📜
নমো তস্স ভগৰতো অরহতো সম্মাসম্বুদ্ধস্স
খুদ্দকনিকাযে
নেত্তিপ্পকরণ-অট্ঠকথা
গন্থারম্ভকথা
মহাকারুণিকং ¶ ¶ নাথং, ঞেয্যসাগরপারগুং;
ৰন্দে নিপুণগম্ভীর-ৰিচিত্রনযদেসনং.
ৰিজ্জাচরণসম্পন্না, যেন নিয্যন্তি লোকতো;
ৰন্দে তমুত্তমং ধম্মং, সম্মাসম্বুদ্ধপূজিতং.
সীলাদিগুণসম্পন্নো, ঠিতো মগ্গফলেসু যো;
ৰন্দে অরিযসঙ্ঘং তং, পুঞ্ঞক্খেত্তং অনুত্তরং.
ৰন্দনাজনিতং পুঞ্ঞং, ইতি যং রতনত্তযে;
হতন্তরাযো সব্বত্থ, হুত্ৰাহং তস্স তেজসা.
ঠিতিং ¶ আকঙ্খমানেন, চিরং সদ্ধম্মনেত্তিযা;
ধম্মরক্খিতনামেন, থেরেন অভিযাচিতো.
পদুমুত্তরনাথস্স, পাদমূলে পৰত্তিতং;
পস্সতা অভিনীহারং, সম্পত্তং যস্স মত্থকং.
সংখিত্তং ৰিভজন্তানং, এসো অগ্গোতি তাদিনা;
ঠপিতো এতদগ্গস্মিং, যো মহাসাৰকুত্তমো.
ছল়ভিঞ্ঞো ৰসিপ্পত্তো, পভিন্নপটিসম্ভিদো;
মহাকচ্চাযনো থেরো, সম্বুদ্ধেন পসংসিতো.
তেন ¶ যা ভাসিতা নেত্তি, সত্থারা অনুমোদিতা;
সাসনস্স সদাযত্তা, নৰঙ্গস্সত্থৰণ্ণনা.
তস্সা গম্ভীরঞাণেহি, ওগাহেতব্বভাৰতো;
কিঞ্চাপি দুক্করা কাতুং, অত্থসংৰণ্ণনা মযা.
সহ সংৰণ্ণনং যস্মা, ধরতে সত্থুসাসনং;
পুব্বাচরিযসীহানং, তিট্ঠতেৰ ৰিনিচ্ছযো.
তস্মা তমুপনিস্সায, ওগাহেত্ৰান পঞ্চপি;
নিকাযে পেটকেনাপি, সংসন্দিত্ৰা যথাবলং.
সুৰিসুদ্ধমসংকিণ্ণং, নিপুণত্থৰিনিচ্ছযং;
মহাৰিহারৰাসীনং, সমযং অৰিলোমযং.
পমাদলেখং ৰজ্জেত্ৰা, পাল়িং সম্মা নিযোজযং;
উপদেসং ৰিভাৰেন্তো, করিস্সামত্থৰণ্ণনং.
ইতি ¶ অত্থং অসঙ্কিণ্ণং, নেত্তিপ্পকরণস্স মে;
ৰিভজন্তস্স সক্কচ্চং, নিসামযথ সাধৰোতি.
তত্থ কেনট্ঠেন নেত্তি? সদ্ধম্মনযনট্ঠেন নেত্তি. যথা হি তণ্হা সত্তে কামাদিভৰং নযতীতি ‘‘ভৰনেত্তী’’তি ৰুচ্চতি, এৰমযম্পি ৰেনেয্যসত্তে অরিযধম্মং নযতীতি সদ্ধম্মনযনট্ঠেন ‘‘নেত্তী’’তি ৰুচ্চতি. অথ ৰা নযন্তি তাযাতি নেত্তি. নেত্তিপ্পকরণেন হি করণভূতেন ধম্মকথিকা ৰেনেয্যসত্তে দস্সনমগ্গং নযন্তি সম্পাপেন্তীতি, নীযন্তি ৰা এত্থ এতস্মিং পকরণে অধিট্ঠানভূতে পতিট্ঠাপেত্ৰা ৰেনেয্যা নিব্বানং সম্পাপিযন্তীতি নেত্তি. ন হি নেত্তিউপদেসসন্নিস্সযেন ৰিনা অৰিপরীতসুত্তত্থাৰবোধো সম্ভৰতি. তথা হি ৰুত্তং – ‘‘তস্মা নিব্বাযিতুকামেনা’’তিআদি. সব্বাপি হি সুত্তস্স অত্থসংৰণ্ণনা নেত্তিউপদেসাযত্তা, নেত্তি চ সুত্তপ্পভৰা, সুত্তং সম্মাসম্বুদ্ধপ্পভৰন্তি.
সা পনাযং নেত্তি পকরণপরিচ্ছেদতো তিপ্পভেদা হারনযপট্ঠানানং ৰসেন. পঠমঞ্হি হারৰিচারো, ততো নযৰিচারো, পচ্ছা পট্ঠানৰিচারোতি. পাল়িৰৰত্থানতো পন সঙ্গহৰারৰিভাগৰারৰসেন দুৰিধা. সব্বাপি হি নেত্তি সঙ্গহৰারো ৰিভাগৰারোতি ৰারদ্ৰযমেৰ হোতি.
তত্থ ¶ সঙ্গহৰারো আদিতো পঞ্চহি গাথাহি পরিচ্ছিন্নো. সব্বো হি পকরণত্থো ‘‘যং লোকো পূজযতে’’তিআদীহি পঞ্চহি গাথাহি অপরিগ্গহিতো নাম নত্থি. ননু চেত্থ পট্ঠানং অসঙ্গহিতন্তি? নযিদমেৰং দট্ঠব্বং, মূলপদগ্গহণেন পট্ঠানস্স সঙ্গহিতত্তা. তথা হি ৰক্খতি – ‘‘অট্ঠারস মূলপদা কুহিং দট্ঠব্বা সাসনপট্ঠানে’’তি. মূলপদপট্ঠানানি হি অত্থনযসঙ্খারত্তিকা ৰিয অঞ্ঞমঞ্ঞং সঙ্গহিতানি.
ৰিভাগৰারো পন উদ্দেসনিদ্দেসপটিনিদ্দেসৰসেন তিৰিধো. তেসু ‘‘তত্থ কতমে সোল়স হারা’’তি আরভিত্ৰা যাৰ ‘‘ভৰন্তি অট্ঠারস পদানী’’তি অযং উদ্দেসৰারো. ‘‘অস্সাদাদীনৰতা’’তি আরভিত্ৰা যাৰ ‘‘তেত্তিংসা এত্তিকা নেত্তী’’তি অযং নিদ্দেসৰারো. পটিনিদ্দেসৰারো পন হারৰিভঙ্গৰারো হারসম্পাতৰারো নযসমুট্ঠানৰারো সাসনপট্ঠানৰারোতি চতুব্বিধো. তেসু ‘‘তত্থ কতমো দেসনাহারো’’তি আরভিত্ৰা যাৰ ‘‘অযং পহানেন সমারোপনা’’তি অযং হারৰিভঙ্গৰারো. তত্থ ‘‘কতমো দেসনাহারসম্পাতো’’তি আরভিত্ৰা যাৰ ‘‘অনুপাদিসেসা চ নিব্বানধাতূ’’তি অযং হারসম্পাতৰারো. এত্থাহ – হারৰিভঙ্গহারসম্পাতৰারানং কিং নানাকরণন্তি? ৰুচ্চতে – যত্থ অনেকেহিপি উদাহরণসুত্তেহি একো ¶ হারো নিদ্দিসীযতি, অযং হারৰিভঙ্গৰারো. যত্থ পন একস্মিং সুত্তে অনেকে হারা সম্পতন্তি, অযং হারসম্পাতৰারো. ৰুত্তঞ্হেতং পেটকে –
‘‘যত্থ চ সব্বে হারা, সম্পতমানা নযন্তি সুত্তত্থং;
ব্যঞ্জনৰিধিপুথুত্তা, সা ভূমী হারসম্পাতো’’তি.
নযসমুট্ঠানসাসনপট্ঠানৰারৰিভাগো পাকটো এৰ. সাসনপট্ঠানৰারো পন সঙ্গহৰারে ৰিয উদ্দেসনিদ্দেসৰারেসুপি ন সরূপতো উদ্ধটোতি. এত্থাহ – ‘‘ইদং নেত্তিপ্পকরণং মহাসাৰকভাসিতং, ভগৰতা অনুমোদিত’’ন্তি চ কথমেতং ৰিঞ্ঞাযতীতি? পাল়িতো এৰ. ন হি পাল়িতো অঞ্ঞং পমাণতরং অত্থি. যা হি চতূহি মহাপদেসেহি অৰিরুদ্ধা পাল়ি, সা পমাণং. তথা হি অগরহিতায আচরিযপরম্পরায পেটকোপদেসো ৰিয ইদং নেত্তিপ্পকরণং আভতং. যদি এৰং কস্মাস্স নিদানং ন ৰুত্তং. সাৰকভাসিতানম্পি হি সুভসুত্ত- (দী. নি. ১.৪৪৪ আদযো) অনঙ্গণসুত্ত- (ম. নি. ১.৫৭ আদযো) কচ্চাযনসংযুত্তাদীনং ¶ নিদানং ভাসিতন্তি? নযিদং একন্তিকং. সাৰকভাসিতানং বুদ্ধভাসিতানম্পি হি একচ্চানং পটিসম্ভিদামগ্গনিদ্দেসাদীনং ধম্মপদবুদ্ধৰংসাদীনঞ্চ নিদানং ন ভাসিতং, ন চ তাৰতা তানি অপ্পমাণং, এৰমিধাপি দট্ঠব্বং.
নিদানঞ্চ নাম সুত্তৰিনযানং ধম্মভণ্ডাগারিকউপালিত্থেরাদীহি মহাসাৰকেহেৰ ভাসিতং, ইদঞ্চ মহাসাৰকভাসিতং, থেরং মুঞ্চিত্ৰা অনঞ্ঞৰিসযত্তা ইমিস্সা ৰিচারণাযাতি কিমেতেন নিদানগৰেসনেন, অত্থোযেৰেত্থ গৰেসিতব্বো, যো পাল়িযা অৰিরুদ্ধোতি. অথ ৰা পাল়িযা অত্থসংৰণ্ণনাভাৰতো ন ইমস্স পকরণস্স ৰিসুং নিদানৰচনকিচ্চং অত্থি, পটিসম্ভিদামগ্গনিদ্দেসাদীনং ৰিযাতি দট্ঠব্বং.
ইদানি এতস্মিং পকরণে নানপ্পকারকোসল্লত্থং অযং ৰিভাগো ৰেদিতব্বো – সব্বমেৰ চেতং পকরণং সাসনপরিযেট্ঠিভাৰতো একৰিধং, তথা অরিযমগ্গসম্পাদনতো ৰিমুত্তিরসতো চ. ব্যঞ্জনত্থৰিচারভাৰতো দুৰিধং, তথা সঙ্গহৰিভাগভাৰতো ধম্মৰিনযত্থসংৰণ্ণনতো লোকিযলোকুত্তরত্থসঙ্গহণতো রূপারূপধম্মপরিগ্গাহকতো লক্খণলক্খিযভাৰতো পৰত্তিনিৰত্তিৰচনতো সভাগৰিসভাগনিদ্দেসতো সাধারণাসাধারণধম্মৰিভাগতো চ.
তিৰিধং পুগ্গলত্তযনিদ্দেসতো তিৰিধকল্যাণৰিভাগতো পরিঞ্ঞত্তযকথনতো পহানত্তযূপদেসতো ¶ সিক্খত্তযসঙ্গহণতো তিৰিধসংকিলেসৰিসোধনতো মূলগীতিঅনুগীতিসঙ্গীতিভেদতো পিটকত্তযত্থসংৰণ্ণনতো হারনযপট্ঠানপ্পভেদতো চ.
চতুব্বিধং চতুপ্পটিসম্ভিদাৰিসযতো চতুনযদেসনতো ধম্মত্থদেসনাপটিৰেধগম্ভীরভাৰতো চ. পঞ্চৰিধং অভিঞ্ঞেয্যাদিধম্মৰিভাগতো পঞ্চক্খন্ধনিদ্দেসতো পঞ্চগতিপরিচ্ছেদতো পঞ্চনিকাযত্থৰিৰরণতো চ. ছব্বিধং ছল়ারম্মণৰিভাগতো ছঅজ্ঝত্তিকবাহিরাযতনৰিভাগতো চ. সত্তৰিধং সত্তৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিপরিচ্ছেদতো. নৰৰিধং সুত্তাদিনৰঙ্গনিদ্দেসতো. চুদ্দসৰিধং সুত্তাধিট্ঠানৰিভাগতো. সোল়সৰিধং অট্ঠৰীসতিৰিধঞ্চ সাসনপট্ঠানপ্পভেদতো. চতুরাসীতিসহস্সৰিধং চতুরাসীতিসহস্সধম্মক্খন্ধৰিচারভাৰতোতিআদিনা নযেন পকরণৰিভাগো ৰেদিতব্বো.
তত্থ সাসনপরিযেট্ঠিভাৰতোতি সকলং নেত্তিপ্পকরণং সিক্খত্তযসঙ্গহস্স নৰঙ্গস্স সত্থুসাসনস্স অত্থসংৰণ্ণনাভাৰতো. অরিযমগ্গসম্পাদনতোতি ¶ দস্সনভূমিভাৰনাভূমিসম্পাদনতো. ৰিমুত্তিরসতোতি সাসনস্স অমতপরিযোসানত্তা ৰুত্তং. ব্যঞ্জনত্থৰিচারভাৰতোতি হারব্যঞ্জনপদকম্মনযানং ব্যঞ্জনৰিচারত্তা অত্থপদঅত্থনযানং অত্থৰিচারত্তা ৰুত্তং. সঙ্গহৰিভাগভাৰো পরতো আৰি ভৰিস্সতি. ধম্মৰিনযত্থসংৰণ্ণনতোতি সকলস্সাপি পরিযত্তিসাসনস্স ধম্মৰিনযভাৰতো ৰুত্তং. লক্খণলক্খিযভাৰতোতি নেত্তিৰচনস্স লক্খণত্তা উদাহরণসুত্তানঞ্চ লক্খিযত্তা ৰুত্তং. সভাগৰিসভাগনিদ্দেসতোতি সমানজাতিযা ধম্মা সভাগা, পটিপক্খা ৰিসভাগা, তংৰিচারভাৰতোতি অত্থো. সাধারণাসাধারণধম্মৰিভাগতোতি পহানেকট্ঠসহজেকট্ঠতাদিসামঞ্ঞেন যে ধম্মা যেসং ধম্মানং নামৰত্থাদিনা সাধারণা তব্বিধুরতায অসাধারণা চ, তংৰিভাগতো দুৰিধন্তি অত্থো.
পুগ্গলত্তযনিদ্দেসতোতি উগ্ঘটিতঞ্ঞুআদি পুগ্গলত্তযনিদ্দেসতো. তিৰিধকল্যাণৰিভাগতোতি আদিকল্যাণাদিৰিভাগতো. মূলগীতিঅনুগীতিসঙ্গীতিভেদতোতি পঠমং ৰচনং মূলগীতি, ৰুত্তস্সেৰ অত্থস্স সঙ্গহগাথা অনুগীতি, তংতংসুত্তত্থযোজনৰসেন ৰিপ্পকিণ্ণস্স পকরণস্স সঙ্গাযনং সঙ্গীতি, সা থেরস্স পরতো পৰত্তিতাতি ৰেদিতব্বা, এতাসং তিস্সন্নং ভেদতো তিৰিধন্তি অত্থো. পঞ্চক্খন্ধনিদ্দেসতোতি রূপাদিপঞ্চক্খন্ধসীলাদিপঞ্চধম্মক্খন্ধনিদ্দেসতো পঞ্চৰিধন্তি অত্থো. সুত্তাধিট্ঠানৰিভাগতোতি লোভদোসমোহানং অলোভাদোসামোহানং কাযৰচীমনোকম্মানং সদ্ধাদিপঞ্চিন্দ্রিযানঞ্চ ৰসেন চুদ্দসৰিধস্স সুত্তাধিট্ঠানস্স ৰিভাগৰচনতো চুদ্দসৰিধন্তি অত্থো. সেসং সুৰিঞ্ঞেয্যন্তি ন পপঞ্চিতং.
১. সঙ্গহৰারৰণ্ণনা
এৰং ¶ অনেকভেদৰিভত্তে নেত্তিপ্পকরণে যদিদং ৰুত্তং ‘‘সঙ্গহৰিভাগৰারৰসেন দুৰিধ’’ন্তি, তত্থ সঙ্গহৰারো আদি. তস্সাপি ‘‘যং লোকো পূজযতে’’তি অযং গাথা আদি. তত্থ যন্তি অনিযমতো উপযোগনিদ্দেসো, তস্স ‘‘তস্সা’’তি ইমিনা নিযমনং ৰেদিতব্বং. লোকোতি কত্তুনিদ্দেসো. পূজযতেতি কিরিযানিদ্দেসো. সলোকপালোতি কত্তুৰিসেসনং. সদাতি কালনিদ্দেসো. নমস্সতি চাতি উপচযেন কিরিযানিদ্দেসো ¶ . তস্সাতি সামিনিদ্দেসো. এতন্তি পচ্চত্তনিদ্দেসো. সাসনৰরন্তি পচ্চত্তনিদ্দেসেন নিদ্দিট্ঠধম্মনিদস্সনং. ৰিদূহীতি করণৰচনেন কত্তুনিদ্দেসো. ঞেয্যন্তি কম্মৰাচককিরিযানিদ্দেসো. নরৰরস্সাতি ‘‘তস্সা’’তি নিযমেত্ৰা দস্সিতস্স সরূপতো দস্সনং.
তত্থ লোকিযন্তি এত্থ পুঞ্ঞাপুঞ্ঞানি তব্বিপাকো চাতি লোকো, পজা, সত্তনিকাযোতি অত্থো. লোক-সদ্দো হি জাতিসদ্দতায সামঞ্ঞৰসেন নিরৰসেসতো সত্তে সঙ্গণ্হাতি. কিঞ্চাপি হি লোকসদ্দো সঙ্খারভাজনেসুপি দিট্ঠপ্পযোগো, পূজনকিরিযাযোগ্যভূততাৰসেন পন সত্তলোকৰচনো এৰ ইধ গহিতোতি দট্ঠব্বং. পূজযতেতি মানযতি, অপচাযতীতি অত্থো.
লোকং পালেন্তীতি লোকপালা, চত্তারো মহারাজানো. লোকিযা পন ইন্দযমৰরুণকুৰেরা লোকপালাতি ৰদন্তি. সহ লোকপালেহীতি সলোকপালো, ‘‘লোকো’’তি ইমিনা তুল্যাধিকরণং. অথ ৰা ইস্সরিযাধিপচ্চেন তংতংসত্তলোকস্স পালনতো রক্খণতো খত্তিযচতুমহারাজসক্কসুযামসন্তুসিতসুনিম্মিতপরনিম্মিতৰসৰত্তিমহাব্রহ্মাদযো লোকপালা. তেহি সহ তংতংসত্তনিকাযো সলোকপালো লোকোতি ৰুত্তো. অথ ৰা ‘‘দ্ৰেমে, ভিক্খৰে, সুক্কা ধম্মা লোকং পালেন্তী’’তি (অ. নি. ২.৯; ইতিৰু. ৪২) ৰচনতো হিরোত্তপ্পধম্মা লোকপালা. তেহি সমন্নাগতো লোকো সলোকপালো. হিরোত্তপ্পসম্পন্না হি পাপগরহিনো সপ্পুরিসা ধম্মচ্ছন্দৰন্ততায ভগৰতি পূজানমক্কারপরা হোন্তীতি.
সদাতি ¶ সব্বকালং রত্তিঞ্চেৰ দিৰা চ, সদাতি ৰা ভগৰতো ধরমানকালে ততো পরঞ্চ. অথ ৰা সদাতি অভিনীহারতো পট্ঠায যাৰ সাসনন্তরধানা, ততো পরম্পি ৰা. মহাভিনীহারতো পট্ঠায হি মহাবোধিসত্তা বোধিযা নিযততায বুদ্ধঙ্কুরভূতা সদেৰকস্স লোকস্স পূজনীযা চেৰ ৰন্দনীযা চ হোন্তি. যথাহ ভগৰা সুমেধভূতো –
‘‘দীপঙ্করো লোকৰিদূ, আহুতীনং পটিগ্গহো;
মম কম্মং পকিত্তেত্ৰা, দক্খিণং পাদমুদ্ধরি.
‘‘যে ¶ তত্থাসুং জিনপুত্তা, পদক্খিণমকংসু মং;
দেৰা মনুস্সা অসুরা চ, অভিৰাদেত্ৰান পক্কমু’’ন্তি. (বু. ৰং. ২.৭৫-৭৬);
নমস্সতি চাতি কেচি কেসঞ্চি পূজাসক্কারাদীনি করোন্তাপি তেসং অপাকটগুণতায নমক্কারং ন করোন্তি, ন এৰং ভগৰতো, যথাভূতঅব্ভুগ্গতকিত্তিসদ্দতায পন ভগৰন্তং সদেৰকো লোকো পূজযতি চেৰ নমস্সতি চাতি অত্থো. ‘‘সদা নরমনুস্সো’’তি কেচি পঠন্তি, তং ন সুন্দরং. তস্সাতি যং সদেৰকো লোকো পূজযতি চেৰ নমস্সতি চ, তস্স. এতন্তি ইদানি ৰত্তব্বং বুদ্ধিযং ৰিপরিৰত্তমানং সামঞ্ঞেন দস্সেতি. সাসনৰরন্তি তং সরূপতো দস্সেতি. তত্থ দিট্ঠধম্মিকসম্পরাযিকপরমত্থেহি যথারহং সত্তে সাসতি ৰিনেতি এতেনাতি সাসনং, তদেৰ একন্তনিয্যানট্ঠেন অনঞ্ঞসাধারণগুণতায চ উত্তমট্ঠেন তংতংঅভিপত্থিতসমিদ্ধিহেতুতায পণ্ডিতেহি ৰরিতব্বতো ৰা ৰরং, সাসনমেৰ ৰরন্তি সাসনৰরং. ৰিদূহীতি যথাসভাৰতো কম্মকম্মফলানি কুসলাদিভেদে চ ধম্মে ৰিদন্তীতি ৰিদূ, পণ্ডিতমনুস্সা, তেহি. ঞাতব্বং, ঞাণমরহতীতি ৰা ঞেয্যং. নরৰরস্সাতি পুরিসৰরস্স, অগ্গপুগ্গলস্সাতি অত্থো.
ইদং ৰুত্তং হোতি – যো অনঞ্ঞসাধারণমহাকরুণাসব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণাদিগুণৰিসেসযোগেন সদেৰকেন লোকেন পূজনীযো নমস্সনীযো চ ভগৰা অরহং সম্মাসম্বুদ্ধো, তস্স লোকে উত্তমপুগ্গলস্স এতং ইদানি অম্হেহি ৰিভজিতব্বহারনযপট্ঠানৰিচারণৰিসযভূতং সাসনং আদিকল্যাণতাদিগুণসম্পত্তিযা ৰরং অগ্গং উত্তমং নিপুণঞাণগোচরতায পণ্ডিতৰেদনীযমেৰাতি. ভগৰতো হি ৰচনং একগাথামত্তম্পি সচ্চপটিচ্চসমুপ্পাদখন্ধাযতনধাতিন্দ্রিযসতিপট্ঠানাদিসভাৰধম্মনিদ্ধারণক্খমতায ¶ সোল়সহারপঞ্চনযসোল়সঅট্ঠৰীসতিৰিধপট্ঠানৰিচারযোগ্যভাৰেন চ পরমগম্ভীরং অত্থতো অগাধপারং সণ্হসুখুমঞাণৰিসযমেৰাতি. তেনেৰাহ – ‘‘পঞ্ঞৰন্তস্সাযং ধম্মো, নাযং ধম্মো দুপ্পঞ্ঞস্সা’’তি (দী. নি. ৩.৩৫৮; অ. নি. ৮.৩০). অথ ৰা ভগৰতো সাসনং পরিঞ্ঞাক্কমেন লক্খণাৰবোধপ্পটিপত্তিযা সুঞ্ঞতমুখাদীহি ওগাহিতব্বত্তা অৰিঞ্ঞূনং সুপিনন্তেনপি ন ৰিসযো হোতীতি আহ – ‘‘ৰিদূহি ঞেয্য’’ন্তি. তথা চ ৰুত্তং – ‘‘এতু ৰিঞ্ঞূ পুরিসো’’তিআদি.
অপরে ¶ পন ‘‘তং তস্স সাসনৰর’’ন্তি পঠন্তি, তেসং মতেন যং-সদ্দো সাসন-সদ্দেন সমানাধিকরণোতি দট্ঠব্বো. ইদং ৰুত্তং হোতি যং সাসনৰরং সলোকপালো লোকো পূজযতি নমস্সতি চ, তং সাসনৰরং ৰিদূহি ঞাতব্বন্তি. ইমস্মিঞ্চ নযে লোকপাল-সদ্দেন ভগৰাপি ৰুচ্চতি. ভগৰা হি লোকগ্গতাযকত্তা নিপ্পরিযাযেন লোকপালো, তস্মা ‘‘তস্সা’’তি লোকপালস্স সত্থুনোতি অত্থো. সলোকপালোতি চেত্থ লোকপাল-সদ্দো গুণীভূতোপি সত্থুৰিসযত্তা সাসন-সদ্দাপেক্খতায সামিভাৰেন সম্বন্ধীৰিসেসভূতো পধানভূতো ৰিয পটিনিদ্দেসং অরহতীতি.
কথং পন সযং ধম্মস্সামী ভগৰা ধম্মং পূজযতীতি? নাযং ৰিরোধো. ধম্মগরুনো হি বুদ্ধা ভগৰন্তো, তে সব্বকালং ধম্মং অপচাযমানাৰ ৰিহরন্তীতি. ৰুত্তঞ্হেতং – ‘‘যংনূনাহং য্ৰাযং ধম্মো মযা অভিসম্বুদ্ধো, তমেৰ ধম্মং সক্কত্ৰা গরুং কত্ৰা উপনিস্সায ৰিহরেয্য’’ন্তি (সং. নি. ১.১৭৩; অ. নি. ৪.২১).
অপি চ ভগৰতো ধম্মপূজনা সত্তসত্তাহপ্পটিপত্তিআদীহি দীপেতব্বা. ধম্মস্সামীতি চ ধম্মেন সদেৰকস্স লোকস্স সামীতি অত্থো, ন ধম্মস্স সামীতি. এৰম্পি নমস্সতীতি ৰচনং ন যুজ্জতি. ন হি ভগৰা কঞ্চি নমস্সতীতি, এসোপি নিদ্দোসো. ন হি নমস্সতীতি পদস্স নমক্কারং করোতীতি অযমেৰ অত্থো, অথ খো গরুকরণেন তন্নিন্নো তপ্পোণো তপ্পব্ভারোতি অযম্পি অত্থো লব্ভতি. ভগৰা চ ধম্মগরুতায সব্বকালং ধম্মনিন্নপোণপব্ভারভাৰেন ৰিহরতীতি. অযঞ্চ অত্থো ‘‘যেন সুদং স্ৰাহং নিচ্চকপ্পং ৰিহরামী’’তি (ম. নি. ১.৩৮৭) এৰমাদীহি সুত্তপদেহি দীপেতব্বো. ‘‘ৰিদূহি নেয্য’’ন্তিপি ¶ পাঠো, তস্স পণ্ডিতেহি সপরসন্তানেসু নেতব্বং পাপেতব্বন্তি অত্থো. তত্থ অত্তসন্তানে পাপনং বুজ্ঝনং, পরসন্তানে বোধনন্তি দট্ঠব্বং.
এৰং ভগৰতো সদেৰকস্স লোকস্স পূজনীযৰন্দনীযভাৰো অগ্গপুগ্গলভাৰো চ ৰুচ্চমানো গুণৰিসিট্ঠতং দীপেতি, সা চ গুণৰিসিট্ঠতা মহাবোধিযা ৰেদিতব্বা. আসৰক্খযঞাণপদট্ঠানঞ্হি সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণপদট্ঠানঞ্চ আসৰক্খযঞাণং ‘‘মহাবোধী’’তি ৰুচ্চতি. সা অৰিপরীতধম্মদেসনতো তথাগতে সুপ্পতিট্ঠিতাতি ৰিঞ্ঞাযতি ¶ . ন হি সৰাসননিরৰসেসকিলেসপ্পহানং অনাৰরণঞাণঞ্চ ৰিনা তাদিসী ধম্মদেসনা সম্ভৰতি. ইচ্চস্স চতুৰেসারজ্জযোগো. তেন দসবলছঅসাধারণঞাণঅট্ঠারসাৰেণিকবুদ্ধধম্মাদিসকলসব্বঞ্ঞুগুণপারিপূরী পকাসিতা হোতি. এতাদিসী চ গুণৰিভূতি মহাকরুণাপুব্বঙ্গমং অভিনীহারসম্পত্তিং পুরস্সরং কত্ৰা সম্পাদিতং সমত্তিংসপারমিসঙ্খাতং পুঞ্ঞঞাণসম্ভারমন্তরেন ন উপলব্ভতীতি হেতুসম্পদাপি অত্থতো ৰিভাৰিতা হোতীতি এৰং ভগৰতো তীসুপি অৰত্থাসু সব্বসত্তানং একন্তহিতপ্পটিলাভহেতুভূতা আদিমজ্ঝপরিযোসানকল্যাণা নিরৰসেসা বুদ্ধগুণা ইমায গাথায পকাসিতাতি ৰেদিতব্বং.
দুতিযনযে পন যস্মা সিক্খত্তযসঙ্গহং সফলং অরিযমগ্গসাসনং তস্স আরম্মণভূতঞ্চ অমতধাতুং তদধিগমূপাযঞ্চ পুব্বভাগপটিপত্তিসাসনং তদত্থপরিদীপনঞ্চ পরিযত্তিসাসনং যথারহং সচ্চাভিসমযৰসেন অভিসমেন্তো স্ৰাক্খাততাদিগুণৰিসেসযুত্ততং মনসিকরোন্তো সক্কচ্চং সৰনধারণপরিপুচ্ছাদীহি পরিচযং করোন্তো চ সদেৰকো লোকো পূজযতি নাম. লোকনাথো চ সম্মাসম্বোধিপ্পত্তিযা ৰেনেয্যানং সক্কচ্চং ধম্মদেসনেন ‘‘অরিযং ৰো, ভিক্খৰে, সম্মাসমাধিং দেসেস্সামি’’ (ম. নি. ৩.১৩৬; সং. নি. ৫.২৮; পেটকো. ২৪), ‘‘মগ্গানট্ঠঙ্গিকো সেট্ঠো’’ (ধ. প. ২৭৩; কথা. ৮৭২; নেত্তি. ১২৫; পেটকো. ৩০), ‘‘যাৰতা, ভিক্খৰে, ধম্মা সঙ্খতা ৰা অসঙ্খতা ৰা, ৰিরাগো তেসং অগ্গমক্খাযতি’’ (ইতিৰু. ৯০; অ. নি. ৪.৩৪), ‘‘খযং ৰিরাগং অমতং পণীতং’’ (খু. পা. ৬.৪; সু. নি. ২২৭), ‘‘একাযনো অযং, ভিক্খৰে, মগ্গো সত্তানং ৰিসুদ্ধিযা’’ (দী. নি. ২.৩৭৩; ম. নি. ১.১০৬; সং. নি. ৫.৩৬৭), ‘‘ধম্মং ৰো, ভিক্খৰে, দেসেস্সামি আদিকল্যাণ’’ন্তিআদীহি (ম. নি. ৩.৪২০; নেত্তি. ৫) ৰচনেহি থোমনেন চ পূজযতি নাম. তস্মা সাসনৰরস্স পূজনীযভাৰো ইধ ৰুচ্চমানো অনৰসেসতো ধম্মগুণে দীপেতীতি যে অরিযভাৰাদযো নিয্যানাদযো খযৰিরাগাদযো মদনিম্মদনাদযো অসঙ্খতাদযো স্ৰাক্খাততাদযো ¶ আদিকল্যাণতাদযো চ অনেকেহি সুত্তপদেহি পৰেদিতা অনেকে ধম্মগুণা, তে নিরৰসেসতো ইমায গাথায পকাসিতাতি ৰেদিতব্বা.
যস্মা ¶ পন অরিযসচ্চপ্পটিৰেধেন সমুগ্ঘাটিতসম্মোহাযেৰ পরমত্থতো পণ্ডিতা বাল্যাদিসমতিক্কমনতো, তস্মা ভাৰিতলোকুত্তরমগ্গা সচ্ছিকতসামঞ্ঞফলা চ অরিযপুগ্গলা ৰিসেসতো ৰিদূতি ৰুচ্চন্তি. তে হি যথাৰুত্তসাসনৰরং অৰিপরীততো ঞাতুং নেতুঞ্চ সপরসন্তানে সক্কুণন্তীতি অট্ঠঅরিযপুগ্গলসমূহস্স পরমত্থসঙ্ঘস্সাপি ইধ গহিতত্তা যে সুপ্পটিপন্নতাদযো অনেকেহি সুত্তপদেহি সংৰণ্ণিতা অরিযসঙ্ঘগুণা, তেপি নিরৰসেসতো ইধ পকাসিতাতি ৰেদিতব্বা.
এৰং পঠমগাথায সাতিসযং রতনত্তযগুণপরিদীপনং কত্ৰা ইদানি –
‘‘সব্বপাপস্স অকরণং, কুসলস্স উপসম্পদা;
সচিত্তপরিযোদপনং, এতং বুদ্ধান সাসন’’ন্তি. (দী. নি. ২.৯০; ধ. প. ১৮৩; নেত্তি. ৩০, ৫০, ১১৬, ১২৪) –
ৰচনতো সঙ্খেপতো সিক্খত্তযসঙ্গহং সাসনং, তং পন সিক্খত্তযং ঞাণৰিসেসৰিসযভাৰভেদতো অৰত্থাভেদতো চ তিৰিধং হোতি. কথং? সুতমযঞাণগোচরো চ যো ‘‘পরিযত্তিসদ্ধম্মো’’তি ৰুচ্চতি. চিন্তামযঞাণগোচরো চ যো আকারপরিৰিতক্কদিট্ঠিনিজ্ঝানক্খন্তীহি গহেতব্বাকারো ৰিমুত্তাযতনৰিসেসো ‘‘পটিপত্তিসদ্ধম্মো’’তি ৰুচ্চতি. ৰিপস্সনাঞাণাদিসহগতো ভাৰনামযঞাণগোচরো চ যো ‘‘পটিৰেধসদ্ধম্মো’’তি ৰুচ্চতি. এৰং তিৰিধম্পি সাসনং সাসনৰরন্তি পদেন সঙ্গণ্হিত্ৰা তত্থ যং পঠমং, তং ইতরেসং অধিগমূপাযোতি সব্বসাসনমূলভূতং অত্তনো পকরণস্স চ ৰিসযভূতং পরিযত্তিসাসনমেৰ তাৰ সঙ্খেপতো ৰিভজন্তো ‘‘দ্ৰাদস পদানী’’তি গাথমাহ.
তত্থ দ্ৰাদসাতি গণনপরিচ্ছেদো. পদানীতি পরিচ্ছিন্নধম্মনিদস্সনং. তেসু ব্যঞ্জনপদানি পজ্জতি অত্থো এতেহীতি পদানি. অত্থপদানি পন পজ্জন্তি ঞাযন্তীতি পদানি. উভযম্পি ৰা উভযথা যোজেতব্বং ব্যঞ্জনপদানম্পি অৰিপরীতং পটিপজ্জিতব্বত্তা, অত্থপদানং উত্তরিৰিসেসাধিগমস্স ¶ কারণভাৰতো, তানি পদানি পরতো পাল়িযঞ্ঞেৰ আৰি ভৰিস্সন্তীতি তত্থেৰ ৰণ্ণযিস্সাম. অত্থসূচনাদিঅত্থতো সুত্তং. ৰুত্তঞ্হেতং সঙ্গহেসু –
‘‘অত্থানং সূচনতো, সুৰুত্ততো সৰনতোথ সূদনতো;
সুত্তাণা সুত্তসভাগতো চ, ‘সুত্ত’ন্তি অক্খাত’’ন্তি. (পারা. অট্ঠ. ১.পঠমমহাসঙ্গীতিকথা; দী. নি. অট্ঠ. ১.পঠমমহাসঙ্গীতিকথা; ধ. স. অট্ঠ. নিদানকথা);
তদেতং ¶ তত্থ সুত্তপিটকৰসেন আগতং, ইধ পন পিটকত্তযৰসেন যোজেতব্বং. ‘‘দ্ৰাদস পদানি সুত্ত’’ন্তি ৰুত্তং, যং পরিযত্তিসাসনন্তি অত্থো. তং সব্বন্তি তং ‘‘সুত্ত’’ন্তি ৰুত্তং সকলং বুদ্ধৰচনং. ব্যঞ্জনঞ্চ অত্থো চাতি ব্যঞ্জনঞ্চেৰ তদত্থো চ. যতো ‘‘দ্ৰাদস পদানি সুত্ত’’ন্তি ৰুত্তং. ইদং ৰুত্তং হোতি – অত্থসূচনাদিতো সুত্তং পরিযত্তিধম্মো, তঞ্চ সব্বং অত্থতো দ্ৰাদস পদানি ছ ব্যঞ্জনপদানি চেৰ ছ অত্থপদানি চাতি. অথ ৰা যদেতং ‘‘সাসনৰর’’ন্তি ৰুত্তং, তং সব্বং সুত্তং, পরিযত্তিসাসনস্স অধিপ্পেতত্তা. অত্থতো পন দ্ৰাদস পদানি, ব্যঞ্জনত্থপদসমুদাযভাৰতো. যথাহ – ‘‘ব্যঞ্জনঞ্চ অত্থো চা’’তি. তং ৰিঞ্ঞেয্যং উভযন্তি যস্মিং ব্যঞ্জনে অত্থে চ ৰচনৰচনীযভাৰেন সম্বন্ধে সুত্তৰোহারো, তদুভযং সরূপতো ৰিঞ্ঞাতব্বং তত্থ কতমং ব্যঞ্জনং কতমো অত্থোতি? তেনেৰাহ – ‘‘কো অত্থো ব্যঞ্জনং কতম’’ন্তি.
এৰং ‘‘সাসনৰর’’ন্তি ৰুত্তস্স সুত্তস্স পরিযত্তিভাৰং তস্স চ অত্থব্যঞ্জনপদভাৰেন ৰেদিতব্বতং দস্সেত্ৰা ইদানি তস্স পৰিচযুপাযং নেত্তিপ্পকরণং পদত্থৰিভাগেন দস্সেতুং ‘‘সোল়সহারা’’তি গাথমাহ.
তত্থ সোল়স হারা এতিস্সাতি সোল়সহারা. পঞ্চনযা অট্ঠারসমূলপদাতি এত্থাপি এসেৰ নযো. অথ ৰা সোল়স হারা সোল়সহারা. এৰং ইতরত্থাপি. হারনযমূলপদানি এৰ হি সঙ্খেপতো ৰিত্থারতো চ ভাসিতানি নেত্তীতি. সাসনস্স পরিযেট্ঠীতি সাসনস্স অত্থপরিযেসনা, পরিযত্তিসাসনস্স অত্থসংৰণ্ণনাতি অত্থো, সকলস্সেৰ ৰা সাসনস্স অত্থৰিচারণাতি অত্থো. পটিপত্তিপটিৰেধেপি হি নেত্তিনযানুসারেন অধিগচ্ছন্তীতি. মহকচ্চানেনাতি কচ্চোতি পুরাতনো ইসি, তস্স ৰংসালঙ্কারভূতোযং মহাথেরো ‘‘কচ্চানো’’তি ৰুচ্চতি. মহকচ্চানোতি পন ¶ পূজাৰচনং, যথা মহামোগ্গল্লানোতি, ‘‘কচ্চাযনগোত্তনিদ্দিট্ঠা’’তিপি পাঠো. অযঞ্চ গাথা নেত্তিং সঙ্গাযন্তেহি পকরণত্থসঙ্গণ্হনৰসেন ঠপিতাতি দট্ঠব্বা. যথা চাযং, এৰং হারৰিভঙ্গৰারে তংতংহারনিদ্দেসনিগমনে ‘‘তেনাহ আযস্মা’’তিআদিৰচনং, হারাদিসমুদাযভূতাযং নেত্তিযং ব্যঞ্জনত্থসমুদাযে চ সুত্তে কিং কেন ৰিচিযতীতি ৰিচারণাযং আহ – ‘‘হারা ব্যঞ্জনৰিচযো’’তিআদি.
তত্থ ¶ সোল়সপি হারা মূলপদনিদ্ধারণমন্তরেন ব্যঞ্জনমুখেনেৰ সুত্তস্স সংৰণ্ণনা হোন্তি, ন নযা ৰিয মূলপদসঙ্খাতসভাৰধম্মনিদ্ধারণমুখেনাতি তে ‘‘ব্যঞ্জনৰিচযো সুত্তস্সা’’তি ৰুত্তা. অত্থনযা পন যথাৰুত্তঅত্থমুখেনেৰ সুত্তস্স অত্থসম্পটিপত্তিযা হোন্তীতি আহ – ‘‘নযা তযো চ সুত্তত্থো’’তি. অযঞ্চ ৰিচারণা পরতোপি আগমিস্সতি. কেচি ‘‘নযো চা’’তি পঠন্তি, তং ন সুন্দরং. উভযং পরিগ্গহীতন্তি হারা নযা চাতি এতং উভযং সুত্তস্স অত্থনিদ্ধারণৰসেন পরিসমন্ততো গহিতং সব্বথা সুত্তে যোজিতং. ৰুচ্চতি সুত্তং ৰদতি সংৰণ্ণেতি. কথং? যথাসুত্তং সুত্তানুরূপং, যং সুত্তং যথা সংৰণ্ণেতব্বং, তথা সংৰণ্ণেতীতি অত্থো. যং যং সুত্তন্তি ৰা যথাসুত্তং, সব্বং সুত্তন্তি অত্থো. নেত্তিনযেন হি সংৰণ্ণেতুং অসক্কুণেয্যং নাম সুত্তং নত্থীতি.
ইদানি যং ৰুত্তং – ‘‘সাসনৰরং ৰিদূহি ঞেয্য’’ন্তি, তত্থ নেত্তিসংৰণ্ণনায ৰিসযভূতং পরিযত্তিধম্মমেৰ পকারন্তরেন নিযমেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘যা চেৰা’’তিআদি ৰুত্তং.
তত্থ অত্থেসু কতপরিচ্ছেদো ব্যঞ্জনপ্পবন্ধো দেসনা, যো পাঠোতি ৰুচ্চতি. তদত্থো দেসিতং তায দেসনায পবোধিতত্তা. তদুভযঞ্চ ৰিমুত্তাযতনসীসেন পরিচযং করোন্তানং অনুপাদাপরিনিব্বানপরিযোসানানং সম্পত্তীনং হেতুভাৰতো একন্তেন ৰিঞ্ঞেয্যং, তদুভযৰিনিমুত্তস্স ৰা ঞেয্যস্স অভাৰতো তদেৰ দ্ৰযং ৰিঞ্ঞেয্যন্তি ইমমত্থং দস্সেতি যা চেৰ…পে… ৰিঞ্ঞেয্যন্তি. তত্রাতি তস্মিং ৰিজাননে সাধেতব্বে, নিপ্ফাদেতব্বে চেতং ভুম্মং. অযমানুপুব্বীতি অযং ৰক্খমানা অনুপুব্বি হারনযানং অনুক্কমো, অনুক্কমেন ৰক্খমানা হারনযাতি অত্থো. নৰৰিধসুত্তন্তপরিযেট্ঠীতি সুত্তাদিৰসেন নৰঙ্গস্স সাসনস্স পরিযেসনা, অত্থৰিচারণাতি অত্থো. সামিঅত্থে ৰা এতং পচ্চত্তং নৰৰিধসুত্তন্তপরিযেট্ঠিযা অনুপুব্বীতি. অথ ৰা অনুপুব্বীতি করণত্থে পচ্চত্তং. ইদং ৰুত্তং হোতি – যথাৰুত্তৰিজাননে সাধেতব্বে ৰক্খমানায হারনযানুপুব্বিযা অযং নৰৰিধসুত্তন্তস্স অত্থপরিযেসনাতি.
এত্থাহ ¶ – কথং পনেত্থ গেয্যঙ্গাদীনং সুত্তভাৰো, সুত্তভাৰে চ তেসং কথং সাসনস্স নৰঙ্গভাৰো. যঞ্চ সঙ্গহেসু ৰুচ্চতি ‘‘সগাথকং সুত্তং গেয্যং, নিগ্গাথকং সুত্তং ৰেয্যাকরণ’’ন্তি, তথা চ সতি সুত্তঙ্গমেৰ ন ¶ সিযা. অথাপি ৰিসুং সুত্তঙ্গং সিযা, মঙ্গলসুত্তাদীনং (খু. পা. ৫.১ আদযো; সু. নি. ২৬১ আদযো) সুত্তঙ্গসঙ্গহো ন সিযা, গাথাভাৰতো ধম্মপদাদীনং ৰিয, গেয্যঙ্গসঙ্গহো ৰা সিযা, সগাথকত্তা সগাথাৰগ্গস্স ৰিয, তথা উভতোৰিভঙ্গাদীসু সগাথকপ্পদেসানন্তি. ৰুচ্চতে –
সুত্তন্তি সামঞ্ঞৰিধি, ৰিসেসৰিধযো পরে;
সনিমিত্তা নিরুল়্হত্তা, সহতাঞ্ঞেন নাঞ্ঞতো.
সব্বস্সাপি হি বুদ্ধৰচনস্স সুত্তন্তি অযং সামঞ্ঞৰিধি. তথা হি ‘‘এত্তকং তস্স ভগৰতো সুত্তাগতং সুত্তপরিযাপন্নং (পাচি. ১২৪২), সাৰত্থিযা সুত্তৰিভঙ্গে, সকৰাদে পঞ্চ সুত্তসতানী’’তিআদিৰচনতো ৰিনযাভিধম্মপরিযত্তিৰিসেসেপি সুত্তৰোহারো দিস্সতি. তদেকদেসেসু পন গেয্যাদযো ৰিসেসৰিধযো তেন তেন নিমিত্তেন পতিট্ঠিতা. তথা হি গেয্যস্স সগাথকত্তং তব্ভাৰনিমিত্তং. লোকেপি হি সসিলোকং সগাথকং চুণ্ণিযগন্থং গেয্য’’ন্তি ৰদন্তি. গাথাৰিরহে পন সতি পুচ্ছিত্ৰা ৰিস্সজ্জনভাৰো ৰেয্যাকরণস্স. পুচ্ছাৰিস্সজ্জনঞ্হি ‘‘ব্যাকরণ’’ন্তি ৰুচ্চতি. ব্যাকরণমেৰ ৰেয্যাকরণন্তি. এৰং সন্তে সগাথকাদীনম্পি পঞ্হাৰিস্সজ্জনৰসেন পৰত্তানং ৰেয্যাকরণভাৰো আপজ্জতীতি? নাপজ্জতি, গেয্যাদিসঞ্ঞানং অনোকাসভাৰতো ‘‘গাথাৰিরহে সতী’’তি ৰিসেসিতত্তা চ. তথা হি ধম্মপদাদীসু কেৰলং গাথাবন্ধেসু সগাথকত্তেপি সোমনস্সঞাণমযিকগাথাযুত্তেসু ‘‘ৰুত্তঞ্হেত’’ন্তিআদিৰচনসম্বন্ধেসু অব্ভুতধম্মপটিসংযুত্তেসু চ সুত্তৰিসেসেসু যথাক্কমং গাথাউদানইতিৰুত্তকঅব্ভুতধম্মসঞ্ঞা পতিট্ঠিতা, তথা সতিপি গাথাবন্ধভাৰে ভগৰতো অতীতাসু জাতীসু চরিযানুভাৰপ্পকাসকেসু জাতকসঞ্ঞা. সতিপি পঞ্হাৰিস্সজ্জনভাৰে সগাথকত্তে চ কেসুচি সুত্তন্তেসু ৰেদস্স লভাপনতো ৰেদল্লসঞ্ঞা পতিট্ঠিতাতি এৰং তেন তেন সগাথকত্তাদিনা নিমিত্তেন তেসু তেসু সুত্তৰিসেসেসু গেয্যঙ্গাদিসঞ্ঞা পতিট্ঠিতাতি ৰিসেসৰিধযো সুত্তঙ্গতো পরে গেয্যাদযো.
যং পনেত্থ গেয্যঙ্গাদিনিমিত্তরহিতং সুত্তং, তং সুত্তঙ্গং ৰিসেসসঞ্ঞাপরিহারেন সামঞ্ঞসঞ্ঞায পৰত্তনতোতি. ননু চ সগাথকং ¶ সুত্তং গেয্যং, নিগ্গাথকং সুত্তং ৰেয্যাকরণন্তি সুত্তঙ্গং ন সম্ভৰতীতি চোদনা তদৰত্থা এৰাতি? ন তদৰত্থা, সোধিতত্তা. সোধিতঞ্হি ¶ পুব্বে গাথাৰিরহে সতি পুচ্ছাৰিস্সজ্জনভাৰো ৰেয্যাকরণস্স তব্ভাৰনিমিত্তন্তি. যঞ্চ ৰুত্তং – ‘‘গাথাভাৰতো মঙ্গলসুত্তাদীনং সুত্তঙ্গসঙ্গহো ন সিযা’’তি, তম্পি ন, নিরুল়্হত্তা. নিরুল়্হো হি মঙ্গলসুত্তাদীসু সুত্তভাৰো, ন হি তানি ধম্মপদবুদ্ধৰংসাদযো ৰিয গাথাভাৰেন পঞ্ঞাতানি, কিন্তু সুত্তভাৰেনেৰ. তেনেৰ হি অট্ঠকথাযং ‘‘সুত্তনামক’’ন্তি নামগ্গহণং কতং.
যং পন ৰুত্তং ‘‘সগাথকত্তা গেয্যঙ্গসঙ্গহো ৰা সিযা’’তি, তদপি নত্থি, যস্মা সহতাঞ্ঞেন. সহ গাথাহীতি হি সগাথকং. সহভাৰো চ নাম অত্থতো অঞ্ঞেন হোতি, ন চ মঙ্গলসুত্তাদীসু গাথাৰিনিমুত্তো কোচি সুত্তপ্পদেসো অত্থি. যো সহ গাথাহীতি ৰুচ্চেয্য, ন চ সমুদাযো নাম কোচি অত্থি. যদপি ৰুত্তং – ‘‘উভতোৰিভঙ্গাদীসু সগাথকপ্পদেসানং গেয্যঙ্গসঙ্গহো সিযা’’তি, তদপি ন অঞ্ঞতো. অঞ্ঞা এৰ হি তা গাথা, জাতকাদিপরিযাপন্নত্তা. অতো ন তাহি উভতোৰিভঙ্গাদীনং গেয্যঙ্গভাৰোতি এৰং সুত্তাদীনং অঙ্গানং অঞ্ঞমঞ্ঞসঙ্করাভাৰো ৰেদিতব্বো. যস্মা পন সব্বম্পি বুদ্ধৰচনং যথাৰুত্তনযেন অত্থানং সূচনাদিঅত্থেন সুত্তন্ত্ৰেৰ ৰুচ্চতি, তস্মা ৰুত্তং – ‘‘নৰৰিধসুত্তন্তপরিযেট্ঠী’’তি.
সঙ্গহৰারৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
২. উদ্দেসৰারৰণ্ণনা
১. এৰং ¶ সঙ্গহৰারেন সঙ্খেপতো দস্সিতে হারাদযো ইদানি ৰিভাগেন দস্সেতুং ‘‘তত্থ কতমে সোল়স হারা’’তিআদিদেসনা আরদ্ধা. তত্থ তত্থাতি যং ৰুত্তং – ‘‘সোল়সহারা নেত্তী’’তি, তস্মিং ৰচনে, তিস্সং ৰা গাথাযং, যানি হারনযমূলপদানি উদ্ধটানি, তেসূতি অত্থো. কতমেতি পুচ্ছাৰচনং. পুচ্ছা চ নামেসা পঞ্চৰিধা অদিট্ঠজোতনাপুচ্ছা দিট্ঠসংসন্দনাপুচ্ছা ৰিমতিচ্ছেদনাপুচ্ছা অনুমতিপুচ্ছা কথেতুকম্যতাপুচ্ছাতি. তাসু অযং কথেতুকম্যতাপুচ্ছা. সোল়সাতি গণনৰসেন পরিচ্ছেদো. তেন নেসং ন ততো উদ্ধং অধো চাতি এতপরমতং ¶ দস্সেতি. সা চেতপরমতা পরতো আৰি ভৰিস্সতি. হারাতি গণনৰসেন পরিচ্ছিন্নানং সামঞ্ঞতো দস্সনং. দেসনা ৰিচযোতিআদি সরূপদস্সনং.
তত্থ কেনট্ঠেন হারা? হরীযন্তি এতেহি, এত্থ ৰা সুত্তগেয্যাদিৰিসযা অঞ্ঞাণসংসযৰিপল্লাসাতি হারা, হরন্তি ৰা সযং তানি, হরণমত্তমেৰ ৰাতি হারা ফলূপচারেন. অথ ৰা হরীযন্তি ৰোহরীযন্তি ধম্মসংৰণ্ণকধম্মপটিগ্গাহকেহি ধম্মস্স দানগ্গহণৰসেনাতি হারা. অথ ৰা হারা ৰিযাতি হারা. যথা হি অনেকরতনাৰলিসমূহো হারসঙ্খাতো অত্তনো অৰযৰভূতরতনসম্ফস্সেহি সমুপ্পজ্জনীযমানহিলাদসুখো হুত্ৰা তদুপভোগীজনসরীরসন্তাপং নিদাঘপরিল়াহুপজনিতং ৰূপসমেতি, এৰমেতেপি নানাৰিধপরমত্থরতনপ্পবন্ধা সংৰণ্ণনাৰিসেসা অত্তনো অৰযৰভূতপরমত্থরতনাধিগমেন সমুপ্পাদিযমাননিব্বুতিসুখা ধম্মপটিগ্গাহকজনহদযপরিতাপং কামরাগাদিকিলেসহেতুকং ৰূপসমেন্তীতি. অথ ৰা হারযন্তি অঞ্ঞাণাদীনং হারং অপগমং করোন্তি আচিক্খন্তীতি ৰা হারা. অথ ৰা সোতুজনচিত্তস্স হরণতো রমণতো চ হারা নিরুত্তিনযেন, যথা – ‘‘ভৰেসু ৰন্তগমনো ভগৰা’’তি (ৰিসুদ্ধি. ১.১৪৪; পারা. অট্ঠ. ১.১ ৰেরঞ্জকণ্ডৰণ্ণনা). অযং তাৰ হারানং সাধারণতো অত্থো.
অসাধারণতো পন দেসীযতি সংৰণ্ণীযতি এতায সুত্তত্থোতি দেসনা, দেসনাসহচরণতো ৰা ¶ দেসনা. ননু চ অঞ্ঞেপি হারা দেসনাসঙ্খাতস্স সুত্তস্স অত্থসংৰণ্ণনতো দেসনাসহচারিনোৰাতি? সচ্চমেতং, অযং পন হারো যেভুয্যেন যথারুতৰসেনেৰ ৰিঞ্ঞাযমানো দেসনায সহ চরতীতি ৰত্তব্বতং অরহতি, ন তথা পরে. ন হি অস্সাদাদীনৰনিস্সরণাদিসন্দস্সনরহিতা সুত্তদেসনা অত্থি. অস্সাদাদিসন্দস্সনৰিভাৰনলক্খণো চাযং হারোতি.
ৰিচিযন্তি এতেন, এত্থ ৰা পদপঞ্হাদযো, ৰিচিতি এৰ ৰা তেসন্তি ৰিচযো. পাল়িযং পন ৰিচিনতীতি ৰিচযোতি অযমত্থো দস্সিতো.
যুত্তীতি উপপত্তিসাধনযুত্তি, ইধ পন যুত্তিৰিচারণা যুত্তি উত্তরপদলোপেন ‘‘রূপভৰো রূপ’’ন্তি যথা, যুত্তিসহচরণতো ৰা. ইধাপি দেসনাহারে ৰুত্তনযেন অত্থো ৰিত্থারেতব্বো.
পদট্ঠানন্তি ¶ আসন্নকারণং, ইধাপি পদট্ঠানৰিচারণাতিআদি ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বং.
লক্খীযন্তি এতেন, এত্থ ৰা একলক্খণা ধম্মা অৰুত্তাপি একৰচনেনাতি লক্খণং.
ৰিযূহীযন্তি ৰিভাগেন পিণ্ডীযন্তি এতেন, এত্থ ৰাতি ব্যূহো. নিব্বচনাদীনং সুত্তে দস্সিযমানানং চতুন্নং ব্যূহোতি চতুব্যূহো, চতুন্নং ৰা ব্যূহো এত্থাতি চতুব্যূহো.
আৰট্টীযন্তি এতেন, এত্থ ৰা সভাগা ৰিসভাগা চ ধম্মা, তেসং ৰা আৰট্টনন্তি আৰট্টো.
ৰিভজীযন্তি এতেন, এত্থ ৰা সাধারণাসাধারণানং সংকিলেসৰোদানধম্মানং ভূমিযোতি ৰিভত্তি, ৰিভজনং ৰা এতেসং ভূমিযাতি ৰিভত্তি.
পটিপক্খৰসেন পরিৰত্তীযন্তি ইমিনা, এত্থ ৰা সুত্তে ৰুত্তধম্মা, পরিৰত্তনং ৰা তেসন্তি পরিৰত্তনো.
ৰিৰিধং ¶ ৰচনং একস্সেৰত্থস্স ৰাচকমেত্থাতি ৰিৰচনং, ৰিৰচনমেৰ ৰেৰচনং, ৰিৰিধং ৰুচ্চতি এতেন অত্থোতি ৰা ৰিৰচনং. সেসং ৰুত্তনযমেৰ.
পকারেহি পভেদতো ৰা ঞাপীযন্তি ইমিনা, এত্থ ৰা অত্থাতি পঞ্ঞত্তি.
ওতারীযন্তি অনুপ্পৰেসীযন্তি এতেন, এত্থ ৰা সুত্তাগতা ধম্মা পটিচ্চসমুপ্পাদাদীসূতি ওতরণো.
সোধীযন্তি সমাধীযন্তি এতেন, এত্থ ৰা সুত্তে পদপদত্থপঞ্হারম্ভাতি সোধনো.
অধিট্ঠীযন্তি অনুপৰত্তীযন্তি এতেন, এত্থ ৰা সামঞ্ঞৰিসেসভূতা ধম্মা ৰিনা ৰিকপ্পেনাতি অধিট্ঠানো.
পরিকরোতি অভিসঙ্খরোতি ফলন্তি পরিক্খারো, হেতু পচ্চযো চ, পরিক্খারং আচিক্খতীতি পরিক্খারো, হারো, পরিক্খারৰিসযত্তা পরিক্খারসহচরণতো ৰা পরিক্খারো.
সমারোপীযন্তি এতেন, এত্থ ৰা পদট্ঠানাদিমুখেন ধম্মাতি সমারোপনো. সব্বত্থ চ ভাৰসাধনৰসেনাপি অত্থো সম্ভৰতীতি তস্সাপি ৰসেন যোজেতব্বং.
তস্সাতি ¶ যথাৰুত্তস্স হারুদ্দেসস্স. অনুগীতীতি ৰুত্তস্সেৰত্থস্স সুখগ্গহণত্থং অনুপচ্ছা গাযনগাথা, তাসু ওসানগাথায অত্থতো অসংকিণ্ণাতি পদত্থেন সঙ্কররহিতা, তেন যদিপি কেচি হারা অঞ্ঞমঞ্ঞং অৰিসিট্ঠা ৰিয দিস্সন্তি, তথাপি তেসং অত্থতো সঙ্করো নত্থীতি দস্সেতি. সো চ নেসং অসঙ্করো লক্খণনিদ্দেসে সুপাকটো হোতি. এতেসঞ্চেৰাতি এতেসং সোল়সন্নং হারানং. যথা অসঙ্করো, তথা চেৰ ভৰতি. কিং ভৰতি? ৰিত্থারতযা ৰিত্থারেন. নযৰিভত্তি নযেন উপাযেন ঞাযেন ৰিভাগো. এতেন তং এৰ অসঙ্কিণ্ণতং ৰিভাৰেতি. কেচি ‘‘ৰিত্থারনযা’’তি পঠন্তি, তং ন সুন্দরং, অযঞ্চ গাথা কেসুচি পোত্থকেসু নত্থি.
২. এৰং হারে উদ্দিসিত্ৰা ইদানি নযে উদ্দিসিতুং ‘‘তত্থ কতমে’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ নযন্তি সংকিলেসে ৰোদানানি চ ৰিভাগতো ঞাপেন্তীতি নযা, নীযন্তি ৰা তানি এতেহি ¶ , এত্থ ৰাতি নযা, নযনমত্তমেৰ ৰাতি নযা, নীযন্তি ৰা সযং ধম্মকথিকেহি উপনীযন্তি সুত্তস্স অত্থপৰিচযত্থন্তি নযা. অথ ৰা নযা ৰিযাতি নযা. যথা হি একত্তাদযো নযা সম্মা পটিৰিজ্ঝিযমানা পচ্চযপচ্চযুপ্পন্নধম্মানং যথাক্কমং সম্বন্ধৰিভাগব্যাপারৰিরহানুরূপফলভাৰদস্সনেন অসঙ্করতো সম্মুতিসচ্চপরমত্থসচ্চানং সভাৰং পৰেদযন্তা পরমত্থসচ্চপ্পটিৰেধায সংৰত্তন্তি, এৰমেতেপি কণ্হসুক্কসপ্পটিভাগধম্মৰিভাগদস্সনেন অৰিপরীতসুত্তত্থাৰবোধায অভিসম্ভুণন্তা ৰেনেয্যানং চতুসচ্চপ্পটিৰেধায সংৰত্তন্তি. অথ ৰা পরিযত্তিঅত্থস্স নযনতো সংকিলেসতো যমনতো চ নযা নিরুত্তিনযেন.
নন্দিযাৰট্টোতিআদীসু নন্দিযাৰট্টস্স ৰিয আৰট্টো এতস্সাতি নন্দিযাৰট্টো, যথা হি নন্দিযাৰট্টো অন্তোঠিতেন পধানাৰযৰেন বহিদ্ধা আৰট্টতি, এৰমযম্পি নযোতি অত্থো. অথ ৰা নন্দিযা তণ্হায পমোদস্স ৰা আৰট্টো এত্থাতি নন্দিযাৰট্টো. তীহি অৰযৰেহি লোভাদীহি সংকিলেসপক্খে অলোভাদীহি চ ৰোদানপক্খে পুক্খলো সোভনোতি তিপুক্খলো. অসন্তাসনজৰপরক্কমাদিৰিসেসযোগেন সীহো ভগৰা, তস্স ৰিক্কীল়িতং দেসনাৰচীকম্মভূতো ৰিহারোতি কত্ৰা ৰিপল্লাসতপ্পটিপক্খপরিদীপনতো সীহস্স ৰিক্কীল়িতং এত্থাতি সীহৰিক্কীল়িতো, ¶ নযো. বলৰিসেসযোগদীপনতো ৰা সীহৰিক্কীল়িতসদিসত্তা নযো সীহৰিক্কীল়িতো. বলৰিসেসো চেত্থ সদ্ধাদিবলং, দসবলানি এৰ ৰা. অত্থনযত্তযদিসাভাৰেন কুসলাদিধম্মানং আলোচনং দিসালোচনং. তথা আলোচিতানং তেসং ধম্মানং অত্থনযত্তযযোজনে সমানযনতো অঙ্কুসো ৰিয অঙ্কুসো. গাথাসু লঞ্জেতি পকাসেতি সুত্তত্থন্তি লঞ্জকো, নযো চ সো লঞ্জকো চাতি নযলঞ্জকো. গতাতি ঞাতা, মতাতি অত্থো. সো এৰ ৰা পাঠো. সেসং ৰুত্তনযেন ৰেদিতব্বং.
৩. এৰং নযেপি উদ্দিসিত্ৰা ইদানি মূলপদানি উদ্দিসিতুং ‘‘তত্থ কতমানী’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ মূলানি চ তানি নযানং পট্ঠানভাগানঞ্চ পতিট্ঠাভাৰতো পদানি চ অধিগমূপাযভাৰতো কোট্ঠাসভাৰতো চাতি মূলপদানি. কোসল্লসম্ভূতট্ঠেন, কুচ্ছিতানং ৰা পাপধম্মানং সলনতো ৰিদ্ধংসনতো, কুসানং ৰা রাগাদীনং লৰনতো, কুসা ৰিয ৰা লৰনতো, কুসেন ৰা ঞাণেন লাতব্বতো পৰত্তেতব্বতো কুসলানি, তপ্পটিপক্খতো অকুসলানীতি পদত্থো ৰেদিতব্বো.
এৰং গণনপরিচ্ছেদতো জাতিভেদতো চ মূলপদানি দস্সেত্ৰা ইদানি সরূপতো দস্সেন্তো সংকিলেসপক্খংযেৰ ¶ পঠমং উদ্দিসতি ‘‘তণ্হা’’তিআদিনা. তত্থ তসতি পরিতসতীতি তণ্হা. অৰিন্দিযং ৰিন্দতি, ৰিন্দিযং ন ৰিন্দতীতি অৰিজ্জা, ৰিজ্জাপটিপক্খাতি ৰা অৰিজ্জা. লুব্ভন্তি তেন, সযং ৰা লুব্ভতি, লুব্ভনমত্তমেৰ ৰা সোতি লোভো. দোসমোহেসুপি এসেৰ নযো. অসুভে ‘‘সুভ’’ন্তি পৰত্তা সঞ্ঞা সুভসঞ্ঞা. সুখসঞ্ঞাদীসুপি ইমিনাৰ নযেন অত্থো ৰেদিতব্বো. সঙ্গহন্তি গণনং. সমোসরণন্তি সমোরোপনং.
পচ্চনীকধম্মে সমেতীতি সমথো. অনিচ্চাদীহি ৰিৰিধেহি আকারেহি পস্সতীতি ৰিপস্সনা. অলোভাদযো লোভাদিপটিপক্খতো ৰেদিতব্বা. অসুভে ‘‘অসুভ’’ন্তি পৰত্তা সঞ্ঞা অসুভসঞ্ঞা, কাযানুপস্সনাসতিপট্ঠানং. সঞ্ঞাসীসেন হি দেসনা. দুক্খসঞ্ঞাদীসুপি এসেৰ নযো.
ইদং উদ্দানন্তি ইদং ৰুত্তস্সেৰ অত্থস্স ৰিপ্পকিণ্ণভাৰেন নস্সিতুং অদত্ৰা উদ্ধং দানং রক্খণং উদ্দানং, সঙ্গহৰচনন্তি অত্থো. ‘‘চত্তারো ৰিপল্লাসা’’তিপি ¶ পাঠো. কিলেসভূমীতি সংকিলেসভূমি সব্বেসং অকুসলধম্মানং সমোসরণট্ঠানত্তা. কুসলানং যানি তীণি মূলানি. ‘‘কুসলানী’’তিপি পঠন্তি. সতিপট্ঠানাতি অসুভসঞ্ঞাদযো সন্ধাযাহ. ইন্দ্রিযভূমীতি সদ্ধাদীনং ৰিমুত্তিপরিপাচনিন্দ্রিযানং সমোসরণট্ঠানত্তা ৰুত্তং. যুজ্জন্তীতি যোজীযন্তি. খোতি পদপূরণে, অৰধারণত্থে ৰা নিপাতো. তেন এতে এৰাতি দস্সেতি. অট্ঠারসেৰাতি ৰা. মূলপদাতি মূলপদানি, লিঙ্গৰিপল্লাসো ৰা.
উদ্দেসৰারৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৩. নিদ্দেসৰারৰণ্ণনা
৪. এৰং ¶ উদ্দিট্ঠে হারাদযো নিদ্দিসিতুং ‘‘তত্থ সঙ্খেপতো’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ তত্থাতি তস্মিং উদ্দেসপাঠে. সঙ্খেপতো নেত্তি কিত্তিতাতি সমাসতো নেত্তিপ্পকরণং কথিতং. হারনযমূলপদানঞ্হি সরূপদস্সনং উদ্দেসপাঠেন কতন্তি. এত্থ চ হারনযানং –
সামঞ্ঞতো ৰিসেসেন, পদত্থো লক্খণং কমো;
এত্তাৰতা চ হেত্ৰাদী, ৰেদিতব্বা হি ৰিঞ্ঞুনা.
তেসু অৰিসেসতো ৰিসেসতো চ হারনযানং অত্থো দস্সিতো. লক্খণাদীসু পন অৰিসেসতো সব্বেপি হারা নযা চ যথাক্কমং ব্যঞ্জনত্থমুখেন নৰঙ্গস্স সাসনস্স অত্থসংৰণ্ণনলক্খণা. ৰিসেসতো পন তস্স তস্স হারস্স নযস্স চ লক্খণং নিদ্দেসে এৰ কথযিস্সাম. কমাদীনি চ যস্মা নেসং লক্খণেসু ঞাতেসু ৰিঞ্ঞেয্যানি হোন্তি, তস্মা তানিপি নিদ্দেসতো পরতো পকাসযিস্সাম.
হারসঙ্খেপো
১. যা পন অস্সাদাদীনৰতাতিআদিকা নিদ্দেসগাথা, তাসু অস্সাদাদীনৰতাতি অস্সাদো আদীনৰতাতি পদৰিভাগো. আদীনৰতাতি চ আদীনৰো এৰ. কেচি ‘‘অস্সাদাদীনৰতো’’তি পঠন্তি, তং ন সুন্দরং. তত্থ অস্সাদীযতীতি অস্সাদো, সুখং সোমনস্সঞ্চ. ৰুত্তঞ্হেতং – ‘‘যং, ভিক্খৰে, পঞ্চুপাদানক্খন্ধে পটিচ্চ উপ্পজ্জতি সুখং সোমনস্সং, অযং পঞ্চসু উপাদানক্খন্ধেসু ¶ অস্সাদো’’তি (ম. নি. ১.১৬৬; সং. নি. ৩.২৬). যথা চেতং সুখং সোমনস্সং, এৰং ইট্ঠারম্মণম্পি. ৰুত্তম্পি চেতং – ‘‘সো তদস্সাদেতি তং নিকামেতী’’তি ‘‘রূপং অস্সাদেতি অভিনন্দতি, তং আরব্ভ রাগো উপ্পজ্জতী’’তি (পট্ঠা. ১.১.৪২৪), ‘‘সংযোজনীযেসু, ভিক্খৰে, ধম্মেসু অস্সাদানুপস্সিনো’’তি (সং. নি. ২.৫৩) চ ¶ . অস্সাদেতি এতাযাতি ৰা অস্সাদো, তণ্হা. তণ্হায হি কারণভূতায পুগ্গলো সুখম্পি সুখারম্মণম্পি অস্সাদেতি. যথা চ তণ্হা, এৰং ৰিপল্লাসাপি. ৰিপল্লাসৰসেন হি সত্তা অনিট্ঠম্পি আরম্মণং ইট্ঠাকারেন অস্সাদেন্তি, এৰং ৰেদনায সব্বেসং তেভূমকসঙ্খারানং তণ্হায ৰিপল্লাসানঞ্চ অস্সাদৰিচারো ৰেদিতব্বো.
কথং পন দুক্খাদুক্খমসুখৰেদনানং অস্সাদনীযতাতি? ৰিপল্লাসতো সুখপরিযাযসব্ভাৰতো চ. তথা হি ৰুত্তং – ‘‘সুখা খো, আৰুসো ৰিসাখ, ৰেদনা ঠিতিসুখা ৰিপরিণামদুক্খা. দুক্খা ৰেদনা ঠিতিদুক্খা ৰিপরিণামসুখা, অদুক্খমসুখা ৰেদনা ঞাণসুখা অঞ্ঞাণদুক্খা’’তি (ম. নি. ১.৪৬৫). তত্থ ৰেদনায অট্ঠসতপরিযাযৰসেন, তেভূমকসঙ্খারানং নিক্খেপকণ্ডরূপকণ্ডৰসেন, তণ্হায সংকিলেসৰত্থুৰিভঙ্গে নিক্খেপকণ্ডে চ তণ্হানিদ্দেসৰসেন, ৰিপল্লাসানং সুখসঞ্ঞাদিৰসেন দ্ৰাসট্ঠিদিট্ঠিগতৰসেন চ ৰিভাগো ৰেদিতব্বো.
আদীনৰো দুক্খা ৰেদনা তিস্সোপি ৰা দুক্খতা. অথ ৰা সব্বেপি তেভূমকা সঙ্খারা আদীনৰো. আদীনং অতিৰিয কপণং ৰাতি পৰত্ততীতি হি আদীনৰো, কপণমনুস্সো, এৰংসভাৰা চ তেভূমকা ধম্মা অনিচ্চতাদিযোগেন. যতো তত্থ আদীনৰানুপস্সনা আরদ্ধৰিপস্সকানং যথাভূতনযোতি ৰুচ্চতি. তথা চ ৰুত্তং – ‘‘যং, ভিক্খৰে, পঞ্চুপাদানক্খন্ধা অনিচ্চা দুক্খা ৰিপরিণামধম্মা, অযং পঞ্চসু উপাদানক্খন্ধেসু আদীনৰো’’তি. তস্মা আদীনৰো দুক্খসচ্চনিদ্দেসভূতানং জাতিযাদীনং অনিচ্চতাদীনং দ্ৰাচত্তালীসায আকারানঞ্চ ৰসেন ৰিভজিত্ৰা নিদ্দিসিতব্বো.
নিস্সরতি এতেনাতি নিস্সরণং, অরিযমগ্গো. নিস্সরতীতি ৰা নিস্সরণং নিব্বানং. উভযম্পি সামঞ্ঞনিদ্দেসেন একসেসেন ৰা ‘‘নিস্সরণ’’ন্তি ¶ ৰুত্তং. পি-সদ্দো পুরিমানং পচ্ছিমানঞ্চ সম্পিণ্ডনত্থো. তত্থ অরিযমগ্গপক্খে সতিপট্ঠানাদীনং সত্তত্তিংসবোধিপক্খিযধম্মানং কাযানুপস্সনাদীনঞ্চ তদন্তোগধভেদানং ৰসেন নিস্সরণং ৰিভজিত্ৰা নিদ্দিসিতব্বং.
নিব্বানপক্খে পন কিঞ্চাপি অসঙ্খতায ধাতুযা নিপ্পরিযাযেন ৰিভাগো নত্থি. পরিযাযেন পন সোপাদিসেসনিরুপাদিসেসভেদেন. যতো ৰা তং নিস্সটং, তেসং পটিসম্ভিদামগ্গে (পটি. ম. ১.৩) দস্সিতপ্পভেদানং চক্খাদীনং ছন্নং দ্ৰারানং রূপাদীনং ছন্নং আরম্মণানং তংতংদ্ৰারপ্পৰত্তানং ¶ ছন্নং ছন্নং ৰিঞ্ঞাণফস্সৰেদনাসঞ্ঞাচেতনাতণ্হাৰিতক্কৰিচারানং পথৰীধাতুআদীনং ছন্নং ধাতূনং দসন্নং কসিণাযতনানং অসুভানং কেসাদীনং দ্ৰত্তিংসায আকারানং পঞ্চন্নং খন্ধানং দ্ৰাদসন্নং আযতনানং অট্ঠারসন্নং ধাতূনং লোকিযানং ইন্দ্রিযানং কামধাতুআদীনং তিস্সন্নং ধাতূনং কামভৰাদীনং তিণ্ণং তিণ্ণং ভৰানং চতুন্নং ঝানানং অপ্পমঞ্ঞানং আরুপ্পানং দ্ৰাদসন্নং পটিচ্চসমুপ্পাদঙ্গানঞ্চাতি এৰমাদীনং সঙ্খতধম্মানং নিস্সরণভাৰেন চ ৰিভজিত্ৰা নিদ্দিসিতব্বং.
ফলন্তি দেসনাফলং. কিং পন তন্তি? যং দেসনায নিপ্ফাদীযতি. ননু চ নিব্বানাধিগমো ভগৰতো দেসনায নিপ্ফাদীযতি. নিব্বানঞ্চ ‘‘নিস্সরণ’’ন্তি ইমিনা ৰুত্তমেৰাতি? সচ্চমেতং, তঞ্চ খো পরম্পরায. ইধ পন পচ্চক্খতো দেসনাফলং অধিপ্পেতং. তং পন সুতমযঞাণং. অত্থধম্মৰেদাদিঅরিযমগ্গস্স পুব্বভাগপ্পটিপত্তিভূতা ছব্বিসুদ্ধিযো. যঞ্চ তস্মিং খণে মগ্গং অনভিসম্ভুণন্তস্স কালন্তরে তদধিগমকারণভূতং সম্পত্তিভৰহেতু চ সিযা. তথা হি ৰক্খতি – ‘‘অত্তানুদিট্ঠিং ঊহচ্চ, এৰং মচ্চুতরো সিযাতি (সু. নি. ১১২৫; কথা. ২২৬; চূল়নি. মোঘরাজমাণৰপুচ্ছা ১৪৪, মোঘরাজমাণৰপুচ্ছানিদ্দেস ৮৮; নেত্তি. ৫; পেটকো. ২২) ইদং ফল’’ন্তি, ‘‘ধম্মো হৰে রক্খতি ধম্মচারিন্তি ইদং ফল’’ন্তি (জা. ১.১০.১০২-১০৩; ১.১৫.৩৮৫) চ. এতেন নযেন দেৰেসু চ মানুসেসু চ আযুৰণ্ণবলসুখযসপরিৰারআধিপতেয্যসম্পত্তিযো উপধিসম্পত্তিযো চক্কৰত্তিসিরী দেৰরজ্জসিরী চত্তারি সম্পত্তিচক্কানি সীলসম্পদা সমাধিসম্পদা তিস্সো ৰিজ্জা ছ অভিঞ্ঞা চতস্সো পটিসম্ভিদা সাৰকবোধি পচ্চেকবোধি সম্মাসম্বোধীতি সব্বাপি সম্পত্তিযো পুঞ্ঞসম্ভারহেতুকা ভগৰতো দেসনায সাধেতব্বতায ফলন্তি ৰেদিতব্বা.
উপাযোতি ¶ অরিযমগ্গপদট্ঠানভূতা পুব্বভাগপ্পটিপদা. সা হি পুরিমা পুরিমা পচ্ছিমায পচ্ছিমায অধিগমূপাযভাৰতো পরম্পরায মগ্গনিব্বানাধিগমস্স চ হেতুভাৰতো উপাযো. যা চ পুব্বে ৰুত্তফলাধিগমস্স উপাযপটিপত্তি. কেচি পন ‘‘সহ ৰিপস্সনায মগ্গো উপাযো’’তি ৰদন্তি, তেসং মতেন নিস্সরণন্তি নিব্বানমেৰ ৰুত্তং সিযা. ফলং ৰিয উপাযোপি পুব্বভাগোতি ৰুত্তং সিযা, যং পন ৰক্খতি ‘‘সব্বে ধম্মা…পে… ৰিসুদ্ধিযাতি (ধ. প. ২৭৯; থেরগা. ৬৭৮) অযং উপাযো’’তি. এত্থাপি পুব্বভাগপ্পটিপদা এৰ উদাহটাতি সক্কা ৰিঞ্ঞাতুং. যস্মা পন ‘‘তে পহায তরে ওঘন্তি ইদং নিস্সরণ’’ন্তি অরিযমগ্গস্স নিস্সরণভাৰং ৰক্খতি. অরিযমগ্গো হি ওঘতরণন্তি.
আণত্তীতি ¶ আণারহস্স ভগৰতো ৰেনেয্যজনস্স হিতসিদ্ধিযা ‘‘এৰং পটিপজ্জাহী’’তি ৰিধানং. তথা হি ৰক্খতি ‘‘সুঞ্ঞতো লোকং অৰেক্খস্সু, মোঘরাজাতি (সু. নি. ১১২৫; কথা. ২২৬; নেত্তি. ৫; পেটকো. ২২; চূল়নি. মোঘরাজমাণৰপুচ্ছা ১৪৪, মোঘরাজমাণৰপুচ্ছানিদ্দেস ৮৮) আণত্তী’’তি.
যোগীনন্তি চতুসচ্চকম্মট্ঠানভাৰনায যুত্তপ্পযুত্তানং ৰেনেয্যানং, অত্থাযাতি ৰচনসেসো. দেসনাহারোতি এতেসং যথাৰুত্তানং অস্সাদাদীনং ৰিভজনলক্খণো সংৰণ্ণনাৰিসেসো দেসনাহারো নামাতি অত্থো. এত্থাহ – কিং পনেতেসং অস্সাদাদীনং অনৰসেসানং ৰচনং দেসনাহারো, উদাহু একচ্চানন্তি? নিরৰসেসানংযেৰ. যস্মিঞ্হি সুত্তে অস্সাদাদীনৰনিস্সরণানি সরূপতো আগতানি, তত্থ ৰত্তব্বমেৰ নত্থি. যত্থ পন একদেসেন আগতানি, ন ৰা সরূপেন. তত্থ অনাগতং অত্থৰসেন নিদ্ধারেত্ৰা হারো যোজেতব্বো. অযঞ্চ অত্থো দেসনাহারৰিভঙ্গে আগমিস্সতীতি ইধ ন পপঞ্চিতো.
২. যং পুচ্ছিতন্তি যা পুচ্ছা, ৰিচিযমানাতি ৰচনসেসো. ৰিস্সজ্জিতং অনুগীতীতি এত্থাপি এসেৰ নযো. তত্থ ৰিস্সজ্জিতন্তি ৰিস্সজ্জনা, সা একংসব্যাকরণাদিৰসেন চতুব্বিধং ব্যাকরণং. চ-সদ্দো সম্পিণ্ডনত্থো, তেন গাথাযং অৰুত্তং পদাদিং সঙ্গণ্হাতি. তা পন পুচ্ছাৰিস্সজ্জনা কস্সাতি আহ ‘‘সুত্তস্সা’’তি. এতেন সুত্তে আগতং পুচ্ছাৰিস্সজ্জনং ৰিচেতব্বন্তি দস্সেতি. যা চ অনুগীতিতি ৰুত্তস্সেৰ অত্থস্স যা অনু পচ্ছা গীতি অনুগীতি, সঙ্গহগাথা, পুচ্ছায ৰা অনুরূপা গীতি. এতেন পুব্বাপরং ¶ গহিতং. ব্যাকরণস্স হি পুচ্ছানুরূপতা ইধ পুব্বাপরং অধিপ্পেতং. যা ‘‘পুচ্ছানুসন্ধী’’তি ৰুচ্চতি. পুরিমং ‘‘সুত্তস্সা’’তি পদং পুব্বাপেক্খন্তি পুন ‘‘সুত্তস্সা’’তি ৰুত্তং. তেন সুত্তস্স নিস্সযভূতে অস্সাদাদিকে পরিগ্গণ্হাতি. এত্তাৰতা ৰিচযহারস্স ৰিসযো নিরৰসেসেন দস্সিতো হোতি. তথা চ ৰক্খতি ৰিচযহারৰিভঙ্গে ‘‘পদং ৰিচিনতি…পে… অনুগীতিং ৰিচিনতী’’তি.
তত্থ সুত্তে সব্বেসং পদানং অনুপুব্বেন অত্থসো ব্যঞ্জনসো চ ৰিচযো পদৰিচযো. ‘‘অযং পুচ্ছা অদিট্ঠজোতনা দিট্ঠসংসন্দনা ৰিমতিচ্ছেদনা অনুমতিপুচ্ছা কথেতুকম্যতাপুচ্ছা সত্তাধিট্ঠানা ধম্মাধিট্ঠানা একাধিট্ঠানা অনেকাধিট্ঠানা সম্মুতিৰিসযা পরমত্থৰিসযা অতীতৰিসযা অনাগতৰিসযা পচ্চুপ্পন্নৰিসযা’’তিআদিনা পুচ্ছাৰিচযো ৰেদিতব্বো. ‘‘ইদং ৰিস্সজ্জনং ¶ একংসব্যাকরণং ৰিভজ্জব্যাকরণং পটিপুচ্ছাব্যাকরণং ঠপনং সাৰসেসং নিরৰসেসং সউত্তরং অনুত্তরং লোকিযং লোকুত্তর’’ন্তিআদিনা ৰিস্সজ্জনৰিচযো.
‘‘অযং পুচ্ছা ইমিনা সমেতি, এতেন ন সমেতী’’তি পুচ্ছিতত্থং আনেত্ৰা ৰিচযো পুব্বেনাপরং সংসন্দিত্ৰা চ ৰিচযো পুব্বাপরৰিচযো. ‘‘অযং অনুগীতি ৰুত্তত্থসঙ্গহা অৰুত্তত্থসঙ্গহা তদুভযত্থসঙ্গহা কুসলত্থসঙ্গহা অকুসলত্থসঙ্গহা’’তিআদিনা অনুগীতিৰিচযো. অস্সাদাদীসু সুখৰেদনায ‘‘ইট্ঠারম্মণানুভৰনলক্খণা’’তিআদিনা, তণ্হায ‘‘আরম্মণগ্গহণলক্খণা’’তিআদিনা, ৰিপল্লাসানং ‘‘ৰিপরীতগ্গহণলক্খণা’’তিআদিনা, অৰসিট্ঠানং তেভূমকধম্মানং ‘‘যথাসকলক্খণা’’তিআদিনা সব্বেসঞ্চ দ্ৰাৰীসতিযা তিকেসু দ্ৰাচত্তালীসাধিকে চ দুকসতে লব্ভমানপদৰসেন তংতংঅস্সাদত্থৰিসেসনিদ্ধারণং অস্সাদৰিচযো.
দুক্খৰেদনায ‘‘অনিট্ঠানুভৰনলক্খণা’’তিআদিনা, দুক্খসচ্চানং ‘‘পটিসন্ধিলক্খণা’’তিআদিনা, অনিচ্চতাদীনং আদিঅন্তৰন্ততায অনিচ্চন্তিকতায চ ‘‘অনিচ্চা’’তিআদিনা সব্বেসঞ্চ লোকিযধম্মানং সংকিলেসভাগিযহানভাগিযতাদিৰসেন আদীনৰৰুত্তিযা ওকারনিদ্ধারণেন আদীনৰৰিচযো. নিস্সরণপদে অরিযমগ্গস্স আগমনতো ¶ কাযানুপস্সনাদিপুব্বভাগপ্পটিপদাৰিভাগৰিসেসনিদ্ধারণৰসেন নিব্বানস্স যথাৰুত্তপরিযাযৰিভাগৰিসেসনিদ্ধারণৰসেনাতি এৰং নিস্সরণৰিচযো. ফলাদীনং তংতংসুত্তদেসনায সাধেতব্বফলস্স তদুপাযস্স তত্থ তত্থ সুত্তৰিধিৰচনস্স চ ৰিভাগনিদ্ধারণৰসেন ৰিচযো ৰেদিতব্বো. এৰং পদপুচ্ছাৰিস্সজ্জনপুব্বাপরানুগীতীনং অস্সাদাদীনঞ্চ ৰিসেসনিদ্ধারণৰসেনেৰ ৰিচযলক্খণো ‘‘ৰিচযো হারো’’তি ৰেদিতব্বো.
৩. সব্বেসন্তি সোল়সন্নং. ভূমীতি ব্যঞ্জনং সন্ধাযাহ. ব্যঞ্জনঞ্হি মূলপদানি ৰিয নযানং হারানং ভূমি পৰত্তিট্ঠানং, তেসং ব্যঞ্জনৰিচারভাৰতো. ৰুত্তঞ্হি – ‘‘হারা ব্যঞ্জনৰিচযো’’তি, পেটকেপি হি ৰুত্তং – ‘‘যত্থ চ সব্বে হারা, সম্পতমানা নযন্তি সুত্তত্থং. ব্যঞ্জনৰিধিপুথুত্তা’’তি. গোচরোতি সুত্তত্থো. সুত্তস্স হি পদত্থুদ্ধারণমুখেন হারযোজনা. তেসং ব্যঞ্জনত্থানং. যুত্তাযুত্তপরিক্খাতি যুত্তস্স চ অযুত্তস্স চ উপপরিক্খা. ‘‘যুত্তাযুত্তিপরিক্খা’’তিপি পাঠো, যুত্তিঅযুত্তীনং ৰিচারণাতি অত্থো. কথং পন তেসং যুত্তাযুত্তজাননা? চতূহি মহাপদেসেহি অৰিরুজ্ঝনেন. তত্থ ব্যঞ্জনস্স তাৰ সভাৰনিরুত্তিভাৰো অধিপ্পেতত্থৰাচকভাৰো চ যুত্তভাৰো. অত্থস্স পন সুত্তৰিনযধম্মতাহি অৰিলোমনং ¶ . অযমেত্থ সঙ্খেপো. ৰিত্থারো পন পরতো আৰি ভৰিস্সতি. হারো যুত্তীতি নিদ্দিট্ঠোতি এৰং সুত্তে ব্যঞ্জনত্থানং যুত্তাযুত্তভাৰৰিভাৰনলক্খণো যুত্তিহারোতি ৰেদিতব্বো.
৪. ধম্মন্তি যং কিঞ্চি সুত্তাগতং কুসলাদিধম্মমাহ. তস্স ধম্মস্সাতি তস্স যথাৰুত্তস্স কুসলাদিধম্মস্স. যং পদট্ঠানন্তি যং কারণং, যোনিসোমনসিকারাদি সুত্তে আগতং ৰা অনাগতং ৰা সম্ভৰতো নিদ্ধারেত্ৰা কথেতব্বন্তি অধিপ্পাযো. ইতীতি এৰং, ৰুত্তনযেনাতি অত্থো. যাৰ সব্বধম্মাতি যত্তকা তস্মিং সুত্তে আগতা ধম্মা, তেসং সব্বেসম্পি যথানুরূপং পদট্ঠানং নিদ্ধারেত্ৰা কথেতব্বন্তি অধিপ্পাযো. অথ ৰা যাৰ সব্বধম্মাতি সুত্তাগতস্স ধম্মস্স যং পদট্ঠানং, তস্সপি যং পদট্ঠানন্তি সম্ভৰতো যাৰ সব্বধম্মা পদট্ঠানৰিচারণা কাতব্বাতি অত্থো. এসো হারো পদট্ঠানোতি এৰং সুত্তে আগতধম্মানং পদট্ঠানভূতা ধম্মা তেসঞ্চ পদট্ঠানভূতাতি সম্ভৰতো পদট্ঠানভূতধম্মনিদ্ধারণলক্খণো পদট্ঠানো নাম হারোতি অত্থো.
৫. ৰুত্তম্হি ¶ একধম্মেতি কুসলাদীসু খন্ধাদীসু ৰা যস্মিং কিস্মিঞ্চি একধম্মে, সুত্তে সরূপতো নিদ্ধারণৰসেন ৰা কথিতে. যে ধম্মা একলক্খণা কেচীতি যে কেচি ধম্মা কুসলাদিভাৰেন রূপক্খন্ধাদিভাৰেন ৰা তেন ধম্মেন সমানলক্খণা. ৰুত্তা ভৰন্তি সব্বেতি তে সব্বেপি কুসলাদিসভাৰা, খন্ধাদিসভাৰা ৰা ধম্মা সুত্তে অৰুত্তাপি তায সমানলক্খণতায ৰুত্তা ভৰন্তি আনেত্ৰা সংৰণ্ণনাৰসেনাতি অধিপ্পাযো. এত্থ চ একলক্খণাতি সমানলক্খণা ৰুত্তা. তেন সহচারিতা সমানকিচ্চতা সমানহেতুতা সমানফলতা সমানারম্মণতাতি এৰমাদীহি অৰুত্তানম্পি ৰুত্তানং ৰিয নিদ্ধারণং ৰেদিতব্বং. সো হারো লক্খণো নামাতি এৰং সুত্তে অনাগতেপি ধম্মে ৰুত্তপ্পকারেন আগতে ৰিয নিদ্ধারেত্ৰা যা সংৰণ্ণনা, সো লক্খণো নাম হারোতি অত্থো.
৬. নেরুত্তন্তি নিরুত্তং, পদনিব্বচনন্তি অত্থো. অধিপ্পাযোতি বুদ্ধানং সাৰকানং ৰা তস্স সুত্তস্স দেসকানং অধিপ্পাযো. ব্যঞ্জনন্তি ব্যঞ্জনেন, করণে হি এতং পচ্চত্তং. কামঞ্চ সব্বে হারা ব্যঞ্জনৰিচযা, অযং পন ৰিসেসতো ব্যঞ্জনদ্ৰারেনেৰ অত্থপরিযেসনাতি কত্ৰা ‘‘ব্যঞ্জন’’ন্তি ৰুত্তং. তথা হি ৰক্খতি – ‘‘ব্যঞ্জনেন সুত্তস্স নেরুত্তঞ্চ অধিপ্পাযো চ নিদানঞ্চ পুব্বাপরানুসন্ধি চ গৰেসিতব্বা’’তি. অথাতি পদপূরণমত্তং. দেসনানিদানন্তি নিদদাতি ফলন্তি নিদানং, কারণং, যেন কারণেন দেসনা পৰত্তা, তং দেসনায পৰত্তিনিমিত্তন্তি অত্থো. পুব্বাপরানুসন্ধীতি পুব্বেন চ অপরেন চ অনুসন্ধি. ‘‘পুব্বাপরেন সন্ধী’’তিপি ¶ পাঠো, সুত্তস্স পুব্বভাগেন অপরভাগং সংসন্দিত্ৰা কথনন্তি অত্থো. সঙ্গীতিৰসেন ৰা পুব্বাপরভূতেহি সুত্তন্তরেহি সংৰণ্ণিযমানস্স সুত্তস্স সংসন্দনং পুব্বাপরানুসন্ধি. যঞ্চ পুব্বপদেন পরপদস্স সম্বন্ধনং, অযম্পি পুব্বাপরানুসন্ধি. এসো হারো চতুব্যূহোতি এৰং নিব্বচনাধিপ্পাযাদীনং চতুন্নং ৰিভাৰনলক্খণো চতুব্যূহো হারো নামাতি অত্থো.
৭. একম্হি পদট্ঠানেতি একস্মিং আরম্ভধাতুআদিকে পরক্কমধাতুআদীনং পদট্ঠানভূতে ধম্মে দেসনারুল়্হে সতি. পরিযেসতি সেসকং পদট্ঠানন্তি তস্স ৰিসভাগতায অগ্গহণেন ৰা সেসকং পমাদাদীনং আসন্নকারণত্তা পদট্ঠানভূতং কোসজ্জাদিকং ধম্মন্তরং পরিযেসতি পঞ্ঞায গৰেসতি, পরিযেসিত্ৰা চ সংৰণ্ণনায যোজেন্তো দেসনং ¶ আৰট্টতি পটিপক্খেতি ৰীরিযারম্ভাদিমুখেন আরদ্ধসুত্তং ৰুত্তনযেন পমাদাদিৰসেন নিদ্দিসন্তো দেসনং পটিপক্খতো আৰট্টেতি নাম. আৰট্টো নাম সো হারোতি দেসনায গহিতধম্মানং সভাগৰিসভাগধম্মৰসেন আৰট্টনলক্খণো আৰট্টো হারো নামাতি অত্থো.
৮. ধম্মন্তি সভাৰধম্মং, তং কুসলাদিৰসেন অনেকৰিধং. পদট্ঠানন্তি যস্মিং পতিট্ঠিতে উত্তরি গুণৰিসেসে অধিগচ্ছতি, তং ৰিসেসাধিগমনকারণং. ভূমিন্তি পুথুজ্জনভূমি দস্সনভূমীতি এৰমাদিকং ভূমিং. ৰিভজ্জতেতি ৰিভাগেন কথেতি. সাধারণেতি দস্সনপহাতব্বাদিনামৰসেন ৰা পুথুজ্জনসোতাপন্নাদিৰত্থুৰসেন ৰা সাধারণে অৰিসিট্ঠে সমানেতি অত্থো. ৰুত্তৰিপরিযাযেন অসাধারণা ৰেদিতব্বা. নেয্যো ৰিভত্তীতি যথাৰুত্তধম্মাদীনং ৰিভজনো অযং হারো ৰিভত্তীতি ঞাতব্বোতি অত্থো. তস্মা সংকিলেসধম্মে ৰোদানধম্মে চ সাধারণাসাধারণতো পদট্ঠানতো ভূমিতো চ ৰিভজনলক্খণো ‘‘ৰিভত্তিহারো’’তি দট্ঠব্বং.
৯. নিদ্দিট্ঠেতি কথিতে সুত্তে আগতে, সংৰণ্ণিতে ৰা. ভাৰিতেতি যথা উপ্পন্নসদিসা উপ্পন্নাতি ৰুচ্চন্তি, এৰং ভাৰিতসদিসে ভাৰেতব্বেতি অত্থো. পহীনেতি এত্থাপি এসেৰ নযো. পরিৰত্ততি পটিপক্খেতি ৰুত্তানং ধম্মানং যে পটিপক্খা, তেসং ৰসেন পরিৰত্তেতীতি অত্থো. এৰং নিদ্দিট্ঠানং ধম্মানং পটিপক্খতো পরিৰত্তনলক্খণো ‘‘পরিৰত্তনো হারো’’তি ৰেদিতব্বো.
১০. ৰিৰিধানি একস্মিংযেৰ অত্থে ৰচনানি ৰিৰচনানি, ৰিৰচনানি এৰ ৰেৰচনানি, পরিযাযসদ্দাতি অত্থো. তানি ৰেৰচনানি. বহূনীতি অনেকানি. তু-সদ্দো অৰধারণে. তেন বহূ এৰ পরিযাযসদ্দা ৰেৰচনহারযোজনাযং কথেতব্বা, ন কতিপযাতি দস্সেতি ¶ . সুত্তে ৰুত্তানীতি নৰৰিধসুত্তন্তসঙ্খাতে তেপিটকে বুদ্ধৰচনে ভাসিতানি. এত্থাপি তু-সদ্দস্স অত্থো আনেত্ৰা যোজেতব্বো, তেন পাল়িযং আগতানিযেৰ ৰেৰচনানি গহেতব্বানীতি ৰুত্তং হোতি. একধম্মস্সাতি একস্স পদত্থস্স. যো জানাতি সুত্তৰিদূতি যথা ‘‘সপ্পিস্স জানাহী’’তি ৰুত্তে ‘‘সপ্পিনা ৰিচারেহি, সপ্পিং দেহি, দেথা’’তি ৰা আণাপেতীতি অত্থো, এৰং যো সুত্তকোৰিদো ধম্মকথিকো একস্স ¶ অত্থস্স বহূপি পরিযাযসদ্দে ৰিচারেতি ৰিভাৰেতি যোজেতীতি অত্থো. ৰেৰচনো নাম সো হারোতি তস্স অত্থস্স ৰুত্তপ্পকারপরিযাযসদ্দযোজনালক্খণো ৰেৰচনহারো নাম. তস্মা একস্মিং অত্থে অনেকপরিযাযসদ্দযোজনালক্খণো ‘‘ৰেৰচনহারো’’তি ৰেদিতব্বং.
১১. ধম্মন্তি খন্ধাদিধম্মং. পঞ্ঞত্তীহীতি পঞ্ঞাপনেহি পকারেহি ঞাপনেহি, অসঙ্করতো ৰা ঠপনেহি. ৰিৰিধাহীতি নিক্খেপপ্পভৰাদিৰসেন অনেকৰিধাহি. সো আকারোতি যো একস্সেৰত্থস্স নিক্খেপপ্পভৰপঞ্ঞত্তিআদিৰসেন অনেকাহি পঞ্ঞত্তীহি পঞ্ঞাপনাকারো. ঞেয্যো পঞ্ঞত্তি নাম হারোতি পঞ্ঞত্তিহারো নামাতি ঞাতব্বো. তস্মা একেকস্স ধম্মস্স অনেকাহি পঞ্ঞত্তীহি পঞ্ঞাপেতব্বাকারৰিভাৰনলক্খণো ‘‘পঞ্ঞত্তিহারো’’তি ৰেদিতব্বং.
১২. পটিচ্চুপ্পাদোতি পটিচ্চসমুপ্পাদো. ইন্দ্রিযখন্ধাতি ইন্দ্রিযানি চ খন্ধা চ. ধাতুআযতনাতি ধাতুযো চ আযতনানি চ. এতেহীতি যো দ্ৰাদসপদিকো পচ্চযাকারো যানি চ দ্ৰাৰীসতিন্দ্রিযানি যে চ পঞ্চক্খন্ধা যা চ অট্ঠারস ধাতুযো যানি চ দ্ৰাদসাযতনানি, এতেহি সুত্তে আগতপদত্থমুখেন নিদ্ধারিযমানেহি. ওতরতি যোতি যো সংৰণ্ণনানযো ওগাহতি, পটিচ্চসমুপ্পাদাদিকে অনুপৰিসতীতি অত্থো. ওতরণো নাম সো হারোতি যো যথাৰুত্তো সংৰণ্ণনাৰিসেসো, সো ওতরণহারো নাম. চ-সদ্দেন চেত্থ সুঞ্ঞতমুখাদীনং গাথাযং অৰুত্তানম্পি সঙ্গহো দট্ঠব্বো. এৰং পটিচ্চসমুপ্পাদাদিমুখেহি সুত্তত্থস্স ওতরণলক্খণো ওতরণো হারো নামাতি ৰেদিতব্বং.
১৩. ৰিস্সজ্জিতম্হীতি বুদ্ধাদীহি ব্যাকতে. পঞ্হেতি ঞাতুং ইচ্ছিতে অত্থে. গাথাযন্তি গাথারুল়্হে. ইদঞ্চ পুচ্ছন্তা যেভুয্যেন গাথাবন্ধৰসেন পুচ্ছন্তীতি কত্ৰা ৰুত্তং. যমারব্ভাতি সা পন গাথা যং অত্থং আরব্ভ অধিকিচ্চ পুচ্ছিতা, তস্স অত্থস্স. সুদ্ধাসুদ্ধপরিক্খাতি পদং সোধিতং, আরম্ভো ন সোধিতো, পদঞ্চ সোধিতং আরম্ভো চ সোধিতোতি এৰং পদাদীনং সোধিতাসোধিতভাৰৰিচারো ¶ . হারো সো সোধনো নামাতি যথাৰুত্তৰিচারো সোধনো হারো নাম. এৰং সুত্তে পদপদত্থপঞ্হারম্ভানং সোধনলক্খণো ‘‘সোধনো হারো’’তি ৰেদিতব্বং.
১৪. একত্ততাযাতি ¶ একস্স ভাৰো একত্তং, একত্তমেৰ একত্ততা, তায একত্ততায. এক-সদ্দো চেত্থ সমানসদ্দপরিযাযো, তস্মা সামঞ্ঞেনাতি অত্থো. ৰিসিট্ঠা মত্তা ৰিমত্তা, ৰিমত্তাৰ ৰেমত্তং, তস্স ভাৰো ৰেমত্ততা, তায ৰেমত্ততায, ৰিসেসেনাতি অত্থো. তে ন ৰিকপ্পযিতব্বাতি যে ধম্মা ‘‘দুক্খং সমুদযো’’তিআদিনা সামঞ্ঞেন, ‘‘জাতি জরা কামতণ্হা ভৰতণ্হা’’তিআদিনা ৰিসেসেন চ সুত্তে দেসিতা, তে ‘‘কিমেত্থ সামঞ্ঞং, কো ৰা ৰিসেসো’’তি এৰং সামঞ্ঞৰিসেসৰিকপ্পনৰসেন ন ৰিকপ্পযিতব্বা. কস্মা? সামঞ্ঞৰিসেসকপ্পনায ৰোহারভাৰেন অনৰট্ঠানতো কালদিসাৰিসেসাদীনং ৰিয অপেক্খাসিদ্ধিতো চ. যথা হি ‘‘অজ্জ হিয্যো স্ৰে’’তি ৰুচ্চমানা কালৰিসেসা অনৰট্ঠিতসভাৰা ‘‘পুরিমা দিসা পচ্ছিমা দিসা’’তি ৰুচ্চমানা দিসাৰিসেসা চ, এৰং সামঞ্ঞৰিসেসাপি. তথা হি ‘‘ইদং দুক্খ’’ন্তি ৰুচ্চমানং জাতিআদিঅপেক্খায সামঞ্ঞম্পি সমানং সচ্চাপেক্খায ৰিসেসো হোতি. এস নযো সমুদযাদীসুপি. এসো হারো অধিট্ঠানোতি এৰং সুত্তাগতানং ধম্মানং অৰিকপ্পনৰসেন সামঞ্ঞৰিসেসনিদ্ধারণলক্খণো অধিট্ঠানো হারো নামাতি অত্থো.
১৫. যে ধম্মাতি যে অৰিজ্জাদিকা পচ্চযধম্মা. যং ধম্মন্তি যং সঙ্খারাদিকং পচ্চযুপ্পন্নধম্মং. জনযন্তীতি নিব্বত্তেন্তি. পচ্চযাতি সহজাতপচ্চযভাৰেন. পরম্পরতোতি পরম্পরপচ্চযভাৰেন, অনুরূপসন্তানঘটনৰসেন পচ্চযো হুত্ৰাতি অত্থো. উপনিস্সযকোটি হি ইধাধিপ্পেতা. পুরিমস্মিং অৰসিট্ঠো পচ্চযভাৰো. হেতুমৰকড্ঢযিত্ৰাতি তং যথাৰুত্তপচ্চযসঙ্খাতং জনকাদিভেদভিন্নং হেতুং আকড্ঢিত্ৰা সুত্ততো নিদ্ধারেত্ৰা যো সংৰণ্ণনাসঙ্খাতো, এসো হারো পরিক্খারোতি এৰং সুত্তে আগতধম্মানং পরিক্খারসঙ্খাতে হেতুপচ্চযে নিদ্ধারেত্ৰা সংৰণ্ণনলক্খণো পরিক্খারো হারোতি অত্থো.
১৬. যে ধম্মাতি যে সীলাদিধম্মা. যংমূলাতি যেসং সমাধিআদীনং মূলভূতা, তে তেসং সমাধিআদীনং পদট্ঠানভাৰেন সমারোপযিতব্বাতি সম্বন্ধো. যে চেকত্থা পকাসিতা মুনিনাতি যে চ রাগৰিরাগাচেতোৰিমুত্তিসেক্খফলকামধাতুসমতিক্কমনাদিসদ্দা অনাগামিফলত্থতায একত্থা বুদ্ধমুনিনা পরিদীপিতা, তে অঞ্ঞমঞ্ঞৰেৰচনভাৰেন সমারোপযিতব্বাতি সম্বন্ধো. সমারোপনঞ্চেত্থ সুত্তে যথারুতৰসেন ¶ নিদ্ধারণৰসেন ৰা গয্হমানস্স সিক্খত্তযসঙ্খাতস্স ¶ সীলাদিক্খন্ধত্তযস্স পরিযাযন্তরৰিভাৰনমুখেন ভাৰনাপারিপূরিকথনং, ভাৰনাপারিপূরী চ পহাতব্বস্স পহানেনাতি পহানসমারোপনাপি অত্থতো দস্সিতা এৰ হোতি. এস সমারোপনো হারোতি এস সুত্তে আগতধম্মানং পদট্ঠানৰেৰচনভাৰনাপহানসমারোপনৰিচারণলক্খণো সমারোপনো নাম হারোতি অত্থো.
নযসঙ্খেপো
১৭. এৰং গাথাবন্ধৰসেন সোল়সপি হারে নিদ্দিসিত্ৰা ইদানি নযে নিদ্দিসিতুং ‘‘তণ্হঞ্চা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তণ্হঞ্চ অৰিজ্জম্পি চাতি সুত্তে আগতং অত্থতো নিদ্ধারণৰসেন ৰা গহিতং তণ্হং অৰিজ্জঞ্চ যো নেতীতি সম্বন্ধো. যো সংৰণ্ণনাৰিসেসো তং নেতি সংকিলেসপক্খং পাপেতি সংকিলেসৰসেন সুত্তত্থং যোজেতীতি অধিপ্পাযো. সমথেনাতি সমাধিনা. ৰিপস্সনাযাতি পঞ্ঞায, যো নেতি ৰোদানপক্খং পাপেতি, তথা সুত্তত্থং যোজেতীতি অধিপ্পাযো. সচ্চেহি যোজযিত্ৰাতি নযন্তো চ তণ্হা চ অৰিজ্জা চ ভৰমূলকত্তা সমুদযসচ্চং, অৰসেসা তেভূমকধম্মা দুক্খসচ্চং, সমথৰিপস্সনা মগ্গসচ্চং, তেন পত্তব্বা অসঙ্খতধাতু নিরোধসচ্চন্তি এৰং ইমেহি চতূহি সচ্চেহি যোজেত্ৰা. অযং নযো নন্দিযাৰট্টোতি যো তণ্হাৰিজ্জাহি সংকিলেসপক্খস্স সুত্তত্থস্স সমথৰিপস্সনাহি ৰোদানপক্খস্স চতুসচ্চযোজনমুখেন নযনলক্খণো সংৰণ্ণনাৰিসেসো, অযং নন্দিযাৰট্টো নযো নামাতি অত্থো. এত্থ চ নযস্স ভূমি গাথাযং ‘‘নযো’’তি ৰুত্তা, তস্মা সংৰণ্ণনাৰিসেসোতি ৰুত্তং. ন হি অত্থনযো সংৰণ্ণনা, চতুসচ্চপটিৰেধস্স অনুরূপো পুব্বভাগে অনুগাহণনযো অত্থনযো. তস্স পন যা উগ্ঘটিতঞ্ঞুআদীনং ৰসেন তণ্হাদিমুখেন নযভূমিরচনা, তত্থ নযৰোহারো.
১৮. অকুসলেতি দ্ৰাদসচিত্তুপ্পাদসঙ্গহিতে সব্বেপি অকুসলে ধম্মে. সমূলেহীতি অত্তনো মূলেহি, লোভদোসমোহেহীতি অত্থো. কুসলেতি সব্বেপি চতুভূমকে কুসলে ধম্মে. কুসলমূলেহীতি কুসলেহি অলোভাদিমূলেহি যো নেতি. নযন্তো চ কুসলাকুসলং মাযামরীচিআদযো ৰিয অভূতং ন হোতীতি ভূতং. পটঘটাদযো ¶ ৰিয ন সম্মুতিসচ্চমত্তন্তি তথং. অকুসলস্স ইট্ঠৰিপাকতাভাৰতো কুসলস্স চ অনিট্ঠৰিপাকতাভাৰতো ৰিপাকে সতি অৰিসংৰাদকত্তা অৰিতথং নেতি. এৰমেতেসং তিণ্ণম্পি পদানং কুসলাকুসলৰিসেসনতা দট্ঠব্বা. অথ ৰা অকুসলমূলেহি অকুসলানি কুসলমূলেহি চ কুসলানি নযন্তো অযং নযো ভূতং তথং অৰিতথং নেতি, চত্তারি সচ্চানি নিদ্ধারেত্ৰা যোজেতীতি অত্থো. দুক্খাদীনি হি বাধকাদিভাৰতো ¶ অঞ্ঞথাভাৰাভাৰেন ভূতানি, সচ্চসভাৰত্তা তথানি, অৰিসংৰাদনতো অৰিতথানি. ৰুত্তঞ্হেতং ভগৰতা ‘‘চত্তারিমানি, ভিক্খৰে, তথানি অৰিতথানি অনঞ্ঞথানী’’তি (সং. নি. ৫.১০৯০). তিপুক্খলং তং নযং আহূতি যো অকুসলমূলেহি সংকিলেসপক্খস্স কুসলমূলেহি ৰোদানপক্খস্স সুত্তত্থস্স চতুসচ্চযোজনমুখেন নযনলক্খণো সংৰণ্ণনাৰিসেসো, তং তিপুক্খলং নযন্তি ৰদন্তীতি অত্থো.
১৯. ৰিপল্লাসেহীতি অসুভে সুভন্তিআদিনযপ্পৰত্তেহি চতূহি ৰিপল্লাসেহি. কিলেসেতি কিলিস্সন্তি ৰিবাধিযন্তীতি কিলেসা, সংকিলিট্ঠধম্মা, সংকিলেসপক্খন্তি অত্থো. কেচি ‘‘সংকিলেসে’’তিপি পঠন্তি, কিলেসসহিতেতি অত্থো. ইন্দ্রিযেহীতি সদ্ধাদীহি ইন্দ্রিযেহি. সদ্ধম্মেতি পটিপত্তিপটিৰেধসদ্ধম্মে, ৰোদানপক্খন্তি অত্থো. এতং নযন্তি যো সুভসঞ্ঞাদীহি ৰিপল্লাসেহি সকলস্স সংকিলেসপক্খস্স সদ্ধিন্দ্রিযাদীহি ৰোদানপক্খস্স চতুসচ্চযোজনৰসেন নযনলক্খণো সংৰণ্ণনাৰিসেসো, এতং নযং নযৰিদূ সদ্ধম্মনযকোৰিদা, অত্থনযকুসলা এৰ ৰা সীহৰিক্কীল়িতং নযন্তি ৰদন্তীতি অত্থো.
২০. ৰেয্যাকরণেসূতি তস্স তস্স অত্থনযস্স যোজনত্থং কতেসু সুত্তস্স অত্থৰিস্সজ্জনেসূতি অত্থো. তেনেৰাহ ‘‘তহিং তহি’’ন্তি. কুসলাকুসলাতি ৰোদানিযা সংকিলেসিকা চ তস্স তস্স নযস্স দিসাভূতধম্মা. ৰুত্তাতি সুত্ততো নিদ্ধারেত্ৰা কথিতা. মনসা ৰোলোকযতেতি তে যথাৰুত্তধম্মে চিত্তেনেৰ ‘‘অযং পঠমা দিসা অযং দুতিযা দিসা’’তিআদিনা তস্স তস্স নযস্স দিসাভাৰেন উপপরিক্খতি, ৰিচারেতীতি অত্থো. ‘‘ওলোকযতে তে অবহী’’তিপি ¶ পাঠো. তত্থ তেতি তে যথাৰুত্তধম্মে. অবহীতি অব্ভন্তরং, চিত্তে এৰাতি অত্থো. তং খু দিসালোচনং আহূতি ওলোকযতেতি এত্থ যদেতং ওলোকনং, তং দিসালোচনং নাম নযং ৰদন্তি. খু-তি চ নিপাতো অৰধারণে. তেন ওলোকনমেৰ অযং নযো, ন কোচি অত্থৰিসেসোতি দস্সেতি.
২১. ওলোকেত্ৰাতি পঠমাদিদিসাভাৰেন উপপরিক্খিত্ৰা. দিসালোচনেনাতি দিসালোচননযেন করণভূতেন. যেন হি ৰিধিনা তস্স তস্স অত্থনযস্স যোজনায দিসা ওলোকীযন্তি, সো ৰিধি দিসালোচনন্তি এৰং ৰা এত্থ অত্থো দট্ঠব্বো. উক্খিপিযাতি উদ্ধরিত্ৰা, দিসাভূতধম্মে সুত্ততো নিদ্ধারেত্ৰাতি অত্থো. ‘‘উক্খিপিয যো সমানেতী’’তিপি পঠন্তি, তস্সত্থো – ‘‘যো তেসং দিসাভূতধম্মানং সমানযনং করোতী’’তি. যন্তি ৰা কিরিযাপরামসনং ¶ . সমানেতীতি সমং, সম্মা ৰা আনেতি তস্স তস্স নযস্স যোজনাৰসেন. কে পন আনেতি? সব্বে কুসলাকুসলে তংতংনযদিসাভূতে. অযং নযোতি সমানেতীতি এত্থ যদেতং তংতংনযদিসাভূতধম্মানং সমানযনং, অযং অঙ্কুসো নাম নযোতি অত্থো. এতঞ্চ দ্ৰযং ‘‘ৰোহারনযো, কম্মনযো’’তি চ ৰুচ্চতি.
২২. এৰং হারে নযে চ নিদ্দিসিত্ৰা ইদানি নেসং যোজনক্কমং দস্সেন্তো ‘‘সোল়স হারা পঠম’’ন্তিআদিমাহ. তত্থ পঠমং সোল়স হারা ‘‘যোজেতব্বা’’তি ৰচনসেসো. হারসংৰণ্ণনা পঠমং কাতব্বা ব্যঞ্জনপরিযেট্ঠিভাৰতোতি অধিপ্পাযো. দিসলোচনতোতি দিসালোচনেন, অযমেৰ ৰা পাঠো. অঙ্কুসেন হীতি হি-সদ্দো নিপাতমত্তং. সেসং উত্তানমেৰ.
দ্ৰাদসপদং
২৩. ইদানি যেসং ব্যঞ্জনপদানং অত্থপদানঞ্চ ৰসেন দ্ৰাদস পদানি সুত্তন্তি ৰুত্তং, তানি পদানি নিদ্দিসিতুং ‘‘অক্খরং পদ’’ন্তিআদিমাহ. তত্থ অপরিযোসিতে পদে ৰণ্ণো অক্খরং পরিযাযৰসেন অক্খরণতো অসঞ্চরণতো. ন হি ৰণ্ণস্স পরিযাযো ৰিজ্জতি, অথ ৰণ্ণোতি কেনট্ঠেন ৰণ্ণো? অত্থসংৰণ্ণনট্ঠেন. ৰণ্ণো এৰ হি ইত্তরখণতায অপরাপরভাৰেন পৰত্তো পদাদিভাৰেন গয্হমানো যথাসম্বন্ধং তং তং অত্থং ৰদতি ¶ . একক্খরং ৰা পদং অক্খরং, কেচি পন ‘‘মনসা দেসনাৰাচায অক্খরণতো অক্খর’’ন্তি ৰদন্তি.
পদন্তি পজ্জতি অত্থো এতেনাতি পদং, তং নামপদং আখ্যাতপদং উপসগ্গপদং নিপাতপদন্তি চতুব্বিধং. তত্থ ‘‘ফস্সো ৰেদনা চিত্ত’’ন্তি এৰমাদিকং সত্ৰপ্পধানং নামপদং. ‘‘ফুসতি ৰেদযতি ৰিজানাতী’’তি এৰমাদিকং কিরিযাপধানং আখ্যাতপদং. কিরিযাৰিসেসগ্গহণনিমিত্তং ‘‘প’’ ইতি এৰমাদিকং উপসগ্গপদং. কিরিযায সত্ৰস্স চ সরূপৰিসেসপ্পকাসনহেতুভূতং ‘‘এৰ’’ন্তি এৰমাদিকং নিপাতপদং.
ব্যঞ্জনন্তি সঙ্খেপতো ৰুত্তং পদাভিহিতং অত্থং ব্যঞ্জযতীতি ব্যঞ্জনং, ৰাক্যং. তং পন অত্থতো পদসমুদাযোতি দট্ঠব্বং. পদমত্তসৰনেপি হি অধিকারাদিৰসেন লব্ভমানেহি পদন্তরেহি অনুসন্ধানং কত্ৰাৰ অত্থসম্পটিপত্তি হোতীতি ৰাক্যমেৰ অত্থং ব্যঞ্জযতি. নিরুত্তীতি আকারাভিহিতং নিব্বচনং নিরুত্তি.
নিদ্দেসোতি ¶ নিব্বচনৰিত্থারো নিরৰসেসদেসনত্তা নিদ্দেসো. পদেহি ৰাক্যস্স ৰিভাগো আকারো. যদি এৰং পদতো আকারস্স কো ৰিসেসোতি? অপরিযোসিতে ৰাক্যে অৰিভজ্জমানে ৰা তদৰযৰো পদং. উচ্চারণৰসেন পরিযোসিতে ৰাক্যে ৰিভজ্জমানে ৰা তদৰযৰো আকারোতি অযমেতেসং ৰিসেসো. ছট্ঠং ৰচনং ছট্ঠৰচনং. আকারো ছট্ঠৰচনং এতস্সাতি আকারছট্ঠৰচনং, ব্যঞ্জনপদং. এত্থ চ ব্যঞ্জনন্তি ইমস্স পদস্স অনন্তরং ৰত্তব্বং আকারপদং নিদ্দেসপদানন্তরং ৰদন্তেন ‘‘আকারছট্ঠৰচন’’ন্তি ৰুত্তং, পদানুপুব্বিকং পন ইচ্ছন্তেহি তং ব্যঞ্জনপদানন্তরমেৰ কাতব্বং. তথা হি ৰক্খতি ‘‘অপরিমাণা ব্যঞ্জনা অপরিমাণা আকারাতি, ব্যঞ্জনেহি ৰিৰরতি আকারেহি ৰিভজতী’’তি চ. কেচি পন ‘‘আকারপদব্যঞ্জননিরুত্তিযো চ নিদ্দেসো’’তি পঠন্তি. এত্তাৰ ব্যঞ্জনং সব্বন্তি যানিমানি অক্খরাদীনি নিদ্দিট্ঠানি, এত্তকমেৰ সব্বং ব্যঞ্জনং, এতেহি অসঙ্গহিতং ব্যঞ্জনং নাম নত্থীতি অত্থো.
২৪. সঙ্কাসনাতি সংখিত্তেন কাসনা. পকাসনাতি পঠমং কাসনা, কাসীযতি দীপীযতীতি অত্থো. ইমিনা হি অত্থপদদ্ৰযেন অক্খরপদেহি ৰিভাৰিযমানো অত্থাকারো গহিতো. যস্মা অক্খরেহি সুয্যমানেহি সুণন্তানং ৰিসেসৰিধানস্স কতত্তা পদপরিযোসানে ¶ পদত্থসম্পটিপত্তি হোতি. তথা হি ৰক্খতি ‘‘তত্থ ভগৰা অক্খরেহি সঙ্কাসেতি পদেহি পকাসেতীতি, অক্খরেহি পদেহি চ উগ্ঘাটেতী’’তি চ.
ৰিৰরণাতি ৰিত্থারণা. ৰিভজনা চ উত্তানীকম্মঞ্চ পঞ্ঞত্তি চ ৰিভজনুত্তানীকম্মপঞ্ঞত্তি. তত্থ ৰিভজনাতি ৰিভাগকরণং, উভযেনাপি নিদ্দিসনমাহ. ইধ পুরিমনযেনেৰ ব্যঞ্জনাকারেহি নিদ্দিসিযমানো অত্থাকারো দস্সিতোতি দট্ঠব্বং. উত্তানীকম্মং পাকটকরণং. পকারেহি ঞাপনং পঞ্ঞত্তি. দ্ৰযেনাপি পটিনিদ্দিসনং কথেতি. এত্থাপি নিরুত্তিনিদ্দেসসঙ্খাতেহি ব্যঞ্জনপদেহি নিদ্দিসিযমানো অত্থাকারো ৰুত্তো, যো পটিনিদ্দিসীযতীতি ৰুচ্চতি. এতেহীতি এতেহি এৰ সঙ্কাসনাদিৰিনিমুত্তস্স দেসনাত্থস্স অভাৰতো. অত্থোতি সুত্তত্থো. কম্মন্তি উগ্ঘটনাদিকম্মং. সুত্তত্থেন হি দেসনায পৰত্তিযমানেন উগ্ঘটিতঞ্ঞুআদিৰেনেয্যানং চিত্তসন্তানস্স পবোধনকিরিযানিব্বত্তি. সো চ সুত্তত্থো সঙ্কাসনাদিআকারোতি. তেন ৰুত্তং – ‘‘অত্থো কম্মঞ্চ নিদ্দিট্ঠ’’ন্তি.
২৫. তীণীতি লিঙ্গৰিপল্লাসেন ৰুত্তং, তযোতি ৰুত্তং হোতি. নৰহি পদেহীতি নৰহি কোট্ঠাসেহি ¶ . অত্থো সমাযুত্তোতি অত্থো সম্মা যুত্তো ন ৰিনা ৰত্ততি. সব্বস্স হি বুদ্ধৰচনস্স চতুসচ্চপ্পকাসনতো অত্থনযানঞ্চ চতুসচ্চযোজনৰসেন পৰত্তনতো সব্বো পাল়িঅত্থো অত্থনযত্তযসঙ্গহিতো সঙ্কাসনাদিআকারৰিসেসৰুত্তি চাতি.
২৬. ইদানি যথানিদ্দিট্ঠে দেসনাহারাদিকে নেত্তিপ্পকরণস্স পদত্থে সুখগ্গহণত্থং গণনৰসেন পরিচ্ছিন্দিত্ৰা দস্সেন্তো ‘‘অত্থস্সা’’তিআদিমাহ. তত্থ চতুব্বীসাতি সোল়স হারা ছ ব্যঞ্জনপদানি দ্ৰে কম্মনযাতি এৰং চতুব্বীস. উভযন্তি ছ অত্থপদানি তযো অত্থনযাতি ইদং নৰৰিধং যথাৰুত্তং চতুব্বীসৰিধঞ্চাতি এতং উভযং. সঙ্কলযিত্ৰাতি সম্পিণ্ডেত্ৰা. ‘‘সঙ্খেপযতো’’তিপি পাঠো, একতো করোন্তস্সাতি অত্থো. এত্তিকাতি এতপ্পমাণা, ইতো ৰিনিমুত্তো কোচি নেত্তিপদত্থা নত্থীতি অত্থো.
এৰং তেত্তিংসপদত্থায নেত্তিযা সুত্তস্স অত্থপরিযেসনায যো ‘‘সোল়স হারা পঠম’’ন্তি নযেহি পঠমং হারা সংৰণ্ণেতব্বাতি হারনযানং সংৰণ্ণনাক্কমো দস্সিতো, স্ৰাযং হারনযানং দেসনাক্কমেনেৰ ¶ সিদ্ধো. এৰং সিদ্ধে সতি অযং আরম্ভো ইমমত্থং দীপেতি – সব্বেপিমে হারা নযা চ ইমিনা দস্সিতক্কমেনেৰ সুত্তেসু সংৰণ্ণনাৰসেন যোজেতব্বা, ন উপ্পটিপাটিযাতি.
কিং পনেত্থ কারণং, যদেতে হারা নযা চ ইমিনাৰ কমেন দেসিতাতি? যদিপি নাযমনুযোগো কত্থচি অনুক্কমে নিৰিসতি, অপি চ ধম্মদেসনায নিস্সযফলতদুপাযসরীরভূতানং অস্সাদাদীনং ৰিভাৰনসভাৰত্তা পকতিযা সব্বসুত্তানুরূপাতি সুৰিঞ্ঞেয্যভাৰতো পরেসঞ্চ সংৰণ্ণনাৰিসেসানং ৰিচযহারাদীনং পতিট্ঠাভাৰতো পঠমং দেসনাহারো দস্সিতো.
পদপুচ্ছাৰিস্সজ্জনপুব্বাপরানুগীতীহি সদ্ধিং দেসনাহারপদত্থানং পৰিচযসভাৰতায তস্স অনন্তরং ৰিচযো. তথা হি ৰক্খতি ‘‘পদং ৰিচিনতি…পে… আণত্তিং ৰিচিনতি অনুগীতিং ৰিচিনতী’’তি.
ৰিচযেন হারেন পৰিচিতানং অত্থানং যুত্তাযুত্তিৰিচারণা যুত্তাতি যুত্তিৰিচারণভাৰতো ৰিচযানন্তরং যুত্তিহারো ৰুত্তো. তথা হি ৰক্খতি – ‘‘ৰিচযেন হারেন ৰিচিনিত্ৰা যুত্তিহারেন যোজেতব্ব’’ন্তি.
যুত্তাযুত্তানংযেৰ ¶ অত্থানং উপপত্তিঅনুরূপং কারণপরম্পরায নিদ্ধারণলক্খণং পদট্ঠানচিন্তনং কত্তব্বন্তি যুত্তিহারানন্তরং পদট্ঠানহারো দস্সিতো. তথা হি ৰক্খতি – ‘‘যো কোচি উপনিস্সযো যো কোচি পচ্চযো চ, সব্বো সো পদট্ঠান’’ন্তি.
যুত্তাযুত্তানং কারণপরম্পরায পরিগ্গহিতসভাৰানংযেৰ চ ধম্মানং অৰুত্তানম্পি একলক্খণতায গহণং কাতব্বন্তি দস্সনত্থং পদট্ঠানানন্তরং লক্খণো হারো ৰুত্তো. তথা হি লক্খণহারৰিভঙ্গে ‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা’’তিআদিনা পটিচ্চসমুপ্পাদং দস্সেত্ৰা ‘‘এৰং যে ধম্মা একলক্খণা’’তিআদি ৰুত্তং.
অত্থতো নিদ্ধারিতানম্পি ধম্মানং নিব্বচনাদীনি ৰত্তব্বানি, ন সুত্তে সরূপতো আগতানমেৰাতি দস্সনত্থং লক্খণানন্তরং চতুব্যূহো ৰুত্তো. এৰঞ্হি নিরৰসেসতো অত্থাৰবোধো হোতি, এৰঞ্চ কত্ৰা ‘‘যদা হি ভিক্খু অত্থস্স চ নামং জানাতি ধম্মস্স চ নামং জানাতি তথা তথা নং অভিনিরোপেতী’’তি অনৰসেসপরিযাদানং ৰক্খতি. তথা ‘‘পুনপ্পুনং গব্ভমুপেতী’’তি এত্থ ‘‘যে জরামরণেন অট্টিযিতুকামা ভৰিস্সন্তি ¶ , তে ভৰিস্সন্তি ভোজনে মত্তঞ্ঞুনো ইন্দ্রিযেসু গুত্তদ্ৰারা’’তিআদিনা সম্মাপটিপত্তিং অধিপ্পাযভাৰেন ৰক্খতি.
নিব্বচনাধিপ্পাযনিদানৰচনেহি সদ্ধিং সুত্তে পদত্থানং সুত্তন্তরসংসন্দনসঙ্খাতে পুব্বাপরৰিচারে দস্সিতে তেসং সভাগৰিসভাগধম্মন্তরাৰট্টনং সুখেন সক্কা দস্সেতুন্তি চতুব্যূহানন্তরং আৰট্টো ৰুত্তো. তেনেৰ হি ‘‘আরম্ভথ নিক্কমথা’’তি গাথাযং আরম্ভনিক্কমনবুদ্ধসাসনযোগধুননেহি ৰীরিযসমাধিপঞ্ঞিন্দ্রিযানি নিদ্ধারেত্ৰা তদনুযোগস্স মূলং ‘‘পমাদো’’তি সুত্তন্তরে দস্সিতো পমাদো আৰট্টিতো.
সভাগৰিসভাগধম্মাৰট্টনে নিযোজিতে সাধারণাসাধারণৰসেন সংকিলেসৰোদানধম্মানং পদট্ঠানতো ভূমিতো চ ৰিভাগো সক্কা সুখেন যোজিতুন্তি আৰট্টানন্তরং ৰিভত্তিহারো ৰুত্তো. যতো ৰিভত্তিহারৰিভঙ্গে ‘‘কতমে ধম্মা সাধারণা? দ্ৰে ধম্মা সাধারণা, নামসাধারণা ৰত্থুসাধারণা চা’’তি আরভিত্ৰা ‘‘মিচ্ছত্তনিযতানং সত্তানং অনিযতানঞ্চ সত্তানং দস্সনপ্পহাতব্বা কিলেসা সাধারণা, পুথুজ্জনস্স সোতাপন্নস্স চ কামরাগব্যাপাদা সাধারণা’’তিআদিনা সভাগৰিসভাগপরিযাযৰন্তেযেৰ ধম্মে ৰিভজিস্সতি.
সাৰজ্জানৰজ্জধম্মানং ¶ সপ্পটিভাগাভাৰতো তেসং ৰিভাগে কতে সুত্তাগতে ধম্মে অকসিরেন পটিপক্খতো পরিৰত্তেতুং সক্কাতি ৰিভত্তিঅনন্তরং পরিৰত্তনহারো ৰুত্তো. তথা হি ‘‘সম্মাদিট্ঠিস্স পুরিসপুগ্গলস্স মিচ্ছাদিট্ঠি নিজ্জিণ্ণা ভৰতী’’তি পটিৰিভত্তসভাৰে এৰ ধম্মে পরিৰত্তনহারৰিভঙ্গে উদাহরিস্সতি.
পটিপক্খতো পরিৰত্তিতাপি ধম্মা পরিযাযৰচনেহি বোধেতব্বা, ন সুত্তে আগতাযেৰাতি দস্সনত্থং পরিৰত্তনানন্তরং ৰেৰচনহারো ৰুত্তো.
এৰং তে ধম্মা পরিযাযসদ্দতোপি ৰিভাৰিতা হোন্তীতি পরিযাযতো পকাসিতানং ধম্মানং পভেদতো পঞ্ঞত্তিৰসেন ৰিভজনং সুখেন সক্কা ঞাতুন্তি ৰেৰচনহারানন্তরং পঞ্ঞত্তিহারো ৰুত্তো. তথা হি সুত্তে আগতধম্মানং পরিযাযপঞ্ঞত্তিৰিভাগং সুবোধনঞ্চ পঞ্ঞত্তিহারৰিভঙ্গে ৰক্খতি.
