ৰসেন সুতসম্পন্নো. যং সন্ধায ৰুত্তং – ‘‘সো চ হোতি সুতেন উপপন্নো, অপ্পম্পি চে সহিতং ভাসমানো’’তি চ আদি. অরিযসাৰকোতি ৰেদিতব্বোতি অরিযস্স ভগৰতো ধম্মস্সৰনকিচ্চে যুত্তপ্পযুত্তভাৰতো ৰুত্তং. উপক্কিলেসেহি ৰিপ্পমুত্তি অনুপক্কিলিট্ঠতা, তস্সা যথাসভাৰজাননং দল়্হতরায এৰ চিত্তভাৰনায সতি হোতি, ন অঞ্ঞথাতি ‘‘বলৰৰিপস্সনা কথিতা’’তি ৰুত্তং.

৫৩. ততিযে অগ্গিক্খন্ধোপমসুত্তন্তঅট্ঠুপ্পত্তিযন্তি অগ্গিক্খন্ধোপমসুত্তে (অ. নি. ৭.৭২) দেসনাঅট্ঠুপ্পত্তিযং. তংদেসনাহেতুকঞ্হি একচ্চানং ভিক্খূনং মিচ্ছাপটিপত্তিং নিমিত্তং কত্ৰা ভগৰা ইমং সুত্তং দেসেসি. অৰিজহিতমেৰ হোতি সব্বকালং সুপ্পতিট্ঠিতসতিসম্পজঞ্ঞত্তা. যস্মা বুদ্ধানং রূপকাযো বাহিরব্ভন্তরেহি মলেহি অনুপক্কিলিট্ঠো সুধোতজাতিমণিসদিসো, তস্মা ৰুত্তং – ‘‘উপট্ঠাকানুগ্গহত্থং সরীরফাসুকত্থঞ্চা’’তি. ৰীতিনামেত্ৰাতি ফলসমাপত্তীহি ৰীতিনামেত্ৰা. কালপরিচ্ছেদৰসেন ৰিৰিত্তাসনে ৰীতিনামনং ৰিৰেকনিন্নতায চেৰ পরেসং দিট্ঠানুগতিআপজ্জনত্থঞ্চ. নিৰাসেত্ৰাতি ৰিহারনিৰাসনপরিৰত্তনৰসেন নিৰাসেত্ৰা. কদাচি এককস্স, কদাচি ভিক্খুসঙ্ঘপরিৰুতস্স, কদাচি পকতিযা, কদাচি পাটিহারিযেহি ৰত্তমানেহি চ গামপ্পৰেসো তথা তথা ৰিনেতব্বপুগ্গলৰসেন. উপসংহরিত্ৰাতি হিমৰন্তাদীসু পুপ্ফিতরুক্খাদিতো আনেত্ৰা. ওণতুণ্ণতায ভূমিযা সত্থু পদনিক্খেপসমযে সমভাৰাপত্তি, সুখসম্ফস্সৰিকসিতপদুমসম্পটিচ্ছনঞ্চ সুপ্পতিট্ঠিতপাদতায নিস্সন্দফলং, ন ইদ্ধিনিম্মানং. নিদস্সনমত্তঞ্চেতং সক্খরাকঠলকণ্টকসঙ্কুকললাদিঅপগমো সুচিভাৰাপত্তীতি এৰমাদীনম্পি তদা লব্ভনতো.

ইন্দখীলস্স অন্তো ঠপিতমত্তেতি ইদং যাৰদেৰ ৰেনেয্যজনৰিনযত্থায সত্থু পাটিহারিযং পৰত্তন্তি কত্ৰা ৰুত্তং. দক্খিণপাদেতি ইদং বুদ্ধানং সব্বপদক্খিণতায. ‘‘ছব্বণ্ণরস্মিযো’’তি ৰত্ৰাপি ‘‘সুৰণ্ণরসপিঞ্জরানি ৰিযা’’তি ইদং বুদ্ধানং সরীরে পীতাভায যেভুয্যতায ৰুত্তং. মধুরেনাকারেন সদ্দং করোন্তি দট্ঠব্বসারস্স দিট্ঠতায. ভেরিআদীনং পন সদ্দাযনং ধম্মতাৰ. পটিমানেন্তীতি ‘‘সুদুল্লভং ইদং অজ্জ অম্হেহি লব্ভতি, যে মযং ঈদিসেন পণীতেন আহারেন ভগৰন্তং উপট্ঠহামা’’তি পতীতমানসা মানেন্তি পূজেন্তি. তেসং সন্তানানি ওলোকেত্ৰাতি তেসং তথা উপট্ঠাকানং পুগ্গলানং অতীতে এতরহি চ পৰত্তচিত্তসন্তানানি ওলোকেত্ৰা. অরহত্তে পতিট্ঠহন্তীতি সম্বন্ধো. তত্থাতি ৰিহারে. গন্ধমণ্ডলমাল়েতি চতুজ্জাতিযগন্ধেন কতপরিভণ্ডে মণ্ডলমাল়ে.

দুল্লভা খণসম্পত্তীতি সতিপি মনুস্সত্তপ্পটিলাভে পতিরূপদেসৰাসইন্দ্রিযাৰেকল্লসদ্ধাপটিলাভাদযো গুণা দুল্লভাতি অত্থো. চাতুমহারাজিক…পে… ৰসৰত্তিভৰনং গচ্ছন্তীতি ইদং তত্থ সুঞ্ঞৰিমানানি সন্ধায ৰুত্তং. ভগৰা গন্ধকুটিং পৰিসিত্ৰা পচ্ছাভত্তং তযো ভাগে কত্ৰা পঠমভাগে সচে আকঙ্খতি, দক্খিণেন পস্সেন সীহসেয্যং কপ্পেতি. সচে আকঙ্খতি, বুদ্ধাচিণ্ণফলসমাপত্তিং সমাপজ্জতি. অথ যথাকালপরিচ্ছেদং ততো ৰুট্ঠহিত্ৰা দুতিযভাগে পচ্ছিমযামে ততিযকোট্ঠাসে ৰিয লোকং ৰোলোকেতি ৰেনেয্যানং ঞাণপরিপাকং পস্সিতুং. তেনাহ – ‘‘সচে আকঙ্খতী’’তিআদি.

কালযুত্তন্তি পত্তকল্লং, ‘‘ইমিস্সা ৰেলায ইমস্স এৰং ৰত্তব্ব’’ন্তি তংকালানুরূপং. সমযযুত্তন্তি তস্সেৰ ৰেৰচনং, অট্ঠুপ্পত্তিঅনুরূপং ৰা. সমযযুত্তন্তি ৰা অরিযসমযসংযুত্তং. দেসকালানুরূপমেৰ হি বুদ্ধা ভগৰন্তো ধম্মং দেসেন্তি, দেসেন্তা চ অরিযসম্মতং পটিচ্চসমুপ্পাদনযং দীপেন্তাৰ দেসেন্তি. অথ ৰা সমযযুত্তন্তি হেতূদাহরণসহিতং. কালেন সাপদেসঞ্হি ভগৰা ধম্মং দেসেতি, কালং ৰিদিত্ৰা পরিসং উয্যোজেতি, ন যাৰ সমন্ধকারা ধম্মং দেসেতি.

উতুং গণ্হাপেতি, ন পন মলং পক্খালেতীতি অধিপ্পাযো. ন হি ভগৰতো কাযে রজোজল্লং উপলিম্পতীতি. ততো ততোতি অত্তনো অত্তনো দিৰাট্ঠানাদিতো. ওকাসং লভমানাতি পুরেভত্তপচ্ছাভত্তপুরিমযামেসু ওকাসং অলভিত্ৰা ইদানি মজ্ঝিমযামে ওকাসং লভমানা, ভগৰতা ৰা কতোকাসতায ওকাসং লভমানা. পচ্ছাভত্তস্স তীসু ভাগেসু পঠমভাগে সীহসেয্যকপ্পনং একন্তিকং ন হোতীতি আহ – ‘‘পুরেভত্ততো পট্ঠায নিসজ্জাপীল়িতস্স সরীরস্সা’’তি. তেনেৰ হি তত্থ ‘‘সচে আকঙ্খতী’’তি তদা সীহসেয্যকপ্পনস্স অনিবদ্ধতা ৰিভাৰিতা. কিলাসুভাৰো পরিস্সমো. সীহসেয্যং কপ্পেতি সরীরস্স কিলাসুভাৰমোচনত্থন্তি যোজেতব্বং. বুদ্ধচক্খুনা লোকং ৰোলোকেতীতি ইদং পচ্ছিমযামে ভগৰতো বহুলং আচিণ্ণৰসেন ৰুত্তং. অপ্পেকদা অৰসিট্ঠবলঞাণেহি সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণেনেৰ চ ভগৰা তমত্থং সাধেতীতি.

ইমস্মিংযেৰ কিচ্চেতি পচ্ছিমযামকিচ্চে. বলৰতা পচ্চনুতাপেন সংৰড্ঢমানেন করজকাযে মহাপরিল়াহো উপ্পজ্জতীতি আহ – ‘‘নামকাযে সন্তত্তে করজকাযো সন্তত্তো’’তি. নিধানগতন্তি সন্নিচিতলোহিতং সন্ধায ৰুত্তং. উণ্হং লোহিতং মুখতো উগ্গঞ্ছীতি লোহিতং উণ্হং হুত্ৰা মুখতো উগ্গঞ্ছি. ঠানন্তি ভিক্খুপটিঞ্ঞং. তং পাপং ৰড্ঢমানন্তি ভিক্খুপটিঞ্ঞায অৰিজহিতত্তা তথা পৰড্ঢমানপাপং. অন্তিমৰত্থুঅজ্ঝাপন্নানম্পি উপাযেন পৰত্তিযমানো যোনিসোমনসিকারো সাত্থকো হোতিযেৰাতি দস্সেন্তো ‘‘জাতসংৰেগা’’তিআদিমাহ. অহো সল্লেখিতন্তি অহো অতিৰিয সল্লেখেন ইতং পৰত্তং. কাসাৰপজ্জোতোতি ভিক্খূনং বহুভাৰতো ইতো চিতো চ ৰিচরন্তানং তেসং কাসাৰজুতিযা পজ্জোতিতো. ইসিৰাতপরিৰাতোতি সীলক্খন্ধাদীনং নিব্বানস্স চ এসনতো ইসীনং ভিক্খূনং গুণগন্ধেন চেৰ গুণগন্ধৰাসিতেন সরীরগন্ধেন চ পরিতো সমন্ততো ৰাযিতো.

ধম্মসংৰেগো উপ্পজ্জি অনাৰজ্জনেন পুব্বে তস্স অত্থস্স অসংৰিদিতত্তা. ধম্মসংৰেগোতি চ তাদিসে অত্থে ধম্মতাৰসেন উপ্পজ্জনকং সহোত্তপ্পঞাণং. অস্সাসট্ঠানন্তি চিত্তস্সাসকারণং কম্মট্ঠানং. সব্বেসং কিচ্চানং পুব্বভাগো সব্বপুব্বভাগো. ‘‘সব্বে সত্তা অৰেরা হোন্তূ’’তিআদিনা হি চিত্তস্স পট্ঠানং উপট্ঠানং হিতফরণং. ইতরং ইতো থোকং মহন্তন্তি কত্ৰা ইদং ‘‘চূল়চ্ছরাসঙ্ঘাতসুত্ত’’ন্তি ৰুত্তং. অচ্ছরাসঙ্ঘাতো ৰুচ্চতি অঙ্গুলিফোটনক্খণো অক্খিনিমিসকালো, যো একস্স অক্খরস্স উচ্চারণক্খণো. তেনাহ – ‘‘দ্ৰে অঙ্গুলিযো পহরিত্ৰা সদ্দকরণমত্ত’’ন্তি. সব্বসত্তানং হিতফরণচিত্তন্তি সব্বেসম্পি সত্তানং সম্মদেৰ হিতেসিতৰসেন পৰত্তচিত্তং. আৰজ্জেন্তো আসেৰতীতি হিতেসিতৰসেন আৰজ্জেন্তো. আৰজ্জনেন আভুজন্তোপি আসেৰতি নাম ঞাণৰিপ্পযুত্তেন. জানন্তোতি তথা ঞাণমত্তং উপ্পাদেন্তোপি. পস্সন্তোতি তথা ঞাণচক্খুনা পচ্চক্খতো ৰিয ৰিপস্সন্তোপি. পচ্চৰেক্খন্তোতি তমত্থং পতি পতি অৰেক্খন্তোপি. সদ্ধায অধিমুচ্চন্তোতিআদি পঞ্চন্নং ইন্দ্রিযানং ৰসেন ৰুত্তং. অভিঞ্ঞেয্যন্তিআদি চতুসচ্চৰসেন ৰুত্তং. সব্বমেৰ চেতং ৰিত্থারতো, সামঞ্ঞেন আসেৰনদস্সনমেৰাতি ইধাধিপ্পেতমেৰ আসেৰনত্থং দস্সেতুং – ‘‘ইধ পনা’’তিআদি ৰুত্তং.

অরিত্তজ্ঝানোতি অৰিরহিতজ্ঝানো. অতুচ্ছজ্ঝানোতি ঝানেন অতুচ্ছো. চাগো ৰা ৰেৰচনন্তি আহ – ‘‘অপরিচ্চত্তজ্ঝানো’’তি. ৰিহরতীতি পদস্স ৰিভঙ্গে (ৰিভ. ৫৪০) আগতনযেন অত্থং দস্সেন্তো ‘‘ৰিহরতীতি ইরিযতী’’তিআদিমাহ. অযং পনেত্থ সদ্দত্থো – ৰিহরতীতি এত্থ ৰি-সদ্দো ৰিচ্ছেদত্থজোতনো. হরতীতি নেতি, পৰত্তেতীতি অত্থো, ৰিচ্ছিন্দিত্ৰা হরতি ৰিহরতীতি ৰুত্তং হোতি. সো হি একং ইরিযাপথবাধনং অঞ্ঞেন ইরিযাপথেন ৰিচ্ছিন্দিত্ৰা অপরিপতন্তং অত্তভাৰং হরতি পৰত্তেতি, তস্মা ‘‘ৰিহরতী’’তি ৰুচ্চতি. ইরিযতীতি ঠাননিসজ্জাদিকিরিযং করোন্তো পৰত্ততি. পৰত্ততীতি ঠানাদিসমঙ্গী হুত্ৰা পৰত্ততি. পালেতীতি একং ইরিযাপথবাধনং ইরিযাপথন্তরেহি রক্খন্তো পালেতি. যপেতি যাপেতীতি তস্সেৰ ৰেৰচনং. একঞ্হি ইরিযাপথবাধনং অঞ্ঞেন ইরিযাপথেন ৰিচ্ছিন্দিত্ৰা অপরিপতন্তং অত্তভাৰং পালেন্তো যপেতি যাপেতীতি ৰুচ্চতি. চরতীতি ঠাননিসজ্জাদীসু অঞ্ঞতরসমঙ্গী হুত্ৰা পৰত্ততি. ইমিনা পদেনাতি ‘‘ৰিহরতী’’তি ইমিনা পদেন.

ইরিযাপথৰিহারোতি এত্থ ইরিযনং পৰত্তনং ইরিযা, কাযপ্পযোগো কাযিককিরিযা. তস্সা পৰত্তনূপাযভাৰতো ইরিযায পথো ইরিযাপথো, ঠাননিসজ্জাদি. ন হি ঠাননিসজ্জাদীহি অৰত্থাহি ৰিনা কিঞ্চি কাযিককিরিযং পৰত্তেতুং সক্কা. ঠানসমঙ্গী ৰা হি কাযেন কিঞ্চি করেয্য, গমনাদীসু অঞ্ঞতরসমঙ্গী ৰা. ৰিহরণং, ৰিহরতি এতেনাতি ৰা ৰিহারো, ইরিযাপথোৰ ৰিহারো ইরিযাপথৰিহারো, সো চ অত্থতো ঠাননিসজ্জাদিআকারপ্পৰত্তো চতুসন্ততিরূপপ্পবন্ধো এৰ. ওৰাদানুসাসনীনং একানেকৰারাদিৰিসিট্ঠোযেৰ ভেদো, ন পন পরমত্থতো তেসং নানাকরণন্তি দস্সেতুং – ‘‘পরমত্থতো পনা’’তিআদিমাহ. তত্থ এসে একে একট্ঠেতিআদীসু এসো একো একত্থোতিআদিনা অত্থো ৰেদিতব্বো.

রট্ঠস্স, রট্ঠতো ৰা লদ্ধো পিণ্ডো রট্ঠপিণ্ডো. তেনাহ – ‘‘ঞাতিপরিৰট্টং পহাযা’’তিআদি. তত্থ ‘‘অম্হাকমেতে’’তি ৰিঞ্ঞাযন্তীতি ঞাতী, পিতামহপিতুপুত্তাদিৰসেন পরিৰট্টনট্ঠেন পরিৰট্টো, ঞাতিযেৰ পরিৰট্টো ঞাতিপরিৰট্টো. থেয্যপরিভোগো নাম অনরহস্স পরিভোগো. ভগৰতা হি অত্তনো সাসনে সীলৰতো পচ্চযা অনুঞ্ঞাতা, ন দুস্সীলস্স. দাযকানম্পি সীলৰতো এৰ পরিচ্চাগো, ন দুস্সীলস্স অত্তনো কারানং মহপ্ফলভাৰস্স পচ্চাসীসনতো. ইতি সত্থারা অননুঞ্ঞাতত্তা দাযকেহি চ অপরিচ্চত্তত্তা সঙ্ঘমজ্ঝেপি নিসীদিত্ৰা পরিভুঞ্জন্তস্স দুস্সীলস্স পরিভোগো থেয্যায পরিভোগো থেয্যপরিভোগো. ইণৰসেন পরিভোগো ইণপরিভোগো পটিগ্গাহকতো দক্খিণাৰিসুদ্ধিযা অভাৰতো ইণং গহেত্ৰা পরিভোগো ৰিযাতি অত্থো.

দাতব্বট্ঠেন দাযং, তং আদিযন্তীতি দাযাদা, পুত্তানমেতং অধিৰচনং, তেসং ভাৰো দাযজ্জং, দাযজ্জৰসেন পরিভোগো দাযজ্জপরিভোগো, পুত্তভাৰেন পরিভোগোতি ৰুত্তং হোতি. সেক্খা হি ভিক্খূ ভগৰতো ওরসপুত্তা, তে পিতু সন্তকানং দাযাদা হুত্ৰা তে পচ্চযে পরিভুঞ্জন্তি. কিং পন তে ভগৰতো পচ্চযে পরিভুঞ্জন্তি, উদাহু গিহীনন্তি? গিহীহি দিন্নাপি ভগৰতা অনুঞ্ঞাতত্তা ভগৰতো সন্তকা অননুঞ্ঞাতেসু সব্বেন সব্বং পরিভোগাভাৰতো, অনুঞ্ঞাতেসুযেৰ চ পরিভোগসম্ভৰতো. ধম্মদাযাদসুত্তঞ্চেত্থ সাধকং.

ৰীতরাগা এৰ তণ্হায দাসব্যং অতীতত্তা সামিনো হুত্ৰা পরিভুঞ্জন্তীতি আহ – ‘‘খীণাসৰস্স পরিভোগো সামিপরিভোগো নামা’’তি. অৰীতরাগানঞ্হি তণ্হাপরৰসতায পচ্চযপরিভোগে সামিভাৰো নত্থি, তদভাৰেন ৰীতরাগানং তত্থ সামিভাৰো যথারুচিপরিভোগসম্ভৰতো. তথা হি তে পটিকূলম্পি অপ্পটিকূলাকারেন, অপ্পটিকূলম্পি পটিকূলাকারেন, তদুভযম্পি ৰজ্জেত্ৰা অজ্ঝুপেক্খনাকারেন পচ্চযে পরিভুঞ্জন্তি, দাযকানঞ্চ মনোরথং পূরেন্তি. যো পনাযং সীলৰতো পচ্চৰেক্খিতপরিভোগো, সো ইণপরিভোগস্স পচ্চনীকত্তা আণণ্যপরিভোগো নাম হোতি. যথা হি ইণাযিকো অত্তনো রুচিযা ইচ্ছিতং দেসং গন্তুং ন লভতি, এৰং ইণপরিভোগযুত্তো লোকতো নিস্সরিতুং ন লভতীতি তপ্পটিপক্খত্তা সীলৰতো পচ্চৰেক্খিতপরিভোগো ‘‘আণণ্যপরিভোগো’’তি ৰুচ্চতি, তস্মা নিপ্পরিযাযতো চতুপরিভোগৰিনিমুত্তো ৰিসুংযেৰাযং পরিভোগোতি ৰেদিতব্বো. সো ইধ ৰিসুং ন ৰুত্তো, দাযজ্জপরিভোগেযেৰ ৰা সঙ্গহং গচ্ছতি. সীলৰাপি হি ইমায সিক্খায সমন্নাগতত্তা ‘‘সেখো’’ত্ৰেৰ ৰুচ্চতি. ইমেসু পরিভোগেসু সামিপরিভোগো দাযজ্জপরিভোগো চ অরিযানং পুথুজ্জনানঞ্চ ৰট্টতি, ইণপরিভোগো ন ৰট্টতি. থেয্যপরিভোগে কথাযেৰ নত্থি. কথং পনেত্থ সামিপরিভোগো দাযজ্জপরিভোগো চ পুথুজ্জনানং সম্ভৰতি? উপচারৰসেন. যো হি পুথুজ্জনস্সপি সল্লেখপ্পটিপত্তিযং ঠিতস্স পচ্চযগেধং পহায তত্থ অনুপলিত্তেন চিত্তেন পরিভোগো, সো সামিপরিভোগো ৰিয হোতি. সীলৰতো পন পচ্চৰেক্খিতপরিভোগো দাযজ্জপরিভোগো ৰিয হোতি দাযকানং মনোরথস্স অৰিরাধনতো. কল্যাণপুথুজ্জনস্স পরিভোগে ৰত্তব্বমেৰ নত্থি তস্স সেক্খসঙ্গহতো. সেক্খসুত্তং (সং. নি. ৫.১৩) হেতস্স অত্থস্স সাধকং.

ইমস্স ভিক্খুনোতি অচ্ছরাসঙ্ঘাতমত্তম্পি কালং মেত্তচিত্তং আসেৰন্তস্স ভিক্খুনো. অমোঘো রট্ঠপিণ্ডপরিভোগোতি ‘‘অযং পব্বজিতো সমণো ভিক্খূতি আমিসং দেন্তানং তায মেত্তাসেৰনায অত্তনো সন্তানে দোসমলস্স ৰা তদেকট্ঠানঞ্চ পাপধম্মানং পব্বাজনতো ৰূপসমনতো সংসারে চ ভযস্স সম্মাৰ ইক্খণতো অজ্ঝাসযস্স অৰিসংৰাদনেনস্স অমোঘো রট্ঠপিণ্ডপরিভোগো. মহট্ঠিযন্তি মহত্থিকং মহাপযোজনং. মহপ্ফলন্তি ৰিপুলপ্ফলং. মহানিসংসন্তি মহানিস্সন্দপ্ফলং. মহাজুতিকন্তি মহানুভাৰং. মহাৰিপ্ফারন্তি মহাৰিত্থারং. এত্থ চ পঠমং কারণং মেত্তাসেৰনায তস্স ভিক্খুনো সামিআদিভাৰেন রট্ঠপিণ্ডপরিভোগারহতা, দুতিযং পরেহি দিন্নস্স দানস্স মহট্ঠিযভাৰকরণং. কো পন ৰাদোতি মেত্তায আসেৰনমত্তম্পি এৰংমহানুভাৰং, কো পন ৰাদো বহুলীকারে, এত্থ ৰত্তব্বমেৰ নত্থী’’তি অত্থো.

৫৪. চতুত্থে উপ্পাদেতি ৰড্ঢেতীতি এত্থ ভাৰনাসদ্দস্স উপ্পাদনৰড্ঢনত্থতা পুব্বে ৰুত্তা এৰ.

৫৫. পঞ্চমে ইমেসু দ্ৰীসূতি চতুত্থপঞ্চমেসু. ‘‘ততিযে ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্ব’’ন্তি ৰত্ৰা তথা ৰেদিতব্বতং দস্সেতুং – ‘‘যো হি আসেৰতী’’তিআদি ৰুত্তং. তেন আসেৰনাভাৰনামনসিকারানং অত্থৰিসেসাভাৰমাহ. যদি এৰং সুত্তন্তস্স দেসনা কথন্তি আহ – ‘‘সম্মাসম্বুদ্ধো পনা’’তিআদি. যায ধম্মধাতুযাতি সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণমাহ. তেন হি ধম্মানং আকারভেদং ঞত্ৰা তদনুরূপং একম্পি ধম্মং তথা ৰিভজিত্ৰা ভগৰা দস্সেতি. তীহি কোট্ঠাসেহীতি আসেৰনাভাৰনামনসিকারভাগেহি. মেত্তা হি সব্বৰত্থুনো মেত্তাযনৰসেন আনীতা সেৰনা আসেৰনা, তস্সা ৰড্ঢনা ভাৰনা, অৰিস্সজ্জেত্ৰা মনসি ঠপনং মনসিকারো.

৫৬. ছট্ঠে অনিযমিতৰচনং ‘‘ইমে নামা’’তি নিযমেত্ৰা অৰুত্তত্তা. নিযমিতৰচনং ‘‘অকুসলা’’তি সরূপেনেৰ ৰুত্তত্তা. অসেসতো পরিযাদিন্না হোন্তি অপ্পকস্সপি অকুসলভাগস্স অগ্গহিতস্স অভাৰতো. অকুসলং ভজন্তীতি অকুসলভাগিযা. অকুসলপক্খে ভৰাতি অকুসলপক্খিকা. তেনাহ – ‘‘অকুসলাযেৰা’’তিআদি. পঠমতরং গচ্ছতীতি পঠমতরং পৰত্ততি, পঠমো পধানো হুত্ৰা ৰত্ততীতি অত্থো. একুপ্পাদাদিৰসেন হি একজ্ঝং পৰত্তমানেসু চতূসু অরূপক্খন্ধেসু অযমেৰ পঠমং উপ্পজ্জতীতি ইদং নত্থি, লোকুত্তরমগ্গেসু ৰিয পন পঞ্ঞিন্দ্রিযস্স, লোকিযধম্মেসু মনিন্দ্রিযস্স পুরেতরস্স ভাৰো সাতিসযোতি ‘‘সব্বেতে মনোপুব্বঙ্গমা’’তি ৰুত্তং. তথা হি অভিধম্মেপি (ধ. স. ১) ‘‘যস্মিং সমযে কামাৰচরং কুসলং চিত্তং উপ্পন্নং হোতী’’তি চিত্তং পুব্বঙ্গমং জেট্ঠং কত্ৰা দেসনা পৰত্তা. সুত্তেসুপি ৰুত্তং – ‘‘মনোপুব্বঙ্গমা ধম্মা (ধ. প. ১, ২), ছদ্ৰারাধিপতি রাজা’’তি (ধ. প. অট্ঠ. ২.বুদ্ধৰগ্গো, এরকপত্তনাগরাজৰত্থু). তেনাহ – ‘‘এতে হী’’তিআদি. তেসং মনো উপ্পাদকোতি চ যদগ্গেন মনো সম্পযুত্তধম্মানং জেট্ঠকো হুত্ৰা পৰত্ততি, তদগ্গেন তে অত্তানং অনুৰত্তাপেন্তো তে তথা উপ্পাদেন্তো নাম হোতীতি কত্ৰা ৰুত্তং. অট্ঠকথাযং পন চিত্তস্স জেট্ঠকভাৰমেৰ সন্ধায রাজগমনঞ্ঞাযেন সহুপ্পত্তিপি পঠমুপ্পত্তি ৰিয কত্ৰা ৰুত্তাতি অযমত্থো দস্সিতো. অন্ৰদেৰাতি এতেনেৰ চিত্তস্স খণৰসেন পঠমুপ্পত্তিযা অভাৰো দীপিতোতি দট্ঠব্বো. তেনেৰাহ – ‘‘একতোযেৰাতি অত্থো’’তি.

৫৭. সত্তমে চতুভূমকাপি কুসলা ধম্মা কথিতাতি ‘‘যে কেচি কুসলা ধম্মা’’তি অনৰসেসপরিযাদানতো ৰুত্তং.

৫৮. অট্ঠমে ইদন্তি লিঙ্গৰিপল্লাসেন নিদ্দেসো, নিপাতপদং ৰা এতং ‘‘যদিদ’’ন্তিআদীসু ৰিযাতি আহ – ‘‘অযং পমাদোতি অত্থো’’তি. পমজ্জনাকারোতি পমাদাপত্তি. চিত্তস্স ৰোস্সগ্গোতি ইমেসু এত্তকেসু ঠানেসু সতিযা অনিগ্গণ্হিত্ৰা চিত্তস্স ৰোস্সজ্জনং সতিৰিরহো. ৰোস্সগ্গানুপ্পদানন্তি ৰোস্সগ্গস্স অনু অনু পদানং পুনপ্পুনং ৰিস্সজ্জনং. অসক্কচ্চকিরিযতাতি এতেসং দানাদীনং কুসলধম্মানং পৰত্তনে পুগ্গলস্স ৰা দেয্যধম্মস্স ৰা অসক্কচ্চকিরিযা. সততভাৰো সাতচ্চং, সাতচ্চেন কিরিযা সাতচ্চকিরিযা, সাযেৰ সাতচ্চকিরিযতা, ন সাতচ্চকিরিযতা অসাতচ্চকিরিযতা. অনট্ঠিতকিরিযতাতি অনিট্ঠিতকিরিযতা নিরন্তরং ন অনুট্ঠিতকিরিযতা চ. ওলীনৰুত্তিতাতি নিরন্তরকরণসঙ্খাতস্স ৰিপ্ফারস্স অভাৰেন ওলীনৰুত্তিতা. নিক্খিত্তছন্দতাতি কুসলকিরিযায ৰীরিযছন্দস্স নিক্খিত্তভাৰো. নিক্খিত্তধুরতাতি ৰীরিযধুরস্স ওরোপনং, ওসক্কিতমানসতাতি অত্থো. অনধিট্ঠানন্তি কুসলকরণে অপ্পতিট্ঠিতভাৰো. অননুযোগোতি অননুযুঞ্জনং. কুসলধম্মেসু আসেৰনাদীনং অভাৰো অনাসেৰনাদযো. পমাদোতি সরূপনিদ্দেসো. পমজ্জনাতি আকারনিদ্দেসো. পমজ্জিতত্তন্তি ভাৰনিদ্দেসো. পরিহাযন্তীতি ইমিনা পমাদস্স সাৰজ্জতং দস্সেতি. তযিদং লোকিযানং ৰসেন, ন লোকুত্তরানন্তি আহ – ‘‘উপ্পন্না…পে… ইদ’’ন্তিআদি.

৫৯. নৰমে ন পমজ্জতি এতেনাতি অপ্পমাদো, পমাদস্স পটিপক্খো সতিযা অৰিপ্পৰাসো. অত্থতো নিচ্চং উপট্ঠিতায সতিযা এতং নামং. পমাদো পন সতিযা সতিসম্পজঞ্ঞস্স ৰা পটিপক্খভূতো অকুসলচিত্তুপ্পাদো দট্ঠব্বো. তেনাহ – ‘‘পমাদস্স পটিপক্খৰসেন ৰিত্থারতো ৰেদিতব্বো’’তি.

৬০. দসমে কুচ্ছিতং সীদতীতি কুসীতো দ-কারস্স ত-কারং কত্ৰা, তস্স ভাৰো কোসজ্জং, আলসিযন্তি অত্থো.

অচ্ছরাসঙ্ঘাতৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৭. ৰীরিযারম্ভাদিৰগ্গৰণ্ণনা

৬১. সত্তমস্স পঠমে ৰীরানং কম্মন্তি ৰীরিযং, ৰিধিনা ৰা ঈরযিতব্বং পৰত্তেতব্বন্তি ৰীরিযং, তদেৰ কুসলকিরিযায পধানট্ঠেন আরম্ভো ৰীরিযারম্ভো. আরদ্ধৰীরিযতা পগ্গহিতৰীরিযতা পরিপুণ্ণৰীরিযতাতি পচ্চেকং ৰীরিযতাসদ্দো যোজেতব্বো.

৬২. দুতিযে মহতী ইচ্ছা এতস্সাতি মহিচ্ছো, তস্স ভাৰো মহিচ্ছতা. মহাৰিসযো লোভো মহালোভো মহন্তানং ৰত্থূনং বহূনঞ্চ অভিগিজ্ঝনতো. ইতরীতরাতিআদিনা পব্বজিতানং উপ্পজ্জনমহিচ্ছতা ৰুত্তা. পঞ্চহি কামগুণেহীতিআদি গহট্ঠানং ৰসেন ৰুত্তং. ইচ্ছাতি সভাৰনিদ্দেসো. ইচ্ছাগতাতি ইচ্ছাপৰত্তা. মহিচ্ছতাতি মহাইচ্ছতা. অত্থতো পনাযং রাগো এৰাতি ৰুত্তং – ‘‘রাগো সারাগো’’তিআদি.

৬৩. ততিযে অপ্পিচ্ছস্সাতি এত্থ অপ্প-সদ্দো অভাৰত্থো ‘‘অপ্পাবাধো হোতি অপ্পাতঙ্কো’’তিআদীসু (ম. নি. ২.৩০৪) ৰিযাতি আহ – ‘‘অনিচ্ছস্সা’’তি. লোকে পাকটস্স হি অক্খিরোগকুচ্ছিরোগাদিভেদস্স আবাধস্স অভাৰং সন্ধায ‘‘অপ্পাবাধো’’তি ৰুত্তং. ইদানি ৰুত্তমেৰত্থং পাকটতরং কাতুং ‘‘এত্থ হী’’তিআদি ৰুত্তং. ব্যঞ্জনং সাৰসেসং ৰিয পরিত্তকেপি অপ্পসদ্দস্স দিস্সমানত্তা. অত্থো পন নিরৰসেসো সব্বসো পচ্চযিচ্ছায অভাৰস্স অধিপ্পেতত্তা. তেনাহ – ‘‘ন হী’’তিআদি.

ইচ্ছায অভাৰেনেৰ অপ্পিচ্ছো নাম হোতীতি ইমমত্থং পকারন্তরেন দীপেতুং – ‘‘অপিচা’’তিআদি ৰুত্তং. অত্রিচ্ছতা নাম অত্র অত্র ইচ্ছা. অসন্তগুণসম্ভাৰনতায পাপা লামিকা নিহীনা ইচ্ছা পাপিচ্ছতা. যায পচ্চযুপ্পাদনত্থং অত্তনি ৰিজ্জমানগুণে সম্ভাৰেতি, পচ্চযানং পটিগ্গহণে চ ন মত্তং জানাতি, অযং মহিচ্ছতা. অসন্তগুণসম্ভাৰনতাতি অত্তনি অৰিজ্জমানানং গুণানং ৰিজ্জমানানং ৰিয পরেসং পকাসনা. সন্তগুণসম্ভাৰনতাতি ইচ্ছাচারে ঠত্ৰা অত্তনি ৰিজ্জমানসীলধুতধম্মাদিগুণৰিভাৰনা. তাদিসস্সপি পটিগ্গহণে অমত্তঞ্ঞুতাপি হোতি, সাপি অভিধম্মে আগতাযেৰাতি সম্বন্ধো. দুস্সন্তপ্পযোতি দুত্তপ্পযো.

অতিলূখভাৰন্তি পত্তচীৰরৰসেন অতিৰিয লূখভাৰং. তদস্স দিস্ৰা মনুস্সা ‘‘অযং অমঙ্গলদিৰসো, সুম্ভকসিনিদ্ধপত্তচীৰরো অয্যো পুব্বঙ্গমো কাতব্বো’’তি চিন্তেত্ৰা, ‘‘ভন্তে, থোকং বহি হোথা’’তি আহংসু. উম্মুজ্জীতি মনুস্সানং অজানন্তানংযেৰ পথৰিযং নিমুজ্জিত্ৰা গণ্হন্তোযেৰ উম্মুজ্জি. যদি থেরো ‘‘খীণাসৰভাৰং জানন্তূ’’তি ইচ্ছেয্য, ন নং মনুস্সা ‘‘বহি হোথা’’তি ৰদেয্যুং, খীণাসৰানং পন তথাচিত্তমেৰ ন উপ্পজ্জেয্য.

অপ্পিচ্ছতাপধানং পুগ্গলাধিট্ঠানং চতুব্বিধইচ্ছাপভেদং দস্সেত্ৰা পুনপি পুগ্গলাধিট্ঠানেন চতুব্বিধং ইচ্ছাভেদং দস্সেন্তো ‘‘অপরোপি চতুব্বিধো অপ্পিচ্ছো’’তিআদিমাহ. পচ্চযঅপ্পিচ্ছোতি পচ্চযেসু ইচ্ছারহিতো. ধুতঙ্গঅপ্পিচ্ছোতি ধুতগুণসম্ভাৰনায ইচ্ছারহিতো. পরিযত্তিঅপ্পিচ্ছোতি বহুস্সুতসম্ভাৰনায ইচ্ছারহিতো. অধিগমঅপ্পিচ্ছোতি ‘‘অরিযো’’তি সম্ভাৰনায ইচ্ছারহিতো. দাযকস্স ৰসন্তি অপ্পং ৰা যং দাতুকামো বহুং ৰাতি দাযকস্স চিত্তস্স ৰসং, অজ্ঝাসযন্তি অত্থো. দেয্যধম্মস্স ৰসন্তি দেয্যধম্মস্স অবহুভাৰং. অত্তনো থামন্তি অত্তনো পমাণং. যত্তকেন অত্তা যাপেতি, তত্তকস্সেৰ গহণং. যদি হীতিআদি সঙ্খেপতো ৰুত্তস্স অত্থস্স ৰিৰরণং. পমাণেনেৰাতি যাপনপ্পমাণেনেৰ.

একভিক্খুপি নাঞ্ঞাসীতি সোসানিকৰত্তে সম্মদেৰ ৰত্তিতত্তা একোপি ভিক্খু ন অঞ্ঞাসি. অব্বোকিণ্ণন্তি অৰিচ্ছেদং. দুতিযো মং জানেয্যাতি দুতিযো সহাযভূতোপি যথা মং জানিতুং ন সক্কুণেয্য, তথা সট্ঠি ৰস্সানি নিরন্তরং সুসানে ৰসামি, তস্মা অহং অহো সোসানিকুত্তমো. উপকারো হুত্ৰাতি উগ্গহপরিপুচ্ছাদীহি পরিযত্তিধম্মৰসেন উপকারো হুত্ৰা. ধম্মকথায জনপদং খোভেত্ৰাতি লোমহংসনসাধুকারদানচেলুক্খেপাদিৰসেন সন্নিপতিতং ইতরঞ্চ ‘‘কথং নু খো অপ্পং অয্যস্স সন্তিকে ধম্মং সোস্সামা’’তি কোলাহলৰসেন মহাজনং খোভেত্ৰা? যদি থেরো বহুস্সুতভাৰং জানাপেতুং ইচ্ছেয্য, পুব্বেৰ জনপদং খোভেন্তো ধম্মং কথেয্য. গতোতি ‘‘অযং সো, যেন রত্তিযং ধম্মকথা কতা’’তি জাননভাৰেন পরিযত্তিঅপ্পিচ্ছতায পুরারুণাৰ গতো.

তযো কুলপুত্তা ৰিযাতি পাচীনৰংসদাযে সামগ্গিৰাসংৰুট্ঠা অনুরুদ্ধো, নন্দিযো, কিমিলোতি ইমে তযো কুলপুত্তা ৰিয. এতেসুপি হি অনুরুদ্ধত্থেরেন ভগৰতা ‘‘অত্থি পন ৰো অনুরুদ্ধা এৰং অপ্পমত্তানং আতাপীনং পহিতত্তানং ৰিহরন্তানং উত্তরিমনুস্সধম্মো অলমরিযঞাণদস্সনৰিসেসো অধিগতো ফাসুৰিহারো’’তি (ম. নি. ১.৩২৮) পুট্ঠেন ‘‘ইধ পন মযং, ভন্তে, যাৰদেৰ আকঙ্খাম, ৰিৰিচ্চেৰ কামেহি ৰিৰিচ্চ অকুসলেহি ধম্মেহি সৰিতক্কং সৰিচারং ৰিৰেকজং পীতিসুখং পঠমং ঝানং উপসম্পজ্জ ৰিহরামা’’তিআদিনা (ম. নি. ১.৩২৮) অনুপুব্বৰিহারসমাপত্তীসু আরোচিতাসু ইতরে থেরা ন ইচ্ছিংসু. তথা হি তে পক্কন্তে ভগৰতি আযস্মন্তং অনুরুদ্ধং এতদৰোচুং – ‘‘কিন্নু মযং আযস্মতো অনুরুদ্ধস্স এৰমারোচিম্হ ‘ইমাসঞ্চ ইমাসঞ্চ ৰিহারসমাপত্তীনং মযং লাভিনো’তি? যং নো আযস্মা অনুরুদ্ধো ভগৰতো সম্মুখাপি আসৰানং খযং পকাসেতী’’তি? ঘটীকারোপি অত্তনো অরিযভাৰে কিকিস্স রঞ্ঞো ভগৰতা আরোচিতে ন অত্তমনো অহোসি? তেনাহ – ‘‘ঘটীকারকুম্ভকারো ৰিযা’’তি. ইমস্মিং পনত্থেতি ‘‘যথযিদং, ভিক্খৰে, অপ্পিচ্ছতা’’তি ৰুত্তে অপ্পিচ্ছতাসঙ্খাতে অত্থে. বলৰঅলোভেনাতি দল়্হতরপ্পৰত্তিকেন অলোভেন.

৬৪. চতুত্থে নত্থি এতস্স সন্তুট্ঠীতি অসন্তুট্ঠি, তস্স ভাৰো অসন্তুট্ঠিতা. তং পন সরূপতো দস্সেন্তো ‘‘অসন্তুট্ঠে পুগ্গলে…পে… লোভো’’তি আহ. সেৰন্তস্সাতিআদীনি অঞ্ঞমঞ্ঞৰেৰচনানি.

৬৫-৬৭. পঞ্চমে তুস্সনং তুট্ঠি, সমং, সকেন, সন্তেন ৰা তুট্ঠি এতস্সাতি সন্তুট্ঠি, তস্স ভাৰো সন্তুট্ঠিতা. যস্স সন্তোসস্স অত্থিতায ভিক্খু ‘‘সন্তুট্ঠো’’তি ৰুচ্চতি, তং দস্সেন্তো ‘‘ইতরীতরপচ্চযসন্তোসেন সমন্নাগতস্সা’’তি আহ – চীৰরাদিকে যত্থ কত্থচি কপ্পিযে পচ্চযে সন্তুস্সনেন সমঙ্গীভূতস্সাতি অত্থো. অথ ৰা ইতরং ৰুচ্চতি হীনং পণীততো অঞ্ঞত্তা, তথা পণীতম্পি ইতরং হীনতো অঞ্ঞত্তা. অপেক্খাসিদ্ধা হি ইতরতা. ইতি যেন ধম্মেন হীনেন ৰা পণীতেন ৰা চীৰরাদিপচ্চযেন সন্তুস্সতি, সো তথা পৰত্তো অলোভো ইতরীতরপচ্চযসন্তোসো, তেন সমন্নাগতস্স. যথালাভং অত্তনো লাভানুরূপং সন্তোসো যথালাভসন্তোসো. সেসপদদ্ৰযেপি এসেৰ নযো. লব্ভতীতি ৰা লাভো, যো যো লাভো যথালাভো, তেন সন্তোসো যথালাভসন্তোসো. বলন্তি কাযবলং. সারুপ্পন্তি ভিক্খুনো অনুচ্ছৰিকতা.

যথালদ্ধতো অঞ্ঞস্স অপত্থনা নাম সিযা অপ্পিচ্ছতাপি পৰত্তিআকারোতি ততো ৰিনিৰেচিতমেৰ সন্তোসস্স সরূপং দস্সেন্তো ‘‘লভন্তোপি ন গণ্হাতী’’তি আহ. তং পরিৰত্তেত্ৰা পকতিদুব্বলাদীনং গরুচীৰরং অফাসুভাৰাৰহং সরীরখেদাৰহঞ্চ হোতীতি পযোজনৰসেন ন অত্রিচ্ছতাদিৰসেন তং পরিৰত্তেত্ৰা লহুকচীৰরপরিভোগো সন্তোসৰিরোধি ন হোতীতি আহ – ‘‘লহুকেন যাপেন্তোপি সন্তুট্ঠোৰ হোতী’’তি. মহগ্ঘচীৰরং বহূনি ৰা চীৰরানি লভিত্ৰা তানি ৰিস্সজ্জেত্ৰা তদঞ্ঞস্স গহণং যথাসারুপ্পনযে ঠিতত্তা ন সন্তোসৰিরোধীতি আহ – ‘‘তেসং…পে… ধারেন্তোপি সন্তুট্ঠোৰ হোতী’’তি. এৰং সেসপচ্চযেসুপি যথাসারুপ্পনিদ্দেসে অপি-সদ্দগ্গহণে অধিপ্পাযো ৰেদিতব্বো. মুত্তহরীতকন্তি গোমুত্তপরিভাৰিতং, পূতিভাৰেন ৰা ছড্ডিতং হরীতকং. বুদ্ধাদীহি ৰণ্ণিতন্তি অপ্পিচ্ছতাসন্তুট্ঠীসু ভিক্খূ নিযোজেতুং ‘‘পূতিমুত্তভেসজ্জং নিস্সায পব্বজ্জা’’তিআদিনা (মহাৰ. ৭৩, ১২৮) বুদ্ধাদীহি পসত্থং. পরমসন্তুট্ঠোৰ হোতি পরমেন উক্কংসগতেন সন্তোসেন সমন্নাগতত্তা. যথাসারুপ্পসন্তোসোৰ অগ্গোতি তত্থ তত্থ ভিক্খু সারুপ্পংযেৰ নিস্সায সন্তুস্সনৰসেন পৰত্তনতো অগ্গো. ছট্ঠসত্তমেসু নত্থি ৰত্তব্বং.

৬৮-৬৯. অট্ঠমনৰমেসু ন সম্পজানাতীতি অসম্পজানো, তস্স ভাৰো অসম্পজঞ্ঞং. ৰুত্তপ্পটিপক্খেন সম্পজঞ্ঞং ৰেদিতব্বং.

৭০. দসমে পাপমিত্তা দেৰদত্তসদিসা. তে হি হীনাচারতায, দুক্খস্স ৰা সম্পাপকতায ‘‘পাপা’’তি ৰুচ্চন্তি. তেনাকারেন পৰত্তানন্তি যো পাপমিত্তস্স খন্তি রুচি অধিমুত্তি তন্নিন্নতাতংসম্পৰঙ্কতাদিআকারো, তেনাকারেন পৰত্তানং. চতুন্নং খন্ধানমেৰেতং নামন্তি চতুন্নং অরূপক্খন্ধানং ‘‘পাপমিত্ততা’’তি এতং নামং. যস্মা অস্সদ্ধিযাদিপাপধম্মসমন্নাগতা পুগ্গলা ৰিসেসতো পাপা পুঞ্ঞধম্মৰিমোক্খতায, তে যস্স মিত্তা সহাযা, সো পাপমিত্তো, তস্স ভাৰো পাপমিত্ততা. তেনাহ – ‘‘যে তে পুগ্গলা অস্সদ্ধা’’তিআদি.

ৰীরিযারম্ভাদিৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৮. কল্যাণমিত্তাদিৰগ্গৰণ্ণনা

৭১. অট্ঠমস্স পঠমে বুদ্ধা, সারিপুত্তাদযো ৰা কল্যাণমিত্তা. ৰুত্তপটিপক্খনযেনাতি ‘‘পাপমিত্ততা’’তি পদে ৰুত্তস্স পটিপক্খনযেন.

৭২-৭৩. দুতিযে যোগোতি সমঙ্গীভাৰো. পযোগোতি পযুঞ্জনং পটিপত্তি. অযোগোতি অসমঙ্গীভাৰো. অপ্পযোগোতি অপ্পযুঞ্জনং অপ্পটিপত্তি. অনুযোগেনাতি অনুযোগহেতু.

৭৪. চতুত্থে বুজ্ঝনকসত্তস্সাতি চতুন্নং অরিযসচ্চানং পটিৰিজ্ঝনকপুগ্গলস্স. অঙ্গভূতাতি তস্সেৰ পটিৰেধস্স কারণভূতা. এত্থ চ চত্তারি অরিযসচ্চানি বুজ্ঝতি, অঞ্ঞাণনিদ্দায ৰাপি বুজ্ঝতীতি বোধীতি লদ্ধনামো অরিযসাৰকো বুজ্ঝনকসত্তো, তস্স বুজ্ঝনকসত্তস্স. বোধিযাতি তস্সা ধম্মসামগ্গিসঙ্খাতায বোধিযা. বুজ্ঝনট্ঠেন বোধিযো, বোধিযো এৰ সচ্চসম্পটিবোধস্স অঙ্গাতি ৰুত্তং. ‘‘বুজ্ঝন্তীতি বোজ্ঝঙ্গা’’তি. ৰিপস্সনাদীনং কারণানং বুজ্ঝিতব্বানঞ্চ সচ্চানং অনুরূপং বুজ্ঝনতো অনুবুজ্ঝন্তীতি বোজ্ঝঙ্গা, পটিমুখং পচ্চক্খভাৰেন অভিমুখং বুজ্ঝনতো পটিবুজ্ঝন্তীতি বোজ্ঝঙ্গা, সম্মা অৰিপরীততো বুজ্ঝনতো সম্বুজ্ঝন্তীতি বোজ্ঝঙ্গাতি এৰং অত্থৰিসেসদীপকেহি উপসগ্গেহি অনুবুজ্ঝন্তীতিআদি ৰুত্তং. বোধিসদ্দো সব্বৰিসেসযুত্তং বুজ্ঝনসামঞ্ঞেন সঙ্গণ্হাতি. বোধায সংৰত্তন্তীতি ইমিনা তস্সা ধম্মসামগ্গিযা বুজ্ঝনস্স একন্তকারণতং দস্সেতি. এৰং পনেতং পদং ৰিভত্তমেৰাতি ৰুত্তপ্পকারেন এতং ‘‘বোজ্ঝঙ্গা’’তি (পটি. ম. ২.১৭) পদং নিদ্দেসে পটিসম্ভিদামগ্গে ৰিভত্তমেৰ.

৭৫. পঞ্চমে যাথাৰসরসভূমীতি যাথাৰতো সকিচ্চকরণভূমি. সাতি যাথাৰসরসভূমি. ৰিপস্সনাতি বলৰৰিপস্সনা. কেচি ‘‘ভঙ্গঞাণতো পট্ঠাযা’’তি ৰদন্তি. ৰিপস্সনায পাদকজ্ঝানে চ সতিআদযো বোজ্ঝঙ্গপক্খিকা এৰ পরিযাযবোধিপক্খিযভাৰতো. তত্থাতিআদি চতুব্বিধানং বোজ্ঝঙ্গানং ভূমিৰিভাগদস্সনং.

৭৬. ছট্ঠে তেসং অন্তরেতি তেসং ভিক্খূনং অন্তরে. কামং সঙ্গীতিআরুল়্হৰসেন অপ্পকমিদং সুত্তপদং, ভগৰা পনেত্থ সন্নিপতিতপরিসায অজ্ঝাসযানুরূপং ৰিত্থারিকং করোতীতি কত্ৰা ইদং ৰুত্তং – ‘‘মহতী দেসনা ভৰিস্সতী’’তি. গামনিগমাদিকথা নত্থীতি তস্সা কথায অতিরচ্ছানকথাভাৰমাহু. তথা হি সা পুব্বে বহুঞাতিকং অহোসি বহুপক্খং, ইদানি অপ্পঞাতিকং অপ্পপক্খন্তি অনিচ্চতামুখেন নিয্যানিকপক্খিকা জাতা. এতাযাতি যথাৰুত্তায পরিহানিযা. পতিকিট্ঠন্তি নিহীনং. মম সাসনেতি ইদং কম্মস্সকতজ্ঝানপঞ্ঞানম্পি ৰিসেসনমেৰ. তদুভযম্পি হি বাহিরকানং তপ্পঞ্ঞাদ্ৰযতো সাতিসযমেৰ সব্বঞ্ঞুবুদ্ধানং দেসনায লদ্ধৰিসেসতো ৰিৰট্টূপনিস্সযতো চ.

৭৭. সত্তমে তেসং চিত্তাচারং ঞত্ৰাতি তথা কথেন্তানং তেসং ভিক্খূনং তত্থ উপগমনেন অত্তনো দেসনায ভাজনভূতং চিত্তপ্পৰত্তিং ঞত্ৰা. কম্মস্সকতাদীতি আদিসদ্দেন ঝানপঞ্ঞাদীনং চতুন্নম্পি পঞ্ঞানং গহণং.

৭৮-৮০. অট্ঠমাদীসু হেট্ঠা ৰুত্তনযেনেৰাতি ‘‘যা এস মম সাসনে’’তিআদিনা হেট্ঠা ৰুত্তনযেনেৰ. সেসমেত্থ উত্তানত্থমেৰ.

কল্যাণমিত্তাদিৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

৮১-৮২. নৰমে ৰগ্গে নত্থি ৰত্তব্বং.

১০. দুতিযপমাদাদিৰগ্গৰণ্ণনা

৯৮-১১৫. দসমে ৰগ্গে অজ্ঝত্তসন্তানে ভৰং অজ্ঝত্তিকং. অজ্ঝত্তসন্তানতো বহিদ্ধা ভৰং বাহিরং. ৰুত্তপটিপক্খনযেনাতি ‘‘অৰিনাসাযা’’তি এৰমাদিনা অত্থো গহেতব্বো. চতুক্কোটিকেতি ‘‘অনুযোগো অকুসলানং, অননুযোগো কুসলানং, অনুযোগো কুসলানং, অননুযোগো অকুসলান’’ন্তি (অ. নি. ১.৯৬) এৰং পরিযোসানসুত্তে আগতনযং গহেত্ৰা ‘‘নাহং, ভিক্খৰে, অঞ্ঞং একধম্মম্পি সমনুপস্সামী’’তিআদিনা (অ. নি. ১.১১) আগতসুত্তানং সমঞ্ঞা জাতা.

১৩০. সুত্তন্তনযে যথাচোদনা সংকিলেসধম্মানং ৰিপরিযেসনং, তংতংধম্মকোট্ঠাসানঞ্চ ঊনতো অধিকতো চ পৰেদনং অধম্মং ধম্মোতি দীপনং. তেসংযেৰ পন অৰিপরীততো অনূনাধিকতো চ পৰেদনং ধম্মং ধম্মোতি দীপনং. এৰং ৰিনযপ্পটিপত্তিযা অযথাৰিধিপ্পৰেদনং অধম্মং ধম্মোতি দীপনং. যথাৰিধিপ্পৰেদনং ধম্মং ধম্মোতি দীপনং. সুত্তন্তনযেন পঞ্চৰিধো সংৰরৰিনযো পহানৰিনযো চ ৰিনযো, তপ্পটিপক্খেন অৰিনযো. ৰিনযনযেন ৰত্থুসম্পদাদিনা যথাৰিধিপ্পটিপত্তি এৰ ৰিনযো, তব্বিপরিযাযেন অৰিনযো ৰেদিতব্বো. তিংস নিস্সগ্গিযা পাচিত্তিযাতি এত্থ ইতি-সদ্দো আদ্যত্থো. তেন দ্ৰেনৰুতি পাচিত্তিযা, চত্তারো পাটিদেসনিযা, সত্ত অধিকরণসমথাতি ইমেসং সঙ্গহো. একতিংস নিস্সগ্গিযাতি এত্থ ‘‘তেনৰুতি পাচিত্তিযা’’তিআদিনা ৰত্তব্বং. সেসমেত্থ সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.

অধিগন্তব্বতো অধিগমো, মগ্গফলানি. নিব্বানং পন অন্তরধানাভাৰতো ইধ ন গয্হতি. পটিপজ্জনং পটিপত্তি, সিক্খত্তযসমাযোগো. পটিপজ্জিতব্বতো ৰা পটিপত্তি. পরিযাপুণিতব্বতো পরিযত্তি, পিটকত্তযং. মগ্গগ্গহণেন গহিতাপি ততিযৰিজ্জাছট্ঠাভিঞ্ঞা ৰিজ্জাভিঞ্ঞাসামঞ্ঞতো ‘‘তিস্সো ৰিজ্জা ছ অভিঞ্ঞা’’তি পুনপি গহিতা. ততো পরং ছ অভিঞ্ঞাতি ৰস্সসহস্সতো পরং ছ অভিঞ্ঞা নিব্বত্তেতুং সক্কোন্তি, ন পটিসম্ভিদাতি অধিপ্পাযো. ততোতি অভিঞ্ঞাকালতো পচ্ছা. তাতি অভিঞ্ঞাযো. পুব্বভাগে ঝানসিনেহাভাৰেন কেৰলায ৰিপস্সনায ঠত্ৰা অগ্গফলপ্পত্তা সুক্খৰিপস্সকা নাম, মগ্গক্খণে পন ‘‘ঝানসিনেহো নত্থী’’তি ন ৰত্তব্বো ‘‘সমথৰিপস্সনং যুগনদ্ধং ভাৰেতী’’তি (অ. নি. ৪.১৭০) ৰচনতো. পচ্ছিমকস্সাতি সব্বপচ্ছিমস্স. কিঞ্চাপি অরিযো অপরিহানধম্মো, সোতাপন্নস্স পন উদ্ধং জীৰিতপরিযাদানা অধিগতধম্মো উপ্পন্নো নাম নত্থি, পচ্চযসামগ্গিযা অসতি যাৰ উপরিৰিসেসং নিব্বত্তেতুং ন সক্কোন্তি, তাৰ অধিগমস্স অসম্ভৰো এৰাতি আহ – ‘‘সোতাপন্নস্স…পে… নাম হোতী’’তি. তস্সিদং মনুস্সলোকৰসেন ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং.

ন চোদেন্তীতি অঞ্ঞমঞ্ঞস্মিং ৰিজ্জমানং দোসং জানন্তাপি ন চোদেন্তি ন সারেন্তি. অকুক্কুচ্চকা হোন্তীতি কুক্কুচ্চং ন উপ্পাদেন্তি. ‘‘অসক্কচ্চকারিনো হোন্তী’’তি চ পঠন্তি, সাথলিকতায সিক্খাসু অসক্কচ্চকারিনো হোন্তীতি অত্থো. ভিক্খূনং সতেপি সহস্সেপি ধরমানেতি ইদং বাহুল্লৰসেন ৰুত্তং. অন্তিমৰত্থুঅনজ্ঝাপন্নেসু কতিপযমত্তেসুপি ভিক্খূসু ধরন্তেসু, একস্মিং ৰা ধরন্তে পটিপত্তি অনন্তরহিতা এৰ নাম হোতি. তেনেৰাহ – ‘‘পচ্ছিমকস্স…পে… অন্তরহিতা হোতী’’তি.

অন্তেৰাসিকে গহেতুন্তি অন্তেৰাসিকে সঙ্গহেতুং. অত্থৰসেনাতি অট্ঠকথাৰসেন. মত্থকতো পট্ঠাযাতি উপরিতো পট্ঠায. উপোসথক্খন্ধকমত্তন্তি ৰিনযমাতিকাপাল়িমাহ. আল়ৰকপঞ্হাদীনং ৰিয দেৰেসু পরিযত্তিযা পৰত্তি অপ্পমাণন্তি আহ – ‘‘মনুস্সেসূ’’তি.

ওট্ঠট্ঠিৰণ্ণন্তি ওট্ঠানং অট্ঠিৰণ্ণং, দন্তকসাৰং একং ৰা দ্ৰে ৰা ৰারে রজিত্ৰা দন্তৰণ্ণং কত্ৰা ধারেন্তীতি ৰুত্তং হোতি. কেসেসু ৰা অল্লীযাপেন্তীতি তেন কাসাৰখণ্ডেন কেসে বন্ধন্তা অল্লীযাপেন্তি. ভিক্খুগোত্তস্স অভিভৰনতো ৰিনাসনতো গোত্রভুনো. অথ ৰা গোত্তং ৰুচ্চতি সাধারণং নামং, মত্তসদ্দো লুত্তনিদ্দিট্ঠো, তস্মা ‘‘সমণা’’তি গোত্তমত্তং অনুভৰন্তি ধারেন্তীতি গোত্রভুনো, নামমত্তসমণাতি অত্থো. কাসাৰগতকণ্ঠতায, কাসাৰগ্গহণহেতুউপ্পজ্জনকসোকতায ৰা কাসাৰকণ্ঠা. সঙ্ঘগতন্তি সঙ্ঘং উদ্দিস্স দিন্নত্তা সঙ্ঘগতং. তং সরীরন্তি তং ধাতুসরীরং.

তেনেৰাতি পরিযত্তিঅন্তরধানমূলকত্তা এৰ ইতরঅন্তরধানস্স. সক্কো দেৰরাজা ছাতকভযে পরতীরগমনায ভিক্খূ উস্সুক্কমকাসীতি অধিপ্পাযো. নেতি উভযেপি পংসুকূলিকত্থেরে ধম্মকথিকত্থেরে চ. থেরাতি তত্থ ঠিতা সক্খিভূতা থেরা. ধম্মকথিকত্থেরা ‘‘যাৰ তিট্ঠন্তি সুত্তন্তা…পে… যোগক্খেমা ন ধংসতী’’তি ইদং সুত্তং আহরিত্ৰা ‘‘সুত্তন্তে রক্খিতে সন্তে, পটিপত্তি হোতি রক্খিতা’’তি ইমিনা ৰচনেন পংসুকূলিকত্থেরে অপ্পটিভানে অকংসু. ইদানি পরিযত্তিযা অনন্তরধানমেৰ ইতরেসং অনন্তরধানহেতূতি ইমমত্থং ব্যতিরেকতো অন্ৰযতো চ উপমাহি ৰিভাৰেতুং ‘‘যথা হী’’তিআদি ৰুত্তং. তং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.

দুতিযপমাদাদিৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১৪০-১৫০. একাদসমদ্ৰাদসমৰগ্গা সুৰিঞ্ঞেয্যা এৰ.

১৩. একপুগ্গলৰগ্গৰণ্ণনা

১৭০. একপুগ্গলস্সাতি একপুগ্গলৰগ্গস্স. তেনাহ – ‘‘পঠমে’’তি. একোতি গণনপরিচ্ছেদো, ততো এৰ দুতিযাদিপটিক্খেপত্থো. পধানাসহাযত্থোপি একসদ্দো হোতীতি তন্নিৰত্তনত্থং ‘‘গণনপরিচ্ছেদো’’তি আহ. সম্মুতিযা দেসনা সম্মুতিদেসনা. পরমত্থস্স দেসনা পরমত্থদেসনা. তত্থাতি সম্মুতিপরমত্থদেসনাসু, ন সম্মুতিপরমত্থেসু. তেনাহ – ‘‘এৰরূপা সম্মুতিদেসনা, এৰরূপা পরমত্থদেসনা’’তি. তত্রিদং সম্মুতিপরমত্থানং লক্খণং – যস্মিং ভিন্নে, বুদ্ধিযা ৰা অৰযৰৰিনিব্ভোগে কতে ন তংসমঞ্ঞা, সা ঘটপটাদিপ্পভেদা সম্মুতি, তব্বিপরিযাযেন পরমত্থা. ন হি কক্খল়ফুসনাদিসভাৰে সো নযো লব্ভতি. তত্থ রূপাদিধম্মসমূহং সন্তানৰসেন পৰত্তমানং উপাদায পুগ্গলৰোহারোতি পুগ্গলোতি সম্মুতিদেসনা. সেসপদেসুপি এসেৰ নযো. উপ্পাদৰযৰন্তো সভাৰধম্মা ন নিচ্চাতি অনিচ্চাতি আহ – ‘‘অনিচ্চন্তি পরমত্থদেসনা’’তি. এস নযো সেসপদেসুপি. ননু খন্ধদেসনাপি সম্মুতিদেসনাৰ. রাসট্ঠো ৰা হি খন্ধট্ঠো কোট্ঠাসট্ঠো ৰাতি? সচ্চমেতং, অযং পন খন্ধসমঞ্ঞা ফস্সাদীসু পৰত্ততজ্জাপঞ্ঞত্তি ৰিয পরমত্থসন্নিস্সযা তস্স আসন্নতরা, পুগ্গলসমঞ্ঞাদযো ৰিয ন দূরেতি পরমত্থসঙ্গহা ৰুত্তা. খন্ধসীসেন ৰা তদুপাদানসভাৰধম্মা এৰ গহিতা. ননু চ সভাৰধম্মা সব্বেপি সম্মুতিমুখেনেৰ দেসনং আরোহন্তি, ন সমুখেনাতি সব্বাপি দেসনা সম্মুতিদেসনাৰ সিযাতি? নযিদমেৰং, দেসেতব্বধম্মৰিভাগেন দেসনাৰিভাগস্স অধিপ্পেতত্তা. ন হি সদ্দো কেনচি পৰত্তিনিমিত্তেন ৰিনা অত্থং পকাসেতীতি.

সম্মুতিৰসেন দেসনং সুত্ৰাতি ‘‘ইধেকচ্চো পুগ্গলো অত্তন্তপো হোতি অত্তপরিতাপানুযোগমনুযুত্তো’’তিআদিনা (পু. প. ১৭৪) সম্মুতিমুখেন পৰত্তিতদেসনং সুতমযঞাণুপ্পাদৰসেন সুত্ৰা. অত্থং পটিৰিজ্ঝিত্ৰাতি তদনুসারেন চতুসচ্চসঙ্খাতং অত্থং সহ ৰিপস্সনায মগ্গপঞ্ঞায পটিৰিজ্ঝিত্ৰা. মোহং পহাযাতি তদেকট্ঠকিলেসেহি সদ্ধিং অনৰসেসং মোহং পজহিত্ৰা. ৰিসেসন্তি অগ্গফলনিব্বানসঙ্খাতং ৰিসেসং. তেসন্তি তাদিসানং ৰেনেয্যানং. পরমত্থৰসেনাতি ‘‘পঞ্চিমানি, ভিক্খৰে, ইন্দ্রিযানী’’তিআদিনা (সং. নি. ৫.৪৭১-৪৭৬ আদযো) পরমত্থধম্মৰসেন. সেসং অনন্তরনযে ৰুত্তসদিসমেৰ.

তত্রাতি তস্সং সম্মুতিৰসেন পরমত্থৰসেন চ দেসনাযং. দেসভাসাকুসলোতি নানাদেসভাসাসু কুসলো. তিণ্ণং ৰেদানন্তি নিদস্সনমত্তং, তিণ্ণং ৰেদানং সিপ্পুগ্গহণট্ঠানানম্পীতি অধিপ্পাযো. তেনেৰ সিপ্পুগ্গহণং পরতো ৰক্খতি. সিপ্পানি ৰা ৰিজ্জাট্ঠানভাৰেন ৰেদন্তোগধানি কত্ৰা ‘‘তিণ্ণং ৰেদান’’ন্তি ৰুত্তং. কথেতব্বভাৰেন ঠিতানি, ন কত্থচি সন্নিচিতভাৰেনাতি ৰেদানম্পি কথেতব্বভাৰেনেৰ ঠানং দীপেন্তো ‘‘গুহা তীণি নিহিতা ন গয্হন্তী’’তিআদিমিচ্ছাৰাদং পটিক্খিপতি. নানাৰিধা দেসভাসা এতেসন্তি নানাদেসভাসা.

পরমো উত্তমো অত্থো পরমত্থো, ধম্মানং যথাভূতসভাৰো. লোকসঙ্কেতমত্তসিদ্ধা সম্মুতি. যদি এৰং কথং সম্মুতিকথায সচ্চতাতি আহ – ‘‘লোকসম্মুতিকারণা’’তি, লোকসমঞ্ঞং নিস্সায পৰত্তনতোতি অত্থো. লোকসমঞ্ঞা হি অভিনিৰেসেন ৰিঞ্ঞেয্যা, নাঞ্ঞাপনা একচ্চস্স সুতস্স সাৰনা ৰিয ন মুসা অনতিধাৰিতব্বতো তস্সা. তেনাহ ভগৰা – ‘‘জনপদনিরুত্তিং নাভিনিৰেসেয্য, সমঞ্ঞং নাতিধাৰযে’’তি. ধম্মানন্তি সভাৰধম্মানং. ভূতকারণাতি যথাভূতকারণা যথাভূতং নিস্সায পৰত্তনতো. সম্মুতিং ৰোহরন্তস্সাতি ‘‘পুগ্গলো, সত্তো’’তিআদিনা লোকসমঞ্ঞং কথেন্তস্স.

হিরোত্তপ্পদীপনত্থন্তি লোকপালনকিচ্চে হিরোত্তপ্পধম্মে কিচ্চতো পকাসেতুং. তেসঞ্হি কিচ্চং সত্তসন্তানে এৰ পাকটং হোতীতি পুগ্গলাধিট্ঠানায কথায তং ৰত্তব্বং. এস নযো সেসেসুপি. যস্মিঞ্হি চিত্তুপ্পাদে কম্মং উপ্পন্নং, তংসন্তানে এৰ তস্স ফলস্স উপ্পত্তি কম্মস্সকতা. এৰঞ্হি কতৰিঞ্ঞাণনাসো অকতাগমো চ নত্থীতি সা পুগ্গলাধিট্ঠানায এৰ দেসনায দীপেতব্বা. তেহি সত্তেহি কাতব্বপুঞ্ঞকিরিযা পচ্চত্তপুরিসকারো. সোপি সন্তানৰসেন নিট্ঠপেতব্বতো পুগ্গলাধিট্ঠানায এৰ কথায দীপেতব্বো. আনন্তরিযদীপনত্থন্তি চুতিঅনন্তরং ফলং অনন্তরং নাম, তস্মিং অনন্তরে নিযুত্তানি তংনিব্বত্তনেন অনন্তরকরণসীলানি, অনন্তরকরণপযোজনানি ৰাতি আনন্তরিযানি, মাতুঘাতাদীনি, তেসং দীপনত্থং. তানিপি হি সন্তানৰসেন নিট্ঠপেতব্বতো ‘‘মাতরং জীৰিতা ৰোরোপেতী’’তিআদিনা (পট্ঠা. ১.১.৪২৩) পুগ্গলাধিট্ঠানায এৰ কথায দীপেতব্বানি, তথা ‘‘সো মেত্তাসহগতেন চেতসা একং দিসং ফরিত্ৰা ৰিহরতী’’তিআদিনা (দী. নি. ১.৫৫৬; ৩.৩০৮; ম. নি. ১.৭৭; ২.৩০৯; ৩.২৩০; ৰিভ. ৬৪২-৬৪৩) ‘‘সো অনেকৰিহিতং পুব্বেনিৰাসং অনুস্সরতি একম্পি জাতি’’ন্তিআদিনা (দী. নি. ১.২৪৪-২৪৫; ম. নি. ১.১৪৮, ৩৮৪, ৪৩১; পারা. ১২), ‘‘অত্থি দক্খিণা দাযকতো ৰিসুজ্ঝতি, নো পটিগ্গাহকতো’’তিআদিনা (ম. নি. ৩.৩৮১) চ পৰত্তা ব্রহ্মৰিহারপুব্বেনিৰাসদক্খিণাৰিসুদ্ধিকথা পুগ্গলাধিট্ঠানা এৰ কত্ৰা দীপেতব্বা সত্তসন্তানৰিসযত্তা. ‘‘অট্ঠ পুরিসপুগ্গলা (সং. নি. ১.২৪৯) ন সমযৰিমুত্তো পুগ্গলো’’তিআদিনা (পু. প. ২) চ পরমত্থকথং কথেন্তোপি লোকসম্মুতিযা অপ্পহানত্থং পুগ্গলকথং কথেতি. এতেন ৰুত্তাৰসেসায কথায পুগ্গলাধিট্ঠানভাৰে পযোজনং সামঞ্ঞৰসেন সঙ্গহিতন্তি দট্ঠব্বং. কামঞ্চেতং সব্বং অপরিঞ্ঞাতৰত্থুকানং ৰসেন ৰুত্তং, পরিঞ্ঞাতৰত্থুকানম্পি পন এৰং দেসনা সুখাৰহা হোতি.

একপুগ্গলোতি ৰিসিট্ঠসমাচারাপস্সযৰিরহিতো একপুগ্গলো. বুদ্ধানঞ্হি সীলাদিগুণেন সদেৰকে লোকে ৰিসিট্ঠো নাম কোচি নত্থি, তথা সদিসোপি সমানকালে. তেনাহ – ‘‘ন ইমস্মিং লোকে পরস্মিং ৰা পন বুদ্ধেন সেট্ঠো সদিসো চ ৰিজ্জতী’’তি (ৰি. ৰ. ১০৪৭; কথা. ৭৯৯), তস্মা সদিসোপি কোচি নত্থি. হীনোপি অপস্সযভূতো নত্থেৰ. তেন ৰুত্তং – ‘‘ৰিসিট্ঠসমাচারাপস্সযৰিরহিতো একপুগ্গলো’’তি. যে চ সীলাদিগুণেহি নত্থি এতেসং সমাতি অসমা, পুরিমকা সম্মাসম্বুদ্ধা. তেহি সমো মজ্ঝে ভিন্নসুৰণ্ণনেক্খং ৰিয নিব্বিসিট্ঠোতি অসমসমট্ঠেনপি একপুগ্গলো অঞ্ঞস্স তাদিসস্স অভাৰা. তেন ৰুত্তং – ‘‘অসদিসট্ঠেনা’’তিআদি.

সত্তলোকো অধিপ্পেতো সত্তনিকাযে উপ্পজ্জনতো. মনুস্সলোকে এৰ উপ্পজ্জতি দেৰব্রহ্মলোকানং বুদ্ধানং উপ্পত্তিযা অনোকাসভাৰতো. কামদেৰলোকে তাৰ নুপ্পজ্জতি ব্রহ্মচরিযৰাসস্স অট্ঠানভাৰতো তথা অনচ্ছরিযভাৰতো. অচ্ছরিযধম্মা হি বুদ্ধা ভগৰন্তো. তেসং সা অচ্ছরিযধম্মতা দেৰত্তভাৰে ঠিতানং লোকে ন পাকটা হোতি যথা মনুস্সভূতানং. দেৰভূতে হি সম্মাসম্বুদ্ধে দিস্সমানং বুদ্ধানুভাৰং দেৰানুভাৰতোৰ লোকে দহতি, ন বুদ্ধানুভাৰতো. তথা সতি ‘‘অযং সম্মাসম্বুদ্ধো’’তি নাধিমুচ্চতি ন সম্পসীদতি, ইস্সরকুত্তগ্গাহং ন ৰিস্সজ্জেতি, দেৰত্তভাৰস্স চ চিরকালাৰট্ঠানতো একচ্চসস্সতৰাদতো ন পরিমুচ্চতি. ব্রহ্মলোকে নুপ্পজ্জতীতি এত্থাপি এসেৰ নযো. সত্তানং তাদিসগ্গাহৰিনিমোচনত্থঞ্হি বুদ্ধা ভগৰন্তো মনুস্সসুগতিযংযেৰ উপ্পজ্জন্তি, ন দেৰসুগতিযং. যস্মা ইমং চক্কৰাল়ং মজ্ঝে কত্ৰা ইমিনা সদ্ধিং চক্কৰাল়ানং দসসহস্সস্সেৰ জাতিক্খেত্তভাৰো দীপিতো ইতো অঞ্ঞস্স বুদ্ধানং উপ্পত্তিট্ঠানস্স তেপিটকে বুদ্ধৰচনে আগতট্ঠানস্স অভাৰতো. তস্মা ৰুত্তং – ‘‘ইমস্মিংযেৰ চক্কৰাল়ে উপ্পজ্জতী’’তি.

ইধ উপ্পজ্জন্তোপি কস্মা জম্বুদীপে এৰ উপ্পজ্জতি, ন সেসদীপেসূতি? কেচি তাৰ আহু – ‘‘যস্মা পথৰিযা নাভিভূতা বুদ্ধভাৰসহা অচলট্ঠানভূতা বোধিমণ্ডভূমি জম্বুদীপে এৰ, তস্মা জম্বুদীপে এৰ উপ্পজ্জতী’’তি. এতেনেৰ ‘‘তত্থ মজ্ঝিমদেসে এৰ উপ্পজ্জতী’’তি এতম্পি সংৰণ্ণিতন্তি দট্ঠব্বং তথা ইতরেসম্পি অৰিজহিতট্ঠানানং তত্থেৰ লব্ভনতো. যস্মা পুরিমবুদ্ধানং মহাবোধিসত্তানং পচ্চেকবুদ্ধানঞ্চ নিব্বত্তিযা সাৰকবোধিসত্তানং সাৰকবোধিযা অভিনীহারো সাৰকপারমিযা সম্ভরণপরিপাচনঞ্চ বুদ্ধক্খেত্তভূতে ইমস্মিংযেৰ চক্কৰাল়ে জম্বুদীপে এৰ ইজ্ঝতি, ন অঞ্ঞত্থ. ৰেনেয্যজনৰিনযনত্থো চ বুদ্ধুপ্পাদো, তস্মা অগ্গসাৰকমহাসাৰকাদিৰেনেয্যৰিসেসাপেক্খায ইমস্মিং জম্বুদীপে এৰ বুদ্ধা নিব্বত্তন্তি, ন সেসদীপেসু. অযঞ্চ নযো সব্ববুদ্ধানং আচিণ্ণসমাচিণ্ণোতি তেসং উত্তমপুরিসানং তত্থেৰ উপ্পত্তি সম্পত্তিচক্কানং ৰিয অঞ্ঞমঞ্ঞূপনিস্সযতায দট্ঠব্বা. তেন ৰুত্তং – অট্ঠকথাযং ‘‘তীসু দীপেসু বুদ্ধা ন নিব্বত্তন্তি, জম্বুদীপে এৰ নিব্বত্তন্তীতি দীপং পস্সী’’তি (দী. নি. অট্ঠ. ২.১৭; বু. ৰং. অট্ঠ. ২৭ অৰিদূরেনিদানকথা).

উভযম্পিদং ৰিপ্পকতৰচনমেৰ উপ্পাদকিরিযায ৰত্তমানকালিকত্তা. উপ্পজ্জমানোতি ৰা উপ্পজ্জিতুং সমত্থো. সত্তিঅত্থো চাযং মান-সদ্দো. যাৰতা হি সামত্থিযেন মহাবোধিসত্তানং চরিমভৰে উপ্পত্তি ইচ্ছিতব্বা, তত্থকেন বোধিসম্ভারসম্ভূতেন পরিপুণ্ণেন সমন্নাগতোতি অত্থো. ভেদোতি ৰিসেসো. তমেৰ হি তিৰিধং ৰিসেসং দস্সেতুং – ‘‘এস হী’’তিআদি ৰুত্তং. অট্ঠঙ্গসমন্নাগতস্স মহাভিনীহারস্স সিদ্ধকালতো পট্ঠায মহাবোধিসত্তো বুদ্ধভাৰায নিযতভাৰপ্পত্ততায বোধিসম্ভারপটিপদং পটিপজ্জমানো যথাৰুত্তসামত্থিযযোগেন উপ্পজ্জমানো নামাতি অত্থো উপ্পাদস্স একন্তিকত্তা. পরিযেসন্তোতি ৰিচিনন্তো. পরিপক্কগতে ঞাণেতি ইমিনা ততো পুব্বে ঞাণস্স অপরিপক্কতায এৰ লদ্ধাৰসরায কম্মপিলোতিযা ৰসেন বোধিসত্তো তথা মহাপধানং পদহীতি দস্সেতি. অরহত্তফলক্খণে উপ্পন্নো নাম ‘‘উপ্পন্নো হোতী’’তি ৰত্তব্বত্তা. আগতোৰ নাম হেতুসম্পদায সম্মদেৰ নিপ্ফন্নত্তা.

হিতত্থাযাতি লোকিযলোকুত্তরস্স হিতস্স সিদ্ধিযা. সুখত্থাযাতি এত্থাপি এসেৰ নযো. তস্সাতি তস্স সত্তলোকস্স. সো পনাযং সত্তলোকো যেন অনুক্কমেন ধম্মাভিসমযং পাপুণি, তং তেনেৰ অনুক্কমেন দস্সেন্তো ‘‘মহাবোধিমণ্ডে’’তিআদিমাহ. যাৰজ্জদিৰসাতি এত্থ অজ্জ-সদ্দেন সাসনস্স অৰট্ঠানকালং ৰদতি. দেৰমনুস্সানন্তি উক্কট্ঠনিদ্দেসোতি দস্সেতুং – ‘‘ন কেৰল’’ন্তিআদি ৰুত্তং. এতেসম্পীতি নাগসুপণ্ণাদীনম্পি.

অযং পুচ্ছাতি ইমিনা ‘‘কতমো’’তি পদস্স সামঞ্ঞতো পুচ্ছাভাৰো দস্সিতো, ন ৰিসেসতোতি তস্স পুচ্ছাৰিসেসভাৰঞাপনত্থং মহানিদ্দেসে (মহানি. ১৫০) আগতা সব্বাপি পুচ্ছা অত্থুদ্ধারনযেন দস্সেতি ‘‘পুচ্ছা চ নামেসা’’তিআদিনা. অদিট্ঠং জোতীযতি এতাযাতি অদিট্ঠজোতনা. দিট্ঠং সংসন্দীযতি এতাযাতি দিট্ঠসংসন্দনা. সংসন্দনঞ্চ সাকচ্ছাৰসেন ৰিনিচ্ছযকরণং. ৰিমতিং ছিন্দতি এতাযাতি ৰিমতিচ্ছেদনা. অনুমতিযা পুচ্ছা অনুমতিপুচ্ছা. ‘‘তং কিং মঞ্ঞথ, ভিক্খৰে’’তিআদি পুচ্ছায ‘‘কা তুম্হাকং অনুমতী’’তি অনুমতি পুচ্ছিতা হোতি. কথেতুকম্যতাপুচ্ছাতি কথেতুকম্যতায পুচ্ছা. লক্খণন্তি ঞাতুং ইচ্ছিতো যো কোচি সভাৰো. অঞ্ঞাতন্তি যেন কেনচি ঞাণেন অঞ্ঞাতভাৰমাহ. অদিট্ঠন্তি দস্সনভূতেন ঞাণেন পচ্চক্খং ৰিয অদিট্ঠতং. অতুলিতন্তি ‘‘এত্তকং এত’’ন্তি তুলাভূতেন অতুলিততং. অতীরিতন্তি তীরণভূতেন অকতঞাণকিরিযাসমাপনতং. অৰিভূতন্তি ঞাণস্স অপাকটভাৰং. অৰিভাৰিতন্তি ঞাণেন অপাকটকতভাৰং.

যেহি গুণৰিসেসেহি নিমিত্তভূতেহি ভগৰতি ‘‘তথাগতো’’তি অযং সমঞ্ঞা পৰত্তা, তংদস্সনত্থং ‘‘অট্ঠহি কারণেহি ভগৰা তথাগতো’’তিআদি ৰুত্তং. গুণৰিসেসনেমিত্তিকানেৰ হি ভগৰতো সব্বানি নামানি. যথাহ –

‘‘অসঙ্খ্যেয্যানি নামানি, সগুণেন মহেসিনো;

গুণেন নামমুদ্ধেয্যং, অপি নামসহস্সতো’’তি. (ধ. স. অট্ঠ. ১৩১৩; উদা. অট্ঠ. ৫৩; পটি. ম. অট্ঠ. ১.১.৭৬);

তথা আগতোতি এত্থ আকারনিযমনৰসেন ওপম্মসম্পটিপাদনত্থো তথা-সদ্দো. সামঞ্ঞজোতনাপি হি ৰিসেসে অৰতিট্ঠতীতি. পটিপদাগমনত্থো আগত-সদ্দো, ন ঞাণগমনত্থো ‘‘তথলক্খণং আগতো’’তিআদীসু (দী. নি. অট্ঠ. ১.৭; ম. নি. অট্ঠ. ১.১২; সং. নি. অট্ঠ. ২.৩.৭৮; অ. নি. অট্ঠ. ১.১.১৭০; উদা. অট্ঠ. ১৮) ৰিয, নাপি কাযগমনত্থো ‘‘আগতো খো মহাসমণো, মগধানং গিরিব্বজ’’ন্তিআদীসু (মহাৰ. ৬৩) ৰিয. তত্থ যদাকারনিযমনৰসেন ওপম্মসম্পটিপাদনত্থো তথা-সদ্দো, তংকরুণাপধানত্তা মহাকরুণামুখেন পুরিমবুদ্ধানং আগমনপ্পটিপদং উদাহরণৰসেন সামঞ্ঞতো দস্সেন্তো যং-তং-সদ্দানং একন্তসম্বন্ধভাৰতো ‘‘যথা সব্বলোক…পে… আগতা’’তি সাধারণতো ৰত্ৰা পুন তং পটিপদং মহাপধানসুত্তাদীসু (দী. নি. ২.১ আদযো) সম্বহুলনিদ্দেসেন সুপাকটানং আসন্নানঞ্চ ৰিপস্সিআদীনং ছন্নং সম্মাসম্বুদ্ধানং ৰসেন নিদস্সেন্তো ‘‘যথা ৰিপস্সী ভগৰা’’তিআদিমাহ. তত্থ যেন অভিনীহারেনাতি মনুস্সত্তলিঙ্গসম্পত্তিহেতুসত্থুদস্সনপব্বজ্জাঅভিঞ্ঞাদিগুণসম্পত্তিঅধিকারচ্ছন্দানং ৰসেন অট্ঠঙ্গসমন্নাগতেন মহাপণিধানেন. সব্বেসঞ্হি বুদ্ধানং কাযপ্পণিধানং ইমিনাৰ অভিনীহারেন সমিজ্ঝতীতি. এৰং মহাভিনীহারৰিসেসেন ‘‘তথাগতো’’তি পদস্স অত্থং দস্সেত্ৰা ইদানি পারমিপূরণৰসেন দস্সেতুং – ‘‘যথা ৰিপস্সী ভগৰা…পে… কস্সপো ভগৰা দানপারমিং পূরেত্ৰা’’তিআদিমাহ.

এত্থ চ সুত্তন্তিকানং মহাবোধিপ্পটিপদায কোসল্লজননত্থং কা পনেতা পারমিযো, কেনট্ঠেন পারমিযো, কতিৰিধা চেতা, কো তাসং কমো, কানি লক্খণরসপচ্চুপট্ঠানপদট্ঠানানি, কো পচ্চযো, কো সংকিলেসো, কিং ৰোদানং, কো পটিপক্খো, কা পটিপত্তি, কো ৰিভাগো, কো সঙ্গহো, কো সম্পাদনূপাযো, কিত্তকেন কালেন সম্পাদনং, কো আনিসংসো, কিঞ্চেতাসং ফলন্তি পারমীসু অযং ৰিত্থারকথা ৰেদিতব্বা. সা পনেসা ইচ্ছন্তেন দীঘাগমটীকাযং (দী. নি. টী. ১.৭) ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বা, ন ইধ দস্সিতা. যথাৰুত্তায পটিপদায যথাৰুত্তৰিভাগানং পারমীনং পূরিতভাৰং সন্ধাযাহ – ‘‘সমতিংস পারমিযো পূরেত্ৰা’’তি.

সতিপি মহাপরিচ্চাগানং দানপারমিভাৰে পরিচ্চাগৰিসেসভাৰদস্সনত্থঞ্চেৰ সুদুক্করভাৰদস্সনত্থঞ্চ মহাপরিচ্চাগেহি ৰিসুং গহণং. ততোযেৰ চ অঙ্গপরিচ্চাগতো ৰিসুং নযনপরিচ্চাগগ্গহণং, পরিচ্চাগভাৰসামঞ্ঞেপি ধনরজ্জপরিচ্চাগতো পুত্তদারপরিচ্চাগগ্গহণঞ্চ কতং. গতপচ্চাগতিকৰত্তসঙ্খাতায পুব্বভাগপ্পটিপদায সদ্ধিং অভিঞ্ঞাসমাপত্তিনিপ্ফাদনং পুব্বযোগো. দানাদীসুযেৰ সাতিসযপ্পটিপত্তিনিপ্ফাদনং পুব্বচরিযা, যা ৰা চরিযাপিটকসঙ্গহিতা. ‘‘অভিনীহারো পুব্বযোগো, দানাদিপ্পটিপত্তি ৰা কাযৰিৰেকৰসেন একচরিযা ৰা পুব্বচরিযা’’তি কেচি. দানাদীনঞ্চেৰ অপ্পিচ্ছতাদীনঞ্চ সংসারনিব্বানেসু আদীনৰানিসংসানঞ্চ ৰিভাৰনৰসেন সত্তানং বোধিত্তযে পতিট্ঠাপনপরিপাচনৰসেন চ পৰত্তা কথা ধম্মক্খানং. ঞাতীনং অত্থচরিযা ঞাতত্থচরিযা. সাপি করুণাযনৰসেনেৰ. আদি-সদ্দেন লোকত্থচরিযাদযো সঙ্গণ্হাতি. কম্মস্সকতঞাণৰসেন অনৰজ্জকম্মাযতনসিপ্পাযতনৰিজ্জাট্ঠানপরিচযৰসেন খন্ধাযতনাদিপরিচযৰসেন লক্খণত্তযতীরণৰসেন চ ঞাণচারো বুদ্ধিচরিযা. সা পন অত্থতো পঞ্ঞাপারমীযেৰ, ঞাণসম্ভারদস্সনত্থং ৰিসুং গহণং. কোটীতি পরিযন্তো, উক্কংসোতি অত্থো. চত্তারো সতিপট্ঠানে ভাৰেত্ৰাতি সম্বন্ধো. তত্থ ভাৰেত্ৰাতি উপ্পাদেত্ৰা. ব্রূহেত্ৰাতি ৰড্ঢেত্ৰা. সতিপট্ঠানাদিগ্গহণেন আগমনপ্পটিপদং মত্থকং পাপেত্ৰা দস্সেতি. ৰিপস্সনাসহগতা এৰ ৰা সতিপট্ঠানাদযো দট্ঠব্বা. এত্থ চ ‘‘যেন অভিনীহারেনা’’তিআদিনা আগমনপ্পটিপদায আদিং দস্সেতি, ‘‘দানপারমি’’ন্তিআদিনা মজ্ঝং, ‘‘চত্তারো সতিপট্ঠানে’’তিআদিনা পরিযোসানন্তি ৰেদিতব্বং.

