📜

নমো তস্স ভগৰতো অরহতো সম্মাসম্বুদ্ধস্স

খুদ্দকনিকাযে

নেত্তিৰিভাৰিনী

গন্থারম্ভকথা

যজিতব্বং যজিত্ৰান, নমিতব্বং নমামহং;

যজনাদ্যানুভাৰেন, অন্তরাযে জহং সদা.

যেন যা রচিতা নেত্তি, যেন সা অনুমোদিতা;

যেহি সংৰণ্ণনা কতা, তেসানুভাৰনিস্সিতো.

কিঞ্চি কিঞ্চি সরিত্ৰান, লীনালীনানুসন্ধ্যাদিং;

করিস্সং জিনসুত্তানং, হিতং নেত্তিৰিভাৰনং.

অপ্পমেয্যগুণো মহাধম্মরাজৰ্হযো ভৰে;

অচ্ছরিযো অব্ভুতো যো, বোধিসম্ভারপূরণো.

নানারট্ঠিস্সরিস্সরো, সেট্ঠো সাসনপগ্গহো;

পাসংসরাজপাসংসো, নরাচিন্তেয্যচিন্তকো.

চিন্তিতকারকো রাজা, সিরট্ঠিমালপালকো;

অজেয্যজেয্যকো মহাচেত্যাদিকারকো সদা.

অস্সামচ্চেন ব্যত্তেন, জিনচক্কহিতত্থিনা;

অনন্তসুতিনামেন, সক্কচ্চং অভিযাচিতো.

কামং সংৰণ্ণনা কতা, থেরাসভেহি গম্ভীরা;

গম্ভীরত্তা তু জানিতুং, জিনপুত্তেহি দুক্করা.

তস্মা যাচিতানুরূপেন, করিস্সং সাদরং সুণ;

সিস্সসিক্খনযানুগং, যোত্তং নেত্তিৰিভাৰনন্তি.

১. সঙ্গহৰারঅত্থৰিভাৰনা

তত্থ যস্স সিক্খত্তযসঙ্গহস্স নৰঙ্গস্স সত্থুসাসনৰরস্স অত্থসংৰণ্ণনং যং নেত্তিপ্পকরণং কাতুকামো, তস্স নেত্তিপ্পকরণস্স নিস্সযং ৰিসযভূতং সংৰণ্ণেতব্বসহিতং, সংৰণ্ণেতব্বং এৰ ৰা সলোকপালেন তিলোকেন সদা পূজেতব্বস্স চেৰ নমস্সিতব্বস্স চ নরুত্তমস্স সত্থুনো সাসনৰরং ৰিদূহেৰ ঞাতব্বং. এতং সাসনৰরং তাৰ দস্সেন্তো তংজনকেন, তংৰিজানকৰিদূহি চ নিযমেতুং, রতনত্তযগুণপরিদীপনঞ্চ কাতুং –

‘‘যং লোকো পূজযতে, সলোকপালো সদা নমস্সতি চ;

তস্সেত সাসনৰরং, ৰিদূহি ঞেয্যং নরৰরস্সা’’তি. – পঠমগাথমাহ;

ইমায হি পঠমগাথায ‘‘এতং সাসনৰরং ঞেয্য’’ন্তি এত্তকমেৰ একন্ততো করণৰিসেসভাৰেন অধিপ্পেতং. এতেনেৰ ৰিসেসকরণেন একন্তাধিপ্পেতনেত্তিৰিসযসাসনৰরস্স দস্সিতত্তা. একন্তাধিপ্পেতসাসনৰরমেৰ নেত্তিসংৰণ্ণনায সংৰণ্ণেতব্বত্তা ৰিসযং তেনেৰ ৰক্খতি অট্ঠকথাচরিযো

‘‘এতং ইদানি অম্হেহি ৰিভজিতব্বহারনযপট্ঠানৰিচারণৰিসযভূতং সাসনং আদিকল্যাণতাদিগুণসম্পত্তিযা ৰরং অগ্গং উত্তমং নিপুণঞাণগোচরতায পণ্ডিতৰেদনীযমেৰা’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. সঙ্গহৰারৰণ্ণনা) চ,

‘‘এতং তিৰিধম্পি ‘সাসনৰর’ন্তি পদেন সঙ্গণ্হিত্ৰা তত্থ যং পঠমং, তং ইতরেসং অধিগমূপাযোতি সব্বসাসনমূলভূতং, অত্তনো পকরণস্স চ ৰিসযভূতং পরিযত্তিসাসনমেৰা’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. সঙ্গহৰারৰণ্ণনা) চ,

‘‘ইদানি যং ৰুত্তং ‘সাসনৰরং ৰিদূহি ঞেয্য’ন্তি, তত্থ নেত্তিসংৰণ্ণনায ৰিসযভূতং পরিযত্তিধম্মমেৰ পকারন্তরেন নিযমেত্ৰা দস্সেতু’’ন্তি (নেত্তি. অট্ঠ. সঙ্গহৰারৰণ্ণনা) চ.

তত্থ পরিযত্তিসাসনস্সাপি মূলং হোতীতি ৰুত্তং ‘‘সব্বসাসনমূলভূত’’ন্তি. এতেন কম্মসাধনেনপি অধিপ্পেতত্থে সিদ্ধে নানাৰিধসাধকৰচনং নানাৰাদানং অনোকাসকরণত্থায কতং. স্ৰাক্খাততাদিধম্মগুণা পন সাসনস্স ৰিসেসদেসকনরৰরসদ্দেন ৰা পরিদীপকত্থভাৰেন ৰা দীপিতা অৰিনাভাৰতো. সাসনৰরস্স পন জনকসম্বন্ধিপেক্খত্তা ‘‘নরৰরস্সা’’তি ৰুত্তং. তেন চ অগ্গপুগ্গলো সাসনৰরজনকো ৰাচকত্থসম্বন্ধিভাৰেন ৰুত্তো. অনঞ্ঞসাধারণমহাকরুণাসব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণাদিগুণৰিসেসা পন জনকসম্বন্ধিভূতস্স নরস্স ৰিসেসকেনৰরসদ্দেন ৰা পরিদীপকত্থভাৰেন ৰা দীপিতো.

কিং নু সো সাসনৰরজনকো নরৰরো পরমত্থোৰ, উদাহু পূজনীযো চেৰ নমস্সনীযো চাতি ৰুত্তং ‘‘যং লোকো…পে… নমস্সতি চা’’তি, তেন সাসনৰরজনকো নরৰরো পরমত্থোৰ ন হোতি, অথ খো সলোকপালেন লোকেন সদা সব্বকালেসু পূজনীযো চেৰ নমস্সনীযো চাতি ৰিসেসিতো থোমিতোতি.

এত্থ চ পূজননমস্সনচেতনাৰাচকেন ৰা পূজননমস্সনসদ্দেন ফলূপচারত্থো পুঞ্ঞমহত্তসঙ্খাতো পূজনীযভাৰো চেৰ আসৰক্খযঞাণপদট্ঠানসব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণাদিগুণসঙ্খাতো নমস্সনীযভাৰো চ দীপকত্থভাৰেন পরিগ্গহেত্ৰা দীপিতো. তেনাহ অট্ঠকথাচরিযো ‘‘ভগৰতো সদেৰকস্স লোকস্স পূজনীযৰন্দনীযভাৰো, অগ্গপুগ্গলভাৰো চ ৰুচ্চমানো গুণৰিসিট্ঠতং দীপেতী’’তিআদি (নেত্তি. অট্ঠ. সঙ্গহৰারৰণ্ণনা).

তাদিসস্স নরৰরস্স তাদিসং সাসনৰরং কিং যেন কেনচি ৰিঞ্ঞেয্যন্তি ৰুত্তং ‘‘ৰিদূহী’’তি. তেন তিপিটকধরা অরিযভূতা পণ্ডিতা ৰাচকত্থভাৰেন গহিতা, সুপ্পটিপন্নতাদিসঙ্ঘগুণা পন ৰন্দধাতুৰচনেন ৰা দীপকত্থভাৰেন ৰা দীপিতাতি. এৰং পরিগ্গহেত্ৰা দীপিতে রতনত্তযগুণে সন্ধায ‘‘এৰং পঠমগাথায সাতিসযং রতনত্তযগুণপরিদীপনং কত্ৰা’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. সঙ্গহৰারৰণ্ণনা) ৰক্খতি, ন গাথায নিরৰসেসত্থে. তত্থ এৰন্তি এৰং সাসনৰরদস্সনভূতায পঠমগাথাযাতি অত্থোৰ দট্ঠব্বো. অপরে পনাচরিযা ‘‘ইমায পঠমগাথায একন্ততো অধিপ্পেতানাধিপ্পেতৰচনানি চেৰ ৰাচকত্থদীপকত্থৰিসেসানি চ সুট্ঠু অৰিচারেত্ৰা ‘এৰং পঠমগাথায সাতিসযং রতনত্তযগুণপরিদীপনং কত্ৰা’তি ৰচনচ্ছাযং নিস্সায সাতিসযং রতনত্তযগুণপরিদীপনং কাতুং ‘যং লোকোত্যাদিমাহা’তি চ সাতিসযরতনত্তযগুণে দস্সেন্তো ‘যং লোকোত্যাদিমাহা’তি’’ চ ৰদন্তি. তেসং ৰাদো অম্হাকং নক্খমতি. কারণং পন মযা হেট্ঠা ৰুত্তানুসারেন ঞাতব্বন্তি অযং পদানুক্কমানুরূপানুসন্ধ্যত্থো.

অথ ৰা একং সমযং জম্বুৰনসণ্ডে নিসীদিত্ৰা সিস্সানং হিতং চিন্তেন্তো, অত্তনো অভিনীহারসম্পত্তিং পস্সন্তো, সম্মাসম্বুদ্ধেন পসংসিতো, মহাকচ্চাযনো সত্থারা অনুমোদিতং সাসনাযত্তং নৰঙ্গস্সত্থৰণ্ণনং সোল়সহারাদিঅনেকত্থৰিধং নেত্তিপ্পকরণং আরভন্তো, ‘‘যং লোকো’’ত্যাদিমাহ. যদি এৰং যথাৰুত্তপ্পকারং নেত্তিপ্পকরণভূতং সোল়সহারাত্যাদিকং আরভিতব্বং, তং অনারভিত্ৰা কস্মা নেত্তিপ্পকরণতো বহিভূতং ‘‘যং লোকো’’ত্যাদিকং আরভিতব্বং, সেয্যথাপি অম্বং পুট্ঠো লবুজং ব্যাকরেয্য, লবুজং পুট্ঠো অম্বং ব্যাকরেয্য, এৰমেৰ নেত্তিপ্পকরণমারভন্তো অঞ্ঞং আরভতীতি? তথাপি যস্স যথাৰুত্তস্স সাসনৰরস্স অত্থসংৰণ্ণনং যং নেত্তিপ্পকরণং কাতুকামো যস্স নেত্তিপ্পকরণস্স ৰিসযভূতং সংৰণ্ণেতব্বসহিতং, সংৰণ্ণেতব্বং এৰ ৰা তং সাসনৰরং তাৰ দস্সেন্তো তংজনকেন, তংৰিজানকৰিদূহি চ নিযমেতুং, রতনত্তযগুণপরিদীপনঞ্চ কাতুং ‘‘যং লোকো’’ত্যাদিমাহ. অযং লীনন্তরচোদনাসহিতো অনুসন্ধ্যত্থো.

‘‘যং লোকো পূজযতে, সলোকপালো সদা নমস্সতি চ;

তস্সেত সাসনৰরং, ৰিদূহি ঞেয্যং নরৰরস্সা’’তি. –

নিগ্গহিতলোপং কত্ৰা রচিতা গাথা অরিযাসামঞ্ঞলক্খণেন সম্পন্না. কথং? পুব্বড্ঢে তিংস মত্তা, অপরড্ঢে সত্তৰীস মত্তা. সম্পিণ্ডিতা সত্তপঞ্ঞাস মত্তাৰ ভৰন্তি. অক্খরানং পন ইমিস্সং গাথাযং সত্ততিংস. তেসু গরুক্খরা ৰীসতি, লহুক্খরা সত্তরস ভৰন্তি. ‘‘তস্সেতং সাসনৰর’’ন্তি পন সানুনাসিকং ৰিরুজ্ঝতি.

তত্থ নিদ্দেসত্থো অট্ঠকথানুসারেন ৰিজানিতব্বো. সলোকপালো সব্বো সত্তলোকো সক্কচ্চং সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণাদিঅনেকগুণানুস্সরণেন ৰা পূজেতব্বপূজনেন ৰা পটিপত্তিপূজনেন ৰা সদা সব্বকালেসু সক্কচ্চং যং নরৰরং পূজযতে চেৰ নমস্সতি চ, তস্স পূজেতব্বস্স চেৰ নমস্সিতব্বস্স চ সত্থুনো নরৰরস্স তিলোকগ্গস্স মযা সংৰণ্ণেতব্বসহিতং, সংৰণ্ণেতব্বং এৰ ৰা ৰিদূহেৰ ঞেয্যং ঞাতব্বং. নিপুণঞাণগোচরং এতং মযা বুদ্ধিযং ঠপিতং সাসনৰরং মযা আরভিতব্বস্স নেত্তিপ্পকরণস্স ৰিসযন্তি পঠমং জানিতব্বং দস্সেত্ৰা তস্স অত্থসংৰণ্ণনাভূতং নেত্তিপ্পকরণং অহং আরভিস্সামি, তং তুম্হে সাধৰো সুণাথ মনসি করোথাতি সমুদাযযোজনা, অৰযৰযোজনাপি কাতব্বা.

কথং? ‘‘সলোকপালো লোকো’’তি ৰিসেসনৰিসেসিতব্বভাৰেন যোজনা. লোকপালো ৰজ্জেত্ৰা অৰসেসো লোকো চ ন হোতি, অথ খো লোকপালসহিতো লোকোতি ৰিসেসেতি. ‘‘লোকো পূজযতে চেৰ নমস্সতি চা’’তি কত্তুকারকআখ্যাতকিরিযাভাৰেন যোজনা ‘‘যো করোতি, স কত্তা’’তি ৰুত্তত্তা. যো লোকো কারকো, সো কত্তা হোতু. যো লোকো পূজযতে চেৰ নমস্সতি চ, কথং সো কত্তাতি? ‘‘যো করোতি, স কত্তা’’তি সুত্তস্স ‘‘যো করোতি কিরিযং নিপ্ফাদেতি, সো কিরিযানিপ্ফাদকো কত্তা’’তি অত্থসম্ভৰতো সযনভুঞ্জনাদিসব্বকিরিযানিপ্ফাদকো কত্তাযেৰ হোতি. অযঞ্চ লোকো পূজননমস্সনকিরিযানিপ্ফাদকোযেৰাতি. কথং অযং লোকো কিরিযানিপ্ফাদকোতি? ‘‘লোকো’’তি সত্তপঞ্ঞত্তিযা পরমত্থতো অৰিজ্জমানাযপি পঞ্ঞাপেতব্বো সন্তানে পৰত্তমানো হদযৰত্থুনিস্সিতো চিত্তুপ্পাদো গহেতব্বো, সো যথারহং হেতাধিপতিসহজাতাদিপচ্চযেন পচ্চযো নিপ্ফাদকো ভৰে. এৰং লোকস্স কত্তুকারকভাৰো ৰিজানিতব্বোতি পচ্চযপচ্চযুপ্পন্নভাৰেন যোজনা. এস নযো তীসু পিটকেসুপি এৰরূপেসু ঠানেসু.

‘‘যং নরৰরং পূজযতে চেৰ নমস্সতি চা’’তি কম্মকারকআখ্যাতকিরিযাভাৰেন যোজনা ‘‘যং করোতি, তং কম্ম’’ন্তি ৰুত্তত্তা. যং কাতব্বং, তং কম্মং হোতু. যং পূজযতি চেৰ নমস্সতি চ, কথং তং কম্মন্তি? ‘‘যং করোতি, তং কম্ম’’ন্তি সুত্তস্স ‘‘যং করোতি কিরিযায সম্বজ্ঝতি, কিরিযায সম্বজ্ঝিতব্বং কম্ম’’ন্তি অত্থসম্ভৰতো করণৰাচকৰচনীযাদিসব্বকিরিযায সম্বজ্ঝিতব্বং কম্মং হোত্ৰেৰ. অযঞ্চ নরৰরো পূজননমস্সনকিরিযায ৰাচকৰচনীযভাৰেন সম্বজ্ঝিতব্বোযেৰাতি. কথং অযং নরৰরো ৰচনীযোতি? পূজননমস্সনচেতনায আরম্মণকরণৰসেন নরৰরো ৰচনীযো, চেতনা ৰাচকা, এৰং ৰাচকৰচিতব্বভাৰো হোত্ৰেৰ. ‘‘যং নরৰর’’ন্তি পঞ্ঞত্তিযা পরমত্থতো অৰিজ্জমানাযপি পঞ্ঞাপেতব্বো সন্তানৰসেন পৰত্তমানো লোকিযলোকুত্তরগুণসহিতো খন্ধপঞ্চকো ৰুত্তো, সো আরম্মণপচ্চযেন পচ্চযো, চেতনা পচ্চযুপ্পন্নাতি পচ্চযপচ্চযুপ্পন্নভাৰেন যোজনা. এস নযো তীসু পিটকেসু এৰরূপেসু ঠানেসু.

‘‘তস্স নরৰরস্সা’’তি ৰিসেসনৰিসেসিতব্বভাৰেন যোজনা. নরৰরো নাম নিমন্তিতব্বাদিকো ন হোতি, অথ খো পূজেতব্বো নমস্সিতব্বো এৰাতি ৰিসেসেতি. তস্স পূজেতব্বস্স চেৰ নমস্সিতব্বস্স চ নরৰরস্স সাসনৰরন্তি জঞ্ঞজনকভাৰেন যোজনা. সাসনৰরং নাম পচ্চেকবুদ্ধসাৰকবুদ্ধরাজরাজাদীনং সাসনৰরং ন হোতি, পূজেতব্বস্স চেৰ নমস্সিতব্বস্স চ নরৰরস্স তিলোকস্সেৰ সাসনৰরন্তি নিযমেতি.

‘‘ৰিদূহি ঞেয্য’’ন্তি কত্তুকারককিতকিরিযাভাৰেন যোজনা. কত্তুভাৰো হেট্ঠা ৰুত্তোৰ. ‘‘ৰিদূহী’’তি সত্তপঞ্ঞত্তিযা পরমত্থতো অৰিজ্জমানাযপি পঞ্ঞাপেতব্বো সন্তানে পৰত্তমানো সাসনৰরে সম্মোহধংসকঞাণসহিতো হদযৰত্থুনিস্সিতো চিত্তুপ্পাদো ৰুত্তো, সো যথারহং হেতাধিপতিসহজাতাদিপচ্চযেন পচ্চযো নিপ্ফাদকো ভৰে. ঞা-ইতিধাতুযা অত্থভূতং ঞাণং পচ্চযুপ্পন্নং নিপ্ফাদেয্যং ভৰে, এৰং পচ্চযপচ্চযুপ্পন্নভাৰেন যোজনা.

‘‘ঞেয্যং সাসনৰর’’ন্তি ৰিসেসনৰিসেস্যভাৰেন যোজনা. সাসনৰরং নাম ন যেন কেনচি ঞেয্যং, অথ খো ৰিদূহেৰ সণ্হসুখুমঞাণেন ঞেয্যং সাসনৰরন্তি ৰিসেসেতি.

‘‘এতং সাসনৰর’’ন্তি ৰিসেসনৰিসেস্যভাৰেন যোজনা. সাসনৰরং নাম মযা বুদ্ধিযং অট্ঠপিতং অপ্পৰত্তেতব্বং হোতি, মযা ইদানি নেত্তিপ্পকরণস্স ৰিসযভাৰেন বুদ্ধিযং ৰিপরিৰত্তমানং ঠপেতব্বং পৰত্তেতব্বং সাসনৰরন্তি ৰিসেসেতি. এতং সাসনৰরং নেত্তিপ্পকরণস্স ৰিসযন্তি যোজনা কাতব্বা. তেনাহ ‘‘এতং ইদানি অম্হেহি ৰিভজিতব্বহারনযপট্ঠানৰিচারণৰিসযভূতং সাসন’’ন্তি (নেত্তি. অট্ঠ. সঙ্গহৰারৰণ্ণনা). ইচ্চেৰং নেত্তিযা পঠমগাথায সঙ্খেপেন যোজনত্থো সমত্তো.

তত্থ ন্তি অনিযমনরৰরস্স সত্থুনো ৰাচকং পযোগৰন্তসব্বনামং. অনিযমো চ পূজননমস্সনকিরিযায অনিযমিতত্তা ৰুত্তো, ন নরৰরতো অঞ্ঞসত্তস্স সম্ভৰতোতি. এস নযো সেসানিযতেসুপি তীসু পিটকেসু. লোকিযন্তি এত্থ পুঞ্ঞাপুঞ্ঞানি, তব্বিপাকো চাতি লোকো.এত্থ সত্তনিকাযে পুঞ্ঞাপুঞ্ঞানি লোকিযন্তি পৰত্তন্তি, তব্বিপাকো চ লোকিযতি পৰত্ততি, ইতি সত্তনিকাযস্স পুঞ্ঞাপুঞ্ঞানং, তব্বিপাকস্স চ পৰত্তনস্স আধারভাৰতো ‘‘এত্থা’’তিপদেন নিদ্দিট্ঠো সত্তনিকাযো লোকোনাম. পূজযতেতি ৰিগ্গহৰিরহিতং আখ্যাতপদং, সক্কচ্চং পূজনং করোতি.

লোকং পালেন্তীতি লোকপালা, পুঞ্ঞাপুঞ্ঞানঞ্চেৰ তব্বিপাকস্স চ পৰত্তনাধারত্তা লোকা চ. কে তে? চত্তারো মহারাজানো, ইন্দযমৰরুণকুৰেরা ৰা, খত্তিযচতুমহারাজসক্কসুযামসন্তুসিতসুনিম্মিতপরনিম্মিতৰসৰত্তিমহাব্রহ্মাদযো ৰা. পালনঞ্চেত্থ ইস্সরিযাধিপচ্চেন তংতংসত্তলোকস্স অঞ্ঞমঞ্ঞৰিহেসননিৰারণাদিআণাপৰত্তাপনযসপরিৰারট্ঠানন্তরাদিনিয্যাদনা, সহ লোকপালেহি যো ৰত্ততীতি সলোকপালো. অথ ৰা যে হিরোত্তপ্পা লোকং পালেন্তি, ইতি পালনতো তে হিরোত্তপ্পা লোকপালা. তেনাহ ভগৰা ‘‘দ্ৰেমে, ভিক্খৰে, সুক্কা ধম্মা লোকং পালেন্তী’’তি (অ. নি. ২.৯; ইতিৰু. ৪২). লোকপালেহি হিরোত্তপ্পেহি সমন্নাগতো লোকো সলোকপালো নাম. হিরোত্তপ্পসম্পন্নো হি সপ্পুরিসো লোকো সক্কচ্চং সদা সব্বকালেসু পূজযতি চেৰ নমস্সতি চ পাপহিরিজিগুচ্ছনতো, ধম্মচ্ছন্দৰন্ততায চ.

অঞ্ঞে পন পূজেন্তা নমস্সন্তাপি কদাচিযেৰ পূজেন্তি নমস্সন্তি, ন সব্বদাতি. সদাতি পূজননমস্সনকালৰাচকৰিগ্গহৰিরহিতং ৰিকপ্পনামং, সব্বনামং ৰা. নমস্সতীতি ৰিগ্গহৰিরহিতং আখ্যাতপদং, সক্কচ্চং নমস্সনং করোতি. তস্সেতাতি এত্থ তস্সাতি নিযমৰাচকং পযোগৰন্তসব্বনামং ৰিগ্গহৰিরহিতমেৰ. নিযমো চ পূজননমস্সনকিরিযায ৰিসেসিতো. তস্মা তস্স পূজননমস্সনকিরিযায নিযমিতব্বস্স পূজেতব্বস্স নমস্সিতব্বস্স নরৰরস্সাতি অত্থো যুত্তোৰ. সেসনিযমেসু অঞ্ঞেসুপি এসেৰ নযো. এতন্তি আচরিযেন ৰিভজিতব্বহারনযপট্ঠানৰিচারণৰিসযভূতস্স সাসনৰরপরামসনং পযোগৰন্তসব্বনামং ৰিগ্গহৰিরহিতং.

সাসতি এতেনাতি সাসনং, এতেন নৰৰিধসুত্তন্তেন, নৰৰিধসুত্তন্তসহিতেন ৰা ৰরেন সব্বেন সমত্থে ৰেনেয্যে দিট্ঠধম্মিকসম্পরাযিকপরমত্থেহি তিৰিধযানমুখেন যথারহং সত্তে সাসতি অনুসাসতি ৰিনেতি. ইতি সাসনানুসাসনকিরিযানুসারেন ৰেনেয্যসত্তানং জাননপটিপজ্জনাধিগমস্স কারণকরণত্তা ‘‘এতেনা’’তি পদেন নিদ্দিট্ঠং নৰৰিধসুত্তন্তং, নৰৰিধসুত্তন্তসহিতং ৰা ৰরং সব্বং সাসনং নাম. নৰৰিধসুত্তন্তদেসনায হি ৰেনেয্যানং জাননং পুরিমজাননেন পচ্ছিমজাননং, জাননেন পটিপজ্জনেন পচ্ছিমপটিপজ্জনেন অধিগমো, পুরিমাধিগমেন পচ্ছিমাধিগমো হোতি. তেন ৰুত্তং ‘‘সদ্ধা সীলং সুতং চাগো পঞ্ঞা সদ্ধায সীলস্স সুতস্স চাগস্স পঞ্ঞাযা’’তি (পট্ঠা. ১.১.৪২৩) চ ‘‘পঠমস্স ঝানস্স পরিকম্মং পঠমস্স ঝানস্স’’ত্যাদি (পট্ঠা. ১.১.৪২৩) চ. সাসধাতুযা দেসনাসদ্দো চ তংজনকো দেসনাঞাণসম্পযুত্তচিত্তুপ্পাদো চ মুখ্যত্থো, তংউপনিস্সযপচ্চযা ৰেনেয্যানং অত্থজাননপটিপজ্জনঅধিগমনাদি কারণূপচারত্থো, ‘‘এতেনা’’তি পদেন ৰুত্তায সাসনভূতায নামপঞ্ঞত্তিযা করণসত্তিসঙ্খাতা উপনিস্সযপচ্চযসত্তি ফলূপচারত্থো. ইতি-সদ্দোপি তমেৰ নামপঞ্ঞত্তিযা উপনিস্সযপচ্চযসত্তিং হেতুভাৰেন পরামসতি, তস্সা সত্তিযা আধারভূতা নামপঞ্ঞত্তি যু-পচ্চযত্থো. এসেৰ নযো তীসু পিটকেসু এৰরূপেসু ঠানেসু.

একন্তনিয্যানট্ঠেন, অনঞ্ঞসাধারণগুণতায চ উত্তমট্ঠেন ৰরং উত্তমং, পরিযত্তিসাসনম্হি ফলনিয্যাদনতো, মগ্গনিয্যানহেতুভাৰতো চ নিয্যানট্ঠেন, সাৰকাদীহি অজনিযত্তা অসাধারণট্ঠেন চ উত্তমট্ঠেন ৰরং, ৰরিতব্বন্তি ৰা ৰরং. যথাৰুত্তস্স সাসনস্স পণ্ডিতেহি অভিপত্থিতসমিদ্ধিহেতুতায ৰরিতব্বত্তা পত্থেতব্বত্তা সাসনৰরং নাম, যথাৰুত্তট্ঠেন ৰা সাসনঞ্চ তং ৰরঞ্চাতি সাসনৰরং. -সদ্দেন সত্তিভেদং, তং-সদ্দেন অত্থাভেদং দেস্সেতি.

ৰিদন্তীতি ৰিদূ. যে পণ্ডিতা যথাসভাৰতো কম্মকম্মফলানি, কুসলাদিভেদে চ ধম্মে ৰিদন্তি, ইতি ৰিদনতো তে পণ্ডিতা ৰিদূ নাম, তেহি. ঞাতব্বন্তি ঞেয্যং. ঞা-ধাতুযা নিপ্পরিযাযতো আরম্মণিকং ঞাণং ৰুত্তং, ঠানূপচারতো সাসনৰরস্স আরম্মণপচ্চযভাৰো দস্সিতো, ইতি-সদ্দেন আরম্মণপচ্চযভাৰো পরামসিতো. তস্স ইতি-সদ্দেন পরামসিতব্বস্স আরম্মণপচ্চযভাৰস্স আধারং সাসনৰরং ণ্য-পচ্চযত্থোতি দট্ঠব্বং. ঞাণং অরহতীতি ৰা ঞেয্যং, ৰিদূনং ঞাণং জাননং আরম্মণভাৰেন অরহতীতি অত্থো. ইমস্মিং নযে তদ্ধিতপদং দট্ঠব্বং.

নরতি নেতীতি নরো. যো পুরিসো অত্তানং ইত্থীনং উচ্চট্ঠানং নরতি নেতি, ইতি নরনতো নযনতো সো পুরিসো নরো নাম. সো হি পুত্তভূতোপি মাতুযা পিতুট্ঠানে তিট্ঠতি, কনিট্ঠভাতুভূতোপি জেট্ঠভগিনীনং পিতুট্ঠানে তিট্ঠতি. অথ ৰা নরিতব্বো নেতব্বোতি নরো. সো হি জাতকালতো পট্ঠায যাৰ অত্তনো সভাৰেন অত্তানং ধারেতুং সমত্থো ন হোতি, তাৰ পরেহি নেতব্বো, ন তথা অঞ্ঞো তিরচ্ছানাদিকোতি. এত্থ পন সত্থুৰিসযতায নরতি ৰেনেয্যসত্তেতি নরোতি অত্থো অধিপ্পেতো. সত্থা হি সত্তে অপাযাদিতো সুগতিং ৰা মগ্গফলনিব্বানং ৰা নেতীতি. সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণাদিঅনেকগুণসমন্নাগতত্তা ৰরো উত্তমো, ৰরিতব্বো পত্থেতব্বোতি ৰা ৰরো, তিলোকগ্গো. পকতিযা উচ্চট্ঠানট্ঠো নরো গুণুত্তমেন সমন্নাগতো ৰরো, নরো চ সো ৰরো চাতি নরৰরো. চ-ত-সদ্দানং অত্থভেদো ৰুত্তোৰ, ৰিসেসনপরপদসমাসোযং. যেন ৰুত্তং ‘‘অগ্গপুগ্গলস্সাতি অত্থো’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. সঙ্গহৰারৰণ্ণনা). অঞ্ঞে পন ‘‘নরানং, নরেসু ৰা ৰরোতি নরৰরো’’তি ৰদন্তি, তং ৰচনং ‘‘অগ্গপুগ্গলস্সাতি অত্থো’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. সঙ্গহৰারৰণ্ণনা) অট্ঠকথাৰচনেন ৰিরুজ্ঝতি মঞ্ঞে. তস্স নরৰরস্সাতি. ইচ্চেৰং নেত্তিপ্পকরণস্স আদিগাথায সমাসেন চ ৰচনত্থো সমত্তো.

সরূপত্থো যোজনত্থৰচনত্থানুসারেন ৰিজানিতব্বো. তথাপি ৰিসুং সুট্ঠু জাননত্থায পুন ৰত্তব্বো. ‘‘য’’ন্তি পদস্স অনঞ্ঞসাধারণসব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণাদিঅনেকগুণসম্পন্নো সলোকপালেন লোকেন পূজেতব্বো চেৰ নমস্সিতব্বো চ সাসনৰরদেসকো তিলোকগ্গো সরূপত্থো. ‘‘লোকো’’তি পদস্স যথাৰুত্তলোকপালসহিতো সদ্ধাচাগাদিসম্পন্নো সব্বসত্তলোকো সরূপত্থো. লোকসদ্দো একৰচনযুত্তোপি জাতিসদ্দত্তা নিরৰসেসতো সত্তে সঙ্গণ্হাতি যথা ‘‘মহাজনো’’তি. কামঞ্চেত্থ লোকসদ্দো ‘‘লোকৰিদূ’’ত্যাদীসু সঙ্খারভাজনেসুপি পৰত্তো, পূজননমস্সনকিরিযাসাধনত্তা পন সত্তলোকেৰ ৰাচকভাৰেন পৰত্তোতি. তেনাহ ‘‘পূজনকিরিযাযোগ্যভূততাৰসেনা’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. সঙ্গহৰারৰণ্ণনা).

পূজযতেতি এত্থ পূজনকিরিযায মুখ্যতো পূজনসঙ্খাতো পূজেন্তানং চিত্তুপ্পাদো সরূপত্থো, ফলূপচারেন তংচিত্তুপ্পাদস্স আরম্মণপকতূপনিস্সযভূতা ৰুত্তপ্পকারা সব্বে বুদ্ধগুণা সরূপত্থা. তে-ৰিভত্তিপচ্চযস্স পূজনকিরিযাসাধকো ৰুত্তপ্পকারো লোকো চ সরূপত্থো, এৰং সতি অত্থভেদাভাৰতো দ্ৰীসু ৰাচকেসু একোৰ ৰাচকো ৰত্তব্বো, কস্মা একস্মিং অত্থে দ্ৰে ৰাচকা ৰুত্তাতি? নাযং দোসো দ্ৰিন্নং ৰাচকানং সামঞ্ঞৰিসেসৰাচকত্তা. লোকসদ্দো হি পূজনকিরিযাসাধকো, অঞ্ঞকিরিযাসাধকো চ ৰদতীতি সামঞ্ঞৰাচকো চ হোতি. পূজযতে-সদ্দো লোকপূজনইত্থিপূজনপুরিসপূজনতিরচ্ছানপূজনাদিকিরিযাসাধকঞ্চ ৰদতীতি সামঞ্ঞৰাচকো. তস্মা পূজযতে-সদ্দো লোকসদ্দস্স সরূপত্থো, পূজনকিরিযাসাধকো চ ন অঞ্ঞকিরিযাসাধকোতি নিযমেতি. লোকসদ্দো চ পূজযতেসদ্দস্স সরূপত্থো পূজনকিরিযাসাধকো. লোকো পন পূজনকিরিযাসাধকো ইত্থিপুরিসতিরচ্ছানাদিকোতি নিযমেতি. তীসু পিটকেসু অঞ্ঞেসুপি এৰরূপেসু ঠানেসু এসেৰ নযো.

‘‘সলোকপালো’’তি পদস্স যথাৰুত্তসেট্ঠলোকপালসহগতো, পূজননমস্সনকিরিযাসাধকো চ সত্তনিকাযো সরূপত্থো. ‘‘সদা’’তি পদস্স রত্তিদিৰসকালো অতীতভগৰতো ধরমানকালো ততো পরকালো অভিনীহারতো যাৰ সাসনন্তরধানা কালো ততো পরকালো সরূপত্থো. সো পন অনাগতবুদ্ধুপ্পজ্জনকালো অতীতসম্মাসম্বুদ্ধে ইদানি পূজযন্তি নমস্সন্তি ৰিয পূজযিস্সতি চেৰ নমস্সিস্সতি চ. নমস্সতীতি এত্থ নমস্সনকিরিযায মুখ্যতো নমস্সনসঙ্খাতো চিত্তুপ্পাদো সরূপত্থো, ফলূপচারেন তংচিত্তুপ্পাদস্স আরম্মণপকতূপনিস্সযভূতা ৰুত্তপ্পকারা সব্বে বুদ্ধগুণা সরূপত্থো. তি-ৰিভত্তিপচ্চযস্স নমস্সনকিরিযাসাধকো যথাৰুত্তসত্তনিকাযো লোকো চ সরূপত্থো, অত্থভেদাভাৰেপি দ্ৰিন্নং ৰাচকানং পৰত্তভাৰো হেট্ঠা ৰুত্তোৰ. ‘‘চা’’তি পদস্স ইধেকচ্চো পূজেন্তোপি ন নমস্সতি, নমস্সন্তোপি ন পূজেতি চ, অযং পন সত্তনিকাযো লোকো পূজযতি চেৰ নমস্সতি চাতি সমুচ্চযত্থো সরূপত্থো.

তস্সাতি এত্থ তং-সদ্দস্স সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণাদিঅনেকগুণসমন্নাগতো পূজেতব্বো নমস্সিতব্বো তিলোকগ্গো সত্থা সরূপত্থো, ছট্ঠীৰিভত্তিযা জনকস্স নরৰরস্স জঞ্ঞেন সাসনৰরেন সম্বন্ধো পধানসরূপত্থো, জঞ্ঞসাসনৰরস্স জনকেন নরৰরেন সম্বন্ধো অপধানসরূপত্থো. তীসু পিটকেসু এৰরূপেসু অঞ্ঞেসুপি এসেৰ নযো.

‘‘এত’’ন্তি পদস্স আচরিযেন ৰিভজিতব্বহারনযপট্ঠানৰিচারণৰিসযভূতং সাসনং সরূপত্থো. ‘‘সাসনৰর’’ন্তি পদস্সাপি তমেৰ সরূপত্থো, এতং সাসনৰরং পরিযত্তিপটিপত্তিপটিৰেধভেদেন তিৰিধম্পি পরিযত্তিসাসনমেৰ সব্বসাসনমূলভূতত্তা, নেত্তিপ্পকরণস্স ৰিসযভূতত্তা চ ৰিসেসতো অধিপ্পেতং তস্স মূলভূতভাৰতো ৰিনযসংৰণ্ণনাদীসু বহূপকারেন দস্সিতোতি অম্হেহি ন ৰত্তব্বো. ৰদন্তোপি অঞ্ঞং রচিতব্বং রচিতুং অসমত্থোৰ হুত্ৰা ৰদতীতি গহিতব্বো ৰদেয্য.

তং পন পরিযত্তিসাসনং ৰিমুত্তিরসৰসেন একৰিধং, ধম্মৰিনযৰসেন দুৰিধং, ৰিনযপিটকসুত্তন্তপিটকঅভিধম্মপিটকৰসেন তিৰিধং, আণাদেসনাৰোহারদেসনাপরমত্থদেসনাৰসেন তিৰিধং, যথাপরাধসাসনাযথানুলোমসাসনাযথাধম্মসাসনাভেদেনপি তিৰিধং, সংৰরাসংৰরকথাদিট্ঠিৰিনিৰেঠনকথানামরূপপরিচ্ছেদকথাভেদেনপি তিৰিধং. এত্থ চ দেসনা দেসকাধীনা, সাসনং সাসিতব্বাযত্তং, কথা কথেতব্বত্থাপেক্খাতি ৰিসেসো. দীঘনিকাযো, মজ্ঝিমনিকাযো, সংযুত্তনিকাযো, অঙ্গুত্তরনিকাযো, খুদ্দকনিকাযোতি নিকাযভেদেন পন পঞ্চৰিধং; সুত্তগেয্যৰেয্যাকরণগাথাউদানইতিৰুত্তকজাতকঅব্ভুতধম্মৰেদল্লভেদেন পন নৰৰিধং; ধম্মক্খন্ধভেদেন পন চতুরাসীতিধম্মক্খন্ধসহস্সৰিধং; ‘‘সংকিলেসভাগিযৰাসনাভাগিযনিব্বেধভাগিযঅসেক্খভাগিযাতি অমিস্সানি চত্তারি; সংকিলেসভাগিযৰাসনাভাগিযসংকিলেসভাগিযনিব্বেধ ভাগিযসংকিলেসভাগিযঅসেক্খভাগিযৰাসনাভাগিযনিব্বেধভাগিযাতি মিস্সকদুকানি চত্তারি; সংকিলেসভাগিযৰাসনাভাগিযঅসেক্খভাগিযসংকিলেসভাগিযৰাসনা ভাগিযনিব্বেধভাগিযাতি মিস্সকতিকানি দ্ৰে; তণ্হাসংকিলেসদিট্ঠিসংকিলেসদুচ্চরিতসংকিলেসতণ্হাৰোদানভাগিযদিট্ঠিৰ- উদানভাগিযদুচ্চরিতৰোদানভাগিযাতিছা’’তি (নেত্তি. ৮৯) সোল়সন্নং সুত্তানং ভেদেন সোল়সৰিধং; ‘‘লোকিযলোকুত্তরলোকিযলোকুত্তরসত্তাধিট্ঠানধম্মাধিট্ঠানসত্তধম্মাধিট্ঠানঞাণঞেয্য- ঞাণঞেয্যদস্সনভাৰনাদস্সনভাৰনাসকৰচনপরৰচনসকৰচনপরৰচন ৰিস্সজ্জনীযঅৰিস্সজ্জনীযৰিস্সজ্জনীযঅৰিস্সজ্জনীযকম্মৰিপাককম্মৰিপাককুসল অকুসলকুসলাকুসলঅনুঞ্ঞাতপটিক্খিত্তঅনুঞ্ঞাতপটিক্খিত্তথৰস্স ভেদেন অট্ঠৰীসতিৰিধ’’ন্তি (নেত্তি. ১১২) এৰমাদিবহুৰিধং পরিযত্তিসাসনং নেত্তিপ্পকরণস্স ৰিসেসতো ৰিসযং. তস্স ৰিসযভাৰে সতি পটিপত্তিপটিৰেধসঙ্খাতং সাসনদ্ৰযম্পি তম্মূলকত্তা ৰিসযং হোতি পরিযাযতোতি দট্ঠব্বং.

‘‘ৰিদূহী’’তি পদস্স যথাৰুত্তসাসনৰরস্স সপরসন্তানপৰত্তনপৰত্তাপনাদিৰসেন ৰিজাননসমত্থো সণ্হসুখুমঞাণাদিগুণসম্পন্নো কল্যাণপুথুজ্জনসোতাপন্নাদিকো পুগ্গলো সরূপত্থো. ‘‘ঞেয্য’’ন্তি পদস্স তাদিসেহি ৰিদূহি সণ্হসুখুমঞাণাদিনা ৰিজানিতব্বং সাসনৰরং সরূপত্থো. ‘‘নরৰরস্সা’’তি পদস্স একৰিধাদিভেদস্স সাসনৰরস্স জনকো অনেকগুণসম্পন্নো তিলোকগ্গো সরূপত্থো. ইচ্চেৰং নেত্তিযা আদিগাথায সরূপত্থো সঙ্খেপেন ৰিজানিতব্বো.

এৰং তস্সা অনুসন্ধ্যাদীনং জানিতব্বভাৰে সতিপি অজানন্তো ৰিয পুচ্ছিত্ৰা দোসং আরোপেত্ৰা পরিহারৰসেনাপি গম্ভীরাধিপ্পাযস্স অনাকুলস্স ৰিসেসজাননং ভৰিস্সতি. তস্মা পুচ্ছিত্ৰা দোসং রোপেত্ৰা পরিহারৰসেন গম্ভীরাধিপ্পাযং সম্পিণ্ডেত্ৰা কথযিস্সং. অম্হাকাচরিয কিমত্থং ‘‘যং লোকো’’ত্যাদিমাহ? নেত্তিপ্পকরণং কাতুং. এৰং সতি নেত্তিপ্পকরণভূতং ‘‘সোল়সহারা নেত্তি’’ত্যাদিকং এৰ ৰত্তব্বং, কস্মা তং অৰত্ৰা ততো নেত্তিপ্পকরণতো অঞ্ঞং ‘‘যং লোকো পূজযতে’’ত্যাদিমাহ. সেয্যথাপি সমুদ্দং গচ্ছন্তো হিমৰন্তং গচ্ছতি, হিমৰন্তং গচ্ছন্তো সমুদ্দং গচ্ছতি, এৰমেৰ নেত্তিপ্পকরণং করোন্তো সাসনৰরদস্সনং করোতীতি? সচ্চং, তথাপি যস্স সংৰণ্ণনং নেত্তিপ্পকরণং কাতুকামো তং সাসনৰরং পঠমং দস্সেতুং ‘‘যং লোকো’’ত্যাদিমাহ. এৰং সতি ‘‘এতং সাসনৰর’’ন্তি এত্তকমেৰ ৰত্তব্বং, কস্মা ‘‘যং লোকো’’ত্যাদি ৰুত্তন্তি? তং সাসনৰরং জনকেন নরৰরেন নিযমেত্ৰা থোমেতুং ৰুত্তং. তথাপি ‘‘তস্স নরৰরস্সা’’তি এত্তকমেৰ ৰত্তব্বং, কস্মা ‘‘যং লোকো’’ত্যাদি ৰুত্তন্তি? তং জনকং নরৰরং লোকপালেন লোকসেট্ঠেন সদ্ধিং সব্বেন লোকেন পূজনীযনমস্সনীযভাৰেন থোমেতুং ‘‘যং লোকো’’ত্যাদি ৰুত্তং. পূজেন্তাপি ৰন্দিত্ৰা পূজেন্তি, তস্মা ‘‘পূজযতে’’তি এত্তকমেৰ ৰত্তব্বন্তি? তথাপি কেচি কেসঞ্চি পূজাসক্কারাদীনি করোন্তাপি তেসং অপাকটগুণতায নমক্কারং ন করোন্তি. এৰং ভগৰতো যথাভূতঅব্ভুগ্গতসদ্দতায পন ভগৰন্তং পূজেত্ৰাপি ৰন্দতিযেৰাতি দস্সেতুং ‘‘নমস্সতি চা’’তি ৰুত্তং. পূজেন্তো, নমস্সন্তো চ ন কদাচিযেৰ, অথ খো সব্বকালন্তি দস্সেতুং ‘‘সদা’’তি ৰুত্তং. তাদিসস্স নরৰরস্স তাদিসং সাসনৰরং সণ্হসুখুমঞাণসম্পন্নেহি ৰিদূহেৰ সুখুমঞাণেনেৰ ঞেয্যন্তি সাসনৰরং থোমেতুং ‘‘ৰিদূহি ঞেয্য’’ন্তি ৰুত্তং.

এত্থ চ ‘‘পূজযতে, নমস্সতী’’তি এতেহি পূজননমস্সনকিরিযায হেতুভূতা সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণাদযো অনেকে লোকিযলোকুত্তরগুণা পকাসিতা হোন্তি তে গুণে আগম্ম সব্বলোকস্স পূজননমস্সনচেতনায পৰত্তনতো. তেসু হি কিঞ্চি সরূপতো, কিঞ্চি অনুমানতো সারিপুত্তত্থেরাদযো অনুস্সরন্তি, পূজেন্তি, নমস্সন্তি. তেন ৰুত্তং ‘‘অনুস্সরেথ সম্বুদ্ধ’’ন্তি (সং. নি. ১.২৪৯). একদেসগুণাপি পূজারহা নমস্সনারহা, কস্মা সব্বেপি গুণা পকাসিতাতি? সব্বগুণদস্সনেন বোধিসম্ভারসম্ভরণমহাকরুণাযোগসঙ্খাতহেতুঞাণপহান- আনুভাৰরূপকাযসম্পত্তিসঙ্খাতফলহিতজ্ঝাসযিন্দ্রিয- পাককালাগমনদেসনাঞাণসঙ্খাতসত্তু- পকারসম্পদাৰসেন থোমনা দস্সিতা. তেন অত্তহিতপটিপত্তি, পরহিতপটিপত্তি চ নিরুপক্কিলেসূপগমনাপগমনঞ্চ লোকসমঞ্ঞানুপপৰত্তি, তদনতিধাৰনঞ্চ চরণসম্পত্তি, ৰিজ্জাসম্পত্তি চ অত্তাধিপতিতা, ধম্মাধিপতিতা চ লোকনাথঅত্তনাথতা চ পুব্বকারিকতঞ্ঞুতা চ অপরন্তপতা, অনত্তন্তপতা চ বুদ্ধকরণধম্মবুদ্ধভাৰসিদ্ধি চ পরতারণঅত্ততারণঞ্চ সত্তানুগ্গহচিত্ততা, ধম্মৰিরত্তচিত্ততা চ পকাসিতা ভৰন্তি. তেন সব্বপ্পকারেন অনুত্তরদক্খিণেয্যতাউত্তমপূজনীযনমস্সনীযভাৰপূজননমস্সনকিরিযায চ খেত্তঙ্গতভাৰং পকাসেতি. তেন পূজনকনমস্সনকানং যথিচ্ছিতব্বপযোজনসম্পত্তি পকাসিতাতি সব্বগুণা পকাসিতাতি.

আদিকল্যাণতাদিগুণসম্পত্তিযা ৰরং অগ্গং উত্তমং, নিপুণঞাণগোচরতায পণ্ডিতৰেদনীযঞ্চ, তস্মা ‘‘ৰরং ঞেয্য’’ন্তি ৰচনেহি স্ৰাক্খাততাদযো সব্বে ধম্মগুণা পকাসিতা. অরিযসচ্চপটিৰেধেন সমুগ্ঘাতকিলেসসম্মোহাযেৰ পরমত্থতো পণ্ডিতা বাল্যাদিসমতিক্কমনতো, তস্মা ভাৰিতলোকুত্তরমগ্গা, সচ্ছিকতসামঞ্ঞফলা চ পুগ্গলা ৰিসেসতো ‘‘ৰিদূ’’তি ৰুচ্চন্তি. তে হি যথাৰুত্তসাসনৰরং অৰিপরীততো ঞাতুং, নেতুঞ্চ সপরসন্তানে সক্কুণন্তি. তস্মা যে সুপ্পটিপন্নতাদযো অনেকেহি সুত্তপদেহি সংৰণ্ণিতা, তে অরিযসঙ্ঘগুণাপি নিরৰসেসতো ‘‘ৰিদূহী’’তি পদেন পকাসিতাতি. এৰং নেত্তিযা পঠমগাথায ‘‘এতং সাসনৰর’’ন্তি পদেন সাসনত্তযং সঙ্গণ্হিত্ৰা তত্থ ইতরেসং দ্ৰিন্নং অধিগমূপাযভাৰতো সব্বসাসনমূলভূতস্স, অত্তনো নেত্তিপ্পকরণস্স চ ৰিসযভূতস্স পরিযত্তিসাসনৰরস্স দস্সনমুখেন সব্বে রতনত্তযগুণাপি থোমনাৰসেন নযতোৰ পকাসিতা হোন্তি. নযতো হি দস্সিতা সব্বে গুণা নিরৰসেসা গহিতা ভৰন্তি, ন সরূপতো. তেনাহ ভগৰন্তং ঠপেত্ৰা পঞ্ঞৰন্তানং অগ্গভূতো ধম্মসেনাপতিসারিপুত্তত্থেরোপি বুদ্ধগুণপরিচ্ছেদনমনুযুত্তো ‘‘অপিচ মে ধম্মন্ৰযো ৰিদিতো’’তি (দী. নি. ২.১৪৬) ভগৰতাপি –

‘‘এৰং অচিন্তিযা বুদ্ধা, বুদ্ধধম্মা অচিন্তিযা;

অচিন্তিযে পসন্নানং, ৰিপাকো হোতি অচিন্তিযো’’তি. (অপ. থের ১.১.৮২; নেত্তি. ৯৫) –

গাথা ৰুত্তা. তত্থ বুদ্ধধম্মাতি বুদ্ধগুণা. অম্হাকং পন যাৰজীৰং রতনত্তযগুণপরিদীপনে অতিউস্সাহন্তানম্পি সরূপতো নীহরিত্ৰা দস্সেতুং অসমত্থভাৰো পগেৰ পণ্ডিতেহি ৰেদিতব্বোতি.

ইচ্চেৰং

‘‘যং লোকো পূজযতে, সলোকপালো সদা নমস্সতি চ;

তস্সেত সাসনৰরং, ৰিদূহি ঞেয্যং নরৰরস্সা’’তি. –

নিগ্গহিতলোপৰসেন ৰুত্তায গাথায সঙ্খেপেন কথিতো অনুসন্ধ্যাদিকো সমত্তোতি.

‘‘যং লোকো পূজযতে, স লোকপালো সদা নমস্সতি চ;

তং তস্স সাসনৰরং, ৰিদূহি ঞেয্যং নরৰরস্সা’’তি. –

গাথং অপরে পঠন্তি. তস্সাপি অনুসন্ধ্যত্থো ৰুত্তনযোৰ. যোজনত্থো পন ৰিসেসো. তত্থ হি সলোকপালো লোকো যস্স সত্থুনো নরৰরস্স যং সাসনৰরং সংৰণ্ণেতব্বসহিতং, সংৰণ্ণেতব্বং এৰ ৰা পূজযতে চেৰ নমস্সতি চ, তস্স লোকপালস্স সত্থুনো তং পূজেতব্বং, নমস্সিতব্বঞ্চ ৰিদূহেৰ ৰিঞ্ঞাতব্বং, এতং সাসনৰরং নেত্তিপ্পকরণস্স ৰিসযন্তি গহেতব্বন্তি যোজনা. যোজনাকারোপি হেট্ঠা ৰুত্তনযোৰ.

ৰিগ্গহত্থোপি ৰিসেসো. ইমস্মিঞ্হি নযে লোকং পালেন্তীতি লোকপালা, যথাৰুত্তচতুমহারাজাদযো. তেহি লোকপালেহি সহিতং সব্বলোকং পালেতি লোকগ্গনাযকত্তাতি লোকপালোতি ভগৰাপি লোকপালসদ্দেন ৰুত্তো. সো হি ‘‘তস্সা’’তি এত্থ তং-সদ্দেন পরামসীযতি, তস্মা তস্স লোকপালস্স সত্থুনো নরৰরস্সাতি অত্থো গহিতো. যদি এৰং লোকপালো গুণীভূতো অপধানো পধানভূতং লোকং ৰিসেসেত্ৰা ৰিনিৰত্তো, কথং তং-সদ্দেন পরামসীযতীতি? লোকৰিসেসকো সমানোপি সাসনৰরাপেক্খতায জনকসামিভাৰেন সম্বন্ধিৰিসেসভূতত্তা পধানভূতো ৰিয পরামসীযতীতি. ভগৰা সাসনৰরস্স সামিভাৰেন গহিতো. কথং সাসনৰরস্স সামী ভগৰা সাসনৰরং পূজযতীতি? ন চাযং ৰিরোধো. বুদ্ধা হি ভগৰন্তো ধম্মগরুনো, তে সব্বকালং ধম্মমপচযমানাৰ ৰিহরন্তীতি. বুদ্ধানঞ্হি ধম্মগরুধম্মাপচযমানভাৰো ‘‘যংনূনাহং…পে… তমেৰ ধম্মং সক্কত্ৰা গরুং কত্ৰা মানেত্ৰা পূজেত্ৰা উপনিস্সায ৰিহরেয্য’’ন্তি (অ. নি. ৪.২১) ৰুত্তো, তস্মা লোকপালো ভগৰা সাসনৰরং পূজযতীতি দট্ঠব্বো. এৰং সতি লোকপালো ভগৰা সাসনৰরং পূজযতীতি অত্থো যুত্তো হোতু, কথং লোকপালো ভগৰা সাসনৰরং নমস্সতীতি যুত্তোতি? যুত্তোৰ ‘‘নমস্সতী’’তি পদস্স গরুকরণেন তন্নিন্নপোণপব্ভারোতি অত্থস্সাপি লব্ভনতো. ভগৰা হি ধম্মগরুতায সব্বকালং ধম্মনিন্নপোণপব্ভারভাৰেন ৰিহরতীতি. ৰুত্তঞ্হেতং ‘‘যেন সুদং নিচ্চকপ্পং ৰিহরামী’’তিআদি. সেসমেত্থ হেট্ঠা ৰুত্তনযেন ৰা সংৰণ্ণনাসু ৰুত্তনযেন ৰা ঞাতব্বন্তি অম্হেহি ন ৰিত্থারীযতি.

এৰং পঠমগাথায ‘‘সাসনৰর’’ন্তি পদেন তিৰিধম্পি সাসনং সঙ্গণ্হিত্ৰা তত্থ পরিযত্তিসাসনমেৰ অত্তনো নেত্তিপ্পকরণস্স ৰিসযং নিযমেত্ৰা দস্সেন্তো ‘‘দ্ৰাদস পদানি’’ত্যাদিমাহ. অথ ৰা পঠমগাথায রতনত্তযথোমনেন সহ নেত্তিপ্পকরণতাৰিসযং সাসনৰরং আচরিযেন দস্সিতং, ‘‘তস্স সাসনৰরং কিং সব্বংযেৰ নেত্তিপ্পকরণস্স ৰিসযং, উদাহু পরিযত্তিসাসনমেৰা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা পরিযত্তিসাসনভূতং সুত্তমেৰাতি দস্সেন্তো ‘‘দ্ৰাদস পদানি সুত্ত’’ন্তিআদিমাহ. তত্থ ‘‘সাসনৰর’’ন্তি সামঞ্ঞেন ৰুত্তম্পি পরিযত্তিসুত্তমেৰ সাসনৰরন্তি গহেতব্বন্তি অত্থো. ‘‘তং পন কতিৰিধ’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘দ্ৰাদস পদানী’’তি ৰুত্তং, সঙ্খেপতো পভেদেন দ্ৰাদসৰিধন্তি অত্থো. পভেদতো দ্ৰাদসৰিধম্পি ব্যঞ্জনপদঅত্থপদতো পন দুৰিধমেৰাতি দস্সেতুং ‘‘তং সব্বং ব্যঞ্জনঞ্চ অত্থো চা’’তি ৰুত্তং. ‘‘তস্মিং দ্ৰযে একমেৰ সরূপতো নেত্তিপ্পকরণস্স ৰিসযন্তি ৰিঞ্ঞেয্যং, উদাহু উভয’’ন্তি পুচ্ছিতব্বত্তা উভযন্তি দস্সেতুং ‘‘তং ৰিঞ্ঞেয্যং উভয’’ন্তি ৰুত্তং. ৰচনৰচনীযভাৰেন সম্বন্ধে যস্মিং ব্যঞ্জনে, অত্থে চ ‘‘সুত্ত’’ন্তি ৰোহারো পৰত্তো, তং উভযং সরূপতো নেত্তিপ্পকরণস্স ৰিসযন্তি ৰিঞ্ঞেয্যন্তি অত্থো. ‘‘কিন্তি ৰিঞ্ঞেয্য’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘কো অত্থো, ব্যঞ্জনং কতম’’ন্তি ৰুত্তং. ইদং ৰুত্তং হোতি – ছব্যঞ্জনপদছঅত্থপদভেদেন দ্ৰাদসৰিধং ব্যঞ্জনপদঅত্থপদৰসেন দুৰিধং সব্বপরিযত্তিসঙ্খাতং সুত্তং মম নেত্তিপ্পকরণস্স ৰিসযং সাসনৰরন্তি ঞাতব্বং. সরূপতো পুচ্ছিত্ৰা অত্থপদং, ব্যঞ্জনপদঞ্চ সরূপতো ঞাতব্বন্তি.

এৰং পঠমগাথায ‘‘সাসনৰর’’ন্তি ৰুত্তস্স সুত্তস্স পরিযত্তিভাৰঞ্চেৰ অত্থপদব্যঞ্জনপদভাৰেন ৰেদিতব্বত্তঞ্চ দস্সেত্ৰা ইদানি তস্স সুত্তস্স পৰিচযূপাযং নেত্তিপ্পকরণং পদত্থৰিভাগেন দস্সেতুং ‘‘সোল়সহারা’’ত্যাদিমাহ. অথ ৰা দুতিযগাথায নেত্তিপ্পকরণস্স ৰিসযং সাসনৰরং নিযমেত্ৰা দস্সিতং, ‘‘নেত্তি নাম কতমা, কতিৰিধা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা নেত্তিনাম এত্তিকাতি সঙ্খেপতো দস্সেতুং ‘‘সোল়সহারা’’ত্যাদিমাহ. তত্থ তস্স সাসনস্স সুত্তস্স অত্থপরিযেট্ঠি নেত্তিসংৰণ্ণনা মযা মহাকচ্চাযনেন নিদ্দিট্ঠা নেত্তি নাম সোল়সহারসমুদাযা পঞ্চনযসমুদাযা অট্ঠারসমূলপদসমুদাযাতি ৰিজানিতব্বাতি.

তে হারাদযো কেনট্ঠেন নেত্তি নাম? ৰেনেয্যসত্তে অরিযধম্মং নেতীতি নেত্তীতি এৰমাদি অত্থো সংৰণ্ণনাসু (নেত্তি. অট্ঠ. গন্থারম্ভকথা) ৰুত্তোৰ. ইমায ততিযগাথাযপি ‘‘মহাকচ্চানেন নিদ্দিট্ঠা’’তি পাঠো সুন্দরো. ‘‘মহাকচ্চাযনেন নিদ্দিট্ঠা’’তি ৰা পাঠো, ন সুন্দরো. লক্খণঞ্হি মযা হেট্ঠা ৰুত্তন্তি. ‘‘সোল়সহারাদিসমুদাযা নেত্তী’’তি ৰুত্তা, তে হারা সুত্তস্স ব্যঞ্জনৰিচযো ৰা হোন্তি, অত্থৰিচযো ৰা, নযা চ ব্যঞ্জনৰিচযো ৰা হোন্তি, অত্থৰিচযো ৰাতি ৰিচারণাযং সতি ‘‘ইমে ইমস্স ৰিচযো’’তি নিযমেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘হারা ব্যঞ্জনৰিচযো’’তিআদিমাহ. তত্থ হারা সুত্তস্স ব্যঞ্জনৰিচযো হোন্তি, ন অত্থৰিচযো সোল়সহারানং মূলপদনিদ্ধারণং ৰজ্জেত্ৰা ব্যঞ্জনমুখেনেৰ সংৰণ্ণনাভাৰতো. তযো পন নযা সুত্তস্স অত্থৰিচযো হোন্তি, তিণ্ণং নযানং মূলপদসঙ্খাতঅৰিজ্জাদিসভাৰধম্মনিদ্ধারণমুখেনেৰ সুত্তস্স অত্থসংৰণ্ণনাভাৰতোতি.

‘‘তং উভযং সুত্তে সংৰণ্ণনাভাৰেন কেনচি কত্থচিযেৰ যোজেতব্বং, উদাহু সব্বথা সব্বত্থ যোজিত’’ন্তি পুচ্ছিতব্বভাৰতো তং উভযং সব্বত্থ সুত্তেসু সব্বথা যোজিতন্তি দস্সেতুং ‘‘উভযং পরিগ্গহীত’’ন্তি ৰুত্তং. হারা চেৰ নযা চ উভযং সুত্তস্স অত্থনিদ্ধারণৰসেন পরিতো সমন্ততো গহিতং সব্বথা সুত্তেসু যোজিতন্তি.

‘‘হারাদিসমুদাযভূতং নেত্তিসঙ্খাতং সুত্তং কথং সংৰণ্ণেতব্বং সুত্তং সংৰণ্ণেতী’’তি ৰত্তব্বভাৰতো ৰুত্তং ‘‘ৰুচ্চতি সুত্তং যথাসুত্ত’’ন্তি. নেত্তিসঙ্খাতং সংৰণ্ণনাসুত্তং সংৰণ্ণেতব্বসুত্তানুরূপং যথা যেন যেন দেসনাহারেন ৰা অঞ্ঞেন ৰা সংৰণ্ণেতব্বং, তেন তেন ৰুচ্চতি সংৰণ্ণেতীতি অত্থো. অথ ৰা ‘‘নেত্তিসঙ্খাতং সুত্তং কিত্তকং সংৰণ্ণেতব্বং সুত্তং সংৰণ্ণেতী’’তি ৰত্তব্বভাৰতো ৰুত্তং ‘‘ৰুচ্চতি সুত্তং যথাসুত্ত’’ন্তি. তত্থ যথাসুত্তং যং যং সুত্তং ভগৰতা ৰুত্তং, তং তং সব্বং সুত্তং নেত্তিসঙ্খাতং সুত্তং ৰুচ্চতি ৰদতি অস্সাদাদীনৰদস্সনৰসেন সংৰণ্ণেতীতি. তেন ৰুত্তং ‘‘নেত্তিনযেন হি সংৰণ্ণেতুং অসক্কুণেয্যং নাম সুত্তং নত্থী’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. সঙ্গহৰারৰণ্ণনা).

‘‘যং যং ভগৰতা দেসিতং সুত্তং নেত্তিসংৰণ্ণনায সংৰণ্ণিতং, সা সংৰণ্ণেতব্বা দেসনা চ ৰিঞ্ঞেয্যা, উদাহু দেসিতব্বঞ্চা’’তি ৰত্তব্বভাৰতো ‘‘যা চেৰ দেসনা’’ত্যাদিমাহ. যা চেৰ দেসনা পাল়ি সংৰণ্ণিতা, সা চ, তায দেসনায দেসিতং যং ধম্মজাতং, তঞ্চ উভযং ৰিমুত্তাযতনদেসনাসীসেন পরিচযং করোন্তেহি একন্তেন ৰিঞ্ঞেয্যং উভযস্সেৰ অনুপাদিসেসপরিনিব্বানপরিযোসানানং সম্পত্তীনং হেতুভাৰতো. ‘‘তস্স উভযস্স ৰিজাননে সাধেতব্বে সাধেতব্বস্স ৰিজাননস্স হেতুভূতা কতমা অনুপুব্বী’’তি পুচ্ছিতব্বভাৰতো ৰুত্তং ‘‘তত্রা’’ত্যাদি. তত্থ তত্র ৰিজাননে সাধেতব্বে সুত্তাদিনৰঙ্গস্স সাসনস্স অত্থপরিযেসনা অত্থৰিচারণা হারনযানং অযং অনুপুব্বী ৰিজাননস্স সাধেতব্বস্স হেতুভূতা অনুপুব্বী নামাতি অত্থো. অথ ৰা তস্স উভযস্স ৰিজাননে সাধেতব্বে সুত্তাদিনৰঙ্গস্স সাসনস্স অত্থপরিযেসনায অত্থৰিচারণায অযং অনুপুব্বী ৰিজাননস্স সাধেতব্বস্স হেতুভূতা অনুপুব্বী নামাতি. অথ ৰা ৰক্খমানায হারনযানুপুব্বিযা নৰৰিধসুত্তন্তপরিযেসনা ৰিজাননস্স হেতুভূতাতি ৰেদিতব্বা. তেনাকারেনেৰ অট্ঠকথাযং তিধা ৰুত্তাতি.

সঙ্গহৰারস্স অত্থৰিভাৰনা নিট্ঠিতা.

২. উদ্দেসৰারঅত্থৰিভাৰনা

. এৰং সঙ্গহৰারেন সঙ্খেপতো দস্সিতে হারাদযো ইদানি ৰিভাগেন দস্সেতুং ‘‘তত্থ কতমে সোল়স হারা’’তিআদিদেসনা আরদ্ধা. অথ ৰা সোল়সহারাদিসমুদাযা নেত্তি নাম মযা মহাকচ্চানেন নিদ্দিট্ঠাতি ৰুত্তা, ‘‘কতমে তে সোল়স হারা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ৰুত্তং ‘‘তত্থ সোল়স হারা’’ত্যাদি. তত্থ তত্থাতি তেসু সোল়সহারাদীসু. দেসনা হারো, ৰিচযো হারো…পে… সামারোপনো হারোতি ইমে সোল়স হারাতি দট্ঠব্বা.

তত্থ সব্বসাধারণত্তা হারপদস্স ৰচনত্থো পঠমং ৰত্তব্বো. কেনট্ঠেন হারাতি? হরীযন্তি এতেহীতি হারা. এতেহি সংৰণ্ণনাৰিসেসেহি সংৰণ্ণিযেসু সুত্তগেয্যাদীসু অঞ্ঞাণসংসযৰিপল্লাসা হরীযন্তি, ইতি অঞ্ঞাণাদিহরণকারণত্তা ‘‘এতেহী’’তি পদেন নিদ্দিট্ঠা সংৰণ্ণনাৰিসেসা হারা নাম, হর-ধাতুযা আচরিযস্স ৰচীভেদসদ্দো, তংসমুট্ঠাপকো চিত্তুপ্পাদো চ মুখ্যত্থো, ৰেনেয্যানং সংৰণ্ণেতব্বসুত্তস্স অত্থজাননাদিঞাণসম্পযুত্তচিত্তুপ্পাদো কারণূপচারত্থো, তস্স উপনিস্সযপচ্চযভূতানং সংৰণ্ণনাৰিসেসানং উপনিস্সযপচ্চযসত্তি ফলূপচারত্থো, ইতি-সদ্দেন সা উপনিস্সযপচ্চযসত্তিযেৰ পরামসীযতি. তংসত্তিসম্পন্না সংৰণ্ণনাৰিসেসা ণ-পচ্চযত্থা হোন্তি. এস নযো এৰরূপেসু ঠানেসুপি. ৰিত্থারো অট্ঠকথাযং (নেত্তি. অট্ঠ. ১) ৰুত্তো এৰ.

অসাধারণতো পন দেসীযতি এতাযাতি দেসনা. এতায সংৰণ্ণনায সংৰণ্ণেতব্বসুত্তত্থো দেসীযতি সংৰণ্ণীযতি সংৰণ্ণনানুসারেন ঞাপীযতি, ইতি ঞাপনকারণত্তা ‘‘এতাযা’’তি পদেন নিদ্দিট্ঠা ৰিসেসসংৰণ্ণনা দেসনা নাম, ন পাল়িদেসনা, পাল়িদেসনায সংৰণ্ণেতব্বসংৰণ্ণনাভাৰেন সহচরণতো ৰা দেসনা. কিঞ্চাপি অঞ্ঞে হারা দেসনাপাল়িসঙ্খাতস্স সুত্তস্স অত্থসংৰণ্ণনাভাৰতো দেসনায সহচারিনো হোন্তি, অযং পন হারো যেভুয্যেন যথারুতৰসেনেৰ ৰিঞ্ঞাযমানত্তা পাল়িদেসনায সহ চরতীতি ৰত্তব্বতং অরহতি, ন তথা পরে. ন হি অস্সাদাদীনৰনিস্সরণাদিসন্দস্সনলক্খণরহিতা পাল়িদেসনা অত্থি, অযঞ্চ হারো অস্সাদাদিসন্দস্সনলক্খণোতি.

ৰিচিযন্তি এতেনাতি ৰিচযো. এতেন সংৰণ্ণনাৰিসেসেন সুত্তে পদপঞ্হাদযো ৰিচিযন্তি, ইতি ৰিচারণকারণত্তা সো সংৰণ্ণনাৰিসেসো ৰিচযো নাম. কত্ৰত্থাধিকরণত্থাপি লব্ভন্তি. সংৰণ্ণেতব্বসুত্তেন পদপঞ্হাদিৰিচযনলক্খণো সংৰণ্ণনাৰিসেসো ৰিচযো হারো.

যুত্তাযুত্তি ৰিচারীযতি এতাযাতি যুত্তি. এতায ৰিসেসসংৰণ্ণনায সব্বেসং হারানং ভূমিগোচরানং যুত্তাযুত্তি ৰিচারীযতি, ইতি ৰিচারণকারণত্তা ‘‘এতাযা’’তি পদেন নিদ্দিট্ঠা ৰিসেসসংৰণ্ণনা যুত্তি নাম. ইধ উত্তরপদলোপো দট্ঠব্বো, যুত্তিযা ৰিচারণা, ৰিচারণীযভাৰেন সহচরণতো ৰা যুত্তি. সব্বহারানং ভূমিগোচরানং যুত্তাযুত্তিৰিচারণলক্খণো সংৰণ্ণনাৰিসেসো যুত্তি হারো.

পদতি পৰত্তেতি ফলং এতেনাতি পদং, কারণং. ঠন্তি তিট্ঠন্তি এত্থ ফলানি তদাযত্তৰুত্তিতাযাতি ঠানং, কারণং. পদঞ্চ তং ঠানঞ্চাতি পদট্ঠানং, আসন্নকারণং. সুত্তে আগতধম্মানং পদট্ঠানং ৰিচারীযতি এতাযাতি পদট্ঠানা, ৰিসেসসংৰণ্ণনা, ৰিচারণলোপোৰ, সুত্তে আগতধম্মানং পদট্ঠানানং, তেসঞ্চ পদট্ঠানানং ৰিচারণলক্খণো সংৰণ্ণনাৰিসেসো পদট্ঠানো হারো.

সুত্তে অৰুত্তাপি সমানলক্খণা ধম্মা লক্খীযন্তি এতেন সংৰণ্ণনাৰিসেসেনাতি লক্খণো, সুত্তে ৰুত্তেন ধম্মেন সমানলক্খণানং ধম্মানং অৰুত্তানম্পি নিদ্ধারণলক্খণো সংৰণ্ণনাৰিসেসো লক্খণো হারো.

সুত্তে দস্সিযমানা নিব্বচনাদযো চত্তারোপি ৰিযূহীযন্তি ৰিভাগেন সম্পিণ্ডীযন্তি এত্থ, এতেন ৰাতি ব্যূহো, চতুন্নং নিব্বচনাদীনং ব্যূহো চতুব্যূহো. নিব্বচনাধিপ্পাযব্যঞ্জনানঞ্চেৰ দেসনানিদানস্স চ পুব্বাপরেন সদ্ধিং সন্দস্সনলক্খণো সংৰণ্ণনাৰিসেসো চতুব্যূহো হারো.

দেসনায গহিতধম্মেন সভাগা, ৰিসভাগা চ ধম্মা আৰট্টীযন্তি এত্থ, এতেন ৰাতি আৰট্টো, দেসনায গহিতধম্মানং সভাগৰিসভাগধম্মৰসেন আৰট্টনলক্খণো সংৰণ্ণনাৰিসেসো আৰট্টো হারো.

অসাধারণাসাধারণানং সংকিলেসধম্মে, ৰোদানধম্মে চ সাধারণাসাধারণতো, পদট্ঠানতো, ভূমিতো চ ৰিভজনলক্খণো সংৰণ্ণনাৰিসেসো ৰিভত্তি হারো.

সুত্তে নিদ্দিট্ঠা ধম্মা পটিপক্খৰসেন পরিৰত্তীযন্তি ইমিনা, এত্থ ৰাতি পরিৰত্তো, সুত্তে নিদ্দিট্ঠানং ধম্মানং পটিপক্খতো পরিৰত্তনলক্খণো সংৰণ্ণনাৰিসেসো পরিৰত্তনো হারো.

সুত্তে ৰুত্তস্স একস্সেৰ অত্থস্স ৰাচকং ৰিৰিধং ৰচনং এত্থ সংৰণ্ণনাৰিসেসেতি ৰিৰচনং, ৰিৰচনমেৰ ৰেৰচনং, সুত্তে ৰুত্তে একস্মিং অত্থে অনেকপরিযাযসদ্দযোজনালক্খণো সংৰণ্ণনাৰিসেসো ৰেৰচনো হারো.

সুত্তে ৰুত্তা অত্থা পকারেহি ঞাপীযন্তি ইমিনা, এত্থ ৰাতি পঞ্ঞত্তি, একেকস্স ধম্মস্স অনেকাহি পঞ্ঞত্তীহি পঞ্ঞাপেতব্বাকারলক্খণো সংৰণ্ণনাৰিসেসো পঞ্ঞত্তি হারো.

সুত্তাগতা ধম্মা পটিচ্চসমুপ্পাদাদীসু ওতরীযন্তি অনুপ্পৰেসীযন্তি এত্থ, এতেন ৰাতি ওতরণো, পটিচ্চসমুপ্পাদাদিমুখেহি সুত্তত্থস্স ওতরণলক্খণো সংৰণ্ণনাৰিসেসো ওতরণো হারো.

সুত্তে পদপদত্থপঞ্হারম্ভা সোধীযন্তি সমাধীযন্তি এত্থ, এতেন ৰাতি সোধনো, সুত্তে পদপদত্থপঞ্হারম্ভানং সোধনলক্খণো সংৰণ্ণনাৰিসেসো সোধনো হারো.

সামঞ্ঞৰিসেসভূতা ধম্মা ৰিনা ৰিকপ্পেন অধিট্ঠীযন্তি অনুপ্পৰত্তীযন্তি এত্থ, এতেন ৰাতি অধিট্ঠানো, সুত্তাগতানং ধম্মানং অৰিকপ্পনৰসেন সামঞ্ঞৰিসেসনিদ্ধারণলক্খণো সংৰণ্ণনাৰিসেসো অধিট্ঠানো হারো.

যো হেতু চেৰ পচ্চযো চ ফলং পরিকরোতি অভিসঙ্খরোতি, ইতি সো হেতু চেৰ পচ্চযো চ পরিক্খারো, যো সংৰণ্ণনাৰিসেসো তং পরিক্খারং হেতুঞ্চেৰ পচ্চযঞ্চ আচিক্খতি, ইতি সো সংৰণ্ণনাৰিসেসো পরিক্খারো নাম. সুত্তে আগতধম্মানং পরিক্খারসঙ্খাতে হেতুপচ্চযে নিদ্ধারেত্ৰা সংৰণ্ণনালক্খণো সংৰণ্ণনাৰিসেসো পরিক্খারো হারো.

সুত্তে আগতধম্মা পদট্ঠানাদিমুখেন সমারোপীযন্তি এত্থ, এতেন ৰাতি সমারোপনো, সুত্তে আগতধম্মানং পদট্ঠানৰেৰচনভাৰপহানসমারোপনৰিচারণলক্খণো সংৰণ্ণনাৰিসেসো সমারোপনো হারো. ভাৰসাধনৰসেনাপি সব্বত্থ ৰচনত্থো ৰত্তব্বোতি তস্সাপি ৰসেন যোজেতব্বন্তি. সেসং সংৰণ্ণনানুসারেন ঞাতব্বন্তি.

‘‘তত্থ কতমে সোল়স হারা দেসনা’’ত্যাদিনা হারসরূপং ৰুত্তং, কিমত্থং ‘‘তস্সানুগীতি’’ত্যাদি ৰুত্তন্তি? অনুগীতিগাথায সুখগ্গহণত্থং পুন ‘‘তস্সানুগীতি দেসনা ৰিচযো যুত্তি’’ত্যাদি ৰুত্তং. তত্থ তস্সাতি হারুদ্দেসস্স. অনুগীতীতি অনু পচ্ছা গাযনগাথা. পঞ্চদসোতি পঞ্চদসমো. সোল়সোতি সোল়সমো. অত্থতো অসংকিণ্ণাতি দেসনাদিপদত্থতো লক্খণত্থতো সঙ্করতো রহিতা. তেন ৰুত্তং অট্ঠকথাযং ‘‘সো চ নেসং অসঙ্করো লক্খণনিদ্দেসে সুপাকটো হোতী’’তি. সেসং সংৰণ্ণনানুসারেন ঞাতব্বন্তি. ‘‘কেচি হারা কেহিচি হারেহি সংকিণ্ণা ৰিয দিস্সন্তি, কস্মা অসংকিণ্ণাতি ঞাতব্ব’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা ৰুত্তং ‘‘এতেসঞ্চেৰা’’তিআদি. তত্থ এতেসঞ্চেৰ ভৰতীতি এতেসং সোল়সন্নং হারানং যথা যেনাকারেন অসঙ্করো হোতি, তথা অসঙ্করাকারেন ভৰতি. অযতি পৰত্ততি নযৰিভত্তীতি অযা, ৰিত্থারেন অযাতি ৰিত্থারতযা, ত-কারো মিস্সকদোসাপগমত্থায আগতো, নযৰিভত্তিৰিসেসৰচনং. নযেন ঞাযেন ৰিভত্তি নযৰিভত্তি, ন পঞ্চনযৰিভত্তাহারানং ৰিত্থারেন পৰত্তা ঞাযৰিভত্তি তথা অসঙ্করাকারেন ভৰতি তস্মিং অসংকিণ্ণাতি ঞাতব্বাতি অধিপ্পাযো.

. সোল়স হারা সরূপতো ৰুত্তা, অম্হেহি চ ৰিঞ্ঞাতা, ‘‘কতমে পঞ্চ নযা’’তি ৰত্তব্বভাৰতো তথা পুচ্ছিত্ৰা সরূপতো উদ্দিসিতুং ‘‘তত্থ কতমে পঞ্চ নযা’’ত্যাদি ৰুত্তং. অট্ঠকথাযং পন ‘‘এৰং হারে উদ্দিসিত্ৰা ইদানি নযে উদ্দিসিতুং ‘তত্থ কতমে’তিআদি ৰুত্ত’’ন্তি (নেত্তি. অট্ঠ. ২) ৰুত্তং. ‘‘তত্থ নযন্তি সংকিলেসে, ৰোদানে চ ৰিভাগতো ঞাপেন্তীতি নযা, নীযন্তি ৰা তানি এত্থ, এতেহি ৰাতি নযা’’তিআদিনা (নেত্তি. অট্ঠ. ২) অট্ঠকথাযং ৰিত্থারেন ৰচনত্থো ৰুত্তো. নী-ধাতুযা নন্দিযাৰট্টাদিনযানুসারেন সংকিলেসে, ৰোদানে চ আলম্বিত্ৰা পৰত্তো ঞাণসম্পযুত্তচিত্তুপ্পাদো মুখ্যত্থো, নন্দিযাৰট্টাদিনযানং উপনিস্সযপচ্চযসত্তি ফলূপচারতো গহিতা, ইতি-সদ্দো তং ফলূপচারতো গহিতসত্তিং পরামসি, তংসত্তিসহিতা নন্দিযাৰট্টাদিনযা অ-পচ্চযত্থা.

তণ্হাঅৰিজ্জাহি সংকিলেসপক্খস্স সুত্তস্স, সমথৰিপস্সনাহি ৰোদানপক্খস্স সুত্তস্স চতুসচ্চযোজনমুখেন নযনলক্খণো সংৰণ্ণনাৰিসেসো নন্দিযাৰট্টো নযো. তত্থ চতুসচ্চন্তি তণ্হা চ অৰিজ্জা চ ভৰমূলত্তা সমুদযসচ্চং, অৰসেসা তেভূমকা ধম্মা দুক্খসচ্চং, সমথৰিপস্সনা মগ্গসচ্চং, তেন পত্তব্বা অসঙ্খতধাতু নিরোধসচ্চন্তি.

তীহি অৰযৰেহি লোভাদীহি সংকিলেসপক্খে, তীহি অৰযৰেহি অলোভাদীহি চ ৰোদানপক্খে পুক্খলো সোভনোতি তিপুক্খলো, অকুসলমূলেহি সংকিলেসপক্খস্স, কুসলমূলেহি ৰোদানপক্খস্স সুত্তত্থস্স চতুসচ্চযোজনমুখেন নযনলক্খণো সংৰণ্ণনাৰিসেসো তিপুক্খলো.

সীহস্স ভগৰতো ৰিক্কীল়িতং এত্থ নযেতি সীহৰিক্কীল়িতো, সুভসঞ্ঞাদীহি ৰিপল্লাসেহি সকলসংকিলেসপক্খস্স, সদ্ধিন্দ্রিযাদীহি ৰোদানপক্খস্স সুত্তত্থস্স চতুসচ্চযোজনমুখেন নযনলক্খণো সংৰণ্ণনাৰিসেসো সীহৰিক্কীল়িতনযো.

অত্থনযত্তযদিসাভাৰেন কুসলাদিধম্মানং আলোচনং দিসালোচনং. তস্স তস্স অত্থনযস্স যোজনত্থং কতেসু সুত্তস্স অত্থৰিস্সজ্জনেসু যে ৰোদানাদযো, সংকিলেসিকা চ তস্স তস্স নযস্স দিসাভূতা ধম্মা সুত্ততো নিদ্ধারেত্ৰা কথিতা, তেসং যথাৰুত্তধম্মানং চিত্তেনেৰ ‘‘অযং পঠমা দিসা, অযং দুতিযা দিসা’’তিআদিনা আলোচনং দিসালোচনং.

তথা আলোচিতানং ধম্মানং অত্থনযত্তযযোজনে সমানযনতো অঙ্কুসো ৰিযাতি অঙ্কুসো, তস্স তস্স নযস্স দিসাভূতানং কুসলাদিধম্মানং সমানযনং অঙ্কুসো নযো.

লঞ্জেতীতি লঞ্জকো. যো নযো সুত্তত্থং লঞ্জেতি পকাসেতি, ইতি লঞ্জনতো পকাসনতো সো নযো লঞ্জকো নাম, নযো চ সো লঞ্জকো চাতি নযলঞ্জকো. নযলঞ্জকো পঠমো নন্দিযাৰট্টো নাম, নযলঞ্জকো দুতিযো তিপুক্খলো নাম, নযলঞ্জকো ততিযো সীহৰিক্কীল়িতো নামাতি যোজেতব্বো.

উগ্গতানং ৰিসেসেন উগ্গতোতি উত্তমো, তং উত্তমং. গতাতি ঞাতা, মতাতি অত্থো. ‘‘মতা’’তি ৰা পাঠো. সেসমেত্থ ৰুত্তনযানুসারেনপি সংৰণ্ণনানুসারেনপি জানিতব্বন্তি.

যথাৰুত্তনযৰিসেসসংৰণ্ণনায টীকাযং –

‘‘সমূহাদিং উপাদায লোকসঙ্কেতসিদ্ধা ৰোহারমত্ততা সম্মুতিসভাৰো, পথৰীফস্সাদীনং কক্খল়ফুসনাদিলক্খণং পরমত্থসভাৰো. অযঞ্হেত্থ সঙ্খেপো – যস্মিং ভিন্নে, ইতরাপোহে ৰা চিত্তেন কতে ন তথা বুদ্ধি, ইদং সম্মুতিসচ্চং যথা ঘটে, সসম্ভারজলে চ, তব্বিপরিযাযেন পরমত্থসচ্চ’’ন্তি –

ৰচনে ঘটকথলআপজলকদ্দমাদিসঙ্খাতং সমূহাদিং উপাদায লোকস্স পুব্বে ঘটকথলআপজলকদ্দমাদিসঙ্কেতসিদ্ধা ঘটকথলআপজলকদ্দমাদিৰোহারমত্ততা সম্মুতিসভাৰো সঙ্কেতৰসেন অৰিতথত্তা. পথৰীআদীনং কক্খল়াদিলক্খণং, ফস্সাদীনং ফুসনাদিলক্খণং পরমত্থসভাৰো. ‘‘যদি এৰং ঘটাদিকে অভিন্নে ৰা আপাদিকে ৰা অনুরূপেন ঊনভাৰেন অপ্পৰত্তমানে ৰা সতি সম্মুতিভাৰো হোতু, ভিন্নে ৰা ঊনে ৰা কথং সম্মুতিভাৰো ভৰেয্য, পথৰীফস্সাদীনম্পি ভিজ্জমানত্তা, কক্খল়ফুসনাদীনঞ্চ পথৰীফস্সাদীহি অনঞ্ঞত্তা কথং পরমত্থসভাৰো ভৰেয্য, কতমেন সঙ্খেপেন অত্থেন সম্মুতিসভাৰো, পরমত্থসভাৰো চ অম্হেহি জানিতব্বো’’তি ৰত্তব্বভাৰতো ‘‘অযঞ্হেত্থ সঙ্খেপো’’তিআদিমাহ. তত্থ এত্থাতি এতেসু সম্মুতিসভাৰপরমত্থসভাৰেসু অযং নযো ৰুচ্চমানো সঙ্খেপো অত্থো দট্ঠব্বো.

যস্মিং ঘটাদিকে ভিন্নে সতি ততো ঘটাদিতো ইতরো কথলাদিভাৰো চিত্তেন পুব্বে কতেন যথা যেন কথলাদিৰোহারেন ভৰতি, যস্মিং আপাদিকে সম্ভারজলাদিকে ঊনভাৰেন পৰত্তমানে সতি ৰা ততো আপাদিতো ইতরো কদ্দমাদিভাৰো চিত্তেন পুব্বে কতেন যথা যেন কদ্দমাদিৰোহারেন ভৰতি, তথা তেন ৰোহারেন বুদ্ধি কথলাদিসভাৰজাননং কদ্দমাদিসভাৰজাননং ভৰতি, ইদং অভিন্নে ঘটাদিকং ৰা ভিন্নে কথলাদিকং ৰা অনূনে আপাদিকং ৰা ঊনে কদ্দমাদিকং ৰা সব্বং সম্মুতিসচ্চং হোত্ৰেৰ. ‘‘কদ্দমস্মিং ভিন্নে, কদ্দমস্মিং ঊনে ৰা সতি ইতরো সম্মুতিসভাৰো’’তি পুচ্ছিতব্বভাৰতো ‘‘ঘটে, সম্ভারজলে চা’’তি ৰুত্তং.

সম্মুতিসচ্চসভাৰো তুম্হেহি ৰুত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কতমো পরমত্থসচ্চসভাৰো’’তি ৰত্তব্বভাৰতো ‘‘তব্বিপরিযাযেন পরমত্থসচ্চ’’ন্তি ৰুত্তং. পথৰীআদীনং কক্খল়াদিলক্খণতো ইতরস্স ফুসনাদিলক্খণস্স অসম্ভৰতো, ফস্সাদীনঞ্চ ফুসনাদিলক্খণতো ইতরস্স কক্খল়াদিলক্খণস্স অসম্ভৰতো পথৰীফস্সাদীনং লক্খল়ফুসনাদিলক্খণং পরমত্থসচ্চং হোত্ৰেৰাতি ইমস্মিং সঙ্খেপত্থে গহিতে কোচি ৰিরোধো নত্থীতি অধিপ্পাযোতি.

. পঞ্চ নযা সরূপতো আচরিযেন উদ্দিট্ঠা, অম্হেহি চ ৰিঞ্ঞাতা, ‘‘যানি পদানি অট্ঠারস মূলপদানি উদ্দিট্ঠানি, কতমানি তানী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা তানি সরূপতো দস্সেতুং ‘‘তত্থ কতমানি অট্ঠারস মূলপদানি’’ত্যাদিমাহ. অট্ঠকথাযং পন ‘‘এৰং নযেপি উদ্দিসিত্ৰা ইদানি মূলপদানি উদ্দিসিতুং ‘তত্থ কতমানী’তিআদি আরদ্ধ’’ন্তি ৰুত্তং. তত্থ কুসলানি নৰ পদানি, অকুসলানি নৰ পদানি অট্ঠারস মূলপদানীতি দট্ঠব্বানীতি যোজনা. মূলন্তি পতিট্ঠহন্তি এতেহি নযা, পতিট্ঠানৰিভাগা চাতি মূলানি, পদন্তি পতিট্ঠহন্তি এত্থ নযা, পট্ঠানৰিভাগা, অধিগমা চাতি পদানি, ৰুত্তপ্পকারট্ঠেন মূলানি চ তানি পদানি চাতি মূলপদানি. কুচ্ছিতে পাপধম্মে সলযন্তীতি কুসলানি, কুসে রাগাদযো লুনন্তীতি কুসলানি, কুসা ৰিয লুনন্তীতি কুসলানি, কুসেন ঞাণেন লাতব্বানি পৰত্তেতব্বানীতি কুসলানি. কুসলানং পটিপক্খানীতি অকুসলানি অ-সদ্দো চেত্থ পটিপক্খত্থোতি.

নৰ পদানি কুসলানি, নৰ পদানি অকুসলানীতি গণনপরিচ্ছেদতো, জাতিভেদতো চ উদ্দিট্ঠানি, ‘‘কতমানি তানী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা নৰ পদানি অকুসলানি পচ্চাসত্তিন্যাযেন সরূপতো দস্সেতুং ‘‘কতমানি নৰ পদানি অকুসলানী’’তিআদি ৰুত্তং. অট্ঠকথাযং পন –

‘‘এৰং গণনপরিচ্ছেদতো, জাতিভেদতো চ মূলপদানি দস্সেত্ৰা ইদানি সরূপতো দস্সেন্তো সংকিলেসপক্খংযেৰ পঠমং উদ্দিসতি ‘তণ্হা’তিআদিনা’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. ৩) –

ৰুত্তং. তত্থ রূপাদিকে খন্ধে তসতি পরিতসতীতি তণ্হা. অৰিন্দিযং কাযদুচ্চরিতাদিং ৰিন্দতীতি অৰিজ্জা, ৰিন্দিযং কাযসুচরিতাদিং ন ৰিন্দতীতি অৰিজ্জা, ৰিজ্জায পটিপক্খাতি ৰা অৰিজ্জা. লুব্ভন্তি তেনাতি লোভো, লুব্ভতীতি ৰা লোভো, লুব্ভনং ৰা লোভো. দোসমোহেসুপি এসেৰ নযো. অসুভে রূপক্খন্ধাদিকে ‘‘সুভ’’ন্তি পৰত্তা সঞ্ঞা সুভসঞ্ঞা. দুক্খদুক্খাদিকে ‘‘সুখ’’ন্তি পৰত্তা সঞ্ঞা সুখসঞ্ঞা. অনিচ্চে সঙ্খারধম্মে ‘‘নিচ্চ’’ন্তি পৰত্তা সঞ্ঞা নিচ্চসঞ্ঞা. অনত্তসভাৰেসু চক্খাদীসু খন্ধেসু ‘‘অত্তা’’তি পৰত্তা সঞ্ঞা অত্তসঞ্ঞা. যত্থাতি যেসু পদেসু সব্বো অকুসলপক্খো সঙ্গহং সমোসরণং গচ্ছতি, তানি পদানি অকুসলানীতি যোজনা. সঙ্গহং গণনং. সমোসরণং সমারোপনং.

পচ্চনীকধম্মে উদ্ধচ্চাদিকে নীৰরণে সমেতি ৰূপসমেতি তদঙ্গৰিক্খম্ভনৰসেনাতি সমথো. সঙ্খারে অনিচ্চাদীহি ৰিৰিধেহি আকারেহি পস্সতীতি ৰিপস্সনা. লোভস্স পটিপক্খো অলোভো. দোসস্স পটিপক্খো অদোসো. মোহস্স পটিপক্খো অমোহো. এত্থাপি -সদ্দো পটিপক্খত্থো, ন অভাৰত্থাদিকোতি অধিপ্পাযো. অসুভে রূপক্খন্ধাদিকে, চক্খাদিম্হি ৰা ‘‘অসুভ’’ন্তি পৰত্তা সঞ্ঞাপধানচিত্তুপ্পাদা অসুভসঞ্ঞা, ৰিসেসতো কাযানুপস্সনাসতিপট্ঠানং. দুক্খদুক্খতাদীসু ‘‘দুক্খ’’ন্তি পৰত্তা সঞ্ঞাপধানচিত্তুপ্পাদা দুক্খসঞ্ঞা, ৰিসেসতো ৰেদনানুপস্সনাসতিপট্ঠানং. অনিচ্চে খন্ধাদিকে ৰিপরিণামধম্মে ‘‘অনিচ্চ’’ন্তি পৰত্তা সঞ্ঞাপধানচিত্তুপ্পাদা অনিচ্চসঞ্ঞা, ৰিসেসতো চিত্তানুপস্সনাসতিপট্ঠানং. অনত্তসভাৰে খন্ধে, চক্খাদিম্হি ৰা ‘‘অনত্তা’’তি পৰত্তা সঞ্ঞাপধানচিত্তুপ্পাদা অনত্তসঞ্ঞা, ৰিসেসতো ধম্মানুপস্সনাসতিপধানং. পঞ্ঞাসতিসীসেন হি পৰত্তা অযং দেসনা. তেন ৰুত্তং ভগৰতা ‘‘কথঞ্চ, ভিক্খৰে, সতিবলং দট্ঠব্বং? চতূসু সতিপট্ঠানেসু, এত্থ সতিবলং দট্ঠব্ব’’ন্তি. যত্থাতি যেসু পদেসু সব্বো কুসলপক্খো সঙ্গহং সমোসরণং গচ্ছতি, তানি পদানি কুসলানীতি যোজনা.

উদ্দানন্তি উদ্ধং দানং রক্খণং উদ্দানং, সঙ্গহৰচনন্তি অত্থো. উদ্দানে অৰুত্তে সতি হেট্ঠা ৰুত্তস্স অত্থস্স ৰিপ্পকিণ্ণভাৰো দিন্নো ৰিয ভৰেয্য, তস্মা ৰিপ্পকিণ্ণভাৰস্স নিৰারণত্থং উদ্দানন্তি অধিপ্পাযো. চতুরো চ ৰিপল্লাসাতি সুভসুখনিচ্চঅত্তসঞ্ঞা. কিলেসা ভৰন্তি এত্থ নৰপদেসূতি ভূমী, কিলেসানং ভূমীতি কিলেসভূমী, কিলেসপৰত্তনট্ঠানানি নৰ পদানীতি ৰুত্তং হোতি.

চতুরো সতিপট্ঠানাতি অসুভদুক্খঅনিচ্চঅনত্তসঞ্ঞা. ইন্দ্রিযভূমীতি সদ্ধাদীনং ৰিমুত্তিপরিপাচনিন্দ্রিযানং ভূমী পৰত্তনট্ঠানানি সমোসরণট্ঠানানি.

নৰহি কুসলপদেহি কুসলপক্খা যুজ্জন্তি যোজীযন্তি, নৰহি অকুসলপদেহি অকুসলপক্খা যুজ্জন্তি যোজীযন্তি. নৰহি কুসলপদেহি সহ কুসলপক্খা যুজ্জন্তি যুজ্জন্তা ভৰন্তি, নৰহি অকুসলপদেহি সহ অকুসলপক্খা যুজ্জন্তি যুজ্জন্তা ভৰন্তীতি উদ্দেসৰারে ৰুত্তাৰসেসো সংৰণ্ণনানুসারেন ৰিজানিতব্বো.

