📜
намо тасса бхагавато арахато самма̄самбуддхасса
абхидхаммапит̣аке
вибхан̇га-мӯлат̣ӣка̄
1. кхандхавибхан̇го
1. суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
чатусаччадасоти ¶ ¶ чатта̄ри сачча̄ни сама̄хат̣а̄ни чатусаччам̣, чатусаччам̣ пассӣти чатусаччадасо. сатипи са̄вака̄нам̣ паччекабуддха̄нан̃ча чатусаччадассанабха̄ве анан̃н̃апуббакатта̄ бхагавато чатусаччадассанасса таттха ча саббан̃н̃ута̄йа дасабалесу ча васӣбха̄васса паттито парасанта̄несу ча паса̄ритабха̄вена супа̄кат̣атта̄ бхагава̄ва висесена ‘‘чатусаччадасо’’ти тхоманам̣ арахатӣти ¶ . на̄тхатӣти на̄тхо, венеййа̄нам̣ хитасукхам̣ а̄сӣсати паттхети, парасанта̄нагатам̣ ва̄ килесабйасанам̣ упата̄пети, ‘‘са̄дху, бхиккхаве, бхиккху ка̄лена ка̄лам̣ аттасампаттим̣ паччавеккхита̄’’тиа̄дина̄ (а. ни. 8.7) ва̄ там̣ там̣ хитапат̣ипаттим̣ йа̄чатӣти аттхо. парамена читтиссарийена саманна̄гато, саббасатте ва̄ гун̣ехи ӣсати абхибхаватӣти парамиссаро бхагава̄ ‘‘на̄тхо’’ти вуччати. ‘‘саддхамме га̄равам̣ катва̄ карисса̄мӣ’’ти сотаббабха̄ве ка̄ран̣ам̣ ватва̄ пуна саване нийодженто а̄ха ‘‘там̣ сун̣а̄тха сама̄хита̄’’ти. ‘‘пора̄н̣ат̣т̣хакатха̄найам̣ вига̄хитва̄ карисса̄мӣ’’ти ва̄ етена саккаччасаване ча ка̄ран̣ам̣ ватва̄ таттха нийодженто а̄ха ‘‘саддхамме га̄равам̣ катва̄ там̣ сун̣а̄тха̄’’ти.
еттха ¶ ча ‘‘чатусаччадасо’’ти вачанам̣ тхоманамева чатуппабхеда̄йа десана̄йа сама̄наган̣анадассанагун̣ена, ‘‘ат̣т̣ха̄расахи буддхадхаммехи упето’’ти ча ат̣т̣ха̄расаппабхеда̄йа десана̄йа сама̄наган̣анагун̣ехӣти дат̣т̣хаббам̣. йатха̄вуттена ва̄ ниратисайена чатусаччадассанена бхагава̄ чатудха̄ дхаммасан̇ган̣им̣ десетум̣ саматтхо ахоси, ат̣т̣ха̄расабуддхадхаммасаманна̄гамена ат̣т̣ха̄расадха̄ вибхан̇ганти йатха̄вуттадесана̄саматтхата̄сампа̄дакагун̣анидассанаметам̣ ‘‘чатусаччадасо упето буддхадхаммехи ат̣т̣ха̄расахӣ’’ти. тена йатха̄вутта̄йа десана̄йа саббан̃н̃убха̄ситатта̄ авипарӣтатам̣ дассенто таттха сатте уггаха̄дӣсу нийоджети, нит̣т̣ха̄нагаманан̃ча аттано ва̄йа̄мам̣ дассенто ат̣т̣хакатха̄саване ча а̄дарам̣ уппа̄дайати, йатха̄вуттагун̣арахитена асаббан̃н̃уна̄ десетум̣ асаккун̣еййатам̣ дхаммасан̇ган̣ӣвибхан̇гаппакаран̣а̄нам̣ дассенто таттха тадат̣т̣хакатха̄йа ча са̄тисайам̣ га̄равам̣ джанайати, буддха̄дӣнан̃ча ратана̄нам̣ самма̄самбуддхата̄дигун̣е вибха̄вети.
таттха чатта̄ри сачча̄ни па̄кат̣а̄нева, ат̣т̣ха̄раса пана буддхадхамма̄ евам̣ ведитабба̄ – ‘‘атӣтам̣се буддхасса бхагавато аппат̣ихатам̣ н̃а̄н̣ам̣, ана̄гатам̣се…пе… паччуппаннам̣се…пе… имехи тӣхи дхаммехи саманна̄гатасса буддхасса бхагавато саббам̣ ка̄йакаммам̣ н̃а̄н̣апуббан̇гамам̣ н̃а̄н̣а̄нупариваттам̣, саббам̣ вачӣкаммам̣…пе. … саббам̣ манокаммам̣…пе… имехи чхахи дхаммехи саманна̄гатасса буддхасса бхагавато наттхи чхандасса ха̄ни, наттхи дхаммадесана̄йа, наттхи вӣрийасса, наттхи сама̄дхисса, наттхи пан̃н̃а̄йа, наттхи вимуттийа̄ ха̄ни. имехи два̄дасахи дхаммехи саманна̄гатасса буддхасса бхагавато наттхи дава̄, наттхи рава̄, наттхи апхут̣ам̣, наттхи вега̄йитаттам̣, наттхи абйа̄ват̣амано, наттхи аппат̣исан̇кха̄нупеккха̄’’ти.
таттха ¶ наттхи дава̄ти кхид̣д̣а̄дхиппа̄йена кирийа̄ наттхи. наттхи рава̄ти сахаса̄ кирийа̄ наттхи. наттхи апхут̣анти н̃а̄н̣ена апхуситам̣ наттхи. наттхи вега̄йитаттанти туритакирийа̄ наттхи. наттхи абйа̄ват̣аманоти нираттхако читтасамуда̄ча̄ро наттхи. наттхи аппат̣исан̇кха̄нупеккха̄ти ан̃н̃а̄н̣упеккха̄ наттхи. каттхачи пана ‘‘наттхи дхаммадесана̄йа ха̄нӣ’’ти аликхитва̄ ‘‘наттхи чхандасса ха̄ни, наттхи вӣрийасса, наттхи саттийа̄’’ти ликханти.
1. дхаммасан̇гахе дхамме кусала̄дике тикадукехи сан̇гахетва̄ те ева дхамме суттанте кхандха̄дивасена вутте вибхаджитум̣ вибхан̇гаппакаран̣ам̣ вуттам̣. таттха ¶ сан̇кхепена вутта̄нам̣ кхандха̄дӣнам̣ вибхаджанам̣ вибхан̇го. со со вибхан̇го пакато адхикато йасса̄ па̄л̣ийа̄, са̄ ‘‘вибхан̇гаппакаран̣а’’нти вуччати. адхикатоти ча ваттаббабха̄вена париггахитоти аттхо. таттха вибхан̇гаппакаран̣асса а̄дибхӯте кхандхавибхан̇ге ‘‘пан̃чаккхандха̄ рӯпаккхандхо…пе… вин̃н̃а̄н̣аккхандхо’’ти идам̣ суттантабха̄джанӣйам̣ на̄ма. нану на еттакамева суттантабха̄джанӣйанти? саччам̣, ити-саддена пана а̄ди-саддаттхаджотакена пака̄раттхаджотакена ва̄ саббам̣ суттантабха̄джанӣйам̣ сан̇гахетва̄ вин̃н̃а̄н̣аккхандхоти евама̄ди евам̣пака̄рам̣ ва̄ идам̣ суттантабха̄джанӣйанти ведитаббам̣. атха ва̄ екадесена самуда̄йам̣ нидассети паббатасамудда̄динидассако вийа. таттха нибба̄наваджджа̄нам̣ саббадхамма̄нам̣ сан̇га̄хакатта̄ саббасан̇га̄хакехи ча а̄йатана̄дӣхи аппакатарападатта̄ кхандха̄нам̣ кхандхавибхан̇го а̄димхи вутто.
на тато хет̣т̣ха̄ти рӯпа̄дӣнам̣ ведайита̄дисабха̄ватта̄бха̄ва̄ йасмим̣ сабха̄ве атӣта̄дайо ра̄сӣ катва̄ ваттабба̄, тасса руппана̄дито ан̃н̃асса̄бха̄ва̄ ча хет̣т̣ха̄ ган̣анесу сан̇кхатадхамма̄нам̣ анит̣т̣ха̄нам̣ са̄васесабха̄вам̣, на хет̣т̣ха̄ ган̣анаматта̄бха̄вам̣ сандха̄йа вуттам̣. чхат̣т̣хасса пана кхандхасса абха̄ва̄ ‘‘на уддха’’нти а̄ха. на хи савибха̄гадхаммехи ниссат̣асса атӣта̄дибха̄варахитасса екасса нибба̄насса ра̄сат̣т̣хо аттхӣти. ‘‘ра̄симхӣ’’ти саддаттхасахитам̣ кхандха-саддасса висайам̣ дассети. ‘‘гун̣е пан̣н̣аттийам̣ рул̣хийа’’нти висайамева кхандха-саддасса дассети, на саддаттхам̣. локийалокуттарабхедан̃хи сӣла̄дигун̣ам̣ ниппадесена гахетва̄ паваттама̄но кхандха-саддо сӣла̄дигун̣ависит̣т̣хам̣ ра̄сат̣т̣хам̣ дӣпетӣти. кечи пана ‘‘гун̣ат̣т̣хо еттха кхандхат̣т̣хо’’ти ваданти. да̄руккхандхоти еттха пана на кхандха-саддо пан̃н̃атти-саддасса аттхе ваттати, та̄дисе пана путхула̄йате да̄румхи да̄руккхандхоти пан̃н̃атти хотӣти пан̃н̃аттийам̣ нипататӣти вуттам̣. татха̄ екасмимпи вин̃н̃а̄н̣е ¶ паватто вин̃н̃а̄н̣аккхандхоти кхандха-саддо на рул̣хӣ-саддасса аттхам̣ вадати, самуда̄йе пана нирул̣хо кхандха-саддо тадекадесе паваттама̄но та̄йа ева рул̣хийа̄ паваттатӣти кхандха-саддо рул̣хийам̣ нипататӣти вуттам̣.
ра̄сито гун̣атоти саббаттха ниссаккавачанам̣ висайассева кхандха-саддаппаваттийа̄ ка̄ран̣абха̄вам̣ сандха̄йа катанти ведитаббам̣. ‘‘ра̄сито’’ти имаматтхам̣ саддаттхавасенапи ¶ нийаметва̄ дассетум̣ ‘‘айан̃хи кхандхат̣т̣хо на̄ма пин̣д̣ат̣т̣хо’’тиа̄дима̄ха. кот̣т̣ха̄сат̣т̣хе кхандхат̣т̣хе чхат̣т̣хенапи кхандхена бхавитаббам̣. нибба̄нампи хи чхат̣т̣хо кот̣т̣ха̄соти. тасма̄ ‘‘кхандхат̣т̣хо на̄ма ра̄сат̣т̣хо’’ти йуттам̣. йесам̣ ва̄ атӣта̄дивасена бхедо аттхи, тесам̣ руппана̄дилаккхан̣авасена там̣там̣кот̣т̣ха̄сата̄ вуччатӣти бхедарахитасса нибба̄насса кот̣т̣ха̄сат̣т̣хена ча кхандхабха̄во на вуттоти ведитаббо.
етта̄вата̄ти уддесаматтена̄ти аттхо. чатта̄ро ча маха̄бхӯта̄…пе… рӯпанти евам̣ вибхатто. каттха̄ти че? ека̄дасасу ока̄сесу. ити-саддена нидассанаттхена саббо вибхаджананайо дассито. идан̃ча вибхаджанам̣ ол̣а̄рика̄дӣсу чаккха̄йатанантиа̄дивибхаджанан̃ча йатха̄самбхавам̣ ека̄дасасу ока̄сесу йоджетаббам̣, евам̣ ведана̄ккхандха̄дӣсупи. вин̃н̃а̄н̣аккхандхо пана ека̄дасока̄сесу пуриме ока̄сапан̃чаке ‘‘чаккхувин̃н̃а̄н̣ам̣…пе… мановин̃н̃а̄н̣а’’нти чхавин̃н̃а̄н̣ака̄йависесена вибхатто, на таттха манодха̄ту мановин̃н̃а̄н̣адха̄тӯти вибхаджанам̣ аттхи. там̣ пана двайам̣ мановин̃н̃а̄н̣анти вуттанти имаматтхам̣ дассетум̣ ат̣т̣хакатха̄йам̣ ‘‘манодха̄ту мановин̃н̃а̄н̣адха̄тӯ’’ти вуттанти дат̣т̣хаббам̣.
евам̣ па̄л̣инайена пан̃часу кхандхесу дхаммапариччхедам̣ дассетва̄ пуна ан̃н̃ена пака̄рена дассетум̣ ‘‘апича̄’’тиа̄дима̄ха. еттха̄ти етасмим̣ кхандханиддесе.
1. рӯпаккхандханиддесаван̣н̣ана̄
2. йам̣ кин̃чӣти еттха йанти са̄ман̃н̃ена анийаманидассанам̣, кин̃чӣти пака̄рантарабхедам̣ а̄маситва̄ анийаманидассанам̣. убхайенапи атӣтам̣ ва̄…пе… сантике ва̄ аппам̣ ва̄ бахум̣ ва̄ йа̄дисам̣ ва̄ та̄дисам̣ ва̄ йам̣ кин̃чӣти напум̣саканиддеса̄рахам̣ саббам̣ бйа̄петва̄ сан̇ган̣ха̄тӣти ан̃н̃есупи ¶ напум̣саканиддеса̄рахесу пасан̇гам̣ дисва̄ тасса адхиппетаттхам̣ атичча паваттито атиппасан̇гасса нийаманаттхам̣ ‘‘рӯпа’’нти а̄ха. йам̣кин̃чӣти санипа̄там̣ йам̣-саддам̣ ким̣-саддан̃ча анийамекаттхадӣпанавасена екам̣ паданти гахетва̄ ‘‘пададвайенапӣ’’ти вуттам̣.
кин̃ча, бхиккхаве, рӯпам̣ вадетха̄ти тумхепи рӯпам̣ рӯпанти вадетха, там̣ кена ка̄ран̣ена вадетха̄ти аттхо, атха ва̄ кена ка̄ран̣ена рӯпам̣, там̣ ка̄ран̣ам̣ ¶ вадетха̄ти аттхо. атхетесу бхиккхӯсу тун̣хӣбхӯтесу бхагава̄ а̄ха ‘‘руппатӣти кхо’’тиа̄ди.
бхиджджатӣти сӣта̄дисаннипа̄те висадисасанта̄нуппаттидассанато пуримасанта̄насса бхедам̣ сандха̄йа̄ха. бхедо ча висадисата̄вика̄ра̄паттӣти бхиджджатӣти вика̄рам̣ а̄паджджатӣти аттхо. вика̄ра̄патти ча сӣта̄дисаннипа̄те висадисарӯпуппаттийева. арӯпаккхандха̄нам̣ пана атилахупариваттито йатха̄ рӯпадхамма̄нам̣ т̣хитиккхан̣е сӣта̄дӣхи сама̄гамо хоти, йена таттха утуно т̣хитиппаттасса пуримасадисасанта̄нуппа̄данасаматтхата̄ на хоти а̄ха̄ра̄дикасса ва̄, евам̣ ан̃н̃ехи сама̄гамо наттхи. сан̇гхат̣т̣анена ча вика̄ра̄паттийам̣ руппана-саддо нирул̣хо, тасма̄ арӯпадхамма̄нам̣ сан̇гхат̣т̣анавирахитатта̄ рӯпадхамма̄нам̣ вийа па̄кат̣асса вика̄расса абха̄вато ча ‘‘руппантӣ’’ти ‘‘руппаналаккхан̣а̄’’ти ча на вуччанти. джигхаччха̄пипа̄са̄хи руппанан̃ча удараггисаннипа̄тена хотӣти дат̣т̣хаббам̣. еттха ча куппатӣти етена каттуаттхе рӯпападасиддхим̣ дассети, гхат̣т̣ӣйати пӣл̣ӣйатӣти етехи камматтхе. копа̄дикирийа̄йева хи руппанакирийа̄ти. со пана каттубхӯто каммабхӯто ча аттхо бхиджджама̄но хотӣти имассаттхасса дассанаттхам̣ ‘‘бхиджджатӣти аттхо’’ти вуттам̣. атха ва̄ руппатӣти рӯпанти каммакаттуттхе рӯпападасиддхи вутта̄. вика̄ро хи руппананти. тенева ‘‘бхиджджатӣти аттхо’’ти каммакаттуттхена бхиджджати-саддена аттхам̣ дассети. йам̣ пана руппати бхиджджати, там̣ йасма̄ куппати гхат̣т̣ӣйати пӣл̣ӣйати, тасма̄ етехи ча падехи падаттхо па̄кат̣о катоти. ‘‘кенат̣т̣хена̄’’ти пуччха̄сабха̄гавасена ‘‘руппанат̣т̣хена̄’’ти вуттам̣. на кевалам̣ саддаттхойева руппанам̣, тасса панаттхасса лаккхан̣ан̃ча хотӣти аттхалаккхан̣авасена ‘‘руппаналаккхан̣ена рӯпантипи ваттум̣ ват̣т̣атӣ’’ти а̄ха.
чхиджджитва̄ти муччха̄паттийа̄ муччитва̄ ан̇гапаччан̇га̄нам̣ чхеданавасена ва̄ чхиджджитва̄. аччантакха̄рена сӣтодакена̄ти атисӣтабха̄вамева сандха̄йа аччантакха̄рата̄ вутта̄ сийа̄. на хи там̣ ¶ каппасан̣т̣ха̄нам̣ удакам̣ сампаттикарам̣ патхавӣсандха̄ракам̣ каппавина̄саудакам̣ вийа кха̄рам̣ бхавитум̣ арахати. татха̄ хи сати патхавӣ вилӣйеййа̄ти. авӣчимаха̄нирайети сауссадам̣ авӣчинирайам̣ вуттам̣. тенева ‘‘таттха хӣ’’тиа̄ди вуттам̣. петти…пе… на хонтӣти евам̣видха̄пи сатта̄ аттхӣти адхиппа̄йо евам̣видха̄йева хонтӣти нийама̄бха̄вато. евам̣ ка̄лакан̃джика̄дӣсупӣти. саранта̄ гаччхантӣти сарӣсапа-саддасса аттхам̣ вадати.
абхисан̃н̃ӯхитва̄ти ¶ еттха самӯхам̣ катва̄типи аттхо. етена саббам̣ рӯпам̣…пе… дасситам̣ хотӣти етена рӯпаккхандха-саддасса сама̄на̄дхикаран̣асама̄сабха̄вам̣ дассети. тенева̄ха ‘‘на хи рӯпато…пе… аттхӣ’’ти.
3. паккхипитва̄ти еттха ека̄дасока̄сесу рӯпам̣ паккхипитва̄ти аттхо. на хи таттха ма̄тикам̣йева паккхипитва̄ ма̄тика̄ т̣хапита̄, атха кхо пакаран̣аппаттам̣ рӯпанти.
апаро найо…пе… еттхева ган̣анам̣ гатанти етена атӣтам̣сена̄ти бхумматтхе каран̣авачананти дассети. йена пака̄рена ган̣анам̣ гатам̣, там̣ дассетум̣ ‘‘чатта̄ро ча маха̄бхӯта̄’’тиа̄ди вуттанти имасмим̣ аттхе сати маха̄бхӯтупа̄да̄йарӯпабха̄во атӣтакот̣т̣ха̄се ган̣анасса ка̄ран̣анти а̄паджджати. на хи атӣтам̣са̄нам̣ ведана̄дӣнам̣ ниваттанаттхам̣ идам̣ вачанам̣ ‘‘йам̣ рӯпа’’нти етенева тесам̣ ниваттитатта̄, на̄пи рӯпасса ан̃н̃аппака̄раниваттанаттхам̣ саббаппака̄расса таттха ган̣итатта̄, на ча ана̄гатапаччуппанна̄ка̄раниваттанаттхам̣ атӣтам̣савачанена там̣ниваттанатоти. атха пана йам̣ атӣтам̣сена ган̣итам̣, там̣ чатта̄ро ча…пе… рӯпанти евам̣ ган̣итанти айаматтхо адхиппето, евам̣ сати ган̣анантарадассанам̣ идам̣ сийа̄, на атӣтам̣сена ган̣итаппака̄радассанам̣, там̣дассане пана сати бхӯтупа̄да̄йарӯпаппака̄рена атӣтам̣се ган̣итам̣ там̣сабха̄ватта̄ти а̄паннамева хоти, на ча евам̣сабха̄вата̄ атӣтам̣се ган̣итата̄йа ка̄ран̣ам̣ бхавитум̣ арахати евам̣сабха̄вассева паччуппанна̄на̄гатесу ган̣итатта̄ сукха̄дисабха̄васса ча атӣтам̣се ган̣итатта̄, тасма̄ пуриманайо ева йутто. аджджхаттабахиддха̄ниддесесупи та̄дисо еваттхо лаббхатӣти.
суттантапарийа̄йатоти парийа̄йадесанатта̄ суттасса вуттам̣. абхидхамманиддесатоти ниппарийа̄йадесанатта̄ абхидхаммасса ниччхайена десо ниддесоти катва̄ вуттам̣. кин̃ча̄пӣтиа̄дӣсу айамадхиппа̄йо ¶ – суттантабха̄джанӣйатта̄ йатха̄ ‘‘атӣтам̣ нанва̄гамеййа̄’’тиа̄дӣсу аддха̄навасена атӣта̄дибха̄вова вутто, татха̄ идха̄пи ниддиситаббо (ма. ни. 3.272, 275; апа. тхера 2.55.244) сийа̄. евам̣ сантепи суттантабха̄джанӣйампи абхидхаммадесана̄йева суттанте вуттадхамме вичинитва̄ вибхаджанавасена паватта̄ти абхидхамманиддесенева атӣта̄дибха̄во ниддит̣т̣хоти.
аддха̄сантатисамайакхан̣авасена̄ти ¶ еттха чутипат̣исандхипариччхинне ка̄ле аддха̄-саддо ваттатӣти ‘‘ахосим̣ ну кхо ахаматӣтамаддха̄на’’нтиа̄дисуттавасена (ма. ни. 1.18; сам̣. ни. 2.20) вин̃н̃а̄йати. ‘‘тайоме, бхиккхаве, аддха̄. катаме тайо? атӣто аддха̄, ана̄гато аддха̄, паччуппанно аддха̄’’ти (итиву. 63; дӣ. ни. 3.305) еттха пана параматтхато париччхиджджама̄но аддха̄ нируттипатхасуттавасена (сам̣. ни. 3.62) кхан̣апариччхинно йутто. таттха хи ‘‘йам̣, бхиккхаве, рӯпам̣ джа̄там̣ па̄тубхӯтам̣, ‘аттхӣ’ти тасса сан̇кха̄’’ти (сам̣. ни. 3.62) виджджама̄насса паччуппанната̄ тато пуббе паччха̄ ча атӣта̄на̄гатата̄ вутта̄ти. йебхуййена пана чутипат̣исандхипариччхинно (дӣ. ни. 3.305; итиву. 63) суттесу атӣта̄дико аддха̄ вуттоти со ева идха̄пи ‘‘аддха̄васена̄’’ти вутто. сӣтам̣ сӣтасса сабха̄го, татха̄ ун̣хам̣ ун̣хасса. йам̣ пана сӣтам̣ ун̣хам̣ ва̄ сарӣре саннипатитам̣ санта̄навасена паваттама̄нам̣ анӯнам̣ анадхикам̣ ека̄ка̄рам̣, там̣ еко утӯти вуччати. сабха̄гаутуно анекантасабха̄вато екагахан̣ам̣ катам̣, евам̣ а̄ха̄репи. екавӣтхиекаджаванасамут̣т̣ха̄нанти пан̃чачхат̣т̣хадва̄равасена вуттам̣. сантатисамайакатха̄ випассака̄нам̣ упака̄раттха̄йа ат̣т̣хакатха̄су катхита̄.
нит̣т̣хитахетупаччайакиччам̣, нит̣т̣хитахетукиччаманит̣т̣хитапаччайакиччам̣, убхайакиччамасампаттам̣, сакиччаккхан̣е паччуппаннам̣. джанако хету, упаттхамбхако паччайо, тесам̣ уппа̄данам̣ упаттхамбханан̃ча киччам̣. йатха̄ бӣджасса ан̇куруппа̄данам̣ патхавӣа̄дӣнан̃ча тадупаттхамбханам̣ каммасса кат̣атта̄рӯпавипа̄куппа̄данам̣ а̄ха̄ра̄дӣнам̣ тадупаттхамбханам̣, евам̣ екекасса кала̄пасса читтуппа̄дасса ча джанака̄нам̣ камма̄нантара̄дипаччайабхӯта̄нам̣ упаттхамбхака̄нан̃ча сахаджа̄тапуреджа̄тапаччха̄джа̄та̄нам̣ киччам̣ йатха̄самбхавам̣ йоджетаббам̣. таттха уппа̄даккхан̣е хетукиччам̣ дат̣т̣хаббам̣, тӣсупи кхан̣есу паччайакиччам̣. патхавӣа̄дӣнам̣ сандха̄ран̣а̄дикам̣ пхасса̄дӣнам̣ пхусана̄дикан̃ча аттано аттано киччам̣ сакиччам̣, тасса каран̣аккхан̣о сакиччаккхан̣о. саха ва̄ киччена сакиччам̣, йасмим̣ кхан̣е сакиччам̣ рӯпам̣ ва̄ арӯпам̣ ва̄ хоти, со сакиччаккхан̣о, тасмим̣ кхан̣е паччуппаннам̣.
6. еттакамева̄ти ¶ ‘‘тесам̣ теса’’нти имина̄ а̄мед̣итавачанена абхибйа̄панаттхена вуттаттхамева. ‘‘апарасса апарасса̄’’ти дӣпанам̣ апарадӣпанам̣. парийесатӯти ¶ етена парийесана̄йа анит̣т̣хана̄маниваттанасса ака̄ран̣абха̄вам̣ дассети. каммадосена хи читтавипалла̄садосена ча гӯтхабхаккхапа̄н̣а̄дайо умматтака̄дайо ча парийесеййум̣ дит̣т̣хивипалла̄сена ча йонака̄дайо на а̄рамман̣асса парийеситаббасабха̄ватта̄, апарийеситаббасабха̄ватта̄ пана етасса анит̣т̣хамиччева на̄манти аттхо.
сампаттивирахатоти рӯпа̄дӣнам̣ девамануссасампаттибхаве кусалакаммапхалата̄ самиддхасобханата̄ ча сампатти, таббирахатоти аттхо. тато ева там̣ на парийеситаббанти. собхана̄ни ча ка̄ничи хаттхирӯпа̄дӣни акусалакамманиббатта̄ни на тесам̣йева хаттхиа̄дӣнам̣ сукхасса хетубха̄вам̣ гаччхантӣти тесам̣ сан̇ган̣ханаттхам̣ ‘‘аканта’’нти вуттам̣. тасса тассева хи саттасса аттана̄ катена кусалена ниббаттам̣ сукхасса паччайо хоти, акусалена ниббаттам̣ дуккхасса. тасма̄ каммаджа̄нам̣ ит̣т̣ха̄нит̣т̣хата̄ каммака̄ракасаттасса васена йоджана̄раха̄ сийа̄. ат̣т̣хакатха̄йам̣ пана ‘‘кусалакаммаджам̣ анит̣т̣хам̣ на̄ма наттхӣ’’ти идамева вуттам̣, на вуттам̣ ‘‘акусалакаммаджам̣ ит̣т̣хам̣ на̄ма наттхӣ’’ти. тена акусалакаммаджампи собханам̣ парасатта̄нам̣ ит̣т̣ханти анун̃н̃а̄там̣ бхависсати. кусалакаммаджам̣ пана саббесам̣ ит̣т̣хамева̄ти ваданти. тираччха̄нагата̄нам̣ пана кесан̃чи мануссарӯпам̣ амана̄пам̣, йато те дисва̄ва пала̄йанти. манусса̄ ча девата̄рӯпам̣ дисва̄ бха̄йанти, тесампи випа̄кавин̃н̃а̄н̣ам̣ там̣ рӯпам̣ а̄раббха кусалавипа̄кам̣ уппаджджати, та̄дисасса пана пун̃н̃асса абха̄ва̄ на тесам̣ таттха абхирати хотӣти адхиппа̄йо. кусалакаммаджасса пана анит̣т̣хасса̄бха̄во вийа акусалакаммаджасса собханасса ит̣т̣хасса абха̄во ваттаббо. хаттхиа̄дӣнампи хи акусалакаммаджам̣ манусса̄нам̣ акусалавипа̄кассева а̄рамман̣ам̣, кусалакаммаджам̣ пана паватте самут̣т̣хитам̣ кусалавипа̄касса. ит̣т̣ха̄рамман̣ена пана вомиссакатта̄ аппакам̣ акусалакаммаджам̣ бахулам̣ акусалавипа̄куппаттийа̄ ка̄ран̣ам̣ на бхависсатӣти сакка̄ ваттунти. випа̄кам̣ пана каттхачи на сакка̄ ван̃четунти випа̄кавасена ит̣т̣ха̄нит̣т̣ха̄рамман̣ававаттха̄нам̣ сут̣т̣ху вуттам̣. тасма̄ там̣ анугантва̄ саббаттха ит̣т̣ха̄нит̣т̣хата̄ йоджетабба̄.
анит̣т̣ха̄ пан̃ча ка̄магун̣а̄ти касма̄ вуттам̣, нану ‘‘чаккхувин̃н̃еййа̄ни рӯпа̄ни ит̣т̣ха̄нӣ’’ти (ма. ни. 1.166; 2.155; 3.190; сам̣. ни. 5.30) евама̄дина̄ ит̣т̣ха̄нева рӯпа̄дӣни ‘‘ка̄магун̣а̄’’ти вутта̄нӣти? ка̄магун̣асадисесу ¶ ка̄магун̣авоха̄рато, садисата̄ ча рӯпа̄дибха̄войева ¶ , на ит̣т̣хата̄. ‘‘анит̣т̣ха̄’’ти ва̄ вачанена ака̄магун̣ата̄ дассита̄ти ка̄магун̣ависабха̄га̄ рӯпа̄дайо ‘‘ка̄магун̣а̄’’ти вутта̄ асиве ‘‘сива̄’’ти воха̄ро вийа. сабба̄ни ва̄ ит̣т̣ха̄нит̣т̣ха̄ни рӯпа̄дӣни тан̣ха̄ваттхубха̄вато ка̄магун̣а̄йева. вуттан̃хи ‘‘рӯпа̄ локе пийарӯпам̣ са̄тарӯпа’’нтиа̄ди (дӣ. ни. 2.400; ма. ни. 1.133; вибха. 203). атисайена пана ка̄манӣйатта̄ суттесу ‘‘ка̄магун̣а̄’’ти ит̣т̣ха̄ни рӯпа̄дӣни вутта̄нӣти.
двӣсупи хӣнапан̣ӣтападесу ‘‘акусалакаммаджавасена кусалакаммаджавасена̄’’ти вачанам̣ ‘‘тесам̣ тесам̣ сатта̄на’’нти саттавасена нийаметва̄ вибхаджитатта̄, айан̃чаттхо ‘‘тесам̣ теса’’нти авайавайоге са̄мивачанам̣ катва̄ вуттоти ведитаббо. саттасанта̄напарийа̄паннесу каммаджам̣ висит̣т̣ханти ‘‘каммаджавасена̄’’ти вуттам̣. йади пана техи техӣти етасмим̣ аттхе тесам̣ тесанти са̄мивачанам̣, висайависайӣсамбандхе ва̄, на каммаджавасенева рӯпа̄дӣни вибхатта̄ни, саббесам̣ пана индрийабаддха̄нам̣ васена вибхатта̄нӣти вин̃н̃а̄йанти. еттха ча па̄кат̣ехи рӯпа̄дӣхи найо дасситоти чаккха̄дӣсупи хӣнапан̣ӣтата̄ йоджетабба̄.
мана̄папарийантанти мана̄пам̣ парийантам̣ марийа̄да̄бхӯтам̣ пан̃часу ка̄магун̣есу вада̄мӣти аттхо. ким̣ ка̄ран̣анти? йасма̄ те екаччасса мана̄па̄ хонти, екаччасса амана̄па̄, йасса йева мана̄па̄, тасса тева парама̄, тасма̄ тасса тасса аджджха̄сайавасена ка̄магун̣а̄нам̣ парамата̄ хоти, на тесам̣йева сабха̄вато.
еванти имасмим̣ сутте вуттанайена. екасмим̣йева асса̄данакуджджханато а̄рамман̣асабха̄вассева ит̣т̣ха̄нит̣т̣ха̄бха̄вато анит̣т̣хам̣ ‘‘ит̣т̣ха’’нти гахан̣ато ча, ит̣т̣хам̣ ‘‘анит̣т̣ха’’нти гахан̣ато ча ит̣т̣ха̄нит̣т̣хам̣ на̄ма па̄т̣ийеккам̣ пат̣ивибхаттам̣ наттхӣти аттхо. сан̃н̃а̄випалла̄сена ча̄тиа̄дина̄ нибба̄не вийа ан̃н̃есу а̄рамман̣есу сан̃н̃а̄випалла̄сена ит̣т̣ха̄нит̣т̣хаггахан̣ам̣ хоти. питтумматта̄дӣнам̣ кхӣрасаккара̄дӣсу досуссадасамут̣т̣хитасан̃н̃а̄випалла̄савасена титтаггахан̣ам̣ вийа̄ти имаматтхам̣ сандха̄йа мана̄папарийантата̄ вутта̄ти дассети.
вибхаттам̣ ¶ аттхӣти ча ваваттхитам̣ аттхӣти аттхо, ат̣т̣хакатха̄чарийехи вибхаттам̣ пака̄ситанти ва̄. тан̃ча маджджхимакасаттасса васена ваваттхитам̣ пака̄ситан̃ча, ан̃н̃есан̃ча випалла̄савасена идам̣ ит̣т̣хам̣ ¶ анит̣т̣хан̃ча хотӣти адхиппа̄йо. евам̣ ваваттхитасса панит̣т̣ха̄нит̣т̣хасса анит̣т̣хам̣ ит̣т̣ханти ча гахан̣е на кевалам̣ сан̃н̃а̄випалла̄сова ка̄ран̣ам̣, дха̄туккхобхавасена индрийавика̄ра̄паттиа̄дина̄ кусала̄кусалавипа̄куппаттихетубха̄вопӣти сакка̄ ваттум̣. татха̄ хи сӣтудакам̣ гхамма̄бхитатта̄нам̣ кусалавипа̄касса ка̄йавин̃н̃а̄н̣асса хету хоти, сӣта̄бхибхӯта̄нам̣ акусалавипа̄касса. тӯлапичусампхассо ван̣е дуккхо ниван̣е сукхо, мудутарун̣ахаттхасамба̄ханан̃ча сукхам̣ уппа̄дети, тенева хаттхена пахаран̣ам̣ дуккхам̣, тасма̄ випа̄кавасена а̄рамман̣ававаттха̄нам̣ йуттам̣.
кин̃ча̄пӣтиа̄дина̄ сатипи сан̃н̃а̄випалла̄се буддхарӯпадассана̄дӣсу кусалавипа̄кассева гӯтхадассана̄дӣсу ча акусалавипа̄касса уппаттим̣ дассенто тена випа̄кена а̄рамман̣асса ит̣т̣ха̄нит̣т̣хатам̣ дассети. виджджама̄непи сан̃н̃а̄випалла̄се а̄рамман̣ена випа̄канийамадассанам̣ а̄рамман̣анийамадассанаттхамева катанти.
апича два̄равасенапӣтиа̄дина̄ два̄рантаре дуккхасса сукхасса ча паччайабхӯтасса два̄рантаре сукхадуккхавипа̄куппа̄данато випа̄кена а̄рамман̣анийамадассанена екасмим̣йева ча два̄ре сама̄нассева ман̣иратана̄дипхот̣т̣хаббасса сан̣икам̣ пхусане потхане ча сукхадуккхуппа̄данато випа̄кавасена ит̣т̣ха̄нит̣т̣хата̄ дассита̄ти вин̃н̃а̄йати.
хет̣т̣химанайоти маджджхимакасаттасса випа̄касса ча васена ваваттхитам̣ а̄рамман̣ам̣ гахетва̄ ‘‘тесам̣ тесам̣ сатта̄нам̣ ун̃н̃а̄та’’нти (вибха. 6) ча а̄дина̄ вуттанайо. саммутимана̄панти маджджхимакасаттасса випа̄касса ча васена самматам̣ ваваттхитам̣ мана̄пам̣, там̣ пана сабха̄венева ваваттхитанти абхиндитаббатова на бхиндатӣти адхиппа̄йо. сан̃н̃а̄випалла̄сена нерайика̄дӣхипи пуггалехи мана̄панти гахитам̣ пуггаламана̄пам̣ ‘‘там̣ там̣ ва̄ пана̄’’тиа̄дина̄ бхиндати. вема̄никапетарӯпампи акусалакаммаджатта̄ каммака̄ран̣а̄дидуккхаваттхубха̄вато ча ‘‘мануссарӯпато хӣна’’нти вуттам̣.
7. ол̣а̄рикарӯпа̄нам̣ ¶ ваттха̄рамман̣апат̣игха̄тавасена супариггахитата̄, сукхума̄нам̣ татха̄ абха̄вато дуппариггахитата̄ ча йоджетабба̄. дуппариггахат̣т̣хенева лаккхан̣адуппат̣ивиджджханата̄ дат̣т̣хабба̄. дасавидханти ‘‘дӯре’’ти авуттасса дассанаттхам̣ вуттам̣. вуттампи пана ока̄сато дӯре хотийева.
хет̣т̣химанайоти ¶ ‘‘иттхиндрийам̣…пе… идам̣ вуччати рӯпам̣ сантике’’ти (вибха. 7) евам̣ лаккхан̣ато два̄дасахаттхавасена ваваттхитаока̄сато ча дассетва̄ ниййа̄титанайо. со лаккхан̣ока̄савасена дӯрасантикена саха гахетва̄ ниййа̄титатта̄ бхиндама̄но миссакам̣ каронто гато. атха ва̄ бхиндама̄ноти сарӯпадассанена лаккхан̣ато йева̄панакена ока̄сатоти евам̣ лаккхан̣ато ока̄сато ча висум̣ каронто гатоти аттхо. атха ва̄ лаккхан̣ато сантикадӯра̄нам̣ ока̄сато дӯрасантикабха̄вакаран̣ена сантикабха̄вам̣ бхиндитва̄ дӯрабха̄вам̣, дӯрабха̄ван̃ча бхиндитва̄ сантикабха̄вам̣ каронто паваттоти ‘‘бхиндама̄но гато’’ти вуттам̣. идха пана̄ти ‘‘там̣ там̣ ва̄ пана рӯпам̣ упа̄да̄йа упа̄да̄йа̄’’ти идха пуриманайена лаккхан̣ато дӯрам̣ ока̄сато сантикабха̄вакаран̣ена на бхиндати бхагава̄, на ча ока̄садӯрато висум̣ каран̣ена, на̄пи ока̄садӯрена вомиссакакаран̣ена̄ти аттхо. ким̣ пана каротӣти? ока̄сато дӯрамева бхиндати. еттха пана на пуббе вуттанайена тидха̄ аттхо дат̣т̣хаббо. на хи ока̄сато дӯрам̣ лаккхан̣ато сантикам̣ кароти, лаккхан̣ато ва̄ висум̣ тена ва̄ вомиссаканти. ока̄сато дӯрасса пана ока̄сатова сантикабха̄вакаран̣ам̣ идха ‘‘бхедана’’нти ведитаббам̣. идха пана на лаккхан̣ато дӯрам̣ бхиндатӣти еттха̄пи ва̄ на пуббе вуттанайена тидха̄ бхедасса акаран̣ам̣ вуттам̣, лаккхан̣ато сантикадӯра̄нам̣ пана лаккхан̣ато упа̄да̄йупа̄да̄йа дӯрасантикабха̄во наттхӣти лаккхан̣ато дӯрасса лаккхан̣атова сантикабха̄ва̄каран̣ам̣ лаккхан̣ато дӯрасса абхедананти дат̣т̣хаббам̣. пуриманайо вийа айам̣ найо на хотӣти еттакамева хи еттха дассетӣти бхиндама̄ноти еттха ча ан̃н̃атха̄ бхеданам̣ вуттам̣, бхеданам̣ идха ча ан̃н̃атха̄ вуттанти.
рӯпаккхандханиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. ведана̄ккхандханиддесаван̣н̣ана̄
8. чаккха̄дайо ¶ паса̄да̄ ол̣а̄рикаманомайаттабха̄вапарийа̄панна̄ ка̄йавоха̄рам̣ арахантӣти таббаттхука̄ адуккхамасукха̄ ‘‘ка̄йика̄’’ти парийа̄йена вутта̄, на ка̄йапаса̄даваттхукатта̄. на хи чаккха̄дайо ка̄йапаса̄да̄ хонтӣти. сантативасена кхан̣а̄дивасена ча̄ти еттха аддха̄самайавасена атӣта̄дибха̄васса ¶ авачанам̣ сукха̄дивасена бхинна̄йа атӣта̄дибха̄вавачанато. на хи сукха̄йева аддха̄васена самайавасена ча атӣта̄дика̄ хоти, татха̄ дуккха̄ адуккхамасукха̄ ча ка̄йикачетасика̄дибха̄вена бхинна̄. тена ведана̄самудайо аддха̄самайавасена атӣта̄дибха̄вена ваттаббатам̣ арахати самуда̄йасса техи париччхиндитаббатта̄, веданекадеса̄ пана еттха гахита̄ти те сантатикхан̣ехи париччхедам̣ араханти таттха татха̄париччхиндитабба̄нам̣ гахитатта̄ти. екасантатийам̣ пана сукха̄дианекабхедасаббха̄вена тесу йо бхедо париччхиндитаббабха̄вена гахито, тасса екаппака̄расса па̄кат̣асса париччхедика̄ там̣сахитадва̄ра̄ламбанаппаватта̄, авиччхедена тадуппа̄дакекавидхависайасама̄йогаппаватта̄ ча сантати бхавитум̣ арахатӣти тасса бхедантарам̣ ана̄маситва̄ париччхедакабха̄вена гахан̣ам̣ катам̣. лахупариваттино ва̄ дхамма̄ париваттаненева париччхедам̣ арахантӣти сантатикхан̣авасена париччхедо вутто. пуббанта̄парантамаджджхагата̄ти етена хетупаччайакиччавасена вуттанайам̣ дассети.
11. килесаггисампайогато садаратха̄. етена сабха̄вато ол̣а̄рикатам̣ дассети, дуккхавипа̄кат̣т̣хена̄ти етена ол̣а̄рикавипа̄каниппха̄данена киччато. каммавегаккхитта̄ каммапат̣ибаддхабхӯта̄ ча ка̄йакамма̄дибйа̄па̄равирахато нирусса̄ха̄ випа̄ка̄, саусса̄ха̄ ча кирийа̄ авипа̄ка̄. савипа̄ка̄ ча сагаббха̄ вийа ол̣а̄рика̄ти таббипаккхато авипа̄ка̄ сукхума̄ти вутта̄.
аса̄тат̣т̣хена̄ти амадхурат̣т̣хена. тена са̄тапат̣ипаккхам̣ анит̣т̣хасабха̄вам̣ дассети. дуккхат̣т̣хена̄ти дуккхамат̣т̣хена. тена дуккха̄нам̣ санта̄панакиччам̣ дассети. ‘‘йа̄йам̣, бханте, адуккхамасукха̄ ведана̄, сантасмим̣ еса̄ пан̣ӣте сукхе вутта̄ бхагавата̄’’ти (ма. ни. 2.88; сам̣. ни. 4.267) вачанато адуккхамасукха̄ пхаран̣асабха̄вавирахато асанта̄нам̣ ка̄мара̄гапат̣игха̄нусайа̄нам̣ ¶ анусайанасса ат̣т̣ха̄натта̄ санта̄, сукхе никантим̣ парийа̄да̄йа адхигантаббатта̄ падха̄набха̄вам̣ нӣта̄ти пан̣ӣта̄ти. татха̄ анадхигантабба̄ ча ка̄ма̄вачараджа̄тиа̄дисан̇карам̣ акатва̄ сама̄наджа̄тийам̣ н̃а̄н̣асампайуттавиппайутта̄дике сама̄набхеде сукхато пан̣ӣта̄ти йоджетабба̄. упабрӯхита̄нам̣ дха̄тӯнам̣ паччайабха̄вена сукха̄ кхобхети виба̄дхита̄нам̣ паччайабха̄вена дуккха̄ ча. убхайампи ка̄йам̣ бйа̄пентам̣ вийа уппаджджатӣти пхарати. мадайама̄нанти мадам̣ каронтам̣. чха̄дайама̄нанти иччхам̣ уппа̄дентам̣, аваттхарама̄нам̣ ва̄. гхамма̄бхитаттасса сӣтодакагхат̣ена а̄ситтасса йатха̄ ка̄йо упабрӯхито хоти, евам̣ сукхасаман̇гинопӣти катва̄ ‘‘а̄син̃чама̄нам̣ вийа̄’’ти вуттам̣. екаттанимиттейева̄ти патхавӣкасин̣а̄дике ¶ екасабха̄ве ева нимитте. чаратӣти на̄на̄ваджджане джаване ведана̄ вийа виппханданарахитатта̄ сукхума̄.
адхиппа̄йе акусалата̄йа аковидо. кусалаттике…пе… а̄гататта̄ти ‘‘кусала̄кусала̄ ведана̄ ол̣а̄рика̄, абйа̄ката̄ ведана̄ сукхума̄’’ти евам̣ а̄гататта̄. бхӯмантарабхеде дассетум̣ ‘‘йампӣ’’тиа̄ди а̄раддхам̣. имина̄ нӣха̄рена̄ти етена ‘‘ка̄ма̄вачарасукхато ка̄ма̄вачарупеккха̄ сукхума̄’’тиа̄дина̄ сабха̄ва̄дибхедена ча ол̣а̄рикасукхумабха̄вам̣ татра татрева катхенто на бхиндатӣти найам̣ дассети.
локийалокуттарамиссака̄ катхита̄, тасма̄ екантапан̣ӣте хӣнапан̣ӣта̄нам̣ уддхат̣атта̄ евамева екантахӣне ча йатха̄самбхавам̣ хӣнапан̣ӣтата̄ уддхаритабба̄ти анун̃н̃а̄там̣ хотӣти убхайаттха тадуддхаран̣е на куккучча̄йитаббанти аттхо.
акусала̄нам̣ кусала̄дӣхи сукхуматта̄бха̄вато па̄л̣ийа̄ а̄гатасса апариваттанӣйабха̄вена ‘‘хет̣т̣химанайо на олокетаббо’’ти вуттанти ваданти, там̣там̣ва̄панавасена катханепи париваттанам̣ наттхӣти на париваттанам̣ сандха̄йа ‘‘хет̣т̣химанайо на олокетаббо’’ти вуттам̣, хет̣т̣химанайасса пана вуттатта̄ авуттанайам̣ гахетва̄ ‘‘там̣ там̣ ва̄ пана̄’’ти ваттум̣ йуттанти ‘‘хет̣т̣химанайо на олокетаббо’’ти вуттанти ведитаббо. бахувипа̄ка̄ акусала̄ досуссанната̄йа ол̣а̄рика̄, татха̄ аппавипа̄ка̄ кусала̄. мандадосатта̄ аппавипа̄ка̄ акусала̄ сукхума̄, татха̄ бахувипа̄ка̄ кусала̄ ча. ол̣а̄рикасукхуманикантиваттхубха̄вато ка̄ма̄вачара̄дӣнам̣ ол̣а̄рикасукхумата̄ ¶ . са̄пӣти бха̄вана̄майа̄йа бхеданена да̄намайасӣламайа̄нан̃ча паччекам̣ бхеданам̣ найато дасситанти ведитаббам̣. са̄пӣти ва̄ тивидха̄пӣти йоджетаббам̣.
13. джа̄тиа̄дивасена асама̄накот̣т̣ха̄сата̄ висабха̄гат̣т̣хо. дуккхавипа̄ката̄дивасена асадисакиччата̄, асадисасабха̄вата̄ ва̄ висам̣сат̣т̣хо, на асампайого. йади сийа̄, дӯравипарийа̄йена сантикам̣ хотӣти сам̣сат̣т̣хат̣т̣хена сантиката̄ а̄паджджати, на ча ведана̄йа ведана̄сампайого аттхи. сантикападаван̣н̣ана̄йа ча ‘‘сабха̄гат̣т̣хена сариккхат̣т̣хена ча̄’’ти ваккхатӣти вуттанайенева аттхо ведитаббо.
на ¶ дӯрато сантикам̣ уддхаритаббанти касма̄ вуттам̣, ким̣ йатха̄ сантикато акусалато акусала̄ дӯрети уддхарӣйати, татха̄ тато дӯрато кусалато кусала̄ сантикети уддхаритум̣ на сакка̄ти? на сакка̄. татха̄ хи сати кусала̄ кусала̄йа сантикети катва̄ сантикато сантиката̄ ева уддхарита̄ сийа̄, татха̄ ча сати сантикасантикатарата̄вачанамева а̄паджджати, упа̄да̄йупа̄да̄йа дӯрасантиката̄ва идха вуччати, тасма̄ дӯрато дӯруддхаран̣ам̣ вийа сантикато сантикуддхаран̣ан̃ча на сакка̄ ка̄тум̣ дӯрадӯратарата̄йа вийа сантикасантикатарата̄йа ча анадхиппетатта̄. атха пана вадеййа ‘‘на кусала̄ кусала̄йа ева сантикети уддхаритабба̄, атха кхо йато са̄ дӯре, тасса̄ акусала̄йа̄’’ти, тан̃ча наттхи. на хи акусала̄йа кусала̄ када̄чи сантике аттхӣти. атха̄пи вадеййа ‘‘йа̄ акусала̄ кусала̄йа сантике, са̄ тато дӯрато кусалато уддхаритабба̄’’ти, тадапи наттхи. на хи кусале акусала̄ аттхи, йа̄ тато сантикети уддхарийеййа, тасма̄ идха вуттасса дӯрасса дӯрато аччантависабха̄гатта̄ дӯре сантикам̣ наттхӣти на сакка̄ дӯрато сантикам̣ уддхаритум̣, сантике панидха вутте бхинне таттхева дӯрам̣ лаббхатӣти а̄ха ‘‘сантикато пана дӯрам̣ уддхаритабба’’нти.
упа̄да̄йупа̄да̄йа дӯрато ча сантикам̣ на сакка̄ уддхаритум̣. лобхасахагата̄йа досасахагата̄ дӯре лобхасахагата̄ сантикети хи вуччама̄не сантикатова сантикам̣ уддхаритам̣ хоти. татха̄ досасахагата̄йа лобхасахагата̄ дӯре досасахагата̄ сантикети еттха̄пи ¶ сабха̄гато сабха̄гантарасса уддхат̣атта̄, на ча сакка̄ ‘‘лобхасахагата̄йа досасахагата̄ дӯре са̄ ева ча сантике’’ти ваттум̣ досасахагата̄йа сантикабха̄васса ака̄ран̣атта̄, тасма̄ висабха̄гата̄ бхедам̣ аггахетва̄ на паваттатӣти сабха̄га̄бйа̄пакатта̄ дӯрата̄йа дӯрато сантикуддхаран̣ам̣ на сакка̄ ка̄тум̣. на хи досасахагата̄ акусаласабха̄гам̣ саббам̣ бйа̄петва̄ паваттатӣти. сабха̄гата̄ пана бхедам̣ антогадхам̣ катва̄ паваттатӣти висабха̄габйа̄пакатта̄ сантиката̄йа сантикато дӯруддхаран̣ам̣ сакка̄ ка̄тум̣. акусалата̄ хи лобхасахагата̄дисаббависабха̄габйа̄пика̄ти. тена̄ха ‘‘на дӯрато сантикам̣ уддхаритабба’’нтиа̄ди.
ведана̄ккхандханиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
3. сан̃н̃а̄ккхандханиддесаван̣н̣ана̄
17. чаккхусампхассаджа̄ ¶ сан̃н̃а̄ти еттха йадипи ваттхуто пхассасса на̄мам̣ пхассато ча сан̃н̃а̄йа, ваттхувисит̣т̣хапхассена пана висит̣т̣хасан̃н̃а̄ ваттхуна̄ ча висит̣т̣ха̄ хоти пхассасса вийа тасса̄пи таббаттхукатта̄ти ‘‘ваттхуто на̄ма’’нти вуттам̣. пат̣игхасампхассаджа̄ сан̃н̃а̄ти еттха̄пи йатха̄ пхассо ваттха̄рамман̣апат̣игхат̣т̣анена уппанно, татха̄ тато джа̄тасан̃н̃а̄пӣти ‘‘ваттха̄рамман̣ато на̄ма’’нти вуттам̣. еттха ча пат̣игхаджо сампхассо, пат̣игхавин̃н̃еййо ва̄ сампхассо пат̣игхасампхассоти уттарападалопам̣ катва̄ вуттанти ведитаббам̣.
вин̃н̃еййабха̄ве вачанам̣ адхикичча паватта̄, вачана̄дхӣна̄ ва̄ арӯпаккхандха̄, адхивачанам̣ ва̄ етесам̣ пака̄санам̣ аттхӣти ‘‘адхивачана̄’’ти вуччанти, татоджо сампхассо адхивачанасампхассо, сампхассойева ва̄ йатха̄вуттехи аттхехи адхивачано ча сампхассо ча̄ти адхивачанасампхассо, адхивачанавин̃н̃еййо ва̄ сампхассо адхивачанасампхассо, тато тасмим̣ ва̄ джа̄та̄ адхивачанасампхассаджа̄. пан̃чадва̄рикасампхассепи йатха̄вутто аттхо самбхаватӣти тена парийа̄йена татоджа̄пи сан̃н̃а̄ ‘‘адхивачанасампхассаджа̄’’ти вутта̄. йатха̄ пана ан̃н̃аппака̄ра̄самбхавато маносампхассаджа̄ ниппарийа̄йена ‘‘адхивачанасампхассаджа̄’’ти вуччати, на евам̣ айам̣ пат̣игхасампхассаджа̄ а̄вен̣икаппака̄рантарасамбхаватоти адхиппа̄йо.
йади ¶ евам̣ чатта̄ро кхандха̄пи йатха̄вуттасампхассато джа̄татта̄ ‘‘адхивачанасампхассаджа̄’’ти ваттум̣ йутта̄, сан̃н̃а̄ва касма̄ евам̣ вутта̄ти? тин̣н̣ам̣ кхандха̄нам̣ аттхавасена аттано паттампи на̄мам̣ йаттха паваттама̄но адхивачанасампхассаджа-саддо нирул̣хата̄йа дхамма̄бхила̄по хоти, тасса̄ сан̃н̃а̄йа ева а̄ропетва̄ сайам̣ ниваттанам̣ хоти. тена̄ха ‘‘тайо хи арӯпино кхандха̄’’тиа̄ди. атха ва̄ сан̃н̃а̄йа пат̣игхасампхассаджа̄ти ан̃н̃ампи висит̣т̣хам̣ на̄мам̣ аттхӣти адхивачанасампхассаджа̄на̄мам̣ тин̣н̣ам̣йева кхандха̄нам̣ бхавитум̣ арахати. те пана аттано на̄мам̣ сан̃н̃а̄йа датва̄ ниватта̄ти имаматтхам̣ сандха̄йа̄ха ‘‘тайо хи арӯпино кхандха̄’’тиа̄ди. пан̃чадва̄рикасан̃н̃а̄ олокетва̄пи джа̄нитум̣ сакка̄ти идам̣ тена тена̄дхиппа̄йена хаттхавика̄ра̄дикаран̣е тададхиппа̄йавиджа̄нананимиттабхӯта̄ вин̃н̃атти вийа раджджитва̄ олокана̄дӣсу раттата̄дивиджа̄нананимиттам̣ олоканам̣ чаккхувин̃н̃а̄н̣ависайасама̄гаме па̄кат̣ам̣ хотӣти там̣сампайутта̄йа сан̃н̃а̄йапи татха̄па̄кат̣абха̄вам̣ сандха̄йа вуттам̣.
раджджитва̄ ¶ олокана̄дивасена па̄кат̣а̄ джаванаппаватта̄ бхавитум̣ арахатӣти етисса̄ а̄сан̇ка̄йа ниваттанаттхам̣ ‘‘паса̄даваттхука̄ ева̄’’ти а̄ха. ан̃н̃ам̣ чинтентанти йам̣ пуббе тена чинтитам̣ н̃а̄там̣, тато ан̃н̃ам̣ чинтентанти аттхо.
сан̃н̃а̄ккхандханиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
4. сан̇кха̄раккхандханиддесаван̣н̣ана̄
20. хет̣т̣химакот̣ийа̄ти еттха бхумманиддесова. таттха хи падха̄нам̣ дасситанти. йади евам̣ упаримакот̣ийа̄ там̣ на дасситанти а̄паджджатӣти? на̄паджджати, упаримакот̣игатабха̄вена вина̄ хет̣т̣химакот̣игатабха̄ва̄бха̄вато. хет̣т̣химакот̣и хи саббабйа̄пика̄ти. дутийе каран̣аниддесо, хет̣т̣химакот̣ийа̄ а̄гата̄ти самбандхо. пуримепи ва̄ ‘‘хет̣т̣химакот̣ийа̄’’ти йам̣ вуттам̣, тан̃ча падха̄насан̇кха̄радассанавасена̄ти самбандхакаран̣ена каран̣аниддесова. там̣сампайутта̄ сан̇кха̄ра̄ти екӯнапан̃н̃а̄саппабхеде сан̇кха̄ре а̄ха. гахита̄ва хонти таппат̣ибаддхатта̄.
сан̇кха̄раккхандханиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
пакин̣н̣акакатха̄ван̣н̣ана̄
самуггама-саддо ¶ сан̃джа̄тийам̣ а̄диуппаттийам̣ нирул̣хо. там̣там̣паччайасама̄йоге хи пуримабхавасан̇кха̄та̄ пуримантато уддхан̇гаманам̣ самуггамо, сандхийам̣ ва̄ пат̣исандхийам̣ уггамо самуггамо. со пана йаттха пан̃чаккхандха̄ парипун̣н̣а̄ самуггаччханти, таттхева дассито. етена найена апарипун̣н̣акхандхасамуггамо екавока̄рачатувока̄ресу сакка̄ вин̃н̃а̄тунти. атха ва̄ йатха̄дхигата̄нам̣ пан̃чаннампи кхандха̄нам̣ саха уггамо уппатти самуггамо. етасмим̣ аттхе викалуппатти асан̇гахита̄ хоти. химавантаппадесе джа̄тимантаел̣акаломам̣ джа̄тиун̣н̣а̄. саппиман̣д̣абиндӯти евам̣ еттха̄пи бинду-саддо ¶ йоджетаббо. евам̣ван̣н̣аппат̣ибха̄ганти евам̣ван̣н̣ам̣ евам̣сан̣т̣ха̄нан̃ча. пат̣ибхаджанам̣ ва̄ пат̣ибха̄го, садисата̄бхаджанам̣ садисата̄паттӣти аттхо. евам̣видхо ван̣н̣аппат̣ибха̄го етасса̄ти евам̣ван̣н̣аппат̣ибха̄гам̣.
сантатисӣса̄нӣти сантатимӯла̄ни, сантатикот̣т̣ха̄са̄ ва̄. анекиндрийасама̄ха̄рабха̄вато хи падха̄нан̇гам̣ ‘‘сӣса’’нти вуччати, евам̣ ваттхудасака̄дикот̣т̣ха̄са̄ анекарӯпасамуда̄йабхӯта̄ ‘‘сӣса̄нӣ’’ти вутта̄нӣти.
пан̃чаккхандха̄ парипун̣н̣а̄ хонтӣти ган̣ана̄па̄рипӯрим̣ сандха̄йа вуттам̣, на тасса тасса кхандхасса парипун̣н̣атам̣. каммасамут̣т̣ха̄напавен̣ийа̄ вуттатта̄ ‘‘утучитта̄ха̄раджапавен̣ӣ ча еттакам̣ ка̄лам̣ атиккамитва̄ хотӣ’’тиа̄дина̄ ваттабба̄ сийа̄, там̣ пана ‘‘пубба̄парато’’ти еттха ваккхатӣти акатхетва̄ каммаджапавен̣ӣ ча на сабба̄ вутта̄ти авуттам̣ дассетум̣ опапа̄тикасамуггамо на̄ма дассито. евам̣…пе… пан̃чаккхандха̄ парипун̣н̣а̄ хонтӣти парипун̣н̣а̄йатана̄нам̣ васена найо дассито, апарипун̣н̣а̄йатана̄нам̣ пана ка̄ма̄вачара̄нам̣ рӯпа̄вачара̄нам̣ парихӣна̄йатанасса васена сантатисӣсаха̄ни ведитабба̄.
пубба̄паратоти айам̣ вича̄ран̣а̄ на пан̃чаннам̣ кхандха̄нам̣ уппаттийам̣, атха кхо тесам̣ рӯпасамут̣т̣ха̄панети дат̣т̣хабба̄. там̣ дассенто а̄ха ‘‘евам̣ пана̄’’тиа̄ди. апаччха̄апуре уппаннесӯти етена сам̣сайака̄ран̣ам̣ дассети. сахуппаннесу хи идамева пат̣хамам̣ рӯпам̣ самут̣т̣ха̄пети, идам̣ паччха̄ти адасситам̣ на сакка̄ вин̃н̃а̄тум̣. еттха ча ‘‘пубба̄парато’’ти етисса̄ вича̄ран̣а̄йа ваттхубха̄вена пат̣исандхийам̣ уппанна̄ паватта̄ пан̃чаккхандха̄ гахита̄. таттха ча ниддха̄ран̣е ¶ бхумманиддесоти ‘‘рӯпам̣ пат̣хамам̣ рӯпам̣ самут̣т̣ха̄петӣ’’ти а̄ха. ан̃н̃атха̄ бха̄венабха̄валаккхан̣аттхе бхумманиддесе сати рӯпасса рӯпасамут̣т̣ха̄панаккхан̣е каммассапи рӯпасамут̣т̣ха̄нам̣ вадантӣти убхайанти ваттаббам̣ сийа̄ти. рӯпа̄рӯпасантатин̃ча гахетва̄ айам̣ вича̄ран̣а̄ паватта̄ти ‘‘рӯпам̣ пат̣хамам̣ рӯпам̣ самут̣т̣ха̄петӣ’’ти вуттам̣. ан̃н̃атха̄ пат̣исандхиккхан̣е ева виджджама̄не гахетва̄ вича̄ран̣а̄йа карийама̄на̄йа арӯпасса рӯпасамут̣т̣ха̄панамева наттхӣти пубба̄парасамут̣т̣ха̄панавича̄ран̣а̄ва идха на упападжджатӣти ваттаббам̣ сийа̄ти. ваттху уппа̄даккхан̣е дуббалам̣ хотӣти саббарӯпа̄нам̣ уппа̄даккхан̣е дуббалатам̣ сандха̄йа вуттам̣. тада̄ хи там̣ паччха̄джа̄тапаччайарахитам̣ а̄ха̄ра̄дӣхи ча анупаттхаддханти ‘‘дуббала’’нти вуттам̣. каммавегаккхиттатта̄ти ¶ идам̣ сатипи бхаван̇гасса каммаджабха̄ве са̄йам̣ випа̄касантати пат̣исандхиккхан̣е пуримабхаван̇гасамут̣т̣ха̄пакато ан̃н̃ена каммуна̄ кхитта̄ вийа аппатит̣т̣хита̄, тато паран̃ча сама̄насантатийам̣ анантарапаччайам̣ пуреджа̄тапаччайан̃ча лабхитва̄ патит̣т̣хита̄ти имаматтхам̣ сандха̄йа вуттам̣.
павен̣ӣ гхат̣ийатӣти чаккха̄диваттхусантати екасмим̣ виджджама̄не ева ан̃н̃асса ниродхуппаттивасена гхат̣ийати, на чутипат̣исандхиниссайаваттхӯнам̣ вийа виччхедаппаваттӣти аттхо. ан̇гатоти джха̄нан̇гато. джха̄нан̇га̄ни хи читтена саха рӯпасамут̣т̣ха̄пака̄ни, тесам̣ анубалада̄йака̄ни магган̇га̄дӣни тесу виджджама̄несу висесарӯпаппаваттидассанато. атха ва̄ йа̄ни читтан̇га̄ни четана̄дӣни читтасса рӯпасамут̣т̣ха̄пане ан̇габха̄вам̣ саха̄йабха̄вам̣ гаччханти, тесам̣ балада̄йакехи джха̄нан̇га̄дӣхи апарихӣнанти аттхо. тато парихӣнатта̄ хи чаккхувин̃н̃а̄н̣а̄дӣни рӯпам̣ на самут̣т̣ха̄пентӣти. йо пана вадеййа ‘‘пат̣исандхичиттена сахаджа̄таваттху тасса т̣хитиккхан̣е ча бхан̇гаккхан̣е ча пуреджа̄танти катва̄ паччайавекалла̄бха̄вато тасмим̣ кхан̣адвайе рӯпам̣ самут̣т̣ха̄петӯ’’ти, там̣ нива̄ренто а̄ха ‘‘йади хи читта’’нтиа̄ди. таттха т̣хитибхан̇гаккхан̣есупи тесам̣ дхамма̄нам̣ ваттху пуреджа̄там̣ на хотӣти на ваттаббамеветанти ануджа̄ни, таттха̄пи досам̣ дассети. йади тада̄ рӯпам̣ самут̣т̣ха̄пеййа, тава матена пат̣исандхичиттампи самут̣т̣ха̄пеййа, тада̄ пана рӯпуппа̄данамева наттхи. йада̄ ча рӯпуппа̄данам̣, тада̄ уппа̄даккхан̣е тава матенапи паччайавекалламева пат̣исандхиккхан̣е пуреджа̄таниссайа̄бха̄вато, тасма̄ пат̣исандхичиттам̣ рӯпам̣ на самут̣т̣ха̄петӣти айаметтха адхиппа̄йо. уппа̄даккхан̣е ат̣т̣ха рӯпа̄ни гахетва̄ ¶ ут̣т̣хахати. касма̄? арӯпадхамма̄нам̣ анантара̄дипаччайавасена савега̄нам̣ парипун̣н̣абала̄намева уппаттито.
ависайата̄йа̄ти агатапуббасса га̄масса а̄гантукасса ависайабха̄вато. аппахутата̄йа̄ти таттха тасса аниссарабха̄вато. читтасамут̣т̣ха̄на…пе… т̣хита̄нӣти идам̣ йеха̄ка̄рехи читтасамут̣т̣ха̄нарӯпа̄нам̣ читтачетасика̄ паччайа̄ хонти, техи саббехи пат̣исандхийам̣ читтачетасика̄ саматим̣сакаммаджарӯпа̄нам̣ йатха̄самбхавам̣ паччайа̄ хонтӣти катва̄ вуттам̣.
ват̣т̣амӯланти тан̣ха̄ авиджджа̄ вуччати. чутичиттена уппаджджама̄нам̣ рӯпам̣ тато пуриматарехи уппаджджама̄нам̣ вийа на бхавантаре уппаджджатӣти ват̣т̣амӯласса вӯпасантатта̄ ануппатти вича̄ретабба̄.
рӯпасса ¶ наттхита̄йа̄ти рӯпа̄нам̣ ниссаран̣атта̄ арӯпасса, вира̄гавасена пахӣнатта̄ уппа̄детаббасса абха̄вам̣ сандха̄йа вуттам̣. рӯпока̄се ва̄ рӯпам̣ аттхӣти катва̄ рӯпапаччайа̄нам̣ рӯпуппа̄данам̣ хоти, арӯпам̣ пана рӯпасса ока̄со на хотӣти йасмим̣ рӯпе сати читтам̣ ан̃н̃ам̣ рӯпам̣ уппа̄деййа, тадева таттха наттхӣти аттхо. пуримарӯпассапи хи паччайабха̄во аттхи путтасса питисадисата̄дассанатоти.
уту пана пат̣хамам̣ рӯпам̣ самут̣т̣ха̄пети пат̣исандхичиттасса т̣хитиккхан̣е самут̣т̣ха̄панатоти адхиппа̄йо. уту на̄ма чеса дандханиродхотиа̄ди утусса т̣ха̄наккхан̣е уппа̄дане ка̄ран̣адассанаттхам̣ арӯпа̄нам̣ уппа̄дака̄ладассанаттхан̃ча вуттам̣. дандханиродхатта̄ хи со т̣хитиккхан̣е балава̄ти тада̄ рӯпам̣ самут̣т̣ха̄пети, тасмим̣ дхаранте ева кхиппаниродхатта̄ сол̣асасу читтесу уппаннесу пат̣исандхианантарам̣ читтам̣ утуна̄ самут̣т̣хите рӯпе пуна самут̣т̣ха̄петӣти адхиппа̄йо. тасмим̣ дхаранте ева сол̣аса читта̄ни уппаджджитва̄ нируджджхантӣти етена пана вачанена йади уппа̄даниродхаккхан̣а̄ дхарама̄наккхан̣е ева гахита̄, ‘‘сол̣асачиттаккхан̣а̄йукам̣ рӯпа’’нти вуттам̣ хоти, атхуппа̄даккхан̣ам̣ аггахетва̄ ниродхаккхан̣ова гахито, ‘‘саттарасачиттаккхан̣а̄йука’’нти, саче ниродхаккхан̣ам̣ аггахетва̄ уппа̄даккхан̣о гахито, ‘‘адхикасол̣асачиттаккхан̣а̄йука’’нти, йади пана уппа̄даниродхаккхан̣а̄ дхарама̄наккхан̣е на гахита̄, ‘‘адхикасаттарасачиттаккхан̣а̄йука’’нти. йасма̄ пана ‘‘тесу пат̣исандхианантара’’нти ¶ пат̣исандхипи тасса дхарама̄наккхан̣е уппаннесу гахита̄, тасма̄ уппа̄даккхан̣о дхарама̄наккхан̣е гахитоти ниродхаккхан̣е аггахите адхикасол̣асачиттаккхан̣а̄йуката̄ ваккхама̄на̄, гахите ва̄ сол̣асачиттаккхан̣а̄йуката̄ адхиппета̄ти ведитабба̄.
оджа̄ кхара̄ти саваттхукам̣ оджам̣ сандха̄йа̄ха. сабха̄вато сукхума̄йа хи оджа̄йа ваттхувасена аттхи ол̣а̄рикасукхумата̄ти.
читтан̃чева̄ти читтасса пуббан̇гамата̄йа вуттам̣, там̣сампайуттака̄пи пана рӯпасамут̣т̣ха̄пака̄ хонтӣти. йатха̄ха ‘‘хетӯ хетусампайуттака̄нам̣ дхамма̄нам̣ там̣самут̣т̣ха̄на̄нан̃ча рӯпа̄нам̣ хетупаччайена паччайо’’тиа̄ди (пат̣т̣ха̄. 1.1.1). читтанти ва̄ читтуппа̄дам̣ ган̣ха̄ти, на каммачетанам̣ вийа екадхаммамева авиджджама̄нам̣. каммасамут̣т̣ха̄нан̃ча там̣сампайуттехипи самут̣т̣хитам̣ хотӯти че? на, техи самут̣т̣хитабха̄васса авуттатта̄, авачанан̃ча тесам̣ кеначи паччайена паччайабха̄ва̄бха̄вато.
аддха̄напариччхедатоти ¶ ка̄лапариччхедато. таттха ‘‘саттараса читтаккхан̣а̄ рӯпасса аддха̄, рӯпасса саттарасамо бха̄го арӯпасса̄’’ти есо аддха̄напариччхедо адхиппето. пат̣исандхиккхан̣ети идам̣ найадассанаматтам̣ дат̣т̣хаббам̣ тато парампи рӯпа̄рӯпа̄нам̣ сахуппаттисаббха̄вато, на панетам̣ пат̣исандхиккхан̣е асахуппаттиабха̄вам̣ сандха̄йа вуттанти дат̣т̣хаббам̣, пат̣исандхичиттасса т̣хитибхан̇гаккхан̣есупи рӯпуппаттим̣ сайамева ваккхатӣти. пхалаппаттанидассанена ча рӯпа̄рӯпа̄нам̣ асама̄нака̄латам̣ нидассети, на сахуппа̄дам̣ тадаттхам̣ ана̄раддхатта̄. сахуппа̄дена пана асама̄нака̄лата̄ сукхадӣпана̄ хотӣти там̣дӣпанаттхамева сахуппа̄даггахан̣ам̣.
йади евам̣ рӯпа̄рӯпа̄нам̣ асама̄наддхатта̄ арӯпам̣ оха̄йа рӯпасса паватти а̄паджджатӣти етасса̄ нива̄ран̣аттхама̄ха ‘‘таттха кин̃ча̄пӣ’’тиа̄ди. екаппама̄н̣а̄ва̄ти нирантарам̣ паваттама̄несу рӯпа̄рӯпадхаммесу ниччхиддесу арӯпарахитам̣ рӯпам̣, рӯпарахитам̣ ва̄ арӯпам̣ наттхӣти катва̄ вуттам̣. айан̃ча катха̄ пан̃чавока̄ре каммаджарӯпаппаваттим̣ нибба̄напат̣ибха̄ганиродхасама̄паттирахитам̣ сандха̄йа ката̄ти дат̣т̣хабба̄. паде паданти аттано паде ева падам̣ никкхипанто вийа лахум̣ лахум̣ аккамитва̄ти аттхо. аноха̄йа̄ти йа̄ва чути, та̄ва ¶ авиджахитва̄, чутиккхан̣е пана сахева нируджджхантӣти. йасмин̃чаддха̄не ан̃н̃аман̃н̃ам̣ аноха̄йа паватти, со ча пат̣исандхичутипариччхинно уккам̣сато етесам̣ аддха̄ти. еванти етена пуббе вуттам̣ авакам̣сато аддха̄пака̄рам̣ иман̃ча сан̇ган̣ха̄тӣти дат̣т̣хаббам̣.
екуппа̄дана̄на̄ниродхатоти етам̣ двайамапи саха гахетва̄ рӯпа̄рӯпа̄нам̣ ‘‘екуппа̄дана̄на̄ниродхато’’ти еко дат̣т̣хабба̄ка̄ро вуттоти дат̣т̣хаббо. евам̣ ито паресупи. паччхимакаммаджам̣ т̣хапетва̄ти тасса чутичиттена саха нируджджханато на̄на̄ниродхо наттхӣти катва̄ вуттанти ваданти. тасса пана екуппа̄допи наттхи хет̣т̣ха̄ сол̣асаке паччхимасса бхан̇гаккхан̣е уппаттивачанато. йади пана йасса екуппа̄дана̄на̄ниродха̄ двепи на санти, там̣ т̣хапетаббам̣. саббампи читтасса бхан̇гаккхан̣е уппаннам̣ т̣хапетаббам̣ сийа̄, паччхимакаммаджасса пана уппаттито парато читтесу паваттама̄несу каммаджарӯпасса ануппаттито ваджджетаббам̣ гахетаббан̃ча тада̄ наттхӣти ‘‘паччхимакаммаджам̣ т̣хапетва̄’’ти вуттанти ведитаббам̣. тато пуббе пана ат̣т̣хачатта̄лӣсакаммаджарӯпапавен̣ӣ аттхӣти таттха йам̣ читтасса уппа̄даккхан̣е уппаннам̣, там̣ ан̃н̃асса уппа̄даккхан̣е нируджджхатӣти ‘‘екуппа̄дана̄на̄ниродха’’нти гахетва̄ т̣хитибхан̇гаккхан̣есу уппаннарӯпа̄ни ваджджетва̄ евам̣ екуппа̄дана̄на̄ниродхато ведитабба̄ти йоджана̄ ¶ ката̄ти дат̣т̣хабба̄. тан̃хи рӯпам̣ арӯпена, арӯпан̃ча тена екуппа̄дана̄на̄ниродханти. таттха сан̇кхаликасса вийа самбандхо павен̣ӣти катва̄ ат̣т̣хачатта̄лӣсакаммаджийавачанам̣ катам̣, ан̃н̃атха̄ екӯнапан̃н̃а̄сакаммаджийавачанам̣ каттаббам̣ сийа̄.
на̄нуппа̄да…пе… паччхимакаммаджена дӣпетабба̄ти тена судӣпанатта̄ вуттам̣. етена хи найена сакка̄ тато пуббепи екасса читтасса бхан̇гаккхан̣е уппаннарӯпам̣ ан̃н̃ассапи бхан̇гаккхан̣е ева нируджджхатӣти там̣ арӯпена, арӯпан̃ча тена на̄нуппа̄дам̣ еканиродханти вин̃н̃а̄тунти. убхайаттха̄пи пана ан̃н̃асса читтасса т̣хитиккхан̣е уппаннам̣ рӯпам̣ ан̃н̃асса т̣хитиккхан̣е, тасса т̣хитиккхан̣е уппаджджитва̄ т̣хитиккхан̣е ева нируджджханакам̣ арӯпан̃ча на сан̇гахитам̣, там̣ ‘‘на̄нуппа̄дато на̄на̄ниродхато’’ти еттхева сан̇гахам̣ гаччхатӣти ведитаббам̣. чатусантатикарӯпена хи на̄нуппа̄дана̄на̄ниродхата̄дӣпана̄ еттха т̣хитиккхан̣е уппаннасса дасситатта̄ адасситасса васена найадассанам̣ хотӣти. саматим̣сакаммаджарӯпесу ева т̣хитассапи габбхе гатасса маран̣ам̣ аттхӣти тесам̣ ева васена паччхимакампи йоджитам̣. амара̄ на̄ма бхавеййум̣, касма̄? йатха̄ чханнам̣ ваттхӯнам̣ паватти ¶ , евам̣ тадуппа̄дакакамменева бхаван̇га̄дӣнан̃ча таббаттхука̄нам̣ паваттийа̄ бхавитаббанти. на хи там̣ ка̄ран̣ам̣ аттхи, йена там̣ каммаджесу екаччам̣ паваттеййа, екаччам̣ на паваттеййа̄ти. тасма̄ а̄йуусма̄вин̃н̃а̄н̣а̄дӣнам̣ джӣвитасан̇кха̄ра̄нам̣ анӯнатта̄ вуттам̣ ‘‘амара̄ на̄ма бхавеййу’’нти.
‘‘уппа̄даккхан̣е уппаннам̣ ан̃н̃асса уппа̄даккхан̣е нируджджхати, т̣хитиккхан̣е уппаннам̣ ан̃н̃асса т̣хитиккхан̣е, бхан̇гаккхан̣е уппаннам̣ ан̃н̃асса бхан̇гаккхан̣е нируджджхатӣ’’ти идам̣ ат̣т̣хакатха̄йам̣ а̄гататта̄ вуттанти адхиппа̄йо. аттано пана̄дхиппа̄йам̣ уппа̄даккхан̣е уппаннам̣ ниродхаккхан̣е, т̣хитиккхан̣е уппаннан̃ча уппа̄даккхан̣е, бхан̇гаккхан̣е уппаннам̣ т̣хитиккхан̣е нируджджхатӣти дӣпетийева. еван̃ча катва̄ аддха̄напариччхеде ‘‘там̣ пана саттарасамена читтена саддхим̣ нируджджхатӣ’’ти (вибха. ат̣т̣ха. 26 пакин̣н̣акакатха̄) вуттам̣. има̄йа па̄л̣ийа̄ вируджджхати, касма̄? чатусамут̣т̣ха̄никарӯпассапи сама̄на̄йуката̄йа бхавитаббатта̄ти адхиппа̄йо. йатха̄ пана етехи йоджитам̣, татха̄ рӯпасса екуппа̄дана̄на̄ниродхата̄ на̄нуппа̄деканиродхата̄ ча наттхийева.
йа̄ пана етехи рӯпасса саттарасачиттаккхан̣а̄йуката̄ вутта̄, йа̄ ча ат̣т̣хакатха̄йам̣ татийабха̄га̄дхикасол̣асачиттаккхан̣а̄йуката̄, са̄ пат̣иччасамуппа̄давибхан̇гат̣т̣хакатха̄йам̣ (вибха. ат̣т̣ха. 227) атӣта̄рамман̣а̄йа ¶ чутийа̄ анантара̄ паччуппанна̄рамман̣ам̣ пат̣исандхим̣ дассетум̣ ‘‘етта̄вата̄ ека̄даса читтаккхан̣а̄ атӣта̄ хонти, татха̄ пан̃чадаса читтаккхан̣а̄ атӣта̄ хонти, атха̄васесапан̃чачиттаекачиттаккхан̣а̄йуке тасмим̣ йева̄рамман̣е пат̣исандхичиттам̣ уппаджджатӣ’’ти дасситена сол̣асачиттаккхан̣а̄йукабха̄вена вируджджхати. на хи сакка̄ ‘‘т̣хитиккхан̣е ева рӯпам̣ а̄па̄тхама̄гаччхатӣ’’ти ваттум̣. татха̄ хи сати на рӯпасса ека̄даса ва̄ пан̃чадасева ва̄ читтаккхан̣а̄ атӣта̄, атха кхо атирекаека̄дасапан̃чадасачиттаккхан̣а̄. тасма̄ йадипи пан̃чадва̄ре т̣хитиппаттамева рӯпам̣ паса̄дам̣ гхат̣т̣етӣти йуджджеййа, манодва̄ре пана уппа̄даккхан̣епи а̄па̄тхама̄гаччхатӣти иччхитаббаметам̣. на хи манодва̄ре атӣта̄дӣсу кин̃чи а̄па̄тхам̣ на̄гаччхатӣти. манодва̄ре ча евам̣ вуттам̣ ‘‘ека̄даса читтаккхан̣а̄ атӣта̄, атха̄васесапан̃чачиттаккхан̣а̄йуке’’ти (вибха. ат̣т̣ха. 227).
йо четтха читтасса т̣хитиккхан̣о вутто, со ча аттхи наттхӣти вича̄ретаббо. читтайамаке (йама. 2.читтайамака.102) хи ‘‘уппаннам̣ уппаджджама̄нанти? бхан̇гаккхан̣е уппаннам̣, но ¶ ча уппаджджама̄на’’нти еттакамева вуттам̣, на вуттам̣ ‘‘т̣хитиккхан̣е бхан̇гаккхан̣е ча̄’’ти. татха̄ ‘‘нуппаджджама̄нам̣ нуппаннанти? бхан̇гаккхан̣е нуппаджджама̄нам̣, но ча нуппанна’’нти еттакамева вуттам̣, на вуттам̣ ‘‘т̣хитиккхан̣е бхан̇гаккхан̣е ча̄’’ти. евам̣ ‘‘на нируддхам̣ на нируджджхама̄нам̣, на нируджджхама̄нам̣ на нируддха’’нти етесам̣ парипун̣н̣ависсаджджане ‘‘уппа̄даккхан̣е ана̄гатан̃ча̄’’ти ватва̄ ‘‘т̣хитиккхан̣е’’ти авачанам̣, атиккантака̄лава̄ре ча ‘‘бхан̇гаккхан̣е читтам̣ уппа̄даккхан̣ам̣ вӣтикканта’’нти ватва̄ ‘‘т̣хитиккхан̣е’’ти авачанам̣ т̣хитиккхан̣а̄бха̄вам̣ читтасса дӣпети. суттесупи хи ‘‘т̣хитасса ан̃н̃атхаттам̣ пан̃н̃а̄йатӣ’’ти тассева (сам̣. ни. 3.38; а. ни. 3.47) екасса ан̃н̃атхатта̄бха̄вато ‘‘йасса̄ ан̃н̃атхаттам̣ пан̃н̃а̄йати, са̄ сантатит̣хитӣ’’ти на на сакка̄ ваттунти, виджджама̄нам̣ ва̄ кхан̣адвайасаман̇гим̣ т̣хитанти.
йо четтха читтаниродхаккхан̣е рӯпуппа̄до вутто, со ча вича̄ретаббо ‘‘йасса ва̄ пана самудайасаччам̣ нируджджхати, тасса дуккхасаччам̣ уппаджджатӣти? ноти вутта’’нти (йама. 1.саччайамака.136). йо ча читтасса уппа̄даккхан̣е рӯпаниродхо вутто, со ча вича̄ретаббо ‘‘йасса кусала̄ дхамма̄ уппаджджанти, тасса абйа̄ката̄ дхамма̄ нируджджхантӣти? нотиа̄ди (йама. 3.дхаммайамака.163) вутта’’нти. на ча читтасамут̣т̣ха̄нарӯпамева сандха̄йа пат̣иккхепо катоти сакка̄ ваттум̣ ¶ читтасамут̣т̣ха̄нарӯпа̄дхика̄расса абха̄ва̄, абйа̄катасаддасса ча читтасамут̣т̣ха̄нарӯпесвева аппаваттито. йади сан̇кха̄райамаке ка̄йасан̇кха̄расса читтасан̇кха̄рена сахуппа̄деканиродхавачанато абйа̄ката-саддена читтасамут̣т̣ха̄намеветтха гахитанти ка̄ран̣ам̣ вадеййа, тампи ака̄ран̣ам̣. на хи тена вачанена ан̃н̃арӯпа̄нам̣ читтена сахуппа̄дасаханиродхапат̣иккхепо като, на̄пи на̄нуппа̄дана̄на̄ниродха̄нуджа̄нанам̣, нева читтасамут̣т̣ха̄нато ан̃н̃асса абйа̄катабха̄ванива̄ран̣ан̃ча катам̣, тасма̄ татха̄ аппат̣иккхитта̄на̄нун̃н̃а̄та̄нива̄рита̄бйа̄катабха̄ва̄нам̣ сахуппа̄дасаханиродха̄дика̄нам̣ каммаджа̄дӣнам̣ етена читтасса уппа̄даккхан̣е ниродхо пат̣иккхиттоти на сакка̄ каммаджа̄дӣнам̣ читтасса уппа̄даккхан̣е ниродхам̣ ваттум̣. йамакапа̄л̣иануссаран̣е ча сати уппа̄да̄нантарам̣ читтасса бхиджджама̄ната̄ти тасмим̣ кхан̣е читтам̣ на ча рӯпам̣ самут̣т̣ха̄пети винассама̄натта̄, на̄пи ча ан̃н̃асса рӯпасамут̣т̣ха̄пакасса саха̄йабха̄вам̣ гаччхатӣти пат̣исандхичиттена сахуппанно уту таданантарасса читтасса уппа̄даккхан̣е рӯпам̣ самут̣т̣ха̄пеййа. еван̃ча сати рӯпа̄рӯпа̄нам̣ а̄димхи саха рӯпасамут̣т̣ха̄панато пубба̄паратоти идампи наттхи, атилахупариваттан̃ча ¶ читтанти йена сахуппаджджати, там̣ читтаккхан̣е рӯпам̣ уппаджджама̄намева̄ти сакка̄ ваттум̣. тенева хи там̣ пат̣исандхито уддхам̣ ачиттасамут̣т̣ха̄на̄нам̣ аттана̄ саха уппаджджама̄на̄нам̣ на кеначи паччайена паччайо хоти, таданантаран̃ча там̣ т̣хитиппаттанти таданантарам̣ читтам̣ тасса паччха̄джа̄тапаччайо хоти, на сахаджа̄тапаччайоти. йади евам̣ ‘‘йасса ка̄йасан̇кха̄ро уппаджджати, тасса вачӣсан̇кха̄ро нируджджхатӣти? но’’ти (йама. 2.сан̇кха̄райамака.128), ваттаббанти че? на, читтаниродхаккхан̣е рӯпуппа̄да̄рамбха̄бха̄ватоти. ниппарийа̄йена хи читтасса уппа̄даккхан̣е ева рӯпам̣ уппаджджама̄нам̣ хоти, читтаккхан̣е пана авӣтиватте там̣ аттано рӯпасамут̣т̣ха̄панапуреджа̄тапаччайакиччам̣ на кароти, арӯпан̃ча тасса паччха̄джа̄тапаччайо на хотӣти т̣хитиппаттивисеса̄ла̄бхам̣ сандха̄йа парийа̄йена идам̣ вуттанти.
тато парам̣ пана̄ти етасса ‘‘еттха пана йадета’’нтиа̄дика̄йапи сан̇гахакатха̄йа нит̣т̣хита̄йа пуримакатха̄йа саннит̣т̣ха̄нато ‘‘тато пат̣т̣ха̄йа каммаджарӯпапавен̣ӣ на паваттатӣ’’ти етена саха самбандхоти чутито паранти аттхо.
рӯпам̣ пана рӯпена саха̄тиа̄дина̄ йатха̄ ат̣т̣хакатха̄йам̣ вуттам̣, татха̄ екуппа̄деканиродхата̄ рӯпа̄нам̣ арӯпехи, арӯпа̄нам̣ рӯпехи ча наттхӣти катва̄ рӯпа̄нам̣ рӯпехева, арӯпа̄нан̃ча арӯпехи йоджита̄.
сарӣрасса ¶ рӯпам̣ авайавабхӯтанти аттхо, гханабхӯто пун̃джабха̄во гханапун̃джабха̄во, на тиламугга̄дипун̃джа̄ вийа ситхиласамбандхана̄нам̣ пун̃джоти аттхо. екуппа̄да̄дита̄ти йатха̄вутте тайо пака̄ре а̄ха.
хет̣т̣ха̄ти рӯпакан̣д̣аван̣н̣ана̄йам̣. париниппханна̄ва хонтӣти вика̄рарӯпа̄дӣнан̃ча рӯпакан̣д̣аван̣н̣ана̄йам̣ париниппханната̄парийа̄йо вуттоти катва̄ вуттам̣. париниппханнаниппханна̄нам̣ ко висесоти? пуббанта̄парантапариччхинно паччайехи ниппха̄дито тилаккхан̣а̄хато сабха̄вадхаммо париниппханно, ниппханно пана асабха̄вадхаммопи хоти на̄маггахан̣асама̄паджджана̄дивасена ниппха̄дийама̄ноти. ниродхасама̄патти пана̄ти етена саббампи упа̄да̄пан̃н̃аттим̣ тадекадесена дассетӣти ведитаббам̣.
пакин̣н̣акакатха̄ван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
кама̄дивиниччхайакатха̄ван̣н̣ана̄
дассанена ¶ паха̄табба̄тиа̄дина̄ пат̣хамам̣ паха̄табба̄ пат̣хамам̣ вутта̄, дутийам̣ паха̄табба̄ дутийанти айам̣ паха̄наккамо. анупуббапан̣ӣта̄ бхӯмийо анупуббена ваваттхита̄ти та̄сам̣ васена десана̄йа бхӯмиккамо. ‘‘чатта̄ро сатипат̣т̣ха̄на̄’’тиа̄дико (сам̣. ни. 5.372, 382, 383; вибха. 355) екаккхан̣епи сатипат̣т̣ха̄на̄дисамбхавато десана̄ккамова. да̄накатха̄дайо анупуббуккам̣сато катхита̄, уппаттиа̄диваваттха̄на̄бха̄вато пана да̄на̄дӣнам̣ идха десана̄ккамавачанам̣. десана̄ккамоти ча йатха̄вуттававаттха̄на̄бха̄вато анекесам̣ вачана̄нам̣ саха паваттийа̄ асамбхавато йена кеначи пубба̄парийена десетаббатта̄ тена тена̄дхиппа̄йена десана̄маттассева камо вуччати. абхедена хӣти рӯпа̄дӣнам̣ бхедам̣ акатва̄ пин̣д̣аггахан̣ена̄ти аттхо. чаккхуа̄дӣнампи висайабхӯтанти екадесена рӯпаккхандхам̣ самуда̄йабхӯтам̣ вадати. еванти еттха вуттанайена̄ти адхиппа̄йо. ‘‘чхадва̄ра̄дхипати ра̄джа̄’’ти (дха. па. ат̣т̣ха. 2.еракапаттана̄гара̄джаваттху) ‘‘манопуббан̇гама̄ дхамма̄’’ти (дха. па. 1-2) ча вачанато вин̃н̃а̄н̣ам̣ адхипати.
рӯпаккхандхе ¶ ‘‘са̄савам̣ упа̄да̄нийа’’нти вачанам̣ ана̄сава̄нам̣ дхамма̄нам̣ саббха̄вато рӯпаккхандхасса там̣сабха̄вата̄ниваттанаттхам̣, на ана̄саварӯпаниваттанаттханти. ана̄сава̄ва кхандхесу вутта̄ти еттха ат̣т̣ха̄наппайутто ева-саддо дат̣т̣хаббо, ана̄сава̄ кхандхесвева вутта̄ти аттхо.
саббасан̇кхата̄нам̣ сабха̄гена екаджджхам̣ сан̇гахо саббасан̇кхатасабха̄гекасан̇гахо. сабха̄гасабха̄гена хи сан̇гайхама̄на̄ саббасан̇кхата̄ пхасса̄дайо пан̃чаккхандха̄ хонти. таттха руппана̄диса̄ман̃н̃ена сама̄накот̣т̣ха̄са̄ ‘‘сабха̄га̄’’ти ведитабба̄. тесу сан̇кхата̄бхисан̇кхаран̣акиччам̣ а̄йӯханараса̄йа четана̄йа балаванти са̄ ‘‘сан̇кха̄раккхандхо’’ти вутта̄, ан̃н̃е ча руппана̄дивисесалаккхан̣арахита̄ пхасса̄дайо сан̇кхата̄бхисан̇кхаран̣аса̄ман̃н̃ена̄ти дат̣т̣хабба̄. пхусана̄дайо пана сабха̄ва̄ висум̣ кхандха-саддавачанӣйа̄ на хонтӣти дхаммасабха̄вавин̃н̃уна̄ татха̄гатена пхассакхандха̄дайо на вутта̄ти дат̣т̣хабба̄ти. ‘‘йе кечи, бхиккхаве, саман̣а̄ ва̄ бра̄хман̣а̄ ва̄ сассатава̄да̄ сассатам̣ локан̃ча пан̃н̃апенти атта̄нан̃ча, саббе те имейева пан̃чупа̄да̄наккхандхе нисса̄йа пат̣ичча, етесам̣ ва̄ ан̃н̃атара’’нтиа̄дӣнан̃ча сутта̄нам̣ васена аттаттанийага̄хаваттхусса етапарамата̄ дат̣т̣хабба̄, етена ча ваккхама̄насуттавасена ча кхандхе ева нисса̄йа ¶ паритта̄рамман̣а̄дивасена на ваттабба̄ ча дит̣т̣хи уппаджджати, кхандханибба̄наваджджасса сабха̄вадхаммасса абха̄ватоти вуттам̣ хоти. ан̃н̃есан̃ча кхандха-саддавачанӣйа̄нам̣ сӣлаккхандха̄дӣнам̣ саббха̄вато на пан̃чева̄ти етам̣ чоданам̣ ниваттетума̄ха ‘‘ан̃н̃есан̃ча тадавародхато’’ти.
дуккхадуккхавипарин̣а̄мадуккхасан̇кха̄радуккхата̄васена ведана̄йа а̄ба̄дхакаттам̣ дат̣т̣хаббам̣. ра̄га̄дисампайуттасса випарин̣а̄ма̄дидуккхасса иттхипуриса̄диа̄ка̄рагга̄хика̄ там̣там̣сан̇каппамӯлабхӯта̄ сан̃н̃а̄ самут̣т̣ха̄нам̣. рогасса питта̄дӣни вийа а̄саннака̄ран̣ам̣ самут̣т̣ха̄нам̣, утубходжанавесама̄дӣни вийа мӯлака̄ран̣ам̣ нида̄нам̣. ‘‘читтассан̇габхӯта̄ четасика̄’’ти читтам̣ гила̄нӯпамам̣ вуттам̣, сукхасан̃н̃а̄дивасена ведана̄ка̄ран̣а̄йа хетубха̄вато ведана̄бходжанасса чха̄да̄панато ча сан̃н̃а̄ апара̄дхӯпама̄ бйан̃джанӯпама̄ ча, ‘‘пан̃ча вадхака̄ паччаттхика̄ти кхо, бхиккхаве, пан̃чаннетам̣ упа̄да̄наккхандха̄нам̣ адхивачана’’нти а̄сивисӯпаме (сам̣. ни. 4.238) вадхака̄ти вутта̄, ‘‘бха̄роти кхо, бхиккхаве, пан̃чаннетам̣ упа̄да̄наккхандха̄нам̣ адхивачана’’нти бха̄расутте (сам̣. ни. 3.22) бха̄ра̄ти, ‘‘атӣтам̣па̄хам̣ аддха̄нам̣ рӯпена кхаджджим̣, сеййатха̄па̄хам̣ етарахи паччуппаннена рӯпена кхаджджа̄ми, ахан̃чева кхо пана ана̄гатам̣ рӯпам̣ абхинандеййам̣, ана̄гатенапа̄хам̣ рӯпена кхаджджеййам̣. сеййатха̄петарахи кхаджджа̄мӣ’’тиа̄дина̄ кхаджджанӣйапарийа̄йена (сам̣. ни. 3.79) кха̄дака̄ти ¶ , ‘‘со аниччам̣ рӯпам̣ ‘аниччам̣ рӯпа’нти йатха̄бхӯтам̣ наппаджа̄на̄тӣ’’тиа̄дина̄ йамакасутте (сам̣. ни. 3.85) аничча̄дика̄ти. йадипи имасмим̣ вибхан̇ге ависесена кхандха̄ вутта̄, ба̄хуллена пана упа̄да̄наккхандха̄нам̣ тадантогадха̄нам̣ дат̣т̣хаббата̄ вутта̄ти ведитабба̄ти.
десита̄диччабандхуна̄ти деситам̣ а̄диччабандхуна̄, десита̄ни ва̄. га̄тха̄сукхаттхам̣ ануна̄сикалопо, ника̄ралопо ва̄ като.
гахетум̣ на сакка̄ти ничча̄дивасена гахетум̣ на йуттанти аттхо.
рӯпена сан̣т̣ха̄нена пхалакасадисо диссама̄но кхарабха̄ва̄бха̄ва̄ пхалакакиччам̣ на каротӣти ‘‘на сакка̄ там̣ гахетва̄ пхалакам̣ ва̄ а̄санам̣ ва̄ ка̄ту’’нти а̄ха. на татха̄ тит̣т̣хатӣти ничча̄дика̄ на хотӣти аттхо, тан̣ха̄дит̣т̣хӣхи ва̄ ничча̄диггахан̣авасена уппа̄да̄дианантарам̣ бхиджджанато гахита̄ка̄ра̄ хутва̄ на тит̣т̣хатӣти аттхо. кот̣исатасахассасан̇кхйа̄ти идам̣ ¶ на ган̣анапариччхедадассанам̣, бахубха̄вадассанамева панетам̣ дат̣т̣хаббам̣. удакаджаллаканти удакаласикам̣. йатха̄ удакатале биндунипа̄таджанито ва̄то удакаджаллакам̣ сан̇кад̣д̣хитва̄ пут̣ам̣ катва̄ пуппхул̣ам̣ на̄ма кароти, евам̣ ваттхумхи а̄рамман̣а̄па̄тхагаманаджанито пхассо анупаччхиннам̣ килесаджаллам̣ сахака̄рӣпаччайантарабха̄вена сан̇кад̣д̣хитва̄ веданам̣ на̄ма кароти. идан̃ча килесехи мӯлака̄ран̣абхӯтехи а̄рамман̣асса̄данабхӯтехи ча ниббаттам̣ ват̣т̣агатаведанам̣ сандха̄йа вуттанти ведитаббам̣. уккат̣т̣хапариччхедена ва̄ чатта̄ро паччайа̄ вутта̄, ӯнехипи пана уппаджджатева.
на̄на̄лаккхан̣оти ван̣н̣агандхарасапхасса̄дӣхи на̄на̄сабха̄во. ма̄йа̄йа дасситам̣ рӯпам̣ ‘‘ма̄йа̄’’ти а̄ха. пан̃чапи упа̄да̄наккхандха̄ асубха̄дисабха̄ва̄ ева килеса̄сучиваттхубха̄ва̄дитоти асубха̄дито дат̣т̣хабба̄ ева. татха̄пи каттхачи кочи висесо сукхаггахан̣ӣйо хотӣти а̄ха ‘‘висесато ча̄’’тиа̄ди. таттха чатта̄ро сатипат̣т̣ха̄на̄ чатувипалла̄саппаха̄накара̄ти тесам̣ гочарабха̄вена рӯпаккхандха̄дӣсу асубха̄дивасена дат̣т̣хаббата̄ вутта̄.
кхандхехи на вихан̃н̃ати паривидитасабха̄ватта̄. випассакопи хи тесам̣ випаттийам̣ на дуккхама̄паджджати, кхӣн̣а̄савесу пана ваттаббамева наттхи. те хи а̄йатимпи кхандхехи на ба̄дхӣйантӣти ¶ . кабал̣ӣка̄ра̄ха̄рам̣ париджа̄на̄тӣти ‘‘а̄ха̄расамудайа̄ рӯпасамудайо’’ти (сам̣. ни. 3.56-57) вуттатта̄ аджджхаттикарӯпе чхандара̄гам̣ паджаханто тасса самудайабхӯте кабал̣ӣка̄ра̄ха̄репи чхандара̄гам̣ паджахатӣти аттхо, айам̣ паха̄напарин̃н̃а̄. аджджхаттикарӯпам̣ пана паригган̣ханто тасса паччайабхӯтам̣ кабал̣ӣка̄ра̄ха̄рампи паригган̣ха̄тӣти н̃а̄тапарин̃н̃а̄. тасса ча удайавайа̄нупассӣ хотӣти тӣран̣апарин̃н̃а̄ ча йоджетабба̄. ка̄мара̄габхӯтам̣ абхиджджхам̣ сандха̄йа ‘‘абхиджджха̄ка̄йагантха’’нти а̄ха. асубха̄нупассана̄йа хи ка̄мара̄гаппаха̄нам̣ хотӣти. ка̄мара̄гамукхена ва̄ саббалобхаппаха̄нам̣ вадати. ‘‘пхассапаччайа̄ ведана̄’’ти вуттатта̄ а̄ха̄рапариджа̄нане вуттанайена пхассапариджа̄нанан̃ча йоджетаббам̣.
сукхаттхамева бхавапаттхана̄ хотӣти ведана̄йа тан̣хам̣ паджаханто бхавогхам̣ уттарати. саббам̣ веданам̣ дуккхато пассанто аттано парена апуббам̣ дуккхам̣ уппа̄дитам̣, сукхам̣ ¶ ва̄ вина̄ситам̣ на пассати, тато ‘‘анаттхам̣ ме ачарӣ’’тиа̄диа̄гха̄таваттхуппаха̄нато бйа̄па̄дака̄йагантхам̣ бхиндати. ‘‘сукхабахуле сугатибхаве суддхӣ’’ти гахетва̄ госӣлаговата̄дӣхи суддхим̣ пара̄масанто сукхапаттхана̄васенева пара̄масатӣти ведана̄йа тан̣хам̣ паджаханто сӣлаббатупа̄да̄нам̣ на упа̄дийати. маносан̃четана̄ сан̇кха̄раккхандхова, сан̃н̃а̄ пана там̣сампайутта̄ти сан̃н̃а̄сан̇кха̄ре анаттато пассанто маносан̃четана̄йа чхандара̄гам̣ паджахати ева, тан̃ча паригган̣ха̄ти тӣрети ча̄ти ‘‘сан̃н̃ам̣ сан̇кха̄ре…пе… париджа̄на̄тӣ’’ти вуттам̣.
авиджджа̄йа вин̃н̃а̄н̣е гханаггахан̣ам̣ хотӣти гханавиниббхогам̣ катва̄ там̣ аниччато пассанто авиджджогхам̣ уттарати. мохабаленева сӣлаббатапара̄ма̄сам̣ хотӣти там̣ паджаханто сӣлаббатапара̄ма̄сака̄йагантхам̣ бхиндати.
‘‘йан̃ча кхо етам̣, бхиккхаве, вуччати читтам̣ итипи мано итипи вин̃н̃а̄н̣ам̣ итипи, татра̄ссутава̄ путхуджджано на̄лам̣ ниббиндитум̣, на̄лам̣ вираджджитум̣, на̄лам̣ вимуччитум̣. там̣ кисса хету? дӣгхараттам̣хетам̣, бхиккхаве, ассутавато путхуджджанасса аджджхоситам̣ мама̄йитам̣ пара̄мат̣т̣хам̣ ‘етам̣ мама, есохамасми, есо ме атта̄’’ти (сам̣. ни. 2.61) –
вачанато ¶ вин̃н̃а̄н̣ам̣ ниччато пассанто дит̣т̣хупа̄да̄нам̣ упа̄дийатӣти аниччато пассанто там̣ на упа̄дийатӣти.
кама̄дивиниччхайакатха̄ван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
34. евам̣ йа̄ екавидха̄дина̄ вуттаведана̄нам̣ бхӯмивасена джа̄нитаббата̄, там̣ ватва̄ пуна сампайуттато дасситата̄диджа̄нитаббаппака̄рам̣ ваттума̄ха ‘‘апича̄’’тиа̄ди. ат̣т̣хавидхена таттха̄ти таттха-саддасса саттавидхабхеденева йоджана̄ чхаббидхабхедена йоджана̄йа сати ат̣т̣хавидхатта̄бха̄вато.
пӯран̣аттхамева вуттоти дасавидхата̄пӯран̣аттхамева вутто, на нававидхабхеде вийа найада̄наттхам̣. касма̄? таттха найасса диннатта̄. бхиндитаббасса хи бхеданам̣ найада̄нам̣, тан̃ча таттха катанти. йатха̄ ча кусалаттико, евам̣ ‘‘ка̄йасампхассаджа̄ ¶ ведана̄ аттхи сукха̄, аттхи дуккха̄’’ти идампи пӯран̣аттхамева̄ти дӣпитам̣ хоти ат̣т̣хавидхабхеде найасса диннатта̄.
пуббе гахитато ан̃н̃асса гахан̣ам̣ вад̣д̣ханам̣ гахан̣авад̣д̣ханавасена, на пуримагахите т̣хите ан̃н̃упачайавасена. вад̣д̣хана-саддо ва̄ чхеданаттхо кесавад̣д̣хана̄дӣсу вийа̄ти пуббе гахитасса аггахан̣ам̣ чхинданам̣ вад̣д̣ханам̣, дукатика̄нам̣ убхайесам̣ вад̣д̣ханам̣ убхайавад̣д̣ханам̣, убхайато ва̄ паваттам̣ вад̣д̣ханам̣ убхайавад̣д̣ханам̣, тадева убхатовад̣д̣ханакам̣, тена найанӣхаран̣ам̣ убхатовад̣д̣ханаканӣха̄ро. вад̣д̣ханаканайо ва̄ вад̣д̣ханаканӣха̄ро, убхайато паватто вад̣д̣ханаканӣха̄ро убхатовад̣д̣ханаканӣха̄ро. таттха дукамӯлакатикамӯлакаубхатовад̣д̣ханакесу дувидхативидхабхеда̄нам̣йева хи висесо. ан̃н̃е бхеда̄ ависит̣т̣ха̄, татха̄пи пан̃н̃а̄ппабхедаджананаттхам̣ дхаммавитаккена н̃а̄тивитакка̄динираттхакавитакканива̄ран̣аттхам̣ иман̃ча па̄л̣им̣ витаккентасса дхаммупасам̣хитапа̄моджджаджананаттхам̣ екекасса ва̄расса гахитасса ниййа̄намукхабха̄вато ча дувидхативидхабхедана̄наттавасена итарепи бхеда̄ вутта̄ти ведитабба̄ ан̃н̃аман̃н̃а̄пеккхесу ¶ екасса висесена итаресампи висит̣т̣хабха̄вато. на кевалам̣ екавидхова, атха кхо дувидхо ча. на ча екадувидхова, атха кхо тивидхопи. на̄пи ека…пе… нававидхова, атха кхо дасавидхопӣти хи еван̃ча те бхеда̄ ан̃н̃аман̃н̃а̄пеккха̄, тасма̄ еко бхедо висит̣т̣хо аттана̄ апеккхийама̄не, атта̄нан̃ча апеккхама̄не ан̃н̃абхеде висесетӣти тасса васена тепи ваттаббатам̣ арахантӣти вутта̄ти дат̣т̣хабба̄.
саттавидхена̄тиа̄дайо ан̃н̃аппабхеданирапеккха̄ кевалам̣ бахуппака̄рата̄дассанаттхам̣ вутта̄ти саббехи техи пака̄рехи ‘‘бахувидхена ведана̄ккхандхам̣ дассесӣ’’ти вуттам̣. маха̄висайо ра̄джа̄ вийа сависайе бхагава̄пи маха̄висайата̄йа аппат̣ихато йатха̄ йатха̄ иччхати, татха̄ татха̄ десетум̣ саккоти саббан̃н̃ута̄на̄варан̣ан̃а̄н̣айогатоти аттхо. дуке ватва̄ тика̄ вутта̄ти тика̄ дукесу паккхитта̄ти йуттам̣, дука̄ пана катхам̣ тикесу паккхитта̄ти? парато вуттепи тасмим̣ тасмим̣ тике апеккхака̄пеккхитаббавасена дука̄нам̣ йоджитатта̄.
кирийаманодха̄ту а̄ваджджанавасена лаббхатӣти вуттам̣, а̄ваджджана̄ пана чаккхусампхассапаччайа̄ на хоти. на хи сама̄навӣтхийам̣ паччхимо дхаммо пуримасса ¶ кочи паччайо хоти. йе ча ваданти ‘‘а̄ваджджанаведана̄ва чаккхусан̇гхат̣т̣ана̄йа уппаннатта̄ евам̣ вутта̄’’ти, тан̃ча на йуттам̣. на хи ‘‘чаккхурӯпапат̣игха̄то чаккхусампхассо’’ти каттхачи сутте ва̄ ат̣т̣хакатха̄йам̣ ва̄ вуттам̣. йади со ча чаккхусампхассо сийа̄, чаккхувин̃н̃а̄н̣асахаджа̄та̄пи ведана̄ чаккхусампхассапаччайа̄ти са̄ идха ат̣т̣хакатха̄йам̣ на ваджджетабба̄ сийа̄. па̄л̣ийан̃ча ‘‘чаккхусампхассапаччайа̄ ведана̄ аттхи абйа̄ката̄’’ти еттха сан̇гахитатта̄ пуна ‘‘чаккхусампхассаджа̄ ведана̄’’ти на ваттаббам̣ сийа̄ти. айам̣ панеттха̄дхиппа̄йо – а̄ваджджанаведанам̣ вина̄ чаккхусампхассасса уппатти наттхӣти тадуппа̄дика̄ са̄ таппайоджанатта̄ парийа̄йена чаккхусампхассапаччайа̄ти ваттум̣ йутта̄ти, ниппарийа̄йена пана чаккхусампхассасса паратова ведана̄ лаббханти.
чатуттим̣сачиттуппа̄давасена̄ти еттха рӯпа̄рӯпа̄вачара̄нам̣ аггахан̣ам̣ тесам̣ сайамева манодва̄рабхӯтатта̄. саббабхаван̇гамано хи манодва̄рам̣, чутипат̣исандхийо ча тато анан̃н̃а̄ти. имасмим̣ пана чатувӣсативидхабхеде чаккхусампхассапаччайа̄дикусала̄дӣнам̣ сама̄навӣтхийам̣ лаббхама̄ната̄ ат̣т̣хакатха̄йам̣ вутта̄, па̄л̣ийам̣ пана екӯнавӣсатичатувӣсатика̄ сан̇кхипитва̄ а̄гата̄ти ‘‘чаккхусампхассапаччайа̄ ¶ ведана̄ккхандхо аттхи анупа̄диннаанупа̄да̄нийо асам̣килит̣т̣хаасам̣килесико авитаккаавича̄ро’’тиа̄дина̄ на̄на̄вӣтхигата̄нам̣ лаббхама̄ната̄йа вуттатта̄ кусалаттикассапи на̄на̄вӣтхийам̣ лаббхама̄ната̄ йоджетабба̄. ат̣т̣хакатха̄йам̣ пана сама̄навӣтхийам̣ чаккхусампхассапаччайа̄диката̄ екантика̄ти катва̄ еттха лаббхама̄ната̄ дассита̄, на пана асама̄навӣтхийам̣ лаббхама̄ната̄ пат̣иккхитта̄. тенева ‘‘та̄ни саттавидха̄дӣсу йаттха каттхачи т̣хатва̄ катхетум̣ ват̣т̣антӣ’’ти а̄ха. на хи сама̄навӣтхийам̣йева упаниссайакот̣исаматиккамабха̄вана̄хи лаббхама̄ната̄ хоти. тидха̄пи ча лаббхама̄натам̣ сандха̄йа ‘‘йаттха каттхачи т̣хатва̄ катхетум̣ ват̣т̣антӣ’’ти вуччати.
ета̄нӣти йатха̄дассита̄ни кусала̄дӣни читта̄ни вадати, ведана̄ниддесепи ча етасмим̣ пуббан̇гамасса читтасса васена катхетум̣ сукханти читтасамбандхо като. тенева пана читта̄ни саттавидхабхеде тикабхӯмивасена, чатувӣсативидхабхеде два̄ратикавасена, тим̣савидхабхеде два̄рабхӯмивасена, бахувидхабхеде два̄ратикабхӯмивасена дӣпита̄нӣти ‘‘тесу йаттха ¶ каттхачи т̣хатва̄ катхетум̣ ват̣т̣антӣ’’ти вуттам̣. кусала̄дӣнам̣ дӣпана̄ ка̄ма̄вачара̄дибхӯмивасена ка̄табба̄, та̄ ча бхӯмийо тим̣савидхабхеде сайамева̄гата̄, на ча саттавидхабхеде вийа два̄рам̣ ана̄мат̣т̣хам̣, атибйатта̄ ча еттха сама̄на̄сама̄навӣтхӣсу лаббхама̄ната̄ти тим̣савидхе…пе… сукхадӣпана̄ни хонтӣ’’ти вуттам̣. касма̄ пана тим̣савидхасмим̣йева т̣хатва̄ дӣпайим̣су, нану два̄ратикабхӯмӣнам̣ а̄мат̣т̣хатта̄ бахувидхабхеде т̣хатва̄ дӣпетабба̄нӣти? на, дӣпетаббат̣т̣ха̄на̄тиккамато. саттавидхабхедо хи два̄расса ана̄мат̣т̣хатта̄ дӣпана̄йа ат̣т̣ха̄нам̣, чатувӣсативидхабхеде а̄мат̣т̣хадва̄ратика̄ на бхӯмийо апеккхитва̄ т̣хапита̄, тим̣савидхабхеде а̄мат̣т̣хадва̄рабхӯмийо вутта̄. йе ча т̣хапита̄, те четтха тика̄ апеккхитаббарахита̄ кевалам̣ бхӯмӣхи саха дӣпетабба̄ва. тенедам̣ дӣпана̄йа т̣ха̄нам̣, тадатиккаме пана т̣ха̄на̄тиккамо хотӣти.
упаниссайакот̣ийа̄ти еттха ‘‘саддхам̣ упанисса̄йа да̄нам̣ детӣ’’тиа̄дина̄ (пат̣т̣ха̄. 1.1.423) на̄на̄вӣтхийам̣ пакатӯпаниссайо вуттоти екавӣтхийам̣ кусала̄дӣнам̣ чаккхусампхасса̄дайо тадабха̄ве абха̄вато джа̄ти вийа джара̄маран̣асса упаниссайалесена паччайоти ваттум̣ йуджджеййа, идха пана ‘‘касин̣арӯпадассанахетууппанна̄ парикамма̄диведана̄ чаккхусампхассапаччайа̄’’ти ваккхати, тасма̄ на̄на̄вӣтхийам̣ гата̄ни ета̄ни читта̄ни чаккхусампхассапаччайа̄ лаббхама̄на̄нӣти на упаниссайалесо упаниссайакот̣и, балавабалава̄нам̣ пана парикамма̄дӣнам̣ упаниссайа̄нам̣ саббесам̣ а̄дибхӯто ¶ упаниссайо упаниссайакот̣и. ‘‘ва̄лакот̣и на пан̃н̃а̄йатӣ’’тиа̄дӣсу вийа хи а̄ди, авайаво ва̄ кот̣и. касин̣арӯпадассанато пабхути ча ка̄ма̄вачаракусала̄дӣнам̣ ведана̄нам̣ упаниссайо паваттоти там̣ дассанам̣ упаниссайакот̣и. парикамма̄дӣни вийа ва̄ на балаваупаниссайо дассананти тасса упаниссайантабха̄вена упаниссайакот̣ита̄ вутта̄. гха̄на̄дидва̄ресу тӣсу упаниссайакот̣ийа̄ лаббхама̄натта̄бха̄вам̣ ваданто идха сама̄навӣтхи на гахита̄ти дӣпети. дассанасавана̄ни вийа хи касин̣апарикамма̄дӣнам̣ гха̄йана̄дӣни упаниссайа̄ на хонтӣти тадала̄бхо дӣпитоти. йадипи ва̄йокасин̣ам̣ пхуситва̄пи гахетаббам̣, пуримена пана саванена вина̄ там̣ пхусанам̣ сайамева мӯлупаниссайо йебхуййена на хотӣти тасса упаниссайакот̣ита̄ на вутта̄.
аджджха̄сайена ¶ сампаттигато аджджха̄сайасампанно, сампаннаджджха̄сайоти вуттам̣ хоти. ваттаппат̣иваттанти кхуддакан̃чева махантан̃ча ваттам̣, пуббе ва̄ катам̣ ваттам̣, паччха̄ катам̣ пат̣иваттам̣. евам̣ чаккхувин̃н̃а̄н̣анти а̄димхи уппаннам̣ а̄ха, тато парам̣ уппанна̄нипи пана касин̣арӯпадассанакалйа̄н̣амиттадассанасам̣вегаваттхудассана̄дӣни упаниссайапаччайа̄ хонтийева̄ти. тена тадупаниссайам̣ чаккхувин̃н̃а̄н̣ам̣ дассетӣти ведитаббам̣.
йатха̄бхӯтасабха̄ва̄дассанам̣ асамапеккхана̄. ‘‘асмӣ’’ти рӯпа̄дӣсу винибандхасса. сабха̄вантара̄масанавасена пара̄мат̣т̣хасса, пара̄мат̣т̣хаватоти аттхо. а̄рамман̣а̄дхигахан̣авасена ану ану уппаджджанадхаммата̄йа тхирабха̄вакилесасса тха̄магатасса, аппахӣнака̄мара̄га̄дикасса ва̄. париггахе т̣хитоти вӣмам̣са̄йа т̣хито. еттха ча асамапеккхана̄йа̄тиа̄дина̄ моха̄дӣнам̣ киччена па̄кат̣ена тесам̣ уппаттивасена вича̄ран̣а̄ дат̣т̣хабба̄. рӯпадассанена уппаннакилесасаматиккамавасена паватта̄ рӯпадассанахетука̄ хотӣти ‘‘чаккхусампхассапаччайа̄ на̄ма джа̄та̄’’ти а̄ха. еттха ча чаккхусампхассасса чатубхӯмикаведана̄йа упаниссайабха̄во ева пака̄рантарена катхито, татха̄ ‘‘бха̄вана̄васена̄’’ти еттха ча.