সম্পতিজাতোতি মুহুত্তজাতো নিক্খন্তমত্তো. নিক্খন্তমত্তঞ্হি মহাসত্তং পঠমং ব্রহ্মানো সুৰণ্ণজালেন পটিগ্গণ্হিংসু, তেসং হত্থতো চত্তারো মহারাজানো অজিনপ্পৰেণিযা, তেসং হত্থতো মনুস্সা দুকূলচুম্বটকেন পটিগ্গণ্হিংসু, মনুস্সানং হত্থতো মুচ্চিত্ৰা পথৰিযং পতিট্ঠিতো. যথাহাতিআদিনা মহাপদানদেসনায ৰুত্তৰচনং নিদস্সেতি. সেতম্হি ছত্তেতি দিব্বসেতচ্ছত্তে. অনুধারিযমানেতি ধারিযমানে. এত্থ চ ছত্তগ্গহণেনেৰ খগ্গাদীনি পঞ্চ ককুধভণ্ডানি ৰুত্তানেৰাতি দট্ঠব্বং. খগ্গতালৰণ্টমোরহত্থকৰালবীজনিউণ্হীসপট্টাপি হি ছত্তেন সহ তদা উপট্ঠিতা অহেসুং. ছত্তাদীনিযেৰ চ তদা পঞ্ঞাযিংসু, ন ছত্তাদিগ্গাহকা. সব্বা চ দিসাতি দস দিসা, নযিদং সব্বদিসাৰিলোকনং সত্তপদৰীতিহারুত্তরকালং. মহাসত্তো হি মনুস্সানং হত্থতো মুচ্চিত্ৰা পুরত্থিমং দিসং ওলোকেসি, তত্থ দেৰমনুস্সা গন্ধমালাদীহি পূজযমানা, ‘‘মহাপুরিস, ইধ তুম্হেহি সদিসোপি নত্থি, কুতো উত্তরিতরো’’তি আহংসু. এৰং চতস্সো দিসা চতস্সো অনুদিসা হেট্ঠা উপরীতি সব্বা দিসা অনুৰিলোকেত্ৰা সব্বত্থ অত্তনা সদিসং অদিস্ৰা ‘‘অযং উত্তরা দিসা’’তি সত্তপদৰীতিহারেন অগমাসি. আসভিন্তি উত্তমং. অগ্গোতি সব্বপঠমো. জেট্ঠোতি সেট্ঠোতি চ তস্সেৰ ৰেৰচনং. অযমন্তিমা জাতি, নত্থি দানি পুনব্ভৰোতি ইমস্মিং অত্তভাৰে পত্তব্বং অরহত্তং ব্যাকাসি. ‘‘অনেকেসং ৰিসেসাধিগমানং পুব্বনিমিত্তভাৰেনা’’তি সংখিত্তেন ৰুত্তমত্থং ‘‘যঞ্হী’’তিআদিনা ৰিত্থারতো দস্সেতি. তত্থ এত্থাতি –

‘‘অনেকসাখঞ্চ সহস্সমণ্ডলং,

ছত্তং মরূ ধারযুমন্তলিক্খে;

সুৰণ্ণদণ্ডা ৰীতিপতন্তি চামরা,

ন দিস্সরে চামরছত্তগাহকা’’তি. (সু. নি. ৬৯৩) –

ইমিস্সা গাথায. সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণমেৰ সব্বত্থ অপ্পটিহতচারতায অনাৰরণঞাণন্তি আহ – ‘‘সব্বঞ্ঞুতানাৰরণঞাণপটিলাভস্সা’’তি. তথা অযং ভগৰাপি গতো…পে… পুব্বনিমিত্তভাৰেনাতি এতেন অভিজাতিযং ধম্মতাৰসেন উপ্পজ্জনকৰিসেসা সব্ববোধিসত্তানং সাধারণাতি দস্সেতি. পারমিতানিস্সন্দা হি তেতি.

ৰিক্কমীতি অগমাসি. মরূতি দেৰা. সমাতি ৰিলোকনসমতায সমা সদিসিযো. মহাপুরিসো হি যথা একং দিসং ৰিলোকেসি, এৰং সেসদিসাপি, ন কত্থচি ৰিলোকনে ৰিবন্ধো তস্স অহোসীতি. সমাতি ৰা ৰিলোকেতুং যুত্তাতি অত্থো. ন হি তদা বোধিসত্তস্স ৰিরূপবীভচ্ছৰিসমরূপানি ৰিলোকেতুং অযুত্তানি দিসাসু উপট্ঠহন্তীতি.

‘‘এৰং তথা গতো’’তি কাযগমনট্ঠেন গতসদ্দেন তথাগতসদ্দং নিদ্দিসিত্ৰা ইদানি ঞাণগমনট্ঠেন তং দস্সেতুং – ‘‘অথ ৰা’’তিআদিমাহ. তত্থ নেক্খম্মেনাতি অলোভপ্পধানেন কুসলচিত্তুপ্পাদেন. কুসলা হি ধম্মা ইধ নেক্খম্মং, ন পব্বজ্জাদযো. ‘‘পঠমজ্ঝানেনা’’তি চ ৰদন্তি. পহাযাতি পজহিত্ৰা. গতো অধিগতো, পটিপন্নো উত্তরিৰিসেসন্তি অত্থো. পহাযাতি ৰা পহানহেতু, পহানলক্খণং ৰা. হেতুলক্খণত্থো হি অযং পহাযসদ্দো. কামচ্ছন্দাদিপ্পহানহেতুকঞ্হি ‘‘গতো’’তি এত্থ ৰুত্তং গমনং অৰবোধো, পটিপত্তি এৰ ৰা কামচ্ছন্দাদিপ্পহানেন চ লক্খীযতি. এস নযো পদালেত্ৰাতিআদীসুপি. অব্যাপাদেনাতি মেত্তায. আলোকসঞ্ঞাযাতি ৰিভূতং কত্ৰা মনসিকরণেন উপট্ঠিতআলোকসঞ্জাননেন. অৰিক্খেপেনাতি সমাধিনা. ধম্মৰৰত্থানেনাতি কুসলাদিধম্মানং যাথাৰনিচ্ছযেন. ‘‘সপ্পচ্চযনামরূপৰৰত্থানেনা’’তিপি ৰদন্তি. এৰং কামচ্ছন্দাদিনীৰরণপ্পহানেন ‘‘অভিজ্ঝং লোকে পহাযা’’তিআদিনা (ৰিভ. ৫০৮) ৰুত্তায পঠমজ্ঝানস্স পুব্বভাগপ্পটিপদায ভগৰতো তথাগতভাৰং দস্সেত্ৰা ইদানি সহ উপাযেন অট্ঠহি সমাপত্তীহি অট্ঠারসহি চ মহাৰিপস্সনাহি তং দস্সেতুং – ‘‘ঞাণেনা’’তিআদিমাহ. নামরূপপরিগ্গহকঙ্খাৰিতরণানঞ্হি ৰিবন্ধভূতস্স মোহস্স দূরীকরণেন ঞাতপরিঞ্ঞাযং ঠিতস্স অনিচ্চসঞ্ঞাদযো সিজ্ঝন্তি, তথা ঝানসমাপত্তীসু অভিরতিনিমিত্তেন পামোজ্জেন তত্থ অনভিরতিযা ৰিনোদিতায ঝানাদীনং সমধিগমোতি সমাপত্তিৰিপস্সনানং অরতিৰিনোদনঅৰিজ্জাপদালনাদিউপাযো, উপ্পটিপাটিনিদ্দেসো পন নীৰরণসভাৰায অৰিজ্জায হেট্ঠা নীৰরণেসুপি সঙ্গহদস্সনত্থন্তি দট্ঠব্বো. সমাপত্তিৰিহারপ্পৰেসৰিবন্ধনেন নীৰরণানি কৰাটসদিসানীতি আহ – ‘‘নীৰরণকৰাটং উগ্ঘাটেত্ৰা’’তি.

‘‘রত্তিং ৰিতক্কেত্ৰা ৰিচারেত্ৰা দিৰা কম্মন্তে পযোজেতী’’তি (ম. নি. ১.২৫১) ৰুত্তট্ঠানে ৰিতক্কৰিচারা ধূমাযনা অধিপ্পেতাতি আহ – ‘‘ৰিতক্কৰিচারধূম’’ন্তি. কিঞ্চাপি পঠমজ্ঝানূপচারেযেৰ দুক্খং, চতুত্থজ্ঝানোপচারেযেৰ চ সুখং পহীযতি, অতিসযপ্পহানং পন সন্ধাযাহ – ‘‘চতুত্থজ্ঝানেন সুখদুক্খং পহাযা’’তি. রূপসঞ্ঞাতি সঞ্ঞাসীসেন রূপাৰচরজ্ঝানানি চেৰ তদারম্মণানি চ ৰুত্তানি. রূপাৰচরজ্ঝানম্পি হি ‘‘রূপ’’ন্তি ৰুচ্চতি উত্তরপদলোপেন ‘‘রূপী রূপানি পস্সতী’’তিআদীসু (ম. নি. ২.২৪৮; ৩.৩১২; ধ. স. ২৪৮; পটি. ম. ১.২০৯). তস্স আরম্মণম্পি কসিণরূপং ‘‘রূপ’’ন্তি ৰুচ্চতি পুরিমপদলোপেন ‘‘বহিদ্ধা রূপানি পস্সতি সুৰণ্ণদুব্বণ্ণানী’’তিআদীসু (দী. নি. ২.১৭৩-১৭৪; ম. নি. ২.২৪৯; ধ. স. ২৪৪-২৪৫). তস্মা ইধ রূপে রূপজ্ঝানে তংসহগতসঞ্ঞা রূপসঞ্ঞাতি এৰং সঞ্ঞাসীসেন রূপাৰচরজ্ঝানানি ৰুত্তানি. রূপং সঞ্ঞা অস্সাতি রূপসঞ্ঞং, রূপস্স নামন্তি ৰুত্তং হোতি. এৰং পথৰীকসিণাদিভেদস্স তদারম্মণস্স চেতং অধিৰচনন্তি ৰেদিতব্বং. পটিঘসঞ্ঞাতি চক্খাদীনং ৰত্থূনং রূপাদীনং আরম্মণানঞ্চ পটিঘাতেন পটিহননেন ৰিসযিৰিসযসমোধানে সমুপ্পন্না দ্ৰিপঞ্চৰিঞ্ঞাণসহগতা সঞ্ঞা পটিঘসঞ্ঞা. নানত্তসঞ্ঞাযোতি নানত্তে গোচরে পৰত্তা সঞ্ঞা, নানত্তা ৰা সঞ্ঞা নানত্তসঞ্ঞা, অট্ঠ কামাৰচরকুসলসঞ্ঞা, দ্ৰাদস অকুসলসঞ্ঞা, একাদস কামাৰচরকুসলৰিপাকসঞ্ঞা, দ্ৰে অকুসলৰিপাকসঞ্ঞা, একাদস কামাৰচরকিরিযসঞ্ঞাতি এতাসং চতুচত্তালীসসঞ্ঞানমেতং অধিৰচনং. এতা হি যস্মা রূপসঞ্ঞাদিভেদে নানত্তে নানাসভাৰে গোচরে পৰত্তন্তি, যস্মা চ নানত্তা নানাসভাৰা অঞ্ঞমঞ্ঞং অসদিসা, তস্মা ‘‘নানত্তসঞ্ঞা’’তি ৰুচ্চন্তি.

অনিচ্চস্স, অনিচ্চন্তি ৰা অনুপস্সনা অনিচ্চানুপস্সনা, তেভূমকধম্মানং অনিচ্চতং গহেত্ৰা পৰত্তায অনুপস্সনাযেতং নামং. নিচ্চসঞ্ঞন্তি সঙ্খতধম্মে ‘‘নিচ্চা সস্সতা’’তি পৰত্তং মিচ্ছাসঞ্ঞং. সঞ্ঞাসীসেন দিট্ঠিচিত্তানম্পি গহণং দট্ঠব্বং. এস নযো ইতো পরেসুপি. নিব্বিদানুপস্সনাযাতি সঙ্খারেসু নিব্বিজ্জনাকারেন পৰত্তায অনুপস্সনায. নন্দিন্তি সপ্পীতিকতণ্হং. ৰিরাগানুপস্সনাযাতি সঙ্খারেসু ৰিরজ্জনাকারেন পৰত্তায অনুপস্সনায. নিরোধানুপস্সনাযাতি সঙ্খারানং নিরোধস্স অনুপস্সনায. ‘‘তে সঙ্খারা নিরুজ্ঝন্তিযেৰ, আযতিং সমুদযৰসেন ন উপ্পজ্জন্তী’’তি এৰং ৰা অনুপস্সনা নিরোধানুপস্সনা. তেনেৰাহ – ‘‘নিরোধানুপস্সনায নিরোধেতি, নো সমুদেতী’’তি. মুচ্চিতুকম্যতা হি অযং বলপ্পত্তাতি. পটিনিস্সজ্জনাকারেন পৰত্তা অনুপস্সনা পটিনিস্সগ্গানুপস্সনা. পটিসঙ্খা সন্তিট্ঠনা হি অযং. আদানন্তি নিচ্চাদিৰসেন গহণং. সন্ততিসমূহকিচ্চারম্মণানং ৰসেন একত্তগ্গহণং ঘনসঞ্ঞা. আযূহনং অভিসঙ্খরণং. অৰত্থাৰিসেসাপত্তি ৰিপরিণামো. ধুৰসঞ্ঞন্তি থিরভাৰগ্গহণং. নিমিত্তন্তি সমূহাদিঘনৰসেন সকিচ্চপরিচ্ছেদতায চ সঙ্খারানং সৰিগ্গহগ্গহণং. পণিধিন্তি রাগাদিপণিধিং. সা পনত্থতো তণ্হাৰসেন সঙ্খারেসু নন্দিতা. অভিনিৰেসন্তি অত্তানুদিট্ঠিং.

অনিচ্চদুক্খাদিৰসেন সব্বধম্মতীরণং অধিপঞ্ঞাধম্মৰিপস্সনা. সারাদানাভিনিৰেসন্তি অসারে সারগ্গহণৰিপল্লাসং. ইস্সরকুত্তাদিৰসেন লোকো সমুপ্পন্নোতি অভিনিৰেসো সম্মোহাভিনিৰেসো. কেচি পন ‘‘অহোসিং নু খো অহমতীতমদ্ধানন্তিআদিনা পৰত্তসংসযাপত্তি সম্মোহাভিনিৰেসো’’তি ৰদন্তি. সঙ্খারেসু লেণতাণভাৰগ্গহণং আলযাভিনিৰেসো. ‘‘আলযরতা আলযসম্মুদিতা’’তি (দী. নি. ২.৬৪; ম. নি. ১.২৮১; ২.৩৩৭; সং. নি. ১.১৭২; মহাৰ. ৭) ৰচনতো আলযো তণ্হা, সাযেৰ চক্খাদীসু রূপাদীসু চ অভিনিৰেসৰসেন পৰত্তিযা আলযাভিনিৰেসোতি কেচি. ‘‘এৰংৰিধা সঙ্খারা পটিনিস্সজ্জীযন্তী’’তি পৰত্তং ঞাণং পটিসঙ্খানুপস্সনা. ৰট্টতো ৰিগতত্তা ৰিৰট্টং, নিব্বানং. তত্থ আরম্মণকরণসঙ্খাতেন অনুপস্সনেন পৰত্তিযা ৰিৰট্টানুপস্সনা, গোত্রভূ. সংযোগাভিনিৰেসন্তি সংযুজ্জনৰসেন সঙ্খারেসু অভিনিৰিসনং. দিট্ঠেকট্ঠেতি দিট্ঠিযা সহজাতেকট্ঠে পহানেকট্ঠে চ. ওল়ারিকেতি উপরিমগ্গৰজ্ঝে কিলেসে অপেক্খিত্ৰা ৰুত্তং, অঞ্ঞথা দস্সনপহাতব্বাপি দুতিযমগ্গৰজ্ঝেহি ওল়ারিকাতি. অণুসহগতেতি অণুভূতে. ইদং হেট্ঠিমমগ্গৰজ্ঝে অপেক্খিত্ৰা ৰুত্তং. সব্বকিলেসেতি অৰসিট্ঠসব্বকিলেসে. ন হি পঠমাদিমগ্গেহিপি পহীনা কিলেসা পুন পহীযন্তীতি.

কক্খল়ত্তং কথিনভাৰো. পগ্ঘরণং দ্রৰভাৰো. লোকিযৰাযুনা ভস্তায ৰিয যেন তংতংকলাপস্স উদ্ধুমাযনং, থদ্ধভাৰো ৰা, তং ৰিত্থম্ভনং. ৰিজ্জমানেপি কলাপন্তরভূতানং কলাপন্তরভূতেহি ফুট্ঠভাৰে তংতংভূতৰিৰিত্ততা রূপপরিযন্তো আকাসোতি যেসং যো পরিচ্ছেদো, তেহি সো অসম্ফুট্ঠোৰ, অঞ্ঞথা ভূতানং পরিচ্ছেদভাৰো ন সিযা ব্যাপিতভাৰাপত্তিতো. যস্মিং কলাপে ভূতানং পরিচ্ছেদো, তেহি অসম্ফুট্ঠভাৰো অসম্ফুট্ঠলক্খণং. তেনাহ – ভগৰা আকাসধাতুনিদ্দেসে (ধ. স. ৬৩৭) ‘‘অসম্ফুট্ঠো চতূহি মহাভূতেহী’’তি.

ৰিরোধিপচ্চযসন্নিপাতে ৰিসদিসুপ্পত্তি রুপ্পনং. চেতনাপধানত্তা সঙ্খারক্খন্ধধম্মানং চেতনাৰসেনেতং ৰুত্তং – ‘‘সঙ্খারানং অভিসঙ্খরণলক্খণ’’ন্তি. তথা হি সুত্তন্তভাজনীযে সঙ্খারক্খন্ধৰিভঙ্গে (ৰিভ. ৯২) ‘‘চক্খুসম্ফস্সজা চেতনা’’তিআদিনা চেতনাৰ ৰিভত্তা. অভিসঙ্খরলক্খণা চ চেতনা. যথাহ – ‘‘তত্থ কতমো পুঞ্ঞাভিসঙ্খারো, কুসলা চেতনা কামাৰচরা’’তিআদি. ফরণং সৰিপ্ফারিকতা. অস্সদ্ধিযেতি অস্সদ্ধিযহেতু. নিমিত্তত্থে ভুম্মং. এস নযো কোসজ্জেতিআদীসু. ৰূপসমলক্খণন্তি কাযচিত্তপরিল়াহূপসমলক্খণং. লীনুদ্ধচ্চরহিতে অধিচিত্তে পৰত্তমানে পগ্গহনিগ্গহসম্পহংসনেসু অব্যাৰটতায অজ্ঝুপেক্খনং পটিসঙ্খানং পক্খপাতুপচ্ছেদতো.

মুসাৰাদাদীনং ৰিসংৰাদনাদিকিচ্চতায লূখানং অপরিগ্গাহকানং পটিপক্খভাৰতো পরিগ্গাহকসভাৰা সম্মাৰাচা, সিনিদ্ধভাৰতো সম্পযুত্তধম্মে সম্মাৰাচাপচ্চযসুভাসিতানং সোতারঞ্চ পুগ্গলং পরিগ্গণ্হাতীতি সা পরিগ্গহলক্খণা. কাযিককিরিযা কিঞ্চি কত্তব্বং সমুট্ঠাপেতি, সযঞ্চ সমুট্ঠহনং ঘটনং হোতীতি সম্মাকম্মন্তসঙ্খাতা ৰিরতীপি সমুট্ঠানলক্খণা দট্ঠব্বা, সম্পযুত্তধম্মানং ৰা উক্খিপনং সমুট্ঠাপনং কাযিককিরিযায ভারুক্খিপনং ৰিয. জীৰমানস্স সত্তস্স, সম্পযুত্তধম্মানং ৰা জীৰিতিন্দ্রিযপৰত্তিযা, আজীৰস্সেৰ ৰা সুদ্ধি ৰোদানং. ‘‘সঙ্খারা’’তি ইধ চেতনা অধিপ্পেতাতি ৰুত্তং – ‘‘সঙ্খারানং চেতনালক্খণ’’ন্তি. নমনং আরম্মণাভিমুখভাৰো. আযতনং পৰত্তনং. আযতনৰসেন হি আযসঙ্খাতানং চিত্তচেতসিকানং পৰত্তি. তণ্হায হেতুলক্খণন্তি ৰট্টস্স জনকহেতুভাৰো, মগ্গস্স পন নিব্বানসম্পাপকত্তন্তি অযমেতেসং ৰিসেসো.

তথলক্খণং অৰিপরীতসভাৰো. একরসো অঞ্ঞমঞ্ঞনাতিৰত্তনং অনূনাধিকভাৰো. যুগনদ্ধা সমথৰিপস্সনাৰ. ‘‘সদ্ধাপঞ্ঞা পগ্গহাৰিক্খেপা’’তিপি ৰদন্তি. খযোতি কিলেসক্খযো মগ্গো. অনুপ্পাদপরিযোসানতায অনুপ্পাদো ফলং. পস্সদ্ধি কিলেসৰূপসমো. ছন্দস্সাতি কত্তুকামতাছন্দস্স. মূললক্খণং পতিট্ঠাভাৰো. সমুট্ঠানলক্খণং আরম্মণপ্পটিপাদকতায সম্পযুত্তধম্মানং উপ্পত্তিহেতুতা. সমোধানং ৰিসযাদিসন্নিপাতেন গহেতব্বাকারো, যা সঙ্গতীতি ৰুচ্চতি. সমং, সহ ওদহন্তি অনেন সম্পযুত্তধম্মাতি ৰা সমোধানং, ফস্সো. সমোসরন্তি সন্নিপতন্তি এত্থাতি সমোসরণং. ৰেদনায ৰিনা অপ্পৰত্তমানা সম্পযুত্তধম্মা ৰেদনানুভৰননিমিত্তং সমোসটা ৰিয হোন্তীতি এৰং ৰুত্তং. গোপানসীনং কূটং ৰিয সম্পযুত্তানং পামোক্খভাৰো পমুখলক্খণং. ততো, তেসং ৰা সম্পযুত্তধম্মানং উত্তরি পধানন্তি ততুত্তরি. পঞ্ঞুত্তরা হি কুসলা ধম্মা. ৰিমুত্তিযাতি ফলস্স. তঞ্হি সীলাদিগুণসারস্স পরমুক্কংসভাৰেন সারং. অযঞ্চ লক্খণৰিভাগো ছধাতুপঞ্চঝানঙ্গাদিৰসেন তংতংসুত্তপদানুসারেন পোরাণট্ঠকথাযং আগতনযেন চ কতোতি দট্ঠব্বং. তথা হি পুব্বে ৰুত্তোপি কোচি ধম্মো পরিযাযন্তরপ্পকাসনত্থং পুন দস্সিতো, ততো এৰ চ ‘‘ছন্দমূলকা কুসলা ধম্মা মনসিকারসমুট্ঠানা ফস্সসমোধানা ৰেদনাসমোসরণা’’তি, ‘‘পঞ্ঞুত্তরা কুসলা ধম্মা’’তি, ‘‘ৰিমুত্তিসারমিদং ব্রহ্মচরিয’’ন্তি, ‘‘নিব্বানোগধঞ্হি, আৰুসো, ব্রহ্মচরিযং নিব্বানপরিযোসান’’ন্তি (সং. নি. ৫.৫১২) চ সুত্তপদানং ৰসেন ‘‘ছন্দস্স মূললক্খণ’’ন্তিআদি ৰুত্তং.

তথধম্মা নাম চত্তারি অরিযসচ্চানি অৰিপরীতসভাৰত্তা. তথানি তংসভাৰত্তা, অৰিতথানি অমুসাসভাৰত্তা, অনঞ্ঞথানি অঞ্ঞাকাররহিতত্তা. জাতিপচ্চযসম্ভূতসমুদাগতট্ঠোতি জাতিপচ্চযা সম্ভূতং হুত্ৰা সহিতস্স অত্তনো পচ্চযানুরূপস্স উদ্ধং উদ্ধং আগতভাৰো, অনুপৰত্তত্থোতি অত্থো. অথ ৰা সম্ভূতট্ঠো চ সমুদাগতট্ঠো চ সম্ভূতসমুদাগতট্ঠো, ন জাতিতো জরামরণং ন হোতি, ন চ জাতিং ৰিনা অঞ্ঞতো হোতীতি জাতিপচ্চযসম্ভূতট্ঠো, ইত্থঞ্চ জাতিতো সমুদাগচ্ছতীতি জাতিপচ্চযসমুদাগতট্ঠো. যা যা জাতি যথা যথা পচ্চযো হোতি, তদনুরূপং পাতুভাৰোতি অত্থো. অৰিজ্জায সঙ্খারানং পচ্চযট্ঠোতি এত্থাপি ন অৰিজ্জা সঙ্খারানং পচ্চযো ন হোতি, ন চ অৰিজ্জং ৰিনা সঙ্খারা উপ্পজ্জন্তি. যা যা অৰিজ্জা যেসং যেসং সঙ্খারানং যথা যথা পচ্চযো হোতি, অযং অৰিজ্জায সঙ্খারানং পচ্চযট্ঠো, পচ্চযভাৰোতি অত্থো.

ভগৰা তং জানাতি পস্সতীতি সম্বন্ধো. তেনাতি ভগৰতা. তং ৰিভজ্জমানন্তি যোজেতব্বং. ন্তি রূপাযতনং. ইট্ঠানিট্ঠাদীতি আদি-সদ্দেন মজ্ঝত্তং সঙ্গণ্হাতি, তথা অতীতানাগতপচ্চুপ্পন্নপরিত্তঅজ্ঝত্তবহিদ্ধাতদুভযাদিভেদং. লব্ভমানকপদৰসেনাতি ‘‘রূপাযতনং দিট্ঠং, সদ্দাযতনং সুতং, গন্ধাযতনং রসাযতনং ফোট্ঠব্বাযতনং মুতং, সব্বং রূপং মনসা ৰিঞ্ঞাত’’ন্তি (ধ. স. ৯৬৬) ৰচনতো দিট্ঠপদঞ্চ ৰিঞ্ঞাতপদঞ্চ রূপারম্মণে লব্ভতি. অনেকেহি নামেহীতি ‘‘রূপারম্মণং ইট্ঠং অনিট্ঠং মজ্ঝত্তং পরিত্তং অতীতং অনাগতং পচ্চুপ্পন্নং অজ্ঝত্তং বহিদ্ধা দিট্ঠং ৰিঞ্ঞাতং রূপং রূপাযতনং রূপধাতু ৰণ্ণনিভা সনিদস্সনং সপ্পটিঘং নীলং পীতক’’ন্তি এৰমাদীহি অনেকেহি নামেহি. তেরসহি ৰারেহীতি রূপকণ্ডে আগতে তেরস নিদ্দেসৰারে সন্ধাযাহ. দ্ৰেপঞ্ঞাসায নযেহীতি একেকস্মিং ৰারে চতুন্নং চতুন্নং ৰৰত্থাপননযানং ৰসেন দ্ৰিপঞ্ঞাসায নযেহি. তথমেৰাতি অৰিপরীতদস্সিতায অপ্পটিৰত্তিযদেসনতায চ তথমেৰ হোতি. জানামি অব্ভঞ্ঞাসিন্তি ৰত্তমানাতীতকালেসু ঞাণপ্পৰত্তিদস্সনেন অনাগতেপি ঞাণপ্পৰত্তি ৰুত্তাযেৰাতি দট্ঠব্বা. ৰিদিত-সদ্দো অনামট্ঠকালৰিসেসো ৰেদিতব্বো ‘‘দিট্ঠং সুতং মুত’’ন্তিআদীসু (দী. নি. ৩.১৮৮; ম. নি. ১.৭-৮; সং. নি. ৩.২০৮; অ. নি. ৪.২৩) ৰিয. ন উপট্ঠাসীতি অত্তত্তনিযৰসেন ন উপগঞ্ছি. যথা রূপারম্মণাদযো ধম্মা যংসভাৰা যংপকারা চ, তথা নে পস্সতি জানাতি গচ্ছতীতি তথাগতোতি এৰং পদসম্ভৰো ৰেদিতব্বো. কেচি পন ‘‘নিরুত্তিনযেন পিসোদরাদিপক্খেপেন ৰা দস্সীসদ্দস্স লোপং, আগত-সদ্দস্স চাগমং কত্ৰা তথাগতো’’তি ৰণ্ণেন্তি.

যং রত্তিন্তি যস্সং রত্তিযং. অচ্চন্তসংযোগে চেতং উপযোগৰচনং. তিণ্ণং মারানন্তি কিলেসাভিসঙ্খারদেৰপুত্তসঙ্খাতানং তিণ্ণং মারানং. অনুপৰজ্জন্তি নিদ্দোসতায ন উপৰজ্জং. অনূনন্তি পক্খিপিতব্বাভাৰেন ন ঊনং. অনধিকন্তি অপনেতব্বাভাৰেন ন অধিকং. সব্বাকারপরিপুণ্ণন্তি অত্থব্যঞ্জনাদিসম্পত্তিযা সব্বাকারেন পরিপুণ্ণং. নো অঞ্ঞথাতি ‘‘তথেৰা’’তি ৰুত্তমেৰত্থং ব্যতিরেকেন সম্পাদেতি. তেন যদত্থং ভাসিতং, তদত্থনিপ্ফাদনতো যথা ভাসিতং ভগৰতা, তথেৰাতি অৰিপরীতদেসনতং দস্সেতি. গদত্থোতি এতেন তথং গদতীতি তথাগতোতি দ-কারস্স ত-কারং কত্ৰা নিরুত্তিনযেন ৰুত্তন্তি দস্সেতি. তথা গতমস্সাতি তথাগতো. গতন্তি চ কাযস্স ৰাচায ৰা পৰত্তীতি অত্থো. তথাতি চ ৰুত্তে যং-তং-সদ্দানং অব্যভিচারিতসম্বন্ধতায যথাতি অযমত্থো উপট্ঠিতোযেৰ হোতি. কাযৰাচাকিরিযানঞ্চ অঞ্ঞমঞ্ঞানুলোমেন ৰচনিচ্ছাযং কাযস্স ৰাচা, ৰাচায চ কাযো সম্বন্ধভাৰেন উপতিট্ঠতীতি ইমমত্থং দস্সেন্তো আহ – ‘‘ভগৰতো হী’’তিআদি. ইমস্মিং পন অত্থে তথাৰাদিতায তথাগতোতি অযম্পি অত্থো সিদ্ধো হোতি. সো পন পুব্বে পকারন্তরেন দস্সিতোতি আহ – ‘‘এৰং তথাকারিতায তথাগতো’’তি.

তিরিযং অপরিমাণাসু লোকধাতূসূতি এতেন যদেকে ‘‘তিরিযং ৰিয উপরি অধো চ সন্তি লোকধাতুযো’’তি ৰদন্তি, তং পটিসেধেতি. দেসনাৰিলাসোযেৰ দেসনাৰিলাসমযো যথা ‘‘পুঞ্ঞমযং দানময’’ন্তিআদীসু (দী. নি. ৩.৩০৫; ইতিৰু. ৬০; নেত্তি. ৩৩). নিপাতানং ৰাচকসদ্দসন্নিধানে তদত্থজোতনভাৰেন পৰত্তনতো গত-সদ্দোযেৰ অৰগতত্থং অতীতত্থঞ্চ ৰদতীতি আহ – ‘‘গতোতি অৰগতো অতীতো’’তি. অথ ৰা অভিনীহারতো পট্ঠায যাৰ সম্বোধি, এত্থন্তরে মহাবোধিযানপটিপত্তিযা হানট্ঠানসংকিলেসনিৰত্তীনং অভাৰতো যথা পণিধানং, তথা গতো অভিনীহারানুরূপং পটিপন্নোতি তথাগতো. অথ ৰা মহিদ্ধিকতায পটিসম্ভিদানং উক্কংসাধিগমেন অনাৰরণঞাণতায চ কত্থচিপি পটিঘাতাভাৰতো যথা রুচি, তথা কাযৰাচাচিত্তানং গতানি গমনানি পৰত্তিযো এতস্সাতি তথাগতো. যস্মা চ লোকে ৰিধযুত্তগতপকারসদ্দা সমানত্থা দিস্সন্তি, তস্মা যথাৰিধা ৰিপস্সিআদযো ভগৰন্তো, অযম্পি ভগৰা তথাৰিধোতি তথাগতো. যথা যুত্তা চ তে ভগৰন্তো, অযম্পি ভগৰা তথা যুত্তোতি তথাগতো. অথ ৰা যস্মা সচ্চং তত্ৰং তচ্ছং তথন্তি ঞাণস্সেতং অধিৰচনং, তস্মা তথেন ঞাণেন আগতোতি তথাগতোতি এৰম্পি তথাগতসদ্দস্স অত্থো ৰেদিতব্বো.

‘‘পহায কামাদিমলে যথা গতা,

সমাধিঞাণেহি ৰিপস্সিআদযো;

মহেসিনো সক্যমুনী জুতিন্ধরো,

তথাগতো তেন তথাগতো মতো.

‘‘তথঞ্চ ধাতাযতনাদিলক্খণং,

সভাৰসামঞ্ঞৰিভাগভেদতো;

সযম্ভুঞাণেন জিনোযমাগতো,

তথাগতো ৰুচ্চতি সক্যপুঙ্গৰো.

‘‘তথানি সচ্চানি সমন্তচক্খুনা,

তথা ইদপ্পচ্চযতা চ সব্বসো;

অনঞ্ঞনেয্যেন যতো ৰিভাৰিতা,

যাথাৰতো তেন জিনো তথাগতো.

‘‘অনেকভেদাসুপি লোকধাতুসু,

জিনস্স রুপাযতনাদিগোচরে;

ৰিচিত্তভেদে তথমেৰ দস্সনং,

তথাগতো তেন সমন্তলোচনো.

‘‘যতো চ ধম্মং তথমেৰ ভাসতি,

করোতি ৰাচাযনুলোমমত্তনো;

গুণেহি লোকং অভিভুয্যিরীযতি,

তথাগতো তেনপি লোকনাযকো.

‘‘যথাভিনীহারমতো যথারুচি,

পৰত্তৰাচা তনুচিত্তভাৰতো;

যথাৰিধা যেন পুরা মহেসিনো,

তথাৰিধো তেন জিনো তথাগতো’’তি. (দী. নি. টী. ১.৭) –

সঙ্গহগাথা মুখমত্তমেৰ, কস্মা? অপ্পমাদপদং ৰিয সকলকুসলধম্মসম্পটিপত্তিযা সব্ববুদ্ধগুণানং সঙ্গাহকত্তা. তেনেৰাহ – ‘‘সব্বাকারেনা’’তিআদি. সেসমেত্থ উত্তানত্থমেৰ.

১৭১. দুতিযে উপ্পত্তীতি পঠমায জাতিযা নিব্বত্তিং ৰত্ৰা অরিযায জাতিযা নিব্বত্তিং দস্সেতুং – ‘‘নিপ্ফত্তী’’তি আহ. তদা হিস্স বুদ্ধভাৰনিপ্ফত্তীতি. ‘‘দুল্লভো’’তিআদিং ৰত্ৰা কারণস্স দূরসম্ভারভাৰতো তত্থ কারণং দস্সেন্তো ‘‘একৰার’’ন্তিআদিমাহ. ইদং ৰুত্তং হোতি – তত্থ ৰারগণনা নাম মাসসংৰচ্ছরকপ্পগণনাদিকা, কপ্পানং একং অসঙ্খ্যেয্যং দ্ৰে অসঙ্খ্যেয্যানি তীণি অসঙ্খ্যেয্যানিপি পারমিযো পূরেত্ৰাপি বুদ্ধেন ভৰিতুং ন সক্কা, হেট্ঠিমকোটিযা পন চত্তারি অসঙ্খ্যেয্যানি কপ্পসতসহস্সঞ্চ নিরন্তরং দস পারমিযো পূরেত্ৰা বুদ্ধভাৰং পত্তুং সক্কা, ন ইতো অঞ্ঞথাতি ইমিনা কারণেন দুল্লভো পাতুভাৰো বুদ্ধানন্তি.

১৭২. ততিযে নিচ্চং ন হোতীতি অভিণ্হপ্পৰত্তিকং ন হোতি কদাচিদেৰ সম্ভৰতো. যেভুয্যেন মনুস্সা অচ্ছরিযং দিস্ৰা অচ্ছরং পহরন্তি, তং সন্ধায ৰুত্তং – ‘‘অচ্ছরং পহরিত্ৰা পস্সিতব্বো’’তি. সমন্নাগতত্তাতি এতেন অচ্ছরিযা গুণধম্মা এতস্মিং সন্তীতি অচ্ছরিযোতি দস্সেতি. অপিচ আদিতো পভুতি অভিনীহারাৰহো, ততো পরম্পি অনঞ্ঞসাধারণে গুণধম্মে আচিণ্ণৰাতি অচ্ছরিযোতি আহ – ‘‘আচিণ্ণমনুস্সোতিপি অচ্ছরিযমনুস্সো’’তিআদি. মহাবোধিঞাণমেৰ মণ্ডভূতং মহাবোধিমণ্ডো. সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণপদট্ঠানঞ্হি মগ্গঞাণং, মগ্গঞাণপদট্ঠানঞ্চ সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং ‘‘মহাবোধী’’তি ৰুচ্চতি. অনিৰত্তকেনাতি বোধিযা নিযতভাৰাপত্তিযা মহাবোধিসত্তভাৰতো অনিৰত্তনসভাৰেন. বুদ্ধকারকধম্মানং পূরণম্পি ন অঞ্ঞস্স কস্সচি আচিণ্ণন্তিআদিনা হেতুঅৰত্থায ফলাৰত্থায সত্তানং উপকারাৰত্থায চাতি তীসুপি অৰত্থাসু লোকনাথো অনঞ্ঞসাধারণানং গুণধম্মানং আচিণ্ণতায অচ্ছরিযমনুস্সো ৰুত্তোতি দস্সেতি.

১৭৩. চতুত্থে কালে কিরিযাতি কালকিরিযা. কতরস্মিং কালে কীদিসী কিরিযা. সামঞ্ঞজোতনা হি ৰিসেসে অৰতিট্ঠতি, ৰিসেসত্থিনা চ ৰিসেসো অনুপ্পযোজিতব্বোতি আহ – ‘‘একস্মিং কালে পাকটা কিরিযা’’তি. কতরস্মিং পন একস্মিং কালে, কথঞ্চ পাকটাতি? কপ্পানং সতসহস্সাধিকানি অনেকানি অসঙ্খ্যেয্যানি অভিক্কমিত্ৰা যথাধিপ্পেতমনোরথপারিপূরিৰসেন সমুপলদ্ধে একস্মিং কালে, সদেৰলোকে অতিৰিয অচ্ছরিযমনুস্সস্স পরিনিব্বানন্তি অচ্চন্তপাকটা. অনুতাপকরাতি চেতোদুক্খাৰহা. দসসহস্সচক্কৰাল়েসূতি ৰুত্তং তস্স বুদ্ধক্খেত্তভাৰেন পরিচ্ছিন্নত্তা, তদঞ্ঞেসঞ্চ অৰিসযত্তা.

১৭৪. পঞ্চমে দুতিযস্স বুদ্ধস্সাতি দুতিযস্স সব্বঞ্ঞুবুদ্ধস্স অভাৰা. সুতবুদ্ধো নাম সুতমযেন ঞাণেন বুজ্ঝিতব্বস্স বুদ্ধত্তা. চতুসচ্চবুদ্ধো নাম চতুন্নং অরিযসচ্চানং অনৰসেসতো বুদ্ধত্তা. পচ্চেকবুদ্ধো নাম পচ্চেকং অত্তনোযেৰ যথা চতুসচ্চসম্বোধো হোতি, এৰং বুদ্ধত্তা. সম্মাসম্বুদ্ধো এৰ হি যথা সদেৰকস্স লোকস্স চতুসচ্চসম্বোধো হোতি, এৰং সচ্চানি অভিসম্বুজ্ঝতি. চত্তারি ৰা অট্ঠ ৰা সোল়স ৰাতি ইদং কতমহাভিনীহারানং মহাবোধিসত্তানং পঞ্ঞাধিকসদ্ধাধিকৰীরিযাধিকৰিভাগৰসেন ৰুত্তং. ‘‘পঞ্ঞাধিকানঞ্হি সদ্ধা মন্দা হোতি, পঞ্ঞা তিক্খা. সদ্ধাধিকানং পঞ্ঞা মজ্ঝিমা হোতি. ৰীরিযাধিকানং পঞ্ঞা মন্দা, পঞ্ঞানুভাৰেন চ সম্মাসম্বোধি অধিগন্তব্বা’’তি অট্ঠকথাযং ৰুত্তং. অৰিসেসেন পন ৰিমুত্তিপরিপাচনীযধম্মানং তিক্খমজ্ঝিমমুদুভাৰেন তযোপেতে ভেদা যুত্তাতি ৰদন্তি. তিৰিধা হি বোধিসত্তা অভিনীহারক্খণে ভৰন্তি উগ্ঘটিতঞ্ঞুৰিপঞ্চিতঞ্ঞুনেয্যভেদেন. তেসু উগ্ঘটিতঞ্ঞূ সম্মাসম্বুদ্ধস্স সম্মুখা চাতুপ্পদিকং গাথং সুণন্তো ততিযপদে অপরিযোসিতেযেৰ ছহি অভিঞ্ঞাহি সহ পটিসম্ভিদাহি অরহত্তং পত্তুং সমত্থূপনিস্সযো হোতি. দুতিযো সত্থু সম্মুখা একং গাথং সুণন্তো অপরিযোসিতেযেৰ চতুত্থপদে ছহি অভিঞ্ঞাহি অরহত্তং পত্তুং সমত্থূপনিস্সযো হোতি. ইতরো ভগৰতো সম্মুখা চাতুপ্পদিকগাথং সুত্ৰা পরিযোসিতায গাথায ছহি অভিঞ্ঞাহি অরহত্তং পত্তুং সমত্থূপনিস্সযো হোতি. তযোপেতে ৰিনা কালভেদেন কতাভিনীহারা লদ্ধব্যাকরণা পারমিযো পূরেন্তো যথাক্কমং যথাৰুত্তভেদেন কালেন সম্মাসম্বোধিং পাপুণন্তি, তেসু তেসু পন কালভেদেসু অপরিপুণ্ণেসু তে তে মহাসত্তা দিৰসে দিৰসে ৰেস্সন্তরদানসদিসং দানং দেন্তাপি তদনুরূপং সীলাদিসেসপারমিধম্মে আচিনন্তাপি অন্তরা বুদ্ধা ভৰিস্সন্তীতি অকারণমেতং. কস্মা? ঞাণস্স অপরিপচ্চনতো. পরিচ্ছিন্নকালনিপ্ফাদিতং ৰিয হি সস্সং পরিচ্ছিন্নকালে নিপ্ফাদিতা সম্মাসম্বোধি তদন্তরা সব্বুস্সাহেন ৰাযমন্তেনপি ন সক্কা পাপুণিতুন্তি পারমিপূরী যথাৰুত্তকালৰিসেসেন সম্পজ্জতীতি ৰেদিতব্বং. সদ্ধিন্তি সমানকালে.

অসহাযোতি নিপ্পরিযাযতো ৰুত্তং. সহঅযনট্ঠো হি সহাযট্ঠো. পটিপত্তিৰসেন ভগৰতা সহ সমং অযনং নাম কস্সচিপি নত্থেৰ. হত্থাদিঅৰযৰতো পটি পটি মিনিতব্বতো পটিমা ৰুচ্চতি অত্তভাৰো. সমত্থো নাম নত্থীতি দেৰো ৰা মারো ৰা ব্রহ্মা ৰা কোচি নত্থি. পটিসমোতি পটিনিধিভাৰেন সমো. পটিভাগং দাতুন্তি ‘‘চত্তারো সতিপট্ঠানা’’তিআদিনা ৰুত্তস্স ধম্মভাগস্স ধম্মকোট্ঠাসস্স পটিপক্খভূতং কত্ৰা ভাগং কোট্ঠাসং পটিৰচনং দাতুং সমত্থো নাম নত্থি. নত্থি এতস্স সীলাদিগুণেহি পটিবিম্বভূতো পুগ্গলোতি অপ্পটিপুগ্গলো. তেনাহ – ‘‘অঞ্ঞো কোচী’’তিআদি. তিসহস্সিমহাসহস্সীনং ৰিভাগো পরতো আৰি ভৰিস্সতি. সেসমেত্থ সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.

১৭৫. ছট্ঠাদীসু তস্মিং পুগ্গলেতি সম্মাসম্বুদ্ধে. ন্তি পঞ্ঞাচক্খু. পাতুভূতমেৰ হোতি তস্স সহস্স উপ্পজ্জনতো. উপ্পত্তীতি উপ্পজ্জনং. নিপ্ফত্তীতি পরিৰুদ্ধি. কীৰরূপস্সাতি কীদিসস্স. সাৰকৰিসযেৰ হত্থগতং পঞ্ঞাচক্খু নাম দ্ৰিন্নং অগ্গসাৰকানংযেৰাতি আহ – ‘‘সারিপুত্তত্থেরস্সা’’তিআদি. সমাধিপঞ্ঞাতি সমাধিসহগতা পঞ্ঞা. ‘‘সমাধিসংৰত্তনিকা খিপ্পনিসন্তিআদিৰিসেসাৰহা পঞ্ঞা’’তি কেচি. আলোকোতি পঞ্ঞাআলোকো এৰ. তথা ওভাসো. তীণিপীতি তীণিপি সুত্তানি. লোকিযলোকুত্তরমিস্সকানীতি পুব্বভাগপঞ্ঞায অধিপ্পেতত্তা ৰুত্তং.

উত্তমধম্মানন্তি অত্তনো উত্তরিতরস্স অভাৰেন সেট্ঠধম্মানং. দট্ঠব্বতো দস্সনং, ভগৰতো রূপকাযো. তত্থপি ৰিসেসতো রূপাযতনং. তেনাহ – ‘‘চক্খুৰিঞ্ঞাণেন দট্ঠুং লভতী’’তি. নত্থি ইতো উত্তরন্তি অনুত্তরং, তদেৰ অনুত্তরিযং, দস্সনঞ্চ তং অনুত্তরিযঞ্চাতি দস্সনানুত্তরিযং. সেসপদেসুপি এসেৰ নযো. অযং পন পদৰিসেসো – সুয্যতীতি সৰনং, ভগৰতো ৰচনং. লব্ভতীতি লাভো, ভগৰতি সদ্ধা. সিক্খিতব্বতো সিক্খা. সীলসমাধিপঞ্ঞাপরিচরণং পারিচরিযা, উপট্ঠানং. অনুস্সরণং অনুস্সতি, সত্থু গুণানুস্সরণং. ইমেসন্তি যথাৰুত্তানং ছন্নং অনুত্তরিযানং. পাতুভাৰো হোতীতি তথাগতস্স পাতুভাৰা তপ্পটিবদ্ধত্তা তব্বিসযত্তা চ পাতুভাৰো হোতি. ‘‘দস্সনানুত্তরিয’’ন্তি চ সদেৰকে লোকে উত্তরিতরস্স ভগৰতো রূপস্স ন দস্সনমত্তং অধিপ্পেতং, অথ খো তস্স রূপদস্সনমুখেন অৰেচ্চপ্পসাদেন বুদ্ধগুণে ওকপ্পেত্ৰা ওগাহেত্ৰা দস্সনং দট্ঠব্বং. তেনাহ – ‘‘আযস্মা হী’’তিআদি. ইদম্পি দস্সনানুত্তরিযন্তি পুব্বে ৰুত্ততো নিব্বিসেসত্তা ৰুত্তং. দসবলং দস্সনায লভিত্ৰাতি আনন্দত্থেরো ৰিয পসাদভত্তিমেত্তাপুব্বকং দসবলং দস্সনায লভিত্ৰা. দস্সনং ৰড্ঢেত্ৰাতি দস্সনমুখেন পৰত্তং ৰিপস্সনাচারং ৰড্ঢেত্ৰা. দস্সনমুখেন যাৰ অনুলোমঞাণং ৰিপস্সনাচারং ৰড্ঢেত্ৰা তদনন্তরং অট্ঠমকমহাভূমিং ওক্কমন্তো দস্সনং সোতাপত্তিমগ্গং পাপেতি নাম. ইধ পরতো পৰত্তং দস্সনং দস্সনমেৰ নাম, মূলদস্সনং পন সচ্চদস্সনস্সপি কারণভাৰতো দস্সনানুত্তরিযং নাম. এস নযো সেসানুত্তরিযেসুপি.

দসবলে সদ্ধং পটিলভতীতি সম্মাসম্বুদ্ধে ভগৰতি সদ্ধং পটিলভতি. তিস্সো সিক্খা সিক্খিত্ৰাতি তিস্সো পুব্বভাগসিক্খা সিক্খিত্ৰা. পরিচরতীতি উপট্ঠানং করোতি. ‘‘ইতিপি সো ভগৰা’’তিআদিনা বুদ্ধানুস্সতিৰসেন অনুস্সতিজ্ঝানং উপ্পাদেত্ৰা তং পদট্ঠানং কত্ৰা ৰিপস্সনং ৰড্ঢেন্তো ‘‘অনুস্সতিং ৰড্ঢেত্ৰা’’তি ৰুত্তো.

সচ্ছিকিরিযা হোতীতি পচ্চক্খকরণং হোতি. মগ্গক্খণে হি লব্ভমানা পটিসম্ভিদা ফলক্খণে সচ্ছিকতা নাম হোতি ততো পরং অত্থাদীসু যথিচ্ছিতং ৰিনিযোগক্খমভাৰতো. চতস্সোতি গণনপরিচ্ছেদো. পটিসম্ভিদাতি পভেদা. কস্স পন পভেদাতি? ‘‘অত্থে ঞাণং অত্থপটিসম্ভিদা’’তিআদিৰচনতো (ৰিভ. ৭১৮-৭২১) ঞাণস্সেতা পভেদা. তস্মা চতস্সো পটিসম্ভিদাতি চত্তারো ঞাণপ্পভেদাতি অত্থো. অত্থপটিসম্ভিদাতি অত্থে পটিসম্ভিদা, অত্থপভেদস্স সলক্খণৰিভাৰনৰৰত্থানকরণসমত্থং অত্থে পভেদগতং ঞাণন্তি অত্থো. তথা ধম্মপভেদস্স সলক্খণৰিভাৰনৰৰত্থানকরণসমত্থং ধম্মে পভেদগতং ঞাণং ধম্মপটিসম্ভিদা. নিরুত্তিপভেদস্স সলক্খণৰিভাৰনৰৰত্থানকরণসমত্থং নিরুত্তাভিলাপে পভেদগতং ঞাণং নিরুত্তিপটিসম্ভিদা. পটিভানপভেদস্স সলক্খণৰিভাৰনৰৰত্থানকরণসমত্থং পটিভানে পভেদগতং ঞাণং পটিভানপটিসম্ভিদা.

অত্থেসু ঞাণন্তিআদীসু অত্থোতি সঙ্খেপতো হেতুফলং. তঞ্হি হেতুৰসেন অরণীযং গন্তব্বং পত্তব্বং, তস্মা ‘‘অত্থো’’তি ৰুচ্চতি. পভেদতো পন যং কিঞ্চি পচ্চযুপ্পন্নং, নিব্বানং, ভাসিতত্থো, ৰিপাকো, কিরিযাতি ইমে পঞ্চ ধম্মা ‘‘অত্থো’’তি ৰেদিতব্বা. তং অত্থং পচ্চৰেক্খন্তস্স তস্মিং পভেদগতং ঞাণং অত্থপটিসম্ভিদা. ধম্মোতি সঙ্খেপতো পচ্চযো. সো হি যস্মা তন্তি দহতি ৰিদহতি পৰত্তেতি চেৰ পাপেতি চ ঠপেতি চ, তস্মা ‘‘ধম্মো’’তি ৰুচ্চতি. পভেদতো পন যো কোচি ফলনিব্বত্তকো হেতু অরিযমগ্গো ভাসিতং কুসলং অকুসলন্তি পঞ্চৰিধোতি ৰেদিতব্বো, তং ধম্মং পচ্চৰেক্খন্তস্স তস্মিং ধম্মে পভেদগতং ঞাণং ধম্মপটিসম্ভিদা.

অত্থধম্মনিরুত্তাভিলাপে ঞাণন্তি তস্মিং অত্থে চ ধম্মে চ সভাৰনিরুত্তিসদ্দং আরম্মণং কত্ৰা পচ্চৰেক্খন্তস্স তস্মিং সভাৰনিরুত্তিঅভিলাপে পভেদগতং ঞাণং. এৰমযং নিরুত্তিপটিসম্ভিদা সদ্দারম্মণা নাম জাতা, ন পঞ্ঞত্তিআরম্মণা. কস্মা? যস্মা সদ্দং সুত্ৰা ‘‘অযং সভাৰনিরুত্তি, অযং ন সভাৰনিরুত্তী’’তি পজানাতি. পটিসম্ভিদাপত্তো হি ‘‘ফস্সো’’তি ৰুত্তে ‘‘অযং সভাৰনিরুত্তী’’তি জানাতি, ‘‘ফস্সা’’তি ৰা ‘‘ফস্স’’ন্তি ৰা ৰুত্তে ‘‘অযং ন সভাৰনিরুত্তী’’তি জানাতি. ৰেদনাদীসুপি এসেৰ নযো. অযং পনেস নামাখ্যাতোপসগ্গাব্যযপদম্পি জানাতিযেৰ সভাৰনিরুত্তিযা যাথাৰতো জাননতো. ঞাণেসু ঞাণন্তি সব্বত্থকঞাণং আরম্মণং কত্ৰা পচ্চৰেক্খন্তস্স পভেদগতং ঞাণং.

ইমা পন চতস্সো পটিসম্ভিদা সেক্খভূমিযং অসেক্খভূমিযন্তি দ্ৰীসু ঠানেসু পভেদং গচ্ছন্তি. অধিগমো পরিযত্তি সৰনং পরিপুচ্ছা পুব্বযোগোতি ইমেহি পঞ্চহি কারণেহি ৰিসদা হোন্তি. অধিগমো নাম সচ্চপ্পটিৰেধো. পরিযত্তি নাম বুদ্ধৰচনং. তঞ্হি গণ্হন্তস্স পটিসম্ভিদা ৰিসদা হোন্তি. সৰনং নাম ধম্মস্সৰনং. সক্কচ্চং ধম্মং সুণন্তস্সপি হি পটিসম্ভিদা ৰিসদা হোন্তি. পরিপুচ্ছা নাম অট্ঠকথা. উগ্গহিতপাল়িযা অত্থং কথেন্তস্সপি হি পটিসম্ভিদা ৰিসদা হোন্তি. পুব্বযোগো নাম পুব্বযোগাৰচরতা. হরণপচ্চাহরণনযেন পটিপাকটকম্মট্ঠানস্সপি পটিসম্ভিদা ৰিসদা হোন্তীতি. লোকিযলোকুত্তরা ৰাতি এত্থ তিস্সো পটিসম্ভিদা লোকিযা, অত্থপটিসম্ভিদা সিযা লোকিযা, সিযা লোকুত্তরাতি এৰং ৰিভজিত্ৰা অত্থো ৰেদিতব্বো.

বুদ্ধুপ্পাদেযেৰাতি অৰধারণেন বুদ্ধুপ্পাদে এৰ লব্ভনতো, অবুদ্ধুপ্পাদে অলব্ভনতো অনঞ্ঞসাধারণো পটিৰেধো অধিপ্পেতো. এৰঞ্চ কত্ৰা ‘‘মহতো চক্খুস্সা’’তিআদীসু পঞ্ঞামহত্তাদিকম্পি অনঞ্ঞসাধারণমেৰ অধিপ্পেতন্তি দট্ঠব্বং. তথা ৰিজ্জাৰিমুত্তিফলসচ্ছিকিরিযাদযোপি পরেসং তব্ভাৰাৰহা দট্ঠব্বা. যা কাচি ধাতুযো লোকিযা লোকুত্তরা ৰা, সব্বা তা ইমাহেৰ সঙ্গহিতা, এত্থেৰ অন্তোগধাতি ৰুত্তং – ‘‘ইমাৰ অট্ঠারস ধাতুযো নানাসভাৰতো নানাধাতুযো’’তি. স্ৰাযমত্থো অনেকধাতুনানাধাতুঞাণৰিভঙ্গেন (ৰিভ. ৭৫১) দীপেতব্বো. ‘‘সচ্ছিকিরিযা’’তি ৰুত্তত্তা ‘‘ৰিজ্জাতি ফলে ঞাণ’’ন্তি ৰুত্তং.

১৮৭. যস্মা চক্কতি অপরাপরং পরিৰত্ততীতি চক্কং, তস্মা ইরিযাপথাপি অপরাপরং পরিৰত্তনট্ঠেন চক্কসদিসত্তা চক্কন্তি ৰুত্তা, তথা পতিরূপদেসৰাসাদিসম্পত্তিযো. ততো পট্ঠায ধম্মচক্কং অভিনীহরতি নামাতি এত্থ তদা মহাসত্তো অত্তানং অভিনীহারযোগং করোন্তো ‘‘ধম্মচক্কং অভিনীহরতি নামা’’তি ৰুত্তো ততো পট্ঠায ধম্মচক্কাভিনীহারৰিবন্ধকরধম্মানুপ্পজ্জনতো. অভিনীহটং নামাতি এত্থপি অযমেৰ নযো. অরহত্তমগ্গং পটিৰিজ্ঝন্তোপি ধম্মচক্কং উপ্পাদেতিযেৰ নাম তদত্থং ঞাণং পরিপাচেতীতি কত্ৰা. অরহত্তফলক্খণে ধম্মচক্কং উপ্পাদিতং নাম তস্মিং খণে ধম্মচক্কস্স উপ্পাদনায কাতব্বকিচ্চস্স কস্সচি অভাৰা. পটিৰেধঞাণঞ্হি ইধ ‘‘ধম্মচক্ক’’ন্তি অধিপ্পেতং. ইদানি দেসনাঞাণৰসেন ধম্মচক্কং দস্সেতুং – ‘‘কদা পৰত্তেতি নামা’’তিআদিমাহ. ন কেৰলং থেরস্সেৰ, অথ খো সব্বেসম্পি সাসনিকানং ধম্মকথা ভগৰতো ধম্মদেসনা চতুন্নং অরিযসচ্চানং চতুন্নঞ্চ একত্তাদিনযানং অৰিরাধনতোতি দস্সেতুং – ‘‘যো হি কোচি ভিক্খু ৰা’’তিআদি আরদ্ধং. সেসং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.

একপুগ্গলৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১৪. এতদগ্গৰগ্গো

(১৪) ১. পঠমএতদগ্গৰগ্গো

এতদগ্গপদৰণ্ণনা

১৮৮. এতদগ্গেসু পঠমৰগ্গস্স পঠমে আদিম্হি দিস্সতীতি এত্থ অগ্গসদ্দোতি আনেত্ৰা যোজেতব্বং. অজ্জতগ্গেতি অজ্জদিৰসং আদিং কত্ৰাতি অত্থো. অঙ্গুলগ্গেনাতি অঙ্গুলিকোটিযা. অম্বিলগ্গন্তি অম্বিলকোট্ঠাসো. কোটিভূতাতি পরমকোটিভূতা তস্মিং ঠানে তাদিসানং অঞ্ঞেসং অভাৰতো. ততো এৰ সেট্ঠভূতাতিপি অগ্গা. এতদগ্গসন্নিক্খেপোতি এতদগ্গে ঠপনং অট্ঠুপ্পত্তিআদীহি চতূহিপি কারণেহি. মহাপঞ্ঞতায থেরেন এতদগ্গট্ঠানস্স লদ্ধভাৰং ৰিত্থারতো দস্সেতুং – ‘‘কথ’’ন্তিআদিমাহ. দ্ৰে পদন্তরানীতি কণ্ডম্বমূলে যুগন্ধরপব্বতেতি দ্ৰীসু ঠানেসু দ্ৰে পদানি দস্সেত্ৰা. মুণ্ডপীঠকন্তি যং সত্তঙ্গং পঞ্চঙ্গং ৰা ন হোতি, কেৰলং মুণ্ডকপীঠং, তং সন্ধাযেতং ৰুত্তং. অৰত্থরিত্ৰা নিসীদীতি বুদ্ধানুভাৰেন অজ্ঝোত্থরিত্ৰা নিসীদি. তেনাহ – ‘‘এৰং নিসীদন্তো’’তিআদি. কাযসক্খিং কত্ৰাতি নামকাযেন দেসনায সম্পটিচ্ছনৰসেন সক্খিভূতং কত্ৰা. কুসলা ধম্মা অকুসলা ধম্মা অব্যাকতা ধম্মাতি ইতি-সদ্দো আদ্যত্থো, তেন সব্বং অভিধম্মদেসনং সঙ্গণ্হাতি.

পাটিহারিযট্ঠানেতি যমকপাটিহারিযস্স কতট্ঠানে. পস্সথাতি তেসং বহুভাৰং সন্ধায ৰুত্তং. অস্সাতি মনুস্সসমূহস্স একভাৰং. আকপ্পন্তি আকারং. মহাজনোতি সদেৰকে লোকে সব্বো মহাজনো. যথা নিরযদস্সনং সংৰেগজননত্থং, এৰং দেৰলোকদস্সনম্পি সংৰেগজননত্থমেৰ ‘‘অনুপুব্বিকথাযং সগ্গকথা ৰিয এৰং সব্বসম্পত্তিসমুপেতোপি সগ্গো অনিচ্চো অদ্ধুৰো চৰনধম্মো’’তি. সজ্জেত্ৰাতি সমপণ্ণাসায মুচ্ছনাহি যথা কামেন নিৰাদেতুং সক্কা, এৰং সজ্জেত্ৰা.

পুথুজ্জনপঞ্চকং পঞ্হন্তি পুথুজ্জনপঞ্হং আদিং কত্ৰা পৰত্তিতং খীণাসৰপঞ্হপরিযন্তং পঞ্হপঞ্চকং. পঠমং…পে… পুচ্ছীতি পুথুজ্জনৰিসযে পঞ্হং পুচ্ছি. পটিসম্ভিদা যথাভিনীহারং যথাসকং ৰিপস্সনাভিনীহারেন পঠমভূমিযাদযো ৰিয পৰত্তিতৰিসযাতি ৰুত্তং – ‘‘তে অত্তনো অত্তনো পটিসম্ভিদাৰিসযে ঠত্ৰা কথযিংসূ’’তি. বুদ্ধৰিসযে পঞ্হং পুচ্ছীতি –

‘‘যে চ সঙ্খাতধম্মাসে, যে চ সেখা পুথূ ইধ;

তেসং মে নিপকো ইরিযং, পুট্ঠো পব্রূহি মারিসা’’তি. (সু. নি. ১০৪৪) –

ইদং পঞ্হং পুচ্ছি. তত্থ সঙ্খাতধম্মাতি সঙ্খাতা ঞাতা চতুসচ্চধম্মা, যে চ সঙ্খাতধম্মা চতূহি মগ্গেহি পটিৰিদ্ধচতুসচ্চধম্মাতি অত্থো. ইমিনা অসেক্খা কথিতা. পুথু-সদ্দো উভযত্থপি যোজেতব্বো ‘‘যে পুথূ সঙ্খাতধম্মা, যে চ পুথূ সেখা’’তি. তেসন্তি তেসং দ্ৰিন্নং সেক্খাসেক্খপুগ্গলানং মে পুট্ঠোতি যোজেতব্বং, মযা পুট্ঠোতি অত্থো. ইরিযন্তি সেক্খাসেক্খভূমিযা আগমনপ্পটিপদং. ইরিযতি গচ্ছতি সেক্খভূমিং অসেক্খভূমিঞ্চ এতাযাতি ইরিযা, তং তেসং ইরিযং আগমনপ্পটিপদং মযা পুট্ঠো পব্রূহি কথেহীতি অত্থো. এৰং ভগৰা বুদ্ধৰিসযে পঞ্হং পুচ্ছিত্ৰা ‘‘ইমস্স নু খো, সারিপুত্ত, সংখিত্তেন ভাসিতস্স কথং ৰিত্থারেন অত্থো দট্ঠব্বো’’তি আহ. থেরো পঞ্হং ওলোকেত্ৰা ‘‘সত্থা মং সেক্খাসেক্খানং ভিক্খূনং আগমনপ্পটিপদং পুচ্ছতী’’তি পঞ্হে নিক্কঙ্খো হুত্ৰা ‘‘আগমনপ্পটিপদা নাম খন্ধাদিৰসেন বহূহিপি মুখেহি সক্কা কথেতুং, কতরাকারেন নু খো কথেন্তো সত্থু অজ্ঝাসযং গণ্হিতুং সক্খিস্সামী’’তি অজ্ঝাসযে কঙ্খি, তং সন্ধাযেতং ৰুত্তং – ‘‘ধম্মসেনাপতি…পে… ন সক্কোতী’’তি. পুচ্ছিতপঞ্হং ৰিস্সজ্জেতুং পটিভানে অসতি দিসাৰিলোকনং সত্তানং সভাৰোতি দস্সেন্তো, ‘‘পুরত্থিম…পে... নাসক্খী’’তি আহ. তত্থ পঞ্হুপ্পত্তিট্ঠানন্তি পঞ্হুপ্পত্তিকারণং.

থেরস্স কিলমনভাৰং জানিত্ৰাতি ‘‘সারিপুত্তো পঞ্হে নিক্কঙ্খো, অজ্ঝাসযে মে কঙ্খমানো কিলমতী’’তি থেরস্স কিলমনভাৰং ঞত্ৰা. চতুমহাভূতিককাযপরিগ্গহন্তি এতেন খন্ধমুখেন নামরূপপরিগ্গহো ৰুত্তো. ‘‘ভূতমিদন্তি, সারিপুত্ত, সমনুপস্সসী’’তি হি ৰদন্তেন ভগৰতা খন্ধৰসেন নামরূপপরিগ্গহো দস্সিতো. এৰং কিরস্স ভগৰতো অহোসি ‘‘সারিপুত্তো মযা নযে অদিন্নে কথেতুং ন সক্খিস্সতি, দিন্নে পন নযে মমজ্ঝাসযং গহেত্ৰা খন্ধৰসেন কথেস্সতী’’তি. থেরস্স সহ নযদানেন সো পঞ্হো নযসতেন নযসহস্সেন উপট্ঠাসি. তেনাহ – ‘‘অঞ্ঞাতং ভগৰা, অঞ্ঞাতং সুগতা’’তি.

অরূপাৰচরে পটিসন্ধি নাম ন হোতীতি বোধিসম্ভারসম্ভরণস্স অনোকাসভাৰতো ৰুত্তং. তেনাহ – ‘‘অভব্বট্ঠানত্তা’’তি, লদ্ধব্যাকরণানং বোধিসত্তানং উপ্পত্তিযা অভব্বদেসত্তাতি অত্থো. রূপাৰচরে নিব্বত্তীতি কম্মৰসিতাসম্ভৰতো অরূপাৰচরে অনিব্বত্তিত্ৰা রূপাৰচরে নিব্বত্তি.

পরোসহস্সন্তিআদিনা পরোসহস্সজাতকং দস্সেতি. তত্থ পরোসহস্সম্পীতি অতিরেকসহস্সম্পি. সমাগতানন্তি সন্নিপতিতানং ভাসিতস্স অত্থং জানিতুং অসক্কোন্তানং বালানং. কন্দেয্যুং তে ৰস্সসতং অপঞ্ঞাতি তে এৰং সমাগতা অপঞ্ঞা ইমে বালত্তা সসা ৰিয ৰস্সসতম্পি ৰস্সসহস্সম্পি রোদেয্যুং পরিদেৰেয্যুং. রোদমানাপি পন অত্থং ৰা কারণং ৰা নেৰ জানেয্যুন্তি দীপেতি. একোৰ সেয্যো পুরিসো সপঞ্ঞোতি এৰরূপানং বালানং পরোসহস্সতোপি একো পণ্ডিতপুরিসোৰ সেয্যো ৰরতরোতি অত্থো. কীদিসো সপঞ্ঞোতি আহ – ‘‘যো ভাসিতস্স ৰিজানাতি অত্থ’’ন্তি, অযং জেট্ঠন্তেৰাসিকো ৰিয যো ভাসিতস্স অত্থং জানাতি, সো তাদিসো সপঞ্ঞো ৰরতরোতি অত্থো. দুতিযে পরোসতজাতকে ঝাযেয্যুন্তি যাথাৰতো অত্থং জানিতুং সমাহিতা হুত্ৰা চিন্তেয্যুং. সেসমেত্থ ৰুত্তনযমেৰ.

ততিযজাতকে যে সঞ্ঞিনোতি ঠপেত্ৰা নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনলাভিনো অৰসেসচিত্তকসত্তে দস্সেতি. তেপি দুগ্গতাতি তস্সা নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনসমাপত্তিযা অলাভতো তেপি দুগ্গতা দুক্খং উপগতা সঞ্ঞীভৰে. ‘‘সঞ্ঞা রোগো সঞ্ঞা গণ্ডো সঞ্ঞা সল্ল’’ন্তি (ম. নি. ৩.২৪) হি তে সঞ্ঞায আদীনৰদস্সিনো. যেপি অসঞ্ঞিনোতি অসঞ্ঞীভৰে নিব্বত্তে অচিত্তকসত্তে দস্সেতি. তেপি ইমিস্সাযেৰ সমাপত্তিযা অলাভতো দুগ্গতাযেৰ. ঝানসুখং অনঙ্গণং নিদ্দোসং যথাৰুত্তদোসাভাৰতো. বলৰচিত্তেকগ্গতাসভাৰেনপি তং অনঙ্গণং নাম জাতং. নেৰসঞ্ঞী নাসঞ্ঞীতি আহাতি অতীতে কির বারাণসিযং ব্রহ্মদত্তে রজ্জং কারেন্তে বোধিসত্তো অরঞ্ঞাযতনে কালং করোন্তো অন্তেৰাসিকেহি পুট্ঠো ‘‘নেৰসঞ্ঞী নাসঞ্ঞী’’তি আহ. পুরিমজাতকে ৰুত্তনযেনেৰ তাপসা জেট্ঠন্তেৰাসিকস্স কথং ন গণ্হিংসু. বোধিসত্তো আভস্সরতো আগন্ত্ৰা আকাসে ঠত্ৰা ইমং গাথমাহ. তেন ৰুত্তং – ‘‘সেসং ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্ব’’ন্তি.

চতুত্থজাতকে (জা. ১.১.১৩৫) চন্দস্স ৰিয আভা এতস্সাতি চন্দাভং, ওদাতকসিণং. সূরিযাভন্তি সূরিযস্স ৰিয আভা এতস্সাতি সূরিযাভং, পীতকসিণং. যোধ পঞ্ঞায গাধতীতি যো পুগ্গলো ইধ সত্তলোকে ইদং কসিণদ্ৰযং পঞ্ঞায গাধতি, আরম্মণং কত্ৰা অনুপ্পৰিসতি, তত্থ ৰা পতিট্ঠহতি. অৰিতক্কেন দুতিযজ্ঝানেন আভস্সরূপগো হোতীতি সো পুগ্গলো তথা কত্ৰা পটিলদ্ধেন দুতিযেন ঝানেন আভস্সরব্রহ্মলোকূপগো হোতি. সেসং পুরিমনযেনেৰ ৰেদিতব্বন্তি ইমিনা ইমং দস্সেতি (জা. অট্ঠ. ১.১.১৩৫ চন্দাভজাতকৰণ্ণনা) – অতীতে বারাণসিযং ব্রহ্মদত্তে রজ্জং কারেন্তে বোধিসত্তো অরঞ্ঞাযতনে কালং করোন্তো অন্তেৰাসিকেহি পুচ্ছিতো ‘‘চন্দাভং সূরিযাভ’’ন্তি ৰত্ৰা আভস্সরে নিব্বত্তো. তাপসা জেট্ঠন্তেৰাসিকস্স ন সদ্দহিংসু. বোধিসত্তো আগন্ত্ৰা আকাসে ঠিতো ইমং গাথং অভাসি.

পঞ্চমজাতকে আসীসেথেৰাতি আসাচ্ছেদং অকত্ৰা অত্তনো কম্মেসু আসং করেয্যেৰ. ন নিব্বিন্দেয্যাতি ন নিব্বেদং উপ্পাদেয্য, ন উক্কণ্ঠেয্যাতি অত্থো. ৰোতি নিপাতমত্তং. যথা ইচ্ছিন্তি অহঞ্হি সট্ঠিহত্থা নরকা উট্ঠানং ইচ্ছিং, সোম্হি তথেৰ জাতো, ততো উট্ঠিতোযেৰাতি দীপেতি.

অতীতে (জা. অট্ঠ. ৪.১৩.সরভমিগজাতকৰণ্ণনা) কির বারাণসিযং ব্রহ্মদত্তে রজ্জং কারেন্তে বোধিসত্তো সরভমিগযোনিযং নিব্বত্তিত্ৰা অরঞ্ঞে পটিৰসতি. রাজা মিগৰিত্তকো অহোসি থামসম্পন্নো. একদিৰসং গন্ত্ৰা অমচ্চে আহ – ‘‘যস্স পস্সেন মিগো পলাযতি, তেনেৰ সো দাতব্বো’’তি. অথেকদিৰসং সরভমিগো উট্ঠায রঞ্ঞো ঠিতট্ঠানেন পলাযি. অথ নং অমচ্চা উপ্পণ্ডেসুং. রাজা চিন্তেসি – ‘‘ইমে মং পরিহাসন্তি, মম পমাণং ন জানন্তী’’তি গাল়্হং নিৰাসেত্ৰা পত্তিকোৰ খগ্গং আদায ‘‘সরভং গণ্হিস্সামী’’তি ৰেগেন পক্খন্দি. অথ নং দিস্ৰা তীণি যোজনানি অনুবন্ধি. সরভো অরঞ্ঞং পাৰিসি. রাজাপি পাৰিসিযেৰ. তত্থ সরভমিগস্স গমনমগ্গে সট্ঠিহত্থমত্তো মহাপূতিপাতনরকআৰাটো অত্থি, সো তিংসহত্থমত্তং উদকেন পুণ্ণো তিণেহি চ পটিচ্ছন্নো. সরভো উদকগন্ধং ঘাযিত্ৰাৰ আৰাটভাৰং ঞত্ৰা থোকং ওসক্কিত্ৰা গতো. রাজা পন উজুকমেৰ আগচ্ছন্তো তস্মিং পতি.

সরভো তস্স পদসদ্দং অসুণন্তো নিৰত্তিত্ৰা তং অপস্সন্তো ‘‘নরকআৰাটে পতিতো ভৰিস্সতী’’তি ঞত্ৰা আগন্ত্ৰা ওলোকেন্তো তং গম্ভীরে উদকে অপ্পতিট্ঠে কিলমন্তং দিস্ৰা তেন কতাপরাধং হদযে অকত্ৰা সঞ্জাতকারুঞ্ঞো ‘‘মা মযি পস্সন্তে ৰরাকো নস্সতু, ইমম্হা তং দুক্খা মোচেস্সামী’’তি আৰাটতীরে ঠিতো ‘‘মা ভাযি, মহারাজ, অহং তং দুক্খা মোচেস্সামী’’তি ৰত্ৰা অত্তনো পিযপুত্তং উদ্ধরিতুং উস্সাহং করোন্তো ৰিয তস্সুদ্ধরণত্থায সিলায যোগ্গং কত্ৰা ‘‘ৰিজ্ঝিস্সামী’’তি আগতং রাজানং সট্ঠিহত্থা নরকা উদ্ধরিত্ৰা অস্সাসেত্ৰা পিট্ঠিং আরোপেত্ৰা অরঞ্ঞা নীহরিত্ৰা সেনায অৰিদূরে ওতারেত্ৰা ওৰাদমস্স দত্ৰা পঞ্চসু সীলেসু পতিট্ঠাপেসি. রাজা সেনঙ্গপরিৰুতো নগরং গন্ত্ৰা ‘‘ইতো পট্ঠায সকলরট্ঠৰাসিনো পঞ্চ সীলানি রক্খন্তূ’’তি ধম্মভেরিং চরাপেসি. মহাসত্তেন পন অত্তনো কতগুণং কস্সচি অকথেত্ৰা সাযং নানগ্গরসভোজনং ভুঞ্জিত্ৰা অলঙ্কতসযনে সযিত্ৰা পচ্চূসকালে মহাসত্তস্স গুণং সরিত্ৰা উট্ঠায সযনপিট্ঠে পল্লঙ্কেন নিসীদিত্ৰা পীতিপুণ্ণেন হদযেন উদানং উদানেন্তো ‘‘আসীসেথেৰ পুরিসো’’তিআদিনা ইমা ছ গাথা অভাসি.

তত্থ অহিতা হিতা চাতি দুক্খফস্সা সুখফস্সা চ, মরণফস্সা, জীৰিতফস্সাতিপি অত্থো. সত্তানঞ্হি মরণফস্সো অহিতো, জীৰিতফস্সো হিতো. তেসং অচিন্তিতো মরণফস্সো আগচ্ছতীতি দস্সেতি. অচিন্তিতম্পীতি মযা ‘‘আৰাটে পতিস্সামী’’তি ন চিন্তিতং, ‘‘সরভং মারেস্সামী’’তি চিন্তিতং. ইদানি পন মে চিন্তিতং নট্ঠং, অচিন্তিতমেৰ জাতন্তি উদানৰসেন ৰদতি. ভোগাতি যসপরিৰারা, এতে চিন্তামযা ন হোন্তি. তস্মা ঞাণৰতা ৰীরিযমেৰ কাতব্বন্তি ৰদতি. ৰীরিযৰতো হি অচিন্তিতম্পি হোতিযেৰ.

তস্সেতং উদানং উদানেন্তস্সেৰ অরুণং উট্ঠহি. পুরোহিতো পাতোৰ সুখসেয্যপুচ্ছনত্থং আগন্ত্ৰা দ্ৰারে ঠিতো তস্স উদানগীতসদ্দং সুত্ৰা চিন্তেসি – ‘‘রাজা হিয্যো মিগৰং অগমাসি, তত্থ সরভমিগং ৰিদ্ধো ভৰিস্সতি, তেন মঞ্ঞে উদানং উদানেতী’’তি. এৰং ব্রাহ্মণস্স রঞ্ঞো পরিপুণ্ণব্যঞ্জনং উদানং সুত্ৰা সুমজ্জিতে আদাসে মুখং ওলোকেন্তস্স ছাযা ৰিয রঞ্ঞা চ সরভেন চ কতকারণং পাকটং অহোসি, সো নখগ্গেন দ্ৰারং আকোটেসি. রাজা ‘‘কো এসো’’তি পুচ্ছি. অহং, দেৰ, পুরোহিতোতি. অথস্স দ্ৰারং ৰিৰরিত্ৰা ‘‘ইতো এহাচরিযা’’তি আহ. সো পৰিসিত্ৰা রাজানং জযাপেত্ৰা একমন্তং ঠিতো ‘‘অহং, মহারাজ, তযা অরঞ্ঞে কতকারণং জানামি, ত্ৰং একং সরভমিগং অনুবন্ধন্তো নরকে পতিতো, অথ নং সো সরভো সিলায যোগ্গং কত্ৰা নরকতো উদ্ধরি, সো ত্ৰং তস্স গুণং সরিত্ৰা উদানং উদানেসী’’তি ৰত্ৰা ‘‘সরভং গিরিদুগ্গস্মি’’ন্তিআদিনা দ্ৰে গাথা অভাসি.

তত্থ অনুসরীতি অনুবন্ধি. ৰিক্কন্তন্তি উদ্ধরণত্থায কতপরক্কমং. অনুজীৰসীতি উপজীৰসি, তস্সানুভাৰেন তযা জীৰিতং লদ্ধন্তি অত্থো. সমুদ্ধরীতি উদ্ধরণং অকাসি. সিলায যোগ্গং সরভো করিত্ৰাতি সিলায সোপানসদিসায নরকতো উদ্ধরণযোগ্গতং করিত্ৰা. অলীনচিত্তন্তি সঙ্কোচং অপ্পত্তচিত্তং. ত মিগং ৰদেসীতি সুৰণ্ণসরভমিগং ইধ সিরিসযনে নিপন্নো ৰণ্ণেসি. তং সুত্ৰা রাজা, ‘‘অযং মযা সদ্ধিং ন মিগৰং আগতো, সব্বঞ্চ পৰত্তিং জানাতি, কথং নু খো জানাতি, পুচ্ছিস্সামি ন’’ন্তি চিন্তেত্ৰা – ‘‘কিং ত্ৰং নু তত্থেৰা’’তি নৰমগাথমাহ. তত্থ ভিংসরূপন্তি কিং নু তে ঞাণং বলৰজাতিকং, তেনেতং জানাসীতি ৰদতি. ব্রাহ্মণো ‘‘নাহং সব্বঞ্ঞুবুদ্ধো, ব্যঞ্জনং অমক্খেত্ৰা তযা কথিতগাথায পন ময্হং অত্থো উপট্ঠাতী’’তি দীপেন্তো ‘‘ন চেৰহ’’ন্তি দসমগাথমাহ. তত্থ সুভাসিতানন্তি ব্যঞ্জনং অমক্খেত্ৰা সুট্ঠু ভাসিতানং. অত্থং তদানেন্তীতি যো তেসং অত্থো, তং আনেন্তি উপধারেন্তীতি অত্থো. তদা পুরোহিতো ধম্মসেনাপতি অহোসি. তেনেৰাহ – ‘‘অতীতেপী’’তিআদি. সেসং উত্তানত্থমেৰ.

অঞ্ঞাসিকোণ্ডঞ্ঞত্থেরৰত্থু

অঞ্ঞাসিকোণ্ডঞ্ঞত্থেরাদযোতিআদীসু পন যাথাৰসরসগুণৰসেনাতি যথাসভাৰগুণৰসেন. পব্বজ্জাৰসেন পটিৰেধৰসেন সুচিরং সুনিপুণং রত্তিন্দিৰপরিচ্ছেদজাননৰসেন চ রত্তঞ্ঞুতা ৰেদিতব্বাতি তং দস্সেন্তো ‘‘ঠপেত্ৰা হি সম্মাসম্বুদ্ধ’’ন্তিআদিমাহ. পাকটোৰ হোতীতি সতিপঞ্ঞাৰেপুল্লপ্পত্তিকো পাকটো ৰিভূতো হোতি. অঞ্ঞাসিকোণ্ডঞ্ঞোতি সাৰকেসু সব্বপঠমং চত্তারি অরিযসচ্চানি ঞাতকোণ্ডঞ্ঞো. সব্বেসুপি এতদগ্গেসূতি সব্বেসুপি এতদগ্গসুত্তেসু, সব্বেসু ৰা এতদগ্গট্ঠপনেসু.

ধুরপত্তানীতি পত্তানং পমুখভূতানি বাহিরপত্তানি. নৰুতিহত্থানীতি মজ্ঝিমপুরিসস্স হত্থেন নৰুতিরতনানি. পদুমেনেৰ তং তং পদেসং উত্তরতি অতিক্কমতীতি পদুমুত্তরো, ভগৰা. গন্ধদামমালাদামাদীহীতি আদিসদ্দেন পত্তদামাদিং সঙ্গণ্হাতি. তত্থ গন্ধদামেহি কতমালা গন্ধদামং. লৰঙ্গতক্কোলজাতিপুপ্ফাদীহি কতমালা মালাদামং. তমালপত্তাদীহি কতমালা পত্তদামং. ৰঙ্গপট্টেতি ৰঙ্গদেসে উপ্পন্নঘনসুখুমৰত্থে. উত্তমসুখুমৰত্থন্তি কাসিকৰত্থমাহ.

তেপরিৰট্টধম্মচক্কপ্পৰত্তনসুত্তন্তপরিযোসানেতি এত্থ ‘‘ইদং দুক্খং অরিযসচ্চ’’ন্তিআদিনা সচ্চৰসেন, ‘‘দুক্খং অরিযসচ্চং পরিঞ্ঞেয্য’’ন্তিআদিনা কিচ্চৰসেন, ‘‘দুক্খং অরিযসচ্চং পরিঞ্ঞাত’’ন্তিআদিনা কতৰসেন চ তীহি আকারেহি পরিৰট্টেত্ৰা চতুন্নং সচ্চানং দেসিতত্তা তযো পরিৰট্টা এতস্স অত্থীতি তিপরিৰট্টং, তিপরিৰট্টমেৰ তেপরিৰট্টং, তেপরিৰট্টঞ্চ তং ধম্মচক্কপ্পৰত্তনঞ্চাতি তেপরিৰট্টধম্মচক্কপ্পৰত্তনং, তদেৰ সুত্তন্তং, তস্স পরিযোসানেতি অত্থো.

সালিগব্ভং ফালেত্ৰা আদাযাতি সালিগব্ভং ফালেত্ৰা তত্থ লব্ভমানং সালিখীররসং আদায. অনুচ্ছৰিকন্তি বুদ্ধানং অনুচ্ছৰিকং খীরপাযসং পচাপেম. ৰেণিযো পুরিসভাৰৰসেন বন্ধিত্ৰা কলাপকরণে কলাপগ্গং. খলে কলাপানং ঠপনদিৰসে খলগ্গং. মদ্দিত্ৰা ৰীহীনং রাসিকরণদিৰসে খলভণ্ডগ্গং. কোট্ঠেসু হি ধঞ্ঞস্স পক্খিপনদিৰসে কোট্ঠগ্গং.

দ্ৰে গতিযোতি দ্ৰে এৰ নিপ্ফত্তিযো, দ্ৰে নিট্ঠাতি অত্থো. তস্মিং কুমারে সব্বঞ্ঞুতং পত্তেতি কোণ্ডঞ্ঞমাণৰস্সেৰ লদ্ধিযং ঠত্ৰা ইতরেপি ছ জনা পুত্তে অনুসাসিংসু. বোধিরুক্খমূলে পাচীনপস্সং অচলট্ঠানং নাম, যং ‘‘ৰজিরাসন’’ন্তিপি ৰুচ্চতি. মহতং মহতিযো ৰহতীতি ‘‘পাচীনমুখো’’তি অৰত্ৰা ‘‘পাচীনলোকধাতুঅভিমুখো’’তি ৰুত্তং. মংসচক্খুপি লোকনাথস্স অপ্পটিঘাতং মহাৰিসযঞ্চাতি. চতুরঙ্গসমন্নাগতন্তি ‘‘কামং তচো চ ন্হারু চ, অট্ঠি চ অৰসিস্সতূ’’তিআদিনা (ম. নি. ২.১৮৪; সং. নি. ২.২২, ২৩৭; অ. নি. ২.৫; মহানি. ১৯৬) ৰুত্তচতুরঙ্গসমন্নাগতং.

ইদং পন সব্বমেৰাতি ‘‘কস্স নু খো অহং পঠমং ধম্মং দেসেস্সামী’’তিআদিনযপ্পৰত্তং (ম. নি. ১.২৮৪; ২.৩৪১; মহাৰ. ১০) সব্বমেৰ. পরিৰিতক্কমত্তমেৰ তথা অত্থসিদ্ধিযা অভাৰতো. পুপ্ফিতফলিতং কত্ৰাতি অভিঞ্ঞাপটিসম্ভিদাহি সব্বপালিফুল্লং, মগ্গফলেহি সব্বসো ফলভারভরিতঞ্চ করোন্তো পুপ্ফিতং ফলিতং কত্ৰা. অপক্কমিতুকামো হুত্ৰাতি দ্ৰেপি অগ্গসাৰকে অত্তনো নিপচ্চকারং করোন্তে দিস্ৰা তেসং গুণাতিরেকতং বহু মঞ্ঞন্তো বুদ্ধানং সন্তিকা অপক্কমিতুকামো হুত্ৰা. তত্থেৰাতি ছদ্দন্তদহতীরেযেৰ.

সারিপুত্ত-মোগ্গল্লানত্থেরৰত্থু

১৮৯-১৯০. দুতিযততিযেসু ইদ্ধিমন্তানন্তি এত্থ মন্ত-সদ্দো অতিসযত্থৰিসযোতি থেরস্স অতিসযিকইদ্ধিতং দস্সেতুং – ‘‘ইদ্ধিযা সম্পন্নান’’ন্তি ৰুত্তং. সহ পংসূহি কীল়িংসূতি সহপংসুকীল়িতা. ইধলোকত্তভাৰমেৰাতি দিট্ঠধম্মিকঅত্তভাৰমেৰ. সোল়স পঞ্ঞা পটিৰিজ্ঝিত্ৰা ঠিতোতি মজ্ঝিমনিকাযে অনুপদসুত্তন্তদেসনায ‘‘মহাপঞ্ঞো, ভিক্খৰে, সারিপুত্তো, পুথুপঞ্ঞো, ভিক্খৰে, সারিপুত্তো, হাসপঞ্ঞো, ভিক্খৰে, সারিপুত্তো, জৰনপঞ্ঞো, ভিক্খৰে, সারিপুত্তো, তিক্খপঞ্ঞো, ভিক্খৰে, সারিপুত্তো, নিব্বেধিকপঞ্ঞো, ভিক্খৰে, সারিপুত্তো’’তি (ম. নি. ৩.৯৩) এৰমাগতা মহাপঞ্ঞাদিকা ছ, তস্মিংযেৰ সুত্তে আগতা নৰানুপুব্বৰিহারসমাপত্তিপঞ্ঞা, অরহত্তমগ্গপঞ্ঞাতি ইমা সোল়সৰিধা পঞ্ঞা পটিৰিজ্ঝিত্ৰা সচ্ছিকত্ৰা ঠিতো.

