📜
নমো তস্স ভগৰতো অরহতো সম্মাসম্বুদ্ধস্স
খুদ্দকনিকাযে
নেত্তিপ্পকরণ-টীকা
গন্থারম্ভকথাৰণ্ণনা
সংৰণ্ণনারম্ভে ¶ ¶ (দী. নি. টী. ১.গন্থারম্ভকথাৰণ্ণনা; ম. নি. টী. ১.১ গন্থারম্ভকথাৰণ্ণনা; সং. নি. টী. ১.১.১ গন্থারম্ভকথাৰণ্ণনা) রতনত্তযৰন্দনা সংৰণ্ণেতব্বস্স ধম্মস্স পভৰনিস্সযৰিসুদ্ধিপটিৰেদনত্থং, তং পন ধম্মসংৰণ্ণনাসু ৰিঞ্ঞূনং বহুমানুপ্পাদনত্থং, তং সম্মদেৰ তেসং উগ্গহণধারণাদিক্কমলদ্ধব্বায সম্মাপটিপত্তিযা সব্বহিতসুখনিপ্ফাদনত্থং. অথ ৰা মঙ্গলভাৰতো, সব্বকিরিযাসু পুব্বকিচ্চভাৰতো, পণ্ডিতেহি সম্মাচরিতভাৰতো, আযতিং পরেসং দিট্ঠানুগতিআপজ্জনতো চ সংৰণ্ণনাযং রতনত্তযপণামকিরিযা. অথ ৰা রতনত্তযপণামকরণং পূজনীযপূজাপুঞ্ঞৰিসেসনিব্বত্তনত্থং, তং অত্তনো যথালদ্ধসম্পত্তিনিমিত্তস্স কম্মস্স বলানুপ্পদানত্থং, অন্তরা চ তস্স অসঙ্কোচনত্থং, তদুভযং অনন্তরাযেন অট্ঠকথায পরিসমাপনত্থং. ইদমেৰ চ পযোজনং আচরিযেন ইধাধিপ্পেতং. তথা ¶ হি ৰক্খতি ‘‘ৰন্দনাজনিতং…পে… তস্স তেজসা’’তি. ৰত্থুত্তযপূজা হি নিরতিসযপুঞ্ঞক্খেত্তসম্বুদ্ধিযা অপরিমেয্যপ্পভাৰো পুঞ্ঞাতিসযোতি বহুৰিধন্তরাযেপি লোকসন্নিৰাসে অন্তরাযনিবন্ধনসকলসংকিলেসৰিদ্ধংসনায পহোতি, ভযাদিউপদ্দৰঞ্চ নিৰারেতি. যথাহ –
‘‘পূজারহে পূজযতো, বুদ্ধে যদি ৰ সাৰকে’’তি. (ধ. প. ১৯৫; অপ. থের ১.১০.১) চ,
তথা ¶ –
‘‘যে, ভিক্খৰে, বুদ্ধে পসন্না, অগ্গে তে পসন্না, অগ্গে খো পন পসন্নানং অগ্গো ৰিপাকো হোতী’’তি (অ. নি. ৪.৩৪; ইতিৰু. ৯০) চ,
তথা –
‘‘‘বুদ্ধো’তি কিত্তযন্তস্স, কাযে ভৰতি যা পীতি;
ৰরমেৰ হি সা পীতি, কসিণেনপি জম্বুদীপস্স;
‘‘‘ধম্মো’তি…পে… ‘সঙ্ঘো’তি…পে… দীপস্সা’’তি. (দী. নি. অট্ঠ. ১.৬; ইতিৰু. অট্ঠ ৯০; দী. নি. টী. ১.গন্থারম্ভকথাৰণ্ণনা; ম. নি. টী. ১.১; অ. নি. টী. ২.৪.৩৪) চ,
তথা –
‘‘যস্মিং, মহানাম, সমযে অরিযসাৰকো তথাগতং অনুস্সরতি, নেৰস্স তস্মিং সমযে রাগপরিযুট্ঠিতং চিত্তং হোতি, ন দোস…পে… ন মোহপরিযুট্ঠিতং চিত্তং হোতী’’তি (অ. নি. ৬.১০; ১১.১১) চ,
তথা –
‘‘অরঞ্ঞে ¶ রুক্খমূলে ৰা…পে…;
ভযং ৰা ছম্ভিতত্তং ৰা, লোমহংসো ন হেস্সতী’’তি. (সং. নি. ১.২৪৯) চ;
তত্থ যস্স রতনত্তযস্স ৰন্দনং কত্তুকামো, তস্স গুণাতিসযযোগসন্দস্সনত্থং ‘‘মহাকারুণিক’’ন্তিআদিনা গাথাত্তযমাহ. গুণাতিসযযোগেন হি ৰন্দনারহভাৰো, ৰন্দনারহে চ কতা ৰন্দনা যথাধিপ্পেতপ্পযোজনং সাধেতীতি. তত্থ যস্সা সংৰণ্ণনং কত্তুকামো, সা নেত্তি ৰিসেসতো যথানুলোমসাসনসন্নিস্সযা, তস্স চ ৰিচিত্তাকারপ্পৰত্তিৰিভাৰিনী. তথা হি সুত্তন্তদেসনা ন ৰিনযদেসনা ৰিয করুণাপ্পধানা, নাপি অভিধম্মদেসনা ৰিয পঞ্ঞাপ্পধানা, অথ খো করুণাপঞ্ঞাপ্পধানাতি তদুভযপ্পধানদেসনাৰিসেসৰিভাৰনং তাৰ সম্মাসম্বুদ্ধস্স থোমনং কাতুং তম্মূলকত্তা সেসরতনানং ‘‘মহাকারুণিকং নাথ’’ন্তিআদি ৰুত্তং.
তত্থ কিরতীতি (দী. নি. টী. ১.গন্থারম্ভকথাৰণ্ণনা; ম. নি. টী. ১.১; সং. নি. টী. ১.১.১; অ. নি. টী. ১.১.১) করুণা, পরদুক্খং ৰিক্খিপতি অপনেতীতি অত্থো. অথ ৰা কিণাতীতি করুণা, পরদুক্খে সতি কারুণিকং হিংসতি ৰিবাধতীতি অত্থো ¶ . কম্পনং করোতীতি ৰা করুণা, পরদুক্খে সতি সাধূনং হদযখেদং করোতীতি অত্থো. কমিতি ৰা সুখং, তং রুন্ধতীতি করুণা. এসা হি পরদুক্খাপনযনকামতালক্খণা, অত্তসুখনিরপেক্খতায কারুণিকানং সুখং রুন্ধতি ৰিবন্ধতীতি অত্থো. কিরিযতি দুক্খিতেসু পসারিযতীতি ৰা করুণা, করুণায নিযুত্তোতি কারুণিকো যথা ‘‘দোৰারিকো’’তি (অ. নি. ৭.৬৭). যথা হি দ্ৰারট্ঠানতো অঞ্ঞত্থ ৰত্তমানোপি দ্ৰারপটিবদ্ধজীৰিকো পুরিসো দ্ৰারানতিৰত্তৰুত্তিতায দ্ৰারে নিযুত্তোতি ‘‘দোৰারিকো’’তি ৰুচ্চতি, এৰং ভগৰা মেত্তাদিৰসেন করুণাৰিহারতো অঞ্ঞত্থ ৰত্তমানোপি করুণানতিৰত্তৰুত্তিতায করুণায নিযুত্তোতি ‘‘কারুণিকো’’তি ৰুচ্চতি. মহাভিনীহারতো পট্ঠায হি যাৰ মহাপরিনিব্বানা লোকহিতত্থমেৰ লোকনাথা তিট্ঠন্তীতি. মহন্তো কারুণিকোতি মহাকারুণিকো. সতিপি ভগৰতো তদঞ্ঞগুণানম্পি ৰসেন মহন্তভাৰে কারুণিকসদ্দসন্নিধানেন ৰুত্তত্তা করুণাৰসেনেৰেত্থ মহন্তভাৰো ৰেদিতব্বো যথা ‘‘মহাৰেয্যাকরণো’’তি. এৰঞ্চ কত্ৰা ‘‘মহাকারুণিকো’’তি ইমিনা পদেন পুগ্গলাধিট্ঠানেন সত্থু মহাকরুণা ৰুত্তা হোতি.
অপরো নযো – অত্থসাধনতো করুণং করুণাযনং করুণাসম্পৰত্তনং অরহতীতি কারুণিকো ¶ . ভগৰতো হি সব্বঞ্ঞুতায অনৰসেসতো সত্তানং হিতং, হিতুপাযঞ্চ জানতো, তত্থ চ অকিলাসুনো হিতেসিতা সত্থিকা, ন তথা অঞ্ঞেসন্তি. অথ ৰা করুণা করুণাযনং সীলং পকতি সভাৰো এতস্সাতি কারুণিকো. ভগৰা হি পথৰীফস্সাদযো ৰিয কক্খল়ফুসনাদিসভাৰা করুণাসভাৰো সভাৰভূতকরুণোতি অত্থো. সেসং পুরিমসদিসমেৰ. অথ ৰা মহাৰিসযতায, মহানুভাৰতায, মহপ্ফলতায চ মহতী করুণাতি মহাকরুণা. ভগৰতো হি করুণা নিরৰসেসেসু সত্তেসু পৰত্ততি, পৰত্তমানা চ অনঞ্ঞসাধারণা পৰত্ততি, দিট্ঠধম্মিকাদিভেদঞ্চ মহন্তমেৰ সত্তানং হিতসুখং একন্ততো নিপ্ফাদেতি, মহাকরুণায নিযুত্তোতি মহাকারুণিকো, তং মহাকারুণিকং. সেসং সব্বং ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বং. সুমাগধাদিপদানং ৰিয চেত্থ সদ্দসিদ্ধি ৰেদিতব্বা.
নাথতীতি ¶ নাথো, ৰেনেয্যানং হিতসুখং আসীসতি পত্থেতীতি অত্থো, মেত্তাযনৰসেন চেত্থ হিতসুখাসীসনং ৰেদিতব্বং, ন করুণাযনৰসেন পঠমপদেন ৰুত্তত্তা. অথ ৰা নাথতি ৰেনেয্যগতং কিলেসব্যসনং উপতাপেতীতি নাথো, নাথতীতি ৰা নাথো, যাচতীতি অত্থো. ভগৰা হি ‘‘সাধু, ভিক্খৰে, ভিক্খু কালেন কালং অত্তসম্পত্তিং পচ্চৰেক্খিতা’’তিআদিনা (অ. নি. ৮.৭, ৮) সত্তানং তং তং হিতপ্পটিপত্তিং যাচিত্ৰাপি মহাকরুণায সমুস্সাহিতো তে তত্থ নিযোজেতি. পরমেন ৰা চিত্তিস্সরিযেন সমন্নাগতো, সব্বসত্তে ৰা সীলাদিগুণেহি ঈসতি অভিভৰতীতি পরমিস্সরো ভগৰা ‘‘নাথো’’তি ৰুচ্চতি, তং নাথং.
ঞাতব্বন্তি ঞেয্যং, অতীতাদিভেদভিন্নং সব্বং সঙ্খতং, অসঙ্খতঞ্চ. সঙ্গরণট্ঠেন সাগরো, পতিতপতিতানং অত্তনো পুথুলগম্ভীরভাৰেহি সংসীদনং নিম্মুজ্জনং করোতীতি অত্থো. সং-সদ্দস্স চেত্থ ‘‘সাভাৰো, সারাগো’’তিআদীসু (ধ. স. ৩৮৯, ৩৯১) ৰিয নিরুত্তিনযেন দট্ঠব্বো. সঙ্গরণট্ঠেনাতি ৰা সঙ্গরকরণট্ঠেন, ঠিতধম্মতায ‘‘অযং মে মরিযাদা, ইমং ৰেলং নাতিক্কমামী’’তি লোকেন সঙ্গরং সঙ্কেতং করোন্তো ৰিয হোতীতি অত্থো. সঙ্গরণং ৰা সমন্ততো গলনং সন্দনং উদকেন করোতীতি সাগরো. কপ্পৰুট্ঠানকালে হি মহাসমুদ্দো ইতো চিতো চ পগ্ঘরিত্ৰা সকলং লোকধাতুং একোঘং করোতীতি. লোকিযা পন ৰদন্তি ‘‘সাগরস্স রঞ্ঞো পুত্তেহি সাগরেহি নিব্বত্তিতো খতোতি সাগরো, পুরত্থিমো সমুদ্দপ্পদেসো, তংসম্বন্ধতায রুল়্হিৰসেন সব্বোপি সমুদ্দো তথা ৰোহরীযতী’’তি. সাগরসদিসত্তা সাগরো, ঞেয্যমেৰ সাগরোতি ঞেয্যসাগরো. সদিসতা চেত্থ পুথুলদুত্তরগম্ভীরানাদিকালিকতাহি ৰেদিতব্বা, নিহীনং চেতমোপম্মং. তথা হি ঞেয্যস্সেৰ সাতিসযা পুথুলতা অপরিমাণলোকধাতুব্যাপনতো, সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণস্সেৰ তরণীযতায দুত্তরতা, গম্ভীরতা, আদিকোটিরহিতা চ পৰত্তি, ন ইতরস্স ¶ পরিচ্ছিন্নদেসত্তা বাহিরকৰীতরাগেহিপি ইত্তরেন খণেন অতিক্কমিতব্বত্তা, পরিমিতগম্ভীরত্তা, পরিমিতকালত্তা চ. ঞেয্যসাগরস্স পারং পরিযন্তং গতোতি ঞেয্যসাগরপারগূ, তং ঞেয্যসাগরপারগুং.
গমনঞ্চেত্থ ¶ ঞাণগমনমেৰ, ন ইতরং ঞেয্যগ্গহণতো, তং পন ঞাণং দুৰিধং সম্মসনপটিৰেধভেদতো, তথা হেতুফলভেদতো. তত্থ ‘‘কিচ্ছং ৰতাযং লোকো আপন্নো’’তিআদিনা (দী. নি. ২.৫৭; সং. নি. ২.৪, ১০; পেটকো. ২৩) করুণাযনৰসেনেৰ অভিনিৰিসিত্ৰা অনেকাকারৰোকারে সঙ্খারে সম্মসন্তং ভগৰতো সম্মসনঞাণং ছত্তিংসকোটিসতসহস্সমুখেন ঞেয্যসাগরং অজ্ঝোগাহেত্ৰা তস্স পারং পরিযন্তং অগমাসি, যং ‘‘মহাৰজিরঞাণ’’ন্তি ৰুচ্চতি. পটিৰেধঞাণং পন সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণপদট্ঠানং আসৰক্খযঞাণং, আসৰক্খযঞাণপদট্ঠানঞ্চ সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং, যং ‘‘মহাবোধী’’তি ৰুচ্চতি. পারগমনঞ্চ তস্স কিচ্চসিদ্ধিযা, সমত্থতায চ ৰেদিতব্বং. তথা যথাৰুত্তং সম্মসনঞাণং হেতু, ইতরং ফলং. সহ সম্মসনঞাণেন ৰা আসৰক্খযঞাণং হেতু, সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং ফলং তদানিসংসভাৰতোতি ৰেদিতব্বং.
ৰন্দেতি নমামি, অভিত্থৰামি ৰা. সণ্হট্ঠেন নিপুণা, অনুপচিতঞাণসম্ভারানং অগাধট্ঠেন গম্ভীরা, একত্তাদিভেদতো নন্দিযাৰট্টাদিৰিভাগতো চ ৰিচিত্রা ৰিসিট্ঠা নানাৰিধা নযা এতিস্সাতি নিপুণগম্ভীরৰিচিত্রনযা, নিপুণগম্ভীরৰিচিত্রনযা দেসনা অস্সাতি নিপুণগম্ভীরৰিচিত্রনযদেসনো, তং নিপুণ…পে… দেসনং. নযতীতি ৰা নযো, পাল়িগতি, সা চ ৰুত্তনযেন অত্থতো নিপুণা, অত্থতো ব্যঞ্জনতো চ গম্ভীরা, সঙ্খেপৰিত্থারানুলোমাদিপ্পৰত্তিযা নানাৰিধতায ৰিচিত্রা. তথা হি পঞ্ঞত্তিঅনুপঞ্ঞত্তিআদিৰসেন, সংকিলেসভাগিযাদিলোকিযাদিতদুভযৰোমিস্সতাদিৰসেন, কুসলাদিখন্ধাদিসঙ্গহাদিসমযৰিমুত্তাদিঠপনাদিকুসলমূলাদিতিকপট্ঠানাদিৰসেন চ অনেকৰিধা পাল়িগতীতি.
তত্থ (দী. নি. টী. ১.গন্থারম্ভকথাৰণ্ণনা) দ্ৰীহাকারেহি ভগৰতো থোমনা ৰেদিতব্বা অত্তহিতসম্পত্তিতো, পরহিতপ্পটিপত্তিতো চ. তেসু অত্তহিতসম্পত্তি অনাৰরণঞাণাধিগমতো, সৰাসনানং সব্বেসং কিলেসানং অচ্চন্তপ্পহানতো চ ৰেদিতব্বা, পরহিতপ্পটিপত্তি লাভসক্কারাদিনিরপেক্খচিত্তস্স সব্বদুক্খনিয্যানিকধম্মদেসনতো, পটিৰিরুদ্ধেসুপি নিচ্চং হিতজ্ঝাসযঞাণপরিপাককালাগমনতো চ ৰেদিতব্বা. সা পনেত্থ পযোগতো, আসযতো চ দুৰিধা, পরহিতপ্পটিপত্তি, যথাৰুত্তভেদা দুৰিধা চ অত্তহিতসম্পত্তি পকাসিতা ¶ হোতি. কথং? ‘‘মহাকারুণিক’’ন্তি ইমিনা আসযতো ¶ , ‘‘নিপুণ…পে… দেসন’’ন্তি ইমিনা পযোগতো, ‘‘নাথ’’ন্তি ইমিনা পন উভযথাপি ভগৰতো পরহিতপ্পটিপত্তি পকাসিতা করুণাকিচ্চদীপনতো, ‘‘ঞেয্যসাগরপারগু’’ন্তি ইমিনা সাতিসযং অত্তহিতসম্পত্তি পরমুক্কংসগতঞাণকিচ্চদীপনতো.
অথ ৰা তীহাকারেহি ভগৰতো থোমনা ৰেদিতব্বা হেতুতো, ফলতো, উপকারতো চ. তত্থ হেতু মহাকরুণা, সা পন পঠমপদেন সরূপেনেৰ দস্সিতা. ফলং চতুব্বিধং ঞাণসম্পদা পহানসম্পদা আনুভাৰসম্পদা রূপকাযসম্পদা চাতি. তাসু পধানভূতা ঞাণপহানসম্পদা ‘‘ঞেয্যসাগরপারগু’’ন্তি ইমিনা পদেন পকাসিতা. পধানে হি দস্সিতে অৰিনাভাৰতো ইতরম্পি দ্ৰযং দস্সিতমেৰ হোতি. ন হি বুদ্ধানং আনুভাৰরূপকাযসম্পত্তীহি ৰিনা কদাচিপি ধম্মকাযসিরী ৰত্ততীতি. উপকারো অনন্তরং অবাহিরং কত্ৰা তিৰিধযানমুখেন ৰিমুত্তিধম্মদেসনা, সা ‘‘নাথং, নিপুণ…পে… দেসন’’ন্তি পদদ্ৰযেন পকাসিতাতি ৰেদিতব্বং.
তত্থ (দী. নি. টী. ১.গন্থারম্ভকথাৰণ্ণনা) ‘‘মহাকারুণিক’’ন্তি এতেন সম্মাসম্বোধিযা মূলং দস্সেতি. মহাকরুণাসঞ্চোদিতমানসো হি ভগৰা সংসারপঙ্কতো সত্তানং সমুদ্ধরণত্থং কতাভিনীহারো অনুপুব্বেন পারমিযো পূরেত্ৰা অনুত্তরং সম্মাসম্বোধিং অধিগতোতি করুণা সম্মাসম্বোধিযা মূলং. ‘‘ঞেয্যসাগরপারগু’’ন্তি এতেন পুব্বভাগপ্পটিপত্তিযা সদ্ধিং সম্মাসম্বোধিং দস্সেতি. অনাৰরণঞাণপদট্ঠানঞ্হি মগ্গঞাণং, মগ্গঞাণপদট্ঠানঞ্চ অনাৰরণঞাণং ‘‘সম্মাসম্বোধী’’তি ৰুচ্চতি. ৰুত্তপ্পভেদং পন সম্মসনঞাণং সহ পঞ্ঞাপারমিযা তস্সা পুব্বভাগপটিপদা. তস্সা হি আনুভাৰেন লীনুদ্ধচ্চপতিট্ঠানাযূহনকামসুখল্লিকত্তকিলমথানুযোগসস্সতুচ্ছেদাদিঅন্তদ্ৰযৰিরহিতা উক্কংসপারমিপ্পত্তা মজ্ঝিমা পটিপদা ভাৰনাপারিপূরিং গতা. ‘‘নাথ’’ন্তি ইমিনা সম্মাসম্বোধিযা ফলং দস্সেতি লোকত্তযনাযকভাৰদীপনতো. তথা হি সব্বানত্থপরিহারপুব্বঙ্গমায নিরৰসেসহিতসুখৰিধানতপ্পরায নিরতিসযায পযোগসম্পত্তিযা, সদেৰমনুস্সায পজায অচ্চন্তুপকারিতায অপরিমিতনিরুপমভাৰগুণৰিসেসসমঙ্গিতায চ সব্বসত্তুত্তমো ভগৰা অপরিমাণাসু লোকধাতূসু অপরিমাণানং সত্তানং অনুত্তরগারৰট্ঠানভূততায চ ‘‘নাথো’’তি ৰুচ্চতীতি. ‘‘নিপুণ…পে… দেসন’’ন্তি ইমিনা সম্মাসম্বোধিযা পযোজনং ¶ দস্সেতি. সংসারমহোঘতো সত্তসন্তারণত্থঞ্হি ভগৰতা সম্মাসম্বোধি অভিপত্থিতা, তঞ্চ সত্তসন্তারণং যথাৰুত্তদেসনাসম্পত্তিযা সমিজ্ঝতি তদৰিনাভাৰতো. ইমিনা ভগৰতো সাতিসযা পরহিতপ্পটিপত্তি দস্সিতা, ইতরেহি অত্তহিতসম্পত্তীতি তদুভযেন অত্তহিতায পটিপন্নাদীসু চতূসু পুগ্গলেসু ভগৰতো চতুত্থপুগ্গলভাৰং ¶ দীপেতি, তেন চ অনুত্তরদক্খিণেয্যভাৰং, উত্তমৰন্দনীযভাৰং, অত্তনো চ ৰন্দনকিরিযায খেত্তঙ্গতভাৰং দীপেতি.
এত্থ চ যথা ‘‘মহাকারুণিক’’ন্তি ইমিনা পদেন ভগৰতো মহাকরুণা দস্সিতা, এৰং ‘‘ঞেয্যসাগরপারগু’’ন্তি এতেন মহাপঞ্ঞা দস্সিতা. তেসু করুণাগ্গহণেন লোকিযেসু মহগ্গতভাৰপ্পত্তাসাধারণগুণদীপনতো ভগৰতো সব্বলোকিযগুণসম্পত্তি দস্সিতা হোতি, পঞ্ঞাগ্গহণেন সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণপদট্ঠানমগ্গঞাণদীপনতো সব্বলোকুত্তরগুণসম্পত্তি. তদুভযগ্গহণসিদ্ধো এৰ চত্থো নাথসদ্দেন পকাসীযতি. করুণাৰচনেন উপগমনং নিরুপক্কিলেসং দস্সেতি, পঞ্ঞাৰচনেন অপগমনং. তথা করুণাগ্গহণেন লোকসমঞ্ঞানুরূপং ভগৰতো পৰত্তিং দস্সেতি লোকৰোহারৰিসযত্তা করুণায, পঞ্ঞাগ্গহণেন সমঞ্ঞায অনতিধাৰনং. সভাৰানৰবোধেন হি ধম্মানং সমঞ্ঞং অতিধাৰিত্ৰা সত্তাদিসম্মসনং হোতীতি. তথা করুণাগ্গহণেন মহাকরুণাসমাপত্তিৰিহারং দস্সেতি, পঞ্ঞাগ্গহণেন তীসু কালেসু অপ্পটিহতঞাণং, চতুসচ্চঞাণং, চতুপটিসম্ভিদাঞাণং, চতুৰেসারজ্জঞাণং. করুণাগ্গহণেন মহাকরুণাসমাপত্তিঞাণস্স গহিতত্তা সেসাসাধারণঞাণানি, ছ অভিঞ্ঞা, অট্ঠসু পরিসাসু (ম. নি. ১.১৫১, ১৭৮) অকম্পনঞাণানি, দস বলানি, চুদ্দস বুদ্ধঞাণানি, সোল়স ঞাণচরিযা, অট্ঠারস বুদ্ধধম্মা (মহানি. ৬৯, ১৫৬; চূল়নি. মোঘরাজমাণৰপুচ্ছানিদ্দেস ৮৫; পটি. ম. ৩.৫; দী. নি. অট্ঠ. ৩.৩০৫; ৰিভ. মূলটী. সুত্তন্তভাজনীযৰণ্ণনা; দী. নি. টী. ৩.১৪১), চতুচত্তালীস ঞাণৰত্থূনি সত্তসত্ততি ঞাণৰত্থূনীতি (সং. নি. ২.৩৪) এৰমাদীনং অনেকেসং পঞ্ঞাপ্পভেদানং ৰসেন ঞাণচারং দস্সেতি.
তথা করুণাগ্গহণেন চরণসম্পত্তি, পঞ্ঞাগ্গহণেন ৰিজ্জাসম্পত্তি. করুণাগ্গহণেন সত্তাধিপতিতা, পঞ্ঞাগ্গহণেন ধম্মাধিপতিতা. করুণাগ্গহণেন ¶ লোকনাথভাৰো, পঞ্ঞাগ্গহণেন অত্তনাথভাৰো. তথা করুণাগ্গহণেন পুব্বকারিভাৰো, পঞ্ঞাগ্গহণেন কতঞ্ঞুতা. করুণাগ্গহণেন অপরন্তপতা, পঞ্ঞাগ্গহণেন অনত্তন্তপতা. করুণাগ্গহণেন ৰা বুদ্ধকরধম্মসিদ্ধি, পঞ্ঞাগ্গহণেন বুদ্ধভাৰসিদ্ধি. তথা করুণাগ্গহণেন পরেসং তারণং, পঞ্ঞাগ্গহণেন সযং তারণং. তথা করুণাগ্গহণেন সব্বসত্তেসু অনুগ্গহচিত্ততা, পঞ্ঞাগ্গহণেন সব্বধম্মেসু ৰিরত্তচিত্ততা দস্সিতা হোতি. সব্বেসঞ্চ বুদ্ধগুণানং করুণা আদি তংনিদানভাৰতো, পঞ্ঞা পরিযোসানং ততো উত্তরি করণীযাভাৰতো, ইতি আদিপরিযোসানদস্সনেন সব্বে বুদ্ধগুণা দস্সিতা হোন্তি. তথা করুণাৰচনেন সীলক্খন্ধপুব্বঙ্গমো সমাধিক্খন্ধো দস্সিতো হোতি. করুণানিদানঞ্হি সীলং ততো পাণাতিপাতাদিৰিরতিপ্পৰত্তিতো, সা ¶ চ ঝানত্তযসম্পযোগিনীতি. পঞ্ঞাৰচনেন পঞ্ঞাক্খন্ধো. সীলঞ্চ সব্ববুদ্ধগুণানং আদি, সমাধি মজ্ঝে, পঞ্ঞা পরিযোসানন্তি এৰম্পি আদিমজ্ঝপরিযোসানকল্যাণা সব্বে বুদ্ধগুণা দস্সিতা হোন্তি নযতো দস্সিতত্তা. এসো এৰ হি নিরৰসেসতো বুদ্ধগুণানং দস্সনুপাযো, যদিদং নযগ্গাহণং, অঞ্ঞথা কো নাম সমত্থো ভগৰতো গুণে অনুপদং নিরৰসেসতো দস্সেতুং. তেনেৰাহ –
‘‘বুদ্ধোপি বুদ্ধস্স ভণেয্য ৰণ্ণং, কপ্পম্পি চে অঞ্ঞমভাসমানো;
খীযেথ কপ্পো চিরদীঘমন্তরে, ৰণ্ণো ন খীযেথ তথাগতস্সা’’তি. (দী. নি. অট্ঠ. ১.৩০৪; ৩.১৪১; ম. নি. অট্ঠ. ৩.৪২৫; উদা. অট্ঠ. ৫৩; অপ. অট্ঠ. ২.৭.২০; বু. ৰং. অট্ঠ. ৪.৪; চরিযা. অট্ঠ. নিদানকথা, পকিণ্ণককথা; দী. নি. টী. ১.গন্থারম্ভকথাৰণ্ণনা; ম. নি. টী. ১.১; সং. নি. টী. ১.১.১; অ. নি. টী. ১.১.১; ৰজির. টী. গন্থারম্ভকথা; সারত্থ. টী. ১.গন্থারম্ভকথাৰণ্ণনা);
তেনেৰ চ আযস্মতা সারিপুত্তত্থেরেনাপি বুদ্ধগুণপরিচ্ছেদনং পতি অনুযুত্তেন ‘‘নো হেতং, ভন্তে’’তি (দী. নি. ২.১৪৫) পটিক্খিপিত্ৰা ‘‘অপিচ মে, ভন্তে, ধম্মন্ৰযো ৰিদিতো’’তি (দী. নি. ২.১৪৬) ৰুত্তং.
এৰং সঙ্খেপেন সকলসব্বঞ্ঞুগুণেহি ভগৰন্তং অভিত্থৰিত্ৰা ইদানি সদ্ধম্মং থোমেতুং ‘‘ৰিজ্জাচরণসম্পন্না’’তিআদিমাহ. তত্থ ৰিজ্জাচরণসম্পন্না হুত্ৰাতি ৰচনসেসো. ৰিন্দিযং ধম্মানং সলক্খণং, সামঞ্ঞলক্খণঞ্চ ¶ ৰিন্দতীতি ৰিজ্জা, লোভক্খন্ধাদীনি ৰা ৰিজ্ঝনট্ঠেন ৰিজ্জা, চতুন্নং ৰা অরিযসচ্চানং ৰিদিতকরণট্ঠেন ৰিজ্জাতি এৰং তাৰেত্থ ৰচনত্থতো ৰিজ্জা ৰেদিতব্বা. পভেদতো পন তিস্সোপি ৰিজ্জা ৰিজ্জা ভযভেরৰসুত্তে আগতনিযামেনেৰ, অট্ঠপি ৰিজ্জা ৰিজ্জা অম্বট্ঠসুত্তাদীসু (দী. নি. ১.২৭৮ আদযো) আগতনিযামেনেৰ. চরন্তি তেহীতি চরণানি, সীলসংৰরাদযো পঞ্চদস ধম্মা, ইতি ইমাহি ৰিজ্জাহি, ইমেহি চ চরণেহি সম্পন্না সম্পন্নাগতাতি ৰিজ্জাচরণসম্পন্না.
যেনাতি যেন ধম্মেন করণভূতেন, হেতুভূতেন চ. তত্থ মগ্গধম্মস্স করণত্থো ৰেদিতব্বো নিয্যানকিরিযাসাধকতমভাৰতো, নিব্বানধম্মস্স হেতুঅত্থো আরম্মণপচ্চযভাৰতো. পচ্চযত্থো হি ¶ অযং হেত্ৰত্থো. পরিযত্তিধম্মস্সপি হেতুঅত্থো যুজ্জতেৰ পরম্পরায হেতুভাৰতো. ফলধম্মে পন উভযম্পি সম্ভৰতি. কথং? ‘‘তায সদ্ধায অৰূপসন্তাযা’’তি ৰচনতো মগ্গেন সমুচ্ছিন্নানং কিলেসানং পটিপ্পস্সদ্ধিপ্পহানকিচ্চতায ফলস্স নিয্যানানুগুণতা, নিয্যানপরিযোসানতা চাতি ইমিনা পরিযাযেন সিযা করণত্থো নিয্যানকিরিযায. সকদাগামিমগ্গৰিপস্সনাদীনং পন উপনিস্সযপচ্চযভাৰতো সিযা হেতুঅত্থো. এৰঞ্চ কত্ৰা অগ্গপ্পসাদসুত্তাদীসু (ইতিৰু. ৯০) অগ্গাদিভাৰেন অগ্গহিতাপি ফলপরিযত্তিধম্মা ছত্তমাণৰকৰিমানাদীসু (ৰি. ৰ. ৮৮৬ আদযো) সরণীযভাৰেন গহিতাতি তেসং মগ্গনিব্বানানং ৰিয মহাঅট্ঠকথাযং সরণভাৰো উদ্ধটো. ৰিসেসতো চেত্থ মগ্গপরিযাপন্না এৰ ৰিজ্জাচরণধম্মা ৰেদিতব্বা. তে হি নিপ্পরিযাযেন নিয্যানকিরিযায সাধকতমভূতা, ন ইতরে. ইতরেসং পন নিয্যানত্থতায নিয্যানতা. যদি এৰং কস্মা ‘‘ৰিজ্জাচরণসম্পন্না হুত্ৰা’’তি ৰুত্তং, নিয্যানসমকালমেৰ হি যথাৰুত্তৰিজ্জাচরণসম্পত্তিসমধিগমোতি? নাযং ৰিরোধো সমানকালতায এৰ অধিপ্পেতত্তা যথা ‘‘চক্খুঞ্চ পটিচ্চ রূপে চ উপ্পজ্জতি চক্খুৰিঞ্ঞাণ’’ন্তি (ম. নি. ১.২০৪, ৪০০; ৩.৪২১, ৪২৫, ৪২৬; সং. নি. ২.৪৩-৪৫; ৪.৬০; কথা. ৪৬৫, ৪৬৭). সম্পন্নাতি ৰা পদস্স ৰত্তমানকালত্থতা ৰেদিতব্বা ‘‘উপ্পন্না ধম্মা’’তি (ধ. স. তিকমাতিকা ১৭) এত্থ উপ্পন্নসদ্দস্স ৰিয. এৰঞ্চ কত্ৰা ৰচনসেসমন্তরেনেৰ পদযোজনা সিদ্ধা হোতি. ‘‘যেনা’’তি ¶ চ পদং উভযত্থ সম্বন্ধিতব্বং ‘‘যেন ধম্মেন ৰিজ্জাচরণসম্পন্না, যেন ধম্মেন নিয্যন্তী’’তি.
লোকতোতি খন্ধাদিলোকতো, ৰট্টতোতি অত্থো. ন্তি তং মগ্গনিব্বানফলপরিযত্তিভেদং ধম্মং. উত্তমন্তি সেট্ঠং. তথা হেস অত্তনা উত্তরিতরস্স অভাৰেন ‘‘অনুত্তরো’’তি ৰুচ্চতি. তত্থ মগ্গস্স নিয্যানহেতুআদিঅত্থেন, নিব্বানস্স নিস্সরণৰিৰেকাদিঅত্থেন, ফলস্স অরিযসন্তভাৰাদিঅত্থেন চ সেট্ঠতা ৰেদিতব্বা. স্ৰাযমত্থো ‘‘যাৰতা, ভিক্খৰে, ধম্মা সঙ্খতা, অরিযো অট্ঠঙ্গিকো মগ্গো তেসং অগ্গমক্খাযতী’’তি (ইতিৰু. ৯০; অ. নি. ৪.৩৪) আদিসুত্তপদানুসারেন ৰিভাৰেতব্বো.
ধম্মন্তি যথানুসিট্ঠং পটিপজ্জমানে অপাযতো, সংসারতো চ অপতমানে কত্ৰা ধারেতীতি ধম্মো. সম্মা, সামঞ্চ সব্বধম্মানং বুদ্ধত্তা সম্মাসম্বুদ্ধো, সব্বঞ্ঞুতাঅনাৰরণঞাণো সমন্তচক্খু ভগৰা, তেন যথা সম্মাসম্বোধিসমধিগমেনেৰ সব্বে বুদ্ধগুণা সম্পাপুণীযন্তি, এৰং সম্মদেৰ আসেৰনায ভাৰনায বহুলীকিরিযায সম্মাপটিপত্তিযা সম্মদেৰ পচ্চৰেক্খণায সক্কচ্চং ধম্মদেসনায ৰেনেয্যসন্তানেসু পতিট্ঠাপনেন –
‘‘অরিযং ¶ , ৰো ভিক্খৰে, সম্মাসমাধিং দেসেস্সামি (ম. নি. ৩.১৩৬; পেটকো. ২৪). মগ্গানট্ঠঙ্গিকো সেট্ঠো (ধ. প. ২৭৩; নেত্তি. ১৭০; পেটকো. ৩০). যাৰতা, ভিক্খৰে, ধম্মা সঙ্খতা ৰা অসঙ্খতা ৰা, ৰিরাগো তেসং অগ্গমক্খাযতি (ইতিৰু. ৯০; অ. নি. ৪.৩৪). একাযনো অযং, ভিক্খৰে, মগ্গো সত্তানং ৰিসুদ্ধিযা (দী. নি. ২.৩৭৩; ম. নি. ১.১০৬; সং. নি. ৫.৩৬৭, ৩৮৪). ধম্মং, ৰো ভিক্খৰে, দেসেস্সামি আদিকল্যাণ’’ন্তি (ম. নি. ৩.৪২০; নেত্তি. ৫) –
আদিৰচনেহি, অভিত্থৰনেন চ পূজিতো মানিতো অপচিতোতি সম্মাসম্বুদ্ধপূজিতো, তং সম্মাসম্বুদ্ধপূজিতং ধম্মং ৰন্দেতি সম্বন্ধো.
অযং পনেত্থ সঙ্খেপত্থো – যস্স ধম্মস্স অধিগমনে ৰিজ্জাসম্পন্না চেৰ হোন্তি চরণসম্পন্না চ, সব্বৰট্টদুক্খতো চ নিয্যন্তি, তমেৰ অরিযানং সকলগুণসমঙ্গিভাৰনিমিত্তং, অনৰসেসদুক্খনিস্সরণহেতুভূতঞ্চ উত্তমং ¶ পৰরং সদ্ধিং পরিযত্তিধম্মেন নৰৰিধং লোকুত্তরধম্মং ভগৰতাপি সম্মাপটিপত্তিআদিৰিধিনা পূজিতং নমামি, অভিত্থৰামি ৰাতি.
এত্থ চ ‘‘যেন লোকতো নিয্যন্তি, ৰিজ্জাচরণসম্পন্না চ হোন্তী’’তি পদদ্ৰযেন যথাক্কমং ধম্মস্স ভাৰেতব্বভাৰো, সচ্ছিকাতব্বভাৰো চ ৰুত্তো. তেসু পঠমেন ৰিজ্জাসম্পত্তিযা ধম্মং থোমেতি, দুতিযেন ৰিমুত্তিসম্পত্তিযা. তথা পঠমেন ঝানসম্পদায, দুতিযেন ৰিমোক্খসম্পদায. পঠমেন ৰা সমাধিসম্পদায, দুতিযেন সমাপত্তিসম্পদায. পঠমেন ৰা খযঞাণভাৰেন, দুতিযেন অনুপ্পাদঞাণভাৰেন. অথ ৰা পুরিমেন ৰিজ্জূপমতায, দুতিযেন ৰজিরূপমতায. পুরিমেন ৰা ৰিরাগসম্পত্তিযা, দুতিযেন নিরোধসম্পত্তিযা. তথা পঠমেন নিয্যানভাৰেন, দুতিযেন নিস্সরণভাৰেন. পঠমেন ৰা হেতুভাৰেন, দুতিযেন অসঙ্খতভাৰেন. পঠমেন ৰা দস্সনভাৰেন, দুতিযেন ৰিৰেকভাৰেন. পঠমেন ৰা অধিপতিভাৰেন, দুতিযেন অমতভাৰেন ধম্মং থোমেতি. অথ ৰা পঠমেন নিয্যানিকভাৰদস্সনতো স্ৰাক্খাততায ধম্মং থোমেতি, দুতিযেন সচ্ছিকাতব্বভাৰতো সন্দিট্ঠিকতায. তথা পুরিমেন অকালিকতায, পচ্ছিমেন এহিপস্সিকতায. পুরিমেন ৰা ওপনেয্যিকতায, পচ্ছিমেন পচ্চত্তং ৰেদিতব্বতায ধম্মং থোমেতি.
‘‘উত্তম’’ন্তি চ এতেন অঞ্ঞস্স ৰিসিট্ঠস্স অভাৰদীপনেন পরিপুণ্ণতায ধম্মং থোমেতি ¶ , ‘‘সম্মাসম্বুদ্ধপূজিত’’ন্তি এতেন পরিসুদ্ধতায. সব্বদোসাপগমেন হিস্স পূজনীযতা. পরিসুদ্ধতায চস্স পহানসম্পদা, পরিপুণ্ণতায পভৰসম্পদা. পহানসম্পত্তিযা চ ভাৰনাপারিপূরী অনৰসেসদোসসমুগ্ঘাটনতো, পভৰসম্পত্তিযা সচ্ছিকিরিযনিব্বত্তি ততুত্তরি করণীযাভাৰতো. অনঞ্ঞসাধারণতায হি উত্তমোতি. তথা ভাৰেতব্বভাৰেনস্স সহ পুব্বভাগসীলাদীহি সেক্খা সীলসমাধিপঞ্ঞাক্খন্ধা, সচ্ছিকাতব্বভাৰেন সহ অসঙ্খতায ধাতুযা অসেক্খা সীলসমাধিপঞ্ঞাক্খন্ধা দস্সিতা হোন্তীতি.
এৰং সঙ্খেপেন সব্বসদ্ধম্মগুণেহি সদ্ধম্মং থোমেত্ৰা ইদানি অরিযসঙ্ঘং থোমেতুং ‘‘সীলাদিগুণসম্পন্নো’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ সীলাদিগুণসম্পন্নোতি সীলসমাধিপঞ্ঞাৰিমুত্তিযাদিগুণেহি সম্পন্নো সমন্নাগতো, সম্পন্নসীলাদিগুণো ৰা. অরিযানঞ্হি তংতংমগ্গৰজ্ঝকিলেসপ্পহানেন হতপটিপক্খা সুৰিসুদ্ধা সীলাদযো ‘‘সম্পন্না’’তি ৰত্তব্বতং অরহন্তি ¶ , ন পুথূজ্জনানং, যতো ‘‘সুপ্পটিপন্নো’’তিআদিনা (ম. নি. ১.৭৪; অ. নি. ৬.১০; উদা. ১৮) অরিযসঙ্ঘো থোমীযতি. অথ ৰা সীলাদিগুণসম্পন্নোতি পরিপুণ্ণসীলাদিগুণো. অরিযপুগ্গলানঞ্হি অরিযসচ্চপ্পটিৰেধেন সহেৰ যথারহং সেক্খাসেক্খা সীলাদিধম্মক্খন্ধা পারিপূরিং গচ্ছন্তীতি. ঠিতো মগ্গফলেসূতি মগ্গেসু, ফলেসু চ ঠিতো, মগ্গট্ঠো, ফলট্ঠো চাতি অত্থো. যোতি অনিযমতো অরিযসঙ্ঘং নিদ্দিসতি, তস্স ‘‘ত’’ন্তি ইমিনা নিযমং ৰেদিতব্বং.
ননু চ অরিযসঙ্ঘে ন সব্বে অরিযপুগ্গলা মগ্গট্ঠা, নাপি সব্বে ফলট্ঠাতি? সচ্চমেতং, অৰযৰধম্মেন পন সমুদাযং নিদ্দিসন্তো এৰমাহ যথা ‘‘সমং চুণ্ণ’’ন্তি. যথা হি যোগচুণ্ণস্স অৰযৰেসু লব্ভমানো সমভাৰো সমুদাযে অপদিসীযতি ‘‘সমং চুণ্ণ’’ন্তি, এৰং অরিযসঙ্ঘস্স অৰযৰভূতেসু অরিযপুগ্গলেসু লব্ভমানো মগ্গট্ঠফলট্ঠভাৰো সমুদাযভূতে অরিযসঙ্ঘে ঠিতো ‘‘মগ্গফলেসূ’’তি অপদিট্ঠোতি ৰেদিতব্বং.
আরকত্তা কিলেসেহি, অনযে ন ইরিযনতো, অযে চ ইরিযনতো, সদেৰকেন চ লোকেন ‘‘সরণ’’ন্তি অরণীযতো অরিযো, দিট্ঠিসীলসামঞ্ঞেন সংহতত্তা সঙ্ঘো, অরিযো চ সো সঙ্ঘো চাতি অরিযসঙ্ঘো, তং অরিযসঙ্ঘং. পুজ্জভৰফলনিব্বত্তনতো অত্তনো সন্তানং পুনাতীতি ৰা পুঞ্ঞং, খিত্তং ৰুত্তং বীজং ৰিরুহনট্ঠানতায তাযতি রক্খতীতি খেত্তং কেদারাদি, খেত্তং ৰিযাতি খেত্তং, সত্তানং পুঞ্ঞস্স মহপ্ফলভাৰকরণেন ৰিরুহনট্ঠানতায খেত্তন্তি পুঞ্ঞক্খেত্তং. অনুত্তরং ৰন্দেতি সম্বন্ধো.
এত্থ ¶ চ ‘‘সীলাদিগুণসম্পন্নো’’তি এতেন অরিযসঙ্ঘস্স ভগৰতো অনুজাতপুত্ততং দস্সেতি, তেনস্স পভৰসম্পদা দীপিতা হোতি. ‘‘ঠিতো মগ্গফলেসূ’’তি এতেন পহানসম্পদং, ঞাণসম্পদঞ্চ দস্সেতি কিলেসানং সমুচ্ছেদপ্পটিপ্পস্সদ্ধিপ্পহানদীপনতো, মগ্গফলঞাণাধিগমদীপনতো চ. ‘‘অরিযসঙ্ঘ’’ন্তি এতেন পভৰসম্পদং সব্বসঙ্ঘানং অগ্গভাৰদীপনতো, সদেৰকেন চ লোকেন অরণীযভাৰদীপনতো. ‘‘পুঞ্ঞক্খেত্তং অনুত্তর’’ন্তি এতেন লোকস্স বহূপকারতং দস্সেতি অগ্গদক্খিণেয্যভাৰদীপনতো.
তথা ¶ ‘‘সীলাদিগুণসম্পন্নো’’তি ইদং অরিযসঙ্ঘস্স সম্মাউজুঞাযসামীচিপ্পটিপন্নভাৰদীপনং. ‘‘ঠিতো মগ্গফলেসূ’’তি ইদং সতিপি সন্তানৰিভাগেন অনেকভাৰে চতুপুরিসযুগঅট্ঠপুরিসপুগ্গলভাৰদীপনং. ‘‘অরিযসঙ্ঘ’’ন্তি ইদং আহুনেয্যাদিভাৰদীপনং. ‘‘পুঞ্ঞক্খেত্তং অনুত্তর’’ন্তি ইদং লোকস্স হিতসুখায পটিপন্নতাদীপনং. তথা ‘‘ঠিতো মগ্গফলেসূ’’তি ইদং অরিযসঙ্ঘস্স লোকুত্তরসরণগমনসব্ভাৰদীপনং, তেনস্স ভগৰতো ওরসপুত্তভাৰো দস্সিতো হোতি. ‘‘সীলাদিগুণসম্পন্নো’’তি ইমিনা পনস্স ৰিহতৰিধস্তকিলেসা অনৰসেসা সেক্খাসেক্খা সীলাদিধম্মক্খন্ধা দস্সিতা. ‘‘অরিযসঙ্ঘং পুঞ্ঞক্খেত্তং অনুত্তর’’ন্তি ইমিনা তেসং তেসঞ্ঞেৰ যথাৰুত্তগুণৰিসেসানং সুপরিসুদ্ধতং দীপেতি. তেনস্স মহানুভাৰতং, অনুত্তরদক্খিণেয্যভাৰং, ৰন্দনারহভাৰং, অত্তনো চ ৰন্দনাকিরিযায খেত্তঙ্গতভাৰং দীপেতি. সরণগমনঞ্চ সাৰকানং সব্বগুণানং আদি, সপুব্বভাগপ্পটিপদা সেক্খা সীলক্খন্ধাদযো মজ্ঝে, অসেক্খা সীলক্খন্ধাদযো পরিযোসানন্তি আদিমজ্ঝপরিযোসানকল্যাণা সব্বে অরিযসঙ্ঘগুণা ইমায গাথায পকাসিতাতি ৰেদিতব্বং.
এৰং গাথাত্তযেন সঙ্খেপতো সকলগুণসংকিত্তনমুখেন রতনত্তযস্স পণামং কত্ৰা ইদানি তং নিপচ্চকারং যথাধিপ্পেতে পযোজনে পরিণামেন্তো ‘‘ৰন্দনাজনিত’’ন্তি গাথমাহ. তত্থ ৰন্দনাজনিতন্তি ৰন্দনাকারেন নিব্বত্তিতং, রতনত্তযগুণাভিত্থৰনৰসেন, নিপচ্চকারৰসেন ৰা উপ্পাদিতন্তি অত্থো. ইতীতি এৰং ‘‘মহাকারুণিক’’ন্তিআদিপ্পকারেন. রতিজননট্ঠেন রতনং, বুদ্ধধম্মসঙ্ঘা, চিত্তীকতাদিভাৰো ৰা রতনট্ঠো. ৰুত্তঞ্হেতং –
‘‘চিত্তীকতং মহগ্ঘঞ্চ, অতুলং দুল্লভদস্সনং;
অনোমসত্তপরিভোগং, রতনং তেন ৰুচ্চতী’’তি. (খু. পা. অট্ঠ. ৬.৩; দী. নি. অট্ঠ. ২.৩৩; সং. নি. ৫.২২৩; সু. নি. অট্ঠ. ১.২২৬; মহানি. অট্ঠ. ৫০; দী. নি. টী. ১.গন্থারম্ভকথা; ম. নি. টী. ১.৪; সং. নি. টী. ১.১.৪; অ. নি. টী. ১.১.৪; সারত্থ. টী. ১.গন্থারম্ভকথাৰণ্ণনা);
চিত্তীকতভাৰাদযো ¶ চ অনঞ্ঞসাধারণা বুদ্ধাদীসু এৰ লব্ভন্তি, রতনানং তযং রতনত্তযং, তস্মিং রতনত্তযে. হতন্তরাযোতি ৰিধস্তউপদ্দৰো হুত্ৰাতি সম্বন্ধো, এতেন অত্তনো পসাদসম্পত্তিযা, রতনত্তযস্স চ খেত্তভাৰসম্পত্তিযা তস্স পুঞ্ঞস্স অত্থসংৰণ্ণনায উপঘাতকউপদ্দৰানং ¶ ৰিহননে সমত্থতং দস্সেতি. সব্বত্থাতি সব্বস্মিং অন্তো চেৰ বহি চ, অজ্ঝত্তিকবাহিরৰত্থূসূতি অত্থো. সব্বত্থাতি ৰা সব্বস্মিং কালে, সংৰণ্ণনায আদিমজ্ঝপরিযোসানকালেসূতি ৰুত্তং হোতি. হুত্ৰাতি পুব্বকালকিরিযা, তস্স ‘‘করিস্সামত্থৰণ্ণন’’ন্তি এতেন সম্বন্ধো. তস্সাতি যং রতনত্তযে ৰন্দনাজনিতং পুঞ্ঞং, তস্স. তেজসাতি আনুভাৰেন বলেন.
এৰং রতনত্তযৰন্দনায পযোজনং দস্সেত্ৰা ইদানি নেত্তিপ্পকরণস্স গম্ভীরত্থত্তা অত্থসংৰণ্ণনায দুক্করভাৰং দস্সেতুং ‘‘ঠিতি’’ন্তিআদিমাহ. তত্থ ঠিতিন্তি ঠানং অনন্তরধানং অৰিচ্ছেদপ্পৰত্তিং. আকঙ্খমানেনাতি ইচ্ছমানেন পত্থযন্তেন, ‘‘অহোৰতাযং সদ্ধম্মনেত্তি চিরং তিট্ঠেয্যা’’তি এৰং পত্থযন্তেনাতি ৰুত্তং হোতি. চিরন্তি দীঘকালং, পঞ্চৰস্সসহস্সপরিমাণং কালন্তি অত্থো. সদ্ধম্মনেত্তিযাতি সদ্ধম্মসঙ্খাতায নেত্তিযা. সদ্ধম্মো হি ৰেনেয্যসন্তানেসু অরিযগুণানং নযনতো নেত্তি, সদ্ধম্মস্স ৰা নেত্তি সদ্ধম্মনেত্তি, তস্সা সদ্ধম্মনেত্তিযা, স্ৰাযমত্থো অট্ঠকথাযং ৰিচারিতো এৰ. থেরেনাতি থিরগুণযুত্তেন. অভিযাচিতোতি আদরগারৰেন যাচিতো. অভিমুখং ৰা যাচিতো, অনুত্তরং কত্ৰা যাচিতোতি অত্থো. উদ্দিস্স ৰা যাচিতো, গরুতরং কত্ৰা যাচিতোতি অত্থো, ‘‘করোতু আযস্মা নেত্তিপ্পকরণস্স কঞ্চি অত্থসংৰণ্ণন’’ন্তি এৰং নেত্তিযা অত্থসংৰণ্ণনং পতি অজ্ঝেসিতোতি ৰুত্তং হোতি. এত্থ চ সদ্ধম্মস্স চিরং ঠিতিকামেন অজ্ঝাসযসম্পন্নেন সাসনে থিরগুণযুত্তেন সব্রহ্মচারিনা আদরগারৰেন, অভিমুখং ৰা যাচিতেন মে ন সক্কা তস্স অভিযাচনং পটিক্খিপিতুন্তি দস্সেতি ‘‘ঠিতিং আকঙ্খমানেনা’’তি গাথায.
পদুমুত্তরনাথস্সাতি পদুমুত্তরস্স সম্মাসম্বুদ্ধস্স. পস্সতাতি পুব্বেনিৰাসচক্খুনা, সমন্তচক্খুনা এৰ ৰা হত্থতলে ঠপিতআমলকং ৰিয অভিনীহারং পস্সন্তেন. তাদিনাতি তাদিভাৰযুত্তেন ¶ , সব্বত্থ ৰা নিব্বিকারেন, ‘‘অম্হাকং ভগৰতা’’তি ৰচনসেসো. যস্সাতি আযস্মতো মহাকচ্চানত্থেরস্স. ঠপিতোতি –
‘‘এতদগ্গং, ভিক্খৰে, মম সাৰকানং ভিক্খূনং সংখিত্তেন ভাসিতস্স ৰিত্থারেন অত্থং ৰিভজন্তানং যদিদং মহাকচ্চানো’’তি (অ. নি. ১.১৮৮, ১৯৭) –
এৰং ¶ ঠপিতো. সীলাদিগুণৰিসেসেহি মহন্তা সাৰকাতি মহাসাৰকা (থেরগা. অট্ঠ. ২.১২৮৮; অ. নি. টী. ২.৩.৫৯), মহাকস্সপাদযো, তেসু অযমাযস্মা অঞ্ঞতরোতি, মহাসাৰকো চ সো গুণৰিসেসযোগতো উত্তমো চাতি মহাসাৰকুত্তমো.
ঝানাদীসু সাতিসযানং আৰজ্জনাদিৰসীভাৰানং, অরিযিদ্ধিৰসেন পরমস্স চ চেতোৰসীভাৰস্স অধিগতত্তা ৰসিপ্পত্তো. অত্থাদীসু সৰিসেসভেদগতপটিসম্ভিদাঞাণত্তা পভিন্নপটিসম্ভিদো. ‘‘পণ্ডিতো, ভিক্খৰে, মহাকচ্চানো, মহাপঞ্ঞো, ভিক্খৰে, মহাকচ্চানো’’তিআদিনা (ম. নি. ১.২০৫) অনেকেসু ঠানেসু ভগৰতা পসংসিতত্তা সম্বুদ্ধেন পসংসিতো. তেন ৰুত্তং ‘‘সত্থু চেৰ সংৰণ্ণিতো সংভাৰিতো, ৰিঞ্ঞূনঞ্চ সব্রহ্মচারিন’’ন্তি.
অনুমোদিতাতি ‘‘সাধু সাধু, কচ্চান, সাধু খো, ত্ৰং কচ্চান, ইমং ধম্মসংৰণ্ণনং অভাসী’’তি এৰং অনুমোদিতা. একস্মিং কির সমযে অযং মহাথেরো জম্বুৰনসণ্ডে ৰিহরন্তো অত্তনো সন্তিকাৰচরানং ভিক্খূনং ইমং হারনযপটিমণ্ডিতং পকরণং অভাসি. ভাসিত্ৰা চ ভগৰতো সন্তিকং উপসঙ্কমিত্ৰা ভগৰন্তং অভিৰাদেত্ৰা একমন্তং নিসিন্নো যথাভাসিতং ইমং পকরণং ভগৰতো নিৰেদেসি. তং সুত্ৰা ভগৰা ‘‘সাধু সাধূ’’তিআদিনা অনুমোদিত্ৰা ‘‘তস্মাতিহ, ত্ৰং কচ্চান, ইমং ধম্মসংৰণ্ণনং ধম্মনেত্তিত্ৰেৰ ধারেহী’’তি নামগ্গহণং অকাসীতি ৰদন্তি. দেসনাহারাদিনন্দিযাৰট্টনযাদিহারনযানুসারেনেৰ সব্বধম্মসংৰণ্ণনানং গতিযোতি আহ ‘‘সাসনস্স সদাযত্তা, নৰঙ্গস্সত্থৰণ্ণনা’’তি.
গম্ভীরঞাণেহীহি গম্ভীরেহি ঞাণেহি, ন সদ্ধামত্তকেন, গম্ভীরঞাণেহি ৰা মহাপঞ্ঞেহি অরিযেহি. পকরণস্স গম্ভীরত্থতং, অত্তনো চ ঞাণস্স নাতিৰিসযতং ৰিদিত্ৰা সংৰণ্ণনারম্ভে সংসীদন্তম্পি মং সাসনগুণাদিউপনিস্সযসম্পদা উস্সাহেসীতি ইমমত্থং দস্সেতি ‘‘কিঞ্চাপী’’তিআদিনা.
‘‘পঞ্চপি ¶ নিকাযে ওগাহেত্ৰা’’তি ইমিনা নেত্তিযা পঞ্চপি মহানিকাযে অনুপৰিসিত্ৰা অৰট্ঠানং, তেসং সংৰণ্ণনাভাৰঞ্চ দীপেতি. তত্থ ¶ ‘‘কতমো অস্সাদো চ আদীনৰো চা’’তিআদিপেটকোপদেসপাল়িং (পেটকো. ২৩) আনেত্ৰা ইধ দেসনাহারাদীনং পদত্থৰিনিচ্ছযো পেটকেন সংসন্দনং নাম. ‘‘যথাবল’’ন্তি ইমিনা সব্বথা সব্বভাগেনাপি নেত্তিযা সংৰণ্ণনা মযা ন সুকরা কাতুং, অত্তনো পন ঞাণবলানুরূপং করিস্সামীতি নিরতিমানতং দীপেতি.
সুৰিসুদ্ধন্তি সুট্ঠু ৰিসুদ্ধং, নিকাযন্তরলদ্ধিদোসেহি অন্তরন্তরা অনুপ্পৰেসিতেহি অসম্মিস্সন্তি অধিপ্পাযো. অসংকিণ্ণন্তি সনিকাযেপি পদত্থন্তরপরিকপ্পনাদিনা অসংকিণ্ণং তাদিসসঙ্কররহিতং অনাকুলং সুপরিচ্ছিন্নং. ৰিৰিধেহি আকারেহি নিচ্ছিনোতীতি ৰিনিচ্ছযো. অত্থানং ৰিনিচ্ছযো অত্থৰিনিচ্ছযো. গণ্ঠিট্ঠানভূতেসু অত্থেসু খিলমদ্দনাকারেন পৰত্তা ৰিমতিচ্ছেদকথা, নিপুণো সুখুমো সণ্হো অত্থৰিনিচ্ছযো এতস্সাতি নিপুণত্থৰিনিচ্ছযো. অথ ৰা অত্থে ৰিনিচ্ছিনোতীতি অত্থৰিনিচ্ছযো, যথাৰুত্তঅত্থৰিসযঞাণং, নিপুণো ছেকো অত্থৰিনিচ্ছযো এতস্সাতি নিপুণত্থৰিনিচ্ছযো, তং নিপুণত্থৰিনিচ্ছযং. সমযন্তি সিদ্ধন্তং. ইদং ৰুত্তং হোতি – মহাৰিহারৰাসীনং সিদ্ধন্তো ৰুত্তনযেন সুপরিসুদ্ধো, অনাকুলো, সণ্হসুখুমৰিনিচ্ছযো চ, সিদ্ধন্তং তং অৰিলোমেন্তো অনুকূলতো তত্থ সিদ্ধংযেৰ ধম্মনেত্তিং পকাসযন্তো নেত্তিপ্পকরণস্স অত্থসংৰণ্ণনং করিস্সামীতি.
পমাদলেখন্তি অপরভাগে পোত্থকারুল়্হকালে পমজ্জিত্ৰা লিখনৰসেন পৰত্তপ্পমাদপাঠং. ৰজ্জেত্ৰাতি অপনেত্ৰা. পাল়িং সম্মা নিযোজযন্তি তং তং নেত্তিপাল়িং তত্থ তত্থ উদাহরণভাৰেন আনীতসুত্তে সম্মদেৰ নিযোজেন্তো, অত্থসংৰণ্ণনায ৰা তং তং উদাহরণসুত্তসঙ্খাতং পাল়িং তস্মিং তস্মিং লক্খণভূতে নেত্তিগন্থে সম্মদেৰ নিযোজেন্তো. উপদেসন্তি নেত্তিউপনিসং নেত্তিহদযং. য্ৰাযং সপট্ঠানৰিভাগস্স তেত্তিংসৰিধস্স নেত্তিপদত্থস্স সহ নিমিত্তৰিভাগেন অসঙ্করতো ৰৰত্থিতো ৰিসযো, তং. ৰিভাৰেন্তো পকাসেন্তো. তস্সা নেত্তিযা করিস্সামি অত্থৰণ্ণনন্তি সম্বন্ধো.
এত্থ চ ‘‘অভিযাচিতো’’তি ইমিনা অত্থসংৰণ্ণনায নিমিত্তং দস্সেতি, ‘‘ঠিতিং আকঙ্খমানেন চিরং সদ্ধম্মনেত্তিযা’’তি ইমিনা পযোজনং, ‘‘করিস্সামত্থৰণ্ণন’’ন্তি ¶ ইমিনা পিণ্ডত্থং. সংৰণ্ণিযমানা হি পকরণত্থা সংৰণ্ণনায পিণ্ডত্থো. ‘‘তমুপনিস্সাযা’’তিআদিনা করণপ্পকারং.
ইদানি ¶ সংৰণ্ণনায সৰনে নিযোজেন্তো ‘‘ইতি অত্থ’’ন্তি ওসানগাথমাহ. তত্থ ‘‘সক্কচ্চ’’ন্তি পদং উভযত্থ যোজেতব্বং ‘‘সক্কচ্চং ৰিভজন্তস্স, সক্কচ্চং নিসামযথা’’তি.
গন্থারম্ভকথাৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
নিদানকথাৰণ্ণনা
ৰচনত্থজাননেন ৰিদিতপ্পকরণত্থসামঞ্ঞত্থস্স পকরণকথা ৰুচ্চমানা সোভেয্যাতি নেত্তিপদত্থপরিজাননমেৰ আদিম্হি যুত্তরূপন্তি তদত্থং পুচ্ছতি ‘‘তত্থ কেনট্ঠেন নেত্তী’’তি. তত্থ তত্থাতি ‘‘তস্সা নেত্তিযা করিস্সামত্থৰণ্ণন’’ন্তি যদিদং ৰুত্তং, তস্মিং; যস্সা করিস্সামত্থৰণ্ণনন্তি পটিঞ্ঞাতং, সা নেত্তি কেনট্ঠেন নেত্তীতি অত্থো. তত্থাতি ৰা ‘‘নেত্তিপ্পকরণস্সা’’তি এতস্মিং ৰচনে যা নেত্তি ৰুত্তা, সা কেনট্ঠেন নেত্তীতি অত্থো. ‘‘নযনট্ঠেনা’’তি ইদং কত্তুকরণাধিকরণসাধনানং সাধারণৰচনন্তি ‘‘অরিযধম্মং নযতী’’তি কত্তুসাধনৰসেন তাৰ নেত্তিসদ্দস্স অত্থং ৰত্ৰা ইদানি করণাধিকরণসাধনৰসেন ৰত্তুং ‘‘নযন্তি তাযা’’তিআদি ৰুত্তং.
তথা হি ৰুত্তন্তি নেত্তিউপদেসাধীনত্তা এৰ সুত্তাৰবোধস্স ৰুত্তং. পেটকে ‘‘তস্মা নিব্বাযিতুকামেন সুতমযেন অত্থা পরিযেসিতব্বা, তত্থ পরিযেসনায অযং অনুপুব্বী ভৰতি সোল়স হারা পঞ্চ নযা অট্ঠারস মূলপদানী’’তিআদি (পেটকো. ৩). হারনযৰিচারণা ৰিনিমুত্তো অত্থসংৰণ্ণনাৰিসেসো নত্থীতি আহ ‘‘সুত্তস্স অত্থসংৰণ্ণনা নেত্তিউপদেসাযত্তা’’তি. স্ৰাযমত্থো পরতো পকিণ্ণককথাযং আৰি ভৰিস্সতি. এৰং মহাৰিসযা চাযং নেত্তি কুতো পভৰাতি আহ ‘‘সুত্তপ্পভৰা’’তি, এতেন নেত্তিযা পমাণভূততং দস্সেতি. ইদঞ্চ সুত্তস্স নেত্তিসন্নিস্সযতাপরিদীপনপরং, ন থেরপ্পভৰতাপটিক্খেপপরং. থেরো হি পঞ্চ মহানিকাযে ওগাহেত্ৰা তংসন্নিস্সযেনেৰ ¶ তেসং সংৰণ্ণনাভূতং ইমং পকরণং অভাসি, তস্মা অযমেৰ সংৰণ্ণনাধম্মো, যদিদং সংৰণ্ণেতব্বধম্মসন্নিস্সযতা.
পকরণপরিচ্ছেদতোতি পকরণস্স ৰিভাগতো. হারৰিচারাদযো হি তযো নেত্তিপ্পকরণস্স ৰিভাগা, পকরণভূতপরিচ্ছেদতো ৰা. তীণি হি এতানি পকরণানি তযো অধিকারা, যদিদং হারৰিচারাদযো. পাল়িৰৰত্থানতোতি পাঠসন্নিৰেসতো.
‘‘সব্বো ¶ হি পকরণত্থো’’তিআদিনা সঙ্গহৰারস্স অন্ৰত্থসঞ্ঞতং দস্সেতি. ‘‘ননু চেত্থ পট্ঠানং অসঙ্গহিত’’ন্তি চোদকো ব্যভিচারমাহ. ইতরো যদিপি সরূপতো অসঙ্গহিতং, অত্থতো পন সঙ্গহিতন্তি দস্সেন্তো ‘‘নযিদমেৰ’’তিআদিনা পরিহরতি. পুন ‘‘তথা হী’’তিআদিনা তমেৰত্থং পাল়িযা পাকটতরং করোতি. অত্থনযা নন্দিযাৰট্টাদযো. সঙ্খারত্তিকা পুঞ্ঞাভিসঙ্খারাদযো, কাযসঙ্খারাদযো চ. তেসু অত্থনযানং অঞ্ঞমঞ্ঞসঙ্গহো পরতো আৰি ভৰিস্সতি. ইতরে পন কামাৰচরা, রূপাৰচরা চ কুসলা চেতনা পুঞ্ঞাভিসঙ্খারো, অকুসলা চেতনা অপুঞ্ঞাভিসঙ্খারো, অরূপাৰচরা কুসলা চেতনা আনেঞ্জাভিসঙ্খারো. পুঞ্ঞাভিসঙ্খারো চ অপুঞ্ঞাভিসঙ্খারো চ কাযদ্ৰারপ্পৰত্তো কাযসঙ্খারো, সো এৰ ৰচীদ্ৰারপ্পৰত্তো ৰচীসঙ্খারো, মনোদ্ৰারপ্পৰত্তো পন তিৰিধোপি চিত্তসঙ্খারো. ইতি জাতিৰসেন পুরিমত্তিকে ৰুত্তা এৰ ধম্মা দ্ৰারৰসেন দুতিযত্তিকে ৰুত্তা, তে এৰ চ পুরিমত্তিকেতি অঞ্ঞমঞ্ঞসঙ্গহো ৰেদিতব্বো.
যত্থাতি যস্মিং ৰারে. পেটকেতি পেটকোপদেসে. সম্পতমানাতি সংৰণ্ণনাৰসেন সন্নিপতন্তা. ‘‘ব্যঞ্জনৰিধিপুথুত্তা’’তি ইদং একস্মিং সুত্তে অনেকেসং হারানং সন্নিপতনস্স কারণৰচনং. তথা হি ‘‘অনেকসামত্থিযনিচিতা সদ্দা’’তি অক্খরচিন্তকা ৰদন্তি.
‘‘ন সরূপতো’’তি ইমিনা সঙ্গহৰারে ৰিয উদ্দেসনিদ্দেসৰারেসুপি পট্ঠানস্স অত্থতো উদ্ধটতং দস্সেতি. মূলপদগ্গহণেনেৰ গহিতত্তা উদ্দেসৰারে তাৰ এৰং হোতু, নিদ্দেসৰারে পন কথন্তি? তত্থাপি নযগ্গহণেনেৰ মূলপদানিপি গহিতানীতি ৰেদিতব্বং. ন হি মূলপদেহি ৰিনা কাচি নযযোজনা সম্ভৰতি. অপরে পন ‘‘হারনযা ৰিয পট্ঠানং ন ¶ সুত্তস্স সংৰণ্ণনাৰিসেসো, অথ খো তস্মিং তস্মিং সুত্তে সংকিলেসভাগিযতাদিলব্ভমানৰিসেসমত্তন্তি ন তস্স পকরণস্স পদত্থসঙ্গহো. এৰঞ্চ কত্ৰা তেত্তিংসায নেত্তিপদত্থেসু পট্ঠানং অসঙ্গহিতং, উদ্দেসনিদ্দেসৰারেসু চ অনুদ্ধটমেৰা’’তি ৰদন্তি.
‘‘পাল়িতো এৰ ৰিঞ্ঞাযতী’’তি ৰুত্তমত্থং সমত্থেন্তো ‘‘তথা হি…পে… আভত’’ন্তি আহ, তেন থেরেন ভাসিতভাৰো ৰিয ভগৰতা অনুমোদিতভাৰোপি পাল়িঅনুগতো এৰাতি দস্সেতি. সাৰকভাসিতত্তা নিদানং ন ৰুত্তন্তি ন সক্কা ৰত্তুন্তি চোদেন্তো ‘‘সাৰক…পে… ভাসিত’’ন্তি আহ. নযিদং একন্তিকন্তি চ সাৰকভাসিতবুদ্ধভাসিতভাৰো নিদানাৰচনস্স, নিদানৰচনস্স চ অকারণং উভযত্থাপি উভযস্স দস্সনতো. তস্মা নিদানাৰচনেন নেত্তিযা অসাৰকভাসিততা ন সিজ্ঝতীতি দস্সেতি. তেনাহ ‘‘ন চ তাৰতা তানি অপ্পমাণং, এৰমিধাপি দট্ঠব্ব’’ন্তি.