ইতি সত্তিবলানুরূপা রচিতা

উদ্দেসৰারস্স অত্থৰিভাৰনা নিট্ঠিতা.

৩. নিদ্দেসৰারঅত্থৰিভাৰনা

সোল়সহারনিদ্দেসৰিভাৰনা

. হারাদীসু সমুদাযস্স নেত্তিপ্পকরণস্স উদ্দেসো উদ্দিট্ঠো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কতমো নিদ্দেসো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা উদ্দিট্ঠে হারাদযো নিদ্দিসিতুং ‘‘তত্থ সঙ্খেপতো নেত্তী’’তিআদি আরদ্ধং. অট্ঠকথাযং পন ‘‘এৰং উদ্দিট্ঠে হারাদযো নিদ্দিসিতুং ‘তত্থ সঙ্খেপতো’তিআদি আরদ্ধ’’ন্তি (নেত্তি. অট্ঠ. ৪) ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি তস্মিং ‘‘তত্থ কতমে সোল়স হারা? দেসনা ৰিচযো’’তিআদিউদ্দেসপাঠে. সঙ্খেপতোতি সমাসতো. নেত্তীতি নেত্তিপ্পকরণং. কিত্তিতাতি কথিতা, ইদানি নিদ্দেসতো কথেস্সামীতি ৰুত্তং হোতি.

.

‘‘অস্সাদাদীনৰতা, নিস্সরণম্পি চ ফলং উপাযো চ.

আণত্তী চ ভগৰতো, যোগীনং দেসনাহারো’’তি. –

গাথাযং যেন সংৰণ্ণনাৰিসেসেন সুত্তে আগতা অস্সাদোপি আদীনৰতা আদীনৰোপি নিস্সরণম্পি ফলম্পি উপাযোপি যোগীনং অত্থায ভগৰতো আণত্তিপি ইমে ধম্মা দস্সিতা সংৰণ্ণিতা সংৰণ্ণনাৰসেন ঞাপিতা, সো সংৰণ্ণনাৰিসেসো দেসনাহারো নামাতি অত্থযোজনা.

ৰচনত্থাদযো অট্ঠকথাযং ৰিত্থারতো ৰুত্তাৰ, তস্মা কিঞ্চিমত্তমেৰ কথেস্সামি. অস্সাদীযতেতি অস্সাদো, কো সো? সুখং, সোমনস্সং, ইট্ঠারম্মণভূতা পঞ্চুপাদানক্খন্ধা চ. অস্সাদেতি এতাযাতি ৰা অস্সাদো, কো সো? তণ্হা, ৰিপল্লাসা চ. ৰিপল্লাসৰসেন হি একচ্চে সত্তা অনিট্ঠম্পি আরম্মণং ইট্ঠাকারেন অস্সাদেন্তি.

আভুসং কম্মেন দীনং দুক্খাদি হুত্ৰা ৰাতি পৰত্ততীতি আদীনৰো, দুক্খাদি. অথ ৰা অতিৰিয আদীনং কপণং হুত্ৰা ৰাতি পৰত্ততীতি আদীনৰো, কপণমনুস্সো, তথাভাৰা চ তেভূমকা ধম্মা অনিচ্চতাদিযোগতো.

নিস্সরতি এতেনাতি নিস্সরণং, অরিযমগ্গো. নিস্সরতীতি ৰা নিস্সরণং, নিব্বানং. পি-সদ্দো সম্পিণ্ডনত্থো. নিস্সরণভেদো অট্ঠকথাযং (নেত্তি. অট্ঠ. ৪ হারসঙ্খেপ) বহুধা ৰুত্তোৰ.

ফলতি পৰত্ততীতি ফলং, দেসনায ফলং. যদিপি দেসনা ফলনিপ্ফাদিকা ন হোতি, তথাপি ভগৰতো ধম্মদেসনং সুত্ৰা পুঞ্ঞসম্ভারা সম্ভৰন্তি, পুঞ্ঞসম্ভারহেতুতো ফলং পৰত্তং, তস্মা দেসনায ফলং নামাতি. কতমং তং? দেৰমনুস্সেসু আযুৰণ্ণসুখবলযসপরিৰারঅধিপতেয্যউপধিসম্পত্তিচক্কৰত্তিসিরিদেৰরজ্জ- সিরিচতুসম্পত্তিচক্কসীলসমাধিসম্পদা ৰিজ্জাভিঞ্ঞা পটিসম্ভিদা সাৰকবোধিপচ্চেকবোধিসম্মাসম্বোধিযো.

পচ্চযসামগ্গিং উপগন্ত্ৰা অযতি পৰত্ততি ফলং এতেনাতি উপাযো, কো সো? অরিযমগ্গস্স পুব্বভাগপটিপদা. পুরিমা পটিপদা হি পচ্ছিমায পটিপদায অধিগমূপাযো, পরম্পরায মগ্গনিব্বানাধিগমস্স চ উপাযো. কেচি ‘‘মগ্গোপি উপাযো’’তি ৰদন্তি, তেসং মতেন নিব্বানমেৰ নিস্সরণন্তি ৰুত্তং সিযা. ‘‘তে পহায তরে ওঘন্তি ইদং নিস্সরণ’’ন্তি (নেত্তি. ৫) পন অরিযমগ্গস্স নিস্সরণভাৰং ৰক্খতি, তস্মা কেসঞ্চি ৰাদো ন গহেতব্বো.

আণত্তীতি আণারহস্স ভগৰতো ৰেনেয্যানং হিতসিদ্ধিযা ‘‘এৰং সম্মাপটিপত্তিং পটিপজ্জাহি, মিচ্ছাপটিপত্তিং মা পটিপজ্জাহী’’তি ৰিধানং আণাঠপনং আণত্তি নাম.

যুজ্জন্তি পযুজ্জন্তি চতুসচ্চকম্মট্ঠানভাৰনাসূতি যোগিনো, ৰেনেয্যা, তেসং যোগীনং অত্থাযাতি ৰচনসেসং নীহরিত্ৰা যোজনা কাতব্বা. সুত্তে আগতানং সব্বেসং অস্সাদাদীনং একদেসাগতানম্পি নীহরিত্ৰা সব্বেসং ৰিভজনসংৰণ্ণনাৰিসেসো দেসনাহারোতি নিদ্দেসতো গহেতব্বো, সো চ ৰিভজনাকারো দেসনাহারৰিভঙ্গে (নেত্তি. ৫) আগমিস্সতীতি ইধ ন দস্সিতোতি.

দেসনাহারনিদ্দেসো নিদ্দিট্ঠো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কতমো ৰিচযহারনিদ্দেসো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা –

.

‘‘যং পুচ্ছিতঞ্চ ৰিস্সজ্জিতঞ্চ, সুত্তস্স যা চ অনুগীতি.

সুত্তস্স যো পৰিচযো, হারো ৰিচযোতি নিদ্দিট্ঠো’’তি. –

গাথা ৰুত্তা. তত্থ সুত্তস্স যং পুচ্ছিতঞ্চ যা পুচ্ছা ৰিচযমানা চ সুত্তস্স যং ৰিস্সজ্জিতঞ্চ যা ৰিস্সজ্জনা ৰিচযমানা চ সুত্তস্স যো পদাদিৰিচযো, অস্সাদাদিৰিচযো চ অত্থি, তে ৰুত্তপ্পকারা ৰিচযমানা পুচ্ছাদযো যেন সংৰণ্ণনাৰিসেসেন ৰিচিযন্তি, সো সংৰণ্ণনাৰিসেসো ৰিচযো হারোতি নিদ্দিট্ঠোতি অত্থযোজনা কাতব্বা.

পুচ্ছীযতে পুচ্ছিতং. ৰিস্সজ্জীযতে ৰিস্সজ্জিতন্তি ভাৰসাধনত্থো দট্ঠব্বো, ন কম্মসাধনত্থো. তেন ৰুত্তং টীকাযং ‘‘ভাৰত্থে তোতি আহ – ‘ৰিস্সজ্জিতন্তি ৰিস্সজ্জনা’’’তি.

‘‘সুত্তস্সা’’তি নিযমিতত্তা সংৰণ্ণনাৰসেন অট্ঠকথাযং আগতং ন গহেতব্বন্তি দট্ঠব্বং. সো ৰিচযো হারো অট্ঠকথাযং (নেত্তি. অট্ঠ. ৪ হারসঙ্খেপ) ৰুত্তোৰ. কথং? –

‘‘অযং পুচ্ছা অদিট্ঠজোতনা দিট্ঠসংসন্দনা ৰিমতিচ্ছেদনা অনুমতিপুচ্ছা কথেতুকম্যতাপুচ্ছা সত্তাধিট্ঠানা ধম্মাধিট্ঠানা একাধিট্ঠানা অনেকাধিট্ঠানা সম্মুতিৰিসযা পরমত্থৰিসযা অতীতৰিসযা অনাগতৰিসযা পচ্চুপ্পন্নৰিসযা’’তিআদিনা পুচ্ছাৰিচযো ৰেদিতব্বো. ‘‘ইদং ৰিস্সজ্জনং একংসব্যাকরণং ৰিভজ্জব্যাকরণং পটিপুচ্ছাব্যাকরণং ঠপনং সাৰসেসং নিরৰসেসং সউত্তরং নিরুত্তরং লোকিযং লোকুত্তর’’ন্তিআদিনা ৰিস্সজ্জনৰিচযো.

‘‘অযং পুচ্ছা ইমিনা সমেতি, এতেন ন সমেতী’’তি পুচ্ছিতত্থং আনেত্ৰা, ৰিচযো পুব্বেনাপরং সংসন্দিত্ৰা চ ৰিচযো পুব্বাপরৰিচযো. ‘‘অযং অনুগীতি ৰুত্তত্থসঙ্গহা অৰুত্তত্থসঙ্গহা তদুভযত্থসঙ্গহা কুসলত্থসঙ্গহা অকুসলত্থসঙ্গহা’’তিআদিনা অনুগীতিৰিচযো. অস্সাদাদীসু সুখৰেদনায ‘‘ইট্ঠারম্মণানুভৰনলক্খণা’’তিআদিনা, তণ্হায ‘‘আরম্মণগ্গহণলক্খণা’’তিআদিনা, ৰিপল্লাসানং ‘‘ৰিপরীতগ্গহণলক্খণা’’তিআদিনা, অৰসিট্ঠানং তেভূমকধম্মানং ‘‘যথাসকলক্খণা’’তিআদিনা সব্বেসঞ্চ দ্ৰাৰীসতিযা তিকেসু, দ্ৰাচত্তালীসাধিকে চ দুকসতে লব্ভমানপদৰসেন তংতংঅস্সাদত্থৰিসেসনিদ্ধারণং অস্সাদৰিচযো.

দুক্খৰেদনায ‘‘অনিট্ঠানুভৰনলক্খণা’’তিআদিনা, দুক্খসচ্চানং ‘‘পটিসন্ধিলক্খণা’’তিআদিনা, অনিচ্চতাদীনং আদিঅন্তৰন্ততায অনিচ্চন্তিকতায চ ‘‘অনিচ্চা’’তিআদিনা সব্বেসঞ্চ লোকিযধম্মানং সংকিলেসভাগিযহানভাগিযতাদিৰসেন আদীনৰৰুত্তিযা ওকারনিদ্ধারণেন আদীনৰৰিচযো. নিস্সরণপদে অরিযমগ্গস্স আগমনতো কাযানুপস্সনাদিপুব্বভাগপটিপদাৰিভাগৰিসেসনিদ্ধারণৰসেন, নিব্বানস্স যথাৰুত্তপরিযাযৰিভাগৰিসেসনিদ্ধারণৰসেনাতি এৰং নিস্সরণৰিচযো. ফলাদীনং তংতংসুত্তদেসনায সাধেতব্বফলস্স তদুপাযস্স তত্থ তত্থ সুত্তৰিধিৰচনস্স চ ৰিভাগনিদ্ধারণৰসেন ৰিচযো ৰেদিতব্বো. এৰং পদপুচ্ছাৰিস্সজ্জনপুচ্ছাপুব্বাপরানুগীতীনং, অস্সাদাদীনঞ্চ ৰিসেসনিদ্ধারণৰসেনেৰ ৰিচযলক্খণো ‘‘ৰিচযো হারো’’তি ৰেদিতব্বোতি –

এৰং ৰুত্তোৰ.

ৰিস্সজ্জনৰিসেসো পন টীকাযং ৰুত্তো. কথং? –

‘‘চক্খু অনিচ্চ’’ন্তি পুট্ঠে ‘‘আম, চক্খু অনিচ্চমেৰা’’তি একন্ততো ৰিস্সজ্জনং একংসব্যাকরণং, ‘‘অঞ্ঞিন্দ্রিযং ভাৰেতব্বং, সচ্ছিকাতব্বঞ্চা’’তি পুট্ঠে ‘‘মগ্গপরিযাপন্নং ভাৰেতব্বং, ফলপরিযাপন্নং সচ্ছিকাতব্ব’’ন্তি ৰিভজিত্ৰা ৰিস্সজ্জনং ৰিভজ্জব্যাকরণং, ‘‘অঞ্ঞিন্দ্রিযং কুসল’’ন্তি পুট্ঠে ‘‘কিং অনৰজ্জট্ঠো কুসলত্থো, উদাহু সুখৰিপাকট্ঠো’’তি পটিপুচ্ছিত্ৰা ৰিস্সজ্জনং পটিপুচ্ছাব্যাকরণং, ‘‘সস্সতো অত্তা, অসস্সতো ৰা’’তি ৰুত্তে ‘‘অব্যাকতমেত’’ন্তিআদিনা অৰিস্সজ্জনং ঠপনং, ‘‘কিং পনেতে ‘কুসলা’তি ৰা ‘ধম্মা’তি ৰা একত্থা, উদাহু নানত্থা’’তি ইদং পুচ্ছনং সাৰসেসং. ৰিস্সজ্জনস্স পন সাৰসেসতো ৰেনেয্যজ্ঝাসযৰসেন দেসনাযং ৰেদিতব্বা. অপাটিহীরকং সউত্তরং সপ্পাটিহীরকং নিরুত্তরং, সেসং ৰিচযহারনিদ্দেসে সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰাতি –

ৰুত্তোৰ. সংৰণ্ণনাসু ৰুত্তো অত্থো অনাকুলো পাকটো যতিপোতেহি ৰিঞ্ঞাতো, সো সব্বত্থ অম্হেহি ন ৰিভত্তোতি দট্ঠব্বো.

ৰিচযহারনিদ্দেসো নিদ্দিট্ঠো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কতমো যুত্তিহারনিদ্দেসো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা –

.

‘‘সব্বেসং হারানং, যা ভূমী যো চ গোচরো তেসং.

যুত্তাযুত্তপরিক্খা, হারো যুত্তীতি নিদ্দিট্ঠো’’তি. –

গাথা ৰুত্তা. তত্থ সব্বেসং সোল়সন্নং হারানং যা ভূমি পৰত্তনট্ঠানভূতং ব্যঞ্জনং, যো গোচরো সুত্তত্থো চ অত্থি, তেসং ভূমিসঙ্খাতব্যঞ্জনগোচরসঙ্খাতসুত্তত্থানং যা যুত্তাযুত্তপরিক্খা যুত্তাযুত্তীনং ৰিচারণা সংৰণ্ণনা কতা, সো যুত্তিঅযুত্তিপরিক্খাৰিচারণসঙ্খাতো সংৰণ্ণনাৰিসেসো ‘‘যুত্তি হারো’’তি নিদ্দিট্ঠোতি অত্থযোজনা.

তেসং হারানং ভূমিভূতস্স সুত্তে আগতস্স ব্যঞ্জনস্স যুত্তিভাৰো দুৰিধো সভাৰনিরুত্তিভাৰো, অধিপ্পেতত্থৰাচকভাৰো চ. গোচরভূতস্স পন সুত্তে আগতস্স যুত্তিভাৰো সুত্তৰিনযধম্মতাহি অৰিলোমনং. অযুত্তিভাৰো ৰুত্তৰিপরিযাযেন গহেতব্বো.

যুত্তিহারনিদ্দেসো নিদ্দিট্ঠো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কতমো পদট্ঠানহারনিদ্দেসো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা –

.

‘‘ধম্মং দেসেতি জিনো, তস্স চ ধম্মস্স যং পদট্ঠানং.

ইতি যাৰ সব্বধম্মা, এসো হারো পদট্ঠানো’’তি. –

গাথা ৰুত্তা. তত্থ ধম্মন্তি যং কিঞ্চি কুসলাদিধম্মং সুত্তে জিনো দেসেতি, তস্স সুত্তে জিনেন দেসিতস্স কুসলাদিধম্মস্স যঞ্চ পদট্ঠানং নিদ্ধারেতব্বং, তং তং পদট্ঠানঞ্চাতি এৰং ৰুত্তনযেন যাৰ যত্তকা সব্বে ধম্মা সুত্তে জিনেন দেসিতা, তত্তকানং সব্বেসং ধম্মানং যঞ্চ পদট্ঠানং নিদ্ধারেতব্বং, তস্স চ পদট্ঠানস্স যঞ্চ পদট্ঠানং নিদ্ধারেতব্বং, তং তং পদট্ঠানঞ্চ, ইতি এৰং ৰুত্তনযেন যাৰ যত্তকা সব্বে পদট্ঠানধম্মা নিদ্ধারেতব্বাৰ, তত্তকানি সব্বানি ধম্মপদট্ঠানানি যথানুরূপং নিদ্ধারেত্ৰা যেন সংৰণ্ণনাৰিসেসেন কথিতানি, এসো সংৰণ্ণনাৰিসেসো ‘‘পদট্ঠানো হারো’’তি নিদ্দিট্ঠোতি অত্থযোজনা.

সুত্তে দেসিতকুসলধম্মস্স যোনিসোমনসিকারসদ্ধম্মস্সৰনসপ্পুরিসূপনিস্সযাদি পদট্ঠানং, সুত্তে দেসিতঅকুসলধম্মস্স অযোনিসোমনসিকারঅসদ্ধম্মস্সৰনঅসপ্পুরিসূপনিস্সযাদি পদট্ঠানং, অব্যাকতস্স ধম্মস্স যথারহং কুসলাকুসলাব্যাকতা পদট্ঠানন্তিআদিনা নিদ্ধারেতব্বন্তি.

পদট্ঠানহারনিদ্দেসো নিদ্দিট্ঠো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কতমো লক্খণহারনিদ্দেসো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা –

.

‘‘ৰুত্তম্হি একধম্মে, যে ধম্মা একলক্খণা কেচি.

ৰুত্তা ভৰন্তি সব্বে, সো হারো লক্খণো নামা’’তি. –

গাথা ৰুত্তা. তত্থ একধম্মে সুত্তে ভগৰতা ৰুত্তম্হি, অট্ঠকথাযং নিদ্ধারিতে ৰা সতি তেন ধম্মেন যে কেচি ধম্মা একলক্খণা ভৰন্তি, সব্বে তে ধম্মা সুত্তে সরূপতো অৰুত্তাপি সমানলক্খণতায সংৰণ্ণেতব্বভাৰেন আনেত্ৰা যেন সংৰণ্ণনাৰিসেসেন ৰুত্তা ভৰন্তি, সো সংৰণ্ণনাৰিসেসো ‘‘লক্খণো নাম হারো’’তি নিদ্দিট্ঠোতি অত্থযোজনা.

একং সমানং লক্খণং এতেসন্তি একলক্খণা, সমানলক্খণা, সহচারিতায ৰা সমানকিচ্চতায ৰা সমানহেতুতায ৰা সমানফলতায ৰা সমানারম্মণতায ৰা অৰুত্তাপি নিদ্ধারিতাতি. কথং? – ‘‘নানত্তকাযানানত্তসঞ্ঞিনো (দী. নি. ৩.৩৪১, ৩৫৭, ৩৫৯; অ. নি. ৯.২৪), নানত্তসঞ্ঞানং অমনসিকারা’’তিআদীসু সহচারিতায সঞ্ঞায সহগতা ধম্মা নিদ্ধারিতা. ‘‘দদং মিত্তানি গন্থতী’’তিআদীসু (সং. নি. ১.২৪৬; সু. নি. ১৮৯) সমানকিচ্চতা, পিযৰচনঅত্থচরিযা সমানত্থতাপি নিদ্ধারিতা, ‘‘ফস্সপচ্চযা ৰেদনা’’তিআদীসু (ম. নি. ৩.১২৬; সং. নি. ২.১; মহাৰ. ১; ৰিভ. ২২৫; উদা. ১; নেত্তি. ২৪) সমানহেতুতায সঞ্ঞাদযোপি নিদ্ধারিতা, ‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা’’তিআদীসু (ম. নি. ৩.১২৬; সং. নি. ২.১; মহাৰ. ১; ৰিভ. ২২৫; উদা. ১; নেত্তি. ২৪) সমানফলতায তণ্হুপাদানাদযোপি নিদ্ধারিতা, ‘‘রূপং অস্সাদেতি অভিনন্দতি, তং আরব্ভ রাগো উপ্পজ্জতী’’তিআদীসু (পট্ঠা. ১.১.৪২৪) সমানারম্মণতায তংসম্পযুত্তা ৰেদনাদযোপি নিদ্ধারিতা, নিদ্ধারেত্ৰা ৰত্তব্বাতি অত্থোতি. ৰিত্থারো ৰিভঙ্গৰারে (নেত্তি. ২৩) আগমিস্সতি.

লক্খণো হারো নিদ্দিট্ঠো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কতমো চতুব্যূহো হারো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা –

.

‘‘নেরুত্তমধিপ্পাযো, ব্যঞ্জনমথ দেসনানিদানঞ্চ;

পুব্বাপরানুসন্ধী, এসো হারো চতুব্যূহো’’তি. –

গাথা ৰুত্তা. তত্থ নেরুত্তং সুত্তপদনিব্বচনঞ্চ বুদ্ধানং তস্স তস্স সুত্তস্স দেসকানং, সাৰকানং ৰা অধিপ্পাযো চ অত্থব্যঞ্জনেন ব্যঞ্জনমুখেন দেসনানিদানঞ্চ পুব্বাপরেন অনুসন্ধি চ এতে নিরুত্তাদযো যেন সংৰণ্ণনাৰিসেসেন ৰিভাৰীযন্তি, এসো সংৰণ্ণনাৰিসেসো ‘‘চতুব্যূহো হারো’’তি নিদ্দিট্ঠো. দেসনাপৰত্তিনিমিত্তং দেসকস্স অজ্ঝাসযাদি দেসনানিদানং নাম. চতুব্যূহহারস্স বহুৰিসযত্তা ৰিভঙ্গে (নেত্তি. ২৫ আদযো) লক্খণসম্পত্তিং কত্ৰা কথযিস্সাম.

চতুব্যূহহারনিদ্দেসো নিদ্দিট্ঠো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কতমো আৰট্টহারনিদ্দেসো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা –

.

‘‘একম্হি পদট্ঠানে, পরিযেসতি সেসকং পদট্ঠানং;

আৰট্টতি পটিপক্খে, আৰট্টো নাম সো হারো’’তি. –

গাথা ৰুত্তা. তত্থ পরক্কমধাতুআদীনং পদট্ঠানে একম্হি আরম্ভধাতুআদিকে দেসনারুল়্হে সতি ৰিসভাগতায ৰা সেসকং পদট্ঠানং পরিযেসতি, দেসনায সরূপতো অগ্গহণেন ৰা সেসকং পদট্ঠানং পরিযেসতি, যেন সংৰণ্ণনাৰিসেসেন পরিযেসিত্ৰা যোজেন্তো দেসনং পমাদাদীনং পদট্ঠানভূতে কোসজ্জাদিকে পটিপক্খে আৰট্টতি আৰট্টাপেতি, সো সংৰণ্ণনাৰিসেসো ‘‘আৰট্টো হারো নামা’’তি নিদ্দিট্ঠোতি অত্থযোজনা.

‘‘পটিপক্খে’’তি ইদং নিদস্সনমত্তং, সেসেপি সভাগে আৰট্টনতো. ন হি আরম্ভধাতুআদিকে দেসনারুল়্হে সতি তপ্পটিপক্খে কোসজ্জাদিকেযেৰ দেসনং আৰট্টেতি, অথ খো অৰসেসৰীরিযারম্ভাদিকেপি দেসনং আৰট্টেতীতি.

আৰট্টহারনিদ্দেসো নিদ্দিট্ঠো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কতমো ৰিভত্তিহারনিদ্দেসো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা –

.

‘‘ধম্মঞ্চ পদট্ঠানং, ভূমিঞ্চ ৰিভজতে অযং হারো.

সাধারণে অসাধারণে চ নেয্যো ৰিভত্তী’’তি. –

গাথা ৰুত্তা. তত্থ কুসলাদিৰসেন অনেকৰিধং সভাৰধম্মঞ্চ দানসীলাদিপদট্ঠানঞ্চ ‘‘দস্সনভূমি ভাৰনাভূমী’’তি এৰমাদিকং ভূমিঞ্চ সাধারণে চ অসাধারণে চ যেন সংৰণ্ণনাৰিসেসেন ৰিভজতে, সো সংৰণ্ণনাৰিসেসো ‘‘ৰিভত্তি হারো’’তি নেয্যোতি অত্থযোজনা.

‘‘ইমস্মিং সুত্তে ৰুত্তা কুসলা ৰাসনাভাগিযা, ইমস্মিং সুত্তে ৰুত্তা কুসলা নিব্বেধভাগিযা’’ত্যাদিনা, ‘‘ইমস্মিং সুত্তে ৰুত্তা অকুসলা কিলেসভাগিযা’’ত্যাদিনা ধম্মঞ্চ, ‘‘ইদং সীলং ইমস্স মহগ্গতৰিসেসস্স পদট্ঠানং, ইদং সীলং ইদং ঝানং ইমস্স লোকুত্তরস্স পদট্ঠান’’ন্ত্যাদিনা পদট্ঠানঞ্চ, ‘‘দস্সনপহাতব্বস্স পুথুজ্জনো ভূমি, ভাৰনাপহাতব্বস্স সোতাপন্নাদযো ভূমি’’ত্যাদিনা ভূমিঞ্চ, ‘‘কামরাগব্যাপাদা পুথুজ্জনসোতাপন্নানং সাধারণা’’ত্যাদিনা সাধারণে চ, ‘‘কামরাগব্যাপাদা অনাগামিঅরহন্তানং অসাধারণা’’ত্যাদিনা অসাধারণে চ যেন ৰিভজতি, সো ৰিভত্তি হারো নামাতিআদিনা (নেত্তি. ৩৩-৩৪) ৰিত্থারেত্ৰা ৰিভজনাকারো গহেতব্বো.

ৰিভত্তিহারনিদ্দেসো নিদ্দিট্ঠো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কতমো পরিৰত্তনহারনিদ্দেসো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা –

.

‘‘কুসলাকুসলে ধম্মে, নিদ্দিট্ঠে ভাৰিতে পহীনে চ.

পরিৰত্ততি পটিপক্খে, হারো পরিৰত্তনো নামা’’তি. –

গাথা ৰুত্তা. তত্থ সুত্তে ভাৰিতে ভাৰিতব্বে কুসলে অনৰজ্জধম্মে নিদ্দিট্ঠে কথিতে, সংৰণ্ণিতে ৰা পহীনে পহাতব্বে অকুসলে সাৰজ্জধম্মে নিদ্দিট্ঠে কথিতে, সংৰণ্ণিতে ৰা তেসং ধম্মানং পটিপক্খে ৰিপরীতধম্মে যেন সংৰণ্ণনাৰিসেসেন পরিৰত্ততি পরিৰত্তেতি, সো সংৰণ্ণনাৰিসেসো ‘‘পরিৰত্তনো হারো নামা’’তি ৰেদিতব্বোতি অত্থযোজনা.

‘‘সম্মাদিট্ঠিস্স পুরিসপুগ্গলস্স মিচ্ছাদিট্ঠি নিজ্জিণ্ণা ভৰতী’’তিআদিনা চ ‘‘যস্স ৰা পাণাতিপাতা পটিৰিরতস্স পাণাতিপাতো পহীনো’’তিআদিনা চ ‘‘ভুঞ্জিতব্বা কামা …পে… কামেহি ৰেরমণী তেসং অধম্মো’’তিআদিনা চ পটিপক্খে পরিৰত্তনভাৰং ৰিভঙ্গৰারে (নেত্তি. ৩৫ আদযো) ৰক্খতীতি ন ৰিত্থারিতা.

পরিৰত্তনহারনিদ্দেসো নিদ্দিট্ঠো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কতমো ৰেৰচনহারনিদ্দেসো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা –

১০.

‘‘ৰেৰচনানি বহূনি তু, সুত্তে ৰুত্তানি একধম্মস্স.

যো জানাতি সুত্তৰিদূ, ৰেৰচনো নাম সো হারো’’তি. –

গাথা ৰুত্তা. তত্থ একধম্মস্স পদত্থস্স সুত্তে ৰুত্তানি তু ৰুত্তানি এৰ, বহূনি তু বহূনি এৰ ৰেৰচনানি যেন সংৰণ্ণনাৰিসেসেন যো সুত্তৰিদূ জানাতি, জানিত্ৰা একস্মিংযেৰ পদত্থে যোজেতি, তস্স সুত্তৰিদুনো সো সংৰণ্ণনাৰিসেসো ‘‘ৰেৰচনো নাম হারো’’তি নিদ্দিট্ঠোতি অত্থযোজনা.

এত্থ চ যো সো-সদ্দা অসমানত্থা চ হোন্তীতি ‘‘যো সুত্তৰিদূ’’তি ৰত্ৰা ‘‘সো সংৰণ্ণনাৰিসেসো’’তি ৰুত্তন্তি. ‘‘ভগৰা’’তি পদস্স একস্মিংযেৰ অত্থে ভগৰতি ‘‘অরহং সম্মাসম্বুদ্ধো ৰিজ্জাচরণসম্পন্নো সুগতো লোকৰিদূ অনুত্তরো পুরিসদম্মসারথি সত্থা দেৰমনুস্সানং বুদ্ধো ভগৰা, ফলনিপ্ফত্তিগতো ৰেসারজ্জপ্পত্তো অধিগতপটিসম্ভিদো চতুযোগৰিপ্পহীনো অগতিগমনৰীতিৰত্তো উদ্ধটসল্লো নিরুল়্হৰণো মদ্দিতকণ্টকো নিব্বাপিতপরিযুট্ঠানো বন্ধনাতীতো গন্থৰিনিৰেঠনো অজ্ঝাসযৰীতিৰত্তো ভিন্নন্ধকারো চক্খুমা লোকধম্মসমতিক্কন্তো অনুরোধৰিরোধৰিপ্পযুত্তো ইট্ঠানিট্ঠেসু ধম্মেসু অসঙ্খেপগতো বন্ধনাতিৰত্তো ঠপিতসঙ্গামো অভিক্কন্ততরো উক্কাধরো আলোককরো পজ্জোতকরো তমোনুদো রণঞ্জহো অপরিমাণৰণ্ণো অপ্পমেয্যৰণ্ণো অসঙ্খেয্যৰণ্ণো আভঙ্করো পভঙ্করো ধম্মোভাসপজ্জোতকরো’’তি (নেত্তি. ৩৮) এৰমাদীনি বহূনি ৰেৰচনানি যোজিতানি. ৰিত্থারো ৰিভঙ্গৰারে (নেত্তি. ৩৭ আদযো) আগমিস্সতি.

ৰেৰচনহারনিদ্দেসো নিদ্দিট্ঠো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কতমো পঞ্ঞত্তিহারনিদ্দেসো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা –

১১.

‘‘একং ভগৰা ধম্মং, পঞ্ঞত্তীহি ৰিৰিধাহি দেসেতি.

সো আকারো ঞেয্যো, পঞ্ঞত্তী নাম সো হারো’’তি. –

গাথা ৰুত্তা. তত্থ ভগৰা একং খন্ধাদিধম্মং ৰিৰিধাহি নিক্খেপপ্পভৰপঞ্ঞত্তাদীহি পঞ্ঞত্তীহি যেন পঞ্ঞাপেতব্বাকারেন দেসেতি, সো পঞ্ঞাপেতব্বাকারো যেন সংৰণ্ণনাৰিসেসেন ৰিভাৰিতো, সো সংৰণ্ণনাৰিসেসো ‘‘পঞ্ঞত্তি হারো নামা’’তি ঞেয্যোতি অত্থযোজনা.

তত্থ ৰিৰিধাহি পঞ্ঞত্তীহি নিক্খেপপঞ্ঞত্তিপভৰপঞ্ঞত্তিপরিঞ্ঞাপঞ্ঞত্তিপহানপঞ্ঞত্তি- ভাৰনাপঞ্ঞত্তিসচ্ছিকিরিযাপঞ্ঞত্তিনিরোধপঞ্ঞত্তিনিব্বিদাপঞ্ঞত্তীতি এৰমাদিপঞ্ঞত্তীহি একপদত্থস্সেৰ পঞ্ঞাপেতব্বাকারৰিভাৰনালক্খণো সংৰণ্ণনাৰিসেসো পঞ্ঞত্তি হারো নামাতি.

তত্থ ‘‘ইদং দুক্খ’’ন্তি অযং পঞ্ঞত্তি পঞ্চন্নং খন্ধানং, ছন্নং ধাতূনং, অট্ঠারসন্নং ধাতূনং, দ্ৰাদসন্নং আযতনানং, দসন্নং ইন্দ্রিযানং নিক্খেপপঞ্ঞত্তি.

‘‘কবল়ীকারে চে, ভিক্খৰে, আহারে অত্থি রাগো, অত্থি নন্দী, অত্থি তণ্হা, পতিট্ঠিতং তত্থ ৰিঞ্ঞাণং ৰিরুল়্হং. যত্থ পতিট্ঠিতং ৰিঞ্ঞাণং ৰিরুল়্হং, অত্থি তত্থ নামরূপস্স অৰক্কন্তি. যত্থ অত্থি নামরূপস্স অৰক্কন্তি, অত্থি তত্থ সঙ্খারানং ৰুদ্ধী’’তি (সং. নি. ২.৬৪; কথা. ২৯৬) এৰমাদি পভৰপঞ্ঞত্তি দুক্খস্স চ সমুদযস্স চাতি.

‘‘কবল়ীকারে চে, ভিক্খৰে, আহারে নত্থি রাগো, নত্থি নন্দী, নত্থি তণ্হা’’তি (সং. নি. ২.৬৪; কথা. ২৯৬) এৰমাদি পরিঞ্ঞাপঞ্ঞত্তি দুক্খস্স, ‘‘পহানপঞ্ঞত্তি সমুদযস্স, ভাৰনাপঞ্ঞত্তি মগ্গস্স, সচ্ছিকিরিযাপঞ্ঞত্তি নিরোধস্সা’’তি চ ‘‘নিক্খেপপঞ্ঞত্তি সুতমযিযা পঞ্ঞায, সচ্ছিকিরিযাপঞ্ঞত্তি অনঞ্ঞাতঞ্ঞস্সামীতিন্দ্রিযস্স, পৰত্তনাপঞ্ঞত্তি ধম্মচক্কস্সা’’তি এৰমাদিৰিত্থারো ৰিভঙ্গে (নেত্তি. ৩৯ আদযো) আগমিস্সতীতি.

পণ্ণত্তিহারনিদ্দেসো নিদ্দিট্ঠো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কতমো ওতরণহারনিদ্দেসো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা –

১২.

‘‘যো চ পটিচ্চুপ্পাদো, ইন্দ্রিযখন্ধা চ ধাতুআযতনা.

এতেহি ওতরতি যো, ওতরণো নাম সো হারো’’তি. –

গাথা ৰুত্তা. তত্থ যো পটিচ্চসমুপ্পাদো চ যে ইন্দ্রিযখন্ধা চ যানি ধাতুআযতনানি চ যেন সংৰণ্ণনাৰিসেসেন নিদ্ধারিতানি, এতেহি পটিচ্চসমুপ্পাদাদিন্দ্রিযখন্ধধাতাযতনেহি, সুত্তে আগতপদত্থমুখেন নিদ্ধারিযমানেহি চ যো সংৰণ্ণনাৰিসেসো ওতরতি ওগাহতি পটিচ্চসমুপ্পাদাদিকে তত্থ ৰাচকৰসেন, তত্থ ঞাপকৰসেন ৰা অনুপৰিসতি, সো সংৰণ্ণনাৰিসেসো ওতরণো হারো নামাতি অত্থযোজনা.

তত্থ ইন্দ্রিযখন্ধাতি ইন্দ্রিযানি চ খন্ধা চাতি ইন্দ্রিযখন্ধা. ধাতুআযতনাতি ধাতুযো চ আযতনানি চ ধাতুআযতনা. কথং ওতরণো? ‘‘উদ্ধং অধো সব্বধি ৰিপ্পমুত্তো’’তিআদি (নেত্তি. ৪২) পাঠো.

উদ্ধন্তি রূপধাতু চ অরূপধাতু চ. অধোতি কামধাতু. সব্বধি ৰিপ্পমুত্তোতি তেধাতুকে অযং অসেক্খাৰিমুত্তি. তানিযেৰ অসেক্খানি পঞ্চিন্দ্রিযানি, অযং ইন্দ্রিযেহি ওতরণা.

তানিযেৰ অসেক্খানি পঞ্চিন্দ্রিযানি ৰিজ্জা, ৰিজ্জুপ্পাদা অৰিজ্জানিরোধো…পে… দুক্খক্খন্ধস্স নিরোধো হোতি, অযং পটিচ্চসমুপ্পাদেহি ওতরণা.

তানিযেৰ অসেক্খানি পঞ্চিন্দ্রিযানি তীহি খন্ধেহি সঙ্গহিতানি সীলক্খন্ধেন সমাধিক্খন্ধেন পঞ্ঞাক্খন্ধেন, অযং খন্ধেহি ওতরণা.

তানিযেৰ অসেক্খানি পঞ্চিন্দ্রিযানি সঙ্খারপরিযাপন্নানি যে সঙ্খারা অনাসৰা, নো চ ভৰঙ্গা, তে সঙ্খারা ধম্মধাতুসঙ্গহিতা, অযং ধাতূহি ওতরণা.

সা ধম্মধাতু ধম্মাযতনপরিযাপন্না, যং আযতনং অনাসৰং, নো চ ভৰঙ্গং, অযং আযতনেহি ওতরণাতি এৰমাদীহি ৰিভঙ্গে (নেত্তি. ৪২ আদযো) আগমিস্সতীতি.

ওতরণহারনিদ্দেসো নিদ্দিট্ঠো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কতমো সোধনহারনিদ্দেসো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা –

১৩.

‘‘ৰিস্সজ্জিতম্হি পঞ্হে, গাথাযং পুচ্ছিতা যমারব্ভ.

সুদ্ধাসুদ্ধপরিক্খা, হারো সো সোধনো নামা’’তি. –

গাথা ৰুত্তা. তত্থ তিস্সং গাথাযং আরুল়্হে পঞ্হে ঞাতুমিচ্ছিতে অত্থে ভগৰতা ৰিস্সজ্জনগাথাযং ৰিস্সজ্জিতম্হি যং সুত্তত্থং আরব্ভ অধিকিচ্চ সা গাথা পুচ্ছিতা পুচ্ছনত্থায ঠপিতা, তস্স সুত্তত্থস্স যেন সংৰণ্ণনাৰিসেসেন সুদ্ধাসুদ্ধপরিক্খা ৰিচারণা ভৰে, সো সংৰণ্ণনাৰিসেসো সোধনো হারো নামাতি অত্থযোজনা.

কথং? ‘‘অৰিজ্জায নিৰুতো লোকো’’তি পদং সোধিতং, আরম্ভো ন সোধিতো. ‘‘ৰিৰিচ্ছা পমাদা নপ্পকাসতী’’তি পদং সোধিতং, আরম্ভো ন সোধিতো. ‘‘জপ্পাভিলেপনং ব্রূমী’’তি পদং সোধিতং, আরম্ভো ন সোধিতো. ‘‘দুক্খমস্স মহব্ভয’’ন্তি পদঞ্চ সোধিতং, আরম্ভো চ সোধিতোতি. এৰং পদাদীনং সোধিতাসোধিতভাৰৰিচারো হারো সোধনো নাম. ৰিত্থারতো পন ৰিভঙ্গে (নেত্তি. ৪৫ আদযো) আগমিস্সতীতি.

সোধনহারনিদ্দেসো নিদ্দিট্ঠো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কতমো অধিট্ঠানহারনিদ্দেসো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা –

১৪.

‘‘একত্ততায ধম্মা, যেপি চ ৰেমত্ততায নিদ্দিট্ঠা.

তে ন ৰিকপ্পযিতব্বা, এসো হারো অধিট্ঠানো’’তি. –

গাথা ৰুত্তা. তত্থ যে দুক্খসচ্চাদযো ধম্মা একত্ততায সামঞ্ঞেনপি চ ৰেমত্ততায ৰিসেসেনপি নিদ্দিট্ঠা, যেন সংৰণ্ণনাৰিসেসেন নিদ্দিট্ঠা দুক্খসচ্চাদযো ধম্মা ন ৰিকপ্পযিতব্বা সামঞ্ঞৰিসেসকপ্পনায ৰোহারভাৰেন অনৰট্ঠানতো, কালদিসাৰিসেসাদীনং ৰিয অপেক্খাসিদ্ধিতো চ, এসো সংৰণ্ণনাৰিসেসো অধিট্ঠানো হারোতি অত্থযোজনা.

তত্থ একত্ততাযাতি একস্স সমানস্স ভাৰো একত্তং, একত্তমেৰ একত্ততা, তায. একসদ্দো চেত্থ সমানত্থৰাচকো, ন সঙ্খ্যাৰাচকোতি. ৰেমত্ততাযাতি ৰিসিট্ঠা মত্তা ৰিমত্তা, ৰিমত্তা এৰ ৰেমত্তং, ৰেমত্তস্স ভাৰো ৰেমত্ততা, তায. যথা হি ‘‘অজ্জ স্ৰে’’তি ৰুচ্চমানা কালৰিসেসা অনৰট্ঠিতা ভৰন্তি, ‘‘পুরিমা দিসা, পচ্ছিমা দিসা’’তি ৰুচ্চমানা দিসাৰিসেসা, এৰং সামঞ্ঞৰিসেসা চ অত্থস্স সভাৰাতি. তথা হি ‘‘ইদং দুক্খ’’ন্তি ৰুচ্চমানং জাতিআদিং অপেক্খায সামঞ্ঞং সমানম্পি সচ্চাপেক্খায ৰিসেসো হোতি. এস নযো সমুদযসচ্চাদীসুপীতি. ‘‘দুক্খ’’ন্তি একত্ততা. ‘‘জাতি দুক্খা, জরা দুক্খা, মরণং দুক্খ’’ন্তি এৰমাদি ৰেমত্ততা. ‘‘দুক্খসমুদযো’’তি একত্ততা, ‘‘তণ্হা পোনোভৰিকা নন্দীরাগসহগতা’’তি এৰমাদি ৰেমত্ততাতি এৰমাদি ৰিত্থারো ৰিভঙ্গে (নেত্তি. ৪৬ আদযো) আগমিস্সতীতি.

অধিট্ঠানহারনিদ্দেসো নিদ্দিট্ঠো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কতমো পরিক্খারহারনিদ্দেসো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা –

১৫.

‘‘যে ধম্মা যং ধম্মং, জনযন্তিপ্পচ্চযা পরম্পরতো.

হেতুমৰকড্ঢযিত্ৰা, এসো হারো পরিক্খারো’’তি. –

গাথা ৰুত্তা. তত্থ অৰিজ্জাদিকা যে পচ্চযধম্মা সঙ্খারাদিকং যং ফলধম্মং পচ্চযা সহজাতপচ্চযেন পরম্পরতো পরম্পরপচ্চযভাৰেন জনযন্তি, তস্স সঙ্খারাদিফলস্স পচ্চযং পরিক্খারভূতং পুরিমুপ্পন্নং অৰিজ্জাদিকং অসাধারণং জনকং হেতুং, অযোনিসোমনসিকারাদিকং সাধারণং পচ্চযহেতুঞ্চ অৰকড্ঢযিত্ৰা সুত্ততো নিদ্ধারেত্ৰা যো সংৰণ্ণনাৰিসেসো পরিক্খারসংৰণ্ণনাভাৰেন পৰত্তো, এসো সংৰণ্ণনাৰিসেসো পরিক্খারো হারো নামাতি অত্থযোজনা. অৰিজ্জাদযো হি অৰিজ্জাদীনং অসাধারণহেতূ ভৰন্তি, অযোনিসোমনসিকারাদযো সাধারণপচ্চযা. তেনাহ – ‘‘অসাধারণলক্খণো হেতু, সাধারণলক্খণো পচ্চযো’’তি, ‘‘অৰিজ্জা অৰিজ্জায হেতু, অযোনিসোমনসিকারো পচ্চযো’’তিআদিকং (নেত্তি. ৪৯) ৰিভঙ্গৰচনঞ্চ.

পরিক্খারহারনিদ্দেসো নিদ্দিট্ঠো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কতমো সমারোপনহারনিদ্দেসো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা –

১৬.

‘‘যে ধম্মা যংমূলা, যে চেকত্থা পকাসিতা মুনিনা.

তে সমারোপযিতব্বা, এস সমারোপনো হারো’’তি. –

গাথা ৰুত্তা. তত্থ যে সীলাদযো ধম্মা যংমূলা যেসং সমাধিআদীনং মূলা, তে সীলাদযো ধম্মা তেসং সমাধিআদীনং পদট্ঠানভাৰেন সংৰণ্ণনাৰিসেসেন সমারোপযিতব্বা, যে চ রাগৰিরাগচেতোৰিমুত্তিসেক্খফলকামধাতুসমতিক্কমনাদিসদ্দা অনাগামিফলত্থতায একত্থা সমানত্থাতি বুদ্ধমুনিনা পকাসিতা, তে রাগ…পে… তিক্কমনাদিসদ্দা অঞ্ঞমঞ্ঞৰেৰচনভাৰেন সমারোপযিতব্বা, এসো সংৰণ্ণনাৰিসেসো সমারোপনো হারো নামাতি অত্থযোজনা.

এত্থ চ সীলাদিক্খন্ধত্তযস্স পরিযাযন্তরৰিভাৰনাপারিপূরী কথিতা, ভাৰনাপারিপূরী চ পহাতব্বস্স পহানেন হোতীতি ভাৰনাসমারোপনপহানসমারোপনাপি দস্সিতাতি চতুব্বিধো সমারোপনো পদট্ঠানসমারোপনো, ৰেৰচনসমারোপনো, ভাৰনাসমারোপনো, পহানসমারোপনোতি.

তত্থ কাযিকসুচরিতং, ৰাচসিকসুচরিতঞ্চ সীলক্খন্ধো, মনোসুচরিতে অনভিজ্ঝা, অব্যাপাদো চ সমাধিক্খন্ধো, সম্মাদিট্ঠি পঞ্ঞাক্খন্ধো. সীলক্খন্ধো সমাধিক্খন্ধস্স পদট্ঠানং, সমাধিক্খন্ধো পঞ্ঞাক্খন্ধস্স পদট্ঠানং. সীলক্খন্ধো, সমাধিক্খন্ধো চ সমথস্স পদট্ঠানং, পঞ্ঞাক্খন্ধো ৰিপস্সনায পদট্ঠানং. সমথো রাগৰিরাগচেতোৰিমুত্তিযা পদট্ঠানং, ৰিপস্সনা অৰিজ্জাৰিরাগপঞ্ঞাৰিমুত্তিযা পদট্ঠানন্তি এৰমাদি পদট্ঠানসমারোপনো. রাগৰিরাগা চেতোৰিমুত্তি সেক্খফলং, অৰিজ্জাৰিরাগা পঞ্ঞাৰিমুত্তি অসেক্খফলং, ইদং ৰেৰচনং. রাগৰিরাগা চেতোৰিমুত্তি অনাগামিফলং, অৰিজ্জাৰিরাগা পঞ্ঞাৰিমুত্তি অগ্গফলং অরহত্তং, ইদং ৰেৰচনং. রাগৰিরাগা চেতোৰিমুত্তি কামধাতুসমতিক্কমনং, অৰিজ্জাৰিরাগা চেতোৰিমুত্তি তেধাতুসমতিক্কমনং, ইদং ৰেৰচনং. পঞ্ঞিন্দ্রিযং, পঞ্ঞাবলং, অধিপঞ্ঞাসিক্খা, পঞ্ঞাক্খন্ধোতি এৰমাদি ৰেৰচনন্তি এৰমাদি ৰেৰচনসমারোপনো. কাযে কাযানুপস্সিনো ৰিহরতো চত্তারো সতিপট্ঠানা ভাৰনাপারিপূরিং গচ্ছন্তি, চতূসু সতিপট্ঠানেসু ভাৰিযমানেসু চত্তারো সম্মপ্পধানা ভাৰনাপারিপূরিং গচ্ছন্তি, চতূসু সম্মপ্পধানেসু ভাৰিযমানেসু চত্তারো ইদ্ধিপাদা ভাৰনাপারিপূরিং গচ্ছন্তীতি এৰমাদি ভাৰনাসমারোপনো. কাযে কাযানুপস্সী ৰিহরন্তো অসুভে ‘‘সুভ’’ন্তি ৰিপল্লাসং পজহতি, কবল়ীকারো চস্স আহারো পরিঞ্ঞং গচ্ছতি, কামুপাদানেন চ অনুপাদানো ভৰতি, কামযোগেন চ ৰিসংযুত্তো ভৰতি, অভিজ্ঝাকাযগন্থেন চ ৰিপ্পযুজ্জতি, কামাসৰেন চ অনাসৰো ভৰতি, কামোঘঞ্চ উত্তিণ্ণো ভৰতি, রাগসল্লেন চ ৰিসল্লো ভৰতি, রূপূপিকা চস্স ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতি পরিঞ্ঞং গচ্ছতি, রূপধাতুযং চস্স রাগো পহীনো ভৰতি, ন চ ছন্দাগতিং গচ্ছতি, ৰেদনাসূতি এৰমাদি পহানসমারোপনোতি এৰমাদি সমারোপনো হারো নিযুত্তোতি.

ইতি সত্তিবলানুরূপা রচিতা.

সোল়সহারনিদ্দেসৰিভাৰনা নিট্ঠিতা.

নযনিদ্দেসৰিভাৰনা

১৭. হারনিদ্দেসা নিদ্দিট্ঠা, অম্হেহি চ ঞাতা, ‘‘কতমে নযনিদ্দেসা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তণ্হঞ্চা’’তিআদি ৰুত্তং. অথ ৰা এৰং উদ্দেসক্কমেনেৰ হারে নিদ্দিসিত্ৰা ইদানি নযে নিদ্দিসিতুং ‘‘তণ্হঞ্চা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ যো সংৰণ্ণনাৰিসেসো সুত্তে আগতং তণ্হঞ্চ অৰিজ্জঞ্চ অত্থতো নিদ্ধারণৰসেন গহিতং তণ্হঞ্চ অৰিজ্জঞ্চ সংকিলেসপক্খং নেতি, সুত্তে আগতেন সমথেন, সুত্তে আগতায ৰিপস্সনায অত্থতো নিদ্ধারণৰসেন ৰা গহিতেন সমথেন, গহিতায ৰিপস্সনায ৰোদানপক্খং নেতি, নযন্তো চ সচ্চেহি যোজেত্ৰা নেতি, অযং সংৰণ্ণনাৰিসেসো সো নন্দিযাৰট্টো নযো নামাতি অত্থযোজনা.

এত্থ চ অত্থনযস্স ভূমি, সংৰণ্ণনা চ গাথাযং ‘‘নযো’’তি ৰুত্তা, তস্মা ‘‘সংৰণ্ণনাৰিসেসো’’তি ৰুত্তং. ন হি অত্থনযো সংৰণ্ণনা, চতুসচ্চপটিৰেধস্স অনুরূপো পুব্বভাগে অনুগাহণনযো অত্থনযোৰ. তস্স পন অত্থনযস্স যা সংৰণ্ণনা উগ্ঘটিতঞ্ঞুআদীনং ৰসেন তণ্হাদিমুখেন নযভূমিরচনা পৰত্তা, তস্স সংৰণ্ণনাৰ নযৰোহারো কতোতি ৰিত্থারতো হারসম্পাতে (নেত্তি. ৭৮-৭৯) আগমিস্সতি.

নন্দিযাৰট্টনযনিদ্দেসো নিদ্দিট্ঠো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কতমো তিপুক্খলনযনিদ্দেসো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা –

১৮.

‘‘যো অকুসলে সমূলেহি, নেতি কুসলে চ কুসলমূলেহি.

ভূতং তথং অৰিতথং, তিপুক্খলং তং নযং আহূ’’তি. –

গাথা ৰুত্তা. তত্থ যো সংৰণ্ণনাৰিসেসো অকুসলে সমূলেহি অত্তনো অকুসলস্স তীহি লোভাদীহি মূলেহি সংকিলেসপক্খং নেতি, কুসলে চ কুসলমূলেহি তীহি অলোভাদীহি ৰোদানপক্খং নেতি, নযন্তো চ ভূতং কুসলাকুসলং নেতি, ন অভূতং মাযামরীচিআদযো ৰিয, তথং কুসলাকুসলং নেতি, ন ঘটাদযো ৰিয সম্মুতিসচ্চমত্তং, অৰিতথং কুসলাকুসলং নেতি, ন ৰিতথং. কুসলাকুসলানং সভাৰতো ৰিজ্জমানত্তা ভূতা পরমত্থসচ্চত্তা তথা, অকুসলস্স ইট্ঠৰিপাকতাভাৰতো, কুসলস্স চ অনিট্ঠৰিপাকতাভাৰতো ৰিপাকে সতি অৰিসংৰাদকত্তা অৰিতথা ভৰন্তি, কুসলাকুসলা হি এতেসং তিণ্ণং ‘‘ভূতং, তথং, অৰিতথ’’ন্তি পদানং কুসলাকুসলৰিসেসনতা দট্ঠব্বা.

অথ ৰা অকুসলমূলেহি অকুসলানি, কুসলমূলেহি চ কুসলানি নযন্তো অযং নযো ভূতং তথং অৰিতথং নেতি চত্তারি সচ্চানি নিদ্ধারেত্ৰা যোজেতি. দুক্খাদীনি হি বাধকাদিভাৰতো অঞ্ঞথাভাৰাভাৰেন ভূতানি, সচ্চসভাৰত্তা তথানি, অৰিসংৰাদনতো অৰিতথানি. ৰুত্তঞ্হেতং ভগৰতা – ‘‘চত্তারিমানি, ভিক্খৰে, তথানি অৰিতথানি অনঞ্ঞথানী’’তি সং. নি. ৫.১০৯০; পটি. ম. ২.৮). অকুসলাদিসুত্তত্থস্স চতুসচ্চযোজনমুখেন নযনলক্খণং তং সংৰণ্ণনাৰিসেসং তিপুক্খলং নযন্তি আহূতি অত্থযোজনা.

তত্থ তীহি হেতূহি পুক্খলো সোভনোতি তিপুক্খলো অকুসলাদিকো অত্থনযো সংৰণ্ণনাৰিসেসোতি ঠানূপচারতো তিপুক্খলনযো নামাতি. ৰিত্থারো পন হারসম্পাতে (নেত্তি. ৮৭-৮৮) আগমিস্সতি.

তিপুক্খলনযনিদ্দেসো নিদ্দিট্ঠো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কতমো সীহৰিক্কীল়িতনযনিদ্দেসো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা –

১৯.

‘‘যো নেতি ৰিপল্লাসেহি, কিলেসে ইন্দ্রিযেহি সদ্ধম্মে.

এতং নযং নযৰিদূ, সীহৰিক্কীল়িতং আহূ’’তি. –

গাথা ৰুত্তা. তত্থ যো সংৰণ্ণনাৰিসেসো সুত্তে ৰুত্তেহি ৰিপল্লাসেহি কিলেসে সংকিলেসপক্খং নেতি, সুত্তে ৰুত্তেহি ইন্দ্রিযেহি সদ্ধম্মে ৰোদানপক্খং নেতি, এতং সংৰণ্ণনাৰিসেসং নযৰিদূ সদ্ধম্মনযকোৰিদা, অত্থনযকুসলা এৰ ৰা সীহৰিক্কীল়িতং নযন্তি আহূতি অত্থযোজনা.

তত্থ ৰিপল্লাসেহীতি অসুভে সুভং, দুক্খে সুখং, অনিচ্চে নিচ্চং, অনত্তনি অত্তাতি চতূহি ৰিপল্লাসেহি. ইন্দ্রিযেহীতি সদ্ধাদীহি ইন্দ্রিযেহি. সদ্ধম্মেতি পটিপত্তিপটিৰেধসদ্ধম্মে. সেসমেত্থ ৰুত্তনযমেৰ. ৰিত্থারো পন হারসম্পাতে (নেত্তি. ৮৬-৮৭) আগমিস্সতীতি.

সীহৰিক্কীল়িতনযনিদ্দেসো নিদ্দিট্ঠো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কতমো দিসালোচননযনিদ্দেসো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা –

২০.

‘‘ৰেয্যাকরণেসু হি যে, কুসলাকুসলা তহিং তহিং ৰুত্তা.

মনসা ৰোলোকযতে, তং খু দিসালোচনং আহূ’’তি. –

গাথা ৰুত্তা. ‘‘সীহলোচনং আহূ’’তি পাঠো লিখিতো, সো পন ন থেরস্স পাঠোতি দট্ঠব্বো ভিন্নলক্খণত্তা. তত্থ তহিং তহিং ৰেয্যাকরণেসু যে কুসলাকুসলা নযস্স দিসাভূতা ধম্মা ৰুত্তা, তে কুসলাকুসলে নযস্স দিসাভূতধম্মে অবহি অব্ভন্তরং চিত্তে এৰ যং ওলোকনং করোতি, তং ওলোকনং খু ওলোকনং এৰ দিসালোচনন্তি আহূতি অত্থযোজনা.

তত্থ ৰেয্যাকরণেসূতি তস্স তস্স অত্থনযস্স যোজনত্থং কতেসু সুত্তস্স অত্থৰিস্সজ্জনেসু. কুসলাতি ৰোদানিযা. অকুসলাতি সংকিলেসিকা. ৰুত্তাতি সুত্ততো নিদ্ধারেত্ৰা কথিতা. ওলোকযতেতি তে কুসলাদিধম্মে চিত্তেনেৰ ‘‘অযং পঠমা দিসা, অযং দুতিযা দিসা’’তিআদিনা তস্স তস্স নযস্স দিসাভাৰেন উপপরিক্খতি, ৰিচারেতীতি অত্থো. খূতি অৰধারণত্থে নিপাতো, তেন দিসালোচননযো কোচি অত্থৰিসেসো ন হোতীতি দস্সেতীতি.

২১. দিসালোচননযনিদ্দেসো নিদ্দিট্ঠো. অম্হেহি চ ঞাতো. ‘‘কতমো অঙ্কুসনযনিদ্দেসো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘ওলোকেত্ৰা’’তিআদিগাথা ৰুত্তা. তত্থ তংতংনযদিসাভূতে সব্বে কুসলাকুসলে দিসালোচনেন ওলোকেত্ৰা উক্খিপিয সুত্ততো উদ্ধরিত্ৰা যং সমানেতি যং সমানযনং করোতি, অযং সমানযনসঙ্খাতো নযো অঙ্কুসো নযো নামাতি অত্থযোজনা.

এত্থ চ অঙ্কুসো নাম হত্থীনং ইচ্ছিতট্ঠানং আনযনকারণভূতো ৰজিরাদিমযো তিক্খগ্গো উজুৰঙ্কভূতো দব্বসম্ভারৰিসেসো, অযম্পি নযো অঙ্কুসো ৰিযাতি অত্থেন অঙ্কুসো. এতেন হি নযেন ইচ্ছিতং সুত্তত্থং নযতীতি. মুখ্যতো পন অঙ্কে ৰিজ্ঝনট্ঠানে উদ্ধটো অসতি অন্তো পৰিসতীতি অঙ্কুসো. অঙ্কসদ্দূপপদউপুব্বঅসধাতু অপচ্চযোতি. অযম্পি নযো কোচিপি অত্থৰিসেসো ন হোতীতি.

সোল়স হারনিদ্দেসা চেৰ পঞ্চ নযনিদ্দেসা চ আচরিযেন নিদ্দিট্ঠা. অম্হেহি চ ঞাতা, ‘‘সংৰণ্ণেতব্বসুত্তে কিং সোল়স হারা পঠমং যোজেতব্বা, উদাহু নযা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা –

২২.

‘‘সোল়স হারা পঠমং, দিসালোচনতো দিসা ৰিলোকেত্ৰা.

সঙ্খিপিয অঙ্কুসেন হি, নযেহি তিহি নিদ্দিসে সুত্ত’’ন্তি. –

গাথমাহ. অট্ঠকথাযং পন ‘‘এৰং হারে, নযে চ নিদ্দিসিত্ৰা ইদানি নেসং যোজনক্কমং দস্সেন্তো ‘সোল়স হারা পঠম’ন্তিআদিমাহা’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. ২২) ৰুত্তং. তত্থ সোল়স হারা ব্যঞ্জনপরিযেট্ঠিভাৰতো সংৰণ্ণেতব্বসুত্তে সংৰণ্ণনাভাৰেন পঠমং যোজেতব্বা, যোজেন্তেন নিদ্দিট্ঠা হারানুক্কমেনেৰ যোজেতব্বা, ন উপ্পটিপাটিযা. হারসংৰণ্ণনানুক্কমেন সংৰণ্ণেতব্বং পঠমং সংৰণ্ণেত্ৰা পচ্ছা দিসালোচনেন ওলোকেত্ৰা অঙ্কুসনযেন নেত্ৰা তীহি অত্থনযেহি নিদ্দিসেতি অধিপ্পাযো.

ইতি সত্তিবলানুরূপা রচিতা

নযনিদ্দেসৰিভাৰনা নিট্ঠিতা.

দ্ৰাদসপদৰিভাৰনা

নেত্তিৰিসযং সাসনৰরসঙ্খাতং সংৰণ্ণেতব্বসুত্তং যেসং ব্যঞ্জনপদানং, অত্থপদানঞ্চ ৰসেন ‘‘দ্ৰাদস পদানি সুত্ত’’ন্তি সঙ্গহৰারে ৰুত্তং, ‘‘কতমানি তানী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা সরূপতো নিদ্দিসিতুং –

২৩.

‘‘অক্খরং পদং ব্যঞ্জনং, নিরুত্তি তথেৰ নিদ্দেসো.

আকারছট্ঠৰচনং, এত্তাৰ ব্যঞ্জনং সব্বং.

২৪.

সঙ্কাসনা পকাসনা, ৰিৰরণা ৰিভজনুত্তানীকম্মপঞ্ঞত্তি.

এতেহি ছহি পদেহি, অত্থো কম্মঞ্চ নিদ্দিট্ঠ’’ন্তি. –

গাথাদ্ৰযং ৰুত্তং. অট্ঠকথাযং পন ‘‘ইদানি যেসং ব্যঞ্জনপদানং, অত্থপদানঞ্চ ৰসেন ‘দ্ৰাদস পদানি ‘সুত্ত’ন্তি ৰুত্তং, তানি পদানি নিদ্দিসিতুং ‘অক্খরপদ’ন্তিআদিমাহা’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. ২৩) ৰুত্তং.

তত্থ কেনট্ঠেন অক্খরন্তি? অক্খরট্ঠেন অসঞ্চরণট্ঠেন. অকারাদিৰণ্ণো হি অকারাদিতো ইকারাদিপরিযাযং নক্খরতি, ন সঞ্চরতি, ন সঙ্কমতি. তেনাহ অট্ঠকথাযং ‘‘অপরিযোসিতে পদে ৰণ্ণো অক্খরং পরিযাযৰসেন অক্খরণতো অসঞ্চরণতো’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. ২৩). অপরিযোসিতে পদেতি চ ৰিভত্যন্তভাৰং অপ্পত্তে দ্ৰিতিচতুক্খরৰন্তেসু পদেসু একদ্ৰিতিক্খরমত্তেযেৰ অক্খরং নাম, পরিযোসিতে পদংযেৰ, ন অক্খরন্তি অধিপ্পাযো. পদং পন পৰেসনতো অত্থৰসেন পরিযাযং সঞ্চরন্তং ৰিয হোতি, ন এৰং অকারাদিৰণ্ণো অৰেৰচনত্তা. ‘‘মা এৰং মঞ্ঞসী’’তিআদীসু ৰা একক্খরপদা মা-কারাদি অক্খরং নাম, ৰিভত্যন্তং পদং পন পদমেৰ হোতি.

পজ্জতি অত্থো এতেনাতি পদং. তং নামাখ্যাতোপসগ্গনিপাতপ্পভেদেন চতুব্বিধং. তত্থ দব্বপধানং ‘‘ফস্সো ৰেদনা চিত্ত’’ন্তি এৰমাদিকং নামপদং. তত্থ হি দব্বমাৰিভূতরূপং, কিরিযা অনাৰিভূতরূপা. কিরিযাপধানং ‘‘ফুসতি ৰেদযতি ৰিজানাতী’’তি এৰমাদিকং আখ্যাতপদং নাম. তত্থ হি ফুসনাদিকিরিযা আৰিভূতরূপা, দব্বমনাৰিভূতরূপং. কিরিযাৰিসেসবোধহেতুভূতং প-উপ-ইতিএৰমাদিকং উপসগ্গপদং নাম. ‘‘চিরপ্পৰাসিং (ধ. প. ২১৯) উপৰুত্থ’’ন্তি (অ. নি. ৩.৭১; সু. নি. ৪০৫) এৰমাদীসু হি প-উপাদিসদ্দা ৰসনাদিকিরিযায ৰিযোগাদিৰিসিট্ঠতং দীপেন্তি. ৰচনত্থো পন নামপদআখ্যাতপদদ্ৰযং উপগন্ত্ৰা তস্স পদদ্ৰযস্স অত্থং সজ্জন্তীতি উপসগ্গাতি দট্ঠব্বো. কিরিযায চেৰ দব্বস্স চ সরূপৰিসেসপকাসনহেতুভূতং ‘‘এৰং, ইতী’’তি এৰমাদিকং নিপাতপদং অস্সপি সংৰণ্ণনাযপি ইচ্ছিতত্তা, অক্খরেন পন কথং গহিতোতি চে? অক্খরেহি সুয্যমানেহি সুণন্তানং ৰিসেসৰিধানস্স কতত্তা পদপরিযোসানে পদত্থসম্পটিপত্তি হোতি. তস্মা অক্খরেনপি অত্থাকারো গহিতোৰাতি ৰেদিতব্বো. তেন ৰুত্তং – ‘‘অক্খরেহি সঙ্কাসেতি, পদেহি পকাসেতি, অক্খরেহি চ পদেহি চ উগ্ঘটেতী’’তি (নেত্তি. ৯) চ.

ৰিৰরণা ৰিত্থারণা. ৰিভজনা চ উত্তানীকম্মঞ্চ পঞ্ঞত্তি চ ৰিভজনুত্তানীকম্মপঞ্ঞত্তীতি সমাহারে অযং দ্ৰন্দসমাসো. তত্থ ৰিভাগকরণং ৰিভজনং নাম. ব্যঞ্জনাকারেহি যো অত্থাকারো নিদ্দিসিযমানো, সো অত্থাকারো ৰিৰরণৰিভজনাতি দ্ৰীহি অত্থপদেহি নিদ্দিসিতো. পাকটকরণং উত্তানীকম্মং নাম. পকারেহি ঞাপনং পঞ্ঞত্তি. নিরুত্তিনিদ্দেসসঙ্খাতেহি ব্যঞ্জনপদেহি পকাসিযমানো যো অত্থাকারো অত্থি, সো অত্থাকারো উত্তানীকম্মপঞ্ঞত্তীহি পটিনিদ্দিসিতো. এতেহি সঙ্কাসনাদীহি ছহি অত্থপদেহি অত্থো সুত্তত্থো গহিতো, কম্মঞ্চ উগ্ঘটনাদিকম্মঞ্চ নিদ্দিট্ঠন্তি অত্থো. যেন সুত্তত্থেন উগ্ঘটিতঞ্ঞুনো চিত্তসন্তানস্স সম্বোধনকিরিযাসঙ্খাতস্স উগ্ঘটনকম্মস্স নিব্বত্তি ভৰে, সো সুত্তত্থো সঙ্কাসনাপকাসনাকারো হোতি. যেন সুত্তত্থেন ৰিপঞ্চিতঞ্ঞুনো চিত্তসন্তানস্স বোধনকিরিযাসঙ্খাতস্স ৰিপঞ্চনকম্মস্স নিব্বত্তি, সো সুত্তত্থো ৰিৰরণাৰিভজনাকারো হোতি. যেন সুত্তত্থেন নেয্যস্স চিত্তসন্তানস্স পবোধনকিরিযাসঙ্খাতস্স নযকম্মস্স নিব্বত্তি, সো সুত্তত্থো উত্তানীকম্মপঞ্ঞত্তাকারো হোতীতি দট্ঠব্বো. তেনাহ অট্ঠকথাচরিযো ‘‘সুত্তত্থেন হি দেসনায পৰত্তিযমানেন উগ্ঘটিতঞ্ঞুআদিৰেনেয্যানং চিত্তসন্তানস্স পবোধনকিরিযানিব্বত্তি, সো চ সুত্তত্থো সঙ্কাসনাদিআকারো’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. ২৪).

‘‘যথাৰুত্তেহি তীহি অত্থনযেহি চেৰ ছহি অত্থপদেহি অযুত্তোপি অত্থো কিং কোচি অত্থি, উদাহু সব্বো অত্থো যুত্তো এৰা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা –

২৫.

‘‘তীণি চ নযা অনূনা, অত্থস্স চ ছপ্পদানি গণিতানি.

নৰহি পদেহি ভগৰতো, ৰচনস্সত্থো সমাযুত্তো’’তি. –

গাথমাহ. তত্থ তীণীতি লিঙ্গৰিপল্লাসনিদ্দেসো, তযোতি পন পকতিলিঙ্গনিদ্দেসো ৰত্তব্বো. গণিতা অনূনা তযো অত্থস্স নযা চ গণিতানি অনূনানি ছ অত্থস্স পদানি চ নিদ্দিট্ঠানি, নিদ্দিট্ঠেহি চ অত্থপদেহি ভগৰতো ৰচনস্স সব্বো অত্থো সমাযুত্তোৰ অযুত্তো কোচি অত্থো নত্থীতি যোজনা কাতব্বা. অত্থস্সাতি সুত্তত্থস্স. নযাতি নেত্তিঅত্থনযা. পদানীতি নেত্তিঅত্থপদানি.

২৬. যে হারাদযো নিদ্দিট্ঠা, তে হারাদযো সম্পিণ্ডেত্ৰা নেত্তিপ্পকরণস্স পদত্থে সুখগ্গহণত্থং গণনৰসেন পরিচ্ছিন্দিত্ৰা দস্সেন্তো ‘‘অত্থস্সা’’তিআদিমাহ. তত্থ অত্থস্স সমূহস্স অৰযৰভূতানি নৰভেদানি অত্থপদানি সুত্তব্যঞ্জনস্স অত্থস্স পরিযেট্ঠিসঙ্খাতায সংৰণ্ণনায গণনতো চতুৰীসতি ব্যঞ্জনপদানি হোন্তি, অত্থপদব্যঞ্জনপদভূতং উভযং সঙ্খেপযতো সম্পিণ্ডযতো তেত্তিংসা তেত্তিংসৰিধা এত্তিকা তেত্তিংসৰিধাৰ নেত্তীতি যোজনা.

তত্থ নৰপ্পদানীতি তযো অত্থনযা, ছ অত্থপদানি চ. চতুব্বীসাতি সোল়স হারা, ছ ব্যঞ্জনপদানি, দ্ৰে দিসালোচননযঅঙ্কুসনযা চাতি এৰং তেত্তিংসৰিধা চ নেত্তি নাম, ইতো ৰিনিমুত্তো অঞ্ঞো কোচি নেত্তিপদত্থো নত্থীতি অত্থো দট্ঠব্বো.

‘‘এৰং তেত্তিংসপদত্থায নেত্তিযা হারনযানং কতমো দেসনাহারৰিচযহারো’’তিআদি দেসনাক্কমেনেৰ সিদ্ধো, এৰং সিদ্ধে সতিপি ‘‘সোল়স হারা পঠম’’ন্তি আরম্ভো ‘‘সব্বেপিমে হারা চেৰ নযা চ ইমিনা দস্সিতক্কমেনেৰ সংৰণ্ণেতব্বেসু সুত্তেসু সংৰণ্ণনাৰসেন যোজেতব্বা, ন উপ্পটিপাটিযা’’তি ইমমত্থং দীপেতি. দীপনৰচনসৰনানুসারেন ঞাপেতি, তস্মা এৰং কমো দস্সিতো, অস্সাদাদীনৰনিস্সরণানি ধম্মদেসনায নিস্সযানি, ফলঞ্চ ধম্মদেসনায ফলং, উপাযো চ ধম্মদেসনায উপাযো, আণত্তি চ ধম্মদেসনায সরীরং. দেসনাহারস্স তাসং অস্সাদাদীনৰনিস্সরণফলুপাযাণত্তীনং ৰিভাৰনসভাৰত্তা.

নিদ্ধারণেন ৰিনাপি পকতিযা সব্বসংৰণ্ণেতব্বসুত্তেসু অনরূপাতি সুৰিঞ্ঞেয্যত্তা, সংৰণ্ণনাৰিসেসানং ৰিচযহারাদীনং নিস্সযভাৰতো চ পঠমং দেসনাহারো দস্সিতো.

পদপুচ্ছাৰিস্সজ্জনাপুচ্ছাপদানুগীতীহি সদ্ধিং দেসনাহারপদত্থানং অস্সাদাদীনং পৰিচযভাৰতো দেসনাহারানন্তরং ৰিচযো হারো.

ৰিচযহারেন পৰিচিতানং অত্থানং যুত্তাযুত্তিৰিচারণভাৰতো ৰিচযহারানন্তরং যুত্তি হারো.

পদট্ঠানহারস্স যুত্তাযুত্তানংযেৰ অত্থানং উপপত্তিঅনুরূপং কারণপরম্পরায নিদ্ধারণত্তা যুত্তিহারানন্তরং পদট্ঠানহারো.

যুত্তাযুত্তানং কারণপরম্পরায পরিগ্গহিতসভাৰানংযেৰ চ ধম্মানং অৰুত্তানম্পি সমানলক্খণতায গহণলক্খণত্তায পদট্ঠানহারানন্তরং লক্খণহারো.

লক্খণহারেন অত্থতো সুত্তন্তরতো নিদ্ধারিতানম্পি ধম্মানং নিব্বচনাদীনি ৰত্তব্বানি, ন সুত্তে সরূপতো আগতধম্মানংযেৰাতি দস্সনত্থং লক্খণহারানন্তরং চতুব্যূহো হারো. এৰঞ্হি নিরৰসেসতো অত্থাৰবোধো হোতি.

চতুব্যূহেন হারেন ৰুত্তেহি নিব্বচনাধিপ্পাযনিদানেহি সদ্ধিং সুত্তে পদত্থানং সুত্তন্তরসংসন্দনসঙ্খাতে পুব্বাপরৰিচারে দস্সিতে তেসং সুত্তপদত্থানং সভাগৰিসভাগধম্মন্তরাৰট্টনং সুখেন সক্কা দস্সেতুন্তি চতুব্যূহহারানন্তরং আৰট্টো হারো. সুত্তন্তরসংসন্দনস্স হি সভাগৰিসভাগধম্মন্তরাৰট্টনযস্স উপাযভাৰতো ‘‘আরম্ভথ নিক্কমথা’’তিআদিগাথায (সং. নি. ১.১৮৫; নেত্তি. ২৯; পেটকো. ৩৮) আরম্ভননিক্কমনবুদ্ধসাসনযোগধুননেহি ৰীরিযসমাধিপঞ্ঞিন্দ্রিযানি নিদ্ধারেত্ৰা তেসু আরম্ভননিক্কমনবুদ্ধসাসনযোগধুননেসু অননুযোগস্স মূলং পমাদোতি সুত্তন্তরে দস্সিতো পমাদো আৰট্টিতোতি.

আৰট্টেন হারেন সভাগৰিসভাগধম্মাৰট্টনেন পযোজিতে সাধারণাসাধারণৰসেন সংকিলেসৰোদানধম্মানং পদট্ঠানতো চেৰ ভূমিতো চ ৰিভাগো সক্কা সুখেন যোজেতুন্তি আৰট্টহারানন্তরং ৰিভত্তি হারো.

ৰিভত্তিহারেন সংকিলেসৰোদানধম্মানং ৰিভাগে কতে সংৰণ্ণেতব্বসুত্তে আগতা ধম্মা অকসিরেন পটিপক্খতো পরিৰত্তেতুং সক্কাতি ৰিভত্তিহারানন্তরং পরিৰত্তনহারো. ৰিভত্তিহারেন হি ‘‘সম্মাদিট্ঠিস্স পুরিসপুগ্গলস্স মিচ্ছাদিট্ঠি নিজ্জিণ্ণা হোতী’’তি (নেত্তি. ৩৫) পটিৰিভত্তসভাৰে এৰ ধম্মে পরিৰত্তনহারৰিভঙ্গে উদাহরীযিস্সতি.

পরিৰত্তনহারেন পটিপক্খতো পরিৰত্তিতাপি ধম্মা পরিযাযৰচনেহি বোধেতব্বা, ন সংৰণ্ণেতব্বসুত্তে আগতধম্মাযেৰাতি দস্সনত্থং পরিৰত্তনহারানন্তরং ৰেৰচনহারো.

ৰেৰচনহারেন পরিযাযতো পকাসিতানং ধম্মানং পভেদতো পঞ্ঞত্তিৰসেন ৰিভজনং সুখেন সক্কা ঞাতুন্তি ৰেৰচনহারানন্তরং পঞ্ঞত্তি হারো.

পঞ্ঞত্তিহারেন পভৰপরিঞ্ঞাদিপঞ্ঞত্তিৰিভাগমুখেন পটিচ্চসমুপ্পাদসচ্চাদিধম্মৰিভাগে কতে সুত্তে আগতধম্মানং পটিচ্চসমুপ্পাদাদিমুখেন অৰতরণং সক্কা দস্সেতুন্তি পঞ্ঞত্তিহারানন্তরং ওতরণো হারো.

ওতরণেন হারেন ধাতাযতনাদীসু ওতারিতানং সংৰণ্ণেতব্বসুত্তে পদত্থানং পুচ্ছারম্ভসোধনং সক্কা সুখেন সম্পাদেতুন্তি ওতরণহারানন্তরং সোধনো হারো.

সোধনেন হারেন সংৰণ্ণেতব্বসুত্তে পদপদত্থেসু ৰিসোধিতেসু তত্থ তত্থ একত্ততায ৰা ৰেমত্ততায ৰা লব্ভমানসামঞ্ঞৰিসেসভাৰো সুকরো হোতীতি দস্সেতুং সোধনহারানন্তরং অধিট্ঠানো হারো.

সামঞ্ঞৰিসেসভূতেসু সাধারণাসাধারণেসু ধম্মেসু অধিট্ঠানেন হারেন পৰেদিতেসু পরিক্খারসঙ্খাতস্স সাধারণাসাধারণরূপস্স পচ্চযহেতুরাসিস্স পভেদো সুৰিঞ্ঞেয্যোতি অধিট্ঠানহারানন্তরং পরিক্খারো হারো.

অসাধারণে, সাধারণে চ কারণে পরিক্খারেন হারেন দস্সিতে তস্স অত্তনো ফলেসু কারণাকারো, তেসং হেতুফলানং পভেদতো দেসনাকারো, ভাৰেতব্বপহাতব্বধম্মানং ভাৰনাপহানানি চ নিদ্ধারেত্ৰা ৰুচ্চমানানি সম্মা সংৰণ্ণেতব্বসুত্তস্স অত্থং তথত্তাৰবোধায সংৰত্তন্তীতি পরিক্খারহারানন্তরং সমারোপনো হারো দস্সিতো হোতি. ইদং হারানং দস্সনানুক্কমকারণং দট্ঠব্বং.

উদ্দেসো উগ্ঘটিতঞ্ঞুনো উপকারায সংৰত্ততি যথা, এৰং নন্দিযাৰট্টনযো উগ্ঘটিতঞ্ঞুনো উপকারায সংৰত্ততি, তস্মা পঠমং নন্দিযাৰট্টনযো দস্সিতো. নিদ্দেসো ৰিপঞ্চিতঞ্ঞুনো উপকারায সংৰত্ততি যথা, এৰং তিপুক্খলনযো ৰিপঞ্চিতঞ্ঞুনো উপকারায সংৰত্ততি, তস্মা নন্দিযাৰট্টনযানন্তরং তিপুক্খলনযো. পটিনিদ্দেসো নেয্যস্স উপকারায সংৰত্ততি যথা, এৰং সীহৰিক্কীল়িতনযো নেয্যস্স উপকারায সংৰত্ততি. তস্মা তিপুক্খলানন্তরং সীহৰিক্কীল়িতনযো দস্সিতোতি তিণ্ণং অত্থনযানং দস্সনানুক্কমো ৰেদিতব্বো. অত্থনযানং দিসাভূতায ভূমিযা আলোকেত্ৰা তেসং তস্সা দিসায ভূমিযা সমানযনং হোতি. ন হি সক্কা অনোলোকেত্ৰা সমানেতুন্তি দিসালোচননযং দস্সেত্ৰা অঙ্কুসনযো দস্সিতো. পোত্থকারুল়্হাৰছেকা সব্বাসু দিসাসু হত্থিগমনট্ঠানং ওলোকেত্ৰা অঙ্কুসেন ইচ্ছিতট্ঠানং সমানযন্তি. কেচি অচ্ছেকা অনোলোকেত্ৰা ৰিনযন্তি. তেসং নযনমত্তমেৰ, ন সমানযনং. এৰমেৰ পণ্ডিতা সুত্তত্থং ৰণ্ণেন্তা মনসাৰ ওলোকেত্ৰাৰ নযা নেতব্বাতি দট্ঠব্বা.

সমুট্ঠানসংৰণ্ণনা অধিপ্পাযসংৰণ্ণনা পদত্থসংৰণ্ণনা ৰিধিঅনুৰাদসংৰণ্ণনা নিগমনসংৰণ্ণনাতি ৰা, পযোজনসংৰণ্ণনা পিণ্ডত্থসংৰণ্ণনা অনুসন্ধিসংৰণ্ণনা চোদনাসংৰণ্ণনা পরিহারসংৰণ্ণনাতি ৰা, উপোগ্ঘাটসংৰণ্ণনা পদৰিগ্গহসংৰণ্ণনা পদত্থচালনসংৰণ্ণনা পচ্চুপট্ঠানসংৰণ্ণনাতি ৰা, তথা একনাল়িকাকথা চতুরস্সকথা নিসিন্নৰত্তিকাকথাতি ৰা আগতা.

তত্থ সমুট্ঠানং নিদানমেৰ. ৰিধিঅনুৰাদো ৰিসেসৰচনমেৰ. উপোগ্ঘাটো নিদানমেৰ. চালনা চোদনাযেৰ. পচ্চুপট্ঠানং পরিহারোৰ.

পাল়িং ৰত্ৰা একেকপদস্স অত্থকথনসঙ্খাতা সংৰণ্ণনা একনাল়িকাকথা নাম.

পটিপক্খং দস্সেত্ৰা পটিপক্খস্স উপমং দস্সেত্ৰা সপক্খং দস্সেত্ৰা সপক্খস্স উপমং দস্সেত্ৰা কথনসঙ্খাতা সংৰণ্ণনা চতুরস্সকথা নাম.

ৰিসভাগধম্মৰসেনেৰ পরিযোসানং গন্ত্ৰা পুন সভাগধম্মৰসেনেৰ পরিযোসানগমনসঙ্খাতা সংৰণ্ণনা নিসিন্নৰত্তিকাকথা নাম.

তা সব্বা সংৰণ্ণনাযোপি দেসনাহারাদীসু নেত্তিসংৰণ্ণনাসু অন্তোগধাযেৰ. তেনাহ ‘‘যত্তকা হি সুত্তস্স সংৰণ্ণনাৰিসেসা, সব্বে তে নেত্তিউপদেসাযত্তা’’তি. এৰং এত্তাৰতা এতপরমতা দট্ঠব্বা. হেতুফলভূমিউপনিসাসভাগৰিসভাগলক্খণনযাদযো পন অট্ঠকথাযং (নেত্তি. অট্ঠ. ৪ দ্ৰাদসপদ) ৰিত্থারতো ৰুত্তাতি ন ৰিত্থারযিস্সামীতি.

ইতি সত্তিবলানুরূপা রচিতা

নিদ্দেসৰারঅত্থৰিভাৰনা নিট্ঠিতা.

৪. পটিনিদ্দেসৰারঅত্থৰিভাৰনা

১. দেসনাহারৰিভঙ্গৰিভাৰনা

. এৰং হারাদযো সরূপতো আচরিযেন উদ্দেসতো উদ্দিট্ঠা, নিদ্দেসতো চ নিদ্দিট্ঠা, অম্হেহি চ ঞাতা, অথ কস্মা পুন ‘‘তত্থ কতমো দেসনাহারো’’তিআদিকো আরদ্ধোতি চে? ৰেনেয্যানং তিৰিধত্তা. ৰেনেয্যা হি অতিতিক্খপঞ্ঞো নাতিতিক্খপঞ্ঞো মন্দপঞ্ঞোতি তিৰিধা হোন্তি. তেসঞ্হি অতিতিক্খপঞ্ঞস্সানুরূপং হারাদযো উদ্দেসতো উদ্দিট্ঠা, নাতিতিক্খপঞ্ঞস্স অনুরূপং নিদ্দেসতো নিদ্দিট্ঠা, ইদানি মন্দপঞ্ঞস্সানুরূপং হারাদযো ৰিভজিত্ৰা দস্সেতুং ‘‘তত্থ কতমো দেসনাহারো’’তিআদিকো ৰিভঙ্গৰারো আরদ্ধো. অট্ঠকথাযং পন ‘‘এৰং হারাদযোসুখগ্গহণত্থং গাথাবন্ধৰসেন সরূপতো নিদ্দিসিত্ৰা ইদানি তেসু হারে তাৰ পটিনিদ্দেসৰসেন ৰিভজিতুং ‘তত্থ কতমো দেসনাহারো’তিআদি আরদ্ধ’’ন্তি (নেত্তি. অট্ঠ. ৫) ৰুত্তং.

তত্থ যে হারাদযো উদ্দেসনিদ্দেসেসু নিদ্দিট্ঠা, তত্থ হারাদীসু কতমো দেসনাহারোতি চে? যা ‘‘অস্সাদাদীনৰতা’’তিআদিগাথা (নেত্তি. ৪) ৰুত্তা, সা অযং গাথা নিদ্দেসৰসেন দেসনাহারো নাম, তস্স ‘‘অস্সাদাদীনৰতা’’তিআদি (নেত্তি. ৪) নিদ্দেসস্স ইদানি মযা ৰুচ্চমানো ‘‘অযং দেসনাহারো কিং দেসযতী’’তিআদিকো ৰিত্থারসংৰণ্ণনাৰিসেসো দেসনাহারৰিভঙ্গো নামাতি যোজনা. ‘‘অযং দেসনাহারো কিং দেসযতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা পুচ্ছং ঠপেত্ৰা ‘‘ইমং দেসযতী’’তি নিযমেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘অযং দেসনাহারো কিং দেসযতি? অস্সাদং আদীনৰ’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ অযং দেসনাহারো কিং দেসযতীতি চে? অস্সাদং দেসযতি সংৰণ্ণেতি ৰিত্থারেতি, আদীনৰং দেসযতি…পে… ৰিত্থারেতি, নিস্সরণং দেসযতি…পে… ৰিত্থারেতি, ফলং দেসযতি…পে… ৰিত্থারেতি, উপাযং দেসযতি…পে… ৰিত্থারেতি, আণত্তিং দেসযতি সংৰণ্ণেতি ৰিত্থারেতীতি যোজনো.

এত্থ চ ‘‘অযং দেসনাহারো’’তি সদ্দো পুব্বাপরাপেক্খোতি দট্ঠব্বো. ‘‘‘অস্সাদাদীনৰতা’তিআদিগাথাযং (নেত্তি. ৪) দস্সিতা ইমে অস্সাদাদযো কত্থ সংৰণ্ণেতব্বে পাল়িধম্মে আগতা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘ধম্মং ৰো, ভিক্খৰে, দেসেস্সামী’’তিআদি ৰুত্তং. ‘‘‘অস্সাদাদীনৰতা’তিআদিগাথাযং (নেত্তি. ৪) দস্সিতা ইমে অস্সাদাদযো কত্থ সংৰণ্ণেতব্বে পাল়িধম্মে আগতা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘ধম্মং ৰো, ভিক্খৰে, দেসেস্সামি আদিকল্যাণং মজ্ঝেকল্যাণং পরিযোসানকল্যাণং সাত্থং সব্যঞ্জনং কেৰলপরিপুণ্ণং পরিসুদ্ধং ব্রহ্মচরিযং পকাসেস্সামী’’তি পটিঞ্ঞাতব্বে পাল়িধম্মে সংৰণ্ণেতব্বে যে অস্সাদাদযো আগতা, তে অযং দেসনাহারো দেসযতীতি অধিপ্পাযো.

তত্থ ধম্মসদ্দো পরিযত্তিসচ্চসমাধিপঞ্ঞাপকতিপুঞ্ঞাপত্তিঞেয্যাদীসু বহূসু অত্থেসু পৰত্তো, তথাপি ইধ পরিযত্তিধম্মেযেৰ পৰত্তোতি দট্ঠব্বো. অত্থুদ্দেসো পন অট্ঠকথাযং (নেত্তি. অট্ঠ. ৫) ৰুত্তো, তস্মা ইধ মযা ন ৰুত্তো. ৰো-কারোপি উপযোগকরণপদপূরণসম্পদানত্থেসু দিস্সতি চ, তথাপি ইধ সম্পদানত্থেৰাতি দট্ঠব্বো. ভিক্খন্তি যাচন্তি সীলক্খন্ধাদযো, পচ্চযে ৰা কাযৰিঞ্ঞত্তিযাতি ভিক্খূ, সংসারে ভযং ইক্খন্তি পচ্চৰেক্খন্তীতি ৰা ভিক্খূ. ভিক্খৰেতি তে ভিক্খূ আলপতি, কিমত্থাযাতি অত্তনো মুখাভিমুখং কত্ৰা ধম্মস্সৰনে অতিউস্সাহনে নিযোজেতুং আলপতীতি ৰেদিতব্বো.

ধম্মং দেসেস্সামীতি নাহং ইস্সরতায তুম্হে অঞ্ঞং কিঞ্চি কারেয্যামি, ধম্মংযেৰ দেসেস্সামি, দেসেন্তো চ ন অঞ্ঞেসং ধম্মং সুত্ৰা সুতমযঞাণানুসারেন দেসেস্সামি, অনাৰরণঞাণেন সব্বঞেয্যধম্মেসু পচ্চক্খকারিতায ইদানি মযাযেৰ পৰত্তিযমানং ধম্মং অহং দেসেস্সামীতি পটিজানাতি. আদিম্হি কল্যাণং আদিকল্যাণং, আদি কল্যাণমেতস্সাতি ৰা আদিকল্যাণং. সেসেসুপি এসেৰ নযো. আদিকল্যাণাদযো চেত্থ অত্থকল্যাণাদিৰসেন ৰুত্তাতি দট্ঠব্বা. তেনাহ – ‘‘সীলেন আদিকল্যাণং, সমাধিনা মজ্ঝেকল্যাণং, পঞ্ঞায পরিযোসানকল্যাণং. বুদ্ধসুবুদ্ধতায ৰা আদিকল্যাণং, ধম্মসুধম্মতায মজ্ঝেকল্যাণং, সঙ্ঘসুপ্পটিপত্তিযা পরিযোসানকল্যাণং. অথ ৰা উগ্ঘটিতঞ্ঞুৰিনযনেন আদিকল্যাণং, ৰিপঞ্চিতঞ্ঞুৰিনযনেন মজ্ঝেকল্যাণং, নেয্যপুগ্গলৰিনযনেন পরিযোসানকল্যাণং. অযমেৰত্থো ইধাধিপ্পেতো’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. ৫).

অরীযতি ঞাযতীতি অত্থো, অর-ধাতুযা নিপ্পরিযাযতো ঞাণপ্পধানো আরম্মণিকচিত্তুপ্পাদো অত্থো, ঠানূপচারতো অত্থস্স ঞাতব্বস্স আরম্মণপচ্চযসত্তি অত্থো, ইতি-সদ্দেন সাযেৰ সত্তি পরামসীযতি, আরম্মণপচ্চযসত্তিসহিতো আরম্মণপচ্চযসঙ্খাতো ঞাতব্বো অত্থো ত-পচ্চযস্স অত্থোতি ধাতুপচ্চযানং অত্থৰিসেসো দট্ঠব্বো. অসতি ভৰতীতি ৰা অত্থো, সহ অত্থেন যো ধম্মো ৰত্ততীতি সো ধম্মো সাত্থো, অত্থেন সমন্নাগতো ৰা ধম্মো সাত্থো, সঙ্কাসনাদিছঅত্থপদসমাযোগতো ৰা সাত্থো. অযমেৰত্থো ইধাধিপ্পেতো নেত্তিৰিসযত্তা. সম্পন্নং ব্যঞ্জনং যস্স ধম্মস্সাতি সব্যঞ্জনো. সিথিলধনিতদীঘরস্সগরুলহুসম্বন্ধৰৰত্থিতৰিমুত্তনিগ্গহিতসম্পন্নত্তা, অকারন্তাদিইত্থিলিঙ্গাদিএকৰচনাদিসম্পন্নত্তা, পমাদলেখাদিরহিতত্তা চ অৰযৰো সম্পন্নো তংসমূহত্তা ধম্মো সম্পন্নব্যঞ্জনো নাম, অক্খরাদিছব্যঞ্জনপদসমাযোগা ৰা সব্যঞ্জনো. অযমেৰত্থো ইধাধিপ্পেতো. ইমস্মিং অযং ঊনো, সো নেতব্বো পক্খিপিতব্বোতি উপনেতব্বাভাৰতো কেৰলপরিপুণ্ণো, সীলক্খন্ধসমাধিক্খন্ধপঞ্ঞাক্খন্ধ- ৰিমুত্তিক্খন্ধৰিমুত্তিঞাণদস্সনক্খন্ধপারিপূরিযা ৰা কেৰলপরিপুণ্ণো. ইধাযং অতিরেকো, সো অপনেতব্বোতি ৰত্ৰা অপনেতব্বাভাৰতো পরিসুদ্ধো, চতুরোঘনিত্থরণত্থায, লোকামিসনিরপেক্খতায পৰত্তিযমানত্তা ৰা পরিসুদ্ধো. সেট্ঠত্তা ব্রহ্মচরিযং, ব্রহ্মানং ৰা সেট্ঠানং অরিযানং চরিযং ব্রহ্মচরিযং, পব্বজ্জব্রহ্মচরিযমগ্গব্রহ্মচরিযসাসনব্রহ্মচরিযাদীসু সাসনব্রহ্মচরিযং পকাসযিস্সামি, পরিদীপযিস্সামীতি অত্থো.

‘‘ধম্মং ৰো, ভিক্খৰে, দেসেস্সামি…পে… পকাসেস্সামী’’তি পটিঞ্ঞাতব্বে পাল়িধম্মে আগতে অস্সাদাদযো দেসনাহারো দেসযতি সংৰণ্ণেতি ৰিত্থারেতীতি আচরিযেন সামঞ্ঞৰসেনেৰ ৰুত্তং, তস্মা দেসনাহারো ইধ পাল়িযং আগতং ইমং অস্সাদং দেসযতি, ইধ পাল়িযং আগতং ইমং আদীনৰং দেসযতীতিআদি ৰিসেসো ন ৰিঞ্ঞাতব্বো, ‘‘কথং ৰিঞ্ঞাতব্বো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘ইধ পাল়িযং আগতো অযং অস্সাদো, ইধ পাল়িযং আগতো অযং আদীনৰো’’তি ৰিসেসং নিযমেত্ৰা উপলক্খণনযেন দস্সেতুং ‘‘তত্থ কতমো অস্সাদো? কামং কামযমানস্সা’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ তত্থাতি তস্সং ‘‘অস্সাদাদীনৰতা’’তিআদিগাথাযং নিদ্দিট্ঠেসু ৰিসযৰিসযিভেদেসু অস্সাদেসু কতমো অস্সাদো তত্থ তেসু পাল়িধম্মেসু কত্থ পাল়িযং আগতোতি পুচ্ছিত্ৰা –

‘‘কামং কামযমানস্স, তস্স চেতং সমিজ্ঝতি;

অদ্ধা পীতিমনো হোতি, লদ্ধা মচ্চো যদিচ্ছতী’’তি. (সু. নি. ৭৭২; মহানি. ১) –

ইধ পাল়িগাথাযং যো ৰিসযভূতো অস্সাদো আগতো, সো অযং অস্সাদেতব্বো অস্সাদো দেসনাহারস্স ৰিসযোতি. অট্ঠকথাযং পন –

‘‘এৰং ভগৰতা দেসিতো, পকাসিতো চ সাসনধম্মো যেসং অস্সাদাদীনং দস্সনৰসেন পৰত্তো, তে অস্সাদাদযো দেসনাহারস্স ৰিসযভূতা যত্থ যত্থ পাঠে সৰিসেসং ৰুত্তা, ততো ততো নিদ্ধারেত্ৰা উদাহরণৰসেন ইধানেত্ৰা দস্সেতুং ‘তত্থ কতমো অস্সাদো’তিআদি আরদ্ধ’’ন্তি (নেত্তি. অট্ঠ. ৫) ৰুত্তং.