পঞ্হসাকচ্ছন্তি পঞ্হস্স পুচ্ছনৰসেন ৰিস্সজ্জনৰসেন চ সাকচ্ছং করোতি. অত্থিকেহি উপঞ্ঞাতং মগ্গন্তি এতং অনুবন্ধনস্স কারণৰচনং. ইদঞ্হি ৰুত্তং হোতি – যংনূনাহং ইমং ভিক্খুং পিট্ঠিতো পিট্ঠিতো অনুবন্ধেয্যং. কস্মা? যস্মা ইদং পিট্ঠিতো পিট্ঠিতো অনুবন্ধনং নাম অত্থিকেহি উপঞ্ঞাতং মগ্গং, ঞাতো চেৰ উপগতো চ মগ্গোতি অত্থো. অথ ৰা অত্থিকেহি অম্হেহি মরণে সতি অমতেনপি ভৰিতব্বন্তি এৰং কেৰলং অত্থীতি উপঞ্ঞাতং, অনুমানঞাণেন উপগন্ত্ৰা ঞাতং নিব্বানং নাম অত্থি, তং মগ্গন্তো পরিযেসন্তোতি এৰম্পেত্থ অত্থো দট্ঠব্বো.

নেসং পরিসাযাতি দ্ৰিন্নং অগ্গসাৰকানং পরিৰারভূতপরিসায. দ্ৰে অগ্গসাৰকেতি সারিপুত্তমোগ্গল্লানে দ্ৰে মহানুভাৰে সাৰকে. ঠানন্তরেতি অগ্গসাৰকত্তসঞ্ঞিতে ঠানন্তরে ঠপেসি. কস্মা পনেত্থ ‘‘অগ্গসাৰকে’’তি অৰত্ৰা ‘‘মহাসাৰকে’’তি ৰুত্তং. যদি অঞ্ঞেপি মহাথেরা অভিঞ্ঞাতাদিগুণৰিসেসযোগেন ‘‘মহাসাৰকা’’তি ৰত্তব্বতং লভন্তি, ইমেযেৰ পন সাৰকেসু অনঞ্ঞসাধারণভূতা ৰিসেসতো ‘‘মহাসাৰকা’’তি ৰত্তব্বাতি দস্সনত্থং ‘‘দ্ৰেপি মহাসাৰকে’’তি ৰুত্তং.

মহাকস্সপত্থেরৰত্থু

১৯১. চতুত্থে যস্মা ধুতৰাদধুতধম্মধুতঙ্গানি ধুতমূলকানি, তস্মা ‘‘ধুতো ৰেদিতব্বো’’তি আরদ্ধং, তত্থ কিলেসে ধুনি ধুতৰাতি ধুতো, ধুতকিলেসো পুগ্গলো, কিলেসধুননো ৰা ধম্মো, কিলেসধুননো ধম্মোতি চ সপুব্বভাগো অরিযমগ্গো দট্ঠব্বো. তং ধুতসঞ্ঞিতং কিলেসধুননধম্মং ৰদতি, পরে তত্থ পতিট্ঠাপেতীতি ধুতৰাদো. চতুক্কঞ্চেত্থ সম্ভৰতীতি তং দস্সেতুং – ‘‘এত্থ পনা’’তিআদি আরদ্ধং. তযিদন্তি নিপাতো, তস্স সো অযন্তি অত্থো. ধুতভূতস্স ধুতভূতা ধম্মা ধুতধম্মা. অপ্পিচ্ছতা সন্তুট্ঠিতা হেট্ঠা ৰুত্তা এৰ. কিলেসে সম্মা লিখতি তচ্ছতীতি সল্লেখো, কিলেসজেগুচ্ছী, তস্স ভাৰো সল্লেখতা. দ্ৰীহিপি কামেহি ৰিৰিচ্চতীতি পৰিৰেকো, যোনিসোমনসিকারবহুলো পুগ্গলো, তস্স ভাৰো পৰিৰেকতা. ইমিনা সরীরট্ঠপনমত্তেন অত্থীতি ইদমট্ঠি ত্থ-কারস্স ট্ঠ-কারং কত্ৰা, তস্স ভাৰো ইদমট্ঠিতা, ইমেহি ৰা কুসলধম্মেহি অত্থি ইদমট্ঠি, যেন ঞাণেন ‘‘পব্বজিতেন নাম পংসুকূলিকঙ্গাদীসু পতিট্ঠিতেন ভৰিতব্ব’’ন্তি যথানুসিট্ঠং ধুতগুণে সমাদিযতি চেৰ পরিহরতি চ, তং ঞাণং ইদমট্ঠিতা. তেনাহ – ‘‘ইদমট্ঠিতা ঞাণমেৰা’’তি. ধুতধম্মা নামাতি ধুতঙ্গসেৰনায পটিপক্খভূতানং পাপধম্মানং ধুননৰসেন পৰত্তিযা ধুতোতি লদ্ধনামায ধুতঙ্গচেতনায উপকারকা ধম্মাতি কত্ৰা ধুতধম্মা নাম. অনুপতন্তীতি তদন্তোগধা তপ্পরিযাপন্না হোন্তি তদুভযস্সেৰ পৰত্তিৰিসেসভাৰতো. পটিক্খেপৰত্থূসূতি ধুতঙ্গসেৰনায পটিক্খিপিতব্বৰত্থূসু পহাতব্বৰত্থূসু.

পংসুকূলিকঙ্গং…পে… নেসজ্জিকঙ্গন্তি উদ্দেসোপি পেয্যালনযেন দস্সিতো. যদেত্থ ৰত্তব্বং, তং সব্বং ৰিসুদ্ধিমগ্গে (ৰিসুদ্ধি. ১.২২ আদযো) ৰিত্থারতো ৰুত্তং. ধুতৰাদগ্গহণেনেৰ থেরস্স ধুতভাৰোপি গহিতো হোতীতি ‘‘ধুতৰাদান’’ন্তেৰ ৰুত্তং. অযং মহাতি অভিনীহারাদিমহন্ততাযপি সাসনস্স উপকারিতাযপি অযং থেরো মহা, গুণমহন্ততায পসংসাৰচনমেৰ ৰা এতং থেরস্স যদিদং মহাকস্সপোতি যথা ‘‘মহামোগ্গল্লানো’’তি.

সত্থু ধম্মদেসনায ৰত্থুত্তযে সঞ্জাতপ্পসাদতায উপাসকভাৰে ঠিতত্তা ৰুত্তং – ‘‘উপোসথঙ্গানি অধিট্ঠাযা’’তিআদি. এতস্স অগ্গভাৰস্সাতি যোজেতব্বং. সচ্চকারোতি সচ্চভাৰাৰহো কারো, অৰিসংৰাদনৰসেন ৰা তদত্থসাধনোতি অত্থো. কোলাহলন্তি কুতূহলৰিপ্ফারো. সত্থা সত্তমে সত্তমে সংৰচ্ছরে ধম্মং কথেন্তো সত্তানং সৰনযোগ্গং কালং সল্লক্খেন্তো দিৰা সাযন্হসমযং কথেতি, রত্তিযং সকলযামং. তেনাহ – ‘‘ব্রাহ্মণো ব্রাহ্মণে আহ – ‘ভোতি কিং রত্তিং ধম্মং সুণিস্সসি দিৰা’’’তি. ৰিস্সাসিকোতি ৰিস্সাসিকভাৰো. ‘‘ততো পট্ঠায সো’’তি ৰা পাঠো.

দ্ৰে অসঙ্খ্যেয্যানি পূরিতপারমিস্সাতি ইদং সা পরম্পরায সোতপতিতং অত্থং গহেত্ৰা আহ. অদিন্নৰিপাকস্সাতি অৰিপক্কৰিপাকস্স. ভদ্দকে কালেতি যুত্তে কালে. নক্খত্তন্তি নক্খত্তেন লক্খিতং ছণং. তস্মিং তস্মিঞ্হি নক্খত্তে অনুভৰিতব্বছণানি নক্খত্তানি নাম, ইতরানি পন ছণানি নাম. সম্মাপতিতদুক্খতো ৰিমোচনেন ততো নিয্যানাৰহতায ইচ্ছিতত্থস্স লভাপনতো চ নিয্যানিকং. তেসন্তি সুৰণ্ণপদুমানং. ওলম্বকাতি সুৰণ্ণরতনৰিচিত্তা রতনদামা. পুঞ্ঞনিযামেনাতি পুঞ্ঞানুভাৰসিদ্ধেন নিযামেন. স্ৰস্স বারাণসিরজ্জং দাতুং কতোকাসো. ফুস্সরথন্তি মঙ্গলরথং. সেতচ্ছত্তউণ্হীসৰালবীজনিখগ্গমণিপাদুকানি পঞ্চৰিধং রাজককুধভণ্ডন্তি ৰদন্তি. ইধ পন সেতচ্ছত্তং ৰিসুং গহিতন্তি সীহাসনং পঞ্চমং কত্ৰা ৰদন্তি. পারুপনকণ্ণন্তি পারুপনৰত্থস্স দসন্তং. দিব্বৰত্থদাযিপুঞ্ঞানুভাৰচোদিতো ‘‘ননু তাতা থূল’’ন্তি আহ. অহো তপস্সীতি অহো কপণো অহং রাজাতি অত্থো. বুদ্ধানং সদ্দহিত্ৰাতি বুদ্ধানং সাসনং সদ্দহিত্ৰা. চঙ্কমনসতানীতি ইতি-সদ্দো আদ্যত্থো. তেন হি অগ্গিসালাদীনি পব্বজিতসারুপ্পানি ঠানানি সঙ্গণ্হাতি.

সাধুকীল়িতন্তি অরিযানং পরিনিব্বুতট্ঠানে কাতব্বসক্কারং ৰদতি. নপ্পমজ্জি, নিরোগা অয্যাতি পুচ্ছিতাকারদস্সনং. পরিনিব্বুতা দেৰাতি দেৰী পটিৰচনং অদাসি. পটিযাদেত্ৰাতি নিয্যাতেত্ৰা. সমণকপব্বজ্জন্তি সমিতপাপেহি অরিযেহি অনুট্ঠাতব্বপব্বজ্জং. সো হি রাজা পচ্চেকবুদ্ধানং ৰেসস্স দিট্ঠত্তা ‘‘ইদমেৰ ভদ্দক’’ন্তি তাদিসংযেৰ লিঙ্গং গণ্হি. তত্থেৰাতি ব্রহ্মলোকে এৰ. ৰীসতিমে ৰস্সে সম্পত্তেতি আহরিত্ৰা সম্বন্ধো. ব্রহ্মলোকতো চৰিত্ৰা নিব্বত্তত্তা, ব্রহ্মচরিযাধিকারস্স চ চিরকালসম্ভূতত্তা ‘‘এৰরূপং কথং মা কথেথা’’তি আহ. ৰীসতি ধরণানি নিক্খন্তি ৰদন্তি, পঞ্চপলং নিক্খন্তি অপরে. ইত্থাকরোতি ইত্থিরতনস্স উপ্পত্তিট্ঠানং. অয্যধীতাতি অম্হাকং অয্যস্স ধীতা, ভদ্দকাপিলানীতি অত্থো. সমানপণ্ণন্তি সদিসপণ্ণং সদিসলেখং কুমারস্স কুমারিকায চ যুত্তং পণ্ণলেখং. তে পুরিসা সমাগতট্ঠানতো মগধরট্ঠে মহাতিত্থগামং মদ্দরট্ঠে সাগলনগরঞ্চ উদ্দিস্স অপক্কমন্তা অঞ্ঞমঞ্ঞং ৰিস্সজ্জন্তা নাম হোন্তীতি ‘‘ইতো চ এত্তো চ পেসেসু’’ন্তি ৰুত্তা.

পুপ্ফদামন্তি হত্থিহত্থপ্পমাণং পুপ্ফদামং. তানীতি তানি উভোহি গন্থাপিতানি দ্ৰে পুপ্ফদামানি. তেতি উভো ভদ্দা চেৰ পিপ্পলিকুমারো চ. লোকামিসেনাতি কামস্সাদেন. অসংসট্ঠাতি ন সংযুত্তা ঘটে জলন্তেন ৰিয পদীপেন অজ্ঝাসযে সমুজ্জলন্তেন ৰিমোক্খবীজেন সমুস্সাহিতচিত্তত্তা. যন্তবদ্ধানীতি সস্সসম্পাদনত্থং তত্থ তত্থ দ্ৰারকৰাটযোজনৰসেন বদ্ধানি নিক্খমনতুম্বানি. কম্মন্তোতি কসিকম্মকরণট্ঠানং. দাসিকগামাতি দাসানং ৰসনগামা. ওসারেত্ৰাতি পক্খিপিত্ৰা. আকপ্পকুত্তৰসেনাতি আকারৰসেন কিরিযাৰসেন. অননুচ্ছৰিকন্তি পব্বজিতভাৰস্স অননুরূপং. তস্স মত্থকেতি দ্ৰেধাপথস্স দ্ৰিধাভূতট্ঠানে. এতেসং সঙ্গহং কাতুং ৰট্টতীতি নিসীদতীতি সম্বন্ধো. সা পন তত্থ সত্থু নিসজ্জা এদিসীতি দস্সেতুং – ‘‘নিসীদন্তো পনা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ যা বুদ্ধানং অপরিমিতকালসম্ভূতাচিন্তেয্যাপরিঞ্ঞেয্যপুঞ্ঞসম্ভারূপচযনিব্বত্তা রূপপ্পভাৰবুদ্ধগুণৰিজ্জোতিতা দ্ৰত্তিংসমহাপুরিসলক্খণঅসীতিঅনুব্যঞ্জনসমুজ্জলিতা ব্যামপ্পভাকেতুমালালঙ্কতা সভাৰসিদ্ধিতায অকিত্তিমা রূপকাযসিরী, তংযেৰ মহাকস্সপস্স অদিট্ঠপুব্বপ্পসাদসংৰদ্ধনত্থং অনিগ্গূহিত্ৰা নিসিন্নো ভগৰা ‘‘বুদ্ধৰেসং গহেত্ৰা…পে… নিসীদী’’তি ৰুত্তো. অসীতিহত্থপ্পদেসং ব্যাপেত্ৰা পৰত্তিযা অসীতিহত্থাতি ৰুত্তা. সতসাখোতি বহুসাখো অনেকসাখো. সুৰণ্ণৰণ্ণোৰ অহোসি নিরন্তরং বুদ্ধরস্মীহি সমন্ততো সমোকিণ্ণভাৰতো.

তীসু ঠানেসূতি দূরতো নাতিদূরে আসন্নেতি তীসু ঠানেসু. তীহি ওৰাদেহীতি ‘‘তস্মাতিহ তে, কস্সপ, এৰং সিক্খিতব্বং ‘তিব্বং মে হিরোত্তপ্পং পচ্চুপট্ঠিতং ভৰিস্সতি থেরেসু নৰেসু মজ্ঝিমেসূ’তি. এৰঞ্হি তে, কস্সপ, সিক্খিতব্বং. তস্মাতিহ তে, কস্সপ, এৰং সিক্খিতব্বং ‘যং কিঞ্চি ধম্মং সুণিস্সামি কুসলূপসংহিতং, সব্বং তং অট্ঠিং কত্ৰা মনসি করিত্ৰা সব্বং চেতসা সমন্নাহরিত্ৰা ওহিতসোতো ধম্মং সুণিস্সামী’তি, এৰঞ্হি তে, কস্সপ, সিক্খিতব্বং. তস্মাতিহ তে, কস্সপ, এৰং সিক্খিতব্বং ‘সাতসহগতা চ মে কাযগতাসতি ন ৰিজহিস্সতী’তি, এৰঞ্হি তে, কস্সপ, সিক্খিতব্ব’’ন্তি (সং. নি. ২.১৫৪) ইমেহি তীহি ওৰাদেহি. এত্থ হি ভগৰা পঠমং ওৰাদং থেরস্স ব্রাহ্মণজাতিকত্তা জাতিমানপ্পহানত্থমভাসি, দুতিযং বাহুসচ্চং নিস্সায উপ্পজ্জনকঅহংকারপ্পহানত্থং, ততিযং উপধিসম্পত্তিং নিস্সায উপ্পজ্জনকঅত্তসিনেহপ্পহানত্থং. মুদুকা খো ত্যাযন্তি মুদুকা খো তে অযং. কস্মা পন ভগৰা এৰমাহ? থেরেন সহ চীৰরং পরিৰত্তেতুকামতায. কস্মা পরিৰত্তেতুকামো জাতোতি? থেরং অত্তনো ঠানে ঠপেতুকামতায. কিং সারিপুত্তমোগ্গল্লানা নত্থীতি? অত্থি, এৰং পনস্স অহোসি ‘‘ইমেন চিরং ঠস্সন্তি, কস্সপো পন ৰীসতিৰস্সসতাযুকো, সো মযি পরিনিব্বুতে সত্তপণ্ণিগুহাযং ৰসিত্ৰা ধম্মৰিনযসঙ্গহং কত্ৰা মম সাসনং পঞ্চৰস্সসহস্সপরিমাণকালপ্পৰত্তনকং করিস্সতীতি অত্তনো ঠানে ঠপেসি. এৰং ভিক্খূ কস্সপস্স সুস্সূসিতব্বং মঞ্ঞিস্সন্তী’’তি. তস্মা এৰমাহ.

চন্দূপমোতি চন্দসদিসো হুত্ৰা. কিং পরিমণ্ডলতায? নো, অপিচ খো যথা চন্দো গগনতলং পক্খন্দমানো ন কেনচি সদ্ধিং সন্থৰং ৰা সিনেহং ৰা আলযং ৰা করোতি, ন চ ন হোতি মহাজনস্স পিযো মনাপো, অযম্পি এৰং কেনচি সদ্ধিং সন্থৰাদীনং অকরণেন বহুজনস্স পিযো মনাপো চন্দূপমো হুত্ৰা খত্তিযকুলাদীনি চত্তারি কুলানি উপসঙ্কমতীতি অত্থো. অপকস্সেৰ কাযং অপকস্স চিত্তন্তি তেনেৰ সন্থৰাদীনং অকরণেন কাযঞ্চ চিত্তঞ্চ অপকড্ঢিত্ৰা, অপনেত্ৰাতি অত্থো. নিচ্চং নৰোতি নিচ্চনৰকোৰ, আগন্তুকসদিসো হুত্ৰাতি অত্থো. আগন্তুকো হি পটিপাটিযা সম্পত্তগেহং পৰিসিত্ৰা সচে নং ঘরসামিকা দিস্ৰা ‘‘অম্হাকম্পি পুত্তভাতরো ৰিপ্পৰাসং গন্ত্ৰা এৰং ৰিচরিংসূ’’তি অনুকম্পমানা নিসীদাপেত্ৰা ভোজেন্তি, ভুত্তমত্তোযেৰ ‘‘তুম্হাকং ভাজনং গণ্হথা’’তি উট্ঠায পক্কমতি, ন তেহি সদ্ধিং সন্থৰং ৰা করোতি, কিচ্চকরণীযানি ৰা সংৰিদহতি, এৰমযম্পি পটিপাটিযা সম্পত্তং ঘরং পৰিসিত্ৰা যং ইরিযাপথে পসন্না মনুস্সা দেন্তি, তং গহেত্ৰা ছিন্নসন্থৰো তেসং কিচ্চকরণীযে অব্যাৰটো হুত্ৰা নিক্খমতীতি দীপেতি.

অপ্পগব্ভোতি নপ্পগব্ভো, অট্ঠট্ঠানেন কাযপাগব্ভিযেন, চতুট্ঠানেন ৰচীপাগব্ভিযেন, অনেকট্ঠানেন মনোপাগব্ভিযেন চ ৰিরহিতোতি অত্থো. অট্ঠট্ঠানং কাযপাগব্ভিযং নাম সঙ্ঘগণপুগ্গলভোজনসালজন্তাঘরনহানতিত্থভিক্খাচারমগ্গেসু অন্তরঘরপৰেসনে চ কাযেন অপ্পতিরূপকরণং. চতুট্ঠানং ৰচীপাগব্ভিযং নাম সঙ্ঘগণপুগ্গলঅন্তরঘরেসু অপ্পতিরূপৰাচানিচ্ছারণং. অনেকট্ঠানং মনোপাগব্ভিযং নাম তেসু তেসু ঠানেসু কাযৰাচাহি অজ্ঝাচারং অনাপজ্জিত্ৰাপি মনসা কামৰিতক্কাদীনং ৰিতক্কনং. সব্বেসম্পি ইমেসং পাগব্ভিযানং অভাৰেন অপ্পগব্ভো হুত্ৰা কুলানি উপসঙ্কমতীতি অত্থো. কস্সপসংযুত্তেন চ চন্দূপমপ্পটিপদাদিথেরস্স ধুতৰাদেসু অগ্গভাৰস্স বোধিতত্তা ৰুত্তং ‘‘এতদেৰ কস্সপসংযুত্তং অট্ঠুপ্পত্তিং কত্ৰা’’তি.

অনুরুদ্ধত্থেরৰত্থু

১৯২. পঞ্চমে ভোজনপপঞ্চমত্তন্তি গোচরগামে পিণ্ডায চরণাহারপরিভোগসঞ্ঞিতং ভোজনপপঞ্চমত্তং. দীপরুক্খানন্তি লোহদন্তকট্ঠমযানং মহন্তানং দীপরুক্খানং. লোহমযেসুপি হি তেসু দীপাধারেসু দীপরুক্খকাতি রুল়্হিরেসা দট্ঠব্বা. ওলম্বকদীপমণ্ডলদীপসঞ্চরণদীপাদিকা সেসদীপা.

অনুপরিযাযি পদক্খিণকরণৰসেন. অহং তেনাতি যেন তুয্হং অত্থো, অহং তেন পৰারেমি, তস্মা তং আহরাপেত্ৰা গণ্হাতি অত্থো. সুৰণ্ণপাতিযংযেৰস্স ভত্তং উপ্পজ্জীতি দেৰতানুভাৰেন উপ্পজ্জি, ন কিঞ্চি পচনকিচ্চং অত্থি. সত্ত মহাপুরিসৰিতক্কে ৰিতক্কেসীতি ‘‘অপ্পিচ্ছস্সাযং ধম্মো, নাযং ধম্মো মহিচ্ছস্সা’’তিআদিকে সত্ত মহাপুরিসৰিতক্কে ৰিতক্কেসি. অট্ঠমেতি ‘‘নিপ্পপঞ্চারামস্সাযং ধম্মো, নাযং ধম্মো পপঞ্চারামস্সা’’তি এতস্মিং পুরিসৰিতক্কে.

মম সঙ্কপ্পমঞ্ঞাযাতি ‘‘অপ্পিচ্ছস্সাযং ধম্মো, নাযং ধম্মো মহিচ্ছস্সা’’তিআদিনা (দী. নি. ৩.৩৫৮; অ. নি. ৮.৩০) মহাপুরিসৰিতক্কৰসেন আরদ্ধমত্তং মত্থকং পাপেতুং অসমত্থভাৰেন ঠিতং মম সঙ্কপ্পং জানিত্ৰা. মনোমযেনাতি মনোমযেন ৰিয মনসা নিম্মিতসদিসেন, পরিণামিতেনাতি অত্থো. ইদ্ধিযাতি ‘‘অযং কাযো ইদং চিত্তং ৰিয হোতূ’’তি এৰং পৰত্তায অধিট্ঠানিদ্ধিযা.

যদা মে অহু সঙ্কপ্পোতি যস্মিং কালে ময্হং ‘‘কীদিসো নু খো অট্ঠমো মহাপুরিসৰিতক্কো’’তি পরিৰিতক্কো অহোসি, যদা মে অহু সঙ্কপ্পো, ততো মম সঙ্কপ্পমঞ্ঞায ইদ্ধিযা উপসঙ্কমি, উত্তরি দেসযীতি যোজনা. উত্তরি দেসযীতি ‘‘নিপ্পপঞ্চারামস্সাযং ধম্মো নিপ্পপঞ্চরতিনো, নাযং ধম্মো পপঞ্চারামস্স পপঞ্চরতিনো’’তি (দী. নি. ৩.৩৫৮; অ. নি. ৮.৩০) ইমং অট্ঠমং মহাপুরিসৰিতক্কং পূরেন্তো উপরি দেসযি. তং পন দেসিতং দস্সেন্তো আহ – ‘‘নিপ্পপঞ্চরতো বুদ্ধো, নিপ্পপঞ্চমদেসযী’’তি, পপঞ্চা নাম রাগাদযো কিলেসা, তেসং ৰূপসমনতায তদভাৰতো চ লোকুত্তরধম্মা নিপ্পপঞ্চা নাম. যথা তং পাপুণাতি, তথা ধম্মং দেসেসি, সামুক্কংসিকং চতুসচ্চদেসনং অদেসযীতি অত্থো.

তস্সাহং ধম্মমঞ্ঞাযাতি তস্স সত্থু দেসনাধম্মং জানিত্ৰা. ৰিহাসিন্তি যথানুসিট্ঠং পটিপজ্জন্তো ৰিহরিং. সাসনে রতোতি সিক্খত্তযসঙ্গহে সাসনে অভিরতো. তিস্সো ৰিজ্জা অনুপ্পত্তাতি পুব্বেনিৰাসঞাণং, দিব্বচক্খুঞাণং, আসৰক্খযঞাণন্তি ইমা তিস্সো ৰিজ্জা মযা অনুপ্পত্তা সচ্ছিকতা. ততো এৰ কতং বুদ্ধস্স সাসনং, অনুসিট্ঠি ওৰাদো অনুট্ঠিতোতি অত্থো.

ভদ্দিযত্থেরৰত্থু

১৯৩. ছট্ঠে উচ্চ-সদ্দেন সমানত্থো উচ্চা-সদ্দোতি আহ – ‘‘উচ্চাকুলিকানন্তি উচ্চে কুলে জাতান’’ন্তি. কাল়ী সা দেৰীতি কাল়ৰণ্ণতায কাল়ী সা দেৰী. কুলানুক্কমেন রজ্জানুপ্পত্তি মহাকুলিনস্সেৰাতি ৰুত্তং – ‘‘সোযেৰ চা’’তিআদি.

লকুণ্ডকভদ্দিযত্থেরৰত্থু

১৯৪. সত্তমে রিত্তকোতি দেয্যৰত্থুরহিতো. গুণে আৰজ্জেত্ৰাতি ভগৰতো রূপগুণে চেৰ আকপ্পসম্পদাদিগুণে চ অত্তনো অধিপ্পাযং ঞত্ৰা অম্বপক্কস্স পটিগ্গহণং পরিভুঞ্জনন্তি এৰমাদিকে যথাউপট্ঠিতে গুণে আৰজ্জেত্ৰা.

পিণ্ডোলভারদ্ৰাজত্থেরৰত্থু

১৯৫. অট্ঠমে অভীতনাদভাৰেন সীহস্স ৰিয নাদো সীহনাদো, সো এতেসং অত্থীতি সীহনাদিকা, তেসং সীহনাদিকানং. গরহিতব্বপসংসিতব্বধম্মে যাথাৰতো জানন্তস্সেৰ গরহা পসংসা চ যুত্তরূপাতি আহ – ‘‘বুদ্ধা চ নামা’’তিআদি. খীণা জাতীতিআদীহি পচ্চৰেক্খণঞাণস্স ভূমিং দস্সেতি. তেন হি ঞাণেন অরিযসাৰকো পচ্চৰেক্খন্তো ‘‘খীণা জাতী’’তিআদিং পজানাতি. কতমা পনস্স জাতি খীণা, কথঞ্চ পজানাতীতি? ন তাৰস্স অতীতা খীণা পুব্বেৰ খীণত্তা, ন অনাগতা অনাগতে ৰাযামাভাৰতো, ন পচ্চুপ্পন্না ৰিজ্জমানত্তা. যা পন মগ্গস্স অভাৰিতত্তা উপ্পজ্জেয্য একচতুপঞ্চৰোকারভৰেসু একচতুপঞ্চক্খন্ধপ্পভেদা জাতি, সা মগ্গস্স ভাৰিতত্তা অনুপ্পাদধম্মতং আপজ্জনেন খীণা. তং সো মগ্গভাৰনায পহীনকিলেসে পচ্চৰেক্খিত্ৰা ‘‘কিলেসাভাৰে ৰিজ্জমানম্পি কম্মং আযতিং অপ্পটিসন্ধিকং হোতী’’তি জানন্তো পজানাতি.

ৰুসিতন্তি ৰুট্ঠং পরিৰুট্ঠং, কতং চরিতং নিট্ঠিতন্তি অত্থো. ব্রহ্মচরিযন্তি মগ্গব্রহ্মচরিযং. পুথুজ্জনকল্যাণকেন হি সদ্ধিং সত্ত সেক্খা মগ্গব্রহ্মচরিযং ৰসন্তি নাম, খীণাসৰো ৰুট্ঠৰাসো. তস্মা অরিযসাৰকো অত্তনো ব্রহ্মচরিযৰাসং পচ্চৰেক্খন্তো ‘‘ৰুসিতং ব্রহ্মচরিয’’ন্তি পজানাতি. কতং করণীযন্তি চতূসু সচ্চেসু চতূহি মগ্গেহি পরিঞ্ঞাপহানসচ্ছিকিরিযাভাৰনাভিসমযৰসেন সোল়সৰিধং কিচ্চং নিট্ঠাপিতন্তি অত্থো. পুথুজ্জনকল্যাণকাদযো হি তং কিচ্চং করোন্তি, খীণাসৰো কতকরণীযো. তস্মা অরিযসাৰকো অত্তনো করণীযং পচ্চৰেক্খন্তো ‘‘কতং করণীয’’ন্তি পজানাতি. নাপরং ইত্থত্তাযাতি ইদানি পুন ইত্থভাৰায এৰং সোল়সৰিধকিচ্চভাৰায, কিলেসক্খযায ৰা মগ্গভাৰনায কিচ্চং মে নত্থীতি পজানাতি. অথ ৰা ইত্থত্তাযাতি ইত্থভাৰতো ইমস্মা এৰংপকারা ইদানি ৰত্তমানক্খন্ধসন্তানা অপরং খন্ধসন্তানং ময্হং নত্থি, ইমে পন পঞ্চক্খন্ধা পরিঞ্ঞাতা তিট্ঠন্তি ছিন্নমূলকা রুক্খা ৰিয, তে চরিমকৰিঞ্ঞাণনিরোধেন অনুপাদানো ৰিয জাতৰেদো নিব্বাযিস্সন্তীতি পজানাতি.

মন্তাণিপুত্তপুণ্ণত্থেরৰত্থু

১৯৬. নৰমে অট্ঠারসসুপি ৰিজ্জাট্ঠানেসু নিপ্ফত্তিং গতত্তা ‘‘সব্বসিপ্পেসু কোৰিদো হুত্ৰা’’তি ৰুত্তং. অভিদযাঅব্ভঞ্ঞাৰহস্সেৰ ধম্মস্স তত্থ উপলব্ভনতো ‘‘মোক্খধম্মং অদিস্ৰা’’তি ৰুত্তং. তেনাহ – ‘‘ইদং ৰেদত্তযং নামা’’তিআদি. তথা হি অনেন দুগ্গতিপরিমুচ্চনম্পি দুল্লভং, অভিঞ্ঞাপরিৰারানং অট্ঠন্নং সমাপত্তীনং লাভিতায সযং একদেসেন উপসন্তো পরমুক্কংসগতং উত্তমদমথসমথং অনঞ্ঞসাধারণং ভগৰন্তং সম্ভাৰেন্তো ‘‘অযং পুরিসো’’তিআদিমাহ. পিটকানি গহেত্ৰা আগচ্ছন্তীতি ফলভাজনানি গহেত্ৰা অস্সামিকায আগচ্ছন্তি. বুদ্ধানন্তি গারৰৰসেন বহুৰচননিদ্দেসো কতো. পরিভুঞ্জীতি দেৰতাহি পক্খিত্তদিব্বোজং ৰনমূলফলাফলং পরিভুঞ্জি. পত্তে পতিট্ঠাপিতসমনন্তরমেৰ হি দেৰতা তত্থ দিব্বোজং পক্খিপিংসু. সম্মসিত্ৰাতি পচ্চৰেক্খিত্ৰা, পরিৰত্তেত্ৰাতি চ ৰদন্তি. অরহত্তং পাপুণিংসূতি মহাদেৰত্থেরস্স অনুমোদনকথায অনুপুব্বিকথাসক্খিকায সুৰিসোধিতচিত্তসন্তানা অরহত্তং পাপুণিংসু.

দসহি কথাৰত্থূহীতি অপ্পিচ্ছকথা সন্তুট্ঠিকথা পৰিৰেককথা অসংসগ্গকথা ৰীরিযারম্ভকথা সীলসম্পদাকথা সমাধিসম্পদাকথা পঞ্ঞাসম্পদাকথা ৰিমুত্তিসম্পদাকথা ৰিমুত্তিঞাণদস্সনসম্পদাকথাতি ইমেহি দসহি কথাৰত্থূহি. জাতিভূমিরট্ঠৰাসিনোতি জাতিভূমিৰন্তদেসৰাসিনো, সত্থু জাতদেসৰাসিনোতি অত্থো. সীসানুলোকিকোতি পুরতো গচ্ছন্তস্স সীসং অনু অনু পস্সন্তো. ওকাসং সল্লক্খেত্ৰাতি সাকচ্ছায অৰসরং সল্লক্খেত্ৰা. সত্তৰিসুদ্ধিক্কমং পুচ্ছীতি ‘‘কিং নু খো, আৰুসো, সীলৰিসুদ্ধত্থং ভগৰতি ব্রহ্মচরিযং ৰুস্সতী’’তিআদিনা (ম. নি. ১.২৫৭) সত্ত ৰিসুদ্ধিযো পুচ্ছি. ধম্মকথিকানং অগ্গট্ঠানে ঠপেসি সৰিসেসেন দসকথাৰত্থুলাভিতায.

মহাকচ্চানত্থেরৰত্থু

১৯৭. দসমে সংখিত্তেন কথিতধম্মস্সাতি মধুপিণ্ডিকসুত্তন্তদেসনাসু ৰিয সঙ্খেপেন দেসিতধম্মস্স. তং দেসনং ৰিত্থারেত্ৰাতি তং সঙ্খেপদেসনং আযতনাদিৰসেন ৰিত্থারেত্ৰা. অত্থং ৰিভজমানানন্তি তস্সা সঙ্খেপদেসনায অত্থং ৰিভজিত্ৰা কথেন্তানং. অত্থৰসেন ৰাতি ‘‘এত্তকা এতস্স অত্থা’’তি অত্থৰসেন ৰা দেসনং পূরেতুং সক্কোন্তি. ব্যঞ্জনৰসেন ৰাতি ‘‘এত্তকানি এত্থ ব্যঞ্জনানি দেসনাৰসেন ৰত্তব্বানী’’তি ব্যঞ্জনৰসেন ৰা পূরেতুং সক্কোন্তি. অযং পন মহাকচ্চানত্থেরো উভযৰসেনপি সক্কোতি তস্স সঙ্খেপেন উদ্দিট্ঠস্স ৰিত্থারেন সত্থু অজ্ঝাসযানুরূপং দেসনতো, তস্মা তত্থ অগ্গোতি ৰুত্তো. ৰুত্তনযেনেৰাতি ‘‘পাতোৰ সুভোজনং ভুঞ্জিত্ৰা উপোসথঙ্গানি অধিট্ঠাযা’’তিআদিনা হেট্ঠা ৰুত্তনযেনেৰ. অঞ্ঞেহীতি অঞ্ঞাসং ইত্থীনং কেসেহি অতিৰিয দীঘা. ন কেৰলঞ্চ দীঘা এৰ, অথ খো সিনিদ্ধনীলমুদুকঞ্চিকা চ. নিক্কেসীতি অপ্পকেসী যথা ‘‘অনুদরা কঞ্ঞা’’তি.

পণিযন্তি ৰিক্কেতব্বভণ্ডং. আৰজ্জেত্ৰাতি উপনিস্সযং কেসানং পকতিভাৰাপত্তিঞ্চ আৰজ্জেত্ৰা. গারৰেনাতি মুণ্ডসীসাপি থেরে গারৰেন একৰচনেনেৰ আগন্ত্ৰা. নিমন্তেত্ৰাতি স্ৰাতনায নিমন্তেত্ৰা. ইমিস্সা ইত্থিযাতি যথাৰুত্তসেট্ঠিধীতরমাহ. দিট্ঠধম্মিকোৰাতি অৰধারণং অট্ঠানপযুত্তং, দিট্ঠধম্মিকো যসপটিলাভোৰ অহোসীতি অত্থো. যসপটিলাভোতি চ ভৰসম্পত্তিপটিলাভো. সত্তসু হি জৰনচেতনাসু পঠমা দিট্ঠধম্মৰেদনীযফলা, পচ্ছিমা উপপজ্জৰেদনীযফলা, মজ্ঝে পঞ্চ অপরাপরিযৰেদনীযফলা, তস্মা পঠমং একং চেতনং ঠপেত্ৰা সেসা যথাসকং পরিপুণ্ণফলদাযিনো হোন্তি, পঠমচেতনায পন দিট্ঠধম্মিকো যসপটিলাভোৰ অহোসি.

পঠমএতদগ্গৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১৪. এতদগ্গৰগ্গো

(১৪) ২. দুতিযএতদগ্গৰগ্গৰণ্ণনা

চূল়পন্থকত্থেরৰত্থু

১৯৮-২০০. দুতিযস্স পঠমে মনেন নিব্বত্তিতন্তি অভিঞ্ঞামনেন উপ্পাদিতং. মনেন কতকাযোতি অভিঞ্ঞাচিত্তেন দেসন্তরং পত্তকাযো. মনেন নিব্বত্তিতকাযোতি অভিঞ্ঞামনসা নিম্মিতকাযো ‘‘অঞ্ঞং কাযং অভিনিম্মিনাতী’’তিআদীসু (দী. নি. ১.২৩৬-২৩৭; পটি. ম. ৩.১৪) ৰিয. একসদিসেযেৰাতি অত্তসদিসেযেৰ. একৰিধমেৰাতি অত্তনা কতপ্পকারমেৰ. এতপ্পরমো হি যেভুয্যেন সাৰকানং ইদ্ধিনিম্মানৰিধি. অগ্গো নাম জাতো একদেসেন সত্থু ইদ্ধিনিম্মানানুৰিধানতো.

লাভিতাযাতি এত্থ লাভীতি ঈকারো অতিসযত্থো. তেন থেরস্স চতুন্নং রূপাৰচরজ্ঝানানং অতিসযেন সৰিসেসলাভিতং দস্সেতি. অরূপাৰচরজ্ঝানানং লাভিতাযাতি এত্থাপি এসেৰ নযো. ন কেৰলঞ্চেতা চেতোসঞ্ঞাৰিৰট্টকুসলতা রূপারূপজ্ঝানলাভিতায এৰ, অথ খো ইমেহিপি কারণেহীতি দস্সেতুং – ‘‘চূল়পন্থকো চা’’তিআদি ৰুত্তং. চেতোতি চেত্থ চিত্তসীসেন সমাধি ৰুত্তো, তস্মা চেতসো সমাধিস্স ৰিৰট্টনং চেতোৰিৰট্টো, একস্মিংযেৰারম্মণে সমাধিচিত্তং ৰিৰট্টেত্ৰা হেট্ঠিমস্স হেট্ঠিমস্স উপরূপরি হাপনতো রূপাৰচরজ্ঝানলাভী চেতোৰিৰট্টকুসলো নাম. ‘‘সব্বসো রূপসঞ্ঞান’’ন্তিআদিনা (ধ. স. ২৬৫) ৰুত্তসঞ্ঞা অতিক্কমিত্ৰা ‘‘আকাসানঞ্চাযতনসঞ্ঞাসহগতং…পে… নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনসঞ্ঞাসহগত’’ন্তি (ধ. স. ২৬৫-২৬৮) সঞ্ঞাসীসেন ৰুত্তজ্ঝানানং ৰিৰট্টকুসলো, তথা ইত্থিপুরিসাদিসঞ্ঞা নিচ্চসঞ্ঞাদিতো চিত্তং ৰিৰট্টেত্ৰা কেৰলে রূপারূপধম্মমত্তে অসঙ্খতে নিব্বানে চ ৰিসেসতো ৰট্টনতো চ সুঞ্ঞতানুপস্সনাবহুলো সঞ্ঞাৰিৰট্টকুসলো. সমাধিকুসলতায চেতোৰিৰট্টকুসলতা তব্বহুলৰিহারিতায. তথা ৰিপস্সনাকুসলতায সঞ্ঞাৰিৰট্টকুসলতা. একোতি চূল়পন্থকত্থেরং ৰদতি. সমাধিলক্খণেতি সৰিতক্কসৰিচারাদিসমাধিসভাৰে. পুন একোতি মহাপন্থকত্থেরমাহ. ৰিপস্সনালক্খণেতি সত্তঅনুপস্সনা অট্ঠারসমহাৰিপস্সনাদিৰিপস্সনাসভাৰে. সমাধিগাল়্হোতি সমাধিস্মিং ওগাল়্হচিত্তো সুভাৰিতভাৰনতা. অঙ্গসংখিত্তেতি চতুরঙ্গিকতিৰঙ্গিকাদিৰসেন ঝানঙ্গানং সঙ্খিপনে. আরম্মণসংখিত্তেতি কসিণুগ্ঘাটিমাকাসাদিনিব্বত্তনেন কসিণাদিআরম্মণানং সংখিপনে. অঙ্গৰৰত্থাপনেতি ৰিতক্কাদীনং ঝানঙ্গানং ৰৰত্থাপনে. আরম্মণৰৰত্থাপনেতি পথৰীকসিণাদিজ্ঝানারম্মণানং ৰৰত্থাপনে.

ঝানঙ্গেহীতি রূপাৰচরজ্ঝানঙ্গেহি, ঝানঙ্গানেৰ ঝানং. পুন ঝানঙ্গেহীতি অরূপাৰচরজ্ঝানঙ্গেহি. ভাতাতি জেট্ঠভাতা. অস্সাতি কুটুম্বিযস্স. সুৰণ্ণপূজন্তি সোৰণ্ণমযং পুপ্ফপূজং কত্ৰা. দেৰপুরেতি তাৰতিংসভৰনে সুদস্সনমহানগরে. অগ্গদ্ৰারেনাতি তস্মিং দিৰসে অগ্গং সব্বপঠমং ৰিৰটেন নগরদ্ৰারেন নিক্খমিত্ৰা.

কোকনদন্তি পদুমৰিসেসনং যথা ‘‘কোকাসক’’ন্তি. তং কির বহুপত্তং ৰণ্ণসম্পন্নং অতিসুগন্ধঞ্চ হোতি. ‘‘কোকনদং নাম সেতপদুম’’ন্তিপি ৰদন্তি. পাতোতি পগেৰ. অযঞ্হেত্থ অত্থো – যথা কোকনদসঙ্খাতং পদুমং পাতো সূরিযুগ্গমনৰেলাযং ফুল্লং ৰিকসিতং অৰীতগন্ধং সিযা ৰিরোচমানং, এৰং সরীরগন্ধেন গুণগন্ধেন চ সুগন্ধং সরদকালে অন্তলিক্খে আদিচ্চমিৰ অত্তনো তেজসা তপন্তং অঙ্গেহি নিচ্ছরণকজুতিযা অঙ্গীরসং সম্মাসম্বুদ্ধং পস্সাতি.

চূল়পন্থকো কির কস্সপসম্মাসম্বুদ্ধকালে পব্বজিত্ৰা পঞ্ঞৰা হুত্ৰা অঞ্ঞতরস্স দন্ধভিক্খুনো উদ্দেসগহণকালে পরিহাসকেল়িং অকাসি. সো ভিক্খু তেন পরিহাসেন লজ্জিতো নেৰ উদ্দেসং গণ্হি, ন সজ্ঝাযমকাসি. তেন কম্মেনাযং পব্বজিত্ৰাৰ দন্ধো জাতো, তস্মা গহিতগহিতপদং উপরিউপরিপদং গণ্হন্তস্স নস্সতি. ইদ্ধিযা অভিসঙ্খরিত্ৰা সুদ্ধং চোল়খণ্ডং অদাসীতি তস্স পুব্বহেতুং দিস্ৰা তদনুরূপে কম্মট্ঠানে নিযোজেন্তো সুদ্ধং চোল়খণ্ডং অদাসি. সো কির পুব্বে রাজা হুত্ৰা নগরং পদক্খিণং করোন্তো নলাটতো সেদে মুচ্চন্তে পরিসুদ্ধেন সাটকেন নলাটং পুঞ্ছি, সাটকো কিলিট্ঠো অহোসি. সো ‘‘ইমং সরীরং নিস্সায এৰরূপো পরিসুদ্ধসাটকো পকতিং জহিত্ৰা কিলিট্ঠো জাতো, অনিচ্চা ৰত সঙ্খারা’’তি অনিচ্চসঞ্ঞং পটিলভি. তেন কারণেনস্স রজোহরণমেৰ পচ্চযো জাতো.

লোমানীতি চোল়খণ্ডতন্তগতঅংসুকে ৰদতি. ‘‘কিলিট্ঠধাতুকানী’’তি কিলিট্ঠসভাৰানি. এৰংগতিকমেৰাতি ইদং চিত্তম্পি ভৰঙ্গৰসেন পকতিযা পণ্ডরং পরিসুদ্ধং রাগাদিসম্পযুত্তধম্মৰসেন সংকিলিট্ঠং জাতন্তি দস্সেতি. নক্খত্তং সমানেত্ৰাতি নক্খত্তং সমন্নাহরিত্ৰা, আৰজ্জেত্ৰাতি অত্থো. বিল়ারস্সত্থাযাতি বিল়ারস্স গোচরত্থায. জলপথকম্মিকেনাতি সমুদ্দকম্মিকেন. চারিন্তি খাদিতব্বতিণং. সচ্চকারন্তি সচ্চভাৰাৰহং কারং, ‘‘অত্তনা গহিতে ভণ্ডে অঞ্ঞেসং ন দাতব্ব’’ন্তি ৰত্ৰা দাতব্বলঞ্জন্তি ৰুত্তং হোতি. ততিযেন পটিহারেনাতি ততিযেন সাসনেন. পত্তিকা হুত্ৰাতি সামিনো হুত্ৰা.

অপ্পকেনপীতি থোকেনপি পরিত্তেনপি. মেধাৰীতি পঞ্ঞৰা. পাভতেনাতি ভণ্ডমূলেন. ৰিচক্খণোতি ৰোহারকুসলো. সমুট্ঠাপেতি অত্তানন্তি মহন্তং ধনং যসঞ্চ উপ্পাদেত্ৰা তত্থ অত্তানং সণ্ঠপেতি পতিট্ঠাপেতি. যথা কিং? অণুং অগ্গিংৰ সন্ধমং, যথা পণ্ডিতো পুরিসো পরিত্তকং অগ্গিং অনুক্কমেন গোমযচুণ্ণাদীনি পক্খিপিত্ৰা মুখৰাতেন ধমেন্তো সমুট্ঠাপেতি ৰড্ঢেতি, মহন্তং অগ্গিক্খন্ধং করোতি, এৰমেৰ পণ্ডিতো থোকম্পি পাভতং লভিত্ৰা নানাউপাযেহি পযোজেত্ৰা ধনঞ্চ যসঞ্চ ৰড্ঢেতি, ৰড্ঢেত্ৰা পুন তত্থ অত্তানং পতিট্ঠাপেতি. তায এৰ ৰা পন ধনস্স মহন্ততায অত্তানং সমুট্ঠাপেতি, অভিঞ্ঞাতং পাকটং করোতীতি অত্থো.

সুভূতিত্থেরৰত্থু

২০১-২০২. ততিযে রণাতি হি রাগাদযো কিলেসা ৰুচ্চন্তীতি ‘‘সরণা ধম্মা’’তিআদীসু (ধ. স. ১০০ দুকমাতিকা) রাগাদযো কিলেসা ‘‘রণা’’তি ৰুচ্চন্তি. রণন্তি এতেহীতি রণা. যেহি অভিভূতা সত্তা নানপ্পকারেন কন্দন্তি পরিদেৰন্তি, তস্মা তে রাগাদযো ‘‘রণা’’তি ৰুত্তা. দেসিতনিযামতো অনোক্কমিত্ৰাতি দেসিতানোক্কমনতো অনুপগন্ত্ৰা দেসেতি, সত্থারা দেসিতনিযামেনেৰ অনোদিস্সকং কত্ৰা ধম্মং দেসেতীতি ৰুত্তং হোতি. এৰন্তি এৰং মেত্তাঝানতো ৰুট্ঠায ভিক্খাগহণে সতি. ভিক্খাদাযকানং মহপ্ফলং ভৰিস্সতীতি ইদং চূল়চ্ছরাসঙ্ঘাতসুত্তেন (অ. নি. ১.৫১ আদযো) দীপেতব্বং. অচ্ছরাসঙ্ঘাতমত্তম্পি হি কালং মেত্তচিত্তং আসেৰন্তস্স ভিক্খুনো দিন্নদানং মহপ্ফলং হোতি মহানিসংসং, তেন চ সো অমোঘং রট্ঠপিণ্ডং ভুঞ্জতীতি অযমত্থো তত্থ আগতোযেৰ. নিমিত্তং গণ্হিত্ৰাতি আকারং সল্লক্খেত্ৰা.

খদিরৰনিযরেৰতত্থেরৰত্থু

২০৩. পঞ্চমে ৰনসভাগন্তি সভাগং ৰনং, সভাগন্তি চ সপ্পাযন্তি অত্থো. যঞ্হি পকতিৰিরুদ্ধং ব্যাধিৰিরুদ্ধঞ্চ ন হোতি, তং ‘‘সভাগ’’ন্তি ৰুচ্চতি. উদকসভাগন্তিআদীসুপি ইমিনাৰ নযেন অত্থো ৰেদিতব্বো. কল্যাণকম্মাযূহনক্খণোতি কল্যাণকম্মূপচযস্স ওকাসো. তিণ্ণং ভাতিকানন্তি উপতিস্সো, চুন্দো, উপসেনোতি ইমেসং তিণ্ণং জেট্ঠভাতিকানং. তিস্সন্নঞ্চ ভগিনীনন্তি চালা, উপচালা, সীসুপচালাতি ইমেসং তিস্সন্নং জেট্ঠভগিনীনং. এত্থ চ সারিপুত্তত্থেরো সযং পব্বজিত্ৰা চালা, উপচালা, সীসুপচালাতি তিস্সো ভগিনিযো, চুন্দো উপসেনোতি ইমে ভাতরো পব্বাজেসি, রেৰতকুমারো একোৰ গেহে অৰসিস্সতি. তেন ৰুত্তং – ‘‘অম্হাকং…পে… পব্বাজেন্তী’’তি. মহল্লকতরাতি ৰুদ্ধতরা. ইদঞ্চ কুমারিকায চিরজীৰিতং অভিকঙ্খমানা আহংসু. সা কির তস্স অয্যিকা ৰীসতিৰস্সসতিকা খণ্ডদন্তা পলিতকেসা ৰলিত্তচা তিলকাহতগত্তা গোপানসিৰঙ্কা অহোসি. ৰিধাৰনিকন্তি ৰিধাৰনকীল়িকং. তিস্সন্নং সম্পত্তীনন্তি অনুস্সৰৰসেন মনুস্সদেৰমোক্খসম্পত্তিযো সন্ধায ৰদতি, মনুস্সদেৰব্রহ্মসম্পত্তিযো ৰা. সীৰলিস্স পুঞ্ঞং ৰীমংসিস্সামাতি ‘‘সীৰলিনা কতপুঞ্ঞস্স ৰিপাকদানট্ঠানমিদ’’ন্তি ঞত্ৰা এৰমাহ. সভাগট্ঠানন্তি সমং দেসং.

তং ভূমিরামণেয্যকন্তি কিঞ্চাপি অরহন্তো গামন্তে কাযৰিৰেকং ন লভন্তি, চিত্তৰিৰেকং পন লভন্তেৰ. তেসঞ্হি দিব্বপ্পটিভাগানিপি আরম্মণানি চিত্তং চালেতুং ন সক্কোন্তি, তস্মা গামো ৰা হোতু অরঞ্ঞাদীনং ৰা অঞ্ঞতরং, ‘যত্থ অরহন্তো ৰিহরন্তি, তং ভূমিরামণেয্যকং’, সো ভূমিপ্পদেসো রমণীযো এৰাতি অত্থো.

কঙ্খারেৰতত্থেরৰত্থু

২০৪. ছট্ঠে অকপ্পিযো, আৰুসো, গুল়োতি একদিৰসং থেরো অন্তরামগ্গে গুল়করণং ওক্কমিত্ৰা গুল়ে পিট্ঠম্পি ছারিকম্পি পক্খিত্তে দিস্ৰান ‘‘অকপ্পিযো গুল়ো, সামিসো ন কপ্পতি গুল়ো ৰিকালে পরিভুঞ্জিতু’’ন্তি কুক্কুচ্চাযন্তো এৰমাহ. অকপ্পিযা মুগ্গাতি একদিৰসং অন্তরামগ্গে ৰচ্চে মুগ্গং জাতং দিস্ৰা ‘‘অকপ্পিযা মুগ্গা, পক্কাপি মুগ্গা জাযন্তী’’তি কুক্কুচ্চাযন্তো এৰমাহ. সেসমেত্থ সব্বং উত্তানমেৰ.

সোণকোল়িৰিসত্থেরৰত্থু

২০৫. সত্তমে হাপেতব্বমেৰ অহোসি অচ্চারদ্ধৰীরিযত্তা. উদকেন সমুপব্যূল়্হেতি উদকেন থলং উস্সারেত্ৰা তত্থ তত্থ রাসিকতে. হরিতূপলিত্তাযাতি গোমযপরিভণ্ডকতায. তিৰিধেন উদকেন পোসেন্তীতি খীরোদকং গন্ধোদকং কেৰলোদকন্তি এৰং তিৰিধেন উদকেন পোসেন্তি পরিপালেন্তি. পরিস্সাৰেত্ৰাতি পরিসোধেত্ৰা গহিতে তণ্ডুলেতি যোজেতব্বং. দেৰো মঞ্ঞেতি দেৰো ৰিয. ৰীণোৰাদেনাতি ‘‘তং কিং মঞ্ঞসি, সোণ, যদা তে ৰীণায তন্তিযো অচ্চাযতা হোন্তি, অপি নু তে ৰীণা তস্মিং সমযে সরৰতী ৰা হোতি কম্মঞ্ঞা ৰাতি? নো হেতং, ভন্তেতি. এৰমেৰ খো, সোণ, অচ্চারদ্ধৰীরিযং উদ্ধচ্চায সংৰত্ততি, অতিসিথিলৰীরিযং কোসজ্জায সংৰত্ততি. তস্মাতিহ ত্ৰং, সোণ, ৰীরিযসমতং অধিট্ঠহ, ইন্দ্রিযানঞ্চ সমতং পটিৰিজ্ঝা’’তি (মহাৰ. ২৪৩) এৰং ৰীণং উপমং কত্ৰা পৰত্তিতেন ৰীণোপমোৰাদেন. ৰীরিযসমথযোজনত্থাযাতি ৰীরিযস্স সমথেন যোজনত্থায.

সোণকুটিকণ্ণত্থেরৰত্থু

২০৬. অট্ঠমে কুটিকণ্ণোতি ৰুচ্চতীতি ‘‘কোটিকণ্ণো’’তি ৰত্তব্বে ‘‘কুটিকণ্ণো’’তি ৰোহরীযতি. কুলঘরে ভৰা কুলঘরিকা. সা কির অৰন্তিরট্ঠে কুলঘরে মহাৰিভৰস্স সেট্ঠিস্স ভরিযা. দসবলস্স ধম্মকথং সুত্ৰা সোতাপত্তিফলে পতিট্ঠায চিন্তেসীতি ইদং অঙ্গুত্তরভাণকানং মতেন ৰুত্তং. সুত্তনিপাতট্ঠকথাযং পন ‘‘সপরিসো ভগৰন্তং উপসঙ্কম্ম ধম্মদেসনং অস্সোসি, ন চ কঞ্চি ৰিসেসং অধিগঞ্ছি. কস্মা? সো হি ধম্মং সুণন্তো হেমৰতং অনুস্সরিত্ৰা ‘আগতো নু খো মে সহাযকো, নো’তি দিসাদিসং ওলোকেত্ৰা তং অপস্সন্তো ‘ৰঞ্চিতো মে সহাযো, যো এৰং ৰিচিত্তপ্পটিভানং ভগৰতো দেসনং ন সুণাতী’তি ৰিক্খিত্তচিত্তো অহোসী’’তি ৰুত্তং.

যস্মা পটিসন্ধিজাতিঅভিনিক্খমনবোধিপরিনিব্বানেস্ৰেৰ দ্ৰত্তিংস পুব্বনিমিত্তানি হুত্ৰাৰ পটিৰিগচ্ছন্তি, ন চিরট্ঠিতিকানি হোন্তি, ধম্মচক্কপ্পৰত্তনে (সং. নি. ৫.১০৮১; পটি. ম. ২.৩০) পন তানি সৰিসেসানি হুত্ৰা চিরতরং ঠত্ৰা নিরুজ্ঝন্তি, তস্মা ৰুত্তং – ‘‘তিযোজনসহস্সং হিমৰন্তং অকালপুপ্ফিতং দিস্ৰা’’তিআদি. অগ্গবলকাযাতি সব্বপুরতো গচ্ছন্তা বলকাযা. কেন পুপ্ফিতভাৰং জানাসীতি কেন কারণেন হিমৰন্তস্স পুপ্ফিতভাৰং জানাসীতি, যেন কারণেন ইমং অকালপুপ্ফপাটিহারিযং জাতং, তং জানাসীতি ৰুত্তং হোতি. তস্স পৰত্তিতভাৰন্তি তস্স ধম্মচক্কস্স ভগৰতা পৰত্তিতভাৰং. সদ্দে নিমিত্তং গণ্হীতি সদ্দে আকারং সল্লক্খেসি. ততোতি ‘‘অহং ‘এতং অমতধম্মং তম্পি জানাপেস্সামী’তি তৰ সন্তিকং আগতোস্মী’’তি যং ৰুত্তং, তদনন্তরন্তি অত্থো.

সাতাগিরো হেমৰতস্স বুদ্ধুপ্পাদং কথেত্ৰা তং ভগৰতো সন্তিকং আনেতুকামো ‘‘অজ্জ পন্নরসো’’তিআদিগাথমাহ. তত্থ (সু. নি. অট্ঠ. ১.১৫৩) অজ্জাতি অযং রত্তিন্দিৰো পক্খগণনতো পন্নরসো, উপৰসিতব্বতো উপোসথো. তীসু ৰা উপোসথেসু অজ্জ পন্নরসো উপোসথো, ন চাতুদ্দসিউপোসথো, ন সামগ্গীউপোসথো. দিৰি ভৰানি দিব্বানি, দিব্বানি এত্থ অত্থীতি দিব্বানি. কানি তানি? রূপানি. তঞ্হি রত্তিং দেৰানং দসসহস্সিলোকধাতুতো সন্নিপতিতানং সরীরৰত্থাভরণৰিমানপ্পভাহি অব্ভাদিউপক্কিলেসৰিরহিতায চন্দপ্পভায চ সকলজম্বুদীপো অলঙ্কতো অহোসীতি অতিৰিয অলঙ্কতো চ পরিৰিসুদ্ধিদেৰস্স ভগৰতো সরীরপ্পভায. তেনাহ – ‘‘দিব্বা রত্তি উপট্ঠিতা’’তি.

এৰং রত্তিগুণৰণ্ণনাপদেসেনপি সহাযস্স চিত্তং পসাদং জনেন্তো বুদ্ধুপ্পাদং কথেত্ৰা আহ – ‘‘অনোমনামং সত্থারং, হন্দ পস্সাম গোতম’’ন্তি. তত্থ অনোমেহি অলামকেহি সব্বাকারপরিপূরেহি গুণেহি নামং অস্সাতি অনোমনামো. তথা হিস্স ‘‘বুজ্ঝিতা সচ্চানীতি বুদ্ধো, বোধেতা পজাযাতি বুদ্ধো’’তিআদিনা (মহানি. ১৯২; চূল়নি. পারাযনত্থুতিগাথানিদ্দেসো ৯৭; পটি. ম. ১.১৬২) নযেন বুদ্ধোতি অনোমেহি গুণেহি নামং. ‘‘ভগ্গরাগোতি ভগৰা, ভগ্গদোসোতি ভগৰা’’তিআদিনা (মহানি. ৮৪) নযেন ভগৰাতি অনোমেহি গুণেহি নামং. এস নযো ‘‘অরহং সম্মাসম্বুদ্ধো ৰিজ্জাচরণসম্পন্নো’’তিআদীসু. দিট্ঠধম্মিকাদিঅত্থেহি দেৰমনুস্সে অনুসাসতি ‘‘ইমং পজহথ, ইমং সমাদায ৰত্তথা’’তি সত্থা. তং অনোমনামং সত্থারং. হন্দাতি ৰচসাযত্থে নিপাতো. পস্সামাতি তেন অত্তানং সহ সঙ্গহেত্ৰা পচ্চুপ্পন্নবহুৰচনং. গোতমন্তি গোতমগোত্তং. ইদং ৰুত্তং হোতি – ‘‘সত্থা, ন সত্থা’’তি মা ৰিমতিং অকাসি, একন্তব্যৰসিতো হুত্ৰাৰ এহি পস্সাম গোতমন্তি.

এৰং ৰুত্তে হেমৰতো ‘‘অযং সাতাগিরো ‘অনোমনামং সত্থার’ন্তি ভণন্তো তস্স সব্বঞ্ঞুতং পকাসেতি, সব্বঞ্ঞুনো চ দুল্লভা লোকে, সব্বঞ্ঞুপটিঞ্ঞেহি পূরণাদিসদিসেহেৰ লোকো উপদ্দুতো. সো পন যদি সব্বঞ্ঞূ, অদ্ধা তাদিলক্খণং পত্তো ভৰিস্সতি, তেন এৰং গহেস্সামী’’তি চিন্তেত্ৰা তাদিলক্খণং পুচ্ছন্তো আহ – ‘‘কচ্চি মনো’’তিআদি. তত্থ কচ্চীতি পুচ্ছা. মনোতি চিত্তং. সুপণিহিতোতি সুট্ঠু ঠপিতো অচলো অসম্পৰেধী. সব্বেসু ভূতেসু সব্বভূতেসু. তাদিনোতি তাদিলক্খণং পত্তস্সেৰ সতো. পুচ্ছা এৰ ৰা অযং ‘‘সো তৰ সত্থা সব্বভূতেসু তাদী, উদাহু নো’’তি. ইট্ঠে অনিট্ঠেচাতি এৰরূপে আরম্মণে. সঙ্কপ্পাতি ৰিতক্কা. ৰসীকতাতি ৰসং গমিতা. ইদং ৰুত্তং হোতি – যং তং সত্থারং ৰদসি, তস্স তে সত্থুনো কচ্চি তাদিলক্খণং সম্পত্তস্স সতো সব্বভূতেসু মনো সুপণিহিতো, উদাহু যাৰ পচ্চযং ন লভতি, তাৰ সুপণিহিতো ৰিয খাযতি. সো ৰা তে সত্থা কচ্চি সব্বভূতেসু সত্তেসু তাদী, উদাহু নো, যে চ ইট্ঠানিট্ঠেসু আরম্মণেসু রাগদোসৰসেন সঙ্কপ্পা উপ্পজ্জেয্যুং, ত্যাস্স কচ্চি ৰসীকতা, উদাহু কদাচি তেসম্পি ৰসেন ৰত্ততীতি.

তীণি ৰস্সানীতি সোণস্স পব্বজিতদিৰসতো পট্ঠায তীণি ৰস্সানি. তদা কির ভিক্খূ যেভুয্যেন মজ্ঝিমদেসেযেৰ ৰসিংসু, তস্মা তত্থ কতিপযা এৰ অহেসুং. তে চ একস্মিং নিগমে একো দ্ৰেতি এৰং ৰিসুং ৰিসুং ৰসিংসু, থেরানঞ্চ কতিপযে ভিক্খূ আনেত্ৰা অঞ্ঞেসু আনীযমানেসু পুব্বং আনীতা কেনচিদেৰ করণীযেন পক্কমিংসু, কঞ্চি কালং আগমেত্ৰা পুন তেসু আনীযমানেসু ইতরে পক্কমিংসু, এৰং পুনপ্পুনং আনযনেন সন্নিপাতো চিরেনেৰ অহোসি, থেরো চ তদা একৰিহারী অহোসি. তেন ৰুত্তং – ‘‘তীণি ৰস্সানি গণং পরিযেসিত্ৰা’’তি. তীণি ৰস্সানীতি চ অচ্চন্তসংযোগে উপযোগৰচনং. সত্থু অধিপ্পাযং ঞত্ৰাতি অত্তনো আণাপনেনেৰ ‘‘ইমিনা সদ্ধিং একগন্ধকুটিযং ৰসিতুকামো ভগৰা’’তি সত্থু অধিপ্পাযং জানিত্ৰা. ভগৰা কির যেন সদ্ধিং একগন্ধকুটিযং ৰসিতুকামো, তস্স সেনাসনপঞ্ঞত্তিযং আনন্দত্থেরং আণাপেতি.

অজ্ঝোকাসে ৰীতিনামেত্ৰাতি অজ্ঝোকাসে নিসজ্জায ৰীতিনামেত্ৰা. যস্মা ভগৰা আযস্মতো সোণস্স সমাপত্তিসমাপজ্জনেন পটিসন্থারং করোন্তো সাৰকসাধারণা সব্বা সমাপত্তিযো অনুলোমপ্পটিলোমং সমাপজ্জন্তো বহুদেৰ রত্তিং অজ্ঝোকাসে নিসজ্জায ৰীতিনামেত্ৰা পাদে পক্খালেত্ৰা ৰিহারং পাৰিসি, তস্মা আযস্মাপি সোণো ভগৰতো অধিপ্পাযং ঞত্ৰা তদনুরূপং সব্বা তা সমাপত্তিযো সমাপজ্জন্তো বহুদেৰ রত্তিং অজ্ঝোকাসে নিসজ্জায ৰীতিনামেত্ৰা পাদে পক্খালেত্ৰা ৰিহারং পাৰিসীতি ৰদন্তি. পৰিসিত্ৰা চ ভগৰতা অনুঞ্ঞাতো চীৰরতিরোকরণিযং কত্ৰা ভগৰতো পাদপস্সে নিসজ্জায ৰীতিনামেসি. অজ্ঝেসীতি আণাপেসি. পটিভাতু তং ভিক্খু ধম্মো ভাসিতুন্তি ভিক্খু তুয্হং ধম্মো ভাসিতুং উপট্ঠাতু, ঞাণমুখং আগচ্ছতু, যথাসুতং যথাপরিযত্তং ধম্মং ভণাহীতি অত্থো. অট্ঠকৰগ্গিযানীতি অট্ঠকৰগ্গভূতানি কামসুত্তাদিসোল়সসুত্তানি (মহানি. ১). সুগ্গহিতোতি সম্মা উগ্গহিতো. সব্বে ৰরে যাচীতি ৰিনযধরপঞ্চমেন গণেন উপসম্পদা ধুৰন্হানং চম্মত্থরণং গণঙ্গণূপাহনং চীৰরৰিপ্পৰাসোতি ইমে পঞ্চ ৰরে যাচি. সুত্তে আগতমেৰাতি উদানপাল়িযং আগতসুত্তং সন্ধায ৰদতি.

সীৰলিত্থেরৰত্থু

২০৭. নৰমে সাকচ্ছিত্ৰা সাকচ্ছিত্ৰাতি রঞ্ঞা সদ্ধিং পটিৰিরুজ্ঝনৰসেন পুনপ্পুনং সাকচ্ছং কত্ৰা. গুল়দধিন্তি পত্থিন্নং গুল়সদিসং কঠিনদধিং. অতিঅঞ্ছিতুন্তি অতিৰিয আকড্ঢিতুং. কঞ্জিযং ৰাহেত্ৰাতি দধিমত্থুং পৰাহেত্ৰা, পরিস্সাৰেত্ৰাতি অত্থো. ‘‘দধিতো কঞ্জিযং গহেত্ৰা’’তিপি পাঠো. ন্তি সুপ্পৰাসং. বীজপচ্ছিং ফুসাপেন্তীতি ইমিনা সম্বন্ধো. যাৰ ন উক্কড্ঢন্তীতি যাৰ দানে ন উক্কড্ঢন্তি, দাতুকামাৰ হোন্তীতি অধিপ্পাযো মহাদুক্খং অনুভোসীতি পসৰনিবন্ধনং মহন্তং দুক্খং অনুভোসি. সামিকং আমন্তেত্ৰাতি সত্তাহং মূল়্হগব্ভা তিব্বাহি খরাহি দুক্খৰেদনাহি ফুট্ঠা ‘‘সম্মাসম্বুদ্ধো ৰত সো ভগৰা, যো ইমস্স এৰরূপস্স দুক্খস্স পহানায ধম্মং দেসেতি. সুপ্পটিপন্নো ৰত তস্স ভগৰতো সাৰকসঙ্ঘো, যো ইমস্স এৰরূপস্স দুক্খস্স পহানায পটিপন্নো. সুসুখং ৰত নিব্বানং, যত্থিদং এৰরূপং দুক্খং ন সংৰিজ্জতী’’তি (উদা. ১৮) ইমেহি তীহি ৰিতক্কেহি তং দুক্খং অধিৰাসেন্তী সত্থু সন্তিকং পেসেতুকামতায সামিকং আমন্তেত্ৰা. পুরে মরণাতি মরণতো পুরেতরমেৰ. ইঙ্গিতন্তি আকারং. জীৰিতভত্তন্তি জীৰিতসংসযে দাতব্বভত্তং. সব্বকম্মক্খমো অহোসীতি সত্তৰস্সিকেহি দারকেহি কাতব্বং যং কিঞ্চি কম্মং কাতুং সমত্থতায সব্বস্স কম্মস্স খমো অহোসি. তেনেৰ সো সত্তাহং মহাদানে দীযমানে জাতদিৰসতো পট্ঠায ধম্মকরণং আদায সঙ্ঘস্স উদকং পরিস্সাৰেত্ৰা অদাসি.

যোমন্তিআদিগাথায ‘‘যো ভিক্খু ইমং রাগপলিপথঞ্চেৰ কিলেসদুগ্গঞ্চ সংসারৰট্টঞ্চ চতুন্নং সচ্চানং অপ্পটিৰিজ্ঝনকমোহঞ্চ অতীতো চত্তারো ওঘে তিণ্ণো হুত্ৰা পারং অনুপ্পত্তো, দুৰিধেন ঝানেন ঝাযী, তণ্হায অভাৰেন অনেজো, কথংকথায অভাৰেন অকথংকথী, উপাদানানং অভাৰেন অনুপাদিযিত্ৰা কিলেসনিব্বানেন নিব্বুতো, তমহং ব্রাহ্মণং ৰদামী’’তি অত্থো.

সব্বেসংযেৰ পন কেসানং ওরোপনঞ্চ অরহত্তসচ্ছিকিরিযা চ অপচ্ছাঅপুরিমা অহোসীতি ইমিনা থেরস্স খুরগ্গেযেৰ অরহত্তুপ্পত্তি দীপিতা. একচ্চে পন আচরিযা এৰং ৰদন্তি ‘‘হেট্ঠা ৰুত্তনযেন ধম্মসেনাপতিনা ওৰাদে দিন্নে ‘যং মযা কাতুং সক্কা, তমহং জানিস্সামী’তি পব্বজিত্ৰা ৰিপস্সনাকম্মট্ঠানং গহেত্ৰা তং দিৰসংযেৰ অঞ্ঞতরং ৰিচিত্তং কুটিকং দিস্ৰা পৰিসিত্ৰা মাতুকুচ্ছিযং সত্ত ৰস্সানি অত্তনা অনুভূতদুক্খং অনুস্সরিত্ৰা তদনুসারেন অতীতানাগতে ঞাণং নেন্তস্স আদিত্তা ৰিয তযো ভৰা উপট্ঠহিংসু. ঞাণস্স পরিপাকং গতত্তা ৰিপস্সনাৰীথিং ওতরিত্ৰা তাৰদেৰ মগ্গপ্পটিপাটিযা সব্বেপি আসৰে খেপেন্তো অরহত্তং পাপুণী’’তি. উভযথাপি থেরস্স অরহত্তুপ্পত্তিযেৰ পকাসিতা, থেরো পন পভিন্নপ্পটিসম্ভিদো ছল়ভিঞ্ঞো অহোসি.

ৰক্কলিত্থেরৰত্থু

২০৮. দসমে আহারকরণৰেলন্তি ভোজনকিচ্চৰেলং. অধিগচ্ছে পদং সন্তন্তি সঙ্খারূপসমং সুখন্তি লদ্ধনামং সন্তং পদং নিব্বানং অধিগচ্ছেয্য. পঠমপাদেন পব্বতে ঠিতোযেৰাতি পঠমেন পাদেন গিজ্ঝকূটে পব্বতে ঠিতোযেৰ. সেসমেত্থ সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.

দুতিযএতদগ্গৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১৪. এতদগ্গৰগ্গো

(১৪) ৩. ততিযএতদগ্গৰগ্গৰণ্ণনা

রাহুল-রট্ঠপালত্থেরৰত্থু

২০৯-২১০. ততিযস্স পঠমদুতিযেসু তিস্সো সিক্খাতি অধিসীলঅধিচিত্তঅধিপঞ্ঞাসঙ্খাতা তিস্সো সিক্খা. চুদ্দস ভত্তচ্ছেদে কত্ৰাতি সত্তাহং নিরাহারতায একেকস্মিং দিৰসে দ্ৰিন্নং ভত্তচ্ছেদানং ৰসেন চুদ্দস ভত্তচ্ছেদে কত্ৰা.

তেসন্তি তেসং তাপসানং. লাবুভাজনাদিপরিক্খারং সংৰিধাযাতি লাবুভাজনাদিতাপসপরিক্খারং সংৰিদহিত্ৰা. সপরিল়াহকাযধাতুকোতি উস্সন্নপিত্ততায সপরিল়াহকাযসভাৰো. সতসহস্সাতি সতসহস্সপরিমাণা. সতসহস্সং পরিমাণং এতেসন্তি সতসহস্সা উত্তরপদলোপেন যথা ‘‘রূপভৰো রূপ’’ন্তি, অত্থিঅত্থে ৰা অকারপচ্চযো দট্ঠব্বো. পাণাতিপাতাদিঅকুসলধম্মসমুদাচারসঙ্খাতো আমগন্ধো কুণপগন্ধো নত্থি এতেসন্তি নিরামগন্ধা, যথাৰুত্তকিলেসসমুদাচাররহিতাতি অত্থো. কিলেসসমুদাচারো হেত্থ ‘‘আমগন্ধো’’তি ৰুত্তো. কিংকারণা? অমনুঞ্ঞত্তা, কিলেসঅসুচিমিস্সত্তা, সব্ভি জিগুচ্ছিতত্তা, পরমদুগ্গন্ধভাৰৰহত্তা চ. তথা হি যে যে উস্সন্নকিলেসা সত্তা, তে তে অতিদুগ্গন্ধা হোন্তি. তেনেৰ নিক্কিলেসানং মতসরীরম্পি দুগ্গন্ধং ন হোতি. দানগ্গপরিৰহনকেতি দানগ্গধুরৰহনকে. মাপকোতি দিৰসে দিৰসে পরিমিতপরিব্বযদানৰসেন ধঞ্ঞমাপকো.

পাল়িযন্তি ৰিনযপাল়িযং. মিগজাতকং আহরিত্ৰা কথেসীতি অতীতে কির বোধিসত্তো মিগযোনিযং নিব্বত্তিত্ৰা মিগগণপরিৰুতো অরঞ্ঞে ৰসতি. অথস্স ভগিনী অত্তনো পুত্তকং উপনেত্ৰা ‘‘ভাতিক ইমং ভাগিনেয্যং মিগমাযং সিক্খাপেহী’’তি আহ. বোধিসত্তো ‘‘সাধূ’’তি পটিস্সুণিত্ৰা ‘‘গচ্ছ তাত, অসুকৰেলাযং নাম আগন্ত্ৰা সিক্খেয্যাসী’’তি আহ. সো মাতুলেন ৰুত্তৰেলং অনতিক্কমিত্ৰা তং উপসঙ্কমিত্ৰা মিগমাযং সিক্খি. সো একদিৰসং ৰনে ৰিচরন্তো পাসেন বদ্ধো বদ্ধরৰং ৰিরৰি. মিগগণো পলাযিত্ৰা ‘‘পুত্তো তে পাসেন বদ্ধো’’তি তস্স মাতুযা আরোচেসি. সা ভাতু সন্তিকং গন্ত্ৰা ‘‘ভাতিক ভাগিনেয্যো তে মিগমাযং সিক্খাপিতো’’তি পুচ্ছি. বোধিসত্তো ‘‘মা ত্ৰং পুত্তস্স কিঞ্চি পাপকং আসঙ্কি, সুগ্গহিতা তেন মিগমাযা, ইদানি তং হাসযমানো আগচ্ছিস্সতী’’তি ৰত্ৰা ‘‘মিগং তিপল্লত্থ’’ন্তিআদিমাহ.

তত্থ মিগন্তি ভাগিনেয্যমিগং. তিপল্লত্থং ৰুচ্চতি সযনং, উভোহি পস্সেহি উজুকমেৰ চ নিপন্নকৰসেন তীহাকারেহি পল্লত্থং অস্স, তীণি ৰা পল্লত্থানি অস্সাতি তিপল্লত্থো, তং তিপল্লত্থং. অনেকমাযন্তি বহুমাযং বহুৰঞ্চনং. অট্ঠক্খুরন্তি একেকস্মিং পাদে দ্ৰিন্নং দ্ৰিন্নং ৰসেন অট্ঠহি খুরেহি সমন্নাগতং. অড্ঢরত্তাপপাযিন্তি পুরিমযামং অতিক্কমিত্ৰা মজ্ঝিমযামে অরঞ্ঞতো আগম্ম পানীযস্স পিৰনতো অড্ঢরত্তে আপং পিৰতীতি অড্ঢরত্তাপপাযী. ‘‘অড্ঢরত্তে আপপাযি’’ন্তিপি পাঠো. মম ভাগিনেয্যং মিগং অহং সাধুকং মিগমাযং উগ্গণ্হাপেসিং. কথং? যথা একেন সোতেন ছমাযং অস্সসন্তো ছহি কলাহি অতিভোতি ভাগিনেয্যো. ইদং ৰুত্তং হোতি – অযঞ্হি তৰ পুত্তং তথা উগ্গণ্হাপেসিং, যথা একস্মিং উপরিমনাসিকাসোতে ৰাতং সন্নিরুম্ভিত্ৰা পথৰিযং অল্লীনেন একেন হেট্ঠিমনাসিকাসোতেন তথেৰ ছমাযং অস্সসন্তো ছহি কলাহি লুদ্দকং অতিভোতি, ছহি কোট্ঠাসেহি অজ্ঝোত্থরতি ৰঞ্চেতীতি অত্থো. কতমেহি ছহি? চত্তারো পাদে পসারেত্ৰা একেন পস্সেন সেয্যায, খুরেহি তিণপংসুখণনেন, জিৰ্হানিন্নামনেন, উদরস্স উদ্ধুমাতভাৰকরণেন, উচ্চারপস্সাৰৰিস্সজ্জনেন, ৰাতস্স নিরুম্ভনেনাতি. অথ ৰা তথা নং উগ্গণ্হাপেসিং, যথা একেন সোতেন ছমাযং অস্সসন্তো. ছহীতি হেট্ঠা ৰুত্তেহি ছহি কারণেহি. কলাহীতি কলাযিস্সতি, লুদ্দকং ৰঞ্চেস্সতীতি অত্থো. ভোতীতি ভগিনিং আলপতি. ভাগিনেয্যোতি এৰং ছহি কারণেহি ৰঞ্চকং ভাগিনেয্যং নিদ্দিসতি.

এৰং বোধিসত্তো ভাগিনেয্যস্স মিগমাযং সাধুকং উগ্গহিতভাৰং ৰদন্তো ভগিনিং সমস্সাসেসি. সোপি মিগপোতকো পাসে বদ্ধো অনিবন্ধিত্ৰাযেৰ ভূমিযং মহাফাসুকপস্সেন পাদে পসারেত্ৰা নিপন্নো পাদানং আসন্নট্ঠানে খুরেহি এৰ পহরিত্ৰা পংসুঞ্চ তিণানি চ উপ্পাটেত্ৰা উচ্চারপস্সাৰং ৰিস্সজ্জেত্ৰা সীসং পাতেত্ৰা জিৰ্হং নিন্নামেত্ৰা সরীরং খেল়কিলিন্নং কত্ৰা ৰাতগ্গহণেন উদরং উদ্ধুমাতকং কত্ৰা অক্খীনি পরিৰত্তেত্ৰা হেট্ঠানাসিকাসোতেন ৰাতং সঞ্চরাপেন্তো উপরিমনাসিকাসোতেন ৰাতং সন্নিরুম্ভিত্ৰা সকলসরীরং থদ্ধভাৰং গাহাপেত্ৰা মতকাকারং দস্সেসি, নীলমক্খিকাপি নং সম্পরিৰারেসুং, তস্মিং তস্মিং ঠানে কাকা নিলীযিংসু. লুদ্দো আগন্ত্ৰা উদরে হত্থেন পহরিত্ৰা ‘‘পাতোৰ বদ্ধো ভৰিস্সতি, পূতিকো জাতো’’তি তস্স বন্ধনরজ্জুং মোচেত্ৰা ‘‘এত্থেৰ দানি নং উক্কন্তিত্ৰা মংসং আদায গমিস্সামী’’তি নিরাসঙ্কো হুত্ৰা সাখাপলাসং গহেতুং আরদ্ধো. মিগপোতকোপি উট্ঠায চতূহি পাদেহি ঠত্ৰা কাযং ৰিধুনিত্ৰা গীৰং পসারেত্ৰা মহাৰাতেন ছিন্নৰলাহকো ৰিয ৰেগেন মাতু সন্তিকং অগমাসি. সত্থা ‘‘ন, ভিক্খৰে, রাহুলো ইদানেৰ সিক্খাকামো, পুব্বেপি সিক্খাকামোযেৰা’’তি এৰং মিগজাতকং আহরিত্ৰা কথেসি.

অম্বলট্ঠিযরাহুলোৰাদং দেসেসীতি ‘‘পস্সসি নো ত্ৰং, রাহুল, ইমং পরিত্তং উদকাৰসেসং উদকাদানে ঠপিতন্তি? এৰং, ভন্তে. এৰং পরিত্তকং খো, রাহুল, তেসং সামঞ্ঞং, যেসং নত্থি সম্পজানমুসাৰাদে লজ্জা’’তি এৰমাদিনা অম্বলট্ঠিযরাহুলোৰাদং (ম. নি. ২.১০৭ আদযো) কথেসি. গেহসিতং ৰিতক্কং ৰিতক্কেন্তস্সাতি আযস্মা কির রাহুলো ভগৰতো পিট্ঠিতো পিট্ঠিতো গচ্ছন্তোৰ পাদতলতো যাৰ উপরি কেসন্তা তথাগতং ওলোকেসি, সো ভগৰতো বুদ্ধৰেসৰিলাসং দিস্ৰা ‘‘সোভতি ভগৰা দ্ৰত্তিংসমহাপুরিসলক্খণৰিচিত্তসরীরো ব্যামপ্পভাপরিক্খিত্ততায ৰিপ্পকিণ্ণসুৰণ্ণচুণ্ণমজ্ঝগতো ৰিয ৰিজ্জুলতাপরিক্খিত্তো কনকপব্বতো ৰিয যন্তসমাকড্ঢিতরতনৰিচিত্তসুৰণ্ণঅগ্ঘিকং ৰিয পংসুকূলচীৰরপ্পটিচ্ছন্নোপি রত্তকম্বলপরিক্খিত্তকনকপব্বতো ৰিয পৰাল়লতাপটিমণ্ডিতসুৰণ্ণঘটিকং ৰিয চীনপিট্ঠচুণ্ণপূজিতসুৰণ্ণচেতিযং ৰিয লাখারসানুলিত্তো কনকথূপো ৰিয রত্তৰলাহকন্তরগতো তঙ্খণমুগ্গতপুণ্ণচন্দো ৰিয অহো সমতিংসপারমিতানুভাৰেন সজ্জিতস্স অত্তভাৰস্স সিরিসম্পত্তী’’তি চিন্তেসি. ততো অত্তানম্পি ওলোকেত্ৰা ‘‘অহম্পি সোভামি, সচে ভগৰা চতূসু মহাদীপেসু চক্কৰত্তিরজ্জং অকরিস্স, ময্হং পরিণাযকট্ঠানন্তরমদস্স, এৰং সন্তে অতিৰিয জম্বুদীপতলং অতিসোভিস্সা’’তি অত্তভাৰং নিস্সায গেহসিতং ছন্দরাগং উপ্পাদেসি. তং সন্ধাযেতং ৰুত্তং – ‘‘সত্থু চেৰ অত্তনো চ রূপসম্পত্তিং দিস্ৰা গেহসিতং ৰিতক্কং ৰিতক্কেন্তস্সা’’তি.

ভগৰাপি পুরতো গচ্ছন্তোৰ চিন্তেসি – ‘‘পরিপুণ্ণচ্ছৰিমংসলোহিতো দানি রাহুলস্স অত্তভাৰো, রজনীযেসু রূপারম্মণাদীসু চিত্তস্স পক্খন্দনকালো জাতো, নিপ্ফলতায নু খো রাহুলো ৰীতিনামেতী’’তি. অথ সহাৰজ্জনেনেৰ পসন্নে উদকে মচ্ছং ৰিয পরিসুদ্ধে আদাসমণ্ডলে মুখনিমিত্তং ৰিয চ তস্স তং চিত্তুপ্পাদং অদ্দস, দিস্ৰা চ ‘‘অযং রাহুলো ময্হং অত্রজো হুত্ৰা মম পচ্ছতো আগচ্ছন্তো ‘অহং সোভামি, ময্হং ৰণ্ণাযতনং পসন্ন’ন্তি অত্তভাৰং নিস্সায গেহসিতং ছন্দরাগং উপ্পাদেতি, অতিত্থে পক্খন্দো, উপ্পথং পটিপন্নো, অগোচরে চরতি, দিসামূল়্হঅদ্ধিকো ৰিয অগন্তব্বং দিসং গচ্ছতি, অযং খো পনস্স কিলেসো অব্ভন্তরে ৰড্ঢন্তো অত্তত্থম্পি যথাভূতং পস্সিতুং ন দস্সিস্সতি পরত্থম্পি উভযত্থম্পি, ততো নিরযেপি পটিসন্ধিং গণ্হাপেস্সতি, তিরচ্ছানযোনিযম্পি পেত্তিৰিসযেপি অসুরকাযেপি সম্বাধেপি মাতুকুচ্ছিস্মিন্তি অনমতগ্গে সংসারৰট্টে পরিপাতেস্সতি. যথা খো পন অনেকরতনপূরা মহানাৰা ভিন্নফলকন্তরেন উদকং আদিযমানা মুহুত্তম্পি ন অজ্ঝুপেক্খিতব্বা হোতি, ৰেগেন ৰেগেনস্সা ৰিৰরং পিদহিতুং ৰট্টতি, এৰমেৰ অযম্পি ন অজ্ঝুপেক্খিতব্বো. যাৰস্স অযং কিলেসো অব্ভন্তরে সীলরতনাদীনি ন ৰিনাসেতি, তাৰদেৰ নং নিগ্গণ্হিস্সামী’’তি অজ্ঝাসযং অকাসি. ততো রাহুলং আমন্তেত্ৰা ‘‘যং কিঞ্চি, রাহুল, রূপং অতীতানাগতপচ্চুপ্পন্নং অজ্ঝত্তং ৰা বহিদ্ধা ৰা ওল়ারিকং ৰা সুখুমং ৰা হীনং ৰা পণীতং ৰা যং দূরে সন্তিকে ৰা, সব্বং রূপং ‘নেতং মম, নেসোহমস্মি, ন মেসো অত্তা’তি এৰমেতং যথাভূতং সম্মপ্পঞ্ঞায দট্ঠব্বন্তি. রূপমেৰ নু খো ভগৰা রূপমেৰ নু খো সুগতাতি. রূপম্পি রাহুল, ৰেদনাপি রাহুল, সঞ্ঞাপি রাহুল, সঙ্খারাপি রাহুল, ৰিঞ্ঞাণম্পি রাহুলা’’তি মহারাহুলোৰাদসুত্তং (ম. নি. ২.১১৩ আদযো) অভাসি. তং দস্সেতুং – ‘‘যং কিঞ্চি রাহুল…পে… কথেসী’’তি ৰুত্তং.