পভাৰপরিঞ্ঞাদিপঞ্ঞত্তিৰিভাগমুখেন ¶ পটিচ্চসমুপ্পাদসচ্চাদিধম্মৰিভাগে কতে সুত্তে আগতধম্মানং পটিচ্চসমুপ্পাদাদিমুখেন অৰধারণং সক্কা দস্সেতুন্তি পঞ্ঞত্তিঅনন্তরং ওতরণো হারো ৰুত্তো. তথা হি ‘‘উদ্ধং অধো’’তি গাথং উদ্দিসিত্ৰা ‘‘ৰিপ্পমুত্তো’’তি পদেন অসেক্খং ৰিজ্জং নিদ্ধারেত্ৰা ‘‘ৰিজ্জুপ্পাদা অৰিজ্জানিরোধো’’তিআদিনা পটিচ্চসমুপ্পাদং উদাহরিস্সতি.
ধাতাযতনাদীসু ওতারিতানং সুত্তে পদত্থানং পুচ্ছারম্ভৰিসোধনং সক্কা সুখেন সম্পাদেতুন্তি ওতরণানন্তরং সোধনো হারো ৰুত্তো. তথা হি ৰক্খতি – ‘‘যত্থ এৰং সুদ্ধো আরম্ভো, সো পঞ্হো ৰিস্সজ্জিতো ভৰতী’’তিআদি.
ৰিসোধিতেসু সুত্তে পদপদত্থেসু তত্থ লব্ভমানসামঞ্ঞৰিসেসভাৰো সুকরো হোতীতি দস্সেতুং সোধনানন্তরং অধিট্ঠানো হারো দস্সিতো. সোধনো হি অধিট্ঠানস্স বহূপকারো, ততো এৰ হি ‘‘যথা যথা ৰা পন পুচ্ছিতং, তথা তথা ৰিস্সজ্জযিতব্ব’’ন্তি ৰক্খতি.
সামঞ্ঞৰিসেসভূতেসু সাধারণাসাধারণেসু ধম্মেসু পৰেদিতেসু পরিক্খারসঙ্খাতস্স সাধারণাসাধারণরূপস্স পচ্চযহেতুরাসিস্স পভেদো সুৰিঞ্ঞেয্যোতি অধিট্ঠানানন্তরং পরিক্খারো ৰুত্তো ¶ . তথা হি ৰক্খতি ‘‘অসাধারণলক্খণো হেতু, সাধারণলক্খণো পচ্চযো. যথা কিং ভৰে, যথা অঙ্কুরস্স নিব্বত্তিযা বীজং অসাধারণং, পথৰী আপো চ সাধারণা’’তিআদি.
অসাধারণে সাধারণে চ কারণে দস্সিতে তস্স অত্তনো ফলেসু কারণাকারো তেসং হেতুফলানং পভেদতো দেসনাকারো ভাৰেতব্বপহাতব্বধম্মানং ভাৰনাপহানানি চ নিদ্ধারেত্ৰা ৰুচ্চমানানি সম্মা সুত্তস্স অত্থং তথত্তাৰবোধায সংৰত্তন্তীতি পরিক্খারানন্তরং সমারোপনো হারো দস্সিতোতি. ইদং হারানং অনুক্কমকারণং.
নযানং পন ৰেনেয্যত্তযপ্পযোজিতত্তা অত্থনযত্তযূপদেসস্স তদনুক্কমেনেৰ নন্দিযাৰট্টাদীনং তিণ্ণং অত্থনযানং কমো ৰেদিতব্বো. উগ্ঘটিতঞ্ঞুআদযো হি তযো ৰেনেয্যা নন্দিযাৰট্টাদযো পযোজেন্তি. তস্মা তে উদ্দেসনিদ্দেসপটিনিদ্দেসা ৰিয যথাক্কমং তেসং উপকারায ¶ সৰংত্তন্তীতি. তথা হি নেসং চত্তারো ছ অট্ঠ চ মূলপদা নিদ্দিট্ঠা. ইতরস্স পন নযদ্ৰযস্স অত্থনযত্তযস্স ভূমিযা আলোচনং তস্স তত্থ সমানযনঞ্চাতি ইমিনা কারণেন উদ্দেসক্কমো ৰেদিতব্বো. ন হি সক্কা অনোলোকেত্ৰা সমানেতুন্তি.
এতপরমতা চ হারানং এত্তকেহি পকারৰিসেসেহি অত্থনযত্তযসহিতেহি সুত্তস্স অত্থো নিদ্ধারিযমানো ৰেনেয্যানং অলমনুত্তরায পঠমায ভূমিযা সমধিগমাযাতি ৰেদিতব্বো. দস্সনভূমিসমনুপ্পত্তিঅত্থা হি নেত্তিপ্পকরণদেসনাতি. অথ ৰা এতদন্তোগধত্তা সব্বেসং সুত্তস্স সংৰণ্ণনাৰিসেসানং এত্তাৰতা হারানং দট্ঠব্বা. যত্তকা হি সুত্তস্স সংৰণ্ণনাৰিসেসা, সব্বে তে নেত্তিউপদেসাযত্তাতি ৰুত্তোৰাযমত্থো.
তথা হি যে কেচি সুত্তস্স সংৰণ্ণনাপকারা নিদ্দিসীযন্তি. সেয্যথিদং – সুত্তস্স সমুট্ঠানং ৰত্তব্বং, অধিপ্পাযো ৰিভাৰেতব্বো, অনেকধা পদত্থো সংৰণ্ণেতব্বো, ৰিধি অনুৰাদো চ ৰেদিতব্বো, ৰিরোধো সমাধাতব্বো, অনুসন্ধিযা অনুরূপং নিগমেতব্বন্তি. তথা সুত্তস্স পযোজনং পিণ্ডত্থো পদত্থো অনুসন্ধি চোদনা পরিহারো চ অত্থং ৰদন্তেন ৰত্তব্বাতি. তথা উপোগ্ঘাটপদৰিগ্গহপদত্থচালনাপচ্চুপট্ঠানানি ৰত্তব্বানীতি.
তথা তিস্সো কথা একনাল়িকা চতুরস্সা নিসিন্নৰত্তিকা. তত্থ পাল়িং ৰত্ৰা একেকপদস্স অত্থকথনং একনাল়িকা নাম.
পটিপক্খং ¶ দস্সেত্ৰা পটিপক্খস্স উপমং দস্সেত্ৰা সপক্খং দস্সেত্ৰা সপক্খস্স উপমং দস্সেত্ৰা কথনং চতুরস্সা নাম.
ৰিসভাগধম্মৰসেনেৰ পরিযোসানং গন্ত্ৰা পুন সভাগধম্মৰসেনেৰ পরিযোসানগমনং নিসিন্নৰত্তিকা নাম.
ভেদকথায তত্ৰকথায পরিযাযৰচনেহি চ সুত্তং সংৰণ্ণেতব্বন্তি চ এৰমাদযো. তেসম্পি এত্থেৰ অৰরোধো, যস্মা তে ইধ কতিপযহারসঙ্গহিতাতি.
নযানং পন যস্মা উগ্ঘটিতঞ্ঞুআদযো তযো এৰ ৰেনেয্যা সচ্চাভিসমযভাগিনো তদত্থায চ অত্থনযদেসনা, তস্মা সতিপি সংকিলেসৰোদানধম্মানং ¶ যথাৰুত্তমূলপদভেদতো ৰড্ঢেত্ৰা ৰিভজিতব্বপ্পকারে তথা মূলপদানি অৰড্ঢেত্ৰা ৰেনেয্যত্তযৰসেনেৰ এতপরমতা ৰুত্তা. নৰসু নৰসু এৰ হি মূলপদেসু সব্বেসং সংকিলেসৰোদানধম্মানং অন্তোগধভাৰতো ন তানি ৰড্ঢেতব্বানি ৰেনেয্যত্তযাধিকারতো ন হাপেতব্বানীতি নযানং এতপরমতা দট্ঠব্বা.
কম্মনযানং পন আলোচনসমানযনতো অঞ্ঞস্স পকারন্তরস্স অসম্ভৰতো এতপরমতা. হেত্ৰাদীতি এত্থ আদিসদ্দেন ফলভূমিউপনিসাসভাগৰিসভাগলক্খণনযাদযো পরিগ্গহিতা. তেসু হেতূতি কারণং, যো ধম্মোতিপি ৰুচ্চতি, সো পন পচ্চযভাৰেন একৰিধো. কারকো সম্পাপকোতি দুৰিধো. পুন কারকো ঞাপকো সম্পাপকোতি তিৰিধো. হেতুহেতু পচ্চযহেতু উত্তমহেতু সাধারণহেতূতি চতুব্বিধো. পচ্চযধম্মো কুসলো অকুসলো সদ্দো অরিযমগ্গোতি পঞ্চৰিধো. তথা সভাগহেতু অসভাগহেতু অজ্ঝত্তিকহেতু বাহিরহেতু জনকহেতু পরিগ্গাহকহেতু সাধারণহেতু অসাধারণহেতু সমনন্তরহেতু পরম্পরহেতু সহজাতহেতু অসহজাতহেতু সাসৰহেতু অনাসৰহেতূতিআদিনা অনেকৰিধো চাতি ৰেদিতব্বো.
ফলম্পি পচ্চযুপ্পন্নভাৰেন একৰিধং. অধিগন্তব্বতোপি সম্পাপকহেতুৰসেন ফলপরিযাযো লব্ভতীতি নিব্বত্তেতব্বঅধিগন্তব্বভাৰতো দুৰিধং. ঞাপেতব্বনিব্বত্তেতব্বপত্তব্বতো তিৰিধং. পচ্চযুপ্পন্নৰিপাককিরিযাৰচনত্থনিব্বানৰসেন পঞ্চৰিধং. সভাগহেতুনিব্বত্তং অসভাগহেতুনিব্বত্তন্তি এৰমাদিৰসেন অনেকৰিধঞ্চাতি ৰেদিতব্বং. তথা লোকিযং লোকুত্তরন্তি. তত্থ লোকুত্তরং চত্তারি সামঞ্ঞফলানি. লোকিযফলং দুৰিধং কাযিকং মানসঞ্চ ¶ . তত্থ কাযিকং পঞ্চদ্ৰারিকং, অৰসিট্ঠং মানসং. যঞ্চ তায তায সুত্তদেসনায সাধেতব্বং, তদপি ফলন্তি.
ভূমীতি সাসৰভূমি অনাসৰভূমি সঙ্খতভূমি অসঙ্খতভূমি দস্সনভূমি ভাৰনাভূমি পুথুজ্জনভূমি সেক্খভূমি অসেক্খভূমি সাৰকভূমি পচ্চেকবুদ্ধভূমি সম্মাসম্বুদ্ধভূমি ঝানভূমি অসমাহিতভূমি পটিপজ্জমানভূমি পটিপন্নভূমি পঠমাভূমি যাৰ চতুত্থীভূমি কামাৰচরভূমি যাৰ লোকুত্তরভূমীতি বহুৰিধা. তত্থ সাসৰভূমি পরিত্তমহগ্গতা ধম্মা. অনাসৰভূমি অপ্পমাণা ধম্মা. সঙ্খতভূমি নিব্বানৰজ্জা সব্বে সভাৰধম্মা. অসঙ্খতভূমি অপ্পচ্চযা ¶ ধম্মা. দস্সনভূমি পঠমমগ্গফলধম্মা. ভাৰনাভূমি অৰসিট্ঠমগ্গফলধম্মা. পুথুজ্জনভূমি হীনমজ্ঝিমা ধম্মা. সেক্খভূমি চত্তারো অরিযমগ্গধম্মা হেট্ঠিমা চ তযো ফলধম্মা. অসেক্খভূমি অগ্গফলধম্মা. সাৰকপচ্চেকবুদ্ধবুদ্ধধম্মা সাৰকাদিভূমিযো. ঝানভূমি ঝানধম্মা. অসমাহিতভূমি ঝানৰজ্জিতা ধম্মা. পটিপজ্জমানভূমি মগ্গধম্মা. পটিপন্নভূমি ফলধম্মা. পঠমাদিভূমিযো সহ ফলেন চত্তারো মগ্গা অপরিযাপন্না ধম্মা ‘‘পঠমায ভূমিযা পত্তিযা’’তিআদিৰচনতো. কামাৰচরাদিভূমিযো কামাৰচরাদিধম্মা. যে চ ধম্মা তেসং তেসং হারনযানং পতিট্ঠানভাৰেন সুত্তেসু নিদ্ধারীযন্তি, তেপি ভূমিযোতি ৰিঞ্ঞাতব্বা.
উপনিসাতি বলৰকারণং, যো উপনিস্সযপচ্চযোতি ৰুচ্চতি. যঞ্চ সন্ধায সুত্তে ‘‘দুক্খূপনিসা সদ্ধা সদ্ধূপনিসং ‘সীল’ন্তি যাৰ ৰিমুত্তূপনিসং ৰিমুত্তিঞাণদস্সন’’ন্তি ৰুত্তং. অপি চ উপনিসাতি তস্মিং তস্মিং সমযে সিদ্ধন্তে হদযভূতং অব্ভন্তরং ৰুচ্চতি. ইধাপি নেত্তিহদযং, যং সম্মা পরিগ্গণ্হন্তা ধম্মকথিকা তস্মিং তস্মিং সুত্তে আগতধম্মমুখেন সব্বহারনযযোজনায সমত্থা হোন্তি. কিং পনেতং নেত্তিহদযং? যদিদং এতস্সেৰ তেত্তিংসৰিধস্স পকরণপদত্থসোল়সস্স অট্ঠৰীসতিৰিধপট্ঠানৰিভঙ্গসহিতস্স ৰিসযো সহ নিমিত্তৰিভাগেন অসঙ্করতো ৰৰত্থিতো.
সেয্যথিদং – দেসনাহারস্স অস্সাদাদযো ৰিসযো, তস্স অস্সাদাদিৰিভাৰনলক্খণত্তা. তস্স অস্সাদো সুখং সোমনস্সন্তি এৰমাদিৰিভাগো, তস্স নিমিত্তং ইট্ঠারম্মণাদি, অযঞ্চ অত্থো দেসনাহারৰিচযহারনিদ্দেসৰণ্ণনাযং ৰিত্থারতো পকাসিতো এৰ. সুত্তে আগতধম্মস্স সভাগৰিসভাগধম্মাৰট্টনৰিসযো আৰট্টহারো, তদুভযআৰট্টনলক্খণত্তা. সুত্তে আগতধম্মানং পচ্চনীকধম্মৰিসযো ¶ পরিৰত্তনহারো, পটিপক্খধম্মপরিৰত্তনলক্খণত্তা. পদট্ঠানপরিক্খারেসু আসন্নকারণং উপনিস্সযকারণঞ্চ পদট্ঠানং, হেতু পরিক্খারোতি অযমেতেসং ৰিসেসো.
সভাগৰিসভাগধম্মা চ তেসং তেসং ধম্মানং অনুকূলপটিকূলধম্মা যথাক্কমং ৰেদিতব্বা. যথা – সম্মাদিট্ঠিযা সম্মাসঙ্কপ্পো সভাগো, মিচ্ছাসঙ্কপ্পো ৰিসভাগোতি ইমিনা নযেন সব্বং সভাগৰিসভাগতো ৰেদিতব্বং.
লক্খণন্তি ¶ সভাৰো. সো হারনযানং নিদ্দেসে ৰিভাৰিতো এৰ.
যং পনেতং হেতুআদিৰিসেসৰিনিমুত্তং হারনযানং যোজনানিবন্ধনং, সো নযো. যথাহ – লক্খণহারে ‘‘এৰং যে ধম্মা একলক্খণা কিচ্চতো চ লক্খণতো চ সামঞ্ঞতো চা’’তিআদি. তথা ৰিচযেন হারেন ৰিচিনিত্ৰা যুত্তিহারেন যোজেতব্বাতি. তথা সোধনহারাদীসু সুদ্ধো আরম্ভো হোতি, সো পঞ্হো ৰিস্সজ্জিতো ভৰতীতি এৰমাদি. একত্তাদযোপি নযা ইধ নযোতি গহেতব্বা.
এৰং হেতুফলাদীনি উপধারেত্ৰা নেসং ৰসেন তত্থ তত্থ সুত্তে লব্ভমানপদত্থনিদ্ধারণমুখেন যথালক্খণং এতে হারা নযা চ যোজেতব্বা. ৰিসেসতো পন পদট্ঠানপরিক্খারা হেতুৰসেন. দেসনাৰিচযচতুব্যূহসমারোপনা হেতুফলৰসেন. তথা ৰেৰচনপঞ্ঞত্তিওতরণসোধনা ফলৰসেনেৰাতি কেচি. ৰিভত্তি হেতুভূমিৰসেন. পরিৰত্তো ৰিসভাগৰসেন. আৰট্টো সভাগৰিসভাগৰসেন. লক্খণযুত্তিঅধিট্ঠানা নযৰসেন যোজেতব্বাতি. এত্তাৰতা চ যং ৰুত্তং –
‘‘সামঞ্ঞতো ৰিসেসেন, পদত্থো লক্খণং কমো;
এত্তাৰতা চ হেত্ৰাদী, ৰেদিতব্বা হি ৰিঞ্ঞুনা’’তি.
অযং গাথা ৰুত্তত্থা হোতি.
নিদ্দেসৰারৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৪. পটিনিদ্দেসৰারৰণ্ণনা
১. দেসনাহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
৫. এৰং ¶ হারাদযো সুখগ্গহণত্থং গাথাবন্ধৰসেন সরূপতো নিদ্দিসিত্ৰা ইদানি তেসু হারে তাৰ পটিনিদ্দেসৰসেন ৰিভজিতুং ‘‘তত্থ কতমো দেসনাহারো’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ কতমোতি কথেতুকম্যতাপুচ্ছা. দেসনাহারোতি পুচ্ছিতব্বধম্মনিদস্সনং. কিঞ্চাপি দেসনাহারো নিদ্দেসৰারে সরূপতো দস্সিতো, পটিনিদ্দেসস্স পন ৰিসযং ¶ দস্সেন্তো ‘‘অস্সাদাদীনৰতা’’তি গাথং একদেসেন পচ্চামসতি. অযং দেসনাহারো পুব্বাপরাপেক্খো. তত্থ পুব্বাপেক্খত্তে ‘‘কতমো দেসনাহারো’’তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘অস্সাদাদীনৰতা’’তি সরূপতো দস্সিতস্স নিগমনং হোতি. পরাপেক্খত্তে পন ‘‘অযং দেসনাহারো কিং দেসযতী’’তি দেসনাকিরিযায কত্তুনিদ্দেসো হোতি. তেন দেসনাহারস্স অন্ৰত্থসঞ্ঞতং দস্সেতি. দেসযতীতি সংৰণ্ণেতি, ৰিত্থারেতীতি অত্থো.
ইদানি অনেন দেসেতব্বধম্মে সরূপতো দস্সেন্তো ‘‘অস্সাদ’’ন্তিআদিমাহ, তং পুব্বে ৰুত্তনযত্তা উত্তানমেৰ. তস্মা ইতো পরম্পি অৰুত্তমেৰ ৰণ্ণযিস্সাম. ‘‘কত্থ পন আগতে অস্সাদাদিকে অযং হারো সংৰণ্ণেতী’’তি অনুযোগং মনসিকত্ৰা দেসনাহারেন সংৰণ্ণেতব্বধম্মং দস্সেন্তো ‘‘ধম্মং ৰো, ভিক্খৰে, দেসেস্সামী’’তিআদিকং সব্বপরিযত্তিধম্মসঙ্গাহকং ভগৰতো ছছক্কদেসনং একদেসেন দস্সেতি.
তত্থ ধম্মন্তি অযং ধম্ম-সদ্দো পরিযত্তিসচ্চসমাধিপঞ্ঞাপকতিপুঞ্ঞাপত্তিঞেয্যাদীসু বহূসু অত্থেসু দিট্ঠপ্পযোগো. তথা হি ‘‘ইধ, ভিক্খু, ধম্মং পরিযাপুণাতী’’তিআদীসু (অ. নি. ৫.৭৩) পরিযত্তিধম্মে দিস্সতি. ‘‘দিট্ঠধম্মো পত্তধম্মো’’তিআদীসু (দী. নি. ১.২৯৯; মহাৰ. ১৮) সচ্চে. ‘‘এৰংধম্মা তে ভগৰন্তো অহেসু’’ন্তিআদীসু (দী. নি. ২.১৩, ১৪৫) সমাধিম্হি. ‘‘সচ্চং ধম্মো ধিতি চাগো’’তি এৰমাদীসু (জা. ১.১.৫৭; ১.২.১৪৭-১৪৮) পঞ্ঞাযং. ‘‘জাতিধম্মানং, ভিক্খৰে, সত্তান’’ন্তি এৰমাদীসু (দী. নি. ২.৩৯৮; ম. নি. ১.১৩১) পকতিযং ¶ . ‘‘ধম্মো হৰে রক্খতি ধম্মচারি’’ন্তিআদীসু (জা. ১.১০.১০২; ১.১৫.৩৮৫) পুঞ্ঞে. ‘‘চত্তারো পারাজিকা ধম্মা’’তি এৰমাদীসু (পারা. ২৩৩) আপত্তিযং. ‘‘কুসলা ধম্মা অকুসলাধম্মা’’তিআদীসু (ধ. স. তিকমাতিকা ১) ঞেয্যে. ইধ পন পরিযত্তিযং দট্ঠব্বোতি (ম. নি. অট্ঠ. ১.মূলপরিযাযসুত্তৰণ্ণনা; ধ. স. অট্ঠ. চিত্তুপ্পাদকণ্ড ১; বু. ৰং. অট্ঠ. ১.১).
ৰোতি পন অযং ৰো-সদ্দো ‘‘হন্দ দানি, ভিক্খৰে, পৰারেমি ৰো’’তি (সং. নি. ১.২১৫) এত্থ উপযোগত্থে আগতো. ‘‘সন্নিপতিতানং ৰো, ভিক্খৰে, দ্ৰযং করণীয’’ন্তিআদীসু (ম. নি. ১.২৭৩) করণত্থে. ‘‘যে হি ৰো অরিযা পরিসুদ্ধকাযকম্মন্তা’’তিআদীসু পদপূরণে. ‘‘আরোচযামি ৰো, ভিক্খৰে’’তিআদীসু (অ. নি. ৭.৭২) সম্পদানত্থে. ইধাপি সম্পদানত্থে এৰাতি দট্ঠব্বো.
ভিক্খনসীলতাদিগুণযোগেন ¶ ভিক্খূ, ভিন্নকিলেসতাদিগুণযোগেন ৰা. অথ ৰা সংসারে ভযং ইক্খন্তীতি ভিক্খূ. ভিক্খৰেতি তেসং আলপনং. তেন তে ধম্মস্সৰনে নিযোজেন্তো অত্তনো মুখাভিমুখং করোতি. দেসেস্সামীতি কথেস্সামি. তেন নাহং ধম্মিস্সরতায তুম্হে অঞ্ঞং কিঞ্চি কারেয্যামি, অনাৰরণঞাণেন সব্বং ঞেয্যধম্মং পচ্চক্খকারিতায পন ধম্মং দেসেস্সামীতি ইদানি পৰত্তিযমানং ধম্মদেসনং পটিজানাতি. আদিকল্যাণন্তিআদীসু আদিম্হি কল্যাণং আদিকল্যাণং, আদিকল্যাণমেতস্সাতি ৰা আদিকল্যাণং. সেসপদদ্ৰযেপি এসেৰ নযো. তত্থ সীলেন আদিকল্যাণং. সমাধিনা মজ্ঝেকল্যাণং. পঞ্ঞায পরিযোসানকল্যাণং. বুদ্ধসুবুদ্ধতায ৰা আদিকল্যাণং. ধম্মসুধম্মতায মজ্ঝেকল্যাণং. সঙ্ঘসুপ্পটিপত্তিযা পরিযোসানকল্যাণং. অথ ৰা উগ্ঘটিতঞ্ঞুৰিনযনেন আদিকল্যাণং. ৰিপঞ্চিতঞ্ঞুৰিনযনেন মজ্ঝেকল্যাণং নেয্যপুগ্গলৰিনযনেন পরিযোসানকল্যাণং. অযমেৰত্থো ইধাধিপ্পেতো.
অত্থসম্পত্তিযা সাত্থং. ব্যঞ্জনসম্পত্তিযা সব্যঞ্জনং. সঙ্কাসনাদিছঅত্থপদসমাযোগতো ৰা সাত্থং. অক্খরাদিছব্যঞ্জনপদসমাযোগতো সব্যঞ্জনং. অযমেৰত্থো ইধাধিপ্পেতো. উপনেতব্বাভাৰতো একন্তেন পরিপুণ্ণন্তি কেৰলপরিপুণ্ণং. অপনেতব্বাভাৰতো পরিসুদ্ধং. সীলাদিপঞ্চধম্মক্খন্ধপারিপূরিযা ৰা পরিপুণ্ণং. চতুরোঘনিত্থরণায পৰত্তিযা লোকামিসনিরপেক্খতায চ পরিসুদ্ধং. ব্রহ্মং সেট্ঠং উত্তমং ব্রহ্মূনং ৰা সেট্ঠানং অরিযানং চরিযং সিক্খত্তযসঙ্গহং সাসনং ব্রহ্মচরিযং পকাসযিস্সামি পরিদীপযিস্সামীতি অত্থো.
এৰং ¶ ভগৰতা দেসিতো পকাসিতো চ সাসনধম্মো যেসং অস্সাদাদীনং দস্সনৰসেন পৰত্তো, তে অস্সাদাদযো দেসনাহারস্স ৰিসযভূতা যত্থ যত্থ পাঠে সৰিসেসং ৰুত্তা, ততো ততো নিদ্ধারেত্ৰা উদাহরণৰসেন ইধানেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘তত্থ কতমো অস্সাদো’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ কামন্তি মনাপিযরূপাদিং তেভূমকধম্মসঙ্খাতং ৰত্থুকামং. কামযমানস্সাতি ইচ্ছন্তস্স. তস্স চেতং সমিজ্ঝতীতি তস্স কামযমানস্স সত্তস্স তং কামসঙ্খাতং ৰত্থু সমিজ্ঝতি চে, সচে সো তং লভতীতি ৰুত্তং হোতি. অদ্ধা পীতিমনো ¶ হোতীতি একংসেন তুট্ঠচিত্তো হোতি. লদ্ধাতি লভিত্ৰা. মচ্চোতি সত্তো. যদিচ্ছতীতি যং ইচ্ছতি. অযমেত্থ সঙ্খেপো, ৰিত্থারো পন নিদ্দেসে (মহানি. ১) ৰুত্তনযেন ৰেদিতব্বো. অযং অস্সাদোতি যাযং অধিপ্পাযসমিজ্ঝনা ইচ্ছিতলাভে পীতিমনতা সোমনস্সং, অযং অস্সাদেতব্বতো অস্সাদো.
তস্স চে কামযানস্সাতি তস্স পুগ্গলস্স কামে ইচ্ছমানস্স, কামেন ৰা যাযমানস্স. ছন্দজাতস্সাতি জাততণ্হস্স. জন্তুনোতি সত্তস্স. তে কামা পরিহাযন্তীতি তে ৰত্থুকামা কেনচি অন্তরাযেন ৰিনস্সন্তি চে. সল্লৰিদ্ধোৰ রুপ্পতীতি অথ অযোমযাদিনা সল্লেন ৰিদ্ধো ৰিয পীল়িযতীতি অত্থো. অযং আদীনৰোতি যাযং কামানং ৰিপরিণামঞ্ঞথাভাৰা কামযানস্স সত্তস্স রুপ্পনা দোমনস্সুপ্পত্তি, অযং আদীনৰো.
যো কামে পরিৰজ্জেতীতি যো ভিক্খু যথাৰুত্তে কামে তত্থ ছন্দরাগস্স ৰিক্খম্ভনেন ৰা সমুচ্ছিন্দনেন ৰা সব্বভাগেন ৰজ্জেতি. যথা কিং? সপ্পস্সেৰ পদা সিরোতি, যথা কোচি পুরিসো জীৰিতুকামো কণ্হসপ্পং পটিপথে পস্সিত্ৰা অত্তনো পাদেন তস্স সিরং পরিৰজ্জেতি, সোমং…পে… সমতিৰত্ততীতি সো ভিক্খু সব্বং লোকং ৰিসরিত্ৰা ঠিতত্তা লোকে ৰিসত্তিকাসঙ্খাতং ইমং তণ্হং সতিমা হুত্ৰা সমতিক্কমতীতি. ইদং নিস্সরণন্তি যদিদং ৰিসত্তিকাসঙ্খাতায তণ্হায নিব্বানারম্মণেন অরিযমগ্গেন সমতিৰত্তনং, ইদং নিস্সরণং.
খেত্তন্তি কেদারাদিখেত্তং. ৰত্থুন্তি ঘরৰত্থুআদিৰত্থুং. হিরঞ্ঞং ৰাতি কহাপণসঙ্খাতং সুৰণ্ণসঙ্খাতঞ্চ হিরঞ্ঞং. ৰা-সদ্দো ৰিকপ্পনত্থো, সো সব্বপদেসু যোজেতব্বো. গৰাস্সন্তি গাৰো চ অস্সে চাতি গৰাস্সং. দাসপোরিসন্তি দাসে চ পোরিসে চাতি দাসপোরিসং. থিযোতি ইত্থিযো. বন্ধূতি ঞাতিবন্ধৰো. পুথূ কামেতি অঞ্ঞেপি ৰা মনাপিযরূপাদিকে বহূ কামগুণে. যো নরো অনুগিজ্ঝতীতি যো সত্তো অনু অনু অভিকঙ্খতি পত্থেতীতি অত্থো. অযং অস্সাদোতি যদিদং খেত্তাদীনং অনুগিজ্ঝনং, অযং অস্সাদেতি ৰত্থুকামে এতেনাতি অস্সাদো.
অবলা ¶ ¶ নং বলীযন্তীতি খেত্তাদিভেদে কামে অনুগিজ্ঝন্তং তং পুগ্গলং কুসলেহি পহাতব্বত্তা অবলসঙ্খাতা কিলেসা বলীযন্তি অভিভৰন্তি, সদ্ধাবলাদিৰিরহেন ৰা অবলং তং পুগ্গলং অবলা কিলেসা বলীযন্তি, অবলত্তা অভিভৰন্তীতি অত্থো. মদ্দন্তেনং পরিস্সযাতি এনং কামগিদ্ধং কামে পরিযেসন্তং রক্খন্তঞ্চ সীহাদযো চ পাকটপরিস্সযা কাযদুচ্চরিতাদযো চ অপাকটপরিস্সযা মদ্দন্তি. ততো নং…পে… দকন্তি ততো তেহি পাকটাপাকটপরিস্সযেহি অভিভূতং তং পুগ্গলং জাতিআদিদুক্খং সমুদ্দে ভিন্ননাৰং উদকং ৰিয অন্ৰেতি অনুগচ্ছতীতি অত্থো. অযং আদীনৰোতি য্ৰাযং তণ্হাদুচ্চরিতসংকিলেসহেতুকো জাতিআদিদুক্খানুবন্ধো, অযং আদীনৰো.
তস্মাতি যস্মা কামগিদ্ধস্স ৰুত্তনযেন দুক্খানুবন্ধো ৰিজ্জতি, তস্মা. জন্তূতি সত্তো. সদা সতোতি পুব্বরত্তাপররত্তং জাগরিযানুযোগেন সতো হুত্ৰা. কামানি পরিৰজ্জযেতি ৰিক্খম্ভনৰসেন সমুচ্ছেদৰসেন চ রূপাদীসু ৰত্থুকামেসু সব্বপ্পকারং কিলেসকামং অনুপ্পাদেন্তো কামানি পরিৰজ্জযে পজহেয্য. তে পহায তরে ওঘন্তি এৰং তে কামে পহায তপ্পহানকরঅরিযমগ্গেনেৰ চতুব্বিধম্পি ওঘং তরেয্য, তরিতুং সক্কুণেয্যাতি অত্থো. নাৰং সিত্ৰাৰ পারগূতি যথা পুরিসো উদকগ্গহণেন গরুভারং নাৰং উদকং বহি সিঞ্চিত্ৰা লহুকায নাৰায অপ্পকসিরেনেৰ পারগূ ভৰেয্য, পারং গচ্ছেয্য, এৰমেৰ অত্তভাৰনাৰং কিলেসূদকগরুকং সিঞ্চিত্ৰা লহুকেন অত্তভাৰেন পারগূ ভৰেয্য, পারং নিব্বানং অরহত্তপ্পত্তিযা গচ্ছেয্য অনুপাদিসেসায নিব্বানধাতুযা পরিনিব্বানেনাতি অত্থো. ইদং নিস্সরণন্তি যং কামপ্পহানমুখেন চতুরোঘং তরিত্ৰা অনুপাদিসেসায নিব্বানধাতুযা নিব্বানং, ইদং সব্বসঙ্খতনিস্সরণতো নিস্সরণন্তি.
ধম্মোতি দানাদিপুঞ্ঞধম্মো. হৰেতি নিপাতমত্তং. রক্খতি ধম্মচারিন্তি যো তং ধম্মং অপ্পমত্তো চরতি, তং ধম্মচারিং দিট্ঠধম্মিকসম্পরাযিকভেদেন দুৰিধতোপি অনত্থতো রক্খতি পালেতি. ছত্তং মহন্তং যথ ৰস্সকালেতি ৰস্সকালে দেৰে ৰস্সন্তে যথা মহন্তং ছত্তং কুসলেন পুরিসেন ধারিতং তং ৰস্সতেমনতো রক্খতি. তত্থ যথা তং ছত্তং অপ্পমত্তো হুত্ৰা অত্তানং রক্খন্তং ছাদেন্তঞ্চ ৰস্সাদিতো রক্খতি, এৰং ধম্মোপি অত্তসম্মাপণিধানেন অপ্পমত্তো হুত্ৰা ধম্মচরিযায অত্তানং রক্খন্তংযেৰ ¶ রক্খতীতি অধিপ্পাযো. এসা…পে… চারীতি এতেন ৰুত্তমেৰত্থং পাকটতরং করোতি, তং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ. ইদং ফলন্তি দিট্ঠধম্মিকেহি সম্পরাযিকেহি চ ¶ অনত্থেহি যদিদং ধম্মস্স রক্খণং ৰুত্তং রক্খাৰসানস্স চ অব্ভুদযস্স নিপ্ফাদনং, ইদং নিস্সরণং অনামসিত্ৰা দেসনায নিব্বত্তেতব্বতায ফলন্তি.
সব্বে ধম্মাতি সব্বে সঙ্খতা ধম্মা. অনত্তাতি নত্থি এতেসং অত্তা কারকৰেদকসভাৰো, সযং ৰা ন অত্তাতি অনত্তাতি. ইতীতি এৰং. যদা পঞ্ঞায পস্সতীতি যস্মিং কালে ৰিপস্সনং উস্সুক্কাপেন্তো অনত্তানুপস্সনাসঙ্খাতায পঞ্ঞায পস্সতি. অথ নিব্বিন্দতি দুক্খেতি অথ অনত্তানুপস্সনায পুব্বে এৰ অনিচ্চতাদুক্খতানং সুপরিদিট্ঠত্তা নিব্বিদানুপস্সনাৰসেন ৰিপস্সনাগোচরভূতে পঞ্চক্খন্ধদুক্খে নিব্বিন্দতি নিব্বেদং আপজ্জতি. এস মগ্গো ৰিসুদ্ধিযাতি যা ৰুত্তলক্খণা নিব্বিদানুপস্সনা সব্বকিলেসৰিসুজ্ঝনতো ৰিসুদ্ধিসঙ্খাতস্স অরিযমগ্গস্স অচ্চন্তৰিসুদ্ধিযা ৰা অমতধাতুযা মগ্গো উপাযো. অযং উপাযোতি যদিদং অনত্তানুপস্সনামুখেন সব্বস্মিং ৰট্টস্মিং নিব্বিন্দনং ৰুত্তং, তং ৰিসুদ্ধিযা অধিগমহেতুভাৰতো উপাযো.
‘‘চক্খুমা…পে… পরিৰজ্জযে’’তি ইমিস্সা গাথায অযং সঙ্খেপত্থো – যথা চক্খুমা পুরিসো সরীরে ৰহন্তে ৰিসমানি ভূমিপ্পদেসানি চণ্ডতায ৰা ৰিসমে হত্থিআদযো পরিৰজ্জেতি, এৰং লোকে সপ্পঞ্ঞো পুরিসো সপ্পঞ্ঞতায হিতাহিতং জানন্তো পাপানি লামকানি দুচ্চরিতানি পরিৰজ্জেয্যাতি. অযং আণত্তীতি যা অযং ‘‘পাপানি পরিৰজ্জেতব্বানী’’তি ধম্মরাজস্স ভগৰতো আণা, অযং আণত্তীতি.
এৰং ৰিসুং ৰিসুং সুত্তেসু আগতা ফলূপাযাণত্তিযো উদাহরণভাৰেন দস্সেত্ৰা ইদানি তা একতো আগতা দস্সেতুং ‘‘সুঞ্ঞতো’’তি গাথমাহ.
তত্থ সুঞ্ঞতো লোকং অৰেক্খস্সু, মোঘরাজাতি আণত্তীতি ‘‘মোঘরাজ, সব্বম্পি সঙ্খারলোকং অৰসৰত্তিতাসল্লক্খণৰসেন ৰা তুচ্ছভাৰসমনুপস্সনৰসেন ৰা সুঞ্ঞোতি পস্সা’’তি ইদং ধম্মরাজস্স ৰচনং ৰিধানভাৰতো আণত্তি. সব্বদা সতিকিরিযায তংসুঞ্ঞতাদস্সনং সম্পজ্জতীতি ‘‘সদা সতোতি উপাযো’’তি ৰুত্তং. অত্তানুদিট্ঠিং ঊহচ্চাতি ৰীসতিৰত্থুকং ¶ সক্কাযদস্সনং উদ্ধরিত্ৰা সমুচ্ছিন্দিত্ৰা. এৰং মচ্চুতরো সিযাতি. ইদং ফলন্তি যং এৰং ৰুত্তেন ৰিধিনা মচ্চুতরণং মচ্চুনো ৰিসযাতিক্কমনং তস্স যং পুব্বভাগপটিপদাপটিপজ্জনং, ইদং দেসনায ফলন্তি অত্থো. যথা পন অস্সাদাদযো সুত্তে কত্থচি ¶ সরূপতো কত্থচি নিদ্ধারেতব্বতায কত্থচি ৰিসুং ৰিসুং কত্থচি একতো দস্সিতা, ন এৰং ফলাদযো. ফলাদযো পন সব্বত্থ সুত্তে গাথাসু ৰা একতো দস্সেতব্বাতি ইমস্স নযস্স দস্সনত্থং ৰিসুং ৰিসুং উদাহরিত্ৰাপি পুন ‘‘সুঞ্ঞতো লোক’’ন্তিআদিনা একতো উদাহরণং কতন্তি দট্ঠব্বং.
৬. এৰং অস্সাদাদযো উদাহরণৰসেন সরূপতো দস্সেত্ৰা ইদানি তত্থ পুগ্গলৰিভাগেন দেসনাৰিভাগং দস্সেতুং ‘‘তত্থ ভগৰা’’তিআদি ৰুত্তং.
তত্থ উগ্ঘটিতং ঘটিতমত্তং উদ্দিট্ঠমত্তং যস্স নিদ্দেসপটিনিদ্দেসা ন কতা, তং জানাতীতি উগ্ঘটিতঞ্ঞূ. উদ্দেসমত্তেন সপ্পভেদং সৰিত্থারমত্থং পটিৰিজ্ঝতীতি অত্থো, উগ্ঘটিতং ৰা উচ্চলিতং উট্ঠপিতন্তি অত্থো, তং জানাতীতি উগ্ঘটিতঞ্ঞূ. ধম্মো হি দেসিযমানো দেসকতো দেসনাভাজনং সঙ্কমন্তো ৰিয হোতি, তমেস উচ্চলিতমেৰ জানাতীতি অত্থো, চলিতমেৰ ৰা উগ্ঘটিতং. সস্সতাদিআকারস্স হি ৰেনেয্যানং আসযস্স বুদ্ধাৰেণিকা ধম্মদেসনা তঙ্খণপতিতা এৰ চলনায হোতি, ততো পরম্পরানুৰত্তিযা, তত্থাযং উগ্ঘটিতে চলিতমত্তেযেৰ আসযে ধম্মং জানাতি অৰবুজ্ঝতীতি উগ্ঘটিতঞ্ঞূ, তস্স উগ্ঘটিতঞ্ঞুস্স নিস্সরণং দেসযতি, তত্তকেনেৰ তস্স অত্থসিদ্ধিতো. ৰিপঞ্চিতং ৰিত্থারিতং নিদ্দিট্ঠং জানাতীতি ৰিপঞ্চিতঞ্ঞূ, ৰিপঞ্চিতং ৰা মন্দং সণিকং ধম্মং জানাতীতি ৰিপঞ্চিতঞ্ঞূ, তস্স ৰিপঞ্চিতঞ্ঞুস্স আদীনৰঞ্চ নিস্সরণঞ্চ দেসযতি, নাতিসঙ্খেপৰিত্থারায দেসনায তস্স অত্থসিদ্ধিতো. নেতব্বো ধম্মস্স পটিনিদ্দিসেন অত্থং পাপেতব্বোতি নেয্যো, মুদিন্দ্রিযতায ৰা পটিলোমগ্গহণতো নেতব্বো অনুনেতব্বোতি নেয্যো, তস্স নেয্যস্স অস্সাদং আদীনৰং নিস্সরণঞ্চ দেসযতি, অনৰসেসেত্ৰাৰ দেসনেন তস্স অত্থসিদ্ধিতো. তত্থাযং পাল়ি –
‘‘কতমো চ পুগ্গলো উগ্ঘটিতঞ্ঞূ? যস্স পুগ্গলস্স সহ উদাহটৰেলায ধম্মাভিসমযো হোতি. অযং ৰুচ্চতি পুগ্গলো উগ্ঘটিতঞ্ঞূ.
‘‘কতমো ¶ চ পুগ্গলো ৰিপঞ্চিতঞ্ঞূ? যস্স পুগ্গলস্স সংখিত্তেন ভাসিতস্স ৰিত্থারেন অত্থে ৰিভজিযমানে ধম্মাভিসমযো হোতি. অযং ৰুচ্চতি পুগ্গলো ৰিপঞ্চিতঞ্ঞূ.
‘‘কতমো ¶ চ পুগ্গলো নেয্যো? যস্স পুগ্গলস্স উদ্দেসতো পরিপুচ্ছতো যোনিসোমনসিকরোতো কল্যাণমিত্তে সেৰতো ভজতো পযিরুপাসতো এৰং অনুপুব্বেন ধম্মাভিসমযো হোতি. অযং ৰুচ্চতি পুগ্গলো নেয্যো’’তি (পু. প. ১৪৮-১৫০).
পদপরমো পনেত্থ নেত্তিযং পটিৰেধস্স অভাজনন্তি ন গহিতোতি দট্ঠব্বং. এত্থ চ অস্সাদো, আদীনৰো, নিস্সরণং, অস্সাদো চ আদীনৰো চ, অস্সাদো চ নিস্সরণঞ্চ, আদীনৰো চ নিস্সরণঞ্চ, অস্সাদো চ আদীনৰো চ নিস্সরণঞ্চাতি এতে সত্ত পট্ঠাননযা.
তেসু ততিযছট্ঠসত্তমা ৰেনেয্যত্তযৰিনযনে সমত্থতায গহিতা, ইতরে চত্তারো ন গহিতা. ন হি কেৰলেন অস্সাদেন আদীনৰেন তদুভযেন ৰা কথিতেন ৰেনেয্যৰিনযনং সম্ভৰতি, কিলেসানং পহানাৰচনতো. পঞ্চমোপি আদীনৰাৰচনতো নিস্সরণস্স অনুপাযো এৰ. ন হি ৰিমুত্তিরসা ভগৰতো দেসনা ৰিমুত্তিং তদুপাযঞ্চ অনামসন্তী পৰত্ততি. তস্মা এতে চত্তারো নযা অনুদ্ধটা. সচে পন পদপরমস্স পুগ্গলস্স ৰসেন পৰত্তং সংকিলেসভাগিযং ৰাসনাভাগিযং তদুভযভাগে ঠিতং দেসনং সুত্তেকদেসং গাথং ৰা তাদিসং এতেসং নযানং উদাহরণভাৰেন উদ্ধরতি, এৰং সতি সত্তন্নম্পি নযানং গহণং ভৰেয্য. ৰেনেয্যৰিনযনং পন তেসং সন্তানে অরিযমগ্গস্স উপ্পাদনং. তং যথাৰুত্তেহি এৰ নযেতি, নাৰসেসেহীতি ইতরে ইধ ন ৰুত্তা. যস্মা পন পেটকে (পেটকো. ২৩) –
‘‘তত্থ কতমো অস্সাদো চ আদীনৰো চ?
যানি করোতি পুরিসো, তানি অত্তনি পস্সতি;
কল্যাণকারী কল্যাণং, পাপকারী চ পাপক’’ন্তি.
তত্থ যং কল্যাণকারী কল্যাণং পচ্চনুভোতি, অযং অস্সাদো. যং পাপকারী পাপং পচ্চনুভোতি, অযং আদীনৰো.
অট্ঠিমে ¶ , ভিক্খৰে, লোকধম্মা. কতমে অট্ঠ? লাভোতিআদি (অ. নি. ৮.৬). তত্থ ¶ লাভো যসো সুখং পসংসা, অযং অস্সাদো. অলাভো অযসো দুক্খং নিন্দা, অযং আদীনৰো.
তত্থ কতমো অস্সাদো চ নিস্সরণঞ্চ?
‘‘সুখো ৰিপাকো পুঞ্ঞানং, অধিপ্পাযো চ ইজ্ঝতি;
খিপ্পঞ্চ পরমং সন্তিং, নিব্বানমধিগচ্ছতী’’তি. (পেটকো. ২৩);
অযং অস্সাদো চ নিস্সরণঞ্চ.
দ্ৰত্তিংসিমানি, ভিক্খৰে, মহাপুরিসস্স মহাপুরিসলক্খণানি, যেহি সমন্নাগতস্স মহাপুরিসস্স দ্ৰেৰ গতিযো ভৰন্তি অনঞ্ঞা…পে… ৰিৰটচ্ছদোতি সব্বং লক্খণসুত্তং, (দী. নি. ৩.১৯৯) অযং অস্সাদো চ নিস্সরণঞ্চ.
তত্থ কতমো আদীনৰো চ নিস্সরণঞ্চ?
‘‘ভারা হৰে পঞ্চক্খন্ধা, ভারহারো চ পুগ্গলো;
ভারাদানং দুখং লোকে, ভারনিক্খেপনং সুখং.
‘‘নিক্খিপিত্ৰা গরুং ভারং, অঞ্ঞং ভারং অনাদিয;
সমূলং তণ্হমব্বুয্হ, নিচ্ছাতো পরিনিব্বুতো’’তি. (সং. নি. ৩.২২);
অযং আদীনৰো চ নিস্সরণঞ্চ.
তত্থ কতমো অস্সাদো চ আদীনৰো চ নিস্সরণঞ্চ?
‘‘কামা হি চিত্রা মধুরা মনোরমা, ৰিরূপরূপেন মথেন্তি চিত্তং;
তস্মা অহং পব্বজিতোম্হি রাজ, অপণ্ণকং সামঞ্ঞমেৰ সেয্যোতি. (ম. নি. ২.৩০৭; থেরগা. ৭৮৭-৭৮৮; পেটকো. ২৩);
অযং অস্সাদো চ আদীনৰো চ নিস্সরণঞ্চা’’তি ৰুত্তং. তস্মা তেপি নযা ইধ নিদ্ধারেত্ৰা ৰেদিতব্বা. ফলাদীসুপি অযং নযো লব্ভতি এৰ. যস্মা পেটকে (পেটকো. ২২) ‘‘তত্থ ¶ কতমং ফলঞ্চ উপাযো চ? সীলে পতিট্ঠায নরো সপঞ্ঞো’’তি গাথা (সং. নি. ১.২৩), ইদং ফলঞ্চ উপাযো চ.
তত্থ ¶ কতমং ফলঞ্চ আণত্তি চ?
‘‘সচে ভাযথ দুক্খস্স, সচে ৰো দুক্খমপ্পিযং;
মাকত্থ পাপকং কম্মং, আৰি ৰা যদি ৰা রহোতি. (উদা. ৪৪);
ইদং ফলঞ্চ আণত্তি চ.
তত্থ কতমো উপাযো চ আণত্তি চ?
‘‘কুম্ভূপমং কাযমিমং ৰিদিত্ৰা, নগরূপমং চিত্তমিদং ঠপেত্ৰা;
যোধেথ মারং পঞ্ঞাৰুধেন, জিতঞ্চ রক্খে অনিৰেসনো সিযা’’তি. (ধ. প. ৪০);
অযং উপাযো চ আণত্তি চ. এৰং ফলাদীনং দুকৰসেনপি উদাহরণং ৰেদিতব্বং. এত্থ চ যো নিস্সরণদেসনায ৰিনেতব্বো, সো উগ্ঘটিতঞ্ঞূতিআদিনা যথা দেসনাৰিভাগেন পুগ্গলৰিভাগসিদ্ধি হোতি, এৰং উগ্ঘটিতঞ্ঞুস্স ভগৰা নিস্সরণং দেসেতীতিআদিনা পুগ্গলৰিভাগেন দেসনাৰিভাগো সম্ভৰতীতি সো তথা দস্সিতো.
এৰং যেসং পুগ্গলানং ৰসেন দেসনাৰিভাগো দস্সিতো, তে পুগ্গলে পটিপদাৰিভাগেন ৰিভজিত্ৰা দস্সেতুং ‘‘চতস্সো পটিপদা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ পটিপদাভিঞ্ঞাকতো ৰিভাগো পটিপদাকতো হোতীতি আহ – ‘‘চতস্সো পটিপদা’’তি. তা পনেতা চ সমথৰিপস্সনাপটিপত্তিৰসেন দুৰিধা হোন্তি. কথং? সমথপক্খে তাৰ পঠমসমন্নাহারতো পট্ঠায যাৰ তস্স তস্স ঝানস্স উপচারং উপ্পজ্জতি, তাৰ পৰত্তা সমথভাৰনা ‘‘পটিপদা’’তি ৰুচ্চতি. উপচারতো পন পট্ঠায যাৰ অপ্পনা তাৰ পৰত্তা পঞ্ঞা ‘‘অভিঞ্ঞা’’তি ৰুচ্চতি.
সা ¶ পনাযং পটিপদা একচ্চস্স দুক্খা হোতি নীৰরণাদিপচ্চনীকধম্মসমুদাচারগহণতায কিচ্ছা অসুখসেৰনাতি অত্থো, একচ্চস্স তদভাৰেন সুখা. অভিঞ্ঞাপি একচ্চস্স দন্ধা হোতি মন্দা অসীঘপ্পৰত্তি, একচ্চস্স খিপ্পা অমন্দা সীঘপ্পৰত্তি. তস্মা যো আদিতো কিলেসে ৰিক্খম্ভেন্তো দুক্খেন সসঙ্খারেন সপ্পযোগেন কিলমন্তো ৰিক্খম্ভেতি, তস্স দুক্খা পটিপদা হোতি. যো পন ৰিক্খম্ভিতকিলেসো অপ্পনাপরিৰাসং ¶ ৰসন্তো চিরেন অঙ্গপাতুভাৰং পাপুণাতি, তস্স দন্ধাভিঞ্ঞা নাম হোতি. যো খিপ্পং অঙ্গপাতুভাৰং পাপুণাতি, তস্স খিপ্পাভিঞ্ঞা নাম হোতি. যো কিলেসে ৰিক্খম্ভেন্তো সুখেন অকিলমন্তো ৰিক্খম্ভেতি, তস্স সুখা পটিপদা নাম হোতি.
ৰিপস্সনাপক্খে পন যো রূপারূপমুখেন ৰিপস্সনং অভিনিৰিসন্তো চত্তারি মহাভূতানি পরিগ্গহেত্ৰা উপাদারূপং পরিগ্গণ্হাতি অরূপং পরিগ্গণ্হাতি, রূপারূপং পন পরিগ্গণ্হন্তো দুক্খেন কসিরেন কিলমন্তো পরিগ্গহেতুং সক্কোতি, তস্স দুক্খা পটিপদা নাম হোতি. পরিগ্গহিতরূপারূপস্স পন ৰিপস্সনাপরিৰাসে মগ্গপাতুভাৰদন্ধতায দন্ধাভিঞ্ঞা নাম হোতি. যোপি রূপারূপং পরিগ্গহেত্ৰা নামরূপং ৰৰত্থপেন্তো দুক্খেন কসিরেন কিলমন্তো ৰৰত্থপেতি, ৰৰত্থপিতে চ নামরূপে ৰিপস্সনাপরিৰাসং ৰসন্তো চিরেন মগ্গং উপ্পাদেতুং সক্কোতি. তস্সাপি দুক্খা পটিপদা দন্ধাভিঞ্ঞা নাম হোতি.
অপরো নামরূপম্পি ৰৰত্থপেত্ৰা পচ্চযে পরিগ্গণ্হন্তো দুক্খেন কসিরেন কিলমন্তো পরিগ্গণ্হাতি, পচ্চযে চ পরিগ্গহেত্ৰা ৰিপস্সনাপরিৰাসং ৰসন্তো চিরেন মগ্গং উপ্পাদেতি. এৰম্পি দুক্খা ¶ পটিপদা দন্ধাভিঞ্ঞা নাম হোতি.
অপরো পচ্চযেপি পরিগ্গহেত্ৰা লক্খণানি পটিৰিজ্ঝন্তো দুক্খেন কসিরেন কিলমন্তো পটিৰিজ্ঝতি, পটিৰিদ্ধলক্খণো চ ৰিপস্সনাপরিৰাসং ৰসন্তো চিরেন মগ্গং উপ্পাদেতি. এৰম্পি দুক্খা পটিপদা দন্ধাভিঞ্ঞা নাম হোতি.
অপরো লক্খণানিপি পটিৰিজ্ঝিত্ৰা ৰিপস্সনাঞাণে তিক্খে সূরে সুপ্পসন্নে ৰহন্তে উপ্পন্নং ৰিপস্সনানিকন্তিং পরিযাদিযমানো দুক্খেন কসিরেন কিলমন্তো পরিযাদিযতি, নিকন্তিঞ্চ পরিযাদিযিত্ৰা ৰিপস্সনাপরিৰাসং ৰসন্তো চিরেন মগ্গং উপ্পাদেতি. এৰম্পি দুক্খা পটিপদা দন্ধাভিঞ্ঞা নাম হোতি. ইমিনাৰুপাযেন ইতরাপি তিস্সো পটিপদা ৰেদিতব্বা. ৰিপস্সনাপক্খিকা এৰ পনেত্থ চতস্সো পটিপদা দট্ঠব্বা.
চত্তারো পুগ্গলাতি যথাৰুত্তপটিপদাৰিভাগেন চত্তারো পটিপন্নকপুগ্গলা. তং পন পটিপদাৰিভাগং সদ্ধিং হেতুপাযফলেহি দস্সেতুং ‘‘তণ্হাচরিতো’’তিআদি ৰুত্তং.
তত্থ চরিতন্তি চরিযা, ৰুত্তীতি অত্থো. তণ্হায নিব্বত্তিতং চরিতং এতস্সাতি তণ্হাচরিতো, তণ্হায ৰা পৰত্তিতো চরিতো তণ্হাচরিতো, ¶ লোভজ্ঝাসযোতি অত্থো. দিট্ঠিচরিতোতি এত্থাপি এসেৰ নযো. মন্দোতি মন্দিযং ৰুচ্চতি অৰিজ্জা, তায সমন্নাগতো মন্দো, মোহাধিকোতি অত্থো.
সতিন্দ্রিযেনাতি সতিযা আধিপচ্চং কুরুমানায. সতিন্দ্রিযমেৰ হিস্স ৰিসদং হোতি. যস্মা তণ্হাচরিততায পুব্বভাগে কোসজ্জাভিভৰেন ন ৰীরিযং বলৰং হোতি, মোহাধিকতায ন পঞ্ঞা বলৰতী. তদুভযেনাপি ন সমাধি বলৰা হোতি, তস্মা ‘‘সতিন্দ্রিযমেৰ হিস্স ৰিসদং হোতী’’তি ৰুত্তং. তেনেৰাহ – ‘‘সতিপট্ঠানেহি নিস্সযেহী’’তি. তণ্হাচরিততায চস্স কিলেসৰিক্খম্ভনং ন সুকরন্তি দুক্খা পটিপদা, অৰিসদঞাণতায দন্ধাভিঞ্ঞাতি পুব্বে ৰুত্তনযং আনেত্ৰা যোজেতব্বং. নিয্যাতীতি অরিযমগ্গেন ৰট্টদুক্খতো নিগ্গচ্ছতি.
উদত্থোতি উদঅত্থো, উল়ারপঞ্ঞোতি অত্থো. পঞ্ঞাসহাযপটিলাভেন চস্স সমাধি তিক্খো হোতি সম্পযুত্তেসু আধিপচ্চং পৰত্তেতি. তেনেৰাহ – ‘‘সমাধিন্দ্রিযেনা’’তি. ৰিসদঞাণত্তা ‘‘খিপ্পাভিঞ্ঞাযা’’তি ৰুত্তং. সমাধিপধানত্তা ঝানানং ঝানেহি নিস্সযেহীতি অযং ৰিসেসো. সেসং পুরিমসদিসমেৰ. দিট্ঠিচরিতো অনিয্যানিকমগ্গম্পি নিয্যানিকন্তি মঞ্ঞমানো তত্থ উস্সাহবহুলত্তা ৰীরিযাধিকো হোতি. ৰীরিযাধিকতাযেৰ চস্স কিলেসৰিক্খম্ভনং সুকরন্তি সুখা পটিপদা, অৰিসদঞাণতায পন দন্ধাভিঞ্ঞাতি ইমমত্থং দস্সেতি ‘‘দিট্ঠিচরিতো মন্দো’’তিআদিনা. সেসং ৰুত্তনযমেৰ.
সচ্চেহীতি অরিযসচ্চেহি. অরিযসচ্চানি হি লোকিযানি পুব্বভাগঞাণস্স সম্মসনট্ঠানতায লোকুত্তরানি অধিমুচ্চনতায মগ্গঞাণস্স অভিসমযট্ঠানতায চ নিস্সযানি হোন্তীতি. সেসং ৰুত্তনযমেৰ. এত্থ চ দিট্ঠিচরিতো উদত্থো উগ্ঘটিতঞ্ঞূ. তণ্হাচরিতো মন্দো ¶ নেয্যো. ইতরে দ্ৰেপি ৰিপঞ্চিতঞ্ঞূতি এৰং যেন ৰেনেয্যত্তযেন পুব্বে দেসনাৰিভাগো দস্সিতো, তদেৰ ৰেনেয্যত্তযং ইমিনা পটিপদাৰিভাগেন দস্সিতন্তি দট্ঠব্বং.
ইদানি তং ৰেনেয্যুপুগ্গলৰিভাগং অত্থনযযোজনায ৰিসযং কত্ৰা দস্সেতুং ‘‘উভো তণ্হাচরিতা’’তিআদি ৰুত্তং. তণ্হায সমাধিপটিপক্খত্তা তণ্হাচরিতো ৰিসুজ্ঝমানো সমাধিমুখেন ৰিসুজ্ঝতীতি আহ ¶ – ‘‘সমথপুব্বঙ্গমাযা’’তি. ‘‘সমথৰিপস্সনং যুগনদ্ধং ভাৰেতী’’তি (অ. নি. ৪.১৭০; পটি. ম. ২.১, ৩) ৰচনতো পন সম্মাদিট্ঠিসহিতেনেৰ সম্মাসমাধিনা নিয্যানং, ন সম্মাসমাধিনা এৰাতি আহ – ‘‘সমথপুব্বঙ্গমায ৰিপস্সনাযা’’তি. ‘‘রাগৰিরাগা চেতোৰিমুত্তীতি অরহত্তফলসমাধী’’তি সঙ্গহেসু ৰুত্তং. ইধ পন অনাগামিফলসমাধীতি ৰক্খতি. সো হি সমাধিস্মিং পরিপূরকারীতি. তত্থ রঞ্জনট্ঠেন রাগো. সো ৰিরজ্জতি এতাযাতি রাগৰিরাগা, তায রাগৰিরাগায, রাগপ্পহাযিকাযাতি অত্থো.
চেতোৰিমুত্তিযাতি চেতোতি চিত্তং, তদপদেসেন চেত্থ সমাধি ৰুচ্চতি ‘‘যথা চিত্তং পঞ্ঞঞ্চ ভাৰয’’ন্তি (সং. নি. ১.২৩). পটিপ্পস্সদ্ধিৰসেন পটিপক্খতো ৰিমুচ্চতীতি ৰিমুত্তি, তেন ৰা ৰিমুত্তো, ততো ৰিমুচ্চনন্তি ৰা ৰিমুত্তি, সমাধিযেৰ. যথা হি লোকিযকথাযং সঞ্ঞা চিত্তঞ্চ দেসনাসীসং. যথাহ – ‘‘নানত্তকাযা নানত্তসঞ্ঞিনো’’তি (দী. নি. ৩.৩৩২, ৩৪১, ৩৫৭; অ. নি. ৭.৪৪; ৯.২৪) ‘‘কিং চিত্তো ত্ৰং, ভিক্খূ’’তি (পারা. ১৩৫) চ, এৰং লোকুত্তরকথাযং পঞ্ঞা সমাধি চ. যথাহ – ‘‘পঞ্চঞাণিকো সম্মাসমাধী’’তি (ৰিভ. ৮০৪) চ ‘‘সমথৰিপস্সনং যুগনদ্ধং ভাৰেতী’’তি চ. তেসু ইধ রাগস্স উজুৰিপচ্চনীকতো সমথপুব্বঙ্গমতাৰচনতো চ চেতোগ্গহণেন সমাধি ৰুত্তো. তথা ৰিমুত্তিৰচনেন. তেন ৰুত্তং ‘‘সমাধিযেৰা’’তি. চেতো চ তং ৰিমুত্তি চাতি চেতোৰিমুত্তি. অথ ৰা ৰুত্তপ্পকারস্সেৰ চেতসো পটিপক্খতো ৰিমুত্তি ৰিমোক্খোতি চেতোৰিমুত্তি, চেতসি ৰা ফলৰিঞ্ঞাণে ৰুত্তপ্পকারাৰ ৰিমুত্তীতি চেতোৰিমুত্তি, চেতসো ৰা ফলৰিঞ্ঞাণস্স পটিপক্খতো ৰিমুত্তি ৰিমোক্খো এতস্মিন্তি চেতোৰিমুত্তি, সমাধিযেৰ. পঞ্ঞাৰিমুত্তিযাতি এত্থাপি অযং নযো যথাসম্ভৰং যোজেতব্বো.
দিট্ঠিযা সৰিসযে পঞ্ঞাসদিসী পৰত্তীতি দিট্ঠিচরিতো ৰিসুজ্ঝমানো পঞ্ঞামুখেন ৰিসুজ্ঝতীতি আহ – ‘‘উভো দিট্ঠিচরিতা ৰিপস্সনা’’তিআদি. অৰিজ্জাৰিরাগা পঞ্ঞাৰিমুত্তীতি অরহত্তফলপঞ্ঞা ¶ . সমথগ্গহণেন তপ্পটিপক্খতো তণ্হং ৰিপস্সনাগ্গহণেন অৰিজ্জঞ্চ নিদ্ধারেত্ৰা পঠমনযস্স ভূমিং সক্কা সুখেন দস্সেতুন্তি আহ – ‘‘যে সমথ…পে… হাতব্বা’’তি.
তত্থ ¶ সমথপুব্বঙ্গমা পটিপদাতি পুরিমা দ্ৰে পটিপদা, ইতরা ৰিপস্সনাপুব্বঙ্গমাতি দট্ঠব্বা. হাতব্বাতি গমেতব্বা, নেতব্বাতি অত্থো. ৰিপস্সনায অনিচ্চদুক্খঅনত্তসঞ্ঞাভাৰতো দুক্খসঞ্ঞাপরিৰারত্তা চ অসুভসঞ্ঞায ইমা চতস্সো সঞ্ঞা দস্সিতা হোন্তি. তপ্পটিপক্খেন চ চত্তারো ৰিপল্লাসাতি সকলস্স সীহৰিক্কীল়িতনযস্স ভূমিং সুখেন সক্কা দস্সেতুন্তি আহ – ‘‘যে ৰিপস্সনা…পে… হাতব্বা’’তি.
৭. এৰং পটিপদাৰিভাগেন ৰেনেয্যপুগ্গলৰিভাগং দস্সেত্ৰা ইদানি তং ঞাণৰিভাগেন দস্সেন্তো যস্মা ভগৰতো দেসনা যাৰদেৰ ৰেনেয্যৰিনযনত্থা, ৰিনযনঞ্চ নেসং সুতমযাদীনং তিস্সন্নং পঞ্ঞানং অনুক্কমেন নিব্বত্তনং, যথা ভগৰতো দেসনায পৰত্তিভাৰৰিভাৰনঞ্চ হারনযব্যাপারো, তস্মা ইমস্স হারস্স সমুট্ঠিতপ্পকারং তাৰ পুচ্ছিত্ৰা যেন পুগ্গলৰিভাগদস্সনেন দেসনাভাজনং ৰিভজিত্ৰা তত্থ দেসনাযং দেসনাহারং নিযোজেতুকামো তং দস্সেতুং ‘‘স্ৰাযং হারো কত্থ সম্ভৰতী’’তিআদিমাহ.
তত্থ যস্সাতি যো সো অট্ঠহি অক্খণেহি ৰিমুত্তো সোতাৰধানপরিযোসানাহি চ সম্পত্তীতি সমন্নাগতো যস্স. সত্থাতি দিট্ঠধম্মিকসম্পরাযিকপরমত্থেহি যথারহং অনুসাসনতো সত্থা. ধম্মন্তি যথানুসিট্ঠং পটিপজ্জমানে অপাযেসু অপতমানে ধারেতীতি ধম্মো, তং ধম্মং. দেসযতীতি সঙ্খেপৰিত্থারনযেহি ভাসতি কথেতি. অঞ্ঞতরোতি ভগৰতো সাৰকেসু অঞ্ঞতরো. গরুট্ঠানীযোতি সীলসুতাদিগুণৰিসেসযোগেন গরুকরণীযো. সব্রহ্মচারীতি ব্রহ্মং ৰুচ্চতি সেট্ঠট্ঠেন সকলং সত্থুসাসনং. সমং সহ ৰা ব্রহ্মং চরতি পটিপজ্জতীতি সব্রহ্মচারী. সদ্ধং পটিলভতীতি ‘‘সম্মাসম্বুদ্ধো ৰত সো ভগৰা যো এৰরূপস্স ধম্মস্স দেসেতা’’তি তথাগতে, ‘‘স্ৰাক্খাতো ৰতাযং ধম্মো যো এৰং একন্তপরিপুণ্ণো একন্তপরিসুদ্ধো’’তিআদিনা ধম্মে চ সদ্ধং লভতি উপ্পাদেতীতি অত্থো.
তত্থাতি তস্মিং যথাসুতে যথাপরিযত্তে ধম্মে. ৰীমংসাতি পাল়িযা পাল়িঅত্থস্স চ ৰীমংসনপঞ্ঞা ¶ . সেসং তস্সা এৰ ৰেৰচনং. সা হি যথাৰুত্তৰীমংসনে সঙ্কোচং অনাপজ্জিত্ৰা উস্সহনৰসেন উস্সাহনা, তুলনৰসেন তুলনা, উপপরিক্খণৰসেন উপপরিক্খাতি চ ৰুত্তা. অথ ৰা ¶ ৰীমংসতীতি ৰীমংসা, সা পদপদত্থৰিচারণা পঞ্ঞা. উস্সাহনাতি ৰীরিযেন উপত্থম্ভিতা ধম্মস্স ধারণপরিচযসাধিকা পঞ্ঞা. তুলনাতি পদেন পদন্তরং, দেসনায ৰা দেসনন্তরং তুলযিত্ৰা সংসন্দিত্ৰা গহণপঞ্ঞা. উপপরিক্খাতি মহাপদেসে ওতারেত্ৰা পাল়িযা পাল়িঅত্থস্স চ উপপরিক্খণপঞ্ঞা. অত্তহিতং পরহিতঞ্চ আকঙ্খন্তেহি সুয্যতীতি সুতং, কালৰচনিচ্ছায অভাৰতো, যথা দুদ্ধন্তি. কিং পন তন্তি? অধিকারতো সামত্থিযতো ৰা পরিযত্তিধম্মোতি ৰিঞ্ঞাযতি. অথ ৰা সৰনং সুতং, সোতদ্ৰারানুসারেন পরিযত্তিধম্মস্স উপধারণন্তি অত্থো. সুতেন হেতুনা নিব্বত্তা সুতমযী. পকারেন জানাতীতি পঞ্ঞা. যা ৰীমংসা, অযং সুতমযী পঞ্ঞাতি পচ্চেকম্পি যোজেতব্বং. তথাতি যথা সুতমযী পঞ্ঞা ৰীমংসাদিপরিযাযৰতী ৰীমংসাদিৰিভাগৰতী চ, তথা চিন্তামযী চাতি অত্থো. যথা ৰা সুতমযী ওরমত্তিকা অনৰট্ঠিতা চ, এৰং চিন্তামযী চাতি দস্সেতি.
সুতেন নিস্সযেনাতি সুতেন পরিযত্তিধম্মেন পরিযত্তিধম্মস্সৰনেন ৰা উপনিস্সযেন ইত্থম্ভূতলক্খণে করণৰচনং, যথাৰুত্তং সুতং উপনিস্সাযাতি অত্থো. ৰীমংসাতিআদীসু ‘‘ইদং সীলং, অযং সমাধি, ইমে রূপারূপধম্মা, ইমে পঞ্চক্খন্ধা’’তি তেসং তেসং ধম্মানং সভাৰৰীমংসনভূতা পঞ্ঞা ৰীমংসা. তেসংযেৰ ধম্মানং ৰচনত্থং মুঞ্চিত্ৰা সভাৰসরসলক্খণস্স তুলযিত্ৰা ৰিয গহণপঞ্ঞা তুলনা. তেসংযেৰ ধম্মানং সলক্খণং অৰিজহিত্ৰা অনিচ্চতাদিরুপ্পনসপ্পচ্চযাদিআকারে চ তক্কেত্ৰা ৰিতক্কেত্ৰা চ উপপরিক্খণপঞ্ঞা উপপরিক্খা, তথা উপপরিক্খিতে ধম্মে সৰিগ্গহে ৰিয উপট্ঠহন্তে এৰমেতেহি নিজ্ঝানক্খমে কত্ৰা চিত্তেন অনু অনু পেক্খণা মনসানুপেক্খণা. এত্থ চ যথা সুতমযী পঞ্ঞা যথাসুতস্স ধম্মস্স ধারণপরিচযৰসেন পৰত্তনতো উস্সাহজাতা ‘‘উস্সাহনা’’তি ৰত্তব্বতং অরহতি, ন এৰং চিন্তামযীতি ইধ ‘‘উস্সাহনা’’তি পদং ন ৰুত্তং. চিন্তনং চিন্তা, নিজ্ঝানন্তি অত্থো. সেসং ৰুত্তনযমেৰ.
ইমাহি দ্ৰীহি পঞ্ঞাহীতি যথাৰুত্তাহি দ্ৰীহি পঞ্ঞাহি কারণভূতাহি. সুতচিন্তামযঞাণেসু হি পতিট্ঠিতো ৰিপস্সনং আরভতীতি. ‘‘ইমাসু দ্ৰীসু পঞ্ঞাসূ’’তিপি পঠন্তি. ‘‘তেহি জাতাসু উপ্পন্নাসূ’’তি ৰা ৰচনসেসো ¶ যোজেতব্বো. মনসিকারসম্পযুত্তস্সাতি রূপারূপপরিগ্গহাদিমনসিকারে যুত্তপ্পযুত্তস্স. যং ঞাণং উপ্পজ্জতীতি ৰুত্তনযেন মনসিকারপ্পযোগেন দিট্ঠিৰিসুদ্ধিকঙ্খাৰিতরণৰিসুদ্ধিমগ্গামগ্গঞাণদস্সনৰিসুদ্ধিপটিপদাঞাণদস্সনৰিসুদ্ধীনং ¶ সম্প আদনেন ৰিপস্সনং উস্সুক্কন্তস্স যং ঞাণদস্সনৰিসুদ্ধিসঙ্খাতং অরিযমগ্গঞাণং উপ্পজ্জতি, অযং ভাৰনামযী পঞ্ঞাতি সম্বন্ধো. তং পন দস্সনং ভাৰনাতি দুৰিধন্তি আহ – ‘‘দস্সনভূমিযং ৰা ভাৰনাভূমিযং ৰা’’তি. যদি দস্সনন্তি ৰুচ্চতি, কথং তত্থ পঞ্ঞা ভাৰনামযীতি? ভাৰনামযমেৰ হি তং ঞাণং, পঠমং নিব্বানদস্সনতো পন ‘‘দস্সন’’ন্তি ৰুত্তন্তি সফলো পঠমমগ্গো দস্সনভূমি. সেসা সেক্খাসেক্খধম্মা ভাৰনাভূমি.
৮. ইদানি ইমা তিস্সো পঞ্ঞা পরিযাযন্তরেন দস্সেতুং ‘‘পরতোঘোসা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ পরতোতি ন অত্ততো, অঞ্ঞতো সত্থুতো সাৰকতো ৰাতি অত্থো. ঘোসাতি তেসং দেসনাঘোসতো, দেসনাপচ্চযাতি অত্থো. অথ ৰা পরতো ঘোসো এতিস্সাতি পরতোঘোসা, যা পঞ্ঞা, সা সুতমযীতি যোজেতব্বং. পচ্চত্তসমুট্ঠিতাতি পচ্চত্তং তস্স তস্স অত্তনি সম্ভূতা. যোনিসোমনসিকারাতি তেসং তেসং ধম্মানং সভাৰপরিগ্গণ্হনাদিনা যথাৰুত্তেন উপাযেন পৰত্তমনসিকারা. পরতো চ ঘোসেনাতি পরতোঘোসেন হেতুভূতেন. সেসং ৰুত্তনযমেৰ.
ইদানি যদত্থং ইমা পঞ্ঞা উদ্ধটা, তমেৰ ৰেনেয্যপুগ্গলৰিভাগং যোজেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘যস্সা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ইমা দ্ৰেতি গণনৰসেন ৰত্ৰা পুন তা সুতমযী চিন্তামযী চাতি সরূপতো দস্সেতি. অযং উগ্ঘটিতঞ্ঞূতি অযং সুতমযচিন্তামযঞাণেহি আসযপযোগপবোধস্স নিপ্ফাদিতত্তা উদ্দেসমত্তেনেৰ জাননতো ‘‘উগ্ঘটিতঞ্ঞূ’’তি ৰুচ্চতি. অযং ৰিপঞ্চিতঞ্ঞূতি চিন্তামযঞাণেন আসযস্স অপরিক্খতত্তা উদ্দেসনিদ্দেসেহি জাননতো ৰিপঞ্চিতঞ্ঞূ. অযং নেয্যোতি সুতমযঞাণস্সাপি অভাৰতো নিরৰসেসং ৰিত্থারদেসনায নেতব্বতো নেয্যো.
৯. এৰং দেসনাপটিপদাঞাণৰিভাগেহি দেসনাভাজনং ৰেনেয্যত্তযং ৰিভজিত্ৰা ইদানি তত্থ পৰত্তিতায ভগৰতো ধম্মদেসনায দেসনাহারং নিদ্ধারেত্ৰা যোজেতুং ‘‘সাযং ধম্মদেসনা’’তিআদি আরদ্ধং.
তত্থ ¶ সাযন্তি সা অযং. যা পুব্বে ‘‘ধম্মং ৰো, ভিক্খৰে, দেসেস্সামী’’তিআদিনা (নেত্তি. ৫) পটিনিদ্দেসৰারস্স আদিতো দেসনাহারস্স ৰিসযভাৰেন নিক্খিত্তা পাল়ি, তমেৰেত্থ দেসনাহারং নিযোজেতুং ‘‘সাযং ধম্মদেসনা’’তি পচ্চামসতি. কিং দেসযতীতি কথেতুকম্যতাৰসেন ¶ দেসনায পিণ্ডত্থং পুচ্ছিত্ৰা তং গণনায পরিচ্ছিন্দিত্ৰা সামঞ্ঞতো দস্সেতি ‘‘চত্তারি সচ্চানী’’তি. সচ্চৰিনিমুত্তা হি ভগৰতো দেসনা নত্থীতি. তস্সা চ চত্তারি সচ্চানি পিণ্ডত্থো. পৰত্তিপৰত্তকনিৰত্তিতদুপাযৰিমুত্তস্স নেয্যস্স অভাৰতো চত্তারি অৰিপরীতভাৰেন সচ্চানীতি দট্ঠব্বং. তানি ‘‘দুক্খং সমুদযং নিরোধং মগ্গ’’ন্তি সরূপতো দস্সেতি.
তত্থ অনেকুপদ্দৰাধিট্ঠানভাৰেন কুচ্ছিতত্তা বালজনপরিকপ্পিতধুৰসুভসুখত্তভাৰৰিরহেন তুচ্ছত্তা চ দুক্খং. অৰসেসপচ্চযসমৰাযে দুক্খস্স উপ্পত্তিকারণত্তা সমুদযো. সব্বগতিসুঞ্ঞত্তা নত্থি এত্থ সংসারচারকসঙ্খাতো দুক্খরোধো, এতস্মিং ৰা অধিগতে সংসারচারকসঙ্খাতস্স দুক্খরোধস্স অভাৰোতিপি নিরোধো, অনুপ্পাদনিরোধপচ্চযত্তা ৰা. মারেন্তো গচ্ছতি, নিব্বানত্থিকেহি মগ্গিযতীতি ৰা মগ্গো. তত্থ সমুদযেন অস্সাদো, দুক্খেন আদীনৰো, মগ্গনিরোধেহি নিস্সরণং. এৰং যস্মিং সুত্তে চত্তারি সচ্চানি সরূপতো আগতানি, তত্থ যথারুতৰসেন. যত্থ পন সুত্তে চত্তারি সচ্চানি সরূপতো ন আগতানি, তত্থ অত্থতো চত্তারি সচ্চানি উদ্ধরিত্ৰা তেসং ৰসেন অস্সাদাদযো নিদ্ধারেতব্বা. যত্থ চ অস্সাদাদযো সরূপতো আগতা, তত্থ ৰত্তব্বমেৰ নত্থি. যত্থ পন ন আগতা, তত্থ অত্থতো উদ্ধরিত্ৰা তেসং ৰসেন চত্তারি সচ্চানি নিদ্ধারেতব্বানি. ইধ পন অস্সাদাদযো উদাহরণৰসেন সরূপতো দস্সিতাতি তেহি সচ্চানি নিদ্ধারেতুং ‘‘আদীনৰো চা’’তিআদি ৰুত্তং.
তত্থ ‘‘সংখিত্তেন পঞ্চুপাদানক্খন্ধা দুক্খা’’তি (দী. নি. ২.৩৮৭; ম. নি. ১.১২০; ৩.৩৭৩; ৰিভ. ২০২) ৰচনতো তণ্হাৰজ্জা তেভূমকধম্মা দুক্খসচ্চং, তে চ অনিচ্চাদিসভাৰত্তা আদীনৰো, ফলঞ্চ দেসনায সাধেতব্বং. তত্থ যং লোকিযং, তং সন্ধায ৰুত্তং ‘‘ফলঞ্চ দুক্খ’’ন্তি. অস্সাদোতি তণ্হাৰিপল্লাসানম্পি ইচ্ছিতত্তা তে সন্ধায ‘‘অস্সাদো সমুদযো’’তি ৰুত্তং. সহ ৰিপস্সনায অরিযমগ্গো দেসনা চ ¶ দেসনাফলাধিগমস্স উপাযোতি কত্ৰা ‘‘উপাযো আণত্তি চ মগ্গো’’তি ৰুত্তং. নিস্সরণপদে চাপি অরিযমগ্গো নিদ্ধারেতব্বো, ন চাযং সচ্চৰিভাগো আকুলোতি দট্ঠব্বো. যথা হি সচ্চৰিভঙ্গে (ৰিভ. ২০৮) ‘‘তণ্হা অৰসিট্ঠা কিলেসা অৰসিট্ঠা অকুসলা ধম্মা সাসৰানি কুসলমূলানি সাসৰা চ কুসলা ধম্মা সমুদযসচ্চভাৰেন ৰিভত্তা’’তি তস্মিং তস্মিং নযে তংতংঅৰসিট্ঠা তেভূমকধম্মা দুক্খসচ্চভাৰেন ৰিভত্তা, এৰমিধাপি দট্ঠব্বন্তি. ইমানি চত্তারি সচ্চানীতি নিগমনং ¶ . ইদং ধম্মচক্কন্তি যাযং ভগৰতো চতুসচ্চৰসেন সামুক্কংসিকা ধম্মদেসনা, ইদং ধম্মচক্কং.
ইদানি তস্সা ধম্মদেসনায ধম্মচক্কভাৰং সচ্চৰিভঙ্গসুত্তৰসেন (ম. নি. ৩.৩৭১ আদযো) দস্সেতুং ‘‘যথাহ ভগৰা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ইদং দুক্খন্তি ইদং জাতিআদিৰিভাগং সঙ্খেপতো পঞ্চুপাদানক্খন্ধসঙ্গহং তণ্হাৰজ্জং তেভূমকধম্মজাতং দুক্খস্স অধিট্ঠানভাৰেন দুক্খদুক্খাদিভাৰেন চ দুক্খং অরিযসচ্চন্তি অত্থো. মেতি ভগৰা অত্তানং নিদ্দিসতি. বারাণসিযন্তি বারাণসীনামকস্স নগরস্স অৰিদূরে. পচ্চেকবুদ্ধইসীনং আকাসতো ওতরণট্ঠানতায ইসিপতনং. মিগানং তত্থ অভযস্স দিন্নত্তা মিগদাযন্তি চ লদ্ধনামে অস্সমে. উত্তরতি অতিক্কমতি, অভিভৰতীতি ৰা উত্তরং, নত্থি এতস্স উত্তরন্তি অনুত্তরং. অনতিসযং অপ্পটিভাগং ৰা. কিঞ্চাপি ভগৰতো ধম্মদেসনা অনেকাসু দেৰমনুস্সপরিসাসু অনেকসতক্খত্তুং তেসং অরিযসচ্চপ্পটিৰেধসম্পাদনৰসেন পৰত্তিতা, তথাপি সব্বপঠমং অঞ্ঞাসিকোণ্ডঞ্ঞপ্পমুখায অট্ঠারসপরিমাণায ব্রহ্মকোটিযা চতুসচ্চপ্পটিৰেধৰিভাৰনীযা ধম্মদেসনা, তস্সা সাতিসযা ধম্মচক্কসমঞ্ঞাতি ‘‘ধম্মচক্কং পৰত্তিত’’ন্তি ৰুত্তং.
তত্থ সতিপট্ঠানাদিধম্মো এৰ পৰত্তনট্ঠেন চক্কন্তি ধম্মচক্কং, চক্কন্তি ৰা আণা. ধম্মতো অনপেতত্তা ধম্মঞ্চ তং চক্কঞ্চাতি ধম্মচক্কং. ধম্মেন ঞাযেন চক্কন্তিপি ধম্মচক্কং. যথাহ – ‘‘ধম্মঞ্চ পৰত্তেতি চক্কঞ্চাতি ধম্মচক্কং, চক্কঞ্চ পৰত্তেতি ধম্মঞ্চাতি ধম্মচক্কং, ধম্মেন পৰত্তেতীতি ধম্মচক্ক’’ন্তিআদি (পটি. ম. ২.৪১-৪২). অপ্পটিৰত্তিযন্তি ধম্মিস্সরস্স ভগৰতো সম্মাসম্বুদ্ধভাৰতো ধম্মচক্কস্স চ অনুত্তরভাৰতো অপ্পটিসেধনীযং. কেন পন অপ্পটিৰত্তিযন্তি আহ ‘‘সমণেন ৰা’’তিআদি. তত্থ সমণেনাতি পব্বজ্জং উপগতেন. ব্রাহ্মণেনাতি ¶ জাতিব্রাহ্মণেন. পরমত্থসমণব্রাহ্মণানঞ্হি পটিলোমনচিত্তংযেৰ নত্থি. দেৰেনাতি কামাৰচরদেৰেন. কেনচীতি যেন কেনচি অৰসিট্ঠপারিসজ্জেন. এত্তাৰতা অট্ঠন্নম্পি পরিসানং অনৰসেসপরিযাদানং দট্ঠব্বং. লোকস্মিন্তি সত্তলোকে.
তত্থাতি তিস্সং চতুসচ্চধম্মদেসনাযং. অপরিমাণা পদা, অপরিমাণা অক্খরাতি উপ্পটিপাটিৰচনং যেভুয্যেন পদসঙ্গহিতানি অক্খরানীতি দস্সনত্থং. পদা অক্খরা ব্যঞ্জনাতি লিঙ্গৰিপল্লাসো কতোতি দট্ঠব্বং. অত্থস্সাতি চতুসচ্চসঙ্খাতস্স অত্থস্স. সঙ্কাসনাতি সঙ্কাসিতব্বাকারো. এস নযো সেসেসুপি. অত্থস্সাতি চ সম্বন্ধে সামিৰচনং. ইতিপিদন্তি ¶ ইতীতি পকারত্থো, পি-সদ্দো সম্পিণ্ডনত্থো, ইমিনাপি ইমিনাপি পকারেন ইদং দুক্খং অরিযসচ্চং ৰেদিতব্বন্তি অত্থো. তেন জাতিআদিভেদেন যথাৰুত্তস্স দুক্খসচ্চস্স অনেকভেদতং তংদীপকানং অক্খরপদাদীনং ৰুত্তপ্পকারং অপরিমাণতঞ্চ সমত্থেতি.
অযং দুক্খসমুদযোতি অযং কামতণ্হাদিভেদা তণ্হাৰট্টস্স মূলভূতা যথাৰুত্তস্স দুক্খস্স নিব্বত্তিহেতুভাৰতো দুক্খসমুদযো. অযং দুক্খনিরোধোতি অযং সব্বসঙ্খতনিস্সটা অসঙ্খতধাতু যথাৰুত্তস্স দুক্খস্স অনুপ্পাদনিরোধপচ্চযত্তা দুক্খনিরোধো. অযং দুক্খনিরোধগামিনী পটিপদাতি অযং সম্মাদিট্ঠিআদিঅট্ঠঙ্গসমূহো দুক্খনিরোধসঙ্খাতং নিব্বানং গচ্ছতি আরম্মণৰসেন তদভিমুখীভূতত্তা পটিপদা চ হোতি দুক্খনিরোধপ্পত্তিযাতি দুক্খনিরোধগামিনী পটিপদা. ইতিপিদন্তি পদস্স পন সমুদযসচ্চে অট্ঠসততণ্হাৰিচরিতেহি, নিরোধসচ্চে মদনিম্মদনাদিপরিযাযেহি, মগ্গসচ্চে সত্তত্তিংসবোধিপক্খিযধম্মেহি অত্থো ৰিভজিত্ৰা ৰেদিতব্বো. সেসং ৰুত্তনযমেৰ.
এৰং ‘‘দ্ৰাদস পদানি সুত্ত’’ন্তি গাথায সকলস্স সাসনস্স ছন্নং অত্থপদানং ছন্নঞ্চ ব্যঞ্জনপদানং ৰসেন যা দ্ৰাদসপদতা ৰুত্তা, তমেৰ ‘‘ধম্মং ৰো, ভিক্খৰে, দেসেস্সামী’’তিআদিনা দেসনাহারস্স ৰিসযদস্সনৰসেন ছছক্কপরিযাযং (ম. নি. ৩.৪২০ আদযো) একদেসেন উদ্দিসিত্ৰা ধম্মচক্কপ্পৰত্তনসুত্তেন (সং. নি. ৫.১০৮১; মহাৰ. ১৩; পটি. ম. ২.৩০) তদত্থস্স সঙ্গহিতভাৰদস্সনমুখেন সব্বস্সাপি ভগৰতো ৰচনস্স চতুসচ্চদেসনাভাৰং তদত্থস্স চ চতুসচ্চভাৰং ৰিভাৰেন্তো ‘‘ইদং দুক্খন্তি ¶ মে, ভিক্খৰে, বারাণসিয’’ন্তিআদিনা সচ্চৰিভঙ্গসুত্তং (ম. নি. ৩.৩৭১ আদযো) উদ্দেসতো দস্সেত্ৰা ‘‘তত্থ অপরিমাণা পদা’’তিআদিনা ব্যঞ্জনত্থপদানি ৰিভজন্তো দ্ৰাদসপদভাৰং দীপেত্ৰা ইদানি তেসং অঞ্ঞমঞ্ঞৰিসযিৰিসযভাৰেন সম্বন্ধভাৰং দস্সেতুং ‘‘তত্থ ভগৰা অক্খরেহি সঙ্কাসেতী’’তিআদি ৰুত্তং.
তত্থ পদাৰযৰগ্গহণমুখেন পদগ্গহণং, গহিতে চ পদে পদত্থাৰবোধো গহিতপুব্বসঙ্কেতস্স হোতি. তত্থ চ পদাৰযৰগ্গহণেন ৰিয পদগ্গহণস্স, পদত্থাৰযৰগ্গহণেনাপি পদত্থগ্গহণস্স ৰিসেসাধানং জাযতীতি আহ – ‘‘অক্খরেহি সঙ্কাসেতী’’তি. যস্মা পন অক্খরেহি সংখিত্তেন দীপিযমানো অত্থো পদপরিযোসানে ৰাক্যস্স অপরিযোসিতত্তা পদেনেৰ পকাসিতো দীপিতো হোতি, তস্মা ‘‘পদেহি পকাসেতী’’তি ৰুত্তং. ৰাক্যপরিযোসানে পন সো অত্থো ৰিৰরিতো ৰিৰটো ¶ কতো হোতীতি ৰুত্তং ‘‘ব্যঞ্জনেহি ৰিৰরতী’’তি. যস্মা চ পকারেহি ৰাক্যভেদে কতে তদত্থো ৰিভত্তো নাম হোতি, তস্মা ‘‘আকারেহি ৰিভজতী’’তি ৰুত্তং. তথা ৰাক্যাৰযৰানং পচ্চেকং নিব্বচনৰিভাগে কতে সো অত্থো পাকটো হোতীতি ৰুত্তং ‘‘নিরুত্তীহি উত্তানীকরোতী’’তি. কতনিব্বচনেহি ৰাক্যাৰযৰেহি ৰিত্থারৰসেন নিরৰসেসতো দেসিতেহি ৰেনেয্যানং চিত্তপরিতোসনং বুদ্ধিনিসানঞ্চ কতং হোতীতি আহ – ‘‘নিদ্দেসেহি পঞ্ঞপেতী’’তি. এত্থ চ অক্খরেহি এৰ সঙ্কাসেতীতি অৰধারণং অকত্ৰা অক্খরেহি সঙ্কাসেতিযেৰাতি এৰং অৰধারণং দট্ঠব্বং. এৰঞ্হি সতি অত্থপদানং নানাৰাক্যৰিসযতাপি সিদ্ধা হোতি. তেন একানুসন্ধিকে সুত্তে ছল়েৰ অত্থপদানি, নানানুসন্ধিকে পন অনুসন্ধিম্হি অনুসন্ধিম্হি ছ ছ অত্থপদানি নিদ্ধারেতব্বানি.
‘‘অক্খরেহি চ পদেহি চ উগ্ঘটেতী’’তিআদিনা ব্যঞ্জনপদানং কিচ্চসাধনং দস্সেতি. ৰেনেয্যত্তযৰিনযমেৰ হি তেসং ব্যাপারো. অট্ঠানভাৰতো পন সচ্চপ্পটিৰেধস্স পদপরমো ন ইধ ৰুত্তো. নেয্যগ্গহণেনেৰ ৰা তস্সাপি ইধ গহণং সেক্খগ্গহণেন ৰিয কল্যাণপুথুজ্জনস্সাতি দট্ঠব্বং. অক্খরেহীতিআদীসু করণসাধনে করণৰচনং, ন হেতুম্হি. অক্খরাদীনি হি উগ্ঘটনাদিঅত্থানি, ন উগ্ঘটনাদিঅক্খরাদিঅত্থং. যদত্থা চ কিরিযা ¶ সো হেতু, যথা ‘‘অন্নেনৰসতী’’তি. উগ্ঘটেতীতি সোতাৰধানং কত্ৰা সমাহিতচিত্তানং ৰেনেয্যানং সঙ্কাসনৰসেন অক্খরেহি ৰিসেসং আদহন্তো যথা পদপরিযোসানে আসযপ্পটিবোধো হোতি, তথা যথাধিপ্পেতং অত্থং সঙ্খেপেন কথেতি উদ্দিসতীতি অত্থো. ৰিপঞ্চযতীতি যথাউদ্দিট্ঠং অত্থং নিদ্দিসতি. ৰিত্থারেতীতি ৰিত্থারং করোতি, ৰিত্থারং কত্ৰা আচিক্খতি ৰা, পটিনিদ্দিসতীতি অত্থো. যস্মা চেত্থ উগ্ঘটেতীতি উদ্দিসনং অধিপ্পেতং. উদ্দেসো চ দেসনায আদি, তস্মা ৰুত্তং – ‘‘উগ্ঘটনা আদী’’তি. তথা ৰিপঞ্চনং নিদ্দিসনং, ৰিত্থরণং পটিনিদ্দিসনং, নিদ্দেসপটিনিদ্দেসা চ দেসনায মজ্ঝপরিযোসানাতি. তেন ৰুত্তং – ‘‘ৰিপঞ্চনা মজ্ঝে, ৰিত্থারণা পরিযোসান’’ন্তি.
এৰং ‘‘অক্খরেহি সঙ্কাসেতী’’তিআদিনা ছন্নং ব্যঞ্জনপদানং ব্যাপারং দস্সেত্ৰা ইদানি অত্থপদানং ব্যাপারং দস্সেতুং ‘‘সোযং ধম্মৰিনযো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ সীলাদিধম্মো এৰ পরিযত্তিঅত্থভূতো ৰেনেয্যৰিনযনতো ধম্মৰিনযো. উগ্ঘটীযন্তোতি উদ্দিসিযমানো. তেনাতি উগ্ঘটিতঞ্ঞূৰিনযনেন. ৰিপঞ্চীযন্তোতি নিদ্দিসিযমানো. ৰিত্থারীযন্তোতি পটিনিদ্দিসিযমানো.
১০. এত্তাৰতা ¶ ‘‘ধম্মং ৰো, ভিক্খৰে, দেসেস্সামী’’তি উদ্দিট্ঠায পাল়িযা তিৰিধকল্যাণতং দস্সেত্ৰা ইদানি অত্থব্যঞ্জনসম্পত্তিং দস্সেতুং ‘‘ছ পদানি অত্থো’’তিআদি ৰুত্তং. তং সুৰিঞ্ঞেয্যং. ‘‘তেনাহ ভগৰা’’তিআদিনা দেসনাহারস্স ৰিসযভাৰেন উদ্দিট্ঠং পাল়িং নিগমনৰসেন দস্সেতি. লোকুত্তরন্তিআদি ‘‘কেৰলপরিপুণ্ণং পরিসুদ্ধ’’ন্তি পদানং অত্থৰিৰরণং. তত্থ উপট্ঠিতং সব্বৰিসেসানন্তি সব্বেসং উত্তরিমনুস্সধম্মসঙ্খাতানং ৰিসেসানং অধিসীলসিক্খাদিৰিসেসানং ৰা উপতিট্ঠনট্ঠানং. ‘‘ইদং নেসং পদক্কন্ত’’ন্তিআদীনং ৰিয এতস্স সদ্দসিদ্ধি ৰেদিতব্বা. ‘‘ইদং ৰুচ্চতি তথাগতপদং ইতিপী’’তিআদীসু ইদং সিক্খত্তযসঙ্গহং সাসনব্রহ্মচরিযং তথাগতগন্ধহত্থিনো পটিপত্তিদেসনাগমনেহি কিলেসগহনং ওত্থরিত্ৰা গতমগ্গোতিপি. তেন গোচরভাৰনাসেৰনাহি নিসেৰিতং ভজিতন্তিপি. তস্স মহাৰজিরঞাণসব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণদন্তেহি আরঞ্জিতং তেভূমকধম্মানং আরঞ্জনট্ঠানন্তিপি ৰুচ্চতীতি অত্থো. অতো চেতন্তি যতো তথাগতপদাদিভাৰেন ৰুচ্চতি, অতো অনেনেৰ কারণেন ব্রহ্মুনো সব্বসত্তুত্তমস্স ভগৰতো, ব্রহ্মং ৰা সব্বসেট্ঠং চরিযন্তি পঞ্ঞাযতি যাৰদেৰ ¶ মনুস্সেহি সুপ্পকাসিতত্তা যথাৰুত্তপ্পকারেহি ঞাযতি. তেনাহ ভগৰাতি যথাৰুত্তত্থং পাল়িং নিগমনৰসেন দস্সেতি.
অনুপাদাপরিনিব্বানত্থতায ভগৰতো দেসনায যাৰদেৰ অরিযমগ্গসম্পাপনত্থো দেসনাহারোতি দস্সেতুং ‘‘কেসং অযং ধম্মদেসনা’’তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘যোগীন’’ন্তি আহ. চতুসচ্চকম্মট্ঠানভাৰনায যুত্তপ্পযুত্তাতি যোগিনো. তে হি ইমং দেসনাহারং পযোজেন্তীতি. ইদং ৰচনং দেসনাহারৰিভঙ্গস্স যথানুসন্ধিনা সম্মা ঠপিতভাৰং দস্সেতুং পকরণং সঙ্গাযন্তেহি ঠপিতন্তি দট্ঠব্বং. তথা হি ৰুত্তং ‘‘তেনাহ আযস্মা মহাকচ্চাযনো’’তি. নিযুত্তোতি পাল়িতো অস্সাদাদিপদত্থে নিদ্ধারেত্ৰা যোজিতোতি অত্থো.
দেসনাহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
২. ৰিচযহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
১১. তত্থ কতমো ৰিচযো হারোতিআদি ৰিচযহারৰিভঙ্গো. তত্থাযং অপুব্বপদৰণ্ণনা – কিং ৰিচিনতীতি এত্থ ‘‘ৰিচিনতী’’তি এতেন ৰিচযসদ্দস্স কত্তুনিদ্দেসতং দস্সেতি. কিন্তি পনত্থস্স হারস্স ৰিসযো পুচ্ছিতোতি তং তস্স ৰিসযং দস্সেতুং ‘‘পদং ৰিচিনতী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ পদং ৰিচিনতীতি আদিতো পট্ঠায যাৰ নিগমনা সুত্তস্স সব্বং ¶ পদং ৰিচিনতি. অযঞ্চ ৰিচযো দুৰিধো সদ্দতো অত্থতো চ. তেসু ‘‘ইদং নামপদং, ইদং আখ্যাতপদং, ইদং উপসগ্গপদং, ইদং নিপাতপদং, ইদং ইত্থিলিঙ্গং, ইদং পুরিসলিঙ্গং, ইদং নপুংসকলিঙ্গং, ইদং অতীতকালং, ইদং অনাগতকালং, ইদং ৰত্তমানকালং, ইদং কত্তুসাধনং, ইদং করণসাধনং, ইদং কম্মসাধনং, ইদং অধিকরণসাধনং, ইদং পচ্চত্তৰচনং, ইদং উপযোগৰচনং, যাৰ ইদং ভুম্মৰচনং, ইদং একৰচনং, ইদং অনেকৰচন’’ন্তি এৰমাদিৰিভাগৰচনং, অযং সদ্দতো পদৰিচযো. সো পনাযং পদৰিচযো অৰিপরীতসভাৰনিরুত্তিসল্লক্খণেনেৰ সম্পজ্জতীতি দট্ঠব্বং. অত্থতো পন ৰিচযো তেন তেন পদেন ৰত্তব্বঅত্থসংৰণ্ণনা. সচে পন পদং পুচ্ছাদিৰসেন পৰত্তং, তস্স তদত্থস্স চ পুচ্ছাদিভাৰো ৰিচেতব্বোতি ইমমত্থং দস্সেন্তো ‘‘পঞ্হং ৰিচিনতী’’তিআদিমাহ.
যস্মা ¶ চ সব্বো দেসনাহারো ৰিচযহারস্স ৰিসযো সুত্তস্স ৰিচযোতি কত্ৰা, তস্মা ৰুত্তং – ‘‘অস্সাদং ৰিচিনতী’’তিআদি. যস্মা পন অনুগীতীতি এত্থ অনুরূপা গীতি অনুগীতীতি অযম্পি অত্থো ইচ্ছিতো, তস্মা ৰিচিযমানস্স সুত্তপদস্স অনুরূপতো সুত্তন্তরপদানিপি অত্থুদ্ধারৰসেন ৰা পদুদ্ধারৰসেন ৰা আনেত্ৰা ৰিচেতব্বানীতি দস্সেন্তো ‘‘সব্বে নৰ সুত্তন্তে ৰিচিনতী’’তি আহ. নৰ সুত্তন্তেতি সুত্তগেয্যাদিকে নৰ সুত্তে, যথাসম্ভৰতোতি অধিপ্পাযো. অযং ৰিচযহারস্স পদত্থনিদ্দেসো.
এৰং নিদ্দেসৰারে ৰিচযহারো সঙ্খেপতো নিদ্দিট্ঠোতি তং ৰিভাগেন নিদ্দিসিত্ৰা পটিনিদ্দেসৰসেন ৰিভজন্তো যস্মা পদৰিচযো সুত্তস্স অনুপদং পৰত্তেতব্বতায অতিভারিকো ন সুকরো চাতি তং অনামসিত্ৰা পঞ্হৰিস্সজ্জনৰিচযে তাৰ দস্সেন্তো ‘‘যথা কিং ভৰে’’তিআদিমাহ. তত্থ যথা কিং ভৰেতি যেন পকারেন সো ৰিচযো পৰত্তেতব্বো, তং পকারজাতং কিং ভৰে, কীদিসং ভৰেয্যাতি অত্থো. ‘‘যথা কিং ভৰেয্যা’’তিপি পাঠো. পুন যথাতি নিপাতমত্তং. আযস্মাতি পিযৰচনং অজিতোতি বাৰরীব্রাহ্মণস্স পরিচারকভূতানং সোল়সন্নং অঞ্ঞতরো. পারাযনেতি পারং ৰুচ্চতি নিব্বানং, তস্স অধিগমূপাযদেসনত্তা কিঞ্চাপি সব্বং ভগৰতো ৰচনং ‘‘পারাযন’’ন্তি ৰত্তব্বতং অরহতি, সঙ্গীতিকারেহি পন ৰত্থুগাথানুগীতিগাথাদীহি সদ্ধিং অজিতসুত্তাদীনং (সু. নি. ১০৩৮ আদযো; চূল়নি. অজিতমাণৰপুচ্ছা ৫৭ আদযো, অজিতমাণৰপুচ্ছানিদ্দেস ১ আদযো) সোল়সন্নং সুত্তানং ইদং নামং কতন্তি তেসঞ্ঞেৰ পারাযনসমঞ্ঞাতি আহ ‘‘পারাযনে’’তি. কেচি ‘‘পারাযনিকো’’তি পঠন্তি. তে কির তাপসপব্বজ্জূপগমনতো পুব্বে পারাযনং অধীযন্তা ৰিচরিংসু. তস্মা অযম্পি ¶ পারাযনং ৰত্তেতীতি পারাযনিকোতি ৰুত্তো. পুচ্ছতীতি কস্মা ৰুত্তং, ননু পুচ্ছানিব্বত্তত্তা অতীতাতি? সচ্চমেতং, পুচ্ছনাকারং পন বুদ্ধিযং ৰিপরিৰত্তমানং কত্ৰা এৰমাহ.
পুচ্ছা চ নামেসা অদিট্ঠজোতনাপুচ্ছা দিট্ঠসংসন্দনা ৰিমতিচ্ছেদনা অনুমতিপুচ্ছা কথেতুকম্যতাপুচ্ছা একংসব্যাকরণীযা ৰিভজ্জব্যাকরণীযা পটিপুচ্ছাব্যাকরণীযা ঠপনীযা ধম্মাধিট্ঠানা সত্তাধিট্ঠানাতি অনেকৰিধা. তস্মা ‘‘কিমযং পুচ্ছা অদিট্ঠজোতনা’’তিআদিনা যথাসম্ভৰং পুচ্ছা ৰিচেতব্বা. যথা চেত্থ পুচ্ছাৰিভাগো, এৰং ৰিস্সজ্জনৰিভাগোপি ¶ ৰিস্সজ্জনৰিচযে যথাসম্ভৰং ৰত্তব্বো. পুচ্ছাসভাগেন হি ৰিস্সজ্জনন্তি. ইধ পন ৰিমতিচ্ছেদনং সত্তাধিট্ঠানং পুচ্ছং উদাহরিত্ৰা তত্থ ৰিচযনাকারং দস্সেতুং ‘‘কেনস্সু নিৰুতো লোকো’’তিআদিমাহ.
তত্থ কেনাতি কত্তরি করণৰচনং. সূতি নিপাতমত্তং, সূতি ৰা সংসযে নিপাতো, তেনস্স পঞ্হস্স ৰিমতিচ্ছেদনপুচ্ছাভাৰং দস্সেতি. নিৰুতোতি পটিচ্ছাদিতো. লোকোতি সত্তলোকো. ইচ্চাযস্মা অজিতোতি সঙ্গীতিকারকৰচনং. নপ্পকাসতীতি ন পঞ্ঞাযতি. কিস্সাভিলেপনং ব্রূসীতি কিং অস্স লোকস্স অভিলেপনং ৰদসি. ‘‘কিং স্ৰাভিলেপন’’ন্তিপি পাঠো, তস্স কিং সু অভিলেপনন্তি পদৰিভাগো.
পদানীতি পজ্জতি এতেহি অত্থোতি পদানি, ৰাক্যানি. পুচ্ছিতানীতি পুচ্ছাভাৰেন ৰুত্তানীতি অত্থো. একো পঞ্হোতি যদিপি চত্তারি পদানি পুচ্ছনৰসেন ৰুত্তানি, ঞাতুং ইচ্ছিতো পন অত্থো একো এৰাতি ‘‘একো পঞ্হো’’তি ৰুত্তং. তত্থ কারণমাহ ‘‘একৰত্থুপরিগ্গহা’’তি. ইদং ৰুত্তং হোতি – কিঞ্চাপি নিৰারণঅপ্পকাসনঅভিলেপনমহাভযসঙ্খাতা পুচ্ছায গহিতা চত্তারো এতে অত্থা, তে পনেকং লোকং পতিগুণভূতা, লোকো পধানভাৰেন গহিতোতি তব্বসেন একোৰাযং পঞ্হোতি. তেনেৰাহ ‘‘লোকাধিট্ঠান’’ন্তিআদি. কো পন সো লোকোতি? আহ ‘‘লোকো তিৰিধো’’তিআদি.
তত্থ রাগাদিকিলেসবহুলতায কামাৰচরসত্তা কিলেসলোকো. ঝানাভিঞ্ঞাপরিবুদ্ধিযা রূপাৰচরসত্তা ভৰলোকো. আনেঞ্জসমাধিবহুলতায ৰিসদিন্দ্রিযত্তা অরূপাৰচরসত্তা ইন্দ্রিযলোকো. অথ ৰা কিলিস্সনং কিলেসো, ৰিপাকদুক্খন্তি অত্থো. তস্মা দুক্খবহুলতায অপাযেসু সত্তা কিলেসলোকো. তদঞ্ঞে সত্তা সম্পত্তিভৰভাৰতো ভৰলোকো. তত্থ যে ৰিমুত্তিপরিপাচকেহি ¶ ইন্দ্রিযেহি সমন্নাগতা সত্তা, সো ইন্দ্রিযলোকোতি ৰেদিতব্বং. পরিযাপন্নধম্মৰসেন লোকসমঞ্ঞাতি অরিযপুগ্গলা ইধ ন সঙ্গয্হন্তি.
অৰিজ্জায নিৰুতো লোকোতি চতুরঙ্গসমন্নাগতেন অন্ধকারেন ৰিয রথঘটাদিধম্মসভাৰপ্পটিচ্ছাদনলক্খণায অৰিজ্জায নিৰুতো পটিচ্ছাদিতো ¶ লোকো. ৰিৰিচ্ছাতি ৰিচিকিচ্ছাহেতু. ‘‘ৰিৰিচ্ছা মচ্ছরিয’’ন্তি সঙ্গহে ৰুত্তং. পমাদাতি পমাদহেতু. জপ্পাভিলেপনন্তি জপ্পা তণ্হা অস্স লোকস্স মক্কটালেপো ৰিয মক্কটস্স অভিলেপনং সিলেসোতি ব্রূমি. দুক্খন্তি জাতিআদিকং ৰট্টদুক্খন্তি অযং পদত্থো. সেসং পাল়িযা এৰ ৰিঞ্ঞাযতি. ইমানি চত্তারি পদানি পুচ্ছাগাথাযং ৰুত্তানি ‘‘ইমেহী’’তি ৰিস্সজ্জনগাথাযং ৰুত্তেহি ইমেহি চতূহি পদেহি ৰিস্সজ্জিতানি. কথন্তি আহ ‘‘পঠম’’ন্তিআদিং. তেন যথাক্কমং পুচ্ছাৰিস্সজ্জনানি ৰেদিতব্বানীতি দস্সেতি.
ইদানি তং যথাক্কমং পুচ্ছং ৰিস্সজ্জনঞ্চ সরূপতো দস্সেতুং গাথায চ অত্থং ৰিৰরিতুং ‘‘কেনস্সূ’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ‘‘নীৰরণেহী’’তি পদেন ৰুত্তমেৰত্থং পাকটং কত্ৰা দস্সেতুং ‘‘অৰিজ্জানীৰরণা হি সব্বে সত্তা’’তিআদি ৰুত্তং. এত্থ চ ‘‘যথাহা’’তিআদিনা সুত্তন্তরদস্সনেন ইমস্মিং পঞ্হৰিস্সজ্জনৰিচযে অনুগীতিৰিচযং দস্সেতীতি দট্ঠব্বং. তত্থ পরিযাযতোতি কারণতো. নীৰরণসঙ্খাতানং কামচ্ছন্দাদীনম্পি কারণভাৰতো পটিচ্ছাদনভাৰতো চ একংযেৰ নীৰরণং ৰদামি, ন পন অঞ্ঞেসং নীৰরণসভাৰানং অভাৰাতি অত্থো. যথা চ অৰিজ্জায সতি নীৰরণানং ভাৰো, এৰং অৰিজ্জায অসতি ন সন্তি নীৰরণানীতি দস্সেতুং ‘‘সব্বসো’’তিআদি ৰুত্তং.
তেনাতি ‘‘অৰিজ্জায নিৰুতো লোকো’’তি পদেন. পঠমস্স পদস্সাতি ‘‘কেনস্সু নিৰুতো লোকো’’তি পদস্স. যুত্তাতি যোজিতা, অনুরূপাতি ৰা অত্থো. এতেন পুচ্ছানুরূপতা ৰিস্সজ্জনস্স দস্সিতাতি পুব্বাপরৰিচযো ৰুত্তোতি ৰেদিতব্বং. ‘‘যো পুগ্গলো নীৰরণেহি নিৰুতো’’তিআদিনা ৰিৰিচ্ছাপমাদানং অৰিজ্জায পচ্চযভাৰং দস্সেতি. নিৰুতো এৰ হি নপ্পকাসতি. ৰিৰিচ্ছাতি ৰিচিকিচ্ছা. তেনেৰাহ – ‘‘ৰিৰিচ্ছা নাম ৰুচ্চতি ৰিচিকিচ্ছা’’তি. তত্রাযং পদসিদ্ধি – যথা মিচ্ছাদিট্ঠিসম্মাদিট্ঠিযো ‘‘নিচ্চং অনিচ্চ’’ন্তিআদিনা একংসগ্গাহভাৰেন পৰত্তন্তি, ন এৰমযং. অযং পন অনেকংসগ্গাহভাৰতো ‘‘নিচ্চং নু খো অনিচ্চং নু খো’’তিআদিনা ৰিৰিধং ৰিরুদ্ধং ৰা ইচ্ছতি এসতীতি ৰিৰিচ্ছাতি ¶ . ‘‘সো ৰিচিকিচ্ছন্তো’’তিআদিনা অপ্পকাসনস্স ৰিৰিচ্ছাপমাদানং কারণভাৰং ৰিৰরতি. সুক্কে ধম্মে ন উপ্পাদিযতীতি ন সমাদায ৰত্ততি. নপ্পকাসন্তীতি তে অত্তনো সন্তানে অনুপ্পাদিযমানা কুসলা ধম্মা তং পুগ্গলং পকাসং ¶ লোকে অভিঞ্ঞাতং ন করোন্তীতি অত্থো. অভিলিম্পতীতি মক্কটালেপো ৰিয মক্কটং দারুসিলাদীসু পুরিসং রূপাদিৰিসযে অল্লীযাপেতীতি অত্থো. আসত্তিবহুলস্সাতি আসঙ্গবহুলস্স. এৰং অভিজপ্পাতি করিত্ৰাতি এৰং পরিযুট্ঠানট্ঠাযিনীতি ইমিনা কারণেন. তত্থাতি তায তণ্হায. লোকো অভিলিত্তো সিলেসেন মক্খিতো ৰিয হোতীতি অত্থো.
ভাযতি এতস্মাতি ভযং. মহন্তং ভযং মহব্ভযং. তেনেৰাহ – ‘‘দুক্খমস্স মহব্ভয’’ন্তি. দুক্খং দোমনস্সন্তি দুক্খমেৰ ৰিভত্তন্তি সব্বং দুক্খং ৰিভজিত্ৰা দস্সেতুং ‘‘তিস্সো দুক্খতা’’তিআদি ৰুত্তং. ওধসোতি কদাচি অত্তূপক্কমমূলায কদাচি পরূপক্কমমূলাযাতিআদিনা ৰিভাগেন দুক্খদুক্খতায মুচ্চনকা ৰিসেসেন রূপাৰচরা. তথাতি ওধসো কদাচি করহচীতি এৰং আকড্ঢতি. ৰিপরিণামদুক্খতায মুচ্চনকা উপেক্খাসমাপত্তিবহুলা ৰিসেসেন অরূপাৰচরসত্তা. অপ্পাবাধাতি পদং দুক্খদুক্খতায মুচ্চনস্স কারণৰচনং. দীঘাযুকাতি ৰিপরিণামদুক্খতায. অরূপদেৰা হি লোকে ৰিসেসতো দীঘাযুকাতি. ইদঞ্চ মুচ্চনমচ্চন্তিকং. যস্মা চ দুক্খা ৰেদনাপি সঙ্খতত্তা অনিচ্চতাদিসঙ্খারদুক্খসভাৰা এৰ, তস্মা যতো মুচ্চনমচ্চন্তিকং, তং অনৰসেসপরিযাদানৰসেন সঙ্গণ্হিত্ৰা দস্সেতুং ‘‘সঙ্খারদুক্খতায পনা’’তিআদিমাহ.
তত্থ উপাদিযতীতি উপাদি, ৰিপাকক্খন্ধা কটত্তা চ রূপং. উপাদিস্স সেসং উপাদিসেসং, তং নত্থি এতিস্সাতি অনুপাদিসেসা, নিব্বানধাতু, তায অনুপাদিসেসায নিব্বানধাতুযা, ইত্থম্ভূতলক্খণে চাযং করণনিদ্দেসো. নিব্বানধাতূতি চ নিব্বাযনমত্তং. তস্মাতি যস্মা সকললোকব্যাপিনী সব্বসঙ্গাহিনী চ সঙ্খারদুক্খতা, তস্মা. লোকস্সাতি সম্বন্ধে সামিৰচনং. তেন ‘‘দুক্খমস্সা’’তি পদস্স অত্থং দস্সেতি. এৰমেত্থ লোকস্স নীৰরণাদীনি অজানন্তেন, সমযন্তরপরিচযেন ৰা তত্থ সংসযপক্খন্দেন একংসেনেৰ ব্যাকাতব্বত্তা সত্তাধিট্ঠানা পুচ্ছা কতা, সা চ অজাননস্স, সংসযস্স ৰা নীৰরণাদিৰিসযতায চতুব্বিধা. পাল়িযং পন নীৰরণাদীনং লোকো আধারভাৰেন গাথাযং ৰুত্তোতি একো পঞ্হোতি দস্সিতন্তি. অযমেত্থ পুচ্ছাৰিচযো. ৰিস্সজ্জনৰিচযোপি অদিট্ঠজোতিনী ৰিস্সজ্জনা ৰিমতিচ্ছেদিনী চাতিআদিনা পুচ্ছাৰিচযে ৰুত্তনযানুসারেন ৰেদিতব্বো.
এৰং ¶ ¶ একাধারং পুচ্ছং দস্সেত্ৰা ইদানি অনেকাধারং দস্সেতুং ‘‘সৰন্তি সব্বধী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ সৰন্তীতি সন্দন্তি. সব্বধীতি সব্বেসু রূপাদীসু আযতনেসু. সোতাতি তণ্হাদিসোতা. কিং নিৰারণন্তি তেসং কিং আৰরণং কা রক্খা. সংৰরং ব্রূহীতি তং নেসং নীৰরণসঙ্খাতং সংৰরং কথেহি. কেন সোতা পিধীযরেতি কেন ধম্মেন তণ্হাদিসোতা পিধিয্যন্তি পচ্ছিজ্জন্তীতি অযমেত্থ পদত্থো. সেসং পাল়িৰসেনেৰ আৰি ভৰিস্সতি.
তে দ্ৰে পঞ্হাতি যদিপি ইমিস্সা গাথায পুচ্ছাৰসেন পৰত্তায চত্তারি পদানি চত্তারি ৰাক্যানি. ঞাতুং ইচ্ছিতস্স পন অত্থস্স দুৰিধত্তা তে দ্ৰে পঞ্হা. কস্মাতি চে? ‘‘ইমেহি বহ্ৰাধিৰচনেন পুচ্ছিতা’’তি আহ. তত্থাযং সঙ্খেপত্থো – ইমে এতায গাথায গহিতা অত্থা যস্মা বহূনি অধিকিচ্চ পৰত্তৰচনেন পুচ্ছিতা, তস্মা তে দ্ৰে পঞ্হাতি. একতো উপরি বহূতি হি সাসনৰোহারো, তমেৰ পুচ্ছায দুৰিধত্থৰিসযতং ৰিৰরিতুং ‘‘এৰ’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তস্সত্থো – যাহি ঞাতিব্যসনাদিসঙ্খাতাহি পাণৰধাদীহি এৰ ৰা দুগ্গতিহেতুভূতাহি আপদাহি সমং সহ, সব্বথা ৰা অযং লোকো আপন্নো অজ্ঝোত্থটো. তংনিমিত্তেহি দসহি কিলেসৰত্থূহি সংকিলিট্ঠো চ, তস্স তং আপন্নাকারং সংকিলিট্ঠাকারঞ্চ বুদ্ধিযং কত্ৰা আহ – ‘‘এৰং সমাপন্নস্স এৰং সংকিলিট্ঠস্সা’’তি. ৰোদাযতি সুজ্ঝতি এতেনাতি ৰোদানং, সমথৰিপস্সনা. ৰুট্ঠাতি এতেন নিমিত্ততো পৰত্ততো চাতি ৰুট্ঠানং, অরিযমগ্গো.
অসমাহিতস্সাতি নানারম্মণেসু ৰিক্খিত্তচিত্তস্স. সৰন্তীতি পৰত্তন্তি. অভিজ্ঝাতিআদি অসমাধানহেতুদস্সনং. তেনেৰাহ – ‘‘এৰং অসমাহিতস্সা’’তি. ‘‘যথাহ ভগৰা’’তিআদিনা ইধাপি অনুগীতিৰিচযং দস্সেতি. সোতানং সৰনং যেভুয্যেন অনুরোধৰসেনেৰাতি আহ – ‘‘সৰতি মনাপিকেসু রূপেসূ’’তি. এত্থ চ চক্খাদযো সোতানং দ্ৰারভাৰেন পৰত্তমানা উপচারৰসেন সযং সৰন্তা ৰিয ৰুত্তা. ইতীতি এৰং. সব্বাতি সব্বস্মা. সব্বথাতি সব্বপ্পকারেন. ইদং ৰোদানন্তি ইদং ‘‘পরিযুট্ঠানৰিঘাত’’ন্তি ৰুত্তং পরিযুট্ঠানপ্পহানং ৰোদানং.
ৰিস্সজ্জনগাথায ¶ সতি তেসং নিৰারণন্তি ৰিপস্সনাসম্পযুত্তা সতি কুসলাকুসলানং ধম্মানং গতিযো সমন্ৰেসমানা তেসং সোতানং নিৰারণন্তি. সোতানং সংৰরং ব্রূমীতি তমেৰ সতিং সোতানং সংৰরং ব্রূমি. পঞ্ঞাযেতে পিধীযরেতি রূপাদীসু অনিচ্চতাদিপটিৰেধসাধিকায মগ্গপঞ্ঞায ¶ এতে সোতা সব্বসো পিধিয্যন্তি, উপ্পজ্জিতুং অপ্পদানৰসেন সমুচ্ছিজ্জন্তীতি অত্থো.
নাৰিঞ্ছতীতি অভিজ্ঝাদিপ্পৰত্তিদ্ৰারভাৰেন চিত্তসন্তানং, পুগ্গলং ৰা নাকড্ঢতি. অনুসযপ্পহানং ইধ পিধানং অধিপ্পেতন্তি আহ – ‘‘পঞ্ঞায অনুসযা পহীযন্তী’’তি. যস্মা অনুসযনিমিত্তং পরিযুট্ঠানং অনুসযাভাৰে ন হোতীতি আহ ‘‘অনুসযেসূ’’তিআদি. ইদানি তমেৰত্থং উপমায ৰিভাৰেন্তো ‘‘তং যথা খন্ধৰন্তস্সা’’তিআদিমাহ. এত্থাপি সোতানং নিৰারণসঙ্খাতং সংৰরং পিধানঞ্চ অজানন্তেন তত্থ ৰা সংসযিতেন একংসিকত্তা ধম্মাধিট্ঠানা পুচ্ছা কতাতি ইধ পুচ্ছাৰিচযো ৰুত্তনযেনেৰ ৰিস্সজ্জনৰিচযো চ ৰেদিতব্বো.
এত্থ চ যেন অধিপ্পাযেন ‘‘কেনস্সু নিৰুতো লোকো’’তি গাথায (সু. নি. ১০৩৮; চূল়নি. অজিতমাণৰপুচ্ছা ৫৭, অজিতমাণৰপুচ্ছানিদ্দেস ১; নেত্তি. ৪৫) সতিপি নিৰারণাদীনং চতুন্নং পুচ্ছিতব্বভাৰে একো পঞ্হোতি ৰুত্তং. তেন তাৰ সোতানংযেৰ সংৰরো পিধানঞ্চ পুচ্ছিতন্তি সোতে একত্থৰসেন গহেত্ৰা পুচ্ছায একাধিট্ঠানভাৰতো একো পঞ্হোতি ৰত্তব্বং সিযা. সোতানং ৰা বহুভাৰতো বহূতি যত্তকা সোতা, তত্তকা পঞ্হাতি. যেন পন অধিপ্পাযেন ‘‘সৰন্তি সব্বধি সোতা’’তি গাথাযং (সু. নি. ১০৪০; চূল়নি. অজিতমাণৰপুচ্ছা ৫৯, অজিতমাণৰপুচ্ছানিদ্দেস ৩; নেত্তি. ৪৫) সোতে অনামসিত্ৰা সংৰরপিধানানং ৰসেন ‘‘দ্ৰে পঞ্হা’’তি ৰুত্তং. তেন পঠমগাথাযং সতিপি নিৰারণাদীনং লোকাধারভাৰে লোকং অনামসিত্ৰা নিৰারণাদীনং ৰিভাগেন চত্তারো পঞ্হাতিপি ৰত্তব্বন্তি অযং নযো দস্সিতোতি দট্ঠব্বং.
ইদানি যস্মা পুচ্ছন্তো ন কেৰলং পুব্বে অত্তনা রচিতনিযামেনেৰ পুচ্ছতি, অথ খো দেসনাকালে ৰুত্তধম্মস্স অনুসন্ধিং গহেত্ৰাপি পুচ্ছতি, তস্মা তস্স অনুসন্ধিং পুচ্ছায ৰিচেতব্বাকারং দস্সেন্তো ‘‘যানি সোতানী’’তি গাথায অনন্তরং ‘‘পঞ্ঞা চেৰ সতি চা’’তি গাথমাহ. তস্সাযং সঙ্খেপত্থো – যাযং ভগৰতা ৰুত্তা পঞ্ঞা, যা চ ¶ সতি যঞ্চ তদৰসেসং নামরূপং, এতং সব্বম্পি কত্থ নিরুজ্ঝতি, এতং মে পুট্ঠো পব্রূহীতি.
ৰিস্সজ্জনগাথাযং পনস্স যস্মা পঞ্ঞাসতিযো নামেনেৰ সঙ্গহং গচ্ছন্তি, তস্মা তা ৰিসুং ন ৰুত্তা. অযঞ্চেত্থ সঙ্খেপত্থো – যং মং ত্ৰং, অজিত, এতং পঞ্হং অপুচ্ছি – ‘‘কত্থেতং উপরুজ্ঝতী’’তি ¶ অনন্তরগাথাযং (সু. নি. ১০৪২; চূল়নি. অজিতমাণৰপুচ্ছা ৬১, অজিতমাণৰপুচ্ছানিদ্দেস ৫; নেত্তি. ১১, ৪৫), যত্থ তং অসেসং উপরুজ্ঝতি, তং তে ৰদামি. তস্স তস্স হি ৰিঞ্ঞাণস্স নিরোধেন সহেৰ অপুব্বং অচরিমং এত্থেতং উপরুজ্ঝতি, এত্থেৰ ৰিঞ্ঞাণস্স নিরোধেন নিরুজ্ঝতি, এতং ৰিঞ্ঞাণনিরোধং তস্স নিরোধো নাতিৰত্ততীতি ৰুত্তং হোতীতি. অযং পঞ্হে অনুসন্ধিং পুচ্ছতীতি অনন্তরগাথাযং সোতানং পরিযুট্ঠানানুসযপ্পহানকিচ্চেন সদ্ধিং সতি পঞ্ঞা চ ৰুত্তা, তং সুত্ৰা তপ্পহানে পঞ্ঞাসতীসু তিট্ঠন্তীসু তাসং সন্নিস্সযেন নামরূপেন ভৰিতব্বং, তথা চ সতি ৰট্টতি এৰ. কত্থ নু খো ইমাসং সনিস্সযানং পঞ্ঞাসতীনং অসেসনিরোধোতি ইমিনা অধিপ্পাযেন অযং পুচ্ছা কতাতি আহ – ‘‘অযং পঞ্হে…পে… ধাতু’’ন্তি. তত্থ অনুসন্ধীযতি দেসনা এতাযাতি অনুসন্ধি.
যায পটিপদায অনুপাদিসেসং নিব্বানধাতুং অধিগচ্ছন্তি, তং চতুসচ্চকম্মট্ঠানভাৰনাসঙ্খাতং পটিপদং সহ ৰিসযেন দস্সেতুং ‘‘তীণি চ সচ্চানী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ সঙ্খতানীতি সমেচ্চ সম্ভূয পচ্চযেহি কতানীতি সঙ্খতানি. নিরোধধম্মানীতি নিরুজ্ঝনসভাৰানি. দুক্খং সমুদযো মগ্গোতি তেসং সরূপদস্সনং. নিরোধো পন কথন্তি আহ ‘‘নিরোধো অসঙ্খতো’’তি. সো হি কেনচি পচ্চযেন ন সঙ্খতোতি অসঙ্খতো. সহ ৰিসযেন পহাতব্বপহাযকসভাৰেসু অরিযসচ্চেসু পহাযকৰিভাগমুখেন পহাতব্বৰিভাগং দস্সেতুং ‘‘তত্থ সমুদযো’’তিআদি ৰুত্তং.
তত্থ অৰিজ্জাৰসেসাতি দস্সনমগ্গেন পহীনাৰসেসা অৰিজ্জাতি অত্থো. অযঞ্চ সেস-সদ্দো কামচ্ছন্দো ব্যাপাদো মানো উদ্ধচ্চন্তি এত্থাপি যোজেতব্বো. যথা হি অৰিজ্জা, এৰং এতেপি ধম্মা অপাযগমনীযসভাৰা পঠমমগ্গেন পহীযন্তি এৰাতি. ‘‘অৰিজ্জানিরৰসেসা’’তিপি পাঠো, এত্থাপি যথাৰুত্তেসু কামচ্ছন্দাদিপদেসুপি নিরৰসেস-সদ্দো যোজেতব্বো ¶ . সাৰসেসঞ্হি পুরিমমগ্গদ্ৰযেন কামচ্ছন্দাদযো পহীযন্তি, ইতরেহি পন নিরৰসেসন্তি. তেধাতুকে ইমানি দস সংযোজনানীতি এত্থ তেধাতুকেতি সংযোজনানং ৰিসযদস্সনং. তত্থ হি তানি সংযোজনৰসেন পৰত্তন্তি.
১২. অনঞ্ঞাতঞ্ঞস্সামীতিন্দ্রিযং অধিট্ঠাযাতি তং পহাযকং পত্ৰা. যং পনাতি এত্থ যন্তি হেতুঅত্থে নিপাতো. ইদং খযে ঞাণন্তি যেন ঞাণেন হেতুভূতেন ‘‘খীণা মে জাতী’’তি অত্তনো জাতিযা খীণভাৰং জানাতি, ইদং এৰং পচ্চৰেক্খণস্স নিমিত্তভূতং অরহত্তফলঞাণং খযে ¶ ঞাণং নাম. নাপরং ইত্থত্তাযাতি পজানাতীতি এত্থাপি যন্তি আনেতব্বং ‘‘যং নাপরং ইত্থত্তাযাতি পজানাতী’’তি. ইদং অনুপ্পাদে ঞাণন্তি ইধাপি পুব্বে ৰুত্তনযেনেৰ অরহত্তফলঞাণৰসেন অত্থো যোজেতব্বো. অট্ঠসালিনিযং (ধ. স. অট্ঠ. চিত্তুপ্পাদক্কণ্ড ১৩৫-১৪২) পন ‘‘খযে ঞাণং কিলেসক্খযকরে অরিযমগ্গে ঞাণন্তি ৰুত্তং. অনুপ্পাদে ঞাণং পটিসন্ধিৰসেন অনুপ্পাদভূতে তংতংমগ্গৰজ্ঝকিলেসানং অনুপ্পাদপরিযোসানে উপ্পন্নে অরিযফলে ঞাণ’’ন্তি ৰুত্তং. ইধ পন উভযম্পি অরহত্তফলঞাণৰসেনেৰ ৰিভত্তং. তেনেৰাহ – ‘‘ইমানি দ্ৰে ঞাণানি অঞ্ঞাতাৰিন্দ্রিয’’ন্তি, ‘‘আরম্মণসঙ্কেতেন দ্ৰে নামানি লব্ভন্তী’’তি চ.
অঞ্ঞিন্দ্রিযং হেট্ঠিমেসু তীসু ফলেসু, উপরিমেসু চ তীসু মগ্গেসু উপ্পত্তিযা পুনপ্পুনং উপ্পজ্জমানম্পি অনঞ্ঞাতঞ্ঞস্সামীতিন্দ্রিযং ৰিয পঠমফলুপ্পত্তিযা অগ্গফলুপ্পত্তিযা অনুপ্পাদনিরোধেন নিরুজ্ঝতীতি আহ – ‘‘যঞ্চ অনঞ্ঞাতঞ্ঞস্সামীতিন্দ্রিয’’ন্তিআদি. এতেন পহাতব্বধম্মা ৰিয দস্সনভাৰনাহি অগ্গফলুপ্পত্তিযা তদৰসেসফলধম্মাপি অনুপ্পাদনিরোধেন নিরুজ্ঝন্তি. কো পন ৰাদো তেভূমকধম্মানন্তি দস্সেতি, একা পঞ্ঞা অঞ্ঞাতাৰিন্দ্রিযত্তা. যদি একা, কথং দ্ৰিধা ৰুত্তাতি আহ ‘‘অপি চা’’তিআদি. আরম্মণসঙ্কেতেনাতি খযে অনুপ্পাদেতি ইমায আরম্মণসমঞ্ঞায. সা পজাননট্ঠেন পঞ্ঞাতি যা পুব্বে সোতানং পিধানকিচ্চা ৰুত্তা পঞ্ঞা, সা পজাননসভাৰেন পঞ্ঞা. ইতরা পন যথাদিট্ঠং যথাগহিতং আরম্মণং অপিলাপনট্ঠেন ওগাহনট্ঠেন সতীতি.
১৩. এৰং ¶ ‘‘পঞ্ঞা চেৰ সতি চা’’তি পদস্স অত্থং ৰিৰরিত্ৰা ইদানি ‘‘নামরূপ’’ন্তি পদস্স অত্থং ৰিৰরন্তো ‘‘তত্থ যে পঞ্চুপাদানক্খন্ধা, ইদং নামরূপ’’ন্তি আহ. নামরূপঞ্চ ৰিভাগেন দস্সেন্তো সুখগ্গহণত্থং পাকটনামরূপমেৰ ৰিভাৰেতুং ‘‘তত্থ যে’’তিআদিমাহ. তগ্গহণেনেৰ হি সহচরণাদিনা তদঞ্ঞে চিত্তচেতসিকা রূপধম্মা চ গহিতা হোন্তীতি. নামগ্গহণেন চেত্থ খন্ধত্তযমেৰ গহিতন্তি ‘‘নামরূপং ৰিঞ্ঞাণসম্পযুত্ত’’ন্তি ৰুত্তং. তং পন রূপং সম্পযুত্তন্তি? নযিদং সম্পযুত্তপচ্চযৰসেন ৰুত্তং. পচুরজনস্স পন অৰিভাগেন গহণীযসভাৰং সন্ধায ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং.