যেনেৰ ¶ কারণেন নিদানাৰচনস্স পমাণভাৰসাধনতা, তেনেৰ কারণেন ইমস্স পকরণস্স পমাণভাৰসিদ্ধীতি দস্সেতি ‘‘নিদানঞ্চ নামা’’তিআদিনা. ইদানি ‘‘অথ ৰা’’তিআদিনা নেত্তিযা নিদানাৰচনেন অব্যভিচারহেতুমাহ. অযঞ্হেত্থ পযোগো ন নেত্তিযা নিদানং ৰত্তব্বং পাল়িযা অত্থসংৰণ্ণনাভাৰতো. যা হি পাল়িযা অত্থসংৰণ্ণনা ন তস্সা নিদানৰচনং দিট্ঠং যথা পটিসম্ভিদামগ্গস্স, নিদ্দেসাদীনঞ্চাতি.
‘‘অযং ৰিভাগো’’তিআদিনা একৰিধতো পট্ঠায যাৰ চতুরাসীতিসহস্সপ্পভেদা, তাৰ যথাদস্সিতস্স পকরণৰিভাগস্স পুন ‘‘আদিনা নযেন পকরণৰিভাগো ৰেদিতব্বো’’তি ইদং নিগমনং. তত্থ আদিনা নযেনাতি আদিসদ্দেন অভিঞ্ঞেয্যধম্মনিদ্দেসতো পঞ্ঞত্তিপঞ্ঞপেতব্বধম্মৰিভজনতো তিযদ্ধপরিযাপন্নধম্মৰিচারতো চতুরোঘনিত্থরণত্থতো পঞ্চাভিনন্দনাদিপ্পহানতো ছতণ্হাকাযুপসমনতো সঙ্গহৰারাদিসত্তৰারসঙ্গহতো অট্ঠমিচ্ছত্তসমুগ্ঘাতদীপনতোতি এৰমাদীনং সঙ্গহো দট্ঠব্বো.
১. সঙ্গহৰারৰণ্ণনা
যন্তি অনিযমত্থো সব্বনামসদ্দো কম্মসাধনৰসেন ৰুত্তো. অত্থাৰবোধনত্থো সদ্দপ্পযোগো অত্থপরাধীনো কেৰলো অত্থপদত্থকো ¶ , সো পদত্থৰিপরিযেসকারিনা ইতি-সদ্দেন পরভূতেন সদ্দপদত্থকো জাযতীতি আহ ‘‘যন্তি অনিযমতো উপযোগনিদ্দেসো’’তি. লোকোতি কত্তুনিদ্দেসোতিআদীসুপি এসেৰ নযো.
এৰং ‘‘য’’ন্তিআদীনং গাথাপদানং কম্মকত্তুকিরিযাকত্তুৰিসেসনাদিদস্সনৰসেন অত্থং ৰত্ৰা ইদানি অৰযৰজোতনৰসেন পদত্থং দস্সেতুং ‘‘লোকিযন্তি এত্থা’’তিআদিমাহ. লোকসদ্দো ইধ সামত্থিযতো সত্তলোকৰচনো দট্ঠব্বো. তেনাহ ‘‘পূজনকিরিযাযোগ্যভূততাৰসেনা’’তি. সাসনন্তরধানতো পরং পূজনা অঞ্ঞবুদ্ধুপ্পাদেন ৰেদিতব্বা, যথেতরহি ৰিপস্সীআদিসম্মাসম্বুদ্ধানং. ‘‘দীপঙ্করো’’তিআদিনা যদিপি বুদ্ধৰংসদেসনাযং (বু. ৰং. ২.৭৫) ভগৰতাৰ ৰুত্তং, সুমেধপণ্ডিতত্তভাৰেন পন পৰত্তিং সন্ধায ৰুত্তন্তি আহ ‘‘যথাহ ভগৰা সুমেধভূতো’’তি.
পরিঞ্ঞাক্কমেনাতি ঞাতপরিঞ্ঞাদিপটিপাটিযা. লক্খণাৰবোধপ্পটিপত্তিযাতি ৰিপস্সনায. তেন ¶ ৰুত্তং ‘‘সুঞ্ঞতমুখাদীহী’’তি. তথা চ ৰুত্তন্তি ৰিঞ্ঞূহি ৰেদনীযতায এৰ সাসনৰরস্স ৰুত্তং ভগৰতা –
‘‘এতু ৰিঞ্ঞূ পুরিসো অসঠো অমাযাৰী উজুজাতিকো, অহমনুসাসামি, অহং ধম্মং দেসেমি, যথানুসিট্ঠং তথা পটিপজ্জমানো ন চিরস্সেৰ সামঞ্ঞেৰ উস্সতি, সামং দক্খিতী’’তিআদি (ম. নি. ২.২৮১).
যং-সদ্দো সাসনৰিসযো, লোকপালসদ্দো সত্থুৰিসযোপি লোকং পতি গুণীভূতোতি ‘‘তস্সা’’তি পটিনিদ্দেসস্স কথং সত্থুৰিসযতাতি চোদনং মনসিকত্ৰা আহ ‘‘সলোকপালোতি চেত্থা’’তিআদি, গুণীভূতোপি লোকপালসদ্দো পধানভূতো ৰিয পটিনিদ্দেসং অরহতি. অঞ্ঞো হি সদ্দক্কমো, অঞ্ঞো অত্থক্কমোতি.
ধম্মগারৰেন ভগৰা ধম্মং পূজেন্তো ৰেনেয্যবন্ধৰে অচিন্তেত্ৰা সমাপত্তিসমাপজ্জনধম্মপচ্চৰেক্খণাহি সত্তসত্তাহং ৰীতিনামেসীতি আহ ‘‘ভগৰতো…পে… দীপেতব্বা’’তি. তত্থ আদিসদ্দেন সাৰকেহি ধম্মস্সৰনস্স, তেসং পচ্চুগ্গমনাদীনঞ্চ সঙ্গহো ৰেদিতব্বো.
ইচ্চস্সাতি ¶ ইতি অস্স, এৰং ভগৰতো অৰিপরীতঅনন্তরাযিকনিয্যানিকধম্মদেসনায সব্বঞ্ঞুতানাৰরণভাৰদীপনেনাতি অত্থো. তেনাতি চতুৰেসারজ্জযোগেন. তদৰিনাভাৰিনা দসবল…পে… পকাসিতা হোতি. আৰেণিকবুদ্ধধম্মাদীতি এত্থ আদিসদ্দেন তীসু কালেসু অপ্পটিহতঞাণানি, চতুসচ্চঞাণানি, চতুপটিসম্ভিদাঞাণানি, পঞ্চগতিপরিচ্ছেদকঞাণানি, ছ অভিঞ্ঞাঞাণানি, সত্ত অরিযধনানি, সত্ত বোজ্ঝঙ্গা, অট্ঠ ৰিজ্জা, অট্ঠসু পরিসাসু অকম্পনঞাণানি, অট্ঠ ৰিমোক্খা, নৰ সমাধিচরিযা, নৰ অনুপুব্বৰিহারা, দস নাথকরণা ধম্মা, দস অরিযৰাসা, দ্ৰাদস ধম্মচক্কাকারা, তেরস ধুতধম্মা, চুদ্দস বুদ্ধঞাণানি, পন্নরস চরণধম্মা, সোল়স ঞাণচরিযা, সোল়স আনাপানস্সতী, একূনৰীসতি পচ্চৰেক্খণঞাণানি, চতুৰীসতি পচ্চযৰিভাৰনঞাণানি, চতুচত্তারীস ঞাণৰত্থূনি, সত্তসত্ততি ঞাণৰত্থূনি, চতুৰীসতিকোটিসতসহস্সসমাপত্তিসঞ্চারিমহাৰজিরঞাণং, অনন্তনযসমন্তপট্ঠানপৰিচযদেসনাকারপ্পৰত্তঞাণানি চাতি এৰমাদীনং ভগৰতো গুণৰিসেসানং সঙ্গহো দট্ঠব্বো.
অপরো ¶ নযো – গুণৰিসিট্ঠতং দীপেতি, সা চ গুণৰিসিট্ঠতা মহাকরুণামহাপঞ্ঞাহি ৰেদিতব্বা তাহি সত্থুসম্পত্তিসিদ্ধিতো. তত্থ মহাকরুণায পৰত্তিভেদো ‘‘বহুকেহি আকারেহি পস্সন্তানং বুদ্ধানং ভগৰন্তানং সত্তেসু মহাকরুণা ওক্কমতী’’তিআদিনা পটিসম্ভিদামগ্গে (পটি. ম. ১.১১৭) ৰুত্তনযেন ৰেদিতব্বো. মহাপঞ্ঞায পন পৰত্তিভেদো ৰুত্তো এৰ. তত্থ করুণায ভগৰতো চরণসম্পত্তি, পঞ্ঞায ৰিজ্জাসম্পত্তি. করুণায সত্তাধিপতিতা, পঞ্ঞায ধম্মাধিপতিতা. করুণায লোকনাথতা, পঞ্ঞায অত্তনাথতা. করুণায পুব্বকারিতা, পঞ্ঞায কতঞ্ঞুতা. করুণায অপরন্তপতা, পঞ্ঞায অনত্তন্তপতা. করুণায বুদ্ধকরধম্মসিদ্ধি, পঞ্ঞায বুদ্ধভাৰসিদ্ধি. করুণায পরেসং তারণং, পঞ্ঞায সযং তারণং. করুণায সব্বসত্তেসু অনুগ্গহচিত্ততা, পঞ্ঞায সব্বধম্মেসু ৰিরত্তচিত্ততা পকাসিতা হোতীতি অনৰসেসতো পরহিতপটিপত্তিযা, অত্তহিতসম্পত্তিযা চ পারিপূরী ৰেদিতব্বা. তীসুপি অৰত্থাসূতি হেতুফলসত্তূপকারাৰত্থাসু.
অভিসমযো ¶ পটিৰেধসাসনস্স, মনসিকরণং পটিপত্তিসাসনস্স, সৰনাদীহি পরিচযকরণং পরিযত্তিসাসনস্সাতি তিণ্ণম্পি ৰসেন যোজেতব্বো. তেনাহ ‘‘যথারহ’’ন্তি. ‘‘সক্কচ্চং ধম্মদেসনেনা’’তি ইমিনা ইধ ‘‘সাসন’’ন্তি ৰুত্তস্স তিৰিধস্সাপি সদ্ধম্মস্স অৰিসেসেন দেসনাপূজং ৰত্ৰা থোমনাপূজনস্স ৰসেন তং ৰিভজিত্ৰা দস্সেন্তো ‘‘অরিযং, ৰো ভিক্খৰে’’তিআদিমাহ. তত্থ ‘‘থোমনেনা’’তি পদেনাপি ‘‘সক্কচ্চ’’ন্তি পদং যোজেতব্বং. পূজনাদ্ৰযস্সাপি ৰা ৰসেন ইধাপি পদযোজনা ৰেদিতব্বা. অরিযভাৰাদযোতি অরিযসেট্ঠঅগ্গভাৰাদযো. নিয্যানাদযোতি নিয্যানহেতুদস্সনাদযো. স্ৰাক্খাততাদযোতি স্ৰাক্খাতসন্দিট্ঠিকতাদযো.
ইদানি অরিযসঙ্ঘগুণানম্পি ইমায গাথায পকাসিতভাৰং দস্সেতুং ‘‘যস্মা পনা’’তিআদি ৰুত্তং. বাল্যাদিসমতিক্কমনতোতি বালঅব্যত্তভাৰাদিসমতিক্কমনতো.
ঞাণৰিসেসো সুতচিন্তাভাৰনামযঞাণানি. সোতব্বমনসিকাতব্বপটিৰিজ্ঝিতব্বাৰত্থা অৰত্থাভেদো. উভযন্তি ব্যঞ্জনপদং, অত্থপদঞ্চ. উভযথাতি করণকম্মসাধনৰসেন পচ্চেকং যোজেতব্বং. পটিপজ্জিতব্বত্তাতি ঞাতব্বত্তা.
‘‘অযঞ্চ গাথা’’তিআদি কেসঞ্চি ৰাদো. তথা হি অপরে ‘‘থেরেনেৰাযং গাথা ভাসিতা’’তি ৰদন্তি. অত্তূপনাযিকাপি হি কদাচি ধম্মদেসনা হোতি এৰ যথা ‘‘দসবলসমন্নাগতো ¶ , ভিক্খৰে, তথাগতো চতুৰেসারজ্জৰিসারদো’’তিআদি (সং. নি. ২.২১-২২). এৰঞ্চ কত্ৰা ‘‘কতমে সোল়স হারা’’তিআদিৰচনং সমত্থিতং হোতি.
যথাৰুত্তঅত্থমুখেনেৰাতি মূলপদসঙ্খাতঅত্থুদ্ধারেনেৰ. পরতো আগমিস্সতীতি নিদ্দেসৰারস্স পরিযোসানে আগমিস্সতি ‘‘তীণি চ নযা অনূনা’’তিআদিনা (নেত্তি. ৪ দ্ৰাদসপদ).
ৰুচ্চতীতি কত্তরি কম্মনিদ্দেসোতি আহ ‘‘ৰদতী’’তি. অথ ৰা ৰুচ্চতীতি কম্মকত্তুনিদ্দেসোযং. অযঞ্হেত্থ অত্থো – হারা, নযা চাতি উভযং পরিগ্গহিতং সংৰণ্ণকেন সব্বথা গহিতঞ্চে, ৰুচ্চতি সুত্তং, সযমেৰ সুত্তং সংৰণ্ণেতীতি ¶ , এতেন হারনযেসু ৰসীভাৰেন সুত্তসংৰণ্ণনায সুকরতং দস্সেতি.
পকারন্তরেনাতি পুব্বে ‘‘সাসন’’ন্তি ৰুত্তমত্থং ‘‘দেসনা, দেসিত’’ন্তি ততো অঞ্ঞেন পকারেন. নিযমেত্ৰাতি তস্স একন্ততো ৰিঞ্ঞেয্যতং অৰধারেত্ৰা. ৰিঞ্ঞেয্যতা ৰিসিট্ঠেসু দেসনাদেসিতেসু ৰিঞ্ঞেয্যপদে লব্ভমানা ৰিজাননকিরিযা.
দেসনাদেসিতানি চ যাৰদেৰ ৰিজাননত্থানীতি ৰিজাননং পধানন্তি তমেৰ নিদ্ধারেন্তো ‘‘তত্রাতি তস্মিং ৰিজাননে’’তি আহ.
এত্থাহাতি নৰঙ্গসাসননৰৰিধসুত্তন্তাতি এতস্মিং অত্থৰচনে আহ চোদকো. তস্সাযং অধিপ্পাযো – নৰহি অঙ্গেহি ৰৰত্থিতেহি অঞ্ঞমঞ্ঞসঙ্কররহিতেহি ভৰিতব্বং, তথা চ সতি অসুত্তসভাৰানেৰ গেয্যঙ্গাদীনীতি নৰৰিধসুত্তন্তৰচনং ৰিরুজ্ঝেয্য. অথ সুত্তসভাৰানি গেয্যঙ্গাদীনি, এৰং সতি ‘‘সুত্ত’’ন্তি ৰিসুং সুত্তঙ্গং ন সিযা, এৰং সন্তে অট্ঠঙ্গসাসনং আপজ্জতীতি. তেনাহ ‘‘কথং পনা’’তিআদি. গেয্যঙ্গাদীসু কতিপযানম্পি সুত্তভাৰে যথাৰুত্তদোসানতিৰত্তি, পগেৰ সব্বেসন্তি দস্সেতি ‘‘যঞ্চা’’তিআদিনা. সঙ্গহেসূতি অট্ঠকথাসু. পোরাণট্ঠকথানঞ্হি সঙ্খেপভূতা ইদানি অট্ঠকথা ‘‘সঙ্গহা’’তি ৰুত্তা. সুত্তং নাম সগাথকং ৰা সিযা, নিগ্গাথকং ৰাতি অঙ্গদ্ৰযেনেৰ তদুভযঙ্গং কতন্তি ৰিসুং সুত্তঙ্গস্স অসম্ভৰো তদুভযৰিনিমুত্তস্স সুত্তস্স অভাৰতো. তেন ৰুত্তং ‘‘সুত্তঙ্গমেৰ ন সিযা’’তি. অথাপি কথঞ্চি. সিযাতি ৰক্খমানং সামঞ্ঞৰিধিং সন্ধাযাহ. এৰম্পি অযং দোসোতি দস্সেন্তো ‘‘মঙ্গলসুত্তাদীন’’ন্তিআদিমাহ.
তব্ভাৰনিমিত্তন্তি ¶ গেয্যঙ্গভাৰনিমিত্তং. ৰেয্যাকরণস্স তব্ভাৰনিমিত্তন্তি সম্বন্ধো. চোদকো ‘‘গাথাৰিরহে’’তি ৰচনং অগ্গণ্হন্তো ‘‘পুচ্ছাৰিস্সজ্জনং ব্যাকরণ’’ন্তি ৰচনমত্তমেৰ গহেত্ৰা ‘‘এৰং সন্তে’’তিআদিনা চোদেতি. ইতরো পন ওকাসৰিধিতো অনোকাসো ৰিধি বলৰাতি ঞাযং গাথাৰিরহিতংযেৰ ৰেয্যাকরণন্তি, ইধাধিপ্পেতন্তি চ দস্সেন্তো ‘‘নাপজ্জতী’’তিআদিনা পরিহরতি. তথা হীতি তেনেৰ কারণেন, সতিপি সঞ্ঞন্তরনিমিত্তযোগে অনোকাসসঞ্ঞানং বলৰভাৰেনেৰাতি অত্থো.
সঙ্গহৰারৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
২. উদ্দেসৰারৰণ্ণনা
১. ৰিভাগেনাতি ¶ সরূপৰিভাগেন. অদিট্ঠং জোতীযতি এতাযাতি অদিট্ঠজোতনা. দিট্ঠং সংসন্দীযতি এতাযাতি দিট্ঠসংসন্দনা, সংসন্দনং চেত্থ সাকচ্ছাৰসেন ৰিনিচ্ছযকরণং. ৰিমতি ছিজ্জতি এতাযাতি ৰিমতিচ্ছেদনা. অনুমতিযা পুচ্ছা অনুমতিপুচ্ছা. ‘‘তং কিং মঞ্ঞথা’’তি হি কা তুম্হাকং অনুমতীতি অনুমতি পুচ্ছিতা. কথেতুকম্যতাতি কথেতুকম্যতায.
‘‘হরীযন্তি এতেহী’’তিআদিনা করণাধিকরণকত্তুভাৰকম্মসাধনানং ৰসেন হার-সদ্দস্স অত্থং ৰত্ৰা সদিসকপ্পনাৰসেন দস্সেতুং ‘‘হারা ৰিযা’’তিআদি ৰুত্তং. পুন গন্থকরণাদিঅত্থেন গন্থাদিসদ্দানং ৰিয হারকরণাদিঅত্থেন হারসদ্দসিদ্ধিং দস্সেতুং ‘‘হারযন্তী’’তিআদিমাহ. ‘‘হরণতো, রমণতো চা’’তি ইমিনা মনোহরা মনোরমা চেতে সংৰণ্ণনাৰিসেসাতি দস্সেতি.
উপপত্তিসাধনযুত্তীতি লক্খণহেতু. ৰুত্তনযেনাতি ‘‘ননু চ অঞ্ঞেপি হারা যুত্তিসহিতা এৰা’’তিআদিনা দেসনাহারে ৰুত্তনযানুসারেন.
চতুন্নং ব্যূহো এত্থাতি ভিন্নাধিকরণানম্পি পদানং অঞ্ঞপদত্থসমাসো লব্ভতি ‘‘উরসিলোমো’’তিআদীনং (দী. নি. টী. ৩.৫৪, ৩০৩) ৰিযাতি ৰুত্তং.
সেসন্তি ‘‘ৰিৰচনমেৰ ৰেৰচন’’ন্তি এৰমাদি.
অনুপ্পৰেসীযন্তীতি ¶ অৰগাহীযন্তি. সমাধীযন্তীতি পরিহরীযন্তি. ৰিনা ৰিকপ্পেনাতি জাতি সামঞ্ঞং, ভেদো সামঞ্ঞং, সম্বন্ধো সামঞ্ঞন্তিআদিনা পদত্থন্তরভাৰৰিকপ্পনমন্তরেন.
পদট্ঠানাদিমুখেনাতি পদট্ঠানৰেৰচনভাৰনাপহানমুখেন. কেচীতি পদট্ঠানপরিক্খারআৰট্টপরিৰত্তনপঞ্ঞত্তিওতরণে সন্ধায ৰদতি.
২. সম্বন্ধোতি হেতুফলভাৰযোগো. তথাভূতানঞ্হি ধম্মানং একসন্তানসিদ্ধতা একত্তনযো. ৰিভাগো সতিপি নেসং হেতুফলভাৰে ৰিভত্তসভাৰতা. অঞ্ঞো এৰ হি হেতু, অঞ্ঞং ফলন্তি. ব্যাপারৰিরহো নিরীহতা. ন হি হেতুফলানং এৰং হোতি ‘‘অহং ইমং নিব্বত্তেমি, ইমিনাহং নিব্বত্তো’’তি. অনুরূপফলতা পচ্চযুপ্পন্নানং পচ্চযানুকূলতা. সমূহাদিং ¶ উপাদায লোকসঙ্কেতসিদ্ধা ৰোহারমত্ততা সম্মুতিসভাৰো. পথৰীফস্সাদীনং কক্খল়ফুসনাদিলক্খণং পরমত্থসভাৰো. অযঞ্হেত্থ সঙ্খেপো – যস্মিং ভিন্নে, ইতরাপোহে ৰা চিত্তেন কতেন তথা বুদ্ধি, ইদং সম্মুতিসচ্চং যথা ঘটে, সসম্ভারজলে চ, তব্বিপরিযাযেন পরমত্থসচ্চন্তি. পরমত্থসচ্চপ্পটিৰেধাযাতি নিব্বানাধিগমায.
অন্তোতি অব্ভন্তরো. পধানাৰযৰেনাতি মূলভাৰেন. ‘‘নন্দী দুক্খস্স মূল’’ন্তিআদীসু (ম. নি. ১.১৩) তণ্হা ‘‘নন্দী’’তি ৰুত্তা. ‘‘সঙ্গামে চ নন্দিং চরতী’’তিআদীসু পমোদোতি আহ ‘‘তণ্হায, পমোদস্স ৰা’’তি.
৩. জাতিভেদতোতি কুসলা, অকুসলাতি ইমস্মা ৰিসেসা. যুজ্জন্তীতি এত্থ হেতুঅত্থো অন্তোনীতো ৰেদিতব্বোতি আহ ‘‘যোজীযন্তী’’তি. কেহি যোজীযন্তি? সংৰণ্ণনকেহীতি অধিপ্পাযো. যুজ্জন্তীতি ৰা যুত্তা হোন্তি, তেহি সমানযোগক্খমা তগ্গহণেনেৰ গহিতা হোন্তীতি অত্থো তদেকট্ঠভাৰতো. ইমস্মিং অত্থে ‘‘নৰহি পদেহী’’তি সহযোগে করণৰচনং, পুরিমস্মিং করণে. ‘‘এতে খো’’তি চ পাঠো. তত্থ খো-সদ্দস্স পদপূরণতা, অৰধারণত্থতা ৰা ৰেদিতব্বা. এতে এৰাতি এতে তণ্হাদযো এৰ, ন ইতো অঞ্ঞেতি অত্থো. অট্ঠারসেৰ ন ততো উদ্ধং, অধো ৰাতি. পুরিমস্মিং পক্খে মূলপদন্তরাভাৰো, দুতিযস্মিং তেসং অনূনাধিকতা দীপিতা হোতি.
উদ্দেসৰারৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৩. নিদ্দেসৰারৰণ্ণনা
৪. নিদ্দেসৰারে ¶ সামঞ্ঞতোতি সাধারণতো. ৰিসেসেনাতি অসাধারণতো. পদত্থোতি সদ্দত্থো. লক্খণন্তি সভাৰো. কমোতি অনুপুব্বী. এত্তাৰতাতি এত্তকপ্পমাণভাৰো. হেত্ৰাদীতি হেতুফলভূমিউপনিসাসভাগৰিসভাগলক্খণনযা. ৰিসেসতো পন লক্খণন্তি সম্বন্ধো.
হারসঙ্খেপৰণ্ণনা
১. যং, ভিক্খৰেতি এত্থ যন্তি পচ্চত্তৰচনং, তঞ্চ সুখং, সোমনস্সন্তি দ্ৰযেন সমানাধিকরণন্তি কত্ৰা ‘‘অস্সাদীযতীতি অস্সাদো, সুখং, সোমনস্সঞ্চা’’তি ¶ ৰুত্তং. সুখাদিৰেদনা ৰিয মনাপিযরূপাদিপি অৰীতরাগস্স অস্সাদেতব্বন্তি আহ ‘‘এৰং ইট্ঠারম্মণম্পী’’তি. ‘‘অস্সাদেতি এতাযাতি ৰা অস্সাদো, তণ্হা’’তি এতেন ‘‘য’’ন্তি হেতুঅত্থে নিপাতোতি দস্সেতি. তত্রাযমত্থো – যেন হেতুনা পঞ্চুপাদানক্খন্ধে পটিচ্চ অস্সাদনীযভাৰেন উপ্পজ্জতি সুখং সোমনস্সং, অযং তণ্হাসঙ্খাতো অস্সাদো অস্সাদনকিরিযায কারণন্তি. ইতি কত্ৰা অযমত্থো দিট্ঠাভিনন্দনাদিভাৰতো ৰিপল্লাসেসুপি সম্ভৰতীতি আহ ‘‘এৰং ৰিপল্লাসাপী’’তি. অনিট্ঠম্পীতি পি-সদ্দেন ইট্ঠম্পীতি যোজেতব্বং, অনৰসেসা সাসৰা ধম্মা ইধ আরম্মণগ্গহণেন গহিতাতি আহ ‘‘সব্বেসং তেভূমকসঙ্খারান’’ন্তি.
দুক্খাদুক্খমসুখৰেদনানন্তি এত্থ দুক্খসভাৰা এৰ অদুক্খমসুখা ৰেদনা গহিতা অনিট্ঠারম্মণস্স অধিপ্পেতত্তা, ন সুখসভাৰা. যং সন্ধায ৰুত্তং ‘‘যাযং, ভন্তে, অদুক্খমসুখা ৰেদনা, সন্তস্মিং এসা পণীতে সুখে ৰুত্তা ভগৰতা’’তি (ম. নি. ২.৮৮; সং. নি. ৪.২৬৭). ‘‘সুখপরিযাযসব্ভাৰতো’’তি ইমিনা ইট্ঠতামত্ততোপি লেসেন সত্তানং আরম্মণস্স অস্সাদনীযতা সম্ভৰতীতি দস্সেতি.
আদীনৰো দোসনিস্সন্দনতায দোসো, স্ৰাযং পীল়নৰুত্তিযা ৰেদিতব্বোতি আহ ‘‘আদীনৰো দুক্খা ৰেদনা, তিস্সোপি ৰা দুক্খতা’’তি. এৰং দোসত্থতং আদীনৰস্স দস্সেত্ৰা ইদানি কপণত্থতং দস্সেতুং ‘‘অথ ৰা’’তিআদি ৰুত্তং. যতোতি যস্মা দোসকপণসভাৰত্তাতি ৰুত্তং হোতি.
নিস্সরতীতি ¶ ৰিৰিত্তি, সব্বসঙ্খারৰিৰেকোতি অত্থো. সামঞ্ঞনিদ্দেসেনাতি নিস্সরণসদ্দৰচনীযতাসামঞ্ঞেন. পুরিমানন্তি অস্সাদাদীনৰতানং. উপাযো চাতিআদীসু চ-সদ্দো পদপূরণমত্তন্তি কত্ৰা আহ ‘‘পচ্ছিমানঞ্চা’’তি, ফলাদীনন্তি অত্থো. তদন্তোগধভেদানন্তি অরিযমগ্গপরিযাপন্নৰিসেসানং.
কামভৰাদীনন্তি আদি-সদ্দেন ন রূপারূপভৰা এৰ গহিতা, অথ খো তে চ সঞ্ঞীভৰাদযো চ একৰোকারভৰাদযো চ গহিতা. তেনাহ ‘‘তিণ্ণং তিণ্ণং ভৰান’’ন্তি.
যাৰদেৰ ¶ অনুপাদাপরিনিব্বানত্থা ভগৰতো দেসনাতি আহ ‘‘ননু চ…পে… নিপ্ফাদীযতী’’তি. ‘‘ৰুত্তমেৰা’’তি ইমিনা পুনরুত্তিদোসং চোদেতি. ইতরো ‘‘সচ্চমেত’’ন্তি অনুজানিত্ৰা ‘‘তঞ্চ খো’’তিআদিনা পরিহরতি. ‘‘পরম্পরাযা’’তি এতেন অজ্ঝত্তং যোনিসোমনসিকারো ৰিয ন পরতোঘোসো আসন্নকারণং ধম্মাধিগমস্স ধম্মস্স পচ্চত্তং ৰেদনীযত্তাতি দস্সেতি. তথা হি ‘‘অক্খাতারো তথাগতা, পটিপন্না পমোক্খন্তি, ঝাযিনো মারবন্ধনা’’তি (ধ. প. ২৭৬) ৰুত্তং. তদধিগমকারণং অরিযমগ্গাধিগমকারণং সিযা. কিং পন তন্তি আহ ‘‘সম্পত্তিভৰহেতূ’’তি, তেন চরিমত্তভাৰহেতুভূতং পুঞ্ঞসম্পত্তিং ৰদতি.
‘‘অত্তানুদিট্ঠিং ঊহচ্চ, এৰং মচ্চুতরো সিযা’’তি ইদং অরিযমগ্গস্স পুব্বভাগপটিপদায ফলভাৰসাধনং. যেন হি ৰিধিনা অত্তানুদিট্ঠিসমুগ্ঘাতো, মচ্চুতরণঞ্চ সিযা, সো ‘‘এৰ’’ন্তি ইমিনা পকাসিতোতি. অত্তানুদিট্ঠিসমুগ্ঘাতমচ্চুতরণানং ফলভাৰে ৰত্তব্বমেৰ নত্থি.
‘‘ধম্মো হৰে’’তি পন গাথাযং লোকিযস্স পুঞ্ঞফলস্স ৰুত্তত্তা আহ ‘‘ইদং ফল’’ন্তি. যং নিব্বত্তেতব্বং, তং ফলং. যং নিব্বত্তকং, সো উপাযো. অযমেত্থ ৰিনিচ্ছযো. তেনাহ ‘‘এতেন নযেনা’’তিআদি. উপধিসম্পত্তীতি অত্তভাৰসোভা.
ৰিসুদ্ধীতি ঞাণদস্সনৰিসুদ্ধি অধিপ্পেতাতি আহ – ‘‘এত্থাপি…পে… ৰিঞ্ঞাতু’’ন্তি. ‘‘যস্মা পনা’’তিআদিনাপি তমেৰত্থং ৰচনন্তরে পাকটতরং করোতি.
সরূপতো আগতানি ‘‘যতো খো, ভিক্খৰে, ভিক্খু পঞ্চন্নং উপাদানক্খন্ধানং সমুদযঞ্চ অত্থঙ্গমঞ্চ অস্সাদঞ্চ আদীনৰঞ্চ নিস্সরণঞ্চ যথাভূতং পজানাতী’’তিআদীসু (সং. নি. ৩.২৬-২৮). একদেসেন ¶ আগতানি ‘‘সংযোজনিযেসু, ভিক্খৰে, ধম্মেসু অস্সাদানুপস্সিনো ৰিহরতো (সং. নি. ২.৫৩), বহুদুক্খা বহুপাযাসা, আদীনৰো এত্থ ভিয্যো (ম. নি. ১.১১৭), সঙ্খারানমেতং নিস্সরণং, যদিদং নিব্বান’’ন্তিআদীসু (পটি. ম. ১.২৪; ৩.৪১). ন সরূপেন আগতানি যথা সামঞ্ঞফলসুত্তাদীসু. অত্থৰসেনাতি অস্সাদেতব্বাদিঅত্থৰসেন. ন পপঞ্চিতোতি ন ৰিত্থারিতো.
২. এসেৰ ¶ নযোতি অতিদেসেন ৰিচিযমানৰচনসেসো অতিদিট্ঠো. ভাৰত্থে তোহি আহ ‘‘ৰিস্সজ্জিতন্তি ৰিস্সজ্জনা’’তি. সুত্তে আগতং ন অত্থসংৰণ্ণনাৰসেন অট্ঠকথাযং আগতন্তি অধিপ্পাযো. পুচ্ছানুরূপতা ইধ পুব্বাপরন্তি চতুব্যূহপুব্বাপরতো ইমং ৰিসেসেত্ৰা দস্সেতি. পুচ্ছানুসন্ধীতি পুচ্ছায ৰিস্সজ্জনেন অনুসন্ধানং. অট্ঠকথাযং পন হেট্ঠিমদেসনায পুচ্ছানিমিত্তপৰত্তউপরিদেসনায সম্বন্ধো ‘‘পুচ্ছানুসন্ধী’’তি ৰুত্তং. পুব্বাপেক্খন্তি পুচ্ছিতৰিস্সজ্জিতপদাপেক্খং. ‘‘সুত্তস্সা’’তি ৰা ইমিনা পুচ্ছাৰিস্সজ্জনাঅনুগীতিযো ঠপেত্ৰা সেসো ৰিচযহারপদত্থো সঙ্গহিতোতি পদস্সাপি সঙ্গহো ৰেদিতব্বো. ইমস্মিং পক্খে গাথাযং চ-সদ্দো পদপূরণমত্তে দট্ঠব্বো.
‘‘চক্খু অনিচ্চ’’ন্তি পুট্ঠে ‘‘আম, চক্খু অনিচ্চমেৰা’’তি একন্ততো ৰিস্সজ্জনং একংসব্যাকরণং. ‘‘অঞ্ঞিন্দ্রিযং ভাৰেতব্বং, সচ্ছিকাতব্বঞ্চা’’তি পুট্ঠে ‘‘মগ্গপরিযাপন্নং ভাৰেতব্বং, ফলপরিযাপন্নং সচ্ছিকাতব্ব’’ন্তি ৰিভজিত্ৰা ৰিস্সজ্জনং ৰিভজ্জব্যাকরণং. ‘‘অঞ্ঞিন্দ্রিযং কুসল’’ন্তি পুট্ঠে ‘‘কিং অনৰজ্জট্ঠো কুসলট্ঠো, উদাহু সুখৰিপাকট্ঠো’’তি পটিপুচ্ছিত্ৰা ৰিস্সজ্জনং পটিপুচ্ছাব্যাকরণং. ‘‘সস্সতো অত্তা, অসস্সতো ৰা’’তি ৰুত্তে ‘‘অব্যাকতমেত’’ন্তিআদিনা অৰিস্সজ্জনং ঠপনং. ‘‘কিং পনেতে কুসলাতি ৰা ধম্মাতি ৰা একত্থা, উদাহু নানত্থা’’তি ইদং পুচ্ছনং সাৰসেসং. ৰিস্সজ্জনস্স পন সাৰসেসতা ৰেনেয্যজ্ঝাসযৰসেন দেসনাযং ৰেদিতব্বা. অপ্পাটিহীরকং সউত্তরং. সপ্পাটিহীরকং নিরুত্তরং. সেসং ৰিচযহারনিদ্দেসে সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.
এত্থ চ অস্সাদো অস্সাদহেতু যাৰ আণত্তিহেতূতি এৰং হেতূনম্পি অস্সাদাদযো ৰেদিতব্বা. তত্থ সঙ্খেপতো সুখসুখপচ্চযলক্খণো অস্সাদো, সো ৰিসেসতো সগ্গসম্পত্তিযা দীপেতব্বো. সা হি তস্স উক্কংসো, সেসা পনেত্থ ভৰসম্পত্তি তদন্ৰাযিকা ৰেদিতব্বা. তস্স হেতু দানমযং, সীলমযঞ্চ পুঞ্ঞকিরিযৰত্থু. দুক্খদুক্খপচ্চযলক্খণো আদীনৰো. ৰিপরিণামসঙ্খারদুক্খতানং তদৰরোধতো ৰট্টদুক্খস্সাপি এত্থ সঙ্গহো. ৰিসেসতো পন কামানং ওকারোতি ¶ দট্ঠব্বো, স্ৰাযং সংকিলেসৰত্থুনা, ইত্তরপচ্চুপট্ঠানতাদীহি চ ৰিভাৰেতব্বো, তস্স হেতু দস অকুসলকম্মপথা. নেক্খম্মং নিস্সরণং, তস্স হেতু যথারহং তদনুচ্ছৰিকা পুব্বভাগপ্পটিপদা. ফলং দেসনাফলমেৰ, তস্স ¶ হেতু দেসনা. উপাযো যথাৰুত্তউপাযোৰ, তস্স হেতু চত্তারি চক্কানি. আণত্তি উপদেসো, তস্স রাগগ্গিআদীহি লোকস্স আদিত্ততা, সত্থু মহাকরুণাযোগো চ হেতু.
তথা চতূসু অরিযসচ্চেসু সমুদযেন অস্সাদো, দুক্খেন আদীনৰো, মগ্গনিরোধেহি নিস্সরণং, মগ্গো ৰা উপাযো, তদুপদেসো আণত্তি, অনুপাদিসেসা নিব্বানধাতু ফলং. ইতি অনুপুব্বকথায সদ্ধিং বুদ্ধানং সামুক্কংসিকায ধম্মদেসনায নিদ্ধারণভাৰেন ৰিচযো ৰেদিতব্বো. পদস্স পদত্থসম্বন্ধো হেতু. সো হি তস্স পৰত্তিনিমিত্তং, পঞ্হস্স ঞাতুকামতা, কথেকুকামতা চ. অদিট্ঠজোতনাদীনঞ্হি চতুন্নং ঞাতুকামতা, ইতরস্স ইতরা. ৰিস্সজ্জনস্স পঞ্হো হেতু. এৰং সেসানম্পি যথারহং ৰত্তব্বং.
৩. ব্যঞ্জনত্থানং যুত্তাযুত্তপরিক্খাতি ব্যঞ্জনগ্গহণেন পদং গহিতং, অত্থগ্গহণেন পঞ্হাদীহি সদ্ধিং অস্সাদাদযো গহিতা. ৰিচযহারপদত্থা এৰ হি যুত্তাযুত্তাদিৰিসেসসহিতা যুত্তিহারাদীনং পদত্থা. তথা হি পদট্ঠানপদট্ঠানিকভাৰৰিসিট্ঠা তেযেৰ পদট্ঠানহারস্স পদত্থা. লক্খণলক্খিতব্বতাৰিসিট্ঠা, নিদ্ধারিতা চ লক্খণহারস্স, নিব্বচনাদিৰিভাৰনাৰিসিট্ঠা চতুব্যূহহারস্স, সভাগধম্মৰসেন, ৰিসভাগধম্মৰসেন চ আৰট্টনৰিসিট্ঠা আৰট্টহারস্স, ভূমিৰিভাগাদিৰিসিট্ঠা ৰিভত্তিহারস্স, পটিপক্খতো পরিৰত্তনৰিসিট্ঠা পরিৰত্তনহারস্স, পরিযাযৰেৰচনৰিসিট্ঠা ৰেৰচনহারস্স, পভৰাদিপঞ্ঞাপনৰিসিট্ঠা পঞ্ঞত্তিহারস্স, খন্ধাদিমুখেহি ওতরণৰিসিট্ঠা ওতরণহারস্স, পদপদত্থপঞ্হারম্ভসোধনৰিসিট্ঠা সোধনহারস্স, সামঞ্ঞৰিসেসনিদ্ধারণৰিসিট্ঠা অধিট্ঠানহারস্স, পচ্চযধম্মেহি পরিক্খরণৰিসিট্ঠা পরিক্খারহারস্স, পহাতব্বভাৰেতব্বতানিদ্ধারণৰিসিট্ঠা সমারোপনহারস্স পদত্থা. ‘‘ব্যঞ্জনস্স সভাৰনিরুত্তিতা, অত্থস্স সুত্তাদীহি অৰিলোমনং যুত্তভাৰো’’তি ইমিনা অসভাৰনিরুত্তিতা, সুত্তাদীহি ৰিলোমনঞ্চ অযুত্তভাৰোতি দীপেতি, তেন যুত্তাযুত্তীনং হেতুং দস্সেতি.
৪. যোনিসোমনসিকারাদীতি আদিসদ্দেন সদ্ধম্মস্সৰনসপ্পুরিসূপনিস্সযাদিসাধারণং, অসাধারণঞ্চ দেয্যপটিগ্গাহকাদিং সঙ্গণ্হাতি. সম্ভৰতোতি যথারহং তস্স ধম্মস্স অনুরূপং. যাৰ সব্বধম্মাতি ¶ এত্থ সব্বং নাম পদেসসব্বং, ন সব্বসব্বন্তি. অযঞ্হি সব্বসদ্দো যথা পঠমৰিকপ্পে সুত্তে আগতধম্মৰসেন পদেসৰিসযো, এৰং দুতিযৰিকপ্পে পদট্ঠানপদট্ঠানিকনিদ্ধারণেন ¶ তংতংপকরণপরিচ্ছিন্নধম্মগ্গহণতো পদেসৰিসযো এৰ, ন অনৰসেসধম্মৰিসযোতি. সুত্তাগতধম্মানং যানি পদট্ঠানানি, তেসঞ্চ যানীতি এৰং কারণপরম্পরানিদ্ধারণলক্খণো পদট্ঠানহারো, পরিক্খারহারো পন সুত্তাগতধম্মানং তংতংপচ্চযুপ্পন্নানং পটিহেতুপচ্চযতাৰিসেসৰিভাৰনলক্খণোতি সতিপি কারণৰিচারণভাৰে অযং পদট্ঠানহারপরিক্খারহারানং ৰিসেসো.
৫. যথা ‘‘সমানাধিকরণসমানপদে’’তিআদীসু একসদ্দস্স অত্থো সমানসদ্দো, এৰং একরসট্ঠেন ভাৰনা ‘‘একুপ্পাদা’’তিআদীসু (কথা. ৪৭৩) ৰিয একলক্খণাতি এত্থ একসদ্দো সমানত্থোতি আহ ‘‘সমানলক্খণা’’তি. সংৰণ্ণনাৰসেনাতি এত্থ কম্মত্থে অন-সদ্দো, সংৰণ্ণেতব্বতাৰসেনাতি অত্থো. লক্খণাতি উপলক্খণা. ‘‘নানত্তকাযনানত্তসঞ্ঞিনো (দী. নি. ৩.৩৪১, ৩৫৭, ৩৫৯; অ. নি. ৯.২৪), নানত্তসঞ্ঞানং অমনসিকারা’’তিআদীসু সহচারিতা দট্ঠব্বা. সঞ্ঞাসহগতা হি ধম্মা তত্থ সঞ্ঞাগ্গহণেন গহিতা. ‘‘দদং মিত্তানি গন্থতী’’তিআদীসু (সং. নি. ১.২৪৬; সু. নি. ১৮৯) সমানকিচ্চতা. পিযৰচনত্থচরিযা সমানত্ততাপি হি তত্থ মিত্তগন্থনকিচ্চেন সমানকিচ্চা গয্হন্তি সঙ্গহৰত্থুভাৰতো. ‘‘ফস্সপচ্চযা ৰেদনা’’তিআদীসু (ম. নি. ৩.১২৬; সং. নি. ২.১, ৩৯; মহাৰ. ১; ৰিভ. ২২৫; উদা. ১; নেত্তি. ২৪) সমানহেতুতা. যথা হি ফস্সো ৰেদনায, এৰং সঞ্ঞাদীনম্পি সহজাতাদিনা পচ্চযো হোতি এৰাতি তেপি সমানহেতুতায ৰুত্তা এৰ হোন্তি. তথা হি ৰুত্তং ‘‘তজ্জামনোৰিঞ্ঞাণধাতুসম্ফস্সজা চেতনা’’তি (ধ. স. ৫), ‘‘ফুট্ঠো সঞ্জানাতি, ফুট্ঠো চেতেতী’’তিআদি (সং. নি. ৪.৯৩). এৰং ‘‘তণ্হাপচ্চযা উপাদান’’ন্তি (ম. নি. ৩.১২৬; সং. নি. ২.১, ৩৯; মহাৰ. ১; ৰিভ. ২২৫; উদা. ১; নেত্তি. ২৪) এৰমাদিপি উদাহরিতব্বং. ‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা’’তিআদীসু (ম. নি. ৩.১২৬; সং. নি. ২.১, ৩৯; মহাৰ. ১; ৰিভ. ২২৫; উদা. ১; নেত্তি. ২৪) সমানফলতা দট্ঠব্বা. যথা হি সঙ্খারা অৰিজ্জায ফলং, এৰং তণ্হুপাদাদীনম্পীতি তেপি তত্থ গহিতাৰ হোন্তি. তেনাহ ‘‘পুরিমকম্মভৰস্মিং মোহো অৰিজ্জা আযূহনা সঙ্খারা নিকন্তি তণ্হা উপগমনং উপাদান’’ন্তি. ‘‘রূপং অস্সাদেতি অভিনন্দতি ¶ , তং আরব্ভ রাগো উপ্পজ্জতী’’তি (পট্ঠা. ১.১.৪২৪) ৰুত্তে তংসম্পযুত্তা ৰেদনাদযো ৰুত্তা এৰ হোন্তি সমানারম্মণভাৰতো. ন হি তেহি ৰিনা তস্স উপ্পত্তি অত্থি. এৰমাদীহীতি এত্থ আদিসদ্দেন অত্থপ্পকরণলিঙ্গসদ্দন্তরসন্নিধানসামত্থিযাদীনম্পি সঙ্গহো দট্ঠব্বো. অত্থাদিৰসেনপি হি সুত্তে অৰুত্তানম্পি ¶ ৰুত্তানং ৰিয নিদ্ধারণং সম্ভৰতীতি. ৰুত্তপ্পকারেনাতি ‘‘ৰধকট্ঠেন একলক্খণানী’’তিআদিনা পাল়িযং, ‘‘সহচারিতা’’তিআদিনা অট্ঠকথাযঞ্চ ৰুত্তেন পকারেন.
৬. ‘‘ফুসনট্ঠেন ফস্সো’’তিআদিনা নিদ্ধারেত্ৰা ৰচনং নিব্বচনং, তং পন পদস্সেৰ, ন ৰাক্যস্সাতি আহ ‘‘পদনিব্বচন’’ন্তি. অধিপ্পাযনিদানানিপেত্থ ব্যঞ্জনমুখেনেৰ নিদ্ধারেতব্বানি. নিব্বচনপুব্বাপরসন্ধীসু ৰত্তব্বমেৰ নত্থীতি আহ ‘‘ৰিসেসতো ব্যঞ্জনদ্ৰারেনেৰ অত্থপরিযেসনা’’তি. পৰত্তিনিমিত্তং অজ্ঝাসযাদি.
৭. ‘‘পদট্ঠানে’’তি ইদং সুত্তে আগতধম্মানং কারণভূতেপি ধম্মে নিদ্ধারেত্ৰা সভাগতো, ৰিসভাগতো চ আৰট্টনং কাতব্বন্তি দস্সনত্থং ৰুত্তং, ন তন্তিৰসেন. তস্মা পদট্ঠাননিদ্ধারণায ৰিনাপি আৰট্টনং যুত্তমেৰাতি সিদ্ধং হোতি. পদস্স ৰা সদ্দপৰত্তিট্ঠানং পদট্ঠানং পদত্থো. এতস্মিং পক্খে ‘‘আরম্ভথ নিক্কমথাতি (সং. নি. ১.১৮৫; নেত্তি. ২৯; পেটকো. ৩৮; মি. প. ৫.১.৪) ৰীরিযস্স পদট্ঠান’’ন্তি (নেত্তি. ২৯) এত্থ য্ৰাযমারম্ভধাতুআদিকো অত্থো ৰুত্তো, তং ৰীরিযসদ্দস্স পৰত্তিট্ঠানং ৰীরিযসদ্দাভিধেয্যো অত্থোতি এৰমত্থো ৰেদিতব্বো. সেসেসুপি এসেৰ নযো. সেসকং নামগহিততো ইতরং, তং পন তস্স পটিপক্খভূতং ৰা সিযা, অঞ্ঞং ৰাতি আহ ‘‘ৰিসভাগতায অগ্গহণেন ৰা’’তি. সংৰণ্ণনায যোজেন্তোতি যথাৰুত্তৰিসভাগধম্মনিদ্ধারণভূতেন অত্থকথনেন পাল়িযং যোজেন্তো. তেনাহ ‘‘দেসন’’ন্তি. ‘‘পটিপক্খে’’তি ইদং নিদস্সনমত্তং দট্ঠব্বং সভাগধম্মৰসেনপি আৰট্টনস্স ইচ্ছিতত্তা.
৮. নামৰসেনাতি সাধারণনামৰসেন. পাল়িযং পন ‘‘মিচ্ছত্তনিযতানং সত্তানং, অনিযতানঞ্চ সত্তানং দস্সনপহাতব্বা কিলেসা সাধারণা’’তিআগতত্তা (নেত্তি. ৩৪) ‘‘দস্সনপহাতব্বাদিনামৰসেনা’’তি ৰুত্তং. ৰত্থুৰসেনাতি ¶ সত্তসন্তানৰসেন. সো হি ধম্মানং পৰত্তিট্ঠানতায ইধ ‘‘ৰত্থূ’’তি অধিপ্পেতো. তেনাহ – ‘‘পুথুজ্জনস্স, সোতাপন্নস্স চ কামরাগব্যাপাদা সাধারণা’’তিআদি (নেত্তি. ৩৪). ৰুত্তৰিপরিযাযেনাতি নামতো, ৰত্থুতো চ আৰেণিকতায. তংতংমগ্গফলট্ঠানঞ্হি তংতংমগ্গফলট্ঠতা, ভব্বানং ভব্বতা, অভব্বানং অভব্বতা অসাধারণা.
৯. ‘‘ভাৰিতে’’তি ইদং ভাৰনাকিরিযায উপলক্খণং, ন এত্থ কালৰচনিচ্ছাতি আহ ‘‘ভাৰেতব্বেতি অত্থো’’তি. ভাৰনা চেত্থ আসেৰনাতি, কুসলসদ্দোপি অনৰজ্জট্ঠোতি ৰেদিতব্বো ¶ . পটিপক্খতোতি ৰিপক্খতো. ৰিসদিসূদাহরণেন ব্যতিরেকতো যথাধিপ্পেতধম্মপ্পতিট্ঠানা হেসা.
১০. পদত্থস্সাতি পদাভিধেয্যস্স অত্থস্স, সভাৰধম্মস্স ৰা.
নিক্খেপো দেসনা. পভৰো সমুদযো.
১২. ‘‘অৰুত্তানম্পি সঙ্গহো’’তি ইমিনা অৰুত্তসমুচ্চযত্থো চ-সদ্দোতি দস্সেতি.
১৩. ‘‘গাথারুল়্হে’’তি ইমিনা পাল়িআগতোৰ পঞ্হো ৰেদিতব্বো, ন ইতরোতি দস্সেতি. তেনাহ ‘‘বুদ্ধাদীহি ব্যাকতে’’তি. তস্স অত্থস্সাতি আরদ্ধস্স অত্থস্স, তেন আরম্ভসোধনস্স ৰিসযমাহ. এত্থ চ অত্থদ্ৰারেনেৰ পদপুচ্ছাসোধনম্পি করীযতীতি পুন ‘‘তস্স অত্থস্সা’’তি ৰুত্তং. অথ ৰা ৰিস্সজ্জিতম্হীতি ৰিস্সজ্জনে. ৰিস্সজ্জনসোধনেন হি পঞ্হাসোধনং. পঞ্হেতি পুচ্ছাযং. গাথাযন্তি উপলক্খণং, তেন গাথাযং, সুত্তগেয্যাদীসু চাতি ৰুত্তং হোতি. যমারব্ভাতি যং সীলাদিমারব্ভ গাথাদীসু দেসিতং, তস্মিং আরম্ভেতি অত্থো. পুচ্ছিতাতি পুচ্ছাকারিনী, ‘‘কা এত্থ পদসুদ্ধি, কা পঞ্হাসুদ্ধি, কা আরম্ভসুদ্ধী’’তি এৰং পুচ্ছাকারিনী পুচ্ছং কত্ৰা পৰত্তিতা সুদ্ধাসুদ্ধপরিক্খাতি যোজনা.
১৪. ন ৰিকপ্পযিতব্বাতি যথা লোকে ‘‘জাতি সামঞ্ঞং, ভেদো সামঞ্ঞং, সম্বন্ধো সামঞ্ঞ’’ন্তিআদিনা সামঞ্ঞং জাতিআদিং, তব্বিধুরঞ্চ ৰিসেসং ¶ ৰিকপ্পেন্তি পরিকপ্পেন্তি, এৰং ন ৰিকপ্পযিতব্বাতি অত্থো. যদা যো কালৰিসেসো ‘‘স্ৰে’’তি লদ্ধৰোহারো, তদা সো তংদিৰসাতিক্কমে ‘‘অজ্জা’’তি, পুন তংদিৰসাতিক্কমে ‘‘হিয্যো’’তি ৰোহরীযতীতি অনৰট্ঠিতসভাৰা এতে কালৰিসেসা. দিসাযপি ‘‘একং অৰধিং অপেক্খিত্ৰা পুরত্থিমা দিসা, ততো অঞ্ঞং অপেক্খিত্ৰা পচ্ছিমা নাম হোতী’’তিআদিনা অনৰট্ঠিতসভাৰতা ৰেদিতব্বা. জাতিআদিঅপেক্খাযাতি জাতিআদিদুক্খৰিসেসাপেক্খায. সচ্চাপেক্খাযাতি সচ্চসামঞ্ঞাপেক্খায. ‘‘তণ্হা’’তি ৰুচ্চমানং কামতণ্হাদিঅপেক্খায সামঞ্ঞম্পি সমানং সচ্চাপেক্খায ৰিসেসো হোতীতি এৰমাদিং সন্ধাযাহ ‘‘এস নযো সমুদযাদীসুপী’’তি.
১৬. এত্থাতি এতস্মিং বুদ্ধৰচনে. তেনাহ ‘‘সিক্খত্তযসঙ্খাতস্সা’’তিআদি. যথারুতং যথাকথিতং সদ্দতো অধিগতং নিদ্ধারিতং, ন অত্থপ্পকরণলিঙ্গসদ্দন্তরসন্নিধানাদিপ্পমাণন্তরাধিগতং ¶ . ‘‘অত্থতো দস্সিতা’’তি ইদং যস্মিং সুত্তে ভাৰনাৰ কথিতা, ন পহানং, তং সন্ধায ৰুত্তং.
নযসঙ্খেপৰণ্ণনা
১৭. তণ্হাৰিজ্জাহি করণভূতাহি. সংকিলেসো পক্খো এতস্সাতি সংকিলেসপক্খো, সংকিলেসপক্খিকো সুত্তত্থো, তস্স নযনলক্খণোতি যোজনা. ৰোদানপক্খস্স সুত্তত্থস্সাতি সম্বন্ধো. ৰুট্ঠানগামিনিযা, বলৰৰিপস্সনায চ দুক্খাদীসু পরিঞ্ঞেয্যতাদীনি মগ্গানুগুণো গহণাকারো অনুগাহণনযো. যদি এৰং কথং নযোতি আহ ‘‘তস্স পনা’’তিআদি. তত্থ ‘‘নযৰোহারো’’তি ইমিনা নযাধিট্ঠানং নযোতি ৰুত্তন্তি দস্সেতি.
১৮. বাধকাদিভাৰতোতি বাধকপভৰসন্তিনিয্যানভাৰতো. অঞ্ঞথাভাৰাভাৰেনাতি অবাধকঅপ্পভৰঅসন্তি অনিয্যানভাৰাভাৰেন. সচ্চসভাৰত্তাতি অমুসাসভাৰত্তা. অৰিসংৰাদনতোতি অরিযসভাৰাদিভাৰস্স ন ৰিসংৰাদনতো একন্তিকত্তাতি অত্থো.
১৯. সংকিলিট্ঠধম্মাতি সংকিলেসসমন্নাগতা ধম্মা সদ্ধম্মনযকোৰিদাতি সচ্চপটিচ্চসমুপ্পাদাদিধম্মনযকুসলা, একত্তাদিনযকুসলা ৰা.
২০. অত্থৰিস্সজ্জনেসূতি ¶ ‘‘ইমে ধম্মা কুসলা’’তিআদিনা (ধ. স. ১) সুত্তে কতপঞ্হৰিস্সজ্জনেসু চেৰ অট্ঠকথায কতঅত্থসংৰণ্ণনাসু চ. ‘‘ৰোদানিযা’’তি ইমিনা অনৰজ্জধম্মা ইধ কুসলাতি অধিপ্পেতা, ন সুখৰিপাকাতি দস্সেতি. তস্স তস্স অত্থনযস্স যোজনত্থং মনসা ৰোলোকযতেতি যোজনা.
২১. যদি করণভূতং, কথং তস্স অত্থন্তরাভাৰোতি আহ ‘‘যেন হী’’তিআদি. দিসাভূতধম্মানং ৰোলোকযনসমানযনভাৰতো ৰোহারভূতো, কম্মভূতো চ নযো, ন নন্দিযাৰট্টাদযো ৰিয অত্থভূতোতি ‘‘ৰোহারনযো, কম্মনযো’’তি চ ৰুচ্চতি.
দ্ৰাদসপদৰণ্ণনা
২৩. অপরিযোসিতে পদেতি উচ্চারণৰেলাযং পদে অসমত্তে, ৰিপ্পকতেতি অত্থো. পরিযোসিতে হি ‘‘পদ’’ন্ত্ৰে সমঞ্ঞা সিযা, ন ‘‘অক্খর’’ন্তি অধিপ্পাযো. পদস্স ৰেৰচনতায ¶ অত্থৰসেন পরিযাযং খরন্তং সঞ্চরন্তং ৰিয হোতি, ন এৰং ৰণ্ণো অৰেৰচনত্তাতি আহ পরিযাযৰসেন অক্খরণতো’’তি. ন হি ৰণ্ণস্স পরিযাযো ৰিজ্জতী’’তি ইদং অকারাদিৰণ্ণৰিসেসং সন্ধায ৰদতি, ন ৰণ্ণসামঞ্ঞং. তস্স হি ৰণ্ণো অক্খরন্তি পরিযাযো ৰুত্তো এৰাতি.
অক্খরসদ্দস্স অত্থং ৰত্ৰা তপ্পসঙ্গেন ৰণ্ণসদ্দস্সপি ৰত্তুং ‘‘কেনট্ঠেন ৰণ্ণো’’তিআদিমাহ. তত্থ ননু পদেন, ৰাক্যেন ৰা অত্থো সংৰণ্ণীযতি, ন অক্খরেনাতি চোদনং মনসি কত্ৰা আহ ‘‘ৰণ্ণো এৰ হী’’তিআদি. পদাদিভাৰেনাতি পদৰাক্যভাৰেন. যথাসম্বন্ধন্তি যথাসঙ্কেতং. অযং-সদ্দো ইমস্সত্থস্স ৰাচকো, অযং অত্থো ইমস্স সদ্দস্স ৰচনীযোতি যথাগহিতসঙ্কেতানুরূপং সদ্দত্থানং ৰাচকৰচনীযভাৰো. অথ ৰা য্ৰাযং সদ্দত্থানং অঞ্ঞমঞ্ঞং অৰিনাভাৰো, সো সম্বন্ধো. তদনুরূপং একক্খরং নামপদং ‘‘মা এৰং মঞ্ঞসী’’তিআদীসু মা-কারাদি. কেচীতি অভযগিরিৰাসিনো. তে হি অভিধম্মদেসনং ‘‘মনসাদেসনা’’তি ৰদন্তি, যতো রাহুলাচরিযো ‘‘ৰিসুদ্ধকরুণানং মনসাদেসনা ৰাচায অক্খরণতো অক্খরসঞ্ঞিতা’’তি আহ.
সত্ৰপ্পধানন্তি ¶ দ্রব্যপ্পধানং. নামপদে হি দ্রব্যমাৰিভূতরূপং, কিরিযা অনাৰিভূতরূপা যথা ‘‘ফস্সো’’তি (ম. নি. ৩.১২৬; সং. নি. ২.১, ৩৯; মহাৰ. ১; ৰিভ. ২২৫; উদা. ১; নেত্তি. ২৪). আখ্যাতপদে পন কিরিযা আৰিভূতরূপা, দ্রব্যমনাৰিভূতরূপং যথা ‘‘ফুসতী’’তি. তেন নেসং সত্ৰকিরিযাপ্পধানতা ৰুত্তা. কিরিযাৰিসেসগ্গহণনিমিত্তন্তি কিরিযাৰিসেসাৰবোধহেতু কিরিযাৰিসেসদীপনতো, যথা ‘‘চিরপ্পৰাসি’’ন্তি (ধ. প. ২১৯) এত্থ প-সদ্দো ৰসনকিরিযায ৰিযোগৰিসিট্ঠতং দীপেতি. ‘‘এৰং মনসি করোথ, মা এৰং মনসাকত্থা’’তিআদীসু কিরিযাৰিসেসস্স জোতকো এৰং-সদ্দো. ‘‘এৰংসীলা (দী. নি. ৩.১৪২) এৰংধম্মা’’তিআদীসু (দী. নি. ২.১৩; ম. নি. ৩. ১৯৮; সং. নি. ৫.৩৭৮) সত্ৰৰিসেসস্স. এৰং সেসনিপাতপদানম্পীতি অধিপ্পাযো. তেনাহ ‘‘কিরিযায…পে… নিপাতপদ’’ন্তি.
সঙ্খেপতো ৰুত্তং, কিং পন তন্তি আহ ‘‘পদাভিহিত’’ন্তি. অথ ৰা সঙ্খেপতো ৰুত্তং, যো অক্খরেহি সঙ্কাসিতোতি ৰুচ্চতি. পদাভিহিতং পদেহি কথিতং, যো পদেহি পকাসিতোতি ৰুচ্চতি. তদুভযং, যদি পদসমুদাযো ৰাক্যং, তস্স কো পরিচ্ছেদো. যাৰতা অধিপ্পেতত্থপরিযোসানং, তাৰতা একৰাক্যন্তিপি ৰদন্তি, বহূপেত্থ পকারে ৰণ্ণেন্তি. কিং তেহি, সাখ্যাতং ¶ সাব্যযং সকারকং সৰিসেসনং ‘‘ৰাক্য’’ন্তি দট্ঠব্বং. ননু চ পদেনপি অত্থো ব্যঞ্জীযতীতি চোদনং মনসি কত্ৰা আহ ‘‘পদমত্তসৰনেপি হী’’তিআদি. আকারেসু ৰাক্যৰিভাগেসু অভিহিতং কথিতং নিব্বচনং আকারাভিহিতং নিব্বচনং. ‘‘অভিহিতন্তি চ পাল়িআগত’’ন্তি ৰদন্তি.
‘‘নিব্বানং মগ্গতি, নিব্বানত্থিকেহি ৰা মগ্গীযতি, কিলেসে ৰা মারেন্তো গচ্ছতীতি মগ্গো’’তিআদিনা (ধ. স. অট্ঠ. ১৬) নিব্বচনানং ৰিত্থারো. তংনিদ্দেসকথনত্তা নিদ্দেসোতি ইমমত্থমাহ ‘‘নিব্বচনৰিত্থারো নিরৰসেসদেসনত্তা নিদ্দেসো’’তি. পদেহীতি ৰাক্যাৰযৰভূতেহি, ৰাক্যতো ৰিভজ্জমানেহি ৰা আখ্যাতাদিপদেহি. তেনাহ ‘‘ৰাক্যস্স ৰিভাগো’’তি, তথা চাহ ‘‘অপরিযোসিতে’’তিআদি. অপরে পন ‘‘পকতিপচ্চযলোপাদেসাদিৰসেন অক্খরৰিভাগো আকারো, নিরুত্তিনযেন পদৰিভাগো নিব্বচনং, ৰাক্যৰিভাগো নিদ্দেসো. ৰণ্ণপদৰাক্যানি হি অৰিভত্তানি, ৰিভত্তানি চ ছ ব্যঞ্জনপদানী’’তি ৰদন্তি. ছট্ঠং ৰচনন্তি ছট্ঠং পদং. কাতব্বন্তি ‘‘অক্খরং ¶ পদং ব্যঞ্জনং আকারো তথেৰ নিরুত্তি নিদ্দেসো ছট্ঠৰচন’’ন্তি গাথাযং এৰং কত্তব্বং, সংৰণ্ণনাৰসেন ৰা আকারপদং চতুত্থং কাতব্বন্তি অত্থো. সব্বো সদ্দৰোহারো ৰিভত্তেহি, অৰিভত্তেহি চ অক্খরপদৰাক্যেহেৰ, তদঞ্ঞপ্পকারো নত্থীতি আহ ‘‘যানিমানী’’তিআদি.
২৪. কাসনাসদ্দো কম্মত্থোতি দস্সেতুং ‘‘কাসীযতী’’তিআদি ৰুত্তং. পদেহি তাৰ অত্থস্স সঙ্কাসনা, পকাসনা চ হোতু, পদাৰধিকাপি সংৰণ্ণনা ইচ্ছিতাতি অক্খরেহি পন কথন্তি আহ ‘‘অক্খরেহি সুয্যমানেহী’’তিআদি. পদত্থসম্পটিপত্তীতি পদাভিধেয্যঅত্থাৰবোধো. ‘‘অক্খরেহি সঙ্কাসেতী’’তিআদিনা অক্খরকরণং সঙ্কাসনভূতং উগ্ঘটনকিরিযং ৰদন্তেন যথাৰুত্তো অত্থো সাধিতোতি দস্সেতুং ‘‘তথা হী’’তিআদি ৰুত্তং.
ৰিভজনুত্তানীকম্মপঞ্ঞত্তীতি একত্তনিদ্দেসো সমাহারোতি অযং দ্ৰন্দসমাসো. উভযেনাতি ‘‘ৰিৰরণা, ৰিভজনা’’তি ইমিনা দ্ৰযেন. এতেহীতি এত্থ এৰ-কারো লুত্তনিদ্দিট্ঠোতি আহ ‘‘এতেহি এৰা’’তি. ‘‘সঙ্কাসনা…পে… অভাৰতো’’তি ইমিনা যথাধিপ্পেতঅনূনাৰধারণফলং দস্সেতি. উগ্ঘটনাদীতি আদিসদ্দেন ৰিপঞ্চননযানি সঙ্গণ্হাতি.
২৫. সম্মা ¶ যুত্তোতি সম্মা অৰিপরীতং, অনৰসেসতো চ যুত্তো সহিতো. তথা হি ৰুত্তং ‘‘অনূনা’’তি. সব্বো হি পাল়িঅত্থো অত্থপদঅত্থনযেহি অনৰসেসতো সঙ্গহিতো. তেনাহ ‘‘সব্বস্স হী’’তিআদি.
২৬. কস্মা পনেত্থ মূলপদপদট্ঠানানি অসঙ্গহিতানীতি? পদত্থন্তরাভাৰতো. মূলপদানি হি নযানং সমুট্ঠানমত্তত্তা পদট্ঠানানীতি দস্সিতোযং নযো. তেন ৰুত্তং ‘‘ইতো ৰিনিমুত্তো কোচি নেত্তিপদত্থো নত্থী’’তি.
নেত্তিযা কারণভূতায. হারা সংৰণ্ণেতব্বাতি সুত্তস্স অত্থসংৰণ্ণনাৰসেন হারা ৰিত্থারেতব্বা. স্ৰাযন্তি সো অযং সংৰণ্ণনাক্কমো. যেন অনুক্কমেন নেত্তিযং দেসিতা, তেনেৰ সুত্তে অত্থসংৰণ্ণনাৰসেন যোজেতব্বাতি. এৰং সিদ্ধেতি দেসনাক্কমেনেৰ সিদ্ধে. অযং আরম্ভোতি ‘‘সোল়স হারা পঠম’’ন্তি এৰং পৰত্তো আরম্ভো. ইমমত্থন্তি ইমং ৰুচ্চমাননিযমসঙ্খাতং অত্থং.
যদি ¶ দেসিতক্কমেনেৰ হারনযা সুত্তে যোজেতব্বা সিযুং, কিং সো কমো কারণনিরপেক্খো, উদাহু কারণসাপেক্খোতি? কিঞ্চেত্থ – যদি তাৰ কারণনিরপেক্খো হারনযানং অনুক্কমো, অনেকে অত্থা ৰুচ্চমানা অৰস্সং একেন কমেন ৰুচ্চন্তীতি. এৰং সন্তে যেন কেনচি কমেন সুত্তে যোজেতব্বা সিযুং, তথা সতি নিযমো নিরত্থকো সিযা. অথ কারণসাপেক্খো, কিং তং কারণন্তি? ইতরো কারণগৰেসনং অকত্ৰা অত্থো এৰেত্থ গৰেসিতব্বোতি অধিপ্পাযেন ‘‘নাযমনুযোগো ন কত্থচি অনুক্কমে নিৰিসতী’’তি ৰত্ৰা ‘‘ন পন মযং দেৰানংপিযস্স মনোরথৰিঘাতায চেতেমা’’তি কমকারণং ৰিচারেন্তো ‘‘অপিচা’’তিআদিনা দেসনাহারস্স তাৰ আদিতো দেসনায কারণং পতিট্ঠপেতি. তত্থ ধম্মদেসনায নিস্সযো অস্সাদাদীনৰনিস্সরণানি, সরীরং আণত্তি. পকতিযা সভাৰেন. নিদ্ধারণেন ৰিনাপি পতিট্ঠাভাৰতো নিস্সযভাৰতো.
‘‘তথা হি ৰক্খতী’’তিআদিনা যথাৰুত্তং অত্থং পাকটতরং করোতি. এস নযো ইতরেসুপি.
ৰিচযানন্তরন্তি ¶ ৰিচযহারানন্তরং. সেসেসুপি এসেৰ নযো. তথা হীতি লক্খণহারৰিভঙ্গে যুত্তাযুত্তানং কারণপরম্পরায পরিগ্গহিতসভাৰানং অৰুত্তানম্পি একলক্খণতায গহণং ৰুত্তং.
অত্থতো নিদ্ধারিতানন্তি অত্থুদ্ধারপুব্বাপরানুসন্ধিআদিঅত্থতো সুত্তন্তরতো উদ্ধটানং সংৰণ্ণিযমানসুত্তে আনীতানং পাল়িধম্মানং. সদ্দতো, পমাণন্তরতো চ লদ্ধানং ইধ ৰিচারেতব্বত্তা আহ ‘‘নিরৰসেসতো’’তি. অত্থস্সাতি অভিধেয্যত্থস্স. ধম্মস্সাতি সভাৰধম্মস্স. তত্থ তত্থ তং অভিনিরোপেতীতি তস্মিং তস্মিং অত্থে, ধম্মে চ তং নামং অভিনিরোপেতি, ‘‘অযমেৰংনামো’’তি ৰোহরতি. ‘‘অত্থস্স, ধম্মস্সা’’তি পদদ্ৰযেন সামঞ্ঞতো অত্থো, ধম্মো চ অনৰসেসেত্ৰা গহিতোতি আহ ‘‘অনৰসেসপরিযাদান’’ন্তি, যতো ৰুত্তং ‘‘তত্থ তত্থা’’তি. তথাতি যথা অনৰসেসত্থাৰবোধদীপকং অনৰসেসপরিযাদানং কতং চতুব্যূহপাল়িযং, এৰং পুনপ্পুনং গব্ভমুপেতীতি এত্থ অসদ্দৰতী অত্থা পৰত্তিৰসেন লব্ভমানা সম্মাপটিপত্তি উদ্ধটাতি উপসংহারত্থো তথা-সদ্দো.