তত্থ অস্সাদীযতেতি অস্সাদো, অস্সাদেতব্বো ৰত্থুকামো. কামীযতেতি কামো, ৰত্থুকামো চ. তং কামযতীতি কামযমানো, সত্তো. তস্স পীতিযা যুত্তং মনো এতস্সাতি পীতিমনো. মনতি জানাতীতিআদিৰচনত্থেন মচ্চো. কামং কামিতব্বং ৰত্থু কামযমানস্স তস্স সত্তস্স এতং কামিতব্বং ৰত্থু সচে সমিজ্ঝতি, এৰং সতি সো সত্তো অদ্ধা পীতিমনো হোতি. যো মচ্চো যং ৰত্থুং ইচ্ছতি, তং ৰত্থুং সো মচ্চো লদ্ধা অদ্ধা পীতিমনো হোতীতি গাথাযত্থো দট্ঠব্বো.

‘‘কামং …পে… পীতিমনো হোতী’’তি এত্তকমেৰ অৰত্ৰা ‘‘লদ্ধা মচ্চো যদিচ্ছতী’’তি ৰুত্তত্তা লোভনীযং ৰত্থুংযেৰ লদ্ধা পীতিমনো ন হোতি, অথ খো পত্থেতব্বং পূজেতব্বন্তি সব্বং লদ্ধা মচ্চো পীতিমনো চ হোতীতি অতিরেকত্থো দট্ঠব্বো.

ৰিসযভূতো অস্সাদেতব্বো অস্সাদো ইধ পাল়িযং গাথাযং আগতোতি আচরিযেন ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘দুক্খদোমনস্সাদিভেদেসু আদীনৰেসু কতমো আদীনৰো কত্থ পাল়িধম্মে আগতো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ কতমো আদীনৰো? তস্স চে কামযানস্সা’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ তত্থাতি তস্সং ‘‘অস্সাদাদীনৰতা’’তিআদিগাথাযং নিদ্দিট্ঠেসু দুক্খদোমনস্সাদীসু আদীনৰেসু কতমো আদীনৰো তত্থ তেসু পাল়িধম্মেসু কত্থ পাল়িযং আগতোতি পুচ্ছিত্ৰা –

‘‘তস্স চে কামযানস্স, ছন্দজাতস্স জন্তুনো;

তে কামা পরিহাযন্তি, সল্লৰিদ্ধোৰ রুপ্পতী’’তি. (সু. নি. ৭৭৩; মহানি. ২) –

ইধ পাল়িগাথাযং যো দোমনস্সসঙ্খাতো আদীনৰো আগতো, সো অযং দোমনস্সসঙ্খাতো আদীনৰো দেসনাহারস্স ৰিসযোতি.

গাথাযং পন কামযতি ইচ্ছতীতি কামযানো. অথ ৰা যাযতি গচ্ছতীতি যানো, কামেন যানো কামযানো, তস্স. ছন্দো জাতো যস্স সো ছন্দজাতো, তস্স. ৰিজ্ঝীযতেতি ৰিদ্ধো, সল্লতি পৰিসতীতি সল্লো, সল্লেন ৰিদ্ধো সল্লৰিদ্ধো. কামং কামযানস্স ছন্দজাতস্স জন্তুনো যে কামা লভিতব্বা, তে কামা কেনচি অন্তরাযেন যদা পরিহাযন্তি, তদা সো জন্তু রুপ্পতি. কীদিসোৰ রুপ্পতি? অযোমযসল্লৰিদ্ধো মিগো রুপ্পতি ইৰ, পরিহীনকামো জন্তু রুপ্পতীতি দট্ঠব্বো. এত্থ চ ‘‘রুপ্পতী’’তিৰচনেন দোমনস্সুপ্পত্তি দস্সিতাতি দট্ঠব্বা.

দোমনস্সভূতো আদীনৰো ইধ পাল়িযং আগতোতি আচরিযেন ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘মগ্গনিব্বানৰসেন দুৰিধেসু নিস্সরণেসু কতমং নিস্সরণং কত্থ পাল়িযং আগত’’ন্তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ কতমং নিস্সরণং? যো কামে পরিৰজ্জেতী’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ তত্থাতি তস্সং ‘‘অস্সাদাদীনৰতা’’তিআদিগাথাযং নিদ্দিট্ঠেসু মগ্গনিব্বানৰসেন দুৰিধেসু নিস্সরণেসু কতমং নিস্সরণং তত্থ তেসু পাল়িধম্মেসু কত্থ পাল়িধম্মে আগতন্তি পুচ্ছিত্ৰা –

‘‘যো কামে পরিৰজ্জেতি, সপ্পস্সেৰ পদা সিরো;

সোমং ৰিসত্তিকং লোকে, সতো সমতিৰত্ততী’’তি. (সু. নি. ৭৭৪; মহানি. ৩) –

ইধ পাল়িগাথাযং যং সমতিৰত্তনকরণং মগ্গসঙ্খাতং নিস্সরণং আগতং, তং ইদং মগ্গসঙ্খাতং সমতিৰত্তনকরণং নিস্সরণং দেসনাহারস্স ৰিসযন্তি.

গাথাযং যোতি ঝানলাভী ৰা অরিযো ৰা. কামেতি ৰুত্তপ্পকারো ৰত্থুকামো. তেসু পৰত্তছন্দরাগস্স ৰিক্খম্ভনেন ৰা সমুচ্ছিন্দনেন ৰা পরিৰজ্জেতি. কিং পরিৰজ্জেতি ইৰ ৰজ্জেতি? সপ্পস্স সিরো সিরং চক্খুমা পুরিসো দিস্ৰা পদা পাদেন পরিৰজ্জেতি ইৰ, এৰং পরিৰজ্জেতি. সতো সতিসম্পন্নো সো পুগ্গলো লোকে রূপাদীসু ৰিসত্তিকং ইমং তণ্হং যেন মগ্গেন সমতিৰত্ততি সং সুট্ঠু অতিক্কমিত্ৰা ৰত্ততি, ইদং মগ্গসঙ্খাতং সমতিৰত্তনকরণং একদেসং নিস্সরণং নামাতি যোজেতব্বং. ‘‘পাদা’’তি ৰত্তব্বে আকারস্স রস্সং কত্ৰা ‘‘পদা’’তি ৰুত্তং. পাদাতি চ পাদেন যথা ‘‘অমোহভাৰা অমোহভাৰেনা’’তি. তেন ৰুত্তং ‘‘অত্তনো পাদেনা’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. ৫).

একদেসো ৰিসযসঙ্খাতো অস্সাদো ইধ পাল়িযং আগতোতি আচরিযেন ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘একদেসো ৰিসযিসঙ্খাতো অস্সাদো কত্থ পাল়িযং আগতো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ কতমো অস্সাদো? খেত্তং ৰত্থু’’ন্তিআদি আরদ্ধং. অথ ৰা ‘‘তত্থ কতমো অস্সাদো? খেত্তং ৰত্থু’’ন্তিআদি কস্মা এৰং আরদ্ধং, ননু ‘‘তত্থ কতমো অস্সাদো? কামং কামযমানস্সা’’তিআদিনা অস্সাদো ৰিভত্তো? সচ্চং, অস্সাদো পন দুৰিধো ৰিসযৰিসযিৰসেন, তস্মিং ৰিসযসঙ্খাতো অস্সাদো পুব্বে ৰিভত্তো, ইদানি ৰিসযিসঙ্খাতং অস্সাদং ৰিভজিতুং ‘‘তত্থ কতমো অস্সাদো? খেত্তং ৰত্থু’’ন্তিআদি আরদ্ধং. তত্থ তত্থাতি তস্সং ‘‘অস্সাদাদীনৰতা’’তিআদিগাথাযং নিদ্দিট্ঠেসু ৰিসযৰিসযিভেদেসু অস্সাদেসু কতমো অস্সাদো তত্থ তেসু পাল়িধম্মেসু কত্থ পাল়িযং আগতোতি পুচ্ছিত্ৰা –

‘‘খেত্তং ৰত্থুং হিরঞ্ঞং ৰা, গৰাস্সং দাসপোরিসং;

থিযো বন্ধূ পুথূ কামে, যো নরো অনুগিজ্ঝতী’’তি. (সু. নি. ৭৭৫; মহানি. ৪) –

ইধ পাল়িগাথাযং যো অনুগিজ্ঝনসঙ্খাতো অস্সাদো আগতো, সো অযং অনুগিজ্ঝনসঙ্খাতো ৰিসযিঅস্সাদো দেসনাহারস্স ৰিসযোতি.

গাথাযং খেত্তন্তি খিপীযন্তি বীজানি এত্থ ঠানেতি খেত্তং. খিপন্তানং জনানং খিপনকিরিযা খিপ-ধাতুযা মুখ্যত্থো, খিপনকিরিযাজনকো চিত্তুপ্পাদো ফলূপচারত্থো, তস্স চিত্তুপ্পাদস্স উপনিস্সযপচ্চযভূতস্স কেদারস্স ৰিরুল়্হাপনসত্তি ফলূপচারত্থো, ইতি-সদ্দেন সা ৰিরুল়্হাপনসত্তিযেৰ পরামসীযতি, তস্সা সত্তিযা পতিট্ঠং কেদারসঙ্খাতং ঠানং ত-পচ্চযত্থো. এস নযো তীসু পিটকেসু এৰরূপেসু চ ৰচনত্থেসু যথারহং নীহরিত্ৰা গহেতব্বো. ৰপন্তি পতিট্ঠহন্তি এত্থাতি ৰত্থু. অপরণ্ণাদীনং পতিট্ঠহনং ৰপ-ধাতুযা মুখ্যত্থো, ঠানস্স পতিট্ঠাপনসত্তি ফলূপচারত্থো, ইতি-সদ্দেন সা পতিট্ঠাপনসত্তি পরামসীযতি. তস্সা সত্তিযা পতিট্ঠট্ঠানং ত-পচ্চযত্থো. খেত্তং পন পুব্বণ্ণৰিরূহনট্ঠানং, ৰত্থু অপরণ্ণৰিরূহনট্ঠানং.

হিনোতি পৰত্ততি পীতিসোমনস্সন্তি হি, কিং তং? পীতিসোমনস্সং, রাতি পৰত্তেতি জাতরূপন্তি রং, কিং তং? জাতরূপং, হিং রন্তি হিরং, দুতিযাতপ্পুরিসসমাসো. ঞাপেতি তোসেতীতি ঞং, কিং তং? জাতরূপং. হিরং হুত্ৰা ঞং হিরঞ্ঞং, পৰত্তমানং পীতিসোমনস্সং পৰত্তেত্ৰা জনে ৰিসেসেন তোসেতীতি অত্থো গহেতব্বো. ৰা-সদ্দো ৰুত্তাৰুত্তত্থসমুচ্চযত্থো. গচ্ছন্তি ৰিসেসেনাতি গাৰো, রত্তিন্দিৰং অসন্তি ভক্খন্তি ৰিসেসেনাতি অস্সা, গাৰো চ অস্সা চ গৰাস্সং. দাতব্বং পঠমং দেন্তীতি দা, অসন্তি ভক্খন্তীতি অসা, দত্ৰা অসা দাসা, সামিকানং দাতব্বং পঠমং দত্ৰা পচ্ছা অসন্তি ভক্খন্তীতি অত্থো. সামিকেহি ৰা দিন্নং অসন্তি ভক্খন্তীতি দাসা, দুক্খেন কসিরেন অসন্তি পৰত্তন্তীতি ৰা দাসা,. মাতাপিতূনং হদযং পুরেন্তীতি পুরিসা, পুরং হিতং ৰা ইসন্তি গৰেসন্তীতি পুরিসা. বুদ্ধপচ্চেকবুদ্ধচক্কৰত্তিভাৰং পুরেতি কম্মন্তি পুরং, কিং তং? বলৰকম্মং, পুরং ইসন্তি সীলেনাতি ৰা পুরিসা. পুরিসা এৰ হি সম্মাসম্বুদ্ধপচ্চেকবুদ্ধচক্কৰত্তিভাৰং গচ্ছন্তি. ‘‘পুরি উচ্চট্ঠানে সেন্তীতি ৰা পুরিসা. পুরিসা হি মাতূনং পিতুট্ঠানে ঠিতা’’তি ইমে ৰচনত্থা ৰুত্তপ্পকারা যুত্তাযেৰ অত্থসম্ভৰতো. দাসা চ পুরিসা চ দাসপোরিসং, মজ্ঝে ৰুদ্ধি. এত্থ চ দাসগ্গহণেন দাসীপি গহিতা. দাসা দুক্কটজনা, পুরিসা সুখিতজনাতি ৰিসেসো দট্ঠব্বো. ঠন্তি পতিট্ঠহন্তি এত্থ মাতুগামে পুত্তধীতাতি থিযো. নরসদ্দস্স ৰিগ্গহত্থো হেট্ঠা ৰুত্তোৰ.

একদেসো দোমনস্সসঙ্খাতো আদীনৰো ইধ পাল়িগাথাযং আগতোতি আচরিযেন ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘দুক্খসঙ্খাতো আদীনৰো কত্থ পাল়িযং আগতো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ কতমো আদীনৰো? অবলা নং বলীযন্তী’’তিআদি আরদ্ধং. অথ ৰা ‘‘তত্থ কতমো আদীনৰো? অবলা নং বলীযন্তী’’তিআদি কস্মা এৰং আরদ্ধং, ননু ‘‘তত্থ কতমো আদীনৰো? তস্স চে কামযানস্সা’’তিআদিনা আদীনৰো ৰিভত্তোতি? সচ্চং, আদীনৰো পন বহুৰিধো দুক্খদোমনস্সাদিৰসেন, তস্মিং বহুৰিধে আদীনৰে একদেসো দোমনস্সসঙ্খাতো আদীনৰো পুব্বে ৰিভত্তো, ইদানি দুক্খসঙ্খাতং আদীনৰং ৰিভজিতুং ‘‘তত্থ কতমো আদীনৰো? অবলা নং বলীযন্তী’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ তত্থাতি তস্সং ‘‘অস্সাদাদীনৰতা’’তিআদিগাথাযং নিদ্দিট্ঠেসু দুক্খদোমনস্সাদীসু আদীনৰেসু কতমো আদীনৰো তত্থ তেসু পাল়িধম্মেসু কত্থ পাল়িধম্মে আগতোতি পুচ্ছিত্ৰা –

‘‘অবলা নং বলীযন্তি, মদ্দন্তেনং পরিস্সযা;

ততো নং দুক্খমন্ৰেতি, নাৰং ভিন্নমিৰোদক’’ন্তি. (সু. নি. ৭৭৬; মহানি. ৫) –

ইধ পাল়িগাথাযং যো দুক্খসঙ্খাতো একদেসো আদীনৰো আগতো, সো অযং দুক্খসঙ্খাতো একদেসো আদীনৰো দেসনাহারস্স ৰিসযোতি.

গাথাযং নত্থি বলং এতেসং কিলেসানন্তি অবলা. কস্মা কিলেসা অবলা হোন্তীতি? কুসলেহি পহাতব্বত্তা. নরন্তি খেত্তাদিকামে অনুগিজ্ঝন্তং নরং, সদ্ধাবলাদিৰিরহতো ৰা অবলং তং নরং বলীযন্তি অভিভৰন্তি. কিঞ্চাপি কিলেসা কুসলেহি পহাতব্বত্তা অবলা হোন্তি, তথাপি কামমনুগিজ্ঝন্তং সদ্ধাবলাদিৰিরহিতং অভিভৰিতুং সমত্থা ভৰন্তি. মদ্দন্তেনং পরিস্সযাতি কামগিদ্ধং কামে পরিযেসন্তং, কামং রক্খন্তঞ্চ এনং নরং পরি সমন্ততো পরিপীল়েত্ৰা অযন্তি পৰত্তন্তীতি পরিস্সযা, সীহব্যগ্ঘাদযো চেৰ কাযদুচ্চরিতাদযো চ মদ্দন্তি. ততো তেহি পরিস্সযেহি অভিভূতং নং নরং জাতিআদিদুক্খং অন্ৰেতি অনুগচ্ছতি. কিমিৰ অন্ৰেতি? উদকং ভিন্ননাৰং অন্ৰেতি ইৰ, এৰং অন্ৰেতীতি অত্থো.

একদেসং মগ্গসঙ্খাতং নিস্সরণং ইধ পাল়িগাথাযং আগতন্তি আচরিযেন ৰিভত্তং, অম্হেতি চ ৰিঞ্ঞাতং, ‘‘নিব্বানসঙ্খাতং একদেসং নিস্সরণং কত্থ পাল়িধম্মে আগত’’ন্তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ কতমং নিস্সরণং? তস্মা জন্তু সদা সতো’’তিআদি আরদ্ধং. অথ ৰা ‘‘তত্থ কতমং নিস্সরণং? তস্মা জন্তু সদা সতো’’তিআদি কস্মা এৰং আরদ্ধং, ননু ‘‘তত্থ কতমং নিস্সরণং? যো কামে পরিৰজ্জেতী’’তিআদিনা নিস্সরণং ৰিভত্তন্তি? সচ্চং, নিস্সরণং পন দুৰিধং মগ্গনিব্বানৰসেন, তত্থ দুৰিধে নিস্সরণে মগ্গসঙ্খাতং নিস্সরণং পুব্বে ৰিভত্তং, ইদানি নিব্বানসঙ্খাতং নিস্সরণং ৰিভজিতুং ‘‘তত্থ কতমং নিস্সরণং? তস্মা জন্তু সদা সতো’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ তত্থাতি তস্সং ‘‘অস্সাদাদীনৰতা’’তিআদিগাথাযং নিদ্দিট্ঠেসু মগ্গনিব্বানেসু নিস্সরণেসু একদেসং নিব্বানসঙ্খাতং নিস্সরণং তত্থ তেসু পাল়িধম্মেসু কত্থ পাল়িধম্মে আগতন্তি পুচ্ছিত্ৰা –

‘‘তস্মা জন্তু সদা সতো, কামানি পরিৰজ্জযে;

তে পহায তরে ওঘং, নাৰং সিত্ৰাৰ পারগূ’’তি. –

ইধ পাল়িগাথাযং যং নিব্বানসঙ্খাতং নিস্সরণং আগতং, ইদং নিস্সরণং দেসনাহারস্স ৰিসযন্তি.

গাথাযং তস্মাতি যস্মা কামগিদ্ধং নরং দুক্খং অন্ৰেতি, তস্মা জন্তু সদা সব্বকালে পুব্বরত্তাপররত্তে জাগরিযানুযোগেন সতো সতিসম্পন্নো হুত্ৰা কামানি কিলেসকামে ৰিক্খম্ভনৰসেন ৰা সমুচ্ছেদৰসেন ৰা পরিৰজ্জযে পরিজহেয্য. তে কামে অরিযমগ্গেন পহায চতুব্বিধং ওঘং তরেয্য তরিতুং সক্কুণেয্য. কো তরতি ইৰ তরেয্য? নাৰাসামিকো নাৰং যং পৰিসন্তং উদকং সিত্ৰা বহি সিঞ্চিত্ৰা লহুকায নাৰায অপ্পকসিরেন তরিত্ৰা পারগূ পারং গচ্ছতি ইৰ, এৰং অত্তনি পৰত্তং কিলেসূদকং সিঞ্চিত্ৰা অরিযমগ্গেন নীহরিত্ৰা লহুকেন অত্তভাৰেন অনুপাদিসেসায নিব্বানধাতুযা নিব্বানেন পারং নিব্বানং সন্তিং গচ্ছেয্যাতি অত্থো. ইদং নিব্বানং কস্মা নিস্সরণং হোতি? সব্বসঙ্খতনিস্সরণতো নিস্সরণং নাম.

ইদং নিস্সরণং ইধ পাল়িধম্মে আগতন্তি আচরিযেন ৰিভত্তং, অম্হেহি চ ৰিঞ্ঞাতং, ‘‘কতমং ফলং কত্থ পাল়িধম্মে আগত’’ন্তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ কতমং ফলং? ধম্মো হৰে রক্খতি ধম্মচারি’’ন্তিআদি আরদ্ধং. তত্থ তত্থাতি তস্সং ‘‘অস্সাদাদীনৰতা’’তিআদিগাথাযং নিদ্দিট্ঠেসু রক্খননিপ্ফাদনমচ্চুতরণাদীসু ফলেসু কতমং ফলং তত্থ তেসু পাল়িধম্মেসু কত্থ পাল়িধম্মে আগতন্তি পুচ্ছিত্ৰা –

‘‘ধম্মো হৰে রক্খতি ধম্মচারিং, ছত্তং মহন্তং যথ ৰস্সকালে;

এসানিসংসো ধম্মে সুচিণ্ণে, ন দুগ্গতিং গচ্ছতি ধম্মচারী’’তি. (সু. নি. ১০২, ১০৩) –

ইধ পাল়িগাথাযং যং অনত্থেহি ধম্মস্স রক্খনফলং আগতং, রক্খাৰহনস্স অব্ভুদযস্স যঞ্চ নিপ্ফাদনং ফলং আগতং, ইদং রক্খননিপ্ফাদনং ফলং দেসনাহারস্স ৰিসযন্তি.

গাথাযং ধম্মোতি যেন পুগ্গলেন যো দানাদিপ্পভেদো পুঞ্ঞধম্মো নিব্বত্তিতো, সো ধম্মো. ধম্মচারিং ধম্মনিব্বত্তকং তং পুগ্গলং অনত্থেহি রক্খতি. কিমিৰ? ৰস্সকালে দেৰে ৰস্সন্তে সতি মহন্তং কুসলেন ধারেতব্বং ছত্তং ধারেন্তং কুসলং তং জনং ৰস্সতেমনতো রক্খতি যথা, এৰং রক্খিতব্বো ধম্মোপি অত্তসম্মাপণিধানেন অপ্পমত্তো হুত্ৰা সুট্ঠু ধম্মং রক্খন্তংযেৰ রক্খতি, তাদিসো ধম্মচারীযেৰ দুগ্গতিং ন গচ্ছতি. এসো আনিসংসো সুচিণ্ণে সুচিণ্ণস্স ধম্মে ধম্মস্স আনিসংসোতি অত্থো.

একদেসং ফলং ইধ পাল়িধম্মে আগতন্তি আচরিযেন ৰিভত্তং, অম্হেহি চ ঞাতং, ‘‘কতমো উপাযো কত্থ পাল়িযং আগতো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ কতমো উপাযো? সব্বে সঙ্খারা অনিচ্চা’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ তত্থাতি তস্সং ‘‘অস্সাদাদীনৰতা’’তিআদিগাথাযং নিদ্দিট্ঠেসু ৰিপস্সনাপুব্বঙ্গমনিব্বিদাদীসু উপাযেসু কতমো উপাযো তত্থ তেসু পাল়িধম্মেসু কত্থ পাল়িধম্মে আগতোতি পুচ্ছিত্ৰা –

‘‘সব্বে সঙ্খারা ‘অনিচ্চা’তি…পে…;

সব্বে ধম্মা ‘অনত্তা’তি, যদা পঞ্ঞায পস্সতী’’তি. (ধ. প. ২৭৭-২৭৯) –

ইধ পাল়িগাথাসু যো ৰিপস্সনাপুব্বঙ্গমনিব্বিদাঞাণসঙ্খাতো ৰিসুদ্ধিযা অধিগমহেতুভাৰতো মগ্গো আগতো, অযং উপাযো দেসনাহারস্স ৰিসযোতি.

গাথাসু সব্বে নিরৰসেসা কম্মচিত্তোতুআহারেহি সঙ্খরিতা সঙ্খতসঙ্খারা হুত্ৰা অভাৰট্ঠেন অনিচ্চা ইতি যদা পঞ্ঞায পস্সতি, অথ অনিচ্চে দুক্খসভাৰে নিব্বিন্দতি, এসো ৰিপস্সনাপুব্বঙ্গমো নিব্বিন্দনঞাণসঙ্খাতো ধম্মো ৰিসুদ্ধিযা মগ্গোতি. ‘‘সব্বে সঙ্খারা অনিচ্চা’’তিআদীসু সঙ্খারানং সঙ্খতধম্মভাৰো পচ্চযাকারৰিভঙ্গট্ঠকথাযং (ৰিভ. অট্ঠ. ২২৬ সঙ্খারপদনিদ্দেস) ৰুত্তোৰ, তং ৰিভঙ্গট্ঠকথং অনোলোকেত্ৰা একচ্চে আচরিযা ‘‘ৰিপস্সনাঞাণারম্মণত্তা তেভূমকধম্মাযেৰা’’তি ৰদন্তি, এৰং সতি মগ্গফলধম্মানং নিচ্চাদিভাৰো ভৰেয্য, তস্মা ৰিভঙ্গট্ঠকথানুরূপোৰ অত্থো দট্ঠব্বো. দুক্খাতি দুক্খদুক্খৰিপরিণামদুক্খসঙ্খারদুক্খভাৰেন দুক্খা. অনত্তাতি নিচ্চসারসুখসারঅত্তসাররহিতত্তা অসারকট্ঠেন অনত্তা, অৰসৰত্তনট্ঠেন ৰা অনত্তা.

একদেসো উপাযো ইধ পাল়িধম্মে আগতোতি আচরিযেন ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কতমা আণত্তি কত্থ পাল়িধম্মে আগতা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ কতমা আণত্তি? চক্খুমা ৰিসমানীৰা’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ তত্থাতি তস্সং ‘‘অস্সাদাদীনৰতা’’তিআদিগাথাযং নিদ্দিট্ঠাসু পাপদুচ্চরিতপরিৰজ্জনাণত্তিকল্যাণসুচরিতচরণাণত্তিআদীসু কতমাণত্তি তত্থ তেসু পাল়িধম্মেসু কত্থ পাল়িধম্মে আগতাতি পুচ্ছিত্ৰা –

‘‘চক্খুমা ৰিসমানীৰ, ৰিজ্জমানে পরক্কমে;

পণ্ডিতো জীৰলোকস্মিং, পাপানি পরিৰজ্জযে’’তি. (উদা. ৪৩) –

ইধ পাল়িধম্মে যা পাপদুচ্চরিতপরিৰজ্জনাণত্তি আগতা, অযং পাপদুচ্চরিতপরিৰজ্জনাণত্তি দেসনাহারস্স ৰিসযাতি.

গাথাযং চক্খুমা পুরিসো ৰিজ্জমানে পরক্কমে আৰহিতং সরীরং আৰহন্তোৰ হুত্ৰা ৰিসমানি ভূমিপ্পদেসানি ৰা ৰিসমে হত্থিআদযো ৰা পরিৰজ্জেতি ইৰ, এৰং জীৰলোকস্মিং পণ্ডিতো পাপানি লামকানি দুচ্চরিতানি পরিৰজ্জেতি. আণত্তি নাম আণারহস্স ধম্মরাজস্স ভগৰতো আণা, সা বহুৰিধা, তস্মা ‘‘করেয্য কল্যাণ’’ন্তিআদিগাথাযং সুচরিতচরণা আণত্তি.

‘‘উপেথ সরণং বুদ্ধং, ধম্মং সঙ্ঘঞ্চ তাদিনং;

সমাদিযথ সীলানি, তং ৰো অত্থায হেহিতী’’তি. (থেরীগা. ২৪৯-২৫০, ২৮৯-২৯০) –

আদীসু গাথাসু সরণগমনাণত্তিসীলসমাদানাণত্তিআদি আগতাতি.

‘‘সুঞ্ঞতো লোকং অৰেক্খস্সূ’’তিআদি কস্মা এৰং আরদ্ধং, ননু ‘‘তত্থ কতমং ফলং? ধম্মো হৰে’’তিআদিনা, ‘‘তত্থ কতমো উপাযো? সব্বে সঙ্খারা’’তিআদিনা, ‘‘তত্থ কতমা আণত্তি? চক্খুমা’’তিআদিনা চ ফলূপাযাণত্তিযো ৰিভত্তাতি? সচ্চং, ৰিসুং ৰিসুং পন সুত্তেসু আগতা ফলূপাযাণত্তিযো ৰিভত্তা, ইদানি একতো আগতা ফলূপাযাণত্তিযো ৰিভজিতুং ‘‘সুঞ্ঞতো লোকং অৰেক্খস্সূ’’তিআদি আরদ্ধং.

তত্থ সুঞ্ঞতো লোকং অৰেক্খস্সূতি সব্বম্পি সঙ্খারলোকং অত্ততো সুঞ্ঞোতি অৰসৰত্তিতাসল্লক্খণৰসেন ৰা তুচ্ছভাৰসমনুপস্সনৰসেন ৰা পস্সাতি ইদং ভগৰতো ৰচনং ৰিধানভাৰতো আণত্তি নাম. নিচ্চসারসুখসারঅত্তসারাদিরহিতত্তা ‘‘মোঘরাজা’’তি আলপতি, সদ্ধাসীলসুতচাগাদিরহিতত্তা ৰা মোঘো.

‘‘সদা সতো’’তি পুগ্গলৰসেন ৰুত্তায সতিযা সুঞ্ঞতাদস্সনস্স সম্পজানহেতুভাৰতো সতিযেৰ উপাযো, ন সতিমাতি এত্থ সতীতি অধিপ্পাযো.

অত্তানুদিট্ঠিং ঊহচ্চাতি এত্থ অত্তানুদিট্ঠি নাম ‘‘রূপং অত্তা, রূপৰা অত্তা, রূপস্মিং অত্তা, অত্তনি রূপ’’ন্তিআদিপ্পকারা ৰীসতিৰত্থুকা দিট্ঠি. মগ্গেন ঊহচ্চ সমুচ্ছিন্দিত্ৰা এৰং ৰুত্তৰিধিনা মচ্চুতরো মচ্চুনো ৰিসযাতিক্কন্তো সিযা ভৰেয্য. এত্থ যং মচ্চুৰিসযং তরণং অতিক্কমনং, তস্স অতিক্কমনস্স যঞ্চ পুব্বভাগপটিপদাসম্পজ্জনং, ইদং ভগৰতো দেসনায ফলং দেসনাহারস্স ৰিসযন্তি অধিপ্পাযো. পুব্বে ৰিসুং ৰিসুং ফলূপাযাণত্তিযো ৰিভত্তাপি –

‘‘সুঞ্ঞতো লোকং অৰেক্খস্সু, মোঘরাজ সদা সতো;

অত্তানুদিট্ঠিং ঊহচ্চ, এৰং মচ্চুতরো সিযা’’তি. (সু. নি. ১১২৫; মহানি. ১৮৬; চূল়নি. পিঙ্গিযমাণৰপুচ্ছা ১৪৪, মোঘরাজমাণৰপুচ্ছানিদ্দেস ৮৮) –

একগাথাযং পুন একতো ৰিভজনতো ফলাদীসু একতো দস্সিতেসু সব্বত্থ সুত্তেসু ৰা সব্বত্থ গাথাসু ৰা ফলাদযো দস্সেতব্বা অস্সাদাদযো ৰিয কত্থচি নিদ্ধারেত্ৰাতি ৰিসেসো ৰিজানিতব্বো. তেনাহ অট্ঠকথাচরিযো ‘‘যথা পন…পে… একতো উদাহরণং কতন্তি দট্ঠব্ব’’ন্তি (নেত্তি. অট্ঠ. ৫).

. দেসনাহারস্স ৰিসযভূতা অস্সাদাদযো ‘‘ইধ পাল়িধম্মে অযং অস্সাদো আগতো, ইধ পাল়িধম্মে অযং আদীনৰো আগতো’’তিআদিনা ৰিসেসতো নিদস্সনৰসেন সরূপতো আচরিযেন ৰিভত্তা, তে অস্সাদাদযো তিণ্ণং উগ্ঘটিতঞ্ঞুআদীনং পুগ্গলানং সামঞ্ঞতো ভগৰা কিং নু খো দেসেতি, উদাহু একস্স পুগ্গলস্স যথালাভং কিং নু দেসেতীতি অনুযোগস্স সম্ভৰতো ইমস্স পুগ্গলস্স ইমং দেসেতি, ইমস্স পুগ্গলস্স ইমং দেসেতীতি পুগ্গলভেদেন অস্সাদাদযো ৰিভজিত্ৰা দস্সেতুং ‘‘তত্থ ভগৰা উগ্ঘটিতঞ্ঞুস্সা’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ তত্থাতি তেসু অস্সাদাদীসু. নিস্সরণং উগ্ঘটিতঞ্ঞুস্স পুগ্গলস্স ভগৰা দেসেতি, আদীনৰঞ্চ নিস্সরণঞ্চ ইমে দ্ৰে ৰিপঞ্চিতঞ্ঞুস্স পুগ্গলস্স ভগৰা দেসেতি, অস্সাদঞ্চ আদীনৰঞ্চ নিস্সরণঞ্চ ইমে তযো নেয্যস্স পুগ্গলস্স ভগৰা দেসেতীতি যোজনত্থো দট্ঠব্বো.

অট্ঠকথাযং পন ‘‘এৰং অস্সাদাদযো উদাহরণৰসেন সরূপতো দস্সেত্ৰা ইদানি তত্থ পুগ্গলৰিভাগেন দেসনাৰিভাগং দস্সেতুং ‘তত্থ ভগৰা’তিআদি ৰুত্ত’’ন্তি ৰুত্তং.

তত্থ উগ্ঘটিতঞ্ঞুস্সাতি উগ্ঘটীযতে পটিৰিজ্ঝীযতে, ঠপীযতে ৰা সপ্পভেদো ৰিত্থারো অত্থোতি উগ্ঘটিতো, জানাতীতি ঞূ, উগ্ঘটিতং অত্থং ঞূ উগ্ঘটিতঞ্ঞূ, উদ্দেসমত্তেনেৰ সপ্পভেদং সৰিত্থারং পটিৰিজ্ঝিতব্বং অত্থং পটিৰিজ্ঝতীতি অত্থো. যো পুগ্গলো উদ্দেসেনেৰ উদ্দিট্ঠমত্তেনেৰ অত্থং ঞত্ৰা অত্থসিদ্ধিপ্পত্তো হোতি, সো উগ্ঘটিতঞ্ঞূ নাম.

ৰিপঞ্চীযতে ৰিত্থরীযতে অত্থোতি ৰিপঞ্চিতো, তং জানাতীতি ৰিপঞ্চিতঞ্ঞূ. যো পুগ্গলো নিদ্দেসেন নিদ্দিট্ঠমত্তমেৰ অত্থং ঞত্ৰা অত্থসিদ্ধিপ্পত্তো, সো ৰিপঞ্চিতঞ্ঞূ নাম.

পটিনিদ্দেসেন অত্থো নেতব্বো পাপেতব্বোতি নেয্যো. যো পুগ্গলো পটিনিদ্দেসেন ৰা পটিলোমেন ৰা ৰিভত্তং এৰ অত্থং ঞত্ৰা অত্থসিদ্ধিপ্পত্তো, সো নেয্যো নাম. নিস্সরণদেসনাযেৰ উগ্ঘটিতঞ্ঞুস্স পটিৰেধাভিসমযো সিদ্ধো হোতি, আদীনৰদেসনায চেৰ নিস্সরণদেসনায চ ৰিপঞ্চিতঞ্ঞুস্স পটিৰেধাভিসমযো সিদ্ধো হোতি, অস্সাদদেসনায চ আদীনৰদেসনায চ নিস্সরণদেসনায চ নেয্যস্স পটিৰেধাভিসমযো সিদ্ধো হোতীতি অধিপ্পাযো ইধ গহেতব্বো.

পদপরমো পনেত্থ পটিৰেধাভিসমযভজনাভাৰতো ন গহিতো. তস্মিঞ্চ অগ্গহিতে অস্সাদো, আদীনৰো, নিস্সরণং, অস্সাদাদীনৰা, অস্সাদনিস্সরণানি, আদীনৰনিস্সরণানি, অস্সাদাদীনৰনিস্সরণানি চাতি সত্তসু পট্ঠাননযেসু ততিযছট্ঠসত্তমাৰ গহিতা, অৰসেসা চত্তারো নযা ন গহিতা. ৰেনেয্যৰিনযনাভাৰতো হি গহণাগহণং দট্ঠব্বং. ৰেনেয্যৰিনযঞ্চ ৰেনেয্যানং সন্তানে অরিযমগ্গস্সুপ্পাদনং, ন সাসনৰিনযনমত্তং, অরিযমগ্গুপ্পাদনঞ্চ যথাৰুত্তেহি এৰ তীহি পদট্ঠাননযেহি সিজ্ঝতীতি ইতরে নযা ইধ ন ৰুত্তা.

যস্মা পন পেটকে (পেটকো. ২৩) –

‘‘তত্থ কতমো অস্সাদো চ আদীনৰো চ?

‘যানি করোতি পুরিসো, তানি পস্সতি অত্তনি;

কল্যাণকারী কল্যাণং, পাপকারী চ পাপক’ন্তি.

‘‘তত্থ যং কল্যাণকারী কল্যাণং পচ্চনুভোতি, অযং অস্সাদো. যং পাপকারী পাপং পচ্চনুভোতি, অযং আদীনৰো.

‘‘অট্ঠিমে, ভিক্খৰে, লোকধম্মা. কতমে অট্ঠ? ‘লাভো’তিআদি (অ. নি. ৮.৬). তত্থ লাভো যসো সুখং পসংসা, অযং অস্সাদো. অলাভো অযসো দুক্খং নিন্দা, অযং আদীনৰো.

‘‘তত্থ কতমো অস্সাদো চ নিস্সরণঞ্চ?

‘সুখো ৰিপাকো পুঞ্ঞানং, অধিপ্পাযো চ ইজ্ঝতি;

খিপ্পঞ্চ পরমং সন্তিং, নিব্বানমধিগচ্ছতী’তি. –

অযং অস্সাদো চ নিস্সরণঞ্চ.

‘‘দ্ৰত্তিংসিমানি, ভিক্খৰে, মহাপুরিসস্স মহাপুরিসলক্খণানি, যেহি সমন্নাগতস্স মহাপুরিসস্স দ্ৰেযেৰ গতিযো ভৰন্তি…পে… ৰিৰটচ্ছদোতি সব্বং লক্খণসুত্তং (দী. নি. ৩.১৯৯) অযং অস্সাদো চ নিস্সরণঞ্চ.

‘‘তত্থ কতমো আদীনৰো চ নিস্সরণঞ্চ?

‘ভারা হৰে পঞ্চক্খন্ধা, ভারহারো চ পুগ্গলো;

ভারাদানং দুখং লোকে, ভারনিক্খেপনং সুখং.

‘নিক্খিপিত্ৰা গরুং ভারং, অঞ্ঞং ভারং অনাদিয;

সমূলং তণ্হমব্বুয্হ, নিচ্ছাতো পরিনিব্বুতো’তি. (সং. নি. ৩.২২) –

অযং আদীনৰো চ নিস্সরণঞ্চ.

‘‘তত্থ কতমো অস্সাদো চ আদীনৰো চ নিস্সরণঞ্চ?

‘কামা হি চিত্রা মধুরা মনোরমা, ৰিরূপরূপেন মথেন্তি চিত্তং;

তস্মা অহং পব্বজিতোম্হি রাজ, অপণ্ণকং সামঞ্ঞমেৰ সেয্যো’তি. (ম. নি. ২.৩০৭; থেরগা. ৭৮৭; পেটকো. ২৩) –

অযং অস্সাদো চ আদীনৰো চ নিস্সরণঞ্চা’’তি ৰুত্তং, তস্মা তেপি নযা ইধ নিদ্ধারেত্ৰা ৰেদিতব্বা. ফলাদীসুপি অযং নযো লব্ভতিযেৰ.

যস্মা পেটকে (সং. নি. ১.২৩, ১৯২; পেটকো. ২২; মি. প. ২.১.৯) – ‘‘তত্থ কতমং ফলঞ্চ উপাযো চ? ‘সীলে পতিট্ঠায নরো সপ্পঞ্ঞো’তি গাথা, ইদং ফলঞ্চ উপাযো চ.

‘‘তত্থ কতমং ফলঞ্চ আণত্তি চ?

‘সচে ভাযথ দুক্খস্স, সচে ৰো দুক্খমপ্পিযং;

মাকত্থ পাপকং কম্মং, আৰি ৰা যদি ৰা রহো’তি. (উদা. ৪৪) –

ইদং ফলঞ্চ আণত্তি চ.

‘‘তত্থ কতমো উপাযো চ আণত্তি চ?

‘কুম্ভূপমং কাযমিমং ৰিদিত্ৰা, নগরূপমং চিত্তমিদং ঠপেত্ৰা;

যোধেথ মারং পঞ্ঞাৰুধেন, জিতঞ্চ রক্খে অনিৰেসনো সিযা’তি. (ধ. প. ৪০) –

অযং উপাযো চ আণত্তি চা’’তি ৰুত্তং, তস্মা এৰং ফলাদীনং দুক্খৰসেনাপি উদাহরণং ৰেদিতব্বং.

‘‘উগ্ঘটিতঞ্ঞুআদীনং তিণ্ণং পুগ্গলানং ইমস্স পুগ্গলস্স ইমং দেসেতি, ইমস্স পুগ্গলস্স ইমং দেসেতী’’তি যেহি পুগ্গলেহি অস্সাদাদযো যথারহং আচরিযেন ৰিভত্তা, তে পুগ্গলা যাহি পটিপদাহি ভিন্না, তা পটিপদা কিত্তিকা ভৰন্তি, তাহি ভিন্না পুগ্গলা চ কিত্তিকাতি ৰিচারণায সম্ভৰতো তা পটিপদা, তে চ পুগ্গলা এত্তকাতি গণনতো দস্সেতুং ‘‘তত্থ চতস্সো পটিপদা’’তিআদি আরদ্ধং.

তত্থ তত্থাতি তেসু উগ্ঘটিতঞ্ঞুআদীসু পুগ্গলেসু. যে পুগ্গলা যাহি পটিপদাহি ভিন্না, তা পটিপদা চতস্সো ভৰন্তি, তে চ পুগ্গলা চত্তারোতি যোজনা কাতব্বা. কতমা চতস্সো? দুক্খাপটিপদা দন্ধাভিঞ্ঞা, দুক্খাপটিপদা খিপ্পাভিঞ্ঞা, সুখাপটিপদা দন্ধাভিঞ্ঞা, সুখাপটিপদা খিপ্পাভিঞ্ঞা চাতি চতস্সো. কতমে চত্তারো? তণ্হাচরিতো মন্দো পুগ্গলো, তণ্হাচরিতো উদত্তো পুগ্গলো, দিট্ঠিচরিতো মন্দো পুগ্গলো, দিট্ঠিচরিতো উদত্তো পুগ্গলো চাতি চত্তারো.

পটিপদাভিঞ্ঞাহি কতো ৰিভাগোপি পটিপদাহি কতো ৰিভাগো নাম হোতি অৰিনাভাৰতোতি মনসি কত্ৰা ‘‘চতস্সো পটিপদাভিঞ্ঞা’’তি অৰত্ৰা ‘‘চতস্সো পটিপদা’’তি ৰুত্তা. তা পনেতা সমথৰসেনাপি ভিন্না, ৰিপস্সনাৰসেনাপি ভিন্না. কথং সমথৰসেন? পথৰীকসিণাদীসু সব্বপঠমং ‘‘পথৰী পথৰী’’তিআদিনা পৰত্তমনসিকারতো পট্ঠায যাৰ ঝানস্স উপচারং উপ্পজ্জতি, তাৰ পৰত্তা পঞ্ঞা সমথভাৰনা ‘‘পটিপদা’’তি ৰুচ্চতি. উপচারতো পন পট্ঠায যাৰ অপ্পনা, তাৰ পৰত্তা পঞ্ঞা ‘‘অভিঞ্ঞা’’তি ৰুচ্চতি হেট্ঠিমপঞ্ঞাতো অধিগতপঞ্ঞাভাৰতো.

সা চ পটিপদা কস্সচি দুক্খা কিচ্ছা হোতি নীৰরণাদিপচ্চনীকধম্মসমুদাচারগ্গহণতায, কস্সচি তদভাৰতো সুখা অকিচ্ছা হোতি, অভিঞ্ঞাপি কস্সচি দন্ধা অসীঘপ্পৰত্তি হোতি অৰিসদঞাণতায, কস্সচি খিপ্পা সীঘপ্পৰত্তি হোতি ৰিসদঞাণতাযাতি.

কথং ৰিপস্সনাৰসেন? যো রূপারূপমুখেন ৰিপস্সনং অভিনিৰিসন্তো চত্তারি মহাভূতানি পরিগ্গহেত্ৰা উপাদারূপং পরিগ্গণ্হাতি, অরূপং পরিগ্গণ্হাতি, রূপারূপং পন পরিগ্গণ্হন্তো দুক্খেন কসিরেন কিলমন্তো পরিগ্গহএতউং সক্কোতি, তস্স দুক্খাপটিপদা নাম হোতি. পরিগ্গহিতরূপারূপস্স ৰিপস্সনাপরিৰাসে মগ্গপাতুভাৰদন্ধতায দন্ধাভিঞ্ঞা নাম হোতি. তব্বিপরিযাযেন ইতরা দ্ৰে হোন্তি. ৰিপস্সনাৰসেন পন ভিন্নাযেৰ পটিপদাভিঞ্ঞাযো ইধ দট্ঠব্বা অভিসমযাধিকারত্তা, অট্ঠকথাযং পন ‘‘এৰং যেসং পুগ্গলানং ৰসেন দেসনাৰিভাগো দস্সিতো, তে পুগ্গলে পটিপদাৰিভাগেন ৰিভজিত্ৰা দস্সেতুং ‘চতস্সো পটিপদা’তিআদি ৰুত্ত’’ন্তি (নেত্তি. অট্ঠ. ৬) ৰুত্তং. যোজনানযো ৰুত্তনযানুসারেনেৰ ৰেদিতব্বো.

চতূহি পটিপদাভিঞ্ঞাহি চত্তারো পুগ্গলা সব্বেৰ অনিযমতো ৰট্টদুক্খতো কিং নু খো নিয্যন্তি, উদাহু ‘‘ইমায পটিপদাভিঞ্ঞায অযং পুগ্গলো নিয্যাতি, ইমায পটিপদাভিঞ্ঞায অযং পুগ্গলো নিয্যাতী’’তি নিযমতো চ নিয্যাতীতি ৰিচারণায সম্ভৰতো ‘‘অযং পুগ্গলো ইমেহি নিস্সযেহি উপনিস্সযপচ্চযং লভিত্ৰা ইমায পটিপদাভিঞ্ঞায ৰট্টদুক্খতো নিয্যাতী’’তি নিযমেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘তণ্হাচরিতো মন্দো’’তিআদি ৰুত্তং.

তত্থ তণ্হাচরিতো মন্দো পুগ্গলো সতিপট্ঠানেহি নিস্সযেহি উপনিস্সযপচ্চযং লভিত্ৰা সতিন্দ্রিযেন সতিন্দ্রিযাধিকেন অরিযমগ্গেন দুক্খাপটিপদাদন্ধাভিঞ্ঞায ৰট্টদুক্খতো নিয্যাতি, তণ্হাচরিতো উদত্তো পুগ্গলো ঝানেহি নিস্সযেহি উপনিস্সযপচ্চযং লভিত্ৰা সমাধিন্দ্রিযেন সমাধিন্দ্রিযাধিকেন অরিযমগ্গেন দুক্খাপটিপদাখিপ্পাভিঞ্ঞায ৰট্টদুক্খতো নিয্যাতি, দিট্ঠিচরিতো মন্দো পুগ্গলো সম্মপ্পধানেহি নিস্সযেহি উপনিস্সযপচ্চযং লভিত্ৰা ৰীরিযিন্দ্রিযেন ৰীরিযিন্দ্রিযাধিকেন অরিযমগ্গেন সুখাপটিপদাদন্ধাভিঞ্ঞায ৰট্টদুক্খতো নিয্যাতি, দিট্ঠিচরিতো উদত্তো পুগ্গলো সচ্চেহি নিস্সযেহি উপনিস্সযপচ্চযং লভিত্ৰা পঞ্ঞিন্দ্রিযেন পঞ্ঞিন্দ্রিযাধিকেন অরিযমগ্গেন সুখাপটিপদাখিপ্পাভিঞ্ঞায ৰট্টদুক্খতো নিয্যাতীতি যোজনা কাতব্বা. অট্ঠকথাযং পন –

‘‘চত্তারো পুগ্গলাতি যথাৰুত্তপটিপদাৰিভাগেনেৰ চত্তারো পটিপন্নকপুগ্গলা, তং পন পটিপদাৰিভাগং সদ্ধিং হেতুপাযফলেহি দস্সেতুং ‘তণ্হাচরিতো’তিআদি ৰুত্ত’’ন্তি (নেত্তি. অট্ঠ. ৬) –

ৰুত্তং. তত্থ তণ্হাচরিতোতি তণ্হায নিব্বত্তিতং চরিতং এতস্স পুগ্গলস্সাতি তণ্হাচরিতো. মন্দোতি মন্দিযায অৰিজ্জায সমন্নাগতোতি মন্দো, মোহাধিকপুগ্গলো. উদত্তোতি উদঅত্তো, উল়ারপঞ্ঞোতি অত্থো. উল়ারং ফলং দেতীতি উদো, কো সো? পৰিচযো, অত্তনি নিব্বত্তোতি অত্তো, উদো অত্তো যস্স পুগ্গলস্সাতি উদত্তোতি ৰচনত্থো কাতব্বো.

পঠমায পটিপদায হেতু নাম তণ্হাচরিততা, মন্দপঞ্ঞতা চ, উপাযো সতিন্দ্রিযং, সব্বাসম্পি ফলং নিয্যানমেৰ. দুতিযায পটিপদায হেতু নাম তণ্হাচরিততা, উদত্তপঞ্ঞতা চ, উপাযো ৰীরিযিন্দ্রিযং. ততিযায পটিপদায হেতু নাম দিট্ঠিচরিততা, মন্দপঞ্ঞতা চ, উপাযো সমাধিন্দ্রিযং. চতুত্থিযা পটিপদায হেতু নাম দিট্ঠিচরিততা, উদত্তপঞ্ঞতা চ, উপাযো পঞ্ঞিন্দ্রিযন্তি হেতুপাযফলানি দট্ঠব্বানি.

এত্থ চ দিট্ঠিচরিতো উদত্তো পুগ্গলো উগ্ঘটিতঞ্ঞূ নাম, দিট্ঠিচরিতো মন্দো চেৰ তণ্হাচরিতো উদত্তো চ ৰিপঞ্চিতঞ্ঞূ নাম, তণ্হাচরিতো মন্দো পুগ্গলো নেয্যো নাম, তস্মা ‘‘তত্থ ভগৰা উগ্ঘটিতঞ্ঞুস্স পুগ্গলস্স নিস্সরণং দেসযতী’’তিআদিনা নযেন উগ্ঘটিতঞ্ঞুআদিৰেনেয্যত্তযস্স ভেদদস্সনেন নিস্সরণং দেসযতি, ‘‘আদীনৰঞ্চ নিস্সরণঞ্চ দেসযতি, অস্সাদঞ্চ আদীনৰঞ্চ নিস্সরণঞ্চ দেসযতী’’তি দেসনাৰিভাগো দস্সিতো. ‘‘তত্থ চতস্সো পটিপদা’’তিআদিনা পটিপদাভেদদস্সনেন ‘‘তণ্হাচরিতো মন্দো পুগ্গলো, তণ্হাচরিতো উদত্তো পুগ্গলো, দিট্ঠিচরিতো মন্দো পুগ্গলো, দিট্ঠিচরিতো উদত্তো পুগ্গলো’’তি চতুধা ভিন্নং তণ্হাচরিতমন্দাদিকং পুগ্গলচতুক্কং দস্সিতন্তি দট্ঠব্বং.

ইদানি চতূহি পটিপদাভিঞ্ঞাহি চতুধা ভিন্নং তণ্হাচরিতমন্দচতুক্কং অত্থনযযোজনায দুতিযায ৰিসযং কত্ৰা দস্সেতুং ‘‘উভো তণ্হাচরিতা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তণ্হায সমাধিপটিপক্খত্তা তণ্হাচরিতা মন্দউদত্তা উভো পুগ্গলা সমথপুব্বঙ্গমায ৰিপস্সনায উপনিস্সযং লভিত্ৰা রাগৰিরাগায মগ্গপঞ্ঞায নিয্যন্তি চেতোৰিমুত্তিযা সেক্খফলভাৰায. সম্মাদিট্ঠিসহিতেনেৰ সম্মাসমাধিনা নিয্যানং ভৰতি, ন সম্মাসমাধিনা এৰ, তস্মা দিট্ঠিচরিতা মন্দউদত্তা উভো পুগ্গলা ৰিপস্সনাপুব্বঙ্গমেন সমথেন অৰিজ্জাৰিরাগায মগ্গপঞ্ঞায নিয্যন্তি পঞ্ঞাৰিমুত্তিযা অসেক্খফলভাৰাযাতি চত্তারোপি পুগ্গলা দুৰিধাযেৰ ভৰন্তীতি ৰুত্তং হোতি.

রাগৰিরাগাযাতি রঞ্জতীতি রাগো, সো ৰিরজ্জতি এতাযাতি ৰিরাগা, রাগস্স ৰিরাগা রাগৰিরাগা, তায রাগৰিরাগায. চেতোতি চিত্তপ্পভেদেন চ সমাধি ৰুচ্চতি যথা ‘‘চিত্তং পঞ্ঞঞ্চ ভাৰয’’ন্তি (সং. নি. ১.২৩, ১৯২; মি. প. ২.১.৯.). পটিপ্পস্সদ্ধিৰসেন পটিপক্খতো ৰিমুচ্চতীতি ৰিমুত্তি, চেতসা চিত্তেন সমাধিনা ৰিমুচ্চতীতি চেতোৰিমুত্তি, চেতো এৰ ৰা ৰিমুত্তি চেতোৰিমুত্তি, অনাগামিফলসমাধি. অনাগামিপুগ্গলো হি সমাধিস্মিং পরিপূরকারিতায চেতোৰিমুত্তিযা নিয্যাতি. অৰিজ্জাৰিরাগাযাতি অৰিন্দিযং কাযদুচ্চরিতাদিং ৰিন্দতীতি অৰিজ্জা, ৰিন্দিযং ৰা কাযসুচরিতাদিং ন ৰিন্দতীতি অৰিজ্জা নিরুত্তিনযেন. ৰিরজ্জতি এতাযাতি ৰিরাগা, অৰিজ্জায ৰিরাগা অৰিজ্জাৰিরাগা, তায অৰিজ্জাৰিরাগায. পকারেহি জানাতীতি পঞ্ঞা, ৰিমুচ্চতীতি ৰিমুত্তি, পঞ্ঞায ৰিমুচ্চতীতি পঞ্ঞাৰিমুত্তি, পঞ্ঞা এৰ ৰা ৰিমুত্তি পঞ্ঞাৰিমুত্তি, অরহত্তফলপঞ্ঞা, তায পঞ্ঞাৰিমুত্তিযা.

‘‘তেসু কতমে পুগ্গলা কেন অত্থনযেন হাতব্বা’’তি ৰত্তব্বতো ‘‘তত্থ যে সমথপুব্বঙ্গমাহী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি তেসু ‘‘উভো তণ্হাচরিতা’’তিআদিনা ৰিভত্তেসু পুগ্গলেসু যে উভো তণ্হাচরিতা মন্দউদত্তা পুগ্গলা সমথ…পে… নিয্যন্তি, তে উভো তণ্হাচরিতা মন্দউদত্তা পুগ্গলা নন্দিযাৰট্টেন নযেন হাতব্বা গমেতব্বা নেতব্বা. যে উভো দিট্ঠিচরিতা মন্দউদত্তা পুগ্গলা ৰিপস্সনা…পে… সমথেন নিয্যন্তি, তে উভো দিট্ঠিচরিতা মন্দউদত্তা পুগ্গলা সীহৰিক্কীল়িতেন নযেন হাতব্বা গমেতব্বা নেতব্বাতি অত্থো.

. ‘‘তত্থ চতস্সো পটিপদা’’তিআদিনা দেসনাহারেন দুক্খাপটিপদাভেদেন তণ্হাচরিতমন্দাদিভেদো পুগ্গলো ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘তস্স ৰিভত্তানন্তরং স্ৰাযং দেসনাহারো কত্থ সংৰণ্ণেতব্বে ধম্মে কেনচি আকারেন সম্ভৰতী’’তি পুচ্ছিতব্বভাৰতো ‘‘স্ৰাযং হারো কত্থ সম্ভৰতী’’তিআদিমাহ. নৰমক্খণসম্পন্নস্স সত্থা যং ধম্মং দেসেতি, তস্মিং সংৰণ্ণেতব্বে ধম্মে যা ৰীমংসাদিকা সুতমযাদিকা তিস্সো পঞ্ঞা ৰিভত্তা, তাহি পঞ্ঞাহি যে উগ্ঘটিতঞ্ঞুআদযো তযো পুগ্গলা ৰিভত্তা, ইতি ৰিভত্তাকারেন অযং দেসনাহারো সত্থারা দেসেতব্বে ধম্মে সম্ভৰতীতি দট্ঠব্বো.

তত্থ স্ৰাযং হারোতি দেসনাহারেন পটিপদাৰিভাগেন ৰেনেয্যপুগ্গলৰিভাগো দস্সিতো, সো অযং দেসনাহারো. কত্থ সম্ভৰতীতি কত্থ সংৰণ্ণেতব্বে ধম্মে সংৰণ্ণনাভাৰেন সম্ভৰতীতি. যস্সাতি যো সো ৰেনেয্যো পচ্চন্তজাদীহি অট্ঠহি অক্খণেহি ৰিমুত্তো, সৰনধারণাদীহি চ সম্পত্তীহি সমন্নাগতো, তস্স ৰেনেয্যস্স. সত্থাতি সদেৰকং লোকং সাসতি অনুসাসতীতি সত্থা. ধম্মন্তি দেসিতং সংৰণ্ণেতব্বং ধম্মং. দেসযতীতি সঙ্খেপনযৰিত্থারনযেহি ভাসতি. অঞ্ঞতরোতি ভগৰতো সাৰকেসু এৰং ধম্মং দেসেতুং সমত্থো সাৰকো. গরুট্ঠানিযোতি গারৰস্স ঠানভূতেহি সীলসুতচাগাদিগুণৰিসেসেহি যুত্তো মানিতো সদ্দহিতব্বৰচনো. সব্রহ্মচারীতি সমং, সহ ৰা ব্রহ্মং সত্থুসাসনং চরতি পটিপজ্জতীতি সব্রহ্মচারী. সদ্ধং লভতি ‘‘যো সত্থা ধম্মং দেসেতি, সো সত্থা সম্মাসম্বুদ্ধো হোতী’’তি সত্থরি, ‘‘স্ৰাক্খাতো ৰতাযং ধম্মো সাত্থো সব্যঞ্জনো একন্তপরিপুণ্ণো একন্তপরিসুদ্ধো অত্থাৰহো হিতাৰহো সুখাৰহো ঝানমগ্গফলনিব্বত্তকো, অম্হেহি চ সদ্দহিতব্বো’’তি দেসিতে ধম্মে চ অচলসদ্ধং লভতি, সদ্দহনং অত্তনো সন্তানে পুনপ্পুনং উপ্পাদেতি. তথা ‘‘যো সাৰকো ধম্মং দেসেতি, সো সাৰকো সঙ্খেপতো ৰা ৰিত্থারতো ৰা ধম্মং দেসেতুং সমত্থো ৰত গরুট্ঠানিযো সব্রহ্মচারী মানিতো সদ্দহিতব্বৰচনো’’তি দেসকে সাৰকে চ ‘‘তাদিসেন সাৰকেন দেসিতো যো ধম্মো, সো ধম্মো সাত্থো সব্যঞ্জনো একন্তপরিপুণ্ণো একন্তপরিসুদ্ধো অত্থাৰহো হিতাৰহো সুখাৰহো ঝানমগ্গফলনিব্বত্তকো, অম্হেহি চ সদ্দহিতব্বো’’তি সাৰকেন দেসিতধম্মে চ সদ্ধং সদ্দহনং অত্তনো সন্তানে পুনপ্পুনং উপ্পাদেতীতি অত্থো.

তত্থাতি তস্মিং সদ্দহিতব্বে সত্থারা দেসিতধম্মে চেৰ সাৰকেন দেসিতধম্মে চ সদ্দহন্তস্স ৰেনেয্যস্স যা ৰীমংসা, ৰীমংসন্তস্স যা উস্সাহনা, উস্সহন্তস্স যা তুলনা, তুলযন্তস্স যা উপপরিক্খা, সা অযং ৰীমংসাদিকা পঞ্ঞা সদ্ধানুসারেন পৰত্তনতো সুতমযী পঞ্ঞা নাম. তত্থ ৰীমংসনং ৰিমংসা, পাল়িযা, পাল়িঅত্থস্স চ ৰীমংসা. ৰীমংসতীতি ৰা ৰীমংসা, পদং পদন্তরেন, পদত্থং পদত্থন্তরেন ৰিচারণকা পঞ্ঞা. যথা চেত্থ, এৰং উস্সাহনাদীসুপি ভাৰসাধনকত্তুসাধনানি কাতব্বানি. উস্সাহনা চ উস্সাহেন উপত্থম্ভিকা ধম্মস্স ধারণপরিচযসাধিকা পঞ্ঞা চ, ন ৰীরিযং, এত্থ চ যা সুতমত্তেযেৰ পৰত্তা, ৰীমংসাদিভাৰং অপ্পত্তা নিৰত্তা, সা সুতমযী পঞ্ঞা ন হোতি. যা চ সুত্ৰা ৰীমংসিত্ৰা উস্সাহনাদিভাৰং অপ্পত্তা নিৰত্তা, যা চ সুত্ৰা ৰীমংসিত্ৰা উস্সহিত্ৰা তুলনাদিভাৰং অপ্পত্তা নিৰত্তা, যা চ সুত্ৰা ৰীমংসিত্ৰা উস্সহিত্ৰা তুলযিত্ৰা উপপরিক্খনভাৰং অপ্পত্তা নিৰত্তা, সাপি পঞ্ঞা ন সুতমযী পঞ্ঞা হোতীতি দট্ঠব্বা. যা পন সুত্ৰা সদ্দহন্তস্স ৰীমংসা, ৰীমংসন্তস্স উস্সাহনা, উস্সহন্তস্স তুলনা, তুলযন্তস্স উপপরিক্খা হোতি, অযং সুতমযী পঞ্ঞা নাম হোতীতি দট্ঠব্বা.

সুতমযী পঞ্ঞা আচরিযেন ৰিভত্তা, অম্হেহি চ ঞাতা, ‘‘কতমা চিন্তামযী পঞ্ঞা’’তি ৰত্তব্বভাৰতো সুতমযিযা পঞ্ঞায ৰিভজনানন্তরং চিন্তামযিং পঞ্ঞং ৰিভজিতুং ‘‘তথা সুতেন নিস্সযেনা’’তিআদিমাহ. তত্থ সুতন্তি সুয্যতে পরিযত্তিধম্মোতি সুতো, সৰনং পরিযত্তিধম্মস্সাতি ৰা সুতং, দুৰিধম্পি সুতং. নিস্সযেন উপনিস্সাযাতি অত্থো. ইত্থম্ভূতলক্খণে চেতং ‘‘সুতেন নিস্সযেনা’’তি করণৰচনং. এত্থ পন ‘‘ইদং পাণাতিপাতাদিৰিরমনং সীলনট্ঠেন সীলং, অযং একগ্গতা সমাদহনট্ঠেন সমাধি, ইমানি ভূতুপাদানি রুপ্পনট্ঠেন রূপানি, ইমে ফস্সাদযো নমনট্ঠেন নামানি, ইমে রূপাদযো পঞ্চ ধম্মা রাসট্ঠেন খন্ধা’’তি তেসং তেসং ধম্মানং পীল়নাদিসভাৰস্স ৰীমংসনাভূতা পঞ্ঞা ৰীমংসা নাম. তেসংযেৰ সীলসমাধিআদীনং সীলতি পতিট্ঠহতি এত্থাতি সীলন্তিআদিৰচনত্থং পুচ্ছিত্ৰা সভাগলক্খণরসপচ্চুপট্ঠানপদট্ঠানানং তুলেত্ৰা ৰিয গহণপঞ্ঞা তুলনং নাম. তেসংযেৰ সীলসমাধিআদীনং ধম্মানং সভাৰলক্খণং অৰিজহিত্ৰা অনিচ্চতাদুক্খতাদিনমনরুপ্পনাদিসপ্পচ্চযসঙ্খতাদিআকারে ৰিতক্কেত্ৰা উপপরিক্খণপঞ্ঞা এৰ উপপরিক্খা নামাতি ৰিসেসতো দট্ঠব্বো. সুতধম্মস্স ধারণপরিচযৰসেন পৰত্তনতো সুতমযী পঞ্ঞা উস্সাহনা জাতা ৰিয ন চিন্তামযী পঞ্ঞা চিন্তিতস্স ধারণপরিচযৰসেন অপ্পৰত্তনতোতি ‘‘উস্সাহনা’’তি ন ৰুত্তং.

সুতমযী পঞ্ঞা চেৰ চিন্তামযী পঞ্ঞা চ আচরিযেন ৰিভত্তা, অম্হেহি চ ঞাতা, ‘‘কতমা ভাৰনামযী পঞ্ঞা’’তি ৰত্তব্বভাৰতো কারণভূতানং দ্ৰিন্নং সুতমযিচিন্তামযিপঞ্ঞানং দস্সনানন্তরং ফলভূতং ভাৰনামযিং পঞ্ঞং ৰিভজন্তো ‘‘ইমাহি দ্ৰীহী’’তিআদিমাহ. তত্থ ইমাহি দ্ৰীহি পঞ্ঞাহীতি সুতমযিচিন্তামযিপঞ্ঞাহি কারণভূতাহি. সুতমযিপঞ্ঞায ৰা চিন্তামযিপঞ্ঞায ৰা উভযত্থ ৰা ঠিতোযেৰ যোগাৰচরো ৰিপস্সনং আরভতীতি. মনসিকারসম্পযুত্তস্সাতি রূপারূপেসু পরিগ্গহাদিৰসেন সঙ্খারেসু অনিচ্চতাদিৰসেন মনসিকারেন সম্মা পকারেহি যুত্তপ্পযুত্তস্স. দিট্ঠিৰিসুদ্ধিকঙ্খাৰিতরণৰিসুদ্ধিমগ্গামগ্গঞাণদস্সনৰিসুদ্ধি- পটিপদাঞাণদস্সনৰিসুদ্ধিসম্পাদনেন ৰিপস্সনং উস্সুক্কন্তস্স যোগাৰচরস্স সন্তানে ঞাণদস্সনৰিসুদ্ধিসঙ্খাতং যং অরিযমগ্গঞাণং নিব্বানারম্মণদস্সনভূমিযং ৰা ভাৰনাভূমিযং ৰা উপ্পজ্জতি, অযং ভাৰনামযী পঞ্ঞাতি অত্থো দট্ঠব্বো. যদিপি পঠমমগ্গঞাণং পঠমং নিব্বানদস্সনতো ‘‘দস্সন’’ন্তি ৰুত্তং, ভাৰনাৰসেন পন পৰত্তনতো ‘‘ভাৰনামযী পঞ্ঞা’’তি ৰেদিতব্বং. দস্সনভূমীতি পঠমমগ্গফলানি, সেসানি ‘‘ভাৰনাভূমী’’তি ৰুচ্চন্তি.

. অম্হাকাচরিয তুম্হেহি ‘‘যস্স সত্থা ৰা’’তিআদিনা সুতমযিপঞ্ঞাদিকা ৰিভত্তা, এৰং সতি সুতেন ৰিনা চিন্তামযী পঞ্ঞা নাম ন ভৰেয্য, মহাবোধিসত্তানং পন সুতেন ৰিনা চিন্তামযী পঞ্ঞা হোত্ৰেৰাতি চোদনং মনসি কত্ৰা তস্মিং সঙ্গহেত্ৰা পকারন্তরেন ৰিভজিতুং ‘‘পরতোঘোসা’’তিআদিমাহ.

তত্থ পরতোঘোসাতি পরতো পৰত্তো দেসনাঘোসো পচ্চযো এতিস্সাতি পরতোঘোসা. পচ্চত্তসমুট্ঠিতাতি পতি ৰিসুং অত্তনিযেৰ সমুট্ঠিতা. যোনিসোমনসিকারাতি তেসং তেসং চিন্তেতব্বানং রূপাদীনং ধম্মানং রুপ্পননমনাদিসভাৰপরিগ্গণ্হনাদিনা উপাযেন পৰত্তমনসিকারা চিন্তামযী পঞ্ঞা নাম, ইমিনা সাৰকাপি সামঞ্ঞতো গহিতা, তথাপি উগ্ঘটিতঞ্ঞুআদীনংযেৰ ৰুত্তত্তা সাৰকা ইধ গহিতা, তস্মা পুরিমনযো যুত্ততরো. পরতোতি ধম্মদেসকতো পৰত্তেন ধম্মদেসনাঘোসেন হেতুনা যং ঞাণং উপ্পজ্জতি, পচ্চত্তসমুট্ঠিতেন, যোনিসোমনসিকারেন চ হেতুনা যং ঞাণং উপ্পজ্জতি, অযং ভাৰনাৰসেন পৰত্তনতো ভাৰনামযী পঞ্ঞা নাম, ইমিনা সাৰকাপি সামঞ্ঞতো গহিতা, তথাপি উগ্ঘটিতঞ্ঞুআদীনংযেৰ ৰুত্তত্তা সাৰকা ইধ গহিতা, তস্মা পুরিমনযো যুত্ততরো. পরতোতি ধম্মদেসকতো পৰত্তেন ধম্মদেসনাঘোসেন হেতুনা যং ঞাণং উপ্পজ্জতি, পচ্চত্তসমুট্ঠিতেন, যোনিসোমনসিকারেন চ হেতুনা যং ঞাণং উপ্পজ্জতি, অযং ভাৰনাৰসেন পৰত্তনতো ভাৰনামযী পঞ্ঞা নামাতি ৰিভজিত্ৰা পণ্ডিতেহি ঞেয্যাতি ৰিত্থারেন গম্ভীরত্থং ঞাতুং ইচ্ছন্তেহি ‘‘এৰং পটিপদাৰিভাগেনা’’তিআদিনা (নেত্তি. অট্ঠ. ৯) অট্ঠকথাৰচনেন জানিতব্বো.

সুতমযিপঞ্ঞাদিকা তিস্সো পঞ্ঞা আচরিযেন নানানযেহি ৰিভত্তা, অম্হেহি চ ঞাতা, ‘‘তাসু যস্স একা ৰা দ্ৰে ৰা পঞ্ঞা অত্থি, সো পুগ্গলো কোনামো, যস্স একাপি নত্থি, সো পুগ্গলো কোনামো’’তি পুচ্ছিতব্বভাৰতো যস্স অযং পঞ্ঞা, ইমা ৰা অত্থি, সো পুগ্গলো ইত্থন্নামো, যস্স নত্থি, সো পুগ্গলো ইত্থন্নামোতি পটিপদাপঞ্ঞাপ্পভেদেন পুগ্গলং ৰিভজিতুং ‘‘যস্স ইমা’’তিআদি ৰুত্তং.

তত্থ যস্স অতিতিক্খপঞ্ঞস্স সুতমযী পঞ্ঞা চেৰ চিন্তামযী পঞ্ঞা চ ইমা দ্ৰে পঞ্ঞা অত্থি, অযং অতিতিক্খপঞ্ঞো উদ্দেসমত্তেনেৰ জাননতো উগ্ঘটিতঞ্ঞূ নাম. যস্স নাতিতিক্খপঞ্ঞস্স উদ্দেসনিদ্দেসেহি সুতমযী পঞ্ঞা অত্থি, চিন্তামযী পঞ্ঞা নত্থি, অযং নাতিতিক্খপঞ্ঞো উদ্দেসনিদ্দেসেহি জাননতো ৰিপঞ্চিতঞ্ঞূ নাম. যস্স মন্দপঞ্ঞস্স উদ্দেসনিদ্দেসেহি নেৰ সুতমযী পঞ্ঞা অত্থি, ন চিন্তামযী পঞ্ঞা চ, অযং মন্দপঞ্ঞো উদ্দেসনিদ্দেসপটিনিদ্দেসেহি জাননতো নিরৰসেসৰিত্থারদেসনায নেতব্বতো নেয্যো নামাতি. অট্ঠকথাযং পন ‘‘ইদানি যদত্থং ইমা পঞ্ঞা উদ্ধটা, তমেৰ ৰেনেয্যপুগ্গলৰিভাগং যোজেত্ৰা দস্সেতুং ‘যস্সা’তিআদি ৰুত্ত’’ন্তিআদি (নেত্তি. অট্ঠ. ৮) ৰুত্তং.

. ‘‘তত্থ ভগৰা উগ্ঘটিতঞ্ঞুস্সা’’তিআদিনা দেসনং ৰিভাৰেতি, ‘‘তত্থ চতস্সো পটিপদা’’তিআদিনা পটিপদাৰিভাগেহি, ‘‘স্ৰাযং হারো’’তিআদিনা ঞাণৰিভাগেহি চ দেসনাভাজনং ৰেনেয্যত্তযং আচরিযেন ৰিভত্তং, অম্হেহি চ ঞাতং, ‘‘যায দেসনাপাল়িযা দেসনাহারং যোজেতুং পুব্বে ‘ধম্মং ৰো, ভিক্খৰে, দেসেস্সামী’তিআদিনা দেসনাহারস্স ৰিসযভাৰেন যা পাল়িদেসনা নিক্খিত্তা, সা পাল়িদেসনা দেসনাহারেন নিদ্ধারিতেসু অস্সাদাদীসু অত্থেসু কিমত্থং দেসযতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘ইমং অত্থং দেসযতী’’তি নিযমেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘সাযং ধম্মদেসনা’’তিআদি আরদ্ধং.

তত্থ সাযং ধম্মদেসনাতি যা ধম্মদেসনা আদিকল্যাণাদিকা পুব্বে দেসনাহারস্স ৰিসযভাৰেন নিক্খিত্তা, সাযং ধম্মদেসনা অস্সাদাদীসু কিমত্থং দেসযতীতি কথেতুকামতায পুচ্ছতি, পুচ্ছিত্ৰা ‘‘চত্তারি সচ্চানি দেসযতী’’তি ৰিস্সজ্জেতি, তানি সরূপতো দস্সেতুং ‘‘দুক্খং সমুদযং নিরোধং মগ্গ’’ন্তি ৰুত্তং. পৰত্তিপৰত্তকনিৰত্তিনিৰত্তনুপাযভাৰেন অৰিপরীতভাৰতো ‘‘সচ্চানী’’তি ৰুত্তানি.

যস্সং দেসনাযং সচ্চানি দেসনাহারেন নিদ্ধারিতানি, সা দেসনা চত্তারি সচ্চানি দেসযতীতি যুত্তং হোতু. যস্সং দেসনাযং অস্সাদাদযো নিদ্ধারিতা, সা দেসনা চত্তারি সচ্চানি দেসযতীতি ন সক্কা ৰত্তুং. হেট্ঠা চ অস্সাদাদযো নিদ্ধারিতা, তস্মা ‘‘অস্সাদাদযো’’তিপি ৰত্তব্বন্তি চোদনং মনসি কত্ৰা ‘‘আদীনৰো ফলঞ্চ দুক্খ’’ন্তিআদি ৰুত্তং. দেসনাহারেন সংৰণ্ণনানযেন দেসনাযং নিদ্ধারিতো আদীনৰো চেৰ ফলঞ্চ দুক্খসচ্চং হোতি, অস্সাদো সমুদযসচ্চং, নিস্সরণং নিরোধসচ্চং, উপাযো চেৰ আণত্তি চ মগ্গসচ্চং হোতি, তস্মা ‘‘চত্তারি সচ্চানি দেসযতী’’তি ৰত্তব্বমেৰাতি.

তণ্হাৰজ্জা তেভূমকধম্মা দুক্খং, তে চ অনিচ্চাদীহি পীল়িতত্তা আদীনৰাযেৰ. ফলন্তি দেসনায ফলং লোকিযং, ন লোকুত্তরং, তস্মা দুক্খন্তি ৰত্তব্বমেৰ. অস্সাদোতি তণ্হাস্সাদস্স গহিতত্তা ‘‘অস্সাদো সমুদযো’’তি চ ৰত্তব্বং. অস্সাদেকদেসো দুক্খমেৰ, অস্সাদেকদেসো দুক্খঞ্চেৰ সমুদযো চ. সহ ৰিপস্সনায অরিযমগ্গো চ ভগৰতো আণত্তি চ দেসনায ফলাধিগমস্স উপাযভাৰতো ‘‘উপাযো, আণত্তি চ মগ্গো’’তি ৰুত্তং, নিস্সরণেকদেসোপি মগ্গোতি দট্ঠব্বো. ‘‘ইমানি চত্তারি সচ্চানি যা দেসনা ৰিসেসতো দেসযতি, কতমা সা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ৰিসেসং নিযমেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘ইমানি চত্তারি সচ্চানি ইদং ধম্মচক্ক’’ন্তি ৰুত্তং. ইদং ৰুচ্চমানং ধম্মচক্কং ইমানি চত্তারি সচ্চানি ৰিসেসতো দেসযতীতি যোজনা কাতব্বা.

‘‘যা দেসনা ইমানি চত্তারি সচ্চানি ৰিসেসতো দেসযতি, তস্সা দেসনায ধম্মচক্কভাৰং কিং ভগৰা আহা’’তি ৰত্তব্বভাৰতো ‘‘যথাহ ভগৰা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ‘‘জাতিপি দুক্খা’’তিআদিৰচনতো (মহাৰ. ১৪) তণ্হাৰজ্জং জাতিআদিকং তেভূমকধম্মজাতং দুক্খস্স অধিট্ঠানভাৰেন, দুক্খদুক্খাদিভাৰেন চ ‘‘দুক্খ’’ন্তি ৰুত্তং. মেতি মযা পৰত্তিতন্তি যোজনা. ভিক্খৰেতি সৰনে উস্সাহং জনেতুং আলপতি. বারাণসিযন্তি বারাণসীনগরস্স অৰিদূরে. ইসিপতনেতি সীলক্খন্ধাদীনং ইসনতো গৰেসনতো ‘‘ইসী’’তি ৰোহরিতানং পচ্চেকবুদ্ধানং পতনট্ঠানে. মিগদাযেতি মিগানং অভযদানট্ঠানে কারিতে অস্সমেৰ.

অনুত্তরন্তি উত্তরিতরাভাৰেন অনুত্তরং অনতিসযং. ধম্মচক্কন্তি সতিপট্ঠানাদিকে সভাৰধারণাদিনা অত্থেন ধম্মো চেৰ পৰত্তনট্ঠেন চক্কঞ্চাতি ধম্মচক্কং. অপ্পটিৰত্তিযন্তি অপ্পটিসেধনীযং. কস্মা? জনকস্স ভগৰতো ধম্মিস্সরত্তা সম্মাসম্বুদ্ধত্তা, জঞ্ঞস্স চ অনুত্তরত্তা কোণ্ডঞ্ঞাদীনঞ্চেৰ অট্ঠারসব্রহ্মকোটিযা চ চতুসচ্চপটিৰেধসাধনতো চ. ‘‘কেন অপ্পটিৰত্তিয’’ন্তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘সমণেন ৰা’’তিআদিমাহ. তত্থ সমণেনাতি পব্বজ্জমত্তূপগতেন. ব্রাহ্মণেনাতি জাতিব্রাহ্মণেন. পরমত্থানঞ্হি সমণব্রাহ্মণানং পটিসেধনে চিত্তুপ্পাদানুপ্পজ্জনম্পি নত্থি. দেৰেনাতি ছকামাৰচরদেৰেন. ব্রহ্মুনাতি রূপব্রহ্মা গহিতা. ‘‘সমণেন ৰা …পে… ব্রহ্মুনা’’তি এত্তকমেৰ অৰত্ৰা‘‘কেনচী’’তি ৰুত্তৰচনেন অৰসেসখত্তিযগহপতিপরিসজনা সঙ্গহিতা. তস্মা খত্তিযব্রাহ্মণগহপতিসমণচাতুমহারাজিকতাৰতিংসমারব্রহ্মপরিসা অট্ঠৰিধাপি পটিসেধেতুং অসমত্থাযেৰাতি ৰেদিতব্বা. লোকস্মিন্তি সত্তসমূহে ধম্মচক্কাধারে.

‘‘দ্ৰাদস পদানি সুত্ত’’ন্তি গাথানুরূপং ধম্মচক্কসুত্তে পদানি ৰিভজন্তো ‘‘তত্থ অপরিমাণা’’তিআদিমাহ. তত্থ তত্থাতি ধম্মচক্কদেসনাযং (সং. নি. ৫.১০৮১; মহাৰ. ১৩ আদযো; পটি. ম. ২.৩০). ‘‘অপরিমাণা অক্খরা অপরিমাণা পদা’’তি অৰত্ৰা ‘‘অপরিমাণা পদা অপরিমাণা অক্খরা’’তি উপ্পটিপাটিৰচনেহি যেভুয্যেন পদসঙ্গহিতানীতি দস্সেতি. পদা, অক্খরা, ব্যঞ্জনাতি চ লিঙ্গৰিপল্লাসানীতি দট্ঠব্বানি. এতস্সেৰ অত্থস্সাতি ৰত্তব্বাকারস্স চতুসচ্চসঙ্খাতস্স অত্থস্সেৰ সঙ্কাসনা পকাসনা পকাসনাকারো পঞ্ঞত্তাকারোতি আকারৰন্তআকারসম্বন্ধে সামিৰচনং. সঙ্কাসনাকারোতি চ সঙ্কাসনীযস্স অত্থস্স আকারো. এস নযো সেসেসুপি. ইতিপীতি ইতি ইমিনা পকারেনপি, ইমিনা পকারেনপি ইদং জাতিআদিকং দুক্খং অরিযসচ্চন্তি ৰেদিতব্বং.

অযন্তি কামতণ্হাদিভেদা অযং তণ্হা. দুক্খসমুদযোতি দুক্খনিব্বত্তনস্স হেতুভাৰতো দুক্খসমুদযো. অযন্তি সব্বসঙ্খততো নিস্সটা অযং অসঙ্খতা ধাতু. দুক্খনিরোধোতি জাতিআদিপ্পভেদস্স দুক্খস্স অনুপ্পাদননিরোধপচ্চযত্তা দুক্খনিরোধো. অযন্তি সম্মাদিট্ঠাদিকো অট্ঠঙ্গিকো অরিযো মগ্গো. দুক্খনিরোধভূতং নিব্বানং আরম্মণকরণৰসেন গতত্তা, দুক্খনিরোধপ্পত্তিযা পটিপদাভাৰতো চ দুক্খনিরোধগামিনী পটিপদা. সেসং ৰুত্তনযমেৰ.

‘‘তত্থ অপরিমাণা’’তিআদিনা ব্যঞ্জনপদঅত্থপদানি ৰিভজিত্ৰা তেসং অঞ্ঞমঞ্ঞং ৰিসযিৰিসযভাৰেন সম্বন্ধভাৰং দস্সেতুং ‘‘তত্থ ভগৰা অক্খরেহি সঙ্কাসেতী’’তিআদি ৰুত্তং. অথ ৰা ভগৰা কিং সামঞ্ঞেহি অক্খরাদীহি সঙ্কাসেতি ৰা পকাসেতি ৰা, উদাহু যথারহং সঙ্কাসেতি পকাসেতীতিআদিৰিচারণায সম্ভৰতো ৰিসযৰিসযিভাৰেন সম্বন্ধভাৰং নিযমেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘তত্থ ভগৰা অক্খরেহি সঙ্কাসেতী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ‘‘অক্খরেহি সঙ্কাসেতী’’তি কস্মা এৰং ৰুত্তং, ননু ‘‘দুক্খসচ্চ’’ন্তিআদীসু পদেনেৰ দুক্খসচ্চত্থত্তাদিকো সঙ্কাসিতব্বোতি? সচ্চং, পদাৰযৰস্স পন অক্খরস্স গহণমুখেনেৰ অক্খরসমুদাযস্সপি পদস্স গহণং হোতি, পদে গহিতে চ দুক্খসচ্চত্থাদিকাৰবোধো হোত্ৰেৰ, এৰং সতি পদেনেৰ সিজ্ঝনতো অক্খরো ৰিসুং ন গহেতব্বোতি? ন, দুক্খসচ্চত্থাদিকাৰবোধস্স ৰিসেসুপ্পত্তিভাৰতো. দু-ইতি অক্খরেন হি অনেকুপদ্দৰাধিট্ঠানভাৰেন কুচ্ছিতত্থো গহিতো, -ইতি অক্খরেন ধুৰসুভসুখত্তভাৰৰিরহেন তুচ্ছত্থোতি এৰমাদিকাৰবোধস্স ৰিসেসুপ্পত্তি ভৰতি. তেন ৰুত্তং ‘‘পদত্থগহণস্স ৰিসেসাধানং জাযতী’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. ৯). পদপরিযোসানে ৰাক্যপরিযোসানাভাৰতো অক্খরেহি সংখিত্তেন দীপিযমানো অত্থো পদেহি পকাসিতোৰাতি ৰুত্তং ‘‘পদেহি পকাসেতী’’তি. ৰাক্যপরিযোসানে পন সঙ্কাসিতো পকাসিতো অত্থো ৰিৰরিতো ৰিৰটো কতোৰাতি ৰুত্তং. ‘‘ব্যঞ্জনেহি ৰিৰরতী’’তি. পকারেহি চ ৰাক্যভেদে কতে সো অত্থো ৰিভত্তো নামাতি ৰুত্তং ‘‘আকারেহি ৰিভজতী’’তি. ৰাক্যাৰযৰানং পদানং পচ্চেকং নিব্বচনৰিভাগে কতে সো অত্থো পাকটো কতোৰাতি ৰুত্তং ‘‘নিরুত্তীহি উত্তানীকরোতী’’তি. কতনিব্বচনেহি ৰাক্যাৰযৰেহি ৰিত্থারৰসেন নিরৰসেসতো দেসিতেহি ৰেনেয্যসত্তানং চিত্তে পরিসমন্ততো তোসনং হোতি, পঞ্ঞাতেজনঞ্চাতি আহ ‘‘নিদ্দেসেহি পঞ্ঞপেতী’’তি.

‘‘ভগৰা অক্খরেহি সঙ্কাসেতী’’তিআদীসু ‘‘ভগৰা এৰা’’তি ৰা ‘‘অক্খরেহি এৰা’’তি ৰা অৰধারণে যোজিতে ‘‘সাৰকো ন সঙ্কাসেতি, পদাদীহি ন সঙ্কাসেতী’’তি অত্থো ভৰেয্য, সাৰকো চ সঙ্কাসেতি, পদাদীহি চ সঙ্কাসেতি. কত্থ অৰধারণং যোজেতব্বন্তি চে? ‘‘ভগৰা অক্খরেহি সঙ্কাসেতিযেৰা’’তি অৰধারণং যোজেতব্বং. এৰঞ্হি সতি সাৰকেন সঙ্কাসিতো ৰা পদাদীহি সঙ্কাসিতো ৰা অত্থো সঙ্গহিতো হোতি. অত্থপদানঞ্চ অক্খরাদিনানাৰিসযতা সিদ্ধা হোতি. তেন একানুসন্ধিকে সুত্তে ছল়েৰ অত্থপদানি নিদ্ধারেতব্বানি, অনেকানুসন্ধিকে সুত্তে অনুসন্ধিভেদেন ৰিসুং ৰিসুং ছ ছ অত্থপদানি নিদ্ধারেতব্বানি.

‘‘ছসু ব্যঞ্জনপদেসু কতমেন ব্যঞ্জনপদেন কতমং কিচ্চং সাধেতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘ইমিনা ইদং কিচ্চং, ইমিনা ইদং কিচ্চং সাধেতী’’তি নিযমেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘তত্থ ভগৰা অক্খরেহি চ পদেহি চ উগ্ঘটেতী’’তিআদিমাহ. তত্থ তত্থাতি অক্খরাদীসু ব্যঞ্জনপদেসু. উগ্ঘটেতীতি উগ্ঘটনকিচ্চং সাধেতীতি অত্থো. কিঞ্চাপি দেসনাৰ উগ্ঘটনকিচ্চং সাধেতি, ভগৰা পন দেসনাজনকত্তা উগ্ঘটনকিচ্চং সাধেতীতি ৰুচ্চতি. সেসেসুপি এৰমত্থো দট্ঠব্বো.

‘‘উগ্ঘটনকিচ্চসাধিকা দেসনাযেৰ কিং ৰিপঞ্চনৰিত্থারণকিচ্চসাধিকা দেসনাজনকত্তা, উদাহু ৰিসুং ৰিসুং কিচ্চসাধিকা অঞ্ঞা’’তি পুচ্ছিতব্বভাৰতো ৰিসুং ৰিসুং কিচ্চসাধিকা অঞ্ঞা দেসনাতি নিযমেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘তত্থ উগ্ঘটনা আদী’’তিআদিমাহ. অথ ৰা ‘‘কতমা উগ্ঘটনা, কতমা ৰিপঞ্চনা, কতমা ৰিত্থারণা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ৰুত্তং ‘‘তত্থ উগ্ঘটনা আদী’’তিআদি. তত্থ তত্থাতি উগ্ঘটনাদিকিচ্চসাধিকাসু দেসনাসু. উগ্ঘটনাতি উগ্ঘটনকিচ্চসাধিকা দেসনা আদিদেসনা হোতি. ৰিপঞ্চনাতি ৰিপঞ্চনকিচ্চসাধিকা দেসনা মজ্ঝেদেসনা হোতি. ৰিত্থারণাতি ৰিত্থারণকিচ্চসাধিকা দেসনা পরিযোসানদেসনা হোতীতি অত্থো দট্ঠব্বো.

‘‘উগ্ঘটিযন্তো উদ্দিসিযমানো পরিযত্তিঅত্থভূতো ধম্মৰিনযো কতমং পুগ্গলং ৰিনেতি, ৰিপঞ্চিযন্তো নিদ্দিসিযমানো পরিযত্তিঅত্থভূতো ধম্মৰিনযো কতমং পুগ্গলং ৰিনেতি, ৰিত্থারিযন্তো পটিনিদ্দিসিযমানো পরিযত্তিঅত্থভূতো ধম্মৰিনযো কতমং পুগ্গলং ৰিনেতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘সোযং ধম্মৰিনযো’’তিআদিমাহ. অট্ঠকথাযং পন ‘‘এৰং ‘অক্খরেহি সঙ্কাসেতী’তিআদীনং ছন্নং ব্যঞ্জনপদানং ব্যাপারং দস্সেত্ৰা ইদানি অত্থপদানং ব্যাপারং দস্সেতুং ‘সোযং ধম্মৰিনযো’তিআদি ৰুত্ত’’ন্তি (নেত্তি. অট্ঠ. ৯) ৰুত্তং.

তত্থ উগ্ঘটিযন্তো উদ্দিসিযমানো উদ্দেসপরিযত্তিঅত্থভূতো সো অযং ধম্মৰিনযো উগ্ঘটিতঞ্ঞুপুগ্গলং ৰিনেতি, তেন উগ্ঘটিতঞ্ঞুনো পুগ্গলস্স ৰিনযনেন নং উগ্ঘটিযন্তং উদ্দিসিযমানং উদ্দেসপরিযত্তিঅত্থভূতং ৰিনযং ‘‘আদিকল্যাণো’’তি আহু. ৰিপঞ্চিযন্তো নিদ্দিসিযমানো নিদ্দেসপরিযত্তিঅত্থভূতো সো অযং ধম্মৰিনযো ৰিপঞ্চিতঞ্ঞুপুগ্গলং ৰিনেতি, তেন ৰিপঞ্চিতঞ্ঞুপুগ্গলস্স ৰিনযনেন নং ৰিপঞ্চিযন্তং নিদ্দিসিযমানং নিদ্দেসপরিযত্তিঅত্থভূতং ৰিনযং ‘‘মজ্ঝেকল্যাণো’’তি আহু. ৰিত্থারিযন্তো পটিনিদ্দিসিযমানো পটিনিদ্দেসপরিযত্তিঅত্থভূতো সো অযং ধম্মৰিনযো নেয্যং পুগ্গলং ৰিনেতি ৰিনযনং জনেতি, তেন নেয্যস্স পুগ্গলস্স ৰিনযনেন নং ৰিত্থারিযন্তং পটিনিদ্দিসিযমানং পটিনিদ্দেসপরিযত্তিঅত্থভূতং ৰিনযং ‘‘পরিযোসানকল্যাণো’’তি আহূতি যোজনত্থোতি দট্ঠব্বো.

অথ ৰা ‘‘অক্খরেহি সঙ্কাসেতী’’তিআদিনা ছন্নং পদানং ব্যাপারো দস্সিতো, এৰং সতি অত্থো নিব্যাপারো সিযা, অত্থো চ নিপ্পরিযাযতো সব্যাপারোযেৰাতি চোদনং মনসি কত্ৰা আহ ‘‘সোযং ধম্মৰিনযো’’তিআদি. এতেন অত্থোযেৰ মুখ্যতো ৰেনেয্যত্তযস্স ৰিনযনকিচ্চং সাধেতি, অত্থৰাচকো পন সদ্দো ঠানূপচারতো ৰেনেয্যত্তযস্স ৰিনযনকিচ্চং সাধেতীতি দস্সেতি. পদপরমস্স পন সচ্চপ্পটিৰেধস্স পতিট্ঠানাভাৰতো সো ইধ ন ৰুত্তো. সেক্খগ্গহণেন ৰা কল্যাণপুথুজ্জনস্স ৰিয নেয্যগ্গহণেন পদপরমস্স পুগ্গলস্সাপি গহণং দট্ঠব্বং. অক্খরেহীতিআদীসু করণত্থে করণৰচনং, ন হেত্ৰত্থে. অক্খরাদীনঞ্হি উগ্ঘটনাদীনি পযোজনানিযেৰ হোন্তি, ন উগ্ঘটনাদীনং অক্খরাদীনি পযোজনানীতি ‘‘অন্নেন ৰসতী’’তিআদীসু ৰিয ন হেতুঅত্থো গহেতব্বো. তত্থ হি অন্নেন হেতুনা ৰসতি, ৰসনেন হেতুনা অন্নং লদ্ধন্তি ৰসনকিরিযায ফলং ৰসনকিরিযায হেতুভাৰেন গহিতং. ‘‘অজ্ঝেসনেন ৰসতী’’তিআদীসুপি এসেৰ নযো. তেনাহ ‘‘যদত্থা চ কিরিযা, সো হেতূ’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. ৯). তত্থ যদত্থাতি সো অন্নাদিকো অত্থো যস্সা ৰসনাদিকিরিযাযাতি যদত্থা, ৰসনাদিকিরিযা, সো অন্নাদিকো অত্থো তস্সা ৰসনাদিকিরিযায হেতূতি অত্থো ৰেদিতব্বো.