кала̄пасаммасанена тӣн̣и лаккхан̣а̄ни а̄ропетва̄ удайаббайа̄нупассана̄дика̄йа випассана̄пат̣ипа̄т̣ийа̄ а̄димхи рӯпа̄рамман̣апариггахена рӯпа̄рамман̣ам̣ саммаситва̄, там̣мӯлакам̣ ва̄ саббам̣ саммасанам̣ а̄дибхӯте рӯпа̄рамман̣е паваттатӣти катва̄ а̄ха ‘‘рӯпа̄рамман̣ам̣ саммаситва̄’’ти. еттха ча ¶ на̄марӯпапариггаха̄ди саббам̣ саммасанам̣ бха̄вана̄ти ведитабба̄. рӯпа̄рамман̣ам̣ саммаситва̄ти ча йатха̄вуттачаккхувин̃н̃а̄н̣асса а̄рамман̣абхӯтам̣ рӯпа̄рамман̣ам̣ вуттам̣, на йам̣ кин̃чи. а̄рамман̣ена хи чаккхусампхассам̣ дассетӣти. евам̣ ‘‘рӯпа̄рамман̣е уппаннам̣ килеса’’нти еттха̄пи ведитаббам̣.
идам̣ пхот̣т̣хаббам̣ ким̣нисситанти чаккхудва̄ре вийа йоджана̄йа йатха̄самбхавам̣ а̄подха̄туйа̄ ан̃н̃аман̃н̃асса ча васена маха̄бхӯтанисситата̄ йоджетабба̄.
джа̄ти…пе… балавапаччайо хотӣти йатха̄вутта̄нам̣ бхайато диссама̄на̄нам̣ джа̄тиа̄дӣнам̣ балавапаччайабха̄вена тесам̣ бхайато дассанена сахаджа̄тасса маносампхассасса, тасса ва̄ дассанасса два̄рабхӯтасса бхаван̇гаманосампхассасса балавапаччайабха̄вам̣ дассети.
дхамма̄рамман̣ети ¶ на пуббе вутте джа̄тиа̄диа̄рамман̣ева, атха кхо саббасмим̣ ра̄га̄диваттхубхӯте дхамма̄рамман̣е. ваттхунисситанти еттха ведана̄дисан̇кха̄тасса дхамма̄рамман̣екадесасса париггахамукхена дхамма̄рамман̣апариггахам̣ дассети.
маносампхассоти вин̃н̃а̄н̣ам̣ сампхассасса ка̄ран̣абха̄вена гахитам̣, тадева аттано пхалассева пхалабха̄вена ваттум̣ на йуттам̣ ка̄ран̣апхаласан̇карабха̄вена сотӯнам̣ саммохаджанакатта̄ти а̄ха ‘‘на хи сакка̄ вин̃н̃а̄н̣ам̣ маносампхассаджанти ниддиситу’’нти, на пана вин̃н̃а̄н̣асса маносампхассена сахаджа̄табха̄васса абха̄ва̄. йасма̄ ва̄ йатха̄ ‘‘тин̣н̣ам̣ сан̇гати пхассо’’ти (ма. ни. 1.204; 3.420, 425-426; сам̣. ни. 4.60) вачанато индрийависайа̄ вийа вин̃н̃а̄н̣ампи пхассасса висесапаччайо, на татха̄ пхассо вин̃н̃а̄н̣асса, тасма̄ индрийависайа̄ вийа вин̃н̃а̄н̣ампи чаккхусампхассаджа̄дивачанам̣ на арахатӣти чаккхусампхассаджа̄дибха̄во на катоти ведитаббо.
абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
3. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄
150. читтуппа̄дарӯпавасена ¶ там̣ там̣ самуда̄йам̣ екекам̣ дхаммам̣ катва̄ ‘‘пан̃чапан̣н̣а̄са ка̄ма̄вачарадхамме’’ти а̄ха. раджджантасса̄тиа̄дӣсу ра̄га̄дайо чхасу два̄ресу сӣла̄дайо ча пан̃ча сам̣вара̄ йатха̄самбхавам̣ йоджетабба̄, саммасанам̣ пана манодва̄ре ева. рӯпа̄рӯпа̄вачарадхаммесу абхиджджха̄доманасса̄диуппатти аттхӣти тато сатисам̣варо н̃а̄н̣авӣрийасам̣вара̄ ча йатха̄йогам̣ йоджетабба̄. париггахавачанена саммасанапаччавеккхан̣а̄ни сан̇ган̣ха̄ти. тейева̄ти чатта̄ро кхандха̄ вутта̄.
сама̄не деситаббе десана̄маттасса париват̣т̣анам̣ париват̣т̣о. тӣсупи париват̣т̣есу каттхачи кин̃чи ӯнам̣ адхикам̣ ва̄ наттхӣти катва̄ а̄ха ‘‘екова париччхедо’’ти.
пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
кхандхавибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. а̄йатанавибхан̇го
1. суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
152. висесатоти ¶ ¶ а̄йатана-саддаттхо вийа аса̄дха̄ран̣ато чаккха̄дисаддаттхатоти аттхо. асса̄детӣти чаккхати-саддо ‘‘мадхум̣ чаккхати бйан̃джанам̣ чаккхатӣ’’ти расаса̄йанаттхо аттхӣти тасса васена аттхам̣ вадати. ‘‘чаккхум̣ кхо, ма̄ган̣д̣ийа, рӯпа̄ра̄мам̣ рӯпаратам̣ рӯпасаммудита’’нти (ма. ни. 2.209) вачанато чаккху рӯпам̣ асса̄дети. сатипи сота̄дӣнам̣ садда̄рамман̣а̄диратибха̄ве нирул̣хатта̄ чаккхумхийева чаккху-саддо паваттати падума̄дӣсу пан̇каджа̄дисадда̄ вийа̄ти дат̣т̣хаббам̣. вибха̄вети ча̄ти саддалаккхан̣асиддхасса чаккхати-саддасса васена аттхам̣ вадати. чаккхатӣти хи а̄чиккхати, абхибйаттам̣ вадатӣти аттхо. найанасса ча вадантасса вийа самависамавибха̄ванамева а̄чиккхананти катва̄ а̄ха ‘‘вибха̄вети ча̄ти аттхо’’ти. анекаттхатта̄ ва̄ дха̄тӯнам̣ вибха̄ванаттхата̄ чаккху-саддасса дат̣т̣хабба̄. раттадут̣т̣ха̄дика̄лесу какан̣т̣акарӯпам̣ вийа уддарӯпам̣ вийа ча ван̣н̣авика̄рам̣ а̄паджджама̄нам̣ рӯпам̣ хадайан̇гатабха̄вам̣ рӯпайати рӯпамива пака̄сам̣ кароти, савиггахамива катва̄ дассетӣти аттхо. виттха̄ран̣ам̣ ва̄ рӯпа-саддасса аттхо, виттха̄ран̣ан̃ча пака̄санамева̄ти а̄ха ‘‘пака̄сетӣ’’ти. анекаттхатта̄ ва̄ дха̄тӯнам̣ пака̄санаттхойева рӯпа-саддо дат̣т̣хаббо, ван̣н̣ава̄чакасса рӯпа-саддасса рӯпайатӣти ниббачанам̣, рӯпава̄чакасса руппатӣти айам̣ висесо.
уда̄харӣйатӣти вуччатӣти-аттхе вачанамева гахитам̣ сийа̄, на ча вачана-саддойева еттха саддо, атха кхо саббопи сотавин̃н̃еййоти саппатӣти сакехи паччайехи саппӣйати сотавин̃н̃еййабха̄вам̣ гамӣйатӣти аттхо. сӯчайатӣти аттано ваттхум̣ гандхавасена апа̄кат̣ам̣ ‘‘идам̣ сугандхам̣ ¶ дуггандха’’нти пака̄сети, пат̣иччханнам̣ ва̄ пуппха̄диваттхум̣ ‘‘еттха пуппхам̣ аттхи чампака̄ди, пхаламаттхи амба̄дӣ’’ти песун̃н̃ам̣ каронтам̣ вийа хотӣти аттхо. расаггахан̣амӯлакатта̄ а̄ха̄раджджхохаран̣асса джӣвитахетумхи а̄ха̄рарасе нинната̄йа джӣвитам̣ авха̄йатӣти дживха̄ вутта̄ нируттилаккхан̣ена. куччхита̄нам̣ са̄савадхамма̄нам̣ а̄йоти висесена ка̄йо вутто ануттарийахетубха̄вам̣ ана̄гаччхантесу ка̄мара̄ганида̄накаммаджанитесу ка̄мара̄гасса ча висесапаччайесу ¶ гха̄надживха̄ка̄йесу ка̄йасса висесатараса̄савапаччайатта̄. тена хи пхот̣т̣хаббам̣ асса̄дента̄ сатта̄ метхунампи севанти. уппаттидесоти уппаттика̄ран̣анти аттхо. ка̄йиндрийаваттхука̄ ва̄ чатта̄ро кхандха̄ балавака̄ма̄сава̄дихетубха̄вато висесена ‘‘са̄сава̄’’ти вутта̄, тесам̣ уппаджджанат̣т̣ха̄нанти аттхо. аттано лаккхан̣ам̣ дха̄райантӣти йе висесалаккхан̣ена а̄йатанасаддапара̄ ваттабба̄, те чаккха̄дайо татха̄ вутта̄ти ан̃н̃е маногочарабхӯта̄ дхамма̄ са̄ман̃н̃алаккхан̣енева ека̄йатанаттам̣ упанетва̄ вутта̄. ол̣а̄рикаваттха̄рамман̣амананасан̇кха̄техи висайависайибха̄вехи пурима̄ни па̄кат̣а̄нӣти татха̄ апа̄кат̣а̄ ча ан̃н̃е маногочара̄ на аттано сабха̄вам̣ на дха̄рентӣти имассаттхасса дӣпанаттхо дхамма-саддоти.
ва̄йамантӣти аттано киччам̣ каронтиччева аттхо. имасмин̃ча аттхе а̄йатанти еттха̄ти а̄йатананти адхикаран̣аттхо а̄йатана-саддо, дутийататийесу каттуаттхо. те ча̄ти читтачетасикадхамме. те хи там̣там̣два̄ра̄рамман̣есу а̄йанти а̄гаччханти паваттантӣти а̄йа̄ти. виттха̄рентӣти пуббе ануппаннатта̄ лӣна̄ни апа̄кат̣а̄ни пуббантато уддхам̣ паса̄ренти па̄кат̣а̄ни каронти уппа̄дентӣти аттхо.
рул̣хӣвасена а̄йатана-саддассаттхам̣ ваттум̣ ‘‘апича̄’’тиа̄ди а̄раддхам̣. там̣ нисситатта̄ти еттха мано мановин̃н̃а̄н̣а̄дӣнам̣ читтачетасика̄нам̣ ниссайапаччайо на хотӣти тасса несам̣ два̄рабха̄во ниссайабха̄воти дат̣т̣хаббо. аттхатоти вачанаттхато, на вачанӣйаттхато. вачанаттхо хеттха вутто ‘‘чаккхатӣ’’тиа̄дина̄, на вачанӣйаттхо ‘‘йам̣ чаккху чатуннам̣ маха̄бхӯта̄нам̣ упа̄да̄йа паса̄до’’тиа̄дина̄ (дха. са. 597) вийа̄ти.
та̄ватватоти анӯна̄дхикабха̄вам̣ дассети. таттха два̄даса̄йатанавинимуттасса кассачи дхаммасса абха̄ва̄ адхикабха̄вато чодана̄ наттхи, салаккхан̣адха̄ран̣ам̣ пана саббесам̣ са̄ман̃н̃алаккхан̣анти ӯначодана̄ ¶ самбхаватӣти дассенто а̄ха ‘‘чаккха̄дайопи хӣ’’тиа̄ди. аса̄дха̄ран̣анти чаккхувин̃н̃а̄н̣а̄дӣнам̣ аса̄дха̄ран̣ам̣. сатипи аса̄дха̄ран̣а̄рамман̣абха̄ве чаккха̄дӣнам̣ два̄рабха̄вена гахитатта̄ дхамма̄йатане аггахан̣ам̣ дат̣т̣хаббам̣. два̄ра̄рамман̣абха̄вехи ва̄ аса̄дха̄ран̣атам̣ сандха̄йа ‘‘аса̄дха̄ран̣а’’нти вуттам̣.
йебхуййасахуппаттиа̄дӣхи ¶ уппаттиккама̄диайутти йоджетабба̄. аджджхаттикесу хӣти етена аджджхаттикабха̄вена висайибха̄вена ча аджджхаттика̄нам̣ пат̣хамам̣ десетаббатам̣ дассети. тесу хи пат̣хамам̣ десетаббесу па̄кат̣атта̄ пат̣хаматарам̣ чаккха̄йатанам̣ деситанти. тато гха̄на̄йатана̄дӣнӣти еттха бахӯпака̄ратта̄бха̄вена чаккхусотехи пуриматарам̣ адесетабба̄ни саха ваттум̣ асаккун̣еййатта̄ екена камена десетабба̄нӣти гха̄на̄диккамена десита̄нӣти адхиппа̄йо. ан̃н̃атха̄пи хи деситесу на на сакка̄ чодетум̣, на ча сакка̄ содхетабба̄ни на десетунти. гочаро висайо етасса̄ти гочарависайо, мано. касса пана гочаро етасса висайоти? чаккха̄дӣнам̣ пан̃чаннампи. вин̃н̃а̄н̣уппаттика̄ран̣ававаттха̄натоти етена ча чаккха̄дианантарам̣ рӯпа̄дивачанасса ка̄ран̣ама̄ха.
паччайабхедо камма̄дибхедо. нирайа̄дико апада̄дигатина̄на̄каран̣ан̃ча гатибхедо. хаттхиасса̄дико кхаттийа̄дико ча ника̄йабхедо. там̣там̣саттасанта̄набхедо пуггалабхедо. йа̄ ча чаккха̄дӣнам̣ ваттхӯнам̣ анантабхедата̄ вутта̄, сойева хадайаваттхусса ча бхедо хоти. тато мана̄йатанасса анантаппабхедата̄ йоджетабба̄ дуккха̄пат̣ипада̄дито а̄рамман̣а̄дхипатиа̄дибхедато ча. имасмим̣ суттантабха̄джанӣйе випассана̄ вутта̄ти випассанупагаманан̃ча вин̃н̃а̄н̣ам̣ гахетва̄ ека̄сӣтибхедата̄ мана̄йатанасса вутта̄ ниддесавасена. нӣлам̣ нӣлассева сабха̄гам̣, ан̃н̃ам̣ висабха̄гам̣, евам̣ кусаласамут̣т̣ха̄на̄дибхедесу йоджетаббам̣. тебхӯмакадхамма̄рамман̣авасена̄ти пуббе вуттам̣ чаккха̄диваджджам̣ дхамма̄рамман̣ам̣ сандха̄йа вуттам̣.
сапариппхандакирийа̄васена ӣханам̣ ӣха̄. чинтанавасена бйа̄па̄ракаран̣ам̣ бйа̄па̄ро. таттха бйа̄па̄рам̣ дассенто а̄ха ‘‘на хи чаккху рӯпа̄дӣнам̣ евам̣ хотӣ’’ти. ӣхам̣ дассенто а̄ха ‘‘на ча та̄нӣ’’тиа̄ди. убхайампи пана ӣха̄ ча хоти бйа̄па̄ро ча̄ти уппат̣ипа̄т̣ивачанам̣. дхаммата̄ва̄ти сабха̄вова, ка̄ран̣асаматтхата̄ ва̄. ӣха̄бйа̄па̄рарахита̄нам̣ два̄ра̄дибха̄во дхаммата̄. имасмин̃ча аттхе йанти етасса йасма̄ти аттхо. пуримасмим̣ самбхаванависесанам̣ йам̣-саддо. ‘‘сун̃н̃о ¶ га̄моти кхо, бхиккхаве, чханнетам̣ аджджхаттика̄нам̣ а̄йатана̄нам̣ адхивачана’’нти (сам̣. ни. 4.238) вачанато сун̃н̃ага̄мо вийа дат̣т̣хабба̄ни. аннапа̄насамохитанти ¶ гахите сун̃н̃ага̄ме йан̃н̃адева бха̄джанам̣ пара̄масӣйати, там̣ там̣ риттакам̣йева пара̄масӣйати, евам̣ дхува̄дибха̄вена гахита̄ни упапариккхийама̄на̄ни риттака̄нева ета̄ни диссантӣти. чаккха̄дидва̄ресу абхиджджха̄доманассуппа̄дакабха̄вена рӯпа̄дӣни чаккха̄дӣнам̣ абхигха̄така̄нӣти вутта̄ни. ахисусума̄рапаккхикуккурасин̇га̄ламаккат̣а̄ чха па̄н̣ака̄. висамабила̄ка̄сага̄масуса̄навана̄ни тесам̣ гочара̄. таттха висама̄диаджджха̄сайехи чаккха̄дӣхи висамабха̄вабила̄ка̄сага̄масуса̄насаннисситасадисупа̄диннадхаммаванабха̄вехи абхирамитатта̄ рӯпа̄дӣнампи висама̄дисадисата̄ йоджетабба̄.
хутва̄ абха̄ват̣т̣хена̄ти идам̣ итаресам̣ чатуннам̣ а̄ка̄ра̄нам̣ сан̇гахакатта̄ висум̣ вуттам̣. хутва̄ абха̄ва̄ка̄ро ева хи уппа̄давайатта̄ка̄ра̄дайоти. таттха хутва̄ти етена пуримантавивиттата̄пуббакам̣ маджджхе виджджама̄натам̣ дассети, там̣ ватва̄ абха̄вавачанена маджджхе виджджама̄ната̄пуббакам̣, апаранте авиджджама̄натам̣, убхайенапи сада̄ абха̄во аниччалаккхан̣анти дассети. сабха̄вавиджаханам̣ випарин̣а̄мо, джара̄бхан̇гехи ва̄ париваттанам̣, санта̄навика̄ра̄патти ва̄. сада̄ абха̄вепи чират̣т̣ха̄нам̣ сийа̄ти там̣нива̄ран̣аттхам̣ ‘‘та̄вака̄ликато’’ти а̄ха. уппа̄давайан̃н̃атхаттарахитам̣ ниччам̣, на итаратха̄ти ниччапат̣иккхепато аниччам̣, ниччапат̣ипаккхатоти адхиппа̄йо.
джа̄тидхаммата̄дӣхи анит̣т̣хата̄ пат̣ипӣл̣анам̣. пат̣ипӣл̣анат̣т̣хена̄ти ча йасса там̣ паваттати, там̣ пуггалам̣ пат̣ипӣл̣анато, сайам̣ ва̄ джара̄дӣхи пат̣ипӣл̣анатта̄ти аттхо. париттат̣т̣хитикассапи аттано виджджама̄наккхан̣е уппа̄да̄дӣхи абхин̣хам̣ сампат̣ипӣл̣анатта̄ ‘‘абхин̣хасампат̣ипӣл̣анато’’ти пуримам̣ са̄ман̃н̃алаккхан̣ам̣ висесетва̄ вадати, пуггаласса пӣл̣анато дуккхамам̣. сукхапат̣ипаккхабха̄вато дуккхам̣ сукхам̣ пат̣иккхипати нива̄рети, дуккхавачанам̣ ва̄ аттхато сукхам̣ пат̣иккхипатӣти а̄ха ‘‘сукхапат̣иккхепато’’ти.
наттхи етасса васаваттанако, на̄пи идам̣ васаваттанаканти авасаваттанакам̣, аттано парасмим̣ парасса ча аттани васаваттанабха̄во ва̄ васаваттанакам̣, там̣ етасса наттхӣти авасаваттанакам̣, авасаваттанакасса авасаваттанако ва̄ аттхо сабха̄во авасаваттанакат̣т̣хо, идан̃ча са̄ман̃н̃алаккхан̣ам̣. тена̄ти парасса аттани васаваттана̄ка̄рена сун̃н̃ам̣. имасмин̃ча аттхе сун̃н̃атоти етассева ¶ висесанам̣ ‘‘асса̄микато’’ти. атха ва̄ ‘‘йасма̄ ¶ ва̄ етам̣…пе… ма̄ па̄пун̣а̄тӯ’’ти евам̣ чинтайама̄насса кассачи тӣсу т̣ха̄несу васаваттанабха̄во наттхи, сун̃н̃ам̣ там̣ тена аттанойева васаваттана̄ка̄рена̄ти аттхо. на идам̣ кассачи ка̄мака̄рийам̣, на̄пи етасса кин̃чи ка̄мака̄рийам̣ аттхӣти ака̄мака̄рийам̣. етена авасаваттанаттхам̣ висесетва̄ дассети.
вибхавагати вина̄сагаманам̣. сантатийам̣ бхавантаруппаттийева бхавасан̇кантигаманам̣. сантатийа̄ йатха̄паватта̄ка̄равиджаханам̣ пакатибха̄вавиджаханам̣. ‘‘чаккху аничча’’нти вутте чаккхуаничча-садда̄нам̣ екаттхатта̄ аничча̄нам̣ сесадхамма̄нампи чаккхубха̄во а̄паджджатӣти етисса̄ чодана̄йа нива̄ран̣аттхам̣ висесаса̄ман̃н̃алаккхан̣ава̄чака̄нан̃ча садда̄нам̣ екадесасамуда̄йабодханависесам̣ дӣпетум̣ ‘‘апича̄’’тиа̄дима̄ха.
ким̣ дасситанти випассана̄ча̄рам̣ катхентена ким̣ лаккхан̣ам̣ дасситанти адхиппа̄йо. ‘‘катама̄ ча̄нанда, анаттасан̃н̃а̄? идха̄нанда, бхиккху аран̃н̃агато ва̄ руккхамӯлагато ва̄ сун̃н̃а̄га̄рагато ва̄ ити пат̣исан̃чиккхати ‘чаккху анатта̄’ти…пе… ‘дхамма̄ анатта̄’ти. ити имесу чхасу аджджхаттикаба̄хиресу а̄йатанесу анатта̄нупассӣ вихаратӣ’’ти (а. ни. 10.60) ависесесу а̄йатанесу анатта̄нупассана̄ вутта̄ти ка̄ран̣абхӯта̄нам̣ чаккха̄дӣнам̣, пхалабхӯта̄нан̃ча чаккхувин̃н̃а̄н̣а̄дӣнам̣ ка̄ран̣апхаламаттата̄йа анаттата̄йа анатталаккхан̣авибха̄ванаттха̄йа а̄йатанадесана̄ти а̄ха ‘‘два̄дасаннам̣…пе… анатталаккхан̣а’’нти. йадипи аниччадуккхалаккхан̣а̄ни еттха дассита̄ни, техи ча анатталаккхан̣амева висесена дасситанти адхиппа̄йо. вети ча̄ти еттха ити-саддо сама̄панаттхо. иччасса̄ти еттха ити-саддо йатха̄сама̄питасса а̄ропетаббадосасса нидассанаттхо. еванти ‘‘чаккху атта̄’’ти евам̣ ва̄де сатӣти аттхо. иччасса̄ти ва̄ ити-саддо ‘‘ити вадантасса̄’’ти парава̄дисса досалаккхан̣а̄ка̄ранидассанаттхо. еванти досагаманаппака̄ранидассанаттхо. рӯпе аттани ‘‘евам̣ ме рӯпам̣ хотӯ’’ти аттанийе вийа са̄миниддеса̄паттӣти че? на, ‘‘мама атта̄’’ти гахитатта̄. ‘‘мама атта̄’’ти хи гахитам̣ рӯпам̣ васаваттита̄йа ‘‘евам̣ ме хотӯ’’ти иччхийама̄нан̃ча татхева бхавеййа, иччхатопи хи тасса рӯпасан̇кха̄то атта̄ авасаватти ча̄ти. а̄ба̄дха̄йа̄ти евам̣ дуккхена. пан̃н̃а̄пананти ¶ паресам̣ н̃а̄панам̣. анатталаккхан̣апан̃н̃а̄панасса ан̃н̃есам̣ ависайатта̄ анатталаккхан̣адӣпака̄нам̣ аниччадуккхалаккхан̣а̄нан̃ча пан̃н̃а̄панасса ависайата̄ дассита̄ хоти.
евам̣ ¶ пана дуппан̃н̃а̄паната̄ етесам̣ дурӯпат̣т̣ха̄ната̄йа хотӣти тесам̣ анупат̣т̣хаханака̄ран̣ам̣ пуччханто а̄ха ‘‘има̄ни пана̄’’тиа̄ди. т̣ха̄на̄дӣсу нирантарам̣ паваттама̄насса хет̣т̣ха̄ вуттасса абхин̣хасампат̣ипӣл̣анасса. дха̄туматтата̄йа чаккха̄дӣнам̣ самӯхато виниббхуджджанам̣ на̄на̄дха̄тувиниббхого. гханена̄ти чатта̄рипи гхана̄ни гханабха̄вена екаттам̣ упанетва̄ вадати. пан̃н̃а̄йева сантативикопана̄ти дат̣т̣хаббам̣. йа̄тха̄васарасатоти авипарӣтасабха̄вато. сабха̄во хи расийама̄но авираддхапат̣иведхена асса̄дийама̄но ‘‘расо’’ти вуччати. аничча̄дӣхи аниччалаккхан̣а̄дӣнам̣ ан̃н̃аттха вачанам̣ руппана̄дивасена паваттарӯпа̄диггахан̣ато висит̣т̣хасса аничча̄диггахан̣асса саббха̄ва̄. на хи на̄марӯпапариччхедаматтена киччасиддхи хоти, аничча̄дайо ча рӯпа̄дӣнам̣ а̄ка̄ра̄ дат̣т̣хабба̄. те пана̄ка̄ра̄ параматтхато авиджджама̄на̄ рӯпа̄дӣнам̣ а̄ка̄раматта̄йева̄ти катва̄ ат̣т̣хаса̄линийам̣ (дха. са. ат̣т̣ха. 350) лаккхан̣а̄рамман̣икавипассана̄йа кхандха̄рамман̣ата̄ вутта̄ти адхиппа̄йаматте т̣ха̄тум̣ йуттам̣, на̄тидха̄витум̣. ‘‘аничча’’нти ча ган̣ханто ‘‘дуккхам̣ анатта̄’’ти на ган̣ха̄ти, татха̄ дуккха̄диггахан̣е итарасса̄гахан̣ам̣. аничча̄диггахан̣а̄ни ча ниччасан̃н̃а̄диниваттанака̄ни саддха̄сама̄дхипан̃н̃индрийа̄дхика̄ни тивидхавимоккхамукхабхӯта̄ни. тасма̄ етесам̣ а̄ка̄ра̄нам̣ париггайхама̄на̄нам̣ ан̃н̃аман̃н̃ам̣ висесо ча аттхӣти тӣн̣и лаккхан̣а̄ни вутта̄ни.
суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
167. на̄марӯпапариччхедакатха̄ абхидхаммакатха̄ти суттанте вийа паччайайугал̣авасена акатхетва̄ аджджхаттикаба̄хиравасена абхин̃н̃еййа̄ни а̄йатана̄ни аббока̄рато абхидхаммабха̄джанӣйе катхита̄ни. а̄гамма̄ти саббасан̇кха̄рехи ниббиндасса висан̇кха̄раниннасса готрабхуна̄ виват̣т̣итама̄насасса маггена саччхикаран̣ена̄ти аттхо. саччхикирийама̄нан̃хи там̣ адхигантва̄ а̄рамман̣апаччайабхӯтан̃ча ¶ пат̣ичча адхипатипаччайабхӯте ча тамхи парамасса̄сабха̄вена винимуттасан̇кха̄расса ча гатибха̄вена патит̣т̣ха̄набхӯте патит̣т̣ха̄йа кхайасан̇кха̄то магго ра̄га̄дайо кхепетӣти там̣саччхикаран̣а̄бха̄ве ра̄га̄дӣнам̣ ануппаттиниродхагамана̄бха̄ва̄ ‘‘там̣ а̄гамма ра̄га̄дайо кхӣйантӣ’’ти ¶ вуттам̣. суттато мун̃читва̄ти суттапада̄ни мун̃читва̄. ан̃н̃о суттасса аттхо ‘‘ма̄тарам̣ питарам̣ хантва̄’’тиа̄дӣсу (дха. па. 294-295) вийа а̄харитаббо, наттхи суттападехева нӣто аттхоти аттхо.
екам̣ на̄нанти чун̣н̣итам̣ кхуддакам̣ ва̄ каран̣ам̣, чун̣н̣ӣкаран̣анти абахума̄нена вадати. на твам̣ екам̣ на̄нам̣ джа̄на̄сӣти ким̣ еттакам̣ твамева на джа̄на̄сӣти аттхо. нану н̃а̄тети ‘‘йадипи пуббе на н̃а̄там̣, адхуна̄пи н̃а̄те нану са̄дху хотӣ’’ти аттано джа̄нанам̣ пат̣иччха̄детва̄ виккхепам̣ каронтам̣ нибандхати. вибхаджитва̄ти аккхараттхаматте ат̣т̣хатва̄ лӣнам̣ аттхам̣ вибхаджитва̄ уддхаритва̄ нӣхаритва̄ катхитанти аттхо. ра̄га̄дӣнам̣ кхайо на̄ма абха̄ваматто, на ча абха̄васса бахубха̄во аттхи аттано абха̄ватта̄ти вадантасса вачанапаччхинданаттхам̣ пуччхати ‘‘ра̄гаккхайо на̄ма ра̄гассева кхайо’’тиа̄ди. йади хи ра̄гаккхайо доса̄дӣнам̣ кхайо на хоти, досаккхайа̄дайо ча ра̄га̄дӣнам̣ кхайа̄, ан̃н̃аман̃н̃ависит̣т̣ха̄ бхинна̄ а̄панна̄ хонтӣти бахунибба̄ната̄ а̄панна̄ ева хоти, ан̃н̃аман̃н̃ависесо ча на̄ма ниссабха̄васса наттхӣти сасабха̄вата̄ ча нибба̄насса. нава тан̣ха̄мӯлака̄ ‘‘тан̣хам̣ пат̣ичча парийесана̄’’ти (дӣ. ни. 2.103; 3.359; а. ни. 9.23; вибха. 963) а̄дайо, тесу парийесана̄дайо ча парийесана̄дикаракилеса̄ дат̣т̣хабба̄. дийад̣д̣хакилесасахассам̣ нида̄накатха̄йам̣ вуттам̣.
ол̣а̄риката̄йа ка̄ретабботи атисукхумасса нибба̄насса ол̣а̄рикабха̄вадоса̄паттийа̄ бодхетаббо, ниггахетаббо ва̄. ваттхунти упа̄диннакапхот̣т̣хаббам̣ метхунам̣. аччха̄дӣнампи нибба̄наппатти касма̄ вутта̄, нану ‘‘килеса̄нам̣ аччантам̣ ануппаттиниродхо нибба̄на’’нти иччхантасса килеса̄нам̣ вина̄со кан̃чи ка̄лам̣ аппаватти нибба̄нам̣ на хотӣти? на, абха̄васа̄ман̃н̃ато. аччанта̄паватти хи кан̃чи ка̄лан̃ча аппаватти абха̄войева̄ти наттхи висесо. сависесам̣ ва̄ вадантасса абха̄вата̄ а̄паджджатӣти. тираччха̄нагатехипи па̄пун̣итаббатта̄ тесампи па̄кат̣ам̣ пил̣андханам̣ вийа ол̣а̄рикам̣ тхӯлам̣. кевалам̣ пана кан̣н̣е пил̣андхитум̣ на саккоти, пил̣андханатопи ва̄ тхӯлатта̄ на сакка̄ти уппан̣д̣енто вийа нигган̣ха̄ти.
нибба̄на̄рамман̣акаран̣ена ¶ готрабхуккхан̣е килесаккхайаппатти панасса а̄панна̄ти ман̃н̃ама̄но а̄ха ‘‘твам̣ акхӣн̣есуйева̄’’тиа̄ди. нану а̄рамман̣акаран̣аматтена килесаккхайо ануппаттоти на сакка̄ ¶ ваттум̣. читтан̃хи атӣта̄на̄гата̄дисаббам̣ а̄ламбети, на ниппханнамева̄ти готрабхупи маггена килеса̄нам̣ йа̄ ануппаттидхаммата̄ ка̄табба̄, там̣ а̄раббха паваттиссатӣти? на, аппаттанибба̄насса нибба̄на̄рамман̣ан̃а̄н̣а̄бха̄вато. на хи ан̃н̃адхамма̄ вийа нибба̄нам̣, там̣ пана атигамбхӣратта̄ аппаттена а̄ламбитум̣ на сакка̄. тасма̄ тена готрабхуна̄ паттаббена тика̄ликасабха̄ва̄тиккантагамбхӣрабха̄вена бхавитаббам̣, килесаккхайаматтатам̣ ва̄ иччхато готрабхуто пуретарам̣ ниппханнена килесаккхайена. тена̄ха ‘‘твам̣ акхӣн̣есуйева килесесу килесаккхайам̣ нибба̄нам̣ пан̃н̃апесӣ’’ти. аппаттакилесаккхайа̄рамман̣акаран̣е хи сати готрабхуто пуретарачитта̄нипи а̄ламбеййунти.
маггасса килесаккхайам̣ нибба̄нанти маггасса а̄рамман̣абхӯтам̣ нибба̄нам̣ катаманти аттхо. магготиа̄дина̄ пуримапуччха̄двайамева виварати.
на ча кин̃чӣти рӯпа̄дӣсу нибба̄нам̣ кин̃чи на хоти, на ча када̄чи хоти, атӣта̄дибха̄вена на ваттаббанти ваданти, там̣ а̄гамма авиджджа̄тан̣ха̄нам̣ кин̃чи екадесаматтампи на хоти, тадева там̣ а̄гамма када̄чи на ча хотӣти аттхо йутто.
абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
3. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄
168. на…пе… наваттаббадхамма̄рамман̣атта̄ти йатха̄ са̄рамман̣а̄ паритта̄дибха̄вена наваттаббам̣ кин̃чи а̄рамман̣ам̣ каронти, евам̣ кин̃чи а̄ламбанато на наваттаббакот̣т̣ха̄сам̣ бхаджатӣти аттхо.
пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
а̄йатанавибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
3. дха̄тувибхан̇го
1. суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
172. йадипи ¶ ¶ дха̄тусам̣йутта̄дӣсу ‘‘дха̄туна̄наттам̣ во, бхиккхаве, десесса̄ми, катаман̃ча, бхиккхаве, дха̄туна̄наттам̣? чаккхудха̄ту…пе… мановин̃н̃а̄н̣адха̄тӯ’’тиа̄дина̄ (сам̣. ни. 2.85) ат̣т̣ха̄раса дха̄туйо а̄гата̄, та̄ пана абхидхамме ча а̄гата̄ти са̄дха̄ран̣атта̄ аггахетва̄ суттантесвева а̄гате тайо дха̄тучхакке гахетва̄ суттантабха̄джанӣйам̣ вибхаттанти ведитаббам̣. сабба̄ дха̄туйоти ат̣т̣ха̄расапи. сун̃н̃е сабха̄ваматте нирул̣хо дха̄ту-саддо дат̣т̣хаббо. асампхут̣т̣хадха̄тӯти чатӯхи маха̄бхӯтехи абйа̄питабха̄воти аттхо.
173. патхавӣдха̄тудвайанти ат̣т̣хакатха̄йам̣ падуддха̄ро като, па̄л̣ийам̣ пана ‘‘двейа’’нти а̄гаччхати, аттхо пана йатха̄вуттова. двайанти пана па̄т̣хе сати айампи аттхо самбхавати. две авайава̄ етасса̄ти двайам̣, патхавӣдха̄тӯнам̣ двайам̣ патхавӣдха̄тудвайам̣, двиннам̣ патхавӣдха̄тӯнам̣ самуда̄йоти аттхо. две ева ва̄ авайава̄ самудита̄ двайам̣, патхавӣдха̄тудвайанти. ‘‘таттха катама̄ патхавӣдха̄ту? патхавӣдха̄тудвайам̣, еса̄ патхавӣдха̄тӯ’’ти сан̇кхепена виссаджджети. аттхи аджджхаттика̄ аттхи ба̄хира̄ти еттха аджджхаттикаба̄хира-садда̄ на аджджхаттикадуке вийа аджджхаттикаба̄хира̄йатанава̄чака̄, на̄пи аджджхаттаттике вуттехи аджджхаттабахиддха̄-саддехи сама̄наттха̄, индрийабаддха̄ниндрийабаддхава̄чака̄ пана ете. тена ‘‘саттасанта̄напарийа̄панна̄’’тиа̄ди вуттам̣. нийакаджджхатта̄ти ча на паччаттам̣ аттани джа̄татам̣ сандха̄йа вуттам̣, атха кхо саббасаттасанта̄несу джа̄татанти дат̣т̣хаббам̣. аджджхаттам̣ паччаттанти вачанена хи саттасанта̄напарийа̄панната̄йа аджджхаттикабха̄вам̣ дассети, на па̄т̣ипуггаликата̄йа. сабха̄ва̄ка̄ратоти а̄па̄дӣхи висит̣т̣хена аттано ева сабха̄вабхӯтена гахетабба̄ка̄рена.
кеса̄ ¶ каккхал̣атталаккхан̣а̄ти каккхал̣ата̄дхиката̄йа вутта̄. па̄т̣ийекко кот̣т̣ха̄соти патхавӣкот̣т̣ха̄саматто сун̃н̃оти аттхо. маттхалун̇гам̣ ат̣т̣химин̃джаггахан̣ена гахитанти идха висум̣ на вуттанти ведитаббам̣.
имина̄ти ¶ ‘‘сеййатхидам̣ кеса̄’’тиа̄дина̄. каммам̣ катва̄ти пайогам̣ вӣрийам̣ а̄йӯханам̣ ва̄ катва̄ти аттхо. бхогака̄мена касийа̄дӣсу вийа арахаттака̄мена ча имасмим̣ манасика̄ре каммам̣ каттаббанти. пуббапалибодха̄ти а̄ва̄са̄дайо дӣгхакеса̄дике кхуддакапалибодхе апарапалибодха̄ти апеккхитва̄ вутта̄.
ван̣н̣а̄дӣнам̣ пан̃чаннам̣ васена манасика̄ро дха̄тупат̣икӯлаван̣н̣аманасика̄ра̄нам̣ са̄дха̄ран̣о пуббабха̄готи ниббаттитадха̄туманасика̄рам̣ дассетум̣ ‘‘аваса̄не евам̣ манасика̄ро паваттетаббо’’ти а̄ха. ан̃н̃аман̃н̃ам̣ а̄бхогапаччавеккхан̣арахита̄ти ка̄ран̣асса ча пхаласса ча абйа̄па̄рата̄йа дха̄туматтатам̣ дассети. а̄бхогапаччавеккхан̣а̄дӣнампи евамева абйа̄па̄рата̄ дат̣т̣хабба̄. на хи та̄ни, тесан̃ча ка̄ран̣а̄ни а̄бхуджитва̄ паччавеккхитва̄ ча уппаджджанти каронти ча̄ти. лаккхан̣авасена̄ти ‘‘каккхал̣ам̣ кхаригата’’нтиа̄дивачанам̣ сандха̄йа вуттам̣.
векантакам̣ ека̄ лохаджа̄ти. на̄гана̄сикалохам̣ лохасадисам̣ лохавиджа̄ти халиддивиджа̄ти вийа. типутамба̄дӣхи миссетва̄ катам̣ каран̣ена ниббаттатта̄ киттималохам̣. мораккха̄дӣни евам̣на̄ма̄невета̄ни. са̄муддикамутта̄ти нидассанаматтаметам̣, сабба̄пи пана мутта̄ мутта̄ ева.
174. аппетӣти а̄по, а̄бандханавасена сесабхӯтаттайам̣ па̄пун̣а̄ти силесатӣти аттхо. йӯсабхӯтоти расабхӯто. ваккахадайайаканапаппха̄са̄ни тементанти еттха йаканам̣ хет̣т̣ха̄бха̄гапӯран̣ена, итара̄ни тесам̣ упари тхокам̣ тхокам̣ паггхаран̣ена темети. хет̣т̣ха̄ лед̣д̣укхан̣д̣а̄ни темайама̄нети темакатемитабба̄нам̣ абйа̄па̄раса̄ман̃н̃анидассанаттха̄йева упама̄ дат̣т̣хабба̄, на т̣ха̄наса̄ман̃н̃анидассанаттха̄йа. санничиталохитена теметабба̄нам̣ кесан̃чи хет̣т̣ха̄, кассачи упари т̣хитатан̃хи сатипат̣т̣ха̄навибхан̇ге ваккхатӣти, йаканасса хет̣т̣ха̄бха̄го ‘‘т̣хитам̣ майи лохита’’нти на джа̄на̄ти, вакка̄дӣни ‘‘амхе темайама̄нам̣ лохитам̣ т̣хита’’нти на джа̄нантӣти евам̣ йоджана̄ ка̄табба̄. йатха̄ ¶ пана бхесаджджасиккха̄паде нийамо аттхи ‘‘йесам̣ мам̣сам̣ каппати, тесам̣ кхӣра’’нти, евамидха наттхи.
175. теджанавасена̄ти ниситабха̄вена тиккхабха̄вена. сарӣрасса пакатим̣ атиккамитва̄ ун̣хабха̄во санта̄по, сарӣрадаханавасена паватто ¶ маха̄да̄хо парида̄хо. айаметесам̣ висесо. йена джӣрӣйатӣти ека̄хика̄диджарарогена джӣрӣйатӣтипи аттхо йуджджати. сатава̄рам̣ та̄петва̄ удаке паккхипитва̄ уддхат̣асаппи сатадхотасаппӣти ваданти. расасон̣итамедамам̣санха̄руат̣т̣хиат̣т̣химин̃джа̄ раса̄дайо. кечи нха̄рум̣ апанетва̄ суккам̣ саттамадха̄тум̣ авочунти. па̄катикоти кхобхам̣ аппатто сада̄ виджджама̄но. петагги мукхато бахи ниггатова идха гахито.
176. ва̄йанавасена̄ти савегагаманавасена, самудӣран̣авасена ва̄.
177. имина̄ йасмим̣ а̄ка̄се…пе… там̣ катхитанти идам̣ касин̣уггха̄т̣има̄ка̄сасса акатхитатам̣, аджат̣а̄ка̄сасса ча катхитатам̣ дассетум̣ вуттам̣.
179. сукхадуккха̄нам̣ пхаран̣абха̄во сарӣрат̣т̣хакаутусса сукхадуккхапхот̣т̣хаббасамут̣т̣ха̄напаччайабха̄вена йатха̄балам̣ сарӣрекадесасакаласарӣрапхаран̣асаматтхата̄йа вутто, соманассадоманасса̄нам̣ ит̣т̣ха̄нит̣т̣хачиттаджасамут̣т̣ха̄панена татхева пхаран̣асаматтхата̄йа. евам̣ етесам̣ сарӣрапхаран̣ата̄йа екасса т̣ха̄нам̣ итарам̣ пахарати, итарасса ча ан̃н̃анти ан̃н̃аман̃н̃ена саппат̣ипаккхатам̣ дассети, ан̃н̃аман̃н̃апат̣ипаккхаол̣а̄рикаппаватти ева ва̄ етесам̣ пхаран̣ам̣. ваттха̄рамман̣а̄ни ча пабандхена паваттихетубхӯта̄ни пхаран̣ат̣т̣ха̄нам̣ дат̣т̣хаббам̣, убхайавато ча пуггаласса васена айам̣ саппат̣ипаккхата̄ дассита̄ сукхадассанӣйатта̄.
181. килесака̄мам̣ сандха̄йа̄ти ‘‘сан̇каппо ка̄мо ра̄го ка̄мо’’ти (маха̄ни. 1; чӯл̣ани. аджитама̄н̣авапуччха̄ниддеса 8) еттха вуттам̣ сан̇каппам̣ сандха̄йа̄ти адхиппа̄йо. сопи хи виба̄дхати упата̄пети ча̄ти килесасантхавасамбхавато килесака̄мо вибхатто килесаваттхусамбхавато ва̄. ка̄мапат̣исам̣йутта̄ти ка̄мара̄гасан̇кха̄тена ка̄мена сампайутта̄, ка̄мапат̣ибаддха̄ ва̄. ан̃н̃есу ча ка̄мапат̣исам̣йуттадхаммесу виджджама̄несу витаккейева ка̄мопападо дха̄тусаддо нирул̣хо ведитаббо витаккасса ¶ ка̄маппасан̇гаппаваттийа̄ са̄тисайатта̄. еса найо бйа̄па̄дадха̄туа̄дӣсу. парасса аттано ча дуккха̄йанам̣ вихим̣са̄. вихим̣сантӣти хантум̣ иччханти.
182. убхайаттха уппаннопи абхиджджха̄сам̣йогена каммапатхаджананато анабхиджджха̄каммапатхабхинданато ча ка̄мавитакко ‘‘каммапатхабхедо’’ти вутто ¶ . бйа̄па̄до пана̄ти бйа̄па̄давачанена бйа̄па̄давитаккам̣ дассети. со хи бйа̄па̄дадха̄тӯти. татха̄ вихим̣са̄йа вихим̣са̄дха̄туйа̄ ча бйа̄па̄давасена йатха̄самбхавам̣ па̄н̣а̄типа̄та̄дивасена ча каммапатхабхедо йоджетаббо. еттха̄ти двӣсу тикесу. саббака̄ма̄вачарасаббакусаласан̇га̄хакехи итаре две две сан̇гахетва̄ катханам̣ саббасан̇га̄хикакатха̄. еттха̄ти пана етасмим̣ чхаккети вуччама̄не ка̄мадха̄тувачанена ка̄ма̄вачара̄нам̣ неккхаммадха̄туа̄дӣнан̃ча гахан̣ам̣ а̄паджджати.
лабха̄петабба̄ти чаккхудха̄та̄дибха̄вам̣ лабхама̄на̄ дхамма̄ нӣхаритва̄ дассанена лабха̄петабба̄. чарати еттха̄ти ча̄ро, ким̣ чарати? саммасанам̣, саммасанасса ча̄ро саммасанача̄ро, тебхӯмакадхамма̄нам̣ адхивачанам̣.
суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
183. чаккхусса̄ти висесака̄ран̣ам̣ аса̄дха̄ран̣аса̄мибха̄вена ниддит̣т̣хам̣. тан̃хи пуггалантара̄са̄дха̄ран̣ам̣ нӣла̄дисаббарӯпаса̄дха̄ран̣ан̃ча. видахатӣти евам̣ еван̃ча тайа̄ паваттитаббанти винийуджджама̄нам̣ вийа уппа̄детӣти аттхо. видахатӣти ча дха̄туаттхо ева висит̣т̣хо упасаггена дӣпитоти вина̄пи упасаггена дха̄тӯти есо саддо таматтхам̣ вадатӣти дат̣т̣хаббо. каттукаммабха̄вакаран̣аадхикаран̣есу дха̄тупадасиддхи хотӣти пан̃чапи ете аттха̄ вутта̄. суван̣н̣араджата̄дидха̄туйо суван̣н̣а̄дӣнам̣ бӣджабхӯта̄ села̄дайо.
аттано сабха̄вам̣ дха̄рентӣти дха̄туйоти еттха̄пи дха̄тӣти дха̄тӯти падасиддхи ведитабба̄. дха̄ту-саддо ¶ ева хи дха̄ран̣аттхопи хотӣти. каттуаттхопи ча̄йам̣ пуримена асадисоти ниссаттасабха̄ваматтадха̄ран̣ан̃ча дха̄ту-саддасса падха̄но аттхоти висум̣ вутто. дха̄туйо вийа дха̄туйоти еттха сӣха-саддо вийа кесаримхи нирул̣хо пурисесу, села̄вайавесу нирул̣хо дха̄ту-саддо ча чаккха̄дӣсу упачарито дат̣т̣хаббо. н̃а̄н̣ан̃ча н̃еййан̃ча н̃а̄н̣ан̃еййа̄ни, тесам̣ авайава̄ таппабхедабхӯта̄ дха̄туйо н̃а̄н̣ан̃еййа̄вайава̄. таттха н̃а̄н̣аппабхеда̄ дхаммадха̄туекадесо, н̃еййаппабхеда̄ ат̣т̣ха̄раса̄пӣти н̃а̄н̣ан̃еййа̄вайаваматта̄ дха̄туйо ¶ хонти. атха ва̄ н̃а̄н̣ена н̃а̄таббо сабха̄во дха̄тусаддена вуччама̄но авипарӣтато н̃а̄н̣ан̃еййо, на дит̣т̣хиа̄дӣхи випарӣтагга̄хакехи н̃еййоти аттхо. тасса н̃а̄н̣ан̃еййасса авайава̄ чаккха̄дайо. висабха̄галаккхан̣а̄вайавесу раса̄дӣсу нирул̣хо дха̄ту-саддо та̄дисесу ан̃н̃а̄вайавесу чаккха̄дӣсу упачарито дат̣т̣хаббо, раса̄дӣсу вийа ва̄ чаккха̄дӣсу нирул̣хова. ниджджӣваматтассетам̣ адхивачананти етена ниджджӣваматтападаттхе дха̄ту-саддасса нирул̣хатам̣ дассети. чха дха̄туйо етасса̄ти чхадха̄туйо, йо локе ‘‘пурисо’’ти дхаммасамуда̄йо вуччати, со чхадха̄туро чханнам̣ патхавӣа̄дӣнам̣ ниджджӣваматтасабха̄ва̄нам̣ самуда̄йаматто, на еттха джӣво пурисо ва̄ аттхӣти аттхо.
чаккха̄дӣнам̣ камо пуббе вуттоти идха екекасмим̣ тике тин̣н̣ам̣ тин̣н̣ам̣ дха̄тӯнам̣ камам̣ дассенто а̄ха ‘‘хетупхала̄нупуббававаттха̄навасена̄’’ти. хетупхала̄нам̣ анупуббававаттха̄нам̣ хетупхалабха̄вова. таттха хетӯти паччайо адхиппето. пхаланти паччайуппаннанти а̄ха ‘‘чаккхудха̄тӯ’’тиа̄ди. манодха̄тудхаммадха̄тӯнан̃ча мановин̃н̃а̄н̣асса хетубха̄во йатха̄самбхавам̣ йоджетаббо, два̄рабхӯтамановасена ва̄ тасса̄ манодха̄туйа̄.
сабба̄сам̣ васена̄ти йатха̄вутта̄нам̣ а̄бха̄дха̄туа̄дӣнам̣ пан̃чатим̣са̄йа дха̄тӯнам̣ васена. апараматтхасабха̄васса параматтхасабха̄весу на када̄чи антогадхата̄ аттхӣти а̄ха ‘‘сабха̄вато виджджама̄на̄на’’нти. чанда̄бха̄сӯрийа̄бха̄дика̄ ван̣н̣анибха̄ ева̄ти а̄ха ‘‘рӯпадха̄туйева хи а̄бха̄дха̄тӯ’’ти. рӯпа̄дипат̣ибаддха̄ти ра̄гаваттхубха̄вена гахетабба̄ка̄ро субханимиттанти сандха̄йа ‘‘рӯпа̄дайова̄’’ти аватва̄ пат̣ибаддхавачанам̣ а̄ха. асатипи ра̄гаваттхубха̄ве ‘‘кусалавипа̄ка̄рамман̣а̄ субха̄ дха̄тӯ’’ти дутийо викаппо вутто. вихим̣са̄дха̄ту четана̄, паравихет̣ханачхандо ва̄. авихим̣са̄ карун̣а̄.
убхопӣти ¶ дхаммадха̄тумановин̃н̃а̄н̣адха̄туйо. хӣна̄дӣсу пуриманайена хӣл̣ита̄ чаккха̄дайо хӣна̄, самбха̄вита̄ пан̣ӣта̄, на̄тихӣл̣ита̄ на̄тисамбха̄вита̄ маджджхима̄ти кхандхавибхан̇ге а̄гатахӣнадукатойева нӣхаритва̄ маджджхима̄ дха̄ту вутта̄ти ведитабба̄. вин̃н̃а̄н̣адха̄ту йадипи чхавин̃н̃а̄н̣адха̄тувасена вибхатта̄, татха̄пи ‘‘вин̃н̃а̄н̣адха̄туггахан̣ена тасса̄ пуреча̄рикапаччха̄ча̄рикатта̄ манодха̄ту гахита̄ва хотӣ’’ти вуттатта̄ а̄ха ¶ ‘‘вин̃н̃а̄н̣адха̄ту…пе… саттавин̃н̃а̄н̣асан̇кхепойева̄’’ти. анекесам̣ чаккхудха̄туа̄дӣнам̣, та̄су ча екекисса̄ на̄наппака̄рата̄йа на̄на̄дха̄тӯнам̣ васена анекадха̄туна̄на̄дха̄тулоко вуттоти а̄ха ‘‘ат̣т̣ха̄расадха̄туппабхедаматтамева̄’’ти.
‘‘чаккхусотагха̄надживха̄ка̄йаманомановин̃н̃а̄н̣адха̄тубхедена̄’’ти ат̣т̣хакатха̄йам̣ ликхитам̣. таттха на чаккха̄дӣнам̣ кевалена дха̄ту-саддена самбандхо адхиппето виджа̄нанасабха̄васса пабхедавачанато. вин̃н̃а̄н̣адха̄ту-саддена самбандхе карийама̄не две маногахан̣а̄ни на каттабба̄ни. на хи две мановин̃н̃а̄н̣адха̄туйо аттхӣти. ‘‘чаккху…пе… ка̄йамановин̃н̃а̄н̣аманодха̄тӯ’’ти ва̄ ваттаббам̣ атулйайоге двандасама̄са̄бха̄вато. айам̣ панеттха па̄т̣хо сийа̄ ‘‘чаккху…пе… ка̄йавин̃н̃а̄н̣аманомановин̃н̃а̄н̣адха̄тубхедена̄’’ти.
кхандха̄йатанадесана̄ сан̇кхепадесана̄, индрийадесана̄ виттха̄радесана̄ти тадубхайам̣ апеккхитва̄ на̄тисан̇кхепавиттха̄ра̄ дха̄тудесана̄. атха ва̄ суттантабха̄джанӣйе вуттадха̄тудесана̄ атисан̇кхепадесана̄, а̄бха̄дха̄туа̄дӣнам̣ анекадха̄туна̄на̄дха̄туанта̄нам̣ васена десетабба̄ ативиттха̄радесана̄ти тадубхайам̣ апеккхитва̄ айам̣ ‘‘на̄тисан̇кхепавиттха̄ра̄’’ти.
бхерӣталам̣ вийа чаккхудха̄ту саддасса вийа вин̃н̃а̄н̣асса ниссайабха̄вато. ета̄хи ча упама̄хи ниджджӣва̄нам̣ бхерӣталадан̣д̣а̄дӣнам̣ сама̄йоге ниджджӣва̄нам̣ садда̄дӣнам̣ вийа ниджджӣва̄нам̣ чаккхурӯпа̄дӣнам̣ сама̄йоге ниджджӣва̄нам̣ чаккхувин̃н̃а̄н̣а̄дӣнам̣ паваттӣти ка̄ран̣апхала̄нам̣ дха̄туматтатта̄ ка̄ракаведакабха̄вавирахам̣ дассети.
пуречара̄нучара̄ вийа̄ти ниджджӣвасса кассачи кечи ниджджӣва̄ пуречара̄нучара̄ вийа̄ти аттхо. манодха̄туйева ва̄ аттано кхан̣ам̣ анативаттантӣ аттано кхан̣ам̣ анативаттанта̄нам̣йева чаккхувин̃н̃а̄н̣а̄дӣнам̣ авиджджама̄непи пуречара̄нучарабха̄ве пуббака̄ла̄парака̄лата̄йа пуречара̄нучара̄ вийа дат̣т̣хабба̄ти ¶ аттхо. салламива сӯламива тивидхадуккхата̄сама̄йогато дат̣т̣хаббо. а̄са̄йева дуккхам̣ а̄са̄дуккхам̣, а̄са̄вигха̄там̣ дуккхам̣ ва̄. сан̃н̃а̄ хи абхӯтам̣ дуккхадуккхампи субха̄дито сан̃джа̄нантӣ там̣ а̄сам̣ тасса̄ ча вигха̄там̣ ¶ а̄сӣситасубха̄диасиддхийа̄ джанетӣти. каммаппадха̄на̄ сан̇кха̄ра̄ти ‘‘пат̣исандхийам̣ паккхипанато’’тиа̄дима̄ха. джа̄тидуккха̄нубандханатоти аттана̄ ниббаттийама̄нена джа̄тидуккхена анубандхатта̄. бхавапаччайа̄ джа̄ти хи джа̄тидуккханти. падумам̣ вийа диссама̄нам̣ кхурачаккам̣ вийа рӯпампи иттхийа̄дибха̄вена диссама̄нам̣ на̄на̄видхупаддавам̣ джанети. саббе анаттха̄ ра̄га̄дайо джа̄тиа̄дайо ча висабхӯта̄ асанта̄ саппат̣ибхайа̄ ча̄ти таппат̣ипаккхабхӯтатта̄ амата̄дито дат̣т̣хабба̄.
мун̃читва̄пи ан̃н̃ам̣ гахетва̄ва̄ти етена маккат̣асса гахитам̣ са̄кхам̣ мун̃читва̄пи а̄ка̄се т̣ха̄тум̣ асаматтхата̄ вийа гахита̄рамман̣ам̣ мун̃читва̄пи ан̃н̃ам̣ аггахетва̄ паваттитум̣ асаматтхата̄йа маккат̣асама̄натам̣ дассети. ат̣т̣хиведхавиддхопи даматхам̣ анупагаччханто дут̣т̣хассо ассакхал̣ун̇ко. ран̇гагато нат̣о ран̇ганат̣о.
184. чаккхун̃ча пат̣ичча рӯпе ча̄тиа̄дина̄ два̄ра̄рамман̣есу екавачанабахувачананиддеса̄ екана̄на̄санта̄нагата̄нам̣ екасанта̄нагатавин̃н̃а̄н̣апаччайабха̄вато екана̄на̄джа̄тикатта̄ ча.
саббадхаммесӯти еттха сабба-саддо адхика̄равасена йатха̄вуттавин̃н̃а̄н̣асан̇кха̄те а̄рамман̣асан̇кха̄те ва̄ падесасаббасмим̣ тит̣т̣хатӣти дат̣т̣хаббо. мановин̃н̃а̄н̣адха̄туниддесе ‘‘чаккхувин̃н̃а̄н̣адха̄туйа̄ уппаджджитва̄ нируддхасаманантара̄ уппаджджати манодха̄ту, манодха̄туйа̄пи уппаджджитва̄ нируддхасаманантара̄ уппаджджати читта’’нти чаккхувин̃н̃а̄н̣адха̄та̄нантарам̣ манодха̄ту вийа манодха̄та̄нантарампи уппаджджати читтанти йа̄ва ан̃н̃а̄ манодха̄ту уппаджджиссати, та̄ва паваттам̣ саббам̣ читтам̣ екаттена гахетва̄ вуттанти евампи аттхо лаббхати. еван̃хи сати мановин̃н̃а̄н̣адха̄та̄нантарам̣ уппанна̄йа манодха̄туйа̄ мановин̃н̃а̄н̣адха̄тубха̄ваппасан̇го на хотийева. пан̃чавин̃н̃а̄н̣адха̄туманодха̄туккаманидассанан̃хи таббидхурасабха̄вена уппаттит̣т̣ха̄нена ча париччхиннасса читтасса мановин̃н̃а̄н̣адха̄тубха̄вадассанаттхам̣, на анантаруппаттиматтена̄ти таббидхурасабха̄ве екаттам̣ упанетва̄ дассанам̣ йуджджати. анупанӣтепи екатте таббидхурасабха̄ве екасмим̣ дассите са̄ман̃н̃авасена ан̃н̃ампи саббам̣ там̣ сабха̄вам̣ дасситам̣ хотӣти дат̣т̣хаббам̣. пи-саддена мановин̃н̃а̄н̣адха̄тусампин̣д̣ане ¶ ча сати ‘‘мановин̃н̃а̄н̣адха̄туйа̄пи саманантара̄ уппаджджати читтам̣…пе… таджджа̄ мановин̃н̃а̄н̣адха̄тӯ’’ти ¶ мановин̃н̃а̄н̣адха̄туггахан̣ена бхаван̇га̄нантарам̣ уппаннам̣ манодха̄тучиттам̣ ниваттитам̣ хотӣти че? на, тасса̄ мановин̃н̃а̄н̣адха̄тубха̄ва̄сиддхито. на хи йам̣ чодӣйати, тадева париха̄ра̄йа хотӣти.
манодха̄туйа̄пи мановин̃н̃а̄н̣адха̄туйа̄пӣти манадвайавачанена двиннам̣ ан̃н̃аман̃н̃авидхурасабха̄вата̄ дассита̄ти тенева манодха̄та̄ваджджанасса мановин̃н̃а̄н̣адха̄тубха̄во ниваттитоти дат̣т̣хаббо. вутто хи тасса мановин̃н̃а̄н̣адха̄тувидхуро манодха̄тусабха̄во ‘‘саббадхаммесу ва̄ пана пат̣хамасаманна̄ха̄ро уппаджджатӣ’’тиа̄дина̄. са̄ сабба̄пӣти етам̣ мукхаматтанидассанам̣. на хи джаванапарийоса̄на̄ ева мановин̃н̃а̄н̣адха̄ту, тада̄рамман̣а̄дӣнипи пана хонтийева̄ти. евам̣ пан̃чавин̃н̃а̄н̣адха̄туманодха̄тувисит̣т̣хасабха̄вавасена саббам̣ мановин̃н̃а̄н̣адха̄тум̣ дассетва̄ пуна манодва̄равасена са̄тисайам̣ джаванамановин̃н̃а̄н̣адха̄тум̣ дассенто ‘‘манан̃ча пат̣ичча̄’’тиа̄дима̄ха. йади пана чханнам̣ два̄ра̄нам̣ васена джавана̄васа̄на̄нева читта̄ни идха ‘‘мановин̃н̃а̄н̣адха̄тӯ’’ти дассита̄нӣти айаматтхо гайхеййа, чутипат̣исандхибхаван̇га̄нам̣ аггахитатта̄ са̄васеса̄ десана̄ а̄паджджати, тасма̄ йатха̄вуттена найена аттхо ведитаббо. чхадва̄рикачиттехи ва̄ сама̄налаккхан̣а̄ни ан̃н̃а̄нипи ‘‘мановин̃н̃а̄н̣адха̄тӯ’’ти дассита̄нӣти ведитабба̄ни.
пат̣ичча̄ти а̄гатат̣т̣ха̄нети еттха ‘‘мано ча несам̣ гочарависайам̣ паччанубхотӣ’’тиа̄дӣсу (ма. ни. 1.455) висум̣ ка̄тум̣ йуттам̣, идха пана ‘‘чаккхун̃ча пат̣ичча̄’’тиа̄дӣсу ча-саддена сампин̣д̣етва̄ а̄ваджджанассапи чаккха̄дисаннисситата̄каран̣ам̣ вийа манан̃ча пат̣ичча̄ти а̄гатат̣т̣ха̄не манодва̄расан̇кха̄табхаван̇гасаннисситамева а̄ваджджанам̣ ка̄таббанти адхиппа̄йо.
абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
3. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄
пан̃хапуччхакам̣ хет̣т̣ха̄ вуттанайатта̄ утта̄намева̄ти.
пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
дха̄тувибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
4. саччавибхан̇го
1. суттантабха̄джанӣйам̣
уддесаван̣н̣ана̄
189. са̄санаккамоти ¶ ¶ арийасачча̄ни вуччанти арийасаччадесана̄ ва̄. сакалан̃хи са̄санам̣ бхагавато вачанам̣ саччавинимуттам̣ наттхӣти саччесу камати, сӣласама̄дхипан̃н̃а̄сан̇кха̄там̣ ва̄ са̄санам̣ етесу камати, тасма̄ камати еттха̄ти камо, ким̣ камати? са̄санам̣, са̄санасса камо са̄санаккамоти сачча̄ни са̄санапаваттит̣т̣ха̄на̄ни вуччанти, там̣десана̄ ча таббоха̄рена̄ти.
татха̄ти там̣сабха̄ва̄ва. авитатха̄ти амуса̄сабха̄ва̄. анан̃н̃атха̄ти ан̃н̃а̄ка̄рарахита̄. дуккхадуккхата̄там̣нимиттата̄хи анит̣т̣хата̄ пӣл̣анат̣т̣хо, двидха̄пи паридаханам̣, килесада̄хасама̄його ва̄ санта̄пат̣т̣хоти айаметесам̣ висесо. пуггалахим̣санам̣ ва̄ пӣл̣анам̣, аттано ева тикхин̣абха̄во санта̄панам̣ санта̄поти. еттха ча пӣл̣анат̣т̣хо дуккхасса сарасенева а̄вибхавана̄ка̄ро, итаре йатха̄ккамам̣ самудайамагганиродхадассанехи а̄вибхавана̄ка̄ра̄ти айам̣ чатуннампи висесо. татрататра̄бхинанданавасена бйа̄петва̄ ӯханам̣ ра̄сикаран̣ам̣ дуккханиббаттанам̣ а̄йӯханам̣, самудайато а̄гаччхатӣти ва̄ а̄йам̣, дуккхам̣. тасса ӯханам̣ паваттанам̣ а̄йӯханам̣, сараса̄вибха̄вана̄ка̄ро есо. нидада̄ти дуккханти нида̄нам̣, ‘‘идам̣ там̣ дуккха’’нти сампат̣иччха̄пентам̣ вийа самут̣т̣ха̄петӣти аттхо. дуккхадассанена ча̄йам̣ нида̄нат̣т̣хо а̄ви бхавати. сам̣йогапалибодхат̣т̣ха̄ ниродхамаггадассанехи, те ча сам̣са̄расам̣йоджанамагганива̄ран̣а̄ка̄ра̄ дат̣т̣хабба̄.
ниссаранти ¶ еттха сатта̄, сайамева ва̄ ниссат̣ам̣ висам̣йуттам̣ саббасан̇кхатехи саббупадхипат̣иниссаггабха̄ватоти ниссаран̣ам̣. айамасса сабха̄вена а̄вибхавана̄ка̄ро. вивека̄сан̇кхата̄матат̣т̣ха̄ самудайамаггадуккхадассана̄вибхавана̄ка̄ра̄, самудайаккхайааппаччайаавина̄сита̄ ва̄. сам̣са̄рато ниггаманам̣ ниййа̄нам̣. айамасса сарасена пака̄сана̄ка̄ро, итаре самудайаниродхадуккхадассанехи. таттха палибодхупаччхедавасена нибба̄на̄дхигамова нибба̄нанимиттата̄ ¶ хетват̣т̣хо. пан̃н̃а̄падха̄натта̄ маггасса нибба̄надассанам̣, чатусаччадассанам̣ ва̄ дассанат̣т̣хо. чатусаччадассане килесадуккхасанта̄павӯпасамане ча а̄дхипаччам̣ каронти магган̇гадхамма̄ сампайуттадхаммесӯти со маггасса адхипатеййат̣т̣хоти. висесато ва̄ а̄рамман̣а̄дхипатибхӯта̄ магган̇гадхамма̄ хонти ‘‘магга̄дхипатино дхамма̄’’ти вачанатоти со тесам̣ а̄ка̄ро адхипатеййат̣т̣хо. евама̄ди а̄ха̄ти самбандхо. таттха абхисамайат̣т̣хоти абхисаметаббат̣т̣хо, абхисамайасса ва̄ висайабхӯто аттхо абхисамайат̣т̣хо, абхисамайассева ва̄ паваттиа̄ка̄ро абхисамайат̣т̣хо, со четтха абхисаметаббена пӣл̣ана̄дина̄ дасситоти дат̣т̣хаббо.
куччхитам̣ кхам̣ дуккхам̣. ‘‘сама̄гамо самета’’нтиа̄дӣсу кеваласса а̄гама-саддасса ета-саддасса ча пайоге сам̣йогаттхасса анупалаббханато сам̣-саддасса ча пайоге упалаббханато ‘‘сам̣йогам̣ дӣпетӣ’’ти а̄ха, евам̣ ‘‘уппаннам̣ удита’’нти еттха̄пи. айа-саддо гатиаттхасиддхо хету-саддо вийа ка̄ран̣ам̣ дӣпети аттано пхаланиппха̄данена айати паваттати, ети ва̄ етасма̄ пхаланти айоти, сам̣йоге уппаттика̄ран̣ам̣ самудайоти еттха висум̣ пайуджджама̄на̄пи упасагга-садда̄ садха̄тукам̣ сам̣йогаттхам̣ уппа̄даттхан̃ча дӣпенти кирийа̄висесакатта̄ти ведитабба̄.
абха̄во еттха родхасса̄ти ниродхоти етена нибба̄насса дуккхавивекабха̄вам̣ дассети. самадхигате тасмим̣ тададхигамавато пуггаласса родха̄бха̄во паваттисан̇кха̄тасса родхасса пат̣ипаккхабхӯта̄йа ниваттийа̄ адхигататта̄ти етасмин̃чаттхе абха̄во етасмим̣ родхасса̄ти ниродхоиччева падасама̄со. дуккха̄бха̄во панеттха пуггаласса, на нибба̄нассева. ануппа̄до ева ниродхо ануппа̄даниродхо. а̄йатибхава̄дӣсу аппаватти, на пана бхан̇готи бхан̇гава̄чакам̣ ниродха-саддам̣ ниваттетва̄ ануппа̄дава̄чакам̣ ган̣ха̄ти. етасмим̣ аттхе ка̄ран̣е пхалопача̄рам̣ катва̄ ниродхапаччайо ниродхоти вутто. пат̣ипада̄ ча хоти пуггаласса дуккханиродхаппаттийа̄. нану са̄ ева дуккханиродхаппаттӣти тасса̄ ева са̄ пат̣ипада̄ти на йуджджатӣти? на, пуггала̄дхигамасса йехи со адхигаччхати, тесам̣ ¶ ка̄ран̣абхӯтадхамма̄нан̃ча паттибха̄вена пат̣ипада̄бха̄вена ча вуттатта̄. саччхикирийа̄саччхикаран̣адхамма̄нам̣ ан̃н̃атта̄бха̄вепи хи пуггаласаччхикирийадхаммабха̄вехи на̄наттам̣ катва̄ ниддесо ¶ като. атха ва̄ дуккханиродхаппаттийа̄ нит̣т̣ха̄нам̣ пхаланти тасса̄ дуккханиродхаппаттийа̄ пат̣ипадата̄ дат̣т̣хабба̄.
буддха̄дайо арийа̄ пат̣ивиджджхантӣти еттха пат̣ивиддхака̄ле паваттам̣ буддха̄дивоха̄рам̣ ‘‘агама̄ ра̄джагахам̣ буддхо’’тиа̄дӣсу (су. ни. 410) вийа пуримака̄лепи а̄ропетва̄ ‘‘буддха̄дайо’’ти вуттам̣. те хи буддха̄дайо чатӯхи маггехи пат̣ивиджджхантӣти. арийапат̣ивиджджхитабба̄ни сачча̄ни арийасачча̄нӣти четтха пуримападе уттарападалопо дат̣т̣хаббо. арийа̄ иманти пат̣ивиджджхитаббат̣т̣хена екаттам̣ упанетва̄ ‘‘има’’нти вуттам̣. тасма̄ти татха̄гатасса арийатта̄ тасса сачча̄нӣти арийасачча̄нӣти вуччантӣти аттхо. татха̄гатена хи сайам̣ адхигататта̄, тенева пака̄ситатта̄, тато ева ча ан̃н̃ехи адхигаманӣйатта̄ та̄ни тасса хонтӣти. арийабха̄васиддхитопӣти еттха арийаса̄дхака̄ни сачча̄ни арийасачча̄нӣти пуббе вийа уттарападалопо дат̣т̣хаббо. арийа̄ни сачча̄нӣтипӣти еттха авитатхабха̄вена аран̣ӣйатта̄ адхигантаббатта̄ арийа̄ни, арийавоха̄ро ва̄ айам̣ ависам̣ва̄дако авитатхарӯпо дат̣т̣хаббо.
ба̄дханалаккхан̣анти еттха дуккхадуккхатаннимиттабха̄во ба̄дхана̄, удайаббайапӣл̣итата̄ ва̄. бхава̄дӣсу джа̄тиа̄дивасена чаккхурога̄дивасена ча анекадха̄ дуккхасса паваттанамева пуггаласса санта̄панам̣, тадасса киччам̣ расо. паваттиниваттӣсу сам̣са̄рамоккхесу паватти хутва̄ гайхатӣти паваттипаччупат̣т̣ха̄нам̣. пабхавати етасма̄ дуккхам̣ пат̣исандхийам̣ ниббаттати пуримабхавена паччхимабхаво гхат̣ито сам̣йутто хутва̄ паваттатӣти пабхаво. ‘‘евампи тан̣ха̄нусайе анӯхате ниббаттатӣ дуккхамидам̣ пунаппуна’’нти (дха. па. 338) евам̣ пунаппунам̣ уппа̄данам̣ анупаччхедакаран̣ам̣. бхаваниссаран̣анива̄ран̣ам̣ палибодхо. ра̄гаккхайа̄дибха̄вена саббадуккхасантата̄ санти. аччутирасанти аччутисампаттикам̣. чаванам̣ ва̄ киччанти тадабха̄вам̣ киччамива вохаритва̄ аччутикиччанти аттхо. ачаванан̃ча сабха̄васса̄париччаджанам̣ авика̄рата̄ дат̣т̣хабба̄. пан̃чаккхандханимиттасун̃н̃ата̄йа авиггахам̣ хутва̄ гайхатӣти анимиттапаччупат̣т̣ха̄нам̣. анусайупаччхеданавасена сам̣са̄рача̄ракато ниггаманӯпа̄йабха̄во ниййа̄нам̣. нимиттато паваттато ча читтасса вут̣т̣ха̄нам̣ хутва̄ гайхатӣти вут̣т̣ха̄напаччупат̣т̣ха̄нам̣.
асуван̣н̣а̄ди ¶ ¶ суван̣н̣а̄ди вийа диссама̄нам̣ ма̄йа̄ти ваттхусаббха̄ва̄ тасса̄ випарӣтата̄ вутта̄. удакам̣ вийа диссама̄на̄ пана марӣчи упагата̄нам̣ туччха̄ хоти, ваттхуматтампи тасса̄ на диссатӣти висам̣ва̄дика̄ вутта̄. марӣчима̄йа̄атта̄нам̣ випаккхо бха̄во таччха̄випарӣтабхӯтабха̄во. арийан̃а̄н̣асса̄ти авитатхага̄хакасса н̃а̄н̣асса, тена пат̣иведхапаччавеккхан̣а̄ни гайханти, тесан̃ча гочарабха̄во пат̣ивиджджхитаббата̄а̄рамман̣абха̄во ча дат̣т̣хаббо. аггилаккхан̣ам̣ ун̣хаттам̣. тан̃хи каттхачи кат̣т̣ха̄диупа̄да̄набхедепи висам̣ва̄дакам̣ випарӣтам̣ абхӯтам̣ ва̄ када̄чи на хоти. ‘‘бйа̄дхидхамма̄ джара̄дхамма̄, атхо маран̣адхаммино’’ти (а. ни. 3.39; 5.57) еттха вутта̄ джа̄тиа̄дика̄ локапакати. манусса̄нам̣ уддхам̣ дӣгхата̄, екачча̄нам̣ тираччха̄на̄нам̣ тирийам̣ дӣгхата̄, вуддхинит̣т̣хам̣ патта̄нам̣ пуна авад̣д̣ханам̣ евама̄дика̄ ча̄ти ваданти. таччха̄випарӣтабхӯтабха̄весу паччхимо татхата̄, пат̣хамо авитатхата̄, маджджхимо анан̃н̃атхата̄ти айаметесам̣ висесо.
дуккха̄ ан̃н̃ам̣ на ба̄дхаканти касма̄ вуттам̣, нану тан̣ха̄пи джа̄ти вийа дуккханимиттата̄йа ба̄дхика̄ти? на, ба̄дхакапабхавабха̄вена висум̣ гахитатта̄. джа̄тиа̄дӣнам̣ вийа ва̄ дуккхасса адхит̣т̣ха̄набха̄во дуккхадуккхата̄ ча ба̄дхаката̄, на дуккхасса пабхаваката̄ти наттхи тан̣ха̄йа пабхавакабха̄вена гахита̄йа ба̄дхакаттаппасан̇го. тена̄ха ‘‘дуккха̄ ан̃н̃ам̣ на ба̄дхака’’нти. ба̄дхакаттанийа̄мена̄ти дуккхам̣ ба̄дхакамева, дуккхамева ба̄дхаканти евам̣ двидха̄пи ба̄дхакатта̄вадха̄ран̣ена̄ти аттхо. там̣ вина̄ на̄н̃н̃атоти сатипи авасесакилесаавасеса̄кусаласа̄савакусаламӯла̄васесаса̄савакусаладхамма̄нам̣ дуккхахетубха̄ве на тан̣ха̄йа вина̄ тесам̣ дуккхахетубха̄во аттхи, техи пана вина̄пи тан̣ха̄йа дуккхахетубха̄во аттхи кусалехи вина̄ акусалехи, рӯпа̄вачара̄дӣхи вина̄ ка̄ма̄вачара̄дӣхи ча тан̣ха̄йа дуккханиббаттакатта̄. таччханиййа̄набха̄ватта̄ти двидха̄пи нийамена таччхо ниййа̄набха̄во етасса, на миччха̄маггасса вийа випарӣтата̄йа, локийамаггасса вийа ва̄ анекантиката̄йа атаччхоти таччханиййа̄набха̄во, магго. тасса бха̄во таччханиййа̄набха̄ваттам̣, тасма̄ таччханиййа̄набха̄ватта̄. саббаттха двидха̄пи нийамена таччха̄випарӣтабхӯтабха̄во вуттоти а̄ха ‘‘ити таччха̄випалла̄са̄’’тиа̄ди.
сачча-саддасса ¶ самбхаванта̄нам̣ аттха̄нам̣ уддхаран̣ам̣, самбхаванте ва̄ аттхе ватва̄ адхиппетаттхасса уддхаран̣ам̣ аттхуддха̄ро. виратисаччети муса̄ва̄давиратийам̣. на хи ан̃н̃авиратӣсу сачча-саддо нирул̣хоти. ‘‘идамева саччам̣, могхаман̃н̃а’’нти гахита̄ дит̣т̣хи дит̣т̣хисаччам̣. ‘‘амосадхаммам̣ нибба̄нам̣ ¶ , тадарийа̄ саччато видӯ’’ти (су. ни. 763) амосадхамматта̄ нибба̄нам̣ параматтхасаччам̣ вуттам̣. тасса пана там̣сампа̄пакасса ча маггасса паджа̄нана̄ пат̣иведхо авива̄дака̄ран̣анти двайампи ‘‘екан̃хи саччам̣ на дутийаматтхи, йасмим̣ паджа̄ но виваде паджа̄на’’нти (су. ни. 890; маха̄ни. 119) мисса̄ га̄тха̄йа саччанти вуттам̣.
нетам̣ дуккхам̣ арийасаччанти а̄гаччхеййа, нетам̣ т̣ха̄нам̣ виджджатӣти етена джа̄тиа̄дӣнам̣ дуккхаарийасаччабха̄ве авипарӣтатам̣ дассети, ан̃н̃ам̣ дуккхам̣ арийасаччанти а̄гаччхеййа, нетам̣ т̣ха̄нам̣ виджджатӣти имина̄ дуккхаарийасаччабха̄васса джа̄тиа̄дӣсу нийататам̣. сачепи катхан̃чи кочи евам̣читто а̄гаччхеййа, пан̃н̃а̄пане пана сахадхаммена пан̃н̃а̄пане аттано ва̄дасса ча пан̃н̃а̄пане саматтхо наттхӣти дассетум̣ ‘‘ахаметам̣…пе… пан̃н̃а̄песса̄мӣти а̄гаччхеййа, нетам̣ т̣ха̄нам̣ виджджатӣ’’ти вуттам̣. джа̄тиа̄дӣнам̣ анан̃н̃атхата̄ ан̃н̃асса ча татха̄бхӯтасса абха̄войеветтха т̣ха̄на̄бха̄во. сачепи кочи а̄гаччхеййа, а̄гаччхату, т̣ха̄нам̣ пана наттхӣти айаметтха суттаттхо. еса найо дутийасуттепи. таттха пана сампаттата̄ паччаккхата̄ ча пат̣хамата̄, там̣нимиттата̄ дутийата̄, тадупасамата̄ татийата̄, там̣сампа̄паката̄ чатуттхата̄ти дат̣т̣хабба̄.
ниббутика̄мена париджа̄нана̄дӣхи ан̃н̃ам̣ кин̃чи киччам̣ ка̄таббам̣ наттхи, дхамман̃а̄н̣акиччам̣ ва̄ ито ан̃н̃ам̣ наттхи, парин̃н̃еййа̄дӣни ча етаппарама̄нева̄ти чатта̄рева вутта̄ни. тан̣ха̄йа а̄дӣнавадасса̄вӣнам̣ васена ‘‘тан̣ха̄ваттхуа̄дӣнам̣ етам̣парамата̄йа̄’’ти вуттам̣. татха̄ а̄лайе пан̃чака̄магун̣асан̇кха̄те, сакалаваттхука̄масан̇кха̄те, бхаваттайасан̇кха̄те ва̄ дуккхе досадасса̄вӣнам̣ васена ‘‘а̄лайа̄дӣнам̣ етам̣парамата̄йа̄’’ти вуттам̣.
сахетукена дуккхена̄ти етена дуккхасса аббоччхинната̄дассанена атисам̣вегаваттхутам̣ дассети.
на ¶ пат̣иведхан̃а̄н̣ам̣ вийа сакидева буджджхати, атха кхо ану ану буджджханато анубодхо, ануссава̄ка̄рапаривитаккадит̣т̣хиниджджха̄наккхантианугато ва̄ бодхо анубодхо. на хи со паччаккхато буджджхати, ануссава̄дивасена пана каппетва̄ ган̣ха̄тӣти. киччатоти париджа̄нана̄дито. там̣киччакаран̣енева хи та̄ни тасса па̄кат̣а̄ни. виват̣т̣а̄нупассана̄йа хи сан̇кха̄рехи патилӣйама̄нама̄насасса уппаджджама̄нам̣ магган̃а̄н̣ам̣ висан̇кха̄рам̣ дуккханиссаран̣ам̣ а̄рамман̣ам̣ катва̄ ¶ дуккхам̣ париччхиндати, дуккхагатан̃ча тан̣хам̣ паджахати, ниродхан̃ча пхусати а̄диччо вийа пабха̄йа, самма̄сан̇каппа̄дӣхи саха уппаннам̣ там̣ маггам̣ бха̄вети, на ча сан̇кха̄ре амун̃читва̄ паваттама̄нена н̃а̄н̣ена етам̣ саббам̣ сакка̄ ка̄тум̣ нимиттапаваттехи авут̣т̣хитатта̄, тасма̄ ета̄ни кичча̄ни каронтам̣ там̣ н̃а̄н̣ам̣ дуккха̄дӣни вибха̄вети таттха саммоханиваттанена̄ти ‘‘чатта̄рипи сачча̄ни пассатӣ’’ти вуттам̣.
дуккхасамудайампи со пассатӣти ка̄лантарадассанам̣ сандха̄йа вуттанти че? на, ‘‘йо ну кхо, а̄вусо, дуккхам̣ пассати, дуккхасамудайампи со пассатӣ’’тиа̄дина̄ (сам̣. ни. 5.1100) екадассино ан̃н̃аттайадассита̄вича̄ран̣а̄йа тасса̄ са̄дханаттхам̣ гавам̣патиттхерена имасса суттасса а̄харитатта̄ паччекан̃ча саччесу диссама̄несу ан̃н̃аттайадассанасса йоджитатта̄. ан̃н̃атха̄ анупубба̄бхисамайе пуримадит̣т̣хасса паччха̄ адассанато самудайа̄дидассино дуккха̄дидассаната̄ на йоджетабба̄ сийа̄ти. суддхасан̇кха̄рапун̃джаматтадассанато сакка̄йадит̣т̣хипарийут̣т̣ха̄нам̣ нива̄рети. ‘‘локасамудайам̣ кхо, качча̄на, йатха̄бхӯтам̣ саммаппан̃н̃а̄йа пассато йа̄ локе наттхита̄, са̄ на хотӣ’’ти вачанато самудайадассанам̣ хетупхалаппабандха̄виччхедадассанавасена уччхедадит̣т̣хипарийут̣т̣ха̄нам̣ ниваттети. ‘‘локаниродхам̣ кхо…пе… пассато йа̄ локе аттхита̄, са̄ на хотӣ’’ти (сам̣. ни. 2.15) вачанато ниродхадассанам̣ хетуниродха̄ пхаланиродхадассанавасена сассатадит̣т̣хипарийут̣т̣ха̄нам̣ нива̄рети. аттака̄расса паччаккхадассанато маггадассанена ‘‘наттхи аттака̄ре, наттхи парака̄ре, наттхи пурисака̄ре’’тиа̄дикам̣ (дӣ. ни. 1.168) акирийадит̣т̣хипарийут̣т̣ха̄нам̣ паджахати. ‘‘наттхи хету, наттхи паччайо сатта̄нам̣ сам̣килеса̄йа, ахетӯ аппаччайа̄ сатта̄ сам̣килиссанти. наттхи хету…пе… висуддхийа̄, ахетӯ аппаччайа̄ сатта̄ висуджджхантӣ’’тиа̄дика̄ ахетукадит̣т̣хи ча идха акирийадит̣т̣хиггахан̣ена гахита̄ти дат̣т̣хабба̄. са̄пи хи висуддхимаггадассанена пахӣйатӣти.
дуккхан̃а̄н̣ам̣ ¶ самудайапхаласса дуккхасса адхува̄дибха̄вам̣ пассатӣти пхале виппат̣ипаттим̣ ниваттети. ‘‘иссаро локам̣ паваттети ниваттети ча̄’’ти иссарака̄ран̣ино ваданти, падха̄нато а̄ви бхавати, таттхева ча патилӣйатӣти падха̄нака̄ран̣ино. ‘‘ка̄лавасенева паваттати ниваттати ча̄’’ти ка̄лава̄дино. ‘‘сабха̄венева самбхоти вибхоти ча̄’’ти сабха̄вава̄дино. а̄ди-саддена ан̣ӯхи локо паваттати, саббам̣ пуббекатахетӯти евама̄ди ака̄ран̣апариггахо дат̣т̣хаббо. ра̄мудака̄л̣а̄ра̄дӣнам̣ вийа арӯпалоке, ниган̣т̣ха̄дӣнам̣ вийа локатхупика̄йа апавагго моккхоти гахан̣ам̣ ¶ . а̄ди-саддена падха̄насса аппаватти, гун̣авийуттасса аттано сакаттани ават̣т̣ха̄нам̣, брахмуна̄ салоката̄, дит̣т̣хадхамманибба̄нава̄да̄ти евама̄диггахан̣ан̃ча дат̣т̣хаббам̣. еттха гун̣авийуттасса̄ти буддхисукхадуккхаиччха̄досапайаттадхамма̄дхаммасан̇кха̄рехи навахи аттагун̣ехи виппайуттасса̄ти кан̣а̄дабхаккхава̄до. индрийатаппанапуттамукхадассана̄дӣхи вина̄ апавагго наттхӣти гахетва̄ татха̄паваттанам̣ ка̄масукхаллика̄нуйого.
аджджхаттикаба̄хиресу два̄дасасу а̄йатанесу ка̄мабхававибхаватан̣ха̄васена два̄даса тика̄ чхаттим̣са тан̣ха̄вичарита̄ни. кхуддакаваттхувибхан̇ге ва̄ а̄гатанайена ка̄лавибха̄гам̣ ана̄маситва̄ вутта̄ни. вӣмам̣сиддхипа̄да̄дайо бодхипаккхийа̄ киччана̄наттена вутта̄, аттхато екатта̄ самма̄дит̣т̣химукхена таттха антогадха̄. тайо неккхаммавитакка̄дайоти локийаккхан̣е алобхаметта̄карун̣а̄сампайогавасена бхинна̄ маггаккхан̣е лобхабйа̄па̄давихим̣са̄самуччхедавасена тайоти екопи вутто. еса найо самма̄ва̄ча̄дӣсу. аппиччхата̄сантут̣т̣хита̄нам̣ пана бха̄ве самма̄а̄джӣвасамбхавато тена тесам̣ сан̇гахо дат̣т̣хаббо. бхавантарепи джӣвитахетупи арийехи авӣтиккаманӣйатта̄ арийаканта̄нам̣ самма̄ва̄ча̄дисӣла̄нам̣ гахан̣ена йена саддха̄хаттхена та̄ни париггахетабба̄ни, со саддха̄хаттхо гахитойева хотӣти тато анан̃н̃а̄ни саддхиндрийасаддха̄бала̄ни таттха антогадха̄ни хонти. тесам̣ аттхита̄йа̄ти саддхиндрийасаддха̄балачхандиддхипа̄да̄нам̣ аттхита̄йа сӣласса аттхибха̄вато тивидхенапи сӣлена те тайопи гахита̄ти таттха антогадха̄. читтасама̄дхӣти читтиддхипа̄дам̣ вадати. ‘‘читтам̣ пан̃н̃ан̃ча бха̄вайа’’нти (сам̣. ни. 1.23, 192) хи читтамукхена сама̄дхи ¶ вуттоти сама̄дхимукхена читтампи ваттаббатам̣ арахати. читтиддхипа̄дабха̄вана̄йа пана сама̄дхипи адхиматто хотӣти вӣмам̣сиддхипа̄да̄дивачанам̣ вийа читтиддхипа̄давачанам̣ аватва̄ идха ‘‘читтасама̄дхӣ’’ти вуттам̣. ‘‘пӣтиманасса ка̄йо пассамбхати, пассаддхака̄йо сукхам̣ ведети, сукхино читтам̣ сама̄дхийатӣ’’ти (дӣ. ни. 3.359; сам̣. ни. 5.376; а. ни. 3.96; 11.12) вачанато сама̄дхиупака̄ра̄ пӣтипассаддхийо, тасма̄ сама̄дхиггахан̣ена гахита̄, упеккха̄ пана сама̄дхиупака̄ракато там̣садисакиччато ча, тасма̄ самма̄сама̄дхивасена етесам̣ антогадхата̄ дат̣т̣хабба̄.
бха̄ро вийа вигха̄такатта̄. дуббхиккхамива ба̄дхакатта̄. ‘‘нибба̄напарамам̣ сукха’’нти (ма. ни. 2.215, 217; дха. па. 203, 204) сукхабха̄вато ¶ субхиккхамива. анит̣т̣хабха̄вато са̄сан̇касаппат̣ибхайато ча дуккхам̣ верӣвисаруккхабхайаориматӣрӯпамам̣.
татхаттхена̄ти татхасабха̄вена, парин̃н̃еййабха̄вена̄ти аттхо. етена арийасаччадвайам̣ сийа̄ дуккхам̣, на арийасаччам̣, сийа̄ арийасаччам̣, на дуккханти имаматтхам̣ дассети. арийасачча-саддапара̄ хи дуккха̄дисадда̄ парин̃н̃еййа̄дибха̄вам̣ ваданти. тенева арийасачча-садда̄напеккхам̣ дуккха-саддам̣ сандха̄йа маггасампайуттаса̄ман̃н̃апхаладхамма̄нам̣ а̄дипадасан̇гахо вутто, тадапеккхам̣ сандха̄йа чатуттхападасан̇гахо. самудайа̄дӣсу авасесакилеса̄дайо самудайо, на арийасаччам̣, сан̇кха̄раниродхо ниродхасама̄патти ча ниродхо, на арийасаччам̣, арийамаггато ан̃н̃а̄ни магган̇га̄ни магго, на арийасаччанти имина̄ найена йоджана̄ ка̄табба̄. дуккхам̣ веданӣйампи сантам̣ ведакарахитам̣, кевалам̣ пана тасмим̣ аттано паччайехи паваттама̄не дуккхам̣ ведетӣти воха̄раматтам̣ хоти. евам̣ итаресупи.
кирийа̄ва виджджатӣти самудайамева вадати, тасса ва̄ дуккхапаччайабха̄вам̣. магго аттхӣти ваттаббе ‘‘маггаматтхӣ’’ти ока̄расса абха̄во катоти дат̣т̣хаббо. гамакоти ганта̄. са̄савата̄ асубхата̄ти катва̄ ниродхамагга̄ субха̄ ева. дуккха̄дӣнам̣ парийа̄йена самудайа̄дибха̄во ча аттхи, на пана ниродхабха̄во, ниродхасса ва̄ дуккха̄дибха̄воти на ан̃н̃аман̃н̃асаман̇гита̄ти а̄ха ‘‘ниродхасун̃н̃а̄ни ва̄’’тиа̄ди. самудайе дуккхасса̄бха̄ватоти поноббхавика̄йа тан̣ха̄йа пунаббхавасса абха̄вато. йатха̄ ва̄ пакатива̄дӣнам̣ вика̄ра̄вибха̄вато пуббе пат̣иппалӣна̄ ча пакатибха̄венева тит̣т̣ханти, на евам̣ ¶ самудайасампайуттампи дуккхам̣ самудайабха̄вена тит̣т̣хатӣти а̄ха ‘‘самудайе дуккхасса̄бха̄вато’’ти. йатха̄ авибхаттехи вика̄рехи маханта̄ висесиндрийабхӯтависесехи пакатибха̄венева т̣хитехи пакати сагаббха̄ пакатива̄дӣнам̣, евам̣ на пхалена сагаббхо хетӯти аттхо. дуккхасамудайа̄нам̣ ниродхамагга̄нан̃ча асамава̄йа̄ти етам̣ виваранто а̄ха ‘‘на хетусамаветам̣ хетупхала’’нтиа̄ди. таттха идха тантӯсу пат̣о, капа̄лесу гхат̣о, биран̣есу кат̣о, двӣсу ан̣ӯсу двиан̣укантиа̄дина̄ идха буддхивоха̄раджанако ависум̣ сиддха̄нам̣ самбандхо самава̄йо, тена самава̄йена ка̄ран̣есу двӣсу ан̣ӯсу двиан̣укам̣ пхалам̣ самаветам̣ екӣбхӯтамива самбандхам̣, тӣсу ан̣ӯсу тиан̣уканти евам̣ маха̄патхавимаха̄удакамаха̄аггимаха̄ва̄таккхандхапарийантам̣ пхалам̣ аттано ка̄ран̣есу самаветанти самава̄йава̄дино ваданти. евам̣ пана вадантехи апарима̄н̣есу ка̄ран̣есу маха̄парима̄н̣ам̣ ¶ екам̣ пхалам̣ самаветам̣ аттано антогадхехи ка̄ран̣ехи сагаббхам̣ асун̃н̃анти вуттам̣ хоти, евамидха самава̄йа̄бха̄ва̄ пхале хету наттхӣти хетусун̃н̃ам̣ пхаланти аттхо.
паваттибха̄ватоти сам̣са̄расса паваттибха̄вато. чатуа̄ха̄рабхедатоти имина̄ чатта̄ро а̄ха̄рабхеде техи бхинне таппаччайадхаммабхеде ча сан̇ган̣ха̄ти. рӯпа̄бхинандана̄дибхедо рӯпа̄дикхандхавасена, а̄рамман̣авасена ва̄. упа̄да̄нехи упа̄дӣйатӣти упа̄ди, упа̄да̄наккхандхапан̃чакам̣. нибба̄нан̃ча там̣ниссаран̣абхӯтам̣ тасса вӯпасамо там̣сантӣти катва̄ тасса йа̄ва паччхимам̣ читтам̣, та̄ва сесатам̣, тато паран̃ча анавасесатам̣ упа̄да̄йа ‘‘саупа̄дисесанибба̄надха̄ту анупа̄дисесанибба̄надха̄тӯ’’ти двидха̄ вохарӣйатӣти. ‘‘самма̄дит̣т̣хи самма̄сан̇каппо випассана̄, итаре саматхо’’ти ваданти. сӣлампи хи саматхасса упака̄ракатта̄ саматхаггахан̣ена гайхатӣти тесам̣ адхиппа̄йо. атха ва̄ йа̄надвайавасена ладдхо магго саматхо випассана̄ти а̄гаманавасена вуттоти дат̣т̣хаббо. саппадесатта̄ти сӣлаккхандха̄дӣнам̣ екадесатта̄ти аттхо. сӣлаккхандха̄дайо хи саббалокийалокуттарасӣла̄дисан̇га̄хака̄, арийамагго локуттаройева̄ти тадекадесо хоти.
онатасаха̄йо вийа ва̄йа̄мо паггахакиччаса̄ман̃н̃ато. ам̣сакӯт̣ам̣ датва̄ т̣хитасаха̄йо вийа сати апила̄панавасена ниччалабха̄вакаран̣аса̄ман̃н̃ато. саджа̄титоти савитаккасавича̄ра̄дибхедесу сама̄на̄йа сама̄дхиджа̄тийа̄ти ¶ аттхо. кирийатоти сама̄дхианурӯпакирийато. тато ева хи ‘‘чатта̄ро сатипат̣т̣ха̄на̄ сама̄дхинимитта̄, чатта̄ро саммаппадха̄на̄ сама̄дхипариккха̄ра̄’’ти (ма. ни. 1.462) сатива̄йа̄ма̄нам̣ сама̄дхисса нимиттапариккха̄рабха̄во вуттоти.
а̄кот̣ентена вийа̄ти ‘‘аниччам̣ аничча’’нтиа̄дина̄ пан̃н̃а̄садисена киччена самантато а̄кот̣ентена вийа ‘‘аниччам̣ кхайат̣т̣хена, дуккхам̣ бхайат̣т̣хена̄’’тиа̄дина̄ париваттантена вийа ча а̄да̄йа ӯхитва̄ диннамева пан̃н̃а̄ пат̣ивиджджхати. двиннам̣ сама̄нака̄латтепи паччайабха̄вена сан̇каппасса пуримака̄ласса вийа ниддесо като. саджа̄титоти ‘‘дуккхе н̃а̄н̣а’’нтиа̄дӣсу сама̄на̄йа пан̃н̃а̄джа̄тийа̄. кирийатоти еттха пан̃н̃а̄садисакиччам̣ кирийа̄ти вуттам̣, пуббе пана сама̄дхиупака̄ракам̣ таданурӯпам̣ киччанти айаметтха висесо. ‘‘саббам̣, бхиккхаве, абхин̃н̃еййа’’нти (сам̣. ни. 4.46) вачанато ¶ чатта̄рипи абхимукхам̣ паччаккхато н̃а̄табба̄ни, абхивисит̣т̣хена ва̄ н̃а̄н̣ена н̃а̄табба̄нӣти абхин̃н̃еййа̄ни.
дурабхисамбхаватаранти абхисамбхавитум̣ са̄дхетум̣ асаккун̣еййатарам̣, саттивигха̄тена дурадхигаманти аттхо. ба̄дхакапабхавасантиниййа̄налаккхан̣ехи ваваттха̄нам̣ салаккхан̣ававаттха̄нам̣. дуравага̄хаттхена гамбхӣратта̄ти ол̣а̄рика̄ дуккхасамудайа̄. тираччха̄нагата̄нампи хи дуккхам̣ а̄ха̄ра̄дӣсу ча абхила̄со па̄кат̣о, пӣл̣ана̄диа̄йӯхана̄дивасена пана ‘‘идам̣ дуккхам̣, идамасса ка̄ран̣а’’нти йа̄тха̄вато ога̄хитум̣ асаккун̣еййатта̄ гамбхӣра̄, сан̣хасукхумадхамматта̄ ниродхамагга̄ сабха̄вато ева гамбхӣратта̄ дуравага̄ха̄, тенева уппанне магге наттхи ниродхамагга̄нам̣ йа̄тха̄вато анавага̄хоти. нибба̄нампи маггена адхигантаббатта̄ тасса пхаланти ападиссатӣти а̄ха ‘‘пхала̄падесато’’ти. вуттан̃хи ‘‘дуккханиродхе н̃а̄н̣ам̣ аттхапат̣исамбхида̄’’ти (вибха. 719). маггопи ниродхасса сампа̄пакабха̄вато хетӯти ападиссатӣти а̄ха ‘‘хетуападесато’’ти. вуттампи четам̣ ‘‘дуккханиродхага̄минийа̄ пат̣ипада̄йа н̃а̄н̣ам̣ дхаммапат̣исамбхида̄’’ти (вибха. 719). ити виджан̃н̃а̄ти ити-саддена виджа̄нанаккамам̣ дассети. евам̣ пака̄рехӣти евам̣-саддена виджа̄нанака̄ран̣абхӯте найе.
уддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
1. дуккхасаччаниддесо
джа̄тиниддесаван̣н̣ана̄
190. таттха ¶ …пе… айам̣ ма̄тика̄ти ниддесава̄раа̄димхи вутте джа̄тиа̄диниддесе тесам̣ джа̄тиа̄дӣнам̣ ниддесавасена дуккхасса арийасаччасса катханаттха̄йа, тесу ва̄ джа̄тиа̄дӣсу тесан̃ча дуккхат̣т̣хе ведитаббе джа̄тиа̄дӣнам̣ ниддесавасена дуккхасса арийасаччасса катханаттха̄йа дуккхадуккхантиа̄дика̄ дуккхама̄тика̄ ведитабба̄ти аттхо. атха ва̄ таттха̄ти тасмим̣ ниддесава̄ре. ‘‘джа̄типи дуккха̄…пе… сам̣кхиттена пан̃чупа̄да̄наккхандха̄ дуккха̄’’ти айам̣ дуккхасса арийасаччасса катханаттха̄йа ма̄тика̄ти йатха̄дасситасса джа̄тиа̄диниддесасса ма̄тика̄бха̄вам̣ ¶ дӣпети. там̣ дӣпетва̄ пуна йасмим̣ пададвайе т̣хатва̄ дуккхам̣ арийасаччам̣ катхетаббам̣, тасса ниддха̄ран̣аттхам̣ саббам̣ дуккхам̣ сан̇кад̣д̣хенто а̄ха ‘‘идан̃хи дуккхам̣ на̄ма̄’’тиа̄ди.
сабха̄ватоти дуккхаведайитасабха̄вато. на̄матоти тенева сабха̄вена ладдхана̄мато. тена на ан̃н̃ена парийа̄йена идам̣ дуккхам̣ на̄ма, атха кхо дуккхатта̄йева̄ти сабха̄вена на̄мам̣ висесети. атха ва̄ на̄матоти удайаббайавантата̄йа ладдхана̄мато. йатха̄ ан̃н̃е удайаббайаванто дхамма̄ на сабха̄вато дуккха̄, на евам̣ идам̣, атха кхо сабха̄вато дуккха̄, бхӯтамеведам̣ дуккханти пуримена дуккха-саддена паччхимам̣ висесети. випарин̣а̄мавантата̄йа сукхам̣ анит̣т̣хамева хотӣти дуккхам̣ на̄ма джа̄там̣. тенева̄ха ‘‘дуккхуппаттихетуто’’ти. кан̣н̣асӯла̄дӣхи абхибхӯтасса ниттхунана̄дӣхи дуккха̄бхибхӯтата̄йа вин̃н̃а̄йама̄на̄йапи ким̣ тава руджджатӣти пуччхитва̄ва кан̣н̣асӯла̄дидуккхам̣ джа̄нитаббам̣ хотӣти пат̣иччханнадуккхата̄ тасса вутта̄. упаккамасса ча па̄кат̣абха̄ватоти ка̄ран̣а̄васена дуккхависесасса па̄кат̣абха̄вам̣ дассети.
сабха̄вам̣ мун̃читва̄ пака̄рантарена дуккханти вуччама̄нам̣ парийа̄йадуккхам̣. катхетаббатта̄ пат̣ин̃н̃а̄там̣ йатха̄ катхетаббам̣, там̣пака̄радассанаттхам̣ ‘‘арийасаччан̃ча на̄мета’’нтиа̄дима̄ха. сан̇кхепо са̄ман̃н̃ам̣, са̄ман̃н̃ан̃ча висесе антокаритва̄ паваттатӣти таттха убхайатха̄пи катхетум̣ ват̣т̣ати. виттха̄ро пана висесо джа̄тиа̄дико, висесо ча висесантараниваттакоти джа̄тиа̄дӣсу джара̄дӣнам̣ сан̇кхипанам̣ на сакка̄ ка̄тунти таттха виттха̄ренева катхетаббам̣.
191. ‘‘апарасса ¶ апарасса̄’’ти дӣпанам̣ апараттхадӣпанам̣. са̄миаттхепи хи апараттха-саддо сиджджхатӣти. тесам̣ тесанти ва̄ са̄мивасена вуттам̣ аттхам̣ бхуммавасена ваттука̄мата̄йа а̄ха ‘‘апараттхадӣпана’’нти, апарасмим̣ апарасмим̣ дӣпананти аттхо. апарасса апарасса ва̄ джа̄тисан̇кха̄тасса аттхасса дӣпанам̣ апараттхадӣпанам̣. пан̃чагативасена екека̄йапи гатийа̄ кхаттийа̄дибхуммадева̄дихаттхиа̄диджа̄тивасена ча̄ти гатиджа̄тивасена.
тин̣а̄ка̄ро тин̣аджа̄ти, со ча упа̄да̄пан̃н̃аттӣти ‘‘пан̃н̃аттийа’’нти а̄ха. тадупа̄да̄йа̄ти там̣ пат̣хамам̣ вин̃н̃а̄н̣ам̣ упа̄да̄йа айам̣ джа̄ти, на̄сса куточи ниггаманам̣ упа̄да̄йа. йасма̄ ча евам̣, тасма̄ са̄васса джа̄ти пат̣хамавин̃н̃а̄н̣асан̇кха̄та̄ти аттхо. атха ва̄ тадупа̄да̄йа саджа̄тоти вуччатӣти ¶ са̄васса джа̄ти пат̣хамавин̃н̃а̄н̣асан̇кха̄та̄ти аттхо. вин̃н̃а̄н̣амукхена ча пан̃чапи кхандха̄ вутта̄ хонтӣти ‘‘пат̣исандхийа’’нти а̄ха. арийабха̄вакаран̣атта̄ арийасӣланти па̄тимоккхасам̣варо вуччати. джа̄тиа̄дӣнипи лаккхан̣а̄ни дхамма̄нам̣ а̄ка̄равика̄ра̄ти катва̄ сахуппа̄дака̄ сахавика̄рака̄ти вутта̄. джа̄йанат̣т̣хена̄тиа̄ди а̄йатанавасена йонивасена ча двӣхи двӣхи падехи саббасатте парийа̄дийитва̄ джа̄тим̣ дассетум̣ вуттам̣. пуриманайе пана екекенева падена саббасатте парийа̄дийитва̄ джа̄ти дассита̄ти айам̣ висесо. кечи пана ‘‘пуриманайе каттуниддесо, паччхиманайе бха̄ваниддесо като’’ти ваданти, ‘‘тесам̣ тесам̣ сатта̄нам̣ джа̄тӣ’’ти пана каттари са̄миниддесасса кататта̄ убхайаттха̄пи бха̄ваниддесова йутто. сампун̣н̣а̄ джа̄ти сан̃джа̄ти. па̄кат̣а̄ ниббатти абхиниббатти. ‘‘тесам̣ тесам̣ сатта̄нам̣…пе… абхиниббаттӣ’’ти саттавасена паваттатта̄ саммутикатха̄.
татра татра̄ти екачатувока̄рабхавесу двиннам̣ двиннам̣, сесе рӯпадха̄туйам̣ пат̣исандхиккхан̣е уппаджджама̄на̄нам̣ пан̃чаннам̣, ка̄мадха̄туйам̣ викала̄викалиндрийа̄нам̣ васена саттаннам̣ наваннам̣ дасаннам̣ пуна дасаннам̣ ека̄дасаннан̃ча а̄йатана̄нам̣ васена сан̇гахо ведитаббо. екабхавапарийа̄паннасса кхандхасанта̄насса пат̣хама̄бхиниббаттибхӯта̄ пат̣исандхиккхандха̄ти а̄ха ‘‘пат̣хама̄бхиниббаттилаккхан̣а̄’’ти. тамева санта̄нам̣ ниййа̄тентам̣ вийа ‘‘ханда ган̣хатха̄’’ти пат̣иччха̄пентам̣ вийа паваттатӣти ниййа̄танараса̄. сантатийа̄ ева уммуджджанам̣ хутва̄ гайхатӣти уммуджджанапаччупат̣т̣ха̄на̄. дуккхара̄сисса вичиттата̄ дуккхавичиттата̄, дуккхависеса̄ ва̄ тадавайава̄, там̣ паччупат̣т̣ха̄пети пхалатӣти дуккхавичиттата̄паччупат̣т̣ха̄на̄.
парийа̄йаниппарийа̄йадуккхесу ¶ йам̣ дуккхам̣ джа̄ти хоти, там̣ дуккхабха̄войева тасса̄ дуккхат̣т̣хо. йади аккха̄нена па̄пун̣итаббам̣ сийа̄, бхагава̄ а̄чиккхеййа. бхагавата̄пи –
‘‘там̣ ким̣ ман̃н̃атха, бхиккхаве, катамо ну кхо махантатаро? йо ча̄йам̣ майа̄ паритто па̄н̣иматто па̄са̄н̣о гахито, йо ча химава̄ паббатара̄джа̄ти. аппама…пе… гахито, химавантам̣ паббатара̄джа̄нам̣ упанидха̄йа сан̇кхампи на упети, калабха̄гампи на упети, упанидхампи на упети. евамева кхо, бхиккхаве, йам̣ со пурисо тӣхи саттисатехи хан̃н̃ама̄но ¶ татонида̄нам̣ дуккхам̣ доманассам̣ пат̣исам̣ведети, там̣ нерайикасса дуккхасса упанидха̄йа сан̇кхампи…пе… упанидхампи на упетӣ’’ти (ма. ни. 3.250) –
упама̄васена пака̄ситам̣ а̄па̄йикадуккхам̣. сукхуппаттика̄ран̣а̄ни сучӣни уппала̄дӣнӣти катва̄ таттха ниббаттинива̄ран̣ена джа̄тийа̄ дуккхаваттхубха̄вам̣ дассети ‘‘атха кхо’’тиа̄дина̄. дуккхуппаттика̄ран̣е ниббаттанена габбхапарихаран̣ӯпаккамена вина̄ ма̄тукуччхисамбхавамева дуккхам̣ габбхоккантимӯлакам̣ ан̃н̃а̄напеккхатта̄, упаккаманиббаттам̣ пана парихаран̣амӯлакам̣ оккантиматта̄напеккхатта̄. айаметесам̣ висесо.
аттано абхимукхам̣ кад̣д̣ханам̣ а̄кад̣д̣ханам̣, парито саббатобха̄гена кад̣д̣ханам̣ парикад̣д̣ханам̣. адхо дхунанам̣ одхунанам̣, тирийам̣, саббато ва̄ дхунанам̣ нидхунанам̣. таччхетва̄ кха̄рапаккхипанам̣ кха̄ра̄пат̣иччхакам̣.
сакаласарӣранха̄панам̣ нха̄панам̣, екадесадхованам̣ дхованам̣, сӯрийа̄бхимукхапаваттанена а̄та̄панам̣, пан̃чаггита̄пена парита̄панам̣ дат̣т̣хаббам̣. саббойева ва̄ та̄по двидха̄пи вутто.
кухим̣ ну патит̣т̣хам̣ лабхетха, джа̄тийа̄ вина̄ на тасса дуккхасса патит̣т̣ха̄нам̣ аттхӣти аттхо, джа̄тийа̄ ва̄ вина̄ со сатто кухим̣ ну патит̣т̣хам̣, каттха ну патит̣т̣ханто там̣ дуккхам̣ лабхетха̄ти аттхо. таттха тираччха̄несу катхам̣ дуккхам̣ бхавеййа тахим̣ тираччха̄несу джа̄тим̣ вина̄. на часса̄ти на че асса. нану неваттхӣти самбандхо ка̄таббо, нану а̄ха̄ти ва̄. йадатоти йасма̄ неваттхи, тасма̄ а̄ха̄ти аттхо.
джара̄ниддесаван̣н̣ана̄
192. джӣран̣амева ¶ джӣран̣ата̄, джӣран̣асса ва̄ а̄ка̄ро та̄-саддена вутто.
йатха̄пуре асаллаккхентети га̄равакаран̣аупат̣т̣ха̄на̄дӣни асаллаккхенте там̣нимиттам̣ доманассам̣ уппаджджатӣти аттхо.
сата̄дӣнанти ¶ сатисутавӣрийапан̃н̃а̄дӣнам̣ виппава̄санимиттам̣ аттана̄ апаса̄детаббехипи аттано путтада̄рехи апаса̄данӣйато. авасаваттан̇гапаччан̇гата̄йа сучиасучиа̄дивича̄ран̣авирахена ча ба̄лакума̄ракака̄ло вийа джин̣н̣ака̄ло хотӣти а̄ха ‘‘бхиййо ба̄латтаппаттийа̄’’ти.
маран̣аниддесаван̣н̣ана̄
193. ‘‘ка̄ласса антакасса кирийа̄’’ти йа̄ локе вуччати, са̄ чути, маран̣анти аттхо. чаванака̄лойева ва̄ анатиккаманӣйатта̄ висесена ка̄лоти вутто, тасса кирийа̄ чутиккхандха̄нам̣ бхедаппаттийева. маччу маран̣анти еттха̄пи сама̄сам̣ акатва̄ йо маччу вуччати бхедо, йан̃ча маран̣ам̣ па̄н̣ача̄го, идам̣ вуччати маран̣анти висум̣ самбандхо на на йуджджати.
йасса кхандхабхедасса паваттатта̄ ‘‘тиссо мато, пхуссо мато’’ти воха̄ро хоти, со кхандхаппабандхасса анупаччхинната̄йа ‘‘саммутимаран̣а’’нти вутто, пабандхасамуччхедо ча ‘‘самуччхедамаран̣а’’нти. маран̣ампи дуккханти имасмим̣ панаттхе дуккхасаччакатха̄ ват̣т̣акатха̄ти катва̄ ‘‘саммутимаран̣ам̣ адхиппета’’нти а̄ха. тассева на̄манти таббха̄вато тадекадесабха̄вато ча маран̣а-саддабахутте асаммохаттхам̣ вуттам̣. чутилаккхан̣анти ‘‘чаваната̄’’ти нидасситачаваналаккхан̣амева вадати. сампаттибхавакхандхехи вийоджетӣти вийогарасам̣, вийогакирийа̄бхӯтата̄йа ва̄ ‘‘вийогараса’’нти вуттам̣. саттасса пуримабхавато виппава̄со хутва̄ упат̣т̣ха̄тӣти виппава̄сапаччупат̣т̣ха̄нам̣.
маран̣антика̄ти маран̣асса а̄санна̄. йади маран̣ам̣ на бхависсати, йатха̄вуттам̣ ка̄йикам̣ четасикан̃ча дуккхам̣ на бхависсатӣти а̄ха ‘‘двиннампи дуккха̄нам̣ ваттхубха̄вена̄’’ти.
па̄пакамма̄динимиттанти ¶ па̄пакамманимиттам̣ па̄пагатинимиттан̃ча̄ти аттхо, каммампи ва̄ еттха ‘‘нимитта’’нти вуттам̣ упапаттинимиттабха̄вена упат̣т̣ха̄нато. тадупат̣т̣ха̄непи хи ‘‘акатам̣ вата ме калйа̄н̣а’’нтиа̄дина̄ анаппакам̣ доманассам̣ уппаджджатӣти. бхаддасса̄ти калйа̄н̣акаммасса̄ти аттхо. ависесатоти ‘‘саббеса’’нти етена йоджетаббам̣. саббесанти ча йесам̣ ка̄йикам̣ дуккхам̣ уппаджджати, тейева саббе гахита̄ ‘‘витуджджама̄намамма̄на’’нти висеситатта̄. сандхӣнам̣ бандхана̄ни сандхибандхана̄ни ¶ , тесам̣ чхеданена ниббаттам̣ дуккхам̣ ‘‘сандхибандханаччхедана’’нти вуттам̣. а̄ди-саддо ва̄ ка̄ран̣аттхо, сандхибандханаччхеданамӯлаканти аттхо.
анайабйасана̄па̄данам̣ вийа̄ти анайабйасана̄патти вийа̄ти аттхо. ва̄л̣а̄дӣхи кате хи анайабйасана̄па̄дане антогадха̄ анайабйасана̄патти еттха нидассананти.
соканиддесаван̣н̣ана̄
194. сукхака̄ран̣ам̣ хитам̣, тасса пхалам̣ сукхам̣. н̃а̄тиккхайоти бхога̄дӣхи н̃а̄тӣнам̣ париха̄ни маран̣ан̃ча. айам̣ пана висесоти бхогабйасана̄дипадаттхависесам̣ рогабйасана̄дӣсу сама̄сависесан̃ча сандха̄йа̄ха. н̃а̄тибхога̄ пан̃н̃аттиматта̄ таббина̄са̄ва̄ти имина̄ адхиппа̄йена апариниппханнатам̣ сандха̄йа ‘‘аниппханна̄нӣ’’ти а̄ха. апариниппханнатам̣йева хи сандха̄йа висуддхимагге (висуддхи. 2.447 а̄дайо) ча ‘‘даса рӯпа̄ни аниппханна̄нӣ’’ти вуттам̣. рӯпакан̣д̣аван̣н̣ана̄йан̃хи (дха. са. ат̣т̣ха. 975 пакин̣н̣акакатха̄) ни ‘‘апариниппханна̄нӣ’’ти вутта̄ни. кхандхавибхан̇ге ча ниппха̄детаббасса ниродхасама̄паттиа̄дикасса ниппханната̄ вутта̄ти асабха̄вадхаммасса ча ниппханната̄, нибба̄нассева аниппханната̄ти.