তেনেৰাতি ¶ সুত্তন্তরসংসন্দনস্স সভাগৰিসভাগধম্মন্তরাৰট্টনূপাযভাৰতো এৰ. যতোতি সভাগৰিসভাগধম্মাৰট্টনস্স সাধারণাদিধম্মৰিভজনূপাযত্তা. পটিৰিভত্তসভাৰেতি পটিভাগভাৰেন ৰিভত্তসভাৰে.
তে ধম্মাতি পটিপক্খতো পরিৰত্তিতধম্মা. ন পরিযাযৰিভাৰনা পঞ্ঞত্তিৰিভাগপরিগ্গাহিকাতি আহ ‘‘পরিযা…পে… সুবোধনঞ্চা’’তি.
পুচ্ছাৰিসোধনং ৰিস্সজ্জনং. আরম্ভৰিসোধনং দেসনায অত্থকথনং. তদুভযৰিচারো ধাতাদীসু অসম্মুয্হন্তস্সেৰ সম্ভৰতীতি আহ ‘‘ধাতাযতনা…পে… সম্পাদেতু’’ন্তি. সুদ্ধো আরম্ভোতিআদিপাল়িনিদস্সনেনপি অযমেৰত্থো উদাহটোতি ৰেদিতব্বং.
‘‘কারণাকারো’’তি পদট্ঠানং সন্ধায ৰদতি. পভেদতো দেসনাকারোতি ৰেৰচনং. নিদ্ধারেত্ৰা ৰুচ্চমানানীতি উদ্ধরিত্ৰা সমারোপিযমানানীতি অধিপ্পাযো. সুত্তস্স অত্থং তথত্তাৰবোধাযাতি সুত্তস্স পদত্থাৰগমমুখেন চতুসচ্চাভিসমযায.
ৰেনেয্যত্তযযুত্তো ¶ অত্থনযত্তযূপদেসো ‘‘ৰেনেয্যত্তযপ্পযোজিতো’’তি ৰুত্তো. ৰেনেয্যত্তযঞ্হি পচ্চযসমৰাযে তদুপদেসফলং অধিগচ্ছন্তং অত্থং পযোজেতি নামাতি. তদনুক্কমেনেৰাতি তেসং উগ্ঘটিতঞ্ঞুআদীনং দেসনানুক্কমেনেৰ. তেতি তযো অত্থনযা. তেসন্তি উগ্ঘটিতঞ্ঞুআদীনং. যথা উদ্দেসাদীনং সঙ্খেপমজ্ঝিমৰিত্থারৰুত্তিযা তিণ্ণং পুগ্গলানং উপকারতা, এৰং তেসং অত্থনযানং. তস্সাতি অত্থনযত্থস্স. তত্থাতি তস্সং তস্সং ভূমিযং.
সমুট্ঠানং নিদানং. অনেকধা সদ্দনযতো, নিরুত্তিনযতো চাতি অনেকপ্পকারং. পদত্থো সদ্দত্থো. ৰিধি অনুৰাদোতি ইদমেত্থ ৰিধিৰচনং, অযমনুৰাদোতি অযং ৰিভাগো ৰেদিতব্বো. সমাধাতব্বোতি পরিহরিতব্বো. অনুসন্ধীযা অনুরূপং নিগমেতব্বন্তি যায অনুসন্ধিযা সুত্তে উপরি দেসনা পৰত্তা, তদনুরূপং সংৰণ্ণনা নিগমেতব্বা. পযোজনন্তি ফলং. পিণ্ডত্থোতি সঙ্খেপত্থো. অনুসন্ধীতি পুচ্ছানুসন্ধিআদিঅনুসন্ধি. উপোগ্ঘাটোতি নিদস্সনং. চালনাতি চোদনা. পচ্চুপট্ঠানং পরিহারো.
পকতিআদিপদাৰযৰং ¶ ভিন্দিত্ৰা কথনং ভেদকথা যথা ‘‘দিব্বন্তীতি দেৰা’’তি (ম. নি. অট্ঠ. ১.১৫৩). পদস্স অত্থকথনং তত্ৰকথা যথা ‘‘বুদ্ধোতি যো সো ভগৰা সযম্ভূ অনাচরিযকো’’তি (মহানি. ১৯২; চূল়নি. পারাযনত্থুতিগাথানিদ্দেস ৯৭; পটি. ম. ১.১৬১). পরিযাযৰচনং ৰেৰচনগ্গহণং যথা ‘‘পঞ্ঞা পজাননা’’তি (ধ. স. ১৬). ৰিচযযুত্তিচতুব্যূহপরিৰত্তনহারেকদেসসঙ্গহিতা, ৰেৰচনহারসঙ্গহিতা চাতি আহ ‘‘তে ইধ কতিপযহারসঙ্গহিতা’’তি.
অত্তনো ফলং ধারেতীতি ধম্মোতি হেতুনো ধম্মভাৰো ৰেদিতব্বো. ঞাপকহেতূপি ঞাণকরণট্ঠেন কারকে পক্খিপিত্ৰা আহ ‘‘কারকো সম্পাপকোতি দুৰিধো’’তি. পুন চক্খুবীজাদিনিব্বত্তকমেৰ কারণং কত্ৰা দস্সেন্তো ‘‘পুন…পে… তিৰিধো’’তিআদিমাহ. ‘‘তযো কুসলহেতূ’’তিআদিনা (ধ. স. ১০৫৯-১০৬০) আগতা অলোভাদযো, লোভাদযো চ হেতুহেতু নাম. ‘‘চত্তারো খো, ভিক্খৰে, মহাভূতা হেতু, চত্তারো মহাভূতা পচ্চযো রূপক্খন্ধস্স পঞ্ঞাপনাযা’’তিআদিনা (ম. নি. ৩.৮৬) আগতো পচ্চযহেতু নাম. কুসলাকুসলং কম্মং অত্তনো ৰিপাকং পতি উত্তমহেতু নাম. চক্খাদিবীজাদি চক্খুৰিঞ্ঞাণঅঙ্কুরাদীনং অসাধারণহেতু নাম. কুসলাকুসলানং সতিপি পচ্চযধম্মভাৰে ইট্ঠানিট্ঠফলৰিসেসহেতুভাৰদস্সনত্থং ৰিসুং গহণং, সদ্দমগ্গানং পন ঞাপকসম্পাপকহেতুভাৰদস্সনত্থন্তি দট্ঠব্বং. অঙ্কুরাদিকস্স অসাধারণহেতু বীজাদিসমানজাতিযহেতুতায সভাগহেতু ¶ . সাধারণহেতু ভুসসলিলাদিঅসমানজাতিযতায অসভাগহেতু. ইন্দ্রিযবদ্ধসন্তানিকো অজ্ঝত্তিকহেতু, ইতরো বাহিরহেতু. কেচি পন ‘‘সসন্তানিকো অজ্ঝত্তিকহেতু, ইতরো বাহিরহেতূ’’তি ৰদন্তি. পরিগ্গাহকো উপত্থম্ভকো. পরম্পরহেতু উপনিস্সযপচ্চযো.
নিব্বানস্স অনিব্বত্তনিযেপি সমুদযপ্পহানসমুদযনিরোধানং অধিগমাধিগন্তব্বভাৰতো নিব্বানং পতি মগ্গস্স হেতুভাৰো ৰিয মগ্গং পতি নিব্বানস্স ফলভাৰো উপচারসিদ্ধোতি আহ ‘‘ফলপরিযাযো লব্ভতী’’তি.
পটিপজ্জমানভূমি মগ্গধম্মা. পটিপন্নভূমি ফলধম্মা.
কিচ্চতোতি ¶ সরসতো. লক্খণতোতি উপলক্খণতো. সামঞ্ঞতোতি সমানভাৰতো. তেন সমানহেতুতা, সমানফলতা, সমানারম্মণতা চ গহিতা হোতীতি. তত্থ যং ৰত্তব্বং, তং হেট্ঠা লক্খণহারনিদ্দেসৰণ্ণনাযং ৰুত্তমেৰ.
অপিচেত্থ সম্পযোগৰিপ্পযোগৰিরোধপকরণলিঙ্গসদ্দন্তরসন্নিধানসামত্থিযাদীনম্পি ৰসেন নযৰিভাগো ৰেদিতব্বো. তত্থ সম্পযোগতো তাৰনযৰিভাগো – ‘‘নাহং, ভিক্খৰে, অঞ্ঞং একধম্মম্পি সমনুপস্সামি, যং এৰং লহুপরিৰত্তং, যথযিদং চিত্ত’’ন্তি (অ. নি. ১.৪৮) চিত্তস্স লহুপরিৰত্তিতা গহিতা, তংসম্পযোগতো চেতসিকানম্পি গহিতাৰ হোতি অঞ্ঞত্থ নেসং চিত্তেন সম্পযোগদীপনতো. অথ ৰা ‘‘সঞ্ঞিনো’’তি. সঞ্ঞাসহিততাৰচনেন হি নেসং ৰেদনাচেতনাদিৰন্ততাপি সম্পযোগতো দীপিতা হোতি.
ৰিপ্পযোগতো – ‘‘অহেতুকা’’তি. হেতুসম্পযুত্তা হি ধম্মা ‘‘সহেতুকা’’তি ৰুত্তাতি তব্বিধুরা ধম্মা ৰিপ্পযোগতো ‘‘অহেতুকা’’তি ৰুত্তাতি ৰিঞ্ঞাযতি. অথ ৰা ‘‘অসঞ্ঞিনো’’তি. সঞ্ঞাৰিপ্পযুত্তা হি ধম্মপৰত্তি ইধাধিপ্পেতা, ন সঞ্ঞায অভাৰমত্তন্তি ৰিঞ্ঞাযতি.
ৰিরোধতো – ‘‘অট্ঠমকো (যম. ৩.ইন্দ্রিযযমকপাল়ি.৪৩৯), সদ্ধানুসারী’’তি (পু. প. মাতিকা ৭.৩৬) চ ৰুত্তে তং সন্ততিযং সংযোজনত্তযপ্পহানং ৰিঞ্ঞাযতি, তথা ‘‘সতি ৰা উপাদিসেসে অনাগামিতা’’তি (দী. নি. ২.৪০৪; ম. নি. ১.১৩৭) ৰুত্তে পঞ্চোরম্ভাগিযসংযোজনপ্পহানং ¶ , ‘‘দিট্ঠেৰ ধম্মে অঞ্ঞা’’তি (দী. নি. ২.৪০৪; ম. নি. ১.১৩৭) ৰুত্তে অনৰসেসসংযোজনপ্পহানং ৰিঞ্ঞাযতি.
পকরণতো – ‘‘অব্যাকতা ধম্মা’’তি (ধ. স. মাতিকা). অধিকারতো হি কুসলাকুসলভাৰেন ন কথিতাতি ঞাযতি. ‘‘উপধী হি নরস্স সোচনা’’তি (সং. নি. ১.১২, ১৪৪) চ. বাহিরা হি ধম্মা ইধ ‘‘উপধী’’তি অধিপ্পেতাতি ৰিঞ্ঞাযতি.
লিঙ্গতো – ‘‘সীতেনপি রুপ্পতি, উণ্হেনপি রুপ্পতী’’তিআদি (সং. নি. ৩.৭৯). সীতাদিগ্গহণেন হি লিঙ্গেন ভূতুপাদাযপ্পকারস্সেৰ ধম্মস্স রূপভাৰো, ন ইতরস্স.
সদ্দন্তরসন্নিধানতো – ‘‘কাযপস্সদ্ধি, কাযাযতন’’ন্তি. ‘‘যা ৰেদনাক্খন্ধস্সা’’তিআদিৰচনতো হি পুরিমো কাযসদ্দো সমূহৰাচী, ইতরো আযতনসদ্দসন্নিধানতো পসাদৰাচী.
সামত্থিযতো ¶ – ‘‘সব্বং, ভিক্খৰে, আদিত্তং (সং. নি. ৪.২৮; মহাৰ. ৫৪), সব্বে তসন্তি দণ্ডস্সা’’তি (ধ. প. ১২৯) চ, তথা ‘‘সব্বাৰন্তং লোকং মেত্তাসহগতেন চেতসা…পে… ফরিত্ৰা ৰিহরতী’’তিআদি (দী. নি. ১.৫৫৬; ৩.৩০৮; ম. নি. ১.৭৭, ২৩২, ৪৫৯, ৫০৯; ২.৩০৯; ৩.২৩০; ৰিভ. ৬৪২). এত্থ হি সতিপি সব্বসদ্দস্স অনৰসেসসত্তৰাচকত্তে আদিত্ততা সাপেক্খস্সেৰ অত্থস্স ৰাচকত্তা পদেসৰাচী সব্বসদ্দো, লোকসদ্দোপি সত্তৰাচী. সত্তারম্মণা হি অপ্পমঞ্ঞাতি. তথা ‘‘মাতরং পিতরং হন্ত্ৰা’’তি (ধ. প. ২৯৪-২৯৫) সব্বেন সব্বং হি সপটিক্খেপতো, মাতুপিতুঘাতকম্মস্স চ মহাসাৰজ্জতাপৰেদনতো, ইধ চ তদনুঞ্ঞায কতায মাতুপিতুট্ঠানিযা তাদিসা কেচি পাপধম্মা ৰেনেয্যৰসেন গহিতা ৰিঞ্ঞাযতি. কে পন তেতি? তণ্হামানা. তণ্হা হি জননী সত্তানং. ‘‘তণ্হা জনেতি পুরিস’’ন্তি (সং. নি. ১.৫৫-৫৭) হি ৰুত্তং. পিতুট্ঠানিযো মানো তং নিস্সায অত্তসম্পগ্গণ্হতো ‘‘অহং অসুকস্স রুঞ্ঞো, রাজমহামত্তস্স ৰা পুত্তো’’তি যথা. সামত্থিযাদীনন্তি আদিসদ্দেন দেসপকতিআদযো সঙ্গয্হন্তি.
লব্ভমানপদত্থনিদ্ধারণমুখেনাতি তস্মিং তস্মিং সুত্তে লব্ভমানঅস্সাদাদিহারপদত্থনিদ্ধারণদ্ৰারেন. যথালক্খণন্তি যং যং লক্খণং, লক্খণানুরূপং ৰা যথালক্খণং. হেতুফলাদীনি উপধারেত্ৰা যোজেতব্বানি তেসং ৰসেনাতি অধিপ্পাযো. ইদানি হেতুফলাদযো যে যস্মিং ¶ হারে সৰিসেসং ইচ্ছিতব্বা, তে দস্সেতুং ‘‘ৰিসেসতো পনা’’তিআদিমাহ. তং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.
নিদ্দেসৰারৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৪. পটিনিদ্দেসৰারৰণ্ণনা
১. দেসনাহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
৫. অন্ৰত্থসঞ্ঞতন্তি অত্থানুগতসঞ্ঞভাৰং, ‘‘দেসনাহারো’’তি অযং সঞ্ঞা অন্ৰত্থা অত্থানুগতাতি অত্থো.
অৰুত্তমেৰাতি ¶ পুব্বে অসংৰণ্ণিতপদমেৰ. ‘‘ধম্মং ৰো’’তিআদি (ম. নি. ৩.৪২০) ৰচনস্স সম্বন্ধং দস্সেতুং ‘‘কত্থ পনা’’তিআদি ৰুত্তং. তেপিটকস্স হি বুদ্ধৰচনস্স সংৰণ্ণনালক্খণং নেত্তিপ্পকরণং, তঞ্চ পরিযত্তিধম্মসঙ্গাহকে সুত্তপদে সংৰণ্ণেতব্বভাৰেন গহিতে গহিতমেৰ হোতি. তেনাহ ‘‘দেসনাহারেন…পে… দস্সেতী’’তি.
যেসং অস্সাদাদীনং ৰিভজনলক্খণো দেসনাহারো, তে গাথায, ইধাপি চ আগতে ‘‘অস্সাদং আদীনৰ’’ন্তিআদিনা উদাহরণৰসেন ৰিভজিতুং ‘‘তত্থ কতমো অস্সাদো’’তিআদি আরদ্ধং. তত্থ তত্থাতি তস্সং ‘‘অস্সাদাদীনৰতা’’তি গাথাযং ৰুত্তো কতমো অস্সাদো. অথ ৰা ‘‘অস্সাদং আদীনৰ’’ন্তিআদিনা যো ইধ অস্সাদাদীনং উদ্দেসো, তত্থ কতমো অস্সাদোতি চেতি অত্থো. এস নযো সেসেসুপি. কম্মকরণত্থভিন্নস্স ৰিসযৰিসযিতালক্খণস্স অস্সাদদ্ৰযস্স নিদস্সনত্থং গাথাদ্ৰযুদাহরণং, তথা কামৰিপরিণামলক্খণস্স, ৰট্টদুক্খলক্খণস্স চাতি দুৰিধস্সাপি আদীনৰস্স নিদস্সনত্থং ‘‘অরিযমগ্গো নিব্বান’’ন্তি দুৰিধস্সাপি নিস্সরণস্স নিদস্সননিদস্সনত্থঞ্চ দ্ৰে দ্ৰে গাথা উদাহটা.
ধম্মো হৰে রক্খতি ধম্মচারিন্তি (জা. ১.১০.১০২-১০৩; নেত্তি. ৫, ২৬, ৩১; পেটকো. ২২) এত্থ ¶ ধম্মচারিনো মগ্গফলনিব্বানেহি সাতিসযারক্খা সম্ভৰতি, সম্পত্তিভৰস্সাপি ৰিপরিণামসঙ্খারদুক্খতাহি দুগ্গতিভাৰো ইচ্ছিতোৰাতি অধিপ্পাযেনাহ ‘‘নিস্সরণং অনামসিত্ৰা’’তি. তথা হি ৰক্খতি ‘‘নিব্বানং ৰা উপনিধায সব্বা উপপত্তিযো দুগ্গতী’’তি.
অৰেক্খস্সূতি ৰিধানং. তস্সা পন অৰেক্খায পৰত্তিআকারো, ৰিসযো, কত্তা চ ‘‘সুঞ্ঞতো, লোকং, মোঘরাজা’’তি পদত্তযেন ৰুত্তাতি আহ – ‘‘সুঞ্ঞতো…পে… আণত্তী’’তি. তত্থ সঙ্খারানং সুঞ্ঞতা অনত্তসভাৰতায, অত্তসুঞ্ঞতায চ সিযা. যতো তে ন ৰসৰত্তিনো, অত্তসারৰিরহিতা চ, যতো তে অনত্তা, রিত্তা, তুচ্ছা চ অত্তনা, তদুভযং দস্সেতি ‘‘অৰসৰত্তিতা’’তিআদিনা. এৰং মচ্চুতরো সিযাতি এৰং পটিপত্তিযা মচ্চুতরো ভৰেয্যাতি অত্থো. পরিকপ্পেত্ৰা ৰিধিযমানস্স মচ্চুতরণস্স পুব্বভাগপটিপদা দেসনায পচ্চক্খতো সিজ্ঝমানং সাতিসযং ফলন্তি আহ ‘‘তস্স যং…পে… ফল’’ন্তি.
৬. উদাহরণৰসেনাতি ¶ নিদস্সনৰসেন. তত্থ ‘‘পুগ্গলৰিভাগেনা’’তি ইমিনা উগ্ঘটিতঞ্ঞুআদিপুগ্গলপযোজিতো অস্সাদাদীসু ভগৰতো দেসনাৰিসেসোতি দস্সেতি.
ঘটিতমত্তন্তি সোতদ্ৰারানুসারেন মনোদ্ৰারিকৰিঞ্ঞাণসন্তানেন আলম্বিতমত্তং. সস্সতাদিআকারস্সাতি সস্সতুচ্ছেদাকারস্স. ইদঞ্হি দ্ৰযং ধম্মদেসনায চালেতব্বং, ন অনুলোমিকখন্তি, যথাভূতঞাণং ৰা. এতস্মিঞ্হি চতুক্কে আসযসামঞ্ঞতা. ৰুত্তঞ্হেতং –
‘‘সস্সতুচ্ছেদদিট্ঠী চ, খন্তি চেৰানুলোমিকা;
যথাভূতঞ্চ যং ঞাণং, এতং আসযসঞ্ঞিত’’ন্তি. (ৰিসুদ্ধি. মহাটী. ১.১৩৬; দী. নি. টী. ১.পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা; সারত্থ. টী. ১.পঠমমহাসঙ্গীতিকথাৰণ্ণনা, ৰেরঞ্জকণ্ডৰণ্ণনা; ৰি. ৰি. টী. ১.ৰেরঞ্জকণ্ডৰণ্ণনা);
চলনাযাতি ৰিক্খম্ভনায. পরানুৰত্তিযাতি সমুচ্ছেদনায. উগ্ঘটিতে জানাতীতি উগ্ঘটিতঞ্ঞূতি মূলৰিভুজাদিপক্খেপেন সদ্দসিদ্ধি ৰেদিতব্বা. ৰিপঞ্চিতন্তি ‘‘ৰিসমং চন্দিমসূরিযা পরিৰত্তন্তী’’তিআদীসু (অ. নি. ৪.৭০) ৰিয ভাৰনপুংসকনিদ্দেসোতি আহ ¶ ‘‘মন্দং সণিক’’ন্তি. নিস্সরণআদীনৰনিস্সরণঅস্সাদাদীনৰনিস্সরণানং ৰিভাৰনা ৰেনেয্যত্তযৰিনযনসমত্থা.
চত্তারোতি অস্সাদো চ আদীনৰো চ অস্সাদো আদীনৰো চ অস্সাদো নিস্সরণঞ্চাতি এতে চত্তারো. যদি নিস্সরণৰিভাৰনা ৰেনেয্যৰিনযনসমত্থা, কস্মা পঞ্চমো ন গহিতোতি আহ ‘‘আদীনৰাৰচনতো’’তি. যদি হি উগ্ঘটিতঞ্ঞুং সন্ধায অযং নযো ৰুচ্চতি, নিস্সরণমত্তেন সিদ্ধং সিযা. অথ ৰিপঞ্চিতঞ্ঞুং, নেয্যং ৰা, আদীনৰো চ নিস্সরণঞ্চ অস্সাদো চ আদীনৰো নিস্সরণঞ্চ ৰত্তব্বো সিযা? তথা অপ্পৰত্তত্তা ন গহিতো. তেনাহ ‘‘আদীনৰাৰচনতো’’তিআদি. দেসনন্তি সামঞ্ঞতো গহিতং ‘‘সুত্তেকদেসং গাথং ৰা’’তি ৰিসেসেতি. পদপরমঅগ্গহণঞ্চেত্থ সউপাযস্স নিস্সরণস্স অনামট্ঠত্তা.
‘‘কল্যাণ’’ন্তি ইমিনা ইট্ঠৰিপাকো, ‘‘পাপক’’ন্তি অনিট্ঠৰিপাকো অধিপ্পেতোতি আহ ‘‘অযং অস্সাদো, অযং আদীনৰো’’তি. লাভাদীনং পুঞ্ঞফলত্তা তদনুরোধং ৰা সন্ধায ‘‘অযং অস্সাদো’’তি ৰুত্তং. তব্বিপরিযাযেন অলাভাদীনং আদীনৰতা ৰেদিতব্বা.
কামাতি ¶ কিলেসকামসহিতা ৰত্থুকামা. ৰিরূপরূপেনাতি অপ্পতিরূপাকারেন. মথেন্তীতি মদ্দন্তি. পব্বজিতোম্হীতি পব্বজ্জং উপগতো অম্হি. অপণ্ণকন্তি অৰিরজ্ঝনকং. সামঞ্ঞন্তি সমণভাৰো. সমিতপাপভাৰোযেৰ সেয্যো সুন্দরতরো.
তত্থ ‘‘কামা হি চিত্রা মধুরা মনোরমা’’তি অযং অস্সাদো, ‘‘ৰিরূপরূপেন মথেন্তি চিত্ত’’ন্তি অযং আদীনৰো, ‘‘অপণ্ণকং সামঞ্ঞ’’ন্তি ইদং নিস্সরণন্তি আহ ‘‘অযং…পে… নিস্সরণঞ্চা’’তি.
ফলাদীনং এককৰসেন চ তিকৰসেন চ পাল়িযং উদাহটত্তা ৰুত্তং ‘‘দুকৰসেনপী’’তি.
সুখা পটিপদা, দুক্খা পটিপদাতি যা দ্ৰে পটিপদা, তাসু একেকা দন্ধখিপ্পাভিঞ্ঞতায দ্ৰে দ্ৰে হোন্তীতি আহ ‘‘পটিপদাভিঞ্ঞাকতো ৰিভাগো পটিপদাকতো হোতী’’তি. কতপুব্বকিচ্চস্স পথৰীকসিণাদীসু সব্বপঠমং ‘‘পথৰী’’তিআদিনা পৰত্তমনসিকারো পঠমসমন্নাহারো. উপচারন্তি উপচারজ্ঝানং. পটিপজ্জিতব্বতায ঝানম্পি ‘‘পটিপদা’’তি ¶ ৰুচ্চতি. তদঞ্ঞা হেট্ঠিমপঞ্ঞতো অধিকা পঞ্ঞাতি কত্ৰা ‘‘অভিঞ্ঞা’’তি ৰুচ্চতি.
কিলেসেতি নীৰরণপ্পকারে, তংসহগতকিলেসে চ. অঙ্গপাতুভাৰন্তি ৰিতক্কাদিঝানঙ্গপটিলাভং.
অভিনিৰিসন্তোতি পট্ঠপেন্তো. রূপারূপং পরিগ্গণ্হন্তোতি রূপারূপধম্মে লক্খণাদীহি পরিচ্ছিন্দিত্ৰা গণ্হন্তো. পরিগ্গহিতরূপারূপস্স মগ্গপাতুভাৰদন্ধতা চ নামরূপৰৰত্থানাদীনং কিচ্ছসিদ্ধিযা সিযাতি ন রূপারূপপরিগ্গহকিচ্ছতায এৰ দুক্খাপটিপদতা ৰত্তব্বাতি চে? ন, নামরূপৰৰত্থাপনাদীনং পচ্চনীককিলেসমন্দতায সুখসিদ্ধিযম্পি তথাসিদ্ধৰিপস্সনাসহগতানং ইন্দ্রিযানং মন্দতায মগ্গপাতুভাৰতো. রূপারূপং পরিগ্গহেত্ৰাতি অকিচ্ছেনপি পরিগ্গহেত্ৰা, কিচ্ছেন পরিগ্গহিতে ৰত্তব্বমেৰ নত্থি. এৰং সেসেসুপি. নামরূপং ৰৰত্থাপেন্তোতি ‘‘নামরূপমত্তমেতং, ন অঞ্ঞো কোচি সত্তাদিকো’’তি ৰৰত্থাপনং করোন্তো. কতরো পনেত্থ ৰারো যুত্তরূপোতি? যো কোচি সকিং, দ্ৰিক্খত্তুং, অনেকসতক্খত্তুন্তি এৰমাদীসু হি ৰিক্খম্ভনৰারেসু সকিং, দ্ৰিক্খত্তুঞ্চ ৰিক্খম্ভনৰারো সুখা পটিপদা এৰ, ন ততো উদ্ধং সুখা পটিপদা হোতি, তস্মা তিক্খত্তুং ৰিক্খম্ভনৰারতো ¶ পট্ঠায দুক্খা পটিপদা ৰেদিতব্বা. অপিচ কলাপসম্মসনাৰসানে উদযব্বযানুপস্সনায উপ্পন্নস্স ৰিপস্সনুপক্কিলেসস্স তিক্খত্তুং ৰিক্খম্ভনেন কিচ্ছতাৰারো দুক্খা পটিপদা ৰেদিতব্বা. এত্থ দন্ধত্তা পটিপদায এতস্স অকিচ্ছত্তেপি পুরিমানং কিচ্ছত্তে দুক্খাপটিপদতা ৰুত্তনযাৰ. যস্স পন সব্বত্থ অকিচ্ছতা, তস্স পরমুক্কংসগতা সুখা পটিপদা ৰেদিতব্বা.
যথা নামরূপপরিগ্গহকিচ্ছতায মগ্গপাতুভাৰদন্ধতায দুক্খা পটিপদা দন্ধাভিঞ্ঞা ৰুত্তা, তথা তব্বিপরিযাযেন চতুত্থী, তদুভযৰোমিস্সতাৰসেন দুতিযা, ততিযা চ ঞাতব্বাতি দস্সেন্তো আহ ‘‘ইমিনা…পে… ৰেদিতব্বা’’তি. ৰট্টদুক্খতো নিয্যানস্স অধিপ্পেতত্তা ‘‘ৰিপস্সনাপক্খিকা এৰা’’তি ৰুত্তং.
হেতুপাযফলেহীতি এত্থ তণ্হাচরিততা, মন্দপঞ্ঞতা চ পঠমায পটিপদায হেতু, তণ্হাচরিততা, উদত্থপঞ্ঞতা চ দুতিযায, দিট্ঠিচরিততা, মন্দপঞ্ঞতা চ ততিযায, দিট্ঠিচরিততা, উদত্থপঞ্ঞতা চ চতুত্থিযা. উপাযো পন যথাক্কমং সতিসমাধিৰীরিযপঞ্ঞিন্দ্রিযানি ¶ , সতিপট্ঠানঝানসম্মপ্পধানসচ্চানি চ উপনিস্সযভূতানি. ফলং ৰট্টদুক্খতো নিয্যানং.
সমাধিমুখেনাতি সমাধিমুখেন ভাৰনানুযোগেন. তেনেৰাহ ‘‘সমথপুব্বঙ্গমায ৰিপস্সনাযা’’তি. ইধাতি ইমস্মিং নেত্তিপ্পকরণে. ৰক্খতি ‘‘রাগৰিরাগা চেতোৰিমুত্তি সেক্খফল’’ন্তি, ‘‘রাগৰিরাগা চেতোৰিমুত্তিকামধাতুসমতিক্কম’’ন্তি চ. সোতি অনাগামী.
তেনাতি পটিপক্খেন. ততোতি পটিপক্খতো. সমানাধিকরণৰসেন চ চেতোৰিমুত্তিসদ্দানং সমাসং কত্ৰা ভিন্নাধিকরণৰসেন ৰত্তুং ‘‘অথ ৰা’’তিআদি ৰুত্তং. পুন ‘‘চেতসো ৰা’’তিআদিনা অঞ্ঞপদত্থৰসেন চেতোৰিমুত্তিপদানং সমাসং দস্সেতি. ৰিঞ্ঞাণপরিযাযেন চেতো-সদ্দেন ৰুত্তযোজনা ন সম্ভৰতীতি আহ ‘‘যথাসম্ভৰ’’ন্তি.
হা-সদ্দো গতিঅত্থো, গতি চেত্থ ঞাণগতি অধিপ্পেতাতি আহ ‘‘হাতব্বাতি গমেতব্বা’’তি. নেতব্বাতি ঞাপেতব্বা.
৭. তন্তি ¶ পুগ্গলৰিভাগং. ঞাণৰিভাগেনাতি সুতমযাদিঞাণপ্পভেদেন. নিব্বত্তনন্তি উপ্পাদনং. তত্থাতি তস্মিং উগ্ঘটিতঞ্ঞুতাতিআদিপুগ্গলৰিভাগভূতে দেসনাভাজনে. দেসনাযন্তি সুত্তে. তং দস্সেতুন্তি তং পুগ্গলৰিভাগং দস্সেতুং. ‘‘স্ৰাযং হারো কথং সম্ভৰতী’’তি কেচি পঠন্তি.
সাতি ৰুত্তপ্পকারধম্মত্থানং ৰীমংসনপঞ্ঞা. অধিকারতোতি ‘‘সত্থা ৰা ধম্মং দেসযতী’’তিআদিঅধিকারতো. সামত্থিযতো উগ্ঘটিতঞ্ঞুআদিৰেনেয্যৰিনযনসমত্থভাৰতো. পরিযত্তিধম্মস্স উপধারণন্তি এত্থাপি ‘‘অধিকারতো সামত্থিযতো ৰা’’তি আনেত্ৰা যোজেতব্বং.
‘‘ৰীমংসাদিপরিযাযৰতী পঠমৰিকপ্পৰসেন, ৰীমংসাদিৰিভাগৰতী দুতিযৰিকপ্পৰসেন, চিন্তায হেতুভূতায নিব্বত্তা চিন্তামযী’’তি এৰমাদিৰুত্তনযানুসারেন সক্কা যোজেতুন্তি আহ ‘‘সেসং ৰুত্তনযমেৰা’’তি.
সুতচিন্তামযঞাণেসূতি সুতমযঞাণে চ চিন্তামযঞাণে চ সুতচিন্তামযঞাণেসু চ সুতচিন্তামযঞাণেসূতি একদেসসরূপেকসেসো ৰেদিতব্বো. চিন্তামযঞাণেযেৰ হি পতিট্ঠিতা মহাবোধিসত্তা ¶ চরিমভৰে ৰিপস্সনং আরভন্তি, ইতরে সুতচিন্তামযঞাণেসূতি. তেহীতি তথা পঠন্তেহি. ৰুত্তনযেনাতি ‘‘উপাদারূপং পরিগ্গণ্হাতি, অরূপং পরিগ্গণ্হাতী’’তিআদিনা পটিপদাকথাযং (নেত্তি. অট্ঠ. ৫) ৰুত্তনযেন.
৮. পরতো ঘোসো পচ্চযভূতো এতিস্সাতি অধিপ্পাযো. ‘‘পচ্চত্তসমুট্ঠিতেন চ যোনিসোমনসিকারেনা’’তি ইদং আৰুত্তিনযেন দুতিযং আৰট্টতীতি ৰেদিতব্বং. তেন সাৰকানং ভাৰনামযঞাণুপ্পত্তি সঙ্গহিতা হোতি. সাৰকানমেৰ ৰা ঞাণুপ্পত্তি ইধাধিপ্পেতা উগ্ঘটিতঞ্ঞুআদিৰিভাগকথনতো. এতস্মিং পক্খে পুব্বে ৰুত্তএকসেসনযোপি পটিক্খিত্তো দট্ঠব্বো. ‘‘আসযপযোগপবোধস্স নিপ্ফাদিতত্তা’’তি এতেন পচ্ছিমচক্কদ্ৰযপরিযাপন্নানি পুব্বহেতুসঙ্গহানি সুতচিন্তামযঞাণানি সন্ধায ‘‘ইমা দ্ৰে পঞ্ঞা অত্থী’’তি ৰুত্তন্তি দস্সেতি. অত্থিভাৰো চেতাসং পটিপক্খেন অনুপদ্দুততা ৰেদিতব্বা. অপরিক্খতত্তা অনভিসঙ্খতত্তা. সুতমযঞাণস্সাপি পুরিমসিদ্ধস্স.
৯. দেসনাপটিপদাঞাণৰিভাগেহীতি ¶ নিস্সরণদেসনাদিদেসনাৰিভাগেহি, দুক্খাপটিপদাদিপটিপদাৰিভাগেহি, সুতমযঞাণাদিঞাণৰিভাগেহি.
অৰসিট্ঠপারিসজ্জেনাতি খত্তিযগহপতিপরিসপরিযাপন্নেন. অট্ঠন্নন্তি খত্তিযপরিসা ব্রাহ্মণগহপতিসমণচাতুমহারাজিকতাৰতিংসমারব্রহ্মপরিসাতি ইমাসং অট্ঠন্নং.
সমত্থেতীতি সমত্থং সম্বন্ধত্থং করোতি.
তমেৰ দ্ৰাদসপদভাৰং দীপেত্ৰাতি সম্বন্ধো. তদত্থস্সাতি ছছক্কপরিযাযত্থস্স (ম. নি. ৩.৪২০ আদযো). সব্বপরিযত্তিধম্মসঙ্গাহকত্তা ছছক্কপরিযাযস্স, তদত্থস্স চ ধম্মচক্কপ্পৰত্তেন সুত্তেন (সং. নি. ৫.১০৮১; মহাৰ. ১৩; পটি. ম. ২.৩০) সঙ্গহিতত্তা ৰুত্তং ‘‘সব্বস্সাপি…পে… ৰিভাৰেন্তো’’তি. ৰিসযিভাৰেন ব্যঞ্জনপদানং, ৰিসযভাৰেন অত্থপদানং সম্বন্ধং সন্ধাযাহ ‘‘তেসং…পে… সম্বন্ধভাৰ’’ন্তি.
পদাৰযৰো অক্খরানি. পদত্থোতি পদত্থাৰযৰো. পদত্থগ্গহণস্সাতি পদত্থাৰবোধস্স. ৰিসেসাধানং ৰিসেসুপ্পত্তি. ৰাক্যভেদেতি ৰাক্যৰিসেসে. চিত্তপরিতোসনং চিত্তারাধনং. বুদ্ধিনিসানং পঞ্ঞায তেজনং তিক্খভাৰকরণং. নানাৰাক্যৰিসযতাপি সিদ্ধা হোতি পদাদীহিপি সঙ্কাসনস্স সিদ্ধত্তা ¶ . একৰাক্যৰিসযতায হি অত্থপদানং সঙ্কাসনাদযো যথাক্কমং অক্খরাদিৰিসযা এৰাতি নিযমো সিযা. এতেনাতি অত্থপদানং নানাৰাক্যৰিসযত্থেন.
উগ্ঘটনাদিঅত্থানীতি উগ্ঘটনৰিপঞ্চননযনপ্পযোজনানি.
১০. উপতিট্ঠতি এত্থাতি উপট্ঠিতন্তি উপট্ঠিতসদ্দস্স অধিকরণত্থতং দস্সেতুং ‘‘উপতিট্ঠনট্ঠান’’ন্তি ৰুত্তং যথা ‘‘পদক্কন্ত’’ন্তি. তেনাহ ‘‘ইদং নেস’’ন্তিআদি. পটিপত্তিদেসনাগমনেহীতি পটিপত্তিগমনদেসনাগমনেহি. ‘‘কিচ্ছং ৰতাযং লোকো আপন্নো জাযতি চ…পে… জরামরণস্সা’’তিআদিনা জরামরণতো পট্ঠায পটিচ্চসমুপ্পাদমুখেন ৰিপস্সনং অভিনিৰিসিত্ৰা মহাগহনং ছিন্দিতুং নিসানসিলাযং ফরসুং নিসেন্তো ৰিয কিলেসগহনং ছিন্দিতুং লোকনাথো ঞাণফরসুং তেজেন্তো বুদ্ধভাৰায হেতুসম্পত্তিযা পরিপাকগতত্তা সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণাধিগমায ৰিপস্সনাগব্ভং ¶ গণ্হাপেন্তো অন্তরন্তরা নানাসমাপত্তিযো সমাপজ্জিত্ৰা অনুপদধম্মৰিপস্সনাৰসেন অনেকাকারৰোকারসঙ্খারে সম্মসন্তো ছত্তিংসকোটিসতসহস্সমুখেন যং ঞাণং পৰত্তেসি, তং ‘‘মহাৰজিরঞাণ’’ন্তি ৰদন্তি. অট্ঠকথাযং পন ‘‘চতুৰীসতিকোটিসতসহস্সসমাপত্তিসঞ্চারিমহাৰজিরঞাণ’’ন্তি (দী. নি. অট্ঠ. ৩.১৪১) আগতং, তং দেৰসিকং ৰল়ঞ্জনকসমাপত্তীনং পুরেচরানুচরঞাণং সন্ধায ৰুত্তং. যং পন ৰক্খতি ‘‘ঞাণৰজিরমোহজালপদালন’’ন্তি, তং সহ ৰিপস্সনায মগ্গঞাণং ৰেদিতব্বং. এতং ব্রহ্মচরিযন্তি সাসনব্রহ্মচরিযং অধিপ্পেতন্তি তং দস্সেন্তো ‘‘ব্রহ্মুনো’’তিআদিমাহ.
দেসনাযাতি করণত্থে ইদং করণৰচনং. নিযুত্তোতি এত্থ হেতুঅত্থো অন্তোনীতোতি দস্সেন্তো ‘‘নিদ্ধারেত্ৰা যোজিতো’’তি আহ.
দেসনাহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
২. ৰিচযহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
১১. জাতিলিঙ্গকালসাধনৰিভত্তিসঙ্খ্যাৰিসেসাদিতো সদ্দতো পদৰিচযো কাতব্বো. তত্থ করিযমানো চ যথাসভাৰনিরুত্তিযা এৰ কতো সুকতো হোতীতি দস্সেন্তো ‘‘ইদং নামপদং ¶ …পে… অযং সদ্দতো পদৰিচযো’’তি ৰত্ৰা ‘‘সো পনায’’ন্তিআদিমাহ. ৰত্তব্বঅত্থসংৰণ্ণনাতি তংতংপদৰচনীযস্স অত্থস্স ভেদং ৰত্ৰা পরিযাযেহি ৰিৰরিত্ৰা কথনং.
ৰিচিযমানস্স সুত্তপদস্সাতি পুচ্ছাৰসেন পৰত্তসুত্তপদস্স. ‘‘সুত্তন্তরপদানিপি পুচ্ছাৰসেনেৰ পৰত্তানী’’তি ৰদন্তি ‘‘ন সব্বম্পি সুত্তপদ’’ন্তি. একস্সেৰ পদস্স সম্ভৰন্তানং অনেকেসং অত্থানং উদ্ধারো অত্থুদ্ধারো. একস্সেৰ পন অত্থস্স সম্ভৰন্তানং অনেকেসং পদানং উদ্ধারো পদুদ্ধারো. সব্বে হি সংৰণ্ণিযমানে সুত্তে লব্ভমানে সব্বে পদত্থে. নৰ সুত্তন্তেতি সুত্তগেয্যাদিৰসেন নৰপ্পকারে সুত্তস্মিং আনেত্ৰা ৰিচিনতীতি ¶ যোজনা. অথ ৰা ‘‘সব্বে নৰ সুত্তন্তে’’তি ইমিনা পৰিচযলক্খণেন হারেন সুত্তগেয্যাদীনি সব্বানিপি নৰপ্পকারানি সুত্তানি ৰিচিনতীতি অত্থো. তেনাহ ‘‘সুত্তগেয্যাদিকে’’তিআদি.
‘‘কোসলানং পুরা রম্মা’’তিআদিকা (সু. নি. ৯৮২) ছপঞ্ঞাস গাথা ৰত্থুগাথা. ‘‘পারাযনমনুগাযিস্স’’ন্তি (সু. নি. ১১৩৭ আদযো) পন আদিকা একূনৰীসতি গাথা অনুগীতিগাথা. ইদং নামং কতন্তি ইদং ‘‘পারাযন’’ন্তি নামং কতং. তেনাহ ‘‘পারং গমনীযা ইমে ধম্মা, তস্মা ইমস্স ধম্মপরিযাযস্স ‘পারাযনন্ত্ৰেৰ অধিৰচন’’’ন্তি (সু. নি. পারাযনত্থুতিগাথা; চূল়নি. পারাযনত্থুতিগাথা ১৪৯ আদযো). বুদ্ধিযং ৰিপরিৰত্তমানন্তি ইমস্স ৰিচযহারৰিভঙ্গস্স দেসনাকালে আযস্মা মহাকচ্চানো অত্তনো বুদ্ধিযং ৰত্তমানং কত্ৰা এৰমাহাতি যোজনা.
একংসব্যাকরণস্স অযন্তি একংসব্যাকরণীযা, একংসেন ৰা ব্যাকাতব্বত্তা একংসব্যাকরণীযা, একংসব্যাকরণযোগ্গাতি অত্থো. সেসপদদ্ৰযেপি এসেৰ নযো. ঠপনীযাতি ঠপেতব্বত্তা অব্যাকরণীযাতি অত্থো. সমযন্তরপরিচযেন নিৰারণধম্মং পতি সংসযপক্খন্দো পুচ্ছতীতি অধিপ্পাযেনাহ ‘‘ৰিমতিচ্ছেদন’’ন্তি. পকতিযা পন নিৰারণধম্মং অজানন্তো ঞাতুকামতায পুচ্ছতীতি অদিট্ঠজোতনায পুচ্ছাপি সিযা. তথা হি ৰক্খতি ‘‘লোকস্স নিৰারণাদীনি অজানন্তেনা’’তি.
একৰত্থুপরিগ্গহাতি একস্স অভিধেয্যত্থস্স গহণতো.
ৰিমুত্তিপরিপাচকইন্দ্রিযানি ৰিৰট্টপক্খে ঠিতস্স সদ্ধাদযো ধম্মা, কিং পনেত্থ অরিযানম্পি ইন্দ্রিযলোকেন সঙ্গহো হোতীতি আহ ‘‘পরিযাপন্নধম্মৰসেনা’’তিআদি.
কাল়পক্খচাতুদ্দসীঘনৰনসণ্ডমেঘপটলচ্ছাদনঅড্ঢরত্তীনং ¶ ৰসেন চতুরঙ্গসমন্নাগতেন. ৰিৰিচ্ছাতি ৰিচিকিচ্ছায. তেনাহ ‘‘ৰিচিকিচ্ছাহেতূ’’তি. দুক্খমস্স মহব্ভযন্তি এত্থ ৰুত্তং ‘‘অস্সা’’তি পদং ‘‘জপ্পাভিলেপনং অস্স ব্রূমী’’তি আনেত্ৰা সম্বন্ধিতব্বন্তি দস্সেন্তো ‘‘জপ্পা তণ্হা অস্স লোকস্সা’’তি আহ. ‘‘সব্বসত্তান’’ন্তিআদিনা, ‘‘সব্বসোৰা’’তিআদিনা চ অন্ৰযতো, ব্যতিরেকতো চ সাতিসযং অৰিজ্জায নীৰরণভাৰং ¶ দস্সেতি. ‘‘দূরে সন্তো পকাসন্তি (ধ. প. ৩০৪; নেত্তি. ১১), রত্তো অত্থং ন জানাতী’’তি (নেত্তি. ১১, ২৭) গাথাদ্ৰযেনাপি অনুগীতিৰিচযং দস্সেতীতি যোজেতব্বং.
রূপাৰচরাতি রূপাৰচরসত্তা. ৰিপরিণামদুক্খতায মুচ্চনস্স কারণৰচনন্তি সম্বন্ধো. যতো ৰট্টদুক্খতো মুচ্চনং. তং ৰট্টদুক্খং অনৰসেসপরিযাদানৰসেন সঙ্খারদুক্খতাগহণেন.
একাধারন্তি একৰত্থু অধিট্ঠানং. নিৰারণং ৰিক্খম্ভনং পিধানং সমুচ্ছেদোতি অত্থদ্ৰযস্স পুচ্ছিতত্তা ‘‘অনেকাধারং দস্সেতু’’ন্তি ৰুত্তং. তেনাহ ‘‘নিৰারণসঙ্খাতং সংৰরং…পে… পিধিয্যন্তি পচ্ছিজ্জন্তী’’তি (সু. নি. অট্ঠ. ২.১০৪১; চূল়নি. অট্ঠ. ৩). তস্সত্থো ‘‘নিৰারণসঙ্খাতং ৰিক্খম্ভনং, সংৰরং, পিধানঞ্চ কথেহী’’তি.
‘‘ৰোদান’’ন্তি ইমিনা সোতানং ৰিক্খম্ভনৰিসুদ্ধি, ‘‘ৰুট্ঠান’’ন্তি ইমিনা সমুচ্ছেদৰিসুদ্ধি অধিপ্পেতাতি আহ ‘‘পুচ্ছায দুৰিধত্থৰিসযতং ৰিৰরিতুং ‘এৰ’ন্তিআদি ৰুত্ত’’ন্তি. তথা চাহ ‘‘ৰোদাযতি…পে… অরিযমগ্গো’’তি.
দিট্ঠিমানাৰিজ্জাসোতাপি তণ্হাসোতানুগাতি আহ ‘‘যেভুয্যেন অনুরোধৰসেনা’’তি. উপচারৰসেনাতি নিস্সিতুপচারৰসেন. সব্বস্মাতি চক্খুতো যাৰ মনতোতি সব্বস্মা দ্ৰারতো. সব্বপ্পকারেনাত্তি তণ্হাযনমিচ্ছাভিনিৰেসনউন্নমনাদিপ্পকারেন.
তমেৰ সতিন্তি যাযং সতি পুব্বভাগে সোতানং ৰিক্খম্ভনৰসেন ৰুত্তা, তমেৰ সতিং. মগ্গক্খণে সোতানং সংৰরং পিধানং ব্রূমি. যস্মা পন পিধাযিকাপি সতি মগ্গক্খণে পঞ্ঞানুগা, পঞ্ঞাকিচ্চমেৰেত্থ অধিকং, তস্মা ৰুত্তং ‘‘পঞ্ঞাযেতে পিধীযরে’’তি.
সংৰরপিধানানন্তি এত্থ সংৰরসদ্দেন নিৰারণং ৰুত্তং.
যস্মিং ¶ যস্মিং অরিযমগ্গে অনধিগতে যং যং অভিসঙ্খারৰিঞ্ঞাণং উপ্পজ্জনারহং, তস্মিং তস্মিং অধিগতে তং তং ৰিঞ্ঞাণং অনুপ্পাদনিরোধেন নিরুজ্ঝতি সদ্ধিং অত্তনা সম্পযুত্তনামরূপেনাতি আহ ‘‘তস্স তস্স ৰিঞ্ঞাণস্স নিরোধেন সহেৰা’’তি. অনুপ্পাদনিরোধো হি এত্থ ‘‘নিরোধো’’তি অধিপ্পেতো অনুপাদিসেসনিব্বানস্স অধিপ্পেতত্তাতি. অনুসন্ধীযতি এতেনাতি অনুসন্ধি, ইধ পুচ্ছিযমানো অত্থো.
সহ ¶ ৰিসযেন দস্সেতুন্তি এত্থ সচ্চানি এৰ ৰিসযো. পহাতব্বসভাৰং সমুদযসচ্চং, তস্স ৰিসযো দুক্খসচ্চং. ‘‘সংযোজনিযেসু, ভিক্খৰে, ধম্মেসু অস্সাদানুপস্সিনো ৰিহরতো তণ্হা পৰড্ঢতী’’তি (সং. নি. ২.৫৩, ৫৭) হি ৰুত্তং. পহাযকসভাৰং মগ্গসচ্চং, তস্স ৰিসযো নিরোধসচ্চন্তি আহ ‘‘সহ ৰিসযেন…পে… সচ্চেসূ’’তি. কামঞ্চেত্থ ‘‘সমুদযো দ্ৰীসু ভূমীসু পহীযতী’’তি আরদ্ধং, ‘‘দস্সনেন তীণি সংযোজনানি পহীযন্তি, ভাৰনায সত্ত সংযোজনানি পহীযন্তী’’তি পন ৰিভাগৰচনমেৰ ৰত্তন্তি আহ ‘‘পহাযকৰিভাগমুখেন পহাতব্বৰিভাগং দস্সেতু’’ন্তি.
নিরৰসেসকামরাগব্যাপাদা ততিযমগ্গেন পহীযন্তি, ইতরে চতুত্থমগ্গেনাতি ৰুত্তং ‘‘ইতরেহি পন নিরৰসেস’’ন্তি. তত্থাতি কম্মৰিপাকৰট্টপ্পভেদেন তেধাতুকে ভৰত্তযে. সংযোজনৰসেনাতি সব্বদা যোজনৰসেন বন্ধনৰসেন.
১২. অগ্গফলঞাণতায একম্পি সমানং তন্নিমিত্তস্স খযানুপ্পাদারম্মণস্স পচ্চৰেক্খণঞাণস্স ৰসেন ফলৰোহারেন দ্ৰে নামানি লভতি.
সোমনস্সনামলাভো ইমিনা আরম্মণসঙ্কেতেনাতি তদত্থং ৰিৰরন্তো ‘‘খযে…পে… সমঞ্ঞাযা’’তি আহ.
১৩. তগ্গহণেনেৰাতি ফস্সপঞ্চমকপঞ্চরূপিন্দ্রিযগ্গহণেনেৰ. সহচরণাদিনাতি সহজাতাদিঅনন্তরাদিপচ্চযভাৰেন চেৰ নিস্সযারম্মণাদিনা চ. ‘‘সম্পযুত্ত’’ন্তি ইমিনা সহিততা অৰিসিট্ঠতা ইধাধিপ্পেতাতি আহ ‘‘অৰিভাগেন গহণীযভাৰং সন্ধাযা’’তি.
কথং সমাধিন্দ্রিযং উপ্পাদেতীতি আহ ‘‘সতিগ্গহণেন চেত্থ পরিযুট্ঠানপ্পহানং ইধাধিপ্পেত’’ন্তি. ন হি সমাধিনা পরিযুট্ঠানপ্পহানং সম্ভৰতি.
পদহতি ¶ এতেনাতি পধানং, ৰীরিযং. তেতি ৰীরিযসঙ্খারা. একরসেনাতি যথা ইন্দ্রিযানি একরসানি হোন্তি, এৰং একরসভাৰেন সরণতো পৰত্তনতো. তথা পৰত্তিযা এৰ সুট্ঠু ৰত ৰীরিযং ৰাহেসীতি যোগিনা সঙ্কপ্পেতব্বতো তদুপগৰীরিযৰাহনট্ঠেন ‘‘সম্পহংসনা’’তি ৰুত্তং. তেনাহ ‘‘এৰং মে…পে… হেতুভাৰতো’’তি.
ইদ্ধিসদ্দস্স ¶ পঠমো কত্তুঅত্থো, দুতিযো করণত্থো ৰুত্তো, পাদসদ্দস্স একো করণত্থো এৰ. পজ্জিতব্বা চ ইদ্ধী ৰুত্তা, ন চ ইজ্ঝন্তি. পজ্জিতব্বা চ ইদ্ধী পজ্জনকরণেন পাদেন সমানাধিকরণা ন হোন্তীতি ‘‘পঠমেন অত্থেন ইদ্ধি এৰ পাদো’’তি কথং সক্কা ৰত্তুং, তথা ইদ্ধিকিরিযাকরণেন সাধেতব্বা বুদ্ধিসঙ্খাতা ইদ্ধি পজ্জনকিরিযাকরণেন পজ্জিতব্বাতি দ্ৰিন্নং করণানং ন সমানাধিকরণতা সম্ভৰতীতি ‘‘দুতিযেন অত্থেন ইদ্ধিযা পাদো’’তি কথং সক্কা ৰত্তুন্তি চে? সক্কা, পাদস্স ইজ্ঝমানকোট্ঠাস ইজ্ঝনকরণূপাযভাৰতো. অথ ৰা ‘‘পঠমেন অত্থেন ইদ্ধিযা পাদো, দুতিযেন অত্থেন ইদ্ধি এৰ পাদো ইদ্ধিপাদো’’তি এৰং যোজনতো. কথং? অনন্তরত্থো পচ্চাসত্তিঞাযেন ইধ পঠমোতি অধিপ্পেতো, ততো পুরিমো দুতিযোতি.
‘‘ছন্দং চে ভিক্খু অধিপতিং করিত্ৰা লভতি সমাধি’’ন্তিআদি (ৰিভ. ৪৩২) ৰচনতো ছন্দসমাধিপ্পধানসঙ্খারসমন্নাগতং ইদ্ধিপাদং ভাৰেতীতি এত্থাপি ছন্দাধিপতি সমাধি ছন্দসমাধীতি অধিপতিসদ্দলোপং কত্ৰা সমাসো ৰুত্তোতি ৰিঞ্ঞাযতি. অধিপতিসদ্দত্থদস্সনৰসেনেৰ পন ‘‘ছন্দহেতুকো, ছন্দাধিকো ৰা সমাধী’’তি সম্মোহৰিনোদনিযং (ৰিভ. অট্ঠ. ৪৩১) ৰুত্তং, তস্মা ইধাপি ছন্দাধিপতি সমাধি ছন্দসমাধীতি ৰেদিতব্বো. তং পন ছন্দং ৰুত্তনযেন সদ্ধাসীসেন দস্সেন্তো ‘‘সদ্ধাধিপতেয্যা চিত্তেকগ্গতা’’তি ৰুত্তং. ‘‘ইদং পধান’’ন্তি ৰা ৰীরিযং ৰুত্তং. ৰীরিযসদ্দাপেক্খাসহিতং একৰচনেন ৰত্ৰা চতুব্বিধস্সপি ৰীরিযস্স অধিপ্পেতত্তা নিব্বত্তেতব্বধম্মৰিভাগেন চ ‘‘ইমে সঙ্খারা’’তি ৰুত্তং. তেন পধানভূতা সঙ্খারাতি এৰং সমাসো ৰেদিতব্বো. সঙ্খতসঙ্খারাদিনিৰত্তনত্থঞ্চেত্থ পধানগ্গহণং. অথ ৰা তং তং ৰিসেসং সঙ্খরোতীতি সঙ্খারো, সব্বম্পি ৰীরিযং. তত্থ চতুকিচ্চসাধকতো অঞ্ঞস্স নিৰত্তনত্থং পধানগ্গহণন্তি পধানভূতা সেট্ঠভূতাতি অত্থো.
ৰীরিযিদ্ধিপাদনিদ্দেসে ‘‘ৰীরিযসমাধিপ্পধানসঙ্খারসমন্নাগত’’ন্তি (ৰিভ. ৪৩৫) দ্ৰিক্খত্তুং ৰীরিযং আগতং. তত্থ পুরিমং সমাধিৰিসেসনং ‘‘ৰীরিযাধিপতি সমাধি ৰীরিযসমাধী’’তি, দুতিযং সমন্নাগমঙ্গদস্সনত্থং. দ্ৰে এৰ হি সব্বত্থ সমন্নাগমঙ্গানি সমাধি, পধানসঙ্খারো চ. ছন্দাদযো ¶ সমাধিৰিসেসনানি. পধানসঙ্খারো পন পধানৰচনেনেৰ ৰিসেসিতো, ন ছন্দাদীহীতি ন ইধ ৰীরিযাধিপতিতা পধানসঙ্খারস্স ৰুত্তা হোতি. ৰীরিযঞ্চ সমাধিং ৰিসেসেত্ৰা ঠিতমেৰ সমন্নাগমঙ্গৰসেন ¶ পধানসঙ্খারৰচনেন ৰুত্তন্তি নাপি দ্ৰীহি ৰীরিযেহি সমন্নাগমো ৰুত্তো হোতি. যস্মা পন ছন্দাদীহি ৰিসিট্ঠো সমাধি তথা ৰিসিট্ঠেনেৰ তেন সম্পযুত্তো পধানসঙ্খারো, সেসধম্মা চ, তস্মা সমাধিৰিসেসনানং ৰসেন ‘‘চত্তারো ইদ্ধিপাদা’’তি ৰুত্তা. ৰিসেসনভাৰো চ ছন্দাদীনং তংতংঅপস্সযনৰসেন হোতীতি ছন্দসমাধি…পে… ইদ্ধিপাদন্তি এত্থ নিস্সযত্থেপি পাদসদ্দেন উপাযত্থেন ছন্দাদীনং ইদ্ধিপাদতা ৰুত্তা হোতি. তথা হি অভিধম্মে উত্তরচূল়ভাজনীযে ‘‘চত্তারো ইদ্ধিপাদা ছন্দিদ্ধিপাদো’’তিআদিনা (ৰিভ. ৪৫৭) ছন্দাদীনমেৰ ইদ্ধিপাদতা ৰুত্তা. পঞ্হাপুচ্ছকে চ ‘‘চত্তারো ইদ্ধিপাদা – ইধ ভিক্খু ছন্দসমাধী’’তি (ৰিভ. ৪৬২) আরভিত্ৰাপি পুন ছন্দাদীনংযেৰ কুসলাদিভাৰো ৰিভত্তো. উপাযিদ্ধিপাদদস্সনত্থমেৰ হি নিস্সযিদ্ধিপাদদস্সনং কতং. অঞ্ঞথা চতুব্বিধতাৰ ন হোতীতি. অযমেত্থ পাল়িৰসেন অত্থৰিনিচ্ছযো ৰেদিতব্বো.
তদঙ্গসমুচ্ছেদনিস্সরণৰিৰেকনিস্সিতত্তং ৰত্ৰা পটিপ্পস্সদ্ধিৰিৰেকনিস্সিতস্স অৰচনং ‘‘ছন্দসমাধি…পে… ইদ্ধিপাদং ভাৰেতী’’তি (ৰিভ. ৪৩২) ভাৰেতব্বানং ইদ্ধিপাদানং ৰুত্তত্তা. ভাৰিতিদ্ধিপাদস্স হি সচ্ছিকাতব্বা ফলপরিযাপন্না ইদ্ধিপাদাতি.
ৰোস্সগ্গসদ্দো পরিচ্চাগত্থো, পক্খন্দনত্থো চাতি ৰোস্সগ্গস্স দুৰিধতা ৰুত্তা. যথাৰুত্তেন পকারেনাতি তদঙ্গসমুচ্ছেদপ্পকারেন, তন্নিন্নভাৰারম্মণপ্পকারেন চ. পরিণমন্তং ৰিপস্সনক্খণে.
১৪. পুব্বভাগপঞ্ঞাযাতি একাৰজ্জননানাৰজ্জনৰীথীসু পৰত্তউপচারপঞ্ঞায. অধিগমপঞ্ঞাযাতি অপ্পনাপঞ্ঞায. পুন পুব্বভাগপঞ্ঞাযাতি নানাৰজ্জনুপচারপঞ্ঞায, পটিসন্ধিপঞ্ঞায ৰা. উপচারপঞ্ঞাযাতি একাৰজ্জনে, সব্বত্থ ৰা পৰত্তউপচারপঞ্ঞায.
পুচ্ছাৰিস্সজ্জনৰিচযোপীতি যথাৰুত্তায পুচ্ছায ৰিস্সজ্জনৰিচযোপি. ৰুত্তনযানুসারেনাতি অদিট্ঠজোতনা, ৰিমতিচ্ছেদনা চাতি হেট্ঠা ৰুত্তনযানুগমনেন.
১৫. সেখে ¶ অসেখেতি সেক্খে অরিযপুগ্গলে, অসেক্খে অরিযপুগ্গলে. ৰিপস্সনাপুব্বঙ্গমপ্পহানেতি ৰিপস্সনং পুরেচারিকং কত্ৰা পৰত্তকিলেসপ্পহানে, পহানাভিসমযেতি অত্থো.
‘‘যং ¶ অনিচ্চং দুক্খং অনত্তা’’তি পাল়িং দস্সেত্ৰা পুন ‘‘যং অনিচ্চে দুক্খে অনত্তনী’’তি ৰচনং এৰম্পেত্থ পঠন্তীতি দস্সেতুং.
সেসসংকিলেসৰোদানধম্মাতি গেধতো অৰসিট্ঠসংকিলেসধম্মা চ সব্বৰোদানধম্মা চ. অভাৰেনাতি অভাৰনেন অভাৰকরণেন.
পযোগপরক্কমন্তি ভুসং যোগো পযোগো, পযোগোৰ পরক্কমো পযোগপরক্কমো, চিত্তং. উক্খিপতীতি কোসজ্জপক্খে পতিতুং অদেন্তো কুসলপক্খে উদ্ধং খিপেন্তো ৰিয পৰত্ততি. পধানৰীরিযন্তি অকুসলানং অনুপ্পাদনট্ঠেন উত্তমৰীরিযং. যোজেতব্বানীতি ‘‘আসেৰমানো ৰাযমতী’’তিআদিনা যোজেতব্বানি. অনুপ্পন্নাতি অৰত্তব্বতং আপন্নানন্তি ভূমিলদ্ধারম্মণাধিগ্গহিতাৰিক্খম্ভিতাসমুগ্ঘাটিতুপ্পন্নানং.
১৬. ‘‘অট্ঠমকস্স ইন্দ্রিযানী’’তি ৰুত্তত্তা ‘‘পঠমমগ্গে সদ্ধাদযো’’তিআদি ৰুত্তং. ইন্দ্রিযগ্গহণঞ্চ পাল়িযং নিদস্সনমত্তং দট্ঠব্বং.
অসুভানুপস্সনা কাযানুপস্সনাসতিপট্ঠানন্তি আহ ‘‘সতিপট্ঠানভাৰনায সুনিগ্গহিতো কামৰিতক্কো’’তি. সমাধি উপ্পজ্জমানো কামৰিতক্কম্পি নিগ্গহেত্ৰা এৰ উপ্পজ্জতীতি দস্সেন্তো ‘‘অনৰজ্জসুখপদট্ঠানেনা’’তিআদিমাহ. ‘‘কুসলেসু ধম্মেসু আরদ্ধৰীরিযো’’তিআদিনা ধম্মচ্ছন্দতো উপ্পজ্জমানো ৰীরিযচ্ছন্দো খন্তিং পরিব্রূহেতীতি দস্সেতি. অনৰজ্জধম্মানং উপকারকধম্মাসেৰনং ৰিয অনুপকারকধম্মপরিৰজ্জনম্পি পঞ্ঞানিসেৰনেনেৰ হোতীতি আহ ‘‘সমাধিআদীন’’ন্তিআদি.
১৭. সব্বধম্মাধিট্ঠানং দেসনং পুগ্গলাধিট্ঠানেন ৰিভজিতুং ‘‘লোকো নামা’’তিআদি ৰুত্তন্তি দস্সেন্তো ‘‘সব্বধম্মানন্তি…পে… দস্সেতু’’ন্তি আহ. মহগ্গতধম্মেসু ঠানং তংসম্পাদনাৰ. তথা সেসেসু. ৰড্ঢিযমানেসূতি যথা ৰিমুত্তিং পরিপাচযন্তি, এৰং ব্রূহিযমানেসু.
দস্সনপরিঞ্ঞাতি রূপারূপধম্মানং সলক্খণতো, পচ্চযতো চ পরিজাননা. তেনাহ ‘‘ঞাতপরিঞ্ঞা’’তি. পটিপক্খৰিধমনেন সদ্ধিং লক্খণত্তযৰিভাৰনা ইধ ‘‘ভাৰনাপরিঞ্ঞা’’তি অধিপ্পেতাতি আহ ‘‘ভাৰনা…পে… পরিঞ্ঞা চা’’তি ¶ . দস্সনত্থা পরিঞ্ঞা দস্সনপরিঞ্ঞা, ভাৰনত্থা পরিঞ্ঞা ভাৰনাপরিঞ্ঞাতি এৰং ৰা এত্থ অত্থো দট্ঠব্বো.
কক্খল়ফুসনাদীতি ¶ কক্খল়াদিফুসনাদি. অভিজানিত্ৰাতি অভিঞ্ঞায পঞ্ঞায জানিত্ৰা, ঠিতস্স অভিজাননহেতু ৰাতি অত্থো. অত্থোতি ফলং. নযোতি ৰুত্তনযো.
‘‘যং অসঙ্খত’’ন্তিপি পঠন্তি. চতুনযকোৰিদোতি একত্তনানত্তাদিনযচতুক্কে নিপুণো. দেসনাযুত্তিকুসলোতি ধম্মানং দেসনাৰিধিম্হি কুসলো.
সদিসী কাতব্বা সংসন্দনৰসেনাতি অধিপ্পাযো. আনেতব্বা ‘‘অযং দেসনা ইমায দেসনায এৰং সংসন্দতী’’তি. অত্থতো অপেতন্তি অযুত্তত্থং. অসম্বন্ধত্থন্তি অঞ্ঞমঞ্ঞং অসম্বন্ধপদত্থং. ননু পট্ঠানৰিচারো নযৰিচারো ৰিয হারেহি অসম্মিস্সো ৰিচারণন্তরোতি চোদনং মনসি কত্ৰা আহ ‘‘যস্মা পনা’’তিআদি. ইধ নিক্খিত্তোতি ইধ সুত্তৰিচযে সুত্তত্থৰিচারভাৰতো নিক্খিত্তো, এতেন ৰা পট্ঠানস্স হারন্তোগধভাৰদস্সনেনেৰ মূলপদানং ৰিয পট্ঠানস্স পদত্থন্তরাভাৰো দস্সিতোতি ৰেদিতব্বং.
ইমস্স সুত্তস্সাতি সংৰণ্ণিযমানসুত্তং সন্ধাযাহ. কস্মিং ৰা পদেতি সংৰণ্ণিযমানং গাথং সন্ধাযাহ. তব্বিচযেনাতি পুচ্ছাদিৰিচযেন, অস্সাদাদিৰিচযেন চ.
ৰিচযহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৩. যুত্তিহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
১৮. এৰমেতস্স সুত্তস্স অত্থো ন গহেতব্বো, এৰং পন গহেতব্বোতি অগ্গহেতব্বগহেতব্বানং অত্থানং ৰিজহনগ্গহণত্থায যুত্তাযুত্তিৰিচারণাযং ৰজ্জেতব্বেসু তাৰ পঠমং পটিপত্তীতি দস্সেন্তো আহ ‘‘অতথাকারেন গয্হমানা সুত্তত্থা ৰিসযো’’তি যথা ‘‘ৰামং মুঞ্চ, দক্খিণং গণ্হা’’তি (ধ. স. অট্ঠ. ৪৯৮; ৰিসুদ্ধি. মহাটী. ১.১৪; সং. নি. টী. ১.১.২১৩). ৰজ্জেতব্বভাৰতো হি সুত্তপদেহি সুত্তত্থে ¶ ৰিৰেচিতে গহেতব্বভাৰো চ অৰসিট্ঠো হোতি. তথা হি ৰক্খতি ‘‘মেত্তাৰিহারস্স সতো ব্যাপাদো চিত্তং পরিযাদায ঠস্সতী’তি ন যুজ্জতি দেসনা, ‘ব্যাপাদো পহানং অব্ভত্থং গচ্ছতী’তি যুজ্জতি দেসনা’’তি (নেত্তি. ২১).
যুত্তিনিদ্ধারণেন ¶ অযথাসভাৰতো ৰিৰেচিত্ৰা যথাসভাৰতো ধম্মস্স গহণকারণানি কথেন্তো ‘‘মহন্তা অপদিসিতব্বা এতেসন্তি মহাপদেসা’’তি ইমমত্থমাহ ‘‘বুদ্ধাদযো’’তিআদিনা. পতিট্ঠানানীতি পতিট্ঠানসাধনানি. সেসেসূতি সঙ্ঘাপদেসাদীসু. পঠমত্থো এৰ হি ইধ পাল়ি আগতো, ৰিনিচ্ছযনে কারণং মহাপদেসোতি অধিপ্পাযো. সুত্তোতরণাদীতি আদিসদ্দেন সুত্তানোতরণাদিপি সঙ্গয্হতি. সুত্তোতরণৰিনযসন্দস্সনানি হি কেনচি যথাভতস্স গন্থস্স ‘‘ধম্মো’’তি ৰিনিচ্ছযনে কারণং. সুত্তানোতরণৰিনযাসন্দস্সনানি ‘‘অধম্মো’’তি. যদি এৰন্তি যদি যথাভতস্স গন্থস্স সুত্তৰিনযেহি সংসন্দনং ‘‘ধম্মো’’তি, অসংসন্দনং ‘‘অধম্মো’’তি ৰিনিচ্ছযকারণং, এৰং সন্তেতি অত্থো. সম্পদীযতি ঞাপীযতি ধম্মো এতেহীতি সম্পদাযা, অক্খাতারো.