১০. ‘‘তত্থ অপরিমাণা পদা’’তিআদিনা ‘‘ধম্মং ৰো ভিক্খৰে দেসেস্সামী’’তি উদ্দিট্ঠায পাল়িযা দ্ৰাদসপদসম্পত্তিসঙ্খাতং তিৰিধকল্যাণতং দস্সেত্ৰা ইদানি ছঅত্থপদছব্যঞ্জনপদভেদেন সম্পত্তিসঙ্খাতং অত্থপদব্যঞ্জনপদকল্যাণতং দস্সেন্তো ‘‘তত্থ ছপ্পদানি অত্থো’’তিআদিমাহ. অথ ৰা ‘‘দ্ৰাদস পদানি সুত্ত’’ন্তি ৰুত্তানুরূপং ‘‘তত্থ অপরিমাণা’’তিআদিনা ‘‘ধম্মং ৰো ভিক্খৰে দেসেস্সামী’’তি উদ্দিট্ঠায পাল়িযা দ্ৰাদসপদতা দস্সেত্ৰা ‘‘আদিকল্যাণং মজ্ঝেকল্যাণং পরিযোসানকল্যাণ’’ন্তি ৰুত্তানুরূপং ‘‘তত্থ ভগৰা অক্খরেহি চা’’তিআদিনা তস্সা পাল়িযা তিৰিধকল্যাণতা দস্সিতা, দস্সেত্ৰা ইদানি ‘‘সাত্থং সব্যঞ্জনং কেৰলপরিপুণ্ণং পরিসুদ্ধ’’ন্তি ৰুত্তানুরূপং তস্সা পাল়িযা ছঅত্থপদব্যঞ্জনপদসম্পন্নতং দস্সেতুং ‘‘তত্থ ছপ্পদানি অত্থো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি তিস্সং দেসনাহারৰিসযসঙ্খাতাযং পাল়িযং ছপ্পদানি অত্থো. কতমানি ছপ্পদানি? সঙ্কাসনা, পকাসনা, ৰিৰরণা, ৰিভজনা, উত্তানীকম্মং, পঞ্ঞত্তি ইমানি ছপ্পদানি. অত্থো যস্স অত্থি তস্মা সাত্থং. তত্থাতি তিস্সং দেসনাহারৰিসযসঙ্খাতাযং পাল়িযং ছপ্পদানি ব্যঞ্জনং. কতমানি ছপ্পদানি? অক্খরং, পদং, ব্যঞ্জনং, আকারো, নিরুত্তি, নিদ্দেসো ইমানি ছপ্পদানি. ব্যঞ্জনং যস্স অত্থীতি সব্যঞ্জনন্তি যোজনা কাতব্বা. তেনাতি তস্সা পাল়িযা তিৰিধকল্যাণছঅত্থপদসম্পন্নছব্যঞ্জনপদসম্পন্নট্ঠেন, ‘‘ধম্মং ৰো, ভিক্খৰে…পে… সুদ্ধ’’ন্তি ভগৰা আহাতি অত্থো.

কেৰলসদ্দস্স সকলাদিঅত্থৰাচকত্তা অধিপ্পেতত্থং নিযমেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘কেৰলন্তি লোকুত্তরং ন মিস্সং লোকিযেহি ধম্মেহী’’তি ৰুত্তং. পরিপুণ্ণন্তি অধিপ্পেতত্থে একোপি অত্থো ঊনো নত্থি, ৰাচকসদ্দেসুপি অনত্থকো একোপি সদ্দো অধিকো নত্থীতি পরিপুণ্ণং অনূনং অনতিরেকং. পরিসুদ্ধন্তি সদ্দদোসঅত্থদোসাদিৰিরহতো ৰা পরিসুদ্ধং, রাগাদিমলৰিরহতো ৰা পরিযোদাতানং উত্তরিমনুস্সধম্মৰিসেসানং উপট্ঠিতট্ঠানত্তা পরিসুদ্ধং পরিযোদাতং. নিগ্গতং মলং এতস্স ধম্মস্সাতি নিম্মলং. সদ্দদোসাদিৰিরহতো ৰা রাগাদিৰিরহতো ৰা সব্বমলেহি অপগতং পরি সমন্ততো ওদাতন্তি পরিযোদাতং. উপট্ঠিতন্তি উপতিট্ঠন্তি এত্থ সব্বৰিসেসাতি উপট্ঠিতং যথা ‘‘পদক্কন্ত’’ন্তি. পদক্কন্তং পদক্কন্তট্ঠানং. ৰিসিসন্তি মনুস্সধম্মেহীতি ৰিসেসা, সব্বে ৰিসেসা সব্বৰিসেসা, সব্বতো ৰা ৰিসেসাতি সব্বৰিসেসা, উত্তরিমনুস্সধম্মা. তেসং সব্বৰিসেসানং উপট্ঠিতন্তি যোজনা. ইদন্তি সিক্খত্তযসঙ্গহং সাসনব্রহ্মচরিযং. তথাগতস্স সম্মাসম্বুদ্ধস্স পদন্তি তথাগতপদং. পদন্তি চ পটিপত্তিগমনেন ৰা দেসনাগমনেন ৰা কিলেসগ্গহণং. ওত্থরিত্ৰা গমনট্ঠানং ইতিপি ৰুচ্চতি পৰুচ্চতি, তথাগতেন গোচরাসেৰনেন ৰা ভাৰনাসেৰনেন ৰা নিসেৰিতং ভজিতং ইতিপি ৰুচ্চতি, তথাগতস্স মহাৰজিরঞাণসব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণদন্তেহি আরঞ্জিতং আরঞ্জিতট্ঠানং ইতিপি ৰুচ্চতি, অতো তথাগতপদাদিভাৰেন ৰত্তব্বভাৰতো এতং সাসনব্রহ্মচরিযং ইতি পঞ্ঞাযতি. ব্রহ্মচরিযন্তি ব্রহ্মুনো সব্বসত্তুত্তমস্স ভগৰতো চরিযং, ব্রহ্মং ৰা সব্বসেট্ঠং চরিযং ব্রহ্মচরিযং. পঞ্ঞাযতীতি যথাৰুত্তেহি পকারেহি ঞাযতীতি অত্থো ৰেদিতব্বো.

‘‘ইমস্স সিক্খত্তযস্স সঙ্গহস্স সাসনস্স পরিপুণ্ণভাৰপরিসুদ্ধভাৰসঙ্খাতং তথাগতপদভাৰং!তথাগতপদভাৰং, তথাগতনিসেৰিতভাৰং, তথাগতআরঞ্জিতভাৰং, তেহি পকারেহি ঞাপিতভাৰং কথং মযং নিক্কঙ্খা জানিস্সামা’’তি ৰত্তব্বতো ‘‘তেনাহ ভগৰা’’তিআদি ৰুত্তং, তব্ভাৰদীপকেন ভগৰতা ৰুত্তেন ৰচনেন তুম্হেহি নিক্কঙ্খেহি জানিতব্বোতি ৰুত্তং হোতি.

যদি ভগৰা অক্খরেহি চ পদেহি চ উগ্ঘটেতি, ব্যঞ্জনেহি চ আকারেহি চ ৰিপঞ্চযতি, নিরুত্তীহি চ নিদ্দেসেহি চ ৰিত্থারেতি, এৰং সতি আচরিযেন রচিতেন দেসনাহারেন পযোজনং ন ভৰতি, দেসনাহারেন ন ৰিনা ভগৰতো দেসনাযমেৰ অত্থসিজ্ঝনতোতি চোদনং মনসি কত্ৰা ‘‘কেসং অযং ধম্মদেসনা’’তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘যোগীন’’ন্তি আহ. তত্থ যোগীনন্তি যুজ্জন্তি চতুসচ্চকম্মট্ঠানভাৰনাযন্তি যোগিনো, তেসং যোগীনং. তেন মযা রচিতেন দেসনাহারেন সংৰণ্ণিতা অযং ৰুত্তপ্পকারা ভগৰতো দেসনা উগ্ঘটনাদিকিচ্চং সাধেতীতি দেসনাহারো যোগীনং সাত্থকোযেৰাতি দট্ঠব্বো. ‘‘দেসনাহারস্স অস্সাদাদিদেসনাহারভাৰো কেন অম্হেহি জানিতব্বো সদ্দহিতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘তেনাহ আযস্মা…পে… দেসনাহারো’’তি ৰুত্তং. তত্থ তেন অস্সাদাদিদেসনাহারভাৰেন আযস্মা মহাকচ্চানো ‘‘অস্সাদাদীনৰতা…পে… দেসনাহারো’’তি যং ৰচনং আহ, তেন ৰচনেন তুম্হেহি দেসনাহারস্স যোগীনং অস্সাদাদিদেসনাহারভাৰো জানিতব্বো সদ্দহিতব্বোতি ৰুত্তং হোতি.

‘‘কিং পন এত্তাৰতা দেসনাহারো পরিপুণ্ণো, অঞ্ঞো নিযুত্তো নত্থী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘নিযুত্তো দেসনাহারো’’তি ৰুত্তং. তত্থ যস্সং দেসনাযং অস্সাদাদযো যেন দেসনাহারেন নিদ্ধারিতা, তস্সং দেসনাযং সো দেসনাহারো নিদ্ধারেত্ৰা যোজিতোতি অত্থো দট্ঠব্বোতি.

ইতি দেসনাহারৰিভঙ্গে সত্তিবলানুরূপা রচিতা

ৰিভাৰনা নিট্ঠিতা.

পণ্ডিতেহি পন অট্ঠকথাটীকানুসারেন গম্ভীরত্থো ৰিত্থারতো ৰিভজিত্ৰা গহেতব্বোতি.

২. ৰিচযহারৰিভঙ্গৰিভাৰনা

১১. যেন যেন সংৰণ্ণনাৰিসেসভূতেন দেসনাহারৰিভঙ্গেন অস্সাদাদযো সুত্তত্থা আচরিযেন ৰিভত্তা, সো সংৰণ্ণনাৰিসেসভূতো দেসনাহারৰিভঙ্গো পরিপুণ্ণো, ‘‘কতমো ৰিচযো হারো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ কতমো ৰিচযো হারো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি তেসু নিদ্দিট্ঠেসু সোল়সসু দেসনাহারাদীসু হারেসু কতমো সংৰণ্ণনাৰিসেসো ৰিচযো হারো ৰিচযহারৰিভঙ্গো নামাতি পুচ্ছতি. ‘‘যং পুচ্ছিতঞ্চ ৰিস্সজ্জিতঞ্চা’’তিআদিনিদ্দেসগাথায ইদানি মযা ৰুচ্চমানো ‘‘অযং ৰিচযো হারো কিং ৰিচিনতী’’তিআদিকো সংৰণ্ণনাৰিসেসো ৰিচযহারৰিভঙ্গো নামাতি যোজনা.

‘‘অযং ৰিচযো হারো কিং ৰিচিনতী’’তি ইমিনা যো ৰিচযো ৰিচিনিতব্বো, তং ৰিচযং ৰিচিনিতব্বং পুচ্ছতি, তস্মা ৰিচিনিতব্বং ৰিসযং ৰিসুং ৰিসুং নিযমেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘পদং ৰিচিনতি, পঞ্হং ৰিচিনতী’’তিআদি ৰুত্তং. ‘‘কিং ৰিচযো পদৰিচযো’’তিআদিং অৰত্ৰা ‘‘কিং ৰিচিনতি, পদং ৰিচিনতী’’তিআদিৰচনেন ৰিচযসদ্দস্স কত্তুসাধনত্থং দস্সেতি. তত্থ পদং ৰিচিনতীতি নৰৰিধস্স সুত্তন্তস্স সব্বং পদং যাৰ নিগমনা নামপদাদিজাতিসদ্দাদিইত্থিলিঙ্গাদিআকারন্তাদিপঠমৰিভত্যন্তাদিএকৰচনাদিৰসেন ৰিচিনতি. পঞ্হং ৰিচিনতীতি অদিট্ঠজোতনাদিসত্তাধিট্ঠানাদিসম্মুতিৰিসযাদিঅতীতৰিসযাদিৰসেন ৰিচিনতি. ৰিস্সজ্জনং ৰিচিনতীতি একংসব্যাকরণৰিস্সজ্জনাদিসাৰসেসব্যাকরণৰিস্সজ্জনাদি সউত্তরব্যাকরণ ৰিস্সজ্জনাদি লোকিযব্যাকরণৰিস্সজ্জনাদিৰসেন ৰিচিনতি. পুব্বাপরং ৰিচিনতীতি পুব্বেন অপরং সংসন্দিত্ৰা ৰিচিনতি. অস্সাদং ৰিচিনতীতি অস্সাদকতণ্হাদিঅস্সাদেতব্বসুখাদিৰসেন ৰিচিনতি. আদীনৰং ৰিচিনতীতি দুক্খদুক্খৰিপরিণামদুক্খসঙ্খারদুক্খৰসেন ৰা অনিট্ঠানুভৰনাদিআদিঅন্তৰন্ততাদিসংকিলেসভাগিযাদিৰসেন ৰা ৰিচিনতি. নিস্সরণং ৰিচিনতীতি মগ্গৰসেন ৰা নিব্বানৰসেন ৰা মগ্গস্স ৰা আগমৰসেন, নিব্বানস্স অসঙ্খতধাতুআদিপরিযাযৰসেন ৰা ৰিচিনতি. ফলং ৰিচিনতীতি ধম্মচরণস্স দুগ্গতিগমনাভাৰেন ৰা মচ্চুতরণাদিনা ৰা দেসনায ফলং, দেসনানুসারেন চরণস্স ফলং ৰিচিনতি. উপাযং ৰিচিনতীতি অনিচ্চানুপস্সনাদিৰসেন পৰত্তননিব্বিদাঞাণাদিৰসেন ৰা সদ্ধাসতিৰসেন ৰা ৰিসুদ্ধিযা উপাযং ৰিচিনতি. আণত্তিং ৰিচিনতীতি পাপপরিৰজ্জনাণত্তিৰসেন ৰা লোকস্স সুঞ্ঞতাপেক্খনাণত্তিৰসেন ৰা ৰিচিনতি. অনুগীতিং ৰিচিনতীতি ৰুত্তানুগীতিৰসেন ৰা ৰুচ্চমানানুগীতিৰসেন ৰা অনুরূপং গীতিং ৰিচিনতি. সব্বে নৰ সুত্তন্তে ৰিচিনতীতি সুত্তগেয্যাদিকে নৰ সুত্তে আহচ্চৰচনৰসেন ৰা অনুসন্ধিৰচনৰসেন ৰা নীতত্থৰচনৰসেন ৰা নেয্যত্থৰচনৰসেন ৰা সংকিলেসভাগিযাদিৰসেন ৰা ৰিচিনতি.

কিঞ্চাপি পদৰিচযো পঠমং ৰিভত্তো, সুত্তস্স পন অনুপদং ৰিচিনিতব্বতায অতিভারিযো, ন সুকরো পদৰিচযোতি তং অগ্গহেত্ৰা পঞ্হাৰিচযৰিস্সজ্জনৰিচযে তাৰ ৰিভজন্তো ‘‘যথা কিং ভৰে’’তিআদিমাহ. তত্থ যথা কিং ভৰেতি যেন পকারেন সো পঞ্হাৰিচযো পৰত্তেতব্বো, তং পকারজাতং কীদিসং ভৰেয্যাতি অত্থো দট্ঠব্বো. আযস্মা অজিতো পারাযনে ভগৰন্তং পঞ্হং যথা যেন পকারেন পুচ্ছতি, তথা তেন পকারেন পঞ্হাৰিচযো পৰত্তেতব্বোতি অত্থো. তত্থ আযস্মাতি পিযৰচনং. অজিতোতি বাৰরীব্রাহ্মণস্স পরিচারকভূতানং সোল়সন্নং অঞ্ঞতরো অজিতো. পারাযনেতি পারং নিব্বানং অযতি গচ্ছতি এতেনাতি পারাযনং, অজিতসুত্তাদিসোল়সসুত্তস্সেতং অধিৰচনং.

‘‘কেনস্সু নিৰুতো লোকো, (ইচ্চাযস্মা অজিতো,)

কেনস্সু নপ্পকাসতি;

কিস্সাভিলেপনং ব্রূসি, কিং সু তস্স মহব্ভয’’ন্তি. (সু. নি. ১০৩৮; চূল়নি. ৰত্থুগাথা ৫৭, অজিতমাণৰপুচ্ছানিদ্দেস ১) –

গাথায ‘‘কেন ধম্মেন লোকো অরিযৰজ্জো সত্তো নিৰুতো পটিচ্ছাদিতো, ইতি আযস্মা অজিতো পুচ্ছতি. কেন হেতুনা যথাৰুত্তলোকো নপ্পকাসতি, অস্স যথাৰুত্তলোকস্স কিং অভিলেপনং ইতি ত্ৰং ব্রূসি, তস্স যথাৰুত্তলোকস্স কিং মহব্ভযন্তি ত্ৰং ব্রূসীতি পুচ্ছতী’’তি অত্থো.

ইতি ইমিনা পভেদেন চত্তারি ইমানি গাথাপাদপদানি পুচ্ছিতানি পুচ্ছাৰসেন ৰুত্তানি, পুচ্ছিতত্থদীপকানি ৰা, পধানৰসেন পন সো ‘‘একো পঞ্হো’’তি মতো, যদিপি চতুন্নং পদানং পুচ্ছনৰসেন পৰত্তত্তা চতুব্বিধোতি ৰত্তব্বো, ঞাতুং পন ইচ্ছিতস্স একস্সেৰ অত্থস্স সম্ভৰতো ‘‘একো পঞ্হো’’তি ৰুত্তং. ‘‘কারণং ৰদেহী’’তি ৰত্তব্বত্তা কারণমাহ ‘‘একৰত্থুপরিগ্গহা’’তি. ইদং ৰুত্তং হোতি – ‘‘যদিপি নিৰারণাপকাসনাভিলেপনমহব্ভযসঙ্খাতা চত্তারো অত্থা পুচ্ছাযং গহিতা, একস্স পন অভিধেয্যত্থস্স গহণতো ‘একো পঞ্হো’তি পধানৰসেন গহিতোতি দট্ঠব্বো’’তি. ‘‘একৰত্থুপরিগ্গহণং কথং অম্হেহি সদ্দহিতব্ব’’ন্তি ৰত্তব্বভাৰতো ‘‘এৰঞ্হি আহা’’তি ৰুত্তং. এৰং একৰত্থুপরিগ্গহণেনেৰ ভগৰা হি যস্মা আহ, ইতি তস্মা একৰত্থুপরিগ্গহণং তুম্হেহি সদ্দহিতব্বন্তি ৰুত্তং হোতি.

‘‘কেনস্সু নিৰুতো লোকো’’তি ইমিনা লোকাধিট্ঠানং পটিচ্ছাদনং পুচ্ছতি, ন নানাধম্মাধিট্ঠানং. ‘‘কেনস্সু নপ্পকাসতী’’তি ইমিনা লোকস্সেৰ অপ্পকাসনং পুচ্ছতি, ন নানাসভাৰধম্মস্স. ‘‘কিস্সাভিলেপনং ব্রূসী’’তি ইমিনা লোকস্সেৰ অভিলেপনং পুচ্ছতি, ন নানাসভাৰধম্মস্স. ‘‘কিং সু তস্স মহব্ভয’’ন্তি ইমিনা তস্সেৰ লোকস্স মহব্ভযং পুচ্ছতি, ন নানাসভাৰধম্মস্স. তস্মা ‘‘কেনস্সু নিৰুতো লোকো’’তিআদিপঞ্হো একাধিট্ঠাননানাধিট্ঠানেসু একাধিট্ঠানো, ধম্মাধিট্ঠানসত্তাধিট্ঠানেসু সত্তাধিট্ঠানো, অদিট্ঠজোতনাদীসু অদিট্ঠজোতনাপঞ্হোতিআদিনা যথাসম্ভৰং ৰিচিনিতব্বোতি অধিপ্পাযো.

‘‘পঞ্হস্স যো লোকো ‘অধিট্ঠানো’তি গহিতো, সো লোকো তিৰিধো’’তি ৰত্তব্বভাৰতো ‘‘লোকো তিৰিধো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তযো ৰিধা এতস্স লোকস্সাতি তিৰিধো. কিলিস্সতি রাগাদিৰসেন কামাৰচরসত্তোতি কিলেসো, কিলেসো চ সো লোকো চাতি কিলেসলোকো, কামাৰচরসত্তো. সো হি রাগাদিকিলেসবহুলতায কিলেসলোকোতি. ভৰতি ঝানাভিঞ্ঞাহি বুদ্ধীহীতি ভৰো, ভৰো চ সো লোকো চাতি ভৰলোকো, রূপাৰচরসত্তো. সো হি ঝানাদিবুদ্ধীহি ভৰতীতি. ইন্দ্রিযেন সমন্নাগতোতি ইন্দ্রিযো, ইন্দ্রিযো চ সো লোকো চাতি ইন্দ্রিযলোকো, অরূপাৰচরসত্তো. সো হি আনেঞ্জসমাধিবহুলতায ৰিসুদ্ধিন্দ্রিযো হোতীতি লোকসমঞ্ঞা পরিযাপন্নধম্মৰসেন পৰত্তা, তস্মা অরিযা ন গহিতাতি.

‘‘কেনস্সু নিৰুতো লোকো’’তিআদিগাথায পুচ্ছাৰিচযো হারো আচরিযেন ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘ৰিস্সজ্জনাৰিচযো হারো কত্থ ৰিস্সজ্জনায ৰিভত্তো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ ৰিস্সজ্জনা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি তস্সং ‘‘কেনস্সু নিৰুতো লোকো’’তিআদিপুচ্ছাযং –

‘‘অৰিজ্জায নিৰুতো লোকো, (অজিতাতি ভগৰা,)

ৰিৰিচ্ছা পমাদা নপ্পকাসতি;

জপ্পাভিলেপনং ব্রূমি, দুক্খমস্স মহব্ভয’’ন্তি. (সু. নি. ১০৩৯; চূল়নি. ৰত্থুগাথা ৫৮, অজিতমাণৰপুচ্ছানিদ্দেস) –

অযং গাথা ৰিস্সজ্জনাতি দট্ঠব্বা. তত্থ অৰিজ্জায নিৰুতো লোকোতি কাল়পক্খচতুদ্দসী, ঘনৰনসণ্ড, মেঘপটলচ্ছাদন, অড্ঢরত্তীনং ৰসেন চতুরঙ্গসমন্নাগতেন অন্ধকারেন রথঘটাদি পটিচ্ছাদিতো ৰিয ধম্মসভাৰপটিচ্ছাদনলক্খণায অৰিজ্জায সত্তলোকো নিৰুতো পটিচ্ছাদিতো. ‘‘অজিতা’’তি চ আলপনং কত্ৰা ভগৰা আহ. ৰিৰিচ্ছাতি ৰিচিকিচ্ছায পমাদহেতু যথাৰুত্তলোকো নপ্পকাসতি. জপ্পং তণ্হং যথাৰুত্তলোকস্স ‘‘অভিলেপন’’ন্তি অহং ব্রূমীতি ভগৰা আহ, দুক্খং জাতিআদিৰট্টদুক্খং অস্স যথাৰুত্তলোকস্স ‘‘মহব্ভয’’ন্তি অহং ব্রূমীতি ভগৰা অজিতং আহাতি অত্থো.

‘‘ইমায ৰিস্সজ্জনায কথং ৰিচিনেয্যা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘ইমানি চত্তারি পদানী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ইমানি চত্তারি পদানীতি ‘‘কেনস্সু নিৰুতো লোকো’’তিআদিপুচ্ছাগাথাযং ৰুত্তানি গাথাপদানি. ইমেহি চতূহি পদেহীতি ‘‘অৰিজ্জায নিৰুতো লোকো’’তি ৰিস্সজ্জনাগাথাযং ৰুত্তেহি গাথাপদেহি ৰিস্সজ্জিতানি. কথং? পঠমং পদং পঠমেন পদেন, দুতিযং পদং দুতিযেন পদেন, ততিযং পদং ততিযেন পদেন, চতুত্থং পদং চতুত্থেন পদেন ৰিস্সজ্জিতং.

‘‘কেনস্সু নিৰুতো লোকো’’তি পঠমপঞ্হে ‘‘অৰিজ্জায নিৰুতো লোকো’’তি পঠমা ৰিস্সজ্জনা কতা, ন উপ্পটিপাটিযা. ৰিজ্জায পটিপক্খা অৰিজ্জা, তস্মা অৰিজ্জায অজানকো লোকো ভৰেয্য. কথং নিৰুতো সদ্দহিতব্বোতি আহ ‘‘নীৰরণেহি নিৰুতো লোকো’’তি. যদি এৰং ‘‘নীৰরণেন নিৰুতো লোকো’’তি ৰিস্সজ্জনা কাতব্বাতি চোদনং মনসি কত্ৰা ৰুত্তং ‘‘অৰিজ্জানীৰরণা হি সব্বে সত্তা’’তি. ‘‘সব্বসত্তানং অৰিজ্জানীৰরণভাৰো কেন ৰচনেন সদ্দহিতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘যথাহ ভগৰা’’তিআদি ৰুত্তং.

‘‘সব্বসত্তানং, ভিক্খৰে, সব্বপাণানং সব্বভূতানং, পরিযাযতো একমেৰ নীৰরণং ৰদামি, যদিদং অৰিজ্জা. অৰিজ্জানীৰরণা হি সব্বে সত্তা. সব্বসোৰ ভিক্খৰে অৰিজ্জায নিরোধা চাগা পটিনিস্সগ্গা নত্থি সত্তানং নীৰরণন্তি ৰদামী’’তি যং ৰচনং যথা যেন পকারেন ভগৰা আহ, তথা তেন পকারেন ৰুত্তেন তেন ৰচনেন তুম্হেহি সব্বসত্তানং অৰিজ্জানীৰরণভাৰো সদ্দহিতব্বোতি.

‘‘অৰিজ্জায নিৰুতো লোকো’’তি পদেন ‘‘কেনস্সু নিৰুতো লোকো’’তি পঠমস্সেৰ পদস্স ৰিস্সজ্জনা ন সিযা, ‘‘কেনস্সু নপ্পকাসতী’’তি দুতিযপদস্সাপি ৰিস্সজ্জনা সিযাতি চোদনং মনসি কত্ৰা ‘‘তেন চা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তেন ‘‘অৰিজ্জায নিৰুতো লোকো’’তি পদেন ‘‘কেনস্সু নিৰুতো লোকো’’তি পঠমস্স পদস্স ৰিস্সজ্জনা যুত্তা যুত্ততরা হোতি, যুত্ততরত্তা ‘‘কেনস্সু নিৰুতো লোকো’’তি পঞ্হে ‘‘অৰিজ্জায নিৰুতো লোকো’’তি ৰিস্সজ্জনাতি মযা ৰত্তব্বাযেৰাতি অধিপ্পাযো.

‘‘কেনস্সু নপ্পকাসতী’’তি ইমস্মিং পঞ্হে ‘‘ৰিৰিচ্ছা পমাদা নপ্পকাসতী’’তি অযং ৰিস্সজ্জনা কাতব্বা, ৰিৰিচ্ছায পৰত্তত্তা, পমাদা লোকো নপ্পকাসতীতি অত্থো. অৰিজ্জানীৰরণায নিৰুতো লোকো নপ্পকাসতীতি ৰিস্সজ্জনা কাতব্বা, ‘‘কথং ৰিৰিচ্ছা পমাদা লোকো নপ্পকাসতীতি ৰিস্সজ্জনা কতা’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘যো পুগ্গলো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ যো পুথুজ্জনভূতো পুগ্গলো অৰিজ্জানীৰরণেহি নিৰুতো, সো পুথুজ্জনভূতো পুগ্গলো ৰিৰিচ্ছায ৰিৰিচ্ছতি. ‘‘যায ৰিৰিচ্ছায ৰিৰিচ্ছতি, সা ৰিৰিচ্ছা কতমা নামা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘ৰিৰিচ্ছা নাম ৰুচ্চতি ৰিচিকিচ্ছা’’তি ৰুত্তং. ‘‘তায কস্মা নপ্পকাসতী’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘সো ৰিচিকিচ্ছন্তো’’তিআদি ৰুত্তং. তায ৰিচিকিচ্ছন্তো সো পুথুজ্জনভূতো পুগ্গলো সদ্দহিতব্বেসু নাভিসদ্দহতি; সদ্দহিতব্বেসু ন অভিসদ্দহন্তো অকুসলানং ধম্মানং পহানায, কুসলানং ধম্মানং সচ্ছিকিরিযায আরভিতব্বং ৰীরিযং নারভতি; অনারভন্তো সো পুগ্গলো ইধ লোকে পমাদমনুযুত্তো ৰিহরতীতি, পমাদেন ৰিহরন্তো পমত্তো পুগ্গলো সুক্কে ধম্মে ন উপ্পাদিযতি; অনুপ্পাদযন্তস্স তস্স পুগ্গলস্স তে সুক্কা ধম্মা অনুপ্পাদিযমানা হুত্ৰা নপ্পকাসন্তি পকাসনৰসেন ন পৰত্তন্তি; তস্মা ‘‘ৰিৰিচ্ছা পমাদা লোকো নপ্পকাসতী’’তি ৰিস্সজ্জনা কাতব্বাতি অধিপ্পাযো.

‘‘তাদিসস্স সুক্কধম্মানং অপ্পকাসনভাৰো অম্হেহি কেন ৰচনেন সদ্দহিতব্বো’’তি ৰত্তব্বভাৰতো ‘‘যথাহ ভগৰা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ –

‘‘দূরে সন্তো পকাসন্তি, হিমৰন্তোৰ পব্বতো;

অসন্তেত্থ ন দিস্সন্তি, রত্তিং খিত্তা যথা সরা;

তে গুণেহি পকাসন্তি, কিত্তিযা চ যসেন চা’’তি. –

যং গাথাপাঠং ভগৰা যথা যেন অপ্পকাসনাকারেন আহ, তথা তেন অপ্পকাসনাকারেন ৰুত্তেন তেন গাথাপাঠেন তাদিসস্স পুগ্গলস্স সুক্কধম্মানং অপ্পকাসনভাৰো তুম্হেহি সদ্দহিতব্বোযেৰ, তস্মা ‘‘ৰিৰিচ্ছা পমাদা লোকো নপ্পকাসতী’’তি ৰিস্সজ্জনা কাতব্বাৰাতি অধিপ্পাযো.

গাথাত্থো পন – হিমৰন্তো পব্বতো দূরে ঠিতো দূরে ঠিতানম্পি সচক্খুকানং পুগ্গলানং পকাসতি ইৰ, এৰং সন্তো সপ্পুরিসা দূরে ঠিতানম্পি গুণৰসেন পৰত্তায কিত্তিযা চ গুণৰসেন পৰত্তেহি যসপরিভোগপরিৰারেহি চ দূরে ঠিতানং পণ্ডিতানং পকাসন্তি, রত্তিকালে খিত্তা সরা উসূ ন দিস্সন্তি যথা, এত্থ সত্তলোকে ৰিৰিচ্ছাপমাদানং ৰসেন ৰিহরন্তো অসন্তো ন দিস্সন্তি. যে সন্তো পকাসন্তি, তে সন্তো গুণেহি পকাসন্তীতি দস্সেতুং ‘‘তে গুণেহি পকাসন্তী’’তি ৰুত্তং. গুণা নাম অব্ভন্তরে জাতা, ‘‘কথং গুণেহি পকাসন্তী’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘কিত্তিযা চ যসেন চা’’তি ৰুত্তং. গুণানুভাৰেন পৰত্তায কিত্তিযা চ গুণানুভাৰেন পৰত্তেন যসেন চ পকাসন্তা পুগ্গলা গুণেহি পকাসন্তীতি ৰত্তব্বাৰাতি.

যদি ৰিৰিচ্ছাপমাদানং ৰসেন নপ্পকাসতি, এৰং সতি লোকো নিৰুতো হোতি, তস্মা পঠমস্স পদস্সাপি ৰিস্সজ্জনা কাতব্বাতি চোদনং মনসি কত্ৰা ‘‘তেন চা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তেনাতি ‘‘ৰিৰিচ্ছা পমাদা নপ্পকাসতী’’তি পদেন ‘‘কেনস্সু নপ্পকাসতী’’তি দুতিযস্স পদস্স ৰিস্সজ্জনা যুত্তা যুত্ততরাতি অত্থো. পদেনাতি চ পদত্থট্ঠেন ৰিস্সজ্জনাতি অত্থো. পদস্সাতি পদত্থস্স পুচ্ছিতব্বস্সাতি অত্থো দট্ঠব্বো. এস নযো হেট্ঠা, উপরি চ.

‘‘কিস্সাভিলেপনং ব্রূসী’’তি পঞ্হে ‘‘জপ্পাভিলেপনং ব্রূমী’’তি ৰিস্সজ্জনা তস্সা অজিতেন দট্ঠব্বা. ‘‘কতমা জপ্পা নামা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘জপ্পা নাম ৰুচ্চতি তণ্হা’’তি ৰুত্তং. সা তণ্হা লোকং অভিলিম্পতীতি কথং ৰিঞ্ঞাযতীতি যোজনা. তেন ৰুত্তং ‘‘যথাহ ভগৰা’’তিআদি. তত্থ যথা যেন তণ্হায অভিলেপনভাৰেন –

‘‘রত্তো অত্থং ন জানাতি, রত্তো ধম্মং ন পস্সতি;

অন্ধং তমং তদা হোতি, যং রাগো সহতে নর’’ন্তি. –

যং গাথং ভগৰা আহ, তথা তেন অভিলেপনভাৰেন ৰুত্তায তায গাথায সা তণ্হা লোকং অভিলিম্পতীতি ৰিঞ্ঞাযতীতি অধিপ্পাযো.

গাথাযং পন – রজ্জতি সত্তোতি রত্তো, রাগসমঙ্গীসত্তো. কারণং পটিচ্চ অসতি পৰত্ততি ফলন্তি অত্থং, ফলং. কারণং ফলং ধারেতি, তং কারণং ধম্মং নাম. অন্ধকারং অন্ধং. যন্তি যম্হি কালে. ন্তি হি ভুম্মত্থে পচ্চত্তৰচনং. যম্হি কালে রাগো নরং রাগসমঙ্গিং সহতে অভিভৰতি, তদা কালে অন্ধং অন্ধকারং তমং হোতীতি যোজনা. রাগো নরং যং যস্মা সহতে, তস্মা অন্ধং তমং তদা হোতীতি ৰা, রাগো যং নরং সহতে, তস্স নরস্স অন্ধং তমং তদা হোতীতি ৰা, রাগো নরং যং সহতে অভিভূযতে যং সহনং অভিভৰনং নিপ্ফাদেতি, তং সহনং অভিভৰনং অন্ধং অন্ধকারং তমং হোতীতি ৰা যোজনা.

‘‘যদি রত্তো অত্থাদিকং ন জানাতি, এৰং সতি কথং জপ্পাভিলেপনং ভৰতী’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘সাযং তণ্হা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ আরম্মণেসু আসত্তিবহুলস্স আসঙ্গবহুলস্স তণ্হাসমঙ্গিস্স পুগ্গলস্স সা অযং তণ্হা এৰং বহুআসঙ্গৰসেন অভিজপ্পা পরিযুট্ঠানট্ঠাযিনী হোতি. ইতি করিত্ৰা ইমিনা কারণেন তত্থ তণ্হায সত্তলোকো কেনচি সিলেসেন অভিলিত্তো মক্খিতো ৰিয জপ্পাভিলেপেন অভিলিত্তো নাম ভৰতীতি যোজনা. ‘‘জপ্পাভিলেপনং অপ্পকাসনস্সপি কারণং ভৰতি, তস্মা ‘কেনস্সু নপ্পকাসতী’তি দুতিযপদত্থস্সপি ৰিস্সজ্জনা সিযা’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘তেন চা’’তিআদি ৰুত্তং.

‘‘তস্স লোকস্স মহব্ভযং কি’’ন্তি ইমস্মিং চতুত্থপঞ্হে ‘‘অস্স লোকস্স দুক্খং মহব্ভযং ভৰে’’তি অযং ৰিস্সজ্জনা তস্সা অজিতেন দট্ঠব্বা. ভাযতি লোকো এতস্মাতি ভযং, মহন্তং ভযং মহব্ভযং. ‘‘কতিৰিধং দুক্খ’’ন্তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘দুৰিধং দুক্খ’’ন্তিআদি ৰুত্তং. দ্ৰে ৰিধা অস্স দুক্খস্সাতি দুৰিধং. ‘‘কতমং দুৰিধং দুক্খ’’ন্তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘কাযিকঞ্চ চেতসিকঞ্চা’’তি ৰুত্তং. ‘‘কতমং কাযিকং, কতমং চেতসিক’’ন্তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘যং কাযিকং, ইদং দুক্খং যং চেতসিকং, ইদং দোমনস্স’’ন্তি ৰুত্তং.

রোগাদিসত্থাদিঅনিট্ঠরূপং সত্তলোকস্স মহব্ভযং ভৰেয্য, ‘‘কথং দুক্খং মহব্ভযং ভৰেতি সদ্দহেতব্ব’’ন্তি ৰত্তব্বভাৰতো ‘‘সব্বে সত্তা হী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ সব্বে সত্তা যথাৰুত্তস্স দুক্খস্স উব্বিজ্জন্তি, দুক্খেন সমসমং অঞ্ঞং ভযং সত্তানং নত্থি, দুক্খতো উত্তরিতরং ৰা পন ভযং কুতো অত্থি. হি যস্মা নত্থি, তস্মা দুক্খতো অঞ্ঞস্স ভযস্স অভাৰতো ‘‘দুক্খং লোকস্স মহব্ভয’’ন্তি ৰচনং সদ্দহিতব্বন্তি অধিপ্পাযো.

‘‘সব্বে সত্তা’’তিআদিৰচনেন রোগাদিসত্থাদিঅনিট্ঠরূপং দুক্খমূলমেৰাতি দস্সেতি. ‘‘কাযিকচেতসিকৰসেন দুৰিধং দুক্খং দুক্খৰেদনাযেৰ, এৰং সতি সঙ্খারদুক্খৰিপরিণামদুক্খানং মহব্ভযভাৰো ন আপজ্জেয্যা’’তি ৰত্তব্বভাৰতো ‘‘তিস্সো দুক্খতা’’তিআদি ৰুত্তং.

‘‘তিস্সো দুক্খতা সব্বেসং সত্তানং সব্বকালেসু উপ্পজ্জন্তি, কদাচি কস্সচি ন উপ্পজ্জন্তী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ লোকো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি তাসু তীসু দুক্খতাসু. লোকোতি ভোগসম্পন্নো চেৰ অপ্পাবাধো চ সত্তলোকো. ওধসো ওধিসো কদাচি করহচি অত্তূপক্কমমূলায দুক্খদুক্খতায মুচ্চতি, কদাচি পরূপক্কমমূলায দুক্খদুক্খতায মুচ্চতি, তথা ওধসো ওধিসো কদাচি করহচি দীঘাযুকো লোকো ৰিপরিণামদুক্খতায মুচ্চতি, ‘‘কেন হেতুনা মুচ্চতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা পুচ্ছং ঠপেত্ৰা হেতুং দস্সেতুং ‘‘তং কিস্স হেতূ’’তিআদি ৰুত্তং. সত্তলোকে অপ্পেকচ্চে অপ্পাবাধা হোন্তি, তে ভোগসম্পন্নত্তা চেৰ অপ্পাবাধত্তা চ দুক্খদুক্খতায মুচ্চন্তি, ৰিসেসতো রূপাৰচরসত্তা মুচ্চন্তি. অপ্পেকচ্চে দীঘাযুকাপি হোন্তি, তে দীঘাযুকত্তা ৰিপরিণামদুক্খতায মুচ্চন্তি; ৰিসেসতো অরূপাৰচরসত্তা মুচ্চন্তি অরূপাৰচরসত্তানং উপেক্খাসমাপত্তিবহুলত্তা.

তেসং তাহি দুক্খতাহি মুচ্চনং অনেকন্তিকং হোতি, তস্মা তাহি অনতিক্কন্তত্তা অনেকন্তিকং মুচ্চনং তুম্হেহি ৰুত্তং, অম্হেহি চ ঞাতং, ‘‘কতমং একন্তিকমুচ্চন’’ন্তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘সঙ্খারদুক্খতায পনা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ সঙ্খারদুক্খতাযাতি দুক্খৰেদনাপি সঙ্খতত্তা সঙ্খারপরিযাপন্না, তাদিসায সঙ্খারদুক্খতাযাতি অত্থো গহেতব্বো. লোকোতি অরহা. উপাদীযতি ৰিপাকক্খন্ধচতুক্ককটত্তারূপসঙ্খাতং খন্ধপঞ্চকন্তি উপাদি, উপাদিযেৰ সেসং উপাদিসেসং, খন্ধপঞ্চকং, তং নত্থি এতিস্সা নিব্বানধাতুযাতি অনুপাদিসেসা. অনুপাদিসেসায নিব্বানধাতুযা অনুপাদিসেসনিব্বানধাতু হুত্ৰা মুচ্চতি, ইত্থম্ভূতলক্খণে চাযং করণনিদ্দেসো. নিব্বানধাতূতি চ খন্ধপঞ্চকস্স নিব্বাযনমত্তং অধিপ্পেতং, ন অসঙ্খতধাতু. তস্মাতি সঙ্খারদুক্খতায সকললোকব্যাপকভাৰেন সব্বলোকসঙ্গাহকত্তা ৰুত্তপ্পকারসঙ্খারদুক্খতায সব্বলোকস্স দুক্খং হোতি, ইতি কত্ৰা সঙ্খারদুক্খতায সব্বলোকস্স দুক্খভাৰতো ‘‘দুক্খমস্স মহব্ভয’’ন্তি ভগৰতা ৰুত্তং.

‘‘ৰেদনাপচ্চযা তণ্হা’’তি (ম. নি. ৩.১২৬; সং. নি. ২.১, ৩, ৩৬; মহাৰ. ১; ৰিভ. ২২৫) ৰচনতো ‘‘দুক্খমস্স মহব্ভয’’ন্তি পদেন ‘‘কিস্সাভিলেপনং ব্রূসী’’তি ততিযপদস্সাপি ৰিস্সজ্জনা সিযাতি আসঙ্কভাৰতো ‘‘তেন চ চতুত্থস্স পদস্স ৰিস্সজ্জনা যুত্তা’’তি ৰুত্তং. ‘‘কেন যথাক্কমং পুচ্ছাৰিস্সজ্জনানং যুত্ততরভাৰো জানিতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘তেনাহ ভগৰা’’তিআদি ৰুত্তং. তেন যথাক্কমং পুচ্ছাৰিস্সজ্জনানং যুত্ততরত্তা যুত্ততরজাননকো ভগৰা ‘‘অৰিজ্জায নিৰুতো লোকো’’তিআদিমাহ, তস্মা যুত্ততরভাৰো তুম্হেহি জানিতব্বোতি.

এত্থ চ লোকস্স নীৰরণাদীনি অজানন্তেন চ তিত্থিযৰাদেসু সমযন্তরেসু পরিচযেন চ তেসু সমযন্তরেসু চেৰ নীৰরণাদীসু চ সংসযপক্খন্দেন একংসেনেৰ সত্তাধিট্ঠানেন পুচ্ছিতব্বত্তা, একংসেনেৰ সত্তাধিট্ঠানেন ব্যাকাতব্বত্তা চ সত্তাধিট্ঠানা পুচ্ছা কতাতি ৰেদিতব্বা. সা চাযং পুচ্ছা অজানন্তস্স জাননত্থায, জাতসংসযস্স চ সংসযৰিনোদনত্থায ৰিস্সজ্জেতব্বস্স নীৰরণাদিৰিসযস্স চতুব্বিধত্তা চতুব্বিধা. নীৰরণাদীনং পন ৰিসযানং লোকো চ আধারভাৰেন গাথাযং ৰুত্তোতি ‘‘একো পঞ্হো দস্সিতো’’তি অযমেত্থ পুচ্ছাৰিচযো, ৰিস্সজ্জনাৰিচযো পন ‘‘অদিট্ঠজোতনা ৰিস্সজ্জনা, ৰিমতিচ্ছেদনা ৰিস্সজ্জনা’’তিআদিনা পুচ্ছাৰিচযে ৰুত্তনযানুসারেন ৰেদিতব্বো.

একাধারে পুচ্ছাৰিস্সজ্জনে ৰিচযো আচরিযেহি ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘অনেকাধারে পুচ্ছাৰিস্সজ্জনে যো ৰিচযো ৰিভজনারহো, সো ৰিচযো কথং অম্হেহি ৰিঞ্ঞাযতি, অম্হাকং ৰিঞ্ঞাপনত্থায তস্মিং ৰিচযং ৰিভজথা’’তি ৰত্তব্বভাৰতো অনেকাধারং পুচ্ছং তাৰ নীহরিত্ৰা দস্সেতুং –

‘‘সৰন্তি সব্বধি সোতা, (ইচ্চাযস্মা অজিতো,)

সোতানং কিং নিৰারণং;

সোতানং সংৰরং ব্রূহি, কেন সোতা পিধীযরে’’তি. (সু. নি. ১০৪০; চূল়নি. ৰত্থুগাথা ৫৯, অজিতমাণৰপুচ্ছানিদ্দেস ৩) –

গাথমাহ. গাথাত্থো তাৰ দট্ঠব্বো. সৰন্তীতি সন্দন্তি, পৰত্তন্তীতি অত্থো. সব্বধীতি তণ্হাদীনং আরম্মণভূতেসু সব্বেসু রূপাদীসু আযতনেসু. সোতাতি তণ্হাভিজ্ঝাব্যাপাদাদযো সোতা. ইচ্চাযস্মাতি ইতি এৰং আযস্মা অজিতো আহ. সোতানন্তি তণ্হাভিজ্ঝাব্যাপাদাদীনং সোতানং. কিং নিৰারণন্তি কিং কতমং ধম্মজাতং আৰরণং ভৰে, কা কতমা ধম্মজাতি রক্খা ভৰে. সোতানং সংৰরং ব্রূহীতি সোতানং তণ্হাভিজ্ঝাব্যাপাদাদীনং সংৰরণং আৰরণং ইদং ধম্মজাতং ভৰেতি সব্বসত্তহিতত্থং অম্হাকং ত্ৰং কথেহি. কেন সোতা পিধীযরেতি কেন পহাযকধম্মেন তণ্হাভিজ্ঝাব্যাপাদাদযো সোতা পণ্ডিতেহি পিধীযরেতি পুচ্ছতীতি পুচ্ছিতানি.

‘‘পুচ্ছাৰসেন কথিতায ‘সৰন্তি…পে… পিধীযরে’তি ইমায গাথায কিত্তকানি পদানি পুচ্ছিতানি, কিত্তকা পঞ্হা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘ইমানি চত্তারি পদানি পুচ্ছিতানি, তে দ্ৰে পঞ্হা’’তি ৰুত্তং. ‘‘পুচ্ছাৰসেন পৰত্তায ইমিস্সা গাথায যদি চত্তারি পদানি সিযুং, এৰং সন্তেসু পঞ্হাপি চতুব্বিধা সিযুং, কস্মা ‘দ্ৰে’তি ৰুত্তা’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘কস্মা? ইমে হি বহ্ৰাধিৰচনেন পুচ্ছিতা’’তি ৰুত্তং. ইমে এতায গাথায গহিতা অত্থা বহ্ৰাধিৰচনেন পুচ্ছিতা. ইদং ৰুত্তং হোতি – ‘‘সৰন্তি…পে… পিধীযরেতি বহূনি ৰচনানি অধিকিচ্চ পৰত্তা সংৰরসঙ্খাতা সতি চেৰ পিদহনহেতুভূতা পঞ্ঞা চাতি ইমে দ্ৰে অত্থাৰ পুচ্ছিতা, তস্মা অত্থৰসেন দ্ৰে পঞ্হা ৰুত্তা ৰা’’তি. ‘‘পুচ্ছায দুৰিধত্থৰিসযতা কথং ৰুত্তা’’তি ৰত্তব্বত্তা পুচ্ছায দুৰিধত্থৰিসযতং ৰিৰরিতুং ‘‘এৰং সমাপন্নস্সা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ এৰং সমাপন্নস্সাতি ইমাহি দুগ্গতিহেতুভূতাহি ঞাতিব্যসনাদিসঙ্খাতাহি আপদাহি ৰা, পাণৰধাদীহি আপদাহি ৰা, সমং সহ, সব্বথা ৰা অযং সত্তলোকো আপন্নো অজ্ঝোত্থটো, এৰং অজ্ঝোত্থটস্স ৰা সমাপন্নস্স. এৰং সংকিলিট্ঠস্সাতি ঞাতিব্যসনাদযো ৰা পাণৰধাদীনি আগম্ম পৰত্তেহি দসহি কিলেসৰত্থূহি চ অযং সত্তলোকো সংকিলিট্ঠো, এৰং সংকিলিট্ঠস্স চ লোকস্সাতি সমাপন্নস্স অজ্ঝোত্থটস্স লোকস্স ৰোদানং ৰুট্ঠানং কিং কতমং ধম্মজাতং ভৰে. ইতি এৰঞ্হি সচ্চং অজিতসুত্তে আহাতি ৰিত্থারত্থো, পুচ্ছায দুৰিধত্থৰিসযতা ঞাতব্বাতি অধিপ্পাযো.

‘‘কিং নু সোতা সব্বস্স লোকস্স সব্বধি সৰন্তি, উদাহু, একচ্চস্সেৰা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘সৰন্তি সব্বধি সোতাতি, অসমাহিতস্স সৰন্তি অভিজ্ঝাব্যাপাদপ্পমাদবহুলস্সা’’তি ৰুত্তং. তত্থ অভিজ্ঝাব্যাপাদপ্পমাদবহুলত্তা রূপাদীসু নানারম্মণেসু ৰিক্খিত্তচিত্তস্সেৰ সোতা সৰন্তি পৰত্তন্তি, ন সমাহিতস্স অভিজ্ঝাব্যাপাদপ্পমাদৰিরহিতস্সাতি অধিপ্পাযো দট্ঠব্বো. ‘‘কতমা অভিজ্ঝা, কতমো ব্যাপাদো, কতমো পমাদো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘তত্থ যা অভিজ্ঝা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি তেসু অভিজ্ঝাব্যাপাদপ্পমাদেসু. যা অভিজ্ঝা, অযং লোভো, ন অভিজ্ঝাযনমত্তং. লোভো চ অকুসলমূলং, ন লুব্ভনমত্তং. যো ব্যাপাদো, অযং দোসো, ন ব্যাপজ্জনমত্তং. দোসো চ অকুসলমূলং, ন দূসনমত্তং. যো পমাদো, অযং মোহো, ন সতিৰিপ্পৰাসমত্তং. মোহো চ অকুসলমূলং, ন মূহনমত্তং. এৰং ইমিনা ৰুত্তপ্পকারেন অভিজ্ঝাদীনং অকুসলমূলত্তা যস্স অভিজ্ঝাব্যাপাদপ্পমাদবহুলস্স অসমাহিতস্স ছসু রূপাদীসু আযতনেসু তণ্হা সৰন্তি.

‘‘কতিৰিধা সা তণ্হা’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘রূপতণ্হা…পে… ধম্মতণ্হা’’তি ৰুত্তং. ‘‘ছন্নং রূপতণ্হাদীনং ছসু রূপাদিআযতনেসু সৰনং কেন চ ৰচনেন অম্হেহি সদ্দহিতব্ব’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘যথাহ ভগৰা’’তিআদি ৰুত্তং. ‘‘সৰতীতি চ খো, ভিক্খৰে…পে… পটিহঞ্ঞতী’’তি যং ৰচনং ভগৰা যথা যেন পকারেন আহ, তথা তেন পকারেন ৰুত্তনযেন ৰচনেন তুম্হেহি সদ্দহিতব্বন্তি অধিপ্পাযো. এত্থ চ চক্খাদীনং রূপতণ্হাদীনং ছন্নং সোতানং দ্ৰারভাৰেন পৰত্তত্তা চক্খাদযো নিস্সিতূপচারৰসেন সযং সৰন্তো ৰিয ভগৰতা ৰুত্তা. ইতীতি এৰং ৰুত্তপ্পকারেন সব্বা সব্বস্মা চক্খাদিদ্ৰারতো চ সৰতি পৰত্ততি. সব্বথা সব্বপ্পকারেন তণ্হাযনমিচ্ছাভিনিৰেসনউন্নমনাদিপ্পকারেন সৰতি পৰত্ততীতি অত্থো. ‘‘কস্মা সব্বস্মা চক্খাদিদ্ৰারতো চ সৰতি পৰত্ততি, সব্বপ্পকারেন তণ্হাযনমিচ্ছাভিনিৰেসনউন্নমনাদিপ্পকারেন সৰনভাৰো ৰিজানিতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘তেনাহা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তেনাতি অসমাহিতস্স অভিজ্ঝাব্যাপাদাদীনং চক্খাদিদ্ৰারতো চ তণ্হাযনমিচ্ছাভিনিৰেসউন্নমনাকারেন তণ্হাদিৰসেন পৰত্তনতো পৰত্তজাননকো ভগৰা ‘‘সৰন্তি সব্বধি সোতা’’তি আহ.

‘‘সোতানং ‘কিং নিৰারণ’ন্তি ইমিনা কিং পুচ্ছতি? সোতানং অনুসযপ্পহানং পুচ্ছতি কিং? উদাহু ৰীতিক্কমপ্পহানং পুচ্ছতী’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘সোতানং কিং নিৰারণন্তি পরিযুট্ঠানৰিঘাতং পুচ্ছতী’’তি ৰুত্তং. ‘‘ইদং পরিযুট্ঠানৰিঘাতং ৰোদানং, উদাহু ৰুট্ঠানং কি’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘ইদং ৰোদান’’ন্তি ৰুত্তং. ‘‘সোতানং সংৰরং ব্রূহি, ‘কেন সোতা পিধীযরে’তি ইমিনা কিং পুচ্ছতি? সোতানং পরিযুট্ঠানং পুচ্ছতি কিং? উদাহু ৰীতিক্কমনং, সমুগ্ঘাটং ৰা পুচ্ছতি কি’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা সোতানং…পে… পিধীযরেতি অনুসযসমুগ্ঘাটং পুচ্ছতী’’তি ৰুত্তং. ‘‘ইদং অনুসযসমুগ্ঘাটং ৰোদানং কিং, উদাহু ৰুট্ঠানং কি’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘ইদং ৰুট্ঠান’’ন্তি ৰুত্তং.

‘‘সৰন্তি সব্বধি সোতা’’তিআদিপুচ্ছাৰিচযো আচরিযেন ৰুত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো; তায পুচ্ছায ‘‘কতমো ৰিস্সজ্জনৰিচযো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘তত্থ ৰিস্সজ্জনা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ পুচ্ছাযং –

‘‘যানি সোতানি লোকস্মিং, (অজিতাতি ভগৰা,)

সতি তেসং নিৰারণং;

সোতানং সংৰরং ব্রূমি, পঞ্ঞাযেতে পিধীযরে’’তি. (সু. নি. ১০৪১ চূল়নি. ৰত্থুগাথা ৬০, অজিতমাণৰপুচ্ছানিদ্দেস ৪) –

গাথা ৰিস্সজ্জনাতি দট্ঠব্বা. তস্সং গাথাযং অজিত লোকস্মিং যানি সোতানি সৰন্তি, তেসং সোতানং যং নিৰারণং, সা সতি হোতি; তং সতিং সোতানং সংৰরন্তি অহং ব্রূমি; এতে সোতা পঞ্ঞায পিধীযরেতি যোজনা কাতব্বা. তত্থ সতীতি ৰিপস্সনাপঞ্ঞায সম্পযুত্তা সতি. পঞ্ঞাযাতি মগ্গপঞ্ঞায. পিধীযরেতি উপ্পজ্জিতুং অপ্পদানৰসেন পিধীযন্তি পচ্ছিজ্জন্তি.

‘‘সতি তেসং নিৰারণং সোতানং সংৰরং ব্রূমী’’তি ভগৰা আহ – ‘‘যায কাযচি সতিযা সোতানং সংৰরণকিচ্চং সিদ্ধং কিং, ৰিসিট্ঠায সতিযা সোতানং সংৰরণকিচ্চং সিদ্ধং কিং, কতমায সতিযা সোতানং সংৰরণকিচ্চং সিদ্ধ’’ন্তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘কাযগতায সতিযা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ কাযগতায সতিযাতি রূপকাযে গতং কেসাদিকং অনিচ্চাদিতো ৰিপস্সিত্ৰা পৰত্তায ৰিপস্সনাঞাণসম্পযুত্তায সতিযা. ভাৰিতাযাতি কাযগতং অনিচ্চতো দুক্খতো অনত্ততো নিব্বিন্দনতো ৰিরজ্জনতো নিরোধনতো পটিনিস্সজ্জনতো অনুপস্সনাৰসেন ভাৰিতায. এৰঞ্হি অনিচ্চতো অনুপস্সন্তো নিচ্চসঞ্ঞং পজহতি; দুক্খতো অনুপস্সন্তো সুখসঞ্ঞং পজহতি; অনত্ততো অনুপস্সন্তো অত্তসঞ্ঞং পজহতি; নিব্বিন্দন্তো নন্দিং পজহতি; ৰিরজ্জন্তো রাগং পজহতি; নিরোধেন্তো সমুদযং পজহতি; পটিনিস্সজ্জন্তো আদানং পজহতীতি. বহুলীকতাযাতি যথাৰুত্তপ্পকারেন দিৰসম্পি মাসম্পি সংৰচ্ছরম্পি সত্তসংৰচ্ছরম্পি বহুলীকতায. চক্খুন্তি অভিজ্ঝাদিপৰত্তিদ্ৰারভাৰেন ঠিতং চক্খুং, নিগ্গহিতাগমং দট্ঠব্বং. নাৰিঞ্ছতীতি চক্খুদ্ৰারে পৰত্তং অভিজ্ঝাদিসহিতং চিত্তসন্তানং, তংসমঙ্গীপুগ্গলং ৰা নাকড্ঢতি, মনাপিকেসু রূপেসু নাৰিঞ্ছতীতি যোজনা. অমনাপিকেসু রূপেসু ন পটিহঞ্ঞতি. কাযগতায সতিযা ভাৰিতায বহুলীকতায সোতং নাৰিঞ্ছতি. মনাপিকেসু সদ্দেসু…পে… অমনাপিকেসু সদ্দেসু ন পটিহঞ্ঞতীতি যোজনা যথাসম্ভৰতো কাতব্বা.

‘‘কেন কারণেন নাৰিঞ্ছতি পটিহঞ্ঞতী’’তি পুচ্ছতি, ইন্দ্রিযানং সংৰুতনিৰারিতত্তা নাৰিঞ্ছতি ন পটিহঞ্ঞতীতি ৰিস্সজ্জেতি. ‘‘কেনারক্খেন তে সংৰুতনিৰারিতা’’তি পুচ্ছতি, সতিআরক্খেন তে সংৰুতনিৰারিতাতি ৰিস্সজ্জেতি. ‘‘সতিআরক্খেন সংৰুতনিৰারিতভাৰো কেন অম্হেহি সদ্দহিতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা তেনাহা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তেনাতি তস্মা সতিআরক্খেন সংৰুতনিৰারিতত্তা সংৰুতনিৰারিতজাননকো ভগৰা ‘‘সতি তেসং নিৰারণ’’ন্তি যং ৰচনং আহ, তেন ৰচনেন তুম্হেহি সতিআরক্খেন সংৰুতনিৰারিতভাৰো সদ্দহিতব্বোতি পুব্বভাগে পঞ্ঞা সত্যানুগাতি কিচ্চমেৰেত্থ অধিকন্তি দট্ঠব্বং.

‘‘সতি তেসং নিৰারণ’’ন্তি ৰিস্সজ্জনস্স ৰিত্থারত্থো আচরিযেন ৰুত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘পঞ্ঞাযেতে পিধীযরে’’তি ৰিস্সজ্জনস্স ৰিত্থারত্থো ‘‘কথং অম্হেহি জানিতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘পঞ্ঞাযেতে পিধীযরে’’তি ৰিস্সজ্জনস্স ৰিত্থারত্থং দস্সেন্তো ‘‘পঞ্ঞায অনুসযা পহীযন্তী’’তিআদিমাহ. তত্থ পঞ্ঞাযাতি মগ্গপঞ্ঞায. অনুসযাতি অনুরূপং কারণং লভিত্ৰা উপ্পজ্জনারহা কামরাগানুসযাদযো. পহীযন্তি সমুচ্ছেদৰসেন অনুসযেসু পঞ্ঞায পহীনেসু পরিযুট্ঠানাপি অত্থতো পহীযন্তি. কিস্স পহীনত্তা ‘‘পহীযন্তী’’তি ৰুচ্চতি? অনুসযস্স পহীনত্তা পরিযুট্ঠানা পহীযন্তীতি ৰিস্সজ্জেতি.

‘‘তং অনুসযপ্পহানেন পরিযুট্ঠানপ্পহানং কিং ৰিয ভৰতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তং যথা খন্ধৰন্তস্সা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ খন্ধৰন্তস্স রুক্খস্স কুদালাদিনা ভূমিং খণিত্ৰা অনৰসেসমূলুদ্ধরণে কতে তস্স রুক্খস্স পুপ্ফফলপল্লৰঙ্কুরসন্ততিপি কুদালাদিনা সমুচ্ছিন্নাৰ ভৰতি যথা, এৰং অরহত্তমগ্গঞাণেন অনুসযেসু পহীনেসু অনুসযানং পরিযুট্ঠানসন্ততি সমুচ্ছিন্না পিদহিতা পটিচ্ছন্না ভৰতি. কেন সমুচ্ছিন্না ভৰতি? পঞ্ঞায মগ্গপঞ্ঞায সমুচ্ছিন্না ভৰতীতি অত্থযোজনা দট্ঠব্বা. ‘‘পঞ্ঞায পরিচ্ছিন্নভাৰো কথং সদ্দহিতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘তেনা’’তিআদি ৰুত্তং. ‘‘পঞ্ঞাযেতে পিধীযরে’’তি ৰচনতো অনুসযানং পরিযুট্ঠানসন্ততিযা পঞ্ঞায পরিচ্ছিন্নভাৰো পণ্ডিতেহি সদ্দহিতব্বোতি অধিপ্পাযো.

ইমেসু পঞ্হাৰিস্সজ্জনেসু সোতানং সংৰরং, পিধানঞ্চ অজানন্তেন ৰা সংসযিতেন ৰা সংৰরপিধানানং পুচ্ছিতব্বত্তা ধম্মাধিট্ঠানা পুচ্ছাতি পুচ্ছাৰিচযো চেৰ সতিপঞ্ঞানং ৰিস্সজ্জেতব্বত্তা ধম্মাধিট্ঠানং ৰিস্সজ্জনন্তি ৰিস্সজ্জনৰিচযো চ ৰেদিতব্বো. এতেসু চ ‘‘কেনস্সু নিৰুতো লোকো’’তিআদিকো পঞ্হো নীৰরণৰিচিকিচ্ছাপমাদজপ্পানং ৰসেন চতুব্বিধোপি লোকাধিট্ঠানৰসেন একো পঞ্হোতি ৰুত্তো, এৰং সতি ‘‘সৰন্তি সব্বধি সোতা’’তিআদিকোপি পঞ্হো সংৰরপিধানানং ৰসেন দুৰিধোপি একত্থৰসেন গহেত্ৰা একাধিট্ঠানৰসেন ‘‘একো পঞ্হো’’তি ৰত্তব্বো, সোতানং বহুভাৰতো ৰা ‘‘বহুপঞ্হো’’তি ৰত্তব্বো; তথা পন অৰত্ৰা সোতে অনামসিত্ৰা সংৰরপিধানানং ৰসেন ‘‘সৰন্তি সব্বধি সোতা’’তিআদিম্হি ‘‘দ্ৰে পঞ্হা’’তি ৰুত্তা. তদনুসারেন ‘‘কেনস্সু নিৰুতো লোকো’’তিআদিম্হিপি লোকং অনামসিত্ৰা নীৰরণাদীনং চতুন্নং ৰসেন ‘‘চত্তারো পঞ্হা’’তিপি ৰত্তব্বাতি অযং নযো দস্সিতোতি নযদস্সনং দট্ঠব্বং.

দেসনাকালে ৰুত্তধম্মস্স অনুসন্ধিমগ্গহেত্ৰা অত্তনা রচিতনিযামেনেৰ পুচ্ছিতপঞ্হস্স চেৰ পঞ্হং অট্ঠপেত্ৰা, পটিঞ্ঞঞ্চ অকত্ৰা ৰিস্সজ্জনস্স চ ৰিচযহারো আচরিযেন ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘দেসনাকালে ৰুত্তধম্মস্স অনুসন্ধিং গহেত্ৰা পুচ্ছিতপঞ্হস্স চেৰ তং পঞ্হং ঠপেত্ৰা, পটিঞ্ঞঞ্চ কত্ৰা ৰিস্সজ্জনস্স চ যো ৰিচযো হারো ৰিভত্তো, সো ৰিচযহারো কথং অম্হেহি ৰিঞ্ঞাযতি, অম্হাকং ৰিঞ্ঞাপনত্থায তস্মিং ৰিচযং ৰিভজেথা’’তি ৰত্তব্বভাৰতো তেসু ৰিচেতব্বাকারং দস্সেন্তো ‘‘যানি সোতানী’’তিআদিগাথায ৰিচযাকারদস্সনানন্তরং ‘‘পঞ্ঞা চেৰ সতি চা’’তিআদিমাহ.

তত্থ গাথাত্থো তাৰ ৰিঞ্ঞাতব্বো – যায পঞ্ঞায অনুসযপ্পহানেন সোতনিরুজ্ঝনং ৰুত্তং, যায সতিযা চ পরিযুট্ঠানপ্পহানেন সোতনিরুজ্ঝনং ৰুত্তং, সাযং পঞ্ঞা চেৰ সাযং সতি চ তাহি পঞ্ঞাসতীহি অসেসং সহুপ্পন্নং নামঞ্চেৰ রূপঞ্চ, এতং সব্বং কত্থ নিরুজ্ঝমানে অসেসং উপরুজ্ঝতীতি মারিস মে মযা পুট্ঠো ত্ৰং ভগৰা ময্হং এতং নিরুজ্ঝনং পব্রূহি, ইতি আযস্মা অজিতো ভগৰন্তং পুচ্ছতি.

অজিত ত্ৰং যমেতং পঞ্হং পুচ্ছিতং নিরুজ্ঝনং মং অপুচ্ছি, অহং তে তৰ তং নিরুজ্ঝনং ৰদামি. যত্থ ৰিঞ্ঞাণনিরোধে পঞ্ঞাসতিসহিতং নামঞ্চ রূপঞ্চ ৰিঞ্ঞাণস্স নিরোধেন সহ একতো অসেসং উপরুজ্ঝতি, এত্থ ৰিঞ্ঞাণনিরোধে এতং সব্বং ৰিঞ্ঞাণনিরোধেন একতো একক্খণে অপুব্বং অচরিমং উপরুজ্ঝতি, এতং ৰিঞ্ঞাণনিরোধং তস্স নামরূপস্স নিরোধো নাতিৰত্ততি, তং তং নামরূপনিরোধং সো সো ৰিঞ্ঞাণনিরোধো নাতিৰত্ততীতি.

‘‘তস্মিং পঞ্হে অযং অজিতো কিং পুচ্ছতি? উপরুজ্ঝনমেৰ পুচ্ছতি, উদাহু অঞ্ঞং পুচ্ছতী’’তি ৰত্তব্বতো ‘‘অযং পঞ্হে অনুসন্ধিং পুচ্ছতী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ অযন্তি যো আযস্মা অজিতো পঞ্হং অপুচ্ছীতি অযং অজিতো. পঞ্হেতি ‘‘পঞ্ঞা চেৰ সতি চা’’তিআদিপঞ্হে. যদি অনুসন্ধিং পুচ্ছতি, এৰং সতি ‘‘কত্থেতং উপরুজ্ঝতী’’তি পুচ্ছনং অযুত্তং ভৰেয্যাতি? ন, অনুসন্ধীযতি এতেন উপনিরুজ্ঝনেনাতি অনুসন্ধীতি অত্থসম্ভৰতো. তেন ৰুত্তং ‘‘অনুসন্ধিং পুচ্ছন্তো কিং…পে… নিব্বানধাতু’’ন্তি. অনুসন্ধিপুচ্ছনেন অনুপাদিসেসনিব্বানধাতুযাপি পুচ্ছনতো ‘‘কত্থেতং উপরুজ্ঝতী’’তি পুচ্ছনং যুত্তমেৰ.

‘‘যা অনুপাদিসেসনিব্বানধাতু পুচ্ছিতা, তং কতমায পটিপদায অধিগচ্ছতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা চতুসচ্চকম্মট্ঠানভাৰনাসঙ্খাতং পটিপদং ৰিসযেন সহ দস্সেতুং ‘‘তীণী সচ্চানী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ সঙ্খতানীতি কম্মাদিপচ্চযেহি সমেচ্চ সম্ভূয দুক্খাদীনি করীযন্তীতি সঙ্খতানি. নিরোধধম্মানীতি নিরুজ্ঝনং নিরোধো, ধম্মোপি নিরোধধম্মোৰ, তস্মা নিরোধো ধম্মো সভাৰো যেসং দুক্খাদীনন্তি নিরোধধম্মানীতি অত্থোৰ গহেতব্বো. তানি তীণি সচ্চানি সরূপতো দস্সেতুং ‘‘দুক্খং সমুদযো মগ্গো’’তি ৰুত্তং. তীণি দুক্খসমুদযমগ্গসচ্চানি সঙ্খতানীতি ৰুত্তানি, ‘‘কিং নিরোধসচ্চ’’ন্তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘নিরোধো অসঙ্খতো’’তি ৰুত্তং. ইধ ‘‘নিরোধধম্মো’’তিপি ৰত্তব্বং. কম্মাদিপচ্চযেহি অসঙ্খতত্তা অসঙ্খতো. উপ্পাদনিরোধাভাৰতো অনিরোধধম্মো. ‘‘পহাযকপহাতব্বেসু সচ্চেসু কতমেন পহাযকেন কতমো পহাতব্বো, কতমায ভূমিযা পহীনো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ সমুদযো দ্ৰীসু ভূমীসূ’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ দ্ৰীসু ভূমীসূতি দস্সনভাৰনাভূমীসু. কামচ্ছন্দোতি কামভৰরাগো. রূপরাগোতি রূপভৰরাগো. অরূপরাগোতি অরূপভৰরাগো. সংযোজনভেদতো দস সংযোজনানি পহীযন্তীতি যোজনা.

১২. পহাতব্বসংযোজনানি দস্সনভূমিভাৰনাভূমিভেদেন ৰিভত্তানি, অম্হেহিপি ঞাতানি, ‘‘ইন্দ্রিযভেদতো কথং ৰিভত্তানী’’তি ৰত্তব্বভাৰতো ‘‘তত্থ তীণী’’তিআদি ৰুত্তং. অথ ৰা ‘‘পহাতব্বসংযোজনেসু কতমানি সংযোজনানি কতমং ইন্দ্রিযং অত্তনো পহাযকং কত্ৰা নিরুজ্ঝন্তী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ তীণী’’তিআদি ৰুত্তং. অধিট্ঠায অত্তনো পহাযকং কত্ৰা নিরুজ্ঝন্তি অনুপ্পাদৰসেন. ‘‘অনঞ্ঞাতঞ্ঞস্সামীতিন্দ্রিযঞ্চ অঞ্ঞিন্দ্রিযঞ্চ সংযোজনানং নিরুজ্ঝনহেতু হোতু, অঞ্ঞাতাৰিন্দ্রিযং কিস্স হেতূ’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘যং পনা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ যং যেন অঞ্ঞাতাৰিন্দ্রিযেন অরহা ‘‘মে জাতি খীণা’’তি এৰং জানাতি, ইদং জাননহেতু অঞ্ঞাতাৰিন্দ্রিযং খযে জাতিক্খযে অরহত্তফলে পৰত্তং ঞাণং. যং যেন অঞ্ঞাতাৰিন্দ্রিযেন অরহা ‘‘ইত্থত্তায অপরং ন ভৰিস্সামী’’তি পজানাতি, ইদং পজাননহেতু অঞ্ঞাতাৰিন্দ্রিযং. অনুপ্পাদে পন অনুপ্পজ্জনে অরহত্তফলে পৰত্তং ঞাণং অঞ্ঞাতাৰিন্দ্রিযং জাননহেতু হোতীতি ৰুত্তং হোতি. ইন্দ্রিযঞাণানি পহাযকানি কত্ৰা সংযোজনানি নিরুজ্ঝন্তি, ‘‘তানি ঞাণানি কদা নিরুজ্ঝন্তী’’তি ৰত্তব্বভাৰতো ‘‘তত্থ যঞ্চা’’তিআদি ৰুত্তং.

‘‘অনঞ্ঞাতঞ্ঞস্সামীতিন্দ্রিযং অঞ্ঞিন্দ্রিযং পাপুণন্তস্স নিরুজ্ঝতু, অঞ্ঞিন্দ্রিযং অরহত্তং পাপুণন্তস্স নিরুজ্ঝতু, অঞ্ঞাতাৰিন্দ্রিযং কদা নিরুজ্ঝতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ যঞ্চ খযে’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ দ্ৰেতি কিচ্চভেদেন দ্ৰে, সভাৰতো পন একাৰ.

‘‘পজাননকিচ্চম্পি একমেৰ, কথং দ্ৰে সিযু’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘অপিচা’’তিআদি ৰুত্তং. আরম্মণপঞ্ঞাভেদেন দ্ৰে নামানি লব্ভন্তীতি ৰুত্তং হোতি. সাতি যা পঞ্ঞা পুব্বগাথাযং সোতপিধানকিচ্চেন ৰুত্তা, সা পঞ্ঞা পকারেহি জাননসভাৰেন পঞ্ঞা নাম. যথাদিট্ঠং আরম্মণং অপিলাপনট্ঠেন ওগাহনট্ঠেন সতি নাম.

১৩. ‘‘পঞ্ঞা চেৰ সতি চা’’তি পদস্স অত্থো আচরিযেন ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘নামরূপঞ্চা’তি পদস্স অত্থো কথং অম্হেহি ঞাতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা নামরূপং ৰিভজন্তো ‘‘তত্থ যে পঞ্চুপাদানক্খন্ধা’’তিআদিমাহ. তত্থ তত্থাতি কম্মৰিপাকৰট্টভেদে ভৰত্তযে. তত্থাতি পঞ্চুপাদানক্খন্ধসঙ্খাতনামরূপসমুদাযে. পঞ্চিন্দ্রিযানীতি চক্খাদিপঞ্চিন্দ্রিযানি. ৰিঞ্ঞাণসম্পযুত্তন্তি সম্পযুত্তপচ্চযত্তং সন্ধায ন ৰুত্তং, পচুরজনস্স পন অৰিভজিত্ৰা গহণীযসভাৰমত্তং সন্ধায ৰুত্তং. ৰিভাগং জানন্তেহি পন ‘‘নামং ৰিঞ্ঞাণসম্পযুত্তং, রূপং পন ন ৰিঞ্ঞাণসম্পযুত্তং, সহজাত’’ন্তি ৰিভজিত্ৰা গহেতব্বং. তস্সাতি পঞ্ঞাসতিসহিতস্স নামরূপস্স. নিরোধন্তি অনুপাদিসেসনিব্বানধাতুং.

ভগৰন্তং পুচ্ছন্তো আযস্মা অজিতো ‘‘পঞ্ঞা চেৰ…পে… কত্থেতং উপরুজ্ঝতী’’তি এৰং পারাযনে আহ. ‘‘পঞ্ঞা চেৰাতিআদিগাথায যা অনুপাদিসেসনিব্বানধাতু পুচ্ছিতা, সা অনুপাদিসেসনিব্বানধাতু কতমেন অধিগমেন পত্তব্বা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা চতুরিদ্ধিপাদমুখেন অরিযমগ্গাধিগমমুখেন পত্তব্বা, চতুরিদ্ধিপাদভাৰনায চ চত্তারিন্দ্রিযানি মূলভূতানি, তস্মা মূলভূতানি তানি চত্তারিন্দ্রিযানি নিদ্ধারেত্ৰা দস্সেন্তো ‘‘তত্থ সতি চ পঞ্ঞা চা’’তিআদিমাহ. কুসলাকুসলধম্মগতিযো সমন্ৰেসমানায সতিযা সিজ্ঝমানায একন্তেন সমাধি নিপ্ফাদেতব্বো, সতিগ্গহণেন চ পরিযুট্ঠানপ্পহানং গাথাযং অধিপ্পেতং, পরিযুট্ঠানপ্পহানেন চ সমাধিকিচ্চং পাকটন্তি আহ ‘‘সতি দ্ৰে ইন্দ্রিযানি সতিন্দ্রিযঞ্চ সমাধিন্দ্রিযঞ্চা’’তি. পঞ্ঞায অনুসযসমুগ্ঘাতং চতুব্বিধসম্মপ্পধানসঙ্খাতেন ৰীরিযেন সিজ্ঝতি, ন ৰিনা তেনাতি ৰুত্তং ‘‘পঞ্ঞা দ্ৰে ইন্দ্রিযানি পঞ্ঞিন্দ্রিযঞ্চ ৰীরিযিন্দ্রিযঞ্চা’’তি.

ইমেসু যথাৰুত্তেসু চতূসু ইন্দ্রিযেসু পুব্বভাগে ৰা মগ্গক্খণে ৰা সিজ্ঝন্তেসু তংসম্পযুত্তা যা সদ্দহনা ওকপ্পনা সিদ্ধা, ইদং সদ্দহনওকপ্পনসঙ্খাতং ধম্মজাতং সদ্ধিন্দ্রিযং সিদ্ধং, ‘‘তেসু মূলভূতেসু ইন্দ্রিযেসু সিদ্ধেসু কতমেন ইন্দ্রিযেন কতমো ধম্মো সিদ্ধো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ইমিনা অযং সিদ্ধোতি দস্সেন্তো ‘‘তত্থ যা সদ্ধাধিপতেয্যা’’তিআদিমাহ. তত্থ তত্থাতি সত্যাদীসু. সদ্ধাধিপতেয্যাতি পচ্চযভূতায সদ্ধায সিদ্ধো ছন্দো অধিপতীতি সদ্ধাধিপতি, সদ্ধাধিপতিনা পৰত্তেতব্বা চিত্তেকগ্গতাতি সদ্ধাধিপতেয্যা. ছন্দসমাধীতি ছন্দং জেট্ঠকং কত্ৰা পৰত্তিতো সমাধি ৰা ছন্দাধিপতিনা সম্পযুত্তো পুব্বভাগে পৰত্তো সমাধি ৰা ছন্দসমাধি, পহানং পহানহেতু হোতীতি যোজনা কাতব্বা. পহানন্তি চ পজহতি ৰিক্খম্ভিতকিলেসে এতেন ছন্দসমাধিনাতি পহানন্তি করণসাধনত্থো গহেতব্বো. পটিসঙ্খানবলেনাতি পরিকম্মবলেন. ভাৰনাবলেনাতি মহগ্গতভাৰনাবলেন.

‘‘সো ছন্দসমাধি সযং কেৰলোৰ পহান’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘তত্থ যে অস্সাসপস্সাসা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি তস্মিং সমাহিতে চিত্তে চিত্তুপ্পাদে. ‘‘তস্মিং সমাহিতে চিত্তুপ্পাদে অস্সাসা’’তিআদিনা অস্সাসাদিসীসেন অস্সাসাদিজনকা ৰীরিযসঙ্খারা গহিতা, তে চ যাৰ ভাৰনাপারিপূরী, তাৰ পুনপ্পুনং সরণতো চ সরা, পুনপ্পুনং সঙ্কপ্পতো চ সঙ্কপ্পা. যো পন ‘‘সরসঙ্কপ্পা, ইমে সঙ্খারা চা’’তি এৰং ৰুত্তপ্পকারো পুরিমকো ছন্দসমাধি ৰা কিলেসৰিক্খম্ভনতায চ তদঙ্গপ্পহানতায চ পহানং পহানহেতুপধানং ৰা, ‘‘ইমে ৰুত্তপ্পকারা সঙ্খারাদযো কিং ভাৰেন্তী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘ইমে চ সঙ্খারা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ইমে সঙ্খারা চ তদুভযঞ্চ ছন্দসমাধিপ্পধানসঙ্খারসমন্নাগতং ৰিৰেকনিস্সিতং ৰিরাগনিস্সিতং নিরোধনিস্সিতং ৰোস্সগ্গপরিণামিং ইদ্ধিপাদং ভাৰেতীতি যোজনা.

ছন্দসমাধিপ্পধানসঙ্খারসমন্নাগতন্তি ছন্দো এৰ অধিপতি ছন্দাধিপতি, ছন্দাধিপতিসমাধি. তেন ৰুত্তং ভগৰতা – ‘‘ছন্দং চে, ভিক্খৰে, ভিক্খু অধিপতিং করিত্ৰা লভতি সমাধি’’ন্তি (ৰিভ. ৪৩২). ছন্দহেতুকো ৰা সমাধি, ছন্দাদিকো ৰা সমাধি ছন্দসমাধি, ছন্দাধিপতিস্স পচ্চযুপ্পন্নো সমাধীতি ৰুত্তং হোতি. পধানভূতা সঙ্খারা পধানসঙ্খারা, পধানসদ্দেন সঙ্খতসঙ্খারাদযো নিৰত্তাপিতা, ছন্দসমাধি চ পধানসঙ্খারা চাতি ছন্দসমাধিপ্পধানসঙ্খারা, তেহি সমন্নাগতো ছন্দ…পে… সমন্নাগতো, তং…পে… গতং. ইজ্ঝতি সমিজ্ঝতি নিপ্পজ্জতীতি ইদ্ধি, কোট্ঠাসো, ইদ্ধি এৰ পাদো কোট্ঠাসোতি ইদ্ধিপাদো, ইদ্ধিপাদচতুত্থো. ইজ্ঝন্তি ৰা তায সত্তা ইদ্ধা ৰুদ্ধা উক্কংসগতা হোন্তীতি ইদ্ধি, পজ্জতি এতেনাতি পাদো, ইদ্ধিযা পাদোতি ইদ্ধিপাদো. ইদ্ধিপাদোতি সামঞ্ঞত্থৰসেন ৰুত্তোপি ‘‘ছন্দসমাধিপ্পধানসঙ্খারসমন্নাগত’’ন্তি ৰুত্তত্তা ছন্দিদ্ধিপাদোৰ গহেতব্বো, তং ইদ্ধিপাদং তং ছন্দিদ্ধিপাদং ভাৰেতি ৰড্ঢেতীতি অত্থো.

ৰিৰেকনিস্সিতং ৰিরাগনিস্সিতন্তি ৰিপস্সনাক্খণে কিচ্চতো তদঙ্গৰিৰেকনিস্সিতং, অজ্ঝাসযতো নিস্সরণৰিৰেকনিস্সিতং, মগ্গক্খণে পন কিচ্চতো সমুচ্ছেদৰিৰেকনিস্সিতং, আরম্মণতো নিস্সরণৰিৰেকনিস্সিতং. ৰিরাগনিস্সিতন্তি ৰিপস্সনাক্খণে কিচ্চতো তদঙ্গৰিরাগনিস্সিতং, অজ্ঝাসযতো নিস্সরণৰিৰেকনিস্সিতং, মগ্গক্খণে পন কিচ্চতো সমুচ্ছেদৰিরাগনিস্সিতং, আরম্মণতো নিস্সরণৰিরাগনিস্সিতং. নিরোধনিস্সিতন্তি ৰিপস্সনাক্খণে কিচ্চতো তদঙ্গনিরোধনিস্সিতং, অজ্ঝাসযতো নিস্সরণনিরোধনিস্সিতং, মগ্গক্খণে কিচ্চতো সমুচ্ছেদনিরোধনিস্সিতং, আরম্মণতো নিস্সরণনিরোধনিস্সিতং. ৰোস্সগ্গপরিণামিন্তি এত্থ পরিচ্চাগৰোস্সগ্গপক্খন্দনৰোস্সগ্গৰসেন ৰোস্সগ্গো দুৰিধো. তত্থপি ৰিপস্সনাক্খণে তদঙ্গৰসেন পরিচ্চাগৰোস্সগ্গো, নিব্বাননিন্নভাৰেন পক্খন্দনৰোস্সগ্গো, মগ্গক্খণে সমুচ্ছেদৰসেন পরিচ্চাগৰোস্সগ্গো, আরম্মণকরণেন নিব্বানপক্খন্দনৰোস্সগ্গোতি ৰিভজিত্ৰা গহেতব্বো. যথাৰুত্তৰোস্সগ্গত্থং পরিণমতি, পরিণতং ৰা পরিপচতি পরিপচনং করোতীতি ৰোস্সগ্গপরিণামী, তং ৰোস্সগ্গপরিণামিং.

ছন্দিদ্ধিপাদভাৰনাকারো আচরিযেন ৰুত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কথং ৰীরিযিদ্ধিপাদভাৰনাকারো অম্হেহি ৰিজানিতব্বো’’তি ৰত্তব্বভাৰতো ‘‘তত্থ যা ৰীরিযাধিপতেয্যা’’তিআদি ৰুত্তং. তস্সত্থো হেট্ঠা ৰুত্তনযানুসারেনেৰ ৰিঞ্ঞেয্যো. সংখিত্তৰসেন পন ঠপিতং পাঠং ৰিত্থারতো ঠপেস্সামি. কথং? –

‘‘তত্থ যা ৰীরিযাধিপতেয্যা চিত্তেকগ্গতা, অযং ৰীরিযসমাধি. সমাহিতে চিত্তে কিলেসানং ৰিক্খম্ভনতায পটিসঙ্খানবলেন ৰা ভাৰনাবলেন ৰা, ইদং পহানং. তত্থ যে অস্সাসপস্সাসা ৰিতক্কৰিচারা সঞ্ঞাৰেদযিতা সরসঙ্কপ্পা, ইমে সঙ্খারা. ইতি পুরিমকো চ ৰীরিযসমাধি, কিলেসৰিক্খম্ভনতায চ পহানং ইমে চ সঙ্খারা, তদুভযং ৰীরিযসমাধিপ্পধানসঙ্খারসমন্নাগতং ইদ্ধিপাদং ভাৰেতি ৰিৰেকনিস্সিতং ৰিরাগনিস্সিতং নিরোধনিস্সিতং ৰোস্সগ্গপরিণামিং.

‘‘তত্থ যা চিত্তাধিপতেয্যা চিত্তেকগ্গতা, অযং চিত্তসমাধি. সমাহিতে চিত্তে কিলেসানং ৰিক্খম্ভনতায পটিসঙ্খানবলেন ৰা ভাৰনাবলেন ৰা, ইদং পহানং. তত্থ যে অস্সাসপস্সাসা ৰিতক্কৰিচারা সঞ্ঞাৰেদযিতা সরসঙ্কপ্পা, ইমে সঙ্খারা. ইতি পুরিমকো চ চিত্তসমাধি, কিলেসৰিক্খম্ভনতায চ পহানং ইমে চ সঙ্খারা, তদুভযং চিত্তসমাধিপ্পধানসঙ্খারসমন্নাগতং ইদ্ধিপাদং ভাৰেতি ৰিৰেকনিস্সিতং ৰিরাগনিস্সিতং নিরোধনিস্সিতং ৰোস্সগ্গপরিণামিং.

‘‘তত্থ যা ৰীমংসাধিপতেয্যা চিত্তেকগ্গতা, অযং ৰীমংসাসমাধি, সমাহিতে চিত্তে কিলেসানং ৰিক্খম্ভনতায পটিসঙ্খানবলেন ৰা ভাৰনাবলেন ৰা, ইদং পহানং. তত্থ যে অস্সাসপস্সাসা ৰিতক্কৰিচারা সঞ্ঞাৰেদযিতা সরসঙ্কপ্পা, ইমে সঙ্খারা. ইতি পুরিমকো চ ৰীমংসাসমাধি কিলেসৰিক্খম্ভনতায চ পহানং ইমে চ সঙ্খারা, তদুভযং ৰীমংসাসমাধিপ্পধানসঙ্খারসমন্নাগতং ইদ্ধিপাদং ভাৰেতি ৰিৰেকনিস্সিতং ৰিরাগনিস্সিতং নিরোধনিস্সিতং ৰোস্সগ্গপরিণামি’’ন্তি.

অযং পন ৰিসেসো – ৰীরিযসমাধীতি ৰীরিযং জেট্ঠকং কত্ৰা পৰত্তিতো সমাধি ৰা ৰীরিযাধিপতিনা সম্পযুত্তো পুব্বভাগে পৰত্তো সমাধি ৰা ৰীরিযসমাধি. চিত্তসমাধীতি চিত্তং জেট্ঠকং কত্ৰা পৰত্তিতো সমাধি ৰা চিত্তাধিপতিনা সম্পযুত্তো পুব্বভাগে পৰত্তো সমাধি ৰা চিত্তসমাধি. ৰীমংসাসমাধীতি ৰীমংসং জেট্ঠকং কত্ৰা পৰত্তিতো সমাধি ৰা ৰীমংসাধিপতিনা সম্পযুত্তো পুব্বভাগে পৰত্তো সমাধি ৰা ৰীমংসাসমাধীতি.

সত্তিবলানুরূপেনেত্থ সঙ্খেপৰণ্ণনা কতা, গম্ভীরঞাণেহি পন অট্ঠকথাটীকানুরূপেন ৰিত্থারতো ৰা গম্ভীরতো ৰা ৰিভজিত্ৰা গহেতব্বা.

১৪. ‘‘ছন্দসমাধি ৰীরিযসমাধি চিত্তসমাধি ৰীমংসাসমাধী’’তি ৰুত্তো, ‘‘এৰং সতি ৰীমংসাসমাধিযেৰ ঞাণমূলকো ঞাণপুব্বঙ্গমো ঞাণানুপরিৰত্তি ভৰেয্য, অঞ্ঞে তযো সমাধযো অঞ্ঞাণমূলকা অঞ্ঞাণপুব্বঙ্গমা অঞ্ঞাণপৰত্তিযো ভৰেয্যু’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা সব্বে সমাধযো ঞাণমূলকাদযোযেৰাতি দস্সেতুং ‘‘সব্বো সমাধি ঞাণমূলকো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ সব্বো সমাধীতি ছন্দসমাধি, ৰীরিযসমাধি, চিত্তসমাধি, ৰীমংসাসমাধীতি চতুব্বিধো সমাধি. ঞাণমূলকোতি একাৰজ্জনৰীথিনানাৰজ্জনৰীথীসু পৰত্তং উপচারঞাণমূলকো. ঞাণপুব্বঙ্গমোতি অধিগমঞাণং পুব্বঙ্গমং অস্সাতি ঞাণপুব্বঙ্গমো. ঞাণানুপরিৰত্তীতি পচ্চৰেক্খণঞাণং অনুপরিৰত্তি অস্সাতি ঞাণানুপরিৰত্তি. অথ ৰা নানাৰজ্জনূপচারঞাণং ৰা পটিসন্ধিঞাণং ৰা মূলং অস্সাতি ঞাণমূলকো, উপচারঞাণং পুব্বঙ্গমং অস্সাতি ঞাণপুব্বঙ্গমো, অপ্পনাঞাণং অনুপরিৰত্তি অস্সাতি ঞাণানুপরিৰত্তি. সব্বং ৰা উপচারঞাণং মূলং অস্সাতি ঞাণমূলকো. অপ্পনাঞাণং পুব্বঙ্গমং অস্সাতি ঞাণপুব্বঙ্গমো. অভিঞ্ঞাঞাণং অনুপরিৰত্তি অস্সাতি ঞাণানুপরিৰত্তি, অনুপরিৰত্তনং ৰা অনুপরিৰত্তি, ঞাণস্স অনুপরিৰত্তি ঞাণানুপরিৰত্তি, ঞাণানুপরিৰত্তি অস্সাতি ঞাণানুপরিৰত্তি. ঞাণং পন পুব্বে ৰুত্তপ্পকারমেৰ.

যথা পুরে তথা পচ্ছাতি যথা ছন্দসমাধিআদিচতুব্বিধসমাধিস্স পুব্বেনিৰাসানুস্সতিঞাণানুপরিৰত্তিভাৰেন পুরে অতীতাসু জাতীসু অসঙ্খ্যেয্যেসুপি সংৰট্টৰিৰট্টেসু অত্তনো খন্ধপটিবদ্ধস্স, পরেসং খন্ধপটিবদ্ধস্স চ সুট্ঠু পটিৰিজ্ঝনমেৰ, ন দুপ্পটিৰিজ্ঝনং তথা তথাৰুত্তসমাধিস্স অনাগতংসঞাণানুপরিৰত্তিভাৰেন পচ্ছা অনাগতাসু জাতীসু অসঙ্খ্যেয্যেসুপি সংৰট্টৰিৰট্টেসু অত্তনো খন্ধপটিবদ্ধস্স, পরেসং খন্ধপটিবদ্ধস্স চ সুট্ঠু পটিৰিজ্ঝনমেৰ, ন দুপ্পটিৰিজ্ঝনন্তি অত্থো দট্ঠব্বো. যথা পচ্ছা তথা পুরেতি যথা যথাৰুত্তসমাধিস্স চেতোপরিযঞাণানুপরিৰত্তিভাৰেন অনাগতেসু সত্তসুযেৰ দিৰসেসু পরসত্তানংযেৰ চিত্তস্স সুট্ঠু পটিৰিজ্ঝনমেৰ, ন দুপ্পটিৰিজ্ঝনং, তথা তথাৰুত্তসমাধিস্স পুরে অতীতেসু সত্তসুযেৰ দিৰসেসু পরসত্তানংযেৰ চিত্তস্স সুট্ঠু পটিৰিজ্ঝনমেৰ, ন দুপ্পটিৰিজ্ঝনন্তি অত্থো.

যথা দিৰা তথা রত্তিন্তি যথা চক্খুমন্তানং সত্তানং দিৰসভাগে সূরিযালোকেন অন্ধকারস্স ৰিদ্ধংসিতত্তা আপাথগতং চক্খুৰিঞ্ঞেয্যং রূপং মনোৰিঞ্ঞাণেনপি সুৰিঞ্ঞেয্যং, তথা রত্তিভাগে চতুরঙ্গসমন্নাগতেপি অন্ধকারে ৰত্তমানে যথাৰুত্তসমাধিস্স দিব্বচক্খুঞাণানুপরিৰত্তিভাৰেন রূপাযতনস্স সুট্ঠু পটিৰিজ্ঝনমেৰ, ন দুপ্পটিৰিজ্ঝনং. যথা রত্তিং তথা দিৰাতি যথা রত্তিভাগে চতুরঙ্গসমন্নাগতেপি অন্ধকারে যথাৰুত্তসমাধিস্স দিব্বচক্খুঞাণানুপরিৰত্তিভাৰেন রূপাযতনস্স সুট্ঠু পটিৰিজ্ঝনমেৰ, ন দুপ্পটিৰিজ্ঝনং, তথা দিৰসভাগে সুখুমস্স রূপাযতনস্স ৰা কেনচি পাকারাদিনা তিরোহিতস্স রূপাযতনস্স ৰা অতিদূরট্ঠানে পৰত্তস্স রূপাযতনস্স ৰা যথাৰুত্তসমাধিস্স দিব্বচক্খুঞাণানুপরিৰত্তিভাৰেন সুট্ঠু পটিৰিজ্ঝনমেৰ, ন দুপ্পটিৰিজ্ঝনন্তি অত্থো দট্ঠব্বো.

যথা যথাৰুত্তসমাধিস্স দিৰসভাগে দিব্বসোতঞাণানুপরিৰত্তিভাৰেন সুখুমস্স সদ্দাযতনস্স ৰা কেনচি পাকারাদিনা তিরোহিতস্স সদ্দাযতনস্স ৰা অতিদূরট্ঠানে পৰত্তস্স সদ্দাযতনস্স ৰা সুট্ঠু পটিৰিজ্ঝনমেৰ, ন দুপ্পটিৰিজ্ঝনং, তথা রত্তিভাগেপি যথাৰুত্তসমাধিস্স দিব্বসোতঞাণানুপরিৰত্তিভাৰেন সুখুমস্স সদ্দাযতনস্স ৰা কেনচি পাকারাদিনা তিরোহিতস্স সদ্দাযতনস্স ৰা অতিদূরট্ঠানে পৰত্তস্স সদ্দাযতনস্স ৰা সুট্ঠু পটিৰিজ্ঝনমেৰ, ন দুপ্পটিৰিজ্ঝনন্তি অযং নযোপি নেতব্বো. তেন ৰুত্তং অট্ঠকথাযং

‘‘যথা পুরেতি যথা সমাধিস্স পুব্বেনিৰাসানুস্সতিঞাণানুপরিৰত্তিভাৰেনা’’তিআদিং ৰত্ৰা ‘‘যথা চ রূপাযতনে ৰুত্তং, তথা সমাধিস্স দিব্বসোতঞাণানুপরিৰত্তিতায সদ্দাযতনে চ নেতব্ব’’ন্তি (নেত্তি. অট্ঠ. ১৪).

‘‘ঞাণমূলকাদিসমাধিনা পুব্বেনিৰাসানুস্সতিঞাণানুপরিৰত্তিভাৰাদিসহিতেন কিং ভাৰেতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘ইতি ৰিৰটেনা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ইতীতি এৰং ৰুত্তপ্পকারেন. অপরিযোনদ্ধেনাতি নীৰরণাদিৰিগমনেন. সপ্পভাসং চিত্তন্তি ইদ্ধিপাদসম্পযুত্তং মগ্গচিত্তং ভাৰেতি. ইদ্ধিপাদসম্পযুত্তে মগ্গচিত্তে উপ্পজ্জমানে হি মগ্গচিত্তসহভূনি কুসলানি সদ্ধিন্দ্রিযৰীরিযিন্দ্রিযসতিন্দ্রিযসমাধিন্দ্রিযপঞ্ঞিন্দ্রিযভূতানি পঞ্চিন্দ্রিযানি উপ্পজ্জন্তি. মগ্গচিত্তে নিরুজ্ঝমানে অনুপ্পজ্জনভাৰেন নিরুজ্ঝন্তি একচিত্তক্খণিকত্তা. এৰং মগ্গৰিঞ্ঞাণস্স নিরোধা পঞ্ঞা চ সতি চ নিরুজ্ঝতীতি যোজনা.