дхамма-саддо хетуаттхоти а̄ха ‘‘дуккхасса уппаттихетуна̄’’ти. джха̄манти дад̣д̣хам̣. пуббе вутталаккхан̣а̄дика̄ доманассаведана̄ сокоти тасса пуна лаккхан̣а̄дайо на ваттабба̄ сийум̣, татха̄пи доманассависесатта̄ сокасса ча висит̣т̣ха̄ лаккхан̣а̄дайо ваттабба̄ти ‘‘кин̃ча̄пӣ’’тиа̄дима̄ха. виса̄рарахитам̣ анто ева сан̇кучитам̣ чинтанам̣, суккханам̣ ва̄ антониджджха̄нам̣. париниджджха̄йанам̣ даханам̣. н̃а̄тибйасана̄дианурӯпам̣ сочанам̣ анусочанам̣, там̣ там̣ ва̄ гун̣ам̣ досан̃ча анугантва̄ сочанам̣ таппанам̣ анусочанам̣.
джаванаккхан̣ети ¶ манодва̄раджаванаккхан̣е. татха̄ хи там̣ дассенто ‘‘еттака̄ ме’’тиа̄дима̄ха. ка̄йавин̃н̃а̄н̣а̄дивӣтхийампи пана джаванаккхан̣е доманассасса паччайо хоти ева. тенева ‘‘джаванаккхан̣е ча̄’’ти а̄ха. ан̃н̃атха̄ ка̄йикачетасикадуккха̄нам̣ ка̄йаваттхукаманодва̄раппаватта̄намева паччайоти ган̣хеййа таттха висесена ка̄йикачетасикасаддаппаваттито.
туджджатӣти ¶ ‘‘тудатӣ’’ти ваттаббе бйаттайавасена вуттанти ведитаббам̣.
паридеваниддесаван̣н̣ана̄
195. а̄деванти етена̄ти а̄девоти а̄девана-саддам̣ катва̄ ассувимочана̄дивика̄рам̣ а̄паджджанта̄нам̣ таббика̄ра̄паттийа̄ со саддо каран̣абха̄вена вуттоти. вӣхипала̄па̄дайо вийа туччхам̣ вачанам̣ пала̄по. гун̣адосе киттети бодхетӣти гун̣адосакиттанарасо ла̄лаппа-саддо. аттха̄наттхе хирийитаббаджане ча авича̄ретва̄ пуггаласса самбхамабха̄во хутва̄ паридевана-саддо упат̣т̣ха̄тӣти ‘‘самбхамапаччупат̣т̣ха̄но’’ти вутто, сокаваттхуавигха̄тена ва̄ самбхамо, на утта̄сасамбхамо, со ча паридевана-саддена па̄кат̣о хотӣти паридево ‘‘самбхамапаччупат̣т̣ха̄но’’ти вутто.
сока̄бхибхӯто паридевананимиттам̣ мут̣т̣хипотхана̄дӣни кароти, паридевананимиттамева ча н̃а̄тиаббхаттхан̇гамана̄дӣни чинтетӣти паридевасса дуккхадоманасса̄нам̣ ваттхубха̄во вутто.
бхиййоти йена вина̄ на хоти, тато паридевасамут̣т̣ха̄пакадоманассато, пуббе вуттадуккхато ва̄ бхиййо, кан̣т̣хот̣т̣хата̄луа̄дисосаджатопи ва̄ бхиййоти ан̃н̃ан̃ча ка̄йикам̣ четасикам̣ там̣нида̄надуккхам̣ сан̇ган̣ха̄ти.
дуккхадоманассаниддесаван̣н̣ана̄
196-7. ка̄йикам̣ дуккхам̣ ка̄йикасса дуккхасса упаниссайапаччайоти ‘‘дуккхитасса дуккхам̣ уппаджджатӣ’’ти вуттам̣. етена дуккхена абхибхӯтатта̄ наккхаттам̣ кӣл̣итум̣ ¶ на лабха̄мӣти балавадоманассам̣ уппаджджатӣти дуккхасса доманассаваттхута̄ хоти.
аттано паваттиккхан̣ам̣ сандха̄йа ‘‘пӣл̣етӣ’’ти вуттам̣ ка̄йикадуккхам̣, тадупаниссайато ва̄.
а̄ват̣т̣антӣти париват̣т̣анти. виват̣т̣антӣти паббха̄ре кхиттаттхамбхо вийа лудханти. мӯлаччхиннаруккхо вийа чхиннапапа̄там̣ папатанти, паридайхама̄начитта̄ пуримадоманассупаниссайавасена чинтенти, вигате доманассе татха̄чинтанам̣ наттхӣти.
упа̄йа̄саниддесаван̣н̣ана̄
198. саббависайаппат̣ипаттинива̄ран̣авасена ¶ самантато сӣданам̣ сам̣сӣданам̣, ут̣т̣хетумпи асаккун̣еййата̄каран̣авасена атибалавам̣, вирӯпам̣ ва̄ сӣданам̣ висӣданам̣. ан̃н̃ам̣ висайам̣ агантва̄ н̃а̄тибйасана̄дӣсу вирӯпо а̄сан̇го таттхева авабандхата̄ бйа̄сатти. ниттхунанакаран̣ато ниттхунанарасо. висӣданам̣ виса̄до.
сайам̣ на дуккхо досатта̄ сан̇кха̄раккхандхапарийа̄паннадхаммантаратта̄ ва̄. йе пана доманассамева упа̄йа̄соти вадеййум̣, те ‘‘упа̄йа̄со тӣхи кхандхехи екена̄йатанена ека̄йа дха̄туйа̄ сампайутто, екена кхандхена екена̄йатанена ека̄йа дха̄туйа̄ кехичи сампайутто’’ти (дха̄ту. 249) има̄йа па̄л̣ийа̄ пат̣иккхипитабба̄. виса̄даппаттийа̄ сукхадуккхака̄ран̣ам̣ аган̣айитва̄ дуккхат̣т̣ха̄на̄дӣни каронта̄нам̣ упа̄йа̄со ка̄йикадуккхасса ваттху хоти, виса̄данавасенева н̃а̄тивина̄са̄дӣни чинтента̄нам̣ доманассасса. аттано паваттиккхан̣ейева упа̄йа̄со доманассасампайогато читтам̣ паридахати, авиппха̄риката̄каран̣авасена ка̄йам̣ виса̄дети, тадубхайакаран̣енева тато парам̣ там̣нимиттам̣ ка̄йикам̣ четасикан̃ча адхиматтам̣ дуккхам̣ джанайатӣти дуккхо вутто.
аппийасампайоганиддесаван̣н̣ана̄
199. на аппийантӣти на гамийанти, на павесӣйантӣти аттхо. анаттханти бйасанам̣, дуккхам̣ ва̄. ахитанти тасса хетум̣. дутийе аттхавикаппе аттхам̣ на ка̄ментӣти ¶ анаттхака̄ма̄тиа̄ди асаматтхасама̄сопи йоджито. ‘‘асӯрийапасса̄ни мукха̄нӣ’’тиа̄дӣсу вийа хи йена сама̄со, на тасса̄йам̣ пат̣иседхако а-ка̄роти. йасмим̣ кисмин̃чи ниббхайе йогаккхема-саддо нирул̣хо дуккхайогато кхематта̄.
сан̇гатиа̄дӣсу сан̇кха̄равасена йам̣ лаббхати, там̣ гахетаббам̣. на хи сан̇кха̄ра̄нам̣ т̣ха̄нанисаджджа̄дайо бходжана̄дикиччесу ва̄ сахакаран̣ам̣ виджджатӣти паччхимадвайам̣ тадаттхавасена лаббхатӣти на сакка̄ ваттунти. йам̣ лаббхатӣти ва̄ йам̣ аттхаджа̄там̣ лаббхатӣти аттхо. тена йатха̄ лаббхати сан̇гатиа̄дӣсу аттхо, татха̄ йоджетаббо. пуггаласса хи сан̇гати гантва̄ сан̇кха̄рехи сам̣його ¶ хоти, а̄гатехи ча техи, пуггаласса ча аттано т̣ха̄на̄дӣсу сан̇кха̄рехи сахабха̄во хоти, саббакирийа̄су ча миссӣбха̄воти. анаттхабха̄во упаддавабха̄во.
анит̣т̣ха̄нам̣ а̄па̄тхагаманаматтам̣ там̣гахан̣аматтан̃ча аппийасампайого, на пана патхавипхасса̄дайо вийа аппийасампайого на̄ма еко дхаммо аттхӣти а̄ха ‘‘со аттхато еко дхаммо на̄ма наттхӣ’’ти. анит̣т̣ха̄ни кан̣т̣ака̄дӣни амитта̄ ча усуа̄дӣхи виджджхана̄дидуккхам̣ уппа̄денти.
идха̄ти имасмим̣ локе дуккхам̣ хотӣти ва̄ идха имасмим̣ дуккхасаччаниддесе дуккхо вуттоти ва̄ йоджетаббам̣.
пийавиппайоганиддесаван̣н̣ана̄
200. минантӣти на̄л̣ийа̄дӣсу дхан̃н̃ам̣ вийа анто паккхипанти, на бахи каронтӣти аттхо. ама̄-саддо сахабха̄вадӣпако. н̃а̄йанти ва̄ аджджхаттика̄иччева. н̃а̄тибйасана̄дико хутва̄ упат̣т̣ха̄тӣти бйасанапаччупат̣т̣ха̄но. сокуппа̄даненева сарӣрам̣ сосенти, кисам̣ каронти, акисампи нироджата̄каран̣ена мила̄пенти, тато ча ка̄йикам̣ дуккхам̣ уппаджджатӣти тадуппа̄даката̄ вутта̄.
сокасарасамаппита̄ти етена четасикадуккхам̣ дассети, витуджджантӣти етена ка̄йикам̣ дуккхам̣.
иччха̄ниддесаван̣н̣ана̄
201. йасмим̣ ¶ ка̄ле джа̄тийа̄ на а̄гантаббам̣, там̣ ка̄лам̣ гахетва̄ а̄ха ‘‘париниббутесу ча виджджама̄нам̣ джа̄тийа̄ ана̄гамана’’нти. йампӣти йенапӣти аттхо вутто. йада̄пи пана йам̣-саддо ‘‘иччха’’нти етам̣ апеккхати, тада̄пи ала̄бхависит̣т̣ха̄ иччха̄ вутта̄ хоти. йада̄ ‘‘на лабхатӣ’’ти етам̣ апеккхати, тада̄ иччха̄висит̣т̣хо ала̄бхо вутто хоти. со панаттхато ан̃н̃о дхаммо наттхи, татха̄пи алаббханеййаиччха̄ва вутта̄ хоти. апа̄пун̣итаббесу паваттатта̄ ева ‘‘аппаттипаччупат̣т̣ха̄на̄’’ти вутта̄. йаттха хи са̄ иччха̄ паватта̄, там̣ ваттхум̣ апа̄пун̣антӣ хутва̄ гайхатӣти.
чхиннабхиннаган̣ена̄ти нилладжджена дхуттаган̣ена, каппат̣икаган̣ена ва̄.
вигха̄тамайанти ¶ читтавигха̄тамайам̣ доманассам̣ читтавигха̄тато ева уппаннам̣ уббандханаджара̄тиса̄ра̄дика̄йикам̣ дуккхан̃ча. иччхита̄ла̄бханти алаббханеййаиччхамева вадати.
упа̄да̄наккхандханиддесаван̣н̣ана̄
202. виттхин̣н̣асса дуккхасса еттаканти дассанам̣ дуккхасса сан̇кхепо, там̣ ка̄тум̣ на сакка̄ виттха̄расса анантатта̄. дуккхавиттха̄рагатам̣ пана десана̄виттха̄рам̣ паха̄йа йаттха саббо дуккхавиттха̄ро самодха̄нам̣ гаччхати, таттха десана̄йа ваваттха̄нам̣ сан̇кхепо, там̣ ка̄тум̣ сакка̄ та̄дисасса ваттхуно саббха̄ва̄.
десам̣ джа̄нанто маггаккха̄йикапурисо десако. бхагава̄пи дуккхасса десако. ‘‘дуккхантадесакена̄’’ти ва̄ па̄т̣хо, дуккхантаккха̄йикоти аттхо.
па̄вака̄дайо йатха̄ индхана̄дӣни ба̄дхенти, евам̣ ба̄дхайама̄на̄. ма̄ран̣антикадуккха̄бхигха̄тена̄ти имина̄ атипа̄кат̣ена джа̄тиджара̄дуккхавигха̄таджасока̄дайо дассети. татоти паридевато уддхам̣. кан̣т̣ха соса̄ди сандхи бандхаччхедана̄ди джанака дха̄туккхобха сама̄йогато ка̄йасса а̄ба̄дханадуккхам̣ дуккхам̣. йесу кесучӣти тиссасса ва̄ пхуссасса ва̄ упа̄да̄наккхандхесу саббампи чаккхурога̄дидуккхам̣ саббасаттагатам̣ евам̣пака̄рамева̄ти сан̇кхипитва̄ дассентоти аттхо.
дуккхасаччаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. самудайасаччаниддесаван̣н̣ана̄
203. уттарападалопам̣ ¶ катва̄ ‘‘пунаббхавакаран̣ам̣ пуноббхаво’’тиа̄ха. ‘‘маносампхассо’’ти еттха мано вийа ча пуримападасса ока̄рантата̄ дат̣т̣хабба̄. атха ва̄ сӣлат̣т̣хена ика-саддена гамийаттхатта̄ кирийа̄ва̄чакасса саддасса адассанам̣ дат̣т̣хаббам̣ йатха̄ ‘‘апӯпабхаккханасӣло а̄пӯпико’’ти. ‘‘таддхита̄’’ити бахувачананиддеса̄ вичиттатта̄ ва̄ таддхита̄нам̣ абхидха̄налаккхан̣атта̄ ¶ ва̄ ‘‘пунаббхавам̣ детӣ’’тиа̄дӣсу аттхесу поноббхавикасаддасиддхи дат̣т̣хабба̄. таттха каммасахаджа̄та̄ пунаббхавам̣ дети, каммасаха̄йабхӯта̄ тадасахаджа̄та̄ пунаббхава̄йа сам̣ваттати, дувидха̄пи пунаппунам̣ бхаве ниббаттети. тенева̄ха ‘‘пунаббхавасса да̄йика̄пӣ’’тиа̄ди. поноббхавика̄йева̄ти на̄мам̣ лабхатӣти пунаббхавам̣ да̄йика̄пи ада̄йика̄пи пунаббхавам̣ детиччева поноббхавика̄ти сама̄навипа̄ка̄ти на̄мам̣ лабхати сама̄насабха̄ватта̄ тада̄нубха̄ватта̄ ча. евам̣ итаресу дат̣т̣хаббам̣. таттха упадхимхи йатха̄ниббатте аттабха̄ве випаччанакаммам̣ етисса̄ти упадхивепакка̄. нанданат̣т̣хена нандӣ, ран̃джанат̣т̣хена ра̄го. йо ча нандира̄го, йа̄ ча тан̣ха̄, убхайаметам̣ екаттхам̣, бйан̃джанамева на̄нанти тан̣ха̄ ‘‘нандира̄гена саддхим̣ аттхато екаттам̣ гата̄’’ти вутта̄. ра̄гасамбандхена ‘‘уппаннасса̄’’ти вуттам̣. рӯпа̄рӯпабхавара̄го висум̣ ваккхатӣти ка̄мабхаве ева бхавапаттхана̄уппатти вутта̄ти ведитабба̄.
тасмим̣ тасмим̣ пийарӯпе пат̣хамуппаттивасена ‘‘уппаджджатӣ’’ти вутта̄, пунаппунам̣ паваттивасена ‘‘нивисатӣ’’ти, парийут̣т̣ха̄на̄нусайавасена ва̄ уппаттинивеса̄ йоджетабба̄. сампаттийанти мануссасобхагге деватте ча. аттано чаккхунти саваттхукам̣ чаккхума̄ха, сапаса̄дам̣ ва̄ мам̣сапин̣д̣ам̣. виппасаннапан̃чапаса̄данти парисуддханӣлапӣталохитакан̣хаода̄таван̣н̣апаса̄дам̣. раджатапана̄л̣икам̣ вийа чхиддам̣ аббхантаре ода̄татта̄. па̄ман̇гасуттам̣ вийа ламбакан̣н̣абаддхам̣. тун̇га̄ учча̄ дӣгха̄ на̄сика̄ тун̇гана̄сика̄, евам̣ ладдхавоха̄рам̣ аттано гха̄нам̣. ‘‘ладдхавоха̄ра̄’’ти ва̄ па̄т̣хо. тасмим̣ сати тун̇га̄ на̄сика̄ йесам̣, те тун̇гана̄сика̄. евам̣ ладдхавоха̄ра̄ сатта̄ аттано гха̄нанти йоджана̄ ка̄табба̄. дживхам̣…пе… ман̃н̃анти ван̣н̣а̄ сан̣т̣ха̄нато киччато ча. манам̣…пе… ул̣а̄рам̣ ман̃н̃анти атӣта̄диаттхавичинанасаматтхам̣. аттана̄ пат̣иладдха̄нӣти аджджхаттан̃ча сарӣрагандха̄дӣни ¶ бахиддха̄ ча вилепанагандха̄дӣни. уппаджджама̄на̄ уппаджджатӣти йада̄ уппаджджама̄на̄ хоти, тада̄ еттха уппаджджатӣти са̄ман̃н̃ена гахита̄ уппа̄дакирийа̄ лаккхан̣абха̄вена вутта̄, висайависит̣т̣ха̄ лаккхитаббабха̄вена. на хи са̄ман̃н̃ависесехи на̄наттавоха̄ро на хотӣти. уппаджджама̄на̄ти ва̄ аниччхито уппа̄до хетубха̄вена вутто. уппаджджатӣти ниччхито пхалабха̄вена ‘‘йади уппаджджама̄на̄ хоти, еттха уппаджджатӣ’’ти. со хи тена упайоджито вийа хоти.
самудайасаччаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
3. ниродхасаччаниддесаван̣н̣ана̄
204. анӯхатети ¶ ануддхате, аппахӣнети аттхо.
сӣхо ведхаке пат̣ипаджджати, на усумхи, сува̄но лед̣д̣умхи пат̣ипаджджати, на паха̄раке. кхайагаманавасена вираджджати, аппаваттигаманавасена нируджджхати. анапеккхата̄йа чаджанавасена ха̄нивасена ча чаджӣйати, пуна йатха̄ на паваттати, татха̄ дӯракхипанавасена пат̣иниссаджджӣйати, бандханабхӯта̄йа мочанавасена муччати, асам̣килесавасена на аллӣйати. а̄йӯханам̣ самудайо, таппат̣ипаккхавасена ана̄йӯханам̣.
апан̃н̃аттинти апан̃н̃а̄панам̣, ‘‘титтаала̄бу аттхӣ’’ти воха̄ра̄бха̄вам̣ ва̄. титтаала̄буваллийа̄ аппаваттим̣ иччханто пурисо вийа магго дат̣т̣хаббо, тасса тасса̄ аппаваттининначиттасса мӯлаччхеданам̣ вийа маггасса нибба̄на̄рамман̣асса тан̣ха̄паха̄нам̣. тада̄ппаватти вийа тан̣ха̄йа аппаваттибхӯтам̣ нибба̄нам̣ дат̣т̣хаббам̣. дутийӯпама̄йа даккхин̣адва̄рам̣ вийа нибба̄нам̣, чорагха̄така̄ вийа магго дат̣т̣хаббо, пурима̄ ва̄ упама̄ маггена нируддха̄йа пийарӯпаса̄тарӯпесу нируддха̄ти ваттаббата̄дассанаттхам̣ вутта̄, паччхима̄ нибба̄нам̣ а̄гамма нируддха̄йапи.
ниродхасаччаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
4. маггасаччаниддесаван̣н̣ана̄
205. ан̃н̃амаггапат̣иккхепанаттханти ¶ титтхийехи каппитасса маггасса дуккханиродхага̄минипат̣ипада̄бха̄вам̣ пат̣иккхепетунти аттхо, ан̃н̃асса ва̄ маггабха̄вапат̣иккхепо ан̃н̃амаггапат̣иккхепо. пуггаласса арийабха̄вакаратта̄ арийам̣ каротӣти арийо, арийапхалапат̣ила̄бхакаратта̄ арийам̣ лабха̄пети джанетӣти арийо. аттано киччавасена пхалавасена ча арийана̄мала̄бхо ева вуттоти дат̣т̣хаббо. ат̣т̣ха ан̇га̄ни асса̄ти ан̃н̃ападаттхасама̄сам̣ акатва̄ ‘‘ат̣т̣хан̇га̄ни асса сантӣти ат̣т̣хан̇гико’’ти падасиддхи дат̣т̣хабба̄.
чатуран̇гасаманна̄гата̄ ¶ ва̄ча̄ джанам̣ сан̇ган̣ха̄тӣти таббипаккхавиратисабха̄ва̄ самма̄ва̄ча̄ бхедакарамиччха̄ва̄ча̄паха̄нена джане сампайутте ча паригган̣ханакиччаватӣ хотӣти ‘‘париггахалаккхан̣а̄’’ти вутта̄. йатха̄ чӣваракамма̄дико камманто екам̣ ка̄таббам̣ самут̣т̣ха̄пети ниппха̄дети, там̣там̣кирийа̄ниппха̄дако ва̄ четана̄сан̇кха̄то камманто хаттхапа̄дачалана̄дикам̣ кирийам̣ самут̣т̣ха̄пети, евам̣ са̄ваджджакаттаббакирийа̄самут̣т̣ха̄пакамиччха̄каммантаппаха̄нена самма̄камманто нираваджджасамут̣т̣ха̄панакиччава̄ хоти, сампайуттадхамме ча самут̣т̣ха̄пенто ева паваттатӣти ‘‘самут̣т̣ха̄паналаккхан̣о’’ти вутто. ка̄йава̄ча̄нам̣ кхандхасанта̄насса ча сам̣килесабхӯтамиччха̄а̄джӣваппаха̄нена самма̄а̄джӣво ‘‘вода̄паналаккхан̣о’’ти вутто.
аттано паччанӣкакилеса̄ дит̣т̣хекат̣т̣ха̄ авиджджа̄дайо. пассатӣти пака̄сетӣти аттхо. тенева хи ан̇гена таттха паччавеккхан̣а̄ паваттатӣти. татхева̄ти аттано паччанӣкакилесехи саддхинти аттхо.
киччатоти пуббабха̄гехи дуккха̄дин̃а̄н̣ехи каттаббакиччасса идха ниппхаттито, имассева ва̄ н̃а̄н̣асса дуккха̄диппака̄санакиччато. тӣн̣и на̄ма̄ни лабхати ка̄масан̇каппа̄диппаха̄накиччаниппхаттито. сиккха̄падавибхан̇ге (вибха. 703 а̄дайо) ‘‘виратичетана̄ саббе сампайуттадхамма̄ ча сиккха̄пада̄нӣ’’ти вутта̄ти таттха падха̄на̄нам̣ виратичетана̄нам̣ васена ‘‘виратийопи хонти четана̄йопӣ’’ти а̄ха. муса̄ва̄да̄дӣхи вираман̣ака̄ле ва̄ виратийо субха̄сита̄дива̄ча̄бха̄сана̄дика̄ле ча четана̄йо йоджетабба̄, маггаккхан̣е виратийова ¶ четана̄нам̣ амагган̇гатта̄ екасса н̃а̄н̣асса дуккха̄дин̃а̄н̣ата̄ вийа ека̄йа виратийа̄ муса̄ва̄да̄дивиратибха̄во вийа ча ека̄йа четана̄йа самма̄ва̄ча̄дикиччаттайаса̄дханасабха̄ва̄бха̄ва̄ самма̄ва̄ча̄дибха̄ва̄сиддхито, там̣сиддхийан̃ча ан̇гаттайатта̄сиддхито ча.
пуббабха̄гепи маггаккхан̣епи самма̄сама̄дхи ева̄ти йадипи сама̄дхиупака̄рака̄нам̣ абхиниропана̄нумаджджанасампийа̄йанабрӯханасантасукха̄нам̣ витакка̄дӣнам̣ васена чатӯхи джха̄нехи самма̄сама̄дхи вибхатто, татха̄пи ва̄йа̄мо вийа ануппанна̄кусала̄нуппа̄дана̄дичатува̄йа̄макиччам̣, сати вийа ча асубха̄сукха̄ничча̄наттесу ка̄йа̄дӣсу субха̄дисан̃н̃а̄паха̄начатусатикиччам̣, еко сама̄дхи чатуккаджджха̄насама̄дхикиччам̣ на са̄дхетӣти пуббабха̄гепи пат̣хамаджджха̄насама̄дхичитте джха̄насама̄дхи ¶ пат̣хамаджджха̄насама̄дхи ева маггаккхан̣епи, татха̄ пуббабха̄гепи чатуттхаджджха̄насама̄дхичитте джха̄насама̄дхи чатуттхаджджха̄насама̄дхи ева маггаккхан̣епӣти аттхо.
вачӣбхедасса упака̄рако витакко са̄ваджджа̄наваджджавачӣбхеданиваттанапаваттанакара̄йа самма̄ва̄ча̄йапи упака̄рако ева̄ти ‘‘сва̄йа’’нтиа̄дима̄ха. вачӣбхеданийа̄мика̄ ва̄ча̄ ка̄йикакирийа̄нийа̄макасса самма̄каммантасса упака̄рика̄. идам̣ вӣрийанти чатусаммаппадха̄навӣрийам̣. гатийоти ниппхаттийо, кичча̄дисабха̄ве ва̄. саманвеситва̄ти упадха̄ретва̄.
пурима̄ни две сачча̄ни угган̣хитва̄ти самбандхо. ит̣т̣хам̣ кантанти ниродхамаггесу ниннабха̄вам̣ дассети, на абхинанданам̣, танниннабха̄войева ча таттха каммакаран̣ам̣ дат̣т̣хаббам̣.
киччатоти парин̃н̃а̄дито. а̄рамман̣апат̣иведхоти саччхикирийа̄пат̣иведхама̄ха. саббампи пат̣иведхан̃а̄н̣ам̣ локуттаранти касма̄ вуттам̣, нану уггаха̄дипат̣иведхо ча пат̣иведхова, на ча со локуттароти? на, кевалена пат̣иведха-саддена уггаха̄дипат̣иведха̄нам̣ авачанӣйатта̄, пат̣иведханимиттатта̄ ва̄ уггаха̄дивасена паваттам̣ дуккха̄дӣсу пуббабха̄ге н̃а̄н̣ам̣ ‘‘пат̣иведхо’’ти вуттам̣, на пат̣иведхатта̄, пат̣иведхабхӯтамева пана н̃а̄н̣ам̣ сандха̄йа̄ха ‘‘саббампи пат̣иведхан̃а̄н̣ам̣ локуттара’’нти. уггахапарипуччха̄н̃а̄н̣а̄нипи саванан̃а̄н̣е ева авародхам̣ гаччхантӣти ‘‘саванадха̄ран̣асаммасанан̃а̄н̣ам̣ локийа’’нти тивидхамева н̃а̄н̣ама̄ха. уггаха̄дӣхи саччапаригган̣ханам̣ париггахо.
пайоготи ¶ кирийа̄, ва̄йа̄мо ва̄. тасса махантатарасса иччхитаббатам̣ дуккаратаратан̃ча упама̄хи дассети ‘‘бхаваггагахан̣аттха’’нтиа̄дина̄.
падагха̄танти еттха гатамагго ‘‘пада’’нти вуччати. йена чупа̄йена ка̄ран̣ена ка̄мавитакко уппаджджати, со тасса гатамагготи тасса гха̄то падагха̄то. уссукка̄петва̄ти уддхам̣ уддхам̣ сантивисесайуттам̣ катва̄, вад̣д̣хетва̄ти аттхо.
па̄л̣ийам̣ вибхаттесӯти катарапа̄л̣ийам̣? дхаммасан̇гахе та̄ва ат̣т̣ха касин̣а̄ни даса асубха̄ чатта̄ро брахмавиха̄ра̄ чатта̄ри а̄руппа̄ни вибхатта̄ни, а̄гамесу даса ануссатийо а̄ха̄ре пат̣икӯласан̃н̃а̄ ¶ чатудха̄туваваттха̄нанти има̄ни ча̄ти таттха таттха вибхаттам̣. имесу тӣсӯти ка̄ма̄дӣсу тӣсу т̣ха̄несу.
миччха̄ва̄ча̄сан̇кха̄та̄йа̄ти етена ека̄йа четана̄йа паха̄таббаекаттам̣ дассети. идха арийаса̄вако сакалйа̄н̣апутхуджджанако секкхо. ка̄йадва̄равӣтиккама̄ти а̄джӣвахетукато па̄н̣а̄типа̄та̄дито висум̣ висум̣ вираман̣ам̣ йоджетаббам̣.
айам̣ панасса̄ти маггабха̄вена чатуббидхампи екаттена гахетва̄ асса маггасса айам̣ джха̄навасена саббасадисасабба̄садисаекаччасадисата̄ висесо. па̄дакаджджха̄нанийа̄мена хотӣти идха па̄дакаджджха̄нанийа̄мам̣ дхурам̣ катва̄ а̄ха, ат̣т̣хаса̄линийам̣ пана випассана̄нийа̄мам̣ таттха саббава̄да̄виродхато, идха пана саммаситаджджха̄напуггаладжджха̄сайава̄даниваттанато па̄дакаджджха̄нанийа̄мам̣. випассана̄нийа̄мо пана са̄дха̄ран̣атта̄ идха̄пи на пат̣иккхиттоти дат̣т̣хаббо. ан̃н̃е ча̄чарийава̄да̄ ваккхама̄на̄ вибхаджитабба̄ти йатха̄вуттамева та̄ва па̄дакаджджха̄нанийа̄мам̣ вибхаджанто а̄ха ‘‘па̄дакаджджха̄нанийа̄мена та̄ва̄’’ти.
а̄руппе чатуккапан̃чака…пе… вуттам̣ ат̣т̣хаса̄линийанти адхиппа̄йо. нану таттха ‘‘а̄руппе тикачатуккаджджха̄нам̣ уппаджджатӣ’’ти вуттам̣, на ‘‘чатуккапан̃чакаджджха̄на’’нти? саччам̣, йесу пана сам̣сайо аттхи, тесам̣ уппаттидассанена, тенаттхато чатуккапан̃чакаджджха̄нам̣ уппаджджатӣти вуттамева хотӣти евама̄ха̄ти ведитаббам̣. самуда̄йан̃ча апеккхитва̄ ‘‘тан̃ча локуттарам̣, на локийа’’нти а̄ха. чатуттхаджджха̄намева хи локийам̣ таттха уппаджджати, на чатуккам̣ пан̃чакан̃ча̄ти. еттха ¶ катханти па̄дакаджджха̄насса абха̄ва̄ катхам̣ дат̣т̣хаббанти аттхо. там̣джха̄ника̄ва тасса таттха тайо магга̄ уппаджджанти таджджха̄никам̣ пат̣хамапхала̄дим̣ па̄дакам̣ катва̄ упаримаггабха̄вана̄йа̄ти адхиппа̄йо, тикачатуккаджджха̄никам̣ пана маггам̣ бха̄ветва̄ таттхуппаннасса арӯпаджджха̄нам̣ таджджха̄никам̣ пхалан̃ча па̄дакам̣ катва̄ упаримаггабха̄вана̄йа ан̃н̃аджха̄ника̄пи уппаджджантӣти джха̄нан̇га̄динийа̄мика̄ пубба̄бхисан̇кха̄расама̄патти па̄дакам̣, на саммаситабба̄ти пхалассапи па̄даката̄ дат̣т̣хабба̄.
дуккхан̃а̄н̣а̄дӣнам̣ рӯпа̄дичхал̣а̄рамман̣атта̄ неккхаммасан̇каппа̄дӣнам̣ касин̣а̄дитам̣там̣кусала̄рамман̣а̄рамман̣атта̄ ¶ самма̄ва̄ча̄дӣнам̣ ан̇га̄нам̣ там̣там̣вирамитабба̄диа̄рамман̣атта̄ ‘‘йатха̄нурӯпа’’нти а̄ха. таданурӯпоти авиппат̣иса̄ракарасӣлам̣ ва̄йа̄масса висесапаччайоти сӣла̄нурӯпата̄ ва̄йа̄масса вутта̄ сампайуттассапи, сампайуттассева ча вачанато ‘‘сӣлабхӯмийам̣ патит̣т̣хитасса̄’’ти аватва̄ ‘‘патит̣т̣хама̄насса̄’’ти вуттам̣. четасо асаммосоти ‘‘ека̄раккхо’’ти еттха вуттена сата̄раккхена четасо раккхитата̄. тена̄ха ‘‘ити…пе… сувихитачитта̄раккхасса̄’’ти.
а̄саваккхайан̃а̄н̣асса виджджа̄бха̄во вуттоти а̄саваккхайасан̇кха̄те магге тӣхи кхандхехи сан̇гахите пан̃н̃а̄ккхандхо виджджа̄, сӣласса чатуннан̃ча джха̄на̄нам̣ чаран̣абха̄во вуттоти итаре две кхандха̄ чаран̣ам̣. йанти етена нибба̄нам̣ гаччхантӣти йа̄нам̣, випассана̄ва йа̄нам̣ випассана̄йа̄нам̣. сӣлам̣ сама̄дхисса висесапаччайо, сама̄дхи випассана̄йа̄ти саматхасса упака̄ратта̄ сӣлаккхандхо ча саматхайа̄нена сан̇гахито. випассана̄йа̄нена ка̄месу а̄дӣнавам̣ вибха̄венто саматхайа̄нена нира̄мисам̣ джха̄насукхам̣ апариччаджанто антадвайакуммаггам̣ виваджджети. пан̃н̃а̄ вийа мохасса, сӣласама̄дхайо ча досалобха̄нам̣ уджувипаччанӣка̄ адоса̄лобхехи са̄дхетаббатта̄. сӣласама̄дхипан̃н̃а̄йогато а̄димаджджхапарийоса̄накалйа̄н̣ам̣. сӣла̄дӣни хи са̄санасса а̄димаджджхапарийоса̄нанти. йасмим̣ т̣хито маггат̣т̣хо пхалат̣т̣хо ча арийо хоти, там̣ маггапхаласан̇кха̄там̣ кхандхаттайасан̇гахитам̣ са̄санам̣ арийабхӯми.
маггасаччаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
206-214. арийасачча-саддо ¶ самудайе ваттама̄но парин̃н̃еййабха̄варахите екантапаха̄таббе тан̣ха̄сан̇кха̄те самудайе паваттати, на паха̄таббапарин̃н̃еййесу авасесакилеса̄васеса̄кусалесу аппаха̄таббесу ча са̄савакусаламӯла̄васесаса̄савакусалесӯти саппадесо таттха самудайо хоти, кевалам̣ саччасадде ниппадесоти а̄ха ‘‘ниппадесато самудайам̣ дассету’’нти. дуккханиродха̄ пана арийасаччадесана̄йам̣ дхаммато ниппадеса̄ ева. на хи тато ан̃н̃о дхаммо аттхи, йо саччадесана̄йам̣ ¶ дуккхам̣ ниродхоти ча ваттаббо сийа̄, маггопи ат̣т̣хан̇гикапан̃чан̇гикава̄ресу апуббо наттхи, тасма̄ самудайамева ‘‘ниппадесато дассету’’нти вадати тасса саббаттха тӣсупи ва̄ресу апуббасса дасситатта̄. апуббасамудайадассанаттха̄йапи хи саччадесана̄йам̣ ‘‘таттха катамо дуккхасамудайо? тан̣ха̄’’ти вачанам̣ кевала̄йа тан̣ха̄йа сачча-саддасса паваттидассанаттханти. десана̄васена пана там̣ там̣ самудайам̣ т̣хапетва̄ дуккхам̣ тасса тасса паха̄навасена ниродхо ат̣т̣хан̇гикапан̃чан̇гикасаббалокуттаракусалавасена магго ча арийасаччадесана̄йам̣ на вуттоти дуккха̄дӣни ча таттха саппадеса̄ни дассита̄ни хонтӣти та̄ни ча ниппадеса̄ни дассетум̣ саччадесана̄ вутта̄ти ваттум̣ ват̣т̣ати. паччайасан̇кха̄танти каммакилесавасена джа̄тиа̄дидуккхасса мӯлабхӯтанти аттхо.
ниродхасаччам̣…пе… пан̃чаха̄ка̄рехи ниддит̣т̣ханти арийасаччадесанато саччадесана̄йа висесам̣ дассети. таттха ‘‘тин̣н̣аннан̃ча кусаламӯла̄нам̣ авасеса̄нан̃ча са̄савакусала̄нам̣ паха̄на’’нти идам̣ тесам̣ паччайа̄нам̣ авиджджа̄тан̣ха̄упа̄да̄на̄нам̣ паха̄навасена, авиджджа̄дӣсу ва̄ пахӣнесу тесам̣ аппаваттивасена вуттанти ведитаббам̣. на хи кусала̄ паха̄табба̄ти. паха̄нанти ча маггакиччавасена тададхигаманӣйам̣ ниродхам̣ дассети, ниродхассева ва̄ тан̣ха̄дӣнам̣ аппаваттибха̄во паха̄нанти дат̣т̣хаббам̣.
йадипи ‘‘пуббева кхо панасса ка̄йакаммам̣ вачӣкаммам̣ а̄джӣво супарисуддхо хоти, евамасса̄йам̣ арийо ат̣т̣хан̇гико магго бха̄вана̄па̄рипӯрим̣ гаччхатӣ’’ти (ма. ни. 3.431) локуттарамаггаккхан̣е ат̣т̣хан̇гикамаггапа̄рипӯрийа̄ упаниссайадассанаттхам̣ идам̣ ¶ вуттам̣, татха̄пи ‘‘пуббева кхо пана̄’’ти вачанам̣ ка̄йакамма̄дисуддхийа̄ дӯратарупаниссайатам̣, чаккха̄дӣсу аса̄раджджантасса асам̣йуттасса асаммӯл̣хасса а̄дӣнава̄нупассино вихарато та̄йева вут̣т̣ха̄нага̄минийа̄ випассана̄йа а̄йатим̣ пан̃чупа̄да̄наккхандхесу апачайам̣ гаччхантесу саббасан̇кха̄ресу виват̣т̣анавасена, поноббхавикатан̣ха̄йа пахӣйама̄на̄йа килесадӯрӣбха̄вена, ка̄йикачетасикадаратхасанта̄папарил̣а̄хесу пахӣйама̄несу пассаддхака̄йачиттавасена ка̄йикачетасикасукхе пат̣исам̣ведийама̄не ‘‘йа̄ татха̄бхӯтасса дит̣т̣хи, са̄сса хоти самма̄дит̣т̣хӣ’’тиа̄дина̄ (ма. ни. 3.431) вутта̄нам̣ вут̣т̣ха̄нага̄минивипассана̄ккхан̣е паватта̄нам̣ пан̃чаннам̣ самма̄дит̣т̣ха̄дӣнам̣ ан̇га̄нам̣ а̄саннатарупаниссайатан̃ча дассетӣти а̄саннатарупаниссайавасена пан̃чан̇гикам̣ маггам̣ сукхам̣ буджджханта̄нам̣ пуггала̄нам̣ аджджха̄сайавасена ¶ пан̃чан̇гикамаггадесана̄йа паваттатам̣ дӣпети. тена̄ха ‘‘пуббева кхо…пе… супарисуддхо хотӣти вачанато’’тиа̄ди. евамидам̣ вачанатоти ниссаккавачанам̣ десанупа̄йасса н̃а̄паканидассанам̣ хоти, вачанатоти ва̄ аттано вачана̄нурӯпам̣ пан̃чан̇гикопи магго пат̣ипада̄ ева̄ти бхагавата̄ деситоти аттхо. каттха̄ти? девапуре, тасма̄ там̣ деситанайам̣ дассетум̣ пан̃чан̇гикава̄ропи ниддит̣т̣хо дхаммасан̇га̄хакехи. атха ва̄ ‘‘пуббева кхо панасса̄’’ти вачаненева аджджха̄сайависесака̄ран̣анидассакена пуггаладжджха̄сайавасена пан̃чан̇гико маггопи пат̣ипада̄ ева̄ти десито хотӣти а̄ха ‘‘пуббева кхо пана…пе… вачанато пана…пе… десито’’ти, тасма̄ там̣ суттанте деситанайам̣ дассетум̣ пан̃чан̇гикава̄ропи ниддит̣т̣хо бхагавата̄ девапурети аттхо.
джха̄нехи десана̄павесо, бха̄вана̄павесо ва̄ джха̄на̄бхинивесо. екекасмим̣ кот̣т̣ха̄се чатуннам̣ чатуннам̣ найасахасса̄нам̣ дассанам̣ ган̣ана̄сукхаттханти ведитаббам̣. йатха̄ пана па̄л̣и т̣хита̄, татха̄ екекисса̄ пат̣ипада̄йа сун̃н̃ата̄дӣсу ча пан̃ча пан̃ча кот̣т̣ха̄се йоджетва̄ па̄л̣игаманам̣ катанти вин̃н̃а̄йати. таттха ат̣т̣хан̇гикава̄ре дутийаджджха̄на̄дӣсу тасмим̣ самайе саттан̇гико магго хотӣти йоджана̄ ка̄табба̄, саббасан̇га̄хикава̄ре ча йатха̄ виджджама̄надхаммавасена̄ти.
абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
3. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄
215. евам̣ ¶ пуримесупи двӣсӯти касма̄ вуттам̣, нану суттантабха̄джанӣйе дуккханиродхага̄минипат̣ипада̄ниддесе локийалокуттарамиссако магго вутто. тасса хи ат̣т̣хакатха̄йам̣ (вибха. ат̣т̣ха. 205) ‘‘чатӯсу саччесу уггаха̄дивасена пуббабха̄ган̃а̄н̣уппаттим̣ сандха̄йа идам̣ ‘дуккхе н̃а̄н̣а’нтиа̄ди вуттам̣, пат̣иведхаккхан̣е пана екамева н̃а̄н̣ам̣ хотӣ’’ти самма̄дит̣т̣хийа̄, татха̄ самма̄сан̇каппа̄дӣнан̃ча локийалокуттарамиссаката̄ дассита̄ ‘‘апичеса̄ самма̄дит̣т̣хи на̄ма пуббабха̄ге на̄на̄ккхан̣а̄ на̄на̄рамман̣а̄ хоти, маггаккхан̣е екаккхан̣а̄ ека̄рамман̣а̄’’тиа̄дина̄ ча̄ти? саччаметам̣, евам̣ пана а̄гаманавасена таттха̄пи чатусаччакаммат̣т̣ха̄надассана̄димукхена арийова ¶ ат̣т̣хан̇гико магго дассито. еван̃ча катва̄ ‘‘пат̣иведхаккхан̣е пана екамева н̃а̄н̣ам̣ хотӣ’’ти магган̃а̄н̣асса екассева дуккхан̃а̄н̣а̄дита̄, ‘‘маггаккхан̣е пана…пе… екова кусаласан̇каппо уппаджджати, айам̣ самма̄сан̇каппо на̄ма̄’’тиа̄дина̄ маггасан̇каппа̄дӣнам̣ самма̄сан̇каппа̄дита̄ ча ниддха̄рита̄, па̄л̣ийан̃ча ат̣т̣хан̇гикам̣ маггам̣ уддиситва̄ тамева ниддиситум̣ ‘‘дуккхе н̃а̄н̣а’’нтиа̄ди вуттам̣. тена суттантабха̄джанӣйепи двиннам̣ локийата̄, двиннам̣ локуттарата̄ вутта̄ ‘‘евам̣ пуримесупи двӣсӯти етена̄ти.
пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
саччавибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
5. индрийавибхан̇го
1. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
219. чаккхудва̄ре ¶ ¶ индат̣т̣хам̣ ка̄ретӣти чаккхудва̄рабха̄ве там̣два̄рикехи аттано индабха̄вам̣ парамиссарабха̄вам̣ ка̄райатӣти аттхо. тан̃хи те рӯпаггахан̣е атта̄нам̣ ануваттети, те ча там̣ ануваттантӣти. еса найо итаресупи. йена там̣саман̇гӣпуггало там̣сампайуттадхамма̄ ва̄ ан̃н̃а̄та̄вино хонти, со ан̃н̃а̄та̄вибха̄во паринит̣т̣хитакиччаджа̄нанам̣.
каттхачи двети ‘‘двиннам̣ кхо, бхиккхаве, индрийа̄нам̣ бха̄витатта̄ бахулӣкататта̄ кхӣн̣а̄саво бхиккху ан̃н̃ам̣ бйа̄кароти…пе… арийа̄йа ча пан̃н̃а̄йа арийа̄йа ча вимуттийа̄. йа̄ хисса, бхиккхаве, арийа̄ пан̃н̃а̄, тадасса пан̃н̃индрийам̣. йа̄ хисса арийа̄ вимутти, тадасса сама̄дхиндрийа’’нтиа̄дӣсу (сам̣. ни. 5.516) две, ‘‘тин̣н̣ам̣ кхо, бхиккхаве, индрийа̄нам̣ бха̄витатта̄ бахулӣкататта̄ пин̣д̣олабха̄радва̄джена бхиккхуна̄ ан̃н̃а̄ бйа̄ката̄…пе… сатиндрийасса сама̄дхиндрийасса пан̃н̃индрийасса̄’’ти (сам̣. ни. 5.519), ‘‘тӣн̣има̄ни, бхиккхаве, индрийа̄ни. катама̄ни тӣн̣и? анан̃н̃а̄тан̃н̃асса̄мӣтиндрийам̣ ан̃н̃индрийам̣ ан̃н̃а̄та̄виндрийа’’нти (сам̣. ни. 5.493), ‘‘тӣн̣има̄ни…пе… иттхиндрийам̣ пурисиндрийам̣ джӣвитиндрийа’’нти (сам̣. ни. 5.492) ча евама̄дӣсу тӣн̣и, ‘‘пан̃чима̄ни, бра̄хман̣а, индрийа̄ни на̄на̄висайа̄ни…пе… чаккхундрийам̣…пе… ка̄йиндрийа’’нти (сам̣. ни. 5.512), ‘‘пан̃чи…пе… сукхиндрийам̣…пе… упеккхиндрийа’’нти (сам̣. ни. 5.501 а̄дайо), ‘‘пан̃чи…пе… саддхиндрийам̣…пе… пан̃н̃индрийа’’нти (сам̣. ни. 5.486 а̄дайо) ча евама̄дӣсу пан̃ча. таттха суттанте дука̄дивачанам̣ ниссаран̣упа̄йа̄дибха̄вато дука̄дӣнам̣. сабба̄ни пана ¶ индрийа̄ни абхин̃н̃еййа̄ни, абхин̃н̃еййадхаммадесана̄ ча абхидхаммоти идха сабба̄ни екато вутта̄ни.
кхӣн̣а̄савасса бха̄вабхӯто хутва̄ уппаттито ‘‘кхӣн̣а̄савассева уппаджджанато’’ти вуттам̣.
лин̇гети гамети н̃а̄петӣти лин̇гам̣, лин̇гӣйати ва̄ етена̄ти лин̇гам̣, ким̣ лин̇гети, кин̃ча ва̄ лин̇гӣйатӣти? индам̣ индо ва̄, индасса лин̇гам̣ индалин̇гам̣, индалин̇гасса аттхо там̣сабха̄во индалин̇гат̣т̣хо, индалин̇гамева ва̄ ¶ индрийа-саддасса аттхо индалин̇гат̣т̣хо. саджджитам̣ уппа̄дитанти сит̣т̣хам̣, индена сит̣т̣хам̣ индасит̣т̣хам̣. джут̣т̣хам̣ севитам̣. каммасан̇кха̄тасса индасса лин̇га̄ни, тена ча сит̣т̣ха̄нӣти каммаджа̄нева йоджетабба̄ни, на ан̃н̃а̄ни. те ча две аттха̄ камме ева йоджетабба̄, итаре ча бхагавати ева̄ти ‘‘йатха̄йога’’нти а̄ха. тена̄ти бхагавато каммасса ча индатта̄. еттха̄ти етесу индрийесу. уллин̇генти пака̄сенти пхаласампаттивипаттӣхи ка̄ран̣асампаттивипаттиавабодхато. ‘‘со там̣ нимиттам̣ а̄севатӣ’’тиа̄дӣсу (а. ни. 9.35) гочаракаран̣ампи а̄севана̄ти вутта̄ти а̄ха ‘‘ка̄ничи гочара̄севана̄йа̄’’ти. таттха саббесам̣ гочарӣка̄таббаттепи ‘‘ка̄ничӣ’’ти вачанам̣ авипасситабба̄нам̣ бахулӣманасикаран̣ена ана̄севанӣйатта̄. паччавеккхан̣а̄маттамева хи тесу хотӣти. ‘‘тасса там̣ маггам̣ а̄севато’’тиа̄дӣсу (а. ни. 4.170) бха̄вана̄ ‘‘а̄севана̄’’ти вутта̄ти бха̄ветабба̄ни саддха̄дӣни сандха̄йа̄ха ‘‘ка̄ничи бха̄вана̄севана̄йа̄’’ти. а̄дхипаччам̣ индрийапаччайабха̄во, асати ча индрийапаччайабха̄ве иттхипурисиндрийа̄нам̣ аттано паччайавасена паваттама̄нехи там̣сахитасанта̄не ан̃н̃а̄ка̄рена ануппаджджама̄нехи лин̇га̄дӣхи ануваттанӣйабха̄во, имасмин̃чаттхе инданти парамиссарийам̣ каронтиччева индрийа̄ни. чаккха̄дӣсу дасситена найена ан̃н̃есан̃ча тадануваттӣсу а̄дхипаччам̣ йатха̄рахам̣ йоджетаббам̣.
хет̣т̣ха̄ти ат̣т̣хаса̄линийам̣. амохо ева, на висум̣ чатта̄ро дхамма̄, тасма̄ амохасса пан̃н̃индрийападе вибха̄вита̄ни лаккхан̣а̄дӣни тесан̃ча ведитабба̄нӣти адхиппа̄йо. сеса̄ни ат̣т̣хаса̄линийам̣ лаккхан̣а̄дӣхи сарӯпенева а̄гата̄ни. нану ча сукхиндрийадуккхиндрийа̄нам̣ таттха лаккхан̣а̄дӣни на вутта̄нӣти? кин̃ча̄пи на вутта̄ни, соманассадоманассиндрийа̄нам̣ пана вутталаккхан̣а̄дивасена вин̃н̃еййато етесампи вутта̄нева хонти. катхам̣? ит̣т̣хапхот̣т̣хабба̄нубхаваналаккхан̣ам̣ сукхиндрийам̣, ит̣т̣ха̄ка̄расамбхогарасам̣, ка̄йикасса̄дапаччупат̣т̣ха̄нам̣, ка̄йиндрийападат̣т̣ха̄нам̣ ¶ . анит̣т̣хапхот̣т̣хабба̄нубхаваналаккхан̣ам̣ дуккхиндрийам̣, анит̣т̣ха̄ка̄расамбхогарасам̣, ка̄йика̄ба̄дхапаччупат̣т̣ха̄нам̣, ка̄йиндрийападат̣т̣ха̄нанти. еттха ча ит̣т̣ха̄нит̣т̣ха̄ка̄ра̄намева а̄рамман̣а̄нам̣ самбхогарасата̄ ведитабба̄, на випарӣтепи ит̣т̣ха̄ка̄рена анит̣т̣ха̄ка̄рена ча самбхогарасата̄ти.
сатта̄нам̣ ¶ арийабхӯмипат̣ила̄бхо бхагавато десана̄йа са̄дха̄ран̣ам̣ падха̄нан̃ча пайоджананти а̄ха ‘‘аджджхаттадхаммам̣ парин̃н̃а̄йа̄’’тиа̄ди. ат̣т̣хакатха̄йам̣ иттхипурисиндрийа̄нантарам̣ джӣвитиндрийадесанаккамо вутто, со индрийайамакадесана̄йа самети. идха пана индрийавибхан̇ге маниндрийа̄нантарам̣ джӣвитиндрийам̣ вуттам̣, там̣ пуримапаччхима̄нам̣ аджджхаттикаба̄хира̄нам̣ анупа̄лакаттена тесам̣ маджджхе вуттанти ведитаббам̣. йан̃ча кин̃чи ведайитам̣, саббам̣ там̣ дуккхам̣. йа̄ва ча дувидхаттабха̄ва̄нупа̄лакасса джӣвитиндрийасса паватти, та̄ва дуккхабхӯта̄нам̣ етесам̣ ведайита̄нам̣ аниваттӣти н̃а̄панаттхам̣. тена ча чаккха̄дӣнам̣ дуккха̄нубандхата̄йа парин̃н̃еййатам̣ н̃а̄пети. тато анантарам̣ бха̄ветаббатта̄ти бха̄вана̄маггасампайуттам̣ ан̃н̃индрийам̣ сандха̄йа вуттам̣. дассана̄нантара̄ хи бха̄вана̄ти.
сатипи пуреджа̄та̄дипаччайабха̄ве индрийапаччайабха̄вена са̄дхетаббамева киччам̣ ‘‘кичча’’нти а̄ха тасса анан̃н̃аса̄дха̄ран̣атта̄ индрийакатха̄йа ча паваттатта̄. пуббан̇гамабха̄вена маниндрийасса васаватта̄панам̣ хоти, на̄н̃н̃есам̣. там̣сампайутта̄нипи хи индрийа̄ни са̄дхетаббабхӯта̄нева аттано аттано индрийакиччам̣ са̄дхенти четасикатта̄ти. ‘‘саббаттха ча индрийапаччайабха̄вена са̄дхетабба’’нти айам̣ адхика̄ро ануваттатӣти дат̣т̣хаббо. ануппа̄дане анупаттхамбхе ча таппаччайа̄нам̣ таппаваттане нимиттабха̄во анувидха̄нам̣. чха̄детва̄ пхаритва̄ уппаджджама̄на̄ сукхадуккхаведана̄ сахаджа̄те абхибхавитва̄ сайамева па̄кат̣а̄ хоти, сахаджа̄та̄ ча таббасена сукхадуккхабха̄ваппатта̄ вийа̄ти а̄ха ‘‘йатха̄сакам̣ ол̣а̄рика̄ка̄ра̄нупа̄пана’’нти. асантасса апан̣ӣтассапи акусалатаббипа̄ка̄дисампайуттасса маджджхатта̄ка̄ра̄нупа̄панам̣ йоджетаббам̣, сама̄наджа̄тийам̣ ва̄ сукхадуккхехи сантапан̣ӣта̄ка̄ра̄нупа̄панан̃ча. пасаннапаггахитаупат̣т̣хитасама̄хитадассана̄ка̄ра̄нупа̄панам̣ йатха̄ккамам̣ саддха̄дӣнам̣. а̄ди-саддена уддхамбха̄гийасам̣йоджана̄ни гахита̄ни, маггасампайуттассева ча индрийасса киччам̣ дасситам̣, тенева пхаласампайуттасса там̣там̣сам̣йоджана̄нам̣йева пат̣иппассаддхипаха̄накиччата̄ дассита̄ хотӣти. саббакатакиччам̣ ан̃н̃а̄та̄виндрийам̣ ан̃н̃асса ка̄таббасса абха̄ва̄ амата̄бхимукхамева таббха̄вапаччайо ча хоти, на итара̄ни вийа киччантарапасутан̃ча. тена̄ха ‘‘амата̄бхимукхабха̄вапаччайата̄ ча̄’’ти.
220. евам̣ ¶ ¶ сантепӣти сатипи саббасан̇га̄хакатте вӣрийиндрийапада̄дӣхи сан̇гахетабба̄ни кусала̄кусалавӣрийа̄дӣни, чаккхундрийапада̄дӣхи сан̇гахетабба̄ни ка̄лапуггалапаччайа̄дибхедена бхинна̄ни чаккха̄дӣни сан̇ган̣хантиччева саббасан̇га̄хака̄ни, на йасса̄ бхӯмийа̄ йа̄ни на виджджанти, тесам̣ сан̇га̄хакатта̄ти аттхо. тена ча ависеситатта̄ саббесам̣ саббабхӯмикаттагахан̣аппасан̇ге там̣ниваттанена саббасан̇га̄хакавачанам̣ авиджджама̄насса сан̇га̄хакаттадӣпакам̣ на хотӣти дассети.
абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄
223. идха ана̄бхат̣т̣ханти еканта̄на̄рамман̣аттена бха̄ситам̣. ‘‘рӯпамиссакатта̄ ана̄рамман̣есу рӯпадхаммесу сан̇гахита’’нти касма̄ вуттам̣, нану миссакатта̄ ева джӣвитиндрийам̣ ана̄рамман̣есу асан̇гахитам̣. на хи ат̣т̣хиндрийа̄ ана̄рамман̣а̄ти вутта̄ти? саччаметам̣, джӣвитиндрийаекадесасса пана ана̄рамман̣есу рӯпадхаммесу сан̇гахитатам̣ сандха̄йетам̣ вуттам̣, арӯпакот̣т̣ха̄сена паритта̄рамман̣а̄дита̄ аттхӣти сийа̄паккхе сан̇гахитанти адхиппа̄йо. арӯпакот̣т̣ха̄сена пана паритта̄рамман̣а̄дита̄, рӯпакот̣т̣ха̄сена ча наваттаббата̄ аттхӣти миссакасса самуда̄йассева васена сийа̄паккхе сан̇гахитам̣, на екадесавасена̄ти дат̣т̣хаббам̣. на хи ана̄рамман̣ам̣ паритта̄рамман̣а̄дибха̄вена наваттаббам̣ на хотӣти. ‘‘рӯпан̃ча нибба̄нан̃ча ана̄рамман̣а̄, саттиндрийа̄ ана̄рамман̣а̄’’тиа̄дивачанан̃ча авиджджама̄на̄рамман̣а̄на̄рамман̣есу наваттаббесу ана̄рамман̣атта̄ наваттаббатам̣ дассети, на са̄рамман̣ассева наваттаббатам̣, наваттаббасса ва̄ са̄рамман̣атам̣. на хи наваттабба-саддо са̄рамман̣е нирул̣хо. йадипи сийа̄, ‘‘тиссо ча ведана̄ рӯпан̃ча нибба̄нан̃ча име дхамма̄ наваттабба̄ сукха̄йа ведана̄йа сампайутта̄’’тиа̄ди на вуччеййа, атха̄пи паритта̄рамман̣а̄дисамбандхо наваттабба-саддо са̄рамман̣есвева ваттати, ‘‘два̄йатана̄ сийа̄ паритта̄рамман̣а̄’’тиа̄дим̣ аватва̄ ‘‘мана̄йатанам̣ сийа̄ паритта̄рамман̣ам̣…пе… аппама̄н̣а̄рамман̣а’’нтипи, ‘‘дхамма̄йатанам̣ сийа̄ паритта̄рамман̣ам̣…пе… аппама̄н̣а̄рамман̣а’’нтипи, ‘‘сийа̄ ана̄рамман̣а’’нтипи ваттаббам̣ сийа̄. на хи пан̃хапуччхаке са̄васеса̄ десана̄ аттхӣти ¶ . ‘‘ат̣т̣хиндрийа̄ сийа̄ аджджхатта̄рамман̣а̄’’ти еттха ча джӣвитиндрийасса ¶ а̄кин̃чан̃н̃а̄йатанака̄ле арӯпасса рӯпасса ча ана̄рамман̣атта̄ наваттаббата̄ ведитабба̄.
пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
индрийавибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
6. пат̣иччасамуппа̄давибхан̇го
1. суттантабха̄джанӣйам̣
уддесава̄раван̣н̣ана̄
225. ‘‘‘ким̣ва̄дӣ ¶ ¶ бханте самма̄самбуддхо’ти? ‘вибхаджджава̄дӣ маха̄ра̄джа̄’’’ти (па̄ра̄. ат̣т̣ха. 1.татийасан̇гӣтикатха̄) моггалипуттатиссаттхерена вуттатта̄ самма̄самбуддхаса̄вака̄ вибхаджджава̄дино. те хи венайика̄дибха̄вам̣ вибхаджджа ваданти, чӣвара̄дӣнам̣ севитабба̄севитаббабха̄вам̣ ва̄ сассатуччхедава̄де ва̄ вибхаджджа ваданти ‘‘сассато атта̄ ча локо ча̄’’тиа̄дӣнам̣ т̣хапанӣйа̄нам̣ т̣хапанато ра̄га̄диккхайасса сассатасса ра̄га̄дика̄йадуччарита̄диуччхедасса ча вачанато, на пана екам̣сабйа̄каран̣ӣйа̄дайо тайо пан̃хе апанетва̄ вибхаджджабйа̄каран̣ӣйамева вадантӣти. вибхаджджава̄дӣнам̣ ман̣д̣алам̣ самӯхо вибхаджджава̄диман̣д̣алам̣, вибхаджджава̄дино ва̄ бхагавато париса̄ вибхаджджава̄диман̣д̣алантипи ваданти. а̄чарийехи вуттаавипарӣтаттхадӣпанена те анаббха̄чиккхантена. ‘‘авиджджа̄ пун̃н̃а̄нен̃джа̄бхисан̇кха̄ра̄нам̣ хетупаччайо хотӣ’’тиа̄дим̣ ваданто катха̄ваттхумхи пат̣иккхитте пуггалава̄да̄дике ча ваданто сакасамайам̣ воккамати на̄ма, татха̄ авоккамантена. парасамайам̣ доса̄ропанабйа̄па̄равирахена ана̄йӯхантена. ‘‘идампи йуттам̣ гахетабба’’нти парасамайам̣ асампин̣д̣ентена̄ти кечи ваданти.
‘‘татха̄хам̣ бхагавата̄ дхаммам̣ деситам̣ а̄джа̄на̄ми, йатха̄ тадевидам̣ вин̃н̃а̄н̣ам̣ сандха̄вати сам̣сарати анан̃н̃а’’нтиа̄дим̣ (ма. ни. 1.396) ваданто суттам̣ пат̣иба̄хати на̄ма, татха̄ аппат̣иба̄хантена. ‘‘татха̄хам̣ бхагавата̄ дхаммам̣ деситам̣ а̄джа̄на̄ми, йатха̄ йеме антара̄йика̄ дхамма̄ вутта̄ ¶ бхагавата̄, те пат̣исевато на̄лам̣ антара̄йа̄йа̄’’ти (ма. ни. 1.234; па̄чи. 418, 429), ‘‘супинанте като вӣтиккамо а̄паттикаро хотӣ’’ти ча евама̄дим̣ ваданто винайам̣ пат̣иломети на̄ма, таббипарийа̄йена там̣ ануломентена. пат̣иломенто хи каммантарам̣ бхинданто дхамматан̃ча виломети. суттанте вутте чатта̄ро маха̄падесе, ат̣т̣хакатха̄йан̃ча вутте суттасутта̄нуломаа̄чарийава̄дааттаноматимаха̄падесе олокентена. там̣олоканена хи сутте ¶ винайе ча сантит̣т̣хати на̄тидха̄вати. дхамманти пат̣иччасамуппа̄дапа̄л̣им̣. аттханти тадаттхам̣. хетухетупхала̄ни идха на̄дхиппета̄ни. ‘‘дуккха̄дӣсу ан̃н̃а̄н̣ам̣ авиджджа̄’’ти вуттаматтхам̣ париваттитва̄ пуна ‘‘пуббанте ан̃н̃а̄н̣а’’нтиа̄дӣхи апарехипи парийа̄йехи ниддисантена. ‘‘сан̇кха̄ра̄ имина̄ парийа̄йена бхавоти вуччанти, тан̣ха̄ имина̄ парийа̄йена упа̄да̄на’’нтиа̄дина̄ ниддисантена̄ти ваданти.
саттоти саттасун̃н̃ата̄ти ваданти, саттасун̃н̃есу ва̄ сан̇кха̄ресу саттавоха̄ро. паччайа̄ка̄рамева ча̄ти паччайа̄ка̄ро ева ча, ма-ка̄ро падасандхикаро.
тасма̄ти вуттанайена аттхаван̣н̣ана̄йа ка̄таббатта̄ дуккаратта̄ ча.
патит̣т̣хам̣ на̄дхигаччха̄мӣти йаттха т̣хитасса ван̣н̣ана̄ сукара̄ хоти, там̣ найам̣ аттанойева н̃а̄н̣абалена на̄дхигаччха̄мӣти аттхо. ниссайам̣ пана а̄чиккханто а̄ха ‘‘са̄санам̣ панида’’нтиа̄ди. идха са̄сананти па̄л̣идхаммама̄ха, пат̣иччасамуппа̄дамева ва̄. со хи ануломапат̣илома̄дина̄на̄десана̄найаман̣д̣ито аббоччхинно аджджа̄пи паваттатӣти ниссайо хоти. тадат̣т̣хакатха̄сан̇кха̄то ча пубба̄чарийамагготи.
‘‘там̣ сун̣а̄тха сама̄хита̄’’ти а̄дараджанане ким̣ пайоджананти там̣ дассенто а̄ха ‘‘вуттан̃хета’’нтиа̄ди. ат̣т̣хим̣ катва̄ти аттхам̣ катва̄, йатха̄ ва̄ на нассати, евам̣ ат̣т̣хигатам̣ вийа каронто ат̣т̣хим̣ катва̄. пуббака̄лато апарака̄ле бхавам̣ пубба̄парийам̣. пат̣хама̄рамбха̄дито пабхути кхан̣е кхан̣е н̃а̄н̣ависесам̣ килесаккхайависесан̃ча лабхатӣти аттхо.
каммавипа̄какилесават̣т̣а̄нам̣ мӯлака̄ран̣атта̄ а̄дито вуттатта̄ ча авиджджа̄ пат̣иччасамуппа̄дасса мӯлам̣. таттха валлийа̄ мӯле дит̣т̣хе тато пабхути валлийа̄ харан̣ам̣ вийа пат̣иччасамуппа̄дасса ¶ мӯле дит̣т̣хе тато пабхути пат̣иччасамуппа̄дадесана̄ти упама̄сам̣сандана̄ на ка̄табба̄. на хи бхагавато ‘‘идамева дит̣т̣хам̣, итарам̣ адит̣т̣ха’’нти вибхаджанӣйам̣ аттхи саббасса дит̣т̣хатта̄. мӯлато пабхути пана валлийа̄ харан̣ам̣ вийа мӯлато пабхути пат̣иччасамуппа̄дадесана̄ ката̄ти идаметтха са̄ман̃н̃амадхиппетам̣, бодханеййаджджха̄сайавасена ва̄ бодхетаббабха̄вена мӯла̄дидассанаса̄ман̃н̃ан̃ча йоджетаббам̣.
тасса̄ти ¶ –
‘‘са кхо со, бхиккхаве, кума̄ро вуддхиманва̄йа индрийа̄нам̣ парипа̄каманва̄йа пан̃чахи ка̄магун̣ехи самаппито…пе… раджанӣйехи, со чаккхуна̄ рӯпам̣ дисва̄ пийарӯпе рӯпе са̄раджджати, апийарӯпе рӯпе бйа̄паджджати, анупат̣т̣хитака̄йасатӣ ча вихарати париттачетасо. со тан̃ча четовимуттим̣ пан̃н̃а̄вимуттим̣ йатха̄бхӯтам̣ наппаджа̄на̄ти. йаттхасса те уппанна̄ па̄пака̄ акусала̄ дхамма̄ апарисеса̄ нируджджханти, со евам̣ ануродхавиродхам̣ сама̄панно йам̣ кин̃чи веданам̣ ведети сукхам̣ ва̄ дуккхам̣ ва̄ адуккхамасукхам̣ ва̄, со там̣ веданам̣ абхинандати абхивадати аджджхоса̄йа тит̣т̣хатӣ’’ти (ма. ни. 1.408) –
евам̣ вуттасса. евам̣ сотадва̄ра̄дӣсупи. абхивадатоти ‘‘ахо сукхам̣, ахо сукха’’нти вачӣбхедакараппатта̄йа балаватан̣ха̄йа ‘‘ахам̣ мама̄’’ти абхивадато. тато балаватийа̄ мочетум̣ асаккун̣еййабха̄вена аджджхоса̄йа тит̣т̣хато. татопи балаватӣ упа̄да̄набхӯта̄ тан̣ха̄ нандӣ. еттха ча абхинандана̄дина̄ тан̣ха̄ вутта̄, нандӣвачанена таппаччайам̣ упа̄да̄нам̣ чатуббидхампи нандита̄тадавиппайогата̄хи тан̣ха̄дит̣т̣ха̄бхинанданабха̄вехи ча̄ти ведитаббам̣. ‘‘джа̄типаччайа̄ джара̄маран̣а’’нтиа̄дикан̃ча таттхева маха̄тан̣ха̄сан̇кхайавимуттисутте (ма. ни. 1.402-403) вуттам̣.
випа̄кават̣т̣абхӯте пат̣исандхипаваттипхасса̄дайо каммасамут̣т̣ха̄нан̃ча оджам̣ сандха̄йа ‘‘чатта̄ро а̄ха̄ра̄ тан̣ха̄нида̄на̄’’тиа̄ди вуттам̣, ват̣т̣ӯпаттхамбхака̄ пана итарепи а̄ха̄ра̄ тан̣ха̄пабхаве тасмим̣ авиджджама̄не на виджджантӣти ‘‘тан̣ха̄нида̄на̄’’ти ваттум̣ ват̣т̣анти.
тато татоти чатуббидха̄су десана̄су тато тато десана̄то. н̃а̄йаппат̣иведха̄йа сам̣ваттатӣти н̃а̄йоти ¶ магго, сойева ва̄ пат̣иччасамуппа̄до ‘‘арийо часса н̃а̄йо пан̃н̃а̄йа судит̣т̣хо хотӣ’’ти (сам̣. ни. 2.41) вачанато. сайамева хи самантабхадракатта̄ татха̄ татха̄ пат̣ивиджджхитаббатта̄ та̄йа та̄йа десана̄йа аттано пат̣иведха̄йа сам̣ваттатӣти. самантабхадракаттам̣ десана̄вила̄саппатти ча чатуннампи десана̄нам̣ сама̄нам̣ ка̄ран̣анти висесака̄ран̣ам̣ ¶ ваттука̄мо а̄ха ‘‘висесато’’ти. асса бхагавато десана̄, асса ва̄ пат̣иччасамуппа̄дасса десана̄ти йоджетаббам̣. паваттика̄ран̣авибха̄го авиджджа̄дикова, ка̄ран̣анти ва̄ гахита̄нам̣ пакатиа̄дӣнам̣ авиджджа̄дӣнан̃ча ака̄ран̣ата̄ ка̄ран̣ата̄ ча. таттха саммӯл̣ха̄ кечи ака̄ран̣ам̣ ‘‘ка̄ран̣а’’нти ган̣ханти, кечи на кин̃чи ка̄ран̣ам̣ буджджхантӣти тесам̣ йатха̄сакехи анурӯпехи ка̄ран̣ехи сан̇кха̄ра̄дипаваттисандассанаттхам̣ ануломадесана̄ паватта̄, итара̄сам̣ тадаттхата̄самбхавепи на та̄сам̣ тадаттхамева паватти аттхантарасаббха̄вато. айам̣ пана тадаттха̄ ева̄ти етисса̄ тадаттхата̄ вутта̄. паваттиа̄дӣнавапат̣иччха̄дика̄ авиджджа̄ а̄ди, тато сан̇кха̄ра̄ уппаджджанти тато вин̃н̃а̄н̣анти евам̣ паваттийа̄ уппаттиккамасандассанаттхан̃ча.
анувилокайато йо самбодхито пуббабха̄ге там̣там̣пхалапат̣иведхо паватто, тадануса̄рена таданугамена джара̄маран̣а̄дикасса джа̄тиа̄дика̄ран̣ам̣ йам̣ адхигатам̣, тасса сандассанаттхам̣ асса пат̣иломадесана̄ паватта̄, анувилокайато пат̣иломадесана̄ паватта̄ти ва̄ самбандхо. десентопи хи бхагава̄ киччха̄паннам̣ локам̣ анувилокетва̄ пуббабха̄га…пе… сандассанаттхам̣ десетӣти. а̄ха̄ратан̣ха̄дайо паччуппаннаддха̄, сан̇кха̄ра̄виджджа̄ атӣтаддха̄ти имина̄ адхиппа̄йена̄ха ‘‘йа̄ва атӣтам̣ аддха̄нам̣ атихаритва̄’’ти, а̄ха̄ра̄ ва̄ тан̣ха̄йа пабха̄ветабба̄ ана̄гато аддха̄, тан̣ха̄дайо паччуппанно, сан̇кха̄ра̄виджджа̄ атӣтоти. паччаккхам̣ пана пхалам̣ дассетва̄ там̣нида̄надассанавасена пхалака̄ран̣апарампара̄йа дассанам̣ йуджджатӣти а̄ха̄ра̄ пуриматан̣ха̄йа уппа̄дита̄ паччуппанно аддха̄, тан̣ха̄дайо атӣто, сан̇кха̄ра̄виджджа̄ татопи атӣтатаро сам̣са̄расса ана̄дибха̄вадассанаттхам̣ вуттоти йа̄ва атӣтам̣ аддха̄нанти йа̄ва атӣтатарам̣ аддха̄нанти аттхо йутто.
а̄йатим̣ пунаббхава̄бхиниббаттиа̄ха̄рака̄ ва̄ чатта̄ро а̄ха̄ра̄ –
‘‘а̄ха̄ретӣти ахам̣ на вада̄ми, а̄ха̄ретӣти ча̄хам̣ вадеййум̣, татрасса калло пан̃хо ¶ ‘ко ну кхо, бханте, а̄ха̄ретӣ’ти. евам̣ ча̄хам̣ на вада̄ми, евам̣ пана авадантам̣ мам̣ йо евам̣ пуччхеййа ‘кисса ну кхо, бханте, вин̃н̃а̄н̣а̄ха̄ро’ти. еса калло ¶ пан̃хо, татра каллам̣ веййа̄каран̣ам̣, вин̃н̃а̄н̣а̄ха̄ро а̄йатим̣ пунаббхава̄бхиниббаттийа̄’’ти (сам̣. ни. 2.12) –
вачанато там̣сампайуттатта̄ пхассачетана̄нам̣ таппаваттихетутта̄ ча кабал̣ӣка̄ра̄ха̄расса. тена хи упаттхамбхитарӯпака̄йасса, тан̃ча иччхантасса каммавин̃н̃а̄н̣а̄йӯханам̣ хоти. бходжанан̃хи саддха̄дӣнам̣ ра̄га̄дӣнан̃ча упаниссайоти вуттанти. тасма̄ ‘‘те каммават̣т̣асан̇гахита̄ а̄ха̄ра̄ паччуппанно аддха̄’’ти имасмим̣ парийа̄йе пуримойеваттхо йутто. атӣтаддхуто пабхути ‘‘ити кхо, бхиккхаве, авиджджа̄паччайа̄ сан̇кха̄ра̄’’тиа̄дина̄ (сам̣. ни. 2.3) атӣте тато паран̃ча хетупхалапат̣ипа̄т̣им̣ паччаккха̄нам̣ а̄ха̄ра̄нам̣ нида̄надассанавасена а̄рохитва̄ ниваттанена вина̄ абуджджханта̄нам̣ там̣сандассанаттхам̣ са̄ айам̣ десана̄ паватта̄ти аттхо. ана̄гатаддхуно сандассанаттханти ана̄гатаддхуно дуппат̣ивиджджханта̄нам̣ апассанта̄нам̣ паччаккхам̣ паччуппаннам̣ хетум̣ дассетва̄ хетупхалапарампара̄йа тасса сандассанаттханти аттхо.
мӯлака̄ран̣асаддам̣ апеккхитва̄ ‘‘на ака̄ран̣а’’нти напум̣саканиддесо като. ака̄ран̣ам̣ йади сийа̄, суттам̣ пат̣иба̄хитам̣ сийа̄ти дассенто суттам̣ а̄харати. ват̣т̣акатха̄йа сӣсабха̄во ват̣т̣ахетуно каммассапи хетубха̄во. таттха бхаватан̣ха̄йапи хетубхӯта̄ авиджджа̄, та̄йа пат̣иччха̄дита̄дӣнаве бхаве тан̣хуппаттитоти авиджджа̄ висесена сӣсабхӯта̄ти ‘‘мӯлака̄ран̣а’’нти вутта̄. пурима̄йа кот̣ийа̄ апан̃н̃а̄йама̄на̄йа уппа̄давирахато ниччатам̣ ган̣хеййа̄ти а̄ха ‘‘еван̃четам̣, бхиккхаве, вуччатӣ’’тиа̄ди. тена ито пуббе уппаннапуббата̄ наттхӣти апан̃н̃а̄йанато пуримакот̣иапан̃н̃а̄йанам̣ вуттанти имаматтхам̣ дассети.
авиджджа̄тан̣ха̄хетуккамена пхалесу ваттаббесу ‘‘сугатидуггатига̄мино’’ти вачанам̣ саддалаккхан̣а̄виродханаттхам̣. дванде хи пӯджитасса пуббанипа̄тоти. савара̄ кира мам̣сасса ат̣т̣хина̄ алагганаттхам̣ пунаппунам̣ та̄петва̄ кот̣т̣етва̄ ун̣ходакам̣ па̄йетва̄ вириттам̣ сӯнам̣ ат̣т̣хито муттамам̣сам̣ га̄вим̣ ма̄ренти. тена̄ха ‘‘аггисанта̄пи’’чча̄ди. таттха йатха̄ ваджджха̄ га̄вӣ ча авиджджа̄бхибхӯтата̄йа йатха̄вуттам̣ ун̣ходакапа̄нам̣ а̄рабхати, евам̣ путхуджджано йатха̄вуттам̣ дуггатига̄микаммам̣. йатха̄ пана са̄ ун̣ходакапа̄не ¶ а̄дӣнавам̣ дисва̄ ¶ тан̣ха̄васена сӣтудакапа̄нам̣ а̄рабхати, евамайам̣ авиджджа̄йа мандатта̄ дуггатига̄микамме а̄дӣнавам̣ дисва̄ тан̣ха̄васена сугатига̄микаммам̣ а̄рабхати. дуккхе хи авиджджам̣ тан̣ха̄ ануваттати, сукхе тан̣хам̣ авиджджа̄ти.
еванти авиджджа̄йа нивутатта̄ тан̣ха̄йа сам̣йуттатта̄ ча. айам̣ ка̄йоти савин̃н̃а̄н̣акака̄йо кхандхапан̃чакам̣, ‘‘сал̣а̄йатанапаччайа̄ пхассо’’ти вачанато пхассака̄ран̣ан̃четам̣ вуччатӣти а̄йатаначхаккам̣ ва̄. самуда̄гатоти уппанно. бахиддха̄ ча на̄марӯпанти бахиддха̄ савин̃н̃а̄н̣акака̄йо кхандхапан̃чакам̣, сал̣а̄йатана̄ни ва̄. иттхетанти иттхам̣ етам̣. аттано ча паресан̃ча пан̃чаккхандха̄ два̄даса̄йатана̄ни ча два̄ра̄рамман̣абха̄вена ваваттхита̄ни двайана̄ма̄нӣти аттхо. ‘‘двайам̣ пат̣ичча пхассоти ан̃н̃аттха чаккхурӯпа̄дӣни двайа̄ни пат̣ичча чаккхусампхасса̄дайо вутта̄, идха пана аджджхаттикаба̄хира̄ни а̄йатана̄ни. маха̄двайам̣ на̄ма кирета’’нти (сам̣. ни. ат̣т̣ха. 2.2.19) вуттам̣. айаметтха адхиппа̄йо – ан̃н̃аттха ‘‘чаккхун̃ча пат̣ичча рӯпе ча уппаджджати чаккхувин̃н̃а̄н̣ам̣, тин̣н̣ам̣ сан̇гати пхассо’’тиа̄дина̄ (сам̣. ни. 2.43) ‘‘чаккху чева рӯпа̄ ча…пе… мано чева дхамма̄ ча̄’’ти вутта̄ни двайа̄ни пат̣ичча чаккхусампхасса̄дайо вутта̄, идха пана ‘‘айан̃чева ка̄йо’’ти чаккха̄диниссайе сесадхамме чаккха̄диниссите ева катва̄ вуттам̣, чаккха̄дика̄йам̣ екаттена ‘‘аджджхаттика̄йатана’’нти гахетва̄ ‘‘бахиддха̄ на̄марӯпа’’нти вуттам̣, рӯпа̄диа̄рамман̣ам̣ екаттенева ба̄хира̄йатананти та̄ни аджджхаттикаба̄хира̄ни а̄йатана̄ни пат̣ичча пхассо вутто, тасма̄ маха̄двайам̣ на̄метанти. еван̃ча катва̄ ‘‘аттано ча парасса ча пан̃чахи кхандхехи чхаха̄йатанехи ча̄пи айаматтхо дӣпетаббова̄’’ти (сам̣. ни. ат̣т̣ха. 2.2.19) вуттам̣. ‘‘айам̣ ка̄йо’’ти хи вутта̄ни саниссайа̄ни чаккха̄дӣни аттано пан̃чаккхандха̄, ‘‘бахиддха̄ на̄марӯпа’’нти вутта̄ни рӯпа̄дӣни паресам̣. татха̄ айам̣ ка̄йо аттанова аджджхаттика̄ни а̄йатана̄ни, бахиддха̄ на̄марӯпам̣ паресам̣ ба̄хира̄нӣти. ан̃н̃атха̄ аджджхаттика̄йатанаматте ева ‘‘айам̣ ка̄йо’’ти вутте на аджджхаттика̄йатана̄нева аттано пан̃чаккхандха̄ хонтӣти аттано ча паресан̃ча пан̃чаккхандхехи дӣпана̄ на самбхавеййа̄ти. сал̣ева̄йатана̄нӣти сал̣ева сампхассака̄ран̣а̄ни, йехи ка̄ран̣абхӯтехи а̄йатанехи уппаннена пхассена пхут̣т̣хо ба̄ло сукхадуккхам̣ пат̣исам̣ведети.
а̄ди-саддена ¶ ‘‘етесам̣ ва̄ ан̃н̃атарена авиджджа̄нӣваран̣асса, бхиккхаве, пан̣д̣итасса тан̣ха̄йа ¶ сам̣йуттасса̄’’тиа̄ди йоджетаббам̣. тасмин̃хи сутте сан̇кха̄ре авиджджа̄тан̣ха̄ниссите ева катва̄ ка̄йаггахан̣ена вин̃н̃а̄н̣ана̄марӯпасал̣а̄йатана̄ни гахетва̄ етасмин̃ча ка̄йе сал̣а̄йатана̄нам̣ пхассам̣ там̣нисситамева катва̄ ведана̄йа висесапаччайабха̄вам̣ дассентена бхагавата̄ ба̄лапан̣д̣ита̄нам̣ атӣтаддха̄виджджа̄тан̣ха̄мӯлако ведана̄нто пат̣иччасамуппа̄до дассито. пуна ча ба̄лапан̣д̣ита̄нам̣ висесам̣ дассентена –
‘‘йа̄йа ча, бхиккхаве, авиджджа̄йа нивутасса ба̄ласса йа̄йа ча тан̣ха̄йа сам̣йуттасса айам̣ ка̄йо самуда̄гато, са̄ чева авиджджа̄ ба̄ласса аппахӣна̄, са̄ ча тан̣ха̄ апариккхӣн̣а̄. там̣ кисса хету? на, бхиккхаве, ба̄ло ачари брахмачарийам̣ самма̄ дуккхаккхайа̄йа, тасма̄ ба̄ло ка̄йасса бхеда̄ ка̄йӯпаго хоти, со ка̄йӯпаго сама̄но на паримуччати джа̄тийа̄…пе… дуккхасма̄ти вада̄мӣ’’ти (сам̣. ни. 2.19) –
ведана̄пабхавам̣ са̄виджджам̣ тан̣хам̣ дассетва̄ упа̄да̄набхаве ча там̣ниссите катва̄ ‘‘ка̄йӯпаго хотӣ’’тиа̄дина̄ джа̄тиа̄дике дассентена паччуппаннахетусамут̣т̣ха̄нато пабхути убхайамӯлова пат̣иччасамуппа̄до вутто, таббипарийа̄йена ча пан̣д̣итасса паччуппаннахетупариккхайато пабхути убхайамӯлако пат̣иломапат̣иччасамуппа̄доти.
дуггатига̄микаммасса висесапаччайатта̄ авиджджа̄ ‘‘авиндийам̣ виндатӣ’’ти вутта̄, татха̄ висесапаччайо виндийасса на хотӣти ‘‘виндийам̣ на виндатӣ’ти ча. аттани ниссита̄нам̣ чаккхувин̃н̃а̄н̣а̄дӣнам̣ паваттанам̣ уппа̄данам̣ а̄йатанам̣. саммохабха̄венева анабхисамайабхӯтатта̄ авидитам̣ ан̃н̃а̄там̣ кароти. антавирахите джава̄петӣти ча ван̣н̣а̄гамавипарийа̄йавика̄равина̄садха̄туаттхависесайогехи пан̃чавидхасса нируттилаккхан̣асса васена тӣсупи падесу а-ка̄ра ви-ка̄ра джа-ка̄ре гахетва̄ ан̃н̃есам̣ ван̣н̣а̄нам̣ лопам̣ катва̄ джа-ка̄расса ча дутийасса а̄гамам̣ катва̄ ‘‘авиджджа̄’’ти вутта̄. бйан̃джанаттхам̣ дассетва̄ сабха̄ваттхам̣ дассетум̣ ‘‘апича̄’’тиа̄дима̄ха. чаккхувин̃н̃а̄н̣а̄дӣнам̣ ваттха̄рамман̣а̄ни ‘‘идам̣ ваттху, идама̄рамман̣а’’нти авиджджа̄йа н̃а̄тум̣ ¶ на сакка̄ти авиджджа̄ таппат̣иччха̄дика̄ вутта̄. ваттха̄рамман̣асабха̄ваччха̄данато ева авиджджа̄дӣнам̣ пат̣иччасамуппа̄дабха̄васса, джара̄маран̣а̄дӣнам̣ пат̣иччасамуппаннабха̄васса ча чха̄данато пат̣иччасамуппа̄дапат̣иччасамуппанначха̄данам̣ ведитаббам̣.
сан̇кха̄ра-саддаггахан̣ена ¶ а̄гата̄ сан̇кха̄ра̄ сан̇кха̄ра-саддена а̄гатасан̇кха̄ра̄. йадипи авиджджа̄паччайа̄ сан̇кха̄ра̄пи сан̇кха̄ра-саддена а̄гата̄, те пана имисса̄ десана̄йа падха̄на̄ти висум̣ вутта̄. тасма̄ ‘‘дувидха̄’’ти еттха абхисан̇кхаран̣акасан̇кха̄рам̣ сан̇кха̄ра-саддена̄гатам̣ сандха̄йа таттха вуттампи ваджджетва̄ сан̇кха̄расаддена а̄гатасан̇кха̄ра̄ йоджетабба̄. ‘‘сан̇кха̄ра-саддена̄гатасан̇кха̄ра̄’’ти ва̄ самуда̄йо вутто, тадекадесо ча идха ван̣н̣итаббабха̄вена ‘‘авиджджа̄паччайа̄ сан̇кха̄ра̄’’ти, тасма̄ ван̣н̣итаббасаббасан̇гахан̣авасена дувидхата̄ вутта̄ти ведитабба̄. пат̣хамам̣ нируджджхати вачӣсан̇кха̄ротиа̄дина̄ витаккавича̄раасса̄сапасса̄сасан̃н̃а̄ведана̄вачӣсан̇кха̄ра̄дайо вутта̄, на авиджджа̄сан̇кха̄ресу вутта̄ ка̄йасан̃четана̄дайо.
паритассатӣти пипа̄сати. бхаватӣти упапаттибхавам̣ сандха̄йа вуттам̣, бха̄вайатӣти каммабхавам̣. чути кхандха̄нам̣ маран̣анти ‘‘маранти етена̄’’ти вуттам̣. ‘‘дуккха̄ ведана̄ уппа̄дадуккха̄ т̣хитидуккха̄’’ти (ма. ни. 1.465) вачанато дведха̄ кхан̣ати. а̄йа̄соти париссамо виса̄до. кевала-саддо асаммиссава̄чако хоти ‘‘кевала̄ са̄лайо’’ти, ниравасесава̄чако ча ‘‘кевала̄ ан̇гамагадха̄’’ти, тасма̄ дведха̄пи аттхам̣ вадати. таттха асаммиссасса̄ти сукхарахитасса. на хи еттха кин̃чи уппа̄давайарахитам̣ аттхӣти.
там̣сампайутте, пуггалам̣ ва̄ саммохайатӣти саммоханараса̄. а̄рамман̣асабха̄васса чха̄данам̣ хутва̄ гайхатӣти чха̄данапаччупат̣т̣ха̄на̄. ‘‘а̄савасамудайа̄ авиджджа̄самудайо’’ти (ма. ни. 1.103) вачанато а̄савападат̣т̣ха̄на̄. пат̣исандхиджананаттхам̣ а̄йӯханти бйа̄па̄рам̣ каронтӣти а̄йӯханараса̄, ра̄сикаран̣ам̣ ва̄ а̄йӯханам̣. на̄марӯпасса пуреча̄рикабха̄вена паваттатӣти пуббан̇гамарасам̣. пуримабхавена саддхим̣ гхат̣анам̣ хутва̄ гайхатӣти пат̣исандхипаччупат̣т̣ха̄нам̣. вин̃н̃а̄н̣ена саха сампайуджджатӣти сампайогарасам̣. ан̃н̃аман̃н̃ам̣ сампайога̄бха̄вато рӯпам̣ викиратӣти викиран̣арасам̣. еван̃ча катва̄ писийама̄на̄ тан̣д̣ула̄дайо викиранти чун̣н̣ӣ бхавантӣти. на̄масса када̄чи кусала̄дибха̄во ча аттхӣти тато ¶ висесанаттхам̣ ‘‘абйа̄катапаччупат̣т̣ха̄на’’нти а̄ха. ‘‘ачетана̄ абйа̄ката̄’’ти еттха вийа ана̄рамман̣ата̄ ва̄ абйа̄катата̄ дат̣т̣хабба̄. а̄йатаналаккхан̣анти гхат̣аналаккхан̣ам̣, а̄йа̄нам̣ тананалаккхан̣ам̣ ва̄. дассана̄дӣнам̣ ка̄ран̣абха̄во дассана̄дирасата̄. акусалавипа̄купеккха̄йа анит̣т̣хабха̄вато дуккхена итара̄йа ча ит̣т̣хабха̄вато сукхена сан̇гахитатта̄ ‘‘сукхадуккхапаччупат̣т̣ха̄на̄’’ти а̄ха. дуккхасамудайатта̄ хетулаккхан̣а̄ тан̣ха̄. ‘‘татрататра̄бхинандинӣ’’ти (дӣ. ни. 2.400; ма. ни. 1.133, 460; вибха. 203) вачанато ¶ абхинанданараса̄. читтасса, пуггаласса ва̄ рӯпа̄дӣсу атиттабха̄во хутва̄ гайхатӣти атиттабха̄вапаччупат̣т̣ха̄на̄. тан̣ха̄дал̣хаттам̣ хутва̄ ка̄мупа̄да̄нам̣, сеса̄ни дит̣т̣хи хутва̄ упат̣т̣хахантӣти тан̣ха̄дал̣хаттадит̣т̣хипаччупат̣т̣ха̄на̄. каммупапаттибхававасена бхавасса лаккхан̣а̄дайо йоджетабба̄.
а̄ди-саддена анубодха̄дибха̄ваггахан̣ам̣. дуккха̄дӣсу ан̃н̃а̄н̣ам̣ аппат̣ипатти, асубха̄дӣсу субха̄дивипалла̄са̄ миччха̄пат̣ипатти. дит̣т̣хивиппайутта̄ ва̄ аппат̣ипатти, дит̣т̣хисампайутта̄ миччха̄пат̣ипатти. на авиджджа̄йа ева чхадва̄риката̄ чхал̣а̄рамман̣ата̄ ча, атха кхо ан̃н̃есупи пат̣иччасамуппа̄дан̇гесу арӯпадхамма̄нанти а̄ха ‘‘саббесупӣ’’ти. нобхайагочаранти мана̄йатанама̄ха. на хи арӯпадхамма̄нам̣ десавасена а̄санната̄ дӯрата̄ ча аттхи асан̣т̣ха̄натта̄, тасма̄ мана̄йатанасса гочаро на мана̄йатанам̣ сампатто асампатто ва̄ти вуччатӣти.
сока̄дӣнам̣ саббха̄ва̄ ан̇габахуттаппасан̇ге ‘‘два̄дасева̄’’ти ан̇га̄нам̣ ваваттха̄нам̣ ведитаббам̣. на хи сока̄дайо ан̇габха̄вена вутта̄, пхалена пана ка̄ран̣ам̣ авиджджам̣ мӯлан̇гам̣ дассетум̣ те вутта̄ти. джара̄маран̣аббха̄хатасса хи ба̄ласса те самбхавантӣти сока̄дӣнам̣ джара̄маран̣ака̄ран̣ата̄ вутта̄. ‘‘са̄рӣрика̄йа дуккха̄йа ведана̄йа пхут̣т̣хо’’ти (сам̣. ни. 4.252) ча сутте джара̄маран̣анимиттан̃ча дуккхам̣ сан̇гахитанти там̣там̣нимитта̄нам̣ са̄дхакабха̄вена вуттам̣. йасма̄ пана джара̄маран̣енева сока̄дӣнам̣ екасан̇кхепо като, тасма̄ тесам̣ джа̄типаччайата̄ йуджджати. джара̄маран̣апаччайабха̄ве хи авиджджа̄йа екасан̇кхепо ка̄таббо сийа̄, джа̄типаччайа̄ пана джара̄маран̣ам̣ сока̄дайо ча самбхавантӣти. таттха джара̄маран̣ам̣ екантикам̣ ан̇габха̄венева гахитам̣, сока̄дайо ¶ пана рӯпабхава̄дӣсу абха̄вато анекантика̄ кевалам̣ па̄кат̣ена пхалена авиджджа̄нидассанаттхам̣ гахита̄. тена ана̄гате джа̄тийа̄ сати тато пара̄йа пат̣исандхийа̄ хетухетубхӯта̄ авиджджа̄ дассита̄ти бхавачаккасса авиччхедо дассито хотӣти. суттан̃ча сока̄дӣнам̣ авиджджа̄ ка̄ран̣анти етассеваттхасса са̄дхакам̣ дат̣т̣хаббам̣, на сока̄дӣнам̣ ба̄ласса джара̄маран̣анимиттата̄маттасса. ‘‘ассутава̄ путхуджджано’’ти (сам̣. ни. 4.252) хи вачанена авиджджа̄ сока̄дӣнам̣ ка̄ран̣анти дассита̄, на ча джара̄маран̣анимиттамева дуккхам̣ дуккханти.
уддесава̄раван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
авиджджа̄паданиддесаван̣н̣ана̄
226. ‘‘авиджджа̄паччайа̄ 92 сан̇кха̄ра̄’’ти хи вуттанти етена авиджджа̄йа висесанабха̄вена сан̇кха̄ра̄нан̃ча падха̄набха̄вена вуттатта̄ сан̇кха̄ра̄нам̣ ниддиситаббабха̄васса ка̄ран̣ам̣ дассети. пита̄ катхӣйати ‘‘дӣгхо са̄мо, митто рассо, ода̄то датто’’ти.
раситаббо пат̣ивиджджхитаббо сабха̄во расо, аттано расо сарасо, йа̄тха̄во сарасо йа̄тха̄васарасо, со ева лаккхитаббатта̄ лаккхан̣анти йа̄тха̄васарасалаккхан̣ам̣. ‘‘катама̄ ча, бхиккхаве, авиджджа̄? дуккхе ан̃н̃а̄н̣а’’нтиа̄дина̄ (сам̣. ни. 2.2; ма. ни. 1.103) сутте чатта̄рева вутта̄нӣти ‘‘суттантикапарийа̄йена̄’’ти а̄ха. никкхепакан̣д̣е пана̄тиа̄дина̄ идха чатӯсу т̣ха̄несу катхита̄йа ева авиджджа̄йа никкхепакан̣д̣е ат̣т̣хасу т̣ха̄несу киччаджа̄тито пан̃чавӣсатийа̄ падехи лаккхан̣ато ча катхитатта̄ тадаттхасам̣ван̣н̣ана̄васена вибха̄ванам̣ кароти. аха̄петва̄ вибхаджитаббавибхаджанан̃хи абхидхаммапарийа̄йо.
джа̄йати еттха̄ти джа̄ти, уппаттит̣т̣ха̄нам̣. йадипи ниродхамагге авиджджа̄ а̄рамман̣ам̣ на кароти, те пана джа̄нитука̄масса таппат̣иччха̄данавасена аниродхамаггесу ниродхамаггаггахан̣акаа̄ран̣авасена ча паваттама̄на̄ таттха уппаджджатӣти вуччатӣти тесампи авиджджа̄йа уппаттит̣т̣ха̄ната̄ хоти, итаресам̣ а̄рамман̣абха̄вена ¶ ча̄ти. сан̇гхикабаладевагон̣а̄дӣнам̣ сан̇гха̄т̣инан̇гала̄дӣни вийа ан̃н̃асета̄дӣнам̣ авиджджа̄йа дуккха̄дивисайа̄нам̣ андхаттакара̄нам̣ лобха̄дӣнам̣ ниваттако ан̃н̃а̄н̣а̄дисабха̄во лаккхан̣анти дат̣т̣хаббам̣.
аттхаттханти пхалапхалам̣. а̄мед̣итавачанан̃хи саббесам̣ аттха̄нам̣ висум̣ висум̣ па̄кат̣акаран̣абха̄ваппака̄санаттхам̣. аттхо ева ва̄ аттхо аттхаттхоти аттхасса авипарӣтата̄дассанаттхам̣ аттхеневаттхам̣ висесайати. на хи н̃а̄н̣ам̣ анаттхам̣ аттхоти ган̣ха̄тӣти. евам̣ ка̄ран̣ака̄ран̣анти еттха̄пи дат̣т̣хаббам̣. там̣ а̄ка̄ранти аттхаттха̄диа̄ка̄рам̣. гахетва̄ти читте павесетва̄, читтена пуггалена ва̄ гахитам̣ катва̄. пат̣ивиддхасса пуна авеккхан̣а̄ паччавеккхан̣а̄. дуччинтитачинтита̄дилаккхан̣асса ба̄ласса бха̄во ба̄лйам̣. паджа̄на̄тӣти пака̄рехи джа̄на̄ти. балавамоханам̣ памохо. самантато моханам̣ саммохо.
дуккха̄рамман̣ата̄ти ¶ дуккха̄рамман̣ата̄йа, йа̄йа ва̄ авиджджа̄йа чха̄дентийа̄ дуккха̄рамман̣а̄ там̣сампайуттадхамма̄, са̄ тесам̣ бха̄воти дуккха̄рамман̣ата̄, а̄рамман̣амева ва̄ а̄рамман̣ата̄, дуккхам̣ а̄рамман̣ата̄ етисса̄ти дуккха̄рамман̣ата̄.
дуддасатта̄ гамбхӣра̄ на сабха̄вато, тасма̄ тада̄рамман̣ата̄ авиджджа̄ уппаджджати, итаресам̣ сабха̄вато гамбхӣратта̄ тада̄рамман̣ата̄ нуппаджджатӣти адхиппа̄йо. апича кхо пана̄ти маггасса сан̇кхатасабха̄ватта̄ татопи ниродхасса гамбхӣратаратам̣ дассети.
авиджджа̄паданиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
сан̇кха̄рападаниддесаван̣н̣ана̄
пуна̄тӣти содхети апун̃н̃апхалато дуккхасам̣килесато ча, хитасукхаджджха̄сайена пун̃н̃ам̣ каротӣти там̣ниппха̄данена ка̄ракассаджджха̄сайам̣ пӯретӣти пун̃н̃о, пӯрако пуджджаниббаттако ча нируттилаккхан̣ена ‘‘пун̃н̃о’’ти ведитаббо. сама̄дхипаччанӣка̄нам̣ атидӯрата̄йа на ин̃джати на чалатӣти аттхо. ка̄йасса̄ти два̄расса са̄мибха̄вена ниддесо като.
пун̃н̃упаганти ¶ бхавасампаттупагам̣. таттха̄ти вибхан̇гасутте (сам̣. ни. 2.2). тан̃хи падха̄набха̄вена гахитанти. самма̄дит̣т̣хисутте (ма. ни. 1.102) пана ‘‘тайоме, а̄вусо, сан̇кха̄ра̄’’ти а̄гатанти. саббан̃н̃уджинабха̄сито пана айам̣, на паччекаджинабха̄сито, имассаттхасса дӣпанаттхам̣ етесам̣ сутта̄нам̣ васена те гахита̄. катхам̣ панетена гахан̣ена̄йаматтхо дӣпито хотӣти там̣дассанаттхама̄ха ‘‘абхидхаммепи хи суттепи екасадиса̄ва танти ниддит̣т̣ха̄’’ти. саббан̃н̃убха̄ситоти па̄кат̣ена суттантена садисатта̄ айампи саббан̃н̃убха̄ситоти н̃а̄йатӣти вуттам̣ хотӣти.
‘‘тераса̄пӣ’’ти вуттам̣, таттха н̃а̄н̣авиппайутта̄нам̣ на бха̄вана̄майата̄ па̄кат̣а̄ти ‘‘йатха̄ хӣ’’тиа̄дима̄ха ¶ . патхавӣ патхавӣтиа̄дибха̄вана̄ ча касин̣апарикаммакаран̣ам̣ ман̣д̣алакаран̣ан̃ча бха̄ванам̣ бхаджа̄пенти.
да̄навасена паватта̄ читтачетасика̄ дхамма̄ да̄нам̣. таттха бйа̄па̄рабхӯта̄ а̄йӯханачетана̄ да̄нам̣ а̄раббха да̄нам̣ адхикичча уппаджджатӣти вуччати, евам̣ итаресу. соманассачиттена̄ти анумодана̄паваттинидассанаматтаметам̣ дат̣т̣хаббам̣. упеккха̄сахагатенапи хи ануссарати ева̄ти.
асариккхакампи сариккхакена чатуттхаджджха̄навипа̄кена вехаппхала̄дӣсу вина̄пи асан̃н̃есу кат̣атта̄рӯпам̣. рӯпамева сапханданатта̄ ‘‘саин̃джана’’нти вуттам̣ ин̃джанакаранӣваран̣а̄дӣнам̣ авиккхамбханато, рӯпатан̣ха̄сан̇кха̄тасса ин̃джанакасса ка̄ран̣атта̄ ва̄. тенева рӯпа̄рамман̣ам̣ нимитта̄рамман̣ан̃ча саббампи чатуттхаджджха̄нам̣ ниппарийа̄йена ‘‘анин̃джана’’нти на вуччатӣти. маха̄тула̄йа дха̄райама̄но на̄л̣ийа̄ минама̄но ча самуда̄йамева дха̄рети минати ча, на екекам̣ гун̃джам̣, екекам̣ тан̣д̣улам̣ ва̄, евам̣ бхагава̄пи апарима̄н̣а̄ пат̣хамакусалачетана̄йо самуда̄йавасенева гахетва̄ екаджа̄тикатта̄ екамева катва̄ дассети. евам̣ дутийа̄дайопӣти.
‘‘ка̄йадва̄ре паватта̄’’ти аватва̄ ‘‘а̄да̄наггахан̣ачопанам̣ па̄пайама̄на̄ уппанна̄’’типи ваттум̣ ват̣т̣атӣти вачанависесаматтамева дассети. ка̄йадва̄ре паватти ева хи а̄да̄на̄дипа̄пана̄ти. пуримена ва̄ два̄расса упалаккхан̣абха̄во вутто, паччхимена четана̄йа савин̃н̃аттирӯпасамут̣т̣ха̄панам̣. таттха а̄кад̣д̣хитва̄ гахан̣ам̣ а̄да̄нам̣, сампайуттасса гахан̣ам̣ гахан̣ам̣, пханданам̣ чопанам̣.
еттха̄ти ¶ ка̄йавачӣсан̇кха̄раггахан̣е, ка̄йавачӣсан̃четана̄гахан̣е ва̄. ат̣т̣хакатха̄йам̣ абхин̃н̃а̄четана̄ на гахита̄ вин̃н̃а̄н̣асса паччайо на хотӣти. касма̄ пана на хоти, нану са̄пи кусала̄ випа̄кадхамма̄ ча̄ти? саччам̣, анупаччхиннатан̣ха̄виджджа̄ма̄не пана санта̄не сабйа̄па̄раппаваттийа̄ тасса̄ кусалата̄ випа̄кадхаммата̄ ча вутта̄, на випа̄куппа̄данена, са̄ пана випа̄кам̣ уппа̄дайантӣ рӯпа̄вачарамева уппа̄деййа. на хи ан̃н̃абхӯмикам̣ каммам̣ ан̃н̃абхӯмикам̣ випа̄кам̣ уппа̄детӣти. аттана̄ садиса̄рамман̣ан̃ча тит̣т̣ха̄никам̣ там̣ уппа̄деййа читтуппа̄дакан̣д̣е рӯпа̄вачаравипа̄касса каммасадиса̄рамман̣ассева вуттатта̄, на ча рӯпа̄вачаравипа̄ко паритта̄диа̄рамман̣о аттхи, абхин̃н̃а̄четана̄ ча паритта̄диа̄рамман̣а̄ва хоти, тасма̄ випа̄кам̣ на уппа̄детӣти ¶ вин̃н̃а̄йати. касин̣есу ча уппа̄дитасса чатуттхаджджха̄насама̄дхисса а̄нисам̣сабхӯта̄ абхин̃н̃а̄. йатха̄ха ‘‘со евам̣ сама̄хите читте’’тиа̄ди (дӣ. ни. 1.244-245; ма. ни. 1.384-386). тасма̄ сама̄дхипхаласадиса̄ са̄, на ча пхалам̣ детӣти да̄насӣла̄нисам̣со тасмим̣ бхаве паччайала̄бхо вийа са̄пи випа̄кам̣ на уппа̄дети. йатха̄ ча абхин̃н̃а̄четана̄, евам̣ уддхаччачетана̄пи на хотӣти идам̣ уддхаччасахагате дхамме висум̣ уддхаритва̄ ‘‘тесам̣ випа̄ке н̃а̄н̣ам̣ аттхапат̣исамбхида̄’’ти (вибха. 725) вуттатта̄ вича̄ретаббам̣.
айам̣ панеттха аматаггапатха̄нугато виниччхайо – дассанабха̄вана̄нам̣ абха̄вепи йесам̣ путхуджджана̄нам̣ секкха̄нан̃ча дассанабха̄вана̄хи бхавитаббам̣, тесам̣ тадуппаттика̄ле техи паха̄тум̣ саккун̣еййа̄ акусала̄ ‘‘дассанена паха̄табба̄ бха̄вана̄йа паха̄табба̄’’ти ча вуччанти, путхуджджана̄нам̣ пана бха̄вана̄йа абха̄ва̄ бха̄вана̄йа паха̄таббачинта̄ наттхи. тена тесам̣ паваттама̄на̄ те дассанена паха̄тум̣ асаккун̣еййа̄пи ‘‘бха̄вана̄йа паха̄табба̄’’ти на вуччанти. йади вуччеййум̣, дассанена паха̄табба̄ бха̄вана̄йа паха̄табба̄нам̣ кесан̃чи кечи када̄чи а̄рамман̣а̄рамман̣а̄дхипатиупаниссайапаччайехи паччайо бхавеййум̣, на ча пат̣т̣ха̄не ‘‘дассанена паха̄табба̄ бха̄вана̄йа паха̄табба̄нам̣ кесан̃чи кеначи паччайена паччайо’’ти вутта̄. секкха̄нам̣ пана виджджама̄на̄ бха̄вана̄йа паха̄тум̣ саккун̣еййа̄ бха̄вана̄йа паха̄табба̄. тенева секкха̄нам̣ дассанена паха̄табба̄ чаттатта̄ вантатта̄ муттатта̄ пахӣнатта̄ пат̣иниссат̣т̣хатта̄ уккхет̣итатта̄ самуккхет̣итатта̄ асса̄дитабба̄ абхинандитабба̄ ¶ ча на хонти, пахӣната̄йа ева соманассахетубхӯта̄ авиккхепахетубхӯта̄ ча на доманассам̣ уддхаччан̃ча уппа̄дентӣти на те тесам̣ а̄рамман̣а̄рамман̣а̄дхипатибха̄вам̣ пакатӯпаниссайабха̄ван̃ча гаччханти. на хи пахӣне упанисса̄йа арийо ра̄га̄дикилесе уппа̄дети.
вуттан̃ча ‘‘сота̄паттимаггена йе килеса̄ пахӣна̄, те килесе на пунети на паччети на пачча̄гаччхати…пе… арахаттамаггена…пе… на пачча̄гаччхатӣ’’ти (маха̄ни. 80; чӯл̣ани. меттагӯма̄н̣авапуччха̄ниддеса 27), на ча путхуджджана̄нам̣ дассанена паха̄тум̣ саккун̣еййа̄ итаресам̣ на кеначи паччайена паччайо хонтӣти сакка̄ ваттум̣ ‘‘дит̣т̣хим̣ асса̄дети абхинандати, там̣ а̄раббха ра̄го уппаджджати, дит̣т̣хи вичикиччха̄ уддхаччам̣ уппаджджати. вичикиччхам̣ а̄раббха вичикиччха̄ дит̣т̣хи уддхаччам̣ уппаджджатӣ’’ти дит̣т̣хивичикиччха̄нам̣ уддхачча̄рамман̣апаччайабха̄васса вуттатта̄. еттха хи уддхаччанти уддхаччасахагатам̣ читтуппа̄дам̣ сандха̄йа вуттам̣. еван̃ча катва̄ адхипатипаччайаниддесе ‘‘дит̣т̣хим̣ гарум̣ ¶ катва̄ асса̄дети абхинандати, там̣ гарум̣ катва̄ ра̄го уппаджджати, дит̣т̣хи уппаджджатӣ’’ти (пат̣т̣ха̄. 1.1.409) еттакамева вуттам̣, на вуттам̣ ‘‘уддхаччам̣ уппаджджатӣ’’ти. тасма̄ дассанабха̄вана̄хи паха̄табба̄нам̣ атӣта̄дибха̄вена наваттаббаттепи йа̄диса̄нам̣ та̄хи ануппаттидхаммата̄ а̄па̄детабба̄, тесу путхуджджанесу ваттама̄на̄ дассанам̣ апеккхитва̄ тена паха̄тум̣ саккун̣еййа̄ дассанена паха̄табба̄, секкхесу ваттама̄на̄ бха̄ванам̣ апеккхитва̄ та̄йа паха̄тум̣ саккун̣еййа̄ бха̄вана̄йа паха̄табба̄. тесу бха̄вана̄йа паха̄табба̄ саха̄йавираха̄ випа̄кам̣ на джанайантӣти бха̄вана̄йа паха̄таббачетана̄йа на̄на̄ккхан̣икакаммапаччайабха̄во на вутто, апеккхитаббадассанабха̄вана̄рахита̄нам̣ пана путхуджджанесу уппаджджама̄на̄нам̣ сакабхан̣д̣е чхандара̄га̄дӣнам̣ уддхаччасахагатачиттуппа̄дасса ча сам̣йоджанаттайатадекат̣т̣хакилеса̄нам̣ анупаччхинната̄йа апариккхӣн̣асаха̄йа̄нам̣ випа̄куппа̄данам̣ на сакка̄ пат̣иккхипитунти уддхаччасахагатадхамма̄нам̣ випа̄ко вибхан̇ге вуттоти.
йади евам̣, апеккхитаббадассанабха̄вана̄рахита̄нам̣ акусала̄нам̣ невадассаненанабха̄вана̄йапаха̄таббата̄ а̄паджджатӣти? на̄паджджати, аппаха̄табба̄нам̣ ‘‘нева дассанена на бха̄вана̄йа паха̄табба̄’’ти (дха. са. тикама̄тика̄ 8) вуттатта̄, аппаха̄таббавируддхасабха̄ватта̄ ча акусала̄нам̣. евампи тесам̣ имасмим̣ тике наваттаббата̄ а̄паджджатӣти? на̄паджджати читтуппа̄дакан̣д̣е дассита̄нам̣ два̄дасаакусалачиттуппа̄да̄нам̣ двӣхи падехи сан̇гахитатта̄. йатха̄ хи дхаммавасена сан̇кхатадхамма̄ ¶ саббе сан̇гахита̄ти уппаннаттике ка̄лавасена асан̇гахита̄пи атӣта̄ наваттабба̄ти на вутта̄ читтуппа̄дарӯпабха̄вена гахитесу наваттаббасса абха̄ва̄, евамидха̄пи читтуппа̄дабха̄вена гахитесу наваттаббасса абха̄ва̄ наваттаббата̄ на вутта̄ти ведитабба̄. йаттха хи читтуппа̄до кочи нийогато наваттаббо аттхи, таттха тесам̣ чатуттхо кот̣т̣ха̄со аттхӣти йатха̄вуттападесу вийа таттха̄пи бхиндитва̄ бхаджа̄петаббе читтуппа̄де бхиндитва̄ бхаджа̄пети ‘‘сийа̄ наваттабба̄ паритта̄рамман̣а̄’’тиа̄дина̄. тадабха̄ва̄ уппаннаттике идха ча татха̄ на вутта̄.
атха ва̄ йатха̄ саппат̣игхехи сама̄насабха̄ватта̄ рӯпадха̄туйам̣ тайо маха̄бхӯта̄ ‘‘саппат̣игха̄’’ти вутта̄. йатха̄ха ‘‘асан̃н̃асатта̄нам̣ анидассанам̣ саппат̣игхам̣ екам̣ маха̄бхӯтам̣ пат̣ичча две маха̄бхӯта̄, две маха̄бхӯте пат̣ичча екам̣ маха̄бхӯта’’нти (пат̣т̣ха̄. 2.22.9). евам̣ путхуджджана̄нам̣ паваттама̄на̄ бха̄вана̄йа паха̄таббасама̄насабха̄ва̄ ‘‘бха̄вана̄йа паха̄табба̄’’ти вуччеййунти наттхи наваттаббата̄пасан̇го. еван̃ча сати путхуджджана̄нам̣ паваттама̄на̄пи бха̄вана̄йа паха̄табба̄ сакабхан̣д̣е чхандара̄га̄дайо ¶ парабхан̣д̣е чхандара̄га̄дӣнам̣ упаниссайапаччайо, ра̄го ча ра̄гадит̣т̣хӣнам̣ адхипатипаччайоти айаматтхо ладдхо хоти. йатха̄ пана апхот̣т̣хаббатта̄ рӯпадха̄туйам̣ тайо маха̄бхӯта̄ на параматтхато саппат̣игха̄, евам̣ апеккхитаббабха̄вана̄рахита̄ путхуджджанесу паваттама̄на̄ сакабхан̣д̣е чхандара̄га̄дайо на параматтхато бха̄вана̄йа паха̄табба̄ти бха̄вана̄йа паха̄табба̄нам̣ на̄на̄ккхан̣икакаммапаччайата̄ на вутта̄, на ча ‘‘дассанена паха̄табба̄ бха̄вана̄йа паха̄табба̄нам̣ кеначи паччайена паччайо’’ти вутта̄. йе хи дассанена паха̄таббапаччайа̄ килеса̄, на те дассанато уддхам̣ паваттанти, дассанена паха̄таббапаччайассапи пана уддхаччасахагатасса саха̄йавекалламаттамева дассанена катам̣, на тасса кочи бха̄во дассанена ануппаттидхамматам̣ а̄па̄дитоти тасса екантабха̄вана̄йа паха̄таббата̄ вутта̄. тасма̄ тасса та̄дисассева сати саха̄йе випа̄куппа̄данавачанам̣, асати ча випа̄ка̄нуппа̄данавачанам̣ на вируджджхатӣти.
са̄пи вин̃н̃а̄н̣апаччайабха̄ве йади апанетабба̄, касма̄ ‘‘самавӣсати четана̄’’ти вуттанти тасса ка̄ран̣ам̣ дассенто а̄ха ‘‘авиджджа̄паччайа̄ пана ¶ сабба̄пета̄ хонтӣ’’ти. йади евам̣, абхин̃н̃а̄четана̄йа саха ‘‘екавӣсатӣ’’ти ваттаббанти? на, авачанасса вуттака̄ран̣атта̄, там̣ пана итара̄вачанассапи ка̄ран̣анти сама̄начетана̄вачанака̄ран̣авачанена йам̣ ка̄ран̣ам̣ апеккхитва̄ ека̄ вутта̄, тена ка̄ран̣ена итара̄йапи ваттаббатам̣, йан̃ча ка̄ран̣ам̣ апеккхитва̄ итара̄ на вутта̄, тена ка̄ран̣ена вутта̄йапи аваттаббатам̣ дассети. а̄нен̃джа̄бхисан̇кха̄ро читтасан̇кха̄ро ева̄ти бхеда̄бха̄ва̄ па̄кат̣оти на тасса сам̣його дассито.
сукхасан̃н̃а̄йа гахетва̄ти етена тан̣ха̄паваттим̣ дассети. тан̣ха̄париккха̄рети тан̣ха̄йа парива̄ре, тан̣ха̄йа ‘‘сукхам̣ субха’’нтиа̄дина̄ сан̇кхате ва̄ алан̇катети аттхо. тан̣ха̄ хи дуккхасса самудайоти аджа̄нанто ‘‘ахо вата̄хам̣ ка̄йасса бхеда̄ парам̣ маран̣а̄ кхаттийамаха̄са̄ла̄нам̣ ва̄ сахабйатам̣ упападжджеййа’’нти сан̇кха̄ре париккхаротӣти. амаран̣аттха̄ти гахита̄ дуккаракирийа̄ амаратапо, девабха̄ваттхам̣ тапо ва̄, дуккхатта̄ ва̄ маро ма̄рако тапо амаратапо. дит̣т̣хе адит̣т̣ха-саддо вийа маресу амара-саддо дат̣т̣хаббо.
джа̄тиа̄дипапа̄тадуккхаджананато марупапа̄тасадисата̄ пун̃н̃а̄бхисан̇кха̄расса вутта̄. раман̣ӣйабха̄вена ¶ ча асса̄дабха̄вена ча гайхама̄нам̣ пун̃н̃апхалам̣ дӣпасикха̄мадхулиттасаттхадха̄ра̄садисам̣, тадаттхо ча пун̃н̃а̄бхисан̇кха̄ро там̣нипа̄талеханасадисо.