ৰিনীযন্তি রাগাদযো এতেনাতি ৰিনযো, কারণং. তেনাহ ‘‘রাগাদিৰূপসমনিমিত্ত’’ন্তি. কিং পন তং? সাধিট্ঠানসমথৰিপস্সনাদিধম্মা. যে পরতো ‘‘তেচত্তালীসং বোধঙ্গমা ধম্মা’’তি (নেত্তি. ২৪) ৰক্খতি.
ৰিনযমহাপদেসা কপ্পিযানুলোমতো অনুলোমকপ্পিযং নাম, তংসদিসতায সুত্তন্তমহাপদেসাপি অনুলোমকপ্পিযন্তি অট্ঠকথাৰোহারো. তেন ৰুত্তং ‘‘যং অনুলোমকপ্পিযন্তি ৰুচ্চতী’’তি.
যদিপি তত্থ তত্থ পৰত্তা ভগৰতো পকিণ্ণকদেসনা অট্ঠকথা, সা পন ধম্মসঙ্গাহকেহি তেপিটকং বুদ্ধৰচনং সঙ্গাযিত্ৰা তস্স অত্থসংৰণ্ণনানুরূপেন ৰাচনামগ্গং আরোপিতত্তা আচরিযৰাদো নাম. তেন ৰুত্তং ‘‘আচরিযৰাদো নাম অট্ঠকথা’’তি. তিস্সোপি সঙ্গীতিযো আরুল়্হো এৰ হি বুদ্ধৰচনস্স অত্থসংৰণ্ণনাভূতো কথামগ্গো পচ্ছা তম্বপণ্ণিযেহি মহাথেরেহি সীহল়ভাসায ঠপিতো. অত্তনোমতি থেরৰাদো. সমেন্তমেৰ গহেতব্বন্তি যথা পাল়িযা সংসন্দতি ¶ , এৰং মহাপদেসতো অত্থা উদ্ধরিতব্বাতি দস্সেতি. পমাদপাঠৰসেন আচরিযৰাদস্স কদাচি পাল়িযা অসংসন্দনাপি সিযা, সো ন গহেতব্বোতি দস্সেন্তো আহ – ‘‘সুত্তেন সমেন্তো এৰ গহেতব্বো’’তি.
চতূহি মহাপদেসেহি যুজ্জতীতি চতূহি মহাপদেসেহি ন ৰিরুজ্ঝতি. ইদানি তং অৰিরুজ্ঝনাকারং দস্সেন্তো ‘‘যেন যেনা’’তিআদি ৰুত্তং. সুত্তোতরণাদি এৰ হেত্থ কারণং. তস্স চ অনেকাকারতায ‘‘পকারেনা’’তি ৰুত্তো. সংৰণ্ণিযমানে সুত্তে সংৰণ্ণনাৰসেন গহেতব্বন্তি ¶ সম্বন্ধো. আভতেনাতি আনীতেন. সুত্ততোতি সুত্তন্তরতো. অযঞ্হেত্থ অত্থো – কেনচি পসঙ্গেন সুত্তন্তরতো উদ্ধরিত্ৰা আনীতেন সুত্তপদেন সুত্তোতরণাদিনা, কারণপ্পকারেন চ চতুমহাপদেসাৰিরোধেন সংৰণ্ণিযমানে সুত্তে সংৰণ্ণনাৰসেন অত্থজাতং গহেতব্বন্তি. তেনাহ ‘‘তেন…পে… কাতব্বা’’তি. তত্থ যুত্তিহারযোজনা কাতব্বাতি যুত্তিনিদ্ধারণৰসেন অযং যুত্তিহারো যোজেতব্বো. অথ ৰা যুত্তিহারযোজনা কাতব্বাতি ইমিনা হারেন ৰক্খমাননযেন যুত্তিগৰেসনং কত্ৰা তায যুত্তিযা সব্বহারযোজনা কাতব্বাতি অত্থো. লক্খণঞ্হেতং যুত্তিগৰেসনায, যদিদং যুত্তিহারো. তেনাহ ‘‘সব্বেসং হারানং, যা ভূমী, যো চ গোচরো তেসং. ‘‘যুত্তাযুত্তপরিক্খা’’তি (নেত্তি. ৪), ‘‘ইমায যুত্তিযা অঞ্ঞমঞ্ঞেহি কারণেহি গৰেসিতব্ব’’ন্তি (নেত্তি. ২০) চ.
১৯. যদি ৰা সব্বানি পদানি একং অত্থং অভিৰদন্তীতি যোজনা.
২০. জরাযং ঠিতস্স অঞ্ঞথত্তন্তি ঠিতস্স যং অঞ্ঞথত্তং অঞ্ঞথাভাৰো, অযং জরা নাম. খণিকমরণং খণিকনিরোধো. সমুচ্ছেদমরণং খীণাসৰানং খন্ধপরিনিব্বানং.
কেৰলস্সাতি জরায অমিস্সস্স. অঞ্ঞাৰ জরা, অঞ্ঞং মরণন্তি ‘‘পটিঞ্ঞাতস্স কেৰলস্স মরণস্স দিট্ঠত্তা’’তি হেতু. যথা তং দেৰানন্তি সদিসূদাহরণং, ৰিসদিসূদাহরণং পন ইদ্ধিপাদাদযো, অন্ৰযব্যতিরেকা গহেত্ৰা যোজেতব্বা.
তেহীতি ¶ জরামরণেহি.
‘‘জীরণভিজ্জনসভাৰা’’তি ইমিনা লেসেন তণ্হাজরামরণানং অনঞ্ঞত্তং যোজেতি. যদিপি ‘‘অঞ্ঞা তণ্হা, অঞ্ঞা জরা, অঞ্ঞং মরণ’’ন্তি সিদ্ধোৰাযমত্থো, যং সন্ধায ৰুত্তং ‘‘ন ইদ’’ন্তিআদি, তথাপি সক্কুণেয্যপরিহারাযং চোদনাতি অজ্ঝারুল়্হং তত্থ দোসং দস্সেতুং ‘‘যদি চ যথা জরামরণ’’ন্তি পাল়িপৰত্তানি দস্সেন্তো ‘‘যদি…পে… দস্সেতী’’তি আহ. ভাৰোতি অধিপ্পাযো. এতেসন্তি তণ্হাজরামরণানং.
‘‘ইমায যুত্তিযা অঞ্ঞমঞ্ঞেহি কারণেহি গৰেসিতব্ব’’ন্তি চ কেচি পঠন্তি, ব্যঞ্জনতোপি গৰেসিতব্বং, অঞ্ঞত্থ অত্থতো অঞ্ঞত্থম্পীতি অধিপ্পাযো. তমেৰ ব্যঞ্জনতো অঞ্ঞত্থং দস্সেতুং পাল়িযং ‘‘সল্লোতি ৰা’’তিআদি ৰুত্তং. ইমেসন্তি সল্লধূপাযনানং. ইচ্ছাৰিপরিযাযেতি ¶ ইচ্ছিতালাভে, অপ্পচ্চযসমৰাযে ৰা. ইদম্পি সমত্থনং হোতি যথাধিপ্পেতস্স অঞ্ঞত্থস্স ব্যতিরেকদস্সনভাৰতো. জরামরণৰিপরিযাযেতি জরামরণে অসতি. ন হি যথাধিপ্পেতজরামরণাভাৰে তণ্হা ন হোতীতি.
দ্ৰিধা ৰুত্তাতি দ্ৰিপ্পকারেন ৰুত্তা, দ্ৰিক্খত্তুং ৰা ৰুত্তা. যং ইদং…পে… আরম্মণকরণৰসেন ৰা অভিলপনন্তি এৰং কিরিযাপরামসনং যোজেতব্বন্তি ৰেদিতব্বং. ৰিসেসোতি অযং এতাসং ইচ্ছাতণ্হানং পকতিসঙ্খাতো ৰিসেসো. ‘‘দ্ৰীহি নামেহী’’তিপি পাল়ি. যদিপি এৰন্তি কামং ৰিসযৰিসেসেসু এৰং যথাৰুত্তঅৰত্থাৰিসেসেন ইচ্ছাতণ্হানং অত্থি কাচি ভেদমত্তাতি অত্থো. সভাৰতো পন ভেদো নত্থীতি দস্সেন্তো ‘‘তথাপী’’তি আহ.
ইচ্ছন্তীতি কামেন্তি. তণ্হাযনা পাতুকামতা. সন্তাপনট্ঠেনাতি পরিদহনভাৰেন. আকড্ঢনট্ঠেনাতি অৰহরণট্ঠেন. সরিতানীতি রাগৰসেন অল্লানি. তংসম্পযুত্তপীতিৰসেন সিনিদ্ধানি সিনেহিতানি. ৰিসত্তিকাতি ৰিত্থতা রূপাদীসু তেভূমকধম্মেসু ব্যাপনৰসেন. ৰিসটাতি পুরিমৰেৰচনমেৰ ত-কারস্স ট-কারং কত্ৰা ৰুত্তং. ৰিসালাতি ৰিপুলা. ৰিসক্কতীতি পরিসক্কতি সহতি. রত্তো হি রাগৰত্থুনা পাদেন তাল়িযমানোপি সহতি. ‘‘ওসক্কনং, ৰিপ্ফন্দনং ৰা ৰিসক্কন’’ন্তি ৰদন্তি. অনিচ্চাদিকং নিচ্চাদিতো ¶ গণ্হন্তী ৰিসংৰাদিকা হোতি. ৰিসংহরতীতি তথা তথা কামেসু আনিসংসং দস্সেন্তী ৰিৰিধেহি আকারেহি নেক্খম্মাভিমুখপ্পৰত্তিতো চিত্তং সংহরতি সংখিপতি. ৰিসং ৰা দুক্খং, তং হরতি, ৰহতীতি অত্থো. দুক্খনিব্বত্তকস্স কম্মস্স হেতুভাৰতো ৰিসমূলা, ৰিসং ৰা দুক্খাদিভেদা ৰেদনা মূলং এতাযাতি ৰিসমূলা, দুক্খসমুদযত্তা ৰিসং ফলং এতিস্সাতি ৰিসফলা. রূপাদিদুক্খস্সেৰ পরিভোগো এতায, ন অমতস্সাতি ৰিসপরিভোগা. সব্বত্থ নিরুত্তিৰসেন পদসিদ্ধি ৰেদিতব্বা. যো পনেত্থ পধানো অত্থো, তং দস্সেতুং পুন ‘‘ৰিসতা ৰা পনা’’তিআদি ৰুত্তং.
সিনেহনং পেমকরণং. বন্ধনট্ঠেনাতি সংযোজনট্ঠেন. আসীসনট্ঠেনাতি ইচ্ছনট্ঠেন. অভিনন্দনট্ঠেনাতি অস্সাদনট্ঠেন, সম্পটিচ্ছনট্ঠেন ৰা.
২১. অনভিরতীতি উক্কণ্ঠা. ঞাণনিব্বিদাতি নিব্বিদানুপস্সনা. যথা চ দুক্খূ…পে… চারেসু যুত্তি ৰুত্তাতি যোজনা.
সুখাপটিপদাদন্ধাভিঞ্ঞা ¶ সুখাপটিপদাখিপ্পাভিঞ্ঞা সুখাপটিপদাদযো. যো দুক্খায পটিপদায ৰিসেসং অধিগন্তুং ভব্বো, তস্স সুখাপটিপদাযোগ্যস্স ৰিয করিযমানা ধম্মদেসনা ৰিসেসাৰহা ন হোতি, তস্মা সা ন যুত্তাতি ইমমত্থং দস্সেতি ‘‘রাগচরিতো’’তিআদিনা. রাগচরিতস্স তথা তথা কামানং আদীনৰং, ওকারং, সংকিলেসং, নেক্খম্মে আনিসংসঞ্চ অৰিভাৰেত্ৰা আদিতো ৰিপস্সনাকথাৰ করিযমানা ন ৰিসেসাৰহা হোতি আসযস্স অসোধিতত্তাতি এতমত্থং দস্সেন্তো পাল়িযং ‘‘ৰিপস্সনা…পে… দেসনা’’তি আহাতি ৰেদিতব্বং. সেসপদেসুপীতি যথা ‘‘রাগচরিতস্সা’’তিআদিনা রাগচরিতকোট্ঠাসৰসেন পাল়িযং দেসনায অযুত্তি ৰুত্তা, ইমিনা নযেন সেসপদেসুপি দোসচরিতকোট্ঠাসাদীসুপি ‘‘দোসচরিতস্স পুগ্গলস্স অসুভং দেসেয্যা’’তিআদিনা পাল়িযং অৰুত্তোপি যথাসম্ভৰমত্থো নিদ্ধারেত্ৰা ৰত্তব্বো. কস্মা পন যুত্তিহারে অযুত্তিনিদ্ধারণা কতাতি চোদনং মনসি কত্ৰা আহ ‘‘এত্থ চা’’তিআদি. সেসেসুপি এসেৰ নযোতি সেসেসুপি দোসচরিতাদিৰসেন নিদ্ধারিতেসু অযুত্তিগৰেসনেসু অযমেৰ উপাযো. অনুলোমপ্পহান’’ন্তিপি পাল়ি, সো এৰত্থো.
‘‘যাৰতিকা ¶ ঞাণস্স ভূমী’’তি এতেন যুত্তিহারস্স মহাৰিসযতং দস্সেতি. কস্মা পনাযং মহাৰিসযোতি? যুত্তিৰিচারভাৰতো, সংৰণ্ণেতব্বস্স চ ধম্মস্স নানানযনিপুণাদিগুণৰিসেসযোগতোতি দস্সেন্তো ‘‘তং কিস্স হেতূ’’তি আহ.
অপরভাগেতি পচ্ছাভাগে. মেত্তাৰিহারিভাগস্স অপরিহীনতাৰচনতো অযোগো ৰুত্তো. তেনাহ ‘‘সতো’’তি. যথাৰুত্তকারণতো এৰাতি পটিপক্খত্তা এৰ.
পহানেকট্ঠভাৰতো দিট্ঠিমঞ্ঞিতস্স. আদীনৰদস্সনেন ৰিতক্কং জিগুচ্ছন্তা দুতিযজ্ঝানস্স আসন্নউপচারজ্ঝানধম্মাপি ৰিতক্কারম্মণা ন হোন্তি, পগেৰ দুতিযজ্ঝানধম্মাতি অধিপ্পাযেনাহ ‘‘আরম্মণকরণত্থো হেত্থ সহগতসদ্দো’’তি.
এৰং যুত্তিহারলক্খণং আগমতো যুত্তাযুত্তৰিচারং দস্সেত্ৰা ইদানি আগমানুগতায যুত্তিযাপি তং দস্সেতুং গুণমুখেন দোসৰিভজনং ৰিভজন্তো ‘‘অপিচেত্থা’’তিআদিমাহ. তং উত্তানত্থমেৰ.
যুত্তিহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৪. পদট্ঠানহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
২২. তেসং ¶ তেসন্তি অনৰসেসপরিযাদানং, তেন যে সুত্তে ৰুত্তা চ ধম্মা, যে চ তেসং কারণভূতং, তেসং সব্বেসম্পীতি ৰুত্তং হোতি. সব্বধম্মযাথাৰঅসম্পটিৰেধোতি ইমমত্থং দস্সেতুং ‘‘কত্থ পন সো’’তিআদি ৰুত্তং.
পিযাযিতব্বজাতিযন্তি পেমনীযসভাৰং. মিচ্ছাপটিপদাতি পমাদাপত্তি, মিচ্ছাভিনিৰেসো ৰা. একৰারং উপ্পন্নাপি পাণাতিপাতচেতনা ৰেরপ্পসৰনতো দোসস্স, একৰারং উপ্পন্নাপি পমাদাপত্তি, মিচ্ছাভিনিৰেসো ৰা মোহস্স উপ্পত্তিকারণন্তি পাল়িযং অৰুত্তম্পি নযতো নিদ্ধারেতব্বন্তি দস্সেন্তো ‘‘দোসস্স…পে… ইমিনাৰ নযেন অত্থো ৰেদিতব্বো’’তি আহ. নিমিত্তত্থগ্গহণলক্খণং ৰণ্ণসণ্ঠানং, অনুব্যঞ্জনত্থগ্গহণলক্খণং অনুব্যঞ্জনন্তি ‘‘নিমিত্তানুব্যঞ্জনগ্গহণলক্খণা’’তি ৰুত্তং. তত্থ তত্থ নিমিত্তং ইত্থিপুরিসনিমিত্তং. অনুব্যঞ্জনং হত্থপাদহসিতকথিতাদি. ফস্সো পচ্চযো এতিস্সাতি ¶ ফস্সপচ্চযা, তংভাৰো ফস্সপচ্চযতা. অস্সাদেতি এতাযাতি অস্সাদো, তণ্হা.
ৰত্থূনি ঞেয্যধম্মোতি আহ ‘‘ৰত্থুঅৰিপ্পটিপত্তি ৰিসযসভাৰপটিৰেধো’’তি. ইধাধিপ্পেতং সম্মাপটিপত্তিং দস্সেতুং ‘‘সীলসমাধিসম্পদান’’ন্তি ৰুত্তং. একদেসুপলক্খণৰসেন, ৰণ্ণগন্ধরাগিসপ্পাযৰসেন ৰা পাল়িযং ‘‘ৰিনীলকৰিপুব্বকগ্গহণলক্খণা অসুভসঞ্ঞা’’তি ৰত্ৰা ‘‘তস্সা নিব্বিদাপদট্ঠান’’ন্তি ৰুত্তং নিব্বিদং দস্সেন্তো ‘‘নিব্বিদা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ পরিতস্সনতো ৰিসেসেতুং ‘‘ঞাণেনা’’তি ৰিসেসিতং. তথা পৰত্তন্তি নিব্বিদনাকারেন পৰত্তনং.
যোনিসো উম্মুজ্জন্তিযা ৰিদেহরঞ্ঞো ধীতায রুচায জাতিস্সরঞাণং কম্মস্সকতঞ্ঞাণস্স কারণং অহোসি, ন পন অসপ্পুরিসূপনিস্সযতো, অযোনিসো উম্মুজ্জন্তস্স তস্সেৰ রঞ্ঞো সেনাপতিনো অলাতস্স বীজকস্স দাসস্সাতি ইমমত্থং দস্সেন্তো ‘‘ইমস্স চ…পে… উদাহরিতব্বো’’তি আহ. সোতি পসাদো. অৰত্থাৰিসেসোতি সম্পযুত্তধম্মানং অনাৰিলভাৰলক্খিতো অৰত্থাভেদো. আযতনগতোতি ঠানগতো, রতনত্তযৰিসযোতি অত্থো. ‘‘কাযো’’তিআদিনা অৰত্থাৰিসেসেন ৰিনা সভাৰসিদ্ধমেৰ পদট্ঠানং দস্সেতি.
ইমস্মিং চ ঠানে পাল়িযং পুব্বে যেসং ধম্মানং পদট্ঠানং নিদ্ধারিতং, তে ধম্মা যেসং ধম্মানং ¶ পদট্ঠানানি হোন্তি, তে দস্সেতুং ‘‘অপরো নযো’’তিআদি আরদ্ধন্তি ৰেদিতব্বং. অস্সাদমনসিকারো অযোনিসোমনসিকারলক্খণো ৰুত্তো নিদস্সনমত্তঅত্থোতি ৰেদিতব্বো, যেভুয্যেন সত্তানং লোভৰসেন অযোনিসোমনসিকারা সংৰত্তন্তীত্তি দস্সনত্থং ৰা এৰং ৰুত্তং. উপপত্তি এৰ ওপপচ্চযং, তস্স ভাৰো ওপপচ্চযিকন্তি আহ ‘‘উপপত্তিভৰভাৰেনা’’তি. ৰৰত্থিতভাৰোতি ৰৰত্থিতভাৰো রূপস্স দস্সনাদিপটিনিযতারম্মণকিচ্চতা. ভৰস্স অঙ্গানীতি ভৰস্স কারণানি. দুতিযে অঙ্গানীতি অৰযৰা, কম্মৰট্টম্পি ৰা কারণঙ্গভাৰেন যোজেতব্বং.
কম্মট্ঠানস্সাতি ভাৰনায ব্রূহনা ৰড্ঢনা. তেসূতি তিত্থঞ্ঞুতাদীসু. কল্যাণমিত্তস্স সম্মদেৰ পযিরুপাসনাযপীতি তং নিস্সায লদ্ধেন সব্বায ধম্মস্সৰনেন ধম্মুপসংহিতং পামোজ্জং হোতীতি তিত্থঞ্ঞুতা পীতঞ্ঞুতায পদট্ঠানং. এৰং যায ৰিমুত্তিযা সতি ৰিমুত্তিঞাণদস্সনং হোতীতি ¶ সা তস্স পদট্ঠানন্তি অযমত্থো পাকটোতি আহ ‘‘পুরিমানং…পে… সুৰিঞ্ঞেয্যো এৰা’’তি. সহ অধিট্ঠানেনাতি ঞাতপরিঞ্ঞায সদ্ধিং. ঞাতপরিঞ্ঞা হি তীরণপরিঞ্ঞায অধিট্ঠানং. সেসং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.
পদট্ঠানহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৫. লক্খণহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
২৩. ‘‘লক্খণহারস্স ৰিসযং পুচ্ছতী’’তি ৰুত্তং, ‘‘কো পন তস্স ৰিসযো’’তি ৰুত্তে সমানলক্খণা অৰুত্তধম্মা. কাযানুপস্সনায সমারদ্ধায ৰেদনানুপস্সনাদযো সুখেনেৰ সিজ্ঝন্তীতি তব্বচনেন ৰেদনাগতাসতিআদীনং ৰুত্তভাৰো দস্সিতো সতিপট্ঠানভাৰেন একলক্খণত্তাতি কাযানুপস্সনাসতিপট্ঠানস্স সদ্ধানুগ্গহিতানি ৰীরিযসতিসমাধিপঞ্ঞিন্দ্রিযানি সাধনং, এৰং ইতরেসম্পীতি কত্ৰা ৰুত্তং. অযং অত্থো অট্ঠকথাযমেৰ (নেত্তি. অট্ঠ. ৫১) পরতো আগমিস্সতি. ইমিনা নযেন সেসেসুপি একলক্খণতানিদ্দেসেসু অত্থো ৰেদিতব্বো. পরতোতি চতুব্যূহহারৰণ্ণনাযং (নেত্তি. অট্ঠ. ২০).
অসম্মিস্সতোতি ৰেদনাদযোপি এত্থ সিতা এত্থ পটিসন্ধাতি কাযে ৰেদনাদিঅনুপস্সনাপসঙ্গেপি আপন্নে তদসম্মিস্সতোতি অত্থো.
অৰযৰিগাহসমঞ্ঞাতিধাৰনসারাদানাভিনিৰেসনিসেধনত্থং ¶ কাযং অঙ্গপচ্চঙ্গেহি, তানি চ কেসাদীহি, কেসাদিকে চ ভূতুপাদাযরূপেহি ৰিনিব্ভুজিতুং ‘‘তথা ন কাযে’’তিআদিমাহ. পাসাদাদিনগরাৰযৰসমূহে অৰযৰিৰাদিনোপি অৰযৰিগাহণং করোন্তি. নগরং নাম কোচি অত্থো অত্থীতি পন কেসঞ্চি সমঞ্ঞাতিধাৰনং সিযাতি ইত্থিপুরিসাদিসমঞ্ঞাতিধাৰনে নগরনিদস্সনং ৰুত্তং. অঞ্ঞো কোচি সত্তাদিকো. যং পস্সতি ইত্থিং, পুরিসং ৰা. ননু চক্খুনা ইত্থিপুরিসদস্সনং নত্থীতি? সচ্চং নত্থি, ‘‘ইত্থিং পস্সামি, পুরিসং পস্সামী’’তি পন পৰত্তসমঞ্ঞাৰসেন ‘‘যং পস্সতী’’তি ৰুত্তং. মিচ্ছাদস্সনেন ৰা দিট্ঠিযা যং পস্সতি, ন তং দিট্ঠং রূপাযতনং হোতি, রূপাযতনং ৰা তং ন হোতীতি অত্থো. অথ ৰা তং কোসাদিভূতুপাদাযসমূহসঙ্খাতং ¶ দিট্ঠং ন হোতি, দিট্ঠং ৰা যথাৰুত্তং ন হোতীতি অত্থো. যং দিট্ঠং তং ন পস্সতীতি যং রূপাযতনং, কেসাদিভূতুপাদাযসমূহসঙ্খাতং ৰা দিট্ঠং, তং পঞ্ঞাচক্খুনা ভূততো ন পস্সতীতি অত্থো.
ন অঞ্ঞধম্মানুপস্সীতি ন অঞ্ঞসভাৰানুপস্সী, অসুভাদিতো অঞ্ঞাকারানুপস্সী ন হোতীতি ৰুত্তং হোতি.
পথৰীকাযন্তি কেসাদিং পথৰীধম্মসমূহত্তা ‘‘কাযো’’তি ৰদতি, লক্খণপথৰিমেৰ ৰা অনেকভেদভিন্নং সকলসরীরগতং পুব্বাপরিযভাৰেন পৰত্তমানং সমূহৰসেন গহেত্ৰা ‘‘কাযো’’তি ৰদতি. এৰং অঞ্ঞত্থাপি.
আকারসমূহসঙ্খাতস্সাতি অনিচ্চতাদিআকারসমুদাযপরিযাযস্স.
তীসু ভৰেসু কিলেসেতি ভৰত্তযৰিসযকিলেসে. সব্বত্থিকন্তি সব্বত্থ লীনে, উদ্ধতে চ চিত্তে ইচ্ছিতব্বত্থা, সব্বে ৰা লীনে, উদ্ধতে চ ভাৰেতব্বা বোজ্ঝঙ্গা অত্থিকা এতাযাতি সব্বত্থিকা. অন্তো সঙ্কোচোতি অন্তো ওলীযনা, কোসজ্জন্তি অত্থো.
২৪. গহিতেসূতি ভাৰনাগ্গহণেন গহিতেসু, ভাৰিতেসূতি অত্থো, ৰচনেন ৰা গহিতেসু. ভাৰনাগ্গহণদীপনত্থত্তা পন ৰচনেন গহণস্স ভাৰনাগ্গহণমেত্থ পধানং. যস্স সতিপট্ঠানা ভাৰিতা, তস্স সম্মপ্পধানাদযো বোধিপক্খিযধম্মা ন ভাৰিতাতি নেতং ঠানং ৰিজ্জতীতি চ সমানলক্খণতাপদেসেন ইমমত্থং দস্সেতুং পাল়িযং ‘‘চতূসু সতিপট্ঠানেসু ভাৰিযমানেসু চত্তারো সম্মপ্পধানা ভাৰনাপারিপূরিং গচ্ছন্তী’’তিআদি ৰুত্তং.
ৰিপল্লাসা ¶ পহীযন্তি উজুৰিপচ্চনীকভাৰতো. ‘‘আহারসমুদযা কাযস্স সমুদযো, ফস্সসমুদযা ৰেদনানং সমুদযো (সং. নি. ৫.৪০৮), সঙ্খারপচ্চযা ৰিঞ্ঞাণং, ৰিঞ্ঞাণপচ্চযা নামরূপ’’ন্তি (সং. নি. ১.১, ৩৯; ম. নি. ৩.১২৬; মহাৰ. ১; উদা. ১; ৰিভ. ২২৫) ৰচনতো কাযাদীনং সমুদযভূতা কবল়ীকারাহারফস্সমনোসঞ্চেতনাৰিঞ্ঞাণাহারাকাযাদীনং পরিজাননেন পরিঞ্ঞাতা হোন্তি তপ্পটিপক্খপ্পহানতোতি দস্সেন্তো ‘‘চত্তারো ¶ আহারা’’তিআদিমাহ. সব্বত্থাতি ‘‘উপাদানেহি অনুপাদানো ভৰতী’’তি এৰমাদীসু.
তত্থ যস্মা পঞ্চ কামগুণা সৰিসেসা কাযে লব্ভন্তীতি ৰিসেসেন কাযো কামুপাদানস্স ৰত্থু, সুখৰেদনস্সাদৰসেন পরলোকনিরপেক্খো ‘‘নত্থি দিন্ন’’ন্তিআদি (দী. নি. ১.১৭১; ম. নি. ১.৪৪৫; ২.৯৪-৯৫, ২২৫; ৩.৯১, ১১৬; সং. নি. ৩.২১০; ধ. স. ১২২১; ৰিভ. ৯৩৮) পরামাসং উপ্পাদেতীতি দিট্ঠুপাদানস্স ৰেদনা, চিত্তে নিচ্চগ্গহণৰসেন সস্সতস্স ‘‘অত্তনো সীলাদিৰসেন পরিসুদ্ধপরামসনং হোতী’’তি সীলব্বতুপাদানস্স চিত্তং, নামরূপপরিচ্ছেদেন ভূতং ভূততো অপস্সন্তস্স ‘‘অত্তাভিনিৰেসো হোতী’’তি অত্তৰাদুপাদানস্স ধম্মা ৰত্থু, তস্মা ‘‘চতূসু সতিপট্ঠানেসু ভাৰিযমানেসু উপাদানেহি অনুপাদানো ভৰতী’’তি ৰুত্তং.
যস্মা পন ৰুত্তনযেনেৰ কাযো কামযোগস্স ৰত্থু, ভৰেসু সুখগ্গহণৰসেন ভৰস্সাদো হোতীতি ভৰযোগস্স ৰেদনা, সন্ততিঘনগ্গহণৰসেন চিত্তে অত্তাভিনিৰেসো হোতীতি দিট্ঠিযোগস্সচিত্তং, ধম্মৰিনিব্ভোগস্স দুক্করত্তা, ধম্মানং ধম্মমত্ততায চ দুপ্পটিৰিজ্ঝত্তা সম্মোহো হোতীতি অৰিজ্জাযোগস্স ধম্মা, ৰত্থু, তস্মা চতুসতিপট্ঠানভাৰনায তেসু তেসং পহানসিদ্ধিতো যোগেহি ৰিসংযুত্ততা ৰুত্তা. এতেনেৰ আসৰেহি অনাসৰতা, ওঘেহি নিত্তিণ্ণতা চ সংৰণ্ণিতা হোতি কামরাগাদীনং এৰ কামযোগকামাসৰকামোঘাদিভাৰতো.
ৰুত্তনযেনেৰ কাযো অভিজ্ঝাকাযগন্থস্স ৰত্থু, ‘‘দুক্খায ৰেদনায পটিঘানুসযো অনুসেতী’’তি (ম. নি. ১.৪৬৫) দুক্খদুক্খৰিপরিণামদুক্খসঙ্খারদুক্খভূতা ৰেদনা ৰিসেসেন ব্যাপাদকাযগন্থস্স ৰত্থু, চিত্তে নিচ্চাভিনিৰেসৰসেন সস্সতস্স ‘‘অত্তনো সীলেন সুদ্ধী’’তিআদিপরামসনং হোতীতি সীলব্বতপরামাসস্স চিত্তং ৰত্থু, সপ্পচ্চযনামরূপদস্সনাভাৰতো ভৰৰিভৰদিট্ঠিসঙ্খাতো ইদংসচ্চাভিনিৰেসো হোতীতি তস্স ধম্মা ৰত্থূতি চতুসতিপট্ঠানাতি যোজেতব্বং.
ৰুত্তনযেনেৰ ¶ ¶ ৰিসেসতো কাযো রাগসল্লস্স ৰত্থু, ৰেদনা দোসসল্লস্স, ‘‘চিত্তং নিচ্চগ্গহণৰসেন অত্তাভিনিৰেসং অত্তানং সেয্যাদিতো দহতী’’তি চিত্তং মানসল্লস্স, ৰুত্তনযেনেৰ ধম্মা মোহসল্লস্স ৰত্থূতি চতুসতিপট্ঠানাতি যোজেতব্বং.
যস্মা পন কাযানুপস্সনাদীহি কাযৰেদনাচিত্তধম্মেসু পরিঞ্ঞাতেসু রূপৰেদনাসঞ্ঞাসঙ্খারক্খন্ধা পরিঞ্ঞাতা হোন্তি, চিত্তে হি পরিঞ্ঞাতে সঞ্ঞাপি পরিঞ্ঞাতাৰ হোতি, তস্মা ‘‘ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিযো চস্স পরিঞ্ঞং গচ্ছন্তী’’তি ৰুত্তং.
তথা ৰিসেসতো কাযে সাপেক্খা ছন্দাগতিং গচ্ছতীতি কাযো ছন্দাগতিযা ৰত্থু, ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদনা ব্যাপাদস্স নিমিত্তন্তি সা দোসাগতিযা ৰত্থু, সন্ততিঘনগ্গহণৰসেন সরাগাদিচিত্তে সম্মোহো হোতীতি মোহাগতিযা চিত্তং, ধম্মসভাৰানৰবোধেন ভযং হোতীতি ভযাগতিযা ধম্মা ৰত্থূতি চতুসতিপট্ঠানভাৰনায অগতিগমনপ্পহানং হোতীতি আহ ‘‘অগতিগমনেহি চ ন অগতিং গচ্ছতী’’তি.
‘‘অকুসলস্স সোমনস্সস্স ৰসেনা’’তি ইদং ‘‘অযম্পি অত্থো সম্ভৰতী’’তি কত্ৰা ৰুত্তং. ‘‘সুখায ৰেদনায রাগানুসযো অনুসেতী’’তি (ম. নি. ১.৪৬৫) পন ৰচনতো সুখৰেদনাগ্গহণেন তত্থানুসযনেন সমুদযসচ্চং দেসিতন্তি ৰেদিতব্বং. দেসিতং দুক্খং অরিযসচ্চন্তি দুক্খদুক্খগ্গহণেন সাতিসযং দুক্খং অরিযসচ্চং পকাসিতং হোতীতি পাল়িযং ‘‘দুক্খং অরিযসচ্চং দেসিত’’ন্তি ৰুত্তং. সহচরণাদীসু যং ৰত্তব্বং, তং হেট্ঠা নিদ্দেসৰারৰণ্ণনাযং (নেত্তি. অট্ঠ. ৫ আদযো) ৰুত্তং.
লক্খণহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৬. চতুব্যূহহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
২৫. হারানন্তি নিদ্ধারণে সামিৰচনং. হারেসু ইমস্স চতুব্যূহহারস্স ৰিসেসতো সুত্তস্স ব্যঞ্জনৰিচযভাৰতোতি যোজনা. তেন ৰুত্তং ‘‘ব্যঞ্জন…পে… দস্সেতী’’তি. যাযাতি নিরুত্তিযা.
যথারহন্তি ¶ ¶ সংৰণ্ণিযমানে সুত্তে যং যং অরহতি নিব্বচনং ৰত্তুং, তংতংলোকসমঞ্ঞানুরোধেনেৰ. পুব্বভাগপটিপদা সম্পাদেত্ৰা পচ্ছা সচ্চাভিসমযং পাপুণাতীতি আহ ‘‘সম্মুতি…পে… হোতী’’তি, তংতংপঞ্ঞত্তিগ্গহণমুখেন পরমত্থগ্গহণং হোতীতি এৰং ৰা ইমিনা সম্বন্ধো.
যমিদং অনিন্দ্রিযবদ্ধরূপসন্তানং সন্ধায ‘‘উভযমন্তরেনা’’তি ইধ ৰুত্তং. ওতরণহারে (নেত্তি. অট্ঠ. ৪২ আদযো) পনস্স দ্ৰারপ্পৰত্তফস্সাদিধম্মে সন্ধায ৰুত্তভাৰং দস্সেতুং ‘‘উভযমন্তরেনাতি ফস্সসমুদিতেসু ধম্মেসূ’’তি অত্থো ৰুত্তো. অট্ঠকথাচরিযা পনাহু ‘‘অন্তরেনাতি ৰচনং পন ৰিকপ্পন্তরদীপন’’ন্তি. তস্মা অযমেত্থ অত্থো – ন ইমং লোকং, ন হুরং লোকং, অথ খো উভযমন্তরেনাতি. অপরো ৰিকপ্পো – উভযমন্তরেনাতি ৰা ৰচনং ৰিকপ্পন্তরাভাৰদীপনং. তস্সত্থো – ন ইমং লোকং, ন হুরং লোকং নিস্সায ঝাযতি ঝাযী, উভযমন্তরেন পন অঞ্ঞং ঠানং অত্থীতি.
যেপি চ ‘‘অন্তরাপরিনিব্বাযী, সম্ভৰেসী’’তি চ ইমেসং সুত্তপদানং অত্থং মিচ্ছা গহেত্ৰা অত্থি এৰ অন্তরাভৰোতি ৰদন্তি, তেপি যস্মা অৰিহাদীসু তত্থ তত্থ আযুৰেমজ্ঝং অনতিক্কমিত্ৰা অন্তরা অগ্গমগ্গাধিগমেন অনৰসেসকিলেসপরিনিব্বানেন পরিনিব্বাযন্তীতি অন্তরাপরিনিব্বাযী, ন অন্তরাভৰভূতোতি পুরিমস্স সুত্তপদস্স অত্থো. পচ্ছিমস্স চ যে ভূতা এৰ, ন পুন ভৰিস্সন্তি, তে হি (কথা. অনুটী. ৫০৭) খীণাসৰা, পুরিমপদেহি ‘‘ভূতা’’তি ৰুত্তা. তব্বিপরীততায সম্ভৰং এসন্তীতি সম্ভৰেসিনো. অপ্পহীনভৰসংযোজনত্তা সেক্খা, পুথুজ্জনা চ. চতূসু ৰা যোনীসু অণ্ডজজলাবুজসত্তা যাৰ অণ্ডকোসং, ৰত্থিকোসঞ্চ ন ভিন্দন্তি, তাৰ সম্ভৰেসী নাম. অণ্ডকোসতো, ৰত্থিকোসতো চ বহি নিক্খন্তা ভূতা নাম. সংসেদজওপপাতিকা চ পঠমচিত্তক্খণে সম্ভৰেসী নাম, দুতিযচিত্তক্খণতো পট্ঠায ভূতা নাম. যেন ৰা ইরিযাপথেন জাযন্তি, যাৰ ততো অঞ্ঞং ন পাপুণন্তি, তাৰ সম্ভৰেসী, ততো পরং ভূতাতি অত্থো, তস্মা নত্থীতি পটিক্খিপিতব্বং. সতি হি উজুকে পাল়িঅনুগতে অত্থে কিং অনিদ্ধারিতসামত্থিযেন অন্তরাভৰেন অত্তভাৰপরিকপ্পিতেন পযোজনন্তি.
যং ¶ পন যে ‘‘সন্তানৰসেন পৰত্তমানানং ধম্মানং অৰিচ্ছেদেন দেসন্তরেসু পাতুভাৰো দিট্ঠো. যথা তং ৰীহিআদিঅৰিঞ্ঞাণকসন্তানে, এৰং সৰিঞ্ঞাণকসন্তানেপি অৰিচ্ছেদেন দেসন্তরেসু পাতুভাৰেন ভৰিতব্বং. অযঞ্চ নযো সতি অন্তরাভৰে যুজ্জতি, নাঞ্ঞথা’’তি যুত্তিং ¶ ৰদন্তি. তেহি ইদ্ধিমতো চেতোৰসিপ্পত্তস্স চিত্তানুগতিকং কাযং অধিট্ঠহন্তস্স খণেন ব্রহ্মলোকতো ইধূপসঙ্কমনে, ইতো ৰা ব্রহ্মলোকগমনে যুত্তি ৰত্তব্বা. যদি সব্বত্থেৰ ৰিচ্ছিন্নদেসে ধম্মানং পৰত্তি ন ইচ্ছিতা, যদিপি সিযা ‘‘ইদ্ধিৰিসযো অচিন্তেয্যো’’তি, তং ইধাপি সমানং ‘‘কম্মৰিপাকো অচিন্তেয্যো’’তি ৰচনতো, তস্মা তং তেসং মতিমত্তমেৰ. অচিন্তেয্যসভাৰা হি সভাৰধম্মা, তে কত্থচি পচ্চযৰিসেসেন ৰিচ্ছিন্নদেসে পাতুভৰন্তি, কত্থচি অৰিচ্ছিন্নদেসে চ. তথা হি মুখঘোসাদীহি অঞ্ঞস্মিং দেসে আদাসপব্বতপ্পদেসাদিকে পটিবিম্বপটিঘোসাদিকং পচ্চযুপ্পন্নং নিব্বত্তমানং দিস্সতি, তস্মা ন সব্বং সব্বত্থ উপনেতব্বন্তি অযমেত্থ সঙ্খেপো. ৰিত্থারতো পন পটিবিম্বস্স উদাহরণভাৰসাধনাদিকো অন্তরাভৰৰিচারো কথাৰত্থুপ্পকরণস্সটীকাযং (কথা. অনুটী. ৫০৭) গহেতব্বো.
অপরে পন ‘‘ইধাতি কামভৰো, হুরন্তি অরূপভৰো, উভযমন্তরেনাতি রূপভৰো ৰুত্তো’’তি ৰদন্তি, ‘‘ইধাতি পচ্চযধম্মা, হুরন্তি পচ্চযুপ্পন্নধম্মা, উভযমন্তরেনাতি পণ্ণত্তিধম্মা ৰুত্তা’’তি চ ৰদন্তি, তং সব্বঅট্ঠকথাসু নত্থি, তস্মা ৰুত্তনযেনেৰ অত্থো ৰেদিতব্বো. অৰসিট্ঠং রূপন্তি আপোধাতুআকাসধাতূহি সদ্ধিং লক্খণরূপানি, ওজঞ্চ সন্ধাযাহ অনিন্দ্রিযবদ্ধরূপস্স অধিপ্পেতত্তা. তস্স খীণাসৰস্স তং নিব্বানারম্মণং চিত্তং ন জানন্তি ন ঞাযন্তি ‘‘ঝাযমানা’’তি ৰুত্তত্তা. সেসং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.
চতুব্যূহহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৭. আৰট্টহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
২৯. অকুসলানং ধম্মানং ৰিদ্ধংসনসভাৰত্তা, অকুসলানং ৰা পজহনে কুসলানং সম্পাদনে পট্ঠপনসভাৰত্তা আরম্ভধাতু. তথাভূতাতি সীলাদীহি ¶ সমঙ্গীভূতা. কামধাতুআদিকা তিধাতুযোৰ তেধাতু. তস্স অভিভৰনতো তেধাতুইস্সরো মচ্চুরাজা. অনাদিমতিসংসারে চিরকালং লদ্ধপতিট্ঠাপি অচিরকালং ভাৰিতেহি কুসলেহি ধম্মেহি সমুচ্ছিন্দনীযত্তা অবলা কিলেসাতি ৰুত্তং ‘‘অবলং দুব্বল’’ন্তি. তেনাহ ‘‘অবলা নং বলীযন্তী’’তি.
ইদং ৰচনং অযং গাথাপাদো. সমাধিস্স পদট্ঠানন্তি এত্থ সমাধিস্স কারণং সমতানুযোগে নিযোজনতোতি ¶ যোজেতব্বং. এস নযো সেসেসুপি. পপঞ্চাতি রাগাদযোৰ. তথা চেৰ সংৰণ্ণিতন্তি দেসনায পদট্ঠানভাৰেনেৰ অত্থসংৰণ্ণনা কতাতি অত্থো.
ন্তি তং দেসনং. তস্সাতি সভাগাদিৰসেন আৰট্টনস্স. পরিপক্কঞাণানং ৰিসেসাধিগমায. লাভৰিনিচ্ছযপরিগ্গহমচ্ছরিযানীতিআদীসু লাভোতি রূপাদিআরম্মণপ্পটিলাভো. সো পরিযেসনায সতি হোতীতি পরিযেসনাগ্গহণেন গহিতো. ৰিনিচ্ছযোতি ‘‘এত্তকং মে রূপারম্মণত্থায ভৰিস্সতি, এত্তকং সদ্দাদিআরম্মণত্থায, এত্তকং ময্হং, এত্তকং পরস্স, এত্তকং পরিভুঞ্জিস্সামি, এত্তকং নিদহিস্সামী’’তি এৰং পৰত্তো ৰিতক্কো ৰিনিচ্ছযো. সো লাপিতহেতুকত্তা পরিযেসনমূলকতায পরিযেসনাগ্গহণেনেৰ গহিতো, তথা পরিগ্গহমচ্ছরিযানি. তত্থ পরিগ্গহো ‘‘মম ইদ’’ন্তি পরিগ্গণ্হনং. মচ্ছরিযং ‘‘ময্হেৰ হোতূ’’তি পরেহি সাধারণভাৰাসহনং. তেনেৰস্স পোরাণা এৰং ৰচনত্থং ৰদন্তি ‘‘ময্হেৰিদমচ্ছরিযং হোতু, মা অঞ্ঞেসং অচ্ছরিযং হোতূতি পৰত্তত্তা মচ্ছরিযন্তি ৰুচ্চতী’’তি (দী. নি. অট্ঠ. ২.১০৩; অ. নি. অট্ঠ. ৩.৯.২৩). পরিভোগত্থানং পন ৰিনিচ্ছযাদীনং পরিভোগন্তোগধতা ৰেদিতব্বা. ছন্দরাগো দুব্বলরাগো. অজ্ঝোসানং ‘‘মম ইদ’’ন্তি তণ্হাৰসেন বলৰসন্নিট্ঠানন্তি আহ ‘‘ছন্দরাগঅজ্ঝোসানা তণ্হা এৰা’’তি. আরক্খনিমিত্তং দ্ৰারপিদহনমঞ্জূসাগোপনাদিনা সুট্ঠু রক্খণনিমিত্তং. পাপানি করোন্তো পরিভোগনিমিত্তং রত্তো গিদ্ধো গধিতো মুচ্ছিতো হুত্ৰা মিগোৰ পরিভুঞ্জননিমিত্তং পমাদং আপজ্জতীতি এৰং পরিযেনারক্খা পরিভোগনিমিত্তং. পমাদো তিৰিধো তণ্হায ৰসেন কথিতোতি দস্সেন্তো ‘‘তিৰিধো তণ্হাযাতি ৰুত্ত’’ন্তি আহ.
অৰিসেসেন ৰুত্তন্তি ‘‘কতমেন উপাদানেন সউপাদানা’’তি ৰিভাগেন পুচ্ছিত্ৰাপি ‘‘অৰিজ্জায চ তণ্হায চা’’তি অৰিনিব্ভুজিত্ৰা ৰুত্তং. তণ্হঞ্চ অৰিজ্জঞ্চ চতুরুপাদানং ¶ ৰসেনাতি কামুপাদানাদীনং চতুন্নং উপাদানানং ৰসেন ৰিভজিত্ৰা খন্ধানং দুক্খভাৰেন দুক্খসচ্চভাৰেন সহ পরিঞ্ঞেয্যভাৰং, উপাদানানং সমুদযভাৰেন সমুদযসচ্চভাৰেন সহ পহাতব্বভাৰং দস্সেতীতি যোজনা.
৩০. ‘‘যো’’তিআদিনা ৰুত্তো তিৰিধো পমাদো পরিযেসতি, আরক্খণঞ্চ করোতি, পরিভোগনিমিত্তঞ্চাতি সম্বন্ধো. পমাদো হি পমজ্জন্তস্স পুগ্গলস্স ভোগানং পরিযেসনায, আরক্খণায চ হেতুভূতো কত্তুভাৰেন উপচরিতো, পরিভোগস্স পন নিমিত্তং. ‘‘তপ্পটিপক্খেনা’’তি পদস্স অত্থং ৰিৰরতি ‘‘অপ্পমাদানুযোগেনা’’তি, তেন সমথভাৰং দস্সেতি ¶ . খেপনাতি খযপাপনা. ৰোদানপক্খৰিসভাগধম্মৰসেনাতি ৰোদানপক্খো চ সো পমাদস্স ৰিসভাগধম্মো চাতি ৰোদান…পে… ধম্মো, সমথো, তস্স ৰসেন.
সমথে সতীতি অধিট্ঠানভূতে ঝানে সতি, তং পাদকং কত্ৰাতি অত্থো. যা পঞ্ঞাতি নামরূপপরিচ্ছেদাদিৰসেন পৰত্তপঞ্ঞা. তেনাহ ‘‘অযং ৰিপস্সনা’’তি. পহীনেসূতি পহীযমানেসু.
ৰোদানপক্খন্তি আরম্ভধাতুআদিৰোদানপক্খং নিক্খিপিত্ৰা. ৰিসভাগধম্মৰসেনাতি পমাদৰসেনেৰ. সভাগধম্মৰসেনাতি পুব্বে নিক্খিত্তস্স আরম্ভধাতুআদিৰোদানধম্মস্স সমথাদিসভাগধম্মৰসেন.
পুন অপরিযোদাপনিযং সিখাপ্পত্তপরিযোদাপনং ইধাধিপ্পেতন্তি আহ ‘‘তং পন অরহত্তেন হোতী’’তি.
মোহসমুট্ঠানতা ৰুত্তা ‘‘মোহো এৰ সমুট্ঠান’’ন্তি কত্ৰা. অঞ্ঞথা পিসুণাৰাচায দোসসমুট্ঠানতা মুসাৰাদস্স ৰিয মোহসমুট্ঠানভাৰা ৰত্তব্বা সিযা.
কম্মপথভাৰং পত্তানং, অপ্পত্তানঞ্চ অকুসলধম্মানং ‘‘সব্বপাপ’’ন্তি পদেন পরিগ্গহিতত্তা ৰুত্তং ‘‘কম্মপথকম্মৰিভাগেনা’’তি.
৩১. সেসপদানন্তি ‘‘কুসলস্স উপসম্পদা’’তিআদীনং (দী. নি. ২.৯০; ধ. প. ১৮৩; নেত্তি. ৩০, ৫০, ১১৬, ১২৪; পেটকো. ২৯) গাথায অৰসিট্ঠপদানং. যথাধিগতন্তি অত্তনা অধিগতপ্পকারং, পচ্ছা ভূমিদিসা.
উপরি ¶ যাপেন্তীতি মনুস্সলোকতো উপরিট্ঠিমং দেৰলোকং গমেন্তি.
৩২. যথাৰুত্তস্স ধম্মস্সাতি সীলস্স চ মগ্গস্স চ. তণ্হাৰিজ্জাদীনন্তি আদিসদ্দেন তদেকট্ঠকিলেসা গয্হন্তি, তেসং পদট্ঠানধম্মা চ. সমথৰিপস্সনাদীনন্তি আদিসদ্দেন সামঞ্ঞফলানং সঙ্গহো. যদগ্গেন চেত্থ ‘‘নিরোধো রক্খতী’’তি ৰুত্তো, তদগ্গেন মগ্গো রক্খণকিরিযায ¶ করণং ৰুত্তং ‘‘যেন রক্খতী’’তি. ৰিসভাগধম্মৰসেন পুরিমানি সভাগধম্মাৰট্টনৰসেন পচ্ছিমানি সচ্চানি নিদ্ধারিতানীতি যোজেতব্বং.
আৰট্টহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৮. ৰিভত্তিহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
৩৩. ধম্মেসূতি পুঞ্ঞাদিদানাদিভেদভিন্নেসু সভাৰধম্মেসু. তত্থ লব্ভমানোতি তেসু যথাৰুত্তেসু ধম্মেসু লব্ভমানো. ভূমিৰিভাগোতি কামাৰচরাদিদস্সনাদিভূমিপ্পভেদো. পদট্ঠানৰিভাগোতি তে পুঞ্ঞাদিধম্মা যেসং পদট্ঠানং, তেসং ৰা যে ধম্মা পদট্ঠানং, তব্বিভাগো. যেসং সুত্তানন্তি মূলপদট্ঠানভূতানং সংকিলেসভাগিযাদীনং চতুন্নং সুত্তানং ৰসেন. অসঙ্করৰৰত্থানেন হি এতেসু সুত্তেসু সাতিসযং ধম্মা ৰিভত্তা নাম হোন্তি. তেনাহ ‘‘ৰিসেসতো’’তি. যদি এৰং কস্মা ৰাসনাভাগিযনিব্বেধভাগিযসুত্তানি এৰেত্থ গহিতানীতি? নযিদমেৰং নিক্খমনপরিযোসানভাৰেন ইতরেসম্পি গহিতত্তা. যতো হি নিস্সটা ৰাসনাভাগিযা ধম্মা, তে সংকিলেসভাগিযা. যংপরিযোসানা নিব্বেধভাগিযা ধম্মা, তে অসেক্খভাগিযাতি দ্ৰযগ্গহণেনেৰ ইতরম্পি দ্ৰযং গহিতমেৰ হোতি. তেনাহ ‘‘ইমেসং চতুন্নং সুত্তানং দেসনাযা’’তি. ইমানি চত্তারি সুত্তানীতি পাল়িযা, ৰক্খমানায দেসনায ৰা ইতরদ্ৰযসঙ্গহো দট্ঠব্বো, ন পটিক্খেপো.
তেনেৰাতি নিযমস্স অকতত্তা, ততো চ তেন তন্নিস্সিতেন চ ব্রহ্মচারী ভৰতীতি সিদ্ধং হোতি. এৰ-সদ্দো ৰা সমুচ্চযত্থো দট্ঠব্বো. সিযা তস্স পটিক্খেপোতি তস্স অট্ঠসমাপত্তিব্রহ্মচরিযস্স সিযা পটিক্খেপো. এৰং সতি সাৰসেসা দেসনা সিযা.
তদঙ্গাদিপ্পহানদ্ৰযং ¶ পদট্ঠানভূতং ইধ গণনূপগং ন হোতীতি ‘‘সমুচ্ছেদপটিপ্পস্সদ্ধিপ্পহানানং ৰসেনা’’তি ৰুত্তং. তথা হেত্থ কেচি ‘‘তেনেৰা’’তি পঠন্তি. ‘‘তেনেৰ ব্রহ্মচরিযেনাতি পঠন্তী’’তি ইদং ‘‘সংৰরসীলে ঠিতো’’তি (নেত্তি. ৩৩) এত্থ ৰুত্তং পাল়িৰিকপ্পং সন্ধায ৰদতি. ‘‘যস্মা…পে… ৰক্খতী’’তি ইদং পচ্ছিমপাঠস্সেৰ যুত্ততায কারণৰচনং.
কথং ¶ মন্তাতি? অনিব্বেধসভাৰত্তা মহগ্গতপুঞ্ঞানং ন নিব্বেধভাগিযসুত্তেন সঙ্গহো, ৰাসনাভাগিযত্তা পন ৰাসনাভাগিযসুত্তেনেৰ সঙ্গহোতি. তদুপসঙ্গা হি পচ্ছিমো এৰ পাঠো যুত্ততরো. ইতরথা সাৰসেসা দেসনা ভৰেয্য. তেনাহ ‘‘ন হি…পে… দেসেতী’’তি.
সংকিলেসভাগিযঅসেক্খভাগিযানং পরতো ৰক্খমানত্তা ৰুত্তং ‘‘ৰক্খমানানং…পে… ৰসেনা’’তি. ‘‘সব্বতো’’তি ইদং পুব্বপরাপেক্খং. তস্স পরাপেক্খতায ‘‘সব্বতোভাগেন একাদসসু ঠানেসু পক্খিপিত্ৰা’’তি অট্ঠকথাযং যোজিতং. তত্থ পদাদিকে ৰিচযহারপদত্থে সন্ধায ‘‘একাদসসু ঠানেসূ’’তি ৰুত্তং. পুব্বপেক্খতায পন ‘‘সব্বতোভাগেন দেসনায ফলেনা’’তিআদিনা যোজেতব্বং.
সংকিলেসভাগিযানং তণ্হাসংকিলেসাদিনা দেসনানযো ৰেদিতব্বো. ফলং অপাযদুক্খেন মনুস্সেসু দোভগ্গিযেন. অসেক্খভাগিযানং অসেক্খেহি সীলক্খন্ধাদীহি দেসনানযো. ফলং অগ্গফলেন চ অনুপাদিসেসায চ নিব্বানধাতুযা ৰেদিতব্বং. ইতরেসং পাল়িযং ৰুত্তমেৰ. কামরাগব্যাপাদউদ্ধম্ভাগিযসংযোজনগ্গহণেন সংকিলেসভাগিযানং, ৰিরাগগ্গহণেন অসেক্খগ্গহণেনেৰ চ অসেক্খভাগিযানং ৰক্খমানত্তা ৰুত্তং ‘‘ৰক্খমানানং…পে… ৰসেনা’’তি. পদপদত্থৰিচারযুত্তিনিদ্ধারণমুখেন ধম্মৰিভত্তিআদিৰিচারো কাতব্বোতি দস্সেতুং পাল়িযং ‘‘ৰিচযেন…পে… তব্বানী’’তি ৰুত্তন্তি অট্ঠকথাযং ‘‘ৰিচযেন…পে… দস্সেতী’’তি ৰুত্তং.
৩৪. এৰন্তি ইতি. ধম্মেতি ৰুত্তসভাগধম্মে. সাধারণাসাধারণভাৰেহীতি সামঞ্ঞৰিসেসেন ৰিসিট্ঠেহি. দ্ৰে ধম্মা সাধারণাতি দ্ৰে ইমে ধম্মা যেহি সভাগধম্মা সাধারণা নাম হোন্তি. কতমে দ্ৰে? নামং, ৰত্থু চ. তত্থ নামং নামপঞ্ঞত্তি, তংমুখেনেৰ সদ্দতো তদত্থাৰগমো. সদ্দেন চ সামঞ্ঞরূপেনেৰ তথারূপস্স অত্থস্স ¶ গহণং, ন ৰিসেসরূপেন, তস্মা সদ্দৰচনীযা অত্থা সাধারণরূপনামাযত্তগহণীযতায নামসাধারণা ৰুত্তা. ৰত্থূতি পৰত্তিট্ঠানং. যত্থ হি যে ধম্মা পৰত্তন্তি, তেসং সব্বেসং তে ধম্মা সাধারণাতি পৰত্তিট্ঠানসঙ্খাতানং ৰত্থূনং সাধারণা. যস্মা পনিদং দ্ৰযং তেসং ধম্মানং সাধারণভাৰে পকতিভূতং সভাৰভূতং, তস্মা ৰুত্তং ‘‘দ্ৰে ধম্মাতি দুৰে পকতিযো’’তি. একসন্ততিপতিততাযাতি সমানসন্ততিপৰত্তিযা. তেনাহ ‘‘সমানৰত্থুকা’’তি. দস্সনপহাতব্বানঞ্হি যথা মিচ্ছত্তনিযতসত্তা পৰত্তিট্ঠানং, এৰং অনিযতাপীতি উভযে হি তে সমানৰত্থুকা. এস নযো ইতরেসুপি. সক্কাযদিট্ঠিৰিচিকিচ্ছাসীলব্বতপরামাসা হি ভিন্নসভাৰাপেতে ধম্মা দস্সনেন পহাতব্বতং ¶ নাতিৰত্তন্তীতি তে নামসামঞ্ঞতং পত্তা, রূপরাগাদযো চ ভাৰনায পহাতব্বতন্তি আহ ‘‘পহানেকট্ঠা নামসাধারণা’’তি. যথা পন ‘‘ৰত্থূনং সাধারণা ৰত্থুসাধারণা’’তি অযমত্থো লব্ভতি, এৰং ‘‘ৰত্থুনা সাধারণা ৰত্থুসাধারণা’’তি অযম্পি অত্থো লব্ভতীতি দস্সেন্তো ‘‘সহজেকট্ঠা ৰত্থুসাধারণা’’তি আহ. তে হি অঞ্ঞমঞ্ঞং ফুসনাদিসভাৰতো ভিন্নাপি যস্মিং পৰত্তন্তি, তেন ৰত্থুনা সাধারণা নাম হোন্তি. এত্থ চ লব্ভমানম্পি কুসলাদিনামসাধারণং অনামসিত্ৰা ৰত্থুসাধারণা তাৰ যোজিতাতি ৰেদিতব্বা. পটিপক্খাদীহীতি আদিসদ্দেন সমানফলতাসহব্যতাদিকে সঙ্গণ্হাতি. সেসপদেসূতি ‘‘পুথুজ্জনস্সা’’তিআদিৰাক্যেসু. কথং? তত্থ হি পুথুজ্জনস্স, সোতাপন্নস্স চ সম্ভৰতো অনাগামিনো, অরহতো চ অসম্ভৰতোতিআদিনা যোজেতব্বং.
কথং তে ওধিসো গহিতাতি কেনাকারেন তে ‘‘সাধারণা’’তি ৰুত্তধম্মা ভাগসো গহিতা. ‘‘অমুকস্স, অমুকস্স চা’’তি অযঞ্হেত্থ অত্থো. সামঞ্ঞভূতা ধম্মা সাধারণা নাম, এৰং সন্তে কথং তেসং মিচ্ছত্তনিযতানিযতাদিৰসেন ৰিভাগেন পৰত্তিট্ঠানতা ৰুচ্চতি, ন ৰত্তব্বন্তি অধিপ্পাযো. অথ ৰিভাগেন তং ৰত্তব্বং, ননু তে সাধারণাতি ন ৰত্তব্বমেৰাতি? এৰং সাধারণাতি মিচ্ছত্তনিযতানং, অনিযতানন্তি ইমেসং উভযেসংযেৰ তে ধম্মা সাধারণা. তেনাহ – ‘‘ন সব্বসত্তানং সাধারণতায সাধারণা’’তি. ‘‘যস্মা’’তিআদিনা তত্থ কারণমাহ, তেনেতং দস্সেতি ‘‘কেচি ধম্মা কেসঞ্চিদেৰ ধম্মানং সাধারণা ¶ হোন্তি, অঞ্ঞেসং অসাধারণা’’তি. তেনাহ ‘‘পটিনিযতঞ্হি তেসং পৰত্তিট্ঠান’’ন্তি.
ইতরথাতি অনিযতপৰত্তিট্ঠানতায সব্বেসং সাধারণা, অসাধারণা ৰা সিযুং, তথা সতি. তথা ৰোহারোতি ‘‘সাধারণা, অসাধারণা’’তি চ অযং ৰোহারো সামঞ্ঞা এৰ ন ভৰেয্য. এতে এৰ ধম্মাতি ‘‘সাধারণা’’তি ৰুত্তধম্মা এৰ. এৰন্তি ‘‘মিচ্ছত্তনিযতান’’ন্তিআদিনা ৰুত্তপ্পকারেন. নিযতৰিসযা পরিচ্ছিন্নপ্পৰত্তিট্ঠানা. ‘‘যোপী’’তিআদি পুগ্গলাধিট্ঠানেন ৰুত্তস্সেৰত্থস্স পাকটকরণং. ‘‘ন হী’’তিআদিনা অন্ৰযতো, ব্যতিরেকতো চ তমেৰত্থং ৰিভাৰেতি. সেসেপীতি ‘‘ভাৰনাপহাতব্বা’’তি এৰমাদিম্হিপি.
পচ্চত্তনিযতোতি পাটিপুগ্গলিকো. ইতরস্সাতি অপচ্চত্তনিযতস্স. তথাতি অসাধারণভাৰেন. কোচি ধম্মো কঞ্চি ধম্মং উপাদায সাধারণোপি সমানো তদঞ্ঞং উপাদায অসাধারণোপি হোতীতি আহ ‘‘সাধারণাৰিধুরতাযা’’তি. তেনাহ ‘‘তং তং উপাদাযা’’তিআদি. তথা হি ‘‘ধম্মতা’’তি ৰুত্তপঠমমগ্গট্ঠতা দীপিতা, তাদিসানং এৰ অনেকেসং অরিযানং ৰসেন সাধারণাতি ¶ . পঠমস্সাতি অট্ঠমকস্স. দুতিযস্সাতি সোতাপন্নস্স. পুন অট্ঠমকস্সাতি ‘‘অট্ঠমকস্স, অনাগামিস্স চা’’তি এত্থ ৰুত্তঅট্ঠমকস্স. তেনাহ ‘‘অনাগামিমগ্গট্ঠস্সা’’তি. অগ্গফলট্ঠতো পট্ঠায পটিলোমতো গণিযমানো পঠমমগ্গট্ঠো অট্ঠমকো, মগ্গট্ঠতায, পহীযমানকিলেসতায চ সব্বেপি মগ্গট্ঠা অট্ঠমকা ৰিযাতি অট্ঠমকা, ‘‘একচিত্তক্খণতো উদ্ধং ন তিট্ঠতীতি অট্ঠমকো’’তি অপরে নিরুত্তিনযেন. ‘‘সেক্খা’’তি নামং সাধারণন্তি সম্বন্ধো. ইতরেসূতি ‘‘ভব্বাভব্বা’’তি ৰুত্তেসু অনরিযেসু. তেনাহ পাল়িযং ‘‘হীনুক্কট্ঠমজ্ঝিমং উপাদাযা’’তি.
নিযামাৰক্কন্তিযাতি অৰক্কন্তনিযামতায. ঞাণুত্থরস্সাতি ঞাণাধিকস্স. তথাৰিধপচ্চযসমাযোগেতি ঞাণৰিসেসপচ্চযসমৰাযে. যথা হি ঞাণবলেন দন্ধাভিঞ্ঞতা ন হোতি, এৰং পটিপদাপটিপন্নোপি সুখেন ৰিসোসীযতীতি. সা হি সুখাপটিপদা খিপ্পাভিঞ্ঞা তংসমঙ্গিনো ঞাণুত্তরত্তা ৰিপস্সনায পদট্ঠানন্তি ৰুত্তা.
ধম্মতো ¶ অনপেতা চিন্তা ধম্মচিন্তা, যোনিসোমনসিকারেন পৰত্তিতত্তা ধম্মেসু চিন্তা, ধম্মো ৰা ঞাণং, তস্মা ধম্মাৰহা চিন্তা ধম্মচিন্তা, চিন্তামযঞাণস্স হেতুভূতা চিন্তাতি অত্থো.
পাল়িযং সুতমযপঞ্ঞাগ্গহণেন ‘‘যে তে ধম্মা আদিকল্যাণা…পে… তথারূপাস্স ধম্মা বহুস্সুতা হোন্তী’’তিআদি (অ. নি. ৮.২) সুত্তপদসঙ্গহো অত্থো পরিগ্গহিতো, তথা যোনিসোমনসিকারগ্গহণেন ‘‘সো ‘অনিচ্চ’ন্তি যোনিসো মনসি করোতী’’তিআদিনা ৰুত্তো উপাযমনসিকারো পরিগ্গহিতো. সম্মাদিট্ঠিগ্গহণেন ‘‘সম্মাদিট্ঠিং ভাৰেতি ৰিৰেকনিস্সিত’’ন্তিআদিনা ৰুত্তা সম্মাদিট্ঠি পরিগ্গহিতাতি দস্সেন্তো আহ ‘‘অথ খো…পে… দস্সেতু’’ন্তি. সেসন্তি ‘‘ধম্মস্ৰাক্খাততা’’তি এৰমাদি.
যস্স চ পুব্বে অত্থো ন সংৰণ্ণিতো, তত্থ কল্যাণমিত্ততায আযতনগতো পসাদো, চিত্তৰূপসমো চ ফলন্তি দস্সেন্তো ‘‘সপ্পুরিস…পে… পদট্ঠান’’ন্তি আহ. অত্তসম্মাপণিহিতত্তা পাপজেগুচ্ছিনিব্বিদাদিবহুলোৰ হোতীতি দস্সেন্তো আহ ‘‘অত্থ…পে… পদট্ঠান’’ন্তি. ধম্মো স্ৰাক্খাতো আদিতো পট্ঠায যাৰ পরিযোসানা সব্বসম্পত্তিপারিপূরিহেতূতি দস্সেন্তো ‘‘ধম্মস্ৰাক্খাততা…পে… পদট্ঠান’’ন্তি আহ. কুসলমূলরোপনা হি সমাপত্তিপরিযোসানাতি ¶ . সঙ্ঘসুট্ঠুতায সঙ্ঘস্স সুট্ঠুভাৰায সঙ্ঘস্স সপ্পতিস্সতায ‘‘সুট্ঠু, ভন্তে’’তি ৰচনসম্পটিচ্ছনভাৰায. ইতরং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.
ৰিভত্তিহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৯. পরিৰত্তনহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
৩৫. সম্মাদিট্ঠিস্স…পে… নিজ্জিণ্ণা ভৰতীতি এত্থ যথা মগ্গসম্মাদিট্ঠিৰসেনত্থো ৰুত্তো, এৰং কম্মস্সকতাকম্মপথসম্মাদিট্ঠীনম্পি ৰসেন অত্থো লব্ভতেৰ. কম্মপথকথা হেসা. যথাৰুত্তেনাকারেনাতি ‘‘অৰিমুত্তাৰ সমানা’’তি, ‘‘অৰিমুত্তিয’’ন্তি চ ৰুত্তপ্পকারেন. মিচ্ছাভিনিৰেসৰসেনাতি অসম্মাসম্বুদ্ধং এৰ সম্মাসম্বুদ্ধোতি, অনিয্যানিকং এৰ নিয্যানিকোতি, অসন্তং এৰ পন সন্তন্তি, অনরিযং এৰ অরিযোতি ৰিপরীতাভিনিৰেসৰসেন ¶ . মিচ্ছাধিমোক্খোতি অযাথাৰপসাদো, অযাথাৰসন্নিট্ঠানং ৰা. উপ্পন্নমোহো মিচ্ছাৰিমুত্তিঞাণদস্সনন্তি সম্বন্ধো.
৩৬. ৰাদানং ৰা অনুৰাদা ৰাদানুৰাদা, তেসং ৰাদানং উপাদাতি অত্থো. ৰাদানুপৰত্তিযোতি ৰাদানং দোসানং অনুপৰত্তিযো.
অন্তদ্ৰযপরিৰত্তনন্তি কামসুখঅত্তকিলমথানুযোগসঙ্খাতস্স অন্তদ্ৰযস্স পটিপক্খৰসেন পরিৰত্তনং.
এতেসুপি ৰারেসূতি ‘‘নিয্যানিকো ধম্মো তেসং অধম্মো, সুখো তেসং অধম্মো’’তি চ ইমেসু ৰারেসু. ৰুত্তনযেনাতি যদি অত্তপরিতাপনং অত্তনো দুক্খাপনং ধম্মো, ধম্মস্স পটিৰিরুদ্ধো অধম্মো সিযা, দুক্খস্স চ সুখপটিৰিরুদ্ধন্তি ঝানমগ্গফলসুখস্স, অনৰজ্জপচ্চযপরিভোগসুখস্স চ তেসং অধম্মভাৰো আপজ্জতীতি এৰং ৰত্তব্বা. ‘‘যং যং ৰা পনাতিআদিনা’’তি ইদং অৰসেসপাঠামসনং. এত্থ যং যং ৰা পন ধম্মন্তি যং ৰা তং ৰা ধম্মং, কুসলং ৰা অকুসলং ৰা ইট্ঠং ৰা অনিট্ঠং ৰাতি ৰুত্তং হোতি. রোচযতি ৰা উপগচ্ছতি ৰাতি চিত্তেন রোচতি, দিট্ঠিযা উপগচ্ছতীতি. তস্স তস্স ধম্মস্স যো পটিপক্খোতি তস্স তস্স রুচিতস্স, উপগতস্স ৰা ধম্মস্স যো পটিপক্খো নাম. স্ৰস্স অনিট্ঠতো অজ্ঝাপন্নো ভৰতীতি ¶ যো ধম্মো অস্স রুচিতস্স, উপগতস্স ৰা ধম্মস্স অনিট্ঠতো পচ্চনীকতো অব্ভুপগতো হোতি, তেন পটিপক্খেন দেসনায পরিৰত্তনং পরিৰত্তনো হারোতি অত্থো. তেনাহ ‘‘পটিপক্খস্স লক্খণং ৰিভাৰেতী’’তি.