‘‘কস্স ৰিঞ্ঞাণস্স নিরোধা নামরূপং নিরুজ্ঝতী’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘নামরূপঞ্চা’’তিআদি ৰুত্তং, পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণস্স নিরোধা নামরূপঞ্চ নিরুজ্ঝতীতি ৰুত্তং হোতি. অথ ৰা ‘‘ৰিঞ্ঞাণস্স নিরোধা পঞ্ঞা চ সতি চাতি ৰুত্তানি পঞ্চিন্দ্রিযানি এৰং নিরুজ্ঝন্তী’’তি ৰত্তব্বত্তা নামরূপঞ্চ নিরুজ্ঝতি, নিরুজ্ঝমানং পন নামরূপং পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণস্স নিরোধা নিরুজ্ঝতীতি দস্সেতুং ‘‘নামরূপঞ্চা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ নামরূপঞ্চাতি মগ্গেন তণ্হাঅৰিজ্জাদিকে অনুপচ্ছিন্নে উপ্পজ্জনারহং ৰেদনাদিক্খন্ধত্তযং, ভূতুপাদারূপঞ্চ. ৰিঞ্ঞাণহেতুকন্তি উপ্পজ্জনারহং পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণং হেতু অস্স নামরূপস্সাতি ৰিঞ্ঞাণহেতুকং. ৰিঞ্ঞাণপচ্চযা নিব্বত্তন্তি ৰিঞ্ঞাণেন পচ্চযেন নিব্বত্তং. তস্সাতি উপ্পজ্জনারহস্স পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণস্স. হেতূতি তণ্হাঅৰিজ্জাদিকো কিলেসো. ৰিঞ্ঞাণন্তি উপ্পজ্জনারহং পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণং. অনাহারন্তি অপ্পচ্চযং. অনভিনন্দিতন্তি কামতণ্হাদীহি অনভিনন্দিতব্বং. অপ্পটিসন্ধিকন্তি পুনব্ভৰাভিসন্দহনরহিতং. ন্তি তাদিসং ৰিঞ্ঞাণং. অহেতূতি নত্থি হেতুসঙ্খাতং পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণং ইমস্স নামরূপস্সাতি অহেতু. অপ্পচ্চযন্তি সহাযৰিরহেন নত্থি পচ্চযা সঙ্খারা ইমস্সাতি অপ্পচ্চযং. এৰং পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণস্স নিরোধা নামরূপঞ্চ নিরুজ্ঝতীতি.

‘‘পঞ্ঞাসতীনঞ্চেৰ নামরূপস্স চ ৰুত্তপ্পকারেন নিরুজ্ঝনভাৰো কথং অম্হেহি সদ্দহিতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘তেনাহ ভগৰা’’তিআদি ৰুত্তং. ৰত্তব্বাকারেন পঞ্ঞাসতীনঞ্চেৰ নামরূপস্স চ নিরুজ্ঝনভাৰজাননকো ভগৰা যথানিরুজ্ঝনভাৰদীপকং ‘‘যমেতং…পে… এত্থেতং উপরুজ্ঝতী’’তি গাথাৰচনং আহ. তেন গাথাৰচনেন তুম্হেহি মযা ৰুত্তো নিরুজ্ঝনভাৰো সদ্দহিতব্বোযেৰাতি. এত্থাপি পঞ্ঞাসতিনামরূপানং নিরুজ্ঝনং অজানন্তেন তত্থ ৰা সংসযন্তেন অজিতেন পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘অদিট্ঠজোতনা পুচ্ছাতি ৰা দিট্ঠসংসন্দনা পুচ্ছাতি ৰা পঞ্ঞাদীনং অনেকত্থত্তা ধম্মতো ৰা অনেকাধিট্ঠানা পুচ্ছাতি ৰা ধম্মাধিট্ঠানা পুচ্ছা’’তি ৰা ইচ্চেৰমাদিপুচ্ছাৰিচযো নিদ্ধারেতব্বো. ‘‘সরূপদস্সনৰিস্সজ্জনন্তি ৰা অনেকাধিট্ঠানৰিস্সজ্জনন্তি ৰা ধম্মাধিট্ঠানৰিস্সজ্জন’’ন্তি ৰা ইচ্চেৰমাদিৰিস্সজ্জনৰিচযো নিদ্ধারেতব্বো.

এৰং সত্তাধিট্ঠানাদিপুচ্ছাৰিস্সজ্জনানি চেৰ ধম্মাধিট্ঠানাদিপুচ্ছাৰিস্সজ্জনানি চ ৰিসুং ৰিসুং দস্সেত্ৰা পুচ্ছাৰিচযো চেৰ ৰিস্সজ্জনৰিচযো চ আচরিযেন ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘সত্তাধিট্ঠানধম্মাধিট্ঠানেসু একতো দস্সিতেসু পুচ্ছাৰিস্সজ্জনেসু কথং পুচ্ছাৰিচযো চেৰ ৰিস্সজ্জনৰিচযো চ অম্হেহি ৰিঞ্ঞাতব্বো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা সত্তাধিট্ঠানধম্মাধিট্ঠানং পুচ্ছং নীহরিত্ৰা তত্থ ৰিচযং ৰিভজন্তো ‘‘যে চ সঙ্খতধম্মাসে’’তিআদিমাহ. অট্ঠকথাযং পন –

‘‘এৰং অনুসন্ধিপুচ্ছম্পি দস্সেত্ৰা হেট্ঠা সত্তাধিট্ঠানা, ধম্মাধিট্ঠানা চ পুচ্ছা ৰিসুং ৰিসুং দস্সিতাতি ইদানি তা সহ দস্সেতুং ‘‘যে চ সঙ্খতধম্মাসে’তিআদি আরদ্ধ’’ন্তি (নেত্তি. অট্ঠ. ১৪) –

ৰুত্তং. তস্সাযং অত্থো – ইধ সাসনে যে অরহন্তো সঙ্খতধম্মা হোন্তি, পুথূ বহূযেৰ সত্ত জনা সেক্খা সীলাদিসিক্খমানা হোন্তি, তেসং অরহন্তাৰঞ্চেৰ সেক্খানঞ্চ ইরিযং পটিপত্তিং মেং মহা পুট্ঠো নিপকো ত্ৰং ভগৰা পব্রূহি মারিস ইতি আযস্মা অজিতো পুচ্ছন্তো আহাতি.

১৫. তস্সং গাথাযং ‘‘কিত্তকানি পুচ্ছিতানী’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘ইমানী’’তিআদি ৰুত্তং. পদত্থানুরূপং পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘ইমানি তীণি পদানি পুচ্ছিতানী’’তি ৰুত্তং. ‘‘যে চ …পে… মারিসা’’তি গাথাযং যে পঞ্হা পুচ্ছিতা, তে পঞ্হা তযো হোন্তি, ‘‘কিস্স কেন কারণেন তযো হোন্তী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘কিস্স…পে… যোগেনা’’তি ৰুত্তং. সেক্খা অরিযা চ অসেক্খা অরিযা চ ৰিপস্সনাপুব্বঙ্গমং পহানঞ্চাতি সেখাসেখৰিপস্সনাপুব্বঙ্গমপ্পহানানি, তেসং যোগোতি সেখা…পে… যোগো, তেন সেখা…পে… যোগেন. এৰং পুচ্ছাৰিধিনা হি যস্মা ‘‘যে চ সঙ্খতধম্মাসে…পে… মারিসা’’তি গাথমাহ, তস্মা তযো পঞ্হা হোন্তীতি দট্ঠব্বা.

‘‘যে চ সঙ্খতধম্মাসে’’তি ইমিনা অসেক্খানং অরহত্তং পুচ্ছতি, ‘‘যে চ সেক্খা পুথূ ইধা’’তি ইমিনা সেক্খাসেক্খানং সেক্খসিক্খনং পুচ্ছতি, ‘‘তেসং মে নিপকো ইরিযং, পুট্ঠো পব্রূহি মারিসা’’তি ইমিনা সেক্খাসেক্খানং ৰিপস্সনা পুব্বভাগে তদঙ্গপ্পহানং পুচ্ছতি. ‘‘অদিট্ঠজোতনা পুচ্ছাতি ৰা দিট্ঠসংসন্দনা পুচ্ছাতি ৰা সত্তাধিট্ঠানা পুচ্ছাতি ৰা অনেকাধিট্ঠানা পুচ্ছা’’তি ৰা ইচ্চেৰমাদিপুচ্ছাৰিচযো নিদ্ধারেতব্বো.

সত্তধম্মাধিট্ঠানং পুচ্ছং নীহরিত্ৰা পুচ্ছাৰিচযো আচরিযেন ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘তস্সং পুচ্ছাযং কতমা ৰিস্সজ্জনাগাথা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ ৰিস্সজ্জনা’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থাতি তস্সং গাথাযং. ‘‘কামেসু…পে… পরিব্বজে’’তি ৰিস্সজ্জনাগাথা ভগৰতা ৰুত্তা. কামেসূতি কামীযন্তীতি কামা, তেসু কামেসু. ৰত্থুকামেসু কিলেসকামেন পণ্ডিতেহি নাভিগিজ্ঝেয্য. মনসা নাৰিলোসিযাতি আৰিলভাৰকরে ব্যাপাদৰিতক্কাদযো চেৰ কাযদুচ্চরিতাদযো চ ধম্মে পজহন্তো পণ্ডিতো মনসা অনাৰিলো সুপ্পসন্নো ভৰেয্য. কুসলো সব্বধম্মানন্তি সব্বধম্মানং অনিচ্চতাদিনা পরিতুলিতত্তা অনিচ্চতাদীসু পঞ্চসু খন্ধেসু কুসলো ছেকো. সতোতি কেসাদীসু সরতীতি সতো. ভিক্খূতি সঙ্খতধম্মে ভযাদিতো ইক্খতীতি ভিক্খু. পরিব্বজেতি তদঙ্গৰিক্খম্ভনসমুচ্ছেদপ্পহানভাৰেন কিলেসকামৰত্থুকামে পরি সমন্ততো ৰজ্জেয্য.

পুচ্ছাগাথাযং ‘‘নিপকো’’তি পদেন পসংসিতেন ভগৰতা ৰিস্সজ্জনাগাথা ৰুত্তা, তস্স ভগৰতো যেন অনাৰরণঞাণেন উক্কংসগতেন পক্কভাৰো দস্সিতো, তং অনাৰরণঞাণং তাৰ কাযকম্মাদিভেদেহি ৰিভজিত্ৰা দস্সেন্তো ‘‘ভগৰতো সব্বং কাযকম্ম’’ন্তিআদিমাহ. তত্থ অনাৰরণঞাণেন জানিত্ৰা কতং সব্বং কাযকম্মং ঞাণপুব্বঙ্গমং ঞাণানুপরিৰত্তি. এস নযো সেসেসুপি. অতীতে অংসেতি অতীতভৰে সপরক্খন্ধাদিকে কোট্ঠাসে অঞ্ঞাণেন অপ্পটিহতং ভগৰতো ঞাণদস্সনং. অনাগতে অংসেতি অনাগতভৰে সপরক্খন্ধাদিকে কোট্ঠাসে. পচ্চুপ্পন্নে অংসেতি পচ্চুপ্পন্নে ভৰে সপরক্খন্ধাদিকে কোট্ঠাসে.

‘‘ঞাণদস্সনস্স কতরস্মিং পটিঘাতো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা পুচ্ছং ঠপেত্ৰা পটিঘাতৰিসযং দস্সেতুং ‘‘কো চা’’তিআদি ৰুত্তং. অথ ৰা ‘‘পচ্চুপ্পন্নভৰে সপরক্খন্ধাদিকে কোট্ঠাসে অঞ্ঞেসম্পি ঞাণদস্সনং ভৰেয্য, তদনুসারেন অতীতানাগতকোট্ঠাসেসুপি কতরস্মিং অঞ্ঞেসং ঞাণদস্সনস্স পটিঘাতো ভৰেয্যা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা পুচ্ছং ঠপেত্ৰা পটিঘাতৰিসযং নিযমেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘কো চা’’তি ৰুত্তং. তত্থ কো চাতি ক্ৰ কতরস্মিং সমযে অঞ্ঞেসং ঞাণদস্সনস্স পটিঘাতো ভৰেয্যাতি পুচ্ছি.

অনিচ্চে, দুক্খে, অনত্তনিযে চ অঞ্ঞেসং অঞ্ঞাণং যং অদস্সনং অত্থি, অঞ্ঞাণাদস্সনসঙ্খাতো সভাৰো ঞাণদস্সনস্স পটিঘাতো ভৰতি, ন সপরক্খন্ধাদিদস্সনমত্তপটিঘাতো. এতেন অনিচ্চতো লক্খণত্তযে পৰত্তস্স ঞাণদস্সনস্স অঞ্ঞেসং দুরভিসম্ভৰং, ভগৰতো চ ঞাণদস্সনস্স অঞ্ঞেহি অসাধারণতং দস্সেতি. ভগৰতো হি লক্খণত্তযৰিভাৰনেন ৰেনেয্যা চতুসচ্চপ্পটিৰেধং লভন্তি. ‘‘ভগৰতো ঞাণদস্সনপটিঘাতাভাৰেন অঞ্ঞেসঞ্চ ঞাণদস্সনস্স পটিঘাতভাৰো কতমায উপমায অম্হাকং পাকটো’’তি ৰত্তব্বভাৰতো উপমায পাকটং কাতুং ‘‘যথা ইধা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ইধ সত্তলোকে চক্খুমা পুরিসো আকাসে তারকানি পস্সেয্য, গণনসঙ্কেতেন ‘‘এত্তকানী’’তি নো চ জানেয্য যথা, এৰং অঞ্ঞেসং ঞাণদস্সনস্স পটিঘাতো অযং অঞ্ঞাণদস্সনসভাৰো ভৰতি.

ভগৰতো পন তথা অভাৰতো কেনচি অঞ্ঞাণেন অদস্সনেন অপ্পটিহতং ঞাণদস্সনং ভৰতীতি অত্থো দট্ঠব্বো. ‘‘ভগৰতো ঞাণদস্সনস্স অপ্পটিহতভাৰো কস্মা অম্হেহি সদ্দহিতব্বো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘অনাৰরণঞাণদস্সনা হি বুদ্ধা ভগৰন্তো’’তি ৰুত্তং. ‘‘নিপকস্স…পে… ভগৰতো অনাৰরণঞাণং কাযকম্মাদিভেদেহি আচরিযেন ৰিভজিত্ৰা দস্সিতং, অম্হেহি চ ঞাতং, পচ্ছা গাথায ‘ইরিয’ন্তি পদেন পুচ্ছিতা সেক্খাসেক্খপটিপদা কথং ৰিজানিতব্বা’’তি ৰত্তব্বত্তা সেক্খাসেক্খপটিপদং দস্সেতুং ‘‘তত্থ সেখেনা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি তস্মিং ৰিস্সজ্জনে. সেখেনাতি সিক্খনসীলেন পুগ্গলেন রজনীযেসু রূপারম্মণাদীসু ধম্মেসু গেধা চিত্তং রক্খিতব্বং, পরিযুট্ঠানীযেসু আঘাতৰত্থূসু দোসা চিত্তং রক্খিতব্বং.

‘‘তেসু গেধদোসেসু কতমং নিৰারেন্তো ভগৰা ৰিস্সজ্জনগাথাযং কতমং পদমাহা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ যা ইচ্ছা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি গেধদোসেসু. ইচ্ছাতি রাগিচ্ছা. মুচ্ছাতি লোভমোহসহগতমোহমুচ্ছা. পত্থনাতি রাগপত্থনা. পিযাযনাতি তণ্হাপিযাযনাৰ, ন মেত্তাপিযাযনা. কীল়নাতি গেধকীল়না. এতানি হি গেধপরিযাযৰচনানি. তং গেধসঙ্খাতং ইচ্ছাদিকং নিৰারেন্তো ভগৰা ‘‘কামেসু নাভিগিজ্ঝেয্যা’’তি এৰং ৰিসুং ৰিসুং পকারেন আহ.

পরিযুট্ঠানৰিঘাতং দোসং নিৰারেন্তো ভগৰা ‘‘মনসানাৰিলো সিযা’’তি এৰং ৰিসুং ৰিসুং পকারেন আহাতি যোজনা. গেধদোসানং ৰিসুং ৰিসুং নিৰারেন্তো ভগৰা দ্ৰে পদানি আহাতি ৰুত্তং, ‘‘তং কেন অত্থেন সদ্দহিতব্ব’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘তথা হি সেখো’’তিআদি ৰুত্তং. রজনীযেসু অভিগিজ্ঝন্তো সেখো অনুপ্পন্নং লোভপধানং কিলেসঞ্চ উপ্পাদেতি, উপ্পন্নং কিলেসঞ্চ ফাতিং অভিৰড্ঢনং করোতি, পরিযুট্ঠানীযেসু আৰিলো সেখো অনুপ্পন্নং দোসপধানং কিলেসঞ্চ উপ্পাদেতি, উপ্পন্নং কিলেসঞ্চ ফাতিং ৰড্ঢনং করোতি, ইতি ইমিনা পটিক্খেপঅত্থেন তং মম ৰচনং সদ্দহিতব্বন্তি অধিপ্পাযো.

‘‘কিং পন অনভিগিজ্ঝন্তো, অনাৰিলো চ সেক্খো অগেধদোসনিৰারণমেৰ করোতি, উদাহু উত্তরিপি পটিপদং পূরেতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা উত্তরিপি পটিপদং পূরেতিযেৰাতি দস্সেন্তো ‘‘যো পন অনাৰিলসঙ্কপ্পো’’তিআদিমাহ. তত্থ অনাৰিলসঙ্কপ্পোতি নত্থি আৰিলকরা সঙ্কপ্পা ব্যাপাদসঙ্কপ্পৰিহিংসাসঙ্কপ্পা এতস্সাতি অনাৰিলসঙ্কপ্পো, ইচ্ছাদিগেধস্স অভাৰেন অনভিগিজ্ঝন্তো ৰাযমতি কুসলৰাযামং পৰত্তেতি. ‘‘কথং ৰাযমতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘সো অনুপ্পন্নান’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ সোতি উপরিভাৰনামগ্গভাৰত্থায পটিপজ্জমানো সেক্খো. অনুপ্পন্নানন্তিআদীনং অত্থো সক্কা অট্ঠকথাৰচনেনেৰ (নেত্তি. অট্ঠ. ১৫-১৬) জানিতুন্তি ন ৰিভত্তো.

১৬. যেনাতি অসুভাদীনং অনুস্সরণলক্খণেন ইন্দ্রিযেন তণ্হামযিতৰত্থূসু কামতণ্হায সহজাতং ৰিতক্কং ৰারেতি, ইদং অসুভাদিঅনুস্সরণলক্খণং ইন্দ্রিযং সতিন্দ্রিযং. যেন মহগ্গতভাৰপ্পত্তেন অৰিক্খেপেন ব্যাপাদৰিতক্কং ৰারেতি, ইদং অৰিক্খেপসঙ্খাতং ইন্দ্রিযং সমাধিন্দ্রিযং. যেন সম্মপ্পধানেন ৰিহিংসাৰিতক্কং ৰারেতি, ইদং সম্মপ্পধানসঙ্খাতং ইন্দ্রিযং ৰীরিযিন্দ্রিযং. যেন সম্মাদিট্ঠিসঙ্খাতেন ইন্দ্রিযেন উপ্পন্নুপ্পন্নে…পে… নাধিৰাসেতি, ইদং সম্মাদিট্ঠিসঙ্খাতং ইন্দ্রিযং পঞ্ঞিন্দ্রিযং. ইমেসু চতূসু ইন্দ্রিযেসু সহ উপ্পজ্জমানা যা সদ্দহনা ওকপ্পনা উপ্পজ্জতি, অনাৰিলভাৰতো ইদং সদ্দহনসঙ্খাতং ইন্দ্রিযং সদ্ধিন্দ্রিযং. ইমানি সেক্খস্স পঞ্চিন্দ্রিযানি.

একস্মিংযেৰ ৰিসযে জেট্ঠকভাৰং ন পাপুণেয্যুং, অত্তনো ৰিসযে জেট্ঠকভাৰং পাপুণিতুং অরহন্তি, ‘‘কতমং ইন্দ্রিযং কত্থ ৰিসযে জেট্ঠকভাৰং পৰত্ত’’ন্তি পুচ্ছিতব্বভাৰতো ইদং ইন্দ্রিযং ইমস্মিং ৰিসযে পৰত্তন্তি দস্সেন্তো ‘‘তত্থ সদ্ধিন্দ্রিযং কত্থ দট্ঠব্ব’’ন্তিআদিমাহ. তত্থ তত্থাতি তেসু ইন্দ্রিযেসু চতূসু সোতাপত্তিযঙ্গেসু সদ্ধিন্দ্রিযং জেট্ঠকভাৰং পৰত্তন্তি দট্ঠব্বং. এৰং সেসেসুপি যোজেতব্বং. কিং নু সেক্খো পঞ্ঞিন্দ্রিযেৰ অপ্পমত্তো’তি ভগৰতা ৰুত্তো থোমিতো, উদাহু সব্বেহি কুসলেহি ধম্মেহীতি পুচ্ছিতব্বত্তা সব্বেহি কুসলেহি ধম্মেহি পঞ্চিন্দ্রিযপমুখেহি ৰুত্তো থোমিতো হোতীতি দস্সেতুং ‘‘এৰং সেখো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ এৰং পঞ্চিন্দ্রিযানং নিব্বত্তিদস্সনেন সেখো পুগ্গলো সব্বেহি কুসলেহি ধম্মেহি অপ্পমত্তোতি ভগৰতা ৰুত্তো থোমিতো অনাৰিলতায মনসাতি যোজনা. ‘‘সেক্খস্স অনাৰিলতা কেন সদ্দহিতব্বা’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘তেনাহ ভগৰা মনসানাৰিলো সিযা’’তি ৰুত্তং. ভগৰতা ‘‘মনসানাৰিলো সিযা’’তি ৰুত্তত্তা সেক্খস্স অনাৰিলতা তুম্হেহি সদ্দহিতব্বাতি.

১৭. সেক্খস্স মত্থকপ্পত্তা পটিপদা আচরিযেন ৰিভত্তা, অম্হেহি চ ঞাতা, ‘‘কথং অসেক্খস্স মত্থকপ্পত্তা পটিপদা ঞাতব্বা’’তি ৰত্তব্বত্তা অসেক্খস্স মত্থকপ্পত্তং পটিপদং ৰিভজিত্ৰা দস্সেতুং ‘‘কুসলো সব্বধম্মান’’ন্তিআদিমাহ. তত্থ সব্বধম্মানন্তি সব্বেসু ধম্মেসু মত্থকপ্পত্তায পটিপদায অসেক্খো কুসলো ছেকতরোতি ভগৰতা ৰুত্তো থোমিতো অনাৰিলতায মনসাতি. অসেক্খস্স সব্বধম্মেসু যং কোসল্লং দস্সেতুকামো, তস্স কোসল্লস্স ৰিসযভূতে সব্বধম্মে তাৰ পুগ্গলাধিট্ঠানেন ৰিভজিত্ৰা দস্সেতুং ‘‘লোকো নামা’’তিআদিমাহ. তত্থ ‘‘সব্বধম্মান’’ন্তি ইমিনা ৰুত্তধম্মসঙ্খাতো লোকো নাম কিলেসলোকো, ভৰলোকো, ইন্দ্রিযলোকোতি তিৰিধো হোতীতি যোজনা. তত্থ পরিত্তধম্মট্ঠো কিলেসজননট্ঠেন কিলেসো, কুসলাদিপৰত্তনট্ঠেন লোকো চাতি কিলেসলোকো. মহগ্গতধম্মট্ঠো ভৰনট্ঠেন ভৰো, ৰুত্তনযেন লোকো চাতি ভৰলোকো. সদ্ধিন্দ্রিযাদিধম্মট্ঠো আধিপচ্চট্ঠযোগৰসেন ইন্দ্রিযভূতো হুত্ৰা সদ্ধিন্দ্রিযাদিপত্তনট্ঠেন লোকো চাতি ইন্দ্রিযলোকো.

‘‘তীসু লোকেসু কতমেন কতমো সমুদাগচ্ছতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থা’’তিআদি ৰুত্তং. ‘‘সদ্ধাদিইন্দ্রিযানি কো নিব্বত্তেতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘সো ইন্দ্রিযানি নিব্বত্তেতী’’তি ৰুত্তং. তত্থ সোতি যো পুগ্গলো কিলেসলোকসঙ্খাতে পরিত্তধম্মে, ভৰলোকসঙ্খাতে মহগ্গতধম্মে চ তংতংসম্পাদনৰসেন ঠিতো, সো পুগ্গলো সদ্ধিন্দ্রিযাদীনি ইন্দ্রিযানি অত্তসন্তানে নিব্বত্তেতি.

‘‘ইন্দ্রিযেসু অত্তসন্তানেসু পুনপ্পুনং নিব্বত্তাপনৰসেন ৰুড্ঢাপিযমানেসু কা পঞ্ঞা ভৰতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘ইন্দ্রিযেসূ’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ নেয্যস্সাতি অভিঞ্ঞেয্যস্স. পরিঞ্ঞাতি রূপারূপধম্মে সলক্খণতো, পচ্চযতো চ পরিগ্গহাদিৰসেন পৰত্তপঞ্ঞা. ‘‘সা পরিঞ্ঞা কতিৰিধেন উপপরিক্খিতব্বা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘সা দুৰিধেনা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ সা পরিঞ্ঞা দস্সনপরিঞ্ঞায চ ভাৰনাপরিঞ্ঞায চ দুৰিধেন ৰিঞ্ঞূহি উপপরিক্খিত্ৰা গহেতব্বাতি. দস্সনপরিঞ্ঞাযাতি চ দস্সনমগ্গপঞ্ঞাজনিকায ঞাতপরিঞ্ঞাযাতি অত্থো গহেতব্বো. তেন অট্ঠকথাযং ৰুত্তং ‘‘দস্সনপরিঞ্ঞাতি ঞাতপরিঞ্ঞা’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. ১৭). ভাৰনাপরিঞ্ঞাযাতি ভাৰনামগ্গপঞ্ঞাজনিকায তীরণপরিঞ্ঞায সদ্ধিং পহানপরিঞ্ঞাযাতি অত্থো.

‘‘সা দুৰিধেনা’তিআদিনা ৰুত্তো অত্থো অতিসঙ্খেপো ন সক্কা ৰিঞ্ঞাতুং, ৰিত্থারেত্ৰা কথেহী’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘যদা হী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ যদাতি বলৰৰিপস্সনুপ্পজ্জনকালে. সেখোতি সিক্খনসীলতায কল্যাণপুথুজ্জনো চেৰ সোতাপন্নাদিকো চ. ঞেয্যন্তি ঞাতব্বং রূপাদিকং সঙ্খারং. পরিজানাতীতি পরিগ্গহাদিঞাণেন পরিগ্গহেত্ৰা জানাতি নিব্বিদাঞাণসহগতেন. তস্সাতি কল্যাণপুথুজ্জনস্স চেৰ সোতাপন্নাদিকস্স চ. দ্ৰে ধম্মাতি কল্যাণপুথুজ্জনস্স বলৰৰিপস্সনাধম্মো চেৰ সোতাপন্নাদিকস্স চ বলৰৰিপস্সনাধম্মো চ. যথাক্কমং দস্সনকোসল্লং সোতাপত্তিমগ্গঞাণঞ্চেৰ ভাৰনাকোসল্লং সকদাগামিমগ্গাদিকঞ্চ সন্তানে পৰত্তাপনৰসেন গচ্ছন্তি.

‘‘পুব্বে যং ঞাণং ‘নেয্যস্স পরিঞ্ঞা’তি ৰুত্তং, তং ঞাণং কতিৰিধেন ৰেদিতব্ব’’ন্তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তং ঞাণং পঞ্চৰিধেন ৰেদিতব্বং…পে... সচ্ছিকিরিযা’’তি ৰুত্তং. ‘‘তাসু ৰিপস্সনাভেদেন ভিন্নাসু পঞ্চসু অভিঞ্ঞাদীসু কতমা অভিঞ্ঞা, কতমা পরিঞ্ঞা, কতমং পহানং, কতমা ভাৰনা, কতমা সচ্ছিকিরিযা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ কতমা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি অভিঞ্ঞাদীসু. যং ধম্মানং সলক্খণে ঞাণন্তি রূপধম্মানং কক্খল়াদিসলক্খণে, অরূপধম্মানং ফুসনাদিসলক্খণে আরম্মণকরণৰসেন পৰত্তং যং ঞাণং হেতুফলজাননহেতুজাননসঙ্খাতা ধম্মপটিসম্ভিদা চেৰ হেতুফলজাননসঙ্খাতা অত্থপটিসম্ভিদা চ ভৰতি. অযং সলক্খণেন সদ্ধিং হেতুফলজাননা পঞ্ঞা অভিঞ্ঞা নাম.

এৰন্তি ৰুত্তপ্পকারেন. অভিঞ্ঞাঞাণেন অভিজানিত্ৰা. যা পরিজাননাতিআদীসু ‘‘ইদং অনৰজ্জং কুসলং, ইদং সাৰজ্জং অকুসলং, ইদং অকুসলৰিপাকজনকং সাৰজ্জং, ইদং কুসলৰিপাকজনকং অনৰজ্জং, ইদং সংকিলিট্ঠং কণ্হং, ইদং অসংকিলিট্ঠং সুক্কং, ইদং কুসলং অনৰজ্জাদিকং সেৰিতব্বং, ইদং অকুসলং সাৰজ্জাদিকং ন সেৰিতব্ব’’ন্তি এৰং অনিচ্চাদিতো কলাপসম্মসনাদিৰসেন গহিতা সম্মসিতা ইমে ৰিপস্সনায আরম্মণভূতা সঙ্খতধম্মা ইদং উদযব্বযঞাণাদিফলং আনিসংসং অনুক্কমেন নিব্বত্তাপেন্তি. তন্নিব্বত্তৰিপস্সনায উপ্পজ্জনতো উপচারং উপ্পাদেন্তি, এৰং অনুক্কমেন গহিতানং পৰত্তিতানং তেসং উদযব্বযঞাণাদীনং অযং সচ্চানুবোধপটিৰেধো অত্থোতি পরিচ্ছিন্দিত্ৰা যা পরিজাননা পৰত্তা, সা অযং পরিজাননা পরিঞ্ঞা নামাতি যোজেত্ৰা, এৰং ৰুত্তপ্পকারায পরিঞ্ঞাপঞ্ঞায পরিজানিত্ৰা পহাতব্বা, ভাৰেতব্বা, সচ্ছিকাতব্বা চ তযো ধম্মা অৰসিট্ঠা ভৰন্তি. ‘‘যে অকুসলা, তে পহাতব্বা’’তি যা পরিজাননা পঞ্ঞা পৰত্তা, ইদং পহানং পহানঞাণং. ‘‘যে কুসলা, তে ভাৰেতব্বা’’তি যা পরিজাননা পঞ্ঞা পৰত্তা, সা ভাৰনাপঞ্ঞা. ‘‘যং অসঙ্খতং, ইদং সচ্ছিকিরিয’’ন্তি যা পরিজাননা পঞ্ঞা পৰত্তা, সা সচ্ছিকিরিযাপঞ্ঞাতি যোজেত্ৰা অট্ঠকথাধিপ্পাযেন অৰিরুদ্ধো অত্থো গহেতব্বো.

অভিঞ্ঞাদযো পঞ্চৰিধা পঞ্ঞা আচরিযেন ৰিভত্তা, অম্হেহি চ ঞাতা, ‘‘তাহি পরিঞ্ঞাহি জানন্তো পুগ্গলো ‘কি’ন্তি ৰুচ্চতি থোমীযতী’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘যো এৰ’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ যো পুগ্গলো এৰং ৰুত্তপ্পকারেন জানাতি, অযং জানন্তো পুগ্গলো পচ্চযুপ্পন্নেসু ধম্মেসু কুসলত্তা ছেকত্তা ‘‘অত্থকুসলো’’তি ৰুচ্চতি থোমীযতি, পচ্চযধম্মেসু কুসলত্তা ‘‘ধম্মকুসলো’’তি চ চতুন্নং একত্তাদীনং নযানং যুত্ততায কোৰিদত্তা ‘‘কল্যাণতাকুসলো’’তি চ ফলসমাপত্তীসু কোৰিদত্তা ‘‘ফলতাকুসলো’’তি চ ৰড্ঢীসু কোৰিদত্তা ‘‘আযকুসলো’’তি চ অৰড্ঢীসু কোৰিদত্তা ‘‘অপাযকুসলো’’তি চ অচ্চাযিকে কিচ্চে ৰা ভযে ৰা উপ্পন্নে সতি তস্স কিচ্চস্স, ভযস্স ৰা তিকিচ্ছনসমত্থে ঠানুপ্পত্তিযকারণে কোৰিদত্তা ‘‘উপাযকুসলো’’তি চ মহন্তেসু অভিক্কমাদীসু সতিসম্পজঞ্ঞায সম্পন্নত্তা ‘‘মহতা কোসল্লেন সমন্নাগতো’’তি চ ৰুচ্চতি থোমীযতি. ‘‘তস্স অসেক্খস্স অত্থাদীসু কুসলভাৰো কথং সদ্দহিতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘তেনাহা’’তিআদি ৰুত্তং. ‘‘কুসলো সব্বধম্মান’’ন্তি ৰুত্তত্তা সদ্দহিতব্বোতি অধিপ্পাযো.

‘‘কুসলো সব্বধম্মান’’ন্তি পদস্স অত্থো আচরিযেন ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘সতো ভিক্খু পরিব্বজে’’তি পদস্স অত্থো কথং অম্হেহি ৰিত্থারতো ৰিঞ্ঞাতো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘সতো ভিক্খু পরিব্বজে’’তিআদি ৰুত্তং. অথ ৰা ‘‘সতো ভিক্খু পরিব্বজে’’তি ভগৰতা ৰুত্তং, ‘‘কত্থ পৰত্তেন সতিসহিতেন ঞাণেন সম্পন্নো সতো কিমত্থং পরিব্বজে’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘ইমেসু পৰত্তেন সতিসহিতঞাণেন সম্পন্নো সতো ইমমত্থং পরিব্বজে’’তি নিযমেত্ৰা দস্সেন্তো ‘‘সতো ভিক্খু পরিব্বজে’’তিআদিমাহ. তত্থ তেনাতি যো অভিক্কমাদীসু পৰত্তেন সতিসহিতঞাণেন সমন্নাগতো সতো অসেক্খভিক্খু, তেন অসেক্খভিক্খুনা পরিনিট্ঠিতসিক্খত্তা অঞ্ঞপযোজনাভাৰতো দিট্ঠধম্মসুখৰিহারত্থং অভিক্কন্তে…পে… তুণ্হীভাৰেন সতেন সতিসহিতেন সম্পজানেন ঞাণেন ৰিহাতব্বং চতুইরিযাপথপরিৰত্তনসঙ্খাতং ৰিহরণং পৰত্তেতব্বং.

‘‘যা সেক্খাসেক্খপটিপদা নিদ্দিট্ঠা, ইমা সেক্খাসেক্খপটিপদা সঙ্খেপতো কতিৰিধা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ইমা পটিপদাসঙ্খাতা চরিযা সঙ্খেপতো পুগ্গলৰসেন দ্ৰেতি দস্সেতুং ‘‘ইমা দ্ৰে চরিযা’’তিআদিমাহ. তত্থ যা চরিযা ভাৰেতব্বকুসলাদিভেদেন ৰা অত্থকোসল্লাদিভেদেন ৰা অভিক্কমাদীসু সতিসম্পজঞ্ঞভেদেন ৰা নিদ্দিট্ঠা, ইমা চরিযা দ্ৰেতি ভগৰতা অনুঞ্ঞাতা অনুজাননৰসেন দেসিতা, ৰিসুদ্ধানং অরহন্তানং একা চরিযা, ৰিসুজ্ঝন্তানং সেক্খানং একা চরিযাতি পুগ্গলৰসেন দ্ৰেতি দট্ঠব্বা.

‘‘অসেক্খোযেৰ কস্মা ‘সতো অভিক্কমতী’তিআদিনা ৰুচ্চতি থোমীযতি, কল্যাণপুথুজ্জনোপি ‘সতো অভিক্কমতী’তিআদিনা ৰুচ্চতি থোমীযতী’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘কতকিচ্চানি হী’’তিআদি ৰুত্তং. অরহতো ইন্দ্রিযানি কতকিচ্চানি, ইন্দ্রিযানং কতকিচ্চত্তা যং পুচ্ছং পুচ্ছিতব্বং, তং সব্বং চতুব্বিধং দুক্খস্স পরিঞ্ঞাভিসমযেন বোজ্ঝিতব্বং…পে… নিরোধস্স সচ্ছিকিরিযাভিসমযেন বোজ্ঝিতব্বং ভৰে. চতুব্বিধং ইদং বোজ্ঝং বোজ্ঝিতব্বং যো অসেক্খো সতিৰেপুল্লপ্পত্তত্তা এৰং পরিঞ্ঞাভিসমযাদিনা জানাতি, অযং অসেক্খো নিপ্পরিযাযেন ‘‘রাগস্স খযায, দোসস্স খযায, মোহস্স খযায সতো অভিক্কমতি, সতো পটিক্কমতী’’তি ৰুচ্চতি থোমীযতি. সেক্খোপি যথাৰুত্তং বোজ্ঝং বোজ্ঝিতব্বং অত্তনো পরিঞ্ঞাভিসমযাদিনা জানাতি, তস্মা ‘‘সতো…পে… মোহস্সা’’তি ৰুচ্চতি থোমীযতীতি ৰেদিতব্বো. তেন ৰুত্তং ‘‘কে ৰিসুজ্ঝন্তা? সেক্খা’’তি.

‘‘কস্মা সেক্খাসেক্খানং সতিসম্পজঞ্ঞেন অভিক্কমনাদিভাৰো, রাগাদীনঞ্চ খযভাৰো সদ্দহিতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা ৰুত্তং ‘‘তেনাহ ভগৰা সতো ভিক্খু পরিব্বজে’’তি. ‘‘ভগৰতো সব্বং কাযকম্মং ঞাণপুব্বঙ্গম’ন্তিআদিনা (নেত্তি. ১৫) মনাপিকেসু কামেসু নাভিগিজ্ঝনভাৰো, অমনাপিকেসু কামেসু মনসা অনাৰিলভাৰো, সব্বধম্মেসু কুসলভাৰো, সতিসম্পজঞ্ঞেন সমন্নাগতস্স পরিব্বজনভাৰো আচরিযেন নিদ্দিট্ঠো, সো নাভিগিজ্ঝনভাৰাদিকো কস্মা অম্হেহি সদ্দহিতব্বো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ৰুত্তং ‘‘তেনাহ কামেসু…পে… পরিব্বজে’’তি. ইমিস্সা গাথাযপি পুচ্ছাৰিস্সজ্জনৰিচযো পুব্বে একাধিট্ঠানাদিধম্মাধিট্ঠানাদিৰসেন ৰুত্তনযানুসারেন ৰেদিতব্বো.

ৰিচযহারৰিভঙ্গে অজিতসুত্তং নীহরিত্ৰা পুচ্ছাৰিস্সজ্জনৰিচযো আচরিযেন ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কতমো সুত্তন্তরেসু পুচ্ছাৰিস্সজ্জনৰিচযো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা অজিতসুত্তে পুচ্ছাৰিস্সজ্জনৰিচযনযানুসারেন সুত্তন্তরেসুপি পুচ্ছাৰিস্সজ্জনানি নীহরিত্ৰা পুচ্ছাৰিচযৰিস্সজ্জনৰিচযা যোজেতব্বাতি দস্সেতুং ‘‘এৰং পুচ্ছিতব্বং, এৰং ৰিস্সজ্জিতব্ব’’ন্তি ৰুত্তং. অট্ঠকথাযং পন –

এত্তাৰতা চ মহাথেরো ৰিচযহারং ৰিভজন্তো অজিতসুত্তৰসেন পুচ্ছাৰিচযং, ৰিস্সজ্জনৰিচযঞ্চ দস্সেত্ৰা ইদানি সুত্তন্তরেসুপি পুচ্ছাৰিস্সজ্জনৰিচযানং নযং দস্সেন্তো এৰং পুচ্ছিতব্বং, এৰং ৰিস্সজ্জিতব্ব’ন্তি আহা’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. ১৭) –

ৰুত্তং. তত্থ এৰন্তি অজিতসুত্তে (সু. নি. ১০৩৮ আদযো; চূল়নি. ৰত্থুগাথা ৫৭, অজিতমাণৰপুচ্ছানিদ্দেস ১ আদযো) ৰুত্তপুচ্ছাৰিচযানুসারেন পুচ্ছাৰসেন পৰত্তসুত্তং নীহরিত্ৰা পুচ্ছাৰিচযো ৰিভজেতব্বো, এৰং অজিতসুত্তে (সু. নি. ১০৩৮ আদযো; চূল়নি. ৰত্থুগাথা ৫৭ আদযো, অজিতমাণৰপুচ্ছানিদ্দেস ১ আদযো) ৰুত্তৰিস্সজ্জনৰিচযানুসারেন সুত্তন্তরেসুপি ৰিস্সজ্জনৰসেন পৰত্তসুত্তং নীহরিত্ৰা ৰিস্সজ্জনৰিচযো ৰিভজেতব্বো.

পুচ্ছাৰিস্সজ্জনৰিচযা আচরিযেন ৰিভত্তা, অম্হেহি চ ঞাতা, ‘‘কতমো সুত্তঅনুগীতিৰিচযো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘সুত্তস্স চ অনুগীতী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ সুত্তস্সাতি নীহরিতসুত্তস্স. অনুগীতীতি সুত্তন্তরদেসনাসঙ্খাতা অনুগীতি. অত্থতো চ ব্যঞ্জনতো চ সমানেতব্বাতি তস্সা অনুগীতিযা অত্থতো, ব্যঞ্জনতো চ সংৰণ্ণেতব্বসুত্তেন সমানা সদিসী কাতব্বা, তস্মিং ৰা সংৰণ্ণিযমানসুত্তে অনুগীতি সুত্তত্থতো, ব্যঞ্জনতো চ সমানেতব্বা. ‘‘অত্থতো অসমানে কো নাম দোসো আপজ্জেয্যা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা অত্থাপগতং হি ব্যঞ্জনং সম্ফপ্পলাপং ভৰতী’’তি ৰুত্তং. ‘‘অত্থতো অসমানে দোসো ৰুত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ব্যঞ্জনতো অসমানে পন কো নাম দোসো আপজ্জতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘দুন্নিক্খিত্তস্স পদব্যঞ্জনস্স অত্থোপি দুন্নযো ভৰতী’’তি ৰুত্তং. তস্মা সদোসত্তা অনুগীতিযা ৰা সুত্তেন অত্থব্যঞ্জনূপেতং সঙ্গাযিতব্বং.

অনুগীতিৰিচযো আচরিযেন ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কতমো সুত্তস্স ৰিচযো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা সুত্তঞ্চা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ সুত্তঞ্চাতি নিদ্ধারিতসুত্তঞ্চ. ‘‘ইদং নিদ্ধারিতসুত্তং নাম ভগৰতা ৰুত্তং আহচ্চৰচনং কিং, উদাহু সঙ্গাযন্তেহি ৰুত্তং অনুসন্ধিৰচনং কি’’ন্তি পৰিচিনিতব্বং, ‘‘ইদং নিদ্ধারিতসুত্তং নীতত্থং কিং, উদাহু নেয্যত্থং কি’’ন্তি পৰিচিনিতব্বং, ‘‘ইদং নিদ্ধারিতসুত্তং সংকিলেসভাগিযং কিং, উদাহু ৰাসনাভাগিযং কি’’ন্তি পৰিচিনিতব্বং, ‘‘ইদং নিদ্ধারিতসুত্তং নিব্বেধভাগিযং কিং, উদাহু অসেক্খভাগিযং কি’’ন্তি পৰিচিনিতব্বং. এৰং পৰিচিনিত্ৰা যদি আহচ্চৰচনং ভৰে, এৰং সতি ‘‘আহচ্চৰচন’’ন্তি নিদ্ধারেত্ৰা গহেতব্বং. যদি অসেক্খসুত্তং ভৰে, এৰং সতি ‘‘অসেক্খসুত্ত’’ন্তি নিদ্ধারেত্ৰা গহেতব্বং, ঞাতন্তি অত্থো.

‘‘সুত্তং পৰিচিনিত্ৰা সুত্তস্স অত্থভূতানি সব্বানি সচ্চানি নিদ্ধারেত্ৰা কত্থ পদেসে পস্সিতব্বানী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা পুচ্ছং ঠপেত্ৰা ইমস্মিং পদেসে পস্সিতব্বানীতি দস্সেতুং ‘‘কুহিং ইমস্স সুত্তস্স সব্বানি…পে… পরিযোসানে’’তি ৰুত্তং. তত্থ ইমস্স সুত্তস্সাতি যং সুত্তং ৰিচিনিতুং নিদ্ধারিতং, ইমস্স সুত্তস্স চতুসচ্চৰিনিমুত্তস্স সুত্তত্থস্স অভাৰতো সব্বানি সচ্চানি তস্সেৰ সুত্তস্স আদিমজ্ঝপরিযোসানে পস্সিতব্বানীতি অত্থো.

যথাৰুত্তং সুত্তৰিচযং নিগমেন্তো ‘‘এৰং সুত্তং পৰিচেতব্ব’’ন্তি আহ. ‘‘ন যথাৰুত্তপুচ্ছাদীনং পৰিচেতব্বভাৰো অম্হেহি জানিতব্বো সদ্দহিতব্বো’’তি ৰত্তব্বভাৰতো ‘‘তেনাহ…পে… অনুগীতী’’তি ৰুত্তং. তত্থ তেন যথাৰুত্তপুচ্ছাদীনং ৰিচেতব্বভাৰেন আযস্মা মহাকচ্চানো ‘‘যং পুচ্ছিতঞ্চ…পে… অনুগীতী’’তিআদিকং যং ৰচনং আহ, তেন ৰচনেন ৰিচেতব্বভাৰো তুম্হেহি জানিতব্বো সদ্দহিতব্বোৰাতি ৰুত্তং হোতি.

‘‘যথাৰুত্তপ্পকারো চ ৰিচযো হারো পরিপুণ্ণো কিং, উদাহু অঞ্ঞোপি নিদ্ধারেত্ৰা যোজেতব্বো অত্থি কি’’ন্তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘নিযুত্তো ৰিচযো হারো’’তি ৰুত্তং. তত্থ পুচ্ছাৰিচযৰিস্সজ্জনৰিচযপুব্বাপরৰিচযঅনুগীতিৰিচযসুত্তৰিচযা সরূপতো ৰিভত্তা, তেহি অৰসেসো অস্সাদাদিৰিচযোপি যথারহং নিদ্ধারেত্ৰা যুত্তো যুঞ্জিতব্বোতি অধিপ্পাযো.

ইতি ৰিচযহারৰিভঙ্গে সত্তিবলানুরূপা রচিতা

ৰিভাৰনা নিট্ঠিতা.

পণ্ডিতেহি পন অট্ঠকথাটীকানুসারেন গম্ভীরত্থো ৰিত্থারতো ৰিভজিত্ৰা গহেতব্বোতি.

৩. যুত্তিহারৰিভঙ্গৰিভাৰনা

১৮. যেন যেন সংৰণ্ণনাৰিসেসভূতেন ৰিচযহারৰিভঙ্গেন পদপঞ্হাদযো ৰিচিতা, সো সংৰণ্ণনাৰিসেসভূতো ৰিচযহারৰিভঙ্গো পরিপুণ্ণো, ‘‘কতমো যুত্তিহারৰিভঙ্গো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ কতমো যুত্তিহারো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি তেসু নিদ্দিট্ঠেসু সোল়সসু হারেসু কতমো সংৰণ্ণনাৰিসেসো যুত্তিহারো যুত্তিহারৰিভঙ্গোতি পুচ্ছি. ‘‘সব্বেসং হারান’’ন্তিআদিনিদ্দেসস্স ইদানি ৰুচ্চমানো ‘‘অযং যুত্তিহারো’’তিআদিকো ৰিত্থারসংৰণ্ণনাৰিসেসো যুত্তিহারৰিভঙ্গো নামাতি ৰিঞ্ঞেয্যো. তেন ৰুত্তং ‘‘তত্থ কতমো যুত্তিহারোতিআদি যুত্তিহারৰিভঙ্গো’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. ১৮). অযং যুত্তিহারো কিং নাম সুত্তত্থং যুত্তাযুত্তিৰসেন যোজযতীতি যুঞ্জিতব্বং সুত্তত্থং পুচ্ছতি. সুত্তত্থো পন দুৰিধো অতথাকারেন গয্হমানো, তথাকারেন গয্হমানো অত্থোতি. তত্থ অতথাকারেন গয্হমানোৰ অত্থো যাথাৰতো যুত্তিনিদ্ধারণেন যোজেতব্বো, ইতরো পন ভূতকথনমত্তেন যোজেতব্বো. যস্মা পনাযং যুত্তিগৰেসনা নাম সংৰণ্ণনা মহাপদেসেহি ৰিনা ন সম্ভৰতি, তস্মা যুত্তিহারং ৰিভজন্তো তস্স যুত্তিহারস্স লক্খণং পঠমং উপদিসিতুং ‘‘চত্তারো মহাপদেসা’’তিআদিমাহ. তত্থ মহাপদেসাতি মহন্তে বুদ্ধাদযো অপদিসিত্ৰা ৰুত্তানি কারণানি, মহন্তানি ৰা ধম্মস্স অপদেসানি পতিট্ঠানানি. অপদিসীযতেতি অপদেসো, বুদ্ধো অপদেসো এতস্স কারণস্সাতি বুদ্ধাপদেসো. সেসেসুপি এসেৰ নযো নেতব্বো. ‘‘বুদ্ধস্স সম্মুখা এতং সুত্তং মযা সুত’’ন্তি ৰত্ৰা আভতস্স গন্থস্স সুত্তৰিনযেহি সংসন্দনং ধম্মো, অসংসন্দনং অধম্মোতি ৰিনিচ্ছযকারণং মহাপদেসোতি অধিপ্পাযো. ‘‘বুদ্ধস্স সম্মুখা মযা আভতং, সঙ্ঘস্স সম্মুখা মযা আভতং, সম্বহুলত্থেরানং সম্মুখা মযা আভতং, একত্থেরস্স সম্মুখা মযা আভত’’ন্তি ৰত্ৰা আভতস্স গন্থস্স যানি ব্যঞ্জনপদঅত্থপদানি সন্তি, তানি পদব্যঞ্জনানি ভগৰতা দেসিতে সুত্তে ওতরযিতব্বানি অনুপ্পৰেসিতানি, ৰিনযে রাগাদিৰিনযে সন্দস্সযিতব্বানি সংসন্দেতব্বানি. ধম্মতাযং উপনিক্খিপিতব্বানি পক্খিপিতব্বানি. যদি সুত্তত্থেন, ৰিনযত্থেন, ধম্মতায চ অৰিরুদ্ধানি হোন্তি, এৰং সতি তৰ আভতপদব্যঞ্জনানি যুত্তানীতি ৰিনিচ্ছযন্তেহি ৰত্ৰা গহেতব্বানীতি অধিপ্পাযো.

সুত্তৰিনযধম্মতাসু ওতরযিতব্বানি সন্দস্সযিতব্বানি উপনিক্খিপিতব্বানীতি আচরিযেন ৰুত্তানি, ‘‘কত্থ সুত্তে, কত্থ ৰিনযে, কত্থ ধম্মতায’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘কতমস্মিং সুত্তে’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ চতূসু অরিযসচ্চেসূতি চতুন্নং অরিযসচ্চানং দস্সনকেসু সুত্তেসু. রাগো ৰিনস্সতি ৰূপসমতি এতেন অসুভাদিনাতি রাগৰিনযং, কিং তং? অসুভাদিনিমিত্তং, তং অস্স অত্থীতি রাগৰিনযো, কো সো? অসুভাদিনিমিত্তদস্সনকো সুত্তন্তৰিসেসো. এস নযো দোসৰিনযোতিআদীসুপি. পটিচ্চসমুপ্পাদো নাম সস্সতদিট্ঠিউচ্ছেদদিট্ঠিং ৰিৰজ্জেত্ৰা একত্তনযাদীনং দীপনেন অৰিজ্জাদিসঙ্খারাদিসভাৰধম্মানং পচ্চযপচ্চযুপ্পন্নভাৰদীপকোতি ৰুত্তং ‘‘কতমিস্সং ধম্মতাযং উপনিক্খিপিতব্বানি? পটিচ্চসমুপ্পাদে’’তি.

‘‘সুত্তাদীসু অৰতরন্তে সন্দিস্সন্তে অৰিলোমেন্তে কিং ন জনেতী’’তি ৰত্তব্বতো ‘‘চতূসূ’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ‘‘বুদ্ধাদীনং সম্মুখা মযা আভত’’ন্তি ৰত্ৰা আভতগন্থো চতূসু অরিযসচ্চেসু যদি অৰতরতি, এৰং সতি আভতগন্থো আসৰে ন জনেতি. রাগাদিকিলেসৰিনযে যদি সন্দিস্সতি, এৰং সতি আভতগন্থো আসৰে ন জনেতি. ধম্মতঞ্চ যদি ন ৰিলোমেতি, এৰং সতি আভতগন্থো আসৰে ন জনেতীতি অত্থো দট্ঠব্বো.

‘‘কিমত্থং যুত্তিহারৰিভঙ্গে চত্তারো মহাপদেসা আভতা’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘চতূহি মহাপদেসেহী’’তিআদিমাহ. তত্থ আভতগন্থে যং যং অত্থজাতং, যং যং ধম্মজাতং ৰা চতূহি মহাপদেসেহি যুজ্জতি, তং তং অত্থজাতং ৰা তং তং ধম্মজাতং ৰা সংৰণ্ণেতব্বসুত্তে গহেতব্বং. যেন যেন কারণেন চ চতূহি মহাপদেসেহি যুজ্জতি, তং তং কারণং সংৰণ্ণনাৰসেন সংৰণ্ণেতব্বসুত্তে গহেতব্বং. যথা যথা পকারেন চতূহি মহাপদেসেহি যুজ্জতি, সো সো পকারো সংৰণ্ণনাৰসেন সংৰণ্ণেতব্বসুত্তে গহেতব্বো. এৰং গাহণত্থং চত্তারো মহাপদেসা আভতাতি অত্থো.

১৯. চতূহি মহাপদেসেহি যুত্তং অৰিরুদ্ধং তং তং অত্থজাতং গহেতব্বন্তি আচরিযেন ৰুত্তং, ‘‘কত্থ কেন যুত্তিনিদ্ধারণং কাতব্ব’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘পঞ্হং পুচ্ছিতেনা’’তিআদি ৰুত্তং. পঞ্হে পঞ্হং পুচ্ছিতেন পুগ্গলেন যুত্তিনিদ্ধারণং কাতব্বন্তি. তত্থ পঞ্হন্তি পঞ্হিতব্বং সভাৰধম্মং. পুচ্ছিতেনাতি ৰিস্সজ্জেতুং সমত্থেন পণ্ডিতপুগ্গলেন. পঞ্হেতি পুচ্ছাৰসেন পৰত্তপাঠে. পদানি কতি কিত্তকানি হোন্তীতি পদসো পঠমং পরিযোগাহিতব্বং যুত্তিহারেন ৰিচেতব্বং ৰীমংসিতব্বং. ‘‘কথং ৰিচেতব্ব’’ন্তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘যদি সব্বানী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ সব্বানি পদানীতি পুচ্ছিতপাঠে নিরৰসেসানি পদানি একং সমানং অত্থং যদি অভিৰদন্তি, এৰং সতি অত্থৰসেন একো পঞ্হো. এস নযো সেসেসুপি. তেন ৰুত্তং ‘‘তদত্থস্সেকস্স ঞাতুং ইচ্ছিতত্তা’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. ১৯).

একন্তি অত্থৰসেন একৰিধং পঞ্হং. উপপরিক্খমানেন পুগ্গলেন অঞ্ঞাতব্বং দল়্হং জানিতব্বং. ‘‘কো আজাননাকারো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা আজাননাকারং দস্সেন্তো ‘‘কিং ইমে ধম্মা’’তিআদিমাহ. তত্থ ‘‘যে হি পরিযত্তিধম্মা সংৰণ্ণেতব্বা, ইমে পরিযত্তিধম্মা নানত্থা হোন্তি কিং, নানাব্যঞ্জনা হোন্তি কিং, উদাহু ইমেসং পরিযত্তিধম্মানং একো অত্থো হোতি, ব্যঞ্জনমেৰ নানং হোতি কি’’ন্তি যুত্তিতো ৰিচেত্ৰা অঞ্ঞাতব্বন্তি যোজনা. ‘‘যথাৰুত্তো পঞ্হো কিং ভৰে’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা যথাৰুত্তং পঞ্হং একদেসং দস্সেতুং ‘‘যথা কিং ভৰে’’তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘যথা সা’’তিআদিমাহ.

তস্সং পুচ্ছাগাথাযং – চোরঘাতকেন মনুস্সেন চোরো অব্ভাহতো ৰিয কেন ধম্মেন সত্তলোকো সদা অব্ভাহতো, মালুৰলতায অত্তনো নিস্সিতরুক্খো পরিৰারিতো অজ্ঝোত্থটো ৰিয কেন ধম্মেন সত্তলোকো সদা পরিৰারিতো অজ্ঝোত্থটো, ৰিসপ্পীতখুরপ্পেন সল্লেন ওতিণ্ণো অনুপৰিট্ঠো ৰিয কেন সল্লেন সত্তলোকো সদা ওতিণ্ণো অনুপৰিট্ঠো, কিস্স কেন কারণেন সত্তলোকো সদা ধূপাযিতো সন্তাপিতোতি যোজনা.

‘‘ইমায পুচ্ছাগাথায কিত্তকানি পদানী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘ইমানী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ পুচ্ছিতানীতি পুচ্ছিতত্থানি পদানি চত্তারি হোন্তি. ‘‘কিত্তকা পঞ্হা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তে তযো পঞ্হা’’তি ৰুত্তং.

ভগৰা দেৰতায হি যস্মা ৰিস্সজ্জেতি, ইতি তস্মা ৰিস্সজ্জনতো ‘‘তযোপঞ্হা’’তি ৰিঞ্ঞাযতি. ‘‘কতমা ৰিস্সজ্জনগাথা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা –

‘‘মচ্চুনাব্ভাহতো লোকো, জরায পরিৰারিতো;

তণ্হাসল্লেন ওতিণ্ণো, ইচ্ছাধূপাযিতো সদা’’তি. –

ৰুত্তং. তস্সং ৰিস্সজ্জনগাথাযং – চোরঘাতকেন মনুস্সেন চোরো অব্ভাহতো ৰিয মচ্চুনা সত্তলোকো সদা অব্ভাহতো, মালুৰলতায অত্তনো নিস্সিতরুক্খো পরিৰারিতো অজ্ঝোত্থটো ৰিয জরায সত্তলোকো সদা পরিৰারিতো অজ্ঝোত্থটো, ৰিসপ্পীতখুরপ্পেন সল্লেন ওতিণ্ণো অনুপৰিট্ঠো ৰিয তণ্হাসল্লেন সত্তলোকো সদা ওতিণ্ণো অনুপৰিট্ঠো, ইচ্ছায সত্তলোকো সদা ধূপাযিতো সন্তাপিতোতি যোজনা.

২০. ‘‘কতমং মচ্চু, কতমা জরা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ জরা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি তিস্সং ৰিস্সজ্জনগাথাযং. দুতিযপদে ৰুত্তা জরা চ পঠমপদে ৰুত্তং মরণঞ্চ ইমানি দ্ৰে সঙ্খতস্স খন্ধপঞ্চকস্স সঙ্খতলক্খণানি হোন্তি, সঙ্খতং খন্ধপঞ্চকং মুঞ্চিত্ৰা ৰিসুং ন উপলব্ভতীতি অত্থো. ‘‘সঙ্খতলক্খণানং জরামরণানং কথং ভেদো জানিতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘জরাযং ঠিতস্সা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ জরাযং ঠিতস্স অঞ্ঞথত্তন্তি ঠিতস্স খন্ধপ্পবন্ধস্স যং অঞ্ঞথত্তং, অযং পাকটজরা নাম, ন খণট্ঠিতিজরা. মরণং ৰযোতি সম্মুতিমরণং চুতিযেৰ হোতি, ন খণিকমরণং, ন সমুচ্ছেদমরণং. তেন ৰুত্তং ‘‘উপ্পাদো পঞ্ঞাযতি, ৰযো পঞ্ঞাযতি, ঠিতস্স অঞ্ঞথত্তং পঞ্ঞাযতী’’তি (সং. নি. ৩.৩৮; অ. নি. ৩.৪৭; কথা. ২১৪).

যদি ঠিতস্সেৰ মরণং সিযা, এৰং সতি জরামরণানং নানত্তং যুত্তং ন সিযা, অযুত্তে সতি ‘‘তে তযো পঞ্হা’’তি ৰচনম্পি অযুত্তমেৰাতি ৰত্তব্বতো ‘‘তত্থ জরায চা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি তিস্সং ৰিস্সজ্জনগাথাযং ৰুত্তায জরায চ ৰুত্তস্স মরণস্স চ অত্থতো নানত্তং যুত্তং.

‘‘কেন কারণেন যুত্তং, কথং কারণেন নানত্তং সম্পটিচ্ছিতব্ব’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘গব্ভগতাপি হি মীযন্তী’’তি ৰুত্তং. জরং অপ্পত্তা গব্ভগতাপি সত্তা হি যস্মা মীযন্তি, তস্মা নানত্তং সম্পটিচ্ছিতব্বং. ‘‘গব্ভগতাপি জরপ্পত্তা ভৰেয্যু’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘ন চ তে জিণ্ণা ভৰন্তী’’তি ৰুত্তং. জরপ্পত্তাপি অজিণ্ণত্তা জিণ্ণজরং অপ্পত্তাৰ মীযন্তি, এৰং ইধাধিপ্পেতস্স জিণ্ণজরাৰিরহিতস্স মরণস্স সম্ভৰতো অঞ্ঞা জরা, অঞ্ঞং মরণন্তি ঞাতব্বন্তি ৰুত্তং হোতি. ‘‘ন গব্ভগতানংযেৰ জিণ্ণজরং অপ্পত্তং মরণং অত্থি, অঞ্ঞেসম্পি অত্থী’’তি ৰত্তব্বভাৰতো ‘‘অত্থি চ দেৰানং মরণ’’ন্তি ৰুত্তং. ‘‘দেৰাপি চিরকালসম্ভৰতো জরং পত্তা ভৰেয্যু’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘ন চ তেসং সরীরানি জীরন্তী’’তি ৰুত্তং. ‘‘জরামরণানং নানত্তে কারণং এত্তকমেৰা’’তি ৰত্তব্বত্তা অঞ্ঞম্পি অত্থীতি দস্সেতুং ‘‘সক্কতে ৰা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ জিণ্ণজরায পটিকম্মং কাতুং সক্কতেৰ, মরণস্স পন পটিকম্মস্স কাতুং ন সক্কতেৰ, ইমিনাপি কারণেন জরামরণানং নানত্তং সম্পটিচ্ছিতব্বমেৰাতি অত্থো. ‘‘ন সক্কতে মরণস্স পটিকম্মং কাতু’’ন্তি কস্মা ৰুত্তং, ননু ইদ্ধিপাদভাৰনায ৰসীভাৰে সতি সক্কা মরণস্সাপি পটিকম্মং কাতুন্তি চোদনং মনসি কত্ৰা ‘‘অঞ্ঞত্রেৰ ইদ্ধিমন্তানং ইদ্ধিৰিসযা’’তি ৰুত্তং.

জরামরণানং অঞ্ঞমঞ্ঞং নানাভাৰো আচরিযেন দস্সিতো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কথং পন তণ্হায জরামরণেহি নানাভাৰো’’তি ৰত্তব্বতো তেহি তণ্হায নানত্তং দস্সেতুং ‘‘যং পনাহা’’তিআদি ৰুত্তং. তণ্হায অৰিজ্জমানাযপি জীরন্তাপি মীযন্তাপি ৰীতরাগা যস্মা দিস্সন্তি, তস্মা তণ্হায জরামরণেহি নানাভাৰো সম্পটিচ্ছিতব্বো.

‘‘তণ্হায জীরণভিজ্জনলক্খণং অত্থীতি তেহি তণ্হায অনঞ্ঞত্তে কো নাম দোসো সিযা’’তি ৰত্তব্বতো দোসং দস্সেতুং ‘‘যদি চা’’তিআদি ৰুত্তং. জরামরণং যথা যেন জীরণভিজ্জনলক্খণেন পাকটং, এৰং জীরণভিজ্জনলক্খণেন তণ্হাপি পাকটা. যদি চ সিযা; এৰং সন্তে যোব্বনট্ঠাপি সব্বে মাণৰা ৰিগততণ্হা সিযুং, ন চ ৰিগততণ্হা, তস্মা নানাভাৰো সম্পটিচ্ছিতব্বো. ততো অঞ্ঞোপি দোসো আপজ্জেয্যাতি দস্সেতুং ‘‘যথা চ তণ্হা দুক্খস্সা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ জরামরণানং তণ্হায অনঞ্ঞত্তে সতি তণ্হায ভৰতণ্হায দুক্খসমুদযো হোতি, এৰং জরামরণম্পি দুক্খসমুদযো সিযা. যস্মা ন জরামরণং দুক্খসমুদযো, তস্মা জরামরণেহি তণ্হায নানত্তং ৰেদিতব্বং.

তেহি তায অনঞ্ঞত্তে সতি এৰম্পি দোসো আপজ্জেয্যাতি দস্সেতুং ‘‘যথা চ তণ্হা মগ্গৰজ্ঝা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তেহি তায অনঞ্ঞত্তে সতি যথা তণ্হা মগ্গৰজ্ঝা হোতি, এৰং জরামরণম্পি মগ্গৰজ্ঝং সিযা. যথা জরামরণং মগ্গৰজ্ঝং ন হোতি, এৰং তণ্হাপি মগ্গৰজ্ঝা ন সিযা, তথা চ ন হোতি পহাতব্বাপহাতব্বভাৰতো, তস্মাপি জরামরণেহি তণ্হায নানত্তং ৰেদিতব্বং.

‘‘যদি চাতিআদিনা ৰুত্তায যুত্তিযা উপপত্তিযা এৰ জরামরণেহি তণ্হায অঞ্ঞত্তং গৰেসিতব্ব’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা অঞ্ঞেহিপি কারণেহি গৰেসিতব্বন্তি দস্সেতুং ‘‘ইমায যুত্তিযা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ইমায যুত্তিযাতি যা যুত্তি ‘‘যদি চা’’তিআদিনা ৰুত্তায ইমায যুত্তিযা উপপত্তিযা. অঞ্ঞমঞ্ঞেহি কারণেহি অঞ্ঞেহি অঞ্ঞেহি কারণভূতেহি উপপত্তীহি জরামরণেহি তণ্হায অঞ্ঞত্তং গৰেসিতব্বন্তি অত্থো. ‘‘অঞ্ঞমঞ্ঞেহি কারণেহি গৰেসিতব্ব’’ন্তি কস্মা ৰুত্তং, ননু যুত্তিযা, অত্থতো চ অঞ্ঞত্তং সন্দিস্সতীতি চোদনং মনসি কত্ৰা ‘‘যদি চ সন্দিস্সতী’’তিআদিমাহ. তত্থ যুত্তিসমারুল়্হং অত্থতো চ মরণেহি তণ্হায চ অঞ্ঞত্তং যদি চ সন্দিস্সতি, ব্যঞ্জনতোপি অঞ্ঞত্তং গৰেসিতব্বমেৰাতি অত্থো.

‘‘কথং ব্যঞ্জনতো অঞ্ঞত্তং গৰেসিতব্ব’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘সল্লোতি ৰা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ‘‘সল্লো’’তি ৰা ‘‘ধূপাযন’’ন্তি ৰা দ্ৰীহি ব্যঞ্জনেহি ৰুচ্চমানানং ইমেসং ইচ্ছাতণ্হাসঙ্খাতানং ধম্মানং অত্থতো একত্তং সমানত্তং যুজ্জতি, ন অঞ্ঞত্তং. ‘‘সল্লো’’তি ৰা ‘‘ধূপাযন’’ন্তি ৰা দ্ৰীহি ব্যঞ্জনেহি অৰুচ্চমানানং জরামরণানং তণ্হায একত্তং ন যুজ্জতি. তমেৰত্থং ৰিৰরিতুং ‘‘ন হী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ইচ্ছায চ তণ্হায চ অত্থতো অঞ্ঞত্তং ন যুজ্জতি, একত্তমেৰ যুজ্জতীতি যোজনা. ইচ্ছায চ তণ্হায চ জীরণভিজ্জনসম্ভৰতো জরামরণেহি তণ্হায একত্তং সিযা, ‘‘কস্মা অঞ্ঞত্তং যুত্ত’’ন্তি ৰত্তব্বতো ‘‘তণ্হায অধিপ্পাযে’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তণ্হায অধিপ্পাযে অপরিপূরমানে নৰসু আঘাতৰত্থূসু কোধো চ উপ্পজ্জতি, উপনাহো চ উপ্পজ্জতি. জরামরণেসু অপরিপূরমানেসু নৰসু আঘাতৰত্থূসু কোধো চ ন উপ্পজ্জতি, উপনাহো চ ন উপ্পজ্জতি. ইতি ইমায যুত্তিযা জরায চ মরণস্স চ তণ্হায চ অত্থতো অঞ্ঞত্তং যুজ্জতিযেৰাতি দট্ঠব্বং.

যদি ইচ্ছা তণ্হায অত্থতো একত্তং যুত্তং, এৰং সতি কস্মা ভগৰতা ‘‘মচ্চুনাব্ভাহতো লোকো’’তিআদিগাথাযং ‘‘তণ্হাসল্লেন ওতিণ্ণো, ইচ্ছাধূপাযিতো সদা’’তি দ্ৰিধা ৰুত্তাতি চোদনং পরিহরন্তো ‘‘যং পনিদং ভগৰতা’’তিআদিমাহ. তত্থ ‘‘ইচ্ছা’’তিপি ‘‘তণ্হা’’তিপি দ্ৰীহি নামেহি যং পনিদং অভিলপিতং যং পনিদং অভিলপনং কতং, ইদং অভিলপনং ভগৰতা বাহিরানং ইচ্ছিতব্বতসিতব্বানং ৰত্থূনং রূপাদিআরম্মণানং ভেদানং ৰসেন ‘‘ইচ্ছা’’তিপি ‘‘তণ্হা’’তিপি দ্ৰীহি নামেহি অভিলপিতং অভিলপনৰসেন কতন্তি একত্তং যুত্তমেৰ, ন নানত্তন্তি অত্থো দট্ঠব্বো.

‘‘নামৰসেন দ্ৰিধা ৰুত্তানং ইচ্ছাতণ্হাদীনং কেন একত্তং যুত্তন্তি সদ্দহিতব্ব’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘সব্বাহী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ নানানামৰসেন পভেদা সব্বা ইচ্ছাদিকা তণ্হা অজ্ঝোসানলক্খণেন একলক্খণা হি যস্মা যুত্তা, তস্মা নামৰসেন ভিন্নানম্পি একলক্খণেন একত্তং যুত্তন্তি সদ্দহিতব্বন্তি দট্ঠব্বং. ‘‘কিমিৰ যুত্ত’’ন্তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘যথা সব্বো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ কট্ঠগ্গিআদিৰসেন অনেকো সব্বো অগ্গি উণ্হত্তলক্খণেন একলক্খণো যথা, এৰং অজ্ঝোসানলক্খণেন একলক্খণাতি যোজনা. সব্বস্স অগ্গিনো উপাদানৰসেন অনেকানি নামানি সরূপতো দস্সেতুং ‘‘অপিচা’’তিআদি ৰুত্তং. তস্সত্থো পাকটো. আরম্মণৰসেন তণ্হা অঞ্ঞেহি অঞ্ঞেহি নামেহি ভগৰতা অভিলপিতা, উপাদানৰসেন অগ্গি অঞ্ঞেহি অঞ্ঞেহি নামেহি অভিলপিতোতি যোজনা কাতব্বা.

‘‘ৰিস্সজ্জনগাথাযং আগতনামেহি এৰ তণ্হা অভিলপিতা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা অনেকেহি নামেহি অভিলপিতাতি দস্সেতুং ‘‘ইচ্ছাইতিপী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ইচ্ছিতব্বানি অত্থানি রূপাদীনি আরম্মণানি সত্তা ইচ্ছন্তি এতাযাতি ইচ্ছা. তসন্তি এতাযাতি তণ্হা. সল্লতি পৰিসতি ৰিসপ্পীতং সল্লং ৰিযাতি সল্লা, সন্তাপং লাতি আদদাতীতি ৰা সল্লা, সন্তাপং লাতি পৰত্তেতীতি ৰা সল্লা. ধূপাযতি সন্তাপেতি পরিদহতীতি ধূপাযনা. সরতি আকড্ঢতি অৰহরতি সীঘসোতা সরিতা ৰিযাতি সরিতা, সরতি সল্লতীতি ৰা সরিতা. ৰিসরতীতি ৰিসত্তিকা. পীতিৰসেন সিনেহতীতি সিনেহো. তাসু তাসু গতীসু কিলমথং উপ্পাদেতীতি কিলমথো. সত্তা রূপাদিআরম্মণানি মঞ্ঞন্তি এতাযাতি মঞ্ঞনা. ভৰং বন্ধতীতি বন্ধো. আসীযতে পত্থীযতেতি আসা. আসিযতি পত্থেতীতি ৰা আসা. পিপাসীযতেতি পিপাসা, আরম্মণরসং পিপাসতীতি ৰা পিপাসা. অভিনন্দীযতেতি অভিনন্দনা, অভিনন্দতীতি ৰা অভিনন্দনা. ৰিত্থারতো অট্ঠকথাৰসেন (নেত্তি. অট্ঠ. ২০) ৰেদিতব্বো.

‘‘তণ্হায ইচ্ছাদিপ্পকারৰসেন আলপিতভাৰো কেন সদ্দহিতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘যথা চ ৰেৰচনে’’তিআদি ৰুত্তং. ৰেৰচনহারৰিভঙ্গে ‘‘আসা চ পীহা…পে… ৰেৰচন’’ন্তি (নেত্তি. ৩৭) যা তণ্হা যথা যেন পকারেন ৰুত্তা, তথা তেন পকারেন ৰুত্তায তণ্হায ইচ্ছাদিপ্পকারৰসেন আলপিতভাৰো সদ্দহিতব্বো. ‘‘ৰেৰচনৰিভঙ্গে আচরিযেন ৰুত্তোপি ভগৰতা অৰুত্তে কেন সদ্দহিতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘যথাহ ভগৰা’’তিআদি ৰুত্তং. যথা যেন পকারেন ভগৰা ‘‘রূপে তিস্সা’’তিআদিকং যং ৰচনমাহ, তথা তেন পকারেন ৰুত্তেন তেন ৰচনেন সদ্দহিতব্বো ৰাতি. এৰং যুজ্জতীতি এৰং ৰুত্তনযেন ইচ্ছাতণ্হানং অত্থতো একত্তা, জরায চ মরণস্স চ তণ্হায চ অত্থতো অঞ্ঞত্তা চ ‘‘তযো পঞ্হা’’তি যং ৰচনং ৰুত্তং, তং ৰচনং যুজ্জতীতি অত্থো গহেতব্বো.

২১. ‘‘কেনস্সুব্ভাহতো লোকোতিআদিগাথায তযো পঞ্হা ৰুত্তা’’তি পঞ্হত্তযভাৰে যুত্তি আচরিযেন ৰিভত্তা, অম্হেহি চ ঞাতা. ‘‘ততো অঞ্ঞেহি পকারেহি যুত্তি কথং ঞাতব্বা’’তি ৰত্তব্বভাৰতো অঞ্ঞেহি পকারেহিপি যুত্তিগৰেসনং দস্সেন্তো ‘‘সব্বো দুক্খূপচারো’’তিআদিমাহ. তত্থ সব্বো দুক্খূপচারো কামতণ্হাসঙ্খারমূলকোতি যুজ্জতি, সব্বো নিব্বিদূপচারো কামতণ্হাপরিক্খারমূলকোতি ন যুজ্জতি. ৰচনত্থতো পন দুক্খস্স উপচারো পৰত্তীতি দুক্খূপচারো. কামতণ্হাপচ্চযা পৰত্তো সঙ্খারো মূলং এতস্সাতি কামতণ্হাসঙ্খারমূলকো. নিব্বিদায উপচারো পৰত্তীতি নিব্বিদূপচারো. কামতণ্হায পরিক্খারভূতো ৰত্থুকামো মূলং এতস্সাতি কামতণ্হাপরিক্খারমূলকোতি. তত্থ অনভিরতিসঙ্খাতা উক্কণ্ঠা নিব্বিদা কামতণ্হাপরিক্খারমূলিকা যুজ্জতি, ঞাণনিব্বিদা কামতণ্হাপরিক্খারমূলিকা ন যুজ্জতি, তস্মা সব্বো নিব্বিদূপচারো কামতণ্হাপরিক্খারমূলকোতি ন পন যুজ্জতীতি ৰুত্তং.

‘‘পঞ্হত্তযভাৰে চেৰ দুক্খূপচারনিব্বিদূপচারে চ যা যুত্তি আচরিযেন ৰিভত্তা, সাৰ যুত্তি সল্লক্খেতব্বা কিং, উদাহু ইমায যুত্তিযা অঞ্ঞাপি যুত্তি গৰেসিতব্বা কি’’ন্তি ৰত্তব্বতো নযং দস্সেতুং ‘‘ইমাযা’’তিআদিমাহ. ইদং ৰুত্তং হোতি – পঞ্হত্তযভাৰে চেৰ দুক্খূপচারনিব্বিদূপচারে চ যা যুত্তি মযা ৰিভত্তা, ইমায যুত্তিযা অনুসারেন অঞ্ঞমঞ্ঞেহি কারণেহি তেসু তেসু পাল়িপ্পদেসেসু যুত্তিপি গৰেসিতব্বাতি.

‘‘ইদং নযদস্সনং সংখিত্তং, ন সক্কা ৰিত্থারতো গৰেসিতু’’ন্তি ৰত্তব্বতো তং নযদস্সনং ৰিত্থারতো ৰিভজিত্ৰা দস্সেতুং ‘‘যথা হি ভগৰা’’তিআদি আরদ্ধং. অসুভস্স জিগুচ্ছনীযভাৰতো রাগুপ্পাদো ন যুত্তো, তস্মা রাগচরিতস্স পুগ্গলস্স অসুভদেসনা রাগৰিনযায যুত্তা. মেত্তায দোসপটিপক্খত্তা দোসচরিতস্স পুগ্গলস্স মেত্তাদেসনা দোসৰিনযায যুত্তা. পটিচ্চসমুপ্পাদস্স পঞ্ঞাৰিসযত্তা মোহচরিতস্স পুগ্গলস্স পটিচ্চসমুপ্পাদদেসনা মোহৰিনযায যুত্তা. ‘‘রাগচরিতস্সাপি মেত্তাদিদেসনা যুজ্জেয্য সব্বসত্তসাধারণত্তা’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘যদি হি ভগৰা’’তিআদি ৰুত্তং. তিব্বকিলেসস্স রাগচরিতস্স অধিপ্পেতত্তা তাদিসস্স পুগ্গলস্স মেত্তং চেতোৰিমুত্তিং যদি দেসেয্য, এৰং সতি মেত্তাৰসেনপি রাগুপ্পজ্জনতো দেসনা ন যুজ্জতি. সুখং পটিপদং ৰা যদি দেসেয্য, এৰং সতি রাগচরিতস্স দুক্খাপটিপদাযুজ্জনতো দেসনা ন যুজ্জতি. ৰিপস্সনাপুব্বঙ্গমং পহানং ৰা যদিপি দেসেয্য, এৰং সতি রাগচরিতস্স অসুভানুপস্সনং ৰজ্জেত্ৰা ৰিপস্সনাপুব্বঙ্গমস্স পহানস্স দুক্করতো দেসনা ন যুজ্জতীতি যোজনা.

‘‘ভগৰা রাগচরিতস্সা’’তিআদিনা নিরৰসেসৰসেন যুত্তি ন ৰিভত্তা, নযদস্সনমেৰাতি যো নযো দস্সিতো, তেন নযেন অঞ্ঞাপি গৰেসিতব্বাতি দস্সেতুং ‘‘এৰং যং কিঞ্চী’’তিআদি ৰুত্তং. রাগস্স যং কিঞ্চি অনুলোমপ্পহানং, দোসস্স যং কিঞ্চি অনুলোমপ্পহানং, মোহস্স যং কিঞ্চি অনুলোমপ্পহানং দেসিতং, তং সব্বং অনুলোমপ্পহানং যত্তকা পাল়িপ্পদেসা ঞাণস্স ভূমি, তত্তকেসু ৰিচযেন হারেন ৰিচিনিত্ৰা যুত্তিহারেন যোজেতব্বন্তি যোজনা.

‘‘রাগাদিপ্পহানৰসেন যুত্তি গৰেসিতব্বা’’তি ৰত্তব্বভাৰতো অঞ্ঞেহিপি মেত্তাদিব্রহ্মৰিহারফলসমাপত্তিনৰানুপুব্বসমাপত্তিৰসীভাৰেহি ৰিভজিত্ৰা যুত্তিগৰেসনং দস্সেতুং ‘‘মেত্তাৰিহারিস্সা’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ মেত্তাৰিহারিস্স মেত্তাৰিহারলাভিনো সতো সংৰিজ্জমানস্স পুগ্গলস্স মেত্তায ব্যাপাদপটিপক্খত্তা ব্যাপাদো চিত্তং পরিযাদায ঠস্সতীতি দেসনা ন যুজ্জতীতি চ, মেত্তাৰিহারিস্স সতো ব্যাপাদো পহানং অব্ভত্থং গচ্ছতীতি দেসনা যুজ্জতি. করুণাৰিহারিস্স করুণাৰিহারলাভিনো সতো সংৰিজ্জমানস্স পুগ্গলস্স করুণায ৰিহেসায পটিপক্খত্তা ৰিহেসা চিত্তং পরিযাদায ঠস্সতীতি দেসনা ন যুজ্জতি, করুণাৰিহারিস্স সতো ৰিহেসা পহানং অব্ভত্থং গচ্ছতীতি দেসনা যুজ্জতি. মুদিতাৰিহারিস্স মুদিতাৰিহারলাভিনো সতো সংৰিজ্জমানস্স পুগ্গলস্স মুদিতায অরতিযা পটিপক্খত্তা অরতি চিত্তং পরিযাদায ঠস্সতীতি দেসনা ন যুজ্জতি, মুদিতাৰিহারিস্স সতো অরতি পহানং অব্ভত্থং গচ্ছতীতি দেসনা যুজ্জতি. উপেক্খাৰিহারিস্স উপেক্খাৰিহারলাভিনো সতো সংৰিজ্জমানস্স পুগ্গলস্স উপেক্খায রাগস্স পটিপক্খত্তা রাগো চিত্তং পরিযাদায ঠস্সতীতি দেসনা ন যুজ্জতি, উপেক্খাৰিহারিস্স সতো রাগো পহানং অব্ভত্থং গচ্ছতীতি দেসনা যুজ্জতি.

অনিমিত্তৰিহারিস্স অনিচ্চানুপস্সনামুখেন পটিলদ্ধফলসমাপত্তিৰিহারলাভিনো সতো সংৰিজ্জমানস্স পুগ্গলস্স নিমিত্তানুসারি তেন তেনেৰ সঙ্খারনিমিত্তানুসারেনেৰ নিচ্চাদীসু পহীনেন নিমিত্তেন ৰিঞ্ঞাণং পৰত্ততীতি দেসনা ন যুজ্জতি, অনিমিত্তানুপস্সনায নিচ্চাদিৰিপল্লাসপটিপক্খত্তা অনিমিত্তৰিহারিস্স সতো নিমিত্তং পহানং অব্ভত্থং গচ্ছতীতি দেসনা যুজ্জতি. ‘‘অস্মী’’তি মঞ্ঞিতং খন্ধপঞ্চকং অত্তৰিগতং ‘‘অযং খন্ধপঞ্চকো অহং অস্মী’’তি ন সমনুপস্সামি, অথ চ পন অসমনুপস্সনে সতিপি ‘‘মে কিং অস্মী’’তি ‘‘কথং অস্মী’’তি ৰিচিকিচ্ছা কথংকথাসল্লং চিত্তং পরিযাদায ঠস্সতীতি দেসনা ন যুজ্জতি, ৰিচিকিচ্ছায পহানেকট্ঠভাৰতো ‘‘অযং খন্ধপঞ্চকো অহং অস্মী’’তি অসমনুপস্সন্তস্স ৰিচিকিচ্ছা কথংকথাসল্লং পহানং অব্ভত্থং গচ্ছতীতি দেসনা যুজ্জতি.

‘‘ফলসমাপত্তিৰসেনেৰ যুত্তি গৰেসিতব্বা কি’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা ঝানসমাপত্তিৰসেনপি যুত্তি গৰেসিতব্বাতি দস্সেতুং ‘‘যথা ৰা পন পঠমং ঝান’’ন্তিআদি আরদ্ধং. অথ ৰা ‘‘ফলসমাপত্তিৰিহারিস্সেৰ যুত্তি গৰেসিতব্বা কি’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা ঝানসমাপত্তিৰসেনপি যুত্তি গৰেসিতব্বাতি দস্সেতুং ‘‘যথা ৰা পন পঠমং ঝান’’ন্তিআদি আরদ্ধং. তত্থ যথা পঠমং ঝানং সমাপন্নস্স ফলসমাপত্তিৰিহারিস্স যুত্তি গৰেসিতব্বা, এৰং ঝানসমাপত্তিৰিহারিস্সপি যুত্তি গৰেসিতব্বা. কথং? পঠমং ঝানং সমাপন্নস্স পঠমজ্ঝানসমঙ্গিনো সতো সংৰিজ্জমানস্স পুগ্গলস্স নীৰরণৰিক্খম্ভনতো কামরাগব্যাপাদা ৰিসেসায দুতিযজ্ঝানায সংৰত্তন্তীতি দেসনা ন যুজ্জতি, কামরাগব্যাপাদা ঝানস্স হানায সংৰত্তন্তীতি দেসনা যুজ্জতি. ৰিতক্কসহগতা সঞ্ঞামনসিকারা উপচারধম্মেন সহ দুতিযজ্ঝানধম্মা ঝানস্স হানায সংৰত্তন্তীতি দেসনা ন যুজ্জতি, ৰিতক্কসহগতা সঞ্ঞামনসিকারা ৰিসেসায উপরিঝানত্থায সংৰত্তন্তীতি দেসনা যুজ্জতি.

দুতিযং ঝানং সমাপন্নস্স সতো সংৰিজ্জমানস্স পুগ্গলস্স ৰিতক্কৰিচারসহগতা ৰা সঞ্ঞামনসিকারা উপচারধম্মেন সহ পঠমজ্ঝানধম্মা ৰিসেসায উপরিঝানত্থায সংৰত্তন্তীতি দেসনা ন যুজ্জতি, ৰিতক্কৰিচারসহগতা সঞ্ঞামনসিকারা অৰিতক্কঝানস্স হানায সংৰত্তন্তীতি দেসনা যুজ্জতি. উপেক্খাসহগতা ৰা সঞ্ঞামনসিকারা উপচারধম্মেন সহ চতুত্থজ্ঝানধম্মা ঝানস্স হানায সংৰত্তন্তীতি দেসনা ন যুজ্জতি, উপেক্খাসহগতা সঞ্ঞামনসিকারা ৰিসেসায উপরিঝানত্থায সংৰত্তন্তীতি দেসনা যুজ্জতি. সেসেসুপি অত্থানুরূপং যোজনা কাতব্বা. যথাৰুত্তসমাপত্তীসু ৰসীভাৰেন পরিচিতং কল্লতাপরিচিতং চিত্তং নাম.

এত্তকমেৰ যুত্তিগৰেসনং ন কাতব্বং, নৰৰিধসুত্তন্তেসু যথালদ্ধযুত্তিগৰেসনম্পি কাতব্বন্তি দস্সেতুং ‘‘এৰং সব্বে’’তিআদি ৰুত্তং. ‘‘সব্বেসং হারানং যথাৰুত্তভূমিগোচরানং ৰিচযহারেন ৰিচিনিত্ৰা যুত্তিহারেন যোজেতব্বভাৰো কেন সদ্দহিতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘তেনাহা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তেন যোজেতব্বভাৰেন আযস্মা মহাকচ্চানো ‘‘সব্বেস’’ন্তিআদিকং যং ৰচনং আহ, তেন ৰচনেন সদ্দহিতব্বোতি ৰুত্তং হোতি.

ইতি যুত্তিহারৰিভঙ্গে সত্তিবলানুরূপা রচিতা

ৰিভাৰনা নিট্ঠিতা.

পণ্ডিতেহি পন অট্ঠকথাটীকানুসারেন গম্ভীরত্থো ৰিত্থারতো ৰিভজিত্ৰা গহেতব্বোতি.

৪. পদট্ঠানহারৰিভঙ্গৰিভাৰনা

২২. যেন যেন সংৰণ্ণনাৰিসেসভূতেন যুত্তিহারৰিভঙ্গভূতেন পঞ্হাৰিস্সজ্জনাদীনং যুত্তাযুত্তভাৰো ৰিভত্তো, সো সংৰণ্ণনাৰিসেসভূতো যুত্তিহারৰিভঙ্গো পরিপুণ্ণো, ‘‘কতমো পদট্ঠানহারৰিভঙ্গো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ কতমো পদট্ঠানো হারো’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ তত্থাতি তেসু নিদ্দিট্ঠেসু সোল়সসু দেসনাহারাদীসু হারেসু কতমো সংৰণ্ণনাৰিসেসো পদট্ঠানো হারো পদট্ঠানহারৰিভঙ্গোতি পুচ্ছতি. ‘‘ধম্মং দেসেসি জিনো’’তিআদিনিদ্দেসস্স ইদানি মযা ৰুচ্চমানো ‘‘অযং পদট্ঠানো হারো’’তিআদিকো ৰিত্থারসংৰণ্ণনাৰিসেসো পদট্ঠানহারৰিভঙ্গোতি ৰিঞ্ঞেয্যো. তেন ৰুত্তং – ‘‘তত্থ কতমো পদট্ঠানো হারোতিআদি পদট্ঠানহারৰিভঙ্গো’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. ২২). ‘‘অযং ইদানি ৰুচ্চমানো ৰিত্থারভূতো পদট্ঠানো হারো পিটকত্তযে দেসিতেসু ধম্মেসু কিং নাম ধম্মং দেসযতি সংৰণ্ণেতী’’তি পুচ্ছং ঠপেত্ৰা ‘‘ইদং আসন্নকারণং ইমস্স আসন্নফলস্স পদট্ঠান’’ন্তি নিযমেত্ৰা ৰিভজিতুং ‘‘অযং পদট্ঠানো’’তিআদি ৰুত্তং. তস্সত্থো – সব্বেসু ৰিঞ্ঞেয্যধম্মেসু যাথাৰতো অসম্পটিৰেধো লক্খণং এতিস্সা অৰিজ্জাযাতি সব্বধম্মযাথাৰঅসম্পটিৰেধলক্খণা, অৰিজ্জা, তস্সা অৰিজ্জায অসুভে ‘‘সুভ’’ন্তিআদিৰিপল্লাসা পদট্ঠানং আসন্নকারণং. ৰিপল্লাসে সতি অৰিজ্জা ৰত্ততি উপরূপরি জাযতি ন হাযতি, তস্মা ৰিপল্লাসা অৰিজ্জায পদট্ঠানং আসন্নকারণং ভৰন্তি. অৰিজ্জায ৰট্টমূলকত্তা তং আদিং কত্ৰা পদট্ঠানং ৰিভত্তন্তি দট্ঠব্বং.

তণ্হাযপি ৰট্টমূলকত্তা তদনন্তরং তণ্হায পদট্ঠানং ৰিভজিতুং ‘‘অজ্ঝোসানলক্খণা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ পিযরূপং সাতরূপন্তি পিযসভাৰং সাতসভাৰং চক্খাদিধম্মজাতং. পিযনীযসাতনীযে চক্খাদিকে সতি তণ্হা ৰত্ততি উপরূপরি জাযতি, তস্মা পিযরূপং সাতরূপং তণ্হায পদট্ঠানং আসন্নকারণং ভৰতি.

অদিন্নাদানে সতি লোভো ৰত্ততি, তস্মা অদিন্নাদানং লোভস্স পদট্ঠানং ভৰতি. অদিন্নাদানঞ্হি একৰারং উপ্পন্নম্পি অনাদীনৰদস্সনতো লোভস্স আসন্নকারণং ভৰত্ৰেৰ.

কেসাদীসু অসুভেসু পৰত্তাযপি সুভসঞ্ঞায নীলাদিৰণ্ণদীঘাদিসণ্ঠানহসনাদিব্যঞ্জনগ্গহণলক্খণত্তা চক্খুন্দ্রিযাদীনং অসংৰরো সুভসঞ্ঞায পদট্ঠানং ভৰতি.

দুক্খদুক্খাদীসু পৰত্তাযপি সুখসঞ্ঞায সাসৰফস্সূপগমনলক্খণত্তা রূপাদীসু অস্সাদো সুখসঞ্ঞায পদট্ঠানং.

রূপক্খন্ধাদীসু অনিচ্চেসু পৰত্তাযপি নিচ্চসঞ্ঞায সঙ্খতলক্খণানং ধম্মানং অসমনুপস্সনলক্খণত্তা রূপক্খন্ধাদীসু নিচ্চগ্গহণং ৰিঞ্ঞাণং নিচ্চসঞ্ঞায পদট্ঠানং.

অনিচ্চদুক্খানত্তসঙ্খাতেসু খন্ধাদীসু পৰত্তাযপি অত্তসঞ্ঞায অনিচ্চসঞ্ঞাদুক্খসঞ্ঞানং অসমনুপস্সনলক্খণত্তা অহংমমাদিৰসেন পৰত্তো নামকাযো অত্তসঞ্ঞায পদট্ঠানং.

এৰং অৰিজ্জাদীনং অকুসলপক্খানং ধম্মানং পদট্ঠানং দস্সেত্ৰা ইদানি তপ্পটিপক্খানং ৰিজ্জাদীনং ধম্মানং পদট্ঠানং দস্সেতুং ‘‘সব্বধম্মসম্পটিৰেধলক্খণা’’তিআদি ৰুত্তং. সব্বেসু ঞেয্যধম্মেসু পৰত্তায ৰিজ্জায সব্বধম্মসম্পটিৰেধলক্খণত্তা সব্বং নেয্যং ৰিজ্জায পদট্ঠানং.

সমথস্স চিত্তৰিক্খেপসঙ্খাতউদ্ধচ্চপটিসংহরণসঙ্খাতৰিক্খম্ভনলক্খণত্তা পটিভাগনিমিত্তভূতা অসুভা সমথস্স পদট্ঠানং. অসুভায হি তণ্হাপটিপক্খত্তা, তণ্হায চ অভাৰে সমথো তিট্ঠতীতি.

অদিন্নাদানা ৰেরমণিৰসেন পৰত্তস্স অলোভস্স ইচ্ছাৰচরপটিসংহরণলক্খণত্তা অদিন্নাদানা ৰেরমণী অলোভস্স পদট্ঠানং.

পাণাতিপাতা ৰেরমণিৰসেন পৰত্তস্স অদোসস্স অব্যাপজ্জলক্খণত্তা পাণাতিপাতা ৰেরমণী অদোসস্স পদট্ঠানং.

সম্মাপটিপত্তিৰসেন পৰত্তস্স অমোহস্স ৰত্থুঅৰিপ্পটিপত্তিলক্খণত্তা সম্মাপটিপত্তি অমোহস্স পদট্ঠানং.

নিব্বিদাৰসেন পৰত্তায অসুভসঞ্ঞায ৰিনীলকৰিপুব্বকগহণলক্খণত্তা নিব্বিদা অসুভসঞ্ঞায পদট্ঠানং. নিব্বিদাঞাণেন হি অনভিরতি পৰত্ততি, অনভিরতিযা চ অসুভসঞ্ঞা ঠিতাতি.

দুক্খৰেদনাৰসেন পৰত্তায দুক্খসঞ্ঞায সাসৰফস্সপরিজাননলক্খণত্তা ৰেদনা দুক্খসঞ্ঞায পদট্ঠানং.

উপ্পাদৰযৰসেন পৰত্তায অনিচ্চসঞ্ঞায সঙ্খতলক্খণানং ধম্মানং সমনুপস্সনলক্খণত্তা উপ্পাদৰযা অনিচ্চসঞ্ঞায পদট্ঠানং. উপ্পাদৰযঞ্হি সমনুপস্সিত্ৰা অনিচ্চসঞ্ঞা পৰত্তা.