সংযুত্তকে পন রাহুলোৰাদোতি রাহুলসংযুত্তে ৰুত্তরাহুলোৰাদং সন্ধায ৰদন্তি. তত্থ ‘‘সাধু মে, ভন্তে, ভগৰা সংখিত্তেন ধম্মং দেসেতু, যমহং, ভন্তে, ভগৰতো ধম্মং সুত্ৰা একো ৰূপকট্ঠো অপ্পমত্তো আতাপী পহিতত্তো ৰিহরেয্য’’ন্তি থেরেন যাচিতো ‘‘তং কিং মঞ্ঞসি, রাহুল, চক্খু নিচ্চং ৰা অনিচ্চং ৰাতি? অনিচ্চং, ভন্তে. যং পনানিচ্চং, দুক্খং ৰা তং সুখং ৰাতি? দুক্খং, ভন্তে. যং পনানিচ্চং দুক্খং ৰিপরিণামধম্মং, কল্লং নু তং সমনুপস্সিতুং ‘এতং মম, এসোহমস্মি, এসো মে অত্তা’’’তিআদিনা রাহুলোৰাদং (সং. নি. ২.১৮৮ আদযো) আরভি. থেরস্স ৰিপস্সনাচারোযেৰ, ন পন মহারাহুলোৰাদো ৰিয ৰিতক্কূপচ্ছেদায ৰুত্তোতি অধিপ্পাযো.

অথস্স সত্থা ঞাণপরিপাকং ঞত্ৰাতিআদীসু ভগৰতো কির রহোগতস্স পটিসল্লীনস্স এৰং চেতসো পরিৰিতক্কো উদপাদি ‘‘পরিপক্কা খো রাহুলস্স ৰিমুত্তিপরিপাচনীযা ধম্মা, যন্নূনাহং রাহুলং উত্তরি আসৰানং খযে ৰিনেয্য’’ন্তি? অথস্স ভগৰা পুব্বণ্হসমযং নিৰাসেত্ৰা পত্তচীৰরমাদায সাৰত্থিযং পিণ্ডায চরিত্ৰা পচ্ছাভত্তং পিণ্ডপাতপটিক্কন্তো আযস্মন্তং রাহুলং আমন্তেসি – ‘‘গণ্হাহি, রাহুল, নিসীদনং, যেন অন্ধৰনং তেনুপসঙ্কমিস্সাম দিৰাৰিহারাযা’’তি. ‘‘এৰং, ভন্তে’’তি খো আযস্মা রাহুলো ভগৰতো পটিস্সুত্ৰা নিসীদনং আদায ভগৰতো পিট্ঠিতো পিট্ঠিতো অনুবন্ধি. তেন খো পন সমযেন অনেকানি দেৰতাসহস্সানি ভগৰন্তং অভিৰন্দিত্ৰা অনুবন্ধিতা হোন্তি ‘‘অজ্জ ভগৰা আযস্মন্তং রাহুলং উত্তরি আসৰানং খযে ৰিনেস্সতী’’তি. অথ খো ভগৰা অন্ধৰনং অজ্ঝোগাহেত্ৰা অঞ্ঞতরস্মিং রুক্খমূলে পঞ্ঞত্তে আসনে নিসীদি. আযস্মাপি রাহুলো ভগৰন্তং অভিৰাদেত্ৰা একমন্তং নিসীদি. অথ আযস্মন্তং রাহুলং আমন্তেত্ৰা ‘‘তং কিং মঞ্ঞসি, রাহুল, চক্খু নিচ্চং ৰা অনিচ্চং ৰাতি? অনিচ্চং, ভন্তে. যং পনানিচ্চং, দুক্খং ৰা তং সুখং ৰাতি? দুক্খং, ভন্তে. যং পনানিচ্চং দুক্খং ৰিপরিণামধম্মং, কল্লং নু তং সমনুপস্সিতুং ‘এতং মম, এসোহমস্মি, এসো মে অত্তা’’’তিআদিনা রাহুলোৰাদং (সং. নি. ৪.১২১) অদাসি. তং সন্ধাযেতং ৰুত্তং – ‘‘অন্ধৰনে নিসিন্নো চূল়রাহুলোৰাদং কথেসী’’তি.

কোটিসতসহস্সদেৰতাহীতি আযস্মতা রাহুলেন পদুমুত্তরস্স ভগৰতো পাদমূলে পথৰিন্ধররাজকালে পত্থনং ঠপেন্তেন সদ্ধিং পত্থনং ঠপিতদেৰতাযেৰেতা. তাসু পন কাচি ভূমট্ঠদেৰতা, কাচি অন্তলিক্খট্ঠকা, কাচি চাতুমহারাজিকাদিদেৰলোকে, কাচি ব্রহ্মলোকে নিব্বত্তা, ইমস্মিং পন দিৰসে সব্বা একট্ঠানে অন্ধৰনস্মিংযেৰ সন্নিপতিতা.

আভিদোসিকন্তি পারিৰাসিকং একরত্তাতিক্কন্তং পূতিভূতং. একরত্তাতিক্কন্তস্সেৰ হি নামসঞ্ঞা এসা, যদিদং আভিদোসিকোতি. অযং পনেত্থ ৰচনত্থো – পূতিভাৰদোসেন অভিভূতোতি অভিদোসো, অভিদোসোযেৰ আভিদোসিকো. কুম্মাসন্তি যৰকুম্মাসং. অধিৰাসেত্ৰাতি ‘‘তেন হি, তাত রট্ঠপাল, অধিৰাসেহি স্ৰাতনায ভত্ত’’ন্তি পিতরা নিমন্তিতো স্ৰাতনায ভিক্খং অধিৰাসেত্ৰা. এত্থ চ থেরো পকতিযা উক্কট্ঠসপদানচারিকো স্ৰাতনায ভিক্খং নাম নাধিৰাসেতি, মাতু অনুগ্গহেন পন অধিৰাসেতি. মাতু কিরস্স থেরং অনুস্সরিত্ৰা অনুস্সরিত্ৰা মহাসোকো উপ্পজ্জতি, রোদনেনেৰ দুক্খী ৰিয জাতা, তস্মা থেরো ‘‘সচাহং তং অপস্সিত্ৰা গমিস্সামি, হদযম্পিস্সা ফলেয্যা’’তি অনুগ্গহেন অধিৰাসেসি. পণ্ডিতা হি ভিক্খূ মাতাপিতূনং আচরিযুপজ্ঝাযানং ৰা কাতব্বং অনুগ্গহং অজ্ঝুপেক্খিত্ৰা ধুতঙ্গসুদ্ধিকা ন ভৰন্তি.

অলঙ্কতপটিযত্তে ইত্থিজনেতি পিতরা উয্যোজিতে ইত্থিজনে. পিতা কিরস্স দুতিযদিৰসে সকনিৰেসনে মহন্তং হিরঞ্ঞসুৰণ্ণস্স পুঞ্জং কারাপেত্ৰা কিলঞ্জেহি পটিচ্ছাদাপেত্ৰা আযস্মতো রট্ঠপালস্স পুরাণদুতিযিকাযো ‘‘এথ তুম্হে ৰধূ, যেন অলঙ্কারেন অলঙ্কতা পুব্বে রট্ঠপালস্স কুলপুত্তস্স পিযা হোথ মনাপা, তেন অলঙ্কারেন অলঙ্করোথা’’তি আণাপেত্ৰা পণীতং খাদনীযং ভোজনীযং পটিযাদাপেত্ৰা কালে আরোচিতে আগন্ত্ৰা পঞ্ঞত্তে আসনে নিসিন্নং ‘‘ইদং তে, রট্ঠপাল, মত্তিকং ধনং, অঞ্ঞং পেত্তিকং, অঞ্ঞং পিতামহং; সক্কা, তাত রট্ঠপাল, ভোগে চ ভুঞ্জিতুং, পুঞ্ঞানি চ কাতুং? এহি ত্ৰং, তাত রট্ঠপাল, সিক্খং পচ্চক্খায হীনাযাৰত্তিত্ৰা ভোগে চ ভুঞ্জস্সু, পুঞ্ঞানি চ করোহী’’তি যাচিত্ৰা তেন পটিক্খিপিত্ৰা ধম্মে দেসিতে ‘‘অহং ইমং উপ্পব্বাজেস্সামী’’তি আনযিং, সো ‘‘দানি মে ধম্মকথং কাতুং আরদ্ধো, অলং মে ৰচনং ন করিস্সতী’’তি উট্ঠায গন্ত্ৰা তস্স ওরোধানং দ্ৰারং ৰিৰরাপেত্ৰা ‘‘অযং ৰো সামিকো, গচ্ছথ, যং কিঞ্চি কত্ৰান গণ্হিতুং ৰাযমথা’’তি উয্যোজেসি. তীসু ৰযেসু ঠিতা নাটকিত্থিযো থেরং পরিৰারযিংসু. তাসু অযং অসুভসঞ্ঞং উপ্পাদেসি. তেন ৰুত্তং – ‘‘অলঙ্কতপটিযত্তে ইত্থিজনে অসুভসঞ্ঞং উপ্পাদেত্ৰা’’তি.

ঠিতকোৰ ধম্মং দেসেত্ৰাতি –

‘‘পস্স চিত্তকতং বিম্বং, অরুকাযং সমুস্সিতং;

আতুরং বহুসঙ্কপ্পং, যস্স নত্থি ধুৰং ঠিতি.

‘‘পস্স চিত্তকতং রূপং, মণিনা কুণ্ডলেন চ;

অট্ঠিং তচেন ওনদ্ধং, সহ ৰত্থেহি সোভতি.

‘‘অলত্তককতা পাদা, মুখং চুণ্ণকমক্খিতং;

অলং বালস্স মোহায, নো চ পারগৰেসিনো.

‘‘অট্ঠাপদকতা কেসা, নেত্তা অঞ্জনমক্খিতা;

অলং বালস্স মোহায, নো চ পারগৰেসিনো.

‘‘অঞ্জনীৰণ্ণৰা চিত্তা, পূতিকাযো অলঙ্কতো;

অলং বালস্স মোহায, নো চ পারগৰেসিনো.

‘‘ওদহি মিগৰো পাসং, নাসদা ৰাগুরং মিগো;

ভুত্ৰা নিৰাপং গচ্ছামি, কন্দন্তে মিগবন্ধকে’’তি. (ম. নি. ২.৩০২; থেরগা. ৭৬৯-৭৭৪) –

ইমাহি গাথাহি ধম্মং দেসেত্ৰা.

আকাসং উপ্পতিত্ৰাতি আকাসং পক্খন্দিত্ৰা. কস্মা পন থেরো আকাসেন গতো? পিতা কিরস্স সেট্ঠি সত্তসু দ্ৰারকোট্ঠকেসু অগ্গল়ানি দাপেত্ৰা মল্লে আণাপেসি ‘‘সচে নিক্খমিত্ৰা গচ্ছতি, হত্থপাদেসু নং গহেত্ৰা কাসাযানি হরিত্ৰা গিহিৰেসং গণ্হাপেথা’’তি. তস্মা থেরো ‘‘এতে মাদিসং মহাখীণাসৰং হত্থে ৰা পাদে ৰা গহেত্ৰা অপুঞ্ঞং পসৰেয্যুং, তং নেসং মা অহোসী’’তি চিন্তেত্ৰা আকাসেন অগমাসি. মিগচীরন্তি এৰংনামকং উয্যানং. চতুপারিজুঞ্ঞপটিমণ্ডিতন্তি জরাপারিজুঞ্ঞং, ব্যাধিপারিজুঞ্ঞং, ভোগপারিজুঞ্ঞং, ঞাতিপারিজুঞ্ঞন্তি ইমেহি চতূহি পারিজুঞ্ঞেহি পটিমণ্ডিতং. পারিজুঞ্ঞন্তি চ পরিহানীতি অত্থো. সেসমেত্থ সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.

কুণ্ডধানত্থেরৰত্থু

২১১. ততিযে সলাকং গণ্হন্তীতি সলাকগাহকা. সুনাপরন্তজনপদং গচ্ছন্তেপি পঠমমেৰ সলাকং গণ্হীতি সম্বন্ধো. ছব্বস্সন্তরেতি ছন্নং ৰস্সানং অব্ভন্তরে. মেত্তীতি মিত্তভাৰো. ভেদকে সতীতি ভেদকরণে সতি. গুম্বসভাগতোতি গুম্বসমীপতো, অযমেৰ ৰা পাঠো. ইত্থী হুত্ৰাতি ইত্থী ৰিয হুত্ৰা, মনুস্সিত্থিৰণ্ণং মাপেত্ৰাতি অত্থো. দীঘরত্তানুগতোতি দীঘকালং অনুবন্ধো. এত্তকং অদ্ধানন্তি এত্তকং কালং. হন্দাৰুসোতি গণ্হাৰুসো. অত্থং গহেত্ৰাতি ভূতত্থং গহেত্ৰা, অযমেৰ ৰা পাঠো. কোণ্ডো জাতোতি ধুত্তো জাতো.

মাৰোচ ফরুসং কঞ্চীতি কঞ্চি একপুগ্গলং ফরুসং মা অৰোচ. ৰুত্তা পটিৰদেয্যু তন্তি তযা পরে দুস্সীলাতি ৰুত্তা তম্পি তথেৰ পটিৰদেয্যুং. দুক্খা হি সারম্ভকথাতি এসা কারণুত্তরা যুগগ্গাহকথা নাম দুক্খা. পটিদণ্ডা ফুসেয্যু তন্তি কাযদণ্ডাদীহি পরং পহরন্তস্স তাদিসাৰ পটিদণ্ডা তৰ মত্থকে পতেয্যুং.

সচে নেরেসি অত্তানন্তি সচে অত্তানং নিচ্চলং কাতুং সক্খিস্সসি. কংসো উপহতো যথাতি মুখৰট্টিযং ছিন্দিত্ৰা তলমত্তং কত্ৰা ঠপিতং কংসতালং ৰিয. তাদিসঞ্হি হত্থেহি পাদেহি দণ্ডেন ৰা পহতম্পি সদ্দং ন করোতি. এস পত্তোসি নিব্বানন্তি সচে এৰরূপো ভৰিতুং সক্খিস্সসি, ইমং পটিপদং পূরযমানো এসো ত্ৰং ইদানি অপ্পত্তোপি নিব্বানং পত্তোসি নাম. সারম্ভো তে ন ৰিজ্জতীতি ‘‘এৰঞ্চ সতি ত্ৰং দুস্সীলো, অহং সুসীলো’’তি এৰমাদিকো উত্তরিকরণৰাচালক্খণো সারম্ভো তে ন ৰিজ্জতি, ন ভৰিস্সতিযেৰাতি অত্থো. পরিক্কিলেসেনাতি সংকিলেসহেতুনা.

ৰঙ্গীসত্থেরৰত্থু

২১২. চতুত্থে সম্পন্নপটিভানানন্তি পরিপুণ্ণপটিভানানং. চুতিং যো ৰেদি…পে… সব্বসোতি যো সত্তানং চুতিঞ্চ পটিসন্ধিঞ্চ সব্বাকারেন পাকটং কত্ৰা জানাতি, তং অহং অলগ্গনতায অসত্তং, পটিপত্তিযা সুট্ঠু গতত্তা সুগতং, চতুন্নং সচ্চানং সম্বুদ্ধত্তা বুদ্ধং ব্রাহ্মণং ৰদামীতি অত্থো. যস্স গতিন্তি যস্সেতে দেৰাদযো গতিং ন জানন্তি, তমহং আসৰানং খীণতায খীণাসৰং, কিলেসেহি আরকত্তা অরহন্তং ব্রাহ্মণং ৰদামীতি অত্থো.

উপসেনৰঙ্গন্তপুত্তত্থেরৰত্থু

২১৩. পঞ্চমে সব্বপাসাদিকানন্তি সব্বসো পসাদং জনেন্তানং. কিন্তাযন্তি কিং তে অযং. অতিলহুন্তি অতিসীঘং. যস্স তস্মিং অত্তভাৰে উপ্পজ্জনারহানং মগ্গফলানং উপনিস্সযো নত্থি, তং বুদ্ধা ‘‘মোঘপুরিসো’’তি ৰদন্তি অরিট্ঠলাল়ুদাযিআদিকে ৰিয. উপনিস্সযে সতিপি তস্মিং খণে মগ্গে ৰা ফলে ৰা অসতি ‘‘মোঘপুরিসা’’তি ৰদন্তিযেৰ ধনিযত্থেরাদিকে ৰিয. ইমস্সপি তস্মিং খণে মগ্গফলানং অভাৰতো ‘‘মোঘপুরিসা’’তি আহ, তুচ্ছমনুস্সাতি অত্থো. বাহুল্লাযাতি পরিসবাহুল্লায. অনেকপরিযাযেনাতি অনেককারণেন.

ইচ্ছামহং, ভিক্খৰেতি ভগৰা কির তং অদ্ধমাসং ন কঞ্চি বোধনেয্যসত্তং অদ্দস, তস্মা এৰমাহ, এৰং সন্তেপি তন্তিৰসেন ধম্মদেসনা কত্তব্বা সিযা. যস্মা পনস্স এতদহোসি – ‘‘মযি ওকাসং কারেত্ৰা পটিসল্লীনে ভিক্খূ অধম্মিকং কতিকৰত্তং করিস্সন্তি, তং উপসেনো ভিন্দিস্সতি, অহং তস্স পসীদিত্ৰা ভিক্খূনং দস্সনং অনুজানিস্সামি. ততো মং পস্সিতুকামা বহূ ভিক্খূ ধুতঙ্গানি সমাদিযিস্সন্তি, অহঞ্চ তেহি উজ্ঝিতসন্থতপচ্চযা সিক্খাপদং পঞ্ঞপেস্সামী’’তি, তস্মা এৰমাহ. থেরস্সাতি উপসেনত্থেরস্স. মনাপানি তে ভিক্খু পংসুকূলানীতি ‘‘ভিক্খু তৰ ইমানি পংসুকূলানি মনাপানি অত্তনো রুচিযা খন্তিযা গহিতানী’’তি পুচ্ছতি. ন খো মে, ভন্তে, মনাপানি পংসুকূলানীতি, ভন্তে, ন মযা অত্তনো রুচিযা খন্তিযা গহিতানি, গলগ্গাহেন ৰিয মত্থকতাল়নেন ৰিয চ গাহিতো মযাতি দস্সেতি. পাল়িযং আগতমেৰাতি ৰিনযপাল়িং সন্ধায ৰদতি.

দব্বত্থেরৰত্থু

২১৪. ছট্ঠে অট্ঠারসসু মহাৰিহারেসূতি রাজগহস্স সমন্ততো ঠিতেসু অট্ঠারসসু মহাৰিহারেসু. উপৰিজঞ্ঞাতি আসন্নপসূতিকালা. রহোগতোতি রহসি গতো. সঙ্ঘস্স ৰেয্যাৰচ্চকরণে কাযং যোজেতুকামো চিন্তেসীতি থেরো কির অত্তনো কতকিচ্চভাৰং দিস্ৰা ‘‘অহং ইমং সরীরং ধারেমি, তঞ্চ খো ৰাতমুখে ঠিতপদীপো ৰিয অনিচ্চতামুখে ঠিতং নচিরস্সেৰ নিব্বাযনধম্মং যাৰ ন নিব্বাযতি, তাৰ কিং নু খো অহং সঙ্ঘস্স ৰেয্যাৰচ্চং করেয্য’’ন্তি চিন্তেন্তো ইতি পটিসঞ্চিক্খতি ‘‘তিরোরট্ঠেসু বহূ কুলপুত্তা ভগৰন্তং অদিস্ৰাৰ পব্বজন্তি, তে ‘ভগৰন্তং পস্সিস্সাম চেৰ ৰন্দিস্সামা’তি চ দূরতোপি আগচ্ছন্তি, তত্র যেসং সেনাসনং নপ্পহোতি, তে সিলাপত্তকেপি সেয্যং কপ্পেন্তি. পহোমি খো পনাহং অত্তনো আনুভাৰেন তেসং তেসং কুলপুত্তানং ইচ্ছাৰসেন পাসাদৰিহারঅড্ঢযোগাদীনি মঞ্চপীঠত্থরণানি নিম্মিনিত্ৰা দাতুং? পুনদিৰসে চেত্থ একচ্চে অতিৰিয কিলন্তরূপা হোন্তি, তে গারৰেন ভিক্খূনং পুরতো ঠত্ৰা ভত্তানিপি ন উদ্দিসাপেন্তি, অহং খো পন তেসং ভত্তানিপি উদ্দিসিতুং পহোমী’’তি. ইতি পটিসঞ্চিক্খন্তো ‘‘যংনূনাহং সঙ্ঘস্স সেনাসনঞ্চ পঞ্ঞপেয্যং, ভত্তানি চ উদ্দিসেয্য’’ন্তি চিন্তেসি. সভাগসভাগানন্তি সুত্তন্তিকাদিগুণৰসেন সভাগানং, ন মিত্তসন্থৰৰসেন. থেরো হি যাৰতিকা সুত্তন্তিকা হোন্তি, তে উচ্চিনিত্ৰা উচ্চিনিত্ৰা একতো তেসং অনুরূপমেৰ সেনাসনং পঞ্ঞপেতি. ৰেনযিকাভিধম্মিককম্মট্ঠানিককাযদল়্হিবহুলেসুপি এসেৰ নযো. তেনেৰ পাল়িযং (পারা. ৩৮০) ৰুত্তং – ‘‘যেতে ভিক্খূ সুত্তন্তিকা, তেসং একজ্ঝং সেনাসনং পঞ্ঞপেতী’’তিআদি.

অঙ্গুলিযা জলমানাযাতি তেজোকসিণচতুত্থজ্ঝানং সমাপজ্জিত্ৰা ৰুট্ঠায অভিঞ্ঞাঞাণেন অঙ্গুলিজলনং অধিট্ঠহিত্ৰা তেনেৰ তেজোধাতুসমাপত্তিজনিতেন অগ্গিজালেন অঙ্গুলিযা জলমানায. অযং মঞ্চোতিআদীসু পন থেরে ‘‘অযং মঞ্চো’’তিআদিং ৰদন্তে নিম্মিতাপি অত্তনো অত্তনো গতট্ঠানে ‘‘অযং মঞ্চো’’তিআদিং ৰদন্তি. অযঞ্হি নিম্মিতানং ধম্মতা.

‘‘একস্মিং ভাসমানস্মিং, সব্বে ভাসন্তি নিম্মিতা;

একস্মিং তুণ্হিমাসিনে, সব্বে তুণ্হী ভৰন্তি তে’’তি. (দী. নি. ২.২৮৬);

যস্মিং পন ৰিহারে মঞ্চপীঠাদীনি ন পরিপূরেন্তি, তত্থ অত্তনো আনুভাৰেন পূরেন্তি, তেন নিম্মিতানং অৰত্থুকং ৰচনং ন হোতি সব্বত্থ মঞ্চপীঠাদীনং সব্ভাৰতো. সব্বৰিহারেসু চ গমনমগ্গে সমপ্পমাণে কত্ৰা অধিট্ঠাতি. কতিকসণ্ঠানাদীনং পন নানপ্পকারত্তা তস্মিং তস্মিং ৰিহারে কতিকৰত্তানি ৰিসুং ৰিসুং কথাপেতীতি ৰেদিতব্বং. অনিযমেত্ৰা নিম্মিতানঞ্হি ‘‘একস্মিং ভাসমানস্মি’’ন্তিআদিধম্মতা ৰুত্তা. তথা হি যে ৰণ্ণৰযসরীরাৰযৰপরিক্খারকিরিযাৰিসেসাদীহি নিযমং অকত্ৰা নিম্মিতা হোন্তি, তে অনিযমেত্ৰা নিম্মিতত্তা ইদ্ধিমতা সদিসাৰ হোন্তি. ঠাননিসজ্জাদীসু ভাসিততুণ্হীভাৰাদীসু ৰা যং যং ইদ্ধিমা করোতি, তং তদেৰ করোন্তি. সচে পন নানপ্পকারে কাতুকামো হোতি, কেচি পঠমৰযে, কেচি মজ্ঝিমৰযে, কেচি পচ্ছিমৰযে, তথা দীঘকেসে উপড্ঢমুণ্ডে মিস্সককেসে উপড্ঢরত্তচীৰরে পণ্ডুকচীৰরে, পদভাণধম্মকথাসরভঞ্ঞপঞ্হপুচ্ছনপঞ্হৰিস্সজ্জনরজনপচনচীৰরসিব্বনধোৰনাদীনি করোন্তে, অপরেপি ৰা নানপ্পকারে কাতুকামো হোতি, তেন পাদকজ্ঝানতো ৰুট্ঠায ‘‘এত্তকা ভিক্খূ পঠমৰযা হোন্তূ’’তিআদিনা নযেন পরিকম্মং কত্ৰা পুন সমাপজ্জিত্ৰা ৰুট্ঠায অধিট্ঠিতে অধিট্ঠানচিত্তেন সদ্ধিং ইচ্ছিতিচ্ছিতপ্পকারাযেৰ হোন্তি. পুন অত্তনো ৰসনট্ঠানমেৰ আগচ্ছতীতি তেহি সদ্ধিং জনপদকথং কথেন্তো অনিসীদিত্ৰা অত্তনো ৰসনট্ঠানং ৰেল়ুৰনমেৰ পচ্চাগচ্ছতি. পাল়িযন্তি ৰিনযপাল়িযং.

পিলিন্দৰচ্ছত্থেরৰত্থু

২১৫. সত্তমে পিযানন্তি পিযাযিতব্বানং. মনাপানন্তি মনৰড্ঢনকানং. পিলিন্দোতি পনস্স গোত্তং, ৰচ্ছোতি নামন্তি এত্থ ৰুত্তৰিপরিযাযেনপি ৰদন্তি ‘‘পিলিন্দোতি নামং, ৰচ্ছোতি গোত্ত’’ন্তি. তেনেৰ আচরিযধম্মপালত্থেরেন থেরগাথাসংৰণ্ণনায (থেরগা. অট্ঠ. ১.৮ পিলিন্দৰচ্ছত্থেরগাথাৰণ্ণনা) ৰুত্তং – ‘‘পিলিন্দোতিস্স নামং অকংসু, ৰচ্ছোতি পন গোত্তং. তেন সো অপরভাগে পিলিন্দৰচ্ছোতি পঞ্ঞাযিত্থা’’তি. সংসন্দেত্ৰাতি একতো কত্ৰা.

সত্থু ধম্মদেসনং সুত্ৰা পটিলদ্ধসদ্ধো পব্বজিত্ৰাতি ইদং অঙ্গুত্তরভাণকানং কথামগ্গেন ৰুত্তং. অপরে পন ভণন্তি – অনুপ্পন্নেযেৰ অম্হাকং ভগৰতি সাৰত্থিযং ব্রাহ্মণগেহে নিব্বত্তিত্ৰা পিলিন্দৰচ্ছোতি পঞ্ঞাতো সংসারে সংৰেগবহুলতায পরিব্বাজকপব্বজ্জং পব্বজিত্ৰা চূল়গন্ধারং নাম ৰিজ্জং সাধেত্ৰা আকাসচারী পরচিত্তৰিদূ চ হুত্ৰা রাজগহে লাভগ্গযসগ্গপ্পত্তো পটিৰসতি. অথ যদা অম্হাকং ভগৰা অভিসম্বুদ্ধো হুত্ৰা অনুক্কমেন রাজগহং উপগতো, ততো পট্ঠায বুদ্ধানুভাৰেন তস্স সা ৰিজ্জা ন সম্পজ্জতি, অত্থকিচ্চং ন সাধেতি. সো চিন্তেসি – ‘‘সুতং খো পন মেতং ‘আচরিযপাচরিযানং ভাসমানানং যত্থ মহাগন্ধারৰিজ্জা ধরতি, তত্থ চূল়গন্ধারৰিজ্জা ন সম্পজ্জতী’তি. সমণস্স পন গোতমস্স আগতকালতো পট্ঠায নাযং মম ৰিজ্জা সম্পজ্জতি, নিস্সংসযং সমণো গোতমো মহাগন্ধারৰিজ্জং জানাতি, যন্নূনাহং তং পযিরুপাসিত্ৰা তস্স সন্তিকে ৰিজ্জং পরিযাপুণেয্য’’ন্তি. সো ভগৰন্তং উপসঙ্কমিত্ৰা এতদৰোচ – ‘‘অহং, মহাসমণ, তৰ সন্তিকে একং ৰিজ্জং পরিযাপুণিতুকামো, ওকাসং মে করোহী’’তি. ভগৰা ‘‘তেন হি পব্বজা’’তি আহ. সো ‘‘ৰিজ্জায পরিকম্মং পব্বজ্জা’’তি মঞ্ঞমানো পব্বজীতি. পরৰম্ভনৰসেনাতি পরেসং গরহনৰসেন.

অকক্কসন্তি অফরুসং. ৰিঞ্ঞাপনিন্তি অত্থৰিঞ্ঞাপনিং. সচ্চন্তি ভূতত্থং. নাভিসজেতি যায গিরায অঞ্ঞং কুজ্ঝাপনৰসেন ন লগাপেয্য, খীণাসৰো নাম এৰরূপমেৰ গিরং ন ভাসেয্য, তস্মা তমহং ব্রূমি ব্রাহ্মণং ৰদামীতি অত্থো.

অনুৰিচিনিত্ৰাতি অনুৰিচারেত্ৰা. চণ্ডিকতং গচ্ছন্তন্তি সীঘগতিযা গচ্ছন্তং.

বাহিযদারুচীরিযত্থেরৰত্থু

২১৬. অট্ঠমে একরত্তিৰাসেন গন্ত্ৰাতি দেৰতানুভাৰেন গন্ত্ৰা. ‘‘বুদ্ধানুভাৰেনা’’তিপি ৰদন্তি. এৰং গতো চ ৰিহারং পৰিসিত্ৰা সম্বহুলে ভিক্খূ ভুত্তপাতরাসে কাযালসিযৰিমোচনত্থায অব্ভোকাসে চঙ্কমন্তে দিস্ৰা ‘‘কহং এতরহি সত্থা’’তি পুচ্ছি. ভিক্খূ ‘‘সাৰত্থিযং পিণ্ডায পৰিট্ঠো’’তি ৰত্ৰা তং পুচ্ছিংসু – ‘‘ত্ৰং পন কুতো আগতো’’তি? সুপ্পারকা আগতোম্হীতি. কদা নিক্খন্তোসীতি? হিয্যো সাযং নিক্খন্তোম্হীতি. দূরতো আগতো, তৰ পাদে ধোৰিত্ৰা তেলেন মক্খেত্ৰা থোকং ৰিস্সমাহি, আগতকালে সত্থারং দক্খিস্সতীতি. অহং, ভন্তে, সত্থু ৰা অত্তনো ৰা জীৰিতন্তরাযং ন জানামি, একরত্তেনেৰম্হি কত্থচি অট্ঠত্ৰা অনিসীদিত্ৰা ৰীসযোজনসতিকং মগ্গং আগতো, সত্থারং পস্সিত্ৰাৰ ৰিস্সমিস্সামীতি. সো এৰং ৰত্ৰা তরমানরূপো সাৰত্থিং পৰিসিত্ৰা ভগৰন্তং অনোপমায বুদ্ধসিরিযা পিণ্ডায চরন্তং দিস্ৰা ‘‘চিরস্সং ৰত মে দিট্ঠো সম্মাসম্বুদ্ধো’’তি দিট্ঠট্ঠানতো পট্ঠায ওণতসরীরো গন্ত্ৰা অন্তরৰীথিযমেৰ পঞ্চপতিট্ঠিতেন ৰন্দিত্ৰা গোপ্ফকেসু দল়্হং গহেত্ৰা এৰমাহ – ‘‘দেসেতু মে, ভন্তে, ভগৰা ধম্মং, দেসেতু মে সুগতো ধম্মং, যং মমস্স দীঘরত্তং হিতায সুখাযা’’তি.

অথ নং সত্থা ‘‘অকালো খো তাৰ, বাহিয, অন্তরঘরং পৰিট্ঠোম্হি পিণ্ডাযা’’তি পটিক্খিপি. তং সুত্ৰা বাহিযো, ‘‘ভন্তে, সংসারে সংসরন্তেন কবল়ীকারাহারো ন নো লদ্ধপুব্বো, তুম্হাকং ৰা ময্হং ৰা জীৰিতন্তরাযং ন জানামি, দেসেথ মে ধম্ম’’ন্তি. সত্থা দুতিযম্পি পটিক্খিপিযেৰ. এৰং কিরস্স অহোসি ‘‘ইমস্স মং দিট্ঠকালতো পট্ঠায সকলসরীরং পীতিযা নিরন্তরং অজ্ঝোত্থটং হোতি, বলৰপীতিৰেগেন ধম্মং সুত্ৰাপি ন সক্খিস্সতি পটিৰিজ্ঝিতুং, মজ্ঝত্তুপেক্খা তাৰ তিট্ঠতু, একরত্তেনেৰ ৰীসযোজনসতং মগ্গং আগতত্তা দরথোপিস্স বলৰা, সোপি তাৰ পটিপ্পস্সম্ভতূ’’তি. তস্মা দ্ৰিক্খত্তুং পটিক্খিপিত্ৰা ততিযং যাচিতো অন্তরৰীথিযং ঠিতোৰ ‘‘তস্মাতিহ তে, বাহিয, এৰং সিক্খিতব্বং দিট্ঠে দিট্ঠমত্তং ভৰিস্সতী’’তিআদিনা (উদা. ১০) নযেন ধম্মং দেসেতি. ইমমত্থং সংখিপিত্ৰা দস্সেন্তো ‘‘সত্থারং পিণ্ডায পৰিট্ঠ’’ন্তিআদিমাহ. তত্থ অন্তরঘরেতি অন্তরৰীথিযং.

অপরিপুণ্ণপত্তচীৰরতায পত্তচীৰরং পরিযেসন্তোতি সো কির ৰীসতিৰস্সসহস্সানি সমণধম্মং করোন্তো ‘‘ভিক্খুনা নাম অত্তনো পচ্চযে লভিত্ৰা অঞ্ঞং অনোলোকেত্ৰা সযমেৰ ভুঞ্জিতুং ৰট্টতী’’তি একভিক্খুস্সপি পত্তেন ৰা চীৰরেন ৰা সঙ্গহং নাকাসি. তেনস্স ‘‘ইদ্ধিমযপত্তচীৰরং ন উপ্পজ্জিস্সতী’’তি ঞত্ৰা এহিভিক্খুভাৰেন পব্বজ্জং ন অদাসি. তাৰদেৰ চ পব্বজ্জং যাচিতো ‘‘পরিপুণ্ণং তে পত্তচীৰর’’ন্তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘অপরিপুণ্ণ’’ন্তি ৰুত্তে ‘‘তেন হি পত্তচীৰরং পরিযেসাহী’’তি ৰত্ৰা পক্কামি. তস্মা সো পত্তচীৰরং পরিযেসন্তো সঙ্কারট্ঠানতো চোল়খণ্ডানি সংকড্ঢতি.

সহস্সমপীতি পরিচ্ছেদৰচনং. একসহস্সং দ্ৰেসহস্সানীতি এৰং সহস্সেন চে পরিচ্ছিন্না গাথা হোন্তি, তা চ অনত্থপদসংহিতা আকাসৰণ্ণপব্বতৰণ্ণাদীনি পকাসকেহি অনিব্বানদীপকেহি অনত্থকেহি পদেহি সংহিতা যাৰ বহুকা হোন্তি, তাৰ পাপিকা এৰাতি অত্থো. একং গাথাপদং সেয্যোতি ‘‘অপ্পমাদো অমতপদং…পে… যথা মতা’’তি (ধ. প. ২১) এৰরূপা একগাথাপি সেয্যোতি অত্থো.

কুমারকস্সপত্থেরৰত্থু

২১৭. নৰমে একং বুদ্ধন্তরং সম্পত্তিং অনুভৰমানোতি সাৰকবোধিযা নিযততায পুঞ্ঞসম্ভারস্স চ সাতিসযত্তা ৰিনিপাতং অগন্ত্ৰা একং বুদ্ধন্তরং দেৰেসু চ মনুস্সেসু চ সম্পত্তিং অনুভৰমানো. ‘‘একিস্সা কুলদারিকায কুচ্ছিম্হি উপ্পন্নো’’তি ৰত্ৰা তমেৰস্স উপ্পন্নভাৰং মূলতো পট্ঠায দস্সেতুং – ‘‘সা চা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ সাতি কুলদারিকা. -সদ্দো ব্যতিরেকত্থো. তেন ৰুচ্চমানং ৰিসেসং জোতযতি. কুলঘরন্তি পতিকুলগেহং. গব্ভনিমিত্তন্তি গব্ভস্স সণ্ঠিতভাৰৰিগ্গহং. সতিপি ৰিসাখায সাৰত্থিৰাসিকুলপরিযাপন্নত্তে তস্সা তত্থ পধানভাৰদস্সনত্থং ‘‘ৰিসাখঞ্চা’’তিআদি ৰুত্তং যথা ‘‘ব্রাহ্মণা আগতা, ৰাসিট্ঠোপি আগতো’’তি. ভগৰতা এৰং গহিতনামত্তাতি যোজনা. যস্মা রাজপুত্তা লোকে ‘‘কুমারা’’তি ৰোহরীযন্তি, অযঞ্চ রঞ্ঞো কিত্তিমপুত্তো, তস্মা আহ – ‘‘রঞ্ঞো…পে… সঞ্জানিংসূ’’তি.

পঞ্চদস পঞ্হে অভিসঙ্খরিত্ৰাতি ‘‘ভিক্খু, ভিক্খু, অযং ৰম্মিকো রত্তিং ধূপাযতি, দিৰা পজ্জলতী’’তিআদিনা ৰম্মিকসুত্তে (ম. নি. ১.২৪৯) আগতনযেন পঞ্চদস পঞ্হে অভিসঙ্খরিত্ৰা. পাযাসিরঞ্ঞোতি ‘‘নত্থি পরলোকো, নত্থি সত্তা ওপপাতিকা, নত্থি সুকতদুক্কটানং কম্মানং ফলং ৰিপাকো’’তি (দী. নি. ২.৪১০, ৪১২) এৰংলদ্ধিকস্স পাযাসিরাজস্স. রাজা হি তদা অনভিসিত্তো হুত্ৰা পসেনদিনা কোসলেন দিন্নসেতব্যনগরং অজ্ঝাৰসন্তো ইমং দিট্ঠিং গণ্হি. পঞ্চদসহি পঞ্হেহি পটিমণ্ডেত্ৰাতি ‘‘তং কিং মঞ্ঞসি, রাজঞ্ঞ, ইমে চন্দিমসূরিযা ইমস্মিং ৰা লোকে পরস্মিং ৰা দেৰা ৰা তে মনুস্সা’’তি এৰমাদীহি (দী. নি. ২.৪১১) পঞ্চদসহি পঞ্হেহি পটিমণ্ডিতং কত্ৰা. সুত্তন্তেতি পাযাসিসুত্তন্তে (দী. নি. ২.৪০৬ আদযো).

মহাকোট্ঠিকত্থেরৰত্থু

২১৮. দসমং উত্তানত্থমেৰ.

ততিযএতদগ্গৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১৪. এতদগ্গৰগ্গো

(১৪) ৪. চতুত্থএতদগ্গৰগ্গৰণ্ণনা

আনন্দত্থেরৰত্থু

২১৯-২২৩. চতুত্থৰগ্গস্স পঠমে হেট্ঠা ৰুত্তপ্পমাণন্তি হেট্ঠা কোণ্ডঞ্ঞত্থেরস্স ৰত্থুম্হি ‘‘তস্স ধুরপত্তানি নৰুতিহত্থানি হোন্তি, কেসরং তিংসহত্থং, কণ্ণিকা দ্ৰাদসহত্থা, পাদেন পতিট্ঠিতট্ঠানং একাদসহত্থ’’ন্তি এৰং ৰুত্তপ্পমাণং. রঞ্ঞো পেসেসীতি পচ্চন্তস্স কুপিতভাৰং আরোচেত্ৰা পেসেসি. থেরগাথাসংৰণ্ণনাযং (থেরগা. অট্ঠ. ২.১০১৬ আনন্দত্থেরগাথাৰণ্ণনা) পন ‘‘পচ্চন্তস্স কুপিতভাৰং রঞ্ঞো অনারোচেত্ৰা সযমেৰ তং ৰূপসমেসি, তং সুত্ৰা রাজা তুট্ঠমানসো পুত্তং পক্কোসাপেত্ৰা ‘ৰরং তে, সুমন, দম্মি, গণ্হাহী’তি আহা’’তি ৰুত্তং. ন মেতং চিত্তং অত্থীতি মম এৰরূপং চিত্তং নত্থি. অৰঞ্ঝন্তি অতুচ্ছং. অঞ্ঞং ৰরেহীতি অঞ্ঞং পত্থেহি, অঞ্ঞং গণ্হাহীতি ৰুত্তং হোতি. উদকং অধিট্ঠাযাতি ‘‘উদকং হোতূ’’তি অধিট্ঠহিত্ৰা. গতেনাতি গমনেন. ন আমিসচক্খুকাতি চীৰরাদিপচ্চযসঙ্খাতং আমিসং ন ওলোকেন্তি.

ৰসনট্ঠানসভাগেযেৰাতি ৰসনট্ঠানসমীপেযেৰ. একন্তৰল্লভোতি উপট্ঠাকট্ঠানে একন্তেন ৰল্লভো. এতস্সেৰাতি এতস্সেৰ ভিক্খুস্স. দ্ৰেজ্ঝকথা ন হোন্তীতি দ্ৰিধাভূতকথা ন হোন্তি, অনেকন্তিককথা ন হোন্তীতি ৰুত্তং হোতি. অনিবদ্ধাতি অনিযতা. লোহিতেন গলন্তেনাতি ইত্থম্ভূতক্খানে করণৰচনং, গলন্তেন লোহিতেন যুত্তোতি অত্থো. অন্ৰাসত্তোতি অনুগতো. উট্ঠেহি, আৰুসো আনন্দ, উট্ঠেহি, আৰুসো আনন্দাতি তুরিতে ইদমামেডিতৰচনং. দুৰিধেন উদকেনাতি সীতুদকেন উণ্হুদকেন চ. তিৰিধেন দন্তকট্ঠেনাতি খুদ্দকং মহন্তং মজ্ঝিমন্তি এৰং তিপ্পকারেন দন্তকট্ঠেন. নৰ ৰারে অনুপরিযাযতীতি সত্থরি পক্কোসন্তে পটিৰচনদানায থিনমিদ্ধৰিনোদনত্থং নৰক্খত্তুং অনুপরিযাযতি. তেনেৰাহ – ‘‘এৰঞ্হিস্স অহোসী’’তিআদি. সেসমেত্থ সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.

উরুৰেলকস্সপত্থেরৰত্থু

২২৪. দুতিযে যং ৰত্তব্বং, তং ৰিত্থারতো ৰিনযপাল়িযং আগতমেৰ.

কাল়ুদাযিত্থেরৰত্থু

২২৫. ততিযে গমনাকপ্পন্তি গমনাকারং. সেসমেত্থ উত্তানমেৰ.

বাকুলত্থেরৰত্থু

২২৬. চতুত্থে নিরাবাধানন্তি আবাধরহিতানং. যথা ‘‘দ্ৰাৰীসতি দ্ৰত্তিংসা’’তিআদিম্হি ৰত্তব্বে ‘‘বাৰীসতি বাত্তিংসা’’তিআদীনি ৰুচ্চন্তি, এৰমেৰং দ্ৰে কুলানি অস্সাতি দ্ৰিকুলো, দ্ৰেকুলোতি ৰা ৰত্তব্বে বাকুলোতি ৰুত্তন্তি আহ – ‘‘বাকুলোতি দ্ৰীসু কুলেসু ৰড্ঢিতত্তা এৰংলদ্ধনামো’’তি. উপযোগেনাতি আনুভাৰেন. ফাসুককালেতি অরোগকালে. গদ্দুহনমত্তম্পীতি গোদুহনমত্তম্পি কালং. ইধ পন ন সকলো গোদুহনক্খণো অধিপ্পেতো, অথ খো গাৰিং থনে গহেত্ৰা একখীরবিন্দুদুহনকালমত্তং অধিপ্পেতং. আরোগ্যসালন্তি আতুরানং অরোগভাৰকরণত্থায কতসালং.

নিমুজ্জনুম্মুজ্জনৰসেনাতি জাণুপ্পমাণে উদকে থোকংযেৰ নিমুজ্জনুম্মুজ্জনৰসেন. ছড্ডেত্ৰা পলাযীতি মচ্ছস্স মুখসমীপেযেৰ ছড্ডেত্ৰা পলাযি. দারকস্স তেজেনাতি দারকস্স পুঞ্ঞতেজেন. মারিযমানাৰ মরন্তীতি দণ্ডাদীহি পোথেত্ৰা মারিযমানাৰ মরন্তি, ন জালেন বদ্ধতামত্তেন অমারিযমানা. নীহটমত্তোৰ মতোতি নীহটক্খণেযেৰ মতো. তেনস্স মারণত্থং উপক্কমো ন কতো, যেন উপক্কমেন দারকস্স আবাধো সিযা. ন্তি মচ্ছং. সকলমেৰাতি অৰিকলমেৰ পরিপুণ্ণাৰযৰমেৰ. ন কেল়াযতীতি ন নন্দতি, কিস্মিঞ্চি ন মঞ্ঞতি. পিট্ঠিতো ফালেন্তীতি দারকস্স পুঞ্ঞতেজেন পিট্ঠিতো ফালেন্তী. ভেরিং চরাপেত্ৰাতি ‘‘পুত্তং লভি’’ন্তি উগ্ঘোসনৰসেন ভেরিং চরাপেত্ৰা. পকতিং আচিক্খীতি অত্তনো পুত্তভাৰং কথেসি. কুচ্ছিযা ধারিতত্তা অমাতা কাতুং ন সক্কাতি জননীভাৰতো অমাতা কাতুং ন সক্কা. মচ্ছং গণ্হন্তাপীতি মচ্ছং ৰিক্কিণিত্ৰা গণ্হন্তাপি. তথা গণ্হন্তা চ তপ্পরিযাপন্নং সব্বং গণ্হন্তি নামাতি আহ – ‘‘ৰক্কযকনাদীনি বহি কত্ৰা গণ্হন্তা নাম নত্থী’’তি. অযম্পি অমাতা কাতুং ন সক্কাতি দিন্নপুত্তভাৰতো ন সক্কা.

সোভিতত্থেরৰত্থু

২২৭. পঞ্চমং উত্তানত্থমেৰ.

উপালিত্থেরৰত্থু

২২৮. ছট্ঠে ভারুকচ্ছকৰত্থুন্তি অঞ্ঞতরো কির ভারুকচ্ছদেসৰাসী ভিক্খু সুপিনন্তে পুরাণদুতিযিকায মেথুনং ধম্মং পটিসেৰিত্ৰা ‘‘অস্সমণো অহং ৰিব্ভমিস্সামী’’তি ভারুকচ্ছং গচ্ছন্তো অন্তরামগ্গে আযস্মন্তং উপালিং পস্সিত্ৰা এতমত্থং আরোচেসি. আযস্মা উপালি, এৰমাহ – ‘‘অনাপত্তি, আৰুসো, সুপিনন্তেনা’’তি. যস্মা সুপিনন্তে অৰিসযত্তা এৰং হোতি. তস্মা উপালিত্থেরো ভগৰতা অৰিনিচ্ছিতপুব্বম্পি ইমং ৰত্থুং নযগ্গাহেন এৰং ৰিনিচ্ছিনি. গহপতিনো দ্ৰে দারকা হোন্তি পুত্তো চ ভাগিনেয্যো চ. অথ সো গহপতি গিলানো হুত্ৰা আযস্মন্তং অজ্জুকং এতদৰোচ – ‘‘ইমং, ভন্তে, ওকাসং যো ইমেসং দারকানং সদ্ধো হোতি পসন্নো, তস্স আচিক্খেয্যাসী’’তি. তেন চ সমযেন তস্স চ গহপতিনো ভাগিনেয্যো সদ্ধো হোতি পসন্নো. অথাযস্মা অজ্জুকো তং ওকাসং তস্স দারকস্স আচিক্খি. সো তেন সাপতেয্যেন কুটুম্বঞ্চ সণ্ঠপেসি, দানঞ্চ পট্ঠপেসি. অথ তস্স গহপতিনো পুত্তো আযস্মন্তং আনন্দং এতদৰোচ – ‘‘কো নু খো, ভন্তে আনন্দ, পিতুনো দাযজ্জো পুত্তো ৰা ভাগিনেয্যো ৰা’’তি. পুত্তো খো, আৰুসো, পিতুনো দাযজ্জোতি. আযস্মা, ভন্তে, অয্যো অজ্জুকো অম্হাকং সাপতেয্যং অম্হাকং মেথুনকস্স আচিক্খীতি. অস্সমণো, আৰুসো, সো অজ্জুকোতি. অথাযস্মা অজ্জুকো আযস্মন্তং আনন্দং এতদৰোচ – ‘‘দেহি মে, আৰুসো আনন্দ, ৰিনিচ্ছয’’ন্তি. তে উভোপি উপালিত্থেরস্স সন্তিকং অগমংসু. অথাযস্মা উপালি, আযস্মন্তং আনন্দং এতদৰোচ – ‘‘যো নু খো, আৰুসো আনন্দ, সামিকেন ‘ইমং ওকাসং ইত্থন্নামস্স আচিক্খা’তি ৰুত্তো, তস্স আচিক্খতি, কিং সো আপজ্জতী’’তি? ন, ভন্তে, কিঞ্চি আপজ্জতি অন্তমসো দুক্কটমত্থম্পীতি. অযং, আৰুসো, আযস্মা অজ্জুকো সামিকেন ‘‘ইমং ওকাসং ইত্থন্নামস্স আচিক্খা’’তি ৰুত্তো তস্স আচিক্খতি, অনাপত্তি, আৰুসো, আযস্মতো অজ্জুকস্সাতি. ভগৰা তং সুত্ৰা ‘‘সুকথিতং, ভিক্খৰে, উপালিনা’’তি ৰত্ৰা সাধুকারমদাসি, তং সন্ধাযেতং ৰুত্তং. কুমারকস্সপৰত্থু (অ. নি. অট্ঠ. ১.১.২১৭) পন হেট্ঠা আগতমেৰ.

ছন্নং খত্তিযানন্তি ভদ্দিযো সক্যরাজা অনুরুদ্ধো আনন্দো ভগু কিমিলো দেৰদত্তোতি ইমেসং ছন্নং খত্তিযানং. পসাধকোতি মণ্ডযিতা. পাল়িযন্তি সঙ্ঘভেদক্খন্ধকপাল়িযন্তি (চূল়ৰ. ৩৩০ আদযো).

নন্দকত্থেরৰত্থু

২২৯. সত্তমে একসমোধানেতি একস্মিং সমোধানে, একস্মিং সন্নিপাতেতি অত্থো. সেসং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.

নন্দত্থেরৰত্থু

২৩০. অট্ঠমে ন তং চতুসম্পজঞ্ঞৰসেন অপরিচ্ছিন্দিত্ৰা ওলোকেতীতি সাত্থকসপ্পাযগোচরঅসম্মোহসম্পজঞ্ঞসঙ্খাতানং চতুন্নং সম্পজঞ্ঞানং ৰসেন অপরিচ্ছিন্দিত্ৰা তং দিসং ন ওলোকেতি. সো হি আযস্মা ‘‘যমেৰাহং ইন্দ্রিযেসু অগুত্তদ্ৰারতং নিস্সায সাসনে অনভিরতিআদিৰিপ্পকারপ্পত্তো, তমেৰ সুট্ঠু নিগ্গহেস্সামী’’তি উস্সাহজাতো বলৰহিরোত্তপ্পো, তত্থ চ কতাধিকারত্তা ইন্দ্রিযসংৰরো উক্কংসপারমিপ্পত্তো চতুসম্পজঞ্ঞং অমুঞ্চিত্ৰাৰ সব্বদিসং আলোকেতি. ৰুত্তঞ্চেতং ভগৰতা –

‘‘সচে, ভিক্খৰে, নন্দস্স পুরত্থিমা দিসা আলোকেতব্বা হোতি, সব্বং চেতসো সমন্নাহরিত্ৰা নন্দো পুরত্থিমং দিসং আলোকেতি ‘এৰং মে পুরত্থিমং দিসং আলোকযতো নাভিজ্ঝাদোমনস্সা পাপকা অকুসলা ধম্মা অন্ৰাসৰিস্সন্তী’তি. ইতিহ তত্থ সম্পজানো হোতি. সচে, ভিক্খৰে, নন্দস্স পচ্ছিমা দিসা, উত্তরা দিসা, দক্খিণা দিসা, উদ্ধং, অধো, অনুদিসা অনুৰিলোকেতব্বা হোতি, সব্বং চেতসো সমন্নাহরিত্ৰা নন্দো অনুদিসং অনুৰিলোকেতি ‘এৰং মে অনুদিসং অনুৰিলোকযতো…পে… সম্পজানো হোতী’’’তি (অ. নি. ৮.৯).

অভিসেকগেহপৰেসনআৰাহমঙ্গলেসু ৰত্তমানেসূতি ইধ তীণি মঙ্গলানি ৰুত্তানি, ৰিনযট্ঠকথাযং পন ‘‘তং দিৰসমেৰ নন্দকুমারস্স কেসৰিস্সজ্জনং, পট্টবন্ধো, ঘরমঙ্গলং, ছত্তমঙ্গলং, আৰাহমঙ্গলন্তি পঞ্চ মঙ্গলানি হোন্তী’’তি ৰুত্তং. তত্থ কুলমরিযাদৰসেন কেসোরোপনং কেসৰিস্সজ্জনং. যুৰরাজপট্টবন্ধনং পট্টবন্ধো. অভিনৰঘরপ্পৰেসনমহো ঘরমঙ্গলং. ৰিৰাহকরণমহো আৰাহমঙ্গলং. যুৰরাজছত্তমহো ছত্তমঙ্গলং.

নন্দকুমারং অভিসেকমঙ্গলং ন তথা পীল়েসি, যথা জনপদকল্যাণিযা ৰুত্তৰচনন্তি অজ্ঝাহরিতব্বং. তদেৰ পন ৰচনং সরূপতো দস্সেতুং – ‘‘পত্তং আদায গমনকালে’’তিআদি ৰুত্তং. জনপদকল্যাণীতি জনপদম্হি কল্যাণী উত্তমা ছ সরীরদোসরহিতা পঞ্চ কল্যাণসমন্নাগতা. সা হি যস্মা নাতিদীঘা নাতিরস্সা নাতিকিসা নাতিথূলা নাতিকাল়ী নাচ্চোদাতাতি অতিক্কন্তা মানুসৰণ্ণং, অসম্পত্তা দিব্বৰণ্ণং, তস্মা ছ সরীরদোসরহিতা. ছৰিকল্যাণং মংসকল্যাণং ন্হারুকল্যাণং অট্ঠিকল্যাণং ৰযকল্যাণন্তি ইমেহি পন কল্যাণেহি সমন্নাগতত্তা পঞ্চ কল্যাণসমন্নাগতা নাম. তস্সা হি আগন্তুকোভাসকিচ্চং নত্থি, অত্তনো সরীরোভাসেনেৰ দ্ৰাদসহত্থে ঠানে আলোকং করোতি, পিযঙ্গুসামা ৰা হোতি সুৰণ্ণসামা ৰা, অযমস্সা ছৰিকল্যাণতা. চত্তারো পনস্সা হত্থপাদা মুখপরিযোসানঞ্চ লাখারসপরিকম্মকতং ৰিয রত্তপৰাল়রত্তকম্বলসদিসং হোতি, অযমস্সা মংসকল্যাণতা. ৰীসতি পন নখপত্তানি মংসতো অমুত্তট্ঠানে লাখারসপূরিতানি ৰিয, মুত্তট্ঠানে খীরধারাসদিসানি হোন্তি, অযমস্সা ন্হারুকল্যাণতা. দ্ৰত্তিংস দন্তা সুফুসিতা সুধোতৰজিরপন্তি ৰিয খাযন্তি, অযমস্সা অট্ঠিকল্যাণতা. ৰীসংৰস্সসতিকাপি সমানা সোল়সৰস্সুদ্দেসিকা ৰিয হোতি নিপ্পলিতেন, অযমস্সা ৰযকল্যাণতা. ইতি ইমেহি পঞ্চহি কল্যাণেহি সমন্নাগতত্তা ‘‘জনপদকল্যাণী’’তি ৰুচ্চতি. তুৰটন্তি সীঘং.

ইমস্মিং ঠানে নিৰত্তেস্সতি, ইমস্মিং ঠানে নিৰত্তেস্সতীতি চিন্তেন্তমেৰাতি সো কির তথাগতে গারৰৰসেন ‘‘পত্তং ৰো, ভন্তে, গণ্হথা’’তি ৰত্তুং অৰিসহন্তো এৰং চিন্তেসি – ‘‘সোপানসীসে পত্তং গণ্হিস্সতী’’তি. সত্থা তস্মিম্পি ঠানে ন গণ্হি. ইতরো ‘‘সোপানপাদমূলে গণ্হিস্সতী’’তি চিন্তেসি. সত্থা তত্থাপি ন গণ্হি. ইতরো ‘‘রাজঙ্গণে গণ্হিস্সতী’’তি চিন্তেসি. সত্থা তত্থাপি ন গণ্হি. এৰং ‘‘ইধ গণ্হিস্সতি, এত্থ গণ্হিস্সতী’’তি চিন্তেন্তমেৰ সত্থা ৰিহারং নেত্ৰা পব্বাজেসি.

মহাকপ্পিনত্থেরৰত্থু

২৩১. নৰমে সুতৰিত্তকোতি ধম্মস্সৰনপিযো. পটিহারকস্সাতি দোৰারিকস্স. সচ্চকারেনাতি সচ্চকিরিযায. সত্থা ‘‘উপ্পলৰণ্ণা আগচ্ছতূ’’তি চিন্তেসি. থেরী আগন্ত্ৰা সব্বা পব্বাজেত্ৰা ভিক্খুনীউপস্সযং গতাতি ইদং অঙ্গুত্তরভাণকানং কথামগ্গং দস্সেন্তেন ৰুত্তং. তেনেৰ ধম্মপদট্ঠকথাযং (ধ. প. অট্ঠ. ১.মহাকপ্পিনত্থেরৰত্থু) ৰুত্তং –

‘‘তা সত্থারং ৰন্দিত্ৰা একমন্তং ঠিতা পব্বজ্জং যাচিংসু. এৰং কির ৰুত্তে সত্থা উপ্পলৰণ্ণায আগমনং চিন্তেসীতি একচ্চে ৰদন্তি. সত্থা পন তা উপাসিকাযো আহ – ‘সাৰত্থিং গন্ত্ৰা ভিক্খুনীউপস্সযে পব্বাজেথা’তি. তা অনুপুব্বেন জনপদচারিকং চরমানা অন্তরামগ্গে মহাজনেন অভিহটসক্কারসম্মানা পদসাৰ ৰীসযোজনসতিকং মগ্গং গন্ত্ৰা ভিক্খুনীউপস্সযে পব্বজিত্ৰা অরহত্তং পাপুণিংসূ’’তি.

ধম্মপীতীতি ধম্মপাযকো, ধম্মং পিৰন্তোতি অত্থো. ধম্মো চ নামেস ন সক্কা ভাজনেন যাগুআদীনি ৰিয পাতুং, নৰৰিধং পন লোকুত্তরধম্মং নামকাযেন ফুসন্তো আরম্মণতো সচ্ছিকরোন্তো পরিঞ্ঞাভিসমযাদীহি দুক্খাদীনি অরিযসচ্চানি পটিৰিজ্ঝন্তো ধম্মং পিৰতি নাম. সুখং সেতীতি দেসনামত্তমেতং, চতূহিপি ইরিযাপথেহি সুখং ৰিহরতীতি অত্থো. ৰিপ্পসন্নেনাতি অনাৰিলেন নিরুপক্কিলেসেন. অরিযপ্পৰেদিতেতি বুদ্ধাদীহি অরিযেহি পৰেদিতে সতিপট্ঠানাদিভেদে বোধিপক্খিযধম্মে. সদা রমতীতি এৰরূপো ধম্মপীতি ৰিপ্পসন্নেন চেতসা ৰিহরন্তো পণ্ডিচ্চেন সমন্নাগতো সদা রমতি অভিরমতি. বাহিতপাপত্তা ‘‘ব্রাহ্মণা’’তি থেরং আলপতি.

সাগতত্থেরৰত্থু

২৩২. দসমে ছব্বগ্গিযানং ৰচনেনাতি কোসম্বিকা কির উপাসকা আযস্মন্তং সাগতং উপসঙ্কমিত্ৰা অভিৰাদেত্ৰা একমন্তং ঠিতা এৰমাহংসু – ‘‘কিং, ভন্তে, অয্যানং দুল্লভঞ্চ মনাপঞ্চ, কিং পটিযাদেমা’’তি? এৰং ৰুত্তে ছব্বগ্গিযা ভিক্খূ কোসম্বিকে উপাসকে এতদৰোচুং – ‘‘অত্থাৰুসো কাপোতিকা, নাম পসন্না ভিক্খূনং দুল্লভা চ মনাপা চ, তং পটিযাদেথা’’তি. অথ কোসম্বিকা উপাসকা ঘরে ঘরে কাপোতিকং পসন্নং পটিযাদেত্ৰা আযস্মন্তং সাগতং পিণ্ডায চরন্তং দিস্ৰা এতদৰোচুং – ‘‘পিৰতু, ভন্তে, অয্যো সাগতো কাপোতিকং পসন্নং, পিৰতু, ভন্তে, অয্যো সাগতো কাপোতিকং পসন্ন’’ন্তি. অথাযস্মা সাগতো ঘরে ঘরে কাপোতিকং পসন্নং পিৰিত্ৰা নগরম্হা নিক্খমন্তো নগরদ্ৰারে পতি. তেন ৰুত্তং – ‘‘ছব্বগ্গিযানং ৰচনেন সব্বগেহেসু কাপোতিকং পসন্নং পটিযাদেত্ৰা’’তিআদি. তত্থ কাপোতিকা নাম কপোতপাদসমানৰণ্ণা রত্তোভাসা. পসন্নাতি সুরামণ্ডস্সেতং অধিৰচনং. ৰিনযে সমুট্ঠিতন্তি সুরাপানসিক্খাপদে (পাচি. ৩২৬ আদযো) আগতং.

রাধত্থেরৰত্থু

২৩৩. একাদসমে সত্থা সারিপুত্তত্থেরস্স সঞ্ঞং অদাসীতি ব্রাহ্মণং পব্বাজেতুং সঞ্ঞং অদাসি, আণাপেসীতি ৰুত্তং হোতি. ভগৰা কির তং ব্রাহ্মণং পব্বজ্জং অলভিত্ৰা কিসং লূখং দুব্বণ্ণং উপ্পণ্ডুপ্পণ্ডুকজাতং দিস্ৰা ভিক্খূ আমন্তেসি – ‘‘কো, ভিক্খৰে, তস্স ব্রাহ্মণস্স অধিকারং সরতী’’তি. এৰং ৰুত্তে আযস্মা সারিপুত্তো ভগৰন্তং এতদৰোচ – ‘‘অহং খো, ভন্তে, তস্স ব্রাহ্মণস্স অধিকারং সরামী’’তি. কিং পন ত্ৰং, সারিপুত্ত, ব্রাহ্মণস্স অধিকারং সরসীতি. ইধ মে, ভন্তে, সো ব্রাহ্মণো রাজগহে পিণ্ডায চরন্তস্স কটচ্ছুভিক্খং দাপেসি, ইমং খো অহং, ভন্তে, তস্স ব্রাহ্মণস্স অধিকারং সরামী’’তি. সাধু সাধু, সারিপুত্ত. কতঞ্ঞুনো হি, সারিপুত্ত, সপ্পুরিসা কতৰেদিনো, তেন হি ত্ৰং, সারিপুত্ত, তং ব্রাহ্মণং পব্বাজেহি উপসম্পাদেহীতি. অট্ঠুপ্পত্তিযং আগতোতি অলীনচিত্তজাতকস্স (জা. ১.২.১১-১২) অট্ঠুপ্পত্তিযং (জা. অট্ঠ. ২.২.অলীনচিত্তজাতকৰণ্ণনা) আগতো.

নিধীনন্তি তত্থ তত্থ নিদহিত্ৰা ঠপিতানং হিরঞ্ঞসুৰণ্ণাদিপূরানং নিধিকুম্ভীনং. পৰত্তারন্তি কিচ্ছজীৰিকে দুগ্গতমনুস্সে অনুকম্পং কত্ৰা ‘‘এহি, তে সুখেন জীৰনুপাযং দস্সেস্সামী’’তি নিধিট্ঠানং নেত্ৰা হত্থং পসারেত্ৰা ‘‘ইমং গহেত্ৰা সুখং জীৰা’’তি আচিক্খিতারং ৰিয. ৰজ্জদস্সিনন্তি দ্ৰে ৰজ্জদস্সিনো ‘‘ইমিনা নং অসারুপ্পেন ৰা খলিতেন ৰা সঙ্ঘমজ্ঝে নিগ্গণ্হিস্সামী’’তি রন্ধগৰেসকো চ, অনঞ্ঞাতং ঞাপনত্থায ঞাতং অনুগ্গণ্হনত্থায সীলাদীনমস্স ৰুদ্ধিকামতায তং তং ৰজ্জং ওলোকনেন উল্লুম্পনসভাৰসণ্ঠিতো চ. অযং ইধ অধিপ্পেতো. যথা হি দুগ্গতমনুস্সো ‘‘ইমং গণ্হাহী’’তি তজ্জেত্ৰাপি পোথেত্ৰাপি নিধিং দস্সেন্তে কোপং ন করোতি, পমুদিতোৰ হোতি, এৰমেৰং এৰরূপে পুগ্গলে অসারুপ্পং ৰা খলিতং ৰা দিস্ৰা আচিক্খন্তে কোপো ন কাতব্বো, তুট্ঠেনেৰ ভৰিতব্বং. ‘‘ভন্তে, মহন্তং ৰো কম্মং কতং ময্হং আচরিযুপজ্ঝাযট্ঠানে ঠত্ৰা ওৰদন্তেহি, পুনপি মং ৰদেয্যাথা’’তি পৰারেতব্বমেৰ.

নিগ্গয্হৰাদিন্তি একচ্চো হি সদ্ধিৰিহারিকাদীনং অসারুপ্পং ৰা খলিতং ৰা দিস্ৰা ‘‘অযং মে মুখোদকদানাদীহি সক্কচ্চং উপট্ঠহতি, সচে নং ৰক্খামি, ন মং উপট্ঠহিস্সতি, এৰং মে পরিহানি ভৰিস্সতী’’তি তং ৰত্তুং অৰিসহন্তো ন নিগ্গয্হৰাদী নাম হোতি, সো ইমস্মিং সাসনে কচৰরং আকিরতি. যো পন তথারূপং ৰজ্জং দিস্ৰা ৰজ্জানুরূপং তজ্জেন্তো পণামেন্তো দণ্ডকম্মং করোন্তো ৰিহারা নীহরন্তো সিক্খাপেতি, অযং নিগ্গয্হৰাদী নাম সেয্যথাপি, সম্মাসম্বুদ্ধো. ৰুত্তঞ্হেতং – ‘‘নিগ্গয্হ নিগ্গয্হাহং, আনন্দ, ৰক্খামি, পৰয্হ পৰয্হ, আনন্দ, ৰক্খামি, যো সারো, সো ঠস্সতী’’তি (ম. নি. ৩.১৯৬). মেধাৰিন্তি ধম্মোজপঞ্ঞায সমন্নাগতং. তাদিসন্তি এৰরূপং পণ্ডিতং ভজেয্য পযিরুপাসেয্য. তাদিসঞ্হি আচরিযং ভজমানস্স অন্তেৰাসিকস্স সেয্যো হোতি ন পাপিযো, ৰড্ঢিযেৰ হোতি, নো পরিহানীতি.

মোঘরাজত্থেরৰত্থু

২৩৪. দ্ৰাদসমে কট্ঠৰাহননগরেতি কট্ঠৰাহনেন গহিতত্তা এৰংলদ্ধনামকে নগরে. অতীতে কির বারাণসিৰাসী একো রুক্খৰড্ঢকী সকে আচরিযকে অদুতিযো. তস্স সোল়স সিস্সা একমেকস্স সহস্সং অন্তেৰাসিকা. এৰং তে সত্তরসাধিকা সোল়স সহস্সা আচরিযন্তেৰাসিকা সব্বেপি বারাণসিং উপনিস্সায জীৰিকং কপ্পেন্তা পব্বতসমীপং গন্ত্ৰা রুক্খে গহেত্ৰা তত্থেৰ নানাপাসাদৰিকতিযো নিট্ঠাপেত্ৰা কুল্লং বন্ধিত্ৰা গঙ্গায বারাণসিং আনেত্ৰা সচে রাজা অত্থিকো হোতি, রঞ্ঞো একভূমকং ৰা সত্তভূমকং ৰা পাসাদং যোজেত্ৰা দেন্তি. নো চে, অঞ্ঞেসম্পি ৰিক্কিণিত্ৰা পুত্তদারং পোসেন্তি. অথ নেসং একদিৰসং আচরিযো ‘‘ন সক্কা ৰড্ঢকিকম্মেন নিচ্চং জীৰিতুং, দুক্করঞ্হি জরাকালে এতং কম্ম’’ন্তি চিন্তেত্ৰা অন্তেৰাসিকে আমন্তেসি – ‘‘তাতা, উদুম্বরাদযো অপ্পসাররুক্খে আনেথা’’তি. তে ‘‘সাধূ’’তি পটিস্সুণিত্ৰা আনযিংসু. সো তেহি কট্ঠসকুণং কত্ৰা তস্সব্ভন্তরং পৰিসিত্ৰা ৰাতেন যন্তং পূরেসি. কট্ঠসকুণো সুৰণ্ণহংসরাজা ৰিয আকাসে লঙ্ঘিত্ৰা ৰনস্স উপরি চরিত্ৰা অন্তেৰাসীনং পুরতো ওরুহি.

অথাচরিযো সিস্সে আহ – ‘‘তাতা ঈদিসানি কট্ঠৰাহনানি কত্ৰা সক্কা সকলজম্বুদীপে রজ্জে গহেতুং, তুম্হেপি তাতা এতানি করোথ, রজ্জং গহেত্ৰা জীৰিস্সাম, দুক্করং ৰড্ঢকিসিপ্পেন জীৰিতু’’ন্তি. তে তথা কত্ৰা আচরিযস্স পটিৰেদেসুং. ততো নে আচরিযো আহ – ‘‘কতমং তাতা রজ্জং গণ্হামা’’তি? বারাণসিরজ্জং আচরিযাতি. অলং তাতা, মা এতং রুচিত্থ, মযঞ্হি তং গহেত্ৰাপি ‘‘ৰড্ঢকিরাজা, ৰড্ঢকিযুৰরাজা’’তি ৰড্ঢকিৰাদা ন মুচ্চিস্সাম, মহন্তো জম্বুদীপো, অঞ্ঞত্থ গচ্ছামাতি. ততো সপুত্তদারকা কট্ঠৰাহনানি অভিরুহিত্ৰা সজ্জাৰুধা হুত্ৰা হিমৰন্তাভিমুখা গন্ত্ৰা হিমৰতি অঞ্ঞতরং নগরং পৰিসিত্ৰা রঞ্ঞো নিৰেসনেযেৰ পচ্চুট্ঠংসু. তে তত্থ রজ্জং গহেত্ৰা আচরিযং রজ্জে অভিসিঞ্চিংসু. সো ‘‘কট্ঠৰাহনো রাজা’’তি পাকটো অহোসি, তং নগরং তেন গহিতত্তা ‘‘কট্ঠৰাহননগর’’ন্তেৰ নামং লভি.

তপচারন্তি তপচরণং. পাসাণচেতিযে পিট্ঠিপাসাণে নিসীদীতি পাসাণকচেতিযন্তি লদ্ধৰোহারে পিট্ঠিপাসাণে সক্কেন মাপিতে মহামণ্ডপে নিসীদি. তত্থ কির মহতো পাসাণস্স উপরি পুব্বে দেৰট্ঠানং অহোসি, উপ্পন্নে পন ভগৰতি ৰিহারো জাতো, সো তেনেৰ পুরিমৰোহারেন ‘‘পাসাণচেতিয’’ন্তি ৰুচ্চতি.

তেন পুচ্ছিতে দুতিযো হুত্ৰা সত্থারং পঞ্হং পুচ্ছীতি –

‘‘মুদ্ধং মুদ্ধাধিপাতঞ্চ, বাৰরী পরিপুচ্ছতি;

তং ব্যাকরোহি ভগৰা, কঙ্খং ৰিনয নো ইসে’’তি. (সু. নি. ১০৩১) –

এৰং তেন পঞ্হে পুচ্ছিতে ভগৰতা চ –

‘‘অৰিজ্জা মুদ্ধাতি জানাহি, ৰিজ্জা মুদ্ধাধিপাতিনী;

সদ্ধাসতিসমাধীহি, ছন্দৰীরিযেন সংযুতা’’তি. (সু. নি. ১০৩২) –

পঞ্হে ৰিস্সজ্জিতে দুতিযো হুত্ৰা পঞ্হং পুচ্ছি.

অথস্স…পে… পঞ্হং কথেসীতি –

‘‘কথং লোকং অৰেক্খন্তং, মচ্চুরাজা ন পস্সতী’’তি. (সু. নি. ১১২৪) –

তেন পঞ্হে পুচ্ছিতে –

‘‘সুঞ্ঞতো লোকং অৰেক্খস্সু, মোঘরাজ সদা সতো;

অত্তানুদিট্ঠিং ঊহচ্চ, এৰং মচ্চুতরো সিযা;

এৰং লোকং অৰেক্খন্তং, মচ্চুরাজা ন পস্সতী’’তি. (সু. নি. ১১২৫) –

পঞ্হং ৰিস্সজ্জেসি.

সেসজনাতি তস্মিং সমাগমে সন্নিপতিতা সেসজনা. ন কথীযন্তীতি ‘‘এত্তকা সোতাপন্না’’তিআদিনা ন ৰুচ্চন্তি. এৰং পারাযনে ৰত্থু সমুট্ঠিতন্তি পারাযনৰগ্গে ইদং ৰত্থু সমুট্ঠিতং.

চতুত্থএতদগ্গৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

থেরপাল়িসংৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১৪. এতদগ্গৰগ্গো

(১৪) ৫. পঞ্চমএতদগ্গৰগ্গৰণ্ণনা

মহাপজাপতিগোতমীথেরীৰত্থু

২৩৫. থেরিপাল়িসংৰণ্ণনায পঠমে যদিদং মহাগোতমীতি এত্থ ‘‘যদিদং মহাপজাপতি গোতমী’’তি চ পঠন্তি. তত্থ গোতমীতি গোত্তং. নামকরণদিৰসে পনস্সা লদ্ধসক্কারা ব্রাহ্মণা লক্খণসম্পত্তিং দিস্ৰা ‘‘সচে অযং ধীতরং লভিস্সতি, চক্কৰত্তিরঞ্ঞো মহেসী ভৰিস্সতি. সচে পুত্তং লভিস্সতি, চক্কৰত্তিরাজা ভৰিস্সতী’’তি উভযথাপি ‘‘মহতীযেৰস্সা পজা ভৰিস্সতী’’তি ব্যাকরিংসু, তস্মা পুত্তপজায চেৰ ধীতুপজায চ মহন্ততায ‘‘মহাপজাপতী’’তি ৰোহরিংসু. তদুভযং পন সংসন্দেত্ৰা ‘‘মহাপজাপতিগোতমী’’তি ৰুত্তং. ৰারভিক্খন্তি ৰারেন দাতব্বং ভিক্খং. নামং অকংসূতি গোত্তংযেৰ নামং অকংসু. মাতুচ্ছন্তি চূল়মাতরং. মাতুভগিনী হি মাতুচ্ছাতি ৰুচ্চতি. কলহৰিৰাদসুত্তপরিযোসানেতি ‘‘কুতোপহূতা কলহা ৰিৰাদা’’তিআদিনা সুত্তনিপাতে আগতস্স কলহৰিৰাদসুত্তস্স (সু. নি. ৮৬৮ আদযো) পরিযোসানে. ইদঞ্চ অঙ্গুত্তরভাণকানং কথামগ্গানুসারেন ৰুত্তং. অপরে পন ‘‘তস্মিংযেৰ সুত্তনিপাতে ‘অত্তদণ্ডাভযং জাত’ন্তিআদিনা আগতস্স অত্তদণ্ডসুত্তস্স (সু. নি. ৯৪১ আদযো) পরিযোসানে’’তি ৰদন্তি. নিক্খমিত্ৰা পব্বজিতানন্তি এত্থ এহিভিক্খুপব্বজ্জায এতে পব্বজিতাতি ৰদন্তি. তেনেৰ সুত্তনিপাতে অত্তদণ্ডসুত্তসংৰণ্ণনায (সু. নি. অট্ঠ. ২.৯৪২ আদযো) ৰুত্তং – ‘‘দেসনাপরিযোসানে পঞ্চসতা সাকিযকুমারা কোল়িযকুমারা চ এহিভিক্খুপব্বজ্জায পব্বজিতা. তে গহেত্ৰা ভগৰা মহাৰনং পাৰিসী’’তি. সেসমেত্থ সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.

খেমাথেরীৰত্থু

২৩৬. দুতিযে পরপরিযাপন্না হুত্ৰাতি পরেসং দাসী হুত্ৰা. সুৰণ্ণরসপিঞ্জরো অহোসীতি সুৰণ্ণরসপিঞ্জরো ৰিয অহোসি.

মক্কটকোৰ জালন্তি যথা নাম মক্কটকো সুত্তজালং কত্ৰা মজ্ঝট্ঠানে নাভিমণ্ডলে নিপন্নো পরিযন্তে পতিতং পটঙ্গং ৰা মক্খিকং ৰা ৰেগেন গন্ত্ৰা ৰিজ্ঝিত্ৰা তস্স রসং পিৰিত্ৰা পুনাগন্ত্ৰা তস্মিংযেৰ ঠানে নিপজ্জতি, এৰমেৰ যে সত্তা রাগরত্তা দোসপদুট্ঠা মোহমূল়্হা সযংকতং তণ্হাসোতং অনুপতন্তি, তে তং সমতিক্কমিতুং ন সক্কোন্তি, এৰং দুরতিক্কমং. এতম্পি ছেত্ৰান ৰজন্তি ধীরাতি পণ্ডিতা এতং বন্ধনং ছিন্দিত্ৰা অনপেক্খিনো নিরালযা হুত্ৰা অরহত্তমগ্গেন সব্বং দুক্খং পহায ৰজন্তি গচ্ছন্তীতি অত্থো.

উপ্পলৰণ্ণাথেরীৰত্থু

২৩৭. ততিযং উত্তানত্থমেৰ.

পটাচারাথেরীৰত্থু

২৩৮. চতুত্থে পটিহারসতেনপীতি দ্ৰারসতেনপি. পটিহারসদ্দো হি দ্ৰারে দোৰারিকে চ দিস্সতি. কুলসভাগন্তি অত্তনো গেহসমীপং.

তাণাযাতি তাণভাৰায পতিট্ঠানত্থায. বন্ধৰাতি পুত্তে চ পিতরো চ ঠপেত্ৰা অৰসেসা ঞাতিসুহজ্জা. অন্তকেনাধিপন্নস্সাতি মরণেন অভিভূতস্স. পৰত্তিযঞ্হি পুত্তাদযো অন্নপানাদিদানেন চেৰ উপ্পন্নকিচ্চনিত্থরণেন চ তাণা হুত্ৰাপি মরণকালে কেনচি উপাযেন মরণং পটিবাহিতুং অসমত্থতায তাণত্থায লেণত্থায ন সন্তি নাম. তেনেৰ ৰুত্তং – ‘‘নত্থি ঞাতীসু তাণতা’’তি.

এতমত্থৰসন্তি এতং তেসং অঞ্ঞমঞ্ঞস্স তাণং ভৰিতুং অসমত্থভাৰসঙ্খাতং কারণং জানিত্ৰা পণ্ডিতো চতুপারিসুদ্ধিসীলেন সংৰুতো রক্খিতগোপিতো হুত্ৰা নিব্বানগমনং অট্ঠঙ্গিকং মগ্গং সীঘং সোধেয্যাতি অত্থো.

ধম্মদিন্নাথেরীৰত্থু

২৩৯. পঞ্চমে পরাযত্তট্ঠানেতি পরেসং দাসিট্ঠানে. সুজাতত্থেরস্স অধিকারকম্মং কত্ৰাতি সা কির অত্তনো কেসে ৰিক্কিণিত্ৰা সুজাতত্থেরস্স নাম অগ্গসাৰকস্স দানং দত্ৰা পত্থনং অকাসি. তং সন্ধাযেতং ৰুত্তং. হত্থে পসারিতেতি তস্স হত্থাৰলম্বনত্থং পুব্বাচিণ্ণৰসেন হত্থে পসারিতে. সো কির অনাগামী হুত্ৰা গেহং আগচ্ছন্তো যথা অঞ্ঞেসু দিৰসেসু ইতো চিতো চ ওলোকেন্তো সিতং কুরুমানো হসমানো আগচ্ছতি, এৰং অনাগন্ত্ৰা সন্তিন্দ্রিযো সন্তমানসো হুত্ৰা অগমাসি. ধম্মদিন্না সীহপঞ্জরং উগ্ঘাটেত্ৰা ৰীথিং ওলোকযমানা তস্স আগমনাকারং দিস্ৰা ‘‘কিং নু খো এত’’ন্তি চিন্তেত্ৰা তস্স পচ্চুগ্গমনং কুরুমানা সোপানসীসে ঠত্ৰা ওলম্বনত্থং হত্থং পসারেসি. উপাসকো অত্তনো হত্থং সমিঞ্জেসি. সা ‘‘পাতরাসভোজনকালে জানিস্সামী’’তি চিন্তেসি. উপাসকো পুব্বে তায সদ্ধিং একতো ভুঞ্জতি. তং দিৰসং পন তং অনপলোকেত্ৰা যোগাৰচরভিক্খু ৰিয এককোৰ ভুঞ্জি. তেনাহ – ‘‘ভুঞ্জমানোপি ইমং দেথ, ইমং হরথাতি ন ব্যাহরী’’তি. তত্থ ইমং দেথাতি ইমং খাদনীযং ৰা ভোজনীযং ৰা দেথ. ইমং হরথাতি ইমং খাদনীযং ৰা ভোজনীযং ৰা অপহরথ. সন্থৰৰসেনাতি কিলেসসন্থৰৰসেন. চিরকালপরিভাৰিতায ঘটদীপজালায ৰিয অব্ভন্তরে দিব্বমানায হেতুসম্পত্তিযা চোদিযমানা আহ – ‘‘এৰং সন্তে…পে… ময্হং পব্বজ্জং অনুজানাথা’’তি.

অযং তাৰ সেট্ঠি ঘরমজ্ঝে ঠিতোৰ দুক্খস্সন্তং অকাসীতি সা কির ‘‘ধম্মদিন্নে তুয্হং দোসো নত্থি, অহং পন অজ্জ পট্ঠায সন্থৰৰসেন…পে… কুলঘরং গচ্ছা’’তি ৰুত্তে এৰং চিন্তেসি – ‘‘পকতিপুরিসো এৰং ৰত্তা নাম নত্থি, অদ্ধা এতেন লোকুত্তরধম্মো নাম পটিৰিদ্ধো’’তি. তেনস্সা অযং সঙ্কপ্পো অহোসি ‘‘অযং তাৰ সেট্ঠি ঘরমজ্ঝে ঠিতোৰ দুক্খস্সন্তং অকাসী’’তি. মজ্ঝিমনিকাযট্ঠকথাযং (ম. নি. অট্ঠ. ১.৪৬০) পন ‘‘অথ কস্মা মযা সদ্ধিং যথাপকতিযা আলাপসল্লাপমত্তম্পি ন করোথাতি সো চিন্তেসি – ‘অযং লোকুত্তরধম্মো নাম গরু ভারিযো ন পকাসেতব্বো; সচে খো পনাহং ন কথেস্সামি, অযং হদযং ফালেত্ৰা এত্থেৰ কালং করেয্যা’তি তস্সা অনুগ্গহত্থায কথেসি – ‘ধম্মদিন্নে অহং সত্থু ধম্মদেসনং সুত্ৰা লোকুত্তরধম্মং নাম অধিগতো, তং অধিগতস্স এৰরূপা লোকিযকিরিযা ন ৰট্টতী’’’তি ৰুত্তং.

পঞ্চক্খন্ধাদিৰসেন পঞ্হে পুচ্ছীতি ‘‘সক্কাযো সক্কাযোতি অয্যে ৰুচ্চতি, কতমো নু খো অয্যে সক্কাযো ৰুত্তো ভগৰতা’’তিআদিনা চূল়ৰেদল্লসুত্তে (ম. নি. ১.৪৬০ আদযো) আগতনযেন পুচ্ছি. পুচ্ছিতং পুচ্ছিতং ৰিস্সজ্জেসীতি ‘‘পঞ্চ খো ইমে, আৰুসো ৰিসাখ, উপাদানক্খন্ধা সক্কাযো ৰুত্তো ভগৰতা’’তিআদিনা (ম. নি. ১.৪৬০ আদযো) তত্থেৰ আগতনযেন ৰিস্সজ্জেসি. সূরভাৰন্তি তিক্খভাৰং. অনধিগতঅরহত্তমগ্গস্স উগ্গহেন ৰিনা তত্থ পঞ্হো ন উপট্ঠাতীতি আহ – ‘‘উগ্গহৰসেন অরহত্তমগ্গেপি পুচ্ছী’’তি. তং নিৰত্তেন্তীতি ‘‘ৰিমুত্তিযা পনায্যে কিং পটিভাগো’’তি পুচ্ছিতে ‘‘ৰিমুত্তিযা খো, আৰুসো ৰিসাখ, নিব্বানং পটিভাগো’’তি (ম. নি. ১.৪৬৬) ৰুত্তে ‘‘নিব্বানস্স, পনায্যে, কিং পটিভাগো’’তি পুন পুচ্ছিতে তং নিৰত্তেন্তী ‘‘অচ্চসরাৰুসো ৰিসাখা’’তিআদিমাহ. তত্থ অচ্চসরাতি অপুচ্ছিতব্বং পুচ্ছন্তো পঞ্হং অতিক্কামিতা অহোসীতি অত্থো. নাসক্খি পঞ্হানং পরিযন্তং গহেতুন্তি পঞ্হানং পরিচ্ছেদপ্পমাণং গহেতুং নাসক্খি. পঞ্হানঞ্হি পরিচ্ছেদং গহেতুং যুত্তট্ঠানে অট্ঠত্ৰা ততো পরং পুচ্ছন্তো নাসক্খি পঞ্হানং পরিযন্তং গহেতুং. অপ্পটিভাগধম্মস্স চ পটিভাগং পুচ্ছি. নিব্বানং নামেতং অপ্পটিভাগং, ন সক্কা নীলং ৰা পীতকং ৰাতি কেনচি ধম্মেন সদ্ধিং পটিভাগং কত্ৰা দস্সেতুং, তঞ্চ ত্ৰং ইমিনা অধিপ্পাযেন পুচ্ছসীতি অত্থো. নিব্বানোগধন্তি নিব্বানং ওগাহেত্ৰা ঠিতং, নিব্বানন্তোগধং নিব্বানং অনুপ্পৰিট্ঠন্তি অত্থো. নিব্বানপরাযণন্তি নিব্বানং পরং অযনমস্স পরাগতি, ন ততো পরং গচ্ছতীতি অত্থো. নিব্বানং পরিযোসানং অৰসানং অস্সাতি নিব্বানপরিযোসানং.

পুরেতি অতীতেসু খন্ধেসু. পচ্ছাতি অনাগতেসু খন্ধেসু. মজ্ঝেতি পচ্চুপ্পন্নেসু খন্ধেসু. অকিঞ্চনন্তি যস্স এতেসু তীসু তণ্হাগাহসঙ্খাতং কিঞ্চনং নত্থি, তমহং রাগকিঞ্চনাদীহি অকিঞ্চনং কস্সচি গহণস্স অভাৰেন অনাদানং ব্রাহ্মণং ৰদামীতি অত্থো.

পণ্ডিতাতি ধাতুআযতনাদিকুসলতাসঙ্খাতেন পণ্ডিচ্চেন সমন্নাগতা. ৰুত্তঞ্হেতং –

‘‘কিত্তাৰতা নু খো, ভন্তে, পণ্ডিতো হোতি? যতো খো, আনন্দ, ভিক্খু ধাতুকুসলো চ হোতি আযতনকুসলো চ পটিচ্চসমুপ্পাদকুসলো চ ঠানাট্ঠানকুসলো চ, এত্তাৰতা খো, আনন্দ, ভিক্খু পণ্ডিতো হোতী’’তি.

মহাপঞ্ঞাতি মহন্তে অত্থে মহন্তে ধম্মে মহন্তা নিরুত্তিযো মহন্তানি পটিভানানি পরিগ্গহণে সমত্থায পঞ্ঞায সমন্নাগতা. ইমিস্সা হি থেরিযা অসেক্খপ্পটিসম্ভিদাপ্পত্ততায পটিসম্ভিদাযো পূরেত্ৰা ঠিততায পঞ্ঞামহত্তং. যথা তং ধম্মদিন্নাযাতি যথা ধম্মদিন্নায ভিক্খুনিযা ব্যাকতং, অহং এৰমেৰ ব্যাকরেয্যন্তি অত্থো. ন্তি নিপাতমত্থং.