পরিৰত্তনহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১০. ৰেৰচনহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
৩৭. অঞ্ঞমঞ্ঞেহীতি অঞ্ঞেহি অঞ্ঞেহি. আযতিন্তি পচ্চৰেক্খণকালে. কথঞ্চীতি যেন কেনচি পকারেন, পঠমং ৰুত্তেন পরিযাযেন অপ্পটিৰিজ্ঝন্তো অপরেন পরিযাযেন পটিৰিজ্ঝেয্যাতি অধিপ্পাযো. পরিযাযৰচনং নিদ্দিসতীতি সম্বন্ধো. এৰং সব্বত্থ. তস্মিং খণেতি পরিযাযৰচনস্স ৰুত্তক্খণে. ৰিক্খিত্তচিত্তানন্তি আরম্মণন্তরেহি ৰিৰিধখিত্তচিত্তানং ¶ . অঞ্ঞৰিহিতানন্তি অঞ্ঞং চিন্তেন্তানং. কস্মা পন অঞ্ঞেন পরিযাযেন তদত্থাৰবোধনং, ননু তেন ৰুত্তে দল়্হীকরণং হোতীতি চোদনং সন্ধাযাহ ‘‘তেনেৰা’’তিআদি. তত্থ তদঞ্ঞেসন্তি তেহি ৰিক্খিত্তচিত্তাদীহি অঞ্ঞেসং, যেহি পঠমং ৰচনং সম্মদেৰ গহিতং. তত্থাতি ৰুত্তৰচনেনেৰ পুনপ্পুনং ৰচনে. অধিগতঅন্ৰত্থতায পুনরুত্তি পরিৰজ্জনত্থং ৰিসেসনভাৰেন তাহি তাহি সঞ্ঞাহিপি অযম্পি সদ্দো ইমস্সত্থস্স ৰাচকো, অযম্পি সদ্দো ইমস্সত্থস্স ৰাচকোতি পঞ্ঞাপনেহি. দেসেতব্বস্স তস্স তস্স অত্থস্স অত্তনো চিত্তে উপনিবন্ধনং ঠপনং. তত্থাতি ধম্মনিরুত্তিপটিসম্ভিদাযং. বীজাৰাপনং হেতুসম্পাদনং.
এৰং ভগৰতো পরিযাযদেসনাযং অনেকানি পযোজনানি ৰত্ৰা ইদানি অত্তনো সম্মাসম্বুদ্ধতায এৰং তথাগতা বুদ্ধলীলায অনেকেহি পরিযাযেহি ধম্মং দেসেন্তীতি দস্সেন্তো ‘‘কিং বহুনা’’তিআদিমাহ.
পাল়িযং ‘‘পিহা নাম যা ৰত্তমানস্স অত্থস্স পত্থনা’’তি পচ্চুপ্পন্নৰিসযতং দস্সেত্ৰা পুন অনাগতৰিসযতং দস্সেতুং ‘‘সেয্যতরং ৰা’’তিআদি ৰুত্তন্তি ‘‘অনাগতপচ্চুপ্পন্নত্থৰিসযা তণ্হা পিহা’’তি আহ.
অত্থনিপ্ফত্তিপটিপালনাতি ¶ ইমস্মিং ৰা পদে পিহায এৰত্থৰসেন অনাগতপচ্চুপ্পন্নত্থৰিসযভাৰদীপনতো.
ধম্মারম্মণেনেৰ সঙ্গহিতা ‘‘ধম্মারম্মণ’’ন্ত্ৰেৰ গহণং গতা. চতুৰীসতি পদানীতি এত্থ গেহসিতদোমনস্সূপৰিচারাদীনং চতুন্নং ছক্কানং ৰসেন চতুৰীস কোট্ঠাসা.
৩৮. সাযেৰ পত্থনাকারেন ধম্মনন্দীতিআদিমাহাতি এত্থ অযমত্থো – সা এৰ পত্থনাকারেন পৰত্তিযা আসাদিপরিযাযেন ৰুত্তা তণ্হা রূপাদিধম্মেসু নন্দনট্ঠেন ধম্মনন্দী. তেসং এৰ পিযাযনট্ঠেন ধম্মপেমং. গিলিত্ৰা পরিনিট্ঠপেত্ৰা ঠানতো ধম্মজ্ঝোসানন্তি.
ইমিনাপীতি ন কেৰলং ‘‘পঞ্ঞা পজাননা’’তিআদিআৰেণিকপরিযাযেনেৰ ৰেৰচনং ৰত্তব্বং, অথ খো ইমিনা আধিপতেয্যাদিসাধারণপরিযাযেনপি ৰেৰচনং ৰত্তব্বন্তি অত্থো. ইমিনাৰ নযেনাতি এতেন পরিযাযৰচনেন ¶ . ন হি দেসনত্থসাধনং ‘‘ইতিপি সো ভগৰা’’তিআদিপাল়িনযদস্সনন্তি দস্সেতি. বলনিপ্ফত্তিগতোতিআদীসু দসসু তথাগতবলেসু নিপ্ফত্তিং পারিপূরিং গতো. সম্বোধিপহানন্তরাযদেসনা ৰিসেসচোদনাসু ৰিসারদভাৰসঙ্খাতানি চত্তারি ঞাণানি পত্তো অধিগতোতি ৰেসারজ্জপ্পত্তো.
লোভজ্ঝাসযাদিঅজ্ঝাসযং ৰিসেসেন অতিৰত্তোতি অজ্ঝাসযৰীতিৰত্তো. অতীতহেতুসঙ্খেপাদিসঙ্খেপৰিরহিততায অসঙ্খেপসঙ্খাতং নিব্বানং, অকুপ্পধম্মতায গুণেহি ৰা অসঙ্খেপং অসঙ্খ্যেয্যং গতো উপগতোতি অসঙ্খেপগতো. সেসং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ. উদ্ধেয্যন্তি উদ্ধরিতব্বং.
ধম্মানুস্সতিযং এৰং অত্থো দট্ঠব্বোতি সম্বন্ধো. সংসারদুক্খতো পাতি, সন্তেন সুখেন রমেতি চাতি ৰা পারং.
অভূতপুব্বত্তাতি অনুপ্পন্নপুব্বত্তা, তেনস্স নিচ্চতংৰ ৰিভাৰেতি কেনচি দেৰতোপসগ্গাদিনা অনুপসজ্জনীযত্তা অনুপসট্ঠত্তা.
‘‘দুপ্পস্স’’ন্তিপি পাল়ি, দুরধিগমন্তি অত্থো. গুণসোভাসুরভিভাৰেনাতি গুণেহি সোভায, সুগন্ধিভাৰেন চ.
যথা ¶ অক্খণৰেধী পুগ্গলো সিপ্পনিপ্ফত্তিযা রত্তন্ধকারতিমিসায অচিরক্খণালোকেন অতিসুখুমম্পি দূরগতং লক্খং ৰিজ্ঝতি, এৰং অরিযসাৰকো সীলসম্পত্তিযা অতিসুখুমং নিব্বানং চতুসচ্চধম্মং একপটিৰেধেনেৰ পটিৰিজ্ঝতীতি আহ ‘‘সিপ্পঞ্চ সীলং অক্খণৰেধিতাযা’’তি. লোকিকন্তি নিদস্সনমত্তং দট্ঠব্বং লোকুত্তরধম্মওলোকনস্সাপি অধিট্ঠানভাৰতো.
ৰেৰচনহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১১. পঞ্ঞত্তিহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
৩৯. ভগৰতো সাভাৰিকধম্মকথাযাতি অত্তনো ভাৰো সভাৰো, সভাৰেন নিব্বত্তা, ততো ৰা আগতাতি সাভাৰিকা, সা এৰ ধম্মকথাতি সাভাৰিকধম্মকথা, বুদ্ধানং সামুক্কংসিকধম্মকথাতি অত্থো ¶ , তায করণভূতায ধম্মদেসনায অনঞ্ঞত্তেপি কথাদেসনানং উপচারসিদ্ধেন ভেদেনেৰং ৰুত্তং, অৰযৰসমুদাযৰিভাগেন ৰা. তেনাহ ‘‘কা চ পকতিকথায দেসনা? চত্তারি সচ্চানী’’তি. ইদঞ্হি অত্থস্স দেসনায অভেদোপচারং কত্ৰা ৰুত্তং. তস্সা দেসনায পঞ্ঞাপনা. অযং পঞ্ঞত্তিহারোতি সঙ্খেপেনেৰ পঞ্ঞত্তিহারস্স সরূপমাহ. সাতি যথাৰুত্তদেসনা. তথা তথাতি যথা যথা সচ্চানি দেসেতব্বানি, তথা তথা. কথঞ্চেতানি দেসেতব্বানি? পরিঞ্ঞেয্যাদিপ্পকারেন. যথাধিপ্পেতন্তি অধিপ্পেতানুরূপং, বোধনেয্যবন্ধৰানং বোধনাধিপ্পাযানুকূলন্তি অত্থো. অত্থন্তি দেসেতব্বত্থং, দুক্খাদিঅত্থমেৰ ৰা. নিক্খিপতীতি পতিট্ঠাপেতি. যতো ‘‘চত্তারো সুত্তনিক্খেপা’’তিআদি (ম. নি. অট্ঠ. ১.মূলপরিযাযসুত্তৰণ্ণনা) অট্ঠকথাসু ৰুচ্চতি.
তত্থাতি নিক্খেপদেসনাযন্তি অত্থো. মগ্গপক্খিযাতি দুক্খসচ্চতো বহিকতাতি অধিপ্পাযো.
যস্মিং ঠানেতি যস্মিং ভৰাদিসঙ্খাতে ঠানে. যথাৰুত্তা দেসনাতি চতুরাহারপটিবদ্ধরাগাদিমুখেন ৰট্টদীপনী ৰুত্তপ্পকারা দেসনা.
৪১. তেপরিৰট্টৰসেনাতি এত্থাপি ‘‘সচ্চেসূ’’তি যোজেতব্বং. পরিঞ্ঞাপঞ্ঞত্তীতি আহাতি ¶ সম্বন্ধো. অজ্ঝত্তরতো, সমাহিতোতি পদদ্ৰযেন সমাধানৰিসিট্ঠং অজ্ঝত্তরততাভাৰনং দীপেতি গোচরজ্ঝত্ততাদীপনতো. কেৰলো হি অজ্ঝত্তসদ্দো অজ্ঝত্তজ্ঝত্তগোচরজ্ঝত্তেসুপি ৰত্ততি. অজ্ঝত্তরততাৰিসিট্ঠঞ্চ সমাধানং সাতিসযং চিত্তট্ঠিতিং দীপেতীতি ইমমত্থং দস্সেতি ‘‘সমাধানৰিসিট্ঠস্সা’’তিআদিনা.
আসজ্জনট্ঠেনাতি আসঙ্গনট্ঠেন. তথা দস্সনন্তি অতথাভূতস্সাপি ভব্বরূপস্স ৰিয অত্তনো ৰিদংসনং. অলক্খিকোতি ৰিলক্খিকো.
কামানন্তি কামাৰচরধম্মানং. রূপানন্তি রূপাৰচরধম্মানং. নিস্সরণন্তি কামানং রূপাৰচরধম্মা নিস্সরণং, তেসং অরূপাৰচরধম্মা নিস্সরণং. এৰং তংসভাৰানন্তি সউত্তরসভাৰানং. তথাতি যথা সঙ্খতধম্মানং নিস্সরণভাৰতো, কিলেসসমুচ্ছেদকস্স অরিযমগ্গস্স আরম্মণভাৰতো চ ¶ অত্থেৰ অসঙ্খতা ধাতু, তথা ৰুচ্চমানেনাপি কারণেন অত্থেৰ অসঙ্খতা ধাতূতি দস্সেতি. কত্থচি ৰিসযেতি অসঙ্খতধাতুং সন্ধায ৰদতি. অৰিপরীতত্থোতি ভূতত্থো. ‘‘যতো খো ভো অযং অত্তা পঞ্চহি কামগুণেহি সমপ্পিতো সমঙ্গীভূতো পরিচারেতি, এত্তাৰতা খো ভো অযং অত্তা পরমদিট্ঠধম্মনিব্বানপ্পত্তো হোতি (দী. নি. ১.৯৪), সপকট্ঠনিব্বানভাৰিনো’’তি চ এৰমাদীসু উপচারৰুত্তিসব্ভাৰতো. যথা তং সীহসদ্দোতি যথা ‘‘সীহো মাণৰকো’’তিআদিনা মাণৰকাদীসু উপচারৰুত্তিনা ৰত্তমানো মিগরাজে ভূতত্থৰিসযে দিট্ঠো, এৰং নিব্বানসদ্দোপি কামগুণরূপজ্ঝানসমঙ্গিতাসু উপচারৰুত্তিযা ৰত্তমানো কত্থচি ৰিসযে অৰিপরীতত্থো. যত্থ চ ৰিসযে অৰিপরীতত্থো, সা অসঙ্খতা ধাতু. হত্থতলে সআমলকং ৰিয ঞেয্যং পচ্চক্খতো পস্সন্তস্স একপ্পমাণস্স সত্থুৰচনমেৰেত্থ পমাণন্তি দস্সেন্তো ‘‘কিং ৰা এতায যুত্তিচিন্তাযা’’তিআদিমাহ. ‘‘পটিঞ্ঞাতস্স অত্থস্স সিদ্ধিযা পকাসনাপঞ্ঞত্তী’’তি নিগমং সন্ধাযাহাতি.
পঞ্ঞত্তিহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১২. ওতরণহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
৪২. ইন্দ্রিযেহীতি ¶ করণে করণৰচনং ‘‘মগ্গেন গচ্ছতী’’তিআদীসু ৰিয, ‘‘ফরসুনা ছিন্দতী’’তি এৰমাদীসু ৰিয চ. ওতরণাতি অনুপ্পৰেসনা.
পঞ্ঞাক্খন্ধে সঙ্গণ্হনৰসেন সম্মাসঙ্কপ্পো ৰিযাতি যোজনা. অধিচিত্তঅনুযুত্তানং সদ্দহনুস্সহনুপট্ঠানসমাদহনেহি সদ্ধাদীসু উপকরোন্তেসু এৰ পঞ্ঞা দস্সনকিচ্চং সাধেতীতি দস্সেন্তো ‘‘সদ্ধা..পে… ৰুত্তানী’’তি আহ. নো চ ভৰঙ্গাতি তেসং সঙ্খারানং পৰত্তিকারণতাভাৰং দস্সেতি.
৪৩. তথা ৰুত্তোতি ‘‘নিস্সযো’’তি ৰুত্তো. চেতনাসীসেন তণ্হং এৰ ৰদতি চেতনাসহচরণতো.
রত্তস্সাতি ¶ মগ্গেন অসমুচ্ছিন্নরাগস্স. যেন পুগ্গলো ‘‘রত্তো’’তি ৰুচ্চতি, তস্স রাগস্স সম্বন্ধিনী সুখা ৰেদনা ৰুত্তা তত্থ তস্স অনুসযনতো. তেনাহ ‘‘সুখায…পে… ৰুত্ত’’ন্তি. এস নযো সেসেসুপি. তেনাহ ‘‘তথা’’তিআদি.
তানি এৰ ইন্দ্রিযানীতি সুখসোমনস্সুপেক্খিন্দ্রিযানি. ‘‘সঙ্খারপরিযাপন্নানী’’তি ৰচনং সন্ধাযাহ ‘‘ইধ ৰেদনাসীসেন চেতনা ৰুত্তা’’তি. ন হি ৰেদনা সঙ্খারক্খন্ধপরিযাপন্না হোতি. তণ্হায, দিট্ঠিযাতি চ উপযোগে করণৰচনন্তি দস্সেন্তো ‘‘তণ্হাযা’’তিআদিমাহ. ইদানি উপযোগৰসেনেৰ ‘‘তণ্হাযা’’তিআদীনং অত্থং দস্সেতুং ‘‘যথা ৰা’’তিআদিমাহ. তত্থ সেসধম্মানন্তি তণ্হাৰজ্জিতঅৰিসিট্ঠধম্মানং. তণ্হায নিস্সযভাৰেতি যদা তণ্হা তেসং নিস্সযো হোতি.
তণ্হায সেসধম্মানং পচ্চযভাৰেতি যদা সেসধম্মা তণ্হাপচ্চযা হোন্তি. ‘‘করজকাযসন্নিস্সিতা’’তি ইমিনা ৰেদনাদিক্খন্ধত্তযনিস্সিতাপি গহিতা কাযপ্পস্সদ্ধিভাৰতো. কারণভাৰন্তি পরম্পরহেতুভাৰং. তণ্হাদিট্ঠিউপযেনাতি দিট্ঠিউপযেন চ দিট্ঠিসহগততণ্হাউপযেন চ.
‘‘আগতীতি ¶ ইধাগতি, গতীতি পেচ্চভৰো’’তি পদদ্ৰযেন ৰুত্তমেৰত্থং পাকটতরং কাতুং পাল়িযং ‘‘আগতিগতীপি ন ভৰন্তী’’তি ৰুত্তং. ইধ হুরন্তি দ্ৰারারম্মণধম্মা দস্সিতা আসন্নদূরভাৰেহি দ্ৰারারম্মণেহি ৰিনিৰত্তেত্ৰা গহিতত্তা. ইধ দ্ৰারপ্পৰত্তধম্মা ‘‘উভযমন্তরেনা’’তি পদস্স অত্থভাৰেন ৰুত্তা. চতুব্যূহহারে পন অনিন্দ্রিযবদ্ধরূপধম্মা তথা ৰুত্তা. কারণভূতেন অনন্তরপচ্চযভূতেন, উপনিস্সযপচ্চযভূতেন চ. যে ধম্মা উপাদায ‘‘অত্তা’’তি সমঞ্ঞা, তেসং ৰিঞ্ঞাণাদিধম্মানং অভাৰেন অনুপ্পাদধম্মতং আপাদিতত্তাতি অত্থো. ‘‘অনিস্সিতস্স চলিতং নত্থী’’তিআদিনা পটিলোমতো পচ্চযভাৰো দস্সিতোতি দস্সেন্তো পাল়িযং ‘‘এসেৰন্তো দুক্খস্সাতি পটিচ্চসমুপ্পাদো’’তি ৰত্ৰা ননু ‘‘অৰিজ্জাপচ্চযা সঙ্খারা’’তিআদিকো পটিচ্চসমুপ্পাদোতি চোদনং সন্ধায যথাৰুত্তস্স পটিচ্চসমুপ্পাদভাৰং দস্সেতুং ‘‘সো দুৰিধো’’তিআদিনা লোকিযলোকুত্তরৰসেন পটিচ্চসমুপ্পাদো ৰিভত্তো. তদত্থতাযাতি ৰীতরাগৰিমুত্তিঅত্থতায. তব্ভাৰন্তি লোকুত্তরপটিচ্চসমুপ্পাদভাৰং.
ওতরণহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১৩. সোধনহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
৪৫. সোধেতি ¶ নামাতি পুচ্ছিতমত্থং হত্থতলে ঠপিতআমলকং ৰিয পচ্চক্খতো দস্সেন্তো নিগ্গুম্বং নিজ্জটং কত্ৰা ৰিৰরন্তো তব্বিসযঅঞ্ঞাণসংসযাদিমলাপনযনেন সোধেতি, এৰং সোধেন্তো চ পদস্স অত্থেন অভেদোপচারং কত্ৰা ‘‘পদং সোধেতি’’চ্চেৰ ৰুচ্চতি. তেনাহ ‘‘পদং সোধেতি নামা’’তি. পুচ্ছায ৰিস্সজ্জনমেৰেত্থ সোধনন্তি আহ ‘‘তদত্থস্স ৰিস্সজ্জনতো’’তি. আরভীযতীতি আরম্ভো, দেসনায পকাসিযমানো অত্থো. তেনাহ ‘‘ন তাৰ…পে… পবোধিতত্তা’’তি. ইধ সোধনং নাম পটিচ্ছন্নরূপস্স অত্থস্স দেসনানুভাৰেন ৰিৰটভাৰকরণন্তি তমত্থং উপমায ৰিভাৰেতুং ‘‘অঞ্ঞাণপক্খন্দান’’ন্তিআদি ৰুত্তং.
সোধনহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১৪. অধিট্ঠানহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
৪৬. ধারযিতব্বাতি ¶ উপধারেতব্বা, উপলক্খিতব্বাতি অত্থো. ৰুত্তমেৰ ‘‘সামঞ্ঞৰিসেসকপ্পনায ৰোহারভাৰেন অনৰট্ঠানতো’’তিআদিনা (নেত্তি. অট্ঠ. ১৪).
তং তং ফলন্তি নিরযাদিং তং তং ফলং. অঞ্চিতাতি গতা. যোনীতি একজাতি. সমানৰসেন মিস্সীভৰতি এতাযাতি হি যোনি, উপপত্তি. পেচ্চাতি মরিত্ৰা. উস্সন্নতাযাতি ৰিতক্কবহুলতায. ‘‘উস্সন্নত্তা’’তিপি ৰদন্তি. সস্সতাদীহি ৰা উস্সন্নত্তা. অসুরজাতিযা নিব্বত্তাপনকো অসুরজাতিনিব্বত্তনকো.
সঙ্খাতি পঞ্ঞা. পঞ্ঞাপধানা চ ভাৰনাতি আহ ‘‘পটিসঙ্খায পটিপক্খভাৰনাযা’’তি.
৪৭. পত্থটভাৰেন পথৰী. সভাৰধারণট্ঠেন, নিস্সত্তনিজ্জীৰট্ঠেন চ ধাতু. আপীযতি, অপ্পাযতীতি ৰা আপো. তেজনৰসেন তিক্খতাৰসেন, দহনৰসেন ৰা তেজো. ৰাযনৰসেন ৰেগগমনৰসেন, সমুদীরণৰসেন ¶ ৰা ৰাযো. ৰীসতি আকারাতি কেসাদযো ৰীসতি কোট্ঠাসা, পকারা ৰা. কক্খল়লক্খণাধিকতায কেসাদী কক্খল়লক্খণা ৰুত্তা.
পাটিযেক্কো পথৰীধাতুকোট্ঠাসোতি পথৰীকোট্ঠাসমত্তো, অত্তসুঞ্ঞধম্মমত্তোতি অত্থো. সন্তপ্পতীতি এত্থ সরীরপকতিমতিক্কমিত্ৰা উণ্হভাৰো সন্তাপো, সরীরদহনৰসেন পৰত্তো মহাদাহো, অযমেতেসং ৰিসেসো. যেন চ জীরীযতীতি একাহিকাদিজরারোগেন জরীযতীতি চ অত্থো যুজ্জতি. ‘‘সতৰারং তাপেত্ৰা তাপেত্ৰা উদকে পক্খিপিত্ৰা উদ্ধটসপ্পি সতধোতসপ্পী’’তি ৰদন্তি. রসরুধিরমংসমেদন্হারুঅট্ঠিঅট্ঠিমিঞ্জা রসাদযো. কেচি ন্হারুং অপনেত্ৰা সুক্কং সত্তমং ধাতুং ৰদন্তি. ৰিৰেকন্তি ৰিসুংভাৰং, ৰিসদিসভাৰন্তি অত্থো. ৰত্থুসঙ্খাতো হি আহারো পরিণামং গচ্ছন্তো পাণভক্খগহণিপদনিয মুত্তকরীসভাৰেহি ৰিয অত্তনাপি ৰিসদিসরসসঙ্খাতং ৰিসুংভাৰং নিব্বত্তেন্তো তব্ভাৰং গচ্ছতীতি ৰুচ্চতি, তথা রসাদযোপি রুধিরাদিকোট্ঠাসং. তেনাহ ‘‘রসাদিভাৰেন ৰিৰেকং গচ্ছতী’’তি.
সভাৰলক্খণতোতি অসুচিভাৰেন লক্খিতব্বতো.
৪৮. যাথাৰসরসলক্খণন্তি ¶ রসিতব্বোতি রসো, পটিৰিজ্ঝিতব্বো সভাৰো, অত্তনো রসো সরসো, যাথাৰো সরসো, যাথাৰসরসো যাথাৰসরসো এৰ লক্খিতব্বত্তা লক্খণন্তি যাথাৰসরসলক্খণং. অথ ৰা যাথাৰসরসলক্খণন্তি অৰিপরীতং অত্তনো পৰত্তিসঙ্খাতং কিচ্চঞ্চেৰ পীল়নসঙ্খাতং লক্খণঞ্চ. ‘‘ইদং কিচ্চং, ইদং লক্খণ’’ন্তি অৰিজ্জাহেতু ঞাতুং ন সক্কোতি, তব্বিসযঞাণুপ্পত্তিং নিৰারেন্তী ছাদেত্ৰা পরিযোনন্ধিত্ৰা তিট্ঠতীতি ৰুত্তা. তেন ৰুত্তং ‘‘জানিতুং পটিৰিজ্ঝিতুং ন দেতী’’তি. তযিদমস্সা কিচ্চন্তি কিচ্চতো কথিতা. কথিতাতি চ ৰুত্তা, যতো চ অৰিজ্জা অসম্পটিৰেধরসাতি ৰুচ্চতি. জাযতি এত্থাতি জাতি, উপ্পত্তিট্ঠানং. যদিপি নিরোধমগ্গে অৰিজ্জা আরম্মণং ন করোতি, তে পন জানিতুকামস্স তপ্পটিচ্ছাদনৰসেন অনিরোধমগ্গেসু নিরোধমগ্গগ্গহণস্স কারণভাৰেন পৰত্তমানা তত্থ উপ্পজ্জতীতি ৰুচ্চতি, তেসম্পি অৰিজ্জায উপ্পত্তিট্ঠানতা হোতি, ইতরেসং আরম্মণভাৰেন চাতি.
অত্থানত্থন্তি ¶ হিতাহিতং. সম্মোহৰিনোদনিযং পন ‘‘অত্থত্থ’’ন্তি (ৰিভ. অট্ঠ. ২২৬) ৰুত্তং, তত্থ অত্থো এৰ অত্থত্থোতি অত্থস্স অৰিপরীততাদস্সনত্থং দুতিযেন অত্থসদ্দেন ৰিসেসনং. ন হি ঞাণং অনত্থে ‘‘অত্থো’’তি গণ্হাতীতি. কারণাকারণন্তি এত্থাপি এৰং দট্ঠব্বং. অত্থত্থন্তি ৰা আমেডিতৰচনং সব্বেসং অত্থানং পাকটকরণভাৰপ্পকাসনত্থং, ফলং ফলন্তি অত্থো, হিতপরিযাযেপি এসেৰ নযো. ন্তি অত্থানত্থাদিকং. আকারন্তি অত্থাদিকারণমেৰ.
পটিৰিদ্ধস্স পুন অৰেক্খনা পচ্চৰেক্খণা. দুচিন্তিতচিন্তিতাদিলক্খণস্স বালস্স ভাৰো বাল্যং. সম্পজানাতীতি সমং পকারেহি জানাতি. বলৰমোহো পমোহো. সমন্ততো মোহনং সম্মোহো. দুগ্গতিগামিকম্মস্স ৰিসেসপচ্চযত্তা অৰিন্দিযং. ৰিন্দতীতি লভতি. অনৰজ্জধম্মানং ৰিজ্জা ৰিয ৰিসেসপচ্চযো ন হোতীতি ৰিন্দিযং ন ৰিন্দতি. অযং অৰিজ্জায ৰেমত্ততাতি অযং ‘‘দুক্খে অঞ্ঞাণ’’ন্তিআদিনা কিচ্চজাতিলক্খণেহি ৰুত্তো অৰিজ্জায অৰিসেসো. ৰিজ্জাতিআদীনং ৰুত্তনযানসারেন অত্থো ৰেদিতব্বো.
পাসাণসক্খরৰালিকাৰিরহিতা ভূমি সণ্হাতি ‘‘সণ্হট্ঠেনা’’তি ৰুত্তং.
তত্তকমেৰ ¶ কালন্তি পঞ্চকপ্পসতানি. ৰিভূতং সমত্তিক্কন্তং রূপসঞ্ঞাসঙ্খাতং রূপং এতাযাতি ৰিভূতরূপং, সমাপত্তিন্তি পদত্থো. ন হি কাচি অরূপসমাপত্তি রূপসঞ্ঞাসহগতা পৰত্তীতি. নিরোধসমাপত্তিযং ৰত্তব্বমেৰ নত্থি, তত্থ নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনসমাপত্তিযা ৰিসুং গহিতত্তা ৰুত্তং ‘‘সেসারুপ্পসমাপত্তিযো’’তি.
দমথং অনুপগচ্ছন্তো দুট্ঠস্সো খলুঙ্কস্সো. উত্তরিদমথাযাতি অরিযমগ্গদমথায.
ইতরোতি দুক্খাপটিপদো খিপ্পাভিঞ্ঞো, সুখাপটিপদো চ খিপ্পাভিঞ্ঞো. উভযতোভাগেহীতি রূপকাযনামকাযভাগেহি. উভযতোতি ৰিক্খম্ভনসমুচ্ছেদৰিমুত্তিৰসেন.
অনেকোপীতি ¶ সভাৰেন অনেকোপি. একসদ্দাভিধেয্যতাযাতি সামঞ্ঞসদ্দাভিধেয্যতায.
অধিট্ঠানহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১৫. পরিক্খারহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
৪৯. ‘‘হিনোতী’’তি পদস্স অত্থং দস্সেন্তো ‘‘কারণভাৰং গচ্ছতী’’তি আহ অনেকত্থত্তা ধাতূনং. এতীতি আগচ্ছতি, উপ্পজ্জতীতি অত্থো.
অৰিজ্জাযপি হেতুভাৰেতি এত্থ অৰিজ্জা অনন্তরায অৰিজ্জায অনন্তরসমনন্তরূপনিস্সযনত্থিৰিগতাসেৰনপচ্চযেহি, অনন্তরায পন সহজাতায সহজাতঅঞ্ঞমঞ্ঞনিস্সযসম্পযুত্তঅত্থিঅৰিগতহেতুপচ্চযেহি, অসহজাতায উপনিস্সযকোটিযা এৰ পচ্চযো হোতীতি ৰেদিতব্বং. অত্তনো ফলং করোতীতি কারণন্তি আহ ‘‘কারণভাৰো চ ফলাপেক্খাযা’’তি.
নিব্বত্তিঅত্থো ফলত্থো ফলসঙ্খাতো অত্থো.
যো সভাৰোতি পুঞ্ঞাদিঅভিসঙ্খারানং যো অভিসঙ্খরণসভাৰো, সো হেতু. সেসপদেসূতি ৰিঞ্ঞাণাদিপদেসু. যথাৰুত্তপ্পভেদোতি ‘‘অসাধারণলক্খণো হেতূ’’তিআদিনা ৰুত্তপ্পভেদো. যো কোচি ¶ পচ্চযোতি জনকাদিভেদং যং কিঞ্চি কারণং. অভিসঙ্খরণতোতি পচ্চক্খতো, পরম্পরায চ নিব্বত্তনতো.
পরিক্খারহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
১৬. সমারোপনহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা
৫০. সুত্তেন গহিতেতি সুত্তে ৰুত্তে. পদট্ঠানগ্গহণং অধিট্ঠানৰিসযদস্সনত্থং, ৰেৰচনগ্গহণং অধিৰচনৰিভাগদস্সনত্থন্তি যোজনা. ৰিসযাধিট্ঠানভাৰতোতি ৰিসযসঙ্খাতপৰত্তিট্ঠানভাৰতো. ৰনীযতীতি ভজীযতি. ৰনতীতি ভজতি সেৰতি. ৰনুতেতি যাচতি, পত্থেতীতি অত্থো ¶ . পঞ্চ কামগুণা কামতণ্হায কারণং হোতি আরম্মণপচ্চযতায. নিমিত্তগ্গাহো অনুব্যঞ্জনগ্গাহস্স কারণং হোতি উপনিস্সযতাযাতি এৰং সেসেসুপি যথারহং কারণতা ৰত্তব্বা.
৫১. ‘‘কাযে কাযানুপস্সী ৰিহরাহী’’তিআদীসু যং ৰত্তব্বং, তং হেট্ঠা লক্খণহারৰিভঙ্গৰণ্ণনাযং (নেত্তি. অট্ঠ. ২৩) ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বং. অযং পন ৰিসেসো – রূপধম্মপরিঞ্ঞাযাতি রূপূপিকৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিপরিঞ্ঞায.
‘‘দুক্খ’’ন্তি পস্সন্তী সা ৰেদনানুপস্সনাতি যোজেতব্বং. ৰেদনাহেতুপরিঞ্ঞাযাতি ফস্সপরিঞ্ঞায. ‘‘ৰেদনাৰসেনা’’তি পদেন অত্তনা উপ্পাদিতদুক্খৰসেন. ৰেদনাপরিঞ্ঞাযাতি ৰেদনূপিকৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিপরিঞ্ঞায. নিচ্চাভিনিৰেসপটিপক্খতো অনিচ্চানুপস্সনাযাতি অধিপ্পাযো. নিচ্চসঞ্ঞানিমিত্তস্সাতি নিচ্চসঞ্ঞাহেতুকস্স. সঞ্ঞাপরিঞ্ঞাযাতি সঞ্ঞূপিকৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিপরিঞ্ঞায. পঠমমগ্গৰজ্ঝত্তা অগতিগমনস্স ৰুত্তং ‘‘দিট্ঠাভিনিৰেসস্স…পে… অগতিগমনস্স চা’’তি.
সঙ্খারপরিঞ্ঞাযাতি সঙ্খারূপিকৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিপরিঞ্ঞায.
সমারোপনহারৰিভঙ্গৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
নিট্ঠিতা চ হারৰিভঙ্গৰণ্ণনা.
১. দেসনাহারসম্পাতৰণ্ণনা
‘‘এৰ’’ন্তিআদি ¶ হারসম্পাতদেসনায সম্বন্ধদস্সনং. তত্থ পুরিমেন উপমাদ্ৰযেন সুপরিকম্মকতমণিকোট্টিমসদিসী, সুৰিরচিতজম্বুনদাভরণসদিসী চ পাল়ি. তত্থ কতনানাৰণ্ণপুপ্ফূপহারসদিসী, ৰিৰিধরংসিজালাসমুজ্জলবদ্ধনানারতনাৰলিসদিসী চ হারৰিভঙ্গদেসনাতি দস্সেতি. পচ্ছিমেন তস্স পণীতমহারহে জটাহি সদ্ধিং দুক্করতরতং দীপেতি. যাযং গাথা ৰুত্তাতি যোজনা.
৫২. যস্মাযং হারৰিভঙ্গৰারো নপ্পযোজেতি যথাৰুত্তেন কারণেন, তস্মা সা হারৰিভঙ্গৰারস্স আদিম্হি ন পচ্চামট্ঠাতি অধিপ্পাযো ¶ . হারসম্পাতৰারো পন তং পযোজেতীতি যস্মা পন হারসম্পাতৰারো তং গাথং পযোজেতি যথাৰুত্তেনেৰ কারণেন, তস্মা ‘‘সোল়স…পে… আহা’’তি আহ. যোজনানযদস্সনন্তি যোজনায নযদস্সনং.
তেনাতি ‘‘তং মচ্চুনো পদ’’ন্তি ৰচনেন. সব্বং ৰিপল্লাসন্তি দ্ৰাদসৰিধম্পি ৰিপল্লাসং. সামঞ্ঞস্স…পে… ৰোহরীযতি যত্থ পতিট্ঠিতং সামঞ্ঞং, সো ৰিসেসো. অত্থতো পন সঞ্ঞাদযো এৰ রূপাদিৰিসযং ৰিপরীতাকারেন গণ্হন্তে ৰিপল্লাসোতি দস্সেন্তো ‘‘সঞ্ঞাৰিপল্লাসো’’তিআদিমাহ.
ইন্দজালাদিৰসেন মণিআদিআকারেন উপট্ঠহন্তে উপাদানক্খন্ধপঞ্চকে অহংমমাদিকারণতায নিরুত্তিনযেন ‘‘অত্তা’’তি ৰুচ্চমানো তংবুদ্ধিৰোহারপ্পৰত্তিনিমিত্ততায অত্তভাৰো সুখাদীনং ৰত্থুতায ‘‘অত্তভাৰৰত্থূ’’তি পৰুচ্চতীতি আহ ‘‘তেহী’’তিআদি. তেসন্তি উপাদানক্খন্ধানং. ৰিপল্লাসানং পৰত্তিআকারো ‘‘অসুভে সুভ’’ন্তিআদি. ৰিসযো কাযৰেদনাচিত্তধম্মা. অৰিজ্জা চ…পে… এৰ সম্মোহপুব্বকত্তা সব্বৰিপল্লাসানং. চ-সদ্দো সুভসুখসঞ্ঞানন্তি এত্থাপি আনেত্ৰা যোজেতব্বো.
তত্থাযং যোজনা – ‘‘অৰিজ্জা চ সুভসুখসঞ্ঞানং পচ্চযো এৰ, ন তণ্হা এৰ, অৰিজ্জা সুভসুখসঞ্ঞানঞ্চ পচ্চযো, ন নিচ্চঅত্তসঞ্ঞানং এৰা’’তি. এৰং সন্তেপি পুরিমানং দ্ৰিন্নং ৰিপরীতসঞ্ঞানং তণ্হা, পচ্ছিমানং অৰিজ্জা ৰিসেসপচ্চযোতি দস্সেন্তো আহ ‘‘তথাপী’’তিআদি. অৰিজ্জাসীসেন চেত্থ দিট্ঠিযা গহণং ৰেদিতব্বং. তেনাহ ‘‘দিট্ঠিনিৰুতং চিত্ত’’ন্তি ¶ , ‘‘যো দিট্ঠিৰিপল্লাসো’’তি চ আদি, যথা চ অৰিজ্জাসীসেন দিট্ঠিযা গহণং, এৰং দিট্ঠিসীসেন অৰিজ্জাযপি গহণং সিযাতি আহ ‘‘দিট্ঠিসীসেন অৰিজ্জা ৰুত্তা’’তি. তণ্হাৰিজ্জাসু সুভসুখসঞ্ঞানং যথা তণ্হা ৰিসেসপচ্চযো, ন এৰং অৰিজ্জা. নিচ্চঅত্তসঞ্ঞানং পন যথা অৰিজ্জা ৰিসেসপচ্চযো, ন তথা তণ্হাতি দস্সেন্তো ‘‘মোহো ৰিসেসপচ্চযো’’তি আহ.
পচ্ছিমানং দ্ৰিন্নং…পে… হোতীতি অতীতংসে তণ্হাভিনিৰেসস্স বলৰভাৰাভাৰতো. তেনেৰ হি ‘‘সো অতীতং রূপং অত্ততো সমনুপস্সতি’’চ্চেৰ ¶ ৰুত্তং, ন ‘‘অভিনন্দতী’’তি. তণ্হাৰিপল্লাসোতি তণ্হং উপনিস্সায পৰত্তো ৰিপল্লাসো, ন হি তণ্হা সযং ৰিপল্লাসো. তেনাহ ‘‘তণ্হামূলকো ৰিপল্লাসো’’তি. দিট্ঠাভিনন্দনৰসেনাতি তণ্হুপনিস্সযদিট্ঠাভিনন্দনৰসেন, যতো সো ‘‘তণ্হাৰিপল্লাসো’’তি ৰুত্তো. এতেনাতি ‘‘যো তণ্হাৰিপল্লাসো’’তিআদিপাঠেন. সোল়স সঞ্ঞীৰাদা, অট্ঠ অসঞ্ঞীৰাদা, অট্ঠ নেৰসঞ্ঞীনাসঞ্ঞীৰাদা, পঞ্চ পরমদিট্ঠধম্মনিব্বানৰাদা চ, যথা অত্তনো গতায, নিব্বানপ্পত্তিযা চ পরিকপ্পৰসেন সুভসুখাকারগ্গাহিনো, ন এৰং সত্ত উচ্ছেদৰাদাতি আহ ‘‘যেভুয্যেনা’’তি. পটিপক্খৰসেনপীতি ৰিসুদ্ধিৰসেনপি. যাৰ হি উপক্কিলেসা, তাৰ চিত্তং ন ৰিসুজ্ঝতেৰ. যদা চ তে পহীনা, তদা ৰিসুদ্ধমেৰ. তেনাহ ‘‘ন হী’’তিআদি. ‘‘অরক্খিতেন চিত্তেনা’’তি পাল়িং নিক্খিপিত্ৰা ৰিপল্লাসমুখেনেৰ দেসনায নিদ্ধারিযমানত্তা ৰুত্তং ‘‘যথানুসন্ধিনাৰ গাথং নিট্ঠপেতু’’ন্তি.
মারস্সাতি কিলেসমারস্স. তস্স হি ৰসে ঠিতো সেসমারানং হত্থগতো এৰাতি. তেনাহ ‘‘কিলেসমারগ্গহণেনেৰা’’তিআদি.
মারবন্ধনন্তি সত্তমারপক্খে মারস্স বন্ধনন্তি মারবন্ধনং. সো হি কিলেসবন্ধনভূতে অত্তনো সমারকপরিসে মঞ্ঞতি. তেন ৰুত্তং ‘‘অন্তলি…পে… মোক্খসী’’তি (মহাৰ. ৩৩). ইতরমারপক্খে মারোৰ বন্ধনন্তি মারবন্ধনং. ৰিসঙ্খারো নিব্বানং.
মোহসম্পযোগতো চিত্তং ‘‘মূল়্হ’’ন্তি ৰুত্তন্তি রত্তদুট্ঠানম্পি মূল়্হতায সব্ভাৰে ‘‘মূল়্হ’’ন্তি ৰিসুং ৰচনং আৰেণিকমোহৰসেন ৰুত্তন্তি দস্সেন্তো ‘‘দ্ৰিন্নং মোমূহচিত্তুপ্পাদানং ৰসেনা’’তি আহ. এৰন্তি এৰং রাগাদিঅকুসলপ্পত্তিযা কুসলভণ্ডচ্ছেদনতো অরক্খিতং চিত্তং হোতি, সব্বোপি মিচ্ছাভিনিৰেসো এত্থেৰ সঙ্গহং সমোসরণং গচ্ছতীতি আহ ‘‘মিচ্ছাদিট্ঠি ¶ …পে… ৰেদিতব্ব’’ন্তি. সব্বেপীতি ‘‘অরক্খিতং, মিচ্ছাদিট্ঠিহতং, থিনমিদ্ধাভিভূত’’ন্তি তীহিপি পদেহি ৰুত্তধম্মা.
চক্খুনাতি দ্ৰারেন. রূপন্তি ৰিসভাগৰত্থুসন্নিস্সিতং রূপাযতনং. নিমিত্তগ্গাহীতি ‘‘ইত্থী’’তি ৰা পুরিসো’’তি ৰা ‘‘সুভ’’ন্তি ৰা ‘‘অসুভ’’ন্তি ৰা পরিকপ্পিতনিমিত্তং ¶ গণ্হাতি, তস্স ৰা গহণসীলো. অনুব্যঞ্জনগ্গাহীতি হত্থপাদহসিতকথিতাদিপ্পভেদে কিলেসানং অনু অনু ব্যঞ্জনতো অনুব্যঞ্জনসঞ্ঞিতে আকারে গণ্হাতি, তেসং ৰা গহণসীলো. যত্ৰাধিকরণন্তি যং নিমিত্তং, নিমিত্তানুব্যঞ্জনগ্গহণনিমিত্তন্তি অত্থো. এৰং ‘‘চক্খুন্দ্রিযং অসংৰুতং ৰিহরন্ত’’ন্তি, যো ‘‘নিমিত্তগ্গাহী, অনুব্যঞ্জনগ্গাহী’’তি চ ৰুত্তো পুগ্গলো, তমেনং চক্খুন্দ্রিযং চক্খুদ্ৰারং অসংৰুতং সতিকৰাটেন অপিহিতং কত্ৰা ৰত্তন্তং, তস্স চ রূপস্স ইট্ঠাকারগ্গহণে অভিজ্ঝা, অনিট্ঠাকারগ্গহণে দোমনস্সং, অসমপেক্খনে মোহো মিচ্ছাভিনিৰেসে মিচ্ছাদিট্ঠীতি এৰং অভিজ্ঝাব্যাপাদা, অঞ্ঞে চ লামকট্ঠেন পাপকা অকোসল্লসম্ভূতট্ঠেন অকুসলা ধম্মা অন্ৰাস্সৰেয্যুং অনু অনু পৰত্তেয্যুং.
তস্স সংৰরায ন পটিপজ্জতীতি তস্স চক্খুদ্ৰারস্স সংৰরায সতিকৰাটেন পিদহনত্থং ন পটিপজ্জতি. সা পন অপ্পটিপত্তি চক্খুন্দ্রিযস্স অনারক্খাসংৰরস্স অনুপ্পাদোতি দস্সেন্তো ‘‘ন রক্খতি…পে… আপজ্জতী’’তি আহ. জৰনে উপ্পজ্জমানোপি হি অসংৰরো তেন দ্ৰারেন পৰত্তনতো ‘‘চক্খুন্দ্রিযাসংৰরো’’ত্ৰেৰ ৰুচ্চতীতি. সেসদ্ৰারেসুপি ৰুত্তনযেনেৰ অত্থো ৰেদিতব্বো. ‘‘পুব্বন্তকপ্পনৰসেন চা’’তিআদিনা সঙ্খেপতো ৰুত্তমত্থং ৰিত্থারতো দস্সেন্তো ‘‘সঙ্খেপতো চ ৰিত্থারো অঞ্ঞো’’তি কত্ৰা তং সমুচ্চিনন্তো ‘‘যা চ খো ইমা’’তিআদিমাহ.
যথাৰুত্তা অকুসলা ধম্মাতি দ্ৰাদস অকুসলচিত্তুপ্পাদধম্মা, তেসং ৰত্থূনি ৰা. তে হি সমুদযৰজ্জা পঞ্চুপাদানক্খন্ধা. ‘‘এৰ’’ন্তি ইমিনা নেত্তিপাল়িযং, অট্ঠকথাযঞ্চ নিদ্ধারিতপ্পকারেন. ইধাতি ইমিস্সং ‘‘অরক্খিতেন চিত্তেনা’’তি গাথাযং.
যদিপি দেসনাহারসম্পাতপাল়িযং ‘‘তস্মা রক্খিতচিত্তস্সা’’তি গাথা সরূপতো ন গহিতা, অত্থতো পন ‘‘তেসং ভগৰা পরিঞ্ঞাযা’’তিআদিনা গহিতা এৰাতি তস্সা গহিতভাৰং ৰিভাৰেতুং ‘‘কথং দেসেতী’’তি পুচ্ছিত্ৰা ‘‘তস্মা রক্খিতচিত্তস্সা’’তি গাথং উদ্ধরি.
যোনিসোমনসিকারেন কম্মং করোন্তোতি ‘‘সো ‘ইদং দুক্খ’ন্তি যোনিসো মনসি করোতী’’তিআদিনা ¶ নযেন ৰিপস্সনাসঙ্খাতেন যোনিসোমনসিকারেন ভাৰনাকম্মং করোন্তো, ভাৰেন্তোতি অত্থো ¶ . যথাভূতঞাণন্তি ঞাতপরিঞ্ঞায পুব্বভাগৰিপস্সনায ‘‘অৰিজ্জাসমুদযা রূপসমুদযো, অৰিজ্জানিরোধা রূপনিরোধো’’তিআদিনা (পটি. ম. ১.৫০) সমপঞ্ঞাসায আকারেহি. নিরযগতিযং দুক্খদুক্খতা, সুগতিৰিসেসে ব্রহ্মলোকেকদেসে সঙ্খারদুক্খতা, ইতরত্থ দ্ৰে তিস্সোপীতি দস্সেন্তো আহ ‘‘যথাসম্ভৰং তিৰিধদুক্খতাযোগেনা’’তি.
দেসনাহারসম্পাতৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
২. ৰিচযহারসম্পাতৰণ্ণনা
৫৩. কুসলধম্মারম্মণাতি কুসলধম্মে উদ্দিস্স পৰত্তিমত্তং সন্ধায ৰুত্তং, ন তেসং আরম্মণপচ্চযতং ইধ ‘‘কুসলা ধম্মা’’তি লোকুত্তরধম্মানং অধিপ্পেতত্তা. ন হি কদাচি অনুপাদানিযা ধম্মা উপাদানারম্মণা হোন্তি. ফলধম্মে উদ্দিস্স পৰত্তায তণ্হায গহিতত্তা ‘‘কুসল…পে… দট্ঠব্বো’’তি ৰুত্তং. দেসনাহারেতি দেসনাহারসম্পাতে. কথং পন কুসলভাৰোতি ‘‘কুসলা’’তি ৰচনমত্তং গহেত্ৰা চোদেতি, তঞ্চ নিদস্সনমত্তং দট্ঠব্বং, পহানহেতুভাৰোপিস্সা সিযা চোদকেন সম্পটিচ্ছিতোৰ. ‘‘মানোপি দুৰিধো’’তিআদিনা মানস্স চ তস্সা তণ্হায চ সেৰিতব্বভাৰো অকুসলানং পহানায, কুসলানং উপ্পত্তিযা চ পচ্চযভাৰতো.
নেক্খম্মস্সিতং দোমনস্সং নাম ‘‘অরিযভূমিং পাপুণিতুং নাসক্খি’’ন্তি অনুসোচতো উপ্পন্নং দোমনস্সন্তি সম্বন্ধো. এৰন্তি ইমিনা পাল়িযং ৰুত্তপ্পকারেন, পিহং উপট্ঠপেত্ৰা ছসু দ্ৰারেসু ইট্ঠারম্মণে আপাথগতে অনিচ্চাদিৰসেন ৰিপস্সনং পট্ঠপেত্ৰাতি যোজনা. ইট্ঠারম্মণঞ্চেত্থ যথাৰুত্তঅনুসোচনদোমনস্সুপ্পত্তীনং যথাভিনিৰিট্ঠস্স আরম্মণস্স অনিট্ঠতাযাতি দস্সনত্থং. ‘‘কথং নেক্খম্মৰসেনা’’তি পদস্স অত্থং ৰিৰরিতুং ‘‘ৰিপস্সনাৰসেনা’’তিআদি ৰুত্তং. ৰিপস্সনাদিৰিনিমুত্তা ৰা পঠমজ্ঝানাদিৰসেন ৰুত্তা কুসলা ধম্মা ইধ নেক্খম্মং. অনুস্সতিগ্গহণেন উপচারজ্ঝানমেৰ গহিতন্তি ‘‘পঠমজ্ঝানাদিৰসেনা’’তি ৰুত্তং. আদিসদ্দেন দুতিযজ্ঝানতো পট্ঠায যাৰ অগ্গফলা উপরিৰিসেসা সঙ্গহিতা. যায পঞ্ঞাৰিমুত্তিযা.
উপেক্খাসতিপারিসুদ্ধিভাৰেনাতি ¶ উপেক্খাজনিতসতিপারিসুদ্ধিসব্ভাৰেন. কম্মযোগ্গন্তি ৰিপস্সনাভাৰনাদিকম্মস্স যোগ্গং অনুরূপং অনুচ্ছৰিকং. অস্সদ্ধিযেতি অস্সদ্ধিযহেতু, ‘‘অস্সদ্ধিযেনা’’তিপি ¶ পঠন্তি, সো এৰত্থো. ওভাসগতন্তি ঞাণোভাসগতং. কামং পুব্বেপি পঞ্ঞা ৰুত্তা, অস্সদ্ধিযাদীহি পন অঞ্ঞেসং কিলেসানং ৰিধমনম্পি পঞ্ঞায এৰ হোতি, সা চ এৰংভূতাতি দস্সনত্থং ‘‘ওভাসগতং কিলেসন্ধকারে ন ইঞ্জতী’’তি ৰুত্তং.
কোপো কোধো. অপ্পচ্চযো দোমনস্সং. ইদ্ধিৰিধঞাণাদিকা ছ অভিঞ্ঞা পাকটা এৰাতি ‘‘দ্ৰে চ ৰিসেসে’’তি ৰুত্তধম্মে দস্সেতুং ‘‘মনোমযিদ্ধি, ৰিপস্সনাঞাণঞ্চা’’তি আহ. অঙ্গণানি রাগাদযো. উপক্কিলেসা অভিজ্ঝাৰিসমলোভাদযো. অনুলোমনং তদেকট্ঠতা. ফন্দনা দুব্বলা ৰিক্খেপপ্পৰত্তি. বলৰতী অনৰট্ঠানং. সব্বো মিচ্ছাভিনিৰেসো অযোনিসোমনসিকারেন হোতি, মিচ্ছাৰিতক্কেন চ. তত্থ অযোনিসোমনসিকারো অকুসলচিত্তুপ্পাদো তপ্পরিযাপন্নো মিচ্ছাৰিতক্কো ৰিক্খেপসহিতো এৰাতি ৰুত্তং ‘‘মিচ্ছাভিনিৰেসহেতুতায দিট্ঠিপক্খো’’তি ৰুত্তঞ্হেতং ‘‘ৰিতক্কোপি দিট্ঠিট্ঠানং, অযোনিসো মনসিকারোপি দিট্ঠিট্ঠান’’ন্তি (পটি. ম. ১.১২৪).
অথ ৰা ইঞ্জনাতি ফন্দনা, দিট্ঠপরিত্তাসো. যথাহ ‘‘তদপি তেসং ভৰতং সমণব্রাহ্মণানং অজানতং অপস্সতং ৰেদযিতং তণ্হাগতানং পরিতস্সিতৰিপ্ফন্দিতমেৰা’’তি (দী. নি. ১.১০৫ আদযো). অট্ঠিতীতি অনৰট্ঠানং, দিট্ঠিৰিতক্কো. তেন হি পুথুজ্জনো কালে সস্সতং, কালে উচ্ছেদন্তি তং তং দিট্ঠিগ্গহণং পক্খন্দন্তো সত্ততো পরিব্ভট্ঠঅন্ধো ৰিয, সমুদ্দে ৰিস্সট্ঠৰাহনিকা ৰিয, যন্তে যুত্তগোণো ৰিয চ তথা তথা পরিব্ভমতি. তেনাহ ‘‘দিট্ঠিযোপি দিট্ঠিট্ঠানং, ৰিতক্কোপি দিট্ঠিট্ঠান’’ন্তি (পটি. ম. ১.১২৪) চ. এতস্মিঞ্চ পক্খে মিচ্ছাভিনিৰেসতায, মিচ্ছাভিনিৰেসহেতুতায চ তস্সা দ্ৰে পক্খাতি একদেসসরূপেকসেসো কতোতি ৰেদিতব্বং.
‘‘এৰ’’ন্তিআদিনা ‘‘সো উপরিম’’ন্তিআদিপাল়িযং সম্বন্ধং দস্সেতি. পটিঘসঞ্ঞাতি ভুম্মত্থে পচ্চত্তৰচনন্তি দস্সেন্তো ‘‘পটিঘ…পে… সঞ্ঞাসূ’’তি আহ. রূপাৰচরসঞ্ঞাতি সঞ্ঞাসীসেন রূপাৰচরজ্ঝানানি ৰদতি. নানত্তসঞ্ঞাতি ¶ নানাসভাৰা, নানাসভাৰে ৰা আরম্মণে সঞ্ঞা. ঠপেত্ৰা পটিঘসঞ্ঞা অৰসিট্ঠকামাৰচরসঞ্ঞা হেতা. তা সমতিক্কমতীতি তা রূপসঞ্ঞানানত্তসঞ্ঞাযো আরম্মণেহি সদ্ধিং সম্মদেৰ অতিক্কমতি.
রূপাৰচরজ্ঝানোভাসোপি কসিণারম্মণা. কসিণনিস্সন্দো হি আরুপ্পজ্ঝানুপ্পত্তি. দস্সনন্তি কসিণরূপানং দস্সনং. অভিজ্ঝাব্যাপাদপ্পহানেন সদ্ধিং ৰীরিযারম্ভো উপকারকো সমথো ¶ সতিপস্সদ্ধিযো পরিক্খারঙ্গতা ৰুত্তা এৰ. সতিরহিতং সম্মসনং নাম নত্থীতি ‘‘যা উপট্ঠিতা সতি অসম্মুট্ঠা, অযং ৰিপস্সনা’’তি ৰুত্তং. তেন সতিসীসেন ৰিপস্সনা গহিতাতি দস্সেতি. সম্মোসানং পহানমাহাতি সম্বন্ধো.
৫৪. পচ্চুপ্পন্নসুখআযতিসুখৰিপাককিরিযনিরামিসঅকাপুরিসসেৰিতভাৰেহি এৰ সেসা পাল়িযং এতস্স সমাধিস্স সন্তপণীততাদিৰিসেসা ৰুত্তা, তেপি ইধ সঙ্গহিতাতি তেসং পদানং অত্থং দস্সেন্তো ‘‘অঙ্গসন্ততাযা’’তিআদিমাহ. তত্থ অঙ্গসন্ততাযাতি ফলঝানঙ্গানং উপসন্ততায. কিলেসদরথসন্ততাযাতি কিলেসদরথপটিপ্পস্সদ্ধিযা. পণীতোতি উল়ারো. একোদিভাৰেনাতি মগ্গসমাধিসঙ্খাতেন একোদিভাৰেন. একোদিভাৰন্তি সমাধানং. লোকিযসমাধিস্স পচ্চনীকনীৰরণপঠমজ্ঝাননিকন্তিআদীনি নিগ্গহেতব্বানি, অঞ্ঞে চ কিলেসা ৰারেতব্বা. ইমস্স পন অরহত্তসমাধিস্স পটিপ্পস্সদ্ধকিলেসত্তা ন নিগ্গহেতব্বং, ৰারেতব্বঞ্চ অত্থীতি সো মগ্গানন্তরং সমাপত্তিক্খণেৰ অপ্পযোগেনেৰ অধিগতত্তা, ঠিতত্তা চ অপরিহানিৰসেন ৰা অধিগতত্তা নসসঙ্খারনিগ্গয্হৰারিতগতো.
‘‘সতিৰেপুল্লপ্পত্তো’’তি এতেন অপ্পৰত্তমানাযপি সতিযা সতিবহুলতায সতো এৰ নামাতি দস্সেতি. ‘‘যথাপরিচ্ছিন্নকালৰসেনা’’তি এতেন পরিচ্ছিন্নসতিযা সতোতি দস্সেতি.
ৰক্খমানেনাতি ‘‘পীতিফরণা’’তিআদিনা অনন্তরং ৰক্খমানেন. ‘‘পীতিফরণতা’’তি পন পাল়ি আগতা. তং ‘‘পঞ্চঙ্গিকো সম্মাসমাধী’’তি (দী. নি. ৩.৩৫৫) সমাধিঅঙ্গভাৰেন পঞ্ঞা উদ্দিট্ঠাতি কত্ৰা ৰুত্তং. ততো এৰ অট্ঠকথাযং ‘‘পীতিফরণতা’’তিআদীনঞ্চ অত্থসংৰণ্ণনা কতা. তত্থ ‘‘সো ইমমেৰ কাযং ¶ ৰিৰেকজেন পীতিসুখেন অভিসন্দেতী’’তিআদিনা (দী. নি. ১.২২৬) নযেন পীতিযা, সুখস্স চ ফরণং ৰেদিতব্বং. সেসং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.
সমাধিৰসেন সমথো উদ্ধটোতি সভাৰৰসেন সমথো উদ্ধটো, ন উপকারকধম্মৰসেনাতি অধিপ্পাযো.
৫৫. রাগপটিপক্খত্তা সমাধিস্স ‘‘অধিচিত্তসিক্খায সিক্খন্তো’’তি ৰুত্তং. ৰুত্তনযানুসারেনাতি ‘‘সুখপণিধিআদিসমুগ্ঘাটনেন অপ্পণিহিতো’’তিআদিনা. এত্থ চ সঙ্খারানং খণভঙ্গুরতং সম্মদেৰ পস্সন্তস্স ন রাগো পতিট্ঠং লভতীতি অনিচ্চানুপস্সনা রাগচরিতস্স সপ্পাযা ¶ ৰুত্তা, তথা সঙ্খারানং সভাৰদুক্খতং সম্মদেৰ পস্সন্তস্স পকতিযাপি দুক্খিতেসু দুক্খুপ্পাদনং ৰণে খারোদকসেকসদিসন্তি ন দোসো পতিট্ঠং লভতীতি দুক্খানুপস্সনা দোসচরিতস্স সপ্পাযা ৰুত্তা, তথা সঙ্খারেসু সম্মদেৰ ঘনৰিনিব্ভোগে কতে অত্তসুঞ্ঞতায উপট্ঠহমানায ন মোহো পতিট্ঠং লভতীতি অনত্তানুপস্সনা মোহচরিতস্স সপ্পাযা ৰুত্তাতি ৰেদিতব্বং. রাগপটিপক্খত্তা সমাধিস্স ‘‘অধিচিত্তসিক্খায সিক্খন্তো’’তি ৰুত্তং. এস নযো ইতরেসু. সেসমেত্থ সুৰিঞ্ঞেয্যং.
খন্তিবহুলো উপ্পন্নং অরতিং অনভিরতিং অভিভুয্য ৰিহরন্তো সুখেন সমাধিং অধিগচ্ছতীতি খন্তিপ্পধানতাপি সমথপক্খভজনস্স কারণং ৰুত্তা. উট্ঠানং সম্পজ্জতীতি সম্পন্নকাযিকৰীরিযং. সম্মাকম্মন্তৰাযামানং যো কাযিকাদিৰিকপ্পো ৰুত্তো পাল়িযং, সো নেসং কাযিকস্স পযোগস্স সমুট্ঠানৰসেন ৰেদিতব্বো.
‘‘খিপ্পাধিগমো’’তি ইমিনা মগ্গাসেৰনভাৰং দস্সেতি. ‘‘ৰিপস্সনায ৰিমুত্তাধিগমো’’তি ইমিনা ৰিপস্সনানুভাৰেন সমুচ্ছেদৰিমুত্তি ৰিক্খম্ভনৰিমুত্তি ৰিয সমথানুভাৰেনাতি দস্সেতি. লোকিযেহীতি নিস্সক্কৰচনং. মহন্তানন্তি উল়ারানং, পণীতানন্তি অত্থো.
৫৬. তন্তি ৰিচযহারং. ৰিসংৰাদনহেতূনং লোভাদীনং পাপধম্মানং. সোধেন্তোতি যথা সরণাদিৰিসযা অঞ্ঞাণাদিসংকিলেসা ন পৰত্তন্তি, এৰং সোধেন্তো. পরিপূরেন্তাতি যথা সীলং অখণ্ডাদিভাৰেন পরিপুণ্ণং হোতি অনূনং, এৰং পরিপূরেন্তা.
‘‘তথা ¶ পটিপজ্জন্তো’’তি ইমিনা সত্থু মহাপতিকারভাৰো পরিপুণ্ণো দস্সিতোতি পঠমৰাদে ‘‘দস্সনাভূমিঞ্চ ভাৰনাভূমিঞ্চা’’তি ৰুত্তং.
যস্স অত্থাযাতি যস্স যস্স পহানত্থায. তথা পটিপন্নস্সাতি যথা অসুভজ্ঝানাদিং পাদকং কত্ৰা অনাগামিমগ্গাদিঅধিগমো হোতি, তথা পটিপন্নস্স.
ৰধিতন্তি ঘাতিতং.
‘‘মনুস্সভূতো’’তি ইদং পুব্বাপরাপেক্খং কত্ৰা ‘‘পিতা মনুস্সভূতো খীণাসৰো’’তি চ তথা ¶ ‘‘মাতা মনুস্সভূতা’’তি যোজেতব্বং. ভেদানুরূপস্স সাৰনং অনুস্সাৰনং, ভেদানুরূপেন ৰা ৰচনেন ৰিঞ্ঞাপনং.
৫৭. মনুস্সত্তন্তি মনুস্সজাতিতা. লিঙ্গসম্পত্তীতি পুরিসভাৰো. হেতূতি মনোৰচীপণিধানসিদ্ধিযা সদ্ধিং পুব্বহেতুসম্পদা. সত্থারদস্সনন্তি সত্থু সম্মুখীভাৰো. গুণসম্পত্তীতি অভিঞ্ঞাসমাপত্তিলাভো. অধিকারোতি অত্তনো সরীরনিরপেক্খং সত্থু উপকারকরণং. ছন্দতাতি বুদ্ধভাৰায দল়্হচ্ছন্দতা অনিৰত্তিধম্মতা.
ন উপ্পজ্জন্তীতি পন অত্থীতি ‘‘ন মে আচরিযো অত্থি, সদিসো মে ন ৰিজ্জতী’’তিআদি (ম. নি. ১.২৮৫; ২.৩৪১; কথা. ৪০৫; মহাৰ. ১১; মি. প. ৪.৫.১১) ইমিস্সা লোকধাতুযা ঠত্ৰা ৰদন্তেন ভগৰতা ‘‘কিং পনাৰুসো সারিপুত্ত, অত্থেতরহি অঞ্ঞো সমণো ৰা ব্রাহ্মণো ৰা ভগৰতো সমসমো সম্বোধিযন্তি এৰং পুট্ঠো অহং, ভন্তে, ‘নো’তি ৰদেয্য’’ন্তি (দী. নি. ৩.১৬১) ৰত্ৰা তস্স কারণং দস্সেতুং ‘‘অট্ঠানমেতং অনৰকাসো, যং একিস্সা লোকধাতুযা দ্ৰে অরহন্তো সম্মাসম্বুদ্ধা’’তি (দী. নি. ৩.১৬১; অ. নি. ১.২৭৭) ইমং সুত্তং দস্সেন্তেন ধম্মসেনাপতিনাৰ বুদ্ধখেত্তভূতং ইমং লোকধাতুং ঠপেত্ৰা অঞ্ঞত্থ অনুপ্পত্তি ৰুত্তা হোতীতি অধিপ্পাযো.
খেত্তপরিগ্গহো কতো নাম হোতি ‘‘ইদং বুদ্ধখেত্তং নামা’’তি.
এৰং ঠানাট্ঠানভাৰং গতাতি ৰুত্তপ্পকারেন ঠানভূতা, ৰুত্তনযেন ৰা অঞ্ঞেপি যথারহং ঠানাট্ঠানভাৰেন পৰত্তা. সত্তপঞ্ঞত্তিযা উপাদানভূতাতি ইন্দ্রিযবদ্ধে খন্ধে সন্ধায ৰদতি.
৫৮. ফলস্স ¶ পচ্চক্খকারিতাতি ‘‘ইমস্স কম্মস্স ইদং ফল’’ন্তি তংতংকম্মফলাৰবোধো. অপ্পদানাভাৰোতি পচ্চযসমৰাযে কম্মস্স একন্ততো ফলুপ্পাদনং. তেনাহ ‘‘কতূপচিতান’’ন্তি.
৫৯. অজ্ঝোসিতৰত্থুনাতি তণ্হাভিনিৰেসৰসেন অভিনিৰিট্ঠৰত্থুনা. রূপভৰঅরূপভৰাদিনাতি ভৰতণ্হা ৰিয সযং দস্সেতি.
খন্ধত্তযৰসেনাতি ¶ সীলাদিক্খন্ধত্তযৰসেন. পটিপদাৰিভাগেনাতি ‘‘সব্বত্থগামিনী’’তি আদিপটিপদায ভেদেন.
তত্থতত্থগামিনীতি নিরযাদিনিব্বানন্তি দ্ৰীসু গন্ধব্বট্ঠানেসু তত্থ তত্থেৰ গমনসীলা. সব্বত্থগামিনীতি যথাৰুত্তেসু সব্বট্ঠানেসু চ গমনসীলা.
সঞ্জীৰো কাল়সুত্তং সঙ্ঘাতো রোরুৰো মহারোরুৰো তাপনো মহাতাপনো অৰীচীতি এতে অট্ঠ মহানিরযা. একেকস্স চত্তারি চত্তারি দ্ৰারানি, একেকস্মিং দ্ৰারে চত্তারো চত্তারো গূথনিরযাদযোতি এৰং সোল়স উস্সদনিরযে ৰণ্ণেন্তি.
সক্কসুযামাদিকো জেট্ঠকদেৰরাজা. পজাপতিৰরুণঈসানাদযো ৰিয দুতিযাদিট্ঠানন্তরকারকো পরিচারকো.
কিলেসকামপক্খেতি ‘‘সঙ্কপ্পো কামো, রাগো কামো, সঙ্কপ্পরাগো কামোতি (মহানি. ১) এত্থ ৰুত্তসঙ্কপ্পৰসেন ৰুত্তং. সোপি হি ৰিবাধতি, উপতাপেতি চাতি কিলেসত্তসম্ভৰতো কিলেসকামো ৰুত্তো, ন কিলেসৰত্থুভাৰতো. কামপটিসংযুত্তোতি কামরাগসঙ্খাতেন কামেন সম্পযুত্তো, কামপটিবদ্ধো ৰা. অঞ্ঞেসু চ কামপটিসংযুত্তেসু ধম্মেসু ৰিজ্জমানেসু ৰিতক্কে এৰ কামসদ্দো ধাতুসদ্দো নিরুল়্হোতি ৰেদিতব্বো ৰিতক্কস্স কামসঙ্কপ্পৰুত্তিযা সাতিসযত্তা. এস নযো ব্যাপাদধাতুআদীসু. পরস্স, অত্তনো চ দুক্খাপনং ৰিহিংসা. তং তু মিচ্ছাহি ৰিহিংসা.
বীজাদিধাতুনানত্তৰসেন খন্ধাদিনানত্তং ৰেদিতব্বং. খন্ধোতি দ্ৰিধাভূতগ্গো.
৬০. অজ্ঝাসযধাতূতি ¶ অজ্ঝাসযসভাৰো. যথা গূথাদীনং সভাৰো এসো যং গূথাদীহেৰ সংসন্দতি, এৰং পুগ্গলানং অজ্ঝাসযস্সেৰেস সভাৰো, যং দুস্সীলাদযো দুস্সীলাদিকেহেৰ সংসন্দন্তি.
সদ্ধামূলকত্তা কুসলকিরিযায ৰুত্তং ‘‘যং সদ্ধাৰসেনা’’তিআদি. তথা হি ৰুত্তং ‘‘সদ্ধা বীজ’’ন্তি (সু. নি. ৭৭). যং লোভৰসেন, সদ্ধাৰসেন চ দোসৰসেন, সদ্ধাৰসেন চ মোহৰসেন ¶ , সদ্ধাৰসেন চাতি যোজেতব্বং. ৰীরিযৰসেনাতি সম্মপ্পধানৰীরিযৰসেন. পঞ্ঞাৰসেনাতি মগ্গসম্মাদিট্ঠিৰসেন.