গাথায অনুপাদিসেসা নিব্বানধাতু পুচ্ছিতাতি তং চতুরিদ্ধিপাদমুখেন অরিযমগ্গাধিগমেন পত্তব্বন্তি দস্সেন্তো ইদ্ধিপাদভাৰনামূলভূতানি ইন্দ্রিযানি সতিপঞ্ঞাহি নিদ্ধারেতুং ‘‘তত্থ সতি চ পঞ্ঞা চ চত্তারি ইন্দ্রিযানী’’তি আহ. কুসলাকুসলানং ধম্মানং গতিযো ¶ সমন্ৰেসমানা সতি সিজ্ঝন্তী একন্তেন সমাধিং নিপ্ফাদেতি. সতিগ্গহণেন চেত্থ পরিযুট্ঠানপ্পহানং ইধাধিপ্পেতন্তি আহ – ‘‘সতি দ্ৰে ইন্দ্রিযানি, সতিন্দ্রিযঞ্চ সমাধিন্দ্রিযঞ্চা’’তি. তথা অনুসযসমুগ্ঘাতৰিধাযিনী পঞ্ঞা সিজ্ঝমানা ন ৰিনা চতুব্বিধসম্মপ্পধানৰীরিযং সিজ্ঝতীতি ৰুত্তং – ‘‘পঞ্ঞা দ্ৰে ইন্দ্রিযানি পঞ্ঞিন্দ্রিযঞ্চ ৰীরিযিন্দ্রিযঞ্চা’’তি.
যা ইমেসু চতূসু ইন্দ্রিযেসূতি ইমেসু সতিআদীসু চতূসু ইন্দ্রিযেসু নিস্সযপচ্চযতায অধিট্ঠানভূতেসু তংসহজাতা এৰ যা সদ্দহনা. ‘‘ইমেহি চতূহি ইন্দ্রিযেহী’’তিপি পাল়ি, তস্সা ইমেহি চতূহি ইন্দ্রিযেহি সম্পযুত্তাতি ৰচনসেসো, আরম্মণে অভিপ্পসাদলক্খণা সদ্ধা কত্তুকামতাসভাৰস্স ছন্দস্স ৰিসেসপচ্চযো হোতীতি আহ – ‘‘যা সদ্ধাধিপতেয্যা চিত্তেকগ্গতা, অযং ছন্দসমাধী’’তি. সমাহিতে চিত্তেতি ৰিপস্সনাসমাধিনা সমাহিতে চিত্তে. ইদং পহানন্তি ৰিক্খম্ভনপ্পহানসাধকো সমাধি পহানন্তি ৰুত্তো পজহতি এতেনাতি কত্ৰা. ‘‘পধান’’ন্তিপি পাঠো, অগ্গোতি অত্থো. তথা হি ‘‘সমাধি একোদী’’তি ৰুচ্চতি.
‘‘অস্সাসপস্সাসা’’তিআদিনা কাযৰচীচিত্তসঙ্খারসীসেন তংসমুট্ঠাপকা ৰীরিযসঙ্খারাৰ গহিতা. তে হি যাৰ ভাৰনানিপ্ফত্তি তাৰ একরসেন সরণতো সঙ্কপ্পেতব্বতো চ সরসঙ্কপ্পা’’তি ৰুত্তা ‘‘এৰং ¶ মে ভাৰনা হোতূ’’তি যথা ইচ্ছিতা, তথা পৰত্তিযা হেতুভাৰতো. তদুভযন্তি ছন্দসমাধিসঙ্খাতঞ্চ পধানসঙ্খারসঙ্খাতঞ্চ ৰীরিযন্তি তং উভযং. উভযমেৰ হি উপচারৰসেন অঞ্ঞং ৰিয কত্ৰা ‘‘ছন্দসমাধিপ্পধানসঙ্খারসমন্নাগতং ইদ্ধিপাদ’’ন্তি ৰুত্তং. অভিন্নম্পি হি উপচারৰসেন ভিন্নং ৰিয কত্ৰা ৰোহরন্তি, যথা ‘‘সিলাপুত্তকস্স সরীর’’ন্তি.
তত্থ ইজ্ঝতীতি ইদ্ধি, সমিজ্ঝতি নিপ্ফজ্জতীতি অত্থো. ইজ্ঝন্তি ৰা তায সত্তা ইদ্ধা ৰুদ্ধা উক্কংসগতা হোন্তীতি ইদ্ধি, পজ্জতি এতেনাতি পাদো, পঠমেন অত্থেন ইদ্ধি এৰ পাদো ইদ্ধিপাদো, ইদ্ধিকোট্ঠাসোতি অত্থো. দুতিযেন অত্থেন ইদ্ধিযা পাদো পতিট্ঠা অধিগমূপাযোতি ইদ্ধিপাদো. তেন হি উপরূপরিৰিসেসসঙ্খাতং ইদ্ধিং পজ্জন্তি পাপুণন্তি. ৰিৰেকনিস্সিতন্তি তদঙ্গৰিৰেকনিস্সিতং সমুচ্ছেদৰিৰেকনিস্সিতং নিস্সরণৰিৰেকনিস্সিতঞ্চ ইদ্ধিপাদং ভাৰেতীতি অত্থো. তথা হি অযং ইদ্ধিপাদভাৰনানুযুত্তো যোগী ৰিপস্সনাক্খণে কিচ্চতো তদঙ্গৰিৰেকনিস্সিতং অজ্ঝাসযতো নিস্সরণৰিৰেকনিস্সিতং. মগ্গক্খণে পন কিচ্চতো ¶ সমুচ্ছেদৰিৰেকনিস্সিতং আরম্মণতো নিস্সরণৰিৰেকনিস্সিতং ইদ্ধিপাদং ভাৰেতীতি. এস নযো ৰিরাগনিস্সিতন্তিআদীসু.
ৰিৰেকত্তা এৰ হি ৰিরাগাদযো, কেৰলঞ্চেত্থ ৰোস্সগ্গো দুৰিধো পরিচ্চাগৰোস্সগ্গো চ পক্খন্দনৰোস্সগ্গো চাতি. তত্থ পরিচ্চাগৰোস্সগ্গো ৰিপস্সনাক্খণে তদঙ্গৰসেন, মগ্গক্খণে সমুচ্ছেদৰসেন কিলেসপ্পহানং. পক্খন্দনৰোস্সগ্গো ৰিপস্সনাক্খণে তন্নিন্নভাৰেন, মগ্গক্খণে আরম্মণকরণৰসেন নিব্বানপক্খন্দনং. তদুভযম্পি ইমস্মিং লোকিযলোকুত্তরমিস্সকে অত্থসংৰণ্ণনানযে যুজ্জতি. তথা হি অযং পঠমিদ্ধিপাদো যথাৰুত্তেন পকারেন কিলেসে পরিচ্চজতি নিব্বানঞ্চ পক্খন্দতি. ৰোস্সগ্গপরিণামিন্তি ইমিনা পন ৰচনেন ৰোস্সগ্গত্থং পরিণমন্তং পরিণতঞ্চ পরিপচ্চন্তং পরিপক্কঞ্চাতি অত্থো. অযঞ্হি ইদ্ধিপাদভাৰনানুযুত্তো যোগী যথা পঠমো ইদ্ধিপাদো কিলেসপরিচ্চাগৰোস্সগ্গত্থং নিব্বানপক্খন্দনৰোস্সগ্গত্থঞ্চ পরিপচ্চতি, যথা চ পরিপক্কো হোতি, তথা নং ভাৰেতীতি. সেসিদ্ধিপাদেসুপি এসেৰ নযো. অযং পন ৰিসেসো – যথা ছন্দং জেট্ঠকং কত্ৰা পৰত্তিতো সমাধি ছন্দসমাধি. এৰং ৰীরিযং চিত্তং ৰীমংসং জেট্ঠকং কত্ৰা পৰত্তিতো সমাধি ৰীমংসাসমাধীতি.
১৪. ন ¶ কেৰলং চতুত্থইদ্ধিপাদো এৰ সমাধিঞাণমূলকো, অথ খো সব্বোপীতি দস্সেতুং ‘‘সব্বো সমাধি ঞাণমূলকো ঞাণপুব্বঙ্গমো ঞাণানুপরিৰত্তী’’তি ৰুত্তং. যদি এৰং কস্মা সো এৰ ৰীমংসাসমাধীতি ৰুত্তোতি? ৰীমংসং জেট্ঠকং কত্ৰা পৰত্তিতত্তাতি ৰুত্তোৰাযমত্থো. তত্থ পুব্বভাগপঞ্ঞায ঞাণমূলকো. অধিগমপঞ্ঞায ঞাণপুব্বঙ্গমো. পচ্চৰেক্খণপঞ্ঞায ঞাণানুপরিৰত্তি. অথ ৰা পুব্বভাগপঞ্ঞায ঞাণমূলকো. উপচারপঞ্ঞায ঞাণপুব্বঙ্গমো. অপ্পনাপঞ্ঞায ঞাণানুপরিৰত্তি. উপচারপঞ্ঞায ৰা ঞাণমূলকো. অপ্পনাপঞ্ঞায ঞাণপুব্বঙ্গমো. অভিঞ্ঞাপঞ্ঞায ঞাণানুপরিৰত্তীতি ৰেদিতব্বং.
যথা ¶ পুরেতি যথা সমাধিস্স পুব্বেনিৰাসানুস্সতিঞাণানুপরিৰত্তিভাৰেন পুরে পুব্বে অতীতাসু জাতীসু অসঙ্খ্যেয্যেসুপি সংৰট্টৰিৰট্টেসু অত্তনো পরেসঞ্চ খন্ধং খন্ধূপনিবদ্ধঞ্চ দুপ্পটিৰিজ্ঝং নাম নত্থি, তথা পচ্ছা সমাধিস্স অনাগতংসঞাণানুপরিৰত্তিভাৰেন অনাগতাসু জাতীসু অসঙ্খ্যেয্যেসুপি সংৰট্টৰিৰট্টেসু অত্তনো পরেসঞ্চ খন্ধং খন্ধূপনিবদ্ধঞ্চ দুপ্পটিৰিজ্ঝং নাম নত্থীতি অত্থো.
যথা পচ্ছাতি যথা সমাধিস্স চেতোপরিযঞাণানুপরিৰত্তিভাৰেন অনাগতেসু সত্তসু দিৰসেসু পরসত্তানং চিত্তং দুপ্পটিৰিজ্ঝং নাম নত্থি, তথা পুরে অতীতেসু সত্তসু দিৰসেসু পরসত্তানং চিত্তং দুপ্পটিৰিজ্ঝং নাম নত্থীতি অত্থো. যথা দিৰাতি যথা দিৰসভাগে সূরিযালোকেন অন্ধকারস্স ৰিধমিতত্তা চক্খুমন্তানং সত্তানং আপাথগতং চক্খুৰিঞ্ঞেয্যং রূপং সুৰিঞ্ঞেয্যং. তথা রত্তিন্তি তথা রত্তিভাগে চতুরঙ্গসমন্নাগতেপি অন্ধকারে ৰত্তমানে সমাধিস্স দিব্বচক্খুঞাণানুপরিৰত্তিতায দুপ্পটিৰিজ্ঝং রূপাযতনং নত্থি.
যথা রত্তিং তথা দিৰাতি যথা চ রত্তিযং তথা দিৰাপি অতিসুখুমং কেনচি তিরোহিতং যঞ্চ অতিদূরে, তং সব্বরূপং দুপ্পটিৰিজ্ঝং নাম নত্থি. যথা চ রূপাযতনে ৰুত্তং, তথা সমাধিস্স দিব্বসোতঞাণানুপরিৰত্তিতায সদ্দাযতনে চ নেতব্বং. তেনেৰাহ ‘‘ইতি ৰিৰটেন চেতসা’’তিআদি. তত্থ অপরিযোনদ্ধেনাতি অভিঞ্ঞাঞাণস্স পারিবন্ধককিলেসেহি অনজ্ঝোত্থটেন, অপরিযোনদ্ধত্তা এৰ সপ্পভাসং চিত্তং. এতেনেৰ সমাধিস্স ইদ্ধিৰিধঞাণানুপরিৰত্তিতাপি ৰুত্তা এৰাতি দট্ঠব্বং. পঞ্চিন্দ্রিযানীতি ইদ্ধিপাদসম্পযুত্তানি সেক্খস্স পঞ্চিন্দ্রিযানি অধিপ্পেতানীতি আহ ¶ ‘‘কুসলানী’’তি. চিত্তসহভূনীতিআদি তেসং ৰিঞ্ঞাণনিরোধেন নিরোধদস্সনত্থং আরদ্ধং. তথা ‘‘নামরূপঞ্চা’’তিআদি. তেনেতং দস্সেতি ‘‘ন কেৰলং পঞ্চিন্দ্রিযানি এৰ, অথ খো নামরূপঞ্চ ৰিঞ্ঞাণহেতুকং ৰিঞ্ঞাণস্স নিরোধা নিরুজ্ঝতী’’তি.
তস্সাতি ৰিঞ্ঞাণস্স. হেতূতি তণ্হাঅৰিজ্জাদিকো. অনাহারন্তি পদস্স অত্থৰিৰরণং. অনভিনন্দিতন্তি অভিনন্দনভূতায তণ্হায পহীনত্তা এৰ অপত্থিতং. ততো এৰ অপ্পটিসন্ধিকং ৰিঞ্ঞাণং তং নিরুজ্ঝতি. যথা চ ৰিঞ্ঞাণং, এৰং নামরূপম্পি ৰিঞ্ঞাণসঙ্খাতস্স হেতুনো পচ্চযস্স চ অভাৰা তপ্পচ্চযানং সঙ্খারাদীনং অভাৰা অহেতু অপ্পচ্চযং. সেসং পাকটমেৰ. পুচ্ছাৰিস্সজ্জনৰিচযোপি ৰুত্তনযানুসারেন ৰেদিতব্বো.
এৰং অনুসন্ধিপুচ্ছম্পি দস্সেত্ৰা হেট্ঠা সত্তাধিট্ঠানা ধম্মাধিট্ঠানা চ পুচ্ছা ৰিসুং ৰিসুং দস্সিতাতি ইদানি তা সহ দস্সেতুং ‘‘যে চ সঙ্খাতধম্মাসে’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থাযং পদত্থো – সঙ্খাতধম্মাতি অনিচ্চাদিৰসেন পরিৰীমংসিতধম্মা, অরহতং এতং অধিৰচনং. সেক্খাতি সীলাদীনি সিক্খমানা অৰসেসা অরিযপুগ্গলা. পুথূতি বহূ সত্তজনা. তেসং মে নিপকো ইরিযং, পুট্ঠো পব্রূহীতি তেসং সেখাসেখানং নিপকো পণ্ডিতো ত্ৰং ভগৰা পটিপত্তিং পুট্ঠো মে ব্রূহীতি. সেসং পাল়িৰসেনেৰ ৰিঞ্ঞাযতি.
১৫. কিস্সাতি ¶ কিস্স হেতু, কেন কারণেনাতি অত্থো. সেখাসেখৰিপস্সনা পুব্বঙ্গমপ্পহানযোগেনাতি সেখে অসেখে ৰিপস্সনাপুব্বঙ্গমপ্পহানে চ পুচ্ছনযোগেন, পুচ্ছাৰিধিনাতি অত্থো.
ৰিস্সজ্জনগাথাযং কামেসু নাভিগিজ্ঝেয্যাতি ৰত্থুকামেসু কিলেসকামেন ন অভিগিজ্ঝেয্য. মনসানাৰিলো সিযাতি ব্যাপাদৰিতক্কাদযো কাযদুচ্চরিতাদযো চ মনসো আৰিলভাৰকরে ধম্মে পজহন্তো চিত্তেন অনাৰিলো ভৰেয্য. যস্মা পন অসেক্খো অনিচ্চতাদিৰসেন সব্বধম্মানং পরিতুলিতত্তা কুসলো সব্বধম্মেসু কাযানুপস্সনাসতিআদীহি চ সতো সব্বকিলেসানং ভিন্নত্তা উত্তমভিক্খুভাৰং পত্তো চ হুত্ৰা সব্বইরিযাপথেসু পৰত্ততি, তস্মা ‘‘কুসলো…পে… পরিব্বজে’’তি আহাতি অযং সঙ্খেপত্থো.
তত্থ ¶ যং পুচ্ছাগাথাযং ‘‘নিপকো’’তি পদং ৰুত্তং, তং ভগৰন্তং সন্ধায ৰুত্তং, ভগৰতো চ নেপক্কং উক্কংসপারমিপ্পত্তং অনাৰরণঞাণদস্সনেন দীপেতব্বন্তি অনাৰরণঞাণং তাৰ কম্মদ্ৰারভেদেহি ৰিভজিত্ৰা সেখাসেখপটিপদং দস্সেতুং ‘‘ভগৰতো সব্বং কাযকম্ম’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তেন সব্বত্থ অপ্পটিহতঞাণদস্সনেন তথাগতস্স সেখাসেখপটিপত্তিদেসনাকোসল্লমেৰ ৰিভাৰেতি. তত্থ কো চাতি ক্ৰ চ, কস্মিং ৰিসযেতি অত্থো. তং ৰিসযং দস্সেতি ‘‘যং অনিচ্চে দুক্খে অনত্তনি চা’’তি. ইদং ৰুত্তং হোতি – ঞাণদস্সনং নাম উপ্পজ্জমানং ‘‘সব্বং সঙ্খতং অনিচ্চং দুক্খং সব্বে ধম্মা অনত্তা’’তি উপ্পজ্জতি, তস্স পন তস্মিং ৰিসযে যেন অপ্পৰত্তি, সো পটিঘাতোতি, এতেন লক্খণত্তযপ্পটিৰেধস্স দুরভিসম্ভৰতং অনঞ্ঞসাধারণতঞ্চ দস্সেতি. লক্খণত্তযৰিভাৰনেন হি ভগৰতো চতুসচ্চপ্পটিৰেধং সম্মাসম্বোধিঞ্চ পণ্ডিতা পটিজানন্তি.
অঞ্ঞাণং অদস্সনন্তি তং পটিঘাতং সরূপতো দস্সেতি. ছল়ারম্মণসভাৰপ্পটিচ্ছাদকো হি সম্মোহো ঞাণদস্সনস্স পটিঘাতোতি. যস্মিং ৰিসযে ঞাণদস্সনং উপ্পত্তিরহং, তত্থেৰ তস্স পটিঘাতেন ভৰিতব্বন্তি আহ – ‘‘যং অনিচ্চে দুক্খে অনত্তনি চা’’তি. যথা ইধ পুরিসোতিআদি উপমাদস্সনং. তত্রিদং ওপম্মসংসন্দনং – পুরিসো ৰিয সব্বো লোকো, তারকরূপানি ৰিয ছ আরম্মণানি, তস্স পুরিসস্স তারকরূপানং দস্সনং ৰিয লোকস্স চক্খুৰিঞ্ঞাণাদীহি যথারহং ছল়ারম্মণজাননং, তস্স পুরিসস্স তারকরূপানি পস্সন্তস্সাপি ‘‘এত্তকানি ¶ সতানি, এত্তকানি সহস্সানী’’তিআদিনা গণনসঙ্কেতেন অজাননং ৰিয লোকস্স রূপাদিআরম্মণং কথঞ্চি জানন্তস্সাপি অনিচ্চাদিলক্খণত্তযানৰবোধোতি. সেসং পাকটমেৰ.
ইদানি যেহি পদেহি ভগৰতা আযস্মতো অজিতস্স সেখাসেখপটিপদা ৰুত্তা, তেসং পদানং অত্থং ৰিভজিতুং ‘‘তত্থ সেখেনা’’তিআদিমাহ. তত্থ তত্থাতি নিপাতমত্তং, তস্মিং ৰা ৰিস্সজ্জনে. সেখেনাতি সিক্খা এতস্স সীলন্তি সেখো, তেন সেখেন. দ্ৰীসু ধম্মেসূতি দুৰিধেসু ধম্মেসূতি অধিপ্পাযো. পরিযুট্ঠানীযেসূতি দোসেন পরিযুট্ঠিতেন যত্থ পরিৰত্তিতব্বং, তেসু আঘাতৰত্থূসূতি অত্থো. ‘‘পটিঘট্ঠানীযেসূ’’তিপি পাঠো, সোযেৰত্থো.
এত্থ ¶ চ গেধপটিসেধচোদনাযং গেধনিমিত্তো দোসো গেধে সতি হোতীতি ততোপি চিত্তস্স রক্খিতব্বতা নিদ্ধারেত্ৰা ৰুত্তা. যস্মা পন ভগৰতা ‘‘কামেসু নাভিগিজ্ঝেয্যা’’তি (সু. নি. ১০৪৫; চূল়নি. অজিতমাণৰপুচ্ছা ৬৪, অজিতমাণৰপুচ্ছানিদ্দেস ৮; নেত্তি. ১৫-১৭) ৰুত্তং, তস্মা ‘‘তত্থ যা ইচ্ছা’’তিআদিনা গেধৰসেন নিদ্দেসো কতো. অথ ৰা দোসতো চিত্তস্স রক্খিতব্বতা গাথায দুতিযপাদেন ৰুত্তাযেৰাতি দট্ঠব্বা. দুতিযপাদেন হি সেসকিলেসৰোদানধম্মা দস্সিতা. তথা হি উপ্পন্নানুপ্পন্নভেদতো সম্মাৰাযামস্স ৰিসযভাৰেন সব্বে সংকিলেসৰোদানধম্মে চতুধা ৰিভজিত্ৰা সম্মপ্পধানমুখেন সেখপটিপদং মত্থকং পাপেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘সেখো অভিগিজ্ঝন্তো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ অনাৰিলসঙ্কপ্পোতি আৰিলানং কামসঙ্কপ্পাদীনং অভাৰেন অনাৰিলসঙ্কপ্পো. ততো এৰ চ অনভিগিজ্ঝন্তো ৰাযমতি, ৰীরিযং পৰত্তেতি. কথং ৰাযমতীতি আহ – ‘‘সো অনুপ্পন্নান’’ন্তিআদি.
তত্থ সোতি উত্তরিৰিসেসত্থায পটিপজ্জমানো সেক্খো. অনুপ্পন্নানন্তি অনিব্বত্তানং. পাপকানন্তি লামকানং. অকুসলানং ধম্মানন্তি অকোসল্লসম্ভূতানং ধম্মানং. অনুপ্পাদাযাতি ন উপ্পাদনত্থায. ছন্দং জনেতীতি কত্তুকম্যতাসঙ্খাতং কুসলচ্ছন্দং উপ্পাদেতি. ৰাযমতীতি পযোগপরক্কমং করোতি. ৰীরিযং আরভতীতি কাযিকচেতসিকৰীরিযং করোতি. চিত্তং পগ্গণ্হাতীতি তেনেৰ সহজাতৰীরিযেন চিত্তং উক্খিপতি. পদহতীতি পধানৰীরিযং করোতি. ৰাযমতীতিআদীনি পন চত্তারি পদানি আসেৰনাভাৰনাবহুলীকম্মসাতচ্চকিরিযাহি যোজেতব্বানি. উপ্পন্নানং পাপকানন্তি অনুপ্পন্নাতি অৰত্তব্বতং আপন্নানং পাপধম্মানং. পহানাযাতি পজহনত্থায. অনুপ্পন্নানং কুসলানন্তি অনিব্বত্তানং কোসল্লসম্ভূতানং ধম্মানং. উপ্পাদাযাতি উপ্পাদনত্থায. উপ্পন্নানন্তি নিব্বত্তানং. ঠিতিযাতি ঠিতত্থং. অসম্মোসাযাতি অনস্সনত্থং ¶ . ভিয্যোভাৰাযাতি পুনপ্পুনং ভাৰায. ৰেপুল্লাযাতি ৰিপুলভাৰায. ভাৰনাযাতি ৰড্ঢিযা. পারিপূরিযাতি পরিপূরণত্থাযাতি অযং তাৰ পদত্থো.
১৬. ‘‘কতমে অনুপ্পন্না’’তিআদি অকুসলধম্মা কুসলধম্মা চ যাদিসা অনুপ্পন্না যাদিসা চ উপ্পন্না, তে দস্সেতুং আরদ্ধং. তত্থ ইমে অনুপ্পন্নাতি ইমে কামৰিতক্কাদযো অসমুদাচারৰসেন ৰা অননুভূতারম্মণৰসেন ¶ ৰা অনুপ্পন্না নাম. অঞ্ঞথা হি অনমতগ্গে সংসারে অনুপ্পন্না নাম অকুসলা ধম্মা নত্থি. ৰিতক্কত্তযগ্গহণঞ্চেত্থ নিদস্সনমত্তং দট্ঠব্বং. অকুসলমূলানীতি অনুসযা এৰ সব্বেসং অকুসলানং মূলভাৰতো এৰং ৰুত্তা, ন লোভাদযো এৰ. ইমে উপ্পন্না অনুসযা ভূমিলদ্ধুপ্পন্না অসমুগ্ঘাটিতুপ্পন্নাতিআদিউপ্পন্নপরিযাযসব্ভাৰতো নামৰসেন উপ্পন্না নাম, ন ৰত্তমানভাৰেনাতি অত্থো. ইমে অনুপ্পন্না কুসলা ধম্মাতি ইমে সোতাপন্নস্স সদ্ধাদযো সোতাপত্তিফলসচ্ছিকিরিযায পটিপন্নস্স অনুপ্পন্না কুসলা ধম্মা নাম, কো পন ৰাদো পুথুজ্জনানন্তি দস্সেতি. কুসলসদ্দো চেত্থ বাহিতিকসুত্তে (ম. নি. ২.৩৫৮ আদযো) ৰিয অনৰজ্জপরিযাযো দট্ঠব্বো. ইমে উপ্পন্না কুসলা ধম্মাতি ইমে পঠমমগ্গে সদ্ধাদযো সোতাপত্তিফলসচ্ছিকিরিযায পটিপন্নস্স উপ্পন্না কুসলা ধম্মা নাম.
সতিপট্ঠানভাৰনায সুনিগ্গহিতো কামৰিতক্কোতি আহ – ‘‘যেন কামৰিতক্কং ৰারেতি, ইদং সতিন্দ্রিয’’ন্তি. অনৰজ্জসুখপদট্ঠানেন অৰিক্খেপেন চেতোদুক্খসন্নিস্সযো ৰিক্খেপপচ্চযো ব্যাপাদৰিতক্কো সুনিগ্গহিতোতি ৰুত্তং – ‘‘যেন ব্যাপাদৰিতক্কং ৰারেতি, ইদং সমাধিন্দ্রিয’’ন্তি. কুসলেসু ধম্মেসু আরদ্ধৰীরিযো পরাপরাধং সুখেন সহতীতি ৰীরিযেন ৰিহিংসাৰিতক্কো সুনিগ্গহিতোতি আহ – ‘‘যেন ৰিহিংসাৰিতক্কং ৰারেতি, ইদং ৰীরিযিন্দ্রিয’’ন্তি. সমাধিআদীনম্পি যথাসকংপটিপক্খপ্পহানং পঞ্ঞৰন্তস্সেৰ ইজ্ঝতীতি ইমমত্থং দস্সেন্তো আহ – ‘‘যেন উপ্পন্নুপ্পন্নে’’তিআদি.
এতেসং যথানিদ্ধারিতানং পঞ্চন্নং ইন্দ্রিযানং সৰিসযে জেট্ঠকভাৰং দস্সেতুং ‘‘সদ্ধিন্দ্রিযং কত্থ দট্ঠব্ব’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ. ইমেসঞ্চ সদ্ধাদীনং সেখানং ইন্দ্রিযানং নিব্বত্তিযা সব্বেপি সেখা ধম্মা মত্থকপ্পত্তা হোন্তীতি দস্সেন্তো ‘‘এৰং সেখো’’তিআদিনা সেখপটিপদং নিগমেতি.
১৭. এৰং সেখপটিপদং ৰিভজিত্ৰা ইদানি অসেখপটিপদং ৰিভজিতুং ‘‘কুসলো সব্বধম্মান’’ন্তিআদিমাহ ¶ . তত্থ সব্বধম্মানন্তি ইমিনা পদেন ৰুত্তধম্মে তাৰ ৰিভজিত্ৰা তত্থ অসেক্খস্স কোসল্লং দস্সেতুং ‘‘লোকো নামা’’তিআদি ¶ ৰুত্তং. তং ৰুত্তত্থমেৰ. কিলেসলোকেন ভৰলোকো সমুদাগচ্ছতীতি কামাৰচরধম্মং নিস্সায রূপারূপাৰচরধম্মে সমুদাগমেতীতি অত্থো. সোতি সো মহগ্গতধম্মেসু, পরিত্তমহগ্গতধম্মেসু ৰা ঠিতো. ইন্দ্রিযানি নিব্বত্তেতীতি সীলসমাধযো নিব্বেধভাগিযে কত্ৰা ৰিমুত্তিপরিপাচনীযানি সদ্ধাদীনি ইন্দ্রিযানি উপ্পাদেতি. ইন্দ্রিযেসু ভাৰিযমানেসূতি যথাৰুত্তইন্দ্রিযেসু ৰড্ঢিযমানেসু রূপারূপপরিগ্গহাদিৰসেন নেয্যস্স পরিঞ্ঞা ভৰতি.
দস্সনপরিঞ্ঞাতি ঞাতপরিঞ্ঞা. ভাৰনাপরিঞ্ঞাতি তীরণপরিঞ্ঞা পহানপরিঞ্ঞা চ. ‘‘সা দুৰিধেনা’’তিআদিনা সঙ্খেপতো ৰুত্তমত্থং ‘‘যদা হি সেখো’’তিআদিনা ৰিৰরতি. তত্থ ‘‘নিব্বিদাসহগতেহি সঞ্ঞামনসিকারেহী’’তি ইমিনা বলৰৰিপস্সনং দস্সেতি. যদা হি সেখোতি চেত্থ সিক্খনসীলতায কল্যাণপুথুজ্জনোপি সেখপদেন সঙ্গহিতোতি কত্ৰা ‘‘দ্ৰে ধম্মা কোসল্লং গচ্ছন্তি দস্সনকোসল্লঞ্চা’’তিআদি ৰুত্তং. অযমেত্থ অধিপ্পাযো – যদা কল্যাণপুথুজ্জনো পুব্বভাগসিক্খং সিক্খন্তো নিব্বিদাসহগতেহি সঞ্ঞামনসিকারেহি ঞেয্যং পরিজানাতি, তদা তস্স তে ৰিপস্সনাধম্মা দস্সনকোসল্লং পঠমমগ্গঞাণং গচ্ছন্তি সম্পাপুণন্তি তেন সদ্ধিং ঘটেন্তি. যদা পন সোতাপন্নাদিসেখো ৰুত্তনযেন নেয্যং পরিজানাতি, তদা তস্স তে ৰিপস্সনাধম্মা ভাৰনাকোসল্লং গচ্ছন্তীতি.
তং ঞাণন্তি যা পুব্বে নেয্যস্স পরিঞ্ঞা ৰুত্তা, তং নেয্যপরিজাননঞাণং. পঞ্চৰিধেন ৰেদিতব্বন্তি ৰিসযভেদেন তস্স ভেদং দস্সেতি. ধম্মানং সলক্খণে ঞাণন্তি রূপারূপধম্মানং কক্খল়ফুসনাদিসলক্খণে ঞাণং. তং পন যস্মা সব্বং নেয্যং হেতুহেতুফলভেদতো দুৰিধমেৰ হোতি, তস্মা ‘‘ধম্মপটিসম্ভিদা চ অত্থপটিসম্ভিদা চা’’তি নিদ্দিট্ঠং.
পরিঞ্ঞাতি তীরণপরিঞ্ঞা অধিপ্পেতা. যস্মা পনস্স রূপারূপধম্মে সলক্খণতো পচ্চযতো চ অভিজানিত্ৰা কুসলাদিৰিভাগেহি তে পরিগ্গহেত্ৰা অনিচ্চাদিৰসেন জাননা হোতি, তস্মা ‘‘এৰং অভিজানিত্ৰা যা পরিজাননা, ইদং কুসল’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ এৰংগহিতাতি এৰং অনিচ্চাদিতো কলাপসম্মসনাদিৰসেন গহিতা সম্মসিতা. ইদং ফলং নিব্বত্তেন্তীতি ইদং উদযব্বযঞাণাদিকং ফলং পটিপাটিযা উপ্পাদেন্তি ¶ , নিমিত্তস্স কত্তুভাৰেন উপচরণতো যথা অরিযভাৰকরানি সচ্চানি অরিযসচ্চানীতি. তেসন্তি উদযব্বযঞাণাদীনং ¶ . এৰংগহিতানন্তি এৰংপৰত্তিতানং. অযং অত্থোতি অযং সচ্চানং অনুবোধপটিৰেধো অত্থো. যথা হি পরিঞ্ঞাপঞ্ঞা সম্মসিতব্বধম্মে সম্মসনধম্মে তত্থ সম্মসনাকারং পরিজানাতি, এৰং সম্মসনফলম্পি পরিজানাতীতি কত্ৰা অযং নযো দস্সিতো.
যে অকুসলাতি সমুদযসচ্চমাহ. সব্বে হি অকুসলা সমুদযপক্খিযাতি. যে কুসলাতি মগ্গধম্মা সম্মাদিট্ঠিআদযো. যদিপি ফলধম্মাপি সচ্ছিকাতব্বা, চতুসচ্চপ্পটিৰেধস্স পন অধিপ্পেতত্তা ‘‘কতমে ধম্মা সচ্ছিকাতব্বা, যং অসঙ্খত’’ন্তি ৰুত্তং. অত্থকুসলোতি পচ্চযুপ্পন্নেসু অত্থেসু কুসলো. ধম্মকুসলোতি পচ্চযধম্মেসু কুসলো. পাল়িঅত্থপাল়িধম্মা ৰা অত্থধম্মা. কল্যাণতাকুসলোতি যুত্ততাকুসলো, চতুনযকোৰিদোতি অত্থো, দেসনাযুত্তিকুসলো ৰা. ফলতাকুসলোতি খীণাসৰফলকুসলো. ‘‘আযকুসলো’’তিআদীসু আযোতি ৰড্ঢি. সা অনত্থহানিতো অট্ঠুপ্পত্তিতো চ দুৰিধা. অপাযাতি অৰড্ঢি. সাপি অত্থহানিতো অনট্ঠুপ্পত্তিতো চ দুৰিধা. উপাযোতি সত্তানং অচ্চাযিকে কিচ্চে ৰা ভযে ৰা উপ্পন্নে তস্স তিকিচ্ছনসমত্থং ঠানুপ্পত্তিকারণং, তত্থ কুসলোতি অত্থো. খীণাসৰো হি সব্বসো অৰিজ্জায পহীনত্তা পঞ্ঞাৰেপুল্লপ্পত্তো এতেসু আযাদীসু কুসলোতি. এৰং অসেখস্স কোসল্লং একদেসেন ৰিভাৰেত্ৰা পুন অনৰসেসতো দস্সেন্তো ‘‘মহতা কোসল্লেন সমন্নাগতো’’তি আহ.
পরিনিট্ঠিতসিক্খস্স অসেখস্স সতোকারিতায অঞ্ঞং পযোজনং নত্থীতি ৰুত্তং ‘‘দিট্ঠধম্মসুখৰিহারত্থ’’ন্তি. ইদানি যথানিদ্দিট্ঠং সেখাসেখপটিপদং নিগমেন্তো ‘‘ইমা দ্ৰে চরিযা’’তিআদিমাহ. তত্থ বোজ্ঝন্তি বুজ্ঝিতব্বং. তং চতুব্বিধন্তি তং বোজ্ঝং চতুব্বিধং, চতুসচ্চভাৰতো. এৰং জানাতীতি এৰং পরিঞ্ঞাভিসমযাদিৰসেন যো জানাতি. অযং ৰুচ্চতীতি অযং অসেখো সতিৰেপুল্লপ্পত্তো নিপ্পরিযাযেন ‘‘সতো অভিক্কমতী’’তিআদিনা ৰুচ্চতীতি. সেসং উত্তানত্থমেৰ. ইধাপি পুচ্ছাৰিস্সজ্জনৰিচযা পুব্বে ৰুত্তনযানুসারেন ৰেদিতব্বা.
এত্তাৰতা ¶ চ মহাথেরো ৰিচযহারং ৰিভজন্তো অজিতসুত্তৰসেন (সু. নি. ১০৩ আদযো; চূল়নি. অজিতমাণৰপুচ্ছা ৫৭ আদযো, অজিতমাণৰপুচ্ছানিদ্দেস ১ আদযো) পুচ্ছাৰিচযং ৰিস্সজ্জনৰিচযঞ্চ দস্সেত্ৰা ইদানি সুত্তন্তরেসুপি পুচ্ছাৰিস্সজ্জনৰিচযানং নযং দস্সেন্তো ‘‘এৰং পুচ্ছিতব্বং, এৰং ৰিস্সজ্জিতব্ব’’ন্তি আহ. তত্থ এৰন্তি ইমিনা নযেন. পুচ্ছিতব্বন্তি পুচ্ছা কাতব্বা, আচিক্খিতব্বা ৰা, ৰিৰেচেতব্বাতি অত্থো. এৰং ৰিস্সজ্জিতন্তি এত্থাপি এসেৰ নযো. সুত্তস্স চাতিআদি অনুগীতিৰিচযনিদস্সনং. অনুগীতি অত্থতো ¶ চ ব্যঞ্জনতো চ সমানেতব্বাতি সুত্তন্তরদেসনাসঙ্খাতা অনুগীতি অত্থতো ব্যঞ্জনতো চ সংৰণ্ণিযমানেন সুত্তেন সমানা সদিসী কাতব্বা, তস্মিং ৰা সুত্তে সম্মা আনেতব্বা. অত্থাপগতন্তি অত্থতো অপেতং, অসম্বন্ধত্থং ৰা দসদাল়িমাদিৰচনং ৰিয. তেনেৰাহ ‘‘সম্ফপ্পলাপং ভৰতী’’তি. এতেন অত্থস্স সমানেতব্বতায কারণমাহ. দুন্নিক্খিত্তস্সাতি অসম্মাৰুত্তস্স. দুন্নযোতি দুক্খেন নেতব্বো, নেতুং ৰা অসক্কুণেয্যো. ব্যঞ্জনুপেতন্তি সভাৰনিরুত্তিসমুপেতং.
এৰং অনুগীতিৰিচযং দস্সেত্ৰা নিদ্দেসৰারে ‘‘সুত্তস্স যো পৰিচযো’’তি সংখিত্তেন ৰুত্তমত্থং ৰিভজিতুং ‘‘সুত্তঞ্চ পৰিচিনিতব্ব’’ন্তি ৰত্ৰা তস্স ৰিচিননাকারং দস্সেন্তো ‘‘কিং ইদং সুত্তং আহচ্চৰচন’’ন্তিআদিমাহ. তত্থ আহচ্চৰচনন্তি ভগৰতো ঠানকরণানি আহচ্চ অভিহন্ত্ৰা পৰত্তৰচনং, সম্মাসম্বুদ্ধেন সামং দেসিতসুত্তন্তি অত্থো. অনুসন্ধিৰচনন্তি সাৰকভাসিতং. তঞ্হি ভগৰতো ৰচনং অনুসন্ধেত্ৰা পৰত্তনতো ‘‘অনুসন্ধিৰচন’’ন্তি ৰুত্তন্তি. নীতত্থন্তি যথারুতৰসেন ঞাতব্বত্থং. নেয্যত্থন্তি নিদ্ধারেত্ৰা গহেতব্বত্থং. সংকিলেসভাগিযন্তিআদীনং পদানং অত্থো পট্ঠানৰারৰণ্ণনাযং আৰি ভৰিস্সতি. যস্মা পন ভগৰতো দেসনা সোল়সৰিধে সাসনপট্ঠানে একং ভাগং অভজন্তী নাম নত্থি, তস্মা সোপি নযো ৰিচেতব্বভাৰেন ইধ নিক্খিত্তো.
কুহিং ইমস্স সুত্তস্সাতি ইমস্স সুত্তস্স কস্মিং পদেসে আদিমজ্ঝপরিযোসানেসু. সব্বানি সচ্চানি পস্সিতব্বানীতি দুক্খসচ্চং সুত্তস্স ‘‘কুহিং কস্মিং পদেসে কস্মিং ৰা পদে পস্সিতব্বং নিদ্ধারেত্ৰা ৰিচেতুং, সমুদযসচ্চং নিরোধসচ্চং মগ্গসচ্চং কুহিং পস্সিতব্বং দট্ঠব্বং নিদ্ধারেত্ৰা ৰিচেতু’’ন্তি এৰং সব্বানি সচ্চানি উদ্ধরিত্ৰা ৰিচেতব্বানীতি অধিপ্পাযো. আদিমজ্ঝপরিযোসানেতি এৰং সুত্তং পৰিচেতব্বন্তি আদিতো মজ্ঝতো পরিযোসানতো ¶ চ এৰং ইমিনা পুচ্ছাৰিচযাদিনযেন সুত্তং পৰিচিতব্বন্তি অত্থো. এত্থ চ পুচ্ছাৰিস্সজ্জনপুব্বাপরানুগীতিৰিচযা পাল়িযং সরূপেনেৰ দস্সিতা. অস্সাদাদিৰিচযো পন সচ্চনিদ্ধারণমুখেন নযতো দস্সিতো, সো নিদ্দেসৰারে ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বো. তব্বিচযেনেৰ চ পদৰিচযো সিদ্ধোতি.
ৰিচযহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৩. যুত্তিহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
১৮. তত্থ ¶ কতমো যুত্তিহারোতিআদি যুত্তিহারৰিভঙ্গো. তত্থ কিং যোজযতীতি যুত্তিহারস্স ৰিসযং পুচ্ছতি. কো পনেতস্স ৰিসযো? অতথাকারেন গয্হমানা সুত্তত্থা ৰিসযো, তে হি তেন সাতিসযং যাথাৰতো যুত্তিনিদ্ধারণেন যোজেতব্বা. ইতরেসুপি অযং হারো ইচ্ছিতো এৰ. তং পন ভূতকথনমত্তং হোতি. যস্মা পনাযং যুত্তিগৰেসনা নাম ন মহাপদেসেন ৰিনা, তস্মা যুত্তিহারং ৰিভজন্তো তস্স লক্খণং তাৰ উপদিসিতুং ‘‘চত্তারো মহাপদেসা’’তিআদিমাহ.
তত্থ মহাপদেসাতি মহাঅপদেসা, বুদ্ধাদযো মহন্তে অপদিসিত্ৰা ৰুত্তানি মহাকারণানীতি অত্থো. অথ ৰা মহাপদেসাতি মহাওকাসা, মহন্তানি ধম্মস্স পতিট্ঠানানীতি ৰুত্তং হোতি. তত্রাযং ৰচনত্থো – অপদিস্সতীতি অপদেসো, বুদ্ধো অপদেসো এতস্সাতি বুদ্ধাপদেসো. এস নযো সেসেসুপি. ‘‘সম্মুখা মেতং ভগৰতো সুত’’ন্তিআদিনা কেনচি আভতস্স গন্থস্স ধম্মোতি ৰা অধম্মোতি ৰা ৰিনিচ্ছযনে কারণং. কিং পন তন্তি? তস্স তথা আভতস্স সুত্তোতরণাদি এৰ. যদি এৰং কথং চত্তারোতি? অপদিসিতপ্পভেদতো. ধম্মস্স হি দ্ৰে সম্পদাযো ভগৰা সাৰকা চ. তেসু সাৰকা সঙ্ঘগণপুগ্গলৰসেন তিৰিধা. ‘‘এৰমমুম্হা মযাযং ধম্মো পটিগ্গহিতো’’তি অপদিসিতব্বানং ভেদেন চত্তারো. তেনাহ – ‘‘বুদ্ধাপদেসো…পে… একত্থেরাপদেসো’’তি. তানি পদব্যঞ্জনানীতি কেনচি আভতসুত্তস্স পদানি ব্যঞ্জনানি চ, অত্থপদানি চেৰ ব্যঞ্জনপদানি চাতি অত্থো. সংৰণ্ণকেন ৰা সংৰণ্ণনাৰসেন আহরিযমানানি ¶ পদব্যঞ্জনানি. সুত্তে ওতারযিতব্বানীতি সুত্তে অনুপ্পৰেসিতব্বানি. সন্দস্সযিতব্বানীতি সংসন্দেতব্বানি. উপনিক্খিপিতব্বানীতি পক্খিপিতব্বানি.
সুত্তাদীনি দস্সেতুং ‘‘কতমস্মি’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ যস্মা ভগৰতো ৰচনং একগাথামত্তম্পি সচ্চৰিনিমুত্তং নত্থি, তস্মা সুত্তেতি পদস্স অত্থং দস্সেতুং ‘‘চতূসু অরিযসচ্চেসূ’’তি ৰুত্তং. অট্ঠকথাযং পন তীণি পিটকানি সুত্তন্তি ৰুত্তং, তং ইমিনা নেত্তিৰচনেন অঞ্ঞদত্থু সংসন্দতি চেৰ সমেতি চাতি দট্ঠব্বং. যাৰদেৰ অনুপাদাপরিনিব্বানত্থা ভগৰতো ¶ দেসনা, সা একন্তেন রাগাদিকিলেসৰূপসমং ৰদতীতি ৰিনযেতিপদস্স অত্থং দস্সেন্তো ‘‘রাগৰিনযে’’তিআদিমাহ. ৰিনযোতি হি কারণং রাগাদিৰূপসমনিমিত্তং ইধাধিপ্পেতং. যথাহ –
‘‘যে খো ত্ৰং, গোতমি, ধম্মে জানেয্যাসি, ইমে ধম্মা সরাগায সংৰত্তন্তি নো ৰিরাগায, সঞ্ঞোগায সংৰত্তন্তি নো ৰিসঞ্ঞোগায, আচযায সংৰত্তন্তি নো অপচযায, মহিচ্ছতায সংৰত্তন্তি নো অপ্পিচ্ছতায, অসন্তুট্ঠিযা সংৰত্তন্তি নো সন্তুট্ঠিযা, সঙ্গণিকায সংৰত্তন্তি নো পৰিৰেকায, কোসজ্জায সংৰত্তন্তি নো ৰীরিযারম্ভায, দুব্ভরতায সংৰত্তন্তি নো সুভরতায, একংসেন গোতমি ধারেয্যাসি ‘নেসো ধম্মো, নেসো ৰিনযো, নেতং সত্থুসাসন’ন্তি. যে চ খো ত্ৰং, গোতমি, ধম্মে জানেয্যাসি ইমে ধম্মা ৰিরাগায সংৰত্তন্তি নো সরাগায, ৰিসঞ্ঞোগায সংৰত্তন্তি নো সঞ্ঞোগায, অপচযায সংৰত্তন্তি নো আচযায, অপ্পিচ্ছতায সংৰত্তন্তি নো মহিচ্ছতায, সন্তুট্ঠিযা সংৰত্তন্তি নো অসন্তুট্ঠিযা পৰিৰেকায সংৰত্তন্তি নো সঙ্গণিকায, ৰীরিযারম্ভায সংৰত্তন্তি নো কোসজ্জায, সুভরতায সংৰত্তন্তি নো দুব্ভরতায, একংসেন গোতমি ধারেয্যাসি ‘এসো ধম্মো, এসো ৰিনযো, এতং সত্থুসাসন’’’ন্তি (চূল়ৰ. ৪০৬).
ধম্মতাযন্তিপদস্স অত্থং দস্সেতুং ‘‘পটিচ্চসমুপ্পাদে’’তি ৰুত্তং. পটিচ্চসমুপ্পাদো হি ঠিতাৰ সা ধাতু ধম্মট্ঠিততা ধম্মনিযামতাতি (অ. নি. ৩.১৩৭) ৰুত্তো. ‘‘ধম্মতাযং ¶ উপনিক্খিপিতব্বানী’’তি ইদং পাল়িযং নত্থি, অত্থদস্সনৰসেন পন ইধ ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. এত্থ চ পৰত্তিং নিৰত্তিং তদুপাযঞ্চ বাধকাদিভাৰে নিযতং পরিদীপেন্তো সুত্তে ওতরতি নাম. একন্তেন রাগাদিকিলেসৰিনযং ৰদন্তো ৰিনযে সন্দিস্সতি নাম. তথা সস্সতং উচ্ছেদঞ্চ ৰজ্জেত্ৰা একত্তনযাদিপরিদীপনেন সভাৰধম্মানং পচ্চযপচ্চযুপ্পন্নভাৰং ৰিভাৰেন্তো ধম্মতং ন ৰিলোমেতি নাম.
এৰংৰিধো চ কামাসৰাদিকং আসৰং ন উপ্পাদেতীতি ইমমত্থং দস্সেন্তো ‘‘যদি চতূসু অরিযসচ্চেসূ’’তিআদিমাহ. ননু চ অনুলোমতো পটিচ্চসমুপ্পাদো পৰত্তি, পটিলোমতো নিৰত্তীতি সো চত্তারি অরিযসচ্চানি অনুপৰিট্ঠো কস্মা ইধ ৰিসুং গহিতোতি? সচ্চমেতং. ইধ পন ৰিসুং গহণং ধম্মানং পচ্চযাযত্তৰুত্তিদস্সনেন অনিচ্চপচ্চযলক্খণং অসমত্থপচ্চযলক্খণং নিরীহপচ্চযলক্খণঞ্চ ৰিভাৰেত্ৰা তেসং উদযৰন্ততা ততো এৰ ৰযৰন্ততা তদুভযেন ¶ অনিচ্চতা উদযব্বযপটিপীল়নেন দুক্খতা অনত্ততাতি তিলক্খণসমাযোগপরিদীপনী সব্বদিট্ঠিগতকুমতিৰিদ্ধংসনী অনঞ্ঞসাধারণা সাসনসম্পত্তি পকাসিতা হোতীতি দস্সনত্থং.
এত্থ চ সুত্তং সুত্তানুলোমং আচরিযৰাদো অত্তনোমতীতি ইদং চতুক্কং ৰেদিতব্বং – তত্থ সুত্তং নাম তিস্সো সঙ্গীতিযো আরুল়্হানি তীণি পিটকানি. সুত্তানুলোমং নাম মহাপদেসা, যং ‘‘অনুলোমকপ্পিয’’ন্তি ৰুচ্চতি. আচরিযৰাদো নাম অট্ঠকথা. অত্তনোমতি নাম নযগ্গাহেন অনুবুদ্ধিযা অত্তনো পটিভানং. তত্থ সুত্তং অপ্পটিবাহিযং, তং পটিবাহন্তেন সত্থাৰ পটিবাহিতো হোতি. অনুলোমকপ্পিযং পন সুত্তেন সমেন্তমেৰ গহেতব্বং, ন ইতরং. আচরিযৰাদোপি সুত্তেন সমেন্তো এৰ গহেতব্বো, ন ইতরো. তথা অত্তনোমতি, সা পন সব্বদুব্বলাতি.
ইদানি যদত্থং ইধ চত্তারো মহাপদেসা আভতা, তং দস্সেতুং ‘‘চতূহি মহাপদেসেহী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ যং যন্তি যং যং অত্থজাতঞ্চ ধম্মজাতঞ্চ. যুজ্জতীতি যথাৰুত্তেহি চতূহি মহাপদেসেহি যুজ্জতি. যেন যেনাতি যেন যেন কারণেন. যথা যথাতি যেন যেন পকারেন. তং তং গহেতব্বন্তি সংৰণ্ণিযমানে সুত্তে আভতেন কারণেন পসঙ্গেন পকারেন চ সুত্ততো উদ্ধরিত্ৰা সংৰণ্ণনাৰসেন গহেতব্বন্তি ¶ অত্থো. তেন চতুমহাপদেসাৰিরুদ্ধায যুত্তিযা সুত্ততো অত্থে নিদ্ধারেত্ৰা যুত্তিহারযোজনা কাতব্বাতি দস্সেতি.
১৯. ইদানি তং যুত্তিনিদ্ধারণং দস্সেতুং ‘‘পঞ্হং পুচ্ছিতেনা’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ কতি পদানীতি কিত্তকানি পদানি. পরিযোগাহিতব্বন্তি পদস্স অত্থং দস্সেতুং ‘‘ৰিচেতব্ব’’ন্তি ৰুত্তং. যত্তকানি পদানি যথাধিপ্পেতং অত্থং অভিৰদন্তি, তত্তকানি পদানি তদত্থস্সেকস্স ঞাতুং ইচ্ছিতত্তা ‘‘একো পঞ্হো’’তি ৰুচ্চতি, তানি পন একগাথাযং যদি ৰা সব্বানি পদানি যাৰ যদি ৰা একং পদং একং অত্থং অভিৰদতি, একোযেৰ সো পঞ্হোতি ইমমত্থং দস্সেতি ‘‘যদি সব্বানী’’তিআদিনা. তন্তি তং পঞ্হং. অঞ্ঞাতব্বন্তি আজানিতব্বং. কিং ইমে ধম্মাতিআদি আজাননাকারদস্সনং. তত্থ ধম্মাতি পরিযত্তিধম্মা. নানত্থাতি নানা অত্থা.
পুচ্ছাগাথাযং অযং পদত্থো – কেনস্সুব্ভাহতো লোকোতি অযং সত্তলোকো চোরো ৰিয চোরঘাতকেন ¶ কেন অভিহতো ৰধীযতীতি অত্থো. কেনস্সু পরিৰারিতোতি মালুৰলতায ৰিয নিস্সিতরুক্খো কেন লোকো অজ্ঝোত্থটো. কেন সল্লেন ওতিণ্ণোতি কেন ৰিসপীতখুরপ্পেন ৰিয সরীরব্ভন্তরনিমুগ্গেন সল্লেন অনুপৰিট্ঠো. কিস্স ধূপাযিতোতি কিস্স কেন কারণেন ধূপাযিতো সন্তাপিতো লোকো. সদাতি পদং সব্বত্থ যোজেতব্বং. তেতি চত্তারি পদানি. পঞ্হসদ্দাপেক্খায পুল্লিঙ্গনিদ্দেসো. ‘‘ৰিস্সজ্জেতী’’তি এতেন ৰিস্সজ্জনতো তযো পঞ্হাতি ঞাযতীতি দস্সেতি.
২০. তত্থাতি ৰিস্সজ্জনগাথাযং দুতিযপাদে ৰুত্তা জরা চ পঠমপাদে ৰুত্তং মরণঞ্চাতি ইমানি দ্ৰে সঙ্খতস্স পঞ্চক্খন্ধস্স ‘‘সঙ্খতো’’তি লক্খীযতি এতেহীতি সঙ্খতলক্খণানি. ৰুত্তঞ্হেতং ভগৰতা – ‘‘তীণিমানি, ভিক্খৰে, সঙ্খতস্স সঙ্খতলক্খণানি. কতমানি তীণি? উপ্পাদো পঞ্ঞাযতি, ৰযো পঞ্ঞাযতি, ঠিতস্স অঞ্ঞথত্তং পঞ্ঞাযতী’’তি (অ. নি. ৩.৪৭; কথা. ২১৪). তেন ৰুত্তং – ‘‘জরাযং ঠিতস্স অঞ্ঞথত্তং, মরণং ৰযো’’তি. এত্থ চ ‘‘ঠিতস্স অঞ্ঞথত্ত’’ন্তি এতেন খন্ধপ্পবন্ধস্স পুব্বাপরৰিসেসো ইধ জরা, ন খণট্ঠিতীতি দস্সেতি. ‘‘মরণং ৰযো’’তি ইমিনা চ ‘‘তিস্সো মতো, ফুস্সো ¶ মতো’’তি এৰং লোকে ৰুত্তং সম্মুতিমরণং দস্সেতি, ন খণিকমরণং, সমুচ্ছেদমরণং ৰা.
ইদানি ‘‘তে তযো পঞ্হা’’তি ৰুত্তমত্থং যুত্তিৰসেন দস্সেতুং ‘‘জরায চা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ যেভুয্যেন জিণ্ণস্স মরণদস্সনতো জরামরণানং নানত্তং অসম্পটিচ্ছমানং পতি তেসং নানত্তদস্সনত্থং ‘‘গব্ভগতাপি হি মীযন্তী’’তি ৰুত্তং. ইদং ৰুত্তং হোতি – যথাধিপ্পেতজরাৰিরহিতস্স মরণস্স দস্সনতো অঞ্ঞা জরা অঞ্ঞং মরণন্তি. তেনেৰাহ – ‘‘ন চ তে জিণ্ণা ভৰন্তী’’তি. কিঞ্চ ভিয্যো? কেৰলস্স মরণস্স দিট্ঠত্তা অঞ্ঞাৰ জরা অঞ্ঞং মরণং, যথা তং দেৰানন্তি ইমমত্থং দস্সেতি ‘‘অত্থি চ দেৰান’’ন্তিআদিনা. অনুত্তরিমনুস্সধম্মেন চ তিকিচ্ছনেন সক্কা জরায পটিকারং কাতুং, ন তথা মরণস্সাতি এৰম্পি জরামরণানং অত্থতো নানত্তং সম্পটিচ্ছিতব্বন্তি দস্সেতুং ‘‘সক্কতেৰা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ সক্কতেতি সক্যতে, সক্কাতি অত্থো. পটিকম্মন্তি পটিকরণং. ননু চ মরণস্সাপি পটিকারং কাতুং সক্কা ইদ্ধিপাদভাৰনায ৰসিভাৰে সতীতি চোদনং মনসি কত্ৰা আহ – ‘‘অঞ্ঞত্রেৰ ইদ্ধিমন্তানং ইদ্ধিৰিসযা’’তি. ৰুত্তঞ্হেতং ভগৰতা –
‘‘যস্স কস্সচি, আনন্দ, চত্তারো ইদ্ধিপাদা ভাৰিতা বহুলীকতা যানীকতা ৰত্থুকতা ¶ অনুট্ঠিতা পরিচিতা সুসমারদ্ধা, সো আকঙ্খমানো কপ্পং ৰা তিট্ঠেয্য কপ্পাৰসেসং ৰা’’তি (দী. নি. ২.১৬৬, ১৮২; সং. নি. ৫.৮২২; কথা. ৬২৩; উদা. ৫১).
কো পনেত্থ কপ্পো, কো ৰা কপ্পাৰসেসোতি? কপ্পোতি আযুকপ্পো, যস্মিং তস্মিঞ্হি কালে যং মনুস্সানং আযুপ্পমাণং, তং পরিপুণ্ণং করোন্তো কপ্পং তিট্ঠতি নাম. ‘‘অপ্পং ৰা ভিয্যো’’তি (দী. নি. ২.৭; অ. নি. ৭.৭৪) ৰুত্তং পন ৰস্সসতাদিতো অতিরেকং তিট্ঠন্তো কপ্পাৰসেসং তিট্ঠতি নাম. যদি এৰং কস্মা ইদ্ধিমন্তো চেতোৰসিপ্পত্তা খীণাসৰা লোকহিতত্থং তথা ন তিট্ঠন্তীতি? খন্ধসঙ্খাতস্স দুক্খভারস্স পরিঞ্ঞাতত্তা অনুস্সুক্কতায চ. পটিপ্পস্সদ্ধসব্বুস্সুক্কা হি তে উত্তমপুরিসাতি. ৰুত্তঞ্হেতং ধম্মসেনাপতিনা –
‘‘নাভিনন্দামি মরণং, নাভিকঙ্খামি জীৰিতং;
কালঞ্চ পটিকঙ্খামি, ৰেতনং ভতকো যথা’’তি. (থেরগা. ৬৫৪; মি. প. ২.২.৪);
যথা ¶ জরামরণানং অঞ্ঞমঞ্ঞং অত্থতো নানত্তং, এৰং তেহি তণ্হায চ নানত্তে দস্সিতে ‘‘তযো পঞ্হা’’তি ইদং সিজ্ঝতীতি তং দস্সেতুং ‘‘যং পনা’’তিআদিমাহ.
তত্থ যস্মা তণ্হায অভাৰেপি সতি জরামরণং লব্ভতি খীণাসৰসন্তানে, তস্মা অঞ্ঞং জরামরণং অঞ্ঞা তণ্হাতি ইমমত্থমাহ ‘‘দিস্সন্তি ৰীতরাগা জীরন্তাপি মীযন্তাপী’’তি. ননু চ তণ্হাপি জীরণভিজ্জনসভাৰাতি? সচ্চং, ন ইদং জরামরণং ইধাধিপ্পেতন্তি ৰুত্তোৰাযমত্থো. ‘‘যদি চা’’তিআদিনা জরামরণতো তণ্হায অনঞ্ঞত্তে দোসং দস্সেতি. যোব্বনট্ঠাপি ৰিগততণ্হা সিযুং, ন ইদং যুত্তন্তি অধিপ্পাযো. জরামরণম্পি সিযা দুক্খস্স সমুদযো তণ্হায অনঞ্ঞত্তে সতীতি অধিপ্পাযো. ন চ সিযা তণ্হা দুক্খস্স সমুদযো জরামরণতো অনঞ্ঞত্তে সতীতি ভাৰো. ন হি জরামরণং দুক্খস্স সমুদযো, তণ্হা দুক্খস্স সমুদযো, তস্মা ৰেদিতব্বং এতেসমত্থতো নানত্তন্তি অধিপ্পাযো. যথা চ তণ্হা মগ্গৰজ্ঝা, এৰং জরামরণম্পি সিযা মগ্গৰজ্ঝং তণ্হায অনঞ্ঞত্তে সতি. যথা চ জরামরণং ন মগ্গৰজ্ঝং, তথা তণ্হাপি সিযাতি অযম্পি নযো ৰুত্তো এৰাতি দট্ঠব্বং. ইমায যুত্তিযাতি ¶ ইমায যথাৰুত্তায উপপত্তিযা. অঞ্ঞমঞ্ঞেহীতি অঞ্ঞাহি অঞ্ঞাহি কারণূপপত্তীহি অত্থতো চে অঞ্ঞত্তং, তদঞ্ঞম্পি ব্যঞ্জনতো গৰেসিতব্বন্তি অত্থো.
ইমেসং ধম্মানং অত্থতো একত্তন্তি ইমমেৰত্থং ‘‘ন হি যুজ্জতী’’তিআদিনা ৰিৰরতি. তণ্হায অধিপ্পাযে অপরিপূরমানেতি ইচ্ছিতালাভমাহ. তেন ইচ্ছাতণ্হানং অত্থতো একত্তং ৰুত্তং হোতীতি. এতেন ন হি যুজ্জতি ইচ্ছায চ তণ্হায চ অত্থতো অঞ্ঞত্তন্তি. যথা ইদং ৰচনং সমত্থনং হোতি, এৰং ইচ্ছাৰিপরিযাযে আঘাতৰত্থূসু কোধো চ উপনাহো চ উপ্পজ্জতীতি ইদম্পি সমত্থনং হোতি, ন তথা জরামরণৰিপরিযাযেতি জরামরণতণ্হানং অত্থতো অঞ্ঞত্তম্পি সমত্থিতং হোতীতি এতমত্থং দস্সেতি ‘‘ইমায যুত্তিযা’’তিআদিনা.
যদি ইচ্ছাতণ্হানং অত্থতো অনঞ্ঞত্তং, অথ কস্মা ভগৰতা ইমিস্সা গাথায দ্ৰিধা ৰুত্তাতি? তত্থ পরিহারমাহ ‘‘যং পনিদ’’ন্তিআদিনা. তত্থ যন্তি কিরিযাপরামসনং. অভিলপিতন্তি ৰুত্তং যং ইদং অভিলপনং ¶ , ইদং বাহিরানং রূপাদীনং ৰত্থূনং আরম্মণৰসেন, আরম্মণকরণৰসেন ৰা যোজেতব্বং. দ্ৰীহি ধম্মেহীতি দ্ৰীহি পকতীহি. কা পন তা পকতিযোতি? অপ্পত্তস্স ৰিসযস্স এসনৰসেন ইচ্ছা, পত্তস্স অপ্পত্তস্স ৰা পাতুকামতাৰসেন তণ্হা, অযমেতাসং ৰিসেসো. যদিপি এৰং, তথাপি সব্বা তণ্হা রূপাদিৰিসযং গিলিত্ৰা পরিনিট্ঠপেত্ৰা গহণেন একসভাৰা এৰাতি দস্সেন্তো ‘‘সব্বা হি তণ্হা অজ্ঝোসানলক্খণেন একলক্খণা’’তি আহ. ইদানি তমত্থং উপমায পকাসেন্তো ‘‘সব্বো অগ্গী’’তিআদিমাহ, তং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.
অযং পন ন কেৰলং তণ্হা আরম্মণে পৰত্তিৰিসেসেন দ্ৰীহি এৰ নামেহি ৰুত্তা, অথ খো অনেকেহিপি পরিযাযেহীতি দস্সনত্থং ‘‘ইচ্ছাইতিপী’’তিআদি ৰুত্তং.
তত্থ ইচ্ছন্তি তায আরম্মণানীতি ইচ্ছা. তণ্হাযনট্ঠেন তণ্হা. পীল়াজননতো দুরুদ্ধারণতো চ ৰিসপীতং সল্লং ৰিযাতি সল্লং. সন্তাপনট্ঠেন ধূপাযনা. আকড্ঢনট্ঠেন সীঘসোতা সরিতা ৰিযাতি সরিতা, অল্লট্ঠেন ৰা সরিতা, ‘‘সরিতানি সিনেহিতানি চ, সোমনস্সানি ভৰন্তি জন্তুনো’’তি (ধ. প. ৩৪১) হি ৰুত্তং. অল্লানি চেৰ সিনিদ্ধানি চাতি অযমেত্থ অত্থো. ৰিসত্তিকাতি ৰিসতাতি ৰিসত্তিকা. ৰিসটাতি ৰিসত্তিকা. ৰিসমাতি ৰিসত্তিকা. ৰিসালাতি ৰিসত্তিকা. ৰিসক্কতীতি ৰিসত্তিকা. ৰিসংৰাদিকাতি ৰিসত্তিকা ¶ . ৰিসংহরতীতি ৰিসত্তিকা. ৰিসমূলাতি ৰিসত্তিকা. ৰিসফলাতি ৰিসত্তিকা. ৰিসপরিভোগাতি ৰিসত্তিকা. ৰিসতা ৰা পন সা তণ্হা রূপে সদ্দে গন্ধে রসে ফোট্ঠব্বে ধম্মে কুলে গণে ৰিসতা ৰিত্থতাতি ৰিসত্তিকা.
সিনেহনৰসেন সিনেহো. নানাগতীসু কিলমথুপ্পাদনেন কিলমথো. পলিৰেঠনট্ঠেন লতা ৰিযাতি লতা. ‘‘লতা উপ্পজ্জ তিট্ঠতী’’তি (ধ. প. ৩৪০) হি ৰুত্তং. মমন্তি মঞ্ঞনৰসেন মঞ্ঞনা. দূরগতম্পি আকড্ঢিত্ৰা বন্ধনট্ঠেন বন্ধো. আসীসনট্ঠেন আসা. আরম্মণরসং পাতুকামতাৰসেন পিপাসা. অভিনন্দনট্ঠেন অভিনন্দনা. ইতীতি এৰং আরম্মণে পৰত্তিৰিসেসেন অনেকেহি নামেহি গয্হমানাপি সব্বা তণ্হা অজ্ঝোসানলক্খণেন একলক্খণাতি যথাৰুত্তমত্থং নিগমেতি.
পুন ¶ তণ্হায অনেকেহি নামেহি গহিতভাৰমেৰ ‘‘যথা চা’’তিআদিনা উপচযেন দস্সেতি. তত্থ ৰেৰচনেতি ৰেৰচনহারৰিভঙ্গে. ‘‘আসা চ পিহা’’তি গাথায (নেত্তি. ৩৭; পেটকো. ১১) অত্থং তত্থেৰ ৰণ্ণযিস্সাম. অৰিগতরাগস্সাতিআদীসু রঞ্জনট্ঠেন রাগো, ছন্দনট্ঠেন ছন্দো, পিযাযনট্ঠেন পেমং, পরিদহনট্ঠেন পরিদাহোতি তণ্হাৰ ৰুত্তা. তেনেৰাহ – ‘‘তণ্হাযেতং ৰেৰচন’’ন্তি. এৰং যুজ্জতীতি এৰং ইচ্ছাতণ্হানং অত্থতো অনঞ্ঞত্তা ‘‘তযো পঞ্হা’’তি যং ৰুত্তং, তং যুজ্জতি যুত্তিযা সঙ্গচ্ছতীতি অত্থো.
২১. এৰং ‘‘কেনস্সুব্ভাহতো লোকো’’তি (সং. নি. ১.৬৬) গাথায ‘‘তযো পঞ্হা’’তি পঞ্হত্তযভাৰে যুত্তিং দস্সেত্ৰা ইদানি অঞ্ঞেহি পকারেহি যুত্তিগৰেসনং দস্সেন্তো ‘‘সব্বো দুক্খূপচারো’’তিআদিমাহ. তত্থ দুক্খূপচারোতি দুক্খপ্পৰত্তি. কামতণ্হাসঙ্খারমূলকোতি কামতণ্হাপচ্চযসঙ্খারহেতুকোতি যুজ্জতীতি অধিপ্পাযো. নিব্বিদূপচারোতি নিব্বিদাপৰত্তি কামানং ৰিপরিণামঞ্ঞথাভাৰা উপ্পজ্জমানা অনভিরতি ঞাণনিব্বিদা চ. কামতণ্হাপরিক্খারমূলকোতি কামতণ্হায পরিক্খারভূতৰত্থুকামহেতুকো. তত্থ অনভিরতিসঙ্খাতা নিব্বিদা কামতণ্হাপরিক্খারমূলিকা, ন ঞাণনিব্বিদাতি সব্বো নিব্বিদূপচারো কামতণ্হাপরিক্খারমূলকোতি ন পন যুজ্জতীতি ৰুত্তং. ইমায যুত্তিযাতি নযং দস্সেতি. ইদং ৰুত্তং হোতি – যথা পঞ্হত্তযভাৰে যুত্তি ৰুত্তা, যথা চ দুক্খূপচারনিব্বিদূপচারেসু, এৰং ইমায যুত্তিযা ইমিনা যোগেন নযেন অঞ্ঞমঞ্ঞেহি কারণেহি তংতংপাল়িপ্পদেসে অনুরূপেহি অঞ্ঞথা অঞ্ঞেহি হেতূহি যুত্তি গৰেসিতব্বাতি.
ইদানি ¶ তং নযদস্সনং সংখিত্তন্তি ৰিত্থারতো ৰিভজিত্ৰা দস্সেতুং ‘‘যথা হি ভগৰা’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থাযং সঙ্খেপত্থো – রাগদোসমোহচরিতানং যথাক্কমং অসুভমেত্তাপচ্চযাকারকথা রাগাদিৰিনযনতো সপ্পাযাতি অযং সাসনযুত্তি. এৰমৰট্ঠিতে যদি রাগচরিতস্স মেত্তাচেতোৰিমুত্তিং দেসেয্য, সা দেসনা ন যুজ্জতি অসপ্পাযভাৰতো. তথা সুখাপটিপদাদযোতি. ননু চ সুখাপটিপদাদযো পটিপত্তিযা সম্ভৰন্তি, ন দেসনাযাতি? সচ্চমেতং, ইধ পন রাগচরিতোতি তিব্বকিলেসো রাগচরিতোতি অধিপ্পেতো. তস্স দুক্খায পটিপদায ভাৰনা ¶ সমিজ্ঝতি. যস্স চ দুক্খায পটিপদায ভাৰনা সমিজ্ঝতি, তস্স গরুতরা অসুভদেসনা সপ্পাযা, যস্স গরুতরা অসুভদেসনা সপ্পাযা, ন তস্স মন্দকিলেসস্স ৰিয লহুকতরাতি ইমমত্থং দস্সেন্তো আহ – ‘‘সুখং ৰা পটিপদং…পে… দেসেয্য ন যুজ্জতি দেসনা’’তি. ইমিনা নযেন সেসপদেসুপি যথাসম্ভৰং অত্থো ৰত্তব্বো. এত্থ চ অযুত্তপরিহারেন যুত্তিসমধিগমোতি যুত্তিৰিচারণায অযুত্তিপি গৰেসিতব্বাতি ৰুত্তং – ‘‘যদি হি…পে… ন যুজ্জতি দেসনা’’তি. সেসেসুপি এসেৰ নযো. এৰং যং কিঞ্চীতিআদি যুত্তিহারযোজনায নযদস্সনমেৰ.
তত্থ এৰন্তি ইমিনা নযেন. যং কিঞ্চীতি অঞ্ঞম্পি যং কিঞ্চি. অনুলোমপ্পহানন্তি পহানস্স অনুরূপং, পহানসমত্থন্তি অত্থো. সুত্তে অনৰসেসানং পদত্থানং অনুপদৰিচারণা ৰিচযো হারো, ৰিচযহারসংৰণ্ণনায নিদ্ধারিতেসু অত্থেসু যুত্তিগৰেসনং সুকরন্তি আহ – ‘‘সব্বং তং ৰিচযেন হারেন ৰিচিনিত্ৰা যুত্তিহারেন যোজেতব্ব’’ন্তি. যাৰতিকা ঞাণস্স ভূমীতি সংৰণ্ণেন্তস্স আচরিযস্স যং ঞাণং যং পটিভানং, তস্স যত্তকো ৰিসযো, তত্তকো যুত্তিহারৰিচারোতি অত্থো. তং কিস্স হেতু? অনন্তনযো সমন্তভদ্দকো ৰিমদ্দক্খমো ৰিচিত্তদেসনো চ সদ্ধম্মোতি.
এৰং নযদস্সনৰসেনেৰ যুত্তিহারযোজনা দস্সিতাতি তং ব্রহ্মৰিহারফলসমাপত্তিনৰানুপুব্বসমাপত্তিৰসিভাৰেহি ৰিভজিত্ৰা দস্সেতুং ‘‘মেত্তাৰিহারিস্স সতো’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ মেত্তাৰিহারিস্সাতি মেত্তাৰিহারলাভিনো. সতোতি সমানস্স, তথাভূতস্সাতি অত্থো. ব্যাপাদোতি পদোসো. চিত্তং পরিযাদায ঠস্সতীতি চিত্তং অভিভৰিস্সতি. যস্মা পন কুসলাকুসলানং ধম্মানং অপুব্বং অচরিমং পৰত্তি নাম নত্থি, তস্মা সমাপত্তিতো ৰুট্ঠানস্স অপরভাগেতি দস্সনত্থং ‘‘ঠস্সতী’’তি ৰুত্তং. ন যুজ্জতি দেসনাতি ব্যাপাদপটিপক্খত্তা মেত্তায তাদিসী কথা ন যুত্তাতি অত্থো. ব্যাপাদো পহানং অব্ভত্থং গচ্ছতীতি যুজ্জতি দেসনাতি যথাৰুত্তকারণতো ¶ এৰ অযং কথা যুত্তাতি. সেসৰারেসুপি ইমিনাৰ নযেন অত্থো ৰেদিতব্বো. অনুত্তানং এৰ ৰণ্ণযিস্সাম.
অনিমিত্তৰিহারিস্সাতি অনিচ্চানুপস্সনামুখেন পটিলদ্ধফলসমাপত্তিৰিহারস্স. নিমিত্তানুসারীতি সঙ্খারনিমিত্তানুসারী. তেন তেনেৰাতি নিচ্চাদীসু ¶ যং যং পহীনং, তেন তেনেৰ নিমিত্তেন. অস্মীতি ৰিগতন্তি পঞ্চসু উপাদানক্খন্ধেসু দিট্ঠিমানৰসেন যং অস্মীতি মঞ্ঞিতং, তং ৰিগতং. তমেৰত্থং ৰিৰরতি ‘‘অযমহমস্মীতি ন সমনুপস্সামী’’তি. ৰিচিকিচ্ছাকথংকথাসল্লন্তি ৰিনযকুক্কুচ্চস্সাপি কথং কথন্তি পৰত্তিসব্ভাৰতো ৰিচিকিচ্ছাপদেন ৰিসেসিতং. ন যুজ্জতি দেসনাতি ৰিচিকিচ্ছায পহানেকট্ঠভাৰতো ন যুত্তাযং কথা.
পঠমং ঝানং সমাপন্নস্সাতি পঠমজ্ঝানসমঙ্গিনো. কামরাগব্যাপাদা ৰিসেসায সংৰত্তন্তীতি ন যুজ্জতীতি যস্মা নীৰরণেসু অপ্পহীনেসু পঠমজ্ঝানস্স উপচারম্পি ন সম্পজ্জতি, পগেৰ ঝানং, তস্মা কামরাগব্যাপাদা ৰিসেসায দুতিযজ্ঝানায সংৰত্তন্তীতি ন যুত্তাযং কথা. যথালদ্ধস্স পন পঠমজ্ঝানস্স কামরাগব্যাপাদা পরিযুট্ঠানপ্পত্তা হানায সংৰত্তন্তীতি যুজ্জতি দেসনা যুত্তা কথাতি, এৰং সব্বত্থ যোজেতব্বং. অৰিতক্কসহগতা সঞ্ঞামনসিকারা নাম সহ উপচারেন দুতিযজ্ঝানধম্মা, আরম্মণকরণত্থো হেত্থ সহগত-সদ্দো. হানাযাতি পঠমজ্ঝানতো পরিহানায. ৰিসেসাযাতি দুতিযজ্ঝানায. ইমিনা নযেন তত্থ তত্থ হানন্তি, ৰিসেসোতি চ ৰুত্তধম্মা ৰেদিতব্বা. ৰিতক্কৰিচারসহগতাতি পঠমজ্ঝানধম্মা, কামাৰচরধম্মা এৰ ৰা. উপেক্খাসুখসহগতাতি উপচারেন সদ্ধিং দুতিযজ্ঝানধম্মা, তত্রমজ্ঝত্তুপেক্খা হি ইধ উপেক্খাতি অধিপ্পেতা. পীতিসুখসহগতাতি সহ উপচারেন ততিযজ্ঝানধম্মা. উপেক্খাসতিপারিসুদ্ধিসহগতাতি চতুত্থজ্ঝানধম্মা.
সঞ্ঞূপচারাতি পটুসঞ্ঞাকিচ্চং করোন্তা এৰ যে কেচি চিত্তুপ্পাদা, ‘‘আকিঞ্চঞ্ঞাযতনধম্মা’’তিপি ৰদন্তি. সঞ্ঞাৰেদযিতনিরোধসহগতাতি ‘‘সঞ্ঞাৰেদযিতনিরোধং উপসম্পজ্জ ৰিহরিস্সামী’’তি তস্স পরিকম্মৰসেন পৰত্তধম্মা. তে পন যস্মা নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনসমাপত্তিযং ঠিতেনেৰ সক্কা সঞ্ঞাৰেদযিতনিরোধং উপসম্পজ্জ ৰিহরিতুং, ন ততো পরিহীনেন, তস্মা নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনসমাপত্তিযা হানায সংৰত্তন্তীতি ন যুত্তা কথা. ৰিসেসায সংৰত্তন্তীতি পন যুত্তা কথাতি আহ – ‘‘হানায…পে… দেসনা’’তি. কল্লতাপরিচিতন্তি ¶ সমত্থভাৰেন পরিচিতং, যথাৰুত্তসমাপত্তীসু ৰসিভাৰেন পরিচিতন্তি অত্থো. তেনেৰাহ – ‘‘অভিনীহারং খমতী’’তি. সেসং সব্বং উত্তানমেৰ.
অপি ¶ চেত্থ অপ্পটিক্কূলসঞ্ঞামুখেন কামচ্ছন্দো ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. পটিক্কূলসঞ্ঞাপতিরূপতায ব্যাপাদো ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. সমাধিমুখেন থিনমিদ্ধং ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. ৰীরিযারম্ভমুখেন উদ্ধচ্চং ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. সিক্খাকামতামুখেন কুক্কুচ্চং ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. উভযপক্খসন্তীরণমুখেন ৰিচিকিচ্ছা ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. ইট্ঠানিট্ঠসমুপেক্খনমুখেন সম্মোহো ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. অত্তঞ্ঞুতামুখেন অত্তনি অপরিভৰনে মানো ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. ৰীমংসামুখেন হেতুপতিরূপকপরিগ্গহেন মিচ্ছাদিট্ঠি ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. ৰিরত্ততাপতিরূপকেন সত্তেসু অদযাপন্নতা ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. অনুঞ্ঞাতপটিসেৰনপতিরূপতায কামসুখল্লিকানুযোগো ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. আজীৰপারিসুদ্ধিপতিরূপতায অসংৰিভাগসীলতা ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. সংৰিভাগসীলতাপতিরূপতায মিচ্ছাজীৰো ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. অসংসগ্গৰিহারিতাপতিরূপতায অসঙ্গহসীলতা ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. সঙ্গহসীলতাপতিরূপতায অননুলোমিকসংসগ্গো ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. সচ্চৰাদিতাপতিরূপতায পিসুণৰাচা ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. অপিসুণৰাদিতাপতিরূপতায অনত্থকামতা ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. পিযৰাদিতাপতিরূপতায চাটুকম্যতা ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. মিতভাণিতাপতিরূপতায অসম্মোদনসীলতা ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. সম্মোদনসীলতাপতিরূপতায মাযা সাঠেয্যঞ্চ ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. নিগ্গয্হৰাদিতাপতিরূপতায ফরুসৰাচতা ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. পাপগরহিতাপতিরূপতায পরৰজ্জানুপস্সিতা ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. কুলানুদ্ধযতাপতিরূপতায কুলমচ্ছরিযং ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. আৰাসচিরট্ঠিতিকামতামুখেন আৰাসমচ্ছরিযং ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. ধম্মপরিবন্ধপরিহরণমুখেন ধম্মমচ্ছরিযং ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. ধম্মদেসনাভিরতিমুখেন ভস্সারামতা ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. অফরুসৰাচতাগণানুগ্গহকরণমুখেন সঙ্গণিকারামতা ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. পুঞ্ঞকামতাপতিরূপতায কম্মারামতা ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. সংৰেগপতিরূপেন চিত্তসন্তাপো ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. সদ্ধালুতাপতিরূপতায অপরিক্খতা ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. ৰীমংসনাপতিরূপেন অস্সদ্ধিযং ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. অত্তাধিপতেয্যপতিরূপেন গরূনং অনুসাসনিযা অপ্পদক্খিণগ্গাহিতা ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. ধম্মাধিপতেয্যপতিরূপেন সব্রহ্মচারীসু অগারৰং ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. লোকাধিপতেয্যপতিরূপেন অত্তনি ধম্মে চ পরিভৰো ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. মেত্তাযনামুখেন রাগো ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. করুণাযনাপতিরূপেন সোকো ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. মুদিতাৰিহারপতিরূপেন ¶ পহাসো ¶ ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. উপেক্খাৰিহারপতিরূপেন কুসলেসু ধম্মেসু নিক্খিত্তছন্দতা ৰঞ্চেতীতি যুজ্জতি. এৰং আগমপতিরূপকঅধিগমপতিরূপকাদীনম্পি তথা তথা ৰঞ্চনসভাৰো যুত্তিতো ৰেদিতব্বো. এৰং আগমানুসারেন যুত্তিগৰেসনা কাতব্বাতি.
যুত্তিহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৪. পদট্ঠানহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
২২. তত্থ কতমো পদট্ঠানো হারোতিআদি পদট্ঠানহারৰিভঙ্গো. তত্থ যস্মা ‘‘ইদং ইমস্স পদট্ঠানং, ইদং ইমস্স পদট্ঠান’’ন্তি তেসং তেসং ধম্মানং পদট্ঠানভূতধম্মৰিভাৰনলক্খণো পদট্ঠানো হারো, তস্মা পৰত্তিযা মূলভূতং অৰিজ্জং আদিং কত্ৰা সভাৰধম্মানং পদট্ঠানং আসন্নকারণং নিদ্ধারেন্তো অৰিজ্জায সভাৰং নিদ্দিসতি ‘‘সব্বধম্মযাথাৰঅসম্পটিৰেধলক্খণা অৰিজ্জা’’তি. তস্সত্থো – সব্বেসং ধম্মানং অৰিপরীতসভাৰো ন সম্পটিৰিজ্ঝীযতি এতেনাতি সব্বধম্মযাথাৰঅসম্পটিৰেধো. সো লক্খণং এতিস্সাতি সা তথা ৰুত্তা. এতেন ধম্মসভাৰপ্পটিচ্ছাদনলক্খণা অৰিজ্জাতি ৰুত্তং হোতি. অথ ৰা সম্মা পটিৰেধো সম্পটিৰেধো. তস্স পটিপক্খো অসম্পটিৰেধো. কত্থ পন সো সম্পটিৰেধস্স পটিপক্খোতি আহ – ‘‘সব্ব…পে… লক্খণা’’তি. যস্মা পন অসুভে সুভন্তিআদিৰিপল্লাসে সতি তত্থ সম্মোহো উপরূপরি জাযতিযেৰ ন হাযতি, তস্মা ‘‘তস্সা ৰিপল্লাসা পদট্ঠান’’ন্তি ৰুত্তং.
পিযরূপং সাতরূপন্তি পিযাযিতব্বজাতিযং ইট্ঠজাতিযঞ্চ পদট্ঠানং. ‘‘যং লোকে পিযরূপং সাতরূপং এত্থেসা তণ্হা উপ্পজ্জমানা উপ্পজ্জতী’’তি (দী. নি. ২.৪০০; ম. নি. ১.১৩৩; ৰিভ. ২০৩) হি ৰুত্তং. অদিন্নাদানন্তি অদিন্নাদানচেতনা. সা হি একৰারং উপ্পন্নাপি অনাদীনৰদস্সিতায লোভস্স উপ্পত্তিকারণং হোতীতি তস্স পদট্ঠানং ৰুত্তং. দোসস্স পাণাতিপাতো পদট্ঠানং, মোহস্স মিচ্ছাপটিপদা পদট্ঠানন্তি এত্থাপি ইমিনাৰ নযেন অত্থো ৰেদিতব্বো. ৰণ্ণসণ্ঠানব্যঞ্জনগ্গহণলক্খণাতি নিমিত্তানুব্যঞ্জনগ্গহণলক্খণা. সুখসঞ্ঞায ফস্সস্স উপগমনলক্খণতা ফস্সপচ্চযতাৰ ৰুত্তা. ‘‘ফুট্ঠো সঞ্জানাতী’’তি (সং. নি. ৪.৯৩) হি ৰুত্তং ¶ . অস্সাদোতি তণ্হা. সঙ্খতলক্খণানি উপ্পাদৰযঞ্ঞথত্তানি. যেভুয্যেন নিচ্চগ্গহণং ৰিঞ্ঞাণাধীনন্তি নিচ্চসঞ্ঞায ৰিঞ্ঞাণপদট্ঠানতা ৰুত্তা. তথা হি সো ভিক্খু তংযেৰ ৰিঞ্ঞাণং সন্ধাৰতি সংসরতীতি ৰিঞ্ঞাণৰিসযমেৰ অত্তনো নিচ্চগ্গাহং পৰেদেসি. পঞ্চন্নং ¶ খন্ধানং যদি অনিচ্চতা দুক্খতা চ সুদিট্ঠা, অত্তসঞ্ঞা সুখসঞ্ঞা অনৰকাসাতি আহ – ‘‘অনিচ্চসঞ্ঞাদুক্খসঞ্ঞাঅসমনুপস্সনলক্খণা অত্তসঞ্ঞা’’তি. ‘‘যদনিচ্চং তং দুক্খং, যং দুক্খং তদনত্তা’’তি (সং. নি. ৩.১৫) হি ৰুত্তং.
যেভুয্যেন অত্তাভিনিৰেসো অরূপধম্মেসূতি আহ – ‘‘তস্সা নামকাযো পদট্ঠান’’ন্তি. সব্বং নেয্যন্তি চত্তারি সচ্চানি চতুসচ্চৰিনিমুত্তস্স ঞেয্যস্স অভাৰতো. চিত্তৰিক্খেপপটিসংহরণং উদ্ধচ্চৰিক্খম্ভনং. অসুভাতি অসুভানুপস্সনা, পটিভাগনিমিত্তভূতা অসুভা এৰ ৰা, তণ্হাপটিপক্খত্তা সমথস্স অসুভা পদট্ঠানন্তি ৰুত্তং. অভিজ্ঝায তনুকরণতো অদিন্নাদানাৰেরমণী অলোভস্স পদট্ঠানন্তি ৰুত্তা. তথা ব্যাপাদস্স তনুকরণতো পাণাতিপাতাৰেরমণী অদোসস্স পদট্ঠানন্তি ৰুত্তা. ৰত্থুঅৰিপ্পটিপত্তি ৰিসযসভাৰপটিৰেধো, সম্মাপটিপত্তি সীলসমাধিসম্পদানং নিব্বিদাঞাণেন অনভিরতিঞাণমেৰ ৰা তথা পৰত্তং. সব্বাপি ৰেদনা দুক্খদুক্খতাদিভাৰতো দুক্খন্তি কত্ৰা ৰুত্তং – ‘‘দুক্খসঞ্ঞায ৰেদনা পদট্ঠান’’ন্তি. ধম্মসঞ্ঞাতি ধম্মমত্তন্তি সঞ্ঞা.
সত্তানং কাযে অৰীতরাগতা পঞ্চন্নং অজ্ঝত্তিকাযতনানং ৰসেন হোতীতি আহ – ‘‘পঞ্চিন্দ্রিযানি রূপীনি রূপরাগস্স পদট্ঠান’’ন্তি. কাযো হি ইধ রূপন্তি অধিপ্পেতো. ৰিসেসতো ঝাননিস্সযভূতে মনাযতনে চ নিকন্তি হোতীতি আহ – ‘‘ছট্ঠাযতনং ভৰরাগস্স পদট্ঠান’’ন্তি. এদিসং মা রূপং নিব্বত্ততু, মা এদিসী ৰেদনাতি এৰং পৰত্তা রূপাদিঅভিনন্দনা নিব্বত্তভৰানুপস্সিতা. ঞাণদস্সনস্সাতি কম্মস্সকতঞ্ঞাণদস্সনস্স. যোনিসোমনসিকারৰতো হি পুব্বেনিৰাসানুস্সতি কম্মস্সকতঞ্ঞাণস্স কারণং হোতি, ন অযোনিসো উম্মুজ্জন্তস্স. ইমস্স চ অত্থস্স ৰিভাৰনত্থং মহানারদকস্সপজাতকং (জা. ২.২২.১১৫৩ আদযো), ব্রহ্মজালে (দী. নি. ১.৩৮ আদযো) একচ্চসস্সতৰাদো চ উদাহরিতব্বো. ‘‘ওকপ্পনলক্খণা’’তিআদিনা সদ্ধাপসাদানং ৰিসেসং দস্সেতি. সো পন সদ্ধাযযেৰ অৰত্থাৰিসেসো দট্ঠব্বো. তত্থ ওকপ্পনং সদ্দহনৰসেন আরম্মণস্স ওগাহণং নিচ্ছযো. অনাৰিলতা ¶ অস্সদ্ধিযাপগমেন চিত্তস্স অকালুস্সিযতা. অভিপত্থিযনা সদ্দহনমেৰ. অৰেচ্চপসাদো পঞ্ঞাসহিতো আযতনগতো অভিপ্পসাদো. অপিলাপনং অসম্মোসো নিমুজ্জিত্ৰা ৰিয আরম্মণস্স ওগাহণং ৰা, এত্থ চ সদ্ধাদীনং পসাদসদ্ধাসম্মপ্পধানসতিপট্ঠানঝানঙ্গানি যথাক্কমং পদট্ঠানন্তি ৰদন্তেন অৰত্থাৰিসেসৰসেন পদট্ঠানভাৰো ৰুত্তোতি দট্ঠব্বং. সতিসমাধীনং ৰা কাযাদযো সতিপট্ঠানাতি. ৰিতক্কাদযো চ ঝানানীতি পদট্ঠানভাৰেন ৰুত্তা.
অস্সাদমনসিকারো ¶ সংযোজনীযেসু ধম্মেসু অস্সাদানুপস্সিতা. পুনব্ভৰৰিরোহণাতি পুনব্ভৰায ৰিরোহণা, পুনব্ভৰনিব্বত্তনারহতা ৰিপাকধম্মতাতি অত্থো. ওপপচ্চযিকনিব্বত্তিলক্খণন্তি উপপত্তিভৰভাৰেন নিব্বত্তনসভাৰং. নামকাযরূপকাযসঙ্ঘাতলক্খণন্তি অরূপরূপকাযানং সমূহিযভাৰং. ইন্দ্রিযৰৰত্থানন্তি চক্খাদীনং ছন্নং ইন্দ্রিযানং ৰৰত্থিতভাৰো. ওপপচ্চযিকন্তি উপপত্তিক্খন্ধনিব্বত্তকং. উপধীতি অত্তভাৰো. অত্তনো পিযস্স মরণং চিন্তেন্তস্স বালস্স যেভুয্যেন সোকো উপ্পজ্জতীতি মরণং সোকস্স পদট্ঠানন্তি ৰুত্তং. উস্সুক্কং চেতসো সন্তাপো. ওদহনন্তি অৰদহনং. অত্তনো নিস্সযস্স সন্তপনমেৰ ভৰস্সাতি ৰুত্তং ভৰং দস্সেতুং ‘‘ইমানী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ভৰস্স অঙ্গানি ভৰসঙ্খাতানি চ অঙ্গানি ভৰঙ্গানি. তেসু কিলেসা ভৰস্স অঙ্গানি. কম্মৰিপাকৰট্টং ভৰসঙ্খাতানি অঙ্গানি. সমগ্গানীতি সব্বানি. খন্ধাযতনাদীনং অপরাপরুপ্পত্তিসংসরণং সংসারো. তস্স পুরিমপুরিমজাতিনিপ্ফন্নং কিলেসাদিৰট্টং কারণন্তি আহ – ‘‘ভৰো সংসারস্স পদট্ঠান’’ন্তি. সম্পাপকহেতুভাৰং সন্ধায ‘‘মগ্গো নিরোধস্স পদট্ঠান’’ন্তি ৰুত্তং.
কম্মট্ঠানোগাহকস্স ওতরণট্ঠানতায বহুস্সুতো তিত্থং নাম, তস্স সম্মাপযিরুপাসনা তিত্থঞ্ঞুতা. ধম্মূপসঞ্হিতং পামোজ্জং পীতং নাম, সপ্পাযধম্মস্সৰনেন তং উপ্পাদেত্ৰা কম্মট্ঠানস্স ব্রূহনা পীতঞ্ঞুতা, ভাৰনায থোকম্পি লযাপত্তিযা উদ্ধংপত্তিযা চ জাননা পত্তঞ্ঞুতা. অত্তনো পঞ্চহি পধানিযঙ্গেহি সমন্নাগতস্স জাননা অত্তঞ্ঞুতা, তেসু পুরিমানং পুরিমানং পচ্ছিমস্স পচ্ছিমস্স পদট্ঠানভাৰো সুৰিঞ্ঞেয্যো এৰ. কতপুঞ্ঞস্সেৰ পতিরূপদেসৰাসো সম্ভৰতি ¶ , ন ইতরস্সাতি ‘‘পুব্বেকতপুঞ্ঞতা পতিরূপদেসৰাসস্স পদট্ঠান’’ন্তি ৰুত্তং. যথাভূতঞাণদস্সনং সহ অধিট্ঠানেন তরুণৰিপস্সনা. নিব্বিদাতি বলৰৰিপস্সনা. ৰিরাগোতি মগ্গো. ৰিমুত্তীতি ফলং. এৰন্তি যদিদং ‘‘তস্সা ৰিপল্লাসা পদট্ঠান’’ন্তিআদিনা অৰিজ্জাদীনং পদট্ঠানং দস্সিতং, ইমিনা নযেন অথাপি যো কোচি উপনিস্সযো বলৰপচ্চযোতি যো কোচি অৰসেসপচ্চযো, সব্বো সো পদট্ঠানং কারণন্তি ৰেদিতব্বং. ‘‘এৰং যা কাচি উপনিসা যোগতো চ পচ্চযতো চা’’তিপি পঠন্তি. তত্থ উপনিসাতি কারণং, যোগতোতি যুত্তিতো, পচ্চযতোতি পচ্চযভাৰমত্ততোতি অত্থো ৰেদিতব্বো. যং পনেত্থ অত্থতো ন ৰিভত্তং, তং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.
পদট্ঠানহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৫. লক্খণহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
২৩. তত্থ ¶ কতমো লক্খণো হারোতিআদি লক্খণহারৰিভঙ্গো. তত্থ কিং লক্খযতীতি লক্খণহারস্স ৰিসযং পুচ্ছতি. ‘‘যে ধম্মা’’তিআদিনা লক্খণহারং সঙ্খেপতো দস্সেত্ৰা তং উদাহরণেহি ৰিভজিতুং ‘‘চক্খু’’ন্তিআদি আরদ্ধং. তত্থ ‘‘ৰধকট্ঠেন একলক্খণানী’’তি ইমিনা অনৰট্ঠিতভাৰাদিনাপি একলক্খণতা ৰুত্তা এৰাতি দট্ঠব্বং.
এৰং আযতনৰসেন একলক্খণতং দস্সেত্ৰা ইদানি খন্ধাদিৰসেন দস্সেতুং ‘‘অতীতে, রাধ, রূপে অনপেক্খো হোতী’’তিআদি সুত্তং আভতং. যমকোৰাদসুত্তে (সং. নি. ৩.৮৫) ৰধকট্ঠেন একলক্খণা ৰুত্তাতি তস্মিং সুত্তে ‘‘ৰধকং রূপং ৰধকং রূপন্তি যথাভূতং নপ্পজানাতী’’তিআদিনা আগতত্তা ৰুত্তং. ইতীতি এৰং, ইমিস্সং গাথাযং কাযগতায সতিযা ৰুত্তায সতি ৰেদনাগতা সতি চিত্তগতা সতি ধম্মগতা চ সতি ৰুত্তা ভৰতি সতিপট্ঠানভাৰেন একলক্খণত্তাতি অধিপ্পাযো. দিট্ঠন্তিআদীনং অত্থং পরতো ৰণ্ণযিস্সাম.
কাযে ¶ কাযানুপস্সী ৰিহরাহীতি এত্থ কাযেতি রূপকাযে. রূপকাযো হি ইধ অঙ্গপচ্চঙ্গানং কেসাদীনঞ্চ সমূহট্ঠেন কাযোতি অধিপ্পেতো. যথা চ সমূহট্ঠেন, এৰং কুচ্ছিতানং আযট্ঠেন. কুচ্ছিতানঞ্হি পরমজেগুচ্ছানং সো আযোতিপি কাযো, আযোতি উপ্পত্তিদেসো. তত্রাযং ৰচনত্থো – আযন্তি ততোতি আযো. কে আযন্তি? কুচ্ছিতা কেসাদযো, ইতি কুচ্ছিতানং আযোতি কাযো.
কাযানুপস্সীতি কাযং অনুপস্সনসীলো, কাযং ৰা অনুপস্সমানো. ‘‘কাযে’’তি চ ৰত্ৰা পুন ‘‘কাযানুপস্সী’’তি দুতিযং কাযগ্গহণং অসম্মিস্সতো ৰৰত্থানঘনৰিনিব্ভোগাদিদস্সনত্থং. তেন ন কাযে ৰেদনানুপস্সী চিত্তধম্মানুপস্সী ৰা, অথ খো কাযানুপস্সী এৰাতি কাযসঙ্খাতে ৰত্থুস্মিং কাযানুপস্সনাকারস্সেৰ দস্সনেন অসম্মিস্সতো ৰৰত্থানং দস্সিতং হোতি. তথা ন কাযে অঙ্গপচ্চঙ্গৰিনিমুত্তএকধম্মানুপস্সী, নাপি কেসলোমাদিৰিনিমুত্তইত্থিপুরিসানুপস্সী.
যোপি চেত্থ কেসলোমাদিকো ভূতুপাদাযসমূহসঙ্খাতো কাযো, তত্থপি ন ভূতুপাদাযৰিনিমুত্তএকধম্মানুপস্সী ¶ , অথ খো রথসম্ভারানুপস্সকো ৰিয অঙ্গপচ্চঙ্গসমূহানুপস্সী, নগরাৰযৰানুপস্সকো ৰিয কেসলোমাদিসমূহানুপস্সী, কদলিক্খন্ধপত্তৰট্টিৰিনিব্ভুজ্জকো ৰিয রিত্তমুট্ঠিৰিনিৰেঠকো ৰিয চ ভূতুপাদাযসমূহানুপস্সী এৰাতি নানপ্পকারতো সমূহৰসেনেৰ কাযসঙ্খাতস্স ৰত্থুনো দস্সনেন ঘনৰিনিব্ভোগো দস্সিতো হোতি. ন হেত্থ যথাৰুত্তসমূহৰিনিমুত্তো কাযো ৰা অঞ্ঞো ৰা কোচি ধম্মো দিস্সতি, যথাৰুত্তধম্মসমূহমত্তে এৰ পন তথা তথা সত্তা মিচ্ছাভিনিৰেসং করোন্তি. তেনাহু পোরাণা –
‘‘যং পস্সতি ন তং দিট্ঠং, যং দিট্ঠং তং ন পস্সতি;
অপস্সং বজ্ঝতে মূল়্হো, বজ্ঝমানো ন মুচ্চতী’’তি. (দী. নি. অট্ঠ. ২.৩৭৩; ম. নি. অট্ঠ. ১.১০৬; পটি. ম. অট্ঠ. ১.১.৩৬; মহানি. অট্ঠ. ৩);
ঘনৰিনিব্ভোগাদিদস্সনত্থন্তি আদিসদ্দেন অযমত্থো ৰেদিতব্বো. অযঞ্হি এতস্মিং কাযে কাযানুপস্সীযেৰ, ন অঞ্ঞধম্মানুপস্সী.
ইদং ৰুত্তং হোতি – যথা অনুদকভূতাযপি মরীচিযা উদকানুপস্সিনো হোন্তি, ন এৰং অনিচ্চদুক্খানত্তঅসুভভূতে এৰ ইমস্মিং কাযে নিচ্চসুখঅত্তসুভভাৰানুপস্সী ¶ , অথ খো কাযানুপস্সী অনিচ্চদুক্খঅনত্তঅসুভাকারসমূহানুপস্সীতি অত্থো. অথ ৰা য্ৰাযং মহাসতিপট্ঠানে (দী. নি. ২.৩৭৪ আদযো) অস্সাসপস্সাসাদিচুণ্ণিকজাতঅট্ঠিকপরিযোসানো কাযো ৰুত্তো, যো চ ‘‘ইধেকচ্চো পথৰীকাযং অনিচ্চতো অনুপস্সতি, আপোকাযং তেজোকাযং ৰাযোকাযং কেসকাযং…পে… অট্ঠিমিঞ্জকায’’ন্তি পটিসম্ভিদাযং (পটি. ম. ৩.৩৪ আদযো) কাযো ৰুত্তো, তস্স সব্বস্স ইমস্মিংযেৰ কাযে অনুপস্সনতো কাযে কাযানুপস্সীতি এৰম্পেত্থ অত্থো দট্ঠব্বো.
অথ ৰা কাযে অহন্তি ৰা মমন্তি ৰা গহেতব্বস্স কস্সচি অননুপস্সনতো, তস্স পন কেসলোমাদিকস্স নানাধম্মসমূহস্স অনুপস্সনতো কাযে কেসাদিধম্মসমূহসঙ্খাতে কাযানুপস্সীতি অত্থো দট্ঠব্বো. অপি চ ‘‘ইমস্মিং কাযে অনিচ্চতো অনুপস্সতি নো নিচ্চতো’’তিআদিনা অনুক্কমেন পটিসম্ভিদাযং (পটি. ম. ৩.৩৪ আদযো) আগতনযস্স সব্বস্সেৰ ¶ অনিচ্চলক্খণাদিকস্স আকারসমূহসঙ্খাতস্স কাযস্স অনুপস্সনতো কাযে কাযানুপস্সীতি অত্থো.
ৰিহরাহীতি ৰত্তাহি. আতাপীতি তীসু ভৰেসু কিলেসে আতাপেতীতি আতাপো, সো অস্স অত্থীতি আতাপী. সম্পজানোতি সম্পজঞ্ঞসঙ্খাতেন ঞাণেন সমন্নাগতো. সতিমাতি কাযপরিগ্গাহিকায সতিযা সমন্নাগতো. অযং পন যস্মা সতিযা আরম্মণং পরিগ্গহেত্ৰা পঞ্ঞায অনুপস্সতি, ন হি সতিৰিরহিতা অনুপস্সনা অত্থি, তেনেৰাহ – ‘‘সতিঞ্চ খ্ৰাহং, ভিক্খৰে, সব্বত্থিকং ৰদামী’’তি (সং. নি. ৫.২৩৪). অনাতাপিনো চ অন্তো সঙ্কোচো অন্তরাযকরো হোতি, কম্মট্ঠানং ন সম্পজ্জতি. তস্মা যেসং ধম্মানং আনুভাৰেন তং সম্পজ্জতি, তং দস্সনত্থং ‘‘আতাপী’’তিআদি ৰুত্তং.
তত্থ ৰিনেয্যাতি তদঙ্গৰিনযেন ৰা ৰিক্খম্ভনৰিনযেন ৰা ৰিনযিত্ৰা. লোকেতি তস্মিংযেৰ কাযে. কাযো হি ইধ লুজ্জনপলুজ্জনট্ঠেন লোকোতি অধিপ্পেতো. অভিজ্ঝাগ্গহণেন চেত্থ কামচ্ছন্দো, দোমনস্সগ্গহণেন ব্যাপাদো গহিতোতি নীৰরণেসু বলৰধম্মদ্ৰযপ্পহানদস্সনেন নীৰরণপ্পহানং ৰুত্তন্তি কাযানুপস্সনাসতিপট্ঠানস্স পহানঙ্গং ¶ দস্সিতং. ‘‘আতাপী’’তিআদিনা পন সম্পযোগঙ্গং দস্সিতন্তি ইমমত্থং দস্সেতুং ‘‘আতাপী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ অভিজ্ঝাদোমনস্সানং সমথো উজুপটিপক্খোতি অভিজ্ঝাদোমনস্সৰিনযো ৰুচ্চমানো সমাধিন্দ্রিযং দীপেতীতি আহ – ‘‘ৰিনেয্য লোকে অভিজ্ঝাদোমনস্সন্তি সমাধিন্দ্রিয’’ন্তি (সং. নি. অট্ঠ. ৩.৫.৩৬৭). একলক্খণত্তা চতুন্নং ইন্দ্রিযানন্তি যথা ৰীরিযপঞ্ঞাসমাধিন্দ্রিযেহি কাযানুপস্সনাসতিপট্ঠানং ইজ্ঝতি, এৰং ৰেদনাচিত্তধম্মানুপস্সনাসতিপট্ঠানানিপি তেহি ইজ্ঝন্তীতি চতুসতিপট্ঠানসাধনে ইমেসং ইন্দ্রিযানং সভাৰভেদাভাৰতো সমানলক্খণত্তা ইতরানি সতিপট্ঠানানিপি ৰুত্তানি এৰ হোন্তীতি অত্থো.
২৪. ইদানি সতিপট্ঠানেসু গহিতেসু সব্বেসং বোধিপক্খিযধম্মানং গহিতভাৰং দস্সেতুং ‘‘চতূসু সতিপট্ঠানেসূ’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ বোধঙ্গমাতি বোধং অরিযমগ্গঞাণং গচ্ছন্তীতি বোধঙ্গমা. যথাৰুত্তস্স বোধস্স পক্খে ভৰাতি বোধিপক্খিযা. নেয্যানিকলক্খণেনাতি এত্থ নিমিত্ততো পৰত্ততো চ ৰুট্ঠানং নিয্যানং, নিয্যানে নিযুত্তাতি নেয্যানিকা, যথা দোৰারিকোতি. নিয্যানসঙ্খাতং ৰা ফলং অরহন্তীতি নেয্যানিকা. নিয্যানং পযোজনং এতেসন্তি ৰা নেয্যানিকা. ‘‘নিয্যানিকা’’তিপি পাঠো, তত্থ নিয্যানং এতেসং অত্থীতি নিয্যানিকাতি ¶ অত্থো. ‘‘নিয্যানিযা’’তিপি পাঠো, তস্স নিয্যন্তীতি নিয্যানিযাতি অত্থো দট্ঠব্বো. নিয্যানিকলক্খণেনাতি নিয্যানিকসভাৰেন.
এৰং অকুসলাপি ধম্মাতি যথা কুসলা ধম্মা একলক্খণভাৰেন নিদ্ধারিতা, এৰং অকুসলাপি ধম্মা একলক্খণট্ঠেন নিদ্ধারেতব্বা. কথং? পহানেকট্ঠতাৰসেনাতি দস্সেন্তো ‘‘পহানং অব্ভত্থং গচ্ছন্তী’’তি আহ. ইদানি তং পহানং দস্সেতুং ‘‘চতূসু সতিপট্ঠানেসূ’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ কাযানুপস্সনাদীসু চতূসু সতিপট্ঠানেসু ভাৰিযমানেসু অসুভে সুভন্তিআদযো চত্তারো ৰিপল্লাসা পহীযন্তি, কবল়ীকারাহারাদযো চত্তারো আহারা চস্স পরিঞ্ঞং গচ্ছন্তি, তেসং পরিজাননস্স পরিবন্ধিনো কামরাগাদযো ব্যন্তীকতা হোন্তীতি অত্থো, কস্মা? তেহি পহাতব্বভাৰেন একলক্খণত্তাতি. এৰং সব্বত্থ অত্থো যোজেতব্বো. তেনেৰাহ – ‘‘এৰং অকুসলাপি ধম্মা একলক্খণত্তা পহানং অব্ভত্থং গচ্ছন্তী’’তি.
ইদানি ¶ অঞ্ঞেনপি পরিযাযেন লক্খণহারস্স উদাহরণানি দস্সেতুং ‘‘যত্থ ৰা পনা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ যত্থাতি যস্সং দেসনাযং. ৰা-সদ্দো ৰিকপ্পত্থো. পনাতি পদপূরণো. রূপিন্দ্রিযন্তি রুপ্পনসভাৰং অট্ঠৰিধং ইন্দ্রিযং. তত্থাতি তস্সং দেসনাযং. রূপধাতূতি রুপ্পনসভাৰা দস ধাতুযো. রূপাযতনন্তি রুপ্পনসভাৰং দসাযতনং, রূপীনি দসাযতনানীতি অত্থো. রুপ্পনলক্খণেন একলক্খণত্তা ইমানি দেসিতানীতি অধিপ্পাযো. দেসিতং তত্থ সুখিন্দ্রিযং সোমনস্সিন্দ্রিযং সুখৰেদনাভাৰেন একলক্খণত্তাতি অধিপ্পাযো.
দুক্খসমুদযো চ অরিযসচ্চন্তি ইদং অকুসলস্স সোমনস্সস্স ৰসেন ৰুত্তং, সাসৰকুসলস্সাপি ৰসেন যুজ্জতি এৰ. সব্বো চ পটিচ্চসমুপ্পাদো দেসিতোতি সম্বন্ধো. অৰিজ্জানুসযিতত্তা অদুক্খমসুখায ৰেদনায. ৰুত্তঞ্হেতং – ‘‘অদুক্খমসুখায ৰেদনায অৰিজ্জানুসযো অনুসেতী’’তি (ম. নি. ১.৪৬৫). তথা চ ৰুত্তং ‘‘অদুক্খমসুখায হি ৰেদনায অৰিজ্জা অনুসেতী’’তি. এতেন অদুক্খমসুখাৰেদনাগ্গহণেন অৰিজ্জা গহিতাতি দস্সেতি. সতি চ অৰিজ্জাগ্গহণে সব্বো পটিচ্চসমুপ্পাদো দেসিতোতি দস্সেতুং ‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা’’তিআদি ৰুত্তং. সো চাতি এত্থ চ-সদ্দো ব্যতিরেকত্থো, তেন সো পটিচ্চসমুপ্পাদো অনুলোমপটিলোমৰসেন দুৰিধোতি ইমং ৰক্খমানৰিসেসং জোতেতি. তেসু অনুলোমতো পটিচ্চসমুপ্পাদো যথাদস্সিতো সরাগসদোসসমোহসংকিলেসপক্খেন হাতব্বোতি ৰুত্তো, পটিলোমতো পন পটিচ্চসমুপ্পাদো যো ‘‘অৰিজ্জাযত্ৰেৰ অসেসৰিরাগনিরোধা’’তিআদিনা পাল়িযং ¶ (ম. নি. ৩.১২৬; মহাৰ. ১) ৰুত্তো, তং সন্ধায ‘‘ৰীতরাগৰীতদোসৰীতমোহঅরিযধম্মেহি হাতব্বো’’তি ৰুত্তং.
ইদানি একলক্খণতাৰিভাৰনেন লক্খণহারযোজনায নযং দস্সেতুং ‘‘এৰং যে ধম্মা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ কিচ্চতোতি পথৰীআদীনং ফস্সাদীনঞ্চ রূপারূপধম্মানং সন্ধারণসঙ্ঘট্টনাদিকিচ্চতো, তেসং তেসং ৰা পচ্চযধম্মানং তংতংপচ্চযুপ্পন্নধম্মস্স পচ্চযভাৰসঙ্খাতকিচ্চতো. লক্খণতোতি কক্খল়ফুসনাদিসভাৰতো. সামঞ্ঞতোতি রুপ্পননমনাদিতো অনিচ্চতাদিতো খন্ধাযতনাদিতো চ. চুতূপপাততোতি সঙ্খতধম্মানং ভঙ্গতো উপ্পাদতো চ, সমাননিরোধতো সমানুপ্পাদতো চাতি ¶ অত্থো. এত্থ চ সহচরণং সমানহেতুতা সমানফলতা সমানভূমিতা সমানৰিসযতা সমানারম্মণতাতি এৰমাদযোপি চ-সদ্দেন সঙ্গহিতাতি দট্ঠব্বং. সেসং উত্তানত্থমেৰ.
লক্খণহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৬. চতুব্যূহহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
২৫. তত্থ কতমো চতুব্যূহো হারোতি চতুব্যূহহারৰিভঙ্গো. তত্থ ব্যঞ্জনেন সুত্তস্স নেরুত্তঞ্চ অধিপ্পাযো চ নিদানঞ্চ পুব্বাপরসন্ধি চ গৰেসিতব্বোতি সঙ্খেপেন তাৰ চতুব্যূহং দস্সেতি. ‘‘ব্যঞ্জনেনা’’তি ইমিনা হারানং সুত্তস্স ব্যঞ্জনৰিচযভাৰতো ব্যঞ্জনমুখেনেৰ এতে চতুব্যূহহারপদত্থা নিদ্ধারেতব্বাতি দস্সেতি. নেরুত্তন্তি নিরুত্তং নিব্বচনন্তি অত্থো. নিরুত্তমেৰ নেরুত্তং. তেনেৰাহ – ‘‘যা নিরুত্তিপদসংহিতা’’তি. তস্সত্থো – যা নিরুত্তি, ইদং নেরুত্তং. কা পন সা নিরুত্তি? পদসংহিতাতি পদেসু সংহিতা যুত্তা, লিঙ্গৰচনকালসাধনপুরিসাদিৰিসেসযোগেন যো যো অত্থো যথা যথা ৰত্তব্বো, তথা তথা পৰত্তসভাৰনিরুত্তীতি অত্থো. তথা হি ৰুত্তং ‘‘যং ধম্মানং নামসো ঞাণ’’ন্তি.
তত্থ যন্তি হেতুঅত্থে নিপাতো, যায কারণভূতাযাতি অত্থো. ধম্মানন্তি ঞেয্যধম্মানং. নামসোতি পথৰী ফস্সো খন্ধা ধাতু তিস্সো ফুস্সোতি এৰমাদিনামৰিসেসেন ঞাণং পৰত্ততি, অযং সভাৰনিরুত্তি নাম. পথৰীতি হি এৰমাদিকং সদ্দং গহেত্ৰা ততো পরং সঙ্কেতদ্ৰারেন তদত্থপটিপত্তি তংতংঅনিযতনামপঞ্ঞত্তিগ্গহণৰসেনেৰ হোতীতি. অথ ৰা পদসংহিতাতি পদেন সংহিতা ¶ . পদতো হি পদত্থাৰবোধো. সো পনস্স অত্থে পৰত্তিনিমিত্তভূতায পঞ্ঞত্তিযা গহিতায এৰ হোতীতি সা পন পঞ্ঞত্তি নিরুত্তিসঙ্খাতপদেন সংহিতা পদত্থং বোধেতীতি পদসংহিতাতি ৰুত্তা. ‘‘যদা হি ভিক্খূ’’তিআদিনা ‘‘ধম্মানং নামসো ঞাণ’’ন্তি পদস্স অত্থং ৰিৰরতি.
তত্থ অত্থস্সাতি সদ্দাভিধেয্যস্স অত্থস্স. নামং জানাতীতি নামপঞ্ঞত্তিৰসেন অযং নামাতি নামং জানাতি. ধম্মস্সাতি সভাৰধম্মস্স. তথা ¶ তথা নং অভিনিরোপেতীতি যো যো অত্থো ধম্মো চ যথা যথা চ ৰোহরিতব্বো, তথা তথা নং নামং ৰোহারং অভিনিরোপেতি দেসেতীতি অত্থো. এত্তাৰতা চ অযং ভিক্খু অত্থকুসলো যাৰ অনেকাধিৰচনকুসলোতি ৰুচ্চতীতি সম্বন্ধিতব্বং.
তত্থ অত্থকুসলোতি পাল়িঅত্থে কুসলো. ধম্মকুসলোতি পাল়িযং কুসলো. ব্যঞ্জনকুসলোতি অক্খরেসু চ ৰাক্যেসু চ কুসলো. নিরুত্তিকুসলোতি নিব্বচনে কুসলো. পুব্বাপরকুসলোতি দেসনায পুব্বাপরকুসলো. দেসনাকুসলোতি ধম্মস্স দেসনায কুসলো. অতীতাধিৰচনকুসলোতি অতীতপঞ্ঞত্তিকুসলো. এস নযো সেসেসুপি. এৰং সব্বানি কাতব্বানি, জনপদনিরুত্তানীতি যত্তকানি সত্তৰোহারপদানি, তানি সব্বানি যথাসম্ভৰং সুত্তে নিব্বচনৰসেন কাতব্বানি ৰত্তব্বানীতি অত্থো. সব্বা চ জনপদনিরুত্তিযোতি সব্বা চ লোকসমঞ্ঞাযো যথারহং কাতব্বা. ‘‘সমঞ্ঞং নাতিধাৰেয্যা’’তি হি ৰুত্তং. তথা হি সম্মুতিসচ্চমুখেনেৰ পরমত্থসচ্চাধিগমো হোতীতি.
২৬. অধিপ্পাযকণ্ডে অনুত্তানং নাম নত্থি.
২৭. নিদানকণ্ডে ইমিনা ৰত্থুনাতি ইমিনা পুত্তগৰাদিকিত্তনসঙ্খাতেন কারণেন. কারণঞ্হেত্থ ৰত্থু নিদানন্তি চ ৰুত্তং. ইমিনা নযেন সব্বত্থ নিদাননিদ্ধারণং ৰেদিতব্বং.
কামন্ধাতি কিলেসকামেন অন্ধা. জালসঞ্ছন্নাতি তণ্হাজালপলিগুণ্ঠিতা. তণ্হাছদনছাদিতাতি তণ্হাসঙ্খাতেন অন্ধকারেন পিহিতা. বন্ধনাবদ্ধাতি কামগুণসঙ্খাতেন বন্ধনেন বদ্ধা. ‘‘পমত্তবন্ধনা’’তিপি পাঠো, পমাদেনাতি অত্থো. পুব্বাপরেনাতি পুব্বেন ৰা অপরেন ৰা দেসনন্তরেনাতি অধিপ্পাযো. যুজ্জতীতি যোগং উপেতি, সমেতীতি অত্থো. ইমেহি পদেহি ¶ পরিযুট্ঠানেহীতি ইমেহি যথাৰুত্তেহি গাথাপদেহি তণ্হাপরিযুট্ঠানদীপকেহি. সাযেৰ তণ্হাতি যা পুরিমগাথায ৰুত্তা, সাযেৰ তণ্হা. ‘‘যঞ্চাহা’’তিআদিনা দ্ৰিন্নম্পি গাথানং অত্থসংসন্দনেন পুব্বাপরং ৰিভাৰেতি. পযোগেনাতি সমুদাচারেন. তস্মাতি যত্থ সযং উপ্পন্না, তং সন্তানং নিস্সরিতুং অদেন্তী নানারম্মণেহি ¶ পলোভযমানা কিলেসেহি চিত্তং পরিযাদায তিট্ঠতি. তস্মা কিলেসৰসেন চ পরিযুট্ঠানৰসেন চ তণ্হাবন্ধনং ৰুত্তা.
পপঞ্চেন্তি সংসারে চিরং ঠপেন্তীতি পপঞ্চা. তিট্ঠন্তি এতাহীতি ঠিতী. বন্ধনট্ঠেন সন্দানং ৰিযাতি সন্দানং. নিব্বাননগরপ্পৰেসস্স পটিসেধনতো পলিঘং ৰিযাতি পলিঘং. অনৰসেসতণ্হাপহানেন নিত্তণ্হো. অত্তহিতপরহিতানং ইধলোকপরলোকানঞ্চ মুননতো মুনীতি এৰং গাথায পদত্থো ৰেদিতব্বো. পপঞ্চাদিঅত্থা পন পাল়িযং ৰিভত্তা এৰাতি. তত্থ যস্সেতে পপঞ্চাদযো অব্ভত্থং গতা, তস্স তণ্হায লেসোপি ন ভৰতি. তেন ৰুত্তং – ‘‘যো এতং সব্বং সমতিক্কন্তো, অযং ৰুচ্চতি নিত্তণ্হো’’তি.
২৮. পরিযুট্ঠানন্তি ‘‘তণ্হায পরিযুট্ঠান’’ন্তি ৰুত্তানি তণ্হাৰিচরিতানি. সঙ্খারাতি ‘‘তদভিসঙ্খতা সঙ্খারা’’তি ৰুত্তা তণ্হাদিট্ঠিমানহেতুকা সঙ্খারা. তে পন যস্মা সত্তসু জৰনচেতনাসু পঠমচেতনা সতি পচ্চযসমৰাযে ইমস্মিংযেৰ অত্তভাৰে ফলং দেতি. পচ্ছিমচেতনা অনন্তরে অত্তভাৰে. উভিন্নং ৰেমজ্ঝচেতনা যত্থ কত্থচি ফলং দেতি, তস্মা ৰিপচ্চনোকাসৰসেন ৰিভজিত্ৰা দস্সেতুং ‘‘দিট্ঠধম্মৰেদনীযা ৰা’’তিআদি ৰুত্তং. যস্মা পন তংতংচেতনাসম্পযুত্তা তণ্হাপি চেতনা ৰিয দিট্ঠধম্মৰেদনীযাদিৰসেন তিধা হোতি, তস্মা ৰুত্তং – ‘‘এৰং তণ্হা তিৰিধং ফলং দেতী’’তি. পুব্বাপরেন যুজ্জতীতি যং পুব্বং পুরিমং সঙ্খারানং দিট্ঠধম্মৰেদনীযতাদিৰচনং ৰুত্তং, তং ইমিনা অপরেন কম্মস্স দিট্ঠধম্মৰেদনীযতাদিৰচনেন যুজ্জতি গঙ্গোদকং ৰিয যমুনোদকেন সংসন্দতি সমেতীতি অত্থো.
সঙ্খারা দস্সনবলেনাতি চতূসু দিট্ঠিগতসম্পযুত্তেসু ৰিচিকিচ্ছাসম্পযুত্তে চাতি পঞ্চসু চিত্তুপ্পাদেসু সঙ্খারা পঠমমগ্গপঞ্ঞাবলেন. ছত্তিংস তণ্হাৰিচরিতানি ভাৰনাবলেনাতি পঠমমগ্গেন পহীনাৰসেসৰসেন ৰুত্তং, ন সব্বেসং ৰসেন.
অনুবন্ধোতি তণ্হাদীনং অনুপ্পবন্ধেন পৰত্তি. যো চাপি পপঞ্চোতিআদিনা ‘‘পপঞ্চেতী’’তিআদিনা ৰুত্তং রাধসুত্তঞ্চসংসন্দতি. তেনেৰাহ – ‘‘ইদং একত্থ’’ন্তি. যদিপি অত্থতো ¶ একং, দেসনায পন ৰিসেসো ¶ ৰিজ্জতীতি দস্সেতুং ‘‘অপি চা’’তিআদি ৰুত্তং. এৰন্তি ইমিনা ৰুত্তপ্পকারেন. সুত্তেনাতি সংৰণ্ণিযমানেন সুত্তেন. সুত্তন্তি সুত্তন্তরং. সংসন্দযিত্ৰাতি ৰিমিস্সিত্ৰা অত্থতো অভিন্নং কত্ৰা. পুব্বাপরেন সদ্ধিং যোজযিত্ৰাতি পুব্বেন ৰা অপরেন ৰা সুত্তেন সদ্ধিং অত্থতো সম্বন্ধং যোজেত্ৰা. ৰুত্তমেৰত্থং পাকটং করোতি তেন সুত্তস্স অত্থো নিদ্দিট্ঠো হোতি ৰিত্থারিতো সুত্তন্তরদস্সনেন.
ন কেৰলং সুত্তন্তরসংসন্দনমেৰ পুব্বাপরসন্ধি, অথ খো অঞ্ঞোপি অত্থীতি দস্সেতুং ‘‘সো চায’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ অত্থসন্ধীতি কিরিযাকারকাদিৰসেন অত্থস্স সম্বন্ধো. সো পন যস্মা সঙ্কাসনাদীনং ছন্নং অত্থপদানংযেৰ হোতি, সব্বস্সাপি পদত্থস্স তদৰরোধতো.
সম্বন্ধো চ নাম ন কোচি অত্থো. তস্মা ‘‘অত্থসন্ধি ছপ্পদানী’’তিআদি ৰুত্তং. ব্যঞ্জনসন্ধীতি পদস্স পদন্তরেন সম্বন্ধো. যস্মা পন সব্বম্পি নামাদিপদং ছহি ব্যঞ্জনপদেহি অসঙ্গহিতং নাম নত্থি, তস্মা ‘‘ব্যঞ্জনসন্ধি ছপ্পদানী’’তিআদি ৰুত্তং.
দেসনাসন্ধীতি যথাৰুত্তদেসনন্তরেন দেসনায সংসন্দনং. ন চ পথৰিং নিস্সাযাতি পথৰিং ৰিসযসঙ্খাতং নিস্সযং কত্ৰা, পথৰিং আলম্বিত্ৰাতি অত্থো. ঝাযীতি ফলসমাপত্তিঝানেন ঝাযী. সো হি সব্বসঙ্খারনিস্সটং নিব্বানং আলম্বিত্ৰা সমাপজ্জনৰসেন ঝাযতি, ন পথৰিং নিস্সায ঝাযতীতি ৰুত্তো. সেসপদেসুপি এসেৰ নযো. এত্থ চ চতূহি মহাভূতেহি রূপপ্পটিবদ্ধৰুত্তিতায সব্বো কামভৰো রূপভৰো চ গহিতা. অরূপভৰো পন সরূপেনেৰ গহিতোতি সব্বং লোকং পরিযাদিযিত্ৰা পুন অঞ্ঞেনপি পরিযাযেন তং দস্সেতুং ‘‘ন চ ইমং লোক’’ন্তিআদিমাহ. সব্বো হি লোকো ইধলোকো পরলোকো চাতি দ্ৰেৰ কোট্ঠাসা হোন্তি. যস্মা পন ‘‘ইধলোকো’’তি ৰিসেসতো দিট্ঠধম্মভূতো সত্তসন্তানো ৰুচ্চতি. ‘‘পরলোকো’’তি ভৰন্তরসঙ্খেপগতো সত্তসন্তানো তদুভযৰিনিমুত্তো অনিন্দ্রিযবদ্ধো রূপসন্তানো. তস্মা তং সন্ধায ‘‘যমিদং উভযমন্তরেনা’’তিআদি ৰুত্তং.
যে পন ‘‘উভযমন্তরেনা’’তি ৰচনং গহেত্ৰা অন্তরাভৰং ইচ্ছন্তি, তেসং তং মিচ্ছা. অন্তরাভৰো হি অভিধম্মে পটিক্খিত্তোতি. দিট্ঠন্তি রূপাযতনং ¶ . সুতন্তি সদ্দাযতনং. মুতন্তি পত্ৰা গহেতব্বতো গন্ধাযতনং রসাযতনং ফোট্ঠব্বাযতনঞ্চ. ৰিঞ্ঞাতন্তি অৰসিট্ঠং ধম্মারম্মণপরিযাপন্নরূপং. পত্তন্তি পরিযেসিত্ৰা ৰা অপরিযেসিত্ৰা ৰা পত্তং. পরিযেসিতন্তি পত্তং ¶ ৰা অপ্পত্তং ৰা পরিযেসিতং. ৰিতক্কিতং ৰিচারিতন্তি ৰিতক্কনৰসেন অনুমজ্জনৰসেন চ আলম্বিতং. মনসানুচিন্তিতন্তি চিত্তেন অনু অনু চিন্তিতং. অযং সদেৰকে…পে… অনিস্সিতেন চিত্তেন ন ঞাযতি ঝাযন্তোতি অযং খীণাসৰো ফলসমাপত্তিঝানেন ঝাযন্তো পুব্বেৰ তণ্হাদিট্ঠিনিস্সযানং সুট্ঠু পহীনত্তা সদেৰকে লোকে…পে… মনুস্সায যত্থ কত্থচিপি অনিস্সিতেন চিত্তেন ঝাযতি নাম. ততো এৰ লোকে কেনচিপি ন ঞাযতি ‘‘অযং ইদং নাম নিস্সায ঝাযতী’’তি. ৰুত্তঞ্হেতং –
‘‘নমো তে পুরিসাজঞ্ঞ, নমো তে পুরিসুত্তম;
যস্স তে নাভিজানাম, কিং ত্ৰং নিস্সায ঝাযসী’’তি. (নেত্তি. ১০৪);
ইদানি খীণাসৰচিত্তস্স কত্থচিপি অনিস্সিতভাৰং গোধিকসুত্তেন (সং. নি. ১.১৫৯) ৰক্কলিসুত্তেন (সং. নি. ৩.৮৭) চ ৰিভাৰেতুং ‘‘যথা মারো’’তিআদি ৰুত্তং. ৰিঞ্ঞাণং সমন্ৰেসন্তোতি পরিনিব্বানতো উদ্ধং ৰিঞ্ঞাণং পরিযেসন্তো. ‘‘পপঞ্চাতীতো’’তিআদিনা অদস্সনস্স কারণমাহ. অনিস্সিতচিত্তা ন ঞাযন্তি ঝাযমানাতি ন কেৰলং অনুপাদিসেসায নিব্বানধাতুযা খীণাসৰস্স চিত্তগতিং মারাদযো ন জানন্তি, অপি চ খো সউপাদিসেসাযপি নিব্বানধাতুযা তস্স তং ন জানন্তীতি অত্থো. অযং দেসনাসন্ধীতি গোধিকসুত্তৰক্কলিসুত্তানং ৰিয সুত্তন্তানং অঞ্ঞমঞ্ঞঅত্থসংসন্দনা দেসনাসন্ধি নাম.
নিদ্দেসসন্ধীতি নিদ্দেসস্স সন্ধি নিদ্দেসসন্ধি, নিদ্দেসেন ৰা সন্ধি নিদ্দেসসন্ধি. পুরিমেন সুত্তস্স নিদ্দেসেন তস্সেৰ পচ্ছিমস্স নিদ্দেসস্স, পচ্ছিমেন ৰা পুরিমস্স সম্বন্ধনন্তি অত্থো. তং দস্সেতুং যস্মা ভগৰা যেভুয্যেন পঠমং ৰট্টং দস্সেত্ৰা পচ্ছা ৰিৰট্টং দস্সেতি, তস্মা ‘‘নিস্সিতচিত্তা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ নিস্সিতং চিত্তং এতেসন্তি নিস্সিতচিত্তা, পুগ্গলা, নিদ্দিসিতব্বা পুগ্গলাধিট্ঠানায দেসনাযাতি অধিপ্পাযো. ধম্মাধিট্ঠানায পন নিস্সিতং চিত্তং এত্থাতি নিস্সিতচিত্তা, নিস্সিতচিত্তৰন্তো তণ্হাদিট্ঠিনিস্সযৰসেন পৰত্তা সুত্তপদেসা. সেসমেত্থ সব্বং পাকটমেৰ.