‘‘сукхо имисса̄ парибба̄джика̄йа тарун̣а̄йа мудука̄йа ломаса̄йа ба̄ха̄йа сампхассо’’тиа̄дина̄ (ма. ни. 1.469) сукхасан̃н̃а̄йа ба̄ло вийа гӯтхакӣл̣анам̣ килеса̄бхибхӯтата̄йа кодха̄ратиабхибхӯто асавасо маритука̄мо вийа висакха̄данам̣ каран̣апхалаккхан̣есу джигуччханӣйам̣ дуккхан̃ча апун̃н̃а̄бхисан̇кха̄рам̣ а̄рабхати. лобхасахагатасса ва̄ гӯтхакӣл̣анасадисата̄, досасахагатасса висакха̄данасадисата̄ йоджетабба̄. ка̄магун̣асамиддхийа̄ сабхайассапи писа̄чанагарасса сукхавипалла̄сахетубха̄во вийа арӯпавипа̄ка̄нам̣ нирантарата̄йа анупалаккхийама̄науппа̄давайа̄нам̣, дӣгхасанта̄ната̄йа агайхама̄навипарин̣а̄ма̄нам̣, сан̇кха̄равипарин̣а̄мадуккхабхӯта̄нампи ничча̄дивипалла̄сахетубха̄воти тесам̣ писа̄чанагарасадисата̄, тадабхимукхагаманасадисата̄ ча а̄нен̃джа̄бхисан̇кха̄расса йоджетабба̄.
та̄ва̄ти ¶ ваттаббантара̄пеккхо нипа̄то, тасма̄ авиджджа̄ сан̇кха̄ра̄нам̣ паччайоти идам̣ та̄ва сиддхам̣, идам̣ пана апарам̣ ваттаббанти аттхо. авиджджа̄паччайа̄ пана сабба̄пета̄ хонтӣти вуттанти абхин̃н̃а̄четана̄нам̣ паччайабха̄вам̣ дассети. четопарийапуббенива̄саана̄гатам̣сан̃а̄н̣ехи паресам̣ аттано ча самохачиттаджа̄нанака̄лети йоджетабба̄.
авиджджа̄саммӯл̣хатта̄ти бхава̄дӣнавапат̣иччха̄дика̄йа авиджджа̄йа саммӯл̣хатта̄. ра̄га̄дӣнанти ра̄гадит̣т̣хивичикиччхуддхаччадоманасса̄нам̣ авиджджа̄сампайуттара̄га̄диасса̄данака̄лесу авиджджам̣ а̄раббха уппатти ведитабба̄. гарум̣ катва̄ асса̄данам̣ ра̄гадит̣т̣хисампайутта̄йа ева авиджджа̄йа йоджетаббам̣, асса̄данан̃ча ра̄го, тадавиппайутта̄ ча дит̣т̣хӣти асса̄данавачаненева йатха̄вуттам̣ авиджджам̣ гарум̣ каронтӣ дит̣т̣хи ча вутта̄ти ведитабба̄. ра̄га̄дӣхи ча па̄л̣ийам̣ сарӯпена вуттехи там̣сампайуттасан̇кха̄расса авиджджа̄рамман̣а̄дитам̣ дассети. анавиджджа̄рамман̣асса пат̣хамаджаванасса а̄рамман̣а̄дхипатианантара̄дипаччайавачанесу авуттасса вуттасса ча саббасса сан̇ган̣ханаттхам̣ ‘‘йам̣ кин̃чӣ’’ти а̄ха. вуттанайена̄ти саматиккамабхавапаттхана̄васена вуттанайена.
екака̄ран̣ава̄до а̄паджджатӣти досаппасан̇го вутто. анит̣т̣хо хи екака̄ран̣ава̄до саббасса саббака̄ле ¶ самбхава̄паттито екасадисасабха̄ва̄паттито ча. йасма̄ тӣсу пака̄ресу авиджджама̄несу па̄рисесена чатуттхе ева ча виджджама̄не екахетупхаладӣпане аттхо аттхи, тасма̄ на нупападжджати.
йатха̄пхассам̣ ведана̄ваваттха̄натоти ‘‘сукхаведанӣйам̣, бхиккхаве, пхассам̣ пат̣ичча уппаджджати сукха̄ ведана̄’’тиа̄дина̄ (сам̣. ни. 2.62), ‘‘чаккхун̃ча пат̣ичча…пе… тин̣н̣ам̣ сан̇гати пхассо, пхассапаччайа̄ ведана̄’’тиа̄дина̄ (сам̣. ни. 2.43) ча сукхаведанӣйа̄дичаккхусампхасса̄дианурӯпена сукхаведана̄дичаккхусампхассаджа̄ведана̄дӣнам̣ ваваттха̄нато, сама̄несу чаккхурӯпа̄дӣсу пхассавасена сукха̄дивипарийа̄йа̄бха̄вато, сама̄несу ча рӯпаманасика̄ра̄дӣсу чаккха̄дисан̇гхат̣т̣анавасена чаккхусампхассаджа̄дивипарийа̄йа̄бха̄вато, ан̃н̃апаччайаса̄ман̃н̃епи пхассавасена сукха̄дичаккхусампхассаджа̄дӣнам̣ ол̣а̄рикасукхума̄дисан̇кара̄бха̄вато ча̄ти аттхо. сукха̄дӣнам̣ йатха̄вуттасампхассасса авипарӣто паччайабха̄во ¶ ева йатха̄веданам̣ пхассававаттха̄нам̣, ка̄ран̣апхалависесена ва̄ пхалака̄ран̣ависесаниччхайо хотӣти убхайаттха̄пи ниччхайо ваваттха̄нанти вутто. камма̄дайоти камма̄ха̄раутуа̄дайо апа̄кат̣а̄ семхапат̣ика̄рена рогавӯпасамато.
‘‘асса̄да̄нупассино тан̣ха̄ павад̣д̣хатӣ’’ти вачанатоти ‘‘сам̣йоджанӣйесу, бхиккхаве, дхаммесу асса̄да̄нупассино вихарато тан̣ха̄ павад̣д̣хати, тан̣ха̄паччайа̄ упа̄да̄нам̣, упа̄да̄напаччайа̄ бхаво’’ти (сам̣. ни. 2.53-54) имина̄ суттена тан̣ха̄йа сан̇кха̄рака̄ран̣абха̄васса вуттатта̄ти аттхо. пуна тасса̄пи авиджджа̄ ка̄ран̣анти дассанаттхам̣ ‘‘авиджджа̄самудайа̄ а̄савасамудайоти вачанато’’ти а̄ха. тан̣ха̄ ва̄ чатурупа̄да̄набхӯта̄ ка̄мабхавадит̣т̣ха̄сава̄ ча сан̇кха̄расса ка̄ран̣анти па̄кат̣а̄ти суттадвайенапи авиджджа̄йа сан̇кха̄рака̄ран̣абха̄вамева дассети. асса̄да̄нупассиноти хи вачанена а̄дӣнавапат̣иччха̄данакичча̄ авиджджа̄ тан̣ха̄йа ка̄ран̣анти дассита̄ хотӣти. йасма̄ авидва̄, тасма̄ пун̃н̃а̄бхисан̇кха̄ра̄дике абхисан̇кхаротӣти авиджджа̄йа сан̇кха̄рака̄ран̣абха̄васса па̄кат̣атта̄ авиддасубха̄во сан̇кха̄рака̄ран̣абха̄вена вутто кхӣн̣а̄савасса сан̇кха̄ра̄бха̄вато аса̄дха̄ран̣атта̄ ча. пун̃н̃а̄бхисан̇кха̄ра̄дӣнам̣ са̄дха̄ран̣а̄ни ваттха̄рамман̣а̄дӣнӣти пун̃н̃абхава̄диа̄дӣнавапат̣иччха̄дика̄ авиджджа̄ пун̃н̃а̄бхисан̇кха̄ра̄дӣнам̣ аса̄дха̄ран̣ам̣ ка̄ран̣анти ва̄ аттхо дат̣т̣хаббо. т̣ха̄навируддхоти аттхита̄вируддхо. кечи пана ‘‘пат̣исандхиа̄дӣни т̣ха̄на̄нӣ’’ти ваданти, евам̣ сати пуримачиттам̣ паччхимачиттасса т̣ха̄навируддхо паччайоти на идам̣ екантикам̣ сийа̄. бхаван̇гампи ¶ хи бхаван̇гасса анантарапаччайо, джаванам̣ джаванасса̄ти, на ча сиппа̄дӣнам̣ пат̣исандхиа̄дит̣ха̄нам̣ аттхӣти на там̣ идха адхиппетам̣. каммам̣ рӯпасса наманаруппанавиродха̄ са̄рамман̣а̄на̄рамман̣авиродха̄ ча сабха̄вавируддхо паччайо, кхӣра̄дӣни дадхиа̄дӣнам̣ мадхурамбилараса̄дисабха̄вавиродха̄. авиджа̄нанакиччо а̄локо виджа̄нанакиччасса вин̃н̃а̄н̣асса, амаданакичча̄ ча гул̣а̄дайо маданакиччасса а̄савасса.
голома̄вилома̄ни дабба̄йа паччайо, дадхиа̄дӣни бхӯтин̣акасса. еттха ча авӣти ратта̄ ел̣ака̄ вуччанти. випа̄ка̄йева те ча на, тасма̄ дуккхавипа̄ка̄йапи ¶ авиджджа̄йа тадавипа̄ка̄нам̣ пун̃н̃а̄нен̃джа̄бхисан̇кха̄ра̄нам̣ паччайаттам̣ на на йуджджатӣти аттхо. тадавипа̄каттепи са̄ваджджата̄йа тадавируддха̄нам̣ там̣садиса̄нан̃ча апун̃н̃а̄бхисан̇кха̄ра̄намева паччайо, на итаресанти етасса пасан̇гасса нива̄ран̣аттхам̣ ‘‘вируддхо ча̄вируддхо ча, садиса̄садисо татха̄. дхамма̄нам̣ паччайо сиддхо’’ти вуттам̣, тасма̄ таматтхам̣ па̄кат̣ам̣ каронто ‘‘ити айам̣ авиджджа̄’’тиа̄дима̄ха.
аччхеджджасутта̄вута̄бхеджджаман̣ӣнам̣ вийа пубба̄парийававаттха̄нам̣ нийати, нийатийа̄, нийати ева ва̄ сан̇гати сама̄гамо нийатисан̇гати, та̄йа бха̄весу парин̣ата̄ мануссадевавихан̇га̄дибха̄вам̣ патта̄ нийатисан̇гатибха̄вапарин̣ата̄. нийатийа̄ сан̇гатийа̄ бха̄вена ча парин̣ата̄ на̄наппака̄ратам̣ патта̄ нийатисан̇гатибха̄вапарин̣ата̄ти ча аттхам̣ ваданти. етехи ча викаппанехи авиджджа̄ акусалам̣ читтам̣ катва̄ пун̃н̃а̄дӣсу йаттха каттхачи паваттатӣти имаматтхам̣ дассенто а̄ха ‘‘со евам̣ авиджджа̄йа̄’’тиа̄ди.
апарин̣а̄йако ба̄лоти арахаттамаггасампат̣ипа̄дакакалйа̄н̣амиттарахитоти аттхо. арахаттамагга̄васа̄нам̣ ва̄ н̃а̄н̣ам̣ самависамам̣ дассетва̄ нибба̄нам̣ найатӣти парин̣а̄йаканти вуттам̣, тена рахито апарин̣а̄йако. дхаммам̣ н̃атва̄ти саппурисӯпаниссайена чатусаччаппака̄сакасутта̄дидхаммам̣ н̃атва̄, магган̃а̄н̣енева ва̄ саббадхаммапаварам̣ нибба̄нам̣ н̃атва̄, там̣джа̄нана̄йаттатта̄ пана сесасачча̄бхисамайасса сама̄нака̄лампи там̣ пуримака̄лам̣ вийа катва̄ вуттам̣.
сан̇кха̄рападаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
вин̃н̃а̄н̣ападаниддесаван̣н̣ана̄
227. йатха̄вуттасан̇кха̄рапаччайа̄ ¶ уппаджджама̄нам̣ там̣камманиббаттамева вин̃н̃а̄н̣ам̣ бхавитум̣ арахатӣти ‘‘ба̄ттим̣са локийавипа̄кавин̃н̃а̄н̣а̄ни сан̇гахита̄ни хонтӣ’’ти а̄ха. дха̄тукатха̄йам̣ (дха̄ту. 466) пана виппайуттенасан̇гахита̄сан̇гахитападаниддесе –
‘‘сан̇кха̄рапаччайа̄ ¶ вин̃н̃а̄н̣ена йе дхамма̄…пе… сал̣а̄йатанапаччайа̄ пхассена, пхассапаччайа̄ ведана̄йа йе дхамма̄ виппайутта̄, те дхамма̄ катихи кхандхехи…пе… сан̇гахита̄? те дхамма̄ асан̇кхатам̣ кхандхато т̣хапетва̄ екена кхандхена ека̄дасаха̄йатанехи ека̄дасахи дха̄тӯхи сан̇гахита̄. катихи асан̇гахита̄? чатӯхи кхандхехи екена̄йатанена саттахи дха̄тӯхи асан̇гахита̄’’ти –
вачанато саббавин̃н̃а̄н̣апхассаведана̄париггахо като. йади хи еттха вин̃н̃а̄н̣апхассаведана̄ саппадеса̄ сийум̣, ‘‘випа̄ка̄ дхамма̄’’ти имасса вийа виссаджджанам̣ сийа̄, тасма̄ таттха абхидхаммабха̄джанӣйавасена сан̇кха̄рапаччайа̄ вин̃н̃а̄н̣а̄дайо гахита̄ти ведитабба̄. авиджджа̄паччайа̄ сан̇кха̄ра̄ ча абхидхаммабха̄джанӣйе чатубхӯмакакусаласан̇кха̄ро акусаласан̇кха̄ро ча вуттоти со ева дха̄тукатха̄йам̣ гахитоти дат̣т̣хаббо. бхаво пана дха̄тукатха̄йам̣ каммупапаттибхавависесадассанаттхам̣ на абхидхаммабха̄джанӣйавасена гахито. еван̃ча катва̄ таттха ‘‘упа̄да̄напаччайа̄ бхаво’’ти ануддхаритва̄ ‘‘каммабхаво’’тиа̄дина̄ва найена бхаво уддхат̣о. випа̄кан̃хетанти вин̃н̃а̄н̣асса випа̄катта̄ сан̇кха̄рапаччайаттам̣ са̄дхети, тасса пана са̄дханаттхам̣ ‘‘упачитакамма̄бха̄ве випа̄ка̄бха̄вато’’ти вуттанти там̣ виваранто ‘‘випа̄кан̃ча̄’’тиа̄дима̄ха.
йебхуййена лобхасампайуттаджавана̄васа̄нети джаванена тада̄рамман̣анийаме соманассасахагата̄нантарам̣ соманассасахагататада̄рамман̣асса вуттатта̄ соманассасахагата̄нева сандха̄йа вуттанти ведитаббам̣. йасма̄ пана тихетукаджавана̄васа̄не ча када̄чи ахетукам̣ тада̄рамман̣ам̣ хоти, тасма̄ ‘‘йебхуййена̄’’ти а̄ха. саким̣ ва̄ти ‘‘дираттатиратта̄’’дӣсу вийа ведитаббам̣. двиккхаттумева пана уппаджджантӣти ваданти. ‘‘дираттатиратта’’нти еттха пана ва̄-саддасса абха̄ва̄ вачанасилит̣т̣хата̄маттена дираттаггахан̣ам̣ катанти йуджджати, ‘‘нирантаратираттадассанаттхам̣ ва̄’’ти. идха пана ва̄-саддо викаппанаттхо вуттоти саким̣ ¶ ева ча када̄чи паваттим̣ сандха̄йа ‘‘саким̣ ва̄’’ти вуттанти дат̣т̣хаббам̣. тенева хи саким̣ тада̄рамман̣аппаваттийа̄ вича̄ретаббатам̣ дассенто ‘‘читтаппаваттиган̣ана̄йам̣ пана̄’’тиа̄дима̄ха. таттха читтаппаваттиган̣ана̄йанти випа̄какатха̄йам̣ балаварӯпа̄дике а̄рамман̣е вуттам̣ читтаппаваттиган̣анам̣ сандха̄йа̄ха. таттха хи двева тада̄рамман̣уппаттива̄ра̄ а̄гата̄. джаванависайа̄нубхаванан̃хи тада̄рамман̣ам̣ ¶ а̄саннабхеде тасмим̣ висайе екачиттаккхан̣а̄васит̣т̣ха̄йуке на уппаджджеййа̄ти адхиппа̄йо. анурӯпа̄йа пат̣исандхийа̄ти акусалавипа̄касса апа̄йапат̣исандхи, ка̄ма̄вачара̄дикусалавипа̄ка̄нам̣ ка̄марӯпа̄рӯпасугатипат̣исандхийо йатха̄каммам̣ анурӯпа̄.
пат̣исандхикатха̄ маха̄висайа̄ти катва̄ паваттимева та̄ва дассенто ‘‘паваттийам̣ пана̄’’тиа̄дима̄ха. ахетукадвайа̄дӣнам̣ два̄ранийама̄нийама̄вачанам̣ бхаван̇габхӯта̄нам̣ сайамева два̄ратта̄ чутипат̣исандхибхӯта̄нан̃ча бхаван̇гасан̇кха̄тена ан̃н̃ена ча два̄рена ануппаттито нийатам̣ анийатам̣ ва̄ два̄рам̣ етесанти ваттум̣ асаккун̣еййатта̄. екасса саттасса паваттарӯпа̄вачаравипа̄ко патхавӣкасин̣а̄дӣсу йасмим̣ а̄рамман̣е паватто, тато ан̃н̃асмим̣ тасса паватти наттхӣти рӯпа̄вачара̄нам̣ нийата̄рамман̣ата̄ вутта̄. татрасса̄ти паваттийам̣ ба̄ттим̣савидхасса.
индрийаппаваттиа̄нубха̄вато ева чаккхусотадва̄рабхедена, тасса ча вин̃н̃а̄н̣авӣтхибхеда̄йаттатта̄ вӣтхибхедена ча бхавитаббам̣, тасмин̃ча сати ‘‘а̄ваджджана̄нантарам̣ дассанам̣ саванам̣ ва̄ таданантарам̣ сампат̣иччхана’’нтиа̄дина̄ читтанийамена бхавитаббам̣. татха̄ ча сати сампат̣иччханасантӣран̣а̄нампи бха̄во сиддхо хоти, на индрийаппаваттиа̄нубха̄вена дассанасаванаматтассева, на̄пи индрийа̄нам̣ ева дассанасаванакиччата̄ти имаматтхам̣ дассенто а̄ха ‘‘два̄равӣтхибхеде читтанийамато ча̄’’ти. пат̣хамакусалена че тада̄рамман̣асса уппатти хоти, там̣ пат̣хамакусала̄нантарам̣ уппаджджама̄нам̣ джанакам̣ анубандхати на̄ма, дутийакусала̄дианантарам̣ уппаджджама̄нам̣ джанакасадисам̣ анубандхати на̄ма, акусала̄нантарам̣ уппаджджама̄нан̃ча ка̄ма̄вачарата̄йа джанакасадисанти.
ека̄даса тада̄рамман̣ачитта̄ни…пе… тада̄рамман̣ам̣ на ган̣хантӣти тада̄рамман̣абха̄вата̄йа ‘‘тада̄рамман̣а’’нти ладдхана̄ма̄ни тада̄рамман̣абха̄вам̣ на ган̣ханти, тада̄рамман̣абха̄вена наппаваттантӣти аттхо. атха ва̄ на̄маготтам̣ а̄раббха джаване джавите тада̄рамман̣ам̣ тасса джаванасса а̄рамман̣ам̣ на ган̣ханти, на̄ламбантӣти аттхо. рӯпа̄рӯпадхаммети рӯпа̄рӯпа̄вачаре дхамме. идам̣ пана ватва̄ ‘‘абхин̃н̃а̄н̃а̄н̣ам̣ ¶ а̄раббха̄’’ти висесанам̣ паритта̄диа̄рамман̣ата̄йа ка̄ма̄вачарасадисесу чева тада̄рамман̣а̄нуппаттидассанаттхам̣. миччхаттанийата̄ дхамма̄ магго вийа бха̄вана̄йа сиддха̄ маха̄бала̄ ча̄ти таттха джаванена паваттама̄нена са̄нубандханена на бхавитаббанти тесу тада̄рамман̣ам̣ пат̣иккхиттам̣. локуттарадхамме ¶ а̄раббха̄ти етенева сиддхе ‘‘самматтанийатадхаммесӯ’’ти висум̣ уддхаран̣ам̣ самматтамиччхаттанийатадхамма̄нам̣ ан̃н̃аман̃н̃апат̣ипаккха̄ти балавабха̄вена тада̄рамман̣асса аваттхубха̄вадассанаттхам̣.
евам̣ паваттийам̣ вин̃н̃а̄н̣аппаваттим̣ дассетва̄ пат̣исандхийам̣ дассетум̣ ‘‘йам̣ пана вутта’’нтиа̄дима̄ха. кена каттха̄ти кена читтена касмим̣ бхаве. екӯнавӣсати пат̣исандхийо тена тена читтена паваттама̄на̄ пат̣исандхиккхан̣е рӯпа̄рӯпадхамма̄ти тена тена читтена са̄ са̄ таттха таттха пат̣исандхи хотӣти вутта̄. тасса̄ти читтасса.
а̄гантва̄ти а̄гатам̣ вийа хутва̄. гопакасӣвалӣти ран̃н̃о хита̄раккхе гопакакуле джа̄то сӣвалина̄мако. камма̄диануссаран̣абйа̄па̄рарахитатта̄ ‘‘саммӯл̣хака̄лакирийа̄’’ти вутта̄. абйа̄па̄ренева хи таттха камма̄диупат̣т̣ха̄нам̣ хотӣти. ‘‘писийама̄на̄йа маккхика̄йа пат̣хамам̣ ка̄йадва̄ра̄ваджджанам̣ бхаван̇гам̣ на̄ват̣т̣ети аттана̄ чинтийама̄насса кассачи аттхита̄йа̄’’ти кечи ка̄ран̣ам̣ ваданти, тадетам̣ ака̄ран̣ам̣ бхаван̇гависайато ан̃н̃асса чинтийама̄насса абха̄ва̄ ан̃н̃ачиттаппаваттака̄ле ча бхаван̇га̄ват̣т̣анассева асамбхавато. идам̣ панеттха ка̄ран̣ам̣ сийа̄ – ‘‘та̄нисса тамхи самайе оламбанти аджджхоламбанти абхиппаламбантӣ’’ти (ма. ни. 3.248) вачанато тӣсу джаванава̄ресу аппаваттесвева камма̄диупат̣т̣ха̄нена бхавитаббам̣. анекаджаванава̄раппаваттийа̄ хи аджджхоламбанам̣ абхиппаламбанан̃ча хотӣти. тасма̄ ка̄йадва̄ра̄ваджджанам̣ ана̄ват̣т̣етва̄ манодва̄ра̄ваджджанамева камма̄диа̄ламбан̣ам̣ пат̣хамам̣ бхаван̇гам̣ а̄ват̣т̣ети, тато пхот̣т̣хаббасса балаватта̄ дутийава̄ре ка̄йавин̃н̃а̄н̣авӣтхи паччуппанне пхот̣т̣хаббе паваттати, тато пуримаджаванава̄рагахитесвева камма̄дӣсу камена манодва̄раджаванам̣ джавитва̄ мӯлабхаван̇гасан̇кха̄там̣ а̄гантукабхаван̇гасан̇кха̄там̣ ва̄ тада̄рамман̣ам̣ бхаван̇гам̣ отарати, тада̄рамман̣а̄бха̄ве ва̄ бхаван̇гамева. етасмим̣ т̣ха̄не ка̄лам̣ каротӣти тада̄рамман̣а̄нантарена чутичиттена, тада̄рамман̣а̄бха̄ве ва̄ бхаван̇гасан̇кха̄тенева чутичиттена чаватӣти аттхо. бхаван̇гамева хи чутичиттам̣ хутва̄ паваттатӣти чутичиттам̣ идха ‘‘бхаван̇га’’нти вуттанти. манодва̄рависайо лахукоти лахукапаччупат̣т̣ха̄нам̣ сандха̄йа вуттам̣ ‘‘арӯпадхамма̄нам̣…пе… лахуко’’ти. арӯпадхаммасса ¶ хи манодва̄расса висайо лахукапаччупат̣т̣ха̄ноти. балавати ча рӯпадхаммасса ка̄йадва̄расса ¶ висайе аппаваттитва̄ манодва̄рависайе камма̄димхи пат̣хамам̣ читтаппаваттидассанена арӯпадхамма̄нам̣ висайасса лахуката̄ дӣпита̄ти. рӯпа̄нам̣ висайа̄бха̄вепи ва̄ ‘‘арӯпадхамма̄на’’нти вачанам̣ йесам̣ висайо аттхи, там̣дассанаттхамева̄ти дат̣т̣хаббам̣. тена лахукамма̄дӣсу читтаппаваттито лахугахан̣ӣйата̄ висайасса лахуката̄.
камма̄дӣнам̣ бхӯмичиттупа̄да̄дивасена виттха̄рато ананто пабхедоти ‘‘сан̇кхепато’’ти а̄ха.
авиджджа̄тан̣ха̄дикилесесу анупаччхиннесвева камма̄дино упат̣т̣ха̄нам̣, тан̃ча̄раббха читтасанта̄насса бхавантараниннапон̣апаббха̄рата̄ хотӣти а̄ха ‘‘анупаччхиннакилесабалавина̄мита’’нти. санта̄не хи вина̄мите тадекадесабхӯтам̣ пат̣исандхичиттан̃ча вина̄митамева хоти, на ча екадесавина̄митабха̄вена вина̄ санта̄навина̄митата̄ аттхӣти. саббаттха пана ‘‘дуггатипат̣исандхининна̄йа чутийа̄ пуримаджавана̄ни акусала̄ни, итара̄йа ча кусала̄нӣ’’ти ниччхинанти. ‘‘нимиттасса̄дагадхитам̣ ва̄, бхиккхаве, вин̃н̃а̄н̣ам̣ тит̣т̣хама̄нам̣ тит̣т̣хати анубйан̃джанасса̄дагадхитам̣ ва̄. тасмим̣ че самайе ка̄лам̣ кароти, т̣ха̄наметам̣ виджджати, йам̣ двиннам̣ гатӣнам̣ ан̃н̃атарам̣ гатим̣ упападжджеййа нирайам̣ ва̄ тираччха̄найоним̣ ва̄’’ти (сам̣. ни. 4.235) вуттам̣. тасма̄ а̄саннам̣ акусалам̣ дуггатийам̣, кусалан̃ча сугатийам̣ пат̣исандхийа̄ упаниссайо хотӣти.
ра̄га̄дихетубхӯтам̣ хӣнама̄рамман̣анти акусалавипа̄касса а̄рамман̣ам̣ бхавитум̣ йуттам̣ анит̣т̣ха̄рамман̣ам̣ а̄ха. тампи хи сан̇каппавасена ра̄гассапи хету хотӣти. акусалавипа̄каджанакакаммасахаджа̄та̄нам̣ ва̄ там̣садиса̄санначутиджаваначетана̄сахаджа̄та̄нан̃ча ра̄га̄дӣнам̣ хетубха̄во ева хӣната̄. тан̃хи паччха̄нута̄паджанакакамма̄нама̄рамман̣ам̣ каммавасена анит̣т̣хам̣ акусалавипа̄касса а̄рамман̣ам̣ бхавеййа, ан̃н̃атха̄ ча ит̣т̣ха̄рамман̣е паваттасса акусалакаммасса випа̄ко камманимитта̄рамман̣о на бхавеййа. на хи акусалавипа̄ко ит̣т̣ха̄рамман̣о бхавитумарахатӣти. пан̃чадва̄ре ча а̄па̄тхама̄гаччхантам̣ паччуппаннам̣ камманимиттам̣ а̄саннакатакамма̄рамман̣асантатийам̣ уппаннам̣ там̣садисан̃ча дат̣т̣хаббам̣, ан̃н̃атха̄ тадева пат̣исандхиа̄рамман̣ӯпат̣т̣ха̄пакам̣ тадева ча пат̣исандхиджанакам̣ бхавеййа, на ча пат̣исандхийа̄ упача̄рабхӯта̄ни вийа ‘‘етасмим̣ тайа̄ ¶ паваттитабба’’нти пат̣исандхийа̄ а̄рамман̣ам̣ анупа̄дента̄ни вийа ¶ ча паватта̄ни чутиа̄санна̄ни джавана̄ни пат̣исандхиджанака̄ни бхавеййум̣. ‘‘кататта̄ упачитатта̄’’ти (дха. са. 431) хи вуттам̣. тада̄ ча там̣сама̄навӣтхийам̣ вийа паваттама̄на̄ни катхам̣ катӯпачита̄ни сийум̣, на ча асса̄дита̄ни тада̄, на ча локийа̄ни локуттара̄ни вийа сама̄навӣтхипхала̄ни хонти.
‘‘пуббе ва̄сса там̣ катам̣ хоти па̄пакаммам̣ дуккхаведанӣйам̣, паччха̄ ва̄сса там̣ катам̣ хоти па̄пакаммам̣ дуккхаведанӣйам̣, маран̣ака̄ле ва̄сса хоти миччха̄дит̣т̣хи саматта̄ сама̄динна̄, тена со ка̄йасса бхеда̄ парам̣ маран̣а̄ апа̄йам̣ дуггатим̣ винипа̄там̣ нирайам̣ упападжджатӣ’’ти (ма. ни. 3.303) –
а̄дина̄ сутте маран̣ака̄ле саматта̄йа сама̄динна̄йа миччха̄дит̣т̣хийа̄ самма̄дит̣т̣хийа̄ ча сахаджа̄тачетана̄йа пат̣исандхида̄нам̣ вуттам̣, на ча дуббалехи пан̃чадва̄рикаджаванехи миччха̄дит̣т̣хи самма̄дит̣т̣хи ва̄ саматта̄ хоти сама̄динна̄. ваккхати ча –
‘‘саббампи хетам̣ кусала̄кусаладхаммапат̣ивиджа̄нана̄дичаванапарийоса̄нам̣ киччам̣ манодва̄рикачиттенева хоти, на пан̃чадва̄рикена̄ти саббассапетасса киччасса каран̣е сахаджаванака̄ни вӣтхичитта̄ни пат̣иккхитта̄нӣ’’ти (вибха. ат̣т̣ха. 766).
таттха хи ‘‘на кин̃чи дхаммам̣ пат̣ивиджа̄на̄тӣти ‘манопуббан̇гама̄ дхамма̄’ти (дха. па. 1-2) евам̣ вуттам̣ екампи кусалам̣ ва̄ акусалам̣ ва̄ на пат̣ивиджа̄на̄тӣ’’ти (вибха. ат̣т̣ха. 766) ча вуттам̣. йесам̣ пат̣ивибха̄ванаппаваттийа̄ сукхам̣ ва̄ дуккхам̣ ва̄ анвети, тесам̣ са̄ паватти пан̃чадва̄ре пат̣иккхитта̄, кусала̄кусалакаммасама̄да̄нан̃ча та̄дисамева̄ти. тада̄рамман̣а̄нантарам̣ пана чаванам̣, таданантара̄ ча упапатти манодва̄рика̄ ева хоти, на сахаджаванакавӣтхичитте парийа̄панна̄ти имина̄ адхиппа̄йена идха пан̃чадва̄рикатада̄рамман̣а̄нантарам̣ чути, таданантарам̣ пат̣исандхи ча вутта̄ти дат̣т̣хаббам̣. таттха авасесапан̃чачиттаккхан̣а̄йуке рӯпа̄димхи уппаннам̣ пат̣исандхим̣ сандха̄йева ‘‘паччуппанна̄рамман̣ам̣ упапаттичиттам̣ паччуппанна̄рамман̣асса бхаван̇гасса анантарапаччайена паччайо’’ти, авасесекачиттаккхан̣а̄йуке ча уппаннам̣ сандха̄йа ‘‘паччуппанна̄рамман̣ам̣ ¶ упапаттичиттам̣ атӣта̄рамман̣асса ¶ бхаван̇гасса анантарапаччайена паччайо’’ти (пат̣т̣ха̄. 2.19.28) вуттанти ведитаббам̣.
суддха̄йа ва̄ти махаггатакамманимитта̄рамман̣а̄йа джаванавӣтхийа̄ тада̄рамман̣арахита̄йа̄ти аттхо. са̄ пана джаванавӣтхи махаггатавипа̄касса упача̄ро вийа дат̣т̣хабба̄. кечи пана там̣ вӣтхим̣ махаггата̄васа̄нам̣ ваданти. атӣта̄рамман̣а̄ ека̄дасавидха̄, наваттабба̄рамман̣а̄ саттавидха̄.
етена̄нуса̄рена а̄руппачутийа̄пи анантара̄ пат̣исандхи ведитабба̄ти идам̣ касма̄ вуттам̣, нану ‘‘патхавӣкасин̣аджджха̄на̄дивасена пат̣иладдхамахаггатасугатийам̣ т̣хитасса̄’’ти евама̄дике ева найе айампи пат̣исандхи аваруддха̄ти? на, таттха рӯпа̄вачарачутианантара̄йа ева пат̣исандхийа̄ вуттатта̄. таттха хи ‘‘патхавӣкасин̣а̄дикам̣ ва̄ нимиттам̣ махаггатачиттам̣ ва̄ манодва̄ре а̄па̄тхама̄гаччхати. чаккхусота̄нам̣ ва̄’’тиа̄дикена рӯпа̄вачарачутийа̄ ева анантара̄ пат̣исандхи вутта̄ти вин̃н̃а̄йати. атха̄пи йатха̄самбхавайоджана̄йа айампи пат̣исандхи таттхева аваруддха̄, арӯпа̄вачарачутианантара̄ пана рӯпа̄вачарапат̣исандхи наттхи, арӯпа̄вачаре ча упарӯпаричутийа̄ хет̣т̣хима̄ хет̣т̣хима̄ пат̣исандхӣти чатуттха̄руппачутийа̄ наваттабба̄рамман̣а̄ пат̣исандхи наттхи. тена тато таттхева атӣта̄рамман̣а̄ ка̄ма̄вачаре ча атӣтапаччуппанна̄рамман̣а̄ пат̣исандхи итара̄хи ча йатха̄самбхавам̣ атӣтанаваттабба̄рамман̣а̄ а̄руппапат̣исандхи, атӣтапаччуппанна̄рамман̣а̄ ча ка̄ма̄вачарапат̣исандхи йоджетабба̄ти имасса висесасса дассанаттхам̣ висум̣ уддхаран̣ам̣ катам̣.
евам̣ а̄рамман̣авасена екавидха̄йа ка̄ма̄вачарасугатичутийа̄ дувидха̄ дуггатипат̣исандхи, дуггатичутийа̄ дувидха̄ сугатипат̣исандхи, ка̄ма̄вачарасугатичутийа̄ двиекадвиппака̄ра̄нам̣ ка̄марӯпа̄руппа̄нам̣ васена пан̃чавидха̄ сугатипат̣исандхи, рӯпа̄вачарачутийа̄ ча татхева пан̃чавидха̄, дувидха̄йа а̄руппачутийа̄ паччекам̣ двиннам̣ двиннам̣ ка̄ма̄руппа̄нам̣ васена ат̣т̣хавидха̄ ча пат̣исандхи дассита̄, дуггатичутийа̄ пана екавидха̄йа дуггатипат̣исандхи дувидха̄ на дассита̄, там̣ дассетум̣ ‘‘дуггатийам̣ т̣хитасса пана̄’’тиа̄дима̄ха. йатха̄вутта̄ пана –
двидвипан̃чаппака̄ра̄ ча, пан̃ча̄т̣т̣хадувидха̄пи ча;
чатувӣсати сабба̄пи, та̄ хонти пат̣исандхийо.
‘‘ка̄ма̄вачарасса ¶ ¶ кусаласса каммасса кататта̄’’тиа̄дина̄ (дха. са. 431, 455, 498) на̄на̄ккхан̣икакаммапаччайабха̄во дасситаппака̄роти упаниссайапаччайабха̄вамева дассенто ‘‘вуттан̃хета’’нтиа̄дима̄ха.
а̄дина̄ саха̄тиа̄дина̄ вимиссавин̃н̃а̄н̣ена саха. омато две ва̄ тайо ва̄ дасака̄ уппаджджантӣти габбхасеййака̄нам̣ васена вуттам̣. ан̃н̃аттха хи анеке кала̄па̄ саха уппаджджанти. брахматтабха̄вепи хи анекага̄вутаппама̄н̣е анеке кала̄па̄ сахуппаджджантӣти тим̣сато адхика̄нева рӯпа̄ни хонти гандхараса̄ха̄ра̄нам̣ пат̣иккхиттатта̄ чаккхусотаваттхусаттакаджӣвитачхаккабха̄вепи тесам̣ бахутта̄. ат̣т̣хакатха̄йам̣ пана таттхапи чаккхусотаваттхудасака̄нам̣ джӣвитанавакасса ча уппатти вутта̄, па̄л̣ийам̣ пана ‘‘рӯпадха̄туйа̄ упапаттиккхан̣е т̣хапетва̄ асан̃н̃асатта̄нам̣ дева̄нам̣ пан̃ча̄йатана̄ни па̄тубхаванти, пан̃ча дха̄туйо па̄тубхавантӣ’’ти вуттам̣, татха̄ ‘‘рӯпадха̄туйа̄ чха а̄йатана̄ни нава дха̄туйо’’ти саббасан̇гахавасена таттха виджджама̄на̄йатанадха̄туйо дассетум̣ вуттам̣. катха̄ваттхумхи ча гха̄на̄йатана̄дӣнам̣ вийа гандха̄йатана̄дӣнан̃ча таттха бха̄во пат̣иккхитто ‘‘аттхи таттха гха̄на̄йатананти? а̄манта̄, аттхи таттха гандха̄йатананти? на хевам̣ ваттаббе’’тиа̄дина̄ (катха̄. 519), на ча апхот̣т̣хабба̄йатана̄нам̣ патхавӣдха̄туа̄дӣнам̣ вийа агандхараса̄йатана̄нам̣ гандхараса̄нам̣ таттха бха̄во сакка̄ ваттум̣ пхуситум̣ асаккун̣еййата̄винимуттасса патхавӣа̄дисабха̄васса вийа гандхарасабха̄вавинимуттасса гандхарасасабха̄васса абха̄ва̄.
йади ча гха̄насампхасса̄дӣнам̣ ка̄ран̣абха̄во наттхӣти а̄йатана̄нӣти тена вуччеййум̣, дха̄ту-саддо пана ниссаттаниджджӣвава̄чакоти гандхадха̄турасадха̄тӯти авачане наттхи ка̄ран̣ам̣, дхаммабха̄во ча тесам̣ екантена иччхитаббо сабха̄вадха̄ран̣а̄дилаккхан̣ато ан̃н̃асса абха̄ва̄, дхамма̄нан̃ча а̄йатанабха̄во екантато йамаке (йама. 1. а̄йатанайамака.13) вутто ‘‘дхаммо а̄йатананти? а̄манта̄’’ти. тасма̄ тесам̣ гандхараса̄йатанабха̄ва̄бха̄вепи кочи а̄йатанасабха̄во ваттаббо. йади ча пхот̣т̣хаббабха̄вато ан̃н̃о патхавӣдха̄туа̄дибха̄во вийа гандхарасабха̄вато ан̃н̃о тесам̣ кочи сабха̄во сийа̄, тесам̣ дхамма̄йатане сан̇гахо. гандхарасабха̄ве пана а̄йатанабха̄ве ча сати гандхо ча со а̄йатанан̃ча гандха̄йатанам̣, расо ¶ ча со а̄йатанан̃ча раса̄йатананти идама̄паннамева̄ти гандхараса̄йатанабха̄во ча на сакка̄ нива̄ретум̣, ‘‘тайо а̄ха̄ра̄’’ти (вибха. 993) ча вачанато ¶ кабал̣ӣка̄ра̄ха̄расса таттха абха̄во вин̃н̃а̄йати. тасма̄ йатха̄ па̄л̣ийа̄ авиродхо хоти, татха̄ рӯпаган̣ана̄ ка̄табба̄. еван̃хи дхаммата̄ на виломита̄ хотӣти.
джа̄тиун̣н̣а̄йа̄ти габбхам̣ пха̄летва̄ гахитаун̣н̣а̄йа̄типи ваданти. самбхавабхедоти аттхита̄бхедо. ниджджха̄матан̣хика̄ кира ниччам̣ дуккха̄турата̄йа ка̄мам̣ севитва̄ габбхам̣ на ган̣ханти.
рӯпӣбрахмесу та̄ва опапа̄тикайоникесӯти опапа̄тикайоникехи рӯпӣбрахме ниддха̄рети. ‘‘сам̣седаджопапа̄тӣсу авакам̣сато тим̣са̄’’ти етам̣ виваранто а̄ха ‘‘авакам̣сато пана̄’’тиа̄ди, там̣ панетам̣ па̄л̣ийа̄ на самети. на хи па̄л̣ийам̣ ка̄ма̄вачара̄нам̣ сам̣седаджопапа̄тика̄нам̣ агха̄нака̄нам̣ упапатти вутта̄. дхаммахадайавибхан̇ге (вибха. 1007) хи –
‘‘ка̄мадха̄туйа̄ упапаттиккхан̣е кассачи ека̄даса̄йатана̄ни па̄тубхаванти, кассачи даса̄йатана̄ни, кассачи апара̄ни даса̄йатана̄ни, кассачи нава̄йатана̄ни, кассачи сатта̄йатана̄ни па̄тубхавантӣ’’ти –
вуттам̣, на вуттам̣ ‘‘ат̣т̣ха̄йатана̄ни па̄тубхавантӣ’’ти. татха̄ ‘‘даса̄йатана̄ни па̄тубхавантӣ’’ти тиккхаттум̣ ваттаббам̣ сийа̄, агха̄накаупапаттийа̄ виджджама̄на̄йа тиккхаттун̃ча ‘‘нава̄йатана̄ни па̄тубхавантӣ’’ти, на ча там̣ вуттам̣. евам̣ дха̄тупа̄тубха̄ва̄дипан̃хесу йамакепи гха̄надживха̄ка̄йа̄нам̣ сахача̄рита̄ вутта̄ти.
чутипат̣исандхӣнам̣ кхандха̄дӣхи ан̃н̃аман̃н̃ам̣ сама̄ната̄ абхедо, асама̄ната̄ бхедо. найамукхаматтам̣ дассетва̄ вуттам̣ авуттан̃ча саббам̣ сан̇ган̣хитва̄ а̄ха ‘‘айам̣ та̄ва арӯпабхӯмӣсуйева найо’’ти. рӯпа̄рӯпа̄вачара̄нам̣ упача̄расса балавата̄йа тато чавитва̄ дуггатийам̣ упапатти наттхӣти ‘‘екаччасугатичутийа̄’’ти а̄ха. екаччадуггатипат̣исандхӣти еттха екаччаггахан̣асса пайоджанам̣ маггитаббам̣. айам̣ панеттха̄дхиппа̄йо сийа̄ – на̄наттака̄йана̄наттасан̃н̃ӣсу вутта̄ екачче винипа̄тика̄ тихетука̄дипат̣исандхика̄, тесам̣ там̣ пат̣исандхим̣ винипа̄табха̄вена дуггатипат̣исандхӣти гахетва̄ саббасугатичутийа̄ва са̄ ¶ пат̣исандхи хоти, на екаччасугатичутийа̄ ева̄ти там̣ниваттанаттхам̣ екаччадуггатиггахан̣ам̣ катам̣. апа̄йапат̣исандхи ева хи екаччасугатичутийа̄ хоти, на ¶ саббасугатичутийа̄. атха ва̄ дуггатипат̣исандхи дувидха̄ екаччасугатичутийа̄ анантара̄ дуггатичутийа̄ ча̄ти. таттха паччхимам̣ ваджджетва̄ пуримам̣ ева ган̣хитум̣ а̄ха ‘‘екаччадуггатипат̣исандхӣ’’ти. ахетукачутийа̄ сахетукапат̣исандхӣти духетука̄ тихетука̄ ча йоджетабба̄. ман̣д̣ӯкадевапутта̄дӣнам̣ вийа хи ахетукачутийа̄ тихетукапат̣исандхипи хотӣти.
тасса тасса випарӣтато ча йатха̄йогам̣ йоджетаббанти ‘‘екаччасугатичутийа̄ екаччадуггатипат̣исандхӣ’’тиа̄дӣсу бхедависесесу ‘‘екаччадуггатичутийа̄ екаччасугатипат̣исандхӣ’’тиа̄дина̄ йам̣ йам̣ йуджджати, там̣ там̣ йоджетаббанти аттхо. йуджджама̄наматта̄пеккханавасена напум̣саканиддесо като, йоджетаббанти ва̄ бха̄ваттхо дат̣т̣хаббо. амахаггатабахиддха̄рамман̣а̄йа махаггатааджджхатта̄рамман̣а̄тиа̄дӣсу пана випарӣтайоджана̄ на ка̄табба̄. на хи махаггатааджджхатта̄рамман̣а̄йа чутийа̄ арӯпабхӯмӣсу амахаггатабахиддха̄рамман̣а̄ пат̣исандхи аттхи. чатуккхандха̄йа арӯпачутийа̄ пан̃чаккхандха̄ ка̄ма̄вачарапат̣исандхӣти етасса випарийа̄йо сайамева йоджито. атӣта̄рамман̣ачутийа̄ паччуппанна̄рамман̣а̄ пат̣исандхӣти етасса ча випарийа̄йо наттхи ева̄ти. бхедависесо ева ча евам̣ виттха̄рена дассито, абхедависесо пана екекасмим̣ бхеде таттха таттхева чутипат̣исандхийоджана̄васена йоджетаббо ‘‘пан̃чаккхандха̄йа ка̄ма̄вачара̄йа пан̃чаккхандха̄ ка̄ма̄вачара̄…пе… авитаккаавича̄ра̄йа авитаккаавича̄ра̄’’ти, чатуккхандха̄йа пана чатуккхандха̄ сайамева йоджита̄. етенева найена сакка̄ н̃а̄тунти пан̃чаккхандха̄дӣсу абхедависесо на дасситоти. тато хетум̣ вина̄ти таттха хетум̣ вина̄.
ан̇гапаччан̇гасандхӣнам̣ бандхана̄ни ан̇гапаччан̇гасандхибандхана̄ни, тесам̣ чхедака̄нам̣. нируддхесу чаккха̄дӣсӯти атимандабха̄вӯпагаманам̣ сандха̄йа вуттанти ведитаббам̣. пан̃чадва̄рикавин̃н̃а̄н̣а̄нантарампи хи пуббе чути дассита̄. йамаке ча (йама. 1.а̄йатанайамака.120) –
‘‘йасса ¶ чаккха̄йатанам̣ нируджджхати, тасса мана̄йатанам̣ нируджджхатӣти? а̄манта̄. йасса ва̄ пана мана̄йатанам̣ нируджджхати, тасса чаккха̄йатанам̣ нируджджхатӣти? сачиттака̄нам̣ ачаккхука̄нам̣ чаванта̄нам̣ тесам̣ мана̄йатанам̣ нируджджхати, но ча тесам̣ чаккха̄йатанам̣ нируджджхати. сачаккхука̄нам̣ чаванта̄нам̣ тесам̣ мана̄йатанан̃ча нируджджхати, чаккха̄йатанан̃ча нируджджхатӣ’’ти –
а̄дина̄ ¶ чаккха̄йатана̄дӣнам̣ чутичиттена саха ниродхо вуттоти. ладдхо авасесо авиджджа̄дико вин̃н̃а̄н̣асса паччайо етена̄ти ладдха̄васесапаччайо, сан̇кха̄ро. авиджджа̄пат̣иччха̄дита̄дӣнаве тасмим̣ камма̄дивисайе пат̣исандхивин̃н̃а̄н̣асса а̄рамман̣абха̄вена уппаттит̣т̣ха̄набхӯте тан̣ха̄йа аппахӣнатта̄ ева пуримуппанна̄йа ча сантатийа̄ парин̣ататта̄ пат̣исандхит̣т̣ха̄на̄бхимукхам̣ вин̃н̃а̄н̣ам̣ ниннапон̣апаббха̄рам̣ хутва̄ паваттатӣти а̄ха ‘‘тан̣ха̄ на̄метӣ’’ти. сахаджа̄тасан̇кха̄ра̄ти чутиа̄саннаджаванавин̃н̃а̄н̣асахаджа̄тачетана̄, саббепи ва̄ пхасса̄дайо. тасмим̣ пат̣исандхит̣т̣ха̄не камма̄дивисайе вин̃н̃а̄н̣ам̣ кхипанти, кхипанта̄ вийа тасмим̣ висайе пат̣исандхивасена вин̃н̃а̄н̣апатит̣т̣ха̄насса хетубха̄вена паваттантӣти аттхо.
танти там̣ вин̃н̃а̄н̣ам̣, чутипат̣исандхитада̄саннавин̃н̃а̄н̣а̄нам̣ сантативасена вин̃н̃а̄н̣анти упанӣтекаттам̣. тан̣ха̄йа на̄мийама̄нам̣…пе… паваттатӣти наманакхипанапуриманиссайаджахана̄параниссайасса̄дананиссайарахитапаваттана̄ни сантативасена тассевекасса вин̃н̃а̄н̣асса хонти, на ан̃н̃асса̄ти дассети. сантативасена̄ти ча ваданто ‘‘тадевидам̣ вин̃н̃а̄н̣ам̣ сандха̄вати сам̣сарати анан̃н̃а’’нти (ма. ни. 1.396) идан̃ча миччха̄га̄хам̣ пат̣иккхипати. сати хи на̄наттанайе сантативасена екаттанайо хотӣти. ориматӣраруккхавинибаддхараджджу вийа пуримабхаваттабха̄вавинибандхам̣ камма̄диа̄рамман̣ам̣ дат̣т̣хаббам̣, пурисо вийа вин̃н̃а̄н̣ам̣, тасса ма̄тика̄тиккаманиччха̄ вийа тан̣ха̄, атиккаманапайого вийа кхипанакасан̇кха̄ра̄. йатха̄ ча со пурисо паратӣре патит̣т̣хахама̄но паратӣраруккхавинибаддхам̣ кин̃чи асса̄дайама̄но анасса̄дайама̄но ва̄ кевалам̣ патхавийам̣ сабалапайогехева патит̣т̣ха̄ти, евамидампи бхавантараттабха̄вавинибаддхам̣ хадайаваттхуниссайам̣ пан̃чавока̄рабхаве асса̄дайама̄нам̣ чатувока̄рабхаве анасса̄дайама̄нам̣ ва̄ кевалам̣ а̄рамман̣асампайуттакаммехева паваттати. таттха асса̄дайама̄нанти па̄пун̣антам̣, пат̣илабхама̄нанти аттхо.
бхавантара̄дипат̣исандха̄натоти ¶ бхавантарасса а̄дисамбандханато, бхавантара̄дайо ва̄ бхавайонигативин̃н̃а̄н̣ат̣т̣хитисатта̄ва̄сантара̄, тесам̣ пат̣исандха̄натоти аттхо. камманти пат̣исандхиджанакам̣ каммам̣. сан̇кха̄ра̄ти чутиа̄саннаджаванавин̃н̃а̄н̣асахагата̄ кхипанакасан̇кха̄ра̄.
садда̄дихетука̄ти еттха пат̣игхосо саддахетуко, падӣпо падӣпантара̄дихетуко, мудда̄ лан̃чханахетука̄, чха̄йа̄ а̄да̄са̄дигатамукха̄дихетука̄. ан̃н̃атра агантва̄ хонтӣти садда̄дипаччайадесам̣ ¶ агантва̄ садда̄дихетука̄ хонти тато пуббе абха̄ва̄, евамидампи пат̣исандхивин̃н̃а̄н̣ам̣ на хетудесам̣ гантва̄ там̣хетукам̣ хоти тато пуббе абха̄ва̄, тасма̄ на идам̣ хетудесато пуримабхавато а̄гатам̣ пат̣игхоса̄дайо вийа садда̄дидесато, на̄пи таттха хетуна̄ вина̄ уппаннам̣ садда̄дӣхи вина̄ пат̣игхоса̄дайо вийа̄ти аттхо. атха ва̄ ан̃н̃атра агантва̄ хонтӣти пуббе паччайадесе саннихита̄ хутва̄ тато ан̃н̃атра гантва̄ таппаччайа̄ на хонти уппаттито пуббе абха̄ва̄, на̄пи садда̄дипаччайа̄ на хонти, евамидампӣти вуттанайена йоджетаббам̣. еса найоти бӣджан̇кура̄дӣсу саббахетухетусамуппаннесу йатха̄самбхавам̣ йоджана̄ ка̄табба̄ти дассети. идха̄пи хи хетухетусамуппаннавин̃н̃а̄н̣а̄нам̣ екантамекатте сати на мануссагатико девагатибхӯто сийа̄, екантана̄натте на каммавато пхалам̣ сийа̄. тато ‘‘раттасса бӣджам̣, раттасса пхала’’нтиа̄дикасса вийа ‘‘бхӯтапубба̄хам̣, бханте, рохитассо на̄ма исӣ’’тиа̄дикасса (сам̣. ни. 1.107) воха̄расса лопо сийа̄, тасма̄ еттха санта̄набандхе сати хетухетусамуппаннесу на екантамева еката̄ ва̄ на̄ната̄ ва̄ упагантабба̄. еттха ча екантаеката̄пат̣иседхена ‘‘сайам̣катам̣ сукхам̣ дуккха’’нти имам̣ дит̣т̣хим̣ нива̄рети, екантана̄ната̄пат̣иседхена ‘‘парам̣катам̣ сукхам̣ дуккха’’нти, хетухетусамуппаннабха̄вавачанена ‘‘адхиччасамуппанна’’нти. еттха̄ти екасанта̄не.
чатумадхураалаттакараса̄дибха̄вана̄ амбама̄тулун̇га̄дибӣджа̄нам̣ абхисан̇кха̄ро. еттха бӣджам̣ вийа каммава̄ сатто, абхисан̇кха̄ро вийа каммам̣, бӣджасса ан̇кура̄диппабандхо вийа саттасса пат̣исандхивин̃н̃а̄н̣а̄диппабандхо, таттхуппаннасса мадхурасса раттакесарасса ва̄ пхаласса ва̄ тассева бӣджасса, тато ева ча абхисан̇кха̄рато бха̄во вийа каммака̄ракассева саттасса, там̣каммато ева ¶ ча пхаласса бха̄во ведитаббо. ба̄ласарӣре катам̣ виджджа̄парийа̄пун̣анам̣ сиппасиккханам̣ осадхаппайого ча на вуд̣д̣хасарӣрам̣ гаччханти. атха ча там̣нимиттам̣ виджджа̄па̄т̣авам̣ сиппаджа̄нанам̣ ана̄майата̄ ча вуд̣д̣хасарӣре хоти, на ча там̣ ан̃н̃асса хоти там̣сантатипарийа̄панне ева вуд̣д̣хасарӣре уппаджджанато, на ча йатха̄пайуттена виджджа̄парийа̄пун̣ана̄дина̄ вина̄ ан̃н̃ато хоти тадабха̄ве абха̄вато. евамидха̄пи санта̄не йам̣ пхалам̣, етам̣ на̄н̃н̃асса, на ча ан̃н̃атоти йоджетаббам̣. на ан̃н̃атоти етена ча сан̇кха̄ра̄бха̄ве пхала̄бха̄вамева дассети, на̄н̃н̃апаччайанива̄ран̣ам̣ кароти.
йампи вуттам̣, таттха вада̄ма̄ти вачанасесо. таттха ва̄ упабхун̃джаке асати сиддха̄ бхун̃джакасаммутӣти самбандхо. пхалатӣти саммути пхалатисаммути.
евам̣ ¶ сантепӣти асан̇кантипа̄тубха̄ве, таттха ча йатха̄вуттадосапарихаран̣е сати сиддхети аттхо. паваттито пуббети камма̄йӯханаккхан̣ато пуббе. паччха̄ ча̄ти випаччанапаваттито паччха̄ ча. авипаккавипа̄ка̄ кататта̄ че паччайа̄, випаккавипа̄ка̄нампи кататтам̣ сама̄нанти тесампи пхала̄вахата̄ сийа̄ти а̄сан̇ка̄ниваттанаттхам̣ а̄ха ‘‘на ча ниччам̣ пхала̄ваха̄’’ти. на виджджама̄натта̄ ва̄ авиджджама̄натта̄ ва̄ти етена виджджама̄наттам̣ авиджджама̄наттан̃ча нисса̄йа вуттадосева парихарати.
тасса̄ па̄т̣ибхогакирийа̄йа, бхан̣д̣акӣн̣анакирийа̄йа, ин̣агахан̣а̄дикирийа̄йа ва̄ каран̣аматтам̣ там̣кирийа̄каран̣аматтам̣. тадева тадаттханиййа̄тане пат̣ибхан̣д̣ада̄не ин̣ада̄не ча паччайо хоти, апхалитаниййа̄тана̄дипхаланти аттхо.
ависесена̄ти ‘‘тихетуко тихетукасса̄’’тиа̄дикам̣ бхедам̣ акатва̄ва са̄ман̃н̃ато, пин̣д̣авасена̄ти аттхо. саббаттха упаниссайапаччайо балавакаммасса васена йоджетаббо. ‘‘дуббалан̃хи упаниссайапаччайо на хотӣ’’ти ваккхама̄намеветам̣ пат̣т̣ха̄наван̣н̣ана̄йанти. ависесена̄ти саббапун̃н̃а̄бхисан̇кха̄рам̣ саха сан̇ган̣ха̄ти. два̄даса̄кусалачетана̄бхедоти еттха уддхаччасахагата̄ касма̄ гахита̄ти вича̄ретаббаметам̣. екасса вин̃н̃а̄н̣асса татхева паччайо пат̣исандхийам̣, но паваттети екассева паччайабха̄ванийамо пат̣исандхийам̣, но паватте. паватте хи саттаннампи паччайоти адхиппа̄йо. ‘‘татха̄ ка̄ма̄вачарадевалокепи анит̣т̣ха̄ рӯпа̄дайо наттхӣ’’ти ¶ вуттам̣, дева̄нам̣ пана пуббанимиттапа̄тубха̄вака̄ле мила̄тама̄ла̄дӣнам̣ анит̣т̣хата̄ катхам̣ на сийа̄.
свева двӣсу бхавесӯти еттха екӯнатим̣сачетана̄бхедампи читтасан̇кха̄рам̣ читтасан̇кха̄рабха̄вена екаттам̣ упанетва̄ ‘‘свева̄’’ти вуттам̣. тадекадесо пана ка̄ма̄вачарачиттасан̇кха̄рова терасаннам̣ наваннан̃ча паччайо дат̣т̣хаббо. екадесапаччайабха̄вена хи самуда̄йо вуттоти.
йаттха ча виттха̄раппака̄санам̣ катам̣, тато бхавато пат̣т̣ха̄йа мукхаматтаппака̄санам̣ ка̄тука̄мо а̄ха ‘‘а̄дито пат̣т̣ха̄йа̄’’ти. тена ‘‘двӣсу бхавесӯ’’тиа̄ди вуттам̣. татийаджджха̄набхӯмивасена̄ти етена екаттака̄йаекаттасан̃н̃ӣса̄ман̃н̃ена чатуттхаджджха̄набхӯми ча асан̃н̃а̄руппаваджджа̄ гахита̄ти ведитабба̄. йатха̄самбхаванти екавӣсатийа̄ ка̄ма̄вачарарӯпа̄вачаракусалавипа̄кесу чуддасаннам̣ пат̣исандхийам̣ паватте ча, саттаннам̣ паватте ева. айам̣ йатха̄самбхаво.
чатуннам̣ ¶ вин̃н̃а̄н̣а̄нанти бхава̄дайо апеккхитва̄ вуттам̣, чатӯсу антогадха̄нам̣ пана тин̣н̣ам̣ вин̃н̃а̄н̣а̄нам̣ тӣсу вин̃н̃а̄н̣ат̣т̣хитӣсу ча паччайабха̄во йоджетаббо, авин̃н̃а̄н̣аке сатта̄ва̄се сан̇кха̄рапаччайа̄ вин̃н̃а̄н̣е авиджджама̄непи тасса сан̇кха̄рахетукаттам̣ дассетум̣ ‘‘апича̄’’тиа̄дима̄ха. етасмин̃ча мукхаматтаппака̄сане пун̃н̃а̄бхисан̇кха̄ра̄дӣнам̣ дуггатиа̄дӣсу паваттийам̣ кусалавипа̄ка̄дивин̃н̃а̄н̣а̄нам̣ паччайабха̄во бхавесу вуттанайенева вин̃н̃а̄йатӣти на вуттоти ведитаббо.
вин̃н̃а̄н̣ападаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
на̄марӯпападаниддесаван̣н̣ана̄
228. суттанта̄бхидхаммесу на̄марӯпадесана̄висесо десана̄бхедо. тайо кхандха̄ти етам̣ йадипи па̄л̣ийам̣ наттхи, аттхато пана вуттамева хотӣти катва̄ вуттанти ведитаббам̣.
ан̣д̣аджа̄нан̃ча абха̄вака̄нанти йоджетаббам̣. сантатисӣса̄нӣти кала̄пасанта̄намӯла̄ни. йадипи вика̄рарӯпа̄ни пат̣исандхиккхан̣е на санти, лаккхан̣апариччхедарӯпа̄ни ¶ пана сантӣти та̄ни апариниппханна̄ни параматтхато вивадждженто а̄ха ‘‘рӯпарӯпато’’ти.
ка̄мабхаве пана йасма̄ сесаопапа̄тика̄нанти еттха кин̃ча̄пи ка̄мабхаве ‘‘опапа̄тика̄’’ти вутта̄ на санти, йена сесаггахан̣ам̣ са̄ттхакам̣ бхавеййа, ан̣д̣аджагаббхасеййакехи пана опапа̄тикасам̣седаджа̄ сеса̄ хонтӣти сесаггахан̣ам̣ катанти ведитаббам̣. атха ва̄ брахмака̄йика̄дикехи опапа̄тикехи вуттехи сесе сандха̄йа ‘‘сесаопапа̄тика̄на’’нти а̄ха. те пана арӯпинопи сантӣти ‘‘ка̄мабхаве’’ти вуттам̣, апарипун̣н̣а̄йатана̄нам̣ пана на̄марӯпам̣ йатха̄самбхавам̣ рӯпамиссакавин̃н̃а̄н̣аниддесе вуттанайена сакка̄ дхаммаган̣ана̄то вин̃н̃а̄тунти на вуттанти дат̣т̣хаббам̣.
авакам̣сато две ат̣т̣хака̄нева утучиттасамут̣т̣ха̄на̄ни хонтӣти сасаддака̄лам̣ сандха̄йа ‘‘уккам̣сато двиннам̣ навака̄на’’нти вуттам̣. пуббети кхандхавибхан̇гети ваданти. таттха хи ‘‘екекачиттаккхан̣е ¶ тиккхаттум̣ уппаджджама̄на’’нти вуттам̣. идхева ва̄ вуттам̣ сантатидвайа̄дикам̣ саттакапарийоса̄нам̣ сандха̄йа̄ха ‘‘пуббе вуттам̣ каммасамут̣т̣ха̄нам̣ саттативидха’’нти, там̣ пануппаджджама̄нам̣ екекачиттаккхан̣е тиккхаттум̣ уппаджджатӣти имина̄дхиппа̄йена вуттам̣ ‘‘екекачиттаккхан̣е тиккхаттум̣ уппаджджама̄на’’нти. чатуддиса̄ ваваттха̄пита̄ти ан̃н̃аман̃н̃асам̣сат̣т̣хасӣса̄ мӯлена чатӯсу диса̄су ваваттха̄пита̄ ан̃н̃аман̃н̃ам̣ а̄лин̇гетва̄ т̣хита̄ бхиннава̄ханика̄ вийа.
пан̃чавока̄рабхаве ча паваттийанти рӯпа̄джанакакаммаджам̣ пан̃чавин̃н̃а̄н̣аппаваттика̄лам̣ сахаджа̄тавин̃н̃а̄н̣апаччайан̃ча сандха̄йа̄ха. тада̄ хи тато на̄мамева хотӣти, каммавин̃н̃а̄н̣апаччайа̄ пана сада̄пи убхайам̣ хотӣти сакка̄ ваттум̣, паччха̄джа̄тавин̃н̃а̄н̣апаччайа̄ ча рӯпам̣ упаттхаддхам̣ хотӣти. асан̃н̃есӯтиа̄ди каммавин̃н̃а̄н̣апаччайам̣ сандха̄йа вуттам̣, пан̃чавока̄рабхаве ча паваттийанти бхаван̇га̄диджанакакаммато ан̃н̃ена рӯпуппаттика̄лам̣ ниродхасама̄паттика̄лам̣ бхаван̇га̄диуппаттика̄лато ан̃н̃ака̄лан̃ча сандха̄йа вуттанти йуттам̣. бхаван̇га̄диуппаттика̄ле хи там̣джанакенева каммуна̄ уппаджджама̄нам̣ рӯпам̣, со ча випа̄ко каммавин̃н̃а̄н̣апаччайо хотӣти сакка̄ ваттум̣. сахаджа̄тавин̃н̃а̄н̣апаччайа̄напеккхампи хи паваттийам̣ каммена паваттама̄нам̣ рӯпам̣ на̄ман̃ча на каммавин̃н̃а̄н̣а̄напеккхам̣ хотӣти. саббаттха̄ти пат̣исандхийам̣ паватте ча. сахаджа̄тавин̃н̃а̄н̣апаччайа̄ на̄марӯпам̣, каммавин̃н̃а̄н̣апаччайа̄ ча на̄марӯпан̃ча йатха̄самбхавам̣ йоджетаббам̣. на̄ман̃ча ¶ рӯпан̃ча на̄марӯпан̃ча на̄марӯпанти еттха на̄марӯпа-саддо аттано екадесена на̄ма-саддена на̄ма-саддасса сарӯпо, рӯпа-саддена ча рӯпа-саддасса, тасма̄ ‘‘сарӯпа̄нам̣ екасесо’’ти на̄марӯпа-саддасса т̣ха̄нам̣ итаресан̃ча на̄марӯпа-садда̄нам̣ адассанам̣ дат̣т̣хаббам̣.
випа̄като ан̃н̃ам̣ авипа̄кам̣. йато двидха̄ матам̣, тато йуттамева иданти йоджетаббам̣. кусала̄дичиттаккхан̣ети а̄ди-саддена акусалакирийачиттаккхан̣е вийа випа̄качиттаккхан̣епи випа̄ка̄джанакакаммасамут̣т̣ха̄нам̣ сан̇гахитанти ведитаббам̣. випа̄качиттаккхан̣е пана абхисан̇кха̄равин̃н̃а̄н̣апаччайа̄ пуббе вуттанайена убхайан̃ча упалаббхатӣти та̄дисавипа̄качиттаккхан̣аваджджанаттхам̣ ‘‘кусала̄дичиттаккхан̣е’’ти вуттам̣.
суттантикапарийа̄йена̄ти пат̣т̣ха̄не рӯпа̄нам̣ упаниссайапаччайасса авуттатта̄ вуттам̣, суттанте пана ‘‘йасмим̣ сати йам̣ хоти, асати ча на хоти, со тасса упаниссайо нида̄нам̣ хету пабхаво’’ти ¶ катва̄ ‘‘вин̃н̃а̄н̣ӯпанисам̣ на̄марӯпа’’нти рӯпасса ча вин̃н̃а̄н̣ӯпаниссайата̄ вутта̄. ванапаттхапарийа̄йе ча ванасан̣д̣ага̄манигаманагараджанападапуггалӯпаниссайо ирийа̄патхавиха̄ро, тато ча чӣвара̄дӣнам̣ джӣвитапариккха̄ра̄нам̣ касирена ча аппакасирена ча самуда̄гаманам̣ вуттам̣, на ча ванасан̣д̣а̄дайо а̄рамман̣ӯпаниссайа̄дибха̄вам̣ ирийа̄патха̄нам̣ чӣвара̄дисамуда̄гаманасса ча бхаджанти, тасма̄ вина̄ абха̄во ева ча суттантапарийа̄йато упаниссайабха̄во дат̣т̣хаббо. на̄масса абхисан̇кха̄равин̃н̃а̄н̣ам̣ камма̄рамман̣апат̣исандхиа̄дика̄ле а̄рамман̣апаччайова хотӣти ваттаббамева наттхӣти рӯпассева суттантикапарийа̄йато екадха̄ паччайабха̄во вутто. сасам̣сайасса хи рӯпасса там̣паччайо хотӣти вутте на̄масса хотӣти ваттаббамева наттхӣти.
паваттасса па̄кат̣атта̄ апа̄кат̣ам̣ пат̣исандхим̣ гахетва̄ пуччхати ‘‘катхам̣ панета’’нтиа̄дина̄. суттато на̄мам̣, йуттито рӯпам̣ вин̃н̃а̄н̣апаччайа̄ хотӣти джа̄нитаббам̣. йуттито са̄дхетва̄ суттена там̣ дал̣хам̣ каронто ‘‘каммасамут̣т̣ха̄нассапи хӣ’’тиа̄дима̄ха. читтасамут̣т̣ха̄нассева̄ти читтасамут̣т̣ха̄насса вийа. йасма̄ на̄марӯпамева паваттама̄нам̣ диссати, тасма̄ тадева вадантена ануттарам̣ дхаммачаккам̣ паваттитам̣. сун̃н̃ата̄пака̄санан̃хи дхаммачаккаппаваттананти адхиппа̄йо. на̄марӯпаматтата̄вачаненева ва̄ паваттийа̄ дуккхасаччаматтата̄ вутта̄, дуккхасаччаппака̄санена ча тасса самудайо, тасса ча ¶ ниродхо, ниродхага̄мӣ ча магго пака̄сито ева хоти. ахетукасса дуккхасса хетуниродха̄, анируджджханакасса ча абха̄ва̄, ниродхасса ча упа̄йена вина̄ анадхигантаббатта̄ти чатусаччаппака̄санам̣ дхаммачаккаппаваттанам̣ йоджетаббам̣.
на̄марӯпападаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
сал̣а̄йатанападаниддесаван̣н̣ана̄
229. нийаматоти ча идам̣ чатуннам̣ бхӯта̄нам̣, чханнам̣ ваттхӯнам̣, джӣвитасса ча йатха̄самбхавам̣ сахаджа̄таниссайапуреджа̄таиндрийа̄дина̄ екантена сал̣а̄йатанасса паваттама̄насса паччайабха̄вам̣ сандха̄йа вуттам̣. рӯпа̄йатана̄дӣнам̣ пана сахаджа̄таниссайа̄нупа̄ланабха̄во наттхӣти аггахан̣ам̣ ведитаббам̣. а̄рамман̣а̄рамман̣апуреджа̄та̄дибха̄во ¶ ча тесам̣ на сантатипарийа̄панна̄намева, на ча чаккха̄дӣнам̣ вийа екаппака̄ренева̄ти анийамато паччайабха̄во. нийамато…пе… джӣвитиндрийанти еванти еттха евам̣-саддена ва̄ рӯпа̄йатана̄дӣнампи сан̇гахо ведитаббо. чхат̣т̣ха̄йатанан̃ча сал̣а̄йатанан̃ча сал̣а̄йатананти еттха йадипи чхат̣т̣ха̄йатанасал̣а̄йатана-садда̄нам̣ саддато сарӯпата̄ наттхи, аттхато пана сал̣а̄йатанекадесова чхат̣т̣ха̄йатананти екадесасарӯпата̄ аттхӣти екадесасарӯпекасесо катоти ведитаббо. аттхатопи хи сарӯпа̄нам̣ екадесасарӯпекасесам̣ иччханти ‘‘ван̇ко ча кут̣ило ча кут̣ила̄’’ти, тасма̄ аттхато екадесасарӯпа̄нан̃ча екасесена бхавитаббанти.
атха ва̄ чхат̣т̣ха̄йатанан̃ча мана̄йатанан̃ча чхат̣т̣ха̄йатананти ва̄, мана̄йатананти ва̄, чхат̣т̣ха̄йатанан̃ча чхат̣т̣ха̄йатанан̃ча чхат̣т̣ха̄йатананти ва̄, мана̄йатанан̃ча мана̄йатанан̃ча мана̄йатананти ва̄ екасесам̣ катва̄ чаккха̄дӣхи саха ‘‘сал̣а̄йатана’’нти вуттанти тамева екасесам̣ на̄маматтапаччайасса, на̄марӯпапаччайасса ча мана̄йатанасса васена катам̣ аттхато дассенто а̄ха ‘‘чхат̣т̣ха̄йатанан̃ча сал̣а̄йатанан̃ча сал̣а̄йатананти евам̣ катекасесасса̄’’ти. йатха̄вуттопи хи екасесо аттхато чхат̣т̣ха̄йатанан̃ча сал̣а̄йатанан̃ча̄ти евам̣ като на̄ма хотӣти. саббаттха ча екасесе кате екавачананиддесо ¶ катекасеса̄нам̣ сал̣а̄йатана̄дисаддавачанӣйата̄са̄ман̃н̃авасена катоти дат̣т̣хаббо. абйа̄катава̄ре ваккхатӣти кин̃ча̄пи акусалава̄ре кусалава̄ре ча ‘‘на̄мапаччайа̄ чхат̣т̣ха̄йатана’’нти вуттам̣, суттантабха̄джанӣйе пана випа̄качхат̣т̣ха̄йатанамева гахитанти адхиппа̄йена абйа̄катава̄рамева са̄дхакабха̄вена уда̄хат̣анти дат̣т̣хаббам̣. паччайанайе пана ‘‘чхат̣т̣ха̄ хоти там̣ авакам̣сато’’тиа̄дина̄ авипа̄кассапи паччайо уддхат̣о, со ниравасесам̣ ваттука̄мата̄йа уддхат̣оти ведитаббо. идха сан̇гахитанти идха екасесанайена сан̇гахитам̣, таттха абйа̄катава̄ре локийавипа̄кабха̄джанӣйе вибхаттанти ведитаббанти адхиппа̄йо.
неййанти н̃еййам̣. уккам̣са̄вакам̣соти еттха саттадха̄ паччайабха̄вато уккам̣со ат̣т̣хадха̄ паччайабха̄во, тато пана навадха̄ тато ва̄ дасадха̄ти айам̣ уккам̣со, авакам̣со пана дасадха̄ паччайабха̄вато навадха̄ паччайабха̄во, тато ат̣т̣хадха̄, тато саттадха̄ти евам̣ ведитаббо, на пана саттадха̄ паччайабха̄вато ева двепи уккам̣са̄вакам̣са̄ йоджетабба̄ тато авакам̣са̄бха̄ватоти.
хадайаваттхуно саха̄йам̣ хутва̄ти етена арӯпе вийа асаха̄йам̣ на̄мам̣ на хоти, хадайаваттху ча ¶ на̄мена саха чхат̣т̣ха̄йатанасса паччайо хотӣти еттакамева дассети, на пана йатха̄ хадайаваттху паччайо хоти, татха̄ на̄мампӣти айаматтхо адхиппето. ваттху хи виппайуттапаччайо хоти, на на̄мам̣, на̄ман̃ча випа̄кахета̄дипаччайо хоти, на ваттхӯти. паватте арӯпадхамма̄ каммаджарӯпасса т̣хитиппаттассева паччайа̄ хонти, на уппаджджама̄насса̄ти виппайуттааттхиавигата̄ ча паччха̄джа̄тавиппайутта̄дайо ева чаккха̄дӣнам̣ йоджетабба̄.
авасесамана̄йатанасса̄ти еттха ‘‘пан̃чаккхандхабхаве пана̄’’ти етасса ануваттама̄натта̄ пан̃чавока̄рабхаве ева паваттама̄нам̣ пан̃чавин̃н̃а̄н̣ехи авасесамана̄йатанам̣ вуттанти дат̣т̣хаббам̣. на̄марӯпасса сахаджа̄та̄диса̄дха̄ран̣апаччайабха̄во сампайутта̄диаса̄дха̄ран̣апаччайабха̄во ча йатха̄самбхавам̣ йоджетаббо.
сал̣а̄йатанападаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
пхассападаниддесаван̣н̣ана̄
230. ‘‘чхат̣т̣ха̄йатанапаччайа̄ ¶ пхассо’’ти абхидхаммабха̄джанӣйапа̄л̣и а̄руппам̣ сандха̄йа вутта̄ти ‘‘чхат̣т̣ха̄йатанапаччайа̄ пхассоти па̄л̣иануса̄рато’’ти а̄ха. аджджхаттанти сасантатипарийа̄паннамева ган̣ха̄ти. тан̃хи сасантатипарийа̄паннакамманиббаттам̣ та̄дисасса пхассасса паччайо хоти, рӯпа̄дӣни пана бахиддха̄ анупа̄динна̄ни ча пхассасса а̄рамман̣ам̣ хонти, на та̄ни чаккха̄дӣни вийа сасантатипарийа̄паннакаммакилесанимиттапаваттибха̄вена пхассасса паччайоти пат̣хама̄чарийава̄де на гахита̄ни, дутийа̄чарийава̄де пана йатха̄ татха̄ ва̄ паччайабха̄ве сати на сакка̄ ваджджетунти гахита̄нӣти.
йади сабба̄йатанехи еко пхассо самбхавеййа, ‘‘сал̣а̄йатанапаччайа̄ пхассо’’ти екасса вачанам̣ йуджджеййа. атха̄пи екамха̄ а̄йатана̄ саббе пхасса̄ самбхавеййум̣, татха̄пи сабба̄йатанехи саббапхассасамбхавато а̄йатанабхедена пхассабхедо наттхӣти тадабхедавасена екасса вачанам̣ йуджджеййа, татха̄ пана асамбхавато на йуттанти чодети ‘‘на сабба̄йатанехӣ’’тиа̄дина̄. ан̃н̃ассапи ва̄ асамбхавантасса ¶ видха̄насса бодханаттхамева ‘‘на̄пи екамха̄ а̄йатана̄ саббе пхасса̄’’ти вуттам̣, ‘‘на сабба̄йатанехи еко пхассо самбхотӣ’’ти идамева пана екапхассавачанасса айуттадӣпакам̣ ка̄ран̣анти ведитаббам̣. нидассанавасена ва̄ етам̣ вуттам̣, на̄пи екамха̄ а̄йатана̄ саббе пхасса̄ самбхонти, евам̣ на сабба̄йатанехи еко пхассо самбхоти, тасма̄ екасса вачанам̣ айуттанти. париха̄рам̣ пана анека̄йатанехи екапхассасса самбхаватоти дассенто ‘‘татридам̣ виссаджджана’’нтиа̄дима̄ха. екопи анека̄йатанаппабхаво екопанека̄йатанаппабхаво. чхадха̄паччайатте пан̃чавибха̄вайети евам̣ сесесупи йоджана̄. татха̄ ча̄ти паччуппанна̄ни рӯпа̄дӣни паччуппаннан̃ча дхамма̄йатанапарийа̄паннам̣ рӯпарӯпам̣ сандха̄йа вуттам̣. а̄рамман̣апаччайаматтена̄ти там̣ саббам̣ апаччуппаннам̣ ан̃н̃ан̃ча дхамма̄йатанам̣ сандха̄йа вуттам̣.
пхассападаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
ведана̄паданиддесаван̣н̣ана̄
231. ‘‘сеса̄на’’нти ¶ еттха сампат̣иччханасса чаккхусампхасса̄дайо пан̃ча йадипи анантара̄дӣхипи паччайа̄ хонти, анантара̄дӣнам̣ пана упаниссайе антогадхатта̄ сантӣран̣атада̄рамман̣а̄нан̃ча са̄дха̄ран̣асса тасса васена ‘‘екадха̄’’ти вуттам̣.
тебхӯмакавипа̄каведана̄нампи сахаджа̄таманосампхассасан̇кха̄то со пхассо ат̣т̣хадха̄ паччайо хотӣти йоджетаббам̣. паччайам̣ анупа̄диннампи кечи иччхантӣти ‘‘йа̄ пана̄’’тиа̄дина̄ манодва̄ра̄ваджджанапхассасса паччайабха̄во вутто, тан̃ча мукхаматтадассанаттхам̣ дат̣т̣хаббам̣. етена найена саббасса анантарасса ана̄нантарасса ча пхассасса тасса̄ тасса̄ випа̄каведана̄йа упаниссайата̄ йоджетабба̄ти.
ведана̄паданиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
тан̣ха̄паданиддесаван̣н̣ана̄
232. маматтена̄ти ¶ сампийа̄йама̄нена, асса̄данатан̣ха̄йа̄ти вуттам̣ хоти. таттха путто вийа ведана̄ дат̣т̣хабба̄, кхӣра̄дайо вийа ведана̄йа паччайабхӯта̄ рӯпа̄дайо, кхӣра̄дида̄йика̄ дха̄ти вийа рӯпа̄дичхал̣а̄рамман̣ада̄йака̄ читтака̄ра̄дайо чха. таттха веджджо раса̄йаноджа̄васена тадупаттхамбхитаджӣвитавасена ча дхамма̄рамман̣асса да̄йакоти дат̣т̣хаббо. а̄рамман̣апаччайо уппаджджама̄насса а̄рамман̣аматтамева хоти, на упаниссайо вийа уппа̄дакоти уппа̄дакасса упаниссайассева васена ‘‘екадха̄ва̄’’ти вуттам̣. упаниссайена ва̄ а̄рамман̣ӯпаниссайо сан̇гахито, тена ча а̄рамман̣абха̄вена там̣сабха̄во ан̃н̃опи а̄рамман̣абха̄во дӣпито хотӣти упаниссайавасенева паччайабха̄во вуттоти ведитаббо.
йасма̄ ва̄тиа̄дина̄ на кевалам̣ випа̄касукхаведана̄ ева, тиссопи пана ведана̄ випа̄ка̄ висесена тан̣ха̄йа упаниссайапаччайо, ависесена итара̄ ча̄ти дассети. упеккха̄ пана сантатта̄, сукхамиччева бха̄сита̄ти тасма̄ са̄пи бхиййо иччханавасена тан̣ха̄йа упаниссайоти адхиппа̄йо ¶ . упеккха̄ пана акусалавипа̄кабхӯта̄ анит̣т̣хатта̄ дуккхе авародхетабба̄, итара̄ ит̣т̣хатта̄ сукхети са̄ дуккхам̣ вийа сукхам̣ вийа ча упаниссайо хотӣти сакка̄ ваттунти. ‘‘ведана̄паччайа̄ тан̣ха̄’’ти вачанена саббасса ведана̄вато паччайасса аттхита̄йа тан̣хуппаттиппасан̇ге там̣нива̄ран̣аттхама̄ха ‘‘ведана̄паччайа̄ ча̄пӣ’’тиа̄ди.
нану ‘‘анусайасаха̄йа̄ ведана̄ тан̣ха̄йа паччайо хотӣ’’ти вачанасса абха̄ва̄ атиппасан̇ганиваттанам̣ на сакка̄ ка̄тунти? на, ват̣т̣акатха̄йа паваттатта̄. ват̣т̣асса хи анусайавирахе абха̄вато анусайасахита̄йева паччайоти аттхато вуттаметам̣ хотӣти. атха ва̄ ‘‘авиджджа̄паччайа̄’’ти ануваттама̄натта̄ анусайасахита̄ва паччайоти вин̃н̃а̄йати. ‘‘ведана̄паччайа̄ тан̣ха̄’’ти ча еттха ведана̄паччайа̄ ева тан̣ха̄, на ведана̄йа вина̄ти айам̣ нийамо вин̃н̃а̄йати, на ведана̄паччайа̄ тан̣ха̄ хоти ева̄ти, тасма̄ атиппасан̇го наттхи ева̄ти.
вусӣматоти вуситавато, вуситабрахмачарийава̄сасса̄ти аттхо. вуссатӣти ва̄ ‘‘вусӣ’’ти магго ¶ вуччати, со етасса вуттхо аттхӣти вусӣма̄. аггапхалам̣ ва̄ паринит̣т̣хитава̄сатта̄ ‘‘вусӣ’’ти вуччати, там̣ етасса аттхӣти вусӣма̄.
тан̣ха̄паданиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
упа̄да̄нападаниддесаван̣н̣ана̄
233. сассато атта̄ти идам̣ пуримадит̣т̣хим̣ упа̄дийама̄нам̣ уттарадит̣т̣хим̣ нидассетум̣ вуттам̣. йатха̄ хи еса̄ дит̣т̣хи дал̣хӣкаран̣авасена пуримам̣ уттара̄ упа̄дийати, евам̣ ‘‘наттхи динна’’нтиа̄дика̄пӣти. аттаггахан̣ам̣ пана аттава̄дупа̄да̄нанти на идам̣ дит̣т̣хупа̄да̄надассананти дат̣т̣хаббам̣. локо ча̄ти ва̄ аттаггахан̣авинимуттам̣ гахан̣ам̣ дит̣т̣хупа̄да̄набхӯтам̣ идха пуримадит̣т̣хиуттарадит̣т̣хивачанехи вуттанти ведитаббам̣. ‘‘дхаммасан̇кхепавиттха̄ре пана сан̇кхепато тан̣ха̄дал̣хаттам̣, сан̇кхепато дит̣т̣химаттамева, виттха̄рато пана̄’’ти евам̣ дхаммасан̇кхепавиттха̄рато сан̇кхепам̣ виттха̄ран̃ча ниддха̄ретӣти. дхаммасан̇кхепавиттха̄рети ниддха̄ран̣е бхуммам̣ дат̣т̣хаббам̣.
пакатиан̣уа̄дӣнам̣ ¶ сассатага̄хапуббан̇гамо, сарӣрасса уччхедагга̄хапуббан̇гамо ча тесам̣ са̄мибхӯто кочи сассато уччхиджджама̄но ва̄ атта̄ аттхӣти аттагга̄хо када̄чи хотӣти ‘‘йебхуййена̄’’ти вуттам̣. йебхуййена пат̣хамам̣ аттава̄дупа̄да̄нантиа̄дина̄ ва̄ самбандхо.
йадипи бхавара̄гаджаванавӣтхи саббапат̣хамам̣ паваттати гахитаппат̣исандхикасса бхаваникантийа̄ паваттитаббатта̄, со пана бхавара̄го тан̣ха̄дал̣хаттам̣ на хотӣти ман̃н̃ама̄но на ка̄мупа̄да̄насса пат̣хамуппаттима̄ха. тан̣ха̄ ка̄мупа̄да̄нанти пана вибха̄гасса акаран̣е сабба̄пи тан̣ха̄ ка̄мупа̄да̄нанти, каран̣епи ка̄мара̄гато ан̃н̃а̄пи тан̣ха̄ дал̣хабха̄вам̣ патта̄ ка̄мупа̄да̄нанти тасса арахаттамаггаваджджхата̄ вутта̄.
уппаттит̣т̣ха̄набхӯта̄ читтуппа̄да̄ висайо. пан̃чупа̄да̄наккхандха̄ а̄лайо, таттха раматӣти а̄лайара̄ма̄ ¶ , паджа̄. тенева са̄ а̄лайара̄мата̄ ча сакасанта̄не парасанта̄не ча па̄кат̣а̄ хотӣти. упаниссайавачанена а̄рамман̣а̄нантарапакатӯпаниссайа̄ вутта̄ти анантарапаччайа̄дӣнампи сан̇гахо като хоти.
упа̄да̄нападаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
бхавападаниддесаван̣н̣ана̄
234. пхалавоха̄рена каммабхаво бхавоти вуттоти упапаттибхаваниббачанамева двайассапи са̄дха̄ран̣ам̣ катва̄ ваданто а̄ха ‘‘бхаватӣти бхаво’’ти. бхавам̣ гаччхатӣти ниппха̄данапхалавасена аттано паваттика̄ле бхава̄бхимукхам̣ хутва̄ паваттатӣти аттхо, ниббаттанамева ва̄ еттха гаманам̣ адхиппетам̣.
сан̃н̃а̄ватам̣ бхаво сан̃н̃а̄бхавоти еттха ванту-саддасса лопо дат̣т̣хаббо, тасса ва̄ аттхе ака̄рам̣ катва̄ ‘‘сан̃н̃абхаво’’типи па̄т̣хо. вокирӣйати паса̄рӣйати виттха̄рӣйатӣти вока̄ро, вокиран̣ам̣ ва̄ вока̄ро, со екасмим̣ паваттатта̄ еко вока̄роти вутто, падесапасат̣уппаттӣти аттхо.
четана̄сампайутта̄ ¶ ва̄…пе… сан̇гахита̄ти а̄чайага̄мита̄йа каммасан̇кха̄татам̣ дассетва̄ каммабхаве сан̇гахитабха̄вам̣ парийа̄йена вадати, ниппарийа̄йена пана четана̄ва каммабхаво. вуттан̃хи ‘‘каммабхаво тӣхи кхандхехи екена̄йатанена ека̄йа дха̄туйа̄ сампайутто, екена кхандхена екена̄йатанена ека̄йа дха̄туйа̄ кехичи сампайутто’’ти (дха̄ту. 244). упапаттибхаво тӣхипи тикехи вутта̄ упапаттиккхандха̄ва. йатха̄ха ‘‘упапаттибхаво ка̄мабхаво сан̃н̃а̄бхаво пан̃чавока̄рабхаво пан̃чахи кхандхехи ека̄дасаха̄йатанехи саттарасахи дха̄тӯхи сан̇гахито’’тиа̄ди (дха̄ту. 67). йади хи анупа̄диннака̄нампи гахан̣ам̣ сийа̄, ‘‘два̄дасаха̄йатанехи ат̣т̣ха̄расахи дха̄тӯхӣ’’ти ваттаббам̣ сийа̄ти.
сан̇кха̄рабхава̄нам̣ дхаммабхедато на сан̇кха̄ра̄ ева пуна вутта̄ти ‘‘са̄ттхакамевидам̣ пунавачана’’нти етам̣ на ¶ йуттанти че? на, бхавекадесабха̄вена сан̇кха̄ра̄нам̣ бхавоти пуна вуттатта̄. парена ва̄ дхаммависесам̣ аган̣етва̄ пунавачанам̣ чодитанти чодака̄бхила̄савасена ‘‘са̄ттхакамевидам̣ пунавачана’’нти вуттам̣.
ка̄мабхава̄диниббаттанакасса каммасса ка̄мабхава̄дибха̄во пхалавоха̄рена ат̣т̣хакатха̄йам̣ вутто. антогадхе висум̣ аган̣етва̄ аббхантарагате ева катва̄ ка̄мабхава̄дике каммупапаттибхававасена дугун̣е катва̄ а̄ха ‘‘чха бхава̄’’ти.
ависесена̄ти упа̄да̄набхедам̣ акатва̄ти аттхо. упа̄да̄набхеда̄каран̣енева ча два̄дасаппабхедасса сан̇гахавасена сан̇гахато ‘‘чха бхава̄’’ти вуттам̣.
госӣлена куккурасӣлена ча саматтена сама̄диннена гуннам̣ куккура̄нан̃ча сахабйата̄ вутта̄ти сӣлаббатупа̄да̄навато джха̄набха̄вана̄ на иджджхатӣти ман̃н̃ама̄на̄ тена рӯпа̄рӯпабхава̄ на хонтӣти кечи ваданти, ваккхама̄нена пана пака̄рена паччайабха̄вато ‘‘там̣ на гахетабба’’нти а̄ха. асуддхимагге ча суддхимаггапара̄масанам̣ сӣлаббатупа̄да̄нанти суддхимаггапара̄масанена рӯпа̄рӯпа̄вачараджджха̄на̄нам̣ ниббаттанам̣ на йуджджатӣти. пура̄н̣абха̄ратасӣта̄харан̣апасубандхавидхиа̄дисаванам̣ асаддхаммасаванам̣. а̄ди-саддена асаппурисӯпаниссайам̣ пуббе ¶ ча акатапун̃н̃атам̣ аттамиччха̄пан̣идхитан̃ча сан̇ган̣ха̄ти. тадантогадха̄ ева̄ти тасмим̣ дуччаританиббатте сучаританиббатте ча ка̄мабхаве антогадха̄ ева̄ти аттхо.
антогадха̄ти ча сан̃н̃а̄бхавапан̃чавока̄рабхава̄нам̣ екадесена антогадхатта̄ вуттам̣. на хи те ниравасеса̄ ка̄мабхаве антогадха̄ти. саппабхедасса̄ти сугатидуггатиманусса̄диппабхедавато. камена ча аватва̄ сӣлаббатупа̄да̄насса анте бхавапаччайабха̄вавачанам̣ аттава̄дупа̄да̄нам̣ вийа абхин̣хам̣ асамуда̄чаран̣ато аттава̄дупа̄да̄нанимиттатта̄ ча.
хетупаччайаппабхедехӣти еттха маггапаччайо ча ваттаббо. дит̣т̣хупа̄да̄на̄дӣни хи маггапаччайа̄ хонтӣти.
бхавападаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
джа̄тиджара̄маран̣а̄дипаданиддесаван̣н̣ана̄
235. упапаттибхавуппаттийева ¶ джа̄тӣти а̄ха ‘‘на упапаттибхаво’’ти. джа̄йама̄насса пана джа̄ти джа̄тӣти упапаттибхавопи асати абха̄ва̄ джа̄тийа̄ паччайоти сакка̄ ваттум̣. джа̄йама̄нарӯпападат̣т̣ха̄ната̄пи хи рӯпаджа̄тийа̄ вутта̄ ‘‘упачитарӯпападат̣т̣ха̄но (дха. са. ат̣т̣ха. 641) упачайо, ануппабандхарӯпападат̣т̣ха̄на̄ сантатӣ’’ти.
кхандха̄нам̣ джа̄та̄нам̣ ун̃н̃а̄тата̄нун̃н̃а̄тата̄ча хӣнапан̣ӣтата̄. а̄ди-саддена суван̣н̣адуббан̣н̣а̄дивисесам̣ сан̇ган̣ха̄ти. аджджхаттасанта̄нагатато ан̃н̃асса висесака̄ракасса ка̄ран̣асса абха̄ва̄ ‘‘аджджхаттасанта̄не’’ти а̄ха.
тена тена̄ти н̃а̄тибйасана̄дина̄ джара̄маран̣ато ан̃н̃ена дуккхадхаммена. упаниссайакот̣ийа̄ти упаниссайам̣сена, упаниссайалесена̄ти аттхо. йо хи пат̣т̣ха̄не ана̄гато сати бха̄ва̄ асати ча абха̄ва̄ суттантикапарийа̄йена упаниссайо, со ‘‘упаниссайакот̣ӣ’’ти вуччати.
джа̄тиджара̄маран̣а̄дипаданиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
бхавачаккакатха̄ван̣н̣ана̄
242. самитанти ¶ сан̇гатам̣, аббоччхиннанти аттхо. ка̄майа̄насса̄ти ка̄майама̄насса, ка̄мо йа̄нам̣ етасса̄ти ва̄ ка̄майа̄но, тасса ка̄майа̄насса. руппатӣти сокена руппати.
парийут̣т̣ха̄ната̄йа тит̣т̣ханасӣло парийут̣т̣ха̄нат̣т̣ха̄йӣ. ‘‘парийут̣т̣хат̣т̣ха̄йино’’ти ва̄ па̄т̣хо, таттха парийут̣т̣ха̄тӣти парийут̣т̣хам̣, дит̣т̣хипарийут̣т̣хам̣, тена тит̣т̣хатӣти парийут̣т̣хат̣т̣ха̄йӣти аттхо дат̣т̣хаббо. пан̃ча пуббанимитта̄нӣти ‘‘ма̄ла̄ мила̄йанти, ваттха̄ни килиссанти, каччхехи седа̄ муччанти, ка̄йе веван̣н̣ийам̣ оккамати, дево дева̄сане на̄бхираматӣ’’ти (итиву. 83) вутта̄ни пан̃ча маран̣апуббанимитта̄нӣти аттхо. та̄ни хи дисва̄ камманиббаттаккхандхасан̇кха̄те упапаттибхаве бхавачхандабалена ¶ дева̄нам̣ балавасоко уппаджджатӣти. ба̄лоти авидва̄. тена авиджджа̄йа ка̄ран̣абха̄вам̣ дассети. тивидханти тасса̄руппакатха̄саванакаммака̄ран̣а̄дассанамаран̣ака̄лакаммопат̣т̣ха̄нанида̄нам̣ сока̄дидуккхам̣. а̄саве са̄дхентӣти а̄саве гаменти бодхентӣти аттхо.
евам̣ сатӣти авидита̄дита̄йа ана̄дибха̄ве сати. а̄диматтакатханантиа̄ди етасса аттхӣти а̄димам̣, бхавачаккам̣. тасса бха̄во а̄диматтам̣, тасса катханам̣ а̄диматтакатханам̣. висесаниваттиаттхо ва̄ матта-саддо, сати ана̄дибха̄ве авиджджа̄ а̄димхи маджджхе парийоса̄не ча саббаттха сийа̄ти а̄диматта̄йа авиджджа̄йа катханам̣ вируджджхатӣти аттхо. авиджджа̄ггахан̣ена̄ти авиджджа̄йа уппа̄данена катханена, аппаха̄нена ва̄, аттано санта̄не саннихитабха̄вакаран̣ена̄ти аттхо. камма̄дӣнӣти каммавипа̄кават̣т̣а̄ни. ват̣т̣ака̄ран̣абха̄вена падха̄натта̄ ‘‘падха̄надхаммо’’ти авиджджа̄ катхита̄. вадатӣти вадо. ведети, ведийатӣти ва̄ ведеййо, сукха̄дим̣ анубхавати, саббависайе ва̄ джа̄на̄ти, ‘‘сукхито’’тиа̄дина̄ аттана̄ парехи ча джа̄на̄ти н̃а̄йати ча̄ти аттхо. брахма̄дина̄ ва̄ аттана̄ ва̄ти ва̄-саддо ча-саддаттхо. тена̄ха ‘‘ка̄ракаведакарахита’’нти ча-саддаттхасама̄сам̣.
два̄дасавидхасун̃н̃ата̄сун̃н̃анти авиджджа̄дӣнам̣ два̄дасавидха̄нам̣ сун̃н̃ата̄йа сун̃н̃ам̣, чатуббидхампи ва̄ сун̃н̃атам̣ екам̣ катва̄ два̄дасан̇гата̄йа два̄дасавидха̄ти та̄йа два̄дасавидха̄йа сун̃н̃ата̄йа сун̃н̃анти аттхо.
пуббанта̄харан̣атоти ¶ пуббантато паччуппаннавипа̄касса а̄харан̣ато париччхиннаведана̄васа̄нам̣ етам̣ бхавачакканти аттхо. бхавачаккекадесопи хи бхавачакканти вуччати. ведана̄ ва̄ тан̣ха̄саха̄йа̄йа авиджджа̄йа паччайо хотӣти ведана̄то авиджджа̄, тато сан̇кха̄ра̄ти самбаджджханато ведана̄васа̄нам̣ бхавачакканти йуттаметам̣, евам̣ тан̣ха̄мӯлаке ча йоджетаббам̣. двиннампи хи ан̃н̃аман̃н̃ам̣ ануппавесо хотӣти. авиджджа̄ дхаммасабха̄вам̣ пат̣иччха̄детва̄ випарӣта̄бхинивесам̣ каронтӣ дит̣т̣хичарите сам̣са̄ре найати, тесам̣ ва̄ сам̣са̄рам̣ сан̇кха̄ра̄дипаваттим̣ найати паваттетӣти ‘‘сам̣са̄рана̄йика̄’’ти вутта̄. пхалуппаттийа̄ти каттуниддесо. вин̃н̃а̄н̣а̄дипаччуппаннапхалуппатти хи идха дит̣т̣ха̄, адит̣т̣ха̄нан̃ча пуримабхаве аттано хетӯнам̣ авиджджа̄сан̇кха̄ра̄нам̣ пхалам̣ аджанетва̄ анупаччхиджджанам̣ пака̄сети. атха ва̄ пуримабхавачаккам̣ дутийена самбандхам̣ вуттанти ведана̄сан̇кха̄тасса пхаласса уппаттийа̄ тан̣ха̄дӣнам̣ хетӯнам̣ анупаччхедам̣ пака̄сети, тасма̄ пхалуппаттийа̄ ка̄ран̣абхӯта̄йа пат̣хамасса бхавачаккасса хетӯнам̣ анупаччхедаппака̄санатоти аттхо. сан̇кха̄ра̄дӣнамева ва̄ пхала̄нам̣ уппаттийа̄ ¶ авиджджа̄дӣнам̣ хетӯнам̣ пхалам̣ аджанетва̄ анупаччхедамева, вин̃н̃а̄н̣а̄дихетӯнам̣ ва̄ сан̇кха̄ра̄дӣнам̣ анубандханамева пака̄сети пат̣хамам̣ бхавачаккам̣, на дутийам̣ вийа парийоса̄нампӣти ‘‘пхалуппаттийа̄ хетӯнам̣ анупаччхедаппака̄санато’’ти вуттам̣. ‘‘вин̃н̃а̄н̣апаччайа̄ на̄марӯпа’’нти еттха апарипун̣н̣а̄йатанакалаларӯпам̣ ватва̄ тато уддхам̣ ‘‘на̄марӯпапаччайа̄ сал̣а̄йатана’’нти сал̣а̄йатанаппаватти вутта̄ти а̄ха ‘‘анупуббапаваттидӣпанато’’ти. ‘‘бхавапаччайа̄ джа̄тӣ’’ти еттха на а̄йатана̄нам̣ камена уппатти вутта̄ти а̄ха ‘‘сахуппаттидӣпанато’’ти.
хетуа̄дипуббака̄ тайо сандхӣ етасса̄ти хетупхалахетупуббакатисандхи, бхавачаккам̣. хетупхалахетупхалавасена чатуппабхедо ан̇га̄нам̣ сан̇гахо етасса̄ти чатубхедасан̇гахам̣. сарӯпато авутта̄пи тасмим̣ тасмим̣ сан̇гахе а̄кирӣйанти авиджджа̄сан̇кха̄ра̄диггахан̣ехи пака̄сӣйантӣти а̄ка̄ра̄, атӣтахетуа̄дӣнам̣ ва̄ пака̄ра̄ а̄ка̄ра̄. килесакаммавипа̄ка̄ випа̄какилесакаммехи самбандха̄ хутва̄ пунаппунам̣ париваттантӣти тесу ват̣т̣ана̄мам̣ а̄ропетва̄ ‘‘тиват̣т̣а’’нти вуттам̣, ват̣т̣екадесатта̄ ва̄ ‘‘ват̣т̣а̄нӣ’’ти вутта̄ни.
сандхӣнам̣ а̄дипарийоса̄нававаттхита̄ти сандхӣнам̣ пубба̄парававаттхита̄ти аттхо.
‘‘йа̄ ¶ ка̄чи ва̄ пана четана̄ бхаво, четана̄сампайутта̄ а̄йӯханасан̇кха̄ра̄’’ти идам̣ имисса̄ дхаммат̣т̣хитин̃а̄н̣абха̄джанӣйе вутта̄йа пат̣исамбхида̄па̄л̣ийа̄ (пат̣и. ма. 1.47) васена вуттам̣. еттха хи ‘‘четана̄ бхаво’’ти а̄гата̄ти. бхаваниддесе пана ‘‘са̄ттхато’’ти еттха ‘‘четана̄ва сан̇кха̄ра̄, бхаво пана четана̄сампайутта̄пӣ’’ти вибхан̇гапа̄л̣ийа̄ васена дасситам̣. ‘‘таттха катамо пун̃н̃а̄бхисан̇кха̄ро? кусала̄ четана̄ ка̄ма̄вачара̄’’тиа̄дина̄ хи сан̇кха̄ра̄нам̣ четана̄бха̄во вибхан̇гапа̄л̣ийам̣ (вибха. 226) вуттоти. таттха пат̣исамбхида̄па̄л̣ийам̣ ‘‘четана̄сампайутта̄ випа̄кадхамматта̄ савипа̄кена а̄йӯханасан̇кха̄тена сан̇кхата̄бхисан̇кхаран̣акиччена сан̇кха̄ра̄’’ти вутта̄. вибхан̇гапа̄л̣ийам̣ (вибха. 234) ‘‘саббампи бхавага̄микаммам̣ каммабхаво’’ти бхавасса паччайабха̄вена бхавага̄мибха̄вато каммасам̣сат̣т̣хасаха̄йата̄йа каммабха̄вато ча упапаттибхавам̣ бха̄вентӣти бхавоти вутта̄, упапаттибхавабха̄ванакиччам̣ пана четана̄йа са̄тисайанти пат̣исамбхида̄па̄л̣ийам̣ четана̄ ‘‘бхаво’’ти вутта̄, бхава̄бхисан̇кхаран̣акиччам̣ четана̄йа са̄тисайанти вибхан̇гапа̄л̣ийам̣ ‘‘кусала̄ четана̄’’тиа̄дина̄ четана̄ ‘‘сан̇кха̄ра̄’’ти вутта̄, тасма̄ тена тена парийа̄йена убхайам̣ убхайаттха ваттум̣ йуттанти наттхеттха виродхо ¶ . гахан̣анти ка̄мупа̄да̄нам̣ киччена̄ха. пара̄масананти итара̄ни. а̄йӯхана̄васа̄нети тӣсупи аттхавикаппесу вуттасса а̄йӯханасса аваса̄не.
двӣсу аттхавикаппесу вутте а̄йӯханасан̇кха̄ре ‘‘тасса пуббабха̄га̄’’ти а̄ха, татийе вутте ‘‘там̣сампайутта̄’’ти. дахарасса читтаппаватти бхаван̇габахула̄ йебхуййена бхавантараджанакакамма̄йӯханасаматтха̄ на хотӣти ‘‘идха парипаккатта̄ а̄йатана̄на’’нти вуттам̣. каммакаран̣ака̄ле саммохоти етена каммасса паччайабхӯтам̣ саммохам̣ дассети, на каммасампайуттамева.
камма̄нева випа̄кам̣ самбхаранти вад̣д̣хентӣти каммасамбха̄ра̄, каммам̣ ва̄ сан̇кха̄рабхава̄, тадупака̄рака̄ни авиджджа̄тан̣хупа̄да̄на̄ни каммасамбха̄ра̄, пат̣исандхида̄йако ва̄ бхаво каммам̣, тадупака̄рака̄ йатха̄вуттаа̄йӯханасан̇кха̄ра̄ авиджджа̄дайо ча каммасамбха̄ра̄ти камман̃ча каммасамбха̄ра̄ ча каммасамбха̄ра̄ти екасесам̣ катва̄ ‘‘каммасамбха̄ра̄’’ти а̄ха. даса дхамма̄ камманти авиджджа̄дайопи каммасаха̄йата̄йа каммасариккхака̄ тадупака̄рака̄ ча̄ти ‘‘камма’’нти вутта̄.
сан̇кхиппанти ¶ еттха авиджджа̄дайо вин̃н̃а̄н̣а̄дайо ча̄ти сан̇кхепо, каммам̣ випа̄ко ча. каммам̣ випа̄коти евам̣ сан̇кхипӣйатӣти ва̄ сан̇кхепо, авиджджа̄дайо вин̃н̃а̄н̣а̄дайо ча. сан̇кхепабха̄васа̄ман̃н̃ена пана екавачанам̣ катанти дат̣т̣хаббам̣. сан̇кхепасаддо ва̄ бха̄га̄дхивачананти каммабха̄го каммасан̇кхепо.
евам̣ самуппаннанти каммато випа̄ко. таттха̄пи авиджджа̄то сан̇кха̄ра̄ти евам̣ самуппаннам̣, тисандхиа̄дивасена ва̄ самуппаннам̣ идам̣ бхавачакканти аттхо. иттаранти гаманадхаммам̣, винассадхамманти аттхо. тена уппа̄давайавантата̄дӣпакена аничча-саддена вика̄ра̄паттидӣпакена чала-саддена ча адӣпитам̣ ка̄лантарат̣т̣ха̄йита̄пат̣иккхепам̣ дӣпети, адхуванти етена тхирабха̄вапат̣иккхепам̣ нисса̄ратам̣. хетӯ ева самбха̄ра̄ хетусамбха̄ра̄. ‘‘т̣ха̄насо хетусо’’ти еттха евам̣ вуттам̣ ва̄ т̣ха̄нам̣, ан̃н̃ампи тасса тасса са̄дха̄ран̣ам̣ ка̄ран̣ам̣ самбха̄ро, аса̄дха̄ран̣ам̣ хету. еванти евам̣ хетуто дхаммаматтасамбхаве хетуниродха̄ ча ват̣т̣упаччхеде дхамме ча там̣ниродха̄йа десите сатӣти аттхо. брахмачарийам̣ идха брахмачарийидха. сатте ча̄ти еттха ча-саддо евам̣ брахмачарийан̃ча виджджати, сассатуччхеда̄ ча на хонтӣти самуччайаттхо. еван̃хи ¶ хетуа̄йатте дхаммаматтасамбхаве сатто нупалаббхати, тасмин̃ча упалаббханте сассато уччхедо ва̄ сийа̄, нупалаббханте тасмим̣ невуччхедо на сассатанти вуттам̣ хоти.
саччаппабхаватоти саччато, сачча̄нам̣ ва̄ пабхавато. кусала̄кусалам̣ камманти ват̣т̣акатха̄йа ваттама̄натта̄ са̄саванти вин̃н̃а̄йати. ависесена̄ти четана̄ четана̄сампайуттака̄ти висесам̣ акатва̄ саббампи там̣ кусала̄кусалам̣ каммам̣ ‘‘самудайасачча’’нти вуттанти аттхо. ‘‘тан̣ха̄ ча…пе… авасеса̄ ча са̄сава̄ кусала̄ дхамма̄’’ти хи четана̄четана̄сампайуттависесам̣ акатва̄ вуттанти, арийасаччависесам̣ ва̄ акатва̄ самудайасаччанти вуттанти аттхо.
ваттхӯсӯти а̄рамман̣есу, чаккха̄дӣсу ва̄ пат̣иччха̄детаббесу ваттхӯсу. сока̄дӣнам̣ адхит̣т̣ха̄натта̄ти тесам̣ ка̄ран̣атта̄, техи сиддха̄йа авиджджа̄йа сахитехи сан̇кха̄рехи паччайо ча хоти бхавантарапа̄тубха̄ва̄йа̄ти адхиппа̄йо. чутичиттам̣ ва̄ пат̣исандхивин̃н̃а̄н̣асса анантарапаччайо хотӣти ‘‘паччайо ча хоти бхавантарапа̄тубха̄ва̄йа̄’’ти вуттам̣ ¶ . там̣ пана чутичиттам̣ авиджджа̄сан̇кха̄рарахитам̣ бхавантарасса паччайо на хотӣти тасса саха̄йадассанаттхама̄ха ‘‘сока̄дӣнам̣ адхит̣т̣ха̄натта̄’’ти. двидха̄ти аттанойева сарасена дхаммантарапаччайабха̄вена ча̄ти двидха̄.
авиджджа̄паччайа̄ сан̇кха̄ра̄ти етена сан̇кха̄ра̄нам̣ паччайуппанната̄дассанена ‘‘ко ну кхо абхисан̇кхаротӣти еса но калло пан̃хо’’ти дассети. тенетам̣ ка̄ракадассананива̄ран̣анти. евама̄дидассананива̄ран̣анти етена ‘‘сочати паридевати дуккхито’’тиа̄дидассананива̄ран̣ама̄ха. сока̄дайопи хи паччайа̄йатта̄ авасаваттиноти ‘‘джа̄типаччайа̄ джара̄маран̣ам̣ сока…пе… самбхавантӣ’’ти етена вуттанти.
ган̣д̣абхедапӣл̣ака̄ вийа̄ти ган̣д̣абхеданаттхам̣ паччама̄не ган̣д̣е тассапи упари джа̄йама̄накхуддакапӣл̣ака̄ вийа, ган̣д̣асса ва̄ анекадха̄бхеде пӣл̣ака̄ вийа. ган̣д̣авика̄ра̄ сӯната̄сара̄гапуббагахан̣а̄дайо.
пат̣ала̄бхибхӯтачаккхуко рӯпа̄ни на пассати, кин̃чипи пассанто ча випарӣтам̣ пассати, евам̣ авиджджа̄бхибхӯто дуккха̄дӣни на пат̣ипаджджати на пассати, миччха̄ ва̄ пат̣ипаджджатӣти пат̣алам̣ вийа авиджджа̄ ¶ , кимина̄ вийа аттана̄ кататта̄ ват̣т̣асса аттанойева париббхаманака̄ран̣атта̄ ча косаппадеса̄ вийа сан̇кха̄ра̄, сан̇кха̄рапариггахам̣ вина̄ патит̣т̣хам̣ алабхама̄нам̣ вин̃н̃а̄н̣ам̣ парин̣а̄йакапариггахам̣ вина̄ патит̣т̣хам̣ алабхама̄но ра̄джакума̄ро вийа̄ти париггахена вина̄ патит̣т̣ха̄ла̄бхо еттха са̄ман̃н̃ам̣. упапаттинимиттанти камма̄диа̄рамман̣ама̄ха. парикаппанатоти а̄рамман̣акаран̣ато, сампайуттена ва̄ витаккена витакканато. девамануссамигавихан̇га̄дививидхаппака̄рата̄йа ма̄йа̄ вийа на̄марӯпам̣, патит̣т̣ха̄висесена вуд̣д̣хивисеса̄паттито ванаппагумбо вийа сал̣а̄йатанам̣. а̄йатана̄нам̣ висайивисайабхӯта̄нам̣ ан̃н̃аман̃н̃а̄бхимукхабха̄вато а̄йатанагхат̣т̣анато. еттха ча сан̇кха̄ра̄дӣнам̣ косаппадесапарин̣а̄йака̄дӣхи двӣхи двӣхи садисата̄йа две две упама̄ вутта̄ти дат̣т̣хабба̄.
гамбхӣро ева хутва̄ обха̄сати пака̄сати диссатӣти гамбхӣра̄вабха̄со. джа̄типаччайасамбхӯтасамуда̄гатат̣т̣хоти джа̄типаччайа̄ самбхӯтам̣ хутва̄ сахитасса аттано паччайа̄нурӯпасса уддхам̣ уддхам̣ а̄гатабха̄во, ануппабандхоти аттхо. атха ва̄ самбхӯтат̣т̣хо ча самуда̄гатат̣т̣хо ча самбхӯтасамуда̄гатат̣т̣хо. ‘‘на джа̄тито джара̄маран̣ам̣ на хоти, на ча джа̄тим̣ вина̄ ¶ ан̃н̃ато хотӣ’’ти хи джа̄типаччайасамбхӯтат̣т̣хо вутто. иттхан̃ча джа̄тито самуда̄гаччхатӣти паччайасамуда̄гатат̣т̣хо, йа̄ йа̄ джа̄ти йатха̄ йатха̄ паччайо хоти, таданурӯпапа̄тубха̄воти аттхо.
ануломапат̣иломатоти идха пана паччайуппа̄да̄ паччайуппаннуппа̄дасан̇кха̄там̣ ануломам̣, ниродха̄ ниродхасан̇кха̄там̣ пат̣иломан̃ча̄ха. а̄дито пана антагаманам̣ ануломам̣, антато ча а̄дигаманам̣ пат̣иломама̄ха̄ти. ‘‘име чатта̄ро а̄ха̄ра̄ ким̣нида̄на̄’’тиа̄дика̄йа (сам̣. ни. 2.11) вемаджджхато пат̣т̣ха̄йа пат̣иломадесана̄йа, ‘‘чаккхум̣ пат̣ичча рӯпе ча уппаджджати чаккхувин̃н̃а̄н̣ам̣, тин̣н̣ам̣ сан̇гати пхассо, пхассапаччайа̄ ведана̄’’тиа̄дика̄йа (сам̣. ни. 2.43-44; 2.4.60) ануломадесана̄йа ча двисандхитисан̇кхепам̣, ‘‘сам̣йоджанӣйесу, бхиккхаве, дхаммесу асса̄да̄нупассино вихарато тан̣ха̄ павад̣д̣хати, тан̣ха̄паччайа̄ упа̄да̄на’’нтиа̄дӣсу (сам̣. ни. 2.53-54) екасандхидвисан̇кхепам̣.
авиджджа̄дӣнам̣ сабха̄во пат̣ивиджджхӣйатӣти пат̣иведхо. вуттан̃хи ‘‘тесам̣ тесам̣ ва̄ таттха таттха вуттадхамма̄нам̣ пат̣ивиджджхитаббо салаккхан̣асан̇кха̄то авипарӣтасабха̄во пат̣иведхо’’ти (дха. са. ат̣т̣ха. нида̄накатха̄). апун̃н̃а̄бхисан̇кха̄рекадесо сара̄го, ан̃н̃о вира̄го, ра̄гасса ва̄ апат̣ипаккхабха̄вато ¶ ра̄гаппавад̣д̣хако саббопи апун̃н̃а̄бхисан̇кха̄ро сара̄го, итаро пат̣ипаккхабха̄вато вира̄го. ‘‘дӣгхараттан̃хетам̣, бхиккхаве, ассутавато путхуджджанасса аджджхоситам̣ мама̄йитам̣ пара̄мат̣т̣хам̣ ‘етам̣ мама, есохамасми, есо ме атта̄’’ти (сам̣. ни. 2.62) аттапара̄ма̄сасса вин̃н̃а̄н̣ам̣ висит̣т̣хам̣ ваттху вуттанти вин̃н̃а̄н̣асса сун̃н̃атат̣т̣хо гамбхӣро, атта̄ виджа̄на̄ти сам̣саратӣти сабйа̄па̄рата̄сан̇кантиабхинивесабалавата̄йа абйа̄па̄рат̣т̣хаасан̇кантипат̣исандхипа̄тубха̄ват̣т̣ха̄ ча гамбхӣра̄, на̄масса рӯпена, рӯпасса ча на̄мена асампайогато виниббхого, на̄масса на̄мена авиниббхого йоджетаббо. екуппа̄деканиродхехи авиниббхоге адхиппете рӯпасса ча рӯпена лаббхати. атха ва̄ екачатувока̄рабхавесу на̄марӯпа̄нам̣ асахаваттанато ан̃н̃аман̃н̃авиниббхого, пан̃чавока̄рабхаве сахаваттанато авиниббхого ча ведитаббо.
адхипатийат̣т̣хо ¶ на̄ма индрийапаччайабха̄во. ‘‘локопесо два̄ра̄песа̄ кхеттампета’’нти (дха. са. 598-599) вутта̄ лока̄диаттха̄ чаккха̄дӣсу пан̃часу йоджетабба̄. мана̄йатанассапи луджджанато маносампхасса̄дӣнам̣ два̄ракхеттабха̄вато ча ете аттха̄ самбхавантева. а̄па̄тхагата̄нам̣ рӯпа̄дӣнам̣ пака̄санайогйата̄лаккхан̣ам̣ обха̄санам̣ чаккха̄дӣнам̣ висайибха̄во, мана̄йатанасса виджа̄нанам̣. сан̇гхат̣т̣анат̣т̣хо висесена чаккхусампхасса̄дӣнам̣ пан̃чаннам̣, итаре чханнампи йоджетабба̄. пхусанан̃ча пхассасса сабха̄во, сан̇гхат̣т̣анам̣ расо, итаре упат̣т̣ха̄на̄ка̄ра̄. а̄рамман̣араса̄нубхаванат̣т̣хо расавасена вутто, ведайитат̣т̣хо лаккхан̣авасена. атта̄ ведайатӣти абхинивесасса балавата̄йа ниджджӣват̣т̣хо ведана̄йа гамбхӣро. ниджджӣва̄йа ведана̄йа ведайитам̣ ниджджӣваведайитам̣, ниджджӣваведайитамева аттхо ниджджӣваведайитат̣т̣хо.