নন্দাথেরীৰত্থু

২৪০. ছট্ঠে অঞ্ঞং মগ্গং অপস্সন্তীতি অঞ্ঞং উপাযং অপস্সন্তী. ৰিস্সত্থাতি নিরাসঙ্কা. ইত্থিনিমিত্তন্তি ইত্থিযা সুভনিমিত্তং, সুভাকারন্তি ৰুত্তং হোতি. ধম্মপদে গাথং ৰত্ৰাতি –

‘‘অট্ঠীনং নগরং কতং, মংসলোহিতলেপনং;

যত্থ জরা চ মচ্চু চ, মানো মক্খো চ ওহিতো’’তি. (ধ. প. ১৫০) –

ইমং গাথং ৰত্ৰা. তত্রাযমধিপ্পাযো – যথেৰ হি পুব্বণ্ণাপরণ্ণাদীনং ওদহনত্থায কট্ঠানি উস্সাপেত্ৰা ৰল্লীহি বন্ধিত্ৰা মত্তিকায ৰিলিম্পিত্ৰা নগরসঙ্খাতং বহিদ্ধা গেহং করোন্তি, এৰমিদং অজ্ঝত্তিকম্পি তীণি অট্ঠিসতানি উস্সাপেত্ৰা ন্হারুৰিনদ্ধং মংসলোহিতলেপনং তচপটিচ্ছন্নং জীরণলক্খণায জরায মরণলক্খণস্স মচ্চুনো আরোগ্যসম্পদাদীনি পটিচ্চ উপ্পজ্জনলক্খণস্স মানস্স সুকতকারণৰিনাসনলক্খণস্স মক্খস্স চ ওদহনত্থায নগরং কতং. এৰরূপো এৰ হি এত্থ কাযিকচেতসিকো আবাধো ওহিতো, ইতো উদ্ধং কিঞ্চি গয্হূপগং নত্থীতি.

সুত্তং অভাসীতি –

‘‘চরং ৰা যদি ৰা তিট্ঠং, নিসিন্নো উদ ৰা সযং;

সমিঞ্জেতি পসারেতি, এসা কাযস্স ইঞ্জনা.

‘‘অট্ঠিনহারুসংযুত্তো, তচমংসাৰলেপনো;

ছৰিযা কাযো পটিচ্ছন্নো, যথাভূতং ন দিস্সতী’’তি. (সু. নি. ১৯৫-১৯৬) –

আদিনা সুত্তমভাসি.

সোণাথেরীৰত্থু

২৪১. সত্তমে সব্বেপি ৰিসুং ৰিসুং ঘরাৰাসে পতিট্ঠাপেসীতি এত্থ সব্বেপি ৰিসুং ৰিসুং ঘরাৰাসে পতিট্ঠাপেত্ৰা ‘‘পুত্তাৰ মং পটিজগ্গিস্সন্তি, কিং মে ৰিসুং কুটুম্বেনা’’তি সব্বং সাপতেয্যম্পি ৰিভজিত্ৰা অদাসীতি ৰেদিতব্বং. তেনেৰ হি ততো পট্ঠায ‘‘অযং অম্হাকং কিং করিস্সতী’’তি অত্তনো সন্তিকং আগতং ‘‘মাতা’’তি সঞ্ঞম্পি ন করিংসু. তথা হি নং কতিপাহচ্চযেন জেট্ঠপুত্তস্স ভরিযা ‘‘অহো অম্হাকং অযং জেট্ঠেপুত্তো মেতি দ্ৰে কোট্ঠাসে দত্ৰা ৰিয ইমমেৰ গেহং আগচ্ছতী’’তি আহ. সেসপুত্তানং ভরিযাযোপি এৰমেৰং ৰদিংসু. জেট্ঠধীতরং আদিং কত্ৰা তাসং গেহং গতকালে তাপি নং এৰমেৰ ৰদিংসু. সা অৰমানপ্পত্তা হুত্ৰা ‘‘কিং মে ইমেসং সন্তিকে ৰুত্থেন, ভিক্খুনী হুত্ৰা জীৰিস্সামী’’তি ভিক্খুনীউপস্সযং গন্ত্ৰা পব্বজ্জং যাচি, তা নং পব্বাজেসুং. ইমমেৰ ৰত্থুং দস্সেন্তো ‘‘বহুপুত্তিকসোণা তেসং অত্তনি অগারৰভাৰং ঞত্ৰা ‘ঘরাৰাসেন কিং করিস্সামী’তি নিক্খমিত্ৰা পব্বজী’’তি আহ.

ৰিহারং গচ্ছন্তিযোতি ভিক্খুৰিহারং গচ্ছন্তিযো. ধম্মমুত্তমন্তি নৰৰিধলোকুত্তরধম্মং. সো হি উত্তমধম্মো নাম যো হি তং ন পস্সতি, তস্স ৰস্সসতম্পি জীৰনতো তং ধম্মং পস্সন্তস্স পটিৰিজ্ঝন্তস্স একাহম্পি একক্খণম্পি জীৰিতং সেয্যো. আগন্তুকজনোতি ৰিহারগতং ভিক্খুনীজনং সন্ধায ৰদতি. অনুপধারেত্ৰাতি অসল্লক্খেত্ৰা.

বকুলাথেরীৰত্থু

২৪২. অট্ঠমং উত্তানত্থমেৰ.

কুণ্ডলকেসাথেরীৰত্থু

২৪৩. নৰমে চতুক্কেতি ৰীথিচতুক্কে. চতুন্নং সমাহারো চতুক্কং. চারকতোতি বন্ধনাগারতো. উব্বট্টেত্ৰাতি উদ্ধরিত্ৰা.

মুহুত্তমপি চিন্তযেতি মুহুত্তং তঙ্খণম্পি ঠানুপ্পত্তিকপঞ্ঞায তঙ্খণানুরূপং অত্থং চিন্তিতুং সক্কুণেয্য. সহস্সমপি চে গাথা, অনত্থপদসংহিতাতি অযং গাথা দারুচীরিযত্থেরস্স ভগৰতা ভাসিতা, ইধাপি চ সাযেৰ গাথা দস্সিতা. থেরিগাথাসংৰণ্ণনাযং আচরিযধম্মপালত্থেরেনপি কুণ্ডলকেসিত্থেরিযা ৰত্থুম্হি অযমেৰ গাথা ৰুত্তা. ধম্মপদট্ঠকথাযং পন কুণ্ডলকেসিত্থেরিযা ৰত্থুম্হি –

‘‘যো চ গাথাসতং ভাসে, অনত্থপদসংহিতা;

একং ধম্মপদং সেয্যো, যং সুত্ৰা উপসম্মতী’’তি. (ধ. প. অট্ঠ. ১.১০২) –

অযং গাথা আগতা. তংতংভাণকানং কথামগ্গানুসারেন তত্থ তত্থ তথা ৰুত্তন্তি ন ইধ আচরিযস্স পুব্বাপরৰিরোধো সঙ্কিতব্বো.

ভদ্দাকাপিলানীথেরী-ভদ্দাকচ্চানাথেরীৰত্থু

২৪৪-২৪৫. দসমং একাদসমঞ্চ উত্তানত্থমেৰ.

কিসাগোতমীথেরীৰত্থু

২৪৬. দ্ৰাদসমে তীহি লূখেহীতি ৰত্থলূখসুত্তলূখরজনলূখসঙ্খাতেহি তীহি লূখেহি. সিদ্ধত্থকন্তি সাসপবীজং.

তং পুত্তপসুসম্মত্তন্তি তং রূপবলাদিসম্পন্নে পুত্তে চ পসূ চ লভিত্ৰা ‘‘মম পুত্তা অভিরূপা বলসম্পন্না পণ্ডিতা সব্বকিচ্চসমত্থা, মম গোণো অরোগো অভিরূপো মহাভারৰহো, মম গাৰী বহুখীরা’’তি এৰং পুত্তেহি চ পসূহি চ সম্মত্তং নরং. ব্যাসত্তমনসন্তি চক্খুৰিঞ্ঞেয্যাদীসু আরম্মণেসু হিরঞ্ঞসুৰণ্ণাদীসু পত্তচীৰরাদীসু ৰা যং যং লদ্ধং হোতি, তত্থ তত্থেৰ লগ্গনায সত্তমানসং. সুত্তং গামন্তি নিদ্দং উপগতং সত্তকাযং. মহোঘোৰাতি যথা এৰরূপং গামং গম্ভীরতো ৰিত্থারতো চ মহন্তো মহানদিওঘো অন্তমসো সুনখম্পি অসেসেত্ৰা সব্বং আদায গচ্ছতি, এৰং ৰুত্তপ্পকারং নরং মচ্চু আদায গচ্ছতীতি অত্থো. অমতং পদন্তি মরণরহিতং কোট্ঠাসং, অমতং মহানিব্বানন্তি অত্থো. সেসমেত্থ উত্তানমেৰ.

সিঙ্গালকমাতাথেরীৰত্থু

২৪৭. তেরসমং উত্তানত্থমেৰ.

(পঞ্চমএতদগ্গৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.)

থেরিপাল়িসংৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১৪. এতদগ্গৰগ্গো

(১৪) ৬. ছট্ঠএতদগ্গৰগ্গৰণ্ণনা

তপুস্স-ভল্লিকৰত্থু

২৪৮. উপাসকপাল়িসংৰণ্ণনায পঠমে সব্বপঠমং সরণং গচ্ছন্তানন্তি সব্বেসং পঠমং হুত্ৰা সরণং গচ্ছন্তানং. ইতো পরন্তি সত্তসত্তাহতো পরং. গমনূপচ্ছেদং অকাসীতি গমনৰিচ্ছেদং অকাসি. যথা তে গোণা ধুরং ছড্ডেত্ৰা পোথিযমানাপি ন গচ্ছন্তি, তথা অকাসীতি অত্থো. তেসন্তি তপুস্সভল্লিকানং. অধিমুচ্চিত্ৰাতি আৰিসিত্ৰা. যক্খস্স আৰট্টো যক্খাৰট্টো. এৰং সেসেসুপি. অতীতবুদ্ধানং আচিণ্ণং ওলোকেসীতি অতীতবুদ্ধা কেন ভাজনেন পটিগ্গণ্হিংসূতি বুদ্ধাচিণ্ণং ওলোকেসি. দ্ৰেৰাচিকে সরণে পতিট্ঠাযাতি সঙ্ঘস্স অনুপ্পন্নত্তা বুদ্ধধম্মৰসেন দ্ৰেৰাচিকে সরণে পতিট্ঠহিত্ৰা. চেতিযন্তি পূজনীযৰত্থুং. জীৰকেসধাতুযাতি জীৰমানস্স ভগৰতো কেসধাতুযা.

অনাথপিণ্ডিকসেট্ঠিৰত্থু

২৪৯. দুতিযে তেনেৰ গুণেনাতি তেনেৰ দাযকভাৰসঙ্খাতেন গুণেন. সো হি সব্বকামসমিদ্ধতায ৰিগতমচ্ছেরতায করুণাদিগুণসমঙ্গিতায চ নিচ্চকালং অনাথানং পিণ্ডমদাসি. তেন সব্বকালং উপট্ঠিতো অনাথানং পিণ্ডো এতস্স অত্থীতি অনাথপিণ্ডিকোতি সঙ্খং গতো. যোজনিকৰিহারে কারেত্ৰাতি যোজনে যোজনে একমেকং ৰিহারং কারেত্ৰা. ‘‘এৰরূপং দানং পৰত্তেসী’’তি ৰত্ৰা তমেৰ দানং ৰিভজিত্ৰা দস্সেন্তো ‘‘দেৰসিকং পঞ্চ সলাকভত্তানি হোন্তী’’তিআদিমাহ. তত্থ সলাকায গাহেতব্বং ভত্তং সলাকভত্তং. একস্মিং পক্খে একদিৰসং দাতব্বং ভত্তং পক্খিকভত্তং. ধুরগেহে ঠপেত্ৰা দাতব্বং ভত্তং ধুরভত্তং. আগন্তুকানং দাতব্বং ভত্তং আগন্তুকভত্তং. এৰং সেসেসুপি. পঞ্চ আসনসতানি গেহে নিচ্চপঞ্ঞত্তানেৰ হোন্তীতি গেহে নিসীদাপেত্ৰা ভুঞ্জন্তানং পঞ্চন্নং ভিক্খুসতানং পঞ্চ আসনসতানি নিচ্চপঞ্ঞত্তানি হোন্তি.

চিত্তগহপতিৰত্থু

২৫০. ততিযে মিগা এৰ মিগরূপানি. ভিক্খং সমাদাপেত্ৰাতি, ‘‘ভন্তে, ময্হং অনুগ্গহং করোথ, ইধ নিসীদিত্ৰা ভিক্খং গণ্হথা’’তি ভিক্খাগহণত্থং সমাদাপেত্ৰা. ৰিৰট্টং উদ্দিস্স উপচিতং নিব্বেধভাগিযকুসলং উপনিস্সযো. সল়াযতনৰিভত্তিমেৰ দেসেসীতি সল়াযতনৰিভাগপ্পটিসংযুত্তমেৰ ধম্মকথং কথেসি. থেরেনাতি তত্থ সন্নিহিতানং সব্বেসং জেট্ঠেন মহাথেরেন. পঞ্হং ৰিস্সজ্জেতুং অসক্কোন্তেনাতি চিত্তেন গহপতিনা ‘‘যা ইমা, ভন্তে থের, অনেকৰিহিতা দিট্ঠিযো লোকে উপ্পজ্জন্তি, ‘সস্সতো লোকো’তি ৰা, ‘অসস্সতো লোকো’তি ৰা, ‘অন্তৰা লোকো’তি ৰা, ‘অনন্তৰা লোকো’তি ৰা, ‘তং জীৰং তং সরীর’ন্তি ৰা, ‘অঞ্ঞং জীৰং অঞ্ঞং সরীর’ন্তি ৰা, ‘হোতি তথাগতো পরং মরণা’তি ৰা, ‘ন হোতি তথাগতো পরং মরণা’তি ৰা, ‘হোতি চ ন হোতি চ তথাগতো পরং মরণা’তি ৰা, ‘নেৰ হোতি ন ন হোতি তথাগতো পরং মরণা’তি ৰা যানি চিমানি দ্ৰাসট্ঠি দিট্ঠিগতানি ব্রহ্মজালে গণিতানি, ইমা নু খো, ভন্তে, দিট্ঠিযো কিস্মিং সতি হোন্তি, কিস্মিং অসতি ন হোন্তী’’তি এৰমাদিনা (সং. নি. ৪.৩৪৫) পঞ্হে পুট্ঠে তং পঞ্হং ৰিস্সজ্জেতুং অসক্কোন্তেন. ইমং কির পঞ্হং যাৰততিযং পুট্ঠো মহাথেরো তুণ্হী অহোসি. অথ ইসিদত্তত্থেরো চিন্তেসি – ‘‘অযং থেরো নেৰ অত্তনা ব্যাকরোতি, ন অঞ্ঞং অজ্ঝেসতি, উপাসকো চ ভিক্খুসঙ্ঘং ৰিহেসতি, অহমেতং ব্যাকরিত্ৰা ফাসুৰিহারং কত্ৰা দস্সামী’’তি. এৰং চিন্তেত্ৰা চ আসনতো ৰুট্ঠায থেরস্স সন্তিকং গন্ত্ৰা ‘‘ব্যাকরোমহং, ভন্তে, চিত্তস্স গহপতিনো এতং পঞ্হ’’ন্তি (সং. নি. ৪.৩৪৫) আহ. এৰং ৰুত্তে থেরো ‘‘ব্যাকরোহি ত্ৰং, আৰুসো ইসিদত্ত, চিত্তস্স গহপতিনো এতং পঞ্হ’’ন্তি ইসিদত্তং অজ্ঝেসি. তেন ৰুত্তং – ‘‘পঞ্হং ৰিস্সজ্জেতুং অসক্কোন্তেন অজ্ঝিট্ঠো’’তি.

পঞ্হং ৰিস্সজ্জেত্ৰাতি ‘‘যা ইমা, গহপতি, অনেকৰিহিতা দিট্ঠিযো লোকে উপ্পজ্জন্তি ‘সস্সতো লোকো’তি ৰা, ‘অসস্সতো লোকো’তি ৰা…পে… যানি চিমানি দ্ৰাসট্ঠি দিট্ঠিগতানি ব্রহ্মজালে গণিতানি, ইমা খো, গহপতি, দিট্ঠিযো সক্কাযদিট্ঠিযা সতি হোন্তি, সক্কাযদিট্ঠিযা অসতি ন হোন্তী’’তিআদিনা নযেন পঞ্হং ৰিস্সজ্জেত্ৰা. গিহিসহাযকভাৰে ঞাতেতি থেরস্স গিহিসহাযকভাৰে চিত্তেন গহপতিনা ঞাতে. চিত্তো কির, গহপতি, তস্স পঞ্হৰেয্যাকরণে তুট্ঠো ‘‘কুতো, ভন্তে, অয্যো ইসিদত্তো আগচ্ছতী’’তি ৰত্ৰা ‘‘অৰন্তিযা খো অহং, গহপতি, আগচ্ছামী’’তি ৰুত্তো ‘‘অত্থি, ভন্তে, অৰন্তিযা ইসিদত্তো নাম কুলপুত্তো অম্হাকং অদিট্ঠসহাযো পব্বজিতো, দিট্ঠো সো আযস্মতা’’তি পুচ্ছি. থেরো চ ‘‘এৰং, গহপতী’’তি ৰত্ৰা ‘‘কহং নু খো, ভন্তে, সো আযস্মা এতরহি ৰিহরতী’’তি পুন পুট্ঠো তুণ্হী অহোসি. অথ চিত্তো গহপতি ‘‘অয্যো নো, ভন্তে, ইসিদত্তো’’তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘এৰং, গহপতী’’তি ৰুত্তে অত্তনো গিহিসহাযভাৰং অঞ্ঞাসি.

তেজোসমাপত্তিপাটিহারিযং দস্সেত্ৰাতি একস্মিং কির দিৰসে চিত্তো গহপতি ‘‘সাধু মে, ভন্তে, অয্যো উত্তরিমনুস্সধম্মা ইদ্ধিপাটিহারিযং দস্সেতূ’’তি মহাথেরং যাচি. থেরো ‘‘তেন হি ত্ৰং, গহপতি, আল়িন্দে উত্তরাসঙ্গং পঞ্ঞাপেত্ৰা তত্থ তিণকলাপং ওকিরা’’তি ৰত্ৰা তেন চ তথা কতে সযং ৰিহারং পৰিসিত্ৰা চ ঘটিকং দত্ৰা তথারূপং ইদ্ধাভিসঙ্খারং অভিসঙ্খারেসি, যথা তাল়চ্ছিগ্গল়েন চ অগ্গল়ন্তরিকায চ অচ্চি নিক্খমিত্ৰা তিণানি ঝাপেতি, উত্তরাসঙ্গং ন ঝাপেতি. অথ চিত্তো গহপতি উত্তরাসঙ্গং পপ্ফোটেত্ৰা সংৰিগ্গো লোমহট্ঠজাতো একমন্তং ঠিতো থেরং বহি নিক্খমন্তং দিস্ৰা ‘‘অভিরমতু, ভন্তে, অয্যো মচ্ছিকাসণ্ডে, রমণীযং অম্বাটকৰনং, অহং অয্যস্স উস্সুক্কং করিস্সামি চীৰরপিণ্ডপাতসেনাসনগিলানপচ্চযভেসজ্জপরিক্খারান’’ন্তি আহ. ততো থেরো ‘‘ন দানি ইধ ৰসিতুং সক্কা’’তি তম্হা ৰিহারা পক্কামি. তং সন্ধাযেতং ৰুত্তং – ‘‘তেজোসমাপত্তি পাটিহারিযং দস্সেত্ৰা ‘ইদানি ইধ ৰসিতুং ন যুত্ত’ন্তি যথাসুখং পক্কামী’’তি. দ্ৰে অগ্গসাৰকাতিআদীসু যং ৰত্তব্বং, তং ৰিত্থারতো ৰিনযপাল়িযং আগতমেৰ.

সদ্ধোতি লোকিযলোকুত্তরায সদ্ধায সমন্নাগতো. সীলেনাতি অগারিযসীলং অনগারিযসীলন্তি দুৰিধং সীলং, তেসু ইধ অগারিযং সীলং অধিপ্পেতং, তেন সমন্নাগতোতি অত্থো. যসোভোগসমপ্পিতোতি যাদিসো অনাথপিণ্ডিকাদীনং পঞ্চউপাসকসতপরিৰারসঙ্খাতো অগারিযো যসো, তাদিসেনেৰ যসেন, যো চ ধনধঞ্ঞাদিকো চেৰ সত্তৰিধঅরিযধনসঙ্খাতো চাতি দুৰিধো ভোগো, তেন চ সমন্নাগতোতি অত্থো. যং যং পদেসন্তি পুরত্থিমাদীসু দিসাসু এৰরূপো কুলপুত্তো যং যং পদেসং ভজতি, তত্থ তত্থ এৰরূপেন লাভসক্কারেন পূজিতোৰ হোতীতি অত্থো.

হত্থকআল়ৰকৰত্থু

২৫১. চতুত্থে চতুব্বিধেন সঙ্গহৰত্থুনাতি দানপিযৰচনঅত্থচরিযাসমানত্ততাসঙ্খাতেন চতুব্বিধেন সঙ্গহৰত্থুনা. ‘‘স্ৰে ভত্তচাটিযা সদ্ধিং আল়ৰকস্স পেসেতব্বো অহোসী’’তি ৰুত্তমত্থং পাকটং কত্ৰা দস্সেতুং – ‘‘তত্রাযং অনুপুব্বিকথা’’তিআদিমাহ. মিগৰত্থায অরঞ্ঞং গন্ত্ৰাতি আল়ৰকো রাজা ৰিৰিধনাটকূপভোগং ছড্ডেত্ৰা চোরপ্পটিবাহনত্থঞ্চ পটিরাজনিসেধনত্থঞ্চ ব্যাযামকরণত্থঞ্চ সত্তমে সত্তমে দিৰসে মিগৰং গচ্ছন্তো একদিৰসং বলকাযেন সদ্ধিং ‘‘যস্স পস্সেন মিগো পলাযতি, তস্সেৰ সো ভারো’’তি কতকতিকৰত্তো মিগৰত্থায অরঞ্ঞং গন্ত্ৰা. একং মিগন্তি অত্তনো ঠিতট্ঠানেন পলাতং এণিমিগং. অনুবন্ধিত্ৰাতি তিযোজনমগ্গং এককোৰ অনুবন্ধিত্ৰা. জৰসম্পন্নো হি রাজা ধনুং গহেত্ৰা পত্তিকোৰ তিযোজনং তং মিগমনুবন্ধি. ঘাতেত্ৰাতি যস্মা এণিমিগা তিযোজনৰেগা এৰ হোন্তি, তস্মা পরিক্খিণজৰং তং মিগং উদকং পৰিসিত্ৰা ঠিতং ঘাতেত্ৰা. দ্ৰিধা ছেত্ৰা ধনুকোটিযং লগেত্ৰা নিৰত্তেত্ৰা আগচ্ছন্তোতি অনত্থিকোপি মংসেন ‘‘নাসক্খি মিগং গহেতু’’ন্তি অপৰাদমোচনত্থং দ্ৰিধা ছিন্নং ধনুকোটিযং লগেত্ৰা আগচ্ছন্তো. সন্দচ্ছাযন্তি ঘনচ্ছাযং বহলপত্তপলাসং.

রুক্খে অধিৰত্থা দেৰতাতি আল়ৰকং যক্খং সন্ধায ৰদতি. সো হি মহারাজূনং সন্তিকা ৰরং লভিত্ৰা মজ্ঝন্হিকসমযে তস্স রুক্খস্স ছাযায ফুট্ঠোকাসং পৰিট্ঠে পাণিনো খাদন্তো তত্থ পটিৰসতি. আল়ৰকস্স নিসীদনপল্লঙ্কে নিসীদীতি যত্থ অভিলক্খিতেসু মঙ্গলদিৰসাদীসু আল়ৰকো নিসীদিত্ৰা সিরিং অনুভোতি, তস্মিংযেৰ দিব্বরতনপল্লঙ্কে নিসীদি. অত্তনো গমনে অসম্পজ্জমানে ‘‘কিং নু খো কারণ’’ন্তি আৰজ্জেন্তাতি তদা কির সাতাগিরহেমৰতা ভগৰন্তং জেতৰনেযেৰ ৰন্দিত্ৰা ‘‘যক্খসমাগমং গমিস্সামা’’তি সপরিৰারা নানাযানেহি আকাসেন গচ্ছন্তি, আকাসে চ যক্খানং ন সব্বত্থ মগ্গো অত্থি, আকাসট্ঠানি ৰিমানানি পরিহরিত্ৰা মগ্গট্ঠানেনেৰ মগ্গো হোতি, আল়ৰকস্স পন ৰিমানং ভূমট্ঠং সুগুত্তং পাকারপরিক্খিত্তং সুসংৰিহিতদ্ৰারট্টালকগোপুরং উপরি কংসজালসঞ্ছন্নমঞ্জূসাসদিসং তিযোজনং উব্বেধেন, তস্স উপরি মগ্গো হোতি, তে তং পদেসমাগম্ম গন্তুমসমত্থা অহেসুং. বুদ্ধানঞ্হি নিসিন্নোকাসস্স উপরিভাগেন যাৰ ভৰগ্গা কোচি গন্তুমসমত্থো, তস্মা অত্তনো গমনে অসম্পজ্জমানে ‘‘কিং নু খো কারণ’’ন্তি আৰজ্জেসুং. তেসং কথং সুত্ৰা চিন্তেসীতি যস্মা অস্সদ্ধস্স সদ্ধাকথা দুক্কথা হোতি দুস্সীলাদীনং সীলকথাদযো ৰিয, তস্মা তেসং যক্খানং সন্তিকা ভগৰতো পসংসং সুত্ৰা এৰ অগ্গিম্হি পক্খিত্তলোণসক্খরা ৰিয অব্ভন্তরে উপ্পন্নকোপেন পটপটাযমানহদযো হুত্ৰা চিন্তেসি. পব্বতকূটন্তি কেলাসপব্বতকূটং.

ইতো পট্ঠায আল়ৰকযুদ্ধং ৰিত্থারেতব্বন্তি সো কির মনোসিলাতলে ৰামপাদেন ঠত্ৰা ‘‘পস্সথ দানি তুম্হাকং ৰা সত্থা মহানুভাৰো, অহং ৰা’’তি দক্খিণপাদেন সট্ঠিযোজনমত্তং কেলাসকূটপব্বতং অক্কমি, তং অযোকূটপ্পহতো ৰিয নিদ্ধন্তঅযপিণ্ডো পপটিকাযো মুঞ্চি. সো তত্র ঠত্ৰা ‘‘অহং আল়ৰকো’’তি উগ্ঘোসেসি, সকলজম্বুদীপং সদ্দো ফরি. তিযোজনসহস্সৰিত্থতহিমৰাপি সম্পকম্পি যক্খস্সানুভাৰেন. সো ৰাতমণ্ডলং সমুট্ঠাপেসি ‘‘এতেনেৰ সমণং পলাপেস্সামী’’তি. তে পুরত্থিমাদিভেদা ৰাতা সমুট্ঠহিত্ৰা অড্ঢযোজনযোজনদ্ৰিযোজনতিযোজনপ্পমাণানি পব্বতকূটানি পদালেত্ৰা ৰনগচ্ছরুক্খাদীনি উম্মূলেত্ৰা আল়ৰিনগরং পক্খন্দা জিণ্ণহত্থিসালাদীনি চুণ্ণেন্তা ছদনিট্ঠকা আকাসে ভমেন্তা. ভগৰা ‘‘মা কস্সচি উপরোধো হোতূ’’তি অধিট্ঠাসি. তে ৰাতা দসবলং পত্ৰা চীৰরকণ্ণমত্তম্পি চালেতুং নাসক্খিংসু. ততো মহাৰস্সং সমুট্ঠাপেসি ‘‘উদকেন অজ্ঝোত্থরিত্ৰা সমণং মারেস্সামী’’তি. তস্সানুভাৰেন উপরূপরি সতপটলসহস্সপটলাদিভেদা ৰলাহকা উট্ঠহিত্ৰা পৰস্সিংসু. ৰুট্ঠিধারাৰেগেন পথৰী ছিদ্দা অহোসি. ৰনরুক্খাদীনং উপরি মহোঘো আগন্ত্ৰা দসবলস্স চীৰরে উস্সাৰবিন্দুমত্তম্পি তেমেতুং নাসক্খি. ততো পাসাণৰস্সং সমুট্ঠাপেসি. মহন্তানি মহন্তানি পব্বতকূটানি ধূমাযন্তানি পজ্জলন্তানি আকাসেনাগন্ত্ৰা দসবলং পত্ৰা দিব্বমালাগুল়ানি সম্পজ্জিংসু. ততো পহরণৰস্সং সমুট্ঠাপেসি. একতোধারা উভতোধারা অসিসত্তিখুরপ্পাদযো ধূমাযন্তা পজ্জলন্তা আকাসেনাগন্ত্ৰা দসবলস্স পাদমূলে দিব্বপুপ্ফানি অহেসুং.

ততো অঙ্গারৰস্সং সমুট্ঠাপেসি. কিংসুকৰণ্ণা অঙ্গারা আকাসেনাগন্ত্ৰা দসবলস্স পাদমূলে দিব্বপুপ্ফানি হুত্ৰা ৰিকিরিংসু. ততো কুক্কুল়ৰস্সং সমুট্ঠাপেসি. অচ্চুণ্হো কুক্কুল়ো আকাসেনাগন্ত্ৰা দসবলস্স পাদমূলে চন্দনচুণ্ণং হুত্ৰা নিপতি. ততো ৰালিকৰস্সং সমুট্ঠাপেসি. অতিসুখুমা ৰালিকা ধূমাযন্তা পজ্জলন্তা আকাসেনাগন্ত্ৰা দসবলস্স পাদমূলে দিব্বপুপ্ফানি হুত্ৰা নিপতিংসু. ততো কললৰস্সং সমুট্ঠাপেসি. তং ধূমাযন্তং পজ্জলন্তং আকাসেনাগন্ত্ৰা দসবলস্স পাদমূলে দিব্বগন্ধং হুত্ৰা নিপতি. ততো অন্ধকারং সমুট্ঠাপেসি ‘‘ভিংসেত্ৰা সমণং পলাপেস্সামী’’তি. চতুরঙ্গসমন্নাগতং অন্ধকারসদিসং হুত্ৰা দসবলং পত্ৰা সূরিযপ্পভাৰিহতমিৰন্ধকারং অন্তরধাযি. এৰং যক্খো ইমাহি নৰহি ৰাতৰস্সপাসাণপহরণঙ্গারকুক্কুল়ৰালিককললন্ধকারৰুট্ঠীহি ভগৰন্তং পলাপেতুমসক্কোন্তো নানাৰিধপ্পহরণহত্থঅনেকপ্পকাররূপভূতগণসমাকুলায চতুরঙ্গিনিযা সেনায সযমেৰ ভগৰন্তং অভিগতো. তে ভূতগণা অনেকপ্পকারৰিকারে কত্ৰা ‘‘গণ্হথ হনথা’’তি ভগৰতো উপরি আগচ্ছন্তা ৰিয চ হোন্তি. অপিচ খো নিদ্ধন্তলোহপিণ্ডং ৰিয মক্খিকা ভগৰন্তং অল্লীযিতুমসমত্থা এৰ অহেসুং.

এৰং সব্বরত্তিং অনেকপ্পকারৰিভিংসাকারদস্সনেনপি ভগৰন্তং চালেতুমসক্কোন্তো আল়ৰকো চিন্তেসি – ‘‘যংনূনাহং কেনচি অজেয্যং দুস্সাৰুধং মুঞ্চেয্য’’ন্তি. সচে হি সো দুট্ঠো আকাসে তং দুস্সাৰুধং মুঞ্চেয্য, দ্ৰাদস ৰস্সানি দেৰো ন ৰস্সেয্য. সচে পথৰিযং মুঞ্চেয্য, সব্বরুক্খতিণাদীনি সুস্সিত্ৰা দ্ৰাদসৰস্সন্তরং ন পুন রুহেয্যুং. সচে সমুদ্দে মুঞ্চেয্য, তত্তকপালে উদকবিন্দু ৰিয সব্বং সুস্সেয্য. সচে সিনেরুপব্বতে মুঞ্চেয্য, খণ্ডাখণ্ডং হুত্ৰা ৰিকিরেয্য. সো এৰংমহানুভাৰং দুস্সাৰুধং উত্তরিসাটকং মুঞ্চিত্ৰা অগ্গহেসি. যেভুয্যেন দসসহস্সিলোকধাতুদেৰতা ৰেগেন সন্নিপতিংসু ‘‘অজ্জ ভগৰা আল়ৰকং দমেস্সতি, তত্থ ধম্মং সোস্সামা’’তি. যুদ্ধদস্সনকামাপি দেৰতা সন্নিপতিংসু. এৰং সকলম্পি আকাসং দেৰতাহি পরিপুণ্ণং অহোসি. অথাল়ৰকো ভগৰতো সমীপে উপরূপরি ৰিচরিত্ৰা ৰত্থাৰুধং মুঞ্চি. তং অসনিচক্কং ৰিয আকাসে ভেরৰসদ্দং করোন্তং ধূমাযন্তং পজ্জলন্তং ভগৰন্তং পত্ৰা যক্খস্স মানমদ্দনত্থং পাদপুঞ্ছনচোল়ং হুত্ৰা পাদমূলে নিপতি. আল়ৰকো তং দিস্ৰা ছিন্নৰিসাণো ৰিয উসভো, উদ্ধটদাঠো ৰিয সপ্পো নিত্তেজো নিম্মদো নিপাতিতমানদ্ধজো অহোসি. এৰমিদং আল়ৰকযুদ্ধং ৰিত্থারেতব্বং.

অট্ঠ পঞ্হে পুচ্ছীতি –

‘‘কিং সূধ ৰিত্তং পুরিসস্স সেট্ঠং,

কিং সু সুচিণ্ণং সুখমাৰহাতি;

কিং সু হৰে সাদুতরং রসানং,

কথং জীৰিং জীৰিতমাহু সেট্ঠ’’ন্তি. (সং. নি. ১.২৪৬; সু. নি. ১৮৩) –

আদিনা অট্ঠ পঞ্হে পুচ্ছি. সত্থা ৰিস্সজ্জেসীতি –

‘‘সদ্ধীধ ৰিত্তং পুরিসস্স সেট্ঠং,

ধম্মো সুচিণ্ণো সুখমাৰহাতি;

সচ্চং হৰে সাদুতরং রসানং,

পঞ্ঞাজীৰিং জীৰিতমাহু সেট্ঠ’’ন্তি. (সং. নি. ১.২৪৬; সু. নি. ১৮৪) –

আদিনা ৰিস্সজ্জেসি. ৰিক্কন্দমানাযাতি অচ্চন্তং পরিদেৰমানায.

মহানামসক্কৰত্থু

২৫২. পঞ্চমে সত্থা ততো পরং পটিঞ্ঞং নাদাসীতি সংৰচ্ছরতো পরং সিক্খাপদপঞ্ঞত্তিযা পচ্চযপ্পৰারণাসাদিযনস্স ৰারিতত্তা ‘‘পটিঞ্ঞং নাদাসী’’তি ৰুত্তং. তথা হি ভগৰা ততিযৰারেপি মহানামেন সক্কেন ‘‘ইচ্ছামহং, ভন্তে, সঙ্ঘং যাৰজীৰং ভেসজ্জেন পৰারেতু’’ন্তি (পাচি. ৩০৪-৩০৫) ৰুত্তে ‘‘সাধু সাধু, মহানাম, তেন হি ত্ৰং, মহানাম, সঙ্ঘং যাৰজীৰং ভেসজ্জেন পৰারেহী’’তি পটিঞ্ঞং অদাসিযেৰ. এৰং পটিঞ্ঞং দত্ৰা পচ্ছা ছব্বগ্গিযেহি ভিক্খূহি মহানামস্স সক্কস্স ৰিহেঠিতভাৰং সুত্ৰা ছব্বগ্গিযে ভিক্খূ ৰিগরহিত্ৰা সিক্খাপদং পঞ্ঞপেসি ‘‘অগিলানেন ভিক্খুনা চাতুমাসপ্পচ্চযপৰারণা সাদিতব্বা অঞ্ঞত্র পুনপ্পৰারণায অঞ্ঞত্র নিচ্চপ্পৰারণায. ততো চে উত্তরি সাদিযেয্য, পাচিত্তিয’’ন্তি. তস্মা পঠমং অনুজানিত্ৰাপি পচ্ছা সিক্খাপদবন্ধনেন ৰারিতত্তা ‘‘পটিঞ্ঞং নাদাসী’’তি ৰুত্তং.

উগ্গগহপত্যাদিৰত্থু

২৫৩-২৫৬. ছট্ঠসত্তমঅট্ঠমনৰমানি সুৰিঞ্ঞেয্যানেৰ.

নকুলপিতুগহপতিৰত্থু

২৫৭. দসমে সুসুমারগিরিনগরেতি এৰংনামকে নগরে. তস্স কির নগরস্স ৰত্থুপরিগ্গহদিৰসে অৰিদূরে উদকরহদে সুসুমারো সদ্দমকাসি, গিরং নিচ্ছারেসি. অথ নগরে অনন্তরাযেন মাপিতে তমেৰ সুসুমারগিরকরণং সুভনিমিত্তং কত্ৰা ‘‘সুসুমারগিরী’’ত্ৰেৰস্স নামং অকংসু. কেচি পন ‘‘সুসুমারসণ্ঠানত্তা সুসুমারো নাম একো গিরি, সো তস্স নগরস্স সমীপে, তস্মা তং সুসুমারগিরি এতস্স অত্থীতি সুসুমারগিরীতি ৰুচ্চতী’’তি ৰদন্তি. ভেসকল়াৰনেতি ভেসকল়ানামকে ৰনে. ‘‘ভেসকলাৰনে’’তিপি পাঠো. কথং পন ভগৰতি নেসং পুত্তসঞ্ঞা পতিট্ঠাসীতি আহ – ‘‘অযং কিরা’’তিআদি. দহরস্সেৰ দহরা আনীতাতি মে দহরস্সেৰ সতো দহরা আনীতাতি অত্থো. অতিচরিতাতি অতিক্কমিত্ৰা চরন্তো.

(ছট্ঠএতদগ্গৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.)

উপাসকপাল়িসংৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১৪. এতদগ্গৰগ্গো

(১৪) ৭. সত্তমএতদগ্গৰগ্গৰণ্ণনা

সুজাতাৰত্থু

২৫৮. উপাসিকাপাল়িসংৰণ্ণনায পঠমং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.

ৰিসাখাৰত্থু

২৫৯. দুতিযে মহালতাপসাধনস্সাতি মহালতাপিল়ন্ধনস্স. তস্মিঞ্চ পিল়ন্ধনে চতস্সো ৰজিরনাল়িযো উপযোগং অগমংসু. মুত্তানং একাদস নাল়িযো, পৰাল়স্স দ্ৰাৰীসতি নাল়িযো, পদুমরাগমণীনং তেত্তিংস নাল়িযো. ইতি এতেহি চ অঞ্ঞেহি চ ইন্দনীলাদীহি নীলপীতলোহিতোদাতমঞ্জিট্ঠসামকবরৰণ্ণৰসেন সত্তৰণ্ণেহি ৰররতনেহি নিট্ঠানং অগমাসি, তং সীসে পটিমুক্কং যাৰ পাদপিট্ঠিযা ভস্সতি, পঞ্চন্নং হত্থীনং বলং ধারযমানাৰ নং ইত্থী ধারেতুং সক্কোতি. অন্তোঅগ্গি বহি ন নীহরিতব্বোতিআদীনং অত্থো উপরি আৰি ভৰিস্সতি. সেসমেত্থ সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.

খুজ্জুত্তরা-সামাৰতীৰত্থু

২৬০-২৬১. ততিযচতুত্থেসু পাযাসস্সাতি বহলতরস্স পাযাসস্স. তং পাযাসং ভুঞ্জন্তেসূতি তং বহলতরং গরুসিনিদ্ধং পাযাসং ভুঞ্জন্তেসু. জীরাপেতুং অসক্কোন্তোতি অন্তরামগ্গে অপ্পাহারতায মন্দগহণিকত্তা জীরাপেতুং অসক্কোন্তো. ৰাল়মিগট্ঠানেতি ৰাল়মিগেহি অধিট্ঠিতট্ঠানে. অনুৰিজ্জন্তোতি ৰিচারেন্তো. সালাতি নল়কারসালা. মুধা ন করিস্সতীতি মূল্যং ৰিনা ন করিস্সতি. আলিম্পেসীতি অগ্গিং অদাসি, অগ্গিং জালেসীতি অত্থো. পেক্খাতি আগমেহি. উপধিসম্পদাতি সরীরসম্পত্তি. ৰটরুক্খং পত্ৰাতি নিগ্রোধরুক্খং পত্ৰা. সুৰণ্ণকটকেতি সুৰণ্ণৰলযে. অব্ভুং মেতি মে অৰড্ঢীতি অত্থো. অন্তো অসোধেত্ৰাতি পণ্ণসালায অন্তো কস্সচি অত্থিভাৰং ৰা নত্থিভাৰং ৰা অনুপধারেত্ৰা. সেসং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.

উত্তরানন্দমাতাৰত্থু

২৬২. পঞ্চমে উপনিস্সযং দিস্ৰাতি ইমিনা যথা ৰিসেসাধিগমস্স সতিপি পচ্চুপ্পন্নপচ্চযসমৰাযে অৰস্সং উপনিস্সযসম্পদা ইচ্ছিতব্বা, এৰং দিট্ঠধম্মৰেদনীযভাৰেন ৰিপচ্চনকস্স কম্মস্সপি পচ্চুপ্পন্নসমৰাযো ৰিয উপনিস্সযসম্পদাপি সৰিসেসা ইচ্ছিতব্বাতি দস্সেতি. তথা হি উক্কংসগতসপ্পুরিসূপনিস্সযযোনিসোমনসিকারেসু লব্ভমানেসুপি উপনিস্সযরহিতস্স ৰিসেসাধিগমো ন সম্পজ্জতেৰাতি. কপ্পিযং কত্ৰাতি যথা কপ্পিযং হোতি, তথা কত্ৰা. পত্তে পতিট্ঠপেয্যাতি আহারং দানমুখে ৰিস্সজ্জেয্য. তীহি চেতনাহীতি পুব্বভাগমুঞ্চঅনুমোদনাচেতনাহি. ৰুত্তঞ্হেতং –

‘‘পুব্বেৰ দানা সুমনো, দদং চিত্তং পসাদযে;

দত্ৰা অত্তমনো হোতি, এসা পুঞ্ঞস্স সম্পদা’’তি. (অ. নি. ৬.৩৭; পে. ৰ. ৩০৫);

তৰ মনং সন্ধারেহীতি ‘‘অজ্জ ভত্তং চিরাযিত’’ন্তি কোধতো তৰ চিত্তং সন্ধারেহি, মা কুজ্ঝীতি অত্থো. ওলোকিতোলোকিতট্ঠানং…পে… সম্পরিকিণ্ণং ৰিয অহোসীতি তেন কসিতট্ঠানং সব্বং সুৰণ্ণভাৰাপত্তিযা মহাকোসাতকিপুপ্ফেহি সঞ্ছন্নং ৰিয অহোসি. তাদিসেতি তযা সদিসে. ন কোপেমীতি ন ৰিনাসেমি, জাতিযা ন হীল়েমি. পূজং করোতীতি সম্মাসম্বুদ্ধস্স পূজং করোতি. অন্তরৰত্থুন্তি গেহঙ্গণং. ভোতি সম্বোধনে নিপাতো. জেতি অৰঞ্ঞালপনং. সযং অরিযসাৰিকাভাৰতো সত্থুৰসেন ‘‘সপিতিকা ধীতা’’তি ৰত্ৰা সত্থু সম্মুখা ধম্মস্সৰনেন তস্সা ৰিসেসাধিগমং পচ্চাসীসন্তী ‘‘দসবলে খমন্তেযেৰ খমিস্সামী’’তি আহ. কদরিযন্তি থদ্ধমচ্ছরিং.

সুপ্পৰাসাৰত্থু

২৬৩. ছট্ঠে পণীতদাযিকানন্তি পণীতরসৰত্থূনং দাযিকানং. আযুনো ঠিতিহেতুং ভোজনং দেন্তী আযুং দেতি নাম. এস নযো ৰণ্ণং দেতীতিআদীসু. তেনাহ – ‘‘পঞ্চ ঠানানী’’তি. কম্মসরিক্খকঞ্চেতং ফলন্তি দস্সেন্তো ‘‘আযুং খো পন দত্ৰা’’তিআদিমাহ. তত্থ দত্ৰাতি দানহেতু. ভাগিনীতি ভাগৰতী লদ্ধুং ভব্বা.

সুপ্পিযাৰত্থু

২৬৪. সত্তমে ঊরুমংসং ছিন্দিত্ৰা দাসিযা অদাসীতি আগতফলা ৰিঞ্ঞাতসাসনা অরিযসাৰিকা অত্তনো সরীরদুক্খং অচিন্তেত্ৰা তস্স ভিক্খুনো রোগৰূপসমমেৰ পচ্চাসীসন্তী অত্তনো ঊরুমংসং ছিন্দিত্ৰা দাসিযা অদাসি. সত্থাপি তস্সা তথাপৰত্তং অজ্ঝাসযসম্পত্তিং দিস্ৰা ‘‘মম সম্মুখীভাৰূপগমনেনেৰস্সা ৰণো রুহিত্ৰা সঞ্ছৰি জাযতি, ফাসুভাৰো হোতী’’তি চ দিস্ৰা ‘‘পক্কোসথ ন’’ন্তি আহ. সা চিন্তেসীতি ‘‘সব্বলোকস্স হিতানুকম্পকো সত্থা ন মং দুক্খাপেতুং পক্কোসতি, অত্থেত্থ কারণ’’ন্তি চিন্তেসি. অত্তনা কতকারণং সব্বং কথেসীতি বুদ্ধানুভাৰৰিভাৰনত্থং কথেসি, ন অত্তনো দল়্হজ্ঝাসযতায ৰিভাৰনত্থং. গিলানুপট্ঠাকীনং অগ্গট্ঠানে ঠপেসীতি অগণিতত্তদুক্খা গিলানানং ভিক্খূনং গেলঞ্ঞৰূপসমনে যুত্তপ্পযুত্তাতি গিলানুপট্ঠাকীনং অগ্গট্ঠানে ঠপেসীতি.

কাতিযানীৰত্থু

২৬৫. অট্ঠমে অৰেচ্চপ্পসন্নানন্তি রতনত্তযগুণে যাথাৰতো ঞত্ৰা পসন্নানং, সো পনস্স পসাদো মগ্গেনাগতত্তা কেনচি অকম্পনীযো. অধিগতেনাতি মগ্গাধিগমেনেৰ অধিগতেন. ‘‘অৰিগতেনা’’তি ৰা পাঠো, তস্সত্থো ‘‘কদাচি অৰিগচ্ছন্তেনা’’তি. সো অপ্পধংসিযো চ হোতি, তস্মা ৰুত্তং – ‘‘অধিগতেন অচলপ্পসাদেনা’’তি. তত্থ কাযসক্খিং কত্ৰাতি পমুখং কত্ৰা, ৰচনত্থতো পন নামকাযেন দেসনায সম্পটিচ্ছনৰসেন সক্খিভূতং কত্ৰাতি অত্থো. উম্মগ্গং খনিত্ৰাতি ঘরসন্ধিচ্ছেদনেন অন্তোপৰিসনমগ্গং খনিত্ৰা. দুল্লভস্সৰনন্তি দুল্লভসদ্ধম্মস্সৰনং. মহাপথৰী পৰিসিতব্বা ভৰেয্যাতি অৰীচিপ্পৰেসনং ৰদতি.

নকুলমাতাৰত্থু

২৬৬. নৰমে ৰিস্সাসকথনেনেৰ নকুলমাতা নকুলপিতা চ সত্থুৰিস্সাসিকা নাম জাতাতি ৰুত্তং – ‘‘ৰিস্সাসিকানন্তি ৰিস্সাসকথং কথেন্তীনং উপাসিকান’’ন্তি. গহপতানীতি গেহসামিনী. ৰুত্তমেৰাতি উপাসকপাল়িযং নকুলপিতুকথাযং ৰুত্তনযমেৰ.

কাল়ীকুররঘরিকাৰত্থু

২৬৭. দসমে অনুস্সৰেনেৰাতি পচ্চক্খতো রূপদস্সনেন সত্থু সম্মুখা ধম্মস্সৰনেন চ ৰিনা কেৰলং অনুস্সৰনেনেৰ পরস্স ৰচনং অনুগতস্সৰনেনেৰ উপ্পন্নেন পসাদেন. অনুস্সৰিকপ্পসাদন্তি অনুস্সৰতো আগতপ্পসাদং.

(সত্তমএতদগ্গৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.)

উপাসিকাপাল়িসংৰণ্ণনা সমত্তা.

নিট্ঠিতা চ মনোরথপূরণিযা

অঙ্গুত্তরনিকায-অট্ঠকথায

এতদগ্গৰগ্গৰণ্ণনায অনুত্তানত্থদীপনা.

১৫. অট্ঠানপাল়ি (পঠমৰগ্গ)

(১৫) ১. অট্ঠানপাল়ি-পঠমৰগ্গৰণ্ণনা

২৬৮. অট্ঠানপাল়িৰণ্ণনাযং অৰিজ্জমানং ঠানং অট্ঠানং, নত্থি ঠানন্তি ৰা অট্ঠানং. অনৰকাসোতি এত্থাপি এসেৰ নযো. তদত্থনিগমনমেৰ হি ‘‘নেতং ঠানং ৰিজ্জতী’’তি ৰচনন্তি. তেনাহ – ‘‘উভযেনপী’’তিআদি. ন্তি কারণত্থে পচ্চত্তৰচনং. হেতুঅত্থো চেত্থ কারণত্থোতি আহ – ‘‘যন্তি যেন কারণেনা’’তি. উক্কট্ঠনিদ্দেসেনেত্থ দিট্ঠিসম্পত্তি ৰেদিতব্বাতি ৰুত্তং – ‘‘মগ্গদিট্ঠিযা সম্পন্নো’’তি. কুতো পনাযমত্থো লব্ভতীতি? লিঙ্গতো, লিঙ্গং চেতস্স নিচ্চতো উপগমনপ্পটিক্খেপো. চতুভূমকেসূতি ইদং চতুত্থভূমকসঙ্খারানং অরিযসাৰকস্স ৰিসযভাৰূপগমনতো ৰুত্তং, ন পন তে আরব্ভ নিচ্চতো উপগমনসব্ভাৰতো. ৰক্খতি হি ‘‘তদভাৰে চতুত্থভূমকসঙ্খারা পনা’’তিআদিনা. অভিসঙ্খতসঙ্খারঅভিসঙ্খরণকসঙ্খারানং সপ্পদেসত্তা নিপ্পদেসসঙ্খারগ্গহণত্থং ‘‘সঙ্খতসঙ্খারেসূ’’তি ৰুত্তং, লোকুত্তরসঙ্খারানং পন নিৰত্তনে কারণং সযমেৰ ৰক্খতি. এতং কারণং নত্থীতি তথা উপগমনে সেতুঘাতো নত্থি. তেজুস্সদত্তাতি সংকিলেসৰিধমনতেজস্স অধিকভাৰতো. তথা হি তে গম্ভীরভাৰেন দুদ্দসা অকুসলানং আরম্মণং ন হোন্তীতি. ইদং পন পকরণৰসেন ৰুত্তং. অপ্পহীনৰিপল্লাসানঞ্হি সন্তানেসু কুসলধম্মানম্পি তে আরম্মণং ন হোন্তি.

২৬৯. অসুখে সুখন্তি ৰিপল্লাসো চ ইধ সুখতো উপগমনস্স ঠানন্তি দস্সেন্তো ‘‘একন্ত…পে… অত্তদিট্ঠিৰসেনা’’তি পধানদিট্ঠিমাহ. গূথন্তি গূথট্ঠানং, দিট্ঠিযা নিব্বানস্স অৰিসযভাৰো হেট্ঠা ৰুত্তো এৰাতি কসিণাদিপণ্ণত্তিসঙ্গহত্থন্তি ৰুত্তং.

২৭০. পরিচ্ছেদোতি পরিচ্ছিন্দনং পরিচ্ছিজ্জ তস্স গহণং. স্ৰাযং যেসু নিচ্চাদিতো উপগমনং সম্ভৰতি, তেসং ৰসেনযেৰ কাতব্বোতি দস্সেন্তো ‘‘সব্বৰারেসু ৰা’’তিআদিমাহ. সব্বৰারেসূতি ‘‘নিচ্চতো উপগচ্ছেয্যা’’তিআদিনা আগতেসু সব্বেসু সুত্তপদেসু. পুথুজ্জনো হীতি হি-সদ্দো হেতুঅত্থো. যস্মা যং যং সঙ্খারং পুথুজ্জনো নিচ্চাদিৰসেন গণ্হাতি, তং তং অরিযসাৰকো অনিচ্চাদিৰসেন গণ্হন্তো যাথাৰতো জানন্তো তং গাহং তং দিট্ঠিং ৰিস্সজ্জেতি, তস্মা যত্থ গাহো, তত্থ ৰিস্সজ্জনাতি চতুভূমকসঙ্খারা ইধ সঙ্খারগ্গহণেন ন গয্হন্তীতি অত্থো.

২৭১. পুত্তসম্বন্ধেন মাতুপিতুসমঞ্ঞা দত্তকিত্তিমাদিৰসেনপি পুত্তৰোহারো লোকে দিস্সতি, সো চ খো পরিযাযেনাতি নিপ্পরিযাযেন সিদ্ধং তং দস্সেতুং – ‘‘জনিকাৰ মাতা, জনকোৰ পিতা’’তি ৰুত্তং. তথা আনন্তরিযকম্মস্স অধিপ্পেতত্তা ‘‘মনুস্সভূতোৰ খীণাসৰো অরহাতি অধিপ্পেতো’’তি ৰুত্তং. ‘‘অট্ঠানমেত’’ন্তিআদিনা ‘‘মাতুআদীনংযেৰ জীৰিতা ৰোরোপনে অরিযসাৰকস্স অভব্বভাৰদস্সনতো তদঞ্ঞং অরিযসাৰকো জীৰিতা ৰোরোপেতীতি ইদং অত্থতো আপন্নমেৰা’’তি মঞ্ঞমানো ৰদতি – ‘‘কিং পন অরিযসাৰকো অঞ্ঞং জীৰিতা ৰোরোপেয্যা’’তি? ‘‘অট্ঠানমেতং অনৰকাসো, যং দিট্ঠিসম্পন্নো পুগ্গলো সঞ্চিচ্চ পাণং জীৰিতা ৰোরোপেয্য, নেতং ঠানং ৰিজ্জতী’’তি ৰচনতো ‘‘এতম্পি অট্ঠান’’ন্তি ৰুত্তং. তেনেৰাহ – ‘‘সচে হী’’তিআদি. এৰং সন্তে কস্মা ‘‘মাতর’’ন্তিআদিনা ৰিসেসেত্ৰা ৰুত্তন্তি আহ – ‘‘পুথুজ্জনভাৰস্স পনা’’তিআদি. তত্থ বলদীপনত্থন্তি সদ্ধাদিবলসমন্নাগমদীপনত্থং. অরিযমগ্গেনাগতসদ্ধাধিবলৰসেন হি অরিযসাৰকো তাদিসং সাৰজ্জং ন করোতি.

২৭৫. পঞ্চহি কারণেহীতি ইদমেত্থ নিপ্ফাদকানি তেসং পুব্বভাগিযানি চ কারণানি কারণভাৰসামঞ্ঞেন একজ্ঝং গহেত্ৰা ৰুত্তং, ন পন সব্বেসং সমানযোগক্খমত্তা. আকারেহীতি কারণেহি. অনুস্সাৰনেনাতি অনুরূপং সাৰনেন. ভেদস্স অনুরূপং যথা ভেদো হোতি, এৰং ভিন্দিতব্বানং ভিক্খূনং অত্তনো ৰচনস্স সাৰনেন ৰিঞ্ঞাপনেন. তেনাহ – ‘‘ননু তুম্হে’’তিআদি. কণ্ণমূলে ৰচীভেদং কত্ৰাতি এতেন পাকটং কত্ৰা ভেদকরৰত্থুদীপনং ৰোহারো, তত্থ অত্তনো নিচ্ছিতমত্থং রহস্সৰসেন ৰিঞ্ঞাপনং অনুস্সাৰনন্তি দস্সেতি.

কম্মমেৰ উদ্দেসো ৰা পমাণন্তি তেহি সঙ্ঘভেদসিদ্ধিতো ৰুত্তং, ইতরে পন তেসং সম্ভারভূতা. তেনাহ – ‘‘ৰোহারা’’তিআদি. তত্থাতি ৰোহরণে. চুতিঅনন্তরং ফলং অনন্তরং নাম, তস্মিং অনন্তরে নিযুত্তানি, তন্নিব্বত্তনেন অনন্তরকরণসীলানি, অনন্তরপ্পযোজনানি চাতি আনন্তরিযানি, তানি এৰ কম্মানীতি আনন্তরিযকম্মানি.

কম্মতোতি ‘‘এৰং আনন্তরিযকম্মং হোতি, এৰং আনন্তরিযকম্মসদিস’’ন্তি এৰং কম্মৰিভাগতো. দ্ৰারতোতি কাযদ্ৰারতো. কপ্পট্ঠিতিযতোতি ‘‘ইদং কপ্পট্ঠিতিযৰিপাকং, ইদং ন কপ্পট্ঠিতিযৰিপাক’’ন্তি এৰং কপ্পট্ঠিতিযৰিভাগতো. পাকসাধারণাদীহীতি ‘‘ইদমেত্থ ৰিপচ্চতি, ইদং ন ৰিপচ্চতী’’তি ৰিপচ্চনৰিভাগতো, গহট্ঠপব্বজিতানং সাধারণাসাধারণতো, আদি-সদ্দেন ৰেদনাদিৰিভাগতো চ.

কম্মতো তাৰ ৰিনিচ্ছযো ৰুচ্চতীতি সম্বন্ধো. যস্মা মনুস্সত্তভাৰে ঠিতস্সেৰ কুসলধম্মানং তিক্খৰিসদভাৰাপত্তি, যথা তিণ্ণং বোধিসত্তানং বোধিত্তযনিব্বত্তিযং, এৰং মনুস্সভাৰে ঠিতস্সেৰ এদিসানং অকুসলধম্মানম্পি তিক্খৰিসদভাৰাপত্তীতি আহ – ‘‘মনুস্সভূতস্সেৰা’’তি. পাকতিকমনুস্সানম্পি চ কুসলধম্মানং ৰিসেসপ্পত্তি ৰিমানৰত্থুঅট্ঠকথাযং ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বা. যথাৰুত্তো চ অত্থো সমানজাতিযস্স ৰিকোপনে গরুতরো, ন তথা ৰিজাতিযস্সাতি ৰুত্তং – ‘‘মনুস্সভূতং মাতরং ৰা পিতরং ৰা’’তি. লিঙ্গপরিৰত্তে চ সো এৰ এককম্মনিব্বত্তো ভৰঙ্গপ্পবন্ধো জীৰিতিন্দ্রিযপবন্ধো চ, ন অঞ্ঞোতি আহ – ‘‘অপি পরিৰত্তলিঙ্গ’’ন্তি. অরহত্তং পত্তেপি এসেৰ নযো. তস্স ৰিপাকন্তিআদি কম্মস্স আনন্তরিযভাৰসমত্থনং. চতুক্কোটিযঞ্চেত্থ সম্ভৰতি. তত্থ পঠমা কোটি দস্সিতা, ইতরাসু ৰিসঙ্কেতভাৰং দস্সেতুং – ‘‘যো পনা’’তিআদি ৰুত্তং. যদিপি তত্থ ৰিসঙ্কেতো, কম্মং পন গরুতরং আনন্তরিযসদিসং ভাযিতব্বন্তি আহ – ‘‘ভারিযং…পে… তিট্ঠতী’’তি. অযং পঞ্হোতি ঞাপনিচ্ছানিব্বত্তা কথা.

অভিসন্ধিনাতি অধিপ্পাযেন. আনন্তরিযং ফুসতীতি মরণাধিপ্পাযেনেৰ আনন্তরিযৰত্থুনো ৰিকোপিতত্তা ৰুত্তং. আনন্তরিযং ন ফুসতীতি আনন্তরিযৰত্থুঅভাৰতো আনন্তরিযং ন হোতি. সব্বত্থ হি পুরিমং অভিসন্ধিচিত্তং অপ্পমাণং, ৰধকচিত্তং পন তদারম্মণং জীৰিতিন্দ্রিযঞ্চ আনন্তরিযভাৰে পমাণন্তি দট্ঠব্বং. সঙ্গামচতুক্কং সম্পত্তৰসেন যোজেতব্বং. যো হি পরসেনায অঞ্ঞঞ্চ যোধং পিতরঞ্চ কম্মং করোন্তে দিস্ৰা যোধস্স উসুং খিপতি ‘‘এতং ৰিজ্ঝিত্ৰা মম পিতরং ৰিজ্ঝিস্সতী’’তি, যথাধিপ্পাযং গতে পিতুঘাতকো হোতি. ‘‘যোধে ৰিদ্ধে মম পিতা পলাযিস্সতী’’তি খিপতি, উসুং অযথাধিপ্পাযং গন্ত্ৰা পিতরং মারেতি, ৰোহারৰসেন পিতুঘাতকোতি ৰুচ্চতি, আনন্তরিযং পন নত্থীতি. চোরচতুক্কং পন যো ‘‘চোরং মারেস্সামী’’তি চোরৰেসেন গচ্ছন্তং পিতরং মারেতি, আনন্তরিযং ফুসতীতিআদিনা যোজেতব্বং. তেনেৰাতি তেনেৰ পযোগেন. অরহন্তঘাতকো হোতিযেৰাতি অরহতো মারিতত্তা ৰুত্তং, পুথুজ্জনস্সেৰ তং দিন্নং হোতীতি এত্থাযমধিপ্পাযো – যথা ৰধকচেতনা পচ্চুপ্পন্নারম্মণাপি পবন্ধৰিচ্ছেদনৰসেন জীৰিতিন্দ্রিযং আরম্মণং কত্ৰা পৰত্ততি, ন এৰং চাগচেতনা. সা হি চজিতব্বৰত্থুং আরম্মণং কত্ৰা চজনমত্তমেৰ হোতি, অঞ্ঞসন্তকভাৰকরণঞ্চ তস্স চজনং, তস্মা যস্স তং সন্তকং কতং, তস্সেৰ দিন্নং হোতীতি.

লোহিতং সমোসরতীতি অভিঘাতেন পকুপ্পমানং সঞ্চিতং হোতি. মহন্ততরন্তি গরুতরং. সরীরপ্পটিজগ্গনে ৰিযাতি সত্থুরূপকাযপ্পটিজগ্গনে ৰিয.

অসন্নিপতিতেতি ইদং সামগ্গিযদীপনং. ভেদো চ হোতীতি সঙ্ঘস্স ভেদো চ হোতি. ৰট্টতীতি সঞ্ঞাযাতি ‘‘ঈদিসং করণং সঙ্ঘভেদায ন হোতী’’তি সঞ্ঞায. তথা নৰতো ঊনপরিসাযাতি নৰতো ঊনপরিসায করোন্তস্স তথাতি যোজেতব্বং. তথাতি চ ইমিনা ‘‘ন আনন্তরিযকম্ম’’ন্তি ইমং আকড্ঢতি, ন পন ‘‘ভেদোৰ হোতী’’তি ইদং. হেট্ঠিমন্তেন হি নৰন্নমেৰ ৰসেন সঙ্ঘভেদো. ধম্মৰাদিনো অনৰজ্জাতি যথাধম্মং অনৰট্ঠানতো. সঙ্ঘভেদস্স পুব্বভাগো সঙ্ঘরাজি.

কাযদ্ৰারমেৰ পূরেন্তি কাযকম্মভাৰেনেৰ লক্খিতব্বতো. সণ্ঠহন্তেহি কপ্পে…পে… মুচ্চতীতি ইদং কপ্পট্ঠকথায (কথা. ৬৫৪ আদযো) ন সমেতি. তত্থ হি অট্ঠকথায (কথা. অট্ঠ. ৬৫৪-৬৫৭) ৰুত্তং – ‘‘আপাযিকোতি ইদং সুত্তং যং সো একং কপ্পং অসীতিভাগে কত্ৰা ততো একভাগমত্তং কালং তিট্ঠেয্য, তং আযুকপ্পং সন্ধায ৰুত্ত’’ন্তি. কপ্পৰিনাসেযেৰাতি চ আযুকপ্পৰিনাসে এৰাতি অত্থে সতি নত্থি ৰিরোধো. এত্থ চ সণ্ঠহন্তেতি ইদম্পি ‘‘স্ৰেৰ ৰিনস্সিস্সতী’’তি ৰিয অভূতপরিকপ্পৰসেন ৰুত্তং. একদিৰসমেৰ নিরযে পচ্চতি, ততো পরং কপ্পাভাৰে আযুকপ্পস্সপি অভাৰতোতি অৰিরোধতো অত্থযোজনা দট্ঠব্বা. সেসানীতি সঙ্ঘভেদতো অঞ্ঞানি আনন্তরিযকম্মানি.

যদি তানি অহোসিকম্মসঙ্খং গচ্ছন্তি, এৰং সতি কথং নেসং আনন্তরিযতা চুতিঅনন্তরং ৰিপাকদানাভাৰতো. অথ সতি ফলদানে চুতিঅনন্তরো এৰ এতেসং ফলকালো, ন অঞ্ঞোতি ফলকালনিযমেন নিযততা ইচ্ছিতা, ন ফলদাননিযমেন. এৰম্পি নিযতফলকালানং অঞ্ঞেসম্পি উপপজ্জৰেদনীযানং দিট্ঠধম্মৰেদনীযানঞ্চ নিযততা আপজ্জেয্য, তস্মা ৰিপাকধম্মধম্মানং পচ্চযন্তরৰিকলতাদীহি অৰিপচ্চমানানম্পি অত্তনো সভাৰেন ৰিপাকধম্মতা ৰিয বলৰতা আনন্তরিযেন ৰিপাকে দিন্নে অৰিপচ্চমানানম্পি আনন্তরিযানং ফলদানে নিযতসভাৰা আনন্তরিযসভাৰা চ পৰত্তীতি অত্তনো সভাৰেন ফলদাননিযমেনেৰ নিযতা আনন্তরিযতা চ ৰেদিতব্বা. অৰস্সঞ্চ আনন্তরিযসভাৰা ততো এৰ নিযতসভাৰা চ তেসং পৰত্তীতি সম্পটিচ্ছিতব্বমেতং, অঞ্ঞস্স বলৰতো আনন্তরিযস্স অভাৰে সতি চুতিঅনন্তরং একন্তেন ফলদানতো.

ননু এৰং অঞ্ঞেসম্পি উপপজ্জৰেদনীযানং অঞ্ঞস্মিং ৰিপাকদাযকে অসতি চুতিঅনন্তরমেৰ একন্তেন ফলদানতো নিযতসভাৰা আনন্তরিযসভাৰা চ পৰত্তি আপজ্জতীতি? নাপজ্জতি অসমানজাতিকেন চেতোপণিধিৰসেন উপঘাতকেন চ নিৰত্তেতব্বৰিপাকত্তা অনন্তরে একন্তফলদাযকত্তাভাৰা, ন পন আনন্তরিযানং পঠমজ্ঝানাদীনং দুতিযজ্ঝানাদীনি ৰিয অসমানজাতিকং ফলনিৰত্তকং অত্থি সব্বানন্তরিযানং অৰীচিফলত্তা, ন চ হেট্ঠূপপত্তিং ইচ্ছতো সীলৰতো চেতোপণিধি ৰিয উপরূপপত্তিজনককম্মফলং আনন্তরিযফলং নিৰত্তেতুং সমত্থো চেতোপণিধি অত্থি অনিচ্ছন্তস্সেৰ অৰীচিপাতনতো, ন চ আনন্তরিযোপঘাতকং কিঞ্চি কম্মং অত্থি, তস্মা তেসংযেৰ অনন্তরে একন্তৰিপাকজনকসভাৰা পৰত্তীতি. অনেকানি চ আনন্তরিযানি কতানি একন্তেন ৰিপাকে নিযতসভাৰত্তা উপরতাৰিপচ্চনসভাৰাসঙ্কত্তা নিচ্ছিতানি সভাৰতো নিযতানেৰ. তেসু পন সমানসভাৰেসু একেন ৰিপাকে দিন্নে ইতরানি অত্তনা কত্তব্বকিচ্চস্স তেনেৰ কতত্তা ন দুতিযং ততিযম্পি চ পটিসন্ধিং করোন্তি, ন সমত্থতাৰিঘাতত্তাতি নত্থি তেসং আনন্তরিযকতানিৰত্তি, গরুগরুতরভাৰো পন তেসং লব্ভতেৰাতি সঙ্ঘভেদস্স সিযা গরুতরভাৰোতি ‘‘যেন…পে… ৰিপচ্চতী’’তি আহ. একস্স পন অঞ্ঞানি উপত্থম্ভকানি হোন্তীতি দট্ঠব্বানি. পটিসন্ধিৰসেন ৰিপচ্চতীতি ৰচনেন ইতরেসং পৰত্তিৰিপাকদাযিতা অনুঞ্ঞাতা ৰিয দিস্সতি. নো ৰা তথা সীলৰতীতি যথা পিতা সীলৰা, তথা সীলৰতী নো ৰা হোতীতি যোজনা. সচে মাতা সীলৰতী, মাতুঘাতো পটিসন্ধিৰসেন ৰিপচ্চতীতি যোজনা.

পকতত্তোতি অনুক্খিত্তো. সমানসংৰাসকোতি অপারাজিকো. সমানসীমাযন্তি একসীমাযং.

২৭৬. সত্থু কিচ্চং কাতুং অসমত্থোতি যং সত্থারা কাতব্বকিচ্চং অনুসাসনাদি, নং কাতুং অসমত্থোতি ভগৰন্তং পচ্চক্খায. অঞ্ঞং তিত্থকরন্তি অঞ্ঞং সত্থারং. ৰুত্তঞ্হেতং –

‘‘তিত্থং জানিতব্বং, তিত্থকরো জানিতব্বো, তিত্থিযা জানিতব্বা, তিত্থিযসাৰকা জানিতব্বা. তত্থ তিত্থং নাম দ্ৰাসট্ঠি দিট্ঠিযো. এত্থ হি সত্থা তরন্তি উপ্লৰন্তি উম্মুজ্জনিমুজ্জং করোন্তি, তস্মা তিত্থন্তি ৰুচ্চন্তি. তাদিসানং দিট্ঠীনং উপ্পাদেতা তিত্থকরো নাম পূরণকস্সপাদিকো. তস্স লদ্ধিং গহেত্ৰা পব্বজিতা তিত্থিযা নাম. তে হি তিত্থে জাতাতি তিত্থিযা. যথাৰুত্তং ৰা দিট্ঠিগতসঙ্খাতং তিত্থং এতেসং অত্থীতি তিত্থিকা, তিত্থিকা এৰ তিত্থিযা. তেসং পচ্চযদাযকা তিত্থিযসাৰকাতি ৰেদিতব্বা’’তি (ম. নি. অট্ঠ. ১.১৪০).

২৭৭. অভিজাতিআদীসু পকম্পনদেৰতূপসঙ্কমনাদিনা জাতচক্কৰাল়েন সমানযোগক্খমং দসসহস্সপরিমাণং চক্কৰাল়ং জাতিখেত্তং. সরসেনেৰ আণাপৰত্তনট্ঠানং আণাখেত্তং. ৰিসযভূতং ঠানং ৰিসযখেত্তং. দসসহস্সী লোকধাতূতি ইমায লোকধাতুযা সদ্ধিং ইমং লোকধাতুং পরিৰারেত্ৰা ঠিতা দসসহস্সী লোকধাতু. তত্তকানংযেৰ জাতিখেত্তভাৰো ধম্মতাৰসেন ৰেদিতব্বো. ‘‘পরিগ্গহৰসেনা’’তি কেচি, ‘‘সব্বেসংযেৰ বুদ্ধানং তত্তকংযেৰ জাতিখেত্তং তন্নিৰাসীনংযেৰ দেৰতানং ধম্মাভিসমযো’’তি চ ৰদন্তি. মাতুকুচ্ছি ওক্কমনকালাদীনং ছন্নং এৰ গহণং নিদস্সনমত্তং মহাভিনীহারাদিকালেপি তস্স পকম্পনস্স লব্ভনতো. আণাখেত্তং নাম যং একজ্ঝং সংৰট্টতি ৰিৰট্টতি চ, আণা পৰত্ততি আণায তন্নিৰাসিদেৰতানং সিরসা সম্পটিচ্ছনেন, তঞ্চ খো কেৰলং বুদ্ধানং আনুভাৰেনেৰ, ন অধিপ্পাযৰসেন. অধিপ্পাযৰসেন পন ‘‘যাৰতা ৰা পন আকঙ্খেয্যা’’তি (অ. নি. ৩.৮১) ৰচনতো ততো পরম্পি আণা ৰত্তেয্যেৰ.

ন উপ্পজ্জন্তীতি পন অত্থীতি ‘‘ন মে আচরিযো অত্থি, সদিসো মে ন ৰিজ্জতী’’তিআদিং (ম. নি. ১.২৮৫; মহাৰ. ১১; কথা. ৪০৫) ইমিস্সা লোকধাতুযা ঠত্ৰা ৰদন্তেন ভগৰতা ‘‘কিং পনাৰুসো, সারিপুত্ত, অত্থেতরহি অঞ্ঞে সমণা ৰা ব্রাহ্মণা ৰা ভগৰতা সমসমা সম্বোধিযন্তি, এৰং পুট্ঠো অহং, ভন্তে, ‘নো’তি ৰদেয্য’’ন্তি (দী. নি. ৩.১৬১) ৰত্ৰা তস্স কারণং দস্সেতুং – ‘‘অট্ঠানমেতং অনৰকাসো, যং একিস্সা লোকধাতুযা দ্ৰে অরহন্তো সম্মাসম্বুদ্ধা অপুব্বং অচরিমং উপ্পজ্জেয্যু’’ন্তি ইমং সুত্তং (অ. নি. ১.২৭৭; ৰিভ. ৮০৯; ম. নি. ৩.১২৯; মি. প. ৫.১.১) আহরন্তেন ধম্মসেনাপতিনা চ বুদ্ধখেত্তভূতং ইমং লোকধাতুং ঠপেত্ৰা অঞ্ঞত্থ অনুপ্পত্তি ৰুত্তা হোতীতি অধিপ্পাযো.

একতোতি সহ, একস্মিং কালেতি অত্থো, সো পন কালো কথং পরিচ্ছিন্নোতি চরিমভৰে পটিসন্ধিগ্গহণতো পট্ঠায যাৰ ধাতুপরিনিব্বানাতি দস্সেন্তো, ‘‘তত্থা’’তিআদিমাহ. অনচ্ছরিযত্তাতি দ্ৰীসুপি উপ্পজ্জমানেসু অচ্ছরিযত্তাভাৰতোতি অত্থো. দ্ৰীসুপি উপ্পজ্জমানেসু অনচ্ছরিযতা, কিমঙ্গং পন বহূসূতি দস্সেন্তো, ‘‘যদি চা’’তিআদিমাহ. বুদ্ধা নাম মজ্ঝে ভিন্নসুৰণ্ণং ৰিয একসদিসাতি তেসং দেসনাপি একরসা একধাতি আহ – ‘‘দেসনায চ ৰিসেসাভাৰতো’’তি. এতেনপি অনচ্ছরিযত্তমেৰ সাধেতি. ৰিৰাদভাৰতোতি এতেন ৰিৰাদাভাৰত্থং দ্ৰে বুদ্ধা একতো ন উপ্পজ্জন্তীতি দস্সেতি. এতং কারণন্তি এতং অনচ্ছরিযতাদিকারণং. তত্থাতি মিলিন্দপঞ্হে.

একং এৰ বুদ্ধং ধারেতীতি একবুদ্ধধারণী. এতেন এৰংসভাৰা এতে বুদ্ধগুণা, যেন দুতিযবুদ্ধগুণে ধারেতুং অসমত্থা অযং লোকধাতূতি দস্সেতি. পচ্চযৰিসেসনিপ্ফন্নানঞ্হি গুণধম্মানং ভারিযো ৰিসেসো মহাপথৰিযাপি দুস্সহোতি সক্কা ৰিঞ্ঞাতুং. তথা হি অভিসম্বোধিসমযে উপগতস্স লোকনাথস্স গুণভারং বোধিরুক্খস্স তীসুপি দিসাসু মহাপথৰী সন্ধারেতুং নাসক্খি. তস্মা ‘‘ন ধারেয্যা’’তি ৰত্ৰা তমেৰ অধারণং পরিযাযন্তরেহি পকাসেন্তো ‘‘চলেয্যা’’তিআদিমাহ. তত্থ চলেয্যাতি পরিপ্ফন্দেয্য. কম্পেয্যাতি পৰেধেয্য. নমেয্যাতি একপস্সেন নমেয্য. ওনমেয্যাতি ওসীদেয্য. ৰিনমেয্যাতি ৰিৰিধং ইতো চিতো চ নমেয্য. ৰিকিরেয্যাতি ৰাতেন থুসমুট্ঠি ৰিয ৰিপ্পকিরেয্য. ৰিধমেয্যাতি ৰিনস্সেয্য. ৰিদ্ধংসেয্যাতি সব্বসো ৰিদ্ধস্তা ভৰেয্য. তথাভূতা চ ন কত্থচি তিট্ঠেয্যাতি আহ – ‘‘ন ঠানমুপগচ্ছেয্যা’’তি.

ইদানি তত্থ নিদস্সনং দস্সেন্তো, ‘‘যথা, মহারাজা’’তিআদিমাহ. তত্থ একে পুরিসেতি একস্মিং পুরিসে. সমুপাদিকাতি সমং উদ্ধং পজ্জতি পৰত্ততীতি সমুপাদিকা, উদকস্স উপরি সমং গামিনীতি অত্থো. ‘‘সমুপ্পাদিকা’’তিপি পঠন্তি, অযমেৰত্থো. ৰণ্ণেনাতি সণ্ঠানেন. পমাণেনাতি আরোহেন. কিসথূলেনাতি কিসথূলভাৰেন, পরিণাহেনাতি অত্থো. দ্ৰিন্নম্পীতি দ্ৰেপি, দ্ৰিন্নম্পি ৰা সরীরভারং.

ছাদেন্তন্তি রোচেন্তং রুচিং উপ্পাদেন্তং. তন্দিকতোতি তেন ভোজনেন তন্দিভূতো. অনোনমিতদণ্ডজাতোতি যাৰদত্থং ভোজনেন ওনমিতুং অসক্কুণেয্যতায অনোনমনদণ্ডো ৰিয জাতো. সকিং ভুত্তো ৰমেয্যাতি একম্পি আলোপং অজ্ঝোহরিত্ৰা ৰমেয্যাতি অত্থো.

অতিধম্মভারেন পথৰী চলতীতি ধম্মেন নাম পথৰী তিট্ঠেয্য. সা কিং তেনেৰ চলতি ৰিনস্সতীতি অধিপ্পাযেন পুচ্ছতি. পুন থেরো ‘‘রতনং নাম লোকে কুটুম্বং সন্ধারেন্তং অভিমতঞ্চ লোকেন অত্তনো গরুসভাৰতায সকটভঙ্গস্স কারণং অতিভারভূতং দিট্ঠং. এৰং ধম্মো চ হিতসুখৰিসেসেহি তংসমঙ্গীনং ধারেন্তো অভিমতো চ ৰিঞ্ঞূনং গম্ভীরপ্পমেয্যভাৰেন গরুসভাৰত্তা অতিভারভূতো পথৰীচলনস্স কারণং হোতী’’তি দস্সেন্তো, ‘‘ইধ, মহারাজ, দ্ৰে সকটা’’তিআদিমাহ. এতেনেৰ তথাগতস্স মাতুকুচ্ছিওক্কমনাদিকালে পথৰীকম্পনকারণং সংৰণ্ণিতন্তি দট্ঠব্বং. একস্সাতি একস্মা, একস্স ৰা সকটস্স রতনং, তস্মা সকটা গহেত্ৰাতি অত্থো.

ওসারিতন্তি উচ্চারিতং, ৰুত্তন্তি অত্থো. অগ্গোতি সব্বসত্তেহি অগ্গো. জেট্ঠোতি ৰুদ্ধতরো. সেট্ঠোতি পসত্থতরো. ৰিসিট্ঠেহি সীলাদীহি গুণেহি সমন্নাগতত্তা ৰিসিট্ঠো. উগ্গততমোতি উত্তমো. পৰরোতি তস্সেৰ ৰেৰচনং. নত্থি এতস্স সমোতি অসমো. অসমা পুব্ববুদ্ধা, তেহি সমোতি অসমসমো. নত্থি এতস্স পটিসমো পটিপুগ্গলোতি অপ্পটিসমো. নত্থি এতস্স পটিভাগোতি অপ্পটিভাগো. নত্থি এতস্স পটিপুগ্গলোতি অপ্পটিপুগ্গলো.

সভাৰপকতিকাতি সভাৰভূতা অকিত্তিমা পকতি. কারণমহন্তত্তাতি কারণানং মহন্ততায, মহন্তেহি বুদ্ধকরধম্মেহি পারমিসঙ্খাতেহি কারণেহি বুদ্ধগুণানং নিব্বত্তিতোতি ৰুত্তং হোতি. পথৰীআদীনি মহন্তানি ৰত্থূনি, মহন্তা চক্কৰাল়াদযো অত্তনো অত্তনো ৰিসযে একেকাৰ, এৰং সম্মাসম্বুদ্ধোপি মহন্তো অত্তনো ৰিসযে একো এৰ. কো চ তস্স ৰিসযো? বুদ্ধভূমি, যাৰতকং ৰা ঞেয্যং. ‘‘আকাসো ৰিয অনন্তৰিসযো ভগৰা একো এৰ হোতী’’তি ৰদন্তো পরচক্কৰাল়েসুপি দুতিযস্স বুদ্ধস্স অভাৰং দস্সেতি.

ইমিনাৰ পদেনাতি ‘‘একিস্সা লোকধাতুযা’’তি ইমিনা এৰ পদেন. দস চক্কৰাল়সহস্সানি গহিতানীতি জাতিখেত্তাপেক্খায গহিতানি. একচক্কৰাল়েনেৰাতি ইমিনা এৰ একচক্কৰাল়েন, ন যেন কেনচি. যথা ‘‘ইমস্মিংযেৰ চক্কৰাল়ে উপ্পজ্জন্তী’’তি ৰুত্তে ইমস্মিম্পি চক্কৰাল়ে জম্বুদীপে এৰ, তত্থাপি মজ্ঝিমদেসে এৰাতি পরিচ্ছিন্দিতুং ৰট্টতি, এৰং ‘‘একিস্সা লোকধাতুযা’’তি জাতিখেত্তে অধিপ্পেতেপি ইমিনাৰ চক্কৰাল়েন পরিচ্ছিন্দিতুং ৰট্টতি.

পঠমৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১৫. অট্ঠানপাল়ি (দুতিযৰগ্গ)

(১৫) ২. অট্ঠানপাল়ি-দুতিযৰগ্গৰণ্ণনা

২৭৮. ৰিৰাদুপচ্ছেদতোতি ৰিৰাদুপচ্ছেদকারণা. দ্ৰীসু উপ্পন্নেসু যো ৰিৰাদো ভৰেয্য, তস্স অনুপ্পাদোযেৰেত্থ ৰিৰাদুপচ্ছেদো. একস্মিং দীপেতিআদিনা দীপন্তরেপি একজ্ঝং ন উপ্পজ্জতি, পগেৰ একদীপেতি দস্সেতি. সোপি পরিহাযেথাতি চক্কৰাল়স্স পদেসে এৰ পৰত্তিতব্বত্তা পরিহাযেয্য.

২৭৯-২৮০. মনুস্সত্তন্তি মনুস্সভাৰো তস্সেৰ পব্বজ্জাদিগুণানং যোগ্গভাৰতো. লিঙ্গসম্পত্তীতি পুরিসভাৰো. হেতূতি মনোৰচীপণিধানপুব্বিকা হেতুসম্পদা. সত্থারদস্সনন্তি সত্থুসম্মুখীভাৰো. পব্বজ্জাতি কম্মকিরিযৰাদীসু তাপসেসু, ভিক্খূসু ৰা পব্বজ্জা. গুণসম্পত্তীতি অভিঞ্ঞাদিগুণসম্পদা. অধিকারোতি বুদ্ধে উদ্দিস্স অধিকো কারো, সৰিসেসা উপকারকিরিযা অধিকো সক্কারোতি ৰুত্তং হোতি. ছন্দোৰ ছন্দতা, সম্মাসম্বোধিং উদ্দিস্স সাতিসযো কত্তুকম্যতাকুসলচ্ছন্দো. অট্ঠধম্মসমোধানাতি এতেসং অট্ঠন্নং ধম্মানং সমাযোগেন. অভিনীহারোতি কাযপণিধানং. সমিজ্ঝতীতি নিপ্ফজ্জতি. অযমেত্থ সঙ্খেপো, ৰিত্থারো পন পরমত্থদীপনিযা চরিযাপিটকৰণ্ণনায (চরিযা. অট্ঠ. পকিণ্ণককথা) ৰুত্তনযেন ৰেদিতব্বো. সব্বাকারপরিপূরমেৰাতি পরিপুণ্ণলক্খণতায সত্তুত্তমাদীহি সব্বাকারেন সম্পন্নমেৰ. ন হি ইত্থিযা কোসোহিতৰত্থগুয্হতাদি সম্ভৰতি. দুতিযপকতি চ নাম পঠমপকতিতো নিহীনা এৰ. তেনেৰাহ – অনন্তরৰারে ‘‘যস্মা’’তিআদি.

২৮১. ইধ পুরিসস্স তত্থ নিব্বত্তনতোতি ইমস্মিং মনুস্সলোকে পুরিসভূতস্স তত্থ ব্রহ্মলোকে ব্রহ্মত্তভাৰেন নিব্বত্তনতো. তেন অসতিপি পুরিসলিঙ্গে পুরিসাকারা ব্রহ্মানো হোন্তীতি দস্সেতি. তংযেৰ চ পুরিসাকারং সন্ধায ৰুত্তং ভগৰতা ‘‘যং পুরিসো ব্রহ্মত্তং কারেয্যা’’তি. তেনেৰাহ – ‘‘সমানেপী’’তিআদি. যদি এৰং ইত্থিযো ব্রহ্মলোকে ন উপ্পজ্জেয্যুন্তি আহ – ‘‘ব্রহ্মত্ত’’ন্তিআদি.

২৯০-২৯৫. ‘‘কাযদুচ্চরিতস্সা’’তিআদিপাল়িযা কম্মনিযামো নাম কথিতো. সমঞ্জনং সমঙ্গো, সমন্নাগমো, সো এতস্স অত্থীতি সমঙ্গী, সমন্নাগতো, সমঞ্জনসীলো ৰা সমঙ্গী, পুব্বভাগে উপকরণসমুদাযতো পভুতি আযূহনৰসেন আযূহনসমঙ্গীতা, সন্নিট্ঠাপকচেতনাৰসেন চেতনাসমঙ্গিতা. চেতনাসন্ততিৰসেন ৰা আযূহনসমঙ্গিতা, তংতংচেতনাক্খণৰসেন চেতনাসমঙ্গীতা. কতূপচিতস্স অৰিপক্কৰিপাকস্স কম্মস্স ৰসেন কম্মসমঙ্গিতা. কম্মে পন ৰিপচ্চিতুং আরদ্ধে ৰিপাকপ্পৰত্তিৰসেন ৰিপাকসমঙ্গিতা. কম্মাদীনং উপট্ঠানকালৰসেন উপট্ঠানসমঙ্গিতা. কুসলাকুসলকম্মাযূহনক্খণেতি কুসলকম্মস্স অকুসলকম্মস্স চ সমীহনক্খণে. তথাতি ইমিনা কুসলাকুসলকম্মপদং আকড্ঢতি. যথা কতং কম্মং ফলদানসমত্থং হোতি, তথা কতং উপচিতং. ৰিপাকারহন্তি দুতিযভৰাদীসু ৰিপচ্চনারহং. উপ্পজ্জমানানং উপপত্তিনিমিত্তং উপট্ঠাতীতি যোজনা. উপপত্তিযা উপ্পজ্জনস্স নিমিত্তং কারণন্তি উপপত্তিনিমিত্তং, কম্মং, কম্মনিমিত্তং, গতিনিমিত্তঞ্চ. অট্ঠকথাযং পন গতিনিমিত্তৰসেনেৰ যোজনা দস্সিতা. কম্মকম্মনিমিত্তানম্পি উপট্ঠানং যথারহং দট্ঠব্বং. ‘‘যানিস্স তানি পুব্বে কতানি কম্মানি, তানিস্স তস্মিং সমযে ওলম্বন্তি অজ্ঝোলম্বন্তি অভিলম্বন্তি’’তি (ম. নি. ৩.২৪৮) ৰচনতো সাযন্হে মহন্তানং পব্বতকূটানং ছাযা ৰিয আসন্নমরণস্স সত্তস্স চিত্তে সুপিনে ৰিয ৰিপচ্চিতুং কতোকাসং কম্মং, তস্স নিমিত্তং গতিনিমিত্তং উপতিট্ঠতেৰ. চলতীতি পরিৰত্ততি. একেন হি কম্মুনা তজ্জে নিমিত্তে উপট্ঠিতে পচ্চযৰিসেসৰসেন ততো অঞ্ঞেন কম্মুনা তদঞ্ঞস্স নিমিত্তস্স উপট্ঠানং পরিৰত্তনং. সেসা নিচ্চলা অৰসেসা চতুব্বিধাপি সমঙ্গিতা নিচ্চলা অপরিৰত্তনতো.