চতুব্যূহহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৭. আৰট্টহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
২৯. তত্থ ¶ ¶ কতমো আৰট্টো হারোতি আৰট্টহারৰিভঙ্গো. তত্থ আরম্ভথাতি আরম্ভধাতুসঙ্খাতং ৰীরিযং করোথ. নিক্কমথাতি কোসজ্জপক্খতো নিক্খন্তত্তা নিক্কমধাতুসঙ্খাতং তদুত্তরিৰীরিযং করোথ. যুঞ্জথ বুদ্ধসাসনেতি যস্মা সীলসংৰরো ইন্দ্রিযেসু গুত্তদ্ৰারতা ভোজনে মত্তঞ্ঞুতা সতিসম্পজঞ্ঞন্তি ইমেসু ধম্মেসু পতিট্ঠিতানং জাগরিযানুযোগৰসেন আরম্ভনিক্কমধাতুযো সম্পজ্জন্তি, তস্মা তথাভূতসমথৰিপস্সনাসঙ্খাতে ভগৰতো সাসনে যুত্তপ্পযুত্তা হোথ. ধুনাথ মচ্চুনো সেনং, নল়াগারংৰ কুঞ্জরোতি এৰং পটিপজ্জন্তা চ তেধাতুইস্সরস্স মচ্চুরাজস্স ৰসং সত্তে নেতীতি তস্স সেনাসঙ্খাতং অবলং দুব্বলং যথা নাম বলূপপন্নো কুঞ্জরো নল়েহি কতং অগারং খণেনেৰ ৰিদ্ধংসেতি, এৰমেৰ কিলেসগণং ধুনাথ ৰিধমথ ৰিদ্ধংসেথাতি অত্থো (সং. নি. অট্ঠ. ১.১.১৮৫).
ইদানি যদত্থং অযং গাথা নিক্খিত্তা, তং যোজেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘আরম্ভথ নিক্কমথাতি ৰীরিযস্স পদট্ঠান’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ আরম্ভথ নিক্কমথাতি ইদং ৰচনং ৰীরিযস্স পদট্ঠানং ৰীরিযপযোগস্স কারণং ৰীরিযারম্ভে নিযোজনতো, ‘‘যোগা ৰে জাযতী ভূরী’’তি (ধ. প. ২৮২) ৰচনতো যোগো ভাৰনা. তত্থ ৰিপস্সনাভাৰনায ৰক্খমানত্তা সমাধিভাৰনা ইধাধিপ্পেতাতি ৰুত্তং – ‘‘যুঞ্জথ বুদ্ধসাসনেতি সমাধিস্স পদট্ঠান’’ন্তি. ‘‘মচ্চুনো সেন’’ন্তি ৰুত্তায কিলেসসেনায সম্মা ধুননং ঞাণেনেৰ হোতীতি আহ – ‘‘ধুনাথ…পে… পদট্ঠান’’ন্তি. পুন যথাৰুত্তৰীরিযসমাধিপঞ্ঞাসম্পযুত্তেসু আধিপচ্চকিচ্চতায পপঞ্চপ্পহানসমত্থা ৰট্টমূলং ছিন্দিত্ৰা ৰিৰট্টং পাপেন্তি চাতি দস্সনত্থং ‘‘আরম্ভথ নিক্কমথাতি ৰীরিযিন্দ্রিযস্স পদট্ঠান’’ন্তিআদি ৰুত্তং. ইমানি পদট্ঠানানি দেসনাতি ‘‘যানিমানি ৰীরিযস্স পদট্ঠান’’ন্তিআদিনা ৰীরিযাদীনং পদট্ঠানানি ৰুত্তানি, সা আরম্ভথ নিক্কমথাতি আদিদেসনা, ন ৰীরিযারম্ভৰত্থুআদীনীতি অত্থো. তথা চেৰ সংৰণ্ণিতং.
এৰং যথানিক্খিত্তায দেসনায পদট্ঠানৰসেন অত্থং নিদ্ধারেত্ৰা ইদানি তং সভাগৰিসভাগধম্মৰসেন আৰট্টেতুকামো তস্স ভূমিং দস্সেতুং ¶ ‘‘অযুঞ্জন্তানং ৰা সত্তানং যোগে যুঞ্জন্তানং ৰা আরম্ভো’’তিআদিমাহ. তস্সত্থো – যোগে ভাৰনাযং তং অযুঞ্জন্তানং ৰা সত্তানং ¶ অপরিপক্কঞাণানং ৰাসনাভাগেন আযতিং ৰিজাননত্থং অযং দেসনারম্ভো যুঞ্জন্তানং ৰা পরিপক্কঞাণানন্তি.
সো পমাদো দুৰিধোতি যেন পমাদেন ভাৰনং নানুযুঞ্জন্তি, সো পমাদো অত্তনো কারণভেদেন দুৰিধো. অঞ্ঞাণেনাতি পঞ্চন্নং খন্ধানং সলক্খণসামঞ্ঞলক্খণপটিচ্ছাদকেন সম্মোহেন. নিৰুতোতি ছাদিতো. ঞেয্যট্ঠানন্তি ঞেয্যঞ্চ তং ‘‘ইতি রূপং, ইতি রূপস্স সমুদযো’’তিআদিনা ঞাণস্স পৰত্তনট্ঠানঞ্চাতি ঞেয্যট্ঠানং. অনেকভেদত্তা পাপধম্মানং তব্বসেন অনেকভেদোপি পমাদো মূলভূতায অৰিজ্জায ৰসেন একো এৰাতি আহ – ‘‘একৰিধো অৰিজ্জাযা’’তি. লাভৰিনিচ্ছযপরিগ্গহমচ্ছরিযানি পরিযেসনাআরক্খাপরিভোগেসু অন্তোগধানি. ছন্দরাগজ্ঝোসানা তণ্হা এৰাতি তণ্হামূলকেপি ধম্মে এত্থেৰ পক্খিপিত্ৰা ‘‘তিৰিধো তণ্হাযা’’তি ৰুত্তং.
রূপীসু ভৰেসূতি রূপধম্মেসু. অজ্ঝোসানন্তি তণ্হাভিনিৰেসো. এতেন ‘‘তণ্হায রূপকাযো পদট্ঠান’’ন্তি পদস্স অত্থং ৰিৰরতি. অনাদিমতি হি সংসারে ইত্থিপুরিসা অঞ্ঞমঞ্ঞরূপাভিরামা, অযঞ্চত্থো চিত্তপরিযাদানসুত্তেন (অ. নি. ১.১-১০) দীপেতব্বো. অরূপীসু সম্মোহোতি ফস্সাদীনং অতিসুখুমসভাৰত্তা সন্ততিসমূহকিচ্চারম্মণঘনৰিনিব্ভোগস্স দুক্করত্তা চ অরূপধম্মেসু সম্মোহো, সত্তানং পতিট্ঠিতোতি ৰচনসেসো. এৰং নিদ্ধারিতে রূপকাযনামকাযসঙ্খাতে উপাদানক্খন্ধপঞ্চকে আরম্মণকরণৰসেন পৰত্তং তণ্হঞ্চ অৰিজ্জঞ্চ অৰিসেসেন ৰুত্তং চতুপাদানানং ৰসেন ৰিভজিত্ৰা তেসং খন্ধানং উপাদানানঞ্চ দুক্খসমুদযভাৰেন সহপরিঞ্ঞেয্যপহাতব্বভাৰং দস্সেতি ‘‘তত্থ রূপকাযো’’তিআদিনা.
৩০. এৰং পমাদমুখেন পুরিমসচ্চদ্ৰযং নিদ্ধারেত্ৰা পমাদমুখেনেৰ অপরম্পি সচ্চদ্ৰযং নিদ্ধারেতুং ‘‘তত্থ যো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তস্সাতি তস্স পমাদস্স. সম্পটিৰেধেনাতি সম্মা পরিজাননেন অস্সাদাদীনং জাননেন. রক্খণা পটিসংহরণাতি অত্তনো চিত্তস্স রক্খণসঙ্খাতা পমাদস্স পটিসংহরণা, তপ্পটিপক্খেন সঙ্কোচনা অপ্পমাদানুযোগেন যা ¶ খেপনা. অযং সমথোতি কিচ্চেন সমাধিং দস্সেতি. অযং ৰোদানপক্খৰিসভাগধম্মৰসেন আৰট্টনা. ‘‘যদা জানাতি কামানং…পে… আনিসংস’’ন্তি ইমিনা সমথাধিগমস্স উপাযং দস্সেতি.
তত্থ ¶ কামানন্তি ৰত্থুকামানঞ্চ কিলেসকামানঞ্চ. অস্সাদঞ্চ অস্সাদতোতি কামে পটিচ্চ উপ্পজ্জমানং সুখসোমনস্সসঙ্খাতং অস্সাদং অস্সাদতায অস্সাদমত্ততো. আদীনৰন্তি ‘‘অপ্পস্সাদা কামা বহুদুক্খা’’তিআদিনা (ম. নি. ১.২৩৬) ৰুত্তং আদীনৰং দোসং. নিস্সরণন্তি পঠমজ্ঝানং. ৰুত্তঞ্হেতং – ‘‘কামানমেতং নিস্সরণং যদিদং নেক্খম্ম’’ন্তি (ইতিৰু. ৭২). ওকারন্তি লামকভাৰং. সংকিলেসন্তি সংকিলিস্সনং. কামহেতু হি সত্তা সংকিলিস্সন্তি. ৰোদানন্তি ৰিসুজ্ঝনং. নেক্খম্মে চ আনিসংসন্তি নীৰরণপ্পহানাদিগুণৰিসেসযোগং. তত্থাতি তস্মিং যথাৰুত্তে সমথে সতি. যা ৰীমংসাতি যা পঞ্ঞা. ‘‘সমাহিতো, ভিক্খৰে, ভিক্খু যথাভূতং পজানাতী’’তি (সং. নি. ৫.১০৭১) হি ৰুত্তং. যথা তণ্হাসহিতাৰ অৰিজ্জা সঙ্খারানং পচ্চযো, এৰং অৰিজ্জাসহিতাৰ তণ্হা উপাদানানং পচ্চযো. তাসু নিরুদ্ধাসু উপাদানাদীনং অভাৰো এৰাতি তণ্হাঅৰিজ্জাপহানেন সকলৰট্টদুক্খনিরোধং দস্সেন্তো ‘‘ইমেসু দ্ৰীসু ধম্মেসু পহীনেসূ’’তিআদিমাহ. ইমানি চত্তারি সচ্চানি ৰিসভাগসভাগধম্মাৰট্টনৰসেন নিদ্ধারিতানীতি অধিপ্পাযো.
এৰং ৰোদানপক্খং নিক্খিপিত্ৰা তস্স ৰিসভাগধম্মৰসেন সভাগধম্মৰসেন চ আৰট্টনং দস্সেত্ৰা ইদানি সংকিলেসপক্খং নিক্খিপিত্ৰা তস্স ৰিসভাগধম্মৰসেন সভাগধম্মৰসেন চ আৰট্টনং দস্সেতুং ‘‘যথাপি মূলে’’তি গাথমাহ. তস্সত্থো – যথা নাম পতিট্ঠাহেতুভাৰেন মূলন্তি লদ্ধৰোহারে ভূমিগতে রুক্খস্স অৰযৰে ফরসুছেদাদিঅন্তরাযাভাৰেন অনুপদ্দৰে ততো এৰ দল়্হে থিরে সতি খন্ধে ছিন্নেপি অস্সত্থাদিরুক্খো রুহতি, এৰমেৰ তণ্হানুসযসঙ্খাতে অত্তভাৰরুক্খস্স মূলে মগ্গঞাণফরসুনা অনুপচ্ছিন্নে তযিদং দুক্খং পুনপ্পুনং অপরাপরভাৰেন নিব্বত্ততি ন নিরুজ্ঝতীতি. কামতণ্হাদিনিৰত্তনত্থং ‘‘ভৰতণ্হাযা’’তি ৰুত্তং. এতস্স ধম্মস্স পচ্চযোতি এতস্স ভৰতণ্হাসঙ্খাতস্স ধম্মস্স ভৰেসু আদীনৰপ্পটিচ্ছাদনাদিৰসেন অস্সাদগ্গহণস্স পচ্চযো. ৰুত্তঞ্হেতং – ‘‘সংযোজনীযেসু, ভিক্খৰে, ধম্মেসু অস্সাদানুপস্সিনো ¶ তণ্হা পৰড্ঢতী’’তি (সং. নি. ২.৫৭). তেনেৰাহ – ‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা হি ভৰতণ্হা’’তি. ইধ সমথো ৰিপস্সনা চ মগ্গসমাধি মগ্গপঞ্ঞা চ অধিপ্পেতাতি আহ – ‘‘যেন তণ্হানুসযং সমূহনতী’’তিআদি. ইমানি চত্তারি সচ্চানীতি ৰিসভাগসভাগধম্মাৰট্টনৰসেন নিদ্ধারিতানীতি. সেসং ৰুত্তনযমেৰ.
ইদানি ন কেৰলং নিদ্ধারিতেহেৰ ৰিসভাগসভাগধম্মেহি আৰট্টনং, অথ খো পাল়িআগতেহিপি তেহি আৰট্টনং আৰট্টহারোতি দস্সনত্থং ‘‘সব্বপাপস্স অকরণ’’ন্তি গাথমাহ ¶ . তত্থ সব্বপাপস্সাতি সব্বাকুসলস্স. অকরণন্তি অনুপ্পাদনং. কুসলস্সাতি চতুভূমককুসলস্স. উপসম্পদাতি পটিলাভো. সচিত্তপরিযোদাপনন্তি অত্তনো চিত্তৰোদানং, তং পন অরহত্তেন হোতি. ইতি সীলসংৰরেন সব্বপাপং পহায সমথৰিপস্সনাহি কুসলং সম্পাদেত্ৰা অরহত্তফলেন চিত্তং পরিযোদপেতব্বন্তি এতং বুদ্ধান সাসনং ওৰাদো অনুসিট্ঠীতি অযং সঙ্খেপত্থো, ৰিত্থারতো পন অত্থো পাল়িতো এৰ ৰিঞ্ঞাযতি.
তত্থ ‘‘সব্বপাপং নামা’’তিআদীসু দোসসমুট্ঠানন্তি দোসো সমুট্ঠানমেৰ এতস্সাতি দোসসমুট্ঠানং, ন দোসো এৰ সমুট্ঠানন্তি. লোভসমুট্ঠানাযপি পিসুণৰাচায সম্ভৰতো. কাযদুচ্চরিতন্তি পদং অপেক্খিত্ৰা ‘‘দোসসমুট্ঠান’’ন্তি নপুংসকনিদ্দেসো. লোভসমুট্ঠানং মোহসমুট্ঠানন্তি এত্থাপি এসেৰ নযো. সম্ফপ্পলাপো উদ্ধচ্চচিত্তেন পৰত্তযতীতি অধিপ্পাযেন তস্স মোহসমুট্ঠানতা ৰুত্তা.
এৰং দুচ্চরিতঅকুসলকম্মপথকম্মৰিভাগেন ‘‘সব্বপাপ’’ন্তি এত্থ ৰুত্তপাপং ৰিভজিত্ৰা ইদানিস্স অকুসলমূলৰসেন অগতিগমনৰিভাগম্পি দস্সেতুং ‘‘অকুসলমূল’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ অকুসলমূলং পযোগং গচ্ছন্তন্তি লোভাদিঅকুসলানি কাযৰচীপযোগং গচ্ছন্তানি, কাযৰচীপযোগং সমুট্ঠাপেন্তানীতি অত্থো. ছন্দাতি ছন্দহেতু. যং ছন্দা অগতিং গচ্ছতি, ইদং লোভসমুট্ঠানন্তি ছন্দা অগতিং গচ্ছতীতি যদেতং অগতিগমনং, ইদং লোভসমুট্ঠানন্তি. এৰং সেসেসুপি অত্থো দট্ঠব্বো. এত্তাৰতা ‘‘সব্বপাপস্স অকরণ’’ন্তি এত্থ পাপং দস্সেত্ৰা ইদানি তস্স অকরণং দস্সেন্তো ‘‘লোভো…পে… পঞ্ঞাযা’’তি তীহি কুসলমূলেহি ¶ তিণ্ণং অকুসলমূলানং পহানৰসেন সব্বপাপস্স অকরণং অনুপ্পাদনমাহ. তথা লোভো উপেক্খাযাতিআদিনা ব্রহ্মৰিহারেহি. তত্থ অরতিং ৰূপসমেন্তী মুদিতা তস্সা মূলভূতং মোহং পজহতীতি কত্ৰা ৰুত্তং – ‘‘মোহো মুদিতায পহানং অব্ভত্থং গচ্ছতী’’তি.
৩১. ইদানি অঞ্ঞেনপি পরিযাযেন পাপং তস্স অকরণঞ্চ দস্সেত্ৰা সেসপদানঞ্চ অত্থৰিভাৰনমুখেন সভাগৰিসভাগধম্মাৰট্টনং দস্সেতুং ‘‘সব্বপাপং নাম অট্ঠ মিচ্ছত্তানী’’তিআদি ৰুত্তং. অকিরিযা অকরণং অনজ্ঝাচারোতি তীহিপি পদেহি মিচ্ছত্তানং অনুপ্পাদনমেৰ ৰদতি. তথা কিরিযা করণং অজ্ঝাচারোতি তীহিপি পদেহি উপ্পাদনমেৰ ৰদতি. অজ্ঝাচারোতি অধিট্ঠহিত্ৰা আচরণং. অতীতস্সাতি চিরকালপ্পৰত্তিৰসেন পুরাণস্স. মগ্গস্সাতি অরিযমগ্গস্স. ৰুত্তঞ্হেতং – ‘‘পুরাণমগ্গং পুরাণং অঞ্জসন্তি খো অরিযস্সেতং অট্ঠঙ্গিকস্স ¶ মগ্গস্স অধিৰচন’’ন্তি (সং. নি. ২.৬৫ অত্থতো সমানং). অতীতেন ৰা ৰিপস্সিনা ভগৰতা যথাধিগতং দেসিতভাৰং সন্ধায ‘‘অতীতস্স মগ্গস্সা’’তি ৰুত্তং. ৰিপস্সিনো হি অযং ভগৰতো সম্মাসম্বুদ্ধস্স পাতিমোক্খুদ্দেসগাথাতি.
যং পটিৰেধেনাতি যস্স পরিঞ্ঞাভিসমযেন. যং পরিযোদাপিতং, অযং নিরোধোতি যদিপি অসঙ্খতা ধাতু কেনচি সংকিলেসেন ন সংকিলিস্সতি, অধিগচ্ছন্তস্স পন পুগ্গলস্স ৰসেন এৰং ৰুত্তং. তস্স হি যাৰ সংকিলেসা ন ৰিগচ্ছন্তি, তাৰ অসঙ্খতা ধাতু অপরিযোদপিতাতি ৰুচ্চতি. যথা নিব্বানাধিগমেন যে খন্ধা ৰূপসমেতব্বা, তেসং সেসভাৰেন অসেসভাৰেন চ ‘‘সউপাদিসেসা’’তি চ, ‘‘অনুপাদিসেসা’’তি চ ৰুচ্চতি, এৰংসম্পদমিদং দট্ঠব্বং.
ইমানি পাল়িআগতধম্মানং সভাগৰিসভাগধম্মাৰট্টনৰসেন নিদ্ধারিতানি চত্তারি সচ্চানি পুনপি পাল়িআগতধম্মানং সভাগৰিসভাগধম্মাৰট্টনেন আৰট্টহারং দস্সেতুং ‘‘ধম্মো হৰে রক্খতী’’তি গাথমাহ. তস্সা পদত্থো পুব্বে ৰুত্তো এৰ. ধম্মোতি পুঞ্ঞধম্মো ইধাধিপ্পেতো. তং ৰিভজিত্ৰা দস্সেন্তো ‘‘ধম্মো নাম দুৰিধো ইন্দ্রিযসংৰরো মগ্গো চা’’তি আহ. ইন্দ্রিযসংৰরসীসেন চেত্থ সব্বম্পি সীলং গহিতন্তি দট্ঠব্বং ¶ . সব্বা উপপত্তিযো দুগ্গতি দুক্খদুক্খতাদিযোগেন দুক্খা গতিযোতি কত্ৰা. যথাৰুত্তে দুৰিধে ধম্মে পঠমো ধম্মো যথা সুচিণ্ণো হোতি, যতো চ সো রক্খতি, যত্থ চ পতিট্ঠাপেতি, তং সব্বং দস্সেতুং ‘‘তত্থ যা সংৰরসীলে অখণ্ডকারিতা’’তিআদি ৰুত্তং. ইদানি তস্স ধম্মস্স অপাযতো রক্খণে একন্তিকভাৰং ৰিভাৰেতুং গামণিসংযুত্তে (সং. নি. ৪.৩৫৮) অসিবন্ধকপুত্তসুত্তং আভতং.
তত্থ এৰন্তি পকারেন. চ-সদ্দো সম্পিণ্ডনে, ইমিনাপি পকারেন অযমত্থো ৰেদিতব্বোতি অধিপ্পাযো. অসিবন্ধকপুত্তোতি অসিবন্ধকস্স নাম পুত্তো. গামে জেট্ঠকতায গামণী. পচ্ছাভূমকাতি পচ্ছাভূমিৰাসিনো. কামণ্ডলুকাতি সকমণ্ডলুনো. সেৰালমালিকাতি পাতোৰ উদকতো সেৰালঞ্চেৰ উপ্পলাদীনি চ গহেত্ৰা উদকসুদ্ধিভাৰজাননত্থং মালং কত্ৰা পিল়ন্ধনকা. উদকোরোহকাতি সাযং পাতং উদকং ওরোহণকা. উয্যাপেন্তীতি উপরিযাপেন্তি. সঞ্ঞাপেন্তীতি সম্মা যাপেন্তি. সগ্গং নাম ওক্কামেন্তীতি পরিৰারেত্ৰা ঠিতাৰ ‘‘গচ্ছ, ভো, ব্রহ্মলোকং, গচ্ছ, ভো, ব্রহ্মলোক’’ন্তি ৰদন্তা সগ্গং পৰেসেন্তি.
অনুপরিসক্কেয্যাতি ¶ অনুপরিগচ্ছেয্য. উম্মুজ্জাতি উট্ঠহ. উপ্লৰাতি জলস্স উপরিপ্লৰ. থলমুপ্লৰাতি থলং অভিরুহ. তত্র যাস্সাতি তত্র যং অস্স, যং ভৰেয্য. সক্খরকঠলন্তি সক্খরা ৰা কঠলা ৰা. সা অধোগামী অস্সাতি সা অধো গচ্ছেয্য, হেট্ঠাগামী ভৰেয্য. অধো গচ্ছেয্যাতি হেট্ঠা গচ্ছেয্য. মগ্গস্সাতি অরিযমগ্গস্স. তিক্খতাতি তিখিণতা. সা চ খো ন সত্থকস্স ৰিয নিসিতকরণতা, অথ খো ইন্দ্রিযানং পটুভাৰোতি দস্সেতুং ‘‘অধিমত্ততা’’তি আহ. ননু চ অরিযমগ্গো অত্তনা পহাতব্বকিলেসে অনৰসেসং সমুচ্ছিন্দতীতি অতিখিণো নাম নত্থীতি? সচ্চমেতং, তথাপি নো চ খো ‘‘যথা দিট্ঠিপ্পত্তস্সা’’তি ৰচনতো সদ্ধাৰিমুত্তদিট্ঠিপ্পত্তানং কিলেসপ্পহানং পতি অত্থি কাচি ৰিসেসমত্তাতি সক্কা ৰত্তুং. অযং পন ৰিসেসো ন ইধাধিপ্পেতো, সব্বুপপত্তিসমতিক্কমনস্স অধিপ্পেতত্তা. যস্মা পন অরিযমগ্গেন ওধিসো কিলেসা পহীযন্তি, তঞ্চ নেসং তথাপহানং মগ্গধম্মেসু ইন্দ্রিযানং ¶ অপাটৰপাটৰতরপাটৰতমভাৰেন হোতীতি যো ৰজিরূপমধম্মেসু মত্থকপ্পত্তানং অগ্গমগ্গধম্মানং পটুতমভাৰো. অযং ইধ মগ্গস্স তিক্খতাতি অধিপ্পেতা. তেনেৰাহ – ‘‘অযং ধম্মো সুচিণ্ণো সব্বাহি উপপত্তীহি রক্খতী’’তি. ‘‘তস্মা রক্খিতচিত্তস্সা’’তিআদিনা সুত্তন্তরেন (উদা. ৩২) সুগতিসঞ্ঞিতানম্পি উপপত্তীনং দুগ্গতিভাৰং সাধেতি.
৩২. ইদানি যথাৰুত্তস্স ধম্মস্স ৰিসভাগধম্মানং তণ্হাৰিজ্জাদীনং সভাগধম্মানঞ্চ সমথৰিপস্সনাদীনং নিদ্ধারণৰসেন আৰট্টহারং যোজেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘তত্থ দুগ্গতীনং হেতু তণ্হা চ অৰিজ্জা চা’’তিআদিমাহ. তং পুব্বে ৰুত্তনযত্তা সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ. ইদং ৰুচ্চতি ব্রহ্মচরিযন্তি ইদং অরিযং সমথৰিপস্সনাসঙ্খাতং মগ্গব্রহ্মচরিযন্তি ৰুচ্চতি. যং রক্খতীতি সব্বাহি দুগ্গতীহি রক্খন্তস্স অরিযমগ্গস্স আরম্মণভূতো নিরোধো রক্খন্তো ৰিয ৰুত্তো, নিমিত্তস্স কত্তুভাৰেন উপচরিতত্তা. ইমানি চত্তারি সচ্চানি ৰিসভাগসভাগধম্মাৰট্টনৰসেন নিদ্ধারিতানীতি অধিপ্পাযো.
আৰট্টহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৮. ৰিভত্তিহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
৩৩. তত্থ ¶ কতমো ৰিভত্তিহারোতি ৰিভত্তিহারৰিভঙ্গো. তত্থ ধম্মৰিভত্তিভূমিৰিভত্তিপদট্ঠানৰিভত্তীতি তিৰিধা ৰিভত্তি. তাসু যস্মা ধম্মেসু ৰিভাগতো নিদ্দিট্ঠেসু তত্থ লব্ভমানো ভূমিৰিভাগো পদট্ঠানৰিভাগো চ নিদ্দিসিযমানো সুৰিঞ্ঞেয্যো হোতি, তস্মা ধম্মৰিভত্তিং তাৰ নিদ্দিসন্তো সোল়সৰিধে পট্ঠানে যেসং সুত্তানং ৰসেন ৰিসেসতো ৰিভজিতব্বা, তানি সুত্তানি দস্সেতুং ‘‘দ্ৰে সুত্তানি ৰাসনাভাগিযঞ্চ নিব্বেধভাগিযঞ্চা’’তি ৰুত্তং. তত্থ ৰাসনা পুঞ্ঞভাৰনা, তস্সা ভাগো কোট্ঠাসো ৰাসনাভাগো, তস্স হিতন্তি ৰাসনাভাগিযং, সুত্তং. নিব্বিজ্ঝনং লোভক্খন্ধাদীনং পদালনং নিব্বেধো, তস্স ভাগোতি সেসং পুরিমসদিসমেৰ. যস্মিং সুত্তে তীণি পুঞ্ঞকিরিযৰত্থূনি দেসিতানি, তং সুত্তং ৰাসনাভাগিযং. যস্মিং পন সেক্খাসেক্খা দেসিতা, তং নিব্বেধভাগিযং. অযঞ্চ অত্থো পাল়িযংযেৰ আগমিস্সতি.
পুঞ্ঞভাগিযাতি ¶ পুঞ্ঞভাগে ভৰা. তথা ফলভাগিযা ৰেদিতব্বা. ফলন্তি পন সামঞ্ঞফলং. সংৰরসীলন্তি পাতিমোক্খসংৰরো, সতিসংৰরো, ঞাণসংৰরো, খন্তিসংৰরো, ৰীরিযসংৰরোতি পঞ্চ সংৰরা সংৰরসীলং. পহানসীলন্তি তদঙ্গপ্পহানং, ৰিক্খম্ভনপ্পহানং, সমুচ্ছেদপ্পহানং, পটিপ্পস্সদ্ধিপ্পহানং, নিস্সরণপ্পহানন্তি পঞ্চপ্পহানানি. তেসু নিস্সরণপ্পহানৰজ্জানং পহানানং ৰসেন পহানসীলং ৰেদিতব্বং. সোতি যো ৰাসনাভাগিযসুত্তসম্পটিগ্গাহকো, সো. তেন ব্রহ্মচরিযেনাতি তেন সংৰরসীলসঙ্খাতেন সেট্ঠচরিযেন কারণভূতেন ব্রহ্মচারী ভৰতি. এত্থ চ অট্ঠসমাপত্তিব্রহ্মচরিযস্স ন পটিক্খেপো, কেচি পন ‘‘তেনেৰ ব্রহ্মচরিযেনা’’তি পঠন্তি, তেসং মতেন সিযা তস্স পটিক্খেপো.
পহানসীলে ঠিতোতি সমুচ্ছেদপটিপ্পস্সদ্ধিপ্পহানানং ৰসেন পহানসীলে ঠিতো. তেন ব্রহ্মচরিযেনাতি তেন পহানসীলেন ৰিসেসভূতেন মগ্গব্রহ্মচরিযেন. যে পন ‘‘তেনেৰ ব্রহ্মচরিযেনা’’তি পঠন্তি, তেসং অযং পাঠো ‘‘ৰাসনাভাগিযং নাম সুত্তং দানকথা, সীলকথা, সগ্গকথা, পুঞ্ঞৰিপাককথা’’তি. যে পন ‘‘তেন ব্রহ্মচরিযেনা’’তি পঠন্তি, তেসং অযং পাঠো – ‘‘ৰাসনাভাগিযং নাম সুত্তং দানকথা, সীলকথা, সগ্গকথা কামানং আদীনৰো নেক্খম্মে ¶ আনিসংসো’’তি. তত্থ কতমো পাঠো যুত্ততরোতি? পচ্ছিমো পাঠোতি নিট্ঠং গন্তব্বং. যস্মা ‘‘নিব্বেধভাগিযং নাম সুত্তং যা চতুসচ্চপ্পকাসনা’’তি ৰক্খতি, ন হি মহাথেরো সাৰসেসং কত্ৰা ধম্মং দেসেসীতি.
‘‘নত্থি পজাননা’’তিআদিনা উভিন্নং সুত্তানং সাতিসযং অসঙ্করকারণং দস্সেতি. তত্থ পজাননাতি অরিযমগ্গস্স পদট্ঠানভূতা ৰুট্ঠানগামিনী ৰিপস্সনাপঞ্ঞা. ইমানি চত্তারি সুত্তানীতি ইমেসং সুত্তানং ৰাসনাভাগিযনিব্বেধভাগিযানং ৰক্খমানানঞ্চ সংকিলেসভাগিযঅসেক্খভাগিযানং ৰসেন চত্তারি সুত্তানি. দেসনাযাতি দেসনানযেন. সব্বতো ৰিচযেন হারেন ৰিচিনিত্ৰাতি সব্বতোভাগেন একাদসসু ঠানেসু পক্খিপিত্ৰা ৰিচযেন হারেন ৰিচিনিত্ৰা. ‘‘যুত্তিহারেন যোজেতব্বানী’’তি এতেন ৰিচযহারযুত্তিহারা ৰিভত্তিহারস্স পরিকম্মট্ঠানন্তি দস্সেতি. ‘‘যাৰতিকা ঞাণস্স ভূমী’’তি ইমিনা ৰিভত্তিহারস্স মহাৰিসযতং দস্সেতি.
৩৪. এৰং ¶ ৰাসনাভাগিযনিব্বেধভাগিযভাৰেহি ধম্মে একদেসেন ৰিভজিত্ৰা ইদানি তেসং কিলেসভাগিযঅসেক্খভাগিযভাৰেহি সাধারণাসাধারণভাৰেহি ৰিভজিতুং ‘‘তত্থ কতমে ধম্মা সাধারণা’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ কতমে ধম্মাতি কতমে সভাৰধম্মা. সাধারণাতি অৰিসিট্ঠা, সমানাতি অত্থো. দ্ৰে ধম্মাতি দুৰে পকতিযো. পকতিঅত্থো হি অযং ধম্ম-সদ্দো ‘‘জাতিধম্মানং সত্তান’’ন্তিআদীসু (পটি. ম. ১.৩৩) ৰিয. নামসাধারণাতি নামেন সাধারণা, কুসলাকুসলাতি সমাননামাতি অত্থো. ৰত্থুসাধারণাতি ৰত্থুনা নিস্সযেন সাধারণা, একসন্ততিপতিততায সমানৰত্থুকাতি অত্থো. ৰিসেসতো সংকিলেসপক্খে পহানেকট্ঠা নামসাধারণা, সহজেকট্ঠা ৰত্থুসাধারণা. অঞ্ঞম্পি এৰং জাতিযন্তি কিচ্চপচ্চযপটিপক্খাদীহি সমানং সঙ্গণ্হাতি. মিচ্ছত্তনিযতানং অনিযতানন্তি ইদং পুথুজ্জনানং উপলক্খণং. তস্মা সস্সতৰাদা উচ্ছেদৰাদাতি আদিকো সব্বো পুথুজ্জনভেদো আহরিত্ৰা ৰত্তব্বো. দসনপ্পহাতব্বা কিলেসা সাধারণা মিচ্ছত্তনিযতানং অনিযতানং এৰ চ সম্ভৰতো সম্মত্তনিযতানং অসম্ভৰতো চ. ইমিনা নযেন সেসপদেসুপি অত্থো ৰেদিতব্বো.
অরিযসাৰকোতি সেক্খং সন্ধায ৰদতি. সব্বা সা অৰীতরাগেহি সাধারণাতি লোকিযসমাপত্তি রূপাৰচরা অরূপাৰচরা দিব্বৰিহারো ব্রহ্মৰিহারো পঠমজ্ঝানসমাপত্তীতি এৰমাদীহি পরিযাযেহি সাধারণা. কুসলসমাপত্তি পন ইমিনা পরিযাযেন সিযা অসাধারণা ¶ , ইমং পন দোসং পস্সন্তা কেচি ‘‘যং কিঞ্চি…পে… সব্বা সা অৰীতরাগেহি সাধারণা’’তি পঠন্তি. কথং তে ওধিসো গহিতা, অথ ওধিসো গহেতব্বা, কথং সাধারণাতি? অনুযোগং মনসিকত্ৰা তং ৰিসোধেন্তো আহ – ‘‘সাধারণা হি ধম্মা এৰং অঞ্ঞমঞ্ঞ’’ন্তিআদি. তস্সত্থো – যথা মিচ্ছত্তনিযতানং অনিযতানঞ্চ সাধারণাতি ৰুত্তং, এৰং সাধারণা ধম্মা ন সব্বসত্তানং সাধারণতায সাধারণা, কস্মা? যস্মা অঞ্ঞমঞ্ঞং পরং পরং সকং সকং ৰিসযং নাতিৰত্তন্তি. পটিনিযতঞ্হি তেসং পৰত্তিট্ঠানং, ইতরথা তথা ৰোহারো এৰ ন সিযাতি অধিপ্পাযো. যস্মা চ এতে এৰ ধম্মা এৰং ¶ নিযতা ৰিসযা, তস্মা ‘‘যোপি ইমেহি ধম্মেহি সমন্নাগতো ন সো তং ধম্মং উপাতিৰত্ততী’’তি আহ. ন হি মিচ্ছত্তনিযতানং অনিযতানঞ্চ দস্সনেন পহাতব্বা কিলেসা ন সন্তি, অঞ্ঞেসং ৰা সন্তীতি এৰং সেসেপি ৰত্তব্বং.
অসাধারণো নাম ধম্মো তস্স তস্স পুগ্গলস্স পচ্চত্তনিযতো অরিযেসু সেক্খাসেক্খধম্মৰসেন অনরিযেসু সব্বাভব্বপহাতব্বৰসেন গৰেসিতব্বো, ইতরস্স তথা নিদ্দিসিতব্বভাৰাভাৰতো. সো চ খো সাধারণাৰিধুরতায তং তং উপাদায তথাৰুত্তদেসনানুসারেনাতি ইমমত্থং দস্সেতি ‘‘কতমে ধম্মা অসাধারণা যাৰ দেসনং উপাদায গৰেসিতব্বা সেক্খাসেক্খা ভব্বাভব্বা’’তি ইমিনা. অট্ঠমকস্সাতি সোতাপত্তিফলসচ্ছিকিরিযায পটিপন্নস্স. ধম্মতাতি ধম্মসভাৰো পঠমস্স মগ্গট্ঠতা দুতিযস্স ফলট্ঠতা. পঠমস্স ৰা পহীযমানকিলেসতা. দুতিযস্স পহীনকিলেসতা. পুন অট্ঠমকস্সাতি অনাগামিমগ্গট্ঠস্স. নামন্তি সেক্খাতি নামং. ধম্মতাতি তংতংমগ্গট্ঠতা হেট্ঠিমফলট্ঠতা চ. পটিপন্নকানন্তি মগ্গসমঙ্গীনং. নামন্তি পটিপন্নকাতি নামং. এৰং ‘‘অট্ঠমকস্সা’’তিআদিনা অরিযপুগ্গলেসু অসাধারণধম্মং দস্সেত্ৰা ইতরেসু নযদস্সনত্থং ‘‘এৰং ৰিসেসানুপস্সিনা’’তিআদি ৰুত্তং. লোকিযধম্মেসু এৰ হি হীনাদিভাৰো. তত্থ ৰিসেসানুপস্সিনাতি অসাধারণধম্মানুপস্সিনা. মিচ্ছত্তনিযতানং অনিযতা ধম্মা সাধারণা মিচ্ছত্তনিযতা ধম্মা অসাধারণা. মিচ্ছত্তনিযতেসুপি নিযতমিচ্ছাদিট্ঠিকানং অনিযতা ধম্মা সাধারণা. নিযতমিচ্ছাদিট্ঠি অসাধারণাতি ইমিনা নযেন ৰিসেসানুপস্সিনা ৰেদিতব্বা.
এৰং নানানযেহি ধম্মৰিভত্তিং দস্সেত্ৰা ইদানি ভূমিৰিভত্তিং পদট্ঠানৰিভত্তিঞ্চ ৰিভজিত্ৰা দস্সেতুং ‘‘দস্সনভূমী’’তিআদিমাহ. তত্থ দস্সনভূমীতি পঠমমগ্গো. যস্মা পন পঠমমগ্গক্খণে অরিযসাৰকো সম্মত্তনিযামং ওক্কমন্তো নাম হোতি, ততো পরং ওক্কন্তো ¶ , তস্মা ‘‘দস্সনভূমি নিযামাৰক্কন্তিযা পদট্ঠান’’ন্তি ৰুত্তং. কিঞ্চাপি হেট্ঠিমো হেট্ঠিমো মগ্গো উপরিউপরিমগ্গাধিগমস্স কারণং হোতি, সক্কাযদিট্ঠিআদীনি অপ্পহায কামরাগব্যাপাদাদিপ্পহানস্স অসক্কুণেয্যত্তা. তথাপি অরিযমগ্গো অত্তনো ফলস্স ৰিসেসকারণং আসন্নকারণঞ্চাতি দস্সেতুং ‘‘ভাৰনাভূমি ¶ উত্তরিকানং ফলানং পত্তিযা পদট্ঠান’’ন্তি ৰুত্তং. সুখা পটিপদা খিপ্পাভিঞ্ঞা ঞাণুত্তরস্স তথাৰিধপচ্চযসমাযোগে চ হোতীতি সা ৰিপস্সনায পদট্ঠানন্তি ৰুত্তা. ইতরা পন তিস্সোপি পটিপদা সমথং আৰহন্তি এৰ. তাসু সব্বমুদুতায দস্সিতায সেসাপি দস্সিতা এৰাতি আহ – ‘‘দুক্খা পটিপদা দন্ধাভিঞ্ঞা সমথস্স পদট্ঠান’’ন্তি.
দানমযং পুঞ্ঞকিরিযৰত্থূতি দানমেৰ দানমযং, পুজ্জফলনিব্বত্তনট্ঠেন পুঞ্ঞং, তদেৰ কত্তব্বতো কিরিযা, পযোগসম্পত্তিযাদীনং অধিট্ঠানভাৰতো ৰত্থু চাতি দানমযপুঞ্ঞকিরিযৰত্থু. পরতোঘোসস্সাতি ধম্মস্সৰনস্স. সাধারণন্তি ন বীজং ৰিয অঙ্কুরস্স, দস্সনভূমিআদযো ৰিয ৰা নিযামাৰক্কন্তিআদীনং আৰেণিকং, অথ খো সাধারণং, তদঞ্ঞকারণেহিপি পরতোঘোসস্স পৰত্তনতোতি অধিপ্পাযো. তত্থ কেচি দাযকস্স দানানুমোদনং আচিণ্ণন্তি দানং পরতোঘোসস্স কারণন্তি ৰদন্তি. দাযকো পন দক্খিণাৰিসুদ্ধিং আকঙ্খন্তো দানসীলাদিগুণৰিসেসানং সৰনে যুত্তপ্পযুত্তো হোতীতি দানং ধম্মস্সৰনস্স কারণং ৰুত্তং.
সীলসম্পন্নো ৰিপ্পটিসারাভাৰেন সমাহিতো ধম্মচিন্তাসমত্থো হোতীতি সীলং চিন্তামযঞাণস্স কারণন্তি আহ ‘‘সীলময’’ন্তিআদি. ভাৰনামযন্তি সমথসঙ্খাতং ভাৰনামযং. ভাৰনামযিযাতি উপরিঝানসঙ্খাতায ৰিপস্সনাসঙ্খাতায চ ভাৰনামযিযা. পুরিমং পুরিমঞ্হি পচ্ছিমস্স পচ্ছিমস্স পদট্ঠানং. ইদানি যস্মা দানং সীলং লোকিযভাৰনা চ ন কেৰলং যথাৰুত্তপরতোঘোসাদীনংযেৰ, অথ খো যথাক্কমং পরিযত্তিবাহুসচ্চকম্মট্ঠানানুযোগমগ্গসম্মাদিট্ঠীনম্পি পচ্চযা হোন্তি, তস্মা তম্পি নযং দস্সেতুং পুন ‘‘দানময’’ন্তিআদিনা দেসনং ৰড্ঢেসি. তথা পতিরূপদেসৰাসাদযো কাযৰিৰেকচিত্তৰিৰেকাদীনং কারণং হোতীতি ইমং নযং দস্সেতুং ‘‘পতিরূপদেসৰাসো’’তিআদিমাহ. তত্থ কুসলৰীমংসাযাতি পটিসঙ্খানুপস্সনায. অকুসলপরিচ্চাগোতি ইমিনা পহানপরিঞ্ঞা ৰুত্তাতি. সমাধিন্দ্রিযস্সাতি মগ্গসমাধিন্দ্রিযস্স. সেসং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.
ৰিভত্তিহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৯. পরিৰত্তনহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
৩৫. তত্থ ¶ ¶ কতমো পরিৰত্তনো হারোতি পরিৰত্তনহারৰিভঙ্গো. তত্থ যস্মা সংৰণ্ণিযমানে সুত্তে যথানিদ্দিট্ঠানং কুসলাকুসলধম্মানং পটিপক্খভূতে অকুসলকুসলধম্মে পহাতব্বভাৰাদিৰসেন নিদ্ধারণং পটিপক্খতো পরিৰত্তনং, তস্মা ‘‘সম্মাদিট্ঠিস্স পুরিসপুগ্গলস্স মিচ্ছাদিট্ঠি নিজ্জিণ্ণা ভৰতী’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ সম্মা পসত্থা, সুন্দরা দিট্ঠি এতস্সাতি সম্মাদিট্ঠি, তস্স. সা পনস্স সম্মাদিট্ঠিতা পুব্বভাগসম্মাদিট্ঠিযা ৰা লোকুত্তরসম্মাদিট্ঠিযা ৰা ৰেদিতব্বা. মিচ্ছাদিট্ঠি নিজ্জিণ্ণা ভৰতীতি পুরিমনযে ৰিপস্সনাসম্মাদিট্ঠিযা পহীনা হোতি, ৰিক্খম্ভিতাতি অত্থো. পচ্ছিমনযে পঠমমগ্গসম্মাদিট্ঠিযা পহীনা সমুচ্ছিন্নাতি অত্থো.
যে চস্স মিচ্ছাদিট্ঠিপচ্চযাতি মিচ্ছাভিনিৰেসহেতু যে অরিযানং অদস্সনকামতাদযো লোভাদযো পাণাতিপাতাদযো চ অনেকে লামকট্ঠেন পাপকা অকোসল্লসম্ভূতট্ঠেন অকুসলা ধম্মা উপ্পজ্জেয্যুং. ইমস্স আরদ্ধৰিপস্সকস্স অরিযস্স চ. ধম্মাতি সমথৰিপস্সনাধম্মা, সত্তত্তিংসবোধিপক্খিযধম্মা ৰা অনুপ্পন্না ৰা সম্ভৰন্তি উপ্পন্না, ভাৰনাপারিপূরিং গচ্ছন্তি. সম্মাসঙ্কপ্পস্সাতিআদীনম্পি ইমিনাৰ নযেন অত্থো ৰেদিতব্বো. অযং পন ৰিসেসো – সম্মাৰিমুত্তিআদীনং মিচ্ছাৰিমুত্তি অৰিমুত্তাৰ সমানা ‘‘ৰিমুত্তা ময’’ন্তি এৰংসঞ্ঞিনো অৰিমুত্তিযং ৰা ৰিমুত্তিসঞ্ঞিনো. তত্রাযং ৰচনত্থো – মিচ্ছা পাপিকা ৰিমুত্তি ৰিমোক্খো এতস্সাতি মিচ্ছাৰিমুত্তি. অট্ঠঙ্গা চ মিচ্ছাৰিমুত্তি যথাৰুত্তেনাকারেন মিচ্ছাভিনিৰেসৰসেন চ পৰত্তা অন্তদ্ৰযলক্খণা. সম্মাৰিমুত্তি পন ফলধম্মা, মিচ্ছাদিট্ঠিকে সমাসেৰতো মিচ্ছাৰিমোক্খো ৰা মিচ্ছাৰিমুত্তি. মিচ্ছাৰিমুত্তিঞাণদস্সনং পন মিচ্ছাৰিমোক্খে মিচ্ছাদিট্ঠিযা চ সারন্তি গহণৰসেন পৰত্তো অকুসলচিত্তুপ্পাদো অন্তমসো পাপং কত্ৰা ‘‘সুকতং মযা’’তি পচ্চৰেক্খতো উপ্পন্নমোহো চ. সম্মাৰিমুত্তিঞাণদস্সনস্সাতি এত্থ সেক্খানং পচ্চৰেক্খণঞাণং সম্মাৰিমুত্তিঞাণদস্সনন্তি অধিপ্পেতং. তঞ্হি উত্তরিভাৰনাপারিপূরিযা সংৰত্ততি.
৩৬. এৰং ¶ সম্মাদিট্ঠিআদিমুখেন মিচ্ছাদিট্ঠিআদিং দস্সেত্ৰা পুন পাণাতিপাতঅদিন্নাদানকামেসুমিচ্ছাচারাদিতো ৰেরমণিযাদীহি পাণাতিপাতাদীনং পরিৰত্তনং দস্সেতুং ‘‘যস্সা’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ কালৰাদিস্সাতি ¶ লক্খণৰচনং. কালেন সাপদেসং পরিযন্তৰতিং অত্থসঞ্হিতন্তি সো সম্ফপ্পলাপস্স পহানায পটিপন্নো হোতীতি ৰুত্তং.
পুন ‘‘যে চ খো কেচী’’তিআদিনা সম্মাদিট্ঠিআদিমুখেনেৰ মিচ্ছাদিট্ঠিআদীহি এৰ পরিৰত্তনং পকারন্তরেন দস্সেতি. তত্থ সন্দিট্ঠিকাতি পচ্চক্খা. সহধম্মিকাতি সকারণা. গারয্হাতি গরহিতব্বযুত্তা. ৰাদানুৰাদাতি ৰাদা চেৰ অনুৰাদা চ. ‘‘ৰাদানুপাতা’’তিপি পাঠো, ৰাদানুপৰত্তিযোতি অত্থো. পুজ্জাতি পূজনীযা. পাসংসাতি পসংসিতব্বা.
পুন ‘‘যে চ খো কেচী’’তিআদিনা মজ্ঝিমায পটিপত্তিযা অন্তদ্ৰযপরিৰত্তনং দস্সেতি. তত্থ ভুঞ্জিতব্বাতিআদীনি চত্তারি পদানি ৰত্থুকামৰসেন যোজেতব্বানি. ভাৰযিতব্বা বহুলীকাতব্বাতি পদদ্ৰযং কিলেসকামৰসেন. তেসং অধম্মোতি ভাৰেতব্বো নাম ধম্মো সিযা, কামা চ তেসং ভাৰেতব্বা ইচ্ছিতা, কামেহি চ ৰেরমণী কামানং পটিপক্খো, ইতি সা তেসং অধম্মো আপজ্জতীতি অধিপ্পাযো.
নিয্যানিকো ধম্মোতি সহ ৰিপস্সনায অরিযমগ্গো. দুক্খোতি পাপং নিজ্জরাপেস্সামাতি পৰত্তিতং সরীরতাপনং ৰদতি. সুখোতি অনৰজ্জপচ্চযপরিভোগসুখং. এতেসুপি ৰারেসু ৰুত্তনযেনেৰ অধম্মভাৰাপত্তি ৰত্তব্বা. ইদানি অসুভসঞ্ঞাদিমুখেন সুভসঞ্ঞাদিপরিৰত্তনং দস্সেতুং ‘‘যথা ৰা পনা’’তিআদি ৰুত্তং. আরদ্ধৰিপস্সকস্স কিলেসাসুচিপগ্ঘরণৰসেন তেভূমকসঙ্খারা অসুভতো উপট্ঠহন্তীতি কত্ৰা ৰুত্তং ‘‘সব্বসঙ্খারেসু অসুভানুপস্সিনো ৰিহরতো’’তি. ‘‘যং যং ৰা পনা’’তিআদিনা পটিপক্খস্স লক্খণং ৰিভাৰেতি. তত্থ অজ্ঝাপন্নোতি অধিআপন্নো, অভিউপগতো পরিঞ্ঞাতোতি অত্থো.
পরিৰত্তনহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১০. ৰেৰচনহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
৩৭. তত্থ ¶ ¶ কতমো ৰেৰচনো হারোতি ৰেৰচনহারৰিভঙ্গো. তত্থ যথা ৰেৰচননিদ্দেসো হোতি, তং দস্সেতুং ‘‘একং ভগৰা ধম্মং অঞ্ঞমঞ্ঞেহি ৰেৰচনেহি নিদ্দিসতী’’তি ৰুত্তং. ৰেৰচনেহীতি পরিযাযসদ্দেহীতি অত্থো. পদত্থো পুব্বে ৰুত্তো এৰ. কস্মা পন ভগৰা একং ধম্মং অনেকপরিযাযেহি নিদ্দিসতীতি? ৰুচ্চতে – দেসনাকালে আযতিঞ্চ কস্সচি কথঞ্চি তদত্থপটিবোধো সিযাতি পরিযাযৰচনং, তস্মিং খণে ৰিক্খিত্তচিত্তানং অঞ্ঞৰিহিতানং অঞ্ঞেন পরিযাযেন তদত্থাৰবোধনত্থং পরিযাযৰচনং. তেনেৰ পদেন পুন ৰচনে তদঞ্ঞেসং তত্থ অধিগততা সিযাতি মন্দবুদ্ধীনং পুনপ্পুনং তদত্থসল্লক্খণে অসম্মোসনত্থং পরিযাযৰচনং. অনেকেপি অত্থা সমানব্যঞ্জনা হোন্তীতি যা অত্থন্তরপরিকপ্পনা সিযা, তস্সা পরিৰজ্জনত্থম্পি পরিযাযৰচনং অনঞ্ঞস্স ৰচনে অনেকাহি তাহি তাহি সঞ্ঞাহি তেসং তেসং অত্থানং ঞাপনত্থম্পি পরিযাযৰচনং সেয্যথাপি নিঘণ্টুসত্থে. ধম্মকথিকানং তন্তিঅত্থুপনিবন্ধনপরাৰবোধনানং সুখসিদ্ধিযাপি পরিযাযৰচনং. অত্তনো ধম্মনিরুত্তিপটিসম্ভিদাপ্পত্তিযা ৰিভাৰনত্থং, ৰেনেয্যানং তত্থ বীজাৰাপনত্থং ৰা পরিযাযৰচনং ভগৰা নিদ্দিসতি.
কিং বহুনা যস্সা ধম্মধাতুযা সুপ্পটিৰিদ্ধত্তা সম্মাসম্বুদ্ধা যথা সব্বস্মিং অত্থে অপ্পটিহতঞাণাচারা, তথা সব্বস্মিং সদ্দৰোহারেতি একম্পি অত্থং অনেকেহি পরিযাযেহি বোধেতি, ন তত্থ দন্ধাযিতত্তং ৰিত্থাযিতত্তং অত্থস্স. নাপি ধম্মদেসনাহানি, আৰেণিকোৰাযং বুদ্ধধম্মোতি পরিযাযদেসনং দস্সেন্তো ‘‘আসা’’তিআদিমাহ. তত্থ অত্থং দস্সেন্তো ‘‘আসা নাম ৰুচ্চতি যা ভৰিস্সস্স অত্থস্সা’’তিআদিমাহ. তত্থ ভৰিস্সস্স অত্থস্সাতি অনাগতস্স ইচ্ছিতব্বস্স অত্থস্স. ‘‘অৰস্সং আগমিস্সতী’’তিআদিনা তস্সা পৰত্তিযাকারং দস্সেতি. অনাগতত্থৰিসযা তণ্হা আসা. অনাগতপচ্চুপ্পন্নত্থৰিসযা তণ্হা পিহাতি অযমেতাসং ৰিসেসো.
অত্থনিপ্ফত্তিপটিপালনাতি যায ইচ্ছিতস্স অত্থস্স নিপ্ফত্তিং পটিপালেতি আগমেতি, যায ৰা নিপ্ফন্নং অত্থং পটিপালেতি রক্খতি. অযং অভিনন্দনা ¶ নাম, যথালদ্ধস্স অত্থস্স কেলাযনা নামাতি অত্থো. তং অত্থনিপ্ফত্তিং সত্তসঙ্খারৰসেন ৰিভজিত্ৰা দস্সেন্তো ‘‘পিযং ৰা ঞাতি’’ন্তিআদিমাহ ¶ . তত্থ ধম্মন্তি রূপাদিআরম্মণধম্মং, অতিইট্ঠারম্মণং অভিনন্দতি, অনিট্ঠারম্মণেহিপি তং দস্সেতুং ‘‘অপ্পটিক্কূলতো ৰা অভিনন্দতী’’তি ৰুত্তং. পটিক্কূলেপি হি ৰিপল্লাসৰসেন সত্তং, সঙ্খারং ৰা অপ্পটিক্কূলতো অভিনন্দতি.
যাসু অনেকধাতূসু পৰত্তিযা তণ্হা ‘‘অনেকধাতূসু সরা’’তি ৰুত্তা, তা ধাতুযো ৰিভাগেন দস্সেতুং ‘‘চক্খুধাতূ’’তিআদি ৰুত্তং. কিঞ্চাপি ধাতুৰিভঙ্গাদীসু (ৰিভ. ১৭২ আদযো) কামধাতুআদযো অঞ্ঞাপি অনেকধাতুযো আগতা, তাসম্পি এত্থেৰ সমৰরোধোতি দস্সনত্থং অট্ঠারসেৰেত্থ দস্সিতা. কেচি রূপাধিমুত্তাতিআদি তাসু ধাতূসু তণ্হায পৰত্তিদস্সনং. তত্থ যস্মা পঞ্চ অজ্ঝত্তিকা ধাতুযো সত্ত চ ৰিঞ্ঞাণধাতুযো ধম্মধাতু চ ধম্মারম্মণেনেৰ সঙ্গহিতা, তস্মা অট্ঠারস ধাতুযো উদ্দিসিত্ৰা ছল়েৰ তণ্হায পৰত্তিট্ঠানানি ৰিভত্তানীতি দট্ঠব্বং. তণ্হাপক্খা নেক্খম্মস্সিতাপি দোমনস্সুপৰিচারা তস্স অনুত্তরেসু ৰিমোক্খেসু পিহং উপট্ঠাপযতো উপ্পজ্জতি ‘‘পিহপচ্চযা দোমনস্স’’ন্তি ৰচনতো, কো পন ৰাদো গেহস্সিতেসু দোমনস্সুপৰিচারেসূতি ইমানি চতুৰীসতি পদানি ‘‘তণ্হাপক্খো’’তি ৰুত্তং. গেহস্সিতা পন উপেক্খা অঞ্ঞাণুপেক্খতায যথাভিনিৰেসস্স পচ্চযো হোতীতি ‘‘যা ছ উপেক্খা গেহস্সিতা, অযং দিট্ঠিপক্খো’’তি ৰুত্তং.
৩৮. ইদানি তেসং উপৰিচারানং তণ্হাপরিযাযং দস্সেন্তো ‘‘সাযেৰ পত্থনাকারেন ধম্মনন্দী’’তিআদিমাহ. পুন চিত্তং পঞ্ঞা ভগৰা ধম্মো সঙ্ঘো সীলং চাগোতি ইমেসং পরিযাযৰচননিদ্ধারণেন ৰেৰচনহারং ৰিভজিত্ৰা দস্সেতুং ‘‘চিত্তং মনো ৰিঞ্ঞাণ’’ন্তিআদি আরদ্ধং. তত্থ ‘‘অঞ্ঞম্পি এৰং জাতিয’’ন্তি ইমিনা পঞ্ঞা পজাননা ৰিচযো পৰিচযো ধম্মৰিচযো সল্লক্খণা উপলক্খণা পচ্চুপলক্খণা পণ্ডিচ্চং কোসল্লং নেপুঞ্ঞং ৰেভব্যা চিন্তা উপপরিক্খা ভূরী মেধা পরিণাযিকা ৰিপস্সনা সম্পজঞ্ঞং পতোদো পঞ্ঞা পঞ্ঞিন্দ্রিযং পঞ্ঞাবলং পঞ্ঞাসত্থং পঞ্ঞাপাসাদো পঞ্ঞাআলোকো পঞ্ঞাওভাসো পঞ্ঞাপজ্জোতো পঞ্ঞারতনং অমোহোতি (মহানি. ১৪৯) এৰমাদীনম্পি পঞ্ঞায পরিযাযসদ্দানং সঙ্গহো দট্ঠব্বো.
পঞ্চিন্দ্রিযানি ¶ লোকুত্তরানীতি খযে ঞাণন্তিআদীনি পঞ্চিন্দ্রিযানি লোকুত্তরানি, লোকুত্তরপঞ্ঞায ৰেৰচনানীতি অত্থো. সব্বা পঞ্ঞাতি ইতরেহি ৰেৰচনেহি ৰুত্তা সব্বা পঞ্ঞা লোকিযলোকুত্তরমিস্সিকাতি অত্থো. ‘‘অপি চা’’তিআদিনা ইমিনাপি পরিযাযেন ৰেৰচনং ৰত্তব্বন্তি দস্সেতি. আধিপতেয্যট্ঠেনাতি অধিমোক্খলক্খণে আধিপতেয্যট্ঠেন. যথা চ বুদ্ধানুস্সতিযং ¶ ৰুত্তন্তি যথা বুদ্ধানুস্সতিনিদ্দেসে (ৰিসুদ্ধি. ১.১২৩) ‘‘ইতিপি সো ভগৰা’’তিআদিনা পাল়িযা সো ভগৰা ইতিপি অরহং…পে… ইতিপি ভগৰাতি অনেকেহি ৰেৰচনেহি ভগৰা অনুস্সরিতব্বোতি ৰুত্তং. ইমিনাৰ নযেন বলনিপ্ফত্তিগতো ৰেসারজ্জপ্পত্তো যাৰ ধম্মোভাসপজ্জোতকরোতি, এতেহি পরিযাযেহি বুদ্ধস্স ভগৰতো ৰেৰচনং বুদ্ধানুস্সতিযং ৰত্তব্বন্তি পদং আহরিত্ৰা সম্বন্ধো ৰেদিতব্বো. এতানিপি কতিপযানি এৰ ভগৰতো ৰেৰচনানি. অসঙ্খ্যেয্যা হি বুদ্ধগুণা গুণনেমিত্তকানি চ ভগৰতো নামানি. ৰুত্তঞ্হেতং ধম্মসেনাপতিনা –
‘‘অসঙ্খ্যেয্যানি নামানি, সগুণেন মহেসিনো;
গুণেন নামমুদ্ধেয্যং, অপি নাম সহস্সতো’’তি. (উদা. অট্ঠ. ৫৩);
ধম্মানুস্সতিযং ‘‘অসঙ্খত’’ন্তিআদীসু ন কেনচি পচ্চযেন সঙ্খতন্তি অসঙ্খতং. নত্থি এতস্স অন্তো ৰিনাসোতি অনন্তং. আসৰানং অনারম্মণতো অনাসৰং. অৰিপরীতসভাৰত্তা সচ্চং. সংসারস্স পরতীরভাৰতো পারং. নিপুণঞাণৰিসযত্তা সুখুমসভাৰত্তা চ নিপুণ. অনুপচিতঞাণসম্ভারেহি দট্ঠুং ন সক্কাতি সুদুদ্দসং. উপ্পাদজরাহি অনব্ভাহতত্তা অজজ্জরং. থিরভাৰেন ধুৰং. জরামরণেহি অপলুজ্জনতো অপলোকিতং. মংসচক্খুনা দিব্বচক্খুনা চ অপস্সিতব্বত্তা অনিদস্সনং. রাগাদিপপঞ্চাভাৰেন নিপ্পপঞ্চং. কিলেসাভিসঙ্খারানং ৰূপসমহেতুতায সন্তং.
অমতহেতুতায ভঙ্গাভাৰতো চ অমতং. উত্তমট্ঠেন অতপ্পকট্ঠেন চ পণীতং. অসিৰানং কম্মকিলেসৰিপাকৰট্টানং অভাৰেন সিৰং. চতূহি যোগেহি অনুপদ্দৰভাৰেন খেমং. তণ্হা খীযতি এত্থাতি তণ্হক্খযো. কতপুঞ্ঞেহিপি কদাচিদেৰ পস্সিতব্বত্তা অচ্ছরিযং. অভূতপুব্বত্তা অব্ভুতং ¶ . অনন্তরাযত্তা অনীতিকং. অনন্তরাযভাৰহেতুতো অনীতিকধম্মং (সং. নি. অট্ঠ. ৩.৫.৩৭৭-৪০৯).
অনিব্বত্তিসভাৰত্তা অজাতং. ততো এৰ অভূতং. উভযেনাপি উপ্পাদরহিতন্তি ৰুত্তং হোতি. কেনচি অনুপদ্দুতত্তা অনুপদ্দৰং. ন কেনচি পচ্চযেন কতন্তি অকতং. নত্থি এত্থ সোকোতি অসোকং. সোকহেতুৰিগমেন ৰিসোকং. কেনচি অনুপসজ্জিতব্বত্তা অনুপসগ্গং. অনুপসগ্গভাৰহেতুতো অনুপসগ্গধম্মং.
গম্ভীরঞাণগোচরতো ¶ গম্ভীরং. সম্মাপটিপত্তিং ৰিনা পস্সিতুং পত্তুং অসক্কুণেয্যত্তা দুপ্পস্সং. সব্বলোকং উত্তরিত্ৰা ঠিতন্তি উত্তরং. নত্থি এতস্স উত্তরন্তি অনুত্তরং. সমস্স সদিসস্স অভাৰেন অসমং. পটিভাগাভাৰেন অপ্পটিসমং. উত্তমট্ঠেন জেট্ঠং, পাসংসতমত্তা ৰা জেট্ঠং. সংসারদুক্খট্টিতেহি লেতব্বতো লেণং. ততো রক্খণতো তাণং. রণাভাৰেন অরণং. অঙ্গণাভাৰেন অনঙ্গণং. নিদ্দোসতায অকাচং. রাগাদিমলাপগমেন ৰিমলং. চতূহি ওঘেহি অনজ্ঝোত্থরণীযতো দীপো. সংসারৰূপসমসুখতায সুখং. পমাণকরধম্মাভাৰতো অপ্পমাণং, গণেতুং এতস্স ন সক্কাতি চ অপ্পমাণং. সংসারসমুদ্দে অনোসীদনট্ঠানতায পতিট্ঠা. রাগাদিকিঞ্চনাভাৰেন পরিগ্গহাভাৰেন চ অকিঞ্চনন্তি এৰমত্থো দট্ঠব্বো.
সঙ্ঘানুস্সতিযং সত্তানং সারোতি সীলসারাদিসারগুণযোগতো সত্তেসু সারভূতো. সত্তানং মণ্ডোতি গোরসেসু সপ্পিমণ্ডো ৰিয সত্তেসু মণ্ডভূতো. সারগুণৰসেনেৰ সত্তেসু উদ্ধরিতব্বতো সত্তানং উদ্ধারো. নিচ্চলগুণতায সত্তানং এসিকা. গুণসোভাসুরভিভাৰেন সত্তানং পসূনং সুরভি কুসুমন্তি অত্থো.
গুণেসু উত্তমঙ্গং পঞ্ঞা তস্সা উপসোভাহেতুতায সীলং উত্তমঙ্গোপসোভনং ৰুত্তং. সীলেসু পরিপূরকারিনো অনিজ্ঝন্তা নাম গুণা নত্থীতি ‘‘নিধানঞ্চ সীলং সব্বদোভগ্গসমতিক্কমনট্ঠেনা’’তি ৰুত্তং. অযঞ্চ অত্থো আকঙ্খেয্যসুত্তেন (ম. নি. ১.৬৪ আদযো) দীপেতব্বো. অপরম্পি ৰুত্তং – ‘‘ইজ্ঝতি, ভিক্খৰে, সীলৰতো চেতোপণিধি ৰিসুদ্ধত্তা’’তি (দী. নি. ৩.৩৩৭; সং. নি. ৪.৩৫২; অ. নি. ৮.৩৫). সিপ্পন্তি ধনুসিপ্পং. ধঞ্ঞন্তি ধনাযিতব্বং. ধম্মৰোলোকনতাযাতি সমথৰিপস্সনাদিধম্মস্স ৰোলোকনভাৰেন ¶ . ৰোলোকনট্ঠেনাতি সত্তভূমকাদিপাসাদে ৰিয সীলে ঠত্ৰা অভিঞ্ঞাচক্খুনা লোকস্স ৰোলোকেতুং সক্কাতি ৰুত্তং. সব্বভূমানুপরিৰত্তি চ সীলং চতুভূমককুসলস্সাপি তদনুৰত্তনতো. সেসং উত্তানমেৰাতি.
ৰেৰচনহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১১. পঞ্ঞত্তিহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
৩৯. তত্থ ¶ কতমো পঞ্ঞত্তিহারোতি পঞ্ঞত্তিহারৰিভঙ্গো. তত্থ কা পনাযং পঞ্ঞত্তীতি? আহ ‘‘যা পকতিকথায দেসনা’’তি. ইদং ৰুত্তং হোতি – যা দেসনাহারাদযো ৰিয অস্সাদাদিপদত্থৰিসেসনিদ্ধারণং অকত্ৰা ভগৰতো সাভাৰিকধম্মকথায দেসনা. যা তস্সা পঞ্ঞাপনা, অযং পঞ্ঞত্তিহারো. যস্মা পন সা ভগৰতো তথা তথা ৰেনেয্যসন্তানে যথাধিপ্পেতমত্থং নিক্খিপতীতি নিক্খেপো. তস্স চাযং হারো দুক্খাদিসঙ্খাতে ভাগে পকারেহি ঞাপেতি, অসঙ্করতো ৰা ঠপেতি, তস্মা ‘‘নিক্খেপপঞ্ঞত্তী’’তি ৰুত্তো. ইতি পকতিকথায দেসনাতি সঙ্খেপেন ৰুত্তমত্থং ৰিত্থারেন ৰিভজিতুং ‘‘কা চ পকতিকথায দেসনা’’তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘চত্তারি সচ্চানী’’তিআদিমাহ.
তত্থ ইদং দুক্খন্তি অযং পঞ্ঞত্তীতি কক্খল়ফুসনাদিসভাৰে রূপারূপধম্মে অতীতাদিৰসেন অনেকভেদভিন্নে অভিন্দিত্ৰা পীল়নসঙ্খতসন্তাপৰিপরিণামট্ঠতাসামঞ্ঞেন যা কুচ্ছিতভাৰাদিমুখেন একজ্ঝং গহণস্স কারণভূতা পঞ্ঞত্তি, কা পন সাতি? নামপঞ্ঞত্তিনিবন্ধনা তজ্জাপঞ্ঞত্তি. ‘‘ৰিঞ্ঞত্তিৰিকারসহিতো সদ্দো এৰা’’তি অপরে. ইমিনা নযেন তত্থ তত্থ পঞ্ঞত্তিঅত্থো ৰেদিতব্বো. ‘‘পঞ্চন্নং খন্ধান’’ন্তিআদিনা তস্সা পঞ্ঞত্তিযা উপাদানং দস্সেতি. দসন্নং ইন্দ্রিযানন্তি অট্ঠ রূপিন্দ্রিযানি মনিন্দ্রিযং ৰেদনিন্দ্রিযন্তি এৰং দসন্নং. অনুভৰনসামঞ্ঞেন হি ৰেদনা একমিন্দ্রিযং কতা, তথা সদ্ধাদযো চ মগ্গপক্খিযাতি.
কবল়ং করীযতীতি কবল়ীকারোতি ৰত্থুৰসেন অযং নিদ্দেসো. যায ওজায সত্তা যাপেন্তি, তস্সাযেতং অধিৰচনং. সা হি ওজট্ঠমকস্স ¶ রূপস্স আহরণতো আহারো. অত্থীতি মগ্গেন অসমুচ্ছিন্নতায ৰিজ্জতি. রাগোতি রঞ্জনট্ঠেন রাগো. নন্দনট্ঠেন নন্দী. তণ্হাযনট্ঠেন তণ্হা. সব্বানেতানি লোভস্সেৰ নামানি. পতিট্ঠিতং তত্থ ৰিঞ্ঞাণং ৰিরুল়্হন্তি কম্মং জৰাপেত্ৰা পটিসন্ধিআকড্ঢনসমত্থতায পতিট্ঠিতঞ্চেৰ ৰিঞ্ঞাণং ৰিরুল়্হঞ্চ. যত্থাতি তেভূমকৰট্টে ভুম্মং, সব্বত্থ ৰা পুরিমপুরিমপদে এতং ভুম্মং. অত্থি তত্থ সঙ্খারানং ৰুদ্ধীতি যে ইমস্মিং ৰিপাকৰট্টে ঠিতস্স আযতিং ৰড্ঢনহেতুকা সঙ্খারা, তে সন্ধায ৰুত্তং – ‘‘যত্থ অত্থি আযতিং পুনব্ভৰাভিনিব্বত্তী’’তি যস্মিং ঠানে আযতিং পুনব্ভৰাভিনিব্বত্তি অত্থি. অত্থি তত্থ আযতিং ¶ জাতিজরামরণন্তি যত্থ পটিসন্ধিগ্গহণং, তত্থ খন্ধানং অভিনিব্বত্তিলক্খণা জাতি, পরিপাকলক্খণা জরা, ভেদনলক্খণং মরণঞ্চ অত্থি. অযং পভাৰপঞ্ঞত্তি দুক্খস্স চ সমুদযস্স চাতি অযং যথাৰুত্তা দেসনা দুক্খসচ্চস্স সমুদযসচ্চস্স চ সমুট্ঠানপঞ্ঞত্তি, ৰিপাকৰট্টস্স সঙ্খারানঞ্চ তণ্হাপচ্চযনিদ্দেসতোতি অধিপ্পাযো.
নত্থি রাগোতি অগ্গমগ্গভাৰনায সমুচ্ছিন্নত্তা নত্থি চে রাগো. অপ্পতিট্ঠিতং তত্থ ৰিঞ্ঞাণং অৰিরুল়্হন্তি কম্মং জৰাপেত্ৰা পটিসন্ধিআকড্ঢনসমত্থতাযাভাৰেন অপ্পতিট্ঠিতঞ্চেৰ অৰিরুল়্হঞ্চাতি ৰুত্তপটিপক্খনযেন অত্থো ৰেদিতব্বো.
‘‘অযং পরিঞ্ঞাপঞ্ঞত্তী’’তিআদিনা একাভিসমযৰসেনেৰ মগ্গসম্মাদিট্ঠি চতূসু অরিযসচ্চেসু পৰত্ততীতি দস্সেতি. অযং ভাৰনাপঞ্ঞত্তীতি অযং দ্ৰারারম্মণেহি ছদ্ৰারপ্পৰত্তনধম্মানং অনিচ্চানুপস্সনা মগ্গস্স ভাৰনাপঞ্ঞত্তি. নিরোধপঞ্ঞত্তি নিরোধস্সাতি রোধসঙ্খাতায তণ্হায মগ্গেন অনৰসেসনিরোধপঞ্ঞত্তি. উপ্পাদপঞ্ঞত্তীতি উপ্পন্নস্স পঞ্ঞাপনা. ওকাসপঞ্ঞত্তীতি ঠানস্স পঞ্ঞাপনা. আহটনাপঞ্ঞত্তীতি নীহরণপঞ্ঞত্তি. আসাটিকানন্তি গুন্নং ৰণেসু নীলমক্খিকাহি ঠপিতঅণ্ডকা আসাটিকা নাম. এত্থ যস্স উপ্পন্না, তস্স সত্তস্স অনযব্যসনহেতুতায আসাটিকা ৰিযাতি আসাটিকা, কিলেসা, তেসং আসাটিকানং. অভিনিঘাতপঞ্ঞত্তীতি সমুগ্ঘাতপঞ্ঞত্তি.
৪১. এৰং ৰট্টৰিৰট্টমুখেন সম্মসনউপাদানক্খন্ধমুখেনেৰ সচ্চেসু পঞ্ঞত্তিৰিভাগং দস্সেত্ৰা ইদানি তেপরিৰট্টৰসেন দস্সেতুং ‘‘ইদং ‘দুক্খ’ন্তি মে, ভিক্খৰে’’তিআদি ¶ আরদ্ধং. তত্থ দস্সনট্ঠেন চক্খু. যথাসভাৰতো জাননট্ঠেন ঞাণং. পটিৰিজ্ঝনট্ঠেন পঞ্ঞা. ৰিদিতকরণট্ঠেন ৰিজ্জা. ওভাসনট্ঠেন আলোকো. সব্বং পঞ্ঞাৰেৰচনমেৰ. অযং ৰেৰচনপঞ্ঞত্তি. সচ্ছিকিরিযাপঞ্ঞত্তীতি পচ্চক্খকরণপঞ্ঞত্তি.
তুলমতুলঞ্চাতি গাথায পচুরজনানং পচ্চক্খভাৰতো তুলিতং পরিচ্ছিন্নন্তি তুলং, কামাৰচরং. ন তুলন্তি অতুলং, তুলং ৰা সদিসমস্স অঞ্ঞং লোকিযকম্মং নত্থীতি অতুলং, মহগ্গতকম্মং. কামাৰচররূপাৰচরকম্মং ৰা তুলং, অরূপাৰচরং অতুলং, অপ্পৰিপাকং ৰা তুলং. বহুৰিপাকং অতুলং. সম্ভৰতি এতেনাতি সম্ভৰং, সম্ভৰহেতুভূতং. ভৰসঙ্খারং পুনব্ভৰসঙ্খরণকং. অৰস্সজীতি ৰিস্সজ্জেসি. মুনীতি বুদ্ধমুনি. অজ্ঝত্তরতোতি নিযকজ্ঝত্তরতো ¶ . সমাহিতোতি উপচারপ্পনাসমাধিৰসেন সমাহিতো. অভিন্দি কৰচমিৰাতি কৰচং ৰিয ভিন্দি. অত্তসম্ভৰন্তি অত্তনি সঞ্জাতং কিলেসং. ইদং ৰুত্তং হোতি – সৰিপাকট্ঠেন সম্ভৰং ভৰাভিসঙ্খরণট্ঠেন ভৰসঙ্খারন্তি চ লদ্ধনামং তুলাতুলসঙ্খাতং লোকিযকম্মঞ্চ ওস্সজি, সঙ্গামসীসে মহাযোধো কৰচং ৰিয অত্তসম্ভৰং কিলেসঞ্চ অজ্ঝত্তরতো সমাহিতো হুত্ৰা অভিন্দীতি.
অথ ৰা তুলন্তি তুলযন্তো তীরেন্তো. অতুলঞ্চ সম্ভৰন্তি নিব্বানঞ্চেৰ সম্ভৰঞ্চ. ভৰসঙ্খারন্তি ভৰগামিকম্মং. অৰস্সজি মুনীতি ‘‘পঞ্চক্খন্ধা অনিচ্চা, তেসং নিরোধো নিব্বানং নিচ্চ’’ন্তিআদিনা (পটি. ম. ৩.৩৮ অত্থতো সমানং) নযেন তুলযন্তো বুদ্ধমুনি ভৰে আদীনৰং নিব্বানে আনিসংসঞ্চ দিস্ৰা তং খন্ধানং মূলভূতং ভৰসঙ্খারং কম্মক্খযকরেন অরিযমগ্গেন অৰস্সজি. কথং? অজ্ঝত্তরতো. সো হি ৰিপস্সনাৰসেন অজ্ঝত্তরতো সমথৰসেন সমাহিতো কৰচমিৰ অত্তভাৰং পরিযোনন্ধিত্ৰা ঠিতং অত্তনি সম্ভৰত্তা ‘‘অত্তসম্ভৰ’’ন্তি লদ্ধনামং সব্বং কিলেসজাতং অভিন্দি, কিলেসাভাৰে কম্মং অপ্পটিসন্ধিকত্তা অৰস্সট্ঠং নাম হোতি, কিলেসাভাৰেন কম্মং জহীতি অত্থো (দী. নি. অট্ঠ. ২.১৬৯; উদা. অট্ঠ. ৫১).
সঙ্খতাসঙ্খতধাতুৰিনিমুত্তস্স অভিঞ্ঞেয্যস্স অভাৰতো ৰুত্তং ‘‘তুল…পে… ধম্মান’’ন্তি. তেন ধম্মপটিসম্ভিদা ৰুত্তা হোতীতি আহ – ‘‘নিক্খেপপঞ্ঞত্তি ধম্মপটিসম্ভিদাযা’’তি. ভৰসঙ্খারে সমুদযপক্খিযং সন্ধাযাহ ‘‘পরিচ্চাগপঞ্ঞত্তী’’তি. দুক্খসচ্চপক্খিযৰসেন ‘‘পরিঞ্ঞাপঞ্ঞত্তী’’তি. সমাধানৰিসিট্ঠস্স ¶ অজ্ঝত্তরতভাৰস্স ৰসেন ‘‘ভাৰনাপঞ্ঞত্তি কাযগতায সতিযা’’তি ৰুত্তং. অজ্ঝত্তরততাৰিসিট্ঠস্স পন সমাধানস্স ৰসেন ‘‘ঠিতিপঞ্ঞত্তি চিত্তেকগ্গতাযা’’তি ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং. অভিনিব্বিদাপঞ্ঞত্তি চিত্তস্সাতি আযুসঙ্খারোস্সজ্জনৰসেন চিত্তস্স অভিনীহরণপঞ্ঞত্তি. উপাদানপঞ্ঞত্তীতি গহণপঞ্ঞত্তি. সব্বঞ্ঞুতাযাতি সম্মাসম্বুদ্ধভাৰস্স. এতেন অসম্মাসম্বুদ্ধস্স আযুসঙ্খারোস্সজ্জনং নত্থীতি দস্সেতি. কিলেসাভাৰেন ভগৰা কম্মং জহতীতি দস্সেন্তো ‘‘পদালনাপঞ্ঞত্তি অৰিজ্জণ্ডকোসান’’ন্তি আহ.
যো দুক্খমদ্দক্খি যতোনিদানন্তি যো আরদ্ধৰিপস্সকো সব্বং তেভূমকং দুক্খং অদক্খি পস্সি, তঞ্চ যতোনিদানং যং হেতুকং, তম্পিস্স কারণভাৰেন তণ্হং পস্সি. কামেসু সো জন্তু কথং ¶ নমেয্যাতি সো এৰং পটিপন্নো পুরিসো সৰত্থুকামেসু কিলেসকামেসু যেন পকারেন নমেয্য অভিনমেয্য, সো পকারো নত্থি. কস্মা? কামা হি লোকে সঙ্গোতি ঞত্ৰা. যস্মা ইমস্মিং লোকে কামসদিসং বন্ধনং নত্থি. ৰুত্তঞ্চেতং ভগৰতা ‘‘ন তং দল়্হং বন্ধনমাহু ধীরা’’তিআদি (ধ. প. ৩৪৫; সং. নি. ১.১২১; নেত্তি. ১০৬; পেটকো ১৫), তস্মা সঙ্খারে আসজ্জনট্ঠেন সঙ্গোতি ৰিদিত্ৰা. তেসং সতীমা ৰিনযায সিক্খেতি কাযগতাসতিযোগেন সতিমা তেসং কামানং ৰূপসমায তীসুপি সিক্খাসু অপ্পমত্তো সিক্খেয্যাতি অত্থো.
ৰেৰচনপঞ্ঞত্তীতি খন্ধাদীনং ৰেৰচনপঞ্ঞত্তি. অদক্খীতি পন পদেন সম্বন্ধত্তা ৰুত্তং – ‘‘দুক্খস্স পরিঞ্ঞাপঞ্ঞত্তি চা’’তি. পচ্চত্থিকতো দস্সনপঞ্ঞত্তীতি অনত্থজননতো পচ্চত্থিকতো দস্সনপঞ্ঞত্তি. পাৰককপ্পাতি জলিতঅগ্গিক্খন্ধসদিসা. পপাতউরগোপমাতি পপাতূপমাউরগোপমা চ.
মোহসম্বন্ধনো লোকোতি অযং লোকো অৰিজ্জাহেতুকেহি সংযোজনেহি বন্ধো. ভব্বরূপোৰ দিস্সতীতি ৰিপন্নজ্ঝাসযোপি মাযায সাঠেয্যেন চ পটিচ্ছাদিতসভাৰো ভব্বজাতিকং ৰিয অত্তানং দস্সেতি. উপধিবন্ধনো বালো, তমসা পরিৰারিতোতি তস্স পন বালস্স তথা দস্সনে সম্মোহতমসা পরিৰারিতত্তা কামগুণেসু অনাদীনৰদস্সিতায কিলেসাভিসঙ্খারেহি বন্ধত্তা. তথা ভূতো চাযং ¶ বালো পণ্ডিতানং অস্সিরী ৰিয খাযতি অলক্খিকো এৰ হুত্ৰা উপট্ঠাতি. তযিদং সব্বং বালস্স সতো রাগাদিকিঞ্চনতো. পণ্ডিতস্স পন পঞ্ঞাচক্খুনা পস্সতো নত্থি কিঞ্চনন্তি অযং সঙ্খেপত্থো. মোহসীসেন ৰিপল্লাসা গহিতাতি আহ – ‘‘দেসনাপঞ্ঞত্তি ৰিপল্লাসান’’ন্তি. ৰিপরীতপঞ্ঞত্তীতি ৰিপরীতাকারেন উপট্ঠহমানস্স পঞ্ঞাপনা.
অত্থি নিব্বানন্তি সমণব্রাহ্মণানং ৰাচাৰত্থুমত্তমেৰ. নত্থি নিব্বানন্তি পরমত্থতো অলব্ভমানসভাৰত্তাতি ৰিপ্পটিপন্নানং মিচ্ছাৰাদং ভঞ্জিতুং ভগৰতা ৰুত্তং – ‘‘অত্থি, ভিক্খৰে, অজাতং অভূতং অকতং অসঙ্খত’’ন্তি. তত্থ হেতুং দস্সেতুং ‘‘নো চেতং, ভিক্খৰে’’তিআদি ৰুত্তং. তস্সত্থো – ভিক্খৰে, যদি অসঙ্খতা ধাতু ন অভৰিস্স, ন ইধ সব্বস্স সঙ্খতস্স নিস্সরণং সিযা. নিব্বানঞ্হি আরম্মণং কত্ৰা পৰত্তমানা সম্মাদিট্ঠিআদযো মগ্গধম্মা অনৰসেসকিলেসে সমুচ্ছিন্দন্তি, ততো তিৰিধস্সপি ৰট্টস্স অপ্পৰত্তীতি.
তত্থাযমধিপ্পাযো ¶ – যথা পরিঞ্ঞেয্যতায সউত্তরানং কামানং রূপানঞ্চ পটিপক্খভূতং তব্বিধুরসভাৰং নিস্সরণং পঞ্ঞাযতি, এৰং তংসভাৰানং সঙ্খভধম্মানং পটিপক্খভূতেন তব্বিধুরতাসভাৰেন নিস্সরণেন ভৰিতব্বং, যঞ্চ তং নিস্সরণং. সা অসঙ্খতা ধাতু. কিঞ্চ ভিয্যো? সঙ্খতধম্মারম্মণং ৰিপস্সনাঞাণং. অপি চ অনুলোমঞাণং কিলেসে ন সমুচ্ছেদৰসেন পজহিতুং সক্কোতি. সম্মুতিসচ্চারম্মণম্পি পঠমজ্ঝানাদীসু ঞাণং ৰিক্খম্ভনমত্তমেৰ করোতি, কিলেসানং ন সমুচ্ছেদং, সমুচ্ছেদপ্পহানকরঞ্চ অরিযমগ্গঞাণং, তস্স সঙ্খতধম্মসম্মুতিসচ্চৰিপরীতেন আরম্মণেন ভৰিতব্বং, সা অসঙ্খতা ধাতু. তথা নিব্বান-সদ্দো কত্থচি ৰিসযে অৰিপরীতত্থো ৰেদিতব্বো, উপচারৰুত্তিসব্ভাৰতো, যথা তং ‘‘সীহসদ্দো’’তি.
অথ ৰা ‘‘অত্থি, ভিক্খৰে, অজাতং অভূতং অকতং অসঙ্খত’’ন্তি (উদা. ৭৩) ৰচনং অৰিপরীতত্থং, ভগৰতা ভাসিতত্তা. যঞ্হি ভগৰতা ভাসিতং, তং অৰিপরীতত্থং. যথা তং ‘‘সব্বে সঙ্খারা অনিচ্চা, সব্বে সঙ্খারা দুক্খা, সব্বে ধম্মা অনত্তা’’তি (ম. নি. ১.৩৫৩, ৩৫৬; কথা. ৭৫৩; চূল়নি. অজিতমাণৰপুচ্ছানিদ্দেস ৪; পটি. ম. ১.৩১; নেত্তি. ৫; ধ. প. ২৭৭-২৭৯), এৰম্পি যুত্তিৰসেন অসঙ্খতায ধাতুযা পরমত্থতো সব্ভাৰো ৰেদিতব্বো. কিং ৰা এতায যুত্তিচিন্তায? যস্মা ভগৰতা ¶ ‘‘অত্থি, ভিক্খৰে, অজাতং অভূতং অকতং অসঙ্খতন্তি (উদা. ৭৩), অপ্পচ্চযা ধম্মা অসঙ্খতা ধম্মাতি (ধ. স. দুকমাতিকা ৭-৮) চ, অসঙ্খতঞ্চ ৰো, ভিক্খৰে, ধম্মং দেসেস্সামি অসঙ্খতগামিনিঞ্চ পটিপদ’’ন্তিআদিনা (সং. নি. ৪.৩৬৬-৩৬৭, ৩৭৭) চ অনেকেহি সুত্তপদেহি নিব্বানধাতুযা পরমত্থতো সব্ভাৰো দেসিতোতি. তত্থ উপনযনপঞ্ঞত্তীতি পটিপক্খতো হেতুউপনযনস্স পঞ্ঞাপনা. জোতনাপঞ্ঞত্তীতি পটিঞ্ঞাতস্স অত্থস্স সিদ্ধিযা পকাসনাপঞ্ঞত্তি. সেসং সব্বং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.
পঞ্ঞত্তিহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১২. ওতরণহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
৪২. তত্থ কতমো ওতরণো হারোতি ওতরণহারৰিভঙ্গো. তত্থ অসেক্খা ৰিমুত্তীতি অযং তেধাতুকে ৰীতরাগতা অসেক্খা ফলৰিমুত্তি. তানিযেৰাতি তানি অসেক্খাযং ৰিমুত্তিযং সদ্ধাদীনি ¶ . অযং ইন্দ্রিযেহি ওতরণাতি অসেক্খায ৰিমুত্তিযা নিদ্ধারিতেহি সদ্ধাদীহি ইন্দ্রিযেহি সংৰণ্ণনায ওতরণা.
পঞ্চিন্দ্রিযানি ৰিজ্জাতি সম্মাসঙ্কপ্পো ৰিয সম্মাদিট্ঠিযা উপকারকত্তা পঞ্ঞাক্খন্ধে সদ্ধাদীনি চত্তারি ইন্দ্রিযানি ৰিজ্জায উপকারকত্তা সঙ্গণ্হনৰসেন ৰুত্তানি. সঙ্খারপরিযাপন্নানীতি পঞ্চসু খন্ধেসু সঙ্খারক্খন্ধে অন্তোগধানি. যে সঙ্খারা অনাসৰাতি তং সঙ্খারক্খন্ধং ৰিসেসেতি, অগ্গফলস্স অধিপ্পেতত্তা. ততো এৰ চ নো ভৰঙ্গা. ধম্মধাতুসঙ্গহিতাতি অট্ঠারসধাতূসু ধম্মধাতুসঙ্গহিতা. যদিপি পুব্বে ৰীতরাগতা অসেক্খা ৰিমুত্তি দস্সিতা, তস্সা পন পটিপত্তিদস্সনত্থং ‘‘অযং অহমস্মীতি অনানুপস্সী’’তি দস্সনমগ্গো ইধ ৰুত্তোতি ইমমত্থং দস্সেতুং ‘‘অযং অহমস্মীতি অনানুপস্সী’’তিআদি ৰুত্তং. সব্বং ৰুত্তনযমেৰ.
৪৩. নিস্সিতস্স চলিতন্তি তণ্হাদিট্ঠিৰসেন কম্মং অনৰট্ঠানং. চুতূপপাতোতি অপরাপরং চৰনং উপপতনঞ্চ. নিস্সিতপদে লব্ভমানং নিস্সযনং উদ্ধরন্তো আহ – ‘‘নিস্সযো নামা’’তি. তণ্হানিস্সযোতি তণ্হাভিনিৰেসো. সো হি তণ্হাচরিতস্স পতিট্ঠাভাৰেন তথা ৰুত্তো. এৰং ¶ দিট্ঠিনিস্সযোপি দট্ঠব্বো. রত্তস্স চেতনাতি চেতনাপধানত্তা সঙ্খারক্খন্ধধম্মানং চেতনাসীসেন তণ্হং এৰ ৰদতি. তেনেৰাহ – ‘‘অযং তণ্হানিস্সযো’’তি. যস্মা পন ৰিপরীতাভিনিৰেসো মোহস্স বলৰভাৰে এৰ হোতি, তস্মা ‘‘যা মূল়্হস্স চেতনা, অযং দিট্ঠিনিস্সযো’’তি ৰুত্তং.
এৰং চেতনাসীসেন তণ্হাদিট্ঠিযো ৰত্ৰা ইদানি তত্থ নিপ্পরিযাযেন চেতনংযেৰ গণ্হন্তো ‘‘চেতনা পন সঙ্খারা’’তি আহ. যা রত্তস্স ৰেদনা, অযং সুখা ৰেদনাতি সুখায ৰেদনায রাগো অনুসেতীতি কত্ৰা ৰুত্তং. তথা অদুক্খমসুখায ৰেদনায অৰিজ্জা অনুসেতীতি আহ – ‘‘যা সম্মূল়্হস্স ৰেদনা, অযং অদুক্খমসুখা ৰেদনা’’তি. ইধ ৰেদনাসীসেন চেতনা ৰুত্তা. তণ্হাযাতি তণ্হং. দিট্ঠিযাতি দিট্ঠিং. যথা ৰা সেসধম্মানং তণ্হায নিস্সযভাৰে পুগ্গলো তণ্হায নিস্সিতোতি ৰুচ্চতি. এৰং তণ্হায সেসধম্মানং পচ্চযভাৰে পুগ্গলো তণ্হায নিস্সিতোতি ৰুচ্চতীতি আহ – ‘‘তণ্হায অনিস্সিতো’’তি.
পস্সদ্ধীতি দরথপটিপ্পস্সম্ভনা. কাযিকাতি করজকাযসন্নিস্সিতা. চেতসিকাতি চিত্তসন্নিস্সিতা. যস্মা পন সা দরথপটিপ্পস্সদ্ধি কাযচিত্তানং সুখে সতি পাকটা হোতি, তস্মা ¶ ‘‘যং কাযিকং সুখ’’ন্তিআদিনা ফলূপচারেন ৰুত্তায পস্সদ্ধিযা নতিঅভাৰস্স কারণভাৰং দস্সেতুং ‘‘পস্সদ্ধকাযো’’তিআদি ৰুত্তং. সোতি এৰং ৰিমুত্তচিত্তো খীণাসৰো. রূপসঙ্খযে ৰিমুত্তোতি রূপানং সঙ্খযসঙ্খাতে নিব্বানে ৰিমুত্তো. অত্থীতিপি ন উপেতীতি সস্সতো অত্তা চ লোকো চাতিপি তণ্হাদিট্ঠিউপযেন ন উপেতি ন গণ্হাতি. নত্থীতি অসস্সতোতি. অত্থি নত্থীতি একচ্চং সস্সতং একচ্চং অসস্সতন্তি. নেৰত্থি নো নত্থীতি অমরাৰিক্খেপৰসেন. গম্ভীরোতি উত্তানভাৰহেতূনং কিলেসানং অভাৰেন গম্ভীরো. নিব্বুতোতি অত্থীতিআদিনা উপগমনকিলেসানং ৰূপসমেন পরিনিব্বুতো সীতিভূতো.
ইধাগতীতি পরলোকতো ইধ আগতি. গতীতি ইধলোকতো পরলোকগমনং. তং পন পুনব্ভৰোতি আহ ‘‘পেচ্চভৰো’’তি. ইধ হুরন্তি দ্ৰারারম্মণধম্মা দস্সিতাতি ‘‘উভযমন্তরেনা’’তি পদেন দ্ৰারপ্পৰত্তধম্মে দস্সেন্তো ‘‘ফস্সসমুদিতেসু ধম্মেসূ’’তি আহ. তস্সত্থো – ফস্সেন ¶ সদ্ধিং ফস্সেন কারণভূতেন চ সমুদিতেসু সম্ভূতেসু ৰিঞ্ঞাণৰেদনাসঞ্ঞাচেতনাৰিতক্কৰিচারাদিধম্মেসু. অত্তানং ন পস্সতীতি তেসং ধম্মানং অনত্তভাৰেনেৰ তত্থ অত্তানং ন পস্সতি. ৰিরজ্জতি ৰিরাগা ৰিমুচ্চতীতি পদেহি লোকুত্তরধম্মানং পটিচ্চসমুপ্পাদভাৰং দস্সেন্তো তদত্থতায সীলাদীনম্পি পরিযাযেন তব্ভাৰমাহ ‘‘লোকুত্তরো’’তিআদিনা.
৪৪. নামসম্পযুত্তোতি নামেন মিস্সিতো. সউপাদিসেসা নিব্বানধাতূতি অরহত্তফলং অধিপ্পেতং. তঞ্চ পঞ্ঞাপধানন্তি আহ – ‘‘সউপাদিসেসা নিব্বানধাতু ৰিজ্জাতি. সেসং সব্বং উত্তানমেৰ.
ওতরণহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১৩. সোধনহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
৪৫. তত্থ কতমো সোধনো হারোতি সোধনহারৰিভঙ্গো. তত্থ ভগৰা পদং সোধেতীতি ‘‘অৰিজ্জায নিৰুতো লোকো’’তি (সু. নি. ১০৩৯; চূল়নি. অজিতমাণৰপুচ্ছা ৫৮, অজিতমাণৰপুচ্ছানিদ্দেস ২) ৰদন্তো ভগৰা – ‘‘কেনস্সু নিৰুতো লোকো’’তি (সু. নি. ১০৩৮; চূল়নি. অজিতমাণৰপুচ্ছা ৫৭, অজিতমাণৰপুচ্ছানিদ্দেস ১) আযস্মতা অজিতেন ¶ পুচ্ছাৰসেন ৰুত্তং পদং সোধেতি নাম, তদত্থস্স ৰিস্সজ্জনতো. নো চ আরম্ভন্তি ন তাৰ আরম্ভং সোধেতি, ঞাতুং ইচ্ছিতস্স অত্থস্স অপরিযোসিতত্তা. সুদ্ধো আরম্ভোতি ঞাতুং ইচ্ছিতস্স অত্থস্স পবোধিতত্তা সোধিতো আরম্ভোতি অত্থো. অঞ্ঞাণপক্খন্দানং দ্ৰেল়্হকজাতানং ৰা পুচ্ছনকালে পুচ্ছিতানং পুচ্ছাৰিসযো অৰিজটং মহাগহনং ৰিয মহাদুগ্গং ৰিয চ অন্ধকারং অৰিভূতং হোতি. যদা চ ভগৰতা পণ্ডিতেহি ৰা ভগৰতো সাৰকেহি অপদে পদং দস্সেন্তেহি নিজ্জটং নিগুম্বং কত্ৰা পঞ্হে ৰিস্সজ্জিতে মহতা গন্ধহত্থিনা অভিভৰিত্ৰা ওভগ্গপদালিতো গহনপ্পদেসো ৰিয ৰিগতন্ধকারো ৰিভূতো উপট্ঠহমানো ৰিসোধিতো নাম হোতি.
সোধনহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১৪. অধিট্ঠানহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
৪৬. তত্থ ¶ কতমো অধিট্ঠানো হারোতি অধিট্ঠানহারৰিভঙ্গো. তত্থ তথা ধারযিতব্বাতি একত্তৰেমত্ততাসঙ্খাতসামঞ্ঞৰিসেসমত্ততো ধারযিতব্বা, ন পন তত্থ কিঞ্চি ৰিকপ্পেতব্বাতি অধিপ্পাযো. অৰিকপ্পেতব্বতায কারণং নিদ্দেসৰারৰণ্ণনাযং ৰুত্তমেৰ. তং তং ফলং মগ্গতি গৰেসতীতি মগ্গো, তদত্থিকেহি মগ্গীযতি গৰেসীযতীতি ৰা মগ্গো. নিরতিযট্ঠেন নিরস্সাদট্ঠেন চ নিরযো. উদ্ধং অনুগন্ত্ৰা তিরিযং অঞ্চিতাতি তিরচ্ছানা. তিরচ্ছানাৰ তিরচ্ছানযোনি. পেততায পেত্তি, ইতো পেচ্চ গতভাৰোতি অত্থো. পেত্তি এৰ পেত্তিৰিসযো. ন সুরন্তি ন ভাসন্তি ন দিব্বন্তীতি অসুরা. অসুরা এৰ অসুরযোনি. দিব্বেহি রূপাদীহি সুট্ঠু অগ্গাতি সগ্গা. মনস্স উস্সন্নতায মনুস্সা. ৰানং ৰুচ্চতি তণ্হা, তং তত্থ নত্থীতি নিব্বানং. নিরযং গচ্ছতীতি নিরযগামী. সেসপদেসুপি এসেৰ নযো. অসুরযোনিযোতি অসুরযোনিযা হিতো, অসুরজাতিনিব্বত্তনকোতি অত্থো. সগ্গং গমেতীতি সগ্গগামিযো. মনুস্সগামীতি মনুস্সলোকগামী. পটিসঙ্খানিরোধোতি পটিসঙ্খায পটিপক্খভাৰনায নিরোধো, পটিপক্খে ৰা তথা অপ্পৰত্তে উপ্পজ্জনারহস্স পটিপক্খৰুত্তিযা অনুপ্পাদো. অপ্পটিসঙ্খানিরোধোতি সঙ্খতধম্মানং সরসনিরোধো, খণিকনিরোধোতি অত্থো.
৪৭. রূপন্তি একত্ততা. ভূতানং উপাদাযাতি ৰেমত্ততা. উপাদারূপন্তি একত্ততা. চক্খাযতনং…পে… কবল়ীকারো আহারোতি ৰেমত্ততা. তথা ভূতরূপন্তি একত্ততা. পথৰীধাতু ¶ …পে… ৰাযোধাতূতি ৰেমত্ততা. পথৰীধাতূতি একত্ততা. ৰীসতি আকারা ৰেমত্ততা. আপোধাতূতি একত্ততা. দ্ৰাদস আকারা ৰেমত্ততা. তেজোধাতূতি একত্ততা. চত্তারো আকারা ৰেমত্ততা. ৰাযোধাতূতি একত্ততা. ছ আকারা ৰেমত্ততাতি ইমমত্থং দস্সেন্তো ‘‘দ্ৰীহি আকারেহি ধাতুযো পরিগ্গণ্হাতী’’তিআদিমাহ.
তত্থ কেসাতি কেসা নাম উপাদিন্নকসরীরট্ঠকা কক্খল়লক্খণা ইমস্মিং সরীরে পাটিযেক্কো পথৰীধাতুকোট্ঠাসো. লোমা নাম…পে… মত্থলুঙ্গং নাম সরীরট্ঠকং কক্খল়লক্খণং ইমস্মিং সরীরে পাটিযেক্কো কোট্ঠাসোতি অযং ৰেমত্ততা. আপোধাতূতিআদিকোট্ঠাসেসু পিত্তাদীসু ¶ এসেৰ নযো. অযং পন ৰিসেসো – যেন চাতি যেন তেজোধাতুনা কুপিতেন. সন্তপ্পতীতি অযং কাযো সন্তপ্পতি একাহিকজরাদিভাৰেন উসুমজাতো হোতি. যেন চ জীরীযতীতি যেন অযং কাযো জরীযতি. ইন্দ্রিযৰেকল্লতং বলক্খযং ৰলিত্তচপলিতাদিঞ্চ পাপুণাতি. যেন চ পরিডয্হতীতি যেন কুপিতেন অযং কাযো ডয্হতি, সো চ পুগ্গলো ‘‘ডয্হামি ডয্হামী’’তি কন্দন্তো সতধোতসপ্পিগোসীতচন্দনাদিলেপনং তালৰণ্টৰাতঞ্চ পচ্চাসীসতি. যেন চ অসিতপীতখাযিতসাযিতং সম্মা পরিণামং গচ্ছতীতি অসিতং ৰা ওদনাদি, পীতং ৰা পানকাদি, খাযিতং ৰা পিট্ঠখজ্জকাদি, সাযিতং ৰা অম্বপক্কমধুফাণিতাদি সম্মা পরিপাকং গচ্ছতি, রসাদিভাৰেন ৰিৰেকং গচ্ছতীতি অত্থো. এত্থ চ পুরিমা তযো তেজোধাতূ চতুসমুট্ঠানা. পচ্ছিমো কম্মসমুট্ঠানোৰ.
উদ্ধঙ্গমা ৰাতাতি উগ্গারহিক্কারাদিপৰত্তকা উদ্ধং আরোহনৰাতা. অধোগমা ৰাতাতি উচ্চারপস্সাৰাদিনীহরণকা অধো ওরোহনৰাতা. কুচ্ছিসযা ৰাতাতি অন্তানং বহিৰাতা. কোট্ঠাসযা ৰাতাতি অন্তানং অন্তোৰাতা. অঙ্গমঙ্গানুসারিনো ৰাতাতি ধমনিজালানুসারেন সকলসরীরে অঙ্গমঙ্গানি অনুসটা সমিঞ্জনপসারণাদিনিব্বত্তকা ৰাতা. অস্সাসোতি অন্তোপৰিসননাসিকৰাতো. পস্সাসোতি বহিনিক্খমননাসিকৰাতো. এত্থ চ পুরিমা সব্বে চতুসমুট্ঠানা. অস্সাসপস্সাসা চিত্তসমুট্ঠানা এৰ. এৰং ৰেমত্ততাদস্সনৰসেন ৰিভাগেন উদাহটা চতস্সো ধাতুযো পটিক্কূলমনসিকারৰসেন উপসংহরন্তো ‘‘ইমেহি দ্ৰাচত্তালীসায আকারেহী’’তিআদিমাহ. তত্থ ন গয্হূপগন্তি ন গহণযোগ্গং. সভাৰভাৰতোতি সভাৰলক্খণতো.
এৰং ¶ পটিক্কূলমনসিকারং দস্সেত্ৰা পুন তত্থ সম্মসনচারং পাল়িৰসেনেৰ দস্সেতুং ‘‘তেনাহ ভগৰা যা চেৰ খো পনা’’তিআদিমাহ. তং সব্বং সুৰিঞ্ঞেয্যং.
৪৮. এৰং সচ্চমগ্গরূপধম্মৰসেন অধিট্ঠানহারং দস্সেত্ৰা ইদানি অৰিজ্জাৰিজ্জাদীনম্পি ৰসেন তং দস্সেতুং ‘‘অৰিজ্জাতি একত্ততা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ‘‘দুক্খে অঞ্ঞাণ’’ন্তিআদীসু যস্মা অৰিজ্জা দুক্খসচ্চস্স যাথাৰসরসলক্খণং ¶ জানিতুং পটিৰিজ্ঝিতুং ন দেতি ছাদেত্ৰা পরিযোনন্ধিত্ৰা তিট্ঠতি, তস্মা ‘‘দুক্খে অঞ্ঞাণ’’ন্তি ৰুচ্চতি. তথা যস্মা দুক্খসমুদযস্স দুক্খনিরোধস্স দুক্খনিরোধগামিনিযা পটিপদায যাথাৰসরসলক্খণং জানিতুং পটিৰিজ্ঝিতুং ন দেতি ছাদেত্ৰা পরিযোনন্ধিত্ৰা তিট্ঠতি, তস্মা ‘‘দুক্খনিরোধগামিনিযা পটিপদায অঞ্ঞাণ’’ন্তি ৰুচ্চতি. পুব্বন্তো অতীতদ্ধভূতা খন্ধাযতনধাতুযো. অপরন্তো অনাগতদ্ধভূতা. পুব্বন্তাপরন্তো তদুভযং. ইদপ্পচ্চযতা সঙ্খারাদীনং কারণানি অৰিজ্জাদীনি. পটিচ্চসমুপ্পন্না ধম্মা অৰিজ্জাদীহি নিব্বত্তা সঙ্খারাদিধম্মা.
তত্থাযং অৰিজ্জা যস্মা অতীতানং খন্ধাদীনং যাৰ পটিচ্চসমুপ্পন্নানং ধম্মানং যাথাৰসরসলক্খণং জানিতুং পটিৰিজ্ঝিতুং ন দেতি ছাদেত্ৰা পরিযোনন্ধিত্ৰা তিট্ঠতি, তস্মা ‘‘পুব্বন্তে অঞ্ঞাণং যাৰ পটিচ্চসমুপ্পন্নেসু ধম্মেসু অঞ্ঞাণ’’ন্তি ৰুচ্চতি, এৰাযং অৰিজ্জা কিচ্চতো জাতিতোপি কথিতা. অযঞ্হি ইমানি অট্ঠ ঠানানি জানিতুং পটিৰিজ্ঝিতুং ন দেতীতি কিচ্চতো কথিতা. উপ্পজ্জমানাপি ইমেসু অট্ঠসু ঠানেসু উপ্পজ্জতীতি জাতিতো কথিতা. এৰং কিচ্চতো জাতিতো চ কথিতাপি লক্খণতো কথিতে এৰ সুকথিতা হোতীতি লক্খণতো দস্সেতুং ‘‘অঞ্ঞাণ’’ন্তিআদি ৰুত্তং.
তত্থ ঞাণং অত্থানত্থং কারণাকারণং চতুসচ্চধম্মং ৰিদিতং পাকটং করোতি. অযং পন অৰিজ্জা উপ্পজ্জিত্ৰা তং ৰিদিতং পাকটং কাতুং ন দেতীতি ঞাণপচ্চনীকতো অঞ্ঞাণং. দস্সনন্তিপি পঞ্ঞা, সা হি তং আকারং পস্সতি. অৰিজ্জা পন উপ্পজ্জিত্ৰা পস্সিতুং ন দেতীতি অদস্সনং. অভিসমযোতিপি পঞ্ঞা, সা তং আকারং অভিসমেতি. অৰিজ্জা পন উপ্পজ্জিত্ৰা তং অভিসমেতুং ন দেতীতি অনভিসমযো. অনুবোধো সম্বোধো পটিৰেধোতিপি পঞ্ঞা, সা তং আকারং অনুবুজ্ঝতি সম্বুজ্ঝতি পটিৰিজ্ঝতি. অৰিজ্জা পন উপ্পজ্জিত্ৰা তং অনুবুজ্ঝিতুং সম্বুজ্ঝিতুং পটিৰিজ্ঝিতুং ন দেতীতি অননুবোধো অসম্বোধো অপ্পটিৰেধো. তথা সল্লক্খণং উপলক্খণং পচ্চুপলক্খণং সমপেক্খণন্তিপি পঞ্ঞা, সা তং আকারং সল্লক্খতি ¶ উপলক্খতি পচ্চুপলক্খতি সমং সম্মা চ অপেক্খতি. অৰিজ্জা পন উপ্পজ্জিত্ৰা তস্স তথা কাতুং ন দেতীতি অসল্লক্খণং অনুপলক্খণং অপচ্চুপলক্খণং অসমপেক্খণন্তি চ ৰুচ্চতি.
নাস্স ¶ কিঞ্চি পচ্চক্খকম্মং অত্থি, সযঞ্চ অপ্পচ্চৰেক্খিত্ৰা কতকম্মন্তি অপ্পচ্চক্খকম্মং. দুম্মেধানং ভাৰো দুম্মেজ্ঝং. বালানং ভাৰো বাল্যং. সম্পজঞ্ঞন্তি পঞ্ঞা, সা অত্থানত্থং কারণাকারণং চতুসচ্চধম্মং সম্পজানাতি. অৰিজ্জা পন উপ্পজ্জিত্ৰা তং কারণং পজানিতুং ন দেতীতি অসম্পজঞ্ঞং. মোহনৰসেন মোহো. পমোহনৰসেন পমোহো. সম্মোহনৰসেন সম্মোহো. অৰিন্দিযং ৰিন্দতি, ৰিন্দিযং ন ৰিন্দতীতি অৰিজ্জা. ৰট্টস্মিং ওহনতি ওতরতীতি অৰিজ্জোঘো. ৰট্টস্মিং যোজেতীতি অৰিজ্জাযোগো. অপ্পহীনট্ঠেন চেৰ পুনপ্পুনং উপ্পজ্জনতো চ অৰিজ্জানুসযো. মগ্গে পরিযুট্ঠিতচোরা ৰিয অদ্ধিকে কুসলচিত্তং পরিযুট্ঠাতি ৰিলুপ্পতীতি অৰিজ্জাপরিযুট্ঠানং. যথা নগরদ্ৰারে পলিঘসঙ্খাতায লঙ্গিযা পতিতায মনুস্সানং নগরপ্পৰেসো পচ্ছিজ্জতি, এৰমেৰ যস্স সক্কাযনগরে অযং পতিতা, তস্স নিব্বানসম্পাপকং ঞাণগমনং পচ্ছিজ্জতীতি অৰিজ্জালঙ্গী নাম হোতি. অকুসলঞ্চ তং মূলঞ্চ, অকুসলানং ৰা মূলন্তি অকুসলমূলং. তং পন ন অঞ্ঞং, ইধাধিপ্পেতো মোহোতি মোহো অকুসলমূলন্তি অযং একপদিকো অৰিজ্জায অত্থুদ্ধারো. অযং ৰেমত্ততাতি অযং অৰিজ্জায ৰেমত্ততা.
ৰিজ্জাতি ৰিন্দিযং ৰিন্দতীতি ৰিজ্জা, ৰিজ্ঝনট্ঠেন ৰিজ্জা, ৰিদিতকরণট্ঠেন ৰিজ্জা. ‘‘দুক্খে ঞাণ’’ন্তিআদীসু দুক্খসচ্চস্স যাথাৰসরসলক্খণং জানাতি পস্সতি পটিৰিজ্ঝতীতি দুক্খে অরিযসচ্চে ৰিসযভূতে ঞাণং ‘‘দুক্খে ঞাণ’’ন্তি ৰুত্তং. এস নযো সেসেসুপি. পঞ্ঞাতি তস্স তস্স অত্থস্স পাকটকরণসঙ্খাতেন পঞ্ঞাপনট্ঠেন পঞ্ঞা, তেন তেন ৰা অনিচ্চাদিনা পকারেন ধম্মে জানাতীতি পঞ্ঞা. পজাননাকারো পজাননা. অনিচ্চাদীনি ৰিচিনতীতি ৰিচযো. পকারেহি ৰিচিনতীতি পৰিচযো. চতুসচ্চধম্মে ৰিচিনতীতি ধম্মৰিচযো. অনিচ্চাদীনং সল্লক্খণৰসেন সল্লক্খণা. তেসংযেৰ পতি পতি উপলক্খণৰসেন পচ্চুপলক্খণা. পণ্ডিতভাৰো পণ্ডিচ্চং. কুসলভাৰো কোসল্লং. নিপুণভাৰো নেপুঞ্ঞং. অনিচ্চাদীনং ৰিভাৰনৰসেন ৰেভব্যা. তেসংযেৰ চিন্তনৰসেন চিন্তা. অনিচ্চাদীনি উপপরিক্খতীতি উপপরিক্খা. ভূরীতি পথৰিযা নামং, অযম্পি সণ্হট্ঠেন ৰিত্থতট্ঠেন চ ভূরী ৰিযাতি ভূরী. তেন ৰুত্তং – ‘‘ভূরী ৰুচ্চতি পথৰী, তায পথৰিসমায ৰিত্থতায পঞ্ঞায সমন্নাগতোতি ¶ ভূরিপঞ্ঞো’’তি ¶ (মহানি. ২৭). অপি চ ভূরীতি পঞ্ঞাযেৰেতং অধিৰচনং. ভূতে অত্থে রমতীতি ভূরী.
কিলেসে মেধতি হিংসতীতি মেধা, খিপ্পং গহণধারণট্ঠেন ৰা মেধা. যস্সুপ্পজ্জতি, তং সত্তং হিতপটিপত্তিযং সম্পযুত্তং ৰা যাথাৰলক্খণপটিৰেধে পরিণেতীতি পরিণাযিকা. অনিচ্চাদিৰসেন ধম্মে ৰিপস্সতীতি ৰিপস্সনা. সম্মা পকারেহি অনিচ্চাদীনি জানাতীতি সম্পজঞ্ঞং. উপ্পথপটিপন্নে সিন্ধৰে ৰীথিআরোপনত্থং পতোদো ৰিয উপ্পথে ধাৰনকূটচিত্তং ৰীথিআরোপনত্থং ৰিজ্ঝতীতি পতোদো ৰিযাতি পতোদো. দস্সনলক্খণে ইন্দট্ঠং কারেতীতি ইন্দ্রিযং, পঞ্ঞাসঙ্খাতং ইন্দ্রিযং পঞ্ঞিন্দ্রিযং. অৰিজ্জায ন কম্পতীতি পঞ্ঞাবলং. কিলেসচ্ছেদনট্ঠেন পঞ্ঞাৰ সত্থং পঞ্ঞাসত্থং. অচ্চুগ্গতট্ঠেন পঞ্ঞাৰ পাসাদো পঞ্ঞাপাসাদো. আলোকনট্ঠেন পঞ্ঞাৰ আলোকো পঞ্ঞাআলোকো.
ওভাসনট্ঠেন পঞ্ঞাৰ ওভাসো পঞ্ঞাওভাসো. পজ্জোতনট্ঠেন পঞ্ঞাৰ পজ্জোতো পঞ্ঞাপজ্জোতো. রতিকরণট্ঠেন রতিদাযকট্ঠেন রতিজনকট্ঠেন চিত্তীকতট্ঠেন দুল্লভপাতুভাৰট্ঠেন অতুলট্ঠেন অনোমসত্তপরিভোগট্ঠেন চ পঞ্ঞাৰ রতনং পঞ্ঞারতনং. ন তেন সত্তা মুয্হন্তি, সযং ৰা আরম্মণে ন মুয্হতীতি অমোহো. ধম্মৰিচযপদং ৰুত্তত্থমেৰ. কস্মা পনেতং পুন ৰুত্তন্তি? অমোহস্স মোহপটিপক্খভাৰদীপনত্থং. তেনেতং দীপেতি – য্ৰাযং অমোহো, সো ন কেৰলং মোহতো অঞ্ঞো ধম্মো, মোহস্স পটিপক্খো ধম্মৰিচযসঙ্খাতো অমোহোৰ ইধাধিপ্পেতোতি. সম্মাদিট্ঠীতি যাথাৰনিয্যানিককুসলদিট্ঠি. ধম্মৰিচযসঙ্খাতো পসত্থো সুন্দরো ৰা বোজ্ঝঙ্গোতি ধম্মৰিচযসম্বোজ্ঝঙ্গো. মগ্গঙ্গন্তি অরিযমগ্গস্স অঙ্গং কারণন্তি মগ্গঙ্গং. অরিযমগ্গস্স অন্তোগধত্তা মগ্গপরিযাপন্নন্তি.
অসঞ্ঞাসমাপত্তীতি সঞ্ঞাৰিরাগভাৰনাৰসেন পৰত্তিতা অসঞ্ঞভৰূপপত্তিনিব্বত্তনসমাপত্তি. অনুপ্পন্নে হি বুদ্ধে একচ্চে তিত্থাযতনে পব্বজিত্ৰা ৰাযোকসিণে পরিকম্মং কত্ৰা চতুত্থজ্ঝানং নিব্বত্তেত্ৰা ঝানা ৰুট্ঠায সঞ্ঞায দোসং পস্সন্তি, সঞ্ঞায সতি হত্থচ্ছেদাদিদুক্খঞ্চেৰ সব্বভযানি ¶ চ হোন্তি, ‘‘অলং ইমায সঞ্ঞায, সঞ্ঞাভাৰো সন্তো’’তি এৰং সঞ্ঞায দোসং পস্সিত্ৰা সঞ্ঞাৰিরাগৰসেন চতুত্থজ্ঝানং নিব্বত্তেত্ৰা অপরিহীনজ্ঝানা কালং কত্ৰা অসঞ্ঞীসু নিব্বত্তন্তি. চিত্তং নেসং চুতিচিত্তনিরোধেনেৰ ইধ নিৰত্ততি, রূপক্খন্ধমত্তমেৰ তত্থ নিব্বত্ততি.
তে ¶ যথা নাম জিযাৰেগুক্খিত্তো সরো যত্তকো জিযাৰেগো, তত্তকমেৰ আকাসে গচ্ছতি, এৰমেৰং ঝানৰেগুক্খিত্তা উপপজ্জিত্ৰা যত্তকো ঝানৰেগো, তত্তকমেৰ কালং তিট্ঠন্তি. ঝানৰেগে পন পরিক্খীণে তত্থ রূপক্খন্ধো অন্তরধাযতি, ইধ পটিসন্ধিসঞ্ঞা উপ্পজ্জতি, তং সন্ধায ৰুত্তং – ‘‘অসঞ্ঞভৰূপপত্তিনিব্বত্তনসমাপত্তী’’তি. ৰিভূতসঞ্ঞাসমাপত্তীতি ৰিঞ্ঞাণঞ্চাযতনসমাপত্তি. সা হি পঠমারুপ্পৰিঞ্ঞাণস্স পঠমারুপ্পসঞ্ঞাযপি ৰিভাৰনতো ‘‘ৰিভূতসঞ্ঞা’’তি ৰুচ্চতি. কেচি ‘‘ৰিভূতরূপসঞ্ঞা’’তি পঠন্তি, তেসং মতেন ৰিভূতরূপসমাপত্তি নাম সেসারুপ্পসমাপত্তিযো. সেসা সমাপত্তিযো সুৰিঞ্ঞেয্যাৰ.
নেৰসেক্খনাসেক্খো ঝাযীতি ঝানলাভী পুথুজ্জনো. আজানিযো ঝাযীতি অরহা, সব্বেপি ৰা অরিযপুগ্গলা. অস্সখলুঙ্কো ঝাযীতি খলুঙ্কস্সসদিসো ঝাযী. তথা হি খলুঙ্কো অস্সো দমথং ন উপেতি ইতো চিতো চ যথারুচি ধাৰতি, এৰমেৰং যো পুথুজ্জনো অভিঞ্ঞালাভী, সো অভিঞ্ঞা অস্সাদেত্ৰা ‘‘অলমেত্তাৰতা, কতমেত্তাৰতা’’তি উত্তরিদমথায অপরিসক্কন্তো অভিঞ্ঞাচিত্তৰসেন ইতো চিতো চ ধাৰতি পৰত্ততি, সো ‘‘অস্সখলুঙ্কো ঝাযী’’তি ৰুত্তো. দিট্ঠুত্তরো ঝাযীতি ঝানলাভী দিট্ঠিগতিকো. পঞ্ঞুত্তরো ঝাযীতি লক্খণূপনিজ্ঝানেন ঝাযী, সব্বো এৰ ৰা পঞ্ঞাধিকো ঝাযী.
সরণো সমাধীতি অকুসলচিত্তেকগ্গতা, সব্বোপি ৰা সাসৰো সমাধি. অরণো সমাধীতি সব্বো কুসলাব্যাকতো সমাধি, লোকুত্তরো এৰ ৰা. সৰেরো সমাধীতি পটিঘচিত্তেসু একগ্গতা. অৰেরো সমাধীতি মেত্তাচেতোৰিমুত্তি. অনন্তরদুকেপি এসেৰ নযো. সামিসো সমাধীতি লোকিযসমাধি. সো হি অনতিক্কন্তৰট্টামিসলোকামিসতায সামিসো. নিরামিসো সমাধীতি লোকুত্তরো সমাধি. সসঙ্খারো সমাধীতি দুক্খাপটিপদো দন্ধাভিঞ্ঞো সুখাপটিপদো চ দন্ধাভিঞ্ঞো. সো হি সসঙ্খারেন সপ্পযোগেন চিত্তেন পচ্চনীকধম্মে কিচ্ছেন ¶ কসিরেন নিগ্গহেত্ৰা অধিগন্তব্বো. ইতরো অসঙ্খারো সমাধি. একংসভাৰিতো সমাধীতি সুক্খৰিপস্সকস্স সমাধি. উভযংসভাৰিতো সমাধীতি সমথযানিকস্স সমাধি. উভযতো ভাৰিতভাৰনো সমাধীতি কাযসক্খিনো উভতোভাগৰিমুত্তস্স চ সমাধি. সো হি উভযতো ভাগেহি উভযতো ভাৰিতভাৰনো.
আগাল়্হপটিপদাতি কামানং ওরোহনপটিপত্তি, কামসুখানুযোগোতি অত্থো. নিজ্ঝামপটিপদাতি কামস্স নিজ্ঝাপনৰসেন খেদনৰসেন পৰত্তা পটিপত্তি, অত্তকিলমথানুযোগোতি ¶ অত্থো. অক্খমা পটিপদাতিআদীসু পধানকরণকালে সীতাদীনি অসহন্তস্স পটিপদা, তানি নক্খমতীতি অক্খমা. সহন্তস্স পন তানি খমতীতি খমা. ‘‘উপ্পন্নং কামৰিতক্কং নাধিৰাসেতী’’তিআদিনা (ম. নি. ১.২৬; অ. নি. ৪.১৪; ৬.৫৮) নযেন মিচ্ছাৰিতক্কে সমেতীতি সমা. মনচ্ছট্ঠানি ইন্দ্রিযানি দমেতীতি দমা পটিপদা.
এৰন্তি ইমিনা ৰুত্তনযেন. যো ধম্মোতি যো কোচি জাতিআদিধম্মো. যস্স ধম্মস্সাতি ততো অঞ্ঞস্স জরাদিধম্মস্স. সমানভাৰোতি দুক্খাদিভাৰেন সমানভাৰো. একত্ততাযাতি সমানতায দুক্খাদিভাৰানং একীভাৰেন. একী ভৰতীতি অনেকোপি ‘‘দুক্খ’’ন্তিআদিনা একসদ্দাভিধেয্যতায একী ভৰতি. এতেন একত্ততায লক্খণমাহ. যেন যেন ৰা পন ৰিলক্খণোতি যো ধম্মো যস্স ধম্মস্স যেন যেন ভাৰেন ৰিসদিসো. তেন তেন ৰেমত্তং গচ্ছতীতি তেন তেন ভাৰেন সো ধম্মো তস্স ধম্মস্স ৰেমত্ততং ৰিসদিসত্তং গচ্ছতি, দুক্খভাৰেন সমানোপি জাতিআদিকো অভিনিব্বত্তিআদিভাৰেন জরাদিকস্স ৰিসিট্ঠতং গচ্ছতীতি অত্থো. ইমিনা ৰেমত্ততায লক্খণমাহ.
ইদানি তাৰ একত্তৰেমত্ততাৰিসযে নিযোজেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘সুত্তে ৰা ৰেয্যাকরণে ৰা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ পুচ্ছিতন্তি পুচ্ছাৰসেন দেসিতসুত্তৰসেন ৰুত্তং, ন পন অধিট্ঠানহারস্স পুচ্ছাৰিসযতায. সেসং উত্তানমেৰ.
অধিট্ঠানহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১৫. পরিক্খারহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
৪৯. তত্থ ¶ কতমো পরিক্খারো হারোতি পরিক্খারহারৰিভঙ্গো. তত্থ যো ধম্মো যং ধম্মং জনযতি, তস্স সো পরিক্খারোতি সঙ্খেপতো পরিক্খারলক্খণং ৰত্ৰা তং ৰিভাগেন দস্সেতুং ‘‘কিংলক্খণো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ হিনোতি অত্তনো ফলং পটিকারণভাৰং গচ্ছতীতি হেতু. পটিচ্চ এতস্মা ফলং এতীতি পচ্চযো. কিঞ্চাপি হেতুপচ্চযসদ্দেহি কারণমেৰ ৰুচ্চতি, তথাপি তত্থ ৰিসেসং ৰিভাগেন দস্সেতুং ‘‘অসাধারণলক্খণো’’তিআদি ৰুত্তং. সভাৰো হেতূতি সমানভাৰো ¶ বীজং হেতু. ননু চ বীজং অঙ্কুরাদিসদিসং ন হোতীতি? নো ন হোতি, অঞ্ঞতো হি তাদিসস্স অনুপ্পজ্জনতো.
‘‘যথা ৰা পনা’’তিআদিনাপি উদাহরণন্তরদস্সনেন হেতুপচ্চযানং ৰিসেসমেৰ ৰিভাৰেতি. তত্থ দুদ্ধন্তি খীরং. দধি ভৰতীতি একত্তনযেন অভেদোপচারেন ৰা ৰুত্তং, ন অঞ্ঞথা. ন হি খীরং দধি হোতি. তেনেৰাহ – ‘‘ন চত্থি এককালসমৰধানং দুদ্ধস্স চ দধিস্স চা’’তি. অথ ৰা ঘটে দুদ্ধং পক্খিত্তং দধি ভৰতি, দধি তত্থ কালন্তরে জাযতি পচ্চযন্তরসমাযোগেন, তস্মা ন চত্থি এককালসমৰধানং দুদ্ধস্স চ দধিস্স চ রসখীরৰিপাকাদীহি ভিন্নসভাৰত্তা. এৰমেৰন্তি যথা হেতুভূতস্স খীরস্স ফলভূতেন দধিনা ন এককালসমৰধানং, এৰমঞ্ঞস্সাপি হেতুস্স ফলেন ন এককালসমৰধানং, ন তথা পচ্চযস্স, ন হি পচ্চযো একন্তেন ফলেন ভিন্নকালো এৰাতি. এৰম্পি হেতুপচ্চযানং ৰিসেসো ৰেদিতব্বোতি অধিপ্পাযো.
এৰং বাহিরং হেতুপচ্চযৰিভাগং দস্সেত্ৰা ইদানি অজ্ঝত্তিকং দস্সেতুং ‘‘অযঞ্হি সংসারো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ ‘‘অৰিজ্জা অৰিজ্জায হেতূ’’তি ৰুত্তে কিং একস্মিং চিত্তুপ্পাদে অনেকা অৰিজ্জা ৰিজ্জন্তীতি? আহ ‘‘পুরিমিকা অৰিজ্জা পচ্ছিমিকায অৰিজ্জায হেতূ’’তি. তেন একস্মিং কালে হেতুফলানং সমৰধানং নত্থীতি এতমেৰত্থং সমত্থেতি. তত্থ ‘‘পুরিমিকা অৰিজ্জা’’তিআদিনা হেতুফলভূতানং অৰিজ্জানং ৰিভাগং দস্সেতি. ‘‘বীজঙ্কুরো ৰিযা’’তিআদিনা ইমমত্থং দস্সেতি – যথা বীজং অঙ্কুরস্স হেতু হোন্তং সমনন্তরহেতুতায হেতু হোতি. যং পন বীজতো ফলং নিব্বত্ততি, তস্স বীজং পরম্পরহেতুতায হেতু হোতি. এৰং অৰিজ্জাযপি হেতুভাৰে দট্ঠব্বন্তি.
পুন ¶ ‘‘যথা ৰা পনা’’তিআদিনাপি হেতুপচ্চযৰিভাগমেৰ দস্সেতি. তত্থ থালকন্তি দীপকপল্লিকা. অনগ্গিকন্তি অগ্গিং ৰিনা. দীপেতুন্তি জালেতুং. ইতি সভাৰো হেতূতি এৰং পদীপুজ্জালনাদীসু অগ্গিআদিপদীপসদিসং কারণং সভাৰো হেতু. পরভাৰো পচ্চযোতি তত্থেৰ কপল্লিকাৰট্টিতেলাদিসদিসো অগ্গিতো অঞ্ঞো সভাৰো পচ্চযো. অজ্ঝত্তিকোতি নিযকজ্ঝত্তিকো নিযকজ্ঝত্তে ভৰো. বাহিরোতি ততো বহিভূতো. জনকোতি নিব্বত্তকো. পরিগ্গাহকোতি উপত্থম্ভকো. অসাধারণোতি আৰেণিকো. সাধারণোতি অঞ্ঞেসম্পি পচ্চযুপ্পন্নানং সমানো.
ইদানি ¶ যস্মা কারণং ‘‘পরিক্খারো’’তি ৰুত্তং, কারণভাৰো চ ফলাপেক্খায, তস্মা কারণস্স যো কারণভাৰো যথা চ সো হোতি, যঞ্চ ফলং যো চ তস্স ৰিসেসো, যো চ কারণফলানং সম্বন্ধো, তং সব্বং ৰিভাৰেতুং ‘‘অৰুপচ্ছেদত্থো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ কারণফলভাৰেন সম্বন্ধতা সন্ততি. কো চ তত্থ সম্বন্ধো, কো কারণফলভাৰো চ? সো এৰ অৰুপচ্ছেদত্থো. যো ফলভূতো অঞ্ঞস্স অকারণং হুত্ৰা নিরুজ্ঝতি, সো ৰুপচ্ছিন্নো নাম হোতি, যথা তং অরহতো চুতিচিত্তং. যো পন অত্তনো অনুরূপস্স ফলস্স হেতু হুত্ৰা নিরুজ্ঝতি, সো অনুপচ্ছিন্নো এৰ নাম হোতি, হেতুফলসম্বন্ধস্স ৰিজ্জমানত্তাতি আহ – ‘‘অৰুপচ্ছেদত্থো সন্ততিঅত্থো’’তি.
যস্মা চ কারণতো নিব্বত্তং ফলং নাম, ন অনিব্বত্তং, তস্মা ‘‘নিব্বত্তিঅত্থো ফলত্থো’’তি ৰুত্তং. যস্মা পন পুরিমভৰেন অনন্তরভৰপটিসন্ধানৰসেন পৰত্তা উপপত্তিক্খন্ধা পুনব্ভৰো, তস্মা ৰুত্তং – ‘‘পটিসন্ধিঅত্থো পুনব্ভৰত্থো’’তি. তথা যস্স পুগ্গলস্স কিলেসা উপ্পজ্জন্তি, তং পলিবুন্ধেন্তি সম্মা পটিপজ্জিতুং ন দেন্তি. যাৰ চ মগ্গেন অসমুগ্ঘাতিতা, তাৰ অনুসেন্তি নাম, তেন ৰুত্তং – ‘‘পলিবোধত্থো পরিযুট্ঠানত্থো, অসমুগ্ঘাতত্থো অনুসযত্থো’’তি. পরিঞ্ঞাভিসমযৰসেন পরিঞ্ঞাতে ন কদাচি তং নামরূপঙ্কুরস্স কারণং হেস্সতীতি আহ – ‘‘অপরিঞ্ঞাতত্থো ৰিঞ্ঞাণস্স বীজত্থো’’তি. যত্থ অৰুপচ্ছেদো তত্থ সন্ততীতি যত্থ রূপারূপপ্পৰত্তিযং যথাৰুত্তো অৰুপচ্ছেদো, তত্থ সন্ততিৰোহারো ¶ . যত্থ সন্ততি তত্থ নিব্বত্তীতিআদি পচ্চযপরম্পরদস্সনং হেতুফলসম্বন্ধৰিভাৰনমেৰ.