а̄да̄нат̣т̣хо чатуннампи упа̄да̄на̄нам̣ сама̄но, гахан̣ат̣т̣хо ка̄мупа̄да̄насса, итаресам̣ тин̣н̣ам̣ абхинивеса̄диаттхо. ‘‘дит̣т̣хиканта̄ро’’ти хи вачанато дит̣т̣хӣнам̣ дуратиккаманат̣т̣хопӣти. дал̣хагахан̣атта̄ ва̄ чатуннампи дуратиккаманат̣т̣хо йоджетаббо. йонигатит̣хитинива̄сесукхипананти сама̄се бхуммавачанасса алопо дат̣т̣хаббо, тасма̄ тена а̄йӯхана̄бхисан̇кхаран̣апада̄нам̣ сама̄со хоти. джара̄маран̣ан̇гам̣ маран̣аппадха̄нанти маран̣ат̣т̣ха̄ ева кхайа̄дайо гамбхӣра̄ дассита̄. наванава̄нан̃хи париккхайена кхан̣д̣ичча̄дипарипаккаппаватти джара̄ти, кхайат̣т̣хо ва̄ джара̄йа вуттоти дат̣т̣хаббо. навабха̄ва̄пагамо хи кхайоти ваттум̣ йуттоти. випарин̣а̄мат̣т̣хо двиннампи. сантативасена ва̄ джара̄йа кхайавайабха̄во, саммутикхан̣икавасена маран̣асса бхедавипарин̣а̄мата̄ йоджетабба̄.
аттханайа̄ти ¶ аттха̄нам̣ найа̄. авиджджа̄диаттхехи екатта̄дӣ сена бха̄вена нӣйанти гамментӣти екатта̄дайо тесам̣ найа̄ти вутта̄. нӣйантӣти хи найа̄ти. аттха̄ ева ва̄ екатта̄дибха̄вена нӣйама̄на̄ н̃а̄йама̄на̄ ‘‘аттханайа̄’’ти вутта̄. нӣйанти етехӣти ва̄ найа̄, екатта̄дӣхи ча аттха̄ ‘‘ека’’нтиа̄дина̄ нӣйанти, тасма̄ екатта̄дайо аттха̄нам̣ найа̄ти аттханайа̄. санта̄на̄нупаччхедена бӣджам̣ руккхабха̄вам̣ паттам̣ руккхабха̄вена паваттанти екаттена вуччатӣти санта̄на̄нупаччхедо екаттам̣, евамидха̄пи авиджджа̄дӣнам̣ санта̄на̄нупаччхедо екаттанти дассети.
бхиннасанта̄нассева̄ти ¶ самбандхарахитасса на̄наттасса гахан̣ато саттантаро уччхинно саттантаро уппанноти ган̣ханто уччхедадит̣т̣химупа̄дийати.
йато куточӣти йади ан̃н̃асма̄ ан̃н̃ассуппатти сийа̄, ва̄ликато теласса, уччхуто кхӣрасса касма̄ уппатти на сийа̄, тасма̄ на кочи кассачи хету аттхӣти ахетукадит̣т̣хим̣, авиджджама̄непи хетумхи нийатата̄йа тилага̄вӣсуккасон̣ита̄дӣхи телакхӣрасарӣра̄дӣни паваттантӣти нийатива̄дан̃ча упа̄дийатӣти вин̃н̃а̄таббам̣ йатха̄рахам̣.
касма̄? йасма̄ идан̃хи бхавачаккам̣ апада̄летва̄ сам̣са̄рабхайаматӣто на кочи супинантарепи аттхӣти самбандхо. дурабхийа̄нанти дуратиккамам̣. асанивичаккамива̄ти асаниман̣д̣аламива. тан̃хи нимматханамева, на̄нимматханам̣ паваттама̄нам̣ аттхи, евам̣ бхавачаккампи екантам̣ дуккхуппа̄данато ‘‘ниччанимматхана’’нти вуттам̣.
н̃а̄н̣а̄сина̄ апада̄летва̄ сам̣са̄рабхайам̣ атӣто наттхӣти етасса са̄дхакам̣ дассенто а̄ха ‘‘вуттампи чета’’нтиа̄ди. тантӯнам̣ а̄кулакам̣ танта̄кулакам̣, танта̄кулакамива джа̄та̄ танта̄кулакаджа̄та̄, килесакаммавипа̄кехи атӣва джат̣ита̄ти аттхо. гун̣а̄йа сакун̣ийа̄ нӣд̣ам̣ гун̣а̄гун̣д̣икам̣. вад̣д̣хиабха̄вато апа̄йам̣ дуккхагатибха̄вато дуггатим̣ сукхасамуссайато винипа̄татта̄ винипа̄тан̃ча чатуббидхам̣ апа̄йам̣, ‘‘кхандха̄нан̃ча пат̣ипа̄т̣ӣ’’тиа̄дина̄ вуттам̣ сам̣са̄ран̃ча на̄тиваттати. сам̣са̄ро ева ва̄ саббо идха вад̣д̣хиапагама̄дӣхи аттхехи апа̄йа̄дина̄мако вутто кевалам̣ дуккхаккхандхабха̄вато.
бхавачаккакатха̄ван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
243. патхавӣа̄ка̄са̄ ¶ вийа пат̣иччасамуппа̄до маха̄паттхат̣авиттха̄рита̄нам̣ аттха̄нам̣ парикаппавасена катхито. тан̃хи апаттхат̣ам̣ авиттхатан̃ча патхавим̣ а̄ка̄сан̃ча паттхаранто виттха̄райанто вийа ча екекачитта̄варуддхам̣ акатва̄ ¶ саббасаттасаббачиттаса̄дха̄ран̣авасена паттхат̣авиттхатам̣ катва̄ суттантабха̄джанӣйена бхагава̄ дассети. таттха на̄на̄читтавасена̄ти асахаджа̄та̄нам̣ сахаджа̄та̄нан̃ча паччайапаччайуппанна̄нам̣ на̄на̄читтагата̄нам̣ дасситабха̄вам̣ сандха̄йа вуттам̣. нава мӯлапада̄ни етесанти навамӯлапада̄, найа̄. ‘‘екекена найена чатуннам̣ чатуннам̣ ва̄ра̄нам̣ сан̇гахитатта̄’’ти вуттам̣, еттха ‘‘екекена чатуккена̄’’ти ваттаббам̣. найачатуккава̄ра̄ хи еттха ваваттхита̄ дассита̄нам̣ чатукка̄нам̣ найабха̄ва̄ти.
1. паччайачатуккаван̣н̣ана̄
авиджджам̣ ан̇гам̣ аггахетва̄ тато парам̣ ‘‘авиджджа̄паччайа̄ сан̇кха̄ро’’тиа̄дӣни паччайасахита̄ни паччайуппанна̄ни ан̇габха̄вена вутта̄нӣти а̄ха ‘‘на, тасса анан̇гатта̄’’ти. еван̃ча катва̄ ниддесе (вибха. 226) ‘‘таттха катама̄ авиджджа̄’’ти авиджджам̣ висум̣ виссаджджетва̄ ‘‘таттха катамо авиджджа̄паччайа̄ сан̇кха̄ро’’тиа̄дина̄ там̣там̣паччайаванто сан̇кха̄ра̄дайо виссаджджита̄ти. тӣсу пака̄ресу пат̣хамапат̣хамава̄ро дутийава̄ра̄дӣсу пависанто паччайависеса̄дисаббана̄наттаса̄дха̄ран̣атта̄ те ва̄рависесе ган̣ха̄тӣти ‘‘саббасан̇га̄хако’’ти вутто. пат̣хамава̄ро ева хи на кевалам̣ чхат̣т̣ха̄йатанамева, атха кхо на̄ман̃ча пхассасса паччайо, на̄мам̣ ва̄ на кевалам̣ чхат̣т̣ха̄йатанассева, атха кхо пхассасса̄пӣти паччайависесадассанаттхам̣, йена аттхависесена маха̄нида̄насуттадесана̄ паватта̄, там̣дассанаттхан̃ча чхат̣т̣ха̄йатанан̇гам̣ париха̄петва̄ вуттоти тасса дутийава̄ре ча павесо вутто, на саббан̇гасамородхато.
йаттха̄ти ва̄рачатукке екекава̄ре ча. ан̃н̃атха̄ти суттантабха̄джанӣйато ан̃н̃атха̄ сан̇кха̄роти вуттам̣. авуттанти ‘‘рӯпам̣ сал̣а̄йатана’’нти, тесупи ча ва̄ресу чатӯсупи сока̄дайо авутта̄ суттантабха̄джанӣйесу вутта̄. таттха ча вуттамева идха ‘‘чхат̣т̣ха̄йатана’’нти ан̃н̃атха̄ вуттанти дат̣т̣хаббам̣.
саббат̣т̣ха̄наса̄дха̄ран̣атоти ¶ вуттанайена саббава̄раса̄дха̄ран̣ато, саббавин̃н̃а̄н̣апаваттит̣т̣ха̄набхаваса̄дха̄ран̣ато ва̄. вина̄ абха̄вена вин̃н̃а̄н̣асса кхандхаттайампи сама̄нам̣ пхалам̣ паччайо ча̄ти а̄ха ‘‘ависесена̄’’ти. ‘‘тин̣н̣ам̣ сан̇гати пхассо’’ти (ма. ни. 1.204; сам̣. ни. 2.43) вачанато пана вин̃н̃а̄н̣ам̣ пхассасса висесапаччайоти тасса пхассо висит̣т̣хам̣ пхалам̣, сатипи паччайасампайутта̄нам̣ а̄ха̄рапаччайабха̄ве маносан̃четана̄йа вин̃н̃а̄н̣а̄харан̣ам̣ висит̣т̣хам̣ киччанти сан̇кха̄ро часса висит̣т̣хо паччайо. ачиттаккхан̣аматта̄нӣти ¶ читтаккхан̣аппама̄н̣арахита̄ни. тассаттхоти тасса вуттасса авиджджа̄дикасса аттхо суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄йам̣ вуттанайенева ведитаббо.
хетука̄дӣнӣти еттха йасмим̣ чатукке хетука-саддо вутто, там̣ хетука-саддасахачаритатта̄ ‘‘хетука’’нти вуттанти ведитаббам̣. хету-саддо гатисӯчако авигатата̄ ча вигатата̄нива̄ран̣авасена гати ева хотӣти хетукачатуккам̣ авигатапаччайавасена вуттанти вуттам̣.
тидха̄ чатудха̄ пан̃чадха̄ ва̄ти ва̄-саддо ‘‘чхадха̄ ва̄’’типи викаппетӣти дат̣т̣хаббо. сама̄дхи хи са̄дха̄ран̣ехи тӣхи джха̄ниндрийамаггапаччайехи ча паччайоти. упа̄да̄нам̣ бхавасса маггапаччайена ча̄ти саттадха̄ти ка̄мупа̄да̄наваджджа̄нам̣ васена вадати. ка̄мупа̄да̄нам̣ пана йатха̄ бхавасса паччайо хоти, со пака̄ро тан̣ха̄йам̣ вутто ева̄ти на вутто.
имасмим̣ чатукке сахаджа̄тапаччайена паччайа̄ хонтӣти вачанавасена̄ти адхиппа̄йо. аттхо хи на каттхачи аттано паччайуппаннасса йатха̄сакехи паччайо на хоти, сахаджа̄тапаччайавасенева пана имасса чатуккасса вуттатта̄ сойеветтха хотӣти ваданти. пат̣хамава̄роти пат̣хамачатуккоти евам̣ ваттаббам̣. бхава̄дӣнам̣ татха̄ абха̄ванти йади сахаджа̄тапаччайавасенева пат̣хамачатукко вутто, бхаво джа̄тийа̄, джа̄ти ча маран̣асса сахаджа̄тапаччайо на хотӣти йатха̄ авигатачатукка̄дӣсу ‘‘бхавапаччайа̄ джа̄ти бхавахетука̄’’тиа̄ди на вуттам̣ бхава̄дӣнам̣ авигата̄дипаччайата̄йа абха̄вато, евамидха̄пи ‘‘бхавапаччайа̄ джа̄тӣ’’тиа̄ди на ваттаббам̣ сийа̄. паччайавачанамева хи тесам̣ сахаджа̄тасӯчакам̣ а̄паннам̣ авигатачатукка̄дӣсу вийа идха паччайависесасӯчакасса вачанантарасса абха̄ва̄, на ча там̣ на вуттам̣, на ча бхава̄дайо сахаджа̄тапаччайа̄ хонти, тасма̄ на сахаджа̄тапаччайавасенева̄йам̣ чатукко вутто. сесапаччайа̄нан̃ча самбхаванти идам̣ ‘‘бхава̄дӣна’’нти етена ¶ саха айоджетва̄ са̄ман̃н̃ена авиджджа̄дӣнам̣ сахаджа̄тена саха сесапаччайабха̄ва̄нан̃ча самбхавам̣ сандха̄йа вуттам̣. айан̃хеттха аттхо – паччайависесасӯчакасса вачанантарасса абха̄ва̄ сахаджа̄тато ан̃н̃е паччайабха̄ва̄ авиджджа̄дӣнам̣ на самбхавантӣти сахаджа̄тапаччайавасенева̄йам̣ чатукко ¶ а̄раддхоти вуччеййа, на ча те на самбхаванти, тасма̄ на̄йам̣ татха̄ а̄раддхоти.
‘‘маха̄нида̄насуттанте ека̄дасан̇гико пат̣иччасамуппа̄до вутто’’ти вуттам̣, таттха пана ‘‘на̄марӯпапаччайа̄ вин̃н̃а̄н̣ам̣, вин̃н̃а̄н̣апаччайа̄ на̄марӯпам̣, на̄мапаччайа̄ пхассо’’тиа̄дина̄ (дӣ. ни. 2.97) двиккхаттум̣ а̄гате на̄марӯпе екадха̄ гахите наван̇гико, двидха̄ гахите дасан̇гико вутто, ан̃н̃аттха пана вуттесу авиджджа̄сан̇кха̄ресу аддхаттайадассанаттхам̣ йоджийама̄несу ека̄дасан̇гико хотӣти катва̄ евам̣ вуттанти дат̣т̣хаббам̣. маха̄нида̄насуттантадесана̄йа париггахаттханти таттха хи чаккха̄йатана̄дӣни вийа рӯпе чхат̣т̣ха̄йатанан̃ча на̄ме антогадхам̣ катва̄ пхассасса ниравасесарӯпапаччайам̣ вийа ниравасесана̄мапаччайан̃ча дассетум̣ ‘‘на̄марӯпапаччайа̄ пхассо’’ти вуттам̣, евамидха̄пи таттха дасситависесадассанена там̣десана̄париггахаттхам̣ екачиттаккхан̣ике пат̣иччасамуппа̄де чхат̣т̣ха̄йатанам̣ на̄мантогадхам̣ катва̄ ‘‘на̄мапаччайа̄ пхассо’’ти вуттанти аттхо.
рӯпаппаваттидесам̣ сандха̄йа деситатта̄ ‘‘имасса̄’’ти вачанасесо, на пурима̄нанти, тенева ‘‘айан̃хӣ’’тиа̄дима̄ха.
йонивасена опапа̄тика̄нанти четтха сам̣седаджайоника̄пи парипун̣н̣а̄йатанабха̄вена опапа̄тикасан̇гахам̣ катва̄ вутта̄ти дат̣т̣хабба̄. падха̄на̄йа ва̄ йонийа̄ саббапарипун̣н̣а̄йатанайоним̣ дассетум̣ ‘‘опапа̄тика̄на’’нти вуттам̣. евам̣ сан̇гаханидассанавасенева хи дхаммахадайавибхан̇гепи (вибха. 1009) ‘‘опапа̄тика̄нам̣ пета̄на’’нтиа̄дина̄ опапа̄тикаггахан̣амева катам̣, на сам̣седаджаггахан̣анти. екачиттаккхан̣е чхаха̄йатанехи пхассасса паватти наттхи, на чекасса акусалапхассасса чхат̣т̣ха̄йатанаваджджам̣ а̄йатанам̣ сама̄наккхан̣е паваттама̄нам̣ паччайабхӯтам̣ аттхи, а̄рамман̣апаччайо четтха паваттако на хотӣти на гайхати, тасма̄ ‘‘сал̣а̄йатанапаччайа̄ пхассо’’ти на сакка̄ ваттунти дассанаттхам̣ ‘‘йасма̄ панесо’’тиа̄дима̄ха.
пуримайонидвайе самбхавантампи кесан̃чи сал̣а̄йатанам̣ калала̄дика̄ле на самбхаватӣти ‘‘сада̄ асамбхавато’’ти ¶ а̄ха. паччхимайонидвайе пана йесам̣ ¶ самбхавати, тесам̣ сада̄ самбхаватӣти. итоти имасма̄ чатуккато, найато ва̄, йо висесо.
паччайачатуккаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. хетучатуккаван̣н̣ана̄
244. джа̄тиккхан̣аматте ева абха̄ватоти тато уддхам̣ бха̄ватоти аттхо. авигатапаччайанийама̄бха̄вато бхаве упа̄да̄нахетукаггахан̣ам̣ на катам̣, абха̄вато авигатапаччайасса джа̄тиа̄дӣсу бхавахетука̄диггахан̣ам̣ на катанти йоджетаббам̣. йатха̄ пана йа̄ва ваттху, та̄ва анупалаббхама̄насса вин̃н̃а̄н̣асса ваттху авигатапаччайо хоти вин̃н̃а̄н̣ато уддхам̣ паваттанакампи, евам̣ упа̄да̄нам̣ бхавасан̇гахита̄нам̣ джа̄тиа̄дӣнам̣, бхаво ча джа̄тийа̄ авигатапаччайо сийа̄. атха на сийа̄, сан̇кха̄раккхандхе джа̄тиа̄дӣнам̣ сан̇гахитатта̄ вин̃н̃а̄н̣ам̣ на̄масса, на̄ман̃ча атаккхан̣икасамбхава̄ чхат̣т̣ха̄йатанасса авигатапаччайо на сийа̄ти идха вийа таттха̄пи хетукаггахан̣ам̣ на каттаббам̣ сийа̄, тасма̄ йа̄ва упа̄да̄нам̣, та̄ва джа̄тиа̄дӣнам̣ анупалаббхо, джа̄тиккхан̣аматте ева бхавасса абха̄во ча ка̄ран̣анти на сакка̄ ка̄тум̣. сан̇кхаталаккхан̣а̄нам̣ пана джа̄тиа̄дӣнам̣ асабха̄вадхамма̄нам̣ бхавена сан̇гахитатта̄ асабха̄вадхаммасса ча параматтхато бхавантарасса абха̄вато хетуа̄дипаччайа̄ на сантӣти бхавасса упа̄да̄нам̣ на нийамена авигатапаччайо, бхаво пана джа̄тийа̄, джа̄ти джара̄маран̣асса нева авигатапаччайоти авигатапаччайанийама̄бха̄вато абха̄вато ча авигатапаччайасса бхава̄дӣсу хетукаггахан̣ам̣ на катанти йуттам̣.
нану евам̣ ‘‘на̄мам̣ вин̃н̃а̄н̣ахетукам̣ чхат̣т̣ха̄йатанам̣ на̄махетука’’нти вачанам̣ на ваттаббам̣. на хи на̄масан̇гахита̄нам̣ джа̄тиа̄дӣнам̣ авигатапаччайо ан̃н̃асса авигатапаччайабха̄во ча аттхи асабха̄вадхамматта̄ти? на, тесам̣ на̄мена асан̇гахитатта̄. наманакиччапариччхиннан̃хи на̄мам̣, тан̃ча киччам̣ сабха̄вадхамма̄намева хотӣти сабха̄вадхаммабхӯта̄ ева тайо кхандха̄ ‘‘на̄ма’’нти вутта̄, тасма̄ таттха хетукаггахан̣ам̣ йуттам̣, идха пана бхаватӣти бхаво, на ча джа̄тиа̄дӣни на бхаванти ‘‘бхавапаччайа̄ ¶ джа̄ти самбхавати, джа̄типаччайа̄ джара̄маран̣ам̣ самбхаватӣ’’ти йоджанато ¶ , тасма̄ сан̇кхаран̣ато сан̇кха̄ре вийа бхаванато бхаве джа̄тиа̄дӣни сан̇гахита̄нӣти нийама̄бха̄ва̄бха̄вехи йатха̄вуттехи хетукаггахан̣ам̣ на катанти.
кечи пана̄тиа̄дина̄ ревататтхераматам̣ вадати. арӯпаккхандха̄ хи идха бхавоти а̄гата̄. вуттан̃хи ‘‘таттха катамо упа̄да̄напаччайа̄ бхаво, т̣хапетва̄ упа̄да̄нам̣ ведана̄ккхандхо…пе… вин̃н̃а̄н̣аккхандхо’’ти (вибха. 249).
‘‘ваттаббападеса̄бха̄вато’’ти вуттам̣, сатипи пана падесе упа̄да̄нам̣ вийа сабха̄ва̄ни джа̄тиа̄дӣни на хонтӣти т̣хапетаббасса бха̄вантарасса абха̄вато ева т̣хапанам̣ на ка̄таббанти йуттам̣. джа̄йама̄на̄нам̣ пана джа̄ти, джа̄та̄нан̃ча джара̄маран̣анти ‘‘бхавапаччайа̄ джа̄ти, джа̄типаччайа̄ джара̄маран̣а’’нти (вибха. 225) вуттам̣. йатха̄ пана ‘‘на̄мапаччайа̄ пхассоти таттха катамам̣ на̄мам̣? т̣хапетва̄ пхассам̣ ведана̄ккхандхо…пе… вин̃н̃а̄н̣аккхандхо. идам̣ вуччати на̄ма’’нти (вибха. 259), ‘‘на̄марӯпапаччайа̄ сал̣а̄йатананти аттхи на̄мам̣ аттхи рӯпам̣. таттха катамам̣ на̄мам̣? ведана̄ккхандхо сан̃н̃а̄ккхандхо сан̇кха̄раккхандхо. идам̣ вуччати на̄мам̣. таттха катамам̣ рӯпам̣? чатта̄ро маха̄бхӯта̄ йан̃ча рӯпам̣ нисса̄йа манодха̄ту мановин̃н̃а̄н̣адха̄ту ваттати, идам̣ вуччати рӯпа’’нти (вибха. 261) ча йам̣ на̄марӯпан̃ча пхассасса сал̣а̄йатанасса паччайо, тасса ваттаббападесо ниддит̣т̣хо, евам̣ йо бхаво джа̄тийа̄ паччайо, тассапи т̣хапетаббагахетаббависесе сати на сакка̄ ваттаббападесо наттхӣти ваттунти.
хетучатуккаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
4. ан̃н̃аман̃н̃ачатуккаван̣н̣ана̄
246. ниппадесатта̄ бхавена упа̄да̄нам̣ сан̇гахитанти паччайуппаннасса упа̄да̄насса висум̣ т̣хитасса абха̄ва̄ ‘‘бхавапаччайа̄пи упа̄да̄на’’нти на сакка̄ ваттунти дассетум̣ ‘‘йасма̄ пана бхаво ¶ ниппадесо’’тиа̄дима̄ха. евам̣ сати ‘‘на̄мапаччайа̄пи вин̃н̃а̄н̣а’’нти на ваттаббам̣ сийа̄, на̄мам̣ пана паччайуппаннабхӯтам̣ паччайабхӯтан̃ча саппадесамева гахитанти адхиппа̄йо. йатха̄ пана ‘‘на̄мапаччайа̄ чхат̣т̣ха̄йатанам̣, на̄мапаччайа̄ пхассо’’тиа̄дӣсу (вибха. 150-154) паччайуппаннам̣ т̣хапетва̄ на̄мам̣ ¶ гахитам̣, евам̣ ‘‘бхавапаччайа̄пи упа̄да̄на’’нти идха̄пи паччайуппаннам̣ т̣хапетва̄ бхавасса гахан̣ам̣ на на сакка̄ ка̄тум̣, тасма̄ упа̄да̄насса авигатапаччайанийама̄бха̄во вийа ан̃н̃аман̃н̃апаччайанийама̄бха̄во бхаве пуббе вуттанайена аттхӣти ‘‘бхавапаччайа̄пи упа̄да̄на’’нти на вуттанти ведитаббам̣.
ан̃н̃аман̃н̃апаччайоти четтха сампайуттавиппайуттааттхипаччайо адхиппето сийа̄. ‘‘на̄марӯпапаччайа̄пи вин̃н̃а̄н̣а’’нти хи вуттам̣, на ча ваттху акусалавин̃н̃а̄н̣асса ан̃н̃аман̃н̃апаччайо хоти, пуреджа̄тавиппайутто пана хотӣти. татха̄ ‘‘чхат̣т̣ха̄йатанапаччайа̄пи на̄марӯпа’’нти вуттам̣, на ча чхат̣т̣ха̄йатанам̣ чаккха̄йатанупачайа̄дӣнам̣ читтасамут̣т̣ха̄нарӯпасса ча ан̃н̃аман̃н̃апаччайо хоти, паччха̄джа̄тавиппайутто пана хотӣти.
ан̃н̃аман̃н̃ачатуккаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
сан̇кха̄ра̄димӯлаканайама̄тика̄ван̣н̣ана̄
247. ‘‘апуббасса ан̃н̃асса авиджджа̄паччайасса ваттаббасса абха̄вато бхавамӯлаканайо на вутто’’ти вуттам̣, евам̣ сати ‘‘чхат̣т̣ха̄йатанапаччайа̄ авиджджа̄’’тиа̄дика̄ чхат̣т̣ха̄йатана̄димӯлака̄ ча на ваттабба̄ сийум̣. ‘‘на̄мапаччайа̄ авиджджа̄’’ти еттха хи авиджджа̄паччайа̄ саббе чатта̄ро кхандха̄ на̄манти вутта̄ти. таттха̄йам̣ адхиппа̄йо сийа̄ – на̄мависеса̄нам̣ чхат̣т̣ха̄йатана̄дӣнам̣ авиджджа̄йа паччайабха̄во ваттабботи чхат̣т̣ха̄йатана̄димӯлака̄ вутта̄. йадева пана на̄мам̣ авиджджа̄йа паччайо, тадева бхавапаччайа̄ авиджджа̄ти еттха̄пи вуччеййа, на ваттаббависесо кочи, тасма̄ апубба̄бха̄вато на вуттоти. бхаваггахан̣ена ча идха авиджджа̄йа паччайабхӯта̄ сабха̄вадхамма̄ ган̣хеййам̣у, на джа̄тиа̄дӣнӣти апубба̄бха̄вато на вуттоти дат̣т̣хаббо. ‘‘авиджджа̄паччайа̄ авиджджа̄типи ¶ вуттам̣ сийа̄’’ти вуттам̣, йатха̄ пана ‘‘на̄мапаччайа̄ пхассо’’ти вутте ‘‘пхассапаччайа̄ пхассо’’ти вуттам̣ на хоти паччайуппаннам̣ т̣хапетва̄ паччайасса гахан̣ато, евамидха̄пи на сийа̄, тасма̄ бхаванавасена сабха̄вадхамма̄сабха̄вадхаммесу са̄ман̃н̃ена паватто бхава-саддоти на со авиджджа̄йа паччайоти сакка̄ ваттум̣. тена бхавамӯлаканайо на вуттоти ведитаббо.
‘‘упа̄да̄напаччайа̄ ¶ бхаво’’ти еттха вийа бхавекадесе висум̣ пуббе аггахите бхава-саддо паччайасодханаттхам̣ а̄дито вуччама̄но ниравасесабодхако хоти, на на̄ма-саддо. евам̣сабха̄ва̄ хи ета̄ нируттийоти имина̄ва̄ адхиппа̄йена ‘‘авиджджа̄паччайа̄ авиджджа̄типи вуттам̣ сийа̄’’ти а̄ха̄ти дат̣т̣хаббам̣, имина̄ва адхиппа̄йена ‘‘бхавасса ниппадесатта̄ бхавапаччайа̄пи упа̄да̄нанти на вутта’’нти айаматтхо ан̃н̃аман̃н̃апаччайава̄ре вуттоти дат̣т̣хаббо. таттха паччхиннатта̄ти етена джа̄тиджара̄маран̣а̄нам̣ авиджджа̄йа паччайабха̄во анун̃н̃а̄то вийа хоти. джа̄йама̄на̄нам̣ пана джа̄ти, на джа̄тийа̄ джа̄йама̄на̄, джӣйама̄намӣйама̄нан̃ча джара̄маран̣ам̣, на джара̄маран̣асса джӣйама̄намӣйама̄на̄ти джа̄тиа̄дӣни екачиттаккхан̣е на авиджджа̄йа паччайо хонти, тасма̄ асамбхавато ева таммӯлака̄ найа̄ на гахита̄, паччхедопи пана аттхӣти ‘‘таттха паччхиннатта̄’’ти вуттанти дат̣т̣хаббам̣. тенева ‘‘апича̄’’тиа̄дима̄ха.
ма̄тика̄ван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
акусаланиддесаван̣н̣ана̄
248-249. упа̄да̄насса упа̄да̄напаччайаттам̣ а̄паджджеййа̄ти нану на̄йам̣ досо. ка̄мупа̄да̄нан̃хи дит̣т̣хупа̄да̄насса, тан̃ча итарасса паччайо хотӣти? саччам̣, ка̄мупа̄да̄насса пана тан̣ха̄гахан̣ена гахитатта̄ на̄ме вийа висесапаччайатта̄бха̄ва̄ ча упа̄да̄наггахан̣ена тан̣ха̄паччайа̄ бхавасса ча паччайабхӯта̄ дит̣т̣хи ева гахита̄ти айам̣ досо вуттоти дат̣т̣хаббо. йасма̄ ча упа̄да̄нат̣т̣ха̄не паччайуппаннам̣ паччайо ча екамева, тасма̄ ‘‘на̄мапаччайа̄ пхассо, на̄марӯпапаччайа̄ сал̣а̄йатана’’нти етесам̣ ниддесесу вийа ‘‘упа̄да̄напаччайа̄ бхаво’’ти етасса ниддесе паччайо висум̣ ¶ на вибхатто. сатипи ва̄ бхавасса паччайабха̄вена ка̄мупа̄да̄нассапи гахан̣е ‘‘т̣хапетва̄ упа̄да̄на’’нти авуччама̄не ка̄мупа̄да̄нам̣ ка̄мупа̄да̄насса, дит̣т̣хи ча дит̣т̣хийа̄ паччайоти а̄паджджеййа̄ти паччайапаччайуппанната̄нива̄ран̣аттхам̣ ‘‘т̣хапетва̄ упа̄да̄на’’нти вуттанти дассети.
252. чаккха̄йатана̄диупаттхамбхакасса ¶ читтасамут̣т̣ха̄нарӯпасса джанакам̣ вин̃н̃а̄н̣ам̣ чаккха̄йатанупачайа̄дӣнам̣ паччайоти вуттам̣ тададжанакампӣти адхиппа̄йена ‘‘йасса читтасамут̣т̣ха̄нарӯпасса̄’’тиа̄дима̄ха. та̄сампи хӣти утуа̄ха̄раджасантатӣнампи хи упаттхамбхакасамут̣т̣ха̄панапаччха̄джа̄тапаччайавасена вин̃н̃а̄н̣ам̣ паччайо хоти ева̄ти аттхо.
254. йатха̄нурӯпанти маха̄бхӯтасан̇кха̄там̣ пан̃чаннам̣ сахаджа̄та̄дипаччайо, ваттхусан̇кха̄там̣ чхат̣т̣хасса пуреджа̄та̄дипаччайо, на̄мам̣ пан̃чаннам̣ паччха̄джа̄та̄дипаччайо, чхат̣т̣хасса сахаджа̄та̄дипаччайоти еса̄ йатха̄нурӯпата̄.
264. йасса̄ти йасса паччайуппаннасса на̄масса вин̃н̃а̄н̣асса сампайуттапаччайабха̄во хотӣти йоджетаббам̣.
272. ‘‘пхассапаччайа̄пи на̄ма’’нти пхассапаччайабха̄вена ваттаббассева на̄масса аттано паччайуппаннена паватти дассита̄ти ‘‘т̣хапетва̄ пхасса’’нти пуна вачане кочи аттхо аттхӣти на вуттанти дассенто ‘‘татха̄пӣ’’тиа̄дима̄ха.
280. йасма̄ адхимоккхопи наттхи, тасма̄ упа̄да̄нат̣т̣ха̄нам̣ парихӣнамева̄ти самбандхо. балавакилесена пана падапӯран̣асса ка̄ран̣ам̣ тан̣ха̄йа абха̄во доманассасахагатесу вутто ева̄ти тасса тена самбандхо йоджетаббо. саббаттха̄ти татийачитта̄дӣсу ‘‘тан̣ха̄паччайа̄ адхимоккхо’’тиа̄димхи виссаджджанамева висесам̣ дассетва̄ па̄л̣и сам̣кхитта̄. хет̣т̣ха̄ти читтуппа̄дакан̣д̣а̄дӣсу.
акусаланиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
кусала̄бйа̄катаниддесаван̣н̣ана̄
292. паса̄доти ¶ саддха̄.
306. ‘‘алобхо нида̄нам̣ камма̄нам̣ самудайа̄йа̄’’тиа̄дивачанато (а. ни. 3.34) сабйа̄па̄ра̄ни кусаламӯла̄ни сан̇кха̄ра̄нам̣ нида̄на̄ни хонти, на каммавегаккхиттесу ¶ випа̄кесу алобха̄дисахагатакаммапат̣ибимбабхӯта̄ вийа паваттама̄на̄ алобха̄дайоти пан̃чавин̃н̃а̄н̣есу вийа нида̄нарахитата̄ сотапатитата̄ти дат̣т̣хабба̄. кирийадхамма̄ кирийаматтатта̄ камманида̄нарахита̄иччева парихӣна̄виджджа̄т̣т̣ха̄на̄ ведитабба̄.
татийачатуттхава̄ра̄ асамбхавато ева̄ти касма̄ вуттам̣, ким̣ чаккхувин̃н̃а̄н̣а̄дӣни чаккха̄йатанупачайа̄дӣнам̣ паччха̄джа̄тапаччайа̄ на хонтӣти? хонти, тадупаттхамбхакасса пана читтасамут̣т̣ха̄насса асамут̣т̣ха̄панам̣ сандха̄йа ‘‘асамбхавато’’ти вуттанти дат̣т̣хаббам̣. сахаджа̄тапаччха̄джа̄тавин̃н̃а̄н̣асса пана васена тада̄пи вин̃н̃а̄н̣апаччайа̄ на̄марӯпам̣, паччха̄джа̄тасахаджа̄тана̄масса сахаджа̄тапуреджа̄табхӯтачаккха̄дирӯпасса ча васена на̄марӯпапаччайа̄ сал̣а̄йатанан̃ча лаббхатӣти татийачатуттхава̄ра̄ на на самбхавантӣти.
кусала̄бйа̄катаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
авиджджа̄мӯлакакусаланиддесаван̣н̣ана̄
334. саммохавасена̄ти кусалапхале аничча̄дита̄йа сабхайе са̄дурасависаруккхабӣджасадисе там̣ниббаттакакусале ча ана̄дӣнавадассита̄васена. саматиккаматтхам̣ бха̄вана̄ саматиккамабха̄вана̄, тадан̇гавиккхамбханавасена саматиккамабхӯта̄ ва̄ бха̄вана̄ саматиккамабха̄вана̄.
татха̄ идха на лаббхантӣти авиджджа̄йа ева сан̇кха̄ра̄нам̣ авигата̄дипаччайатта̄бха̄вам̣ сандха̄йа вуттам̣, вин̃н̃а̄н̣а̄дӣнам̣ пана сан̇кха̄ра̄дайо авигата̄дипаччайа̄ хонтӣти авиджджа̄паччайа̄ сан̇кха̄ро, сан̇кха̄рапаччайа̄ ¶ вин̃н̃а̄н̣ам̣ сан̇кха̄рахетукантиа̄дина̄ йоджана̄ на на сакка̄ ка̄тунти авигатачатукка̄дӣнипи на идха лаббханти. вин̃н̃а̄н̣апаччайа̄ на̄марӯпам̣ вин̃н̃а̄н̣асампайуттам̣ на̄мантиа̄дина̄ хи йатха̄ла̄бхайоджана̄йа найо дасситоти.
авиджджа̄мӯлакакусаланиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
кусаламӯлакавипа̄каниддесаван̣н̣ана̄
343. ‘‘на̄на̄ккхан̣икакаммапаччайе ¶ пана ваттаббамева наттхӣ’’ти вуттам̣, ким̣ кусаламӯлам̣ акусаламӯлан̃ча каммапаччайо хотӣти? на хоти, каммапаччайабхӯта̄йа пана четана̄йа сам̣сат̣т̣хам̣ каммам̣ вийа паччайо хоти. тена екӣбха̄вамива гататта̄ти евам̣ вуттанти дат̣т̣хаббам̣. йатха̄ кусала̄кусаламӯлехи вина̄ каммам̣ випа̄кам̣ на джанетӣти та̄ни випа̄касса парийа̄йена упаниссайоти вутта̄ни, евам̣ каммена екӣбхӯта̄ни сам̣сат̣т̣ха̄ни хутва̄ каммаджа̄нам̣ паччайа̄ хонтӣти парийа̄йена тесам̣ каммапаччайата̄ вутта̄. еса̄ти еса кусаламӯлапаччайо акусаламӯлапаччайо ча̄ти йоджетаббам̣.
кусала̄кусалавипа̄ка̄нам̣ вийа кирийа̄нам̣ уппа̄дака̄ни авиджджа̄кусала̄кусаламӯла̄ни ча на хонтӣти а̄ха ‘‘упаниссайатам̣ на лабхантӣ’’ти. манасика̄ропи джаванавӣтхипат̣ипа̄дакаматтатта̄ кусала̄кусала̄ни вийа авиджджам̣ упаниссайам̣ на кароти, авиджджӯпаниссайа̄нам̣ пана паваттиаттхам̣ бхаван̇га̄ват̣т̣анаматтам̣ хоти, пахӣна̄виджджа̄нан̃ча кирийа̄нам̣ авиджджа̄ невуппа̄дика̄, а̄рамман̣аматтамева пана хоти. еван̃ча катва̄ ‘‘кусало дхаммо абйа̄катасса дхаммасса упаниссайапаччайена паччайо’’ти (пат̣т̣ха̄. 1.1.423), ‘‘випа̄кадхаммадхаммо невавипа̄канавипа̄кадхаммадхаммасса упаниссайапаччайена паччайо’’ти (пат̣т̣ха̄. 1.3.103) ча евама̄дӣсу кирийа̄нам̣ акусала̄ упаниссайапаччайабха̄вена на уддхат̣а̄ти. апича ‘‘авиджджа̄паччайа̄ сан̇кха̄ра̄’’ти етасса васена авиджджа̄мӯлако кусаланайо вутто, ‘‘сан̇кха̄рапаччайа̄ вин̃н̃а̄н̣а’’нти етасса васена кусала̄кусаламӯлако ¶ випа̄канайо, кирийа̄нам̣ пана нева сан̇кха̄раггахан̣ена, на ча вин̃н̃а̄н̣аггахан̣ена гахан̣ам̣ гаччхатӣти там̣мӯлако кирийа̄найо на лаббхатӣти на вуттоти дат̣т̣хаббо.
анекабхедатоти авиджджа̄дӣнам̣ мӯлапада̄нам̣ екачиттаккхан̣ика̄нам̣ кирийанте пат̣хаманайе сахаджа̄та̄дианекапаччайабха̄вена гахитатта̄ тесам̣ паччайа̄нам̣ васена нава̄димӯлапада̄нам̣ найа̄нам̣ васена, анекаппака̄рато чатуннам̣ чатукка̄нам̣ васена̄ти ва̄ адхиппа̄йо. кусала̄кусала̄нам̣ пана випа̄ке ча̄ти еттха кусала̄кусалесу кусала̄кусала̄нам̣ випа̄ке ча̄ти ваттаббам̣. пуримапаччхимесу хи найесу йатха̄ паччайа̄ка̄ро вутто, там̣дассанаттхам̣ ¶ ‘‘анекабхедато екадха̄ва̄’’ти вуттам̣, на ча паччхиманайе кусале анекабхедато паччайа̄ка̄ро вутто, атха кхо ‘‘екадха̄ва̄’’ти. екадха̄ва̄ти ча мӯлападекапаччайата̄васена, екассева ва̄ найасса васена екаппака̄рена̄ти аттхо, пат̣хамачатуккассева васена̄ти ва̄ адхиппа̄йо. дхаммапаччайабхедети авиджджа̄дӣнам̣ дхамма̄нам̣ паччайабха̄вабхеде джара̄маран̣а̄дӣнам̣ дхамма̄нам̣ джа̄тиа̄дипаччайабхеде, там̣там̣читтуппа̄дасамайапариччхинна̄нам̣ ва̄ пхасса̄дӣнам̣ дхамма̄нам̣ екаккхан̣ика̄виджджа̄дипаччайабхеде. парийаттиа̄дӣнам̣ камо парийатти…пе… пат̣ипаттиккамо. паччайа̄ка̄ре хи па̄л̣ипарийа̄пун̣анатадаттхасаванапа̄л̣иаттхачинтана̄ни ‘‘джара̄маран̣ам̣ аниччам̣ сан̇кхатам̣…пе… ниродхадхамма’’нтиа̄дина̄ бха̄вана̄пат̣ипатти ча камена ка̄табба̄ти кама-ггахан̣ам̣ кароти. татоти н̃а̄н̣аппабхедаджанакато камато. ан̃н̃ам̣ каран̣ӣйатарам̣ наттхи. тада̄йатта̄ хи дуккхантакирийа̄ти.
кусаламӯлакавипа̄каниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
пат̣иччасамуппа̄давибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
7. сатипат̣т̣ха̄навибхан̇го
1. суттантабха̄джанӣйам̣
уддесава̄раван̣н̣ана̄
355. тайо ¶ ¶ сатипат̣т̣ха̄на̄ти сатипат̣т̣ха̄на-саддасса аттхуддха̄рам̣ кароти, на идха па̄л̣ийам̣ вуттасса сатипат̣т̣ха̄на-саддасса аттхадассанам̣. а̄дӣсу хи сатигочароти а̄ди-саддена ‘‘пхассасамудайа̄ ведана̄нам̣ самудайо, на̄марӯпасамудайа̄ читтасса самудайо, манасика̄расамудайа̄ дхамма̄нам̣ самудайо’’ти (сам̣. ни. 5.408) сатипат̣т̣ха̄нанти вутта̄нам̣ сатигочара̄нам̣ дӣпаке суттаппадесе сан̇ган̣ха̄ти. евам̣ пат̣исамбхида̄па̄л̣ийампи авасесапа̄л̣иппадесадассанаттхо а̄ди-саддо дат̣т̣хаббо. да̄на̄дӣнипи каронтасса рӯпа̄дӣни касин̣а̄дӣни ча сатийа̄ т̣ха̄нам̣ хотӣти там̣нива̄ран̣аттхама̄ха ‘‘падха̄нам̣ т̣ха̄на’’нти. па-саддо хи падха̄наттхадӣпакоти адхиппа̄йо.
арийоти арийам̣ сет̣т̣хам̣ самма̄самбуддхама̄ха. еттха̄ти етасмим̣ сал̣а̄йатанавибхан̇гасуттети аттхо. суттекадесена хи суттам̣ дассети. таттха хи –
‘‘тайо сатипат̣т̣ха̄на̄ йадарийо…пе… арахатӣти ити кхо панетам̣ вуттам̣, кин̃четам̣ пат̣ичча вуттам̣? идха, бхиккхаве, саттха̄ са̄вака̄нам̣ дхаммам̣ десети анукампако хитесӣ анукампам̣ упа̄да̄йа ‘идам̣ во хита̄йа идам̣ во сукха̄йа̄’ти. тасса са̄вака̄ на суссӯсанти, на сотам̣ одаханти, на ан̃н̃а̄ читтам̣ упат̣т̣ха̄пенти, воккамма ча саттхуса̄сана̄ ваттанти. татра, бхиккхаве, татха̄гато на чева анаттамано хоти, на ча анаттаманатам̣ ¶ пат̣исам̣ведети, анавассуто ча вихарати сато сампаджа̄но. идам̣, бхиккхаве, пат̣хамам̣ сатипат̣т̣ха̄нам̣. йадарийо…пе… арахати.
‘‘пуна чапарам̣ бхиккхаве саттха̄…пе… идам̣ во сукха̄йа̄ти. тасса екачче са̄вака̄ на суссӯсанти…пе… ваттанти. екачче са̄вака̄ суссӯсанти ¶ …пе… на ча воккамма саттхуса̄сана̄ ваттанти. татра, бхиккхаве, татха̄гато на чева аттамано хоти, на ча аттаманатам̣ пат̣исам̣ведети. на чева анаттамано хоти, на ча анаттаманатам̣ пат̣исам̣ведети. аттаманатан̃ча анаттаманатан̃ча тадубхайам̣ абхиниваджджетва̄ упеккхако ча вихарати сато сампаджа̄но. идам̣, бхиккхаве, дутийам̣…пе….
‘‘пуна чапарам̣…пе… сукха̄йа̄ти. тасса са̄вака̄ суссӯсанти…пе… ваттанти. татра, бхиккхаве, татха̄гато аттамано чева хоти, аттаманатан̃ча пат̣исам̣ведети, анавассуто ча вихарати сато сампаджа̄но. идам̣, бхиккхаве, татийа’’нти (ма. ни. 3.311) –
евам̣ пат̣игха̄нунайехи анавассутата̄, ниччам̣ упат̣т̣хитасатита̄, тадубхайавӣтиваттата̄ сатипат̣т̣ха̄нанти вутта̄. буддха̄намева кира ниччам̣ упат̣т̣хитасатита̄ хоти, на паччекабуддха̄дӣнанти.
па-саддо а̄рамбхам̣ джотети, а̄рамбхо ча паваттӣти катва̄ а̄ха ‘‘паваттайитаббатоти аттхо’’ти. сатийа̄ каран̣абхӯта̄йа пат̣т̣ха̄нам̣ пат̣т̣ха̄петаббам̣ сатипат̣т̣ха̄нам̣. ана-саддан̃хи бахулам̣-вачанена камматтхам̣ иччханти саддавидӯ, татхева каттуаттхампи иччхантӣти пуна татийанайе ‘‘патит̣т̣ха̄тӣти пат̣т̣ха̄на’’нти вуттам̣. таттха па-саддо бхусаттхам̣ паккханданам̣ дӣпетӣти ‘‘оккантитва̄ паккхандитва̄ ваттатӣти аттхо’’ти а̄ха. пуна бха̄ваттхе сати-саддам̣ пат̣т̣ха̄на-саддан̃ча ван̣н̣енто ‘‘атха ва̄’’тиа̄дима̄ха. тена пуриматтхе сати-саддо пат̣т̣ха̄на-саддо ча каттуаттхоти вин̃н̃а̄йати.
висесена ка̄йо ча ведана̄ ча асса̄дасса ка̄ран̣анти таппаха̄наттхам̣ тесам̣ тан̣ха̄ваттхӯнам̣ ол̣а̄рикасукхума̄нам̣ асубхадуккхата̄дассана̄ни мандатиккхапан̃н̃ехи тан̣ха̄чаритехи сукара̄нӣти та̄ни тесам̣ висуддхимагготи вутта̄ни, евам̣ дит̣т̣хийа̄ висесака̄ран̣есу читтадхаммесу аничча̄наттата̄дассана̄ни на̄типабхеда̄типабхедагатесу тесу таппаха̄наттхам̣ мандатиккха̄нам̣ дит̣т̣хичарита̄нам̣ сукара̄нӣти ¶ тесам̣ та̄ни висуддхимагготи. тиккхо саматхайа̄нико ол̣а̄рика̄рамман̣ам̣ паригган̣ханто таттха ат̣т̣хатва̄ джха̄нам̣ сама̄паджджитва̄ вут̣т̣ха̄йа веданам̣ паригган̣ха̄тӣти а̄ха ‘‘ол̣а̄рика̄рамман̣е асан̣т̣хаханато’’ти. випассана̄йа̄никасса ¶ сукхуме читте дхаммесу ча читтам̣ паккхандатӣти таданупассана̄нам̣ там̣висуддхимаггата̄ вутта̄.
тесам̣ таттха̄ти еттха таттха-саддасса паха̄наттханти етена йоджана̄. пан̃ча ка̄магун̣а̄ сависеса̄ ка̄йе лаббхантӣти висесена ка̄йо ка̄могхасса ваттху, бхаве сукхаггахан̣авасена бхавасса̄до хотӣти бхавогхасса ведана̄, сантатигханаггахан̣авасена читте атта̄бхинивесо хотӣти дит̣т̣хогхасса читтам̣, дхаммавиниббхогасса дхамма̄нам̣ дхаммаматтата̄йа ча дуппат̣ивиджджхатта̄ саммохо хотӣти авиджджогхасса дхамма̄, тасма̄ тесу тесам̣ паха̄наттхам̣ чатта̄рова вутта̄, дуккха̄йа ведана̄йа пат̣игха̄нусайо анусетӣти дуккхадуккхавипарин̣а̄мадуккхасан̇кха̄радуккхабхӯта̄ ведана̄ висесена бйа̄па̄дака̄йагантхасса ваттху, читте ниччаггахан̣авасена сассатасса аттано сӣлена суддхӣтиа̄дипара̄масанам̣ хотӣти сӣлаббатапара̄ма̄сасса читтам̣, на̄марӯпапариччхедена бхӯтам̣ бхӯтато апассантасса бхававибхавадит̣т̣хисан̇кха̄то идам̣сачча̄бхинивесо хотӣти тасса дхамма̄…пе… сукхаведана̄сса̄давасена паралоканирапеккхо ‘‘наттхи динна’’нтиа̄дипара̄ма̄сам̣ уппа̄детӣти дит̣т̣хупа̄да̄насса ведана̄. сантатигханаггахан̣авасена сара̄га̄дичитте саммохо хотӣти моха̄гатийа̄ читтам̣, дхаммасабха̄ва̄навабодхена бхайам̣ хотӣти бхайа̄гатийа̄ дхамма̄…пе… авутта̄нам̣ вуттанайена ваттхубха̄во йоджетаббо.
‘‘а̄ха̄расамудайа̄ ка̄йасамудайо, пхассасамудайа̄ ведана̄самудайо (сам̣. ни. 5.408), сан̇кха̄рапаччайа̄ вин̃н̃а̄н̣ам̣, вин̃н̃а̄н̣апаччайа̄ на̄марӯпа’’нти (ма. ни. 3.126; сам̣. ни. 2.1; уда̄. 1) вачанато ка̄йа̄дӣнам̣ самудайабхӯта̄ кабал̣ӣка̄ра̄ха̄рапхассаманосан̃четана̄вин̃н̃а̄н̣а̄ха̄ра̄ ка̄йа̄дипариджа̄нанена парин̃н̃а̄та̄ хонтӣти а̄ха ‘‘чатуббидха̄ха̄рапарин̃н̃аттха’’нти. пакаран̣анайоти тамбапан̣н̣ибха̄са̄йа ван̣н̣ана̄найо. неттипет̣акаппакаран̣е дхаммакатхика̄нам̣ йоджана̄найотипи ваданти.
саран̣авасена̄ти ка̄йа̄дӣнам̣ кусала̄дидхамма̄нан̃ча дха̄ран̣ата̄васена. саранти гаччханти ета̄йа̄ти сатӣти имасмим̣ аттхе екатте нибба̄не сама̄гамо екаттасамосаран̣ам̣. етадева хи дассетум̣ ‘‘йатха̄ хӣ’’тиа̄дима̄ха. еканибба̄наппавесахетубхӯто ва̄ сама̄ната̄йа еко сатипат̣т̣ха̄насабха̄во ¶ ¶ екаттам̣, таттха самосаран̣ам̣ там̣сабха̄гата̄ екаттасамосаран̣ам̣. еканибба̄наппавесахетубха̄вам̣ пана дассетум̣ ‘‘йатха̄ хӣ’’тиа̄дима̄ха. етасмим̣ аттхе саран̣екаттасамосаран̣а̄ни саха сатипат̣т̣ха̄некабха̄васса ка̄ран̣аттена вутта̄нӣти дат̣т̣хабба̄ни, пуримасмим̣ висум̣. саран̣авасена̄ти ва̄ гаманавасена̄ти аттхе сати тадева гаманам̣ самосаран̣анти самосаран̣е ва̄ сати-саддаттхавасена авуччама̄не дха̄ран̣ата̄ва сатӣти сати-саддаттхантара̄бха̄ва̄ пуримам̣ сатибха̄васса ка̄ран̣ам̣, паччхимам̣ екабха̄васса̄ти нибба̄насамосаран̣епи сахита̄нева та̄ни сатипат̣т̣ха̄некабха̄васса ка̄ран̣а̄ни.
чуддасавидхена̄ти идам̣ маха̄сатипат̣т̣ха̄насутте (дӣ. ни. 2.372 а̄дайо; ма. ни. 1.105 а̄дайо) вутта̄нам̣ а̄на̄па̄напабба̄дӣнам̣ васена. татха̄ пан̃чавидхена дхамма̄нупассананти еттха̄пи дат̣т̣хаббам̣. еттха ча ут̣т̣ха̄накабхан̣д̣асадисата̄ там̣там̣сатипат̣т̣ха̄набха̄вана̄нубха̄васса дат̣т̣хабба̄. бхиккхугочара̄ хи ете. вуттан̃хи ‘‘гочаре, бхиккхаве, чаратха саке петтике висайе’’тиа̄ди (сам̣. ни. 5.372; дӣ. ни. 3.80).
ка̄йа̄нупассана̄дипат̣ипаттийа̄ бхиккху хотӣти бхиккхум̣ ‘‘ка̄йа̄нупассӣ вихаратӣ’’тиа̄дина̄ дассети бхиккхумхи там̣нийамато. тена̄ха ‘‘пат̣ипаттийа̄ ва̄ бхиккхубха̄вадассанато’’ти.
самам̣ чареййа̄ти ка̄йа̄дивисамачарийам̣ паха̄йа ка̄йа̄дӣхи самам̣ чареййа. ра̄га̄дивӯпасамена санто, индрийадаманена данто, чатумагганийамена нийато, сет̣т̣хача̄рита̄йа брахмача̄рӣ. ка̄йадан̣д̣а̄диоропанена нидха̄йа дан̣д̣ам̣. со еварӯпо ба̄хитапа̄пасамитапа̄пабхиннакилесата̄хи бра̄хман̣а̄дисаман̃н̃о ведитаббо.
ка̄йа̄нупассана̄уддесаван̣н̣ана̄
асаммиссатоти ведана̄дайопи еттха сита̄, еттха пат̣ибаддха̄ти ка̄йе ведана̄дианупассана̄пасан̇гепи а̄панне тадамиссатоти аттхо. авайавӣга̄хасаман̃н̃а̄тидха̄ванаса̄ра̄да̄на̄бхинивесаниседханаттхам̣ ка̄йам̣ ан̇гапаччан̇гехи, та̄ни ча кеса̄дӣхи, кеса̄дике ча бхӯтупа̄да̄йарӯпехи ¶ виниббхуджджанто ¶ ‘‘татха̄ на ка̄йе’’тиа̄дима̄ха. па̄са̄да̄динагара̄вайавасамӯхе авайавӣва̄динопи авайавӣга̄хам̣ на каронти. нагарам̣ на̄ма кочи аттхо аттхӣти пана кесан̃чи саман̃н̃а̄тидха̄ванам̣ сийа̄ти иттхипуриса̄дисаман̃н̃а̄тидха̄ване нагаранидассанам̣ вуттам̣.
йам̣ пассати иттхим̣ ва̄ пурисам̣ ва̄, нану чаккхуна̄ иттхипурисадассанам̣ наттхӣти? саччам̣ наттхи, ‘‘иттхим̣ пасса̄ми, пурисам̣ пасса̄мӣ’’ти пана паваттасан̃н̃а̄йа васена ‘‘йам̣ пассатӣ’’ти вуттам̣. миччха̄дассане ва̄ дит̣т̣хийа̄ йам̣ пассати, на там̣ дит̣т̣хам̣, там̣ рӯпа̄йатанам̣ на хоти, рӯпа̄йатанам̣ ва̄ там̣ на хотӣти аттхо. атха ва̄ там̣ кеса̄дибхӯтупа̄да̄йасамӯхасан̇кха̄там̣ дит̣т̣хам̣ на хоти, дит̣т̣хам̣ ва̄ йатха̄вуттам̣ на хотӣти аттхо. йам̣ дит̣т̣хам̣ там̣ на пассатӣти йам̣ рӯпа̄йатанам̣, кеса̄дибхӯтупа̄да̄йасамӯхасан̇кха̄там̣ ва̄ дит̣т̣хам̣, там̣ пан̃н̃а̄чаккхуна̄ бхӯтато на пассатӣти аттхо.
на ан̃н̃адхамма̄нупассӣти на ан̃н̃асабха̄ва̄нупассӣ, асубха̄дито ан̃н̃а̄ка̄ра̄нупассӣ на хотӣти вуттам̣ хоти. патхавӣка̄йанти кеса̄дипатхавим̣ дхаммасамӯхатта̄ ка̄йоти вадати, лаккхан̣апатхавимева ва̄ анекаппабхедасакаласарӣрагатам̣ пубба̄парийабха̄вена паваттама̄нам̣ самӯхавасена гахетва̄ ка̄йоти вадати, евам̣ ан̃н̃аттха̄пи.
аджджхаттабахиддха̄ти аджджхаттабахиддха̄дхамма̄нам̣ гхат̣ита̄рамман̣ам̣ екато а̄рамман̣абха̄во наттхӣти аттхо, аджджхаттабахиддха̄ дхамма̄ ва̄ гхат̣ита̄рамман̣ам̣ идам̣ наттхӣти аттхо. тӣсу бхавесу килеса̄нанти бхаваттайависайа̄нам̣ килеса̄нанти аттхо.
саббаттхиканти саббаттха бхавам̣. саббасмим̣ лӣне уддхат̣е ча читте иччхитаббатта̄, саббе ва̄ лӣне уддхат̣е ча бха̄ветабба̄ боджджхан̇га̄ аттхика̄ ета̄йа̄ти саббаттхика̄. антосан̇кхепоти антоолӣйана̄ косаджджанти аттхо.
ависесена двӣхипи нӣваран̣аппаха̄нам̣ вуттанти катва̄ пуна екекена вуттаппаха̄нависесам̣ дассетум̣ ‘‘висесена̄’’ти а̄ха, ‘‘винеййа нӣваран̣а̄нӣ’’ти аватва̄ абхиджджха̄доманассавинайасса ва̄ пайоджанам̣ дассенто ‘‘висесена̄’’тиа̄дима̄ха. ка̄йа̄нупассана̄бха̄вана̄йа уджувипаччанӣка̄нам̣ ануродхавиродха̄дӣнам̣ ¶ паха̄надассанан̃хи етасса пайоджананти. ка̄йабха̄вана̄йа̄ти ¶ ка̄йа̄нупассана̄бха̄вана̄ адхиппета̄. тена̄ти ануродха̄диппаха̄навачанена.
саббаттхикакаммат̣т̣ха̄нам̣ буддха̄нуссати метта̄ маран̣ассати асубхабха̄вана̄ ча. сатисампаджан̃н̃ена етена йогина̄ парихарийама̄нам̣ там̣ саббаттхикакаммат̣т̣ха̄нам̣ вуттам̣ сатисампаджан̃н̃абалена авиччхиннасса тасса парихаритаббатта̄, сатийа̄ ва̄ саматхо вутто сама̄дхиккхандхасан̇гахитатта̄.
ка̄йа̄нупассана̄уддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
ведана̄нупассана̄диуддесаван̣н̣ана̄
кевалам̣ панидха̄тиа̄дина̄ идха еттакам̣ ведитаббанти ведитаббам̣ париччхедам̣ дассети. аддамадаккхӣти двепи екаттха̄. саммаддасоти самма̄ пассако.
сукхадуккхатопи ча̄ти сукха̄дӣнам̣ т̣хитивипарин̣а̄ман̃а̄н̣асукхата̄йа, випарин̣а̄мат̣т̣хитиан̃н̃а̄н̣адуккхата̄йа ча вуттатта̄ тиссопи ча сукхато тиссопи ча дуккхато анупасситабба̄ти аттхо.
рӯпа̄диа̄рамман̣ачханда̄диадхипатин̃а̄н̣а̄дисахаджа̄така̄ма̄вачара̄дибхӯмина̄наттабхеда̄нам̣ кусала̄кусалатаббипа̄какирийа̄на̄наттабхедасса ча а̄ди-саддена сасан̇кха̄рика̄сан̇кха̄рикасаваттхука̄ваттхука̄дина̄наттабхеда̄нан̃ча васена̄ти йоджетаббам̣. сун̃н̃ата̄дхаммасса̄ти ‘‘дхамма̄ хонти, кхандха̄ хонтӣ’’тиа̄дина̄ (дха. са. 121) сун̃н̃ата̄ва̄ре а̄гатасун̃н̃ата̄сабха̄васса васена. ка̄ман̃четтха̄тиа̄дина̄ пуббе пахӣнатта̄ пуна паха̄нам̣ на ваттаббанти чоданам̣ дассети, маггачиттаккхан̣е ва̄ екаттха пахӣнам̣ саббаттха пахӣнам̣ хотӣти висум̣ висум̣ на ваттаббанти. таттха пуримачодана̄йа на̄на̄пуггалапариха̄ро, паччхима̄йа на̄на̄читтаккхан̣икапариха̄ро. локийабха̄вана̄йа хи ка̄йе пахӣнам̣ на ведана̄дӣсу виккхамбхитам̣ хоти. йадипи на паваттеййа, на пат̣ипаккхабха̄вана̄йа ¶ таттха са̄ абхиджджха̄доманассасса аппаватти хотӣти пуна таппаха̄нам̣ ваттаббамева̄ти. убхайаттха ва̄ убхайам̣ самбхавато йоджетаббам̣. екаттха пахӣнам̣ ¶ сесесупи пахӣнам̣ хотӣти маггасатипат̣т̣ха̄набха̄ванам̣, локийабха̄вана̄йа ва̄ саббаттха аппаваттиматтам̣ сандха̄йа вуттам̣. ‘‘пан̃чапи кхандха̄ локо’’ти хи чатӯсупи вуттанти.
ведана̄нупассана̄диуддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
уддесава̄раван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
ка̄йа̄нупассана̄ниддесаван̣н̣ана̄
356. саббаппака̄равачанена уддесе дассита̄ аджджхатта̄дианупассана̄ пака̄ра̄ ча гахита̄. таттха антогадха̄ чуддаса пака̄ра̄, ка̄йагата̄сатисутте вутта̄ кеса̄диван̣н̣акасин̣а̄рамман̣ачатуккаджджха̄наппака̄ра̄, локийа̄диппака̄ра̄ ча̄ти тепи гахита̄ ева. ниддесе хи екаппака̄раниддесена нидассанаматтам̣ катанти, саббаппака̄раггахан̣ан̃ча ба̄хиресупи екадесасамбхавато катанти дат̣т̣хаббам̣.
тирийам̣ тачапариччхиннанти еттха нану кесаломанакха̄нам̣ атачапариччхинната̄ тачасса ча аттхӣти? йадипи аттхи, тачапариччхиннабахулата̄йа пана тачапариччхинната̄ на на хоти ка̄йасса̄ти евам̣ вуттам̣. тачо парийанто асса̄ти тачапарийантоти вуттоти етена пана вачанена ка̄йекадесабхӯто тачо гахито ева. таппат̣ибаддха̄ ча кеса̄дайо таданупавит̣т̣хамӯла̄ тачапарийанта̄ва хонтӣти дваттим̣са̄ка̄расамӯхо саббопи ка̄йо тачапарийантоти вуттоти ведитаббо.
‘‘пӯрам̣ на̄наппака̄расса̄’’ти вуттам̣, ке пана те пака̄ра̄? йехи на̄наппака̄рам̣ асучи вуттанти кеса̄ лома̄тиа̄ди вуттанти имаматтхам̣ дӣпенто а̄ха ‘‘ете кеса̄дайо а̄ка̄ра̄’’ти. а̄ка̄ра̄ пака̄ра̄ти хи еко аттхо.
нисиннасса ¶ йа̄ва апариппханданисаджджа̄мӯлакам̣ дуккхам̣ уппаджджати, йа̄вата̄ ут̣т̣ха̄ти ва̄, та̄ва еко нисаджджава̄ро. йена видхина̄ уггахе кусало хоти, со саттавидхо видхи ‘‘уггахакосалла’’нти вуччати, там̣ниббаттам̣ ва̄ н̃а̄н̣ам̣.
патхавӣдха̄тубахулабха̄вато маттхалун̇гасса карӣса̄васа̄не тантиа̄ропанама̄ха. еттха пана мам̣сам̣…пе… ваккам̣…пе… кеса̄ти евам̣ ваккапан̃чака̄дӣсу ¶ ануломасаджджха̄йам̣ ватва̄ пат̣иломасаджджха̄йо пуримехи самбандхо вутто. сва̄йам̣ йе парато висум̣ типан̃ча̄хам̣, пуримехи екато типан̃ча̄ханти чхапан̃ча̄хам̣ саджджха̄йа̄ ваккхама̄на̄, тесу а̄диантадассанавасена вуттоти дат̣т̣хаббо. ануломапат̣иломасаджджха̄йепи хи пат̣иломасаджджха̄йо антимоти. саджджха̄йаппака̄рантарам̣ ва̄ етампӣти ведитаббам̣. хаттхасан̇кхалика̄ ан̇гулипанти. лаккхан̣апат̣иведхасса̄ти асубхалаккхан̣апат̣иведхасса, дха̄тулаккхан̣апат̣иведхасса ва̄.
аттано бха̄го сабха̄го, сабха̄гена париччхедо сабха̄гапариччхедо, хет̣т̣хупаритирийантехи сакакот̣т̣ха̄сикакесантара̄дӣхи ча париччхедоти аттхо.
дха̄тувибхан̇го (ма. ни. 3.342 а̄дайо) пуккуса̄тисуттам̣. са̄дха̄ран̣авасена̄ти еттакенева сиддхе сабба-ггахан̣ам̣ ван̣н̣акасин̣авасена чатуккаджджха̄никасаматхаса̄дха̄ран̣аттасса ча дассанаттхам̣.
оккаманависсаджджананти пат̣ипаджджитаббаваджджетаббе маггети аттхо. бахиддха̄ путхутта̄рамман̣ети еттха ка̄йа̄нупассанам̣ хитва̄ субха̄дивасена гайхама̄на̄ кеса̄дайопи бахиддха̄ путхутта̄рамман̣а̄нева̄ти ведитабба̄. уккут̣т̣хуккат̣т̣хит̣т̣ха̄нейева ут̣т̣хахитва̄ти пуббе вийа екаттха ката̄йа уккут̣т̣хийа̄ камена саббата̄лесу патитва̄ ут̣т̣хахитва̄ парийантата̄лам̣ а̄дита̄лан̃ча агантва̄ тато тато таттха таттхева ката̄йа уккут̣т̣хийа̄ ут̣т̣хахитва̄ти аттхо.
адхичиттанти саматхавипассана̄читтам̣. ануйуттена̄ти йуттапайуттена, бха̄вентена̄ти аттхо. сама̄дхинимиттам̣ упалаккхан̣а̄ка̄ро сама̄дхийева. манаси ка̄таббанти читте ка̄таббам̣, уппа̄детаббанти аттхо. сама̄дхика̄ран̣ам̣ ва̄ а̄рамман̣ам̣ сама̄дхинимиттам̣ а̄ваджджитаббанти аттхо. т̣ха̄нам̣ аттхӣти вачанасесо, там̣ читтам̣ косаджджа̄йа сам̣ваттеййа, етасса сам̣ваттанасса ка̄ран̣ам̣ аттхӣти ¶ аттхо. там̣ ва̄ манасикаран̣ам̣ читтам̣ косаджджа̄йа сам̣ваттеййа̄ти етасса т̣ха̄нам̣ ка̄ран̣анти аттхо. на ча пабхан̇гӯти камманийабха̄вӯпагаманена ча пабхиджджанасабха̄ванти аттхо.
а̄лимпетӣти а̄дӣпети джа̄лети. тан̃ча̄ти там̣ пил̣андханавикатисан̇кха̄там̣ аттхам̣ пайоджанам̣. асса̄ти суван̣н̣ака̄расса анубхоти самбхоти са̄дхети ¶ . асса ва̄ суван̣н̣асса там̣ аттхам̣ суван̣н̣ака̄ро анубхоти па̄пун̣а̄ти.
абхин̃н̃а̄йа иддхивидха̄дин̃а̄н̣ена саччхикаран̣ӣйасса иддхивидхапаччанубхавана̄дикасса абхин̃н̃а̄саччхикаран̣ӣйасса. паччаккхам̣ йасса аттхи, со саккхи, саккхино бхаббата̄ саккхибхаббата̄, саккхибхаваната̄ти вуттам̣ хоти. саккхи ча со бхаббо ча̄ти ва̄ саккхибхаббо. айан̃хи иддхивидха̄дӣнам̣ бхаббо, таттха ча саккхӣти саккхибхаббо, тасса бха̄во саккхибхаббата̄, там̣ па̄пун̣а̄ти. а̄йатанети пуббахета̄дике ка̄ран̣е сати.
сӣтибха̄ванти нибба̄нам̣, килесадаратхавӯпасамам̣ ва̄. сампахам̣сетӣти самапаваттам̣ читтам̣ татха̄паваттийа̄ пан̃н̃а̄йа тосети уттеджети. йада̄ ва̄ нирасса̄дам̣ читтам̣ бха̄вана̄йа на паккхандати, тада̄ джа̄тиа̄дӣни сам̣вегаваттхӯни паччавеккхитва̄ сампахам̣сети самуттеджети.
тирийам̣ ан̃н̃аман̃н̃ена париччхинна̄, катхам̣? две кеса̄ екато наттхӣти. а̄сайоти ниссайо, паччайоти аттхо.
накха̄ тирийам̣ ан̃н̃аман̃н̃ена париччхинна̄ти висум̣ ваваттхитатам̣ сандха̄йа вуттам̣. тамева хи аттхам̣ дассетум̣ ‘‘две накха̄ екато наттхӣ’’ти а̄ха̄ти.
сукхумампӣти йатха̄вуттаол̣а̄рикачаммато сукхумам̣ антомукхачамма̄ди. кот̣т̣ха̄сесу ва̄ тачена париччхиннатта̄ йам̣ дурупалаккхан̣ӣйам̣, там̣ ‘‘сукхума’’нти вуттам̣. тан̃хи вуттанайена тачам̣ виваритва̄ пассантасса па̄кат̣ам̣ хотӣти.
та̄лагул̣апат̣алам̣ ¶ на̄ма пакката̄лапхалаласикам̣ та̄лапат̣т̣ика̄йа лимпитва̄ суккха̄петва̄ уддхаритва̄ гахитапат̣алам̣.
евам̣ тиматта̄нӣти евам̣-матта-саддехи гоппхакат̣т̣хика̄дӣни авутта̄нипи дассетӣти ведитаббам̣. кӣл̣а̄гол̣ака̄ни суттена бандхитва̄ ан̃н̃аман̃н̃ам̣ гхат̣т̣етва̄ кӣл̣анагол̣ака̄ни.
таттха джан̇гхат̣т̣хикасса патит̣т̣хитат̣т̣ха̄нанти джан̣н̣укат̣т̣химхи пависитва̄ т̣хитат̣т̣ха̄нанти адхиппа̄йо. тена ат̣т̣хина̄ патит̣т̣хитат̣т̣ха̄нам̣ йам̣ кат̣ит̣т̣хино, там̣ аггачхиннамаха̄пунна̄гапхаласадисам̣. сӣсакапат̣т̣авет̣хакам̣ вет̣хетва̄ т̣хапитасӣсамайам̣ пат̣т̣акам̣. суттакантанасала̄ка̄виддха̄ ¶ гол̣ака̄ ват̣т̣ана̄ти вуччанти, ват̣т̣ана̄нам̣ а̄вали ват̣т̣ана̄вали. авалекханасаттхакам̣ уччхутача̄валекханасаттхакам̣.
ваккабха̄гена париччхиннанти ваккапарийантабха̄гена париччхиннам̣.
саккхарасудха̄ван̣н̣анти марумпехи катасудха̄ван̣н̣ам̣. ‘‘сетасаккхарасудха̄ван̣н̣а’’нти ча па̄т̣хам̣ ваданти, сетасаккхара̄ван̣н̣ам̣ судха̄ван̣н̣ан̃ча̄ти аттхо.
йаттха аннапа̄нам̣ нипатитва̄ тит̣т̣хатӣти самбандхо.
висамаччхиннакала̄по висамам̣ удакам̣ паггхарати, евамева сарӣрам̣ кесакӯпа̄дививарехи упари хет̣т̣ха̄ тирийан̃ча висамам̣ паггхаратӣти дассетум̣ висамаччхинна-ггахан̣ам̣ кароти.
атикат̣укааччун̣ха̄дико висабха̄га̄ха̄ро ун̣хака̄ле паваттама̄на̄нам̣ дха̄тӯнам̣ висабха̄гатта̄.
екатта̄рамман̣абаленева ва̄ти виккхамбхитанӣваран̣ена сусама̄хитачиттена упат̣т̣хитасса на̄на̄рамман̣авиппханданавирахена екасабха̄васса а̄рамман̣асса васена. тан̃хи екатта̄рамман̣ам̣ упат̣т̣хахама̄намева аттани абхиратим̣, са̄тисайам̣ пхаран̣апӣтим̣, ит̣т̣ха̄ка̄ра̄нубхаванан̃ча соманассам̣ уппа̄дети. на хи абхиратисоманассехи вина̄ анатиккантапӣтисукхасса екаттупат̣т̣ха̄нам̣ аттхӣти.
ависесато ¶ пана са̄дха̄ран̣авасена̄ти пат̣икӯладха̄туван̣н̣ависесам̣ акатва̄ саматхавипассана̄са̄дха̄ран̣авасена̄ти аттхо. тивидхена̄ти анулома̄дина̄ ваккхама̄нена. чха ма̄сети аддхама̄се ӯнепи ма̄сапариччхедена париччхиджджама̄не саджджха̄йе чха ма̄са̄ париччхедака̄ хонтӣти катва̄ вуттанти ведитаббам̣. париччхиджджама̄насса ма̄сантарагамананива̄ран̣ан̃хи чхама̄саггахан̣ам̣, на сакалачхама̄се париваттадассанаттхам̣. а̄чарийа̄ти ат̣т̣хакатха̄чарийа̄.
лаккхан̣анти дха̄тупат̣икӯлалаккхан̣ам̣. джанам̣ на арахантӣти аджан̃н̃а̄, джане павесетум̣ айутта̄ джигуччханӣйа̄ти вуттам̣ хоти.
пат̣ипа̄т̣ийа̄ ат̣т̣хӣнӣти пат̣ипа̄т̣ийа̄ ат̣т̣хӣни кот̣ийа̄ т̣хита̄ни. на еттха кочи атта̄ на̄ма аттхи, ат̣т̣хӣни ева ат̣т̣хипун̃джаматто ева̄йам̣ сан̇гха̄т̣оти дассети ¶ . анекасандхийамитоти анекехи сандхӣхи йамито самбаддхо со ат̣т̣хипун̃джоти дассети. на кехичӣти йаментам̣ атта̄нам̣ пат̣иседхети. чодито джара̄йа маран̣а̄бхимукхагаманена чодито.
маха̄бхӯтам̣ упа̄да̄рӯпена париччхиннам̣ ‘‘нӣлам̣ пӣтам̣ сугандхам̣ дуггандха’’нтиа̄дина̄. упа̄да̄рӯпам̣ маха̄бхӯтена таннисситасса тасса тато бахи абха̄ва̄. чха̄йа̄тапа̄нам̣ а̄тапапаччайачха̄йуппа̄дакабха̄во ан̃н̃аман̃н̃апариччхедаката̄. рӯпаккхандхасса париггахитатта̄ тадантогадха̄нам̣ чаккха̄диа̄йатанадва̄ра̄нам̣ васена там̣там̣два̄рика̄ арӯпино кхандха̄ па̄кат̣а̄ хонти, а̄йатана̄ни ча два̄ра̄ни ча а̄йатанадва̄ра̄нӣти ва̄ аттхо. тена рӯпа̄йатана̄дӣнан̃ча васена̄ти вуттам̣ хоти.
саппаччайа̄ти саппаччайабха̄ва̄, паччайа̄йаттам̣ хутва̄ ниббаттанти вуттам̣ хоти. сама̄но ва̄ садисо йутто паччайо саппаччайо, тасма̄ саппаччайа̄.
еттакоти йатха̄вуттена а̄ка̄рена пагун̣о кот̣т̣ха̄со. уггахова уггахасандхи. ван̣н̣а̄димукхена хи упат̣т̣ха̄нам̣ еттха сандхӣйати самбаджджхатӣти ‘‘сандхӣ’’ти вуччати.
упат̣т̣ха̄тӣти ван̣н̣а̄дивасена упат̣т̣ха̄тӣти аттхо. пан̃чан̇гасаманна̄гатети на̄тидӯрана̄чча̄саннагамана̄гаманасампаннанти екан̇гам̣, дива̄ аббокин̣н̣ам̣ раттим̣ аппасаддам̣ аппаниггхосанти екам̣, аппад̣ам̣самакасава̄та̄тапасарӣсапасампхассанти ¶ екам̣, тасмим̣ кхо пана сена̄сане вихарантасса аппакасирена уппаджджати чӣвара…пе… париккха̄роти екам̣, тасмим̣ пана сена̄сане тхера̄ бхиккхӯ вихаранти бахуссута̄ти екам̣ (а. ни. 10.11). пан̃чан̇гасаманна̄гатена̄ти аппа̄ба̄дха̄са̄т̣хеййасаддха̄пан̃н̃а̄вӣрийехи падха̄нийан̇гехи саманна̄гатена.
ут̣т̣ха̄накада̄йанти техи кхеттехи ут̣т̣ха̄накам̣, техи да̄таббадхан̃н̃анти аттхо. еттха ча ат̣т̣хакумбхада̄йакакхеттам̣ вийа мукхадхованакиччам̣, сол̣асакумбхада̄йакам̣ вийа кха̄данабхун̃джанакиччам̣ дат̣т̣хаббам̣ лахукагарукабха̄вато. тато пана йам̣ дуккхам̣ ниббаттати, там̣ ан̃н̃ан̃ча дваттим̣са̄ка̄раманасика̄рена ча ниваттатӣти а̄ха ‘‘еттхева каммам̣ ка̄табба’’нти. етта̄вата̄ти екадивасам̣ тим̣са ва̄ре манасика̄рат̣т̣хапанена.
сахассуддха̄рам̣ ¶ са̄дхетва̄ти сахассавад̣д̣хитам̣ ин̣ам̣ йоджетва̄. уддхаритабботи уддха̄роти хи вад̣д̣хи вуччатӣти. суддхачиттена̄ти виккхепа̄дикилесавирахитачиттена. кеса̄дӣсу таче раджджанта̄ суччхавичаммам̣ тачоти гахетва̄ ‘‘суван̣н̣а̄диван̣н̣о ме тачо’’тиа̄дина̄ раджджанти.
тесу две екамаггам̣ пат̣ипаджджама̄на̄ на̄ма на хонтӣти йатха̄ татха̄ ва̄ пала̄йантӣти аттхо. таттха ра̄га̄диваттхубха̄вена дваттим̣са̄ка̄ра̄нам̣ чорасадисата̄ анаттха̄вахата̄ дат̣т̣хабба̄.
каммамева висеса̄дхигамасса т̣ха̄нанти каммат̣т̣ха̄нам̣ бха̄вана̄ вуччати. тена̄ха ‘‘манасикаронтасса аппанам̣ па̄пун̣а̄тӣ’’ти. каммасса ва̄ бха̄вана̄йа т̣ха̄нам̣ а̄рамман̣ам̣ аппана̄рамман̣абха̄вӯпагаманена аппанам̣ па̄пун̣а̄тӣти вуттам̣.
ма̄наджа̄тикоти етена лан̇гханасаматтхата̄йогена упасамарахитатам̣ дассети. читтампи хи татха̄ на̄на̄рамман̣есу вад̣д̣хитам̣ упасамарахитанти дассетаббанти.
хаттхе гахитапан̃хаваттху па̄катикамева̄ти висуддхимагге вуттатам̣ сандха̄йа̄ха. таттха хи вуттам̣ –
‘‘ма̄лакаттхеро кира дӣгхабха̄н̣акаабхайаттхерам̣ хаттхе гахетва̄ ‘а̄вусо абхайа, имам̣ та̄ва ¶ пан̃хам̣ угган̣ха̄хӣ’ти ватва̄ а̄ха ‘ма̄лакаттхеро дваттим̣сакот̣т̣ха̄сесу дваттим̣сапат̣хамаджджха̄нала̄бхӣ, саче раттим̣ екам̣, дива̄ екам̣ сама̄паджджати, атирекад̣д̣хама̄сена пуна сампаджджати. саче пана девасикам̣ екамева сама̄паджджати, атирекама̄сена пуна сампаджджатӣ’’’ти.
идам̣ пана екам̣ манасикаронтасса екам̣ па̄т̣ийеккам̣ манасикаронтасса дваттим̣са̄ти етасса са̄дханаттхам̣ нидассанавасена а̄нӣтанти дат̣т̣хаббам̣.
анупа̄диннакапаккхе т̣хита̄нӣти етена четийапаббатава̄сӣ маха̄тиссаттхеро вийа, сан̇гхараккхитаттхерупат̣т̣ха̄каса̄ман̣еро вийа ча анупа̄диннакапаккхе т̣хапетва̄ гахетум̣ сакконтасса дасавидха̄субхавасена джӣвама̄накасарӣрепи упат̣т̣хите упача̄раппатти дассита̄ хотӣти ведитабба̄. ‘‘аттхисса ка̄йе’’ти пана саттавасена кеса̄дӣсу гайхама̄несу йатха̄ ‘‘имасмим̣ ¶ ка̄йе’’ти сатта-ггахан̣арахите ахам̣ка̄раваттхумхи виддхаста̄хам̣ка̄ре сада̄ саннихите па̄кат̣е ча аттано ка̄йе упат̣т̣ха̄нам̣ хоти, на татха̄ таттха̄ти аппанам̣ аппатта̄ а̄дӣнава̄нупассана̄ва таттха хотӣти адхиппа̄йена̄ха ‘‘асубха̄нупассана̄сан̇кха̄та̄ пана випассана̄бха̄вана̄ хотӣти ведитабба̄’’ти.
357. а̄димхи севана̄ а̄севана̄, вад̣д̣ханам̣ бха̄вана̄, пунаппунам̣ каран̣ам̣ бахулӣкамманти айаметесам̣ висесо.
362. ваттхупарин̃н̃а̄йа̄ти абхиджджха̄доманасса̄нам̣ ваттхубхӯтасса ка̄йасса париджа̄нанена. аппита̄ти гамита̄, са̄ ча вина̄ситата̄ти а̄ха ‘‘вина̄сита̄’’ти. аппаваттийам̣ т̣хапита̄типи аппита̄ти айаматтхо нируттисиддхийа̄ вуттоти дат̣т̣хаббо. вигатанта̄ ката̄ти ида̄ни ка̄таббо анто етесам̣ наттхӣти вигатанта̄, евам̣бхӯта̄ ката̄ти аттхо. каммамева висеса̄дхигамасса т̣ха̄нам̣ каммат̣т̣ха̄нам̣, камме ва̄ т̣ха̄нам̣ бха̄вана̄рамбхо каммат̣т̣ха̄нам̣, тан̃ча анупассана̄ти а̄ха ‘‘анупассана̄йа каммат̣т̣ха̄на’’нти, анупассана̄йа вуттанти адхиппа̄йо.
ка̄йа̄нупассана̄ниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
ведана̄нупассана̄ниддесаван̣н̣ана̄
363. сампаджа̄насса ¶ ведийанам̣ сампаджа̄наведийанам̣. ваттхунти сукха̄дӣнам̣ а̄рамман̣ама̄ха, тена ваттху а̄рамман̣ам̣ етисса̄ти ваттхуа̄рамман̣а̄ти сама̄со дат̣т̣хаббо. воха̄раматтам̣ хотӣти етена ‘‘сукхам̣ веданам̣ ведайа̄мӣ’’ти идам̣ воха̄раматтена вуттанти дассети.
вӣрийасама̄дхим̣ йоджетва̄ти адхива̄санавӣрийасса адхиматтата̄йа тасса самата̄йа убхайам̣ саха йоджетва̄. саха пат̣исамбхида̄хӣти локуттарапат̣исамбхида̄хи саха. локийа̄нампи ва̄ сати уппаттика̄ле таттха саматтхатам̣ сандха̄йа ‘‘саха пат̣исамбхида̄хӣ’’ти вуттанти дат̣т̣хаббам̣. самасӣсӣти ва̄расамасӣсӣ хутва̄ паччавеккхан̣ава̄расса анантарава̄ре паринибба̄йӣти ¶ аттхо. сан̇кхепаманасика̄равасена маха̄сатипат̣т̣ха̄не, виттха̄раманасика̄равасена ра̄хулова̄дадха̄тувибхан̇га̄дӣсу.
пхассапан̃чамакейева̄ти ева-саддена вуттесу тӣсупи мукхесу париггахасса сама̄натам̣ дассети. на̄марӯпававаттха̄насса адхиппетатта̄ ниравасесарӯпапариггахасса дассанаттхам̣ ‘‘ваттху на̄ма караджака̄йо’’ти а̄ха, на чаккха̄дӣни чхаваттхӯнӣти. караджака̄йасса пана ваттхубха̄васа̄дханаттхам̣ ‘‘идан̃ча пана ме вин̃н̃а̄н̣ам̣ еттха ситам̣, еттха пат̣ибаддха’’нти (дӣ. ни. 1.235; ма. ни. 2.252) суттам̣ а̄бхатам̣.
пхассавин̃н̃а̄н̣а̄нам̣ па̄кат̣ата̄ кесан̃чи хотӣти йесам̣ на хоти, те сандха̄йа̄ха ‘‘пхассавасена ва̄ хи…пе… на па̄кат̣ам̣ хотӣ’’ти. тесам̣ пана ан̃н̃есан̃ча саббесам̣ венеййа̄нам̣ ведана̄ па̄кат̣а̄ти а̄ха ‘‘ведана̄васена пана па̄кат̣ам̣ хотӣ’’ти. сатадхотасаппи на̄ма сатава̄рам̣ вила̄петва̄ вила̄петва̄ удаке паккхипитва̄ уддхаритва̄ гахитасаппи.
виниваттетва̄ти чатуккхандхасамуда̄йато висум̣ уддхаритва̄. маха̄сатипат̣т̣ха̄насутта̄дӣсу каттхачи пат̣хамам̣ рӯпакаммат̣т̣ха̄нам̣ ватва̄ паччха̄ арӯпакаммат̣т̣ха̄нам̣ ведана̄васена виниваттетва̄ дасситам̣. каттхачи арӯпакаммат̣т̣ха̄нам̣ ева ведана̄васена арӯпара̄сито, н̃а̄тапарин̃н̃а̄йа парин̃н̃а̄тато ва̄ рӯпа̄рӯпара̄сито ва̄ виниваттетва̄ дасситам̣. таттха̄пи йесу пат̣хамам̣ н̃а̄тапарин̃н̃а̄ вутта̄, тесу тадантогадхам̣ ¶ . йесу на вутта̄, тесу ча ведана̄йа а̄рамман̣аматтам̣ сам̣кхиттам̣ па̄л̣иана̄рул̣хам̣ рӯпакаммат̣т̣ха̄нам̣ сандха̄йа рӯпакаммат̣т̣ха̄насса пат̣хамам̣ катхитата̄ вутта̄ти ведитабба̄.
‘‘мановин̃н̃еййа̄нам̣ дхамма̄нам̣ ит̣т̣ха̄нам̣ канта̄на’’нтиа̄дина̄ (ма. ни. 3.306) найена вуттам̣ чхагехасситасоманассам̣ пан̃чака̄магун̣есу асса̄да̄нупассино ева хотӣти а̄ха ‘‘пан̃чака̄магун̣а̄мисаниссита̄ чха гехасситасоманассаведана̄’’ти.
ведана̄нупассана̄ниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
читта̄нупассана̄ниддесаван̣н̣ана̄
365. килесасампайутта̄нам̣ ¶ дхамма̄нам̣ кехичи килесехи виппайогепи сати йехи сампайутта̄, техи сам̣килесабха̄вена садисехи сам̣килит̣т̣хатта̄ итарехипи на висуддхата̄ хотӣти а̄ха ‘‘на паччхимападам̣ бхаджантӣ’’ти. дувидханти висум̣ вачанам̣ сара̄гасадосехи висит̣т̣хаггахан̣аттхам̣. авипассанупагатта̄ ‘‘идха ока̄сова наттхӣ’’ти вуттам̣.
читта̄нупассана̄ниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
дхамма̄нупассана̄ниддесо
ка. нӣваран̣апаббаван̣н̣ана̄
367. кан̣хасукка̄нам̣ йуганаддхата̄ наттхӣти паджа̄нанака̄ле абха̄ва̄ ‘‘абхин̣хасамуда̄ча̄равасена̄’’ти а̄ха.
субхампӣти ¶ ка̄маччхандопи. со хи аттано гахан̣а̄ка̄рена ‘‘субха’’нти вуччати, тена̄ка̄рена паваттама̄накасса ан̃н̃асса ка̄маччхандасса нимиттатта̄ ‘‘нимитта’’нти ча̄ти. а̄кан̇кхитасса хитасукхасса анупа̄йабхӯто манасика̄ро анупа̄йаманасика̄ро. таттха̄ти ниппха̄детаббе а̄рамман̣абхӯте ча дувидхепи субханимитте.
асубхампӣти асубхаджджха̄нампи. там̣ пана дасасу асубхесу кеса̄дӣсу ча паваттам̣ дат̣т̣хаббам̣. кеса̄дӣсу хи сан̃н̃а̄ асубхасан̃н̃а̄ти гирима̄нандасутте вутта̄ти. еттха чатуббидхассапи айонисоманасика̄расса йонисоманасика̄расса ча дассанам̣ ниравасесадассанаттхам̣ катанти ведитаббам̣. тесу пана асубхе субханти асубханти ча манасика̄ро идха̄дхиппето, таданукулатта̄ ва̄ итарепӣти.
бходжане маттан̃н̃уно тхинамиддха̄бхибхава̄бха̄ва̄ ота̄рам̣ алабхама̄но ка̄мара̄го пахӣйатӣти ваданти. бходжананисситам̣ пана а̄ха̄репат̣икӯласан̃н̃ам̣, таббипарин̣а̄масса тада̄дха̄расса тасса ча упаниссайабхӯтасса асубхата̄дидассанам̣, ка̄йасса ча а̄ха̄рат̣т̣хитиката̄дидассанам̣ со ¶ уппа̄детӣти тасса ка̄маччхандо пахӣйатева, абхидхаммапарийа̄йена саббопи лобхо ка̄маччханданӣваран̣анти а̄ха ‘‘арахаттамаггена̄’’ти.
одиссака̄нодиссакадиса̄пхаран̣а̄нанти аттагаруатиппийасаха̄йамаджджхаттавасена одиссаката̄, сӣма̄бхеде кате анодиссаката̄, екадиса̄пхаран̣авасена диса̄пхаран̣ата̄ метта̄йа уггахан̣е ведитабба̄. виха̄рараччха̄га̄ма̄дивасена ва̄ одиссакадиса̄пхаран̣ам̣, виха̄ра̄диуддесарахитам̣ пураттхима̄дидиса̄васена анодиссакадиса̄пхаран̣анти евам̣ ва̄ двидха̄ уггахам̣ сандха̄йа ‘‘одиссака̄нодиссакадиса̄пхаран̣а̄на’’нти вуттам̣. уггахо ча йа̄ва упача̄ра̄ дат̣т̣хаббо, уггахита̄йа а̄севана̄ бха̄вана̄. таттха ‘‘саббе сатта̄ па̄н̣а̄ бхӯта̄ пуггала̄ аттабха̄вапарийа̄панна̄’’ти етесам̣ васена пан̃чавидха̄, екекасмим̣ ‘‘авера̄ хонту, абйа̄паджджа̄, анӣгха̄, сукхӣ атта̄нам̣ парихарантӯ’’ти чатудха̄ паваттито вӣсативидха̄ ва̄ анодхисопхаран̣а̄ метта̄, ‘‘сабба̄ иттхийо пуриса̄ арийа̄ анарийа̄ дева̄ манусса̄ винипа̄тика̄’’ти саттодхикаран̣авасена паватта̄ саттавидха̄, ат̣т̣хавӣсативидха̄ ва̄ одхисопхаран̣а̄ метта̄, дасахи диса̄хи дисодхикаран̣авасена паватта̄ дасавидха̄ ча диса̄пхаран̣а̄ метта̄, екека̄йа ва̄ диса̄йа сатта̄дииттхиа̄диавера̄дийогена асӣта̄дхикачатусатаппабхеда̄ анодхисоодхисопхаран̣а̄ ведитабба̄.
ка̄йавина̄мана̄ти ¶ ка̄йасса вивидхена а̄ка̄рена на̄мана̄.
атибходжане нимиттагга̄хоти атибходжане тхинамиддхасса нимиттагга̄хо, ‘‘еттаке бхутте тхинамиддхасса ка̄ран̣ам̣ хоти, еттаке на хотӣ’’ти тхинамиддхасса ка̄ран̣а̄ка̄ран̣агга̄хоти аттхо. дхутан̇га̄нам̣ вӣрийанисситатта̄ а̄ха ‘‘дхутан̇ганисситасаппа̄йакатха̄йапӣ’’ти.
куккуччампи ката̄ката̄нусочанавасена паваттама̄нам̣ уддхаччена сама̄налаккхан̣ам̣ авӯпасамасабха̄вамева̄ти четасо авӯпасамо ‘‘уддхаччакуккуччамева̄’’ти вутто.
бахуссутасса гантхато ча аттхато ча аттха̄дӣни вичинантасса четасо виккхепо на хоти йатха̄видхипат̣ипаттийа̄ йатха̄нурӯпапатика̄раппаваттийа̄ ката̄ката̄нусочанан̃ча̄ти ‘‘ба̄хусачченапи уддхаччакуккуччам̣ пахӣйатӣ’’ти а̄ха. вуд̣д̣хасевита̄ ча вуд̣д̣хасӣлитам̣ а̄вахатӣти четовӯпасамакаратта̄ уддхаччакуккуччаппаха̄нака̄рита̄ ¶ вутта̄. вуд̣д̣хатам̣ пана анапеккхитва̄ винайадхара̄ куккуччавинодака̄ калйа̄н̣амитта̄ вутта̄ти дат̣т̣хабба̄.
тит̣т̣хати еттха̄ти т̣ха̄нӣйа̄, вичикиччха̄йа т̣ха̄нӣйа̄ вичикиччха̄т̣ха̄нӣйа̄. т̣ха̄табба̄ти ва̄ т̣ха̄нӣйа̄, вичикиччха̄ т̣ха̄нӣйа̄ етесӯти вичикиччха̄т̣ха̄нӣйа̄.
ка̄мам̣ бахуссутата̄парипуччхаката̄хи ат̣т̣хаваттхука̄пи вичикиччха̄ пахӣйати, татха̄пи ратанаттайавичикиччха̄мӯлика̄ сесавичикиччха̄ти катва̄ а̄ха ‘‘тӣн̣и ратана̄ни а̄раббха̄’’ти. винайе пакатан̃н̃ута̄ ‘‘сиккха̄йа кан̇кхатӣ’’ти (дха. са. 1008; вибха. 915) вутта̄йа вичикиччха̄йа паха̄нам̣ каротӣти а̄ха ‘‘винайе чин̣н̣авасӣбха̄вассапӣ’’ти. окаппанийасаддха̄сан̇кха̄таадхимоккхабахуласса̄ти анупависанасаддха̄сан̇кха̄таадхимоккхена адхимуччанабахуласса. адхимуччанан̃ча адхимоккхуппа̄данамева̄ти дат̣т̣хаббам̣. саддха̄йа ва̄ нинната̄ адхимутти.
нӣваран̣апаббаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
кха. боджджхан̇гапаббаван̣н̣ана̄
кхандха̄дипа̄л̣ийа̄ ¶ аттхо кхандха̄дӣнам̣ аттхоти катва̄ а̄ха ‘‘кхандха…пе… випассана̄нам̣ аттхасаннисситапарипуччха̄бахулата̄’’ти. тена па̄л̣имуттакапуччха̄ на татха̄ пан̃н̃а̄сам̣ваттаника̄, йатха̄ аттхапат̣ипуччха̄ти дассети.
мандатта̄ аггиджа̄ла̄дӣсу а̄подха̄туа̄дӣнам̣ вийа вӣрийа̄дӣнам̣ сакичче асаматтхата̄ вутта̄.
паттам̣ нӣхарантова там̣ сутва̄ти еттха пан̃ча̄бхин̃н̃атта̄ диббасотена ассосӣти ваданти.
паса̄дасинеха̄бха̄вена̄ти паса̄дасан̇кха̄тасса синехасса абха̄вена. гадрабхапит̣т̣хе лӯкхараджо лӯкхатаро хутва̄ диссатӣти атилӯкхата̄йа там̣садисе.
сам̣веджанапаса̄данехи теджанам̣ тосанан̃ча сампахам̣сана̄ти.
боджджхан̇гапаббаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
саматхавипассана̄суддхавипассана̄васена ¶ пат̣хамасса итаресан̃ча катхитатта̄ти аттхо. маггасампайутта̄ сати ка̄йа̄нупассана̄ на̄ма̄ти а̄гаманавасена вуттам̣. евам̣ та̄ва десана̄ пуггале тит̣т̣хатӣти ка̄йа̄нупассӣа̄дӣнам̣ а̄гаманавасена висесетва̄ вутта̄ сатипат̣т̣ха̄надесана̄ пуггале тит̣т̣хатӣти аттхо. на хи сакка̄ екасса анекасаман̇гита̄ ваттум̣ екаккхан̣е анекасатисамбхава̄вабодхапасан̇га̄, пуггалам̣ пана а̄маситва̄ сакиччапариччхинне дхамме вуччама̄не киччабхедена екисса̄пи сатийа̄ анекана̄мата̄ хотӣти дассенто ‘‘ка̄йе пана̄’’тиа̄дима̄ха. йатха̄ хи пуггалакиччам̣ дхамма̄ ева̄ти дхаммабхедена ка̄йа̄нупассӣа̄дипуггалабхедова хоти, на евам̣ дхаммасса дхаммо киччанти на дхаммабхедена тасса бхедо, тасма̄ ека̄ва сати чатувипалла̄саппаха̄набхӯта̄ магге самиддха̄ анаттхантарена таппаха̄накиччабхедена чатта̄ри на̄ма̄ни лабхатӣти айаметтха адхиппа̄йо.
суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
374. абхидхаммабха̄джанӣйе ¶ ‘‘катхан̃ча бхиккху ка̄йе ка̄йа̄нупассӣ вихарати? идха бхиккху йасмим̣ самайе…пе… дандха̄бхин̃н̃ам̣ ка̄йе ка̄йа̄нупассӣ, йа̄ тасмим̣ самайе сатӣ’’тиа̄дина̄ а̄гаманавасена висесита̄ни сатипат̣т̣ха̄на̄ни пуггале т̣хапетва̄ десетва̄ пуна ‘‘таттха катамам̣ сатипат̣т̣ха̄нам̣? идха бхиккху йасмим̣ самайе…пе… дандха̄бхин̃н̃ам̣…пе… йа̄ тасмим̣ самайе сатӣ’’тиа̄дина̄ пуггалам̣ ана̄маситва̄ а̄гамависесанан̃ча акатва̄ чатукиччаса̄дхакекасативасена суддхикасатипат̣т̣ха̄нанайо вуттоти айаметтха найадвайе висесо.
абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
сатипат̣т̣ха̄навибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
8. саммаппадха̄навибхан̇го
1. суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
390. ка̄ран̣аппадха̄на̄ти ¶ ¶ ‘‘ануппаннапа̄пака̄нуппа̄да̄диаттха̄’’ти гахита̄ татхева те хонтӣти там̣ аттхам̣ са̄дхентийева̄ти етасса аттхасса дӣпако самма̄-саддоти йатха̄дхиппетаттхасса ануппаннапа̄пака̄нуппа̄да̄дино ка̄ран̣абхӯта̄, падха̄нака̄ран̣абхӯта̄ти аттхо. самма̄саддасса упа̄йайонисоаттхадӣпакатам̣ сандха̄йа ‘‘упа̄йаппадха̄на̄ йонисопадха̄на̄’’ти вуттам̣. пат̣ипаннакоти бха̄ванамануйутто. бхусам̣ його пайого, пайогова параккамо пайогапараккамо. ета̄нӣти ‘‘ва̄йаматӣ’’тиа̄дӣни ‘‘а̄севама̄но ва̄йаматӣ’’тиа̄дина̄ йоджетабба̄ни.
ануппанна̄ти аваттаббатам̣ а̄панна̄нанти бхӯмиладдха̄рамман̣а̄дхиггахита̄виккхамбхита̄самуггха̄титуппанна̄нам̣.
391. дхаммаччхандоти тан̣ха̄дит̣т̣хивӣрийаччханда̄ вийа на ан̃н̃о дхаммо, атха кхо чханданийасабха̄во ева̄ти дассенто а̄ха ‘‘сабха̄ваччхандо’’ти. таттха ‘‘йо ка̄месу ка̄маччхандо’’тиа̄дӣсу (дха. са. 1103) тан̣ха̄ чхандоти вутта̄ти ведитаббо, ‘‘саббева ну кхо, ма̄риса, саман̣абра̄хман̣а̄ екантава̄да̄ екантасӣла̄ екантачханда̄ екантааджджхоса̄на̄’’ти (дӣ. ни. 2.366) еттха дит̣т̣хи, пама̄даниддесе ‘‘никкхиттачхандата̄ никкхиттадхурата̄’’ти вӣрийанти ван̣н̣ети.
394. ва̄йамати ¶ вӣрийам̣ а̄рабхатӣти пададвайассапи ниддесо вӣрийаниддесойева̄ти адхиппа̄йена̄ха ‘‘вӣрийаниддесе’’ти.
406. саббапуббабха̄гети саббамагга̄нам̣ пуббабха̄ге. пуримасминти ‘‘ануппанна̄ ме кусала̄ дхамма̄ ануппаджджама̄на̄ анаттха̄йа сам̣ваттеййу’’нти еттха̄пи ‘‘саматхавипассана̄ва гахетабба̄’’ти вуттам̣ ат̣т̣хакатха̄йам̣, там̣ пана магга̄нуппанната̄йа бха̄вато ануппаджджама̄не ча тасмим̣ ват̣т̣а̄наттхасам̣ваттанато на йуттанти пат̣иккхипати.
махантам̣ ¶ га̄равам̣ хоти, тасма̄ ‘‘сан̇гхага̄равена йатха̄ручи виндитум̣ на сакка̄’’ти сан̇гхена саха на никкхами. атиманда̄ни ноти нану атиманда̄нӣти аттхо. сантасама̄паттито ан̃н̃ам̣ сантхамбханака̄ран̣ам̣ балавам̣ наттхӣти ‘‘тато парихӣна̄ сантхамбхитум̣ на сакконтӣ’’ти а̄ха. на хи маха̄раджджумхи чхинне суттатантӯ сандха̄ретум̣ сакконтӣти. саматхе ваттхум̣ дассетва̄ тена сама̄нагатика̄ випассана̄ ча̄ти имина̄ адхиппа̄йена̄ха ‘‘евам̣ уппанна̄ саматхавипассана̄…пе… сам̣ваттантӣ’’ти.
таттха ануппанна̄нанти еттха таттха дувидха̄йа саммаппадха̄накатха̄йа, таттха ва̄ па̄л̣ийам̣ ‘‘ануппанна̄на’’нти етасса айам̣ виниччхайоти адхиппа̄йо. етейева̄ти анаматагге сам̣са̄ре уппанна̄йева.
чуддаса маха̄ватта̄ни кхандхаке вутта̄ни а̄гантукаа̄ва̄сикагамикаанумодана бхаттагга пин̣д̣ача̄рика а̄ран̃н̃ика сена̄сана джанта̄гхараваччакут̣и а̄чарийаупаджджха̄йасаддхивиха̄рикаантева̄сикаватта̄ни чуддаса. тато ан̃н̃а̄ни пана када̄чи таджджанӣйакаммаката̄дика̄ле па̄рива̄сика̄дика̄ле ча чаритабба̄ни два̄сӣти кхуддакаватта̄нӣти катхита̄ни дат̣т̣хабба̄ни. на хи та̄ни сабба̄су аваттха̄су чаритабба̄ни, тасма̄ маха̄ватте аган̣ита̄ни. таттха ‘‘па̄рива̄сика̄нам̣ бхиккхӯнам̣ ваттам̣ пан̃н̃а̄песса̄мӣ’’ти а̄рабхитва̄ ‘‘на упасампа̄детаббам̣…пе… на чхама̄йам̣ чан̇каманте чан̇каме чан̇камитабба’’нти (чӯл̣ава. 76) вутта̄ни пакататте чаритаббаватта̄васа̄на̄ни чхасат̣т̣хи, тато парам̣ ‘‘на, бхиккхаве, па̄рива̄сикена бхиккхуна̄ па̄рива̄сикавуд̣д̣хатарена бхиккхуна̄ саддхим̣, мӯла̄йапат̣икассана̄рахена, ма̄натта̄рахена, ма̄наттача̄рикена, аббха̄на̄рахена бхиккхуна̄ саддхим̣ екаччханне а̄ва̄се ваттхабба’’нтиа̄дӣни (чӯл̣ава. 82) пакататте чаритаббехи анан̃н̃атта̄ висум̣ висум̣ ¶ аган̣етва̄ па̄рива̄сикавуд̣д̣хатара̄дӣсу пуггалантаресу чаритаббатта̄ тесам̣ васена сампин̣д̣етва̄ екекам̣ катва̄ ган̣етабба̄ни пан̃ча̄ти екасаттати ватта̄ни, уккхепанӣйакаммакатаваттесу ваттапан̃н̃а̄панавасена вуттам̣ ‘‘на пакататтасса бхиккхуно абхива̄данам̣ паччут̣т̣ха̄нам̣…пе… наха̄не пит̣т̣хипарикаммам̣ са̄дитабба’’нти (чӯл̣ава. 75) идам̣ абхива̄дана̄дӣнам̣ асса̄дийанам̣ екам̣, ‘‘на пакататто бхиккху сӣлавипаттийа̄ ануддхам̣сетаббо’’тиа̄дӣни (чӯл̣ава. 51) ча даса̄ти евам̣ два̄сӣти хонти. етесвева ка̄ничи таджджанӣйакаммаката̄диватта̄ни, ка̄ничи па̄рива̄сика̄диватта̄нӣти аггахитаггахан̣ена два̄сӣтиваттанти дат̣т̣хаббам̣.
идха ¶ випа̄ка̄нубхаванавасена тада̄рамман̣ам̣, авипаккавипа̄касса саббатха̄ авигататта̄ бхавитва̄ вигатаматтавасена камман̃ча ‘‘бхутва̄ вигатуппанна’’нти вуттам̣, на ат̣т̣хаса̄линийам̣ (дха. са. ат̣т̣ха. 1) вийа раджджана̄дивасена анубхутва̄пагатам̣ джаванам̣, уппаджджитва̄ нируддхата̄васена бхӯта̄пагатасан̇кха̄там̣ сесасан̇кхатан̃ча ‘‘бхӯта̄пагатуппанна’’нти, тасма̄ идха ока̄сакатуппаннам̣ випа̄камева вадати, на таттха вийа каммампӣти. анусайитакилеса̄ти аппахӣна̄ маггена паха̄табба̄ адхиппета̄. тена̄ха ‘‘атӣта̄ ва̄…пе… на ваттабба̄’’ти. тесан̃хи амбатарун̣опама̄йа ваттама̄на̄дита̄ на ваттабба̄ти.
а̄хатакхӣраруккхо вийа нимиттагга̄хавасена адхигатам̣ а̄рамман̣ам̣, ана̄хатакхӣраруккхо вийа авиккхамбхитата̄йа антогадхакилесам̣ а̄рамман̣ам̣ дат̣т̣хаббам̣, нимиттагга̄хака̄виккхамбхитакилеса̄ ва̄ пуггала̄ а̄хата̄на̄хатакхӣраруккхасадиса̄. пуриманайенева̄ти авиккхамбхитуппанне вийа ‘‘имасмим̣ на̄ма т̣ха̄не нуппаджджиссантӣти на ваттабба̄ асамуггха̄т̣итатта̄’’ти йоджетва̄ виттха̄ретаббам̣.
па̄л̣ийанти пат̣исамбхида̄па̄л̣ийам̣ (пат̣и. ма. 3.21). маггена пахӣнакилеса̄намева тидха̄ наваттаббатам̣ апа̄кат̣ам̣ па̄кат̣ам̣ ка̄тум̣ аджа̄тапхаларуккхо а̄бхато, атӣта̄дӣнам̣ аппахӣната̄дассанаттхампи ‘‘джа̄тапхаларуккхена дӣпетабба’’нти а̄ха. таттха йатха̄ аччхинне руккхе ниббаттираха̄ни пхала̄ни чхинне ануппаджджама̄на̄ни на када̄чи сасабха̄ва̄ни ахесум̣ хонти бхависсанти ча̄ти атӣта̄дибха̄вена на ваттабба̄ни, евам̣ маггена пахӣнакилеса̄ ча дат̣т̣хабба̄. йатха̄ ча чхеде асати пхала̄ни уппаджджиссанти, сати ча нуппаджджиссантӣти чхедасса са̄ттхаката̄, евам̣ маггабха̄вана̄йа ча са̄ттхаката̄ йоджетабба̄.
суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
3. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄
427. пан̃хапуччхаке ¶ йам̣ вуттам̣ ‘‘вӣрийаджет̣т̣хика̄йа пана ан̃н̃асса вӣрийасса абха̄ва̄ на ваттабба̄ни магга̄дхипатӣнӣти ва̄ на магга̄дхипатӣнӣти ва̄’’ти, еттха ‘‘магга̄дхипатӣнӣ’’ти ¶ на ваттаббата̄йа ева ан̃н̃асса вӣрийасса абха̄во ка̄ран̣анти дат̣т̣хаббам̣. чхандасса пана читтасса ва̄ намаггабхӯтасса адхипатино тада̄ абха̄ва̄ ‘‘на магга̄дхипатӣнӣ’’ти на ваттабба̄нӣти вуттам̣. чхандачитта̄нам̣ вийа намаггабхӯтасса ан̃н̃асса вӣрийа̄дхипатино абха̄ва̄ти ва̄ адхиппа̄йо. саммаппадха̄на̄нам̣ тада̄ маггасан̇кха̄таадхипатибха̄вато ва̄ ‘‘на магга̄дхипатӣнӣ’’ти наваттаббата̄ вутта̄ти ведитабба̄.
пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
саммаппадха̄навибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
9. иддхипа̄давибхан̇го
1. суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
431. иддхи-саддасса ¶ ¶ пат̣хамо каттуаттхо, дутийо каран̣аттхо вутто, па̄да-саддасса еко каран̣амеваттхо вутто. паджджитабба̄ва иддхи вутта̄, на ча иджджхантӣ паджджитабба̄ ча иддхи паджджанакаран̣ена па̄дена сама̄на̄дхикаран̣а̄ хотӣти ‘‘пат̣хаменаттхена иддхи ева па̄до иддхипа̄до’’ти на сакка̄ ваттум̣, татха̄ иддхикирийа̄каран̣ена са̄дхетабба̄ ча вуддхисан̇кха̄та̄ иддхи паджджанакирийа̄каран̣ена паджджитабба̄ти двиннам̣ каран̣а̄нам̣ на асама̄на̄дхикаран̣ата̄ самбхаватӣти ‘‘дутийенаттхена иддхийа̄ па̄до иддхипа̄до’’ти ча на сакка̄ ваттум̣, тасма̄ пат̣хаменаттхена иддхийа̄ па̄до иддхипа̄до, дутийенаттхена иддхи ева па̄до иддхипа̄доти евам̣ йоджана̄ йуджджати.
‘‘чхандам̣ че…пе… айам̣ вуччати чхандасама̄дхӣ’’ти има̄йа па̄л̣ийа̄ чханда̄дхипати сама̄дхи чхандасама̄дхӣти адхипати-саддалопам̣ катва̄ сама̄со вуттоти вин̃н̃а̄йати, адхипати-саддаттхадассанавасена пана ‘‘чхандахетуко чханда̄дхико ва̄ сама̄дхи чхандасама̄дхӣ’’ти ат̣т̣хакатха̄йам̣ вуттанти ведитаббам̣. падха̄набхӯта̄ти вӣрийабхӯта̄ти кечи ваданти. сан̇кхатасан̇кха̄ра̄диниваттанаттхан̃хи падха̄наггахан̣анти. атха ва̄ там̣ там̣ висесам̣ сан̇кхаротӣти сан̇кха̄ро, саббам̣ вӣрийам̣. таттха чатукиччаса̄дхакато ан̃н̃асса ниваттанаттхам̣ падха̄наггахан̣анти падха̄набхӯта̄ сет̣т̣хабхӯта̄ти аттхо. чатуббидхасса пана вӣрийасса адхиппетатта̄ бахувачананиддесо като. адхит̣т̣ха̄нат̣т̣хена̄ти дувидхаттха̄йапи иддхийа̄ адхит̣т̣ха̄наттхена. па̄дабхӯтанти имина̄ висум̣ сама̄сайоджана̄васена пана йо пуббе иддхипа̄даттхо па̄да-саддасса упа̄йаттхатам̣ гахетва̄ йатха̄йутто вутто, со ваккхама̄на̄нам̣ пат̣ила̄бхапуббабха̄га̄нам̣ каттукаран̣иддхибха̄вам̣, уттарачӯл̣абха̄джанӣйе ва̄ вуттехи ¶ чханда̄дӣхи иддхипа̄дехи са̄дхетабба̄йа иддхийа̄ каттиддхибха̄вам̣, чханда̄дӣнан̃ча каран̣иддхибха̄вам̣ сандха̄йа вуттоти ведитаббо.
вӣрийиддхипа̄даниддесе ‘‘вӣрийасама̄дхипадха̄насан̇кха̄расаманна̄гата’’нти двиккхаттум̣ вӣрийам̣ а̄гатам̣. таттха пуримам̣ сама̄дхивисесанам̣ ‘‘вӣрийа̄дхипати сама̄дхи вӣрийасама̄дхӣ’’ти, дутийам̣ саманна̄гаман̇гадассанам̣. двейева хи саббаттха саманна̄гаман̇га̄ни сама̄дхи падха̄насан̇кха̄ро ча, чханда̄дайо сама̄дхивисесана̄ни, падха̄насан̇кха̄ро ¶ пана падха̄навачаненева висесито, на чханда̄дӣхӣти на идха вӣрийа̄дхипатита̄ падха̄насан̇кха̄расса вутта̄ хоти. вӣрийан̃ча сама̄дхим̣ висесетва̄ т̣хитамева саманна̄гаман̇гавасена падха̄насан̇кха̄равачанена вуттанти на̄пи двӣхи вӣрийехи саманна̄гамо вутто хотӣти. йасма̄ пана чханда̄дӣхи висит̣т̣хо сама̄дхи, татха̄ висит̣т̣хенева ча тена сампайутто падха̄насан̇кха̄ро сесадхамма̄ ча, тасма̄ сама̄дхивисесана̄нам̣ васена чатта̄ро иддхипа̄да̄ вутта̄. висесанабха̄во ча чханда̄дӣнам̣ там̣там̣авассайанавасена хотӣти ‘‘чхандасама̄дхи…пе… иддхипа̄да’’нти еттха ниссайаттхепи па̄да-садде упа̄йаттхена чханда̄дӣнам̣ иддхипа̄дата̄ вутта̄ хоти. тенева уттарачӯл̣абха̄джанӣйе ‘‘чатта̄ро иддхипа̄да̄ чхандиддхипа̄до’’тиа̄дина̄ чханда̄дӣнамева иддхипа̄дата̄ вутта̄. пан̃хапуччхаке ча ‘‘чатта̄ро иддхипа̄да̄ идха бхиккху чхандасама̄дхӣ’’тиа̄дина̄ва (вибха. 462) уддесам̣ катва̄пи пуна чханда̄дӣнам̣йева кусала̄дибха̄во вибхаттоти. упа̄йиддхипа̄дадассанаттхамева хи ниссайиддхипа̄дадассанам̣ катам̣, ан̃н̃атха̄ чатуббидхата̄ на хотӣти айаметтха па̄л̣ивасена аттхавиниччхайо ведитаббо.
433. ратхадхурети ратхасса пурато. хӣнаджа̄тико чан̣д̣а̄ло упат̣т̣ха̄на̄дигун̣айогепи сена̄патит̣т̣ха̄на̄дӣни на лабхатӣти а̄ха ‘‘джа̄тим̣ содхетва̄…пе… джа̄тим̣ авассайатӣ’’ти. амантанӣйоти хита̄хитамантане на арахо.
рат̣т̣хапа̄латтхеро чханде сати катхам̣ на̄нуджа̄ниссантӣти саттапи бхатта̄ни абхун̃джитва̄ ма̄та̄питаро ануджа̄на̄петва̄ паббаджитва̄ чхандамева авасса̄йа локуттарадхаммам̣ ниббаттесӣти а̄ха ‘‘рат̣т̣хапа̄латтхеро вийа̄’’ти.