অকুসলস্স কম্মস্স কতোকাসতায পাল়িযং ৰুত্তত্তা ‘‘ৰিপাকাৰরণেন নিৰুত’’ন্তি ৰুত্তং. তং পন নিদস্সনমত্তং দট্ঠব্বং কম্মাৰরণাদীহিপি নিৰুততায ইচ্ছিতত্তা. তথা হি যথা দেৰদত্তং কোকালিকং সুনক্খত্তং লিচ্ছৰিপুত্তন্তি উদাহটং, যদিপি ভগৰা পটিৰেধস্স অট্ঠানতং দিস্ৰা নিব্বেধভাগিযদেসনং ন দেসেতি, ৰাসনাভাগিযং পন তথারূপস্স দেসেতি এৰাতি দস্সেন্তো ‘‘সচ্চপ্পটিৰেধ’’ন্তিআদিমাহ. অজাতসত্তুআদীনন্তি আদিসদ্দেন সচ্চকাদীনং সঙ্গহো দট্ঠব্বো. তস্সাপি ভগৰা অনাগতে ৰাসনত্থায ধম্মং দেসেসি. সত্থা হি ‘‘অনাগতে তম্বপণ্ণিদীপে সাসনং পতিট্ঠহিস্সতী’’তি তত্থাযং কুলঘরে নিব্বত্তো পব্বজিত্ৰা কাল়বুদ্ধরক্খিতত্থেরো নাম পভিন্নপটিসম্ভিদো মহাখীণাসৰো ভৰিস্সতীতি ইদং দিস্ৰা ধম্মং দেসেসি, সো চ তথা অহোসীতি.
অসম্পুণ্ণেতি একন্ততো ৰিপাকদানসমত্থতাৰসেন পারিপূরিং অনুপগতে. দিট্ঠুপনিস্সযদিট্ঠিসহগতস্স কম্মং সন্ধায ‘‘কম্মে অসম্পুণ্ণে’’তি ৰুত্তং. তেনাহ ‘‘কিলেসন্তরায মিস্সকং কম্মন্তরাযং দস্সেত্ৰা’’তি.
৬১. দিট্ঠি পনেত্থ পধানভাৰেন পাল়িযং গহিতা সীলব্বতপরামাসস্স অধিপ্পেতত্তা. তথা হি ৰুত্তং ‘‘যথা পুণ্ণঞ্চ গোৰতিকং, অচেলঞ্চ কুক্কুরৰতিক’’ন্তি. অসম্পুণ্ণত্তা এৰ হি তস্স মিচ্ছাদিট্ঠিকম্মসমাদানস্স তেসং ভগৰা ‘‘চত্তারিমানি, পুণ্ণ, কম্মানী’’তিআদিনা (ম. নি. ২.৮১) ধম্মং দেসেসি. তায চ দেসনায তে তং দিট্ঠিং পটিনিস্সজ্জিত্ৰা সম্মত্তে পতিট্ঠহিংসু.
৬২. পগুণতায ¶ ৰোদানং পগুণৰোদানং. তদেৰ পঠমজ্ঝানাদীহি ৰুট্ঠহিত্ৰা দুতিযজ্ঝানাদিঅধিগমস্স পচ্চযত্তা ৰুট্ঠানং নাম হোতীতি আহ ‘‘ৰুট্ঠানং পগুণৰোদান’’ন্তি. ভৰঙ্গৰুট্ঠানং ভৰঙ্গুপ্পত্তি. ভৰঙ্গচিত্তে হি উপ্পন্নে তংসমঙ্গিসমাপত্তিতো ৰুট্ঠিতো নাম হোতি. সঞ্ঞাৰেদযিতঅপগমো এৰ অপগমৰিমোক্খো.
ইদং ৰুট্ঠানন্তি ইদং যথাৰুত্তং কোসল্লং ৰুট্ঠানহেতুভাৰতো ৰুট্ঠানং. তথা হি ৰুত্তং ‘‘ৰোদানম্পি তম্হা তম্হা সমাধিম্হা ৰুট্ঠান’’ন্তি (ৰিভ. ৮২৮). ইমায পন ৰুট্ঠানপাল়িযা অসঙ্গহিতত্তা ¶ ‘‘নিরোধসমাপত্তিযা ৰুট্ঠানং পাল়িমুত্তকৰুট্ঠানং নামা’’তি সম্মোহৰিনোদনিযং (ৰিভ. অট্ঠ. ৮২৮) ৰুত্তং. যে পন ‘‘নিরোধতো ফলসমাপত্তিযা ৰুট্ঠান’’ন্তি পাল়িযং নত্থীতি ৰদেয্যুং, তে ‘‘নিরোধা ৰুট্ঠহন্তস্স নেৰসঞ্ঞানাসঞ্ঞাযতনং ফলসমাপত্তিযা অনন্তরপচ্চযেন পচ্চযো’’তি (পট্ঠা. ১.১.৪১৭) ইমায পাল়িযা পটিসেধেতব্বা.
৬৩. অযং চস্স আসযোতি এত্থ আসযজাননাদিনা যেহি ইন্দ্রিযেহি যেহি পরোপরেহি সত্তা কল্যাণপাপাসযাদিকা হোন্তি, তেসং পজাননং ৰিভাৰেতীতি ৰেদিতব্বং. এৰঞ্চ কত্ৰা ইন্দ্রিযপরোপরিযত্তআসযানুসযঞাণানং ৰিসুং অসাধারণতা, ইন্দ্রিযপরোপরিযত্তনানাধিমুত্তিকতাঞাণানং ৰিসুং বলতা চ সিদ্ধা হোতি.
থামগতোতি এত্থ থামগমনং নাম অঞ্ঞেসং অসাধারণো কামরাগাদীনং এৰ আৰেণিকো সভাৰো ৰেদিতব্বো, যতো ‘‘থামগতো অনুসযং পজহতী’’তি (পটি. ম. ৩.২১) ৰুত্তং.
আৰজ্জনমত্তেনেৰ সরতি আকঙ্খাযত্তৰুত্তিকত্তা. ৰুত্তঞ্হি ‘‘আকঙ্খপটিবদ্ধং বুদ্ধস্স ভগৰতো ঞাণং, মনসিকারপটিবদ্ধং বুদ্ধস্স ভগৰতো ঞাণ’’ন্তিআদি (মহানি. ১৫৬; চূল়নি. মোঘরাজমাণৰপুচ্ছানিদ্দেস ৮৫; পটি. ম. ৩.৫). সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং ৰিয হি সব্বং ভগৰতো ঞাণং পরিকম্মনিরপেক্খন্তি.
৬৪. উপক্কিলেসৰিমুত্তত্তাতি এত্থ চিত্তাদি এৰ উপক্কিলেসা, নিব্বত্তকস্স ৰা কম্মস্স পারিবন্ধকিলেসা. কসিণকম্মপরিকম্মঝাননিব্বত্তনকসিণভাৰো চুদ্দসৰিধেন চিত্তপরিদমনং অভিঞ্ঞাভিনীহারোতি সব্বত্থাপি ¶ ৰীরিযবলস্স বহূপকারত্তা ৰুত্তং ‘‘ৰীরিযভাৰনাবলনিব্বত্ত’’ন্তি. দিব্বসদিসত্তাতি দিব্বে ভৰন্তি দিব্বং, যথাৰুত্তং পসাদচক্খু, দিব্বং ৰিযাতি দিব্বং, অগ্গতং অভিঞ্ঞাণং. দিব্বৰিহারো চত্তারি রূপাৰচরজ্ঝানানি. তেসং ৰসেন নিব্বত্তিত্ৰা পটিলদ্ধব্বত্তা দিব্বং, তেন দিব্বহেতুকত্তা দিব্বন্তি ৰুত্তন্তি দস্সেতি. দিব্বৰিহারসন্নিস্সিতত্তাতি রূপাৰচরচতুত্থজ্ঝানেন নিস্সযপচ্চযেন নিব্বত্তত্তা, তেন দিব্বনিস্সিতং দিব্বন্তি দস্সেতি. দিৰুসদ্দং অক্খরচিন্তকা কীল়াদীসু পঠন্তীতি ৰুত্তং ‘‘তং সব্বং সদ্দসত্থানুসারেন ৰেদিতব্ব’’ন্তি. পুরিমা হি তযো অত্থা কীল়ত্থস্স ৰসেন, ইতরে জুতিগতিঅত্থৰসেনেৰ দস্সিতাতি.
মনুস্সূপচারন্তি মনুস্সগোচরং. দট্ঠুং ন সক্কা ইত্তরখণত্তা খণপচ্চুপ্পন্নস্স. ‘‘আসন্নচুতিকা’’তিআদিনা ¶ সন্ততিপচ্চুপ্পন্নৰসেন ‘‘চৰমানে উপপজ্জমানে’’তি ৰুত্তন্তি দস্সেতি. ‘‘মোহনিস্সন্দযুত্তত্তা’’তিআদিনা সত্তানং হীনপণীতত্তাদিভাৰস্স মোহাদিকম্মনিদানহেতুকতং, নিস্সন্দফলতঞ্চ দস্সেতি. দিব্বচক্খুস্স পাদকং এতেসন্তি দিব্বচক্খুপাদকানি. তেন ৰুত্তং ‘‘দিব্বচক্খুনা সহেৰ ইজ্ঝন্তী’’তি. তানি হিস্স পরিভণ্ডঞাণানি.
সমাদীযন্তীতি সমাদানানি, কম্মানি সমাদানানি এতেসন্তি কম্মসমাদানা. সমাদাতব্বনানাৰিধকম্মাতি অত্থো পুরিমে অত্থে, দুতিযে পন কম্মানি সমাদাপেন্তীতি কম্মসমাদানা, মিচ্ছাদিট্ঠিযা কম্মসমাদানা মিচ্ছাদিট্ঠিকম্মসমাদানা, হেতুঅত্থে চেতং করণৰচনং.
তং ৰাচন্তি তং অরিযানং উপৰদনৰাচং. তং চিত্তন্তি সমুট্ঠাপকচিত্তং. তং দিট্ঠিন্তি যেন মিচ্ছাগাহেন অরিযে অনুদ্ধংসেতি, মিচ্ছাভিনিৰেসং. অযম্পেত্থ অত্থো – যথা নাম হেতুসম্পন্নস্স ভিক্খুনো ৰিসুদ্ধং সীলং, সমাধিঞ্চ সম্পাদেত্ৰা ঠিতস্স দন্ধো সতুপ্পাদো খিপ্পাভিঞ্ঞায দিট্ঠেৰ ধম্মে অঞ্ঞা, সতি ৰা উপাদিসেসে অনাগামিতা. এৰমেৰং যো অরিযূপৰাদী যথাৰুত্তচিত্তদিট্ঠীহি অপক্কমিত্ৰা অপ্পতিরূপং সভাৰং ‘‘মযা, ভন্তে, তুম্হাকং উপরি ৰুত্ত’ন্তি অচ্চযদেসনায তে ন খমাপেতি, সো কাযস্স ভেদা নিরযে এৰাতি. তেসু পসন্নচিত্তস্স খমাপনঞ্হেত্থ তেসং ৰাচাদীনং পহানং পটিনিস্সগ্গোৰ. ইতো সাৰজ্জতরং নাম অঞ্ঞং নত্থি সব্বানত্থৰিধানতো, সব্বহিতসুখপরিধংসনতো চ.
কাযস্স ¶ ভেদাতি ইধ কাযসদ্দো অত্তভাৰপরিযাযোতি আহ ‘‘উপাদিন্নক্খন্ধপরিচ্চাগা’’তি. তদনন্তরন্তি তস্স মরণসঙ্খাতস্স খন্ধপরিচ্চাগস্স অনন্তরং. অভিনিব্বত্তক্খন্ধত্থো পরসদ্দো, অনোরিমভূতৰত্থুৰিসযো ৰা সিযা, অৰধিৰিসেসনমত্তং ৰা. তেসু পুরিমং সন্ধাযাহ ‘‘অভিনিব্বত্তক্খন্ধগ্গহণে’’তি, পচ্ছিমস্স পন ৰসেন ‘‘চুতিতো উদ্ধ’’ন্তি.
ৰুত্তৰিপরিযাযেনাতি ‘‘সুট্ঠু চরিতং, সোভনং ৰা চরিত’’ন্তিআদিনা. হননন্তি ঘাতনং.
কারণাকারণন্তি ঠানাট্ঠানং. চেতনাচেতনাসম্পযুত্তধম্মে নিরযাদিনিব্বানগামিপটিপদাভূতে কম্মন্তি গহেত্ৰা আহ ‘‘কম্মপরিচ্ছেদমেৰা’’তি. কম্মৰিপাকন্তরং কম্মৰিপাকৰিসেসো কম্মৰিপাকস্স ৰিভাগো. অপ্পেতুং ন সক্কোতি অট্ঠমনৰমবলানি ৰিয, তংসদিসং ইদ্ধিৰিধঞাণং ৰিয ৰিকুব্বিতুং, এতেনস্স বলসদিসতঞ্চ নিৰারেতি. ঝানাদিঞাণং ৰিয ৰা অপ্পেতুং ¶ , ৰিকুব্বিতুঞ্চ. যদিপি হি ঝানাদিপচ্চৰেক্খণাঞাণং ইধ ছট্ঠং বলন্তি তস্স সৰিতক্কসৰিচারতা ৰুত্তা, তথাপি ঝানাদীহি ৰিনা পচ্চৰেক্খণা নত্থীতি ঝানাদিসহগতং ঞাণং তদন্তোগধং কত্ৰা এৰং ৰুত্তং. অথ ৰা সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং ঝানাদিকিচ্চং ৰিয ন সব্বং বলকিচ্চং কাতুং সক্কোতীতি দস্সেতুং ‘‘ঝানং হুত্ৰা অপ্পেতুং, ইদ্ধি হুত্ৰা ৰিকুব্বিতুঞ্চ ন সক্কোতী’’তি (ৰিভ. মূলটী. ৮৩১) ৰুত্তং, ন পন কস্সচি বলস্স ঝানইদ্ধিভাৰোতি দট্ঠব্বং.
ৰিচযহারসম্পাতৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৩. যুত্তিহারসম্পাতৰণ্ণনা
৬৫. পটিপক্খপটিবাল়্হা কুসলা ধম্মা উপ্পজ্জিতুমেৰ ন সক্কোন্তি, উপ্পন্নাপি সম্মদেৰ অত্তনো কিচ্চং কাতুং অসমত্থতায অনুপ্পন্নসদিসাতি পটিপক্খনিৰারণেন কুসলানং ধম্মানং কিচ্চকরণভাৰং দস্সেতুং ‘‘মনচ্ছট্ঠানি…পে… ভৰিস্সতী’’তি ৰুত্তং. ৰিহরন্তস্সাতি ৰিহরণহেতু. ৰিহরন্তোতি এত্থাপি এসেৰ নযো, তেন রক্খিতচিত্ততা ৰুত্তনযেন একন্ততো সম্মাসঙ্কপ্পগোচরতায চ সংৰত্ততীতি দস্সেতি. ৰুত্তনযেনাতি ¶ মিচ্ছাসঙ্কপ্পানং অৰসরং অদত্ৰা ৰিসোধিতনেক্খম্মাদিৰিতক্কতায. অৰিপরীতমেৰাতি কাযাদিঅসুভাদিতো আদানং. ৰিনিপাতভযন্তি দুগ্গতিভযং. সব্বোপি চাযমত্থোতি ‘‘সম্মাসঙ্কপ্পগোচরো সম্মাদিট্ঠি ভৰিস্সতী’’তিআদীসু অত্থো যুত্তিযা যুত্তো এৰ অনরূপকারণভাৰতো.
যুত্তিহারসম্পাতৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
৪. পদট্ঠানহারসম্পাতাদিৰণ্ণনা
৬৬. যস্মা ৰা সংকিলেসতো রক্খিতচিত্তস্স তীণি সুচরিতানি পারিপূরিং গচ্ছন্তি, তস্মা রক্খিতচিত্তস্সাতি এত্থ যাযং রক্খিতচিত্ততা, সা কাযসুচরিতাদীনং তিণ্ণং সুচরিতানং পদট্ঠানন্তি এৰমেত্থ অত্থো ৰেদিতব্বো. অত্তাধীনন্তি অত্তপরাধীনং.
ততো এৰাতি কারণগ্গহণেন ফলস্স গহিতত্তা এৰ.
৬৮. তত্থ ¶ ইতিসদ্দোতি ‘‘পরিপালীযতী’’তি ইতিসদ্দো.
৭৩-৪. পাল়িযং পঞ্চিন্দ্রিযানি তীহি খন্ধেহি সঙ্গহিতানীতি এত্থ সদ্ধাৰীরিযসতিন্দ্রিযেহি পাতিমোক্খাদি তিৰিধং সীলং গহিতং সোধেতব্বত্তা. তেসন্তি তেহি সীলক্খন্ধো সঙ্গহিতো. সমাধিপঞ্ঞিন্দ্রিযেহি সমাধিপঞ্ঞাক্খন্ধা গহিতাতি পাকটোযমত্থো, তথা সেসম্পীতি আহ ‘‘ইতো পরেসু…পে… ৰুত্তনযমেৰা’’তি.
৭৬. হেতুহেতুসমুপ্পন্নপচ্চযপচ্চযুপ্পন্নসঙ্খাতস্সাতি এত্থ হেতুপচ্চযৰিভাগো হেট্ঠা ৰুত্তোযেৰ.
পদট্ঠানহারসম্পাতাদিৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
মিস্সকহারসম্পাতৰণ্ণনা
ইদানি যস্মা সুত্তেসু হারানং যোজনানযদস্সনত্তা হারসম্পাতদেসনা হারৰিভঙ্গদেসনা ৰিয ন হারসরূপমত্তদস্সনত্তা, তস্মা পেটকোপদেসে ¶ আগতনযানুসারেন অপরেহি ৰিপরিযাযেহি হারসম্পাতযোজনাৰিধিং দস্সেন্তো ‘‘অপিচা’’তিআদিমাহ. তত্থ ৰিজ্জাৰিজ্জায কুসলাকুসলচিত্তপ্পৰত্তিযা অলোভাদোসলোভদোসাপি পরম্পরভাৰেন পৰত্তন্তি নিদানভাৰতোতি দস্সেন্তো ‘‘ছ ধম্মা…পে… মূলানী’’তি আহ. যথা চ নিদানভাৰেন পুব্বঙ্গমতা, এৰং অত্তনো ৰসেৰত্তনেনাপি পুব্বঙ্গমতা লব্ভতেৰাতি ৰুত্তং ‘‘সাধিপতিকানং অধিপতি, সব্বচিত্তুপ্পাদানং ইন্দ্রিযানী’’তি. অলোভস্সাতি অলোভযুত্তস্স চিত্তুপ্পাদস্স. নেক্খম্মচ্ছন্দেনাতি কুসলচ্ছন্দেন. নেক্খম্মসদ্দো পব্বজ্জাদীসু নিরুল়্হো. ৰুত্তঞ্হি –
‘‘পব্বজ্জা পঠমং ঝানং, নিব্বানঞ্চ ৰিপস্সনা;
সব্বেপি কুসলা ধম্মা, ‘নেক্খম্ম’ন্তি পৰুচ্চরে’’তি. (ইতিৰু. অট্ঠ. ১০৯; দী. নি. টী. ২.৩৫৯; অ. নি. টী. ২.২.৬৬) –
তেসু ¶ ইধ কুসলা ধম্মা অধিপ্পেতা. তেন ৰুত্তং ‘‘কুসলচ্ছন্দেনা’’তি. নেক্খম্মচ্ছন্দেন উপনিস্সযভূতেন, ন অধিপতিভূতেন. ইদং ৰুত্তং হোতি – অলোভপ্পধানো চে চিত্তুপ্পাদো হোতি, নেক্খম্মচ্ছন্দেন উপনিস্সযভূতেন মনো তস্স পুব্বঙ্গমো হোতি. সেসপদদ্ৰযেপি এসেৰ নযো.
যদগ্গেন তেসং ধম্মানং মনো পুব্বঙ্গমং, তদগ্গেন তেসং জেট্ঠং, পধানঞ্চাতি ৰুত্তং ‘‘মনোসেট্ঠাতি মনো তেসং ধম্মান’’ন্তিআদি. মনোমযতা মনেন কতাদিভাৰো, সো চ মনস্স তেসং সহজাতাদিনা পচ্চযভাৰো এৰাতি ৰুত্তং ‘‘মনোমযাতি…পে… পচ্চযো’’তি. তে পনাতি এত্থ পন-সদ্দো ৰিসেসত্থদীপকো, তেনেতং দস্সেতি – যদিপি তেসং ধম্মানং ছন্দাদযোপি পচ্চযা এৰ, ইন্দ্রিযাদিপচ্চযেন পন সৰিসেসং পচ্চযভূতস্স মনস্সেৰ ৰসেনেৰ ৰুত্তং ‘‘মনোমযা’’তি. তত্থ ছন্দসমুদানীতাতি যথাৰুত্তনেক্খম্মাদিছন্দেন সম্মা উদ্ধমুদ্ধং নীতা, ততো সমুদাগতাতি অত্থো. ততো এৰ নেক্খম্মৰিতক্কাদিতো সমুপ্পন্নত্তা অনাৰিলসঙ্কপ্পসমুট্ঠানা. তজ্জামনোৰিঞ্ঞাণধাতুসম্ফস্সেন সহাধিট্ঠানতো ফস্সসমোধানা. ‘‘ফুট্ঠো, ভিক্খৰে, ৰেদেতি, ফুট্ঠো সঞ্জানাতি, ফুট্ঠো চেতেতী’’তি (সং. নি. ৪.৯৩) হি ৰুত্তং. ইদং মনোকম্মন্তি কাযঙ্গৰাচঙ্গচোপনং অকত্ৰা সদ্ধাসমন্নাগতেন পসন্নেন মনসা পৰত্তং ইদং কুসলং মনোকম্মং. তং পন ¶ অনভিজ্ঝাসহগতং, অব্যাপাদসহগতং, সম্মাদিট্ঠিসহগতন্তি তিৰিধং হোতি.
ভাসতীতি অৰিসংৰাদনাদিনা ৰাচঙ্গচোপনাৰসেন পৰত্তেন্তিযা ৰচীৰিঞ্ঞত্তিযা সাধেতব্বং সাধেতীতি অত্থো, তেন কাযদ্ৰারতো পৰত্তকুসলৰচীকম্মম্পি সঙ্গহিতং হোতি. তথা হি ৰক্খতি ‘‘ৰচীৰিঞ্ঞত্তিৰিপ্ফারতো, তথা সাদিযনতো চ ভাসতী’’তি. সব্বম্পি ৰচীকম্মং সচ্চাদিৰসেন চতুব্বিধং. করোতীতি অত্তনো, পরেসঞ্চ হিতাহিতানি কারণাকারণেহি কাযঙ্গচোপনাৰসেন পৰত্তেন্তিযা কাযৰিঞ্ঞত্তিযা সাধেতব্বং সাধেতীতি অত্থো, তেন ৰচীদ্ৰারতো পৰত্তকুসলকাযকম্মম্পি সঙ্গহিতং হোতি. তথা চ ৰক্খতি ‘‘কাযৰিঞ্ঞত্তিৰিপ্ফারতো, তথা সাদিযনতো চ করোতী’’তি (নেত্তি. অট্ঠ. ৭৬ মিস্সকহারসম্পাতৰণ্ণনা). কম্মপথৰসেন গয্হমানে পাণাতিপাতাদিৰসেন তং তিৰিধং হোতি. তেনাহ ‘‘ইতি দসকুসলকম্মপথাদস্সিতা’’তি. দসপুঞ্ঞকিরিযৰত্থুৰসেনাপি গাথায অত্থো যুজ্জতি. তথা হি ৰক্খতি ‘‘সো পসন্নচিত্তো’’তিআদি. ভাসতি ৰা করোতি ৰা কেৰলং মনসা পৰত্ততীতি অনিযমত্থো ৰা-সদ্দো. তথা চেৰ সংৰণ্ণিতং.
দসৰিধস্স কুসলকম্মস্সাতি দসৰিধস্স কুসলকম্মপথকম্মস্স, ৰক্খমাননযেন ৰা দসপুঞ্ঞকিরিযৰত্থুসঙ্খাতস্স ¶ কুসলকম্মস্স. ননু তত্থ দানাদিমযং তিৰিধমেৰ পুঞ্ঞকিরিযৰত্থু ৰুত্তন্তি? সচ্চং, তং পন ইতরেসং তদন্তোগধত্তা.
‘‘সুখমন্ৰেতী’’তি সঙ্খেপেন ৰুত্তং সুখানুগমং ৰিত্থারেন দস্সেন্তো ‘‘ইধস্সু পুরিসো’’তিআদিমাহ. তত্থ এৰং সন্তন্তি এৰং ভূতং, অপ্পহীনানুসযো হুত্ৰা সুখৰেদনীযফস্সসম্ভূতন্তি অত্থো.
তত্থ ‘‘যং মনো’’তিআদিনা গাথাত্থৰসেন চতুসচ্চং নিদ্ধারেতি. আদিতো ৰৰত্থাপিতেসু খন্ধাদীসু খন্ধমুখেন সচ্চানং কথিতত্তা সত্তানং ভিন্নরুচিভাৰতো নানানযেহি ৰিপস্সনাভূমিকোসল্লত্থং, পুব্বাপরসম্বন্ধদস্সনত্থঞ্চ এৰং ৰুত্তং ‘‘এৰং…পে… নিদ্ধারেতব্বানী’’তি. সচ্চমুখেন অস্সাদাদিকে নিদ্ধারেত্ৰা দেসনাহারসম্পাতং যোজেতুং ‘‘তত্থ সমুদযেনা’’তিআদিমাহ, তং ৰুত্তনযমেৰ. যঞ্হেত্থ অঞ্ঞম্পি অত্থতো ন ৰিভত্তং, তং হেট্ঠা ৰুত্তনযত্তা, উত্তানত্থত্তা চাতি ৰেদিতব্বং.
মননলক্খণেতি ¶ মননলক্খণহেতু. ‘‘মননলক্খণেনা’’তি ৰা পাঠো. ঈহাভাৰতো ব্যাপারাভাৰতো. যেন পসাদেন সমন্নাগতত্তা মনো ‘‘পসন্নো’’তি ৰুত্তো, তস্স পসাদস্স কিচ্চং মনে আরোপেত্ৰা আহ ‘‘অকালুসিযতো, আরম্মণস্স ওকপ্পনতো চ পসন্নেনা’’তি. তথা সাদিযনতোতি ৰাচায ৰত্তব্বং অৰত্ৰাৰ ফস্সসাদিযনতো অনুজানতো. দুতিযে তথা সাদিযনতোতি কাযেন কাতব্বং যথা কতং হোতি, তথা ৰাচায সংৰিধানতো. তথা পসুতত্তাতি যথা সুখমন্ৰেতি, তথা উপচিতত্তা এৰাতি অত্থো. ততোতি ততো কারণা, মনসা পসন্নেন, ভাসনেন, করণেন চ হেতুনাতি ৰুত্তং হোতি. অনঞ্ঞত্থাতি এতস্মিং পন অত্থে. ততোতি ততো এৰ. যো হি পসন্নমনো তেন যং ভাসনং, করণঞ্চ, ততো এৰ নং সুখমন্ৰেতীতি ৰুত্তং হোতি. সাতভাৰতোতি সাতৰেদনাভাৰতো. ইট্ঠভাৰতোতি মনাপভাৰতো. কম্মতো ৰিপাকুপ্পত্তিফলদানসমত্থভাৰেন কম্মস্স নিব্বত্তত্তা ৰিপাকস্সেৰ অনিব্বত্তত্তাতি আহ ‘‘কতূ…পে… অন্ৰেতীতি ৰুত্ত’’ন্তি কারণাযত্ত ৰুত্তিতোতি কতভাৰহেতুকত্তা কম্মস্সাতি অধিপ্পাযো. অসঙ্কন্তিতোতি যস্মিং সন্তানে কম্মং নিব্বত্তং, তদঞ্ঞসন্তানা সঙ্কমনতো.
আধিপচ্চযোগতোতি সহজাতাধিপতিৰসেন আধিপচ্চযুত্তত্তা. সহজাতধম্মানঞ্হি তংসম্পযুত্তস্স মনস্স ৰসেন পুব্বঙ্গমতা ইধাধিপ্পেতা. ততো এৰাতি আধিপচ্চযোগতো এৰ. মনস্সাতি উপযোগত্থে সামিৰচনং. তেসং ধম্মানন্তি সম্বন্ধো. কুসলভাৰো যুজ্জতি পসাদস্স যোনিসোমনসিকারহেতুকত্তা ¶ . ননু ৰিভজ্জব্যাকরণেসু তেসং সাৰকানং সদ্ধা উপ্পজ্জতীতি? নাযং সদ্ধা, তদাকারা পন অকুসলা ধম্মা তথা ৰুচ্চন্তীতি ৰেদিতব্বং. তথা হি ৰক্খতি ‘‘নাযং পসাদো’’তিআদি (নেত্তি. অট্ঠ. ৭৬ মিস্সকহারসম্পাতৰণ্ণনা). সুখং অন্ৰেতীতি যুজ্জতি কম্মস্স ফলদানে সমত্থভাৰতো. যথা হি কতং কম্মং ফলদানসমত্থং হোতি, তথা কতং উপচিতন্তি ৰুচ্চতীতি.
মনোপৰিচারা ইধ নেক্খম্মসিতা সোমনস্সূপৰিচারা, উপেক্খূপৰিচারা চ ৰেদিতব্বা কুসলাধিকারত্তা. তে পন যস্মা চিত্তং নিস্সাযেৰ পৰত্তন্তি, নানিস্সায, তস্মা ৰুত্তং ‘‘মনো মনোপৰিচারানং পদট্ঠান’’ন্তি. কুসলপক্খস্স পদট্ঠানন্তি এত্থ কুসলো তাৰ ফস্সো কুসলস্স ৰেদনাক্খন্ধস্স ¶ সঞ্ঞাক্খন্ধস্স সঙ্খারক্খন্ধস্স সহজাতাদিনা পচ্চযো হোতি. ‘‘ফুট্ঠো, ভিক্খৰে, ৰেদেতি, ফুট্ঠো সঞ্জানাতি, ফুট্ঠো চেতেতী’’তি (সং. নি. ৪.৯৩) ৰুত্তং. এৰং ৰেদনাদীনম্পি ৰেদিতব্বং. সদ্ধাদীনম্পি পচ্চযভাৰে ৰত্তব্বমেৰ নত্থি. সব্বস্সাতি চতুভূমকস্স. কামাৰচরা হি কুসলা ধম্মা যথারহং চতুভূমকস্সাপি কুসলস্স পচ্চযা হোন্তি, এৰং ইতরভূমকাপি.
‘‘পসন্নেন মনসা ভাসতী’’তি ৰুত্তত্তা ৰিসেসতো সম্মাৰাচাপচ্চযং ভাসনং ইধাধিপ্পেতন্তি ৰুত্তং ‘‘ভাসতীতি সম্মাৰাচা’’তি. তত্থাযমধিপ্পাযো ‘‘ভাসতীতি যমিদং পদং, ইমিনা সম্মাৰাচা গহিতা হোতী’’তি. করোতীতি সম্মাকম্মন্তোতি এত্থাপি এসেৰ নযো. সুপরিসুদ্ধে কাযৰচীকম্মে ঠিতস্স আজীৰপারিসুদ্ধি, ন ইতরস্সাতি ৰুত্তং ‘‘তে সম্মাআজীৰস্স পদট্ঠান’’ন্তি. তত্থ তেতি সম্মাৰাচাকম্মন্তা. যস্মা পন আজীৰট্ঠমকে সীলে পতিট্ঠিতস্স উপ্পন্নানুপ্পন্নানং অকুসলধম্মানং পহানানুপ্পাদনানি, অনুপ্পন্নুপ্পন্নানং কুসলধম্মানং উপ্পাদনপারিপূরিযা চ সম্ভৰন্তি, তথা সম্মাৰাযামে ঠিতস্সেৰ কাযাদীসু সুভসঞ্ঞাদিৰিদ্ধংসিনী সম্মাসতি সম্ভৰতি, তস্মা ৰুত্তং ‘‘সম্মাআজীৰো…পে…পদট্ঠান’’ন্তি. জেট্ঠকসীলং পাতিমোক্খসংৰরো, সদ্ধাসাধনো চ সোতি আহ ‘‘তং সীলস্স পদট্ঠান’’ন্তি.
তেসন্তি কাযৰচীকম্মানং. কম্মপচ্চযতাযাতি কুসলকম্মহেতুকতায.
পদত্থো চ ৰুত্তনযেনাতি ‘‘মননতো আরম্মণৰিজাননতো’’তিআদিনা.
অযং ¶ আৰট্টোতি অযং সভাগৰিসভাগধম্মাৰট্টনৰসেন আৰট্টো. এত্থ হি কুসলমূলসম্মত্তমগ্গাদিনিদ্ধারণা সভাগধম্মাৰট্টনা. অৰিজ্জাভৰতণ্হানং নিদ্ধারণা ৰিসভাগধম্মাৰট্টনা.
ৰিভত্তিহারে পদট্ঠানভূমিৰিভাগা ৰুত্তনযা, সুৰিঞ্ঞেয্যা চাতি ধম্মৰিভাগমেৰ দস্সেন্তো ‘‘নযিদ’’ন্তিআদিমাহ. তত্থ ‘‘নযিদং যথারুতৰসেন গহেতব্ব’’ন্তি সুত্তস্স নেয্যত্থতং ৰত্ৰা ‘‘যোহী’’তিআদিনা তং ৰিৰরতি. ‘‘দুক্খমেৰ অন্ৰেতী’’তি কস্মা ৰুত্তং, ননু যত্থ কত্থচি হিতেসিতা কুসলমেৰাতি? নযিদমীদিসং সন্ধায ৰুত্তং, অধম্মং পন ধম্মোতি, ধম্মঞ্চ পন ¶ অধম্মোতি দীপনেন লোকস্স সব্বানত্থবীজভূতেসু সকলহিতসুখুপাযপটিক্খেপকেসু তিত্থকরেসু অসন্তগুণসম্ভাৰনৰসেন পৰত্তমিচ্ছাধিমোক্খং সন্ধায ৰুত্তং. যো হি লোকে অপ্পমত্তকম্পি পুঞ্ঞং কাতুকামং পাপিকং দিট্ঠিং নিস্সায পটিবাহতি, সোপি গারয্হো, কিমঙ্গং পন অরিযৰিনযে সম্মাপটিপত্তিং পটিবাহন্তেসূতি দুক্খফলাৰ তত্থ সম্ভাৰনাপসংসা পযিরুপাসনা. তথা হি ৰুত্তং – ‘‘ন খো অহং, মোঘপুরিস, অরহত্তস্স মচ্ছরাযামি, অপিচ তুয্হেৰেতং পাপকং দিট্ঠিগতং…পে… দীঘরত্তং অহিতায দুক্খায সংৰত্ততী’’তি (দী. নি. ৩.৭), ‘‘যো নিন্দিযং পসংসতি (সু. নি. ৬৬৩; সং. নি. ১.১৮০, ১৮১; অ. নি. ৪.৩; নেত্তি. ৯২), সব্বস্সাপি অনত্থস্স মূলং বালূপসেৰনা’’তি চ.
ইদঞ্হি সুত্তন্তি ‘‘মনোপুব্বঙ্গমা…পে…পদ’’ন্তি (ধ. প. ১, ২) পঠমং গাথং সন্ধায ৰদতি. এতস্সাতি সংৰণ্ণিযমানসুত্তস্স.
কিচ্চপঞ্ঞত্তীতি অধিপতিপচ্চযসঙ্খাতস্স কিচ্চস্স পঞ্ঞাপনং. পধানপঞ্ঞত্তীতি পধানভাৰস্স পঞ্ঞাপনা. সহজাতপঞ্ঞত্তীতি তেসং ধম্মানং মনসা সহভাৰপঞ্ঞাপনা.
মহাভূতাতীতি ইতিসদ্দো আদিঅত্থো, তেন মহাভূতাৰিনাভাৰী সব্বো রূপধম্মো সঙ্গয্হতি.
‘‘মনোপুব্বঙ্গমা’’তি সমাসপদে ‘‘মনো’’তি পদং তদৰযৰমত্তন্তি আহ ‘‘নেৰ পদসুদ্ধী’’তি. তেনেৰাহ ‘‘মনোপুব্বঙ্গমাতি পদসুদ্ধী’’তি. ‘‘ছাযাৰ অনপাযিনী’’তি ইদং সুখানুগমস্স উদাহরণমত্তং, ন যথাধিপ্পেতত্থপরিসমাপনং. ‘‘সুখমন্ৰেতী’’তি পন যথাধিপ্পেতত্থপরিসমাপনন্তি ৰুত্তং ‘‘পদসুদ্ধি চেৰ আরম্ভসুদ্ধি চা’’তি.
একত্ততাতি ¶ মনোপুব্বঙ্গমাদিসামঞ্ঞং সন্ধায ৰদতি. এৰং সেসেসুপি. ৰেমত্ততা ‘‘মনোপুব্বঙ্গমা’’তিআদিনা সামঞ্ঞতো ৰুত্তধম্মে পসাদো ধারণায নিৰত্তেত্ৰা পসন্নসঙ্খাতে ৰিসেসে অৰট্ঠাপনতো. সেসেসুপি এসেৰ নযো. পসাদো সিনেহসভাৰো, অস্সদ্ধিযং ৰিয লূখসভাৰং দোসং ৰিনোদেতীতি আহ ‘‘ব্যাপাদৰিক্খম্ভনতো’’তি. বহিদ্ধাতি সদ্ধেয্যৰত্থুং সন্ধাযাহ. ওকপ্পনতোতি আরম্মণং অনুপৰিসিত্ৰা অনুপক্খন্দিত্ৰা সদ্দহনতো.
দেয্যধম্মাদযোতি ¶ এত্থ আদিসদ্দেন সংৰেগহিরোত্তপ্পকসিণমণ্ডলাদযো সঙ্গয্হন্তি. ইট্ঠারম্মণাদযোতি আদিসদ্দেন ইট্ঠমজ্ঝত্তারম্মণা, দ্ৰারধম্মা, মনসিকারোতি এৰমাদীনং সঙ্গহো দট্ঠব্বো. তথা ফস্সোতি যথা ৰেদনাদীনং ইট্ঠারম্মণাদযো পচ্চযো, এৰং ফস্সোপীতি পচ্চযতাসামঞ্ঞমেৰ উপসংহরতি তথা-সদ্দো. ৰেদনাদীনন্তি হি ৰেদনাদযো তযো খন্ধা গহিতা. ৰিঞ্ঞাণস্স ৰেদনাদযোতি নামরূপং সন্ধায ৰদতি.
‘‘সীলমযস্স অদোসো পদট্ঠান’’ন্তি ৰুত্তং খন্তিপধানত্তা সীলস্স. অধিট্ঠাতীতি অনুযুঞ্জতি উপ্পাদেতি. সোতি এৰং কুসলচিত্তং ভাৰেন্তো. ‘‘অনুপ্পন্নান’’ন্তিআদিনা ভাৰনাপহানসমারোপনানি দস্সেন্তো নিব্বেধভাগিযৰসেন গাথায অত্থং ৰিচিনিত্ৰা সমারোপেতি, এৰম্পি সক্কা যোজেতুন্তি ৰাসনাভাগিযৰসেন পদট্ঠাননিদ্দেসে উদাহরীযতি.
এৰং ‘‘মনোপুব্বঙ্গমা ধম্মা’’তি গাথায ৰসেন হারসম্পাতযোজনাৰিধিং দস্সেত্ৰা ইদানি গাথান্তরেন দস্সেতুং ‘‘তথা দদতো পুঞ্ঞ’’ন্তিআদিমাহ. তত্থ ভাৰনামযন্তি পঞ্ঞাভাৰনামযং.
‘‘অলোভো কুসলমূল’’ন্তিআদি দানাদীনং অলোভাদিপধানত্তা ৰুত্তং, সব্বত্থ চ ‘‘ৰুত্ত’’ন্তি পদং আনেত্ৰা যোজেতব্বং. তেসন্তি রাগাদীনং. নিস্সরণন্তি চ পরিনিব্বানমেৰ সন্ধায ৰদতি.
পরিচ্চাগসীলো অলোভজ্ঝাসযো কামেসু আদীনৰদস্সাৰী সম্মদেৰ সীলং পরিপূরেতীতি আহ ‘‘দদতো…পে… পদট্ঠান’’ন্তি. ইধ ওল়ারিকা নাম কিলেসা ৰীতিক্কমাৰত্থানং, তপ্পহানং তদঙ্গপ্পহানেন ৰেদিতব্বং. মজ্ঝিমানন্তি পরিযুট্ঠানাৰত্থানং. সুখুমানন্তি অনুসযাৰত্থানং. কতাৰীভূমি ন্তি খীণাসৰভূমিং.
দদতোতি মগ্গসহগতেন অলোভেন সদেৰকস্স লোকস্স অভযদানং দদতো. পুঞ্ঞন্তি লোকুত্তরকুসলং. ¶ সংযমতোতি মগ্গপরিযাপন্নেহি সম্মাৰাচাকম্মন্তাজীৰেহি দিট্ঠেকট্ঠাদিসংকিলেসতো মগ্গসংযমেন সংযমন্তস্স. ৰেরন্তি পাণাতিপাতাদিপাপং. কুসলোতি মগ্গসম্মাদিট্ঠিযা কুসলো ৰিচক্খণো. জহাতি পাপকন্তি তেহি তেহি মগ্গেহি তং তং পহাতব্বং পাপধম্মং ওধিসো জহাতি সমুচ্ছিন্দতি. তেনাহ ‘‘মগ্গো ৰুত্তো’’তি.
‘‘দদতো’’তিআদিনা ¶ পুব্বে অৰিভাগেন কুসলমূলানি উদ্ধটানীতি ইদানি ৰিভাগেন তানি উদ্ধরন্তো ‘‘লোকিযকুসলমূল’’ন্তিআদিমাহ.
পুথুজ্জনভূমি সেক্খভূমি দস্সিতা পহানস্স ৰিপ্পকতভাৰদীপনতো. অসেক্খভূমি দস্সিতা অনুপাদাপরিনিব্বানদীপনতো.
সগ্গগামিনী পটিপদা পুব্বভাগপ্পটিপত্তি.
পুঞ্ঞে কথিতে পুঞ্ঞফলম্পি কথিতমেৰ হোতীতি ৰুত্তং ‘‘দদতো…পে… দেসনমাহা’’তি. সচ্চকম্মট্ঠানেন ৰিনা সংকিলেসপ্পহানং নত্থীতি দস্সেন্তো আহ ‘‘কুসলো…পে… দেসনমাহা’’তি.
ৰেরসদ্দো অদিন্নাদানাদিপাপধম্মেসুপি নিরুল়্হোতি ৰুত্তং ‘‘এৰং সব্বানিপি সিক্খাপদানি ৰিত্থারেতব্বানী’’তি. দ্ৰেপি ৰিমুত্তিযো সেক্খাসেক্খৰিমুত্তিযো, সউপাদিসেসঅনুপাদিসেসৰিমুত্তিযো চ. তথা হি ৰক্খতি ‘‘নিব্বুতোতি দ্ৰে নিব্বানধাতুযো’’তিআদি (নেত্তি. অট্ঠ. ৭৬).
কারণূপচারেন, কারণগ্গহণেন ৰা ফলং গহিতন্তি আহ ‘‘দ্ৰে সুগতিযো’’তিআদি. ৰট্টৰিৰট্টসম্পত্তিযো ইমিস্সা দেসনায ফলং, তস্স দানং সীলং ভাৰনা উপাযো, ‘‘সম্পত্তিদ্ৰযং ইচ্ছন্তেন দানাদীসু অপ্পমত্তেন ভৰিতব্ব’’ন্তি অযমেত্থ ভগৰতো আণত্তীতি ইমমত্থং সন্ধাযাহ ‘‘ফলাদীনি যথারহং ৰেদিতব্বানী’’তি.
ৰিচযোতি ৰিচযহারসম্পাতো, সো ৰুচ্চতীতি অত্থো. এস নযো ইতো পরেসুপি. ‘‘তিৰিধম্পি দানময’’ন্তিআদিনা পদত্থৰিচযং দস্সেতি, তেন অস্সাদাদযো, ইতরে চ ৰিচযহারপদত্থা ¶ অত্থতো ৰিচিতা এৰ হোন্তীতি. রূপাদিআরম্মণস্স পরিচ্চাগো ৰুত্তোতি সম্বন্ধো. সব্বোতি সকলো অনৰসেসতো কিচ্চস্স ৰুত্তত্তা.
দানাভিরতস্স চাগাধিট্ঠানং পারিপূরিং গচ্ছতীতি ৰুত্তং ‘‘দদতো…পে… পদট্ঠান’’ন্তি. ৰিরতিসচ্চে, ৰচীসচ্চে চ তিট্ঠতো সচ্চাধিট্ঠানং পারিপূরিং গচ্ছতীতি ৰুত্তং ‘‘সংযম…পে… পদট্ঠান’’ন্তি. কোসল্লযোগতো চ পাপপ্পহানতো চ পঞ্ঞাপারিপূরিং গচ্ছতীতি ৰুত্তং ‘‘কুসলো…পে… পদট্ঠান’’ন্তি. অনৰসেসরাগাদীসু পহীনেসু উপসমো উপট্ঠিতো নাম হোতীতি ৰুত্তং ‘‘রাগ…পে… পদট্ঠান’’ন্তি.
কুসলোতি ¶ পুগ্গলাধিট্ঠানেন কোসল্লসম্মাদিট্ঠি ৰুত্তাতি আহ ‘‘কুসলো…পে… মগ্গঙ্গাদিভাৰেন একলক্খণত্তা’’তি. আদিসদ্দেন বোধিপক্খিযভাৰাদিং সঙ্গণ্হাতি. খেপেতব্বভাৰেনাতি পহাতব্বভাৰেন.
অৰেরতন্তি অসপত্ততং. কুসলধম্মেহীতি অনৰজ্জধম্মেহি, ফলনিব্বানেহীতি অধিপ্পাযো. দানস্স মহপ্ফলতা, সীলাদিগুণেহি সত্থু অনুত্তরদক্খিণেয্যভাৰো, অনুপাদাপরিনিব্বানন্তি ইমেসং পচ্চৰেক্খণা ইমস্স দানস্স নিদানন্তি অযমত্থো পাল়িযং নিরুল়্হোৰ. নিব্বচননিদানসন্ধযো সুৰিঞ্ঞেয্যাৰাতি আহ ‘‘নিব্বচননিদানসন্ধযো ৰত্তব্বা’’তি.
পটিপক্খনিদ্দেসেন সমুদযোতি দেসনত্থং পটিপক্খনিদ্দেসনেন নিদ্ধারিতো অযং মচ্ছরিযাদিসংকিলেসপক্খিকো সমুদযো. অলোভেন…পে… দানাদীহীতি যেহি অলোভাদীহি দানাদযো ধম্মা সম্ভৰন্তি, তানি দানাদিগ্গহণেনেৰ গহিতানীতি কুসলমূলানি নিদ্ধারেতি ‘‘ইমানি তীণি কুসলানী’’তি. তেসন্তি কুসলমূলানং.
ভযহেতু দেতি পণ্ণাকারাদিৰসেন. রাগহেতু দেতি সভাগৰত্থুস্স. আমিসকিঞ্চিক্খহেতু দেতি লঞ্জাদিৰসেন. অনুকম্পন্তো ৰা করুণাখেত্তে. অপচযমানো গুণখেত্তে, উপকারখেত্তে ৰা. ভযূপরতোতি ভযেন ওরতো. তেন তথারূপেন সংযমেন ৰেরং ন চিযতেৰ. এৰং সব্বস্স অকুসলস্স পাপকো ৰিপাকোতি যোজনা.
‘‘দদতো’’তিআদিনা যথা দানপটিক্খেপেন পরিৰত্তনং দস্সিতং, এৰং পহানপটিক্খেপেনপি পরিৰত্তনং দস্সেতব্বন্তি ৰুত্তং ‘‘অকুসলো পন ন জহাতী’’তি.
কম্মফলং ¶ সদ্দহন্তো দানকিরিযাযং পদহন্তো যেন ৰিধিনা দানং দাতব্বং, তত্থ সতিং উপট্ঠপেন্তো চিত্তং সমাদহন্তো সম্মাদিট্ঠিং পুরক্খরোন্তো দানে সম্মাপটিপন্নো হোতীতি আহ ‘‘দানং নাম…পে… হোতী’’তি.
ভাৰনাপহানসমারোপনানি পাল়িযং সরূপতো ৰিঞ্ঞাযন্তীতি পদট্ঠানৰেৰচনসমারোপনানি দস্সেতুং ‘‘তং সীলস্স পদট্ঠান’’ন্তিআদি ৰুত্তং, তং সুৰিঞ্ঞেয্যং. অঞ্ঞঞ্চ যদেত্থ অত্থতো ন ৰিভত্তং, তং ৰুত্তনযত্তা, উত্তানত্থত্তা চাতি ৰেদিতব্বং.
হারসম্পাতৰারৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
নযসমুট্ঠানৰারৰণ্ণনা
৭৯. ‘‘ৰিসযভেদতো’’তি ¶ সঙ্খেপেন ৰুত্তমত্থং ৰিত্থারতো ৰিৰরিতুং ‘‘যথা হী’’তিআদিমাহ. তত্থ নযতোতি নযগ্গাহতো. ন হি পটিৰেধঞাণং ৰিয ৰিপস্সনাঞাণং পচ্চক্খতো পৰত্ততীতি. অনুবুজ্ঝিযমানোতি অভিসমযঞাণস্স অনুরূপং বুজ্ঝিযমানো. যথা একপটিৰেধেনেৰ মগ্গঞাণং পৰত্ততি, এৰং তদনুচ্ছৰিকং ৰিপস্সনাঞাণেন গয্হমানোতি অত্থো. এৰঞ্চ কত্ৰা নন্দিযাৰট্টাদীনং তিণ্ণং অত্থনযভাৰো সমত্থিতো হোতীতি. তথা হি অত্থৰিসেসসরূপতায তযো নযা ‘‘সুত্তত্থো’’তি ৰুত্তা, পদত্থৰিচারভাৰেপি পন হারা ‘‘ব্যঞ্জনৰিচযো’’তি. যদি এৰং কথং তযোতি চোদনং সন্ধাযাহ ‘‘পটিৰিজ্ঝন্তানং পনা’’তিআদি. তত্থ একমেকো সংকিলেসৰোদানানং ৰিভাগতো দ্ৰিসঙ্গহোতি যোজনা. চতুছঅট্ঠদিসো চাতি ন পচ্চেকং তে নন্দিযাৰট্টাদযো চতুছঅট্ঠদিসা, অথ খো যথাক্কমন্তি. ‘‘এৰ’’ন্তিআদি যথাৰুত্তস্স অত্থস্স নিগমনং.
তথা চাতি যথাৰুত্তস্স অত্থস্স উপচযেন সমত্থনা. পুব্বা কোটি ন পঞ্ঞাযতীতি এত্থ যং ৰত্তব্বং, তং পরতো পট্ঠানকথাযং আৰি ভৰিস্সতি. ‘‘অন্ধং তমং তদা হোতি, যং লোভো সহতে নর’’ন্তিআদি (চূল়নি. খগ্গৰিসাণসুত্তনিদ্দেস ১২৮) ৰচনতো কামতণ্হাপি পটিচ্ছাদনসভাৰা, যতো কামচ্ছন্দং ‘‘নীৰরণ’’ন্তি ৰুত্তং. অৰিজ্জায পন ভৰেসু আদীনৰপ্পটিচ্ছাদনং ¶ সাতিসযন্তি. তথা অৰিজ্জাপি সংযোজনসভাৰা, যতো সা বহিদ্ধা সংযোজনভাৰেন ৰুত্তা. এৰং সন্তেপি তণ্হায বন্ধনট্ঠো সাতিসযো অপেক্খিতভাৰতোতি ইমমত্থং দস্সেন্তো ‘‘তথাপি…পে… ৰুত্ত’’ন্তি আহ.
‘‘সংযুত্তা’’তি পদস্স সম্পযুত্তাতি অত্থোতি আহ ‘‘মিস্সিতা’’তি. ‘‘অৰিজ্জাভিভূতা…পে… অভিনিৰিসন্তা’’তি এতেন অৰিজ্জায অযাথাৰগহণহেতুতং দস্সেতি, ততো সো অৰিন্দিযং ৰিন্দতীতি অৰিজ্জাতি ৰুচ্চতি. কিলিস্সনং উপতাপনন্তি আহ ‘‘কিলিস্সনপ্পযোগং অত্তপরিতাপনপটিপত্তি’’ন্তি. অল্লীযনং সেৰনং.
দুক্খন্তি ¶ …পে… জানন্তীতি অত্তনা অনুভূযমানং তথা তথা উপট্ঠিতং কাযিকচেতসিকদুক্খং, ইতরম্পি ৰা একদেসং জানন্তি. তণ্হাযপি এসেৰ নযো. সভাগৰিসভাগপটিপজ্জিতব্বাকারতো তত্থ তেসং ঞাণং নত্থেৰাতিদস্সেন্তো ‘‘ইদং দুক্খ’’ন্তিআদিমাহ. পৰত্তিপৰত্তিহেতুমত্তম্পীতি ‘‘পৰত্তি পৰত্তিহেতূ’’তি এত্তকম্পি. কা পন কথাতি পচুরজনসাধারণে লোকিযেপি নাম অত্থে যেসং ঞাণস্স পটিঘাতো, পরমগম্ভীরে অরিযানং এৰ ৰিসযভূতে লোকুত্তরে নিৰত্তিনিৰত্তিহেতুসঙ্খাতে অত্থে কা নাম কথা, ছিন্না কথাতি অত্থো. অট্ঠসমাপত্তিপভেদস্স কেৰলস্স সমথস্স তাদিসে কালে বাহিরকানঞ্চ ইজ্ঝনতো ‘‘ৰিপস্সনাধিট্ঠান’’ন্তি ৰিসেসিতং. ৰূপসমো সমুচ্ছেদো, পটিপ্পস্সদ্ধি চ.
‘‘সংসারস্স অনুপচ্ছেদনতো’’তি ইদং দিট্ঠিগতানং দিট্ঠিগতিকমতদস্সনং. সো হি পুত্তমুখদস্সনে অসতি সংসারো উচ্ছিজ্জেয্যাতি ভাযতি. যতো ৰুত্তং –
‘‘গণ্ডুপ্পাদো কিকী চেৰ, কুন্তী ব্রাহ্মণধম্মিকো;
এতে অভযং ভাযন্তি, সম্মূল়্হা চতুরো জনা’’তি. (সু. নি. অট্ঠ. ২.২৯৩; অ. নি. টী. ৩.৫.১৯২);
তদভিঞ্ঞাতি তং যথাৰুত্তঅন্তদ্ৰযং অভিজানন্তি গুণং আরোপেত্ৰা জানন্তীতি তদভিঞ্ঞা. অত্থভঞ্জনতো, রোগগণ্ডসল্লসদিসতায অত্তভাৰসংকিলেসানঞ্চ রোগগণ্ডসল্লতা.
সক্কাযদস্সনেতি এত্থ দিট্ঠিদস্সনং, সক্কাযোৰ দস্সনং সক্কাযদস্সনন্তি অত্থো ৰেদিতব্বো. তেসন্তি দিট্ঠিচরিতানং. অত্তাভিনিৰেসো বলৰা. তস্মা যথাউপট্ঠিতং রূপং ‘‘অত্তা’’ইচ্চেৰ ¶ গণ্হন্তীতি অধিপ্পাযো. তথা ৰেদনাদিং. তণ্হাচরিতো পন যথাউপট্ঠিতং রূপং তণ্হাৰত্থুং কত্ৰা অত্তনিযাভিনিৰেসেন অভিনিৰিসন্তা তদঞ্ঞমেৰ অত্ততো সমনুপস্সন্তি. এৰং ৰেদনাদীসু. তেনাহ ‘‘তণ্হাচরিতা’’তিআদি. ৰিজ্জমানেতি পরমত্থতো উপলব্ভমানে. কাযেতি সমূহে. দিট্ঠিযা পরিকপ্পিতো অত্তাদি এৰ পরমত্থতো নুপলব্ভতি, দিট্ঠি পন লব্ভতেৰাতি আহ ‘‘সতী ৰা ৰিজ্জমানা’’তি.
সক্কাযদস্সনমুখেনাতি সক্কাযদিট্ঠিমুখেন.
উচ্ছেদসস্সতন্তি ¶ তংসহচরণতো উচ্ছেদসস্সতদিট্ঠি ৰুত্তা. ‘‘উচ্ছেদসস্সতৰাদা’’তিপি পাঠো.
কসিণাযতনানীতি কসিণজ্ঝানানি.
তেজেত্ৰাতি নিসানেত্ৰা.
৮১. এত্তাৰতা নন্দিযাৰট্টস্স ভূমিরচনৰসেন সংকিলেসপক্খো দস্সিতোতি আহ ‘‘তত্থ দিট্ঠিচরিতোতিআদিনা ৰোদানপক্খং দস্সেতী’’তি. ‘‘যস্মা সল্লেখে তিব্বগারৰো’’তি ইমিনা তত্থ তিব্বগারৰত্তা সংলেখানুসন্ততৰুত্তিনা ভৰতীতি দস্সেতি. সেসেসুপি এসেৰ নযো. মিচ্ছাধিমোক্খো সদ্ধাপতিরূপকো অৰত্থুস্মিং পসাদো.
পুগ্গলাধিট্ঠানেন ধম্মমেৰ ৰিভজতীতি আহ ‘‘সত্তাপি…পে… দস্সেতী’’তি.
যে হি কেচীতি এত্থ হি-সদ্দো নিপাতমত্তং. ‘‘ইমাহি এৰ চতূহি পটিপদাহী’’তিপি পাল়ি. দুক্খাপটিপদাদিৰিভাগেন মগ্গো এৰ ইধ ৰুত্তোতি আহ ‘‘পটিপদা হি মগ্গো’’তি চতুদ্দিসাসঙ্খাতং মগ্গন্তি চতুদ্দিসাসঙ্খাতং পৰত্তনুপাযং. দ্ৰে দিসা এতিস্সাতি দ্ৰিদিসা. নন্দিযাৰট্টস্সাতি নন্দিযাৰট্টনযস্স.
৮২. ৰিৰত্ততি ৰট্টং এত্থাতি ৰিৰত্তং, ৰিৰত্তং এৰ ৰিৰট্টং, অসঙ্খতধাতু, নিব্বুতি এৰ ৰা. তেন ৰুত্তং ‘‘নিব্বান’’ন্তি.
‘‘কত্থ ¶ দট্ঠব্ব’’ন্তি ৰা পাল়ি. উপচযেতি উপচযাৰত্থাযন্তি অত্থো. দসন্নন্তি লোভাদিকিলেসৰত্থূনং. ৰিপল্লাসহেতুভাৰতোতি সুভসঞ্ঞাদিৰিপল্লাসহেতুকভাৰতো. ৰিপরিযেসগ্গাহৰসেন হি আদীনৰেসু এৰ সংযোজনিযেসু ধম্মেসু অস্সাদানুপস্সিতা. ন হি যথাভূতঞাণে সতি তথা সম্ভৰো. তেন ৰুত্তং ‘‘দসন্নং…পে… ভাৰতো’’তি. দসৰিধকারণেতি দসৰিধে কারণে, দসৰিধস্স ৰা কারণে. অযোনিসোমনসিকারপরিক্খতা ধম্মা সুভারম্মণাদযো.
তব্বিসযা কিলেসাতি আহারপরিঞ্ঞাপরিবন্ধভূতা কিলেসা. ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতীসুপি এসেৰ নযো. কাযে পৰত্তমানো পঠমো ৰিপল্লাসো কাযসমুদাযে, কাযেকদেসে চ কবল়ীকারে আহারে পৰত্তো এৰ হোতীতি ৰুত্তং ‘‘পঠমে আহারে ৰিসযভূতে পঠমো ৰিপল্লাসো ¶ পৰত্ততী’’তি. তথা ৰেদনাযং পৰত্তমানো দুতিযৰিপল্লাসো তপ্পচ্চযে ফস্সাহারে, চিত্তে পৰত্তমানো ততিযৰিপল্লাসো তপ্পচ্চযে মনোসঞ্চেতনাহারে, ধম্মেসু পৰত্তমানো চতুত্থৰিপল্লাসো তপ্পচ্চযে ৰিঞ্ঞাণাহারে পৰত্তো এৰ হোতীতি ৰুত্তং ‘‘চতুত্থে আহারে চতুত্থো ৰিপল্লাসো’’তি. তেনাহ ‘‘সেসাহারেসুপি এসেৰ নযো’’তি. আহারসীসেন ৰা আহারপটিবদ্ধো ছন্দরাগো গহিতো. ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতীসুপি এসেৰ নযো. তেনেৰাহ ‘‘আহারসীসেন তব্বিসযা কিলেসা অধিপ্পেতা’’তি. পঠমে আহারে ৰিসযভূতেতি চ পঠমে আহারে ছন্দরাগস্স ৰিসযভাৰং পত্তে, তব্ভাৰং অনতিক্কন্তেতি অত্থো. অপ্পহীনচ্ছন্দরাগস্স হি তত্থ ৰিপল্লাসা সম্ভৰন্তি, ন ইতরস্স. তথা দুতিযৰিপল্লাসাদীসু অপ্পহীনেসু. ইতরে উপাদানানি পৰত্তন্তেৰ অপ্পহীনত্তাতি আহ ‘‘সেসপদেসুপি এসেৰ নযো’’তি. যস্মা চ উপাদানাদীসু অপ্পহীনেসুপি যোগাদযো পৰত্তন্তেৰ যথারহং তংসভাৰত্তা, তদেকট্ঠসভাৰতো চ, তস্মা ৰুত্তং পাল়িযং ‘‘পঠমে উপাদানে পঠমো যোগো’’তিআদি. তেনাহ ‘‘সেসপদেসুপি এসেৰ নযো’’তি.
৮৩. অপরিজানন্তস্সাতি ঞাতপরিঞ্ঞায, তীরণপরিঞ্ঞায, পহানপরিঞ্ঞাযাতি তীহি পরিঞ্ঞাহি পরিচ্ছিন্দিত্ৰা অজানন্তস্স, তেসং সমুদযঞ্চ অত্থঙ্গমঞ্চ অস্সাদঞ্চ আদীনৰঞ্চ নিস্সরণঞ্চ যথাভূতং অনৰবুজ্ঝন্তস্সাতি অত্থো. তিব্বো বহলো ছন্দরাগো হোতি তণ্হাচরিতভাৰতোতি অধিপ্পাযো. ইতি উপক্কিলেসস্স দিট্ঠাভিনিৰেসস্স হেতুভাৰতোতি ইমমত্থং সন্ধাযাহ ‘‘ৰুত্তনযেনেৰা’’তি. সুভসুখসঞ্ঞাকামুপাদানকামভৰযোগঅভিজ্ঝাকাযগন্থকামভৰাসৰ- কামভৰোঘরাগসল্লছন্দাগতিগমনানি তণ্হাপক্খিকতায, তণ্হাসভাৰতায চ তণ্হাপধানানি. সীলব্বতুপাদানব্যাপাদকাযগন্থদোসসল্লদোসাগতিগমনানি পন তণ্হাভাৰে ভাৰতো ¶ , ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিযো তণ্হাৰিসযতো, সব্বেসং ৰা তণ্হাৰিসযতো তণ্হাপধানতা লব্ভতেৰ. পচ্ছিমকানং দিট্ঠিপধানতা ৰুত্তনযানুসারেন ৰেদিতব্বা.
৮৪. কবল়ীকারে আহারেতি কবল়ীকারাহারৰিসযে ছন্দরাগে. ‘‘অপ্পহীনে’’তিআদিকং পরিযাযকথং মুঞ্চিত্ৰা নিপ্পরিযাযমেৰ দস্সেন্তো কবল়ীকারাহারস্স ¶ ‘‘অসুভসভাৰত্তা, অসুভসমুট্ঠানত্তা চা’’তি ৰুত্তং. লব্ভমানে হি উজুকে অত্থে কিং পরিযাযকথাযাতি. ছন্দরাগো ৰা তত্থ অত্থসিদ্ধোতি এৰম্পেত্থ অত্থো ৰুত্তো. ন হি তত্থ অসতি ছন্দরাগে ৰিপল্লাসো সম্ভৰতি. দুক্খসভাৰত্তাতি সঙ্খারদুক্খতায দুক্খসভাৰত্তা. দুক্খপচ্চযত্তাতি তিৰিধদুক্খতালক্খণস্স দুক্খস্স কারণতো. ৰিঞ্ঞাণে নিচ্চসঞ্ঞিনো. তথা হি সাতি নাম ভিক্খু কেৰট্টপুত্তো ‘‘তংযেৰ ৰিঞ্ঞাণং সন্ধাৰতি সংসরতী’’তি তত্থ নিচ্চাভিনিৰেসং সংৰেদেসি. যেভুয্যেন সঙ্খারেসু অত্তসঞ্ঞিতা দিট্ঠিগতিকানং ‘‘চেতনা অত্তা’’তিআদিদিট্ঠিপরিদীপনেসু ৰেদিতব্বা. ‘‘ভৰৰিসুদ্ধী’’তি পদস্স অত্থৰচনং ‘‘নিব্বুতিসুখ’’ন্তি. ‘‘সীলব্বতেহি…পে… সুখন্তি দল়্হং গণ্হাতী’’তি ইমিনা সীলব্বতুপাদানং ইধ ভৰুপাদানন্তি দস্সেতি. তথা হি ৰক্খতি ‘‘সীলব্বতুপাদানসঙ্খাতেন ভৰুপাদানেনা’’তি.
পচ্চযা হোন্তি উপনিস্সযপচ্চযাদিনা. পঠমে যোগে ঠিতোতি পঠমে যোগে পতিট্ঠিতো. অপ্পহীনা হি কিলেসা কম্মৰট্টাদীনং কারণভূতা তংসমঙ্গিনো সত্তস্স পতিট্ঠাতি ৰুচ্চন্তি. পরস্স অভিজ্ঝাযনং পরাভিজ্ঝাযনং. ভৰপত্থনায ভৰদিট্ঠিভৰরাগৰসেন পিযাযিতস্স ৰত্থুনো ৰিপরিণামঞ্ঞথাভাৰে দোমনস্সুপ্পত্তিং সন্ধায ৰুত্তং ‘‘ভৰরাগ…পে… পদূসেন্তী’’তি.
গন্থিত্ৰাতি গন্থিং কত্ৰা. দ্ৰিধাভূতং রজ্জুআদিকে ৰিয গন্থিকরণঞ্হি গন্থনং. চিত্তং পরিযাদায তিট্ঠন্তা আসৰানং উপ্পত্তিহেতু হোন্তীতি সম্বন্ধো. পরিযুট্ঠানপ্পত্তা একচ্চে কিলেসা ৰিসেসতো আসৰুপ্পত্তিহেতু হোন্তীতি দস্সনত্থং অট্ঠকথাযং উপ্পটিপাটিৰচনং. তপ্পটিপক্খে ৰিসযে পত্থেতীতি যোজনা. তব্বিসযবহুলে ভৰে পত্থেতীতি যথা মানুসকেহি কামেহি নিব্বিন্নরূপা দেৰূপপত্তি. তংসভাৰত্তাতি দিট্ঠিসভাৰত্তা. অপরাপরন্তি অঞ্ঞমঞ্ঞং. একচ্চা হি দিট্ঠি একচ্চস্স দিট্ঠাভিনিৰেসস্স কারণং হোতি, যথা সক্কাযদিট্ঠি ইতরাসং. অভিনিৰিসন্তস্সাতি অভিনিৰেসনহেতু. ‘‘অযোনিসোমনসিকারতো…পে… অৰিজ্জাসৰো উপ্পজ্জতী’’তি ইদং সচ্চাভিনিৰেসস্স ফলভূতং অৰিজ্জাসৰং দস্সেতি একন্তৰস্সিমেঘৰুট্ঠানেন ৰিয মহোঘপ্পৰত্তি. অৰিজ্জাসৰো সিদ্ধো হোতি ৰুট্ঠিহেতুকমহোঘসিদ্ধিযা উপরিমেঘৰুট্ঠানং ৰিয.
‘‘নন্দীরাগসহগতা’’তিআদীসু ¶ ¶ (মহাৰ. ১৪) ৰিয তব্ভাৰত্থো সহগতসদ্দোতি আহ ‘‘অনুসয…পে… ভূতা ৰা’’তি. চিত্তস্স অব্ভন্তরসঙ্খাতং হদযন্তি ৰিপাকচিত্তপ্পৰত্তিং সন্ধায ৰদতি. ৰিপাকৰট্টেপি কিলেসৰাসনাহিতা অত্থি কাচি ৰিসেসমত্তা.
লোভসহগতস্স ৰিঞ্ঞাণস্স. ইতরস্স দোসসহগতাদিকস্স. ব্যঞ্জনেন ৰিয ভোজনস্স আরম্মণস্স অভিসঙ্খরণং ৰিসেসাপাদনং উপসেচনং, নন্দী সপ্পীতিকতণ্হা উপসেচনং এতস্সাতি নন্দূপসেচনং উপসেচনভূতাযপি নন্দিযা রাগসল্লউপনিসতো. উপসিত্তে পন ৰত্তব্বমেৰ নত্থীতি দস্সেতুং পাল়িযা ‘‘রাগসল্লেন নন্দূপসেচনেন ৰিঞ্ঞাণেনা’’তি ৰুত্তন্তি তমত্থং পাকটং কাতুং ‘‘কেন পন তং নন্দূপসেচন’’ন্তি পুচ্ছতি.
রাগসল্লেনাতি হেতুম্হি করণৰচনন্তি দস্সেন্তো ‘‘রাগসল্লেন হেতুভূতেনা’’তি আহ. উপনিস্সযপচ্চযত্থো চেত্থ হেত্ৰত্থো. উপগন্তব্বতো ৰিঞ্ঞাণেনাতি ৰিভত্তিং পরিণামেত্ৰা যোজেতব্বং. ‘‘পতিট্ঠাভাৰতো’’তি ইমিনা ৰিঞ্ঞাণস্স নিস্সযাদিপচ্চযতং ৰদতি. তেনাহ ‘‘রূপক্খন্ধং নিস্সায তিট্ঠতী’’তি. এৰং দুতিযাদিৰিঞ্ঞাণট্ঠিতীসুপি নিস্সযাদিপচ্চযতা ৰত্তব্বা পতিট্ঠাৰচনতো.
৮৫. যদিপি অকুসলমূলাদিকে তিপুক্খলস্স, তণ্হাদিকে নন্দিযাৰট্টস্স দিসাভাৰেন ৰক্খতি, তথাপি অঞ্ঞমঞ্ঞানুপ্পৰেসতো একস্মিং নযে সিদ্ধে ইতরেপি সিদ্ধা এৰ হোন্তীতি ইমস্স ৰিসেসস্স দস্সনত্থং ‘‘আহারাদযো…পে… ৰৰত্থপেতু’’ন্তি ৰুত্তং. ৰক্খমানে ৰা অকুসলমূলতণ্হাদিকে আদিসদ্দেন সঙ্গহেত্ৰা ‘‘আহারাদযো’’তি ৰদন্তো ‘‘নযান’’ন্তি বহুৰচনমাহ. একস্স অত্থস্সাতি রাগচরিতস্স উপক্কিলেসতাসঙ্খাতস্স একস্স পযোজনস্স. ব্যঞ্জনত্থোপি গহিতো, ন ব্যঞ্জনমেৰ গহিতন্তি সুত্তপদানি অঞ্ঞমঞ্ঞপরিযাযৰচনানি যথারহং তণ্হাৰত্থূনং তত্থ কথিতত্তা ৰুত্তং ‘‘সৰত্থুকা তণ্হা ৰুত্তা’’তি. দোসৰত্থূনং, দিট্ঠিৰত্থূনঞ্চ তত্থ কথিতত্তা ‘‘সৰত্থুকো দোসো, সৰত্থুকা দিট্ঠি চ ৰুত্তা’’তি ইমমত্থং সন্ধাযাহ ‘‘ৰুত্তনযানুসারেনা’’তি.