‘‘যথা ৰা পন চক্খুঞ্চ পটিচ্চা’’তিআদিনা ‘‘সভাৰো হেতূ’’তি ৰুত্তমেৰত্থং ৰিভাগেন দস্সেতি. তত্থ সন্নিস্সযতাযাতি উপনিস্সযপচ্চযতায. মনসিকারোতি কিরিযামনোধাতু. সা হি চক্খুৰিঞ্ঞাণস্স ৰিঞ্ঞাণভাৰেন সমানজাতিতায সভাৰো হেতু. সঙ্খারা ৰিঞ্ঞাণস্স পচ্চযো সভাৰো হেতূতি পুঞ্ঞাদিঅভিসঙ্খারা পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণস্স পচ্চযো, তত্থ যো সভাৰো, সো হেতূতি. সঙ্খারাতি চেত্থ সব্বো লোকিযো কুসলাকুসলচিত্তুপ্পাদো অধিপ্পেতো. ইমিনা নযেন সেসপদেসুপি অত্থো ৰেদিতব্বো. এৰং যো কোচি উপনিস্সযো সব্বো সো পরিক্খারোতি যথাৰুত্তপ্পভেদো যো কোচি পচ্চযো, সো সব্বো অত্তনো ফলস্স পরিক্খরণতো অভিসঙ্খরণতো পরিক্খারো. তস্স নিদ্ধারেত্ৰা কথনং পরিক্খারো হারোতি.
পরিক্খারহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১৬. সমারোপনহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
৫০. তত্থ ¶ কতমো সমারোপনো হারোতি সমারোপনহারৰিভঙ্গো. তত্থ একস্মিং পদট্ঠানেতি যস্মিং কিস্মিঞ্চি একস্মিং কারণভূতে ধম্মে সুত্তেন গহিতে. যত্তকানি পদট্ঠানানি ওতরন্তীতি যত্তকানি অঞ্ঞেসং কারণভূতানি তস্মিং ধম্মে সমোসরন্তি. সব্বানি তানি সমারোপযিতব্বানীতি সব্বানি তানি পদট্ঠানানি পদট্ঠানভূতা ধম্মা সম্মা নিদ্ধারণৰসেন আনেত্ৰা দেসনায আরোপেতব্বা, দেসনারুল়্হে ৰিয কত্ৰা কথেতব্বাতি অত্থো. যথা আৰট্টে হারে ‘‘একম্হি পদট্ঠানে, পরিযেসতি সেসকং পদট্ঠান’’ন্তি (নেত্তি. ৪ নিদ্দেসৰার) ৰচনতো অনেকেসং পদট্ঠানানং পরিযেসনা ৰুত্তা, এৰমিধাপি বহূনং পদট্ঠানানং সমারোপনা কাতব্বাতি দস্সেন্তো ‘‘যথা আৰট্টে হারে’’তি আহ. ন কেৰলং পদট্ঠানৰসেনেৰ সমারোপনা, অথ খো ৰেৰচনভাৰনাপহানৰসেনপি সমারোপনা কাতব্বাতি দস্সেন্তো ‘‘তত্থ সমারোপনা চতুব্বিধা’’তিআদিমাহ.
কস্মা ¶ পনেত্থ পদট্ঠানৰেৰচনানি গহিতানি, ননু পদট্ঠানৰেৰচনহারে এৰ অযমত্থো ৰিভাৰিতোতি? সচ্চমেতং, ইধ পন পদট্ঠানৰেৰচনগ্গহণং ভাৰনাপহানানং অধিট্ঠানৰিসযদস্সনত্থঞ্চেৰ তেসং অধিৰচনৰিভাগদস্সনত্থঞ্চ. এৰঞ্হি ভাৰনাপহানানি সুৰিঞ্ঞেয্যানি হোন্তি সুকরানি চ পঞ্ঞাপেতুং. ইদং পদট্ঠানন্তি ইদং তিৰিধং সুচরিতং বুদ্ধানং সাসনস্স ওৰাদস্স ৰিসযাধিট্ঠানভাৰতো পদট্ঠানং. তত্থ ‘‘কাযিক’’ন্তিআদিনা তীহি সুচরিতেহি সীলাদযো তযো খন্ধে সমথৰিপস্সনা ততিযচতুত্থফলানি চ নিদ্ধারেত্ৰা দস্সেতি, তং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ. ৰনীযতীতি ৰনং, ৰনতি, ৰনুতে ইতি ৰা ৰনং. তত্থ যস্মা পঞ্চ কামগুণা কামতণ্হায, নিমিত্তগ্গাহো অনুব্যঞ্জনগ্গাহস্স, অজ্ঝত্তিকবাহিরানি আযতনানি তপ্পটিবন্ধছন্দরাগাদীনং, অনুসযা চ পরিযুট্ঠানানং কারণানি হোন্তি, তস্মা তমত্থং দস্সেতুং ‘‘পঞ্চ কামগুণা’’তিআদি ৰুত্তং.
৫১. অযং ৰেৰচনেন সমারোপনাতি যো ‘‘রাগৰিরাগা চেতোৰিমুত্তি সেক্খফলং, অনাগামিফলং, কামধাতুসমতিক্কমন’’ন্তি এতেহি পরিযাযৰচনেহি ততিযফলস্স নিদ্দেসো, তথা যো ‘‘অৰিজ্জাৰিরাগা পঞ্ঞাৰিমুত্তি অসেক্খফলং, অগ্গফলং অরহত্তং, তেধাতুকসমতিক্কমন’’ন্তি ¶ এতেহি পরিযাযৰচনেহি চতুত্থফলস্স নিদ্দেসো, যো চ ‘‘পঞ্ঞিন্দ্রিয’’ন্তিআদীহি পরিযাযৰচনেহি পঞ্ঞায নিদ্দেসো, অযং ৰেৰচনেহি চ সমারোপনা.
তস্মাতিহ ত্ৰং, ভিক্খু, কাযে কাযানুপস্সী ৰিহরাহীতিআদি লক্খণহারৰিভঙ্গৰণ্ণনাযং ৰুত্তনযেন ৰেদিতব্বং. কেৰলং তত্থ একলক্খণত্তা অৰুত্তানম্পি ৰুত্তভাৰদস্সনৰসেনেৰ আগতং, ইধ ভাৰনাসমারোপনৰসেনাতি অযমেৰ ৰিসেসো. কাযানুপস্সনা ৰিসেসতো অসুভানুপস্সনা এৰ কামরাগতদেকট্ঠকিলেসানং একন্তপটিপক্খাতি অসুভসঞ্ঞা কবল়ীকারাহারপরিঞ্ঞায পরিবন্ধকিলেসা কামুপাদানং কামযোগো অভিজ্ঝাকাযগন্থো কামাসৰো কামোঘো রাগসল্লং রূপধম্মপরিঞ্ঞায পটিপক্খকিলেসা রূপধম্মেসু রাগো ছন্দাগতিগমনন্তি এতেসং পাপধম্মানং পহানায সংৰত্ততীতি ইমমত্থং দস্সেতি ‘‘কাযে কাযানুপস্সী ৰিহরন্তো’’তিআদিনা.
তথা ¶ ৰেদনানুপস্সনা ৰিসেসতো দুক্খানুপস্সনাতি, সা –
‘‘যো সুখং দুক্খতো অদ্দ, দুক্খমদ্দক্খি সল্লতো;
অদুক্খমসুখং সন্তং, অদক্খি নং অনিচ্চতো’’তি. (সং. নি. ৪.২৫৩; ইতিৰু. ৫৩) –
আদিৰচনতো সব্বং ৰেদনং ‘‘দুক্খ’’ন্তি পস্সন্তী সুখসঞ্ঞায ৰেদনাহেতুপরিঞ্ঞায পরিবন্ধকিলেসানং গোসীলাদীহি ভৰসুদ্ধি হোতীতি ৰেদনাস্সাদেন পৰত্তস্স ভৰুপাদানসঙ্খাতস্স সীলব্বতুপাদানস্স ৰেদনাৰসেন ‘‘অনত্থং মে অচরী’’তিআদিনযপ্পৰত্তস্স (দী. নি. ৩.৩৪০; অ. নি. ৯.২৯; ১০.৭৯; ধ. স. ১২৩৭; ৰিভ. ৯০৯, ৯৬০) ব্যাপাদকাযগন্থস্স দোসসল্লস্স ৰেদনাস্সাদৰসেনেৰ পৰত্তস্স ভৰযোগভৰাভৰভৰোঘসঙ্খাতস্স ভৰরাগস্স ভৰপরিঞ্ঞায পরিবন্ধককিলেসানং ৰেদনাৰিসযস্স রাগস্স দোসাগতিগমনস্স চ পহানায সংৰত্ততীতি এতমত্থং দস্সেতি ‘‘ৰেদনাসু ৰেদনানুপস্সী’’তিআদিনা.
তথা চিত্তানুপস্সনা ৰিসেসতো অনিচ্চানুপস্সনাতি, সা চিত্তং ‘‘অনিচ্চ’’ন্তি পস্সন্তী তত্থ যেভুয্যেন সত্তা নিচ্চসঞ্ঞিনোতি নিচ্চসঞ্ঞায ৰিঞ্ঞাণাহারপরিঞ্ঞায পরিবন্ধকিলেসানং নিচ্চাভিনিৰেসপটিপক্খতো এৰ দিট্ঠুপাদানং দিট্ঠিযোগসীলব্বতপরামাসকাযগন্থদিট্ঠাসৰদিট্ঠোঘসঙ্খাতায দিট্ঠিযা নিচ্চসঞ্ঞানিমিত্তস্স ‘‘সেয্যোহমস্মী’’তিআদিনযপ্পৰত্তস্স ¶ (ধ. স. ১২৩৯; ৰিভ. ৮৩২, ৮৬৬, ৯৬২) মানসল্লস্স সঞ্ঞাপরিঞ্ঞায পটিপক্খকিলেসানং সঞ্ঞায রাগস্স দিট্ঠাভিনিৰেসস্স অপ্পহীনত্তা উপ্পজ্জনকস্স ভযাগতিগমনস্স চ পহানায সংৰত্ততীতি ইমমত্থং দস্সেতি ‘‘চিত্তে চিত্তানুপস্সী’’তিআদিনা.
তথা ধম্মানুপস্সনা ৰিসেসতো অনত্তসঞ্ঞাতি, সা সঙ্খারেসু অত্তসঞ্ঞায মনোসঞ্চেতনাহারপরিঞ্ঞায পটিপক্খকিলেসানং সক্কাযদিট্ঠিযা ‘‘ইদমেৰ সচ্চ’’ন্তি (ম. নি. ২.১৮৭, ২০২-২০৩; ৩.২৭) পৰত্তস্স মিচ্ছাভিনিৰেসস্স মিচ্ছাভিনিৰেসহেতুকায অৰিজ্জাযোগঅৰিজ্জাসৰঅৰিজ্জোঘমোহসল্লসঙ্খাতায অৰিজ্জায সঙ্খারপরিঞ্ঞায পরিবন্ধকিলেসানং সঙ্খারেসু রাগস্স মোহাগতিগমনস্স ¶ চ পহানায সংৰত্ততীতি ইমমত্থং দস্সেতি ‘‘ধম্মেসু ধম্মানুপস্সী ৰিহরন্তো’’তিআদিনা. সেসং উত্তানমেৰ.
সমারোপনহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
নিট্ঠিতা চ হারৰিভঙ্গৰণ্ণনা.
১. দেসনাহারসম্পাতৰণ্ণনা
এৰং সুপরিকম্মকতায ভূমিযা নানাৰণ্ণানি মুত্তপুপ্ফানি পকিরন্তো ৰিয সুসিক্খিতসিপ্পাচরিযৰিচারিতেসু সুরত্তসুৰণ্ণালঙ্কারেসু নানাৰিধরংসিজালসমুজ্জলানি ৰিৰিধানি মণিরতনানি বন্ধন্তো ৰিয মহাপথৰিং পরিৰত্তেত্ৰা পপ্পটকোজং খাদাপেন্তো ৰিয যোজনিকমধুগণ্ডং পীল়েত্ৰা সুমধুরসং পাযেন্তো ৰিয চ আযস্মা মহাকচ্চানো নানাসুত্তপদেসে উদাহরন্তো সোল়স হারে ৰিভজিত্ৰা ইদানি তে একস্মিংযেৰ সুত্তে যোজেত্ৰা দস্সেন্তো হারসম্পাতৰারং আরভি. আরভন্তো চ যাযং নিদ্দেসৰারে –
‘‘সোল়স হারা পঠমং, দিসলোচনতো দিসা ৰিলোকেত্ৰা;
সঙ্খিপিয অঙ্কুসেন হি, নযেহি তীহি নিদ্দিসে সুত্ত’’ন্তি. –
গাথা ৰুত্তা. যস্মা তং হারৰিভঙ্গৰারো নপ্পযোজেতি, ৰিপ্পকিণ্ণৰিসযত্তা, নযৰিচারস্স চ অন্তরিতত্তা ¶ . অনেকেহি সুত্তপদেসেহি হারানং ৰিভাগদস্সনমেৰ হি হারৰিভঙ্গৰারো. হারসম্পাতৰারো পন তং পযোজেতি, একস্মিংযেৰ সুত্তপদেসে সোল়স হারে যোজেত্ৰাৰ তদনন্তরং নযসমুট্ঠানস্স কথিতত্তা. তস্মা ‘‘সোল়স হারা পঠম’’ন্তি গাথং পচ্চামসিত্ৰা ‘‘তস্সা নিদ্দেসো কুহিং দট্ঠব্বো, হারসম্পাতে’’তি আহ. তস্সত্থো – ‘‘তস্সা গাথায নিদ্দেসো কত্থ দট্ঠব্বো’’তি. এতেন সুত্তেসু হারানং যোজনানযদস্সনং হারসম্পাতৰারোতি দস্সেতি. হারসম্পাতপদস্স অত্থো ৰুত্তো এৰ.
অরক্খিতেন ¶ চিত্তেনাতি চক্খুদ্ৰারাদীসু সতিআরক্খাভাৰেন অগুত্তেন চিত্তেন. মিচ্ছাদিট্ঠিহতেনাতি সস্সতাদিমিচ্ছাভিনিৰেসদূসিতেন. থিনমিদ্ধাভিভূতেনাতি চিত্তস্স কাযস্স চ অকল্যতালক্খণেহি থিনমিদ্ধেহি অজ্ঝোত্থটেন. ৰসং মারস্স গচ্ছতীতি কিলেসমারাদীনং যথাকামং করণীযো হোতীতি অযং তাৰ গাথায পদত্থো.
পমাদন্তি ‘‘অরক্খিতেন চিত্তেনা’’তি ইদং পদং ছসু দ্ৰারেসু সতিৰোসগ্গলক্খণং পমাদং কথেতি. তং মচ্চুনো পদন্তি তং পমজ্জনং গুণমারণতো মচ্চুসঙ্খাতস্স মারস্স ৰসৰত্তনট্ঠানং, তেন ‘‘অরক্খিতেন চিত্তেন, ৰসং মারস্স গচ্ছতী’’তি পঠমপাদং চতুত্থপাদেন সম্বন্ধিত্ৰা দস্সেতি. সো ৰিপল্লাসোতি যং অনিচ্চস্স খন্ধপঞ্চকস্স ‘‘নিচ্চ’’ন্তি দস্সনং, সো ৰিপল্লাসো ৰিপরিযেসগ্গাহো. তেনেৰাহ – ‘‘ৰিপরীতগ্গাহলক্খণো ৰিপল্লাসো’’তি. সব্বং ৰিপল্লাসসামঞ্ঞেন গহেত্ৰা তস্স অধিট্ঠানং পুচ্ছতি ‘‘কিং ৰিপল্লাসযতী’’তি. সামঞ্ঞস্স চ ৰিসেসো অধিট্ঠানভাৰেন ৰোহরীযতীতি আহ – ‘‘সঞ্ঞং চিত্তং দিট্ঠিমিতী’’তি. তং ‘‘ৰিপল্লাসযতী’’তি পদেন সম্বন্ধিতব্বং. তেসু সঞ্ঞাৰিপল্লাসো সব্বমুদুকো, অনিচ্চাদিকস্স ৰিসযস্স মিচ্ছাৰসেন উপট্ঠিতাকারগ্গহণমত্তং মিগপোতকানং তিণপুরিসকেসু পুরিসোতি উপ্পন্নসঞ্ঞা ৰিয. চিত্তৰিপল্লাসো ততো বলৰতরো, অমণিআদিকে ৰিসযে মণিআদিআকারেন উপট্ঠহন্তে তথা সন্নিট্ঠানং ৰিয নিচ্চাদিতো সন্নিট্ঠানমত্তং. দিট্ঠিৰিপল্লাসো পন সব্ববলৰতরো যং যং আরম্মণং যথা যথা উপট্ঠাতি, তথা তথা নং সস্সতাদিৰসেন ‘‘ইদমেৰ সচ্চং মোঘমঞ্ঞ’’ন্তি অভিনিৰিসন্তো পৰত্ততি. তত্থ সঞ্ঞাৰিপল্লাসো চিত্তৰিপল্লাসস্স কারণং, চিত্তৰিপল্লাসো দিট্ঠিৰিপল্লাসস্স কারণং হোতি.
ইদানি ৰিপল্লাসানং পৰত্তিট্ঠানং ৰিসযং দস্সেতুং ‘‘সো কুহিং ৰিপল্লাসযতি, চতূসু অত্তভাৰৰত্থূসূ’’তি আহ. তত্থ অত্তভাৰৰত্থূসূতি পঞ্চসু উপাদানক্খন্ধেসু. তে হি আহিতো অহং ¶ মানো এত্থাতি অত্তা, ‘‘অত্তা’’তি ভৰতি এত্থ বুদ্ধি ৰোহারো চাতি অত্তভাৰো, সো এৰ সুভাদীনং ৰিপল্লাসস্স চ অধিট্ঠানভাৰতো ৰত্থু চাতি ‘‘অত্তভাৰৰত্থূ’’তি ৰুচ্চতি. ‘‘রূপং অত্ততো সমনুপস্সতী’’তিআদিনা তেসং সব্বৰিপল্লাসমূলভূতায সক্কাযদিট্ঠিযা পৰত্তিট্ঠানভাৰেন অত্তভাৰৰত্থুতং দস্সেত্ৰা পুন ৰিপল্লাসানং পৰত্তিআকারেন সদ্ধিং ¶ ৰিসযং ৰিভজিত্ৰা দস্সেতুং ‘‘রূপং পঠমং ৰিপল্লাসৰত্থু অসুভে সুভ’’ন্তি ৰুত্তং. তং সব্বং সুৰিঞ্ঞেয্যং. পুন মূলকারণৰসেন ৰিপল্লাসে ৰিভজিত্ৰা দস্সেতুং ‘‘দ্ৰে ধম্মা চিত্তস্স সংকিলেসা’’তিআদিমাহ. তত্থ কিঞ্চাপি অৰিজ্জারহিতা তণ্হা নত্থি, অৰিজ্জা চ সুভসুখসঞ্ঞানম্পি পচ্চযো এৰ, তথাপি তণ্হা এতাসং সাতিসযং পচ্চযোতি দস্সেতুং ‘‘তণ্হানিৰুতং…পে… দুক্খে সুখ’’ন্তি ৰুত্তং. দিট্ঠিনিৰুতন্তি দিট্ঠিসীসেন অৰিজ্জা ৰুত্তাতি অৰিজ্জানিৰুতন্তি অত্থো. কামঞ্চেত্থ তণ্হারহিতা দিট্ঠি নত্থি, তণ্হাপি দিট্ঠিযা পচ্চযো এৰ. তণ্হাপি ‘‘নিচ্চং অত্তা’’তি অযোনিসো উম্মুজ্জন্তানং তথাপৰত্তমিচ্ছাভিনিৰেসস্স মোহো ৰিসেসপচ্চযোতি দস্সেতুং ‘‘দিট্ঠিনিৰুতং…পে… অত্তা’’তি ৰুত্তং.
যো দিট্ঠিৰিপল্লাসোতি ‘‘অনিচ্চে নিচ্চং, অনত্তনি অত্তা’’তি পৰত্তম্পি ৰিপল্লাসদ্ৰযং সন্ধাযাহ – ‘‘সো অতীতং রূপং…পে… অতীতং ৰিঞ্ঞাণং অত্ততো সমনুপস্সতী’’তি. এতেন অট্ঠারসৰিধোপি পুব্বন্তানুকপ্পিকৰাদো পচ্ছিমানং দ্ৰিন্নং ৰিপল্লাসানং ৰসেন হোতীতি দস্সেতি. তণ্হাৰিপল্লাসোতি তণ্হামূলকো ৰিপল্লাসো. ‘‘অসুভে সুভং, দুক্খে সুখ’’ন্তি এতং ৰিপল্লাসদ্ৰযং সন্ধায ৰদতি. অনাগতং রূপং অভিনন্দতীতি অনাগতং রূপং দিট্ঠাভিনন্দনৰসেন অভিনন্দতি. অনাগতং ৰেদনং, সঞ্ঞং, সঙ্খারে, ৰিঞ্ঞাণং অভিনন্দতীতি এত্থাপি এসেৰ নযো. এতেন চতুচত্তালীসৰিধোপি অপরন্তানুকপ্পিকৰাদো যেভুয্যেন পুরিমানং দ্ৰিন্নং ৰিপল্লাসানং ৰসেন হোতীতি দস্সেতি. দ্ৰে ধম্মা চিত্তস্স উপক্কিলেসাতি এৰং পরমসাৰজ্জস্স ৰিপল্লাসস্স মূলকারণন্তি ৰিসেসতো দ্ৰে ধম্মা চিত্তস্স উপক্কিলেসা তণ্হা চ অৰিজ্জা চাতি তে সরূপতো দস্সেতি. তাহি ৰিসুজ্ঝন্তং চিত্তং ৰিসুজ্ঝতীতি পটিপক্খৰসেনপি তাসং উপক্কিলেসভাৰংযেৰ ৰিভাৰেতি, ন হি তণ্হাঅৰিজ্জাসু পহীনাসু কোচি সংকিলেসধম্মো ন পহীযতীতি. যথা চ ৰিপল্লাসানং মূলকারণং তণ্হাৰিজ্জা, এৰং সকলস্সাপি ৰট্টস্স মূলকারণন্তি যথানুসন্ধিনাৰ গাথং নিট্ঠপেতুং ‘‘তেস’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তেসন্তি যেসং অরক্খিতং চিত্তং মিচ্ছাদিট্ঠিহতঞ্চ, তেসং. ‘‘অৰিজ্জানীৰরণান’’ন্তিআদিনা মারস্স ৰসগমনেন অনাদিমতিসংসারে সংসরণন্তি দস্সেতি.
থিনমিদ্ধাভিভূতেনাতি ¶ এত্থ ‘‘থিনং নামা’’তিআদিনা থিনমিদ্ধানং সরূপং দস্সেতি. তেহি চিত্তস্স অভিভূততা সুৰিঞ্ঞেয্যাৰাতি তং অনামসিত্ৰা কিলেসমারগ্গহণেনেৰ ¶ তংনিমিত্তা অভিসঙ্খারমারখন্ধমারমচ্চুমারা গহিতা এৰাতি ‘‘কিলেসমারস্স চ সত্তমারস্স চা’’তি চ-সদ্দেন ৰা তেসম্পি গহণং কতন্তি দট্ঠব্বং. সো হি নিৰুতো সংসারাভিমুখোতি সো মারৰসং গতো, ততো এৰ নিৰুতো কিলেসেহি যাৰ ন মারবন্ধনং ছিজ্জতি, তাৰ সংসারাভিমুখোৰ হোতি, ন ৰিসঙ্খারাভিমুখোতি অধিপ্পাযো. ইমানি ভগৰতা দ্ৰে সচ্চানি দেসিতানি. কথং দেসিতানি?
তত্থ দুৰিধা কথা অভিধম্মনিস্সিতা চ সুত্তন্তনিস্সিতা চ. তাসু অভিধম্মনিস্সিতা নাম অরক্খিতেন চিত্তেনাতি রত্তম্পি চিত্তং অরক্খিতং, দুট্ঠম্পি চিত্তং অরক্খিতং, মূল়্হম্পি চিত্তং অরক্খিতং. তত্থ রত্তং চিত্তং অট্ঠন্নং লোভসহগতচিত্তুপ্পাদানং ৰসেন ৰেদিতব্বং, দুট্ঠং চিত্তং দ্ৰিন্নং পটিঘচিত্তুপ্পাদানং ৰসেন ৰেদিতব্বং, মূল়্হং চিত্তং দ্ৰিন্নং মোমূহচিত্তুপ্পাদানং ৰসেন ৰেদিতব্বং. যাৰ ইমেসং চিত্তুপ্পাদানং ৰসেন ইন্দ্রিযানং অগুত্তি অগোপাযনা অপালনা অনারক্খা সতিৰোসগ্গো পমাদো চিত্তস্স অসংৰরো, এৰং অরক্খিতং চিত্তং হোতি. মিচ্ছাদিট্ঠিহতং নাম চিত্তং চতুন্নং দিট্ঠিসম্পযুত্তচিত্তুপ্পাদানং ৰসেন ৰেদিতব্বং, থিনমিদ্ধাভিভূতং নাম চিত্তং পঞ্চন্নং সসঙ্খারিকাকুসলচিত্তুপ্পাদানং ৰসেন ৰেদিতব্বং. এৰং সব্বেপি অগ্গহিতগ্গহণেন দ্ৰাদস অকুসলচিত্তুপ্পাদা হোন্তি. তে ‘‘কতমে ধম্মা অকুসলা? যস্মিং সমযে অকুসলং চিত্তং উপ্পন্নং হোতী’’তিআদিনা চিত্তুপ্পাদকণ্ডে (ধ. স. ৩৬৫) অকুসলচিত্তুপ্পাদদেসনাৰসেন ৰিত্থারতো ৰত্তব্বা. মারস্সাতি এত্থ পঞ্চ মারা. তেসু কিলেসমারস্স চতুন্নং আসৰানং চতুন্নং ওঘানং চতুন্নং যোগানং চতুন্নং গন্থানং চতুন্নং উপাদানানং অট্ঠন্নং নীৰরণানং দসন্নং কিলেসৰত্থূনং ৰসেন আসৰগোচ্ছকাদীসু (ধ. স. দুকমাতিকা ১৪-১৯, ১১০২) ৰুত্তনযেন, তথা ‘‘জাতিমদো গোত্তমদো আরোগ্যমদো’’তিআদিনা খুদ্দকৰত্থুৰিভঙ্গে (ৰিভ. ৮৩২) আগতানং সত্তন্নং কিলেসানঞ্চ ৰসেন ৰিভাগো ৰত্তব্বো. অযং তাৰেত্থ অভিধম্মনিস্সিতা কথা.
সুত্তন্তনিস্সিতা (ম. নি. ১.৩৪৭; অ. নি. ১১.১৭) পন অরক্খিতেন চিত্তেনাতি চক্খুনা রূপং দিস্ৰা নিমিত্তগ্গাহী হোতি অনুব্যঞ্জনগ্গাহী, যত্ৰাধিকরণমেনং চক্খুন্দ্রিযং অসংৰুতং ৰিহরন্তং অভিজ্ঝাদোমনস্সা পাপকা অকুসলা ধম্মা অন্ৰাস্সৰেয্যুং, তস্স ¶ সংৰরায ন পটিপজ্জতি, ন রক্খতি চক্খুন্দ্রিযং, চক্খুন্দ্রিযে ন সংৰরং আপজ্জতি. সোতেন ¶ …পে… ঘানেন… জিৰ্হায… কাযেন… মনসা…পে… মনিন্দ্রিযেন সংৰরং আপজ্জতি (ম. নি. ১.৩৪৭, ৪১১, ৪২১; ২.৪১৯; ৩.১৫, ৭৫). এৰং অরক্খিতং চিত্তং হোতি. মিচ্ছাদিট্ঠিহতেন চাতি মিচ্ছাদিট্ঠিহতং নাম চিত্তং পুব্বন্তকপ্পনৰসেন ৰা অপরন্তকপ্পনৰসেন ৰা পুব্বন্তাপরন্তকপ্পনৰসেন ৰা মিচ্ছাভিনিৰিসন্তস্স অযোনিসো উম্মুজ্জন্তস্স ‘‘সস্সতো লোকোতি ৰা…পে… নেৰ হোতি ন ন হোতি তথাগতো পরং মরণা’’তি (ৰিভ. ৯৩৭; পটি. ম. ১.১৪০) ৰা যা দিট্ঠি, তায হতং উপহতং. যা চ খো ‘‘ইমা চত্তারো সস্সতৰাদা…পে… পঞ্চ পরমদিট্ঠধম্মনিব্বানৰাদা’’তি ব্রহ্মজালে (দী. নি. ১.৩০ আদযো) পঞ্চত্তযে (ম. নি. ৩.২১ আদযো) চ আগতা দ্ৰাসট্ঠি দিট্ঠিযো, তাসং ৰসেন চিত্তস্স মিচ্ছাদিট্ঠিহতভাৰো কথেতব্বো.
থিনমিদ্ধাভিভূতেনাতি থিনং নাম চিত্তস্স অকম্মঞ্ঞতা. মিদ্ধং নাম ৰেদনাদিক্খন্ধত্তযস্স অকম্মঞ্ঞতা. তথা থিনং অনুস্সাহসংহননং. মিদ্ধং অসত্তিৰিঘাতো. ইতি থিনেন মিদ্ধেন চ চিত্তং অভিভূতং অজ্ঝোত্থটং উপদ্দুতং সঙ্কোচনপ্পত্তং লযাপন্নং. ৰসং মারস্স গচ্ছতীতি ৰসো নাম ইচ্ছা লোভো অধিপ্পাযো রুচি আকঙ্খা আণা আণত্তি. মারোতি পঞ্চ মারা – খন্ধমারো অভিসঙ্খারমারো মচ্চুমারো দেৰপুত্তমারো কিলেসমারোতি. গচ্ছতীতি তেসং ৰসং ইচ্ছং…পে… আণত্তিং গচ্ছতি উপগচ্ছতি উপেতি ৰত্ততি অনুৰত্ততি নাতিক্কমতীতি. তেন ৰুচ্চতি – ‘‘ৰসং মারস্স গচ্ছতী’’তি.
তত্থ যথাৰুত্তা অকুসলা ধম্মা, তণ্হাৰিজ্জা এৰ ৰা সমুদযসচ্চং. যো সো ‘‘ৰসং মারস্স গচ্ছতী’’তি ৰুত্তো, সো যে পঞ্চুপাদানক্খন্ধে উপাদায পঞ্ঞত্তো, তে পঞ্চক্খন্ধা দুক্খসচ্চং. এৰং ভগৰতা ইধ দ্ৰে সচ্চানি দেসিতানি. তেনেৰাহ – ‘‘দুক্খং সমুদযো চা’’তি. তেসং ভগৰা পরিঞ্ঞায চ পহানায চ ধম্মং দেসেতীতি ৰুত্তমেৰত্থং পাকটতরং কাতুং ‘‘দুক্খস্স পরিঞ্ঞায সমুদযস্স পহানাযা’’তি ৰুত্তং. কথং দেসেতীতি চে –
‘‘তস্মা রক্খিতচিত্তস্স, সম্মাসঙ্কপ্পগোচরো;
সম্মাদিট্ঠিং পুরক্খত্ৰা, ঞত্ৰান উদযব্বযং;
থিনমিদ্ধাভিভূ ভিক্খু, সব্বা দুগ্গতিযো জহে’’তি. (উদা. ৩২) –
গাথায ¶ . তস্সত্থো – যস্মা অরক্খিতেন চিত্তেন ৰসং মারস্স গচ্ছতি, তস্মা সতিসংৰরেন মনচ্ছট্ঠানং ¶ ইন্দ্রিযানং রক্খণেন রক্খিতচিত্তো অস্স. সম্মাসঙ্কপ্পগোচরোতি যস্মা কামসঙ্কপ্পাদিমিচ্ছাসঙ্কপ্পগোচরো তথা তথা অযোনিসো ৰিকপ্পেত্ৰা নানাৰিধানি মিচ্ছাদস্সনানি গণ্হাতি. ততো এৰ চ মিচ্ছাদিট্ঠিহতেন চিত্তেন ৰসং মারস্স গচ্ছতি, তস্মা যোনিসোমনসিকারেন কম্মং করোন্তো নেক্খম্মসঙ্কপ্পাদিসম্মাসঙ্কপ্পগোচরো অস্স. সম্মাদিট্ঠিং পুরক্খত্ৰাতি সম্মাসঙ্কপ্পগোচরতায ৰিধুতমিচ্ছাদস্সনো কম্মস্সকতালক্খণং যথাভূতঞাণলক্খণঞ্চ সম্মাদিট্ঠিং পুব্বঙ্গমং কত্ৰা সীলসমাধীসু যুত্তপ্পযুত্তো. ততো এৰ চ ঞত্ৰান উদযব্বযং পঞ্চসু উপাদানক্খন্ধেসু সমপঞ্ঞাসায আকারেহি উপ্পাদং নিরোধঞ্চ ঞত্ৰা ৰিপস্সনং উস্সুক্কাপেত্ৰা অনুক্কমেন অরিযমগ্গে গণ্হন্তো অগ্গমগ্গেন থিনমিদ্ধাভিভূ ভিক্খু সব্বা দুগ্গতিযো জহেতি এৰং সব্বসো ভিন্নকিলেসত্তা ভিক্খু খীণাসৰো যথাসম্ভৰং তিৰিধদুক্খতাযোগেন দুগ্গতিসঙ্খাতা সব্বাপি গতিযো জহেয্য, তাসং পরভাগে নিব্বানে তিট্ঠেয্যাতি অত্থো.
যং তণ্হায অৰিজ্জায চ পহানং, অযং নিরোধোতি পহানস্স নিরোধস্স পচ্চযভাৰতো অসঙ্খতধাতু পহানং নিরোধোতি চ ৰুত্তা. ইমানি চত্তারি সচ্চানীতি পুরিমগাথায পুরিমানি দ্ৰে, পচ্ছিমগাথায পচ্ছিমানি দ্ৰেতি দ্ৰীহি গাথাহি ভাসিতানি ইমানি চত্তারি অরিযসচ্চানি. তেসু সমুদযেন অস্সাদো, দুক্খেন আদীনৰো, মগ্গনিরোধেহি নিস্সরণং, সব্বগতিজহনং ফলং, রক্খিতচিত্ততাদিকো উপাযো, অরক্খিতচিত্ততাদিনিসেধনমুখেন রক্খিতচিত্ততাদীসু নিযোজনং ভগৰতো আণত্তীতি. এৰং দেসনাহারপদত্থা অস্সাদাদযো নিদ্ধারেতব্বা. তেনেৰাহ – ‘‘নিযুত্তো দেসনাহারসম্পাতো’’তি.
দেসনাহারসম্পাতৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
২. ৰিচযহারসম্পাতৰণ্ণনা
৫৩. এৰং ¶ দেসনাহারসম্পাতং দস্সেত্ৰা ইদানি ৰিচযহারসম্পাতং দস্সেন্তো যস্মা দেসনাহারপদত্থৰিচযো ৰিচযহারো, তস্মা দেসনাহারে ৰিপল্লাসহেতুভাৰেন নিদ্ধারিতায তণ্হায কুসলাদিৰিভাগপৰিচযমুখেন ৰিচযহারসম্পাতং দস্সেতুং ‘‘তত্থ তণ্হা দুৰিধা’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ কুসলাতি কুসলধম্মারম্মণা. কুসল-সদ্দো চেত্থ বাহিতিকসুত্তে (ম. নি. ২.৩৫৮ আদযো) ৰিয অনৰজ্জত্থে দট্ঠব্বো. কস্মা পনেত্থ তণ্হা কুসলপরিযাযেন উদ্ধটা? হেট্ঠা দেসনাহারে ৰিপল্লাসহেতুভাৰেন তণ্হং উদ্ধরিত্ৰা তস্সা ৰসেন সংকিলেসপক্খো ¶ দস্সিতো. ৰিচিত্তপটিভানতায পন ইধাপি তণ্হামুখেনেৰ ৰোদানপক্খং দস্সেতুং কুসলপরিযাযেন তণ্হা উদ্ধটা. তত্থ সংসারং গমেতীতি সংসারগামিনী, সংসারনাযিকাতি অত্থো. অপচযং নিব্বানং গমেতীতি অপচযগামিনী. কথং পন তণ্হা অপচযগামিনীতি? আহ ‘‘পহানতণ্হা’’তি. তদঙ্গাদিপ্পহানস্স হেতুভূতা তণ্হা. কথং পন একন্তসাৰজ্জায তণ্হায কুসলভাৰোতি? সেৰিতব্বভাৰতো. যথা তণ্হা, এৰং মানোপি দুৰিধো কুসলোপি অকুসলোপি, ন তণ্হা এৰাতি তণ্হায নিদস্সনভাৰেন মানো ৰুত্তো.
তত্থ মানস্স যথাধিপ্পেতং কুসলাদিভাৰং দস্সেতুং ‘‘যং মানং নিস্সাযা’’তিআদিমাহ. ৰুত্তঞ্হেতং ভগৰতা – ‘‘মানমহং, দেৰানমিন্দ, দুৰিধেন ৰদামি সেৰিতব্বম্পি অসেৰিতব্বম্পী’’তিআদি. যং নেক্খম্মস্সিতং দোমনস্সন্তিআদি ‘‘কুসলা’’তি ৰুত্ততণ্হায সরূপদস্সনত্থং ৰুত্তং. তত্থ নেক্খম্মস্সিতং দোমনস্সং নাম –
‘‘তত্থ কতমানি ছ নেক্খম্মস্সিতানি দোমনস্সানি? রূপানংত্ৰেৰ অনিচ্চতং ৰিদিত্ৰা ৰিপরিণামৰিরাগনিরোধং ‘পুব্বে চেৰ রূপা এতরহি চ, সব্বেতে রূপা অনিচ্চা দুক্খা ৰিপরিণামধম্মা’তি এৰমেতং যথাভূতং সম্মপ্পঞ্ঞায দিস্ৰা অনুত্তরেসু ৰিমোক্খেসু পিহং উপট্ঠাপেতি ‘কুদাস্সু নামাহং তদাযতনং উপসম্পজ্জ ৰিহরিস্সামি, যদরিযা এতরহি আযতনং উপসম্পজ্জ ৰিহরন্তী’তি. ইতি অনুত্তরেসু ৰিমোক্খেসু পিহং উপট্ঠাপযতো উপ্পজ্জতি ¶ পিহা, পিহাপচ্চযা দোমনস্সং. যং এৰরূপং দোমনস্সং, ইদং ৰুচ্চতি নেক্খম্মস্সিতং দোমনস্স’’ন্তি (ম. নি. ৩.৩০৭) –
এৰং ছসু দ্ৰারেসু ইট্ঠারম্মণে আপাথগতে অনুত্তরৰিমোক্খসঙ্খাতঅরিযফলধম্মেসু পিহং উপট্ঠাপেত্ৰা তদধিগমায অনিচ্চাদিৰসেন ৰিপস্সনং উপট্ঠাপেত্ৰা উস্সুক্কাপেতুং অসক্কোন্তস্স ‘‘ইমম্পি পক্খং ইমম্পি মাসং, ইমম্পি সংৰচ্ছরং, ৰিপস্সনং উস্সুক্কাপেত্ৰা অরিযভূমিং সম্পাপুণিতুং নাসক্খি’’ন্তি অনুসোচতো উপ্পন্নং দোমনস্সং নেক্খম্মৰসেন ৰিপস্সনাৰসেন অনুস্সতিৰসেন পঠমজ্ঝানাদিৰসেন পটিপত্তিযা হেতুভাৰেন উপ্পজ্জনতো নেক্খম্মস্সিতং দোমনস্সং নাম. অযং তণ্হা কুসলাতি অযং ‘‘পিহা’’তি ৰুত্তা তণ্হা কুসলা. কথং? রাগৰিরাগা চেতোৰিমুত্তি, তদারম্মণা কুসলাতি. ইদং ৰুত্তং হোতি – রাগৰিরাগা চেতোৰিমুত্তি, ন সভাৰেন কুসলা, অনৰজ্জট্ঠেন কুসলা. তং উদ্দিস্স পৰত্তিযা তদারম্মণা পন তণ্হা কুসলারম্মণতায কুসলাতি. অৰিজ্জাৰিরাগা পঞ্ঞাৰিমুত্তি অনৰজ্জট্ঠেন কুসলা. তস্সাতি পঞ্ঞাৰিমুত্তিযা ¶ . যায ৰসেন ‘‘তস্মা রক্খিতচিত্তস্সা’’তি গাথাযং ‘‘সব্বা দুগ্গতিযো জহে’’তি ৰুত্তং.
ইতি চিরতরং ৰিপস্সনাপরিৰাসং পরিৰসিত্ৰা দুক্খাপটিপদাদন্ধাভিঞ্ঞায অধিগতায পঞ্ঞাৰিমুত্তিযা ৰসেন ৰিচযহারসম্পাতং দস্সেতুং ‘‘তস্সা কো পৰিচযো’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ যস্মা পঞ্ঞাৰিমুত্তি অরিযমগ্গমূলিকা, তস্মা চতুত্থজ্ঝানপাদকে অরিযমগ্গধম্মে উদ্দিসিত্ৰা তেসং আগমনপটিপদং দস্সেতুং ‘‘কত্থ দট্ঠব্বো, চতুত্থে ঝানে’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ পারমিতাযাতি উক্কংসগতায চতুত্থজ্ঝানভাৰনায. যেহি অট্ঠহি অঙ্গেহি সমন্নাগতং চতুত্থজ্ঝানচিত্তং ৰুত্তং, তানি অঙ্গানি দস্সেতুং ‘‘পরিসুদ্ধ’’ন্তিআদি ৰুত্তং.
তত্থ উপেক্খাসতিপারিসুদ্ধিভাৰেন পরিসুদ্ধং. পরিসুদ্ধত্তা এৰ পরিযোদাতং, পভস্সরন্তি ৰুত্তং হোতি. সুখাদীনং পচ্চযঘাতেন ৰীতরাগাদিঅঙ্গণত্তা অনঙ্গণং. অনঙ্গণত্তা এৰ ৰিগতূপক্কিলেসং, অঙ্গণেন হি চিত্তং উপক্কিলিস্সতি, সুভাৰিতত্তা মুদুভূতং ৰসিভাৰপ্পত্তন্তি অত্থো. ৰসে ৰত্তমানঞ্হি চিত্তং ‘‘মুদূ’’তি ৰুচ্চতি. মুদুত্তা এৰ চ কম্মনিযং, কম্মক্খমং কম্মযোগ্গন্তি অত্থো. মুদুঞ্হি চিত্তং কম্মনিযং হোতি ¶ , এৰং ভাৰিতং মুদুঞ্চ হোতি কম্মনিযঞ্চ, যথযিদং, ভিক্খৰে, চিত্ত’’ন্তি (অ. নি. ১.২২). এতেসু পরিসুদ্ধভাৰাদীসু ঠিতত্তা ঠিতং. ঠিতত্তাযেৰ আনেঞ্জপ্পত্তং, অচলং নিরিঞ্জনন্তি অত্থো. মুদুকম্মঞ্ঞভাৰেন ৰা অত্তনো ৰসে ঠিতত্তা ঠিতং. সদ্ধাদীহি পরিগ্গহিতত্তা আনেঞ্জপ্পত্তং. সদ্ধাপরিগ্গহিতঞ্হি চিত্তং অস্সদ্ধিযেন ন ইঞ্জতি, ৰীরিযপরিগ্গহিতং কোসজ্জেন ন ইঞ্জতি, সতিপরিগ্গহিতং পমাদেন ন ইঞ্জতি, সমাধিপরিগ্গহিতং উদ্ধচ্চেন ন ইঞ্জতি, পঞ্ঞাপরিগ্গহিতং অৰিজ্জায ন ইঞ্জতি, ওভাসগতং কিলেসন্ধকারেন ন ইঞ্জতি. ইমেহি ছহি ধম্মেহি পরিগ্গহিতং আনেঞ্জপ্পত্তং হোতি. এৰং অট্ঠঙ্গসমন্নাগতং চিত্তং অভিনীহারক্খমং হোতি. অভিঞ্ঞাসচ্ছিকরণীযানং ধম্মানং অভিঞ্ঞাসচ্ছিকিরিযায.
অপরো নযো – চতুত্থজ্ঝানসমাধিনা সমাহিতং চিত্তং নীৰরণদূরীভাৰেন পরিসুদ্ধং. ৰিতক্কাদিসমতিক্কমেন পরিযোদাতং. ঝানপটিলাভপচ্চনীকানং পাপকানং ইচ্ছাৰচরানং অভাৰেন অনঙ্গণং. ইচ্ছাৰচরানন্তি ইচ্ছায অৰচরানং ইচ্ছাৰসেন ওতিণ্ণানং পৰত্তানং নানপ্পকারানং কোপঅপচ্চযানন্তি অত্থো. অভিজ্ঝাদীনং চিত্তুপক্কিলেসানং ৰিগমেন ৰিগতূপক্কিলেসং. উভযম্পি চেতং অনঙ্গণসুত্তৰত্থসুত্তানং (ম. নি. ১.৫৭ আদযো; ৭০ আদযো) ৰসেন ¶ ৰেদিতব্বং. ৰসিপ্পত্তিযা মুদুভূতং. ইদ্ধিপাদভাৰূপগমেন কম্মনিযং. ভাৰনাপারিপূরিযা পণীতভাৰূপগমেন ঠিতং আনেঞ্জপ্পত্তং. যথা আনেঞ্জভাৰপ্পত্তং আনেঞ্জপ্পত্তং হোতি, এৰং ঠিতন্তি অত্থো. এৰম্পি অট্ঠঙ্গসমন্নাগতং চিত্তং অভিনীহারক্খমং হোতি. অভিঞ্ঞাসচ্ছিকরণীযানং ধম্মানং অভিঞ্ঞাসচ্ছিকিরিযায পাদকং পদট্ঠানভূতং. তেনেৰাহ – ‘‘সো তত্থ অট্ঠৰিধং অধিগচ্ছতি ছ অভিঞ্ঞা দ্ৰে চ ৰিসেসে’’তি.
তত্থ সোতি অধিগতচতুত্থজ্ঝানো যোগী. তত্থাতি তস্মিং চতুত্থজ্ঝানে অধিট্ঠানভূতে. অট্ঠৰিধং অধিগচ্ছতীতি অট্ঠৰিধং গুণং অধিগচ্ছতি. কো পন সো অট্ঠৰিধো গুণোতি? আহ ‘‘ছ অভিঞ্ঞা দ্ৰে চ ৰিসেসে’’তি. মনোমযিদ্ধি ৰিপস্সনাঞাণঞ্চ. তং চিত্তন্তি চতুত্থজ্ঝানচিত্তং. ‘‘যতো পরিসুদ্ধং, ততো পরিযোদাত’’ন্তিআদিনা পুরিমং পুরিমং পচ্ছিমস্স পচ্ছিমস্স কারণৰচনন্তি দস্সেতি. তদুভযন্তি যেসং রাগাদিঅঙ্গণানং অভিজ্ঝাদিউপক্কিলেসানঞ্চ অভাৰেন ‘‘অনঙ্গণং ৰিগতূপক্কিলেস’’ন্তি ¶ চ ৰুত্তং. তানি অঙ্গণানি উপক্কিলেসা চাতি তং উভযং. তদুভযং তণ্হাসভাৰত্তা তণ্হায অনুলোমনতো চ তণ্হাপক্খো. যা চ ইঞ্জনাতি যা চ চিত্তস্স অসমাদানেন ফন্দনা. অট্ঠিতীতি অনৰট্ঠানং. অযং দিট্ঠিপক্খোতি যা ইঞ্জনা অট্ঠিতি চ, অযং মিচ্ছাভিনিৰেসহেতুতায দিট্ঠিপক্খো.
‘‘চত্তারি ইন্দ্রিযানী’’তিআদিনা ৰেদনাতোপি চতুত্থজ্ঝানং ৰিভাৰেতি. এৰং অট্ঠঙ্গসমন্নাগতং চতুত্থজ্ঝানচিত্তং উপরি অভিঞ্ঞাধিগমায অভিনীহারক্খমং হোতি. সা চ অভিনীহারক্খমতা চুদ্দসহি আকারেহি চিণ্ণৰসিভাৰস্সেৰ হোতি. সো চ ৰসিভাৰো অট্ঠসমাপত্তিলাভিনো, ন রূপাৰচরজ্ঝানমত্তলাভিনোতি আরুপ্পসমাপত্তিযা মনসিকারৰিধিং দস্সেন্তো ‘‘সো উপরিমং সমাপত্তিং সন্ততো মনসিকরোতী’’তিআদিমাহ. তত্থ উপরিমং সমাপত্তিন্তি আকাসানঞ্চাযতনসমাপত্তিং. সন্ততো মনসিকরোতীতি অঙ্গসন্ততাযপি আরম্মণসন্ততাযপি ‘‘সন্তা’’তি মনসিকরোতি. যতো যতো হি আরুপ্পসমাপত্তিং সন্ততো মনসিকরোতি, ততো ততো রূপাৰচরজ্ঝানং অৰূপসন্তং হুত্ৰা উপট্ঠাতি. তেনেৰাহ – ‘‘তস্স উপরিমং…পে… সণ্ঠহতী’’তি. উক্কণ্ঠা চ পটিঘসঞ্ঞাতি পটিঘসঞ্ঞাসঙ্খাতাসু পঞ্চৰিঞ্ঞাণসঞ্ঞাসু অনভিরতি সণ্ঠহতি. ‘‘সো সব্বসো’’তিআদিনা একদেসেন আরুপ্পসমাপত্তিং দস্সেতি. অভিঞ্ঞাভিনীহারো রূপসঞ্ঞাতি রূপাৰচরসঞ্ঞা নামেতা যাৰদেৰ অভিঞ্ঞত্থাভিনীহারমত্তং, ন পন অরূপাৰচরসমাপত্তিযো ৰিয সন্তাতি অধিপ্পাযো. ৰোকারো নানত্তসঞ্ঞাতি ¶ নানত্তসঞ্ঞা নামেতা নানারম্মণেসু ৰোকারো, তত্থ চিত্তস্স আকুলপ্পৰত্তীতি অত্থো. সমতিক্কমতীতি এৰং তত্থ আদীনৰদস্সী হুত্ৰা তা সমতিক্কমতি. পটিঘসঞ্ঞা চস্স অব্ভত্থং গচ্ছতীতি অস্স আকাসানঞ্চাযতনসমাপত্তিং অধিগচ্ছন্তস্স যোগিনো দসপি পটিঘসঞ্ঞা ৰিগচ্ছন্তি. ইমিনা পঠমারুপ্পসমাপত্তিমাহ.
এৰং সমাহিতস্সাতি এৰং ইমিনা ৰুত্তনযেন রূপাৰচরজ্ঝানে চিত্তেকগ্গতাযপি সমতিক্কমেন সমাহিতস্স. সমাহিতস্সাতি আরুপ্পসমাধিনা সন্তৰুত্তিনা সমাহিতস্স. ওভাসোতি যো পুরে রূপাৰচরজ্ঝানোভাসো. অন্তরধাযতীতি সো রূপাৰচরজ্ঝানোভাসো অরূপাৰচরজ্ঝানসমাপজ্জনকালে ৰিগচ্ছতি. দস্সনঞ্চাতি রূপাৰচরজ্ঝানচক্খুনা ¶ দস্সনঞ্চ অন্তরধাযতি. সো সমাধীতি সো যথাৰুত্তো রূপারূপসমাধি. ছল়ঙ্গসমন্নাগতোতি উপকারকপরিক্খারসভাৰভূতেহি ছহি অঙ্গেহি সমন্নাগতো. পচ্চৰেক্খিতব্বোতি পতি অৰেক্খিতব্বো, পুনপ্পুনং চিন্তেতব্বোতি অত্থো. পচ্চৰেক্খণাকারং সহ ৰিসযেন দস্সেতুং ‘‘অনভিজ্ঝাসহগত’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ সব্বলোকেতি সব্বস্মিং পিযরূপে সাতরূপে সত্তলোকে সঙ্খারলোকে চ. তেন কামচ্ছন্দস্স পহানমাহ. তথা ‘‘অব্যাপন্ন’’ন্তিআদিনা ব্যাপাদকোসজ্জসারম্ভসাঠেয্যৰিক্খেপসম্মোসানং পহানং. পুন তানি ছ অঙ্গানি সমথৰিপস্সনাৰসেন ৰিভজিত্ৰা দস্সেতুং ‘‘যঞ্চ অনভিজ্ঝাসহগত’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তং সব্বং সুৰিঞ্ঞেয্যং.
৫৪. এত্তাৰতা ‘‘পঞ্ঞাৰিমুত্তী’’তি ৰুত্তস্স অরহত্তফলস্স সমাধিমুখেন পুব্বভাগপটিপদং দস্সেত্ৰা ইদানি অরহত্তফলসমাধিং দস্সেতুং ‘‘সো সমাধী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ সো সমাধীতি যো সো সম্মাসমাধি. পুব্বে ৰুত্তস্স অরিযমগ্গসমাধিস্স ফলভূতো সমাধি পঞ্চৰিধেন ৰেদিতব্বো ইদানি ৰুচ্চমানেহি পঞ্চহি পচ্চৰেক্খণঞাণেহি অত্তনো পচ্চৰেক্খিতব্বাকারসঙ্খাতেন পঞ্চৰিধেন ৰেদিতব্বো. ‘‘অযং সমাধি পচ্চুপ্পন্নসুখো’’তিআদীসু অরহত্তফলসমাধি অপ্পিতপ্পিতক্খণে সুখত্তা পচ্চুপ্পন্নসুখো. পুরিমো পুরিমো পচ্ছিমস্স পচ্ছিমস্স সমাধিসুখস্স পচ্চযত্তা আযতিং সুখৰিপাকো. কিলেসেহি আরকত্তা অরিযো. কামামিসৰট্টামিসলোকামিসানং অভাৰা নিরামিসো. বুদ্ধাদীহি মহাপুরিসেহি সেৰিতত্তা অকাপুরিসসেৰিতো. অঙ্গসন্ততায সব্বকিলেসদরথসন্ততায চ সন্তো. অতিত্তিকরট্ঠেন পণীতো. কিলেসপটিপ্পস্সদ্ধিযা লদ্ধত্তা, কিলেসপটিপ্পস্সদ্ধিভাৰেন ৰা লদ্ধত্তা পটিপ্পস্সদ্ধিলদ্ধো. পস্সদ্ধং পস্সদ্ধীতি হি ইদং অত্থতো একং. পটিপ্পস্সদ্ধিকিলেসেন ৰা অরহতা লদ্ধত্তাপি পটিপ্পস্সদ্ধিলদ্ধো ¶ . একোদিভাৰেন অধিগতত্তা, একোদিভাৰমেৰ ৰা অধিগতত্তা একোদিভাৰাধিগতো. অপ্পগুণসাসৰসমাধি ৰিয সসঙ্খারেন সপ্পযোগেন পচ্চনীকধম্মে নিগ্গয্হ কিলেসে ৰারেত্ৰা অনধিগতত্তা নসসঙ্খারনিগ্গয্হৰারিতগতোতি.
যতো যতো ভাগতো তঞ্চ সমাধিং সমাপজ্জন্তো, ততো ৰা ৰুট্ঠহন্তো সতিৰেপুল্লপ্পত্তো সতোৰ সমাপজ্জতি সতোৰ ৰুট্ঠহতি, যথাপরিচ্ছিন্নকালৰসেন ৰা সতো সমাপজ্জতি সতো ৰুট্ঠহতি. তস্মা ¶ যদেত্থ ‘‘অযং সমাধি পচ্চুপ্পন্নসুখো চেৰ আযতিঞ্চ সুখৰিপাকো’’তি এৰং পচ্চৰেক্খন্তস্স পচ্চত্তমেৰ অপরপ্পচ্চযঞাণং উপ্পজ্জতি, অযমেকো আকারো. এস নযো সেসেসুপি. এৰমেতেসং পঞ্চন্নং পচ্চৰেক্খিতব্বাকারানং ৰসেন সমাধি পঞ্চৰিধেন ৰেদিতব্বো.
পুন ‘‘যো চ সমাধী’’তিআদিনা অরহত্তফলে সমথৰিপস্সনাৰিভাগং দস্সেতি. তত্থ সমাধিসুখস্স ‘‘সুখ’’ন্তি অধিপ্পেতত্তা ‘‘যো চ সমাধি পচ্চুপ্পন্নসুখো, যো চ সমাধি আযতিং সুখৰিপাকো, অযং সমথো’’তি ৰুত্তং. অরিযনিরামিসাদিভাৰো পন পঞ্ঞানুভাৰেন নিপ্ফজ্জতীতি আহ – ‘‘যো চ সমাধি অরিযো…পে… অযং ৰিপস্সনা’’তি.
এৰং অরহত্তফলসমাধিং ৰিভাগেন দস্সেত্ৰা ইদানি তস্স পুব্বভাগপটিপদং সমাধিৰিভাগেন দস্সেতুং ‘‘সো সমাধী’’তি ৰুত্তং. তত্থ সো সমাধীতি যো সো অরহত্তফলসমাধিস্স পুব্বভাগপটিপদাযং ৰুত্তো রূপাৰচরচতুত্থজ্ঝানসমাধি, সো সমাধি. পঞ্চৰিধেনাতি ৰক্খমানেন পঞ্চপ্পকারেন ৰেদিতব্বো. ‘‘পীতিফরণতা’’তিআদীসু পীতিং ফরমানা উপ্পজ্জতীতি দ্ৰীসু ঝানেসু পঞ্ঞা পীতিফরণতা নাম. সুখং ফরমানা উপ্পজ্জতীতি তীসু ঝানেসু পঞ্ঞা সুখফরণতা নাম. পরেসং চেতো ফরমানা উপ্পজ্জতীতি চেতোপরিযপঞ্ঞা চেতোফরণতা নাম. আলোকফরণে উপ্পজ্জতীতি দিব্বচক্খুপঞ্ঞা আলোকফরণতা নাম. পচ্চৰেক্খণঞাণং পচ্চৰেক্খণানিমিত্তং নাম. ৰুত্তম্পি চেতং ‘‘দ্ৰীসু ঝানেসু পঞ্ঞা পীতিফরণতা, তীসু ঝানেসু পঞ্ঞা সুখফরণতা, পরচিত্তে ঞাণং চেতোফরণতা, দিব্বচক্খু আলোকফরণতা, তম্হা তম্হা সমাধিম্হা ৰুট্ঠিতস্স পচ্চৰেক্খণঞাণং পচ্চৰেক্খণনিমিত্ত’’ন্তি (ৰিভ. ৮০৪).
ইধ সমথৰিপস্সনাৰিভাগং দস্সেতুং ‘‘যো চ পীতিফরণো’’তিআদি ৰুত্তং. এত্থ চ পঞ্ঞাসীসেন ¶ দেসনা কতাতি পঞ্ঞাৰসেন সংৰণ্ণনা কতা. পঞ্ঞা পীতিফরণতাতিআদীসু সমাধিসহগতা এৰাতি তত্থ সমাধিৰসেন সমথো উদ্ধটো. তস্মা পীতিসুখচেতোফরণতা ৰিসেসতো সমাধিৰিপ্ফারৰসেন ইজ্ঝন্তীতি তা ‘‘সমথো’’তি ৰুত্তা. ইতরানি ঞাণৰিপ্ফারৰসেনাতি তানি ‘‘ৰিপস্সনা’’তি ৰুত্তানি.
৫৫. ইদানি ¶ তং সমাধিং আরম্মণৰসেন ৰিভজিত্ৰা দস্সেতুং ‘‘দস কসিণাযতনানী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ কসিণজ্ঝানসঙ্খাতানি কসিণানি চ তানি যোগিনো সুখৰিসেসানং অধিট্ঠানভাৰতো, মনাযতনধম্মাযতনভাৰতো চ আযতনানি চাতি কসিণাযতনানি. পথৰীকসিণন্তি কতপরিকম্মং পথৰীমণ্ডলম্পি, তত্থ পৰত্তং উগ্গহপটিভাগনিমিত্তম্পি, তস্মিং নিমিত্তে উপ্পন্নজ্ঝানম্পি ৰুচ্চতি. তেসু ঝানং ইধাধিপ্পেতং. আকাসকসিণন্তি কসিণুগ্ঘাটিমাকাসে পৰত্তপঠমারুপ্পজ্ঝানং. ৰিঞ্ঞাণকসিণন্তি পঠমারুপ্পৰিঞ্ঞাণারম্মণং দুতিযারুপ্পজ্ঝানং. পথৰীকসিণাদিকে সুদ্ধসমথভাৰনাৰসেন পৰত্তিতে সন্ধায ‘‘ইমানি অট্ঠ কসিণানি সমথো’’তি ৰুত্তং. সেসকসিণদ্ৰযং ৰিপস্সনাধিট্ঠানভাৰেন পৰত্তং ‘‘ৰিপস্সনা’’তি ৰুত্তং.
এৰন্তি ইমিনা নযেন. সব্বো অরিযমগ্গোতি সম্মাদিট্ঠিআদিভাৰেন অভিন্নোপি অরিযমগ্গো সতিপট্ঠানাদিপুব্বভাগপটিপদাভেদেন অনেকভেদভিন্নো নিরৰসেসো অরিযমগ্গো. যেন যেন আকারেনাতি অনভিজ্ঝাদীসু, পচ্চুপ্পন্নসুখতাদীসু চ আকারেসু যেন যেন আকারেন ৰুত্তো. তেন তেনাতি তেসু তেসু আকারেসু যে যে সমথৰসেন, যে চ যে চ ৰিপস্সনাৰসেন যোজেতুং সম্ভৰন্তি, তেন তেন আকারেন সমথৰিপস্সনাহি অরিযমগ্গো ৰিচিনিত্ৰা যোজেতব্বো. তেতি সমথাধিট্ঠানৰিপস্সনাধম্মা. তীহি ধম্মেহি সঙ্গহিতাতি তীহি অনুপস্সনাধম্মেহি সঙ্গহিতা, গণনং গতাতি অত্থো. কতমেহি তীহীতি? আহ ‘‘অনিচ্চতায দুক্খতায অনত্ততাযা’’তি. অনিচ্চতায সহচরণতো ৰিপস্সনা ‘‘অনিচ্চতা’’তি ৰুত্তা. এস নযো সেসেসুপি.
সো সমথৰিপস্সনং ভাৰযমানো তীণি ৰিমোক্খমুখানি ভাৰযতীতি সো অরিযমগ্গাধিগমায যুত্তপ্পযুত্তো যোগী কালেন সমথং সমাপজ্জনৰসেন কালেন ৰিপস্সনং সম্মসনৰসেন ৰড্ঢযমানো অনিমিত্তৰিমোক্খমুখাদিসঙ্খাতা তিস্সো অনুপস্সনা ব্রূহেতি. তযো খন্ধে ভাৰযতীতি তিস্সো অনুপস্সনা উপরূপরিৰিসেসং পাপেন্তো সীলক্খন্ধো সমাধিক্খন্ধো পঞ্ঞাক্খন্ধোতি ¶ এতে তযো খন্ধে ৰড্ঢেতি. যস্মা পন তীহি খন্ধেহি অরিযো অট্ঠঙ্গিকো মগ্গো সঙ্গহিতো, তস্মা ‘‘তযো খন্ধে ভাৰযন্তো অরিযং অট্ঠঙ্গিকং মগ্গং ভাৰযতী’’তি ৰুত্তং.
ইদানি ¶ যেসং পুগ্গলানং যত্থ সিক্খন্তানং ৰিসেসতো নিয্যানমুখানি যেসঞ্চ কিলেসানং পটিপক্খভূতানি তীণি ৰিমোক্খমুখানি, তেহি সদ্ধিং তানি দস্সেতুং ‘‘রাগচরিতো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ অনিমিত্তেন ৰিমোক্খমুখেনাতি অনিচ্চানুপস্সনায. সা হি নিচ্চনিমিত্তাদিসমুগ্ঘাটনেন অনিমিত্তো, রাগাদীনং সমুচ্ছেদৰিমুত্তিযা ৰিমোক্খোতি লদ্ধনামস্স অরিযমগ্গস্স মুখভাৰতো দ্ৰারভাৰতো ‘‘অনিমিত্তৰিমোক্খমুখ’’ন্তি ৰুচ্চতি. অধিচিত্তসিক্খাযাতি সমাধিস্মিং. সুখৰেদনীযং ফস্সং অনুপগচ্ছন্তোতি সুখৰেদনায হিতং সুখৰেদনাকারণতো ফস্সং তণ্হায অনুপগচ্ছন্তো. সুখং ৰেদনং পরিজানন্তোতি ‘‘অযং সুখা ৰেদনা ৰিপরিণামাদিনা দুক্খা’’তি পরিজানন্তো, সৰিসযং রাগং সমতিক্কন্তো. ‘‘রাগমলং পৰাহেন্তো’’তিআদিনা তেহি পরিযাযেহি রাগস্সেৰ পহানমাহ. ‘‘দোসচরিতো পুগ্গলো’’তিআদীসুপি ৰুত্তনযানুসারেন অত্থো ৰেদিতব্বো.
পঞ্ঞাধিকস্স সন্ততিসমূহকিচ্চারম্মণাদিঘনৰিনিব্ভোগেন সঙ্খারেসু অত্তসুঞ্ঞতা পাকটা হোতীতি ৰিসেসতো অনত্তানুপস্সনা পঞ্ঞাপধানাতি আহ – ‘‘সুঞ্ঞতৰিমোক্খমুখং পঞ্ঞাক্খন্ধো’’তি. তথা সঙ্খারানং সরসপভঙ্গুতায ইত্তরখণত্তা উপ্পন্নানং তত্থ তত্থেৰ ভিজ্জনং সম্মা সমাহিতস্সেৰ পাকটং হোতীতি ৰিসেসতো অনিচ্চানুপস্সনা সমাধিপ্পধানাতি আহ – ‘‘অনিমিত্তৰিমোক্খমুখং সমাধিক্খন্ধো’’তি. তথা সীলেসু পরিপূরকারিনো খন্তিবহুলস্স উপ্পন্নং দুক্খং অরতিঞ্চ অভিভুয্য ৰিহরতো সঙ্খারানং দুক্খতা ৰিভূতা হোতীতি দুক্খানুপস্সনা সীলপ্পধানাতি আহ – ‘‘অপ্পণিহিতৰিমোক্খমুখং সীলক্খন্ধো’’তি. ইতি তীহি ৰিমোক্খমুখেহি তিণ্ণং খন্ধানং সঙ্গহিতত্তা ৰুত্তং – ‘‘সো তীণি ৰিমোক্খমুখানি ভাৰযন্তো তযো খন্ধে ভাৰযতী’’তি. যস্মা চ তীহি চ খন্ধেহি অরিযস্স অট্ঠঙ্গিকস্স মগ্গস্স সঙ্গহিতত্তা তযো খন্ধে ভাৰযন্তো ‘‘অরিযং অট্ঠঙ্গিকং মগ্গং ভাৰযতী’’তি ৰুত্তং. তস্মা তেহি তস্স সঙ্গহং দস্সেন্তো ‘‘যা চ সম্মাৰাচা’’তিআদিমাহ.
পুন তিণ্ণং খন্ধানং সমথৰিপস্সনাভাৰং দস্সেতুং ‘‘সীলক্খন্ধো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ সীলক্খন্ধস্স খন্তিপধানত্তা, সমাধিস্স বহূপকারত্তা চ সমথপক্খভজনং দট্ঠব্বং. ভৰঙ্গানীতি উপপত্তিভৰস্স অঙ্গানি. দ্ৰে পদানীতি দ্ৰে পাদা. যেভুয্যেন হি পঞ্চদস চরণধম্মা ¶ সীলসমাধিসঙ্গহিতাতি. ভাৰিতকাযোতি ¶ আভিসমাচারিকসীলস্স পারিপূরিযা ভাৰিতকাযো. আদিব্রহ্মচরিযকসীলস্স পারিপূরিযা ভাৰিতসীলো. অথ ৰা ভাৰিতকাযোতি ইন্দ্রিযসংৰরেন ভাৰিতপঞ্চদ্ৰারকাযো. ভাৰিতসীলোতি অৰসিট্ঠসীলৰসেন ভাৰিতসীলো. সম্মা কাযভাৰনায সতি অচ্চন্তং কাযদুচ্চরিতপ্পহানং অনৰজ্জঞ্চ উট্ঠানং সম্পজ্জতি. তথা অনুত্তরে সীলে সিজ্ঝমানে অনৰসেসতো মিচ্ছাৰাচায মিচ্ছাজীৰস্স চ পহানং সম্পজ্জতি. চিত্তপঞ্ঞাসু চ ভাৰিতাসু সম্মাসতিসম্মাসমাধিসম্মাদিট্ঠিসম্মাসঙ্কপ্পা ভাৰনাপারিপূরিং গতা এৰ হোন্তি তংসভাৰত্তা তদুভযকারণত্তা চাতি ইমমত্থং দস্সেতি ‘‘কাযে ভাৰিযমানে’’তিআদিনা.
পঞ্চৰিধং অধিগমং গচ্ছতীতি অরিযমগ্গাধিগমমেৰ অৰত্থাৰিসেসৰসেন পঞ্চধা ৰিভজিত্ৰা দস্সেতি. অরিযমগ্গো হি খিপ্পং সকিং একচিত্তক্খণেনেৰ চতূসু সচ্চেসু অত্তনা অধিগন্তব্বং অধিগচ্ছতীতি ন তস্স লোকিযসমাপত্তিযা ৰিয ৰসিভাৰনাকিচ্চং অত্থীতি খিপ্পাধিগমো চ হোতি. পজহিতব্বানং অচ্চন্তৰিমুত্তিৰসেন পজহনতো ৰিমুত্তাধিগমো চ. লোকিযেহি মহন্তানং সীলক্খন্ধাদীনং অধিগমনভাৰতো মহাধিগমো চ. তেসংযেৰ ৰিপুলফলানং অধিগমনতো ৰিপুলাধিগমো চ. অত্তনা কত্তব্বস্স কস্সচি অনৰসেসতো অনৰসেসাধিগমো চ হোতীতি. কে পনেতে অধিগমা? কেচি সমথানুভাৰেন, কেচি ৰিপস্সনানুভাৰেনাতি ইমং ৰিভাগং দস্সেতুং ‘‘তত্থ সমথেনা’’তিআদি ৰুত্তং.
৫৬. ইতি মহাথেরো ‘‘তস্মা রক্খিতচিত্তস্সা’’তি গাথায ৰসেন অরহত্তফলৰিমুত্তিমুখেন ৰিচযহারসম্পাতং নিদ্দিসন্তো দেসনাকুসলতায অনেকেহি সুত্তপ্পদেসেহি তস্সা পুব্বভাগপটিপদায ভাৰনাৰিসেসানং ভাৰনানিসংসানঞ্চ ৰিভজনৰসেন নানপ্পকারতো ৰিচযহারং দস্সেত্ৰা ইদানি দসন্নং তথাগতবলানম্পি ৰসেন তং দস্সেতুং ‘‘তত্থ যো দেসযতী’’তিআদিমাহ. ওৰাদেন সাৰকে ন ৰিসংৰাদযতীতি অত্তনো অনুসিট্ঠিযা ধম্মস্স সৰনতো ‘‘সাৰকা’’তি লদ্ধনামে ৰেনেয্যে ন ৰিপ্পলম্ভেতি ন ৰঞ্চেতি, ৰিসংৰাদনহেতূনং পাপধম্মানং অরিযমগ্গেন বোধিমূলে এৰ সুপ্পহীনত্তা. তিৰিধন্তি তিপ্পকারং, তীহি আকারেহীতি অত্থো. ইদং করোথাতি ইমং সরণগমনং সীলাদিঞ্চ উপসম্পজ্জ ¶ ৰিহরথ. ইমিনা উপাযেন করোথাতি অনেনপি ৰিধিনা সরণানি সোধেন্তা সীলাদীনি পরিপূরেন্তা সম্পাদেথ. ইদং ৰো কুরুমানানন্তি ইদং সরণগমনং সীলাদিঞ্চ তুম্হাকং অনুতিট্ঠন্তানং দিট্ঠধম্মসম্পরাযনিব্বানানং ৰসেন হিতায সুখায চ ভৰিস্সতি, তানি সম্পাদেথাতি অত্থো.
এৰং ¶ ওৰদনাকারং দস্সেত্ৰা যং ৰুত্তং – ‘‘ওৰাদেন সাৰকে ন ৰিসংৰাদযতী’’তি, তং তথাগতবলেহি ৰিভজিত্ৰা দস্সেতুং ‘‘সো তথা ওৰদিতো’’তিআদিমাহ. তত্থ তথাতি তেন পকারেন ‘‘ইদং করোথ, ইমিনা উপাযেন করোথা’’তিআদিনা ৰুত্তপ্পকারেন. ওৰদিতোতি ধম্মদেসনায সাসিতো. অনুসিট্ঠোতি তস্সেৰ ৰেৰচনং. তথা করোন্তোতি যথানুসিট্ঠং তথা করোন্তো. তং ভূমিন্তি যস্সা ভূমিযা অধিগমত্থায ওৰদিতো, তং দস্সনভূমিঞ্চ ভাৰনাভূমিঞ্চ. নেতং ঠানং ৰিজ্জতীতি এতং কারণং ন ৰিজ্জতি. কারণঞ্হি তিট্ঠতি এত্থ ফলং তদাযত্তৰুত্তিতাযাতি ‘‘ঠান’’ন্তি ৰুচ্চতি. দুতিযৰারে ভূমিন্তি সীলক্খন্ধেন পত্তব্বং সম্পত্তিভৰসঙ্খাতং ভূমিং.
ইদানি যস্মা ভগৰতো চতুৰেসারজ্জানিপি অৰিপরীতসভাৰতায পঠমফলঞাণস্স ৰিসযৰিসেসো হোতি, তস্মা তানিপি তস্স ৰিসযভাৰেন দস্সেতুং ‘‘সম্মাসম্বুদ্ধস্স তে সতো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ সম্মাসম্বুদ্ধস্স তে সতোতি অহং সম্মাসম্বুদ্ধো, মযা সব্বে ধম্মা অভিসম্বুদ্ধাতি পটিজাননেন সম্মাসম্বুদ্ধস্স তে সতো. ইমে ধম্মা অনভিসম্বুদ্ধাতি নেতং ঠানং ৰিজ্জতীতি ‘‘ইমে নাম তযা ধম্মা অনভিসম্বুদ্ধা’’তি কোচি সহধম্মেন সহেতুনা সকারণেন ৰচনেন, সুনক্খত্তো (দী. নি. ৩.১ আদযো; ম. নি. ১.১৪৬ আদযো) ৰিয ৰিপ্পলপন্তা পন অপ্পমাণং. তস্মা সহধম্মেন পটিচোদেস্সতীতি এতং কারণং ন ৰিজ্জতি. এস নযো সেসপদেসুপি. যস্স তে অত্থায ধম্মো দেসিতোতি রাগাদীসু যস্স যস্স পহানত্থায অসুভভাৰনাদিধম্মো কথিতো. তক্করস্সাতি তথা পটিপন্নস্স. ৰিসেসাধিগমন্তি অভিঞ্ঞাপটিসম্ভিদাদিৰিসেসাধিগমং.
অন্তরাযিকাতি অন্তরাযকরণং অন্তরাযো, সো সীলং এতেসন্তি অন্তরাযিকা. অন্তরাযে নিযুত্তা, অন্তরাযং ৰা ফলং অরহন্তি, অন্তরাযপ্পযোজনাতি ¶ ৰা অন্তরাযিকা. তে পন কম্মকিলেসাদিভেদেন পঞ্চৰিধা. অনিয্যানিকাতি অরিযমগ্গৰজ্জা সব্বে ধম্মা.
দিট্ঠিসম্পন্নোতি মগ্গদিট্ঠিযা সম্পন্নো সোতাপন্নো অরিযসাৰকো. সুহতন্তি অতিৰধিতং. ইদম্পি একদেসকথনমেৰ. মতকপেতাদিদানম্পি সো ন করোতি এৰ. পুথুজ্জনোতি পুথূনং কিলেসাভিসঙ্খারাদীনং জননাদীহি কারণেহি পুথুজ্জনো. ৰুত্তঞ্হেতং –
‘‘পুথূনং ¶ জননাদীহি, কারণেহি পুথুজ্জনো;
পুথুজ্জনন্তোগধত্তা, পুথুৰাযং জনো ইতী’’তি. (দী. নি. অট্ঠ. ১.৭; ম. নি. অট্ঠ. ১.২; অ. নি. অট্ঠ. ১.১.৫১; ধ. স. অট্ঠ. ১০০৭; পটি. ম. অট্ঠ. ২.১.১৩০);
‘‘মাতর’’ন্তিআদীসু জনিকা মাতা. জনকো চ পিতা. মনুস্সভূতো খীণাসৰো অরহাতি অধিপ্পেতো. কিং পন অরিযসাৰকো অঞ্ঞে জীৰিতা ৰোরোপেয্যাতি? এতম্পি অট্ঠানং. সচেপি ভৰন্তরগতং অরিযসাৰকং অত্তনো অরিযসাৰকভাৰং অজানন্তম্পি কোচি এৰং ৰদেয্য ‘‘ইদং কুন্থকিপিল্লিকং জীৰিতা ৰোরোপেত্ৰা সকলচক্কৰাল়গব্ভে চক্কৰত্তিরজ্জং পটিপজ্জাহী’’তি, নেৰ সো নং জীৰিতা ৰোরোপেয্য. অথাপি এৰং ৰদেয্যুং – ‘‘সচে ইমং ন ঘাতেস্সসি, সীসং তে ছিন্দিস্সামা’’তি, সীসমেৰস্স ছিন্দেয্যুং, নেৰ সো তং ঘাতেয্য. পুথুজ্জনভাৰস্স পন মহাসাৰজ্জভাৰদস্সনত্থং অরিযভাৰস্স চ বলদীপনত্থং এৰং ৰুত্তং. অযঞ্হেত্থ অধিপ্পাযো – সাৰজ্জো ৰত পুথুজ্জনভাৰো. যত্র হি নাম মাতুঘাকাদীনিপি আনন্তরিযানি করিস্সতি, মহাবলোৰ চ অরিযভাৰো, যো এতানি কম্মানি ন করোতীতি.
সঙ্ঘং ভিন্দেয্যাতি সমানসংৰাসকং সমানসীমাযং ঠিতং পঞ্চহি কারণেহি সঙ্ঘং ভিন্দেয্য. ৰুত্তঞ্হেতং – ‘‘পঞ্চহুপালি, আকারেহি সঙ্ঘো ভিজ্জতি কম্মেন উদ্দেসেন ৰোহরন্তো অনুস্সাৰনেন সলাকগ্গাহেনা’’তি (পরি. ৪৫৮).
তত্থ কম্মেনাতি অপলোকনাদীসু চতূসু কম্মেসু অঞ্ঞতরকম্মেন. উদ্দেসেনাতি পঞ্চসু পাতিমোক্খুদ্দেসেসু অঞ্ঞতরেন উদ্দেসেন. ৰোহরন্তোতি ¶ কথযন্তো, তাহি তাহি উপপত্তীহি ‘‘অধম্মং ধম্মো’’তিআদীনি অট্ঠারসভেদকরৰত্থূনি দীপযন্তো. অনুস্সাৰনেনাতি ‘‘ননু তুম্হে জানাথ ময্হং উচ্চকুলা পব্বজিতভাৰং বহুস্সুতভাৰঞ্চ, মাদিসো নাম উদ্ধম্মং উব্বিনযং সত্থুসাসনং গাহেয্যাতি কিং তুম্হাকং চিত্তম্পি উপ্পাদেতুং যুত্তং, কিমহং অপাযতো ন ভাযামী’’তিআদিনা নযেন কণ্ণমূলে ৰচীভেদং কত্ৰা অনুস্সাৰনেন. সলাকগ্গাহেনাতি এৰং অনুস্সাৰেত্ৰা তেসং চিত্তং উপত্থম্ভেত্ৰা অনিৰত্তিধম্মং কত্ৰা ‘‘গণ্হথ ইমং সলাক’’ন্তি সলাকগ্গাহেন.
এত্থ চ কম্মমেৰ উদ্দেসো ৰা পমাণং, ৰোহারানুস্সাৰনসলাকগ্গাহাপনং পন পুব্বভাগো ¶ . অট্ঠারসৰত্থুদীপনৰসেন হি ৰোহরন্তেন তত্থ রুচিজননত্থং অনুস্সাৰেত্ৰা সলাকায গাহিতাযপি অভিন্নো এৰ হোতি সঙ্ঘো. যদা পন এৰং চত্তারো ৰা অতিরেকা ৰা সলাকং গাহেত্ৰা আৰেণিকং কম্মং ৰা উদ্দেসং ৰা করোন্তি, তদা সঙ্ঘো ভিন্নো নাম হোতি. এৰং দিট্ঠিসম্পন্নো পুগ্গলো সঙ্ঘং ভিন্দেয্য সঙ্ঘরাজিং ৰা জনেয্যাতি নেতং ঠানং ৰিজ্জতীতি.
দুট্ঠচিত্তোতি ৰধকচিত্তেন পদুট্ঠচিত্তো. লোহিতং উপ্পাদেয্যাতি জীৰমানকসরীরে খুদ্দকমক্খিকায পিৰনমত্তম্পি লোহিতং উপ্পাদেয্য. এত্তাৰতা হি মাতুঘাতাদীনি পঞ্চানন্তরিযকম্মানি দস্সিতানি হোন্তি. যানি পুথুজ্জনো করোতি, ন অরিযসাৰকো. দুট্ঠচিত্তোতি ৰিনাসচিত্তেন পদুট্ঠচিত্তো. থূপন্তি চেতিযং. ভিন্দেয্যাতি নাসেয্য.
অঞ্ঞং সত্থারন্তি ‘‘অযং মে সত্থা সত্থু কিচ্চং কাতুং সমত্থো’’তি ভৰন্তরেপি অঞ্ঞং তিত্থকরং. অপদিসেয্যাতি ‘‘অযং মে সত্থা’’তি এৰং গণ্হেয্যাতি নেতং ঠানং ৰিজ্জতি. ইতো বহিদ্ধা অঞ্ঞং দক্খিণেয্যং পরিযেসেয্যাতি সাসনতো বহিদ্ধা অঞ্ঞং বাহিরকং সমণং ৰা ব্রাহ্মণং ৰা ‘‘অযং দক্খিণারহো, ইমস্মিং কতা কারা মহপ্ফলা ভৰিস্সন্তী’’তি অধিপ্পাযেন তস্মিং পটিপজ্জেয্যাতি অত্থো. কুতূহলমঙ্গলেন সুদ্ধিং পচ্চেয্যাতি ‘‘ইমিনা ইদং ভৰিস্সতী’’তি এৰং পৰত্তত্তা কুতূহলসঙ্খাতেন দিট্ঠসুতমুতমঙ্গলেন অত্তনো সুদ্ধিং ৰোদানং সদ্দহেয্য.
৫৭. ইত্থী রাজা চক্কৰত্তী সিযাতি নেতং ঠানং ৰিজ্জতীতি যস্মা ইত্থিযা কোসোহিতৰত্থগুয্হাদীনং অভাৰেন লক্খণানি ন পরিপূরন্তি, ইত্থিরতনাভাৰেন ¶ চ সত্তরতনসমঙ্গিতা ন সম্পজ্জতি. সব্বমনুস্সানম্পি চ ন অধিকো অত্তভাৰো হোতি, তস্মা ‘‘ইত্থী…পে… ৰিজ্জতী’’তি ৰুত্তং. যস্মা সক্কত্তাদীনি তীণি ঠানানি উত্তমানি, ইত্থিলিঙ্গঞ্চ হীনং, তস্মা তস্সা সক্কত্তাদীনিপি পটিসিদ্ধানীতি. ননু চ যথা ইত্থিলিঙ্গং, এৰং পুরিসলিঙ্গম্পি ব্রহ্মলোকে নত্থি, তস্মা পুরিসো মহাব্রহ্মা সিযাতি ন ৰত্তব্বন্তি? নো ন ৰত্তব্বং. কস্মা? ইধ পুরিসস্স তত্থ নিব্বত্তনতো. ইত্থিযো হি ইধ ঝানং ভাৰেত্ৰা কালং কত্ৰা ব্রহ্মপারিসজ্জানং সহব্যতং উপপজ্জন্তি, ন মহাব্রহ্মানং. পুরিসো পন কত্থচি ন উপ্পজ্জতীতি ন ৰত্তব্বো. সমানেপি তত্থ উভযলিঙ্গাভাৰে পুরিসসণ্ঠানাৰ তত্থ ব্রহ্মানো, ন ইত্থিসণ্ঠানা, তস্মা সুৰুত্তমেতং. ইত্থী তথাগতোতি এত্থ তিট্ঠতু তাৰ সব্বঞ্ঞুগুণে নিব্বত্তেত্ৰা লোকানং তারণসমত্থো বুদ্ধভাৰো, পণিধানমত্তম্পি ইত্থিযা ন সম্পজ্জতি.
‘‘মনুস্সত্তং ¶ লিঙ্গসম্পত্তি, হেতু সত্থারদস্সনং;
পব্বজ্জা গুণসম্পত্তি, অধিকারো চ ছন্দতা;
অট্ঠধম্মসমোধানা, অভিনীহারো সমিজ্ঝতী’’তি. (বু. ৰং. ২.৫৯) –
ইমানি হি পণিধানসম্পত্তিকারণানি. ইতি পণিধানমত্তম্পি সম্পাদেতুং অসমত্থায ইত্থিযা কুতো বুদ্ধভাৰোতি ‘‘ইত্থী তথাগতো অরহং সম্মাসম্বুদ্ধো সিযাতি নেতং ঠানং ৰিজ্জতী’’তি ৰুত্তং. সব্বাকারপরিপূরো পুঞ্ঞুস্সযো সব্বাকারপরিপূরমেৰ অত্তভাৰং নিব্বত্তেতীতি পুরিসোৰ অরহং হোতি সম্মাসম্বুদ্ধো.
একিস্সা লোকধাতুযাতি দসসহস্সিলোকধাতুযা, যা জাতিখেত্তন্তি ৰুচ্চতি. সা হি তথাগতস্স গব্ভোক্কন্তিকালাদীসু কম্পতি. আণাখেত্তং পন কোটিসতসহস্সচক্কৰাল়ং. যা একতো সংৰট্টতি চ ৰিৰট্টতি চ, যত্থ চ আটানাটিযপরিত্তাদীনং (দী. নি. ৩.২৭৭ আদযো) আণা পৰত্ততি. ৰিসযখেত্তস্স পরিমাণং নত্থি. বুদ্ধানঞ্হি ‘‘যাৰতকং ঞাণং তাৰতকং নেয্যং, যাৰতকং নেয্যং তাৰতকং ঞাণং, নেয্যপরিযন্তিকং ঞাণং, ঞাণপরিযন্তিকং নেয্য’’ন্তি (মহানি. ৬৯; চূল়নি. মোঘরাজমাণৰপুচ্ছানিদ্দেস ৮৫; পটি. ম. ৩.৫) ৰচনতো অৰিসযো নাম নত্থি. ইতি ইমেসু তীসু খেত্তেসু তিস্সো সঙ্গীতিযো আরুল়্হে তেপিটকে বুদ্ধৰচনে ‘‘ঠপেত্ৰা ইমং চক্কৰাল়ং অঞ্ঞস্মিং চক্কৰাল়ে বুদ্ধা উপ্পজ্জন্তী’’তি সুত্তং নত্থি, ন উপ্পজ্জন্তীতি পন অত্থি.
অপুব্বং ¶ অচরিমন্তি অপুরে অপচ্ছা একতো ন উপ্পজ্জন্তি, পুরে ৰা পচ্ছা ৰা উপ্পজ্জন্তীতি ৰুত্তং হোতি. তত্থ গব্ভোক্কন্তিতো পুব্বে পুরেতি ৰেদিতব্বং. ততো পট্ঠায হি দসসহস্সিচক্কৰাল়কম্পনেন খেত্তপরিগ্গহো কতো নাম হোতি, অঞ্ঞস্স বুদ্ধস্স উপ্পত্তি নত্থি. ধাতুপরিনিব্বানতো পরং পন পচ্ছা, ততো হেট্ঠাপি অঞ্ঞস্স বুদ্ধস্স উপ্পত্তি নত্থি, উদ্ধং ন ৰারিতা.
কস্মা পন অপুব্বং অচরিমং ন উপ্পজ্জন্তীতি? অনচ্ছরিযত্তা. অচ্ছরিযমনুস্সা হি বুদ্ধা ভগৰন্তো. যথাহ – ‘‘একপুগ্গলো, ভিক্খৰে, লোকে উপ্পজ্জমানো উপ্পজ্জতি অচ্ছরিযমনুস্সো’’তিআদি (অ. নি. ১.১৭১). যদি চ অনেকে বুদ্ধা একতো উপ্পজ্জেয্যুং, অনচ্ছরিযা ভৰেয্যুং. দেসনায চ ৰিসেসাভাৰতো. যঞ্হি সতিপট্ঠানাদিভেদং ধম্মং একো ¶ দেসেতি, অঞ্ঞেনপি সো এৰ দেসেতব্বো সিযা, ৰিৰাদভাৰতো চ. বহূসু হি বুদ্ধেসু একতো উপ্পন্নেসু বহূনং আচরিযানং অন্তেৰাসিকা ৰিয ‘‘অম্হাকং বুদ্ধো পাসাদিকো’’তিআদিনা তেসং সাৰকা ৰিৰদেয্যুং. কিং ৰা এতেন কারণগৰেসনেন, ধম্মতাৰেসা যং একিস্সা লোকধাতুযা দ্ৰে তথাগতা একতো ন উপ্পজ্জন্তীতি (মি. প. ৫.১.১).
যথা নিম্ববীজকোসাতকিবীজাদীনি মধুরং ফলং ন নিব্বত্তেন্তি, অসাতং অমধুরমেৰ ফলং নিব্বত্তেন্তি, এৰং কাযদুচ্চরিতাদীনি মধুরৰিপাকং ন নিব্বত্তেন্তি অমধুরমেৰ নিব্বত্তেন্তি. যথা চ উচ্ছুবীজসালিবীজাদীনি মধুরং সাদুরসমেৰ ফলং নিব্বত্তেন্তি ন অসাতং কটুকং. এৰং কাযসুচরিতাদীনি মধুরমেৰ ৰিপাকং নিব্বত্তেন্তি ন অমধুরং. ৰুত্তম্পি চেতং –
‘‘যাদিসং ৰপতে বীজং, তাদিসং হরতে ফলং;
কল্যাণকারী কল্যাণং, পাপকারী চ পাপক’’ন্তি. (সং. নি. ১.২৫৬; নেত্তি. ১২২);
তস্মা ‘‘তিণ্ণং দুচ্চরিতান’’ন্তিআদি ৰুত্তং.
অঞ্ঞতরো সমণো ৰা ব্রাহ্মণো ৰাতি যো কোচি পব্বজ্জামত্তেন সমণো ৰা জাতিমত্তেন ব্রাহ্মণো ৰা. পাপিচ্ছো সম্ভাৰনাধিপ্পাযেন ৰিম্হাপনতো কুহকো. পচ্চযসন্নিস্সিতায পযুত্তৰাচায ৰসেন লপকো. পচ্চযনিব্বত্তকনিমিত্তাৰচরতো নেমিত্তকো. কুহনলপননেমিত্তকত্তং পুব্বঙ্গমং কত্ৰাতি কুহনাদিভাৰমেৰ পুরক্খত্ৰা সন্তিন্দ্রিযো ¶ সন্তমানসো ৰিয চরন্তো. পঞ্চ নীৰরণেতি কামচ্ছন্দাদিকে পঞ্চ নীৰরণে. অপ্পহায অসমুচ্ছিন্দিত্ৰা, চেতসো উপক্কিলেসেতি নীৰরণে. নীৰরণা হি চিত্তং উপক্কিলেসেন্তি কিলিট্ঠং করোন্তি ৰিবাধেন্তি উপতাপেন্তি চ. তস্মা ‘‘চেতসো উপক্কিলেসা’’তি ৰুচ্চন্তি. পঞ্ঞায দুব্বলীকরণেতি নীৰরণে. নীৰরণা হি উপ্পজ্জমানা অনুপ্পন্নায পঞ্ঞায উপ্পজ্জিতুং ন দেন্তি. তস্মা ‘‘পঞ্ঞায দুব্বলীকরণা’’তি ৰুচ্চন্তি. অনুপট্ঠিতস্সতীতি চতূসু সতিপট্ঠানেসু ন উপট্ঠিতস্সতি. অভাৰযিত্ৰাতি অৰড্ঢযিত্ৰা. অনুত্তরং সম্মাসম্বোধিন্তি অরহত্তপদট্ঠানং সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং.
পচ্ছিমৰারে অঞ্ঞতরো সমণো ৰা ব্রাহ্মণো ৰাতি সব্বঞ্ঞুবোধিসত্তং সন্ধায ৰদতি. তত্থ সব্বদোসাপগতোতি সব্বেহি পারমিতাপটিপক্খভূতেহি দোসেহি অপগতো. এতেন পরিপূরিতপারমিভাৰং ¶ দস্সেতি. সতিপট্ঠানানি ৰিপস্সনা, বোজ্ঝঙ্গো মগ্গো, অনুত্তরা সম্মাসম্বোধি অরহত্তং. সতিপট্ঠানানি ৰা ৰিপস্সনা, বোজ্ঝঙ্গা মিস্সকা, সম্মাসম্বোধি অরহত্তমেৰ. সেসং অনন্তরৰারে ৰুত্তপটিপক্খতো ৰেদিতব্বং. যং এত্থ ঞাণন্তি যং এতস্মিং যথাৰুত্তে ঠানে চ ঠানং, অট্ঠানে চ অট্ঠানন্তি পৰত্তং ঞাণং. হেতুসোতি তস্স ঠানস্স অট্ঠানস্স চ হেতুতো. ঠানসোতি তঙ্খণে এৰ আৰজ্জনসমনন্তরং. অনোধিসোতি ওধিঅভাৰেন, কিঞ্চি অনৰসেসেত্ৰাতি অত্থো.
ইতি ঠানাট্ঠানগতাতিআদীসু এৰং ঠানাট্ঠানভাৰং গতা. সব্বেতি খযৰযৰিরজ্জননিরুজ্ঝনসভাৰা সঙ্খতধম্মা, তে এৰ চ সত্তপঞ্ঞত্তিযা উপাদানভূতা কেচি সগ্গূপগা যে ধম্মচারিনো, কেচি অপাযূপগা যে অধম্মচারিনো, কেচি নিব্বানূপগা যে কম্মক্খযকরং অরিযমগ্গং পটিপন্না.
৫৮. ইদানি যথাৰুত্তমত্থং ৰিৰরন্তো ‘‘সব্বে সত্তা মরিস্সন্তী’’তি গাথাদ্ৰযমাহ. তস্স অত্থং ‘‘সব্বে সত্তাতি অরিযা চ অনরিযা চা’’তিআদিনা সযমেৰ নিদ্দিসতি. তত্থ জীৰিতপরিযন্তো মরণপরিযন্তোতি জীৰিতস্স পরিযন্তো নাম মরণসঙ্খাতো অন্তো. যথাকম্মং গমিস্সন্তীতি এত্থ যদেতং সত্তানং যথাকম্মং গমনং, অযং কম্মস্সকতাতি অত্থো ¶ . কম্মানং ফলদস্সাৰিতা চ অৰিপ্পৰাসো চাতি ‘‘পুঞ্ঞপাপফলূপগা’’তি ইমিনা ৰচনেন কম্মানং ফলস্স পচ্চক্খকারিতা, কতূপচিতানং কম্মানং অত্তনো ফলস্স অপ্পদানাভাৰো চ দস্সিতোতি অত্থো.
কম্মমেৰ কম্মন্তং, পাপং কম্মন্তং এতেসন্তি পাপকম্মন্তা, তস্স অত্থং দস্সেতুং ‘‘অপুঞ্ঞসঙ্খারা’’তি ৰুত্তং. অপুঞ্ঞো সঙ্খারো এতেসন্তি অপুঞ্ঞসঙ্খারা. পাপকম্মন্তাতি ৰা নিস্সক্কৰচনং, পাপকম্মন্তহেতূতি অত্থো. তথা পুঞ্ঞসঙ্খারাতিআদীসুপি. পুন ‘‘নিরযং পাপকম্মন্তা’’তিআদিনা অন্তদ্ৰযেন সদ্ধিং মজ্ঝিমপটিপদং দস্সেতি. তথা ‘‘অযং সংকিলেসো’’তিআদিনা ৰট্টৰিৰট্টৰসেন আদীনৰস্সাদনিস্সরণৰসেন হেতুফলৰসেন চ গাথাযং তযো অত্থৰিকপ্পা দস্সিতা. পুন ‘‘নিরযং পাপকম্মন্তাতি অযং সংকিলেসো’’তিআদিনা ৰোদানৰসেন গাথায অত্থং দস্সেতি.
৫৯. তেন ¶ তেনাতি তেন তেন অজ্ঝোসিতৰত্থুনা রূপভৰঅরূপভৰাদিনা. ছত্তিংসাতি কামতণ্হা তাৰ রূপাদিৰিসযভেদেন ছ, তথা ভৰতণ্হা ৰিভৰতণ্হা চাতি অট্ঠারস. তা এৰ অজ্ঝত্তিকেসু রূপাদীসু অট্ঠারস, বাহিরেসু রূপাদীসু অট্ঠারসাতি এৰং ছত্তিংস. যেন যেনাতি ‘‘সুভং সুখ’’ন্তিআদিনা.
ৰোদানং তিৰিধং খন্ধত্তযৰসেনাতি তং দস্সেতুং ‘‘তণ্হাসংকিলেসো’’তিআদি ৰুত্তং. পুন ‘‘সব্বে সত্তা মরিস্সন্তী’’তিআদি পটিপদাৰিভাগেন গাথানমত্থং দস্সেতুং ৰুত্তং. তত্থ তত্থ গামিনীতি তত্থ তত্থেৰ নিব্বানে গামিনী, নিব্বানস্স গমনসীলাতি অত্থো.
পুন তত্থতত্থগামিনীসব্বত্থগামিনীনং পটিপদানং ৰিভাগং দস্সেতুং ‘‘তযো রাসী’’তিআদি ৰুত্তং. যন্তি যং নিরযাদি. তং তং ঠানং যথারহং গমেতীতি সব্বত্থগামিনী. পটিপদাসঙ্খাতে অপুঞ্ঞকম্মে পুঞ্ঞকম্মে চ কম্মক্খযকরণকম্মে চ ৰিভাগসো ভগৰতো পৰত্তনঞাণং. ইদং সব্বত্থগামিনী পটিপদাঞাণং নাম তথাগতবলং. ইমিনা হি ঞাণেন ভগৰা সব্বম্পি পটিপদং যথাভূতং পজানাতি.
কথং? সকলগামৰাসিকেসুপি একং সূকরং ৰা মিগং ৰা মারেন্তেসু সব্বেসং চেতনা পরস্স জীৰিতিন্দ্রিযারম্মণাৰ হোতি, তং পন কম্মং তেসং আযূহনক্খণেযেৰ নানা হোতি. তেসু হি একো আদরেন করোতি, একো ‘‘ত্ৰম্পি করোহী’’তি পরেহি নিপ্পীল়িতো করোতি ¶ , একো সমানচ্ছন্দো ৰিয হুত্ৰা অপ্পটিবাহমানো ৰিচরতি. তেসু একো তেনেৰ কম্মেন নিরযে নিব্বত্ততি, একো তিরচ্ছানযোনিযং, একো পেত্তিৰিসযে, তং তথাগতো আযূহনক্খণে এৰ ‘‘ইমিনা নীহারেন আযূহিতত্তা এস নিরযে নিব্বত্তিস্সতি, এস তিরচ্ছানযোনিযং, এস পেত্তিৰিসযে’’তি জানাতি. নিরযে নিব্বত্তনকম্পি ‘‘এস অট্ঠসু মহানিরযেসু নিব্বত্তিস্সতি, এস সোল়সসু উস্সদেসূ’’তি জানাতি. তিরচ্ছানযোনিযং নিব্বত্তনকম্পি ‘‘এস অপাদকো ভৰিস্সতি, এস দ্ৰিপাদকো, এস চতুপ্পাদকো, এস বহুপ্পাদকো’’তি জানাতি. পেত্তিৰিসযে নিব্বত্তনকম্পি ‘‘এস নিজ্ঝামতণ্হিকো ভৰিস্সতি, এস খুপ্পিপাসিকো, এস পরদত্তূপজীৰী’’তি জানাতি.
‘‘তেসু চ কম্মেসু ইদং কম্মং পটিসন্ধিং আকড্ঢিস্সতি, ইদং নাকড্ঢিস্সতি দুব্বলং দিন্নায পটিসন্ধিযা উপধিৰেপক্কমত্তং ভৰিস্সতী’’তি জানাতি. তথা সকলগামৰাসিকেসু একতো ¶ দানং দদমানেসু সব্বেসম্পি চেতনা দেয্যধম্মারম্মণাৰ হোতি, তং পন কম্মং তেসং আযূহনক্খণে এৰ নানং হোতি. তেসু হি কেচি দেৰলোকে নিব্বত্তন্তি, কেচি মনুস্সলোকে, তং তথাগতো আযূহনক্খণে এৰ ‘‘ইমিনা নীহারেন আযূহিতত্তা এস মনুস্সলোকে নিব্বত্তিস্সতি, এস দেৰলোকে’’তি জানাতি. তত্থপি ‘‘এস পরনিম্মিতৰসৰত্তীসু নিব্বত্তিস্সতি, এস ভুম্মদেৰেসু নিব্বত্তিস্সতি, এস জেট্ঠকদেৰরাজা হুত্ৰা, এস তস্স দুতিযং ততিযং ৰা ঠানন্তরং করোন্তো পরিচারকো হুত্ৰা নিব্বত্তিস্সতী’’তি জানাতি.
‘‘তেসু চ কম্মেসু ইদং পটিসন্ধিং আকড্ঢিতুং সক্খিস্সতি, ইদং ন সক্খিস্সতি দুব্বলং দিন্নায পটিসন্ধিযা উপধিৰেপক্কমত্তং ভৰিস্সতী’’তি জানাতি. তথা ‘‘ৰিপস্সনং পট্ঠপেন্তেসু চ এস ইমিনা নীহারেন ৰিপস্সনায আরদ্ধত্তা অরহা ভৰিস্সতি, এস অনাগামী, এস সকদাগামী, এস সোতাপন্নো, একবীজী কোলংকোলো সত্তক্খত্তুপরমো, এস মগ্গং পত্তুং ন সক্খিস্সতি লক্খণারম্মণিকৰিপস্সনাযমেৰ ঠস্সতি, এস পচ্চযপরিগ্গহে, এস নামরূপপরিগ্গহে, অরূপপরিগ্গহে চ ঠস্সতি, এস মহাভূতমত্তমেৰ ৰৰত্থপেস্সতি, এস কিঞ্চি সল্লক্খেতুং ন সক্খিস্সতী’’তি জানাতি. ‘‘কসিণপরিকম্মং করোন্তেসুপি এস পরিকম্মমত্তে এৰ ঠস্সতি, এস নিমিত্তং উপ্পাদেতুং সক্খিস্সতি, ন অপ্পনং. এস অপ্পনম্পি উপ্পাদেস্সতি, এস ¶ ঝানং অধিগমিস্সতি, ন উপরিৰিসেসং. এস উপরিৰিসেসম্পি অধিগমিস্সতী’’তি জানাতি.
অনেকধাতূতি অনেকা চক্খাদযো পথৰাদযো চ ধাতুযো এতস্সাতি অনেকধাতু, বহুধাতূতি অত্থো. লোকোতি খন্ধাযতনাদিলোকো. চক্খুধাতূতিআদি যাহি ধাতূহি ‘‘অনেকধাতূ’’তি লোকো ৰুত্তো, তাসং সরূপতো দস্সনং. তত্থ সভাৰট্ঠেন নিস্সত্তট্ঠেন চ ধাতু. চক্খু এৰ ধাতু চক্খুধাতু. সেসপদেসুপি এসেৰ নযো. কামধাতূতি এত্থ দ্ৰে কামা কিলেসকামো চ ৰত্থুকামো চ. কিলেসকামপক্খে কামপটিসংযুত্তো ধাতু কামধাতু, কামৰিতক্কস্সেতং নামং. ৰত্থুকামপক্খে পন কামাৰচরধম্মা কামো উত্তরপদলোপেন, কামো চ সো ধাতু চাতি কামধাতু. ব্যাপাদপটিসংযুত্তো ধাতু ব্যাপাদধাতু, ব্যাপাদৰিতক্কস্সেতং নামং. ব্যাপাদোৰ ধাতু ব্যাপাদধাতু, দসআঘাতৰত্থুৰিসযস্স পটিঘস্সেতং নামং. ৰিহিংসাপটিসংযুত্তো ধাতু ৰিহিংসাধাতু, ৰিহিংসাৰিতক্কো. ৰিহিংসা এৰ ৰা ধাতু ৰিহিংসাধাতু, পরসত্তৰিহেসনস্সেতং নামং. নেক্খম্মঅব্যাপাদঅৰিহিংসাধাতুযো নেক্খম্মৰিতক্কাদযো সব্বকুসলধম্মা মেত্তাকরুণা চাতি ৰেদিতব্বং. রূপধাতূতি রূপভৰো, সব্বে ৰা রূপধম্মা. অরূপধাতূতি ¶ অরূপভৰো, অরূপধম্মা ৰা. নিরোধধাতূতি নিরোধতণ্হা. সঙ্খারধাতূতি সব্বে সঙ্খতধম্মা. সেসং সুৰিঞ্ঞেয্যং.
অঞ্ঞমঞ্ঞৰিলক্খণত্তা নানপ্পকারা ধাতুযো এতস্মিন্তি নানাধাতু, লোকো. তেনেৰাহ – ‘‘অঞ্ঞা চক্খুধাতু যাৰ অঞ্ঞা নিব্বানধাতূ’’তি, যথা চ ইদং ঞাণং চক্খুধাতুআদিভেদেন উপাদিন্নকসঙ্খারলোকস্স ৰসেন অনেকধাতুনানাধাতুলোকং পজানাতি, এৰং অনুপাদিন্নকসঙ্খারলোকস্সপি ৰসেন তং পজানাতি. পচ্চেকবুদ্ধা হি দ্ৰে চ অগ্গসাৰকা উপাদিন্নকসঙ্খারলোকস্সেৰ নানত্তং জানন্তি, তম্পি একদেসেনেৰ, ন নিপ্পদেসতো. অনুপাদিন্নকসঙ্খারলোকস্স পন নানত্তং ন জানন্তি. ভগৰা পন ‘‘ইমায নাম ধাতুযা উস্সন্নায ইমস্স রুক্খস্স খন্ধো সেতো হোতি, ইমস্স কাল়ো, ইমস্স মট্ঠো, ইমস্স ফরুসো, ইমস্স বহলো, ইমস্স তনুত্তচো. ইমায নাম ধাতুযা উস্সন্নায ইমস্স রুক্খস্স পত্তং ৰণ্ণসণ্ঠানাদিৰসেন এৰরূপং নাম হোতি, ইমায নাম ধাতুযা উস্সন্নত্তা ইমস্স রুক্খস্স পুপ্ফং নীলং হোতি পীতকং লোহিতকং ওদাতং ¶ সুগন্ধং দুগ্গন্ধং, ইমায নাম ধাতুযা উস্সন্নায ফলং খুদ্দকং মহন্তং দীঘং ৰট্টং সুসণ্ঠানং দুস্সণ্ঠানং মট্ঠং ফরুসং সুগন্ধং দুগ্গন্ধং তিত্তং মধুরং কটুকং অম্বিলং কসাৰং হোতি, ইমায নাম ধাতুযা উস্সন্নায ইমস্স রুক্খস্স কণ্টকো তিখিণো হোতি, অতিখিণো উজুকো কুটিলো কণ্হো নীলো ওদাতো হোতী’’তি এৰং অনুপাদিন্নসঙ্খারলোকস্সাপি ৰসেন অনেকধাতুনানাধাতুভাৰং জানাতি. সব্বঞ্ঞুবুদ্ধানং এৰ হি এতং বলং, ন অঞ্ঞেসং.
৬০. যং যদেৰ ধাতুন্তি যং কিঞ্চি হীনাদিসভাৰং. যস্মা অধিমুত্তি নাম অজ্ঝাসযধাতু, তস্মা অধিমুচ্চনং অজ্ঝাসযস্স হীনাদিসভাৰেন পৰত্তনং. তং পন তস্স তং তং অধিট্ঠহনং অভিনিৰিসনঞ্চ হোতীতি আহ – ‘‘অধিমুচ্চন্তি, তং তদেৰ অধিট্ঠহন্তি অভিনিৰিসন্তী’’তি. অধিমুচ্চনস্স ৰিসযং ৰিভাগেন দস্সেতুং ‘‘কেচি রূপাধিমুত্তা’’তিআদি ৰুত্তং. তং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ. নানাধিমুত্তিকতাঞাণন্তি হীনাদিৰসেন নানাধিমুত্তিকতায ঞাণং.
তে যথাধিমুত্তা চ ভৰন্তীতি তে হীনাধিমুত্তিকা পণীতাধিমুত্তিকা সত্তা যথা যথা অধিমুত্তা হোন্তি. তং তং কম্মসমাদানং সমাদিযন্তীতি অধিমুত্তিঅনুরূপং তং তং অত্তনা সমাদিযিতব্বং কত্তব্বং কম্মং করোন্তি, তানি কম্মসমাদানানি সমুট্ঠানৰসেন ৰিভজন্তো ‘‘তে ছব্বিধং কম্ম’’ন্তিআদিমাহ. তত্থ কেচি লোভৰসেন কম্মং সমাদিযন্তীতি সম্বন্ধিতব্বং. এস নযো ¶ সেসেসুপি. তং ৰিভজ্জমানন্তি তং সমুট্ঠানৰসেন ছব্বিধং পুন পৰত্তিনিৰত্তিৰসেন ৰিভজ্জমানং দুৰিধং.
যং লোভৰসেন দোসৰসেন মোহৰসেন চ কম্মং করোতীতি দসঅকুসলকম্মপথকম্মং সন্ধায ৰদতি. তঞ্হি সংকিলিট্ঠতায কাল়কন্তি কণ্হং. অপাযেসু নিব্বত্তাপনতো কাল়কৰিপাকন্তি কণ্হৰিপাকং. যং সদ্ধাৰসেন কম্মং করোতীতি দসকুসলকম্মপথকম্মং. তঞ্হি অসংকিলিট্ঠত্তা পণ্ডরন্তি সুক্কং. সগ্গে নিব্বত্তাপনতো পণ্ডরৰিপাকত্তা সুক্কৰিপাকং. যং লোভৰসেন দোসৰসেন মোহৰসেন সদ্ধাৰসেন চ কম্মং করোতি, ইদং কণ্হসুক্কন্তি ৰোমিস্সককম্মং. কণ্হসুক্কৰিপাকন্তি সুখদুক্খৰিপাকং. মিস্সককম্মঞ্হি কত্ৰা অকুসলৰলেন তিরচ্ছানযোনিযং মঙ্গলহত্থিভাৰং উপপন্নো কুসলেন পৰত্তে সুখং অনুভৰতি, কুসলেন রাজকুলে ¶ নিব্বত্তোপি অকুসলেন দুক্খং ৰেদযতি. যং ৰীরিযৰসেন পঞ্ঞাৰসেন চ কম্মং করোতি, ইদং কম্মং অকণ্হং অসুক্কং অকণ্হঅসুক্কৰিপাকন্তি কম্মক্খযকরা চতুমগ্গচেতনা. তঞ্হি যদি কণ্হং ভৰেয্য, কণ্হৰিপাকং দদেয্য. যদি সুক্কং ভৰেয্য, সুক্কউপপত্তিপরিযাপন্নং ৰিপাকং দদেয্য. উভযৰিপাকস্স পন অপ্পদানতো অকণ্হঅসুক্কৰিপাকন্তি অযমেত্থ অত্থো.
কম্মসমাদানে পঠমং অচেলকপটিপদা কামেসু পাতব্যতা, দুতিযং তিব্বকিলেসস্স অস্সুমুখস্সাপি রুদতো পরিসুদ্ধব্রহ্মচরিযচরণং, ততিযং কামেসু অপাতব্যতা অচেলকপটিপদা, চতুত্থং পচ্চযে অলভমানস্সাপি ঝানৰিপস্সনাসুখসমঙ্গিনো সাসনব্রহ্মচরিযচরণং. যং এৰং জাতিযং কম্মসমাদানন্তি যং অঞ্ঞম্পি এৰংপকারং কম্মং. ইমিনা পুগ্গলেনাতিআদি তস্মিং কম্মৰিপাকে ভগৰতো ঞাণস্স পৰত্তনাকারদস্সনং. তত্থ উপচিতন্তি যথা কতং কম্মং ফলদানসমত্থং হোতি, তথা কতং উপচিতং. অৰিপক্কন্তি ন ৰিপক্কৰিপাকং. ৰিপাকায পচ্চুপট্ঠিতন্তি ৰিপাকদানায কতোকাসং. ন চ ভব্বো অভিনিব্বিধা গন্তুন্তি কিলেসাভিসঙ্খারানং অভিনিব্বিজ্ঝনতো অভিনিব্বিধাসঙ্খাতং অরিযমগ্গং অধিগন্তুং ন চ ভব্বো. তং ভগৰা ন ওৰদতীতি তং ৰিপাকাৰরণেন নিৰুতং পুগ্গলং ভগৰা সচ্চপটিৰেধং পুরক্খত্ৰা ন ওৰদতি, ৰাসনত্থং পন তাদিসানম্পি ধম্মং দেসেতি এৰ, অজাতসত্তুআদীনং ৰিয.
উপচিতন্তি কাতুং আরদ্ধং. তেনেৰাহ – ‘‘ন চ তাৰ পারিপূরিং গত’’ন্তি. তেন মিচ্ছত্তনিযামস্স অসমত্থতং দস্সেতি. পুরা পারিপূরিং গচ্ছতীতি পারিপূরিং ফলনিপ্ফাদনসমত্থতং গচ্ছতি পুরা অধিগচ্ছেয্য. মিচ্ছত্তনিযততায সজ্জুকং ফলধম্মস্স অভাজনভাৰং নিব্বত্তযতি ¶ পুরা. তেনেৰাহ – ‘‘পুরা ৰেনেয্যত্তং সমতিক্কমতী’’তি. ‘‘পুরা অনিযতং সমতিক্কমতী’’তিপি পাঠো, সো এৰত্থো. অসমত্তেতি কম্মে অসম্পুণ্ণে, তে অসম্পুণ্ণে ৰা.
৬১. এৰং কিলেসন্তরাযমিস্সকং কম্মন্তরাযং দস্সেত্ৰা ইদানি অমিস্সকং কম্মন্তরাযং দস্সেতুং ‘‘ইমস্স চ পুগ্গলস্সা’’তিআদি ৰুত্তং. তং ৰুত্তনযমেৰ.
সব্বেসন্তি ইমস্মিং বলনিদ্দেসে ৰুত্তানং সব্বেসং কম্মানং. মুদুমজ্ঝাধিমত্ততাতি মুদুমজ্ঝতিব্বভাৰো. কম্মানঞ্হি মুদুআদিভাৰেন তংৰিপাকানং মুদুমজ্ঝতিক্খভাৰো ¶ ৰিঞ্ঞাযতীতি অধিপ্পাযো. দিট্ঠধম্মৰেদনীযন্তিআদীসু দিট্ঠধম্মে ইমস্মিং অত্তভাৰে ৰেদিতব্বং ফলং দিট্ঠধম্মৰেদনীযং. উপপজ্জে অনন্তরে অত্তভাৰে ৰেদিতব্বং ফলং উপপজ্জৰেদনীযং. অপরস্মিং অত্তভাৰে ইতো অঞ্ঞস্মিং যস্মিং কস্মিঞ্চি অত্তভাৰে ৰেদিতব্বং ফলং অপরাপরিযৰেদনীযং. একজৰনৰারস্মিঞ্হি সত্তসু চেতনাসু পঠমচেতনা দিট্ঠধম্মৰেদনীযং নাম. পরিযোসানচেতনা উপপজ্জৰেদনীযং নাম. মজ্ঝে পঞ্চ চেতনা অপরাপরিযৰেদনীযং নাম. ৰিপাকৰেমত্ততাঞাণন্তি ৰিপাকৰেমত্ততায ৰিপাকৰিসেসে ঞাণং. ইমস্স পন কম্মৰিপাকস্স গতিসম্পত্তি গতিৰিপত্তি, উপধিসম্পত্তি উপধিৰিপত্তি, কালসম্পত্তি কালৰিপত্তি, পযোগসম্পত্তি পযোগৰিপত্তিযো কারণং. সো চ নেসং কারণভাৰো ‘‘অত্থেকচ্চানি পাপকানি কম্মসমাদানানি গতিসম্পত্তিপটিবাল়্হানি ন ৰিপচ্চন্তী’’তিআদিপাল়িৰসেন (ৰিভ. ৮১০) ৰেদিতব্বো.
৬২. অনন্তরবলনিদ্দেসে ৰুত্তকম্মসমাদানপদেনেৰ ঝানাদীনি সঙ্গহেত্ৰা দস্সেতুং ‘‘তথা সমাদিন্নানং কম্মান’’ন্তিআদি ৰুত্তং. সেক্খপুথুজ্জনসন্তানেসু পৰত্তানি ঝানাদীনি কম্মং হোন্তি. তত্থ তথা সমাদিন্নানন্তি ‘‘সুক্কং সুক্কৰিপাকং পচ্চুপ্পন্নসুখং, আযতিং সুখৰিপাক’’ন্তি এৰমাদিপ্পকারেহি সমাদিন্নেসু কম্মেসু. সংকিলেসোতি পটিপক্খধম্মৰসেন কিলিট্ঠভাৰো. ৰোদানং পটিপক্খধম্মেহি ৰিসুজ্ঝনং. ৰুট্ঠানং পগুণৰোদানং ভৰঙ্গৰুট্ঠানঞ্চ. এৰং সংকিলিস্সতীতিআদীসু অযমেৰত্থো – ইমিনা আকারেন ঝানাদি সংকিলিস্সতি ৰোদাযতি ৰুট্ঠহতীতি জাননঞাণং ভগৰতো অনাৰরণঞাণং, ন তস্স আৰরণং অত্থীতি.
কতি ঝানানীতিআদি ঝানাদযো ৰিভাগেন দস্সেতুং আরদ্ধং. চত্তারি ঝানানীতি চতুক্কনযৰসেন রূপাৰচরজ্ঝানানি সন্ধাযাহ. একাদসাতি ‘‘রূপী রূপানি পস্সতী’’তিআদিনা ¶ (দী. নি. ২.১২৯, ১৭৪; ৩.৩৩৯, ৩৫৮; ম. নি. ২.২৪৮; ৩.৩১২) অট্ঠন্নং তিণ্ণঞ্চ সুঞ্ঞতৰিমোক্খাদীনং ৰসেন ৰুত্তং. অট্ঠাতি তেসু ঠপেত্ৰা লোকুত্তরে ৰিমোক্খে অট্ঠ. সত্তাতি তেসু এৰ নিরোধসমাপত্তিং ঠপেত্ৰা সত্ত. তযোতি সুত্তন্তপরিযাযেন সুঞ্ঞতৰিমোক্খাদযো তযো. দ্ৰেতি অভিধম্মপরিযাযেন অনিমিত্তৰিমোক্খস্সাসম্ভৰতো অৰসেসা দ্ৰে. এত্থ চ পটিপাটিযা সত্ত অপ্পিতপ্পিতক্খণে ৰিক্খম্ভনৰসেন পচ্চনীকধম্মেহি ৰিমুচ্চনতো ¶ , আরম্মণে অধিমুচ্চনতো চ ৰিমোক্খা. নিরোধসমাপত্তি পন সব্বসো সঞ্ঞাৰেদযিতেহি ৰিমুত্তত্তা অপগমৰিমোক্খো নাম. লোকুত্তরা চ তংতংমগ্গৰজ্ঝকিলেসেহি সমুচ্ছেদৰসেন ৰিমুত্তত্তা ৰিমোক্খোতি অযং ৰিসেসো ৰেদিতব্বো.
সমাধীসু চতুক্কনযপঞ্চকনযেসু পঠমজ্ঝানসমাধি সৰিতক্কো সৰিচারো সমাধি নাম. পঞ্চকনযে দুতিযজ্ঝানসমাধি অৰিতক্কো ৰিচারমত্তো সমাধি নাম. চতুক্কনযে পঞ্চকনযেপি সেসঝানেসু সমাধি অৰিতক্কো অৰিচারো সমাধি নাম.
সমাপত্তীসু পটিপাটিযা অট্ঠন্নং সমাপত্তীনং ‘‘সমাধী’’তিপি নামং ‘‘সমাপত্তী’’তিপি. কস্মা? চিত্তেকগ্গতাসব্ভাৰতো. নিরোধসমাপত্তিযা তদভাৰতো ন ‘‘সমাধী’’তি নামং. সঞ্ঞাসমাপত্তিআদি হেট্ঠা ৰুত্তমেৰ.
হানভাগিযো সমাধীতি অপ্পগুণেহি পঠমজ্ঝানাদীহি ৰুট্ঠিতস্স সঞ্ঞামনসিকারানং কামাদিঅনুপক্খন্দনং পঠমজ্ঝানাদিসমাধিস্স হানভাগিযতা. ‘‘পঠমজ্ঝানস্স কামরাগব্যাপাদা সংকিলেসো’’তি ৰুত্তত্তা দুতিযজ্ঝানাদিৰসেন যোজেতব্বং. কুক্কুটং ৰুচ্চতি অজঞ্ঞাজিগুচ্ছনমুখেন তপ্পরমতা. কুক্কুটঝাযীতি পুগ্গলাধিট্ঠানেন ঝানানি ৰুত্তানি, দ্ৰে পঠমদুতিযজ্ঝানানীতি ৰুত্তং হোতি. যো পঠমং দুতিযং ৰা ঝানং নিব্বত্তেত্ৰা ‘‘অলমেত্তাৰতা’’তি সঙ্কোচং আপজ্জতি, উত্তরি ন ৰাযমতি, তস্স তানি ঝানানি চত্তারিপি ‘‘কুক্কুটঝানানী’’তি ৰুচ্চন্তি, তংসমঙ্গিনো চ কুক্কুটঝাযী. তেসু পুরিমানি দ্ৰে আসন্নবলৰপচ্চত্থিকত্তা ৰিসেসভাগিযতাভাৰতো চ সংকিলেসভাৰেন ৰুত্তানি. ইতরানি পন ৰিসেসভাগিযতাভাৰেপি মন্দপচ্চত্থিকত্তা ৰোদানভাৰেন ৰুত্তানীতি দট্ঠব্বং.
ৰিসেসভাগিযো সমাধীতি পগুণেহি পঠমজ্ঝানাদীহি ৰুট্ঠিতস্স সঞ্ঞামনসিকারানং দুতিযজ্ঝানাদিপক্খন্দনং, পগুণৰোদানং ভৰঙ্গৰুট্ঠানঞ্চ ‘‘ৰুট্ঠান’’ন্তি ৰুত্তং. হেট্ঠিমং হেট্ঠিমঞ্হি পগুণজ্ঝানং ¶ উপরিমস্স উপরিমস্স পদট্ঠানং হোতি. তস্মা ৰোদানম্পি ‘‘ৰুট্ঠান’’ন্তি ৰুত্তং. ভৰঙ্গৰসেন সব্বঝানেহি ৰুট্ঠানং হোতীতি ভৰঙ্গঞ্চ ৰোদানং ৰুট্ঠানং. যস্মা পন ৰুট্ঠানৰসিভাৰেন যথাপরিচ্ছিন্নকালং সমাপত্তিতো ৰুট্ঠানং হোতি, তস্মা সমাপত্তিৰুট্ঠানকোসল্লং ইধ ‘‘ৰুট্ঠান’’ন্তি ৰুত্তং.
৬৩. তস্সেৰ ¶ সমাধিস্সাতি তস্স অনন্তরবলনিদ্দেসে ঝানাদিপরিযাযেহি ৰুত্তসমাধিস্স. পরিৰারাতি পরিক্খারা. ইন্দ্রিযানীতি সদ্ধাসতিপঞ্ঞিন্দ্রিযানি. বলানীতি হিরোত্তপ্পেহি সদ্ধিং তানিযেৰ. ৰীরিযস্স ৰিসুং গহণং বলানং বহূপকারদস্সনত্থং. ৰীরিযুপত্থম্ভেন হি সদ্ধাদযো পটিপক্খেন অকম্পনীযা হোন্তি. তেনেৰাহ – ‘‘ৰীরিযৰসেন বলানি ভৰন্তী’’তি. তেসন্তি ইন্দ্রিযানং. মুদুমজ্ঝাধিমত্ততাতি অৰিসদং মুদু. নাতিৰিসদং মজ্ঝং. অতিৰিসদং অধিমত্তং বলৰং ‘‘তিক্খ’’ন্তি ৰুচ্চতি.
ৰেনেয্যানং ইন্দ্রিযানুরূপং ভগৰতো দেসনাপৰত্তীতি দস্সেতুং ‘‘তত্থ ভগৰা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ সংখিত্তৰিত্থারেনাতি সংখিত্তস্স ৰিত্থারেন. অথ ৰা সংখিত্তেনাতি উদ্দিট্ঠমত্তেন. সংখিত্তৰিত্থারেনাতি উদ্দেসেন নিদ্দেসেন চ. ৰিত্থারেনাতি উদ্দেসনিদ্দেসপটিনিদ্দেসেহি. মুদুকন্তি লহুকং অপাযভযৰট্টভযাদীহি সন্তজ্জনৰসেন ভারিযং অকত্ৰা. মুদুতিক্খন্তি নাতিতিক্খং. সংৰেগৰত্থূহি সংৰেগজননাদিৰসেন ভারিযং কত্ৰা. সমথং উপদিসতীতি সমথং অধিকং কত্ৰা উপদিসতি, ন তথা ৰিপস্সনন্তি অধিপ্পাযো. ন হি কেৰলেন সমথেন সচ্চপ্পটিৰেধো সম্ভৰতি. সমথৰিপস্সনন্তি সমধুরং সমথৰিপস্সনং. ৰিপস্সনন্তি সাতিসযং ৰিপস্সনং উপদিসতি. যস্মা চেত্থ তিক্খিন্দ্রিযাদযো উগ্ঘটিতঞ্ঞুআদযোৰ, তস্মা ‘‘তিক্খিন্দ্রিযস্স নিস্সরণং উপদিসতী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ অধিপঞ্ঞাসিক্খাযাতি অধিপঞ্ঞাসিক্খং.
যং এত্থ ঞাণন্তি এত্থ ইন্দ্রিযানং মুদুমজ্ঝাধিমত্ততায যং ঞাণং, ইদং ৰুচ্চতি পরসত্তানং পরপুগ্গলানং ইন্দ্রিযপরোপরিযত্তৰেমত্ততাঞাণন্তি সম্বন্ধিতব্বং. তস্স ঞাণস্স পৰত্তনাকারং দস্সেতুং ‘‘অযং ইমং ভূমি’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ অযং ইমং ভূমিং ভাৰনঞ্চ গতোতি অযং পুগ্গলো এৰমিমং সংকিলেসৰাসনং ৰোদানং ভৰঙ্গঞ্চ গতো গচ্ছতি গমিস্সতি চ, কালৰচনিচ্ছায অভাৰতো, যথা দুদ্ধন্তি. ইমায ৰেলায ইমস্মিং সমযে ইমায মুদুমজ্ঝতিক্খভেদায অনুসাসনিযা. এৰংধাতুকোতি হীনাদিৰসেন এৰংঅজ্ঝাসযো এৰংঅধিমুত্তিকো. অযঞ্চস্স আসযোতি ইমস্স পুগ্গলস্স অযং সস্সতুচ্ছেদপ্পকারো, যথাভূতঞাণানুলোমখন্তিপ্পকারো ¶ ৰা আসযো. ইদঞ্হি চতুব্বিধং আসযন্তি এত্থ সত্তা ৰসন্তীতি আসযোতি ৰুচ্চতি. ইমং পন ভগৰা সত্তানং আসযং ¶ জানন্তো তেসং দিট্ঠিগতানং ৰিপস্সনাঞাণকম্মস্সকতঞ্ঞাণানঞ্চ অপ্পৰত্তিক্খণেপি জানাতি এৰ. ৰুত্তম্পি চেতং – ‘‘কামং সেৰন্তঞ্ঞেৰ জানাতি ‘অযং পুগ্গলো কামগরুকো কামাসযো কামাধিমুত্তো’তি. কামং সেৰন্তঞ্ঞেৰ জানাতি ‘অযং পুগ্গলো নেক্খম্মগরুকো নেক্খম্মাসযো নেক্খম্মাধিমুত্তো’তি. নেক্খম্মং সেৰন্তঞ্ঞেৰ জানাতি… ব্যাপাদং… অব্যাপাদং… থিনমিদ্ধং… আলোকসঞ্ঞং সেৰন্তঞ্ঞেৰ জানাতি ‘অযং পুগ্গলো থিনমিদ্ধগরুকো থিনমিদ্ধাসযো থিনমিদ্ধাধিমুত্তো’’’তি (পটি. ম. ১.১১৩).
অযং অনুসযোতি অযং ইমস্স পুগ্গলস্স কামরাগাদিকো অপ্পহীনোযেৰ অনুসযিতকিলেসো. অপ্পহীনোযেৰ হি থামগতো কিলেসো অনুসযো. পরসত্তানন্তি পধানসত্তানং. পরপুগ্গলানন্তি ততো পরেসং সত্তানং, হীনসত্তানন্তি অত্থো. একত্থমেৰ ৰা এতং পদদ্ৰযং ৰেনেয্যৰসেন দ্ৰিধা ৰুত্তং. ইন্দ্রিযপরোপরিযত্তৰেমত্ততাঞাণন্তি পরভাৰো চ অপরভাৰো চ পরোপরিযত্তং অ-কারস্স ওকারং কত্ৰা, তস্স ৰেমত্ততা পরোপরিযত্তৰেমত্ততা. সদ্ধাদীনং ইন্দ্রিযানং পরোপরিযত্তৰেমত্ততায ঞাণং ইন্দ্রিযপরোপরিযত্তৰেমত্ততাঞাণন্তি পদৰিভাগো ৰেদিতব্বো.
তত্থ যন্তি যং অনেকৰিহিতস্স পুব্বেনিৰাসস্স অনুস্সরণৰসেন ভগৰতো ঞাণং, ইদং অট্ঠমং তথাগতবলন্তি সম্বন্ধো. অনেকৰিহিতন্তি অনেকৰিধং, অনেকেহি ৰা পকারেহি পৰত্তিতং. পুব্বেনিৰাসন্তি অনুস্সরিতুং ইচ্ছিতং অত্তনো পরেসঞ্চ সমনন্তরাতীতং ভৰং আদিং কত্ৰা তত্থ তত্থ নিৰুত্থসন্তানং. অনুস্সরতীতি ‘‘একম্পি জাতিং দ্ৰেপি জাতিযো’’তি এৰং জাতিপটিপাটিযা অনুগন্ত্ৰা সরতি, অনুদেৰ ৰা সরতি, চিত্তে অভিনিন্নামিতমত্তে এৰ সরতীতি অত্থো. ভগৰতো হি পরিকম্মকিচ্চং নত্থি, আৰজ্জনমত্তেনেৰ সরতি. সেয্যথিদন্তি আরদ্ধপ্পকারনিদস্সনত্থে নিপাতো. একম্পি জাতিন্তি একম্পি পটিসন্ধিমূলং চুতিপরিযোসানং একভৰপরিযাপন্নং খন্ধসন্তানং. এস নযো দ্ৰেপি জাতিযোতিআদীসুপি.
অনেকেপি সংৰট্টকপ্পেতিআদীসু পন পরিহাযমানো কপ্পো সংৰট্টকপ্পো, ৰড্ঢমানো ৰিৰট্টকপ্পোতি ৰেদিতব্বো. তত্থ সংৰট্টেন সংৰট্টট্ঠাযী ¶ গহিতো তংমূলত্তা, ৰিৰট্টেন চ ৰিৰট্টট্ঠাযী. এৰঞ্হি সতি যানি ‘‘চত্তারিমানি, ভিক্খৰে, কপ্পস্স অসঙ্খ্যেয্যানি. কতমানি চত্তারি? সংৰট্টো সংৰট্টট্ঠাযী ৰিৰট্টো ৰিৰট্টট্ঠাযী’’তি (অ. নি. ৪.১৫৬) ৰুত্তানি ¶ , তানি সব্বানি পরিগ্গহিতানি হোন্তি. অমুত্রাসিন্তিআদি সরণাকারদস্সনং. তত্থ অমুত্রাসিন্তি অমুম্হি সংৰট্টকপ্পে, অমুম্হি ভৰে ৰা যোনিযং ৰা গতিযং ৰা ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিযং ৰা সত্তাৰাসে ৰা সত্তনিকাযে ৰা. এৰংনামোতি তিস্সো ৰা ফুস্সো ৰা. এৰংগোত্তোতি ভগ্গৰো ৰা গোতমো ৰা. এৰংৰণ্ণোতি ওদাতো ৰা সামো ৰা. এৰমাহারোতি সালিমংসোদনাহারো ৰা পৰত্তফলভোজনো ৰা. এৰংসুখদুক্খপ্পটিসংৰেদীতি অনেকপ্পকারেন কাযিকচেতসিকানং সামিসনিরামিসপ্পভেদানং ৰা সুখদুক্খানং পটিসংৰেদী. এৰমাযুপরিযন্তোতি এৰং ৰস্সসতপরমাযুপরিযন্তো ৰা চতুরাসীতিকপ্পসহস্সপরমাযুপরিযন্তো ৰা. সো ততো চুতো অমুত্র উদপাদিন্তি সো ততো ভৰতো, সত্তনিকাযতো ৰা চুতো পুন অমুকস্মিং নাম সত্তনিকাযে উদপাদিং. অথ ৰা তত্রাপি ভৰে ৰা সত্তনিকাযে ৰা অহোসিং. এৰংনামোতিআদি ৰুত্তত্থমেৰ.