সুনখৰাজিকোতি সুনখেহি মিগৰাজৰসেন ৰজনসীলো, সুনখলুদ্দকোতি অত্থো. তলসন্থরণপূজন্তি ভূমিতলস্স পুপ্ফেহি সন্থরণপূজং. আযূহনচেতনা কম্মসমঙ্গিতাৰসেনাতি কাযদুচ্চরিতস্স অপরাপরং আযূহনেন সন্নিট্ঠাপকচেতনায তস্সেৰ পকপ্পনে কম্মক্খযকরঞাণেন অখেপিতত্তা যথূপচিতকম্মুনা চ সমঙ্গিভাৰস্স ৰসেন.

কম্মন্তি অকুসলকম্মং. তস্মিংযেৰ খণেতি আযূহনক্খণেযেৰ. তস্সাতি কম্মসমঙ্গিনো পুগ্গলস্স সগ্গো ৰারিতো, তঞ্চে কম্মং ৰিপাকৰারং লভেয্যাতি অধিপ্পাযো. সগ্গো ৰারিতোতি চ নিদস্সনমত্তং. মনুস্সলোকোপিস্স ৰারিতোৰাতি. অপরে পন পুরিমেহি ৰিপাকাৰরণস্স অনুদ্ধটত্তা ‘‘তস্মিংযেৰ খণে’’তি চ অৰিসেসেন ৰুত্তত্তা তং দোসং পরিহরিতুং ‘‘আযূহিতকম্মং নামা’’তিআদিমাহ. যদা কম্মং ৰিপাকৰারং লভতীতি ইদং কতোকাসস্স অপ্পটিবাহিযত্তা ৰুত্তং. তথা হি ভগৰা ততিযপারাজিকৰত্থুস্মিং (পারা. ১৬২ আদযো) পটিসল্লীযি, ইমস্মিং সুত্তে ‘‘কাযদুচ্চরিতসমঙ্গী’’তি আগতত্তা ৰিপাকূপট্ঠানসমঙ্গিতা ন লব্ভন্তি.

(দুতিযৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.)

অট্ঠানপাল়িৰণ্ণনাযং অনুত্তানত্থদীপনা নিট্ঠিতা.

১৬. একধম্মপাল়ি

(১৬) ১. একধম্মপাল়ি-পঠমৰগ্গৰণ্ণনা

২৯৬. একধম্মপাল়িৰণ্ণনাযং ইধ ধম্ম-সদ্দো সভাৰত্থো ‘‘কুসলা ধম্মা’’তিআদীসু ৰিযাতি আহ – ‘‘একসভাৰো’’তি. একন্তেনাতি একংসেন, অৰস্সন্তি অত্থো. ৰট্টেতি সংসারৰট্টে. নিব্বিন্দনত্থাযাতি অনভিরমনত্থায. ৰিরজ্জনত্থাযাতি অরজ্জনত্থায. ৰিরজ্জনাযাতি পলুজ্জনায. তেনেৰাহ – ‘‘ৰিগমাযা’’তি. রাগাদীনং নিরোধাযাতি মগ্গঞাণেন রাগাদীনং নিরোধনত্থায. মগ্গঞাণেন নিরোধনং নাম অচ্চন্তং অপ্পৰত্তিকরণন্তি আহ – ‘‘অপ্পৰত্তিকরণত্থাযা’’তি. যথা খাদনীযস্স মুখে কত্ৰা খাদনং নাম যাৰদেৰ অজ্ঝোহরণত্থং, এৰং রাগাদীনং নিরোধনং ৰট্টনিরোধনত্থমেৰাতি ৰুত্তং – ‘‘ৰট্টস্সেৰ ৰা নিরুজ্ঝনত্থাযা’’তি. যস্মা কিলেসেসু খীণেসু ইতরং ৰট্টদ্ৰযম্পি খীণমেৰ হোতি, তস্মা মূলমেৰ গণ্হন্তো ‘‘উপসমাযাতি কিলেসৰূপসমনত্থাযা’’তি আহ. সঙ্খতধম্মানং অভিজাননং নাম তত্থ লক্খণত্তযারোপনমুখেনেৰাতি আহ – ‘‘অনিচ্চাদি…পে… অভিজাননত্থাযা’’তি. সম্বুজ্ঝিতব্বানি নাম চত্তারি অরিযসচ্চানি তব্বিনিমুত্তস্স ঞেয্যস্স অভাৰতো. ‘‘চতুন্নং সচ্চানং বুজ্ঝনত্থাযা’’তি ৰত্ৰা তযিদং বুজ্ঝনং যস্স ঞাণস্স ৰসেন ইজ্ঝতি, তস্স ঞাণস্স ৰসেন দস্সেতুং – ‘‘বোধি ৰুচ্চতী’’তিআদি ৰুত্তং. অপ্পচ্চযনিব্বানস্সাতি অমতধাতুযা.

উস্সাহজননত্থন্তি কম্মট্ঠানে অভিরুচিউপ্পাদনায. ৰিসকণ্টকোতি গুল়স্স ৰাণিজসমঞ্ঞা. ‘‘কিস্মিঞ্চি দেসে দেসভাসা’’তি কেচি. উচ্ছুরসো সমপাকপক্কো চুণ্ণাদীহি মিস্সেত্ৰা পিণ্ডীকতো গুল়ো, অপিণ্ডীকতো ফাণিতং. পাকৰিসেসেন খণ্ডখণ্ডসেদিতো খণ্ডো, মলাভাৰং আপন্নো সক্করা.

সরতীতি সতি. অনু অনু সরতীতি অনুস্সতি, অনু অনুরূপা সতীতিপি অনুস্সতি. দুৰিধং হোতীতি পযোজনৰসেন দুৰিধং হোতি. চিত্তসম্পহংসনত্থন্তি পসাদনীযৰত্থুস্মিং পসাদুপ্পাদনেন ভাৰনাচিত্তস্স পরিতোসনত্থং. ৰিপস্সনত্থন্তি ৰিপস্সনাসুখত্থং. উপচারসমাধিনা হি চিত্তে সমাহিতে ৰিপস্সনাসুখেন ইজ্ঝতি. চিত্তুপ্পাদোতি ভাৰনাৰসেন পৰত্তো চিত্তুপ্পাদো. উপহঞ্ঞতি পতিহঞ্ঞতি পটিকূলত্তা আরম্মণস্স. ততো এৰ উক্কণ্ঠতি, কম্মট্ঠানং রিঞ্চতি, নিরস্সাদো হোতি ভাৰনস্সাদস্স অলব্ভনতো. পসীদতি বুদ্ধগুণানং পসাদনীযত্তা. তথা চ কঙ্খাদিচেতোখিলাভাৰেন ৰিনীৰরণো হোতি. দমেত্ৰাতি নীৰরণনিরাকরণেন নিব্বিসেৰনং কত্ৰা. এৰং কম্মট্ঠানন্তরানুযুঞ্জনেন চিত্তপরিদমনস্স উপমং দস্সেন্তো, ‘‘কথ’’ন্তিআদিমাহ.

কো অযং…পে… অনুস্সরীতি কো অযং মম অব্ভন্তরে ঠত্ৰা অনুস্সরি. পরিগ্গণ্হন্তোতি বাহিরকপরিকপ্পিতস্স অনুস্সরকস্স সব্বসো অভাৰদস্সনমেতং. তেনাহ – ‘‘ন অঞ্ঞো কোচী’’তি. দিস্ৰাতি পরিযেসননযেন ৰুত্তপ্পকারং চিত্তমেৰ অনুস্সরীতি দিস্ৰা সব্বম্পেতন্তি এতং হদযৰত্থুআদিপ্পভেদং সব্বম্পি. ইদঞ্চ রূপং পুরিমঞ্চ অরূপন্তি ইদং রুপ্পনসভাৰত্তা রূপং, পুরিমং অতংসভাৰত্তা অরূপন্তি সঙ্খেপতো রূপারূপং ৰৰত্থপেত্ৰা. পঞ্চক্খন্ধে ৰৰত্থপেত্ৰাতি যোজনা. সম্ভাৰিকাতি সমুট্ঠাপিকা. তস্সাতি সমুদযসচ্চস্স. নিরোধোতি নিরোধনিমিত্তং. অপ্পনাৰারোতি যথারদ্ধায দেসনায নিগমনৰারো.

২৯৭. এসেৰ নযোতি ইমিনা য্ৰাযং ‘‘তং পনেত’’ন্তিআদিনা অত্থনযো বুদ্ধানুস্সতিযং ৰিভাৰিতোতি অতিদিসতি, স্ৰাযং অতিদেসো পযোজনৰসেন নৰসুপি অনুস্সতীসু সাধারণৰসেন ৰুত্তোপি আনাপানস্সতিআদীসু তীসু ৰিপস্সনত্থানেৰ হোন্তীতি ইমিনা অপৰাদেন নিৰত্তিতোতি তাসং একপ্পযোজনতাৰ দট্ঠব্বা. ধম্মে অনুস্সতি ধম্মানুস্সতীতি সমাসপদৰিভাগদস্সনম্পি ৰচনত্থদস্সনপক্খিকমেৰাতি আহ – ‘‘অযং পনেত্থ ৰচনত্থো’’তি. ধম্মং আরব্ভাতি হি ধম্মস্স অনুস্সতিযা ৰিসযভাৰদস্সনমেতং. এস নযো সেসেসুপি. সীলং আরব্ভাতি অত্তনো পারিসুদ্ধিসীলং আরব্ভ. চাগং আরব্ভাতি অত্তনো চাগগুণং আরব্ভ. দেৰতা আরব্ভাতি এত্থ দেৰতাগুণসদিসতায অত্তনো সদ্ধাসীলসুতচাগপঞ্ঞাসু দেৰতাসমঞ্ঞা. ভৰতি হি তংসদিসেপি তব্বোহারো যথা ‘‘তানি ওসধানি, এস ব্রহ্মদত্তো’’তি চ. তেনাহ – ‘‘দেৰতা সক্খিট্ঠানে ঠপেত্ৰা’’তিআদি. তত্থ দেৰতা সক্খিট্ঠানে ঠপেত্ৰাতি ‘‘যথারূপায সদ্ধায সমন্নাগতা তা দেৰতা ইতো চুতা তত্থ উপপন্না, ময্হম্পি তথারূপা সদ্ধা সংৰিজ্জতি. যথারূপেন সীলেন, যথারূপেন সুতেন, যথারূপেন চাগেন, যথারূপায পঞ্ঞায সমন্নাগতা তা দেৰতা ইতো চুতা তত্থ উপপন্না, ময্হম্পি তথারূপা পঞ্ঞা সংৰিজ্জতী’’তি এৰং দেৰতা সক্খিট্ঠানে ঠপেত্ৰা. অস্সাসপস্সাসনিমিত্তং নাম তত্থ লদ্ধব্বপ্পটিভাগনিমিত্তং. গতাতি আরম্মণকরণৰসেন উপগতা পৰত্তা.

উপসম্মতি এত্থ দুক্খন্তি উপসমো, নিব্বানং. অচ্চন্তমেৰ এত্থ উপসম্মতি ৰট্টত্তযন্তি অচ্চন্তূপসমো, নিব্বানমেৰ. খিণোতি খেপেতি কিলেসেতি খযো, অরিযমগ্গো. তে এৰ উপসমেতীতি উপসমো, অরিযমগ্গো এৰ. খযো চ সো উপসমো চাতি খযূপসমো. তত্রচাযং উপসমো ধম্মো এৰাতি ধম্মানুস্সতিযা উপসমানুস্সতি একসঙ্গহোতি? সচ্চং একসঙ্গহো ধম্মভাৰসামঞ্ঞে অধিপ্পেতে, সঙ্খতধম্মতো পন অসঙ্খতধম্মো সাতিসযো উল়ারতমপণীততমভাৰতোতি দীপেতুং ৰিসুং নীহরিত্ৰা ৰুত্তং. ইমমেৰ হি ৰিসেসং সন্ধায ভগৰা – ‘‘ধম্মানুস্সতী’’তি ৰত্ৰাপি উপসমানুস্সতিং অৰোচ অনুস্সরন্তস্স সৰিসেসং সন্তপণীতভাৰেন উপট্ঠানতো. এৰঞ্চ কত্ৰা ইধ খযূপসমগ্গহণম্পি সমত্থিতন্তি দট্ঠব্বং. যথেৰ হি সমানেপি লোকুত্তরধম্মভাৰে ‘‘যাৰতা, ভিক্খৰে, ধম্মা সঙ্খতা ৰা অসঙ্খতা ৰা, ৰিরাগো তেসং অগ্গমক্খাযতী’’তিআদিৰচনতো (ইতিৰু. ৯০) মগ্গফলধম্মেহি নিব্বানধম্মো সাতিসযো, এৰং ফলধম্মতো মগ্গধম্মো কিলেসপ্পহানেন অচ্ছরিযধম্মভাৰতো, তস্মা অচ্চন্তূপসমেন সদ্ধিং খযূপসমোপি গহিতোতি দট্ঠব্বং. ৰিপস্সনত্থানেৰ হোন্তীতি কস্মা ৰুত্তন্তি? ‘‘একন্তনিব্বিদাযাতিআদিৰচনতো’’তি কেচি, তং অকারণং বুদ্ধানুস্সতিআদীসুপি তথা দেসনায আগতত্তা. যথা পন বুদ্ধানুস্সতিআদীনি কম্মট্ঠানানি ৰিপস্সনত্থানি হোন্তি, নিমিত্তসম্পহংসনত্থানিপি হোন্তি, ন এৰমেতানি, এতানি পন ৰিপস্সনত্থানেৰাতি তথা ৰুত্তং.

পঠমৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১৬. একধম্মপাল়ি

(১৬) ২. একধম্মপাল়ি-দুতিযৰগ্গৰণ্ণনা

২৯৮. মিচ্ছা পস্সতি তায, সযং ৰা মিচ্ছা পস্সতি, মিচ্ছাদস্সনমেৰ ৰা তন্তি মিচ্ছাদিট্ঠি, যং কিঞ্চি ৰিপরীতদস্সনং. তেনাহ – ‘‘দ্ৰাসট্ঠিৰিধাযা’’তিআদি. মিচ্ছাদিট্ঠি এতস্সাতি মিচ্ছাদিট্ঠিকো. তস্স মিচ্ছাদিট্ঠিকস্স.

২৯৯. সম্মা পস্সতি তায, সযং ৰা সম্মা পস্সতি, সম্মাদস্সনমত্তমেৰ ৰা তন্তি সম্মাদিট্ঠি. পঞ্চৰিধাযাতি কম্মস্সকতাঝানৰিপস্সনামগ্গফলৰসেন পঞ্চৰিধায. তত্থ ঝানচিত্তুপ্পাদপরিযাপন্নং ঞাণং ঝানসম্মাদিট্ঠি, ৰিপস্সনাঞাণং ৰিপস্সনাসম্মাদিট্ঠি.

৩০২. পঞ্চসু খন্ধেসু ‘‘নিচ্চ’’ন্তিআদিনা পৰত্তো অনুপাযমনসিকারো.

৩০৩. ‘‘অনিচ্চ’’ন্তিআদিনা পৰত্তো উপাযমনসিকারো. যাৰ নিযামোক্কমনাতি যাৰ মিচ্ছত্তনিযামোক্কমনা. মিচ্ছত্তনিযামোক্কমননযো পন সামঞ্ঞফলসুত্তৰণ্ণনাযং তট্টীকায চ ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বো.

৩০৪. অযং তিৰিধা সগ্গাৰরণা চেৰ হোতীতি কম্মপথপ্পত্তিযা মহাসাৰজ্জভাৰতো ৰুত্তং. সগ্গাৰরণায হোন্তিযা মগ্গৰিবন্ধকভাৰে ৰত্তব্বমেৰ নত্থীতি ৰুত্তং – ‘‘মগ্গাৰরণা চা’’তি. ‘‘সস্সতো লোকো’’তিআদিকা দসৰত্থুকা অন্তগ্গাহিকা মিচ্ছাদিট্ঠি. মগ্গাৰরণাৰ হোতি ৰিপরীতদস্সনভাৰতো, ন সগ্গাৰরণা অকম্মপথপত্তিতোতি অধিপ্পাযো. ইদং পন ৰিধানং পটিক্খিপিত্ৰাতি ৰিপরীতদস্সনঞ্চ ন মগ্গাৰরণঞ্চাতি ৰিরুদ্ধমেতং উদ্ধম্মভাৰতো. তথা হি সতি অপ্পহীনায এৰ সক্কাযদিট্ঠিযা মগ্গাধিগমেন ভৰিতব্বন্তি অধিপ্পাযেন যথাৰুত্তৰিধানং পটিক্খিপিত্ৰা. ‘‘ন সগ্গাৰরণা’’তি সগ্গূপপত্তিযা অৰিবন্ধকত্তং ৰদন্তেহি দিট্ঠিযা সগ্গাৰহতাপি নাম অনুঞ্ঞাতা হোতীতি তং ৰাদং পটিক্খিপন্তেন ‘‘দিট্ঠি নাম সগ্গং উপনেতুং সমত্থা নাম নত্থী’’তি ৰুত্তং. কস্মা? একন্তগরুতরসাৰজ্জভাৰতো. তেনাহ – ‘‘একন্তং নিরযস্মিংযেৰ নিমুজ্জাপেতী’’তিআদি.

৩০৫. ৰট্টং ৰিদ্ধংসেতীতি মগ্গসম্মাদিট্ঠি কিলেসৰট্টং কম্মৰট্টঞ্চ ৰিদ্ধংসেতি. ৰিপাকৰট্টং কা নু ৰিদ্ধংসেতি নাম. এৰং পন অত্তনো কারণেন ৰিদ্ধস্তভৰং ফলসম্মাদিট্ঠি পটিবাহতীতি ৰুত্তং অৰসরদানতো. ইচ্চেতং কুসলন্তি অরহত্তং পাপেতুং সচে সক্কোতি, এৰমেতং ৰিপস্সনায পটিসন্ধিঅনাকড্ঢনং কুসলং অনৰজ্জং. সত্ত ভৰে দেতীতি সোতাপত্তিমগ্গস্স পচ্চযভূতা ৰিপস্সনাসম্মাদিট্ঠি তস্স পুগ্গলস্স সত্ত ভৰে দেতি. এৰমযন্তি পঞ্চৰিধম্পি সম্মাদিট্ঠিং সন্ধায ৰুত্তং. তেনাহ – ‘‘লোকিযলোকুত্তরা সম্মাদিট্ঠি কথিতা’’তি. ইমস্মিং পনত্থেতি ‘‘নাহং, ভিক্খৰে, অঞ্ঞং একধম্মম্পি সমনুপস্সামী’’তিআদিনা ৰুত্তে গতিমগ্গসঙ্খাতে অত্থে. ‘‘সুগতিং সগ্গং লোকং উপপজ্জন্তী’’তি ৰুত্তত্তা ‘‘লোকিকা ভৰনিপ্ফাদিকাৰ ৰেদিতব্বা’’তি ৰুত্তং.

৩০৬. যথাদিট্ঠীতি অত্থব্যাপনিচ্ছাযং যথা-সদ্দো, তেন উত্তরপদত্থপ্পধানো সমাসোতি আহ – ‘‘যা যা দিট্ঠী’’তি. তস্সা তস্সা অনুরূপন্তি তংতংদিট্ঠিঅনুরূপন্তি অত্থো. সমত্তন্তি অনৰসেসং. তেনাহ – ‘‘পরিপুণ্ণ’’ন্তি. সমাদিন্নন্তি আদিমজ্ঝপরিযোসানেসু সমং একসদিসং কত্ৰা আদিন্নং গহিতং অনিস্সট্ঠং. তদেতন্তি যদেতং ‘‘যঞ্চেৰ কাযকম্ম’’ন্তিআদিনা ৰুত্তং, তদেতং কাযকম্মং. যথাদিট্ঠিযং ঠিতকাযকম্মন্তি যা পন দিট্ঠি ‘‘নত্থি ততোনিদানং পাপ’’ন্তিআদিনা পৰত্তা, তস্সং দিট্ঠিযং ঠিতকস্স ঠিতমত্তস্স অনিস্সট্ঠস্স তংদিট্ঠিকস্স কাযকম্মং. দিট্ঠিসহজাতং কাযকম্মন্তি তস্স যথাদিট্ঠিকস্স পরেসং হত্থমুদ্দাদিনা ৰিঞ্ঞাপনকালে তায দিট্ঠিযা সহজাতং কাযকম্মং. ন চেত্থ ৰচীকম্মাসঙ্কা উপ্পাদেতব্বা পাণঘাতাদীনংযেৰ অধিপ্পেতত্তা. দিট্ঠানুলোমিকং কাযকম্মন্তি যথা পরেসং পাকটং হোতি, এৰং দিট্ঠিযা অনুলোমিকং কত্ৰা পৰত্তিতং কাযকম্মং. তেনাহ – ‘‘সমাদিন্নং গহিতং পরামট্ঠ’’ন্তি. তত্থাতিআদি সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ. এসেৰ নযোতি ইমিনা যথাৰুত্তায দিট্ঠিযা ঠিতৰচীকম্মং, দিট্ঠিসহজাতং ৰচীকম্মং, দিট্ঠানুলোমিকং ৰচীকম্মন্তি তিৰিধং হোতীতি এৰমাদি অতিদিসতি. মিচ্ছাদিট্ঠিকস্সাতি কম্মপথপ্পত্তায মিচ্ছাদিট্ঠিযা মিচ্ছাদিট্ঠিকস্স. ‘‘যায কাযচি মিচ্ছাদিট্ঠিযা মিচ্ছাদিট্ঠিকস্স সতো’’তি অপরে.

দিট্ঠিসহজাতাতি যথাৰুত্তায দিট্ঠিযা সহজাতা চেতনা. এস নযো সেসপদেসুপি. পত্থনাতি ‘‘ইদং নাম করেয্য’’ন্তি তণ্হাপত্থনা. চেতনাপত্থনানং ৰসেনাতি যথাৰুত্তদিট্ঠিগতনিস্সিতচেতসিকনিকামনানং ৰসেন. চিত্তট্ঠপনাতি চিত্তস্স পণিদহনা. ফস্সাদযোতি চেতনাদিট্ঠিতণ্হাদিৰিনিমুত্তা ফস্সাদিধম্মা. যস্মা দিট্ঠি পাপিকা, তস্মা তস্স পুগ্গলস্স সব্বে তে ধম্মা অনিট্ঠায…পে… সংৰত্তন্তীতি যোজনা. পুরিমস্সেৰাতি তিত্তকপদস্সেৰ. তিত্তকং কটুকন্তি চ উভযং ইধ অনিট্ঠপরিযাযং দট্ঠব্বং ‘‘পচ্ছা তে কটুকং ভৰিস্সতী’’তিআদীসু ৰিয.

অম্বোযন্তি অম্বো অযং. তমেৰ পূজন্তি তমেৰ পুব্বে লদ্ধপরিসিঞ্চনদানাদিপূজং. নিৰেসরেতি পৰিসিংসু. অসাতসন্নিৰাসেনাতি অমধুরনিম্বমূলসংসগ্গেন.

তং পন পটিক্খিপিত্ৰা…পে… ৰুত্তন্তি সব্বাপি মিচ্ছাদিট্ঠি একন্তসাৰজ্জত্তা অনিট্ঠায দুক্খায সংৰত্ততীতি অধিপ্পাযেন ৰুত্তং. অনন্তরসুত্তেতি দসমসুত্তে. যোজেত্ৰা ৰেদিতব্বানীতি নৰমসুত্তে ৰিয যোজেত্ৰা ৰেদিতব্বানি. চিত্তট্ঠপনাৰ পত্থনাতি এত্থ পণিধি চাতি ৰত্তব্বং.

দুতিযৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১৬. একধম্মপাল়ি

(১৬) ৩. একধম্মপাল়ি-ততিযৰগ্গৰণ্ণনা

৩০৮. ততিযস্স পঠমে অযাথাৰদিট্ঠিকোতি অনিচ্চাদিভাৰেসু ধম্মেসু নিচ্চাতিআদিনা উপ্পন্নদিট্ঠিকো. তেনাহ – ‘‘তাযেৰ মিচ্ছাদিট্ঠিযা ৰিপরীতদস্সনো’’তি সদ্ধম্মাতি এত্থ সন্তো পসত্থো সুন্দরো ধম্মো, যো মনুস্সধম্মোতিপি ৰুচ্চতি. ততো হি মিচ্ছাদিট্ঠিকো পরং ৰুট্ঠাপেয্য, ন অরিযধম্মতো. তেনাহ – ‘‘দসকুসলকম্মপথধম্মতো’’তি. এৰরূপাতি ইমিনা পাথিকপুত্তাদিকে সঙ্গণ্হাতি.

৩০৯. সব্বঞ্ঞুবোধিসত্তোতি সব্বঞ্ঞুভাগী বোধিসত্তো. আদি-সদ্দেন পূরিতপারমিকা পচ্চেকবোধিসত্তা একচ্চসাৰকবোধিসত্তা চ সঙ্গয্হন্তি.

৩১০. পরমাতি মহাসাৰজ্জভাৰেন পরমা, উক্কংসগতাতি অত্থো. তেসন্তি আনন্তরিযকম্মানং. পরিচ্ছেদোতি ৰিপাকৰসেন পরিযোসানং. ৰট্টস্স মূলং, ততো তংসমঙ্গীপুগ্গলো ৰট্টস্স খাণূতি ৰুচ্চতি. তেনাহ – ‘‘তাযা’’তিআদি. তঞ্চে গাহং ন ৰিস্সজ্জেতি, তস্স পুনপি তব্ভাৰাৰহত্তা ৰুত্তং – ‘‘ভৰতো ৰুট্ঠানং নত্থী’’তি, ন পন সব্বসো ৰুট্ঠানস্স অভাৰতো. যাদিসে হি পচ্চযে পটিচ্চ অযং তং দস্সনং ওক্কন্তো পুন কদাচি তপ্পটিপক্খে পচ্চযে পটিচ্চ ততো সীসুক্খিপনমস্স ন হোতীতি ন ৰত্তব্বং. অকুসলঞ্হি নামেতং অবলং দুব্বলং, ন কুসলং ৰিয মহাবলং. অঞ্ঞথা সম্মত্তনিযামো ৰিয মিচ্ছত্তনিযামোপি অচ্চন্তিকো সিযা, ন চ মিচ্ছত্তনিযামো অচ্চন্তিকো. তেনেৰ পপঞ্চসূদনিযং (ম. নি. অট্ঠ. ২.১০০) –

‘‘কিং পনেস একস্মিংযেৰ অত্তভাৰে নিযতো হোতি, উদাহু অঞ্ঞস্মিম্পীতি? একস্মিংযেৰ নিযতো, আসেৰনৰসেন ভৰন্তরেপি তং দিট্ঠিং রোচেতি এৰা’’তি –

ৰুত্তং. ততোযেৰ চ সুমঙ্গলৰিলাসিনিযম্পি (দী. নি. অট্ঠ. ১.১৭০-১৭২) ৰুত্তং –

‘‘যে ৰা পন তেসং লদ্ধিং গহেত্ৰা রত্তিট্ঠানে দিৰাট্ঠানে নিসিন্না সজ্ঝাযন্তি ৰীমংসন্তি, তেসং ‘করোতো ন করীযতি পাপং, নত্থি হেতু, নত্থি পচ্চযো, মতো উচ্ছিজ্জতী’তি তস্মিং আরম্মণে মিচ্ছাসতি সন্তিট্ঠতি, চিত্তং একগ্গং হোতি, জৰনানি জৰন্তি. পঠমজৰনে সতেকিচ্ছা হোন্তি, তথা দুতিযাদীসু. সত্তমে বুদ্ধানম্পি অতেকিচ্ছা অনিৰত্তিনো অরিট্ঠকণ্টকসদিসা, তত্থ কোচি একং দস্সনং ওক্কমতি, কোচি দ্ৰে, কোচি তীণিপি, একস্মিং ওক্কন্তেপি দ্ৰীসু তীসু ওক্কন্তেসুপি নিযতমিচ্ছাদিট্ঠিকোৰ হোতি. পত্তো সগ্গমগ্গাৰরণঞ্চেৰ মোক্খমগ্গাৰরণঞ্চ, অভব্বো তস্সত্তভাৰস্স অনন্তরং সগ্গম্পি গন্তুং, পগেৰ মোক্খং, ৰট্টখাণু নামেস সত্তো পথৰিগোপকো, যেভুয্যেন এৰরূপস্স ভৰতো ৰুট্ঠানং নত্থী’’তি.

পিট্ঠিচক্কৰাল়েতি ঝাযমানচক্কৰাল়স্স পরতো একস্মিং ওকাসে. যং ঝাযমানানং অজ্ঝাযমানানঞ্চ চক্কৰাল়ানমন্তরং, যত্থ লোকন্তরিকনিরযসমঞ্ঞা, তাদিসে একস্মিং ওকাসে. পচ্চতিযেৰাতি চক্কৰাল়ে ঝাযমানে অজ্ঝাযমানেপি অত্তনো কম্মবলেন পচ্চতিযেৰ.

৩১১. চতুত্থে ‘‘মা খলী’’তি ৰচনং উপাদায এৰংলদ্ধনামোতি তং কির সকদ্দমায ভূমিযা তেলঘটং গহেত্ৰা গচ্ছন্তং, ‘‘তাত, মা খলী’’তি সামিকো আহ. সো পমাদেন খলিত্ৰা পতিত্ৰা সামিকস্স ভযেন পলাযিতুং আরদ্ধো. সামিকো উপধাৰিত্ৰা সাটককণ্ণে অগ্গহেসি. সো সাটকং ছড্ডেত্ৰা অচেলকো হুত্ৰা পলাতো পণ্ণেন ৰা তিণেন ৰা পটিচ্ছাদেতুম্পি অজানন্তো জাতরূপেনেৰ একং গামং পাৰিসি. মনুস্সা তং দিস্ৰা ‘‘অযং সমণো অরহা অপ্পিচ্ছো, নত্থি ইমিনা সদিসো’’তি পূৰভত্তাদীনি গহেত্ৰা উপসঙ্কমিত্ৰা ‘‘ময্হং সাটকং অনিৰত্থভাৰেন ইদং উপ্পন্ন’’ন্তি ততো পট্ঠায সাটকং লভিত্ৰাপি ন নিৰাসেসি, তদেৰ চ পব্বজ্জং অগ্গহেসি. তস্স সন্তিকে অঞ্ঞেপি অঞ্ঞেপীতি পঞ্চসতা মনুস্সা পব্বজিংসু. তং সন্ধাযেতং ৰুত্তং – ‘‘মা খলীতি ৰচনং উপাদায এৰংলদ্ধনামো তিত্থকরো’’তি.

সমাগতট্ঠানেতি দ্ৰিন্নং নদীনং উদকপ্পৰাহস্স সন্নিপাতট্ঠানে. দ্ৰিন্নং উদকানন্তি দ্ৰিন্নং উদকপ্পৰাহানং. যথাৰুত্তট্ঠানে মচ্ছগ্গহণত্থং খিপিতব্বতো খিপ্পং, কুমিনং, তদেৰ ইধ খিপ্পন্তি ৰুত্তং. তেনাহ – ‘‘কুমিন’’ন্তি. উচ্ছূহীতি উদকউচ্ছূহি. তুচ্ছপুরিসো অরিযধম্মাভাৰতো. ঝানমত্তম্পি হি তস্স নত্থেৰ, কুতো অরিযমগ্গো. মনুস্সখিপ্পং মঞ্ঞেতি মনুস্সা পতিত্ৰা ব্যসনপ্পত্তিঅত্থং ওট্টিতং কুমিনং ৰিয. তেনাহ – ‘‘মহাজনস্সা’’তিআদি.

৩১২. পঞ্চমাদীসু বাহিরকসাসনন্তি অৰিসেসেন ৰুত্তং – তস্স সব্বস্সপি অনিয্যানিকত্তা সত্থুপটিঞ্ঞস্সপি অসব্বঞ্ঞুভাৰতো. তেনাহ – ‘‘তত্থ হী’’তিআদি. গণোতি সাৰকগণো. তথাভাৰাযাতি আচরিযেন ৰুত্তাকারতায সমঙ্গিভাৰত্থং. জঙ্ঘসতন্তি বহূ অনেকে সত্তে. সমকমেৰ অকুসলং পাপুণাতীতি তেসং সব্বেসং একজ্ঝং সমাদপনেপি তেসং অকুসলেন সমকমেৰ অকুসলং পাপুণাতি একজ্ঝং বহূনং সমাদপনেপি তথা উস্সহনস্স বলৰভাৰতো. ৰিসুং ৰিসুং সমাদপনে ৰত্তব্বমেৰ নত্থি. যথা হি ধম্মচরিযাযং সমকমেৰাতি ৰত্তব্বা কল্যাণমিত্ততা, এৰং অধম্মচরিযাযং অকল্যাণমিত্ততাতি.

৩১৩. সুট্ঠু অক্খাতেতি একন্ততো নিয্যানিকভাৰেন অক্খাতে. সত্থা চ সব্বঞ্ঞূ হোতীতি অসব্বঞ্ঞুনো নিয্যানিকভাৰেন কথেতুং অসক্কুণেয্যত্তা. ধম্মো চ স্ৰাক্খাতো সম্মাসম্বুদ্ধপ্পৰেদিতত্তা. গণো চ সুপ্পটিপন্নো সত্থারা সুৰিনীতত্তা. সমাদপকো হীতিআদি সুপ্পটিপত্তিযা নিদস্সনং দট্ঠব্বং.

৩১৪. পমাণং জানিতব্বন্তি ‘‘অযং এত্তকেন যাপেতি, ইমস্স এত্তকং দাতুং যুত্ত’’ন্তি এৰং পমাণং জানিতব্বং. অতিরেকে…পে… নিব্বানসম্পত্তি ৰা নত্থি দুরক্খাতত্তা ধম্মস্স. তস্সাতি পটিগ্গাহকস্স. অপ্পিচ্ছপটিপদা নাম নত্থি দুরক্খাতে ধম্মৰিনযেতি অধিপ্পাযো.

৩১৫. দাযকস্স ৰসো নাম উল়ারুল়ারতাভেদো অজ্ঝাসযো. দেয্যধম্মস্স পন থোকবহুতাৰ দেয্যধম্মস্স ৰসো নাম. অত্তনো থামোতি যাপনপ্পমাণং. যদি হীতিআদি ‘‘কথ’’ন্তিআদিনা সঙ্খেপতো ৰুত্তস্স অত্থস্স ৰিৰরণং. অনুপ্পন্নস্সাতি অনুপ্পন্নো অস্স পুগ্গলস্স. চক্খুভূতো হোতীতি মহাজনস্স চক্খু ৰিয হোতি. সাসনং চিরট্ঠিতিতং করোতীতি অনুপ্পন্নলাভুপ্পাদনেন মহাজনস্স পসাদুপ্পাদনেন চ চিরট্ঠিতিকং করোতি.

কুটুম্বরিযৰিহারেতি কুটুম্বরিযগামসন্নিস্সিতৰিহারে. ভুঞ্জনত্থাযাতি তস্মিংযেৰ গেহে নিসীদিত্ৰা ভুঞ্জনত্থায. গহেত্ৰা গমনত্থাযাতি গেহতো বহি গহেত্ৰা গমনত্থায. ধুরভত্তানীতি নিচ্চভত্তানি. চূল়ুপট্ঠাকন্তি ৰেয্যাৰচ্চকরং. ৰীমংসিত্ৰাতি যথা উদ্দিস্স কতং ন হোতি, এৰং ৰীমংসিত্ৰা. মহাজনো অপ্পিচ্ছো ভৰিতুং মঞ্ঞতীতি মহাজনো সযং অপ্পিচ্ছো ভৰিতুং মঞ্ঞতি দিট্ঠানুগতিং আপজ্জনেন. মহাজনস্সাতি বহুজনস্স. অৰত্থরিত্ৰাতি ৰিত্থারিকং কত্ৰা.

৩১৬. পঞ্চাতপতপ্পনং চতূসু পস্সেসু অগ্গিসন্তাপস্স উপরি সূরিযসন্তাপস্স চ তপ্পনং, তঞ্চ খো গিম্হকালে. ছিন্নপ্পপাতপব্বতসিখরতো পতনং মরুপ্পপাতপতনং. পুব্বণ্হাদীসু আদিচ্চাভিমুখাৰট্টনং আদিচ্চানুপরিৰত্তনং.

৩১৭. অযম্পীতি স্ৰাক্খাতে ধম্মৰিনযে কুসীতোপি. সামঞ্ঞন্তি তপচরণং. দুপ্পরামট্ঠন্তি মিচ্ছাচরিতং সংকিলিট্ঠং. নিরযাযুপকড্ঢতীতি নিরযদুক্খায নং কড্ঢতি.

৩১৮. ৰুত্তপ্পকারেতি পঞ্চাতপতপ্পনাদিকে ৰুত্তপ্পকারে.

৩১৯. এৰন্তি ৰুত্তপ্পকারায চিত্তপ্পসাদৰ্হযসুপ্পটিপত্তিযা. তেন সমণধম্মকরণসুখঞ্চ সঙ্গণ্হাতি.

৩২০. নৰকনিপাতেতি ইমস্মিংযেৰ অঙ্গুত্তরনিকাযে ৰক্খমানং নৰকনিপাতং সন্ধাযাহ. নৰ পুগ্গলাতি সত্তক্খত্তুপরমকোলংকোলাদযো নৰ পুগ্গলা. সব্বত্থাতি ইমস্মিং সুত্তে ৰুত্তাৰসিট্ঠেসু সব্বেসু সুত্তেসু.

ততিযৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১৬. একধম্মপাল়ি

(১৬) ৪. একধম্মপাল়ি-চতুত্থৰগ্গৰণ্ণনা

৩২২. চতুত্থস্স পঠমে সঞ্ঞাণভূতাতি উপলক্খণভূতা. পঞ্চদসযোজনাৰট্টক্খন্ধাতি পঞ্চদসযোজনক্খন্ধপরিক্খেপা. যথা চাতি -সদ্দেন কদম্বরুক্খাদীনং কপ্পট্ঠাযিভাৰং ৰিয যোজনসতুব্বেধাদিভাৰং সমুচ্চিনোতি, ন পন জম্বুযা জম্বুদীপস্স ৰিয তেহি অপরগোযানাদীনং সঞ্ঞাণভাৰং. রামণেয্যকন্তি রমণীযভাৰং. সেসপদেসূতি ৰনরামণেয্যকাদিপদেসু. উগ্গতং কূলং উস্সিতভাৰো এতস্সাতি উক্কূলং, ৰিগতং অপগতং কূলং এতস্সাতি ৰিকূলন্তি আহ – ‘‘উন্নতট্ঠানং নিন্নট্ঠান’’ন্তি চ. নন্দিযাৰট্টমচ্ছপিট্ঠেনেৰাতি কুজ্জককুলিসকমচ্ছসঙ্ঘাতপিট্ঠেনেৰ.

৩২৩. দুতিযাদীসু চত্তারো অপাযা অঞ্ঞত্র মনুস্সেহীতি অধিপ্পেতা, ন দেৰা অঞ্ঞত্র মনুস্সেহীতি হীনায জাতিযা অধিপ্পেতত্তা. উপাদাযুপাদাযাপি মজ্ঝিমদেসো লব্ভতি, যত্থ গতি ভিক্খূনং ভিক্খুনীনং উপাসকানং উপাসিকানং অঞ্ঞেসম্পি কম্মৰাদিকিরিযৰাদিৰিঞ্ঞুজাতিকানং, যো পতিরূপদেসোতি ৰুচ্চতি. তেনাহ – ‘‘সকলোপি হী’’তিআদি.

৩২৪. এল়াতি দোসো. তেনাহ – ‘‘নিদ্দোসমুখাতি অত্থো’’তি.

৩২৬. তথাগতস্স গুণে জানিত্ৰা চক্খুনাপি দস্সনং দস্সনমেৰ, অজানিত্ৰা পন দস্সনং তিরচ্ছানগতানম্পি হোতিযেৰাতি আহ – ‘‘যে তথাগতস্স গুণে জানিত্ৰা’’তিআদি.

৩২৭. পকাসেত্ৰা কথিতন্তি সচ্চানি পকাসেত্ৰা কথিতং.

৩২৮. সুতানং ধম্মানং অসম্মোসো ধারণন্তি আহ – ‘‘ধারেন্তীতি ন পম্মুস্সন্তী’’তি.

৩২৯. অত্থানত্থং উপপরিক্খন্তীতি ‘‘অযং ইমিস্সা পাল়িযা অত্থো, অযং ন অত্থো’’তি অত্থানত্থং উপপরিক্খন্তি. অনত্থপরিহারেন হি অত্থগ্গহণং যথা অধম্মপরিৰজ্জনেন ধম্মপ্পটিপত্তি.

৩৩০. অনুলোমপটিপদন্তি নিব্বানস্স অনুলোমিকং পটিপদং.

৩৩১. সংৰেগজনকেসু কারণেসূতি সংৰেগজনকেসু জাতিআদীসু কারণেসু. সংৰেজনীযেসু ঠানেসু সহোত্তপ্পঞাণং সংৰেগো.

৩৩২. উপাযেনাতি যেন উপাযেন ৰট্টূপচ্ছেদো, তেন উপাযেন. পধানৰীরিযং করোন্তীতি সম্মপ্পধানসঙ্খাতং ৰীরিযং করোন্তি উপ্পাদেন্তি.

৩৩৩. ৰৰস্সজীযন্তি ৰিস্সজ্জীযন্তি এত্থ সঙ্খারাতি ৰৰস্সগ্গো, অসঙ্খতা ধাতূতি আহ – ‘‘ৰৰস্সগ্গো ৰুচ্চতি নিব্বান’’ন্তি.

৩৩৪. উত্তমন্নানন্তি উত্তমানং পঞ্চন্নং ভোজনানং. উত্তমরসানন্তি উত্তমানং রসানং. উঞ্ছাচারেনাতি উঞ্ছাচরিযায কস্সচি অপরিগ্গহভূতস্স কিঞ্চি অযাচিত্ৰা গহণং উঞ্ছাচারো. এত্থ চাতিআদিনা অন্নাদীনং অগ্গভাৰো নাম মনাপপরমো ইচ্ছিতক্খণলাভো, ন তেসং লাভিতামত্তন্তি দস্সেতি. পটিলভন্তীতি দেন্তি পণীতভাৰেন. ভত্তস্স একপাতীতি একপাতিপূরং ভত্তং. ইদং কিং নামাতি ‘‘ইদং অন্নগ্গরসগ্গং নাম হোতি, ন হোতী’’তি পুচ্ছতি. উঞ্ছেন কপালাভতেনাতি মিস্সকভত্তেন. যাপেন্তেতি যাপনসীসেন যাপনহেতুং ভত্তং ৰদতি. উপাদায অগ্গরসং নামাতি তং তং উপাদাযুপাদায অন্নগ্গরসগ্গং দট্ঠব্বন্তি দস্সেতি. চক্কৰত্তিআহারতো হি চাতুমহারাজিকানং আহারো অগ্গোতি এৰং যাৰ পরনিম্মিতৰসৰত্তিদেৰা নেতব্বং.

৩৩৫. অত্থরসো নাম চত্তারি সামঞ্ঞফলানি ‘‘অরিযমগ্গানং ফলভূতো রসো’’তি কত্ৰা. ধম্মরসো নাম চত্তারো মগ্গা ‘‘সামঞ্ঞফলস্স হেতুভূতো রসো’’তি কত্ৰা ৰিমুত্তিরসো নাম অমতং নিব্বানং ‘‘সব্বসঙ্খারসমথো’’তি কত্ৰা.

চতুত্থৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

জম্বুদীপপেয্যালো নিট্ঠিতো.

১৭. পসাদকরধম্মৰগ্গৰণ্ণনা

৩৬৬. অদ্ধমিদন্তি সন্ধিৰসেন পাল়িযং রস্সং কত্ৰা ৰুত্তং, ম-কারো পদসন্ধিকরোতি আহ – ‘‘অদ্ধা ইদ’’ন্তি. একংসো এসাতি একংসো হেতু এস লাভানং. পাপকং নামাতি অপ্পকম্পি পাপং নাম ব্যত্তং একংসেন ন করোতি. তথস্সাতি তথা সম্মাপটিপজ্জমানস্স অস্স. আরঞ্ঞিকত্তং…পে… তেচীৰরিকত্তন্তি ইমেসং ধুতধম্মানং গহণেনেৰ ইতরেসম্পি তংসভাগানং গহিতভাৰো দট্ঠব্বো. থাৰরপ্পত্তভাৰোতি সাসনে থিরভাৰপ্পত্তি থেরভাৰো. আকপ্পস্স সম্পত্তীতি ‘‘অঞ্ঞো মে আকপ্পো করণীযো’’তি এৰং ৰুত্তস্স আকপ্পস্স সম্পত্তি. কোলপুত্তীতি কোলপুত্তিযন্তি আহ – ‘‘কুলপুত্তভাৰো’’তি. সম্পন্নরূপতাতি উপধিসম্পদা. ৰচনকিরিযাযাতি ৰচনপ্পযোগস্স মধুরভাৰো মঞ্জুস্সরতা. তেনস্স লাভো উপ্পজ্জতীতি ইদং ন লাভুপ্পাদনূপাযদস্সনপরং, অথ খো এৰং সম্মাপটিপজ্জমানস্স অনিচ্ছন্তস্সেৰ লাভো উপ্পজ্জতীতি লাভস্স অব্যভিচারহেতুদস্সনপরং দট্ঠব্বং. যথাহ –

‘‘আকঙ্খেয্য চে, ভিক্খৰে, ভিক্খু লাভী অস্সং চীৰরপিণ্ডপাতসেনাসনগিলানপ্পচ্চযভেসজ্জপরিক্খারানন্তি, সীলেস্ৰেৰস্স পরিপূরকারী’’তি (ম. নি. ১.৬৫).

পসাদকরধম্মৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১৮. অপরঅচ্ছরাসঙ্ঘাতৰগ্গৰণ্ণনা

৩৮২. ইদম্পি সুত্তন্তি এত্থ পি-সদ্দো হেট্ঠা ৰুত্তচূল়চ্ছরাসঙ্ঘাতসুত্তং সম্পিণ্ডেতি. চূল়চ্ছরাসঙ্ঘাতসুত্তে অপ্পনং অপ্পত্তায মেত্তায তাৰমহন্তো ৰিপাকো দস্সিতো, কিমঙ্গং পন ইমিস্সা অপ্পনাপ্পত্তায মেত্তাযাতি দস্সেতুং – ‘‘অপ্পনাপ্পত্তায হী’’তিআদিমাহ. ৰিপাককথাযেৰ নত্থীতি ৰিপাকে কথাযেৰ নত্থি, অযমেৰ ৰা পাঠো. গণনানুপুব্বতাতি গণনানুপুব্বতায. পঠমং উপ্পন্নন্তিপি পঠমং, পঠমং সমাপজ্জতীতি ইদং পন ন একন্তলক্খণং. চিণ্ণৰসীভাৰো হি অট্ঠসমাপত্তিলাভী আদিতো পট্ঠায মত্থকং পাপেন্তোপি সমাপজ্জিতুং সক্কোতি, মত্থকতো পট্ঠায আদিং পাপেন্তোপি, অন্তরন্তরা ওক্কন্তোপি সমাপজ্জিতুং সক্কোতি এৰ. পুব্বুপ্পত্তিযট্ঠেন পন পঠমং নাম হোতি. ৰিভঙ্গেতি ঝানৰিভঙ্গে. ৰিপস্সনং কযিরমানং লক্খণূপনিজ্ঝানকিচ্চং মগ্গেন সিজ্ঝতি তগ্গতসম্মোহৰিদ্ধংসনতো. অপিচ ৰিপস্সনায লক্খণূপনিজ্ঝানং মগ্গেন উপ্পন্নেন সিজ্ঝতি ইতরথা পরিৰত্তনতো, তস্মা মগ্গো লক্খণূপনিজ্ঝানং, ন অনিচ্চাদিলক্খণানং আরম্মণকরণতো. যথা ফলং নিব্বানস্স অসঙ্খতলক্খণং আরম্মণকরণৰসেন উপনিজ্ঝাযতি, এৰং মগ্গোপি. এৰম্পিস্স লক্খণূপনিজ্ঝানতং ৰেদিতব্বং. ৰত্তব্বমেৰ নত্থি অরিত্তজ্ঝানতায. সেসং ৰিসেসং, অরিত্তজ্ঝানা এৰাতি অত্থো.

৩৮৬-৩৮৭. হিতফরণন্তি সত্তেসু হিতানুরূপং ঝানস্স ফরিত্ৰা পৰত্তনং. চেতোপটিপক্খতো ৰিমুচ্চতি এতাযাতি চেতোৰিমুত্তি, অপ্পনাপ্পত্তা মেত্তা. তেনাহ – ‘‘ইধা’’তিআদি. এসেৰ নযোতি ইমিনা করুণাদীনম্পি অপ্পনাপ্পত্ততং অতিদিসতি. ৰট্টং হোন্তি কম্মৰট্টভাৰতো. ৰট্টপাদা হোন্তীতি ৰিপাকৰট্টস্স কারণং হোন্তি.

৩৯০. অজ্ঝত্তপরিকম্মৰসেনাতি অত্তনো কেসাদীসু পরিকম্মকরণৰসেন. অট্ঠারসৰিধেতি অট্ঠারসপ্পভেদে. কাযেতি রূপকাযে. রূপকাযো হি ইধ অঙ্গপচ্চঙ্গানং কেসাদীনঞ্চ ধম্মানং সমূহট্ঠেন হত্থিকাযরথকাযাদযো ৰিয কাযোতি অধিপ্পেতো. সমূহৰিসযতায চস্স কাযসদ্দস্স সমুদাযূপাদনতায চ অসুভাকারস্স ‘‘কাযে’’তি একৰচনং. তথা আরম্মণাদিৰিভাগেন অনেকভেদভিন্নম্পি চিত্তং চিত্তভাৰসামঞ্ঞেন একজ্ঝং গহেত্ৰা ‘‘চিত্তে’’তি একৰচনং কতং. কাযানুপস্সীতি ইমস্স অত্থং দস্সেতুং – ‘‘তমেৰ কাযং পঞ্ঞায অনুপস্সন্তো’’তি আহ. তমেৰ কাযন্তি চ অৰধারণেন ৰেদনাদিঅনুপস্সনং নিৰত্তেতি. তেন চ পুন কাযগ্গহণস্স পযোজনং সূচিতন্তি দট্ঠব্বং. ‘‘কাযে’’তি হি ৰত্ৰাপি পুন ‘‘কাযানুপস্সী’’তি দুতিযং কাযগ্গহণং অসম্মিস্সতো ৰৰত্থানঘনৰিনিব্ভোগাদিদস্সনত্থং কতং. তেন ৰেদনাদযোপি এত্থ সিতা, এত্থ পটিবদ্ধাতি কাযৰেদনাদিঅনুপস্সনপ্পসঙ্গেপি আপন্নে ন কাযে ৰেদনানুপস্সী চিত্তানুপস্সী ধম্মানুপস্সী ৰা. অথ খো কাযানুপস্সীযেৰাতি কাযসঙ্খাতৰত্থুস্মিং কাযানুপস্সনাকারস্সেৰ দস্সনেন অসম্মিস্সতো ৰৰত্থানং দস্সিতং হোতি. তথা ন কাযে অঙ্গপচ্চঙ্গৰিনিমুত্তএকধম্মানুপস্সী, নাপি কেসলোমাদিৰিনিমুত্তইত্থিপুরিসানুপস্সী. যোপি চেত্থ কেসলোমাদিকো ভূতুপাদাযসমূহসঙ্খাতো কাযো, কত্থপি ন ভূতুপাদাযৰিনিমুত্তএকধম্মানুপস্সী, অথ খো রথসম্ভারানুপস্সকো ৰিয অঙ্গপচ্চঙ্গসমূহানুপস্সী, নাগরাৰযৰানুপস্সকো ৰিয কেসলোমাদিসমূহানুপস্সী, কদলিক্খন্ধপত্তৰট্টিৰিনিব্ভুজ্জকো রিত্তমুট্ঠিৰিনিৰেঠকো ৰিয চ ভূতুপাদাযসমূহানুপস্সীযেৰাতি নানপ্পকারতো সমূহৰসেনেৰ কাযসঙ্খাতস্স ৰত্থুনো দস্সনেন ঘনৰিনিব্ভোগো দস্সিতো হোতি. ন হেত্থ যথাৰুত্তসমূহৰিনিমুত্তো কাযো ৰা ইত্থী ৰা পুরিসো ৰা অঞ্ঞো ৰা কোচি ধম্মো দিস্সতি, যথাৰুত্তধম্মসমূহমত্তেযেৰ পন তথা তথা সত্তা মিচ্ছাভিনিৰেসং করোন্তি.

অট্ঠারসৰিধেনাতি অট্ঠারসৰিধা. সতিপট্ঠানভাৰকস্সাতি সতিপট্ঠানভাৰং ভাৰেন্তস্স. তীসু ভৰেসু কিলেসে আতপেতীতি আতাপো, ৰীরিযস্সেতং নামং. যদিপি হি কিলেসানং পহানং আতাপনন্তি, তং সম্মাদিট্ঠিআদীনম্পি অত্থেৰ. আতপসদ্দো ৰিয পন আতাপসদ্দোপি ৰীরিযেৰ নিরুল়্হো. অথ ৰা পটিপক্খপ্পহানে সম্পযুত্তধম্মানং অব্ভুস্সহনৰসেন পৰত্তমানস্স ৰীরিযস্স সাতিসযং তদাতাপনন্তি ৰীরিযমেৰ তথা ৰুচ্চতি, ন অঞ্ঞধম্মা, তস্মা আতাপোতি ৰীরিযস্স নামং, সো অস্স অত্থীতি আতাপী. অযঞ্চ ঈকারো পসংসায অতিসযস্স ৰা দীপকোতি আতাপিগ্গহণেন সম্মপ্পধানসমঙ্গিতং দস্সেতি. তেনেৰাহ – ‘‘আতাপীতি…পে… ৰীরিযেন ৰীরিযৰা’’তি. সম্পজানোতি সম্পজঞ্ঞসঙ্খাতেন ঞাণেন সমন্নাগতো. তেনাহ – ‘‘অট্ঠারসৰিধেন…পে… সম্মা পজানন্তো’’তি. অযং পনেত্থ ৰচনত্থো – সম্মা সমন্ততো সামঞ্চ পজানন্তো সম্পজানো, অসম্মিস্সতো ৰৰত্থানে অঞ্ঞধম্মানুপস্সিতাভাৰেন সম্মা অৰিপরীতং সব্বাকারপ্পজানেন সমন্ততো উপরূপরিৰিসেসাৰহভাৰেন পৰত্তিযা সম্মা পজানন্তোতি অত্থো.

কাযো চ ইধ লুজ্জনপ্পলুজ্জনট্ঠেন লোকোতি অধিপ্পেতোতি আহ – ‘‘তস্মিংযেৰ কাযসঙ্খাতে লোকে’’তি. পঞ্চকামগুণিকতণ্হন্তি রূপাদীসু পঞ্চসু কামগুণেসু পৰত্তমানং তণ্হং. যস্মা পনেত্থ অভিজ্ঝাগহণেন কামচ্ছন্দো, দোমনস্সগ্গহণেন ব্যাপাদো সঙ্গহং গচ্ছতি, তস্মা নীৰরণপরিযাপন্নবলৰধম্মদ্ৰযদস্সনেন নীৰরণপ্পহানং ৰুত্তং হোতীতি ৰেদিতব্বং. ৰিসেসেন চেত্থ অভিজ্ঝাৰিনযেন কাযসম্পত্তিমূলকস্স অনুরোধস্স, দোমনস্সৰিনযেন কাযৰিপত্তিমূলকস্স ৰিরোধস্স, অভিজ্ঝাৰিনযেন চ কাযে অভিরতিযা, দোমনস্সৰিনযেন কাযভাৰনায অনভিরতিযা, অভিজ্ঝাৰিনযেন কাযে অভূতানং সুভসুখভাৰাদীনং পক্খেপস্স, দোমনস্সৰিনযেন কাযে ভূতানং অসুভাসুখভাৰাদীনং অপনযনস্স চ পহানং ৰুত্তং. তেন যোগাৰচরস্স যোগানুভাৰো যোগসমত্থতা চ দীপিতা হোতি. যোগানুভাৰো হি এস, যদিদং অনুরোধৰিরোধৰিপ্পমুত্তো অরতিরতিসহো অভূতপক্খেপভূতাপনযনৰিরহিতো চ হোতি. অনুরোধৰিরোধৰিপ্পমুত্তো চেস অরতিরতিসহো অভূতং অপক্খিপন্তো ভূতঞ্চ অনপনেন্তো যোগসমত্থো হোতীতি. সুদ্ধরূপসম্মসনমেৰ কথিতন্তি কেৰলং কাযানুপস্সনাভাৰতো ৰুত্তং.

সুখাদিভেদাসু ৰেদনাসূতি সুখদুক্খঅদুক্খমসুখসামিসনিরামিসভেদাসু ৰেদনাসু. তত্থ সুখযতীতি সুখা, সম্পযুত্তধম্মে কাযঞ্চ লদ্ধস্সাদে করোতীতি অত্থো. সুট্ঠু ৰা খাদতি, খনতি ৰা কাযিকং চেতসিকঞ্চ আবাধন্তি সুখা, সুকরং ওকাসদানং এতিস্সাতি ৰা সুখা. দুক্খযতীতি দুক্খা, সম্পযুত্তধম্মে কাযঞ্চ পীল়েতি ৰিবাধতীতি অত্থো. দুট্ঠু ৰা খাদতি, খনতি ৰা কাযিকং চেতসিকঞ্চ সাতন্তি দুক্খা, দুক্করং ওকাসদানং এতিস্সাতি ৰা দুক্খা. দুক্খসুখপ্পটিক্খেপেন অদুক্খমসুখাতি উপেক্খা ৰুত্তা. ৰেদিযতি আরম্মণরসং অনুভৰতীতি ৰেদনা. ৰেদিযমানোতি অনুভৰমানো. সুখং ৰেদনং ৰেদিযামীতি পজানাতীতি কাযিকং ৰা চেতসিকং ৰা সুখং ৰেদনং ৰেদিযমানো ‘‘অহং সুখং ৰেদনং ৰেদিযামী’’তি পজানাতীতি অত্থো. তত্থ কামং উত্তানসেয্যকাপি দারকা থঞ্ঞপিৰনাদিকালে সুখং ৰেদনং ৰেদিযমানা ‘‘সুখং ৰেদনং ৰেদিযামা’’তি পজানন্তি, ন পনেতং এৰরূপং পজাননং সন্ধায ৰুত্তং. এৰরূপঞ্হি জাননং সত্তুপলদ্ধিং ন জহতি, অত্তসঞ্ঞং ন উগ্ঘাটেতি, কম্মট্ঠানং ৰা সতিপট্ঠানভাৰনা ৰা ন হোতি. ইমস্স পন ভিক্খুনো জাননং সত্তুপলদ্ধিং জহতি, অত্তসঞ্ঞং উগ্ঘাটেতি, কম্মট্ঠানঞ্চেৰ সতিপট্ঠানভাৰনা চ হোতি. ইদঞ্হি ‘‘কো ৰেদিযতি, তস্স ৰেদনা, কিং কারণা ৰেদনা’’তি এৰং সম্পজানন্তস্স ৰেদিযনং সন্ধায ৰুত্তং.

তত্থ কো ৰেদিযতীতি? ন কোচি সত্তো ৰা পুগ্গলো ৰা ৰেদিযতি. কস্স ৰেদনাতি? ন কস্সচি সত্তস্স ৰা পুগ্গলস্স ৰা ৰেদনা. কিং কারণা ৰেদনাতি? ৰত্থুআরম্মণা চ পনস্স ৰেদনাতি. তস্মা এস এৰং পজানাতি ‘‘তং তং সুখাদীনং ৰত্থুভূতং রূপাদিং আরম্মণং কত্ৰা ৰেদনাৰ ৰেদিযতি, তং পন ৰেদনাপৰত্তিং উপাদায ‘অহং ৰেদিযামী’তি ৰোহারমত্তং হোতী’’তি. এৰং ‘‘সুখাদীনং ৰত্থুভূতং রূপাদিং আরম্মণং কত্ৰা ৰেদনাৰ ৰেদিযতী’’তি সল্লক্খেন্তো এস ‘‘সুখং ৰেদনং ৰেদিযামী’’তি পজানাতীতি ৰেদিতব্বো.

অথ ৰা সুখং ৰেদনং ৰেদিযামীতি পজানাতীতি সুখৰেদনাক্খণে দুক্খায ৰেদনায অভাৰতো সুখং ৰেদনং ৰেদিযমানো ‘‘সুখং ৰেদনংযেৰ ৰেদিযামী’’তি পজানাতি. তেন যা পুব্বে ভূতপুব্বা দুক্খা ৰেদনা, তস্সা ইদানি অভাৰতো ইমিস্সা চ সুখায ৰেদনায ইতো পরং পঠমং অভাৰতো ‘‘ৰেদনা নাম অনিচ্চা অদ্ধুৰা ৰিপরিণামধম্মা’’তি ইতিহ তত্থ সম্পজানো হোতি. দুক্খং ৰেদনং ৰেদিযামীতি পজানাতীতিআদীসুপি এসেৰ নযো.

সামিসং ৰা সুখন্তিআদীসু যস্মা কিলেসেহি আমসিতব্বতো আমিসা নাম পঞ্চ কামগুণা. আরম্মণকরণৰসেন সহ আমিসেহীতি সামিসা, তস্মা সামিসা সুখা নাম পঞ্চকামগুণামিসনিস্সিতা ছসু দ্ৰারেসু উপ্পন্না ছগেহস্সিতা সোমনস্সৰেদনা. সামিসা দুক্খা নাম ছগেহস্সিতা দোমনস্সৰেদনা. সা চ ছসু দ্ৰারেসু ‘‘ইট্ঠারম্মণং নানুভৰিস্সামি নানুভৰামী’’তি ৰিতক্কযতো উপ্পন্না কামগুণনিস্সিতা দোমনস্সৰেদনা ৰেদিতব্বা. নিরামিসা সুখা নাম ছনেক্খম্মস্সিতা সোমনস্সৰেদনা. সা চ ছসু দ্ৰারেসু ইট্ঠারম্মণে আপাথগতে অনিচ্চাদিৰসেন ৰিপস্সনং পট্ঠপেত্ৰা উস্সুক্কাপেতুং সক্কোন্তস্স ‘‘উস্সক্কিতা মে ৰিপস্সনা’’তি সোমনস্সজাতস্স উপ্পন্না সোমনস্সৰেদনা দট্ঠব্বা.

নিরামিসা দুক্খা নাম ছনেক্খম্মস্সিতা দোমনস্সৰেদনা. সা পন ছসু দ্ৰারেসু ইট্ঠারম্মণে আপাথগতে অনুত্তরৰিমোক্খসঙ্খাতঅরিযফলধম্মেসু পিহং পট্ঠপেত্ৰা তদধিগমায অনিচ্চাদিৰসেন ৰিপস্সনং পট্ঠপেত্ৰা উস্সুক্কাপেতুং অসক্কোন্তস্স ‘‘ইমম্পি পক্খং ইমম্পি মাসং ইমম্পি সংৰচ্ছরং ৰিপস্সনং উস্সুক্কাপেত্ৰা অরিযভূমিং পাপুণিতুং নাসক্খি’’ন্তি অনুসোচতো উপ্পন্না দোমনস্সৰেদনা.

সামিসা অদুক্খমসুখা নাম ছগেহস্সিতা উপেক্খাৰেদনা. সা চ ছসু দ্ৰারেসু ইট্ঠারম্মণে আপাথগতে গুল়পিণ্ডকে নিলীনমক্খিকা ৰিয রূপাদীনি অনুৰত্তমানা তত্থেৰ লগ্গা লগ্গিতা হুত্ৰা উপ্পন্না কামগুণনিস্সিতা উপেক্খাৰেদনা. নিরামিসা অদুক্খমসুখা নাম ছনেক্খম্মস্সিতা উপেক্খাৰেদনা. সা পন ছসু দ্ৰারেসু ইট্ঠাদিআরম্মণে আপাথগতে ইট্ঠে অরজ্জন্তস্স, অনিট্ঠে অদুস্সন্তস্স, অসমপেক্খনেন অমুয্হন্তস্স উপ্পন্না ৰিপস্সনাঞাণসম্পযুত্তা উপেক্খাৰেদনা. এৰং ৰুত্তন্তি মহাসতিপট্ঠানসুত্তে ৰুত্তং. সাৰ ৰেদনা ৰেদিতব্বাতি লুজ্জনপ্পলুজ্জনট্ঠেন সা ৰেদনা ‘‘লোকো’’তি ৰেদিতব্বা.

এৰং ৰিত্থারিতেতি ‘‘সরাগং ৰা চিত্তং সরাগং চিত্তন্তি পজানাতি, ৰীতরাগং ৰা চিত্তং…পে… সদোসং ৰা চিত্তং, ৰীতদোসং ৰা চিত্তং, সমোহং ৰা চিত্তং, ৰীতমোহং ৰা চিত্তং, সংখিত্তং ৰা চিত্তং, ৰিক্খিত্তং ৰা চিত্তং, মহগ্গতং ৰা চিত্তং, অমহগ্গতং ৰা চিত্তং, সউত্তরং ৰা চিত্তং, অনুত্তরং ৰা চিত্তং, সমাহিতং ৰা চিত্তং, অসমাহিতং ৰা চিত্তং, ৰিমুত্তং ৰা চিত্তং, অৰিমুত্তং ৰা চিত্তন্তি পজানাতী’’তি এৰং সতিপট্ঠানসুত্তে (দী. নি. ২.৩৮১; ম. নি. ১.১১৪) ৰিত্থারেত্ৰা দস্সিতে সোল়সৰিধে চিত্তে.

তত্থ সরাগন্তি অট্ঠৰিধং লোভসহগতং. ৰীতরাগন্তি লোকিযকুসলাব্যাকতং. ইদং পন যস্মা সম্মসনং ন ধম্মসমোধানং, তস্মা ইধ একপদেপি লোকুত্তরং ন লব্ভতি. সেসানি চত্তারি অকুসলচিত্তানি নেৰ পুরিমপদং, ন পচ্ছিমপদং ভজন্তি. সদোসন্তি দুৰিধং দোমনস্সসহগতং. ৰীতদোসন্তি লোকিযকুসলাব্যাকতং. সেসানি দস অকুসলচিত্তানি নেৰ পুরিমপদং, ন পচ্ছিমপদং ভজন্তি. সমোহন্তি ৰিচিকিচ্ছাসহগতঞ্চেৰ উদ্ধচ্চসহগতঞ্চাতি দুৰিধং. যস্মা পন মোহো সব্বাকুসলেসু উপ্পজ্জতি, তস্মা সেসানিপি ইধ ৰত্তন্তিযেৰ. ইমস্মিঞ্ঞেৰ হি দুকে দ্ৰাদসাকুসলচিত্তানি পরিযাদিন্নানীতি. ৰীতমোহন্তি লোকিযকুসলাব্যাকতং.

সংখিত্তন্তি থিনমিদ্ধানুপতিতং. এতঞ্হি সঙ্কুচিতচিত্তং নাম আরম্মণে সঙ্কোচৰসেন পৰত্তনতো. ৰিক্খিত্তন্তি উদ্ধচ্চসহগতং. এতঞ্হি পসটচিত্তং নাম আরম্মণে সৰিসেসং ৰিক্খেপৰসেন ৰিসটভাৰেন পৰত্তনতো. মহগ্গতন্তি রূপাৰচরং অরূপাৰচরঞ্চ. অমহগ্গতন্তি কামাৰচরং. সউত্তরন্তি কামাৰচরং. অনুত্তরন্তি রূপাৰচরং অরূপাৰচরঞ্চ. তত্রাপি সউত্তরং রূপাৰচরং, অনুত্তরং অরূপাৰচরমেৰ. সমাহিতন্তি যস্স অপ্পনাসমাধি ৰা উপচারসমাধি ৰা অত্থি. অসমাহিতন্তি উভযসমাধিৰিরহিতং. ৰিমুত্তন্তি তদঙ্গৰিক্খম্ভনৰিমুত্তীহি ৰিমুত্তং. অৰিমুত্তন্তি উভযৰিমুত্তিরহিতং. সমুচ্ছেদপ্পটিপ্পস্সদ্ধিনিস্সরণৰিমুত্তীনং পন ইধ ওকাসোৰ নত্থি, ওকাসাভাৰো চ সম্মসনচারস্স অধিপ্পেতত্তা ৰেদিতব্বো.

উপাদানস্স খন্ধা উপাদানক্খন্ধা, উপাদানস্স পচ্চযভূতা ধম্মপুঞ্জা ধম্মরাসযোতি অত্থো. উপাদানেহি আরম্মণকরণাদিৰসেন উপাদাতব্বা ৰা খন্ধা উপাদানক্খন্ধা. ছ অজ্ঝত্তিকবাহিরাযতনানীতি চক্খু সোতং ঘানং জিৰ্হা কাযো মনোতি ইমানি ছ অজ্ঝত্তিকাযতনানি চেৰ, রূপং সদ্দো গন্ধো রসো ফোট্ঠব্বো ধম্মাতি ইমানি ছ বাহিরাযতনানি চ. এত্থ পন লোকুত্তরধম্মা ন গহেতব্বা সম্মসনচারস্স অধিপ্পেতত্তা. সত্ত সম্বোজ্ঝঙ্গাতি সতিসম্বোজ্ঝঙ্গাদযো সত্ত সম্বোজ্ঝঙ্গা. সতিআদযো হি সম্বোধিস্স, সম্বোধিযা ৰা অঙ্গাতি সম্বোজ্ঝঙ্গা. তথা হি সম্বুজ্ঝতি আরদ্ধৰিপস্সকতো পট্ঠায যোগাৰচরোতি সম্বোধি, যায ৰা সো সতিআদিকায সত্তধম্মসামগ্গিযা সম্বুজ্ঝতি, কিলেসনিদ্দাতো উট্ঠাতি, সচ্চানি ৰা পটিৰিজ্ঝতি, সা ধম্মসামগ্গী সম্বোধি, তস্স সম্বোধিস্স, তস্সা ৰা সম্বোধিযা অঙ্গাতি সম্বোজ্ঝঙ্গা.

চত্তারি অরিযসচ্চানীতি ‘‘দুক্খং দুক্খসমুদযো দুক্খনিরোধো দুক্খনিরোধগামিনিপটিপদা’’তি (সং. নি. ৫.১০৭১-১০৭২) এৰং ৰুত্তানি চত্তারি অরিযসচ্চানি. তত্থ পুরিমানি দ্ৰে সচ্চানি ৰট্টং পৰত্তিহেতুভাৰতো. পচ্ছিমানি ৰিৰট্টং নিৰট্টতদধিগমূপাযভাৰতো. তেসু ভিক্খুনো ৰট্টে কম্মট্ঠানাভিনিৰেসো হোতি সরূপতো পরিগ্গহসম্ভৰতো. ৰিৰট্টে নত্থি অভিনিৰেসো অৰিসযত্তা অৰিসযত্তে চ পযোজনাভাৰতো. পঞ্চধা ৰুত্তেসূতি সতিপট্ঠানসুত্তে ৰুত্তেসু. সুদ্ধঅরূপসম্মসনমেৰাতি রূপেন অমিস্সিতত্তা কেৰলং অরূপসম্মসনমেৰ. খন্ধাযতনসচ্চকোট্ঠাসানং পঞ্চক্খন্ধসঙ্গহতো ‘‘রূপারূপসম্মসন’’ন্তি ৰুত্তং. পুব্বভাগিযানম্পি সতিপট্ঠানানং সঙ্গহিতত্তা ‘‘লোকিযলোকুত্তরমিস্সকানেৰ কথিতানী’’তি আহ.

৩৯৪. অনিব্বত্তানন্তি অজাতানং. পযোগং পরক্কমন্তি এত্থ ভুসং যোগো পযোগো, পযোগোৰ পরক্কমো, পযোগসঙ্খাতং পরক্কমন্তি অত্থো. চিত্তং উক্খিপতীতি কোসজ্জপক্খে পতিতুং অপদানৰসেন উক্খিপতি. পধানৰীরিযন্তি সম্মপ্পধানলক্খণপ্পত্তৰীরিযং. লোকিযাতি লোকিযসম্মপ্পধানকথা. সব্বপুব্বভাগেতি সব্বমগ্গানং পুব্বভাগে. কস্সপসংযুত্তপরিযাযেনাতি কস্সপসংযুত্তে আগতসুত্তেন ‘‘উপ্পন্না মে পাপকা অকুসলা ধম্মা অপ্পহীযমানা অনত্থায সংৰত্তেয্যু’’ন্তি (সং. নি. ২.১৪৫) আগতত্তা. সা লোকিযাতি ৰেদিতব্বা.

সমথৰিপস্সনাৰাতি অৰধারণেন মগ্গং নিৰত্তেত্ৰা তস্স নিৰত্তনে কারণং দস্সেন্তো, ‘‘মগ্গো পনা’’তিআদিমাহ. সকিং উপ্পজ্জিত্ৰাতি ইদং ভূতকথনমত্তং. নিরুদ্ধস্স পুন অনুপ্পজ্জনতো ‘‘ন কোচি গুণো’’তি আসঙ্কেয্যাতি আহ – ‘‘সো হী’’তিআদি. অনন্তরমেৰ যথা ফলং উপ্পজ্জতি, তথা পৰত্তিযেৰস্স পচ্চযদানং. পুরিমস্মিম্পীতি ‘‘অনুপ্পন্না মে কুসলা ধম্মা উপ্পজ্জমানা অনত্থায সংৰত্তেয্যু’’ন্তি এত্থপি. ৰুত্তন্তি পোরাণট্ঠকথাযং. তং পন তথাৰুত্তৰচনং ন যুত্তং দুতিযস্মিং ৰিয পুরিমস্মিং মগ্গস্স অগ্গহণে কারণাভাৰতো. পুরিমস্মিং অগ্গহিতে মগ্গে অনুপ্পজ্জমানো মগ্গো অনত্থায সংৰত্তেয্যাতি আপজ্জেয্য, ন চেতং যুত্তং আপজ্জমানে তস্মিং পধানত্থসম্ভৰতো. চতুকিচ্চসাধনৰসেনাতি অনুপ্পন্নাকুসলানুপ্পাদনাদিচতুকিচ্চসাধনৰসেন.

ৰুত্তনযেনাতি ‘‘অসমুদাচারৰসেন ৰা অননুভূতারম্মণৰসেন ৰা’’তিআদিনা ৰুত্তনযেন. ৰিজ্জমানাতি ধরমানসভাৰা. খণত্তযপরিযাপন্নত্তা উপ্পাদাদিসমঙ্গিনো ৰত্তমানভাৰেন উপ্পন্নং ৰত্তমানুপ্পন্নং. তঞ্হি উপ্পাদতো পট্ঠায যাৰ ভঙ্গা উদ্ধং পন্নং পত্তন্তি নিপ্পরিযাযতো ‘‘উপ্পন্ন’’ন্তি ৰুচ্চতি. অনুভৰিত্ৰা ভৰিত্ৰা চ ৰিগতং ভুত্ৰাৰিগতং. অনুভৰনভৰনানি হি ভৰনসামঞ্ঞেন ভুত্ৰা-সদ্দেন ৰুত্তানি. সামঞ্ঞমেৰ হি উপসগ্গেন ৰিসেসীযতি. ইধ ৰিপাকানুভৰনৰসেন তদারম্মণং অৰিপক্কৰিপাকস্স সব্বথা অৰিগতত্তা ভৰিত্ৰাৰিগতমত্তৰসেন কম্মঞ্চ ‘‘ভুত্ৰাৰিগতুপ্পন্ন’’ন্তি ৰুত্তং. ন অট্ঠসালিনিযং ৰিয রজ্জনাদিৰসেন অনুভূতাপগতং জৰনং উপ্পজ্জিত্ৰা নিরুদ্ধতাৰসেন ভূতাপগতঞ্চ সঙ্খতং ভূতাপগতুপ্পন্নন্তি. তস্মা ইধ ওকাসকতুপ্পন্নং ৰিপাকমেৰ ৰদতি, ন তত্থ ৰিয কম্মম্পি. অট্ঠসালিনিযঞ্হি ভূতাৰিগতুপ্পন্নং ওকাসকতুপ্পন্নঞ্চ অঞ্ঞথা দস্সিতং. ৰুত্তঞ্হি তত্থ (ধ. স. অট্ঠ. ১ কামাৰচরকুসলপদভাজনীয) –

‘‘আরম্মণরসং অনুভৰিত্ৰা নিরুদ্ধং অনুভূতাপগতসঙ্খাতং কুসলাকুসলং, উপাদাদিত্তযং অনুপ্পত্ৰা নিরুদ্ধং ভূতাপগতসঙ্খাতং সেসসঙ্খতঞ্চ ভূতাপগতুপ্পন্নং নাম. ‘যানিস্স তানি পুব্বে কতানি কম্মানী’তি এৰমাদিনা নযেন ৰুত্তং কম্মং অতীতম্পি সমানং অঞ্ঞং ৰিপাকং পটিবাহিত্ৰা অত্তনো ৰিপাকস্সোকাসং কত্ৰা ঠিতত্তা, তথাকতোকাসঞ্চ ৰিপাকং অনুপ্পন্নম্পি সমানং এৰং কতে ওকাসে একন্তেন উপ্পজ্জনতো ওকাসকতুপ্পন্নং নামা’’তি.

ইধ পন সম্মোহৰিনোদনিযং ৰুত্তনযেনেৰ ভুত্ৰাৰিগতুপ্পন্নং ওকাসকতুপ্পন্নঞ্চ দস্সিতং. ৰুত্তঞ্হি, সম্মোহৰিনোদনিযং (ৰিভ. অট্ঠ. ৪০৬) –

‘‘কম্মে পন জহিতে আরম্মণরসং অনুভৰিত্ৰা নিরুদ্ধো ৰিপাকো ভুত্ৰাৰিগতং নাম. কম্মং উপ্পজ্জিত্ৰা নিরুদ্ধং ভুত্ৰাৰিগতং নাম. তদুভযম্পি ভুত্ৰাৰিগতুপ্পন্নন্তি সঙ্খ্যং গচ্ছতি. কুসলাকুসলং কম্মং অঞ্ঞকম্মস্স ৰিপাকং পটিবাহিত্ৰা অত্তনো ৰিপাকস্স ওকাসং করোতি. এৰং কতে ওকাসে ৰিপাকো উপ্পজ্জমানো ওকাসকরণতো পট্ঠায উপ্পন্নোতি ৰুচ্চতি. ইদং ওকাসকতুপ্পন্নং নামা’’তি.

তত্থ অট্ঠসালিনিযা অযমধিপ্পাযো – ‘‘সতিপি সব্বেসম্পি চিত্তুপ্পাদানং সংৰেদযিতসভাৰা আরম্মণানুভৰনে সৰিপল্লাসে পন সন্তানে চিত্তাভিসঙ্খারৰসেন পৰত্তিতো অব্যাকতেহি ৰিসিট্ঠো কুসলাকুসলানং সাতিসযো ৰিসযানুভৰনাকারো. যথা ৰিকপ্পগ্গাহৰসেন রাগাদীহি তব্বিপক্খেহি চ অকুসলং কুসলঞ্চ নিপ্পরিযাযতো আরম্মণরসং অনুভৰতি, ন তথা ৰিপাকো কম্মৰেগক্খিত্তত্তা, নাপি কিরিযা অহেতুকানং অতিদুব্বলতায, সহেতুকানঞ্চ খীণকিলেসস্স ছল়ঙ্গুপেক্খাৰতো উপ্পজ্জমানানং অতিসন্তৰুত্তিত্তা, তস্মা রজ্জনাদিৰসেন আরম্মণরসানুভৰনং সাতিসযন্তি অকুসলং কুসলঞ্চ উপ্পজ্জিত্ৰা নিরুদ্ধতাসামঞ্ঞেন সেসসঙ্খতঞ্চ ভূতাপগত’’ন্তি ৰুত্তং. সম্মোহৰিনোদনিযা পন ৰিপাকানুভৰনৰসেন তদারম্মণং অৰিপক্কপাকস্স সব্বথা অৰিগতত্তা ভৰিত্ৰাৰিগতমত্তৰসেন কম্মঞ্চ ভুত্ৰাপগতন্তি ৰুত্তং. তেনেৰ তত্থ ওকাসকতুপ্পন্নন্তি ৰিপাকমেৰাহ, ন কম্মম্পি, তস্মা ইধাপি সম্মোহৰিনোদনিযং ৰুত্তনযেনেৰ ভুত্ৰাপগতুপ্পন্নং ওকাসকতুপ্পন্নঞ্চ ৰিভত্তন্তি দট্ঠব্বং.

পঞ্চক্খন্ধা পন ৰিপস্সনায ভূমি নামাতি সম্মসনস্স ঠানভাৰতো ৰুত্তং. তেসূতি অতীতাদিভেদেসু. অনুসযিতকিলেসাতি অপ্পহীনা মগ্গেন পহাতব্বা অধিপ্পেতা. তেনাহ – ‘‘অতীতা ৰা…পে… ন ৰত্তব্বা’’তি. হোন্তু তাৰ ‘‘অতীতা’’তি ৰা ‘‘পচ্চুপ্পন্না’’তি ৰা ন ৰত্তব্বা, ‘‘অনাগতা’’তি পন কস্মা ন ৰত্তব্বা, ননু কারণলাভে উপ্পজ্জনারহা অপ্পহীনট্ঠেন থামগতা কিলেসা অনুসযাতি ৰুচ্চন্তীতি? সচ্চমেতং, অনাগতভাৰোপি নেসং ন পরিচ্ছিন্নো ইতরানাগতক্খন্ধানং ৰিযাতি ‘‘অনাগতা ৰাতি ন ৰত্তব্বা’’তি ৰুত্তং. যদি হি নেসং পরিচ্ছিন্নো অনাগতভাৰো সিযা, ততো ‘‘পচ্চুপ্পন্না, অতীতা’’তি চ ৰত্তব্বা সিযুং, পচ্চযসমৰাযে পন উপ্পজ্জনারহতং উপাদায অনাগতৰোহারো তত্থ ৰেদিতব্বো.

ইদং ভূমিলদ্ধুপ্পন্নং নামাতি ইদং যথাৰুত্তং কিলেসজাতং অপ্পহীনট্ঠেন ভূমিলদ্ধুপ্পন্নং নাম কারণলাভে সতি ৰিজ্জমানকিচ্চকরণতো. তাসু তাসু ভূমিসূতি মনুস্সদেৰাদিঅত্তভাৰসঙ্খাতেসু উপাদানক্খন্ধেসু. আরম্মণকরণৰসেন হি ভৰন্তি এত্থ কিলেসাতি ভূমিযো, উপাদানক্খন্ধা. অসমুগ্ঘাতগতাতি তস্মিং তস্মিং সন্তানে অনুপ্পত্তিধম্মতং অনাপাদিততায সমুগ্ঘাতং সমুচ্ছেদং ন গতাতি অসমুগ্ঘাতগতা. ভূমিলদ্ধুপ্পন্নং নামাতি এত্থ লদ্ধভূমিকং ভূমিলদ্ধন্তি ৰুত্তং অগ্গিআহিতো ৰিয. ওকাসকতুপ্পন্নসদ্দেপি চ অট্ঠসালিনিযং (ধ. স. অট্ঠ. ১ কামাৰচরকুসলপদভাজনীয) আগতনযেন ওকাসো কতো এতেন কুসলাকুসলকম্মেন, ওকাসো কতো এতস্স ৰিপাকস্সাতি চ দুৰিধত্থেপি এৰমেৰ কতসদ্দস্স পরনিপাতো ৰেদিতব্বো. ইধ পন ওকাসকতুপ্পন্নসদ্দেন ৰিপাকস্সেৰ গহিতত্তা ‘‘ওকাসো কতো এতস্স ৰিপাকস্সা’’তি এৰং ৰিগ্গহো দট্ঠব্বো.

খণত্তযসমঙ্গিতায সমুদাচারপ্পত্তং সমুদাচারুপ্পন্নং. তেনাহ – ‘‘সম্পতি ৰত্তমানংযেৰা’’তি. আরম্মণং অধিগ্গয্হ দল়্হং গহেত্ৰা পৰত্তং আরম্মণাধিগ্গহিতুপ্পন্নং. ৰিক্খম্ভনপ্পহানৰসেন অপ্পহীনা অৰিক্খম্ভিতা. সমুচ্ছেদপ্পহানৰসেন অপ্পহীনা অসমুগ্ঘাতিতা. নিমিত্তগ্গাহৰসেন আরম্মণস্স অধিগ্গহিতত্তা তং আরম্মণং অনুস্সরিতানুস্সরিতক্খণে কিলেসুপ্পত্তিহেতুভাৰেন উপতিট্ঠনতো অধিগ্গহিতমেৰ নামং হোতীতি আহ – ‘‘আরম্মণস্স অধিগ্গহিতত্তা’’তি. এত্থ চ আহটখীররুক্খো ৰিয নিমিত্তগ্গাহৰসেন অধিগ্গহিতং আরম্মণং, অনাহটখীররুক্খো ৰিয অৰিক্খম্ভিততায অন্তোগতকিলেসআরম্মণং দট্ঠব্বং. নিমিত্তগ্গাহিকা অৰিক্খম্ভিতকিলেসা ৰা পুগ্গলা ৰা আহটানাহটখীররুক্খসদিসা. পুরিমনযেনেৰাতি অৰিক্খম্ভিতুপ্পন্নে ৰুত্তনযেনেৰ. ৰিত্থারেতব্বন্তি ‘‘ইমস্মিং নাম ঠানে নুপ্পজ্জিস্সন্তী’’তি ন ৰত্তব্বা. কস্মা? অসমুগ্ঘাতিতত্তা. যথা কিং? যথা সচে খীররুক্খং কুঠারিযা আহনেয্যুং, ইমস্মিং নাম ঠানে খীরং ন নিক্খমেয্যাতি ন ৰত্তব্বং, এৰং. ইদং অসমুগ্ঘাতিতুপ্পন্নং নামাতি এৰং যোজেত্ৰা ৰিত্থারেতব্বং.

ইমেসু উপ্পন্নেসূতি যথাৰুত্তেসু অট্ঠসু উপ্পন্নেসু. ইদং ন মগ্গৰজ্ঝং অপ্পহাতব্বৰত্থুত্তা. মগ্গৰজ্ঝং মগ্গেন পহেয্যৰত্থুত্তা. রত্তোতি রাগেন সমন্নাগতো. এস নযো দুট্ঠো মূল়্হোতি এত্থাপি. ৰিনিবদ্ধোতি মানসংযোজনেন ৰিরূপং নিবন্ধিতো. পরামট্ঠোতি দিট্ঠিপরামাসেন ধম্মসভাৰং অতিক্কম্ম পরতো আমট্ঠো. অনিট্ঠঙ্গতোতি নিট্ঠং অগতো, সংসযাপন্নোতি অত্থো. থামগতোতি অনুসযৰসেন দল়্হতং উপগতো. যুগনদ্ধাতি পহাতব্বপ্পহাযকযুগে নদ্ধা ৰিয ৰত্তনকা এককালিকত্তা. সংকিলেসিকাতি সংকিলেসধম্মসহিতা.

পাল়িযন্তি পটিসম্ভিদাপাল়িযং (পটি. ম. ৩.২১). তিকালিকেসুপি কিলেসেসু ৰাযামাভাৰদস্সনত্থং অজাতফলতরুণরুক্খো পাল়িযং নিদস্সিতো, অট্ঠকথাযং পন জাতো সত্তো অসমুদাহটকিলেসো নাম নত্থীতি ‘‘জাতফলরুক্খেন দীপেতব্ব’’ন্তি ৰত্ৰা তমত্থং ৰিৰরিতুং ‘‘যথা হী’’তিআদি ৰুত্তং. অথ ৰা মগ্গেন পহীনকিলেসানমেৰ অতীতাদিভেদেন তিধা নৰত্তব্বতং পাকটং কাতুং অজাতফলরুক্খো উপমাৰসেন পাল়িযং আভতো, অতীতাদীনং অপ্পহীনতাদস্সনত্থম্পি ‘‘জাতফলরুক্খেন দীপেতব্ব’’ন্তি অট্ঠকথাযং ৰুত্তং. তত্থ যথা অচ্ছিন্নে রুক্খে নিব্বত্তনারহানি ফলানি ছিন্নে অনুপ্পজ্জমানানি কদাচি সসভাৰানি অহেসুং, হোন্তি, ভৰিস্সন্তি ৰাতি অতীতাদিভাৰেন ন ৰত্তব্বানি, এৰং মগ্গেন পহীনকিলেসা চ দট্ঠব্বা মগ্গে অনুপ্পন্নে উপ্পত্তিরহানং উপ্পন্নে সব্বেন সব্বং অভাৰতো. যথা চ ছেদে অসতি ফলানি উপ্পজ্জিস্সন্তীতি ছেদনস্স সাত্থকতা, এৰং মগ্গভাৰনায চ সাত্থকতা যোজেতব্বা. নাপি ন পজহতীতি উপ্পজ্জনারহানং পজহনতো ৰুত্তং. উপ্পজ্জিত্ৰাতি লক্খণে ত্ৰা-সদ্দো. মগ্গস্স উপ্পজ্জনকিরিযায হি সমুদযপ্পহাননিব্বানসছিকরণকিরিযা ৰিয খন্ধানং পরিজাননকিরিযা লক্খীযতি.