могхара̄джаттхеро вӣмам̣сам̣ авассайӣти тасса бхагава̄ ‘‘сун̃н̃ато локам̣ авеккхассӯ’’ти (су. ни. 1125) сун̃н̃ата̄катхам̣ ¶ катхеси, пан̃н̃а̄нисситама̄наниггахаттхан̃ча двиккхаттум̣ пуччхито пан̃хам̣ на катхеси. таттха пунаппунам̣ чхандуппа̄данам̣ тосанам̣ вийа хотӣти чхандасса упат̣т̣ха̄насадисата̄ вутта̄, тха̄мабха̄вато вӣрийасса сӯраттасадисата̄, ‘‘чхадва̄ра̄дхипати ра̄джа̄’’ти (дха. па. ат̣т̣ха. 2.181 еракапаттана̄гара̄джаваттху) вачанато пуббан̇гаматта̄ читтасса висит̣т̣хаджа̄тисадисата̄.
абхедатоти ¶ чханда̄дике тайо тайо дхамме сампин̣д̣етва̄, иддхииддхипа̄де амиссетва̄ ва̄ катхананти аттхо. таттха чхандавӣрийа̄дайо висесена иджджханти ета̄йа̄ти иддхӣти вуччанти, иджджхатӣти иддхӣти ависесена сама̄дхипадха̄насан̇кха̄ра̄пӣти.
чхандиддхипа̄дасама̄дхиддхипа̄да̄дайо висит̣т̣ха̄, па̄до саббиддхӣнам̣ са̄дха̄ран̣атта̄ ависит̣т̣хо, тасма̄ висит̣т̣хесвева павесам̣ аватва̄ ависит̣т̣хе ча павесам̣ ваттум̣ йуттанти дассетум̣ саббаттха ‘‘па̄де патит̣т̣ха̄типи ваттум̣ ват̣т̣атӣ’’ти а̄ха. таттхева̄ти чхандасама̄дхипадха̄насан̇кха̄раиддхипа̄десу, чатӯсу чханда̄дикесвева̄ти аттхо. ‘‘чхандавато ко сама̄дхи на иджджхиссатӣ’’ти сама̄дхибха̄вана̄мукхена бха̄вита̄ сама̄дхибха̄вита̄.
еттха пана̄ти бхедакатха̄йам̣ абхедакатханато абхинавам̣ наттхӣти аттхо. йе хи тайо дхамма̄ абхедакатха̄йам̣ иддхииддхипа̄дотвева вутта̄, те ева бхедакатха̄йам̣ иддхӣпи хонти иддхипа̄да̄пи, сеса̄ иддхипа̄да̄ ева̄ти евам̣ абхинава̄бха̄вам̣ дассенто ‘‘чхандо сама̄дхӣ’’тиа̄дима̄ха. име хи тайо…пе… на вина̄, тасма̄ сеса̄ сампайуттака̄ чатта̄ро кхандха̄ тесам̣ тин̣н̣ам̣ иджджханена иддхи на̄ма бхавеййум̣, на аттано сабха̄вена̄ти те иддхипа̄да̄ ева хонти, на иддхӣти евамидам̣ пуримасса ка̄ран̣абха̄вена вуттанти ведитаббам̣. атха ва̄ тин̣н̣ам̣ иддхита̄ иддхипа̄дата̄ ча вутта̄, сеса̄нан̃ча иддхипа̄дата̄ва, там̣ саббам̣ са̄дхетум̣ ‘‘име хи тайо…пе… на вина̄’’ти а̄ха. тена йасма̄ иджджханти, тасма̄ иддхи. иджджхама̄на̄ ча йасма̄ сампайуттакехи сахева иджджханти, на вина̄, тасма̄ сампайуттака̄ иддхипа̄да̄, тадантогадхатта̄ пана те тайо дхамма̄ иддхипа̄да̄пи хонтӣти дассети. сампайуттака̄нампи пана кхандха̄нам̣ иддхибха̄вапарийа̄йо аттхӣти дассетум̣ ‘‘сампайуттака̄ пана̄’’тиа̄дима̄ха. чатӯсу кхандхесу екадесасса иддхита̄, чатуннампи ‘‘иддхийа̄ па̄до иддхипа̄до’’ти имина̄ аттхена иддхипа̄дата̄, пунапи чатуннам̣ кхандха̄нам̣ ‘‘иддхи ева па̄до иддхипа̄до’’ти имина̄ аттхена иддхипа̄дата̄ ча дассита̄, на ан̃н̃асса̄ти катва̄ а̄ха ‘‘на ан̃н̃асса ¶ кассачи адхивачана’’нти. имина̄ ‘‘иддхи на̄ма аниппханна̄’’ти идам̣ ва̄дам̣ пат̣иседхети.
пат̣ила̄бхапуббабха̄га̄нам̣ пат̣ила̄бхассева ча иддхииддхипа̄дата̄вачанам̣ апуббанти катва̄ пуччхати ‘‘кенат̣т̣хена иддхи, кенат̣т̣хена па̄до’’ти. пат̣ила̄бхо пуббабха̄го ¶ ча̄ти вачанасесо. упа̄йо ча упа̄йабха̄венева аттано пхаласса патит̣т̣ха̄ хотӣти а̄ха ‘‘патит̣т̣ха̄нат̣т̣хенева па̄до’’ти. чхандойева…пе… вӣмам̣са̄ва вӣмам̣сиддхипа̄доти катхитам̣, тасма̄ на чатта̄ро кхандха̄ иддхийа̄ сама̄нака̄лика̄ на̄на̄ккхан̣ика̄ ва̄ иддхипа̄да̄, джет̣т̣хакабхӯта̄ пана чханда̄дайо ева саббаттха иддхипа̄да̄ти айамева тесам̣ ат̣т̣хакатха̄чарийа̄нам̣ адхиппа̄йо. суттантабха̄джанӣйе хи абхидхаммабха̄джанӣйе ча сама̄дхивисесанавасена дассита̄нам̣ упа̄йабхӯта̄нам̣ иддхипа̄да̄нам̣ па̄кат̣акаран̣аттхам̣ уттарачӯл̣абха̄джанӣйам̣ вуттанти. кечӣти уттаравиха̄рава̄ситхера̄ кира.
суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
444. абхидхаммабха̄джанӣйе ‘‘иддхипа̄доти татха̄бхӯтасса пхассо…пе… пагга̄хо авиккхепо’’ти (вибха. 447) иддхииддхипа̄даттхадассанаттхам̣ пагга̄ха̄виккхепа̄ вутта̄, читтапан̃н̃а̄ ча сан̇кхипитва̄ти. чатта̄ри найасахасса̄ни вибхатта̄нӣти идам̣ са̄дхипатива̄ра̄нам̣ парипун̣н̣а̄нам̣ абха̄ва̄ вича̄ретаббам̣. на хи адхипатӣнам̣ адхипатайо виджджанти, екекасмим̣ пана иддхипа̄даниддесе екеко адхипатива̄ро лаббхатӣти сол̣аса сол̣аса найасата̄ни лаббханти.
абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
3. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄
нану ¶ ча чатта̄ропи адхипатайо екаккхан̣е лаббханти, ан̃н̃аман̃н̃асса пана адхипатайо на бхаванти ‘‘чатта̄ро иддхипа̄да̄ на магга̄дхипатино’’ти вуттатта̄. ра̄джапуттопама̄пи хи етаматтхам̣ дӣпетӣти? на, екаккхан̣е дутийасса адхипатино абха̄вато ева, ‘‘на магга̄дхипатино’’ти вуттатта̄ ра̄джапуттопама̄ адхипатим̣ на каронтӣти имамеваттхам̣ дӣпети, на адхипатӣнам̣ сахабха̄вам̣. там̣ катхам̣ джа̄нитаббанти? пат̣иккхиттатта̄. адхипатипаччайаниддесе ¶ хи ат̣т̣хакатха̄йам̣ (пат̣т̣ха̄. ат̣т̣ха. 1.3) вутта̄ ‘‘касма̄ пана йатха̄ хетупаччайаниддесе ‘хетӯ хетусампайуттака̄на’нти вуттам̣, евамидха ‘адхипатӣ адхипатисампайуттака̄на’нти аватва̄ ‘чханда̄дхипати чхандасампайуттака̄на’нтиа̄дина̄ найена десана̄ ката̄ти? екаккхан̣е абха̄вато’’ти. сати ча чатуннам̣ адхипатӣнам̣ сахабха̄ве ‘‘арийамаггасаман̇гисса вӣмам̣са̄дхипатеййам̣ маггам̣ бха̄вентасса̄’’ти висесанам̣ на каттаббам̣ сийа̄ авӣмам̣са̄дхипатикасса маггасса абха̄ва̄. чханда̄дӣнам̣ ан̃н̃аман̃н̃а̄дхипатикаран̣абха̄ве ча ‘‘вӣмам̣сам̣ т̣хапетва̄ там̣сампайутто’’тиа̄дина̄ чханда̄дӣнам̣ вӣмам̣са̄дхипатикаттавачанам̣ на ваттаббам̣ сийа̄. татха̄ ‘‘чатта̄ро арийамагга̄ сийа̄ магга̄дхипатино, сийа̄ на ваттабба̄ магга̄дхипатино’’ти (дха. са. 1429) евама̄дӣхипи адхипатӣнам̣ сахабха̄во пат̣иккхитто ева̄ти.
пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
иддхипа̄давибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
10. боджджхан̇гавибхан̇го
1. суттантабха̄джанӣйам̣
пат̣хаманайаван̣н̣ана̄
466. патит̣т̣ха̄на̄йӯхана̄ ¶ ¶ огхатаран̣асуттаван̣н̣ана̄йам̣ (сам̣. ни. ат̣т̣ха. 1.1.1) –
‘‘килесавасена патит̣т̣ха̄нам̣, абхисан̇кха̄равасена а̄йӯхана̄. татха̄ тан̣ха̄дит̣т̣хӣхи патит̣т̣ха̄нам̣, авасесакилеса̄бхисан̇кха̄рехи а̄йӯхана̄. тан̣ха̄васена патит̣т̣ха̄нам̣, дит̣т̣хивасена а̄йӯхана̄. сассатадит̣т̣хийа̄ патит̣т̣ха̄нам̣, уччхедадит̣т̣хийа̄ а̄йӯхана̄. лӣнавасена патит̣т̣ха̄нам̣, уддхаччавасена а̄йӯхана̄. ка̄масукха̄нуйогавасена патит̣т̣ха̄нам̣, аттакиламатха̄нуйогавасена а̄йӯхана̄. сабба̄кусала̄бхисан̇кха̄равасена патит̣т̣ха̄нам̣, саббалокийакусала̄бхисан̇кха̄равасена а̄йӯхана̄’’ти –
вуттесу пака̄ресу идха авутта̄нам̣ васена ведитабба̄.
саммаппаватте дхамме пат̣исан̃чиккхати, упапаттито иккхати, тада̄ка̄ро хутва̄ паваттатӣти пат̣исан̇кха̄налаккхан̣о упеккха̄самбоджджхан̇го. еван̃ча катва̄ ‘‘пат̣исан̇кха̄ сантит̣т̣хана̄ гахан̣е маджджхаттата̄’’ти упеккха̄кичча̄дхиматтата̄йа сан̇кха̄рупеккха̄ вутта̄. ануккаманиккхепе пайоджанам̣ пуримасса пуримасса паччхимапаччхимака̄ран̣абха̄во.
467. балаватӣ ¶ ева сати сатисамбоджджхан̇готи катва̄ балавабха̄вадӣпанаттхам̣ пан̃н̃а̄ гахита̄, на йасса кассачи сампадха̄ран̣асати, кусалуппаттика̄ран̣асса пана саран̣ам̣ сатӣти дассенто ‘‘ваттам̣ ва̄’’тиа̄дима̄ха. ваттасӣсе т̣хатва̄ти ‘‘ахо вата ме дхаммам̣ сун̣еййум̣, сутва̄ ча дхаммам̣ пасӣдеййум̣, пасанна̄ ча ме пасанна̄ка̄рам̣ кареййу’’нти евам̣читто ахутва̄ ‘‘сва̄ккха̄то бхагавата̄ дхаммо…пе… вин̃н̃ӯхи, ахо вата ме дхаммам̣ сун̣еййум̣, сутва̄ ча дхаммам̣ а̄джа̄неййум̣, а̄джа̄нитва̄ ча пана татхаттха̄йа пат̣ипаджджеййу’’нти дхаммасудхамматам̣ пат̣ичча ка̄рун̃н̃ам̣ ануддайам̣ анукампам̣ упа̄да̄йа маха̄кассапаттхерена вийа бха̄ситанти аттхо. вимутта̄йатанасӣсети ‘‘на хева кхо ¶ саттха̄, апича кхо йатха̄сутам̣ йатха̄парийаттам̣ дхаммам̣ виттха̄рена паресам̣ десесса̄мӣ’’ти евам̣ вимуттика̄ран̣ападха̄набха̄ве т̣хатва̄. чиракатаватта̄дивасена там̣самут̣т̣ха̄пако арӯпакот̣т̣ха̄со вутто, бха̄ваттхатта̄ ева ва̄ катабха̄сита-садда̄ кирийа̄бхӯтасса арӯпакот̣т̣ха̄сасса ва̄чака̄ти катва̄ а̄ха ‘‘ка̄йавин̃н̃аттим̣…пе… кот̣т̣ха̄са’’нти.
боджджхан̇гасамут̣т̣ха̄паката̄ пурима̄нам̣ чханнам̣ аттано аттано анантарикасса, паресам̣ саббесам̣ ва̄ там̣там̣парийа̄йена самут̣т̣ха̄панавасена йоджетабба̄. ка̄малокават̣т̣а̄миса̄ти тан̣ха̄ тада̄рамман̣а̄ кхандха̄ти ваданти, пан̃чака̄магун̣ико ча ра̄го тада̄рамман̣ан̃ча ка̄ма̄мисам̣, ‘‘сассато атта̄ ча локо ча̄’’тиа̄дина̄ локаггахан̣авасена паватто сассатуччхедасахагато ра̄го тада̄рамман̣ан̃ча лока̄мисам̣, локадхамма̄ ва̄, ват̣т̣асса̄давасена уппанно сам̣са̄раджанако ра̄го тада̄рамман̣ан̃ча ват̣т̣а̄мисам̣. маггасса пуббабха̄гатта̄ пуббабха̄га̄.
пат̣хаманайаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
дутийанайаван̣н̣ана̄
468-469. абхин̃н̃еййа̄ дхамма̄ на̄ма ‘‘саббе сатта̄ а̄ха̄рат̣т̣хитика̄, две дха̄туйо, тиссо дха̄туйо, чатта̄ри арийасачча̄ни, пан̃ча вимутта̄йатана̄ни, чха ануттарийа̄ни, сатта ниддасаваттхӯни, ат̣т̣ха̄бхибха̄йатана̄ни, нава̄нупуббавиха̄ра̄, даса ниджджараваттхӯнӣ’’ти евам̣пабхеда̄ дхамма̄ ¶ , ‘‘саббам̣, бхиккхаве, абхин̃н̃еййа’’нти (сам̣. ни. 4.46) дассита̄ кхандха̄дайо ча. ва̄нанти винандханам̣ бхава̄дӣнам̣, гаманам̣ ва̄ пийарӯпаса̄тарӯпесу.
чан̇камам̣ адхит̣т̣хахантасса уппаннавӣрийам̣ випассана̄сахагатанти ведитаббам̣. еттакена̄ти ‘‘локийалокуттарамиссака̄ катхита̄’’ти етта̄вата̄. локийанти ваданто на киламатӣти ка̄йавин̃н̃аттисамут̣т̣ха̄пакасса локийатта̄ ачоданӣйоти аттхо. алаббха…пе… пат̣иккхитта̄ти рӯпа̄вачаре алаббхама̄накам̣ пӣтисамбоджджхан̇гам̣ упа̄да̄йа лаббхама̄на̄пи авитаккаавича̄ра̄ пӣти пат̣иккхитта̄, ‘‘пӣтисамбоджджхан̇го’’ти на вуттоти аттхо. ка̄ма̄вачаре ¶ ва̄ алаббхама̄накам̣ авитаккаавича̄рам̣ пӣтим̣ упа̄да̄йа лаббхама̄нака̄ва пӣтибоджджхан̇габхӯта̄ пат̣иккхитта̄, авитаккаавича̄ро пӣтисамбоджджхан̇го на вуттоти аттхо.
аджджхаттавимоккханти аджджхаттадхамме абхинивиситва̄ тато вут̣т̣хитамагго ‘‘аджджхаттавимоккхо’’ти идха вуттоти адхиппа̄йо. на ва̄ретабботи випассана̄па̄дакесу касин̣а̄диджха̄несу сатиа̄дӣнам̣ ниббедхабха̄гийатта̄ на пат̣иккхипитабботи аттхо. ануддхаранта̄ пана випассана̄ вийа бодхийа̄ маггасса а̄саннака̄ран̣ам̣ джха̄нам̣ на хоти, на ча татха̄ екантикам̣ ка̄ран̣ам̣, на ча випассана̄киччасса вийа джха̄накиччасса нит̣т̣ха̄нам̣ магготи катва̄ на уддхаранти. таттха касин̣аджджха̄наггахан̣ена тада̄йатта̄ни а̄руппа̄нипи гахита̄нӣти дат̣т̣хабба̄ни. асубхаджджха̄на̄нам̣ авачанам̣ авитакка̄вича̄расса адхиппетатта̄.
дутийанайаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
татийанайаван̣н̣ана̄
470-471. тадан̇гасамуччхеданиссаран̣авивеканисситатам̣ ватва̄ пат̣иппассаддхививеканисситаттасса авачанам̣ ‘‘сатисамбоджджхан̇гам̣ бха̄ветӣ’’тиа̄дина̄ (сам̣. ни. 5.182; вибха. 471) идха бха̄ветабба̄нам̣ боджджхан̇га̄нам̣ вуттатта̄. бха̄витабоджджхан̇гасса хи саччхика̄табба̄ пхалабоджджхан̇га̄ ¶ абхидхаммабха̄джанӣйе вутта̄ти. воссагга-саддо паричча̄гаттхо паккханданаттхо ча̄ти воссаггасса дувидхата̄ вутта̄. йатха̄вуттена̄ти тадан̇гасамуччхедаппака̄рена танниннабха̄ва̄рамман̣акаран̣аппака̄рена ча. парин̣а̄ментам̣ випассана̄ккхан̣е, парин̣атам̣ маггаккхан̣е.
татийанайаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
472. упеккханавасена̄ти ¶ сабха̄ваниддесатам̣ дассети, ха̄панавад̣д̣ханесу бйа̄па̄рам̣ акатва̄ упапаттито иккханавасена̄ти аттхо. локийаупеккхана̄йа адхика̄ упеккхана̄ аджджхупеккхана̄ти айаматтхо идха локуттара̄ ева адхиппета̄ти йуттоти.
абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
боджджхан̇гавибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
11. магган̇гавибхан̇го
2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
490. абхидхамме ¶ ¶ локуттарачиттабха̄джанӣйепи ‘‘тасмим̣ кхо пана самайе чатта̄ро кхандха̄ хонти…пе… ат̣т̣хан̇гико магго хотӣ’’ти (дха. са. 337) вуттатта̄ идха̄пи абхидхаммабха̄джанӣйе абхидхамма̄нурӯпам̣ десанам̣ каронто ‘‘ат̣т̣хан̇гико магго’’ти арийопападатам̣ на кароти.
493. тасмим̣ самайети локийака̄лена етесам̣ атирекакиччам̣ дассети. виратиуппа̄данена миччха̄ва̄ча̄дӣни пуггалам̣ паджаха̄пентӣти самма̄дит̣т̣ха̄дӣни пан̃ча ‘‘ка̄ра̄пакан̇га̄нӣ’’ти вутта̄ни. самма̄ва̄ча̄дикирийа̄ хи вирати, тан̃ча ета̄ни ка̄ра̄пентӣти. виративасена̄ти вираман̣акирийа̄васена, на ка̄ра̄пакабха̄вена каттубха̄вена ча̄ти аттхо. имам̣…пе… кичча̄тирекатам̣ дассетунти локуттараккхан̣епи има̄нева пан̃ча самма̄ва̄ча̄диттайасса екаккхан̣е ка̄ра̄пака̄нӣти дассетунти аттхо. миччха̄дит̣т̣ха̄дика̄ даса, таппаччайа̄ акусала̄ ча даса̄ти вӣсати акусалапаккхийа̄, самма̄дит̣т̣ха̄дика̄ даса, таппаччайа̄ ча кусала̄ даса̄ти вӣсати кусалапаккхийа̄ ча маха̄чатта̄рӣсакасутте (ма. ни. 3.136) вутта̄ти тасса етам̣ на̄мам̣.
пун̃н̃абха̄гийа̄ти пун̃н̃акот̣т̣ха̄се бхава̄, пун̃н̃а̄бхисан̇кха̄рекадесабхӯта̄ти аттхо. кхандхопадхим̣ випаччати, таттха ва̄ випаччатӣти упадхивепакка̄.
пан̃чан̇гикамаггам̣ уддиситва̄ таттха екекам̣ пуччхитва̄ тасса тассева самайававаттха̄нам̣ катва̄ виссаджджанам̣ ¶ ‘‘па̄т̣ийеккам̣ пуччхитва̄ па̄т̣ийеккам̣ виссаджджана’’нти вуттам̣. саха пана пуччхитва̄ пан̃чаннампи самайававаттха̄нам̣ катва̄ виссаджджане ‘‘таттха катама̄ самма̄дит̣т̣хийа̄ пан̃н̃а̄’’тиа̄дико пат̣иниддесо екато виссаджджанапат̣иниддесатта̄ на па̄т̣ийеккам̣ пуччха̄виссаджджанам̣ на̄ма хотӣти. таттха пан̃чан̇гикава̄ре ева па̄т̣ийеккам̣ пуччха̄виссаджджанам̣ самма̄дит̣т̣ха̄дӣсу ка̄ра̄пакан̇гесу екекамукха̄йа бха̄вана̄йа маггуппаттим̣ сандха̄йа катанти ведитаббам̣. ва̄ча̄дӣни хи пуббасуддхийа̄ сиджджханти, на маггасса упача̄рена̄ти.
абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
магган̇гавибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
12. джха̄навибхан̇го
1. суттантабха̄джанӣйам̣
ма̄тика̄ван̣н̣ана̄
508. джха̄насса ¶ ¶ пуббабха̄гакаран̣ӣйасампада̄ па̄тимоккхасам̣вара̄ди. асубха̄нуссатийо локуттараджджха̄на̄ни ча ито бахиддха̄ наттхӣти саббаппака̄ра-ггахан̣ам̣ кароти, сун̃н̃а̄ параппава̄да̄ саман̣ебхӣти (ма. ни. 1.139; а. ни. 4.241) вачанена саман̣абха̄вакарапуббабха̄гакаран̣ӣйасампада̄сампаннассапи абха̄вам̣ дассети. сиккха̄падесу на̄мака̄йа̄дивасена вуттесу вачана̄натиккамавасена сиккхитаббесу, авӣтиккаманавиратичетана̄сан̇кха̄тесу ва̄ сиккха̄кот̣т̣ха̄сесу парипӯран̣авасена сиккхитаббесу са̄ са̄ бхиккхусиккха̄дика̄ сиккха̄падекадесабхӯта̄ сиккхитабба̄ти а̄ха ‘‘сиккха̄падесӯти идамасса сиккхитаббадхаммапаридӣпана’’нти.
сантоса̄дивасена итарӣтарасантосам̣, тасса ча ван̣н̣ава̄дитам̣, аладдха̄ ча апаритассанам̣, ладдха̄ ча агадхитапарибхоганти ете гун̣е дассети. джха̄набха̄вана̄йа ка̄ракоти паридӣпанам̣ ка̄ракабха̄вапаридӣпанам̣. аран̃н̃антиа̄дина̄ сена̄санасса пабхедам̣, аппасаддантиа̄дина̄ нира̄дӣнаватам̣, пат̣исалла̄наса̄руппанти а̄нисам̣сам̣ дӣпетӣти а̄ха ‘‘сена̄санаппабхеде…пе… паридӣпана’’нти.
ма̄тика̄ван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
ниддесаван̣н̣ана̄
509. камматтхехи ¶ дит̣т̣хи-садда̄дӣхи са̄санам̣ вуттанти ‘‘дит̣т̣хатта̄ дит̣т̣хӣ’’тиа̄ди вуттам̣. сабха̄ват̣т̣хена̄ти авипарӣтат̣т̣хена. сиккхийама̄но ка̄йа̄дӣни винети, на ан̃н̃атха̄ти а̄ха ‘‘сиккхитаббат̣т̣хена винайо’’ти, винайо ва̄ сиккхитабба̄ни ¶ сиккха̄пада̄ни, кхандхаттайам̣ сиккхитаббанти винайо вийа̄ти винайоти дассети. саттху ануса̄санада̄набхӯтам̣ сиккхаттайанти а̄ха ‘‘анусит̣т̣хида̄навасена̄’’ти.
самма̄дит̣т̣хипаччайатта̄ти самма̄дит̣т̣хийа̄ паччайатта̄. тиссо хи сиккха̄ сиккхантасса самма̄дит̣т̣хи парипӯратӣти. ‘‘тасма̄тиха твам̣ бхиккху а̄димева висодхехи кусалесу дхаммесу, ко ча̄ди кусала̄нам̣ дхамма̄нам̣? сӣлан̃ча сувисуддхам̣ дит̣т̣хи ча уджука̄’’ти (сам̣. ни. 5.369) вачанато самма̄дит̣т̣хипуббан̇гамам̣ сиккхаттайам̣. етасмин̃ча аттхадвайе пхалака̄ран̣опача̄рехи сиккхаттайам̣ ‘‘дит̣т̣хӣ’’ти вуттам̣, кусаладхаммехи ва̄ аттано екадесабхӯтехӣти адхиппа̄йо. бхагавато винайанакирийатта̄ винайо сиккхаттайам̣, там̣ пана винайанам̣ дхамменева ависамасабха̄вена, десана̄дхаммена ва̄ паваттам̣, на дан̣д̣а̄дина̄ти ‘‘дхаммавинайо’’ти вуттам̣.
анаваджджадхамматтханти парама̄наваджджанибба̄наттхам̣, акуппачетовимуттиаттхам̣ ва̄. дхаммесу абхин̃н̃еййа̄дӣсу абхиджа̄нана̄дика̄ран̣ам̣ сиккхаттайанти там̣ ‘‘дхаммавинайо’’ти вуттам̣. ‘‘имисса̄ имасми’’нти пунаппунам̣ вуччама̄нам̣ нийамакаран̣ам̣ хоти, ева-саддалопо ва̄ катоти адхиппа̄йена̄ха ‘‘нийамо като’’ти.
510. бхиккхукоти анан̃н̃аттхена ка-ка̄рена падам̣ вад̣д̣хитанти ‘‘бхиккханадхаммата̄йа̄’’ти аттхама̄ха. бхиккхакоти пана па̄т̣хе бхиккхатӣти бхиккхакоти аттхо. джалликам̣ раджамиссам̣ малам̣, амиссам̣ маламева. бхиннапат̣адхароти ниббачанам̣ бхиннапат̣адхаре бхиккху-саддасса нирул̣хатта̄ вуттам̣.
йасса бха̄ветаббо паха̄таббо ча одхи авасит̣т̣хо аттхи, со одхисо, араха̄ пана тадабха̄ва̄ одхирахитоти ‘‘анодхисо килеса̄нам̣ паха̄на̄ бхиккхӯ’’ти вутто. одхи-саддо ва̄ екадесе ¶ нирул̣хоти саббамагга̄ саббакилеса̄ ча арахата̄ бха̄вита̄ пахӣна̄ ча ‘‘одхӣ’’ти на вуччанти. паха̄на̄ти идан̃ча ниббачанам̣ бхеданапарийа̄йавасена вуттанти ведитаббам̣.
секкхотиа̄дина̄ ¶ бхиккху-саддена вуччама̄нам̣ аттхам̣ гун̣авасена дассети, хет̣т̣ха̄ пана ‘‘саман̃н̃а̄йа пат̣ин̃н̃а̄йа̄’’ти пан̃н̃а̄йанавасена, ‘‘бхиккхатӣ’’тиа̄дина̄ ниббачанавасена дассито.
секкхо бхиккхӯти сатта секкха̄ катхита̄, бхиннатта̄ па̄пака̄нам̣…пе… бхиккхӯти кхӣн̣а̄савова катхитоти идам̣ двайам̣ ‘‘секкхоти путхуджджанакалйа̄н̣акена саддхим̣ сатта арийа̄, бхиннатта̄ти имина̄ пана чатта̄ро пхалат̣т̣ха̄’’ти имина̄ двайена на самети, тадидам̣ ниппарийа̄йадассанам̣ вуттанти ведитаббам̣. ‘‘сесат̣т̣ха̄несу путхуджджанакалйа̄н̣ака̄дайо катхита̄’’ти вуттам̣, нану пат̣ин̃н̃а̄йа бхиккхусӣлопи вуттоти? вутто, на пана идха̄дхиппето саббаппака̄раджджха̄наниббаттакасса адхиппетатта̄.
бхагавато вачанам̣ упасампада̄каммакаран̣асса ка̄ран̣атта̄ т̣ха̄нам̣, таданурӯпам̣ т̣ха̄на̄рахам̣, анӯнан̃аттианусса̄ванам̣ уппат̣ипа̄т̣ийа̄ ча авуттанти аттхо.
511. ниппарийа̄йато сӣлам̣ сама̄да̄навиратиавӣтиккаманавиратибха̄ватоти адхиппа̄йо. анабхиджджха̄дӣни сандха̄йа четасикасӣласса парийа̄йасӣлата̄ вутта̄. нагаравад̣д̣хакӣ ваттхувиджджа̄чарийоти ваданти. чатуббидхо а̄ха̄ро асита̄дӣни, бхаккхитаббабхун̃джитаббалехитаббачубитабба̄ни ва̄.
па̄тимоккхасам̣варена упето пихитиндрийо хоти тин̣н̣ам̣ сучарита̄нам̣ индрийасам̣вара̄ха̄ратта̄, па̄тимоккхасам̣варо ва̄ индрийасам̣варасса упаниссайо хоти. ити па̄тимоккхасам̣варена пихитиндрийо ‘‘па̄тимоккхасам̣варасам̣вуто’’ти вутто. имина̄ адхиппа̄йена ‘‘сам̣вуто’’ти етасса пихитиндрийоти аттхама̄ха. па̄тимоккхена ча сам̣варена ча̄ти идам̣ па̄тимоккхато ан̃н̃ам̣ сӣлам̣ ка̄йикаавӣтиккама̄диггахан̣ена гахитанти имина̄ адхиппа̄йена вуттанти дат̣т̣хаббам̣. дутийо панаттхо двиннампи екаттхатам̣ сандха̄йа вутто.
513. саббампи ¶ дуссӣлйанти имина̄ абхиджджха̄дайо ча гахита̄ти сандха̄йа̄ха ‘‘манаса̄пи а̄чарати ева, тасма̄ там̣ дассету’’нти. таттха̄ти ка̄йикавӣтиккама̄дивасена вуттесу ана̄ча̄ресу. гарубхан̣д̣ависсаджджанама̄паджджатӣти тхуллаччайам̣ а̄паджджатӣти аттхо.
аропимоти ¶ сан̇гхикабхӯмийам̣ ут̣т̣хито вутто. пха̄тикамманти гарубхан̣д̣антарабхӯтам̣ каммам̣. дан̣д̣акамманти йатха̄вуттам̣ хаттхакаммама̄ха. сина̄йанти етена̄ти сина̄нам̣, чун̣н̣а̄ди.
сачча̄лӣкена пийава̄дӣ ‘‘ча̄т̣ӯ’’ти вуччати, ча̄т̣ум̣ атта̄нам̣ иччхатӣти ча̄т̣ука̄мо, тасса бха̄во ча̄т̣укамйата̄. муггасӯпасса аппависанат̣т̣ха̄нам̣ на̄ма наттхи сабба̄ха̄рехи авируддхатта̄ти адхиппа̄йо. парибхат̣ати дха̄рети, посети ва̄ти парибхат̣о, атха ва̄ парива̄рабхӯто бхат̣о севако парибхат̣о.
бхан̣д̣а̄га̄рикакаммам̣ гихӣнам̣ карийама̄нам̣ вуттам̣. пин̣д̣аттхам̣ пат̣ипин̣д̣ада̄нам̣, пин̣д̣ам̣ датва̄ пат̣ипин̣д̣аггахан̣ам̣ ва̄ пин̣д̣апат̣ипин̣д̣ам̣. сан̇гхабхогачетийабхога̄нам̣ айонисо вича̄ран̣ам̣ сан̇гхуппа̄дачетийуппа̄дапат̣т̣хапанам̣, аттано сантаке вийа пат̣ипаджджананти кечи.
514. га̄во чаранти еттха̄ти гочаро, гочаро вийа̄ти гочаро, абхин̣хам̣ чаритаббат̣т̣ха̄нам̣. га̄во ва̄ чаккха̄дӣни индрийа̄ни, техи чаритаббат̣т̣ха̄нам̣ гочаро. айутто гочаро агочароти тадан̃н̃о йутто ‘‘гочаро’’ти вутто.
ва̄-саддо видхунанаттхопи хотӣти катва̄ а̄ха ‘‘виниддхутакиббиса̄ни ва̄’’ти.
515. авара̄ паччхима̄ матта̄ етесанти ораматтака̄ни. сам̣йамакаран̣ӣйа̄нӣти ка̄йава̄ча̄сам̣йамаматтена каттаббапат̣икамма̄ни, виккхипитабба̄ни ва̄. ‘‘пуна на евам̣ каромӣ’’ти читтена сам̣вараматтена, индрийасам̣варенева ва̄ каран̣ӣйа̄ни сам̣варакаран̣ӣйа̄ни. дививиха̄раджанападава̄сӣ дививиха̄рава̄сӣ. манасса адхит̣т̣ха̄намева адхит̣т̣ха̄на̄викаммам̣. десана̄ идха ‘‘вут̣т̣ха̄на̄викамма’’нти адхиппета̄. таттха ‘‘читтуппа̄дакаран̣ӣйа̄ни манасика̄рапат̣ибаддха̄нӣ’’ти вачанато па̄тимоккхасам̣варависуддхаттхам̣ ¶ анатиккаманӣйа̄ни ана̄паттигаманӣйа̄ни ваджджа̄ни вутта̄нӣти а̄чарийасса адхиппа̄йо. чатуббидхасса̄ти атта̄нува̄дапара̄нува̄дадан̣д̣адуггатибхайасса.
516. ‘‘идха бхиккхӯ’’ти бхиккху ева адхиппетоти сандха̄йа ‘‘сесасиккха̄ пана аттхуддха̄равасена сиккха̄-саддасса аттхадассанаттхам̣ вутта̄’’ти а̄ха. бхиккхуггахан̣ам̣ ¶ пана аггапариса̄мукхена саббаджджха̄наниббаттака̄нам̣ чатуннампи париса̄нам̣ дассанаттхам̣ катам̣. гун̣ато ва̄ бхиккху адхиппетоти сабба̄пи сиккха̄ идха̄дхиппета̄ти дат̣т̣хабба̄. саббена сиккха̄сама̄да̄нена̄ти еттха йена сама̄да̄нена сабба̄пи сиккха̄ сама̄динна̄ хонти, там̣ екампи саббасама̄да̄накиччакаратта̄ саббасама̄да̄нам̣ на̄ма хоти, анекесу пана ваттаббамева наттхи. саббена сиккхитабба̄ка̄рена̄ти авӣтиккамадесана̄вут̣т̣ха̄наваттачаран̣а̄диа̄ка̄рена. вӣтиккаманавасена сесассапи ниссесата̄каран̣ам̣ сандха̄йа ‘‘бхиннассапӣ’’тиа̄дима̄ха.
519. а̄варан̣ӣйехи читтапарисодханабха̄вана̄ джа̄гарийа̄нуйоготи катва̄ а̄ха ‘‘бха̄вана’’нти. суппапаригга̄хаканти ‘‘суппапаригга̄хакам̣ на̄ма идам̣ ито пуббе ито паран̃ча наттхи, айаметасса паччайо’’тиа̄дина̄ паригга̄хакам̣.
520-521. йуттоти а̄рамбхама̄но. са̄таччам̣ непаккан̃ча паваттайама̄но джа̄гарийа̄нуйогам̣ ануйутто хотӣти самбандхам̣ дассети.
522. локийа̄йапи…пе… а̄ха̄ти идам̣ випассана̄бха̄вана̄йа сатипат̣т̣ха̄на̄дайо екасмим̣ а̄рамман̣е саха наппаваттанти, паваттама̄на̄нипи индрийабала̄ни боджджхан̇гесвева антогадха̄ни хонти. пӣтисамбоджджхан̇гаггахан̣ена хи тадупаниссайабхӯтам̣ саддхиндрийам̣ саддха̄балан̃ча гахитамева хоти ‘‘саддхӯпанисам̣ па̄моджджа’’нти (сам̣. ни. 2.23) вуттатта̄. магган̇га̄ни пан̃чева випассана̄ккхан̣е паваттантӣти имаматтхам̣ сандха̄йа вуттанти дат̣т̣хаббам̣.
523. самантато, самма̄, самам̣ ва̄ са̄ттхака̄дипаджа̄нанам̣ сампаджа̄нам̣, тадева сампаджан̃н̃ам̣. тена̄ти сатисампайуттатта̄ ева уддесе авутта̄пи сати ниддесе ‘‘сато’’ти имина̄ вутта̄ти адхиппа̄йо.
са̄ттхака̄нам̣ ¶ абхиккама̄дӣнам̣ сампаджа̄нанам̣ са̄ттхакасампаджан̃н̃ам̣. евам̣ саппа̄йасампаджан̃н̃ам̣. абхиккама̄дӣсу пана бхиккха̄ча̄рагочаре ан̃н̃аттха̄пи ча паваттесу авиджахите каммат̣т̣ха̄насан̇кха̄те гочаре сампаджан̃н̃ам̣ гочарасампаджан̃н̃ам̣. абхиккама̄дӣсу асаммуйханамева сампаджан̃н̃ам̣ асаммохасампаджан̃н̃ам̣.
две ¶ катха̄ти вачанакаран̣а̄каран̣акатха̄ на катхитапубба̄. вачанам̣ кароми ева, тасма̄ суббачатта̄ пат̣ивачанам̣ демӣти аттхо.
каммат̣т̣ха̄насӣсенева̄ти каммат̣т̣ха̄наггенева, каммат̣т̣ха̄нам̣ падха̄нам̣ катва̄ ева̄ти аттхо. тена ‘‘паттампи ачетана’’нтиа̄дина̄ ваккхама̄нам̣ каммат̣т̣ха̄нам̣, йатха̄парихарийама̄нам̣ ва̄ авиджахитва̄ти дассети. ‘‘тасма̄’’ти етасса ‘‘дхаммакатха̄ катхетабба̄йева̄ти вадантӣ’’ти етена самбандхо. бхайети парачакка̄дибхайе.
авасесат̣т̣ха̄нети йа̄гуаггахитат̣т̣ха̄не. т̣ха̄начан̇каманамева̄ти адхит̣т̣ха̄таббирийа̄патхавасена вуттам̣, на бходжана̄дика̄ле авассам̣ каттаббанисаджджа̄йапи пат̣иккхепавасена.
тхеро да̄ручӣрийо –
‘‘тасма̄тиха те, ба̄хийа, евам̣ сиккхитаббам̣. дит̣т̣хе дит̣т̣хаматтам̣ бхависсати, суте муте вин̃н̃а̄те. йато кхо те, ба̄хийа, дит̣т̣хе дит̣т̣хаматтам̣ бхависсати, суте муте вин̃н̃а̄те вин̃н̃а̄таматтам̣ бхависсати, тато твам̣, ба̄хийа, на тена, йато твам̣, ба̄хийа, на тена. тато твам̣, ба̄хийа, на таттха, йато твам̣, ба̄хийа, на таттха. тато твам̣, ба̄хийа, невидха на хурам̣ на убхайамантарена. есеванто дуккхасса̄’’ти (уда̄. 10) –
еттакена арахаттам̣ саччха̄ка̄си.
кха̄н̣уа̄дипарихаран̣аттхам̣, патит̣т̣хитапа̄дапарихаран̣аттхам̣ ва̄ пассена харан̣ам̣ вӣтихаран̣анти ваданти. йа̄ва ¶ патит̣т̣хитапа̄до, та̄ва а̄харан̣ам̣ атихаран̣ам̣, тато парам̣ харан̣ам̣ вӣтихаран̣анти айам̣ ва̄ етесам̣ висесо. авӣчинти нирантарам̣.
пат̣хамаджаванепи…пе… на хотӣти идам̣ пан̃чавин̃н̃а̄н̣авӣтхийам̣ иттхипурисоти раджджана̄дӣнам̣ абха̄вам̣ сандха̄йа вуттам̣. таттха хи а̄ваджджанавот̣т̣хаббана̄нам̣ айонисо а̄ваджджанавот̣т̣хаббанавасена ит̣т̣хе иттхирӯпа̄димхи лобхо, анит̣т̣хе ча пат̣игхо уппаджджати. манодва̄ре пана иттхипурисоти раджджана̄ди хоти, тасса ¶ пан̃чадва̄раджаванам̣ мӯлам̣, йатха̄вуттам̣ ва̄ саббам̣ бхаван̇га̄ди. евам̣ манодва̄раджаванасса мӯлавасена мӯлапарин̃н̃а̄ вутта̄. а̄гантуката̄вака̄ликата̄ пана пан̃чадва̄раджаванассева апуббатиттарата̄васена. ман̣исаппо сӣхал̣адӣпе виджджама̄на̄ ека̄ саппаджа̄тӣти ваданти. чалананти кампанам̣.
атихаратӣти йа̄ва мукха̄ а̄харати. вӣтихаратӣти тато йа̄ва куччхи, та̄ва харати, куччхигатам̣ ва̄ пассато харати. аллаттан̃ча анупа̄летӣти ва̄йуа̄дӣхи ативисосанам̣ йатха̄ на хоти, татха̄ па̄лети. а̄бхуджатӣти парийесанаджджхохаран̣аджин̣н̣а̄джин̣н̣ата̄дим̣ а̄ваджджети, виджа̄на̄тӣти аттхо. там̣там̣виджа̄нананиппха̄дакойева хи пайого ‘‘самма̄пайого’’ти вуттоти. атха ва̄ ‘‘самма̄пат̣ипаттима̄гамма аббхантаре атта̄ на̄ма кочи бхуджанако наттхӣ’’тиа̄дина̄ виджа̄нанам̣ а̄бхуджанам̣.
ат̣т̣ха̄нети манусса̄мануссапариггахите айутте т̣ха̄не кхеттадева̄йатана̄дике. тумбато вел̣уна̄л̣иа̄диудакабха̄джанато. танти чхад̣д̣итам̣ удакам̣.
гатети гаманети пуббе абхиккамапат̣иккамаггахан̣ена гаманепи пурато паччхато ча ка̄йасса атихаран̣ам̣ вуттанти идха гаманамева гахитанти ведитаббам̣, ваккхама̄но ва̄ етесам̣ висесо.
еттакена̄ти каммат̣т̣ха̄нам̣ ависсаджджетва̄ чатуннам̣ ирийа̄патха̄нам̣ паваттанавачанаматтена гочарасампаджан̃н̃ам̣ на па̄кат̣ам̣ хотӣти аттхо. евам̣ пана сутте каммат̣т̣ха̄нам̣ авибхӯтам̣ хотӣти чан̇каманат̣т̣ха̄нанисаджджа̄су ева паватте паригган̣хантасса сутте паватта̄ апа̄кат̣а̄ хонтӣти аттхо.
ка̄йа̄дикирийа̄майатта̄ ¶ а̄ваджджанакирийа̄самут̣т̣хитатта̄ ча джаванам̣, саббампи ва̄ чхадва̄раппаваттам̣ кирийа̄майапаваттам̣ на̄ма, дутийаджджха̄нам̣ вачӣсан̇кха̄равираха̄ ‘‘тун̣хӣбха̄во’’ти вуччати.
526. упа̄санат̣т̣ха̄нанти исса̄са̄нам̣ вийа упа̄санасса сиккха̄йогакаран̣асса каммат̣т̣ха̄наупа̄санасса т̣ха̄нанти аттхо. тамева хи аттхам̣ дассетум̣ ‘‘йогапатха’’нти а̄ха̄ти. сӣсам̣ дховатӣти иччха̄да̄сабйа̄ бхуджиссатам̣ н̃а̄пайати, миччха̄пат̣ипаннехи ва̄ паккхиттам̣ айасараджам̣ дховати.
529. винайапарийа̄йена ¶ адинна̄да̄напа̄ра̄джике а̄гатам̣. суттантапарийа̄йена а̄ран̃н̃акасиккха̄паде ‘‘пан̃чадханусатикам̣ паччхима’’нти а̄гатам̣ а̄ран̃н̃икам̣ бхиккхум̣ сандха̄йа. на хи со винайапарийа̄йике аран̃н̃е васанато ‘‘а̄ран̃н̃ако пантасена̄сано’’ти сутте вуттоти.
530. ‘‘нитумба’’нтипи ‘‘надӣкун̃джа’’нтипи йам̣ ваданти, там̣ кандаранти апаббатападесепи видугганадӣниваттанападесам̣ кандаранти дассети.
531. бха̄джетва̄ дасситанти етена бха̄джетаббатам̣ анте ниддесасса ка̄ран̣ам̣ дассети.
533. рахасса кирийа̄ рахассам̣, там̣ арахати тасса йогганти ра̄хассеййакам̣. вичитта̄ хи таддхита̄ти. рахаси ва̄ са̄дху рахассам̣, тасса йоггам̣ ра̄хассеййакам̣.
536. пан̣ихитоти сут̣т̣ху т̣хапито.
537. париггахитаниййа̄нанти париггахитаниййа̄насабха̄вам̣, ка̄йа̄дӣсу сут̣т̣ху паваттийа̄ ниййа̄насабха̄вайуттанти аттхо. ка̄йа̄дипариггахан̣ам̣ н̃а̄н̣ам̣ ва̄ париггахо, там̣-сампайуттата̄йа париггахитам̣ ниййа̄набхӯтам̣ упат̣т̣ха̄нам̣ катва̄ти аттхо.
542-543. вика̄раппаттийа̄ти читтасса вика̄ра̄паттибха̄вена̄ти аттхо. саббасан̇га̄хикавасена̄ти саттасан̇кха̄рагатасаббакодхасан̇га̄хикавасена. саббасан̇гахан̣ан̃ча самуччхедаппаха̄нассапи адхиппетатта̄ катанти ведитаббам̣.
546. идам̣ ¶ сандха̄йа̄ти ‘‘две дхамма̄’’ти сандха̄йа. екавачанена ‘‘тхинамиддха’’нти уддиситва̄пи ниддесе ‘‘санта̄’’ти вачанабхедо, бахувачанам̣ катанти аттхо. ниродхасантата̄йа̄ти вачанам̣ ан̇гасантата̄йа, сабха̄васантата̄йа ва̄ сантата̄нива̄ран̣аттхам̣.
550. тхинамиддхавика̄равираха̄ таппат̣ипаккхасан̃н̃а̄ а̄локасан̃н̃а̄ на̄ма хоти. тенева вуттам̣ ‘‘айам̣ сан̃н̃а̄ а̄лока̄ хотӣ’’ти.
553. ‘‘вантатта̄ муттатта̄’’тиа̄дӣни, ‘‘а̄лока̄ хотӣ’’тиа̄дӣни ча ‘‘чаттатта̄тиа̄дӣнӣ’’ти вутта̄ни. а̄ди-саддена ва̄ двиннампи ниддесапада̄ни ¶ сан̇гахетва̄ таттха йа̄ни йесам̣ вевачана̄ни, та̄нева сандха̄йа ‘‘ан̃н̃аман̃н̃авевачана̄нӣ’’ти вуттанти дат̣т̣хаббам̣. пат̣имун̃чатоти етена са̄рамбхам̣ абхибхавам̣ дассети. нира̄варан̣а̄ хутва̄ а̄бхуджати сампаджа̄на̄тӣти нира̄варан̣а̄бхога̄, там̣сабха̄ватта̄ виват̣а̄.
556. ‘‘вика̄ло ну кхо, на ну кхо’’ти аниччхайата̄йа катаваттхуджджха̄ча̄рамӯлако виппат̣иса̄ро ваттхуджджха̄ча̄ро ка̄ран̣авоха̄рена вуттоти дат̣т̣хаббо.
562. килиссантӣти килесентӣти аттхам̣ ваданти, садаратхабха̄вена сайамева ва̄ килиссанти. на хи те уппаджджама̄на̄ килесарахита̄ уппаджджантӣти.
564. идхева ча вибхан̇ге ‘‘упето хотӣ’’тиа̄ди таттха таттха вуттамева.
588. ниддесавасена̄ти ‘‘таттха катама̄ упеккха̄? йа̄ упеккха̄’’тиа̄диниддесавасена. ‘‘има̄йа упеккха̄йа упето хотӣ’’тиа̄ди пат̣иниддесавасена̄ти ваданти. ‘‘таттха катама̄…пе… има̄йа упеккха̄йа упето хотӣ’’ти етена пуггало ниддит̣т̣хо хоти, ‘‘самупето’’тиа̄дина̄ пат̣иниддит̣т̣хо. йа̄ва ва̄ ‘‘саманна̄гато’’ти падам̣, та̄ва ниддит̣т̣хо, ‘‘тена вуччати упеккхако’’ти имина̄ пат̣иниддит̣т̣хоти тесам̣ васена ниддесапат̣иниддеса̄ йоджетабба̄. пака̄рена̄ти упеккха̄йа ‘‘упеккхана̄’’тиа̄дидхаммаппака̄рена ‘‘упето самупето’’тиа̄дипуггалаппака̄рена ча упеккхакасаддасса аттхам̣ т̣хапенто пат̣т̣хапенти. ‘‘упеккха̄’’ти етасса аттхасса ‘‘упеккхана̄’’ти ка̄ран̣ам̣. упеккхана̄васена ¶ хи упеккха̄ти. татха̄ ‘‘упето самупето’’ти етесам̣ ‘‘упа̄гато самупа̄гато’’ти ка̄ран̣анти евам̣ дхаммапуггалавасена тасса тассаттхасса ка̄ран̣ам̣ дассента̄ виваранти, ‘‘упеккхако’’ти имассева ва̄ аттхасса ‘‘има̄йа упеккха̄йа упето хотӣ’’тиа̄дина̄ ка̄ран̣ам̣ дассента̄. ‘‘упеккхана̄ аджджхупеккхана̄ самупето’’тиа̄дина̄ бйан̃джана̄нам̣ вибха̄гам̣ дассента̄ вибхаджанти. упеккхака-саддантогадха̄йа ва̄ упеккха̄йа тассева ча упеккхака-саддасса висум̣ аттхавачанам̣ ‘‘йа̄ упеккха̄ упеккхана̄’’тиа̄дина̄, ‘‘има̄йа упеккха̄йа упето хотӣ’’тиа̄дина̄ ча ¶ бйан̃джанавибха̄го. саббатха̄ ан̃н̃а̄тата̄ никуджджхитабха̄во, кеначи пака̄рена вин̃н̃а̄тепи ниравасесапариччхиндана̄бха̄во гамбхӣрабха̄во.
602. упарибхӯмиппаттийа̄ти идам̣ ‘‘рӯпасан̃н̃а̄нам̣ саматиккама̄’’ти еттхева йоджетаббам̣. вин̃н̃а̄н̣ан̃ча̄йатана̄дӣнипи ва̄ а̄ка̄са̄нан̃ча̄йатана̄дӣнам̣ упарибхӯмийоти саббаттха̄пи на на йуджджати.
610. вин̃н̃а̄н̣ан̃ча̄йатананиддесе ‘‘анантам̣ вин̃н̃а̄н̣анти там̣йева а̄ка̄сам̣ вин̃н̃а̄н̣ена пхут̣ам̣ манаси кароти анантам̣ пхарати, тена вуччати анантам̣ вин̃н̃а̄н̣а’’нти еттха вин̃н̃а̄н̣ена̄ти етам̣ упайогаттхе каран̣авачанам̣, там̣йева а̄ка̄сам̣ пхут̣ам̣ вин̃н̃а̄н̣ам̣ манаси каротӣти кира ат̣т̣хакатха̄йам̣ вуттам̣. айам̣ ва̄ етасса аттхо – там̣йева а̄ка̄сам̣ пхут̣ам̣ вин̃н̃а̄н̣ам̣ вин̃н̃а̄н̣ан̃ча̄йатанавин̃н̃а̄н̣ена манаси каротӣти. айам̣ панаттхо йутто – там̣йева а̄ка̄сам̣ вин̃н̃а̄н̣ена пхут̣ам̣ тена гахита̄ка̄рам̣ манаси кароти, евам̣ там̣ вин̃н̃а̄н̣ам̣ анантам̣ пхаратӣти. йан̃хи а̄ка̄сам̣ пат̣хама̄руппасаман̇гӣ вин̃н̃а̄н̣ена анантам̣ пхарати, там̣ пхаран̣а̄ка̄расахитамева вин̃н̃а̄н̣ам̣ манасикаронто дутийа̄руппасаман̇гӣ анантам̣ пхаратӣти вуччатӣти.
615. там̣йева вин̃н̃а̄н̣ам̣ абха̄ветӣти йам̣ пуббе ‘‘анантам̣ вин̃н̃а̄н̣а’’нти манаси катам̣, там̣йева̄ти аттхо. тассева хи а̄рамман̣абхӯтам̣ пат̣хамена вийа рӯпанимиттам̣ татийена̄руппена абха̄ветӣти.
ниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
623. абхидхаммабха̄джанӣйе ¶ пан̃чаканайадассане ‘‘пан̃ча джха̄на̄нӣ’’ти ча, ‘‘таттха катамам̣ пат̣хамам̣ джха̄на’’нти ча а̄дина̄ уддхат̣ам̣. уддхат̣а̄нам̣йева чатуннам̣ пат̣хамататийачатуттхапан̃чамаджджха̄на̄нам̣ дассанато, дутийассева висесадассанато ча.
абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
3. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄
640. локуттара̄панеттха̄ти ¶ етесу тӣсуджха̄несу ‘‘локуттара̄ сийа̄ аппама̄н̣а̄рамман̣а̄’’ти евам̣ кот̣т̣ха̄сика̄ пана маггака̄ле, пхалака̄ле ва̄ локуттарабхӯта̄ ева̄ти адхиппа̄йо. париччхинна̄ка̄сакасин̣а̄локакасин̣а̄на̄па̄набрахмавиха̄рачатуттха̄ни саббаттхапа̄дакачатуттхе сан̇гахита̄нӣти дат̣т̣хабба̄ни.
буддхапаччекабуддхакхӣн̣а̄сава̄ маггам̣ бха̄вайим̣су, пхалам̣ саччхикарим̣сӯти, бха̄вессанти саччхикариссантӣти ча хет̣т̣химамаггапхала̄нам̣ васена вуттанти ведитаббам̣. кусалато терасасу хи чатуттхесу айам̣ катха̄ паватта̄, на ча кусалачатуттхена арахаттамаггапхала̄ни дат̣т̣хум̣ саккоти.
‘‘кирийато терасанна’’нти еттха локуттарачатуттхам̣ кирийам̣ наттхӣти ‘‘два̄дасанна’’нти ваттаббам̣, кусалато ва̄ терасасу секкхапхалачатуттхам̣ антогадхам̣ катва̄ ‘‘кирийато терасанна’’нти асеккхачатуттхена саха вадатӣти ведитаббам̣. саббаттхапа̄дакан̃четтха кхӣн̣а̄сава̄нам̣ йа̄ни абхин̃н̃а̄дӣни санти, тесам̣ саббесам̣ па̄дакатта̄ саббаттхапа̄даканти дат̣т̣хаббам̣. на хи тесам̣ ват̣т̣ам̣ аттхӣти. париччханна̄ка̄сакасин̣ачатуттха̄дӣни вийа ва̄ наваттаббата̄йа саббаттхапа̄дакасама̄натта̄ саббаттхапа̄даката̄ дат̣т̣хабба̄.
маносан̇кха̄ра̄ ¶ на̄ма сан̃н̃а̄ведана̄, чатта̄ропи ва̄ кхандха̄. нимиттам̣ а̄раббха̄ти еттха ‘‘нимиттам̣ нибба̄нан̃ча̄’’ти ваттаббам̣.
‘‘аджджхатто дхаммо аджджхаттасса дхаммасса а̄рамман̣апаччайена паччайо’’ти (пат̣т̣ха̄. 2.20.28) еттха ‘‘аджджхатта̄ кхандха̄ иддхивидхан̃а̄н̣асса пуббенива̄са̄нуссатин̃а̄н̣асса йатха̄каммӯпаган̃а̄н̣асса ана̄гатам̣сан̃а̄н̣асса а̄ваджджана̄йа а̄рамман̣апаччайена паччайо’’ти вуттатта̄ на четопарийан̃а̄н̣ам̣ вийа йатха̄каммӯпаган̃а̄н̣ам̣ парасанта̄нагатамева джа̄на̄ти, сасанта̄нагатампи пана апа̄кат̣ам̣ рӯпам̣ диббачаккху вийа апа̄кат̣ам̣ каммам̣ вибха̄вети. тена̄ха ‘‘аттано каммаджа̄нанака̄ле’’ти.
пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
джха̄навибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
13. аппаман̃н̃а̄вибхан̇го
1. суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
642. саббадхӣти ¶ ¶ диса̄десодхина̄ анодхисопхаран̣ам̣ вуттам̣, саббаттата̄йа сабба̄вантанти саттодхина̄. тена̄ха ‘‘анодхисо дассанаттха’’нти. татха̄-саддо ити-саддо ва̄ на вуттоти ‘‘метта̄сахагатена четаса̄’’ти етасса ануваттакам̣ там̣ двайам̣ тасса пхаран̣антара̄дит̣т̣ха̄нам̣ ат̣т̣ха̄нанти катва̄ на вуттам̣, пуна ‘‘метта̄сахагатена четаса̄’’ти вуттанти аттхо.
643. хироттаппа̄нупа̄лита̄ метта̄ на париха̄йати а̄саннасапаттасса ра̄гасса синехасса ча випаттийа̄ ануппаттитоти адхиппа̄йо.
645. адхимун̃читва̄ти сут̣т̣ху паса̄ретва̄ти аттхо. там̣ дассенто ‘‘адхикабха̄вена̄’’тиа̄дима̄ха, балавата̄ ва̄ адхимоккхена адхимуччитва̄.
648. хет̣т̣ха̄ вуттойева̄ти ‘‘саббена саббам̣ саббатха̄ сабба’’нти етесам̣ ‘‘саббена сиккха̄сама̄да̄нена саббам̣ сиккхам̣, саббена сиккхитабба̄ка̄рена саббам̣ сиккха’’нти ча джха̄навибхан̇ге (вибха. ат̣т̣ха. 516) аттхо вутто. идха пана саббена авадхина̄ аттасамата̄йа саббасаттайуттата̄йа ча саббам̣ локам̣, сабба̄вадхидиса̄дипхаран̣а̄ка̄рехи саббам̣ локанти ча аттхо йуджджати.
650. паччаттхикавигха̄тавасена̄ти метта̄дӣнам̣ а̄саннадӯрапаччаттхика̄нам̣ ра̄габйа̄па̄да̄дӣнам̣ вигха̄тавасена. йам̣ аппама̄н̣ам̣, со авероти со аверабха̄воти айам̣ ва̄ тасса аттхоти.
653. нирайа̄ди ¶ гати, чан̣д̣а̄ла̄ди кулам̣, анна̄дӣнам̣ ала̄бхита̄ бхого. а̄ди-саддена дуббан̣н̣ата̄ди гахитам̣.
суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
3. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄
699. имасмим̣ ¶ пана…пе… катхита̄ти имина̄ имасмим̣ вибхан̇ге катхита̄нам̣ локийабха̄вамева дассенто кхандхавибхан̇га̄дӣхи висесетӣти на ан̃н̃аттха локуттара̄нам̣ аппаман̃н̃а̄нам̣ катхитата̄ анун̃н̃а̄та̄ хоти.
пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
аппаман̃н̃а̄вибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
14. сиккха̄падавибхан̇го
1. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
703. патит̣т̣ха̄нат̣т̣хена̄ти ¶ ¶ сампайогавасена упаниссайавасена ча ока̄сабха̄вена. пит̣т̣хапӯваоданакин̣н̣ана̄на̄самбха̄ре паккхипитва̄ маддитва̄ ката̄ сура̄ на̄ма. мадхука̄дипуппхапанаса̄дипхалауччхумуддика̄дина̄на̄самбха̄ра̄нам̣ раса̄ чирапарива̄сита̄ мерайам̣ на̄ма, а̄савоти аттхо.
704. там̣сампайуттатта̄ти виратисампайуттатта̄, виратичетана̄сампайуттатта̄ ва̄.
каммапатха̄ ева̄ти асаббаса̄дха̄ран̣есу джха̄на̄дикот̣т̣ха̄сесу каммапатхакот̣т̣ха̄сика̄ ева̄ти аттхо. сура̄па̄нампи ‘‘сура̄па̄нам̣, бхиккхаве, а̄севитам̣…пе… нирайасам̣ваттаника’’нти (а. ни. 8.40) висум̣ каммапатхабха̄вена а̄гатанти ваданти. евам̣ сати ека̄даса каммапатха̄ сийум̣, тасма̄сса йатха̄вуттесвева каммапатхесу упака̄ракаттасабха̄гаттавасена анупавесо дат̣т̣хаббо.
саттаиттхипуриса̄рамман̣ата̄ татха̄гахитасан̇кха̄ра̄рамман̣ата̄йа дат̣т̣хабба̄. ‘‘пан̃ча сиккха̄пада̄ паритта̄рамман̣а̄’’ти хи вуттам̣. ‘‘сабба̄пи хи ета̄ вӣтиккамитаббаваттхум̣ а̄рамман̣ам̣ катва̄ верачетана̄хи ева вирамантӣ’’ти (вибха. ат̣т̣ха. 704) ча ваккхатӣти.
горӯпасӣлако пакатибхаддо. ка̄кан̣икаматтасса аттха̄йа̄тиа̄ди лобхавасена муса̄катхане вуттам̣. досавасена муса̄катхане ча нит̣т̣хаппатто сан̇гхабхедо гахито. досавасена парасса бйасанаттха̄йа муса̄катхане пана тасса тасса гун̣авасена аппаса̄ваджджамаха̄са̄ваджджата̄ йоджетабба̄, манда̄дхиматтабйасаниччха̄васена ¶ ча. ниссаггийатха̄варавиджджа̄майиддхимайа̄ са̄хаттхика̄н̣аттикесвева пависантӣти две ева гахита̄.
пан̃чапи каммапатха̄ ева̄ти четана̄сан̇кха̄там̣ парийа̄йасӣлам̣ сандха̄йа вуттам̣, виратисӣлам̣ пана маггакот̣т̣ха̄сиканти. тесам̣ пана̄ти сесасӣла̄нам̣.
712. ‘‘кот̣т̣ха̄сабха̄вена̄’’ти вуттам̣, ‘‘патит̣т̣ха̄набха̄вена̄’’ти пана ваттаббам̣. еттха пана сиккха̄падава̄ре пахӣнапан̃ча̄бхаббат̣т̣ха̄насса арахато вирамитаббаверасса ¶ саббатха̄ абха̄ва̄ кирийесу виратийо на сантӣти на уддхат̣а̄, секкха̄нам̣ пана пахӣнапан̃чавераттепи там̣сабха̄гата̄йа верабхӯта̄нам̣ акусала̄нам̣ веранида̄на̄нам̣ лобха̄дӣнан̃ча саббха̄ва̄ виратӣнам̣ уппатти на на бхависсати. акусаласамут̣т̣хита̄ни ча ка̄йакамма̄дӣни тесам̣ ка̄йадуччарита̄дӣни вера̄нева, техи ча тесам̣ виратийо хонтева, йато напхалабхӯтассапи упаримаггаттайасса ат̣т̣хан̇гиката̄ хоти. сиккха̄ва̄ре ча абха̄ветаббата̄йа пхаладхамма̄пи на сиккхитабба̄, на̄пи сиккхитасиккхасса уппаджджама̄на̄ кирийадхамма̄ти на кечи абйа̄ката̄ сиккха̄ти уддхат̣а̄.
абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄
714. сампаттавиративасена̄ти сампатте паччуппанне а̄рамман̣е йатха̄вирамитаббато виративасена̄ти аттхо.
пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
сиккха̄падавибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
15. пат̣исамбхида̄вибхан̇го
1. суттантабха̄джанӣйам̣
1. сан̇гахава̄раван̣н̣ана̄
718. есева ¶ ¶ найоти сан̇кхепена дассетва̄ тамева найам̣ виттха̄рато дассетум̣ ‘‘дхаммаппабхедасса хӣ’’тиа̄дима̄ха. нируттипат̣ибха̄наппабхеда̄ таббисайа̄нам̣ аттха̄дӣнам̣ паччайуппанна̄дибхедехи бхиндитва̄ ведитабба̄.
‘‘йам̣ кин̃чи паччайасамуппанна’’нти етена саччахетудхаммапаччайа̄ка̄рава̄ресу а̄гата̄ни дуккха̄дӣни гахита̄ни. саччапаччайа̄ка̄рава̄ресу нибба̄нам̣, парийаттива̄ре бха̄ситаттхо, абхидхаммабха̄джанӣйе випа̄ко кирийан̃ча̄ти евам̣ па̄л̣ийам̣ вутта̄намева васена пан̃ча аттха̄ ведитабба̄, татха̄ дхамма̄ ча.
видахатӣти ниббаттакахетуа̄дӣнам̣ са̄дха̄ран̣ам̣ ниббачанам̣, тадаттхам̣ пана вибха̄ветума̄ха ‘‘паваттети чева па̄пети ча̄’’ти. тесу пуримо аттхо маггаваджджесу дат̣т̣хаббо. бха̄ситампи хи авабодханавасена аттхам̣ паваттетӣти. магго пана нибба̄нам̣ па̄петӣти тасмим̣ паччхимо.
дхамманирутта̄бхила̄пети еттха дхамма-саддо сабха̄вава̄чакоти катва̄ а̄ха ‘‘йа̄ сабха̄ванируттӣ’’ти, авипарӣтанируттӣти аттхо. тасса̄ абхила̄пети тасса̄ нируттийа̄ авачанабхӯта̄йа пан̃н̃аттийа̄ абхила̄пети кечи ван̣н̣айанти. евам̣ сати пан̃н̃атти абхилапитабба̄ ¶ , на вачананти а̄паджджати, на ча вачанато ан̃н̃ам̣ абхилапитаббам̣ учча̄ретаббам̣ аттхи, атха̄пи пхасса̄дивачанехи бодхетаббам̣ абхилапитаббам̣ сийа̄, евам̣ сати аттхадхаммаваджджам̣ техи бодхетаббам̣ на виджджатӣти тесам̣ нируттибха̄во а̄паджджати. ‘‘пхассоти ча сабха̄ванирутти, пхассам̣ пхасса̄ти на сабха̄ванируттӣ’’ти дасситова̄йаматтхо, на ча авачанам̣ евам̣пака̄рам̣ аттхи, тасма̄ вачанабхӯта̄йа ева тасса̄ сабха̄ванируттийа̄ абхила̄пе учча̄ран̣ети аттхо дат̣т̣хаббо.
там̣ сабха̄ванируттим̣ саддам̣ а̄рамман̣ам̣ катва̄ паччавеккхантасса тасмим̣ сабха̄ванирутта̄бхила̄пе пабхедагатам̣ н̃а̄н̣ам̣ нируттипат̣исамбхида̄ти вуттатта̄ нируттисадда̄рамман̣а̄йа сотавин̃н̃а̄н̣авӣтхийа̄ парато манодва̄ре нируттипат̣исамбхида̄ ¶ паваттатӣти ваданти. ‘‘нируттипат̣исамбхида̄ паччуппанна̄рамман̣а̄’’ти ча вачанам̣ саддам̣ гахетва̄ паччха̄ джа̄нанам̣ сандха̄йа вуттанти. евам̣ пана ан̃н̃асмим̣ паччуппанна̄рамман̣е ан̃н̃ам̣ паччуппанна̄рамман̣анти вуттанти а̄паджджати. йатха̄ пана диббасотан̃а̄н̣ам̣ манусса̄манусса̄дисаддаппабхеданиччхайасса паччайабхӯтам̣ там̣ там̣ саддавибха̄вакам̣, евам̣ сабха̄ва̄сабха̄ванируттиниччхайасса паччайабхӯтам̣ паччуппаннасабха̄ванируттисадда̄рамман̣ам̣ там̣вибха̄вакан̃а̄н̣ам̣ нируттипат̣исамбхида̄ти вуччама̄не на па̄л̣ивиродхо хоти. там̣ сабха̄ванируттим̣ саддам̣ а̄рамман̣ам̣ катва̄ паччавеккхантасса̄ти ча паччуппаннасадда̄рамман̣ам̣ паччавеккхан̣ам̣ паваттайантасса̄ти на на сакка̄ ваттум̣. тампи хи н̃а̄н̣ам̣ сабха̄ванируттим̣ вибха̄вентам̣йева там̣там̣саддапаччавеккхан̣а̄нантарам̣ там̣там̣пабхеданиччхайахетутта̄ нируттим̣ бхиндантам̣ пат̣ивиджджхантамева уппаджджатӣти ча пабхедагатампи хотӣти. сабха̄ванируттӣти ма̄гадхабха̄са̄ адхиппета̄ти тато ан̃н̃ам̣ саккат̣ана̄ма̄дисаддам̣ сандха̄йа ‘‘ан̃н̃ам̣ пана̄’’ти а̄ха. бйан̃джананти нипа̄тападама̄ха.
катхитам̣ ат̣т̣хакатха̄йам̣. бодхиман̣д̣а-саддо пат̣хама̄бхисамбуддхат̣т̣ха̄не ева дат̣т̣хаббо, на йаттха каттхачи бодхируккхасса патит̣т̣хитат̣т̣ха̄не. суван̣н̣асала̄канти сет̣т̣хасала̄кам̣, дхаммадесанаттхам̣ сала̄кам̣ гахетва̄ти аттхо, на пат̣исамбхида̄йам̣ т̣хитена пава̄ритам̣, тасма̄ пат̣исамбхида̄то ан̃н̃енева пака̄рена джа̄нитаббато на саккат̣абха̄са̄джа̄нанам̣ пат̣исамбхида̄киччанти адхиппа̄йо.
идам̣ катхитанти ма̄гадхабха̄са̄йа сабха̄ванируттита̄н̃а̄панаттхам̣ идам̣ ида̄ни ваттаббам̣ катхитанти аттхо. чхаддантава̄ран̣а (джа̄. 1.16.97 а̄дайо) -титтираджа̄така̄дӣсу (джа̄. 1.4.73 а̄дайо) тираччха̄несу ча ма̄гадхабха̄са̄ уссанна̄, на от̣т̣ака̄дибха̄са̄ саккат̣ам̣ ва̄.
таттха̄ти ¶ ма̄гадхасесабха̄са̄су. сеса̄ париваттанти екантена ка̄лантаре ан̃н̃атха̄ хонти винассанти ча. ма̄гадха̄ пана каттхачи када̄чи париваттантӣпи на саббаттха саббада̄ саббатха̄ ча париваттати, каппавина̄сепи тит̣т̣хатийева̄ти ‘‘айамевека̄ на париваттатӣ’’ти а̄ха. папан̃чоти чира̄йананти аттхо. буддхавачанамева четасса висайо, тенева ‘‘нелан̇го сетапаччха̄до’’ти га̄тхам̣ пуччхито читто гахапати ‘‘‘ким̣ ну кхо етам̣, бханте, бхагавата̄ бха̄сита’нти? ‘евам̣ гахапатӣ’ти. ‘тена хи, бханте, мухуттам̣ а̄гаметха, йа̄васса аттхам̣ пеккха̄мӣ’’’ти (сам̣. ни. 4.347) а̄ха̄ти ваданти.
саббаттхакан̃а̄н̣анти ¶ аттха̄дӣсу н̃а̄н̣ам̣. тан̃хи саббесу тесу тӣсу чатӯсупи ва̄ паваттатта̄, кусалакирийабхӯта̄йа пат̣ибха̄напат̣исамбхида̄йа дхамматтхабха̄вато тӣсу ева ва̄ паваттатта̄ ‘‘саббаттхакан̃а̄н̣а’’нти вуттам̣. има̄ни н̃а̄н̣а̄ни идаматтхаджотака̄нӣти са̄ттхака̄нам̣ паччавеккхитаббатта̄ саббо аттхо етасса̄типи саббаттхакам̣, саббасмим̣ кхиттанти ва̄. секкхе паватта̄ арахаттаппаттийа̄ висада̄ хонтӣти ваданти. пуббайого вийа пана арахаттаппатти арахатопи пат̣исамбхида̄висадата̄йа паччайо на на хотӣти пан̃чаннампи йатха̄йогам̣ секкха̄секкхапат̣исамбхида̄висадаттака̄ран̣ата̄ йоджетабба̄.
пуччха̄йа парато паватта̄ катха̄ти катва̄ ат̣т̣хакатха̄ ‘‘парипуччха̄’’ти вутта̄. пат̣ипаттим̣ пӯретаббам̣ ман̃н̃иссантӣти пат̣ипаттигарута̄йа ла̄бхам̣ хӣл̣ентена сатасахассаггханакампи камбалам̣ ва̄сийа̄ кот̣т̣етва̄ парибхан̣д̣акаран̣ам̣ майа̄ катам̣ а̄ваджджитва̄ ла̄бхагаруно парийаттидхара̄ дхаммакатхика̄ва бхавитум̣ на ман̃н̃иссантӣти вуттам̣ хоти. еттха ча тхерасса кан̇кхуппаттийа̄ пуббе ависадатам̣ дассетва̄ арахаттаппаттасса пан̃хависсаджджанена арахаттаппаттийа̄ висадата̄ дассита̄. тиссаттхеро анантарам̣ вутто тиссаттхеро ева̄ти ваданти.
пабхедо на̄ма маггехи адхигата̄нам̣ пат̣исамбхида̄нам̣ пабхедагаманам̣. адхигамо техи пат̣ила̄бхо, тасма̄ со локуттаро, пабхедо ка̄ма̄вачаро дат̣т̣хаббо. на пана татха̄ти йатха̄ адхигамасса балавапаччайо хоти, на татха̄ пабхедасса̄ти аттхо. ида̄ни парийаттийа̄дӣнам̣ адхигамасса балавапаччайатта̄бха̄вам̣, пуббайогасса ча балавапаччайаттам̣ дассенто ‘‘парийаттисаванапарипуччха̄ хӣ’’тиа̄дима̄ха. таттха пат̣исамбхида̄ на̄ма наттхӣти пат̣исамбхида̄дхигамо наттхӣти адхиппа̄йо. ида̄ни ¶ йам̣ вуттам̣ хоти, там̣ дассенто ‘‘име пана̄’’тиа̄дима̄ха. пуббайога̄дхигама̄ хи двепи висадака̄ран̣а̄ти ‘‘пуббайого пабхедасса балавапаччайо хотӣ’’ти вуттанти.
сан̇гахава̄раван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. саччава̄ра̄диван̣н̣ана̄
719. хетува̄ре ¶ ка̄латтайепи хетупхаладхамма̄ ‘‘аттха̄’’ти вутта̄, тесан̃ча хетудхамма̄ ‘‘дхамма̄’’ти, дхаммава̄ре венеййавасена атӣта̄нан̃ча сан̇гахитатта̄ ‘‘уппанна̄ самуппанна̄’’тиа̄ди на вуттанти атӣтапаччуппанна̄ ‘‘аттха̄’’ти вутта̄, там̣ниббаттака̄ ча ‘‘дхамма̄’’ти идаметесам̣ двиннампи ва̄ра̄нам̣ на̄наттам̣.
саччава̄ра̄диван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
725. авуттатта̄ти ‘‘тесам̣ випа̄ке н̃а̄н̣а’’нти са̄ман̃н̃ена ватва̄ висесена авуттатта̄ти адхиппа̄йо. еттха ча кирийа̄нам̣ авипа̄катта̄ дхаммабха̄во на вуттоти. йади евам̣ випа̄ка̄ на хонтӣти аттхабха̄во ча на ваттабботи? на, паччайуппаннатта̄. еван̃че кусала̄кусала̄нампи аттхабха̄во а̄паджджатӣти. наппат̣исиддхо, випа̄касса пана падха̄нахетута̄йа па̄кат̣атта̄ дхаммабха̄вова тесам̣ вутто. кирийа̄нам̣ паччайатта̄ дхаммабха̄во а̄паджджатӣти че? на̄йам̣ досо аппат̣исиддхатта̄, каммапхаласамбандхасса пана ахетутта̄ дхаммабха̄во на вутто. апича ‘‘айам̣ имасса паччайо, идам̣ паччайуппанна’’нти евам̣ бхедам̣ акатва̄ кевалам̣ кусала̄кусале випа̄какирийадхамме ча сабха̄вато паччавеккхантасса дхаммапат̣исамбхида̄ аттхапат̣исамбхида̄ ча хотӣтипи тесам̣ аттхадхаммата̄ на вутта̄ти ведитабба̄ ¶ . кусала̄кусалава̄ресу ча дхаммапат̣исамбхида̄ кусала̄кусала̄нам̣ паччайабха̄вам̣ саттивисесам̣ саниппха̄детаббатам̣ пассантӣ ниппха̄детабба̄пеккха̄ хотӣти там̣самбандхенева ‘‘тесам̣ випа̄ке н̃а̄н̣ам̣ аттхапат̣исамбхида̄’’ти вуттам̣. сабха̄вадассанаматтамева пана аттхапат̣исамбхида̄йа киччам̣ ниппханнапхаламаттадассанатоти тасса̄ ниппха̄дака̄напеккхатта̄ випа̄кава̄ре ‘‘тесам̣ випаччанаке н̃а̄н̣ам̣ дхаммапат̣исамбхида̄’’ти на вуттанти ведитаббам̣.
сабха̄вапан̃н̃аттийа̄ти на сатта̄дипан̃н̃аттийа̄, авипарӣтапан̃н̃аттийа̄ ва̄. кхобхетва̄ти ломахам̣саджананаса̄дхука̄рада̄на̄дӣхи кхобхетва̄. пуна дхаммассаване ¶ джа̄ниссатха̄ти аппассутатта̄ дутийава̄рам̣ катхенто тадева катхессатӣти адхиппа̄йо.
746. бхӯмидассанаттханти еттха ка̄ма̄вачара̄ локуттара̄ ча бхӯми ‘‘бхӯмӣ’’ти ведитабба̄, читтуппа̄да̄ ва̄ти.
абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
3. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄
747. паччайасамуппаннан̃ча аттхам̣ паччайадхамман̃ча̄ти вачанехи хета̄дипаччайасамуппанна̄нам̣ кусала̄кусаларӯпа̄нампи аттхапарийа̄йам̣, хета̄дипаччайабхӯта̄нам̣ випа̄какирийарӯпа̄нампи дхаммапарийа̄йан̃ча дассети. пат̣ибха̄напат̣исамбхида̄йа ка̄ма̄вачаравипа̄ка̄рамман̣ата̄ махаггата̄рамман̣ата̄ ча пат̣исамбхида̄н̃а̄н̣а̄рамман̣атте на йуджджати пат̣исамбхида̄н̃а̄н̣а̄нам̣ ка̄ма̄вачаралокуттаракусалесу ка̄ма̄вачаракирийа̄локуттаравипа̄кесу ча уппаттито. саббан̃а̄н̣а̄рамман̣ата̄йа сати йуджджеййа, ‘‘йена н̃а̄н̣ена та̄ни н̃а̄н̣а̄ни джа̄на̄тӣ’’ти (вибха. 726) вачанато пана на саббан̃а̄н̣а̄рамман̣ата̄ти катхайанти. суттантабха̄джанӣйе пана ‘‘н̃а̄н̣есу н̃а̄н̣ам̣ пат̣ибха̄напат̣исамбхида̄’’ти ависесена вуттатта̄ саббан̃а̄н̣а̄рамман̣ата̄ сийа̄. абхидхаммабха̄джанӣйепи читтуппа̄давасена катханам̣ ниравасесакатхананти йатха̄дасситависайавачанавасена ‘‘йена н̃а̄н̣ена та̄ни н̃а̄н̣а̄ни ¶ джа̄на̄тӣ’’ти йам̣ вуттам̣, там̣ ан̃н̃а̄рамман̣атам̣ на пат̣иседхетӣти. йатха̄ ча аттхапат̣исамбхида̄висайа̄нам̣ на ниравасесена катханам̣ абхидхаммабха̄джанӣйе, евам̣ пат̣ибха̄напат̣исамбхида̄висайассапӣти. евам̣ пат̣ибха̄напат̣исамбхида̄йа саббан̃а̄н̣ависайатта̄ ‘‘тиссо пат̣исамбхида̄ сийа̄ паритта̄рамман̣а̄ сийа̄ махаггата̄рамман̣а̄ сийа̄ аппама̄н̣а̄рамман̣а̄’’ти (вибха. 749) вутта̄.
йадипи ‘‘сийа̄ аттхапат̣исамбхида̄ на магга̄рамман̣а̄’’ти (вибха. 749) вачанато абхидхаммабха̄джанӣйе вуттапат̣исамбхида̄свева пан̃хапуччхаканайо паватто. на хи магго паччайуппанно на хоти, абхидхаммабха̄джанӣйе ча пат̣исамбхида̄н̃а̄н̣ависайа̄ ева пат̣ибха̄напат̣исамбхида̄ вутта̄ти на тасса̄ махаггата̄рамман̣ата̄ти. евамапи двепи ета̄ па̄л̣ийо вируджджханти, та̄су балаватара̄йа т̣хатва̄ ¶ итара̄йа адхиппа̄йо маггитаббо. кусала̄кусала̄нам̣ пана паччайуппаннаттапат̣иведхопи кусала̄кусалабха̄вапат̣иведхавинимутто наттхӣти ниппарийа̄йа̄ таттха дхаммапат̣исамбхида̄ екантадхаммависайатта̄, татха̄ випа̄какирийа̄нам̣ паччайабха̄вапат̣иведхопи випа̄какирийабха̄вапат̣иведхавинимутто наттхӣти ниппарийа̄йа̄ таттха аттхапат̣исамбхида̄ екантикааттхависайатта̄. кин̃чи пана н̃а̄н̣ам̣ аппат̣ибха̄набхӯтам̣ наттхи н̃еййаппака̄санатоти саббасмимпи н̃а̄н̣е ниппарийа̄йа̄ пат̣ибха̄напат̣исамбхида̄ бхавитум̣ арахати. ниппарийа̄йапат̣исамбхида̄су пан̃хапуччхакасса паваттийам̣ двепи па̄л̣ийо на вируджджханти.
садда̄рамман̣атта̄ бахиддха̄рамман̣а̄ти еттха парасса абхила̄пасадда̄рамман̣атта̄ти бхавитаббам̣. на хи садда̄рамман̣ата̄ бахиддха̄рамман̣ата̄йа ка̄ран̣ам̣ саддасса аджджхаттасса ча саббха̄ва̄ти. ануваттама̄но ча со ева саддоти висесанам̣ на катанти дат̣т̣хаббам̣.
пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
пат̣исамбхида̄вибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
16. н̃а̄н̣авибхан̇го
1. екакама̄тика̄диван̣н̣ана̄
751. ока̄сат̣т̣хена ¶ ¶ сампайутта̄ дхамма̄ а̄рамман̣ан̃ча̄пи н̃а̄н̣асса ваттху. йа̄тха̄вакаваттхувибха̄вана̄ти нахета̄диавитатхекаппака̄раваттхувибха̄вана̄. йатха̄ екам̣ нахету, татха̄ екам̣ ан̃н̃ампӣти хи гахетаббам̣ авитатхаса̄ман̃н̃айуттам̣ н̃а̄н̣а̄рамман̣ам̣ йа̄тха̄вакаваттху. йа̄тха̄вакена ва̄ авитатхаса̄ман̃н̃ена ваттхувибха̄вана̄ йа̄тха̄вакаваттхувибха̄вана̄.
дука̄нурӯпехӣти дукама̄тика̄нурӯпехӣти ваданти. оса̄надукасса пана дукама̄тикам̣ анисса̄йа вуттатта̄ дукабха̄ва̄нурӯпехӣти ваттаббам̣. евам̣ тика̄нурӯпехӣти еттха̄пи дат̣т̣хаббам̣. оса̄надуке пана аттхоти пхалам̣, анекаттхатта̄ дха̄тусадда̄нам̣ там̣ джанетӣти аттхаджа̄пика̄, ка̄ран̣агата̄ пан̃н̃а̄. джа̄пито джанито аттхо етисса̄ти джа̄питаттха̄, ка̄ран̣апан̃н̃а̄садисӣ пхалаппака̄санабхӯта̄ пхаласампайутта̄ пан̃н̃а̄.
10. дасакама̄тика̄ван̣н̣ана̄
760. ‘‘чатассо кхо има̄, са̄рипутта, йонийо. катама̄…пе… йо кхо мам̣, са̄рипутта, евам̣ джа̄на’’нти (ма. ни. 1.152) вачанена чатуйонипариччхедакан̃а̄н̣ам̣ вуттам̣, ‘‘нирайан̃ча̄хам̣, са̄рипутта, паджа̄на̄мӣ’’тиа̄дина̄ (ма. ни. 1.153) пан̃чагатипариччхедакам̣. ‘‘сам̣йуттаке а̄гата̄ни тесаттати н̃а̄н̣а̄ни, саттасаттати н̃а̄н̣а̄нӣ’’ти вуттам̣, таттха пана нида̄навагге саттасаттати а̄гата̄ни чатучатта̄рӣсан̃ча, тесаттати пана пат̣исамбхида̄магге сутамайа̄дӣни а̄гата̄ни ¶ диссанти, на сам̣йуттакети. ан̃н̃а̄нипӣти етена идха екака̄дивасена вуттам̣, ан̃н̃аттха ча ‘‘пуббанте н̃а̄н̣а’’нтиа̄дина̄, брахмаджа̄ла̄дӣсу ча ‘‘тайидам̣ татха̄гато паджа̄на̄ти ‘има̄ни дит̣т̣хит̣т̣ха̄на̄ни евам̣ гахита̄нӣ’ти’’а̄дина̄ вуттам̣ анекан̃а̄н̣аппабхедам̣ сан̇ган̣ха̄ти. йа̄тха̄вапат̣иведхато сайан̃ча акампийам̣ пуггалан̃ча там̣саман̇гим̣ н̃еййесу адхибалам̣ каротӣти а̄ха ‘‘акампийат̣т̣хена упаттхамбхакат̣т̣хена ча̄’’ти.
сет̣т̣хат̣т̣ха̄нам̣ ¶ саббан̃н̃утам̣. пат̣иджа̄нанавасена саббан̃н̃утам̣ абхимукхам̣ гаччханти, ат̣т̣ха ва̄ париса̄ упасан̇камантӣти а̄сабха̄, буддха̄. идам̣ пана̄ти буддха̄нам̣ т̣ха̄нам̣ саббан̃н̃утамева вадати. тит̣т̣хама̄нова̄ти авадантопи тит̣т̣хама̄нова пат̣иджа̄на̄ти на̄ма̄ти аттхо. ат̣т̣хасу париса̄су ‘‘абхиджа̄на̄махам̣, са̄рипутта, анекасатам̣ кхаттийапарисам̣…пе… татра вата мам̣ бхайам̣ ва̄ са̄раджджам̣ ва̄ оккамиссатӣти нимиттаметам̣, са̄рипутта, на саманупасса̄мӣ’’ти (ма. ни. 1.151) вачанена дасситаакампийан̃а̄н̣айутто дасабалоханти абхӣтана̄дам̣ надати. сӣхана̄дасуттена кхандхакавагге а̄гатена.
‘‘деваманусса̄нам̣ чатучаккам̣ ваттатӣ’’ти (а. ни. 4.31) суттасесена саппурисӯпассайа̄дӣнам̣ пхаласампатти паватти, пуримасаппурисӯпассайа̄дим̣ упанисса̄йа паччхимасаппурисӯпассайа̄дӣнам̣ сампатти паватти ва̄ вутта̄ти а̄ди-саддена таттха ча чакка-саддасса гахан̣ам̣ ведитаббам̣. пат̣иведханит̣т̣хатта̄ арахаттамагган̃а̄н̣ам̣ пат̣иведхоти ‘‘пхалаккхан̣е уппаннам̣ на̄ма̄’’ти вуттам̣. тена пат̣иладдхассапи десана̄н̃а̄н̣асса киччаниппхаттипарасса буджджханаматтена хотӣти ‘‘ан̃н̃а̄сикон̣д̣ан̃н̃асса сота̄паттипхалаккхан̣е паваттам̣ на̄ма̄’’ти вуттам̣. тато парам̣ пана йа̄ва паринибба̄на̄ десана̄н̃а̄н̣аппаватти тассева паваттитасса дхаммачаккасса т̣ха̄нанти ведитаббам̣, паваттитачаккасса чаккаваттино чаккаратанат̣т̣ха̄нам̣ вийа.
сама̄дӣйантӣти сама̄да̄на̄ни, та̄ни пана сама̄дийитва̄ ката̄ни хонтӣти а̄ха ‘‘сама̄дийитва̄ ката̄на’’нти. каммамева ва̄ каммасама̄да̄нанти етена сама̄да̄на-саддасса апуббаттха̄бха̄вам̣ дассети муттагата-садде гата-саддасса вийа.
агатига̄мининти ¶ нибба̄нага̄миним̣. вуттан̃хи ‘‘нибба̄нан̃ча̄хам̣, са̄рипутта, паджа̄на̄ми нибба̄нага̄минин̃ча пат̣ипада’’нти (ма. ни. 1.153).
ха̄набха̄гийадхамманти ха̄набха̄гийасабха̄вам̣, ка̄масахагатасан̃н̃а̄дидхаммам̣ ва̄. там̣ ка̄ран̣анти пуббева ката̄бхисан̇кха̄ра̄дим̣.
‘‘ида̄нӣ’’ти етасса ‘‘имина̄ ануккамена вутта̄нӣти ведитабба̄нӣ’’ти имина̄ саха йоджана̄ ка̄табба̄. килеса̄варан̣ам̣ тадабха̄ван̃ча̄ти килеса̄варан̣а̄бха̄вам̣. килесаккхайа̄дхигамасса хи килеса̄варан̣ам̣ ат̣т̣ха̄нам̣, тадабха̄во т̣ха̄нам̣. анадхигамасса килеса̄варан̣ам̣ т̣ха̄нам̣, тадабха̄во ¶ ат̣т̣ха̄нанти. таттха тадабха̄ваггахан̣ена гахитам̣ ‘‘аттхи динна’’нтиа̄дика̄йа самма̄дит̣т̣хийа̄ т̣хитим̣ таббипарӣта̄йа т̣ха̄на̄бха̄ван̃ча адхигамасса т̣ха̄нам̣ пассантена имина̄ н̃а̄н̣ена адхигама̄надхигама̄нам̣ т̣ха̄на̄т̣т̣ха̄набхӯте килеса̄варан̣атадабха̄ве пассати бхагава̄ти имаматтхам̣ са̄дхенто а̄ха ‘‘локийасамма̄дит̣т̣хит̣хитидассанато нийатамиччха̄дит̣т̣хит̣ха̄на̄бха̄вадассанато ча̄’’ти. еттха ча адхигамат̣т̣ха̄надассанамева адхиппетам̣ упари бхаббапуггалавасенева випа̄ка̄варан̣а̄бха̄вадассана̄дикасса ваккхама̄натта̄. имина̄ пана н̃а̄н̣ена сиджджханато пасан̇гена итарампи вуттанти ведитаббам̣. дха̄тувематтадассанатоти ра̄га̄дӣнам̣ адхиматтата̄дивасена там̣сахита̄нам̣ дха̄тӯнам̣ вематтата̄дассанато, ‘‘айам̣ имисса̄ дха̄туйа̄ адхиматтатта̄ ра̄гачарито’’тиа̄дина̄ чарийа̄хетӯнам̣ ва̄, ра̄га̄дайо ева ва̄ пакатибха̄вато дха̄тӯти ра̄га̄дивематтадассанатоти аттхо. пайогам̣ ана̄дийитва̄ти сантатимаха̄маттаан̇гулима̄ла̄дӣнам̣ вийа ка̄мара̄габйа̄па̄да̄дивасена пайогам̣ ана̄дийитва̄.
(1.) екаканиддесаван̣н̣ана̄
761. на хетумева̄ти еттха ча на хетӯ ева̄ти аттхо, бйан̃джанасилит̣т̣хата̄васена пана рассаттам̣ ма-ка̄ро ча като ‘‘адуккхамасукха̄’’ти еттха вийа. имина̄пи найена̄ти еттха пуриманайена хетубха̄ва̄дипат̣иккхепо, паччхиманайена нахетудхамма̄дикот̣т̣ха̄сасан̇гахоти айам̣ висесо ведитаббо. чутиггахан̣ена чутипариччхинна̄йа ека̄йа джа̄тийа̄ гахан̣ам̣ дат̣т̣хаббам̣, бхаваггахан̣ена навадха̄ вуттабхавасса. тадантогадхата̄йа таттха таттха парийа̄панната̄ вутта̄. уппаннам̣ мановин̃н̃а̄н̣авин̃н̃еййамева̄ти ¶ ‘‘на рӯпам̣ вийа уппанна̄ чхавин̃н̃а̄н̣авин̃н̃еййа̄’’ти рӯпато етесам̣ висесанам̣ кароти.
762. каппато каппам̣ гантва̄пи на уппаджджатӣти на када̄чи татха̄ уппаджджати. на хи кхӣра̄дӣнам̣ вийа етесам̣ йатха̄вутталаккхан̣авилаккхан̣ата̄ аттхӣти дассети.
763. самодха̄нетва̄ти локе виджджама̄нам̣ саббам̣ рӯпам̣ самодха̄нетва̄. етена махаттепи авибха̄вакаттам̣ дассенто сукхуматта̄ на вибха̄вессатӣти ¶ ва̄дапатхам̣ чхиндати. чаккхупаса̄де мама ваттхумхӣти аттхо. висайоти иссарийат̣т̣ха̄нанти адхиппа̄йо.
764. аббокин̣н̣а̄ти абйавахита̄, анантарита̄ти аттхо. ваваттхита̄нампи пат̣ипа̄т̣инийамо тена пат̣иккхиттоти аттхо. анантарата̄ти анантарапаччайата̄ етена пат̣иккхитта̄ти аттхо.
765. саманантарата̄ти ча саманантарапаччайата̄.
766. а̄бхуджанатоти а̄бхуггакаран̣ато, ниваттанато иччева аттхо. еттха ча ‘‘пан̃ча вин̃н̃а̄н̣а̄ ана̄бхога̄’’ти а̄бхогасабха̄ва̄ на хонтӣти аттхо, ‘‘пан̃чаннам̣ вин̃н̃а̄н̣а̄нам̣ наттхи а̄ват̣т̣ана̄ ва̄’’тиа̄дӣсупи а̄ват̣т̣анабха̄во ва̄тиа̄дина̄ аттхо дат̣т̣хаббо.
на кан̃чи дхаммам̣ пат̣ивиджа̄на̄тӣти еттха на саббе рӯпа̄дидхамма̄ дхаммаггахан̣ена гахита̄ти йатха̄дхиппетадхаммадассанаттхам̣ ‘‘манопуббан̇гама̄ дхамма̄ти евам̣ вутта’’нти а̄ха.
рӯпа̄дӣсу абхинипатанам̣ техи сама̄гамо тесантипи ваттум̣ йуджджатӣти а̄ха ‘‘рӯпа̄дӣнам̣ абхинипа̄таматта’’нти. камматтхе ва̄ са̄мивачанам̣. вин̃н̃а̄н̣ехи абхинипатитабба̄ни хи рӯпа̄дӣнӣти. идам̣ вуттам̣ хотӣтиа̄дӣсу хи айам̣ адхиппа̄йо – а̄рамман̣акаран̣ена пат̣ивиджа̄нитабба̄ни рӯпа̄дӣни т̣хапетва̄ кусала̄кусалачетана̄йа там̣сампайутта̄нан̃ча йатха̄вутта̄нам̣ сахаджапуббан̇гамадхаммена пат̣ивиджа̄нитабба̄нам̣ пат̣ивиджа̄нанам̣ етесам̣ наттхӣти. еван̃ча катва̄ ‘‘дассана̄диматтато ¶ пана мутта̄ ан̃н̃а̄ етесам̣ кусала̄дипат̣ивин̃н̃атти на̄ма наттхӣ’’ти киччантарам̣ пат̣иседхети.
авипа̄кабха̄вена ан̃н̃ам̣ абйа̄катаса̄ман̃н̃ам̣ анива̄ренто кусала̄кусалаггахан̣ан̃ча каротӣти чаванапарийоса̄нан̃ча киччам̣. пи-саддена сахаджаванака̄ни вӣтхичитта̄ни сампин̣д̣етва̄ пан̃чадва̄ре пат̣иседхане айам̣ адхиппа̄йо сийа̄ – ‘‘манаса̄ че падут̣т̣хена…пе… пасаннена бха̄сати ва̄ кароти ва̄’’ти (дха. па. 1-2) евам̣ вутта̄ бха̄санакаран̣акара̄, там̣садиса̄ ча сукхадуккхуппа̄дака̄ балаванто чхат̣т̣хадва̄рика̄ ева дхаммаггахан̣ена гахита̄ти на тесам̣ пан̃чадва̄рикаджаванена пат̣ивиджа̄нанам̣ аттхи, дуббала̄нам̣ пана пуббан̇гамапат̣ивиджа̄нанам̣ таттха на пат̣исиддхам̣ ‘‘на ¶ ка̄йакаммам̣ на вачӣкаммам̣ пат̣т̣хапетӣ’’ти вин̃н̃аттидвайаджанакассева пат̣т̣хапанапат̣иккхепена дуббаласса манокаммасса анун̃н̃а̄татта̄. татха̄ ка̄йасучарита̄дикусалакаммам̣ каромӣти, таббипарӣтам̣ акусалам̣ каммам̣ каромӣти ча кусала̄кусаласама̄да̄нам̣ пан̃чадва̄рикаджаванена на хоти. татха̄ пат̣иччасамуппа̄даван̣н̣ана̄йам̣ вутта̄ ‘‘пан̃чадва̄рикачути ча на пан̃чадва̄рикачиттехи хоти чутичиттасса атам̣два̄рикатта̄’’ти. йа̄ пана̄йам̣ па̄л̣и ‘‘пан̃чахи вин̃н̃а̄н̣ехи на кан̃чи дхаммам̣ пат̣ивиджа̄на̄ти ан̃н̃атра абхинипа̄таматта̄’’ти, тасса̄ рӯпа̄дӣнам̣ а̄па̄тхаматтам̣ мун̃читва̄ ан̃н̃ам̣ кан̃чи дхаммасабха̄вам̣ на пат̣ивиджа̄на̄тӣти айаматтхо диссати. на хи рӯпам̣ пат̣игган̣хантампи чаккхувин̃н̃а̄н̣ам̣ рӯпанти ча ган̣ха̄тӣти. сампат̣иччханассапи рӯпанӣла̄диа̄ка̄рапат̣ивиджа̄нанам̣ наттхӣти кин̃чи дхаммасса пат̣ивиджа̄нанам̣ пат̣иккхиттам̣, пан̃чахи пана вин̃н̃а̄н̣ехи са̄тисайам̣ тасса виджа̄нананти ‘‘ан̃н̃атра абхинипа̄таматта̄’’ти на вуттам̣. йасса па̄л̣ийам̣ бахиддха̄паччуппанна̄рамман̣ата̄ вутта̄, тато ан̃н̃ам̣ нируттипат̣исамбхидам̣ иччхантехи пан̃чадва̄раджаванена пат̣исамбхида̄н̃а̄н̣асса сахуппатти пат̣исиддха̄. рӯпа̄рӯпадхаммети рӯпа̄рӯпа̄вачарадхаммети аттхо.
пан̃чадва̄рикачиттена на пат̣ибуджджхатӣти касма̄ вуттам̣, нану рӯпа̄дӣнам̣ а̄па̄тхагамане нидда̄пат̣ибодхо хотӣти? на, пат̣хамам̣ манодва̄рикаджаванасса уппаттитоти дассенто а̄ха ‘‘нидда̄йантасса хӣ’’тиа̄ди. палобхетва̄ саччасупинена.
абйа̄катойева а̄ваджджанаматтассева уппаджджанатоти ваданти. евам̣ вадантехи манодва̄репи а̄ваджджанам̣ дваттиккхаттум̣ уппаджджитва̄ джаванат̣т̣ха̄не т̣хатва̄ бхаван̇гам̣ отаратӣти адхиппетанти дат̣т̣хаббам̣.
тасса̄ ¶ ева васена̄ти тасса̄ васена екавидхена н̃а̄н̣аваттху хотӣти ча, ведитаббанти ча йоджана̄ ка̄табба̄.
екаканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
(2.) дуканиддесаван̣н̣ана̄
767. аттха-саддо ан̃н̃атра сабха̄вам̣ гахетва̄ адхикаран̣есу паваттама̄но адхикаран̣авасена лин̇гапариваттим̣ гаччхатӣти адхиппа̄йена джа̄пита̄ ¶ ча са̄ аттха̄ ча̄ти джа̄питаттха̄ти айаматтхо вибха̄витоти дат̣т̣хаббо.
дуканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
(3.) тиканиддесаван̣н̣ана̄
768. пан̃н̃а̄парин̣а̄митесӯти пан̃н̃а̄йа парипа̄читесу. ‘‘йогавихитесӯти идан̃ча висайависесанаматтамева, тасма̄ йа̄ни пан̃н̃а̄йа вихита̄ни ахесум̣ хонти бхависсанти ча, сабба̄ни та̄ни йогавихита̄нӣти дат̣т̣хабба̄ни. сиккхитва̄ ка̄таббам̣ сиппам̣, итарам̣ каммам̣. айаметесам̣ висесо. вад̣д̣хакӣкамманти ча асиккхитва̄пи ка̄таббам̣ тхӯлакаммам̣ ‘‘камма’’нти дат̣т̣хаббам̣, пан̃н̃а̄ ева ва̄ таттха таттха ‘‘каммам̣ сиппа’’нти ча ведитабба̄. на̄гаман̣д̣алам̣ на̄ма ман̣д̣алам̣ катва̄ саппе виджджа̄йа паккоситва̄ балим̣ датва̄ виса̄панайанам̣. париттам̣ раккха̄, йена ‘‘пхӯ’’ти мукхава̄там̣ датва̄ висам̣ апанайанти, со ун̣н̣ана̄бхиа̄диманто пхудхаманакаманто. ‘‘а а̄’’тиа̄дика̄ ма̄тика̄ ‘‘ка ка̄’’тиа̄дико таппабхедо ча лекха̄.
кусалам̣ дхаммам̣ сакам̣, итарам̣ носакам̣. чатуннам̣ сачча̄нам̣ пат̣ивиджджхитабба̄нам̣ таппат̣иведхапаччайабха̄вена ануломанам̣ дат̣т̣хаббам̣. пуббе ‘‘йогавихитесу ва̄ камма̄йатанесӯ’’тиа̄дина̄ пан̃н̃а̄ ¶ вутта̄, пуна тасса̄ вевачанавасена ‘‘ануломикам̣ кханти’’нтиа̄ди вуттанти адхиппа̄йена ‘‘ану…пе… пан̃н̃а̄вевачана̄нӣ’’ти а̄ха. еттха ча еварӯпинти йатха̄вуттакамма̄йатана̄дивисайам̣ каммассакатасачча̄нуломикасабха̄вам̣ аничча̄дипаваттиа̄ка̄ран̃ча̄ти аттхо. йатха̄вутта̄ ча бхӯмисабха̄вапаваттиа̄ка̄раниддеса̄ кхантиа̄дӣхи йоджетабба̄. йасса̄ пан̃н̃а̄йа дхамма̄ ниджджха̄нападжа̄нанакиччасан̇кха̄там̣ олоканам̣ кхаманти авипарӣтасабха̄ватта̄, са̄ пан̃н̃а̄ дхамма̄нам̣ ниджджха̄наккхаманам̣ етисса̄ аттхӣти дхамманиджджха̄наккхантӣти аттхо.
769. асам̣варам̣ мун̃чатӣти сама̄да̄насампаттавиратисампайуттачетана̄ ‘‘сӣлам̣ пӯрентасса мун̃чачетана̄’’ти вутта̄. пубба̄парапан̃н̃а̄йа ча да̄насӣламайата̄вачанато мун̃чаапарачетана̄васена ‘‘а̄раббха̄’’ти, пуббачетана̄васена ‘‘адхикичча̄’’ти ча ваттум̣ йуттанти ‘‘адхикичча̄’’типи па̄т̣хо йуджджати.
770. пан̃часӣладасасӣла̄ни ¶ вин̃н̃а̄н̣асса джа̄тийа̄ ча паччайабхӯтесу сан̇кха̄рабхавесу антогадха̄нӣти ‘‘уппа̄да̄ ва̄’’тиа̄дика̄йа дхаммат̣т̣хитипа̄л̣ийа̄ сан̇гахита̄ни. бхаваниббаттакасӣласса пан̃н̃а̄панам̣ сатипи саване на татха̄гатадесана̄йаттанти бхиккхуа̄дӣнампи там̣ вуттам̣.
адхипан̃н̃а̄йа пан̃н̃а̄ти адхипан̃н̃а̄йа антогадха̄ пан̃н̃а̄. атха ва̄ адхипан̃н̃а̄ниббаттесу, тададхит̣т̣ха̄несу ва̄ дхаммесу адхипан̃н̃а̄-саддо дат̣т̣хаббо, таттха пан̃н̃а̄ адхипан̃н̃а̄йа пан̃н̃а̄.
771. апа̄йуппа̄данакусалата̄ апа̄йакосаллам̣ сийа̄ти ман̃н̃ама̄но пуччхати ‘‘апа̄йакосаллам̣ катхам̣ пан̃н̃а̄ на̄ма джа̄та̄’’ти. там̣ пана парасса адхиппа̄йам̣ ниваттенто ‘‘пан̃н̃ава̄йева хӣ’’тиа̄дима̄ха. татрупа̄йа̄ти татра татра упа̄йабхӯта̄. т̣ха̄не уппатти етасса̄ти т̣ха̄нуппаттийам̣. ким̣ там̣? ка̄ран̣аджа̄нанам̣, бхайа̄дӣнам̣ уппаттиккхан̣е тасмим̣йева т̣ха̄не лахууппаджджанаканти вуттам̣ хоти.
тиканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
(4.) чатукканиддесаван̣н̣ана̄
793. на ¶ паритассатӣти ‘‘апи на̄ма ме тан̣д̣ула̄дӣни сийу’’нти на паттхети, тадабха̄вена ва̄ на уттасати.
796. апараппаччайети парена напаттийа̄йитаббе. дхамме н̃а̄н̣анти саччависайам̣ н̃а̄н̣ам̣. арийасаччесу хи дхамма-саддо тесам̣ авипарӣтасабха̄ватта̄ти. сан̇кхатапаваро ва̄ арийамагго тасса ча пхалам̣ дхаммо, таттха пан̃н̃а̄ там̣сахагата̄ дхамме н̃а̄н̣ам̣. на ан̃н̃ан̃а̄н̣уппа̄данам̣ найанайанам̣, н̃а̄н̣ассева пана паваттивисесоти адхиппа̄йена̄ха ‘‘паччавеккхан̣ан̃а̄н̣асса кичча’’нти. еттха ча имина̄ дхаммена̄ти магган̃а̄н̣ена̄ти вуттам̣, дувидхампи пана маггапхалан̃а̄н̣ам̣ паччавеккхан̣а̄йа ча мӯлам̣, ка̄ран̣ан̃ча найанайанасса̄ти дувидхенапи тена дхаммена̄ти на на йуджджати, татха̄ чатусаччадхаммасса н̃а̄татта̄, маггапхаласан̇кха̄тасса ча дхаммасса саччапат̣иведхасампайогам̣ гататта̄ найанам̣ хотӣти тена имина̄ дхаммена ¶ н̃а̄н̣ависайабха̄вена, н̃а̄н̣асампайогена ва̄ н̃а̄тена̄ти ча аттхо на на йуджджати.
йадипи саббена саббам̣ атӣта̄на̄гатапаччуппаннам̣ дуккхам̣ абхиджа̄нанти, татха̄пи паччуппанне сасантатипарийа̄панне сависесе абхинивесо хотӣти а̄ха ‘‘на тан̃н̃ева има’’нти. дит̣т̣хена адит̣т̣хена найато найанан̃а̄н̣ам̣, адит̣т̣хасса дит̣т̣хата̄йа ка̄ран̣абхӯтатта̄ ка̄ран̣ан̃а̄н̣ам̣, анурӯпаттхава̄чако ва̄ ка̄ран̣а-саддоти дхамме н̃а̄н̣асса анурӯпан̃а̄н̣анти аттхо.
саммутимхи н̃а̄н̣анти дхамме н̃а̄н̣а̄дӣнам̣ вийа са̄тисайасса пат̣иведхакиччасса абха̄ва̄ висайобха̄санаматтаджа̄нанаса̄ман̃н̃ена н̃а̄н̣анти самматесу антогадханти аттхо. саммутивасена ва̄ паваттам̣ саммутимхи н̃а̄н̣ам̣, авасесам̣ пана итаран̃а̄н̣аттайависабха̄гам̣ н̃а̄н̣ам̣ таббисабха̄гаса̄ман̃н̃ена саммутин̃а̄н̣амхи павит̣т̣хатта̄ саммутин̃а̄н̣ам̣ на̄ма хотӣти.
797. килесамӯлаке ча̄ти нӣваран̣амӯлаке ча ка̄мабхавадхамме.
798. са̄ хисса̄ти еттха асса̄ти йо ‘‘ка̄месу вӣтара̄го хотӣ’’ти евам̣ вутто, асса ¶ пат̣хамаджджха̄насаман̇гисса̄ти аттхо. свева̄ти етена ка̄месу вӣтара̄габха̄вана̄ваттхассева пат̣хамаджджха̄насаман̇гисса гахан̣е паватте тасса тато парам̣ аваттхам̣ дассетум̣ ‘‘ка̄месу вӣтара̄го сама̄но’’ти вуттам̣. чатуттхамаггапан̃н̃а̄ чхат̣т̣ха̄бхин̃н̃а̄бха̄ваппаттийа̄ там̣ пат̣ивиджджхати на̄ма, итара̄ тадупаниссайатта̄. йатха̄нурӯпам̣ ва̄ а̄саваккхайабха̄вато, пхале ва̄ а̄саваккхайе сати йатха̄нурӯпам̣ там̣ниббаттанато чатӯсупи маггесу пан̃н̃а̄ чхат̣т̣хам̣ абхин̃н̃ам̣ пат̣ивиджджхатӣти дат̣т̣хабба̄.
799. ка̄масахагата̄ти ваттхука̄ма̄рамман̣а̄. чодентӣти ка̄ма̄бхимукхам̣ танниннам̣ каронтӣти аттхо. таданудхаммата̄ти таданудхамма̄ иччева вуттам̣ хоти. та̄-саддасса апуббаттха̄бха̄ватоти адхиппа̄йена̄ха ‘‘таданурӯпасабха̄ва̄’’ти. никантим̣, никантисахагатачиттуппа̄дам̣ ва̄ ‘‘миччха̄сатӣ’’ти вадати. ‘‘ахо вата ме авитаккам̣ уппаджджеййа̄’’ти авитакка̄рамман̣а̄ авитаккасахагата̄.
801. адхигамабха̄вена ¶ абхимукхам̣ джа̄нантасса абхиджа̄нантасса, абхивисит̣т̣хена ва̄ н̃а̄н̣ена джа̄нантасса, ана̄рамман̣абхӯтан̃ча там̣ т̣ха̄нам̣ па̄кат̣ам̣ каронтасса̄ти аттхо.
802. васита̄пан̃чакарахитам̣ джха̄нам̣ аппагун̣ам̣. еттха чатассо пат̣ипада̄ чатта̄ри а̄рамман̣а̄нӣти пан̃н̃а̄йа пат̣ипада̄рамман̣уддесена пан̃н̃а̄ ева уддит̣т̣ха̄ти са̄ ева вибхатта̄ти.
чатукканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
(5.) пан̃чаканиддесаван̣н̣ана̄
804. пан̃чан̇гико самма̄сама̄дхӣти сама̄дхиан̇габха̄вена пан̃н̃а̄ уддит̣т̣ха̄ти. пӣтипхаран̣ата̄дивачанена хи тамева вибхаджати, ‘‘со имамева ка̄йам̣ вивекаджена пӣтисукхена абхисандетӣ’’тиа̄дина̄ (дӣ. ни. 1.226; ма. ни. 1.427) найена пӣтийа̄ сукхасса ча пхаран̣ам̣ ведитаббам̣. пӣтипхаран̣ата̄сукхапхаран̣ата̄хи а̄рамман̣е т̣хатва̄ чатуттхаджджха̄насса уппа̄данато ‘‘па̄да̄ вийа̄’’ти та̄ вутта̄.
дутийапан̃чаке ¶ ча ‘‘пан̃чан̃а̄н̣ико’’ти сама̄дхимукхена пан̃чан̃а̄н̣а̄нева уддит̣т̣ха̄ни ниддит̣т̣ха̄ни ча̄ти дат̣т̣хабба̄ни. локийасама̄дхисса паччанӣка̄ни нӣваран̣апат̣хамаджджха̄наникантиа̄дӣни ниггахетабба̄ни. ан̃н̃е килеса̄ ва̄ретабба̄, имасса пана арахаттасама̄дхисса пат̣иппассаддхасаббакилесатта̄ на ниггахетаббам̣ ва̄ретаббан̃ча аттхӣти магга̄нантарам̣ сама̄паттиккхан̣е ча аппайогенева адхигататта̄ ча т̣хапитатта̄ ча, апариха̄нивасена т̣хапитатта̄ ва̄ на сасан̇кха̄раниггайхава̄ритагато. сативепуллаппаттатта̄ти етена аппаваттама̄на̄йапи сатийа̄ сатибахулата̄йа сато ева на̄ма̄ти дассети. йатха̄париччхиннака̄лавасена̄ти етена париччхинданасатийа̄ сатоти.
пан̃чаканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
(6.) чхакканиддесаван̣н̣ана̄
805. висуддхибха̄вам̣ ¶ дассенто ‘‘дӯра…пе… рамман̣а̄йа̄’’ти а̄ха. сотадха̄тувисуддхӣти ча читтачетасика̄ дхамма̄ вутта̄ти таттха н̃а̄н̣ам̣ сотадха̄тувисуддхийа̄ н̃а̄н̣ам̣. ‘‘четопарийан̃а̄н̣а’’нти идамева аттхавасена ‘‘парачитте н̃а̄н̣а’’нти уддхат̣анти дат̣т̣хаббам̣. чутӯпапа̄тан̃а̄н̣асса диббачаккхун̃а̄н̣екадесатта̄ ‘‘ван̣н̣адха̄туа̄рамман̣а̄’’ти вуттам̣. муддхаппаттена чутӯпапа̄тан̃а̄н̣асан̇кха̄тена диббачаккхун̃а̄н̣ена саббам̣ диббачаккхун̃а̄н̣анти вуттанти дат̣т̣хаббам̣.
чхакканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
(7.) саттаканиддесаван̣н̣ана̄
806. тадева н̃а̄н̣анти чхаббидхампи паччавеккхан̣ан̃а̄н̣ам̣ випассана̄рамман̣абха̄вена саха гахетва̄ вуттанти адхиппа̄йо. дхаммат̣т̣хитин̃а̄н̣ена̄ти чхапи н̃а̄н̣а̄ни сан̇кхипитва̄ вуттена н̃а̄н̣ена. кхайадхаммантиа̄дина̄ ¶ хи пака̄рена паваттан̃а̄н̣асса дассанам̣, н̃а̄н̣авипассана̄дассанато випассана̄пат̣ивипассана̄дассанаматтамева̄ти на там̣ ан̇ганти адхиппа̄йо. па̄л̣ийам̣ пана саббаттха н̃а̄н̣авачанена ан̇га̄нам̣ вуттатта̄ ниродхадхамманти н̃а̄н̣анти ити-саддена пака̄сетва̄ вуттам̣ випассана̄н̃а̄н̣ам̣ саттамам̣ н̃а̄н̣анти айаматтхо диссати. на хи йампи там̣ дхаммат̣т̣хитин̃а̄н̣ам̣, тампи н̃а̄н̣анти самбандхо хоти там̣н̃а̄н̣аггахан̣е етасмим̣ н̃а̄н̣абха̄вадассанасса анадхиппетатта̄, ‘‘кхайадхаммам̣…пе… ниродхадхамма’’нти етесам̣ самбандха̄бха̄ваппасан̇гато ча̄ти.
саттаканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
(8.) ат̣т̣хаканиддесаван̣н̣ана̄
808. виха̄ритаббат̣т̣хена̄ти паччанӣкадхамме, дуккхам̣ ва̄ виччхиндитва̄ паваттетаббат̣т̣хена.
ат̣т̣хаканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
(10.) дасаканиддесо
пат̣хамабаланиддесаван̣н̣ана̄
809. авиджджама̄нам̣ ¶ т̣ха̄нам̣ ат̣т̣ха̄нам̣, наттхи т̣ха̄нанти ва̄ ат̣т̣ха̄нам̣. еса ‘‘анавака̄со’’ти еттха̄пи найо. тадаттханигаманаматтамева хи ‘‘нетам̣ т̣ха̄нам̣ виджджатӣ’’ти вачананти. асукхе сукханти дит̣т̣хивипалла̄сова идха сукхато упагаманасса т̣ха̄нанти адхиппетанти дассенто ‘‘еканта…пе… аттадит̣т̣хивасена̄’’ти падха̄надит̣т̣хима̄ха. бхеда̄нурӯпасса са̄ванам̣ анусса̄ванам̣, бхеда̄нурӯпена ва̄ вачанена вин̃н̃а̄панам̣.
лин̇ге ¶ париватте ча со ева екакамманиббаттито бхаван̇гаппабандхо джӣвитиндрийаппабандхо ча, на̄н̃н̃оти а̄ха ‘‘апи париватталин̇га’’нти. айам̣ пан̃хоти н̃а̄паниччха̄ниббатта̄ катха̄.
сан̇га̄мачатуккам̣ сапаттавасена йоджетаббам̣. саббаттха ча пуримам̣ абхисандхичиттам̣ аппама̄н̣ам̣, вадхакачиттам̣ пана тада̄рамман̣ан̃ча джӣвитиндрийам̣ а̄нантарийа̄на̄нантарийабха̄ве пама̄н̣анти дат̣т̣хаббам̣. путхуджджанассева там̣ диннам̣ хоти. касма̄? йатха̄ вадхакачиттам̣ паччуппанна̄рамман̣ампи джӣвитиндрийаппабандхавиччхеданавасена а̄рамман̣ам̣ катва̄ паваттати, на евам̣ ча̄гачетана̄. са̄ хи чаджитаббам̣ а̄рамман̣ам̣ катва̄ чаджанаматтамева хоти, ан̃н̃асакакаран̣ан̃ча тасса чаджанам̣, тасма̄ йасса там̣ сакам̣ катам̣, тассева диннам̣ хотӣти.