৬৪. দিব্বেনাতিআদীসু দিব্বসদিসত্তা দিব্বং. দেৰতানঞ্হি সুচরিতকম্মনিব্বত্তম্পি পিত্তসেম্হরুহিরাদীহি অপলিবুদ্ধং উপক্কিলেসৰিমুত্তত্তা দূরেপি আরম্মণগ্গহণসমত্থং দিব্বং পসাদচক্খু হোতি. ইদম্পি ৰীরিযভাৰনাবলনিব্বত্তং ঞাণচক্খু তাদিসমেৰাতি দিব্বসদিসত্তা দিব্বং, দিব্বৰিহারৰসেন ৰা পটিলদ্ধত্তা, অত্তনা চ দিব্বৰিহারসন্নিস্সিতত্তাপি দিব্বং, আলোকপরিগ্গহেন মহাজুতিকত্তাপি দিব্বং, তিরোকুট্টাদিগতরূপদস্সনেন মহাগতিকত্তাপি দিব্বং. তং সব্বং সদ্দসত্থানুসারেন ৰেদিতব্বং. দস্সনট্ঠেন চক্খু. চক্খুকিচ্চকরণেন চক্খুমিৰাতিপি চক্খু. চুতূপপাতদস্সনেন দিট্ঠিৰিসুদ্ধিহেতুত্তা ৰিসুদ্ধং. যো হি চুতিমত্তমেৰ পস্সতি, ন উপপাতং, সো উচ্ছেদদিট্ঠিং গণ্হাতি. যো উপপাতমত্তমেৰ পস্সতি ন চুতিং, সো নৰসত্তপাতুভাৰদিট্ঠিং গণ্হাতি. যো পন তদুভযং পস্সতি, সো যস্মা দুৰিধম্পি তং দিট্ঠিগতং অতিৰত্ততি. তস্মাস্স তং দস্সনং দিট্ঠিৰিসুদ্ধিহেতু হোতি. তদুভযঞ্চ ভগৰা পস্সতি. তেন ৰুত্তং – ‘‘চুতূপপাতদস্সনেন দিট্ঠিৰিসুদ্ধিহেতুত্তা ৰিসুদ্ধ’’ন্তি.
একাদসউপক্কিলেসৰিরহতো ¶ ৰা ৰিসুদ্ধং. যথাহ –
‘‘সো খো অহং অনুরুদ্ধা ‘ৰিচিকিচ্ছা চিত্তস্স উপক্কিলেসো’তি ইতি ৰিদিত্ৰা ৰিচিকিচ্ছং চিত্তস্স উপক্কিলেসং পজহিং. ‘অমনসিকারো চিত্তস্স উপক্কিলেসো… থিনমিদ্ধং… ছম্ভিতত্তং… উপ্পিলং… দুট্ঠুল্লং… অচ্চারদ্ধৰীরিযং… অতিলীনৰীরিযং… অভিজপ্পা… নানত্তসঞ্ঞা… অতিনিজ্ঝাযিতত্তং রূপানং চিত্তস্স উপক্কিলেসো’তি ¶ ইতি ৰিদিত্ৰা অতিনিজ্ঝাযিতত্তং রূপানং চিত্তস্স উপক্কিলেসং পজহি’’ন্তি (ম. নি. ৩.২৪২) এৰমাদি.
তদেৰং একাদসউপক্কিলেসৰিরহতো ৰা ৰিসুদ্ধং. মনুস্সূপচারং অতিক্কমিত্ৰা রূপদস্সনেন অতিক্কন্তমানুসকং, মংসচক্খুং অতিক্কন্তত্তা ৰা অতিক্কন্তমানুসকং. তেন দিব্বেন চক্খুনা ৰিসুদ্ধেন অতিক্কন্তমানুসকেন.
সত্তে পস্সতীতি মনুস্সো মনুস্সং মংসচক্খুনা ৰিয সত্তে পস্সতি ওলোকেতি. চৰমানে উপপজ্জমানেতি এত্থ চুতিক্খণে উপপত্তিক্খণে ৰা দিব্বচক্খুনাপি দট্ঠুং ন সক্কা. যে পন আসন্নচুতিকা ইদানি চৰিস্সন্তি, যে চ গহিতপটিসন্ধিকা সম্পতি নিব্বত্তা, তে ‘‘চৰমানা উপপজ্জমানা’’তি অধিপ্পেতা. তে এৰরূপে চৰমানে উপপজ্জমানে. হীনেতি মোহনিস্সন্দযুত্তত্তা হীনজাতিকুলভোগাদিৰসেন হীল়িতে পরিভূতে. পণীতেতি অমোহনিস্সন্দযুত্তত্তা তব্বিপরীতে. সুৰণ্ণেতি অদোসনিস্সন্দযুত্তত্তা ইট্ঠকন্তমনাপৰণ্ণযুত্তে. দুব্বণ্ণেতি দোসনিস্সন্দযুত্তত্তা অনিট্ঠাকন্তামনাপৰণ্ণযুত্তে অভিরূপে ৰিরূপে ৰাতি অত্থো. সুগতেতি সুগতিগতে, অলোভনিস্সন্দযুত্তত্তা ৰা অড্ঢে মহদ্ধনে. দুগ্গতেতি দুগ্গতিগতে, লোভনিস্সন্দযুত্তত্তা ৰা দলিদ্দে অপ্পন্নপানভোজনে. যথাকম্মূপগেতি যং যং কম্মং উপচিতং, তেন তেন উপগতে. তত্থ পুরিমেহি ‘‘চৰমানে’’তিআদীহি দিব্বচক্খুকিচ্চং ৰুত্তং. ইমিনা পন পদেন যথাকম্মূপগঞাণকিচ্চং. যথাকম্মূপগঞাণঅনাগতংসঞাণানি চ দিব্বচক্খুপাদকানেৰ দিব্বচক্খুনা সহেৰ ইজ্ঝন্তি.
কাযদুচ্চরিতেনাতিআদীসু দুট্ঠু চরিতং, দুট্ঠং ৰা চরিতং কিলেসপূতিকত্তা দুচ্চরিতং. কাযেন দুচ্চরিতং, কাযতো ৰা পৰত্তং দুচ্চরিতং কাযদুচ্চরিতং. এৰং ৰচীমনোদুচ্চরিতানিপি দট্ঠব্বানি. সমন্নাগতাতি সমঙ্গীভূতা. অরিযানং ¶ উপৰাদকাতি বুদ্ধাদীনং অরিযানং, অন্তমসো গিহিসোতাপন্নানম্পি অন্তিমৰত্থুনা ৰা গুণপরিধংসনেন ৰা উপৰাদকা অক্কোসকা গরহকা. মিচ্ছাদিট্ঠিকাতি ৰিপরীতদস্সনা. মিচ্ছাদিট্ঠিকম্মসমাদানাতি মিচ্ছাদিট্ঠিহেতুভূতসমাদিন্ননানাৰিধকম্মা. যে চ মিচ্ছাদিট্ঠিমূলকেসু কাযকম্মাদীসু অঞ্ঞেপি সমাদপেন্তি. তত্থ ৰচীমনোদুচ্চরিতগ্গহণেন অরিযূপৰাদমিচ্ছাদিট্ঠীসু গহিতাসুপি তেসং পুন ৰচনং মহাসাৰজ্জভাৰদস্সনত্থং. মহাসাৰজ্জো হি অরিযূপৰাদো আনন্তরিযসদিসো. যথাহ –
‘‘সেয্যথাপি ¶ , সারিপুত্ত, ভিক্খু সীলসম্পন্নো সমাধিসম্পন্নো পঞ্ঞাসম্পন্নো দিট্ঠেৰ ধম্মে অঞ্ঞং আরাধেয্য, এৰংসম্পদমিদং, সারিপুত্ত, ৰদামি তং ৰাচং অপ্পহায তং চিত্তং অপ্পহায তং দিট্ঠিং অপ্পটিনিস্সজ্জিত্ৰা যথাভতং নিক্খিত্তো এৰং নিরযে’’তি (ম. নি. ১.১৪৯).
মিচ্ছাদিট্ঠিতো চ মহাসাৰজ্জতরং নাম অঞ্ঞং নত্থি. যথাহ –
‘‘নাহং, ভিক্খৰে, অঞ্ঞং একধম্মম্পি সমনুপস্সামি এৰং মহাসাৰজ্জতরং, যথযিদং, ভিক্খৰে, মিচ্ছাদিট্ঠি. মিচ্ছাদিট্ঠিপরমানি, ভিক্খৰে, ৰজ্জানী’’তি (অ. নি. ১.৩১০).
কাযস্স ভেদাতি উপাদিন্নক্খন্ধপরিচ্চাগা. পরং মরণাতি তদনন্তরং অভিনিব্বত্তক্খন্ধগ্গহণে. অথ ৰা কাযস্স ভেদাতি জীৰিতিন্দ্রিযস্স উপচ্ছেদা. পরং মরণাতি চুতিতো উদ্ধং. অপাযন্তিআদি সব্বং নিরযৰেৰচনং. নিরযো হি সগ্গমোক্খহেতুভূতা পুঞ্ঞসম্মতা অযা অপেতত্তা, সুখানং ৰা আযস্স অভাৰা অপাযো. দুক্খস্স গতি পটিসরণন্তি দুগ্গতি, দোসবহুলতায ৰা দুট্ঠেন কম্মুনা নিব্বত্তা গতি দুগ্গতি. ৰিৰসা নিপতন্তি তত্থ দুক্কটকারিনোতি ৰিনিপাতো. নত্থি এত্থ অস্সাদসঞ্ঞিতো অযোতি নিরযো.
অথ ৰা অপাযগ্গহণেন তিরচ্ছানযোনিং দীপেতি, তিরচ্ছানযোনি হি অপাযো, সুগতিতো অপেতত্তা. ন দুগ্গতি, মহেসক্খানং নাগরাজাদীনং সম্ভৰতো. দুগ্গতিগ্গহণেন পেত্তিৰিসযং দীপেতি, সো হি অপাযো চেৰ দুগ্গতি চ সুগতিতো অপেতত্তা, দুক্খস্স চ গতিভূতত্তা. ন তু ৰিনিপাতো অসুরসদিসং অৰিনিপতিতত্তা. পেতমহিদ্ধিকানঞ্হি ¶ ৰিমানানিপি নিব্বত্তন্তি. ৰিনিপাতগ্গহণেন অসুরকাযং দীপেতি, সো হি যথাৰুত্তেনত্থেন অপাযো চেৰ দুগ্গতি চ সুখসমুস্সযেহি ৰিনিপাতত্তা ৰিনিপাতোতি ৰুচ্চতি. নিরযগ্গহণেন অৰীচিআদিঅনেকপ্পকারং নিরযমেৰ দীপেতি. উপপন্নাতি উপগতা, তত্থ অভিনিব্বত্তাতি অধিপ্পাযো. ৰুত্তৰিপরিযাযেন সুক্কপক্খো ৰেদিতব্বো.
অযং পন ৰিসেসো – এত্থ সুগতিগ্গহণেন মনুস্সগতিম্পি সঙ্গণ্হাতি. সগ্গগ্গহণেন দেৰগতিং এৰ. তত্থ সুন্দরা গতীতি সুগতি. রূপাদীহি ৰিসযেহি সুট্ঠু অগ্গোতি সগ্গো. সো ¶ সব্বোপি লুজ্জনপলুজ্জনট্ঠেন লোকোতি অযং ৰচনত্থো. অমুকায কপ্পকোটিযং উপচিতং তেনাযং এতরহি, অনাগতে ৰা সগ্গূপগো অপাযূপগো চাতি অট্ঠমনৰমবলঞাণকিচ্চং একজ্ঝং কত্ৰা দস্সিতং. তথা কপ্পসতসহস্সেৰাতিআদীসুপি. তেনেৰাহ – ‘‘ইমানি ভগৰতো দ্ৰে ঞাণানী’’তি.
নিহতো মারো বোধিমূলেতি নিহতো সমুচ্ছিন্নো কিলেসমারো বোধিরুক্খমূলে. ইদং ভগৰতো দসমং বলন্তি ইদং কিলেসমারস্স হননং সমুচ্ছিন্দনং ভগৰতো দসমং বলং. তেনেৰাহ – ‘‘সব্বাসৰপরিক্খযং ঞাণ’’ন্তি. যস্মা পন যদা অরহত্তমগ্গেন সৰাসনা সব্বে আসৰা খেপিতা, তদা ভগৰতা সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং অধিগতং নাম, তস্মা ‘‘যং সব্বঞ্ঞুতা পত্তা’’তিআদি ৰুত্তং.
অযং তাৰেত্থ আচরিযানং সমানত্থকথা. পরৰাদী পনাহ – ‘‘দসবলঞাণং নাম পাটিএক্কং নত্থি, যস্মা ‘সব্বঞ্ঞুতা পত্তা ৰিদিতা সব্বধম্মা’তি ৰুত্তং, তস্মা সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণস্সেৰাযং পভেদো’’তি, তং ন তথা দট্ঠব্বং. অঞ্ঞমেৰ হি দসবলঞাণং, অঞ্ঞং সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং. দসবলঞাণঞ্হি সকসককিচ্চমেৰ জানাতি, সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং তম্পি ততো অৰসেসম্পি জানাতি. দসবলঞাণেসু হি পঠমং কারণাকারণমেৰ জানাতি. দুতিযং কম্মপরিচ্ছেদমেৰ, ততিযং ধাতুনানত্তকারণমেৰ, চতুত্থং অজ্ঝাসযাধিমুত্তিমেৰ, পঞ্চমং কম্মৰিপাকন্তরমেৰ, ছট্ঠং ঝানাদীহি সদ্ধিং তেসং সংকিলেসাদিমেৰ, সত্তমং ইন্দ্রিযানং তিক্খমুদুভাৰমেৰ, অট্ঠমং পুব্বেনিৰুত্থক্খন্ধসন্ততিমেৰ, নৰমং সত্তানং চুতূপপাতমেৰ, দসমং সচ্চপরিচ্ছেদমেৰ. সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং পন এতেহি জানিতব্বঞ্চ ততো উত্তরিঞ্চ পজানাতি. এতেসং পন কিচ্চং সব্বং ন করোতি ¶ . তঞ্হি ঝানং হুত্ৰা অপ্পেতুং ন সক্কোতি, ইদ্ধি হুত্ৰা ৰিকুব্বিতুং ন সক্কোতি, মগ্গো হুত্ৰা কিলেসে খেপেতুং ন সক্কোতি.
অপিচ পরৰাদী এৰং পুচ্ছিতব্বো ‘‘দসবলঞাণং নামেতং সৰিতক্কসৰিচারং অৰিতক্কৰিচারমত্তং অৰিতক্কঅৰিচারং কামাৰচরং রূপাৰচরং অরূপাৰচরং লোকিযং লোকুত্তর’’ন্তি. জানন্তো ‘‘পটিপাটিযা সত্ত সৰিতক্কসৰিচারানী’’তি ৰক্খতি, ততো পরানি দ্ৰে অৰিতক্কঅৰিচারানীতি, আসৰক্খযঞাণং সিযা সৰিতক্কসৰিচারং, সিযা অৰিতক্কৰিচারমত্তং, সিযা অৰিতক্কঅৰিচারন্তি. তথা পটিপাটিযা সত্ত কামাৰচরানি, ততো ¶ দ্ৰে রূপাৰচরানি, অৰসানে একং লোকুত্তরন্তি ৰক্খতি. সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং পন সৰিতক্কসৰিচারমেৰ কামাৰচরমেৰ লোকিযমেৰাতি নিট্ঠমেত্থ গন্তব্বং.
ৰিচযহারসম্পাতৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৩. যুত্তিহারসম্পাতৰণ্ণনা
৬৫. এৰং নানানযেহি ৰিচযহারসম্পাতং ৰিত্থারেত্ৰা ইদানি যুত্তিহারসম্পাতাদীনি দস্সেতুং ‘‘তত্থ কতমো যুত্তিহারসম্পাতো’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ ‘‘তস্মা রক্খিতচিত্তস্সা’’তি গাথায পদত্থো ৰিত্থারিতোযেৰ. রক্খিতচিত্তস্স সম্মাসঙ্কপ্পগোচরো ভৰিস্সতীতি যুজ্জতীতি মনচ্ছট্ঠানি দ্ৰারানি সতিকৰাটেন পিদহিত্ৰা ৰিহরন্তস্স কামৰিতক্কাদীনং মিচ্ছাসঙ্কপ্পানং অৰসরো এৰ নত্থীতি নেক্খম্মৰিতক্কাদিকো সম্মাসঙ্কপ্পো এৰ তস্স গোচরো পৰত্তিট্ঠানং ভৰিস্সতীতি অযমত্থো যুজ্জতি. যুত্তিযা ঘটেতি সংসন্দতি সমেতীতি অত্থো. সম্মাসঙ্কপ্পগোচরো সম্মাদিট্ঠি ভৰিস্সতীতি ৰুত্তনযেন সম্মাসঙ্কপ্পগোচরো পুগ্গলো অৰিপরীতমেৰ ৰিতক্কতো সম্মাদিট্ঠি ভৰিস্সতি. সম্মাদিট্ঠিসঙ্খাতং ৰিপস্সনাঞাণং পুরক্খত্ৰা ৰিহরন্তো মগ্গঞাণেন পঞ্চন্নং খন্ধানং উদযব্বযং অসম্মোহতো পটিৰিজ্ঝিস্সতি. তথা পটিৰিজ্ঝন্তো চ দুক্খসভাৰত্তা দুগ্গতিসঙ্খাতা সব্বা ভৰগতিযো জহিস্সতি, ততো এৰ সব্বং ৰিনিপাতভযং সংসারভযঞ্চ সমতিক্কমিস্সতীতি সব্বোপি চাযমত্থো যুত্তো এৰাতি.
যুত্তিহারসম্পাতৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৪. পদট্ঠানহারসম্পাতৰণ্ণনা
৬৬. সকসম্পত্তিযা ¶ ৰিয সুসংৰিহিতসঙ্কপ্পো ভৰতি. ইন্দ্রিযেসু গুত্তদ্ৰারতা সুচরিতপারিপূরিযা আসন্নকারণন্তি আহ – ‘‘রক্খিতচিত্তস্সাতি তিণ্ণং সুচরিতানং পদট্ঠান’’ন্তি. তস্সত্থো – ‘‘রক্খিতচিত্তস্সা’’তি ইদং তিণ্ণং সুচরিতানং পদট্ঠানৰচনন্তি. নেক্খম্মসঙ্কপ্পাদিবহুলস্স কামচ্ছন্দাদিনীৰরণপ্পহানং সুকরন্তি নেক্খম্মসঙ্কপ্পাদযো সমথস্স আসন্নকারণন্তি আহ – ‘‘সম্মাসঙ্কপ্পগোচরোতি সমথস্স পদট্ঠান’’ন্তি. কম্মস্সকতাসম্মাদিট্ঠিযং সপ্পচ্চযনামরূপদস্সনসম্মাদিট্ঠিযঞ্চ ঠিতো অত্তাধীনং সংসারদুক্খং পস্সন্তো তদতিক্কমনুপাযং ৰিপস্সনং আরভতীতি সম্মাদিট্ঠিৰিপস্সনায ৰিসেসকারণন্তি আহ – ‘‘সম্মাদিট্ঠিপুরেক্খারোতি ৰিপস্সনায পদট্ঠান’’ন্তি. উদযব্বযদস্সনং উস্সুক্কাপেন্তো সম্মত্তনিযামং ¶ ওক্কমতীতি তং পঠমমগ্গাধিগমস্স কারণন্তি আহ – ‘‘ঞত্ৰান উদযব্বযন্তি দস্সনভূমিযা পদট্ঠান’’ন্তি. আলোকসঞ্ঞামনসিকারাদীহি থিনমিদ্ধস্স অভিভৰনং ৰীরিযস্স আসন্নকারণন্তি আহ – ‘‘থিনমিদ্ধাভিভূ ভিক্খূতি ৰীরিযস্স পদট্ঠান’’ন্তি. যদিপি অরিযমগ্গক্খণে পহানভাৰনা সমানকালা একাভিসমযস্স ইচ্ছিতত্তা, তথাপি পহাতব্বস্স পহানাভাৰে ভাৰনাপারিপূরী নত্থীতি পহাননিমিত্তা ৰিয কত্ৰা ভাৰনা ৰুত্তা ‘‘সব্বা দুগ্গতিযো জহেতি ভাৰনায পদট্ঠান’’ন্তি. অথ ৰা ‘‘সব্বা দুগ্গতিযো জহে’’তি ইদং ভগৰতো ৰচনং যোগীনং উস্সাহজননত্থং আনিসংসকিত্তনং হোতীতি ভাৰনায ৰিসেসকারণন্তি ৰুত্তং ‘‘সব্বা…পে… পদট্ঠান’’ন্তি.
পদট্ঠানহারসম্পাতৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৫. লক্খণহারসম্পাতৰণ্ণনা
৬৭. ইন্দ্রিযেসু গুত্তদ্ৰারতা সতিসংৰরো, সতিবলেন চ নেক্খম্মৰিতক্কাদিবহুলো হোতীতি ৰুত্তং – ‘‘তস্মা রক্খিতচিত্তস্স সম্মাসঙ্কপ্পগোচরোতি ইদং সতিন্দ্রিয’’ন্তি. তস্সত্থো – ‘‘তস্মা রক্খিতচিত্তস্স সম্মাসঙ্কপ্পগোচরো’’তি এত্থ রক্খিতচিত্ততায চ সম্মাসঙ্কপ্পগোচরতা কারণূপচারেন ¶ ইদং সতিন্দ্রিযং, গহিতানি ভৰন্তি পঞ্চিন্দ্রিযানি ইন্দ্রিযলক্খণেন ৰিমুত্তিপরিপাচনভাৰেন ৰা একলক্খণত্তাতি অধিপ্পাযো. গহিতো ভৰতীতি এত্থ মগ্গলক্খণেন গহণং সুৰিঞ্ঞেয্যন্তি তং ঠপেত্ৰা কারণতো গহণং দস্সেতুং ‘‘সম্মাদিট্ঠিতো হি সম্মাসঙ্কপ্পো পভৰতী’’তিআদি ৰুত্তং. ততো এৰ গহিতো ভৰতি অরিযো অট্ঠঙ্গিকো মগ্গোতি ৰত্ৰা ৰিমুত্তিৰিমুত্তিঞাণদস্সনানিপি ৰুত্তানি.
লক্খণহারসম্পাতৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৬. চতুব্যূহহারসম্পাতৰণ্ণনা
৬৮. রক্খীযতীতি রক্খিতং. ইদং পদৰসেন নিব্বচনং. যস্মা পন অত্থৰসেন নিব্বচনে ৰুত্তে পদৰসেন নিব্বচনং ৰুত্তমেৰ হোতি, তস্মা ‘‘রক্খিতং পরিপালীযতীতি এসা নিরুত্তী’’তি ৰুত্তং. তত্থ ইতি-সদ্দো আদ্যত্থো, পকারে ৰা. তেন এৰমাদিকা এৰংপকারা ৰা এসা নিরুত্তীতি ৰুত্তং হোতি. তস্মা চিন্তেতীতি চিত্তং. অত্তনো সন্তানং চিনোতীতি চিত্তং, পচ্চযেহি ¶ চিতন্তি চিত্তং, চিত্তৰিচিত্তট্ঠেন চিত্তং, চিত্তকরণট্ঠেন চিত্তং. সম্মা সঙ্কপ্পেতীতি সম্মাসঙ্কপ্পোতিআদিনা নিরুত্তি ৰেদিতব্বা.
অযং এত্থ ভগৰতো অধিপ্পাযোতি ‘‘রক্খিতচিত্তো অস্সা’’তিআদিনা ইন্দ্রিযসংৰরাদযো দুগ্গতিপহানঞ্চ ৰদতো ভগৰতো এত্থ গাথাযং অধিপ্পাযো. কোকালিকো হীতিআদি নিদাননিদ্দেসো. তত্থ হি-সদ্দো কারণে. ইদং ৰুত্তং হোতি – যস্মা কোকালিকো (সং. নি. ১.১৮১; অ. নি. ১০.৮৯; সু. নি. কোকালিকসুত্ত) অরক্খিতচিত্ততায অগ্গসাৰকেসু চিত্তং পদোসেত্ৰা পদুমনিরযং উপপন্নো, তস্মা দুগ্গতিযো জহিতুকামো রক্খিতচিত্তো অস্সাতি ভগৰা সতিআরক্খেন চেতসা সমন্নাগতো সব্বা দুগ্গতিযো জহতীতি অত্থো. সুত্তম্হি ৰুত্তং ‘‘সতিযা চিত্তং রক্খিতব্ব’’ন্তি দেসনানুসন্ধিদস্সনং.
চতুব্যূহহারসম্পাতৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৭. আৰট্টহারসম্পাতৰণ্ণনা
৬৯. নেক্খম্মসঙ্কপ্পবহুলো ¶ কসিণৰসেন মেত্তাদিৰসেন ৰা লদ্ধায চিত্তেকগ্গতাসঙ্খাতায চিত্তমঞ্জূসায চিত্তং ঠপেত্ৰা সমাধিংযেৰ ৰা যথালদ্ধং সংকিলেসতো রক্খিতচিত্তো নাম হোতীতি ৰুত্তং – ‘‘তস্মা রক্খিতচিত্তস্স সম্মাসঙ্কপ্পগোচরোতি অযং সমথো’’তি. পঞ্ঞাপধানা ৰিপস্সনাতি আহ – ‘‘সম্মাদিট্ঠিপুরেক্খারোতি অযং ৰিপস্সনা’’তি. অরিযমগ্গেন দুক্খসচ্চে পরিঞ্ঞাতে উদযব্বযদস্সনং মত্থকপ্পত্তং নাম হোতীতি ৰুত্তং – ‘‘ঞত্ৰান উদযব্বযন্তি দুক্খপরিঞ্ঞা’’তি. ‘‘যং কিঞ্চি সমুদযধম্মং, সব্বং তং নিরোধধম্ম’’ন্তি হি মগ্গঞাণস্স পৰত্তিদস্সনাতি. ইমানি চত্তারি সচ্চানীতি চতুসচ্চধম্মৰসেন আৰট্টনং নিট্ঠপেতি. তত্থ পুরিমেন সচ্চদ্ৰযট্ঠপনেন ৰিসভাগধম্মৰসেন, পচ্ছিমেন সভাগধম্মৰসেন আৰট্টনন্তি দট্ঠব্বং.
আৰট্টহারসম্পাতৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৮. ৰিভত্তিহারসম্পাতৰণ্ণনা
৭০. কুসলপক্খো ¶ কুসলপক্খেন নিদ্দিসিতব্বোতি রক্খিতচিত্তস্সাতি সতিসংৰরো, সো ছব্বিধো দ্ৰারৰসেন চক্খুদ্ৰারসংৰরো যাৰ মনোদ্ৰারসংৰরোতি. সম্মাসঙ্কপ্পো তিৰিধো – নেক্খম্মসঙ্কপ্পো, অব্যাপাদসঙ্কপ্পো, অৰিহিংসাসঙ্কপ্পোতি. সম্মাদিট্ঠি অট্ঠৰিধা দুক্খে ঞাণং…পে… ইদপ্পচ্চযতাপটিচ্চসমুপ্পন্নেসু ধম্মেসু ঞাণন্তি. উদযব্বযঞাণং পঞ্ঞাসৰিধং অৰিজ্জাসমুদযা রূপসমুদযো…পে… ৰিপরিণামলক্খণং পস্সন্তোপি ৰিঞ্ঞাণক্খন্ধস্স ৰযং পস্সতি. থিনমিদ্ধাভিভৰনং চতুব্বিধং চতুমগ্গৰসেন. তত্থ সতিসংৰরো লোকিযলোকুত্তরৰসেন দুৰিধো. তেসু লোকিযো কামাৰচরোৰ, লোকুত্তরো দস্সনভাৰনাভেদতো দুৰিধো. একমেকো চেত্থ চতুসতিপট্ঠানভেদতো চতুব্বিধো. এস নযো সম্মাসঙ্কপ্পাদীসুপি.
অযং পন ৰিসেসো – সম্মাসঙ্কপ্পো পঠমজ্ঝানৰসেন রূপাৰচরোতিপি নীহরিতব্বো. পদট্ঠানৰিভাগো পদট্ঠানহারসম্পাতে ৰুত্তনযেন ৰত্তব্বো ¶ . অকুসলপক্খে অসংৰরো চক্খুঅসংৰরো…পে… কাযঅসংৰরো, চোপনকাযঅসংৰরো, ৰাচাঅসংৰরো, মনোঅসংৰরোতি অট্ঠৰিধো. মিচ্ছাসঙ্কপ্পো কামৰিতক্কাদিৰসেন তিৰিধো. অঞ্ঞাণং ‘‘দুক্খে অঞ্ঞাণ’’ন্তিআদিনা অট্ঠৰিধা ৰিভত্তং. সম্মাদিট্ঠিপটিপক্খতো মিচ্ছাদিট্ঠি দ্ৰাসট্ঠিৰিধেন ৰেদিতব্বা. থিনমিদ্ধং উপ্পত্তিভূমিতো পঞ্চৰিধন্তি এৰং অকুসলপক্খে ৰিভত্তি ৰেদিতব্বা.
ৰিভত্তিহারসম্পাতৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৯. পরিৰত্তনহারসম্পাতৰণ্ণনা
৭১. পরিৰত্তনহারে আৰট্টহারে ৰুত্তনযেন সমথৰিপস্সনানিদ্ধারণং অকত্ৰা ‘‘সমথৰিপস্সনায ভাৰিতাযা’’তি আহ. লোকিযা চেত্থ সমথৰিপস্সনা দট্ঠব্বা. পটিপক্খেনাতি ‘‘অরক্খিতেন চিত্তেনা’’তি গাথায পটিপক্খেনাতি অধিপ্পাযো. অথ ৰা ৰিভত্তিহারে নিদ্দিট্ঠস্স অকুসলপক্খস্স পটিপক্খেনাতি অত্থো.
পরিৰত্তনহারসম্পাতৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১০. ৰেৰচনহারসম্পাতৰণ্ণনা
৭২. ‘‘মানসং ¶ হদযং পণ্ডরং ৰিঞ্ঞাণং ৰিঞ্ঞাণক্খন্ধো মনোৰিঞ্ঞাণধাতূ’’তি (ধ. স. ৬) চ চিত্তস্স ৰেৰচনং. ‘‘তক্কো ৰিতক্কো সঙ্কপ্পো অপ্পনা ব্যপ্পনা চেতসো অভিনিরোপনা’’তি চ সম্মাসঙ্কপ্পস্স. ‘‘পঞ্ঞা পজাননা ৰিচযো পৰিচযো’’তিআদিনা (ধ. স. ১৬) সম্মাদিট্ঠিযা. ‘‘থিনং থিযনা থিযিতত্তং চিত্তস্স অকল্লতা অকম্মঞ্ঞতা ওনাহো পরিনাহো অন্তোসঙ্কোচো’’তি থিনস্স. ‘‘অকল্লতা অকম্মঞ্ঞতা কাযালসিযং সুপ্যং সুপ্যনা সুপিতত্ত’’ন্তি (ধ. স. ১১৬৩) মিদ্ধস্স. ‘‘ভিক্খকো ভিক্খূ’’তিআদিনা (পারা. ৪৫) ভিক্খুপদস্স. ‘‘দুগ্গতি অপাযো ৰিনিপাতো ৰট্টদুক্খং সংসারো’’তিআদিনা দুগ্গতিযা ৰেৰচনং ৰেদিতব্বং.
ৰেৰচনহারসম্পাতৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১১. পঞ্ঞত্তিহারসম্পাতৰণ্ণনা
৭৩. অধিট্ঠহিত্ৰা ¶ রক্খন্তিযা সতিযা রক্খিযমানং চিত্তং তস্সা অধিট্ঠানং ৰিয হোতীতি কত্ৰা ৰুত্তং – ‘‘রক্খিতচিত্তস্সাতি পদট্ঠানপঞ্ঞত্তি সতিযা’’তি. সেসং ইমস্মিং পঞ্ঞত্তিহারসম্পাতে ইতো পরেসু ওতরণসোধনহারসম্পাতেসুপি অপুব্বং নত্থি. হেট্ঠা ৰুত্তনযমেৰ.
পঞ্ঞত্তিহারসম্পাতৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১৪. অধিট্ঠানহারসম্পাতৰণ্ণনা
৭৬. অধিট্ঠানহারসম্পাতে সম্মাদিট্ঠি নাম যং দুক্খে ঞাণন্তিআদিনা চতুসচ্চহেতুহেতুসমুপ্পন্নপচ্চযপচ্চযুপ্পন্নসঙ্খাতস্স ৰিসযস্স ৰসেন ৰেমত্ততং দস্সেত্ৰা পুন যং তত্থ তত্থ যথাভূতং ঞাণদস্সনন্তি পাল়িপাল়িঅত্থানং অৰসিট্ঠৰিসযৰসেনেৰ ৰেমত্ততং দীপেতি. তত্থ যং সচ্চাগমনন্তি যং সচ্চতো অৰিপরীততো ৰিসযস্স আগমনং, অধিগমোতি অত্থো. ‘‘যং পচ্চাগমন’’ন্তিপি পাঠো, তস্স যং পটিপাটিৰিসযস্স আগমনং, তংতংৰিসযাধিগমোতি অত্থো ¶ . সেসমেত্থ পরিক্খারসমারোপনহারসম্পাতেসু যং ৰত্তব্বং, তং পুব্বে ৰুত্তনযত্তা উত্তানমেৰ.
অধিট্ঠানহারসম্পাতৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
মিস্সকহারসম্পাতৰণ্ণনা
অপি চেত্থ হারসম্পাতনিদ্দেসো ইমিনাপি নযেন ৰেদিতব্বো –
‘‘মনোপুব্বঙ্গমা ধম্মা, মনোসেট্ঠা মনোমযা;
মনসা চে পসন্নেন, ভাসতি ৰা করোতি ৰা;
ততো নং সুখমন্ৰেতি, ছাযাৰ অনপাযিনী’’তি. (ধ. প. ২);
তত্থ কতমো দেসনাহারসম্পাতো? মনোপুব্বঙ্গমা ধম্মাতি মনোতি খন্ধৰৰত্থানেন ৰিঞ্ঞাণক্খন্ধং দেসেতি. আযতনৰৰত্থানেন মনাযতনং ¶ , ধাতুৰৰত্থানেন ৰিঞ্ঞাণধাতুং, ইন্দ্রিযৰৰত্থানেন মনিন্দ্রিযং. কতমে ধম্মা পুব্বঙ্গমা? ছ ধম্মা পুব্বঙ্গমা, কুসলানং কুসলমূলানি, অকুসলানং অকুসলমূলানি, সাধিপতিকানং অধিপতি, সব্বচিত্তুপ্পাদানং ইন্দ্রিযানি. অপি চ ইমস্মিং সুত্তে মনো অধিপ্পেতো. যথা বলগ্গস্স রাজা পুব্বঙ্গমো, এৰমেৰং ধম্মানং মনো পুব্বঙ্গমো. তত্থ তিৰিধেন মনো পুব্বঙ্গমো নেক্খম্মছন্দেন অব্যাপাদছন্দেন অৰিহিংসাছন্দেন. তত্থ অলোভস্স নেক্খম্মছন্দেন মনোপুব্বঙ্গমং, অদোসস্স অব্যাপাদছন্দেন মনোপুব্বঙ্গমং, অমোহস্স অৰিহিংসাছন্দেন মনোপুব্বঙ্গমং.
মনোসেট্ঠাতি মনো তেসং ধম্মানং সেট্ঠং ৰিসিট্ঠং উত্তমং পৰরং মূলং পমুখং পামোক্খং, তেন ৰুচ্চতি ‘‘মনোসেট্ঠা’’তি. মনোমযাতি মনেন কতা, মনেন নিম্মিতা, মনেন নিব্বত্তা, মনো তেসং পচ্চযো, তেন ৰুচ্চতি ‘‘মনোমযা’’তি. তে পন ধম্মা ছন্দসমুদানিতা অনাৰিলসঙ্কপ্পসমুট্ঠানা ফস্সসমোধানা ৰেদনাক্খন্ধো সঞ্ঞাক্খন্ধো সঙ্খারক্খন্ধো. মনসা চে পসন্নেনাতি যা সদ্ধা সদ্দহনা ওকপ্পনা অভিপ্পসাদো. ইতি ইমিনা পসাদেন উপেতো সমুপেতো উপগতো সমুপগতো সম্পন্নো সমন্নাগতো, তেন ৰুচ্চতি ‘‘পসন্নেনা’’তি ইদং মনোকম্মং ¶ . ভাসতি ৰাতি ৰচীকম্মং. করোতি ৰাতি কাযকম্মং. ইতি দসকুসলকম্মপথা দস্সিতা.
ততোতি দসৰিধস্স কুসলকম্মস্স কতত্তা উপচিতত্তা. নন্তি যো সো কতপুঞ্ঞো কতকুসলো কতভীরুত্তাণো, তং পুগ্গলং. সুখন্তি দুৰিধং সুখং কাযিকং চেতসিকঞ্চ. অন্ৰেতীতি অনুগচ্ছতি.
ইধস্সু পুরিসো অপ্পহীনানুসযো সংযোজনিযেসু ধম্মেসু অস্সাদং অনুপস্সতি, সো সংযোজনিযেসু ধম্মেসু অস্সাদং অনুপস্সন্তো যথাদিট্ঠং যথাসুতং সম্পত্তিভৰং পত্থেতি. ইচ্চস্স অৰিজ্জা চ ভৰতণ্হা চ অনুবদ্ধা হোন্তি, সো যথাদিট্ঠং যথাসুতং সম্পত্তিভৰং পত্থেন্তো পসাদনীযৰত্থুস্মিং চিত্তং পসাদেতি সদ্দহতি ওকপ্পেতি. সো পসন্নচিত্তো তিৰিধং পুঞ্ঞকিরিযৰত্থুং অনুতিট্ঠতি দানমযং সীলমযং ভাৰনামযং কাযেন ৰাচায মনসা. সো তস্স ৰিপাকং পচ্চনুভোতি দিট্ঠেৰ ধম্মে উপপজ্জে ৰা অপরাপরে ৰা পরিযাযে. ইতি খো পনস্স অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা, সঙ্খারপচ্চযা ৰিঞ্ঞাণং, ৰিঞ্ঞাণপচ্চযা নামরূপং, নামরূপপচ্চযা সল়াযতনং, সল়াযতনপচ্চযা সুখৰেদনীযো ফস্সো, ফস্সপচ্চযা ¶ ৰেদনাতি এৰং সন্তং তং সুখমন্ৰেতি. তস্সেৰং ৰেদনায অপরাপরং পরিৰত্তমানায উপ্পজ্জতি তণ্হা. তণ্হাপচ্চযা উপাদানং…পে… সমুদযো হোতীতি.
তত্থ যং মনো, যে চ মনোপুব্বঙ্গমা ধম্মা, যঞ্চ সুখং, ইমে ৰুচ্চন্তি পঞ্চক্খন্ধা, তে দুক্খসচ্চং. তেসং পুরিমকারণভূতা অৰিজ্জা ভৰতণ্হা চ সমুদযসচ্চং. তেসং পরিঞ্ঞায পহানায ভগৰা ধম্মং দেসেতি, দুক্খস্স পরিঞ্ঞায সমুদযস্স পহানায. যেন পরিজানাতি, যেন পজহতি, অযং মগ্গো. যত্থ চ মগ্গো পৰত্ততি, অযং নিরোধো. ইমানি চত্তারি সচ্চানি এৰং আযতনধাতুইন্দ্রিযমুখেনাপি নিদ্ধারেতব্বানি. তত্থ সমুদযেন অস্সাদো, দুক্খেন আদীনৰো, মগ্গনিরোধেহি নিস্সরণং, সুখস্স অন্ৰযো ফলং, মনসা পসন্নেন কাযৰচীসমীহা উপাযো, মনোপুব্বঙ্গমত্তা ধম্মানং অত্তনো সুখকামেন পসন্নেন মনসা ৰচীকম্মং কাযকম্মঞ্চ পৰত্তেতব্বন্তি অযং ভগৰতো আণত্তি. অযং দেসনাহারসম্পাতো.
তত্থ কতমো ৰিচযহারসম্পাতো? মননতো আরম্মণৰিজাননতো মনো. মননলক্খণে সম্পযুত্তেসু আধিপচ্চকরণতো পুব্বঙ্গমো ঈহাভাৰতো নিস্সত্তনিজ্জীৰট্ঠেন ধম্মা. গামেসু গামণি ¶ ৰিয পধানট্ঠেন মনো সেট্ঠো এতেসন্তি মনোসেট্ঠা. সহজাতাদিপচ্চযভূতেন মনসা নিব্বত্তাতি মনোমযা. অকালুস্সিযতো, আরম্মণস্স ওকপ্পনতো চ পসন্নেন ৰচীৰিঞ্ঞত্তিৰিপ্ফারতো তথা সাদিযনতো চ ভাসতি. চোপনকাযৰিপ্ফারতো তথা সাদিযনতো চ করোতি. তথা পসুতত্তা অনঞ্ঞত্তা চ ‘‘ততো’’তি ৰুত্তং. সুখনতো সাতভাৰতো ইট্ঠভাৰতো চ ‘‘সুখ’’ন্তি ৰুত্তং. কতূপচিতত্তা অৰিপক্কৰিপাকত্তা চ ‘‘অন্ৰেতী’’তি ৰুত্তং. কারণাযত্তৰুত্তিতো অসঙ্কন্তিতো চ ‘‘ছাযাৰ অনপাযিনী’’তি ৰুত্তং. অযং অনুপদৰিচযতো ৰিচযহারসম্পাতো.
তত্থ কতমো যুত্তিহারসম্পাতো? মনস্স ধম্মানং আধিপচ্চযোগতো পুব্বঙ্গমতা যুজ্জতি. ততো এৰ তেসং মনস্স অনুৰত্তনতো ধম্মানং মনোসেট্ঠতা যুজ্জতি. সহজাতাদিপচ্চযৰসেন মনসা নিব্বত্তত্তা ধম্মানং মনোমযতা যুজ্জতি. মনসা পসন্নেন সমুট্ঠানানং কাযৰচীকম্মানং কুসলভাৰো যুজ্জতি. যেন কুসলকম্মং উপচিতং, তং ছাযা ৰিয সুখং অন্ৰেতীতি যুজ্জতি. অযং যুত্তিহারসম্পাতো.
তত্থ ¶ কতমো পদট্ঠানো হারসম্পাতো? মনো মনোপৰিচারানং পদট্ঠানং. মনোপুব্বঙ্গমা ধম্মা সব্বস্স কুসলপক্খস্স পদট্ঠানং. ‘‘ভাসতী’’তি সম্মাৰাচা, ‘‘করোতী’’তি সম্মাকম্মন্তো, তে সম্মাআজীৰস্স পদট্ঠানং. সম্মাআজীৰো সম্মাৰাযামস্স পদট্ঠানং. সম্মাৰাযামো সম্মাসতিযা পদট্ঠানং. সম্মাসতি সম্মাসমাধিস্স পদট্ঠানং. ‘‘মনসা পসন্নেনা’’তি এত্থ পসাদো সদ্ধিন্দ্রিযং, তং সীলস্স পদট্ঠানং. সীলং সমাধিস্স পদট্ঠানং. সমাধি পঞ্ঞাযাতি যাৰ ৰিমুত্তিঞাণদস্সনা যোজেতব্বং. অযং পদট্ঠানহারসম্পাতো.
তত্থ কতমো লক্খণো হারসম্পাতো? ‘‘মনোপুব্বঙ্গমা ধম্মা’’তি মনোপুব্বঙ্গমতাৰচনেন ধম্মানং ছন্দপুব্বঙ্গমতাপি ৰীরিযপুব্বঙ্গমতাপি ৰীমংসাপুব্বঙ্গমতাপি ৰুত্তা হোতি আধিপতেয্যলক্খণেন ছন্দাদীনং মনসা একলক্খণত্তা. তথা নেসং সদ্ধাদিপুব্বঙ্গমতাপি ৰুত্তা হোতি ইন্দ্রিযলক্খণেন সদ্ধাদীনং মনসা একলক্খণত্তা. ‘‘মনসা চে পসন্নেনা’’তি যথা মনস্স পসাদসমন্নাগমো তংসমুট্ঠানানং কাযৰচীকম্মানং অনৰজ্জভাৰলক্খণং. এৰং চিত্তস্স সতিআদিসমন্নাগমোপি নেসং অনৰজ্জভাৰলক্খণং যোনিসোমনসিকারসমুট্ঠানভাৰেন একলক্খণত্তা. ‘‘সুখমন্ৰেতী’’তি সুখানুগমনৰচনেন সুখস্স পচ্চযভূতানং মনাপিযরূপাদীনং ¶ অনুগমো ৰুত্তো হোতি তেসম্পি কম্মপচ্চযতায একলক্খণত্তাতি. অযং লক্খণহারসম্পাতো.
তত্থ কতমো চতুব্যূহো হারসম্পাতো? ‘‘মনোপুব্বঙ্গমা’’তিআদীসু ‘‘মনো’’তিআদীনং পদানং নিব্বচনং নিরুত্তং, তং পদত্থনিদ্দেসৰসেন ৰেদিতব্বং. পদত্থো চ ৰুত্তনযেন সুৰিঞ্ঞেয্যোৰ. যে সুখেন অত্থিকা, তেহি পসন্নেন মনসা কাযৰচীমনোকম্মানি পৰত্তেতব্বানীতি অযমেত্থ ভগৰতো অধিপ্পাযো. পুঞ্ঞকিরিযায অঞ্ঞেসম্পি পুব্বঙ্গমা হুত্ৰা তত্থ তেসং সম্মা উপনেতারো ইমিস্সা দেসনায নিদানং. ‘‘ছদ্ৰারাধিপতী রাজা (ধ. প. অট্ঠ. ২.১৮১ এরকপত্তনাগরাজৰত্থু), চিত্তানুপরিৰত্তিনো ধম্মা (ধ. স. দুকমাতিকা ৬২; ১২০৫-১২০৬), চিত্তস্স একধম্মস্স, সব্বেৰ ৰসমন্ৰগূ’’তি (সং. নি. ১.৬২) এৰমাদিসমানযনেন ইমিস্সা দেসনায সংসন্দনা দেসনানুসন্ধি. পদানুসন্ধিযো পন সুৰিঞ্ঞেয্যাৰাতি. অযং চতুব্যূহো হারসম্পাতো.
তত্থ ¶ কতমো আৰট্টো হারসম্পাতো? ‘‘মনোপুব্বঙ্গমা ধম্মা’’তি তত্থ যানি তীণি কুসলমূলানি, তানি অট্ঠন্নং সম্মত্তানং হেতু. যে সম্মত্তা, অযং অট্ঠঙ্গিকো মগ্গো. যং মনোসহজনামরূপং, ইদং দুক্খং. অসমুচ্ছিন্না পুরিমনিপ্ফন্না অৰিজ্জা ভৰতণ্হা, অযং সমুদযো. যত্থ তেসং পহানং, অযং নিরোধোতি ইমানি চত্তারি সচ্চানি. অযং আৰট্টো হারসম্পাতো.
তত্থ কতমো ৰিভত্তিহারসম্পাতো? ‘‘মনোপুব্বঙ্গমা ধম্মা, মনসা চে পসন্নেন, ততো নং সুখমন্ৰেতী’’তি নযিদং যথারুতৰসেন গহেতব্বং. যো হি সমণো ৰা ব্রাহ্মণো ৰা পাণাতিপাতিম্হি মিচ্ছাদিট্ঠিকে মিচ্ছাপটিপন্নে সকং চিত্তং পসাদেতি, পসন্নেন চ চিত্তেন অভূতগুণাভিত্থৰনৰসেন ভাসতি ৰা নিপচ্চকারং ৰাস্স যং করোতি, ন ততো নং সুখমন্ৰেতি. দুক্খমেৰ পন তং ততো চক্কংৰ ৰহতো পদমন্ৰেতি. ইতি হি ইদং ৰিভজ্জব্যাকরণীযং. যং মনসা চে পসন্নেন ভাসতি ৰা করোতি ৰা, তঞ্চে ৰচীকম্মং কাযকম্মঞ্চ সুখৰেদনীযন্তি. তং কিস্স হেতু? সম্মত্তগতেহি সুখৰেদনীযং মিচ্ছাগতেহি দুক্খৰেদনীযন্তি. কথং পনাযং পসাদো দট্ঠব্বো? নাযং পসাদো, পসাদপতিরূপকো পন মিচ্ছাধিমোক্খোতি ৰদামি. অযং ৰিভত্তিহারসম্পাতো.
তত্থ ¶ কতমো পরিৰত্তনো হারসম্পাতো? মনোপুব্বঙ্গমাতিআদি. যং মনসা পদুট্ঠেন ভাসতি ৰা করোতি ৰা দুক্খস্সানুগামী. ইদঞ্হি সুত্তং এতস্স উজুপটিপক্খো. অযং পরিৰত্তনো হারসম্পাতো.
তত্থ কতমো ৰেৰচনো হারসম্পাতো? ‘‘মনোপুব্বঙ্গমা’’তি মনো চিত্তং মনাযতনং মনিন্দ্রিযং মনোৰিঞ্ঞাণং মনোৰিঞ্ঞাণধাতূতি পরিযাযৰচনং. পুব্বঙ্গমা পুরেচারিনো পুরেগামিনোতি পরিযাযৰচনং. ধম্মা অত্তা সভাৰাতি পরিযাযৰচনং. সেট্ঠং পধানং পৰরন্তি পরিযাযৰচনং. মনোমযা মনোনিব্বত্তা মনোসম্ভূতাতি পরিযাযৰচনং. পসন্নেন সদ্দহন্তেন ওকপ্পেন্তেনাতি পরিযাযৰচনং. সুখং সাতং ৰেদযিতন্তি পরিযাযৰচনং. অন্ৰেতি অনুগচ্ছতি অনুবন্ধতীতি পরিযাযৰচনং. অযং ৰেৰচনো হারসম্পাতো.
তত্থ ¶ কতমো পঞ্ঞত্তিহারসম্পাতো? মনোপুব্বঙ্গমাতি অযং মনসো কিচ্চপঞ্ঞত্তি. ধম্মাতি সভাৰপঞ্ঞত্তি, কুসলকম্মপথপঞ্ঞত্তি. মনোসেট্ঠাতি পধানপঞ্ঞত্তি. মনোমযাতি সহজাতপঞ্ঞত্তি. পসন্নেনাতি সদ্ধিন্দ্রিযেন সমন্নাগতপঞ্ঞত্তি, অস্সদ্ধিযস্স পটিক্খেপপঞ্ঞত্তি. ভাসতি ৰা করোতি ৰাতি সম্মাৰাচাসম্মাকম্মন্তানং নিক্খেপপঞ্ঞত্তি. ততো নং সুখমন্ৰেতীতি কম্মস্স ফলানুবন্ধপঞ্ঞত্তি, কম্মস্স অৰিনাসপঞ্ঞত্তীতি. অযং পঞ্ঞত্তিহারসম্পাতো.
তত্থ কতমো ওতরণো হারসম্পাতো? মনোতি ৰিঞ্ঞাণক্খন্ধো. ধম্মাতি ৰেদনাসঞ্ঞাসঙ্খারক্খন্ধা. ভাসতি ৰা করোতি ৰাতি কাযৰচীৰিঞ্ঞত্তিযো. তাসং নিস্সযা চত্তারো মহাভূতাতি রূপক্খন্ধোতি অযং খন্ধেহি ওতরণো. মনোতি অভিসঙ্খারৰিঞ্ঞাণন্তি মনোগ্গহণেন অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা গহিতাতি. সঙ্খারপচ্চযা ৰিঞ্ঞাণং…পে… সমুদযো হোতীতি অযং পটিচ্চসমুপ্পাদেন ওতরণোতি. অযং ওতরণো হারসম্পাতো.
তত্থ কতমো সোধনো হারসম্পাতো? মনোতি আরম্ভো নেৰ পদসুদ্ধি, ন আরম্ভসুদ্ধি. মনোপুব্বঙ্গমাতি পদসুদ্ধি, ন আরম্ভসুদ্ধি. তথা ধম্মাতি যাৰ সুখন্তি পদসুদ্ধি, ন আরম্ভসুদ্ধি. সুখমন্ৰেতীতি পন পদসুদ্ধি চেৰ আরম্ভসুদ্ধি চাতি. অযং সোধনো হারসম্পাতো.
তত্থ ¶ কতমো অধিট্ঠানো হারসম্পাতো? মনোপুব্বঙ্গমা ধম্মা, মনোসেট্ঠা মনোমযাতি একত্ততা. মনসা চে পসন্নেনাতি ৰেমত্ততা, তথা মনসা চে পসন্নেনাতি একত্ততা. ভাসতি ৰা করোতি ৰাতি ৰেমত্ততা, তথা মনসা চে পসন্নেনাতি একত্ততা. সো পসাদো দুৰিধো অজ্ঝত্তঞ্চ ব্যাপাদৰিক্খম্ভনতো, বহিদ্ধা চ ওকপ্পনতো. তথা সম্পত্তিভৰহেতুভূতোপি ৰড্ঢিহেতুভূতোৰাতি অযং ৰেমত্ততা. তযিদং সুত্তং দ্ৰীহি আকারেহি অধিট্ঠাতব্বং হেতুনা চ যো পসন্নমানসো, ৰিপাকেন চ যো সুখৰেদনীযোতি. অযং অধিট্ঠানো হারসম্পাতো.
তত্থ কতমো পরিক্খারো হারসম্পাতো? মনোপুব্বঙ্গমাতি এত্থ মনোতি কুসলৰিঞ্ঞাণং. তস্স চ ঞাণসম্পযুত্তস্স অলোভো অদোসো অমোহোতি তযো সম্পযুত্তা হেতূ, ঞাণৰিপ্পযুত্তস্স অলোভো ¶ অদোসোতি দ্ৰে সম্পযুত্তা হেতূ. সব্বেসং অৰিসেসেন যোনিসোমনসিকারো হেতু, চত্তারি সম্পত্তিচক্কানি পচ্চযো. তথা সদ্ধম্মস্সৰনং, তস্স চ দানাদিৰসেন পৰত্তমানস্স দেয্যধম্মাদযো পচ্চযো. ধম্মাতি চেত্থ ৰেদনাদীনং ইট্ঠারম্মণাদযো. তথা তযো ৰিঞ্ঞাণস্স, ৰেদনাদযো পসাদস্স, সদ্ধেয্যৰত্থুকুসলাভিসঙ্খারো ৰিপাকসুখস্স পচ্চযোতি. অযং পরিক্খারো হারসম্পাতো.
তত্থ কতমো সমারোপনো হারসম্পাতো? মনোপুব্বঙ্গমা ধম্মাতি মনোতি পুঞ্ঞচিত্তং, তং তিৰিধং – দানমযং, সীলমযং, ভাৰনামযন্তি. তত্থ দানমযস্স অলোভো পদট্ঠানং, সীলমযস্স অদোসো পদট্ঠানং, ভাৰনামযস্স অমোহো পদট্ঠানং. সব্বেসং অভিপ্পসাদো পদট্ঠানং, ‘‘সদ্ধাজাতো উপসঙ্কমতি, উপসঙ্কমন্তো পযিরুপাসতী’’তি (ম. নি. ২.১৮৩) সুত্তং ৰিত্থারেতব্বং. কুসলচিত্তং সুখস্স ইট্ঠৰিপাকস্স পদট্ঠানং. যোনিসোমনসিকারো কুসলচিত্তস্স পদট্ঠানং. যোনিসো হি মনসি করোন্তো কুসলচিত্তং অধিট্ঠাতি কুসলচিত্তং ভাৰেতি, সো অনুপ্পন্নানং পাপকানং অকুসলানং ধম্মানং অনুপ্পাদায ছন্দং জনেতি, উপ্পন্নানং কুসলানং ধম্মানং…পে… পদহতি. তস্সেৰং চতূসু সম্মপ্পধানেসু ভাৰিযমানেসু চত্তারো সতিপট্ঠানা যাৰ অরিযো অট্ঠঙ্গিকো মগ্গো ভাৰনাপারিপূরিং গচ্ছতীতি অযং ভাৰনায সমারোপনা. সতি চ ভাৰনায পহানঞ্চ সিদ্ধমেৰাতি. অযং সমারোপনো হারসম্পাতো.
তথা –
‘‘দদতো ¶ পুঞ্ঞং পৰড্ঢতি, সংযমতো ৰেরং ন চীযতি;
কুসলো চ জহাতি পাপকং, রাগদোসমোহক্খযা স নিব্বুতো’’তি. (দী. নি. ২.১৯৭; উদা. ৭৫; পেটকো. ১৬);
তত্থ দদতো পুঞ্ঞং পৰড্ঢতীতি দানমযং পুঞ্ঞকিরিযৰত্থু ৰুত্তং. সংযমতো ৰেরং ন চীযতীতি সীলমযং পুঞ্ঞকিরিযৰত্থু ৰুত্তং. কুসলো চ জহাতি পাপকন্তি লোভস্স চ দোসস্স চ মোহস্স চ পহানমাহ. তেন ভাৰনামযং পুঞ্ঞকিরিযৰত্থু ৰুত্তং. রাগদোসমোহক্খযা স নিব্বুতোতি অনুপাদাপরিনিব্বানমাহ.
দদতো ¶ পুঞ্ঞং পৰড্ঢতীতি অলোভো কুসলমূলং. সংযমতো ৰেরং ন চীযতীতি অদোসো কুসলমূলং. কুসলো চ জহাতি পাপকন্তি অমোহো কুসলমূলং. রাগদোসমোহক্খযা স নিব্বুতোতি তেসং নিস্সরণং ৰুত্তং.
দদতো পুঞ্ঞং পৰড্ঢতীতি সীলক্খন্ধস্স পদট্ঠানং. সংযমতো ৰেরং ন চীযতীতি সমাধিক্খন্ধস্স পদট্ঠানং. কুসলো চ জহাতি পাপকন্তি পঞ্ঞাক্খন্ধস্স ৰিমুত্তিক্খন্ধস্স পদট্ঠানং. দানেন ওল়ারিকানং কিলেসানং পহানং, সীলেন মজ্ঝিমানং, পঞ্ঞায সুখুমানং. রাগদোসমোহক্খযা স নিব্বুতোতি কতাৰীভূমিং দস্সেতি.
দদতো পুঞ্ঞং…পে… জহাতি পাপকন্তি সেক্খভূমি দস্সিতা. রাগদোসমোহক্খযা স নিব্বুতোতি অগ্গফলং ৰুত্তং.
তথা দদতো পুঞ্ঞং…পে… ন চীযতীতি লোকিযকুসলমূলং ৰুত্তং. কুসলো চ জহাতি পাপকন্তি লোকুত্তরকুসলমূলং ৰুত্তং. রাগদোসমোহক্খযা স নিব্বুতোতি লোকুত্তরস্স কুসলমূলস্স ফলং ৰুত্তং.
দদতো…পে… ন চীযতীতি পুথুজ্জনভূমি দস্সিতা. কুসলো চ জহাতি পাপকন্তি সেক্খভূমি দস্সিতা. রাগদোসমোহক্খযা স নিব্বুতোতি অসেক্খভূমি দস্সিতা.
দদতো ¶ …পে… ন চীযতীতি সগ্গগামিনী পটিপদা ৰুত্তা. কুসলো চ জহাতি পাপকন্তি সেক্খৰিমুত্তি. রাগদোসমোহক্খযা স নিব্বুতোতি অসেক্খৰিমুত্তি ৰুত্তা.
দদতো…পে… ন চীযতীতি দানকথং সীলকথং সগ্গকথং লোকিযানং ধম্মানং দেসনমাহ. কুসলো চ জহাতি পাপকন্তি লোকে আদীনৰানুপস্সনায সদ্ধিং সামুক্কংসিকং ধম্মদেসনমাহ. রাগদোসমোহক্খযা স নিব্বুতোতি তস্সা দেসনায ফলমাহ.
দদতো পুঞ্ঞং পৰড্ঢতীতি ধম্মদানং আমিসদানঞ্চ ৰদতি. সংযমতো ৰেরং ন চীযতীতি পাণাতিপাতা ৰেরমণিযা সত্তানং অভযদানং ৰদতি. এৰং সব্বানিপি সিক্খাপদানি ৰিত্থারেতব্বানি. তেন চ সীলসংযমেন সীলে পতিট্ঠিতো চিত্তং সংযমেতি, তস্স সমথো পারিপূরিং গচ্ছতি. এৰং সো সমথে ঠিতো ৰিপস্সনাকোসল্লযোগতো কুসলো চ জহাতি ¶ পাপকং রাগং জহাতি, দোসং জহাতি, মোহং জহাতি, অরিযমগ্গেন সব্বেপি পাপকে অকুসলে ধম্মে জহাতি. এৰং পটিপন্নো চ রাগদোসমোহক্খযা স নিব্বুতোতি রাগাদীনং পরিক্খযা দ্ৰেপি ৰিমুত্তিযো অধিগচ্ছতীতি অযং সুত্তনিদ্দেসো.
তত্থ কতমো দেসনাহারসম্পাতো? ইমস্মিং সুত্তে কিং দেসিতং? দ্ৰে সুগতিযো দেৰা চ মনুস্সা চ, দিব্বা চ পঞ্চ কামগুণা, মানুসকা চ পঞ্চ কামগুণা, দিব্বা চ পঞ্চুপাদানক্খন্ধা, মানুসকা চ পঞ্চুপাদানক্খন্ধা. ইদং ৰুচ্চতি দুক্খং অরিযসচ্চং. তস্স কারণভাৰেন পুরিমপুরিমনিপ্ফন্না তণ্হা সমুদযো অরিযসচ্চং. তযিদং ৰুচ্চতি অস্সাদো চ আদীনৰো চ. সব্বস্স পুরিমেহি দ্ৰীহি পদেহি নিদ্দেসো ‘‘দদতো…পে… ন চীযতী’’তি. কুসলো চ জহাতি পাপকন্তি মগ্গো ৰুত্তো. রাগদোসমোহক্খযা স নিব্বুতোতি দ্ৰে নিব্বানধাতুযো সউপাদিসেসা চ অনুপাদিসেসা চ. ইদং নিস্সরণং. ফলাদীনি পন যথারহং ৰেদিতব্বানীতি. অযং দেসনাহারসম্পাতো.
ৰিচযোতি ‘‘দদতো পুঞ্ঞং পৰড্ঢতী’’তি ইমিনা পঠমেন পদেন তিৰিধম্পি দানমযং সীলমযং ভাৰনামযং পুঞ্ঞকিরিযৰত্থু ৰুত্তং. দসৰিধস্সপি দেয্যধম্মস্স পরিচ্চাগো ৰুত্তো. তথা ছব্বিধস্সপি রূপাদিআরম্মণস্স. ‘‘সংযমতো ৰেরং ন চীযতী’’তি দুতিযেন পদেন অৰেরা অসপত্তা অব্যাপাদা চ পটিপদা ৰুত্তা. ‘‘কুসলো চ জহাতি পাপক’’ন্তি ততিযেন পদেন ঞাণুপ্পাদো অঞ্ঞাণনিরোধো সব্বোপি অরিযো অট্ঠঙ্গিকো মগ্গো সব্বেপি বোধিপক্খিযা ধম্মা ৰুত্তা ¶ . ‘‘রাগদোসমোহক্খযা স নিব্বুতো’’তি রাগক্খযেন রাগৰিরাগা চেতোৰিমুত্তি, মোহক্খযেন অৰিজ্জাৰিরাগা পঞ্ঞাৰিমুত্তি ৰুত্তাতি. অযং ৰিচযো হারসম্পাতো.
যুত্তীতি দানে ঠিতো উভযং পরিপূরেতি মচ্ছরিযপ্পহানঞ্চ পুঞ্ঞাভিসন্দঞ্চাতি অত্থেসা যুত্তি. সীলসংযমে ঠিতো উভযং পরিপূরেতি উপচারসমাধিং অপ্পনাসমাধিঞ্চাতি অত্থেসা যুত্তি. পাপকে ধম্মে পজহন্তো দুক্খং পরিজানাতি, নিরোধং সচ্ছিকরোতি, মগ্গং ভাৰেতীতি অত্থেসা যুত্তি. রাগদোসমোহেসু সব্বসো পরিক্খীণেসু অনুপাদিসেসায নিব্বানধাতুযা পরিনিব্বাযতীতি অত্থেসা যুত্তীতি. অযং যুত্তিহারসম্পাতো.
পদট্ঠানন্তি ¶ দদতো পুঞ্ঞং পৰড্ঢতীতি চাগাধিট্ঠানস্স পদট্ঠানং. সংযমতো ৰেরং ন চীযতীতি সচ্চাধিট্ঠানস্স পদট্ঠানং. কুসলো চ জহাতি পাপকন্তি পঞ্ঞাধিট্ঠানস্স পদট্ঠানং. রাগদোসমোহক্খযা স নিব্বুতোতি উপসমাধিট্ঠানস্স পদট্ঠানন্তি. অযং পদট্ঠানো হারসম্পাতো.
লক্খণোতি ‘‘দদতো’’তি এতেন পেয্যৰজ্জং অত্থচরিযং সমানত্ততা চ দস্সিতাতি ৰেদিতব্বা সঙ্গহৰত্থুভাৰেন একলক্খণত্তা. ‘‘সংযমতো’’তি এতেন খন্তিমেত্তাঅৰিহিংসাঅনুদ্দযাদযো দস্সিতাতি ৰেদিতব্বা ৰেরানুপ্পাদনলক্খণেন একলক্খণত্তা. ‘‘ৰেরং ন চীযতী’’তি এতেন হিরীওত্তপ্পঅপ্পিচ্ছতাসন্তুট্ঠিতাদযো দস্সিতা ৰেরাৰড্ঢনেন একলক্খণত্তা. তথা অহিরীকানোত্তপ্পাদযো অচেতব্বভাৰেন একলক্খণত্তা. ‘‘কুসলো’’তি এতেন কোসল্লদীপনেন সম্মাসঙ্কপ্পাদযো দস্সিতা মগ্গঙ্গাদিভাৰেন একলক্খণত্তা. ‘‘জহাতি পাপক’’ন্তি এতেন পরিঞ্ঞাভিসমযাদযোপি দস্সিতা অভিসমযলক্খণেন একলক্খণত্তা. ‘‘রাগদোসমোহক্খযা’’তি এতেন অৰসিট্ঠকিলেসাদীনম্পি খযা দস্সিতা খেপেতব্বভাৰেন একলক্খণত্তাতি অযং লক্খণো.
চতুব্যূহোতি দদতোতি গাথাযং ভগৰতো কো অধিপ্পাযো? যে মহাভোগতং পত্থযিস্সন্তি, তে দানং দস্সন্তি দালিদ্দিযপ্পহানায. যে অৰেরতং ইচ্ছন্তি, তে পঞ্চ ৰেরানি পজহিস্সন্তি. যে কুসলধম্মেহি ছন্দকামা, তে অট্ঠঙ্গিকং মগ্গং ভাৰেস্সন্তি. যে নিব্বাযিতুকামা, তে রাগদোসমোহং পজহিস্সন্তীতি অযমেত্থ ভগৰতো অধিপ্পাযো. এৰং নিব্বচননিদানসন্ধযো ৰত্তব্বাতি. অযং চতুব্যূহো.
আৰট্টোতি ¶ যঞ্চ অদদতো মচ্ছরিযং, যঞ্চ অসংযমতো ৰেরং, যঞ্চ অকুসলস্স পাপস্স অপ্পহানং, অযং পটিপক্খনিদ্দেসেন সমুদযো. তস্স অলোভেন চ অদোসেন চ অমোহেন চ দানাদীহি পহানং, ইমানি তীণি কুসলমূলানি. তেসং পচ্চযো অট্ঠ সম্মত্তানি, অযং মগ্গো. যো রাগদোসমোহানং খযো, অযং নিরোধোতি. অযং আৰট্টো.
ৰিভত্তীতি দদতো পুঞ্ঞং পৰড্ঢতীতি একংসেন যো ভযহেতু দেতি, রাগহেতু দেতি, আমিসকিঞ্চিক্খহেতু দেতি, ন তস্স পুঞ্ঞং ৰড্ঢতি. যঞ্চ দণ্ডদানং সত্থদানং পরৰিহেঠনত্থং অপুঞ্ঞং অস্স পৰড্ঢতি. যং পন কুসলেন চিত্তেন অনুকম্পন্তো ৰা অপচাযমানো ৰা অন্নং দেতি, পানং ৰত্থং যানং ¶ মালাগন্ধৰিলেপনং সেয্যাৰসথং পদীপেয্যং দেতি, সব্বসত্তানং ৰা অভযদানং দেতি, মেত্তচিত্তো হিতজ্ঝাসযো নিস্সরণসঞ্ঞী ধম্মং দেসেতি. সংযমতো ৰেরং ন চীযতীতি একংসেন অভযূপরতস্স চীযতি, কিংকারণং? যং অসমত্থো, ভযূপরতো দিট্ঠধম্মিকস্স ভাযতি ‘‘মা মং রাজানো গহেত্ৰা হত্থং ৰা ছিন্দেয্যুং…পে… জীৰন্তম্পি সূলে উত্তাসেয্যু’’ন্তি, তেন সংযমেন অৰেরং চীযতি. যো পন এৰং সমানো ৰেরং ন চীযতি. যো পন এৰং সমাদিযতি, পাণাতিপাতস্স পাপকো ৰিপাকো দিট্ঠে চেৰ ধম্মে অভিসম্পরাযে চ, এৰং সব্বস্স অকুসলস্স, সো ততো আরমতি, ইমিনা সংযমেন ৰেরং ন চীযতি. সংযমো নাম সীলং. তং চতুব্বিধং চেতনা সীলং, চেতসিকং সীলং, সংৰরো সীলং, অৰীতিক্কমো সীলন্তি. কুসলো চ জহাতি পাপকন্তি পাপপহাযকা সত্তত্তিংস বোধিপক্খিযা ধম্মা ৰত্তব্বাতি. অযং ৰিভত্তি.
পরিৰত্তনোতি দদতো পুঞ্ঞং পৰড্ঢতি, অদদতোপি পুঞ্ঞং পৰড্ঢতি, ন দানমযিকং. সংযমতো ৰেরং ন চীযতি অসংযমতোপি ৰেরং ন চীযতি, যং দানেন পটিসঙ্খানবলেন ভাৰনাবলেন. কুসলো চ জহাতি পাপকং, অকুসলো পন ন জহাতি. রাগদোসমোহক্খযা স নিব্বুতো, তেসং অপরিক্খযা নত্থি নিব্বুতীতি. অযং পরিৰত্তনো.
ৰেৰচনোতি দদতো পুঞ্ঞং পৰড্ঢতি. পরিচ্চাগতো কুসলং উপচীযতি. অনুমোদতোপি পুঞ্ঞং পৰড্ঢতি চিত্তপ্পসাদতোপি ৰেয্যাৰচ্চকিরিযাযপি. সংযমতোতি সীলসংৰরতো সোরচ্চতো. ৰেরং ন চীযতীতি পাপং ন ৰড্ঢতি, অকুসলং ন ৰড্ঢতি. কুসলোতি পণ্ডিতো নিপুণো মেধাৰী পরিক্খকো. জহাতীতি সমুচ্ছিন্দতি সমুগ্ঘাটেতি. অযং ৰেৰচনো.
পঞ্ঞত্তীতি ¶ দদতো পুঞ্ঞং পৰড্ঢতীতি লোভস্স পটিনিস্সগ্গপঞ্ঞত্তি, অলোভস্স নিক্খেপপঞ্ঞত্তি. সংযমতো ৰেরং ন চীযতীতি দোসস্স ৰিক্খম্ভনপঞ্ঞত্তি, অদোসস্স নিক্খেপপঞ্ঞত্তি. কুসলো চ জহাতি পাপকন্তি মোহস্স সমুগ্ঘাতপঞ্ঞত্তি, অমোহস্স ভাৰনাপঞ্ঞত্তি. রাগদোসমোহস্স পহানপঞ্ঞত্তি, অলোভাদোসামোহস্স ভাৰনাপঞ্ঞত্তি. রাগদোসমোহক্খযা স নিব্বুতোতি কিলেসানং পটিপ্পস্সদ্ধিপঞ্ঞত্তি, নিব্বানস্স সচ্ছিকিরিযপঞ্ঞত্তীতি. অযং পঞ্ঞত্তি.
ওতরণোতি ¶ দদতো পুঞ্ঞং পৰড্ঢতীতি দানং নাম সদ্ধাদীহি ইন্দ্রিযেহি হোতীতি অযং ইন্দ্রিযেহি ওতরণো. সংযমতো ৰেরং ন চীযতীতি সংযমো নাম সীলক্খন্ধোতি অযং খন্ধেহি ওতরণো. কুসলো চ জহাতি পাপকন্তি পাপপ্পহানং নাম তীহি ৰিমোক্খেহি হোতি. তেসং উপাযভূতানি তীণি ৰিমোক্খমুখানীতি অযং ৰিমোক্খমুখেহি ওতরণো. রাগদোসমোহক্খযা স নিব্বুতোতি ৰিমুত্তিক্খন্ধো. সো চ ধম্মধাতু ধম্মাযতনঞ্চাতি অযং ধাতূহি চ আযতনেহি চ ওতরণোতি. অযং ওতরণো.
সোধনোতি দদতোতিআদিকা পদসুদ্ধি, নো আরম্ভসুদ্ধি. রাগদোসমোহক্খযা স নিব্বুতোতি অযং পদসুদ্ধি চ আরম্ভসুদ্ধি চাতি. অযং সোধনো.
অধিট্ঠানোতি দদতোতি অযং একত্ততা, চাগো পরিচ্চাগো ধম্মদানং আমিসদানং অভযদানং, অট্ঠ দানানি ৰিত্থারেতব্বানি. অযং ৰেমত্ততা. সংযমোতি অযং একত্ততা. পাতিমোক্খসংৰরো সতিসংৰরোতি অযং ৰেমত্ততা. কুসলো চ জহাতি পাপকন্তি অযং একত্ততা. সক্কাযদিট্ঠিং পজহতি ৰিচিকিচ্ছং পজহতীতিআদিকা অযং ৰেমত্ততা. রাগদোসমোহক্খযা স নিব্বুতোতি অযং একত্ততা. সউপাদিসেসা নিব্বানধাতু অনুপাদিসেসা নিব্বানধাতূতি অযং ৰেমত্ততাতি. অযং অধিট্ঠানো.
পরিক্খারোতি দানস্স পামোজ্জং পচ্চযো. অলোভো হেতু, সংযমস্স হিরোত্তপ্পাদযো পচ্চযো. যোনিসোমনসিকারো অদোসো চ হেতু, পাপপ্পহানস্স সমাধি যথাভূতঞাণদস্সনঞ্চ পচ্চযো. তিস্সো অনুপস্সনা হেতু, নিব্বুতিযা মগ্গসম্মাদিট্ঠি হেতু, সম্মাসঙ্কপ্পাদযো পচ্চযোতি. অযং পরিক্খারো.
সমারোপনো ¶ হারসম্পাতোতি দদতো পুঞ্ঞং পৰড্ঢতীতি দানমযং পুঞ্ঞকিরিযৰত্থু, তং সীলস্স পদট্ঠানং. সংযমতো ৰেরং ন চীযতীতি সীলমযং পুঞ্ঞকিরিযৰত্থু, তং সমাধিস্স পদট্ঠানং. সীলেন হি ঝানেনপি রাগাদিকিলেসা ন চীযন্তি. যেপিস্স তপ্পচ্চযা উপ্পজ্জেয্যুং আসৰা ৰিঘাতপরিল়াহা, তেপিস্স ন হোন্তি. কুসলো চ জহাতি পাপকন্তি পহানপরিঞ্ঞা, তং ভাৰনামযং পুঞ্ঞকিরিযৰত্থু. রাগদোসমোহক্খযা স ¶ নিব্বুতোতি রাগস্সপি খযা দোসস্সপি খযা মোহস্সপি খযা. তত্থ রাগোতি যো রাগো সারাগো চেতসো সারজ্জনা লোভো লুব্ভনা লুব্ভিতত্তং অভিজ্ঝা লোভো অকুসলমূলং. দোসোতি যো দোসো দুস্সনা দুস্সিতত্তং ব্যাপাদো চেতসো ব্যাপজ্জনা দোসো অকুসলমূলং. মোহোতি যং অঞ্ঞাণং অদস্সনং অনভিসমযো অসম্বোধো অপ্পটিৰেধো দুম্মেজ্ঝং বাল্যং অসম্পজঞ্ঞং মোহো অকুসলমূলং. ইতি ইমেসং রাগাদীনং খযো নিরোধো পটিনিস্সগ্গো নিব্বুতি নিব্বাযনা পরিনিব্বানং সউপাদিসেসা নিব্বানধাতু অনুপাদিসেসা নিব্বানধাতূতি. অযং সমারোপনো হারসম্পাতো.
মিস্সকহারসম্পাতৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
নযসমুট্ঠানৰারৰণ্ণনা
৭৯. এৰং নানাসুত্তৰসেন একসুত্তৰসেন চ হারৰিচারং দস্সেত্ৰা ইদানি নযৰিচারং দস্সেতুং ‘‘তত্থ কতমং নযসমুট্ঠান’’ন্তিআদি আরদ্ধং. কস্মা পনেত্থ যথা ‘‘তত্থ কতমো দেসনাহারো, অস্সাদাদীনৰতাতি গাথা. অযং দেসনাহারো কিং দেসযতী’’তিআদিনা হারনিদ্দেসো আরদ্ধো, এৰং ‘‘তত্থ কতমো নন্দিযাৰট্টো, তণ্হঞ্চ অৰিজ্জম্পি চাতি গাথা, অযং নন্দিযাৰট্টো কিং নযতী’’তিআদিনা অনারভিত্ৰা সমুট্ঠানমুখেন আরদ্ধন্তি? ৰুচ্চতে – হারনযানং ৰিসযভেদতো. যথা হি হারা ব্যঞ্জনমুখেন সুত্তস্স অত্থসংৰণ্ণনা, ন এৰং নযা. নযা পন নানাসুত্ততো নিদ্ধারিতেহি তণ্হাৰিজ্জাদীহি মূলপদেহি চতুসচ্চযোজনায নযতো অনুবুজ্ঝিযমানো দুক্খাদিঅত্থো. সো হি মগ্গঞাণং নযতি সম্পাপেতীতি নযো. পটিৰিজ্ঝন্তানং পন উগ্ঘটিতঞ্ঞুআদীনং তিণ্ণং ৰেনেয্যানং ৰসেন মূলপদৰিভাগতো তিধা ৰিভত্তা. একমেকো চেত্থ যতো নেতি, যঞ্চ নেতি, তেসং সংকিলেসৰোদানানং ৰিভাগতো দ্ৰিসঙ্গহো চতুছঅট্ঠদিসো চাতি ভিন্নো হারনযানং ৰিসযো. তথা হি ৰুত্তং – ‘‘হারা ব্যঞ্জনৰিচযো, সুত্তস্স নযা তযো চ সুত্তত্থো’’তি (নেত্তি. সঙ্গহৰার). এৰং ৰিসিট্ঠৰিসযত্তা হারনযানং হারেহি অঞ্ঞথা নযে নিদ্দিসন্তো ‘‘তত্থ কতমং নযসমুট্ঠান’’ন্তিআদিমাহ.
তত্থাযং ¶ ¶ ৰচনত্থো – সমুট্ঠহন্তি এতেনাতি সমুট্ঠানং. কে সমুট্ঠহন্তি? নযা. নযানং সমুট্ঠানং নযসমুট্ঠানং. কিং পন তং? তংতংমূলপদেহি চতুসচ্চযোজনা. সা হি নন্দিযাৰট্টাদীনং নযানং উপ্পত্তিট্ঠানতায সমুট্ঠানং ভূমীতি চ ৰুচ্চতি. তথা চ ৰক্খতি – ‘‘অযং ৰুচ্চতি নন্দিযাৰট্টস্স নযস্স ভূমী’’তি (নেত্তি. ৮১). পুব্বা কোটি ন পঞ্ঞাযতি অৰিজ্জায চ ভৰতণ্হায চাতিআদি নন্দিযাৰট্টস্স নযস্স ভূমিদস্সনং. তত্থ পুব্বা কোটি ন পঞ্ঞাযতীতি অসুকস্স নাম বুদ্ধস্স ভগৰতো, অসুকস্স ৰা চক্কৰত্তিনো কালে অৰিজ্জা ভৰতণ্হা চ উপ্পন্না. ততো পুব্বে নাহোসীতি এৰং অৰিজ্জাভৰতণ্হানং ন কাচি পুরিমা মরিযাদা উপলব্ভতি. কস্মা? অনমতগ্গত্তা সংসারস্স. ৰুত্তঞ্হেতং – ‘‘অনমতগ্গোযং, ভিক্খৰে, সংসারো, পুব্বা কোটি ন পঞ্ঞাযতী’’তি (সং. নি. ২.১২৪; কথা. ৭৫) ৰিত্থারো. তত্থাতি অৰিজ্জাভৰতণ্হাসু. যদিপি অৰিজ্জায সংযোজনভাৰো, তণ্হায চ নীৰরণভাৰো পাল়িযং ৰুত্তো, তথাপি অৰিজ্জায পটিচ্ছাদিতাদীনৰেহি ভৰেহি তণ্হা সংযোজেতীতি ইমস্স অত্থস্স দস্সনত্থং ‘‘অৰিজ্জানীৰরণং তণ্হাসংযোজন’’ন্তি ৰুত্তং.
অৰিজ্জাসংযুত্তাতি অৰিজ্জায মিস্সিতা, অৰিজ্জায ৰা অভিনিৰেসৰত্থূসু বদ্ধা. অৰিজ্জাপক্খেন ৰিচরন্তীতি অৰিজ্জাপক্খেন অৰিজ্জাসহাযেন দ্ৰাদসৰিধেন ৰিপল্লাসেন অভিনিৰেসৰত্থুভূতে আরম্মণে পৰত্তন্তি. তে ৰুচ্চন্তি দিট্ঠিচরিতাতি তে অৰিজ্জাভিভূতা রূপাদীনি নিচ্চাদিতো অভিনিৰিসন্তা দিট্ঠিচরিতাতি ৰুচ্চন্তি, দিট্ঠিচরিতা নামাতি অত্থো. তণ্হাপক্খেনাতি অট্ঠসততণ্হাৰিচরিতেন. দিট্ঠিৰিচরিতে তণ্হাৰিচরিতে চ পটিপত্তিযা ৰিভজিত্ৰা দস্সেতুং ‘‘দিট্ঠিচরিতা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ অত্তকিলমথানুযোগন্তি অত্তনো কাযস্স কিলিস্সনপযোগং অত্তপরিতাপনপটিপত্তিং. কামসুখল্লিকানুযোগন্তি কামসুখস্স অল্লীযনপযোগং কামেসু পাতব্যতং.
যদিপি বাহিরকা ‘‘দুক্খং তণ্হা’’তি চ জানন্তি ‘‘ইদং দুক্খং, এত্তকং দুক্খ’’ন্তি, ‘‘অযং তণ্হা, অযং তস্সা ৰিরাগো’’তি পরিঞ্ঞেয্যপহাতব্বভাৰেন পন ন জানন্তি, ইতি পৰত্তিপৰত্তিহেতুমত্তম্পি ন জানন্তি. কা পন কথা নিৰত্তিনিৰত্তিহেতূসূতি আহ – ‘‘ইতো বহিদ্ধা নত্থি সচ্চৰৰত্থান’’ন্তিআদি. তত্থ ¶ সচ্চপ্পকাসনাতি সচ্চদেসনা. সমথৰিপস্সনাকোসল্লন্তি সমথৰিপস্সনাসু ভাৰনাকোসল্লং, তাসু উগ্গহপরিপুচ্ছাসৰনমনসিকারকোসল্লং ৰা. ৰিপস্সনাধিট্ঠানঞ্চেত্থ সমথং অধিপ্পেতং. উপসমসুখপ্পত্তীতি ¶ কিলেসানং ৰূপসমসুখাধিগমো. ৰিপরীতচেতাতি মিচ্ছাভিনিৰিট্ঠচেতা. নত্থি সুখেন সুখন্তি যং অনৰজ্জপচ্চযপরিভোগসুখেন কাযং চিত্তঞ্চ পটিপ্পস্সদ্ধদরথং কত্ৰা অরিযেহি পত্তব্বং উপসমসুখং, তং পটিক্খিপতি. দুক্খেনাতি কাযখেদনদুক্খেন.
সো লোকং ৰড্ঢযতীতি সো কামে পটিসেৰেন্তো অত্তভাৰসঙ্খাতং লোকং ৰড্ঢেতি পীনেতি. পুত্তনত্তুপরম্পরায ৰা সংসারস্স অনুপচ্ছেদনতো সত্তলোকং ৰড্ঢেতি. বহুং পুঞ্ঞং পসৰতীতি অত্তনো পঞ্চহি কামগুণেহি সন্তপ্পনেন পুত্তমুখদস্সনেন চ বহুং পুঞ্ঞং উপ্পাদেতি. অভিনিৰেসস্স নাতিদল়্হতায এৰংসঞ্ঞী. দল়্হতায এৰংদিট্ঠী দুক্খেন সুখং পত্থযমানা অত্তকিলমথানুযোগমনুযুত্তা কামেসু পুঞ্ঞসঞ্ঞী কামসুখল্লিকানুযোগমনুযুত্তা চ ৰিহরন্তীতি যোজেতব্বং.
তদভিঞ্ঞা সন্তাতি তথাসঞ্ঞিনো সমানা. রোগমেৰ ৰড্ঢযন্তীতি অত্তভাৰরোগমেৰ কিলেসরোগমেৰ ৰা অপরাপরং ৰড্ঢেন্তি. গণ্ডসল্লেসুপি এসেৰ নযো. রোগাভিতুন্নাতি যথাৰুত্তরোগব্যাধিতা. গণ্ডপটিপীল়িতাতি যথাৰুত্তগণ্ডবাধিতা. সল্লানুৰিদ্ধাতি যথাৰুত্তসল্লেন অনুপৰিট্ঠা. উম্মুজ্জনিমুজ্জানীতি উপপজ্জনচৰনানি. উগ্ঘাতনিগ্ঘাতন্তি উচ্চাৰচভাৰং. রোগগণ্ডসল্লভেসজ্জন্তি যথাৰুত্তরোগাদিতিকিচ্ছনং, সমথৰিপস্সনং সন্ধায ৰদতি. তেনেৰাহ – ‘‘সমথৰিপস্সনা রোগনিগ্ঘাতকভেসজ্জ’’ন্তি. তত্থ রোগনিগ্ঘাতকন্তি রোগৰূপসমনং. ‘‘সংকিলেসো দুক্খ’’ন্তিআদিনা সচ্চানি তেসং পরিঞ্ঞেয্যাদিভাৰেন কথেতি.
তত্থ সংকিলেসো দুক্খন্তি অত্তকিলমথানুযোগকামসুখল্লিকানুযোগসংকিলেসৰন্তো, তেহি ৰা সংকিলিস্সমানো রূপারূপকাযো দুক্খং অরিযসচ্চং. তদভিসঙ্গো তণ্হাতি তত্থ অভিসঙ্গো আসঙ্গোতি লদ্ধনামা তণ্হা.
৮০. ইদানি দিট্ঠিচরিততণ্হাচরিতানং সক্কাযদিট্ঠিদস্সনে পৰত্তিভেদং দস্সেতুং ‘‘দিট্ঠিচরিতা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ দিট্ঠিচরিতা রূপং অত্ততো উপগচ্ছন্তীতি ¶ দিট্ঠিচরিতা দিট্ঠাভিনিৰেসস্স বলৰভাৰতো রূপং ‘‘অত্তা’’তি গণ্হন্তি. তেসঞ্হি অত্তাভিনিৰেসো বলৰা, ন তথা অত্তনিযাভিনিৰেসো. এস নযো ৰেদনন্তিআদীসুপি. তণ্হাচরিতা রূপৰন্তং অত্তানন্তি তণ্হাচরিতা তণ্হাভিনিৰেসস্স বলৰভাৰতো রূপং অত্তনো কিঞ্চনপলিবোধভাৰে ঠপেত্ৰা অৰসেসং ৰেদনাদিং ‘‘অত্তা’’তি গণ্হন্তি. অত্তনি ৰা রূপন্তি অত্তাধারং ৰা রূপং. রূপস্মিং ৰা ¶ অত্তানন্তি রূপাধারং ৰা অত্তানং. ৰেদনাৰন্তন্তিআদীসুপি এসেৰ নযো. এতেসঞ্হি অত্তনিযাভিনিৰেসো বলৰা, ন তথা অত্তাভিনিৰেসো. তস্মা যথালদ্ধং অত্তনিযন্তি কপ্পেত্ৰা তদঞ্ঞং ‘‘অত্তা’’তি গণ্হন্তি. অযং ৰুচ্চতি ৰীসতিৰত্থুকা সক্কাযদিট্ঠীতি অযং পঞ্চসু উপাদানক্খন্ধেসু একেকস্মিং চতুন্নং চতুন্নং গাহানং ৰসেন ৰীসতিৰত্থুকা সতি ৰিজ্জমানে খন্ধপঞ্চকসঙ্খাতে কাযে, সতী ৰা ৰিজ্জমানা তত্থ দিট্ঠীতি সক্কাযদিট্ঠি.
লোকুত্তরা সম্মাদিট্ঠীতি পঠমমগ্গসম্মাদিট্ঠি. অন্ৰাযিকাতি সম্মাদিট্ঠিযা অনুগামিনো. যদা সম্মাদিট্ঠি সক্কাযদিট্ঠিযা পজহনৰসেন পৰত্তা, তদা তস্সা অনুগুণভাৰেন পৰত্তমানকাতি অত্থো. কে পন তেতি? আহ ‘‘সম্মাসঙ্কপ্পো’’তিআদি. ‘‘তে তযো খন্ধা’’তিআদিনা অরিযমগ্গতো খন্ধমুখেন সমথৰিপস্সনা নিদ্ধারেতি. ‘‘তত্থ সক্কাযো’’তিআদি চতুসচ্চনিদ্ধারণং. তং সব্বং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.
পুন ‘‘তত্থ যে রূপং অত্ততো উপগচ্ছন্তী’’তিআদিনা সক্কাযদস্সনমুখেন উচ্ছেদাদিঅন্তদ্ৰযং, মজ্ঝিমঞ্চ পটিপদং নিদ্ধারেতি. তত্থ ইমে ৰুচ্চন্তি উচ্ছেদৰাদিনোতি ইমে রূপাদিকে পঞ্চক্খন্ধে অত্ততো উপগচ্ছন্তা রূপাদীনং অনিচ্চভাৰতো উচ্ছিজ্জতি অত্তা ৰিনস্সতি ন হোতি পরং মরণাতি এৰং অভিনিৰিসনতো ‘‘উচ্ছেদৰাদিনো’’তি ৰুচ্চন্তি. ইমে ৰুচ্চন্তি সস্সতৰাদিনোতি ইমে ‘‘রূপৰন্তং ৰা অত্তান’’ন্তিআদিনা রূপাদিৰিনিমুত্তো অঞ্ঞো কোচি অত্তাতি উপগচ্ছন্তা ‘‘সো নিচ্চো ধুৰো সস্সতো’’তি অভিনিৰিসনতো ‘‘সস্সতৰাদিনো’’তি ৰুচ্চন্তি. ‘‘উচ্ছেদসস্সতৰাদা উভো অন্তা, অযং সংসারপৰত্তী’’তিআদি সচ্চনিদ্ধারণং, তং সুৰিঞ্ঞেয্যং.
উচ্ছেদসস্সতং সমাসতো ৰীসতিৰত্থুকা সক্কাযদিট্ঠীতি অত্তা উচ্ছিজ্জতি অত্তা নিচ্চোতি চ আদিপ্পৰত্তনতো উচ্ছেদসস্সতদস্সনং সঙ্খেপতো ¶ ৰীসতিৰত্থুকা সক্কাযদিট্ঠি এৰ হোতি. সব্বোপি হি অত্তৰাদো সক্কাযদিট্ঠিঅন্তোগধো এৰাতি. ৰিত্থারতো দ্ৰাসট্ঠি দিট্ঠিগতানীতি উচ্ছেদসস্সতদস্সনং ৰিত্থারেন ব্রহ্মজালে (দী. নি. ১.২৮ আদযো) আগতানি দ্ৰাসট্ঠি দিট্ঠিগতানি. তেসন্তি এৰং সঙ্খেপৰিত্থারৰন্তানং উচ্ছেদসস্সতদস্সনানং. পটিপক্খোতি পহাযকপটিপক্খো. তেচত্তালীসং বোধিপক্খিযা ধম্মাতি অনিচ্চসঞ্ঞা দুক্খসঞ্ঞা অনত্তসঞ্ঞা পহানসঞ্ঞা ৰিরাগসঞ্ঞা নিরোধসঞ্ঞা চত্তারো সতিপট্ঠানা…পে… অরিযো অট্ঠঙ্গিকো মগ্গোতি এতে তেচত্তালীসং বোধিপক্খিযা ধম্মা.
এৰং ¶ ৰিপস্সনাৰসেন পটিপক্খং দস্সেত্ৰা পুন সমথৰসেন দস্সেতুং ‘‘অট্ঠ ৰিমোক্খা দস চ কসিণাযতনানী’’তি ৰুত্তং. দ্ৰাসট্ঠি দিট্ঠিগতানি মোহজালন্তি দ্ৰাসট্ঠি দিট্ঠিগতানি মোহজালহেতুকত্তা মোহজালঞ্চ. অনাদিঅনিধনপ্পৰত্তন্তি পুরিমায কোটিযা অভাৰতো অনাদি. অসতি পটিপক্খাধিগমে সন্তানৰসেন অনুপচ্ছেদেন পৰত্তনতো অনিধনপ্পৰত্তং. যস্মা পন মোহজালহেতুকানি দিট্ঠিগতানি মোহজালে পদালিতে পদালিতানি হোন্তি, তস্মা ৰুত্তং – ‘‘তেচত্তালীসং বোধিপক্খিযা ধম্মা ঞাণৰজিরং মোহজালপ্পদালন’’ন্তি.
তত্থ ঞাণৰজিরন্তি ৰজিরূপমঞাণং. অট্ঠ সমাপত্তিযো সমাপজ্জিত্ৰা তেজেত্ৰা তিক্খসভাৰং আপাদিতং ৰিপস্সনাঞাণং মগ্গঞাণঞ্চ ঞাণৰজিরং. ইদমেৰ হি ঞাণং ভগৰতো পৰত্তং ‘‘মহাৰজিরঞাণ’’ন্তি ৰুচ্চতি. তং পন সসম্ভারং কত্ৰা দস্সেন্তো ‘‘তেচত্তালীসং বোধিপক্খিযা ধম্মা’’তি আহ. মোহজালপ্পদালনন্তি পুব্বভাগে ৰিক্খম্ভনৰসেন মগ্গক্খণে সমুচ্ছেদৰসেন অৰিজ্জাভৰতণ্হানং পদালনং. অতীতাদিভেদভিন্নেসু রূপাদীসু সকঅত্তভাৰাদীসু চ সংসিব্বনৰসেন পৰত্তনতো জালং ভৰতণ্হা. তস্সা হি তণ্হা জালিনী সিব্বিনী জালন্তি চ অধিৰচনন্তি. এৰং অত্তকিলমথানুযোগকামসুখল্লিকানুযোগদিট্ঠিতণ্হাভিনিৰেসসস্সতুচ্ছেদানং নিদ্ধারণৰসেন মোহজালপরিযাযৰিসেসতো অৰিজ্জাতণ্হা ৰিভজিত্ৰা যথানুসন্ধিনা সংকিলেসপক্খং নিগমেন্তো ‘‘তেন ৰুচ্চতি পুব্বা কোটি ন পঞ্ঞাযতি অৰিজ্জায চ ভৰতণ্হায চা’’তি আহ.
৮১. ‘‘তত্থ ¶ দিট্ঠিচরিতো’’তিআদিনা ৰোদানপক্খং দস্সেতি. তত্থ সল্লেখানুসন্ততৰুত্তীতি অনুপদ্দুতসল্লেখৰুত্তি. কস্মা? যস্মা সল্লেখে তিব্বগারৰো. দিট্ঠিচরিতো হি তপোজিগুচ্ছাদিনা অনুপাযেনপি যেভুয্যেন কিলেসানং সল্লেখনাধিপ্পাযেন চরতি, তস্মা সো সাসনে পব্বজিতো ধুতধম্মৰসেন সল্লেখপটিপদং পূরেতি. সিক্খানুসন্ততৰুত্তীতি অচ্ছিদ্দচতুপারিসুদ্ধিসীলৰুত্তি. দিট্ঠিযা সৰিসযে পঞ্ঞাসদিসী পৰত্তীতি সো ৰিসুজ্ঝমানো পঞ্ঞাধিকো হোতীতি আহ – ‘‘দিট্ঠিচরিতো সম্মত্তনিযামং ওক্কমন্তো ধম্মানুসারী ভৰতী’’তি. তণ্হাৰসেন মিচ্ছাৰিমোক্খো হোতীতি তণ্হাচরিতো ৰিসুজ্ঝমানো সদ্ধাধিকোৰ হোতি, তস্মা ৰুত্তং – ‘‘তণ্হাচরিতো সম্মত্তনিযামং ওক্কমন্তো সদ্ধানুসারী ভৰতী’’তি. দিট্ঠিচরিতো সুখায পটিপদাযাতিআদি পটিপদানিদ্দেসো হেট্ঠা দেসনাহারৰিভঙ্গে (নেত্তি. ৫ আদযো) আগতো এৰ, অত্থোপি তত্থ সব্বপ্পকারতো ৰুত্তো এৰ.
অপুব্বপদেসু ¶ পন ৰিৰেচিযমানোতি ৰিমোচিযমানো. পটিনিস্সরতীতি নিয্যাতি ৰিমুচ্চতীতি অত্থো. দন্ধঞ্চ ধম্মং আজানাতীতি তণ্হাচরিতস্স মন্দপঞ্ঞস্স ৰসেন ৰুত্তং. তিক্খপঞ্ঞো পন খিপ্পং ধম্মং আজানাতীতি. ‘‘সত্তাপি দুৰিধা’’তিআদিনা ইন্দ্রিযৰিভাগেন পুন পটিপদাৰিভাগং দস্সেতি, তং সুৰিঞ্ঞেয্যং.
‘‘যে হি কেচী’’তিআদিনা তাসং পটিপদানং নিয্যানে তীসুপি কালেসু একন্তিকভাৰং দস্সেতি. তত্থ ইমাহি এৰ চতূহি পটিপদাহীতি ইমাহি এৰ চতূহি পটিপদাহি, তব্বিনিমুত্তায অঞ্ঞায পটিপদায অভাৰতো. চতুক্কমগ্গন্তি পটিপদাচতুক্কং, পটিপদা হি মগ্গোতি. অথ ৰা চতুক্কমগ্গন্তি নন্দিযাৰট্টস্স চতুদ্দিসাসঙ্খাতং মগ্গং. তা পন চতস্সো দিসা দিসালোচননযে আগমিস্সন্তি. কিমত্থং পন চতুক্কমগ্গং পঞ্ঞপেন্তীতি আহ ‘‘অবুধজনসেৰিতাযা’’তিআদি. তত্থ অবুধজনসেৰিতাযাতি অপণ্ডিতজনসেৰিতায. বালকন্তাযাতি বালজনকামিতায. রত্তৰাসিনিযাতি রত্তেসু রাগাভিভূতেসু ৰসতীতি রত্তৰাসিনী, তস্সা. নন্দিযাতি তত্র তত্রাভিনন্দনট্ঠেন নন্দীসঙ্খাতায. অৰট্টনত্থন্তি সমুচ্ছিন্দনত্থং. অযং ৰুচ্চতি নন্দিযাৰট্টস্স নযস্স ভূমীতি অযং তণ্হাৰিজ্জানং ৰসেন সংকিলেসপক্খে দ্ৰে দিসা সমথৰিপস্সনানং ৰসেন ¶ ৰোদানপক্খেপি দ্ৰে দিসা চতুসচ্চযোজনা নন্দিযাৰট্টস্স নযস্স সমুট্ঠানতায ভূমীতি.
৮২. এৰং নন্দিযাৰট্টস্স নযস্স ভূমিং নিদ্দিসিত্ৰা ইদানি তস্স দিসাভূতধম্মে নিদ্দিসন্তেন যস্মা চস্স দিসাভূতধম্মেসু ৰুত্তেসু দিসালোচননযো ৰুত্তোযেৰ হোতি, তস্মা ‘‘ৰেয্যাকরণেসু হি যে কুসলাকুসলা’’তি দিসালোচনলক্খণং একদেসেন পচ্চামসিত্ৰা ‘‘তে দুৰিধা উপপরিক্খিতব্বা’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ তেতি দিসাভূতধম্মা. দুৰিধাতি ‘‘ইমে সংকিলেসধম্মা, ইমে ৰোদানধম্মা’’তি এৰং দুৰিধেন. উপপরিক্খিতব্বাতি উপপত্তিতো পরিতো ইক্খিতব্বা, ধম্মযুত্তিতো তংতংদিসাভাৰেন পেক্খিতব্বা আলোচিতব্বাতি অত্থো.
যং পকারং সন্ধায ‘‘দুৰিধা উপপরিক্খিতব্বা’’তি ৰুত্তং, তং দস্সেতি ‘‘লোকৰট্টানুসারী চ লোকৰিৰট্টানুসারী চা’’তি. তস্সত্থো – লোকো এৰ ৰট্টং লোকৰট্টং. লোকৰট্টভাৰেন অনুসরতি পৰত্ততীতি লোকৰট্টানুসারী, সংকিলেসধম্মোতি অত্থো. লোকস্স, লোকতো ৰা ৰিৰট্টং লোকৰিৰট্টং, নিব্বানং. তং অনুসরতি অনুলোমনৰসেন গচ্ছতীতি লোকৰিৰট্টানুসারী, ৰোদানধম্মোতি অত্থো. তেনেৰাহ – ‘‘ৰট্টং নাম সংসারো, ৰিৰট্টং নিব্বান’’ন্তি.
তং ¶ কথং দট্ঠব্বন্তি তং কথং কেন পকারেন দট্ঠব্বন্তি চে? উপচযেন. যথা কতং কম্মং ফলদানসমত্থং হোতি, তথা কতং উপচিতন্তি ৰুচ্চতি. এৰং উপচিতভাৰে কম্মং নাম হোতি, ৰিপাকৰট্টস্স কারণং হোতীতি অত্থো. সব্বেপি কিলেসা চতূহি ৰিপল্লাসেহি নিদ্দিসিতব্বা, দসন্নম্পি কিলেসানং ৰিপল্লাসহেতুভাৰতো. তে কত্থ দট্ঠব্বাতি তে পন ৰিপল্লাসা কত্থ পস্সিতব্বাতি আহ – ‘‘দস ৰত্থুকে কিলেসপুঞ্জে’’তি. দসৰিধকারণে কিলেসসমূহেতি অত্থো. তত্থ কিলেসাপি কিলেসৰত্থু, কিলেসানং পচ্চযধম্মাপি কিলেসৰত্থু. তেসু কারণভাৰেন পুরিমসিদ্ধা কিলেসা পরতো পরেসং কিলেসানং পচ্চযভাৰতো কিলেসাপি কিলেসৰত্থু. অযোনিসোমনসিকারো, অযোনিসোমনসিকারপরিক্খতা চ ধম্মা কিলেসুপ্পত্তিহেতুভাৰতো কিলেসপ্পচ্চযাপি কিলেসৰত্থূতি দট্ঠব্বং.
চত্তারো ¶ আহারাতি এত্থ আহারসীসেন তব্বিসযা কিলেসাপি অধিপ্পেতা. চতস্সো ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিযোতি এত্থাপি এসেৰ নযো. ‘‘পঠমে আহারে’’তিআদিনা দসৰত্থুকে কিলেসপুঞ্জে পুরিমং পুরিমং পচ্ছিমস্স পচ্ছিমস্স কারণন্তি দস্সেতি. তত্থ পঠমে আহারেতি ৰিসযভূতে পঠমে আহারে পঠমো ৰিপল্লাসো পৰত্ততীতি অত্থো. সেসাহারেসুপি এসেৰ নযো. পঠমে ৰিপল্লাসেতি পঠমে ৰিপল্লাসে অপ্পহীনে সতি পঠমং উপাদানং পৰত্ততীতি অত্থো. সেসপদেসুপি এসেৰ নযো. যং পনেত্থ ৰত্তব্বং, তং নিদ্দেসেযেৰ কথযিস্সাম.
৮৩. ইদানি দসৰত্থুকং কিলেসপুঞ্জং তণ্হাৰিজ্জাৰসেন দ্ৰে কোট্ঠাসে করোন্তো ‘‘যো চ কবল়ীকারো আহারো’’তিআদিমাহ. তত্থ কবল়ীকারাহারং ফস্সাহারঞ্চ অপরিজানন্তস্স তণ্হাচরিতস্স যথাক্কমং কাযৰেদনাসু তিব্বো ছন্দরাগো হোতি, ইতি উপক্কিলেসস্স ছন্দরাগস্স হেতুভাৰতো যো চ কবল়ীকারো আহারো, যো চ ফস্সো আহারো, ইমে তণ্হাচরিতস্স পুগ্গলস্স উপক্কিলেসাতি ৰুত্তা. তথা মনোসঞ্চেতনাহারং ৰিঞ্ঞাণাহারঞ্চ অপরিজানন্তো দিট্ঠিচরিতো তেসু অত্তসঞ্ঞী নিচ্চসঞ্ঞী চ হোতীতি ৰুত্তনযেনেৰ তে দিট্ঠিচরিতস্স পুগ্গলস্স উপক্কিলেসাতি ৰুত্তা. তথা পুরিমকা দ্ৰে ৰিপল্লাসা পুরিমকানি এৰ চ দ্ৰে দ্ৰেউপাদানযোগগন্থাসৰওঘসল্লৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিঅগতিগমনানি তণ্হাপধানত্তা তণ্হাসভাৰত্তা তণ্হাৰিসযত্তা চ তণ্হাচরিতস্স উপক্কিলেসাতি ৰুত্তা. পচ্ছিমকানি পন তানি দিট্ঠিপধানত্তা দিট্ঠিসভাৰত্তা দিট্ঠিৰিসযত্তা চ দিট্ঠিচরিতস্স উপক্কিলেসাতি ৰুত্তাতি দট্ঠব্বা.
৮৪. কবল়ীকারে আহারে ‘‘অসুভে সুভ’’ন্তি ৰিপল্লাসোতি চতূসু আহারেসু কবল়ীকারে ¶ আহারে চতূসু চ ৰিপল্লাসেসু ‘‘অসুভে সুভ’’ন্তি ৰিপল্লাসো দট্ঠব্বো কবল়ীকারাহারস্স অসুভসভাৰত্তা অসুভসমুট্ঠানত্তা চ. তথা ফস্সাহারস্স দুক্খসভাৰত্তা দুক্খপচ্চযত্তা চ ৰিসেসতো তত্থ ‘‘দুক্খে সুখ’’ন্তি ৰিপল্লাসো. তথা যেভুয্যেন সত্তা ৰিঞ্ঞাণে নিচ্চসঞ্ঞিনো, সঙ্খারেসু চ অত্তসঞ্ঞিনো, চেতনাপধানা চ সঙ্খারাতি ৰুত্তং – ‘‘ৰিঞ্ঞাণে আহারে…পে… অত্তাতি ৰিপল্লাসো’’তি. পঠমে ৰিপল্লাসে ঠিতো কামে উপাদিযতীতি ‘‘অসুভে সুভ’’ন্তি ৰিপরিযেসগ্গাহী কিলেসকামেন ৰত্থুকামে দল়্হং গণ্হাতি ¶ . ইদং ৰুচ্চতি কামুপাদানন্তি যং তথা কামানং গহণং, ইদং ৰুচ্চতি কামুপাদানং. ‘‘দুক্খে সুখ’’ন্তি ৰিপরিযেসগ্গাহী ‘‘সীলব্বতেহি অনাগতে ভৰৰিসুদ্ধীতি তং নিব্বুতিসুখ’’ন্তি দল়্হং গণ্হাতি. ‘‘অনিচ্চে নিচ্চ’’ন্তি ৰিপরিযেসগ্গাহী ‘‘সব্বে ভৰা নিচ্চা ধুৰা সস্সতা অৰিপরিণামধম্মা’’তি সংসারাভিনন্দিনিং ভৰদিট্ঠিং দল়্হং গণ্হাতি. ‘‘অনত্তনি অত্তা’’তি ৰিপরিযেসগ্গাহী ‘‘অসতি অত্তনি কস্সিদং কম্মফলং, তস্মা সো করোতি, সো পটিসংৰেদেতী’’তি অত্তদিট্ঠিং দল়্হং গণ্হাতীতি ইমমত্থং দস্সেতি ‘‘দুতিযে ৰিপল্লাসে ঠিতো’’তিআদিনা.
অযং ৰুচ্চতি কামযোগোতি যেন কামরাগসঙ্খাতেন কামুপাদানেন ৰত্থুকামেহি সহ সত্তো সংযোজীযতি, অযং কামরাগো ‘‘কামযোগো’’তি ৰুচ্চতি. অযং ৰুচ্চতি ভৰযোগোতি যতো সীলব্বতুপাদানসঙ্খাতেন ভৰুপাদানেন ভৰেন সহ সত্তো সংযোজীযতি, অযং ভৰরাগো ‘‘ভৰযোগো’’তি ৰুচ্চতি. অযং ৰুচ্চতি দিট্ঠিযোগোতি যায অহেতুকদিট্ঠিআদিসঙ্খাতায পাপিকায দিট্ঠিযা, সক্কাযদিট্ঠিআদিঅৰসিট্ঠদিট্ঠিযা চ সত্তো দুক্খেন সহ সংযোজীযতি, অযং পাপিকা দিট্ঠি ‘‘দিট্ঠিযোগো’’তি ৰুচ্চতি. অযং ৰুচ্চতি অৰিজ্জাযোগোতি যায অত্তৰাদুপাদানেন সকলৰট্টদুক্খেন চ সহ সত্তো সংযোজীযতি, অযং অৰিজ্জা ‘‘অৰিজ্জাযোগো’’তি ৰুচ্চতি.
যস্মা পন কামযোগাদযো অভিজ্ঝাকাযগন্থাদীনং পচ্চযা হোন্তি, তস্মা ‘‘পঠমে যোগে ঠিতো অভিজ্ঝায কাযং গন্থতী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ অভিজ্ঝায কাযং গন্থতীতি পরাভিজ্ঝাযনলক্খণায অভিজ্ঝায নামকাযং গন্থতি ঘট্টেতীতি অত্থো. তথা ভৰপত্থনায অপ্পহীনত্তা ভৰদিট্ঠিভৰরাগৰসেন আঘাতৰত্থূসু সত্তা চিত্তানি পদূসেন্তীতি আহ – ‘‘দুতিযে যোগে ঠিতো ব্যাপাদেন কাযং গন্থতী’’তি. তথা দিট্ঠিৰসেন অৰিজ্জাৰসেন চ সীলব্বতেহি সুজ্ঝতি, ইদমেৰ সচ্চং মোঘমঞ্ঞন্তি চ অভিনিৰিসতীতি আহ – ‘‘ততিযে…পে… ইদংসচ্চাভিনিৰেসেন কাযং গন্থতী’’তি.
তস্সাতি ¶ তস্স অভিজ্ঝাদীহি সমন্নাগতস্স পুগ্গলস্স. এৰং গন্থিতাতি এৰং অভিজ্ঝাযনাদিৰসেন নামকাযং গন্থিত্ৰা ঠিতা. আসৰন্তীতি ¶ আসৰভাৰেন পৰত্তন্তি. কুতো চ ৰুচ্চতি আসৰন্তীতি কুতো পন হেতুতো তে কিলেসা আসৰন্তীতি আসৰহেতুং পুচ্ছতি. যস্মা পন কিলেসা কুসলপ্পৰত্তিং নিৰারেত্ৰা চিত্তং পরিযাদায তিট্ঠন্তা, মগ্গেন অসমুচ্ছিন্না এৰ ৰা আসৰানং উপ্পত্তিহেতু হোন্তি, তস্মা ‘‘অনুসযতো ৰা পরিযুট্ঠানতো ৰা’’তি ৰুত্তং. অভিজ্ঝাকাযগন্থেন কামাসৰোতি অভিজ্ঝাকাযগন্থেন সিদ্ধেন কামরাগসভাৰত্তা কামাসৰো সিদ্ধো হোতি. কত্থচিদেৰ ৰিসযে দোমনস্সিতো তপ্পটিপক্খে ৰিসযে তব্বিসযবহুলে চ ভৰে পত্থেতীতি আহ – ‘‘ব্যাপাদকাযগন্থেন ভৰাসৰো’’তি. পরামাসকাযগন্থেন দিট্ঠাসৰোতি সীলব্বতপরামাসকাযগন্থেন সিদ্ধেন তংসভাৰত্তা অপরাপরং ৰা দিট্ঠিযো গন্থেন্তস্স দিট্ঠাসৰো সিদ্ধো হোতি. ইদংসচ্চাভিনিৰেসকাযগন্থেন অৰিজ্জাসৰোতি ‘‘ইদমেৰ সচ্চং মোঘমঞ্ঞ’’ন্তি অভিনিৰিসন্তস্স অযোনিসোমনসিকারতো অনেকেহি অকুসলেহি ধম্মেহি সদ্ধিং অৰিজ্জাসৰো উপ্পজ্জতি, সব্বেসং ৰা অকুসলধম্মানং অৰিজ্জাপুব্বঙ্গমত্তা ইদংসচ্চাভিনিৰেসকাযগন্থেন সিদ্ধেন তস্স হেতুভূতো অৰিজ্জাসৰো সিদ্ধো হোতি.
যস্মা পন আসৰা এৰ পরিবুদ্ধা ৰট্টস্মিং ওহনন্তি ওসাদেন্তীতি ‘‘ওঘা’’তি ৰুচ্চন্তি, তস্মা ৰুত্তং – ‘‘তস্স ইমে চত্তারো আসৰা’’তিআদি.
অনুসযসহগতাতি অনুসযভাৰং অপ্পটিক্খিপিত্ৰা গতা পৰত্তা, অনুসযভূতা ৰা. অজ্ঝাসযন্তি চিত্তং. অনুপৰিট্ঠাতি ওগাল়্হা. হদযং আহচ্চ তিট্ঠন্তীতি চিত্তস্স অব্ভন্তরসঙ্খাতং হদযং আহন্ত্ৰা তিট্ঠন্তি. তথা হি ৰুত্তং অট্ঠসালিনিযং (ধ. স. অট্ঠ. ৫) ‘‘অব্ভন্তরট্ঠেন হদয’’ন্তি. তেন ৰুচ্চন্তি সল্লাতি যস্মা অজ্ঝাসযং অনুপৰিট্ঠা হদযং আহচ্চ তিট্ঠন্তি, তেন ৰুচ্চন্তি ‘‘সল্লা’’তি. পীল়াজননং দুরুদ্ধরণতা চ সল্লট্ঠো. ‘‘এসো মে অত্তা’’তি গহণমুখেন ‘‘এসোহমস্মী’’তি গহণং হোতীতি দিট্ঠিং নিস্সাযপি মানং জপ্পেন্তীতি আহ ‘‘দিট্ঠোঘেন মানসল্লো’’তি.
পরিযাদিন্নন্তি অঞ্ঞস্স ওকাসং অদত্ৰা সমন্ততো গহিতং. চতূসু ধম্মেসু সণ্ঠহতীতি আরম্মণপচ্চযতায আরম্মণভূতেসু চতূসু ¶ ধম্মেসু পতিট্ঠহতি. তানি সরূপতো দস্সেতি ‘‘রূপে ৰেদনায সঞ্ঞায সঙ্খারেসূ’’তি. নন্দূপসেচনেনাতি লোভসহগতস্স সম্পযুত্তা নন্দী সহজাতকোটিযা ¶ , ইতরস্স উপনিস্সযকোটিযা উপসেচনন্তি নন্দূপসেচনং, তেন নন্দূপসেচনেন. কেন পন তং নন্দূপসেচনন্তি আহ – ‘‘রাগসল্লেন নন্দূপসেচনেন ৰিঞ্ঞাণেনা’’তি.
তত্থ রাগসল্লেনাতি রাগসল্লেন হেতুভূতেন নন্দূপসেচনেন ৰিঞ্ঞাণেনাতি ইত্থম্ভূতলক্খণে করণৰচনং. রূপূপগা ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতীতি রূপমেৰ আরম্মণকরণৰসেন উপগন্তব্বতো, ৰিঞ্ঞাণস্স পতিট্ঠাভাৰতো চ রূপূপগা ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতি. তিট্ঠতি এত্থাতি ঠিতি. পঞ্চৰোকারভৰস্মিঞ্হি অভিসঙ্খারৰিঞ্ঞাণং রূপক্খন্ধং নিস্সায তিট্ঠতি. দোসসল্লেনাতি সহজাতেন দোসসল্লেন. যদা ৰেদনূপগা ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতি ৰুচ্চতি, তদা উপনিস্সযকোটিযাৰ নন্দিযা উপসিত্তং ৰিঞ্ঞাণং দট্ঠব্বং. ৰেদনাপি দোমনস্সৰেদনাৰ. যদা চ উপনিস্সযপচ্চযভূতেন দোসসল্লেন ৰেদনূপগা ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতি ৰুচ্চতি, তদা সহজাতকোটিযা, উপনিস্সযকোটিযা ৰা নন্দিযা উপসিত্তং ৰিঞ্ঞাণং দট্ঠব্বং. ৰেদনা পন তিস্সোপি তিস্সন্নং ৰেদনানং আরম্মণূপনিস্সযভাৰতো. তত্থ পঠমনযো দোমনস্সারম্মণস্স অভিসঙ্খারৰিঞ্ঞাণস্স ৰসেন ৰুত্তো. দুতিযো সব্বৰেদনারম্মণস্স ৰসেনাপি দট্ঠব্বং.
মানসল্লেনাতি মানসল্লেন সহজাতেন, উপনিস্সযভূতেন ৰা. মোহসল্লেনাতি এত্থাপি এসেৰ নযো. এত্থ চ অনাদিমতিসংসারে ইত্থিপুরিসা রূপাভিরামাতি রাগসল্লৰসেন পঠমা ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতি যোজিতা. সব্বাযপি ৰেদনায দুক্খপরিযাযসব্ভাৰতো দুক্খায চ দোসো অনুসেতীতি দোসসল্লৰসেন দুতিযা, সঞ্ঞাৰসেন ‘‘সেয্যোহমস্মী’’তি মঞ্ঞনা হোতীতি মানসল্লৰসেন ততিযা, সঙ্খারেসু সমূহঘনং দুব্বিনিব্ভোগন্তি মোহসল্লৰসেন চতুত্থী ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতি যোজিতাতি দট্ঠব্বা.
উপত্থদ্ধন্তি ওলুব্ভারম্মণভূতাহি ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতীহি উপত্থম্ভিতং. তঞ্চ কম্মন্তি যং ‘‘চেতনা চেতসিক’’ন্তি পুব্বে (নেত্তি. ৮২) ৰুত্তং. ইমে চ কিলেসাতি ইমে চ দসৰত্থুকা কিলেসা. সেসং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.
৮৫. ইদানি ¶ আহারাদযো নযানং সংকিলেসপক্খে দিসাভাৰেন ৰৰত্থপেতুং ‘‘ইমা চতস্সো দিসা’’তিআদি আরদ্ধং, তং উত্তানমেৰ. পুন কবল়ীকারো আহারোতিআদি আহারাদীসুযেৰ যস্স পুগ্গলস্স উপক্কিলেসা, তং ৰিভজিত্ৰা দস্সেতুং আরদ্ধং. তত্থ দসন্নং সুত্তানন্তি একদেসেসু সমুদাযৰোহারেন ৰুত্তং. সমুদাযেসু হি পৰত্তা সমঞ্ঞা অৰযৰেসুপি দিস্সতি ¶ , ‘‘যথা পটো দড্ঢো, সমুদ্দো দিট্ঠো’’তি চ. একো অত্থোতি একস্স অত্থস্স নিপ্ফাদনতো ৰুত্তং. ব্যঞ্জনমেৰ নানন্তি এত্থ ব্যঞ্জনগ্গহণেন ব্যঞ্জনত্থোপি গহিতোতি দট্ঠব্বং. দসহিপি সুত্তপদেহি সৰত্থুকা তণ্হা ৰুত্তা. তণ্হা চ রাগচরিতং পুগ্গলং খিপ্পং দূসেতীতি আহ – ‘‘ইমে রাগচরিতস্স পুগ্গলস্স উপক্কিলেসা’’তি. যথা চ পঠমদিসাভাৰেন ৰুত্তধম্মা রাগচরিতস্স উপক্কিলেসা, এৰং দুতিযদিসাভাৰেন ৰুত্তধম্মা দোসচরিতস্স. ততিযচতুত্থদিসাভাৰেন ৰুত্তধম্মা যথাক্কমং দিট্ঠিচরিতস্স মন্দস্স তিক্খস্স চ উপক্কিলেসা ৰুত্তা. তেসং উপক্কিলেসভাৰো ৰুত্তনযানুসারেন ৰেদিতব্বো.
আহারৰিপল্লাসাদযো যদিপি সব্বেহি তীহি ৰিমোক্খমুখেহি পুব্বভাগে যথারহং পরিঞ্ঞেয্যা পহাতব্বা চ. যস্স পন দুক্খানুপস্সনা পুরিমে আহারদ্ৰযে দুক্খাকারেন বহুলং পৰত্ততি, তস্স ৰসেন যো চ কবল়ীকারো আহারো, যো চ ফস্সো আহারো, ইমে অপ্পণিহিতেন ৰিমোক্খমুখেন পরিঞ্ঞং গচ্ছন্তীতি ৰুত্তং. এস নযো সেসেসু. এৰঞ্চেতং, ন অঞ্ঞথা. ন হি অরিযমগ্গানং ৰিয পহাতব্বেসু ৰিমোক্খমুখানং পরিঞ্ঞেয্যপহাতব্বেসু কোচি নিযমো সম্ভৰতি. ইতি সব্বে লোকৰট্টানুসারিনো ধম্মা নিয্যন্তি, তে লোকা তীহি ৰিমোক্খমুখেহীতি নিগমনং. তস্সত্থো – ইতি এৰং ৰুত্তপ্পকারা সব্বে আহারাদযো লোকসঙ্খাতৰট্টানুসারিনো ধম্মা তে লোকভূতা ৰট্টতো নিয্যন্তি অনিচ্চানুপস্সনাদীহি তীহি ৰিমোক্খমুখেহীতি.
৮৬. এৰং সংকিলেসপক্খে দিসাভূতধম্মে নিদ্দিসিত্ৰা ইদানি ৰোদানপক্খে দিসাভূতধম্মে দস্সেতুং ‘‘চতস্সো পটিপদা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ দিব্বব্রহ্মঅরিযআনেঞ্জৰিহারোতি চত্তারো ৰিহারা. মানপ্পহানআলযসমুগ্ঘাতঅৰিজ্জাপহানভৰূপসমা চত্তারো অচ্ছরিযা অব্ভুতা ধম্মা. সচ্চাধিট্ঠানাদীনি চত্তারি অধিট্ঠানানি. ছন্দসমাধিভাৰনাদযো চতস্সো সমাধিভাৰনা. ইন্দ্রিযসংৰরো তপসঙ্খাতো পুঞ্ঞধম্মো ¶ বোজ্ঝঙ্গভাৰনা সব্বূপধিপটিনিস্সগ্গসঙ্খাতং নিব্বানঞ্চাতি চত্তারো সুখভাগিযা ধম্মা ৰেদিতব্বাতি.
পঠমা পটিপদাতিআদি পটিপদাসতিপট্ঠানাদীনং অভেদসন্দস্সনং. যদি এৰং কস্মা ৰিসুং গহণং কতন্তি? দসৰত্থুকস্স কিলেসপুঞ্জস্স পটিপক্খভাৰদস্সনত্থং পটিপদাদিদসকনিদ্দেসো. তথা হি ৰক্খতি – ‘‘চত্তারো আহারা তেসং পটিপক্খো চতস্সো পটিপদা’’তিআদি ¶ (নেত্তি. ৮৭). কিঞ্চাপি চতূসু সতিপট্ঠানেসু ‘‘ইদং নাম সতিপট্ঠানং ইমায এৰ পটিপদায ইজ্ঝতী’’তি নিযমো নত্থি, তথাপি পঠমায পটিপদায পঠমং সতিপট্ঠানং সম্ভৰতীতি সম্ভৰৰসেন এৰং ৰুত্তং – ‘‘পঠমা পটিপদা, পঠমং সতিপট্ঠান’’ন্তি. যস্মা পন আহারৰিপল্লাসাদীনং ৰিয পটিপদাসতিপট্ঠানাদীনং অত্থতো নানত্তং নত্থি. সতিপট্ঠানানিযেৰ হি তথা তথা পটিপজ্জমানানি দুক্খাপটিপদাদন্ধাভিঞ্ঞাদিনামকানি হোন্তি, তস্মা যথা সংকিলেসপক্খে ‘‘পঠমে আহারে পঠমো ৰিপল্লাসো’’তিআদিনা অধিকরণভেদেন ৰুত্তং, এৰং অধিকরণভেদং অকত্ৰা ‘‘পঠমা পটিপদা, পঠমং সতিপট্ঠান’’ন্তিআদি ৰুত্তং. সেসেসুপি এসেৰ নযো.
অন্ধস্স পব্বতারোহনং ৰিয কদাচিদেৰ উপ্পজ্জনকং অচ্ছরিযং, অচ্ছরাযোগ্গং অচ্ছরিযন্তি পোরাণা. অভূতপুব্বং ভূতন্তি অব্ভুতং. উভযম্পেতং ৰিম্হযাৰহস্স অধিৰচনং. ন হি মানপ্পহানাদিতো অঞ্ঞং দুরভিসম্ভৰতরং ৰিম্হনীযঞ্চ উপলব্ভতীতি অধিতিট্ঠতি এতেন, এত্থ ৰা অধিট্ঠানমত্তমেৰ ৰা তন্তি অধিট্ঠানং. সচ্চঞ্চ তং অধিট্ঠানঞ্চ, সচ্চস্স ৰা অধিট্ঠানং, সচ্চং অধিট্ঠানং এতস্সাতি ৰা সচ্চাধিট্ঠানং. সেসেসুপি এসেৰ নযো. সমাধি এৰ ভাৰেতব্বতায সমাধিভাৰনা. সুখং ভজতীতি সুখভাগিযো, সুখভাগস্স ৰা সুখকোট্ঠাসস্স হিতোতি সুখভাগিযো. একস্সপি সত্তস্স অসুভভাৰনাদযো ৰিয একদেসে অৰত্তিত্ৰা অনৰসেসপরিযাদানতো নত্থি এতিস্সা পমাণন্তি অপ্পমঞ্ঞা.
পঠমা পটিপদা ভাৰিতা বহুলীকতা পঠমং সতিপট্ঠানং পরিপূরেতীতি পঠমায পটিপদায ভাৰনাবহুলীকারো পঠমস্স সতিপট্ঠানস্স ভাৰনাপারিপূরীতি অত্থো. সেসপদেসুপি এসেৰ নযো. যথা হি অরিযমগ্গে ভাৰিতে সতিপট্ঠানাদযো বোধিপক্খিযধম্মা সব্বেপি ভাৰিতা এৰ হোন্তি, এৰংসম্পদমিদং দট্ঠব্বং.
কাযানুপস্সনায ¶ কামরাগস্স উজুৰিপচ্চনীকভাৰতো ‘‘পঠমো সতিপট্ঠানো ভাৰিতো বহুলীকতো কামপটিপক্খং পঠমং ঝানং পরিপূরেতী’’তি ৰুত্তং. তথা পীতিপটিসংৰেদনাদিৰসেন পৰত্তমানং দুতিযং সতিপট্ঠানং, সপ্পীতিকস্স দুতিযজ্ঝানস্স চিত্তস্স অভিপ্পমোদনৰসেন পৰত্তমানং ততিযং সতিপট্ঠানং উক্কংসগতসুখস্স ততিযজ্ঝানস্স অনিচ্চৰিরাগাদিৰসেন পৰত্তিযা সঙ্খারেসু উপেক্খকং চতুত্থং সতিপট্ঠানং উপেক্খাসতিপারিসুদ্ধিভাৰতো চতুত্থজ্ঝানস্স পারিপূরিযা সংৰত্ততি.
যস্মা ¶ পন রূপাৰচরপঠমজ্ঝানং রূপাৰচরসমাপত্তীনং, দুতিযজ্ঝানং ব্যাপাদৰিতক্কাদিদূরীভাৰেন ব্রহ্মৰিহারানং, ততিযজ্ঝানং পীতিৰিরাগেন সুখেন ৰিপস্সনায অধিট্ঠানভূতং অরিযৰিহারানং, চতুত্থজ্ঝানং উপেক্খাসতিপারিসুদ্ধিআনেঞ্জপ্পত্তং আনেঞ্জৰিহারানং ৰিসেসতো পচ্চযো হোতি, তস্মা ‘‘পঠমং ঝানং ভাৰিতং বহুলীকতং পঠমং ৰিহারং পরিপূরেতী’’তিআদি ৰুত্তং. ইতি যো যস্স ৰিসেসপচ্চযো, সো তং পরিপূরেতীতি ৰুত্তোতি দট্ঠব্বং.
৮৭. ইদানি পটিপদাদযো ৰোদানপক্খে দিসাভাৰেন ৰৰত্থপেতুং ‘‘তত্থ ইমা চতস্সো দিসা’’তিআদি ৰুত্তং. তং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ. পুন ‘‘পঠমা পটিপদা’’তিআদি পটিপদাচতুক্কাদীসু যেন যস্স পুগ্গলস্স ৰোদানং, তং ৰিভজিত্ৰা দস্সেতুং আরদ্ধং. তং হেট্ঠা ৰুত্তনযমেৰ. যদিপি তীসু ৰিমোক্খমুখেসু ‘‘ইদং নাম ৰিমোক্খমুখং ইমায এৰ পটিপদায ইজ্ঝতী’’তি নিযমো নত্থি. যেসং পন পুগ্গলানং পুরিমাহি দ্ৰীহি পটিপদাহি অপ্পণিহিতেন ৰিমোক্খমুখেন অরিযমগ্গাধিগমো. তথা যস্স ততিযায পটিপদায সুঞ্ঞতৰিমোক্খমুখেন, যস্স চ চতুত্থায পটিপদায অনিমিত্তৰিমোক্খমুখেন অরিযমগ্গাধিগমো, তেসং পুগ্গলানং ৰসেন অযং পটিপদাৰিমোক্খমুখসংসন্দনা. সতিপট্ঠানাদীহি ৰিমোক্খমুখসংসন্দনাযপি এসেৰ নযো.
তেসং ৰিক্কীল়িতন্তি তেসং অসন্তাসনজৰপরক্কমাদিৰিসেসযোগেন সীহানং বুদ্ধানং পচ্চেকবুদ্ধানং বুদ্ধসাৰকানঞ্চ ৰিক্কীল়িতং ৰিহরণং. যদিদং আহারাদিকিলেসৰত্থুসমতিক্কমনমুখেন সপরসন্তানে পটিপদাদিসম্পাদনা. ইদানি আহারাদীনং পটিপদাদীহি যেন সমতিক্কমনং, তং নেসং পটিপক্খভাৰং দস্সেন্তো ‘‘চত্তারো আহারা তেসং পটিপক্খো চতস্সো ¶ পটিপদা’’তিআদিমাহ. তত্থ তেসং পটিপক্খভাৰো পহাতব্বভাৰো পহাযকভাৰো চ আহারৰিঞ্ঞাণট্ঠিতীনঞ্চেত্থ পহাতব্বভাৰো তপ্পটিবন্ধছন্দরাগৰসেন দট্ঠব্বো. তত্থ ‘‘ৰিক্কীল়িতং ভাৰনা সচ্ছিকিরিযা চা’’তিআদি তস্সাযং সঙ্খেপত্থো – তেসং ৰিক্কীল়িতন্তি এত্থ যদেতং ৰিক্কীল়িতং নাম ভাৰেতব্বানং বোধিপক্খিযধম্মানং ভাৰনা, সচ্ছিকাতব্বানং ফলনিব্বানানং সচ্ছিকিরিযা চ. তথা পহাতব্বস্স দসৰত্থুকস্স কিলেসপুঞ্জস্স তদঙ্গাদিৰসেন পহানং ব্যন্তীকিরিযা অনৰসেসনন্তি. ইদানি তং সঙ্খেপেন দস্সেন্তো ‘‘ইন্দ্রিযাধিট্ঠানং ৰিক্কীল়িতং ৰিপরিযাসানধিট্ঠান’’ন্তি আহ.