তেপি পজহতিযেৰাতি যে তেহি কিলেসেহি জনেতব্বা উপাদিন্নক্খন্ধা, তেপি পজহতিযেৰ তন্নিমিত্তস্স অভিসঙ্খারৰিঞ্ঞাণস্স নিরোধনতো. তেনাহ – ‘‘ৰুত্তম্পি চেত’’ন্তিআদি. অভিসঙ্খারৰিঞ্ঞাণস্স নিরোধেনাতি কম্মৰিঞ্ঞাণস্স অনুপ্পত্তিধম্মতাপাদনেন. এত্থাতি এতস্মিং সোতাপত্তিমগ্গঞাণে হেতুভূতে. এতেতি নামরূপসঞ্ঞিতা সঙ্খারা. সব্বভৰেহি ৰুট্ঠাতিযেৰাতিপি ৰদন্তীতি অরহত্তমগ্গো সব্বভৰেহি ৰুট্ঠাতিযেৰাতি ৰদন্তি তদুপ্পত্তিতো উদ্ধং ভৰূপপত্তিযা কিলেসস্সপি অভাৰতো.

একচিত্তক্খণিকত্তা মগ্গস্সাতি অধিপ্পাযেন ‘‘কথং অনুপ্পন্নানং…পে… ঠিতিযা ভাৰনা হোতী’’তি পুচ্ছতি. মগ্গপ্পৰত্তিযাযেৰ উভযকিচ্চসিদ্ধিতো আহ – ‘‘মগ্গপ্পৰত্তিযাযেৰা’’তি. মগ্গো হীতিআদিনা তমত্থং ৰিৰরতি. অনুপ্পন্নো নাম ৰুচ্চতি, তস্মা তস্স ভাৰনা অনুপ্পন্নানং উপ্পাদায ভাৰনা ৰুত্তাতি যোজেতব্বা. ৰত্তুং ৰট্টতীতি যাৰতা মগ্গস্স পৰত্তিযেৰ ঠিতি, তত্তকানেৰ নিব্বত্তিতলোকুত্তরানি.

৩৯৮-৪০১. কত্তুকম্যতাছন্দং অধিপতিং করিত্ৰা পটিলদ্ধসমাধি ছন্দসমাধীতি আহ – ‘‘ছন্দং নিস্সায পৰত্তো সমাধি ছন্দসমাধী’’তি পধানসঙ্খারাতি চতুকিচ্চসাধকস্স সম্মপ্পধানৰীরিযস্সেতং অধিৰচনং. তেনাহ – ‘‘পধানভূতা সঙ্খারা পধানসঙ্খারা’’তি. তত্থ পধানভূতাতি ৰীরিযভূতা. সঙ্খতসঙ্খারাদিনিৰত্তনত্থং পধানগ্গহণন্তি. অথ ৰা তং তং ৰিসেসং সঙ্খরোতীতি সঙ্খারো, সব্বং ৰীরিযং. তত্থ চতুকিচ্চসাধকতো সেসনিৰত্তনত্থং পধানগ্গহণন্তি, পধানভূতা সেট্ঠভূতাতি অত্থো. চতুব্বিধস্স পন ৰীরিযস্স অধিপ্পেতত্তা বহুৰচননিদ্দেসো কতো. তেহি ধম্মেহীতি ছন্দসমাধিনা পধানসঙ্খারেহি চ. ইদ্ধিপাদন্তি এত্থ ইজ্ঝতীতি ইদ্ধি, সমিজ্ঝতি নিপ্ফজ্জতীতি অত্থো. ইজ্ঝন্তি ৰা এতায সত্তা ইদ্ধা ৰুদ্ধা উক্কংসগতা হোন্তীতিপি ইদ্ধি. পঠমেনত্থেন ইদ্ধি এৰ পাদো ইদ্ধিপাদো, ইদ্ধিকোট্ঠাসোতি অত্থো. দুতিযেনত্থেন ইদ্ধিযা পাদোতি ইদ্ধিপাদো, পাদোতি পতিট্ঠা, অধিগমূপাযোতি অত্থো. তেন হি যস্মা উপরূপরিৰিসেসসঙ্খাতং ইদ্ধিং পজ্জন্তি পাপুণন্তি, তস্মা পাদোতি ৰুচ্চতি. তেনাহ – ‘‘ইদ্ধিযা পাদং, ইদ্ধিভূতং ৰা পাদং ইদ্ধিপাদ’’ন্তি.

অথ ৰা ইদ্ধিপাদন্তি নিপ্ফত্তিপরিযাযেন ইজ্ঝনট্ঠেন, ইজ্ঝন্তি এতায সত্তা ইদ্ধা ৰুদ্ধা উক্কংসগতা হোন্তীতি ইমিনা ৰা পরিযাযেন ইদ্ধীতি সঙ্খং গতানং উপচারজ্ঝানাদিকুসলচিত্তসম্পযুত্তানং ছন্দসমাধিপধানসঙ্খারানং অধিট্ঠানট্ঠেন পাদভূতং সেসচিত্তচেতসিকরাসিন্তি অত্থো. তেনেৰ ইদ্ধিপাদৰিভঙ্গে (ৰিভ. ৪৩৪-৪৩৭) ‘‘ইদ্ধিপাদোতি তথাভূতস্স ৰেদনাক্খন্ধো…পে… ৰিঞ্ঞাণক্খন্ধো’’তি ৰুত্তং. সা এৰ চ তথাৰুত্তা ইদ্ধি যস্মা হেট্ঠিমা হেট্ঠিমা উপরিমায উপরিমায তযো ছন্দসমাধিপ্পধানসঙ্খারা পাদভূতা অধিট্ঠানভূতা, তস্মা ৰুত্তং ‘‘ইদ্ধিভূতং ৰা পাদ’’ন্তি. তথা হেট্ঠা ধম্মা ইদ্ধিপি হোন্তি ইদ্ধিপাদাপি, সেসা পন সম্পযুত্তকা চত্তারো খন্ধা ইদ্ধিপাদাযেৰ. ৰীরিযচিত্তৰীমংসাসমাধিপ্পধানসঙ্খারসঙ্খাতাপি তযো তযো ধম্মা ইদ্ধিপি হোন্তি ইদ্ধিপাদাপি, সেসা পন সম্পযুত্তকা চত্তারো খন্ধা ইদ্ধিপাদাযেৰ.

অপিচ পুব্বভাগো পুব্বভাগো ইদ্ধিপাদো নাম, পটিলাভো পটিলাভো ইদ্ধি নামাতি ৰেদিতব্বা. অযমত্থো উপচারেন ৰা ৰিপস্সনায ৰা দীপেতব্বো. পঠমজ্ঝানপরিকম্মঞ্হি ইদ্ধিপাদো নাম, পঠমজ্ঝানং ইদ্ধি নাম. দুতিযঝান… ততিযঝান… চতুত্থঝান… আকাসানঞ্চাযতন… ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতন… আকিঞ্চঞ্ঞাযতন… নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনপরিকম্মং ইদ্ধিপাদো নাম, নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনং ইদ্ধি নাম. সোতাপত্তিমগ্গস্স ৰিপস্সনা ইদ্ধিপাদো নাম, সোতাপত্তিমগ্গো ইদ্ধি নাম. সকদাগামি-অনাগামি-অরহত্তমগ্গস্স ৰিপস্সনা ইদ্ধিপাদো নাম, অরহত্তমগ্গো ইদ্ধি নাম. পটিলাভেনপি দীপেতুং ৰট্টতিযেৰ. পঠমজ্ঝানঞ্হি ইদ্ধিপাদো নাম, দুতিযজ্ঝানং ইদ্ধি নাম. দুতিযজ্ঝানং ইদ্ধিপাদো নাম, ততিযজ্ঝানং ইদ্ধি নাম…পে… অনাগামিমগ্গো ইদ্ধিপাদো নাম, অরহত্তমগ্গো ইদ্ধি নাম.

সেসেসুপীতি ৰীরিযসমাধিআদীসুপি. তত্থ হি ৰীরিযং, চিত্তং, ৰীমংসং অধিপতিং করিত্ৰা পটিলদ্ধসমাধি ৰীরিযসমাধি, চিত্তসমাধি, ৰীমংসাসমাধীতি অত্থো ৰেদিতব্বো. ছন্দাদীসু একন্তি ছন্দাদীসু চতূসু আদিতো ৰুত্তত্তা আদিভূতং একং পধানং ছন্দন্তি অধিপ্পাযো. তেনেৰাহ – ‘‘তদাস্স পঠমিদ্ধিপাদো’’তি. এৰং সেসাপীতি এতেন ৰীরিযং চিত্তং ৰীমংসং নিস্সায ৰিপস্সনং ৰড্ঢেত্ৰা অরহত্তং পাপুণন্তানং ৰসেন দুতিযৰীরিযিদ্ধিপাদাদযো যোজেতব্বাতি দস্সেতি. ইমিনা হি সুত্তন্তেন চতুন্নং ভিক্খূনং মত্থকপ্পত্তং কম্মট্ঠানং দস্সিতং. একো হি ভিক্খু ছন্দং অৰস্সযতি, কত্তুকম্যতাকুসলধম্মচ্ছন্দেন অত্থনিপ্ফত্তিযং সতি ‘‘অহং লোকুত্তরধম্মং নিব্বত্তেস্সামি, নত্থি ময্হং এতস্স নিব্বত্তনে ভারো’’তি ছন্দং জেট্ঠকং ছন্দং ধুরং ছন্দং পুব্বঙ্গমং কত্ৰা লোকুত্তরধম্মং নিব্বত্তেতি. একো ৰীরিযং অৰস্সযতি, একো চিত্তং, একো পঞ্ঞং অৰস্সযতি, পঞ্ঞায অত্থনিপ্ফত্তিযং সতি ‘‘অহং লোকুত্তরধম্মং নিব্বত্তেস্সামি, নত্থি ময্হং এতস্স নিব্বত্তনে ভারো’’তি পঞ্ঞং জেট্ঠকং পঞ্ঞং ধুরং পঞ্ঞং পুব্বঙ্গমং কত্ৰা লোকুত্তরধম্মং নিব্বত্তেতি.

কথং? যথা হি চতূসু অমচ্চপুত্তেসু ঠানন্তরং পত্থেত্ৰা ৰিচরন্তেসু একো উপট্ঠানং অৰস্সযতি, একো সূরভাৰং, একো জাতিং, একো মন্তং. কথং? তেসু হি পঠমো উপট্ঠানে অপ্পমাদকারিতায অত্থনিপ্ফত্তিযা সতি লব্ভমানং ‘‘লচ্ছামেতং ঠানন্তর’’ন্তি উপট্ঠানং অৰস্সযতি. দুতিযো উপট্ঠানে অপ্পমত্তোপি ‘‘একচ্চো সঙ্গামে পচ্চুপট্ঠিতে সণ্ঠাতুং ন সক্কোতি, অৰস্সং পন রঞ্ঞো পচ্চন্তো কুপ্পিস্সতি, তস্মিং কুপ্পিতে রথস্স পুরতো কম্মং কত্ৰা রাজানং আরাধেত্ৰা আহরাপেস্সামেতং ঠানন্তর’’ন্তি সূরভাৰং অৰস্সযতি. ততিযো ‘‘সূরভাৰেপি সতি একচ্চো হীনজাতিকো হোতি, জাতিং সোধেত্ৰা ঠানন্তরং দেন্তো ময্হং দস্সতী’’তি জাতিং অৰস্সযতি. চতুত্থো ‘‘জাতিমাপি একো অমন্তনীযো হোতি, মন্তেন কত্তব্বকিচ্চে উপ্পন্নে আহরাপেস্সামেতং ঠানন্তর’’ন্তি মন্তং অৰস্সযতি. তে সব্বেপি অত্তনো অত্তনো অৰস্সযবলেন ঠানন্তরানি পাপুণিংসু.

তত্থ উপট্ঠানে অপ্পমত্তো হুত্ৰা ঠানন্তরং পত্তো ৰিয ছন্দং অৰস্সায কত্তুকম্যতাকুসলধম্মচ্ছন্দেন ‘‘অত্থনিপ্ফত্তিযং সতি অহং লোকুত্তরধম্মং নিব্বত্তেস্সামি, নত্থি ময্হং এতস্স নিব্বত্তনে সারো’’তি ছন্দং জেট্ঠকং ছন্দং ধুরং ছন্দং পুব্বঙ্গমং কত্ৰা লোকুত্তরধম্মনিব্বত্তকো দট্ঠব্বো রট্ঠপালত্থেরো (ম. নি. ২.২৯৩ আদযো) ৰিয. সো হি আযস্মা ‘‘ছন্দে সতি কথং নানুজানিস্সন্তী’’তি সত্তাহম্পি ভত্তানি অভুঞ্জিত্ৰা মাতাপিতরো অনুজানাপেত্ৰা পব্বজিত্ৰা ছন্দমেৰ অৰস্সায লোকুত্তরধম্মং নিব্বত্তেসি. সূরভাৰেন রাজানং আরাধেত্ৰা ঠানন্তরং পত্তো ৰিয ৰীরিযং জেট্ঠকং ৰীরিযং ধুরং ৰীরিযং পুব্বঙ্গমং কত্ৰা লোকুত্তরধম্মনিব্বত্তকো দট্ঠব্বো সোণত্থেরো (মহাৰ. ২৪৩ আদযো) ৰিয. সো হি আযস্মা ৰীরিযং ধুরং কত্ৰা লোকুত্তরধম্মং নিব্বত্তেসি.

জাতিসম্পত্তিযা ঠানন্তরং পত্তোৰিয চিত্তং জেট্ঠকং চিত্তং ধুরং চিত্তং পুব্বঙ্গমং কত্ৰা লোকুত্তরধম্মনিব্বত্তকো দট্ঠব্বো সম্ভূতত্থেরো (থেরগা. অট্ঠ. ২ সম্ভূতত্থেরগাথাৰণ্ণনা) ৰিয. সো হি আযস্মা চিত্তং জেট্ঠকং চিত্তং ধুরং চিত্তং পুব্বঙ্গমং কত্ৰা লোকুত্তরধম্মং নিব্বত্তেসি. মন্তং অৰস্সায ঠানন্তরং পত্তো ৰিয ৰীমংসং জেট্ঠকং ৰীমংসং ধুরং ৰীমংসং পুব্বঙ্গমং কত্ৰা লোকুত্তরধম্মনিব্বত্তকো দট্ঠব্বো থেরো মোঘরাজা (সু. নি. ১১২২ আদযো; চূল়নি. মোঘরাজমাণৰপুচ্ছানিদ্দেসো ৮৫) ৰিয. সো হি আযস্মা ৰীমংসং জেট্ঠকং ৰীমংসং ধুরং ৰীমংসং পুব্বঙ্গমং কত্ৰা লোকুত্তরধম্মং নিব্বত্তেসি. তস্স হি ভগৰা ‘‘সুঞ্ঞতো লোকং অৰেক্খস্সূ’’তি (সু. নি. ১১২৫; চূল়নি. মোঘরাজমাণৰপুচ্ছানিদ্দেসো ৮৮) সুঞ্ঞতাকথং কথেসি. পঞ্ঞানিস্সিতমাননিগ্গহত্থঞ্চ দ্ৰিক্খত্তুং পুচ্ছিতো পঞ্হং ন কথেসি. এত্থ চ পুনপ্পুনং ছন্দুপ্পাদনং তোসনং ৰিয হোতীতি ছন্দস্স উপট্ঠানসদিসতা ৰুত্তা, থামভাৰতো ৰীরিযস্স সূরত্তসদিসতা, ‘‘ছদ্ৰারাধিপতি রাজা’’তি (ধ. প. অট্ঠ. ২.এরকপত্তনাগরাজৰত্থু) ৰচনতো পুব্বঙ্গমতা চিত্তস্স ৰিসিট্ঠজাতিসদিসতা.

৪০২-৪০৬. অত্তনো সদ্ধাধুরেতি অত্তনো সদ্ধাকিচ্চে সদ্দহনকিরিযায. ইন্দট্ঠং কারেতীতি অনুৰত্তনৰসেন সম্পযুত্তধম্মেসু ইন্দট্ঠং কারেতি, তস্মা আধিপতেয্যট্ঠেন সদ্ধা এৰ ইন্দ্রিযন্তি সদ্ধিন্দ্রিযং. তথা ৰীরিযাদীনং সকসককিচ্চেসূতি আহ – ‘‘ৰীরিযিন্দ্রিযাদীসুপি এসেৰ নযো’’তি. ৰিসোধেন্তোতি ৰিপক্খৰিৰজ্জনসপক্খনিসেৰনসরিক্খূপনিস্সযসঙ্গণ্হনলক্খণেহি তীহি কারণেহি ৰিসোধনৰসেন সোধেন্তো.

অস্সদ্ধে পুগ্গলে পরিৰজ্জযতোতি বুদ্ধাদীসু পসাদসিনেহাভাৰেন সদ্ধারহিতে লূখপুগ্গলে সব্বসো ৰজ্জযতো. সদ্ধে পুগ্গলে সেৰতোতি বুদ্ধাদীসু সদ্ধাধিমুত্তে ৰক্কলিত্থেরসদিসে সেৰতো. পসাদনীযেতি পসাদাৰহে সম্পসাদনীযসুত্তাদিকে (দী. নি. ৩.১৪১ আদযো). পচ্চৰেক্খতোতি পাল়িতো অত্থতো চ পতি পতি অৰেক্খন্তস্স চিন্তেন্তস্স. ৰিসুজ্ঝতীতি পটিপক্খমলৰিগমতো পচ্চযৰসেন সভাৰসংসুদ্ধিতো ৰিসুদ্ধফলনিব্বত্তিতো চ সদ্ধিন্দ্রিযং ৰিসুজ্ঝতি. এস নযো সেসেসুপি. সম্মপ্পধানেতি সম্মপ্পধানপ্পটিসংযুত্তে (সং. নি. ৫.৬৫১-৬৬২ আদযো) সুত্তন্তে. এস নযো সেসেসুপি. ঝানৰিমোক্খেতি পঠমজ্ঝানাদিজ্ঝানানি চেৰ পঠমৰিমোক্খাদিৰিমোক্খে চ. কামঞ্চেত্থ ঝানানিযেৰ ৰিমোক্খা, পৰত্তিআকারৰসেন পন ৰিসুং গহণং.

গম্ভীরঞাণচরিযন্তি গম্ভীরানং ঞাণানং পৰত্তিট্ঠানং. তেনাহ – ‘‘সণ্হসুখুম’’ন্তিআদি. খন্ধন্তরন্তি সভাৰজাতিভূমিআদিৰসেন খন্ধানং নানত্তং. এস নযো সেসেসুপি. অকতাভিনিৰেসোতি পুব্বে অকতভাৰনাভিনিৰেসো. সদ্ধাধুরাদীসূতি সদ্ধাধুরে পঞ্ঞাধুরে চ. অৰসানেতি ভাৰনাপরিযোসানে. ৰিৰট্টেত্ৰাতি সঙ্খারারম্মণতো ৰিৰট্টেত্ৰা নিব্বানং আরম্মণং কত্ৰা. অরহত্তং গণ্হাতীতি মগ্গপরম্পরায অরহত্তং গণ্হাতি. অকম্পিযট্ঠেনাতি পটিপক্খেহি অকম্পিযভাৰেন. এতেনেৰস্স সম্পযুত্তধম্মেসু থিরভাৰোপি ৰিভাৰিতো দট্ঠব্বো. ন হি সম্পযুত্তধম্মেসু থিরভাৰেন ৰিনা পটিপক্খেহি অকম্পিযতা সম্ভৰতি. সম্পযুত্তধম্মেসু থিরভাৰেনেৰ হি অকুসলানং অব্যাকতানঞ্চ নেসং বলৰভাৰূপপত্তি. অস্সদ্ধিযেতি অস্সদ্ধিযহেতু. নিমিত্তত্থে হেতং ভুম্মৰচনং. এস নযো সেসেসুপি.

৪১৮. আদিপদানন্তি সতিআদিপদানং. সরণট্ঠেনাতি চিরকতচিরভাসিতানং অনুস্সরণট্ঠেন. উপট্ঠানলক্খণাতি কাযাদীসু অসুভাকারাদিসল্লক্খণমুখেন তত্থ উপতিট্ঠনসভাৰা. উপতিট্ঠনঞ্চ আরম্মণং উপগন্ত্ৰা ঠানং, অৰিস্সজ্জনং ৰা আরম্মণস্স. অপিলাপনলক্খণাতি অসম্মুস্সনসভাৰা, উদকে অলাবু ৰিয আরম্মণে প্লৰিত্ৰা গন্তুং অপ্পদানং, পাসাণস্স ৰিয নিচ্চলস্স আরম্মণস্স ঠপনং সারণং অসম্মুট্ঠকরণং অপিলাপনং. সাপতেয্যন্তি সন্তকং. অপিলাপনং অসম্মুট্ঠং করোতি অপিলাপেতি, সাযং পাতঞ্চ রাজানং ইস্সরিযসম্পত্তিং সল্লক্খাপেতি সারেতীতি অত্থো. কণ্হসুক্কসপ্পটিভাগে ধম্মেতি কণ্হসুক্কসঙ্খাতে সপ্পটিভাগে ধম্মে. কণ্হো হি ধম্মো সুক্কেন, সুক্কো চ কণ্হেন সপ্পটিভাগো. ৰিত্থার-সদ্দো আদিসদ্দত্থো. তেন ‘‘ইমে চত্তারো ধম্মা সম্মপ্পধানা, ইমে চত্তারো ইদ্ধিপাদা, ইমানি পঞ্চিন্দ্রিযানি, ইমানি পঞ্চ বলানি, ইমে সত্ত বোজ্ঝঙ্গা, অযং অরিযো অট্ঠঙ্গিকো মগ্গো, অযং সমথো, অযং ৰিপস্সনা, অযং ৰিজ্জা, অযং ৰিমুত্তি, ইমে লোকুত্তরধম্মাতি এৰং খো, মহারাজ, অপিলাপনলক্খণা সতী’’তি (মি. প. ২.১.১৩) ইমং পাল়িসেসং সঙ্গণ্হাতি. থেরেনাতি নাগসেনত্থেরেন. সো হি ধম্মানং কিচ্চং লক্খণং কত্ৰা অস্সেতি ‘‘অপিলাপনলক্খণা সতি, আকোটনলক্খণো ৰিতক্কো’’তিআদিনা. এৰঞ্হি ধম্মা সুবোধা হোন্তীতি. সম্মোসপচ্চনীকং কিচ্চং অসম্মোসো, ন সম্মোসাভাৰমত্তন্তি আহ – ‘‘অসম্মোসরসা ৰা’’তি. যস্স ধম্মস্স বলেন সম্পযুত্তধম্মা আরম্মণাভিমুখা ভৰন্তি, সা সতি. তস্মা সা তেসং আরম্মণাভিমুখভাৰং পচ্চুপট্ঠাপেসি, সযং ৰা আরম্মণাভিমুখভাৰেন পচ্চুপতিট্ঠতীতি ৰুত্তং – ‘‘গোচরাভিমুখীভাৰপচ্চুপট্ঠানা’’তি. সম্মা পসত্থো বোজ্ঝঙ্গোতি সম্বোজ্ঝঙ্গো. বোধিযা ৰক্খমানায ধম্মসামগ্গিযা, বোধিস্স ৰা অরিযসাৰকস্স অঙ্গোতি বোজ্ঝঙ্গো. যা হীতিআদিনা তমেৰ সঙ্খেপতো ৰুত্তমত্থং ৰিৰরতি. ‘‘যা হি অযং ধম্মসামগ্গী’’তি এতস্স ‘‘বোধীতি ৰুচ্চতী’’তি ইমিনা সম্বন্ধো. ধম্মসামগ্গিযাতি ধম্মসমূহেন, যায ধম্মসামগ্গিযাতি সম্বন্ধো. পতিট্ঠানাযূহনা ওঘতরণসুত্তৰণ্ণনাযং (সং. নি. অট্ঠ. ১.১.১) ‘‘কিলেসৰসেন পতিট্ঠানং, অভিসঙ্খারৰসেন আযূহনা. তণ্হা দিট্ঠিৰসেন পতিট্ঠানং, অৰসেসকিলেসাভিসঙ্খারেহি আযূহনা. তণ্হাৰসেন পতিট্ঠানং, দিট্ঠিৰসেন আযূহনা. সস্সতদিট্ঠিযা পতিট্ঠানং, উচ্ছেদদিট্ঠিযা আযূহনা. লীনৰসেন পতিট্ঠানং, উদ্ধচ্চৰসেন আযূহনা. কামসুখল্লিকানুযোগৰসেন পতিট্ঠানং, অত্তকিলমথানুযোগৰসেন আযূহনা. সব্বাকুসলাভিসঙ্খারৰসেন পতিট্ঠানং, সব্বলোকিযকুসলাভিসঙ্খারৰসেন আযূহনা’’তি এৰং ৰুত্তেসু সত্তসু পকারেসু ইধ অৰুত্তানং ৰসেন ৰেদিতব্বা. পটিপক্খভূতাযাতি এত্থ লীনপ্পতিট্ঠানকামসুখল্লিকানুযোগউচ্ছেদাভিনিৰেসানং ধম্মৰিচযৰীরিযপীতিপ্পধানা ধম্মসামগ্গী পটিপক্খো, উদ্ধচ্চাযূহনঅত্তকিলমথানুযোগসস্সতাভিনিৰেসানং পস্সদ্ধিসমাধিউপেক্খাপধানা ধম্মসামগ্গী পটিপক্খো. সতি পন উভযত্থাপি ইচ্ছিতব্বা. তথা হি সা ‘‘সব্বত্থিকা’’তি ৰুত্তা.

কিলেসসন্তাননিদ্দায উট্ঠহতীতি এতেন সিখাপ্পত্তৰিপস্সনায সহগতানম্পি সতিআদীনং বোজ্ঝঙ্গভাৰং দস্সেতি. ৰুট্ঠানগামিনিৰিপস্সনা হি কিলেসে নিরোধেন্তী এৰ পৰত্ততীতি. চত্তারি ৰাতিআদিনা পন মগ্গফলসহগতানং বোজ্ঝঙ্গভাৰং দস্সেতি. সত্তহি বোজ্ঝঙ্গেহি ভাৰিতেহি সচ্চপ্পটিৰেধো হোতীতি কথমিদং জানিতব্বন্তি চোদনং সন্ধাযাহ – ‘‘যথাহা’’তিআদি. ঝানঙ্গমগ্গঙ্গাদযো ৰিযাতি এতেন বোধিবোজ্ঝঙ্গসদ্দানং সমুদাযাৰযৰৰিসযতং দস্সেতি. সেনঙ্গরথঙ্গাদযো ৰিযাতি এতেন পুগ্গলপঞ্ঞত্তিযা অৰিজ্জমানপঞ্ঞত্তিভাৰং দস্সেতি.

বোধায সংৰত্তন্তীতি বোজ্ঝঙ্গাতি কারণত্থো অঙ্গসদ্দোতি কত্ৰা ৰুত্তং. বুজ্ঝন্তীতি বোধিযো, বোধিযো এৰ অঙ্গানি বোজ্ঝঙ্গানীতি ৰুত্তং – ‘‘বুজ্ঝন্তীতি বোজ্ঝঙ্গা’’তি. ৰিপস্সনাদীনং কারণাদীনং বুজ্ঝিতব্বানঞ্চ সচ্চানং অনুরূপং পচ্চক্খভাৰেন পটিমুখং অৰিপরীততায সম্মা চ বুজ্ঝন্তীতি এৰং অত্থৰিসেসদীপকেহি উপসগ্গেহি ‘‘অনুবুজ্ঝন্তী’’তিআদি ৰুত্তং. বোধিসদ্দো হি সব্বৰিসেসযুত্তবুজ্ঝনং সামঞ্ঞেন সঙ্গণ্হাতি. সং-সদ্দো পসংসাযং সুন্দরভাৰে চ দিস্সতীতি আহ – ‘‘পসত্থো সুন্দরো চ বোজ্ঝঙ্গো সম্বোজ্ঝঙ্গো’’তি.

ধম্মে ৰিচিনতীতি ধম্মৰিচযো. তত্থ ধম্মেতি চতুসচ্চধম্মে তব্বিনিমুত্তস্স সভাৰধম্মস্স অভাৰতো. ততো এৰ সো পৰিচযলক্খণো. ওভাসনরসোতি ৰিসযোভাসনরসো. অসম্মুয্হনাকারেন পচ্চুপতিট্ঠতীতি অসম্মোহপচ্চুপট্ঠানো.

ৰীরস্স ভাৰো, কম্মং ৰাতি ৰীরিযং. ঈরযিতব্বতোতি পৰত্তেতব্বতো. পগ্গহলক্খণন্তি কোসজ্জপক্খে পতিতুং অদত্ৰা সম্পযুত্তধম্মানং পগ্গহলক্খণং. ততো এৰ সম্পযুত্তধম্মে উপত্থম্ভনরসং. অনোসীদনং অসংসীদনং.

পীণযতীতি তপ্পেতি. পীণনকিচ্চেন সম্পযুত্তধম্মানং ৰিয তংসমুট্ঠানপণীতরূপেহি কাযস্সাব্যপনং. ফরণপীতিৰসেন হেতং লক্খণং ৰুত্তং, তথা রসোতি. উদগ্গভাৰো ওদগ্যং, তং পচ্চুপট্ঠপেতীতি ওদগ্যপচ্চুপট্ঠানা. উব্বেগপীতিৰসেন চেতং ৰুত্তং.

কাযচিত্তদরথপ্পস্সম্ভনতোতি কাযদরথস্স চিত্তদরথস্স চ পস্সম্ভনতো ৰূপসমনতো. তেনাহ – ‘‘উপসমলক্খণা’’তি, কাযচিত্তদরথানং ৰূপসমনলক্খণাতি অত্থো. কাযোতি চেত্থ ৰেদনাদযো তযো খন্ধা. দরথো সারম্ভো, দুক্খদোমনস্সপচ্চযানং উদ্ধচ্চাদিকানং কিলেসানং, তথাপৰত্তানং ৰা চতুন্নং খন্ধানমেতং অধিৰচনং. দরথনিম্মদ্দনেন পরিল়াহপরিপ্ফন্দনৰিরহিতো সীতিভাৰো অপরিপ্ফন্দনসীতিভাৰো.

সম্মা চিত্তস্স ঠপনং সমাধানং. অৰিক্খেপো সম্পযুত্তানং অৰিক্খিত্ততা. যেন সম্পযুত্তা অৰিক্খিত্তা হোন্তি, সো ধম্মো অৰিক্খেপো. অৰিসারো অত্তনো এৰ অৰিসরণভাৰো. অথ ৰা ৰিক্খেপপ্পটিপক্খতায অৰিক্খেপলক্খণো. ন্হানীযচুণ্ণস্স উদকং ৰিয সম্পযুত্তধম্মানং সম্পিণ্ডনকিচ্চতায অৰিসারভাৰেন লক্খিতব্বো অৰিসারলক্খণো. নিৰাতে দীপচ্চিট্ঠিতি ৰিয চেতসো ঠিতিভাৰেন পচ্চুপতিট্ঠতীতি চিত্তট্ঠিতিপচ্চুপট্ঠানো.

অজ্ঝুপেক্খনতোতি সমপ্পৰত্তেসু অস্সেসু সারথি ৰিয সম্পযুত্তধম্মানং অজ্ঝুপেক্খনতো. পটিসঙ্খানলক্খণাতি মজ্ঝত্তভাৰে ঠত্ৰা ৰীমংসনসঙ্খাতপ্পটিসঙ্খানলক্খণা. সমৰাহিতলক্খণাতি সমং অৰিসমং যথাসককিচ্চেসু সম্পযুত্তধম্মানং পৰত্তনলক্খণা. উদাসীনভাৰেন পৰত্তমানাপি সেসসম্পযুত্তধম্মে যথাসককিচ্চেসু পৰত্তেতি, যথা রাজা তুণ্হী নিসিন্নোপি অত্থকরণে ধম্মট্ঠে যথাসকং কিচ্চেসু অপ্পমত্তো পৰত্তেতি. অলীনানুদ্ধতপ্পৰত্তিপচ্চযত্তা ঊনাধিকনিৰারণরসা. পক্খপাতুপচ্ছেদনরসাতি ‘‘ইদং নিহীনকিচ্চং হোতু, ইদং অতিরেকতরকিচ্চ’’ন্তি এৰং পক্খপাতনৰসেন ৰিয পৰত্তি পক্খপাতো, তং উপচ্ছিন্দন্তী ৰিয হোতীতি পক্খপাতুপচ্ছেদনরসা. সম্পযুত্তধম্মানং সকসককিচ্চে মজ্ঝত্তভাৰেন পচ্চুপতিট্ঠতীতি মজ্ঝত্তভাৰপচ্চুপট্ঠানো. বোজ্ঝঙ্গানং উপরূপরি উপ্পাদনমেৰ ব্রূহনং ৰড্ঢনঞ্চাতি আহ – ‘‘উপ্পাদেতী’’তি.

সতি চ সম্পজঞ্ঞঞ্চ সতিসম্পজঞ্ঞং, সতিপধানং ৰা সম্পজঞ্ঞং সতিসম্পজঞ্ঞং. তং সব্বত্থ সতোকারিভাৰাৰহত্তা সতিসম্বোজ্ঝঙ্গস্স উপ্পাদায হোতি. যথা পচ্চনীকধম্মপ্পহানং অনুরূপধম্মসেৰনা চ অনুপ্পন্নানং কুসলানং ধম্মানং উপ্পাদায হোতি, এৰং সতিরহিতপুগ্গলৰিৰজ্জনা, সতোকারিপুগ্গলসেৰনা, তত্থ চ যুত্ততা সতিসম্বোজ্ঝঙ্গস্স উপ্পাদায হোতীতি ইমমত্থং দস্সেতি, ‘‘সতিসম্পজঞ্ঞ’’ন্তিআদিনা. সত্তসু ঠানেসূতি ‘‘অভিক্কন্তে পটিক্কন্তে সম্পজানকারী হোতি, আলোকিতে ৰিলোকিতে সম্পজানকারী হোতি, সমিঞ্জিতে পসারিতে সম্পজানকারী হোতি, সঙ্ঘাটিপত্তচীৰরধারণে সম্পজানকারী হোতি, অসিতে পীতে খাযিতে সাযিতে সম্পজানকারী হোতি, উচ্চারপস্সাৰকম্মে সম্পজানকারী হোতি, গতে ঠিতে নিসিন্নে সুত্তে জাগরিতে ভাসিতে তুণ্হীভাৰে সম্পজানকারী হোতী’’তি (দী. নি. ২.৩৭৬; ম. নি. ১.১০৯) এৰং ৰুত্তেসু অভিক্কন্তাদীসু সত্তসু ঠানেসু. তিস্সদত্তত্থেরো নাম যো বোধিমণ্ডে সুৰণ্ণসলাকং গহেত্ৰা ‘‘অট্ঠারসসু ভাসাসু কতরভাসায ধম্মং কথেমী’’তি পরিসং পধারেসি. অভযত্থেরোতি দত্তাভযত্থেরমাহ. অভিনিৰেসন্তি ৰিপস্সনাভিনিৰেসং.

পরিপুচ্ছকতাতি পরিযোগাহেত্ৰা পুচ্ছকভাৰো. আচরিযে পযিরুপাসিত্ৰা পঞ্চপি নিকাযে সহ অট্ঠকথায পরিযোগাহেত্ৰা যং যং তত্থ গণ্ঠিট্ঠানভূতং, তং তং ‘‘ইদং, ভন্তে, কথং, ইমস্স কো অত্থো’’তি খন্ধাযতনাদিঅত্থং পুচ্ছন্তস্স হি ধম্মৰিচযসম্বোজ্ঝঙ্গো উপ্পজ্জতি. তেনাহ – ‘‘খন্ধধাতু…পে… বহুলতা’’তি.

ৰত্থুৰিসদকিরিযাতি এত্থ চিত্তচেতসিকানং পৰত্তিট্ঠানভাৰতো সরীরং তপ্পটিবদ্ধানি চীৰরাদীনি চ ৰত্থূনীতি অধিপ্পেতানি. তানি যথা চিত্তস্স সুখাৰহানি হোন্তি, তথা করণং তেসং ৰিসদকিরিযা. তেনাহ – ‘‘অজ্ঝত্তিকবাহিরান’’ন্তিআদি. উস্সন্নদোসন্তি ৰাতপিত্তাদিৰসেন উপচিতদোসং. সেদমলমক্খিতন্তি সেদেন চেৰ জল্লিকাসঙ্খাতেন সরীরমলেন চ মক্খিতং. -সদ্দেন অঞ্ঞম্পি সরীরস্স পীল়াৰহং অচ্চাসনাদিং সঙ্গণ্হাতি. সেনাসনং ৰাতি ৰা-সদ্দেন মলগ্গহিতপত্তাদীনং সঙ্গহো দট্ঠব্বো. পরিভণ্ডকরণাদীহীতি আদি-সদ্দেন পত্তপচনাদীনং সঙ্গহো দট্ঠব্বো. অৰিসদেতি ৰত্থুম্হি অৰিসদে সতি, ৰিসযভূতে ৰা. কথং ভাৰনমনুযুত্তস্স তানি অজ্ঝত্তিকবাহিরৰত্থূনি ৰিসযো? অন্তরন্তরা পৰত্তনকচিত্তুপ্পাদৰসেনেৰ ৰুত্তং. তে হি চিত্তুপ্পাদা চিত্তেকগ্গতায অপরিসুদ্ধভাৰায সংৰত্তন্তি. চিত্তচেতসিকেসূতি নিস্সযাদিপচ্চযভূতেসু চিত্তচেতসিকেসু. ঞাণম্পীতি অপি-সদ্দো সম্পিণ্ডনত্থো. তেন ‘‘ন কেৰলং ৰত্থুযেৰ, অথ খো তস্মিং অপরিসুদ্ধে ঞাণম্পি অপরিসুদ্ধং হোতী’’তি নিস্সযাপরিসুদ্ধিযা তংনিস্সিতাপরিসুদ্ধি ৰিয ৰিসযস্স অপরিসুদ্ধতায ৰিসযিনো অপরিসুদ্ধিং দস্সেতি.

সমভাৰকরণন্তি কিচ্চতো অনূনাধিকভাৰকরণং. সদ্ধিন্দ্রিযং বলৰং হোতি, সদ্ধেয্যৰত্থুস্মিং পচ্চযৰসেন অধিমোক্খকিচ্চস্স পটুতরভাৰেন পঞ্ঞায অৰিসদতায ৰীরিযাদীনঞ্চ সিথিলতাদিনা সদ্ধিন্দ্রিযং বলৰং হোতি. তেনাহ – ‘‘ইতরানি মন্দানী’’তি. ততোতি তস্মা, সদ্ধিন্দ্রিযস্স বলৰভাৰতো ইতরেসঞ্চ মন্দত্তাতি অত্থো. কোসজ্জপক্খে পতিতুং অদত্ৰা সম্পযুত্তধম্মানং পগ্গণ্হনং অনুবলপ্পদানং পগ্গহো. পগ্গহোৰ কিচ্চং পগ্গহকিচ্চং. কাতুং ন সক্কোতীতি আনেত্ৰা সম্বন্ধিতব্বং. আরম্মণং উপগন্ত্ৰা ঠানং, অনিস্সজ্জনং ৰা উপট্ঠানং. ৰিক্খেপপ্পটিপক্খো, যেন ৰা সম্পযুত্তা অৰিক্খিত্তা হোন্তি, সো অৰিক্খেপো. রূপগতং ৰিয চক্খুনা যেন যাথাৰতো ৰিসযসভাৰং পস্সতি, তং দস্সনকিচ্চং কাতুং ন সক্কোতি বলৰতা সদ্ধিন্দ্রিযেন অধিভূতত্তা. সহজাতধম্মেসু হি ইন্দট্ঠং কারেন্তানং সহপৰত্তমানানং ধম্মানং একদেসতাৰসেনেৰ অত্থসিদ্ধি, ন অঞ্ঞথা. তস্মাতি ৰুত্তমেৰত্থং কারণভাৰেন পচ্চামসতি. ন্তি সদ্ধিন্দ্রিযং. ধম্মসভাৰপচ্চৰেক্খণেনাতি যস্স সদ্ধেয্যস্স ৰত্থুনো উল়ারতাদিগুণে অধিমুচ্চনস্স সাতিসযপ্পৰত্তিযা সদ্ধিন্দ্রিযং বলৰং জাতং, তস্স পচ্চযপচ্চযুপ্পন্নতাদিৰিভাগতো যাথাৰতো ৰীমংসনেন. এৰঞ্হি এৰংধম্মতানযেন যাথাৰসরসতো পরিগ্গয্হমানে সৰিপ্ফারো অধিমোক্খো ন হোতি ‘‘অযং ইমেসং ধম্মানং সভাৰো’’তি পরিজাননৰসেন পঞ্ঞাব্যাপারস্স সাতিসযত্তা. ধুরিযধম্মেসু হি যথা সদ্ধায বলৰভাৰে পঞ্ঞায মন্দভাৰো হোতি, এৰং পঞ্ঞায বলৰভাৰে সদ্ধায মন্দভাৰো হোতি. তেন ৰুত্তং – ‘‘তং ধম্মসভাৰপচ্চৰেক্খণেন হাপেতব্ব’’ন্তি.

তথা অমনসিকারেনাতি যেনাকারেন ভাৰনমনুযুঞ্জন্তস্স সদ্ধিন্দ্রিযং বলৰং জাতং, তেনাকারেন ভাৰনায অননুযুঞ্জনতোতি ৰুত্তং হোতি. ইধ দুৰিধেন সদ্ধিন্দ্রিযস্স বলৰভাৰো অত্তনো ৰা পচ্চযৰিসেসেন কিচ্চুত্তরিযতো ৰীরিযাদীনং ৰা মন্দকিচ্চতায. তত্থ পঠমৰিকপ্পে হাপনৰিধি দস্সিতো, দুতিযৰিকপ্পে পন যথা মনসিকরোতো ৰীরিযাদীনং মন্দকিচ্চতায সদ্ধিন্দ্রিযং বলৰং জাতং, তথা অমনসিকারেন ৰীরিযাদীনং পটুকিচ্চভাৰাৰহেন মনসিকারেন সদ্ধিন্দ্রিযং তেহি সমরসং করোন্তেন হাপেতব্বং. ইমিনা নযেন সেসিন্দ্রিযেসুপি হাপনৰিধি ৰেদিতব্বো.

ৰক্কলিত্থেরৰত্থূতি সো হি আযস্মা সদ্ধাধিমুত্ততায কতাধিকারো সত্থু রূপদস্সনপ্পসুতো এৰ হুত্ৰা ৰিহরন্তো সত্থারা ‘‘কিং তে, ৰক্কলি, ইমিনা পূতিকাযেন দিট্ঠেন, যো খো, ৰক্কলি, ধম্মং পস্সতি, সো মং পস্সতী’’তিআদিনা (সং. নি. ৩.৮৭) নযেন ওৰদিত্ৰা কম্মট্ঠানে নিযোজিতোপি তং অননুযুঞ্জন্তো পণামিতো অত্তানং ৰিনিপাতেতুং পপাতট্ঠানং অভিরুহি. অথ নং সত্থা যথানিসিন্নোৰ ওভাসৰিস্সজ্জনেন অত্তানং দস্সেত্ৰা –

‘‘পামোজ্জবহুলো ভিক্খু, পসন্নো বুদ্ধসাসনে;

অধিগচ্ছে পদং সন্তং, সঙ্খারূপসমং সুখ’’ন্তি. (ধ. প. ৩৮১) –

গাথং ৰত্ৰা ‘‘এহি, ৰক্কলী’’তি আহ. সো তেনেৰ অমতেন অভিসিত্তো হট্ঠতুট্ঠো হুত্ৰা ৰিপস্সনং পট্ঠপেসি, সদ্ধায পন বলৰভাৰেন ৰিপস্সনাৰীথিং ন ওতরি. তং ঞত্ৰা ভগৰা তস্স ইন্দ্রিযসমত্তপ্পটিপাদনায কম্মট্ঠানং সোধেত্ৰা অদাসি. সো সত্থারা দিন্ননযে ঠত্ৰা ৰিপস্সনং উস্সুক্কাপেত্ৰা মগ্গপ্পটিপাটিযা অরহত্তং পাপুণি. তেন ৰুত্তং – ‘‘ৰক্কলিত্থেরৰত্থু চেত্থ নিদস্সন’’ন্তি. এত্থাতি সদ্ধিন্দ্রিযস্স অধিমত্তভাৰে সেসিন্দ্রিযানং সকিচ্চাকরণে. ইতরকিচ্চভেদন্তি উপট্ঠানাদিকিচ্চৰিসেসং. পস্সদ্ধাদীতি আদি-সদ্দেন সমাধিউপেক্খাসম্বোজ্ঝঙ্গানং সঙ্গহো. হাপেতব্বন্তি যথা সদ্ধিন্দ্রিযস্স বলৰভাৰো ধম্মসভাৰপচ্চৰেক্খণেন হাযতি, এৰং ৰীরিযিন্দ্রিযস্স অধিমত্ততা পস্সদ্ধিআদিভাৰনায হাযতি সমাধিপক্খিযত্তা তস্সা. তথা হি সমাধিন্দ্রিযস্স অধিমত্ততং কোসজ্জপাততো রক্খন্তী ৰীরিযাদিভাৰনা ৰিয ৰীরিযিন্দ্রিযস্স অধিমত্ততং উদ্ধচ্চপাততো রক্খন্তী পস্সদ্ধাদিভাৰনা একংসতো হাপেতি. তেন ৰুত্তং – ‘‘পস্সদ্ধাদিভাৰনায হাপেতব্ব’’ন্তি.

সোণত্থেরস্স ৰত্থূতি সুখুমালসোণত্থেরস্স ৰত্থু. সো হি আযস্মা সত্থু সন্তিকে কম্মট্ঠানং গহেত্ৰা সীতৰনে ৰিহরন্তো ‘‘মম সরীরং সুখুমালং, ন চ সক্কা সুখেনেৰ সুখং অধিগন্তুং, কিলমেত্ৰাপি সমণধম্মো কাতব্বো’’তি ঠানচঙ্কমমেৰ অধিট্ঠায পধানমনুযুঞ্জন্তো পাদতলেসু ফোটেসু উট্ঠিতেসুপি ৰেদনং অজ্ঝুপেক্খিত্ৰা দল়্হৰীরিযং করোন্তো অচ্চারদ্ধৰীরিযতায ৰিসেসং নিব্বত্তেতুং নাসক্খি. সত্থা তত্থ গন্ত্ৰা ৰীণূপমোৰাদেন ওৰদিত্ৰা ৰীরিযসমতাযোজনৰিধিং দস্সেন্তো কম্মট্ঠানং ৰিসোধেত্ৰা গিজ্ঝকূটং গতো. থেরোপি সত্থারা দিন্ননযেন ৰীরিযসমতং যোজেত্ৰা ভাৰেন্তো ৰিপস্সনম্পি উস্সুক্কাপেত্ৰা অরহত্তে পতিট্ঠাসি. তেন ৰুত্তং – ‘‘সোণত্থেরস্স ৰত্থু দস্সেতব্ব’’ন্তি. সেসেসুপীতি সতিসমাধিপঞ্ঞিন্দ্রিযেসুপি.

সমতন্তি সদ্ধাপঞ্ঞানং অঞ্ঞমঞ্ঞং অনূনাধিকভাৰং, তথা সমাধিৰীরিযানং. যথা হি সদ্ধাপঞ্ঞানং ৰিসুং ধুরিযধম্মভূতানং কিচ্চতো অঞ্ঞমঞ্ঞানতিৰত্তনং ৰিসেসতো ইচ্ছিতব্বং, যতো নেসং সমধুরতায অপ্পনা সম্পজ্জতি, এৰং সমাধিৰীরিযানং কোসজ্জুদ্ধচ্চপক্খিকানং সমরসতায সতি অঞ্ঞমঞ্ঞূপত্থম্ভনতো সম্পযুত্তধম্মানং অন্তদ্ৰযপাতাভাৰেন সম্মদেৰ অপ্পনা ইজ্ঝতি. বলৰসদ্ধোতিআদি ব্যতিরেকমুখেন ৰুত্তস্সেৰত্থস্স সমত্থনং. তস্সত্থো – যো বলৰতিযা সদ্ধায সমন্নাগতো অৰিসদঞাণো, সো মুধপ্পসন্নো হোতি, ন অৰেচ্চপ্পসন্নো. তথা হি অৰত্থুস্মিং পসীদতি সেয্যথাপি তিত্থিযসাৰকা. কেরাটিকপক্খন্তি সাঠেয্যপক্খং ভজতি. সদ্ধাহীনায পঞ্ঞায অতিধাৰন্তো ‘‘দেয্যৰত্থুপরিচ্চাগেন ৰিনা চিত্তুপ্পাদমত্তেনপি দানমযং পুঞ্ঞং হোতী’’তিআদীনি পরিকপ্পেতি হেতুপ্পটিরূপকেহি ৰঞ্চিতো, এৰংভূতো সুক্খতক্কৰিলুত্তচিত্তো পণ্ডিতানং ৰচনং নাদিযতি, সঞ্ঞত্তিং ন গচ্ছতি. তেনাহ – ‘‘ভেসজ্জসমুট্ঠিতো ৰিয রোগো অতেকিচ্ছো হোতী’’তি. যথা চেত্থ সদ্ধাপঞ্ঞানং অঞ্ঞমঞ্ঞং সমভাৰো অত্থাৰহো, অনত্থাৰহো ৰিসমভাৰো, এৰং সমাধিৰীরিযানং অঞ্ঞমঞ্ঞং অৰিক্খেপাৰহো সমভাৰো, ইতরো ৰিক্খেপাৰহো চাতি কোসজ্জং অভিভৰতি, তেন অপ্পনং ন পাপুণাতীতি অধিপ্পাযো. উদ্ধচ্চং অভিভৰতীতি এত্থাপি এসেৰ নযো. তং উভযন্তি সদ্ধাপঞ্ঞাদ্ৰযং সমাধিৰীরিযদ্ৰযঞ্চ. সমং কত্তব্বন্তি সমরসং কাতব্বং.

সমাধিকম্মিকস্সাতি সমথকম্মট্ঠানিকস্স. এৰন্তি এৰং সন্তে, সদ্ধায থোকং বলৰভাৰে সতীতি অত্থো. সদ্দহন্তোতি ‘‘পথৰী পথৰীতি মনসিকরণমত্তেন কথং ঝানুপ্পত্তী’’তি অচিন্তেত্ৰা ‘‘অদ্ধা সম্মাসম্বুদ্ধেন ৰুত্তৰিধি ইজ্ঝিস্সতী’’তি সদ্দহন্তো সদ্ধং জনেন্তো. ওকপ্পেন্তোতি আরম্মণং অনুপ্পৰিসিত্ৰা ৰিয অধিমুচ্চনৰসেন অৰকপ্পেন্তো পক্খন্দন্তো. একগ্গতা বলৰতী ৰট্টতি সমাধিপ্পধানত্তা ঝানস্স. উভিন্নন্তি সমাধিপঞ্ঞানং. সমাধিকম্মিকস্স সমাধিনো অধিমত্ততা ৰিয পঞ্ঞায অধিমত্ততাপি ইচ্ছিতব্বাতি আহ – ‘‘সমতাযপী’’তি, সমভাৰেনপীতি অত্থো. অপ্পনাতি লোকিযঅপ্পনা. তথা হি ‘‘হোতিযেৰা’’তি সাসঙ্কং ৰদতি. লোকুত্তরপ্পনা পন তেসং সমভাৰেনেৰ ইচ্ছিতা. যথাহ – ‘‘সমথৰিপস্সনং যুগনদ্ধং ভাৰেতী’’তি (অ. নি. ৪.১৭০; পটি. ম. ২.৫).

যদি ৰিসেসতো সদ্ধাপঞ্ঞানং সমাধিৰীরিযানঞ্চ সমতাৰ ইচ্ছিতা, কথং সতীতি আহ – ‘‘সতি পন সব্বত্থ বলৰতী ৰট্টতী’’তি. সব্বত্থাতি লীনুদ্ধচ্চপক্খিকেসু পঞ্চসু ইন্দ্রিযেসু. উদ্ধচ্চপক্খিকে গণ্হন্তো ‘‘সদ্ধাৰীরিযপঞ্ঞান’’ন্তি আহ. অঞ্ঞথাপীতি চ গহেতব্বা সিযা. তথা হি কোসজ্জপক্খিকেন চ সমাধিনাইচ্চেৰ ৰুত্তং, ন ‘‘পস্সদ্ধিসমাধিউপেক্খাহী’’তি. সাতি সতি. সব্বেসু রাজকম্মেসু নিযুত্তো সব্বকম্মিকো. তেনাতি তেন সব্বত্থ ইচ্ছিতব্বত্থেন কারণেন. আহ অট্ঠকথাযং. সব্বত্থ নিযুত্তা সব্বত্থিকা সব্বত্থ লীনে উদ্ধতে চ চিত্তে ইচ্ছিতব্বত্তা, সব্বেন ৰা লীনুদ্ধচ্চপক্খিযেন বোজ্ঝঙ্গগণেন অত্থেতব্বাতি সব্বত্থা, সাৰ সব্বত্থিকা. চিত্তন্তি কুসলচিত্তং. তস্স হি সতিপটিসরণং পরাযণং অপ্পত্তস্স পত্তিযা অনধিগতস্স অধিগমায. তেনাহ – ‘‘আরক্খপচ্চুপট্ঠানা’’তিআদি.

খন্ধাদিভেদেসু অনোগাল়্হপঞ্ঞানন্তি পরিযত্তিবাহুসচ্চৰসেনপি খন্ধাযতনাদীসু অপ্পতিট্ঠিতবুদ্ধীনং. বহুস্সুতসেৰনা হি সুতমযঞাণাৰহা. তরুণৰিপস্সনাসমঙ্গীপি ভাৰনামযঞাণে ঠিতত্তা একংসতো পঞ্ঞৰা এৰ নাম হোতীতি আহ – ‘‘সমপঞ্ঞাস…পে… পুগ্গলসেৰনা’’তি. ঞেয্যধম্মস্স গম্ভীরভাৰৰসেন তপ্পরিচ্ছেদকঞাণস্স গম্ভীরভাৰগ্গহণন্তি আহ – ‘‘গম্ভীরেসু খন্ধাদীসু পৰত্তায গম্ভীরপঞ্ঞাযা’’তি. তঞ্হি ঞেয্যং তাদিসায পঞ্ঞায চরিতব্বতো গম্ভীরঞাণচরিযং. তস্সা ৰা পঞ্ঞায তত্থ পভেদতো পৰত্তি গম্ভীরঞাণচরিযা, তস্সা পচ্চৰেক্খণাতি আহ – ‘‘গম্ভীরপঞ্ঞায পভেদপচ্চৰেক্খণা’’তি.

পঞ্চৰিধবন্ধনকম্মকারণং নিরযে নিব্বত্তসত্তস্স যেভুয্যেন সব্বপঠমং করোন্তীতি দেৰদূতসুত্তাদীসু আদিতো ৰুত্তত্তা চ আহ – ‘‘পঞ্চৰিধবন্ধনকম্মকারণতো পট্ঠাযা’’তি. সকটৰহনাদিকালেতি আদি-সদ্দেন তদঞ্ঞং মনুস্সেহি তিরচ্ছানেহি চ ৰিবাধিতব্বকালং সঙ্গণ্হাতি. একং বুদ্ধন্তরন্তি ইদং অপরাপরেসু পেতেসুযেৰ উপ্পজ্জনকসত্তৰসেন ৰুত্তং, একচ্চানং ৰা পেতানং একচ্চতিরচ্ছানানং ৰিয দীঘাযুকতা সিযাতি তথা ৰুত্তং. তথা হি কাল়ো নাগরাজা চতুন্নং বুদ্ধানং সম্মুখীভাৰং লভিত্ৰা ঠিতোপি মেত্তেয্যস্সপি ভগৰতো সম্মুখীভাৰং লভিস্সতীতি ৰদন্তি, যতস্স কপ্পাযুকতা ৰুত্তা.

এৰং আনিসংসদস্সাৰিনোতি ৰীরিযাযত্তো এৰ সব্বো লোকিযো লোকুত্তরো চ ৰিসেসাধিগমোতি এৰং ৰীরিযে আনিসংসদস্সনসীলস্স. গমনৰীথিন্তি সপুব্বভাগং নিব্বানগামিনিপটিপদং, সহ ৰিপস্সনায অরিযমগ্গপ্পটিপাটি, সত্তৰিসুদ্ধিপরম্পরা ৰা. সা হি ‘‘ভিক্খুনো ৰট্টনিয্যানায গন্তব্বা পটিপজ্জিতব্বা পটিপদা’’তি কত্ৰা গমনৰীথি নাম.

কাযদল়্হীবহুলোতি যথা তথা কাযস্স দল়্হীকম্মপ্পসুতো. পিণ্ডপাতন্তি রট্ঠপিণ্ডং. পচ্চযদাযকানং অত্তনি কারস্স অত্তনো সম্মাপটিপত্তিযা মহপ্ফলভাৰস্স করণেন পিণ্ডস্স ভিক্খায পটিপূজনা পিণ্ডপাতাপচাযনং.

নীহরন্তোতি পত্তত্থৰিকতো নীহরন্তো. তং সদ্দং সুত্ৰাতি তং উপাসিকায ৰচনং পণ্ণসালাদ্ৰারে ঠিতোৰ পঞ্চাভিঞ্ঞতায দিব্বসোতেন সুত্ৰা. মনুস্সসম্পত্তি, দিব্বসম্পত্তি, নিব্বানসম্পত্তীতি ইমা তিস্সো সম্পত্তিযো. দাতুং সক্খিস্সসীতি তযি কতেন দানমযেন ৰেয্যাৰচ্চমযেন চ পুঞ্ঞকম্মেন খেত্তৰিসেসভাৰূপগমনেন অপরাপরং দেৰমনুস্সানং সম্পত্তিযো অন্তে নিব্বানসম্পত্তিঞ্চ দাতুং সক্খিস্সসীতি থেরো অত্তানং পুচ্ছতি. সিতং করোন্তোতি ‘‘অকিচ্ছেনেৰ মযা ৰট্টদুক্খং সমতিক্কন্ত’’ন্তি পচ্চৰেক্খণাৰসানে সঞ্জাতপামোজ্জৰসেন সিতং করোন্তো.

নিপ্পরিস্সযকালোতি নিরুপদ্দৰকালো, তদা ভিক্খুসঙ্ঘস্স সুলভা পচ্চযা হোন্তীতি পচ্চযহেতুকা চিত্তপীল়া নত্থীতি অধিপ্পাযো. পস্সন্তানংযেৰাতি অনাদরে সামিৰচনং. খীরধেনুন্তি খীরদাযিকং ধেনুং. কিঞ্চিদেৰ কত্ৰাতি কিঞ্চিদেৰ ভতিকম্মং কত্ৰা. উচ্ছুযন্তকম্মন্তি উচ্ছুযন্তসালায কাতব্বং কিচ্চং. তমেৰ মগ্গন্তি উপাসকেন পটিপন্নমগ্গং. উপকট্ঠাযাতি আসন্নায. ৰিপ্পটিপন্নন্তি জাতিধম্মকুলধম্মাদিলঙ্ঘনেন অসম্মাপটিপন্নং. এৰন্তি যথা অসম্মাপটিপন্নো পুত্তো তায এৰ অসম্মাপটিপত্তিযা কুলসন্তানতো বাহিরো হুত্ৰা পিতু সন্তিকা দাযজ্জস্স ন ভাগী, এৰং কুসীতোপি তেনেৰ কুসীতভাৰেন ন সম্মাপটিপন্নো সত্থু সন্তিকা লদ্ধব্বঅরিযধনদাযজ্জস্স ন ভাগী. আরদ্ধৰীরিযোৰ লভতি সম্মাপটিপজ্জনতো. উপ্পজ্জতি ৰীরিযসম্বোজ্ঝঙ্গোতি যোজনা, এৰং সব্বত্থ.

মহাতি সীলাদিগুণেহি মহন্তো ৰিপুলো অনঞ্ঞসাধারণো. তং পনস্স গুণমহত্তং দসসহস্সিলোকধাতুকম্পনেন লোকে পাকটন্তি দস্সেন্তো ‘‘সত্থুনো হী’’তিআদিমাহ.

যস্মা সত্থুসাসনে পব্বজিতস্স পব্বজ্জূপগমনেন সক্যপুত্তিযভাৰো সঞ্জাযতি, তস্মা বুদ্ধপুত্তভাৰং দস্সেন্তো ‘‘অসম্ভিন্নাযা’’তিআদিমাহ.

অলসানং ভাৰনায নামমত্তম্পি অজানন্তানং কাযদল়্হীবহুলানং যাৰদত্থং ভুঞ্জিত্ৰা সেয্যসুখাদিঅনুযুঞ্জনকানং তিরচ্ছানগতিকানং পুগ্গলানং দূরতো ৰজ্জনা কুসীতপুগ্গলপরিৰজ্জনাতি আহ – ‘‘কুচ্ছিং পূরেত্ৰা ঠিতঅজগরসদিসে’’তিআদি. ‘‘দিৰসং চঙ্কমেন নিসজ্জায আৰরণীযেহি ধম্মেহি চিত্তং পরিসোধেস্সামা’’তিআদিনা ভাৰনারম্ভৰসেন আরদ্ধৰীরিযানং দল়্হপরক্কমানং কালেন কালং উপসঙ্কমনা আরদ্ধৰীরিযপুগ্গলসেৰনাতি আহ – ‘‘আরদ্ধৰীরিযে’’তিআদি. ৰিসুদ্ধিমগ্গে (ৰিসুদ্ধি. ১.৬৪-৬৫) পন জাতিমহত্তপচ্চৰেক্খণা সব্রহ্মচারিমহত্তপচ্চৰেক্খণাতি ইদং দ্ৰযং ন গহিতং, থিনমিদ্ধৰিনোদনতা সম্মপ্পধানপচ্চৰেক্খণতাতি ইদং দ্ৰযং গহিতং. তত্থ আনিসংসদস্সাৰিতায এৰ সম্মপ্পধানপচ্চৰেক্খণা গহিতা হোতি লোকিযলোকুত্তরৰিসেসাধিগমস্স ৰীরিযাযত্ততাদস্সনভাৰতো, থিনমিদ্ধৰিনোদনং পন তদধিমুত্ততায এৰ গহিতং হোতি. ৰীরিযুপ্পাদনে যুত্তপ্পযুত্তস্স থিনমিদ্ধৰিনোদনং অত্থসিদ্ধমেৰাতি. তত্থ থিনমিদ্ধৰিনোদনকুসীতপুগ্গলপরিৰজ্জনআরদ্ধৰীরিযপুগ্গলসেৰনতদধি- মুত্ততাপটিপক্খৰিধমনপচ্চযূপসংহারৰসেন অপাযভযপচ্চৰেক্খণাদযো সমুত্তেজনৰসেন ৰীরিযসম্বোজ্ঝঙ্গস্স উপ্পাদকা দট্ঠব্বা.

বুদ্ধানুস্সতিযা উপচারসমাধিনিট্ঠত্তা ৰুত্তং – ‘‘যাৰ উপচারা’’তি. সকলসরীরং ফরমানোতি পীতিসমুট্ঠানেহি পণীতরূপেহি সকলসরীরং ফরমানো, ধম্মসঙ্ঘগুণে অনুস্সরন্তস্সপি যাৰ উপচারা সকলসরীরং ফরমানো পীতিসম্বোজ্ঝঙ্গো উপ্পজ্জতীতি এৰং সেসঅনুস্সতীসু, পসাদনীযসুত্তন্তপচ্চৰেক্খণায চ যোজেতব্বং তস্সাপি ৰিমুত্তাযতনভাৰেন তগ্গতিকত্তা. এৰরূপে কালেতি ‘‘দুব্ভিক্খভযাদীসূ’’তি ৰুত্তকালে. সমাপত্তি…পে… ন সমুদাচরন্তীতি ইদং উপসমানুস্সতিযা ৰসেন ৰুত্তং. সঙ্খারানঞ্হি ৰসেন সপ্পদেসৰূপসমেপি নিপ্পদেসৰূপসমে ৰিয তথা সঞ্ঞায পৰত্তিতো ভাৰনামনসিকারো কিলেসৰিক্খম্ভনসমত্থো হুত্ৰা উপচারসমাধিং আৰহন্তো তথারূপপীতিসোমনস্সসমন্নাগতো পীতিসম্বোজ্ঝঙ্গস্স উপাদায হোতীতি. তত্থ ‘‘ৰিক্খম্ভিতা কিলেসা’’তি পাঠো. ন সমুদাচরন্তীতি ইতি-সদ্দো কারণত্থো. যস্মা ন সমুদাচরন্তি, তস্মা তং নেসং অসমুদাচারং পচ্চৰেক্খন্তস্সাতি যোজনা. ন হি কিলেসে পচ্চৰেক্খন্তস্স বোজ্ঝঙ্গুপ্পত্তি যুত্তা, পসাদনীযেসু ঠানেসু পসাদসিনেহাভাৰেন লূখহদযতায লূখতা. সা তত্থ আদরগারৰাকরণেন ৰিঞ্ঞাযতীতি আহ – ‘‘অসক্কচ্চকিরিযায সংসূচিতলূখভাৰে’’তি.

পণীতভোজনসেৰনতাতি পণীতসপ্পাযভোজনসেৰনতা. উতুইরিযাপথসুখগ্গহণেন সপ্পাযউতুইরিযাপথগ্গহণং দট্ঠব্বং. তঞ্হি তিৰিধম্পি সপ্পাযং সেৰিযমানং কাযস্স কল্যতাপাদনৰসেন চিত্তস্স কল্যতং আৰহন্তং দুৰিধাযপি পস্সদ্ধিযা কারণং হোতি. অহেতুকসত্তেসু লব্ভমানং সুখদুক্খন্তি অযমেকো অন্তো, ইস্সরাদিৰিসমহেতুকন্তি পন অযং দুতিযো. এতে উভো অন্তে অনুপগম্ম যথাসকং কম্মুনা হোতীতি অযং মজ্ঝিমা পটিপত্তি. মজ্ঝত্তো পযোগো যস্স সো মজ্ঝত্তপযোগো, তস্স ভাৰো মজ্ঝত্তপযোগতা. অযঞ্হি সভাৰাসারদ্ধতায তংপস্সদ্ধকাযতায কারণং হোতি, পস্সদ্ধিদ্ৰযং আৰহতি. এতেনেৰ সারদ্ধকাযপুগ্গলপরিৰজ্জনপস্সদ্ধকাযপুগ্গলসেৰনানং তদাৰহনতা সংৰণ্ণিতাতি দট্ঠব্বং.

ৰত্থুৰিসদকিরিযা ইন্দ্রিযসমত্তপ্পটিপাদনা চ পঞ্ঞাৰহা ৰুত্তা, সমাধানাৰহাপি তা হোন্তি. সমাধানাৰহভাৰেনেৰ পঞ্ঞাৰহভাৰতোতি ৰুত্তং – ‘‘ৰত্থুৰিসদকিরিযা…পে… ৰেদিতব্বা’’তি.

কারণকোসল্লভাৰনাকোসল্লানং নানন্তরিযভাৰতো রক্খনাকোসল্লস্স চ তংমূলকত্তা ‘‘নিমিত্তকুসলতা নাম কসিণনিমিত্তস্স উগ্গহকুসলতা’’ইচ্চেৰ ৰুত্তং. কসিণনিমিত্তস্সাতি চ নিদস্সনমত্তং দট্ঠব্বং. অসুভনিমিত্তাদিকস্সপি হি যস্স কস্সচি ঝানুপ্পত্তিনিমিত্তস্স উগ্গহকোসল্লং নিমিত্তকুসলতা এৰাতি. অতিসিথিলৰীরিযতাদীহীতি আদি-সদ্দেন পঞ্ঞাপযোগমন্দতং পযোগৰেকল্লঞ্চ সঙ্গণ্হাতি. তস্স পগ্গণ্হনন্তি তস্স লীনস্স চিত্তস্স ধম্মৰিচযসম্বোজ্ঝঙ্গাদিসমুট্ঠাপনেন লযাপত্তিতো সমুদ্ধরণং. ৰুত্তঞ্হেতং ভগৰতা –

‘‘যস্মিঞ্চ খো, ভিক্খৰে, সমযে লীনং চিত্তং হোতি, কালো তস্মিং সমযে ধম্মৰিচযসম্বোজ্ঝঙ্গস্স ভাৰনায, কালো ৰীরিযসম্বোজ্ঝঙ্গস্স ভাৰনায, কালো পীতিসম্বোজ্ঝঙ্গস্স ভাৰনায. তং কিস্স হেতু? লীনং, ভিক্খৰে, চিত্তং, তং এতেহি ধম্মেহি সুসমুট্ঠাপযং হোতি. সেয্যথাপি, ভিক্খৰে, পুরিসো পরিত্তং অগ্গিং উজ্জালেতুকামো অস্স. সো তত্থ সুক্খানি চেৰ তিণানি পক্খিপেয্য, সুক্খানি চ গোমযানি পক্খিপেয্য, সুক্খানি চ কট্ঠানি পক্খিপেয্য, মুখৰাতঞ্চ দদেয্য, ন চ পংসুকেন ওকিরেয্য, ভব্বো নু খো সো পুরিসো পরিত্তং অগ্গিং উজ্জালেতুন্তি? এৰং, ভন্তে’’তি (সং. নি. ৫.২৩৪).

এত্থ চ যথাসকং আহারৰসেন ধম্মৰিচযসম্বোজ্ঝঙ্গাদীনং ভাৰনা সমুট্ঠাপনাতি ৰেদিতব্বা, সা অনন্তরং ৰিভাৰিতা এৰ.

অচ্চারদ্ধৰীরিযতাদীহীতি আদি-সদ্দেন পঞ্ঞাপযোগবলৰতং পমোদুপ্পিলাপনঞ্চ সঙ্গণ্হাতি. তস্স নিগ্গণ্হনন্তি তস্স উদ্ধতস্স চিত্তস্স সমাধিসম্বোজ্ঝঙ্গাদিসমুট্ঠাপনেন উদ্ধতাপত্তিতো নিসেধনং. ৰুত্তম্পি চেতং ভগৰতা –

‘‘যস্মিঞ্চ খো, ভিক্খৰে, সমযে উদ্ধতং চিত্তং হোতি, কালো তস্মিং সমযে পস্সদ্ধিসম্বোজ্ঝঙ্গস্স ভাৰনায, কালো সমাধিসম্বোজ্ঝঙ্গস্স ভাৰনায, কালো উপেক্খাসম্বোজ্ঝঙ্গস্স ভাৰনায. তং কিস্স হেতু? উদ্ধতং, ভিক্খৰে, চিত্তং, তং এতেহি ধম্মেহি সুৰূপসমং হোতি. সেয্যথাপি, ভিক্খৰে, পুরিসো মহন্তং অগ্গিক্খন্ধং নিব্বাপেতুকামো অস্স, সো তত্থ অল্লানি চেৰ তিণানি পক্খিপেয্য, অল্লানি চ গোমযানি নিক্খিপেয্য, অল্লানি চ কট্ঠানি পক্খিপেয্য, মুখৰাতঞ্চ ন দদেয্য, পংসুকেন চ ওকিরেয্য, ভব্বো নু খো সো পুরিসো মহন্তং অগ্গিক্খন্ধং নিব্বাপেতুন্তি? এৰং, ভন্তে’’তি (সং. নি. ৫.২৩৪).

এত্থাপি যথাসকং আহারৰসেন পস্সদ্ধিসম্বোজ্ঝঙ্গাদীনং ভাৰনা সমুট্ঠাপনাতি ৰেদিতব্বা. তত্থ পস্সদ্ধিসম্বোজ্ঝঙ্গস্স ভাৰনা ৰুত্তা এৰ, সমাধিসম্বোজ্ঝঙ্গস্স ৰুচ্চমানা, ইতরস্স অনন্তরং ৰক্খতি.

পঞ্ঞাপযোগমন্দতাযাতি পঞ্ঞাব্যাপারস্স অপ্পকভাৰেন. যথা হি দানং অলোভপ্পধানং, সীলং অদোসপ্পধানং, এৰং ভাৰনা অমোহপ্পধানা. তত্থ যদা পঞ্ঞা ন বলৰতী হোতি, তদা ভাৰনা পুব্বেনাপরং ৰিসেসাৰহা ন হোতি. অনভিসঙ্গতো ৰিয আহারো পুরিসস্স, যোগিনো চিত্তস্স অভিরুচিং ন জনেতি, তেন তং নিরস্সাদং হোতি. তথা ভাৰনায সম্মদেৰ অৰীথিপটিপত্তিযা উপসমসুখং ন ৰিন্দতি, তেনপি চিত্তং নিরস্সাদং হোতি. তেন ৰুত্তং – ‘‘পঞ্ঞাপযোগমন্দতাযা…পে… নিরস্সাদং হোতী’’তি. তস্স সংৰেগুপ্পাদনং পসাদুপ্পাদনঞ্চ তিকিচ্ছনন্তি তং দস্সেন্তো, ‘‘অট্ঠ সংৰেগৰত্থূনী’’তিআদিমাহ. তত্থ জাতিজরাব্যাধিমরণানি যথারহং সুগতিযং দুগ্গতিযঞ্চ হোন্তীতি তদঞ্ঞমেৰ পঞ্চৰিধবন্ধনাদিখুপ্পিপাসাদিঅঞ্ঞমঞ্ঞৰিহেঠনাদিহেতুকং অপাযদুক্খং দট্ঠব্বং. তযিদং সব্বং তেসং তেসং সত্তানং পচ্চুপ্পন্নভৰনিস্সিতং গহিতন্তি অতীতে অনাগতে চ কালে ৰট্টমূলকদুক্খানি ৰিসুং গহিতানি. যে পন সত্তা আহারূপজীৰিনো, তত্থ চ উট্ঠানফলূপজীৰিনো, তেসং অঞ্ঞেহি অসাধারণজীৰিতদুক্খং অট্ঠমং সংৰেগৰত্থু গহিতন্তি দট্ঠব্বং. অযং ৰুচ্চতি সমযে সম্পহংসনতাতি অযং ভাৰনাচিত্তস্স সম্পহংসিতব্বসমযে ৰুত্তনযেনেৰ সংৰেগজননৰসেন চেৰ পসাদুপ্পাদনৰসেন চ সম্মদেৰ পহংসনা, সংৰেগজননপুব্বকপসাদুপ্পাদনেন তোসনাতি অত্থো.

সম্মাপটিপত্তিং আগম্মাতি লীনুদ্ধচ্চৰিরহেন সমথৰীথিপটিপত্তিযা চ সম্মা অৰিসমং সম্মদেৰ ভাৰনাপটিপত্তিং আগম্ম. অলীনন্তিআদীসু কোসজ্জপক্খিযানং ধম্মানং অনধিমত্ততায অলীনং, উদ্ধচ্চপক্খিকানং অনধিমত্ততায অনুদ্ধতং, পঞ্ঞাপযোগসম্পত্তিযা উপসমসুখাধিগমেন চ অনিরস্সাদং, ততো এৰ আরম্মণে সমপ্পৰত্তং সমথৰীথিপটিপন্নং. অলীনানুদ্ধতাহি ৰা আরম্মণে সমপ্পৰত্তং, অনিরস্সাদতায সমথৰীথিপটিপন্নং. সমপ্পৰত্তিযা ৰা অলীনং অনুদ্ধতং, সমথৰীথিপটিপত্তিযা অনিরস্সাদন্তি দট্ঠব্বং. তত্থ অলীনতায পগ্গহে, অনুদ্ধততায নিগ্গহে, অনিরস্সাদতায সম্পহংসনে ন ব্যাপারং আপজ্জতি. অযং ৰুচ্চতি সমযে অজ্ঝুপেক্খনতাতি অযং অজ্ঝুপেক্খিতব্বসমযে ভাৰনাচিত্তস্স পগ্গহনিগ্গহসম্পহংসনেসু ব্যাৰটতাসঙ্খাতং পটিপক্খং অভিভুয্য অজ্ঝুপেক্খনা ৰুচ্চতি. পটিপক্খৰিক্খম্ভনতো ৰিপস্সনায অধিট্ঠানভাৰূপগমনতো চ উপচারজ্ঝানম্পি সমাধানকিচ্চনিপ্ফত্তিযা পুগ্গলস্স সমাহিতভাৰসাধনমেৰাতি তত্থ সমধুরভাৰেনাহ – ‘‘উপচারং ৰা অপ্পনং ৰা’’তি. এস উপ্পজ্জতীতি এস সমাধিসম্বোজ্ঝঙ্গো অনুপ্পন্নো উপ্পজ্জতি.

অনুরোধৰিরোধপ্পহানৰসেন মজ্ঝত্তভাৰো উপেক্খাসম্বোজ্ঝঙ্গস্স কারণং তস্মিং সতি সিজ্ঝনতো, অসতি চ অসিজ্ঝনতো, সো চ মজ্ঝত্তভাৰো ৰিসযৰসেন দুৰিধোতি আহ – ‘‘সত্তমজ্ঝত্ততা সঙ্খারমজ্ঝত্ততা’’তি. তদুভযেন চ ৰিরুজ্ঝনং পস্সদ্ধিসম্বোজ্ঝঙ্গভাৰনায এৰ দূরীকতন্তি অনুরুজ্ঝনস্সেৰ পহানৰিধিং দস্সেতুং – ‘‘সত্তমজ্ঝত্ততা’’তিআদি ৰুত্তং. তেনাহ – ‘‘সত্তসঙ্খারকেলাযনপুগ্গলপরিৰজ্জনতা’’তি. উপেক্খায হি ৰিসেসতো রাগো পটিপক্খো. তথা চাহ – ‘‘উপেক্খা রাগবহুলস্স ৰিসুদ্ধিমগ্গো’’তি (ৰিসুদ্ধি. ১.২৬৯). দ্ৰীহাকারেহীতি কম্মস্সকতাপচ্চৰেক্খণং, অত্তসুঞ্ঞতাপচ্চৰেক্খণন্তি, ইমেহি দ্ৰীহি কারণেহি. দ্ৰীহেৰাতি অৰধারণং সঙ্খ্যাসমানতাদস্সনত্থং. সঙ্খ্যা এৰ হেত্থ সমানা, ন সঙ্খ্যেয্যং সব্বথা সমানন্তি. অস্সামিকভাৰো অনত্তনিযতা. সতি হি অত্তনি তস্স কিঞ্চনভাৰেন চীৰরং অঞ্ঞং ৰা কিঞ্চি অত্তনিযং নাম সিযা, সো পন কোচি নত্থেৰাতি অধিপ্পাযো. অনদ্ধনিযন্তি ন অদ্ধানক্খমং, ন চিরট্ঠাযী ইত্তরং অনিচ্চন্তি অত্থো. তাৰকালিকন্তি তস্সেৰ ৰেৰচনং.

মমাযতীতি মমত্তং করোতি, মমাতি তণ্হায পরিগ্গয্হ তিট্ঠতি. ধনাযন্তাতি ধনং দব্বং করোন্তা.

৪১৯. সম্মাদস্সনলক্খণাতি সম্মা অৰিপরীতং অনিচ্চাদিৰসেন দস্সনসভাৰা. সম্মাঅভিনিরোপনলক্খণোতি সম্মদেৰ আরম্মণে চিত্তস্স অভিনিরোপনসভাৰো. চতুরঙ্গসমন্নাগতা ৰাচা জনং সঙ্গণ্হাতীতি তব্বিপক্খৰিরতিসভাৰা সম্মাৰাচা ভেদকরমিচ্ছাৰাচাপহানেন জনে সম্পযুত্তে চ পরিগ্গণ্হনকিচ্চৰতী হোতীতি ‘‘পরিগ্গহলক্খণা’’তি ৰুত্তা. ৰিসংৰাদনাদিকিচ্চতায হি লূখানং অপরিগ্গাহকানং মুসাৰাদাদীনং পটিপক্খভূতা সিনিদ্ধভাৰেন পরিগ্গহণসভাৰা সম্মাজপ্পনকিচ্চা সম্মাৰাচা তপ্পচ্চযসুভাসিতসম্পটিগ্গাহকে জনে সম্পযুত্তধম্মে চ পরিগ্গণ্হন্তী পৰত্ততীতি পরিগ্গহলক্খণা. যথা চীৰরকম্মাদিপ্পযোগসঙ্খাতো কম্মন্তো কাতব্বং চীৰররজনাদিকং সমুট্ঠাপেতি নিপ্ফাদেতি, তংতংকিরিযানিপ্ফাদকো ৰা চেতনাসঙ্খাতো কম্মন্তো হত্থচলনাদিকং কিরিযং সমুট্ঠাপেতি, এৰং সাৰজ্জকত্তব্বকিরিযাসমুট্ঠাপকমিচ্ছাকম্মন্তপ্পহানেন সম্মাকম্মন্তো নিরৰজ্জস্স কত্তব্বস্স নিরৰজ্জাকারেন সমুট্ঠাপনকিচ্চৰা হোতীতি আহ – ‘‘সম্মাসমুট্ঠাপনলক্খণো’’তি. সম্পযুত্তধম্মানং ৰা উক্খিপনং সমুট্ঠাপনং কাযিককিরিযায ভারুক্খিপনং ৰিয. সম্মাৰোদাপনলক্খণোতি জীৰমানস্স পুগ্গলস্স, সম্পযুত্তধম্মানং ৰা জীৰিতিন্দ্রিযৰুত্তিযা, আজীৰস্সেৰ ৰা সম্মদেৰ সোধনং ৰোদাপনং লক্খণং এতস্সাতি সম্মাৰোদাপনলক্খণো. অথ ৰা কাযৰাচানং খন্ধসন্তানস্স চ সংকিলেসভূতমিচ্ছাআজীৰপ্পহানেন সম্মাআজীৰো ‘‘ৰোদাপনলক্খণো’’তি ৰুত্তো. সম্মাৰাযামসতিসমাধীসু ৰত্তব্বং হেট্ঠা ৰুত্তমেৰ.

পঞ্ঞায কুসলানং ধম্মানং পুব্বঙ্গমভাৰতো সব্বেপি অকুসলা ধম্মা তস্সা পটিপক্খাৰাতি ৰুত্তং – ‘‘অঞ্ঞেহিপি অত্তনো পচ্চনীককিলেসেহি সদ্ধি’’ন্তি. অথ ৰা অত্তনো পচ্চনীককিলেসা দিট্ঠেকট্ঠা অৰিজ্জাদযো পঞ্ঞায উজুপচ্চনীকভাৰতো. পস্সতীতি পস্সন্তী ৰিয হোতি ৰিবন্ধাভাৰতো. তেনাহ – ‘‘তপ্পটিচ্ছাদক…পে… অসম্মোহতো’’তি. সম্মাসঙ্কপ্পাদীনং মিচ্ছাসঙ্কপ্পাদযো উজুৰিপচ্চনীকাতি আহ – ‘‘সম্মাসঙ্কপ্পাদযো…পে… পজহন্তী’’তি. তথেৰাতি ইমিনা অত্তনো পচ্চনীককিলেসেহি সদ্ধিন্তি ইমমত্থং অনুকড্ঢতি. ৰিসেসতোতি সম্মাদিট্ঠিযা ৰুত্তকিচ্চতো ৰিসেসেন. এত্থাতি এতেসু সম্মাসঙ্কপ্পাদীসু.

এসা সম্মাদিট্ঠি নামাতি লোকিযং লোকুত্তরঞ্চ একজ্ঝং কত্ৰা ৰদতি মিস্সকতাভাৰতো. তেনাহ – ‘‘পুব্বভাগে’’তিআদি. একারম্মণা নিব্বানারম্মণত্তা. কিচ্চতোতি পুব্বভাগে দুক্খাদীহি ঞাণেহি কাতব্বকিচ্চস্স ইধ নিপ্ফত্তিতো, ইমস্সেৰ ৰা ঞাণস্স দুক্খাদিপ্পকাসনকিচ্চতো. চত্তারি নামানি লভতি দুক্খপরিঞ্ঞাদিচতুকিচ্চসাধনতো. তীণি নামানি লভতি কামসঙ্কপ্পাদিপ্পহানকিচ্চনিপ্ফত্তিতো. সিক্খাপদৰিভঙ্গে (ৰিভ. ৭০৩ আদযো) ‘‘ৰিরতিচেতনা তংসম্পযুত্তা চ ধম্মা সিক্খাপদানী’’তি ৰুত্তানি, তত্থ পধানানং ৰিরতিচেতনানং ৰসেন ‘‘ৰিরতিযোপি হোন্তি চেতনাদযোপী’’তি আহ. ‘‘সম্মা ৰদতি এতাযা’’তিআদিনা অত্থসম্ভৰতো সম্মাৰাচাদযো তযো ৰিরতিযোপি হোন্তি চেতনাদযোপি. মুসাৰাদাদীহি ৰিরমণকালে ৰিরতিযো, সুভাসিতাদিৰাচাভাসনাদিকালে চেতনাদযো যোজেতব্বা. মগ্গক্খণে পন ৰিরতিযোৰ মগ্গলক্খণপ্পত্তিতো. ন হি চেতনা নিয্যানসভাৰা. অথ ৰা একস্স ঞাণস্স দুক্খাদিঞাণতা ৰিয একায ৰিরতিযা মুসাৰাদাদিৰিরতিভাৰো ৰিয চ একায চেতনায সম্মাৰাচাদিকিচ্চত্তযসাধনসভাৰা সম্মাৰাচাদিভাৰাসিদ্ধিতো ‘‘মগ্গক্খণে ৰিরতিযোৰা’’তি ৰুত্তং.

চত্তারি নামানি লভতীতি চতুসম্মপ্পধানচতুসতিপট্ঠানৰসেন লভতি. মগ্গক্খণেতি আনেত্ৰা সম্বন্ধো. পুব্বভাগেপি মগ্গক্খণেপি সম্মাসমাধি এৰাতি যদিপি সমাধিউপকারকানং অভিনিরোপনানুমজ্জনসম্পিযাযনব্রূহনসন্তসুখানং ৰিতক্কাদীনং ৰসেন চতূহি ঝানেহি সম্মাসমাধি ৰিভত্তো, তথাপি ৰাযামো ৰিয অনুপ্পন্নাকুসলানুপ্পাদনাদিচতুৰাযামকিচ্চং, সতি ৰিয চ অসুভাসুখানিচ্চানত্তেসু কাযাদীসু সুভাদিসঞ্ঞাপহানলক্খণং চতুসতিকিচ্চং, একো সমাধি চতুজ্ঝানসমাধিকিচ্চং ন সাধেতীতি পুব্বভাগেপি পঠমজ্ঝানসমাধি, পঠমজ্ঝানসমাধি এৰ মগ্গক্খণেপি, তথা পুব্বভাগেপি চতুত্থজ্ঝানসমাধি, চতুত্থজ্ঝানসমাধি এৰ মগ্গক্খণেপীতি অত্থো.

‘‘কিং পনাযং মগ্গধম্মানং দেসনানুক্কমো, কেৰলং ৰাচায কমৰত্তিনিভাৰতো, উদাহু কঞ্চি ৰিসেসং উপাদাযা’’তি ৰিচারণাযং কঞ্চি ৰিসেসং উপাদাযাতি দস্সেন্তো আহ – ‘‘ইমেসূ’’তিআদি. তত্থ ভাৰনানুভাৰা হিতফলায সাতিসযং তিক্খৰিসদভাৰপ্পত্তিযা অচ্ছরিযব্ভুতসমত্থতাযোগেন সব্বসো পটিপক্খৰিধমনেন যাথাৰতো ধম্মসভাৰবোধনেন চ সম্মাদিট্ঠিযা বহুকারতা ৰেদিতব্বা. তেনাহ – ‘‘অযং হী’’তিআদি.

তস্সাতি সম্মাদিট্ঠিযা. বহুকারোতি ধম্মসম্পটিৰেধে বহূপকারো. ইদানি তমত্থং উপমাহি ৰিভাৰেতুং, ‘‘যথা হী’’তিআদি ৰুত্তং.

ৰচীভেদস্স কারকো ৰিতক্কো সাৰজ্জানৰজ্জৰচীভেদনিৰত্তনপ্পৰত্তনাকারায সম্মাৰাচাযপি উপকারকো এৰাতি আহ – ‘‘স্ৰাযং…পে… সম্মাৰাচাযপি উপকারকো’’তি. সম্মাসঙ্কপ্পো হি সচ্চৰাচায ৰিরতিৰাচাযপি ৰিসেসপচ্চযো মিচ্ছাসঙ্কপ্পতদেকট্ঠকিলেসপ্পহানতো.

সংৰিদহিত্ৰাতিআদীসু সম্মা ৰিদহনং কম্মন্তপ্পযোজনঞ্চ একন্তানৰজ্জৰচীকাযকম্মৰসেন ইচ্ছিতব্বন্তি ৰিরতিৰাচাৰসেন সংৰিদহনং ৰিরতিকম্মন্তস্সেৰ পযোজনঞ্চ নিদস্সিতন্তি দট্ঠব্বং. এৰং হিস্স সম্মাৰাচায সম্মাকম্মন্তস্সাপি বহুকারতা জোতিতা সিযা. ৰচীভেদনিযামিকা হি ৰচীদুচ্চরিতৰিরতি কাযিককিরিযনিযামিকায কাযদুচ্চরিতৰিরতিযা উপকারিকা. তথা হি ৰিসংৰাদনাদিমিচ্ছাৰাচতো অৰিরতো মিচ্ছাকম্মন্ততোপি ন ৰিরমতেৰ. যথাহ – ‘‘একং ধম্মং অতীতস্স…পে… নত্থি পাপং অকারিয’’ন্তি. তস্মা অৰিসংৰাদনাদিসম্মাৰাচায ঠিতো সম্মাকম্মন্তম্পি পূরেতিযেৰাতি ৰচীদুচ্চরিতৰিরতি কাযদুচ্চরিতৰিরতিযা উপকারিকা.