ধম্মমত্তসঞ্ঞাৰসেন পৰত্তায অনত্তসঞ্ঞায সব্বধম্মঅভিনিৰেসলক্খণত্তা ধম্মসঞ্ঞা অনত্তসঞ্ঞায পদট্ঠানং.

কামরাগস্স রূপাদিপঞ্চকামগুণারম্মণত্তা পঞ্চ কামগুণা কামরাগস্স পদট্ঠানং.

রূপসঙ্খাতে কাযে আরব্ভ পৰত্তস্স রূপরাগস্স চক্খাদিপঞ্চিন্দ্রিযানং অনুসারেন পৰত্তনতো পঞ্চিন্দ্রিযানি রূপানি রূপরাগস্স পদট্ঠানং.

ভৰনিকন্তিৰসেন পৰত্তস্স ভৰরাগস্স ছল়াযতনং পদট্ঠানং. নিব্বত্তভৰানুপস্সিতাতি ‘‘এদিসং অনিট্ঠং রূপং মা নিব্বত্ততু, এদিসং ইট্ঠং রূপং নিব্বত্ততু এদিসী দুক্খা ৰেদনা মা নিব্বত্ততু, এদিসী সুখা ৰেদনা নিব্বত্ততূ’’তি এৰমাদিনা পকারেন পৰত্তা রূপাভিনন্দনা, সা পঞ্চন্নং উপাদানক্খন্ধানং পদট্ঠানং.

কম্মস্সকতঞ্ঞাণস্স পুব্বেনিৰাসানুস্সতিঞাণানুগতত্তা পুব্বেনিৰাসানুস্সতিঞাণদস্সনং কম্মস্সকতঞ্ঞাণস্স পদট্ঠানং.

ওকপ্পনং লক্খণং যস্সা সদ্ধাযাতি ওকপ্পনলক্খণা সদ্ধা. অধিমুত্তি পচ্চুপট্ঠানং যস্সা সদ্ধাযাতি অধিমুত্তিপচ্চুপট্ঠানা চ সদ্ধা. অনাৰিলং লক্খণং যস্স পসাদস্সাতি অনাৰিললক্খণোতি পসাদো. সম্পসীদনং পচ্চুপট্ঠানং যস্স পসাদস্সাতি সম্পসীদনপচ্চুপট্ঠানো চ পসাদো. সো পন পসাদো সদ্ধায এৰ অৰত্থাৰিসেসোতি ৰেদিতব্বো. অৰেচ্চপসাদো অভিপত্থিযনলক্খণায সদ্ধায পদট্ঠানং, ওকপ্পনলক্খণা সদ্ধা অনাৰিললক্খণস্স পসাদস্স পদট্ঠানং, চতুব্বিধং সম্মপ্পধানং ৰীরিযং আরম্ভলক্খণস্স ৰীরিযস্স পদট্ঠানং, কাযাদিসতিপট্ঠানং অপিলাপনলক্খণায সতিযা পদট্ঠানং, ঝানসহিতস্স সমাধিস্স একগ্গলক্খণত্তা ৰিতক্কাদিঝানানি সমাধিস্স পদট্ঠানং, পঞ্ঞায কিচ্চপজাননআরম্মণপজাননলক্খণত্তা সচ্চানি পঞ্ঞায পদট্ঠানং.

‘‘যেসং অৰিজ্জাদীনং পদট্ঠানানি আচরিযেন ৰিভত্তানি, তে অৰিজ্জাদযো কতমেসং ধম্মানং পদট্ঠানানী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা তে অৰিজ্জাদযোপি ইমেসং ধম্মানং পদট্ঠানাতি দস্সেতুং ‘‘অপরো নযো’’তিআদি ৰুত্তং. অৰিজ্জা অস্সাদমনসিকারলক্খণস্স অযোনিসোমনসিকারস্স পদট্ঠানং. অৰিজ্জায হি আদীনৰচ্ছাদনতো অযোনিসোমনসিকারো জাতোতি. সচ্চসম্মোহনলক্খণা অৰিজ্জা পুঞ্ঞাপুঞ্ঞানেঞ্জাভিসঙ্খারানং পদট্ঠানং, পুনব্ভৰৰিরোহনলক্খণা তেভূমকচেতনা সঙ্খারা ৰিপাকৰিঞ্ঞাণস্স পদট্ঠানং, ওপপচ্চযিকসঙ্খাতেন উপপত্তিভৰভাৰেন নিব্বত্তিলক্খণং পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণং নামরূপস্স পদট্ঠানং, নামকাযরূপকাযসঙ্ঘাতলক্খণং নামরূপং ছল়াযতনস্স পদট্ঠানং সহজাতাদিপচ্চযভাৰতো, চক্খাদীনং ছন্নং ইন্দ্রিযানং পৰত্তানং লক্খণং ছল়াযতনং ছব্বিধস্স ফস্সস্স যথাক্কমং পদট্ঠানং নিস্সযাদিপচ্চযভাৰতো, চক্খুপসাদরূপারম্মণং চক্খুৰিঞ্ঞাণাদিসন্নিপাতলক্খণো ছব্বিধো ফস্সো, তং ৰেদনায তেন ছব্বিধেন ফস্সেন সহজাতায ছব্বিধায ৰেদনায যথাক্কমং পদট্ঠানং সহজাতাদিপচ্চযভাৰতো, ইট্ঠানুভৰনঅনিট্ঠানুভৰনইট্ঠানিট্ঠানুভৰনলক্খণা তিৰিধা ৰেদনা, তং তণ্হায তায তিৰিধায ৰেদনায ৰসেন পৰত্তায তণ্হায পদট্ঠানং উপনিস্সযাদিপচ্চযভাৰতো, সপরসন্তানেসু অজ্ঝোসানলক্খণা তণ্হা, তং উপাদানস্স তায তণ্হায ৰসেন পৰত্তস্স চতুব্বিধস্স উপাদানস্স পদট্ঠানং উপনিস্সযাদিপচ্চযভাৰতো. ‘‘সো ৰেদনাযা’’তি চ ‘‘সা তণ্হাযা’’তি চ ‘‘সা উপাদানস্সা’’তি চ পাঠেন ভৰিতব্বং, লিঙ্গৰিপল্লাসনিদ্দেসো ৰা সিযা.

যং উপাদানং ওপপচ্চযিকং উপপত্তিক্খন্ধনিব্বত্তকং, তং উপাদানং দুৰিধস্স ভৰস্স পদট্ঠানং. যো কম্মভৰো নামকাযরূপকাযসম্ভৰনলক্খণো, সো কম্মভৰো জাতিযা পদট্ঠানং. যা উপপত্তিভূতা জাতি খন্ধপাতুভাৰলক্খণা, তং সা জাতি জরায পদট্ঠানং. যা জিণ্ণজরা উপধিক্খন্ধপরিপাকলক্খণা, তং সা জিণ্ণজরা মরণস্স পদট্ঠানং. যম্পি যস্স সম্মুতিমরণং জীৰিতিন্দ্রিযুপচ্ছেদলক্খণং, তম্পি তস্স সম্মুতিমরণং সোকস্স পদট্ঠানং. পিযস্স মরণং চিন্তেন্তস্স যেভুয্যেন সোকুপ্পজ্জনতো যো সোকো ঞাতিআদিপিযেসু উস্সুক্ককারকো, তং সো সোকো পরিদেৰস্স পদট্ঠানং. যো পরিদেৰো লালপ্পকারকো, তং সো পরিদেৰো কাযিকদুক্খস্স পদট্ঠানং. যং কাযিকং দুক্খং কাযসম্পীল়নলক্খণং, তং কাযিকং দুক্খং দোমনস্সস্স পদট্ঠানং. যং দোমনস্সং চিত্তসম্পীল়নলক্খণং, তং দোমনস্সং উপাযাসস্স পদট্ঠানং. যো উপাযাসো ওদহনকারকো অৰদহনকারকো, তং সো উপাযাসো ভৰস্স উপাযাসস্স নিস্সযসন্তানভৰস্স পদট্ঠানং.

ভৰস্সাতি ৰুত্তভৰং দস্সেতুং ‘‘ইমানী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ভৰঙ্গানি কিলেসো ভৰস্স অঙ্গং কারণং কম্মৰট্টৰিপাকৰট্টানি ভৰসঙ্খাতানি অঙ্গানি অৰযৰানি. যদা পচ্চুপ্পন্নাদিকালে সমগ্গানি নিব্বত্তানি ভৰন্তি, তদা সো কিলেসৰট্টকম্মৰট্টৰিপাকৰট্টসঙ্খাতো ধম্মসমূহো ‘‘ভৰস্সা’’তি এত্থ ভৰোতি দট্ঠব্বো. তং ভৰসঙ্খাতং কিলেসৰট্টকম্মৰট্টৰিপাকৰট্টত্তযং সংসারস্স পদট্ঠানং পুরিমং পুরিমং জাতিনিপ্ফন্নকিলেসাদিৰট্টেন সংসারস্স অব্বোচ্ছিন্নুপ্পজ্জনতো, যো অরিযমগ্গো নিয্যানিকলক্খণো, তং সো অরিযমগ্গো নিরোধস্স নিব্বানস্স পদট্ঠানং সম্পাপকহেতুভাৰতো.

বহুস্সুতো সব্বসিস্সাদীনং পতিট্ঠানত্তা তিত্থং ৰিযাতি তিত্থং, জানাতীতি ঞূ, তিত্থং ঞূতি তিত্থঞ্ঞূ, তিত্থঞ্ঞুনো ভাৰো তিত্থঞ্ঞুতা, সম্মাপযিরুপাসনা, সা পীতঞ্ঞুতায পদট্ঠানং. বহুস্সুতস্স হি সম্মাপযিরুপাসনায ধম্মূপসঞ্হিতং পামোজ্জং জাযতি, পামোজ্জেন চ কম্মট্ঠানব্রূহনা জাযতীতি সপ্পাযধম্মস্সৰনেন পীতিং জানাতীতি পীতঞ্ঞূ, পীতঞ্ঞুনো ভাৰো পীতঞ্ঞুতা, কম্মট্ঠানস্স ব্রূহনা, সা পত্তঞ্ঞুতায পদট্ঠানং. কম্মট্ঠানব্রূহনায হি ভাৰনাপত্তজাননতা জাযতীতি পত্তঞ্ঞুতা. ভাৰনাপত্তজাননতা অত্তঞ্ঞুতায পদট্ঠানং. ভাৰনাপত্তজাননতায হি পঞ্চহি পধানিযঙ্গেহি সমন্নাগতস্স অত্তনো জাননতা জাযতীতি অত্তঞ্ঞুতা পুব্বেকতপুঞ্ঞতায পদট্ঠানং.

পধানিযঙ্গেসু সমন্নাগতত্তজাননতায হি পুব্বে পুঞ্ঞকরণং জাতং, পুব্বেকতপুঞ্ঞতা পতিরূপদেসৰাসস্স পদট্ঠানং. পুব্বে হি কতেন পুঞ্ঞেন পতিরূপদেসৰাসো লদ্ধো, পতিরূপদেসৰাসো সপ্পুরিসূপনিস্সযস্স পদট্ঠানং. পতিরূপদেসৰাসেন হি সপ্পুরিসূপনিস্সযো লদ্ধো, সপ্পুরিসূপনিস্সযো অত্তসম্মাপণিধানস্স পদট্ঠানং. সপ্পুরিসূপনিস্সযেন হি অত্তসম্মাপণিধানং জাতং, অত্তসম্মাপণিধানং সীলানং পদট্ঠানং. অত্তসম্মাপণিধানেন হি সীলানি সম্পতিট্ঠিতানি, সীলানি অৰিপ্পটিসারস্স পদট্ঠানং. অত্তনি হি সম্পতিট্ঠিতং সীলং পচ্চৰেক্খন্তস্স ৰিপ্পটিসারো নত্থেৰাতি, অৰিপ্পটিসারেন পামোজ্জং জাযতি, তস্মা অৰিপ্পটিসারো পামোজ্জস্স পদট্ঠানং. পামোজ্জেন পীতি জাযতি, তস্মা পামোজ্জং পীতিযা পদট্ঠানং. পীতিযা পস্সদ্ধি জাযতি, তস্মা পীতি পস্সদ্ধিযা পদট্ঠানং. পস্সদ্ধিযা সুখং জাযতি, তস্মা পস্সদ্ধি সুখস্স পদট্ঠানং. সুখেন সমাধি জাযতি, তস্মা সুখং সমাধিস্স পদট্ঠানং. সমাধিনা যথাভূতঞাণদস্সনং জাযতি, তস্মা সমাধি যথাভূতঞাণস্স পদট্ঠানং. যথাভূতঞাণদস্সনেন নিব্বিদাঞাণং জাযতি, তস্মা যথাভূতঞাণদস্সনং নিব্বিদায পদট্ঠানং. নিব্বিদায ৰিরাগো জাযতি, তস্মা নিব্বিদা ৰিরাগস্স পদট্ঠানং. ৰিরাগেন ৰিমুত্তি জাযতি, তস্মা ৰিরাগো ৰিমুত্তিযা পদট্ঠানং. ৰিমুত্তিযা ৰিমুত্তিঞাণদস্সনং জাযতি, তস্মা ৰিমুত্তি ৰিমুত্তিঞাণদস্সনস্স পদট্ঠানং. এৰং যথাৰুত্তনযেন যো কোচি ধম্মো উপনিস্সযো হোতি, যো কোচি ধম্মো পচ্চযো হোতি, সব্বো সো ধম্মো অত্তনো পচ্চযুপ্পন্নস্স ধম্মস্স পদট্ঠানন্তি দট্ঠব্বো.

‘‘উপনিস্সযধম্মস্স, পচ্চযধম্মস্স ৰা পচ্চযুপ্পন্নধম্মস্স পদট্ঠানভাৰো কেন সদ্দহিতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘তেনাহা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তেনাতি যস্স কস্সচি উপনিস্সযধম্মস্স, পচ্চযধম্মস্স চ পচ্চযুপ্পন্নধম্মস্স পদট্ঠানভাৰেন আযস্মা মহাকচ্চানো ‘‘ধম্মং দেসেতি জিনো’’তিআদিকং যং ৰচনং আহ, তেন ৰচনেন তেসং উপনিস্সযধম্মপচ্চযধম্মানং পদট্ঠানভাৰো সদ্দহিতব্বোতি. ‘‘যথাৰুত্তো পদট্ঠানো হারো পরিপুণ্ণো কিং, উদাহু অঞ্ঞো নিদ্ধারেত্ৰা যোজেতব্বো অত্থি কি’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘নিযুত্তো পদট্ঠানো হারো’’তি ৰুত্তং. ইধ পাল়িযং অৰিভত্তম্পি যথালাভৰসেন পদট্ঠানো হারো নীহরিত্ৰা যুত্তো যুজ্জিতব্বো, ৰিভজিতব্বন্তি ৰুত্তং হোতি.

ইতি পদট্ঠানহারৰিভঙ্গে সত্তিবলানুরূপা রচিতা

ৰিভাৰনা নিট্ঠিতা.

পণ্ডিতেহি পন অট্ঠকথাটীকানুসারেন গম্ভীরত্থো ৰিত্থারতো ৰিভজিত্ৰা গহেতব্বোতি.

৫. লক্খণহারৰিভঙ্গৰিভাৰনা

২৩. যেন যেন সংৰণ্ণনাৰিসেসভূতেন পদট্ঠানৰিভঙ্গেন অৰিজ্জাদীনং পদট্ঠানানি ৰিভত্তানি, সো সংৰণ্ণনাৰিসেসভূতো পদট্ঠানহারৰিভঙ্গো পরিপুণ্ণো, ‘‘কতমো লক্খণহারৰিভঙ্গো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ কতমো লক্খণো হারো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থ-সদ্দস্স অত্থো ৰুত্তোৰ. কতমো সংৰণ্ণনাৰিসেসো লক্খণো হারো লক্খণহারৰিভঙ্গোতি পুচ্ছতি. ‘‘ৰুত্তম্হি একধম্মে’’তিআদিনিদ্দেসস্স ইদানি মযা ৰুচ্চমানো ‘‘যে ধম্মা’’তিআদিকো ৰিত্থারসংৰণ্ণনাৰিসেসো লক্খণো হারো লক্খণহারৰিভঙ্গো নামাতি ৰিঞ্ঞেয্যোতি. তেন ৰুত্তং –‘‘তত্থ কতমো লক্খণো হারোতিআদি লক্খণহারৰিভঙ্গো নামা’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. ২৩). অযং ইদানি ৰুচ্চমানো ৰিত্থারভূতো লক্খণো হারো পিটকত্তযে দেসিতেসু ধম্মেসু কিং নাম লক্খিতব্বং ধম্মং লক্খীযতীতি পুচ্ছিত্ৰা পুচ্ছিতে লক্খণহারৰিচযে ধম্মে সঙ্খেপেন দস্সেতুং ‘‘যে ধম্মা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ যে ধম্মাতি যে সমূহা ধম্মা. একলক্খণাতি সমানলক্খণা. তেসং ধম্মানন্তি সমানলক্খণানং তেসং সমূহধম্মানং, নিদ্ধারণে চেতং. একস্মিং ধম্মেতি সমানলক্খণে একস্মিং ধম্মে, পাল়িযং ভগৰতা ৰুত্তে সতি ৰুত্তধম্মতো অৰসিট্ঠসমানলক্খণা ধম্মা সমানলক্খণেন ৰুত্তা ভৰন্তীতি অত্থো.

লক্খণহারৰিসযে ধম্মে ৰিত্থারতো ইমস্মিং ধম্মে ৰুত্তে ইমে সমানলক্খণা ধম্মাপি ৰুত্তা ভৰন্তীতি নিযমেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘যথা কিং ভৰে’’তিআদিমাহ. তস্সত্থো – যথা যেন পকারেন ৰুত্তা ভৰন্তি, সো পকারো কিং ভৰেতি পুচ্ছতি. যথা যেন পকারেন ৰুত্তা ভৰন্তি, সো পকারো সমানলক্খণাতি ভাৰো ভৰেতি অত্থো. কিন্তি ভগৰা আহ? ‘‘চক্খুং ভিক্খৰে’’তিআদিং ভগৰা আহ. ‘‘চক্খুং, ভিক্খৰে, অনৰট্ঠিত’’ন্তিআদিম্হি ৰুত্তে ‘‘সোতং, ভিক্খৰে, অনৰট্ঠিত’’ন্তিআদিৰচনম্পি ৰুত্তমেৰ ভৰতি.

‘‘অনৰট্ঠিতাদিলক্খণেন সমানলক্খণত্তা ৰা অজ্ঝত্তিকাযতনভাৰেন সমানলক্খণত্তা ৰাতি আযতনৰসেনেৰ একলক্খণং ৰত্তব্ব’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা খন্ধৰসেনপি একলক্খণং দস্সেতুং ‘‘যথা চাহা’’তিআদি ৰুত্তং. ‘‘অতীতে, রাধ, রূপে অনপেক্খো হোতি, অনাগতং রূপং মা অভিনন্দি, পচ্চুপ্পন্নস্স রূপস্স নিব্বিদায ৰিরাগায নিরোধায চাগায পটিনিস্সগ্গায পটিপজ্জা’’তি ৰুত্তে ‘‘অতীতায, রাধ, ৰেদনায অনপেক্খো হোতি, অনাগতং ৰেদনং মা অভিনন্দি, পচ্চুপ্পন্নায ৰেদনায নিব্বিদায ৰিরাগায নিরোধায চাগায পটিনিস্সগ্গায পটিপজ্জা’’তিআদি ৰুত্তং ভৰে.

‘‘অনপেক্খনীযলক্খণেন সমানলক্খণত্তা ৰা খন্ধলক্খণেন সমানলক্খণত্তা ৰাতি খন্ধাযতনৰসেনেৰ একলক্খণধম্মা ৰত্তব্বা’’তি ৰত্তব্বত্তা সতিপট্ঠানৰসেনাপি ৰত্তব্বাতি দস্সেতুং ‘‘যথাহা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ যথা যেন একলক্খণত্তেন চ ভগৰা আহ, তথা চ তেন একলক্খণত্তেন চ অৰুত্তাপি ধম্মা ৰুত্তা ভৰন্তীতি অত্থো. যে ৰিপস্সকা পুগ্গলা পঞ্চসু খন্ধেসু নিচ্চং সুসমারদ্ধা নিচ্চং কাযগতাসতিং ভাৰেন্তি, তে ৰিপস্সকা অকিচ্চং সুভসুখাদিকং, কসিৰাণিজ্জাদিকম্মং ৰা ন সেৰন্তি, কিচ্চে অসুভাসুখাদিকে, কাযাদিকে ৰা সাতচ্চকারিনো হোন্তীতি ভগৰা আহাতি যোজনা.

ইতিসদ্দস্স চেত্থ একস্স লোপো. ইতি এৰং ‘‘যেসঞ্চা’’তিআদিগাথায কেসাদিকে কাযে গতায পৰত্তায সতিযা ভগৰতা সরূপেন ৰুত্তায ৰিজ্জমানায তদৰসেসা ৰেদনাগতা সতি চ চিত্তগতা সতি চ ধম্মগতা সতি চ সতিপট্ঠানভাৰেন একলক্খণত্তেন ৰুত্তা ভৰন্তীতি সঙ্খেপতো নিচ্চং সুসমারদ্ধা নিচ্চং ৰেদনাগতা সতি চ…পে… নিচ্চং চিত্তগতা সতি চ…পে… নিচ্চং ধম্মগতা সতীতি ৰত্তব্বাতি.

‘‘সতিপট্ঠানৰসেনেৰ একলক্খণা ধম্মা ৰত্তব্বা’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘তথা যং কিঞ্চী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ যং কিঞ্চি রূপাযতনং চক্খুৰিঞ্ঞাণেন দিট্ঠং, যং কিঞ্চি সদ্দাযতনং সোতৰিঞ্ঞাণেন সুতং, যং কিঞ্চি গন্ধরসফোট্ঠব্বাযতনং ঘানৰিঞ্ঞাণাদিত্তযেন ৰিঞ্ঞাণেন মুতং, ইতি এৰং দিট্ঠাদিত্তযে ভগৰতা সরূপেন ৰুত্তে সতি তদৰসেসং যং কিঞ্চি ৰিঞ্ঞাতং ধম্মারম্মণপরিযাপন্নং রূপং ভগৰতা আলম্বিতব্বভাৰেন একলক্খণত্তা ৰুত্তং ভৰতীতি অত্থো. অথ ৰা যং কিঞ্চি রূপাযতনং দিট্ঠং ভগৰতা ৰুত্তং, তস্মিং ৰুত্তে সতি তদৰসেসং সুতাদিকম্পি ৰুত্তং হোতীতি আদিঅত্থো ৰিসুং ৰিসুং যোজেতব্বো. তেন ৰুত্তং – ‘‘দিট্ঠং ৰা সুতং ৰা মুতং ৰা’’তি.

‘‘কাযগতায সতিযা ৰুত্তায তদৰসেসা ৰেদনাগতাসতিআদযোযেৰ ৰত্তব্বা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা সত্ততিংসবোধিপক্খিযধম্মাপি ৰুত্তা ভৰন্তীতি দস্সেতুং ‘‘যথা চাহ ভগৰা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ যথা যেন নিয্যানিকলক্খণেন একলক্খণত্তেন চ ভগৰা আহ, তথা তেন একলক্খণত্তেন চ ভগৰা আহ, তথা তেন একলক্খণত্তেন চ ৰুত্তা ভৰন্তীতি অত্থো. ‘‘তস্মা অভিজ্ঝাদোমনস্সেন অভিভূতত্তা ইহ মম সাসনে, ভিক্খু, ত্ৰং আতাপী সম্পজানো সতিমা হুত্ৰা লোকে অভিজ্ঝাদোমনস্সং তদঙ্গপ্পহানেন ৰা ৰিক্খম্ভনপ্পহানেন ৰা ৰিনেয্য ৰিনযিত্ৰা কাযে কেসাদিরূপকাযে কাযানুপস্সী কেসাদিরূপকাযানুপস্সী হুত্ৰা ৰিহরাহী’’তি ভগৰতা ৰুত্তে সতি ‘‘তস্মাতিহ, ত্ৰং ভিক্খু, ৰেদনাসু ৰেদনানুপস্সী ৰিহরাহি আতাপী সম্পজানো সতিমা ৰিনেয্য লোকে অভিজ্ঝাদোমনস্সং, তস্মাতিহ, ত্ৰং ভিক্খু, চিত্তে চিত্তানুপস্সী ৰিহরাহি…পে… দোমনস্সং, তস্মাতিহ, ত্ৰং ভিক্খু, ধম্মেসু ধম্মানুপস্সী ৰিহরাহি…পে… দোমনস্স’’ন্তি ৰুত্তং ভৰতীতি সঙ্খেপত্থো ৰেদিতব্বো. ৰিত্থারত্থো পন অট্ঠকথাযং (নেত্তি. অট্ঠ. ২৩) বহুধা ৰুত্তোতি অম্হেহি ন ৰিত্থারিতো.

‘‘একস্মিং সতিপট্ঠানে ৰুত্তে কস্মা চত্তারো সতিপট্ঠানা ৰুত্তা ভৰেয্যু’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘আতাপীতি ৰীরিযিন্দ্রিয’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ‘‘আতাপী’’তি ইমিনা পদেন কাযৰেদনাচিত্তধম্মেসু পৰত্তং ৰীরিযিন্দ্রিযং ৰুত্তং. ‘‘সম্পজানো’’তি পদেন কাযৰেদনাচিত্তধম্মেসু পৰত্তং পঞ্ঞিন্দ্রিযং ৰুত্তং. ‘‘সতিমা’’তি পদেন কাযৰেদনাচিত্তধম্মেসু পৰত্তং সতিন্দ্রিযং ৰুত্তং. ‘‘ৰিনেয্য লোকে অভিজ্ঝাদোমনস্স’’ন্তি পদেন কাযৰেদনাচিত্তধম্মেসু পৰত্তং সমাধিন্দ্রিযং ৰুত্তং, ন কাযেযেৰ পৰত্তং. এৰং পকারেন কাযে কাযানুপস্সিনো যোগাৰচরস্স চত্তারো সতিপট্ঠানা ভাৰনাপারিপূরিং গচ্ছন্তীতি চে ৰদেয্য, এৰং সতি চতুন্নং ৰীরিযপঞ্ঞাসতিসমাধীনং ইন্দ্রিযানং চতুন্নং সতিপট্ঠানানং সাধকভাৰেন একলক্খণত্তা সমানলক্খণত্তা পারিপূরিং গচ্ছন্তীতি যোজনা. তেন ৰুত্তং অট্ঠকথাযং – ‘‘চতুসতিপট্ঠানসাধনে ইমেসং ইন্দ্রিযানং সভাৰভেদাভাৰতো সমানলক্খণত্তা’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. ২৩).

২৪. ‘‘এৰং ৰুত্তেপি চত্তারো সতিপট্ঠানাযেৰ ৰত্তব্বা ভৰেয্যুং, কথং সত্ততিংসবোধিপক্খিযধম্মা ৰত্তব্বা’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘চতূসু সতিপট্ঠানেসূ’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ চতূসু সতিপট্ঠানেসু যেন যোগাৰচরেন ভাৰিযমানেসু তস্স যোগাৰচরস্স চত্তারো সম্মপ্পধানা ভাৰনাপারিপূরিং গচ্ছন্তি. এৰং সেসেসুপি যোজনা কাতব্বা. চতুন্নং সচ্চানং বুজ্ঝনং বোধং, অরিযমগ্গঞাণং, বোধং গচ্ছন্তীতি বোধঙ্গমা. বোধস্স অরিযমগ্গঞাণস্স পক্খে ভৰাতি বোধিপক্খিযা.

‘‘কুসলাযেৰ ধম্মা একলক্খণভাৰেন নীহরিতা কিং, উদাহু অকুসলাপি ধম্মা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘এৰং অকুসলাপী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ কুসলা ধম্মা একলক্খণত্তেন নিদ্ধারিতা যথা, এৰং অকুসলাপি ধম্মা একলক্খণত্তেন নিদ্ধারিতব্বাযেৰাতি অত্থো. ‘‘কথং নিদ্ধারেতব্বা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা পহানেকট্ঠভাৰেন নিদ্ধারেতব্বাতি দস্সেন্তো ‘‘একলক্খণত্তা পহানং অব্ভত্থং গচ্ছন্তী’’তি আহ. তত্থ একলক্খণত্তাতি পহানেকট্ঠভাৰেন সমানলক্খণত্তা. ‘‘কতমং পহানং অব্ভত্থং গচ্ছন্তী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘চতূসু সতিপট্ঠানেসূ’’তিআদি ৰুত্তং.

তত্থ চতূসু…পে… পরিঞ্ঞং গচ্ছন্তীতি কাযাগতাসতিপট্ঠানে যোগাৰচরেন ভাৰিযমানে সতি তেন যোগাৰচরেন অসুভে কেসাদিকে রূপকাযে ‘‘সুভ’’ন্তি ৰিপল্লাসো পহীযতি, অস্স যোগাৰচরস্স কবল়ীকারাহারো পরিঞ্ঞং গচ্ছতি, ‘‘আহারসমুদযা রূপসমুদযো’’তি (সং. নি. ৩.৫৬) ৰুত্তত্তা রূপকাযে ছন্দরাগং পজহন্তস্স তস্স সমুদযে কবল়ীকারাহারেপি ছন্দরাগো পহীযতীতি অত্থো. ৰেদনাগতাসতিপট্ঠানে ভাৰিযমানে সতি দুক্খে ‘‘সুখ’’ন্তি ৰিপল্লাসো পহীযতি, অস্স যোগাৰচরস্স ফস্সাহারো পরিঞ্ঞং গচ্ছতি, ‘‘ফস্সপচ্চযা ৰেদনা’’তি (ম. নি. ৩.১২৬; সং. নি. ২.১, ৩৯; মহাৰ. ১; উদা. ১; ৰিভ. ২২৫) ৰুত্তত্তা ৰেদনায ছন্দরাগং পজহন্তস্স তস্স পচ্চযে ফস্সাহারে ছন্দরাগো পহীযতি. চিত্তগতাসতিপট্ঠানে ভাৰিযমানে অনিচ্চে ‘‘নিচ্চ’’ন্তি ৰিপল্লাসো পহীযতি, অস্স যোগাৰচরস্স ৰিঞ্ঞাণাহারো পরিঞ্ঞং গচ্ছতি. ধম্মগতাসতিপট্ঠানে ভাৰিযমানে অনত্তনি ‘‘অত্তা’’তি ৰিপল্লাসো পহীযতি, অস্স যোগাৰচরস্স মনোসঞ্চেতনাহারো পরিঞ্ঞং গচ্ছতীতি ৰিসুং ৰিসুং যোজেত্ৰা একেকস্মিং পহাতব্বে ৰুত্তে তদৰসেসা পহাতব্বা ৰুত্তা ভৰন্তি পহাতব্বভাৰেন একলক্খণত্তাতি অত্থো গহেতব্বো.

‘‘আহারা চস্স পরিঞ্ঞং গচ্ছন্তী’’তি ৰচনে আহারেসু পৰত্তা কামরাগদোসমোহা ব্যন্তীকতা হোন্তীতি অত্থো গহিতো. কবল়ীকারাহারঞ্হি আরব্ভ পৰত্তে কামরাগে ৰিজ্জমানে কবল়ীকারাহারস্স ৰিজাননা নত্থেৰ, তস্মিং কামরাগে পন পহীনে পরিজাননা ভৰতীতি. সেসাহারজাননম্পি এসেৰ নযো. যস্স যোগাৰচরস্স সতিপট্ঠানা ভাৰিতা, ৰিপল্লাসা পহীনা, আহারপরিজাননা উপ্পন্না, সো যোগাৰচরো উপাদানেহি অনুপাদানো ভৰতি. সুভসঞ্ঞিতে হি কাযে কামুপাদানং ৰিসেসেন ভৰতীতি সুভসঞ্ঞিতো কাযো কামুপাদানস্স ৰত্থু, কাযগতায সতিযা অনুসরিতব্বো অসুভসঞ্ঞিতো কেসাদি কামুপাদানস্স ৰত্থু ন হোত্ৰেৰ. সুখৰেদনায অস্সাদৰসেন দিট্ঠুপাদানং ভৰতীতি সুখসঞ্ঞিতা ৰেদনা দিট্ঠুপাদানস্স ৰত্থু, ৰেদনাগতায পন সতিযা অনুপস্সিতব্বা ৰেদনা দিট্ঠুপাদানস্স ৰত্থু ন হোত্ৰেৰ. ‘‘চিত্তং নিচ্চ’’ন্তি দিট্ঠিগহণৰসেন তস্স তস্স অত্তনো সীলৰতৰসেন পরিসুদ্ধীতি পরামসনং হোতীতি চিত্তং সীলব্বতুপাদানস্স ৰত্থু, চিত্তগতায পন সতিযা অনুপস্সিতব্বং চিত্তং সীলব্বতুপাদানস্স ৰত্থু ন হোত্ৰেৰ. ধম্মে নামরূপপরিচ্ছেদেন যথাভূতং অপস্সন্তস্স ধম্মেসু অত্তাভিনিৰেসো হোতীতি ধম্মা অত্তৰাদুপাদানস্স ৰত্থু, ধম্মগতায পন সতিযা অনুপস্সিতব্বা ধম্মা অত্তৰাদুপাদানস্স ৰত্থু ন হোন্তি এৰ. তস্মা চতূসু সতিপট্ঠানেসু ভাৰিযমানেসু উপাদানেহি অনুপাদানো ভৰতীতি ৰুত্তন্তি অধিপ্পাযো গহেতব্বো.

‘‘যেন যোগাৰচরেন সতিপট্ঠানা ভাৰিতা, সো যোগাৰচরো উপাদানেহিযেৰ অনুপাদানো ভৰতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা যোগাদীহিপি ৰিসংযুত্তো ভৰতীতি দস্সেতুং ‘‘যোগেহি চ ৰিসংযুত্তো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ যোগেহি চাতি কামযোগভৰযোগদিট্ঠিযোগঅৰিজ্জাযোগেহি চ. ৰিসংযুত্তোতি তদঙ্গপ্পহানৰিক্খম্ভনপ্পহানসমুচ্ছেদপ্পহানৰসেন ৰিগতো, ৰিমুত্তো চ ভৰতীতি অত্থো. সুভসঞ্ঞিতো হি রূপকাযো কামরাগস্স ৰত্থু হোতি, কাযগতায পন সতিযা অনুপস্সিতব্বো কাযো কামরাগস্স ৰত্থু ন হোত্ৰেৰ. ‘‘সুখো’’তি ৰা ‘‘সুখহেতূ’’তি ৰা গহণীযো ভৰো ভৰরাগস্স ৰত্থু হোতি, ৰেদনাগতায পন সতিযা অনুপস্সিতব্বো ভৰো ভৰরাগস্স ৰত্থু ন হোতি. ‘‘অত্তা’’তি অভিনিৰিসিতব্বং চিত্তং দিট্ঠিযোগস্স ৰত্থু হোতি, চিত্তগতায পন সতিযা অনুপস্সিতব্বং চিত্তং দিট্ঠিযোগস্স ৰত্থু ন হোতি. ৰিনিব্ভোগস্স দুক্করত্তা, ধম্মানং ধম্মমত্ততায চ দুপ্পটিৰিজ্ঝত্তা অৰিনিব্ভুজিতব্বা, ধম্মমত্ততায অপ্পটিৰিজ্ঝিতব্বা ধম্মা অৰিজ্জাযোগস্স ৰত্থু হোন্তি, ধম্মগতায পন সতিযা অনুপস্সিতব্বা ধম্মা অৰিজ্জাযোগস্স ৰত্থু ন হোন্তি. তস্মা চতুসতিপট্ঠানানুপস্সকো ‘‘যোগেহি চ ৰিসংযুত্তো’’তি ৰুত্তো. অযং নযো আসৰেহি চ অনাসৰো ভৰতি, ওঘেহি চ নিত্থিণ্ণো ভৰতীতি এত্থাপি যোজেতব্বো.

গন্থেহি চ ৰিপ্পযুত্তো ভৰতীতি এত্থ পন সুভসঞ্ঞিতো রূপকাযো অভিজ্ঝাকাযগন্থস্স ৰত্থু, কাযগতায পন সতিযা অনুপস্সিতব্বো রূপকাযো অভিজ্ঝাকাযগন্থস্স ৰত্থু ন হোতি. দুক্খদুক্খৰিপরিণামদুক্খসঙ্খারদুক্খভূতা ৰেদনা ব্যাপাদকাযগন্থস্স ৰত্থু হোন্তি, তেন ৰুত্তং – ‘‘দুক্খায ৰেদনায পটিঘানুসযো অনুসেতী’’তি (ম. নি. ১.৪৬৫). ৰেদনাগতায পন সতিযা অনুপস্সিতব্বা ৰেদনা ব্যাপাদকাযগন্থস্স ৰত্থু ন হোতি. ‘‘চিত্তং নিচ্চ’’ন্তি অভিনিৰেসৰসেন সস্সতস্স ‘‘অত্তনো সীলেন সুদ্ধি, ৰতেন সুদ্ধী’’তি পরামসনং হোতি, তস্মা ‘‘নিচ্চ’’ন্তি গহিতং চিত্তং সীলব্বতপরামাসকাযগন্থস্স ৰত্থু, চিত্তগতায পন সতিযা অনুপস্সিতব্বং চিত্তং সীলব্বতপরামাসস্স ৰত্থু ন হোতি. ধম্মানং সপ্পচ্চযনামরূপসভাৰস্স অদস্সনতো ভৰদিট্ঠিৰিভৰদিট্ঠি হোতি, তস্মা ‘‘ইদং সচ্চ’’ন্তি অভিনিৰিসিতব্বা ধম্মা ইদংসচ্চাভিনিৰেসকাযগন্থস্স ৰত্থু, ধম্মগতায পন সতিযা অনুপস্সিতব্বা ধম্মা ইদংসচ্চাভিনিৰেসকাযগন্থস্স ৰত্থু ন হোন্তি, তস্মা চতুসতিপট্ঠানানুপস্সকো ‘‘গন্থেহি চ ৰিপ্পযুত্তো’’তি ৰুত্তো.

সুভসঞ্ঞিতো চ কাযো রাগসল্লস্স ৰত্থু, কাযগতায পন সতিযা অনুপস্সিতব্বো কাযো রাগসল্লস্স ৰত্থু ন হোতি. সুখসঞ্ঞিতায ৰেদনায দোসো হোতি, তস্মা ৰেদনা দোসসল্লস্স ৰত্থু, ৰেদনাগতায পন সতিযা অনুপস্সিতব্বা ৰেদনা দোসসল্লস্স ৰত্থু ন হোতি. ‘‘চিত্তং অত্তা’’তি গহেত্ৰা ‘‘অত্তা সেয্যো’’তিআদিৰসেন পৰত্তস্স মানসল্লস্স চিত্তং ৰত্থু, চিত্তগতায পন সতিযা অনুপস্সিতব্বং চিত্তং মানসল্লস্স ৰত্থু ন হোতি. ধম্মানং সপ্পচ্চযনামরূপসভাৰস্স অজাননতো ধম্মা মোহসল্লস্স ৰত্থু, ধম্মগতায পন সতিযা অনুপস্সিতব্বা ধম্মা মোহসল্লস্স ৰত্থু ন হোন্তি, তস্মা চতুসতিপট্ঠানানুপস্সকো ‘‘সল্লেহি চ ৰিসল্লো ভৰতী’’তি ৰুত্তো.

‘‘আহারা চস্স পরিঞ্ঞং গচ্ছন্তী’’তি আচরিযেন ৰুত্তং, ‘‘কিং পন আহারাৰ অস্স যোগাৰচরস্স পরিঞ্ঞং গচ্ছন্তি, উদাহু অঞ্ঞেপী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিযো চ অস্স যোগাৰচরস্স পরিঞ্ঞং গচ্ছন্তীতি দস্সেতুং ‘‘ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিযো চস্স পরিঞ্ঞং গচ্ছন্তী’’তি ৰুত্তং. যেন যোগাৰচরেন চত্তারো সতিপট্ঠানা ভাৰিতা, তস্স যোগাৰচরস্স কাযৰেদনাচিত্তধম্মাৰ পরিঞ্ঞং গচ্ছেয্যুং, ন ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিযোতি চে ৰদেয্য কাযানুপস্সনাদীহি চ কাযৰেদনাচিত্তধম্মেসু পরিঞ্ঞাতেসু সঞ্ঞাযপি পরিঞ্ঞাতব্বভাৰতো. সা হি ৰেদনাচিত্তসঙ্খাতেন ধম্মেসু পরিঞ্ঞাতেসু অৰিনাভাৰতো পরিঞ্ঞাতাৰাতি.

যেন চত্তারো সতিপট্ঠানা ভাৰিতা, সো যোগাৰচরো উপাদানেহি অনুপাদানো চ, যোগেহি ৰিসংযুত্তো চ, খন্ধেহি ৰিপ্পযুত্তো চ, আসৰেহি অনাসৰো চ, ওঘেহি নিত্থিণ্ণো চ, সল্লেহি ৰিসল্লো চ ভৰতীতি ৰুত্তো, ‘‘কিং পন তথাৰিধোৰ হোতি, উদাহু অঞ্ঞথাপী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা অগতিম্পি ন গচ্ছতীতি দস্সেন্তো ‘‘অগতিগমনেহি চ ন অগতিং গচ্ছতী’’তি আহ. সুভাদিসঞ্ঞিতে রূপকাযে অপেক্খমানো পুগ্গলো ছন্দাগতিং গচ্ছতীতি সুভাদিসঞ্ঞিতো রূপকাযো ৰিসেসতো ছন্দাগতিযা ৰত্থু হোতি, কাযানুপস্সনাসতিপট্ঠানেন পন অনুপস্সিতব্বো অস্সাসপস্সাসাদিকো কাযো ছন্দাগতিযা ৰত্থু ন হোতি, তস্মা কাযানুপস্সনাসতিপট্ঠানভাৰনং ভাৰেন্তো পুগ্গলো ছন্দাগতিং ন গচ্ছতি. সুখৰেদনস্সাদৰসেন ৰেদযমানো তদভাৰেন ব্যাপাদং আগচ্ছতীতি সুখৰেদনা দোসাগতিযা ৰত্থু হোতি, ৰেদনানুপস্সনাসতিপট্ঠানেন পন অনুপস্সিতব্বা ৰেদনা দোসাগতিযা ৰত্থু ন হোতি, তস্মা ৰেদনাসতিপট্ঠানভাৰনং ভাৰেন্তো পুগ্গলো দোসাগতিং ন গচ্ছতি. সন্ততিঘনৰসেন ‘‘নিচ্চং, ধুৰ’’ন্তি গহিতং চিত্তং মোহস্স ৰত্থু হোতি, চিত্তানুপস্সনাসতিপট্ঠানেন পন অনুপস্সিতব্বং চিত্তং মোহস্স ৰত্থু ন হোতি, তস্মা চিত্তানুপস্সনাসতিপট্ঠানভাৰনং ভাৰেন্তো পুগ্গলো দোসাগতিং ন গচ্ছতি. ৰিভজিত্ৰা ধম্মসভাৰং অজানন্তস্স ভযং জাযতীতি ৰিভজিত্ৰা অজানিযসভাৰা ধম্মা ভযস্স ৰত্থু হোন্তি, ধম্মানুপস্সনাসতিপট্ঠানেন পন অনুপস্সিতব্বা ৰিভজিত্ৰা জানিতব্বা ধম্মা রাগস্স ৰত্থু ন হোন্তি, তস্মা ধম্মানুপস্সনাসতিপট্ঠানভাৰনং ভাৰেন্তো পুগ্গলো ভযাগতিং ন গচ্ছতি. এৰং পহাতব্বভাৰেন একলক্খণে অকুসলেপি ধম্মে নীহরিত্ৰা ইদানি নিগমেতুং ‘‘এৰং অকুসলাপি ধম্মা একলক্খণত্তা পহানং অব্ভত্থং গচ্ছন্তী’’তি পুন ৰুত্তং.

ভাৰেতব্বেসু ধম্মেসু একদেসেসু ৰুত্তে তদৰসেসাপি ভাৰেতব্বা ধম্মা একলক্খণত্তা নীহরিত্ৰা ৰত্তব্বা, পহাতব্বেসুপি ধম্মেসু একদেসে ৰুত্তে তদৰসেসাপি ধম্মা পহাতব্বা একলক্খণত্তা নীহরিত্ৰা ৰত্তব্বাতি আচরিযেন ৰুত্তা, অম্হেহি চ ঞাতা, ‘‘অঞ্ঞথাপি যদি ৰত্তব্বা সিযুং, তেপি ৰদথা’’তি ৰত্তব্বভাৰতো অঞ্ঞেনপি পরিযাযেন লক্খণহারস্স উদাহরণানি দস্সেতুং ‘‘যত্থ ৰা পনা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ যত্থ যস্সং রূপেকদেসদেসনাযং রূপিন্দ্রিযং রুপ্পনলক্খণং চক্খুন্দ্রিযাদিজীৰিতিন্দ্রিযপরিযোসানং অট্ঠৰিধং ইন্দ্রিযং রূপেকদেসং ভগৰতা দেসিতং. তত্থেৰ তস্সং রূপেকদেসদেসনাযং রূপধাতু রুপ্পনলক্খণা চক্খুধাতাদিফোট্ঠব্বধাতুপরিযোসানা দসৰিধা রূপধাতু রুপ্পনলক্খণেন একলক্খণত্তা দেসিতা. সব্বো রূপক্খন্ধো চ দেসিতো. রূপাযতনং রুপ্পনলক্খণং চক্খাযতনাদিফোট্ঠব্বাযতনপরিযোসানং দসৰিধং আযতনং রুপ্পনলক্খণেন একলক্খণত্তা ভগৰতা দেসিতং.

যত্থ ৰা পন যস্সং ৰেদনেকদেসদেসনাযং সুখা ৰেদনা ভগৰতা দেসিতা, তত্থ তস্সং ৰেদনেকদেসদেসনাযং সুখিন্দ্রিযঞ্চ দেসিতং, সোমনস্সিন্দ্রিযঞ্চ দেসিতং, দুক্খসমুদযো অরিযসচ্চঞ্চ দেসিতং সুখৰেদনাভাৰেন একলক্খণত্তা. যত্থ ৰা পন যস্সং ৰেদনেকদেসদেসনাযং দুক্খা ৰেদনা ভগৰতা দেসিতা, তত্থ তস্সং ৰেদনেকদেসদেসনাযং দুক্খিন্দ্রিযঞ্চ দেসিতং দোমনস্সিন্দ্রিযঞ্চ দেসিতং, দুক্খং অরিযসচ্চঞ্চ দেসিতং দুক্খৰেদনাভাৰেন একলক্খণত্তা. যত্থ ৰা পন যস্সং ৰেদনেকদেসদেসনাযং অদুক্খমসুখা ৰেদনা ভগৰতা দেসিতা, তত্থ তস্সং ৰেদনেকদেসদেসনাযং উপেক্খিন্দ্রিযঞ্চ দেসিতং, সব্বো পটিচ্চসমুপ্পাদো চ দেসিতোতি যোজনা কাতব্বা.

যস্সং দেসনাযং অদুক্খমসুখা ৰেদনা দেসিতা, তস্সং দেসনাযং উপেক্খিন্দ্রিযং দেসিতং হোতু সমানলক্খণত্তা, ‘‘কেন পটিচ্চসমুপ্পাদো দেসিতো ভৰেয্যা’’তি ৰত্তব্বভাৰতো ‘‘কেন কারণেনা’’তি পুচ্ছিত্ৰা কারণং দস্সেতুং ‘‘অদুক্খমসুখাযা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ অদুক্খমসুখায ৰেদনায হি যস্মা অৰিজ্জা অনুসেতি, তস্মা অৰিজ্জা দেসিতা হোতি. অৰিজ্জায চ দেসিতায অৰিজ্জামূলকো সব্বোপি পটিচ্চসমুপ্পাদো ‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা…পে… দুক্খক্খন্ধস্স সমুদযো হোতী’’তি দেসিতোৰ হোতীতি অধিপ্পাযো দট্ঠব্বো.

‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা…পে… সমুদযো হোতী’’তি অনুলোমৰসেন পৰত্তো যো পটিচ্চসমুপ্পাদো দেসিতোতি আচরিযেন ৰুত্তো, ‘‘যদি তথা পৰত্তো সো চ পটিচ্চসমুপ্পাদো দেসিতো, এৰং সতি সব্বো চ পটিচ্চসমুপ্পাদো দেসিতো’’তি ন ৰত্তব্বোতি চোদনং মনসি কত্ৰা ‘‘সো চা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ যো চ অনুলোমৰসেন পৰত্তো, সো চ সরাগসদোসসমোহসংকিলেসপক্খেন হাতব্বো. যো চ পটিলোমৰসেন ‘‘অৰিজ্জায ত্ৰেৰ অসেসৰিরাগনিরোধা সঙ্খারনিরোধো’’তিআদিকো পৰত্তো, সো চ ৰীতরাগৰীতদোসৰীতমোহঅরিযধম্মেহি হাতব্বো. যো চ অনুলোমপটিলোমৰসেন পৰত্তো, সো চ তদুভযেহি হাতব্বো. তস্মা ‘‘সব্বো চ পটিচ্চসমুপ্পাদো দেসিতো’’তি ৰত্তব্বোৰাতি অধিপ্পাযো গহেতব্বো.

‘‘যে ধম্মা একলক্খণা, তেসং ধম্মানং একস্মিং ধম্মে ৰুত্তে অৰসিট্ঠা ধম্মা ৰুত্তা ভৰন্তীতিআদিনা (নেত্তি. ২৩) আচরিযেন যা লক্খণহারযোজনা ৰুত্তা, সাৰ কাতব্বা, ন অঞ্ঞথা কাতব্বা’’তি পুচ্ছিতব্বভাৰতো অঞ্ঞথাপি লক্খণহারযোজনা কাতব্বাযেৰাতি দস্সেতুং ‘‘এৰং যে ধম্মা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ যে পথৰীআদযো রূপধম্মা, যে ফস্সাদযো অরূপধম্মা সন্ধারণাদিকিচ্চতো সঙ্ঘট্টনাদিকিচ্চতো একলক্খণা, তেসং রূপারূপধম্মানং একস্মিং ধম্মে ৰুত্তে অৰসিট্ঠা রূপারূপধম্মা ৰুত্তা ভৰন্তি. যে পথৰীআদযো রূপধম্মা, যে ফস্সাদযো অরূপধম্মা কক্খল়াদিলক্খণতো ফুসনাদিলক্খণতো একলক্খণা, তেসং রূপারূপধম্মানং একস্মিং ধম্মে ৰুত্তে অৰসিট্ঠা রূপারূপধম্মা ৰুত্তা ভৰন্তি. যে ধম্মা রুপ্পনসামঞ্ঞতো নমনসামঞ্ঞতো অনিচ্চাদিসামঞ্ঞতো ৰা খন্ধাযতনাদিসামঞ্ঞতো ৰা একলক্খণা, তেসং সঙ্খতধম্মানং একস্মিং সঙ্খতধম্মে ৰুত্তে অৰসিট্ঠা ধম্মা ৰুত্তা ভৰন্তি. যে সঙ্খতধম্মা ভঙ্গুপ্পাদতো সঙ্খতো চুতূপপাততো সমাননিরোধুপ্পাদসঙ্খততো ৰা চুতূপপাততো একলক্খণা, তেসং সঙ্খতধম্মানং একস্মিং সঙ্খতধম্মে ৰুত্তে অৰসিট্ঠা সঙ্খতধম্মা ৰুত্তা ভৰন্তীতি অত্থযোজনা কাতব্বা.

কিচ্চতো চ লক্খণতো চাতিআদীসু -সদ্দেন সহচরণসমানহেতুতাদযো সঙ্গহিতাতি দট্ঠব্বা. সহচরণাদীসু চ যং ৰত্তব্বং, তং ‘‘নানত্তকাযনানত্তসঞ্ঞিনো (দী. নি. ৩.৩৪১, ৩৫৭, ৩৫৯; অ. নি. ৯.২৪), নানত্তসঞ্ঞানং অমনসিকারা’’তিআদীসু সহচারিতায সঞ্ঞাসহগতা ধম্মা নিদ্ধারিতাতিআদিনা ৰুত্তমেৰ.

‘‘একস্মিং ধম্মে সরূপতো ৰুত্তে একলক্খণাদিতো অৰসিট্ঠধম্মানম্পি ৰুত্তভাৰো কেন অম্হেহি জানিতব্বো সদ্দহিতব্বো’’তি ৰত্তব্বভাৰতো ‘‘তেনা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তেন অৰসিট্ঠধম্মানম্পি ৰুত্তভাৰেন ‘‘ৰুত্তম্হি একধম্মে’’তিআদিকং যং ৰচনং আযস্মা মহাকচ্চানো আহ, তেন ৰচনেন তুম্হেহি অৰসিট্ঠানম্পি ৰুত্তভাৰো জানিতব্বো সদ্দহিতব্বোতি ৰুত্তং হোতি.

‘‘এত্তাৰতা চ লক্খণহারো পরিপুণ্ণো, অঞ্ঞো নিযুত্তো নত্থী’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘নিযুত্তো লক্খণো হারো’’তি ৰুত্তং. তত্থ যস্সং পাল়িযং একস্মিং ধম্মে ৰুত্তে অৰসিট্ঠধম্মাপি যেন লক্খণহারেন নিদ্ধারিতা, তস্সং পাল়িযং সো লক্খণো হারো নিযুত্তো নিদ্ধারেত্ৰা যোজিতোতি অত্থো দট্ঠব্বোতি.

ইতি লক্খণহারৰিভঙ্গে সত্তিবলানুরূপা রচিতা

ৰিভাৰনা নিট্ঠিতা.

পণ্ডিতেহি পন অট্ঠকথাটীকানুসারেন গম্ভীরত্থো ৰিত্থারতো ৰিভজিত্ৰা গহেতব্বোতি.

৬. চতুব্যূহহারৰিভঙ্গৰিভাৰনা

২৫. যেন যেন সংৰণ্ণনাৰিসেসভূতেন লক্খণহারৰিভঙ্গেন সুত্তত্থেহি সমানত্থা ৰিভত্তা, সো সংৰণ্ণনাৰিসেসভূতো লক্খণহারৰিভঙ্গো পরিপুণ্ণো, ‘‘কতমো চতুব্যূহহারৰিভঙ্গো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ কতমো চতুব্যূহো হারো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি তেসু নিদ্দিট্ঠেসু সোল়সসু দেসনাহারাদীসু. কতমোতি কতমো সংৰণ্ণনাৰিসেসো চতুব্যূহো হারো চতুব্যূহহারৰিভঙ্গো নামাতি ৰিঞ্ঞেয্যো. তেন ৰুত্তং – ‘‘তত্থ কতমো চতুব্যূহো হারোতি চতুব্যূহহারৰিভঙ্গো’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. ২৫). ‘‘ইমিনা চতুব্যূহহারেন কতমস্স নেরুত্তাদযো গৰেসিতব্বা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘ব্যঞ্জনেনা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ব্যঞ্জনেনাতি চতুব্যূহহারস্স সুত্তস্স ৰিসেসতো ব্যঞ্জনৰিচযভাৰতো ‘‘ব্যঞ্জনা’’তি ৰোহারিতেন ইমিনা চতুব্যূহহারেন সুত্তস্স নেরুত্তঞ্চ, সুত্তস্স অধিপ্পাযো চ, সুত্তস্স নিদানঞ্চ, সুত্তস্স পুব্বাপরসন্ধি চ সংৰণ্ণেন্তেহি গৰেসিতব্বোতি অত্থো.

‘‘চতুব্যূহহারেন গৰেসিতব্বেসু নেরুত্তাদীসু কতমং সুত্তস্স গৰেসিতব্বং নেরুত্ত’’ন্তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ কতমং নেরুত্ত’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তস্সত্থো – তত্থ তেসু ইমিনা চতুব্যূহহারেন গৰেসিতব্বেসু নেরুত্তাদীসু কতমং সুত্তস্স নেরুত্তং নিব্বচনং নামাতি চে পুচ্ছেয্য? সুত্তস্স যা নিরুত্তি নিদ্ধারেত্ৰা ৰুত্তা সভাৰপঞ্ঞত্তি গৰেসিতব্বা, ইদং সভাৰনিরুত্তিভূতং নিব্বচনং নেরুত্তং নামাতি. ‘‘যা নিরুত্তি নেরুত্তং নামাতি ৰুত্তা, কা পন সা নিরুত্তী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘পদসংহিতা’’তি ৰুত্তং. পদেসু সংহিতা যুত্তা পদসংহিতা. যথা যথা সুত্তত্থো ৰত্তব্বো, তথা তথা যা সভাৰনিরুত্তি পৰত্তা, সা পৰত্তা সভাৰনিরুত্তিযেৰ নিরুত্তি নামাতি যোজনা. ‘‘কা পন সা সভাৰনিরুত্তী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা চ ‘‘যং ধম্মানং নামসো ঞাণ’’ন্তি ৰুত্তং. যং যায কারণভূতায নামপঞ্ঞত্তিযা ধম্মানং নেয্যানং নামসো পথৰীনামাদিনা ৰা ফস্সনামাদিনা ৰা খন্ধনামাদিনা ৰা ৰিৰিধেন নামেন অত্থধম্মাদীসু কুসলস্স পুগ্গলস্স ঞাণং পৰত্ততি, সা কারণভূতা নামপঞ্ঞত্তি সভাৰনিরুত্তি নামাতি অত্থো. ন্তি চ লিঙ্গৰিপল্লাসো, যাযাতি অত্থো. ‘‘লিঙ্গপকতিধম্মানং নামসো পৰত্তমানং ঞাণং ৰিৰরিত্ৰা কথেহী’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘যদা হী’’তিআদি ৰুত্তং. অট্ঠকথাযং পন ‘‘যদা হি ভিক্খূতিআদিনা ‘ধম্মানং নামসো ঞাণ’ন্তি পদস্স অত্থং ৰিৰরতী’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. ২৫) ৰুত্তং. তস্সত্থো অট্ঠকথাযং ৰিভজিত্ৰা ৰুত্তোৰাতি ন ৰিচারিতো.

২৬. নেরুত্তং আচরিযেন ৰিভত্তং, অম্হেহি চ ঞাতং ‘‘কতমো সুত্তে গৰেসিতব্বো ভগৰতো অধিপ্পাযো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ কতমো অধিপ্পাযো’’তিআদি ৰুত্তং. তস্সত্থো পাকটো. অপিচ ‘‘ধম্মো হৰে রক্খতী’’তিআদীসু যেন পুগ্গলেন অত্তনা রক্খিতেন ধম্মেন রক্খিতব্বভাৰো ইচ্ছিতো, সো ধম্মং রক্খিস্সতীতি ভগৰতো অধিপ্পাযো. যো পুগ্গলো দুগ্গতিতো মুচ্চিতুকামো, সো ধম্মং রক্খিস্সতীতি ভগৰতো অধিপ্পাযো.

চোরো যথা সন্ধিমুখে গহিতোতিআদীসু যো চোরো ঘাতনতো মুচ্চিতুকামো, সো চোরকম্মং ন করিস্সতীতি ভগৰতো অধিপ্পাযো. যো পুগ্গলো অপাযাদিদুক্খতো মুচ্চিতুকামো, সো পাপকম্মং ন করিস্সতীতি ভগৰতো অধিপ্পাযো.

সুখকামানীতিআদীসু যে পুগ্গলা সুখং ইচ্ছন্তি, তে পরহিংসনতো ৰিৰজ্জিস্সন্তীতি ভগৰতো অধিপ্পাযো.

মিদ্ধী যদা হোতি মহগ্ঘসো চাতিআদীসু যে পুগ্গলা পুনপ্পুনং পৰত্তমানজাতিজরামরণতো মুচ্চিতুকামা, তে ভোজনে মত্তঞ্ঞুনো ভৰিস্সন্তি, সন্তুট্ঠা ভৰিস্সন্তি, সুদ্ধাজীৰা ভৰিস্সন্তি, পাতিমোক্খসংৰরসীলসম্পন্না ভৰিস্সন্তি, অতন্দিনো ভৰিস্সন্তি, ৰিপস্সকা ভৰিস্সন্তি, সগারৰা সপ্পতিস্সা ভৰিস্সন্তীতি ভগৰতো অধিপ্পাযো.

অপ্পমাদো অমতপদন্তিআদীসু যে পুগ্গলা মচ্চুনো ভাযন্তি, নিব্বানমিচ্ছন্তি, তে পুগ্গলা দানসীলভাৰনাকম্মেসু অপ্পমত্তা ভৰিস্সন্তীতি ভগৰতো অধিপ্পাযো.

২৭. সুত্তে গৰেসিতব্বো অধিপ্পাযো আচরিযেন ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ৰিঞ্ঞাতো, ‘‘কতমং সুত্তস্স গৰেসিতব্বং নিদান’’ন্তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ কতমং নিদান’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ নিদানন্তি ফলং নীহরিত্ৰা দেতীতি নিদানং. কিং তং? কারণং. ধনিযোতি ধনৰড্ঢনকারণে নিযুত্তোতি ধনিযো. গোপালকোতি গাৰো ইস্সরভাৰেন পালেতি রক্খতীতি গোপালকো. উপধীহীতি পুত্তগোণাদীহি (সু. নি. অট্ঠ. ১.৩৩). নরস্সাতি পুত্তিমন্তস্স ৰা গোপালকস্স ৰা নরস্সাতি চ পদট্ঠানৰসেন ৰা যেভুয্যৰসেন ৰা গাথাযং আগতৰসেন ৰা ৰুত্তং, নারিযাপি উপধীহি নন্দনা অত্থেৰাতি দট্ঠব্বা.

ইমিনা ৰত্থুনাতি উপধিসঙ্খাতেন ইমিনাৰ পুত্তগৰাদিনা ৰত্থুনা. ৰসতি পৰত্ততি নন্দনা এত্থ পুত্তগোণাদিকেতি ৰত্থু. নন্দনং নীহরিত্ৰা দেতি পুত্তগোণাদিকন্তি নিদানন্তি অত্থং গহেত্ৰা ধনিযো ‘‘উপধীহি নরস্স নন্দনা’’তি আহ. ভগৰা পন ‘‘ৰসতি পৰত্ততি সোচনা এত্থ পুত্তগোণাদিকেহি ৰত্থু, সোচনং নীহরিত্ৰা দেতি পুত্তগোণাদিকন্তি নিদান’’ন্তি অত্থং গহেত্ৰা ‘‘উপধীহি নরস্স সোচনা’’তি আহ. পরিগ্গহীযতেতি পরিগ্গহং. কিং তং? পুত্তগোণাদিকং, তং পরিগ্গহং ‘‘উপধী’’তি আহ, ন কিলেসূপধিকাযখন্ধূপধিন্তি.

উপধীসূতি খন্ধসঙ্খাতেসু কাযেসু. কাযং ‘‘উপধী’’তি আহ, ন পুত্তগৰাদিকং, ন পরিগ্গহং.

বাহিরেসু ৰত্থূসূতি মণিকুণ্ডলপুত্তদারাদীসু ৰত্থূসু.

কামসুখন্তি কামনীযেসু অস্সাদসুখৰসেন পৰত্তা তণ্হা. বাহিরৰত্থুকায তণ্হাযাতি কামনীযেসু বাহিরৰত্থূসু অস্সাদসুখৰসেন পৰত্তায তণ্হায.

অজ্ঝত্তিকৰত্থুকাযাতি রূপকাযসঙ্খাতে অজ্ঝত্তিকৰত্থুম্হি অভিনন্দনৰসেন পৰত্তায.

পুন অজ্ঝত্তিকৰত্থুকাযাতি পঞ্চক্খন্ধসঙ্খাতে অজ্ঝত্তিকৰত্থুম্হি সিনেহৰসেন পৰত্তায.

গৰেসিতব্বং নিদানং ৰিভত্তং, অম্হেহি চ ঞাতং, ‘‘কতমো গৰেসিতব্বো পুব্বাপরসন্ধী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা তত্থ কতমো পুব্বাপরসন্ধী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি তেসু নেরুত্তাধিপ্পাযনিদানপুব্বাপরসন্ধীসু. যথাতি যেন অন্ধকারাদিনা সভাৰেন ‘‘কামন্ধা…পে… মাতর’’ন্তি যং কামতণ্হং ভগৰা আহ, অযং কামতণ্হা তথা তেন অন্ধকারাদিনা সভাৰেন ‘‘কামন্ধা…পে… মাতর’’ন্তি গাথা ৰুত্তাতি যোজনা.

গাথাত্থো পন – কামেতীতি কামো, কামতণ্হা, কামেন অত্থস্স অজাননতায ধম্মস্স, অপস্সনতায চ অন্ধাতি কামন্ধা. কামতণ্হাসঙ্খাতেন জালেন অত্থধম্মানং অজাননাপস্সনেন সঞ্ছন্না পলিগুণ্ঠিতাতি জালসঞ্ছন্না. তণ্হাসঙ্খাতেন ছদনেন তেসংযেৰ অত্থধম্মানং অজাননাপস্সনেন ছাদিতা পিহিতাতি তণ্হাছদনছাদিতা. অত্থধম্মেসু পমত্তসঙ্খাতেন পমাদেন বন্ধনেন বদ্ধা বন্ধিতব্বা পুগ্গলা জরামরণং অন্ৰেন্তি, কুমিনামুখে পৰত্তা মচ্ছা মরণং অন্ৰেন্তি ইৰ চ, খীরপকো ৰচ্ছো মাতরং অন্ৰেতি ইৰ চ, তথা জরামরণং অন্ৰেন্তীতি গহেতব্বো.

‘‘কামন্ধা…পে… মাতর’ন্তি যায দেসনায, গাথায ৰা কামতণ্হা ৰুত্তা, সা দেসনা, গাথা ৰা কতমেন দেসনাভূতেন অপরেন যুজ্জতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা তথা পুচ্ছিত্ৰা ইমায দেসনায, গাথায ৰা যুজ্জতীতি দস্সেতুং ‘‘সা কতমেনা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ সাতি ‘‘কামন্ধা…পে… অন্ৰেন্তী’’তি দেসনা, গাথা ৰা. পুব্বাপরেনাতি ততো দেসনাতো পুব্বেন দেসনাৰচনেন, গাথাৰচনেন ৰা অপরেন দেসনাৰচনেন, গাথাৰচনেন ৰা. যুজ্জতি যুজ্জনং এতি সমেতীতি পুচ্ছতি.

যথাতি যেন অন্ধকরণাদিনা. ‘‘রত্তো…পে… নর’’ন্তি যং গাথাৰচনং ভগৰা আহ, তেন গাথাৰচনেন তথা অন্ধকরণাদিনা যুজ্জতীতি যোজনা. গাথাত্থো পন – রত্তো রঞ্জন্তো পুগ্গলো অত্থং অত্তহিতপযোজনং পরহিতপযোজনং ন জানাতি. রত্তো রঞ্জন্তো ধম্মং যথাৰুত্তস্স অত্থস্স হেতুং পঞ্ঞাচক্খুনা ন পস্সতি. রাগো যং নরং যদা সহতে, তদা তস্স নরস্স অন্ধং অন্ধকারং তমং অঞ্ঞাণং হোতীতি গহেতব্বো.

ইতীতি এৰং. অন্ধতায অন্ধকরণতায সঞ্ছন্নতায সঞ্ছন্নকরণতায. সাযেৰ তণ্হাতি ‘‘কামন্ধা…পে… মাতর’’ন্তি গাথাৰচনেন যা কামতণ্হা ৰুত্তা, সাযেৰ কামতণ্হা. অভিলপিতাতি ‘‘রত্তো…পে… নর’’ন্তি অপরেন গাথাৰচনেন ভগৰতা ৰোহারিতা ৰোহরণেন ঞাপিতা, অভিলপিতস্স অত্থস্স সমানতা পুব্বদেসনা অপরদেসনায যুজ্জতীতি ৰুত্তং হোতি.

‘‘দ্ৰীসু গাথাসু কতমেহি পদেহি সাযেৰ তণ্হা অভিলপিতা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ইমেহি অভিলপিতাতি নিযমেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘যঞ্চাহা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ পঠমগাথাযং ‘‘কামন্ধা…পে… ছাদিতা’’তি যঞ্চ পদং আহ, দুতিযগাথাযঞ্চ ‘‘রত্তো…পে… ন পস্সতী’’তি যঞ্চ পদং আহ. পরিযুট্ঠানেহি পরিযুট্ঠানদীপকেহি ইমেহি ‘‘কামন্ধা…পে… পস্সতী’’তি পদেহি সাযেৰ পঠমগাথায ৰুত্তা কামতণ্হা চ ভগৰতা অভিলপিতা.

‘‘যং অন্ধকারং ৰুত্তং, কতমং তং? যা তণ্হা পোনোভৰিকা ৰুত্তা, কতমা সা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘যং অন্ধকার’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ অন্ধকারং যং অঞ্ঞাণং ৰুত্তং, অযং দুক্খসমুদযো ভৰে. যা চ তণ্হা পোনোভৰিকা ৰুত্তা, অযঞ্চ দুক্খসমুদযো ভৰেতি যোজনা.

‘‘কামা’’তি যঞ্চ পদং ভগৰা আহ, তেন পদেন ইমে কিলেসকামা ৰুত্তা. ‘‘জালসঞ্ছন্না’’তি যঞ্চ পদং ভগৰা আহ, তেন পদেন তেসংযেৰ কিলেসকামানং পযোগেন সমুদাচারেন পরিযুট্ঠানং ভগৰা দস্সেতি. তস্মাতি যস্মা যস্মিং সন্তানে তণ্হা উপ্পন্না, তং সন্তানং সংসারতো নিস্সরিতুং অদত্ৰা রূপারম্মণাদীহি পলোভযমানা হুত্ৰা চিত্তং কিলেসেহি পরিযাদায তিট্ঠতি, তস্মা তণ্হায চিত্তং পরিযাদায সন্তানে তিট্ঠমানত্তা. কিলেসৰসেনাতি ৰীতিক্কমকিলেসৰসেন. পরিযুট্ঠানৰসেনাতি ৰীতিক্কমনং অপ্পত্ৰা উপ্পজ্জমানৰসেন. যেতি ৰুত্তপ্পকারতণ্হাসহিতপুগ্গলসদিসা. তেতি তে তণ্হাবন্ধনবদ্ধা চ এদিসকা চ পুগ্গলা. জরামরণং অন্ৰেন্তি জরামরণং অতিক্কমিতুং ন সক্কুণন্তি. অযন্তি জরামরণানুপ্পৰত্তি ‘‘জরামরণমন্ৰেন্তী’’তি ইমিনা ৰচনেন ভগৰতা দস্সিতাতি যোজনা.

‘‘কামন্ধা’’তিআদিগাথায চেৰ ‘‘রত্তো’’তিআদিগাথায চ পুব্বাপরসন্ধি আচরিযেন ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কথং ‘যস্স পপঞ্চা ঠিতী চা’তিআদিগাথাসু পুব্বাপরসন্ধি অম্হেহি ৰিঞ্ঞাতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা যস্স পপঞ্চা’’তিআদি ৰুত্তং. তস্সা গাথায – যস্স মুনিনো পপঞ্চা তণ্হামানদিট্ঠী চ নত্থি, তণ্হামানদিট্ঠীহি অভিসঙ্খতা সঙ্খারা চ নত্থি, ঠিতী অনুসযা তণ্হা চ নত্থি, সন্দানসদিসং তণ্হাপরিযুট্ঠানং নত্থি, পলিঘসদিসো মোহো চ নত্থি, সো মুনি পপঞ্চাদিকং সব্বং ৰীতিৰত্তো অতিক্কন্তোতি ৰুচ্চতি. নিত্তণ্হং নিমানং নিদিট্ঠিং নিসন্দানং নিপলিঘং লোকে চরন্তং তং মুনিং সদেৰকো তণ্হাসহিতো লোকো ন ৰিজানাতীতি অত্থো.

গাথাযং পপঞ্চাদযো ভগৰতা ৰুত্তা, ‘‘কতমে তে’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘পপঞ্চা নামা’’তিআদি ৰুত্তং. অত্তনো আধারপুগ্গলং সংসারে চিরং পপঞ্চন্তাপেন্তী তণ্হামানদিট্ঠিযো চ, তাহি তণ্হামানদিট্ঠীহি সহজাতৰসেন ৰা উপত্থম্ভনৰসেন ৰা অভিসঙ্খতা সঙ্খারা চ পপঞ্চা নাম. সন্তানে অপ্পহীনট্ঠেন অনুসযা তণ্হা সত্তানং তিট্ঠনহেতুত্তা ঠিতী নাম. পৰত্তমানায তণ্হায যং পরিযুট্ঠানঞ্চ ছত্তিংসতণ্হায জালিনিযা যানি ৰিচরিতানি চ ৰুত্তানি, ইদং সব্বং অত্তনো আধারং পুগ্গলং বন্ধনট্ঠেন সন্দানসদিসত্তা সন্দানং নাম. মোহো অত্তনো আধারস্স পুগ্গলস্স নিব্বাননগরপ্পৰেসনস্স পটিসেধকত্তা পলিঘসদিসত্তা পলিঘো নাম. ‘‘যস্স পপঞ্চাদযো নত্থি, সো কিং ৰীতিৰত্তো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘যে চা’’তিআদি ৰুত্তং. যে ৰুত্তপ্পকারা পপঞ্চা সঙ্খারা, যা চ ৰুত্তপ্পকারা ঠিতি, যং ৰুত্তপ্পকারং সন্দানঞ্চ, যং ৰুত্তপ্পকারং পলিঘঞ্চ নত্থীতি ৰুত্তা, সব্বং এতং পপঞ্চাদিকং যো মুনি সমতিক্কন্তো, অযং মুনি ‘‘নিত্তণ্হো’’তি ৰুচ্চতীতি দট্ঠব্বো.

২৮. ‘‘যস্স পপঞ্চাতিআদিগাথাযং যে পপঞ্চাদযো ৰুত্তা, তেসু তণ্হামানদিট্ঠিহেতুকা সঙ্খারা কদা কতিৰিধং ফলং দেন্তি, তংসঙ্খারসম্পযুত্তা তণ্হা কদা কতিৰিধং ফলং দেতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ পরিযুট্ঠানসঙ্খারা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি তেসু পপঞ্চসঙ্খারাদীসু. পরিযুট্ঠানসঙ্খারাতি ৰীতিক্কমৰসেন পৰত্তা পরিযুট্ঠানা অকুসলসঙ্খারা চেতনা. দিট্ঠধম্মৰেদনীযাদীতি দিট্ঠে পস্সিতব্বে ধম্মে অত্তভাৰে ৰেদনীযং ফলং দেতীতি দিট্ঠধম্মৰেদনীযা, দিট্ঠে ধম্মে ফলং ৰেদেতীতি ৰা দিট্ঠধম্মৰেদনীযা. কা সা? অপদুস্সনীযাদীসু অতিদুস্সনাদিৰসেন পৰত্তা পঠমজৰনচেতনা. উপপজ্জে ফলং ৰেদেতীতি উপপজ্জৰেদনীযা, সত্তমজৰনচেতনা. অপরাপরিযাযে অত্তভাৰে ফলং ৰেদেতীতি অপরাপরিযাযৰেদনীযা, মজ্ঝে পৰত্তা পঞ্চ জৰনচেতনা. তিফলদানৰসেন তিৰিধা সঙ্খারা. এৰং ইমায তিৰিধায সঙ্খারচেতনায সম্পযুত্তা তিৰিধা তণ্হা তিৰিধং ফলং দিট্ঠে ৰা ধম্মে অত্তভাৰে, উপপজ্জে ৰা অনন্তরভৰে, অপরে ৰা পরিযাযে ভৰে দেতি নিব্বত্তেতীতি এৰং ফলনিব্বত্তকসঙ্খারং ৰা তংসম্পযুত্তং তণ্হং ৰা ভগৰা আহ.

‘‘যায দেসনায, গাথায ৰা ফলনিব্বত্তকং সঙ্খারং আহ, সা দেসনা, গাথা ৰা কতমেন দেসনাভূতেন ৰা অপরেন যুজ্জতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘যং লোভপকতং কম্মং করোতী’’তিআদি ৰুত্তং. যা ‘‘যস্স…পে… লোকো’’তি দেসনা চ যা ‘‘যং লোভপকতং কম্মং…পে… অপরে ৰা পরিযাযে’’তি দেসনা চ ৰুত্তা, ভগৰতো ইদং দেসনাদ্ৰযং অঞ্ঞমঞ্ঞং পুব্বাপরেন পুব্বং অপরেন অপরং পুব্বেন যুজ্জতি যুজ্জনং এতি সমেতি, যথা গঙ্গোদকং যমুনোদকেন, যমুনোদকম্পি গঙ্গোদকেন সংসন্দতি সমেতি. ‘‘যস্স…পে… লোকো’’তি দেসনা ‘‘যং লোভপকতং…পে… পরিযাযে’’তি দেসনায সংসন্দতি সমেতি, ‘‘যং লোভপকতং…পে… পরিযাযে’’তি দেসনাপি ‘‘যস্স…পে… লোকো’’তি দেসনায সংসন্দতি সমেতীতি অত্থো গহেতব্বো. ‘‘কথং যুজ্জতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ পরিযুট্ঠান’’ন্তিআদি ৰুত্তং, দিট্ঠধম্মৰেদনীযাদিফলত্তযনিব্বত্তকট্ঠেন যুজ্জতীতি ৰুত্তং হোতি.

যং যং সুত্তং ভগৰতা দেসিতং পুব্বাপরেন যুজ্জতি, তং তং সুত্তম্পি নীহরিত্ৰা পুব্বাপরসংসন্দনং দস্সেতুং ‘‘যথাহা’’তিআদি ৰুত্তং. সংসন্দনাকারো ৰুত্তনযানুসারেন গহেতব্বো. তত্থাতি তেসু পরিযুট্ঠানসঙ্খারতণ্হাৰিচরিতেসু. পরিযুট্ঠানন্তি রূপারম্মণাদীনি অযোনিসোমনসিকারেন আরব্ভ সত্তসন্তানে পৰত্তং তণ্হাচরিতং. পটিসঙ্খানবলেনাতি অসুভানিচ্চাদিদস্সনবলেন তদঙ্গপ্পহানৰসেন পহাতব্বং. সঙ্খারাতি দস্সনপহাতব্বা সঙ্খারা. দস্সনবলেনাতি দস্সনসঙ্খাতপঠমমগ্গঞাণবলেন পহাতব্বা. ছত্তিংস তণ্হাৰিচরিতানীতি দস্সনেন পহাতব্বতণ্হাৰিচরিতেহি অৰসেসানি ছত্তিংস তণ্হাৰিচরিতানি. নিগ্গতা তণ্হা যস্স সো নিত্তণ্হো, নিত্তণ্হস্স ভাৰো নিত্তণ্হতা, কা সা? সউপাদিসেসা নিব্বানধাতু.

পপঞ্চসঙ্খারাভিনন্দনত্তযং যদিপি অত্থতো একং সমানং, দেসনায পন পদক্খরাদীহি ৰিসেসো অত্থীতি দস্সেতুং ‘‘অপিচা’’তিআদি ৰুত্তং.

‘‘যোযং পুব্বাপরসন্ধি আচরিযেন ৰিভত্তো, সোযং কতিৰিধো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘সো চাযং পুব্বাপরো সন্ধী’’তিআদি ৰুত্তং. অট্ঠকথাযং পন ৰুত্তং – ‘‘ন কেৰলং সুত্তন্তরসংসন্দনমেৰ পুব্বাপরসন্ধি, অথ খো অঞ্ঞোপি অত্থীতি দস্সেতুং ‘সো চায’ন্তিআদি ৰুত্ত’’ন্তি (নেত্তি. অট্ঠ. ২৮). তত্থ অত্থসন্ধীতি কিরিযাকারকাদিৰসেন অত্থস্স অত্থেন সন্ধি. পদসন্ধীতি নামপদাদিকস্স নামপদাদিকন্তরেন সন্ধি. দেসনাসন্ধীতি ৰুত্তপ্পকারস্স দেসনন্তরস্স ৰুত্তপ্পকারেন দেসনন্তরেন সন্ধি. নিদ্দেসসন্ধীতি নিদ্দেসন্তরস্স নিদ্দেসন্তরেন সন্ধি.

সন্ধি চ নাম অত্থাদযো মুঞ্চিত্ৰা অঞ্ঞো সভাৰধম্মো নাম নত্থি, অত্থাদীনঞ্চ ছঅত্থপদাদীসু অৰরোধনতো ‘‘অত্থসন্ধি ছপ্পদানী’’তিআদি ৰুত্তং.

অত্থসন্ধিব্যঞ্জনসন্ধযো আচরিযেন ৰিভত্তা, অম্হেহি চ ঞাতা, ‘‘কতমা দেসনাসন্ধী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘দেসনাসন্ধি ন চ পথৰি’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ন চ পথৰিং নিস্সায ঝাযতি ঝাযী ঝাযতি চাতি এত্থ ঝাযী ঝানসমঙ্গী পুগ্গলো পথৰিং নিস্সায আলম্বিত্ৰা ন চ ঝাযতি, সব্বসঙ্খারনিস্সটং পন নিব্বানং নিস্সায আলম্বিত্ৰা ফলসমাপত্তিং ঝাযতি সমাপজ্জতি এৰাতি অত্থো দট্ঠব্বো. ন চ আপন্তিআদীসুপি এস নযো যোজেতব্বো. ফলসমাপত্তিসমঙ্গী পুগ্গলো হি পথৰীআদযো মুঞ্চিত্ৰা নিব্বানমেৰ আরব্ভ ফলসমাপত্তিং সমাপজ্জতীতি. এত্থ চ পথৰীআদীহি মহাভূতেহি কামভৰরূপভৰা গহিতা রূপপটিবদ্ধৰুত্তিতায. আকাসানঞ্চাযতনাদীহিপি অরূপভৰো গহিতো, ভৰত্তযং ৰজ্জেত্ৰা চ ঝাযতীতি অধিপ্পাযো. যদি পথৰীআদযো নিস্সায ন ঝাযী ঝাযতি চ, এৰং সতি ইধলোকসঙ্খাতং সত্তসন্তানং ৰা পরলোকসঙ্খাতং সত্তসন্তানং ৰা অনিন্দ্রিযসন্তানং ৰা নিস্সায ঝাযী ঝাযতীতি আসঙ্কনীযত্তা তং পরিহরন্তো ‘‘ন চ ইমং লোক’’ন্তিআদিমাহ. তত্থ ইমং লোকন্তি ইধলোকসঙ্খাতো দিট্ঠো অত্তভাৰো সত্তসন্তানো ৰুত্তো, তস্মিং নিস্সায ন ঝাযতি ঝাযী ঝাযতি চ. পরলোকন্তি ইধলোকতো অঞ্ঞো ভৰন্তরসঙ্খাতো সত্তসন্তানো ৰুত্তো, তস্মিং নিস্সায ন চ ঝাযতি ঝাযী ঝাযতি চ.

যমিদং উভযন্তিআদীসু ইদং উভযং ইধলোকপরলোকদ্ৰযং অন্তরেন ৰজ্জেত্ৰা যং রূপাযতনং দিট্ঠং, তং রূপাযতনম্পি. যং সদ্দাযতনং সুতং, তং সদ্দাযতনম্পি. যং গন্ধাযতনরসাযতনফোট্ঠব্বাযতনং মুতং, তং গন্ধাযতনরসাযতনফোট্ঠব্বাযতনম্পি. যং আপোধাতু আকাসধাতু লক্খণরূপং ওজাসঙ্খাতং ধম্মাযতনেকদেসরূপং ৰিঞ্ঞাতং, তং আপোধাতাদিকং ধম্মাযতনেকদেসরূপম্পি. যং ৰত্থু পরিযেসিতং ৰা অপরিযেসিতং ৰা সন্তিকে পত্তং, তং ৰত্থুম্পি. যং ৰত্থু পত্তং ৰা অপ্পত্তং ৰা পরিযেসিতং পরিযেসনারহং সুন্দরং, তং ৰত্থুম্পি. যং ৰত্থু ৰিতক্কিতং ৰিতক্কনৰসেন আলম্বিতব্বং, তং ৰত্থুম্পি. যং ৰত্থু ৰিচারিতং অনুমজ্জনৰসেন আলম্বিতব্বং, তং ৰত্থুম্পি. যং ৰত্থু মনসা চিত্তেনেৰ অনুচিন্তিতং অনুচিন্তনৰসেন আলম্বিতব্বং, তং ৰত্থুম্পি নিস্সায ন ঝাযতি ঝাযী ঝাযতি চাতি যোজনা কাতব্বা.

এত্থ দিট্ঠাদিকং বহিদ্ধারূপমেৰ গহেতব্বং অনিন্দ্রিযবদ্ধরূপস্স অধিপ্পেতত্তা. তেনাহ অট্ঠকথাচরিযো – ‘‘তদুভযৰিনিমুত্তো অনিন্দ্রিযবদ্ধো রূপসন্তানো’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. ২৮). ‘‘যদি ঝাযী পুগ্গলো যথাৰুত্তে পথৰীআদযো নিস্সায ন ঝাযতি ঝাযী ঝাযতি চ, এৰং সতি অযং ঝাযী পুগ্গলো ইদং নাম নিস্সায ঝাযতীতি লোকে কেনচি ঞাযতি কিং, উদাহু ন ঞাযতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ন ঞাযতীতি দস্সেতুং ‘‘অযং সদেৰকে লোকে’’তিআদিমাহ. তত্থ ফলসমাপত্তিঝানেন ঝাযন্তো অযং খীণাসৰপুগ্গলো সদেৰকে লোকে…পে… সদেৰমনুস্সায পজায যত্থ কত্থচিপি অনিস্সিতেন চিত্তেন ঝাযতীতি সদেৰকে লোকে…পে… সদেৰমনুস্সায পজায কেনচি ন ঞাযতীতি অত্থো গহেতব্বো. তেন ৰুত্তং –

‘‘নমো তে পুরিসাজঞ্ঞ, নমো তে পুরিসুত্তম;

যস্স তে নাভিজানাম, কিং ত্ৰং নিস্সায ঝাযসী’’তি. (সং. নি. ৩.৭৯; নেত্তি. ১০৪);

‘‘কেনচি অৰিঞ্ঞাযভাৰো কেন সুত্তেন ৰিভাৰেতব্বো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ইমিনা গোধিকসুত্তেন (সং. নি. ১.১৫৯) ৰিভাৰেতব্বোতি দস্সেতুং ‘‘যথা মারো পাপিমা’’তিআদি ৰুত্তং. অট্ঠকথাযং পন ‘‘ইদানি খীণাসৰচিত্তস্স কত্থচিপি অনিস্সিতভাৰং গোধিকসুত্তেন (সং. নি. ১.১৫৯) ৰক্কলিসুত্তেন (সং. নি. ৩.৮৭) চ ৰিভাৰেতুং ‘যথা মারো’তিআদি ৰুত্ত’’ন্তি (নেত্তি. অট্ঠ. ২৮) ৰুত্তং. তত্থ দানাদিপুঞ্ঞকারকে, পুঞ্ঞে ৰা মারেতি নিৰারেতীতি মারো, অত্তহিতপরহিতে মারেতীতি ৰা মারো. পাপচিত্তুপ্পাদৰন্ততায পাপিমা. পুব্বত্তভাৰে গোধস্স ঘাতকত্তা ‘‘গোধিকো’’তি লদ্ধনামস্স পরিনিব্বাযন্তস্স কুলপুত্তস্স পরিনিব্বানতো উদ্ধং পটিসন্ধাদি ৰিঞ্ঞাণং সমন্ৰেসন্তো ন জানাতি ন পস্সতি. ‘‘পরচিত্তজাননকো মারো কস্মা ন জানাতী’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘সো হী’’তিআদি ৰুত্তং. সো গোধিকো হি যস্মা পপঞ্চাতীতো, তস্মা তণ্হাপহানেন দিট্ঠিনিস্সযোপি অস্স গোধিকস্স যস্মা নত্থি, তস্মা চ ন জানাতীতি.

‘‘গোধিকসুত্তেনেৰ ৰিভাৰেতব্বো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘যথা চা’’তিআদি ৰুত্তং. ‘‘গোধিকসুত্তৰক্কলিসুত্তেহি অনুপাদিসেসায নিব্বানধাতুযা অনিস্সিতভাৰো ৰিভাৰিতো, এৰং সতি সউপাদিসেসনিব্বানধাতুযা অনিস্সিতভাৰো কেন ৰিঞ্ঞাযতীতি অত্থো ভৰেয্যা’’তি ৰত্তব্বত্তা তদাপি ন ৰিঞ্ঞাযতিযেৰাতি দস্সেতুং ‘‘সদেৰকেন লোকেনা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ সউপাদিসেসায নিব্বানধাতুযা ফলসমাপত্তিঝানেন ঝাযমানা ইমে খীণাসৰা কত্থচি অনিস্সিতচিত্তা ঝাযন্তীতি সদেৰকেন লোকেন ন ঞাযন্তি সমারকেন…পে… সদেৰমনুস্সায ন ঞাযন্তীতি যোজনা কাতব্বা. অনিস্সিতচিত্তা ন ঞাযন্তীতি এত্থ হি -কারো চ ‘‘ঝাযমানা’’তি পদে ন সম্বন্ধিতব্বো ‘‘ন ঝাযমানা’’তি অত্থস্স সম্ভৰতো. ‘‘ন ঞাযন্তী’’তি পন সম্বন্ধিতব্বো হেট্ঠা অট্ঠকথাযং এৰ ‘‘লোকে কেনচিপি ন ঞাযতী’’তি ৰুত্তত্তা. অযং দেসনাসন্ধীতি গোধিকসুত্তৰক্কলিসুত্তানং অঞ্ঞমঞ্ঞং অত্থৰসেন সংসন্দনা নিদ্ধারিতা ৰিয ‘‘ন চ পথৰিং নিস্সাযা’’তিআদিদেসনায চ ‘‘ন চ ইমং লোক’’ন্তিআদিদেসনায চ যায দেসনায অত্থৰসেন সংসন্দনা নিদ্ধারিতা, তায দেসনায যত্থ কত্থচি যং কিঞ্চি নিস্সায ঝাযী ন ঝাযতি, নিব্বানং নিস্সায ঝাযী ঝাযতীতি অত্থৰসেন নিদ্ধারিতা, অযং সংসন্দনা দেসনাসন্ধি নামাতি অত্থো গহেতব্বো.

দেসনাসন্ধি আচরিযেন ৰিভত্তা, অম্হেহি চ ঞাতা, ‘‘কতমা নিদ্দেসসন্ধী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ কতমা নিদ্দেসসন্ধীতি নিস্সিতচিত্তা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি তেসু চতূসু অত্থসন্ধিব্যঞ্জনসন্ধিদেসনাসন্ধিনিদ্দেসসন্ধীসু যা সন্ধি ‘‘নিদ্দেসসন্ধী’’তি উদ্দিট্ঠা, সা নিদ্দেসতো কতমাতি পুচ্ছতীতি অত্থো. নিস্সিতচিত্তাতি তণ্হাদিট্ঠিসহজাতৰসেন ৰা উপনিস্সযৰসেন ৰা নিস্সিতং চিত্তং যেসং পুথুজ্জনানন্তি নিস্সিতচিত্তা, পুথুজ্জনা পুগ্গলা নিদ্দিসিতব্বা ইমায দেসনায পুগ্গলাধিট্ঠানত্তা. যদি দেসনা ধম্মাধিট্ঠানা, এৰং সতি নিস্সিতং চিত্তং এত্থ সুত্তপ্পদেসেসু দেসিতন্তি নিস্সিতচিত্তা নিস্সিতচিত্তজাননত্থায দেসিতা সুত্তপ্পদেসা. অনিস্সিতং চিত্তং যেসং অরিযপুগ্গলানন্তি অনিস্সিতচিত্তা, অরিযপুগ্গলা নিদ্দিসিতব্বা ইমায দেসনায পুগ্গলাধিট্ঠানত্তা. ধম্মাধিট্ঠানায পন অনিস্সিতং চিত্তং যত্থ সুত্তপ্পদেসেসু দেসিতন্তি অনিস্সিতচিত্তা, অনিস্সিতচিত্তজাননত্থায দেসিতা সুত্তপ্পদেসা.

‘‘নিস্সিতচিত্তা কেন নিদ্দেসেন নিদ্দিসিতব্বা, অনিস্সিতচিত্তা কেন নিদ্দেসেন নিদ্দিসিতব্বা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘নিস্সিতচিত্তা অকুসলপক্খেন নিদ্দিসিতব্বা’’তিআদি ৰুত্তং. অকুসলপক্খেন নিদ্দেসেন নিদ্দিসিতব্বা. কুসলপক্খেনাতিআদীসুপি এস নযো যোজেতব্বো. অকুসলপক্খসামঞ্ঞকুসলপক্খসামঞ্ঞেহি দস্সেত্ৰা অকুসলৰিসেসকুসলৰিসেসেহি দস্সেতুং ‘‘নিস্সিতচিত্তা সংকিলেসেনা’’তিআদি ৰুত্তং. অযং নিদ্দেসসন্ধীতি অকুসলপক্খাদিকস্স পুরিমনিদ্দেসস্স সংকিলেসাদিকেন পচ্ছিমেন নিদ্দেসেন নিস্সিতচিত্তৰসেন অযং সংসন্দনা চ নিদ্দেসসন্ধি নাম. কুসলপক্খাদিকস্স পুরিমস্স নিদ্দেসস্স ৰোদানাদিকেন পচ্ছিমেন নিদ্দেসেন অনিস্সিতচিত্তৰসেন অযং সংসন্দনা চ নিদ্দেসসন্ধি নামাতি ৰিভজিত্ৰা ৰেদিতব্বা.

‘‘চতুব্যূহহারস্স নেরুত্তমধিপ্পাযনিদানপুব্বাপরসন্ধিপ্পভেদেন চেৰ অত্থব্যঞ্জনসন্ধিনিদ্দেসসন্ধিদেসনাসন্ধিপ্পভেদেন চ ৰিভজিতব্বভাৰো কেন অম্হেহি জানিতব্বো সদ্দহিতব্বো’’তি ৰত্তব্বভাৰতো ‘‘তেনাহা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তেন তথা ৰিভজিতব্বভাৰেন আযস্মা মহাকচ্চানো ‘‘নেরুত্তমধিপ্পাযো’’তিআদিকং (নেত্তি. ৪ হারসঙ্খেপ) যং ৰচনং আহ, তেন ৰচনেন তুম্হেহি চতুব্যূহহারস্স তথা ৰিভজিতব্বভাৰো জানিতব্বো সদ্দহিতব্বোতি ৰুত্তং হোতি.

‘‘এত্তাৰতা চ চতুব্যূহহারো পরিপুণ্ণো, অঞ্ঞো নিযুত্তো নত্থী’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘নিযুত্তো চতুব্যূহো হারো’’তি ৰুত্তং. তত্থ যস্সং যস্সং পাল়িযং যো যো চতুব্বিধো, সো সো চতুব্যূহহারো চ যথালাভৰসেন যোজিতো, তস্সং তস্সং পাল়িযং সো সো চতুব্বিধো চতুব্যূহহারো তথা নিদ্ধারেত্ৰা যুত্তো যোজিতোতি অত্থো দট্ঠব্বো.

ইতি চতুব্যূহহারৰিভঙ্গে সত্তিবলানুরূপা রচিতা

ৰিভাৰনা নিট্ঠিতা.

পণ্ডিতেহি পন অট্ঠকথাটীকানুসারেন গম্ভীরত্থো ৰিত্থারতো ৰিভজিত্ৰা গহেতব্বোতি.

৭. আৰট্টহারৰিভঙ্গৰিভাৰনা

২৯. যেন যেন সংৰণ্ণনাৰিসেসভূতেন চতুব্যূহহারৰিভঙ্গেন নেরুত্তাদযো ৰিভত্তা, সো…পে… চতুব্যূহহারৰিভঙ্গো পরিপুণ্ণো, ‘‘কতমো আৰট্টো হারৰিভঙ্গো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা তত্থ কতমো আৰট্টো হারো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি তেসু নিদ্দিট্ঠেসু সোল়সসু দেসনাহারাদীসু কতমো সংৰণ্ণনাৰিসেসো আৰট্টো হারো আৰট্টহারৰিভঙ্গো নামাতি পুচ্ছতি. ‘‘একম্হি পদট্ঠানে’’ন্তিআদিনিদ্দেসস্স ইদানি মযা ৰুচ্চমানো ‘‘আরম্ভথা’’তিআদিকো ৰিত্থারসংৰণ্ণনাৰিসেসো আৰট্টহারৰিভঙ্গো নামাতি গহিতো. ‘‘তত্থ দেসনাযং একস্মিং পদট্ঠানে দেসনারুল়্হে সেসকং পদট্ঠানং পরিযেসতি, পরিযেসিত্ৰা কথং পটিপক্খে আৰট্টেতী’’তি ৰত্তব্বত্তা –

‘‘আরম্ভথ নিক্কমথ, যুঞ্জথ বুদ্ধসাসনে;

ধুনাথ মচ্চুনো সেনং, নল়াগারংৰ কুঞ্জরো’’তি. –

গাথা ৰুত্তা. ইধ গাথাযং একস্মিং পদট্ঠানে দেসনারুল়্হে সেসকং পদট্ঠানং পরিযেসতীতি ৰুত্তং হোতি. গাথাত্থো পন অট্ঠকথাযং (নেত্তি. অট্ঠ. ২৯) ৰুত্তো.