ইন্দ্রিযাধিট্ঠানন্তি ইন্দ্রিযানং পৰত্তনং ভাৰনা সচ্ছিকিরিযা চ. ৰিপরিযাসানধিট্ঠানন্তি ৰিপল্লাসানং অপৰত্তনং পহানং অনুপ্পাদনং. ইন্দ্রিযানি সদ্ধম্মগোচরোতি ইন্দ্রিযানি চেত্থ সদ্ধম্মস্স ¶ গোচরভূতানি পৰত্তিহেতূতি অধিপ্পেতানি সদ্ধিন্দ্রিযাদীনীতি অত্থো. ৰিপরিযাসা কিলেসগোচরোতি ৰিপল্লাসা সংকিলেসপক্খস্স পৰত্তিট্ঠানং পৰত্তিহেতূতি. অযং ৰুচ্চতি সীহৰিক্কীল়িতস্স নযস্স ভূমীতি যাযং ‘‘চত্তারো আহারা’’তিআদিনা সংকিলেসপক্খে দসন্নং চতুক্কানং, ‘‘চতস্সো পটিপদা’’তিআদিনা ৰোদানপক্খেপি দসন্নং চতুক্কানং তণ্হাচরিতাদীনং উপক্কিলেসৰোদানৰিভাৰনামুখেন নিদ্ধারণা, অযং সীহৰিক্কীল়িতস্স নযস্স ভূমি নাম.
৮৮. ইদানি উগ্ঘটিতঞ্ঞুআদিপুগ্গলত্তযৰসেন তিপুক্খলনযস্স ভূমিং ৰিভাৰেতুকামো যস্মা পন নযানং অঞ্ঞমঞ্ঞানুপ্পৰেসস্স ইচ্ছিতত্তা সীহৰিক্কীল়িতনযতো তিপুক্খলনযো নিগ্গচ্ছতি, তস্মা পটিপদাৰিভাগতো চত্তারো পুগ্গলে সীহৰিক্কীল়িতনযস্স ভূমিং নিদ্দিসিত্ৰা ততো এৰ উগ্ঘটিতঞ্ঞুআদিপুগ্গলত্তযে নিদ্ধারেতুং ‘‘তত্থ যে দুক্খায পটিপদাযা’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ ইমে দ্ৰে পুগ্গলাতি ইমে পুরিমানং দ্ৰিন্নং পটিপদানং ৰসেন দ্ৰে পুগ্গলা. এস নযো ইতরত্থাপি. পুন ‘‘তত্থ যে দুক্খায পটিপদাযা’’তিআদি যথাৰুত্তপুগ্গলচতুক্কতো উগ্ঘটিতঞ্ঞুআদিপুগ্গলত্তযং নিদ্ধারেতুং ৰুত্তং. তত্থ যো সাধারণাযাতি দুক্খাপটিপদায খিপ্পাভিঞ্ঞায, সুখাপটিপদায দন্ধাভিঞ্ঞায চ নিয্যাতীতি সম্বন্ধো. কথং পন পটিপদাদ্ৰযং একস্স সম্ভৰতীতি? নযিদমেৰং দট্ঠব্বং. একস্স পুগ্গলস্স একস্মিং দ্ৰে পটিপদা সম্ভৰন্তীতি. যথাৰুত্তাসু পন দ্ৰীসু ¶ পটিপদাসু যো যায কাযচি নিয্যাতি, অযং ৰিপঞ্চিতঞ্ঞূতি অযমেত্থ অধিপ্পাযো. যস্মা পন অট্ঠসালিনিযং (ধ. স. অট্ঠ. ৩৫০) পটিপদা চলতি ন চলতীতি ৰিচারণাযং ‘‘চলতী’’তি ৰুত্তং, তস্মা একস্সপি পুগ্গলস্স ঝানন্তরমগ্গন্তরেসু পটিপদাভেদো ইচ্ছিতোৰাতি.
‘‘তত্থ ভগৰা’’তিআদিনা দেসনাৰিভাগেহিপি তমেৰ পুগ্গলৰিভাগং ৰিভাৰেতি. তং হেট্ঠা ৰুত্তনযমেৰ. তত্থ অধিচিত্তন্তি অধিচিত্তসিক্খঞ্চাতি চ-সদ্দো লুত্তনিদ্দিট্ঠো. তেন অধিচিত্তসিক্খঞ্চ অধিপঞ্ঞাসিক্খঞ্চ ৰিপঞ্চিতঞ্ঞুস্স পঞ্ঞপেতীতি অত্থো. অধিসীলন্তি এত্থাপি এসেৰ নযো. অধিসীলসিক্খং অধিচিত্তসিক্খং অধিপঞ্ঞাসিক্খঞ্চাতি যোজেতব্বং.
চত্তারি হুত্ৰা তীণি ভৰন্তীতি লিঙ্গৰিপল্লাসেন ৰুত্তং, চত্তারো পুগ্গলা হুত্ৰা তযো পুগ্গলা হোন্তীতি অত্থো.
অযং ¶ সংকিলেসোতি অযং অকুসলমূলাদিদ্ৰাদসত্তিকসঙ্গহো সংকিলিস্সতি এতেনাতি সংকিলেসোতি কত্ৰা. ইদং ৰোদানন্তি এত্থাপি এসেৰ নযো.
তীণি হুত্ৰা দ্ৰে ভৰন্তীতি নন্দিযাৰট্টনযস্স দিসাভূতধম্মদস্সনত্থং ৰুত্তং. তেনেৰাহ – ‘‘তণ্হা চ অৰিজ্জা চা’’তিআদি, তং সব্বং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.
কস্মা পনেত্থ নযানং উদ্দেসানুক্কমেন নিদ্দেসো ন কতোতি? নযানং নযেহি সম্ভৰদস্সনত্থং. পঠমনযতো হি পুগ্গলাধিট্ঠানৰসেন ততিযনযস্স, ততিযনযতো চ দুতিযনযস্স সম্ভৰোতি ইমস্স ৰিসেসস্স দস্সনত্থং পঠমনযানন্তরং ততিযনযো, ততিযনযানন্তরঞ্চ দুতিযনযো নিদ্দিট্ঠো. ধম্মাধিট্ঠানৰসেন পন ততিযনযতো দুতিযনযো, দুতিযনযতো পঠমনযোপি সম্ভৰতীতি ইমস্স ৰিসেসস্স দস্সনত্থং অন্তে ‘‘তণ্হা চ অৰিজ্জা চা’’তিআদিনা পঠমনযস্স ভূমি দস্সিতা. তেনেৰ হি ‘‘চত্তারি হুত্ৰা তীণি ভৰন্তি, তীণি হুত্ৰা দ্ৰে ভৰন্তী’’তি ৰুত্তং. যদি এৰং ‘‘দ্ৰে হুত্ৰা চত্তারি ভৰন্তি, দ্ৰে হুত্ৰা তীণি ভৰন্তি, তীণি হুত্ৰা চত্তারি ভৰন্তী’’তি অযম্পি নযো ৰত্তব্বো সিযাতি? সচ্চমেতং, অযং পন নযো অত্থতো দস্সিতো এৰাতি ¶ কত্ৰা ন ৰুত্তো. যস্মা তিণ্ণং অত্থনযানং অঞ্ঞমঞ্ঞং অনুপ্পৰেসো ইচ্ছিতো, সতি চ অনুপ্পৰেসে ততো ৰিনিগ্গমোপি সম্ভৰতি এৰাতি. অযঞ্চ অত্থো পেটকোপদেসেন ৰিভাৰেতব্বো.
তত্থাযং আদিতো পট্ঠায ৰিভাৰনা – চত্তারো পুগ্গলা তণ্হাচরিতো দুৰিধো মুদিন্দ্রিযো তিক্খিন্দ্রিযো চ. তথা দিট্ঠিচরিতোতি. তত্থ তণ্হাচরিতো মুদিন্দ্রিযো দুক্খায পটিপদায দন্ধাভিঞ্ঞায নিয্যাতি, তিক্খিন্দ্রিযো দুক্খায পটিপদায খিপ্পাভিঞ্ঞায নিয্যাতি, দিট্ঠিচরিতো পন মুদিন্দ্রিযো সুখায পটিপদায দন্ধাভিঞ্ঞায নিয্যাতি, তিক্খিন্দ্রিযো সুখায পটিপদায খিপ্পাভিঞ্ঞায নিয্যাতি. ইতি ইমাসু পটিপদাসু যথারহং ঠিতেহি তণ্হাচরিতদিট্ঠিচরিতেহি চত্তারো আহারা তপ্পটিবন্ধছন্দরাগপ্পহানেন পহাতব্বা. চত্তারো সতিপট্ঠানে ভাৰেত্ৰা চত্তারো ৰিপল্লাসা দট্ঠব্বাতি সব্বো যথাৰুত্তনযো অনুগন্তব্বো.
তত্থাযং পাল়ি – তত্থ যে দিট্ঠিচরিতা সত্তা, তে কামেসু দোসদিট্ঠী, ন চ যে কামেসু অনুসযা সমূহতা, তে অত্তকিলমথানুযোগমনুযুত্তা ৰিহরন্তি. তেসং সত্থা ৰা ধম্মং দেসেতি অঞ্ঞতরো ৰা গরুট্ঠানিযো সব্রহ্মচারী ‘‘কামেহি নত্থি অত্থো’’তি, তে চ পুব্বেযেৰ কামেহি অনত্থিকা ¶ , ইতি কামে অপ্পকসিরেন পটিনিস্সজ্জন্তি, তে চেতসিকেন দুক্খেন অনজ্ঝোসিতা. তেন ৰুচ্চতি ‘‘সুখা পটিপদা’’তি. যে পন তণ্হাচরিতা সত্তা, তে কামেসু অজ্ঝোসিতা, তেসং সত্থা ৰা ধম্মং দেসেতি অঞ্ঞতরো ৰা ভিক্খু ‘‘কামেহি নত্থি অত্থো’’তি, তে পিযরূপং দুক্খেন পটিনিস্সজ্জন্তি. তেন ৰুচ্চতি ‘‘দুক্খা পটিপদা’’তি. ইতি ইমে সব্বে সত্তা দ্ৰীসু পটিপদাসু সমোসরণং গচ্ছন্তি দুক্খাযঞ্চ সুখাযঞ্চ.
তত্থ যে দিট্ঠিচরিতা সত্তা, তে দ্ৰিধা তিক্খিন্দ্রিযা চ মুদিন্দ্রিযা চ. তত্থ যে দিট্ঠিচরিতা সত্তা তিক্খিন্দ্রিযা, তে সুখেন পটিনিস্সজ্জন্তি, খিপ্পঞ্চ অভিসমেন্তি. তেন ৰুচ্চতি – ‘‘সুখা পটিপদা খিপ্পাভিঞ্ঞা’’তি. তত্থ যে দিট্ঠিচরিতা সত্তা মুদিন্দ্রিযা পঠমং তিক্খিন্দ্রিযং উপাদায দন্ধতরং অভিসমেন্তি, তে সুখেন পটিনিস্সজ্জন্তি, দন্ধঞ্চ অভিসমেন্তি. তেন ৰুচ্চতি – ‘‘সুখা পটিপদা দন্ধাভিঞ্ঞা’’তি. তত্থ তণ্হাচরিতা সত্তা দুৰিধা তিক্খিন্দ্রিযা চ মুদিন্দ্রিযা ¶ চ. তত্থ যে তণ্হাচরিতা সত্তা তিক্খিন্দ্রিযা, তে দুক্খেন পটিনিস্সজ্জন্তি, খিপ্পঞ্চ অভিসমেন্তি. তেন ৰুচ্চতি – ‘‘দুক্খা পটিপদা খিপ্পাভিঞ্ঞা’’তি. তত্থ যে তণ্হাচরিতা সত্তা মুদিন্দ্রিযা পঠমং তিক্খিন্দ্রিযং উপাদায দন্ধতরং অভিসমেন্তি, তে দুক্খেন পটিনিস্সজ্জন্তি, দন্ধঞ্চ অভিসমেন্তি. তেন ৰুচ্চতি – ‘‘দুক্খা পটিপদা দন্ধাভিঞ্ঞা’’তি. ইমা চতস্সো পটিপদাযো অপঞ্চমা অছট্ঠা. যে হি কেচি নিব্বুতা নিব্বাযন্তি নিব্বাযিস্সন্তি ৰা ইমাহি চতূহি পটিপদাহি অনঞ্ঞাহি, অযং পটিপদা চতুক্কমগ্গেন কিলেসে নিদ্দিসতি. যা চতুক্কমগ্গেন অরিযধম্মেসু নিদ্দিসিতব্বা, অযং ৰুচ্চতি সীহৰিক্কীল়িতো নাম নযো.
তত্রিমে চত্তারো আহারা, চত্তারো ৰিপল্লাসা উপাদানা যোগা গন্থা আসৰা ওঘা সল্লা ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিযো অগতিগমনানীতি এৰং ইমানি সব্বানি দস পদানি. অযং সুত্তস্স সংসন্দনা.
চত্তারো আহারা, তত্থ যো চ কবল়ীকারো আহারো, যো চ ফস্সো আহারো, ইমে তণ্হাচরিতেন পহাতব্বা. তত্থ যো চ মনোসঞ্চেতনাহারো, যো চ ৰিঞ্ঞাণাহারো, ইমে দিট্ঠিচরিতেন পহাতব্বা.
তত্থ পঠমো আহারো পঠমো ৰিপল্লাসো, দুতিযো আহারো দুতিযো ৰিপল্লাসো, ততিযো আহারো ¶ ততিযো ৰিপল্লাসো, চতুত্থো আহারো চতুত্থো ৰিপল্লাসো, ইমে চত্তারো ৰিপল্লাসা অপঞ্চমা অছট্ঠা. ইদঞ্চ পমাণা চত্তারো আহারা.
তত্থ পঠমে ৰিপল্লাসে ঠিতো কামে উপাদিযতি, ইদং কামুপাদানং. দুতিযে ৰিপল্লাসে ঠিতো অনাগতং ভৰং উপাদিযতি, ইদং সীলব্বতুপাদানং. ততিযে ৰিপল্লাসে ঠিতো ৰিপরীতদিট্ঠিং উপাদিযতি, ইদং দিট্ঠুপাদানং. চতুত্থে ৰিপল্লাসে ঠিতো খন্ধে অত্ততো উপাদিযতি, ইদং অত্তৰাদুপাদানং.
তত্থ কামুপাদানে ঠিতো কামে অভিজ্ঝায গন্থতি, অযং অভিজ্ঝাকাযগন্থো. সীলব্বতুপাদানে ঠিতো ব্যাপাদং গন্থতি, অযং ব্যাপাদকাযগন্থো. দিট্ঠুপাদানে ঠিতো পরামাসং গন্থতি, অযং পরামাসকাযগন্থো. অত্তৰাদুপাদানে ঠিতো পপঞ্চেন্তো গন্থতি, অযং ইদংসচ্চাভিনিৰেসকাযগন্থো.
তস্স ¶ গন্থগন্থিতা কিলেসা আসৰন্তি. কিং পন ৰুচ্চতি আসৰন্তীতি? ৰিপ্পটিসারা. যে ৰিপ্পটিসারা, তে অনুসযা. তত্থ অভিজ্ঝাকাযগন্থেন কামাসৰো, ব্যাপাদকাযগন্থেন ভৰাসৰো, পরামাসকাযগন্থেন দিট্ঠাসৰো, ইদংসচ্চাভিনিৰেসকাযগন্থেন অৰিজ্জাসৰো.
তে চত্তারো আসৰা ৰেপুল্লং গতা ওঘা হোন্তি, তেন ৰুচ্চন্তি ‘‘ওঘা’’তি. তত্থ কামাসৰো কামোঘো, ভৰাসৰো ভৰোঘো, অৰিজ্জাসৰো অৰিজ্জোঘো, দিট্ঠাসৰো দিট্ঠোঘো.
তে চত্তারো ওঘা আসযমনুপৰিট্ঠা অনুসযসহগতা ৰুচ্চন্তি সল্লাতি হদযমাহচ্চ তিট্ঠন্তি. তত্থ কামোঘো রাগসল্লং, ভৰোঘো দোসসল্লং, অৰিজ্জোঘো মোহসল্লং, দিট্ঠোঘো দিট্ঠিসল্লং.
ইমেহি চতূহি সল্লেহি পরিযাদিন্নং ৰিঞ্ঞাণং চতূসু ধম্মেসু তিট্ঠতি রূপে ৰেদনায সঞ্ঞায সঙ্খারেসু. ইমা চতস্সো ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিযো. তত্থ রাগসল্লেন নন্দূপসেচনং রূপূপগং ৰিঞ্ঞাণং তিট্ঠতি. দোসসল্লেন ৰেদনূপগং. মোহসল্লেন সঞ্ঞূপগং. দিট্ঠিসল্লেন নন্দূপসেচনং সঙ্খারূপগং ৰিঞ্ঞাণং তিট্ঠতি.
চতূহি ¶ ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতীহি চতুব্বিধং অগতিং গচ্ছন্তি ছন্দা দোসা ভযা মোহা. রাগেন ছন্দা অগতিং গচ্ছতি, দোসেন দোসা অগতিং গচ্ছতি, মোহেন মোহা অগতিং গচ্ছতি, দিট্ঠিযা ভযা অগতিং গচ্ছতি, ইতি ইমানি চ কম্মানি ইমে চ কিলেসা অযং সংসারহেতু.
তত্থিমা চতস্সো দিসা কবল়ীকারো আহারো ‘‘অসুভে সুভ’’ন্তি ৰিপল্লাসো কামুপাদানং কামযোগো অভিজ্ঝাকাযগন্থো কামাসৰো কামোঘো রাগসল্লং রূপূপগা ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতি ছন্দা অগতিগমনং, অযং পঠমা দিসা.
ফস্সো আহারো ‘‘দুক্খে সুখ’’ন্তি ৰিপল্লাসো সীলব্বতুপাদানং ভৰযোগো ব্যাপাদকাযগন্থো ভৰাসৰো ভৰোঘো দোসসল্লং ৰেদনূপগা ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতি দোসা অগতিগমনং, অযং দুতিযা দিসা.
মনোসঞ্চেতনাহারো ‘‘অনত্তনি অত্তা’’তি ৰিপল্লাসো দিট্ঠুপাদানং দিট্ঠিযোগো পরামাসকাযগন্থো দিট্ঠাসৰো দিট্ঠোঘো দিট্ঠিসল্লং সঞ্ঞূপগা ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতি ভযা অগতিগমনং, অযং ততিযা দিসা.
ৰিঞ্ঞাণাহারো ¶ ‘‘অনিচ্চে নিচ্চ’’ন্তি ৰিপল্লাসো অত্তৰাদুপাদানং অৰিজ্জাযোগো ইদংসচ্চাভিনিৰেসোকাযগন্থো অৰিজ্জাসৰো অৰিজ্জোঘো মোহসল্লং সঙ্খারূপগা ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতি মোহা অগতিগমনং, অযং চতুত্থী দিসা. ইতি ইমেসং দসন্নং সুত্তানং পঠমেন পদেন পঠমায দিসায আলোকনং, দুতিযেন পদেন দুতিযায দিসায, ততিযেন পদেন ততিযায দিসায, চতুত্থেন পদেন চতুত্থিযা দিসায আলোকনং, অযং ৰুচ্চতি দিসা আলোকনা. ইমিনা নযেন সব্বে কিলেসা চতূসু পদেসু পক্খিপিতব্বা. অযং অকুসলপক্খো.
চতস্সো পটিপদা, চত্তারি ঝানানি, চত্তারো সতিপট্ঠানা, চত্তারো ৰিহারা দিব্বো ব্রহ্মা অরিযো আনেঞ্জো, চত্তারো সম্মপ্পধানা, চত্তারো অচ্ছরিযা অব্ভুতা ধম্মা, চত্তারো অধিট্ঠানা, চত্তারো সমাধযো ছন্দসমাধি ৰীরিযসমাধি চিত্তসমাধি ৰীমংসাসমাধি, চত্তারো ধম্মা সুখভাগিযা নাঞ্ঞত্র বোজ্ঝঙ্গা নাঞ্ঞত্র তপসা নাঞ্ঞত্র ইন্দ্রিযসংৰরা নাঞ্ঞত্র সব্বনিস্সগ্গা, চত্তারি অপ্পমাণানি.
তত্থ ¶ দুক্খা পটিপদা দন্ধাভিঞ্ঞা ভাৰিযমানা বহুলীকরিযমানা পঠমং ঝানং পরিপূরেতি, পঠমং ঝানং পরিপুণ্ণং পঠমং সতিপট্ঠানং পরিপূরেতি, পঠমং সতিপট্ঠানং পরিপুণ্ণং পঠমং ৰিহারং পরিপূরেতি, পঠমো ৰিহারো পরিপুণ্ণো পঠমং সম্মপ্পধানং পরিপূরেতি, পঠমং সম্মপ্পধানং পরিপুণ্ণং পঠমং অচ্ছরিযং অব্ভুতং ধম্মং পরিপূরেতি, পঠমো অচ্ছরিযো অব্ভুতো ধম্মো পরিপুণ্ণো পঠমং অধিট্ঠানং পরিপূরেতি, পঠমং অধিট্ঠানং পরিপুণ্ণং ছন্দসমাধিং পরিপূরেতি, ছন্দসমাধি পরিপুণ্ণো ইন্দ্রিযসংৰরং পরিপূরেতি, ইন্দ্রিযসংৰরো পরিপুণ্ণো পঠমং অপ্পমাণং পরিপূরেতি. এৰং যাৰ সব্বনিস্সগ্গা চতুত্থং অপ্পমাণং পরিপূরেতি.
তত্থ পঠমা চ পটিপদা পঠমঞ্চ ঝানং পঠমঞ্চ সতিপট্ঠানং দিব্বো চ ৰিহারো পঠমঞ্চ সম্মপ্পধানং পঠমো চ অচ্ছরিযো অব্ভুতো ধম্মো সচ্চাধিট্ঠানঞ্চ ছন্দসমাধি চ ইন্দ্রিযসংৰরো চ মেত্তা চ অপ্পমাণং. অযং পঠমা দিসা.
দুতিযা চ পটিপদা খিপ্পাভিঞ্ঞা দুতিযঞ্চ ঝানং দুতিযঞ্চ সতিপট্ঠানং ব্রহ্মা চ ৰিহারো দুতিযঞ্চ সম্মপ্পধানং দুতিযো চ অচ্ছরিযো অব্ভুতো ধম্মো চাগাধিট্ঠানঞ্চ ¶ চিত্তসমাধি চ তপো চ করুণা চ অপ্পমাণং. অযং দুতিযা দিসা.
ততিযা চ পটিপদা দন্ধাভিঞ্ঞা ততিযঞ্চ ঝানং ততিযঞ্চ সতিপট্ঠানং অরিযো চ ৰিহারো ততিযঞ্চ সম্মপ্পধানং ততিযো চ অচ্ছরিযো অব্ভুতো ধম্মো সচ্চাধিট্ঠানঞ্চ ৰীরিযসমাধি চ বোজ্ঝঙ্গা চ মুদিতা চ অপ্পমাণং. অযং ততিযা দিসা.
চতুত্থী চ পটিপদা খিপ্পাভিঞ্ঞা চতুত্থঞ্চ ঝানং চতুত্থঞ্চ সতিপট্ঠানং আনেঞ্জো চ ৰিহারো চতুত্থঞ্চ সম্মপ্পধানং চতুত্থো চ অচ্ছরিযো অব্ভুতো ধম্মো উপসমাধিট্ঠানঞ্চ ৰীমংসাসমাধি চ সব্বনিস্সগ্গো চ উপেক্খা চ অপ্পমাণং. অযং চতুত্থী দিসা. ইমাসং চতুন্নং দিসানং যা আলোকনা, অযং ৰুচ্চতি দিসালোচনো নাম নযো.
তত্থাযং যোজনা – চত্তারো চ আহারা, চতস্সো চ পটিপদা, চত্তারো চ ৰিপল্লাসা, চত্তারো চ সতিপট্ঠানা, চত্তারি চ উপাদানানি, চত্তারি চ ঝানানি, চত্তারো চ যোগা, চত্তারো চ ৰিহারা, চত্তারো চ গন্থা, চত্তারো চ সম্মপ্পধানা, চত্তারো চ আসৰা, চত্তারো চ অচ্ছরিযা অব্ভুতা ধম্মা, চত্তারো চ ওঘা, চত্তারি চ অধিট্ঠানানি, চত্তারি চ ¶ সল্লানি, চত্তারো চ সমাধযো, চতস্সো চ ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিযো, চত্তারো চ সুখভাগিযা ধম্মা, চত্তারি চ অগতিগমনানি চত্তারি চ অপ্পমাণানি. ইতি কুসলাকুসলানং পক্খপটিপক্খৰসেন যোজনা. অযং সীহৰিক্কীল়িতে দিসালোচনো নযো.
তস্স চত্তারি সামঞ্ঞফলানি পরিযোসানং, তত্থ পঠমায দিসায সোতাপত্তিফলং পরিযোসানং, দুতিযায সকদাগামিফলং, ততিযায অনাগামিফলং, চতুত্থিযা অরহত্তফলং পরিযোসানন্তি.
তত্থ কতমো তিপুক্খলনযো? পটিপদাৰিভাগেন চতূসু পুগ্গলেসু যো সুখায পটিপদায খিপ্পাভিঞ্ঞায নিয্যাতি, অযং উগ্ঘটিতঞ্ঞূ. যো সুখায ৰা পটিপদায, দন্ধাভিঞ্ঞায, দুক্খায ৰা পটিপদায খিপ্পাভিঞ্ঞায নিয্যাতি, অযং ৰিপঞ্চিতঞ্ঞূ. যো দুক্খায পটিপদায দন্ধাভিঞ্ঞায নিয্যাতি, অযং নেয্যো. ইতি চত্তারো হুত্ৰা তযো হোন্তি. তত্থ উগ্ঘটিতঞ্ঞুস্স সমথপুব্বঙ্গমা ৰিপস্সনা সপ্পাযা ¶ . নেয্যস্স ৰিপস্সনাপুব্বঙ্গমো সমথো, ৰিপঞ্চিতঞ্ঞুস্স সমথৰিপস্সনা যুগনদ্ধা. উগ্ঘটিতঞ্ঞুস্স মুদুকা দেসনা, নেয্যস্স তিক্খা দেসনা, ৰিপঞ্চিতঞ্ঞুস্স তিক্খমুদুকা দেসনা.
উগ্ঘটিতঞ্ঞুস্স অধিপঞ্ঞাসিক্খা, ৰিপঞ্চিতঞ্ঞুস্স অধিচিত্তসিক্খা চ অধিপঞ্ঞাসিক্খা চ, নেয্যস্স অধিসীলসিক্খা চ অধিচিত্তসিক্খা চ অধিপঞ্ঞাসিক্খা চ. ইতি ইমেসং পুগ্গলানং চতূহি পটিপদাহি নিয্যানং.
তত্থাযং সংকিলেসপক্খো, তীণি অকুসলমূলানি, তযো ফস্সা, তিস্সো ৰেদনা, তযো উপৰিচারা, তযো কিলেসা, তযো ৰিতক্কা, তযো পরিল়াহা, তীণি সঙ্খতলক্খণানি, তিস্সো দুক্খতা.
তীণি অকুসলমূলানীতি লোভো অকুসলমূলং, দোসো অকুসলমূলং, মোহো অকুসলমূলং. তযো ফস্সাতি সুখৰেদনীযো ফস্সো, দুক্খৰেদনীযো ফস্সো, অদুক্খমসুখৰেদনীযো ফস্সো. তিস্সো ৰেদনাতি সুখা ৰেদনা, দুক্খা ৰেদনা, অদুক্খমসুখা ৰেদনা. তযো উপৰিচারাতি সোমনস্সূপৰিচারো, দোমনস্সূপৰিচারো, উপেক্খূপৰিচারো. তযো কিলেসাতি লোভো, দোসো, মোহো. তযো ৰিতক্কাতি কামৰিতক্কো, ব্যাপাদৰিতক্কো, ৰিহিংসাৰিতক্কো. তযো পরিল়াহাতি ¶ রাগজো, দোসজো, মোহজো. তীণি সঙ্খতলক্খণানীতি উপ্পাদো, ঠিতি, ৰযো. তিস্সো দুক্খতাতি দুক্খদুক্খতা, ৰিপরিণামদুক্খতা, সঙ্খারদুক্খতা.
তত্থ লোভো অকুসলমূলং মনাপিকেন আরম্মণেন সমুট্ঠহতি. তদেৰ মনাপিকারম্মণং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি সুখৰেদনীযো ফস্সো, সুখৰেদনীযং ফস্সং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি সুখা ৰেদনা, সুখং ৰেদনং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি সোমনস্সূপৰিচারো, সোমনস্সূপৰিচারং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি রাগো, রাগং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি কামৰিতক্কো, কামৰিতক্কং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি রাগজো পরিল়াহো, রাগজং পরিল়াহং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি উপ্পাদো সঙ্খতলক্খণং, উপ্পাদং সঙ্খতলক্খণং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি ৰিপরিণামদুক্খতা.
দোসো অকুসলমূলং অমনাপিকেন আরম্মণেন সমুট্ঠহতি. তদেৰ অমনাপিকারম্মণং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি দুক্খৰেদনীযো ফস্সো, দুক্খৰেদনীযং ¶ ফস্সং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি দুক্খা ৰেদনা, দুক্খং ৰেদনং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি দোমনস্সূপৰিচারো, দোমনস্সূপৰিচারং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি দোসো, দোসং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি ব্যাপাদৰিতক্কো, ব্যাপাদৰিতক্কং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি দোসজো পরিল়াহো, দোসজং পরিল়াহং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি ঠিতস্স অঞ্ঞথত্তং সঙ্খতলক্খণং, ঠিতস্স অঞ্ঞথত্তং সঙ্খতলক্খণং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি দুক্খদুক্খতা.
মোহো অকুসলমূলং উপেক্খাঠানিযং আরম্মণেন সমুট্ঠহতি. তদেৰ উপেক্খাঠানিযং আরম্মণং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি অদুক্খমসুখৰেদনীযো ফস্সো, অদুক্খমসুখৰেদনীযং ফস্সং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি অদুক্খমসুখা ৰেদনা, অদুক্খমসুখং ৰেদনং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি উপেক্খূপৰিচারো, উপেক্খূপৰিচারং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি মোহো, মোহং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি ৰিহিংসাৰিতক্কো, ৰিহিংসাৰিতক্কং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি মোহজো পরিল়াহো, মোহজং পরিল়াহং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি ৰযো সঙ্খতলক্খণং, ৰযং সঙ্খতলক্খণং পটিচ্চ উপ্পজ্জতি সঙ্খারদুক্খতা. ইতি অযং তীহি আকারেহি কিলেসানং নিদ্দেসো. যো কোচি অকুসলপক্খো, সব্বো সো তীসু অকুসলমূলেসু সমোসরতীতি.
তত্থ কতমো কুসলপক্খো? তীণি কুসলমূলানি অলোভো, অদোসো, অমোহো. তিস্সো পঞ্ঞা সুতমযী, চিন্তামযী, ভাৰনামযী. তযো সমাধী সৰিতক্কসৰিচারো, অৰিতক্কৰিচারমত্তো, অৰিতক্কঅৰিচারো. তিস্সো সিক্খা অধিসীলসিক্খা, অধিচিত্তসিক্খা ¶ , অধিপঞ্ঞাসিক্খা. তীণি নিমিত্তানি সমথনিমিত্তং, পগ্গহনিমিত্তং, উপেক্খানিমিত্তং. তযো ৰিতক্কা নেক্খম্মৰিতক্কো, অব্যাপাদৰিতক্কো, অৰিহিংসাৰিতক্কো. তীণি ইন্দ্রিযানি অনঞ্ঞাতঞ্ঞস্সামীতিন্দ্রিযং, অঞ্ঞিন্দ্রিযং, অঞ্ঞাতাৰিন্দ্রিযং. তযো উপৰিচারা নেক্খম্মূপৰিচারো, অব্যাপাদূপৰিচারো, অৰিহিংসূপৰিচারো তিস্সো এসনা কামেসনা, ভৰেসনা, ব্রহ্মচরিযেসনা. তযো খন্ধা সীলক্খন্ধো, সমাধিক্খন্ধো, পঞ্ঞাক্খন্ধো.
তত্থ অলোভো কুসলমূলং সুতমযিপঞ্ঞং পরিপূরেতি. সুতমযি পঞ্ঞা পরিপুণ্ণা সৰিতক্কসৰিচারং সমাধিং পরিপূরেতি, সৰিতক্কসৰিচারো সমাধি পরিপুণ্ণো অধিসীলসিক্খং পরিপূরেতি, অধিসীলসিক্খা পরিপুণ্ণা ¶ সমথনিমিত্তং পরিপূরেতি, সমথনিমিত্তং পরিপুণ্ণং নেক্খম্মৰিতক্কং পরিপূরেতি, নেক্খম্মৰিতক্কো পরিপুণ্ণো অনঞ্ঞাতঞ্ঞস্সামীতিন্দ্রিযং পরিপূরেতি, অনঞ্ঞাতঞ্ঞস্সামীতিন্দ্রিযং পরিপুণ্ণং নেক্খম্মসিতূপৰিচারং পরিপূরেতি, নেক্খম্মূপৰিচারং পরিপুণ্ণো কামেসনং পজহতি. কামেসনপ্পহানং সীলক্খন্ধং পরিপূরেতি.
অদোসো কুসলমূলং চিন্তামযিপঞ্ঞং পরিপূরেতি, চিন্তামযিপঞ্ঞা পরিপুণ্ণা অৰিতক্কৰিচারমত্তং সমাধিং পরিপূরেতি, অৰিতক্কৰিচারমত্তো সমাধি পরিপুণ্ণো অধিচিত্তসিক্খং পরিপূরেতি, অধিচিত্তসিক্খা পরিপুণ্ণা উপেক্খানিমিত্তং পরিপূরেতি, উপেক্খানিমিত্তং পরিপুণ্ণং অব্যাপাদৰিতক্কং পরিপূরেতি, অব্যাপাদৰিতক্কো পরিপুণ্ণো অঞ্ঞিন্দ্রিযং পরিপূরেতি, অঞ্ঞিন্দ্রিযং পরিপুণ্ণং অব্যাপাদূপৰিচারং পরিপূরেতি, অব্যাপাদূপৰিচারো পরিপুণ্ণো ভৰেসনং পজহতি, ভৰেসনপ্পহানং সমাধিক্খন্ধং পরিপূরেতি.
অমোহো কুসলমূলং ভাৰনামযিপঞ্ঞং পরিপূরেতি, ভাৰনামযিপঞ্ঞা পরিপুণ্ণা অৰিতক্কঅৰিচারং সমাধিং পরিপূরেতি, অৰিতক্কঅৰিচারো সমাধি পরিপুণ্ণো অধিপঞ্ঞাসিক্খং পরিপূরেতি, অধিপঞ্ঞাসিক্খা পরিপুণ্ণা পগ্গহনিমিত্তং পরিপূরেতি, পগ্গহনিমিত্তং পরিপুণ্ণং অৰিহিংসাৰিতক্কং পরিপূরেতি, অৰিহিংসাৰিতক্কো পরিপুণ্ণো অঞ্ঞাতাৰিন্দ্রিযং পরিপূরেতি, অঞ্ঞাতাৰিন্দ্রিযং পরিপুণ্ণং অৰিহিংসূপৰিচারং পরিপূরেতি, অৰিহিংসূপৰিচারো পরিপুণ্ণো ব্রহ্মচরিযেসনং পরিপূরেতি, ব্রহ্মচরিযেসনা পরিপুণ্ণা পঞ্ঞাক্খন্ধং পরিপূরেতি.
ইতি ইমে তযো ধম্মা অকুসলপক্খিকা কুসলপক্খিকা চ তিকনিদ্দেসেহি নিদ্দিট্ঠা তিপুক্খলনযস্স ¶ দিসা নাম. তস্স পরিযোসানং তযো ৰিমোক্খা অপ্পণিহিতো সুঞ্ঞতো অনিমিত্তো, অযং তিপুক্খলো নাম দুতিযো নযো.
তত্থ যে ইমে তযো পুগ্গলা উগ্ঘটিতঞ্ঞূ ৰিপঞ্চিতঞ্ঞূ নেয্যোতি ইমেসং তিণ্ণং পুগ্গলানং দ্ৰে পুগ্গলা সুখায পটিপদায খিপ্পাভিঞ্ঞায, সুখায পটিপদায দন্ধাভিঞ্ঞায চ নিয্যন্তি, দ্ৰেযেৰ পুগ্গলা দুক্খায পটিপদায খিপ্পাভিঞ্ঞায, দুক্খায পটিপদায দন্ধাভিঞ্ঞায চ নিয্যন্তি, ইমে চত্তারো. তে ৰিসেসেন দ্ৰে হোন্তি দিট্ঠিচরিতো চ তণ্হাচরিতো চ. ইমে ¶ চত্তারো হুত্ৰা তযো হোন্তি, তযো হুত্ৰা দ্ৰে হোন্তি. ইমেসং দ্ৰিন্নং পুগ্গলানং অযং সংকিলেসো – অৰিজ্জা চ তণ্হা চ অহিরীকঞ্চ অনোত্তপ্পঞ্চ অসতি চ অসম্পজঞ্ঞঞ্চ নীৰরণানি চ সংযোজনানি চ অজ্ঝোসানঞ্চ অভিনিৰেসো চ অহংকারো চ মমংকারো চ অস্সদ্ধিযঞ্চ দোৰচস্সতা চ কোসজ্জঞ্চ অযোনিসোমনসিকারো চ ৰিচিকিচ্ছা চ অৰিজ্জা চ অসদ্ধম্মস্সৰনঞ্চ অসমাপত্তি চ.
তত্থ অৰিজ্জা চ অহিরীকঞ্চ অসতি চ নীৰরণানি চ অজ্ঝোসানঞ্চ অহংকারো চ অস্সদ্ধিযঞ্চ কোসজ্জঞ্চ ৰিচিকিচ্ছা চ অসদ্ধম্মস্সৰনঞ্চ, অযং একা দিসা.
তণ্হা চ অনোত্তপ্পঞ্চ অসম্পজঞ্ঞঞ্চ সংযোজনানি চ অভিনিৰেসো চ মমংকারো চ দোৰচস্সতা চ অযোনিসোমনসিকারো চ অৰিজ্জা চ অসমাপত্তি চ, অযং দুতিযা দিসা. দসন্নং দুকানং দস পদানি পঠমা দিসাতি কাতব্বানি. সংখিত্তেন অত্থং ঞাপেন্তি পটিপক্খে কণ্হপক্খস্স দসন্নং দুকানং দস পদানি দুতিযকানি, অযং দুতিযা দিসা.
তত্থ কতমো কুসলপক্খো? সমথো চ ৰিপস্সনা চ ৰিজ্জা চ চরণঞ্চ সতি চ সম্পজঞ্ঞঞ্চ হিরী চ ওত্তপ্পঞ্চ অহংকারপ্পহানঞ্চ মমংকারপ্পহানঞ্চ সম্মাৰাযামো চ যোনিসোমনসিকারো চ সম্মাসতি চ সম্মাসমাধি চ পঞ্ঞা চ নিব্বিদা চ সমাপত্তি চ সদ্ধম্মস্সৰনঞ্চ সোমনস্সঞ্চ ধম্মানুধম্মপটিপত্তি চ.
দসন্নং দুকানং সমথাদীনি সোমনস্সপরিযোসানানি পঠমানি দস পদানি পঠমা দিসা, ৰিপস্সনাদীনি ধম্মানুধম্মপটিপত্তিপরিযোসানানি দুতিযানি দস পদানি দুতিযা দিসা. ইতি অকুসলপক্খে কুসলপক্খে চ নন্দিযাৰট্টস্স নযস্স চতস্সো দিসা.
তাসু ¶ কুসলপক্খে সমথাদীহি অকুসলপক্খে তণ্হাদযো পহানং গচ্ছন্তি, তেসং পহানা রাগৰিরাগা চেতোৰিমুত্তি, কুসলপক্খে ৰিপস্সনাদীহি অকুসলপক্খে অৰিজ্জাদযো পহানং গচ্ছন্তি, তেসং পহানা অৰিজ্জাৰিরাগা পঞ্ঞাৰিমুত্তি. ইতি ইমা দ্ৰে ৰিমুত্তিযো নন্দিযাৰট্টনযে পরিযোসানং.
তত্থ ¶ তণ্হা অৰিজ্জা সমথো ৰিপস্সনাতি চত্তারি পদানি, তেসু অট্ঠারস মূলপদানি সমোসরন্তি. কথং? সমথো চ অলোভো চ অদোসো চ অসুভসঞ্ঞা চ দুক্খসঞ্ঞা চাতি ইমানি পঞ্চ পদানি সমথং ভজন্তি, ৰিপস্সনা চ অমোহো চ অনিচ্চসঞ্ঞা চ অনত্তসঞ্ঞা চাতি ইমানি চত্তারি পদানি ৰিপস্সনং ভজন্তি. এৰং নৰ পদানি কুসলানি দ্ৰীসু পদেসু সমোসরন্তি. তণ্হা চ লোভো চ দোসো চ সুভসঞ্ঞা চ সুখসঞ্ঞা চাতি ইমানি পঞ্চ পদানি তণ্হং ভজন্তি, অৰিজ্জা চ মোহো চ নিচ্চসঞ্ঞা চ অত্তসঞ্ঞা চাতি ইমানি চত্তারি পদানি অৰিজ্জং ভজন্তি. এৰং নৰ পদানি অকুসলানি দ্ৰীসু পদেসু সমোসরন্তি. ইতি তিপুক্খলো চ সীহৰিক্কীল়িতো চ নন্দিযাৰট্টনযং অনুপ্পৰিসন্তি.
কথং তিপুক্খলে নযে ইতরে দ্ৰে নযা অনুপ্পৰিসন্তি? ৰিপস্সনা চ অমোহো চ অনিচ্চসঞ্ঞা চ অনত্তসঞ্ঞা চাতি ইমানি চত্তারি পদানি অমোহো, সমথো চ অলোভো চ অসুভসঞ্ঞা চ দুক্খসঞ্ঞা চাতি ইমানি চত্তারি পদানি অলোভো, অদোসো অদোসো এৰ. এৰং নৰ পদানি কুসলানি তীসু পদেসু সমোসরন্তি. তণ্হা চ লোভো চ সুভসঞ্ঞা চ সুখসঞ্ঞা চাতি ইমানি চত্তারি পদানি লোভো, অৰিজ্জা চ মোহো চ নিচ্চসঞ্ঞা চ অত্তসঞ্ঞা চাতি ইমানি চত্তারি পদানি মোহো, দোসো দোসো এৰ. এৰং নৰ পদানি অকুসলানি তীসু পদেসু সমোসরন্তি. ইতি তিপুক্খলে নযে ইতরে দ্ৰে নযা অনুপ্পৰিসন্তি.
কথং চতূসু পদেসু অট্ঠারস মূলপদানি সমোসরন্তি? তণ্হা চ সুভসঞ্ঞা চ, অযং পঠমো ৰিপল্লাসো. লোভো চ সুখসঞ্ঞা চ, অযং দুতিযো ৰিপল্লাসো. অৰিজ্জা চ নিচ্চসঞ্ঞা চ, অযং ততিযো ৰিপল্লাসো. মোহো চ অত্তসঞ্ঞা চ, অযং চতুত্থো ৰিপল্লাসো. ইতি নৰ পদানি অকুসলানি চতূসু পদেসু সমোসরন্তি. সমথো চ অসুভসঞ্ঞা চ পঠমং সতিপট্ঠানং, অলোভো চ দুক্খসঞ্ঞা চ দুতিযং সতিপট্ঠানং, ৰিপস্সনা চ অনিচ্চসঞ্ঞা চ ততিযং সতিপট্ঠানং, অমোহো চ অনত্তসঞ্ঞা চ চতুত্থং সতিপট্ঠানং. ইতি নৰ পদানি কুসলানি চতূসু পদেসু সমোসরন্তি. এৰং সীহৰিক্কীল়িতনযে ¶ ইতরে দ্ৰে নযা অনুপ্পৰিসন্তি. তিণ্ণঞ্হি নযানং যা ভূমিযো গোচরো, সো একেকং নযং ¶ অনুপ্পৰিসতি. তস্মা একেকস্স নযস্স অকুসলে ৰা ধম্মে ৰিঞ্ঞাতে কুসলে ৰা পটিপক্খো অন্ৰেসিতব্বো. পটিপক্খং অন্ৰেসিত্ৰা সো নযো নিদ্দিসিতব্বো. তম্হি নযে নিদ্দিট্ঠে যথা একম্হি নযে ইতরেসং নযানং মূলপদানি অনুপ্পৰিট্ঠানি, ততো ততো নীহরিত্ৰা নিদ্দিসিতব্বানি. একেকস্মিঞ্হি নযে অট্ঠারস মূলপদানি অনুপ্পৰিট্ঠানি.
তত্থ একেকস্মিং ধম্মে ৰিঞ্ঞাতে সব্বে ধম্মা ৰিঞ্ঞাতা হোন্তি. ইমেসং তিণ্ণং নযানং সীহৰিক্কীল়িতস্স নযস্স চত্তারি ফলানি পরিযোসানং পঠমায দিসায পঠমং ফলং, দুতিযায দিসায দুতিযং ফলং, ততিযায দিসায ততিযং ফলং, চতুত্থায দিসায চতুত্থং ফলং পরিযোসানং.
তিপুক্খলস্স নযস্স তযো ৰিমোক্খা পরিযোসানং পঠমায দিসায অপ্পণিহিতো, দুতিযায সুঞ্ঞতো, ততিযায অনিমিত্তো ৰিমোক্খো পরিযোসানং.
নন্দিযাৰট্টস্স নযস্স দ্ৰে ৰিমুত্তিযো পরিযোসানং পঠমায দিসায তণ্হাৰিরাগা চেতোৰিমুত্তি, দুতিযায দিসায অৰিজ্জাৰিরাগা পঞ্ঞাৰিমুত্তি পরিযোসানং. ইমেসু তীসু নযেসু যা অট্ঠারসন্নং পদানং আলোচনা, অযং দিসালোচনো নযো. যা আলোকেত্ৰা কুসলপক্খে অকুসলপক্খে চ ‘‘অযং ধম্মো ইমং ধম্মং ভজতী’’তি জানন্তেন সম্মা যোজনা, অযং অঙ্কুসো নযোতি ইমে পঞ্চ নযা.
নযসমুট্ঠানৰারৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
সাসনপট্ঠানৰারৰণ্ণনা
৮৯. এৰং সব্বথা নযসমুট্ঠানং ৰিভজিত্ৰা ইদানি সাসনপট্ঠানং ৰিভজন্তো যস্মা সঙ্গহৰারাদীসু মূলপদেহেৰ পট্ঠানং সঙ্গহেত্ৰা সরূপতো ন দস্সিতং, তস্মা যথা মূলপদেহি পট্ঠানং নিদ্ধারেতব্বং, এৰং পট্ঠানতোপি মূলপদানি নিদ্ধারেতব্বানীতি দস্সনত্থং ‘‘অট্ঠারস মূলপদা কুহিং দট্ঠব্বা? সাসনপট্ঠানে’’তি আহ. মূলপদসাসনপট্ঠানানঞ্হি অঞ্ঞমঞ্ঞসঙ্গহো পুব্বে দস্সিতো এৰাতি. অথ সাসনপট্ঠানন্তি কো ৰচনত্থো? সাসনস্স পট্ঠানন্তি সাসনপট্ঠানং ¶ , সাসনং ¶ দেসনা, তস্সা ৰেনেয্যজ্ঝাসযানুরূপং তেসং হিতসুখনিপ্ফাদনত্থং পকারেহি ঠানং পৰত্তি সাসনপট্ঠানং. ইধ পন তস্স তথাভাৰদীপনং ‘‘সাসনপট্ঠান’’ন্তি ৰেদিতব্বং. অথ ৰা সাসনং অধিসীলসিক্খাদযো. তেসং পৰত্তনুপাযভাৰতো পতিট্ঠহন্তি এতেহীতি পট্ঠানানি, সংকিলেসাদিধম্মা. তেসং পৰেদনতো তদুপচারেন সুত্তানি পট্ঠানানি. তেসং পন সমূহভাৰতো অযং পকরণপ্পদেসো পট্ঠানং নাম.
অপরো নযো – কেনট্ঠেন পট্ঠানং? পট্ঠিতট্ঠেন গমনট্ঠেনাতি অত্থো. ‘‘যে তে গোট্ঠা পট্ঠিতগাৰো’’তি (ম. নি. ১.১৫৬) আগতট্ঠানস্মিঞ্হি যেন পট্ঠানেন তে ‘‘গোট্ঠা পট্ঠিতগাৰো’’তি ৰুত্তা, তং অত্থতো গমনং হোতি. ইতি নাতিৰিত্থারিতনযেসু হারনযেসু অনিস্সঙ্গগমনস্স দেসনাঞাণস্স সংকিলেসভাগিযাদিলোকিযাদিভেদেসু তদুভযৰোমিস্সকভেদেসু চ ৰিত্থারিতনযলাভতো নিস্সঙ্গৰসেন পৰত্তগমনত্তা তে সংকিলেসভাগিযাদযো লোকিযাদযো চ ৰিসুং ৰিসুং ৰোমিস্সা চ অধিকরণৰসেন পট্ঠানং নাম. তেসং পকাসনতো অযং পকরণপ্পদেসো পট্ঠানন্তি ৰেদিতব্বং.
‘‘সংকিলেসভাগিয’’ন্তিআদীসু সংকিলিস্সতি এতেনাতি সংকিলেসো. সংকিলেসভাগে সংকিলেসকোট্ঠাসে পৰত্তং সংকিলেসভাগিযং. ৰাসনা পুঞ্ঞভাৰনা, ৰাসনাভাগে পৰত্তং ৰাসনাভাগিযং, ৰাসনং ভজাপেতীতি ৰা ৰাসনাভাগিযং. নিব্বিজ্ঝনং লোভক্খন্ধাদীনং পদালনং নিব্বেধো. নিব্বেধভাগে পৰত্তং, নিব্বেধং ভজাপেতীতি ৰা নিব্বেধভাগিযং. পরিনিট্ঠিতসিক্খাধম্মা অসেক্খা, অসেক্খভাৰে পৰত্তং, অসেক্খে ভজাপেতীতি ৰা অসেক্খভাগিযং. তেসু যত্থ তণ্হাদিসংকিলেসো ৰিভত্তো, ইদং সংকিলেসভাগিযং. যত্থ দানাদিপুঞ্ঞকিরিযৰত্থু ৰিভত্তং, ইদং ৰাসনাভাগিযং. যত্থ সেক্খা সীলক্খন্ধাদযো ৰিভত্তা, ইদং নিব্বেধভাগিযং. যত্থ পন অসেক্খা সীলক্খন্ধাদযো ৰিভত্তা, ইদং অসেক্খভাগিযং. ইতরানি তেসং ৰোমিস্সকনযৰসেন ৰুত্তানি.
তানি পন ছ দুকা চত্তারো তিকা একং চতুক্কং অপরম্পি একং চতুক্কন্তি দ্ৰাদস হোন্তি. তেসু চত্তারো দুকা দ্ৰে চ তিকা উদ্ধটা, ইতরে ¶ ন উদ্ধটা, অনুদ্ধরণে কারণং নত্থি. ইমিনা নযেন তেপি গহেতুং সক্কাতি পাল়িযং সংখিত্তাতি দট্ঠব্বং. তথা হি ৰক্খতি – ‘‘ইমানি চত্তারি সুত্তানি, সাধারণানি কতানি অট্ঠ ভৰন্তী’’তিআদি. তত্থ যস্মা কত্থচি সুত্তে তণ্হাসংকিলেসোৰ নিদ্দিসীযতি, কত্থচি দিট্ঠিসংকিলেসোৰ, কত্থচি দুচ্চরিতসংকিলেসোৰ ¶ নিদ্দিসীযতি, তস্মা সংকিলেসভাগিযং সুত্তং তিধা ৰিভজিত্ৰা উদ্দিট্ঠং ‘‘তণ্হাসংকিলেসভাগিযং সুত্ত’’ন্তিআদিনা. তথা ৰোদানং নাম সংকিলেসে সতি হোতীতি ৰোদানভাগিযং সুত্তং সংকিলেসৰিভাগেন তিধাৰ উদ্দিট্ঠং ‘‘তণ্হাৰোদানভাগিযং সুত্ত’’ন্তিআদিনা. তং পন অত্থতো ৰাসনাভাগিযাদি এৰ হোতি. অযঞ্চ নযো কেসুচি পোত্থকেসু নত্থি.
‘‘তত্থ সংকিলেসো তিৰিধো’’তিআদি সংকিলেসপটিপক্খতো সমথাদিনিদ্ধারণৰসেন ৰাসনাভাগিযাদিসুত্তানং ৰিসযদস্সনত্থং আরদ্ধং. তত্থ যদি আসত্তি উপ্পজ্জতি ভৰেসূতি ভৰেসু ছন্দরাগং পজহিতুং অসক্কোন্তস্স যদি ভৰপত্থনা উপ্পজ্জতি. এৰং সাযন্তি এৰমস্স পুগ্গলস্স অযং সমথৰিপস্সনাভাৰনামযং পুঞ্ঞকিরিযৰত্থু ভৰতি পুজ্জভৰফলনিব্বত্তনতো. তত্রূপপত্তিযা সংৰত্ততীতি তত্র তত্র ভৰে উপপত্তিযা সংৰত্ততি. ইমানি চত্তারি সুত্তানীতি ইমানি সংকিলেসভাগিযাদীনি চত্তারি সুত্তানি. সাধারণানি কতানীতি সংকিলেসভাগিযঞ্চ ৰাসনাভাগিযঞ্চ, সংকিলেসভাগিযঞ্চ নিব্বেধভাগিযঞ্চ, সংকিলেসভাগিযঞ্চ অসেক্খভাগিযঞ্চ, ৰাসনাভাগিযঞ্চ নিব্বেধভাগিযঞ্চাতি এৰং পদন্তরসংযোজনৰসেন মিস্সিতানি কতানি. অট্ঠ ভৰন্তীতি পুরিমানি চত্তারি ইমানি চত্তারীতি এৰং অট্ঠ ভৰন্তি.
তানিযেৰ অট্ঠ সুত্তানি সাধারণানি কতানি সোল়স ভৰন্তীতি তানিযেৰ যথাৰুত্তানি অট্ঠ সুত্তানি ৰাসনাভাগিযঞ্চ অসেক্খভাগিযঞ্চ নিব্বেধভাগিযঞ্চ, অসেক্খভাগিযঞ্চ সংকিলেসভাগিযঞ্চ ৰাসনাভাগিযঞ্চ, নিব্বেধভাগিযঞ্চ সংকিলেসভাগিযঞ্চ ৰাসনাভাগিযঞ্চ, অসেক্খভাগিযঞ্চ সংকিলেসভাগিযঞ্চ নিব্বেধভাগিযঞ্চ, অসেক্খভাগিযঞ্চ ৰাসনাভাগিযঞ্চ নিব্বেধভাগিযঞ্চ, অসেক্খভাগিযঞ্চ সংকিলেসভাগিযঞ্চ ৰাসনাভাগিযঞ্চ, নিব্বেধভাগিযঞ্চ অসেক্খভাগিযঞ্চ নেৰসংকিলেসভাগিযঞ্চ, নৰাসনাভাগিযঞ্চ ননিব্বেধভাগিযঞ্চ ন ¶ অসেক্খভাগিযঞ্চাতি এৰং সাধারণানি কতানি পুরিমানি অট্ঠ ইমানি অট্ঠাতি সোল়স ভৰন্তি. তেসু চত্তারো এককা, ছ দুকা, চত্তারো তিকা, একো চতুক্কো, অপরোপি একো চতুক্কোতি অযম্পি ৰিভাগো ৰেদিতব্বো. তত্থাপি দ্ৰে দুকা, দ্ৰে তিকা, দ্ৰে চতুক্কা চ পাল়িযং অনাগতাতি ৰেদিতব্বা.
ইদানি ইমস্স পট্ঠানস্স সকলসাসনসঙ্গহিতভাৰং ৰিভাৰেতুং ‘‘ইমেহি সোল়সহি সুত্তেহি ভিন্নেহি নৰৰিধং সুত্তং ভিন্নং ভৰতী’’তি ৰুত্তং. তস্সত্থো – ইমেহি সংকিলেসভাগিযাদীহি সোল়সহি সুত্তেহি পট্ঠাননযেন ৰিভত্তেহি সুত্তগেয্যাদিনৰৰিধং পরিযত্তিসাসনসঙ্খাতং সুত্তং ভিন্নং সোল়সধা ¶ ৰিভত্তং হোতি. ইমিনা সোল়সৰিধেন পট্ঠানেন অসঙ্গহিতো পরিযত্তিসাসনস্স পদেসো নত্থীতি অধিপ্পাযো. কথং পন সংকিলেসভাগিযাদিভাৰো গহেতব্বোতি? আহ ‘‘গাথায গাথা অনুমিনিতব্বা’’তিআদি. তত্থ গাথায গাথা অনুমিনিতব্বাতি অযং গাথা ৰিয গাথা সংকিলেসভাগিযাতি ৰা ৰাসনাভাগিযাতি ৰা নিব্বেধভাগিযাতি ৰা অসেক্খভাগিযাতি ৰা অনুমিনিতব্বা, অনু অনু মিনিত্ৰা তক্কেত্ৰা জানিতব্বাতি অত্থো. সেসপদেসুপি এসেৰ নযো. এত্থ চ গাথাৰেয্যাকরণৰিনিমুত্তা সব্বা পরিযত্তি ‘‘সুত্তেনা’’তিপদেন সঙ্গহিতাতি দট্ঠব্বা.
৯০. ইদানি সংকিলেসভাগিযাদীনি সুত্তানি যথানিদ্দিট্ঠানি উদাহরণৰসেন ৰিভাৰেতুং ‘‘তত্থ কতমং সংকিলেসভাগিযং সুত্ত’’ন্তিআদি আরদ্ধং. তত্থ ‘‘কামন্ধা জালসঞ্ছন্না’’তি গাথায অত্থো হেট্ঠা ৰুত্তোযেৰ. যথা ইমস্স, এৰং ইতো পরানম্পি হেট্ঠা ৰুত্তত্থানং উত্তানপদানঞ্চ অত্থং ন ৰণ্ণযিস্সাম.
অগতিগমনানীতি কাযাদীহি অযুত্তগমনানি, অকত্তব্বকরণানীতি অত্থো. ছন্দাতি ছন্দহেতু ইচ্ছাপচ্চযা. অগতিং গচ্ছতীতি অগন্তব্বং গতিং গচ্ছতি, অকত্তব্বং করোতীতি অত্থো. ধম্মন্তি সাধূনং অরিযানং ধম্মং. অতিৰত্ততীতি অতিমদ্দিত্ৰা ৰীতিক্কমতি. নিহীযতীতি হাযতি. যসোতি কিত্তি চ পরিৰারো চ.
‘‘মনোপুব্বঙ্গমা ধম্মা’’তি গাথাযং মনোতি যদিপি কামাৰচরকুসলাদিভেদং সব্বম্পি চতুভূমকচিত্তং মনো, ইমস্মিং পন ঠানে চক্খুপালত্থেরস্স ¶ (ধ. প. ১-২; থেরগা. ৯৫) পুরিমজাতিযং ৰেজ্জভূতস্স উপ্পন্নৰসেন নিযমিযমানং পটিঘসম্পযুত্তচিত্তমেৰ লব্ভতি. সো মনো পুব্বঙ্গমো এতেসন্তি মনোপুব্বঙ্গমা, মনসা পঠমগামিনা সমন্নাগতাতি অত্থো. ধম্মাতি নিস্সত্তনিজ্জীৰট্ঠেন ধম্মা, তে পন ৰেদনাদযো তযো অরূপিনো খন্ধা. এতে হি মনোপুব্বঙ্গমা. কথং পনেতেহি সদ্ধিং একস্মিং ৰত্থুস্মিং একস্মিঞ্চ আরম্মণে একক্খণে উপ্পজ্জমানো মনো পুব্বঙ্গমো নাম হোতীতি? উপ্পাদপচ্চযট্ঠেন. যথা হি বহূসু একতো গামঘাতাদিকম্মানি করোন্তেসু ‘‘কো এতেসং পুব্বঙ্গমো’’তি ৰুত্তে যো তেসং পচ্চযো হোতি, যং যং নিস্সায তে তং কম্মং করোন্তি, সো দত্তো ৰা মিত্তো ৰা তেসং পুব্বঙ্গমোতি ৰুচ্চতি, এৰংসম্পদমিদং দট্ঠব্বং. ইতি উপ্পাদপচ্চযট্ঠেন মনো পুব্বঙ্গমো এতেসন্তি মনোপুব্বঙ্গমা. ন হি ¶ তে মনে অনুপ্পজ্জন্তে উপ্পজ্জিতুং সক্কুণন্তি, মনো পন একচ্চেসু চেতসিকেসু অনুপ্পজ্জন্তেসুপি উপ্পজ্জতি এৰ.
অধিপতিৰসেন মনো সেট্ঠো এতেসন্তি মনোসেট্ঠা. যথা হি চোরাদীনং চোরজেট্ঠকাদযো অধিপতিনো সেট্ঠা, তথা তেসম্পি মনো সেট্ঠো. যথা পন দারুআদীহি নিপ্ফন্নানি ভণ্ডানি দারুমযাদীনি নাম হোন্তি, তথা এতেপি মনতো নিপ্ফন্নত্তা মনোমযা নাম. পদুট্ঠেনাতি অভিজ্ঝাদীহি দোসেহি পদুট্ঠেন দূসিতেন ভাসতি ৰা করোতি ৰা. সো হি ভাসন্তো চতুব্বিধং ৰচীদুচ্চরিতমেৰ ভাসতি, করোন্তোপি তিৰিধং কাযদুচ্চরিতমেৰ করোতি, অভাসন্তো অকরোন্তো তেহি অভিজ্ঝাদীহি পদুট্ঠমনতায তিৰিধং মনোদুচ্চরিতং পূরেতি. এৰমস্স দস অকুসলকম্মপথা পারিপূরিং গচ্ছন্তি. ততো নং দুক্খমন্ৰেতীতি ততো তিৰিধদুচ্চরিততো তং পুগ্গলং দুক্খং অন্ৰেতি দুচ্চরিতানুভাৰেন চতূসু অপাযেসু দুক্খং অনুগচ্ছতি. যথা কিং? চক্কংৰ ৰহতো পদন্তি, যথা নাম সকটং ৰহতো বলীবদ্দস্স পদং পহরন্তং চক্কং অনুগচ্ছতি, এৰং নং পুগ্গলং দুক্খমনুগচ্ছতীতি.
‘‘মিদ্ধী যদা হোতী’’তি গাথাযং মিদ্ধীতি থিনমিদ্ধাভিভূতো. মহগ্ঘসোতি মহাভোজনো আহরহত্থকঅলংসাটকতত্রৰট্টককাকমাসকভুত্তৰমিতকানং অঞ্ঞতরো ৰিয. নিদ্দাযিতাতি সুপনসীলো. সম্পরিৰত্তসাযীতি সেয্যসুখপস্সসুখানং অনুযুঞ্জনৰসেন সম্পরিৰত্তকসযনসীলো ¶ . নিৰাপপুট্ঠোতি কুণ্ডকাদিনা সূকরভত্তেন পুট্ঠো. ঘরসূকরো হি বালকালতো পট্ঠায পোসিযমানো থূলসরীরকালে গেহতো বহি নিক্খমিতুং অলভন্তো হেট্ঠামঞ্চাদীসু সম্পরিৰত্তিত্ৰা সম্পরিৰত্তিত্ৰা অস্সসন্তো পস্সসন্তো সযতেৰ. ইদং ৰুত্তং হোতি – যদা পুরিসো মিদ্ধী চ হোতি মহগ্ঘসো চ, নিৰাপপুট্ঠো মহাৰরাহো ৰিয অঞ্ঞেন ইরিযাপথেন যাপেতুং অসক্কোন্তো নিদ্দাসীলো সংপরিৰত্তসাযী, তদা সো ‘‘অনিচ্চং দুক্খং অনত্তা’’তি তীণি লক্খণানি মনসি কাতুং ন সক্কোতি. তেসং অমনসিকারা মন্দপঞ্ঞো পুনপ্পুনং গব্ভং উপেতি, গব্ভৰাসতো ন পরিমুচ্চতীতি.
‘‘অযসাৰ মল’’ন্তি গাথাযং অযসাতি অযতো. সমুট্ঠিতন্তি জাতং. ততুট্ঠাযাতি ততো উট্ঠহিত্ৰা. অতিধোনচারিনন্তি ধোনা ৰুচ্চতি চত্তারো পচ্চযে ইদমত্থিতায অলমেতেনাতি পচ্চৰেক্খিত্ৰা পরিভুঞ্জনপঞ্ঞা, তং অতিক্কমিত্ৰা চরন্তো অতিধোনচারী নাম. ইদং ৰুত্তং হোতি – যথা অযতো মলং সমুট্ঠায যতো তং সমুট্ঠিতং, তমেৰ খাদতি ৰিনাসেতি, এৰমেৰং চত্তারো ¶ পচ্চযে অপ্পচ্চৰেক্খিত্ৰা পরিভুঞ্জন্তং অতিধোনচারিনং সানি কম্মানি অত্তনো সন্তানে উট্ঠিতত্তা অত্তনো সন্তকানেৰ তানি কম্মানি দুগ্গতিং নযন্তীতি.
‘‘চোরো যথা’’তি গাথাযং চোরো যথা সন্ধিমুখে গহীতোতি যথা চোরো ঘরসন্ধিং ছিন্দিত্ৰা গেহং পৰিসন্তো ঘরসন্ধিমুখে এৰ রাজপুরিসেহি গহিতো. সকম্মুনা হঞ্ঞতি বজ্ঝতে চাতি তেন অত্তনা কতকম্মেন কসাভিতাল়নাদিনা হঞ্ঞতি চেৰ অদ্দুবন্ধনাদিনা বজ্ঝতি চ. এৰং অযং পেচ্চ পজা পরত্থাতি এৰম্পি অযং পাপকারিনী পজা ইতো চৰিত্ৰা পরলোকে. সকম্মুনা হঞ্ঞতি বজ্ঝতে চাতি অত্তনাৰ কতেন পাপকম্মেন নিরযাদীসু নানপ্পকারেহি কম্মকারণাদীহি হঞ্ঞতি চেৰ পরিবজ্ঝতি চাতি.
‘‘সুখকামানী’’তি গাথাযং যো দণ্ডেন ৰিহিংসতীতি যো পুগ্গলো দণ্ডেন ৰা লেড্ডুআদীহি ৰা ৰিবাধতি. পেচ্চ সো ন লভে সুখন্তি সো পুগ্গলো পরলোকে মনুস্সসুখং ৰা দিব্বসুখং ৰা ন লভতি, নিব্বানসুখে পন ৰত্তব্বমেৰ নত্থি.
গুন্নং ¶ চে তরমানানন্তি গাৰীসু মহোঘং তরন্তীসু. জিম্হং গচ্ছতি পুঙ্গৰোতি যদি যূথপতি উসভো কুটিলং গচ্ছতি. সব্বা তা জিম্হং গচ্ছন্তীতি সব্বাপি তা গাৰিযো কুটিলমেৰ গচ্ছন্তি. কস্মা? নেত্তে জিম্হং গতে সতীতি নেত্তরি কুটিলং গতে সতি, নেত্তস্স কুটিলং গতত্তাতি অত্থো. সো হি তাসং পচ্চযিকো উপদ্দৰহরো চ.
‘‘এৰমেৰ’’ন্তি গাথাযং যথা চেতং, এৰমেৰং যো মনুস্সেসু পধানসম্মতো, যদি সো অধম্মচারী সিযা. যে তস্স অনুজীৰিনো, সব্বেপি অধম্মিকাৰ হোন্তি. সামিসম্পদা হি পকতিসম্পদং সম্পাদেতি. যস্মা চ এতদেৰ, তস্মা সব্বং রট্ঠং দুক্খং সেতি, রাজা চে হোতি অধম্মিকো. সুকিচ্ছরূপা ৰতাতি সুট্ঠু কিচ্ছাপন্নরূপা ৰত. উপধীসূতি কামগুণূপধীসু. রত্তাতি রাগাভিভূতা. কটুকন্তি দুক্খং.
কুক্কুচ্চজনকেনেৰ পত্তৰট্টিপ্পভৰস্স উপচ্ছিন্নত্তা ফলুপ্পত্তি কদলিযা পরাভৰায হোতীতি আহ – ‘‘ফলং ৰে কদলিং হন্তী’’তি. তথা ফলপরিযোসানত্তা ওসধীনং ‘‘ফলং ৰেল়ুং ফলং নল়’’ন্তি ৰুত্তং. ৰল়ৰায কুচ্ছিস্মিং গদ্রভস্স জাতা অস্সতরী নাম, সা গব্ভং গণ্হিত্ৰা কালে সম্পত্তে ৰিজাযিতুং ন সক্কোতি. পাদেহি ভূমিং পহরন্তী তিট্ঠতি, অথস্স চত্তারো ¶ পাদে চতূসু খাণুকেসু বন্ধিত্ৰা কুচ্ছিং ফালেত্ৰা পোতকং নীহরন্তি, সা তত্থেৰ মরতি. তেন ৰুত্তং – ‘‘গব্ভো অস্সতরিং যথা’’তি. ইদং ৰুত্তং হোতি – যথা অত্তনো ফলং কদলিৰেল়ুনল়েপি ৰিনাসেতি, গব্ভো চ অস্সতরিং, এৰং অত্তনো কম্মফলভূতো সক্কারো অসপ্পুরিসং ৰিনাসেতীতি.
কোধমক্খগরূতি কুজ্ঝনলক্খণং কোধং, পরগুণমক্খনলক্খণং মক্খঞ্চ গরুং কত্ৰা উদ্ধং কত্ৰা উক্খিপিত্ৰা চরন্তো. সুখেত্তেতি সুখেত্তেপি. পূতিবীজংৰাতি পূতিভাৰং গতং বীজং ৰিয. ছকণরসাদিপরিভাৰনসুক্খাপনসুখসযাদীনি অকরণেন বীজদোসদুট্ঠন্তি অত্থো.
৯১. চেতসাতি অত্তনো চিত্তেন. চেতোতি তস্স পুগ্গলস্স চিত্তং. পরিচ্চাতি পরিচ্ছিন্দিত্ৰা. ইরিযতীতি পৰত্ততি. যথাভতন্তি যথা কিঞ্চি আহরিত্ৰা ঠপিতং.
মাকত্থাতি মা অকত্থ. ন পমুত্যত্থীতি পমোক্খো নত্থি. উপেচ্চাপীতি সঞ্চিচ্চাপি, বুদ্ধিপুব্বেনাপীতি অত্থো.
‘‘অধম্মেনা’’তি ¶ ৰত্ৰাপি ‘‘মুসাৰাদেনা’’তি ৰচনং মুসাৰাদস্স মহাসাৰজ্জভাৰদস্সনত্থং. তেনেৰাহ – ‘‘একং ধম্মং অতীতস্সা’’তিআদি (ধ. প. ১৭৬), তথা ‘‘এৰং পরিত্তং খো, রাহুল, তেসং সামঞ্ঞং, যেসং নত্থি সম্পজানমুসাৰাদে লজ্জা’’তিআদি (ম. নি. ২.১০৮). তং কথং নু ভৰিস্সতীতি তং ধনং কেন নু পকারেন তেসং ভৰিস্সতি. অধম্মেন তেসং সম্ভতত্তা তেসু নচিরট্ঠিতিকং হোতীতি অত্থো. অন্তরাযা সু ভৰিস্সন্তীতি অধম্মিযৰোহারাদিতো রাজন্তরাযাদযো ভৰিস্সন্তি. সূতি নিপাতমত্তং. সম্ভতস্স ৰিনস্সতীতি ইমস্স সম্ভতং সজ্জিতং ৰিনস্সতি. সগ্গন্তি সুগতিং. সা হি রূপাদীহি সোভনেহি অগ্গোতি সগ্গোতি অধিপ্পেতা. এত্তাৰতাতি দিট্ঠধম্মিকসম্পরাযিকানং অত্থানং হানিযা. হতাতি ৰিনট্ঠা.
ৰিৰট্টতেতি নিৰট্টতি. লোভা খণতি অত্তানন্তি লোভহেতু অপুঞ্ঞানি করোন্তো কাযৰিসমাদিযোগেন অত্তানং খণতি নাম. মিত্তেহি জীরতীতি মিত্তভাৰেহি হাযতি.
চরন্তীতি চতূহি ইরিযাপথেহি অকুসলমেৰ করোন্তা ৰিচরন্তি. বালাতি ইধলোকত্থং পরলোকত্থঞ্চ ¶ অজানন্তা ইধ বালা নাম. দুম্মেধাতি নিপ্পঞ্ঞা. ন হি পঞ্ঞায দুট্ঠত্তং নাম অত্থি. অমিত্তেনেৰাতি অমিত্তভূতেন ৰিয ৰেরিনা ৰিয হুত্ৰা. কটুকপ্ফলন্তি তিখিণফলং, দুক্খফলন্তি অত্থো. ন তং কম্মং কতং সাধু, যং কত্ৰা অনুতপ্পতীতি যং কম্মং নিরযাদীসু নিব্বত্তনসমত্থং দুক্খুদযং কত্ৰা অনুস্সরিতানুস্সরিতক্খণে অনুতপ্পতি অনুসোচতি, তং কতং ন সাধু ন সুন্দরং ন ভদ্দকং. যস্স অস্সুমুখোতি যস্স অস্সূহি তিন্তমুখো রোদন্তো ৰিপাকং পটিসেৰতি অনুভোতি.
দুক্করন্তি ৰত্তপটিৰত্তপূরণাদিৰসেন আভিসমাচারিকসীলস্স কাতুং অসক্কুণেয্যতায দুক্করং. সমাদানতো পট্ঠায খণ্ডং অকত্ৰা ৰিসেসতো আদিব্রহ্মচরিযকস্স চরিমকচিত্তং পাপেতব্বতায দুত্তিতিক্খং, সীলসংৰরাদযো ৰা অপরিক্খতে কত্ৰা সম্পাদেতুং অসক্কুণেয্যতায দুক্করং. অধিৰাসেতব্বানং পন দুস্সহনতো খন্তিসংৰরংৰসেন দুত্তিতিক্খং. অব্যত্তেনাতি মন্দপঞ্ঞেন. সামঞ্ঞন্তি সমণভাৰো. তত্থাতি তস্স সামঞ্ঞস্স. সম্বাধাতি দুন্নিৰত্থদুপ্পারুতমাতুগামাদিসম্মদ্দা. যত্থাতি সীলসংৰরাদীনং পরিবন্ধভূতেসু সম্বাধসঙ্খাতেসু ৰিসভাগারম্মণাদীসু ¶ . অথ ৰা দুক্করন্তিপদস্স অত্থং দস্সেতুং দুত্তিতিক্খন্তি ৰুত্তং. দুত্তিতিক্খন্তি দুক্খমং দুরধিৰাসিযং. অব্যত্তেনাতি বালেন. সামঞ্ঞন্তি সমণধম্মো. ইদং ৰুত্তং হোতি – যং পণ্ডিতা কুলপুত্তা দসপি ৰস্সানি ৰীসতিপি…পে… সট্ঠিপি ৰস্সানি দন্তেভি দন্তমাধায জিৰ্হায তালুং আহচ্চ চেতসা চিত্তং অভিনিগ্গণ্হিত্ৰা একাসনং একভত্তং পটিসেৰমানা আপাণকোটিকং ব্রহ্মচরিযং চরন্তা সামঞ্ঞং করোন্তি, তং বালা অব্যত্তা কাতুং ন সক্কোন্তীতি. বহূহি তত্থ সম্বাধাতি তস্মিং সামঞ্ঞসঙ্খাতে অরিযমগ্গে বহূ সম্বাধা, মগ্গাধিগমায পটিপন্নস্স বহূ পরিস্সযাতি অত্থো.
অপ্পমেয্যং পমিনন্তোতি অপ্পমেয্যং খীণাসৰপুগ্গলং ‘‘এত্তকসীলো অযং এত্তকসমাধি এত্তকপঞ্ঞো’’তি এৰং মিনন্তো. কোধ ৰিদ্ৰা ৰিকপ্পযেতি কো ইধ ৰিদ্ৰা মেধাৰী ৰিকপ্পেয্য, খীণাসৰোৰ খীণাসৰং মিনন্তো ৰিকপ্পেয্যাতি দীপেতি. নিৰুতং মঞ্ঞেতি যো পন পুথুজ্জনো মিনেতুং আরভতি, তং নিৰুতং অৰকুজ্জপঞ্ঞং মঞ্ঞামি. অকিস্সৰন্তি কিস্সৰা ৰুচ্চতি পঞ্ঞা, নিপ্পঞ্ঞন্তি অত্থো.
কুঠারীতি অত্তচ্ছেদকট্ঠেন কুঠারিসদিসী ফরুসৰাচা. ছিন্দতীতি কুসলমূলসঙ্খাতে মূলেযেৰ নিকন্ততি. ৰিসং হলাহলং ইৰাতি হলাহলসঙ্খাতং ৰিসং ইৰ. এৰং ৰিরদ্ধং পাতেতীতি ৰিরদ্ধং ¶ অপরদ্ধং খলিতপুগ্গলং এৰং অপাযেসু ৰিনিপাতেতি. ৰাচা দুব্ভাসিতা যথাতি যথা ৰাচা অরিযূপৰাদনৰসেন দুব্ভাসিতা.
৯২. নিন্দিযন্তি নিন্দনীযং. তং ৰা নিন্দতি যো পসংসিযোতি যো গুণৰিসিট্ঠতায পসংসারহো পুগ্গলো, তং ৰা সো পাপিচ্ছতাদীনি আরোপেত্ৰা গরহতি. ৰিচিনাতীতি উপচিনাতি. কলিন্তি অপরাধং. অযং কলীতি অযং অপরাধো. অক্খেসূতি জূতকীল়নক্খেসু. সব্বস্সাপি সহাপি অত্তনাতি সব্বেন অত্তনো ধনেনাপি অত্তনাপি সদ্ধিং. সুগতেসূতি সোভনগমনত্তা, সুন্দরং ঠানং গতত্তা, সম্মা গতত্তা, সম্মা চ গদত্তা সুগতসঙ্খাতেসু বুদ্ধাদীসু. মনং পদোসযেতি যো মনং পদোসেয্য, তস্স অযং মনোপদোসো এৰ মহত্তরো কলীতি ৰুত্তং হোতি. কস্মা? যস্মা সতং সহস্সানং…পে… পাপকন্তি. তত্থ সতং সহস্সানন্তি নিরব্বুদগণনায সতসহস্সং. ছত্তিংসতীতি অপরানি ছত্তিংসতি ¶ নিরব্বুদানি. পঞ্চ চাতি অব্বুদগণনায পঞ্চ চ অব্বুদানি. তস্মা ৰস্সগণনায এত্তকো সো কালো, যং কালং অরিযগরহিৰাচং মনঞ্চ পণিধায পাপকং নিরযং উপেতি, তত্থ পচ্চতীতি ৰুত্তং হোতি. ইদঞ্চ সঙ্খেপেন পদুমনিরযে আযুপ্পমাণং, ৰিত্থারেন পন পরতো আগমিস্সতি.
লোভগুণেতি ‘‘গুণো’’তি বালেহি দিট্ঠত্তা, অনেকক্খত্তুং পৰত্তিতত্তা চ লোভোযেৰ লোভগুণো, তস্মিং লোভগুণে, তণ্হাযাতি অত্থো. অনুযুত্তোতি অনু অনু যুত্তো. অৰদঞ্ঞূতি অৰচনঞ্ঞূ, বুদ্ধানম্পি ওৰাদস্স অগ্গহণতো. মচ্ছরীতি পঞ্চৰিধমচ্ছরিযেন মচ্ছরী. পেসুণিযং অনুযুত্তোতি পেসুণিযস্মিং অনুযুত্তো অগ্গসাৰকানং ভেদনেন. কোকালিকঞ্হি মীযমানং ওৰদন্তেন আযস্মতা মহামোগ্গল্লানেন ভাসিতা ইমা গাথাতি. মুখদুগ্গাতি মুখৰিসম. ৰিভূতাতি ৰিগতভূত অলিকৰাদি. অনরিযাতি অসপ্পুরিস. ভূনহূতি ভূতিহনক অত্তনো বুদ্ধিৰিনাসক. পুরিসন্তাতি পুরিসাধম. কলীতি অলক্খিপুরিস. অৰজাতকপুত্তাতি বুদ্ধস্স ভগৰতো অৰজাতপুত্ত. মা বহুভাণিধ নেরযিকোসীতি ইদানি বহুভাণী মা হোহি, নেরযিকো অসি জাতো. রজমাকিরসীতি কিলেসরজং অত্তনি পক্খিপসি. সন্তেতি সমিতকিলেসে খীণাসৰে. কিব্বিসকারীতি পাপকারি. পপতন্তি নরকং.
ইদং সংকিলেসভাগিযন্তি ইদং তণ্হাদীনং সভাৰভেদতো অৰত্থাভেদতো চ অনেকভেদকং দস্সেতুং অনেকেহি সুত্তপদেহি উদাহরণৰসেন দস্সিতং সংকিলেসভাগিযং সুত্তন্তি ৰেদিতব্বং.
পসন্নেনাতি ¶ কম্মকম্মফলাদীনি সদ্দহন্তেন.
৯৩. ইদ্ধন্তি হত্থূপগসীসূপগাদিঅলঙ্কারেহি মণিকনকাদীহি চ সমিদ্ধং. ফীতন্তি তেলমধুফাণিতাদীহি চ ধনধঞ্ঞাদীহি চ ৰিপুলং. আকিণ্ণমনুস্সন্তি নিরন্তরমনুস্সং. সম্বাধব্যূহন্তি ব্যূহা ৰুচ্চন্তি অনিব্বিদ্ধরচ্ছাযো. যেসু পৰিট্ঠমগ্গেনেৰ নিগ্গচ্ছন্তি, তে সম্বাধা ব্যূহকা এত্থাতি সম্বাধব্যূহং. ইমিনাপি তস্স নগরস্স ঘনৰাসমেৰ দীপেতি. ভন্তেনাতি দমথং অনুপগতেন, ইতো চিতো চ পরিব্ভমন্তেন ৰা. অপাপকন্তি অলামকং. অৰেচ্চপ্পসাদেনাতি অচলপ্পসাদেন, সচ্চপ্পটিৰেধতো আগতেন পসাদেন.
পেচ্চ ¶ সো লভতেতি যো ভূতে দণ্ডেন ন হিংসতি, সো পুগ্গলো পরলোকে মনুস্সভূতো মনুস্সসুখং দেৰভূতো দিব্বসুখং উভযং অতিক্কন্তো নিব্বানসুখং লভতীতি অত্থো.
৯৪. চারিকং পক্কমিস্সতীতি জনপদচারিকং গমিস্সতি. কস্মা পন ভগৰা জনপদচারিকং চরতীতি? সত্তহি কারণেহি বুদ্ধা ভগৰন্তো জনপদচারিকং চরন্তি – দেসন্তরগতানং ৰেনেয্যানং ৰিনযনত্তং, তত্র ঠিতানং উস্সুক্কসমুপ্পাদনং, ভাৰকানং একস্মিং ঠানে নিবদ্ধৰাসপরিহরণং অত্তনো চ তত্থ অনাসঙ্গদস্সনং, সম্বুদ্ধৰসিতট্ঠানতায দেসানং চেতিযভাৰসম্পাদনং, বহূনং সত্তানং দস্সনূপসঙ্কমনাদীহি পুঞ্ঞোঘপ্পসৰনং, অৰুট্ঠিআদিউপদ্দৰূপসমনঞ্চাতি ইমেহি সত্তহি কারণেহি বুদ্ধা ভগৰন্তো জনপদচারিকং চরন্তীতি ৰেদিতব্বং.
ইসিদত্তপুরাণাতি ইসিদত্তো চ পুরাণো চ, তেসু ইসিদত্তো সকদাগামী. পুরাণো সোতাপন্নো. সাকেতেতি ‘‘সাকেতো’’তি লদ্ধনামে অত্তনো ভোগগামকে. মগ্গে পুরিসং ঠপেসুন্তি তেসং কির গামদ্ৰারেন ভগৰতো গমনমগ্গো, তস্মা ‘‘সচে ভগৰা অম্হাকং সুত্তানং ৰা পমত্তানং ৰা গচ্ছেয্য, অথ পস্সিতুং ন লভেয্যামা’’তি মগ্গমজ্ঝে পুরিসং ঠপেসুং. অনুবন্ধিংসূতি ন দূরতোৰ, পিট্ঠিতো পিট্ঠিতো অনুবন্ধিংসু. ভগৰা হি সকটমগ্গস্স মজ্ঝে জঙ্ঘমগ্গেন অগমাসি, ইতরে উভোসু পস্সেসু অনুগচ্ছন্তা অগমংসু. মগ্গা ওক্কম্মাতি বুদ্ধা হি কেনচি সদ্ধিং গচ্ছন্তাৰ পটিসন্থারং করোন্তি কেনচি সদ্ধিং ঠিতা কেনচি সদ্ধিং দিৰসভাগম্পি নিসিন্না, তস্মা ভগৰা চিন্তেসি – ‘‘ইমে ময্হং সাসনে ৰল্লভা আগতফলা, ইমেহি সদ্ধিং নিসীদিত্ৰা দিৰসভাগং পটিসন্থারং করিস্সামী’’তি. মগ্গতো ওক্কমিত্ৰা যেনঞ্ঞতরং ¶ রুক্খমূলং তেনুপসঙ্কমি. পঞ্ঞত্তে আসনে নিসীদীতি তে কির ছত্তুপাহনকত্তরদণ্ডপাদব্ভঞ্জনতেলানি চেৰ অট্ঠৰিধঞ্চ পানকং সরভপাদপল্লঙ্কঞ্চ গাহাপেত্ৰা আগমংসু. অথ নং পল্লঙ্কং পঞ্ঞপেত্ৰা অদংসু. সত্থা তত্থ নিসীদি. একমন্তং নিসীদিংসূতি ‘‘ছত্তুপাহনাদীনি ভিক্খুসঙ্ঘস্স দেথা’’তি ৰত্ৰা ভগৰন্তং ৰন্দিত্ৰা একমন্তং নিসীদিংসু.
সাৰত্থিযা ¶ কোসলেসু চারিকং পক্কমিস্সতীতিআদি সব্বং মজ্ঝিমদেসৰসেনেৰ ৰুত্তং. কস্মা? নিযতাচিণ্ণত্তা. ভগৰতো হি চারিকচরণং মজ্ঝিমদেসেযেৰ. সচেপি পচ্চন্তদেসে গচ্ছতি, মজ্ঝিমদেসেযেৰ অরুণং উট্ঠাপেতীতি নিযতাচিণ্ণং, তস্মা মজ্ঝিমদেসৰসেনেৰ ৰুত্তং. কাসীসূতি কাসিরট্ঠতো. তথা মগধেসূতি মগধরট্ঠতো. আসন্নে নো ভগৰা ভৰিস্সতীতি এত্থ ন কেৰলং আসন্নত্তা এৰ তেসং সোমনস্সং হোতি, অথ খো ‘‘ইদানি দানং দাতুং গন্ধমালাদিপূজং কাতুং ধম্মং সোতুং পঞ্হং পুচ্ছিতুং লভিস্সামা’’তি নেসং সোমনস্সং হোতি.
তস্মাতিহ থপতযো সম্বাধো ঘরাৰাসোতি থপতযো যস্মা তুম্হাকং মযি দূরীভূতে অনপ্পকং দোমনস্সং আসন্নে অনপ্পকং সোমনস্সং হোতি, তস্মাপি ৰেদিতব্বমেতং ‘‘সম্বাধো ঘরাৰাসো’’তি. ঘরাৰাসস্স হি দোসেন তুম্হাকং এৰং হোতি. সচে পন ঘরাৰাসং পহায পব্বজিতা অস্সথ, এৰং ৰো মযা সদ্ধিংযেৰ গচ্ছন্তানঞ্চ আগচ্ছন্তানঞ্চ তং ন ভৰেয্যাতি ইমমত্থং দীপেন্তো এৰমাহ. তত্থ সকিঞ্চনসপলিবোধট্ঠেন সম্বাধতা ৰেদিতব্বা. মহাঘরে ৰসন্তস্সাপি হি সকিঞ্চনসপলিবোধট্ঠেন ঘরাৰাসো সম্বাধোৰ. রজোপথোতি রাগাদিরজানং আগমনপথো, আগমনট্ঠানন্তি অত্থো. অব্ভোকাসো পব্বজ্জাতি পব্বজ্জা পন অকিঞ্চনঅপলিবোধট্ঠেন অব্ভোকাসো. চতুরতনিকেপি হি গব্ভে দ্ৰিন্নং ভিক্খূনং পল্লঙ্কেন পল্লঙ্কং ঘট্টেত্ৰা নিসিন্নানম্পি অকিঞ্চনাপলিবোধট্ঠেন পব্বজ্জা অব্ভোকাসো নাম হোতি. অলঞ্চ পন ৰো থপতযো অপ্পমাদাযাতি এৰং সম্বাধঘরাৰাসে ৰসন্তানং তুম্হাকং অপ্পমাদমেৰ কাতুং যুত্তন্তি অত্থো.
নাগাতি হত্থিনো. ওপৰয্হাতি রঞ্ঞো আরোহনযোগ্গা. একং পুরতো একং পচ্ছতো নিসীদাপেমাতি তে কির দ্ৰেপি জনা সব্বালঙ্কারপটিমণ্ডিতা দ্ৰীসু নাগেসু তা ইত্থিযো এৰং নিসীদাপেত্ৰা রঞ্ঞো নাগং মজ্ঝে কত্ৰা উভোসু পস্সেসু গচ্ছন্তি, তস্মা এৰমাহংসু. নাগোপি রক্খিতব্বোতি যথা কিঞ্চি ৰিসেসিতং ন করোতি, এৰং রক্খিতব্বো হোতি. তাপি ভগিনিযোতি যথা পমাদং নাপজ্জন্তি, এৰং রক্খিতব্বা হোন্তি. অত্তাপীতি সিতকথিতৰিক্খেপিতাদীনি ¶ অকরোন্তেহি অত্তাপি রক্খিতব্বো হোতি ¶ . এৰং করোন্তো হি ‘‘সামিদুব্ভকো এসো’’তি নিগ্গহেতব্বো হোতি.
তস্মাতিহ থপতযোতি যস্মা তুম্হে রাজা নিচ্চং রাজভণ্ডং পটিচ্ছাপেতি, তস্মাপি সম্বাধো ঘরাৰাসো রজোপথো. যস্মা পন পংসুকূলিকং ভিক্খুং এৰং পটিচ্ছাপেন্তো নত্থি, তস্মা অব্ভোকাসো পব্বজ্জা, এৰং সব্বত্থাপি. অলঞ্চ খো থপতযো অপ্পমাদায, অপ্পমাদমেৰ করোথাতি দস্সেতি.
মুত্তচাগোতি ৰিস্সট্ঠচাগো. পযতপাণীতি আগতাগতানং দানত্থায ধোতহত্থো. ৰোসগ্গরতোতি ৰোসগ্গসঙ্খাতে চাগে রতো. যাচযোগোতি যাচিতব্বযুত্তো. ‘‘যাজযোগো’’তিপি পাঠো, দানযুত্তোতি অত্থো. দানসংৰিভাগরতোতি এতেন অপ্পমত্তকম্পি কিঞ্চি লভিত্ৰা ততোপি সংৰিভাগে রতো. অপ্পটিৰিভত্তন্তি ‘‘ইদং অম্হাকং ভৰিস্সতি, ইদং অয্যান’’ন্তি এৰং অকতৰিভাগং, সব্বং দাতব্বমেৰ হুত্ৰা ঠিতন্তি অত্থো. ইমেহি খো থপতযো চতূহি ধম্মেহি সমন্নাগতো অরিযসাৰকো সোতাপন্নো হোতীতি সোতাপন্নো ইমেহি ধম্মেহি সমন্নাগতো হোতীতি অত্থো. এতেন সোতাপন্নেন ইমেসং চতুন্নং ধম্মানং একন্ততো লব্ভমানতং দস্সেতি.
এৰং তেসং থপতীনং ইমেহি চতূহি ধম্মেহি সমন্নাগতং পরিযাযেন দস্সেত্ৰা ইদানি নিপ্পরিযাযেন তং দস্সেতুং ‘‘তুম্হে খো থপতযো’’তিআদি ৰুত্তং.
৯৫. সহস্সং কপ্পকোটিযোতি সহস্সং অত্তভাৰা অহেসুন্তি অত্থো. ‘‘অসীতি কপ্পকোটিযো’’তিপি পাঠো, অসীতিআযুকপ্পকোটিযো অহেসুন্তি অত্থো. কত্থ পন তে অহেসুন্তি? আহ ‘‘দেৰে চেৰ মনুস্সে চা’’তি, দেৰেসু চেৰ মনুস্সেসু চাতি অত্থো. সংৰিরুল়্হম্হীতি সমন্ততো পল্লৰগ্গহণেন ৰিরুল়্হে. অলভিংহন্তি অলভিং অহং. অজ্জ তিংসং ততো কপ্পাতি ততো কপ্পতো অজ্জ সম্পতি অযং কপ্পো তিংসতিমো. তস্সা সঞ্ঞায ৰাসনাতি তস্স বুদ্ধগতায সঞ্ঞায ৰাসনতো.
তণ্হানিঘাতকোতি ¶ তণ্হায সমুচ্ছেদকো. ৰটংসকোতি পুপ্ফমযকণ্ণিকো. সব্বপুপ্ফেহিলঙ্কতোতি নানাপুপ্ফেহি অলঙ্কতো. লপনন্তরাতি উত্তরাধরোট্ঠানং অন্তরতো. ওক্কাতি পভা. মুদ্ধনন্তরধাযথাতি মুদ্ধনি অন্তরধাযথ. কঙ্খং ৰিতরাতি ৰিমতিং ৰিনোদেহি. যস্স তং সব্বধম্মেসু ¶ , সদা ঞাণং পৰত্ততীতি তন্তি নিপাতমত্তং. যস্স সব্বধম্মেসু আকঙ্খপ্পটিবদ্ধত্তা সদা ঞাণং পৰত্ততি. সো সব্বঞ্ঞূ ভগৰা থেরং আনন্দং এতদব্রৰীতি সম্বন্ধো. রাজা রট্ঠে ভৰিস্সতীতি সব্বস্মিং রট্ঠে রাজা ভৰিস্সতি. চরিমন্তি চরিমভৰং. সচ্ছিকত্ৰাতি পচ্চক্খং কত্ৰা. ধম্মতন্তি চতুসচ্চধম্মং, পচ্চেকবোধিং ৰা.
৯৬. সুৰণ্ণচ্ছদনং নাৰন্তি উভোসু পস্সেসু সুৰণ্ণালঙ্কারেহি পটিমণ্ডিতৰসেন ছাদিতং সুৰণ্ণনাৰং. পঞ্হং পুট্ঠা ৰিযাকাসি, সক্কস্স ইতি মে সুতন্তি যথা সা দেৰতা পঞ্হং পুট্ঠা সক্কস্স ব্যাকাসি, এৰং মযাপি সুতন্তি আযস্মা মহামোগ্গল্লানো অত্তনা যথাসুতং তং ভগৰতো ৰদতি.
পংসুথূপেসূতি সরীরধাতুং অব্ভন্তরে ঠপেত্ৰা পংসূহি কতথূপেসু. এৰঞ্হি তে ভগৰন্তং উদ্দিস্সকতা নাম হোন্তি, তেনেৰাহ – ‘‘উদ্দিস্সকতেসু দসবলধরান’’ন্তি.
৯৭. দেৰপুত্তসরীরৰণ্ণাতি দেৰপুত্তসরীরসদিসৰণ্ণা. সুভগসণ্ঠিতীতি সোভগ্গযুত্তসণ্ঠানা. উল়ারং ৰত তং আসীতি তং মযা কতং পুঞ্ঞং উল়ারং ৰত অহোসি. যাহন্তি যা অহং. সতসহস্সং কপ্পে, মুদিতো থূপং অপূজেসীতি থূপং পূজেত্ৰা সতসহস্সং আযুকপ্পে অহং মুদিতোতি অত্থো. অনাগন্তুন ৰিনিপাতন্তি অপাযুপপত্তিং অনুপগন্ত্ৰা. যং চক্খুন্তি যং পঞ্ঞাচক্খুং. পণিহিতন্তি ঠপিতং. ৰিমুত্তচিত্তম্হীতি ৰিমুত্তচিত্তো অম্হি. ৰিধূতলতোতি ৰিধূততণ্হালতো, সমুচ্ছিন্নতণ্হোতি অত্থো.
৯৮. সামাকপত্থোদনমত্তন্তি সামাকতিণানং নাল়িকোদনমত্তং. অখিলেতি পঞ্চন্নং চেতোখিলানং অভাৰেন অখিলে. তস্মিঞ্চ ওকপ্পযি ধম্মমুত্তমন্তি তস্মিং পচ্চেকবুদ্ধে উত্তমধম্মং পচ্চেকবোধিং ‘‘উত্তমধম্মেন নাম ইমস্মিং ¶ ভৰিতব্ব’’ন্তি সদ্দহিং. ‘‘তস্মিঞ্চ ধম্মে পণিধেসিং মানস’’ন্তি ইমিনা পটিলদ্ধধম্মং অহম্পি সচ্ছিকরেয্যন্তি চিত্তং পণিদহিং. ভৰে কুদাসুপি চ মা অপেক্খৰাতি কত্থচি ভৰে অপেক্খৰা মা ভৰেয্যন্তি চ পণিধেসিং মানসন্তি সম্বন্ধো.
কুরূসূতি উত্তরকুরূসু. দীঘাযুকেসূতি তেসং ৰস্সসহস্সাযুকতায ৰুত্তং. অমমেসূতি অপরিগ্গহেসু. পাণীসূতি সত্তেসু. অহীনগামীসূতি যথালদ্ধসম্পত্তীহি যাৰতাযুকং অপরিহীনসভাৰেসু ¶ . তিদসোপপজ্জথাতি তাৰতিংসো হুত্ৰা উপপজ্জিং, তিদসে ৰা তাৰতিংসভৰনে উপপজ্জিং. ৰিসিট্ঠকাযূপগতোতি ৰিসিট্ঠকাযেসু নানাৰণ্ণকাযেসু উপগতো. যসস্সিসূতি পরিৰারৰন্তেসু. হিতাহিতাসিহীতি কুসলাকুসলে ৰীতিৰত্তীহি. পচ্চক্খং খ্ৰিমন্তি পচ্চক্খং খো ইমং ৰচনন্তি অধিপ্পাযো.
সকাসীতি সো অকাসি. বলিমাভিহারীতি পূজাবলিং অভিহরি. পতিতস্স একন্তি তস্স হত্থতো একপুপ্ফং পতিতং.
উপরিট্ঠন্তি উপরি ৰেহাসে ঠিতং. অরিট্ঠন্তি অরিট্ঠং নাম পচ্চেকসম্বুদ্ধং. অজ্ঝত্তঞ্চ বহিদ্ধা চাতি অজ্ঝত্তৰিসযা চ বহিদ্ধৰিসযা চ. যে মে ৰিজ্জিংসূতি যে মে পুব্বে ৰিজ্জমানা অহেসুং. জাতিমরণসংসারো, নত্থি দানি পুনব্ভৰোতি পুনপ্পুনং জাযনমীযনভূতো সংসারো পুনব্ভৰোতি চ ৰুচ্চতি, সো চ দানি নত্থীতি অত্থো.
ইদং ৰাসনাভাগিযং সুত্তন্তি ইদং ৰাসনাভাগপুঞ্ঞৰিভাৰনানং নানাসুত্তপদানং উদাহরণৰসেন দস্সিতং ৰাসনাভাগিযং সুত্তন্তি ৰেদিতব্বং.
৯৯. ‘‘উদ্ধং অধো…পে… অপুনব্ভৰাযা’’তি ইদং নিব্বেধভাগিযং সুত্তন্তি ৰুত্তং ওঘতরণস্স অরিযমগ্গকিচ্চত্তা. ন চেতনা করণীযাতি ন চিত্তং উপ্পাদেতব্বং. ধম্মতাতি ধম্মসভাৰো.
১০০. যদা হৰেতি যস্মিং হৰে কালে. পাতুভৰন্তীতি উপ্পজ্জন্তি. ধম্মাতি অনুলোমপচ্চযাকারপটিৰেধসাধকা বোধিপক্খিযধম্মা. পাতুভৰন্তীতি ৰা পকাসেন্তি, অভিসমযৰসেন পাকটা হোন্তি. ধম্মাতি চতুঅরিযসচ্চধম্মা. আতাপো ৰুচ্চতি কিলেসসন্তাপনট্ঠেন ৰীরিযং. আতাপিনোতি ¶ সম্মপ্পধানৰীরিযৰতো. ঝাযতোতি আরম্মণূপনিজ্ঝানলক্খণেন লক্খণূপনিজ্ঝানলক্খণেন চ ঝানেন ঝাযন্তস্স. ব্রাহ্মণস্সাতি বাহিতপাপস্স খীণাসৰস্স. অথস্স কঙ্খা ৰপযন্তি সব্বাতি অথস্স এৰং পাতুভূতধম্মস্স যা তা ‘‘কো নু খো, ভন্তে, ফুসতীতি? নো কল্লো পঞ্হোতি ভগৰা অৰোচা’’তিআদিনা (সং. নি. ২.১২) নযেন ‘‘কতমং নু খো, ভন্তে, জরামরণং, কস্স পনিদং জরামরণন্তি? নো কল্লো পঞ্হোতি ভগৰা অৰোচা’’তিআদিনা (সং. নি. ২.৩৫) চ নযেন পচ্চযাকারকঙ্খা ৰুত্তা. যা চ ¶ পচ্চযাকারস্সেৰ অপ্পটিৰিদ্ধত্তা ‘‘অহোসিং নু খো অহমতীতমদ্ধান’’ন্তিআদিকা (ম. নি. ১.১৮; সং. নি. ২.২০) সোল়সকঙ্খা ‘‘বুদ্ধে কঙ্খতি ধম্মে কঙ্খতী’’তিআদিকা (ধ. স. ১০০৮) অট্ঠ চ কঙ্খা আগতা, তা সব্বা ৰপযন্তি অপগচ্ছন্তি নিরুজ্ঝন্তি, কস্মা? যতো পজানাতি সহেতুধম্মং, যস্মা অৰিজ্জাদিকেন হেতুনা সহেতুকং ইমং সঙ্খারাদিং কেৰলং দুক্খক্খন্ধধম্মং পজানাতি অঞ্ঞাসি পটিৰিজ্ঝতি.
যতো খযং পচ্চযানং অৰেদীহি যস্মা পচ্চযানং খযসঙ্খাতং নিব্বানং অৰেদি অঞ্ঞাসি পটিৰিজ্ঝি, তস্মা যদাস্স আতাপিনো ঝাযতো ব্রাহ্মণস্স ৰুত্তপ্পকারা ধম্মা পাতুভৰন্তি. অথস্স যা নিব্বানস্স অৰিদিতত্তা কঙ্খা উপ্পজ্জেয্যুং, সব্বাপি তা কঙ্খা ৰপযন্তীতি.
আরঞ্ঞন্তি আরঞ্ঞকং. অঞ্ঞাতুঞ্ছেন যাপেন্তন্তি কুলেসু অঞ্ঞাতো নিচ্চনৰোযেৰ হুত্ৰা উঞ্ছেন পিণ্ডচরিযায যাপেন্তং. অথ ৰা অভিলক্খিতেসু ইস্সরজনগেহেসু কটুকভণ্ডসম্ভারং সুগন্ধভোজনং পরিযেসন্তস্স উঞ্ছনং ঞাতুঞ্ছনং নাম, ঘরপটিপাটিযা পন দ্ৰারে ঠিতেন লদ্ধমিস্সকভোজনং অঞ্ঞাতুঞ্ছনং নাম. ইদং ইধ অধিপ্পেতং. তেন যাপেন্তং. কামেসু অনপেক্খিনন্তি ৰত্থুকামকিলেসকামেসু নিরপেক্খং.
ছেত্ৰাতি ৰধিত্ৰা. সুখং সেতীতি কোধপরিল়াহেন অপরিদয্হমানত্তা সুখং সযতি. ন সোচতীতি কোধৰিনাসেন ৰিনট্ঠদোমনস্সত্তা ন সোচতি. ৰিসমূলস্সাতি দুক্খৰিপাকস্স. মধুরগ্গস্সাতি যং অক্কুট্ঠস্স পচ্চক্কোসিত্ৰা পহটস্স পটিপ্পহরিত্ৰা সুখং উপ্পজ্জতি, তং সন্ধায সো ‘‘মধুরগ্গো’’তি ৰুত্তো. ইমস্মিঞ্হি ঠানে পরিযোসানং ‘‘অগ্গ’’ন্তি ৰুত্তং. অরিযাতি বুদ্ধাদযো.
হনেতি ¶ হনেয্য. উপ্পতিতন্তি অসমুগ্ঘাটিতং অৰিক্খম্ভিতুপ্পন্নৰসেন সমুদাচারুপ্পন্নৰসেন সমুদাচরন্তং. ৰিনোদযেতি অত্তনো সন্তানতো নীহরেয্য.
১০১. সত্তিযাতি দেসনাসীসমেতং, একতোধারাদিনা সত্থেনাতি অত্থো. ওমট্ঠোতি পহটো. চত্তারো হি পহারা ওমট্ঠো উম্মট্ঠো মট্ঠো ৰিমট্ঠোতি. তত্থ উপরি ঠত্ৰা অধোমুখং দিন্নপ্পহারো ওমট্ঠো নাম, অধো ঠত্ৰা উদ্ধং মুখং দিন্নপ্পহারো উম্মট্ঠো নাম, অগ্গল়সূচি ৰিয ৰিনিৰিজ্ঝিত্ৰা কতো মট্ঠো নাম, সেসো সব্বোপি ৰিমট্ঠো নাম. ইমস্মিং পন ঠানে ওমট্ঠো ¶ গহিতো. সো হি সব্বদারুণো দুরুদ্ধরণসল্লো দুত্তিকিচ্ছো অন্তোদোসো অন্তোপুব্বলোহিতো চ হোতি. পুব্বলোহিতং অনিক্খমিত্ৰা ৰণমুখং পরিযোনন্ধিত্ৰা তিট্ঠতি. পুব্বলোহিতং নীহরিতুকামেহি মঞ্চেন সদ্ধিং বন্ধিত্ৰা অধোসিরো কাতব্বো হোতি, মরণং ৰা মরণমত্তং ৰা দুক্খং পাপুণাতি. পরিব্বজেতি ৰিহরেয্য.
ইমায গাথায কিং কথিতং? যথা সত্তিযা ওমট্ঠপুরিসো সল্লুব্বাহনৰণতিকিচ্ছনানং অত্থায ৰীরিযং আরভতি পযোগং করোতি পরক্কমতি. যথা চ দয্হমানে মত্থকে আদিত্তসিরো তস্স নিব্বাপনত্থায ৰীরিযং আরভতি পযোগং করোতি পরক্কমতি, এৰমেৰং ভিক্খু কামরাগপ্পহানায সতো অপ্পমত্তো হুত্ৰা ৰিহরেয্য ভগৰাতি কথেসি.
এৰং দেৰতায কথিতে অথ ভগৰা চিন্তেসি – ‘‘ইমায দেৰতায উপমা দল়্হং কত্ৰা আনীতা, অত্থং পন পরিত্তকং গহেত্ৰা ঠিতা. পুনপ্পুনং কথেন্তীপি হি এসা কামরাগস্স ৰিক্খম্ভনপ্পহানমেৰ কথেয্য, যাৰ চ কামরাগো মগ্গেন ন সমুগ্ঘাটিয্যতি, তাৰ অনুবন্ধোৰ হোতী’’তি তমেৰ উপমং গহেত্ৰা পঠমমগ্গৰসেন দেৰতায ৰিনিৰট্টেত্ৰা দস্সেন্তো ‘‘সত্তিযা ৰিয ওমট্ঠো’’তি দুতিযগাথমাহ. তস্সত্থো পুরিমনযানুসারেন ৰেদিতব্বো.
লোকামিসন্তি কামগুণো. সন্তিপেক্খোতি সব্বসঙ্খারূপসমং নিব্বানং অপেক্খমানো. পঞ্ঞৰাতি পঞ্ঞৰন্তো. পহিতত্তোতি নিব্বানং পতিপেসিতচিত্তো. ৰিরতো কামসঞ্ঞাযাতি যায কাযচি সব্বতো কামসঞ্ঞায ¶ চতুত্থমগ্গসম্পযুত্তায সমুচ্ছেদৰিরতিযা ৰিরতো. ‘‘ৰিরত্তো’’তিপি পাঠো. কামসঞ্ঞাযাতি পন ভুম্মৰচনং হোতি. সগাথাৰগ্গে (সং. নি. ১.৯৬) ‘‘কামসঞ্ঞাসূ’’তি পাঠো. চতূহি মগ্গেহি দসন্নম্পি সংযোজনানং অতীতত্তা সব্বসংযোজনাতীতো. চতুত্থমগ্গেনেৰ ৰা উদ্ধম্ভাগিযসংযোজনাতীতো তত্র তত্রাভিনন্দনতো নন্দিসঙ্খাতায তণ্হায তিণ্ণঞ্চ ভৰানং পরিক্খীণত্তা নন্দিভৰপরিক্খীণো. সো তাদিসো খীণাসৰো ভিক্খু গম্ভীরে সংসারণ্ণৰে ন সীদতি.
সদ্দহানোতি যেন পুব্বভাগে কাযসুচরিতাদিভেদেন, অপরভাগে চ সত্তত্তিংসবোধিপক্খিযভেদেন ধম্মেন অরহন্তো বুদ্ধপচ্চেকবুদ্ধবুদ্ধসাৰকা নিব্বানং পত্তা. তং সদ্দহানো অরহতং ধম্মং নিব্বানপ্পত্তিযা লোকিযলোকুত্তরপঞ্ঞং লভতি, তঞ্চ খো ন সদ্ধামত্তকেনেৰ. যস্মা পন সদ্ধাজাতো উপসঙ্কমতি, উপসঙ্কমন্তো পযিরুপাসতি, পযিরুপাসন্তো ¶ সোতং ওদহতি, ওদহিতসোতো ধম্মং সুণাতি, তস্মা উপসঙ্কমনতো পট্ঠায যাৰ ধম্মস্সৰনেন সুস্সূসং লভতে পঞ্ঞং.
কিং ৰুত্তং হোতি? তং ধম্মং সদ্দহিত্ৰাপি আচরিযুপজ্ঝাযে কালেন কালং উপসঙ্কমিত্ৰাপি ৰত্তকরণেন পযিরুপাসিত্ৰা যদা পযিরুপাসনায আরাধিতচিত্তা কিঞ্চি ৰত্তুকামা হোন্তি. অথ অধিগতায সোতুকামতায সোতং ওদহিত্ৰা সুণন্তো লভতীতি এৰং সুস্সূসম্পি চ সতিঅৰিপ্পৰাসেন অপ্পমত্তো সুভাসিতদুব্ভাসিতঞ্ঞুতায ৰিচক্খণো এৰ লভতি, ন ইতরো. তেনাহ – ‘‘অপ্পমত্তো ৰিচক্খণো’’তি.
পতিরূপকারীতি দেসকালাদীনি অহাপেত্ৰা লোকিযস্স লোকুত্তরস্স ধম্মস্স পতিরূপং অধিগমূপাযং করোতীতি পতিরূপকারী. ধুরৰাতি চেতসিকৰীরিযৰসেন অনিক্খিত্তধুরো. উট্ঠাতাতি কাযিকৰীরিযৰসেন উট্ঠানসম্পন্নো অসিথিলপরক্কমো. ৰিন্দতে ধনন্তি লোকিযলোকুত্তরধনং অধিগচ্ছতি. সচ্চেনাতি ৰচীসচ্চেন পরমত্থসচ্চেন চ. বুদ্ধপচ্চেকবুদ্ধঅরিযসাৰকা নিব্বুতিং পাপুণন্তা কিত্তিম্পি পাপুণন্তিযেৰ. দদন্তি পরেসং যং কিঞ্চি ইচ্ছিতং পত্থিতং দেন্তো মিত্তানি গন্থতি সম্পাদেতি করোতীতি ¶ অত্থো. দুদ্দদং ৰা দদন্তো গন্থতি, দানমুখেন চত্তারিপি সঙ্গহৰত্থূনি গহিতানীতি ৰেদিতব্বানি. তেহি মিত্তানি করোন্তি. অস্মা লোকা পরং লোকং, স ৰে পেচ্চ ন সোচতীতি যস্স পুগ্গলস্স ইমে সদ্ধাদযো ধম্মা ৰিজ্জন্তি, সো ইমস্মা লোকা পরং লোকং গন্ত্ৰা ন সোচতি, সোককারণং তস্স নত্থীতি অত্থো.
‘‘যস্সেতে চতুরো ধম্মা, সদ্ধস্স ঘরমেসিনো;
সচ্চং ধম্মো ধিতি চাগো, স ৰে পেচ্চ ন সোচতী’’তি. (সং. নি. ১.২৪৬; সু. নি. ১৯০) –
গাথং অৰসেসং কত্ৰা উদাহটং. আল়ৰকসুত্তে হি ইমা গাথা আল়ৰকেন ‘‘কথং সু লভতে পঞ্ঞ’’ন্তিআদিনা (সং. নি. ১.২৪৬; সু. নি. ১৮৭) পুট্ঠেন ভগৰতা ভাসিতাতি.
যেন কেনচি ৰণ্ণেনাতি যেন কেনচি কারণেন, পকারেন ৰা. সংৰাসোতি একস্মিং ঠানে সহৰাসো সমাগমো. তন্তি তথা সমাগতং অনুকম্পিতব্বং পুরিসং. মনসা চে পসন্নেনাতি করুণাসমুস্সাহিতেন ¶ পসাদেন পসন্নেন মনসা. ন তেন হোতি সংযুত্তোতি তেন যথাৰুত্তেন অনুসাসনেন কামচ্ছন্দাদীনং সংযোজনৰসেন সংযুত্তো নাম ন হোতি. যানুকম্পা অনুদ্দযাতি যা অরিযমগ্গসম্পাপনৰসেন করুণাযনা, মেত্তাযনা চাতি অত্থো.
১০২. রাগো চ দোসো চাতি রাগদোসা হেট্ঠা ৰুত্তনযাৰ. কুতোনিদানাতি কিংনিদানা কিংহেতুকা. পচ্চত্তৰচনস্স হি অযং তো-আদেসো, সমাসে চস্স লোপাভাৰো ৰেদিতব্বো. অরতী রতী লোমহংসো কুতোজাতি যাযং পন্তেসু সেনাসনেসু, অধিকুসলেসু চ ধম্মেসু অরতি উক্কণ্ঠিতা, যা চ পঞ্চসু কামগুণেসু রতি অভিরতি আসত্তি কীল়নাদি, যো চ লোমহংসসমুট্ঠানতো লোমহংসসঙ্খাতো চিত্তুত্রাসো, ইমে তযো ধম্মা কুতো জাতা কুতো নিব্বত্তাতি পুচ্ছা. কুতো সমুট্ঠাযাতি কুতো উপ্পজ্জিত্ৰা. মনোতি কুসলচিত্তং. ৰিতক্কাতি কামৰিতক্কাদযো. কুমারকা ধঙ্কমিৰোসজন্তীতি যথা কুমারকা কীল়ন্তা কাকং সুত্তেন পাদে বন্ধিত্ৰা ওসজন্তি খিপন্তি, এৰং কুসলমনং অকুসলৰিতক্কা কুতো সমুট্ঠায ওসজন্তীতি পুচ্ছা.
রাগো ¶ চাতি দুতিযগাথা তস্সা ৰিস্সজ্জনং. তত্থ ইতোতি অত্তভাৰং সন্ধাযাহ. অত্তভাৰনিদানা হি রাগদোসা, অরতি রতি লোমহংসা চ অত্তভাৰতো জাতা. কামৰিতক্কাদযো অত্তভাৰতো এৰ সমুট্ঠায কুসলমনং ওসজন্তি. তেন তদঞ্ঞং পকতিআদিকারণং পটিক্খিপন্তো আহ – ‘‘ইতোনিদানা ইতো সমুট্ঠাযা’’তি. পুরিমগাথায ৰুত্তনযেনেত্থ সদ্দসিদ্ধি ৰেদিতব্বা.
ইদানি য্ৰাযং ‘‘ইতোনিদানা’’তিআদীসু অত্তভাৰনিদানা অত্তভাৰতো জাতা অত্তভাৰতো সমুট্ঠাযাতি অত্থো ৰুত্তো, তং সাধেন্তো আহ – ‘‘স্নেহজা অত্তসম্ভূতা’’তি. এতে হি রাগাদযো ৰিতক্কপরিযোসানা তণ্হাস্নেহেন জাতা. তথা জাযন্তা চ পঞ্চুপাদানক্খন্ধভেদে অত্তভাৰসঙ্খাতে অত্তনি সম্ভূতা. তেনাহ – ‘‘স্নেহজা অত্তসম্ভূতা’’তি. ইদানি তদত্থজোতিকং উপমং দস্সেতি ‘‘নিগ্রোধস্সেৰ খন্ধজা’’তি. তত্থ খন্ধজাতি খন্ধেসু জাতা পারোহা. ইদং ৰুত্তং হোতি – যথা নিগ্রোধস্স খন্ধজসঙ্খাতা পারোহা আপোরসসঙ্খাতে স্নেহে সতি জাযন্তি, জাযন্তা চ তস্মিংযেৰ নিগ্রোধে তেসু তেসু সাখপ্পদেসেসু সম্ভৰন্তি, এৰং এতে রাগাদযো অজ্ঝত্তং তণ্হাস্নেহে সতি জাযন্তি, জাযন্তা চ তস্মিংযেৰ অত্তভাৰে তেসু তেসু চক্খাদিপ্পদেসেসু ইট্ঠারম্মণেসু সম্ভৰন্তি. তেন ৰুত্তং – ‘‘স্নেহজা অত্তসম্ভূতা’’তি. পুথু ৰিসত্তা কামেসূতি যস্মা ¶ রাগোপি পঞ্চকামগুণিকাদিৰসেন, দোসোপি আঘাতৰত্থুআদিৰসেন অরতিআদযোপি তস্স তস্স ভেদস্স ৰসেনাতি সব্বথা সব্বেপিমে কিলেসা পুথু অনেকপ্পকারা হুত্ৰা ৰত্থুদ্ৰারারম্মণাদিৰসেন তেসু তেসু কামেসু তথা তথা ৰিসত্তা লগ্গা সংসিব্বিত্ৰা ঠিতা. কিমিৰ? মালুৰাৰ ৰিততা ৰনে যথা ৰনে ৰিততা মালুৰা তেসু তেসু রুক্খসাখপ্পসাখাদিভেদেসু ৰিসত্তা হোতি লগ্গা সংসিব্বিত্ৰা ঠিতা, এৰং এতে কিলেসা ধম্মা, তস্মা এত্থ পুথুপভেদেসু ৰত্থুকামেসু ৰিসত্তং কিলেসগহনং.
যে নং পজানন্তি যতোনিদানং, তে নং ৰিনোদেন্তি সুণোহি যক্খ. তস্সত্থো – যে সত্তা নং কিলেসগহনং ‘‘ইতোনিদানং এস উপ্পজ্জতী’’তি জানন্তি, তে নং তণ্হাসিনেহসিনেহিতে অত্তভাৰে উপ্পজ্জতীতি ¶ ঞত্ৰা তং তণ্হাসিনেহং আদীনৰানুপস্সনাদিভাৰনাঞাণগ্গিনা ৰিসোসেন্তা ৰিনোদেন্তি পজহন্তি, এৰং অম্হাকং ভাসিতং সুণোহি যক্খাতি. তে দুত্তরং ওঘমিমং তরন্তি, অতিণ্ণপুব্বং অপুনব্ভৰাযাতি যে হি সংকিলেসগহনং ৰিনোদেন্তি, তে একন্তেন মগ্গং ভাৰেন্তি. ন হি মগ্গভাৰনং ৰিনা কিলেসৰিনোদনং অত্থি. এৰং মগ্গং ভাৰেন্তা তে পকতিঞাণেন দুত্তরং কামোঘাদিং চতুব্বিধং ওঘং ইমিনা দীঘেন অদ্ধুনা সুপিনন্তেনপি অতিণ্ণপুব্বং অনতিক্কন্তপুব্বং অপুনব্ভৰায নিব্বানায তরন্তি.
দুক্করং ভগৰাতি একো কির দেৰপুত্তো পুব্বযোগাৰচরো বহলকিলেসতায সপ্পযোগেন কিলেসে ৰিক্খম্ভেন্তো সমণধম্মং কত্ৰা পুব্বহেতুমন্দতায অরিযভূমিং অপ্পত্ৰাৰ কালং কত্ৰা দেৰলোকে নিব্বত্তো, সো তথাগতং উপসঙ্কমিত্ৰা দুক্করভাৰং আরোচেন্তো এৰমাহ. তত্থ দুক্করন্তি দসপি ৰস্সানি…পে… সট্ঠিপি ৰস্সানি একন্তপরিসুদ্ধস্স সমণধম্মস্স করণং নামেতং দুক্করং. সেক্খাতি সত্ত সেক্খা. সীলসমাহিতাতি সীলেন সমাহিতা সমুপেতা. ঠিতত্তাতি পতিট্ঠিতসভাৰা. এৰং পুচ্ছিতপঞ্হং ৰিস্সজ্জিত্ৰা উপরিপঞ্হং সমুট্ঠাপনত্থং ‘‘অনগারিযুপেতস্সা’’তিআদিমাহ. তত্থ অনগারিযুপেতস্সাতি অনগারিযং নিগ্গেহভাৰং উপগতস্স, পব্বজিতস্সাতি অত্থো. তুট্ঠীতি চতুপচ্চযসন্তোসো.
ভাৰনাযাতি চিত্তৰূপসমভাৰনায. তে ছেত্ৰা মচ্চুনো জালন্তি যে রত্তিন্দিৰং ইন্দ্রিযূপসমে রতা, তে দুস্সমাদহং চিত্তং সমাদহন্তি. যে সমাহিতচিত্তা, তে চতুপচ্চযসন্তোসং পূরেন্তা ন কিলমন্তি. যে সন্তুট্ঠা, তে সীলং পূরেন্তা ন কিলমন্তি. যে সীলে পতিট্ঠিতা সত্ত সেক্খা, তে অরিযা মচ্চুনো জালসঙ্খাতং কিলেসজালং ছিন্দিত্ৰা গচ্ছন্তি.
দুগ্গমোতি ¶ সচ্চমেতং, ভন্তে, যে ইন্দ্রিযূপসমে রতা, তে দুস্সমাদহং চিত্তং সমাদহন্তি. যে সমাহিতচিত্তা, তে চতুপচ্চযসন্তোসং পূরেন্তা ন কিলমন্তি. যে সন্তুট্ঠা, তে সীলং পূরেন্তা ন কিলমন্তি. যে সীলে পরমগ্গাহিনো সত্ত সেক্খা, তে অরিযা মচ্চুনো জালসঙ্খাতং কিলেসজালং ছিন্দিত্ৰা গচ্ছন্তি. কিং ন গমিস্সন্তি, অযং পন দুগ্গমো ‘‘ভগৰা ¶ ৰিসমো মগ্গো’’তি আহ. তত্থ কিঞ্চাপি অরিযমগ্গো নেৰ দুগ্গমো ন ৰিসমো, পুব্বভাগপটিপদায পনস্স বহূ পরিস্সযা হোন্তি, তস্মা এৰং ৰুত্তো. অৰংসিরাতি ঞাণসিরেন অধোসিরা হুত্ৰা পপতন্তি. অরিযমগ্গং আরোহিতুং অসমত্থতায এৰ তে মগ্গে পপতন্তীতি ৰুচ্চন্তি. অরিযানং সমো মগ্গোতি স্ৰেৰ মগ্গো অরিযানং সমো হোতি. ৰিসমে সমাতি ৰিসমেপি সত্তকাযে সমা এৰ.
১০৩. ইদঞ্হি তং জেতৰনন্তি অনাথপিণ্ডিকো দেৰপুত্তো জেতৰনস্স চেৰ বুদ্ধাদীনঞ্চ ৰণ্ণভণনত্থং আগন্ত্ৰা এৰমাহ. ইসিসঙ্ঘনিসেৰিতন্তি ভিক্খুসঙ্ঘনিৰেসিতং. এৰং পঠমগাথায জেতৰনস্স ৰণ্ণং কথেত্ৰা ইদানি অরিযমগ্গস্স ৰণ্ণং কথেন্তো ‘‘কম্মং ৰিজ্জা’’তিআদিমাহ. তত্থ কম্মন্তি মগ্গচেতনা. ৰিজ্জাতি মগ্গপঞ্ঞা. ধম্মোতি সমাধি, সমাধিপক্খিকা ৰা ধম্মা. সীলং জীৰিতমুত্তমন্তি সীলে পতিট্ঠিতস্স জীৰিতঞ্চ উত্তমন্তি দস্সেতি. অথ ৰা ৰিজ্জাতি দিট্ঠিসঙ্কপ্পা. ধম্মোতি ৰাযামসতিসমাধযো. সীলন্তি ৰাচাকম্মন্তাজীৰা. জীৰিতমুত্তমন্তি এতস্মিং সীলে পতিট্ঠিতস্স জীৰিতং নাম উত্তমন্তি. ‘‘এতেন মচ্চা সুজ্ঝন্তী’’তি এতেন অট্ঠঙ্গিকেন মগ্গেন সত্তা ৰিসুজ্ঝন্তি.
তস্মাতি যস্মা মগ্গেন সুজ্ঝন্তি, ন গোত্তধনেহি, তস্মা. যোনিসো ৰিচিনে ধম্মন্তি উপাযেন বোধিপক্খিযধম্মং ৰিচিনেয্য. এৰং তত্থ ৰিসুজ্ঝতীতি এৰং তস্মিং অরিযমগ্গে ৰিসুজ্ঝতি. অথ ৰা যোনিসো ৰিচিনে ধম্মন্তি উপাযেন অরিযসচ্চধম্মং ৰিচিনেয্য. এৰং তত্থ ৰিসুজ্ঝতীতি এৰং তেসু চতূসু অরিযসচ্চেসু ৰিসুজ্ঝতি. ইদানি সারিপুত্তত্থেরস্স ৰণ্ণং কথেন্তো ‘‘সারিপুত্তোৰা’’তিআদিমাহ. তত্থ সারিপুত্তোৰাতি অৰধারণৰচনং, এতেহি পঞ্ঞাদীহি সারিপুত্তোৰ সেয্যোতি ৰদতি. উপসমেনাতি কিলেসৰূপসমেন. পারঙ্গতোতি নিব্বানং গতো, যো কোচি নিব্বানপত্তো ভিক্খু, ন তাদিসো. এতাৰপরমো সিযা, ন থেরা উত্তরিতরো নাম সাৰকো অত্থীতি ৰদতি.
অতীতন্তি অতীতে পঞ্চক্খন্ধে. নান্ৰাগমেয্যাতি তণ্হাদিট্ঠীহি নানুগচ্ছেয্য. নপ্পটিকঙ্খেতি তণ্হাদিট্ঠীহি ন পত্থেয্য. যদতীতন্তি ইদমেত্থ কারণৰচনং. যস্মা যং অতীতং, তং ¶ পহীনং নিরুদ্ধং অত্থঙ্গতং, তস্মা ¶ তং নানুগচ্ছেয্য. যস্মা চ যং তত্থ অনাগতং, তং অপ্পত্তং অজাতং অনিব্বত্তং, তস্মা তম্পি ন পত্থেয্য. তত্থ তত্থাতি পচ্চুপ্পন্নম্পি ধম্মং যত্থ যত্থেৰ সো উপ্পন্নো, তত্থ তত্থেৰ নং অনিচ্চানুপস্সনাদীহি সত্তহি অনুপস্সনাহি ৰিপস্সতি, অরঞ্ঞাদীসু ৰা তত্থ তত্থ ৰিপস্সতি. অসংহীরং অসংকুপ্পন্তি ইদং ৰিপস্সনাপটিৰিপস্সনাদস্সনত্থং ৰুত্তং. ৰিপস্সনা হি রাগাদীহি ন সংহিরতি ন কুপ্পতীতি অসংহীরা অসংকুপ্পা, তং অনুব্রূহযে ৰড্ঢেয্য পটিৰিপস্সেয্যাতি ৰুত্তং হোতি. অথ ৰা নিব্বানং রাগাদীহি ন সংহিরতি ন কুপ্পতীতি অসংহীরং অসংকুপ্পং, তং ৰিদ্ৰা পণ্ডিতো ভিক্খু অনুব্রূহযে, পুনপ্পুনং তদারম্মণং ফলসমাপত্তিং অপ্পেন্তো ৰড্ঢেয্যাতি অত্থো.
তস্স পন অনুব্রূহনস্স অত্থায অজ্জেৰ কিচ্চমাতপ্পন্তি কিলেসানং আতাপনপরিতাপনেন ‘‘আতপ্প’’ন্তি লদ্ধনামং ৰীরিযং অজ্জেৰ কাতব্বং. কো জঞ্ঞা মরণং সুৰেতি স্ৰে জীৰিতং ৰা মরণং ৰা কো জানাতি. অজ্জেৰ দানং দস্সামি, সীলং ৰা রক্খিস্সামি, অঞ্ঞতরং ৰা পন কুসলং করিস্সামি, ‘‘অজ্জ তাৰ পপঞ্চো অত্থি, স্ৰে ৰা পুনদিৰসে ৰা জানিস্সামী’’তি চিত্তং অনুপ্পাদেত্ৰা ‘‘অজ্জেৰ করিস্সামী’’তি এৰং ৰীরিযং কাতব্বন্তি দস্সেতি. মহাসেনেনাতি অহিৰিচ্ছিকৰিসসত্থাদীনি হি অনেকানি মরণকারণানি তস্স সেনাতি তায মহতিযা সেনায ৰসেন মহাসেনেন এৰরূপেন মচ্চুনা সদ্ধিং ‘‘কতিপাহং তাৰ আগমেহি, যাৰাহং বুদ্ধপূজাদিং অত্তনো অৰস্সযং কম্মং করোমী’’তি এৰং মিত্তসন্থৰাকারসঙ্খাতো ৰা ‘‘ইদং সতং ৰা সহস্সং ৰা গহেত্ৰা কতিপাহং আগমেহী’’তি এৰং লঞ্জানুপ্পদানসঙ্খাতো ৰা ‘‘ইমিনা বলরাসিনা পটিবাহিস্সামী’’তি এৰং বলরাসিসঙ্খাতো ৰা সঙ্গরো নত্থি. সঙ্গরোতি হি মিত্তকরণলঞ্জদানবলরাসিসঙ্কড্ঢনানং নামং, তস্মা অযমত্থো ৰুত্তো. অতন্দিতন্তি অনলসং উট্ঠাহকং. এৰং পটিপন্নত্তা ভদ্দো একরত্তো অস্সাতি ভদ্দেকরত্তো. ইতীতি এৰং পটিপন্নং পুগ্গলং ‘‘ভদ্দেকরত্তো অয’’ন্তি রাগাদিসন্ততায সন্তো বুদ্ধমুনি আচিক্খতি.
চক্খুনা পঞ্ঞায চাতি চক্খুনা চ পঞ্ঞায চ. চক্খুভূতায ৰা পঞ্ঞায. সতিযা পঞ্ঞায চাতি সতিযা চ পঞ্ঞায চ, সতিৰিসিট্ঠায ৰা পঞ্ঞায. কাযেনাতি নামকাযেন.
দিব্বচক্খু ¶ সুৰিসুদ্ধন্তি দিব্বং চক্খু সুৰিসুদ্ধং, যং সচ্ছিকরোতীতি অধিপ্পাযো. পুব্বেনিৰাসাতি পুরিমাসু জাতীসু নিৰুত্থক্খন্ধা. ইদ্ধিৰিধাতি ইদ্ধিকোট্ঠাসা. নিরোধোতি নিব্বানং. সেসং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.
১০৪. যস্স ¶ সেলূপমং চিত্তন্তি একঘনং সেলং ৰিয পকতিৰাতেহি লোকধম্মৰাতেহি অকম্পনীযতো যস্স চিত্তং সেলূপমং. তেনাহ – ‘‘ঠিতং নানুপকম্পতী’’তি. রজনীযেসূতি লাভাদীসু. কোপনেয্যেতি অলাভাদিকে. কুতো নং দুক্খমেস্সতীতি তং এৰং ভাৰিতচিত্তং ৰীতিক্কন্তলোকধম্মং উত্তমপুরিসং লোকধম্মহেতুকং দুক্খং নানুগমিস্সতি.
যো ব্রাহ্মণোতি বাহিতপাপধম্মতায ব্রাহ্মণো, ন দিট্ঠমঙ্গলিকতায হুংহুঙ্কারকসাৰাদিপাপধম্মযুত্তো হুত্ৰা কেৰলং জাতিমত্তেন ব্রাহ্মণোতি পটিজানাতি. সো ব্রাহ্মণো বাহিতপাপধম্মত্তা হুংহুঙ্কারপ্পহানেন নিহুংহুঙ্কো. রাগাদিকসাৰাভাৰেন নিক্কভাৰো. সীলসংৰরেন সংযতচিত্ততায যতত্তো. চতুমগ্গঞাণসঙ্খাতেহি ৰেদেহি অন্তং নিব্বানং, ৰেদানং ৰা অন্তং গতত্তা ৰেদন্তগূ. মগ্গব্রহ্মচরিযস্স ৰুসিতত্তা ৰূসিতব্রহ্মচরিযো. ধম্মেন সো ব্রহ্মৰাদং ৰদেয্যাতি সো ‘‘ব্রাহ্মণো অহ’’ন্তি এতং ৰাদং ৰদেয্য. যস্স সকললোকসন্নিৰাসে কুহিঞ্চি একারম্মণেপি রাগুস্সদো দোসুস্সদো মোহুস্সদো মানুস্সদো দিট্ঠুস্সদোতি ইমে উস্সদা নত্থীতি অত্থো.