দুক্খাকারেন ¶ সহ দুক্খাকারং গহেত্ৰাতি অত্থো. এৰঞ্চেতন্তি যদি তংতংঅনুপস্সনাবহুলস্স ৰসেন পুরিমাহারদ্ৰযাদীসু ৰিমোক্খমুখৰিসেসনিদ্ধারণং কতং, এতং এৰমেৰ ৰেদিতব্বং, ন অঞ্ঞথা. তত্থ কারণং ৰদন্তো ‘‘ন হী’’তিআদিমাহ. তস্সত্থো – যথা ¶ অরিযমগ্গানং ওধিসো কিলেসপ্পজহনতো পহাতব্বেসু ধম্মেসু নিযমো অত্থি, ন এৰং ৰিপস্সনায পরিঞ্ঞাপহানানং অনিচ্চন্তিকত্তাতি.
অপরে পনাহু – পুরিমে আহারদ্ৰযে পরিকিলেসভাৰেন, দুক্খপচ্চযত্তা চ দুক্খলক্খণং সুপাকটং. তত্থ পুরিমে ৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিদ্ৰযৰিঞ্ঞাণাহারে ততিযৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিযং অনিচ্চলক্খণং, মনোসঞ্চেতনাহারে চতুত্থৰিঞ্ঞাণট্ঠিতিযং অনত্তলক্খণং সুপাকটন্তি তিস্সন্নং অনুপস্সনানং পৰত্তিমুখতায তেহি অপ্পণিহিতাদিৰিমোক্খমুখেহি পরিঞ্ঞং গচ্ছন্তীতি. তথা ৰিপল্লাসাদীসু পুরিমদ্ৰযং দুক্খানুপস্সনায উজুৰিপচ্চনীকং, ইতরদ্ৰযং অনিচ্চানত্তানুপস্সনানং. ইতি পৰত্তিমুখতায চ উজুৰিপচ্চনীকতায চ ইমে ধম্মা যথারহং অপ্পণিহিতাদিৰিমোক্খমুখেহি পরিঞ্ঞেয্যা, পহাতব্বা চ ৰুত্তা. তত্থ সুভসুখসঞ্ঞাকামুপাদানসীলব্বতুপাদানকামযোগভৰযোগঅভিজ্ঝাকায গন্থকামাসৰকামোঘ ভৰোঘ রাগসল্লছন্দঅগতিগমনানি সুখস্সাদৰসেন পৰত্তনতো দুক্খানুপস্সনায পটিপক্খভাৰতো ব্যাপাদকাযগন্থদোসসল্লদোসঅগতিগমনানি পৰত্তিমুখতায অপ্পণিহিতৰিমোক্খমুখেন পহাতব্বানি. ততিযসঞ্ঞাদযো নিচ্চাভিনিৰেসতন্নিমিত্তাহি অনিচ্চানুপস্সনায পটিপক্খভাৰতো অনিমিত্তৰিমোক্খমুখেন পহাতব্বা. চতুত্থসঞ্ঞাদযো অত্তাভিনিৰেসতন্নিত্তাহি অনত্তানুপস্সনায পটিপক্খভাৰতো সুঞ্ঞতৰিমোক্খমুখেন পহাতব্বা. তত্থ মানসল্লভযঅগতিগমনানং নিচ্চাভিনিৰেসনিমিত্ততা ৰেদিতব্বা. ন হি অনিচ্চতো পস্সতো মানজপ্পনং, ভযং ৰা সম্ভৰতি. অৰিজ্জাযোগাদীনং অত্তাভিনিৰেসনিমিত্ততা পাকটা এৰাতি.
৮৬. অপ্পমঞ্ঞাৰজ্জা রূপাৰচরসমাপত্তিযো দিব্বৰিহারা ‘‘দেৰূপপত্তিসংৰত্তনিককুসলসমাপত্তিযো চা’’তি কত্ৰা, সতিপি তব্ভাৰে পরহিতপটিপত্তিতো, নিদ্দোসতায চ সেট্ঠা ৰিহারাতি চতস্সো অপ্পমঞ্ঞা ব্রহ্মৰিহারা, চতস্সো ফলসমাপত্তিযো অরিযৰিহারা ‘‘আরকা কিলেসেহি অরিযানং ৰিহারা’’তি. চতস্সো আরুপ্পসমাপত্তিযো আনেঞ্জৰিহারা ¶ , সতিপি দেৰূপপত্তিসংৰত্তনিককুসলসমাপত্তিভাৰে আনেঞ্জসন্ততাহি লোকিযেসু সিখাপ্পত্তিতো.
অধিকরণভেদেনাতি ৰত্থুভেদেন.
যং অভিণ্হং ন পৰত্ততি, তং অচ্ছরিযন্তি দস্সেতুং ‘‘অন্ধস্স…পে… উপ্পজ্জনক’’ন্তি ৰুত্তং. অধিতিট্ঠতি সীলাদি এতেন সচ্চেন, এত্থ ৰা সচ্চে নিমিত্তভূতে, অধিট্ঠানমত্তমেৰ ৰা তং সচ্চন্তি এৰং করণাধিকরণভাৰত্থা পচ্চযৰসেন ৰেদিতব্বা সমানাধিকরণসমাসপক্খে. তথা ¶ অঞ্ঞপদত্থসমাসপক্খে. ইতরস্মিং পন সমাসে করণাধিকরণত্থা এৰ, তে চ খো সীলাদিৰসেন চ ৰেদিতব্বা. সুখন্তি ঝানৰিপস্সনামগ্গফলনিব্বানসুখং. লোকিযৰিপাকসুখম্পি লব্ভতেৰ. ‘‘নাঞ্ঞত্র বোজ্ঝা…পে… পাণিন’’ন্তি (সং. নি. ১. ৯৮) হি ইমায গাথায সঙ্গহিতা অনত্তপরিহারমুখেন সত্তানং অভযা নিব্বানসম্পত্তিসুখাৰহা চত্তারো ধম্মা ইধ ‘‘সুখভাগিযা’’তি ৰুত্তাতি. অনৰসেসপরিযাদানতোতি ফরণৰসেন অনৰসেসগ্গহণতো.
পঠমস্স সতিপট্ঠানস্স পঠমপটিপদাৰসেন পৰত্তস্সাতি অধিপ্পাযো. এৰং সেসেসুপি. ‘‘যথা হী’’তিআদিনা যথাৰুত্তপটিপদাসতিপট্ঠানানং নানন্তরিযকতং উপমায ৰিভাৰেতি. সতিপি চ সব্বাহি পটিপদাহি সব্বেসং সতিপট্ঠানানং নিযমাভাৰে নানন্তরিকভাৰেন দেসনাক্কমেনেৰেত্থ নেসং অযমনুক্কমো কতোতি ৰেদিতব্বো. অথ ৰা কাযৰেদনাসু সুভসুখসঞ্ঞানং দুব্বিনিৰেঠিযতায অসুভদুক্খানুপস্সনানং কিচ্চসিদ্ধিতো পুরিমেন পটিপদাদ্ৰযেন পুরিমং সতিপট্ঠানদ্ৰযং যোজিতং তদভাৰতো. ইতরেন ইতরং. তানি হি পুরিমেসু সতিপট্ঠানেসু কতকম্মস্স ইচ্ছিতব্বানি. অথ ৰা যথা তণ্হাচরিতদিট্ঠিচরিতানং মন্দতিক্খপঞ্ঞানং ৰসেন চতস্সো পটিপদা যোজিতা, এৰং চত্তারি সতিপট্ঠানানি সম্ভৰন্তীতি দস্সেতুং পটিপদাসতিপট্ঠানানং অযমনুক্কমো কতো.
‘‘তথা’’তি ইমিনা যথা সমানপটিপক্খতায পঠমস্স সতিপট্ঠানস্স ভাৰনা পঠমস্স ঝানস্স ৰিসেসাৰহা, এৰং পীতিসহগতাদিসমানতায দুতিযসতিপট্ঠানাদিভাৰনা দুতিযজ্ঝানাদীনং ৰিসেসাৰহাতি ইমমত্থং উপসংহরতি. পীতিপটিসংৰেদনাদীতি আদিসদ্দেন সুখপটিসংৰেদনং, চিত্তসঙ্খারপটিসংৰেদনং, পস্সম্ভনঞ্চ সঙ্গণ্হাতি. চিত্তস্স অভিপ্পমোদনগ্গহণঞ্চেত্থ ¶ নিদস্সনমত্তং দট্ঠব্বং পটিসংৰেদনসমাদহনৰিমোচনানম্পি ৰসেন পৰত্তিযা ইচ্ছিতব্বত্তা. অনিচ্চৰিরাগাদীতি আদিসদ্দেন নিরোধপটিনিস্সগ্গা সঙ্গয্হন্তি.
রূপাৰচরসমাপত্তীনন্তি এত্থ পটিলদ্ধমত্তং পঠমজ্ঝানং পঠমজ্ঝানসমাপত্তিযা পগুণৰসীভাৰাপাদনস্স পচ্চযো হোতি, ন ইতরাসং. ইতরাসং পন অধিট্ঠানভাৰেন পরম্পরায পচ্চযো হোতীতি ৰেদিতব্বং. ব্যাপাদৰিহিংসাৰিতক্কঅরতিরাগা ব্যাপাদৰিতক্কাদযো. সুখেনাতি অকিচ্ছেন, অকসিরেনাতি অত্থো.
দিব্বৰিহারাদিকে চত্তারো ৰিহারে পদট্ঠানং কত্ৰা নানাসন্তানেসু উপ্পন্নায ৰুট্ঠানগামিনিৰিপস্সনায ¶ যথাক্কমং অনুপ্পন্নাকুসলানুপ্পাদনাদিৰসেন পৰত্তৰিসযং সন্ধায পাল়িযং ‘‘পঠমো ৰিহারো ভাৰিতো বহুলীকতো’’তিআদি ৰুত্তং. সম্মপ্পধানসদিসঞ্হেত্থ সম্মপ্পধানং ৰুত্তং. অরিযৰিহারে চ হেট্ঠিমে নিস্সায উপরিমগ্গাধিগমায ৰাযমন্তস্স অযং নযো লব্ভতি. মগ্গপরিযাপন্নস্সেৰ ৰা সম্মপ্পধানস্স নানাসন্তানিকস্স যথাৰুত্তৰিপস্সনাগমনেন তংতংকিচ্চাদিকস্স ৰসেনেতং ৰুত্তং. সক্কা হি ৰিপস্সনাগমনেন সদ্ধিন্দ্রিযাদিতিক্খতাৰিসেসো ৰিয ৰীরিযস্স কিচ্চৰিসেসৰিসযো মগ্গো ৰিঞ্ঞাতুং.
তথা সিখাপ্পত্তউপেক্খাসতিপারিসুদ্ধিদিব্বৰিহারং নিস্সায উপ্পন্নং পঠমং সম্মপ্পধানং মানপ্পহানং উক্কংসেতি, ব্রহ্মৰিহারসন্নিস্সযে উপ্পন্নং দুতিযং সম্মপ্পধানং কামালযসমুগ্ঘাতং, অরিযৰিহারসন্নিস্সযেন উপ্পন্নং ততিযং সম্মপ্পধানং অৰিজ্জাপহানং, সন্তৰিমোক্খসন্নিস্সযেন উপ্পন্নং চতুত্থং সম্মপ্পধানং ভৰূপসমং উক্কংসেতীতি দস্সেতুং ‘‘পঠমং সম্মপ্পধান’’ন্তিআদি ৰুত্তং.
পহীনমানো ন ৰিসংৰাদেয্যাতি মানপ্পহানং সচ্চাধিট্ঠানং ৰড্ঢেতি ৰিসংৰাদননিমিত্তস্সেৰ অভাৰতো. অপ্পহীনমানো হি মাননিস্সযেন কিঞ্চি ৰিসংৰাদেয্য. কামালযে, দিট্ঠালযে চ সমুগ্ঘাটিতে চাগপটিপক্খস্স অৰসরো এৰ নত্থীতি আলযসমুগ্ঘাতো চাগাধিট্ঠানং ৰড্ঢেতি. অৰিজ্জায সমুচ্ছিন্নায পঞ্ঞাবুদ্ধিযা পরিবন্ধোৰ নত্থি, ভৰসঙ্খারেসু ওস্সট্ঠেসু অভৰূপসমস্স ওকাসোৰ নত্থীতি মানপ্পহানাদযো সচ্চাধিট্ঠানাদিকে সংৰড্ঢেন্তীতি দস্সেতুং ‘‘মানপ্পহান’’ন্তিআদি ৰুত্তং.
অৰিসংৰাদনসীলো ¶ ধম্মচ্ছন্দবহুলো ছন্দাধিপতেয্যং সমাধিং নিব্বত্তেতি. চাগাধিমুত্তো নেক্খম্মজ্ঝাসযো অকোসজ্জবহুলতায ৰীরিযাধিপতেয্যং, ঞাণুত্তরো চিত্তং অত্তনো ৰসে ৰত্তেন্তো চিত্তাধিপতেয্যং, ৰূপসন্তসভাৰো উপসমহেতুভূতায ৰীমংসায ৰীমংসযতো ৰীমংসাধিপতেয্যং সমাধিং নিব্বত্তেতীতি সচ্চাধিট্ঠানাদিপারিসুদ্ধিছন্দসমাধিআদীনং পারিপূরিযা সংৰত্ততীতি দস্সেতুং ‘‘সচ্চাধিট্ঠানং ভাৰিত’’ন্তিআদি ৰুত্তং.
ধম্মচ্ছন্দবহুলো ছন্দসমাধিম্হি ঠিতো ইট্ঠানিট্ঠছল়ারম্মণাপাতে অনৰজ্জসেৰী হোতি. আরদ্ধৰীরিযো ৰীরিযসমাধিম্হি ঠিতো সংকিলেসপক্খস্স সন্তপনৰসেনেৰ পুঞ্ঞং পরিপূরেতি. চিত্তং অত্তনো ৰসে ৰত্তেন্তো চিত্তসমাধিম্হি ঠিতো পঞ্ঞায উপকারানুপকারকে ধম্মে পরিগ্গণ্হন্তো ¶ বুদ্ধিং ফাতিং গমিস্সতি. ৰীমংসাসমাধিম্হি ঠিতো ধম্মৰিচযবহুলো উপধিপটিনিস্সগ্গাৰহমেৰ পটিপত্তিং ব্রূহেতীতি ইমমত্থং দস্সেতুং ‘‘ছন্দসমাধি ভাৰিতো’’তিআদি ৰুত্তং.
দূরাদূরপচ্চত্থিকনিৰারণে বহূপকারো ইন্দ্রিযসংৰরো মেত্তায ৰিসেসুপ্পত্তিহেতুতো মেত্তং ৰড্ঢেতি. তপেন সংকিলেসধম্মে ৰিক্খম্ভেন্তো ৰীরিযাধিকো পরদুক্খাপনযনকামতং সাহত্থিকং করোতীতি তপো করুণং সংৰড্ঢেতি. পঞ্ঞা পরিযোদাপিতা সাৰজ্জানৰজ্জধম্মে পরিগ্গণ্হন্তী পহাসনিপাততো মুদিতং রক্খন্তী পরিব্রূহেতি. উপধিনিস্সগ্গো পক্খন্দো নিন্নপোণপব্ভারোৰ সম্মদেৰ সত্তসঙ্খারেসু উদাসিনো হোতীতি সো উপেক্খাৰিহারং পরিৰড্ঢেতীতি ইমমত্থং দস্সেতুং ‘‘ইন্দ্রিযসংৰরো ভাৰিতো’’তিআদি ৰুত্তং. তেনাহ ‘‘যো যস্স ৰিসেসপচ্চযো, সো তং পরিপূরেতীতি ৰুত্তো’’তি.
৮৭. দিসাভাৰেনাতি নযানং দিসাভাৰেনাতি যোজেতব্বং. অত্থোপিস্স পুব্বে ৰুত্তনযেনেৰ ৰেদিতব্বো. যেন চতুক্কেন যস্স রাগচরিতাদিপুগ্গলস্স ৰোদানং ৰিসুদ্ধি. যথা অপরিঞ্ঞাতা, অপ্পহীনা চ পঠমাহারৰিপল্লাসাদযো রাগচরিতাদীনং পুগ্গলানং উপক্কিলেসা, এৰং পঠমপটিপদাদযো ভাৰিতা বহুলীকতা নেসং ৰিসুদ্ধিযো হোন্তীতি ৰুত্তনযানুসারেন সক্কা ৰিঞ্ঞাতুন্তি আহ ‘‘হেট্ঠা ৰুত্তনযমেৰা’’তি.
অথ ¶ ৰা পুরিমাহি দ্ৰীহি পটিপদাহি সিজ্ঝমানা ৰিপস্সনা অত্তনো কিচ্চৰুত্তিসঙ্খাতং পৰত্তিদুক্খম্পি সঙ্গণ্হন্তী দুক্খানুপস্সনাবাহুল্লৰিসেসতো দুক্খলক্খণং পটিৰিজ্ঝন্তী ‘‘অপ্পণিহিতং ৰিমোক্খমুখ’’ন্তি ৰুত্তা. ততিযায পটিপদায সিজ্ঝমানা সুখপ্পৰত্তিকতায সম্মদেৰ সন্ততিঘনং ভিন্দিত্ৰা অনিচ্চলক্খণং ৰিভাৰেন্তী ‘‘অনিমিত্তং ৰিমোক্খমুখ’’ন্তি ৰুত্তা. চতুত্থায পন পটিপদায সিজ্ঝমানা সুখপ্পৰত্তিকতায, ৰিসদঞাণতায চ সমূহকিচ্চারম্মণঘনং ভিন্দিত্ৰা সম্মদেৰ অনত্তলক্খণং ৰিভাৰেন্তী ‘‘সুঞ্ঞতং ৰিমোক্খমুখ’’ন্তি ৰুত্তা.
তথা কাযৰেদনানুপস্সনা ৰিসেসতো দুক্খলক্খণং ৰিভাৰেন্তী, চিত্তানুপস্সনা অনিচ্চলক্খণং, ধম্মানুপস্সনা অনত্তলক্খণন্তি তা যথাক্কমং ‘‘অপ্পণিহিতাদিৰিমোক্খমুখ’’ন্তি ৰুত্তা.
সপ্পীতিকতায অস্সাদানি পঠমদুতিযজ্ঝানানি ৰিরজ্জনৰসেন ৰিসেসতো দুক্খতো পস্সন্তিযা ¶ ৰিপস্সনায ৰসেন ‘‘অপ্পণিহিতং ৰিমোক্খমুখ’’ন্তি ৰুত্তানি. ততিযং সন্তসুখতায বাহিরকানং নিচ্চাভিনিৰেসৰত্থুভূতং সভাৰতো ‘‘অনিচ্চ’’ন্তি পস্সন্তিযা ৰিপস্সনায ৰসেন ‘‘অনিমিত্তং ৰিমোক্খমুখ’’ন্তি ৰুত্তং. চতুত্থং উপক্কিলেসৰিগমাদীহি পরিসুদ্ধং সুসমাহিতং যথা পরেসং, এৰং অত্তনো চ যথাভূতসভাৰাৰবোধহেতুতায সম্মদেৰ ‘‘সুঞ্ঞ’’ন্তি পস্সন্তিযা ৰিপস্সনায ৰসেন ‘‘সুঞ্ঞতং ৰিমোক্খমুখ’’ন্তি ৰুত্তং.
এৰং ৰিহারানং ৰিপস্সনাৰসেনেৰ ৰিমোক্খমুখতা, তত্থ ‘‘দিব্বব্রহ্মৰিহারানং সন্তসুখতায অস্সাদনীযতা’’তিআদিনা অপ্পণিহিতৰিমোক্খমুখতা যোজেতব্বা. অরিযৰিহারস্স পঞ্ঞাধিকত্তা ৰিসেসতো অনত্তানুপস্সনাসন্নিস্সযতায সুঞ্ঞতৰিমোক্খতা. আনেঞ্জৰিহারস্স সন্তৰিমোক্খতায অনিচ্চলক্খণপ্পটিৰেধস্স ৰিসেসপচ্চযসভাৰতো অনিমিত্তৰিমোক্খমুখতা যোজেতব্বা.
তথা পুরিমানং দ্ৰিন্নং সম্মপ্পধানানং সংকিলেসৰিসযত্তা কিলেসদুক্খৰীতিক্কমস্স দুক্খানুপস্সনাবাহুল্লত্তা অপ্পণিহিতৰিমোক্খমুখতা. ততিযস্স অনুপ্পন্নকুসলুপ্পাদনেন ধম্মানং উদযৰযৰন্ততাৰিভাৰনতো অনিচ্চলক্খণং পাকটন্তি অনিমিত্তৰিমোক্খমুখতা. চতুত্থস্স উপ্পন্নানং ঠিতত্তং ব্যাপারাপজ্জনেন ধম্মানং অৰসৰত্তিতাদীপনতো অনত্তলক্খণং সুপাকটন্তি সুঞ্ঞতৰিমোক্খমুখতা.
মানপ্পহানালযসমুগ্ঘাতানং ¶ সহাযতণ্হাপহানতায তণ্হাপণিধিৰিসোধনতো অপ্পণিহিতৰিমোক্খমুখতা. অৰিজ্জাপহানস্স পঞ্ঞাকিচ্চাধিকতায সুঞ্ঞতৰিমোক্খমুখতা. ভৰূপসমস্স সঙ্খারনিমিত্তপটিপক্খতায অনিমিত্তৰিমোক্খমুখতা.
পকতিযা দুক্খসভাৰে সঙ্খারে ঞাণসচ্চেন অৰিসংৰাদেন্তো দুক্খতো এৰ পস্সতি, চাগাধিৰিমুত্ততায তণ্হং ৰিদূরীকরোন্তো রাগপ্পণিধিং ৰিসোসেতীতি পুরিমং অধিট্ঠানদ্ৰযং ‘‘অপ্পণিহিতং ৰিমোক্খমুখ’’ন্তি ৰুত্তং. ইতরস্স পন অধিট্ঠানদ্ৰযস্স সুঞ্ঞতানিমিত্তৰিমোক্খমুখতা ৰুত্তনযা এৰ.
ছন্দাধিপতেয্যা চিত্তেকগ্গতা ৰিসেসতো ধম্মচ্ছন্দৰতো নেক্খম্মৰিতক্কবহুলস্স হোতি, ৰীরিযাধিপতেয্যা পন কামৰিতক্কাদিকে ৰিনোদেন্তস্সাতি তদুভযং নিস্সায পৰত্তা ৰিপস্সনা ৰিসেসতো রাগাদিপ্পণিধীনং ৰিসোসনতো ‘‘অপ্পণিহিতং ৰিমোক্খমুখ’’ন্তি ৰুত্তা. চিত্তাধিপতেয্যং ¶ , ৰীমংসাধিপতেয্যঞ্চ নিস্সায পৰত্তা যথাক্কমং অনিচ্চানত্তানুপস্সনাবাহুল্লতো ‘‘অনিমিত্তং ৰিমোক্খমুখং, অপ্পণিহিতং ৰিমোক্খমুখ’’ন্তি চ ৰুত্তা.
অভিজ্ঝাৰিনযনো ইন্দ্রিযসংৰরো, কামসঙ্কপ্পাদিৰিনোদনো তপো চ ৰুত্তনযেনেৰ পণিধিপটিপক্খতো অপ্পণিহিতং ৰিমোক্খমুখং, বুদ্ধি অনত্তানুপস্সনানিমিত্তং, উপধিপটিনিস্সগ্গো নিমিত্তগ্গাহপটিপক্খোতি তদুভযসন্নিস্সযা ৰিপস্সনা যথাক্কমং ‘‘সুঞ্ঞতং, অনিমিত্তং ৰিমোক্খমুখ’’ন্তি ৰুত্তা.
আসন্নপচ্চত্থিকরাগং পটিবাহন্তী মেত্তা রাগপণিধিযা পটিপক্খো, করুণা পরদুক্খাপনযনাকারৰুত্তিকা দুক্খসহগতায দুক্খানুপস্সনায ৰিসেসপচ্চযোতি তদুভযসন্নিস্সযা ৰিপস্সনা ‘‘অপ্পণিহিতং ৰিমোক্খমুখ’’ন্তি ৰুত্তা. মুদিতা সত্তানং মোদগ্গহণবহুলা তদনিচ্চতাদস্সনতো অনিচ্চানুপস্সনায ৰিসেসপচ্চযোতি তন্নিস্সযা ৰিপস্সনা অনিমিত্তং ৰিমোক্খমুখং. উপেক্খা ঞাণকিচ্চাধিকতায অনত্তানুপস্সনায ৰিসেসপচ্চযোতি তন্নিস্সযা ৰিপস্সনা ‘‘সুঞ্ঞতং ৰিমোক্খমুখ’’ন্তি ৰুত্তাতি এৰমেত্থ পৰত্তিআকারতো ৰিপস্সতো নিস্সযতো, কিচ্চতো চ ভিন্দিত্ৰা ৰিমোক্খমুখানি যোজিতানীতি.
সমতিক্কমনং ¶ পরিঞ্ঞাপহানঞ্চ. সপরসন্তানেতি অত্তনো, পরেসঞ্চ সন্তানে, তেন কাযিকো, ৰাচসিকো চ ৰিহারো ‘‘ৰিক্কীল়িত’’ন্তি ৰুত্তোতি দস্সেতি ‘‘ৰিৰিধো হারো’’তি কত্ৰা. তস্স পন ৰিভাৰনা ইধ অধিপ্পেতা নযস্স ভূমিভাৰতো. যেন পটিপক্খভাৰেন. তেসং পটিপক্খভাৰোতি তেসং আহারাদীনং পটিপক্খভাৰো পহাতব্বভাৰো পটিপদাদীনং পটিপক্খভাৰো পহাযকভাৰোতি যোজেতব্বং. তত্থ পটিপদাগ্গহণেন ৰিপস্সনা কথিতা. ৰিপস্সনা চ চত্তারো আহারে পরিজানন্তী তপ্পটিবদ্ধছন্দরাগং পজহতীতি উজুকমেৰ তেসং পটিপক্খতা, এৰং ঝানাদীনম্পি উপাদানাদিপটিপক্খতা ৰেদিতব্বা তদুপদেসেন ৰিপস্সনায কথিতত্তা. ৰিপল্লাসসতিপট্ঠানানং পটিপক্খভাৰো পাকটো এৰ. ন্তি সীহৰিক্কীল়িতং. ৰীসতিযা চতুক্কেহি ৰিসভাগতো ৰিত্থারেন ৰিভত্তন্তি তীহি পদেহি সঙ্গহেত্ৰা কথিকত্তা ৰুত্তং ‘‘সঙ্খেপেন দস্সেন্তো’’তি.
ইন্দ্রিযানন্তি সদ্ধাদিইন্দ্রিযানং. দসন্নং চতুক্কানং নিদ্ধারণাতি যোজনা.
৮৮. নিগ্গচ্ছতীতি ¶ নিক্খমতি. ততো নিদ্ধারেত্ৰা ৰুচ্চমানো হি নিগ্গচ্ছন্তো ৰিয হোতীতি. চত্তারো পুগ্গলেতি ‘‘তণ্হাচরিতো মন্দো’’তিআদিনা (নেত্তি. ৬) ৰুত্তে চত্তারো পুগ্গলে. পুগ্গলাধিট্ঠানেন চেত্থ ধম্মো ৰুত্তোতি আহ ‘‘ভূমিং নিদ্দিসিত্ৰা’’তি. ততো এৰাতি যথাৰুত্তপুগ্গলচতুক্কতো এৰ. ইতরত্থাপীতি ‘‘সুখায…পে… পুগ্গলা’’তি এত্থাপি. সাধারণাযাতি পঠমচতুত্থাহিপি ৰিমিস্সায. যথাৰুত্তাসূতি দুতিযততিযাসু.
হেট্ঠাতি দেসনাহারৰিভঙ্গৰিচযহারসম্পাতৰণ্ণনাসু.
এসেৰ নযোতি কুসলমূলাদিদ্ৰাদসতিকসঙ্গহো অনৰজ্জপক্খো. ‘‘ৰোদাযতি সুজ্ঝতি এতেনাতি ৰোদান’’ন্তি (নেত্তি. অট্ঠ. ১১) ৰং নেতব্বতং সন্ধাযাহ.
যথা হারউদ্দেসো কতো, এৰং নযানং অকরণে কারণং, পযোজনঞ্চ ৰিভাৰেতুকামো ‘‘কস্মা পনা’’তিআদিমাহ. নযেহি নযন্তরেহি. সম্ভৰদস্সনত্থন্তি উপপত্তিদস্সনত্থং. তত্থ সম্ভৰো অনুদ্দেসক্কমেন নিদ্দিসনে করণং দস্সনং পযোজনং. যদি হি ইমে নযা উপ্পত্তিট্ঠানৰসেন অসংকিণ্ণা ভৰেয্যুং, হারা ৰিয উদ্দেসানুক্কমেনেৰ নিদ্দিসিতব্বা ¶ সিযুং. তথা হি ৰুত্তং হারানং উদ্দেসাৰসানে ‘‘এতে সোল়স হারা পকিত্তিতা অত্থতো অসংকিণ্ণা’’তি (নেত্তি. ১).
যস্মা পনেতে মূলপদেহি মূলপদন্তরনিদ্ধারণেন অঞ্ঞমঞ্ঞং তে নিগ্গচ্ছন্তি, তস্মা একস্মিং নিদ্দিট্ঠে ইতরোপি অত্থতো নিদ্দিট্ঠোযেৰ নাম হোতীতি ইমস্স অত্থস্স দস্সনত্থং ‘‘উদ্দেসানুক্কমেন নিদ্দেসো ন কতো’’তি.
ইদানি তমেৰ সঙ্খেপেন ৰুত্তমত্থং ৰিত্থারেন দস্সেতুং ‘‘পঠমনযতো হী’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ তণ্হাদিট্ঠিচরিতৰসেন দ্ৰিধা পুগ্গলে ৰিভজিত্ৰা তেসং ৰসেন নন্দিযাৰট্টনযং নীহরিত্ৰা পুন তে এৰ তণ্হাদিট্ঠিচরিতে চতুপ্পটিপদাৰিভাগেন ৰিভজিত্ৰা সীহৰিক্কীল়িতস্স নযস্স সম্ভৰো দস্সিতো, তে এৰ চতুপ্পটিপদাভেদভিন্নে পুগ্গলে পুন উগ্ঘটিতঞ্ঞুআদিৰিভাগেন তিধা ৰিভজিত্ৰা তিপুক্খলস্স নযস্স সম্ভৰো দস্সিতো. তং সন্ধাযাহ ‘‘পঠমনযতো…পে… নিদ্দিট্ঠো’’তি.
যস্মা সুভসুখসঞ্ঞাহি লোভো, নিচ্চসঞ্ঞায দোসো ‘‘ইমিনা মে অনত্থো কতো’’তি আঘাতুপ্পত্তিতো ¶ , অত্তসঞ্ঞায মোহো গহিতো হোতি. তথা অসুভসঞ্ঞাদীহি অলোভাদযো, তস্মা ধম্মাধিট্ঠানৰসেন ততিযনযতো দুতিযনযস্স সম্ভৰো. যস্মা পন লোভে সতি সম্ভৰতো লোভগ্গহণেনেৰ দোসো গয্হতি. লোভো চ তণ্হা, মোহো অৰিজ্জা, তপ্পটিপক্খতো অলোভাদোসেহি সমথো গয্হতি, অমোহেন ৰিপস্সনা, তস্মা ধম্মাধিট্ঠানৰসেনেৰ দুতিযনযতো পঠমনযস্স সম্ভৰোতি ইমং ৰিসেসং দীপেতুং উদ্দেসানুক্কমেন নিদ্দেসো ন কতোতি দস্সেন্তো ‘‘ধম্মাধিট্ঠানৰসেন পনা’’তিআদিমাহ.
তেনেৰাতি ততিযনযতো দুতিযনযস্স ৰিয দুতিযনযতো পঠমনযস্সপি সম্ভৰতো. এৰং পাল়িযং পুগ্গলাধিট্ঠানৰসেন আগতং নিস্সায অট্ঠকথাযং ধম্মাধিট্ঠানৰসেনেৰ নযনিগ্গমো নিদ্ধারিতোতি অযমেৰ ৰিসেসো. যদি এৰন্তি পাল়িযং আগতপ্পকারতো অঞ্ঞেনপি পকারেন নযা নিদ্ধারেতব্বা, এৰং সন্তে যথা পুগ্গলাধিট্ঠানৰসেন পঠমনযতো ততিযনযস্স, ততিযনযতো দুতিযনযস্স ¶ সম্ভৰো দস্সিতো, এৰং ধম্মাধিট্ঠানৰসেনেৰ পঠমনযতো ততিযনযদুতিযনযানং, ধম্মাধিট্ঠানৰসেনেৰ দুতিযনযতো ততিযনযস্স সম্ভৰো দীপেতব্বোতি ইমমত্থমাহ ‘‘দ্ৰে হুত্ৰা…পে… সিযা’’তি.
তত্থ নযোতি পচ্ছা ৰুত্তদুতিযনযো. অত্থতোতি অত্থাপত্তিতো, অত্থতো লব্ভমানত্তা এৰ সরূপেন ন কথিতোতি অত্থো. ইদানি তং অত্থাপত্তিং একন্তিকং কত্ৰা দস্সেতুং ‘‘যস্মা’’তিআদি ৰুত্তং. অনুপ্পৰেসো ইচ্ছিতো তংতংনযমূলপদানং নযন্তরমূলপদেসু সমৰরুজ্ঝনতো. তথা হি ‘‘যত্থ সব্বো অকুসলপক্খো সঙ্গহং সমোসরণং গচ্ছতি, যত্থ সব্বো কুসলপক্খো সঙ্গহং সমোসরণং গচ্ছতী’’তি (নেত্তি. ৩) চ ৰুত্তং. অযঞ্চ অত্থোতি ‘‘নযানং অঞ্ঞমঞ্ঞঅনুপ্পৰেসো নিগ্গমো’’তি অযং দুৰিধো অত্থো. পিটকানং অত্থকথনং পেটকং, সো এৰ উপদেসোতি পেটকোপদেসো, উপদেসভূতা পরিযত্তিসংৰণ্ণনাতি অত্থো.
আদিতো পট্ঠাযাতি নযানং অঞ্ঞমঞ্ঞঅনুপ্পৰেসনিগ্গমমত্তমেৰ অৰিভাৰেত্ৰা নযৰিচারস্স পঠমাৰযৰতো পভুতি ৰিভাৰনা দীপনা পকাসনা.
দোসদিট্ঠীতি অপ্পস্সাদতাদিদোসগাহিকদিট্ঠী, দোসদস্সিনোতি অত্থো. তে হি অসমূহতানুসযা, কামেসু চ আদীনৰদস্সিনো. ইদঞ্হি নেসং অঙ্গদ্ৰযং অত্তকিলমথানুযোগস্স কারণং ৰুত্তং. নত্থি অত্থোতি যো রাগাভিভূতেহি অন্ধবালেহি পরিকপ্পিতো দিট্ঠধম্মিকো কামেহি অত্থো, সো মধুবিন্দুগিদ্ধস্স মধুলিত্তসত্থধারাৰলেহনসদিসো অপ্পস্সাদো বহুদুক্খো বহুপাযাসো বহুআদীনৰো ¶ সৰিঘাতো সপরিল়াহো সম্পরাযিকো তথেৰাতি সব্বদাপি ৰিঞ্ঞূজাতিকস্স কামেহি পযোজনং ন ৰিজ্জতি. অনজ্ঝোসিতাতি অনভিভূতা ৰিহরন্তি. তেন ৰুচ্চতি সুখা পটিপদাতি তেন মন্দকিলেসভাৰেন তেসং পুগ্গলানং অকিচ্ছেন সিজ্ঝমানা ৰিপস্সনা পটিপদা ‘‘সুখা পটিপদা’’তি ৰুচ্চতি. অজ্ঝোসিতাতি অভিনিৰিট্ঠা. ইমে সব্বে সত্তাতি ইমে তণ্হাদিট্ঠিচরিতভাৰেন দ্ৰিধা ৰুত্তা অপরিমাণপ্পভেদা সব্বেপি পটিপজ্জন্তা সত্তা.
সুখেন ¶ পটিনিস্সজ্জন্তীতি কিলেসে অকিচ্ছেন পজহন্তি. ‘‘ইমা চতস্সো পটিপদা’’তিআদি পটিপদানং এত্তাৰতাযং, ৰিসযভাৰকিচ্চেসু চ ব্যভিচারাভাৰদস্সনং. অযং পটিপদাতি নিগমনং, অযং পটিপদা যায ৰসেন সীহৰিক্কীল়িতস্স নযস্স ভূমিদস্সনত্থং চত্তারো পুগ্গলা নিদ্ধারিতাতি অধিপ্পাযো. চতুক্কমগ্গেন কিলেসে নিদ্দিসতীতি অনন্তরং ৰক্খমানেন আহারাদিচতুক্কমগ্গেন দসৰত্থুকে কিলেসসমূহে নিদ্দিসতি. চতুক্কমগ্গেন অরিযধম্মেসু নিদ্দিসিতব্বাতি তপ্পটিপক্খেন পটিপদাদিচতুক্কমগ্গেন অরিযধম্মেসু বোধিপক্খিযেসু ৰিসযভূতেসু নিদ্ধারেত্ৰা কথেতব্বা.
ইদঞ্চ পমাণং চত্তারো আহারাতি ইমেসং ৰিপল্লাসানং পৰত্তিযা পমাণং, যদিদং চত্তারো আহারা. ইদং ৰুত্তং হোতি – যাৰদেৰ চত্তারো আহারা পরিঞ্ঞং ন গচ্ছন্তি, তাৰদেৰ চত্তারো ৰিপল্লাসে ৰিভজন্তি. যাৰদেৰ চত্তারো ৰিপল্লাসা অপ্পহীনা, তাৰদেৰ চত্তারি উপাদানানি পরিব্রূহন্তীতি. এৰং সব্বত্থ যথারহং ৰত্তব্বং. তেনাহ ‘‘এৰং ইমানি সব্বানি দস পদানী’’তি. ‘‘যোজেতব্বানী’’তি চ ৰচনসেসো.
‘‘অভিজ্ঝায গন্থতী’’তি ইমিনা অভিজ্ঝাযনমেৰ গন্থনন্তি দস্সেতি. এস নযো সেসেসুপি. পপঞ্চেন্তোতি দিট্ঠাভিনিৰেসং ৰিত্থারেন্তো.
ৰিপ্পটিসারুপ্পত্তিহেতুভাৰো কিলেসানং আসৰনন্তি আহ ‘‘আসৰন্তী’’তি. কিং ৰিপ্পটিসারাতি তেন কিলেসানং ৰীতিক্কমৰত্থুং ৰদতি. যস্মা অপ্পহীনানুসযস্সেৰ ৰিপ্পটিসারা, ন ইতরস্স, তস্মা ‘‘যে ৰিপ্পটিসারা, তে অনুসযা’’তি ৰুত্তং. পদদ্ৰযেনপি ফলূপচারেন কারণং ৰুত্তং.
পঠমেন ¶ পদেনাতি যথাৰুত্তেসু দসসু সুত্তপদেসু পঠমেন পদেন. পঠমায দিসাযাতি তদত্থসঙ্খাতায সীহৰিক্কীল়িতস্স সংকিলেসপক্খে পঠমায দিসায.
ইতীতি এৰং, ৰুত্তনযেনাতি অত্থো. কুসলাকুসলানন্তি যথাৰুত্তঅনৰজ্জসাৰজ্জধম্মানং. পক্খপটিপক্খৰসেনাতি ৰোদানপক্খতপ্পটিপক্খৰসেন. যোজনাতি পঠমদিসাদিভাৰেন যুত্তে কত্ৰা মনসানুপেক্খনা. ‘‘মনসা ৰোলোকযতে’’তি (নেত্তি. ৪) হি ৰুত্তং.
তস্সাতি ¶ দিসালোকনস্স. সোতাপত্তিফলাদীনং পরিযোসানতা ইন্দ্রিযৰসেন ৰেদিতব্বা. যেসঞ্হি সদ্ধাদীনং ইন্দ্রিযানং ৰসেন সতিপট্ঠানাদীনি সিজ্ঝন্তি, তেসং ৰসেন সোতাপত্তিফলাদীনং পরিযোসানতা. তত্থ সোতাপত্তিফলে সদ্ধিন্দ্রিযং পারিপূরিং গচ্ছতি. সোতাপন্নো হি সদ্ধায পরিপূরিকারী. সকদাগামিফলে ৰীরিযিন্দ্রিযং পারিপূরিং গচ্ছতি. সকদাগামী হি আরদ্ধৰীরিযো উপরিমগ্গাধিগমায. অনাগামিফলে সমাধিন্দ্রিযং পারিপূরিং গচ্ছতি. অনাগামী সমাধিস্মিং পরিপূরিকারী. অগ্গফলে অরহত্তে সতিন্দ্রিযঞ্চ পঞ্ঞিন্দ্রিযঞ্চ পারিপূরিং গচ্ছতি. অরহা হি সতিৰেপুল্লপ্পত্তো, পঞ্ঞাৰেপুল্লপ্পত্তো চাতি.
অপরে পনাহু – সদ্ধাবলেন সুভসঞ্ঞায পহানং. সদ্দহন্তো হি পটিক্কূলমনসিকারে কম্মং করোতি. ৰীরিযবলেন সুখসঞ্ঞায পহানং. ৰীরিযৰা হি সুখস্সাদং অভিভৰিত্ৰা যোনিসোমনসিকারমনুযুঞ্জতি. সমাধিবলেন নিচ্চসঞ্ঞায পহানং. সমাহিতো হি সঙ্খারানং উদযব্বযং পরিগ্গণ্হন্তো অনিচ্চসঞ্ঞং পটিলভতি. পঞ্ঞাবলেন অত্তসঞ্ঞায পহানং. পঞ্ঞৰা হি সঙ্খারানং অৰসৰত্তিতং সল্লক্খেন্তো অত্তসুঞ্ঞতং পটিৰিজ্ঝতি. সতি পন সব্বত্থাপি ইচ্ছিতব্বা. তেনাহ ‘‘সতিং চ খ্ৰাহং, ভিক্খৰে, সব্বত্থিকং ৰদামী’’তি (সং. নি. ৫.২৩৪; মি. প. ২.১.১৩). এৰং চতুৰিপল্লাসপ্পহাযীনং চতুন্নং ইন্দ্রিযানং পারিপূরিট্ঠানং চত্তারি সামঞ্ঞফলানি চতুৰিপল্লাসমুখানং চতুন্নং দিসানং পরিযোসানানি ৰুত্তানীতি.
‘‘লোভো অকুসলমূল’’ন্তিআদি লোভাদীনং হেতুফলভাৰেন সম্পযুত্ততায দস্সনং.
তত্থ মনাপিকেনাতি যেভুয্যৰসেন ৰুত্তং. অমনাপিকেনাপি হি আরম্মণেন ৰিপরিযেসৰসেন লোভো উপ্পজ্জতি. মনাপিকেনাতি ৰা মনাপিকাকারেন. ফস্সৰেদনূপৰিচাররাগৰিতক্কপরিল়াহা ¶ সহজাতাপি লব্ভন্তি, অসহজাতাপি. ‘‘উপ্পাদো’’তি এতেন উপ্পজ্জমানসঙ্খারগ্গহণন্তি ‘‘উপ্পজ্জতী’’তি ৰুত্তং. উপ্পাদলক্খণস্সেৰ পন গহণে ‘‘উপ্পজ্জতী’’তি ন ৰত্তব্বং সিযা. ন হি উপ্পাদো উপ্পজ্জতি, রাগজপরিল়াহহেতুকতা চ তেসং রাগস্স তণ্হাসভাৰত্তা. তণ্হা হি দুক্খস্স সমুদযো, যং কিঞ্চি সমুদযধম্মং, সব্বং তং দুক্খন্তি. তথা চ ৰুত্তং ‘‘তণ্হাসহজাতৰেদনায ¶ পন লোভো সহজাতাদিপচ্চযেহি চ পচ্চযো’’তি. এৰং ইট্ঠারম্মণে উপ্পন্নলোভসহগতসুখৰেদনায উদযো ইধ ‘‘উপ্পাদো সঙ্খতলক্খণ’’ন্তি ৰুত্তো, তস্সা ৰিপরিণামো ‘‘ৰিপরিণামদুক্খতা’’তি. ৰিপরিণামাৰত্থা চ উদযাৰত্থং ৰিনা ন হোতীতি সা তং নিস্সায উপ্পজ্জন্তী ৰিয ৰুত্তা ‘‘উপ্পাদং…পে… দুক্খতা’’তি.
দোসো অকুসলমূলন্তিআদীসুপি ৰুত্তনযানুসারেন অত্থো ৰেদিতব্বো. অযং পন ৰিসেসো – ঠিতস্স অঞ্ঞথত্তং নাম জরা, তং নিস্সায দোমনস্সস্স উপ্পজ্জনতো ৰুত্তং ‘‘ঠিতস্স…পে… দুক্খদুক্খতা’’তি. দোসজপরিল়াহহেতুকতা জরায দোসবহুলস্স পুগ্গলস্স নচিরেন জীরণতো ৰেদিতব্বা.
ৰযোতি সঙ্খারানং নিরোধো. অনিচ্চতাৰসেন চ সঙ্খতধম্মানং সঙ্খারদুক্খতাতি ৰুত্তং ‘‘ৰয…পে… সঙ্খারদুক্খতা’’তি. তেনাহ ভগৰা ‘‘যদনিচ্চং তং দুক্খ’’ন্তি (সং. নি. ৩.১৫, ৪৫, ৭৬; পটি. ম. ২.১০). মোহজপরিল়াহহেতুকতা ৰযলক্খণস্স যেভুয্যেন সম্মোহনিমিত্তত্তা, মরণস্স অৰিজ্জাপচ্চযত্তা চ সংসারপ্পৰত্তিযা ৰেদিতব্বা.
অলোভাদীনং পঞ্ঞাদিপারিপূরিহেতুকতা যথারহং উপনিস্সযকোটিসহজাতকোটিযা চ পচ্চযভাৰেন ৰেদিতব্বা. সব্বে হি কুসলা ধম্মা সব্বেসং কুসলানং ধম্মানং যথাসম্ভৰং পচ্চযৰিসেসা হোন্তি এৰাতি. অব্যাপাদৰিতক্কসন্নিস্সযো উপৰিচারো অব্যাপাদূপৰিচারো. অৰিহিংসূপচারেপি এসেৰ নযো.
অযং তিপুক্খলো নাম দুতিযো নযো সদ্ধিং দিসালোকননযেন নিদ্দিট্ঠোতি ৰচনসেসো. ‘‘ইমে চত্তারো’’তিআদি পুগ্গলাধিট্ঠানেনেৰ নন্দিযাৰট্টস্স নযস্স ভূমিদস্সনত্থং আরদ্ধং. ইমে যথাৰুত্তপটিপদাচতুক্কস্স ৰসেন চতুব্বিধা. ৰিসেসেনাতি দিট্ঠিতণ্হাসন্নিস্সযতাৰিসেসেন. দিট্ঠিচরিতো হি তিক্খপঞ্ঞো, মন্দপঞ্ঞো চ সুখায পটিপদায খিপ্পাভিঞ্ঞায ¶ চ দন্ধাভিঞ্ঞায চ নিয্যাতীতি দ্ৰিধা ৰুত্তোতি. তথা তণ্হাচরিতো দুক্খায পটিপদায খিপ্পাভিঞ্ঞায চ দন্ধাভিঞ্ঞায চ নিয্যাতীতি দ্ৰিধা ৰুত্তোতি দস্সিতো চাযমত্থো. তেনাহ ‘‘দ্ৰে হোন্তি দিট্ঠিচরিতো চ তণ্হাচরিতো চা’’তি.
চত্তারো ¶ হুত্ৰাতি সীহৰিক্কীল়িতস্স নযস্স ভূমিদস্সনে চত্তারো হুত্ৰা ঠিতা, চতুপ্পটিপদাৰসেন চত্তারো কত্ৰা ৰুত্তাতি অত্থো. তযো হোন্তীতি তিপুক্খলস্স নযস্স ভূমিদস্সনে উগ্ঘটিতঞ্ঞুআদিৰসেন তযো ভৰন্তি. তযো হুত্ৰাতি তথা তযো হুত্ৰা ঠিতা তযো কত্ৰা কথিতা. দ্ৰে হোন্তীতি ইদানি নন্দিযাৰট্টস্স নযস্স ভূমিদস্সনে দ্ৰে ভৰন্তি. অজ্ঝোসানন্তি দিট্ঠিঅজ্ঝোসানং. অভিনিৰেসোতি তণ্হাভিনিৰেসো. অহংকারোতি অহংমানো ‘‘অহ’’ন্তি ৰা করণং অহংকারো. দিট্ঠিমানমঞ্ঞনানং ৰসেন ‘‘অহমস্মী’’তি সমনুপস্সনা মমংকারো, মমাযনং তণ্হাগ্গাহো.
দসপদানি ‘‘পঠমা দিসা’’তি কাতব্বানীতি নন্দিযাৰট্টস্স নযস্স ‘‘পঠমা দিসা’’তি করণীযানি, ‘‘পঠমা দিসা’’তি ৰৰত্থপেতব্বানীতি অত্থো. সংখিত্তেন…পে… পক্খস্সাতি অনেকপ্পভেদস্সপি কণ্হপক্খস্স সংকিলেসপক্খস্স অত্থং সংখিত্তেন সঙ্খেপেন পটিপক্খে ৰত্তমানে ৰোদানধম্মে উদ্দিস্স ঞাপেন্তি পকাসেন্তি, পঠমা কাতব্বাতি যোজনা. দস পদানি দুতিযকানীতি তণ্হাদিকা দস কোট্ঠাসা ‘‘দুতিযা দিসা’’তি কাতব্বা. ‘‘সংখিত্তেন…পে… কণ্হপক্খস্সা’’তি আনেত্ৰা যোজেতব্বং.
যোনিসোতি উপাযসো. যোনিসো মনসিকারো অনিচ্চাদিৰসেন পঠমমনসিকারো. পঞ্ঞাতি সুতচিন্তামযী পঞ্ঞা, ঝানাভিঞ্ঞা চ. নিব্বিদাতি নিব্বেধঞাণং. সোমনস্সধম্মূপসঞ্হিতং পমোদাদিসহগতং চেতসিকসুখং.
কুসলপক্খে চাতি চ-সদ্দো সমুচ্চযত্থো, তেন উভযপক্খতো সমুচ্চযৰসেন চতস্সো দিসা, ন পচ্চেকন্তি দস্সেতি.
তেসন্তি তণ্হাদীনং, তণ্হায, তণ্হাপক্খিকানঞ্চাতি অত্থো. সতিপি অনৰসেসতো রাগে পহীযমানে অনৰসেসতো অৰিজ্জাপি পহীযতেৰ, রাগস্স পন চেতোৰিমুত্তি উজুপটিপক্খোতি দস্সনত্থং ‘‘রাগৰিরাগা’’তি ৰুত্তং. অৰিজ্জাৰিরাগাতি এত্থাপি এসেৰ নযো. অযঞ্চ অত্থো ‘‘আসৰানং খযা অনাসৰং চেতোৰিমুত্তিং পঞ্ঞাৰিমুত্তি’’ন্তিআদিনা (ম. নি. ১.৪৩৮) আগতপাল়িযা অত্থৰণ্ণনাৰসেন ৰুত্তা, ইধ পন ‘‘রাগৰিরাগা চেতোৰিমুত্তি সেক্খফলং, অৰিজ্জাৰিরাগা ¶ পঞ্ঞাৰিমুত্তি অসেক্খফল’’ন্তিআদিনা (নেত্তি. ৫১) ৰেৰচনসমারোপনে ¶ আগতত্তা পুরিমা অনাগামিফলং. তঞ্হি কামরাগস্স উজুৰিপচ্চনীকতো সমাধিপারিপূরিযাৰ ৰিসেসতো ‘‘রাগৰিরাগা চেতোৰিমুত্তী’’তি ৰুচ্চতি, পচ্ছিমা অরহত্তফলং তণ্হায, অৰিজ্জায চ অনৰসেসপ্পহানতো, পঞ্ঞাপারিপূরিযা চ ‘‘অৰিজ্জাৰিরাগা পঞ্ঞাৰিমুত্তী’’তি ৰুচ্চতি.
তত্থাতি নন্দিযাৰট্টনযে. তেসূতি ‘‘চত্তারি পদানী’’তি ৰুত্তেসু তণ্হাদীসু চতূসু মূলপদেসু. ইধ সমোসরণন্তি সঙ্গহো ৰুত্তো, সো চ সভাৰতো, সভাগতো চ হোতীতি তণ্হাদীনি চত্তারি দস্সেত্ৰা ‘‘তেসু অট্ঠারস মূলপদানি সমোসরন্তী’’তি ৰুত্তং. সমথং ভজন্তি সভাৰতো, সভাগতো চাতি অধিপ্পাযো. ৰিপস্সনং ভজন্তীতি এত্থাপি এসেৰ নযো. নযাধিট্ঠানানং নযাধিট্ঠানে অনুপ্পৰেসো নযানং নযেসু অনুপ্পৰেসো এৰ নাম হোতীতি আহ ‘‘তিপুক্খলো…পে… অনুপ্পৰিসন্তী’’তি.
অলোভামোহপক্খং অভজাপেত্ৰা অদোসপক্খং ভজাপেতব্বস্স নন্দিযাৰট্টসীহৰিক্কীল়িতমূলপদস্স অভাৰতো অদোসো একসুত্তকোটিযা এককোৰ হোতীতি দস্সেন্তো আহ ‘‘অদোসো অদোসো এৰা’’তি. দোসো দোসো এৰাতি এত্থাপি এসেৰ নযো. সমোসরন্তি সভাগতো চ সভাৰতো চ সঙ্গহং গচ্ছন্তীতি অত্থো.
ভূমি গোচরোতি চ মূলপদানি এৰ সন্ধায ৰদতি. একেকং নযং অনুপ্পৰিসতি তংতংমূলপদানুপ্পৰেসতো. কুসলে ৰা ৰিঞ্ঞাতে অকুসলো পটিপক্খো, অকুসলে ৰা কুসলো পটিপক্খো অন্ৰেসিতব্বো সংৰণ্ণিযমানসুত্তপদানুরূপতো উপপরিক্খিতব্বো. অন্ৰেসনা উপপরিক্খা ‘‘দিসালোকন’’ন্তি ৰুচ্চতি. সো নযো নিদ্দিসিতব্বোতি তথা অন্ৰেসিত্ৰা তেহি ধম্মেহি দিসা ৰৰত্থপেত্ৰা সো সো নযো নিদ্ধারেত্ৰা যোজেতব্বো. যথা মূলপদেসু মূলপদানং অনুপ্পৰেসো সংৰণ্ণিতো, ইমিনাৰ নযেন মূলপদতো মূলপদানং নিদ্ধারণাতি ৰেদিতব্বাতি দস্সেন্তো ‘‘যথা একম্হি…পে… নিদ্দিসিতব্বানী’’তি আহ. ‘‘একেকস্মিঞ্হী’’তিআদি কারণৰচনং.
তত্থ তত্থাতি একেকস্মিং নযে. একস্মিং ধম্মে ৰিঞ্ঞাতেতি তণ্হাদিকে একস্মিং মূলপদধম্মে সরূপতো, নিদ্ধারণৰসেন ৰা ৰিঞ্ঞাতে. সব্বে ¶ ধম্মা ৰিঞ্ঞাতা হোন্তীতি তদঞ্ঞমূলপদভূতা সব্বে লোভাদযো ৰিঞ্ঞাতা নযস্স ভূমিচরণাযোগ্যতায পকাসা পাকটা হোন্তি ¶ . ‘‘ইমেস’’ন্তিআদি নযত্তযদিসাভূতধম্মানং মত্থকপাপনেন তিণ্ণং নযানং কূটগ্গহণং, তং হেট্ঠা ৰুত্তনযমেৰ.
পুন ‘‘ইমেসূ’’তিআদি কম্মনযদ্ৰযস্স ৰিভাগৰিভাৰনং, তং ৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.
নযসমুট্ঠানৰারৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
সাসনপট্ঠানৰারৰণ্ণনা
৮৯. সঙ্গহৰারাদীসূতি সঙ্গহৰারউদ্দেসনিদ্দেসৰারেসু. সরূপতো ন দস্সিতং, অত্থতো পন দস্সিতমেৰাতি অধিপ্পাযো. তমেৰ হি অত্থতো দস্সনত্থং উদাহরণভাৰেন নিক্খিপতি, যথা মূলপদেহি পট্ঠানং নিদ্ধারেতব্বন্তি. ‘‘অঞ্ঞমঞ্ঞসঙ্গহো’’তি ইদং মূলপদপট্ঠানানং অঞ্ঞমঞ্ঞতো নিদ্ধারেতব্বতায কারণৰচনং ‘‘সতি অনুপ্পৰেসে ততো ৰিনিগ্গামো সিযা’’তি. পট্ঠানন্তি এত্থ প-ইতি উপসগ্গপদং, তং পন ‘‘ৰিভত্তেসু ধম্মেসু যং সেট্ঠং, তদুপাগমু’’ন্তিআদীসু ৰিয পকারত্থজোতকন্তি দস্সেন্তো ‘‘পকারেহি ঠান’’ন্তিআদীসু ৰিয পকারত্থজোতকন্তি দস্সেন্তো ‘‘পকারেহি ঠান’’ন্তি আহ. ইধাতি ইমস্মিং নেত্তিপ্পকরণে. তস্সাতি দেসনাসঙ্খাতস্স পরিযত্তিসাসনস্স. তথাভাৰদীপনন্তি ৰেনেয্যজ্ঝাসযানুরূপেন পৰত্তিতত্তা সংকিলেসভাগিযতাদিপ্পকারেহি ঠিতভাৰেন দীপেতব্বত্তা ‘‘দীপিস্সতীতি দীপন’’ন্তি কত্ৰা. পতিট্ঠহন্তি অধিসীলসিক্খাদযো সমুদাযরূপেন গহিতা. এতেহি সংকিলেসধম্মাদীহি, সংকিলেসধম্মাদীনং অধিসীলসিক্খাদীনং পৰত্তনুপাযতা অনুপুব্বিকথায সামুক্কংসিকায ধম্মদেসনায দীপেতব্বা. তেসন্তি সংকিলেসধম্মাদীনং. পুন তেসন্তি সুত্তানি সন্ধাযাহ.
গোট্ঠাতি ৰজা. পট্ঠিতগাৰোতি গতগাৰো. আগতট্ঠানস্মিন্তি সীহনাদসুত্তং (ম. নি. ১.১৫৬) ৰদতি. পৰত্তগমনত্তা এত্থাতি ৰচনসেসো. অথ ৰা গচ্ছতি এত্থাতি গমনং, দেসনাঞাণস্স নিস্সঙ্গৰসেন পৰত্তগমনদেসভাৰতো পট্ঠানং নামাতি অত্থো. ৰোমিস্সাতি ‘‘সংকিলেসভাগিযঞ্চ ৰাসনাভাগিযঞ্চা’’তিআদিনা দুকতিকচতুক্কভাৰেন মিস্সিতা.
সংকিলেসভাৰে ¶ ঞাপেতব্বে পৰত্তং, তং ৰিসযং কত্ৰা দেসিতন্তি অত্থো, অত্থমত্তৰচনঞ্চেতং ¶ , সংকিলেসভাগে ভৰন্তি সদ্দনযেন অত্থো ৰেদিতব্বো. ‘‘সংকিলেসভাগিক’’ন্তিপি পাঠো, তস্স সংকিলেসভাগো এতস্স অত্থি, সংকিলেসভাগে ৰা নিযুত্তং, সংকিলেসভাগস্স ৰা পবোধনসীলং সংকিলেসভাগিকং, তদেৰ সংকিলেসভাগিযন্তি অত্থো ৰেদিতব্বো. পদালনং সমুচ্ছিন্দনং, পদালনসন্নিস্সযতা চেত্থ পদালনগ্গহণেন গহিতাতি দট্ঠব্বং. অসেক্খেতি অসেক্খধম্মে. তেসং ৰোমিস্সকনযৰসেনাতি তেসং সংকিলেসভাগিযাদীনং চতুন্নং পটিক্খেপাপটিক্খেপৰোমিস্সকনযৰসেন.
‘‘তানি পন ছ দুকা’’তিআদিনা পদানং গহণপরিচ্ছেদতো ৰৰত্থাপনতং ৰত্ৰা পরতো ‘‘সাধারণানি কতানী’’তি পদস্স অত্থসংৰণ্ণনায সযমেৰ সরূপতো দস্সেস্সতি. ‘‘অনুদ্ধরণে কারণং নত্থী’তি ৰত্ৰা উদ্ধরণে পন কারণং দস্সেন্তো ‘‘তথা হি ৰক্খতী’’তিআদিনা পাল়িমাহরি. ৰোদানং নাম সংকিলেসতো হোতি সংকিলিট্ঠস্সেৰ ৰোদানস্স ইচ্ছিতত্তা. যস্মা ৰোদানং তদঙ্গাদিৰসেন সংকিলেসতো ৰিসুজ্ঝনং, তস্মা ‘‘তং পন অত্থতো ৰাসনাভাগিযাদি এৰ হোতী’’তি ৰুত্তং. তত্থ তদঙ্গৰিক্খম্ভনেহি ৰোদানং ৰাসনাভাগিযাদিৰসেন হোতি, সমুচ্ছেদপটিপ্পস্সদ্ধীহি ৰোদানং নিব্বেধভাগিযৰসেন, অসেক্খভাগিযৰসেন ৰোদানং পটিপ্পস্সদ্ধিযা এৰ ৰেদিতব্বং. যাযং দেসনা রাগাদিভাগিনী সিযা, সা সংকিলেসভাগিযা. যাযং দেসনা চাগাদিভাগিনী সিযা, সা ৰাসনাভাগিযা. যা পন আপত্তিৰিচ্ছেদনী সাৰসেসং, অনৰসেসঞ্চ, সা নিব্বেধভাগিযা, অসেক্খভাগিযা চ.
‘‘তণ্হাসংকিলেসভাগিযং সুত্ত’’ন্তিআদিনা পঠমমেৰ সংকিলেসভাগস্স দস্সিতত্তা ৰুত্তং ‘‘সংকিলেসো তিৰিধো…পে… ৰিসযদস্সনত্থং আরদ্ধ’’ন্তি. ভৰরাগো ভৰপত্থনা. উপ্পজ্জতীতি ন ৰিগচ্ছতি. তত্র তত্র ভৰেতি যদি ৰা কামভৰে, যদি ৰা রূপভৰে, যদি ৰা অরূপভৰে. পদন্তরসংযোজনৰসেনাতি দুকনযেনেৰ পদন্তরেন যোজনৰসেন. মিস্সিতানি কতানীতি সংসট্ঠানি কতানি.
এককচতুক্কৰসেন দস্সিতব্বানি পদানি এৰ গহেত্ৰা আৰুত্তিনযদস্সনৰসেন মিস্সেত্ৰা অৰসিট্ঠদুকৰসেন, তিকচতুক্কৰসেন চ ইতরে অট্ঠ পট্ঠানভাগা দস্সিতাতি আহ ‘‘তানিযেৰ যথাৰুত্তানি অট্ঠ সুত্তানী’’তিআদি ¶ . চত্তারো এককাযেৰ পাল়িযং আদিতো দস্সিতা. ছদুকা পাল়িযং আগতা চত্তারো, অট্ঠকথাযং দ্ৰেতি. চত্তারো তিকা পাল়িযং আগতা দ্ৰে, অট্ঠকথাযং দ্ৰেতি. দ্ৰে চতুক্কা পন অট্ঠকথাযমেৰ আগতা. ‘‘পাল়িযং অনাগতা’’তি ইদং সরূপতো ¶ অনাগমনং সন্ধায ৰুত্তং, নযতো পন আগতভাৰো দস্সিতো এৰ. যে পনেত্থ পাল়িযং অনাগতা, তেসং উদাহরণানি পরতো দস্সযিস্সাম.
সোল়সহীতি সোল়সৰিধেহি. ন হি তানি সুত্তানি সোল়সেৰ, অথ খো সোল়সপ্পকারানীতি মূলগণনং ঠপেত্ৰা কারণসুত্তলদ্ধেন সঙ্খারগব্ভেন তদনুরূপো যো গণনৰিত্থারো, তস্স পত্থরণৰিধি পট্ঠাননযো. ইমিনা…পে… নত্থীতি যথাৰুত্তপট্ঠানৰিনিমুত্তো পরিযত্তিসাসনপ্পদেসো ন ৰিজ্জতি যথারহং তংতংপট্ঠানভাৰেন পৰত্তত্তাতি দস্সেতি. যদি সুত্তগেয্যাদি নৰৰিধং পরিযত্তিসাসনং যথাৰুত্তপট্ঠানৰসেনেৰ পৰত্তং, তত্থ কথমিধ অনিদস্সিতানং গাথাদীনং সংকিলেসভাগিযাদিভাৰো গহেতব্বোতি পঞ্হং সন্ধায ‘‘গাথায গাথা অনুমিনিতব্বা’’তিআদিপাল়ি পৰত্তাতি দস্সেতুং ‘‘কথং পনা’’তিআদি ৰুত্তং.
তত্থ অযং গাথা ৰিযাতি ‘‘কামন্ধা জালসঞ্ছন্না, মনোপুব্বঙ্গমা ধম্মা, উদ্ধং অধো সব্বধি ৰিপ্পমুত্তো, যস্স সেলূপমং চিত্ত’’ন্তিআদিনা ইধ উদাহটগাথা ৰিয. গাথাতি অঞ্ঞাপি তেপিটকে বুদ্ধৰচনে আগতা ইধ অনুদাহটা. সংৰণ্ণনাকালে সম্মুখীভাৰেন ‘‘অযং গাথা ৰিযা’’তি ৰুত্তা যা কাচি গাথা ‘‘সংকিলেসভাগিযা’’তি ৰা ‘‘সংকিলেসৰাসনানিব্বেধঅসেক্খভাগিযা’’তি ৰা অনুমিনিতব্বা নযগ্গাহেন ঞাপেতব্বাতি দস্সেতুং ৰুত্তং ‘‘সংকিলেস…পে… জানিতব্বাতি অত্থো’’তি. ৰা-সদ্দো হি ইধ অৰুত্তৰিকপ্পনত্থো. সেসপদেসূতি ৰেয্যাকরণসুত্তপদেসু.
৯০. অরিযানং ধম্মন্তি চারিত্তৰারিত্তভেদং সীলাচারং. একন্তকরণীযস্স অকরণম্পি ৰীতিক্কমো এৰ.
অৰিজ্জাদিকে সংকিলেসধম্মে তদঙ্গাদিৰসেন ধুনাতীতি ধোনা ৰুচ্চতি পঞ্ঞা. পচ্চৰেক্খিত্ৰা পরিভুঞ্জনপঞ্ঞাতি পন পকরণেন অৰচ্ছিন্নত্তা ৰুত্তং. তং অতিক্কমিত্ৰা চরন্তোতি পচ্চযানং অপচ্চৰেক্খিত্ৰা পচ্চযপরিভোগে আদীনৰং অপস্সন্তো ইণপরিভোগৰসেন পরিভুঞ্জন্তো ন পরিমুচ্চতি নিরযাদিদুক্খতো, ৰট্টদুক্খতো চ.
কুক্কুজনকং ¶ নাম কদলিযা পুপ্ফনাল়ি. পরাভৰাযাতি ৰিনাসায. তথাতি যথা ফলপাকন্তা কদলী, এৰং ৰেল়ুনল়াপি ওসধিজাতিকত্তাতি উপসংহারত্থো তথা-সদ্দো. তেনাহ ‘‘ফলং ৰেল়ুং ফলং নল়’’ন্তি.
সুখেত্তেপীতি ¶ পি-সদ্দেন কো পন ৰাদো ঊসরাদিদোসদুট্ঠেসু খেত্তেসূতি দস্সেতি. ‘‘ছকণ…পে… অত্থো’’তি এতেন যথাৰুত্তঅভিসঙ্খরণাভাৰেন বীজদোসদুট্ঠন্তি দস্সেতি.
৯১. সজ্জিতন্তি সঞ্জিতং. অপরিক্খতেতি পটিপক্খেহি ধম্মেহি অৰিক্খম্ভিতে অরোগে.
যায সমন্নাগতো পুগ্গলো ‘‘কিং সুতং মযা, কিং ৰা সুণামী’’তি কুসলং গৰেসী চরতি, সা ধম্মোজপঞ্ঞা কিস্সৰা নাম. দুব্ভাসিতাতি দুট্ঠু ভাসিতা, ইস্সামচ্ছরিযদোসাদীহি দুট্ঠা ৰা ভাসিতা.
৯২. ৰিচিনাতীতি ৰিসেসতো চিনাতি পসৰতি.
ৰিগতভূতাতি ৰিগতসচ্চ. তেনাহ ‘‘অলীকৰাদী’’তি.
অৰজাতপুত্তাতি লামকপুত্ত. ভগৰতো সাসনে পব্বজিত্ৰা নিহীনৰুত্তিতং সন্ধায ৰদতি. নেরযিকোতি নিরযে নিব্বত্তনকো. পাপকম্মিনো পপতন্তি এত্থাতি পপতং, নরকং.
তণ্হাদীনং সভাৰভেদতোতি তণ্হাদিট্ঠিদুচ্চরিতানং তণ্হাযনৰিপরীতদস্সনদুট্ঠচরিততাসঙ্খাতসভাৰৰিভাগতো. অৰত্থাভেদতোতি তণ্হায ছন্দপেমলোভরাগনন্দীপিপাসামুচ্ছাদযো, দিট্ঠিযা গাহপরামাসমিচ্ছাভিনিৰেসৰিসুকৰিপ্ফন্দিতৰিপরীতদস্সনাদযো, দুচ্চরিতস্স তিরচ্ছানপেত্তিৰিসযঅসুরযোনিগামিতাদযো অৰত্থাৰিসেসা. চ-সদ্দেন তেসং কামতণ্হাদিরূপতণ্হাদিঅত্তানুদিট্ঠাদিসস্সতগাহাদিকাযদুচ্চরিতাদি- পাণাতিপাতাদিপ্পকারভেদো সঙ্গয্হতি.
৯৩. ৰিপুলন্তি উল়ারং, তেলাদীহি চেৰ ধনধঞ্ঞাদীহি চ পহূতসন্নিচযন্তি অত্থো. সম্বাধাতি জনসংমদ্দসঙ্ঘটা.
দণ্ডেন ন হিংসতীতি এত্থ ৰুত্তং যং দণ্ডনিধানং, তং ৰট্টৰিৰট্টনিস্সিতং. তদুভযস্সাপি ফলং দস্সেন্তো ‘‘সো পুগ্গলো’’তিআদিমাহ.