‘‘আরম্ভথা’তিআদিগাথাযং কতরস্মিং পদট্ঠানে দেসনারুল়্হে কতমং সেসকং পদট্ঠানং পরিযেসতী’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘আরম্ভথ নিক্কমথাতি ৰীরিযস্স পদট্ঠান’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ‘‘ৰীরিযস্স পদট্ঠান’’ন্তি সামঞ্ঞৰসেন ৰুত্তম্পি আরম্ভধাতুসঙ্খাতং ৰীরিযং নিক্কমধাতুসঙ্খাতস্স ৰীরিযস্স পদট্ঠানং, নিক্কমধাতুসঙ্খাতং ৰীরিযং পরক্কমধাতুসঙ্খাতস্স ৰীরিযস্স পদট্ঠানং, পরক্কমধাতুসঙ্খাতং ৰীরিযং সমথভাৰনাসহিতস্স ৰীরিযস্স পদট্ঠানন্তিআদিনা পরিযেসিতব্বন্তি গহেতব্বং. ‘‘যুঞ্জথা’’তি ইমিনা ৰুত্তং সমথভাৰনাসহিতং ৰীরিযং ‘‘বুদ্ধসাসনে’’তি ইমিনা ৰুত্তস্স মহগ্গতসমাধিস্স পদট্ঠানং, দেসনারুল়্হং সুখাদিকং সেসকম্পি পদট্ঠানং পরিযেসিতব্বং. ‘‘ধুনাথ মচ্চুনো সেন’’ন্তি পদেন গহিতং ৰিপস্সনাসহিতং ৰীরিযং কিলেসধুননে সমত্থায পঞ্ঞায পদট্ঠানং, দেসনারুল়্হং সমাধিআদিকং সেসকম্পি পদট্ঠানং পরিযেসিতব্বং.

‘‘যদি ‘আরম্ভথা’তিআদিকং ৰুত্তং ৰীরিযং সামঞ্ঞভূতানং ৰীরিযসমাধিপঞ্ঞানংযেৰ পদট্ঠানং সিযা, এৰং সতি কথং ৰট্টমূলং ছিন্দিত্ৰা ৰিৰট্টং পাপেস্সন্তী’’তি ৰত্তব্বত্তা পুন ‘‘আরম্ভথ নিক্কমথাতি ৰীরিযিন্দ্রিযস্স পদট্ঠান’’ন্তিআদি ৰুত্তং. আধিপচ্চকিচ্চতায যুত্তস্সাপি ৰীরিযাধিকস্স পদট্ঠানত্তা আরভন্তা যোগাৰচরপুগ্গলা ৰট্টমূলং ছিন্দিত্ৰা ৰিৰট্টং পাপেন্তীতি ৰুত্তং হোতি. ‘‘আরম্ভথা’’তিআদিকা পন যস্মা ৰীরিযারম্ভৰত্থুআদিদেসনা হোতি, তস্মা আরম্ভৰত্থুআদীনিযেৰ সংৰণ্ণিতানি পদট্ঠানন্তি চোদনং মনসি কত্ৰা আহ ‘‘ইমানি পদট্ঠানানি দেসনা’’তি. ‘‘আরম্ভথা’’তিআদিকা যথাৰুত্তপদট্ঠানানি দেসনা হোতি, ন ৰীরিযারম্ভৰত্থুআদীনি, তস্মা পদট্ঠানংযেৰ সংৰণ্ণিতন্তি দট্ঠব্বং.

এৰং ‘‘আরম্ভথা’’তিআদিদেসনায পদট্ঠানৰসেন অত্থো ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কথং তস্সাযেৰ দেসনায পটিপক্খৰসেন অত্থো ৰিভজিতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘অযুঞ্জন্তানং ৰা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ যোগে ভাৰনাযং অযুঞ্জন্তানং সত্তানং অপরিপক্কঞাণানং যোগে যোগহেতু ৰাসনাভাগিযৰসেন আযতিং জাননত্থায ‘‘আরম্ভথা’’তিআদিদেসনা আরদ্ধা. যুঞ্জন্তানং পরিপক্কঞাণানং সত্তানং আরম্ভে আরম্ভহেতু দিট্ঠেৰ ধম্মে পরিজাননত্থায ‘‘আরম্ভথা’’তিআদিদেসনা আরদ্ধা.

তত্থ তেসু যুঞ্জন্তাযুঞ্জন্তেসু পরিপক্কাপরিপক্কঞাণেসু যে অপরিপক্কঞাণা সত্তা ন যুঞ্জন্তি, তে অপরিপক্কঞাণা সত্তা পমাদমূলকা হুত্ৰা যোগে ভাৰনাযং যেন পমাদেন ন যুঞ্জন্তি, সো পমাদো তণ্হামূলকো পমাদো, অৰিজ্জামূলকো পমাদোতি দুব্বিধো হোতি. তত্থ তস্মিং দুব্বিধে পমাদে অঞ্ঞাণেন নিৰুতো অৰিজ্জামূলকো সত্তো যেন পমাদেন ঞেয্যট্ঠানং ‘‘ইমে উপ্পাদৰযধম্মা পঞ্চক্খন্ধা ঞেয্যট্ঠানং নামা’’তি নপ্পজানাতি, অযং অঞ্ঞাণহেতুকো পমাদো অৰিজ্জামূলকো পমাদা নাম. যো পমাদো তণ্হামূলকো, সো পমাদো তিৰিধো অনুপ্পন্নানং ভোগানং উপ্পাদায পরিযেসন্তো তণ্হিকো সত্তো যং পমাদং আপজ্জতি, অযং পমাদো চ, উপ্পন্নানং ভোগানং ঠিতত্থায রক্খন্তো তণ্হিকো সত্তো আরক্খনিমিত্তং যং পমাদং আপজ্জতি, অযং পমাদো চ, ঠিতং ভোগং পরিভুঞ্জন্তো তণ্হিকো সত্তো পরিভোগনিমিত্তং যং পমাদং আপজ্জতি, অযং পমাদো চাতি তিৰিধো হোতি. ইতি লোকে অযং পমাদো চতুব্বিধো অৰিজ্জাপদট্ঠানো একৰিধো পমাদো, তণ্হাপদট্ঠানো তিৰিধো পমাদোতি চতুব্বিধো হোতি. তত্থ তাসু অৰিজ্জাতণ্হাসু নামকাযো ফস্সাদিনামসমূহো অৰিজ্জায পদট্ঠানং, রূপকাযো পথৰীআদিরূপসমূহো তণ্হায পদট্ঠানং হোতি. ইদং ৰুত্তং হোতি – আরম্ভধাতুনিক্কমধাতুসঙ্খাতস্স ৰীরিযস্স পটিপক্খো চতুব্বিধো পমাদো নিদ্ধারেতব্বো, নিদ্ধারেত্ৰা একৰিধস্স পমাদস্স অৰিজ্জা পদট্ঠানং, তিৰিধস্স পমাদস্স তণ্হা পদট্ঠানং. অৰিজ্জায নামকাযো পদট্ঠানং, তণ্হায রূপকাযো পদট্ঠানন্তি পটিপক্খে আৰট্টেত্ৰা পদট্ঠানং পরিযেসিতব্বন্তি.

‘‘কস্মা নামকাযো অৰিজ্জায পদট্ঠানং ভৰতি, রূপকাযো তণ্হায পদট্ঠানং ভৰতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তং কিস্স হেতূ’’তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘রূপীসু ভৰেসু অজ্ঝোসানং, অরূপীসু সম্মোহো’’তি ৰুত্তং. রূপীসু ভৰেসু রূপধম্মেসু অহংমমাদিৰসেন অজ্ঝোসানং তণ্হাভিনিৰেসো সত্তেসু পতিট্ঠিতো যস্মা হোতি, তস্মা রূপকাযো তণ্হায পদট্ঠানং ভৰতি. অনমতগ্গে হি সংসারে ইত্থিপুরিসা অঞ্ঞমঞ্ঞরূপাভিরামা ভৰন্তি. অরূপীসু ফস্সাদীসু সুখুমভাৰতো সম্মোহো সত্তেসু পতিট্ঠিতো যস্মা হোতি, তস্মা নামকাযো অৰিজ্জায পদট্ঠানং ভৰতীতি যোজনা কাতব্বা. ইদং ৰুত্তং হোতি – রূপকাযনামকাযেসু আরম্মণকরণৰসেন তণ্হায চ অৰিজ্জায চ উপ্পজ্জনতো রূপকাযো তণ্হায পদট্ঠানং, নামকাযো অৰিজ্জায পদট্ঠানন্তি নীহরিতব্বাৰাতি.

‘‘কতমো রূপকাযো, কতমো নামকাযো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ রূপকাযো রূপক্খন্ধো, নামকাযো চত্তারো অরূপিনো খন্ধা’’তি ৰুত্তং. তত্থ তেসু রূপকাযনামকাযেসু রূপকাযো রূপসমূহো নাম রূপক্খন্ধো হোতি, নামকাযো নামসমূহো নাম চত্তারো অরূপিনো খন্ধাতি. ইমে পঞ্চক্খন্ধা অৰিজ্জাতণ্হানং আরম্মণত্তা সউপাদানা ভৰেয্যুং, ‘‘কতমেন উপাদানেন সউপাদানা ভৰন্তী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা তথেৰ পুচ্ছিত্ৰা ৰিস্সজ্জেতুং ‘‘ইমে পঞ্চক্খন্ধা কতমেন উপাদানেন সউপাদানা? তণ্হায চ অৰিজ্জায চা’’তি ৰুত্তং. তত্থ উপাদানভূতায তণ্হায চ উপাদানভূতায অৰিজ্জায চ ইমে পঞ্চক্খন্ধা সউপাদানা নাম ভৰন্তীতি যোজনা কাতব্বা.

‘‘কিত্তকানি উপাদানানি তণ্হা নাম ভৰন্তি, কিত্তকানি উপাদানানি অৰিজ্জা নাম ভৰন্তী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ তণ্হা দ্ৰে’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থাতি তাসু তণ্হাঅৰিজ্জাসু. কামুপাদানঞ্চ সীলব্বতুপাদানঞ্চ দ্ৰে উপাদানানি তণ্হা নাম ভৰন্তি. তণ্হাৰসেন হি ‘‘মম সীলং, মম ৰত’’ন্তি পরামসনং ভৰতি. দিট্ঠুপাদানঞ্চ অত্তৰাদুপাদানঞ্চ দ্ৰে উপাদানানি অৰিজ্জা নাম ভৰন্তি. অৰিজ্জাৰসেন হি সস্সতদিট্ঠি চেৰ অহংমমাদিদিট্ঠি চ ভৰন্তি. ‘‘ইমেহি চতূহি উপাদানেহি সউপাদানক্খন্ধা চতূসু সচ্চেসু কিত্তকং সচ্চং নামা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘ইমেহী’’তিআদি ৰুত্তং. যে লোকিযক্খন্ধা সউপাদানা খন্ধা ভৰন্তি, উপাদানেন হি উপাদানানিপি ভৰন্তি, ইদং সউপাদানক্খন্ধপঞ্চকং দুক্খং দুক্খসচ্চং নাম. যানি চত্তারি উপাদানানি দুক্খকারণানি ভৰন্তি, অযং উপাদানচতুক্কো সমুদযো সমুদযসচ্চং নাম ভৰতি. পঞ্চক্খন্ধাতি সউপাদানা পঞ্চক্খন্ধা দুক্খৰত্থুভাৰতো দুক্খং. তেসন্তি সউপাদানানং পঞ্চক্খন্ধানং. ধম্মং দেসেতীতি ‘‘আরম্ভথা’’তিআদিকং ধম্মং ৰেনেয্যানুরূপং ভগৰা দেসেতি. সামঞ্ঞেন পুব্বে ৰুত্তম্পি অত্থৰসেন ৰিসেসং দস্সেতুং পুন ‘‘দুক্খস্স পরিঞ্ঞায, সমুদযস্স পহানাযা’’তি ৰুত্তং.

৩০. আরম্ভপটিপক্খভূতপমাদৰসেন পুরিমসচ্চদ্ৰযং আচরিযেন নিদ্ধারিতং, অম্হেহি চ ঞাতং, ‘‘ইতরসচ্চদ্ৰযং কথং নিদ্ধারিতব্ব’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা তং দ্ৰযম্পি পমাদমুখেনেৰ নিদ্ধারিতব্বন্তি দস্সেতুং ‘‘তত্থ যো তিৰিধো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি তেসু তণ্হামূলকঅৰিজ্জামূলকেসু পমাদেসু. তস্সাতি তিৰিধস্স তণ্হামূলকস্স পমাদস্স. সম্পটিৰেধেনাতি অস্সাদাদীনং পরিজাননেন. রক্খণাতি অত্তচিত্তস্স রক্খণসঙ্খাতা. পটিসংহরণাতি ‘‘তস্সা’’তি ইমিনা ৰুত্তস্স পমাদস্স পটিপক্খভূতেন অপ্পমাদাননুযোগেন সংহরণা যা খেপনা অত্থি, অযং পমাদস্স পটিপক্খভূতেন অপ্পমাদানুযোগেন পৰত্তা খেপনসঙ্খাতা ভাৰনা সমথো নামাতি পমাদস্স পটিপক্খমুখেন পুন আৰট্টেত্ৰা সমথো নিদ্ধারিতোতি.

‘‘সো সমথো কথং কেন উপাযেন ভৰতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা তথা পুচ্ছিত্ৰা উপাযং দস্সেতুং ‘‘সো কথ’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ কথন্তি কেন উপাযেন. ‘‘কামেন্তীতি কামা, কামীযন্তীতি ৰা কামা’’তি ৰুত্তানং দ্ৰিন্নং কামানং পটিচ্চ উপ্পজ্জমানং অস্সাদঞ্চ, ‘‘অপ্পস্সাদা কামা বহুদুক্খা’’তিআদি (ম. নি. ১.২৩৫) ৰচনতো অপ্পস্সাদনীযানং কামানং পটিচ্চ উপ্পজ্জমানং আদীনৰঞ্চ. কামানন্তি চ কম্মত্থে সামিৰচনং. তেন ৰুত্তং –‘‘কামে পটিচ্চা’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. ৩০). ‘‘কামানমেতং নিস্সরণং, যদিদং নেক্খম্ম’’ন্তি (ইতিৰু. ৭২) ৰচনতো নিস্সরণন্তি ইধ পঠমজ্ঝানং অধিপ্পেতং. ৰোকারন্তি এত্থ -কারো আগমো, ও-কারং লামকভাৰং. আনিসংসন্তি চতুপারিসুদ্ধিসীলাদিকং. যদা জানাতি, তদা তেন উপাযেন সমথো ভৰতীতি অত্থো.

সমথো আচরিযেন ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কতমা ৰিপস্সনা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ৰিপস্সনং ৰিভজিতুং ‘‘তত্থ যা ৰীমংসা’’তিআদি ৰুত্তং. অথ ৰা কামানং অস্সাদাদযো যদা জানাতি, তদা সমথো ভৰতীতি ৰুত্তো, ‘‘তস্মিং সমথে ভৰমানে সতি কতমা ভৰতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ যা ৰীমংসা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি তস্মিং সমথে ভৰমানে সতি অস্সাদাদীনং যা অনিচ্চাদিৰীমংসা উপপরিক্খা পঞ্ঞা ভৰতি, অযং ৰীমংসা উপপরিক্খা পঞ্ঞা ৰিসেসেন পস্সনতো ৰিপস্সনা নাম. অথ ৰা তিৰিধস্স তণ্হামূলকস্স পমাদস্স সম্পটিৰেধেন রক্খণা পটিসংহরণা, অযং সমথোতি আচরিযেন ৰুত্তো, ‘‘কতমা ৰিপস্সনা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ যা ৰীমংসা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি তস্মিং যথাৰুত্তে সমথে সতি যথাৰুত্তস্স পমাদস্স অনিচ্চাদিৰসেন যা ৰীমংসা উপপরিক্খা পঞ্ঞা উপ্পন্না, অযং ৰীমংসা উপপরিক্খা পঞ্ঞা ৰিসেসেন পস্সনতো ৰিপস্সনা নাম. ৰীমংসাৰ দুব্বলা, উপপরিক্খা বলৰতীতি ৰিসেসো.

সমথো চেৰ ৰিপস্সনা চ দ্ৰে ধম্মা আচরিযেন নিদ্ধারিতা, ‘‘ইমে নিদ্ধারিতা দ্ৰে ধম্মা কিং গচ্ছন্তী’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘ইমে দ্ৰে’’তিআদি ৰুত্তং. সমথো সমথভাৰনাপারিপূরিং গচ্ছতি, ৰিপস্সনা ৰিপস্সনাভাৰনাপারিপূরিং গচ্ছতি. ‘‘ইমেসু দ্ৰীসু ধম্মেসু ভাৰিযমানেসু কতমে যোগাৰচরেন পহীযন্তী’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘ইমেসূ’’তিআদি ৰুত্তং. সমথে ধম্মে ভাৰিযমানে তণ্হা যোগাৰচরেন পহীযতি, ৰিপস্সনায ভাৰিযমানায অৰিজ্জা যোগাৰচরেন পহীযতীতি ইমে দ্ৰে পহাতব্বা ধম্মা পহীযন্তি তণ্হা চেৰ অৰিজ্জা চ. ‘‘ইমেসু দ্ৰীসু ধম্মেসু পহীযমানেসু কতমে ধম্মা নিরুজ্ঝন্তী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা উপাদানাদযোপি নিরুজ্ঝন্তীতি সকলৰট্টদুক্খনিরোধং দস্সেন্তো ‘‘ইমেসু দ্ৰীসু ধম্মেসু পহীনেসূ’’তিআদিমাহ. তত্থ তণ্হায সমথভাৰনায পহীযমানায, অৰিজ্জায ৰিপস্সনাভাৰনায পহীযমানায ইমেসু দ্ৰীসু ধম্মেসু দ্ৰীহি ভাৰনাহি পহীনেসু কামুপাদানাদীনি চত্তারি উপাদানানি ৰিক্খম্ভনসমুচ্ছেদৰসেন নিরুজ্ঝন্তি, ন ভঙ্গক্খণৰসেন.

এত্থাহ – ‘‘তণ্হানিরোধা উপাদাননিরোধো’’তি ৰুত্তত্তা ‘‘তণ্হায পহীযমানায উপাদানানি নিরুজ্ঝন্তী’’তি ৰচনং যুত্তং হোতু, কথং অৰিজ্জায পহীযমানায উপাদানানি নিরুজ্ঝন্তীতি? ‘‘তণ্হানিরোধা উপাদাননিরোধো’’তি পাঠে অৰিজ্জাসহিততণ্হানিরোধা উপাদাননিরোধোতি অত্থসম্ভৰতো. যথা হি তণ্হাসহিতাৰ অৰিজ্জা সঙ্খারানং পচ্চযো, এৰং অৰিজ্জাসহিতাৰ তণ্হা উপাদানানং পচ্চযো হোতীতি অৰিজ্জাসহিততণ্হানিরোধা উপাদাননিরোধোতি অত্থো সম্ভৰতীতি গহেতব্বো. ৰিক্খম্ভনসমুচ্ছেদৰসেন উপাদাননিরোধা তথেৰ ভৰনিরোধোতি এস নযো সেসেসুপি. এৰমেতস্স কেৰলস্স দুক্খক্খন্ধস্স নিরোধোতি এত্থাপি তণ্হাসহিতঅৰিজ্জানিরোধা সঙ্খারনিরোধোতিআদিকো গহিতোতি দট্ঠব্বো. ইতীতি এৰং ৰিসভাগসভাগধম্মানং আৰট্টনৰসেন নিদ্ধারিতানি চ পুরিমকানি দ্ৰে সচ্চানি চ, সমথো চ ৰিপস্সনা চ ইমে দ্ৰে ধম্মা মগ্গো চ মগ্গসচ্চঞ্চ, ৰট্টনিরোধো ৰট্টনিরোধসচ্চঞ্চ নিব্বানন্তি চত্তারি সচ্চানি নিদ্ধারিতানি.

‘‘ৰীরিযপটিপক্খভূতস্স পমাদাদিধম্মস্স ৰসেন ৰা সভাগভূতস্স পমাদাদিধম্মস্স ৰসেন ৰা আৰট্টেত্ৰা চতুন্নং সচ্চানং নিদ্ধারিতব্বভাৰো অম্হেহি কেন সদ্দহিতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘তেনাহা’’তিআদি ৰুত্তং. তেন তথা নিদ্ধারিতব্বভাৰেন ভগৰা ‘‘আরম্ভথ নিক্কমথা’’তিআদিগাথাৰচনং আহ, তেন ‘‘আরম্ভথ নিক্কমথা’’তিআদিগাথাৰচনেন তথা চতুন্নং সচ্চানং নিদ্ধারিতব্বভাৰো তুম্হেহি সদ্দহিতব্বোতি ৰুত্তং হোতি.

‘‘আরম্ভথ নিক্কমথা’তিআদিনা ৰোদানপক্খংযেৰ নিক্খিপিত্ৰা তস্সেৰ ৰোদানপক্খস্স ৰিসভাগধম্মসভাগধম্মৰসেনেৰ আৰট্টেত্ৰা চতুসচ্চনিদ্ধারণং কাতব্ব’’ন্তি পুচ্ছিতব্বত্তা সংকিলেসপক্খম্পি নিক্খিপিত্ৰা তস্সেৰ সংকিলেসস্স ৰিসভাগধম্মসভাগধম্মৰসেনপি আৰট্টেত্ৰা চতুসচ্চনিদ্ধারণং দস্সেন্তো ‘‘যথাপি মূলে’’তিআদিগাথাৰচনমাহ. অট্ঠকথাযং পন –

‘‘এৰং ৰোদানপক্খং নিক্খিপিত্ৰা তস্স ৰিসভাগধম্মৰসেন, সভাগধম্মৰসেন চ আৰট্টনং দস্সেত্ৰা ইদানি সংকিলেসপক্খং নিক্খিপিত্ৰা তস্স ৰিসভাগধম্মৰসেন, সভাগধম্মৰসেন চ আৰট্টনং দস্সেতুং ‘যথাপি মূলে’তি গাথমাহা’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. ৩০) –

ৰুত্তং. গাথাত্থোপি অট্ঠকথাযং ৰুত্তো. তথাপি যতিপোতানং অত্থায অট্ঠকথানুসারেনেৰ কথযিস্সাম.

সমূহো রুক্খো মূলতি পতিট্ঠাতি এতেন অৰযৰেন ভূমিভাগে ঠিতেনাতি মূলং, কিং তং? ভূমিভাগে ঠিতো মূলসঙ্খাতো রুক্খাৰযৰো, তস্মিং মূলে. নত্থি উপদ্দৰো ফরসুছেদাদিঅন্তরাযো অস্স মূলস্সাতি অনুপদ্দৰো. দল়্হেতি উপদ্দৰাভাৰেন সভাৰতো থিরে সতি. ছিন্দীযতীতি ছিন্নো, কো সো? ভূমিযং পতিট্ঠিতমূলসহিতো রুক্খাৰযৰো, ন ছিন্দিত্ৰা গহিতো রুক্খাৰযৰো. রুহতি ৰড্ঢতীতি রুক্খো. সো চ ভূমিযং পতিট্ঠিতমূলসহিতো রুক্খাৰযৰো রুক্খোতি ৰুত্তো যথা ‘‘সমুদ্দো দিট্ঠো’’তি. পুনরেৰ রূহতীতি পুন অঙ্কুরুপ্পাদনং সন্ধায ৰুত্তং. তণ্হানুসযেতি অত্তভাৰসঙ্খাতস্স রুক্খস্স মূলে. অনূহতেতি অরহত্তমগ্গঞাণেন অনুপচ্ছিন্নে সতি ইদং অত্তভাৰসঙ্খাতং দুক্খং দুক্খহেতু পুনপ্পুনং অব্বোচ্ছিন্নং নিব্বত্ততি ন নিরুজ্ঝতিযেৰাতি গাথাত্থো.

‘‘ইধ গাথাযং যো তণ্হানুসযো অনূহতভাৰেন দুক্খস্স নিব্বত্তনস্স মূলন্তি ৰুত্তো, অযং তণ্হানুসযো কতমস্সা তণ্হায অনুসযো’’তি পুচ্ছতি, ‘‘তণ্হায কামতণ্হাদিৰসেন বহুৰিধত্তা ভৰতণ্হায অনুসযো’’তি ৰিস্সজ্জেতি ভৰস্সাদতণ্হাভাৰতো. যো অনুসযো এতস্স ভৰতণ্হাসঙ্খাতস্স ধম্মস্স পচ্চযো হোতি, অযং অনুসযো অৰিজ্জানুসযো হোতি. ‘‘অনুসযো বহুৰিধো, কস্মা অৰিজ্জানুসযোতি সদ্দহিতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা হি ভৰতণ্হা’’তি ৰুত্তং. অৰিজ্জায ভৰতণ্হায পচ্চযত্তা অৰিজ্জানুসযো সদ্দহিতব্বো. অৰিজ্জায হি ভৰেসু আদীনৰস্স অদস্সনৰসেন ভৰস্সাদতণ্হা ভৰতীতি. ইমে দ্ৰে কিলেসাতিআদিম্হি হেট্ঠা ৰুত্তনযানুসারেন চত্তারি সচ্চানি নিদ্ধারেত্ৰা ৰিসভাগসভাগধম্মাৰট্টনং ৰিঞ্ঞাতব্বং, সমথৰিপস্সনা পন মগ্গসম্পযুত্তাৰ গহেতব্বা.

‘‘সব্বপাপস্সা’’তিআদিকস্স অনুসন্ধ্যত্থো অট্ঠকথাযং (নেত্তি. অট্ঠ. ৩০) ৰুত্তো. সব্বপাপস্সাতি কম্মপথভাৰপ্পত্তাপত্তস্স নিরৰসেসস্স অকুসলস্স. অকরণন্তি সপরসন্তানেসু অনুপ্পাদনং. কুসলস্সাতি কম্মপথভাৰপ্পত্তাপত্তস্স তেভূমককুসলস্স চেৰ লোকুত্তরকুসলস্স চ. উপসম্পদাতি সন্তানে উপ্পাদনৰসেন সম্পদা. সস্স অত্তনো চিত্তন্তি সচিত্তং, সচিত্তস্স পরিযোদাপনং ৰোদানং অরহত্তফলুপ্পত্তিযাতি সচিত্তপরিযোদাপনং. অরহত্তমগ্গুপ্পাদো পন ‘‘কুসলস্স উপসম্পদা’’তি পদেন গহিতো. এতং অকরণাদিত্তযদীপনং বুদ্ধানং সম্মাসম্বুদ্ধানং সাসনং ওৰাদোতি গাথাত্থো.

গাথাযং যস্স পাপস্স অকরণং ৰুত্তং, তং পাপং দুচ্চরিতকম্মপথৰসেন ৰিভজিতুং ‘‘সব্বপাপং নামা’’তিআদি ৰুত্তং. দোসসমুট্ঠানন্তি যেভুয্যৰসেন ৰুত্তং, লোভসমুট্ঠানম্পি ভৰতি. লোভসমুট্ঠানন্তিপি যেভুয্যৰসেন ৰুত্তং, দোসসমুট্ঠানম্পি ভৰতি. মোহসমুট্ঠানম্পি তথেৰ ৰুত্তং. লোভসমুট্ঠানদোসসমুট্ঠানম্পি সম্ভৰতীতি দট্ঠব্বং. সব্বপাপো দুচ্চরিতকম্মপথপ্পভেদেন ৰিভত্তো, ‘‘এত্তকেনেৰ ৰিভজিতব্বো, উদাহু অঞ্ঞেন ৰিভজিতব্বো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা অঞ্ঞেন অকুসলমূলঅগতিগমনভেদেনপি ৰিভজিতুং ‘‘যা অভিজ্ঝা’’তিআদি ৰুত্তং. অট্ঠকথাযং পন ‘‘এৰং দুচ্চরিতঅকুসলকম্মপথকম্মৰিভাগেন ‘সব্বপাপ’ন্তি এত্থ ৰুত্তপাপং ৰিভজিত্ৰা ইদানিস্স অকুসলমূলৰসেন অগতিগমনৰিভাগম্পি দস্সেতুং ‘অকুসলমূল’ন্তিআদি ৰুত্ত’’ন্তি (নেত্তি. অট্ঠ. ৩০) অনুসন্ধ্যত্থো ৰুত্তো. মোহৰসেন সভাৰং অজানন্তস্স ভযসম্ভৰতো যং ভযা চ মোহা চ অগতিং গচ্ছতি, ইদং মোহসমুট্ঠানন্তি ৰুত্তং.

সব্বপাপো আচরিযেন ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কতমং সব্বপাপস্স অকরণ’’ন্তি পুচ্ছিতব্বত্তা তত্থ লোভো অসুভাযা’’তিআদি ৰুত্তং. অট্ঠকথাযং পন –

‘‘এত্তাৰতা ‘সব্বপাপস্স অকরণ’ন্তি এত্থ পাপং দস্সেত্ৰা ইদানি তস্স অকরণং দস্সেন্তো ‘লোভো…পে… পঞ্ঞাযা’তি তীহি কুসলমূলেহি তিণ্ণং অকুসলমূলানং পহানৰসেন সব্বপাপস্স অকরণং অনুপ্পাদনমাহা’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. ৩০) –

ৰুত্তং. সুভাধিমুত্তৰসেন পৰত্তো লোভো অসুভায অসুভভাৰনায তথাপৰত্তেন অলোভেন তদঙ্গৰিক্খম্ভনপ্পহানেন পহীযতি, সত্তেসু কুজ্ঝনদুস্সনৰসেন পৰত্তো দোসো মেত্তায মেত্তাভাৰনায তথাপৰত্তেন অদোসেন চ তদঙ্গৰিক্খম্ভনপ্পহানেন পহীযতি, সত্তেসু চেৰ সঙ্খারেসু চ মুয্হনৰসেন পৰত্তো মোহো পঞ্ঞায ৰিচারণপঞ্ঞায চ ভাৰনামগ্গপঞ্ঞায চ তদঙ্গৰিক্খম্ভনসমুচ্ছেদপ্পহানেন পহীযতি.

‘‘যদি তীহি কুসলমূলেহেৰ অকুসলমূলানি পহীযন্তি, এৰং সতি উপেক্খাকরুণামুদিতা নিরত্থকা ভৰেয্যু’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘তথা লোভো উপেক্খাযা’’তিআদি ৰুত্তং. উপেক্খাযাতি ‘‘সব্বে সত্তা কম্মস্সকা’’তিআদিনা ভাৰিতায উপেক্খায. মুদিতা অরতিং ৰূপসমেত্ৰা অরতিযা মূলভূতং মোহম্পি পজহতীতি মনসি কত্ৰা ‘‘মোহো মুদিতায পহানং অব্ভত্থং গচ্ছতী’’তি ৰুত্তং. ‘‘অকুসলমূলানং কুসলমূলাদীহি পহাতব্বত্তং কেন অম্হেহি সদ্দহিতব্ব’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘তেনাহা’’তিআদি ৰুত্তং. তেন তথা পহাতব্বত্তেন ভগৰা ‘‘সব্বপাপস্স অকরণ’’ন্তি ৰচনং আহ, তেন ‘‘সব্বপাপস্স অকরণ’’ন্তি ৰচনেন তথা পহাতব্বত্তং তুম্হেহি সদ্দহিতব্বন্তি ৰুত্তং হোতি.

৩১. ‘‘এত্তাৰতা চ সব্বপাপো ৰিভত্তো, তস্স অকরণঞ্চ ৰিভত্তং সিযা, এৰং সতি অট্ঠমিচ্ছত্তানং অকরণং অনিৰারিতং সিযা’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘সব্বপাপং নাম অট্ঠ মিচ্ছত্তানী’’তিআদি ৰুত্তং. মিচ্ছাসতীতি অনিচ্চাদীসু ‘‘নিচ্চ’’ন্তি অনুস্সরণচিন্তনাদিৰসেন পৰত্তঅকুসলপ্পৰত্তি.

সব্বপাপস্স অকরণং বহুধা আচরিযেন ৰিভত্তং, অম্হেহি চ ৰিঞ্ঞাতং, ‘‘কথং কুসলস্স সম্পদা ৰিভজিতব্বা ৰিঞ্ঞাতব্বা’’তি ৰত্তব্বত্তা কুসলস্স সম্পদং ৰিভজিত্ৰা দস্সেন্তো ‘‘অট্ঠসু মিচ্ছত্তেসু পহীনেসূ’’তিআদিমাহ. অট্ঠ সম্মত্তানীতি সম্মাদিট্ঠি সম্মাসঙ্কপ্পো সম্মাৰাচা সম্মাকম্মন্তো সম্মাআজীৰো সম্মাৰাযামো সম্মাসতি সম্মাসমাধীতি অট্ঠসম্মত্তানি ৰিসভাগপরিৰত্তনধম্মৰসেন সম্পজ্জন্তি. অতীতস্সাতি অতীতেন সম্মাসম্বুদ্ধেন দেসিতস্স. ৰিপস্সিনো হি ভগৰতো অযং পাতিমোক্খুদ্দেসগাথা. চিত্তে পরিযোদাপিতেতি চিত্তপটিবদ্ধা পঞ্চক্খন্ধাপি পরিযোদাপিতা ভৰন্তি. ‘‘চিত্তপরিযোদাপিতেন পঞ্চন্নং খন্ধানং পরিযোদাপিতভাৰো কথং অম্হেহি সদ্দহিতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘এৰঞ্হী’’তিআদি ৰুত্তং. এৰং ৰুত্তপ্পকারেন ভগৰা যং ‘‘চেতোৰিসুদ্ধত্থং ভিক্খৰে তথাগতে ব্রহ্মচরিযং ৰুস্সতী’’তি ৰচনং আহ, তেন ‘‘চেতো…পে… ৰুস্সতী’’তি ৰচনেন তুম্হেহি সদ্দহিতব্বোতি ৰুত্তং হোতি. ‘‘পরিযোদাপনা কতিৰিধা ভৰন্তী’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘দুৰিধা হী’’তিআদি ৰুত্তং. সমথৰিপস্সনায নীৰরণপ্পহানঞ্চ অরিযমগ্গভাৰনায অনুসযসমুগ্ঘাতো চাতি পরিযোদাপনস্স দুৰিধত্তা পঞ্চক্খন্ধা পরিযোদাপিতা ভৰন্তীতি অত্থো. পহীননীৰরণানুসযা হি পুগ্গলা পসাদনীযৰণ্ণা হোন্তি.

‘‘পরিযোদাপনস্স কিত্তিকা ভূমিযো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘দ্ৰে পরিযোদাপনভূমিযো’’তিআদি ৰুত্তং. ‘‘‘সব্বপাপস্স অকরণ’ন্তিআদিগাথায দেসিতেসু ধম্মেসু কতমং দুক্খসচ্চং, কতমং সমুদযসচ্চং, কতমং মগ্গসচ্চং, কতমং নিরোধসচ্চ’’ন্তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ যং পটিৰেধেনা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থাতি গাথায দেসিতেসু ধম্মেসু যং খন্ধপঞ্চকং পটিৰেধেন পরিঞ্ঞাভিসমযেন পরিযোদাপেতি, ইদং খন্ধপঞ্চকং দুক্খং দুক্খসচ্চং ভৰে. যতো তণ্হাসংকিলেসতো খন্ধপঞ্চকং পরিযোদাপেতি, অযং তণ্হাসংকিলেসো সমুদযো সমুদযসচ্চং. যেন অরিযমগ্গঙ্গেন পরিযোদাপেতি, অযং অরিযমগ্গো মগ্গসচ্চং. যং অসঙ্খতধাতুং অধিগতেন পুগ্গলেন পরিযোদাপিতং, অযং অসঙ্খতধাতুধম্মো নিরোধো নিরোধসচ্চং ভৰে. ইমানি চত্তারি সচ্চানি গাথায দেসিতধম্মানং সভাগৰিসভাগধম্মাৰট্টনৰসেন নিদ্ধারিতানি. ‘‘তেনাহা’’তিআদিকস্স অত্থো হেট্ঠা ৰুত্তনযেন ৰেদিতব্বো.

‘‘সব্বপাপস্স অকরণ’’ন্তিআদিগাথায দেসিতানং ধম্মানং সভাগৰিসভাগধম্মাৰট্টনৰসেন চত্তারি সচ্চানি আচরিযেন নিদ্ধারিতানি, অম্হেহি চ ৰিঞ্ঞাতানি.

‘‘‘ধম্মো হৰে রক্খতি ধম্মচারিং, ছত্তং মহন্তং যথ ৰস্সকালে;

এসানিসংসো ধম্মে সুচিণ্ণে, ন দুগ্গতিং গচ্ছতি ধম্মচারী’তি –

গাথায দেসিতানং ধম্মানং ৰিসভাগসভাগধম্মানং আৰট্টনৰসেন কথং চত্তারি সচ্চানি নিদ্ধারিতানী’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘ধম্মো হৰে’’তিআদিমাহ. তায গাথায দেসিতে ধম্মে ৰিভজিত্ৰা দস্সেন্তো ‘‘ধম্মো নামা’’তিআদিমাহ. তত্থ ধম্মো নামাতি পুঞ্ঞধম্মো নাম. ইন্দ্রিযসংৰরোতি মনচ্ছট্ঠিন্দ্রিযসংৰরসীলাদিকো সব্বো সংৰরো. তেন ৰুত্তং –‘‘ইন্দ্রিযসংৰরসীসেন চেত্থ সব্বম্পি সীলং গহিতন্তি দট্ঠব্ব’’ন্তি (নেত্তি. অট্ঠ. ৩১). চত্তারো অপাযা দুক্কটকম্মকারীনং গতিভূতত্তা দুগ্গতি. সব্বা উপপত্তিযো পন দুক্খদুক্খসঙ্খারদুক্খৰিপরিণামদুক্খসমঙ্গীনং গতিভূতত্তা দুগ্গতি নাম.

‘‘তস্মিং দুৰিধে ধম্মে ইন্দ্রিযসংৰরধম্মো কত্থ ঠিতো, কথং সুচিণ্ণো, কুতো রক্খতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ যা সংৰরসীলে’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থাতি তস্মিং দুৰিধে ধম্মে. সংৰরসীলে ঠিতা যা অখণ্ডকারিতা হোতি, অযং অখণ্ডৰসেন কাতব্বো সংৰরসীলে ঠিতো সুট্ঠু আচিণ্ণপরিচিণ্ণো পুঞ্ঞধম্মো চতূহি অপাযেহি অত্তনো আধারং অত্তানং রক্খন্তং পুগ্গলং একন্তিকভাৰেন রক্খতি, অনেকন্তিকভাৰেন পন রক্খিতমত্তো পুঞ্ঞধম্মোপি রক্খতীতি অত্থো গহেতব্বো. অপাযেহীতি চ পধানৰসেন ৰুত্তং, রোগাদিঅন্তরাযতোপি রক্খতি. রোগাদিঅন্তরাযো ৰা অযতো অপগতত্তা অপাযন্তোগধোতি দট্ঠব্বো.

‘‘তথা রক্খতীতি কেন অম্হেহি সদ্দহিতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘এৰং ভগৰা’’তিআদি ৰুত্তং. এৰং ৰুত্তপ্পকারেন লক্খণপকারদস্সনং ভগৰা ‘‘দ্ৰেমা, ভিক্খৰে, সীলৰতো গতিযো দেৰা চ মনুস্সা চা’’তি যং ৰচনং আহ, তেন ‘‘দ্ৰেমা…পে… মনুস্সা চা’’তি ৰচনেন তুম্হেহি সদ্দহিতব্বোতি ৰুত্তং হোতি. ‘‘সংৰরসীলে ঠিতস্স অখণ্ডকাতব্বস্স সুচিণ্ণস্স পুঞ্ঞধম্মস্স অপাযেহি রক্খণে একন্তিকভাৰো কেন সুত্তেন দীপেতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘এৰঞ্চ নাল়ন্দায’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ এৰঞ্চাতি ইমিনা ইদানি ৰুচ্চমানেন পকারেনপি ৰুত্তপ্পকারো অত্থো ৰেদিতব্বো. নাল়ন্দাযন্তি নাল়ন্দনামকে নিগমে নিসিন্নো অসিবন্ধকনামস্স পুত্তো গামণি গামজেট্ঠকো ভগৰন্তং এতং ৰুচ্চমানং ‘‘ব্রাহ্মণা, ভন্তে’’তিআদিৰচনং অৰোচ.

ব্রাহ্মণাতি বাহিরকা ব্রাহ্মণা. ভন্তেতি ভগৰন্তং গামণি আলপতি. পচ্ছাভূমকাতি পচ্ছিমদিসায নিসিন্নকা. উয্যাপেন্তীতি মনুস্সলোকতো উদ্ধং দেৰলোকং যাপেন্তি পাপেন্তি.

ইধস্সাতি ইধলোকে অস্স ভৰেয্য. পুরিসো পাণাতিপাতী…পে… মিচ্ছাদিট্ঠিকো অস্স ভৰেয্যাতি যোজনা. সেসং পাল়িতো চেৰ ৰুত্তানুসারেন চ ঞেয্যং.

৩২. ‘‘ৰিসভাগধম্মসভাগধম্মাৰট্টনৰসেন চতুন্নং সচ্চানং নিদ্ধারিতভাৰো কেন অম্হেহি সদ্দহিতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘তেনাহ মহাকচ্চানো একম্হি পদট্ঠানে’’তি ৰুত্তং.

‘‘এত্তাৰতা চ আৰট্টো হারো পরিপুণ্ণো, অঞ্ঞো নিযুত্তো নত্থী’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘নিযুত্তো আৰট্টো হারো’’তি ৰুত্তং. যস্সং যস্সং পাল়িযং যো যো আৰট্টো হারো যথালাভৰসেন যোজিতো, তস্সং তস্সং পাল়িযং সো সো আৰট্টো হারো তথা নিদ্ধারেত্ৰা যুত্তো যোজিতোতি অত্থো দট্ঠব্বো.

ইতি আৰট্টহারৰিভঙ্গে সত্তিবলানুরূপা রচিতা

ৰিভাৰনা নিট্ঠিতা.

পণ্ডিতেহি পন অট্ঠকথাটীকানুসারেনেৰ গম্ভীরত্থো ৰিত্থারতো ৰিভজিত্ৰা গহেতব্বোতি.

৮. ৰিভত্তিহারৰিভঙ্গৰিভাৰনা

৩৩. যেন যেন সংৰণ্ণনাৰিসেসভূতেন আৰট্টহারৰিভঙ্গেন আৰট্টেতব্বা পদট্ঠানাদযো ৰিভত্তা, সো সংৰণ্ণনাৰিসেসভূতো আৰট্টহারৰিভঙ্গো পরিপুণ্ণো, ‘‘তত্থ কতমো ৰিভত্তিহারৰিভঙ্গো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ কতমো ৰিভত্তিহারো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি তেসু নিদ্দিট্ঠেসু সোল়সসু দেসনাহারাদীসু কতমো সংৰণ্ণনাৰিসেসো ৰিভত্তিহারো ৰিভত্তিহারৰিভঙ্গো নামাতি পুচ্ছতি. ‘‘ধম্মঞ্চ পদট্ঠানং ভূমিঞ্চা’’তিআদিনিদ্দেসস্স ইদানি মযা ৰুচ্চমানো ‘‘দ্ৰে সুত্তানী’’তিআদিকো ৰিত্থারভূতো সংৰণ্ণনাৰিসেসো ৰিভত্তিহারো ৰিভত্তিহারৰিভঙ্গো নামাতি অত্থো গহেতব্বো.

‘‘যেসু সুত্তেসু ৰুত্তা ধম্মপদট্ঠানভূমিযো ইমিনা ৰিভত্তিহারেন ৰিভত্তা, তানি সুত্তানি কিত্তকানী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা তানি সুত্তানি পঠমং দস্সেতুং ‘‘দ্ৰে সুত্তানি ৰাসনাভাগিযঞ্চ নিব্বেধভাগিযঞ্চা’’তি ৰুত্তং. তত্থ ৰাসনাভাগিযন্তি পুঞ্ঞভাৰনা ৰাসনা নাম, ৰাসনায ভাগো কোট্ঠাসো ৰাসনাভাগো, ৰাসনাভাগে ৰাচকভাৰেন নিযুত্তং সুত্তন্তি ৰাসনাভাগিযং, কতমং তং? যস্মিং সুত্তে তীণি পুঞ্ঞকিরিযৰত্থূনি ভগৰতা দেসিতানি, তং সুত্তং ৰাসনাভাগিযং. নিব্বেধভাগিযন্তি লোভক্খন্ধাদীনং নিব্বিজ্ঝনং পদালনং নিব্বেধো, নিব্বেধস্স ভাগো কোট্ঠাসো নিব্বেধভাগো, নিব্বেধভাগে ৰাচকভাৰেন নিযুত্তং সুত্তন্তি নিব্বেধভাগিযং, কতমং তং? যস্মিং সুত্তে সেক্খাসেক্খধম্মা ভগৰতা দেসিতা, তং সুত্তং নিব্বেধভাগিযং.

‘‘তেসং সুত্তানং পটিগ্গাহকা পুগ্গলা যাহি পটিপদাহি সম্পজ্জন্তি, তা পটিপদা কিত্তিকা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘দ্ৰে পটিপদা’’তিআদি ৰুত্তং. দানসীলভাৰনামযপুঞ্ঞভাগে ভৰা পটিপদাতি পুঞ্ঞভাগিযা. ফলভাগে ভৰা পটিপদাতি ফলভাগিযা. ‘‘যেসু সীলেসু ঠিতা পটিগ্গাহকা পটিপজ্জন্তি, তানি সীলানি কিত্তকানী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘দ্ৰে সীলানী’’তিআদি ৰুত্তং. সংৰরতি এতেন সংৰরেনাতি সংৰরো, সো সংৰরো পাতিমোক্খসংৰরো, সতিসংৰরো, ঞাণসংৰরো, খন্তিসংৰরো, ৰীরিযসংৰরোতি পঞ্চৰিধো. সব্বোপি পাপসংৰরণতো সংৰরো, লোকিযলোকুত্তরসম্পত্তিট্ঠানত্তা সীলং নাম. পজহতি এতেন পহাতব্বেতি পহানং, পজহনং ৰা পহানং, তঞ্চ পহানং তদঙ্গপ্পহানং, ৰিক্খম্ভনপ্পহানং, সমুচ্ছেদপ্পহানং, পটিপস্সদ্ধিপ্পহানং, নিস্সরণপ্পহানন্তি পঞ্চৰিধং. তত্থ নিস্সরণপ্পহানং ৰজ্জেত্ৰা চতুব্বিধং পহানং ৰুত্তনযেন সীলং নাম.

‘‘তেসু সুত্তাদীসু ভগৰা কতমং সুত্তং কতমায পটিপদায দেসযতি, কতরস্মিং সীলে ঠিতো পুগ্গলো কতমেন সীলেন ব্রহ্মচারী ভৰতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা তথা ৰিভজিত্ৰা দস্সেতুং ‘‘তত্থ ভগৰা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তেসু ৰাসনাভাগিযাদীসু সুত্তেসু ৰাসনাভাগিযং সুত্তং তত্থ তাসু পুঞ্ঞভাগিযাদিপটিপদাসু পুঞ্ঞভাগিযায পটিপদায ভগৰা যস্স পুগ্গলস্স দেসযতি, সো ৰাসনাভাগিযসুত্তপটিগ্গাহকো পুগ্গলো তত্থ সংৰরসীলাদীসু সংৰরসীলে ঠিতো হুত্ৰা তেন সংৰরসীলসঙ্খাতেন ব্রহ্মচরিযেন সেট্ঠচরিযেন ব্রহ্মচারী সেট্ঠাচারপূরকো ভৰতি. তত্থ তেসু ৰাসনাভাগিযাদীসু সুত্তেসু নিব্বেধভাগিযং সুত্তং তত্থ তাসু পুঞ্ঞভাগিযাদিপটিপদাসু ফলভাগিযায পটিপদায যস্স পুগ্গলস্স ভগৰা দেসযতি, সো নিব্বেধভাগিযসুত্তপটিগ্গাহকো পুগ্গলো তত্থ সংৰরসীলাদীসু পহানসীলে সমুচ্ছেদপ্পস্সদ্ধিপ্পহানৰসেন ঠিতো হুত্ৰা তেন পহানসীলসঙ্খাতেন ৰিসেসভূতেন মগ্গসঙ্খাতেন ব্রহ্মচরিযেন ব্রহ্মচারী ভৰতীতি যোজনা কাতব্বা.

‘‘ৰাসনাভাগিযসুত্তাদীসু কতমং ৰাসনাভাগিযং সুত্ত’’ন্তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ কতম’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি তেসু ৰাসনাভাগিযসুত্তাদীসু. দানকথাতি সপ্পুরিসদানদানফলঅসপ্পুরিসদানদানফলকথা. সীলকথাতি পঞ্চসীলাদিসীলফলকথা. সগ্গকথাতি সগ্গসম্পত্তিসুখকথা চেৰ সগ্গে নিব্বত্তাপকপুঞ্ঞকথা চ. আদীনৰোতি আদীনৰদস্সকো সুত্তন্তো. আনিসংসোতি আনিসংসদস্সকো সুত্তন্তো. ৰাসনাভাগিযং সুত্তং নামাতি যোজনা.

‘‘তত্থ কতম’’ন্তিআদীসু অনুসন্ধ্যত্থো ৰুত্তনযোৰ. যা দেসনা চতুসচ্চপ্পকাসনা, সা দেসনা নিব্বেধভাগিযং সুত্তং নামাতি যোজনা. এৰঞ্চ সতি ৰাসনাভাগিযসুত্তস্সপি নিব্বেধভাগিযসুত্তভাৰো আপজ্জেয্য চতুসচ্চপ্পকাসনতোতি চোদনং মনসি কত্ৰা ‘‘ৰাসনাভাগিযে সুত্তে’’তিআদি ৰুত্তং. ৰাসনাভাগিযে সুত্তে পজাননা ৰুট্ঠানগামিনিৰিপস্সনা অরিযমগ্গপদট্ঠানভূতা পঞ্ঞা নত্থি, মগ্গো অরিযমগ্গো নত্থি, ফলং অরিযফলং নত্থি. নিব্বেধভাগিযে সুত্তে পন পজাননাদযো অত্থি, ৰাসনাভাগিযে সুত্তে নত্থি. ‘‘পজাননা’’তিআদিনা চতুসচ্চপ্পকাসনা দানকথাদিকা নিব্বেধভাগিযে সুত্তে অন্তোগধা, ইতরংযেৰ ৰাসনাভাগিযসুত্তন্তি নামাতি দস্সেতি. যেসু সুত্তেসু ৰুত্তা ধম্মপদট্ঠানভূমিযো ৰিভত্তা, তানি সুত্তানি দ্ৰেযেৰ ন হোন্তি, কস্মা ‘‘দ্ৰেযেৰ সুত্তানি নিদ্ধারিতানী’’তি চে ৰদেয্যুং? অসঙ্করতো সুত্তে ৰুত্তানং ধম্মপদট্ঠানভূমীনং ৰিভজিতব্বানং সুৰিঞ্ঞেয্যত্তা. ‘‘যদি এৰং সংকিলেসভাগিযঅসেক্খভাগিযসুত্তানিপি নিদ্ধারিতানি অসঙ্করত্তা’’তি চে ৰদেয্যুং? নো নিদ্ধারিতানি, ৰাসনাভাগিযসুত্তে নিদ্ধারিতে সংকিলেসভাগিযসুত্তম্পি নিদ্ধারিতং, সংকিলেসধম্মতো নিস্সট্ঠধম্মানংযেৰ ৰাসনাভাগিযধম্মত্তা নিব্বেধভাগিযসুত্তে চ নিদ্ধারিতে অসেক্খভাগিযসুত্তম্পি নিদ্ধারিতং অনঞ্ঞত্তা.

‘‘যেসু সুত্তেসু ৰুত্তা ধম্মপদট্ঠানভূমিযো ৰিভত্তিহারেন ৰিভত্তা, তানি সুত্তানি কতমেন ফলেন যোজযিতব্বানী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘ইমানি চত্তারি সুত্তানী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ইমানি চত্তারি সুত্তানীতি যথানিদ্ধারিতানি ৰাসনাভাগিযনিব্বেধভাগিযসুত্তানি চেৰ তংনিদ্ধারণেন নিদ্ধারিতানি সংকিলেসভাগিযঅসেক্খভাগিযসুত্তানি চাতি চত্তারি সুত্তানি ইমেসংযেৰ চতুন্নং সুত্তানং দেসনায নযেন নীতেন ফলেন সব্বতো সব্বভাগেন সংৰরসীলপ্পহানসীলেন ব্রহ্মচরিযেন যোজযিতব্বানি. যোজেন্তেন চ সব্বতো সব্বভাগেন চ পদাদিৰিচযেন হারেন সংৰরসীলাদিকং ফলং ৰিচিনিত্ৰা যুত্তিহারেন যুত্তং ফলং গৰেসিত্ৰা ‘‘ইদং ফলং ইমস্স পুগ্গলস্স ফলং, ইদং ফলং ইমস্স সুত্তস্স ফল’’ন্তি সুত্তানি ৰিসুং ৰিসুং ফলেন যোজযিতব্বানীতি অত্থো গহেতব্বো.

‘‘কিত্তকেন ফলেন ব্রহ্মচরিযেন যোজেতব্বানী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘যাৰতিকা ঞাণস্স ভূমী’’তি ৰুত্তং. ভগৰতা দেসিতেন ৰাসনাভাগিযসুত্তেন সিদ্ধা যাৰতিকা পুঞ্ঞভাগিযা পটিপদাদযো ৰিভজনঞাণস্স ভূমি আরম্মণা ভৰিতুমরহন্তি, তাৰতিকাহি ভূমীহি ৰাসনাভাগিযসুত্তং যোজযিতব্বং. নিব্বেধভাগিযসুত্তেন সিদ্ধা যাৰতিকা ফলভাগিযা পটিপদাদযো ৰিভজনঞাণস্স ভূমি আরম্মণা ভৰিতুমরহন্তি, তাৰতিকাহি ভূমীহি নিব্বেধভাগিযসুত্তং যোজেতব্বং. ইতরদ্ৰযম্পি সুত্তং যথাসম্ভৰং যোজেতব্বং. এতেন ঞাণস্স ভূমীনং সুত্তত্থানং বহুৰিধত্তং দস্সেতি.

৩৪. ৰাসনাভাগিযসুত্তাদীসু ৰুত্তা ধম্মা ৰাসনাভাগিযনিব্বেধভাগিযভাৰেহি আচরিযেন ৰিভত্তা, অম্হেহি চ ঞাতা, ‘‘কথং সংকিলেসভাগিযঅসেক্খাভাগিযভাৰেহি অসাধারণাসাধারণভাৰেহি ৰিভজিতব্বা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ কতমে ধম্মা সাধারণা’’তিআদি আরদ্ধং. অট্ঠকথায পন –

‘‘এৰং ৰাসনাভাগিযনিব্বেধভাগিযভাৰেহি ধম্মে একদেসেন ৰিভজিত্ৰা ইদানি তেসং কিলেসভাগিযঅসেক্খভাগিযভাৰেহি সাধারণাসাধারণভাৰেহি ৰিভজিতুং ‘তত্থ কতমে ধম্মা সাধারণা’তিআদি আরদ্ধ’’ন্তি (নেত্তি. অট্ঠ. ৩৪) –

ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি যে ধম্মা সুত্তে ৰুত্তা ৰিভত্তিহারেন ৰিভজিতব্বা, তেসু ধম্মেসু কতমে ধম্মা সাধারণাতি পুচ্ছতি, দ্ৰে ধম্মা সাধারণাতি ৰিস্সজ্জেতি. তে দ্ৰে ধম্মে সরূপতো দস্সেতুং ‘‘নামসাধারণা, ৰত্থুসাধারণা চা’’তি ৰুত্তং. তত্থ নামসাধারণাতি নামেন নামপঞ্ঞত্তিযা সাধারণা সমানা, ‘‘কুসলা’’তি নামেন একৰীসতি চিত্তুপ্পাদা সমানা, ‘‘অকুসলা’’ত্যাদিনামেন দ্ৰাদস চিত্তুপ্পাদা সমানা, কুসলাদিনামপঞ্ঞত্তিৰচনেন ৰচনীযা অত্থা কুসলাদিনামসাধারণাতি ৰুত্তা. তেন টীকাযং

‘‘নামং নামপঞ্ঞত্তি, তংমুখেনেৰ সদ্দতো তদত্থাৰগমো. সদ্দেন চ সামঞ্ঞরূপেনেৰ তথারূপস্স অত্থস্স গহণং, ন ৰিসেসরূপেন. তস্মা সদ্দৰচনীযা অত্থা সাধারণরূপনামাযত্তগহণীযতায নামসাধারণা ৰুত্তা’’তি –

ৰুত্তং. ৰত্থুসাধারণাতি পতিট্ঠানভূতেন ৰত্থুনা সাধারণা. যস্মিং পতিট্ঠানভূতে সন্তানে ৰা চিত্তুপ্পাদাদিম্হি ৰা যে ধম্মা পৰত্তন্তি, তে ধম্মা তেন সন্তানেন ৰা ৰত্থুনা তেন চিত্তুপ্পাদাদিনা ৰা সাধারণা সমানাতি অত্থো. একসন্তানে পতিতত্তা ফুসনাদিসভাৰতো ভিন্নাপি ৰত্থুসাধারণা সমানৰত্থুকাযেৰ ভৰন্তীতি ৰিভত্তিহারেন ৰিভজিত্ৰাতি ৰুত্তং হোতি.

‘‘কিং নামসাধারণৰত্থুসাধারণাযেৰ ৰিভজিতব্বা, অঞ্ঞং ৰিভজিতব্বং নত্থী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘যং ৰা পনা’’তিআদি ৰুত্তং. নামসাধারণৰত্থুসাধারণেহি অঞ্ঞং যং ৰা পন কিচ্চসাধারণপচ্চযসাধারণপটিপক্খাদিসাধারণম্পি ধম্মজাতং এৰংজাতিযং সাধারণজাতিযং, তম্পি সব্বং ৰিচযহারেন ৰিচিনিত্ৰা যুত্তিহারেন গৰেসিত্ৰা যুত্তং সাধারণং ৰিভত্তিহারেন ৰিভজিতব্বন্তি অধিপ্পাযো. ‘‘তেসু নামসাধারণাদীসু কতমে নামসাধারণা, কতমে ৰত্থুসাধারণা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘মিচ্ছত্তনিযতানং সত্তান’’ন্তিআদি ৰুত্তং. মাতুঘাতকাদীনং ছন্নং মিচ্ছত্তনিযতকম্মকরানং সত্তানঞ্চ দুগ্গতিঅহেতুকসুগতিঅহেতুকদুহেতুকতিহেতুকানং চতুন্নং পুথুজ্জনানং অনিযতকম্মকরানং সত্তানঞ্চ সন্তানে পৰত্তা দস্সনপহাতব্বা কিলেসা দস্সনপহাতব্বনামসাধারণা সমানা ভৰন্তি সক্কাযদিট্ঠিৰিচিকিচ্ছাসীলব্বতপরামসনৰসেন ভিন্নসভাৰানম্পি দস্সনপহাতব্বনামনাতিৰত্তনতো. ৰুত্তপ্পকারানং নিযতানিযতসত্তানং দস্সনপহাতব্বানং কিলেসানং পতিট্ঠানৰত্থুভাৰতো ৰত্থুসাধারণা চ সমানৰত্থুকাতি অত্থো. পুথুজ্জনস্স দুগ্গতিঅহেতুকাদিচতুব্বিধসত্তস্স, সোতাপন্নস্স চ সন্তানে পৰত্তা কামরাগব্যাপাদা কিলেসা কামরাগব্যাপাদনামসাধারণা সমানা ভৰন্তি সকদাগামিমগ্গপ্পহাতব্বঅনাগামিমগ্গপ্পহাতব্বৰসেন ভিন্নসভাৰানম্পি কামরাগব্যাপাদনামনাতিৰত্তনতো. ৰুত্তপ্পকারস্স পুথুজ্জনস্স, সোতাপন্নস্স চ কামরাগব্যাপাদানং পতিট্ঠানৰত্থুভাৰতো ৰত্থুসাধারণা সমানৰত্থুকাতি অত্থো চ গহেতব্বো. পুথুজ্জনস্স, অনাগামিস্স চ সন্তানে পৰত্তা উদ্ধংভাগিযা সংযোজনা উদ্ধম্ভাগিযনামসাধারণা সমানা ভৰন্তি রূপরাগাদিৰসেন ভিন্নসভাৰানম্পি উদ্ধংভাগিযনামনাতিৰত্তনতো. পুথুজ্জনস্স, অনাগামিস্স চ উদ্ধংভাগিযানং পতিট্ঠানৰত্থুভাৰতো ৰত্থুসাধারণা সমানৰত্থুকাতি অত্থো চ গহেতব্বো. তেন ৰুত্তং টীকাযং – ‘‘দস্সনপহাতব্বানঞ্হি যথা মিচ্ছত্তনিযতসত্তা পৰত্তিট্ঠানং, এৰং অনিযতাপী’’তি ৰুত্তং. সঙ্খেপতো পন সংকিলেসপক্খে পহানেকট্ঠা কিলেসা নামসাধারণা হোন্তি, সহজেকট্ঠা কিলেসা ৰত্থুসাধারণাতি দট্ঠব্বা.

সংকিলেসপক্খে সাধারণা আচরিযেন ৰিভত্তা, অম্হেহি চ ঞাতা, ‘‘কথং ৰোদানপক্খে সাধারণা ৰিভত্তা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘যং কিঞ্চি অরিযসাৰকো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ যং কিঞ্চীতি সামঞ্ঞৰসেন ৰুত্তা পঠমজ্ঝানসমাপত্তিআদিকা লোকিযা সমাপত্তিযেৰ গহিতা. অরিযসাৰকোতি অরিযস্স ভগৰতো সাৰকো অরিযসাৰকোতি ৰত্তব্বো, ঝানলাভী চ ফলট্ঠো চ পুগ্গলো, ন মগ্গট্ঠো. মগ্গট্ঠো হি লোকিযং যং কিঞ্চি সমাপত্তিং ন সমাপজ্জতি. সব্বা সা লোকিযসমাপত্তি রূপাৰচরা অরূপাৰচরা দিব্বৰিহারো ব্রহ্মৰিহারো পঠমজ্ঝানসমাপত্তীতি এৰমাদীহি পরিযাযেহি সাধারণা তংসমঙ্গীহি ৰীতরাগাৰীতরাগেহি সাধারণা লোকিযসমাপত্তিনামনাতিৰত্তনতো চ ৰীতরাগাৰীতরাগেহি সমাপজ্জিতব্বতো চ. ‘‘অরিযসাৰকো চ লোকিযং সমাপত্তিং সমাপজ্জন্তো ওধিসো ওধিসো সমাপজ্জতি, এৰং সতি কথং ৰীতরাগেহি সাধারণাতি সদ্দহিতব্বা’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘সাধারণা হি ধম্মা’’তিআদি ৰুত্তং. অট্ঠকথাযং পন – ‘‘কথং তে ওধিসো গহিতা, অথ ওধিসো গহেতব্বা, কথং সাধারণাতি অনুযোগং মনসি কত্ৰা তং ৰিসোধেন্তো আহ – ‘সাধারণা হি ধম্মা এৰং অঞ্ঞমঞ্ঞ’ন্তিআদী’’তি ৰুত্তং.

তত্থ এৰং ৰীতরাগাৰীতরাগেহি ওধিসো ওধিসো সমাপজ্জিতব্বা ধম্মা পরং পরং পচ্ছা পচ্ছা পৰত্তিযমানং ধম্মজাতং সকং সকং পুব্বে পুব্বে জাতং ‘‘লোকিযসমাপত্তী’’তি নামং নিযতৰিসযং অঞ্ঞমঞ্ঞং হুত্ৰা হি যস্মা নাতিৰত্তন্তি, তস্মা সাধারণাতি সদ্দহিতব্বা গহেতব্বাতি অত্থো. ‘‘পরং পরং সমাপজ্জন্তো কথং নাতিৰত্ততী’’তি ৰত্তব্বত্তা নাতিৰত্তনং পাকটং কাতুং ‘‘যোপী’’তিআদি ৰুত্তং. যো অরিযসাৰকো ৰা অৰীতরাগো ৰা. ইমেহি লোকিযসমাপত্তিধম্মেহি সমন্নাগতো, সো অরিযসাৰকো ৰা অৰীতরাগো ৰা পরং পরং সমাপজ্জন্তোপি তং ধম্মং লোকিযং সমাপত্তিধম্মং নাতিৰত্ততি, অঞ্ঞং উপগন্ত্ৰা নাতিক্কমতীতি অত্থো. যেহি লোকিযসমাপত্তিধম্মেহি সমন্নাগতো, ইমে লোকিযসমাপত্তি ধম্মা সাধারণাৰাতি দট্ঠব্বা.

‘‘ৰাসনাভাগিযাদিসুত্তেসু ৰুত্তা যে ধম্মা ইমিনা ৰিভত্তিহারেন ৰিভত্তা, যেসু ধম্মেসু কতমে ধম্মা অসাধারণা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ কতমে ধম্মা অসাধারণা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তেসু ৰিভজিতব্বেসু ধম্মেসু কতমে ধম্মা অসাধারণাতি পুচ্ছতি, পুচ্ছিত্ৰা যাৰ দেসনং উপাদায অসাধারণা ধম্মা গৰেসিতব্বা, ‘‘সেক্খাসেক্খা’’তি ৰা গৰেসিতব্বা, ‘‘ভব্বাভব্বা’’তি ৰা গৰেসিতব্বা. অথ ৰা যাৰ ‘‘সেক্খাসেক্খা ভব্বাভব্বা’’তি দেসনা ৰুত্তা, তাৰ দেসনং উপাদায অসাধারণা গৰেসিতব্বা. কথং গৰেসিতব্বা? অরিযেসু সেক্খাসেক্খধম্মৰসেন ‘‘সেক্খা’’তি নামং অসেক্খেন অসাধারণং, ‘‘অসেক্খা’’তি নামং সেক্খেন অসাধারণন্তি ৰা, অনরিযেসু ‘‘ভব্বা’’তি নামং অভব্বেন অসাধারণং, ‘‘অভব্বা’’তি নামং ভব্বেন অসাধারণন্তি ৰা গৰেসিতব্বা. কামরাগব্যাপাদা সংযোজনা অপ্পহীনত্তা অনুসযভাৰেন উপ্পজ্জনারহত্তা অট্ঠমকস্স সোতাপত্তিমগ্গট্ঠস্স চ সোতাপন্নস্স ফলট্ঠস্স চ সাধারণা ভৰন্তি, ধম্মতা ধম্মসভাৰো অসাধারণো. ইদং ৰুত্তং হোতি – ‘‘অট্ঠমকস্স সোতাপত্তিমগ্গট্ঠতা সোতাপন্নস্স অসাধারণা, সোতাপন্নস্স সোতাপন্নফলট্ঠতা চ অট্ঠমকস্স সোতাপত্তিমগ্গট্ঠস্স অসাধারণা. অট্ঠমকস্স ৰা পহীযমানকিলেসতা সোতাপন্নস্স অসাধারণা, সোতাপন্নস্স পহীনকিলেসতা চ অট্ঠমকস্স অসাধারণা’’তি.

উদ্ধম্ভাগিযা সংযোজনা অপ্পহীনত্তা অনুসযভাৰেন উপ্পজ্জনারহত্তা অট্ঠমকস্স মগ্গট্ঠভাৰেন অট্ঠমকসদিসস্স অনাগামিমগ্গট্ঠস্স চ অনাগামিস্স ফলট্ঠস্স চ সাধারণা, ধম্মতা ধম্মসভাৰো অসাধারণা. ইদং ৰুত্তং হোতি – ‘‘অট্ঠমকস্স অনাগামিমগ্গট্ঠতা অনাগামিস্স ফলট্ঠস্স অসাধারণা, অনাগামিস্স অনাগামিফলট্ঠতা চ অট্ঠমকস্স অসাধারণা. অট্ঠমকস্স ৰা পহীযমানকিলেসতা অনাগামিস্স অসাধারণা, অনাগামিস্স ফলট্ঠস্স পহীনকিলেসতা চ অট্ঠমকস্স অসাধারণা’’তি. ‘‘মগ্গট্ঠতা ফলট্ঠতায অসাধারণা, ফলট্ঠতা চ মগ্গট্ঠতায অসাধারণা’’তিপি ৰত্তুং ৰট্টতি. সব্বেসং সত্তন্নং সেক্খানং পুগ্গলানং নামং ‘‘সেক্খা’’তি নামং সাধারণং. ধম্মতা অসাধারণাতি চতুন্নং মগ্গট্ঠানং তংতংমগ্গট্ঠতা অঞ্ঞমঞ্ঞং মগ্গট্ঠানং অসাধারণা. হেট্ঠিমফলত্তযট্ঠানঞ্চ অসাধারণা, হেট্ঠিমফলত্তযট্ঠানং তংতংফলট্ঠতা চ অঞ্ঞমঞ্ঞং ফলট্ঠানং অসাধারণা, চতুন্নং মগ্গট্ঠানঞ্চ অসাধারণাতি অত্থো. ‘‘সেক্খানং তংতংমগ্গট্ঠতা তংতংফলট্ঠতায অসাধারণা, তংতংফলট্ঠতা চ তংতংমগ্গট্ঠতায অসাধারণা’’তি ৰত্তুম্পি ৰট্টতি. সব্বেসং পটিপন্নকানন্তি ফলত্থায পটিপজ্জন্তীতি পটিপন্নকা, তেসং মগ্গসমঙ্গীনং চতুন্নং পুগ্গলানং নামং ‘‘পটিপন্নকা’’তি নামং সাধারণং, ধম্মতা তংতংমগ্গট্ঠতা অসাধারণা. সব্বেসং সেক্খানং সত্তন্নং পুগ্গলানং সেক্খানং সীলং সাধারণং, ধম্মতা তংতংমগ্গট্ঠফলট্ঠতা অসাধারণাতি. ৰাসনাভাগিযসংকিলেসভাগিযসুত্তেসু ৰুত্তা দস্সনেনপহাতব্বাদযো চেৰ নিব্বেধভাগিযঅসেক্খভাগিযসুত্তেসু ৰুত্তা সেক্খাদযো চ ধম্মা সাধারণাসাধারণভেদেন ৰিভত্তিহারেন ৰিভজিতব্বাতি অধিপ্পাযো ৰেদিতব্বো.

‘‘অট্ঠমকস্সা’’তিআদিনা অরিযেসু পুগ্গলেসু অসাধারণা আচরিযেন ৰিভত্তা, অম্হেহি চ ঞাতা, ‘‘কথং অনরিযেসু অসাধারণা ৰিভত্তা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা অরিযেসু ৰুত্তনযানুসারেন অনরিযেসুপি ৰিভজিত্ৰা গৰেসিতব্বাতি দস্সেতুং ‘‘এৰং ৰিসেসানুপস্সিনা’’তিআদি ৰুত্তং. অট্ঠকথাযং পন – ‘‘এৰং ‘অট্ঠমকস্সা’তিআদিনা অরিযপুগ্গলেসু অসাধারণধম্মং দস্সেত্ৰা ইতরেসু নযদস্সনত্থং ‘এৰং ৰিসেসানুপস্সিনা’তিআদি ৰুত্ত’’ন্তি ৰুত্তং. এৰং অরিযেসু ৰুত্তনযানুসারেন ভব্বাভব্বেসু অনরিযেসু ৰিসেসানুপস্সিনা অসাধারণতো ৰিসেসং অসাধারণং অনুপস্সিনা গৰেসকেন পণ্ডিতেন ভব্বাভব্বেসুপি হীনুক্কট্ঠমজ্ঝিমং উপাদায গৰেসিতব্বং. কথং? মাতুঘাতাদিৰসেন পৰত্তানং পটিঘসম্পযুত্তদিট্ঠিসম্পযুত্তসত্তমজৰনচিত্তুপ্পাদানং মিচ্ছত্তনিযতানং তংসমঙ্গীনং ৰা তথাপৰত্তা পঠমজৰনচিত্তুপাদাদযো অনিযতা ধম্মা পটিঘসম্পযুত্তাদিভাৰেন সাধারণা, মিচ্ছত্তনিযতা ধম্মা একচিত্তুপ্পাদত্তা অসাধারণা. যথা হি চিত্তং ‘‘চিত্তসংসট্ঠ’’ন্তি ন ৰত্তব্বং, এৰং মিচ্ছত্তনিযতাপি ‘‘মিচ্ছত্তনিযতসাধারণা’’তি ন ৰত্তব্বা. মিচ্ছত্তনিযতেসুপি নিযতমিচ্ছাদিট্ঠিকানং দিট্ঠিসম্পযুত্তসত্তমজৰনচিত্তুপ্পাদসমঙ্গীনং অনিযতা দিট্ঠিসম্পযুত্তপঠমজৰনচিত্তুপ্পাদাদযো ধম্মা দিট্ঠিসম্পযুত্তাদিভাৰেন সাধারণা, নিযতমিচ্ছাদিট্ঠি একচিত্তুপ্পাদসমঙ্গীভাৰতো অসাধারণা. তেনাহ অট্ঠকথাচরিযো –

‘‘মিচ্ছত্তনিযতানং অনিযতা ধম্মা সাধারণ, মিচ্ছত্তনিযতা ধম্মা অসাধারণা. মিচ্ছত্তনিযতেসুপি নিযতমিচ্ছাদিট্ঠিকানং অনিযতা ধম্মা সাধারণা, নিযতমিচ্ছাদিট্ঠি অসাধারণাতি ইমিনা নযেন ৰিসেসানুপস্সিনা ৰেদিতব্বা’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. ৩৪).

তত্থ ‘‘ইমিনা নযেনা’’তি ইমিনা মিচ্ছত্তনিযতানং উপ্পজ্জিতুং ভব্বা অনিযতা ধম্মা সাধারণা, উপ্পজ্জিতুং অভব্বা অনিযতা ধম্মা অসাধারণাতি গহিতা. তেন ৰুত্তং ‘‘ভব্বাভব্বা’’তি. তথা হীনস্স হীনো হীনভাৰেন সাধারণো, মজ্ঝিমুক্কট্ঠা অসাধারণা. মজ্ঝিমস্স মজ্ঝিমো সাধারণো, হীনুক্কট্ঠা অসাধারণা. উক্কট্ঠস্স উক্কট্ঠো উক্কট্ঠভাৰেন সাধারণো, হীনমজ্ঝিমা অসাধারণাতিপি গৰেসিতব্বা. তেনাহ – ‘‘হীনুক্কট্ঠমজ্ঝিমং উপাদায গৰেসিতব্ব’’ন্তি.

‘‘তত্থ কতমে ধম্মা সাধারণা’’তিআদিনা নানাৰিধেন ৰিভত্তিহারনযেন ধম্মা ৰিভজিত্ৰা দস্সিতা, অম্হেহি চ ঞাতা, ‘‘কথং ভূমিপদট্ঠানানি ৰিভত্তিহারনযেন ৰিভজিত্ৰা দস্সিতানী’’তি পুচ্ছিতব্বভাৰতো ধম্মৰিভজনানন্তরং ভূমিপদট্ঠানানি ৰিভজিত্ৰা দস্সেন্তো ‘‘দস্সনভূমী’’তিআদিমাহ. তত্থ দস্সনভূমীতি দস্সনং ভৰতি এত্থ পঠমমগ্গেতি দস্সনভূমি, সোতাপত্তিমগ্গো. নিযামাৰক্কন্তিযাতি নিযমনং নিযামো, কো সো? সম্পত্তনিযামো, অৰক্কনং অৰক্কন্তি, সোতাপত্তিফলং, নিযামস্স অৰক্কন্তি নিযামাৰক্কন্তি, তায. দস্সনভূমিনামকো সোতাপত্তিমগ্গো নিযামাৰক্কন্তিনামকস্স সোতাপত্তিফলস্স পত্তিযা পদট্ঠানং. পঠমমগ্গসমঙ্গী পুগ্গলো হি নিযামং ওক্কমন্তো নাম, ফলসমঙ্গী পন নিযামং ওক্কন্তো নাম হোতি, তস্মা নিযামাৰক্কন্তিসদ্দেন পঠমফলুপ্পত্তি গহিতা. ভাৰনাভূমীতি উপরিমগ্গত্তযং. উত্তরিকানন্তি তস্স তস্স মগ্গস্স উপরিপৰত্তানং তংতংফলানং পত্তিযা পদট্ঠানন্তি পচ্চেকং যোজেতব্বং.

দুক্খা পটিপদা দন্ধাভিঞ্ঞা মন্দপঞ্ঞস্স উপ্পজ্জনতো সমথং আৰহন্তী হুত্ৰা সমথস্স পদট্ঠানং হোতি, সুখাপটিপদা খিপ্পাভিঞ্ঞা ঞাণাধিকস্স উপ্পজ্জনতো ৰিপস্সনাৰহন্তী হুত্ৰা ৰিপস্সনায পদট্ঠানং, অৰসেসা দ্ৰে পটিপদাপি নাতিপঞ্ঞস্স উপ্পজ্জনতো সমথস্স পদট্ঠানন্তি গহেতব্বা. তেন অট্ঠকথাযং ৰুত্তং – ‘‘ইতরা পন তিস্সোপি পটিপদা সমথং আৰহন্তী’’তিআদি (নেত্তি. অট্ঠ. ৩৪). দানমযং পুঞ্ঞকিরিযৰত্থু সযমেৰ একন্তেন ধম্মস্সৰনস্স পদট্ঠানং ন হোতি, ৰন্দনযাচনপঞ্হাপুচ্ছনাদযোপি পদট্ঠানং হোন্তি, তস্মা তেহি কারণেহি সাধারণং হুত্ৰা পরতোঘোসস্স পদট্ঠানং হোতি, পরতোঘোসো চ ধম্মস্সৰনপঞ্হাৰিস্সজ্জনাদিৰসেন পৰত্তো. দাতব্বৰত্থুপরিচ্চজনৰন্দনযাচনকালেসু হি যেভুয্যেন ধম্মং দেসেন্তি, পঞ্হাপুচ্ছনাদিকালেসু চ ৰিস্সজ্জেন্তি, পটিপুচ্ছসাকচ্ছাদীনি ৰা করোন্তি. সীলমযং পুঞ্ঞকিরিযৰত্থু পামোজ্জপীতিপস্সদ্ধিসুখসমাধীহি পদট্ঠানভাৰেন সাধারণং হুত্ৰা চিন্তামযিযা পঞ্ঞায পদট্ঠানং হোতি. সীলৰন্তস্স হি সীলং পচ্চৰেক্খন্তস্স পামোজ্জাদযো হোন্তি, সমাহিতো চ ধম্মচিন্তনে সমত্থো হোতি.

ভাৰনামযং পুঞ্ঞকিরিযৰত্থূতি পুরিমা পুরিমা সমথভাৰনা চেৰ ৰিপস্সনাভাৰনা চ পুঞ্ঞকিরিযৰত্থুদানসীলাদীহি কারণেহি সাধারণং হুত্ৰা ভাৰনামযিযা পঞ্ঞায পচ্ছিমায পচ্ছিমায সমথভাৰনায চেৰ ৰিপস্সনাভাৰনায চ পদট্ঠানং. তেন ৰুত্তং অট্ঠকথাযং – ‘‘সাধারণন্তি ন বীজং ৰিয অঙ্কুরস্স, দস্সনভূমিআদযো ৰিয নিযামাৰক্কন্তিআদীনং আৰেণিকং, অথ খো সাধারণং তদঞ্ঞকারণেহিপী’’তি. ‘‘দানমযসীলমযভাৰনামযপুঞ্ঞকিরিযৰত্থূনং পরতোঘোসচিন্তামযিভাৰনামযিপঞ্ঞানং পদট্ঠানভাৰো আচরিযেন ৰিভত্তো, এৰং সতি তেসং দানমযাদীনং যথাক্কমং পরিযত্তিবাহুসচ্চকম্মট্ঠানানুযোগমগ্গসম্মাদিট্ঠীনং পদট্ঠানভাৰো ন ভৰেয্যা’’তি ৰত্তব্বত্তা তথাপৰত্তং পদট্ঠানভাৰম্পি দস্সেতুং ‘‘দানমযং পুঞ্ঞকিরিযৰত্থু পরতো চ ঘোসস্স সুতমযিযা চ পঞ্ঞাযা’’তিআদি ৰুত্তং. অট্ঠকথাযং পন –

‘‘ইদানি যস্মা দানং, সীলং, লোকিযভাৰনা চ ন কেৰলং যথাৰুত্তপরতোঘোসাদীনংযেৰ, অথ খো যথাক্কমং পরিযত্তিবাহুসচ্চকম্মট্ঠানানুযোগমগ্গসম্মাদিট্ঠীনম্পি পচ্চযা হোন্তি, তস্মা তম্পি নযং দস্সেতুং পুন ‘দানময’ন্তিআদিনা দেসনং ৰড্ঢেসী’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. ৩৪) –

ৰুত্তং. তত্থ দানমযপুঞ্ঞকিরিযৰত্থুনো পরতোঘোসস্স সাধারণপদট্ঠানভাৰো হেট্ঠা ৰুত্তনযেন ঞাতব্বো. দানং পন দত্ৰা দেসনং সুত্ৰা সুতানুসারেন ৰিত্থারেত্ৰা চিন্তেন্তস্স পৰত্তমানায সুতমযিযা পঞ্ঞায ৰন্দনযাচনাদীহি সাধারণং হুত্ৰা পদট্ঠানং হোতি. সীলমযপুঞ্ঞকিরিযৰত্থুনোপি চিন্তামযিযা পঞ্ঞায সাধারণপদট্ঠানভাৰো ৰুত্তোযেৰ. পরিসুদ্ধসীলং পন নিস্সায ‘‘ঝানং নিব্বত্তেস্সামি, মগ্গফলং নিব্বত্তেস্সামী’’তিআদিনা পচ্চৰেক্খন্তস্স পৰত্তমানস্স যোনিসোমনসিকারস্স পামোজ্জাদীহি সাধারণং হুত্ৰা পদট্ঠানং হোতি. ভাৰনামযপুঞ্ঞকিরিযৰত্থুনো ভাৰনামযিযা পঞ্ঞায সাধারণপদট্ঠানভাৰোপি ৰুত্তোযেৰ. সমথভাৰনাসঙ্খাতং পন ঝানং পাদকং কত্ৰা ৰা পরিপাকং ৰিপস্সনাভাৰংযেৰ ৰা নিস্সায পৰত্তমানায সম্মাদিট্ঠিযা পরিসুদ্ধসীলাদীহি সাধারণং হুত্ৰা পদট্ঠানং হোতি.

দানমযপুঞ্ঞকিরিযৰত্থুআদীনং পরতোঘোসাদীনং পদট্ঠানভাৰো পুনপ্পুনং আচরিযেন ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘পতিরূপদেসৰাসাদযোপি ইমেসং ধম্মানং পদট্ঠানানীতি যথা ৰিভজিতব্বা, অম্হেহি চ ৰিঞ্ঞাতব্বা, তথা ৰিভজিত্ৰা দস্সেথা’’তি ৰত্তব্বত্তা তেপি ৰিভজিত্ৰা দস্সেতুং ‘‘পতিরূপদেসৰাসো’’তিআদিমাহ. অট্ঠকথাযং পন ‘‘তথা পতিরূপদেসৰাসাদযো কাযৰিৰেকচিত্তৰিৰেকাদীনং কারণং হোন্তীতি ইমং নযং দস্সেতুং ‘পতিরূপদেসৰাসো’তিআদিমাহা’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. ৩৪) ৰুত্তং. পতিরূপদেসং নিস্সায ৰসন্তস্স কাযৰিৰেকচিত্তৰিৰেকৰড্ঢনতো, সমাধিৰড্ঢনতো চ পতিরূপদেসৰাসো কাযচিত্তৰিৰেকস্স চ উপচারসমাধিঅপ্পনাসমাধিস্স চ সীলাদীহি সাধারণং হুত্ৰা পদট্ঠানং. সপ্পুরিসূপনিস্সযোতি সপ্পুরিসসন্তানে পৰত্তো পযিরুপাসতো আলম্বিতব্বো পসাদো, ততো ৰা উপনিস্সযং লভিত্ৰা পযিরুপাসন্তানং সন্তানে পৰত্তো পুব্বপসাদো যথাৰিধো সপ্পুরিসূপনিস্সযো পযিরুপাসন্তস্স সদ্ধাসম্পন্নস্স রতনত্তযে তিণ্ণং অৰেচ্চপ্পসাদানং রতনত্তযগুণাদীহি সাধারণং হুত্ৰা পদট্ঠানং, সমথস্স লভননিমিত্তদাযকং সপ্পুরিসং পযিরুপাসিত্ৰা তেন দিন্ননযে ঠত্ৰা পৰত্তেতব্বস্স সমথস্স সপ্পুরিসূপনিস্সযো সীলপামোজ্জপীতাদীহি সাধারণং হুত্ৰা পদট্ঠানং. অত্তসম্মাপণিহিতস্স পাপজিগুচ্ছাদীনং সম্ভৰতো অত্তসম্মাপণিধানং জাতিৰযাদিপচ্চৰেক্খণেন সাধারণং হুত্ৰা হিরিযা চ পদট্ঠানং, অত্তসম্মাপণিহিতস্স নিব্বিদাদীনং সম্ভৰতো সীলাদীহি সাধারণং হুত্ৰা ৰিপস্সনায চ পদট্ঠানং.

তদঙ্গাদিৰসেন অকুসলপরিচ্চাগো নিব্বিদাঞাণাদীহি সাধারণং হুত্ৰা কুসলৰীমংসায পটিসঙ্খানুপস্সনায পঞ্ঞায চ অরিযমগ্গসমাধিন্দ্রিযস্স চ পদট্ঠানং. ধম্মস্ৰাক্খাততা স্ৰাক্খাতধম্মস্সৰনানুসারেন পৰত্তকুসলমূলকা লোকিযলোকুত্তরসম্পত্তি কুসলমূলরোপনা নাম, তায চ তথাৰিধকুসলমূলকায ফলসমাপত্তিযা চ পদট্ঠানং. সঙ্ঘসুপ্পটিপন্নতা সঙ্ঘসুট্ঠুতায সঙ্ঘস্স উপট্ঠাকানং সুট্ঠুভাৰায সপ্পতিস্সৰায ৰচনসম্পটিচ্ছনভাৰায পদট্ঠানং. সত্থুসম্পদা সত্থরি চেৰ ধম্মাদীসু চ গুণঅজাননতায অপ্পসন্নানঞ্চ পসাদায পসন্নানঞ্চ অপ্পমত্তকপসাদানঞ্চ ভিয্যোভাৰায ৰড্ঢনায পদট্ঠানং. অপ্পটিহতপাতিমোক্খতা সঙ্ঘমজ্ঝে ৰা পরিসমজ্ঝে ৰা দুম্মঙ্কূনং দুম্মুখানং দুস্সীলানং পুগ্গলানং নিগ্গহায, পেসলানং পাতিমোক্খসংৰরাদিসীলসম্পন্নানং পুগ্গলানং ফাসুৰিহারায চ পদট্ঠানং হোতি. হোন্তো পন যথানুরূপেহি অঞ্ঞেহি কারণেহি সাধারণং হুত্ৰা হোতীতি ৰেদিতব্বো.

‘‘ৰাসনাভাগিযসুত্তাদীসু ৰুত্তধম্মভূমিপদট্ঠানানং ৰিভত্তিহারেন ৰিভজিতব্বভাৰো অম্হেহি কেন জানিতব্বো সদ্দহিতব্বো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তেনাহা’’তিআদি ৰুত্তং. তস্সত্থো ৰুত্তনযানুসারেন ৰেদিতব্বো.

‘‘এত্তাৰতা চ ৰিভত্তিহারো পরিপুণ্ণো, অঞ্ঞো নিযুত্তো নত্থী’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘নিযুত্তো ৰিভত্তিহারো’’তি ৰুত্তং. যত্থ যত্থ সুত্তে যে যে ধম্মাদযো ৰুত্তা, তত্থ তত্থ সুত্তে ৰুত্তেসু তেসু তেসু ধম্মাদীসু যথালাভৰসেন যো যো ৰিভত্তিহারো যোজিতো, সো সো ৰিভত্তিহারো নিদ্ধারেত্ৰা যুত্তো যোজিতোতি অত্থো দট্ঠব্বো.

ইতি ৰিভত্তিহারৰিভঙ্গে সত্তিবলানুরূপা রচিতা

ৰিভাৰনা নিট্ঠিতা.

পণ্ডিতেহি পন অট্ঠকথাটীকানুসারেনেৰ গম্ভীরত্থো ৰিত্থারতো ৰিভজিত্ৰা গহেতব্বোতি.

৯. পরিৰত্তনহারৰিভঙ্গৰিভাৰনা

৩৫. যেন যেন সংৰণ্ণাৰিসেসভূতেন ৰিভত্তিহারৰিভঙ্গেন সুত্তে ৰুত্তা ধম্মাদযো ৰিভত্তা, সো সংৰণ্ণাৰিসেসভূতো ৰিভঙ্গো পরিপুণ্ণো, ‘‘কতমো পরিৰত্তনহারৰিভঙ্গো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ কতমো পরিৰত্তনো হারো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি তেসু নিদ্দিট্ঠেসু সোল়সসু দেসনাহারাদীসু কতমো সংৰণ্ণনাৰিসেসো পরিৰত্তনো হারো পরিৰত্তনহারৰিভঙ্গো নামাতি পুচ্ছতি. ‘‘কুসলাকুসলে ধম্মে’’তিআদিনিদ্দেসস্স ইদানি মযা ৰুচ্চমানো ‘‘সম্মাদিট্ঠিস্স পুরিসপুগ্গলস্সা’’তিআদিকো ৰিত্থারসংৰণ্ণনাৰিসেসো পরিৰত্তনো হারো পরিৰত্তনহারৰিভঙ্গো নামাতি অত্থো গহেতব্বো.

‘‘সংৰণ্ণিযমানে সুত্তে নিদ্দিট্ঠস্স কতমস্স ভাৰিতব্বস্স কুসলস্স কতমো পটিপক্খো, কথং পরিৰত্তেতব্বো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ইমস্স ভাৰিতব্বস্স কুসলস্স অযং পটিপক্খো, এৰং পহাতব্বভাৰৰসেন পরিৰত্তেতব্বোতি দস্সেন্তো ‘‘সম্মাদিট্ঠিস্স পুরিসপুগ্গলস্সা’’তিআদিমাহ. অট্ঠকথাযং পন –

‘‘তত্থ যস্মা সংৰণ্ণিযমানে সুত্তে যথানিদ্দিট্ঠানং কুসলাকুসলধম্মানং পটিপক্খভূতে অকুসলকুসলধম্মে পহাতব্বভাৰাদিৰসেন নিদ্ধারণং পটিপক্খতো পরিৰত্তনং, তস্মা ‘সম্মাদিট্ঠিস্স পুরিসপুগ্গলস্স মিচ্ছাদিট্ঠি নিজ্জিণ্ণা ভৰতী’তিআদি আরদ্ধ’’ন্তি (নেত্তি. অট্ঠ. ৩৫) –

ৰুত্তং. পহাযকস্স হি ধম্মস্স পহাতব্বভাৰৰসেন নিদ্ধারণং, পহাতব্বস্স চ ধম্মস্স পহাযকভাৰৰসেন নিদ্ধারণং পটিপক্খতো পরিৰত্তনং নাম হোতি. তত্থ সম্মাদিট্ঠিস্সাতি সম্মা সুন্দরা পসত্থা দিট্ঠি যস্স পুগ্গলস্সাতি সম্মাদিট্ঠি. পুগ্গলপদট্ঠানা হি অযং দেসনা. তেন ৰুত্তং ‘‘পুরিসপুগ্গলস্সা’’তি. সা পন সম্মাদিট্ঠি কম্মকম্মফলাদিসদ্দহনৰসেন ৰা অনিচ্চাদিৰিপস্সনাৰসেন ৰা মগ্গসম্মাদস্সনৰসেন ৰা পৰত্তা নিরৰসেসাৰ গহিতা. ‘‘যায ভাৰিতায সম্মাদিট্ঠিযা পহাতব্বা মিচ্ছাদিট্ঠি নিজ্জিণ্ণা ভৰতি, যদি কেৰলা মিচ্ছাদিট্ঠিযেৰ নিজ্জিণ্ণা ভৰতি, এৰং সতি তদৰসেসা অকুসলা ধম্মা অজিণ্ণা

ভৰেয্যু’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘যে চস্স মিচ্ছাদিট্ঠিপচ্চযা’’তিআদি ৰুত্তং. মিচ্ছাদিট্ঠিপচ্চযা অনেকে পাপকা অকুসলাযেৰ ধম্মা চ উপ্পজ্জেয্যুং উপ্পজ্জনারহা ভৰেয্যুং, তে চ অকুসলা ধম্মা অস্স সম্মাদিট্ঠিসম্পন্নস্স পুরিসপুগ্গলস্স নিজ্জিণ্ণা পহাতব্বারহা অনুপ্পজ্জনসভাৰা হোন্তি. তেনাহ ভগৰা – ‘‘উপাদাননিরোধা ভৰনিরোধো’’তি (উদা. ২; মহাৰ. ১).

‘‘যদি সম্মাদিট্ঠিস্স পুরিসপুগ্গলস্স মিচ্ছাদিট্ঠি, তপ্পচ্চযা অকুসলধম্মাযেৰ নিজ্জিণ্ণা ভৰন্তি, এৰং সতি সম্মাদিট্ঠিপচ্চযা কুসলা ধম্মা ন সম্ভৰেয্যু’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘সম্মাদিট্ঠিপচ্চযা চা’’তিআদি ৰুত্তং. অস্স সম্মাদিট্ঠিসম্পন্নস্স পুরিসপুগ্গলস্স উপ্পজ্জনারহা সম্মাদিট্ঠিপচ্চযা অনেকে কুসলা সমথৰিপস্সনা ৰা বোধিপক্খিযা ৰা ধম্মা সম্ভৰন্তি, উপ্পন্না চ তে ধম্মা অস্স সম্মাদিট্ঠিসম্পন্নস্স পুরিসপুগ্গলস্স সন্তানে পুনপ্পুনং পৰত্তনৰসেন ভাৰনাপারিপূরিং গচ্ছন্তি.

সম্মাদিট্ঠিযা পটিপক্খানং মিচ্ছাদিট্ঠিযা, তপ্পচ্চযানং অকুসলানং ধম্মানং পরিৰত্তনভাৰো আচরিযেন ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘সম্মাসঙ্কপ্পস্স ধম্মস্স পটিপক্খো ধম্মো কথং পরিৰত্তেতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘সম্মাসঙ্কপ্পস্স পুরিসপুগ্গলস্সা’’তিআদি ৰুত্তং. যোজনত্থ আদযো ৰুত্তনযানুসারেন ৰেদিতব্বা. সম্মা সুন্দরা পসত্থা ৰাচা যস্স পুগ্গলস্সাতি সম্মাৰাচো, তস্স সম্মাৰাচস্স. ‘‘পুরিসপুগ্গলস্সা’’তিআদীনং অত্থোপি ৰুত্তনযেন ৰেদিতব্বো. অযং পন ৰিসেসত্থোসম্মা অৰিপরীততো ৰিমুত্তিঞাণদস্সনং যস্স পুগ্গলস্সাতি সম্মাৰিমুত্তিঞাণদস্সনো, তস্স সম্মাৰিমুত্তিঞাণদস্সনস্স পচ্চৰেক্খণঞাণদস্সনসম্পন্নস্স পুরিসপুগ্গলস্স ‘‘অৰিমুত্তাৰ সমানা ৰিমুত্তা ময’’ন্তি মিচ্ছাভিনিৰেসৰসেন পৰত্তং মিচ্ছাৰিমুত্তিঞাণদস্সনং নিজ্জিণ্ণং ৰিগতং ভৰতি. ‘‘যে চস্সা’’তিআদীনং অনুসন্ধ্যাদিকো ৰুত্তনযানুসারেন ৰেদিতব্বো.