сан̣т̣ха…пе… каппавина̄сейева муччатӣти идам̣ каппат̣т̣хакатха̄йа на самети. таттха хи ат̣т̣хакатха̄йам̣ (катха̄. ат̣т̣ха. 654-657) вуттам̣ ‘‘а̄па̄йикоти идам̣ суттам̣ йам̣ со екам̣ каппам̣ асӣтибха̄ге катва̄ тато екабха̄гаматтам̣ ка̄лам̣ тит̣т̣хеййа, там̣ а̄йукаппам̣ сандха̄йа вутта’’нти. каппавина̄сейева̄ти пана а̄йукаппавина̄сейева̄ти аттхе сати наттхи виродхо. еттха ча сан̣т̣хахантети идам̣ све винассиссатӣти вийа абхӯтапарикаппавасена вуттам̣. екадивасамева паччати тато парам̣ каппа̄бха̄вена а̄йукаппассапи абха̄ватоти авиродхато аттхайоджана̄ дат̣т̣хабба̄.
пакататтоти ануккхитто. сама̄насам̣ва̄сакоти апа̄ра̄джико.
ким̣ ¶ пана танти йо со ‘‘нийато’’ти вутто, там̣ ким̣ нийаметӣти аттхо. тассева пана йатха̄пуччхитасса нийатасса миччхаттасамматтанийатадхамма̄нам̣ вийа сабха̄вато виджджама̄натам̣ йатха̄пуччхитан̃ча нийа̄макахетум̣ пат̣иседхетва̄ йена ‘‘нийато’’ти ‘‘саттаккхаттупарама̄дико’’ти ча вуччати, там̣ йатха̄дхиппетака̄ран̣ам̣ дассетум̣ ‘‘самма̄самбуддхена хӣ’’тиа̄дима̄ха. джа̄тасса кума̄расса вийа арийа̄йа джа̄тийа̄ джа̄тасса на̄маматтаметам̣ нийатасаттаккхаттупарама̄дикам̣, нийата̄нийатабхедам̣ на̄манти аттхо. йади пуббахету нийа̄мако, сота̄панно ча нийатоти сота̄паттимаггато уддхам̣ тин̣н̣ам̣ магга̄нам̣ упаниссайабха̄вато пуббахетукиччам̣, тато пуббе пана пуббахетукиччам̣ наттхӣти сота̄паттимаггасса упаниссайа̄бха̄во а̄паджджати. йади хи тассапи пуббахету упаниссайо сийа̄, со ча нийа̄макоти сота̄паттимаггуппаттито пуббе ева нийато сийа̄, тан̃ча анит̣т̣хам̣, тасма̄сса ¶ пуббахетуна̄ ахетуката̄ а̄панна̄ти имаматтхам̣ сандха̄йа̄ха ‘‘иччасса ахету аппаччайа̄ ниббаттим̣ па̄пун̣а̄тӣ’’ти.
пат̣иладдхамагго сота̄паттимагго, тенева саттаккхаттупарама̄динийаме сати саттамабхава̄дито уддхам̣ паваттанакасса дуккхасса мӯлабхӯта̄ килеса̄ тенева кхӣн̣а̄ти упари тайо магга̄ акиччака̄ хонтӣти аттхо. йади упари тайо магга̄ саттаккхаттупарама̄дикам̣ нийаменти, тато ча ан̃н̃о сота̄панно наттхӣти сота̄паттимаггасса акиччаката̄ ниппайоджаната̄ а̄паджджатӣти аттхо. атха сакка̄йадит̣т̣ха̄диппаха̄нам̣ дассанакиччам̣, тесам̣ паха̄нена саттаккхаттупарама̄дита̄йа бхавитаббам̣. са̄ чупаримаггехи ева хотӣти саттамабхава̄дито уддхам̣ паваттито тена вина̄ вут̣т̣ха̄не сакка̄йадит̣т̣ха̄диппаха̄нена ча тена вина̄ бхавитаббанти а̄ха ‘‘пат̣хамамаггена ча ануппаджджитва̄ва килеса̄ кхепетабба̄ хонтӣ’’ти. на ан̃н̃о кочи нийаметӣти на̄макаран̣анимиттато випассана̄то ан̃н̃о кочи нийа̄мако на̄ма наттхӣти аттхо. випассана̄ва нийаметӣти ча на̄макаран̣анимиттатам̣йева сандха̄йа вуттам̣. тенева̄ха ‘‘ити самма̄самбуддхена гахитана̄маматтамева та’’нти.
на уппаджджантӣти пана аттхӣти ‘‘на ме а̄чарийо аттхи, садисо ме на виджджатӣ’’тиа̄дим̣ (ма. ни. 1.285; 2.341; маха̄ва. 11; катха̄. 405) имисса̄ локадха̄туйа̄ т̣хатва̄ вадантена бхагавата̄ ‘‘ким̣ пана̄вусо ¶ са̄рипутта, аттхетарахи ан̃н̃е саман̣а̄ ва̄ бра̄хман̣а̄ ва̄ бхагавата̄ самасама̄ самбодхийанти евам̣ пут̣т̣ха̄хам̣, бханте, ноти вадеййа’’нти (дӣ. ни. 3.161) ватва̄ тасса ка̄ран̣ам̣ дассетум̣ ‘‘ат̣т̣ха̄наметам̣ анавака̄со, йам̣ екисса̄ локадха̄туйа̄ две араханто самма̄самбуддха̄’’ти (ма. ни. 3.129) имам̣ суттам̣ дассентена дхаммасена̄патина̄ ча буддхаккхеттабхӯтам̣ имам̣ локадха̄тум̣ т̣хапетва̄ ан̃н̃аттха ануппатти вутта̄ хотӣти адхиппа̄йо.
‘‘йо пана бхиккхӯ’’тиа̄дина̄ вутта̄ни сиккха̄пада̄ни ма̄тика̄, та̄йа антарахита̄йа нида̄нуддесасан̇кха̄те па̄тимоккхе паббаджджӯпасампада̄каммесу ча са̄санам̣ тит̣т̣хатӣти аттхо. па̄тимоккхе ва̄ антогадха̄ паббаджджа̄ упасампада̄ ча тадубхайа̄бха̄ве па̄тимоккха̄бха̄вато, тасма̄ па̄тимоккхе, та̄су ча са̄санам̣ тит̣т̣хатӣти вуттам̣. осаккитам̣ на̄ма̄ти паччхимапат̣иведхасӣлабхедадвайам̣ екато катва̄ тато парам̣ винат̣т̣хам̣ на̄ма хотӣти аттхо.
та̄ти расмийо. ка̄рун̃н̃анти паридеванака̄рун̃н̃ам̣.
аначчхарийатта̄ти ¶ двӣсу уппаджджама̄несу аччхарийатта̄бха̄вадосатоти аттхо. вива̄дабха̄ватоти вива̄да̄бха̄ваттхам̣ две на уппаджджантӣти аттхо.
екам̣ буддхам̣ дха̄ретӣти екабуддхадха̄ран̣ӣ. етена евам̣сабха̄ва̄ ете буддхагун̣а̄, йена дутийабуддхагун̣е дха̄ретум̣ асаматтха̄ айам̣ локадха̄тӯти дассети. паччайависесаниппханна̄нан̃хи дхамма̄нам̣ сабха̄вависесо на сакка̄ дха̄ретунти. самам̣ уддхам̣ паджджатӣти самупа̄дика̄, удакассопари самам̣ га̄минӣти аттхо. двиннампӣти двепи, двиннампи ва̄ сарӣрабха̄рам̣. чха̄дентанти рочайама̄нам̣. саким̣ бхуттова̄ти екампи а̄лопам̣ аджджхохаритва̄ва мареййа̄ти аттхо.
атидхаммабха̄рена̄ти дхаммена на̄ма патхавӣ тит̣т̣хеййа, са̄ ким̣ тенева чалатӣти адхиппа̄йо. пуна тхеро ‘‘ратанам̣ на̄ма локе кут̣умбам̣ сандха̄рентам̣ абхиматан̃ча локена аттано гарусабха̄вата̄йа сакат̣абхан̇гасса ка̄ран̣ам̣ атибха̄рабхӯтам̣ дит̣т̣хам̣. евам̣ дхаммо ча хитасукхависесехи там̣саман̇гинам̣ дха̄ренто абхимато ча вин̃н̃ӯхи гамбхӣра̄ппамеййабха̄вена гарусабха̄ватта̄ атибха̄рабхӯто патхавӣчаланасса ка̄ран̣ам̣ хотӣ’’ти дассенто ¶ ‘‘идха, маха̄ра̄джа, две сакат̣а̄’’тиа̄дима̄ха. екасса̄ти екасма̄, екасса ва̄ сакат̣асса ратанам̣, тасма̄ сакат̣ато гахетва̄ти аттхо. оса̄ританти павеситам̣ а̄хат̣ам̣ вуттанти аттхо.
сабха̄вапакатика̄ти акиттимапакатика̄ти аттхо. ка̄ран̣амахантатта̄ти махантехи па̄рамита̄ка̄ран̣ехи буддхагун̣а̄нам̣ ниббаттитоти вуттам̣ хоти. патхавӣа̄дайо маханта̄ аттано аттано висайе екека̄ва, евам̣ самма̄самбуддхопи маханто аттано висайе еко ева. ко ча тасса висайо? йа̄ватакам̣ н̃еййам̣, евам̣ а̄ка̄со вийа анантависайо бхагава̄ еко ева хотӣти ваданто локадха̄твантаресупи дутийасса абха̄вам̣ дассети.
пуббабха̄ге а̄йӯханавасена а̄йӯханасаман̇гита̄ саннит̣т̣ха̄начетана̄васена четана̄саман̇гита̄ ча ведитабба̄, сантатикхан̣авасена ва̄. випа̄ка̄раханти дутийабхава̄дӣсу випаччанапакатитам̣ сандха̄йа вадати. чалатӣти париваттати. сунакхехи ваджанасӣло сунакхава̄джико.
пат̣хамабаланиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
дутийабаланиддесаван̣н̣ана̄
810. гатито ¶ ан̃н̃а̄ гатисампатти на̄ма наттхӣти дассенто ‘‘сампанна̄ гатӣ’’ти а̄ха. маха̄судассана̄дисура̄джака̄ло пат̣хамакаппика̄дисумануссака̄ло ча ка̄ласампатти.
екантам̣ кусалассева ока̄соти идам̣ йадипи кочи ка̄йасучарита̄дипайогасампаттийам̣ т̣хитам̣ ба̄дхеййа, там̣ пана ба̄дханам̣ ба̄дхакассева исса̄динимиттена випарӣтагга̄хена джа̄там̣. са̄ пайогасампатти сабха̄вато сукхавипа̄кассева паччайо, на дуккхавипа̄касса̄ти имаматтхам̣ сандха̄йа вуттам̣. маккат̣о бхаттапут̣ам̣ бандхат̣т̣ха̄не мун̃читва̄ бхун̃джитум̣ на джа̄на̄ти, йаттха ва̄ таттха ва̄ бхиндитва̄ вина̄сети, евам̣ анупа̄йан̃н̃ӯпи бхоге. суса̄не чхад̣д̣етва̄тиа̄дина̄ гха̄тетва̄ чхад̣д̣итасса вут̣т̣ха̄на̄бха̄во вийа апа̄йато вут̣т̣ха̄на̄бха̄воти дассети.
‘‘паччарӣ’’типи ¶ ул̣умпасса на̄мам̣, тена еттха ката̄ ‘‘маха̄паччарӣ’’ти вуччати. удаке маран̣ам̣ тхале маран̣ан̃ча екамева̄ти касма̄ вуттам̣, нану саккена ‘‘самудда̄раккхам̣ карисса̄мӣ’’ти вуттанти? саччам̣ вуттам̣, джӣвитасса лахупариваттитам̣ пака̄сентехи тхерехи евам̣ вуттам̣, лахупариваттита̄йа джӣвитахету на гамисса̄ма̄ти адхиппа̄йо. атха ва̄ удакети на̄гадӣпам̣ сандха̄йа вуттам̣, тхалети джамбудӣпам̣.
тхеро на детӣти катхамахам̣ етена н̃а̄то, кеначи кин̃чи а̄чиккхитам̣ сийа̄ти сан̃н̃а̄йа на ада̄си. тенева ‘‘майампи на джа̄на̄ма̄’’ти вуттам̣. апарасса̄ти апарасса бхиккхуно паттам̣ а̄да̄йа…пе… тхерасса хаттхе т̣хапесӣти йоджана̄. ана̄йатанети никка̄ран̣е, айутте ва̄ нассанат̣т̣ха̄не. тувам̣ атта̄нам̣ раккхеййа̄си, майам̣ пана махаллакатта̄ ким̣ раккхитва̄ карисса̄ма, махаллакатта̄ ева ча раккхитум̣ на саккхисса̄ма̄ти адхиппа̄йо. ана̄га̄митта̄ ва̄ тхеро аттана̄ ваттаббам̣ джа̄нитва̄ овадати.
самма̄пайогасса гатамагготи самма̄пайогена ниппха̄дитатта̄ тасса сан̃джа̄нанака̄ран̣анти аттхо.
бхӯтаматтхам̣ ¶ катва̄ абхӯтопамам̣ катхайиссатӣти адхиппа̄йо. манусса̄ти бхан̣д̣а̄га̄рика̄динийутта̄ манусса̄ махантатта̄ сампат̣иччхитум̣ на̄саккхим̣су.
дутийабаланиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
татийабаланиддесаван̣н̣ана̄
811. ан̃чита̄ти гата̄. печча̄ти пуна, маритва̄ти ва̄ аттхо. уссаннатта̄ти витаккабахулата̄йа уссаннатта̄ти ваданти, сӯрата̄дӣхи ва̄ уссаннатта̄. диббантӣти кӣл̣анти.
сан̃джӣвака̄л̣асуттасан̇гха̄тарорувамаха̄рорувата̄панамаха̄та̄панаавӣчийо ат̣т̣ха маха̄нирайа̄. екекасса чатта̄ри два̄ра̄ни, екекасмим̣ два̄ре чатта̄ро чатта̄ро гӯтханирайа̄дайоти евам̣ сол̣аса уссаданирайе ван̣н̣айанти.
саккасуйа̄ма̄дайо ¶ вийа джет̣т̣хакадевара̄джа̄. паджа̄пативарун̣аӣса̄на̄дайо вийа дутийа̄дит̣т̣ха̄нантарака̄рако парича̄рако хутва̄.
татийабаланиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
чатуттхабаланиддесаван̣н̣ана̄
812. каппоти дведха̄бхӯтагго. еттха ча бӣджа̄дидха̄туна̄наттавасена кхандха̄дидха̄туна̄наттам̣ ведитаббам̣.
чатуттхабаланиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
пан̃чамабаланиддесаван̣н̣ана̄
813. аджджха̄сайадха̄тӯти ¶ аджджха̄сайасабха̄во. йатха̄ гӯтха̄дӣнам̣ дха̄тусабха̄во есо, йам̣ гӯтха̄дӣхева сам̣сандати, евам̣ пуггала̄нам̣ аджджха̄сайассевеса сабха̄во, йам̣ дуссӣла̄дайо дуссӣла̄дикехева сам̣сандантӣти вуттам̣ хоти. бхиккхӯпи а̄хам̣сӯти ан̃н̃аман̃н̃ам̣ а̄хам̣су. а̄вусо име манусса̄ ‘‘йатха̄сабха̄гена парибхун̃джатха̄’’ти ваданта̄ амхе сабха̄га̄сабха̄ге видитва̄ хӣнаджджха̄сайапан̣ӣтаджджха̄сайатам̣ париччхиндитва̄ дха̄тусам̣йуттакамме упаненти тасса пайогам̣ дат̣т̣хука̄ма̄ти аттхо, евам̣ сабха̄гавасенева аджджха̄сайадха̄тупариччхинданато аджджха̄сайадха̄тусабха̄гавасена нийаметӣти адхиппа̄йо.
пан̃чамабаланиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
чхат̣т̣хабаланиддесаван̣н̣ана̄
чаританти идха дуччаритам̣ сучаританти вуттам̣. аппараджам̣ аккхам̣ етесанти аппараджаккха̄ти аттхо вибха̄вито, аппараджам̣ аккхимхи етесанти аппараджаккха̄типи саддаттхо самбхавати. еттха ча а̄сайаджа̄нана̄дина̄ йехи ¶ индрийехи паропарехи сатта̄ калйа̄н̣апа̄па̄сайа̄дика̄ хонти, тесам̣ джа̄нанам̣ вибха̄ветӣти ведитаббам̣. еван̃ча катва̄ индрийапаропарийаттаа̄сайа̄нусайан̃а̄н̣а̄нам̣ висум̣ аса̄дха̄ран̣ата̄, индрийапаропарийаттана̄на̄дхимуттиката̄н̃а̄н̣а̄нам̣ висум̣ балата̄ ча сиддха̄ хоти.
815. йадарийа̄ти йе арийа̄. а̄васим̣сӯти нисса̄йа васим̣су. ке пана те? ‘‘идха, бхиккхаве, бхиккху пан̃чан̇гавиппахӣно хоти чхал̣ан̇гасаманна̄гато ека̄раккхо чатура̄пассено панун̣н̣апаччекасаччо самавайасат̣т̣хесано ана̄виласан̇каппо пассаддхака̄йасан̇кха̄ро сувимуттачитто сувимуттапан̃н̃о’’ти (дӣ. ни. 3.348; а. ни. 10.19) евам̣ вутта̄. етесу пан̃чан̇гавиппахӣнапаччекасаччапаноданаесана̄самавайасаджджана̄ни ‘‘сан̇кха̄йекам̣ пат̣исевати адхива̄сети париваджджети винодетӣ’’ти (ма. ни. 2.168) вуттесу апассенесу виноданан̃ча маггакичча̄нева, итаре ча маггенева самиджджханти. тена̄ха ‘‘етан̃хи суттам̣…пе… дӣпетӣ’’ти.
816. а̄рамман̣асанта̄на̄нусайанесу ¶ ит̣т̣ха̄рамман̣е а̄рамман̣а̄нусайанена анусети. а̄чин̣н̣асама̄чин̣н̣а̄ти етена самантато вет̣хетва̄ вийа т̣хитабха̄вена анусайитатам̣ дассети. бхавассапи ваттхука̄матта̄, ра̄гавасена ва̄ сама̄натта̄ ‘‘бхавара̄га̄нусайо…пе… сан̇гахито’’ти а̄ха.
818. ‘‘пан̣ӣта̄дхимуттика̄ тиккхиндрийа̄, итаре мудиндрийа̄’’ти евам̣ индрийависесадассанаттхамева адхимуттиггахан̣анти а̄ха ‘‘тиккхиндрийамудиндрийабха̄вадассанаттха’’нти.
819. паха̄наккамавасена̄ти еттха паха̄таббападжаханаккамо паха̄наккамоти дат̣т̣хаббо, йасса паха̄нена бхавитаббам̣, там̣ тенева паха̄нена пат̣хамам̣ вуччати, тато аппаха̄таббанти айам̣ ва̄ паха̄наккамо.
820. маггасса упаниссайабхӯта̄ни индрийа̄ни упаниссайаиндрийа̄ни.
826. ниббутичхандарахитатта̄ аччхандикат̣т̣ха̄нам̣ павит̣т̣ха̄. йасмим̣ бхаван̇ге паваттама̄не там̣сантатийам̣ локуттарам̣ ниббаттати, там̣ тасса па̄дакам̣.
чхат̣т̣хабаланиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
саттамабаланиддесаван̣н̣ана̄
828. нидда̄йитва̄ти ¶ каммат̣т̣ха̄нам̣ манаси каронто ниддам̣ оккамитва̄ пат̣ибуддхо сама̄паттим̣ сама̄панномхӣти аттхо. нӣваран̣а̄дӣхи висуддхачиттасантати ева читтаман̃джӯса̄, сама̄дхи ва̄, каммат̣т̣ха̄нам̣ ва̄. читтам̣ т̣хапетунти сама̄паттичиттам̣ т̣хапетум̣. сан̃н̃а̄ведайита̄нам̣ апагамо ева апагамавимоккхо.
сан̃н̃а̄манасика̄ра̄нам̣ ка̄ма̄дидутийаджджха̄на̄дипаккхандана̄ни ‘‘ха̄набха̄гийависесабха̄гийадхамма̄’’ти ¶ дассита̄ни, техи пана джха̄на̄нам̣ там̣сабха̄вата̄ дхамма-саддена вутта̄. пагун̣абха̄вавода̄нам̣ пагун̣авода̄нам̣. тадева пат̣хамаджджха̄на̄дӣхи вут̣т̣хахитва̄ дутийаджджха̄на̄диадхигамасса паччайатта̄ ‘‘вут̣т̣ха̄нам̣ на̄ма̄’’ти вуттам̣. ‘‘вода̄нампи вут̣т̣ха̄нам̣, тамха̄ тамха̄ сама̄дхимха̄ вут̣т̣ха̄нампи вут̣т̣ха̄на’’нти има̄йа вут̣т̣ха̄напа̄л̣ийа̄ асан̇гахитатта̄ ниродхасама̄паттийа̄ вут̣т̣ха̄нам̣ ‘‘па̄л̣имуттакавут̣т̣ха̄нам̣ на̄ма̄’’ти вуттам̣. йе пана ‘‘ниродхато пхаласама̄паттийа̄ вут̣т̣ха̄на’’нти па̄л̣и наттхӣти вадеййум̣, те ‘‘ниродха̄ вут̣т̣хахантасса невасан̃н̃а̄на̄сан̃н̃а̄йатанам̣ пхаласама̄паттийа̄ анантарапаччайена паччайо’’ти (пат̣т̣ха̄. 1.1.417) има̄йа па̄л̣ийа̄ пат̣иседхетабба̄.
саттамабаланиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
дасамабаланиддесаван̣н̣ана̄
831. ра̄га̄дӣхи четасо вимуттибхӯто сама̄дхи четовимутти. пан̃н̃а̄ва вимутти пан̃н̃а̄вимутти. каммантаравипа̄кантарамева̄ти каммантарасса випа̄кантарамева̄ти аттхо. четана̄четана̄сампайуттакадхамме нирайа̄динибба̄нага̄минипат̣ипада̄бхӯте камманти гахетва̄ а̄ха ‘‘каммапариччхедамева̄’’ти. аппетум̣ на саккоти ат̣т̣хаманавамабала̄ни вийа, там̣садисам̣ иддхивидхан̃а̄н̣ам̣ вийа викуббитум̣. етена дасабаласадисатан̃ча ва̄рети, джха̄на̄дин̃а̄н̣ам̣ вийа ва̄ аппетум̣ викуббитун̃ча. йадипи хи джха̄на̄дипаччавеккхан̣ан̃а̄н̣ам̣ саттамабаланти тасса савитаккасавича̄рата̄ вутта̄, татха̄пи джха̄на̄дӣхи ¶ вина̄ паччавеккхан̣а̄ наттхӣти джха̄на̄дисахагатам̣ н̃а̄н̣ам̣ тадантогадхам̣ катва̄ евам̣ вуттанти ведитаббам̣. атха ва̄ саббан̃н̃утан̃н̃а̄н̣ам̣ джха̄на̄дикиччам̣ вийа на саббам̣ балакиччам̣ ка̄тум̣ саккотӣти дассетум̣ ‘‘тан̃хи джха̄нам̣ хутва̄ аппетум̣ иддхи хутва̄ викуббитун̃ча на саккотӣ’’ти вуттам̣, на пана кассачи баласса джха̄наиддхибха̄ватоти дат̣т̣хаббам̣.
дасамабаланиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
н̃а̄н̣авибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
17. кхуддакаваттхувибхан̇го
1. екакама̄тика̄диван̣н̣ана̄
832. ‘‘теттим̣сати ¶ ¶ тика̄’’ти вуттам̣, те пана пан̃чатим̣са. татха̄ ‘‘пурисамала̄дайо ат̣т̣ха навака̄’’ти вуттам̣, те пана а̄гха̄таваттхуа̄дайо нава. йе ‘‘две ат̣т̣ха̄расака̄’’тиа̄димхи вутта̄, те ева ‘‘ити атӣта̄ни чхаттим̣са̄’’тиа̄дина̄ тайо чхаттим̣сака̄ ката̄ти а̄ха ‘‘чха ат̣т̣ха̄расака̄’’ти, два̄сат̣т̣хи пана дит̣т̣хигата̄ни ан̃н̃аттха вуттабха̄венева идха никкхитта̄нӣти на гахита̄нӣти дат̣т̣хабба̄ни.
екакама̄тика̄диван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
(1.) екаканиддесаван̣н̣ана̄
843-844. аттхи пат̣иччам̣ на̄ма̄ти йатха̄ ‘‘чаккхун̃ча пат̣ичча̄’’тиа̄дӣсу ниссайа̄дипаччайабха̄вена пат̣ичча̄ти вуттам̣, на татха̄ идха кхаттийа̄диджа̄тӣнам̣ параматтхато авиджджама̄на̄нам̣ ниссайа̄дипаччайаттасса абха̄ва̄. йесу пана кхандхесу сантесу кхаттийа̄дисаммути хоти, тесам̣ аббоччхинната̄ва кхаттийа̄диджа̄тийа̄ аттхита̄, са̄ идха пат̣ичча-саддена вибха̄вита̄ти аттхо. екисса̄ сен̣ийа̄ти асамбхинна̄йа̄ти аттхо.
пан̃хависсаджджана̄дикирийа̄су ¶ пурато каран̣ам̣ пуреккха̄ро. никкхепара̄сӣти нидха̄нара̄си. паттхат̣а̄киттиноти виттхин̣н̣а̄киттино. раттан̃н̃умадоти пура̄н̣ан̃н̃ута̄мадоти ваданти. чирараттиджа̄тена, чирараттипаббаджитена ва̄ джа̄нитаббасса, раттӣнамева ва̄ джа̄нанамадо. упат̣т̣ха̄пакама̄ноти а̄н̣а̄каран̣ама̄но. а̄н̣а̄каран̣ан̃хи вича̄ран̣ам̣ идха ‘‘йасо’’ти вуттанти. париман̣д̣алаттабха̄ваниссито ма̄но парин̣а̄хамадо. сарӣрасампаттипа̄рипӯрийа̄ мадо па̄рипӯримадо.
845. ваттхуна̄ вина̄пи ваттаббата̄йа аваттхукам̣, на ваттхуно абха̄ва̄.
846. читтасса воссаджджананти читтасса сатито муччанам̣, ка̄йадуччарита̄дӣсу паккханданам̣ ва̄ воссагго. патит̣т̣ха̄бха̄воти кусалакаран̣е ат̣т̣ха̄нам̣, анут̣т̣ха̄нанти ¶ аттхо. пама̄дасан̇кха̄тасса аттхасса ка̄йадуччарите читтасса воссагго па̄н̣а̄типа̄те миччха̄дит̣т̣хийам̣ кодхе упана̄хети евама̄дико парийа̄йо апарийанто, тадаттхатаппарийа̄йаппака̄сако воссагганиссагга̄дико бйан̃джанапарийа̄йо ча̄ти саббам̣ там̣ сан̇кхипитва̄ еварӯпоти идам̣ а̄ка̄ранидассанам̣ саббапарийа̄йасса ваттум̣ асаккун̣еййатта̄ катанти дассенто а̄ха ‘‘парийанта̄бха̄вато’’ти. виссат̣т̣ха̄ка̄роти сатийа̄ паччанӣкабхӯте чатта̄ро кхандхе дассети.
847. читтасса тхаддхата̄ татха̄паваттачиттамева̄ти ваданти, ма̄нависесо ва̄ дат̣т̣хаббо. упасан̇камане вандитаббам̣ хотӣти парийантенева чарати.
848. ‘‘а̄паттим̣ а̄панносӣ’’ти вутте ‘‘а̄вусо, твам̣ а̄панносӣ’’тиа̄дина̄ тена вуттам̣ тассева упари кхипанавасена ‘‘пат̣иппхаритва̄’’ти ваданти. ‘‘тасмим̣ на̄ма далидде, акусале ва̄ идам̣ каронте ахам̣ касма̄ на каромӣ’’ти евам̣ идха пат̣иппхаран̣ам̣ йуттам̣. каран̣асса уттаракирийа̄ каран̣уттарийам̣. акусалапаккхо еса̄ти са̄рамбхоти адхиппа̄йо.
849. атичча иччхатӣти атиччиччхо, тасса бха̄во атиччиччхата̄ти ваттаббе ччи-ка̄ралопам̣ катва̄ ‘‘атиччхата̄’’ти вуттам̣. атриччхата̄ти ча са̄ ева вуччатӣти. татра̄пи неруттикавидха̄нена падасиддхи ведитабба̄. йатха̄ладдхам̣ ва̄ атиккамитва̄ атра атра иччханам̣ атриччхата̄, са̄ ева ра-ка̄расса та-ка̄рам̣ катва̄ ‘‘атиччхата̄’’ти вутта̄.
атриччханти ¶ атиччхам̣, атра ва̄ иччханто. кена? атилобхена атилобхамиччха̄сан̇кха̄тена атилобхамадена ча. аттано хитам̣ атта̄ти вуттам̣. ха̄йати джӣрати, а̄дин̣н̣о ва̄ атта̄, патто ва̄ атта̄, нам̣ джӣрати чандакиннарим̣ паттхайитва̄ асита̄бхӯдевийа̄ вихӣно вийа.
иччха̄хатасса̄ти иччха̄йа упаддутасса, муддитасса ва̄.
атихӣл̣айа̄ноти аваман̃н̃ама̄но. малаканти евам̣на̄макам̣ джанападам̣, аббхока̄сам̣ ва̄. кодан̣д̣акена̄ти кудан̣д̣акена рассадан̣д̣акена. гаддулена̄ти ча ваданти. рухирамаккхитан̇готи рухирасиннагатто.
850. джа̄нантассева ¶ бхиййо бхиййо чоденто вийа самбха̄ветука̄мо хоти. паччайети упа̄да̄на̄дипаччайе.
851. йе патирӯпена ван̃ченти, те ган̣т̣хика̄, дура̄ча̄рена ва̄ ган̣т̣хибхӯта̄. ган̣т̣хикапутта̄ на̄ма ган̣т̣хика̄ ева хонти, тена саддхивиха̄рика̄ ган̣т̣хикабха̄вена ‘‘тхеро…пе… дӣгхачан̇каме вихаратӣ’’ти ваданти.
ват̣т̣ати бхантети айампи еко пака̄ро, ла̄бхина̄ ева пана сакка̄ н̃а̄тунти аттано сама̄паттила̄бхитам̣ сӯчетӣти аттхо. пан̃чаттайам̣ на̄ма упарипан̣н̣а̄саке дутийасуттам̣ (ма. ни. 3.21 а̄дайо). тасса гамбхӣратта̄ вадати ‘‘пан̃чаттайам̣ олокентасса̄’’ти.
852. син̇ганти син̇га̄рам̣. тан̃хи кусаласса виджджханато сама̄севитата̄йа сӣсе париккхатам̣ суникхатам̣ виса̄н̣ам̣ вийа, тхиратта̄ ча син̇гам̣ вийа̄ти син̇гам̣, там̣ панаттхато ра̄го.
853. теманакаран̣аттхе тинтин̣а-саддо дат̣т̣хаббо. кхӣйананти ча йена лобхена парам̣ маманти вадантам̣ кхӣйати, со вутто. кхӣйанам̣ бхан̣д̣ананти ча ваданти. тинтин̣анти ва̄ лолуппамиччева вуттам̣ хоти. сан̃н̃а̄-саддо хи есо лолуппава̄чакоти.
854. ӯруппама̄н̣а̄пӣти ¶ етена махантагханабха̄вена апӯтитам̣ дассети. атхава̄тиа̄дина̄ чӣвараман̣д̣ана̄дӣнам̣ висесана̄ни ‘‘имасса ва̄ пӯтика̄йасса ба̄хира̄нам̣ ва̄ париккха̄ра̄нам̣ ман̣д̣ана̄’’тиа̄дӣнӣти дассети. чӣварена хи ман̣д̣ана̄ чӣвараман̣д̣ана̄, чӣварасса ва̄ ман̣д̣ана̄ чӣвараман̣д̣ана̄, евам̣ паттаман̣д̣ана̄ сена̄санаман̣д̣ана̄ ча̄ти адхиппа̄йо. ӯнат̣т̣ха̄напӯран̣ам̣ чхавира̄гасусан̣т̣ха̄на̄дикаран̣ан̃ча чӣвара̄дӣсу ка̄йе ча йатха̄йогам̣ йоджетаббам̣. тадахуджа̄тада̄рако вийа хотӣти да̄ракача̄палйам̣ на мун̃чатӣти аттхо.
855. садиса̄ анурӯпа̄ бхатти сабха̄го, на сабха̄го асабха̄го, ма̄натхаддхата̄, виродхо ва̄. тенасса ма̄та̄дӣсу ваттанам̣ асабха̄гавуттита̄. евам̣видха̄нам̣ ма̄на̄дхика̄нам̣ акусала̄намидам̣ на̄мам̣.
856. паритассита̄ти ¶ сан̇кампана̄, уккан̣т̣хитасса ва̄ тасса тасса тан̣ха̄йана̄.
857. кусалакаран̣е ка̄йасса авиппха̄риката̄ лӣната̄ джа̄тиа̄ласйам̣, на рогаутубходжана̄дӣхи ка̄йагелан̃н̃ам̣ тандӣ на̄ма, атха кхо пакатиа̄ласйанти аттхо. ка̄йа̄ласийанти на̄мака̄йасса а̄ласийам̣, тадева рӯпака̄йасса̄пӣти дат̣т̣хаббам̣.
858. аччасана̄дӣхи уппаннадха̄туккхобханимиттам̣ а̄ласийам̣ виджамбхита̄.
859. бхаттанимиттена уппаннам̣ а̄ласйам̣ бхаттасаммадо.
860. имехи пана̄ти читтасса акалйата̄дӣхи. саббаттха килесавасена̄ти тхинамиддхака̄ран̣а̄нам̣ ра̄га̄дӣнам̣ васена̄ти дат̣т̣хаббам̣.
861. самма̄а̄джӣвато апето катоти апакато. со а̄джӣвупаддавена упаддутоти катва̄ а̄ха ‘‘упаддутасса̄ти аттхо’’ти.
тивидхампи там̣ таттха а̄гатам̣ тасса ниссайабхӯта̄йа има̄йа па̄л̣ийа̄ дассетунти еваматтхо дат̣т̣хаббо.
па̄пан̣ика̄нӣти ¶ а̄пан̣ато чхад̣д̣ита̄ни. нантака̄нӣти антарахита̄ни, чӣра̄ни ва̄. гила̄насса паччайабхӯта̄ бхесаджджасан̇кха̄та̄ джӣвитапариккха̄ра̄ гила̄напаччайабхесаджджапариккха̄ра̄. пӯтимуттанти пура̄н̣асса апура̄н̣асса ча саббасса гомуттассетам̣ на̄мам̣. пӯтибха̄вена чхад̣д̣итосадхантипи кечи.
агаббхика̄ екадва̄ра̄ дӣгхаса̄ла̄ кира уддан̣д̣о. куччхитараджабхӯта̄йа па̄пиччхата̄йа нираттхакака̄йавачӣвиппханданиггахан̣ам̣ кораджам̣, там̣ етасса аттхӣти кораджико, ативийа кораджико кораджикакораджико. атипарисан̇китоти кечи. мукхасамбха̄витоти кораджикакораджика̄дибха̄вена паваттавачанехи аттано мукхаматтена ан̃н̃ехи самбха̄вито. со еварӯпо еварӯпата̄йа ева атта̄нам̣ парам̣ вийа катва̄ ‘‘айам̣ саман̣о’’тиа̄дим̣ катхети.
пан̣идха̄йа̄ти ‘‘араха̄ти мам̣ джа̄нантӯ’’ти читтам̣ т̣хапетва̄, паттхетва̄ ва̄. а̄па̄тхакаджджха̄йӣти манусса̄нам̣ а̄па̄тхат̣т̣ха̄не сама̄дхим̣ сама̄панно вийа нисӣданто а̄па̄тхаке джанасса па̄кат̣ат̣т̣ха̄не джха̄йӣ.
ан̃н̃ам̣ ¶ вийа катва̄ аттано самӣпе бхан̣анам̣ са̄мантаджаппитам̣. а̄ка̄расса рассаттам̣ катва̄ ‘‘ат̣хапана̄’’ти вуттам̣. куханам̣ кухо, тасса айана̄ паватти куха̄йана̄, кухасса ва̄ пуггаласса айана̄ гатикирийа̄ куха̄йана̄.
862. пут̣т̣хасса̄ти ‘‘ко тиссо, ко ра̄джапӯджито’’ти пут̣т̣хасса. нахана̄ти бандхана̄ паривет̣хана̄.
863. нимиттена чаранто джӣванто нимиттака̄рако немиттико, тасса бха̄во немиттиката̄. аттано иччха̄йа пака̄санам̣ обха̄со. ко пана соти? ‘‘аджджа бхиккхӯнам̣ паччайа̄ дуллабха̄ джа̄та̄’’тиа̄дика̄ паччайапат̣исам̣йуттакатха̄. иччхитаваттхусса самӣпе катханам̣ са̄мантаджаппа̄.
864. бахи чхад̣д̣анам̣ уккхепана̄. парапит̣т̣химам̣сакха̄данасӣло парапит̣т̣химам̣сико, тасса бха̄во парапит̣т̣химам̣сиката̄.
865. никаттум̣ ¶ аппена ла̄бхена бахукам̣ ван̃четва̄ гахетум̣ иччханам̣ ниджигӣсанам̣, тасса бха̄во ниджигӣсаната̄. тассева иччханасса паваттиа̄ка̄ро, там̣сахаджа̄там̣ ва̄ гавесанакаммам̣.
866. ван̣н̣асампаннам̣ поккхарам̣ ван̣н̣апоккхаранти уттарападалопо пуббападасса дат̣т̣хаббо, ван̣н̣апа̄рипӯрӣ ва̄ ван̣н̣апоккхарата̄. ‘‘аттхаджа̄пика̄’’ти еттха вийа джапа-саддо уппаттива̄чакоти а̄ха ‘‘паваттетӣ’’ти.
867. сеййасадисама̄на̄ уннативасена паватта̄ти убхайаттха̄пи ‘‘ма̄нам̣ джаппетӣ’’ти вуттам̣.
868. хӣнама̄но пана онативасена паваттито кевалена ма̄насаддена ниддесам̣ на̄рахатӣти там̣ниддесе ‘‘ома̄нам̣ джаппетӣ’’ти (вибха. 874) вуттам̣.
872. ра̄джабхогена рат̣т̣хабхун̃джанако ра̄джаниссито рат̣т̣хийо.
879. пуггалам̣ ана̄маситва̄ти йатха̄ сеййасса сеййама̄на̄диниддесесу ‘‘парехи сеййам̣ атта̄нам̣ дахатӣ’’ти сеййа̄дипуггало ма̄нуппа̄дако ¶ а̄мат̣т̣хо, еваметасса сеййама̄набха̄вепи ма̄нуппа̄дакапуггалависесам̣ ана̄маситва̄ ‘‘паре атиман̃н̃ати’’ччева вуттанти аттхо. паре атиккамитва̄ ман̃н̃анан̃хи йасса кассачи атима̄ноти.
880. пуримама̄насса упарима̄но ма̄на̄тима̄но, ати-саддо упари-саддасса аттхам̣ вадатӣти дат̣т̣хаббо. пуримама̄нам̣ ва̄ атикканто ма̄но ма̄на̄тима̄но.
881. паккхиджа̄тӣсу ва̄йасо анто ла̄макоти катва̄ ‘‘ка̄каджа̄ти вийа̄’’ти вуттам̣.
882. тхеро кира досачарито ахоси, тасма̄ а̄дитова ‘‘тумхе акхӣн̣а̄сава̄’’ти аватва̄ упа̄йена катхесӣти ваданти, досачаритатта̄ ва̄ кхиппам̣ татийападава̄ре вира̄гам̣ уппа̄десӣти адхиппа̄йо.
883. ма̄нам̣ ¶ анугатаччхандоти ма̄насампайуттачхандо, ма̄насабха̄вам̣ анугато ма̄наччхандо ва̄.
884. ‘‘виламбана’’нти ча иттхипурисасамма̄нана̄дикирийа̄дивиламбанапат̣исам̣йуттам̣ каттаббам̣ дат̣т̣хаббам̣. таттха йуттамуттасилит̣т̣хам̣ пат̣ибха̄нам̣ виламбанапат̣ибха̄нам̣.
887. амарава̄дапат̣исам̣йутто витакко, аттано амаран̣аттха̄йа девабха̄ваттха̄йа ва̄ витакко амаравитакко.
888. паресу ануддайа̄ ра̄гавасена ануддайакаран̣ам̣ етасса̄ти пара̄нуддайо, тасса бха̄во пара̄нуддайата̄, паресу ва̄ ануддайассева саханандита̄дикасса бха̄во пара̄нуддайата̄, та̄дисо ра̄го. таттха̄ти пара̄нуддайата̄йа сам̣сат̣т̣хавиха̄рена дассита̄йа̄ти аттхо йуджджати.
890. анаван̃н̃аттим̣ паттхенто анаван̃н̃аттаттхамева ка̄магун̣е ча паттхетӣти а̄ха ‘‘пан̃чака̄ма…пе… ниссито хутва̄’’ти.
екаканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
(2.) дуканиддесаван̣н̣ана̄
891. упанайхатӣти ¶ бандхати. а-ка̄ро анантараттхава̄чако, марийа̄дава̄чакасса ва̄ а̄ка̄расса рассаттам̣ катва̄ ‘‘ат̣т̣хапана̄’’ти вуттанти ‘‘анантарат̣т̣хапана̄’’тиа̄дима̄ха. таттха пат̣хамуппаннасса паватта̄ка̄ро марийа̄да̄, там̣ анатиккамитва̄ тассева дал̣хӣкаран̣авасена т̣хапана̄ марийа̄дат̣т̣хапана̄. пакатит̣т̣хапана̄маттамева, висесанарахита̄ти аттхо.
892. нит̣т̣хурийам̣ кхел̣апа̄танам̣, нит̣т̣хурийам̣ вийа нит̣т̣хурийам̣. дассетва̄ти дантехи чхиндитва̄. тена ¶ пана дассанам̣ пал̣а̄соти дассети. пал̣а̄сасса а̄йана̄ти йугагга̄хаппаватти. самабха̄вадаханам̣ джайо, тасса а̄харан̣ато а̄ха̄ро. дхурам̣ на детӣти па̄моккхам̣ на дети.
894. ка̄йена четийан̇ган̣а̄диваттам̣ кароти ‘‘евам̣ ваттасампанно саддхо катхам̣ ка̄йадуччарита̄дӣни кариссатӣ’’ти паресам̣ н̃а̄панаттхам̣. атичча̄ти аччайам̣ катва̄. а̄сарантӣти а̄гаччханти, пуна пат̣иччха̄дане паваттантӣти аттхо. кона̄мевам̣ каротӣти воччхинданаччха̄дана̄ ва̄ воччха̄дана̄.
на самма̄ бха̄сита̄ти йо на самма̄ бха̄сати, со сат̣хоти дассети. куччхи ва̄ пит̣т̣хи ва̄ джа̄нитум̣ на сакка̄ти асантагун̣асамбха̄ваненева читта̄нурӯпакирийа̄вирахато ‘‘евам̣читто евам̣кирийо’’ти джа̄нитум̣ на сакка̄ти аттхо.
аджо ева аджа̄миго. нелакоти тарун̣аваччхо. йатха̄ со йаккхо та̄дисам̣ рӯпам̣ дассетва̄ ‘‘аджа̄’’ти сан̃н̃а̄йа а̄гата̄гате кха̄дати, евамайампи там̣там̣садисагун̣асамбха̄ванена те те ван̃чети. тенетам̣ са̄т̣хеййам̣ ма̄йа̄то балаватара̄ ван̃чана̄ти дат̣т̣хаббам̣. тенева ‘‘париккхаттата̄’’ти вуттам̣.
908. сакка̄йадит̣т̣ха̄дӣнам̣ абха̄вепи йам̣ сам̣йоджанам̣ хоти, там̣ бахиддха̄ сам̣йоджанато бахиддха̄сам̣йоджанасса пуггаласса висесанабхӯтам̣ бахиддха̄сам̣йоджанам̣ на̄ма.
дуканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
(3.) тиканиддесаван̣н̣ана̄
909. акусаламӯла̄нева ¶ ват̣т̣амӯла̄нӣти техи катхитехи ват̣т̣амӯласамуда̄ча̄ро катхито хотӣти а̄ха ‘‘тӣхи…пе… катхито’’ти.
919. сассато ¶ локотиа̄дидассанамева брахмачарийам̣ моккхасампа̄пакам̣ уттамачарийанти дит̣т̣хигатикехи самматанти а̄ха ‘‘дит̣т̣хигатикасамматасса̄’’ти. рӯпа̄рӯпа̄вачаравипа̄кесу са̄тисайо бхавара̄готи адхиппа̄йена вуттам̣ ‘‘маха̄брахма̄на’’нти.
920. катхам̣видханти кена̄ка̄рена сан̣т̣хитанти аттхоти катва̄ а̄ха ‘‘а̄ка̄расан̣т̣ха̄на’’нти. ма̄нат̣хапана̄ти сеййа̄дивасена ма̄нена т̣хапана̄, ма̄насан̇кха̄та̄ ва̄ т̣хапана̄.
921. четасо утра̄со доманассам̣, досо ва̄, там̣сампайутта̄ ва̄ четана̄дайо.
922. десана̄сукхата̄йа̄ти тин̣н̣ам̣ аддха̄нам̣ васена вичикиччха̄йа десана̄ сукха̄ ‘‘кан̇кхати вичикиччхатӣ’’ти, на пана татха̄ мохена̄ти адхиппа̄йо. ван̣н̣а̄дибхедам̣ сутва̄ти кечи кира ваданти ‘‘кхаттийаджӣво пан̣д̣уван̣н̣о. касма̄? со хи пуббан̣хе рамати, пуббан̣хе ча чха̄йа̄ пан̣д̣уван̣н̣а̄. бра̄хман̣авессасуддаджӣва̄ ода̄тапӣтака̄л̣аван̣н̣а̄. те хи маджджханхаса̄йанхараттӣсу ода̄тапӣтака̄л̣ачха̄йа̄ ка̄л̣атамака̄лесу рамантӣ’’ти тесам̣ ван̣н̣абхедам̣, ‘‘бйа̄пӣ париман̣д̣ало’’тиа̄дина̄ катхента̄нам̣ сан̣т̣ха̄набхедан̃ча сутва̄.
923. пурисапуггалоти пададвайам̣ екападам̣ катва̄ джа̄нанта̄нам̣ васена̄йам̣ саммутикатха̄ паватта̄, падантарамева ва̄ идам̣ пуггалава̄чаканти дассенто ‘‘айам̣ пана̄’’тиа̄дима̄ха. атха ва̄ пурисоти вутто ча пуггало ева, на пурисиндрийайуттова̄ти дассанаттхампи ‘‘пурисапуггало’’ти вуттанти ведитаббам̣. ат̣т̣хасу а̄ба̄дхесӯти питтасемхава̄тасамут̣т̣ха̄наутувипарин̣а̄маджаопаккамикависамапариха̄раджасаннипа̄таджакаммасамут̣т̣ха̄несу. пуббе катанти пура̄н̣атаракаммам̣ иччхантӣти упападжджаведанӣйан̃ча кира пат̣иккхипанти. а̄н̣аттимӯлакена ва̄ти йопи а̄н̣а̄петва̄ вадхабандха̄дидуккхам̣ уппа̄дети, тампи там̣мӯлакам̣ на хоти, иссаранимма̄намӯламева̄ти адхиппа̄йо.
924. мохасса ¶ анудаханам̣ да̄хака̄ран̣ата̄йа вуттам̣, сабха̄ватопи пана асампат̣иведхо сампат̣иведхасукхасса паччанӣкабхӯто дуккхо ева̄ти анудаханата̄ ведитабба̄. еван̃ча катва̄ ‘‘упеккха̄ ведана̄ н̃а̄н̣асукха̄ ан̃н̃а̄н̣адуккха̄’’ти (ма. ни. 1.465) вутта̄.
926. путхунимитта̄рамман̣есӯти ¶ субханимитта̄дивасена путхунимиттасабха̄весу а̄рамман̣есу, путхусабха̄весу ва̄ субханимитта̄диа̄рамман̣есу. косаджджапама̄даниддеса̄нам̣ сама̄наттепи авиппха̄риката̄сан̇кха̄та̄ лӣнавуттита̄ косаджджам̣, сативоссаггасан̇кха̄там̣ памаджджанам̣ пама̄доти айам̣ висесоти.
931. сагарува̄санти саоттаппава̄сама̄ха, саджет̣т̣хакава̄санти сахирива̄сам̣. ана̄дийана̄ анадда̄ ова̄дааггахан̣ам̣, ачиттӣка̄роти аттхо. суккхакат̣т̣хасса вийа аналлата̄, амудута̄ ва̄ анадда̄. асӣлйанти асукхасӣлата̄ амудута̄ ева.
934. упа̄рамбхо досасампайуттачиттуппа̄до сийа̄.
936. ‘‘идха па̄са̄н̣ам̣ каротӣ’’тиа̄дина̄ т̣хапанаттхепи кароти-саддо йуджджатӣти а̄ха ‘‘каротӣти т̣хапетӣ’’ти. еттха ча̄йам̣ а̄ваджджана̄ акусала̄нам̣ а̄саннака̄ран̣атта̄ кхуддакаваттхӯсу вутта̄ти ведитабба̄, таданукӯлакиччатта̄ ва̄.
тиканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
(4.) чатукканиддесаван̣н̣ана̄
939. итӣти нидассане нипа̄тоти евам̣-саддена сама̄наттхоти дассети. бхава̄бхавахетӯтипӣти еттха бхаванти джа̄йанти етена̄ти бхаво, саппиа̄дибхесаджджам̣. бхаво ева пан̣ӣтатаро абхивуддхо абхаво. бха̄вана̄ра̄мата̄арийавам̣саппахеййатта̄ ва̄ пуриматан̣ха̄ттайаваджджа̄ сабба̄ тан̣ха̄ ‘‘бхава̄бхавахету уппаджджатӣ’’ти вутта̄ти ведитабба̄.
ета̄йа̄ти ¶ чханда̄диагатийа̄. на гаччхантӣти на паваттанти, там̣ там̣ кирийам̣ на каронтӣти ¶ аттхо. имина̄ти чханда̄дина̄ агатигаманена. чханда̄дӣсу йена нинно, тена гаманам̣ йатха̄ниннагаманам̣.
‘‘ра̄джа̄’’тиа̄дина̄ ра̄джа̄динимитто вийа ӯмиа̄динимитто читтутра̄со ӯмиа̄дибхайам̣, ‘‘ӯмибхайанти кхо, бхиккхаве, кодхупа̄йа̄сассетам̣ адхивачана’’нтиа̄дивачанато (ма. ни. 2.162; а. ни. 4.122; итиву. 109) кодхупа̄йа̄саодарикаттапан̃чака̄магун̣ама̄туга̄ма̄ ва̄. таттха пан̃чака̄магун̣ама̄туга̄маггахан̣ена таннисситачхандара̄гаггахан̣ам̣ ведитаббам̣, одарикаттан̃ча лобхова. уккхепанӣйа̄дикаммам̣ винайадан̣д̣ам̣.
‘‘атха кхо тимбаруко парибба̄джако йена бхагава̄…пе… етадавоча ‘ким̣ ну кхо, бхо готама, сайам̣катам̣ сукхадуккха’нти? ма̄ хевам̣ тимбарука̄ти бхагава̄ авоча̄’’тиа̄дина̄ нида̄навагге (сам̣. ни. 2.18) а̄гататта̄ ‘‘тимбарукадит̣т̣хӣ’’ти вутта̄.
чатукканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
(5.) пан̃чаканиддесаван̣н̣ана̄
940. а̄гантум̣ пана на дентӣти а̄гаманасса паччайа̄ на хонтӣти аттхо дат̣т̣хаббо.
941. авадеханатоти пӯран̣ена мам̣сӯпачайахетута̄йа ча упачайанато. гимхака̄ле бхун̃джитва̄ сайантасса сукхам̣ хотӣти там̣ утусукхам̣ ‘‘сеййасукха’’нти вуттам̣, сайанирийа̄патхасукханти аттхо. ватанти дхутан̇га̄ни. тапоти кхандхакаватта̄ни, вӣрийам̣ ва̄. сӣлаггахан̣ена кхандхакаваттаметхунавиратӣнам̣ гахитатта̄ тапабрахмачарийаггахан̣ам̣ на каттаббанти че? на, ан̃н̃асӣлато висесетва̄ тапабрахмачарийа̄нам̣ деваттака̄ран̣аттаггахан̣асса дассанато, ба̄хира̄нан̃часса винибандхасса паваттидассанато ва̄. тесан̃хи авихим̣са̄диговата̄дидуккарака̄рика̄метхунавиратийо йатха̄ккамам̣ сӣла̄дӣни, та̄ни ча те деваника̄йам̣ пан̣идха̄йа чарантӣти. ан̃н̃атха̄ ча саддха̄ручиа̄дӣхи ‘‘йато ¶ кхо бхо айам̣ атта̄ рӯпӣ ча̄тумаха̄бхӯтико ма̄та̄петтикасамбхаво ка̄йасса бхеда̄ уччхиджджатӣ’’тиа̄дина̄ (дӣ. ни. 1.85) викаппетва̄.
942. бйасанесу ¶ н̃а̄тибхогарогабйасанаггахан̣ена там̣нимитта̄ сока̄дайо гахита̄ти дат̣т̣хабба̄. дассанасаванесу пат̣икӯлата̄ дассанасаванапат̣икӯлата̄. еттха ча а̄дӣнавехи пан̃чахи тесам̣ ка̄ран̣абхӯта̄ аккхантийева бхиндитва̄ катхита̄ти ведитабба̄, аккхантимӯлака̄ ва̄ аппийата̄дихетубхӯта̄ дуккат̣адуббха̄ситата̄дидоса̄.
миччха̄джӣванимиттам̣ маран̣ака̄ле уппаннабхайам̣ ‘‘а̄джӣвакабхайа’’нти вуттам̣. ‘‘а̄джӣвика̄бхайа’’нти пана па̄т̣хе паччайа̄нуппаттим̣ пассато а̄джӣвиканимитто читтутра̄соти аттхо дат̣т̣хаббо. киттисаддо силоканти таппат̣ипаккха̄ асилокам̣ акитти. тена̄ха ‘‘гарахабхайа’’нти.
943. уппила̄витанти удаггата̄сан̇кха̄то авӯпасамабха̄во, авӯпасамахетубхӯто ва̄ пӣтийа̄ а̄ка̄ро.
пан̃чаканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
(6.) чхакканиддесаван̣н̣ана̄
944. ‘‘кодхано хоти упана̄хӣ’’тиа̄дина̄ кодха̄дихетука̄ упана̄ха̄дайо кодха̄дӣнам̣ саха̄йака̄ран̣абха̄вена суттанте вутта̄ти кодха̄дайо ева вива̄дамӯла̄ни, тенеттха те ева вутта̄. сандит̣т̣хипара̄масита̄ аттано дит̣т̣хийам̣ абхинивит̣т̣хата̄.
945. аппатиссайоти патиссайабхӯтехи гарӯхи вирахито. аппама̄далаккхан̣анти сатиавиппава̄сам̣ кусала̄нуйогаса̄таччам̣ ва̄.
йуттапайуттата̄ти ¶ таннинната̄васена сут̣т̣ху йуттата̄. ган̣асан̇ган̣ика̄ килесавасена паватта̄ сан̇ган̣ика̄. иттхипат̣исам̣йуттакатха̄саване иттхисаддасаване ча асса̄до саванасам̣сагго. иттхийа̄ кассачи да̄наггахан̣асса̄до парибхогасам̣сагго.
946. соманассена саддхим̣ упавичарантӣти соманассупавича̄ра̄ти акусаласоманассасахагата̄ рӯпавича̄ра̄дайо идха̄дхиппета̄ти ведитабба̄, татха̄ упеккхупавича̄ра̄ ча. там̣сампайутто ва̄ти етена вича̄раггахан̣ена витаккопи ¶ гахитоти витаккаппаваттанена ‘‘упавитаккетӣ’’ти идампи вуттам̣ хотӣти дассети.
947. ан̃н̃а̄н̣асампайутта̄ти вичикиччхуддхаччасахагатачиттесу упеккха̄ мохоти ваданти, лобхасампайуттупеккха̄пи пана гехассита̄ на на хоти.
948. адхиччасамуппаннико ‘‘адхичча самуппанно атта̄ уппанно бхависсатӣ’’ти ган̣ханто сассатадит̣т̣хико хотӣти еварӯпасса дит̣т̣хи вийа̄ти дассенто ‘‘адхиччасамуппанникассева̄’’ти а̄ха. на со джа̄тоти еттха ‘‘джа̄тӯ’’ти айам̣ нипа̄то у-ка̄расса о-ка̄рам̣ катва̄ джа̄тоти вутто, тена ва̄ сама̄наттхам̣ нипа̄тантарам̣ етам̣ дат̣т̣хаббам̣. сабба̄савадит̣т̣хӣти сабба̄савапарийа̄йена а̄гата̄ дит̣т̣хи.
чхакканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
(7.) саттаканиддесаван̣н̣ана̄
951. два̄сат̣т̣хийа̄ дит̣т̣хӣсу саттакасса ан̃н̃асса абха̄ва̄ сатта уччхедава̄да̄ ева идха татха̄ аватва̄ ‘‘сатта дит̣т̣хӣ’’ти вутта̄.
саттаканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
(8.) ат̣т̣хаканиддесаван̣н̣ана̄
952. ‘‘каммам̣ ¶ кхо ме каттаббам̣ бхависсатӣ’’тиа̄дина̄ осӣдана̄ка̄рена паваттачиттуппа̄да̄ косаджджака̄ран̣а̄ни, косаджджамева ва̄ косаджджантарака̄ран̣ата̄йа косаджджака̄ран̣а̄нӣти дат̣т̣хабба̄ни. ма̄са̄читам̣ ман̃н̃ети еттха а̄чита-саддо тинта-саддасса, ман̃н̃е-саддо ча вийа-саддасса аттхам̣ вадатӣти адхиппа̄йена ‘‘тинтама̄со вийа̄’’ти айаматтхо вибха̄вито, ма̄сачайо вийа̄ти ва̄ аттхо.
957. пхаратӣти пхусати, гхат̣т̣етӣти аттхо. ан̃н̃ена ка̄ран̣ена̄ти ‘‘аджджа тайа̄ вика̄ле бхуттам̣, тена твам̣ а̄паттим̣ а̄панносӣ’’ти вутто ‘‘хиййо ¶ майа̄ ка̄ле бхуттам̣, тена̄хам̣ ана̄панно’’тиа̄дина̄ ан̃н̃ена айуттена ка̄ран̣ена ан̃н̃ам̣ йуттам̣ ка̄ран̣ам̣ пат̣иччха̄детӣти аттхо. пуччхитаттхато бахиддха̄ йатха̄ там̣ на аллӣйати, татха̄ катха̄йа апанайанам̣ виккхипанам̣ бахиддха̄ апана̄мана̄.
958. асан̃н̃ӣва̄да̄ти пуггалехи дит̣т̣хийо дассети. йехи ва̄ абхинивесехи асан̃н̃ӣ атта̄нам̣ ваданти, те асан̃н̃ӣва̄да̄. арӯпасама̄паттинимиттанти а̄ка̄са̄дим̣.
ат̣т̣хаканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
(9.) наваканиддесаван̣н̣ана̄
960. дасамасса авуттатта̄ ‘‘саттесу уппаттивасенева катхита̄нӣ’’ти вуттам̣.
963. сукхавиниччхайанти севитабба̄севитаббасукхасаннит̣т̣ха̄нанти аттхо. аджджхаттам̣ сукханти севитаббам̣ неккхаммасукхам̣. виниччхайа̄ти две виниччхайа̄ти идам̣ –
‘‘са̄там̣ ¶ аса̄танти йама̄ху локе,
тамӯпанисса̄йа пахоти чхандо;
рӯпесу дисва̄ вибхавам̣ бхаван̃ча,
виниччхайам̣ куббати джанту локе’’ти. (су. ни. 873; маха̄ни. 102) –
етасса ниддесе вуттам̣.
идха виниччхайоти вуттоти имисса̄ вибхан̇гапа̄л̣ийа̄ йо чхандара̄гасса паччайасабха̄вена виниччхайа-саддена вутто, саккапан̃хепи (дӣ. ни. 2.357) чхандасса нида̄набха̄вена витакка-саддена со ева а̄гатоти евам̣ витаккасса виниччхайабха̄вам̣ тассева идха гахитатан̃ча дассети. балавасаннит̣т̣ха̄нанти балаватийа̄ тан̣ха̄йа а̄рамман̣асса нит̣т̣хапетва̄ гахан̣ам̣.
964. сатипи ан̃н̃есан̃ча сан̇кхатабха̄ве аханти асмӣти ча са̄тисайа̄ ма̄насса сан̇кхатата̄ти катва̄ ‘‘сан̇кхата’’нти ма̄но вутто. сеййа̄дивасена ¶ ‘‘ахамасмӣ’’ти аттано сан̇кхаран̣ам̣ ва̄ сан̇кхатам̣. еттха ‘‘бхависсантӣ’’тиа̄дика̄ паватти тан̣ха̄дит̣т̣хӣнам̣ висесаватӣти та̄сампи ин̃джита̄дибха̄во вутто.
наваканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
(10.) дасаканиддесаван̣н̣ана̄
970. джа̄лаккхипасам̣видха̄на̄дикусалата̄сан̇каппанам̣ упа̄йачинта̄, тасса̄ миччха̄бха̄вапат̣иччха̄данабха̄вена паватто тада̄ка̄ро мохо упа̄йачинта̄васена уппанноти дат̣т̣хаббо. йатха̄кате пана па̄пе ана̄дӣнавадассанавасена паватта̄ сан̃н̃а̄, сан̇каппо ва̄ паччавеккхан̣а̄, тасса̄пи миччха̄бха̄вапат̣иччха̄дакам̣ тада̄ка̄рам̣, ана̄дӣнавадассанам̣ ва̄ паччавеккхан̣а̄ка̄рена уппанно мохоти. вимуттасан̃н̃ита̄ти ¶ адхима̄насампайуттам̣, титтхийа̄нам̣ ва̄ аттано дит̣т̣хийа̄ вимуттата̄сан̃джа̄нанам̣. ‘‘вимуттомхӣ’’ти евам̣ паватто акусалачиттуппа̄до миччха̄вимуттӣти кечи ваданти. пхалам̣ вийа вимуттанти гахите пана дит̣т̣хисампайуттачитте дит̣т̣хи миччха̄н̃а̄н̣ам̣, сама̄дхи ча миччха̄вимуттӣти йуттам̣ сийа̄.
дасаканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
тан̣ха̄вичаританиддесаван̣н̣ана̄
973. самӯхага̄хатоти тан̣ха̄ма̄надит̣т̣хӣнам̣ са̄дха̄ран̣аггахан̣атоти ваданти. ‘‘иттхам̣ евам̣ ан̃н̃атха̄’’ти пана висесам̣ акатва̄ гахан̣ам̣ самӯхага̄хоти дат̣т̣хаббо. ан̃н̃ам̣ а̄ка̄ранти парасанта̄нагатам̣ а̄ка̄рам̣. аттхӣти сада̄ сам̣виджджатӣти аттхо. сӣдатӣти винассати. сам̣сайапаривитаккавасена̄ти ‘‘ким̣ ну кхо ахам̣ сийам̣, на сийа’’нти евам̣ паривитаккавасена. паттхана̄каппанавасена̄ти ‘‘апи на̄ма са̄дху пана̄хам̣ сийа’’нти евам̣ паттхана̄йа каппанавасена.
суддхасӣса̄ти тан̣ха̄ма̄надит̣т̣хӣнам̣ са̄дха̄ран̣асӣса̄ висесасса анисситатта̄ ‘‘суддхасӣса̄’’ти вутта̄. таттха дит̣т̣хисӣсехи дит̣т̣хийа̄ тан̣ха̄ дассита̄, сӣсасӣсамӯлакехи ¶ ма̄надит̣т̣хӣхи сайамева ча̄ти а̄ха ‘‘евамете…пе… тан̣ха̄ вичаритадхамма̄ ведитабба̄’’ти. дит̣т̣хима̄несупи ‘‘тан̣ха̄вичарита̄нӣ’’ти вачанан̃ча ан̃н̃аман̃н̃ам̣ виппайогӣнам̣ дит̣т̣хима̄на̄нам̣ тан̣ха̄йа авиппайогӣнам̣ там̣мӯлакатта̄ва таппадха̄ната̄йа катанти ведитаббам̣.
974. аваккарӣти нипа̄то на̄на̄бха̄ве ваттатӣти ана̄на̄каран̣ам̣ анаваккари, там̣ катва̄, аваккари ва̄ акатва̄ анаваккари катва̄ти евам̣ дассенто а̄ха ‘‘авиниббхогам̣ катва̄’’ти. ‘‘анавака̄рим̣ каритва̄’’ти ва̄ па̄т̣хо, таттха авакиран̣ам̣ виккхепанам̣ самӯхасса екадеса̄нам̣ виниббхуджджанам̣ авака̄ри, там̣ авака̄рим̣ виниббхогам̣ акатва̄, пан̃чапи кхандхе самӯхато екаттенева гахетва̄ аттато авиниббхуджджитва̄ асмӣти чхандама̄надит̣т̣хийо пат̣илабхатӣти ¶ аттхо. аситабйа̄бхан̇гита̄йа̄ти да̄ттена ка̄джена ча̄ти етена париккха̄рена, аситабйа̄бхан̇гӣхи лаванаваханакирийа̄ ва̄ ‘‘аситабйа̄бхан̇гӣ’’ти вутта̄.
976. авака̄рим̣ каритва̄ти рӯпа̄дӣни аттато виниббхуджджитва̄ имина̄ рӯпена…пе… имина̄ вин̃н̃а̄н̣ена асмӣти чхандам̣ пат̣илабхатӣти евам̣ саббаттха имина̄ти етасса аттато авиниббхуттена рӯпа̄дина̄ти аттхо дат̣т̣хаббо. аттато хи авиниббхутта̄ни абахиката̄ни ахамиччева гахита̄ни рӯпа̄дӣни упа̄да̄йа упагантва̄ паватта̄ тан̣ха̄ ‘‘аджджхаттикасса упа̄да̄йа̄’’ти вутта̄, аттато ча виниббхутта̄ни бахиката̄ни упагантва̄ паватта̄ ‘‘ба̄хирасса упа̄да̄йа̄’’ти. кхаггена ва̄ чхаттена ва̄ ахам̣ ниччоти абхиман̇галасамматена кхагга̄дина̄ мама вина̄со наттхӣти ман̃н̃атӣти аттхо. екекасса̄ти идам̣ ана̄димхи ананте ча сам̣са̄ре екекасса атӣта̄на̄гатесу чхаттим̣са̄йапи самбхавадассанаттхам̣ вуттам̣, екекасса ва̄ пуггаласса йатха̄ла̄бхавасена̄ти идампи анисситатан̣ха̄ма̄надит̣т̣хим̣ катва̄ путхуджджанасса аддха̄паччуппанне кассачи самбхавадассанаттхам̣.
тан̣ха̄вичаританиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
кхуддакаваттхувибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
18. дхаммахадайавибхан̇го
1. саббасан̇га̄хикава̄раван̣н̣ана̄
978. ‘‘пан̃чаккхандха̄’’тиа̄дина̄ ¶ ¶ кхандха̄дӣнам̣ дха̄тусамбхавапарийа̄паннапа̄тубха̄ва бхӯмантаратӣсу дха̄тӯсууппа̄дакада̄на̄дикусала камматаббипа̄каабхин̃н̃еййа̄диа̄рамман̣адукадвайадит̣т̣ха̄дикусалаттика̄дитикапан̃чакарӯпалокийадукадвайабхедабхинна̄нам̣ ниравасесато сан̇гахитатта̄ дутийава̄ра̄дӣнан̃ча еттха ануппавесато саббаса̄ман̃н̃ена вутто пат̣хамо саббасан̇га̄хикава̄ро на̄ма, дутийо уппатта̄нуппаттидассанава̄ро на̄ма̄ти вуттам̣. таттха пана ‘‘ка̄мадха̄туйа̄ кати кхандха̄ кати а̄йатана̄нӣ’’тиа̄дина̄ (вибха. 991) тесам̣ аттхита̄ ева вутта̄, кирийа̄висесасса аппайого ‘‘аттхи бхавати сам̣виджджатӣ’’ти са̄ман̃н̃акирийа̄йа вин̃н̃еййабха̄вато, тена̄йам̣ ‘‘самбхава̄самбхавадассанава̄ро’’ти ваттум̣ йутто, чатуттхо ча упапаттиккхан̣е уппатта̄нуппаттидассанава̄роти таттха па̄тубха̄ва̄па̄тубха̄вавачанато.
979. йатха̄пуччханти пуччха̄нурӯпам̣ авитатхабйа̄каран̣ам̣ парехи катампи саббан̃н̃увачанам̣ вин̃н̃а̄йа кататта̄ саббан̃н̃убйа̄каран̣амева на̄ма хоти, ко пана ва̄до саббан̃н̃уна̄ ева катети адхиппа̄йо.
2. уппатта̄нуппаттива̄раван̣н̣ана̄
991. ка̄мадха̄тусамбхӯта̄нан̃ча̄ти иддхийа̄ рӯпадха̄тугата̄нам̣ ка̄ма̄вачарасатта̄нан̃ча̄ти аттхо. гха̄на̄йатана̄дӣнам̣ абха̄вена̄ти еттха йади тадабха̄вена гандха̄йатана̄дӣни а̄йатана̄дикиччам̣ на каронти ¶ , асан̃н̃асаттесу чаккха̄йатанасса абха̄вена рӯпа̄йатанам̣ а̄йатана̄дикиччам̣ на кареййа. тато ‘‘асан̃н̃асатта̄нам̣ дева̄нам̣ упапаттиккхан̣е два̄йатана̄ни па̄тубхавантӣ’’тиа̄дивачанам̣ на ваттаббам̣ сийа̄. ка̄ма̄вачара̄диока̄са̄ таттха уппаджджама̄насатта̄нам̣, таттха парийа̄паннадхамма̄нам̣ ва̄ адхит̣т̣ха̄набха̄вена ‘‘дха̄тӯ’’ти вуччанти, татха̄ йесу ка̄ма̄вачара̄дисаттаника̄йесу ка̄ма̄вачара̄дисатта̄ уппаджджанти, тесам̣ сатта̄нам̣ уппатти еттха̄ти саттуппаттӣти вуччама̄на̄ те ¶ саттаника̄йа̄ ча, на панеттха апарийа̄паннока̄со апарийа̄паннасаттаника̄йо ча аттхи, йо ‘‘дха̄тӯ’’ти вуччеййа̄ти имаматтхам̣ дассенто ‘‘ока̄савасена ва̄ саттуппаттивасена ва̄ апарийа̄паннадха̄ту на̄ма наттхӣ’’ти а̄ха. саттуппаттивасена̄ти имина̄ ва̄ ока̄сасатталокадвайам̣ саха гахетва̄ та̄диса̄йа апарийа̄паннадха̄туйа̄ абха̄вам̣ дассети, саттабха̄вена ва̄ уппатти саттуппатти, сатта̄ва̄савасена там̣там̣бхававасена уппаджджама̄на̄ упа̄диннакаккхандха̄ там̣там̣парийа̄панна̄нам̣ садиса̄дхит̣т̣ха̄набха̄вена дха̄тӯти вуччантӣти евам̣ апарийа̄паннадха̄ту наттхӣти аттхо.
3. парийа̄панна̄парийа̄паннава̄раван̣н̣ана̄
999. бхававасена ока̄савасена ча париччхинна̄ти таттха ан̃н̃аттха ча уппаджджама̄на̄ упа̄диннакаккхандха̄ там̣там̣парийа̄панна̄ саббе дат̣т̣хабба̄.
6. уппа̄дакакаммаа̄йуппама̄н̣ава̄ро
(1.) уппа̄дакакаммаван̣н̣ана̄
1021. кхандха̄дӣнам̣ дха̄тусамбхава̄дивасена пабхедам̣ ватва̄ йе сатта̄ дха̄туппабхедаванто, йан̃ча тесам̣ уппа̄дакакаммам̣, йо ча тасса випа̄ко, тесам̣ васена пабхедам̣ дассетум̣ ‘‘тайо дева̄’’тиа̄дико чхат̣т̣хава̄ро а̄раддхо. кхандха̄дайо ева хи дха̄туттайабхӯтадевавасена да̄на̄дикаммавасена там̣там̣а̄йуппама̄н̣апариччхиннаупа̄диннакаккхандхавасена ча бхинна̄ти. чатудон̣ам̣ амбан̣ам̣, чхадон̣анти еке.
уппа̄дакакаммаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
(2.) а̄йуппама̄н̣аван̣н̣ана̄
1024. тайопи ¶ джана̄ти тайо джанасамӯха̄ти адхиппа̄йо.
1025. а̄бха̄ти собхана̄ пабха̄.
1026. кан̃чанапин̣д̣о вийа сассирика̄ кан̃чанапин̣д̣асассирика̄. таттха пана собханапабха̄йа кин̣н̣а̄ субха̄кин̣н̣а̄ти ваттаббе а̄-ка̄расса рассаттам̣ ¶ антиман̣а-ка̄расса ха-ка̄ран̃ча катва̄ ‘‘субхакин̣ха̄’’ти вутта̄, атха пана субхена кин̣н̣а̄ субхакин̣н̣а̄. пуримападесупи париттам̣ субхам̣ етесанти париттасубха̄, аппама̄н̣ам̣ субхам̣ етесанти аппама̄н̣асубха̄ти субха-саддена сама̄со йоджетаббо хоти.
1027. а̄рамман̣аманасика̄ра̄ пуббабха̄гена катхита̄ти джха̄наккхан̣е тато паччха̄ ва̄ паритта̄дикасин̣а̄рамман̣абха̄вана̄йа а̄ваджджанена ча джха̄насса а̄рамман̣аманасика̄рана̄наттата̄ на хоти, пуббабха̄габха̄вана̄йа пана пуббабха̄га̄ваджджанена ча хотӣти аттхо. пуббабха̄габха̄вана̄йа васена хи джха̄нам̣ париттапатхавӣкасин̣а̄дӣсу там̣тада̄рамман̣ам̣ хоти, пуббабха̄гена там̣там̣касин̣а̄ваджджанена там̣там̣манасика̄ранти. чханда̄дайо пана аппана̄ккхан̣епи виджджанти. таттха пан̣идхӣти на тан̣ха̄паттхана̄, атха кхо чхандапаттхана̄ва дат̣т̣хабба̄. адхимоккхо ниччхайо. абхинӣха̄ро читтаппаваттийева. йади пана бхавачхандабхавапаттхана̄дайо там̣там̣бхавависесанийа̄мака̄ адхиппета̄. ‘‘аппана̄йапи ват̣т̣антӣ’’ти етасса аппана̄йа паватта̄йа тато паччха̄пи ват̣т̣антӣти аттхо дат̣т̣хаббо. сан̃н̃а̄вира̄га̄дӣхи пана висесийама̄нам̣ а̄рамман̣ам̣ татха̄ татха̄ таттха паватто манасика̄ро ча бхавависесанийа̄мако пуббабха̄гова ват̣т̣атӣти ‘‘а̄рамман̣аманасика̄ра̄ пуббабха̄гена катхита̄’’ти вуттам̣.
випула̄ пхала̄ти випуласантасукха̄йуван̣н̣а̄дипхала̄. сут̣т̣ху пассанти пан̃н̃а̄чаккхуна̄ мам̣садиббачаккхӯхи ча.
1028. ‘‘йа̄ва на там̣ па̄пакаммам̣ бйантӣ хотӣ’’ти (ма. ни. 3.250) вачанато ‘‘каммамева ¶ пама̄н̣а’’нти а̄ха, аббуда̄диа̄йуппама̄н̣апариччхедо пана каммавасенева катоти адхиппа̄йо.
нилӣйанока̄сасса абха̄ва̄ти сама̄наджа̄тикена аччхара̄ган̣ена саббада̄ парива̄рийама̄насса ка̄магун̣а̄кин̣н̣асса таббирахитат̣т̣ха̄насса абха̄ва̄ти аттхо.
ким̣ нийаметӣти ким̣ джха̄нам̣ упапаттим̣ нийаметӣти аттхо. нава брахмалокети брахмапа̄рисаджджа̄дайо навапи содхетва̄. маттхакети вехаппхалесӯти ¶ аттхо. сет̣т̣хабхава̄ на̄ма̄ти тато парам̣ агаманато уттамабхава̄ти адхиппа̄йо. тенева бхавасӣса̄нӣти гахита̄. имесу тӣсу т̣ха̄несӯти вехаппхала̄дит̣т̣ха̄на̄ни ева сандха̄йа вуттам̣. вехаппхалато пана пуримесу навасу ниббаттаана̄га̄мӣ арӯпадха̄тум̣ упападжджатӣти катва̄ ‘‘рӯпадха̄туйа̄ чутасса арӯпадха̄тум̣ упападжджантасса кассачи сатта анусайа̄ анусенти, кассачи пан̃ча, кассачи тайо анусентӣ’’ти (йама. 2.анусайайамака.311) идам̣ вуттам̣, на вехаппхала̄дӣсу упапаннам̣ сандха̄йа̄ти айаметтха адхиппа̄йо сийа̄. йам̣ пана вуттам̣ ‘‘навасу брахмалокесу ниббаттаарийаса̄вака̄нам̣ татрӯпапаттийева хоти, на хет̣т̣хӯпапаттӣ’’ти, етена хет̣т̣хӯпапатти ева нива̄рита̄, на тесвева упарӯпари вехаппхале ча упапатти арӯпадха̄тӯпапатти ча. ‘‘пат̣хамаджджха̄набхӯмийам̣ ниббатто ана̄га̄мӣ нава брахмалоке содхетва̄ маттхаке т̣хито паринибба̄тӣ’’ти идампи анупуббена а̄рохантам̣ сандха̄йа вуттанти на тена тасса маттхакам̣ аппаттасса арӯпадха̄тум̣ упапатти нива̄рита̄ти дат̣т̣хабба̄.
йо ва̄ ан̃н̃аттха таттха ва̄ маггам̣ бха̄ветва̄ чавитва̄ таттха упапанно авиккхамбхитарӯпара̄го арийаса̄вако, там̣ сандха̄йа айам̣ ат̣т̣хакатха̄ вутта̄. тенева ‘‘навасу брахмалокесу ниббаттаарийаса̄вака̄на’’нти, ‘‘пат̣хамаджджха̄набхӯмийам̣ ниббатто ана̄га̄мӣ’’ти, ‘‘имесу тӣсу т̣ха̄несу ниббаттаана̄га̄мино’’ти ча саббаттха ниббаттаггахан̣ам̣ катам̣. тасса пана йена таттха упапанно, тасмим̣ рӯпара̄ге виккхамбхите пуна бхава̄бхила̄со на бхависсатӣти арӯпара̄гупаччхедо ча бхависсатийева. йо пана путхуджджано таттха ниббатто арийамаггам̣ бха̄ветва̄ арӯпехи виккхамбхитарӯпара̄го уппанне магге ниббаттабхава̄дӣнавадассанавасена аниваттитабхава̄бхила̄со, тасса васена йамакапа̄л̣и паватта̄ти ва̄ айаматтхо адхиппето сийа̄.
а̄йуппама̄н̣аван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
7. абхин̃н̃еййа̄дива̄раван̣н̣ана̄
1030. ‘‘руппаналаккхан̣ам̣ ¶ ¶ рӯпам̣, пхусаналаккхан̣о пхассо’’тиа̄дина̄ са̄ман̃н̃ависесалаккхан̣апаригга̄хика̄ салаккхан̣апаригга̄хика̄ дит̣т̣хикан̇кха̄витаран̣ависуддхийо н̃а̄тапарин̃н̃а̄, тато парам̣ йа̄ва анулома̄ тӣран̣апарин̃н̃а̄, удайаббайа̄нупассанато пат̣т̣ха̄йа йа̄ва магга̄ паха̄напарин̃н̃а̄.
таттха таттха̄ти кхандха̄дӣнам̣ та̄ва кхандхавибхан̇га̄дӣсу пан̃хапуччхакава̄ре ваттаббам̣ вуттам̣, хетуа̄дӣнан̃ча кхандха̄дӣсу антогадхатта̄ таттха таттха пан̃хапуччхакава̄ре ваттаббам̣ вуттамева̄ти дат̣т̣хаббам̣.
абхин̃н̃еййа̄дива̄раван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
дхаммахадайавибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
ити саммохавиноданийа̄ лӣнаттхападаван̣н̣ана̄
вибхан̇га-мӯлат̣ӣка̄ саматта̄.
намо тасса бхагавато арахато самма̄самбуддхасса
абхидхаммапит̣аке
вибхан̇га-анут̣ӣка̄
1. кхандхавибхан̇го
1. суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
чатусаччантогадхатта̄ ¶ ¶ чатуннам̣ арийасачча̄нам̣ га̄тха̄йам̣ ‘‘чатусаччадасо’’ти ниппадесато сачча̄ни гахита̄нӣти ниппадесато ева тадаттхам̣ вибха̄венто ‘‘чатта̄ри сачча̄нӣ’’тиа̄дима̄ха. таттха сама̄хат̣а̄нӣти сама̄нӣта̄ни, читтена екато гахита̄нӣти адхиппа̄йо. ‘‘сама̄хат̣а̄нӣ’’ти ча етена сама̄ха̄ре айам̣ сама̄соти дассети. теневасса катекаттасса чатусаччанти напум̣саканиддесо ¶ ‘‘тиват̣т̣а’’нтиа̄дӣсу вийа. патта̄дипаккхепена хисса на иттхилин̇гата̄ йатха̄ пан̃чапаттам̣, чатуйугам̣, тибхувананти, там̣ чатусаччам̣ пасси адаккхи, парин̃н̃а̄паха̄насаччхикирийа̄бха̄вана̄бхисамайавасена пат̣ивиджджхӣти аттхо. касма̄ панеттха ананта̄парима̄н̣есу анан̃н̃аса̄дха̄ран̣есу маха̄карун̣а̄саббан̃н̃утан̃н̃а̄н̣а̄дӣсу буддхагун̣есу сам̣виджджама̄несу са̄вакехи, паччекабуддхехи ча са̄дха̄ран̣ена чатусаччадассанена бхагавантам̣ тхометӣти чоданам̣ манаси катва̄ а̄ха ‘‘сатипи са̄вака̄на’’нтиа̄ди. таттха ‘‘анан̃н̃апуббакатта̄’’ти имина̄ са̄вакехи, ‘‘таттха ча̄’’тиа̄дина̄ паччекабуддхехи ча бхагавато чатусаччадассанасса аса̄дха̄ран̣атам̣, ниратисайатан̃ча дассети. парасанта̄несу паса̄ритабха̄вена супа̄кат̣атта̄ти десана̄нубха̄вена венеййасанта̄несу чатусаччадассанасса виттха̄ритабха̄вена йа̄ва девамануссесу суппака̄ситатта̄. на̄тхасаддам̣ локе ¶ йа̄чанупата̄писсарийа̄сӣса̄су пат̣хантӣти таматтхам̣ дассетум̣ ‘‘на̄тхатӣти на̄тхо’’тиа̄ди вуттам̣. таттха йасма̄ бхагава̄ чатусаччадассанабха̄венева аттано хитасукха̄сӣса̄йа килесабйасанупата̄панасса, хитапат̣ипаттийа̄чанасса ча маттхакам̣ патто, тасма̄ там̣ тенева пака̄ситанти аттхуддха̄рам̣ ана̄маситва̄ падуддха̄равасена на̄тхасаддасса аттхам̣ дассенто ‘‘венеййа̄нам̣ хитасукхам̣ а̄сӣсатӣ’’тиа̄дима̄ха. ‘‘чатусаччадасо’’ти ва̄ имина̄ анан̃н̃аса̄дха̄ран̣о бхагавато н̃а̄н̣а̄нубха̄во пака̄ситоти ‘‘на̄тхо’’ти имина̄ анан̃н̃аса̄дха̄ран̣ам̣ карун̣а̄нубха̄вам̣ вибха̄ветум̣ ‘‘венеййа̄на’’нтиа̄ди вуттам̣. парамена читтиссарийена саманна̄гато бхагава̄ на̄тхоти вуччатӣти йоджана̄. татха̄ парамена читтиссарийена саманна̄гато саббасатте гун̣ехи ӣсатӣти йоджетаббам̣. читтиссарийена̄ти арийиддхиа̄дина̄ читте васӣбха̄вена. гун̣ехи ӣсатӣти парамуккам̣сагатехи аттано сӣла̄дигун̣ехи дхаммена иссарийам̣ ваттетӣти аттхо. евам̣бхӯто йасма̄ сабба̄бхибхӯ на̄ма хоти, тена вуттам̣ ‘‘абхибхаватӣ’’ти. татха̄ ча̄ха ‘‘садеваке, бхиккхаве, локе…пе… абхибхӯ анабхибхӯто, тасма̄ ‘татха̄гато’ти вуччатӣ’’ти (а. ни. 4.23; дӣ. ни. 1.188). дувидхена̄пи иссарийаттхам̣ на̄тхасаддам̣ дассети.
ат̣т̣ха̄расаппабхеда̄йа десана̄йа тхоманамева̄ти йоджана̄. сама̄наган̣анагун̣ехӣти сама̄наган̣анехи гун̣ехи каран̣абхӯтехи. йатха̄вуттена ниратисайена чатусаччадассанена̄ти саббан̃н̃утан̃н̃а̄н̣асса, дасабалесу васӣбха̄васса ча падат̣т̣ха̄набхӯтена. сачча̄бхисамбодхена хи абхинӣха̄ра̄нурӯпам̣ рӯпа̄рӯпадхаммесу чхаттим̣сакот̣исатасахассамукхаппаваттена са̄тисайам̣ сантатисамӯхакичча̄рамман̣агханаппабхедена маха̄ваджиран̃а̄н̣асан̇кха̄тена буддха̄вен̣икена саммасанена самбхӯтена бхагава̄ самма̄самбодхийам̣ патит̣т̣хитова ¶ кусала̄дибхедена, пхасса̄дибхедена ча дхамме вибхаджанто читтуппа̄дакан̣д̣а̄дивасена дхаммасан̇гахам̣ чатудха̄ десетум̣ саматтхо ахоси. татха̄ атӣтам̣се аппат̣ихатан̃а̄н̣ата̄дибуддхадхаммасаманна̄гато бхагава̄ атӣта̄дибхедато кхандха̄дике вибхаджитва̄ десетум̣ саматтхо ахоси. тена вуттам̣ ‘‘йатха̄вуттена…пе… вибхан̇га’’нти. ‘‘саббан̃н̃убха̄ситатта̄’’ти ватва̄ пуна ‘‘асаббан̃н̃уна̄ десетум̣ асаккун̣еййатам̣ дассенто’’ти етена дхаммасан̇ган̣ӣвибхан̇га̄нам̣ ¶ анвайато бйатирекато ча самма̄самбуддхаппаведитатан̃н̃ева вибха̄вети. самма̄самбуддхата̄дигун̣ети буддхаратанасса самма̄самбуддхата̄, дхаммасан̇гхаратана̄нам̣ сва̄ккха̄тата̄, суппат̣ипанната̄ти евама̄дигун̣е пака̄сети.
нану ча ‘‘чатусаччадасо’’тиа̄дина̄ бхагаватова гун̣а̄ вибха̄вита̄ти? саччам̣, тенева дхаммасан̇гха̄нампи гун̣а̄ вибха̄вита̄ хонти таппабхавасса анан̃н̃атха̄бха̄вато, тадападесена ва̄ дхаммо, тада̄дха̄ро ча сан̇гхо вуттова хотӣти вуттам̣ ‘‘буддха̄дӣнам̣…пе… вибха̄ветӣ’’ти.
атӣтам̣сети атӣтакот̣т̣ха̄се, пуббантети аттхо. аппат̣ихатанти наппат̣ихатам̣, н̃а̄н̣асса пат̣игха̄то на̄ма ан̃н̃а̄н̣ам̣, саббампи ва̄ килесаджа̄там̣. там̣ йасма̄ бхагавато саха ва̄сана̄йа пахӣнам̣, тасма̄сса атӣтам̣се саббаттхакамева н̃еййа̄варан̣аппаха̄нена н̃а̄н̣ам̣ аппат̣ихатанти вуччати. еса найо сесесупи. ким̣ панета̄ни па̄т̣ийеккам̣ висум̣ н̃а̄н̣а̄ни, уда̄ху атӣта̄дӣсу паваттанакан̃а̄н̣а̄ни ева? тӣсу ка̄лесу аппат̣ихатан̃а̄н̣а̄ни на̄ма па̄т̣ийеккам̣ бхагавато тӣн̣и н̃а̄н̣а̄нева̄ти ваданти. екам̣йева хутва̄ тӣсу ка̄лесу аппат̣ихатан̃а̄н̣ам̣ на̄ма саббан̃н̃утан̃н̃а̄н̣амева. саббам̣ ка̄йакамманти йам̣ кин̃чи бхагавата̄ каттаббам̣ ка̄йакаммам̣. н̃а̄н̣апуббан̇гаманти н̃а̄н̣апуреча̄рикам̣. н̃а̄н̣а̄нупариваттанти н̃а̄н̣асса анупариваттанакам̣, саббам̣ ка̄йапайогам̣ паваттенто бхагава̄ н̃а̄н̣ена париччхиндитва̄ н̃а̄н̣асахитамева паваттетӣти аттхо. сесапададвайепи есева найо. чхандасса̄ти каттукамйата̄йа, маха̄карун̣а̄сама̄йогато сатта̄нам̣ екантахитесита̄йа хитакирийа̄чхандасса̄ти аттхо. дхаммадесана̄йа̄ти дхаммакатха̄йа. апариккхайа̄паримеййапат̣ибха̄ната̄йа хи бхагавато каран̣асампаттийа̄ ча дхаммадесана̄ нирантарам̣ паваттийама̄на̄пи на када̄чипи париккхайам̣ гаччхати, ан̃н̃адаттху упарӯпари вад̣д̣хатева. вӣрийасса̄ти парахитапат̣ипаттийам̣ усса̄хасса. вимуттийа̄ти пхалавимуттийа̄. еттха ча сама̄дхиа̄дӣнам̣ аха̄ни там̣там̣пат̣ипаккхасса сава̄санапахӣнатта̄ анан̃н̃аса̄дха̄ран̣ата̄йа ведитабба̄. чханда̄дӣнам̣ пана маха̄карун̣а̄сама̄йогатопи. сесам̣ сувин̃н̃еййамева.
1. те ¶ ¶ ева дхаммети те ева кусала̄дике тикадукехи сан̇гахите дхамме. суттанте кхандха̄дивасена вутте кхандха̄дивасена вибхаджитунти йоджана̄. нану суттанте пат̣исамбхида̄васена те на вутта̄ти? йадипи сарӯпато на вутта̄, ‘‘джара̄маран̣е н̃а̄н̣ам̣, джара̄маран̣асамудайе н̃а̄н̣а’’нтиа̄дина̄ (сам̣. ни. 2.33) пана хетухетупхала̄дӣсу н̃а̄н̣авибха̄гасса вуттатта̄ аттхато вутта̄ ева хонти, пат̣исамбхида̄магге (пат̣и. ма. 2.30) ва̄ пат̣исамбхида̄нам̣ а̄гататта̄ суттанте пат̣исамбхида̄васенапи те дхамма̄ вутта̄ ева. таттха̄ти тасмим̣ суттанте. сан̇кхепена̄ти сама̄сена. уддесаниддесаматтенева хи суттанте кхандха̄дайо десита̄, на пат̣иниддеса̄дина̄ти сан̇кхепена те таттха вутта̄ти вутта̄. таттха̄ти ва̄ дхаммасан̇гахе. таттха̄пи хи ‘‘тасмим̣ кхо пана самайе чатта̄ро кхандха̄ хонтӣ’’тиа̄дина̄ (дха. са. 58) кхандха̄дайо сан̇кхепена вутта̄ти. вибхаджӣйанти еттха, етена ва̄ кхандха̄дайоти вибхан̇го, те ева пакирӣйанти пат̣т̣хапӣйанти еттха, етена ва̄ти пакаран̣ам̣, вибхан̇го ча со пакаран̣ан̃ча̄ти вибхан̇гаппакаран̣ам̣. а̄дисаддаттхаджотакена̄ти ‘‘ити ва̄, ити еварӯпа̄ наччагӣтава̄дитависӯкадассана̄ пат̣ивирато’’тиа̄дӣсу (дӣ. ни. 1.13) вийа а̄дисаддасса аттхадӣпакена. пака̄раттхаджотакена̄ти ‘‘ити кхо, бхиккхаве, саппат̣ибхайо ба̄ло, аппат̣ибхайо пан̣д̣ито’’тиа̄дӣсу (а. ни. 3.1) вийа пака̄раттхавибха̄вакена. ‘‘екадесена самуда̄йам̣ нидассетӣ’’ти етена ‘‘рӯпаккхандхо…пе… вин̃н̃а̄н̣аккхандхо’’ти еттха итисаддасса нидассанаттхатам̣ дассети. нидассанаттхопи хи ити-саддо дит̣т̣хо йатха̄ ‘‘аттхӣти кхо, качча̄на, айамеко анто’’тиа̄дӣсу (сам̣. ни. 2.15; 3.90). парисама̄панаттхо ва̄ ‘‘тасма̄тиха ме, бхиккхаве, дхаммада̄йа̄да̄ бхаватха, но а̄мисада̄йа̄да̄. аттхи ме тумхесу анукампа̄ ‘кинти ме са̄вака̄ дхаммада̄йа̄да̄ бхавеййум̣, но а̄мисада̄йа̄да̄’ти’’ (ма. ни. 1.29) евама̄дӣсу вийа. парисама̄панан̃хетам̣ суттантабха̄джанӣйасса екадесадассанена йадидам̣ ‘‘пан̃чаккхандха̄ рӯпаккхандхо…пе… вин̃н̃а̄н̣аккхандхо’’ти та̄ва тадаттхасса сан̇гахитатта̄. таттха̄ти вибхан̇гаппакаран̣е. ‘‘нибба̄наваджджа̄на’’нти еттха йади нибба̄наваджджа̄нам̣…пе… аппакатарападатта̄ кхандха̄нам̣ кхандхавибхан̇го а̄димхи вутто, нану саха нибба̄нена саббадхаммасан̇га̄хакатта̄, саббадхаммасан̇га̄хакехи ча а̄йатана̄дӣхи кхандхехи ча аппакатарападатта̄ саччавибхан̇го а̄димхи ваттабботи ¶ ? на, таттха̄пи дуккхасаччавибхан̇ге екадесена кхандха̄нам̣ ева вибхаджитаббато. йатха̄ха ‘‘таттха катамам̣ дуккхам̣ арийасаччам̣? джа̄типи дуккха̄…пе… сам̣кхиттена пан̃чупа̄да̄наккхандха̄ дуккха̄’’ти (вибха. 190; дӣ. ни. 2.387; ма. ни. 1.120; 3.373). идха пана анавасесатова кхандха̄ ¶ вибхаджӣйантӣти нибба̄наваджджа̄нам̣…пе… аппакатарападатта̄ кхандха̄нам̣ кхандхавибхан̇го а̄димхи вутто.
апича рӯпасаммӯл̣ха̄ арӯпасаммӯл̣ха̄ убхайасаммӯл̣ха̄ти тивидха̄ бодханеййапуггала̄, татха̄ сам̣кхиттаручино виттха̄раручино на̄тисан̇кхепавиттха̄раручино, тиккхиндрийа̄ мудиндрийа̄ маджджхиминдрийа̄ти ча. тесу арӯпасаммӯл̣ха̄нам̣ упака̄ра̄йа кхандхадесана̄, рӯпасаммӯл̣ха̄нам̣ а̄йатанадесана̄, убхайасаммӯл̣ха̄нам̣ дха̄тудесана̄. татха̄ сам̣кхиттаручӣнам̣ кхандхадесана̄, на̄тисан̇кхепавиттха̄раручӣнам̣ а̄йатанадесана̄, виттха̄раручӣнам̣ дха̄тудесана̄. тиккхиндрийа̄нам̣ кхандхадесана̄, маджджхиминдрийа̄нам̣ а̄йатанадесана̄, мудиндрийа̄нам̣ дха̄тудесана̄ти имина̄ пайоджанена ануккамена ча кхандха̄йатанадха̄тувибхан̇га̄нам̣ десана̄ккамова ведитаббо. там̣ панетам̣ кхандха̄диттайам̣ паваттиниваттитадубхайахетумукхенева н̃а̄йама̄нам̣ йатха̄бхӯта̄вабодха̄йа хоти, на̄н̃н̃атха̄ти дассанаттхам̣ саччавибхан̇гадесана̄ паватта̄. со ча йатха̄бхӯта̄вабодхо висесато индрийасанниссайена̄ти индрийавибхан̇гадесана̄. индрийа̄нан̃ча индат̣т̣хо там̣там̣паччайадхаммабхӯта̄нам̣ йатха̄сакам̣ паччайуппаннесу паччайабха̄вависесенева̄ти паччайапаччайуппаннавибха̄гасандассанӣ паччайа̄ка̄равибхан̇гадесана̄. паччайа̄ка̄расса кхандха̄дӣнан̃ча авипарӣтасабха̄ва̄вабодхо сатипат̣т̣ха̄на̄дӣсу самма̄манасика̄рена̄ти сатипат̣т̣ха̄насаммаппадха̄наиддхипа̄дабоджджхан̇гамагган̇гавибхан̇гадесана̄. сва̄йам̣ сатипат̣т̣ха̄на̄дӣсу самма̄манасика̄ро има̄йа пат̣ипаттийа̄ хотӣти джха̄нааппаман̃н̃а̄вибхан̇гадесана̄, са̄ самма̄пат̣ипатти еттаке сӣле патит̣т̣хитасса самбхаватӣти сиккха̄падавибхан̇гадесана̄, йатха̄вутта̄йа ча самма̄пат̣ипаттийа̄ име а̄нисам̣са̄ти пат̣исамбхида̄н̃а̄н̣авибхан̇гадесана̄, те чиме н̃а̄н̣ависеса̄ имесу килесесу пахӣйантесу ча самбхаванти, на̄н̃н̃атха̄ти килесавибхан̇гадесана̄, евам̣ ¶ виттха̄рато десите кхандха̄дике сан̇кхепатопи джа̄нантасса аттхасиддхи хоти ева̄ти дассанаттхам̣ парийоса̄не дхаммахадайавибхан̇гадесана̄ паватта̄ти еваметесам̣ ат̣т̣ха̄расаннам̣ маха̄вибхан̇га̄нам̣ десана̄ккамака̄ран̣ам̣ ведитаббам̣.
рӯпа̄дӣнанти рӯпаведана̄сан̃н̃а̄сан̇кха̄равин̃н̃а̄н̣а̄нам̣. ведайита̄дисабха̄ватта̄бха̄ва̄ти йатха̄ккамам̣ анубхаванасан̃джа̄нана̄бхисан̇кхаран̣а̄дисабха̄ватта̄бха̄ва̄. на хи рӯпам̣ ведайита̄дисабха̄вам̣, ведана̄ди ва̄ руппана̄дисабха̄вам̣. йато рӯпа̄дӣнам̣ ведана̄самавародханена ‘‘чатта̄ро кхандха̄’’тиа̄дина̄ сан̇кхипитва̄ кхандха̄ 06 десетабба̄ сийум̣. руппана̄дито ан̃н̃асса̄бха̄ва̄ти руппана̄нубхавана̄дисабха̄вато ан̃н̃асса атӣта̄дике гахетва̄ ра̄сивасена ваттаббасса сам̣кхиттасса сабха̄васса абха̄ва̄. на хи четасика̄дибха̄во ведана̄дӣнам̣ сабха̄во. хет̣т̣ха̄ ган̣анесӯти пан̃чато хет̣т̣ха̄ ган̣анесу. анит̣т̣ха̄нанти апарийоса̄нам̣. рӯпа̄дӣсу хи катипайе, екампи ва̄ аггахетва̄ вуччама̄на̄ кхандхавасена десана̄ анавасесасан̇кхатадхаммасан̇га̄хинӣ на самбхавати. кхандхасса̄ти ра̄сат̣т̣хасса кхандхасса. тенева̄ха ‘‘на хӣ’’тиа̄ди. савибха̄гадхаммехӣти саппабхедадхаммехи.
‘‘саддаттхасахитам̣ кхандхасаддасса висайам̣ дассетӣ’’ти етена ра̄сисаддасса вийа ра̄сат̣т̣хе кхандхасаддасса ва̄чакабха̄вена паваттим̣ дассети парийа̄йантарабха̄вато. гун̣а̄дӣсу пана кевалам̣ таббисайапайогабха̄венева паватти, на ва̄чакабха̄вена̄ти а̄ха ‘‘гун̣е…пе… на саддаттха’’нти. кхандхасаддоти сӣла̄дисадде саннидха̄пито кхандхасаддо. тенева̄ха ‘‘сӣла̄дигун̣ависит̣т̣хам̣ ра̄сат̣т̣хам̣ дӣпетӣ’’ти. кечӣти дхаммасириттхерам̣ сандха̄йа вадати. еттха̄ти ‘‘сӣлаккхандхо сама̄дхиккхандхо’’ти (дӣ. ни. 3.355) еттха. на кевалан̃ча со ева, ат̣т̣хакатха̄чарийехипи еттха гун̣аттхата̄ иччхита̄ ева. татха̄ хи ат̣т̣хаса̄линийам̣ ‘‘сӣлаккхандхо сама̄дхиккхандхотиа̄дӣсу гун̣ат̣т̣хена̄’’ти (дха. са. ат̣т̣ха. 5) вуттам̣. нану ча кевалопи кхандхасаддо ‘‘тин̣н̣ам̣ кхо, ма̄н̣ава, кхандха̄нам̣ ван̣н̣ава̄дӣ, на кхо, а̄вусо виса̄кха, тӣхи кхандхехи арийо ат̣т̣хан̇гико магго сан̇гахито’’ти (ма. ни. 1.462) ча а̄дӣсу сӣла̄дива̄чако дит̣т̣хоти? на, таттха̄пи адхика̄ра̄диваччхедакавасеневасса сӣла̄дӣсу паваттидассанато. на кхандхасаддо пан̃н̃аттисаддасса аттхе ваттатӣти нируттивоха̄ра̄дисадда̄ ¶ вийа пан̃н̃аттипарийа̄йо на хотӣти аттхо. да̄руккхандхоти пан̃н̃атти хотӣти тасса кхандхасаддасса пан̃н̃аттивисесаппаваттитам̣ дассети. вин̃н̃а̄н̣аккхандхоти кхандхасаддоти ‘‘вин̃н̃а̄н̣ам̣ вин̃н̃а̄н̣аккхандхо’’ти (йама. 1.кхандхайамака.32) еттха вутто кхандхасаддо. самуда̄йе нирул̣хоти атӣта̄дибхедабхиннасса пан̃н̃а̄йа абхисам̣йӯханена ра̄сикате вин̃н̃а̄н̣асамӯхе нирул̣хо. та̄йа ева рул̣хийа̄ паваттатӣти та̄йа самуда̄йе нирул̣хата̄йа тадавайаве екасмимпи вин̃н̃а̄н̣е паваттатӣти. еттха ча н̃а̄н̣асампайутте нирул̣хо косалласамбхӯтат̣т̣хена кусалабха̄во вийа н̃а̄н̣авиппайутте вин̃н̃а̄н̣асамуда̄йе нирул̣хо тадекадесепи рул̣хийа̄ паваттатӣти ведитаббам̣. атха ва̄ кин̃чи нимиттам̣ гахетва̄ сатипи ан̃н̃асмим̣ таннимиттайутте кисмин̃чидева висайе саммутийа̄ чирака̄лата̄васена нимиттавирахепи паватти рул̣хи ¶ на̄ма, йатха̄ махийам̣ сетӣти махим̣со, гаччхантӣти га̄воти, евам̣ кхандхасаддасса̄пи рул̣хибха̄во ведитаббо.
ра̄сито гун̣атоти саббаттха бхумматтхе ва̄ ниссаккавачанам̣ дат̣т̣хаббам̣. нийаметва̄ти ваваттхапетва̄. пин̣д̣ат̣т̣хоти сан̇гха̄таттхо. тасма̄ти йасма̄ пан̃чева кхандха̄ вутта̄, кот̣т̣ха̄сат̣т̣хе ча кхандхат̣т̣хе нибба̄насса васена чхат̣т̣хена̄пи кхандхена бхавитаббам̣, тасма̄ кхандхат̣т̣хо на̄ма ра̄сат̣т̣хоти йуттам̣. ‘‘йесам̣ ва̄ атӣта̄дивасена бхедо аттхӣ’’тиа̄дина̄ атӣта̄дивибха̄габхиннесу руппана̄дисабха̄вадхаммесу висум̣ висум̣ кот̣т̣ха̄сабха̄вена гайхама̄несу таббибха̄гарахитасса екасса нибба̄насса ра̄сат̣т̣хата̄ вийа кот̣т̣ха̄сат̣т̣хата̄пи на самбхаватӣти дассети. етена пан̃н̃аттийа̄пи кхандхесу аггахан̣е ка̄ран̣ам̣ вуттанти ведитаббам̣.
касма̄ панеттха пхасса̄дике вийа сан̇кха̄раккхандхе анавародхетва̄ ведана̄сан̃н̃а̄ висум̣ кхандхабха̄вена гахита̄ти? вива̄дамӯлата̄дивисесадассанаттхам̣. гахат̣т̣ха̄нан̃хи вива̄дака̄ран̣ам̣ ка̄маджджхоса̄нам̣. вуттан̃четам̣ ‘‘пуна чапарам̣, бхиккхаве, ка̄махету ка̄манида̄нам̣ ка̄ма̄дхикаран̣ам̣ ка̄ма̄намева хету ма̄та̄пи путтена вивадати, путтопи ма̄тара̄ вивадатӣ’’тиа̄ди (ма. ни. 1.168, 178). паббаджита̄нам̣ дит̣т̣ха̄бхинивесо. вуттампи четам̣ ‘‘йе дит̣т̣химуггайха вива̄дайанти, ‘идамева ¶ сачча’нти (су. ни. 838; маха̄ни. 67) ча ва̄дайантӣ’’тиа̄ди. тесу ка̄маджджхоса̄нам̣ веданасса̄дена хоти, дит̣т̣ха̄бхинивесо сан̃н̃а̄випалла̄сена. сан̃н̃а̄випалла̄сена хи читтавипалла̄со, читтавипалла̄сена дит̣т̣хима̄натан̣ха̄папан̃ча̄нам̣ випалла̄соти. татха̄ ведана̄нугиддхо випаллаттхасан̃н̃о ча сам̣сарати. ведана̄нугиддхасса хи ведана̄паччайа̄ тан̣ха̄ сиддха̄ хоти, тато ча тан̣ха̄паччайа̄ упа̄да̄нанти а̄ват̣т̣ати бхавачаккам̣. випаллаттхасан̃н̃исса ча ‘‘сан̃н̃а̄нида̄на̄ хи папан̃часан̇кха̄’’ти (су. ни. 880) вачанато дит̣т̣хима̄натан̣ха̄папан̃ча̄нам̣ анупаччхедато сам̣са̄расса анупаччхедова. ити вива̄дака̄ран̣а̄нам̣ ка̄маджджхоса̄надит̣т̣ха̄бхинивеса̄нам̣ ка̄ран̣абха̄во сам̣са̄рахетубха̄воти имасса вива̄дамӯлата̄дивисесасса дассанаттхам̣ сан̇кха̄раккхандхе анавародхетва̄ ведана̄сан̃н̃а̄ висум̣ кхандхабха̄вена гахита̄ти ведитаббам̣.
ока̄сесӯти ¶ вибхаджанакирийа̄йа паваттит̣т̣ха̄набха̄вато атӣта̄дайо ока̄са̄ти вутта̄. итисаддена̄ти ‘‘упа̄да̄йарӯпа’’нти евам̣ ат̣т̣хакатха̄йам̣ вуттаитисаддена. нидассанаттхена̄ти уда̄харан̣аттхена. сабботи сакало ека̄дасасу ока̄сесу вибхатто вибхаджананайо. идан̃ча вибхаджананти ‘‘чатта̄ро ча маха̄бхӯта̄…пе… упа̄да̄йарӯпа’’нти евам̣ вибхаттам̣ идан̃ча вибхаджанам̣. ол̣а̄рика̄дӣсӯти ол̣а̄рикасукхумахӣнапан̣ӣтадӯрасантикесу. чаккха̄йатанантиа̄дивибхаджанан̃ча̄ти ‘‘чаккха̄йатанам̣…пе… пхот̣т̣хабба̄йатанам̣ иттхиндрийам̣…пе… кабал̣ӣка̄ро а̄ха̄ро рӯпа̄ садда̄ гандха̄ раса̄ пхот̣т̣хабба̄ти евам̣ паваттам̣ вибхаджанан̃ча. йатха̄самбхаванти йатха̄рахам̣. ека̄дасасу ока̄сесу йам̣ йаттха вибхаджанам̣ йуттам̣, там̣ таттха йоджетаббам̣. евам̣ ведана̄ккхандха̄дӣсупӣти йатха̄ рӯпаккхандхе йатха̄самбхавам̣ ека̄дасасу ока̄сесу вибхаджанам̣ йоджетаббанти вуттам̣, евам̣ ведана̄ккхандха̄дӣсупи йатха̄самбхавам̣ ека̄дасасу ока̄сесу вибхаджанам̣ йоджетаббанти аттхо.
таттха ведана̄ккхандхо та̄ва пуриме ока̄сапан̃чаке сукха̄диведана̄ттикавасена вибхатто, итарасмим̣ кусалаттикаведана̄ттикасама̄паннадукаса̄савадукавасена. сан̃н̃а̄ккхандхо пана пуриме ока̄сапан̃чаке чхапхассадва̄равасена, итарасмим̣ ол̣а̄рикадуке пат̣игхасампхассадукавасена чева йатха̄вуттакусалаттика̄дивасена ¶ ча вибхатто. сесесу кусалаттика̄дивасенева. татха̄ сан̇кха̄раккхандхо. пат̣игхасампхассадуко панеттха наттхева. четана̄йа ева четтха ниддесо сан̇кха̄раккхандхадхамма̄нам̣ четана̄ппадха̄набха̄вадассанаттхам̣. татха̄ хи са̄ ‘‘сан̇кха̄раккхандхо’’ти вутта̄. таттха̄ти тасмим̣ вин̃н̃а̄н̣аккхандхасса вибхаджане пат̣иниддесе. там̣ пана двайанти манодха̄тумановин̃н̃а̄н̣адха̄тудвайам̣. йан̃хи саттавин̃н̃а̄н̣адха̄тудесана̄йам̣ ‘‘манодха̄ту, мановин̃н̃а̄н̣адха̄тӯ’’ти двайам̣ деситам̣, там̣ чхавин̃н̃а̄н̣ака̄йадесана̄йам̣ ‘‘мановин̃н̃а̄н̣а’’нтвева вуччатӣти.
па̄л̣инайена̄ти кхандхавибхан̇гапа̄л̣инайена. ан̃н̃ена пака̄рена̄ти дхаммасан̇гахе, тадат̣т̣хакатха̄йан̃ча а̄гатена пака̄рантарена.
1. рӯпаккхандханиддесаван̣н̣ана̄
2. ‘‘кин̃чӣ’’ти падам̣ ‘‘екачча’’нти имина̄ сама̄наттханти а̄ха ‘‘кин̃чӣти пака̄рантарабхедам̣ а̄маситва̄ анийаманидассана’’нти. убхайена̄ти пака̄рабхедам̣ ана̄маситва̄ а̄маситва̄ ¶ ча анийамадассанавасена паваттена ‘‘йам̣ кин̃чӣ’’ти пададвайена. адхиппетаттханти рӯпам̣. атичча̄ти атиккамитва̄. паваттитоти паваттанато. нийаманаттханти ниваттанаттхам̣.
‘‘кин̃ча̄’’ти еттха ким̣-саддо пуччха̄йам̣ хетуаттхадӣпако, каран̣е четам̣ паччаттавачанам̣, ча-саддо вачана̄лан̇ка̄роти а̄ха ‘‘кена ка̄ран̣ена вадетха̄’’ти. дутийавикаппе пана вуттанайенева ка̄ран̣аттхе паваттам̣ ким̣-саддам̣ ‘‘вадетха̄’’ти кирийа̄падасамбандханена упайогавасена парин̣а̄метва̄ вадати ‘‘там̣ ка̄ран̣ам̣ вадетха̄’’ти.
пуримасанта̄насса бхеданти пуримасанта̄насса вина̄сам̣, вина̄са̄падесена четтха санта̄не висадисуппа̄дамева дассети. тенева̄ха ‘‘висадисасанта̄нуппаттидассанато’’ти. нану ча арӯпадхамма̄нампи виродхипаччайасамава̄йе висадисуппатти аттхӣти? саччам̣ аттхи, са̄ пана на па̄кат̣атара̄, па̄кат̣атара̄ ча идха̄дхиппета̄. тенева̄ха ‘‘сӣта̄дисаннипа̄те’’ти. татха̄ ча̄ха бхагава̄ ‘‘сӣтенапи руппати, ун̣хенапи руппатӣ’’тиа̄ди (сам̣. ни. 3.79). ида̄ни бхеда-саддо уджукамева вика̄ра̄паттим̣ вадатӣти дассенто ‘‘бхедо ча̄’’тиа̄дима̄ха ¶ . висадисарӯпуппаттийева, на уппаннасса ан̃н̃атха̄бха̄воти адхиппа̄йо. тена ка̄пилийам̣ парин̣а̄мава̄дам̣ пат̣иккхипати. йади пуримасанта̄нато бхедо висадисуппатти руппанам̣, евам̣ санте лаккхан̣асса атиппасан̇го сийа̄ти чоданам̣ манаси катва̄ а̄ха ‘‘арӯпаккхандха̄на’’нтиа̄ди. еттха сӣта̄дӣхӣти а̄ди-саддена йатха̄ ун̣хаджигхаччха̄дайо сан̇гайханти, евам̣ а̄ха̄ра̄дӣнампи сан̇гахо дат̣т̣хаббо. йена̄ти йена сӣта̄дӣхи сама̄гамена. таттха̄ти тесу рӯпадхаммесу. а̄ха̄ра̄дикасса ва̄ т̣хитиппаттасса̄ти самбандхо. йатха̄ рӯпадхамма̄нам̣ т̣хитиккхан̣е сӣта̄дӣхи сама̄гамо хоти, евам̣ арӯпаккхандха̄нам̣ ан̃н̃ехи сама̄гамо наттхи атилахупариваттито, тасма̄ арӯпадхамма̄ рӯпадхамма̄нам̣ вийа па̄кат̣асса вика̄расса абха̄вато ‘‘руппантӣ’’ти, ‘‘руппаналаккхан̣а̄’’ти ча на вуччантӣти самбандхо. ‘‘руппатӣ’’ти падасса каттукаммаса̄дхана̄нам̣ васена аттхам̣ дассетум̣ ат̣т̣хакатха̄йам̣ ‘‘куппати гхат̣т̣ӣйати пӣл̣ӣйати бхиджджатӣ’’ти вуттанти тадаттхам̣ виваранто ‘‘куппатӣти етена̄’’тиа̄дима̄ха. копа̄дикирийа̄ти копасан̇гхат̣т̣анапӣл̣анакирийа̄. копа-саддо четтха кхобхапарийа̄йо ведитаббо. каттубхӯто каммабхӯто ча аттхоти каттукаммаса̄дхана̄нам̣ васена вуччама̄но бхӯтупа̄да̄йарӯпасан̇кха̄то аттхо. каммакаттуттхена бхиджджати-саддена̄ти йада̄ каммакаттуттхо руппати-саддо, тада̄ бхиджджати-саддопи тадаттхо ева ведитабботи аттхо. таттха йада̄ камматтхе ‘‘руппатӣ’’ти падам̣, тада̄ ‘‘сӣтена̄’’тиа̄дӣсу каттуаттхе ¶ каран̣авачанам̣. йада̄ пана ‘‘руппатӣ’’ти падам̣ каттуаттхе каммакаттуаттхе ва̄, тада̄ хетумхи каран̣авачанам̣ ведитаббам̣. ‘‘йам̣ пана руппатӣ’’тиа̄дина̄ ‘‘куппатӣ’’тиа̄дӣнам̣ каттукамматтха̄нампи аттхавачана̄нам̣ вачане ка̄ран̣ам̣ дассети. йадипи аттха-саддо ‘‘пӣл̣анат̣т̣хо’’тиа̄дӣсу (пат̣и. ма. 1.17; 2.8) сабха̄вапарийа̄йопи хоти, ‘‘кенат̣т̣хена̄’’ти панеттха абхидхеййапарийа̄йо адхиппетоти а̄ха ‘‘кенат̣т̣хена̄ти пуччха̄сабха̄гавасена руппанат̣т̣хена̄’’ти, руппанасадда̄бхидхеййабха̄вена̄ти аттхо. тенева̄ха ‘‘на кевалам̣ саддаттхойева руппана’’нти. тасса аттхасса̄ти тасса бхӯтупа̄да̄йаппабхедасса сабха̄вадхаммасса. руппаналаккхан̣ан̃ча на̄метам̣ аниччата̄ди вийа каккхал̣атта̄дито ан̃н̃анти на гахетаббам̣. пан̃н̃аттивисесо хи танти, каккхал̣атта̄дӣнам̣йева пана арӯпадхаммавидхуро сабха̄вависесоти ведитаббам̣.