৯৪. কিঞ্চতি ¶ তংসমঙ্গিনং ৰিমদ্দতীতি কিঞ্চনং, রাগাদি, পলিবুন্ধতি কুসলপ্পৰত্তিং নিৰারেতীতি ¶ পলিবোধো, রাগাদিযেৰ, কিঞ্চনমেৰ পলিবোধো কিঞ্চনপলিবোধো. অথ ৰা কিঞ্চনঞ্চ পলিবোধো চ কিঞ্চনপলিবোধো, আমিসকিঞ্চিক্খঞ্চ রাগাদিসংকিলেসো চাতি অত্থো.
ৰিসেসিতন্তি ৰিলোমং, ৰিসমং কিরিযন্তি অত্থো. রাজভণ্ডন্তি ওরোধে সন্ধায ৰদন্তি.
যাচযোগোতি যাচনযোগো, যাচকানং মনোরথপরিপূরণতো. তেনাহ ‘‘যাচিতব্বযুত্তো’’তি. দানযুত্তোতি সততং দানকিরিযাসমঙ্গী. দানসংৰিভাগরতোতি এত্থ দানং নাম অত্থিকানং যথাধিপ্পাযপটিযত্তপরিচ্চাগো, সংৰিভাগো অত্তনা পরিভুঞ্জিতব্বতো অপ্পমত্তকতোপি সংৰিভজনং. ইমেহি খো…পে… হোতীতি এত্থ হোতিসদ্দেন ‘‘সমন্নাগতো’’তি পদং সম্বন্ধিতব্বং, ন ‘‘সোতাপন্নো’’তি দস্সেতুং ‘‘সোতাপন্নো…পে… হোতী’’তি ৰুত্তং. তেহি ধম্মেহি সমন্নাগমো হি ইধ ৰিধীযতি, ন সোতাপন্নভাৰো, তেন সোতাপন্নলক্খণমেতে ধম্মা, ন সোতাপন্নভাৰলক্খণন্তি দস্সেতি. তথা হি ‘‘সোতাপন্নেন…পে… লব্ভমানতং দস্সেতী’’তি ৰুত্তং.
৯৫. লপতি কথেতি এতেনাতি লপনং, ওট্ঠং.
৯৭. মুদিতোতি দিব্বসম্পত্তিযা পমুদিতো.
৯৯. কিঞ্চাপি উদতারীতি তরণকিরিযা অতীতভাৰেন ৰুত্তা, তরণমেৰ পন গহেত্ৰা আহ ‘‘ওঘতরণস্স অরিযমগ্গকিচ্চত্তা’’তি. এৰং ৰিপ্পমুত্তো, ৰিমুত্তোতি চ এত্থ মুচ্চনকিরিযাযপি ৰত্তব্বং.
১০০. পাতু-সদ্দপুব্বকো ভৰন্তি-সদ্দো সিযা উপ্পাদপরিযাযো সিযা আৰিভাৰপরিযাযোতি ‘‘পাতুভৰন্তী’’তি পদস্স ‘‘উপ্পজ্জন্তি, পকাসেন্তি চা’’তি অত্থো ৰুত্তো. পাতুভূতধম্মস্সাতি উপ্পন্নবোধিপক্খিযধম্মস্স, ৰিভূতচতুসচ্চধম্মস্স ৰা. নো কল্লোতি ন যুত্তো. সহেতুধম্মন্তি এত্থ পচ্চযুপ্পন্নধম্মাৰ গহিতা, ন পচ্চযধম্মাতি? নযিদমেৰং দট্ঠব্বং পচ্চযধম্মানম্পি পচ্চযুপ্পন্নভাৰানতিৰত্তনতো. অথ ৰা সহেতুধম্মন্তি পচ্চযুপ্পন্নধম্মো পধানভাৰেন ৰুত্তো, পচ্চযধম্মো পন গুণভাৰেনাতি এৰমেত্থ উভযেসং ৰুত্তভাৰো ৰেদিতব্বো.
আরঞ্ঞকন্তি ¶ ¶ আরঞ্ঞকঙ্গসমন্নাগতং. অঞ্ঞাতোতি পরিচযৰসেন ন ঞাতো, অসংসট্ঠোতি অত্থো. তেনাহ ‘‘নিচ্চনৰো’’তি.
ব্যাপাদৰিহিংসাৰিতক্কৰিরহে ৰেরিপরিসঙ্কায অভাৰে অকিত্তিপরিমুত্তীতি এৰমাদীহিপি কারণেহি কোধপ্পহানেন সুখং সুপতি. কোধপরিল়াহাভাৰো পন পাকটতরোতি আহ ‘‘কোধ…পে… সযতী’’তি. ৰিসমূলস্সাতি এত্থ ৰিসসরিক্খতায ‘‘ৰিস’’ন্তি দুক্খং অধিপ্পেতন্তি আহ ‘‘দুক্খৰিপাকস্সা’’তি. সুখন্তি চেতসিকসুখং. অক্কুট্ঠস্স পচ্চক্কোসিত্ৰা চ পচ্চক্কোসনহেতু উপ্পজ্জতীতি যোজনা.
১০১. সল্লুব্বাহনং সল্লুদ্ধরণং.
ৰিসযভেদেন, পৰত্তিআকারভেদেন চ অনেকভেদত্তা কামসঞ্ঞায ৰুত্তং ‘‘যায কাযচী’’তি.
দানমুখেনাতি দানেন মুখভূতেন, দানং পমুখং কত্ৰাতি অত্থো.
‘‘অরিযমগ্গসম্পাপনৰসেনা’’তি ইমিনা অনুকম্পানুদ্দযানং একন্তানৰজ্জতমেৰ ৰিভাৰেতি. ‘‘অনুকম্পা’’তি পদস্সত্থৰিৰরণং ‘‘করুণাযনা’’তি, ইতরস্স ‘‘মেত্তাযনা’’তি.
১০২. পকতিআদীতি আদিসদ্দেন অণুইস্সরপজাপতিপুরিসকালাধিট্ঠাযকারিআদিকে সঙ্গণ্হাতি.
কামেসূতি কামগুণেসু রূপাদিৰিসযেসু.
বহলকিলেসতাযাতি বহুলকিলেসভাৰেন. পুব্বহেতুমন্দতাযাতি ৰিৰট্টূপনিস্সযস্স কুসলস্স অকতত্তা.
চিত্তৰূপসমভাৰনাযাতি চিত্তৰূপসমকরভাৰনায সমথৰিপস্সনায.
পরিস্সযা ¶ সীলাদিপরিপূরণস্স পরিবন্ধভূতা কিলেসা এৰ. অনরিযা পঞ্ঞাসীসং উক্খিপিত্ৰা ঠাতুমেৰ ন সক্কোন্তীতি ৰুত্তং ‘‘ঞাণসিরেন অধোসিরা হুত্ৰা’’তি.
১০৩. ভগৰতো, ভিক্খুসঙ্ঘস্স চ ৰসনযোগ্যভাৰো, তেহি নিৰুত্থভাৰো চ তস্স সাতিসযো ৰণ্ণোতি ৰুত্তং ‘‘পঠমগাথায জেতৰনস্স ৰণ্ণং কথেত্ৰা’’তি. ৰুত্তঞ্হেতং –
‘‘গামে ¶ ৰা যদি ৰারঞ্ঞে, নিন্নে ৰা যদি ৰা থলে;
যত্থ অরহন্তো ৰিহরন্তি, তং ভূমিরামণেয্যক’’ন্তি. (ধ. প. ৯৮; থেরগা. ৯৯১);
ইধ ধম্মসদ্দো সমাধিপরিযাযো ‘‘এৰংধম্মা তে ভগৰন্তো’’তিআদীসু (দী. নি. ২.১৩; ম. নি. ৩.১৯৮; সং. নি. ৫.৩৭৮) ৰিযাতি আহ ‘‘ধম্মোতি সমাধী’’তি সমাধিপক্খিকা ধম্মা সতিৰাযামা.
নানুগচ্ছেয্যাতি নানুতসেয্য. অনুতসনমেৰ হি তণ্হাদিট্ঠীহি অনুগমনং. পটিৰিপস্সেয্যাতি ৰিপস্সনাসম্মসনমাহ. যমকতো, হি খণিকতো, পটিপাটিতো চ সম্মসনং ৰিপস্সনাযপি সম্মসনতো পটিৰিপস্সনা নাম. সা হি ৰিপস্সনায দিট্ঠিউগ্ঘাটনমানসমুগ্ঘাটননিকন্তিপরিযাদানহেতুতায ৰিসেসতো পটিপক্খেন অসংহীরঅসংকুপ্পনহেতুভূতা পরিব্রূহনা হোতি. ‘‘পুনপ্পুনং…পে… অপ্পেন্তো’’তি এতেন নিব্বানারম্মণধম্মানুব্রূহনং যথা ‘‘ব্রূহেতা সুঞ্ঞাগারান’’ন্তি (ম. নি. ১.৬৪) দস্সেতি.
যং কিঞ্চি অপদিসিত্ৰা পটিঞ্ঞাদানং সঙ্গরো. সো পন অত্তনো কিচ্চৰিসেসং অপদিসিত্ৰা মিত্তসন্থৰৰসেন ৰা কালাগমনং অপদিসিত্ৰা কিঞ্চিক্খানুপ্পদানেন ৰা পটিবাহকরণং অপদিসিত্ৰা বলগ্গবোধৰসেন ৰা সিযাতি তস্স মিত্তকরণাদিপরিযাযতং সন্ধাযাহ ‘‘সঙ্গরোতি…পে… নাম’’ন্তি. এৰং পটিপন্নত্তাতি এৰং অনিচ্চসঞ্ঞামুখেন তিযদ্ধকেসু সঙ্খারেসু অপ্পমাদপ্পটিপত্তিযা পটিপন্নত্তা.
দিব্বচক্খু সুৰিসুদ্ধন্তি সাৰসেসা দেসনাতি আহ ‘‘যং সচ্ছিকরোতী’’তি. রূপাযতনঞ্হেত্থ অধিপ্পেতং.
১০৪. অন্তন্তি ¶ সঙ্খারানং পারিমন্তভূতং. ৰেদানন্তি মগ্গঞাণৰেদানমেৰ. অরহত্তাধিগমেন অন্তং পরিযোসানং গতত্তা. কম্মৰিপাকৰট্টানং, কিলেসৰট্টস্সাপি চ উস্সদেন উপচযেন উস্সদা, রাগাদযো.
সুক্কোভাসতায সুক্কা, অভিৰিসিট্ঠগ্গহা. সব্বানি ৰা তারকরূপানি সুক্কা. ৰিন্দতীতি উপলভতি, পটিৰিজ্ঝতীতি অত্থো.
‘‘অজ্ঝত্তং ৰিপস্সনাভিনিৰেসো হোতী’’তি ইদং ‘‘সকেসু ধম্মেসূ’’তি পারগুভাৰস্স ৰিসেসিতত্তা ৰুত্তং, তঞ্চ খো অভিনিৰেসেনেৰ দেসিতং. ‘‘সব্বং ¶ , ভিক্খৰে, অভিঞ্ঞেয্য’’ন্তি (সং. নি. ৪.৪৬; পটি. ম. ১.৩) ৰুত্তং. পারগুতা চ তেসং খন্ধানং পরিঞ্ঞাভিসমযৰসেন হোতি. ততো চ নেসং হেতুভূতসমুদযে, তদপ্পৰত্তিলক্খণে নিরোধে, নিরোধগামিনিযা পটিপদায চ পহানসচ্ছিকিরিযাভাৰনাভিসমযপারিপূরিৰসেন ইতরসচ্চেসুপি পারগুভাৰো ৰুত্তো এৰ হোতি. সব্বসো হি সকঅত্তভাৰবোধেনপি চতুসচ্চাভিসমযো হোতিযেৰ. ৰুত্তঞ্হেতং ‘‘ইমস্মিংযেৰ ব্যামমত্তে কল়েৰরে সসঞ্ঞিম্হি সমনকে লোকঞ্চ পঞ্ঞপেমি, লোকসমুদযঞ্চা’’তিআদি (সং. নি. ১.১০৭; অ. নি. ৪.৪৫). অথ ৰা সকেসু ধম্মেসূতি অত্তনো ধম্মেসু. অত্তধম্মা নাম অত্থকামস্স কুলপুত্তস্স সীলাদিধম্মা. সীলসমাধিপঞ্ঞাদযো হি ৰোদানধম্মা একন্তহিতসুখসম্পাদনতো পুরিসস্স সকধম্মা নাম, ন অনত্থাৰহা সংকিলেসধম্মা ৰিয পরধম্মা. তেসং সীলাদীনং পারিপূরিযা পারং পরিযন্তং গতোতি পারগূ. ‘‘অক্কুল পক্কুল’’ইতি এৰং ৰিহিংসনকপযোগং. অজকলাপেন (উদা. ৭) হি তদা ভগৰন্তং ভীসাপেতুকামেন কতং যক্খগজ্জিতং ‘‘অক্কুল পক্কুল’’ ইতি ইমিনা আকারেন সত্তানং সোতপথং অগমাসি, তস্মা তং ‘‘অক্কুলং পক্কুলকরণ’’ন্তি ৰুত্তং.
নাভিনন্দতীতি ‘‘অযং মং দট্ঠুং আগতা’’তি ন তুস্সতি. যস্মা পন ‘‘ভগৰতো ভাসিতং অভিনন্দী’’তিআদীসু (ম. নি. ১.৮৮) ৰিয সম্পটিচ্ছনত্থোপি অভিনন্দসদ্দো হোতি, তস্মা ৰুত্তং ‘‘চিত্তেন ন সম্পটিচ্ছতী’’তি. ন সোচতীতি ‘‘মযা অসম্মোদিতা গচ্ছতী’’তি ন চিত্তসন্তাপং আপজ্জতি. ‘‘সঙ্গা সঙ্গামজিং মুত্ত’’ন্তি ইদং অভিনন্দসোচনানং অভাৰস্স কারণৰচনং.
তেনাতি উদকে ন্হানেন. তেনেৰাহ ‘‘ন উদকেন সুচী হোতী’’তি. তস্সত্থো – উদকুম্মুজ্জনাদিনা নেৰ সত্তানং সুচি পাপতো সুদ্ধি নাম হোতীতি. উদকুম্মুজ্জনাদীনি হি ইধ ¶ উত্তরপদলোপেন ‘‘উদক’’ন্তি ৰুত্তং. উদকেনাতি ৰা উম্মুজ্জনাদিকিরিযাসাধনভূতেন উদকেন সত্তানং সুচি পাপসুদ্ধি ন হোতীতি. অথ ৰা সুচিতেন যথাৰুত্তেন উদকেন পাপমলতো সুদ্ধো নাম সত্তো ন হোতীতি. যদি সিযা, সব্বেসমেৰ মচ্ছবন্ধানং পাপসুদ্ধি সিযা. তেনাহ ‘‘বহ্ৰেত্থ ন্হাযতী জনো’’তি. মাতুঘাতাদিপাপকম্মকারীনং, অঞ্ঞেসঞ্চ গোমহিংসাদীনং উদকং ওরোহন্তানং অন্তমসো মচ্ছকচ্ছপে উপাদায সব্বেসম্পি পাপসুদ্ধি সিযা ¶ , ন পনেৰং হোতি. কস্মা? ন্হানীযপাপহেতূনং অপ্পটিপক্খভাৰতো. যঞ্হি যং ৰিনাসেতি, সো তস্স পটিপক্খো. যথা আলোকো অন্ধকারস্স, ৰিজ্জা অৰিজ্জায, ন এৰং ন্হানং পাপস্স, তস্মা নিট্ঠমেত্থ গন্তব্বং ‘‘ন উদকেন সুচী হোতী’’তি. যেন পন সুচি হোতি, তং দস্সেতুং ‘‘যম্হি সচ্চঞ্চা’’তিআদি ৰুত্তং. তত্থ সচ্চন্তি ৰচীসচ্চঞ্চ ৰিরতিসচ্চঞ্চ. অথ ৰা সচ্চন্তি ঞাণসচ্চঞ্চেৰ পরমত্থসচ্চঞ্চ. ধম্মোতি সেসো অরিযধম্মো. সচ্চস্স পনেত্থ ৰিসুং গহণং তস্স বহুকারতাদস্সনত্থং. সেসং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.
জাতিবলনিসেধকন্তি জাতিমত্তব্রাহ্মণানং ভোৰাদিকানং পটিসেধকং. জাতিৰাদস্স ৰা নিসেধকং, ‘‘ন জচ্চা ব্রাহ্মণো হোতী’’তি (সু. নি. ৬৫৫) হি ৰুত্তং. থেরো হি তথাৰাদেন তে অনিগ্গণ্হন্তোপি নিগ্গণ্হন্তো ৰিয হোতীতি কত্ৰা ৰুত্তং.
১০৫. ৰিমুত্তিযন্তি অনুপাদিসেসনিব্বানধাতুযং.
সৰাসনন্তি এত্থ খীণাসৰস্সাপি অখীণাসৰসদিসকাযৰচীপযোগহেতুভূতা সন্তানে কিলেসভাৰনা ৰাসনা নাম আযস্মতো পিলিন্দৰচ্ছস্স (অ. নি. অট্ঠ. ১.১.২১৫; ধ. প. অট্ঠ. ২.পিলিন্দৰচ্ছত্থেরৰত্থু) ৰসলৰোহারো ৰিয, সহ ৰাসনাযাতি সৰাসনং, ভাৰনপুংসকঞ্চেতং ‘‘ৰিসমং চন্দিমসূরিযা পরিৰত্তন্তী’’তিআদীসু (অ. নি. ৪.৭০) ৰিয. যথাৰুত্তৰাসনম্পি অসেসেত্ৰাতি অত্থো. কুম্মগ্গপরিহরণৰসেন মগ্গসম্পটিপত্তীতি মগ্গে কুসলো অমগ্গেপি কুসলো এৰ হোতি. ভগৰা পন সব্বঞ্ঞুতায সব্বত্থেৰ কুসলোতি আহ ‘‘মগ্গে চ অমগ্গে চ কোৰিদো’’তি.
১০৬. তমেন যুত্তোতি যথাৰুত্ততমো তস্স অত্থীতি তমো, পুগ্গলো. অপ্পকাসভাৰেন ঠিতা খন্ধাৰ তমো. আলোকভূতোতি জাতিগুণালোকো, পাকটগুণোতি অত্থো.
কিলেসমযং ¶ বন্ধনং ‘‘দল়্হ’’ন্তি ৰদন্তি. যতো সচ্চানি পটিৰিজ্ঝন্তা বুদ্ধাৰ নং ছিন্দন্তি, ন অঞ্ঞে.
দুচ্ছেদনত্থেন ¶ সতিপি দল়্হভাৰে সিথিলৰুত্তিতং তস্স দীপেতুং ‘‘বন্ধনভাৰম্পী’’তিআদিমাহ. তেন ‘‘অহো সুখুমতরং খো, ভিক্খৰে, মারবন্ধন’’ন্তি ৰুত্তং.
১০৭. যদিপি চেতনা কুসলাকুসলসাধারণা, অপুঞ্ঞাভিসঙ্খারো ইধাধিপ্পেতোতি তস্স ৰসেন অত্থং দস্সেন্তো ‘‘অকুসলচেতনাৰসেন চেতেতী’’তি আহ. চেতনং অভিসন্দহনং, চিত্তস্স ব্যাপারাপত্তিভাৰেন পৰত্তীতি অত্থো. যস্মা পন চেতনা যদা ৰিঞ্ঞত্তিং সমুট্ঠাপেতি, তদা দিগুণুস্সাহাদিগুণৰাযামা ৰিয হুত্ৰা পাকটং পযোগং নিপ্ফাদেতি, তস্মা ‘‘পকপ্পেতী’’তি ৰুত্তা. পাকটপ্পযোগকপ্পনঞ্হেত্থ পকপ্পনং অধিপ্পেতং. তেনাহ ‘‘তমেৰ পকপ্পেতী’’তি. পচ্চযট্ঠো ইধ আরম্মণত্থোতি ৰুত্তং ‘‘পৰত্তিযা পচ্চযো হোতী’’তি.
১০৮. যথা জলসমুদ্দস্স ৰীচিসমুট্ঠানৰসেন লব্ভমানো ৰেগো ‘‘ৰীচিমযো’’তি ৰুচ্চতি, এৰং চক্খুসমুদ্দস্সাপি রূপাৰভাসনৰসেন লব্ভমানো ৰেগো ‘‘রূপমযো’’তি ৰুত্তো. এসেৰ নযো সেসেসুপি. আৰিঞ্ছনতোতি আকড্ঢনতো, আকড্ঢনঞ্চেত্থ সন্তানস্স তন্নিন্নভাৰহেতুতায দট্ঠব্বং.
সমুদনং কিলেসতেমনং, অৰস্সৰহেতুতা, কিলেসানং ঊমিআদিসদিসতা সমাৰট্টনেন সত্তানং অনত্থাৰহতায ৰেদিতব্বা. উপরূপরিৰেগুপ্পত্তিযা উপগতস্স উট্ঠাতুং অপ্পদানেন, গুণসারৰিনাসনেন চ কোধুপনাহাদীনং ঊমিআদিসদিসতা দট্ঠব্বা.
অভিমুখো নন্দতীতি তদারম্মণং সুখং সোমনস্সং সাদিযন্তো সম্পটিচ্ছতি. অভিৰদতীতি তণ্হাভিনিৰেসৰসেন অভিনিৰিস্স ৰদতি. তঞ্হিস্স অভিনিৰেসং দীপেতুং ‘‘অহো সুখ’’ন্তিআদি ৰুত্তং. অজ্ঝোসানং অধিমুচ্চনভূতায তণ্হায তণ্হাৰত্থুকস্স অনুপৰিসিত্ৰা আৰেণিকতাকরণন্তি আহ ‘‘অজ্ঝোসায তিট্ঠতীতি গিলিত্ৰা পরিনিট্ঠপেত্ৰা’’তি.
১০৯. ‘‘কস্মা’’তিআদিনা সন্তাপদুক্খানং অসুপ্পতিকারতং আহ ‘‘যেন ৰা পকারেনা’’তি. যেনাতি যেন ৰা কামজ্ঝোসানদিট্ঠিজ্ঝোসানভূতেন মিচ্ছাভিনিৰেসপ্পকারেন. গহট্ঠপব্বজিতা তথারূপং কত্ৰা ¶ অত্তনো ৰড্ঢিঞ্চ মঞ্ঞন্তি. অৰড্ঢি এৰ পন হোতি তস্স পকারস্স ¶ ৰড্ঢিযং অনুপাযভাৰতো চ উপাযভাৰতো চ অৰড্ঢিযং. তথাপীতি তত্থ তত্থ ইচ্ছাৰিঘাতং পাপুণন্তোপি. যস্মা ইতো বাহিরকা সব্বেন সব্বং ভৰনিস্সরণং অপ্পজানন্তো মন্দকিলেসং দীঘাযুকং সুখবহুলং একচ্চং ভৰং তেনেৰ মন্দকিলেসাদিভাৰেন ‘‘নিব্বান’’ন্তি সমনুপস্সন্তি, তস্মা ভৰেন ভৰৰিপ্পমোক্খং ৰদন্তীতি.
ভৰদিট্ঠিসহগতা তণ্হা পুরিমপদে উত্তরপদলোপেন ভৰতণ্হাতি ৰুত্তাতি আহ ‘‘ভৰতণ্হাতিআদীসু ৰিযা’’তি.
যত্থাতি যস্মিং ভৰে.
ততো এৰাতি ভূতরতিযা এৰ. অঞ্ঞমঞ্ঞঞ্হি সত্তানং ছন্দরাগো বলৰা হোতি. অনৰসেসতোতি অনৰসেসেন, ন কিঞ্চি সেসেত্ৰা.
সংসারসোতস্স অনুকূলভাৰেন গচ্ছতীতি অনুসোতগামী. তস্সেৰ পটিক্কূলৰসেন নিব্বিদানুপস্সনাদীহি পৰত্ততীতি পটিসোতগামী, অচলপ্পসাদাদিসমন্নাগমেন ঠিতসভাৰোতি অত্থো.
১১০. ‘‘পলব্ভতি, নিখজ্জতী’’তিআদীসু ৰিয উপসগ্গো পদৰড্ঢনমত্তন্তি আহ ‘‘অভিজাতিকোতি জাতিযো’’তি. কণ্হধম্মসমন্নাগতত্তা ৰা কণ্হো. পঠমৰযেপি মজ্ঝিমৰযেপি পাপসমঙ্গী হুত্ৰা ঠিতো কণ্হধম্মে অভিজাযতি, পচ্ছাপি পাপং পসৰতীতি অত্থো. সুক্কোতি ৰা এত্থ ৰুত্তৰিপরিযাযেনেৰ অত্থো ৰেদিতব্বো.
১১১. পুরিমস্মিন্তি পুরিমস্মিং পদে. ৰিসযে ভুম্মং তত্থ দেয্যধম্মস্স পতিট্ঠাপনতো. দুতিযে অধিকরণে, তদধিকরণঞ্হি নিব্বানন্তি. গহট্ঠপব্বজিতকিচ্চেসু ৰা ৰিসিট্ঠধম্মদস্সনত্থং পচ্চযদানারহত্তানং সমধুরতানিদ্দেসো. অথ ৰা যেন যেন পন ৰত্থুনাতি রূপারূপনিরোধাদিনা তণ্হাৰত্থুনা. অমরাৰিক্খেপৰত্থুআদিনাতি এত্থ আদি-সদ্দেন সুভসুখাদিমিচ্ছাভিনিৰেসৰত্থুং সঙ্গণ্হাতি. যথা ৰা তণ্হাদিট্ঠিদুচ্চরিতানং ৰসেন সংকিলেসভাগিযস্স সুত্তস্স ৰিভাগো, এৰং সমথৰিপস্সনাসুচরিতৰসেন তণ্হাৰোদানভাগিযাদিসুত্তৰিভাগোতি দস্সেতুং পাল়িযং ‘‘তণ্হা…পে… নিদ্দিসিতব্ব’’ন্তি ৰুত্তং.
ইদং ¶ ¶ এৰং পৰত্তন্তি যথা দুচিন্তিতাদিৰসেন বালো হোতি পুগ্গলো, এৰং তস্স দুচিন্তিতচিন্তিতাদিভাৰনাৰসেন পৰত্তং ইদং সংকিলেসভাগিযং নাম সুত্তন্তি পুব্বে সংকিলেসধম্মৰিভাগেন ৰুত্তং ইদানি সামঞ্ঞতো সঙ্গহেত্ৰা ৰদতি. ইদং ৰাসনাভাগিযং সুত্তন্তি এত্থাপি ইমিনা নযেন অত্থো ৰেদিতব্বো.
কিলেসট্ঠানেহীতি কিলেসানং পৰত্তিট্ঠানেহি. কিলেসাৰত্থাহীতি কিলেসানং পৰত্তিআকারৰিসেসেহি. কামরাগাদীহি সংযুজ্জতি কামরাগাদিহেতু কম্মৰিপাকাদিনা. সতিপি তেসং কালন্তরৰুত্তিযং সংযুত্তো নাম হোতি, যতো কামরাগাদযো ‘‘সংযোজন’’ন্তি ৰুচ্চন্তি. উপাদিযতীতি দল়্হং গণ্হাতি পৰত্তেতি. সেসং ৰুত্তনযত্তা, উত্তানত্তা চ সংৰণ্ণিতং.
১১২. উদাহরণৰসেনাতি নিদস্সনৰসেন, একদেসদস্সনৰসেনাতি অত্থো. সকলস্স হি পরিযত্তিসাসনস্স সোল়সহি পট্ঠানভাগেহি গহিতত্তা. যথা তদেকদেসানং সোল়সন্নম্পি পট্ঠানভাগানং গহণং উদাহরণমত্তং, তেসং পন সোল়সন্নং একদেসগ্গহণং উদাহরণন্তি কিমেত্থ ৰত্তব্বং. তেন ৰুত্তং ‘‘একদেসদস্সনৰসেনাতি অত্থো’’তি. কস্মা পনেত্থ পাল়িযং পট্ঠানস্স একদেসোৰ উদাহটো, ন অৰসেসোতি? নযনিদস্সনত্থং. ইমিনা নযেন অৰসেসোপি পট্ঠানভাৰো ৰেদিতব্বোতি.
তত্থ ‘‘অপ্পম্পি চে সংহিত ভাসমানো…পে… স ভাগৰা সামঞ্ঞস্স হোতী’’তি (ধ. প. ২০) ইদং ৰাসনাভাগিযঞ্চ অসেক্খভাগিযঞ্চ. এত্থ হি ‘‘অপ্পম্পি চে সংহিত ভাসমানো’’তি ইদং ৰাসনাভাগিযং, ‘‘স ভাগৰা সামঞ্ঞস্স হোতী’’তি ইদং অসেক্খভাগিযং.
তথা মঘদেৰসুত্তং. তত্থ হি ‘‘ভূতপুব্বং, আনন্দ, ইমিস্সাযেৰ মিথিলাযং মঘদেৰো নাম রাজা অহোসি ধম্মিকো ধম্মরাজা ধম্মে ঠিতো মহাধম্মরাজা, ধম্মং চরতি ব্রাহ্মণগহপতিকেসু নেগমেসু চেৰ জনপদেসু চ, উপোসথঞ্চ উপৰসতি চাতুদ্দসিং, পঞ্চদসিং, অট্ঠমিঞ্চ পক্খস্সা’’তিআদি (ম. নি. ২.৩০৮), ইদং ৰাসনাভাগিযং. ‘‘ইদং খো পনানন্দ, এতরহি মযা কল্যাণং ৰত্তং নীহরিতং একন্তনিব্বিদায ৰিরাগায নিরোধায উপসমায ¶ অভিঞ্ঞায সম্বোধায নিব্বানায সংৰত্ততী’’তি (ম. নি. ৩.১৮৯) ইদং অসেক্খভাগিযং. ‘‘পমাদং অপ্পমাদেন, যদা নুদতি পণ্ডিতো’’তি (ধ. প. ২৮) ইদং নিব্বেধভাগিযং. ‘‘পঞ্ঞাপাসাদ…পে… অৰেক্খতী’’তি (ধ. প. ২৮) ইদং অসেক্খভাগিযন্তি ইদং নিব্বেধভাগিযঞ্চ অসেক্খভাগিযঞ্চ.
তথা ¶ ‘‘তীণিমানি, ভিক্খৰে, ইন্দ্রিযানী’’তি (সং. নি. ৫.৪৯৩) সুত্তং. তত্থ ‘‘তীণিমানি, ভিক্খৰে, ইন্দ্রিযানি. কতমানি তীণীতি? অনঞ্ঞাতঞ্ঞস্সামীতিন্দ্রিযং অঞ্ঞিন্দ্রিয’’ন্তি ইদং নিব্বেধভাগিযং, ‘‘অঞ্ঞাতাৰিন্দ্রিয’’ন্তি (সং. নি. ৫.৪৯৩) ইদং অসেক্খভাগিযং.
রট্ঠপালসুত্তং (ম. নি. ২.২৯৩ আদযো) সংকিলেসভাগিযঞ্চ ৰাসনাভাগিযঞ্চ অসেক্খভাগিযঞ্চ. তত্থ হি ‘‘ঊনো লোকো অতিত্তো তণ্হাদাসো’’তিআদিনা (ম. নি. ২.৩০৬) সংকিলেসো ৰিভত্তো, ‘‘একো ৰূপকট্ঠো’’তিআদিনা (ম. নি. ২.২৯৯) অসেক্খধম্মা, ইতরেন ৰাসনাধম্মাতি.
‘‘ধম্মে চ যে অরিযপৰেদিতে রতা, অনুত্তরো তে ৰচসা মনসা কম্মুনা চ;
তে সন্তিসোরচ্চসমাধিসণ্ঠিতা, সুতস্স পঞ্ঞায চ সারমজ্ঝগূ’’তি. (সু. নি. ৩৩২);
ইদং ৰাসনাভাগিযঞ্চ নিব্বেধভাগিযঞ্চ অসেক্খভাগিযঞ্চ. এত্থ হি ‘‘ধম্মে চ যে অরিযপৰেদিতে রতা’’তি অযং ৰাসনা, ‘‘অনুত্তরা…পে… সণ্ঠিতা’’তি অযং নিব্বেধো, ‘‘সুতস্স পঞ্ঞায চ সারমজ্ঝগূ’’তি অসেক্খধম্মা.
তথা ‘‘সদ্ধো সুতৰা নিযামদস্সী’’তি গাথা (সু. নি. ৩৭৩). তত্থ হি ‘‘সদ্ধো সুতৰা’’তি ৰাসনা, ‘‘নিযামদস্সী ৰগ্গগতেসু ন ৰগ্গসারি ধীরো, লোভং দোসং ৰিনেয্য পটিঘ’’ন্তি নিব্বেধো, ‘‘সম্মা সো লোকে পরিব্বজেয্যা’’তি অসেক্খধম্মা.
সব্বাসৰসংৰরো পরিস্সযাদীনং ৰসেন সব্বভাগিযং ৰেদিতব্বং. তত্থ হি সংকিলেসধম্মা, লোকিযসুচরিতধম্মা, সেক্খধম্মা, অসেক্খধম্মা চ ৰিভত্তা. অসব্বভাগিযং পন ‘‘পস্সং পস্সতী’’তিআদিকং (ম. নি. ১.২০৩) উদকাদিঅনুৰাদনৰচনং ¶ ৰেদিতব্বং. এৰমেতস্মিং সোল়সৰিধে সাসনপট্ঠানে এতে তণ্হাদিৰসেন তযো ¶ সংকিলেসভাগা, ৰোদানাদিৰসেন তযো ৰাসনাভাগা, সেক্খানং সীলক্খন্ধাদীনং ৰসেন তযো নিব্বেধভাগা, অসেক্খানং সীলক্খন্ধাদীনং এৰ ৰসেন তযো অসেক্খভাগা, তেসং ৰসেন মূলপট্ঠানানি এৰ দ্ৰাদস হোন্তি. তানি পন ৰিত্থারনযেন ৰিভজিযমানানি ছন্নৰুতাধিকানি চত্তারি সহস্সানি হোন্তি. যথাদস্সনং পনেতানি উদ্ধরিতব্বানি. তানি পন যস্মা সঙ্গহতো কামতণ্হাদিৰসেন তযো তণ্হাসংকিলেসভাগা, সস্সতুচ্ছেদৰসেন দ্ৰে দিট্ঠিসংকিলেসভাগা, কাযদুচ্চরিতাদিৰসেন তযো দুচ্চরিতসংকিলেসভাগাতি অট্ঠ সংকিলেসভাগা. ধম্মামিসাভযদানৰসেন তিৰিধং দানমযং পুঞ্ঞকিরিযৰত্থু, কাযসুচরিতাদিৰসেন তিৰিধং সীলমযং পুঞ্ঞকিরিযৰত্থু, সমথৰিপস্সনাৰসেন দুৰিধং ভাৰনামযং পুঞ্ঞকিরিযৰত্থূতি অট্ঠেৰ ৰাসনাভাগা.
সদ্ধানুসারী সদ্ধাৰিমুত্তো ধম্মানুসারী দিট্ঠিপ্পত্তো কাযসক্খীতি (পু. প. মাতিকা ৭.৩২-৩৬; পু. প. ২৬-৩০) পঞ্চন্নং সেক্খানং পচ্চেকং তযো সীলাদিক্খন্ধাতি পন্নরস নিব্বেধভাগা, সুঞ্ঞতানিমিত্তাপণিহিতভেদা পঞ্ঞাৰিমুত্তানং তযো অগ্গফলধম্মা, তেসু পচ্চেকং তযো তযো সীলাদিক্খন্ধা, তথা উভতোভাগৰিমুত্তানন্তি অট্ঠারস, সিক্খিতব্বাভাৰসামঞ্ঞেন অসঙ্খতধাতুং পক্খিপিত্ৰা একূনৰীসতি অসেক্খভাগা, ইতি পুরিমানি একতিংস, ইমানি একূনৰীসতীতি সমপঞ্ঞাস সংকিলেসভাগিযাদিধম্মা হোন্তি. তস্মা ইমেসং সমপঞ্ঞাসায সংকিলেসভাগিযাদিধম্মানং ৰসেন সমপঞ্ঞাস সুত্তানি হোন্তি.
যস্মা চ তে পঞ্ঞাৰিমুত্তা উভতোভাগৰিমুত্তৰিভাগং অকত্ৰা অসঙ্খতায ধাতুযা অগ্গহণেন নিপ্পরিযাযেন অসেক্খভাগাভাৰতো নৰেৰ অসেক্খভাগাতি সমচত্তালীস হোন্তি, তস্মা পেটকে ‘‘চত্তারীসায আকারেহি পরিযেসিতব্বং, পঞ্ঞাসায আকারেহি সাসনপট্ঠানং নিদ্দিট্ঠ’’ন্তি (পেটকো. ২১) চ ৰুত্তং. সঙ্গহতো এৰ পন পুব্বে ৰুত্তৰিত্থারনযেন সোল়স হোন্তি, পুন তিৰিধসংকিলেসভাগিযাদিৰসেন দ্ৰাদস হোন্তি, পুন তণ্হাদিট্ঠিদুচ্চরিতসংকিলেসতণ্হাদিট্ঠিদুচ্চরিতৰোদানভাৰেন ছ হোন্তি, পুন সংকিলেসভাগিযং ৰাসনাভাগিযং দস্সনভাগিযং ¶ ৰাসনাভাগিযং অসেক্খভাগিযন্তি পঞ্চ হোন্তি, পুন মূলপট্ঠানৰসেন চত্তারি হোন্তি, পুথুজ্জনভাগিযসেক্খভাগিযঅসেক্খভাগিযভাৰেন তীণি হোন্তি, পুন সংকিলেসভাগিযৰোদানভাগিযভাৰেন দ্ৰে এৰ হোন্তি. পট্ঠানভাৰেন পন একৰিধমেৰ, ইতি পট্ঠানভাৰেন একৰিধম্পি সংকিলেসৰোদানভাগিযভাৰেন দুৰিধন্তি ৰিভাগতো যাৰ ছন্নৰুতাধিকং চতুসহস্সপ্পভেদং হোতি, তাৰ নেতব্বং. এৰমেতং পট্ঠানং সঙ্গহতো, ৰিভাগতো চ ৰেদিতব্বং.
ইমস্সাপি পট্ঠানৰিভাগস্স, ন পুরিমস্সেৰাতি অধিপ্পাযো. লোকিকং অস্সত্থীতি, লোকিকসহচরণতো ৰা লোকিযং, সুত্তং পদেসেনাতি একদেসেন. সব্বপদেসূতি তংতংতিকানং ততিযপদেসু. বুদ্ধাদীনন্তি বুদ্ধপচ্চেকবুদ্ধবুদ্ধসাৰকানং. ধম্মো পনেত্থ বুদ্ধাদিগ্গহণেন ৰেদিতব্বো, আদিসদ্দেন ৰা.
পরিণমতীতি ¶ পরিপচ্চতি. ধরন্তীতি পবন্ধৰসেন পৰত্তন্তি. ন্তি পাপকম্মং. তেতি কুসলাভিনিব্বত্তক্খন্ধা. রক্খন্তি ৰিপাকদানতো ৰিপচ্চিতুং ওকাসং ন দেন্তীতি অত্থো. অযঞ্চ অত্থো উপপজ্জৰেদনীযেসু যুজ্জতি, ইতরস্মিম্পি যথারহং লব্ভতেৰ. তেনাহ ‘‘দুতিযে ৰা ততিযে ৰা অত্তভাৰে’’তি.
১১৩. অত্তনো অনৰজ্জসুখাৰহং পটিপত্তিং পটিপজ্জন্তো পরমত্থতো অত্তকামো নামাতি আহ ‘‘অত্তনো সুখকামো’’তি. সুখানুবন্ধঞ্হি সুখং কামেন্তো সুখমেৰ কামেতীতি চ সুখকামোতি.
ৰিত্থতট্ঠেনাতি সুৰিপ্ফারদিট্ঠীনং পৰত্তনট্ঠানতাসঙ্খাতেন ৰিত্থারট্ঠেন.
১১৪. দিট্ঠে দুক্খাদিধম্মেতি ভাৰেনভাৰলক্খণে ভুম্মং, দুক্খাদিধম্মে দিট্ঠে ঞাতেতি অত্থো.
‘‘উদ্ধ’’ন্তিআদি কালদেসানং অনৰসেসপরিযাদানন্তি আহ ‘‘উদ্ধন্তি অনাগতং, উপরি চা’’তিআদি. গমনেনাতি চুতূপপাতগমনেন.
১১৫. নগরদ্ৰারথিরকরণত্থন্তি নগরস্স দ্ৰারবাহথিরকরণত্থং. গম্ভীরনেমতাযাতি ‘‘নেমং’’ৰুচ্চতি নিখাতথম্ভাদীনং পথৰিং অনুপৰিসিত্ৰা ঠিতপ্পদেসো ¶ , গম্ভীরং নেমং এতস্সাতি গম্ভীরনেমো, তস্স ভাৰো গম্ভীরনেমতা, তায. কম্পনং যথাঠিতস্স ইতো চিতো চ সঞ্চোপনং, চালনং ঠিতট্ঠানতো চাৰনং. অজ্ঝোগাহেত্ৰাতি অৰিপরীতসভাৰাভিসমযৰসেন অনুপৰিসিত্ৰা, অনুপৰিট্ঠো ৰিয হুত্ৰাতি অত্থো.
সংযোজনানং পজহনৰসেনাতি গাথায ৰচনসেসং আনেত্ৰা দস্সেতি. অথ ৰা পহাতব্বস্স পহানেন ৰিনা ন ভাৰনাসিদ্ধীতি অত্থসিদ্ধং পহাতব্বপহানং অজ্ঝত্তং, বহিদ্ধাতি পদদ্ৰযেন যোজেত্ৰা দস্সেতুং অজ্ঝত্তং বহিদ্ধাতি ওরম্ভাগিযউদ্ধম্ভাগিযসংযোজনানং ৰিসংযোগগহিতোতি ইমমত্থং পাল়িযা সমত্থেতুং ‘‘তেনাহ সব্বলোকে’’তি ৰুত্তং.
অলোভসীসেনাতি অলোভেন পুব্বঙ্গমেন, যতো যোগাৰচরো ‘‘নেক্খম্মচ্ছন্দো’’তি ৰুচ্চতি. অসুভসঞ্ঞা রাগপ্পটিপক্খতায ‘‘ৰিসেসতো অলোভপ্পধানা’’তি ৰুত্তা, দসাসুভৰসেন ¶ ৰা. অধিগতজ্ঝানাদীনীতি আদিসদ্দেন ৰিপস্সনাদীনি সঙ্গণ্হাতি. ৰিহিংসারতিরাগানং ব্যাপাদহেতুকতো চত্তারোপি ব্রহ্মৰিহারা অব্যাপাদপধানাতি আহ ‘‘চতু…পে… অব্যাপাদো ধম্মপদ’’ন্তি. অধিগতানি ঝানাদীনীতি যোজনা. দসানুস্সতি…পে… অধিগতানি সম্মাসতি ধম্মপদং সতিসীসেন তেসং অধিগন্তব্বত্তাতি অধিপ্পাযো. আনাপানভাৰনাযং সমাধিপি পধানো, ন সতি এৰাতি দস্সনত্থং ‘‘দসকসিণ…পে… সম্মাসমাধি ধম্মপদ’’ন্তি ৰুত্তং. চতুধাতুৰৰত্থানৰসেন অধিগতানম্পি এত্থেৰ সঙ্গহো দট্ঠব্বো.
১১৬. উপলক্খণকারণানীতি সঞ্জানননিমিত্তানি.
পাপমেৰ পাপিযোতি আহ ‘‘পাপং হোতী’’তি, ‘‘পাপিযো’’তি চ লিঙ্গৰিপল্লাসৰসেন ৰুত্তং. একৰচনে বহুৰচনন্তি একৰচনে ৰত্তব্বে বহুৰচনং ৰুত্তং.
১১৭. ওলীযনতণ্হাভিনিৰেসৰসেনাতি ভৰতণ্হাভৰদিট্ঠিৰসেন. তা হি ভৰেসু সত্তে অল্লীযাপেন্তি. অতিধাৰনাভিনিৰেসৰসেনাতি উচ্ছেদদিট্ঠিৰসেন. সা হি অৰট্টুপচ্ছেদমেৰ ৰট্টুপচ্ছেদং কত্ৰা অভিনিৰিসনতো অতিধাৰনাভিনিৰেসো নাম. ওলীযন্তীতি সম্মাপটিপত্তিতো সঙ্কোচং আপজ্জন্তি. অভিধাৰন্তীতি সম্মাপটিপত্তিং অতিক্কমন্তি.
তেসঞ্চাতি ¶ তেসং উভিন্নং অভিনিৰেসানং, তদঞ্ঞেসঞ্চ সব্বমঞ্ঞিতানং.
১১৮. ইদং ইট্ঠৰিপাকং অনিট্ঠৰিপাকন্তি ইদং ইট্ঠৰিপাকসঙ্খাতং অনিট্ঠৰিপাকসঙ্খাতং ফলং.
‘‘অকঙ্খতো ন জানেয্যু’’ন্তি এতেন ‘‘আকঙ্খতো’’তি ইমিনা পদেন সদ্ধিং সম্বন্ধদস্সনমুখেন ‘‘ন জঞ্ঞা’’তি পদস্স অত্থং দস্সেতি.
ন উপলব্ভতীতি নত্থীতি অত্থো.
১২০. তানীতি কম্মকম্মনিমিত্তগতিনিমিত্তানি. পত্থরণাকারোযেৰ হেস, যদিদং ছাযানং ¶ ৰোলম্বনং. এৰং হোতীতি ‘‘অকতং ৰত মে কল্যাণ’’ন্তিআদিপ্পকারেন ৰিপ্পটিসারো হোতি.
১২২. এসকেহীতি গৰেসকেহি সপরসন্তানে সম্পাদকেহি. দুক্খুদ্রযন্তি দুক্খফলং. তীহি কারণেহীতি কাযৰাচাচিত্তেহি. তানি হি তংতংসংৰরানং দ্ৰারভাৰেন কারণানীতি ৰুত্তানি. তীহি ঠানেহীতি ৰা তীহি উপ্পত্তিট্ঠানেহি. পিহিতন্তি পিধাযকং.
‘‘উট্ঠানট্ঠানসঙ্খাত’’ন্তি ইদং পাসাণভাৰসামঞ্ঞং গহেত্ৰা ৰুত্তং.
১২৩. রজমিস্সকন্তি পুপ্ফরজমিস্সকং. তস্সাতি তস্স সেক্খাসেক্খমুনিনো. মহিচ্ছাদীনং ৰিয গামে চরণপ্পচ্চযা গামৰাসীনং সদ্ধাহানি ৰা ভোগহানি ৰা ন হোতি, অথ খো উপরূপরি ৰুদ্ধিযেৰ হোতীতি দস্সেন্তো ‘‘পাকতিকমেৰ হোতী’’তি আহ. অজ্ঝত্তিককম্মট্ঠানন্তি চতুসচ্চকম্মট্ঠানং.
তেনাতি কুসলেন কাযৰচীকম্মেন. থিরভাৰো থামং নামাতি তস্স অত্থং দস্সেন্তো ‘‘থামৰাতি ঠিতিমা’’তি আহ.
অত্তসংনিস্সযং পেমং অত্তাতি গহেত্ৰা ‘‘অত্তসম’’ন্তি ৰুত্তন্তি আহ ‘‘অত্তপেমেন সমং পেমং নত্থী’’তি. ভগৰতো ৰিপস্সনাঞাণোভাসপ্পৰত্তিং সন্ধাযাহ ‘‘পঞ্ঞা পন…পে… সক্কোতী’’তি. সব্বঞ্ঞুতঞ্ঞাণং, পন অভিঞ্ঞাঞাণানি চ অনন্তাপরিমাণং লোকধাতুং ওভাসেন্তি.
১২৪. কিস্স ভীতাতি কেন কারণেন ভীতা.
ঠপেত্ৰাতি ¶ পৰত্তেত্ৰা. ৰচনীযো যাচকানন্তি যোজনা, যাচিতব্বযুত্তোতি অত্থো. যঞ্ঞউপক্খরোতি যঞ্ঞোপকরণং. ‘‘এতেসু ধম্মেসু ঠিতো চতূসূ’’তি ৰুত্তং চতুক্কং ৰৰত্থপেতুং ‘‘সদ্ধোতি একং অঙ্গ’’ন্তিআদি ৰুত্তং.
গাথাযং ৰুত্তধম্মে দ্ৰে দ্ৰে একং কত্ৰা অঙ্গকরণং দুকনযো.
জাতিধম্মন্তি ¶ পৰত্তিধম্মং সন্ধায ৰদতি.
১২৫. সচ্চেকদেসতো সচ্চসমুদাযো অনৰসেসপরিযাদানতো ৰিসিট্ঠোতি দস্সেন্তো ‘‘পরমত্থসচ্চং ৰা হোতূ’’তি আহ. চতুরো পদাতি চত্তারি পদানি, লিঙ্গৰিপল্লাসেন ৰুত্তং, চত্তারো ধম্মকোট্ঠাসাতি অত্থো. কেৰলং সত্তৰিভাগদস্সনত্থমেৰ চতুপদগ্গহণং, ন অধিগতধম্মানুরূপতায.
নিম্মদাতি ন মদা.
‘‘সচ্চৰাদী জিনো রোমো’’তিপি পাঠো. তত্থ রোমোতি দিট্ঠিরাগরত্তানং তিত্থিযানং, তিত্থকরানঞ্চ অধম্মৰাদীনং রাগৰিপরীতধম্মদেসনতো ভযজনকো, অধম্মৰাদীনং ৰা তত্থ আদীনৰদস্সনেন ভাযিতব্বো, অপ্পহীনাসংৰরানং ৰা দুরুপসঙ্কমনতো দুরাসদোতি অত্থো.
সচ্চো চ সো ধম্মো চাতি সচ্চধম্মো. তেনাহ ‘‘একন্তনিস্সরণভাৰেনা’’তিআদি.
একাযনভাৰন্তি একমগ্গভাৰং, অঞ্ঞমগ্গভাৰন্তি অত্থো.
দস্সনভাগিযং ভাৰনাভাগিযন্তি নিব্বেধভাগিযমেৰ দ্ৰিধা ৰিভজিত্ৰা ৰুত্তন্তি আহ ‘‘সংকিলেসভাগিযাদীহি চতূহি পদেহী’’তি. সেসত্তিকানন্তি সত্তাধিট্ঠানত্তিকাদীনং অট্ঠন্নং তিকানং. সেসপদানঞ্চাতি সংকিলেসভাগিযঞ্চ ৰাসনাভাগিযঞ্চাতিআদিমিস্সকপদানঞ্চ. চ-সদ্দেন সংকিলেসভাগিযাদিপদানি চ সঙ্গণ্হাতি. লোকিযত্তিকস্সেৰ হি ‘‘সেসপদানী’’তি ৰুত্তেহি মিস্সকপদেহি এৰং সংসন্দনে নযদস্সনং, ইতরেসং পন তিকানং সংকিলেসভাগিযাদিপদেহি চেৰ সেসপদেহি চ সংসন্দনে ইদং নযদস্সনন্তি ‘‘ৰুত্তনযানুসারেন সুৰিঞ্ঞেয্য’’ন্তি ৰুত্তং. সমতিক্কমনন্তি পহানং. সতিপি ৰাসনাভাগিযসংকিলেসভাগিযধম্মানং লোকিযভাৰে ¶ পুরিমেহি পন পচ্ছিমা পহাতব্বা তদঙ্গৰসেন, ৰিক্খম্ভনৰসেন চ. এৰং পজহনসমত্থতায পহানন্তি ৰুত্তং ‘‘ৰাসনাভাগিযং সুত্তং সংকিলেসভাগিযস্স সমতিক্কমায হোতী’’তি. সংকিলেসধম্মানং সমতিক্কমেন অধিগন্তব্বা ৰোদানধম্মা ৰিযাতি যোজনা. ভাৰনা নাম তিৰিধা ঝানভাৰনা, ৰিপস্সনাভাৰনা, মগ্গভাৰনাতি. তাসু মগ্গভাৰনায গহিতায ৰিপস্সনাভাৰনা গহিতা এৰ হোতীতি তং অনামসিত্ৰা ইতরা দ্ৰে এৰ গহিতা. তথাপি ‘‘ভাৰনাভাগিযস্স সুত্তস্স পটিনিস্সগ্গাযা’’তি ৰুত্তে কিং সব্বেন সব্বং অসেক্খস্স ঝানভাৰনাপি ¶ পটিনিস্সট্ঠাতি চোদনং মনসি কত্ৰা পাল়িযং ‘‘অসেক্খভাগিযং সুত্তং দিট্ঠধম্মসুখৰিহারত্থ’’ন্তি ৰুত্তন্তি দস্সেন্তো ‘‘অসেক্খধম্মেসু উপ্পন্নেসু মগ্গভাৰনাকিচ্চং নাম নত্থী’’তি ৰত্ৰা ‘‘ঝানভাৰনাপি দিট্ঠধম্মসুখৰিহারত্থা এৰা’’তি আহ.
একং এৰ ভৰবীজং পটিসন্ধিৰিঞ্ঞাণং একবীজং, তং অস্স অত্থীতি একবীজী. সন্ধাৰিত্ৰা সমাগন্ত্ৰা, নিব্বত্তনৰসেন উপগন্ত্ৰাতি অত্থো. সংসরিত্ৰাতি তস্সেৰ ৰেৰচনং. কুলং কুলং গচ্ছতীতি কোলংকোলো. পুরিমপদে অনুনাসিকলোপং অকত্ৰা নিদ্দেসো.
তেসং সোতাপন্নানং. এতং পভেদন্তি একবীজিআদিৰিভাগং. পুরিমভৰসিদ্ধং ৰিৰট্টূপনিস্সযপুঞ্ঞকম্মং ইধ পুব্বহেতু নাম. যো ‘‘কতপুঞ্ঞতা’’তি ৰুচ্চতি, সো পঠমমগ্গে সাধিতে চরিতত্থতায ৰিপক্কৰিপাকং ৰিয কম্মং উপরিমমগ্গানং উপনিস্সযো ন সিযাতি অধিপ্পাযেনাহ ‘‘উপরি…পে… আপজ্জতী’’তি. তিণ্ণং মগ্গানং নিরত্থকতা আপজ্জতি পঠমমগ্গেনেৰ তেহি কাতব্বকিচ্চস্স সাধিতত্তা. পঠমমগ্গে…পে… আপজ্জতীতি অনুপ্পন্নস্স অত্থকিরিযাসম্ভৰতো. এৰং তিণ্ণং ৰাদানং যুত্তিঅভাৰং দস্সেত্ৰা চতুত্থৰাদো এৰেত্থ যুত্তোতি দস্সেন্তো আহ ‘‘ৰিপস্সনা…পে… যুজ্জতী’’তি. ‘‘সচে হী’’তিআদিনা তং যুত্তিং ৰিভাৰেতি. ৰিমুত্তিপরিপাচনীযানং ধম্মানং পরিপক্কতায ইন্দ্রিযানং তিক্খতায ঞাণস্স ৰিসদতায ৰিপস্সনায বলৰভাৰো ৰেদিতব্বো. সো হি ৰোমিস্সকনযেন সংসরণকো ইধাধিপ্পেতো ‘‘দেৰে চেৰ মানুসে চ সন্ধাৰিত্ৰা’’তি ৰুত্তত্তা. ইধ কামভৰে ঠিতো ইধট্ঠকো. মনুস্সদেৰলোকূপপজ্জনতো ওকারেন ৰোকিণ্ণো. অরিযসাৰকস্স তংতংসত্তনিকাযুপপত্তি তস্স তস্স সোধনসদিসং কিলেসমলাদিঅনত্থাপনযনতোতি ¶ আহ ‘‘ছ দেৰলোকে সোধেত্ৰা’’তি. ‘‘অকনিট্ঠে ঠত্ৰা’’তি এতেন হেট্ঠাব্রহ্মলোকসোধনং ৰুত্তমেৰাতি ৰেদিতব্বং.
সদ্ধং ধুরং কত্ৰাতি সদ্ধং ধুরং জেট্ঠকং পুব্বঙ্গমং কত্ৰা. সদ্ধায অনুস্সতি পটিপত্তি, সদ্ধং ৰা পুব্বভাগিযং অনুস্সতি, সদ্ধায ৰা অনুসরণসীলোতি সদ্ধানুসারী. ধম্মানুসারীতি এত্থাপি এসেৰ নযো. ধম্মোতি পনেত্থ পঞ্ঞা ৰেদিতব্বা. সদ্দহন্তো ৰিমুত্তোতি সদ্ধাৰিমুত্তো. যদিপি সব্বথা অৰিমুত্তো, সদ্ধামত্তেন পন ৰিমুত্তোতি অত্থো. সদ্ধায ৰা অধিমুত্তোতি সদ্ধাৰিমুত্তো. ৰুত্তনযেনাতি উপরিমগ্গৰিপস্সনায বলৰমন্দমন্দতরভাৰেন. দিট্ঠিযা পত্তোতি দিট্ঠিপ্পত্তো, চতুসচ্চদস্সনসঙ্খাতায দিট্ঠিযা নিরোধপ্পত্তোতি অত্থো. দিট্ঠন্তং ৰা পত্তোতি দিট্ঠিপ্পত্তো, দস্সনসঙ্খাতস্স সোতাপত্তিমগ্গঞাণস্স অনন্তরপ্পৰত্তোতি ৰুত্তং হোতি. পঠমফলতো পট্ঠায হি যাৰ অগ্গমগ্গা দিট্ঠিপ্পত্তাতি. ইদন্তি যথাৰুত্তসোতাপন্নানং সদ্ধাৰিমুত্তদিট্ঠিপ্পত্ততাৰচনং ¶ . অট্ঠন্নং ৰিমোক্খানন্তি চতস্সো রূপাৰচরসমাপত্তিযো, চতস্সো অরূপাৰচরসমাপত্তিযোতি অট্ঠ ৰিমোক্খা, তেসং.
ফুট্ঠন্তং সচ্ছিকরোতীতি কাযসক্খী, ফুট্ঠানং অন্তো ফুট্ঠন্তো, ফুট্ঠানং অরূপজ্ঝানানং অনন্তরো কালোতি অধিপ্পাযো. অচ্চন্তসংযোগে চেতং উপযোগৰচনং, ফুট্ঠানন্তরকালমেৰ সচ্ছিকাতব্বং সচ্ছিকরোতীতি ৰুত্তং হোতি, ‘‘ৰিসমং চন্দিমসূরিযা পরিৰত্তন্তী’’তিআদীসু (অ. নি. ৪.৭০) ৰিয ৰা ভাৰনপুংসকন্তি এতং দট্ঠব্বং. যো হি অরূপজ্ঝানেন রূপকাযতো, নামকাযেকদেসতো চ ৰিক্খম্ভনৰিমোক্খেন ৰিমুত্তো, তেন নিরোধসঙ্খাতো ৰিমোক্খো আলোচিতো পকাসিতো ৰিয হোতি, ন কাযেন সচ্ছিকতো, নিরোধং পন আরম্মণং কত্ৰা একচ্চেসু আসৰেসু খেপিতেসু তেন সো সচ্ছিকতো হোতি. তস্মা সো সচ্ছিকাতব্বং নিরোধং যথাআলোচিতং নামকাযেন সচ্ছিকরোতীতি ‘‘কাযসক্খী’’তি ৰুচ্চতি, ন তু ৰিমুত্তো একচ্চানং এৰ আসৰানং অপরিক্খীণত্তা.
অভেদেনাতি অন্তরাপরিনিব্বাযিআদিভেদেন ৰিনা. ‘‘অভেদেনা’’তি চ ইদং ‘‘সদ্ধাৰিমুত্তদিট্ঠিপ্পত্তকাযসক্খিনো’’তি ইধাপি আনেত্ৰা যোজেতব্বং. যথেৰ হি অন্তরাপরিনিব্বাযিআদিভেদানামসনেনেৰ একো অনাগামী ¶ হোতি, এৰং যথাৰুত্তভেদআমসনেনেৰ সদ্ধাৰিমুত্তো, দিট্ঠিপ্পত্তো, কাযসক্খীতি তযো অনাগামিনো হোন্তি. অযঞ্চ অনাগামিনো তাদিসমৰত্থাভেদং গহেত্ৰা গণনা কতাতি ৰেদিতব্বং. ‘‘অৰিহাদীসূ’’তিআদি সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰ.
পঞ্ঞায এৰ ৰিমুত্তো, ন চেতোৰিমুত্তিভূতেন সাতিসযেন সমাধিনাপীতি পঞ্ঞাৰিমুত্তো. উভতোভাগৰিমুত্তোতি উভোহি ভাগেহি উভতোভাগতো ৰিমুত্তো. কিলেসানং ৰিক্খম্ভনসমুচ্ছিন্নেহি রূপকাযনামকাযতো ৰিমুত্তোতি ইমমত্থং দস্সেন্তো ‘‘ৰিক্খম্ভন…পে… ৰিমুত্তো নামা’’তি আহ. অরূপসমাপত্তিযা রূপকাযতো, অগ্গমগ্গেন অরূপকাযতো ৰিমুত্তং. যথাহ –
‘‘ইধ, ভিক্খৰে, একচ্চো পুগ্গলো যে তে সন্তা ৰিমোক্খা অতিক্কম্ম রূপে আরুপ্পা, তে কাযেন ফুসিত্ৰা ৰিহরতি, পঞ্ঞায চস্স দিস্ৰা আসৰা পরিক্খীণা হোন্তি, অযং ৰুচ্চতি, ভিক্খৰে, পুগ্গলো উভতোভাগৰিমুত্তো’’তি (ম. নি. ২.১৮২).
যং ¶ পন মহানিদানসুত্তে ‘‘রূপী রূপানি পস্সতী’’তিআদিকে (দী. নি. ২.১২৯) নিরোধসমাপত্তিঅন্তে অট্ঠ ৰিমোক্খে ৰত্ৰা –
‘‘যতো খো, আনন্দ, ভিক্খু ইমে অট্ঠ ৰিমোক্খে অনুলোমম্পি সমাপজ্জতি…পে… অযং ৰুচ্চতানন্দ, ভিক্খু উভতোভাগৰিমুত্তো, ইমায চ, আনন্দ, উভতোভাগৰিমুত্তিযা অঞ্ঞা উভতোভাগৰিমুত্তি উত্তরিতরা ৰা পণীততরা ৰা নত্থী’’তি (দী. নি. ২.১৩০) –
ৰুত্তং, তং উভতোভাগৰিমুত্তসেট্ঠৰসেন ৰুত্তং. তত্থ যস্মা আরুপ্পসমাপত্তীসু একাযপি রূপকাযো ৰিক্খম্ভিতো এৰ নাম হোতি, তস্মা চতুন্নং আরুপ্পসমাপত্তীনং, নিরোধসমাপত্তিযা চ লাভীনং ৰসেন পঞ্চ উভতোভাগৰিমুত্তা ৰেদিতব্বা. এস নযো কাযসক্খিম্হিপি. অট্ঠৰিমোক্খেকদেসেপি হি অট্ঠৰিমোক্খসমঞ্ঞা যথা ‘‘লোকে সত্তা’’তি.
তেরসসু সীসেসু পলিবোধসীসাদীনি, পৰত্তসীসঞ্চ পরিযাদিযিতব্বানি, অধিমোক্খসীসাদীনি পরিযাদকানি, গোচরসীসং পরিযাদকফলং. তঞ্হি ¶ ৰিসযজ্ঝত্তং ফলং, ৰিমোক্খো পরিযাদকস্স মগ্গস্স, ফলস্স চ আরম্মণং. সঙ্খারসীসং সঙ্খারৰিৰেকভূতো নিরোধোতি পরিযাদিযিতব্বানং, পরিযাদকফলানঞ্চ সহ ৰিসযসংসিদ্ধিদস্সনেন সমসীসিভাৰং দস্সেতুং পটিসম্ভিদাযং (পটি. ম. ১.৮৭) তেরস সীসানি ৰুত্তানি. ইধ পন ‘‘যস্স পুগ্গলস্স অপুব্বং অচরিমং আসৰপরিযাদানঞ্চ হোতি জীৰিতপরিযাদানঞ্চা’’তি (পু. প. ১৬) পুগ্গলপঞ্ঞত্তিযং আগতত্তা তেসু কিলেসপৰত্তসীসানং এৰ ৰসেন যোজনং করোন্তো ‘‘কিলেসসীস’’ন্তিআদিমাহ. তত্থ পৰত্তসীসম্পি মগ্গো পৰত্তিতো ৰুট্ঠহন্তো চুতিতো উদ্ধং অপ্পৰত্তিকরণেন যদিপি পরিযাদিযতি, যাৰ পন চুতি, তাৰ পৰত্তিসম্ভৰতো ‘‘পৰত্তসীসং জীৰিতিন্দ্রিযং চুতিচিত্তং পরিযাদিযতী’’তি আহ.
কিলেসপরিযাদানেন অত্তনো অনন্তরং ৰিয নিপ্ফাদেতব্বা, পচ্চৰেক্খণৰারা চ কিলেসপরিযাদানস্সেৰ ৰারাতি ৰত্তব্বতং অরহন্তি. ‘‘ৰিমুত্তস্মিং ৰিমুত্তমিতি ঞাণং হোতী’’তি (ম. নি. ১.৭৮; সং. নি. ৩.১২, ১৪) হি ৰচনতো পচ্চৰেক্খণপরিসমাপনেন কিলেসপরিযাদানং সমাপিতং নাম হোতি. তং পন পরিসমাপনং যদি চুতিচিত্তেন হোতি, তেনেৰ জীৰিতপরিসমাপনঞ্চ হোতীতি ইমায ৰারচুতিসমতায কিলেসপরিযাদানজীৰিতপরিযাদানানং অপুব্বাচরিমতা ¶ হোতীতি আহ ‘‘ৰারসমতাযা’’তি. ভৰঙ্গং ওতরিত্ৰা পরিনিব্বাযতোতি এত্থ পরিনিব্বানচিত্তমেৰ ভঙ্গোত্তরণভাৰেন ৰুত্তন্তি দট্ঠব্বং.
চরিতন্তি চরিতা কাযৰচীমনপ্পৰত্তি. এত্থ চ যেন রাগাধিকভাৰেন পুগ্গলো ‘‘রাগচরিতো’’তি লক্খীযতি, তযিদং লক্খণং. তেনাহ ‘‘রাগজ্ঝাসযো রাগাধিকোতি অত্থো’’তি, তেন অপ্পহীনভাৰেন সন্তানে থামগতস্স রাগস্স বলভাৰো লক্খীযতীতি দট্ঠব্বং. এসেৰ নযো সেসেসুপি.
সীলৰন্তেহীতি আদিসদ্দস্স লোপং কত্ৰা নিদ্দেসো কতোতি দস্সেন্তো আহ ‘‘সীলৰন্তাদীহী’’তি. আদিসদ্দেন দাযকাদীনং সঙ্গহো দট্ঠব্বো.
আরম্মণভূতা ¶ ঞেয্যন্তি আরম্মণভূতাৰ ঞেয্যং.
পুথুজ্জনভূমিআদীসূতি পুথুজ্জনসেক্খাসেক্খভূমীসু. তত্থ পুথুজ্জনভূমিৰসেন সংৰরো, সেক্খভূমিৰসেন পহানভাৰনা, অসেক্খভূমিৰসেন সচ্ছিকিরিযা, পুথুজ্জনভূমিসেক্খভূমিৰসেন ৰা যথারহং সংৰরপহানভাৰনা. পুব্বভাগিযা হি সংৰরপহানভাৰনা পুথুজ্জনস্স সম্ভৰন্তি, ইতরা সেক্খস্স, অসেক্খভূমিৰসেন সচ্ছিকিরিযা. নযতো দস্সিতন্তি ‘‘যং, ভিক্খৰে, মযা ‘ইদং ন কপ্পতী’তি অপ্পটিক্খিত্তং, তং চে কপ্পিযং অনুলোমেতি, অকপ্পিযং পটিবাহতি, তং ৰো কপ্পতী’’তিআদিনা (মহাৰ. ৩০৫) নযদস্সনৰসেন পকাসিতং. সরাগাদিসংৰত্তনন্তি সরাগাদিভাৰায সংৰত্তনং.
অঞ্ঞমঞ্ঞং সংসগ্গতোতি ‘‘সংকিলেসভাগিযঞ্চ ৰাসনাভাগিযঞ্চা’’তিআদিনা সংকিলেসভাগিযাদীনং পদানং অঞ্ঞমঞ্ঞসংসগ্গতো. অনেকৰিধোতি দ্ৰাদসৰিধো যাৰ দ্ৰানৰুতাধিকচতুসহস্সৰিধোপি অনেকপ্পকারো. লোকিযসত্তাধিট্ঠানাদিসংসগ্গতোতি আদিসদ্দেন লোকিযং ঞাণং, লোকুত্তরং ঞাণং, লোকিযঞ্চ লোকুত্তরঞ্চ ঞাণং, লোকিযং ঞেয্যং, লোকুত্তরং ঞেয্যং, লোকিযঞ্চ লোকুত্তরঞ্চ ঞেয্যং, লোকিযং ঞাণঞ্চ ঞেয্যঞ্চ, লোকুত্তরং ঞাণঞ্চ ঞেয্যঞ্চ, লোকিযঞ্চ লোকুত্তরঞ্চ ঞাণঞ্চ ঞেয্যঞ্চাতিআদিকো সম্ভৰন্তো পট্ঠানভেদো সঙ্গহিতো. উভযত্থাতি সংকিলেসভাগিযাদিকে, লোকিযাদিকে চ. যথারহন্তি যো যো সংসগ্গৰসেন যোজনং অরহতি, সো সো ধম্মো. সম্ভৰাৰিরোধেনেৰ হি যোজনা. ন হি ‘‘লোকিযং নিব্বেধভাগিয’’ন্তিআদিনা যোজনা সম্ভৰতি.
তীসু ¶ পিটকেসু লব্ভমানস্সাতি তিস্সো সঙ্গীতিযো আরুল়্হে তেপিটকে বুদ্ধৰচনে উপলব্ভমানস্স ৰিজ্জমানস্স, এতেন ন কেৰলং সঙ্গহো এৰ যথাৰুত্তভেদানং পট্ঠানভাগানং নিদ্ধারণায কারণং, অথ খো পাল়িযং দস্সনঞ্চাতি ৰিভাৰেতি. তেনাহ ‘‘যং দিস্সতি তাসু তাসু ভূমীসূ’’তি. ‘‘তেনেৰ হী’’তিআদিনা যথাৰুত্তস্স অত্থস্স পাঠানুগমং দস্সেতি.
সাসনপট্ঠানৰারৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
নিগমনকথাৰণ্ণনা
সদ্ধম্মাৰতরট্ঠানেতি ¶ দেসন্তরতো আগন্ত্ৰা সদ্ধম্মস্স অৰতরণোকাসভূতে সদ্ধম্মস্সৰনধারণপরিচযপরিপুচ্ছামনসিকারবহুলানং নিৰাসট্ঠানতং সন্ধাযেতং ৰুত্তং, অত্তনো ৰা সন্তানে পরিযত্তিসদ্ধম্মস্স অনুপ্পৰেসনট্ঠানতায এৰং ৰুত্তং. সেসং সুৰিঞ্ঞেয্যমেৰাতি.
নেত্তিঅট্ঠকথায লীনত্থৰণ্ণনা নিট্ঠিতা.
নেত্তিপ্পকরণ-টীকা নিট্ঠিতা.