৩৬. ‘‘সম্মাদিট্ঠিস্সাতিআদিনা সম্মাদিট্ঠিআদীনং কুসলানং পটিপক্খা মিচ্ছাদিট্ঠাদিকাযেৰ অকুসলা পহাতব্বভাৰেন পরিৰত্তেতব্বা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা পাণাতিপাতাৰেরমণিআদীনং কুসলানং পটিপক্খা পাণাতিপাতাদিকাপি অকুসলা পহাতব্বভাৰেন পরিৰত্তেতব্বাতি দস্সেতুং ‘‘যস্স ৰা পাণাতিপাতা পটিৰিরতস্সা’’তিআদি ৰুত্তং. অট্ঠকথাযং পন ‘‘এৰং সম্মাদিট্ঠিআদিমুখেন মিচ্ছাদিট্ঠিআদিং দস্সেত্ৰা পুন পাণাতিপাতঅদিন্নাদানকামেসুমিচ্ছাচারাদিতো ৰেরমণিযাদীহি পাণাতিপাতাদীনং পরিৰত্তনং দস্সেতুং ‘যস্সা’তিআদি আরদ্ধ’’ন্তি (নেত্তি. অট্ঠ. ৩৬) ৰুত্তং. তদঙ্গাদিৰসেনপহীনো হোতি. কালৰাদিস্সাতি ৰদিতব্বকালে ৰদিতব্বং ৰদতি সীলেনাতি কালৰাদী, তস্স.

‘‘যথাৰুত্তপ্পকারেনেৰ পরিৰত্তেতব্বা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা অঞ্ঞেন পকারেনপি পরিৰত্তেতব্বাতি দস্সেতুং ‘‘যে চ খো কেচী’’তিআদি ৰুত্তং. অট্ঠকথাযং পন ‘‘যে চ খো কেচীতিআদিনা সম্মাদিট্ঠিআদিমুখেনেৰ মিচ্ছাদিট্ঠিআদীহি এৰ পরিৰত্তনং পকারন্তরেন দস্সেতী’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. ৩৬) ৰুত্তং. তত্থ কেচি মিচ্ছাদিট্ঠিকমিচ্ছাসঙ্কপ্পাদিকাযেৰ পুগ্গলা পরেসং অরিযানং অরিযং অট্ঠঙ্গিকং মগ্গং গরহন্তি. সন্দিট্ঠিকা সন্দিট্ঠে নিযুত্তা, সহধম্মিকা সহ ধম্মেন কারণেন যে ৰত্তন্তি সহধম্মিকা. গারয্হা গরহিতব্বাকারে যুত্তা. ৰাদা চ অনুৰাদা চ ৰাদানুৰাদা, তে ভৰন্তো সম্মাদিট্ঠিঞ্চ ধম্মং গরহন্তি. তেন গরহণেন. পুজ্জা পূজিতব্বা চ ন ভৰন্তি, পাসংসা পসংসিতব্বা চ ন ভৰন্তি. এৰন্তিআদীসু সম্মাসঙ্কপ্পং ৰা সম্মাৰাচাদিকং ৰা ৰিসুং ৰিসুং সম্মাসঙ্কপ্পঞ্চ তে ভৰন্তো ধম্মং গরহন্তি. তেন হি যে মিচ্ছাসঙ্কপ্পিকা, তে ভৰন্তো ন পুজ্জা চ পাসংসা চ…পে… সম্মাৰিমুত্তিঞ্চ তে ভৰন্তো ধম্মং গরহন্তি. তেন হি যে মিচ্ছাদিট্ঠিৰাচিকা, তে ভৰন্তো ন পুজ্জা চ পাসংসা চ. সম্মাৰিমুত্তিঞাণদস্সনঞ্চ তে ভৰন্তো ধম্মং গরহন্তি. তেন হি যে মিচ্ছাৰিমুত্তিকা, তে ভৰন্তো ন পুজ্জা চ পাসংসা চ. সম্মাৰিমুত্তিঞাণদস্সনঞ্চ তে ভৰন্তো ধম্মং গরহন্তি. তেন হি যে মিচ্ছাৰিমুত্তিঞাণদস্সনিকা, তে ভৰন্তো ন পুজ্জা চ পাসংসা চাতি যোজনা কাতব্বা. ‘‘মিচ্ছাৰিমুত্তিঞাণদস্সনা’’তিপি পাঠো অত্থি.

‘‘অরিযমগ্গসম্মাদিট্ঠাদীনং গরহৰসেনেৰ মিচ্ছাদিট্ঠাদযো চ পরিৰত্তেতব্বা, নাৰসেসানং পসংসাৰসেনা’’তি ৰত্তব্বত্তা কামাদীনং পসংসাৰসেনপি কামানং পটিপক্খা ৰেরমণিযাদযোপি পরিৰত্তেতব্বাতি দস্সেতুং ‘‘যে চ খো কেচি এৰমাহংসূ’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ভুঞ্জিতব্বা কামা, পরিভুঞ্জিতব্বা কামা, আসেৰিতব্বা কামা, নিসেৰিতব্বা কামাতি এত্থ কামীযন্তেতি কামাতি কম্মসাধনৰসেন ৰত্থুকামা গহিতা, নাতিপণীতা কামা ভুঞ্জিতব্বা, অতিপণীতা কামা পরি সমন্ততো ভুঞ্জিতব্বা. অতিপণীততরা কামা ভুসো সেৰিতব্বা, নিযতা সেৰিতব্বা. ভাৰযিতব্বা কামা, বহুলীকাতব্বা কামাতি এত্থ পন কামেন্তীতি কামাতি কত্তুসাধনৰসেন কিলেসকামা গহিতা, পুনপ্পুনং উপ্পাদনৰসেন ভাৰযিতব্বা ৰড্ঢাপেতব্বা পৰত্তেতব্বা কিলেসকামা, বহূনং পুনপ্পুনং উপ্পাদনৰসেন কাতব্বা ৰড্ঢাপেতব্বা কিলেসকামাতি যে চ কামৰসিকা পুথুজ্জনা কেচি এৰমাহংসু তেসং কামৰসিকানং পুথুজ্জনানং কেসঞ্চি তাদিসেহি কামেহি ৰেরমণী কুসলচেতনা পটিপক্খৰসেন অধম্মো অসেৰিতব্বো নাম আপজ্জেয্যাতি অধিপ্পাযো গহেতব্বো.

অন্তদ্ৰযৰসেন পরিৰত্তনং দস্সেতুং ‘‘যে ৰা পন কেচী’’তিআদি ৰুত্তং. অত্তকিলমথানুযোগো ধম্মোতি নিয্যানিকোতি যে ৰা পন পঞ্চাতপাদিপটিপন্নকা তত্থিযা এৰমাহংসু, তেসং পঞ্চাতপাদিপটিপন্নকানং নিয্যানিকো ধম্মো মজ্ঝিমাপটিপদাসঙ্খাতো ৰিপস্সনাসহিতো অরিযমগ্গো অধম্মো অনিয্যানিকো অভাৰেতব্বো নাম আপজ্জেয্যাতি. সুখদুক্খৰসেনপি পরিৰত্তনং দস্সেতুং ‘‘যে চ খো’’তিআদি ৰুত্তং. ‘‘পাপং নিজ্জরাপেস্সামা’’তি অত্তহিংসনাদিৰসেন পটিপন্নকানং পৰত্তো সরীরতাপনো দুক্খো ধম্মো নিয্যানিকোতি.

যে চ তথাপটিপন্নকা কেচি এৰমাহংসু, তেসং তথাপটিপন্নকানং অনৰজ্জপচ্চযপরিভোগৰসেন পৰত্তো সরীরদুক্খূপসমো সুখো ধম্মো অধম্মো অপ্পৰত্তেতব্বো আপজ্জেয্যাতি.

অন্তদ্ৰযাদিৰসেন পরিৰত্তনং আচরিযেন ৰিভত্তং, অম্হেহি চ ঞাতং, ‘‘কথং অসুভসঞ্ঞাদিৰসেন পরিৰত্তেতব্বো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা এৰং অসুভসঞ্ঞাদিৰসেন সুভসঞ্ঞাদিকা পরিৰত্তেতব্বাতি দস্সেতুং ‘‘যথা ৰা পনা’’তিআদি ৰুত্তং. অট্ঠকথাযং পন ‘‘ইদানি অসুভসঞ্ঞাদিমুখেন সুভসঞ্ঞাদিপরিৰত্তনং দস্সেতুং ‘যথা ৰা পনা’তিআদি ৰুত্ত’’ন্তি (নেত্তি. অট্ঠ. ৩৬) ৰুত্তং. সব্বসঙ্খারেসূতি তেভূমকসঙ্খারেসু. আরদ্ধৰিপস্সকস্স হি তেভূমকা ধম্মা কিলেসাসুচিপগ্ঘরণকত্তা অসুভতো উপট্ঠহন্তি.

‘‘যদি সরূপতোযেৰ ইমেসং ইমে পটিপক্খাতি অপরিৰত্তেতব্বা সিযুং, এৰং সতি নিরৰসেসা চ পটিপক্খা ন সক্কা পরিৰত্তেতুং, কথং সক্কা পরিৰত্তেতু’’ন্তি ৰত্তব্বত্তা পরিৰত্তনলক্খণং দস্সেন্তো ‘‘যং যং ৰা পনা’’তিআদিমাহ. তত্থ কুসলং ৰা অকুসলং ৰা যং যং ধম্মং পরিৰত্তেতুকামো আচরিযো চিত্তেন রোচযতি দিট্ঠিযা উপগচ্ছতি, কুসলস্স ৰা অকুসলস্স ৰা তস্স তস্স রুচিকস্স উপগতস্স ধম্মস্স যো পটিপক্খো, সো পটিপক্খধম্মো অসদ্ধম্মো অস্স ধম্মস্স অনিট্ঠতো পচ্চনীকতো অজ্ঝাপন্নো পরিঞ্ঞাতো. ইট্ঠং ৰা অনিট্ঠং ৰা যং যং ধম্মং পরিৰত্তেতুকামো আচরিযো চিত্তেন রোচযতি দিট্ঠিযা উপগচ্ছতি, ইট্ঠস্স ৰা অনিট্ঠস্স ৰা তস্স তস্স রুচিকস্স ধম্মস্স যো পটিপক্খো, সো পটিপক্খধম্মো অস্স ধম্মস্স অনিট্ঠতো পচ্চনীকধম্মতো অজ্ঝাপন্নো পরিঞ্ঞাতো ভৰতীতি পরিৰত্তেতুকামেন ইচ্ছিতব্বধম্মানুরূপপটিপক্খৰসেন পরিৰত্তনং কাতব্বন্তি পরিৰত্তনে পটিপক্খলক্খণং ৰুত্তং. তেন অট্ঠকথাযং ৰুত্তং – ‘‘পটিপক্খস্স লক্খণং ৰিভাৰেতী’’তি.

‘‘এৰং ৰুত্তপ্পকারং পরিৰত্তনং অম্হেহি কথং সদ্দহিতব্ব’’ন্তি ৰত্তব্বতা ‘‘তেনাহা’’তিআদি ৰুত্তং.

‘‘এত্তাৰতা পরিৰত্তো হারো পরিপুণ্ণো, অঞ্ঞো নিযুত্তো নত্থী’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘নিযুত্তো পরিৰত্তনো হারো’’তি ৰুত্তং. যস্মিং সুত্তে কুসলাকুসলে নিদ্দিট্ঠে পটিপক্খৰসেন নীহরিত্ৰা যথাসম্ভৰং যো যো পরিৰত্তনো হারো নিযুত্তো, তস্মিং সুত্তে নিদ্দিট্ঠে পটিপক্খৰসেন নীহরিত্ৰা সো সো পরিৰত্তনো হারো নিযুত্তো নিদ্ধারেত্ৰা যুত্তো যোজিতোতি অত্থো গহেতব্বোতি.

ইতি পরিৰত্তনহারৰিভঙ্গে সত্তিবলানুরূপা রচিতা

ৰিভাৰনা নিট্ঠিতা.

পণ্ডিতেহি পন অট্ঠকথাটীকানুসারেন গম্ভীরত্থো ৰিত্থারতো ৰিভজিত্ৰা গহেতব্বোতি.

১০. ৰেৰচনহারৰিভঙ্গৰিভাৰনা

৩৭. যেন যেন সংৰণ্ণনাৰিসেসভূতেন পৰত্তনহারৰিভঙ্গেন পরিৰত্তেতব্বা সুত্তত্থা ৰিভত্তা, সো সংৰণ্ণনাৰিসেসভূতো পরিৰত্তনহারৰিভঙ্গো পরিপুণ্ণো, ‘‘কতমো ৰেৰচনহারৰিভঙ্গো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ কতমো ৰেৰচনো হারো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি তেসু নিদ্দিট্ঠেসু সোল়সসু দেসনাহারাদীসু কতমো সংৰণ্ণনাৰিসেসো ৰেৰচনো হারো ৰেৰচনহারৰিভঙ্গো নামাতি পুচ্ছতি. ‘‘ৰেৰচনানি বহূনী’’তিআদিনিদ্দেসস্স ইদানি মযা ৰুচ্চমানো ‘‘একং ভগৰা ধম্ম’’ন্তিআদিকো ৰিত্থারসংৰণ্ণনাৰিসেসো ৰেৰচনো হারো ৰেৰচনহারৰিভঙ্গো নামাতি অত্থো গহেতব্বো. ‘‘যানি ৰেৰচনানি নিদ্ধারিতানি, কতমানি তানি ৰেৰচনানী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘যথা এক’’ন্তিআদি ৰুত্তং. একং ৰিঞ্ঞাতব্বং ধম্মং সভাৰধম্মং পঞ্ঞাপেতব্বং ৰা ধম্মং অঞ্ঞমঞ্ঞেহি যথা যেহি পকারেহি চেৰ ৰেৰচনেহি চ ভগৰা নিদ্দিসতি, তথাপকারানি ৰেৰচনানি ৰিঞ্ঞাতব্বানীতি অত্থো. ‘‘তানি ৰেৰচনানি কিন্তি ভগৰা আহা’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘যথাহ ভগৰা’’তিআদি ৰুত্তং. যথা যংযংপকারানি ৰেৰচনানি –

‘‘আসা চ পিহা চ অভিনন্দনা চ, অনেকধাতূসু সরা পতিট্ঠিতা;

অঞ্ঞাণমূলপ্পভৰা পজপ্পিতা, সব্বা মযা ব্যন্তিকতা সমূলিকা’’তি. –

ভগৰা আহ, তংতংপকারানি ৰেৰচনানি ৰিঞ্ঞাতব্বানীতি অত্থো.

একস্সেৰ ধম্মস্স অনেকেহি পরিযাযভূতেহি ৰেৰচনেহি নিদ্দিসনে ফলং অট্ঠকথাযং (নেত্তি. অট্ঠ. ৩৭) বহুধা ৰুত্তং, তস্মা অম্হেহি ন দস্সিতং. ‘‘কতমা আসা, কতমা পিহাদী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘আসা নাম ৰুচ্চতী’’তিআদি ৰুত্তং. যা ভৰিস্সস্স অত্থস্স আসীসনা অৰস্সং আগমিস্সতীতি যা আসা অস্স আসীসন্তস্স পুগ্গলস্স উপ্পজ্জতি, তস্স আসীসনা ‘‘আসা নামা’’তি ৰুচ্চতি. ৰত্তমানস্স যা পত্থনা অস্স পত্থযন্তস্স উপ্পজ্জতি, সেয্যতরং ৰা অঞ্ঞং দিস্ৰা ‘‘এদিসো অহং ভৰেয্য’’ন্তি যা পিহা অস্স পিহযন্তস্স উপ্পজ্জতি, সা পত্থনা ‘‘পিহা নামা’’তি ৰুচ্চতি. অনাগতত্থং আরব্ভ পৰত্তা তণ্হা ‘‘আসা’’তি ৰুচ্চতি, অনাগতপচ্চুপ্পন্নত্থং আরব্ভ পৰত্তা তণ্হা ‘‘পিহা’’তি ৰুচ্চতি, তথাপি তণ্হাভাৰেন একত্তা একো ধম্মোৰ অত্থস্স ইচ্ছিতস্স নিপ্ফত্তি অত্থনিপ্ফত্তি, পটিপালেতি এতায তণ্হাযাতি পটিপালনা, অত্থনিপ্ফত্তিযা পটিপালনাতি অত্থনিপ্ফত্তিপটিপালনা. যা তণ্হা অস্স পালযন্তস্স পুগ্গলস্স উপ্পজ্জতি, সা তণ্হা ‘‘অভিনন্দনা’’তি ৰুচ্চতি.

‘‘যা অত্থনিপ্ফত্তি তণ্হায পটিপালেতব্বা, কতমা সা অত্থনিপ্ফত্তী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা তং অত্থনিপ্ফত্তিং সত্ততো ৰা সঙ্খারতো ৰা ৰিভজিত্ৰা দস্সেন্তো ‘‘পিযং ৰা ঞাতিং, পিযং ৰা ধম্ম’’ন্তিআদিমাহ. তত্থ ‘‘ঞাতি’’ন্তি ইমিনা মিত্তবন্ধৰাদযোপি গহিতা. ধম্মং পন পিযরূপারম্মণাদিকং ছব্বিধম্পি যায তণ্হায তণ্হিকো অভিনন্দতি, সা তণ্হা ‘‘অভিনন্দনা নামা’’তি ৰুচ্চতি. পটিক্কূলং ঞাতিং ৰা ধম্মং ৰা ৰিপল্লাসৰসেন অপ্পটিক্কূলং ঞাতিং ৰা ধম্মং ৰা সভাৰৰসেন অপ্পটিক্কূলতো যায তণ্হায তণ্হিকো অভিনন্দতি, সা তণ্হা ৰা ‘‘অভিনন্দনা নামা’’তি ৰুচ্চতীতি যোজেত্ৰা অত্থো গহেতব্বো.

‘‘যাসু অনেকাসু ধাতূসু ৰুত্তপ্পকারা তণ্হা ‘সরা’তি ভগৰতা ৰুত্তা, কতমা তা ধাতুযো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা তা ধাতুযো সরূপতো দস্সেতুং ‘‘চক্খুধাতূ’’তিআদি ৰুত্তং.

‘‘তাসু ধাতূসু কতমায ধাতুযা কতমা সরা পতিট্ঠিতা পৰত্তা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ইমায ধাতুযা অযং সরা পতিট্ঠিতা পৰত্তাতি নিযমেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘সরাতি কেচি রূপাধিমুত্তা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ কেচীতি সরাসঙ্খাতায রূপতণ্হায তণ্হিকা পুগ্গলা. রূপাধিমুত্তাতি রূপধাতুসঙ্খাতে আরম্মণে অধিমুত্তা অজ্ঝোসিতা. ইমিনা পদেন রূপতণ্হাসঙ্খাতা সরা রূপধাতুযা পতিট্ঠিতা পৰত্তাতি গহিতা, ‘‘কেচি সদ্দাধিমুত্তা’’তিআদীহিপি সদ্দতণ্হাসঙ্খাতাদযো সরা সদ্দধাতুযাদীসু পতিট্ঠিতা পৰত্তা সরাৰ গহিতা. কেচি ধম্মাধিমুত্তাতি এত্থ ধম্মগ্গহণেন চক্খুধাতুসোতধাতুঘানধাতুজিৰ্হাধাতুকাযধাতুসত্তৰিঞ্ঞাণধাতুধম্মধাতুযো গহিতা, তস্মা অট্ঠারস ধাতুযো পতিট্ঠানভাৰেন গহিতাপি ছব্বিধাৰ গহিতাতি দট্ঠব্বা. ‘‘রূপাধিমুত্তাদীসু কিত্তকানি পদানি তণ্হাপক্খে তণ্হায ৰেৰচনা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা এতাদিসানি এত্তকানি পদানি তণ্হাপক্খে তণ্হাৰেৰচনানীতি নিযমেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘তত্থ যানি ছ গেহসিতানী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থাতি তেসু ছসু রূপাদীসু. ছ গেহসিতানি দোমনস্সানীতি ছসু রূপাদীসু পৰত্তং তণ্হাপেমং নিস্সায পৰত্তানি ছ দোমনস্সানি. এস নযো সেসেসুপি. ‘‘ছ উপেক্খা গেহসিতাপি ভগৰতা ৰুত্তা, কস্মা ন গহিতা’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘যা ছ উপেক্খা গেহসিতা, অযং দিট্ঠিপক্খো’’তি ৰুত্তং, দিট্ঠিপক্খত্তা ন গহিতাতি অত্থো.

৩৮. ‘‘কথং ৰুত্তপ্পকারা তণ্হা এৰ গহিতা’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘সাযেৰ পত্থনাকারেনা’’তিআদি ৰুত্তং. সা ৰুত্তপ্পকারা এৰ তণ্হা পত্থনাকারেন পৰত্তনতো আসাদিপরিযাযেন ৰুত্তা, রূপাদিআরম্মণধম্মেসু নন্দনতো ‘‘ধম্মনন্দী’’তি পরিযাযেন ৰুত্তা, রূপাদিআরম্মণধম্মেসু গিলিত্ৰা পরিনিট্ঠপেতি ৰিয অজ্ঝোসায তিট্ঠনতো ‘‘ধম্মজ্ঝোসান’’ন্তি পরিযাযেন ৰুত্তা, তস্মা তণ্হায ৰেৰচনানি হোন্তি.

তণ্হায ৰেৰচনানি আচরিযেন নিদ্দিট্ঠানি, অম্হেহি চ ঞাতানি, ‘‘কতমানি চিত্তস্স ৰেৰচনানী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘চিত্তং মনো’’তিআদি ৰুত্তং. ‘‘আরম্মণং চিন্তেতীতি চিত্তং. মনতি জানাতীতি মনো. ৰিজানাতীতি ৰিঞ্ঞাণ’’ন্তিআদিনা অত্থো পকরণেসু (ধ. স. অট্ঠ. ৫) ৰুত্তোৰ, তস্মা অম্হেহি ন ৰিত্থারিতো. ৰেৰচনানিযেৰ ইমানি ইমস্স ৰেৰচনানীতি এত্তকানিযেৰ কথযিস্সাম. ‘‘পঞ্ঞিন্দ্রিযং পঞ্ঞাবল’’ন্তিআদীনি পঞ্ঞাৰেৰচনানি.

‘‘অরহং সম্মাসম্বুদ্ধো’’তিআদীনি বুদ্ধস্স ৰেৰচনানি. ‘‘তানি কত্থ দেসিতানী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘যথা চ বুদ্ধানুস্সতিযং ৰুত্ত’’ন্তিআদি ৰুত্তং. বুদ্ধানুস্সতিদেসনাযং যথা চ যংযংপকারং ৰেৰচনং ভগৰতা ‘‘ইতিপি সো ভগৰা অরহং…পে… ভগৰতো’’তি ৰুত্তং, এতংপকারং ৰেৰচনং বুদ্ধানুস্সতিযা ৰেৰচনং বুদ্ধস্স ৰেৰচনন্তি দট্ঠব্বং. ‘‘যথা চ ধম্মানুস্সতিযং ৰুত্ত’’ন্তিআদীসুপি এৰমেৰ যোজনা কাতব্বা.

‘‘তেনাহা’’তিআদ্যানুসন্ধ্যাদিঅত্থো চেৰ ‘‘নিযুত্তো ৰেৰচনো হারো’’তিআনুসন্ধ্যাদিঅত্থো চ ৰুত্তনযানুসারেন ৰেদিতব্বো.

ইতি ৰেৰচনহারৰিভঙ্গে সত্তিবলানুরূপা রচিতা

ৰিভাৰনা নিট্ঠিতা.

পণ্ডিতেহি পন অট্ঠকথাটীকানুসারেন গম্ভীরত্থো ৰিত্থারতো ৰিভজিত্ৰা গহেতব্বোতি.

১১. পঞ্ঞত্তিহারৰিভঙ্গৰিভাৰনা

৩৯. যেন যেন সংৰণ্ণনাৰিসেসভূতেন ৰিভঙ্গেন ৰেৰচনানি ৰিভত্তানি, সো সংৰণ্ণনাৰিসেসভূতো ৰিভঙ্গো পরিপুণ্ণো, ‘‘কতমো পঞ্ঞত্তিহারৰিভঙ্গো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ কতমো পঞ্ঞত্তিহারো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি তেসু নিদ্দিট্ঠেসু সোল়সসু দেসনাহারাদীসু কতমো সংৰণ্ণনাৰিসেসো পঞ্ঞত্তিহারো পঞ্ঞত্তিহারৰিভঙ্গো নামাতি পুচ্ছতি. ‘‘একং ভগৰা ধম্মং পঞ্ঞত্তীহি ৰিৰিধাহি দেসেতী’’তিআদিনিদ্দেসস্স ইদানি মযা ৰুচ্চমানো ‘‘যা পকতিকথায দেসনা’’তিআদিকো ৰিত্থারসংৰণ্ণনাৰিসেসো পঞ্ঞত্তিহারো পঞ্ঞত্তিহারৰিভঙ্গো নামাতি গহেতব্বো.

‘‘যাহি ৰিৰিধাহি পঞ্ঞত্তীহি একং ধম্মং ভগৰা দেসেতি, কতমা তা ৰিৰিধা পঞ্ঞত্তিযো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘যা পকতিকথাযা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ পকতিকথাযাতি অস্সাদাদিপদত্থৰিসেসং অনিদ্ধারেত্ৰা অত্থসভাৰেন পৰত্তায কথায সাধুকং মনসিকারধম্মকথায যা দেসনা যথাধিপ্পেতমত্থং ৰেনেয্যসন্তানে নিক্খিপতি পতিট্ঠপেতি পকারেন ঞাপেতি, তস্মা নিক্খেপপঞ্ঞত্তি, তায পঞ্ঞত্তিযা ধম্মং দেসেতীতি অত্থো. ‘‘যা পঞ্ঞত্তি ‘পকতিকথায দেসনা’তি ৰুত্তা, কতমা সা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা তথা পুচ্ছিত্ৰা ৰিত্থারতো দস্সেতুং ‘‘কা চ পকতিকথায দেসনা’’তিআদি ৰুত্তং. অট্ঠকথাযং পন –‘‘ইতি ‘পকতিকথায দেসনা’তি সঙ্খেপেন ৰুত্তমত্থং ৰিত্থারেন ৰিভজিতুং ‘কা চ পকতিকথায দেসনা’তি পুচ্ছিত্ৰা ‘চত্তারি সচ্চানী’তিআদিমাহা’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. ৩৯) ৰুত্তং. তত্থ দেসনাদেসেতব্বস্স ভেদভাৰেপি অভেদোপচারেন ‘‘দেসনা চত্তারি সচ্চানী’’তি ৰুত্তং, চতুন্নং সচ্চানং পঞ্ঞত্তি দেসনা নামাতি অত্থো.

‘‘কথং তং সচ্চপঞ্ঞত্তিং ভগৰা আহা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘যথা ভগৰা আহা’’তি ৰুত্তং. যথা যেন পকারেন ভগৰা যং যং পঞ্ঞত্তিং আহ, তথা তেন পকারেন সা পঞ্ঞত্তি জানিতব্বা. ‘‘ইদং দুক্খ’’ন্তি যং পঞ্ঞত্তিং ভগৰা আহ, অযং ‘‘ইদং দুক্খ’’ন্তি পঞ্ঞত্তি পঞ্চন্নং খন্ধানং নিক্খেপপঞ্ঞত্তি, ছন্নং ধাতূনং নিক্খেপপঞ্ঞত্তি, অট্ঠারসন্নং ধাতূনং নিক্খেপপঞ্ঞত্তি, দ্ৰাদসন্নং আযতনানং নিক্খেপপঞ্ঞত্তি, দসন্নং ইন্দ্রিযানং নিক্খেপপঞ্ঞত্তীতি যোজনা কাতব্বা. খন্ধধাতুআযতনিন্দ্রিযানি চ লোকিযানেৰ. পীল়নসঙ্খতসন্তাপৰিপরিণামত্থতাসামঞ্ঞেন একত্তং উপনেত্ৰা ‘‘ইদং দুক্খ’’ন্তি ৰুত্তা. দসন্নং ইন্দ্রিযানন্তি চক্খুসোতঘানজিৰ্হাকাযইত্থিপুরিসজীৰিতমনৰেদনিন্দ্রিযানং দসন্নং. অনুভৰনলক্খণেন একলক্খণত্তা ৰেদনিন্দ্রিযং একন্তি গহিতং, সদ্ধিন্দ্রিযাদীনি পন মগ্গপরিযাপন্নত্তা ন গহিতানি.

কবল়ীকারেতি ঠানূপচারেন ৰোহরিতে ওজাসঙ্খাতে আহারে, রাগো অরিযমগ্গেন অপ্পহাতব্বত্তা অনুসযৰসেন, আসাৰসেন ৰা পত্থনাৰসেন ৰা অত্থি নন্দী. অত্থি তণ্হাতি এত্থাপি এসেৰ নযো. পতিট্ঠিতং ৰিরুল়্হন্তি পটিসন্ধিআকড্ঢনসমত্থতাপত্তিযা পতিট্ঠিতত্তা পতিট্ঠিতঞ্চেৰ ৰিরুল়্হঞ্চাতি গহেতব্বং. সঙ্খারানন্তি পুনব্ভৰনিব্বত্তকস্স ভৰস্স অভিনিব্বত্তিহেতুকানং সঙ্খারানং. জাতিজরামরণন্তি অভিনিব্বত্তনলক্খণা জাতি, ন উপ্পাদোৰ, পরিপাকলক্খণা জরা, ন ঠিতিযেৰ, ভেদনলক্খণং মরণং, ন ভঙ্গমেৰ. তেন ৰুত্তং ‘‘সসোকং সদরং সউপাযাস’’ন্তি.

‘‘ফস্সে চে, ভিক্খৰে, আহারে…পে… মনোসঞ্চেতনায চে, ভিক্খৰে, আহারে…পে… ৰিঞ্ঞাণে চে, ভিক্খৰে, আহারে অত্থি রাগো…পে… ৰদামী’’তি অযং পঞ্ঞত্তি দুক্খস্স চ সমুদযস্স চ পভৰস্স পঞ্ঞাপনতো পভৰপঞ্ঞত্তি নাম.

ৰট্টৰসেন পঞ্ঞত্তিভেদো আচরিযেন ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কথং ৰিৰট্টৰসেন পঞ্ঞত্তিভেদো ৰিভত্তো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘কবল়ীকারে চে, ভিক্খৰে, আহারে নত্থি রাগো’’তিআদি ৰুত্তং. ‘‘কবল়ীকারে…পে… অনুপাযাসন্তি ৰদামী’’তি অযং পঞ্ঞত্তি দুক্খস্স পরিঞ্ঞায চ পঞ্ঞাপনতো পরিঞ্ঞাপঞ্ঞত্তি নাম, সমুদযস্স পহানস্স চ পঞ্ঞাপনতো পহানপঞ্ঞত্তি নাম, মগ্গস্স ভাৰনায চ পঞ্ঞাপনতো ভাৰনাপঞ্ঞত্তি নাম, নিরোধস্স সচ্ছিকিরিযায চ পঞ্ঞাপনতো সচ্ছিকিরিযাপঞ্ঞত্তি নাম.

৪০. ৰিৰট্টৰসেন পঞ্ঞত্তিভেদো আচরিযেন ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কথং সম্মসনৰসেন পঞ্ঞত্তিভেদো ৰিভত্তো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘সমাধিং, ভিক্খৰে, ভাৰেথা’’তিআদি ৰুত্তং. ‘‘সমাধিং, ভিক্খৰে, ভাৰেথ…পে… যথাভূতং পজানাতী’’তি অযং পঞ্ঞত্তি মগ্গস্স ভাৰনায চ পঞ্ঞাপনতো ভাৰনাপঞ্ঞত্তি নাম, দুক্খস্স পরিঞ্ঞায চ পঞ্ঞাপনতো পরিঞ্ঞাপঞ্ঞত্তি নাম, সমুদযস্স পহানস্স চ পঞ্ঞাপনতো পহানপঞ্ঞত্তি নাম, নিরোধস্স সচ্ছিকিরিযায চ পঞ্ঞাপনতো সচ্ছিকিরিযাপঞ্ঞত্তি নাম.

সম্মসনৰসেন পঞ্ঞত্তিভেদো আচরিযেন ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কথং উপাদানক্খন্ধৰসেন পঞ্ঞত্তিভেদো ৰিভত্তো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘রূপং, রাধ, ৰিকিরথা’’তিআদি ৰুত্তং. ‘‘রূপং, রাধ, ৰিকিরথ…পে… নিব্বান’’ন্তি অযং পঞ্ঞত্তি তণ্হাসঙ্খাতস্স রোধস্স নিরোধস্স চ পঞ্ঞাপনতো নিরোধপঞ্ঞত্তি নাম, অস্সাদস্স নিব্বিদায চ পঞ্ঞাপনতো নিব্বিদাপঞ্ঞত্তি নাম, দুক্খস্স পরিঞ্ঞায চ পঞ্ঞাপনতো পরিঞ্ঞাপঞ্ঞত্তি নাম, সমুদযস্স পহানস্স চ পঞ্ঞাপনতো পহানপঞ্ঞত্তি নাম, মগ্গস্স ভাৰনায চ পঞ্ঞাপনতো ভাৰনাপঞ্ঞত্তি নাম, নিরোধস্স সচ্ছিকিরিযায চ পঞ্ঞাপনতো সচ্ছিকিরিযাপঞ্ঞত্তি নাম.

‘‘রূপৰেদনাসঞ্ঞাসঙ্খারৰিঞ্ঞাণানি ৰিকিরন্তো ৰিদ্ধংসেন্তো ৰিকীল়নিযং করোন্তো পঞ্ঞায তণ্হাক্খযায পটিপজ্জন্তো কিং পজানাতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘সো ‘ইদং দুক্খ’ন্তি যথাভূতং পজানাতী’’তিআদি ৰুত্তং. ‘‘সো ‘ইদং দুক্খ’ন্তি যথাভূতং পজানাতীতি…পে… নিরোধগামিনিপটিপদাতি যথাভূতং পজানাতী’’তি অযং পঞ্ঞত্তি সচ্চানং পটিৰেধস্স পঞ্ঞাপনতো পটিৰেধপঞ্ঞত্তি নাম, দস্সনভূমিযা নিক্খেপস্স চ পঞ্ঞাপনতো নিক্খেপপঞ্ঞত্তি নাম, মগ্গস্স ভাৰনায চ পঞ্ঞাপনতো ভাৰনাপঞ্ঞত্তি নাম, সোতাপত্তিফলস্স সচ্ছিকিরিযায চ পঞ্ঞাপনতো সচ্ছিকিরিযাপঞ্ঞত্তি নাম. ‘‘সো ‘ইমে আসৰা’তি যথাভূতং পজানাতি…পে… ‘আসৰা অসেসং নিরুজ্ঝন্তী’তি যথাভূতং পজানাতী’’তি অযং পঞ্ঞত্তি খযেঞাণস্স উপ্পাদস্স চ পঞ্ঞাপনতো উপ্পাদপঞ্ঞত্তি নাম, অনুপ্পাদেঞাণস্স ওকাসস্স চ পঞ্ঞাপনতো ওকাসপঞ্ঞত্তি নাম, মগ্গস্স ভাৰনায চ পঞ্ঞাপনতো ভাৰনাপঞ্ঞত্তি নাম, দুক্খস্স পরিঞ্ঞায চ পঞ্ঞাপনতো পরিঞ্ঞাপঞ্ঞত্তি নাম, সমুদযস্স পহানস্স চ পঞ্ঞাপনতো পহানপঞ্ঞত্তি নাম, ৰীরিযিন্দ্রিযস্স আরম্ভস্স চ পঞ্ঞাপনতো আরম্ভপঞ্ঞত্তি নাম, আসাটিকানং আহটনায চ পঞ্ঞাপনতো আহটনাপঞ্ঞত্তি নাম, ভাৰনাভূমিযা নিক্খেপস্স চ পঞ্ঞাপনতো নিক্খেপপঞ্ঞত্তি নাম, পাপকানং অকুসলানং ধম্মানং অভিনিঘাতস্স চ পঞ্ঞাপনতো অভিনিঘাতপঞ্ঞত্তি নাম.

৪১. ৰট্টৰসেন ৰা ৰিৰট্টৰসেন ৰা ধম্মসম্মসনৰসেন ৰা উপাদানক্খন্ধৰসেন ৰা পজাননৰসেন ৰা সচ্চেসু নানাৰিধো পঞ্ঞত্তিভেদো আচরিযেন ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কথং তেপরিৰট্টৰসেন সচ্চেসু পঞ্ঞত্তিভেদো ৰিভত্তো’’তি ৰত্তব্বত্তা তেপরিৰট্টৰসেন সচ্চেসু পঞ্ঞত্তিভেদং দস্সেতুং ‘‘ইদং দুক্খন্তি মে, ভিক্খৰে’’তিআদি আরদ্ধং. অট্ঠকথাযং পন – ‘‘এৰং ৰট্টৰিৰট্টমুখেন সম্মসনউপাদানক্খন্ধমুখেনেৰ সচ্চেসু পঞ্ঞত্তিৰিভাগং দস্সেত্ৰা ইদানি তেপরিৰট্টৰসেন দস্সেতুং ‘ইদং দুক্খন্তি মে ভিক্খৰে’তিআদি আরদ্ধ’’ন্তি (নেত্তি. অট্ঠ. ৪১) ৰুত্তং. তত্থ পুব্বে পরিজাননতো পট্ঠায. অননুস্সুতেসূতি পরিজাননৰসেন অননুস্সুতেসু চতূসু সচ্চধম্মেসু. চক্খুন্তি পঠমং নিব্বানদস্সনট্ঠেন চক্খু নাম. যথাসভাৰতো কিচ্চপরিজাননট্ঠেন সচ্ছিকিরিযপরিজাননট্ঠেন ঞাণং নাম. যথাসভাৰতো কিচ্চপরিজাননাদীনং পটিৰিজ্ঝিত্ৰা পজাননট্ঠেন পঞ্ঞা নাম. তথা ৰিদিতকরণট্ঠেন ৰিজ্জা নাম. আলোকোভাসকরণট্ঠেন আলোকো নাম. ইদং চক্খাদিকং সব্বং পঞ্ঞাৰেৰচনমেৰ. ‘‘ইদং দুক্খন্তি মে ভিক্খৰে…পে… উদপাদী’’তি অযং পঞ্ঞত্তি সচ্চানং দেসনায পঞ্ঞাপনতো দেসনাপঞ্ঞত্তি নাম, সুতমযিযা পঞ্ঞায নিক্খেপস্স চ পঞ্ঞাপনতো নিক্খেপপঞ্ঞত্তি নাম, অনঞ্ঞাতঞ্ঞস্সামীতিন্দ্রিযস্স সচ্ছিকিরিযায চ পঞ্ঞাপনতো সচ্ছিকিরিযাপঞ্ঞত্তি নাম, ধম্মচক্কস্স পৰত্তনায চ পঞ্ঞাপনতো পৰত্তনাপঞ্ঞত্তি নাম.

‘‘তং খো পনিদং দুক্খং পরিঞ্ঞেয্যং…পে… উদপাদী’’তি অযং পঞ্ঞত্তি মগ্গস্স ভাৰনায পঞ্ঞাপনতো ভাৰনাপঞ্ঞত্তি নাম, চিন্তামযিযা পঞ্ঞায নিক্খেপস্স চ পঞ্ঞাপনতো নিক্খেপপঞ্ঞত্তি নাম, অঞ্ঞিন্দ্রিযস্স সচ্ছিকিরিযায চ পঞ্ঞাপনতো সচ্ছিকিরিযাপঞ্ঞত্তি নাম.

‘‘তং খো পনিদং দুক্খং পরিঞ্ঞাতং…পে… উদপাদী’’তি অযং পঞ্ঞত্তি মগ্গস্স ভাৰনায পঞ্ঞাপনতো ভাৰনাপঞ্ঞত্তি নাম, ভাৰনামযিযা পঞ্ঞায নিক্খেপস্স চ পঞ্ঞাপনতো নিক্খেপপঞ্ঞত্তি নাম, অঞ্ঞাতাৰিনো ইন্দ্রিযস্স সচ্ছিকিরিযায চ পঞ্ঞাপনতো সচ্ছিকিরিযাপঞ্ঞত্তি নাম, ধম্মচক্কস্স পৰত্তনায চ পঞ্ঞাপনতো পৰত্তনাপঞ্ঞত্তি নাম.

তেপরিৰট্টৰসেন সচ্চেসু নানাৰিধো পঞ্ঞত্তিভেদো আচরিযেন ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘কথং কুসলাকুসলাদিৰসেন দেসিতধম্মস্স পঞ্ঞত্তিভেদো ৰিভত্তো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘তুলমতুলঞ্চ সম্ভৰ’’ন্তিআদি ৰুত্তং. অথ ৰা ধম্মচক্কসুত্তে পঞ্ঞত্তিভেদো আচরিযেন ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘তুলমতুলঞ্চাতিআদিগাথায কথং পঞ্ঞত্তিভেদো ৰিভত্তো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘তুলমতুলঞ্চা’’তিআদি ৰুত্তং. তুলীযতি পরিচ্ছিজ্জীযতীতি তুলং, কামাৰচরকম্মং, নত্থি তুলং সদিসং অঞ্ঞং লোকিযকম্মং অস্স মহগ্গতকম্মস্সাতি অতুলং, রূপারূপাৰচরকম্মং. পুনব্ভৰং সম্ভৰতি এতেন সঙ্খারেনাতি সম্ভৰো, তং সম্ভৰং. পুনব্ভৰং সঙ্খরোতীতি ভৰসঙ্খারো. অজ্ঝত্তে ৰিপস্সনাৰসেন রমতীতি অজ্ঝত্তরতো. সমথৰসেন সমাধিযতীতি সমাহিতো. অত্তনি সম্ভৰতীতি অত্তসম্ভৰো, তং অত্তসম্ভৰং. মুনি সম্বুদ্ধো সম্ভৰং ভৰসঙ্খারং তুলঞ্চ অতুলঞ্চ অৰস্সজি, অজ্ঝত্তরতো সমাহিতো কৰচং অভিন্দি ইৰ, এৰং অত্তসম্ভৰং অভিন্দি পদালযীতি যোজনা কাতব্বা. অথ ৰা মুনি সম্বুদ্ধো ‘‘পঞ্চক্খন্ধা অনিচ্চা দুক্খা অনত্তা ৰিপরিণামধম্মা, নিব্বানং পন নিচ্চং সুখং অসঙ্খতং অৰিপরিণামধম্ম’’ন্তি তুলং তুলযন্তো অতুলং নিব্বানং দিস্ৰা সম্ভৰং ভৰসঙ্খারং অরিযমগ্গেন অৰস্সজি. কথং অৰস্সজি? সো হি মুনি ৰিপস্সনাৰসেন অজ্ঝত্তরতো চ হুত্ৰা, সমথৰসেন উপচারপ্পনাসু সমাহিতো চ হুত্ৰা কৰচং অভিন্দি ইৰ, এৰং অত্তসম্ভৰং অত্তনি সঞ্জাতং কিলেসং অভিন্দি পদালযি, কিলেসাভাৰেন কম্মঞ্চ জহীতি গাথাত্থো গহেতব্বো.

‘‘তুলমতুলঞ্চ সম্ভৰ’’ন্তি পঞ্ঞত্তি সব্বধম্মানং অভিঞ্ঞায পঞ্ঞাপনতো অভিঞ্ঞাপঞ্ঞত্তি নাম, ধম্মপটিসম্ভিদায নিক্খেপস্স চ পঞ্ঞাপনতো নিক্খেপপঞ্ঞত্তি নাম, ‘‘ভৰসঙ্খারমৰস্সজি মুনী’’তি পঞ্ঞত্তি সমুদযস্স পরিচ্চাগস্স চ পঞ্ঞাপনতো পরিচ্চাগপঞ্ঞত্তি নাম, দুক্খস্স পরিঞ্ঞায চ পঞ্ঞাপনতো পরিঞ্ঞাপঞ্ঞত্তি নাম, ‘‘অজ্ঝত্তরতো সমাহিতো’’তি পঞ্ঞত্তি কাযগতায সতিযা ভাৰনায চ পঞ্ঞাপনতো ভাৰনাপঞ্ঞত্তি নাম, চিত্তেকগ্গতায ঠিতিযা চ পঞ্ঞাপনতো ঠিতিপঞ্ঞত্তি নাম, ‘‘অভিন্দি কৰচমিৰত্তসম্ভৰ’’ন্তি পঞ্ঞত্তি চিত্তস্স অভিনিব্বিদায চ পঞ্ঞাপনতো অভিনিব্বিদাপঞ্ঞত্তি নাম, সব্বঞ্ঞুতায উপাদানস্স চ পঞ্ঞাপনতো উপাদানপঞ্ঞত্তি নাম, অৰিজ্জাণ্ডকোসানং পদালনায চ পঞ্ঞাপনতো পদালপঞ্ঞত্তি নাম, ‘‘যথাৰুত্তো পঞ্ঞত্তিপ্পভেদো কেন সদ্দহিতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘তেনাহা’’তিআদি ৰুত্তং. তথাৰুত্তস্স পঞ্ঞত্তিপ্পভেদস্স সম্ভৰতো ভগৰা যং ‘‘তুলমতুল’’ন্তিআদিগাথমাহ, তথাসম্ভৰতো যথাৰুত্তায গাথায যথাৰুত্তো পঞ্ঞত্তিপ্পভেদো সদ্দহিতব্বোতি.

‘‘তুলমতুলঞ্চা’’তিআদিগাথাযং পঞ্ঞত্তিপ্পভেদো আচরিযেন ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো.

‘যো দুক্খমদ্দক্খি যতোনিদানং, কামেসু সো জন্তু কথং নমেয্য;

কামা হি লোকে সঙ্গোতি ঞত্ৰা, তেসং সতীমা ৰিনযায সিক্খে’তি. –

গাথাযং পন কথং পঞ্ঞত্তিভেদো ৰিভত্তো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘যো দুক্খমদ্দক্খী’’তিআদি ৰুত্তং. যো আরদ্ধৰিপস্সকো জন্তু যতোনিদানং সব্বং তেভূমকং হেতুফলং দুক্খং অদ্দক্খি, সো আরদ্ধৰিপস্সকো জন্তু কামেসু কথং নমেয্য নমেতুং নারহতি. কামা লোকে ‘‘সঙ্গো’’তি হি যস্মা পস্সিতব্বা, তস্মা নমেতুং নারহতি, ইতি এতং দুক্খভাৰং দুক্খহেতুভাৰং ঞত্ৰা তেসং কামানং ৰিনযায ৰূপসমায সতিমা কাযগতাসতিসম্পন্নো তীণি সিক্খানি সিক্খে সিক্খেয্যাতি গাথাত্থো সঙ্খেপেন ৰিঞ্ঞাতব্বো. অট্ঠকথাযং (নেত্তি. অট্ঠ. ৪১) পন ৰিত্থারেন সংৰণ্ণিতো.

‘‘যো দুক্খ’’ন্তি পঞ্ঞত্তি দুক্খস্স ৰেৰচনস্স চ পরিঞ্ঞায চ পঞ্ঞাপনতো ৰেৰচনপঞ্ঞত্তি, পরিঞ্ঞাপঞ্ঞত্তি চ হোতি. ‘‘যতোনিদান’’ন্তি পঞ্ঞত্তি সমুদযস্স পভৰস্স চ পহানস্স চ পঞ্ঞাপনতো পভৰপঞ্ঞত্তি চেৰ পহানপঞ্ঞত্তি চ হোতি. ‘‘অদ্দক্খী’’তি পঞ্ঞত্তি ঞাণচক্খুস্স ৰেৰচনস্স চ পটিৰেধস্স চ পঞ্ঞাপনতো ৰেৰচনপঞ্ঞত্তি চেৰ পটিৰেধপঞ্ঞত্তি চ হোতি. ‘‘কামেসু সো জন্তু কথং নমেয্যা’’তি পঞ্ঞত্তি কামতণ্হায ৰেৰচনস্স চ অনভিনিৰিসস্স চ পঞ্ঞাপনতো ৰেৰচনপঞ্ঞত্তি চেৰ অনভিনিৰেসপঞ্ঞত্তি চ হোতি. ‘‘কামা হি লোকে সঙ্গোতি ঞত্ৰা’’তি পঞ্ঞত্তি কামানং পচ্চত্থিকতো দস্সনস্স চ পঞ্ঞাপনতো দস্সনপঞ্ঞত্তি নাম. কামা হি অনত্থজাননতো পচ্চত্থিকসদিসা.

‘‘কীদিসা হুত্ৰা অনত্থজনকা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘কামা হী’’তিআদি ৰুত্তং. কামা রাগগ্গিআদীহি অন্তোদয্হনতো অঙ্গারকাসূপমা চ, পূতিভাৰাপজ্জনতো মংসপেসূপমা চ, বহি অঞ্ঞেন দয্হনতো পাৰককপ্পা জলিতগ্গিক্খন্ধূপমা চ, পতিট্ঠানাভাৰতো পপাতূপমা চ, ৰিসসদিসেহি দোসাদীহি পরহিংসনতো উরগোপমা চ. ‘‘তেসং সতীমা’’তি পঞ্ঞত্তি পহানায অপচযস্স চ পঞ্ঞাপনতো অপচযপঞ্ঞত্তি নাম, কাযগতায সতিযা নিক্খেপস্স চ পঞ্ঞাপনতো নিক্খেপপঞ্ঞত্তি নাম, মগ্গস্স ভাৰনায চ পঞ্ঞাপনতো ভাৰনাপঞ্ঞত্তি নাম. ‘‘ৰিনযায সিক্খে’’তি পঞ্ঞত্তিরাগৰিনযস্স দোসৰিনযস্স মোহৰিনযস্স পটিৰেধস্স চ পঞ্ঞাপনতো পটিৰেধপঞ্ঞত্তি নাম. ‘‘জন্তূ’’তি পঞ্ঞত্তি যোগিস্স ৰেৰচনস্স চ পঞ্ঞাপনতো ৰেৰচনপঞ্ঞত্তি নাম.

‘‘জন্তূতি সামঞ্ঞসত্তৰাচকো সদ্দো কস্মা যোগিৰাচকোতি ৰিঞ্ঞাতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘যদা হী’’তিআদি ৰুত্তং. যোগী যদা যস্মিং কালে কামা সঙ্গোতি পজানাতি, তদা তস্মিং কালে সো যোগী কামানং অনুপ্পাদায কুসলে ধম্মে কাযগতাসতিআদীহি উপ্পাদযতি, সো কুসলে ধম্মে উপ্পাদেন্তো যোগী অনুপ্পন্নানং কুসলানং ধম্মানং উপ্পাদায ৰাযমতি কুসলৰীরিযং করোতি, তস্মা যোগীৰাচকো জন্তুসদ্দোতি ৰিঞ্ঞাতব্বো. ‘‘জন্তূ’’তি অযং পঞ্ঞত্তি অপ্পত্তস্স কুসলস্স ঝানধম্মাদিকস্স পত্তিযা ৰাযামস্স চ পঞ্ঞাপনতো ৰাযামপঞ্ঞত্তি নাম, ওরমত্তিকায অসন্তুট্ঠিযা নিক্খেপস্স চ পঞ্ঞাপনতো নিক্খেপপঞ্ঞত্তি নাম. ‘‘সো অনুপ্পন্নানং কুসলানং ধম্মানং উপ্পাদায ৰাযমতী’’তি অযং পঞ্ঞত্তি ৰাযামপঞ্ঞত্তি, ‘‘হেতুসো উপ্পন্নানং কুসলানং ধম্মানং ঠিতিযা ৰাযমতীতি পঞ্ঞত্তি কতমা পঞ্ঞত্তী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ সো উপ্পন্নান’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তস্মিং ‘‘অনুপ্পন্নান’’ন্তিআদিম্হি. ‘‘সো উপ্পন্নানং কুসলানং ধম্মানং ঠিতিযা ৰাযমতী’’তি অযং পঞ্ঞত্তি ভাৰনায অপ্পমাদস্স চ পঞ্ঞাপনতো অপ্পমাদপঞ্ঞত্তি নাম, ৰীরিযিন্দ্রিযস্স নিক্খেপস্স চ পঞ্ঞাপনতো নিক্খেপপঞ্ঞত্তি নাম, কুসলানং ধম্মানং আরক্খস্স চ পঞ্ঞাপনতো আরক্খপঞ্ঞত্তি নাম, অধিচিত্তসিক্খায ঠিতিযা চ পঞ্ঞাপনতো ঠিতিপঞ্ঞত্তি নাম. ‘‘কেন যথাৰুত্তপ্পকারো পঞ্ঞত্তিপ্পভেদো সদ্দহিতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘তেনাহা’’তিআদি ৰুত্তং.

‘‘যো দুক্খমদ্দক্খি যতোনিদান’’ন্তিআদিগাথায পঞ্ঞত্তিপ্পভেদো আচরিযেন ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো.

‘‘মোহসম্বন্ধনো লোকো, ভব্বরূপোৰ দিস্সতি;

উপধিবন্ধনো বালো, তমসা পরিৰারিতো;

অস্সিরী ৰিয খাযতি, পস্সতো নত্থি কিঞ্চনন্তি. –

গাথাযং পন কথং পঞ্ঞত্তিপ্পভেদো ৰিভত্তো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘মোহসম্বন্ধনো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ মোহসম্বন্ধনোতি মোহহেতুকেহি সংযোজনেহি সম্বন্ধো. লোকোতি অপ্পহীনসংযোজনো সত্তলোকো. ভব্বরূপোৰ দিস্সতীতি অভব্বোপি অত্তা ভব্বরূপোৰ ভব্বজাতিকো ৰিয বালানং অৰিপস্সকানং দিস্সতি. উপধিবন্ধনোতি কিলেসূপধীহি বন্ধিতব্বো. যু-পচ্চযো হি কম্মত্থে ৰিহিতো. উপধীসু ৰা কিলেসানং বন্ধনং যস্স বালস্সাতি উপধিবন্ধনো. দ্ৰে অৰড্ঢিযো লাতি গণ্হাতীতি বালো. তমসা সম্মোহেন পরিৰারিতো পটিচ্ছাদিতো পণ্ডিতানং ৰিপস্সকানং অস্সিরী ৰিয সিরীৰিরহিতো ৰিয খাযতি উপট্ঠাতি. পস্সতো পঞ্ঞাচক্খুনা পস্সন্তস্স পণ্ডিতস্স কিঞ্চনং নত্থীতি সঙ্খেপত্থো দট্ঠব্বো.

‘‘মোহসম্বন্ধনো লোকো’’তি পঞ্ঞত্তি মোহসীসেন গহিতানং ৰিপল্লাসানং দেসনায পঞ্ঞাপনতো দেসনাপঞ্ঞত্তি নাম. ‘‘ভব্বরূপোৰ দিস্সতী’’তি পঞ্ঞত্তি লোকস্স ৰিপরীতস্স ৰিপরীতাকারেন উপট্ঠহন্তস্স পঞ্ঞাপনতো ৰিপরীতপঞ্ঞত্তি নাম. ‘‘উপধিবন্ধনো বালো’’তি পঞ্ঞত্তি পাপকানং ইচ্ছাৰচরানং পভৰস্স পঞ্ঞাপনতো পভৰপঞ্ঞত্তি নাম. ‘‘উপধিবন্ধনো বালো’’তি পঞ্ঞত্তি পরিযুট্ঠানানং অকুসলানং ধম্মানং বন্ধনকিচ্চস্স পঞ্ঞাপনতো কিচ্চপঞ্ঞত্তি নাম. ‘‘উপধিবন্ধনো বালো’’তি পঞ্ঞত্তি কিলেসানং বন্ধনবলমূহনবলানং পঞ্ঞাপনতো বলপঞ্ঞত্তি নাম. ‘‘উপধিবন্ধনো বালো’’তি পঞ্ঞত্তি সঙ্খারানং ৰিরুহনায পঞ্ঞাপনতো ৰিরুহনাপঞ্ঞত্তি নাম. ‘‘তমসা পরিৰারিতো’’তি পঞ্ঞত্তি অৰিজ্জন্ধকারস্স দেসনায পঞ্ঞাপনতো দেসনাপঞ্ঞত্তি নাম, অৰিজ্জন্ধকারস্স ৰেৰচনস্স চ পঞ্ঞাপনতো ৰেৰচনপঞ্ঞত্তি নাম. ‘‘অস্সিরী ৰিয খাযতী’’তি পঞ্ঞত্তি দিব্বচক্খুস্স দস্সনকিরিযায পঞ্ঞাপনতো দস্সনপঞ্ঞত্তি নাম. ‘‘অস্সিরী ৰিয খাযতী’’তি পঞ্ঞত্তি পঞ্ঞাচক্খুস্স নিক্খেপস্স পঞ্ঞাপনতো নিক্খেপপঞ্ঞত্তি নাম. ‘‘পস্সতো নত্থি কিঞ্চন’’ন্তি পঞ্ঞত্তি সত্তানং অরিযানং পটিৰেধস্স পঞ্ঞাপনতো পটিৰেধপঞ্ঞত্তি নাম.

‘‘কতমং কিঞ্চন’’ন্তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘রাগো কিঞ্চন’’ন্তিআদি ৰুত্তং. ‘‘যথাৰুত্তো পঞ্ঞত্তিপ্পভেদো কথং অম্হেহি সদ্দহিতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘তেনাহা’’তিআদি ৰুত্তং. যথাৰুত্তস্স পঞ্ঞত্তিপ্পভেদস্স সম্ভৰতো ভগৰা যং ‘‘মোহসম্বন্ধনো’’তিআদিমাহ, তথাসম্ভৰতো তায গাথায যথাৰুত্তো পঞ্ঞত্তিপ্পভেদো গাথানুসারেন সদ্দহিতব্বো.

‘‘মোহসম্বন্ধনো লোকো’’তিআদিগাথায পঞ্ঞত্তিপ্পভেদো আচরিযেন ৰিভত্তো, অম্হেহি চ ঞাতো, ‘‘অত্থি, ভিক্খৰে, অজাত’ন্তিআদিপাঠস্স পঞ্ঞত্তিপ্পভেদো কথং ৰিভত্তো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘অত্থি ভিক্খৰে’’তিআদিপাল়িমাহ. ‘‘সা পন পাল়ি কিমত্থং ভগৰতা ৰুত্তা’’তি চে পুচ্ছেয্য? পরমত্থতো অৰিজ্জমানত্তা নিব্বানং নত্থি, তস্মা ‘‘অত্থি নিব্বান’’ন্তি ৰচনং সসৰিসাণৰচনং ৰিয অনত্থং, ৰোহারমত্তমেতন্তি ৰদন্তানং মিচ্ছাৰাদং ভঞ্জিতুং ভগৰতা ৰুত্তাতি দট্ঠব্বা.

কুতোচিপি অজাতত্তা অভূতত্তা অজাতং অভূতং. পচ্চযেহি অকতত্তা অকতং. সঙ্খতাভাৰতো অসঙ্খতং নিব্বানং অত্থি. এতং অজাতাদিকং নিব্বানং নো চে অভৰিস্স, এৰং সতি নিস্সরণং ন পঞ্ঞাযেথ, নিব্বানস্স চ অরিযমগ্গফলানং আরম্মণত্তা, মগ্গফলানঞ্চ কিলেসানং সমুচ্ছিন্দনতো পটিপ্পস্সম্ভনতো, সমুচ্ছিন্দনেন চ তিৰিধস্স ৰট্টস্স অপৰট্টনতো অজাতাদিকং নিব্বানং অত্থিযেৰাতি দট্ঠব্বং.

‘‘অত্থি, ভিক্খৰে, অজাতং…পে… অসঙ্খত’’ন্তি অযং পঞ্ঞত্তি নিব্বানস্স দেসনাপঞ্ঞত্তি চ নিব্বানস্স ৰেৰচনপঞ্ঞত্তি চ হোতি. ‘‘নযিধ জাতস্স…পে… পঞ্ঞাযেথা’’তি অযং পঞ্ঞত্তি সঙ্খতস্স ৰেৰচনপঞ্ঞত্তি চ সঙ্খতস্স উপনযনপঞ্ঞত্তি চ হোতি. ‘‘যস্মা চ…পে… অসঙ্খত’’ন্তি অযং পঞ্ঞত্তি নিব্বানস্স ৰেৰচনপঞ্ঞত্তি চ নিব্বানস্স জোতনাপঞ্ঞত্তি চ হোতি. ‘‘যস্মা জাতস্স…পে… পঞ্ঞাযতী’’তি অযং পঞ্ঞত্তি নিব্বানস্স ৰেৰচনপঞ্ঞত্তি চ মগ্গস্স সংসারতো নিয্যানিকপঞ্ঞত্তি চ নিস্সরণপঞ্ঞত্তি চ হোতীতি পঞ্ঞত্তিৰিসেসো পণ্ডিতেহি নিদ্ধারেত্ৰা গহেতব্বো.

‘‘যথাৰুত্তো নিব্বানস্স পঞ্ঞত্তিপ্পভেদো কেন সদ্দহিতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘তেনাহ ভগৰা’’তিআদি ৰুত্তং. ‘‘তেনাহ আযস্মা’’তিআদ্যানুসন্ধ্যাদিঅত্থো চেৰ ‘‘নিযুত্তো পঞ্ঞত্তিহারো’’তি অনুসন্ধ্যাদিঅত্থো চ ৰুত্তনযানুসারেন ৰেদিতব্বো.

ইতি পঞ্ঞত্তিহারৰিভঙ্গে সত্তিবলানুরূপা রচিতা

ৰিভাৰনা নিট্ঠিতা.

পণ্ডিতেহি পন অট্ঠকথাটীকানুসারেন গম্ভীরত্থো ৰিত্থারতো ৰিভজিত্ৰা গহেতব্বোতি.

১২. ওতরণহারৰিভঙ্গৰিভাৰনা

৪২. যেন যেন সংৰণ্ণনাৰিসেসভূতেন পঞ্ঞত্তিহারৰিভঙ্গেন পঞ্ঞত্তিযো ৰিভত্তা, সো সংৰণ্ণনাৰিসেসভূতো ৰিভঙ্গো পরিপুণ্ণো, ‘‘কতমো ওতরণো হারৰিভঙ্গো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ কতমো ওতরণো হারো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি তেসু নিদ্দিট্ঠেসু সোল়সসু দেসনাহারাদীসু কতমো সংৰণ্ণনাৰিসেসো ওতরণো হারো ওতরণহারৰিভঙ্গো নামাতি পুচ্ছতি. ‘‘যো চ পটিচ্চুপ্পাদো’’তিআদিনিদ্দেসস্স ইদানি মযা ৰুচ্চমানো ‘‘উদ্ধং অধো সব্বধি ৰিপ্পমুত্তো’’তিআদিকো ৰিত্থারসংৰণ্ণনাৰিসেসো ওতরণো হারো ওতরণহারৰিভঙ্গো নামাতি গহেতব্বো.

তত্থ পাঠে ‘‘কতমে পটিচ্চসমুপ্পাদাদযো নিদ্ধারেত্ৰা কতমেহি নিদ্ধারিতেহি ধম্মেহি ওতরতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ইমস্মিং পাঠে ইমে পটিচ্চসমুপ্পাদাদযো নিদ্ধারেত্ৰা ইমেহি নিদ্ধারিতেহি ধম্মেহি ওতরতীতি দস্সেতুং ‘‘উদ্ধং অধো সব্বধি ৰিপ্পমুত্তো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ উদ্ধন্তি কামধাতুতো উদ্ধং উপরিভাগে পৰত্তায রূপধাতুঅরূপধাতুযা. অধোতি রূপধাতুতো হেট্ঠাভাগে পৰত্তায কামধাতুযা. সব্বধীতি সব্বস্মিং কামরূপঅরূপধাতুম্হি. ৰিপ্পমুত্তোতি পটিসন্ধিৰসেন অপ্পৰত্তনতো ৰিপ্পমুত্তো অসেক্খো. অযং সেক্খো দস্সনমগ্গেন সক্কাযদিট্ঠিযা সমুগ্ঘাতত্তা ‘‘অহং অস্মী’’তি অনানুপস্সী ৰিহরতি. এৰং সেক্খায ৰিমুত্তিযা চেৰ অসেক্খায ৰিমুত্তিযা চ সেক্খো চেৰ অসেক্খো চ অতিণ্ণপুব্বং ওঘং অপুনব্ভৰায ৰিমুত্তো উদতারীতি গাথাত্থো গহেতব্বো.

তস্মিং গাথাপাঠে ‘‘কতমে নিদ্ধারেত্ৰা কতমেহি ওতরতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘উদ্ধন্তি রূপধাতূ’’তিআদি ৰুত্তং. উদ্ধন্তি মনুস্সলোকতো উদ্ধং চাতুমহারাজিকাদযোপি গহিতাতি অত্থসম্ভৰতো তং নিৰত্তেতুং ‘‘রূপধাতু অরূপধাতূ’’তি ৰুত্তং. অধোতি মনুস্সভৰতো অধো চত্তারো অপাযভূমিযো চ গহিতাতি অত্থসম্ভৰতো তং নিৰত্তেতুং ‘‘কামধাতূ’’তি ৰুত্তং. সব্বধীতি চতুভূমিকেতি অত্থসম্ভৰতো ‘‘তেধাতুকে’’তি ৰুত্তং. অযং অসেক্খা ৰিমুত্তীতি ৰিমুত্তস্স অসেক্খস্স যা ৰিরাগতা অত্থি, অযম্পি ৰিরাগতা অসেক্খফলৰিমুত্তি. ‘‘উদ্ধং অধো সব্বধি ৰিপ্পমুত্তো’’তি পাঠে ৰুত্তপ্পকারা অযং অসেক্খা ৰিমুত্তি নিদ্ধারিতাতি অত্থো. নিদ্ধারিতায অসেক্খায ৰিমুত্তিযা যানি সদ্ধাদিপঞ্চিন্দ্রিযানি নিদ্ধারিতানি, তানিযেৰ অসেক্খানি পঞ্চিন্দ্রিযানি ভৰন্তি. অযং ৰুত্তপ্পকারা ওতরণা ইন্দ্রিযেহি ৰিমুত্তিযা ওতরণা নাম পৰেসনা নাম.

তানিযেৰ অসেক্খানি পঞ্চিন্দ্রিযানি ৰিজ্জায উপকারকত্তা, পঞ্ঞাপদট্ঠানত্তা ৰা ৰিজ্জা ভৰন্তি. ৰিজ্জুপ্পাদা তাদিসায ৰিজ্জায উপ্পাদা উপ্পাদহেতুতো অৰিজ্জানিরোধো অৰিজ্জায নিরোধো হোতি…পে… দুক্খক্খন্ধস্স নিরোধো হোতি, অযং ৰুত্তপ্পকারা ওতরণা পটিচ্চসমুপ্পাদেহি ওতরণা নাম.

তানিযেৰ অসেক্খানি পঞ্চিন্দ্রিযানি তীহি খন্ধেহি সঙ্গহিতানি সদ্ধাৰীরিযেহি সীলসম্ভৰতো, সতিযা চ পঞ্ঞানুৰত্তকত্তা. সেসা ৰুত্তনযানুসারেন ৰেদিতব্বা.

‘‘উদ্ধং অধো সব্বধি ৰিপ্পমুত্তো’’তি পাঠে নিদ্ধারেত্ৰা ওতরণা আচরিযেন ৰিভত্তা, অম্হেহি চ ঞাতা, ‘‘অযং অহস্মীতি অনানুপস্সী’’তি পাঠে ‘‘কতমে নিদ্ধারেত্ৰা কতমেহি ওতরণেহি ওতরতী’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘অযং অহস্মীতি অনানুপস্সীতি অযং সক্কাযদিট্ঠিযা’’তিআদি ৰুত্তং. যো অযং সেক্খো ‘‘অহমস্মী’’তি নানুপস্সী, তস্স সেক্খস্স সক্কাযদিট্ঠিযা যো সমুগ্ঘাতো অত্থি, যা সমুগ্ঘাতসঙ্খাতা সমুগ্ঘাতৰিমুত্তি সেক্খা ৰিমুত্তি হোতি, তস্সা সেক্খায ৰিমুত্তিযা যানি সদ্ধাদিপঞ্চিন্দ্রিযানি নিদ্ধারিতানি, তানিযেৰ সেক্খানি পঞ্চিন্দ্রিযানি ভৰন্তি. অযং ৰুত্তপ্পকারা ওতরণা ইন্দ্রিযেহি ওতরণা নাম. সেসা ৰুত্তনযানুসারেন ৰেদিতব্বা.

৪৩. ‘‘উদ্ধং অধো’’তিআদিগাথাযং ওতরণা আচরিযেন ৰিভত্তা, অম্হেহি চ ঞাতা, ‘‘নিস্সিতস্স চলিত’’ন্তিআদিপাঠে ‘‘কতমে নিদ্ধারেত্ৰা কতমেহি ওতরতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘নিস্সিতস্স চলিতং, অনিস্সিতস্স চলিতং নত্থী’’তিআদি ৰুত্তং. নিস্সিতস্স পুগ্গলস্স চলিতং চলনং অত্থি, অনিস্সিতস্স পুগ্গলস্স চলিতং চলনং নত্থি. চলিতে চলনে অসতি পস্সদ্ধি ভৰতি, পস্সদ্ধিযা সতি ৰিজ্জমানায নতি ন হোতি, নতিযা অসতি অৰিজ্জমানায আগতিগতি ন হোতি, আগতিগতিযা অসতি অৰিজ্জমানায চুতূপপাতো ন হোতি, চুতূপপাতে অসতি অৰিজ্জমানে ইধ ছসু অজ্ঝত্তিকাযতনেসু অত্তানং নেৰ পস্সতি, হুরং ৰা ছসু বাহিরাযতনেসু অত্তানং ন পস্সতি, উভযং অন্তরেন ৰজ্জেত্ৰা ফস্সাদিসমুদাযেসু ধম্মেসু অত্তানং ন পস্সতি, এসোৰ পটিচ্চসমুপ্পাদো ‘‘অৰিজ্জানিরোধা’’তিআদিকো দুক্খস্স অন্তো অৰসানং করোতীতি অত্থো.

নিস্সিতস্স চলিতন্তি এত্থ ‘‘নিস্সযো কতিৰিধো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘নিস্সিতস্স চলিতন্তি নিস্সযো নামা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থাতি তেসু দুৰিধেসু তণ্হানিস্সযদিট্ঠিনিস্সযেসু যা চেতনা রত্তস্স পুগ্গলস্স নিদ্ধারিতা, অযং চেতনাধম্মো তণ্হানিস্সযো নাম. যা চেতনা মূল়্হস্স পুগ্গলস্স নিদ্ধারিতা. অযং চেতনাধম্মো দিট্ঠিনিস্সযো নাম. সা দুৰিধা চেতনা পন সঙ্খারা নাম. সঙ্খারপচ্চযা ৰিঞ্ঞাণং…পে… সব্বো পটিচ্চসমুপ্পাদো নিদ্ধারিতো. অযং ৰুত্তপ্পকারা ওতরণা পটিচ্চসমুপ্পাদেহি ওতরণা নাম.

তত্থাতি তস্মিং তণ্হানিস্সযদিট্ঠিনিস্সযে যা ৰেদনা রত্তস্স পুগ্গলস্স নিদ্ধারিতা, অযং সুখা ৰেদনা. যা চেতনা সম্মূল়্হস্স পুগ্গলস্স নিদ্ধারিতা, অযং অদুক্খমসুখা ৰেদনা. যেভুয্যেন সেসা ৰুত্তনযানুসারেন ৰেদিতব্বা.

৪৪. ‘‘নিস্সিতস্স চলিত’’ন্তিআদিপাঠে ওতরণা আচরিযেন ৰিভত্তা, অম্হেহি চ ঞাতা.

‘‘যে কেচি সোকা পরিদেৰিতা ৰা…পে…

পিযং ন কযিরাথ কুহিঞ্চি লোকে’’তি. –

গাথাপাঠে ‘‘কতমে নিদ্ধারেত্ৰা কতমেহি ওতরতী’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘যে কেচি সোকা’’তিআদি ৰুত্তং. যে কেচি সোকা ৰা যা কাচি পরিদেৰিতা ৰা অনেকরূপা যা কাচি দুক্খা ৰা লোকস্মিং সম্ভৰন্তি. এতে সোকাদযো পিযং পটিচ্চ পভৰন্তি, পিযে অসন্তে এতে সোকাদযো ন ভৰন্তি. তস্মা পিযে অসন্তে সোকাদীনং অভাৰতো যেসং ৰীতসোকানং কুহিঞ্চি লোকেপি নত্থি, তে ৰীতসোকা সুখিনো ভৰন্তি. তস্মা ৰীতসোকানং সুখসম্পন্নত্তা অসোকং ৰিরজং পত্থযানো সপ্পুরিসো কুহিঞ্চি লোকে পিযং ন কযিরাথাতি গাথাত্থো.

‘‘যে কেচি সোকা পরিদেৰিতা ৰা, দুক্খা চ লোকস্মিমনেকরূপা পিযং পটিচ্চ পভৰন্তি এতে’’তি এত্থ পাঠে যা ৰেদনা নিদ্ধারিতা, অযং দুক্খা ৰেদনা. সেসা ৰুত্তনযানুসারেন ৰেদিতব্বা.

‘‘যে কেচি সোকা’’তিআদিগাথাপাঠে ওতরণা আচরিযেন ৰিভত্তা, অম্হেহি চ ঞাতা, ‘‘কামং কামযমানস্সা’’তিআদিগাথাপাঠে ‘‘কতমে নিদ্ধারেত্ৰা কতমেহি ওতরতী’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘কামং কামযমানস্সা’’তিআদি ৰুত্তং. তস্সং গাথাযং অত্থো হেট্ঠা ৰুত্তোৰ.

তত্থাতি তস্মিং ‘‘পীতিমনো হোতী’’তি পাঠে যা পীতিমনতা ৰুত্তা নিদ্ধারিতা, অযং পীতিমনতা অনুনযো হোতি. ‘‘সল্লৰিদ্ধোৰ রুপ্পতী’’তি পাঠে যং রুপ্পনং আহ, ইদং রুপ্পনং পটিঘং হোতি, অনুনযো চ পটিঘঞ্চ নিদ্ধারিতাতি অত্থো.

‘‘অনুনযে চ পটিঘে চ নিদ্ধারিতে কতমো ধম্মো নিদ্ধারিতো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘অনুনযো পটিঘঞ্চ পন তণ্হাপক্খো’’তি ৰুত্তং. তণ্হাপক্খোতি তণ্হাপক্খত্তা তণ্হা নিদ্ধারিতা. ‘‘অনুনযো তণ্হাপক্খো হোতু, পটিঘং পন তণ্হাপক্খং ন সিযা’’তি চে ৰদেয্য? পটিঘস্স অত্তসিনেহৰসেন পৰত্তনতো পটিঘম্পি তণ্হাপক্খং হোতি. ‘‘তণ্হায নিদ্ধারিতায কতমো নিদ্ধারিতো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘তণ্হায চ পনা’’তিআদি ৰুত্তং. দসন্নং রূপাযতনানং তণ্হায পদট্ঠানত্তা দস রূপানি আযতনানি নিদ্ধারিতানি. অযং ৰুত্তপ্পকারা ওতরণা আযতনেহি ওতরণা নাম. সুত্তে আগতা পটিচ্চসমুপ্পাদাদযো তেন সংৰণ্ণনাৰিসেসেন নযেন নিদ্ধারিতা, সুত্তত্থমুখেন ৰা নিদ্ধারিতা, তেন…পে… নযেন নিদ্ধারিতেসু পটিচ্চসমুপ্পাদাদীসু যো সংৰণ্ণনানযৰিসেসো তদত্থৰাচকৰসেন ৰা তদত্থঞাপকৰসেন ৰা ওতরতি পৰিসতি সমোসরতি, সো সংৰণ্ণনানযৰিসেসো ওতরণো হারো নামাতি অধিপ্পাযো দট্ঠব্বো. সেসেসুপি ৰুত্তনযানুসারেন ওতরণা গহেতব্বা. ‘‘তেনাহ আযস্মা’’তিআদ্যানুসন্ধ্যাদিঅত্থো চেৰ ‘‘নিযুত্তো ওতরণো হারো’’তি অনুসন্ধ্যাদিঅত্থো চ ৰুত্তনযানুসারেন ৰেদিতব্বো.

ইতি ওতরণহারৰিভঙ্গে সত্তিবলানুরূপা রচিতা

ৰিভাৰনা নিট্ঠিতা.

পণ্ডিতেহি পন অট্ঠকথাটীকানুসারেন গম্ভীরত্থো ৰিত্থারতো ৰিভজিত্ৰা গহেতব্বোতি.

১৩. সোধনহারৰিভঙ্গৰিভাৰনা

৪৫. যেন যেন সংৰণ্ণনাৰিসেসভূতেন ওতরণহারৰিভঙ্গেন ওতরেতব্বা সুত্তত্থা ৰিভত্তা, সো সংৰণ্ণনাৰিসেসভূতো ৰিভঙ্গো পরিপুণ্ণো, ‘‘কতমো সোধনহারৰিভঙ্গো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ কতমো সোধনো হারো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি তেসু নিদ্দিট্ঠেসু সোল়সসু দেসনাহারাদীসু কতমো সংৰণ্ণনাৰিসেসো সোধনো হারো সোধনহারৰিভঙ্গো নামাতি পুচ্ছতি. ‘‘ৰিস্সজ্জিতম্হি পঞ্হে’’তিআদিনিদ্দেসস্স ইদানি মযা ৰুচ্চমানো ‘‘যথা আযস্মা অজিতো’’তিআদিকো ৰিত্থারসংৰণ্ণনাৰিসেসো সোধনহারৰিভঙ্গো নামাতি গহেতব্বো. ‘‘কথং তত্থ পঞ্হে সোধনো হারো ৰিঞ্ঞাতব্বো’’তি ৰত্তব্বত্তা ‘‘যথা আযস্মা’’তিআদি ৰুত্তং. যথা যেন পকারেন আযস্মা অজিতো পারাযনে ভগৰন্তং পঞ্হং পুচ্ছতি, তথা তেন পকারেন ৰিস্সজ্জিতম্হি পঞ্হে অযং সোধনো হারো ৰিঞ্ঞাতব্বোতি. ‘‘নিযমেত্ৰা ৰিভজেহী’’তি ৰত্তব্বত্তা নিযমেত্ৰা ৰিভজিতুং ‘‘কেনস্সূ’’তিআদি ৰুত্তং. গাথাত্থো ৰুত্তোৰ.

‘‘কেনস্সু নিৰুতো লোকো, কেনস্সু নপ্পকাসতি;

কিস্সাভিলেপনং ব্রূসি, কিংসু তস্স মহব্ভয’’ন্তি. –

পুচ্ছাৰসেন পৰত্তগাথাযঞ্চ –

‘‘অৰিজ্জায নিৰুতো লোকো, (অজিতাতি ভগৰা,)

ৰিৰিচ্ছা পমাদা নপ্পকাসতি;

জপ্পাভিলেপনং ব্রূমি, দুক্খমস্স মহব্ভয’’ন্তি. –

ৰিস্সজ্জনৰসেন পৰত্তগাথাযঞ্চাতি ইমাসু দ্ৰীসু গাথাসু ‘‘কেনস্সু নিৰুতো লোকো’’তি ইমিনা পদেন পঞ্হে পুচ্ছিতে ‘‘অৰিজ্জায নিৰুতো লোকো’’তি ইমিনা পদেন ভগৰা ‘‘কেনস্সু নিৰুতো লোকো’’তি পদং তদত্থে অঞ্ঞাণসংসযাদিমলানং অপনযনেন সোধেতি. তদত্থে হি ৰিস্সজ্জিতে অঞ্ঞাণসংসযাদীনং অভাৰতো অত্থো সোধিতো নাম, অত্থে চ সোধিতে পদম্পি সোধিতংযেৰ. তেনাহ অট্ঠকথাযং – ‘‘তদত্থস্স ৰিস্সজ্জনতো’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. ৪৫), টীকাযঞ্চ ‘‘তব্বিসযঅঞ্ঞাণসংসযাদিমলাপনযনেন সোধেতী’’তি ৰুত্তং. নো চ আরম্ভন্তি পুচ্ছিতুং আরভিতব্বং সব্বগাথাপদং, গাথাত্থং ৰা, ঞাতুং ইচ্ছিতস্স সব্বস্স অত্থস্স ৰিস্সজ্জনৰসেন অপরিযোসিতত্তা ভগৰা ‘‘অৰিজ্জায নিৰুতো লোকো’’তি এত্তকেনেৰ পদেন সোধেতি. সেসেসুপি এস নযো.

‘‘কিংসু তস্স মহব্ভয’’ন্তি ইমিনা পদেন পঞ্হে পুচ্ছিতে ‘‘দুক্খমস্স মহব্ভয’’ন্তি পদেন ভগৰতা আরম্ভো ঞাতুং ইচ্ছিতো অত্থো সুদ্ধো সোধিতো হোতি. সেসগাথাসুপি এসেৰ নযো.

যত্থ পঞ্হে এৰং নিরৰসেসৰিস্সজ্জনৰসেন আরম্ভো সুদ্ধো সোধিতো ভৰতি, সো পঞ্হো ৰিস্সজ্জিতো সোধিতো ভৰতি. যত্থ পঞ্হে এৰং নিরৰসেসৰিস্সজ্জনৰসেন আরম্ভো যাৰ অসুদ্ধো অসোধিতো ভৰতি, তাৰ সো পঞ্হো ৰিস্সজ্জিতো সোধিতো ন ভৰতীতি যোজনা. ‘‘তেনাহা’’তিআদ্যানুসন্ধ্যাদ্যত্থো চেৰ ‘‘নিযুত্তো সোধনো হারো’’তি অনুসন্ধ্যাদ্যত্থো চ ৰুত্তনযানুসারেন ৰেদিতব্বো.

ইতি সোধনহারৰিভঙ্গে সত্তিবলানুরূপা রচিতা

ৰিভাৰনা নিট্ঠিতা.

পণ্ডিতেহি পন অট্ঠকথাটীকানুসারেন গম্ভীরত্থো ৰিত্থারতো ৰিভজিত্ৰা গহেতব্বোতি.

১৪. অধিট্ঠানহারৰিভঙ্গৰিভাৰনা

৪৬. যেন যেন সংৰণ্ণনাৰিসেসভূতেন ৰিভঙ্গেন পঞ্হাদযো সোধিতা, সো সংৰণ্ণনাৰিসেসভূতো পরিপুণ্ণো, ‘‘কতমো অধিট্ঠানহারৰিভঙ্গো’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘তত্থ কতমো অধিট্ঠানো হারো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তত্থাতি তেসু নিদ্দিট্ঠেসু সোল়সসু দেসনাহারাদীসু কতমো সংৰণ্ণনাৰিসেসো পটিনিদ্দেসতো অধিট্ঠানো হারো অধিট্ঠানহারৰিভঙ্গো নামাতি পুচ্ছতি. ‘‘একত্ততায ধম্মা, যেপি চ ৰেমত্ততায নিদ্দিট্ঠা’’তিআদিনিদ্দেসস্স ইদানি মযা ৰুচ্চমানো ‘‘যে তত্থ নিদ্দিট্ঠা, তথা তে ধারযিতব্বা’’তিআদিকো ৰিত্থারসংৰণ্ণনাৰিসেসো অধিট্ঠানহারৰিভঙ্গো নামাতি গহেতব্বো.

‘‘যে ধম্মা সুত্তেসু একত্ততায চ ৰেমত্ততায চ নিদ্দিট্ঠা, তে ধম্মা কিং পন তথেৰ ধারযিতব্বা, উদাহু অঞ্ঞথাপি ৰিকপ্পযিতব্বা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘যে তত্থা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তেসু সুত্তন্তেসু যে দুক্খসচ্চাদযো ধম্মা একত্ততায চ ৰেমত্ততায চ নিদ্দিট্ঠা, তে দুক্খসচ্চাদযো ধম্মা তথা একত্ততায চ ৰেমত্ততায চ ধারযিতব্বা উপলক্খিতব্বা, ন অঞ্ঞথা ৰিকপ্পযিতব্বা.

‘‘সামঞ্ঞকপ্পনায ৰোহারভাৰেন অনৰট্ঠানতো কতমা একত্ততা, কতমা ৰেমত্ততা’’তি পুচ্ছিতব্বত্তা ‘‘দুক্খন্তি একত্ততা’’তিআদি ৰুত্তং. দুক্খন্তি জাতিআদিৰিসেসমনপেক্খিত্ৰা যা দুক্খসামঞ্ঞতা ৰুত্তা, সা অযং দুক্খসামঞ্ঞতা দুক্খস্স একত্ততা নাম. ‘‘তত্থ কতমং দুক্খ’’ন্তি পুচ্ছিতা ‘‘জাতি দুক্খা, জরা দুক্খা…পে... ৰিঞ্ঞাণং দুক্খ’’ন্তি জাতিআদিৰিসেসমপেক্খিত্ৰা যা দুক্খৰিসেসতা ৰুত্তা, সা অযং দুক্খৰিসেসতা দুক্খস্স ৰেমত্ততা নাম. তত্থাতি যে দুক্খাদযো ধম্মা সুত্তে ৰুত্তা, তত্থ তেসু দুক্খাদীসু অত্থেসু.

দুক্খসমুদযোতি ‘‘তণ্হা পোনোভৰিকা’’তি ৰিসেসমনপেক্খিত্ৰা যা সমুদযসামঞ্ঞতা ৰুত্তা, সা অযং সমুদযসামঞ্ঞতা সমুদযস্স একত্ততা নাম. ‘‘তত্থ কতমো সমুদযো’’তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘যাযং তণ্হা…পে… ৰিভৰতণ্হা’’তি ৰিসেসং অপেক্খিত্ৰা যা সমুদযৰিসেসতা ৰুত্তা, সা অযং সমুদযৰিসেসতা সমুদযস্স ৰেমত্ততা নাম.

দুক্খনিরোধোতি ‘‘তস্সাযেৰ তণ্হায অসেসৰিরাগনিরোধো’’তি ৰিসেসমনপেক্খিত্ৰা যা নিরোধসামঞ্ঞতা ৰুত্তা, সা অযং নিরোধসামঞ্ঞতা নিরোধস্স একত্ততা নাম. ‘‘তত্থ কতমো দুক্খনিরোধো’’তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘যো তস্সাযেৰ তণ্হায অসেসৰিরাগনিরোধো চাগো পটিনিস্সগ্গো মুত্তি অনালযো’’তি ৰিসেসমপেক্খিত্ৰা যা নিরোধৰিসেসতা ৰুত্তা, সা অযং নিরোধৰিসেসতা নিরোধস্স ৰেমত্ততা নাম.

দুক্খনিরোধগামিনী পটিপদাতি? পটিপদাতি সম্মাদিট্ঠিআদিৰিসেসমনপেক্খিত্ৰা যা নিরোধগামিনিপটিপদাসামঞ্ঞতা ৰুত্তা, সা অযং নিরোধগামিনিপটিপদাসামঞ্ঞতা মগ্গস্স একত্ততা নাম. ‘‘তত্থ কতমা দুক্খনিরোধগামিনী পটিপদা’’তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘অযমেৰ অরিযো…পে… সম্মাসমাধী’’তি সম্মাদিট্ঠিআদিৰিসেসমপেক্খিত্ৰা যা ৰিসেসদুক্খনিরোধগামিনিপটিপদতা ৰুত্তা, সা অযং ৰিসেসদুক্খনিরোধগামিনিপটিপদতা মগ্গস্স ৰেমত্ততা নাম.

মগ্গোতি নিরযগামিমগ্গাদিৰিসেসমনপেক্খিত্ৰা যা সামঞ্ঞমগ্গতা ৰুত্তা, সা অযং সামঞ্ঞমগ্গতা মগ্গস্স একত্ততা নাম. ‘‘তত্থ কতমো মগ্গো’’তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘নিরযগামী মগ্গো…পে… নিব্বানগামী মগ্গো’’তি নিরযগামিমগ্গাদিৰিসেসং অপেক্খিত্ৰা যা ৰিসেসমগ্গতা ৰুত্তা, সা অযং ৰিসেসমগ্গতা মগ্গস্স ৰেমত্ততা নাম.

নিরোধোতি পটিসঙ্খানিরোধাদিৰিসেসং অনপেক্খিত্ৰা যা সামঞ্ঞনিরোধতা ৰুত্তা, সা অযং সামঞ্ঞনিরোধতা নিরোধস্স একত্ততা নাম. ‘‘তত্থ কতমো নিরোধো’’তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘পটিসঙ্খানিরোধো…পে… সব্বকিলেসনিরোধো’’তি পটিসঙ্খানিরোধাদিৰিসেসং অপেক্খিত্ৰা যা ৰিসেসনিরোধতা ৰুত্তা, সা অযং ৰিসেসনিরোধতা নিরোধস্স ৰেমত্ততা নাম.

রূপন্তি চাতুমহাভূতিকাদিৰিসেসমনপেক্খিত্ৰা যা সামঞ্ঞরূপতা ৰুত্তা, সা অযং সামঞ্ঞরূপতা রূপস্স একত্ততা নাম. ‘‘তত্থ কতমং রূপ’’ন্তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘চাতুমহাভূতিকং…পে… ৰাযোধাতুযা চিত্তং ৰিরাজেতী’’তি চাতুমহাভূতিকাদিৰিসেসমপেক্খিত্ৰা যা ৰিসেসরূপতা ৰুত্তা, সা অযং ৰিসেসরূপতা রূপস্স ৰেমত্ততা নাম.

৪৮. অৰিজ্জাতি দুক্খেঅঞ্ঞাণাদিৰিসেসমনপেক্খিত্ৰা যা অৰিজ্জাসামঞ্ঞতা ৰুত্তা, সা অযং অৰিজ্জাসামঞ্ঞতা অৰিজ্জায একত্ততা নাম. ‘‘তত্থ কতমা অৰিজ্জা’’তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘দুক্খে অঞ্ঞাণং, দুক্খসমুদযে অঞ্ঞাণং…পে… অৰিজ্জালঙ্ঘী মোহো অকুসলমূল’’ন্তি দুক্খেঅঞ্ঞাণাদিৰিসেসমপেক্খিত্ৰা যা অৰিজ্জাৰিসেসতা ৰুত্তা, সা অযং অৰিজ্জাৰিসেসতা অৰিজ্জায ৰেমত্ততা নাম.

ৰিজ্জাতি দুক্খেঞাণাদিৰিসেসমনপেক্খিত্ৰা যা ৰিজ্জাসামঞ্ঞতা ৰুত্তা, সা অযং ৰিজ্জাসামঞ্ঞতা ৰিজ্জায একত্ততা নাম. ‘‘তত্থ কতমা ৰিজ্জা’’তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘দুক্খে ঞাণং, দুক্খসমুদযে ঞাণং…পে… ধম্মৰিচযসম্বোজ্ঝঙ্গো মগ্গঙ্গং মগ্গপরিযাপন্ন’’ন্তি দুক্খেঞাণাদিৰিসেসমপেক্খিত্ৰা যা ৰিজ্জাৰিসেসতা ৰুত্তা, সা অযং ৰিজ্জাৰিসেসতা ৰিজ্জায ৰেমত্ততা নাম.

সমাপত্তীতি সঞ্ঞাসমাপত্যাদিৰিসেসং অনপেক্খিত্ৰা যা সামঞ্ঞসমাপত্তিতা ৰুত্তা, সা সামঞ্ঞসমাপত্তিতা সমাপত্তিযা একত্ততা নাম. ‘‘তত্থ কতমা সমাপত্তী’’তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘সঞ্ঞাসমাপত্তি অসঞ্ঞাসমাপত্তি…পে… নিরোধসমাপত্তী’’তি সঞ্ঞাসমাপত্যাদিৰিসেসং অপেক্খিত্ৰা যা ৰিসেসসমাপত্তিতা ৰুত্তা, সা অযং ৰিসেসসমাপত্তিতা সমাপত্তিযা ৰেমত্ততা নাম.

ঝাযীতি সেক্খঝাযীআদিৰিসেসং অনপেক্খিত্ৰা যা ঝাযীসামঞ্ঞতা ৰুত্তা, সা ঝাযীসামঞ্ঞতা ঝাযিনো একত্ততা নাম. ‘‘তত্থ কতমো ঝাযী’’তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘অত্থি সেক্খো ঝাযী, অত্থি অসেক্খো ঝাযী…পে… পঞ্ঞুত্তরো ঝাযী’’তি সেক্খঝাযীঅসেক্খঝাযীআদিৰিসেসমপেক্খিত্ৰা যা ঝাযীৰিসেসতা ৰুত্তা, সা অযং ঝাযীৰিসেসতা ঝাযিনো ৰেমত্ততা নাম.

সমাধীতি সরণসমাধ্যাদিৰিসেসমনপেক্খিত্ৰা যা সমাধিসামঞ্ঞতা ৰুত্তা, সা অযং সমাধিসামঞ্ঞতা সমাধিনো একত্ততা নাম. ‘‘তত্থ কতমো সমাধী’’তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘সরণো সমাধি, অরণো সমাধি…পে… মিচ্ছাসমাধি, সম্মাসমাধী’’তি সরণসমাধ্যাদিৰিসেসমপেক্খিত্ৰা যা সমাধিৰিসেসতা ৰুত্তা, সা অযং সমাধিৰিসেসতা সমাধিনো ৰেমত্ততা নাম.

পটিপদাতি আগাল়্হপটিপদাদিৰিসেসমনপেক্খিত্ৰা যা পটিপদাসামঞ্ঞতা ৰুত্তা, অযং পটিপদাসামঞ্ঞতা পটিপদায একত্ততা নাম. ‘‘তত্থ কতমা পটিপদা’’তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘আগাল়্হপটিপদা, নিজ্ঝামপটিপদা…পে… সুখা পটিপদা খিপ্পাভিঞ্ঞা’’তি আগাল়্হপটিপদাদিৰিসেসমপেক্খিত্ৰা যা পটিপদাৰিসেসতা ৰুত্তা, সা অযং পটিপদাৰিসেসতা পটিপদায ৰেমত্ততা নাম.

কাযোতি নামকাযাদিৰিসেসমনপেক্খিত্ৰা যা কাযসামঞ্ঞতা ৰুত্তা, সা অযং কাযসামঞ্ঞতা কাযস্স একত্ততা নাম. ‘‘তত্থ কতমো কাযো’’তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘নামকাযো রূপকাযো…পে… অযং নামকাযো’’তি নামকাযাদিৰিসেসমপেক্খিত্ৰা যা কাযৰিসেসতা ৰুত্তা, সা অযং কাযৰিসেসতা কাযস্স ৰেমত্ততা নামাতি যোজনা কাতব্বা. পদত্থাদিকো ৰিসেসো অট্ঠকথাযং (নেত্তি. অট্ঠ. ৪৭) ৰিত্থারতো ৰুত্তো.

ৰুত্তপ্পকারস্স দুক্খসমুদযাদিকস্স ধম্মস্স একত্ততাদিলক্খণং নিগমনৰসেন দস্সেতুং ‘‘এৰং যো ধম্মো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ এৰন্তি ইমিনা মযা ৰুত্তেন ‘‘দুক্খন্তি একত্ততা. তত্থ কতমং দুক্খং? জাতি দুক্খা, জরা দুক্খা’’তিআদিৰচনেন. যো ধম্মোতি যো কোচি জাতিজরাব্যাধ্যাদিৰিসেসধম্মো. যস্স ধম্মস্সাতি ততো জাতিআদিৰিসেসধম্মতো অঞ্ঞস্স জরাদিৰিসেসধম্মস্স. সমানভাৰোতি জাতিআদিৰিসেসধম্মেন জরাদিৰিসেসধম্মস্স দুক্খভাৰেন সমানভাৰো. তস্স ধম্মস্সাতি জরাদিৰিসেসধম্মস্স. একত্ততাযাতি দুক্খসমুদযতাদিসমানতায দুক্খসমুদযাদিভাৰানং একীভাৰেন. একীভৰতীতি জাতিআদিৰিসেসভেদেন অনেকোপি ‘‘দুক্খসমুদযো’’তিআদিনা একসদ্দাভিধেয্যতায একীভৰতি. যেন যেন ৰা পন ৰিলক্খণো, তেন তেন ৰেমত্তং গচ্ছতি. যস্স জাতিআদিধম্মস্স যেন যেন অভিনিব্বত্তনপরিপাচনাদিসভাৰেন যো জাতিআদিধম্মো জরাদিধম্মেন ৰিলক্খণো ৰিসদিসো হোতি, তস্স জাতিআদিধম্মস্স তেন তেন অভিনিব্বত্তনপরিপাচনাদিসভাৰেন সো জাতিআদিধম্মো জরাদিধম্মেন ৰেমত্ততং ৰিসদিসত্তং গচ্ছতি, দুক্খসমুদযাদিভাৰেন সমানোপি জাতিআদিধম্মো জরাদিধম্মস্স ৰিসিট্ঠতং গচ্ছতীতি অত্থো দট্ঠব্বো.

দুক্খসমুদযাদিধম্মস্স একত্তৰেমত্ততা আচরিযেন ৰিভত্তা, অম্হেহি চ ঞাতা, ‘‘তায একত্তৰেমত্ততায কত্থ পুচ্ছিতে সতি অধিট্ঠানং ৰীমংসিতব্ব’’ন্তি পুচ্ছিতব্বত্তা সুত্তাদিকে প