ন গাধতীতি ন পতিট্ঠহতি. সুক্কাতি সুক্কসঙ্খাতা গহা. যদি চন্দিমসূরিযাদীনং পভা তত্থ নত্থি, তমো এৰ চ সিযাতি আসঙ্কমানে সন্ধাযাহ ‘‘তমো তত্থ ন ৰিজ্জতী’’তি. যদা চ অত্তনাৰেদীতিআদীসু এৰংৰিধং নিব্বানং অত্তপচ্চক্খেন ঞাণেন যদা ৰিন্দতি, অথ রূপারূপধম্মতো সুখদুক্খতো চ ৰিপ্পমুত্তো হোতীতি.
সকেসু ধম্মেসূতি সকঅত্তভাৰসঙ্খাতেসু উপাদানক্খন্ধেসু. যেভুয্যেন হি অজ্ঝত্তং ৰিপস্সনাভিনিৰেসো হোতীতি. এতং পিসাচন্তি অজকলাপক, এতং তযা ৰুত্তং পিসাচং কিলেসপিসাচঞ্চ. পক্কুলন্তি তযা কতং অক্কুলং পক্কুলকরণঞ্চ. অতিৰত্ততীতি অতিক্কমতি.
নাভিনন্দতি ¶ আযন্তিন্তি পুরাণদুতিযিকং আগচ্ছন্তিং অঞ্ঞং ৰা ন অভিনন্দতি চিত্তেন ন সম্পটিচ্ছতি. তমেৰ পক্কমন্তিং ন সোচতি. সঙ্গা সঙ্গামজিং মুত্তন্তি পঞ্চৰিধাপি সঙ্গতো মুত্তং সঙ্গামজিং ভিক্খুং.
বহ্ৰেত্থাতি বহু এত্থ ন্হাযতি জনো, ন তেন সো সুদ্ধো নাম হোতীতি অধিপ্পাযো.
জাতিবলং ¶ নিসেধন্তি জাতিবলস্স নিসেধকং. সহাযা ৰতাতি সমথৰিপস্সনাভাৰনায সহ অযনৰসেন সহাযা ৰত. কালেন কালং সপ্পাযধম্মস্স সৰনৰসেন চিররত্তং সমেতি সমাগমো এতেসন্তি চিররত্তসমেতিকা. সিথিলমারব্ভাতি সিথিলং ৰীরিযং কত্ৰা.
১০৫. তত্র খো, ভিক্খৰে, কো ৰিসেসোতি সত্থু সাৰকস্স চ পঞ্চস্ৰেৰ উপাদানক্খন্ধেসু নিব্বিদাদযোতি পুব্বভাগপটিপত্তিযং অনুপাদাৰিমুত্তিযঞ্চ হেট্ঠা উপরি চ ৰিসেসাভাৰং দস্সেতি. ৰুত্তঞ্হেতং – ‘‘নত্থি ৰিমুত্তিযা নানত্ত’’ন্তি (অ. নি. ৫.৩১; কথা. ৩৫৫ অত্থতো সমানং). তত্থ ৰিসেসাভাৰং পচ্চামসতি ‘‘তত্র কো ৰিসেসো’’তি. অধিপ্পযাসোতি অধিকপযোগো. নানাকরণন্তি চ ৰিসেসোযেৰ ৰুত্তো.
অযং খো, ভিক্খৰে, ৰিসেসোতি ভিক্খৰে, যদিপি সাৰকস্স সত্থু চ ৰিমুত্তিযং ৰিসেসো নত্থি, সযম্ভুঞাণেন পন সৰাসনসব্বকিলেসে খেপেত্ৰা সম্মাসম্বোধিং অভিসম্বুজ্ঝিত্ৰা অনুপ্পন্নস্স অরিযমগ্গস্স পরসন্তানে উপ্পাদনাদিসকলসব্বঞ্ঞুগুণসমাযোগো. অযং সম্মাসম্বুদ্ধস্স পঞ্ঞাৰিমুত্ততো ৰিসেসোতি. তত্থ অনুপ্পন্নস্সাতি অৰত্তমানস্স. অরিযমগ্গঞ্হি কস্সপসম্মাসম্বুদ্ধো উপ্পাদেসি. অন্তরা অঞ্ঞো সত্থা উপ্পাদেতা নাম নাহোসি, তস্মা অযং ভগৰা অনুপ্পন্নস্স মগ্গস্স উপ্পাদেতা নাম. অসঞ্জাতস্সাতি তস্সেৰ ৰেৰচনং. অনক্খাতস্সাতি অকথিতস্স. মগ্গং জানাতীতি মগ্গঞ্ঞূ. মগ্গং ৰিদিতং পাকটং অকাসীতি মগ্গৰিদূ. মগ্গে চ অমগ্গে চ কোৰিদোতি মগ্গকোৰিদো. মগ্গানুগাতি মগ্গং অনুগচ্ছন্তা. পচ্ছাসমন্নাগতাতি অহং পঠমং সমন্নাগতো, সাৰকা পচ্ছা সমন্নাগতা.
১০৬. ‘‘নীচে ¶ কুলে পচ্চাজাতো’’তিআদিনা (অ. নি. ৪.৮৫; পু. প. ১৬৮) তমেন যুত্তোতি তমো. কাযদুচ্চরিতাদীহি পুন নিরযতমুপগমনতো তমপরাযণো. ইতি উভযেনপি খন্ধতমোৰ কথিতো হোতি. ‘‘অড্ঢে কুলে পচ্চাজাতো’’তিআদিনা (অ. নি. ৪.৮৫; পু. প. ১৬৮) জোতিনা যুত্তোতি জোতি, আলোকভূতোতি ৰুত্তং হোতি. কাযসুচরিতাদীহি পুন সগ্গূপপত্তিভৰূপগমনতো জোতিপরাযণো. ইমিনা নযেন ইতরেপি দ্ৰে ৰেদিতব্বা.
ন তং দল়্হং বন্ধনমাহু ধীরাতি এত্থ ধীরাতি বুদ্ধাদযো পণ্ডিতপুরিসা. যং সঙ্খলিকসঙ্খাতং ¶ অযেন নিব্বত্তং আযসং অদ্দুবন্ধনসঙ্খাতং দারুমযঞ্চ পব্বজতিণেহি রজ্জুং কত্ৰা কতরজ্জুবন্ধনঞ্চ, তং অসিআদীহি ছিন্দিতুং সক্কুণেয্যতায ‘‘থির’’ন্তি ন ৰদন্তীতি অত্থো. সারত্তরত্তাতি রত্তা হুত্ৰা রত্তা. বলৰরাগরত্তাতি অত্থো. মণিকুণ্ডলেসূতি মণীসু চ কুণ্ডলেসু চ, মণিচিত্তেসু ৰা কুণ্ডলেসু. এতং দল়্হন্তি যে মণিকুণ্ডলেসু সারত্তরত্তা, তেসু যো রাগো, যা চ পুত্তদারেসু অপেক্খা তণ্হা, এতং কিলেসমযং বন্ধনং পণ্ডিতপুরিসা ‘‘দল়্হ’’ন্তি ৰদন্তি.
ওহারিনন্তি আকড্ঢিত্ৰা চতূসু অপাযেসু পাতনতো অৰহরতি হেট্ঠা হরতীতি ওহারিনং. সিথিলন্তি বন্ধনট্ঠানে ছৰিআদীনি অকোপেত্ৰা বন্ধনভাৰম্পি অজানাপেত্ৰা জলপথথলপথাদীসু কম্মং কাতুং দেতীতি সিথিলং. দুপ্পমুঞ্চন্তি লোভৰসেন হি একৰারম্পি উপ্পন্নং কিলেসবন্ধনং দট্ঠট্ঠানতো কচ্ছপো ৰিয দুম্মোচযং হোতীতি দুপ্পমুঞ্চং. এতম্পি ছেত্ৰানাতি এতং দল়্হম্পি কিলেসবন্ধনং ঞাণখগ্গেন ছিন্দিত্ৰা অনপেক্খিনো হুত্ৰা কামসুখং পহায পরিব্বজন্তি পক্কমন্তি পব্বজন্তি চাতি অত্থো.
১০৭. চেতেতীতি অকুসলচেতনাৰসেন চেতেতি. পকপ্পেতীতি তমেৰ অকুসলচেতনং কাযৰচীকম্মভাৰং পাপনৰসেন কপ্পেতি. অনুসেতীতি রাগাদিঅনুসযোৰ সন্তানে অপ্পহীনভাৰেন অনুসেতি. আরম্মণমেতং হোতি ৰিঞ্ঞাণস্স ঠিতিযাতি যদেতং চেতনং পকপ্পনং অনুসযনঞ্চ, এতং অভিসঙ্খারৰিঞ্ঞাণস্স ঠিতিযা পৰত্তিযা পচ্চযো হোতীতি অত্থো. আরম্মণে সতি পতিট্ঠা ৰিঞ্ঞাণস্স হোতীতি যথাৰুত্তপচ্চযে সতি অভিসঙ্খারৰিঞ্ঞাণস্স কম্মং ¶ জৰাপেত্ৰা পটিসন্ধিআকড্ঢনসমত্থতাসম্পাদনতো পতিট্ঠা হোতি. আযতিং পুনব্ভৰাভিনিব্বত্তি হোতীতি আযতিং পুনব্ভৰসঙ্খাতা ৰিঞ্ঞাণাদীনং অভিনিব্বত্তি হোতি.
‘‘নো চে, ভিক্খৰে, চেতেতী’’তিআদিনা অকুসলকম্মমেৰ পটিক্খিপতি. অযঞ্হেত্থ সঙ্খেপত্থো, যদিপি কদাচি যোনিসোমনসিকারা অকুসলচেতনা নপ্পৰত্ততি, অনুসযা পন অপ্পহীনাতি, তে কুসলস্স অভিসঙ্খারৰিঞ্ঞাণস্স পতিট্ঠা হোন্তি যেৰাতি. সতি চ অভিসঙ্খারৰিঞ্ঞাণে আযতিং পুনব্ভৰাভিনিব্বত্তি হোতীতি ৰত্তুং ৰট্টতিযেৰ. ততিযৰারো ৰুত্তপটিপক্খনযেন ৰেদিতব্বো.
১০৮. ‘‘নেসো, ভিক্খৰে, অরিযস্স ৰিনযে সমুদ্দো’’তিআদি যদি দুপ্পূরণট্ঠেন সংসীদনট্ঠেন ¶ দুরতিক্কমনট্ঠেন সাগরো ‘‘সমুদ্দো’’তি ৰুচ্চেয্য, ততো সতভাগেনপি সহস্সভাগেনপি চক্খুআদীস্ৰেৰ অযং নযো লব্ভতীতি দস্সেতুং ৰুত্তং. তেনাহ – ‘‘চক্খু, ভিক্খৰে, পুরিসস্স সমুদ্দো, তস্স রূপমযো ৰেগো’’তি, রূপেসু সত্তানং আৰিঞ্ছনতো রূপাযতনমেৰ ৰেগো চক্খুস্স ৰেগোতি অত্থো.
যো তং রূপমযং ৰেগং সহতীতি যো ভিক্খু সহ ৰিসযেন চক্খুং অনিচ্চতো দুক্খতো অনত্ততো সম্মসন্তো তত্থ চ নিব্বিন্দন্তো ৰিরজ্জন্তো তপ্পটিবদ্ধতো কিলেসজালতো ৰিমুচ্চন্তো অভিভৰতি. অযং ৰুচ্চতি, ভিক্খৰে, অতরি চক্খুসমুদ্দন্তি অযং ভিক্খু চক্খুসঙ্খাতং সমুদ্দং তিণ্ণোতি ৰুচ্চতি.
অপরো নযো – চক্খু, ভিক্খৰে, অরিযস্স ৰিনযে সমুদ্দোতি যদিপি দুপ্পূরণট্ঠেন যদি ৰা সমুদনট্ঠেন সমুদ্দো, চক্খুমেৰ সমুদ্দো. তস্স হি পথৰিতো যাৰ অকনিট্ঠব্রহ্মলোকা নীলাদিআরম্মণং সমোসরন্তং পরিপুণ্ণভাৰং কাতুং ন সক্কোতি. এৰং দুপ্পূরণট্ঠেনপি সমুদ্দো. চক্খু চ তেসু তেসু নীলাদিআরম্মণেসু সমুদেতি অসংৰুতং হুত্ৰা ওসরমানং কিলেসুপ্পত্তিযা কারণভাৰেন সদোসভাৰেন গচ্ছতীতি সমুদনট্ঠেনপি সমুদ্দো. তথা চক্খুং তণ্হাসোতাদীনং উপ্পত্তিদ্ৰারতায তেহি সন্তানস্স সমুদনট্ঠেন তেমনট্ঠেন সমুদ্দো. তস্স রূপমযো ৰেগোতি সমুদ্দস্স অপ্পমাণো ঊমিমযো ৰেগো ৰিয ¶ তস্সাপি চক্খুসমুদ্দস্স সমোসরন্তস্স নীলাদিভেদস্স আরম্মণস্স ৰসেন অপ্পমেয্যো রূপমযো ৰেগো ৰেদিতব্বো. যো তং রূপমযং ৰেগং সহতীতি যো তং চক্খুসমুদ্দে সমোসরন্তং রূপমযং ৰেগং মনাপে রূপে রাগং, অমনাপে দোসং, অসমপেক্খনে মোহন্তি এৰং রাগাদিকিলেসে অনুপ্পাদেন্তো উপেক্খকভাৰেন সহতি.
সঊমিন্তিআদীসু কিলেসঊমীহি সঊমিং. কিলেসৰট্টেহি সাৰট্টং. কিলেসগহেহি সগহং. কিলেসরক্খসেহি সরক্খসং. কোধুপাযাসস্স ৰা ৰসেন সঊমিং. কামগুণৰসেন সাৰট্টং. মাতুগামৰসেন সগহং সরক্খসং. ৰুত্তঞ্হেতং – ‘‘ঊমিভযন্তি খো, ভিক্খৰে, কোধুপাযাসস্সেতং অধিৰচনং (ইতিৰু. ১০৯; ম. নি. ২.১৬২; অ. নি. ৪.১২২). তথা আৰট্টন্তি খো, ভিক্খৰে, পঞ্চন্নেতং কামগুণানং অধিৰচনং (ইতিৰু. ১০৯; ম. নি. ২.১৬৪; অ. নি. ৪.১২২). গহরক্খসোতি খো, ভিক্খৰে, মাতুগামস্সেতং অধিৰচন’’ন্তি (ইতিৰু. ১০৯). সেসদ্ৰারেসুপি এসেৰ নযো.
সঊমিভযং ¶ দুত্তরং অচ্চতরীতি অনিচ্চতাদিঊমিভযেন সভযং দুরতিক্কমং অতিক্কমি. লোকন্তগূতি সংসারলোকস্স অন্তং গতো. পারগতোতি ৰুচ্চতীতি নিব্বানং গতোতি কথীযতি.
বল়িসাতি সত্তানং অনত্থহেতুতায বল়িসা ৰিয বল়িসা. অনযাযাতি অনত্থায. ব্যাবাধাযাতি দুক্খায. ইট্ঠাতি পরিযিট্ঠা ৰা অপরিযিট্ঠা ৰা সুখারম্মণতায ইট্ঠা. কামনীযট্ঠেন কন্তা. মনস্স ৰড্ঢনট্ঠেন মনাপা. পিযসভাৰতায পিযরূপা. কিলেসকামসহিতত্তা কামূপসংহিতা. রাগজননট্ঠেন চিত্তস্স রঞ্জনতো রজনীযা. তঞ্চেতি তং রূপারম্মণং, নীলাদিৰসেন অনেকভেদভিন্নম্পি হি রূপাযতনং রূপারম্মণভাৰেন চক্খুৰিঞ্ঞেয্যভাৰেন চ একৰিধতং নাতিৰত্ততীতি তংসভাৰসামঞ্ঞং গহেত্ৰা ‘‘তঞ্চে’’তি ৰুত্তং. অভিনন্দতীতি অভিনন্দনভূতায সপ্পীতিকতণ্হায অভিমুখো নন্দতি. অভিৰদতীতি ‘‘অহো সুখং, অহো সুখ’’ন্তি ৰদাপেন্তিযা তণ্হাযনৰসেন অভিৰদতি. অজ্ঝোসায তিট্ঠতীতি গিলিত্ৰা পরিনিট্ঠপেত্ৰা তিট্ঠতি. অযং ৰুচ্চতি, ভিক্খৰে, ভিক্খু গিলিতবল়িসো মারস্সাতি অযং, ভিক্খু, কিলেসমারস্স বল়িসভূতং রূপতণ্হং গিলিত্ৰা ঠিতোতি ৰুচ্চতি. সেসৰারেসুপি ইমিনা নযেন ¶ অত্থো ৰেদিতব্বো. অভেদীতি ভিন্দি. পরিভেদীতি সব্বভাগেন ভিন্দি. সেসং উত্তানমেৰ.
১০৯. অযং লোকো সন্তাপজাতোতি অযং সত্তলোকো জাতসন্তাপো ঞাতিব্যসনাদিৰসেন উপ্পন্নসোকসন্তাপো চ রাগাদিৰসেন উপ্পন্নপরিল়াহসন্তাপো চাতি অত্থো. ফস্সপরেতোতি অনেকেহি দুক্খফস্সেহি অভিভূতো. রোদং ৰদতি অত্ততোতি তং তং অত্তনা ফুট্ঠং দুক্খং অভাৰিতকাযতায অধিৰাসেতুং অসক্কোন্তো ‘‘অহো দুক্খং, ঈদিসং দুক্খং ময্হং সত্তুনোপি মা হোতূ’’তিআদিনা ৰিলপন্তো ৰদতি. কস্মা? যেন যেন হি মঞ্ঞন্তি, ততো তং হোতি অঞ্ঞথা, যস্মা এতে সত্তা যেন যেন পকারেন অত্তনো দুক্খস্স পটিকারং মঞ্ঞন্তি আসীসন্তি, তং দুক্খং ততো অঞ্ঞেন পকারেন তিকিচ্ছিতব্বং হোতি. যেন ৰা পকারেন অত্তনো ৰড্ঢিং মঞ্ঞন্তি, ততো অঞ্ঞথা অৰড্ঢি এৰ পন হোতি. এৰং অঞ্ঞথাভাৰিতং ইচ্ছাৰিঘাতং এৰ পাপুণাতি. অযং ভৰসত্তো কামাদিভৰেসু সত্তো সত্তলোকো, তথাপি ভৰমেৰাভিনন্দতি, ন তত্থ নিব্বিন্দতি. যদভিনন্দতি তং ভযন্তি যং কামাদিভৰং অভিনন্দতি, তং জরামরণাদিঅনেকব্যসনানুবন্ধত্তা অতিৰিয ভযানকট্ঠেন ভযং. যস্স ভাযতীতি যতো জরামরণাদিতো ভাযতি, তং দুক্খস্স অধিট্ঠানভাৰতো দুক্খদুক্খতায চ দুক্খন্তি.
ভৰৰিপ্পহানাযাতি ¶ ভৰস্স পজহনত্থায. খোতি অৰধারণত্থে নিপাতো. ইদং ৰুত্তং হোতি – একন্তেনেৰ কামাদিভৰস্স সমুদযপ্পহানেন পহানত্থং ইদং মযা অধিগতং মগ্গব্রহ্মচরিযং ৰুস্সতীতি.
এৰং অরিযস্স মগ্গস্স একংসেনেৰ নিয্যানিকভাৰং দস্সেত্ৰা ইদানি অঞ্ঞমগ্গস্স নিয্যানিকভাৰং পটিক্খিপন্তো ‘‘যে হি কেচী’’তিআদিমাহ. তত্থ ভৰেনাতি রূপভৰেন ৰা অরূপভৰেন ৰা. ভৰস্সাতি সংসারস্স. ৰিপ্পমোক্খন্তি ভৰতো ৰিমুত্তিং, সংসারসুদ্ধিন্তি অত্থো. কিঞ্চাপি তে সমণব্রাহ্মণা তত্থ নিব্বানসঞ্ঞিনো, ভৰগামিকম্মেন পন রূপারূপজ্ঝানেন ¶ , তংনিব্বত্তেন চ উপপত্তিভৰেন ভৰৰিসুদ্ধিং ৰদন্তা ভৰেন ভৰৰিপ্পমোক্খং ৰদন্তি নাম. তেনাহ – ‘‘সব্বে তে অৰিপ্পমুত্তা ভৰস্মাতি ৰদামী’’তি. অথ ৰা ভৰেনাতি ভৰদিট্ঠিযা, ভৰতি তিট্ঠতি সস্সতন্তি হি পৰত্তনতো সস্সতদিট্ঠি ‘‘ভৰদিট্ঠী’’তি ৰুচ্চতি. ভৰদিট্ঠি এৰ উত্তরপদলোপেন ‘‘ভৰো’’তি ৰুত্তা ভৰতণ্হাতিআদীসু ৰিয. ভৰদিট্ঠিৰসেন হি ইধেকচ্চে ভৰৰিসেসংযেৰ ভৰৰিপ্পমোক্খং মঞ্ঞন্তি. যথা তং বকো ব্রহ্মা আহ – ‘‘ইদং নিচ্চং, ইদং ধুৰং, ইদং সস্সতং, ইদং অৰিপরিণামধম্ম’’ন্তি (ম. নি. ১.৫০১; সং. নি. ১.১৭৫). ৰিভৰেনাতি উচ্ছেদদিট্ঠিযা. ৰিভৰতি ৰিনস্সতি উচ্ছিজ্জতীতি হি পৰত্তনতো উচ্ছেদদিট্ঠি ৰুত্তনযেন ‘‘ৰিভৰো’’তি ৰুচ্চতি. ভৰস্স নিস্সরণমাহংসূতি সংসারসুদ্ধিং ৰদিংসু. উচ্ছেদদিট্ঠিৰসেন হি ইধেকচ্চে সংসারসুদ্ধিং ৰদন্তি. তথা হি ৰুত্তং –
‘‘যতো খো, ভো, অযং অত্তা রূপী চাতুমহাভূতিকো…পে… নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনং উপসম্পজ্জ ৰিহরতি. এত্তাৰতা খো, ভো, অযং অত্তা সম্মা সমুচ্ছিন্নো হোতী’’তি (দী. নি. ১.৯১).
অনিস্সটাতি অনিক্খন্তা. তত্থ কারণমাহ – ‘‘উপধিঞ্হি পটিচ্চ দুক্খমিদং সম্ভোতী’’তি. তত্থ উপধিন্তি খন্ধাদিউপধিং. কিং ৰুত্তং হোতি? যত্থ ইমে দিট্ঠিগতিকা নিব্বানসঞ্ঞিনো, তত্থ খন্ধূপধিকিলেসূপধিঅভিসঙ্খারূপধযো অধিগতা ঞাতা. কুতো তস্স দুক্খনিস্সরণতাতি. যং পন পরমত্থতো দুক্খনিস্সরণং, তং দস্সেতুং ‘‘সব্বুপাদানক্খযা নত্থি দুক্খস্স সম্ভৰো’’তি ৰুত্তং.
লোকমিমং পস্সাতি ভগৰা অত্তনো চিত্তং আলপতি. পুথূতি ৰিসুং ৰিসুং. অৰিজ্জায পরেতন্তি ¶ মোহেন অভিভূতং. ভূতন্তি খন্ধপঞ্চকং. ভূতরতন্তি ইত্থী পুরিসে, পুরিসো ইত্থিযাতি এৰং অঞ্ঞমঞ্ঞং সত্তেসু রতং, ততো এৰ ভৰা অপরিমুত্তা. যে হি কেচি ভৰাতি ইত্তরখণা ৰা দীঘাযুকা ৰা সাতৰন্তো ৰা অসাতৰন্তো ৰা ভৰা. সব্বধীতি উদ্ধং অধো তিরিযন্তি সব্বত্থ. সব্বত্থতাযাতি সব্বভাৰেন. সব্বে তে ভৰাতিআদীসু ‘‘সব্বেপি ভৰা অনিচ্চা’’তিআদিনা ৰিপস্সনাসহিতায মগ্গপঞ্ঞায অৰিপরীতং পস্সতো ভৰতণ্হাপি পহীযতি নিরুজ্ঝতি, ৰিভৰং উচ্ছেদম্পি নাভিনন্দতি ন পত্থেতি, তস্স সব্ব ¶ তণ্হানং অনৰসেসতো মগ্গেন নিরুজ্ঝনতো নিব্বানং নিব্বুতি হোতি. তস্স এৰং নিব্বুতস্স ভিক্খুনো অনুপাদা কিলেসাভিসঙ্খারানং অনুপাদানতো অগ্গহণতো পুনব্ভৰো ন হোতি. এৰংভূতেন চ অভিভূতো পঞ্চৰিধোপি মারো ৰিজিতো অস্স অনেন মারেন সঙ্গামো, সব্বেপি ভৰে সমতিক্কন্তো ইট্ঠানিট্ঠাদীসু তাদিলক্খণপ্পত্তোতি.
অনুসোতগামী অন্ধপুথুজ্জনো পটিসোতগামী কল্যাণপুথুজ্জনো. ঠিতত্তো সেক্খো. ইতরো অসেক্খো.
১১০. অভিজাতিকোতি জাতিযো. কণ্হাভিজাতিকোতি কণ্হে নীচে কুলে জাতো. কণ্হং ধম্মং অভিজাযতীতি কাল়কং দসৰিধং দুস্সীলধম্মং পসৰতি করোতি, সো তং অভিজাযিত্ৰা নিরযে নিব্বত্ততি. সুক্কং ধম্মন্তি ‘‘অহং পুব্বেপি পুঞ্ঞানং অকতত্তা নীচে কুলে নিব্বত্তো, ইদানি পুঞ্ঞং করিস্সামী’’তি পুঞ্ঞসঙ্খাতং সুক্কং পণ্ডরং ধম্মং অভিজাযতি, সো তেন সগ্গে নিব্বত্ততি. অকণ্হং অসুক্কং নিব্বানন্তি নিব্বানঞ্হি সচে কণ্হং ভৰেয্য, কণ্হৰিপাকং দদেয্য. সুক্কং, সুক্কৰিপাকং দদেয্য. দ্ৰিন্নম্পি অপ্পদানতো পন ‘‘অকণ্হং অসুক্ক’’ন্তি ৰুত্তং. নিব্বানন্তি চেত্থ অরহত্তং অধিপ্পেতং. তঞ্হি কিলেসনিব্বানন্তে জাতত্তা নিব্বানং নাম. তং এস অভিজাযতি পসৰতি করোতি. সুক্কাভিজাতিকোতি সুক্কে উচ্চে কুলে জাতো. সেসং ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বং. ‘‘কণ্হং কণ্হৰিপাক’’ন্তিআদিকস্স কম্মচতুক্কস্স অত্থো হেট্ঠা হারসম্পাতৰারে ৰিভত্তো এৰ.
১১১. মানুসত্তন্তি মনুস্সভাৰং, মনুস্সযোনিন্তি অত্থো. দ্ৰেতি কিচ্চং অকিচ্চমেৰ চাতি দ্ৰে. কিচ্চানি ত্ৰেৰ কত্তব্বানি, ন চাকিচ্চং কিঞ্চি কত্তব্বন্তি দস্সেতি. সুকিচ্চন্তিআদি ‘‘কিচ্চ’’ন্তি ৰুত্তানং তেসং সরূপদস্সনং.
পধানানীতি ¶ উত্তমানি ৰিসিট্ঠানি. পুরিমস্মিং পব্বজিতেসূতি ৰিসযে ভুম্মং. দুতিযে অধিকরণে. তত্থ নিব্বানন্তি অরহত্তং অধিপ্পেতং. কস্মা পনেত্থ আমিসপরিচ্চাগো অরহত্তেন সমধুরো নিদ্দিট্ঠোতি? দক্খিণেয্যেসু দক্খিণায মহপ্ফলভাৰদস্সনত্থং. যেন যেন ৰা পন ৰত্থুনাতি উচ্ছেদাদিৰত্থুনা. অজ্ঝোসিতাতি ভৰতণ্হাদিৰসেন অজ্ঝোসিতা. দুতিযে যেন যেন ৰা পন ৰত্থুনাতি অমরাৰিক্খেপৰত্থুআদিনা.
ইমিনা ¶ অসুভেন কম্মৰিপাকেনাতি অসুভস্স কাযদুচ্চরিতাদিকম্মস্স ৰিপাকত্তা অসুভেন অসিৰেন কম্মৰিপাকেন. ইদং বাললক্খণং নিব্বত্ততীতি পুরিমস্মিং ভৰে দুচ্চরিতসমঙ্গিতায বালো অযং ভৰতীতি উপলক্খণং জাযতি. ইদং সংকিলেসভাগিযং সুত্তন্তি ইদং এৰং পৰত্তং সংকিলেসভাগিযং নাম সুত্তং.
ইমিনা সুভেনাতি এত্থ ৰুত্তনযানুসারেন অত্থো ৰেদিতব্বো. তত্থ মহাপুরিসলক্খণন্তি পণ্ডিতলক্খণং. কিলেসভূমীহীতি কিলেসট্ঠানেহি কিলেসাৰত্থাহি ৰা. সানুসযস্স পরিযুট্ঠানং জাযতীতি অপ্পহীনানুসযস্স পচ্চযসমাযোগে রাগাদযো পরিযুট্ঠানৰসেন পৰত্তন্তি. পরিযুট্ঠিতো সংযুজ্জতীতি যো রাগাদীহি পরিযুট্ঠিতচিত্তো, সো কামরাগাদীহি সংযুজ্জতি নাম. সংযুজ্জন্তো উপাদিযতীতি যো কামরাগসংযোজনাদীহি সংযুত্তো, সো কামুপাদানাদীনি অকুসলকম্মানি চ উপাদিযতি. সেসং সব্বত্থ উত্তানমেৰ.
১১২. এৰং সোল়সৰিধেন সাসনপট্ঠানং নানাসুত্তেহি উদাহরণৰসেন ৰিভজিত্ৰা ইদানি অট্ঠৰীসতিৰিধেন সাসনপট্ঠানং দস্সেন্তেন যস্মা অযম্পি পট্ঠানৰিভাগো মূলপদেহি সঙ্গহিতো, ন ইমস্সাপি তেহি অসঙ্গহিতো পদেসো অত্থি, তস্মা মূলপদং ৰিভজিতব্বতঞ্চ দস্সেতুং ‘‘তত্থ কতমে অট্ঠারস মূলপদা’’তি পুচ্ছায ৰসেন মূলপদানি উদ্ধরিত্ৰা ‘‘লোকিযং লোকুত্তর’’ন্তিআদিনা নৰতিকা, থৰো চাতি অট্ঠৰীসতিৰিধং সাসনপট্ঠানং উদ্দিট্ঠং. তত্থ লোকিযন্তি লোকে নিযুত্তো, লোকে ৰা ৰিদিতো লোকিযো. ইধ পন লোকিযো অত্থো যস্মিং সুত্তে ৰুত্তো, তং সুত্তং লোকিযং. তথা লোকুত্তরং. যস্মিং পন সুত্তে পদেসেন লোকিযো, পদেসেন লোকুত্তরো ৰুত্তো, তং লোকিযঞ্চ লোকুত্তরঞ্চ. যঞ্চ সত্তে অধিট্ঠায সত্তপঞ্ঞত্তিমুখেন দেসিতং, তং সত্তাধিট্ঠানং. ধম্মৰসেনেৰ দেসিতং ধম্মাধিট্ঠানং. উভযৰসেন দেসিতং সত্তাধিট্ঠানঞ্চ ধম্মাধিট্ঠানঞ্চ. ইমিনা নযেন সব্বপদেসু অত্থো ৰেদিতব্বো. বুদ্ধাদীনং পন গুণাভিত্থৰনৰসেন পৰত্তং সুত্তং থৰো নাম.
তত্থ ¶ সজ্জুখীরন্তি তঙ্খণংযেৰ ধেনুযা থনেহি নিক্খন্তং অব্ভুণ্হখীরং. মুচ্চতীতি পরিণমতি. ইদং ৰুত্তং হোতি – যথা ধেনুযা থনতো নিক্খন্তং খীরং ¶ তঙ্খণংযেৰ ন মুচ্চতি ন পরিণমতি ন দধিভাৰং গচ্ছতি, তক্কাদিঅম্বিলসমাযোগতো পন পরতো কালন্তরেন পকতিং জহতি দধিভাৰং পাপুণাতি, এৰমেৰং পাপকম্মম্পি কিরিযক্খণেযেৰ ন ৰিপচ্চতি. যদি ৰিপচ্চেয্য, নানাগতীনং সভাৰট্ঠানং সিযা, ন কোচি পাপকম্মং কাতুং ৰিসহেয্য. যাৰ পন কুসলাভিনিব্বত্তক্খন্ধা চরন্তি, তাৰ তং তে রক্খন্তি, তেসং ভেদা অপাযেসু নিব্বত্তাপনৰসেন ৰিপচ্চতি. ৰিপচ্চমানঞ্চ ডহন্তং বালমন্ৰেতি, কিং ৰিয? ভস্মচ্ছন্নোৰ পাৰকো. যথা হি ছারিকায পটিচ্ছন্নো ৰীতচ্চিতঙ্গারো অক্কন্তোপি ছারিকায পটিচ্ছন্নত্তা ন তাৰ ডহতি, ছারিকং পন তাপেত্ৰা চম্মাদীনি ডহনৰসেন যাৰ মত্থলুঙ্গা ডহন্তো গচ্ছতি, এৰমেৰং পাপকম্মম্পি যেন কতং, তং বালং দুতিযে ৰা ততিযে ৰা অত্তভাৰে নিরযাদীসু নিব্বত্তং ডহন্তং অনুগচ্ছতীতি.
যস্সিন্দ্রিযানীতি তত্থাযং সঙ্খেপত্থো – যস্স ভিক্খুনো ছেকেন সারথিনা সুদন্তা অস্সা ৰিয ছ ইন্দ্রিযানি সমথং দন্তভাৰং নিব্বিসেৰনভাৰং গতানি, তস্স নৰৰিধং মানং পহায ঠিতত্তা পহীনমানস্স চতুন্নং আসৰানং অভাৰেন অনাসৰস্স তাদিভাৰে ঠিতস্স তথারূপস্স দেৰাপি পিহযন্তি, মনুস্সাপি দস্সনঞ্চ আগমনঞ্চ পত্থেন্তিযেৰাতি. আহারে সতীতি আহারপটিবদ্ধে ছন্দরাগে অপ্পহীনে সতি.
১১৩. সব্বা দিসা অনুপরিগম্ম চেতসাতি পরিতো দসপি দিসা চিত্তেন অনুগন্ত্ৰা. নেৰজ্ঝগাতি নেৰ অধিগচ্ছেয্য. পিযতরন্তি অতিসযেন পিযং. অত্তনাতি অত্ততো. এৰং পিযো পুথু অত্তা পরেসন্তি এৰং কস্সচিপি অত্তনা পিযতরস্স অনুপলব্ভনৰসেন ৰিসুং ৰিসুং পরেসং সত্তানং অত্তা পিযো. যস্মা চ এতদেৰ, তস্মা ন হিংসে পরং অত্তকামো অত্তনো সুখকামোতি.
ভূতাতি জাতা নিব্বত্তা. ভৰিস্সন্তীতি নিব্বত্তিস্সন্তি. ভূতাতি ৰা খীণাসৰা. তে হি পহীনভৰত্তা ভূতা এৰ. গমিস্সন্তীতি পরলোকং গমিস্সন্তি. খীণাসৰা পন অনুপাদিসেসং নিব্বানং.
পিযো ¶ চ হোতীতি সুপরিসুদ্ধায সীলসম্পত্তিযা, সুপরিসুদ্ধায চ দিট্ঠিসম্পত্তিযা সমন্নাগতো পিযো পিযাযিতব্বো হোতি. ৰুত্তঞ্হেতং –
‘‘সীলদস্সনসম্পন্নং ¶ , ধম্মট্ঠং সচ্চৰাদিনং;
অত্তনো কম্মকুব্বানং, তং জনো কুরুতে পিয’’ন্তি. (ধ. প. ২১৭);
পাসাণচ্ছত্তং ৰিয গরুকাতব্বতায গরু. উত্তরিমনুস্সধম্মৰসেন সম্ভাৰেতব্বতায ভাৰনীযো. সীলগুণেন ৰা পিযগরুআদিভাৰা ৰেদিতব্বা. তথা হি ৰুত্তং – ‘‘আকঙ্খেয্য চে, ভিক্খৰে, ভিক্খু ‘সব্রহ্মচারীনং পিযো চ অস্সং মনাপো চ গরু চ ভাৰনীযো চা’তি, সীলেস্ৰেৰস্স পরিপূরকারী’’তি (ম. নি. ১.৬৫).
ৰত্তাতি ‘‘কালেন ৰক্খামী’’তিআদিপঞ্চধম্মে অত্তনি উপট্ঠাপেত্ৰা সব্রহ্মচারীনং উল্লুম্পনভাৰে ঠত্ৰা ৰত্তা. ৰচনক্খমোতি সব্রহ্মচারীহি যেন কেনচি ৰুচ্চমানো সুব্বচো হুত্ৰা পদক্খিণগ্গাহিতায তেসং ৰচনং খমতীতি ৰচনক্খমো. ৰত্তাতি ৰা ধম্মকথাৰসেন ৰচনসীলো. ৰচনক্খমোতি ধম্মং সংৰণ্ণেন্তো পরেহি অসংহীরো হুত্ৰা তেসং পুচ্ছাৰচনক্খমতায ৰচনক্খমো. গম্ভীরঞ্চ কথং কত্তাতি সচ্চপটিচ্চসমুপ্পাদাদিং, অঞ্ঞং ৰা গম্ভীরকথং কত্তা. ন চট্ঠানে নিযোজকোতি ধম্মৰিনযাদিং অধম্মাৰিনযাদিৰসেন অৰত্ৰা ধম্মৰিনযাদিৰসেনেৰ দীপনতো ন চ অট্ঠানে নিযোজকো.
মাতরং পিতরং হন্ত্ৰাতি এত্থ ‘‘তণ্হা জনেতি পুরিস’’ন্তি (সং. নি. ১.৫৫-৫৭) ৰচনতো তীসু ভৰেসু সত্তানং জননতো তণ্হা মাতা নাম. ‘‘অহং অসুকস্স নাম রঞ্ঞো, রাজমহামত্তস্স ৰা পুত্তো’’তি পিতরং নিস্সায অস্মিমানস্স উপ্পজ্জনতো অস্মিমানো পিতা নাম. লোকো ৰিয রাজানং যস্মা সব্বদিট্ঠিগতানি দ্ৰে সস্সতুচ্ছেদদিট্ঠিযো ভজন্তি, তস্মা সস্সতুচ্ছেদদিট্ঠিযো দ্ৰে খত্তিযা রাজানো নাম. দ্ৰাদসাযতনানি ৰিত্থতট্ঠেন রট্ঠসদিসত্তা রট্ঠং নাম. আযসাধকো আযুত্তকপুরিসো ৰিয তংনিস্সিতো নন্দিরাগো অনুচরো নাম.
অনীঘোতি নিদ্দুক্খো. ব্রাহ্মণোতি খীণাসৰো. এতেন হি তণ্হাদযো অরহত্তমগ্গঞাণাসিনা হতা বাহিতা. যাতীতি সো ব্রাহ্মণো নিদ্দুক্খো হুত্ৰা যাতীতি.
কাযেতি ¶ করজকাযে. চিত্তন্তি পাদকজ্ঝানচিত্তং. সমোদহতীতি পক্খিপতি. যদা দিস্সমানেন কাযেন গন্তুকামো হোতি, তদা কাযগতিকং ¶ পাদকজ্ঝানচিত্তং অধিট্ঠহতীতি অত্থো. চিত্তেপি কাযং সমোদহতীতি যদা সীঘং গন্তুকামো হোতি, তদা পাদকজ্ঝানচিত্তে কাযং পক্খিপতি, চিত্তগতিকং কাযং অধিট্ঠহতীতি অত্থো. কাযে সুখসঞ্ঞঞ্চ লহুসঞ্ঞঞ্চ ওক্কমিত্ৰাতি ‘‘সেয্যথাপি নাম বলৰা পুরিসো সমিঞ্জিতং ৰা বাহং পসারেয্য, পসারিতং ৰা বাহং সমিঞ্জেয্যা’’তি ৰুত্তনযেন (মহাৰ. ৮, ১৩৭; দী. নি. ২.৬৬; ম. নি. ১.২৮২; ২.৩৩৮; সং. নি. ১.১৭২) ইদ্ধিমা কাযে সুখসঞ্ঞঞ্চ লহুসঞ্ঞঞ্চ ওক্কমিত্ৰা পরেসং দিস্সমানেন কাযেন আরামরামণেয্যকাদীনি পেক্খমানো চিত্তক্খণেনেৰ ইচ্ছিতট্ঠানং গচ্ছতি.
১১৪. যং তং লোকুত্তরং ঞাণন্তি সব্বং লোকং উত্তরিত্ৰা অভিভৰিত্ৰা ঠিতত্তা ৰুত্তং, ন পন লোকুত্তরভূমিকত্তা. সব্বকালে পৰত্ততীতি আৰজ্জনপটিবদ্ধৰুত্তিত্তা ৰুত্তং, ন সততং সমিতং পৰত্ততীতি. ন হি সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং ভগৰতো সব্বস্মিংযেৰ কালে উপ্পজ্জতীতি সক্কা ৰত্তুন্তি.
কিত্তযিস্সামি তে সন্তিন্তি সব্বকিলেসৰূপসমহেতুতায সন্তিং নিব্বানং দস্সেস্সামি. দিট্ঠে ধম্মেতি দিট্ঠে দুক্খাদিধম্মে, ইমস্মিং এৰ ৰা অত্তভাৰে. অনীতিহন্তি ইতিহাসাতি এৰং ন ইতিকিরায পৰত্তং, অত্তপচ্চক্খন্তি অত্থো. যং ৰিদিত্ৰা সতো চরন্তি ‘‘সব্বে সঙ্খারা অনিচ্চা’’তিআদিনা (ধ. প. ২৭৭; থেরগা. ৬৭৬; নেত্তি. ৫) নযেন সতো হুত্ৰা চরন্তো অরিযমগ্গেন যং সন্তিং ৰিদিত্ৰা. তরে লোকে ৰিসত্তিকন্তি সঙ্খারলোকে ৰিসপ্পনতো ৰিসত্তিকসঙ্খাতং তণ্হং তরে তরেয্য সমতিক্কমেয্যাতি অত্থো.
তঞ্চাহং অভিনন্দামীতি তং ৰুত্তপ্পকারং সন্তিজোতকং তুম্হাকং ৰচনং অহং পত্থযামি, তং এৰ ৰা সন্তিং উত্তমং অভিনন্দামীতি ধোতকো ৰদতি. উদ্ধং অধো তিরিযঞ্চাপি মজ্ঝেতি এত্থ উদ্ধন্তি অনাগতং উপরি চ. অধোতি অতীতং হেট্ঠা চ. তিরিযঞ্চাপি মজ্ঝেতি পচ্চুপ্পন্নং পরিতো চ. এতং ৰিদিত্ৰা সঙ্গোতীতি এতং অনাগতাদিং সঙ্গজননট্ঠানন্তি ঞত্ৰা. ভৰাভৰাযাতি খুদ্দকানঞ্চেৰ মহন্তানঞ্চ ভৰানং অত্থায, সস্সতুচ্ছেদায ৰা.
অরিযসচ্চানন্তি ¶ অরিযভাৰকরানং সচ্চানং. অননুবোধাতি অবুজ্ঝনেন অজাননেন. অপ্পটিৰেধাতি ¶ অপ্পটিৰিজ্ঝনেন. সন্ধাৰিতন্তি ভৰতো ভৰস্স গমনেন সন্ধাৰিতং. সংসরিতন্তি পুনপ্পুনং গমনৰসেন সংসরিতং. মমঞ্চেৰ তুম্হাকঞ্চাতি মযা চেৰ তুম্হেহি চ. অথ ৰা সন্ধাৰিতং সংসরিতন্তি সন্ধাৰনং সংসরণং মমঞ্চেৰ তুম্হাকঞ্চ অহোসীতি অত্থো. ভৰনেত্তীতি ভৰাভৰং নযনসমত্থা তণ্হারজ্জু. সংসিতন্তি সংসরিতং. সমূহতাতি সুট্ঠু হতা ছিন্না অপ্পৰত্তিকতা.
সব্বে সঙ্খারা অনিচ্চাতি পচ্চযেহি সঙ্খরীযন্তীতি ‘‘সঙ্খারা’’তি লদ্ধনামা পঞ্চক্খন্ধা. আদিঅন্তৰন্ততো অনিচ্চন্তিকতো তাৰকালিকতো খণপরিত্ততো চ ন নিচ্চাতি অনিচ্চা. যদা পঞ্ঞায পস্সতীতি যদা ৰিপস্সনাপঞ্ঞায পস্সতি. অথ ইমস্মিং ৰট্টদুক্খে নিব্বিন্দতি, নিব্বিন্দন্তো দুক্খপরিজাননাদিৰসেন সচ্চানি পটিৰিজ্ঝতি. এস মগ্গো ৰিসুদ্ধিযাতি য্ৰাযং ৰুত্তনযেন সচ্চপ্পটিৰেধো, এস ৰিসুদ্ধত্থায মগ্গো. সব্বে সঙ্খারা দুক্খাতি সব্বে সঙ্খারা অভিণ্হসম্পটিপীল়নট্ঠেন খযট্ঠেন চ দুক্খাতি. সেসং ৰুত্তনযমেৰ. সব্বে ধম্মা অনত্তাতি সব্বেপি তেভূমকধম্মা পরতো তুচ্ছতো সুঞ্ঞতো অসারতো অৰসৰত্তনতো চ অনত্তাতি. সেসং পুরিমসদিসমেৰ.
সেয্যোতি ৰিসিট্ঠো উত্তমো. সদিসোতি সমানো. হীনোতি লামকো. ওমানোপি হি অত্তনো অৰঙ্করণমুখেনপি সংপগ্গণ্হনৰসেনেৰ পৰত্ততি. তেন ৰুত্তং ‘‘হীনোহমস্মী’’তি. কিমঞ্ঞত্র যথাভূতস্স অদস্সনাতি সরসপভঙ্গুতায একন্তেনেৰ অনৰট্ঠিতসভাৰেহি রূপধম্মেহি সেয্যাদিৰসেন অত্তনো উক্খিপনস্স তেসং যথাভূতং অদস্সনং অঞ্ঞাণং ৰিনা কিং অঞ্ঞং কারণং সিযা, অঞ্ঞং কিঞ্চি কারণং তস্স নত্থীতি অত্থো. ৰেদনাদীসুপি এসেৰ নযো. ৰুত্তৰিপরিযাযেন সুক্কপক্খো ৰেদিতব্বো.
১১৫. যে অরিযসচ্চানি ৰিভাৰযন্তীতি দুক্খাদীনি অরিযসচ্চানি পঞ্ঞাওভাসেন সচ্চপ্পটিচ্ছাদককিলেসন্ধকারং ৰিধমেত্ৰা অত্তনো পকাসানি পাকটানি করোন্তি. গম্ভীরপঞ্ঞেনাতি অপ্পমেয্যপঞ্ঞতায সদেৰকস্সপি লোকস্স ঞাণেন অলব্ভনেয্যপতিট্ঠপঞ্ঞেন সব্বঞ্ঞুনাতি ৰুত্তং ¶ হোতি. সুদেসিতানীতি সঙ্খেপৰিত্থারাদীহি তেহি তেহি নযেহি সুট্ঠু দেসিতানি. কিঞ্চাপি তে হোন্তি ভুসং পমত্তাতি তে ৰিভাৰিতঅরিযসচ্চা পুগ্গলা কামং দেৰরজ্জচক্কৰত্তিরজ্জাদিপমাদট্ঠানং আগম্ম ভুসং পমত্তা হোন্তি, তথাপি সোতাপত্তিমগ্গঞাণেন অভিসঙ্খারৰিঞ্ঞাণস্স নিরোধেন ঠপেত্ৰা সত্ত ভৰে অনমতগ্গে সংসারে যে ¶ উপ্পজ্জেয্যুং নামঞ্চ রূপঞ্চ, তেসং নিরুদ্ধত্তা ন অট্ঠমং ভৰং আদিযন্তি, সত্তমভৰেযেৰ পন ৰিপস্সনং আরভিত্ৰা অরহত্তং পাপুণন্তীতি অত্থো.
যথিন্দখীলোতি এত্থ যথাতি উপমাৰচনং. ইন্দখীলোতি নগরদ্ৰারথিরকরণত্থং উম্মারব্ভন্তরে অট্ঠ ৰা দস ৰা হত্থে পথৰিং খণিত্ৰা আকোটিতস্স সারদারুমযস্স থম্ভস্সেতং অধিৰচনং. পথৰিস্সিতো সিযাতি গম্ভীরনেমিতায অন্তো পৰিসিত্ৰা ভূমিনিস্সিতো সিযা ভৰেয্য. চতুব্ভি ৰাতেহীতি চতূহি দিসাহি আগতৰাতেহি. অসম্পকম্পিযোতি কম্পেতুং ৰা চালেতুং ৰা অসক্কুণেয্যো. তথূপমং…পে… পস্সতীতি যো চত্তারি অরিযসচ্চানি পঞ্ঞায অজ্ঝোগাহেত্ৰা পস্সতি, তং সপ্পুরিসং উত্তমপুরিসং তথা দস্সনতো সব্বতিত্থিযৰাদৰাতেহি অসম্পকম্পিযতায তথূপমং যথাৰুত্তইন্দখীলূপমং ৰদামীতি অত্থো.
সোতাপত্তিযঙ্গেহীতি অরিযসোতাপজ্জনস্স অঙ্গভূতেহি. অরিযসাৰকোতি অরিযস্স বুদ্ধস্স ভগৰতো সদ্ধম্মস্সৰনন্তে জাতত্তা অরিযসাৰকো. খীণনিরযোম্হীতি খীণনিরযো অম্হি. খীণাপাযদুগ্গতিৰিনিপাতোতি ইদং নিরযাদীনংযেৰ ৰেৰচনৰসেন ৰুত্তং. নিরযাদযো হি ৰড্ঢিসঙ্খাততো অযতো অপেতত্তা অপাযা. দুক্খস্স গতি পটিসরণন্তি দুগ্গতিযো. দুক্কটকারিনো ৰিৰসা এত্থ নিপতন্তীতি ৰিনিপাতা. সোতং অরিযমগ্গং আদিতো পত্তো অধিগতোতি সোতাপন্নো. অকুপ্পধম্মতায মগ্গফলানং পুথুজ্জনভাৰসঙ্খাতে ৰিরূপে ন নিপতনসভাৰোতি অৰিনিপাতধম্মো. ততো এৰ ধম্মনিযামেন নিযততায নিযতো. উপরিমগ্গত্তযসঙ্খাতা সম্বোধি অৰস্সং পত্তব্বতায অস্স পরং অযনং গতি পটিসরণন্তি সম্বোধিপরাযণো.
নিৰিট্ঠাতিআদীনি পদানি অঞ্ঞমঞ্ঞৰেৰচনানেৰ. সহধম্মিযাতি সব্রহ্মচারিনো. অরিযকন্তেহীতি অরিযানং কন্তেহি পিযেহি মনাপেহি. পঞ্চ সীলানি ¶ হি অরিযসাৰকানং কন্তানি হোন্তি, ভৰন্তরেপি অৰিজহনতো. তানি সন্ধাযেতং ৰুত্তং. সব্বোপি পনেত্থ সংৰরো লব্ভতিযেৰ. সোতাপন্নোহমস্মীতি ইদং দেসনাসীসমেৰ. সকদাগামিআদযোপি ‘‘সকদাগামীহমস্মী’’তিআদিনা নযেন ব্যাকরোন্তিযেৰ. যতো সব্বেসম্পি সিক্খাপদাৰিরোধেন যুত্তট্ঠানে ব্যাকরণং অনুঞ্ঞাতমেৰাতি.
যস্সিন্দ্রিযানীতি যস্স অরিযপুগ্গলস্স সদ্ধাদীনি ইন্দ্রিযানি. সুভাৰিতানীতি অরিযমগ্গভাৰনাৰসেন সুট্ঠু ভাৰিতানি. অজ্ঝত্তং বহিদ্ধা চাতি ওরম্ভাগিযানং উদ্ধম্ভাগিযানঞ্চ ¶ সংযোজনানং পজহনৰসেন. তেনাহ ‘‘সব্বলোকে’’তি. নিব্বিজ্ঝাতি নিব্বিজ্ঝিত্ৰা পটিৰিজ্ঝিত্ৰা.
ধম্মপদানীতি ধম্মকোট্ঠাসানি. অনভিজ্ঝা ধম্মপদং নাম অলোভো ৰা অলোভসীসেন অধিগতঝানৰিপস্সনামগ্গফলনিব্বানানি ৰা দসঅসুভৰসেন ৰা অধিগতঝানাদীনি অনভিজ্ঝা ধম্মপদং. চতুব্রহ্মৰিহারৰসেন অধিগতানি অব্যাপাদো ধম্মপদং. দসানুস্সতিআহারেপটিক্কূলসঞ্ঞাৰসেন অধিগতানি সম্মাসতি ধম্মপদং. দসকসিণআনাপানৰসেন অধিগতানি সম্মাসমাধি ধম্মপদং.
পঞ্চ ছিন্দেতি হেট্ঠা অপাযুপপত্তিসংৰত্তনিকানি পঞ্চ ওরম্ভাগিযসংযোজনানি পাদে বদ্ধরজ্জুং ৰিয পুরিসো সত্থেন হেট্ঠা মগ্গত্তযেন ছিন্দেয্য. পঞ্চ জহেতি উপরিদেৰলোকসম্পাপকানি পঞ্চ উদ্ধম্ভাগিযসংযোজনানি পুরিসো গীৰায বদ্ধরজ্জুং ৰিয অরহত্তমগ্গেন জহেয্য ছিন্দেয্যেৰাতি অত্থো. পঞ্চ চুত্তরি ভাৰযেতি উদ্ধম্ভাগিযসংযোজনানং পহানত্থায সদ্ধাদীনি পঞ্চিন্দ্রিযানি উত্তরি ভাৰেয্য. পঞ্চ সঙ্গাতিগোতি এৰং সন্তে পঞ্চন্নং রাগদোসমোহমানদিট্ঠিসঙ্গানং অতিক্কমনেন পঞ্চসঙ্গাতিগো হুত্ৰা ভিক্খু ‘‘ওঘতিণ্ণো’’তি ৰুচ্চতি, নিত্তিণ্ণচতুরোঘোতি ৰুচ্চতীতি অত্থো.
অনঞ্ঞাতং অপ্পটিৰিদ্ধং চতুসচ্চধম্মং, অমতপদংযেৰ ৰা ঞস্সামি জানিস্সামীতি পটিপন্নস্স পঠমমগ্গট্ঠস্স ইন্দ্রিযন্তি অনঞ্ঞাতঞ্ঞস্সামীতিন্দ্রিযং. পঠমমগ্গঞাণঞ্হি তংপুব্বভাগৰসেন এৰং ৰুত্তং. আজানাতি পঠমমগ্গেন ঞাতমরিযাদং অনতিক্কমিত্ৰা জানাতীতি অঞ্ঞো, তস্স ইন্দ্রিযন্তি অঞ্ঞিন্দ্রিযং, হেট্ঠা তীসু ফলেসু, উপরি তীসু মগ্গেসু চ ঞাণস্সেতং অধিৰচনং. অঞ্ঞাতাৰিনো চতূসু সচ্চেসু নিট্ঠিতকিচ্চস্স অরহতো ¶ ইন্দ্রিযন্তি অঞ্ঞাতাৰিন্দ্রিযং, অগ্গফলঞাণস্সেতং অধিৰচনং. অনভিসমেতস্সাতি অপ্পটিৰিদ্ধস্স. অভিসমযাযাতি পটিৰেধায.
১১৬. বাললক্খণানীতি বালস্স উপলক্খণকারণানি. বালনিমিত্তানীতি ‘‘বালো অয’’ন্তি গহেতুং নিমিত্তানি কারণানি. বালাপদানানীতি বালস্স পোরাণানি ৰিরুল়্হানি কম্মানি. ‘‘দুচ্চিন্তিতচিন্তী’’তিআদীসু দুচ্চিন্তিতং অভিজ্ঝং ব্যাপাদং মিচ্ছাদস্সনঞ্চ চিন্তেতীতি ¶ দুচ্চিন্তিতচিন্তী. দুব্ভাসিতং মুসাৰাদাদিং ভাসতীতি দুব্ভাসিতভাসী. দুক্কটং পাণাতিপাতাদিকম্মং করোতীতি দুক্কটকম্মকারী. ৰুত্তৰিপরিযাযেন সুক্কপক্খো ৰেদিতব্বো.
ভিয্যোতি উপরূপরি. পকুজ্ঝেয্যুন্তি ৰিরুজ্ঝেয্যুং. ‘‘পকুপ্পেয্যু’’ন্তিপি পাঠো. ভুসেনাতি দল়্হেন. দণ্ডেনাতি দণ্ডদানেন. ধীরোতি পণ্ডিতো সপ্পঞ্ঞজাতিকো. নিসেধযেতি পটিবাহেয্য. পুন কিঞ্চি কাতুং ৰত্তুং ৰা অসমত্থং করেয্যাতি অত্থো.
পরন্তি পচ্চত্থিকং. যো সতো উপসম্মতীতি যো সতিমা হুত্ৰা উপসম্মতি, তস্স উপসমংযেৰাহং বালস্স পটিসেধনং মঞ্ঞামীতি অত্থো.
ৰজ্জন্তি দোসং. যদা নং মঞ্ঞতীতি যস্মা নং মঞ্ঞতি. অজ্ঝারুহতীতি অজ্ঝোত্থরতি. গোৰ ভিয্যো পলাযিনন্তি যথা গোযূথে তাৰদেৰ দ্ৰে গাৰো যুজ্ঝন্তে গোগণো ওলোকেন্তো তিট্ঠতি যাৰ ন একো পলাযতি, যদা পন পলাযতি, অথ তং পলাযীনং সব্বো গোগণো ভিয্যো অজ্ঝোত্থরতি, এৰং দুম্মেধো খমন্তং ভিয্যো অজ্ঝোত্থরতীতি অত্থো.
সদত্থপরমাতি সকত্থপরমা. খন্ত্যা ভিয্যো ন ৰিজ্জতীতি তেসু সকত্থপরমেসু অত্থেসু খন্তিতো উত্তরিতরো অঞ্ঞো অত্থো ন ৰিজ্জতি. তমাহু পরমং খন্তিন্তি যো বলৰা তিতিক্খতি, তস্স তং খন্তিং পরমং আহু. বালবলং নাম অঞ্ঞাণবলং. তং যস্স বলং, অবলমেৰ তং, ন তং বলন্তি আহু কথেন্তি দীপেন্তি. ধম্মগুত্তস্সাতি ধম্মেন রক্খিতস্স ধম্মং ৰা রক্খন্তস্স. পটিৰত্তাতি পটিপ্ফরিত্ৰা ৰত্তা, পটিপ্পরিত্ৰা ৰা যং ৰা তং ৰা ৰদেয্যাসি. ধম্মট্ঠং পন চালেতুং সমত্থো নাম নত্থি. তস্সেৰ তেন পাপিযোতি তেন কোধেন তস্সেৰ পুগ্গলস্স পাপং হোতি. কতরস্সাতি ¶ ? যো কুদ্ধং পটিকুজ্ঝতি, তস্স. তত্থ কুদ্ধন্তি সম্পদানে উপযোগৰচনং, কুদ্ধস্সাতি অত্থো. তিকিচ্ছন্তানন্তি একৰচনে বহুৰচনং, তিকিচ্ছন্তন্তি অত্থো. জনা মঞ্ঞন্তীতি এৰরূপং অত্তনো চ পরস্স চাতি উভিন্নং অত্থং তিকিচ্ছন্তং নিপ্ফাদেন্তং পুগ্গলং ‘‘বালো অয’’ন্তি অন্ধবালপুথুজ্জনা এৰং মঞ্ঞন্তি. যে ধম্মস্স অকোৰিদাতি যে চতুসচ্চধম্মে অকোৰিদা অচ্ছেকা, তে এৰং মঞ্ঞন্তীতি অত্থো.
১১৭. পত্তন্তি অধিগতং এতরহি অনুভুয্যমানং কামূপকরণং পত্তব্বন্তি তদেৰ অনাগতে অধিগন্তব্বং অনুভৰিতব্বং, উভযমেতং রজানুকিণ্ণন্তি তদুভযম্পি রাগরজাদীহি অৰকিণ্ণং ¶ . আতুরস্সাতি রাগাদিকিলেসাতুরস্স. অনুসিক্খতোতি কিলেসবহুলপুগ্গলে অনুসিক্খতো. যে চ সিক্খাসারাতি যে যথাসমাদিন্নং সীলৰতাদিসঙ্খাতং সিক্খং সারতো গহেত্ৰা ঠিতা. তেনাহ – ‘‘সীলং ৰতং জীৰিতং ব্রহ্মচরিয’’ন্তি. তত্থ যং ‘‘ন করোমী’’তি ওরমতি, তং সীলং. যং ৰেসভোজনকিচ্চচরণাদি, তং ৰতং. জীৰিতন্তি আজীৰো. ব্রহ্মচরিযন্তি মেথুনৰিরতি. উপট্ঠানসারাতি এতেসং সীলাদীনং অনুট্ঠানসারা. এতেহি এৰ সংসারসুদ্ধীতি তানি সারতো গহেত্ৰা ঠিতাতি অত্থো.
ইচ্চেতে উভো অন্তাতি ইতি সীলব্বতপরামাসমুখেন অত্তকিলমথানুযোগো, কামেসু অনৰজ্জসঞ্ঞিতামুখেন কামসুখল্লিকানুযোগো চাতি এতে উভো অন্তা. তে চ খো যথাক্কমং আযতিং পত্তব্বে, এতরহি পত্তে চ রাগরজাদিওকিণ্ণে কামগুণে অল্লীনেহি কিলেসাতুরানং অনুসিক্খন্তেহি, সযঞ্চ কিলেসাতুরেহেৰ পটিপজ্জিতব্বা, ততো এৰ চ তে কটসিৰড্ঢনা অপরাপরং জরামরণেহি সিৰথিকায ৰড্ঢনসীলা একন্তেনেৰ কটসিং ৰড্ঢেন্তি, সযং ৰড্ঢন্তা পরে চ অন্তদ্ৰযে সমাদপেন্তা ৰড্ঢাপেন্তি চাতি অত্থো.
উভো অন্তে অনভিঞ্ঞাযাতি যথাৰুত্তে উভো অন্তে অজানিত্ৰা. ওলীযন্তি একেতি ‘‘সস্সতো অত্তা চ লোকো চা’’তি ওলীযনতণ্হাভিনিৰেসৰসেন অৰলীযন্তি একচ্চে. অতিধাৰন্তি একেতি একচ্চে – ‘‘উচ্ছিজ্জতি ৰিনস্সতি অত্তা চ লোকো চা’’তি অতিধাৰনাভিনিৰেসৰসেন অতিক্কমন্তি.
ন ¶ অমঞ্ঞিংসু তেসঞ্চ তণ্হাদিমঞ্ঞনানং পহীনত্তা. ততো এৰ অনুপাদাপরিনিব্বানতো তিৰিধম্পি ৰট্টং তেসং পঞ্ঞাপনায নত্থীতি.
জঞ্ঞাতি জানেয্য. সংযুজেতি সংযোজেয্য. মানুসন্তি মনুস্সানং ইদন্তি মানুসং, মনুস্সভৰপরিযাপন্নং. কিঞ্হি তস্স সকং হোতীতি তস্স মচ্চুমুখং পৰিসন্তস্স সত্তস্স কিং অঞ্ঞং সকং নাম অঞ্ঞত্র কল্যাণকম্মতো. কম্মস্সকা হি সত্তা. তেনাহ – ‘‘তস্মা করেয্য কল্যাণ’’ন্তিআদি. তত্থ সম্পরাযিকন্তি সম্পরাযফলনিব্বত্তকং.
১১৮. ইমে ধম্মাতি ইমে কুসলা ৰা অকুসলা ৰা ধম্মা. এৰংগহিতাতি এৰং সমাদিন্না ¶ উপ্পাদিতা. ইদং ফলন্তি ইদং ইট্ঠৰিপাকং অনিট্ঠৰিপাকঞ্চ ফলং. অযমত্থোতি অযং ৰুড্ঢি, অযং হানীতি অত্থো. অঞ্ঞম্পি এৰংজাতিযন্তি একংসব্যাকরণীযং ৰদতি.
আকঙ্খতো ন জানেয্যুন্তি তত্থ যেন হেতুনা ভগৰতো যা আকঙ্খা, সা অঞ্ঞেসং অৰিসযোতি আহ – ‘‘কিন্তং ভগৰা আকঙ্খতীতি. ইদং অৰিসজ্জনীয’’ন্তি.
এত্তকোতি এতপরিমাণো. সীলক্খন্ধেতি সীলক্খন্ধহেতু. ‘‘সীলক্খন্ধেনা’’তিপি পাঠো. সেসপদেসুপি এসেৰ নযো. ইরিযাযন্তি কাযৰচীসমাচারে. পভাৰেতি আনুভাৰে. হিতেসিতাযন্তি মেত্তায. ইদ্ধিযন্তি ইদ্ধিৰিধায. এত্তকা বুদ্ধগুণা, তে চ পচ্চেকং এৰংপভাৰা. তথা মগ্গফলনিব্বানানি এৰমানুভাৰানি. অরিযসঙ্ঘো এৰংৰিধগুণেহি যুত্তোতি.
তিণ্ণং রতনানং মহানুভাৰতা ন সব্বথা অঞ্ঞেসং ৰিসযো, ভগৰতো এৰ ৰিসযোতি আহ – ‘‘বুদ্ধৰিসযো অৰিসজ্জনীযো’’তি. তেন যো অঞ্ঞোপি অত্থো বুদ্ধৰিসযো, সো অৰিসজ্জনীযোতি দস্সেতি. ৰুত্তঞ্হেতং ভগৰতা – ‘‘বুদ্ধৰিসযো অচিন্তেয্যো ন চিন্তেতব্বো, যং চিন্তেন্তো উম্মাদস্স ৰিঘাতস্স ভাগী অস্সা’’তি (অ. নি. ৪.৭৭). কতমা পুব্বা কোটীতি অৰিসজ্জনীযন্তি ‘‘কতমা পুব্বা কোটী’’তি কেনচি কতং পুচ্ছনং অৰিসজ্জনীযং. কস্মা? সংসারস্স পুরিমায কোটিযা অভাৰতো. তেনেৰাহ – ‘‘পুরিমা, ভিক্খৰে, কোটি ন পঞ্ঞাযতী’’তি (অ. নি. ১০.৬১). তত্থ ন পঞ্ঞাযতীতি ¶ ন দিস্সতি, ন উপলব্ভতীতি অত্থো. ন পঞ্ঞাযতীতি অঞ্ঞস্স ঞাণৰিসযো ন হোতীতি পন অত্থং সন্ধায ‘‘ন পঞ্ঞাযতীতি সাৰকানং ঞাণৰেকল্লেনা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ অত্তূপনাযিকাতি অত্তা উপনেতব্বো এতিস্সাতি অত্তূপনাযিকা. নত্থি বুদ্ধানং ভগৰন্তানং অৰিজাননাতি এতেন পুরিমায কোটিযা অভাৰতো এৰ ন পঞ্ঞাযতি, ন তত্থ ঞাণস্স পটিঘাতোতি দস্সেতি.
যং পন অত্থি, তং অঞ্ঞেসং অপ্পমেয্যম্পি ভগৰতো ন অপ্পমেয্যন্তি ভগৰতো সব্বত্থ অপ্পটিহতঞ্ঞাণতং দস্সেতুং ‘‘যথা ভগৰা কোকালিকং ভিক্খুং আরব্ভা’’তিআদিমাহ. তত্থ অঞ্ঞতরং ভিক্খুন্তি নামগোত্তেন অপাকটং. ‘‘কীৰ দীঘং নু খো, ভন্তে, পদুমে নিরযে আযুপ্পমাণ’’ন্তি পঞ্হং পুচ্ছিত্ৰা নিসিন্নং একং ভিক্খুং এৰমাহাতি. এত্থাযং পাঠসেসো – দীঘং খো, ভিক্খু, পদুমে নিরযে আযুপ্পমাণং, তং ন সুকরং সঙ্খাতুং ‘‘এত্তকানি ৰস্সানী’’তি ৰা ‘‘এত্তকানি ৰস্সসতানী’’তি ৰা ‘‘এত্তকানি ৰস্সসহস্সানী’’তি ৰা ‘‘এত্তকানি ¶ ৰস্সসতসহস্সানী’’তি ৰাতি. সক্কা পন, ভন্তে, উপমা কাতুন্তি. ‘‘সক্কা ভিক্খূ’’তি ভগৰা অৰোচ. সেয্যথাপি, ভিক্খু, ৰীসতিখারিকো কোসলকো তিলৰাহো. ততো পুরিসো ৰস্সসতস্স ৰস্সসতস্স অচ্চযেন একমেকং তিলং উদ্ধরেয্য. খিপ্পতরং খো সো, ভিক্খু, ৰীসতিখারিকো কোসলকো তিলৰাহো ইমিনা উপক্কমেন পরিক্খযং পরিযাদানং গচ্ছেয্য, ন ত্ৰেৰ একো অব্বুদো নিরযো. সেয্যথাপি, ভিক্খু, ৰীসতি অব্বুদা নিরযা, এৰমেকো নিরব্বুদো নিরযোতিআদি (সং. নি. ১.১৮১; অ. নি. ১০.৮৯; সু. নি. কোকালিকসুত্ত).
তত্থ ৰীসতিখারিকোতি মাগধকেন পত্থেন চত্তারো পত্থা কোসলরট্ঠে একো পত্থো হোতি. তেন পত্থেন চত্তারো পত্থা আল়্হকং, চত্তারি আল়্হকানি দোণং, চতুদোণা মানিকা, চতুমানিকা খারী. তায খারিযা ৰীসতিখারিকো তিলৰাহো. তিলৰাহোতি তিলসকটং. অব্বুদো নিরযোতি অব্বুদো নাম একো পচ্চেকনিরযো নত্থি, অৰীচিম্হি এৰ পন অব্বুদগণনায পচ্চনোকাসো ‘‘অব্বুদো নিরযো’’তি ৰুত্তো. এস নযো নিরব্বুদাদীসুপি.
তত্থ ৰস্সগণনাপি এৰং ৰেদিতব্বা – যথা হি সতংসতসহস্সানি কোটি হোতি. এৰং সতংসতসহস্সকোটিযো পকোটি নাম. সতংসতসহস্সপকোটিযো ¶ কোটিপকোটি নাম. সতংসতসহস্সকোটিপকোটিযো নহুতং. সতংসতসহস্সনহুতানি নিন্নহুতং. সতংসতসহস্সানি নিন্নহুতানি একো অব্বুদো. ততো ৰীসতিগুণো নিরব্বুদো. এস নযো সব্বত্থ. অযঞ্চ গণনা অপরিচিতানং দুক্করাতি ৰুত্তং – ‘‘তং ন সুকরং সঙ্খাতু’’ন্তি. কেচি পন ‘‘তত্থ তত্থ পরিদেৰনানত্তেন কম্মকারণনানত্তেনপি ইমানি নামানি লদ্ধানী’’তি ৰদন্তি. অপরে ‘‘সীতনরকা এতে’’তি. চিত্তং আঘাতেত্ৰাতি চিত্তং পদূসেত্ৰা.
১১৯. কথং জিনোতি পকারপুচ্ছা. কেন জিনোতি কারণপুচ্ছা. কেন কারণেন কেন হেতুনা কায পটিপত্তিযা জিনোতি পুচ্ছতি. কথন্তি পন কেন পকারেন কিং অতীতানং, উদাহু অনাগতানং পচ্চুপ্পন্নানং কিলেসানং পহানেন জিনোতি পুচ্ছতি, তস্মা তং ‘‘ৰিসজ্জনীয’’ন্তি ৰুত্তং. কতমো জিনোতি কিং রূপং জিনো, উদাহু ৰেদনা সঞ্ঞা সঙ্খারা ৰিঞ্ঞাণং জিনো. রূপাদিৰিনিমুত্তো ৰা অঞ্ঞো জিনো, যো ‘‘অত্তা’’তি ৰুচ্চতীতি ইমমত্থং সন্ধাযাহ ‘‘অৰিসজ্জনীয’’ন্তি. কিত্তকোতি পমাণতো কিংপরিমাণো.
অত্থি ¶ তথাগতোতি অত্থি সত্তো. য্ৰাযমাযস্মা ‘‘এৰংনামো এৰংগোত্তো’’তি পঞ্চক্খন্ধে উপাদায পঞ্ঞপীযতি, তস্স পুগ্গলস্স অধিপ্পেতত্তা ৰুত্তং ‘‘ৰিসজ্জনীয’’ন্তি. রূপং তথাগতোতি রূপং অত্তাতি সক্কাযদিট্ঠিৰসেন পুচ্ছতীতি কত্ৰা ৰুত্তং ‘‘অৰিসজ্জনীয’’ন্তি. ইমিনা নযেন সব্বপদেসু অত্থো ৰেদিতব্বো.
১২০. বালং পীঠসমারুল়্হন্তিআদীনি সামিঅত্থে উপযোগৰচনানি. কাযেন দুচ্চরিতানীতি কাযেন দুট্ঠু কতানি. ওলব্ভন্তীতি অৰলম্বন্তি অৰত্থরিযন্তি. সেসপদদ্ৰযং তস্সেৰ ৰেৰচনং. ওলম্বনাদিআকারেন হি তানি উপট্ঠহন্তি, তস্মা এৰং ৰুত্তং. মহতন্তি মহন্তানং. পথৰিযং ওলম্বন্তীতি পথৰিতলে পত্থরন্তি. সেসপদদ্ৰযং তস্সেৰ ৰেৰচনং. পত্থরণাকারোযেৰ হেস. তত্র, ভিক্খৰে, বালস্সাতি তস্মিং উপট্ঠহনাকারে বালস্স এৰং হোতি.
লাভা ¶ ৰো, ভিক্খৰেতি ভিক্খৰে, যে ইমে তুম্হেহি পটিলদ্ধা মনুস্সত্তসদ্ধাপটিলাভাদযো, লাভা ৰো তুম্হাকং লাভা এৰ. সুলদ্ধন্তি যম্পিদং পব্বজিত্ৰা চতুপারিসুদ্ধিসীলাদিসম্পাদনং লদ্ধং, তম্পি সুলদ্ধং. খণো ৰো পটিলদ্ধোতি অট্ঠঅক্খণৰজ্জিতো নৰমোযং খণো পটিলদ্ধো মগ্গব্রহ্মচরিযৰাসায. ‘‘দিট্ঠা মযা’’তিআদিনা একদেসনিদস্সনেন অট্ঠ অক্খণে ৰিভাৰেতি.
১২১. যহিং যহিন্তি যং যং দুগ্গতিং যো গচ্ছতি. সো নং অধম্মোতি যো অধম্মো তেন চরিতো, সো নং অধম্মচারিং পুগ্গলং. হনাতীতি বাধতি.
অপ্পেসক্খতাতি অপ্পানুভাৰতা. দুব্বণ্ণতাতি ৰিরূপতা বীভচ্ছতা. দুপ্পঞ্ঞতাতি নিপ্পঞ্ঞতা অহেতুকপটিসন্ধিৰসেন এল়মূগতা.
১২২. ৰাচানুরক্খীতি চতুন্নং ৰচীদুচ্চরিতানং পরিৰজ্জনেন ৰাচানুরক্খী. অভিজ্ঝাদীনং অনুপ্পাদনেন মনসা সুট্ঠু সংৰুতো. পাণাতিপাতাদযো পজহন্তো কাযেন চ অকুসলং ন কযিরা, এতে তযো কম্মপথে ৰিসোধযে. এৰং ৰিসোধেন্তো হি সীলক্খন্ধাদীনং এসকেহি বুদ্ধাদীহি ইসীহি পৰেদিতং অরিযং অট্ঠঙ্গিকং মগ্গং আরাধেয্যাতি. দুক্কটন্তি কাযেন ৰাচায মনসা চ দুক্কটং সাৰজ্জং দুক্খুদ্রযং দুগ্গতিসংৰত্তনিযং কম্মং যস্স নত্থি. সংৰুতং তীহি ¶ ঠানেহীতি এতেহি তীহি কারণেহি কাযদুচ্চরিতাদীনং পৰেসনিৰারণতো পিহিতং, তং অহং ‘‘ব্রাহ্মণ’’ন্তি ৰদামীতি.
অচ্চন্তদুস্সীল্যন্তি একন্তদুস্সীলভাৰো. গিহী ৰাপি জাতিতো পট্ঠায দস অকুসলকম্মপথে করোন্তো, পব্বজিতো ৰাপি উপসম্পন্নদিৰসতো পট্ঠায গরুকাপত্তিং আপজ্জমানো অচ্চন্তদুস্সীলো নাম. ইধ পন যো দ্ৰীসু তীসু অত্তভাৰেসু দুস্সীলো, তস্স গতিযা আগতং দুস্সীলভাৰং সন্ধাযেতং ৰুত্তং. দুস্সীলভাৰোতি চেত্থ দুস্সীলস্স ছ দ্ৰারানি নিস্সায উপ্পন্না তণ্হা ৰেদিতব্বা. মালুৰা সালমিৰোত্থতন্তি যস্স পুগ্গলস্স তং তণ্হাসঙ্খাতং দুস্সীল্যং. যথা নাম মালুৰা সালং ওত্থতং দেৰে ৰস্সন্তে পত্তেহি উদকং পটিচ্ছিত্ৰা সংভঞ্জনৰসেন সব্বত্থকমেৰ পরিযোনন্ধতি, এৰং অত্তভাৰং ওত্থতং পরিযোনন্ধিত্ৰা ঠিতং ¶ সো মালুৰায সংভঞ্জিত্ৰা ভূমিযং পাতিযমানো রুক্খো ৰিয তায দুস্সীল্যসঙ্খাতায তণ্হায সংভঞ্জিত্ৰা অপাযেসু পাতিযমানো, যথা নং অনত্থকামো দিসো ইচ্ছতি, তথা অত্তানং করোতি নামাতি অত্থো.
‘‘অত্তনা হি কত’’ন্তি গাথায অযং সঙ্খেপত্থো – যথা পাসাণমযং পাসাণসম্ভৰং ৰজিরং তমেৰ অস্মমযং মণিং অত্তনো উট্ঠানট্ঠানসঙ্খাতং পাসাণমণিং খাযিত্ৰা ছিদ্দাছিদ্দং খণ্ডাখণ্ডং কত্ৰা অপরিভোগং করোতি, এৰমেৰং অত্তনা কতং অত্তনি জাতং অত্তসম্ভৰং পাপং দুম্মেধং নিপ্পঞ্ঞং পুগ্গলং চতূসু অপাযেসু অভিমত্থতি কন্ততি ৰিদ্ধংসেতীতি.
নিসেৰিযাতি কত্ৰা. গরহাতি গারয্হা. বালমতীতি মন্দবুদ্ধিনো. খযা চ কম্মস্সাতি কম্মক্খযকরঞাণেন কম্মস্স খেপনতো. ৰিমুত্তচেতসোতি সমুচ্ছেদৰিমুত্তিযা পটিপ্পস্সদ্ধিৰিমুত্তিযা চ ৰিমুত্তচিত্তো. নিব্বন্তি তে জোতিরিৰিন্ধনক্খযাতি যথা নাম অনুপাদানো জাতৰেদো নিব্বাযতি, এৰমেৰং অভিসঙ্খারস্স ৰিঞ্ঞাণস্স অনৰসেসক্খযা নিব্বাযতি.
১২৩. ‘‘যথাপি ভমরো’’তি গাথাযং ভমরোতি যা কাচি মধুকরজাতি. পুপ্ফন্তি পুপ্ফারামে চরন্তো পুপ্ফঞ্চ তস্স ৰণ্ণঞ্চ গন্ধঞ্চ অহেঠযং অহেঠযন্তো অৰিনাসেন্তো চরতীতি অত্থো. এৰং চরিত্ৰা চ পলেতি রসমাদাযাতি যাৰদত্থং রসং পিৰিত্ৰা অপরম্পি মধুকরণত্থায রসং গহেত্ৰা ডেতি. সো একং ৰনগহনং অজ্ঝোগাহেত্ৰা রুক্খসুসিরাদীসু তং রজমিস্সকং রসং ঠপেত্ৰা অনুপুব্বেন মধুররসং মধুং করোতি, ন তস্স পুপ্ফারামে চরিতপচ্চযা পুপ্ফং ৰা তস্স ৰণ্ণো ৰা গন্ধো ৰা ৰিনস্সতি, অথ খো পুপ্ফং পাকতিকমেৰ হোতি. এৰং গামে মুনী চরেতি এৰং ¶ সেক্খো অসেক্খো ৰা অনগারিযমুনি কুলপটিপাটিযা গামে ভিক্খং গণ্হন্তো চরেয্যাতি অত্থো. ন হি তস্স গামে চরণপচ্চযা সদ্ধাহানি ৰা ভোগহানি ৰা হোতি, সদ্ধাপি ভোগাপি পাকতিকাৰ হোন্তি. এৰং চরিত্ৰা চ পন গামতো নিক্খমিত্ৰা বহিগামে উদকফাসুকট্ঠানে সঙ্ঘাটিং পঞ্ঞপেত্ৰা নিসিন্নো অক্খভঞ্জন- (মি. প. ৬.১.২) ৰণলেপনপুত্তমংসূপমৰসেন (মি. প. ৬.১.২; সং. নি. ২.৬৩) পচ্চৰেক্খন্তো ¶ পিণ্ডপাতং পরিভুঞ্জিত্ৰা তথারূপং ৰনসণ্ডং অনুপৰিসিত্ৰা অজ্ঝত্তিককম্মট্ঠানং সম্মসন্তো মগ্গফলানি হত্থগতানেৰ করোতি. অসেক্খমুনি পন দিট্ঠধম্মসুখৰিহারমনুযুঞ্জতি. অযমস্স ভমরেন মধুকরেন সরিক্খতা. খীণাসৰো পনেত্থ অধিপ্পেতোতি.
পাতিমোক্খসংৰরসংৰুতো ৰিহরতীতি যো নং পাতি রক্খতি, তং মোক্খেতি মোচেতি আপাযিকাদীহি দুক্খেহীতি পাতিমোক্খো. সো এৰ কাযিকৰাচসিকস্স ৰীতিক্কমস্স সংৰরণতো পিদহনতো সংৰরো. তেন পাতিমোক্খসংৰরেন সংৰুতো সমন্নাগতো হুত্ৰা সব্বিরিযাপথেসু চরতি. আচারগোচরসম্পন্নোতি আচারেন চ গোচরেন চ সম্পন্নো. অণুমত্তেসূতি অপ্পমত্তকেসু. ৰজ্জেসূতি অকুসলধম্মেসু. ভযদস্সাৰীতি ভযং দস্সী. সমাদায সিক্খতি সিক্খাপদেসূতি সিক্খাপদেসু যং কিঞ্চি সিক্খিতব্বং, তং সব্বং সম্মা আদিযিত্ৰা সিক্খতি.
কাযকম্মৰচীকম্মেন সমন্নাগতো, কুসলেন পরিসুদ্ধাজীৰোতি এত্থ আচারগোচরগ্গহণেনেৰ কুসলে কাযকম্মে ৰচীকম্মে চ গহিতেপি যস্মা ইদং আজীৰপারিসুদ্ধিসীলং ন আকাসাদীসু উপ্পজ্জতি, কাযৰচীদ্ৰারেসু এৰ পন উপ্পজ্জতি, তস্মা তস্স উপ্পত্তিদ্ৰারদস্সনত্থং ‘‘কাযৰচীকম্মেন সমন্নাগতো, কুসলেনা’’তি ৰুত্তং. যস্মা পন তেন সমন্নাগতো, তস্মা পরিসুদ্ধাজীৰো, আজীৰপারিসুদ্ধিপি সীলমেৰাতি দস্সনত্থং এতং ৰুত্তং. ৰুত্তঞ্হেতং – ‘‘কতমে চ থপতি কুসলা সীলা? কুসলং কাযকম্মং কুসলং ৰচীকম্মং, পরিসুদ্ধং আজীৰম্পি খো অহং থপতি সীলস্মিং ৰদামী’’তি (ম. নি. ২.২৬৫). আরদ্ধৰীরিযোতি যস্স কাযিকং চেতসিকঞ্চ ৰীরিযং আরদ্ধং হোতি, সো ‘‘আরদ্ধৰীরিযো’’তি ৰুচ্চতি. তত্থ যো গণসঙ্গণিকং ৰিনোদেত্ৰা চতূসু ইরিযাপথেসু অট্ঠআরম্ভৰত্থুৰসেন এককো হোতি, তস্স কাযিকং ৰীরিযং আরদ্ধং নাম হোতি. যো চিত্তসঙ্গণিকং ৰিনোদেত্ৰা অট্ঠসমাপত্তিৰসেন এককো হোতি, গমনাদীসু উপ্পন্নকিলেসং উপ্পন্নট্ঠানেযেৰ নিগ্গণ্হিত্ৰা ঝানং নিব্বত্তেতি, তস্স চেতসিকং ৰীরিযং আরদ্ধং নাম হোতি. এৰং আরদ্ধৰীরিযো. থামৰাতি ঠিতিমা. দল়্হপরক্কমোতি ¶ থিরপরক্কমো. অনিক্খিত্তধুরো…পে… সচ্ছিকিরিযাযাতি সংকিলেসধম্মানং পহানত্থং ৰোদানধম্মানং সম্পাদনত্থং ¶ , পচ্চক্খকরণত্থঞ্চ ধুরং অনিক্খিপিত্ৰা ৰীরিযং উস্সুক্কাপেন্তো ৰিহরতি. পঞ্ঞৰাতি পঞ্চন্নং খন্ধানং উদযব্বযপরিগ্গাহিকায পঞ্ঞায সমন্নাগতো. তেনাহ ‘‘উদযত্থগামিনিযা’’তি.
নত্থি পুত্তসমং পেমন্তি মাতাপিতরো ৰিরূপেপি অত্তনো পুত্তকে সুৰণ্ণবিম্বকং ৰিয মঞ্ঞন্তি মালাগুল়ে ৰিয সীসাদীসু কত্ৰা পরিহরমানা. তেহি উহদিতাপি ওমুত্তিতাপি গন্ধৰিলেপনং পটিচ্ছন্তা ৰিয সোমনস্সং আপজ্জন্তি. তেনাহ – ‘‘নত্থি পুত্তসমং পেম’’ন্তি. পুত্তপেমেন সমং পেমং নাম নত্থীতি ৰুত্তং হোতি. গোসমিতন্তি গোহি সমং গোধনসদিসং অঞ্ঞং ধনং নাম নত্থি. সূরিযসমা আভাতি সূরিযাভায সমা অঞ্ঞা আভা নাম নত্থি. সমুদ্দপরমাতি যে কেচি অঞ্ঞে সরা নাম, সব্বে তে সমুদ্দপরমা. সমুদ্দো তেসং উত্তমো, সমুদ্দসদিসং অঞ্ঞং উদকং নিদানং নাম নত্থি ভগৰাতি ৰদতি.
যস্মা পন অত্তপেমেন সমং পেমং নত্থি. মাতাপিতরো হি ছড্ডেত্ৰাপি পুত্তধীতরো অপোসেত্ৰা অত্তানমেৰ পোসেন্তি. ধঞ্ঞেন চ সমং ধনং নাম নত্থি. তথারূপে হি কালে হিরঞ্ঞসুৰণ্ণাদীনিপি গোমহিংসাদীনিপি ধঞ্ঞগ্গহণত্থং ধঞ্ঞসামিকানমেৰ সন্তিকং গহেত্ৰা গচ্ছন্তি. পঞ্ঞায চ সমা আভা নাম নত্থি. সূরিযাদযো হি একদেসংযেৰ ওভাসেন্তি, পচ্চুপ্পন্নমেৰ চ তমং ৰিনোদেন্তি, পঞ্ঞা পন দসসহস্সিম্পি লোকধাতুং একপজ্জোতং কাতুং সক্কোতি, অতীতংসাদিপটিচ্ছাদকঞ্চ তমং ৰিধমতি. মেঘৰুট্ঠিযা চ সমো সরো নাম নত্থি. নদী ৰা হি হোতু তল়াকাদীনি ৰা, ৰুট্ঠিসমো সরো নাম নত্থি. মেঘৰুট্ঠিযা হি পচ্ছিন্নায মহাসমুদ্দে অঙ্গুলিপব্বতেমনমত্তম্পি উদকং ন হোতি, ৰুট্ঠিযা পন পৰত্তমানায যাৰ আভস্সরভৰনাপি একোদকং হোতি. তস্মা ভগৰা দেৰতাৰচনং পটিক্খিপনৰসেন পটিগাথং ৰদন্তো ‘‘নত্থি অত্তসমং পেম’’ন্তিআদিমাহ.
১২৪. কিংসূধ ভীতাতি কিং নু ভীতা. মগ্গো চনেকাযতনো পৰুত্তোতি অট্ঠতিংসারম্মণৰসেন অনেকেহি কারণেহি মগ্গো কথিতো, এৰং সন্তে কিস্স ভীতা হুত্ৰা অযং জনতা দ্ৰাসট্ঠি দিট্ঠিযো অগ্গহেসীতি ৰদতি. ভূরিপঞ্ঞাতি বহুপঞ্ঞ উস্সন্নপঞ্ঞ. পরলোকং ন ভাযেতি ইমস্মা লোকা পরলোকং গচ্ছন্তো ন ভাযেয্য.
পণিধাযাতি ¶ ¶ ঠপেত্ৰা. ঘরমাৰসন্তোতি অনাথপিণ্ডিকাদযো ৰিয বহ্ৰন্নপানে ঘরে ৰসন্তো. সংৰিভাগীতি অচ্ছরায গহিতম্পি নখেন ফালেত্ৰা পরস্স দত্ৰাৰ ভুঞ্জনসীলো. ৰদঞ্ঞূতি যাচকানং যাচনৰসেন ৰুত্তৰচনঞ্ঞূ, ৰচনীযো ৰা. এত্থ চ ৰাচন্তি চত্তারি ৰচীসুচরিতানি গহিতানি. মনন্তি তীণি মনোসুচরিতানি. কাযেনাতি তীণি কাযসুচরিতানি. ইমে দস কুসলকম্মপথা পুব্বসুদ্ধিঅঙ্গং নাম. ‘‘বহ্ৰন্নপানং ঘরমাৰসন্তো’’তি ইমিনা যঞ্ঞউপক্খরো গহিতো. সদ্ধোতি একং অঙ্গং, মুদূতি একং, সংৰিভাগীতি একং, ৰদঞ্ঞূতি একন্তি ইমানি চত্তারি অঙ্গানি সন্ধায ‘‘এতেসু ধম্মেসু ঠিতো চতূসূ’’তি আহ.
অপরো নযো – ‘‘ৰাচ’’ন্তিআদীনি তীণি অঙ্গানি, ‘‘বহ্ৰন্নপান’’ন্তি ইমিনা যঞ্ঞউপক্খরোৰ গহিতো, ‘‘সদ্ধো মুদু সংৰিভাগী ৰদঞ্ঞূ’’তি একং অঙ্গং.
অপরো দুকনযো নাম হোতি – ‘‘ৰাচং মনঞ্চা’’তি একং অঙ্গং, ‘‘কাযেন পাপানি অকুব্বমানো বহ্ৰন্নপানং ঘরমাৰসন্তো’’তি একং, ‘‘সদ্ধো মুদূ’’তি একং, ‘‘সংৰিভাগী ৰদঞ্ঞূ’’তি একন্তি এতেসু চতূসু ধম্মেসু ঠিতো ধম্মে ঠিতো নাম হোতি. সো ইতো পরলোকং গচ্ছন্তোন ভাযতি.
কাযসমাচারম্পীতিআদি পাতিমোক্খসংৰরদস্সনং. তত্থ দুৰিধেনাতি দ্ৰিৰিধেন, দ্ৰীহি কোট্ঠাসেহীতি অত্থো. জঞ্ঞাতি জানেয্য. সীলকথা চ নামেসা কম্মপথৰসেন ৰা পণ্ণত্তিৰসেন ৰা কথেতব্বা. তত্থ কম্মপথৰসেন তাৰ কথেন্তেন অসেৰিতব্বকাযসমাচারো পাণাতিপাতাদিন্নাদানমিচ্ছাচারেহি কথেতব্বো. পণ্ণত্তিৰসেন কাযদ্ৰারে পঞ্ঞত্তসিক্খাপদৰীতিক্কমৰসেন. সেৰিতব্বকাযসমাচারো পাণাতিপাতাদিৰেরমণীহি চেৰ কাযদ্ৰারে পঞ্ঞত্তসিক্খাপদঅৰীতিক্কমেন চ কথেতব্বো.
অসেৰিতব্বৰচীসমাচারো মুসাৰাদাদিৰচীদুচ্চরিতেন চেৰ ৰচীদ্ৰারে পঞ্ঞত্তসিক্খাপদৰীতিক্কমেন চ কথেতব্বো. সেৰিতব্বৰচীসমাচারো মুসাৰাদাদিৰেরমণীহি চেৰ ৰচীদ্ৰারে পঞ্ঞত্তসিক্খাপদঅৰীতিক্কমেন চ কথেতব্বো.
পরিযেসনা ¶ পন কাযৰাচাহি পরিযেসনা এৰ, সা কাযৰচীসমাচারগ্গহণেন গহিতাপি যস্মা আজীৰট্ঠমকসীলং নাম এতস্মিংযেৰ দ্ৰারদ্ৰযে উপ্পজ্জতি, ন আকাসে, তস্মা ¶ আজীৰট্ঠমকসীলদস্সনত্থং ৰিসুং ৰুত্তা. তত্থ নসেৰিতব্বপরিযেসনা অনরিযপরিযেসনায কথেতব্বা, সেৰিতব্বপরিযেসনা অরিযপরিযেসনায. ৰুত্তঞ্হেতং – ‘‘কতমা চ, ভিক্খৰে, অনরিযপরিযেসনা? ইধ, ভিক্খৰে, একচ্চো অত্তনা জাতিধম্মো সমানো জাতিধম্মংযেৰ পরিযেসতী’’তিআদি (ম. নি. ১.২৭৪). তথা ‘‘কতমা চ, ভিক্খৰে, অরিযপরিযেসনা? ইধ, ভিক্খৰে, একচ্চো অত্তনা জাতিধম্মো সমানো জাতিধম্মে আদীনৰং ৰিদিত্ৰা অজাতং অনুত্তরং যোগক্খেমং নিব্বানং পরিযেসতী’’তিআদি (ম. নি. ১.২৭৫).
১৭০. মগ্গানট্ঠঙ্গিকোতি জঙ্ঘমগ্গাদযো ৰা হোন্তু দ্ৰাসট্ঠিদিট্ঠিগতমগ্গা ৰা, সব্বেসম্পি মগ্গানং সম্মাদিট্ঠিআদীহি অট্ঠহি অঙ্গেহি মিচ্ছাদিট্ঠিআদীনং অট্ঠন্নং পাপধম্মানং পহানকরো নিরোধং আরম্মণং কত্ৰা চতূসুপি সচ্চেসু দুক্খপরিজাননাদিকিচ্চং সাধযমানো অট্ঠঙ্গিকো মগ্গো সেট্ঠো উত্তমো. সচ্চানং চতুরো পদাতি ‘‘সচ্চং ভণে ন কুজ্ঝেয্যা’’তি (ধ. প. ২২৪) আগতং ৰচীসচ্চং ৰা হোতু, ‘‘সচ্চো ব্রাহ্মণো, সচ্চো খত্তিযো’’তিআদিভেদং সম্মুতিসচ্চং ৰা, ‘‘ইদমেৰ সচ্চং মোঘমঞ্ঞ’’ন্তি (ম. নি. ৩.৩৩১; উদা. ৫৪; মহানি. ২০) দিট্ঠিসচ্চং ৰা, ‘‘একঞ্হি সচ্চং ন দুতিযমত্থী’’তি (সু. নি. ৮৯০; মহানি. ১১৯) ৰুত্তং পরমত্থসচ্চং ৰা হোতু. সব্বেসম্পি ইমেসং সচ্চানং পরিজানিতব্বট্ঠেন পহাতব্বট্ঠেন সচ্ছিকাতব্বট্ঠেন ভাৰেতব্বট্ঠেন একপটিৰেধট্ঠেন তথপটিৰেধট্ঠেন চ ‘‘দুক্খং অরিযসচ্চ’’ন্তিআদযো (মহাৰ. ১৪; দী. নি. ২.৩৮৭; ম. নি. ১.১২০) চতুরো পদা সেট্ঠা নাম. ৰিরাগো সেট্ঠো ধম্মানন্তি ‘‘যাৰতা, ভিক্খৰে, ধম্মা সঙ্খতা ৰা অসঙ্খতা ৰা, ৰিরাগো তেসং ধম্মানং অগ্গমক্খাযতী’’তি (অ. নি. ৪.৩৪; ৫.৩২; ইতিৰু. ৯০) ৰচনতো নিব্বানসঙ্খাতো ৰিরাগো সব্বধম্মানং সেট্ঠো. দ্ৰিপদানঞ্চ চক্খুমাতি সব্বেসম্পি দেৰমনুস্সাদিভেদানং দ্ৰিপদানং পঞ্চহি চক্খূহি চক্খুমা ভগৰাৰ সেট্ঠোতি.
অগ্গানীতি উত্তমানি. যাৰতাতি যত্তকা. অপদাতি নিপ্পদা অহিমচ্ছাদযো. দ্ৰিপদাতি মনুস্সপক্খিজাতাদযো. চতুপ্পদাতি হত্থিঅস্সাদযো ¶ . বহুপ্পদাতি সতপদিআদযো. রূপিনোতি কামাৰচররূপাৰচরসত্তা. অসঞ্ঞিনোতি অসঞ্ঞীভৰে নিব্বত্তসত্তা. নেৰসঞ্ঞীনাসঞ্ঞিনোতি ভৰগ্গে নিব্বত্তসত্তা. অগ্গমক্খাযতীতি গুণেহি অগ্গো উত্তমো সেট্ঠো অক্খাযতি.
অসঙ্খতানন্তি নিব্বানমেৰ ৰুত্তং. ৰিরাগোতিআদীনি চ নিব্বানস্সেৰ নামানি. তঞ্হি আগম্ম সব্বে কিলেসা ৰিরজ্জন্তি, সব্বে রাগমদাদযো মদা নিম্মদা হোন্তি অভাৰং গচ্ছন্তি ¶ , সব্বা পিপাসা ৰিনযং উপেন্তি, সব্বে আলযা সমুগ্ঘাতং গচ্ছন্তি, ৰট্টানি উপচ্ছিজ্জন্তি, তণ্হা খীযতি, সব্বপরিল়াহা ৰূপসম্মন্তি, ৰট্টদুক্খং নিরুজ্ঝতি নিব্বাযতি. তস্মা তং এতানি নামানি লভতীতি.
ধম্মো চ কুসলক্খতোতি তস্স সত্থুনো ধম্মো চ কুসলো অনৰজ্জো, অনৰজ্জত্তা এৰ পটিপক্খেহি রাগাদীহি কিলেসেহি সব্বতিত্থিযৰাদেহি চ অপরিক্খতো. তানি তীণি ৰিসিস্সরেতি এতানি তীণি রতনানি লোকে সব্বরতনেহি ৰিসিস্সন্তি গুণৰসেন সব্বলোকং অতিসেন্তীতি অত্থো.
সমণপদুমসঞ্চযো গণোতি পদুমসদিসানং অরিযসমণানং সমূহসঙ্খাতো গণো. পদুমন্তি হি পরিপুণ্ণসতপত্তস্স সরোরুহস্স নামং. অরিযপুগ্গলা চ সব্বথাপি পরিপুণ্ণগুণাতি পদুমসদিসা ৰুত্তা. ৰিদূনং সক্কতোতি ৰিদূহি পণ্ডিতেহি সক্কতো. নরৰরদমকোতি নরৰরো চ পুরিসানং দমকো নাযকো চাতি অত্থো. লোকস্স উত্তরীতি লোকস্স উপরি ঠিতানি, সব্বলোকে উত্তমানীতি অত্থো.
নিরুপদাহোতি রাগপরিল়াহাদীহি অনুপদাহো. সচ্চনামোতি অৰিতথনামো যথাভুচ্চগুণেহি আগতনামো. সব্বাভিভূতি সব্বলোকং অত্তনো গুণেহি অভিভৰিত্ৰা ঠিতো. সচ্চধম্মোতি ৰট্টতো একন্তনিস্সরণভাৰেন অৰিতথো সহ পরিযত্তিযা নৰৰিধোপি লোকুত্তরধম্মো, ততো এৰ নত্থঞ্ঞো তস্স উত্তরীতি তস্স উত্তরি অধিকগুণো অঞ্ঞো চ ধম্মো নত্থীতি অত্থো. অরিযসঙ্ঘোৰ নিচ্চং সব্বকালং ৰিদূহি সব্বপণ্ডিতেহি পূজিতো.
‘‘একাযন’’ন্তি ¶ গাথায একাযনন্তি একং মগ্গং. মগ্গস্স হি –
‘‘মগ্গো পন্থো পথো পজ্জো, অঞ্জসং ৰটুমাযনং;
নাৰা উত্তরসেতু চ, কুল্লো চ ভিসি সঙ্গমো’’তি. (চূল়নি. পারাযনত্থুতিগাথানিদ্দেস ১০১) –
বহূনি নামানি, স্ৰাযং ইধ অযননামেন ৰুত্তো. তস্মা একাযনন্তি একমগ্গং, ন দ্ৰেধাপথভূতন্তি অত্থো. অথ ৰা একেন অযিতব্বন্তি একাযনং. গণসঙ্গণিকং পহায ৰিৰেকট্ঠেন ¶ পৰিৰিত্তেন পটিপজ্জিতব্বন্তি অত্থো. অযন্তি ৰা এতেনাতি অযনো, সংসারতো নিব্বানং গচ্ছন্তীতি অত্থো. একস্স ৰা সব্বসত্তসেট্ঠস্স ভগৰতো অযনোতি একাযনো. কিঞ্চাপি হি তেন অঞ্ঞেপি অযন্তি, তথাপি ভগৰতোৰ সো অযনো, তেন উপ্পাদিতত্তা. যথাহ – ‘‘সো হি, ব্রাহ্মণ, ভগৰা অনুপ্পন্নস্স মগ্গস্স উপ্পাদেতা’’তিআদি (ম. নি. ৩.৭৯). অযতীতি ৰা অযনো, গচ্ছতি পৰত্ততীতি অত্থো. একস্মিং ইমস্মিংযেৰ ধম্মৰিনযে অযনো, ন অঞ্ঞত্থাতি একাযনো. যথাহ – ‘‘ইমস্মিং খো, সুভদ্দ, ধম্মৰিনযে অরিযো অট্ঠঙ্গিকো মগ্গো উপলব্ভতী’’তি (দী. নি. ২.২১৪). অপি চ পুব্বভাগে নানামুখভাৰনায পৰত্তোপি অপরভাগে একং নিব্বানমেৰ অযতি গচ্ছতীতি একাযনো, তং একাযনং.
জাতিখযন্তদস্সীতি জাতিযা খযসঙ্খাতো অন্তো জাতিখযন্তো. জাতিযা অচ্চন্তখযন্তো নিব্বানং, তং পস্সীতি জাতিখযন্তদস্সী. ‘‘মগ্গং পজানাতি হিতানুকম্পী’’তিপি পাঠো. তস্সত্থো – ৰুত্তপ্পকারং একাযনসঙ্খাতং মগ্গং সযম্ভুঞাণেন ভগৰা পজানাতি, জানন্তো চ তেন তেন হিতেন সত্তে অনুকম্পতীতি. ইদানি তস্স মগ্গস্স একাযনভাৰং, তীসুপি কালেসু একন্তনিয্যানতঞ্চ ৰিভাৰেতুং ‘‘এতেন মগ্গেন তরিংসু পুব্বে, তরিস্সন্তি যে চ তরন্তি ওঘ’’ন্তি আহ. তস্সত্থো – যে অতীতমদ্ধানং কামোঘাদিচতুব্বিধং ওঘং তরিংসু, যে তং অনাগতমদ্ধানং তরিস্সন্তি, এতরহি চ তরন্তি, তে সব্বে এতেনেৰ মগ্গেন, ন অঞ্ঞেনাতি. ৰিসুদ্ধিপেক্খাতি চতুরোঘনিত্থরণেন অচ্চন্তৰিসুদ্ধিং নিব্বানং অপেক্খন্তা, পরিনিব্বাযিতুকামাতি অত্থো.
এৰং ¶ দুৰিধম্পি সাসনপট্ঠানং নানাসুত্তপদানি উদাহরন্তেন ৰিভজিত্ৰা ইদানি সংকিলেসভাগিযাদীহি সংসন্দিত্ৰা দস্সেতুং পুন ‘‘লোকিযং সুত্ত’’ন্তিআদি আরদ্ধং. তত্থ দস্সনভাগিযেন চ ভাৰনাভাগিযেন চাতি নিব্বেধভাগিযেন. নিব্বেধভাগিযমেৰ হি দস্সনভাগিযং ভাৰনাভাগিযন্তি দ্ৰিধা ভিন্দিত্ৰা দস্সিতং. লোকিযঞ্চ লোকুত্তরঞ্চাতি লোকিযং লোকুত্তরঞ্চ সুত্তং, সংকিলেসভাগিযাদীহি দস্সনভাগিযাদীহি চাতি উভযেহি নিদ্দিসিতব্বন্তি অধিপ্পাযো. যস্মিং সুত্তেতিআদি নিদ্দিসনাকারদস্সনং. তত্থ সংকিলেসভাগিযন্তি সংকিলেসকোট্ঠাসসহিতং, সংকিলেসত্থদীপনন্তি অত্থো. এস নযো সেসেসুপি.
এৰং লোকিযত্তিকস্স সংকিলেসভাগিযাদীহি চতূহি পদেহি সংসন্দনং দস্সেত্ৰা ইমিনা নযেন সেসতিকানং সেসপদানঞ্চ সংসন্দনং সুৰিঞ্ঞেয্যন্তি তং অনুদ্ধরিত্ৰা সংকিলেসভাগিযাদীনং ¶ সমতিক্কমনং দস্সেতুং ‘‘ৰাসনাভাগিযং সুত্ত’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তত্থ যদিপি সংকিলেসভাগিযং সুত্তং, ৰাসনাভাগিযঞ্চ সুত্তং লোকিযমেৰ. তথাপি লোকুত্তরসুত্তানি ৰিয লোকিযসুত্তানং ৰাসনাভাগিযং সুত্তং সংকিলেসভাগিযস্স সমতিক্কমায হোতীতি ইমমত্থং দস্সেতুং ‘‘ৰাসনাভাগিযং সুত্তং সংকিলেসভাগিযস্স সুত্তস্স নিগ্ঘাতাযা’’তি ৰুত্তং. তত্থ নিগ্ঘাতাযাতি পহানায. সুত্তসীসেন চেত্থ সুত্তত্থো গহিতোতি দট্ঠব্বং. যস্মা চ ৰোদানধম্মা ৰিয সংকিলেসধম্মানং দস্সনভূমিসমতিক্কমনেনেৰ ভাৰনাভূমি অধিগন্তব্বা, তস্মা ‘‘ভাৰনাভাগিযং সুত্তং দস্সনভাগিযস্স সুত্তস্স পটিনিস্সগ্গাযা’’তি ৰুত্তং. যস্মা পন অসেক্খধম্মেসু উপ্পন্নেসু মগ্গভাৰনাকিচ্চং নাম নত্থি. ঝানভাৰনাপি দিট্ঠধম্মসুখৰিহারত্থা এৰ হোতি, তস্মা ‘‘অসেক্খভাগিযং সুত্তং ভাৰনাভাগিযস্স সুত্তস্স পটিনিস্সগ্গায, অসেক্খভাগিযং সুত্তং দিট্ঠধম্মসুখৰিহারত্থ’’ন্তি চ ৰুত্তং.
ইদানি তিকপদেহেৰ সংসন্দিত্ৰা দস্সেতুং ‘‘লোকুত্তর’’ন্তিআদি ৰুত্তং. একবীজিনাতিআদীসু যো সোতাপন্নো হুত্ৰা একমেৰ অত্তভাৰং জনেত্ৰা অরহত্তং পাপুণাতি, অযং একবীজী নাম. যথাহ –
‘‘কতমো চ পুগ্গলো একবীজী? ইধেকচ্চো পুগ্গলো তিণ্ণং সংযোজনানং পরিক্খযা সোতাপন্নো হোতি অৰিনিপাতধম্মো ¶ নিযতো সম্বোধিপরাযণো. সো একংযেৰ মানুসকং ভৰং নিব্বত্তেত্ৰা দুক্খস্সন্তং করোতি. অযং ৰুচ্চতি পুগ্গলো একবীজী’’তি (পু. প. ৩৩).
যো পন দ্ৰে ৰা তীণি ৰা কুলানি সন্ধাৰিত্ৰা সংসরিত্ৰা দুক্খস্সন্তং করোতি, অযং কোলংকোলো নাম. যথাহ –
‘‘কতমো চ পুগ্গলো কোলংকোলো? ইধেকচ্চো পুগ্গলো তিণ্ণং…পে… পরাযণো. সো দ্ৰে ৰা তীণি ৰা কুলানি সন্ধাৰিত্ৰা সংসরিত্ৰা দুক্খস্সন্তং করোতি. অযং ৰুচ্চতি পুগ্গলো কোলংকোলো’’তি (পু. প. ৩২).
তত্থ কুলানীতি ভৰে. দ্ৰে ৰা তীণি ৰাতি ইদমেত্থ দেসনামত্তমেৰ. যাৰ ছট্ঠভৰা সংসরন্তোপি কোলংকোলো হোতি এৰ.
যো ¶ পন সত্ত ভৰে সংসরিত্ৰা দুক্খস্সন্তং করোতি, অযং সত্তক্খত্তুপরমো নাম. যথাহ –
‘‘কতমো চ পুগ্গলো সত্তক্খত্তুপরমো? ইধেকচ্চো…পে… পরাযণো. সো সত্তক্খত্তুং দেৰে চেৰ মানুসে চ সন্ধাৰিত্ৰা সংসরিত্ৰা দুক্খস্সন্তং করোতি. অযং ৰুচ্চতি পুগ্গলো সত্তক্খত্তুপরমো’’তি (পু. প. ৩১).
কো পন তেসং এতং পভেদং নিযমেতীতি? কেচি তাৰ ‘‘পুব্বহেতু নিযমেতী’’তি ৰদন্তি. কেচি ‘‘পঠমমগ্গো’’, কেচি ‘‘উপরি তযো মগ্গা’’. কেচি ‘‘তিণ্ণং মগ্গানং ৰিপস্সনা’’তি. তত্থ পুব্বহেতু নিযমেতীতি ৰাদে পঠমমগ্গস্স উপনিস্সযো কতো নাম হোতি. উপরি তযো মগ্গা নিরুপনিস্সযা উপ্পন্নাতি আপজ্জতি. পঠমমগ্গো নিযমেতীতি ৰাদে উপরি তিণ্ণং মগ্গানং নিরত্থকতা আপজ্জতি. উপরি তযো মগ্গা নিযমেন্তীতি ৰাদে ‘‘পঠমমগ্গে অনুপ্পন্নে এৰ উপরি তযো মগ্গা উপ্পন্না’’তি আপজ্জতি. ৰিপস্সনা নিযমেতীতি ৰাদো পন যুজ্জতি. সচে হি উপরি তিণ্ণং মগ্গানং ৰিপস্সনা বলৰতী হোতি, একবীজী নাম হোতি. ততো মন্দতরা কোলংকোলো. ততো মন্দতরা সত্তক্খত্তুপরমোতি. এত্থ চ যো মনুস্সেসু এৰ সত্তক্খত্তুং সংসরিত্ৰা অরহত্তং পাপুণাতি, যো চ ¶ দেৰেসুযেৰ সত্তক্খত্তুং সংসরিত্ৰা অরহত্তং পাপুণাতি, ইমে ন ইধাধিপ্পেতা. যো পন কালেন দেৰেসু, কালেন মনুস্সেসূতি ৰোমিস্সকনযেন সংসরিত্ৰা অরহত্তং পাপুণাতি, সো ইধাধিপ্পেতো. তস্মা ‘‘সত্তক্খত্তুপরমো’’তি ইদং ইধট্ঠকৰোকিণ্ণৰট্টজ্ঝাসযস্স ৰসেন ৰেদিতব্বং. ৰট্টজ্ঝাসযো হি আদিতো পট্ঠায ছ দেৰলোকে সোধেত্ৰা অকনিট্ঠে ঠত্ৰা পরিনিব্বাযিস্সতি.
তত্থ যো সদ্ধং ধুরং কত্ৰা সোতাপত্তিমগ্গং নিব্বত্তেতি, সো মগ্গক্খণে সদ্ধানুসারী নাম হোতি. ফলক্খণে পন সদ্ধাৰিমুত্তো নাম হুত্ৰা ৰুত্তনযেন একবীজিআদিভেদো হোতি. যো পন পঞ্ঞং ধুরং কত্ৰা সোতাপত্তিমগ্গং নিব্বত্তেতি, সো মগ্গক্খণে ধম্মানুসারী নাম. ফলক্খণে পন দিট্ঠিপ্পত্তো নাম হুত্ৰা একবীজিআদিভেদো হোতি. ইদঞ্চ অট্ঠন্নং ৰিমোক্খানং অলাভিনো ৰসেন ৰুত্তং. লাভী পন ফলক্খণে কাযসক্খী নাম হোতি. তত্থ যে সদ্ধাৰিমুত্তদিট্ঠিপ্পত্তকাযসক্খিনামকা তযো সোতাপন্না, তে একবীজিআদীহি তীহেৰ সঙ্গহেত্ৰা ৰুত্তং – ‘‘পঞ্চহি পুগ্গলেহি নিদ্দিসিতব্বং একবীজিনা…পে… ধম্মানুসারিনা’’তি, এৰং পঞ্চহি.
দ্ৰাদসহি ¶ পুগ্গলেহীতি সকদাগামিমগ্গট্ঠো, সকদাগামী, অনাগামিমগ্গট্ঠো, অভেদেন অনাগামী, অন্তরাপরিনিব্বাযিআদযো পঞ্চ, সদ্ধাৰিমুত্তদিট্ঠিপ্পত্তকাযসক্খিনো তযোতি ভেদেন অট্ঠাতি, এৰং দ্ৰাদসহি. তত্থ হি যো অৰিহাদীসু তত্থ তত্থ আযুৰেমজ্ঝং অপ্পত্ৰা পরিনিব্বাযতি, অযং অন্তরাপরিনিব্বাযী. যো পন আযুৰেমজ্ঝং অতিক্কমিত্ৰা অরহত্তং পাপুণাতি, অযং উপহচ্চপরিনিব্বাযী. তথা যো অৰিহাদীসু উপপন্নো অসঙ্খারেন অপ্পযোগেন অরহত্তং অধিগচ্ছতি, অযং অসঙ্খারপরিনিব্বাযী. যো পন সসঙ্খারেন সপ্পযোগেন অরহত্তং অধিগচ্ছতি, অযং সসঙ্খারপরিনিব্বাযী. উদ্ধং উপরূপরি ব্রহ্মলোকে উপপত্তিসোতো এতস্সাতি উদ্ধংসোতো. পটিসন্ধিৰসেন অকনিট্ঠে গচ্ছতীতি অকনিট্ঠগামী.
তত্থ অত্থি উদ্ধংসোতো অকনিট্ঠগামী অত্থি উদ্ধংসোতো ন অকনিট্ঠগামী, অত্থি ন উদ্ধংসোতো অকনিট্ঠগামী অত্থি ন উদ্ধংসোতো ন অকনিট্ঠগামীতি. তত্থ যো ইধ অনাগামিফলং পত্ৰা অৰিহাদীসু নিব্বত্তো ¶ তত্থ যাৰতাযুকং ঠত্ৰা উপরূপরি নিব্বত্তিত্ৰা অকনিট্ঠং পাপুণাতি, অযং উদ্ধংসোতো অকনিট্ঠগামী নাম. যো পন অৰিহাদীসু নিব্বত্তো তত্থেৰ অপরিনিব্বাযিত্ৰা অকনিট্ঠম্পি অপ্পত্ৰা উপরূপরি ব্রহ্মলোকে পরিনিব্বাযতি, অযং উদ্ধংসোতো ন অকনিট্ঠগামী নাম. যো ইতো চৰিত্ৰা অকনিট্ঠেযেৰ নিব্বত্ততি, অযং ন উদ্ধংসোতো অকনিট্ঠগামী নাম. যো পন অৰিহাদীসু চতূসু অঞ্ঞতরস্মিং নিব্বত্তিত্ৰা তত্থেৰ পরিনিব্বাযতি, অযং ন উদ্ধংসোতো ন অকনিট্ঠগামী নাম. সদ্ধাৰিমুত্তাদযো ৰুত্তৰিভাগাযেৰ.
নৰহি পুগ্গলেহীতি এত্থ অট্ঠন্নং ৰিমোক্খানং অলাভী অরহা পঞ্ঞাৰিমুত্তো নাম. তেসং পন লাভী ৰিক্খম্ভনসমুচ্ছেদৰিমোক্খৰসেন উভোহি ভাগেহি রূপকাযনামকাযসঙ্খাততো উভতো ভাগতো ৰিমুত্তত্তা উভতোভাগৰিমুত্তো নাম. সমসীসিনাতি এত্থ তিৰিধো সমসীসী – ইরিযাপথসমসীসী, রোগসমসীসী, জীৰিতসমসীসীতি.
তত্র যো ঠানাদীসু ইরিযাপথেসু যেনেৰ ইরিযাপথেন সমন্নাগতো হুত্ৰা ৰিপস্সনং আরভতি, তেনেৰ ইরিযাপথেন অরহত্তং পত্ৰা পরিনিব্বাযতি, অযং ইরিযাপথসমসীসী নাম. যো পন একং রোগং পত্ৰা অন্তোরোগে এৰ ৰিপস্সনং পট্ঠপেত্ৰা অরহত্তং পত্ৰা তেনেৰ রোগেন পরিনিব্বাযতি, অযং রোগসমসীসী নাম. পলিবোধসীসং তণ্হা, বন্ধনসীসং মানো, পরামাসসীসং দিট্ঠি, ৰিক্খেপসীসং উদ্ধচ্চং, কিলেসসীসং অৰিজ্জা, অধিমোক্খসীসং সদ্ধা, পগ্গহসীসং ৰীরিযং, উপট্ঠানসীসং সতি, অৰিক্খেপসীসং সমাধি, দস্সনসীসং পঞ্ঞা, পৰত্তসীসং ¶ জীৰিতিন্দ্রিযং, গোচরসীসং ৰিমোক্খো, সঙ্খারসীসং নিরোধোতি তেরসসু সীসেসু কিলেসসীসং অৰিজ্জং অরহত্তমগ্গো পরিযাদিযতি, পৰত্তসীসং জীৰিতিন্দ্রিযং চুতিচিত্তং পরিযাদিযতি. তত্থ অৰিজ্জাপরিযাদাযকং চিত্তং জীৰিতিন্দ্রিযং পরিযাদাতুং ন সক্কোতি. জীৰিতিন্দ্রিযপরিযাদাযকং অৰিজ্জং পরিযাদাতুং ন সক্কোতি. অঞ্ঞং অৰিজ্জাপরিযাদাযকং চিত্তং, অঞ্ঞং জীৰিতিন্দ্রিযপরিযাদাযকং. যস্স চেতং সীসদ্ৰযং সমং পরিযাদানং গচ্ছতি, সো জীৰিতসমসীসী নাম.
কথং ¶ পনিদং সমং হোতীতি? ৰারসমতায. যস্মিঞ্হি ৰারে মগ্গৰুট্ঠানং হোতি, সোতাপত্তিমগ্গে পঞ্চ পচ্চৰেক্খণানি, সকদাগামিমগ্গে পঞ্চ, অনাগামিমগ্গে পঞ্চ, অরহত্তমগ্গে চত্তারীতি একূনৰীসতিমে পচ্চৰেক্খণঞাণে পতিট্ঠায ভৰঙ্গং ওতরিত্ৰা পরিনিব্বাযতো ইমায ৰারসমতায ইদং উভযসীসপরিযাদানম্পি সমং হোতি নাম. তেনাযং পুগ্গলো ‘‘জীৰিতসমসীসী’’তি ৰুচ্চতি, অযমেৰ ইধাধিপ্পেতো. এৰং সুঞ্ঞতৰিমুত্তাদযো তযো সদ্ধাৰিমুত্তো পঞ্ঞাৰিমুত্তো উভতোভাগৰিমুত্তো সমসীসীতি সত্ত সাৰকা অরহন্তো, পচ্চেকবুদ্ধো, সম্মাসম্বুদ্ধোতি ইমেহি নৰহি পুগ্গলেহি অসেক্খভাগিযং সুত্তং নিদ্দিসিতব্বং.
রাগচরিতোতি রাগসহিতং চরিতং এতস্সাতি রাগচরিতো. রাগেন ৰা চরিতো পৰত্তিতো রাগচরিতো, রাগজ্ঝাসযো রাগাধিকোতি অত্থো. এস নযো সেসেসুপি. রাগমুখে ঠিতোতি রাগপরিযুট্ঠানে ঠিতো, পরিযুট্ঠিতরাগোতি অত্থো. সেসপদেসুপি এসেৰ নযো.
ৰাসনাভাগিযং সুত্তন্তি লোকিযং সত্তাধিট্ঠানং ৰাসনাভাগিযং সুত্তং. লোকিযং সত্তাধিট্ঠানং সংকিলেসভাগিযঞ্হি সুত্তং রাগচরিতেহি পুগ্গলেহি নিদ্দিট্ঠং. তত্থ ‘‘লোকিযং, সত্তাধিট্ঠান’’ন্তি পদদ্ৰযং অনুৰত্তমানং কত্ৰা ৰুত্তং ‘‘ৰাসনাভাগিয’’ন্তি. সীলৰন্তেহীতি সীলৰন্তাদীহি পুগ্গলেহি. পকতিসীলন্তিআদি যেহি সমন্নাগতা, তে পুগ্গলা. তেসং দস্সনেন পুগ্গলানং উপলক্খণং. অথ ৰা ধম্মাধিট্ঠানং পকতিসীলাদিৰসেন, সত্তাধিট্ঠানং পকতিসীলৰন্তাদিৰসেন ৰেদিতব্বন্তি ইমস্স নযস্স দস্সনত্থং ‘‘সীলৰন্তেহি নিদ্দিসিতব্ব’’ন্তি ৰত্ৰা ‘‘পকতিসীল’’ন্তিআদি ৰুত্তং. তং পকতিসীলাদীনং পঞ্চন্নং এৰ গহণং নিদস্সনমত্তং, পত্তিদানঅব্ভনুমোদনধম্মস্সৰনদেসনাদিট্ঠিজুকম্মাদীনম্পি চেত্থ সম্ভৰতো. তেসম্পি ৰা এত্থেৰ সঙ্গহেত্ৰা দস্সনত্থং ‘‘পঞ্চা’’তি ৰুত্তং.
তত্থ ¶ পকতিসীলন্তি সম্পত্তৰিরতিসীলং. চিত্তপ্পসাদোতি কম্মফলসদ্ধা রতনত্তযসদ্ধা চ. ঞাণং পঞ্ঞায নিদ্দিসিতব্বন্তি যস্মিং সুত্তে পঞ্ঞা আগতা, তং সুত্তং ঞাণন্তি নিদ্দিসিতব্বং. ন কেৰলং পঞ্ঞাপরিযাযেনেৰ, অথ খো পঞ্ঞিন্দ্রিযাদিপরিযাযেনপি যত্থ পঞ্ঞা আগতা, তং সুত্তং ঞাণন্তি নিদ্দিসিতব্বন্তি দস্সেতুং ‘‘পঞ্ঞিন্দ্রিযেনা’’তিআদি ৰুত্তং. তস্সত্থো – হেট্ঠা ৰুত্তো এৰ. যং ৰা পনাতিআদীসু যং ৰা অঞ্ঞং কিঞ্চি পঞ্ঞায অধিৰচনং. সব্বং তং যত্থ কত্থচি সুত্তে আগতং, তং সুত্তং ঞাণন্তি নিদ্দিসিতব্বন্তি অত্থো.
অজ্ঝত্তিকবাহিরেহীতি ¶ যস্মিং সুত্তে অজ্ঝত্তিকানি আযতনানি, বাহিরানি চ আযতনানি আগতানি, তং সুত্তং তেহি আযতনেহি ঞাণং ঞেয্যন্তি নিদ্দিসিতব্বং. পঞ্ঞাপি আরম্মণভূতা ঞেয্যন্তি ঞেয্যতো ৰিসুং কত্ৰা পঞ্ঞা ৰুত্তা. তথা হি পঞ্ঞা ঞাণন্তরস্স আরম্মণন্তি কত্থচি সুত্তে ঞেয্যভাৰেনপি ৰুচ্চতি. যং কিঞ্চি আরম্মণভূতন্তি যং কিঞ্চি ঞাণস্স ৰিসযভূতং রূপাদি. অজ্ঝত্তিকং ৰা বাহিরং ৰাতি ৰা-সদ্দেন ওল়ারিকাদিং সঙ্গণ্হাতি. সব্বং তং সঙ্খতেন অসঙ্খতেন চাতি সব্বং তং যথাসম্ভৰং সঙ্খতভাৰেন অসঙ্খতভাৰেন চ ঞেয্যন্তি নিদ্দিসিতব্বং. ঞেয্যধম্মৰসেন হি ঞেয্যসুত্তং ঞেয্যন্তি ৰুচ্চতীতি.
যং ৰা পন কিঞ্চি ভগৰা অঞ্ঞতরৰচনং ভাসতীতি লোকিযলোকুত্তরাদিসুত্তেসু একস্মিং সুত্তে দ্ৰে. তেসু যং ৰা পন কিঞ্চি অঞ্ঞতরৰচনং একস্সেৰ কথনং ভাসতি নিদ্দিসতি. সব্বং তং যথানিদ্দিট্ঠং ধারযিতব্বন্তি তং যথা সব্বং সুত্তং লোকিযাদীসু যদি অঞ্ঞতরৰসেন, অথ উভযৰসেন যথা যথা নিদ্দিট্ঠং, তথা তথা গহেতব্বং, তং তং পধানভাৰেন নিদ্দিসিতব্বন্তি অত্থো.
কিলেসসহিতঞ্ঞেৰ কম্মং ৰিপাকস্স হেতু, ন ইতরন্তি ৰুত্তং ‘‘দুৰিধো হেতু যঞ্চ কম্মং যে চ কিলেসা’’তি. সমুদযো কিলেসাতি এত্থ ‘‘সমুদযো’’তি এতেন সমুদযপক্খিযা ৰুত্তা. ‘‘কিলেসা’’তি চ কিলেসৰন্তো, সংকিলিট্ঠাতি অত্থো. যং দিস্সতীতি যং যং দিস্সতি. তাসু তাসু ভূমীসূতি পুথুজ্জনভূমিআদীসু. কপ্পিযানুলোমেনাতি কপ্পিযেন চ কপ্পিযানুলোমেন চ. তত্থ কপ্পিযং পাল়িযং সরূপতো ৰুত্তং, কপ্পিযানুলোমং মহাপদেসৰসেন নযতো দস্সিতং. পটিক্খিত্তকারণেনাতি যেন কারণেন ভগৰতা যং পটিক্খিত্তং, তেন কারণেন তং নিদ্দিসিতব্বং. একন্তেন সরাগাদিসংৰত্তনমেৰ হি ভগৰতা পটিক্খিত্তং, তং সরাগায সংৰত্তনাদিকারণেন নিদ্দিসিতব্বং ¶ . ধম্মস্সাতি অসঙ্খতধম্মস্স. অরিযধম্মানন্তি মগ্গফলধম্মানং. সেসং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.
এত্থ চ যথা সংকিলেসভাগিযাদীনং অঞ্ঞমঞ্ঞং সংসগ্গতো অনেকৰিধো পট্ঠানভেদো ইচ্ছিতো, এৰং লোকিযসত্তাধিট্ঠানাদিসংসগ্গতোপি অনেকৰিধো পট্ঠানভেদো সম্ভৰতি. পাল়িযং পন উভযত্থাপি একদেসদস্সনৰসেন আগতত্তা নযদস্সনন্তি ৰেদিতব্বং. সক্কা হি ইমিনা ¶ নযেন ৰিঞ্ঞুনা তে নিদ্ধারেতুন্তি. যথা চ সংকিলেসভাগিযাদীনং লোকিযাদীনঞ্চ ৰিসুং ৰিসুং সংসগ্গভেদৰসেন অযং পট্ঠানভেদো অনেকৰিধো লব্ভতি, এৰং উভযেসম্পি সংসগ্গৰসেন অযং নযো যথারহং লব্ভতেৰ. লব্ভতি হি লোকিযং সুত্তং কিঞ্চি সংকিলেসভাগিযং, কিঞ্চি ৰাসনাভাগিযং. তথা লোকুত্তরং সুত্তং কিঞ্চি নিব্বেধভাগিযং, কিঞ্চি অসেক্খভাগিযন্তি. সেসেসুপি এসেৰ নযো.
এৰং সোল়সৰিধে পট্ঠানে অট্ঠৰীসতিৰিধং পট্ঠানং পক্খিপিত্ৰা, অট্ঠৰীসতিৰিধে চ পট্ঠানে সোল়সৰিধং পক্খিপিত্ৰা যথারহং দুকতিকাদিভেদেন সম্ভৰতো পট্ঠানৰিভাগো ৰেদিতব্বো, সো চ খো তীসু পিটকেসু লব্ভমানস্স সুত্তপদস্স ৰসেন. যস্মা পন তানি তানি সুত্তপদানি উদাহরণৰসেন নিদ্ধারেত্ৰা ইমস্মিং অত্থে ৰিত্থারিযমানে অতিপপঞ্চো হোতি, অতিভারিযা চ নেত্তিসংৰণ্ণনা, সক্কা চ ইমিনা নযেন ৰিঞ্ঞুনা অযমত্থো ৰিঞ্ঞাতুং, তস্মা ন তং ৰিত্থারযিম্হ. তেনেৰ হি পাল়িযং অঞ্ঞমঞ্ঞসংসগ্গৰসেন পট্ঠানৰিভাগো একদেসেনেৰ দস্সিতো, ন নিপ্পদেসতোতি.
সাসনপট্ঠানৰারৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
নিগমনকথা
এত্তাৰতা ¶ চ –
হারে নযে চ পট্ঠানে, সুৰিসুদ্ধৰিনিচ্ছযং;
ৰিভজন্তো নৰঙ্গস্স, সাসনস্সত্থৰণ্ণনং.
নেত্তিপ্পকরণং ধীরো, গম্ভীরং নিপুণঞ্চ যং;
অদেসযি মহাথেরো, মহাকচ্চাযনো ৰসী.
সদ্ধম্মাৰতরট্ঠানে, পট্টনে নাগসৰ্হযে;
ধম্মাসোকমহারাজ-ৰিহারে ৰসতা মযা.
চিরট্ঠিতত্থং যা তস্স, আরদ্ধা অত্থৰণ্ণনা;
উদাহরণসুত্তানং, লক্খণানঞ্চ সব্বসো.
অত্থং ¶ পকাসযন্তী সা, অনাকুলৰিনিচ্ছযা;
সমত্তা সত্তৰীসায, পাল়িযা ভাণৰারতো.
ইতি তং সঙ্খরোন্তেন, যং তং অধিগতং মযা;
পুঞ্ঞং তস্সানুভাৰেন, লোকনাথস্স সাসনং.
ওগাহেত্ৰা ৰিসুদ্ধায, সীলাদিপটিপত্তিযা;
সব্বেপি দেহিনো হোন্তু, ৰিমুত্তিরসভাগিনো.
চিরং ¶ তিট্ঠতু লোকস্মিং, সম্মাসম্বুদ্ধসাসনং;
তস্মিং সগারৰা নিচ্চং, হোন্তু সব্বেপি পাণিনো.
সম্মা ৰস্সতু কালেন, দেৰোপি জগতীপতি;
সদ্ধম্মনিরতো লোকং, ধম্মেনেৰ পসাসতূতি.
ইতি বদরতিত্থৰিহারৰাসিনা আচরিযধম্মপালেন কতা
নেত্তিপ্পকরণস্স অত্থসংৰণ্ণনা সমত্তাতি.
নেত্তিপ্পকরণ-অট্ঠকথা নিট্ঠিতা.