যস্মা আজীৰপারিসুদ্ধি নাম দুস্সীল্যপ্পহানপুব্বিকা, তস্মা সম্মাৰাচাকম্মন্তানন্তরং সম্মাআজীৰো দেসিতোতি দস্সেতুং – ‘‘চতুব্বিধং পনা’’তিআদি ৰুত্তং. এত্তাৰতাতি পরিসুদ্ধসীলাজীৰিকামত্তেন. ইদং ৰীরিযন্তি চতুসম্মপ্পধানৰীরিযং.

ৰীরিযারম্ভোপি সম্মাসতিপরিগ্গহিতো এৰ নিব্বানাৰহো, ন কেৰলোতি দস্সেতুং – ‘‘ততো’’তিআদি ৰুত্তং. সূপট্ঠিতাতি বহিদ্ধাৰিক্খেপং পহায সুট্ঠু উপট্ঠিতা কাতব্বা. সমাধিস্স উপকারধম্মা নাম যথাৰুত্তৰত্থুৰিসদকিরিযাদযো. তপ্পটিপক্খতো অনুপকারধম্মা ৰেদিতব্বা. গতিযোতি নিপ্ফত্তিযো. সমন্ৰেসিত্ৰাতি সম্মা পরিযেসিত্ৰা.

৪২৭. যথা ইত্থীসু কথা পৰত্তা অধিত্থীতি ৰুচ্চতি, এৰং অত্তানং অধিকিচ্চ পৰত্তা অজ্ঝত্তং. ‘‘এৰং পৰত্তমানা মযং ‘অত্তা’তি গহণং গমিস্সামা’’তি ইমিনা ৰিয অধিপ্পাযেন অত্তানং অধিকিচ্চ উদ্দিস্স পৰত্তা সত্তসন্ততিপরিযাপন্না অজ্ঝত্তং. তস্মিং অজ্ঝত্তরূপে, অত্তনো কেসাদিৰত্থুকে কসিণরূপেতি অত্থো. পরিকম্মৰসেন অজ্ঝত্তং রূপসঞ্ঞীতি পরিকম্মকরণৰসেন অজ্ঝত্তং রূপসঞ্ঞী, ন অপ্পনাৰসেন. ন হি পটিভাগনিমিত্তারম্মণা অপ্পনা অজ্ঝত্তৰিসযা সম্ভৰতি. তং পন অজ্ঝত্তং পরিকম্মৰসেন লদ্ধং কসিণনিমিত্তং অৰিসুদ্ধমেৰ হোতি, ন বহিদ্ধা পরিকম্মৰসেন লদ্ধং ৰিয ৰিসুদ্ধং. তেনাহ – ‘‘তং পনা’’তিআদি.

যস্সেৰং পরিকম্মং অজ্ঝত্তং উপ্পন্নন্তি যস্স পুগ্গলস্স এৰং ৰুত্তপ্পকারেন অজ্ঝত্তং পরিকম্মং জাতং. নিমিত্তং পন বহিদ্ধাতি পটিভাগনিমিত্তং সসন্ততিপরিযাপন্নং ন হোতীতি বহিদ্ধা. পরিত্তানীতি যথালদ্ধানি সুপ্পসরাৰমত্তানি. তেনাহ – ‘‘অৰড্ঢিতানী’’তি. পরিত্তৰসেনেৰাতি ৰণ্ণৰসেন আভোগে ৰিজ্জমানেপি পরিত্তৰসেনেৰ ইদং অভিভাযতনং ৰুত্তং পরিত্ততা হেত্থ অভিভৰনস্স কারণং. ৰণ্ণাভোগে সতিপি অসতিপি অভিভৰতীতি অভিভু, পরিকম্মং, ঞাণং ৰা. অভিভু আযতনং এতস্সাতি অভিভাযতনং, ঝানং. অভিভৰিতব্বং ৰা আরম্মণসঙ্খাতং আযতনং এতস্সাতি অভিভাযতনং. অথ ৰা আরম্মণাভিভৰনতো অভিভু চ তং আযতনঞ্চ যোগিনো সুখৰিসেসানং অধিট্ঠানভাৰতো মনাযতনধম্মাযতনভাৰতো চাতি সসম্পযুত্তজ্ঝানং অভিভাযতনং. অভিভাযতনভাৰনা নাম তিক্খপঞ্ঞস্সেৰ সম্ভৰতি, ন ইতরস্সাতি আহ – ‘‘ঞাণুত্তরিকো পুগ্গলো’’তি. অভিভৰিত্ৰা সমাপজ্জতীতি এত্থ অভিভৰনং সমাপজ্জনঞ্চ উপচারজ্ঝানাধিগমনসমনন্তরমেৰ অপ্পনাঝানুপ্পাদনন্তি আহ – ‘‘সহ নিমিত্তুপ্পাদেনেৰেত্থ অপ্পনং পাপেতী’’তি. সহ নিমিত্তুপ্পাদেনাতি চ অপ্পনাপরিৰাসাভাৰস্স লক্খণৰচনমেতং. যো খিপ্পাভিঞ্ঞোতি ৰুচ্চতি, ততোপি ঞাণুত্তরস্সেৰ অভিভাযতনভাৰনা. এত্থাতি এতস্মিং নিমিত্তে. অপ্পনং পাপেতীতি ভাৰনাঅপ্পনং নেতি.

এত্থ চ কেচি ‘‘উপ্পন্নে উপচারজ্ঝানে তং আরব্ভ যে হেট্ঠিমন্তেন দ্ৰে তযো জৰনৰারা পৰত্তন্তি, তে উপচারজ্ঝানপক্খিকা এৰ, তদনন্তরং ভৰঙ্গপরিৰাসেন উপচারসেৰনায চ ৰিনা অপ্পনা হোতি, সহ নিমিত্তুপ্পাদেনেৰ অপ্পনং পাপেতী’’তি ৰদন্তি, তং তেসং মতিমত্তং. ন হি পারিৰাসিকপরিকম্মেন অপ্পনাৰারো ইচ্ছিতো, নাপি মহগ্গতপ্পমাণজ্ঝানেসু ৰিয উপচারজ্ঝানে একন্ততো পচ্চৰেক্খণা ইচ্ছিতব্বা. তস্মা উপচারজ্ঝানাধিগমতো পরং কতিপযভৰঙ্গচিত্তাৰসানে অপ্পনং পাপুণন্তো ‘‘সহ নিমিত্তুপ্পাদেনেৰেত্থ অপ্পনং পাপেতী’’তি ৰুত্তো. সহ নিমিত্তুপ্পাদেনাতি চ অধিপ্পাযিকমিদং ৰচনং, ন নীতত্থং, তত্থ অধিপ্পাযো ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বো. ন অন্তোসমাপত্তিযং তদা তথারূপস্স আভোগস্স অসম্ভৰতো. সমাপত্তিতো ৰুট্ঠিতস্স আভোগো পুব্বভাগভাৰনাৰসেন ঝানক্খণে পৰত্তং অভিভৰনাকারং গহেত্ৰা পৰত্তোতি দট্ঠব্বং. অভিধম্মট্ঠকথাযং পন ‘‘ইমিনাস্স পুব্বাভোগো কথিতো’’তি ৰুত্তং. অন্তোসমাপত্তিযং তদা তথা আভোগাভাৰে কস্মা ঝানসঞ্ঞাযপীতি ৰুত্তন্তি আহ – ‘‘অভিভৰসঞ্ঞা হিস্স অন্তোসমাপত্তিযম্পি অত্থী’’তি.

ৰড্ঢিতপ্পমাণানীতি ৰিপুলপ্পমাণানীতি অত্থো, ন একঙ্গুলদ্ৰঙ্গুলাদিৰড্ঢিং পাপিতানি তথা ৰড্ঢনস্সেৰেত্থ অসম্ভৰতো. তেনাহ – ‘‘মহন্তানী’’তি. ভত্তৰড্ঢিতকন্তি ভুঞ্জনভাজনে ৰড্ঢেত্ৰা দিন্নং ভত্তং, একাসনে পুরিসেন ভুঞ্জিতব্বভত্ততো উপড্ঢভত্তন্তি অত্থো.

রূপে সঞ্ঞা রূপসঞ্ঞা, সা অস্স অত্থীতি রূপসঞ্ঞী, ন রূপসঞ্ঞী অরূপসঞ্ঞী. সঞ্ঞাসীসেন ঝানং ৰদতি. রূপসঞ্ঞায অনুপ্পাদনমেৰেত্থ অলাভিতা. বহিদ্ধাৰ উপ্পন্নন্তি বহিদ্ধাৰত্থুস্মিংযেৰ উপ্পন্নং. এত্থ চ –

‘‘অজ্ঝত্তং রূপসঞ্ঞী বহিদ্ধা রূপানি পস্সতি পরিত্তানি সুৰণ্ণদুব্বণ্ণানি. অজ্ঝত্তং রূপসঞ্ঞী বহিদ্ধা রূপানি পস্সতি অপ্পমাণানি সুৰণ্ণদুব্বণ্ণানি. অজ্ঝত্তং অরূপসঞ্ঞী বহিদ্ধা রূপানি পস্সতি পরিত্তানি সুৰণ্ণদুব্বণ্ণানি. অজ্ঝত্তং অরূপসঞ্ঞী বহিদ্ধা রূপানি পস্সতি অপ্পমাণানি সুৰণ্ণদুব্বণ্ণানী’’তি (দী. নি. ৩.৩৩৮, ৩৫৮; অ. নি. ৮.৬৫; ১০.২৯) –

এৰমিধ চত্তারি অভিভাযতনানি আগতানি. অভিধম্মে (ধ. স. ২৪৪-২৪৫) পন ‘‘অজ্ঝত্তং অরূপসঞ্ঞী বহিদ্ধা রূপানি পস্সতি পরিত্তানি সুৰণ্ণদুব্বণ্ণানি, অপ্পমাণানি সুৰণ্ণদুব্বণ্ণানী’’তি এৰমাগতানি. তত্থ চ কারণং অভিধম্মট্ঠকথাযং ৰুত্তমেৰ. তথা হি ৰুত্তং অট্ঠসালিনিযং (ধ. স. অট্ঠ. ২০৪) –

‘‘কস্মা পন যথা সুত্তন্তে ‘অজ্ঝত্তং রূপসঞ্ঞী একো বহিদ্ধা রূপানি পস্সতি পরিত্তানী’তিআদি ৰুত্তং, এৰং অৰত্ৰা ইধ চতূসুপি অভিভাযতনেসু অজ্ঝত্তং অরূপসঞ্ঞিতাৰ ৰুত্তাতি. অজ্ঝত্তরূপানং অনভিভৰনীযতো. তত্থ ৰা হি ইধ ৰা বহিদ্ধা রূপানেৰ অভিভৰিতব্বানি, তস্মা তানি নিযমতো ৰত্তব্বানী’’তি.

তত্রাপি ইধপি ৰুত্তানি ‘‘অজ্ঝত্তং রূপসঞ্ঞী অজ্ঝত্তং অরূপসঞ্ঞীতি ইদং পন সত্থু দেসনাৰিলাসমত্তমেৰা’’তি. অযং পনেত্থ অধিপ্পাযো – ইধ ৰণ্ণাভোগরহিতানি সহিতানি চ সব্বানি পরিত্তানি সুৰণ্ণদুব্বণ্ণানি অভিভুয্যাতি. পরিযাযকথা হি সুত্তন্তদেসনাতি. অভিধম্মে পন নিপ্পরিযাযদেসনত্তা ৰণ্ণাভোগরহিতানি ৰিসুং ৰুত্তানি, তথা সহিতানি. অত্থি হি উভযত্থ অভিভৰনৰিসেসোতি. তথা ইধ পরিযাযদেসনত্তা ৰিমোক্খানম্পি অভিভৰনপরিযাযো অত্থীতি ‘‘অজ্ঝত্তং রূপসঞ্ঞী’’তিআদিনা পঠমদুতিযঅভিভাযতনেসু পঠমৰিমোক্খো, ততিযচতুত্থঅভিভাযতনেসু দুতিযৰিমোক্খো, ৰণ্ণাভিভাযতনেসু ততিযৰিমোক্খো চ অভিভৰনপত্তিতো সঙ্গহিতো. অভিধম্মে পন নিপ্পরিযাযদেসনত্তা ৰিমোক্খাভিভাযতনানি অসঙ্করতো দেসেতুং ৰিমোক্খে ৰজ্জেত্ৰা অভিভাযতনানি কথিতানি. সব্বানি চ ৰিমোক্খকিচ্চানি ঝানানি ৰিমোক্খদেসনাযং ৰুত্তানি. তদেতং ‘‘অজ্ঝত্তং রূপসঞ্ঞী’’তি আগতস্স অভিভাযতনদ্ৰযস্স অভিধম্মে অভিভাযতনেসু অৰচনতো ‘‘রূপী রূপানি পস্সতী’’তিআদীনঞ্চ সব্বৰিমোক্খকিচ্চসাধারণৰচনভাৰতো ৰৰত্থানং কতন্তি ৰিঞ্ঞাযতি.

অজ্ঝত্তরূপানং অনভিভৰনীযতোতি ইদং অভিধম্মে কত্থচিপি ‘‘অজ্ঝত্তরূপানি পস্সতী’’তি অৰত্ৰা সব্বত্থ যং ৰুত্তং – ‘‘বহিদ্ধা রূপানি পস্সতী’’তি, তস্স কারণৰচনং. তেন যং অঞ্ঞহেতুকং সুত্তন্তে ‘‘বহিদ্ধা রূপানি পস্সতী’’তি ৰচনং, তং তেন হেতুনা ৰুত্তং. যং পন দেসনাৰিলাসহেতুকং অজ্ঝত্তং অরূপসঞ্ঞিতায এৰ অভিধম্মে ৰচনং, ন তস্স অঞ্ঞং কারণং মগ্গিতব্বন্তি দস্সেতি. অজ্ঝত্তরূপানং অনভিভৰনীযতা চ তেসং বহিদ্ধারূপানং ৰিয অৰিভূতত্তা. দেসনাৰিলাসো চ যথাৰুত্তৰৰত্থানৰসেন ৰেদিতব্বো ৰেনেয্যজ্ঝাসযৰসেন ৰিজ্জমানপরিযাযকথনভাৰতো. দেসনাৰিলাসো হি নাম ৰেনেয্যজ্ঝাসযানুরূপং ৰিজ্জমানস্স চ পরিযাযস্স ৰিভাৰনং, ন যস্স কস্সচি, তস্মা ‘‘ইধ পরিযাযদেসনত্তা’’তিআদিনা ৰুত্তপ্পকারং ৰৰত্থানং দেসনাৰিলাসনিবন্ধনন্তি দট্ঠব্বং.

সুৰণ্ণদুব্বণ্ণানীতি এতেনেৰ সিদ্ধত্তা ন নীলাদিঅভিভাযতনানি ৰত্তব্বানীতি চে? ন নীলাদীসু কতাধিকারানং নীলাদিভাৰস্সেৰ অভিভৰনকারণত্তা. ন হি তেসং পরিসুদ্ধাপরিসুদ্ধৰণ্ণানং পরিত্ততা অপ্পমাণতা ৰা অভিভৰনকারণং, অথ খো নীলাদিভাৰো এৰাতি. এতেসু চ পরিত্তাদিকসিণরূপেসু যংযংচরিতস্স ইমানি অভিভাযতনানি ইজ্ঝন্তি, তং দস্সেতুং – ‘‘ইমেসু পনা’’তিআদি ৰুত্তং.

সব্বসঙ্গাহিকৰসেনাতি নীলৰণ্ণনীলনিদস্সননীলনিভাসানং সাধারণৰসেন. ৰণ্ণৰসেনাতি সভাৰৰণ্ণৰসেন. নিদস্সনৰসেনাতি পস্সিতব্বতাৰসেন, চক্খুৰিঞ্ঞাণৰীথিযা গহেতব্বতাৰসেন. ওভাসৰসেনাতি সপ্পভাসতায অৰভাসনৰসেন. ৰণ্ণধাতুযা ৰাতি অঞ্জনরজতৰত্থাদিৰণ্ণধাতুযা. লোকিযানেৰ রূপাৰচরজ্ঝানভাৰতো.

৪৩৫. রূপীতি এত্থ যেনাযং সসন্ততিপরিযাপন্নেন রূপেন সমন্নাগতো, তং যস্স ঝানস্স হেতুভাৰেন ৰিসিট্ঠরূপং হোতি. যেন ৰিসিট্ঠেন রূপীতি ৰুচ্চেয্য, তদেৰ সসন্ততিপরিযাপন্নরূপনিমিত্তং ঝানং. ইধ পন পরমত্থতো রূপিভাৰসাধকন্তি আহ – ‘‘অজ্ঝত্তং কেসাদীসূ’’তিআদি. রূপজ্ঝানং রূপন্তি উত্তরপদলোপেন ৰুত্তং – ‘‘রূপূপপত্তিযা’’তিআদীসু (ধ. স. ১৬০-১৬১, ১৮৫-১৯০ আদযো, ২৪৪-২৪৫ আদযো; ৰিভ. ৬২৫) ৰিয.

সুভন্ত্ৰেৰ অধিমুত্তো হোতীতি অযং ততিযৰিমোক্খো. ইধ সুপরিসুদ্ধনীলাদিৰণ্ণকসিণজ্ঝানৰসেন ৰুত্তোতি দস্সেত্ৰা ইদানি পটিসম্ভিদাপাল়িযং তস্স ব্রহ্মৰিহারজ্ঝানৰসেন আগতভাৰং দস্সেতুং – ‘‘পটিসম্ভিদামগ্গে পনা’’তিআদি আরদ্ধং. ইধ পন উপরিপাল়িযংযেৰ ব্রহ্মৰিহারানং আগতত্তা তং নযং পটিক্খিপিত্ৰা পরিসুদ্ধনীলাদিৰণ্ণকসিণৰসেনেৰ সুভৰিমোক্খো অনুঞ্ঞাতো.

৪৪৩. পরিকম্মপথৰিযাপীতি অকতায ৰা কতায ৰা দল়্হমণ্ডলাদিসঙ্খাতপরিকম্মপথৰিযাপি. উগ্গহনিমিত্তাদীনং পথৰীকসিণন্তি নামং নিস্সিতে নিস্সযৰোহারৰসেন ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং, যথা ‘‘মঞ্চা উক্কুট্ঠিং করোন্তী’’তি.

সীলানীতি পাতিমোক্খসংৰরাদীনি চত্তারি সীলানি. সোধেত্ৰাতি অনাপজ্জনেন আপন্নৰুট্ঠাপনেন কিলেসেহি অপ্পটিপীল়নেন চ ৰিসোধেত্ৰা. তিৰিধঞ্হি সীলস্স ৰিসোধনং নাম – অনাপজ্জনং আপন্নৰুট্ঠাপনং কিলেসেহি চ অপ্পটিপীল়নন্তি. কম্মট্ঠানভাৰনং পরিবুন্ধেতি উপরোধেতি পৰত্তিতুং ন দেতীতি পলিবোধো রকারস্স লকারং কত্ৰা, পরিবন্ধোতি অত্থো. উপচ্ছিন্দিত্ৰাতি সমাপন্নেন সঙ্গাহণেন ৰা উপরুন্ধিত্ৰা, অপলিবোধং কত্ৰাতি অত্থো. কল্যাণমিত্তং উপসঙ্কমিত্ৰাতি –

‘‘পিযো গরু ভাৰনীযো, ৰত্তা চ ৰচনক্খমো;

গম্ভীরঞ্চ কথং কত্তা, নো চট্ঠানে নিযোজকো’’তি. (অ. নি. ৭.৩৭) –

এৰমাদিগুণসমন্নাগতং একন্তহিতেসিং ৰুদ্ধিপক্খে ঠিতং কল্যাণমিত্তং উপসঙ্কমিত্ৰা.

অননুরূপং ৰিহারন্তি অট্ঠারসন্নং দোসানং অঞ্ঞতরেন সমন্নাগতং. ৰুত্তঞ্হেতং অট্ঠকথাসু –

‘‘মহাৰাসং নৰাৰাসং, জরাৰাসঞ্চ পন্থনিং;

সোণ্ডিং পণ্ণঞ্চ পুপ্ফঞ্চ, ফলং পত্থিতমেৰ চ.

‘‘নগরং দারুনা খেত্তং, ৰিসভাগেন পট্টনং;

পচ্চন্তসীমা সপ্পাযং, যত্থ মিত্তো ন লব্ভতি.

‘‘অট্ঠারসেতানি ঠানানি, ইতি ৰিঞ্ঞায পণ্ডিতো;

আরকা পরিৰজ্জেয্য, মগ্গং সপ্পটিভযং যথা’’তি. (ৰিসুদ্ধি. ১.৫২);

অনুরূপেতি গোচরগামতো নাতিদূরনচ্চাসন্নতাদীহি পঞ্চহি অঙ্গেহি সমন্নাগতে. ৰুত্তঞ্হেতং ভগৰতা –

‘‘কথঞ্চ, ভিক্খৰে, সেনাসনং পঞ্চঙ্গসমন্নাগতং হোতি? ইধ, ভিক্খৰে, সেনাসনং নাতিদূরং হোতি নচ্চাসন্নং গমনাগমনসম্পন্নং দিৰা অপ্পাকিণ্ণং রত্তিং অপ্পসদ্দং অপ্পনিগ্ঘোসং অপ্পডংসমকসৰাতাতপসরীসপসম্ফস্সং. তস্মিং খো পন সেনাসনে ৰিহরন্তস্স অপ্পকসিরেন উপ্পজ্জন্তি চীৰরপিণ্ডপাতসেনাসনগিলানপচ্চযভেসজ্জপরিক্খারা. তস্মিং খো পন সেনাসনে থেরা ভিক্খূ ৰিহরন্তি বহুস্সুতা আগতাগমা ধম্মধরা ৰিনযধরা মাতিকাধরা. তে কালেন কালং উপসঙ্কমিত্ৰা পরিপুচ্ছতি পরিপঞ্হতি ‘ইদং, ভন্তে, কথং ইমস্স কো অত্থো’তি. তস্স তে আযস্মন্তো অৰিৰটঞ্চেৰ ৰিৰরন্তি, অনুত্তানীকতঞ্চ উত্তানিং করোন্তি, অনেকৰিহিতেসু চ কঙ্খাঠানিযেসু ধম্মেসু কঙ্খং পটিৰিনোদেন্তি. এৰং খো, ভিক্খৰে, সেনাসনং পঞ্চঙ্গসমন্নাগতং হোতী’’তি (অ. নি. ১০.১১).

এত্থ চ নাতিদূরং নচ্চাসন্নং গমনাগমনসম্পন্নন্তি একং অঙ্গং, দিৰা অপ্পাকিণ্ণং রত্তিং অপ্পসদ্দং অপ্পনিগ্ঘোসন্তি একং, অপ্পডংসমকসৰাতাতপসরীসপসম্ফস্সন্তি একং, তস্মিং খো পন সেনাসনে ৰিহরন্তস্স…পে… পরিক্খারাতি একং, তস্মিং খো পন সেনাসনে থেরা…পে… কঙ্খং পটিৰিনোদেন্তীতি একন্তি এৰং পঞ্চঙ্গানি ৰেদিতব্বানি.

খুদ্দকপলিবোধং উপচ্ছিন্দিত্ৰাতি দীঘকেসনখলোমানং ছেদনেন চীৰরকম্মচীৰররজনপত্তপচনমঞ্চপীঠাদিসোধনৰসেন খুদ্দকপলিবোধং উপচ্ছিন্দিত্ৰা.

৪৫৩. উদ্ধুমাতকাদীসূতি এত্থ আদি-সদ্দেন ৰিনীলকৰিপুব্বকৰিচ্ছিদ্দকৰিক্খাযিতকহতৰিক্খিত্তকলোহিতকপুল়ৰকঅট্ঠিকানং সঙ্গহো দট্ঠব্বো. তত্থ ভস্তা ৰিয ৰাযুনা উদ্ধং জীৰিতপরিযাদানা যথানুক্কমং সমুগ্গতেন সূনভাৰেন ধুমাতত্তা উদ্ধুমাতং, উদ্ধুমাতমেৰ উদ্ধুমাতকং, পটিকূলত্তা ৰা কুচ্ছিতং উদ্ধুমাতন্তি উদ্ধুমাতকং, তথারূপস্স ছৰসরীরস্সেতং অধিৰচনং. ৰিনীলং ৰুচ্চতি ৰিপরিভিন্ননীলৰণ্ণং, ৰিনীলমেৰ ৰিনীলকং, পটিকূলত্তা ৰা কুচ্ছিতং ৰিনীলন্তি ৰিনীলকং, মংসুস্সদট্ঠানেসু রত্তৰণ্ণস্স, পুব্বসন্নিচযট্ঠানেসু সেতৰণ্ণস্স, যেভুয্যেন চ নীলৰণ্ণস্স নিলট্ঠানে নীলসাটকপারুতস্সেৰ ছৰসরীরস্সেতং অধিৰচনং. পরিভিন্নট্ঠানেসু ৰিস্সন্দমানপুব্বং ৰিপুব্বং, ৰিপুব্বমেৰ ৰিপুব্বকং, পটিকূলত্তা ৰা কুচ্ছিতং ৰিপুব্বন্তি ৰিপুব্বকং, তথারূপস্স ছৰসরীরস্সেতং অধিৰচনং. ৰিচ্ছিদ্দং ৰুচ্চতি দ্ৰিধা ছিন্দনেন অপধারিতং, ৰিচ্ছিদ্দমেৰ ৰিচ্ছিদ্দকং, পটিকূলত্তা ৰা কুচ্ছিতং ৰিচ্ছিদ্দন্তি ৰিচ্ছিদ্দকং, ৰেমজ্ঝে ছিন্নস্স ছৰসরীরস্সেতং অধিৰচনং. ইতো চ এত্তো চ ৰিৰিধাকারেন সোণসিঙ্গালাদীহি খাযিতং ৰিক্খাযিতং, ৰিক্খাযিতমেৰ ৰিক্খাযিতকং, পটিকূলত্তা ৰা কুচ্ছিতং ৰিক্খাযিতন্তি ৰিক্খাযিতকং, তথারূপস্স ছৰসরীরস্সেতং অধিৰচনং.

ৰিৰিধা খিত্তং ৰিক্খিত্তং, ৰিক্খিত্তমেৰ ৰিক্খিত্তকং, পটিকূলত্তা ৰা কুচ্ছিতং ৰিক্খিত্তন্তি ৰিক্খিত্তকং, অঞ্ঞেন হত্থং, অঞ্ঞেন পাদং, অঞ্ঞেন সীসন্তি এৰং ততো ততো ৰিক্খিত্তস্স ছৰসরীরস্সেতং অধিৰচনং. হতঞ্চ তং পুরিমনযেনেৰ ৰিক্খিত্তকঞ্চাতি হতৰিক্খিত্তকং, কাকপদাকারেন অঙ্গপচ্চঙ্গেসু সত্থেন হনিত্ৰা ৰুত্তনযেনেৰ ৰিক্খিত্তস্স ছৰসরীরস্সেতং অধিৰচনং. লোহিতং কিরতি ৰিক্খিপতি ইতো চিতো চ পগ্ঘরতীতি লোহিতকং, পগ্ঘরিতলোহিতমক্খিতস্স ছৰসরীরস্সেতং অধিৰচনং. পুল়ৰা ৰুচ্চন্তি কিমযো, পুল়ৰে কিরতীতি পুল়ৰকং, কিমিপরিপুণ্ণস্স ছৰসরীরস্সেতং অধিৰচনং. অট্ঠিযেৰ অট্ঠিকং, পটিকূলত্তা ৰা কুচ্ছিতং অট্ঠীতি অট্ঠিকং, অট্ঠিসঙ্খলিকাযপি একট্ঠিকস্সপি এতং অধিৰচনং. ইমেসু দসসু অসুভেসু পঠমজ্ঝানমেৰ উপ্পজ্জতি, ন দুতিযাদীনি. তেনাহ – ইধ ‘‘পঠমজ্ঝানসহগতা সঞ্ঞা’’তি. তথা হি অপরিসণ্ঠিতজলায সীঘসোতায নদিযা অরিত্তবলেনেৰ নাৰা তিট্ঠতি, ৰিনা অরিত্তেন ন সক্কা ঠপেতুং. এৰমেৰং দুব্বলত্তা আরম্মণস্স ৰিতক্কবলেনেৰ চিত্তং একগ্গং হুত্ৰা তিট্ঠতি, ৰিনা ৰিতক্কেন ন সক্কা ঠপেতুং. তস্মা পঠমজ্ঝানমেৰেত্থ হোতি, ন দুতিযাদীনি. আরম্মণস্স দুব্বলতা চেত্থ পটিকূলভাৰেন চিত্তং ঠপেতুং অসমত্থতা.

‘‘রুক্খো মতো, লোহং মত’’ন্তিআদীসু যং খন্ধপ্পবন্ধং উপাদায রুক্খাদিসমঞ্ঞা, তস্মিং অনুপচ্ছিন্নেপি অল্লতাদিৰিগমনং নিস্সায মতৰোহারো সম্মুতিমরণং. সঙ্খারানং খণভঙ্গসঙ্খাতং খণিকমরণং. সমুচ্ছেদমরণন্তি অরহতো সন্তানস্স সব্বসো উচ্ছেদভূতং মরণং. ৰিপস্সনাভাৰনাৰসেন চেতং ৰুত্তং. মরণানুস্সতিভাৰনাযং পন তিৰিধম্পেতং নাধিপ্পেতং অসংৰেগৰত্থুতো অনুপট্ঠহনতো অবাহুল্লতো চ. মরণানুস্সতিযঞ্হি একেন ভৰেন পরিচ্ছিন্নস্স জীৰিতিন্দ্রিযপ্পবন্ধস্স ৰিচ্ছেদো মরণন্তি অধিপ্পেতো সংৰেগৰত্থুতো উপট্ঠহনতো বাহুল্লতো চ. ইদানি ইমমেৰ মরণং সন্ধায ৰিকপ্পন্তরং দস্সেন্তো, ‘‘হেট্ঠা ৰুত্তলক্খণা ৰা’’তিআদিমাহ.

অসিতপীতাদিভেদেতি অসিতপীতখাযিতসাযিতপ্পভেদে, অসিতব্বখাদিতব্বসাযিতব্বৰিভাগেতি অত্থো কালভেদৰচনিচ্ছায অভাৰতো যথা ‘‘দুদ্ধ’’ন্তি. কবল়ং করীযতীতি কবল়ীকারো, আহরীযতীতি আহারো, কবল়ীকারো চ সো আহারো চাতি কবল়ীকারাহারো. ৰত্থুৰসেন চেতং ৰুত্তং. সৰত্থুকো এৰ হি আহারো ইধ কম্মট্ঠানভাৰেন অধিপ্পেতো. ওজালক্খণো পন আহারো ওজট্ঠমকং রূপং আহরতীতি আহারোতি ৰুচ্চতি. সো ইধ নাধিপ্পেতো পটিকূলাকারগ্গহণস্স অসম্ভৰতো. নৰ পটিকূলানীতি গমনপরিযেসনপরিভোগাসযনিদানঅপরিপক্কপরিপক্কফলনিস্সন্দপ্পটিকূলৰসেন নৰ পটিকূলানি. সমক্খনপ্পটিকূলং পন পরিভোগাদীসু লব্ভমানত্তা ইধ ৰিসুং ন গহিতং, অঞ্ঞথা তেন সদ্ধিং ‘‘দস পটিকূলানী’’তি ৰত্তব্বং. ৰিসুদ্ধিমগ্গে (ৰিসুদ্ধি. ১.৩০৩-৩০৪) পন সমক্খনং পরিভোগাদীসু লব্ভমানম্পি নিস্সন্দৰসেন ৰিসেসতো পটিকূলন্তি ৰিসুং গহেত্ৰা দসহাকারেহি পটিকূলতা ৰুত্তা.

উপ্পজ্জনকসঞ্ঞন্তি পটিকূলাকারগ্গহণৰসেন উপ্পজ্জনকসঞ্ঞং. সঞ্ঞাসদ্দো চাযং ‘‘রূপসঞ্ঞা সদ্দসঞ্ঞা’’তিআদীসু (সং. নি. ৩.৫৭) সঞ্জাননলক্খণে ধম্মে আগতো, ‘‘অনিচ্চসঞ্ঞা দুক্খসঞ্ঞা’’তিআদীসু ৰিপস্সনায আগতো, ‘‘উদ্ধুমাতকসঞ্ঞাতি ৰা সোপাকরূপসঞ্ঞাতি ৰা ইমে ধম্মা একট্ঠা, উদাহু নানট্ঠা’’তিআদীসু সমথে আগতো. ইধ পন সমথস্স পরিকম্মে দট্ঠব্বো. আহারেহি পটিকূলাকারগ্গহণং, তপ্পভাৰিতং ৰা উপচারজ্ঝানং ইধ ‘‘আহারে পটিকূলসঞ্ঞা’’তি অধিপ্পেতং.

উক্কণ্ঠিতসঞ্ঞন্তি নিব্বিন্দনাকারেন উপ্পজ্জনকসঞ্ঞং. অনিচ্চসঞ্ঞন্তি এত্থ অনিচ্চং খন্ধপঞ্চকং উপ্পাদৰযঞ্ঞথত্তভাৰতো, হুত্ৰা অভাৰতো ৰা, তস্মিং অনিচ্চে খন্ধপঞ্চকে অনিচ্চন্তি উপ্পজ্জমানা অনিচ্চলক্খণপরিগ্গাহিকা সঞ্ঞা অনিচ্চসঞ্ঞা. তেনাহ – ‘‘পঞ্চন্নং উপাদানক্খন্ধান’’ন্তিআদি. তত্থ উদযো নিব্বত্তিলক্খণং, ৰযো ৰিপরিণামলক্খণং, অঞ্ঞথত্তং জরা. উদযব্বযঞ্ঞথত্তগ্গহণেন অনিচ্চলক্খণং দস্সেতি. উপ্পাদৰযঞ্ঞথত্তভাৰতো হি খন্ধপঞ্চকং অনিচ্চন্তি ৰুচ্চতি. যস্স চ সভাৰেন খন্ধপঞ্চকং অনিচ্চন্তি ৰুচ্চতি, তং অনিচ্চলক্খণং. তেন হি তং অনিচ্চন্তি লক্খীযতি, অনিচ্চলক্খণঞ্চ উদযব্বযানং অমনসিকারা সন্ততিযা পটিচ্ছন্নত্তা ন উপট্ঠাতি, উদযব্বযং পন পরিগ্গহেত্ৰা সন্ততিযা ৰিকোপিতায অনিচ্চলক্খণং যাথাৰসরসতো উপট্ঠাতি. ন হি সম্মদেৰ উদযব্বযং সল্লক্খেন্তস্স পুব্বাপরিযেন পৰত্তমানানং ধম্মানং অঞ্ঞোঞ্ঞভাৰং সল্লক্খণেন সন্ততিযা উগ্ঘাটিতায ধম্মা সম্বন্ধভাৰেন উপট্ঠহন্তি, অথ খো অযোসলাকা ৰিয অসম্বন্ধভাৰেনাতি সুট্ঠুতরং অনিচ্চলক্খণং পাকটং হোতি.

‘‘যদনিচ্চং, তং দুক্খ’’ন্তি (সং. নি. ৩.১৫, ৪৫, ৪৬, ৭৬, ৭৭, ৮৫; ২.৪.১, ৪) ৰচনতো তদেৰ খন্ধপঞ্চকং অভিণ্হপ্পটিপীল়নতো দুক্খং, অভিণ্হপ্পটিপীল়নাকারো পন দুক্খলক্খণং. তেনেৰাহ – ‘‘অনিচ্চে খন্ধপঞ্চকে…পে… সঞ্ঞং ভাৰেতী’’তি. তত্থ পটিপীল়নং নাম যথাপরিগ্গহিতং উদযৰযৰসেন সঙ্খারানং নিরন্তরং পটিপীল়িযমানতা ৰিবাধিযমানতা. দুক্খলক্খণঞ্চ অভিণ্হসম্পটিপীল়নস্স অমনসিকারা ইরিযাপথেহি পটিচ্ছন্নত্তা ন উপট্ঠাতি, অভিণ্হসম্পটিপীল়নং পন মনসি করিত্ৰা ইরিযাপথে লব্ভমানদুক্খপ্পটিচ্ছাদকভাৰে উগ্ঘাটিতে দুক্খলক্খণং যাথাৰসরসতো উপট্ঠাতি. তথা হি ইরিযাপথেহি পটিচ্ছন্নত্তা দুক্খলক্খণং ন উপট্ঠাতি, তে চ ইরিযাপথা অভিণ্হসম্পটিপীল়নামনসিকারেন পটিচ্ছাদকা জাতা. একস্মিঞ্হি ইরিযাপথে উপ্পন্নস্স দুক্খস্স ৰিনোদকং ইরিযাপথন্তরং তস্স পটিচ্ছাদকং ৰিয হোতি, এৰং সেসাপি. ইরিযাপথানং পন তংতংদুক্খপতিতাকারভাৰে যাথাৰতো ঞাতে তেসং দুক্খপ্পটিচ্ছাদকভাৰো উগ্ঘাটিতো নাম হোতি সঙ্খারানং নিরন্তরং দুক্খাভিতুন্নতায পাকটভাৰতো. তস্মা অভিণ্হসম্পটিপীল়নং মনসি করিত্ৰা ইরিযাপথে লব্ভমানদুক্খপ্পটিচ্ছাদকভাৰে উগ্ঘাটিতে দুক্খলক্খণং যাথাৰসরসতো উপট্ঠাতি.

‘‘যং দুক্খং, তদনত্তা’’তি ৰচনতো তদেৰ খন্ধপঞ্চকং অৰসৰত্তনতো অনত্তা, অৰসৰত্তনাকারো পন অনত্তলক্খণং. তেনাহ – ‘‘পটিপীল়নট্ঠেনা’’তিআদি. অনত্তলক্খণঞ্চ নানাধাতুৰিনিব্ভোগস্স অমনসিকারা ঘনেন পটিচ্ছন্নত্তা ন উপট্ঠাতি, নানাধাতুযো পন ৰিনিব্ভুজ্জিত্ৰা ‘‘অঞ্ঞা পথৰীধাতু, অঞ্ঞা আপোধাতূ’’তিআদিনা, ‘‘অঞ্ঞো ফস্সো, অঞ্ঞা ৰেদনা’’তিআদিনা চ ৰিসুং ৰিসুং কত্ৰা ঘনৰিনিব্ভোগে কতে সমূহঘনে কিচ্চারম্মণঘনে চ ভেদিতে অনত্তলক্খণং যাথাৰসরসতো উপট্ঠাতি. যা হেসা অঞ্ঞমঞ্ঞূপত্থম্ভেসু সমুদিতেসু রূপারূপধম্মেসু একত্তাভিনিৰেসৰসেন অপরিমদ্দিতসঙ্খারেহি মমাযমানা সমূহঘনতা, তথা তেসং তেসং ধম্মানং কিচ্চভেদস্স সতিপি পটিনিযতভাৰে একতো গয্হমানা কিচ্চঘনতা, তথা সারম্মণধম্মানং সতিপি আরম্মণকরণভেদে একতো গয্হমানা আরম্মণঘনতা. সা চতূসু ধাতূসু ঞাণেন ৰিনিব্ভুজিত্ৰা দিস্সমানাসু হত্থেন পরিমদ্দিযমানো ফেণপিণ্ডো ৰিয ৰিলীনং আগচ্ছতি, যথাপচ্চযং পৰত্তমানা সুঞ্ঞা এতে ধম্মমত্তাতি অৰসৰত্তনাকারসঙ্খাতং অনত্তলক্খণং পাকটতরং হোতি.

অপরঅচ্ছরাসঙ্ঘাতৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

১৯. কাযগতাসতিৰগ্গৰণ্ণনা

৫৬৩. চেতসা ফুটোতি চিত্তেন ফরিতো. চিত্তেন ফরণঞ্চ সমুদ্দস্স দ্ৰিধা সম্ভৰতীতি আহ – ‘‘দুৰিধং ফরণ’’ন্তিআদি. পুরিমেন অত্থেনাতি ‘‘সম্পযোগৰসেন ৰিজ্জং ভজন্তী’’তি ৰুত্তেন অত্থেন. পচ্ছিমেনাতি ‘‘ৰিজ্জাভাগে ৰিজ্জাকোট্ঠাসে ৰত্তন্তী’’তি ৰুত্তেন.

৫৬৪. মহতো সংৰেগায সংৰত্ততীতিআদীসু অযং পন অপরো নযো. যাথাৰতো কাযসভাৰপ্পৰেদনতো মহতো সংৰেগায সংৰত্ততি. অত্থাযাতি দিট্ঠধম্মিকাদিঅত্থায. যোগক্খেমাযাতি চতূহি যোগেহি খেমভাৰায. সতিসম্পজঞ্ঞাযাতি সব্বত্থ সতিঅৰিপ্পৰাসায সত্তট্ঠানিযসম্পজঞ্ঞায চ. ঞাণদস্সনপ্পটিলাভাযাতি ৰিপস্সনাঞাণাধিগমায. ৰিজ্জাৰিমুত্তিফলসচ্ছিকিরিযাযাতি তিস্সো ৰিজ্জা চিত্তস্স অধিমুত্তি নিব্বানং চত্তারি সামঞ্ঞফলানীতি এতেসং পচ্চক্খকরণায.

৫৮৪. পঞ্ঞাপটিলাভাযাতিআদীসু সোল়সসু পদেসু পঞ্ঞাপটিলাভায পঞ্ঞাৰুদ্ধিযা পঞ্ঞাৰেপুল্লায পঞ্ঞাবাহুল্লাযাতি ইমানি চত্তারি পঞ্ঞাৰসেন ভাৰৰচনানি, সেসানি দ্ৰাদস পুগ্গলৰসেন ভাৰৰচনানি. সপ্পুরিসসংসেৰোতি সপ্পুরিসানং ভজনং. সদ্ধম্মস্সৰনন্তি তেসং সপ্পুরিসানং সন্তিকে সীলাদিপ্পটিপত্তিদীপকস্স সদ্ধম্মৰচনস্স সৰনং. যোনিসো মনসিকারোতি সুতানং ধম্মানং অত্থূপপরিক্খাৰসেন উপাযেন মনসিকারো. ধম্মানুধম্মপ্পটিপত্তীতি লোকুত্তরধম্মে অনুগতস্স সীলাদিপ্পটিপদাধম্মস্স পটিপজ্জনং.

ছন্নং অভিঞ্ঞাঞাণানন্তি ইদ্ধিৰিধদিব্বসোতচেতোপরিযপুব্বেনিৰাসদিব্বচক্খুআসৰক্খযঞাণানং. তেসত্ততীনং ঞাণানন্তি পটিসম্ভিদাপাল়িযং (পটি. ম. ১.১-২ মাতিকা) ‘‘সোতাৰধানে পঞ্ঞা সুতমযে ঞাণং, সুত্ৰান সংৰরে পঞ্ঞা সীলমযে ঞাণ’’ন্তিআদিনা ঞাণকথায নিদ্দিট্ঠানং সাৰকসাধারণাসাধারণানং ঞাণানং. ইমেসঞ্হি তেসত্ততিঞাণানং সুতমযঞাণাদীনি সত্তসট্ঠিঞাণানি সাৰকস্স সাধারণানি, ‘‘ইন্দ্রিযপরোপরিযত্তে ঞাণং, সত্তানং আসযানুসযে ঞাণং, যমকপাটিহীরে ঞাণং, মহাকরুণাসমাপত্তিযা ঞাণং, সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং, অনাৰরণঞাণ’’ন্তি (পটি. ম. ১.৬৮-৭৩ মাতিকা) ইমানি ছ অসাধারণঞাণানি সাৰকেহি.

সত্তসত্ততীনং ঞাণানন্তি এত্থ –

‘‘জাতিপচ্চযা জরামরণন্তি ঞাণং, অসতি জাতিযা নত্থি জরামরণন্তি ঞাণং. অতীতম্পি অদ্ধানং জাতিপচ্চযা জরামরণন্তি ঞাণং, অসতি জাতিযা নত্থি জরামরণন্তি ঞাণং. অনাগতম্পি অদ্ধানং জাতিপচ্চযা জরামরণন্তি ঞাণং, অসতি জাতিযা নত্থি জরামরণন্তি ঞাণং. যম্পিস্স তং ধম্মট্ঠিতিঞাণং, তম্পি খযধম্মং ৰযধম্মং ৰিরাগধম্মং নিরোধধম্মন্তি ঞাণং. ভৰপচ্চযা জাতীতি ঞাণং…পে… উপাদানপচ্চযা ভৰোতি ঞাণং, তণ্হাপচ্চযা উপাদানন্তি ঞাণং, ৰেদনাপচ্চযা তণ্হাতি ঞাণং, ফস্সপচ্চযা ৰেদনাতি ঞাণং, সল়াযতনপচ্চযা ফস্সোতি ঞাণং, নামরূপপচ্চযা সল়াযতনন্তি ঞাণং, ৰিঞ্ঞাণপচ্চযা নামরূপন্তি ঞাণং, সঙ্খারপচ্চযা ৰিঞ্ঞাণন্তি ঞাণং, অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারাতি ঞাণং, অসতি অৰিজ্জায নত্থি সঙ্খারাতি ঞাণং, অতীতম্পি অদ্ধানং অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারাতি ঞাণং, অসতি অৰিজ্জায নত্থি সঙ্খারাতি ঞাণং, অনাগতম্পি অদ্ধানং অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারাতি ঞাণং, অসতি অৰিজ্জায নত্থি সঙ্খারাতি ঞাণং, যম্পিস্স তং ধম্মট্ঠিতিঞাণং, তম্পি খযধমং ৰযধম্মং ৰিরাগধম্মং নিরোধধম্মন্তি ঞাণ’’ন্তি –

ভগৰতা নিদানৰগ্গে (সং. নি. ২.৩৪-৩৫) জরামরণাদীসু একাদসসু পটিচ্চসমুপ্পাদঙ্গেসু পচ্চেকং সত্ত সত্ত কত্ৰা ৰুত্তানি সত্তসত্ততিঞাণানি.

তত্থ ধম্মট্ঠিতিঞাণন্তি পচ্চযাকারঞাণং. পচ্চযাকারো হি ধম্মানং পৰত্তিসঙ্খাতায ঠিতিযা কারণত্তা ‘‘ধম্মট্ঠিতী’’তি ৰুচ্চতি, তত্থ ঞাণং ধম্মট্ঠিতিঞাণং, ‘‘জাতিপচ্চযা জরামরণ’’ন্তিআদিনা ৰুত্তস্সেৰ ছব্বিধস্স ঞাণস্সেতং অধিৰচনং. খযধম্মন্তি খযগমনসভাৰং. ৰযধম্মন্তি ৰযগমনসভাৰং. ৰিরাগধম্মন্তি ৰিরজ্জনসভাৰং. নিরোধধম্মন্তি নিরুজ্ঝনসভাৰন্তি অত্থো.

লাভোতিআদীসু লাভোযেৰ উপসগ্গেন ৰিসেসেত্ৰা ‘‘পটিলাভো’’তি ৰুত্তো. পুন তস্সেৰ অত্থৰিৰরণৰসেন ‘‘পত্তি সম্পত্তী’’তি ৰুত্তং. ফুসনাতি অধিগমনৰসেন ফুসনা. সচ্ছিকিরিযাতি পটিলাভসচ্ছিকিরিযা. উপসম্পদাতি নিপ্ফাদনা.

সত্তন্নঞ্চ সেক্খানন্তি তিস্সো সিক্খা সিক্খন্তীতি সেক্খসঞ্ঞিতানং সোতাপত্তিমগ্গট্ঠাদীনং সত্তন্নং. পুথুজ্জনকল্যাণকস্স চাতি নিব্বানগামিনিযা পটিপদায যুত্তত্তা সুন্দরট্ঠেন কল্যাণসঞ্ঞিতস্স পুথুজ্জনস্স. ৰড্ঢিতং ৰড্ঢনং একাযাতি ৰড্ঢিতৰড্ঢনা. যথাৰুত্তানং অট্ঠন্নম্পি পঞ্ঞানং ৰসেন ৰিসেসতোৰ অরহতো পঞ্ঞাৰসেন পঞ্ঞাৰুদ্ধিযা. তথা পঞ্ঞাৰেপুল্লায.

যস্স কস্সচিপি ৰিসেসতো অনুরূপধম্মস্স মহন্তং নাম কিচ্চসিদ্ধিযা ৰেদিতব্বন্তি তদস্স কিচ্চসিদ্ধিযা দস্সেন্তো ‘‘মহন্তে অত্থে পরিগ্গণ্হাতী’’তিআদিমাহ. তত্থ অত্থাদীনং মহন্তভাৰো মহাৰিসযতায ৰেদিতব্বো, মহাৰিসযতা চ তেসং পটিসম্ভিদামগ্গে আগতনযেন ৰেদিতব্বা. সীলক্খন্ধস্স পন হেতুমহন্ততায, পচ্চযমহন্ততায, নিস্সযমহন্ততায, পভেদমহন্ততায, কিচ্চমহন্ততায, ফলমহন্ততায, আনিসংসমহন্ততায চ মহন্তভাৰো ৰেদিতব্বো. তত্থ হেতু অলোভাদযো. পচ্চযো হিরোত্তপ্পসদ্ধাসতিৰীরিযাদযো. নিস্সযো সাৰকবোধিপচ্চেকবোধিনিযততা তংসমঙ্গিনো চ পুরিসৰিসেসা. পভেদো চারিত্তৰারিত্তাদিৰিভাগো. কিচ্চং তদঙ্গাদিৰসেন পটিপক্খৰিধমনং. ফলং সগ্গসম্পদা নিব্বানসম্পদা চ. আনিসংসো পিযমনাপতাদি. অযমেত্থ সঙ্খেপো, ৰিত্থারো পন ৰিসুদ্ধিমগ্গে (ৰিসুদ্ধি. ১.৯) আকঙ্খেয্যসুত্তাদীসু (ম. নি. ১.৬৪ আদযো) চ আগতনযেন ৰেদিতব্বো. ইমিনা নযেন সমাধিক্খন্ধাদীনম্পি মহন্ততা যথারহং নিদ্ধারেত্ৰা ৰত্তব্বা. ঠানাট্ঠানাদীনং মহন্তভাৰো পন মহাৰিসযতায ৰেদিতব্বো. তত্থ ঠানাট্ঠানানং মহাৰিসযতা বহুধাতুকসুত্তাদীসু আগতনযেন ৰেদিতব্বা.

ৰিহারসমাপত্তীনং মহাৰিসযতা সমাধিক্খন্ধে মহাৰিসযতানিদ্ধারণনযেন ৰেদিতব্বা, অরিযসচ্চানং সকলযানসঙ্গাহকতো সচ্চৰিভঙ্গে (ৰিভ. ১৮৯ আদযো) তংসংৰণ্ণনাসু (ৰিভ. অট্ঠ. ১৮৯ আদযো) চ আগতনযেন, সতিপট্ঠানাদীনং সতিপট্ঠানৰিভঙ্গাদীসু (ৰিভ. ৩৫৫ আদযো) তংসংৰণ্ণনাদীসু (ৰিভ. অট্ঠ. ৩৫৫ আদযো) চ আগতনযেন, সামঞ্ঞফলানং মহতো হিতস্স মহতো সুখস্স মহতো অত্থস্স মহতো যোগক্খেমস্স নিপ্ফত্তিভাৰতো সন্তপণীতঅতক্কাৰচরপণ্ডিতৰেদনীযভাৰতো, অভিঞ্ঞানং মহাসম্ভারতো মহাৰিসযতো মহাকিচ্চতো মহানুভাৰতো মহানিপ্ফত্তিতো, নিব্বানস্স মদনিম্মদনাদিমহত্থসিদ্ধিতো চ মহন্তভাৰো ৰেদিতব্বো. পরিগ্গণ্হাতীতি সভাৰাদিতো পরিচ্ছিজ্জ গণ্হাতি জানাতি, পটিৰিজ্ঝতীতি অত্থো.

পুথুপঞ্ঞাতি এত্থাপি ৰুত্তনযানুসারেন অত্থো ৰেদিতব্বো. অযং পন ৰিসেসো – পুথু নানাক্খন্ধেসু ঞাণং পৰত্ততীতি ‘‘অযং রূপক্খন্ধো নাম…পে… অযং ৰিঞ্ঞাণক্খন্ধো নামা’’তি এৰং পঞ্চন্নং খন্ধানং নানাকরণং পটিচ্চ ঞাণং পৰত্ততি. তেসুপি একৰিধেন রূপক্খন্ধো…পে… একাদসৰিধেন রূপক্খন্ধো. একৰিধেন ৰেদনাক্খন্ধো…পে… বহুৰিধেন ৰেদনাক্খন্ধো. একৰিধেন সঞ্ঞাক্খন্ধো…পে… বহুৰিধেন সঞ্ঞাক্খন্ধো. একৰিধেন সঙ্খারক্খন্ধো…পে… বহুৰিধেন সঙ্খারক্খন্ধো. একৰিধেন ৰিঞ্ঞাণক্খন্ধো…পে… বহুৰিধেন ৰিঞ্ঞাণক্খন্ধোতি এৰং একেকস্স খন্ধস্স একৰিধাদিৰসেন অতীতাদিৰসেনপি নানাকরণং পটিচ্চ ঞাণং পৰত্ততি.

পুথু নানাধাতূসূতি ‘‘অযং চক্খুধাতু নাম…পে… অযং মনোৰিঞ্ঞাণধাতু নাম. তত্থ সোল়স ধাতুযো কামাৰচরা, দ্ৰে চাতুভূমিকা’’তি এৰং ধাতূসু নানাকরণং পটিচ্চ ঞাণং পৰত্ততি. তযিদং উপাদিন্নধাতুৰসেন ৰুত্তং. পচ্চেকবুদ্ধানঞ্হি দ্ৰিন্নঞ্চ অগ্গসাৰকানং উপাদিন্নধাতূসু এৰ নানাকরণং পটিচ্চ ঞাণং পৰত্ততি, তঞ্চ খো একদেসতোৰ, ন নিপ্পদেসতো. বহিদ্ধা অনুপাদিন্নধাতূনং নানাকরণং তেসং অৰিসযোৰ, সব্বঞ্ঞুবুদ্ধানংযেৰ পন ‘‘ইমায ধাতুযা উস্সন্নত্তা ইমস্স রুক্খস্স খন্ধো সেতো হোতি, ইমস্স কাল়ো, ইমস্স মট্ঠো, ইমস্স খরো, ইমস্স বহলতচো, ইমস্স সুক্খতচো. ইমস্স পত্তং ৰণ্ণসণ্ঠানাদিৰসেন এৰরূপং. ইমস্স পুপ্ফং নীলং, পীতং, লোহিতং, ওদাতং, সুগন্ধং, দুগ্গন্ধং, মিস্সকগন্ধং. ফলং খুদ্দকং, মহন্তং, দীঘং, ৰট্টং, সুৰণ্ণং, দুব্বণ্ণং, মট্ঠং, ফরুসং, সুগন্ধং, দুগ্গন্ধং, মধুরং, তিত্তকং, অম্বিলং, কটুকং, কসাৰং. কণ্টকো তিখিণো, অতিখিণো, উজুকো, কুটিলো, তম্বো, নীলো, লোহিতো, ওদাতো’’তিআদিনা ধাতুনানত্তং পটিচ্চ ঞাণং পৰত্ততি.

পুথু নানাআযতনেসূতি ‘‘ইদং চক্খাযতনং নাম…পে… ইদং ধম্মাযতনং নাম. তত্থ দসাযতনা কামাৰচরা, দ্ৰে চাতুভূমকা’’তি এৰং আযতননানত্তং পটিচ্চ ঞাণং পৰত্ততি.

পুথু নানাপটিচ্চসমুপ্পাদেসূতি অজ্ঝত্তবহিদ্ধাভেদতো সন্তানভেদতো চ নানপ্পভেদেসু পটিচ্চসমুপ্পাদঙ্গেসু. অৰিজ্জাদিঅঙ্গানি হি পচ্চেকং পটিচ্চসমুপ্পাদসঞ্ঞিতানি. তেনাহ – সঙ্খারপিটকে ‘‘দ্ৰাদস পচ্চযা দ্ৰাদস পটিচ্চসমুপ্পাদা’’তি (সং. নি. টী. ১.১.১১০).

পুথু নানাসুঞ্ঞতমনুপলব্ভেসূতি নানাসভাৰেসু নিচ্চসারাদিৰিরহিতেসু সুঞ্ঞসভাৰেসু, ততো এৰ ইত্থিপুরিসঅত্তত্তনিযাদিৰসেন অনুপলব্ভমানসভাৰেসু. -কারো হেত্থ পদসন্ধিকরো.

পুথু নানাঅত্থেসূতি অত্থপটিসম্ভিদাৰিসযেসু পচ্চযুপ্পন্নাদিনানাঅত্থেসু. ধম্মেসূতি ধম্মপটিসম্ভিদাৰিসযেসু পচ্চযাদিনানাধম্মেসু. নিরুত্তীসূতি তেসংযেৰ অত্থধম্মানং নিদ্ধারণৰচনসঙ্খাতেসু নানানিরুত্তীসু. পুথু নানাপটিভানেসূতি অত্থপটিসম্ভিদাদিৰিসযেসু ইমানি ঞাণানি ইদমত্থজোতকানীতি তথা তথা পটিভানতো উপতিট্ঠনতো পটিভানানীতি লদ্ধনামেসু নানাঞাণেসু.

পুথু নানাসীলক্খন্ধেসূতিআদীসু সীলস্স পুথুত্তং নানত্তঞ্চ ৰুত্তমেৰ, ইতরেসং পন ৰুত্তনযানুসারেন সুৰিঞ্ঞেয্যত্তা পাকটমেৰ. যং পন অভিন্নং একমেৰ নিব্বানং, তত্থ উপচারৰসেন পুথুত্তং গহেতব্বন্তি আহ – ‘‘পুথু নানাজনসাধারণে ধম্মে সমতিক্কম্মা’’তি. তেনস্স মদনিম্মদনাদিপরিযাযেন পুথুত্তং পরিদীপিতং হোতি.

ৰিপুলে অত্থেতি মহন্তে অত্থে. মহন্তপরিযাযো হি ৰিপুলসদ্দো. গম্ভীরেসূতি সসাদীহি ৰিয মহাসমুদ্দো অনুপচিতঞাণসম্ভারেহি অলব্ভনেয্যপ্পতিট্ঠেসু খন্ধেসু ঞাণং পৰত্ততীতি ৰিসযস্স গম্ভীরতায ঞাণস্স গম্ভীরতা ৰিভাৰিতা.

তিক্খৰিসদভাৰাদিগুণেহি অসাধারণত্তা পরেসং পঞ্ঞায ন সামন্তা, অথ খো সুৰিদূরৰিদূরেতি অসমন্তপঞ্ঞা আকারস্স রস্সত্তং কত্ৰা. কেচি ‘‘অসমত্থপঞ্ঞা’’তি পঠন্তি, তেসং যথাৰুত্তগুণেহি অঞ্ঞেহি অসাধারণত্তা নত্থি এতিস্সা কাযচি সমত্থন্তি অসমত্থা পঞ্ঞাতি যোজনা. অত্থৰৰত্থানতোতি অত্থপ্পভেদস্স যাথাৰতো সন্নিট্ঠানতো. ন অঞ্ঞো কোচি সক্কোতি অভিসম্ভৰিতুন্তি ঞাণগতিযা সম্পাপুণিতুং ন অঞ্ঞো কোচিপি সক্কোতি, তস্মা অযং সুৰিদূরৰিদূরেতি অসমন্তপঞ্ঞা. ইদানি পুগ্গলন্তরৰসেন অসমন্তপঞ্ঞং ৰিভাৰেতুং, ‘‘পুথুজ্জনকল্যাণকস্সা’’তিআদি আরদ্ধং.

‘‘পঞ্ঞাপভেদকুসলো অভিন্নঞাণো অধিগতপ্পটিসম্ভিদো চতুৰেসারজ্জপ্পত্তো দসবলধারী পুরিসাসভো পুরিসসীহো পুরিসনাগো পুরিসাজঞ্ঞো পুরিসধোরয্হো অনন্তঞাণো অনন্ততেজো অনন্তযসো অড্ঢো মহদ্ধনো বলৰা নেতা ৰিনেতা অনুনেতা পঞ্ঞাপেতা ৰিনিজ্ঝাপেতা পেক্খতা পসাদেতা. সো হি ভগৰা অনুপ্পন্নস্স মগ্গস্স উপ্পাদেতা, অসঞ্জাতস্স মগ্গস্স সঞ্জনেতা, অনক্খাতস্স মগ্গস্স অক্খাতা, মগ্গঞ্ঞূ মগ্গৰিদূ মগ্গকোৰিদো. মগ্গানুগামী চ পন এতরহি সাৰকা ৰিহরন্তি পচ্ছা সমন্নাগতা.

‘‘সো হি ভগৰা জানং জানাতি, পস্সং পস্সতি, চক্খুভূতো ঞাণভূতো ধম্মভূতো ব্রহ্মভূতো ৰত্তা পৰত্তা অত্থস্স নিন্নেতা অমতস্স দাতা ধম্মস্সামী তথাগতো, নত্থি তস্স ভগৰতো অঞ্ঞাতং অদিট্ঠং অৰিদিতং অসচ্ছিকতং অফস্সিতং পঞ্ঞায. অতীতং অনাগতং পচ্চুপ্পন্নং উপাদায সব্বে ধম্মা সব্বাকারেন বুদ্ধস্স ভগৰতো ঞাণমুখে আপাথং আগচ্ছন্তি, যং কিঞ্চি নেয্যং নাম অত্থি তং সব্বং জানিতব্বং, অত্তত্থো ৰা পরত্থো ৰা উভযত্থো ৰা দিট্ঠধম্মিকো ৰা অত্থো সম্পরাযিকো ৰা অত্থো উত্তানো ৰা অত্থো গম্ভীরো ৰা অত্থো গূল়্হো ৰা অত্থো পটিচ্ছন্নো ৰা অত্থো নেয্যো ৰা অত্থো নীতো ৰা অত্থো অনৰজ্জো ৰা অত্থো নিক্কিলেসো ৰা অত্থো ৰোদানো ৰা অত্থো পরমত্থো ৰা অত্থো, সব্বং তং অন্তোবুদ্ধঞাণে পরিৰত্ততি.

‘‘সব্বং কাযকম্মং বুদ্ধস্স ভগৰতো ঞাণানুপরিৰত্তি, সব্বং ৰচীকম্মং বুদ্ধস্স ভগৰতো ঞাণানুপরিৰত্তি, সব্বং মনোকম্মং বুদ্ধস্স ভগৰতো ঞাণানুপরিৰত্তি. অতীতে বুদ্ধস্স ভগৰতো অপ্পটিহতং ঞাণং, অনাগতে বুদ্ধস্স ভগৰতো অপ্পটিহতং ঞাণং, পচ্চুপ্পন্নে বুদ্ধস্স ভগৰতো অপ্পটিহতং ঞাণং, যাৰতকং নেয্যং, তাৰতকং ঞাণং. যাৰতকং ঞাণং, তাৰতকং নেয্যং. নেয্যপরিযন্তিকং ঞাণং, ঞাণপরিযন্তিকং নেয্যং, নেয্যং অতিক্কমিত্ৰা ঞাণং নপ্পৰত্ততি, ঞাণং অতিক্কমিত্ৰা নেয্যপথো নত্থি, অঞ্ঞমঞ্ঞপরিযন্তট্ঠাযিনো তে ধম্মা, যথা দ্ৰিন্নং সমুগ্গপটলানং সম্মা ফুসিতানং হেট্ঠিমং সমুগ্গপটলং উপরিমং নাতিৰত্ততি, উপরিমং সমুগ্গপটলং হেট্ঠিমং নাতিৰত্ততি, অঞ্ঞমঞ্ঞপরিযন্তট্ঠাযিনো, এৰমেৰং বুদ্ধস্স ভগৰতো নেয্যঞ্চ ঞাণঞ্চ অঞ্ঞমঞ্ঞপরিযন্তট্ঠাযিনো. যাৰতকং নেয্যং, তাৰতকং ঞাণং. যাৰতকং ঞাণং, তাৰতকং নেয্যং, নেয্যপরিযন্তিকং ঞাণং, ঞাণপরিযন্তিকং নেয্যং, নেয্যং অতিক্কমিত্ৰা ঞাণং নপ্পৰত্ততি, ঞাণং অতিক্কমিত্ৰা নেয্যপথো নত্থি. অঞ্ঞমঞ্ঞপরিযন্তট্ঠাযিনো তে ধম্মা. সব্বধম্মেসু বুদ্ধস্স ভগৰতো ঞাণং পৰত্ততি.

‘‘সব্বে ধম্মা বুদ্ধস্স ভগৰতো আৰজ্জনপ্পটিবদ্ধা আকঙ্খপ্পটিবদ্ধা মনসিকারপ্পটিবদ্ধা চিত্তুপ্পাদপ্পটিবদ্ধা, সব্বসত্তেসু বুদ্ধস্স ভগৰতো ঞাণং পৰত্ততি. সব্বেসং সত্তানং বুদ্ধো আসযং জানাতি, অনুসযং জানাতি, চরিতং জানাতি, অধিমুত্তিং জানাতি, অপ্পরজক্খে মহারজক্খে তিক্খিন্দ্রিযে মুদিন্দ্রিযে স্ৰাকারে দ্ৰাকারে সুৰিঞ্ঞাপযে দুৰিঞ্ঞাপযে ভব্বা সব্বে সত্তে পজানাতি, সদেৰকো লোকো সমারকো সব্রহ্মকো সস্সমণব্রাহ্মণী পজা সদেৰমনুস্সা অন্তোবুদ্ধঞাণে পরিৰত্ততি.

‘‘যথা যে কেচি মচ্ছকচ্ছপা অন্তমসো তিমিতিমিঙ্গলং উপাদায অন্তোমহাসমুদ্দে পরিৰত্তন্তি, এৰমেৰ সদেৰকো লোকো সমারকো সব্রহ্মকো সস্সমণব্রাহ্মণী পজা সদেৰমনুস্সা অন্তোবুদ্ধঞাণে পরিৰত্ততি. যথা যে কেচি পক্খিনো অন্তমসো গরুল়ং ৰেনতেয্যং উপাদায আকাসস্স পদেসে পরিৰত্তন্তি, এৰমেৰ যেপি তে সারিপুত্তসমা পঞ্ঞায, তেপি বুদ্ধঞাণস্স পদেসে পরিৰত্তন্তি, বুদ্ধঞাণং দেৰমনুস্সানং পঞ্ঞং ফরিত্ৰা অতিঘংসিত্ৰা তিট্ঠতি. যেপি তে খত্তিযপণ্ডিতা ব্রাহ্মণপণ্ডিতা গহপতিপণ্ডিতা সমণপণ্ডিতা নিপুণা কতপরপ্পৰাদা ৰালৰেধিরূপা, ৰোভিন্দন্তা মঞ্ঞে চরন্তি পঞ্ঞাগতেন দিট্ঠিগতানি, তে তে পঞ্হং অভিসঙ্খরিত্ৰা অভিসঙ্খরিত্ৰা’’তি (পটি. ম. ৩.৫) –

আদিনা নিদ্দিট্ঠপাল়িং পেয্যালমুখেন সংখিপিত্ৰা দস্সেন্তো ‘‘পঞ্ঞাপভেদকুসলো পভিন্নঞাণো…পে… তে পঞ্হং অভিসঙ্খরিত্ৰা অভিসঙ্খরিত্ৰা’’তিআদিমাহ.

তত্থ পভিন্নঞাণোতি অত্থাদীসু পভেদগতঞাণো. ‘‘পভেদঞাণো’’তিপি পঠন্তি, সোযেৰ অত্থো. তে পঞ্হন্তি তে তে অত্তনা অধিপ্পেতং পঞ্হং. নিদ্দিট্ঠকারণাতি ৰিস্সজ্জিতকারণা. উপক্খিত্তকাতি ভগৰতো পঞ্ঞাৰেয্যত্তিযেন সমীপে খিত্তকা অন্তেৰাসিকা সম্পজ্জন্তি.

ভৰতি অভিভৰতীতি ভূরি. কিং? রাগাদিং. উপসগ্গে সতিপি তদেৰ পদং তমত্থং ৰদতীতি উপসগ্গেন ৰিনাপি সো অত্থো ৰিঞ্ঞেয্যো অনেকত্থত্তা ধাতূনন্তি ৰুত্তং – ‘‘অভিভুয্যতী’’তি. কারকব্যত্তযেন চেতং ৰুত্তং, তস্মা রাগং অভিভুয্যতীতি সা সা মগ্গপঞ্ঞা অত্তনা অত্তনা ৰজ্ঝং রাগং অভিভুয্যতি অভিভৰতি, মদতীতি অত্থো. অভিভৰতীতি সা সা ফলপঞ্ঞা তং তং রাগং ভৰি অভিভৰি মদ্দীতি ভূরিপঞ্ঞা. ‘‘অভিভৰিতা’’তি ৰা পাঠো, ‘‘অভিভৰিত্ৰা’’তিপি পঠন্তি. অভিভৰিত্ৰাতি চ কিরিযায সিদ্ধভাৰদস্সনং. পঞ্ঞা চে সিদ্ধা, রাগাভিভৰো চ সিদ্ধো এৰাতি. সেসেসুপি এসেৰ নযো.

রাগাদীসু পন রজ্জনলক্খণো রাগো. দুস্সনলক্খণো দোসো. মুয্হনলক্খণো মোহো. কুজ্ঝনলক্খণো কোধো, উপনন্ধনলক্খণো উপনাহো. পুব্বকালং কোধো, অপরকালং উপনাহো. পরগুণমক্খনলক্খণো মক্খো, যুগগ্গাহলক্খণো পলাসো. পরসম্পত্তিখীযনলক্খণা ইস্সা, অত্তনো সম্পত্তিনিগ্গূহনলক্খণং মচ্ছরিযং. অত্তনা কতপাপপ্পটিচ্ছাদনলক্খণা মাযা, অত্তনো অৰিজ্জমানগুণপ্পকাসনলক্খণং সাঠেয্যং. চিত্তস্স উদ্ধুমাতভাৰলক্খণো থম্ভো, করণুত্তরিযলক্খণো সারম্ভো. উন্নতিলক্খণো মানো, অব্ভুন্নতিলক্খণো অতিমানো. মত্তভাৰলক্খণো মদো, পঞ্চকামগুণেসু চিত্তৰোস্সগ্গলক্খণো পমাদো. ভৰতি অভিভৰতি অরিন্তি ভূরি অসরূপতো পরস্স অকারস্স লোপং কত্ৰা. তেনাহ – ‘‘অরিং মদ্দনিপঞ্ঞাতি ভূরিপঞ্ঞা’’তি. ভৰতি এত্থ থাৰরজঙ্গমন্তি ভূরি ৰুচ্চতি পথৰী যথা ‘‘ভূমী’’তি ভূরি ৰিযাতি ভূরিপঞ্ঞা ৰিত্থতৰিপুলট্ঠেন সব্বং সহতায চ. তেনাহ – ‘‘তাযা’’তিআদি. তত্থ পথৰিসমাযাতি ৰিত্থতৰিপুলট্ঠেনেৰ পথৰিসমায. ৰিত্থতাযাতি পজানিতব্বে ৰিসযে ৰিত্থতায, ন একদেসে ৰত্তমানায. ৰিপুলাযাতি উল়ারভূতায. সমন্নাগতোতি পুগ্গলো. ইতি-সদ্দো কারণত্থে, ইমিনা কারণেন পুগ্গলস্স ভূরিপঞ্ঞায সমন্নাগতত্তা তস্স পঞ্ঞা ভূরিপঞ্ঞা নামাতি অত্থো. ‘‘ভূরিপঞ্ঞস্স পঞ্ঞা ভূরিপঞ্ঞপঞ্ঞা’’তি ৰত্তব্বে একস্স পঞ্ঞাসদ্দস্স লোপং কত্ৰা ‘‘ভূরিপঞ্ঞা’’তি ৰুত্তং.

অপিচাতি পঞ্ঞাপরিযাযদস্সনত্থং ৰুত্তং. পঞ্ঞাযমেতন্তি পঞ্ঞায এতং. অধিৰচনন্তি অধিকং ৰচনং. ভূরীতি ভূতে অত্থে খন্ধাদিকে রমতি সচ্চসভাৰেন, দিট্ঠি ৰিয ন অভূতেতি ভূরি. মেধাতি অসনি ৰিয সিলুচ্চযে কিলেসে মেধতি হিংসতীতি মেধা, খিপ্পং গহণধারণট্ঠেন ৰা মেধা. পরিণাযিকাতি যস্সুপ্পজ্জতি, তং সত্তং অত্তহিতপ্পটিপত্তিযং সম্পযুত্তধম্মে চ যাথাৰলক্খণপ্পটিৰেধে পরিণেতীতি পরিণাযিকা. ইমেহেৰ অঞ্ঞানিপি পঞ্ঞাপরিযাযৰচনানি হোন্তি.

পঞ্ঞাবাহুল্লন্তি পঞ্ঞা বহুলা অস্সাতি পঞ্ঞাবহুলো, তস্স ভাৰো পঞ্ঞাবাহুল্লং. তঞ্চ পঞ্ঞায বাহুল্লং পৰত্তি এৰাতি তমত্থং পঞ্ঞাগরুকস্স পুগ্গলস্স ৰসেন দস্সেন্তো, ‘‘ইধেকচ্চো পঞ্ঞাগরুকো হোতী’’তিআদিমাহ. তত্থ ইধেকচ্চোতি পুথুজ্জনকল্যাণকো, অরিযো ৰা. পঞ্ঞা গরু একস্সাতি পঞ্ঞাগরুকো. পঞ্ঞায চরিতো পৰত্তিতো পঞ্ঞাচরিতো, পঞ্ঞায চরিতং পৰত্তং অস্সাতি ৰা পঞ্ঞাচরিতো. অনুলোমিকখন্তিআদিৰিভাগা পঞ্ঞা আসযো এতস্সাতি পঞ্ঞাসযো. পঞ্ঞায অধিমুত্তো তন্নিন্নোতি পঞ্ঞাধিমুত্তো. সমুস্সিতট্ঠেন পঞ্ঞা ধজো এতস্সাতি পঞ্ঞাধজো. পঞ্ঞাকেতূতি তস্সেৰ ৰেৰচনং. পঞ্ঞানিমিত্তং আধিপতেয্যং এতস্সাতি পঞ্ঞাধিপতেয্যো. পঞ্ঞাসঙ্খাতো ৰিচযো, ধম্মসভাৰৰিচিননং ৰা বহুলং এতস্সাতি ৰিচযবহুলো. নানপ্পকারেন ধম্মসভাৰৰিচিননং বহুলং অস্সাতি পৰিচযবহুলো. ওক্খাযনং যাথাৰতো ধম্মানং উপট্ঠানং বহুলং এতস্সাতি ওক্খাযনবহুলো. পঞ্ঞায তস্স তস্স ধম্মস্স সম্মাপেক্খনা সম্পেক্খা, সম্পেক্খায অযনং পৰত্তনং সম্পেক্খাযনং, সম্পেক্খাযনং ধম্মো পকতি অস্সাতি সম্পেক্খাযনধম্মো. সম্পেক্খাযনং ৰা যাথাৰতো দস্সনধম্মো সভাৰো এতস্সাতি সম্পেক্খাযনধম্মো. সব্বং ধম্মজাতং ৰিভূতং ৰিভাৰিতং কত্ৰা ৰিহরণসীলোতি ৰিভূতৰিহারী.

তচ্চরিতোতিআদীসু তং-সদ্দেন পঞ্ঞা পচ্চামট্ঠা, তস্মা তত্থ ‘‘পঞ্ঞাচরিতো’’তিআদিনা অত্থো ৰেদিতব্বো. সা পঞ্ঞা চরিতা গরুকা বহুলা অস্সাতি তচ্চরিতো তগ্গরুকো তব্বহুলো. তস্সং পঞ্ঞাযং নিন্নো পোণো পব্ভারো অধিমুত্তোতি তন্নিন্নো তপ্পোণো তপ্পব্ভারো তদধিমুত্তো. সা পঞ্ঞা অধিপতি তদধিপতি, তদধিপতিতো আগতো তদাধিপতেয্যো. পঞ্ঞাগরুকোতিআদীনি ‘‘কামং সেৰন্তংযেৰ জানাতি, অযং পুগ্গলো নেক্খম্মগরুকো’’তিআদীসু (পটি. ম. ১.১১৪) ৰিয পুরিমজাতিতো পভুতি ৰুত্তানি. তচ্চরিতোতিআদীনি ইমিস্সা জাতিযা ৰুত্তানি. ইদানি ৰুত্তমেৰত্থং নিদস্সনৰসেনপি দস্সেতুং – ‘‘যথা’’তিআদি ৰুত্তং. এৰমেৰন্তিআদীনি দস্সিতব্বনিগমনং.

সীঘপঞ্ঞাতি অত্তনো ৰিসযে সীঘপ্পৰত্তিকা পঞ্ঞা, যা সমারদ্ধা অত্তনো পঞ্ঞাকিচ্চং অদন্ধাযন্তী অৰিত্থাযন্তী খিপ্পমেৰ সম্পাপেতি. তেনাহ – ‘‘সীঘং সীঘং সীলানি পরিপূরেতী’’তিআদি. তত্থ সীঘং সীঘন্তি বহূনং সীলাদীনং সঙ্গহত্থং দ্ৰিক্খত্তুং ৰুত্তং. সীলানীতি চারিত্তৰারিত্তৰসেন পঞ্ঞত্তানি পাতিমোক্খসংৰরসীলানি, ঠপেত্ৰা ৰা ইন্দ্রিযসংৰরং তস্স ৰিসুং গহিতত্তা ইতরানি তিৰিধসীলানি. ইন্দ্রিযসংৰরন্তি চক্খাদীনং ছন্নং ইন্দ্রিযানং রাগপ্পটিঘপ্পৰেসং অকত্ৰা সতিকৰাটেন নিৰারণং থকনং. ভোজনে মত্তঞ্ঞুতন্তি পচ্চৰেক্খিতপরিভোগৰসেন ভোজনে পমাণঞ্ঞুভাৰং. জাগরিযানুযোগন্তি দিৰসস্স তীসু কোট্ঠাসেসু রত্তিযা পঠমমজ্ঝিমকোট্ঠাসেসু চ জাগরতি ন নিদ্দাযতি, সমণধম্মমেৰ করোতীতি জাগরো, জাগরস্স ভাৰো, কম্মং ৰা জাগরিযং, জাগরিযস্স অনুযোগো জাগরিযানুযোগো, তং জাগরিযানুযোগং. সীলক্খন্ধন্তি সেক্খং ৰা অসেক্খং ৰা সীলক্খন্ধং. এৰমিতরেপি খন্ধা ৰেদিতব্বা. পঞ্ঞাক্খন্ধন্তি মগ্গপঞ্ঞা চ সেক্খাসেক্খানং লোকিযপঞ্ঞা চ. ৰিমুত্তিক্খন্ধন্তি ফলৰিমুত্তি. ৰিমুত্তিঞাণদস্সনক্খন্ধন্তি পচ্চৰেক্খণঞাণং. সীঘপঞ্ঞানিদ্দেসসদিসোযেৰ লহুপঞ্ঞানিদ্দেসো, তথা হাসপঞ্ঞানিদ্দেসো. জৰনপঞ্ঞানিদ্দেসো পন কলাপসম্মসননযেন পৰত্তো. তিক্খপঞ্ঞানিদ্দেসো ৰীরিযস্স উস্সুক্কাপনৰসেন, নিব্বেধিকপঞ্ঞানিদ্দেসো সব্বলোকে অনভিরতসঞ্ঞাৰসেন পৰত্তো. তত্থ তুরিতকিরিযা সীঘতা. অদন্ধতা লহুতা. ৰেগাযিতত্তং খিপ্পতা.

হাসবহুলোতি পীতিবহুলো. সেসপদানি তস্সেৰ ৰেৰচনানি. অথ ৰা হাসবহুলোতি মূলপদং. ৰেদবহুলোতি তস্সা এৰ পীতিযা সম্পযুত্তসোমনস্সৰেদনাৰসেন নিদ্দেসপদং. তুট্ঠিবহুলোতি নাতিবলৰপীতিযা তুট্ঠাকারৰসেন. পামোজ্জবহুলোতি বলৰপীতিযা পমুদিতভাৰৰসেন. সীলানি পরিপূরেতীতি হট্ঠপ্পহট্ঠো উদগ্গূদগ্গো সম্পিযাযমানো সীলানি সম্পাদেতি. পীতিসোমনস্সসহগতা হি পঞ্ঞা অভিরতিৰসেন আরম্মণে ফুল্লিতা ৰিকসিতা ৰিয পৰত্ততি, ন এৰং উপেক্খাসহগতাতি.

অনিচ্চতো খিপ্পং জৰতীতি ‘‘খন্ধপঞ্চকং অনিচ্চ’’ন্তি ৰেগাযিতেন পৰত্ততি, পটিপক্খদূরীভাৰেন পুব্বাভিসঙ্খারস্স সাতিসযত্তা ইন্দেন ৰিস্সট্ঠৰজিরং ৰিয লক্খণং অৰিরজ্ঝন্তী অদন্ধাযন্তী অনিচ্চলক্খণং ৰেগসা পটিৰিজ্ঝতি, তস্মা সা জৰনপঞ্ঞা নামাতি অত্থো. সেসপদেসুপি এসেৰ নযো. এৰং লক্খণারম্মণিকৰিপস্সনাৰসেন জৰনপঞ্ঞং দস্সেত্ৰা বলৰৰিপস্সনাৰসেন দস্সেতুং – ‘‘রূপ’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ খযট্ঠেনাতি যত্থ যত্থ উপ্পজ্জতি, তত্থ তত্থেৰ ভিজ্জনতো খযসভাৰত্তা. ভযট্ঠেনাতি ভযানকভাৰতো. অসারকট্ঠেনাতি অত্তসারৰিরহতো নিচ্চসারাদিৰিরহতো চ. তুলযিত্ৰাতি তুলাভূতায ৰিপস্সনাপঞ্ঞায তুলেত্ৰা. তীরযিত্ৰাতি তায এৰ তীরণভূতায তীরেত্ৰা. ৰিভাৰযিত্ৰাতি যাথাৰতো পকাসেত্ৰা পাকটং কত্ৰা. অথ ৰা তুলযিত্ৰাতি কলাপসম্মসনৰসেন তুলযিত্ৰা. তীরযিত্ৰাতি উদযব্বযানুপস্সনাৰসেন তীরেত্ৰা. ৰিভাৰযিত্ৰাতি ভঙ্গানুপস্সনাদিৰসেন পাকটং কত্ৰা. ৰিভূতং কত্ৰাতি সঙ্খারুপেক্খানুলোমৰসেন ফুটং কত্ৰা. রূপনিরোধেতি রূপক্খন্ধস্স নিরোধভূতে নিব্বানে. খিপ্পং জৰতীতি নিন্নপোণপব্ভারৰসেন জৰতি পৰত্ততি. ইদানি সিখাপ্পত্তৰিপস্সনাৰসেন জৰনপঞ্ঞং দস্সেতুং, পুন ‘‘রূপ’’ন্তিআদি ৰুত্তং.

ঞাণস্স তিক্খভাৰো নাম সৰিসেসং পটিপক্খসমুচ্ছিন্দনেন ৰেদিতব্বোতি ‘‘খিপ্পং কিলেসে ছিন্দতীতি তিক্খপঞ্ঞা’’তি ৰত্ৰা তে পন কিলেসে ৰিভাগেন দস্সেন্তো, ‘‘উপ্পন্নং কামৰিতক্ক’’ন্তিআদিমাহ. সমথৰিপস্সনাহি ৰিক্খম্ভনতদঙ্গৰসেন পহীনম্পি অরিযমগ্গেন অসমূহতত্তা উপ্পত্তিধম্মতং অনতীততায অসমূহতুপ্পন্নন্তি ৰুচ্চতি, তং ইধ ‘‘উপ্পন্ন’’ন্তি অধিপ্পেতং. নাধিৰাসেতীতি সন্তানং আরোপেত্ৰা ন ৰাসেতি. পজহতীতি সমুচ্ছেদৰসেন পজহতি. ৰিনোদেতীতি খিপতি. ব্যন্তিং করোতীতি ৰিগতন্তং করোতি. অনভাৰং গমেতীতি অনু অভাৰং গমেতি, ৰিপস্সনাক্কমেন অরিযমগ্গং পত্ৰা সমুচ্ছেদৰসেনেৰ অভাৰং গমযতীতি অত্থো. এত্থ চ কামপ্পটিসংযুত্তো ৰিতক্কো কামৰিতক্কো. ‘‘ইমে সত্তা মরন্তূ’’তি পরেসং মরণপ্পটিসংযুত্তো ৰিতক্কো ব্যাপাদৰিতক্কো. ‘‘ইমে সত্তা ৰিহিংসিযন্তূ’’তি পরেসং ৰিহিংসাপটিসংযুত্তো ৰিতক্কো ৰিহিংসাৰিতক্কো. পাপকেতি লামকে. অকুসলে ধম্মেতি অকোসল্লসম্ভূতে ধম্মে. তিক্খপঞ্ঞো নাম খিপ্পাভিঞ্ঞো হোতি, পটিপদা চস্স ন চলতীতি আহ – ‘‘একম্হি আসনে চত্তারো অরিযমগ্গা’’তিআদি.

‘‘সব্বে সঙ্খারা অনিচ্চা দুক্খা ৰিপরিণামধম্মা সঙ্খতা পটিচ্চসমুপ্পন্না খযধম্মা ৰযধম্মা ৰিরাগধম্মা নিরোধধম্মা’’তি যাথাৰতো দস্সনেন সচ্চপ্পটিৰেধো ইজ্ঝতি, ন অঞ্ঞথাতি কারণমুখেন নিব্বেধিকপঞ্ঞং দস্সেতুং – ‘‘সব্বসঙ্খারেসু উব্বেগবহুলো হোতী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ উব্বেগবহুলোতি ‘‘সব্বে সঙ্খারা অনিচ্চা’’তিআদিনা (ধ. প. ২৭৭) নযেন সব্বসঙ্খারেসু অভিণ্হপ্পৰত্তসংৰেগো. উত্তাসবহুলোতি ঞাণভযৰসেন সব্বসঙ্খারেসু বহুসো উত্রস্তমানসো. তেন আদীনৰানুপস্সনমাহ. উক্কণ্ঠনবহুলোতি সঙ্খারতো উদ্ধং ৰিসঙ্খারাভিমুখতায উক্কণ্ঠনবহুলো. ইমিনা নিব্বিদানুপস্সনমাহ. অরতিবহুলোতিআদিনা তস্সা এৰ অপরাপরূপপত্তিং. বহিমুখোতি সব্বসঙ্খারতো বহিভূতং নিব্বানং উদ্দিস্স পৰত্তঞাণমুখো. তথা পৰত্তিতৰিমোক্খমুখো. নিব্বিজ্ঝনং পটিৰিজ্ঝনং নিব্বেধো, সো এতিস্সা অত্থীতি নিব্বেধিকা, নিব্বিজ্ঝতীতি ৰা নিব্বেধিকা, সা এৰ পঞ্ঞা নিব্বেধিকপঞ্ঞা. অনিব্বিদ্ধপুব্বন্তি অনমতগ্গে সংসারে অন্তং পাপেত্ৰা অনিৰিদ্ধপুব্বং. অপ্পদালিতপুব্বন্তি তস্সেৰ অত্থৰচনং, অন্তকরণেনেৰ অপ্পদালিতপুব্বন্তি অত্থো. লোভক্খন্ধন্তি লোভরাসিং, লোভকোট্ঠাসং ৰা.

কাযগতাসতিৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

২০. অমতৰগ্গৰণ্ণনা

৬০০-৬১১. নত্থি এত্থ মতং মরণং ৰিনাসোতি অমতং, নিব্বানন্তি আহ – ‘‘মরণৰিরহিতং নিব্বানং পরিভুঞ্জন্তী’’তি. অমতস্স ৰা নিব্বানস্স অধিগমহেতুতায অমতসদিসঅতপ্পকসুখপতিততায চ কাযগতাসতি ‘‘অমত’’ন্তি ৰুত্তা. পরিভুঞ্জন্তীতি ঝানসমাপজ্জনেন ৰল়ঞ্জন্তি. ৰিরদ্ধন্তি অনধিগমেন ৰিরজ্ঝিতং. তেনাহ – ‘‘ৰিরাধিতং নাধিগত’’ন্তি. আরদ্ধন্তি সাধিতং নিপ্ফাদিতং. তঞ্চ পরিপুণ্ণং নাম হোতীতি আহ – ‘‘আরদ্ধন্তি পরিপুণ্ণ’’ন্তি. পমাদিংসূতি কালব্যত্তযেনেদং ৰুত্তন্তি আহ – ‘‘পমজ্জন্তী’’তি.

অমতৰগ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.

ইতি মনোরথপূরণিযা অঙ্গুত্তরনিকায-অট্ঠকথায

এককনিপাতৰণ্ণনায অনুত্তানত্থদীপনা সমত্তা.

পঠমো ভাগো নিট্ঠিতো.