муччха̄паттийа̄ти ¶ муччха̄йа мохасса а̄паджджанена. каппасан̣т̣ха̄нам̣ удаканти каппасан̣т̣ха̄пакамаха̄мегхавут̣т̣хам̣ удакам̣. татха̄ти таппака̄рата̄йа кха̄рабха̄ве сати удакена каппавут̣т̣ха̄нака̄ле вийа патхавӣ вилӣйеййа. локантарийасатта̄нам̣ пана па̄пакаммабалена акха̄репи кха̄ре вийа сарӣрасса вилӣйана̄ ведитабба̄. тенева̄ти сауссаданиссайанирайасса вуттатта̄ ева. на хи авӣчимхи пан̃чавидхабандхана̄дикаммака̄ран̣ам̣ каронти.
3. пакаран̣аппаттам̣ рӯпам̣ паккхипитва̄ ма̄тика̄ т̣хапита̄ти а̄нетва̄ самбандхо. маха̄бхӯту…пе… а̄паджджати таппака̄рабха̄вена атӣтам̣се ган̣анам̣ гатанти вуттатта̄ти адхиппа̄йо. ‘‘на хӣ’’тиа̄дина̄ дхаммантараниваттанаттхата̄ пака̄рантараниваттанаттхата̄ ча бхӯтупа̄да̄йагахан̣асса наттхӣти дассети. там̣дассанети ган̣анантарадассане. там̣сабха̄ватта̄ти бхӯтупа̄да̄йасабха̄ватта̄. ‘‘на ча̄’’тиа̄дина̄ бхӯтупа̄да̄йасабха̄во атӣтам̣саган̣итата̄йа там̣сабха̄вассапи ан̃н̃атха̄ ган̣итатта̄, атам̣сабха̄васса ча татха̄ ган̣итатта̄ ака̄ран̣анти дассети. ‘‘аджджхатта…пе… лаббхатӣ’’ти етена дутийанайе на кевалам̣ йатха̄вуттова досо, атха кхо абйа̄питопи досоти дассети. тадетам̣ пана ака̄ран̣ам̣ ка̄ран̣абха̄вассева анадхиппетатта̄. на хеттха бхӯтупа̄да̄йарӯпабха̄во атӣтам̣се ган̣анасса ка̄ран̣анти адхиппетам̣, йато йатха̄вуттадоса̄патти сийа̄.
‘‘кинтӣ’’ти еттха ‘‘ки’’нти пуббе йам̣ ‘‘рӯпа’’нти са̄ман̃н̃ато гахитам̣, тасса сарӯпапуччха̄. ити-саддо нидассанаттхо, на ка̄ран̣аттхо. тенасса йам̣ рӯпам̣ атӣтам̣ нируддхам̣…пе… атӣтам̣сена ¶ сан̇гахитам̣ атӣтакот̣т̣ха̄се ган̣анам̣ гатам̣, там̣ кинти че? ‘‘чатта̄ро ча…пе… рӯпа’’нти бхӯтупа̄да̄йавибха̄гадассанамукхена висесам̣ нидассети. йаттака̄ хи идха висеса̄ ниддит̣т̣ха̄ чаккха̄йатана̄дайо, тесамидам̣ нидассананти. на четтха пуриманайато ависесо. таттха хи рӯпасса бхӯтупа̄да̄йата̄маттасабха̄вадассаната̄ вутта̄. тена̄ха ат̣т̣хакатха̄йам̣ ‘‘атӣтарӯпампи бхӯта̄ни чева̄’’тиа̄ди. идха пана бхӯтупа̄да̄йена нидассанабхӯтена рӯпасса саббависесавибха̄ваната̄ дассита̄. еван̃ча катва̄ абйа̄питадосопи четтха анока̄сова, йам̣ рӯпам̣ аджджхаттам̣…пе… упа̄диннам̣, кинти? чатта̄ро ча…пе… рӯпанти тадан̃н̃ависесанидассанасса адхиппетатта̄. татха̄ ча̄ха ‘‘евам̣ саббаттха аттхо ведитаббо’’ти.
парийа̄йадесанатта̄ти ¶ сабха̄вато парийа̄йанам̣ париваттанам̣ парийа̄йо, уджукам̣ аппаваттӣти аттхо. парийа̄йена, парийа̄йабхӯта̄ ва̄ десана̄ еттха̄ти парийа̄йадесанам̣, суттантам̣. суттантан̃хи венеййаджджха̄сайавасена десетаббадхамме лесато лаббхама̄набха̄вакатханам̣, на уджуниппадесабха̄вакатхананти парийа̄йадесанам̣ на̄ма. тенева там̣ ‘‘йатха̄нуломаса̄сана’’нти вуччати. абхидхаммо пана десетаббадхамме уджуниппадесакатхананти ниппарийа̄йадесанам̣ на̄ма, йато ‘‘йатха̄дхаммаса̄сана’’нти вуччати. ниччхайена десоти ваваттха̄нато катханам̣. татха̄ бхаддекараттасутта̄дӣсу (ма. ни. 3.272 а̄дайо) вийа атӣта̄дибха̄во атӣта̄на̄гатапаччуппаннабха̄во аддха̄васена идха̄пи кхандхавибхан̇ге суттантабха̄джанӣйатта̄ ниддиситаббо сийа̄ти йоджана̄.
саннипатитанти сама̄гатам̣. санта̄навасена̄ти пубба̄паравасена. пуббена̄парасса самаппама̄н̣ата̄йа анӯнам̣ анадхикам̣, тато ева ека̄ка̄рам̣. паваттика̄лавасена ва̄ анӯнам̣ анадхикам̣, сама̄насабха̄вата̄йа ека̄ка̄рам̣. тена висабха̄гаутуна̄ анантаритатам̣ дассети. евам̣ а̄ха̄репӣти еттха висабха̄га̄ха̄рена анантарито анекава̄рам̣ анекадивасампи бхутто сабха̄гека̄ха̄рам̣ на̄ма. ‘‘тато пуббе висабха̄гаутуа̄ха̄расамут̣т̣ха̄нам̣ атӣтам̣, паччха̄ ана̄гата’’нти хи вуттанти. ‘‘ека̄ха̄расамут̣т̣ха̄на’’нти пана вуттатта̄ екассева а̄ха̄расса йоджана̄ йуттарӯпа̄ти апаре. пан̃чадва̄равасена̄ти еттха пан̃чадва̄ра̄ваджджанато пат̣т̣ха̄йа йа̄ва тада̄рамман̣ам̣, йа̄ва джаванам̣, йа̄ва ва̄ вот̣т̣хаббанам̣, та̄ва паватта̄ читтасантати екавӣтхи. екаджаванасамут̣т̣ха̄нанти екаджаванава̄расамут̣т̣ха̄нам̣. еттха ча самайам̣ ана̄маситва̄ва сантативасена, сантатин̃ча ана̄маситва̄ва самайавасена атӣта̄дивибха̄го гахетаббо.
тесанти ¶ хетупаччайа̄нам̣. кала̄пасса̄ти рӯпакала̄пасса. камма̄нантара̄дӣти камма̄ди, анантара̄дӣти паччекам̣ а̄ди-саддо йоджетаббо. таттха пат̣хамена а̄дисаддена упаниссайапаччайасса а̄ха̄ра̄дино ча дутийена саманантара̄нантарӯпаниссайа̄дино сан̇гахо ведитаббо. читтуппа̄дасса четтха камма̄нантара̄дипаччайавасена, итарасса камма̄дивасенева джанакабха̄ве йоджана̄ дат̣т̣хабба̄. татха̄ читтуппа̄дасса пуреджа̄тавасена, итарасса паччха̄джа̄тавасена, убхайесампи сахаджа̄тавасена упаттхамбханам̣ ведитаббам̣ ¶ . тенева̄ха ‘‘йатха̄самбхавам̣ йоджетабба’’нти. уппа̄даккхан̣ети хетукиччаккхан̣е. хетукиччам̣ на̄ма тасса тасса уппа̄детаббасса уппаттикаран̣ам̣, тан̃ча тасмим̣ кхан̣е уппаннапхалатта̄ тато парам̣ каттабба̄бха̄вато нит̣т̣хитан̃ча̄ти дат̣т̣хаббам̣. итарам̣ пана тӣсупи кхан̣есу паччайакиччам̣ дат̣т̣хаббанти йоджана̄.
6. анит̣т̣хана̄маниваттанасса̄ти анит̣т̣хана̄маниваттийа̄ ака̄ран̣абха̄вадассанена ит̣т̣хана̄мала̄бха̄панасса ака̄ран̣абха̄вам̣ дассети.
девамануссасампаттибхавети сампаттийутте сампанне девамануссабхаве. самиддхасобханата̄ти абхивуддхасобханата̄. тато ева̄ти сампаттивирахато ева, асампаннатта̄ ева̄ти аттхо. тесам̣йева хаттхиа̄дӣнам̣ сукхасса хетубха̄вам̣ на гаччханти са̄ран̣а̄дивасена дуккхапаччайатта̄. тесанти хаттхирӯпа̄дӣнам̣. ‘‘тасса тассева̄’’тиа̄дина̄ йатха̄вуттаматтхам̣ виварати. акусалена аттана̄ катена ниббаттам̣ дуккхасса паччайо хотӣти йоджана̄. тасма̄ти йасма̄ каммам̣ йасмим̣ санта̄не ниббаттам̣, таттхева сукхадуккха̄нам̣ паччайо хоти, на ан̃н̃аттха, тасма̄. ат̣т̣хакатха̄йам̣ пана̄ти екаччаматадассанам̣. таттха ‘‘анит̣т̣хам̣ на̄ма наттхӣ’’ти йасма̄ пат̣иседхадвайена кусалакаммаджасса ит̣т̣хабха̄во нийато, тасма̄ ‘‘кусалакаммаджамева ит̣т̣ха’’нти евам̣ анийаметва̄ ‘‘кусалакаммаджам̣ ит̣т̣хамева̄’’ти еваметтха нийамо гахетабботи дассенто ‘‘акусалакаммаджампӣ’’тиа̄дима̄ха. кинти акусалакаммаджам̣ собханам̣, йам̣ паресам̣ ит̣т̣хам̣ на̄ма сийа̄? йади дуггатийам̣ кесан̃чи тираччха̄на̄нам̣ сан̣т̣ха̄на̄дисампатти сугатийам̣ сатта̄нам̣ акусаланиссандена вирӯпарӯпата̄ вийа кусаланиссандена, катхам̣ тасса̄ акусалакаммаджата̄. атха пана йам̣ кесан̃чи амана̄пампи сама̄нам̣ рӯпам̣ мана̄пам̣ хутва̄ упат̣т̣ха̄ти, там̣ сандха̄йа вуттам̣, евампи йатха̄ кесан̃чи тираччха̄на̄дӣнам̣ кусалакаммаджам̣ манусса̄дирӯпам̣ амана̄пато упат̣т̣хахантампи кусалавипа̄кассева а̄рамман̣абха̄вато аттхато ит̣т̣хамева на̄ма хоти, евам̣ акусалакаммаджам̣ кесан̃чи мана̄пам̣ хутва̄ упат̣т̣хахантампи акусалавипа̄кассева а̄рамман̣абха̄вато ¶ аттхато анит̣т̣хамева на̄ма хоти, еван̃четам̣ сампат̣иччхитаббам̣. ан̃н̃атха̄ ‘‘ат̣т̣ха̄наметам̣ анавака̄со, йам̣ ка̄йадуччаритасса ит̣т̣хо канто мана̄по випа̄ко уппаджджеййа̄’’тиа̄диат̣т̣ха̄напа̄л̣ийа̄ (ма. ни. 3.131) виродхо сийа̄. тенева̄ха ‘‘кусалакаммаджасса пана̄’’тиа̄ди. саббесанти аттано, паресан̃ча ¶ . ит̣т̣хасса абха̄во ваттабботи йатха̄ ‘‘кусалакаммаджам̣ анит̣т̣хам̣ на̄ма наттхӣ’’ти вуттам̣, евам̣ кин̃ча̄пи ‘‘акусалакаммаджам̣ ит̣т̣хам̣ на̄ма наттхӣ’’ти ат̣т̣хакатха̄йам̣ на вуттам̣, тена пана найадассанена акусалакаммаджасса абха̄во вутто ева хотӣти со сам̣ван̣н̣ана̄васена ниддха̄ретва̄ ваттабботи адхиппа̄йо. етена кусалакаммаджамева ит̣т̣ханти пуримапада̄вадха̄ран̣асса гахетаббатам̣ дассети.
ида̄ни ‘‘хаттхиа̄дӣнампӣ’’тиа̄дина̄ тамеваттхам̣ виварати. кусалавипа̄касса̄ти еттха̄пи кусалавипа̄кассева а̄рамман̣анти аттхо. манусса̄нанти ча нидассанаматтам̣ дат̣т̣хаббам̣. итаресампи ча акусалакаммаджам̣ акусалавипа̄кассева, кусалакаммаджан̃ча кусалавипа̄кассева а̄рамман̣анти дасситова̄йам̣ найоти. касма̄ пана ит̣т̣ха̄нит̣т̣хамиссите ваттхумхи мана̄пата̄ва сан̣т̣ха̄тӣти а̄ха ‘‘ит̣т̣ха̄рамман̣ена…пе… сакка̄ ватту’’нти. сут̣т̣ху вуттанти ‘‘ит̣т̣ха̄нит̣т̣хам̣ екантато випа̄кенева париччхиджджатӣ’’ти вадантехи ит̣т̣ха̄нит̣т̣ха̄рамман̣ававаттха̄нам̣ саммадева вуттам̣. там̣ анугантва̄ти випа̄кавасена ит̣т̣ха̄нит̣т̣ха̄рамман̣ававаттха̄нам̣ анугантва̄. саббаттха̄ти сугатидуггатӣсу, саббесу ва̄ а̄рамман̣есу.
‘‘анит̣т̣ха̄’’ти вачаненева тесам̣ ит̣т̣хата̄ ниваттита̄ти а̄ха ‘‘садисата̄ ча рӯпа̄дибха̄войева̄’’ти. ит̣т̣ха̄нева рӯпа̄дӣни ка̄магун̣а̄ти сутте вутта̄нӣти миттапат̣ипаккхо амитто вийа ит̣т̣хапат̣ипаккха̄ анит̣т̣ха̄ти адхиппета̄ти вуттам̣ ‘‘анит̣т̣ха̄ти…пе… воха̄ро вийа̄’’ти. сабба̄ни ва̄ти еттха ‘‘пийарӯпам̣ са̄тарӯпа’’нти (дӣ. ни. 2.400; ма. ни. 1.133; вибха. 203) вачанато катхам̣ анит̣т̣ха̄нам̣ рӯпа̄дӣнам̣ ка̄магун̣абха̄ва̄паттӣти че? тесампи випалла̄савасена тан̣ха̄ваттхубха̄вато пийарӯпабха̄васса адхиппетатта̄. йади евам̣ катхам̣ ‘‘чаккхувин̃н̃еййа̄ни рӯпа̄ни ит̣т̣ха̄нӣ’’тиа̄дисуттападам̣ (ма. ни. 1.166; 2.155; 3.57; сам̣. ни. 5.30) нӣйатӣти а̄ха ‘‘атисайена̄’’тиа̄ди.
индрийабаддхарӯпавасена па̄л̣ийам̣ хӣнадуканиддесо паваттоти дассетум̣ ‘‘двӣсупи хӣнапан̣ӣтападесӯ’’тиа̄дима̄ха. авайавайоге са̄мивачанам̣, на каттарӣти адхиппа̄йо. ‘‘тесам̣ тесам̣ сатта̄на’’нти ¶ индрийабаддхарӯпе ниддит̣т̣хе касма̄ каммаджавасена аттхо вутто, на чатусантативасена̄ти а̄ха ‘‘саттасанта̄на…пе… вутта’’нти. падха̄натта̄ хи каммаджавасена аттхам̣ ватва̄ сесесу ‘‘евам̣ утусамут̣т̣ха̄на̄дӣсупӣ’’ти ат̣т̣хакатха̄йам̣ атидесо като ¶ . ‘‘техи техӣти етасмим̣ аттхе’’ти имина̄ ‘‘тесам̣ теса’’нти каттари са̄мивачанам̣ а̄сан̇кати. татха̄ сати висайе ва̄ са̄мивачане ладдхагун̣ам̣ дассети ‘‘на каммаджавасенева̄’’тиа̄дина̄, каммаджаггахан̣ан̃четтха упалаккхан̣ам̣ дат̣т̣хаббам̣.
марийа̄да̄бхӯтанти уттамамарийа̄да̄бхӯтам̣. тенева̄ха ‘‘йасса йева мана̄па̄, тасса тева парама̄’’ти. тесанти ка̄магун̣а̄нам̣. сабха̄ватоти лаккхан̣ато.
‘‘екасмим̣йева асса̄данакуджджханато’’тиа̄дина̄ ‘‘йасма̄ тейева рӯпа̄дайо еко асса̄детӣ’’тиа̄дикам̣ суттантавиваран̣ам̣ ит̣т̣ха̄нит̣т̣хабха̄ве хетубха̄вена вуттанти дассети. ит̣т̣ха̄нит̣т̣хаггахан̣ам̣ хотӣти нибба̄не вийа анит̣т̣хаггахан̣ам̣ сан̃н̃а̄випалла̄сена ан̃н̃есупи а̄рамман̣есу ит̣т̣ха̄нит̣т̣ха̄бхинивесо хотӣти адхиппа̄йо.
вибха̄го на̄ма асан̇каро, виттха̄ро ча̄ти ‘‘вибхатта’’нти падасса ‘‘ваваттхитам̣, пака̄сита’’нти ча аттхама̄ха. ан̃н̃есанти атиад̣д̣хадалидда̄нам̣. идам̣ ит̣т̣хам̣, анит̣т̣хан̃ча хотӣти еттха ча-саддена анит̣т̣хам̣, ит̣т̣хан̃ча хотӣти айампи аттхо вуттоти ведитаббам̣. анит̣т̣хам̣ ит̣т̣ханти ит̣т̣хасса ‘‘анит̣т̣ха’’нти, анит̣т̣хасса ‘‘ит̣т̣ха’’нти гахан̣е йатха̄сан̇кхйам̣ йоджана̄. индрийавика̄ра̄паттиа̄дина̄ти еттха а̄ди-саддена пубба̄бхисан̇кха̄ра̄дим̣ сан̇ган̣ха̄ти. пуретарам̣ паваттачитта̄бхисан̇кха̄равасена̄пи хи вина̄ва сан̃н̃а̄випалла̄сам̣ ит̣т̣хам̣ ‘‘анит̣т̣ха’’нти, анит̣т̣хан̃ча ‘‘ит̣т̣ха’’нти гайхатӣти.
тена випа̄кена̄ти тена кусала̄кусалавипа̄кена. а̄рамман̣асса ит̣т̣ха̄нит̣т̣хатанти йаттха там̣ уппаджджати, тасса буддхарӯпа̄дикасса гӯтха̄дикасса ча а̄рамман̣асса йатха̄ккамам̣ ит̣т̣хатам̣ анит̣т̣хатан̃ча нидассети. виджджама̄непи сан̃н̃а̄випалла̄се а̄рамман̣ена випа̄канийамадассананти ит̣т̣ха̄рамман̣е кусалавипа̄кова уппаджджати, анит̣т̣ха̄рамман̣е акусалавипа̄кова̄ти евам̣ а̄рамман̣ена випа̄канийамадассанам̣. а̄рамман̣анийамадассанаттханти йам̣ кусалавипа̄касса а̄рамман̣ам̣, там̣ ит̣т̣хам̣ на̄ма. йам̣ акусалавипа̄касса а̄рамман̣ам̣, там̣ анит̣т̣хам̣ на̄ма̄ти дассанаттхам̣. а̄рамман̣ена нийа̄мито хи випа̄ко аттано упака̄ракасса а̄рамман̣асса нийа̄мако хотӣти.
два̄рантаре ¶ ¶ дуккхасса паччайабхӯтасса а̄рамман̣асса два̄рантаре сукхавипа̄куппа̄данато, два̄рантаре сукхасса паччайабхӯтасса а̄рамман̣асса два̄рантаре дуккхавипа̄куппа̄данато випа̄кена а̄рамман̣анийамадассанена випа̄кавасена ит̣т̣ха̄нит̣т̣хата̄ дассита̄ти йоджана̄.
7. дуппариггахат̣т̣хена ка̄ран̣абхӯтена лаккхан̣асса индрийа̄дисабха̄васса дуппат̣ивиджджхата̄, евам̣ супариггахат̣т̣хена лаккхан̣асуппат̣ивиджджхата̄ ведитабба̄. ‘‘дӯре’’ти авуттасса̄ти лаккхан̣ато ‘‘дӯре’’ти акатхитасса. вуттампӣти лаккхан̣ато ‘‘дӯре’’ти вуттампи сукхумарӯпам̣.
‘‘бхиндама̄но’’ти самбхиндама̄ноти вуттам̣ хотӣти а̄ха ‘‘миссакам̣ каронто’’ти. йасма̄ пана бхеданам̣ вибха̄гакаран̣ампи хоти, тасма̄ дутийавикаппе ‘‘бхиндама̄но’’ти падасса ‘‘висум̣ каронто’’ти аттхама̄ха. татийавикаппе пана бхиндама̄ноти вина̄сентоти аттхо. тена̄ха ‘‘сантикабха̄вам̣ бхиндитва̄ дӯрабха̄вам̣, дӯрабха̄ван̃ча бхиндитва̄ сантикабха̄вам̣ каронто’’ти. на хи сакка̄ сантикасса таббха̄вам̣ авина̄сетва̄ дӯрабха̄вам̣ ка̄тум̣, татха̄ итарасса̄пи. сантикабха̄вакаран̣ена на бхиндати на вина̄сети, на ча ока̄садӯрато лаккхан̣ато дӯрам̣ висум̣ каран̣ена бхиндати вибха̄гам̣ кароти, на̄пи ока̄садӯрена лаккхан̣ато дӯрам̣ вомиссакакаран̣ена бхиндати самбхиндатӣти йоджана̄. ‘‘тидха̄ аттхо дат̣т̣хаббо’’ти сан̇кхепена вуттаматтхам̣ ‘‘на хӣ’’тиа̄дина̄ виварати. висум̣ кароти, вомиссакам̣ каротӣти кароти-саддам̣ а̄нетва̄ самбандхо. ‘‘еттха̄пӣ’’тиа̄дина̄ йатха̄ ‘‘ока̄сато дӯрамева бхиндатӣ’’ти еттха ока̄сато дӯрасса ока̄сато сантикабха̄вакаран̣ам̣ адхиппетанти вина̄санам̣ бхеданам̣, евам̣ ‘‘на лаккхан̣ато дӯрам̣ бхиндатӣ’’ти еттха̄пи лаккхан̣ато дӯрасса лаккхан̣ато сантикабха̄ва̄каран̣ам̣ абхеданам̣ авина̄сананти имаматтхам̣ дассети. вомиссакакаран̣авибха̄гакаран̣аттхатам̣ сандха̄йа̄ха ‘‘бхиндама̄ноти еттха ча ан̃н̃атха̄ бхеданам̣ вутта’’нти. паччхиманайе вина̄санаттхамева сандха̄йа ‘‘бхеданам̣ идха ча ан̃н̃атха̄ вутта’’нти авоча.
рӯпаккхандханиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. ведана̄ккхандханиддесаван̣н̣ана̄
8. чаккха̄дайо ¶ ¶ паса̄да̄ти ол̣а̄рикаттабха̄вапарийа̄панна̄ чаккхусотагха̄надживха̄паса̄да̄, маномайаттабха̄вапарийа̄панна̄ чаккхусотаппаса̄да̄ ча. ка̄йавоха̄рам̣ арахантӣти ка̄йантогадхатта̄ ка̄йекадесатта̄ ча ка̄йоти ваттаббатам̣ араханти. ка̄йоти хи аттабха̄вопи вуччати ‘‘сакка̄йадит̣т̣хӣ’’тиа̄дӣсу (сам̣. ни. 1.21; 3.155), караджака̄йопи ‘‘со имамха̄ ка̄йа̄ ан̃н̃ам̣ ка̄йам̣ абхиниммина̄тӣ’’тиа̄дӣсу (пат̣и. ма. 3.14). таббаттхука̄ти чаккха̄диниссита̄ ка̄йика̄ти парийа̄йена вутта̄, ниппарийа̄йена пана четасика̄ва. йатха̄ха ‘‘йам̣ тасмим̣ самайе таджджа̄чаккхувин̃н̃а̄н̣адха̄тусампхассаджам̣ четасикам̣ нева са̄там̣ на̄са̄там̣ четосампхассаджам̣ адуккхамасукхам̣ ведайита’’нтиа̄ди (дха. са. 152). ‘‘на хи чаккха̄дайо ка̄йаппаса̄да̄ хонтӣ’’ти имина̄ ка̄йапаса̄даниссита̄ ведана̄ ниппарийа̄йена ка̄йика̄ти дассети. ка̄йикачетасика̄дибха̄вена̄ти а̄ди-саддена кусала̄кусала̄бйа̄ката̄дибха̄ва̄ сан̇гайханти. тена̄ти сукха̄диведанекадесасса аддха̄самайавасена атӣта̄дибха̄ва̄бха̄вена. кечи панеттха ‘‘хет̣т̣ха̄ дасситанайатта̄ па̄кат̣атта̄ аддха̄васена, екамухутта̄дипуббан̣ха̄дӣсу утуа̄дина̄ рӯпасса вийа ведана̄йа вибха̄го на гайхатӣти самайавасена ча атӣта̄дибхедо на дассито’’ти ваданти. санта̄навасена паватта̄нампи ведана̄нам̣ читтена самӯхато гахетаббатам̣ сандха̄йа̄ха ‘‘ведана̄самуда̄йо’’ти. техӣти аддха̄самайавасена атӣта̄дибха̄вехи. еттха̄ти етасмим̣ вибхан̇ге. тети ‘‘веданекадеса̄’’ти вутта̄ ка̄йикачетасика̄дибха̄вена бхинна̄ сукха̄диведана̄висеса̄. йади веданекадеса̄ еттха гахита̄, кхан̣апариччхинна̄ва те гахетабба̄, на сантатипариччхинна̄ти а̄ха ‘‘екасантатийам̣ пана̄’’тиа̄ди. тесӯти сукха̄дибхедесу. бхедоти висесо. тасса̄ти сукха̄дивисесасса. йатха̄ четтха, евам̣ ‘‘там̣сахитатадуппа̄дака̄’’ти еттха̄пи там̣-саддена сукха̄дивисесо пачча̄мат̣т̣хоти ведитаббо. сантати париччхедика̄ бхавитум̣ арахатӣти самбандхо. сантатикхан̣авасенева париччхедо вутто, на аддха̄самайавасена̄ти адхиппа̄йо.
‘‘пуббанта̄парантамаджджхагата̄’’ти нит̣т̣хитахетукичча̄ анит̣т̣хитапаччайакичча̄ти вутта̄, там̣ пана атиккантахетупаччайакиччанти евам̣ вуттасса найасса упалаккхан̣анти ¶ а̄ха ‘‘пуббанта̄парантамаджджхагата̄ти етена хетупаччайакиччавасена вуттанайам̣ дассетӣ’’ти. еттха кусала̄кусалакирийаведана̄нам̣ ¶ рӯпасса вийа, випа̄ка̄нам̣ вийа ча айам̣ на̄ма джанакахетӯти ниппарийа̄йена на сакка̄ ваттум̣, парийа̄йена пана анантарапаччайабхӯто хетӯти ваттаббо.
11. санта̄панакиччанти парид̣аханакиччам̣. джа̄тиа̄дисан̇каранти джа̄тисабха̄вапуггалалокийалокуттарато сан̇карам̣ самбхедам̣ акатва̄. сама̄наджа̄тийанти екаджа̄тийам̣. сукхато таджджа̄тийа̄ адуккхамасукха̄ пан̣ӣта̄ти йоджетабба̄ти самбандхо. сама̄набхедети бхӯмантара̄дисама̄навибха̄ге. упабрӯхита̄нам̣ дха̄тӯнанти ул̣а̄рарӯпасамут̣т̣ха̄панена пан̣ӣта̄нам̣ рӯпадхамма̄нам̣. виба̄дхита̄нанти ниппӣл̣ита̄нам̣ мила̄пита̄нам̣. убхайанти сукха̄дидвайам̣. еттха ча кхобхана̄, а̄лул̣ана̄ ча ка̄йикасукхасса васена ведитабба̄. абхисандана̄ джха̄насукхасса. мадайана̄ ка̄масукхасса. татха̄ чха̄дана̄. а̄син̃чана̄ саббасса. чха̄дана̄ а̄син̃чана̄ ва̄ саббасса васена ведитабба̄.
сабха̄ва̄дибхедена ча̄ти сабха̄вапуггалалокийа̄дибхедена ча. екантапан̣ӣте локуттаре хӣнапан̣ӣта̄нам̣ пат̣ипада̄нам̣ васена хӣнапан̣ӣтата̄. екантахӣне акусале чханда̄дивасена хӣнапан̣ӣтата̄, ол̣а̄рикасукхумата̄ ча. татха̄ хи вуттам̣ ат̣т̣хакатха̄йам̣ ‘‘йа̄ ол̣а̄рика̄, са̄ хӣна̄. йа̄ сукхума̄, са̄ пан̣ӣта̄’’ти (вибха. ат̣т̣ха. 11). акусала̄дӣсу досасахагата̄диантарабхедавасена упа̄да̄йупа̄да̄йа ол̣а̄рикасукхумата̄ там̣там̣ва̄панавасена вуччати, на кусала̄кусала̄дивасена̄ти а̄ха ‘‘там̣там̣ва̄панавасена катханепи париваттанам̣ наттхӣ’’ти. досуссанната̄йа̄ти килеса̄дхиката̄йа. татха̄ти досуссанната̄йа. катхам̣ пана кусалесу досуссанната̄? упаниссайавасена, килеса̄дхикехи санта̄не паваттама̄на̄ кусала̄ дхамма̄ килесехи самба̄дхаппаттийа̄ тин̣а̄дӣхи самба̄дхаппатта̄ни вийа сасса̄ни випулапхалаул̣а̄рапхала̄ на хонтӣти. татха̄ти мандадосата̄йа. кусала̄нам̣ мандадосата̄пи вуттанайа̄нуса̄рена ведитабба̄. ол̣а̄рикасукхуманикантӣти еттха антогадхависесам̣ никантийа̄ ол̣а̄рикасукхумата̄са̄ман̃н̃ам̣ вуттам̣. йатха̄ хеттха ол̣а̄рикаса̄ман̃н̃ена ол̣а̄рикол̣а̄рикатарол̣а̄рикатама̄ ¶ никантийо гайханти, татха̄ сукхумасукхуматарасукхуматама̄ сукхумата̄са̄ман̃н̃ена гайхантӣти. сукхуматаманикантиваттхунти четтха йа̄ва бхаваггам̣ випассана̄н̃а̄н̣ан̃ча ведитаббам̣.
13. йади сийа̄ти йади асампайого висам̣сат̣т̣хо сийа̄.
сантикато ¶ акусалатоти акусалабха̄вена сантикато лобхасахагата̄диакусалаведайитато. акусала̄ти досасахагата̄диакусалаведана̄ дӯрети йатха̄ уддхарӣйати. тато дӯрато кусалатоти тато акусалато дӯрато ка̄ма̄вачара̄дикусалаведайитато кусала̄ ка̄ма̄вачара̄дикусалаведана̄. ‘‘на сакка̄’’ти вуттам̣ уддхаритум̣ асаккун̣еййатам̣ ‘‘татха̄ хи сатӣ’’тиа̄дина̄ виварати. тасма̄ти йасма̄ дӯрато сантикуддхаран̣ам̣ вуттанайена сантикато сантикуддхаран̣амева хоти, татха̄ сати аттхависесо на хоти, упа̄да̄йупа̄да̄йа дӯрасантиката̄ идха вуччати. тасма̄ сантикато сантикуддхаран̣ан̃ча на сакка̄ ка̄тум̣ аттхависеса̄бха̄вато, анадхиппетатта̄ ча̄ти адхиппа̄йо.
нану ча атисайавачаниччха̄васена аттхева аттхависесоти чоданам̣ манаси катва̄ а̄ха ‘‘дӯрадӯратарата̄йа вийа сантикасантикатарата̄йа ча анадхиппетатта̄’’ти. йа̄ти акусалаведана̄. татоти кусалаведайитато. идха вуттасса дӯрасса̄ти имасмим̣ ведана̄ккхандхавибхан̇ге ‘‘акусала̄ ведана̄ кусала̄бйа̄ката̄хи ведана̄хи дӯре’’тиа̄дина̄ (вибха. 13) вуттасса дӯрасса. дӯрато аччантависабха̄гатта̄ти йато йам̣ ‘‘дӯре’’ти вуттам̣, тато аччантависадисатта̄ тасса васена дӯре сантикам̣ наттхӣти на сакка̄ дӯрато сантикам̣ уддхаритум̣. айан̃хеттха адхиппа̄йо – хет̣т̣ха̄ йа̄ ведана̄ йа̄йа ведана̄йа дӯрети вутта̄, са̄ ева тасса̄ кеначипи парийа̄йена сантикети на уддхаритабба̄ти. сантикети вуттаведанам̣йева сандха̄йа вадати. бхиннети лобхасахагата̄дивасена вибхатте. таттхева̄ти ‘‘сантике’’ти вуттааттхе ева. идам̣ вуттам̣ хоти – ‘‘акусала̄ ведана̄ акусала̄йа ведана̄йа сантике’’ти евам̣ вуттаакусала̄йа ведана̄йамева лобхасахагата̄дивасена вибхатта̄йа дӯрабха̄вопи лаббхати. евам̣ сесесупӣти.
йади ¶ сантикато дӯрам̣ лаббхати, йадаггена дӯрам̣ лаббхати, тадаггена дӯрато сантикам̣ уддхарийеййа̄ти чоданам̣ манаси катва̄ а̄ха ‘‘упа̄да̄йупа̄да̄йа дӯрато ча сантикам̣ на сакка̄ уддхариту’’нтиа̄ди. тассаттхо – йам̣ сантикато дӯрам̣ лаббхати, йадипи там̣ висабха̄гат̣т̣хена лаббхати, татха̄пи йам̣ таттха сантикам̣ лаббхати, там̣ сабха̄гат̣т̣хенева лаббхатӣти сантикатова сантикам̣ уддхат̣ам̣ сийа̄ти. тасма̄ти йасма̄ висабха̄гат̣т̣хена дӯрата̄, сабха̄гат̣т̣хена ча сантиката̄ иччхита̄, тасма̄. лобхасахагата̄йа досасахагата̄ висабха̄гата̄йа дӯре сама̄на̄ катхам̣ сантике бхавеййа̄ти адхиппа̄йо. нану та̄сам̣ акусаласабха̄гата̄ лаббхатева̄ти таттха уттарама̄ха ‘‘висабха̄гата̄’’тиа̄ди. таттха бхедам̣ аггахетва̄ на паваттатӣти бхедам̣ висесам̣ асадисатам̣ гахетва̄ ева паваттати висабха̄гата̄. дӯрата̄йа̄ти ¶ идха̄дхиппета̄йа дӯрата̄йа сабха̄гасса абйа̄пакатта̄ дӯрато сантикуддхаран̣ам̣ на сакка̄ ка̄тум̣. сати хи сабха̄габйа̄пакатте сийа̄ сантиката̄ти дӯрато сантикуддхаран̣ам̣ сакка̄ ка̄тунти адхиппа̄йо. ‘‘на хӣ’’тиа̄дина̄ тамеваттхам̣ па̄кат̣ам̣ кароти. сабха̄гата̄ти са̄ман̃н̃ам̣. бхеданти висесам̣. антогадхам̣ катва̄ва̄ти абхибйа̄петва̄ва. висабха̄габйа̄пакатта̄ сантиката̄йа̄ти идха̄дхиппетависабха̄гам̣ бйа̄петва̄ паваттанато хет̣т̣ха̄ вуттасантиката̄йа сантикато дӯруддхаран̣ам̣ сакка̄ ка̄тум̣. тамеваттхам̣ ‘‘акусалата̄ хӣ’’тиа̄дина̄ па̄кат̣ам̣ кароти.
ведана̄ккхандханиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
3. сан̃н̃а̄ккхандханиддесаван̣н̣ана̄
17. тасса̄пӣти сан̃н̃а̄йапи. таббаттхукатта̄ти чаккхуваттхукатта̄. пат̣игхавин̃н̃еййоти йатха̄вуттапат̣игхато виджа̄нитаббо пат̣игхавасена гахетаббо. уттарападалопам̣ катва̄ти пуримападе уттарападалопам̣ катва̄.
вин̃н̃еййабха̄ве, на уппаттийанти адхиппа̄йо. вачананти саддо, на̄манти аттхо. вачана̄дхӣна̄ти гахетаббатам̣ пати садда̄дхӣна̄, на̄ма̄йаттагахан̣а̄ти аттхо. йадеттха ваттаббам̣, там̣ на̄марӯпадуке (дха. са. мӯлат̣ӣ. 101-108) вуттамева. адхивачанам̣ пан̃н̃аттипака̄сакам̣ ¶ н̃а̄пакам̣ етесам̣ аттхӣти адхивачана̄ йатха̄ арисасоти. татоджоти адхивачанасан̇кха̄тато арӯпаккхандхато джа̄то. арӯпаккхандхапарийа̄паннатта̄ пхассепи йатха̄вутто аттхо самбхаватӣти дассетум̣ ‘‘сампхассойева ва̄’’тиа̄дима̄ха. на кевалам̣ манодва̄рикапхассе ева, атха кхо пан̃чадва̄рикапхассепи ‘‘вин̃н̃еййабха̄ве вачанам̣ адхикичча паватта̄ адхивачана̄’’тиа̄дивуттаппака̄ро аттхо самбхавати. итӣти тасма̄. тена парийа̄йена̄ти маносампхассаджапарийа̄йена. татоджа̄пӣти пан̃чадва̄рикапхассаджа̄та̄пи. ан̃н̃аппака̄ра̄самбхаватоти пат̣игхасампхассаджапарийа̄йасса асамбхавато. а̄вен̣икам̣ пат̣игхасампхассаджата̄. пака̄рантарам̣ адхивачанасампхассаджата̄.
йади ¶ еванти йади пан̃чадва̄рикапхассехи уппаннасан̃н̃а̄ парийа̄йато ниппарийа̄йато ча ‘‘адхивачанасампхассаджа̄’’ти вуччанти, евам̣ чатта̄ропи арӯпино кхандха̄ евам̣ ваттум̣ йутта̄. евам̣ санте сан̃н̃а̄ва касма̄ ‘‘адхивачанасампхассаджа̄’’ти вутта̄ти а̄ха ‘‘тин̣н̣ам̣ кхандха̄на’’нтиа̄ди. таттха тин̣н̣ам̣ кхандха̄нанти ведана̄сан̇кха̄равин̃н̃а̄н̣аккхандха̄нам̣. аттхавасена̄ти ‘‘вачанам̣ адхикичча паватта̄ адхивачана̄’’тиа̄дина̄ вуттааттхавасена анваттхата̄васена. аттано паттампи на̄манти ‘‘адхивачанасампхассаджа̄’’ти евам̣ аттано ануппаттампи на̄мам̣. дхамма̄бхила̄поти сабха̄ванирутти. пуббе чатуннам̣ арӯпаккхандха̄нам̣ са̄дха̄ран̣опи адхивачанасампхассаджавоха̄ро рул̣хивасена сан̃н̃а̄йа ева паваттоти ватва̄ ида̄ни со тадан̃н̃а̄рӯпаккхандхаса̄дха̄ран̣о сан̃н̃а̄йа нивеситоти дассетум̣ ‘‘атха ва̄’’тиа̄дима̄ха. раджджитва̄ олокана̄дӣсӯти еттха а̄ди-саддена куджджхитва̄ олокана̄ди вийа раджджитва̄ савана̄дипи сан̇гайхатӣти ведитаббам̣, татха̄сота̄вадха̄на̄динопи раттата̄дивиджа̄нананимиттата̄самбхавато. чаккхусампхассаджа̄сан̃н̃а̄йа пана па̄кат̣абха̄вам̣ нидассанавасена дассетум̣ ‘‘олоканам̣ чаккхувин̃н̃а̄н̣ависайасама̄гаме’’тиа̄дима̄ха.
олоканасса апа̄кат̣абха̄ве раттата̄дивиджа̄нанам̣ на хоти, па̄кат̣абха̄ве ча хотӣти а̄ха ‘‘паса̄даваттхука̄ ева̄’’ти. ‘‘ан̃н̃ам̣ чинтента’’нти йам̣ пуббе тена катхитам̣, ка̄йена ва̄ пака̄ситам̣, тато ан̃н̃ам̣ кин̃чи аттхам̣ чинтентам̣. тенева̄ха ‘‘н̃а̄та’’нти.
сан̃н̃а̄ккхандханиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
4. сан̇кха̄раккхандханиддесаван̣н̣ана̄
20. ‘‘хет̣т̣химакот̣ийа̄ти ¶ еттха̄’’ти идам̣ пат̣хамам̣ ‘‘хет̣т̣химакот̣ийа̄’’ти вачанам̣ сандха̄йа вуттам̣. тасса хи бхуммавасена аттхо гахетаббо. тена̄ха ‘‘таттха хи падха̄нам̣ дассита’’нти. хет̣т̣химакот̣ийа̄ва падха̄нам̣ дасситанти имаматтхам̣ гахетва̄ ‘‘йади ева’’нтиа̄дина̄ чодети. итаро ‘‘хет̣т̣химакот̣ийа̄ падха̄намева дассита’’нти еваметтха нийамо гахетабботи дассенто ‘‘упаримакот̣игатабха̄вена̄’’тиа̄дина̄ там̣ парихарати. падха̄нассева дассанам̣. падха̄не хи дассите аппадха̄нампи ¶ аттхато дасситамева хотӣти. тена̄ха ат̣т̣хакатха̄йам̣ ‘‘там̣сампайуттасан̇кха̄ра̄ пана та̄йа гахита̄йа гахита̄ва хонтӣ’’ти. йам̣ хет̣т̣химакот̣ийам̣ лаббхати, там̣ упаримакот̣ийампи лаббхати ева̄ти а̄ха ‘‘хет̣т̣химакот̣и хи саббабйа̄пика̄’’ти. дутийе каран̣аниддесатам̣ дассетум̣ ‘‘а̄гата̄ти самбандхо’’ти а̄ха. а̄гаманакирийа̄ хи хет̣т̣химакот̣ийа̄ каран̣абха̄вена таттха вутта̄ти. йатха̄ ча а̄гаманакирийа̄йа, евам̣ вачанакирийа̄йапи хет̣т̣химакот̣ийа̄ каран̣абха̄во самбхаватӣти дассетум̣ ‘‘пуримепи ва̄’’тиа̄дима̄ха. ‘‘екӯнапан̃н̃а̄саппабхеде’’ти идам̣ локийачиттуппа̄де па̄л̣иа̄гата̄нам̣ сан̇кха̄раккхандхадхамма̄нам̣ упаримакот̣им̣ сандха̄йа вуттам̣. йева̄панакадхаммехи саддхим̣ упаримакот̣ийа̄ гайхама̄на̄йа ‘‘тепан̃н̃а̄са̄’’ти ваттаббам̣ сийа̄, локуттарачиттуппа̄давасена пана ‘‘саттапан̃н̃а̄са̄’’ти.
сан̇кха̄раккхандханиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
пакин̣н̣акакатха̄ван̣н̣ана̄
самуггама-падасса татвато парийа̄йато ча аттхам̣ дассети ‘‘сан̃джа̄тийам̣ а̄диуппаттийа’’нти. бхедато пана сама̄йоге уггамананти. таттха кена сама̄йоге, куто, катхан̃ча уггамананти вича̄ран̣а̄йам̣ а̄ха ‘‘там̣там̣паччайасама̄йоге’’тиа̄ди. таттхева̄ти пан̃чавока̄рабхаве ева. таттха хи пан̃чаккхандха̄ парипун̣н̣а̄ самуггаччханти. йатха̄дхигата̄нам̣ адхигатаппака̄ра̄нам̣, пат̣исандхика̄нанти аттхо. опапа̄тикасамуггаменева четтха сам̣седаджасамуггамопи гахитоти дат̣т̣хаббо пан̃чаккхандхапарийа̄панна̄нам̣ тада̄ уппаджджана̄раха̄нам̣ ¶ уппаджджанато. таттха сам̣седаджа̄ уппаджджитва̄ вад̣д̣ханти, итаре на вад̣д̣хантӣти идаметесам̣ на̄на̄каран̣ам̣. сукхумаджа̄тийалома̄ ева кира кечи ел̣ака̄ химаванте виджджанти, тесам̣ ломам̣ сандха̄йа ‘‘джа̄тимантаел̣акалома’’нти вуттам̣ атисукхуматта̄ тесам̣ лома̄нам̣. кечи пана ‘‘аджапа̄катикел̣ака̄дӣхи сан̇карарахита̄нам̣ тесам̣ ел̣акависеса̄нам̣ ниббаттел̣акасса ломам̣ джа̄тиун̣н̣а̄, тампи тан̇кхан̣аниббаттасса̄’’ти ваданти. габбхам̣ пха̄летва̄ гахитасса̄ти апаре. евам̣сан̣т̣ха̄нанти джа̄тиун̣н̣ам̣суно паггхаритва̄ агге т̣хитателабиндусан̣т̣ха̄нам̣. ван̣н̣аппат̣ибха̄готи рӯпапат̣иччханно сан̣т̣ха̄напат̣иччханно ча.
сантатимӯла̄нӣти ¶ тасмим̣ бхаве рӯпасантатийа̄ мӯлабхӯта̄ни. анекиндрийасама̄ха̄рабха̄ватоти йатха̄рахам̣ чаккха̄дианекиндрийасан̇гха̄табха̄вато. падха̄нан̇ганти уттаман̇гам̣ сиро.
на тасса тасса кхандхасса парипун̣н̣атам̣, там̣там̣кхандхекадесассева вуттатта̄ти адхиппа̄йо. ка̄ма̄вачара̄нанти ка̄ма̄вачарасатта̄нам̣. парихӣна̄йатанасса̄ти парихӣнасса чаккха̄диа̄йатанасса васена. таттха дуггатийам̣ андхасса чаккхудасакавасена, бадхирасса сотадасакавасена, андхабадхирасса убхайавасена сантатисӣсаха̄ни ведитабба̄. напум̣сакасса пана бха̄ваха̄ни вутта̄ ева. татха̄ андхабадхира̄гха̄накасса чаккхусотагха̄навасена. там̣ пана дхаммахадайавибхан̇гапа̄л̣ийа̄ вируджджхати. там̣ парато а̄ви бхависсати. рӯпа̄вачара̄нам̣ пана чаккхусотаваттхуджӣвитавасена чатта̄ри сантатисӣса̄нӣти итаресам̣ васена сантатисӣсаха̄ни ведитабба̄.
тесанти пан̃чаннам̣ кхандха̄нам̣. ваттхубха̄вена̄ти вича̄ран̣а̄йа адхит̣т̣ха̄набха̄вена. пат̣исандхийам̣ уппанна̄ паватта̄ пан̃чаккхандха̄ти пат̣исандхиккхан̣е паваттиккхан̣е ча пан̃чаккхандхе дассети. бхумманиддесоти ‘‘пан̃часу кхандхесӯ’’ти айам̣ бхумманиддесо. ан̃н̃атха̄ти ниддха̄ран̣е анадхиппете. ‘‘бха̄венабха̄валаккхан̣аттхе’’ти идам̣ висайа̄диаттха̄нам̣ идха̄самбхавато вуттам̣. убхайанти рӯпа̄рӯпам̣. рӯпа̄рӯпасантатинти рӯпасамут̣т̣ха̄пакам̣ рӯпасантатим̣ арӯпасантатин̃ча. ‘‘ваттху уппа̄даккхан̣е дуббалам̣ хотӣ’’ти идам̣ на пат̣исандхиккхан̣ам̣ ева, на̄пи ваттхурӯпам̣ ева сандха̄йа вуттанти дассенто а̄ха ‘‘саббарӯпа̄нам̣ уппа̄даккхан̣е дуббалатам̣ сандха̄йа вутта’’нти. ‘‘тада̄ хӣ’’тиа̄ди йатха̄вуттасса аттхасса ка̄ран̣авачанам̣. таттха танти рӯпам̣. ‘‘каммаккхиттатта̄’’ти идам̣ на каммаджата̄маттам̣ сандха̄йа вуттам̣, атха кхо каммаджасса ¶ пат̣хамуппаттийам̣ апатит̣т̣хитатам̣ сандха̄йа̄ти дассенто ‘‘сатипӣ’’тиа̄дима̄ха. тато паранти тато пат̣исандхито парам̣. садисасанта̄не йатха̄ патит̣т̣хитам̣, на татха̄ висадисасанта̄нети а̄ха ‘‘сама̄насантатийа’’нти.
ан̇габха̄ванти ка̄ран̣абха̄вам̣. тенева̄ха ‘‘саха̄йабха̄ва’’нти. тесам̣ дхамма̄нанти йехи саддхим̣ уппаннам̣, тесам̣ пат̣исандхийам̣ читтачетасикадхамма̄нам̣. тада̄ти т̣хитиккхан̣е бхан̇гаккхан̣е ча рӯпуппа̄данамева наттхи. анантара̄дипаччайала̄бхена уппа̄даккхан̣е ева читтасса балавабха̄во, на итаратра. тена̄ха ‘‘йада̄ ча рӯпуппа̄данам̣, тада̄ уппа̄даккхан̣е’’ти.
йеха̄ка̄рехӣти ¶ а̄ха̄риндрийапаччайа̄диа̄ка̄рехи. йатха̄самбхавам̣ паччайа̄ хонтӣти пхасса̄дайо а̄ха̄ра̄дивасена йатха̄рахам̣ паччайа̄ хонти. вуттан̃хетам̣ пат̣т̣ха̄не ‘‘пат̣исандхиккхан̣е випа̄ка̄бйа̄ката̄ а̄ха̄ра̄ сампайуттака̄нам̣ кхандха̄нам̣, кат̣атта̄ ча рӯпа̄нам̣ а̄ха̄рапаччайена паччайо’’тиа̄ди (пат̣т̣ха̄. 1.1.429).
чутичиттена саддхим̣ уппаджджама̄нам̣, чутичиттена ва̄ ка̄ран̣абхӯтена уппаджджама̄нам̣. тато пуриматарехи уппаджджама̄нам̣ вийа̄ти йатха̄ чутичиттато а̄саннехи пуриматарехи уппаджджама̄нам̣ рӯпам̣ бхавантаре на уппаджджати, евам̣ чутичиттена уппаджджама̄нампи анупаччхиннепи ват̣т̣амӯлети ака̄ран̣ам̣ ват̣т̣амӯла̄вӯпасамо чутичиттасса рӯпуппа̄данети дассети.
арӯпасса̄ти а̄руппасса.
утуна̄ти пат̣исандхичиттасса т̣хитиккхан̣е уппаннена утуна̄. самут̣т̣хите рӯпети пат̣исандхичиттасса бхан̇гаккхан̣е рӯпе самут̣т̣хите пат̣исандхианантарам̣ пат̣хамабхаван̇гачиттам̣ рӯпам̣ самут̣т̣ха̄пети. уппа̄даниродхаккхан̣а̄ти йатха̄вуттесу сол̣асасу читтесу а̄дичиттасса уппа̄даккхан̣о, сол̣асамачиттасса ниродхаккхан̣о ча̄ти ваданти, рӯпассева пана уппа̄даниродхаккхан̣а̄ ведитабба̄.
дхарама̄наккхан̣е ева̄ти тасса утуно виджджама̄наккхан̣е ева йади гахита̄, ‘‘сол̣асачиттаккхан̣а̄йукам̣ рӯпа’’нти вуттам̣ хоти сол̣асахева читтехи тасса дхарама̄ната̄йа париччхиннатта̄. уппа̄даккхан̣ам̣ аггахетва̄ти утуно ¶ дхарама̄наккхан̣е уппа̄даккхан̣ам̣ аггахетва̄ ниродхаккхан̣о атха гахито, ‘‘саттарасачиттаккхан̣а̄йукам̣ рӯпа’’нти вуттам̣ хоти уппа̄даккхан̣асахитена ча екасса читтаккхан̣асса гахитатта̄. ‘‘адхикасол̣асачиттаккхан̣а̄йука’’нти вуттам̣ хоти ниродхаккхан̣асса бахикататта̄.
евам̣ уппа̄даниродхаккхан̣есу гахитесу аггахитесу ча сол̣асасаттарасачиттаккхан̣а̄йуката̄, тато адхикачиттаккхан̣а̄йуката̄ ча сийа̄ти дассетва̄ ида̄ни таттха т̣хитапаккхам̣ дассенто ‘‘йасма̄ пана̄’’тиа̄дима̄ха. таттха тасса дхарама̄наккхан̣е уппаннесӯти тасса утуно дхарама̄наккхан̣е уппаннесу сол̣асасу читтесу пат̣исандхипи йасма̄ гахита̄, тасма̄ утуно уппа̄даккхан̣о дхарама̄наккхан̣е гахитоти ¶ ниродхаккхан̣е аггахите ‘‘рӯпе дхарантейева сол̣аса читта̄ни уппаджджитва̄ нируджджханти, там̣ пана саттарасамена читтена саддхим̣ нируджджхатӣ’’ти (вибха. ат̣т̣ха. 26 пакин̣н̣акакатха̄) евам̣ ат̣т̣хакатха̄йам̣ ваккхама̄на̄ адхикасол̣асачиттаккхан̣а̄йуката̄ адхиппета̄. гахите ва̄ ниродхаккхан̣е сол̣асачиттаккхан̣а̄йуката̄ адхиппета̄ти самбандхо. еттха ча ‘‘адхикасол̣асачиттаккхан̣а̄йуката̄’’ти идам̣ пат̣исандхичиттасса уппа̄даккхан̣о гахитоти катва̄ вуттам̣. йасма̄ пана пат̣иччасамуппа̄давибхан̇гаван̣н̣ана̄йам̣ ‘‘две бхаван̇га̄ни, а̄ваджджанам̣, дассанам̣, сампат̣иччханам̣, сантӣран̣ам̣, вот̣т̣хаббанам̣, пан̃ча джавана̄ни, две тада̄рамман̣а̄ни, екам̣ чутичиттанти пан̃чадаса читтаккхан̣а̄ атӣта̄ хонти, атха̄васесаекачиттаккхан̣а̄йуке’’ти (вибха. ат̣т̣ха. 227), татха̄ тада̄рамман̣апарийоса̄на̄ни, ‘‘екам̣ чутичиттам̣, тадаваса̄не тасмин̃н̃ева екачиттаккхан̣ат̣т̣хитике а̄рамман̣е пат̣исандхичиттам̣ уппаджджатӣ’’ти (вибха. ат̣т̣ха. 227) ча ваккхати. тасма̄ рӯпасса сол̣асачиттаккхан̣а̄йуката̄йапи аттхасиддхи хотийева. тена̄ха ‘‘сол̣асачиттаккхан̣а̄йуката̄ адхиппета̄’’ти. татха̄пи уппаджджитва̄ бхаван̇гачаланасса паччайо хоти, на уппаджджама̄намева̄ти саттарасачиттаккхан̣а̄йуката̄ ведитабба̄.
оджа̄йа сабха̄васукхумата̄ упа̄да̄рӯпабха̄вато. еттха ча ма̄тара̄ аджджхохат̣а̄ оджа̄ ба̄хираббхан̃джанам̣ вийа габбхамаллина̄ тасмим̣ санта̄не оджат̣т̣хамакарӯпуппаттийа̄ паччайо хоти. а̄ха̄расамут̣т̣ха̄нарӯпапавен̣ийа̄ оджа̄йа вийа сесатисантатиоджа̄йа рӯпуппа̄дананти ударийе оджа̄ рӯпам̣ на самут̣т̣ха̄пети утусамут̣т̣ха̄набха̄вато, упа̄диннакат̣т̣ха̄не ева пана самут̣т̣ха̄пети, расахаран̣ӣхи гантва̄ ка̄йа̄нусат̣анти ведитаббам̣.
читтан̃чева̄ти ¶ еттха ча-саддена пат̣ийогӣнам̣ каммамева самуччиноти, на читтена сампайуттадхаммети катва̄ а̄ха ‘‘читтасса пуббан̇гамата̄йа вутта’’нти. ‘‘читтуппа̄дам̣ ган̣ха̄ти ‘читтам̣ уппаннам̣ хотӣ’тиа̄дӣсу (дха. са. 1) вийа, на каммачетанам̣ вийа екадхаммамева̄’’ти вутте ‘‘йатха̄ читтасамут̣т̣ха̄нарӯпасса хетуа̄дайо читтасампайуттадхамма̄пи самут̣т̣ха̄пака̄ва, евам̣ каммасамут̣т̣ха̄нарӯпасса каммасампайутта̄пӣ’’ти чоданам̣ самут̣т̣ха̄петва̄ тасса париха̄рам̣ ваттум̣ ‘‘каммасамут̣т̣ха̄нан̃ча̄’’тиа̄дима̄ха.
рӯпасса̄ти рӯпаккхан̣асса, рӯпасса ва̄ аддхуно. найадассанаматтам̣ дат̣т̣хаббам̣ пат̣исандхиккхан̣е ева ¶ рӯпа̄рӯпадхамма̄нам̣ екаккхан̣е па̄тубха̄воти имасса аттхасса анадхиппетатта̄. тенева̄ха ‘‘тато парампи рӯпа̄рӯпа̄нам̣ сахуппаттисаббха̄вато’’ти. йатха̄ ча ‘‘пат̣исандхиккхан̣е ева̄’’ти нийамо на гахетаббо, евам̣ ‘‘екаккхан̣е ева па̄тубха̄во’’типи нийамо на гахетабботи дассенто ‘‘на панета’’нтиа̄дима̄ха. там̣дӣпанаттхамева̄ти асама̄нака̄лата̄дӣпанаттхамева, на сахуппа̄дадӣпанаттхам̣. аддха̄напариччхедакатха̄ хи айанти.
йади еванти йатха̄ пхалапатта̄ни, евам̣ рӯпа̄рӯпадхамма̄ йади дандхалахупариваттино. асама̄наддхатта̄ти атулйака̄латта̄. ниччхиддесӯти ниббиваресу. тена нирантараппаваттим̣ ева вибха̄вети. айанти аддха̄напариччхедакатха̄. читтаджарӯпа̄дӣнам̣ на татха̄ нирантарабха̄вена паватти, йатха̄ каммаджарӯпа̄нанти а̄ха ‘‘каммаджарӯпаппаваттим̣ сандха̄йа̄’’ти. каммаджарӯпа̄нам̣ ва̄ итаресам̣ мӯлабха̄вато падха̄нанти ‘‘каммаджарӯпаппаваттим̣ сандха̄йа̄’’ти вуттам̣. ачиттуппа̄дакатта̄ абйа̄баджджхата̄йа ниродхасама̄паттийа̄ нибба̄напат̣ибха̄гата̄ ведитабба̄. паде падам̣ аккамитва̄ти лакун̣д̣акапа̄дата̄йа аттано аккантападасамӣпе падам̣ никкхипитва̄. йо хи сӣгхападавиккамо лакун̣д̣акапа̄до, со идха̄дхиппетоти а̄ха ‘‘лахум̣ лахум̣ аккамитва̄ти аттхо’’ти. сахева нируджджхантӣти рӯпам̣ каммаджамидха̄дхиппетанти катва̄ вуттам̣. утуджам̣ пана чутито уддхампи паваттати ева. пуббе вуттанти ‘‘рӯпасса саттарасачиттаккхан̣а̄, арӯпасса тато екабха̄го’’ти (вибха. мӯлат̣ӣ. 20 пакин̣н̣акакатха̄ван̣н̣ана̄) евам̣ вуттам̣ аддха̄наппака̄рам̣.
екуппа̄датоти сама̄нуппа̄дато. сама̄наттхо хи айам̣ ека-саддо. еко дат̣т̣хабба̄ка̄роти еко н̃а̄тапарин̃н̃а̄йа пасситабба̄ка̄ро. еван̃хи ¶ сол̣аса̄ка̄ра̄ сийум̣, итаратха̄ вӣсати, тато адхика̄ ва̄ ете а̄ка̄ра̄ бхавеййум̣. тасса̄ти паччхимакаммаджасса. хет̣т̣ха̄ сол̣асакети парийоса̄насол̣асакасса анантара̄тӣтасол̣асаке. паччхимасса̄ти таттха паччхимачиттасса. на̄на̄ниродхабха̄вам̣ вийа екуппа̄дабха̄вампи паччхимакаммаджасса т̣хапане ка̄ран̣ам̣ аниччханто ‘‘йади пана̄’’ти са̄сан̇кам̣ вадати. ‘‘саббампӣ’’тиа̄дина̄ таттха атиппасан̇гам̣ дассети. ваджджетаббам̣ на̄нуппа̄дам̣ еканиродхам̣. гахетаббам̣ екуппа̄дана̄на̄ниродхам̣. убхайампи тада̄ наттхи ануппаджджанато. тенева̄ха ‘‘каммаджарӯпасса ануппаттито’’ти. тато пуббети паччхимакаммаджарӯпуппаджджанато орам̣. ан̃н̃асса̄ти йасса читтасса уппа̄даккхан̣е уппаннам̣, тато ан̃н̃асса читтасса. т̣хитиккхан̣е уппаннасса екуппа̄дата̄, бхан̇гаккхан̣е уппаннасса на̄на̄ниродхата̄ ча наттхӣти а̄ха ‘‘т̣хитибхан̇гаккхан̣есу ¶ уппаннарӯпа̄ни ваджджетва̄’’ти. тена̄ти рӯпена. ‘‘сан̇кхаликасса вийа самбандхо’’ти етена авиччхиннасамбандхо идха ‘‘павен̣ӣ’’ти адхиппетоти дассети. ан̃н̃атха̄ти виччхиджджама̄нампи гахетва̄ ‘‘павен̣ӣ’’ти вуччама̄не. на хи рӯпадхамма̄нам̣ арӯпадхамма̄нам̣ вийа анантарапаччайабха̄во аттхӣти рӯпадхамма̄нам̣ бхан̇гаккхан̣е уппаннарӯпадхамме аггахетва̄ ‘‘ат̣т̣хачатта̄лӣса̄’’ти вуттам̣. тесам̣ пана гахан̣е екӯнапан̃н̃а̄са̄ва сийа̄ти а̄ха ‘‘екӯнапан̃н̃а̄сакаммаджийавачанам̣ каттаббам̣ сийа̄’’ти.
судӣпанатта̄ти сукхадӣпанатта̄, найадассанабха̄вена ва̄ сут̣т̣ху дӣпанатта̄. тенева̄ха ‘‘етена хи найена̄’’тиа̄ди. таттха танти рӯпам̣. тена̄ти рӯпена. убхайаттха̄ти паччхимакаммаджарӯпаппаваттийам̣, тато пуббе ча. ан̃н̃асса̄ти екасса читтасса т̣хитиккхан̣е уппаджджитва̄ тато ан̃н̃асса читтасса. тасса̄ти рӯпасса. еттха ча паччхимакаммаджарӯпаппаваттийам̣ нируджджханаканти вуттам̣ тато пуретараппаваттам̣ рӯпам̣ ведитаббам̣. чатусантатикарӯпена̄тиа̄ди йатха̄вуттасан̇гахагаманадассанам̣. еттха̄ти етасмим̣ на̄нуппа̄деканиродхата̄дӣпане. т̣хитиккхан̣ети арӯпасса рӯпасса ча т̣хитиккхан̣е уппаннасса рӯпасса ча арӯпасса ча дасситатта̄. адасситасса̄ти йатха̄ ева еттха, евам̣ таттха вибхаджитва̄ адасситасса. касма̄ панеттха паччхимакаммаджена дӣпана̄йам̣ саматим̣сакаммаджарӯпаггахан̣ам̣ катанти а̄ха ‘‘саматим̣са…пе… йоджита’’нти. тато каммато джа̄та̄ там̣каммаджа̄, тесу. сан̇кхаротӣти сан̇кха̄ро, джӣвитан̃ча там̣ сан̇кха̄ро ча̄ти джӣвитасан̇кха̄ро, а̄йу. джӣвитена сан̇кхарӣйантӣти джӣвитасан̇кха̄ра̄, усма̄дайо.
ан̃н̃асса ¶ уппа̄даккхан̣ети йасса читтасса уппа̄даккхан̣е уппаннам̣ рӯпам̣ ан̃н̃асса тато саттарасамасса уппа̄даккхан̣е, т̣хитиккхан̣е уппаннам̣ ан̃н̃асса т̣хитиккхан̣ети самбандхо. ‘‘вуттанти адхиппа̄йо’’ти идам̣ па̄л̣ийа̄ вируджджхантампи ат̣т̣хакатха̄йам̣ а̄гатабха̄вадассанаттхам̣ вуттанти айаметтха адхиппа̄йоти аттхо. касма̄ти читтасамут̣т̣ха̄нарӯпам̣ сандха̄йа па̄л̣и паватта̄, ат̣т̣хакатха̄йам̣ пана каммаджарӯпанти са̄ та̄йа кена ка̄ран̣ена вируджджхатӣти а̄ха ‘‘чату…пе… бхавитаббатта̄’’ти, ниппханнасса̄ти адхиппа̄йо. тена̄ха ат̣т̣хакатха̄йам̣ ‘‘йо ча̄йам̣ читтасамут̣т̣ха̄насса…пе… камма̄дисамут̣т̣ха̄насса̄пи айамева кхан̣анийамо’’ти (вибха. ат̣т̣ха. 26 пакин̣н̣акакатха̄). етехӣти йатха̄нӣто йамакапа̄т̣хо, ‘‘ка̄йасан̇кха̄ро читтасамут̣т̣ха̄но’’тиа̄дико ат̣т̣хакатха̄падесоти етехи ¶ . наттхийева екуппа̄даеканиродхадӣпанатоти адхиппа̄йо. тена хи вуттам̣ ‘‘йена читтена саддхим̣ уппаджджати, тато пат̣т̣ха̄йа саттарасамена саддхим̣ нируджджхатӣ’’тиа̄ди.
пуна ‘‘етехӣ’’ти имина̄ екуппа̄дана̄на̄ниродхана̄нуппа̄даеканиродхадӣпанавасена паватта̄ ат̣т̣хакатха̄падеса̄ гахита̄ти ведитаббам̣, убхайаттха̄пи ва̄ етехи а̄чарийехӣти аттхо. татийо бха̄го, тена адхика̄ сол̣асачиттаккхан̣а̄йуката̄ татийа…пе… йуката̄ вутта̄ти самбандхо. татийа бха̄готи ча уппа̄дат̣т̣хитиккхан̣е упа̄да̄йа бхан̇гаккхан̣о адхиппето. йасмим̣ ека̄даса читтаккхан̣а̄ атӣта̄, авасесапан̃чачиттаккхан̣а̄йуке, йасмим̣ пан̃чадаса читтаккхан̣а̄ атӣта̄, авасесаекачиттаккхан̣а̄йуке тасмим̣йева а̄рамман̣ети йоджетаббам̣. убхайан̃четам̣ йатха̄ккамам̣ манодва̄ре пан̃чадва̄ре ча а̄па̄тхагатам̣ ведитаббам̣. на кхо паневам̣ сакка̄ вин̃н̃а̄тум̣ екачиттаккхан̣а̄тӣтам̣ а̄рамман̣ам̣ сандха̄йа пат̣иччасамуппа̄давибхан̇гат̣т̣хакатха̄йам̣ (вибха. ат̣т̣ха. 227) татха̄ вуттанти дассенто ‘‘на хи сакка̄’’тиа̄дима̄ха. пан̃чадаса̄ти атирекапан̃чадаса читтаккхан̣а̄ атӣта̄ти самбандхо. ‘‘тасма̄’’тиа̄дина̄ йаттха кхан̣екадесам̣ аггахитанти на сакка̄ ваттум̣, тамева дассети. евам̣ та̄ва на рӯпам̣ саттарасачиттаккхан̣а̄йукам̣, на̄пи татийабха̄га̄дхикасол̣асачиттаккхан̣а̄йукам̣, атха кхо сол̣асачиттаккхан̣а̄йукамева̄ти дасситам̣ хоти.
касма̄ ¶ панеттха рӯпамева сама̄непи аниччасан̇кхата̄дибха̄ве чира̄йукам̣ джа̄танти? дандхапариваттибха̄вато. арӯпадхамма̄ хи са̄рамман̣а̄ читтапуббан̇гама̄, те йатха̄балам̣ аттано а̄рамман̣авибха̄ванавасена паваттантӣти тадаттханиппхаттисаманантарамева нируджджханато лахупариваттино. тена̄ха бхагава̄, ‘‘на̄хам̣, бхиккхаве, ан̃н̃ам̣ екадхаммампи саманупасса̄ми евам̣ лахупариваттам̣, йадидам̣, бхиккхаве, читта’’нти (а. ни. 1.48). рӯпадхамма̄ пана ана̄рамман̣а̄, те а̄рамман̣авасена арӯпадхаммехи вибха̄ветабба̄. са̄ ча несам̣ воха̄ра̄нугун̣а̄ вибха̄ветаббата̄ аттано дандхапариваттита̄йа, тесан̃ча лахупариваттита̄йа сол̣асахи саттарасахи ва̄ читтаккхан̣ехи ниппаджджатӣти рӯпамеветтха чира̄йукам̣ джа̄там̣. кин̃ча – лахувин̃н̃а̄н̣ависайасантатиматта̄дхӣнавуттита̄йа тин̣н̣ам̣ кхандха̄нам̣, а̄рамман̣ӯпаладдхиматтабха̄вато вин̃н̃а̄н̣асса ча лахупариваттита̄, дандхамаха̄бхӯтаппаччайата̄йа пана рӯпасса дандхапариваттита̄. на̄на̄дха̄тӯсу татха̄гатассева йатха̄бхӯтан̃а̄н̣ам̣, тена ча рӯпамева пуреджа̄тапаччайо вутто, паччха̄джа̄тапаччайо ча тассева̄ти на еттха аниччасан̇кхата̄дибха̄васа̄ман̃н̃ена ¶ рӯпа̄рӯпам̣ сама̄на̄йукам̣ парикаппетаббам̣. вуттанайена рӯпамева чира̄йуканти нит̣т̣хаметтха гантаббам̣.
йатха̄ ча рӯпасса саттарасачиттаккхан̣а̄йуката̄, татийабха̄га̄дхикасол̣асачиттаккхан̣а̄йуката̄ ва̄ на хоти, там̣ дассетва̄ йва̄йам̣ ат̣т̣хакатха̄йам̣ читтасса т̣хитиккхан̣е рӯпуппа̄до вутто, таттха т̣хитиккхан̣амева та̄ва читтасса анануджа̄нанто ‘‘йо четтха…пе… вича̄ретаббо’’ти ватва̄ йамаке уппаннауппаджджама̄нава̄ра̄дипа̄л̣им̣ а̄харанто ‘‘читтайамаке’’тиа̄дима̄ха. таттха парипун̣н̣ависсаджджанети убхайампи йамакападам̣ аха̄петва̄ катависсаджджане. уппа̄даккхан̣е ана̄гатан̃ча̄ти уппа̄даккхан̣е ча читтам̣, ана̄гатан̃ча читтам̣ на нируддхам̣, нируджджхама̄нанти аттхо. т̣хитиккхан̣а̄бха̄вам̣ читтасса дӣпетӣти уппаннауппаджджама̄нава̄ра̄дӣсу ‘‘т̣хитиккхан̣е’’ти авачанам̣ читтасса т̣хитиккхан̣ам̣ на̄ма наттхӣти имаматтхам̣ дӣпети бодхети. на хи йатха̄дхаммаса̄сане абхидхамме лаббхама̄насса авачане ка̄ран̣ам̣ диссатӣти адхиппа̄йо. на кеваламабхидхамме авачанамева читтасса т̣хитиккхан̣а̄бха̄ваджотакам̣, апича кхо ¶ суттантапа̄л̣ипӣти дассенто ‘‘суттесупӣ’’тиа̄дима̄ха. таттха ан̃н̃атхаттам̣ на̄ма пубба̄парависесо. кхан̣адвайасаман̇гим̣ т̣хитанти паччуппаннасса т̣хитабха̄вама̄ха. ан̃н̃атхаттам̣ пана санта̄нейева ведитаббам̣.
еттха ча кечи ‘‘йатха̄бхӯто дхаммо уппаджджати, ким̣ татха̄бхӯтова бхиджджати, уда̄ху ан̃н̃атха̄бхӯто? йади татха̄бхӯтова бхиджджати, на джарата̄йа самбхаво. атха ан̃н̃атха̄бхӯто, ан̃н̃о ева соти саббатха̄пи т̣хитиккхан̣асса абха̄войева̄’’ти ваданти. таттха екадхамма̄дха̄рабха̄вепи уппа̄даниродха̄нам̣ ан̃н̃ова уппа̄даккхан̣о, ан̃н̃о ниродхаккхан̣о. уппа̄да̄ваттхан̃хи упа̄да̄йа уппа̄даккхан̣о, ниродха̄ваттхам̣ упа̄да̄йа ниродхаккхан̣о. уппа̄да̄ваттха̄йа ча бхинна̄ ниродха̄ваттха̄ти екасмим̣йева сабха̄вадхамме йатха̄ иччхитабба̄, ан̃н̃атха̄ ан̃н̃ова дхаммо уппаджджати, ан̃н̃о дхаммо нируджджхатӣти а̄паджджеййа, евам̣ ниродха̄ваттха̄йа вийа ниродха̄бхимукха̄ваттха̄йапи бхавитаббам̣. са̄ т̣хити, джарата̄ ча̄ти сампат̣иччхитаббаметам̣. йади евам̣ касма̄ па̄л̣ийам̣ т̣хитиккхан̣о на вуттоти? винеййаджджха̄сайа̄нуродхена найадассанавасена па̄л̣и гата̄ти ведитабба̄. абхидхаммадесана̄пи хи када̄чи винеййаджджха̄сайа̄нуродхена паваттати. татха̄ хи рӯпасса уппа̄до ‘‘упачайо, сантатӣ’’ти бхиндитва̄ десито. хетусампайуттадука̄дидесана̄ четтха нидасситабба̄.
‘‘йасса ¶ ва̄ пана̄’’тиа̄ди пуччха̄вачанам̣. тасса ‘‘но’’ти виссаджджанам̣. самудайасаччам̣ нируджджхатӣти читтуппа̄дасса ниродхаккхан̣о вутто. айаметтха адхиппа̄йо – йади читтасса бхан̇гаккхан̣е рӯпам̣ уппаджджеййа, там̣ дуккхасаччанти катва̄ ‘‘но’’ти ваттум̣ на сакка̄, вуттан̃четам̣. тасма̄ вин̃н̃а̄йати ‘‘читтасса ниродхаккхан̣е рӯпуппа̄до наттхӣ’’ти. тайидамака̄ран̣ам̣. арӯпалокан̃хи сандха̄йа, читтасамут̣т̣ха̄нарӯпам̣ ва̄ ‘‘но’’ти сакка̄ ваттунти. айан̃хи йамакадесана̄йа пакати, йадидам̣ йатха̄самбхавайоджана̄. етена ‘‘на ча читтасамут̣т̣ха̄нарӯпамева̄’’тиа̄дивачанам̣ пат̣иккхиттам̣ дат̣т̣хаббам̣. атха ва̄ пачча̄саттин̃а̄йена йам̣ самудайасаччам̣ нируджджхати, тена йам̣ дуккхасаччам̣ уппа̄детаббам̣ читтачетасикатаппат̣ибаддхарӯпасан̇кха̄там̣, тасса тада̄ уппатти наттхӣти ‘‘но’’ти виссаджджанам̣, на саббасса.
сахуппа̄деканиродхавачанатоти ‘‘йасса ка̄йасан̇кха̄ро нируджджхати, тасса читтасан̇кха̄ро нируджджхатӣти? а̄манта̄’’ти (йама. 2.сан̇кха̄райамака.79) евам̣ сахуппа̄дасаханиродхавачанато. тена вачанена̄ти ‘‘йасса ка̄йасан̇кха̄ро’’тиа̄дивачанена. ан̃н̃арӯпа̄нанти ¶ каммаутуа̄ха̄раджарӯпа̄нам̣. сахуппа̄дасаханиродха̄дика̄нанти еттха̄йам̣ йоджана̄ – аппат̣иккхиттасахуппа̄дасаханиродхаананун̃н̃а̄тана̄нуппа̄дана̄на̄ниродхаанива̄ритаабйа̄катабха̄ва̄нам̣ каммаджа̄дӣнанти. етена̄ти ‘‘йасса кусала̄ дхамма̄ уппаджджантӣ’’тиа̄дикена (йама. 3.дхаммайамака.163) па̄т̣хена, ‘‘на читтасамут̣т̣ха̄нарӯпамева̄’’ти йуттивачанена ча. йамакапа̄л̣иануссаран̣ети йатха̄дасситачиттайамакапа̄л̣ийа̄ йатха̄рутавасенева ануссаран̣е виджджама̄не. бхиджджама̄ната̄ти читтасса бхиджджама̄ната̄ на̄ма нируджджхама̄ната̄ т̣хитийа̄ абха̄вато. саха̄йабха̄вам̣ на̄пи гаччхати ниссайаттхибха̄ва̄дина̄ паччайабха̄ва̄бха̄вато. уппа̄даккхан̣е ева хи анантара̄дипаччайала̄бхена читтасса балавата̄. еван̃ча сатӣти еван̃ча утуна̄пи бхаван̇гачиттасса уппа̄даккхан̣ейева рӯпасамут̣т̣ха̄пане сати. там̣читтаккхан̣ети тасса читтасса кхан̣е, кхан̣адвайепӣти аттхо. тенева̄ти атилахупариваттибха̄венева. атха ва̄ тенева̄ти дандхапариваттиката̄йа рӯпасса сакалам̣ екачиттаккхан̣ам̣ уппаджджама̄набха̄венева. танти читтам̣. пат̣исандхичиттам̣ сампайуттадхамма̄нам̣ вийа сахаджа̄тарӯпадхамма̄нампи сахаджа̄та̄дипаччайена паччайо хотӣти а̄ха ‘‘пат̣исандхито уддха’’нти. читтасамут̣т̣ха̄на̄нам̣ читтам̣ сахаджа̄та̄дипаччайо хотийева̄ти вуттам̣ ‘‘ачиттасамут̣т̣ха̄на̄на’’нти. таданантаранти йена читтена сахуппаннам̣, тасса читтасса анантарам̣. танти рӯпам̣. таданантарам̣ читтанти сахуппанначитта̄нантарам̣ читтам̣. йади еванти йади сакалам̣ читтаккхан̣ам̣ рӯпам̣ уппаджджама̄намева хоти, читтасса ¶ уппа̄даккхан̣е ева рӯпасса уппа̄да̄рамбхоти а̄ха ‘‘на, читтаниродхаккхан̣е рӯпуппа̄да̄рамбха̄бха̄вато’’ти. читтаккхан̣ети аттана̄ сахуппанначиттасса кхан̣е. танти рӯпам̣. рӯпасамут̣т̣ха̄панапуреджа̄тапаччайакиччанти рӯпасамут̣т̣ха̄панакиччан̃ча пуреджа̄тапаччайакиччан̃ча. т̣хитиппаттивисеса̄ла̄бханти т̣хитиппаттийа̄ ладдхаббо йо висесо, тасса ала̄бхам̣. идам̣ вуттанти ‘‘йена сахуппаджджати, там̣читтаккхан̣е рӯпам̣ уппаджджама̄намева̄’’ти идам̣ парийа̄йена вуттам̣.
йам̣ йасса самбандхибха̄вена вуттам̣, там̣ дӯре т̣хитампи тена самбандханӣйанти а̄ха ‘‘тато парам̣…пе… етена саха самбандхо’’ти. тасма̄ ‘‘тато’’ти еттха там̣саддена чутим̣ пачча̄масатӣти вуттам̣ ‘‘чутито паранти аттхо’’ти.
наттхӣти ¶ катва̄ти йадипи йатха̄ ат̣т̣хакатха̄йам̣ вуттам̣, татха̄ екуппа̄деканиродхата̄ рӯпа̄нам̣ арӯпехи, арӯпа̄нан̃ча рӯпехи наттхи. йатха̄ ча амхехи вуттам̣, татха̄ аттхева̄ти адхиппа̄йо.
чатуттхасса пака̄расса вуччама̄натта̄ ‘‘тайо пака̄ре а̄ха̄’’ти вуттам̣.
‘‘тесам̣йева рӯпа̄нам̣ ка̄йавика̄ро’’тиа̄дина̄ париниппханна̄нам̣ вика̄ра̄дибха̄вам̣ дассетва̄ ‘‘саббам̣ париниппханнам̣ сан̇кхатамева̄’’ти вадантена париниппханната̄парийа̄йо дассито. пуббанта̄парантапариччхинноти па̄тубха̄вавиддхам̣сабха̄вапариччхинно, удайаббайапариччхинно ва̄. ‘‘айам̣ датто на̄ма хотӯ’’тиа̄дина̄ на̄макаран̣ам̣ на̄маггахан̣ам̣. сама̄паджджанам̣ ниродхасама̄паттийа̄ саматхавипассана̄нуккамена на̄мака̄йасса ниродхамева. а̄ди-саддена саттакасин̣а̄дипан̃н̃аттийа̄ пан̃н̃а̄панам̣ сан̇ган̣ха̄ти. ниппха̄дийама̄ноти са̄дхийама̄но.
пакин̣н̣акакатха̄ван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
кама̄дивиниччхайакатха̄ван̣н̣ана̄
уппаттиккама̄дӣсу ¶ десана̄ккамопи лаббхатева̄ти ‘‘чатта̄ро сатипат̣т̣ха̄на̄тиа̄дико десана̄ккамова̄’’ти вуттам̣. анупуббуккам̣сатоти да̄насӣлака̄ма̄дӣнава̄дидассананеккхаммакатха̄нам̣ ануккамена уккат̣т̣хабха̄вато катха̄нам̣ анупуббуккам̣сата̄ вутта̄. тена уккам̣саккамо на̄ма̄йам̣ висум̣ камоти дассети. татха̄пи да̄на̄дӣнам̣ десана̄ккама̄вародхане ка̄ран̣ама̄ха ‘‘уппаттиа̄диваваттха̄на̄бха̄вато’’ти. таттха а̄ди-саддена паха̄напат̣ипаттибхӯмиккаме сан̇ган̣ха̄ти. ‘‘чаккхуа̄дӣнампи висайабхӯта’’нти имина̄ пан̃чарӯпиндрийагочарата̄ адхиппета̄ти а̄ха ‘‘екадесена̄’’тиа̄ди. екадесена̄ти ба̄хирол̣а̄рика̄йатанехи. еттха̄ти ‘‘йам̣ ведайати, там̣ сан̃джа̄на̄тӣ’’ти етасмим̣ паде вуттанайена.
там̣сабха̄вата̄ниваттанаттханти ана̄савадхаммасабха̄вата̄ниваттанаттхам̣. ана̄сава̄ кхандхесвева вутта̄ти аттхо са̄сава̄нампи кхандхесу вуттатта̄. нану ча ана̄савадхаммо кхандхесу авуттопи аттхӣти? саччам̣ аттхи, кхандха̄дхика̄ре кхандхапарийа̄панна̄ ева ана̄сава̄ гайхантӣти на̄йам̣ досо.
йатха̄ ¶ пхасса̄дайо висесато таданугун̣авуттита̄йа сан̇кхата̄бхисан̇кхаран̣асабха̄ва̄ти сан̇кха̄раккхандхе самаваруддха̄, на евам̣ ведана̄сан̃н̃а̄вин̃н̃а̄н̣а̄нӣти рӯпадхамма̄ вийа та̄ни висум̣ кхандхабха̄вена вутта̄ни. етена пхасса̄дӣнам̣ висум̣ кхандхасаддавачанӣйата̄бха̄во вуттоти ведитаббо. тена вуттам̣ ‘‘пхусана̄дайо пана̄’’тиа̄ди. итиа̄дӣнан̃ча сутта̄нанти еттха а̄ди-саддена ‘‘рӯпе кхо, бхиккхаве, сати рӯпам̣ упа̄да̄йа рӯпам̣ абхинивисса уппаджджанти сам̣йоджана̄бхинивесавинибандха̄. ведана̄йа…пе… сан̃н̃а̄йа… сан̇кха̄ресу… вин̃н̃а̄н̣е сати вин̃н̃а̄н̣ам̣ упа̄да̄йа вин̃н̃а̄н̣ам̣ абхинивисса уппаджджанти сам̣йоджана̄бхинивесавинибандха̄’’ти (сам̣. ни. 3.158), татха̄ ‘‘ахам̣ рӯпам̣, мама рӯпанти парийут̣т̣хат̣т̣ха̄йӣ хотӣ’’ти (сам̣. ни. 3.1) ча евама̄дӣнам̣ суттапада̄нам̣ сан̇гахо дат̣т̣хаббо. етена̄ти аттана̄ дасситасуттена. ваккхама̄насуттавасена ча̄ти ‘‘рӯпе кхо, бхиккхаве, сатӣ’’тиа̄дикасса ат̣т̣хакатха̄йам̣ (вибха. ат̣т̣ха. 26 пакин̣н̣акакатха̄) ваккхама̄насса суттасса васена. ‘‘паритта̄рамман̣а̄дивасена на ваттабба̄’’ти етена наваттабба̄рамман̣а̄пи дит̣т̣хи кхандхе ева нисса̄йа уппаджджати, пагева кхандха̄рамман̣а̄ти дассети.
ведана̄ка̄ран̣а̄йа̄ти ¶ ведана̄йа̄тана̄йа. чха̄да̄панатоти роча̄панато. ба̄хуллена̄ти бахулабха̄вена. упа̄да̄наккхандха̄ хи ба̄хуллаппаваттика̄, на итаре.
пут̣ам̣ катва̄ти ча чхаттасадисам̣ пут̣ам̣ бандхам̣ катва̄. ваттхумхӣти чаккха̄диваттхумхи. ват̣т̣агатаведанам̣ сандха̄йа вуттам̣. са̄ хи идха дат̣т̣хаббабха̄ве т̣хита̄. ӯнехӣти ваттхуна̄, килесехи ча ӯнехи.
ма̄йа̄йа̄ти индаджа̄ла̄дима̄йа̄йа пайого ма̄йа̄ти адхиппа̄йена̄ха ‘‘ма̄йа̄йа дасситам̣ рӯпам̣ ‘ма̄йа̄’ти а̄ха̄’’ти. ваттхубха̄ва̄дитоти а̄ди-саддена а̄рамман̣асампайутта̄дике сан̇ган̣ха̄ти. каттхачӣти рӯпаккхандха̄дике. кочи висесоти асубха̄дикова.
тасса̄ти аджджхаттикарӯпасса. йасса ка̄мара̄гаппаха̄намукхена саббара̄гаппаха̄нам̣ самбхавати, там̣ сандха̄йа̄ха ‘‘ка̄мара̄гамукхена ва̄ саббалобхаппаха̄нам̣ вадатӣ’’ти. йоджетаббанти ведана̄йа чхандара̄гам̣ паджаханто тасса̄ самудайабхӯте ¶ пхассепи чхандара̄гам̣ паджахатӣти йоджетаббанти. парин̃н̃аттайасса йоджана̄ па̄кат̣а̄ ева.
татоти дуккхуппа̄данасукхавина̄сана̄нам̣ адассанато. бхиндатӣти вина̄сети. танти маносан̃четана̄ха̄рам̣ н̃а̄татӣран̣апарин̃н̃а̄хи паригган̣ха̄ти тӣрети.
там̣ паджахантоти авиджджам̣ паджаханто. пара̄мат̣т̣ханти пара̄ма̄сасан̇кха̄та̄йа дит̣т̣хийа̄ ничча̄дивасена гахитам̣. вин̃н̃а̄н̣ам̣ ниччато пассанто дит̣т̣хупа̄да̄нам̣ упа̄дийатӣти айаматтхо ‘‘тадевидам̣ вин̃н̃а̄н̣ам̣ сандха̄вати сам̣сарати, анан̃н̃а’’нтиа̄дисуттападехи (ма. ни. 1.396) дӣпетаббо.
кама̄дивиниччхайакатха̄ван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
34. там̣ ¶ ватва̄ти там̣ бхӯмивасена джа̄нитаббатам̣ ‘‘сабба̄пи чатубхӯмикаведана̄’’тиа̄дина̄ ватва̄. сампайуттато дасситата̄дӣти еттха а̄ди-саддена хетуджа̄тибхӯмииндрийаваттхусампхассаджабхедато дасситатам̣ анавасесато сан̇ган̣ха̄ти.
йадипи там̣-саддо пуббе вуттасса са̄ман̃н̃ато пат̣иниддесо, татха̄пи анантарамева пачча̄маситум̣ йутто итараттха асамбхаватоти а̄ха ‘‘ат̣т̣ха…пе… йоджана̄’’ти. ‘‘ат̣т̣хавидхатта̄бха̄вато’’ти имина̄ там̣ асамбхавам̣ дассети.
пӯран̣аттхамева вутто, апуббата̄бха̄ватоти аттхо.
гахан̣авад̣д̣ханавасена̄ти гахан̣асса вад̣д̣ханавасена. гахан̣анти четтха катханам̣ дат̣т̣хаббам̣, тасса вад̣д̣ханам̣ тасмим̣ тасмим̣ т̣ха̄не авуттасса катханам̣. тена̄ха ‘‘пуббе гахитато ан̃н̃асса гахан̣ам̣ вад̣д̣хана’’нти, тато ева ча ‘‘пуримагахите ан̃н̃упачайавасена̄’’ти вуттам̣. ‘‘вад̣д̣ханасаддо чхеданаттхо’’ти идам̣ йатха̄ асива̄ ‘‘сива̄’’ти, дит̣т̣хан̃ча ‘‘адит̣т̣ха’’нти вуччати, евам̣ дат̣т̣хаббам̣. найанӣхаран̣анти нӣйатӣти найо, десана̄, тасса нӣхаран̣ам̣ паваттанам̣. вад̣д̣ханаканайоти ¶ йатха̄вуттавад̣д̣ханакавасена паватто десана̄найо. ан̃н̃е бхеда̄ти екавидхачатуббидха̄дайо бхеда̄. йади ависит̣т̣ха̄, касма̄ вутта̄ти а̄ха ‘‘татха̄пӣ’’тиа̄ди. таттха пан̃н̃а̄ппабхедаджананаттханти дхаммависайа̄йа пабхедагата̄йа пан̃н̃а̄йа винеййа̄нам̣ ниббаттанаттхам̣, виджджа̄т̣т̣ха̄на̄дивасена винеййа̄нам̣ дхаммапат̣исамбхида̄йа уппа̄данаттханти аттхо. абхин̃н̃еййадхаммавибха̄гата̄йа саммасанава̄расса висайабха̄вато вуттам̣ ‘‘екекасса ва̄расса гахитасса ниййа̄намукхабха̄вато’’ти. итарепи бхеда̄ вутта̄ти дувидхативидхабхеда̄нам̣ йам̣ на̄наттам̣, тасса васена итаре бхеда̄ ана̄натта̄пи йатха̄вуттака̄ран̣ато вутта̄. ‘‘на кевала’’нтиа̄дина̄ бхеда̄нам̣ ан̃н̃аман̃н̃апеккхатам̣ дассетва̄ ‘‘тасма̄’’тиа̄дина̄ тесам̣ висит̣т̣хатам̣ дассети.
йатха̄ дукамӯлака̄дӣсу бхеда̄ ган̣ана̄нупуббийа̄ паватта̄ пабхедантара̄пеккха̄, на евамете. ете пана саттавидха̄дибхеда̄ пабхедантаранирапеккха̄ кевалам̣ бахувидхабха̄васа̄ман̃н̃енева вутта̄ти дассети ‘‘ан̃н̃аппабхеданирапеккха̄’’тиа̄дина̄. дукатикападаттха̄нам̣ йатха̄рахам̣ апеккхитабба̄пеккхакабха̄вена вуттатта̄ ¶ йатха̄ дуке т̣хапетва̄ вутта̄ тика̄ таттха паккхитта̄ на̄ма джа̄та̄, евам̣ тикадукападаттха̄нам̣ апеккхитабба̄пеккхакабха̄вена вуттатта̄ дуке ватва̄ вуттесупи тикесу те паккхитта̄ на̄ма хонтӣти а̄ха ‘‘парато…пе… йоджитатта̄’’ти.
сама̄навӣтхийанти екавӣтхийам̣. чаккхусан̇гхат̣т̣ана̄йа̄ти чаккхурӯпапат̣игха̄тена. соти чаккхурӯпапат̣игха̄то. тадуппа̄дика̄ти тасса чаккхусампхассасса уппа̄дика̄. са̄ти а̄ваджджанаведана̄. нану ча ведана̄паччайо пхассо вутто, на пхассапаччайа̄ ведана̄ти? на, ведана̄сӣсена читтуппа̄дасса гахитатта̄ти. таппайоджанатта̄ти чаккхусампхассапайоджанатта̄. пайоджайатӣти пайоджанам̣, пхалам̣.
рӯпа̄вачара̄рӯпа̄вачара̄нам̣ випа̄ка̄нанти адхиппа̄йо. те хи идха аггахита̄. тенева̄ха ‘‘тесам̣ сайамева манодва̄рабхӯтатта̄’’тиа̄ди. татоти бхаван̇гато. чаккхусампхассапаччайа̄дикусала̄дӣнанти еттха пуримена а̄ди-саддена ‘‘сотасампхассапаччайа̄’’ти евама̄дайо сан̇гахита̄, дутийена акусала̄дайо. ‘‘ка̄ма̄вачараат̣т̣хакусалачиттавасена̄’’тиа̄дина̄ кусала̄бйа̄ката̄нампи ка̄ма̄вачара̄нам̣йева йоджитатта̄ вуттам̣ ‘‘сама̄навӣтхийам̣ лаббхама̄ната̄ ¶ ат̣т̣хакатха̄йам̣ вутта̄’’ти. ведана̄пӣтисанидассанаттикаваджджа̄нам̣ екӯнавӣсатийа̄ тика̄нам̣ васена екӯнавӣсатичатувӣсатика̄. йади асама̄навӣтхийампи кусала̄дӣнам̣ лаббхама̄ната̄ йоджетабба̄, атха касма̄ сама̄навӣтхийам̣йева йоджита̄ти а̄ха ‘‘ат̣т̣хакатха̄йам̣ пана̄’’тиа̄ди. тенева̄ти асама̄навӣтхийам̣ аппат̣иккхиттатта̄йева.
читтасамбандхоти читтена самбандхо читтасамбандхам̣ катва̄ читтасӣсена ведана̄йа катханам̣. тикабхӯмивасена̄ти кусалаттика̄дитикавасена, ка̄ма̄вачара̄дибхӯмивасена ча. два̄ратикавасена̄ти чаккха̄диуппаттидва̄равасена, кусалаттика̄дитикавасена ча. йаттха каттхачӣти дӣпетаббасса аттхасса висеса̄бха̄вато саттавидхабхеда̄дӣсу йаттха каттхачи. на ча два̄рам̣ ана̄мат̣т̣ханти йоджана̄. тена саттавидхабхедато тим̣савидхабхеде висесам̣ дассети. йадипи убхайаттха бхӯмийо а̄гата̄, рӯпа̄вачара̄дибхӯмиа̄масанена пана асама̄навӣтхийам̣ лаббхама̄ната̄ дассита̄ти а̄ха ‘‘атибйатта̄ ча еттха сама̄на̄сама̄навӣтхӣсу лаббхама̄ната̄’’ти. сукхадӣпана̄ни хонти два̄рабхӯмиа̄масанамукхена ведана̄ккхандхасса вибхаттатта̄. на бхӯмийо апеккхитва̄ т̣хапита̄ти катхетаббабха̄вена бхӯмийо апеккхитва̄ ¶ на т̣хапита̄, бхӯмивибха̄гена на катхита̄ти аттхо. апеккхитаббарахита̄ти два̄рабхӯмӣнам̣ аггахитатта̄ а̄кан̇кхитаббадва̄ра̄дивисесарахита̄.
‘‘упаниссайакот̣ийа̄’’ти еттха ниппарийа̄йато парийа̄йато ча упаниссайакот̣идассанамукхена идха̄дхиппетаупаниссайакот̣им̣ дассетум̣ ‘‘саддхам̣ упанисса̄йа̄’’тиа̄ди вуттам̣. таттха упаниссайа̄нанти ведана̄йа упаниссайабхӯта̄нам̣. дассананти чаккхувин̃н̃а̄н̣ам̣, дисва̄ ва̄ гахан̣ам̣. упаниссайантабха̄вена̄ти ла̄макӯпаниссайабха̄вена. йади гха̄йана̄дӣни упаниссайо бхавеййум̣, пакатӯпаниссайа̄нева сийум̣. пакатӯпаниссайо ча на̄на̄вӣтхийам̣йева̄ти тадала̄бхавачанам̣ идха на̄на̄вӣтхиджотаканти дассети ‘‘гха̄на̄дидва̄ресӯ’’тиа̄дина̄. касин̣апарикамма̄дӣнанти касин̣апарикаммасама̄паттиниббаттанавипассана̄вад̣д̣хана̄дӣнам̣. тадала̄бхоти упаниссайа̄ла̄бхо, со ча гха̄йана̄дӣхи паресам̣ пат̣ипаттийа̄ джа̄нитум̣ асаккун̣еййатта̄. антимабхавикабодхисатта̄дӣнам̣ саванена вина̄ там̣пхусанам̣ сийа̄ мӯлӯпаниссайоти ‘‘йебхуййена̄’’ти вуттам̣.
сампаннаджджха̄сайоти ¶ виват̣т̣ӯпаниссайасампаттийа̄ сампаннаджджха̄сайо. тена̄ти ‘‘евам̣ чаккхувин̃н̃а̄н̣а’’нти вачанена. тадупаниссайанти тато парам̣ уппаннакасин̣арӯпадассана̄дӣнам̣ упаниссайабхӯтам̣.
тха̄магаманам̣ на̄ма ка̄мара̄га̄дӣнам̣йева а̄вен̣ико сабха̄воти а̄ха ‘‘аппахӣнака̄мара̄га̄дикасса ва̄’’ти. ‘‘ра̄го уппанно’’тиа̄дина̄ ит̣т̣ха̄нит̣т̣ха̄рамман̣е ра̄гапат̣игха̄нам̣ уппаттивича̄ран̣а̄ва вутта̄, на несам̣ киччависесоти киччависесена вутте дассенто ‘‘асамапеккхана̄йа̄’’тиа̄дима̄ха. паватта̄ ведана̄ти аттхо. пака̄рантарена̄ти чаккхусампхассапаччайа̄ уппаннакилеса̄нам̣ саматиккаманасан̇кха̄тена пака̄рантарена. татха̄ бха̄вана̄васена̄ти еттха татха̄-саддена чаккхусампхассасса чатубхӯмикаведана̄йа упаниссайабха̄во ева пака̄рантарена катхитоти имамеваттхам̣ а̄кад̣д̣хати. бха̄вана̄йеветтха пака̄рантарам̣.
саббам̣ саммасанам̣ бха̄вана̄ти ведитабба̄, на нӣваран̣аппаха̄напарин̃н̃а̄ва.
ан̃н̃аман̃н̃асса ча̄ти пхот̣т̣хаббамаха̄бхӯтесу итарӣтарасса, а̄подха̄туйа̄ ча васена.
тесанти ¶ джа̄тиа̄дӣнам̣, камматтхе четам̣ са̄мивачанам̣. сахаджа̄тасса маносампхассасса балавапаччайабха̄вам̣ дассетӣти самбандхо. тасса ва̄ дассанасса̄ти тасса ва̄ джа̄тиа̄дике бхайато дассанавасена паваттасса ка̄ма̄вачаран̃а̄н̣асса.
тадева аттано пхалассева пхалабха̄вена̄ти ‘‘маносампхассо’’ти пхассасса ка̄ран̣абха̄вена йам̣ вуттам̣, тадева вин̃н̃а̄н̣ам̣ аттано пхаласса пхалабха̄вена вуттасса пхассасса ‘‘чаккхусампхассаджа’’нтиа̄дина̄ пхалабха̄вена ваттум̣ на йуттам̣. ‘‘маносампхассо’’тиа̄дина̄ лаббхама̄нопи вин̃н̃а̄н̣ам̣ пат̣ичча пхассасса паччайабха̄во хетупхаласан̇карапарихаран̣аттхам̣ на вуттоти ватва̄ йадипи пхассо вин̃н̃а̄н̣асса паччайо хоти, на пана пхассасса вийа вин̃н̃а̄н̣ам̣ со тасса висесапаччайо хотӣти вин̃н̃а̄н̣асса чаккхусампхассаджа̄дита̄ на вутта̄ти дассетум̣ ‘‘йасма̄ ва̄’’тиа̄ди вуттам̣.
абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
3. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄
150. там̣ ¶ там̣ самуда̄йанти там̣ там̣ читтуппа̄дасан̇кха̄тадхаммасамуда̄йам̣, анавасесарӯпадхаммасамуда̄йан̃ча. йатха̄самбхаванти чопанам̣ патто сам̣варо чхат̣т̣хадва̄ре, итаро чхасупӣти евам̣ йатха̄самбхавам̣. татоти абхиджджха̄доманасса̄дито. йатха̄йоганти йо сам̣варитаббо, таданурӯпам̣.
каттхачӣти те ева париват̣т̣е са̄ман̃н̃ена вадати. каттхачӣти ва̄ тесу париват̣т̣есу кисмин̃чипи падесе. кин̃чипи аппакампи. екова париччхедо, на а̄йатанавибхан̇га̄дӣсу вийа на̄на̄ти адхиппа̄йо.
пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
кхандхавибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. а̄йатанавибхан̇го
1. суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
154. аса̄дха̄ран̣атоти ¶ ¶ а̄вен̣икато. там̣ несам̣ аса̄дха̄ран̣абха̄вам̣ випаккхавасена патит̣т̣ха̄петум̣ са̄дха̄ран̣ам̣ уда̄харан̣авасена дассети ‘‘а̄йатанасаддаттхо вийа̄’’ти. атха ва̄ чаккха̄диаттхо ева чаккха̄дисаддависесито а̄йатанаттхоти там̣ та̄дисам̣ а̄йатанаттхам̣ сандха̄йа̄ха ‘‘а̄йатанасаддаттхо вийа аса̄дха̄ран̣ато’’ти.
йади висайасса̄данаттхо чаккху-саддо, сота̄дӣнампи айам̣ саман̃н̃а̄ сийа̄ти атиппасан̇гам̣ парихаранто ‘‘сатипӣ’’тиа̄дима̄ха. дутийе аттхавикаппе чаккхатӣти вин̃н̃а̄н̣а̄дхит̣т̣хитам̣ самависамам̣ а̄чиккхати, а̄чиккхантам̣ вийа, вибха̄вентам̣ вийа ва̄ хотӣти аттхо. рӯпамива чаккхувин̃н̃еййам̣ вийа савиггахамива сабимбакам̣ вийа ван̣н̣ава̄чако рӯпа-саддо адхиппетоти а̄ха ‘‘виттха̄ран̣ам̣ ва̄ рӯпасаддасса аттхо’’ти.
вачанамева̄ти савин̃н̃аттикасаддамева. гамӣйатӣти упанӣйати. аджджхохаран̣асса расаггахан̣амӯлата̄вачанена расасса парампара̄йа джӣвитахетутам̣ дассети. расанимиттан̃хи расаггахан̣ам̣, расаггахан̣анимиттам̣ аджджхохаран̣ам̣, там̣нимиттам̣ джӣвитанти. расаггахан̣амӯлата̄ ча аджджхохаран̣асса йебхуййато ведитабба̄. диссати ападиссати етена пхаланти десо, хетӯти а̄ха ‘‘уппаттидесоти уппаттика̄ран̣а’’нти. татха̄ти чаккха̄йатана̄диппака̄рена. маногочарабхӯта̄ти манасо ева гочарабхӯта̄. са̄ман̃н̃алаккхан̣енева̄ти анубхавана̄дивисесалаккхан̣ам̣ аггахетва̄ дхаммабха̄васан̇кха̄таса̄дха̄ран̣алаккхан̣енева ¶ . ека̄йатанаттам̣ упанетва̄ вутта̄ два̄даса екасабха̄ватта̄ бхиндитва̄ вачане пайоджана̄бха̄ва̄. два̄ра̄ламбанавибха̄гадассанаттха̄ хи а̄йатанадесана̄ти.
пуббантатоти пуримабха̄гато па̄кабха̄вато. па̄кабха̄во хи сабха̄вадхамма̄нам̣ пуббанто, виддхам̣са̄бха̄во апаранто.
нива̄сат̣т̣ха̄на̄дӣсу а̄йатана-саддо на а̄йатанаттха̄дӣсу вийа падаттхавиваран̣амукхена паватто, атха кхо тасмим̣ тасмим̣ девагхара̄дике нирул̣хата̄йа еваматтхоти а̄ха ‘‘рул̣хивасена а̄йатанасаддассаттхам̣ ватту’’нти. маноти два̄рабхӯтамано ¶ . ниссайабха̄воти еттха ниссайасадисо ниссайо, садисата̄ ча пхаласса таппат̣ибаддхавуттита̄йа дат̣т̣хабба̄. вачанӣйаттхо бха̄ваттхо.
та̄ватватоти таттакато. ӯначодана̄ти два̄дасато ӯна̄ни касма̄ на вутта̄нӣти чодана̄. йади чаккхувин̃н̃а̄н̣а̄дӣнам̣ аса̄дха̄ран̣ам̣ дхаммаджа̄там̣ дхамма̄йатанам̣, евам̣ санте чаккха̄дӣнампи дхамма̄йатанабха̄во сийа̄ти чоданам̣ сандха̄йа̄ха ‘‘сатипӣ’’тиа̄ди. два̄ра̄рамман̣абха̄вехӣти на а̄рамман̣абха̄венева аса̄дха̄ран̣ам̣, атха кхо два̄ра̄рамман̣абха̄вехи аса̄дха̄ран̣ам̣ самбхаватӣти вачанасесо.
йебхуййасахуппаттиа̄дӣхӣти йебхуййена чаккха̄йатана̄дӣни кассачи када̄чи екато уппаджджанти. ‘‘ка̄мадха̄туйа̄ упапаттиккхан̣е кассачи ека̄даса̄йатана̄ни уппаджджантӣ’’ти хи вуттам̣. тасма̄ а̄йатана̄нам̣ уппаттиккамо та̄ва на йуджджати, на паха̄наккамо кусала̄бйа̄ката̄нам̣ аппаха̄таббато, на пат̣ипаттиккамо акусала̄нам̣, екаччаабйа̄ката̄нан̃ча аппат̣ипаджджанӣйато, на бхӯмиккамо ад̣д̣хека̄дасаннам̣ а̄йатана̄нам̣ екантака̄ма̄вачаратта̄, итаресам̣ чатубхӯмипарийа̄паннатта̄, екаччасса локуттарабха̄вато ча. евам̣ уппаттиккама̄диайуттийоджана̄ ведитабба̄. йесу виджджама̄несу аттабха̄васса пан̃н̃а̄пана̄, те ‘‘майхам̣ чаккху’’нтиа̄дина̄ адхикасинехаваттхубхӯта̄ чаккха̄дайо йатха̄ аджджхаттиката̄йа, евам̣ дассана̄дикиччакараиндрийата̄ ча падха̄на̄ти а̄ха ‘‘аджджхаттикабха̄вена, висайибха̄вена ча̄’’ти. гха̄на̄диккамена̄ти гха̄нам̣ дживха̄ ка̄йоти имина̄ камена.
паччуппанна̄рамман̣атта̄ ва̄ чаккха̄дӣни пат̣хамам̣ вутта̄ни, мано пана кин̃чи паччуппанна̄рамман̣ам̣ ¶ , кин̃чи йа̄ванаваттабба̄рамман̣анти паччха̄ вуттам̣. паччуппанна̄рамман̣есупи упа̄да̄рӯпа̄рамман̣а̄ни чатта̄ри пат̣хамам̣ вутта̄ни, тато бхӯтарӯпа̄рамман̣ам̣. упа̄да̄рӯпа̄рамман̣есупи дӯратаре дӯре, сӣгхатарам̣ сӣгхан̃ча а̄рамман̣асампат̣иччханадӣпанаттхам̣ чаккха̄дӣнам̣ десана̄ккамо. чаккхусотадвайан̃хи дӯрагочаранти пат̣хамам̣ вуттам̣. татра̄пи чаккху дӯратарагочаранти саббапат̣хамам̣ вуттам̣. пассантопи хи дӯратаре надисотам̣ на тасса саддам̣ сун̣а̄ти. гха̄надживха̄супи гха̄нам̣ сӣгхатаравуттӣти ¶ пат̣хамам̣ вуттам̣. пурато т̣хапитаматтасса хи бходжанасса гандхо гайхатӣти. йатха̄т̣ха̄нам̣ ва̄ тесам̣ десана̄ккамо. имасмин̃хи сарӣре саббупари чаккхусса адхит̣т̣ха̄нам̣, тасса адхо сотасса, тасса адхо гха̄насса, тасса адхо дживха̄йа, татха̄ ка̄йасса йебхуййена, мано пана арӯпӣбха̄вато саббапаччха̄ вутто. там̣там̣гочаратта̄ тасса тасса̄нантарам̣ ба̄хира̄йатана̄ни вутта̄нӣти вуттова̄йаматтхоти евампи имесам̣ камо ведитаббо.
татоти хадайаваттхубхедато. йан̃хи хадайаваттхум̣ нисса̄йа екам̣ мановин̃н̃а̄н̣ам̣ паваттати, на тадева нисса̄йа ан̃н̃ам̣ паваттати. ниддесавасена̄ти сан̇кхепавиттха̄раниддесавасена. йоджетаббам̣ ‘‘кусаласамут̣т̣ха̄нам̣ кусаласамут̣т̣ха̄насса сабха̄га’’нтиа̄дина̄.
сабха̄воти висайивисайабха̄во, тадабхиниббаттийан̃ча йогйата̄. ка̄ран̣асаматтхата̄ти ка̄ран̣абхӯта̄ саматтхата̄ паччайабха̄во. два̄ра̄дибха̄воти два̄ра̄рамман̣е два̄равуттибха̄во. имасмим̣ аттхети анантарам̣ вуттааттхе. йасма̄ти йа̄йа дхаммата̄йа йена два̄ра̄дибха̄вена ка̄ран̣абхӯтена. самбхаванависесананти кирийа̄йа пара̄масанама̄ха. йам̣ самбхаванам̣, дхаммата̄веса̄ти аттхо. риттака̄нева̄ти дхува̄дибха̄вариттака̄нева. висама̄дӣсу аджджха̄сайо етесанти висама̄диаджджха̄сайа̄ни, висама̄диаджджха̄сайа̄ни вийа хонтӣти висама̄диаджджха̄сайа̄ни, чаккха̄дӣни. висамабха̄ва…пе… ванабха̄вехӣти висамабха̄ва̄дисаннисситаахиа̄дисадисупа̄диннадхаммехи чаккха̄дӣхи, ванасаннисситамаккат̣асадисена читтена ча абхирамитатта̄. ванабха̄воти хи ванаджджха̄сайоти аттхо.
пуримантавивиттата̄ти пуббабха̄гавирахо. уппа̄дато пуримакот̣т̣ха̄со хи идха пуриманто. апарантети апарабха̄ге, бхан̇гато уддханти аттхо. удайаббайапариччхинно хи сабха̄вадхаммо. йам̣ сандха̄йа ¶ вуттам̣ ‘‘анидха̄нагата̄ бхагга̄, пун̃джо наттхи ана̄гате’’ти (маха̄ни. 10). сада̄ абха̄воти на сада̄ абха̄вапатит̣т̣ха̄панам̣ саббака̄лампи наттхӣти, атха кхо удайаббайапариччхиннатта̄ сада̄бха̄вапат̣иккхепоти а̄ха ‘‘аниччалаккхан̣а’’нти. сабха̄вавиджахананти бхан̇гаппаттима̄ха ¶ . випариваттанам̣ уппа̄даджара̄ваттха̄хи санта̄нам̣ вина̄ на вика̄ра̄паттӣти а̄ха ‘‘санта̄навика̄ра̄патти ва̄’’ти.
джа̄тидхаммата̄дӣхӣти джа̄тиджара̄бйа̄дхимаран̣а̄дисабха̄вата̄хи. анит̣т̣хата̄ти на ит̣т̣хата̄, дуккхата̄ти аттхо. пуримам̣ са̄ман̃н̃алаккхан̣анти ‘‘пат̣ипӣл̣анат̣т̣хена̄’’ти пуббе са̄ман̃н̃ато вуттам̣ дуккхалаккхан̣ам̣. паччайавасена дуккхана̄ка̄рена паваттама̄на̄нам̣ сабха̄вадхамма̄нам̣ дуккханам̣ пуггалассева васена дуккхамата̄ти а̄ха ‘‘пуггаласса пӣл̣анато дуккхама’’нти. дуккхавачананти ‘‘дуккха’’нти саттху вачанам̣.
‘‘наттхи етасса васаваттако’’ти имина̄ наттхи етасса атта̄ти анатта̄ти имаматтхам̣ дассети, ‘‘на̄пи идам̣ васаваттака’’нти имина̄ пана на атта̄ти анатта̄ти. аттаноти нийакаджджхаттам̣ сандха̄йа вадати. парасминти тато ан̃н̃асмим̣. парасса ча аттанӣти еттха̄пи есева найо. там̣ етасса наттхӣти там̣ йатха̄вуттапарапарикаппитам̣ васаваттакам̣ етасса чаккха̄дино наттхи, етена чатукот̣икасун̃н̃ата̄йа сан̇гахо дат̣т̣хаббо. ‘‘сун̃н̃ам̣ там̣ тена васаваттана̄ка̄рена̄’’ти имина̄ убхайатха̄пи авасаваттанат̣т̣хе дасситаббе таттха та̄ва екам̣ дассетум̣ ‘‘парасса̄’’тиа̄дим̣ ватва̄ пуна ‘‘атха ва̄’’тиа̄дина̄ итарам̣ дассети. са̄ми ева са̄мико, на са̄мико асса̄микоти евам̣ аттхе гайхама̄не ‘‘асса̄микато’’ти падасса сун̃н̃ависесаната̄йа пайоджанам̣ наттхи. ка̄мака̄рийанти йатха̄ка̄макаран̣ӣйам̣. авасаваттанаттхам̣ висесетва̄ дассети сама̄садвайаттхасан̇гахато.
сасанта̄не дхамма̄нам̣ висадисуппатти идха бха̄васан̇кантигаманам̣ на̄ма̄ти а̄ха ‘‘сантатийам̣ бха̄вантаруппаттийева̄’’ти. татха̄ висадисуппаттийам̣ пурима̄ка̄равигамо пакатибха̄вавиджахананти а̄ха ‘‘сантатийа̄ йатха̄паватта̄ка̄равиджахана’’нти. бхаватӣти ва̄ бха̄во, аваттха̄висесо, тасса сан̇каманам̣ бха̄васан̇канти. сабха̄вадхаммо хи уппа̄даккхан̣ам̣ т̣хитиккхан̣ан̃ча патва̄ бхиджджатӣти уппа̄да̄ваттха̄йа джара̄ваттхам̣, тато бхан̇га̄ваттхам̣ сан̇каматӣти вуччати. татха̄ сан̇камато ча аттала̄бхаккхан̣ато уддхам̣ джара̄маран̣ехи там̣сабха̄вапаричча̄го пакатибха̄вавиджахананти кхан̣авасена четам̣ йоджетаббам̣. пубба̄паравасена̄ти ¶ ча кхан̣а̄нам̣ пубба̄паравасена̄ти аттхо самбхавати. екаттхатта̄ти ¶ сама̄на̄дхикаран̣атта̄, на пана висесанависеситаббабха̄ва̄нам̣ екатта̄. ‘‘чаккхум̣ аничча’’нти вутте ‘‘аниччам̣ чаккху’’нтипи вуттамева хотӣти ‘‘йам̣ чаккху, там̣ аниччам̣, йам̣ аниччам̣, там̣ чаккху’’нти а̄паннамева̄ти а̄ха ‘‘аничча̄нам̣ сесадхамма̄нампи чаккхубха̄во а̄паджджатӣ’’ти.
техи ча аниччадуккхалаккхан̣ехи ча анатталаккхан̣амева висесена дасситам̣ ‘‘йаданиччам̣, там̣ дуккхам̣, йам̣ дуккхам̣, таданатта̄’’тиа̄дӣсу (сам̣. ни. 3.15, 45, 76, 85; 2.4.1, 2; пат̣и. ма. 2.10) вийа. досалаккхан̣а̄ка̄ранидассанаттхоти досасса лаккхитабба̄ка̄ранидассанаттхо. евам̣ дуккхена̄ти евам̣ на̄наппака̄рена аккхирога̄дидуккхена а̄ба̄дхата̄йа. анатталаккхан̣адӣпака̄нанти анаттата̄пан̃н̃а̄панасса джотака̄нам̣ упа̄йабхӯта̄нам̣. на хи гхат̣абхедакан̣т̣акаведха̄дивасена лаббхама̄на̄ аниччадуккхата̄ сатта̄нам̣ екантато анаттата̄дхигамахетӯ хонти. паччайапат̣ибаддхата̄абхин̣хасампат̣ипӣл̣ана̄дивасена пана лаббхама̄на̄ хонти. татха̄ хи чаккха̄дӣни камма̄димаха̄бхӯта̄дипаччайапат̣ибаддхавуттӣни, тато ева ахутва̄ самбхаванти, хутва̄ пат̣ивентӣти аничча̄ни, абхин̣хасампат̣ипӣл̣итатта̄ дуккха̄ни, евам̣бхӯта̄ни ча авасаваттанато анаттака̄нӣти париггахе т̣хитехи самупачитан̃а̄н̣асамбха̄рехи пасситум̣ сакка̄.
катхам̣ панетесам̣ хутва̄ абха̄во джа̄нитабботи? кхан̣е кхан̣е ан̃н̃атхаттадассанато. там̣ катхам̣ н̃а̄йатӣти? йуттито. ка̄ панеттха йуттӣти? висесаггахан̣ам̣. йади чаккха̄дӣнам̣ кхан̣е кхан̣е ан̃н̃атхаттам̣ на сийа̄, бахипаччайабхеде йадидам̣ паччха̄ висесаггахан̣ам̣, там̣ на сийа̄. йасса хи та̄дисам̣ кхан̣е кхан̣е ан̃н̃атхаттам̣ наттхи, тасса асати бахипаччайависесе катхам̣ паччха̄ висесаггахан̣ам̣ бхавеййа, бхавати ча висесаггахан̣ам̣. тасма̄ аттхи несам̣ кхан̣е кхан̣е ан̃н̃атхаттам̣ йам̣ сан̣икам̣ сан̣икам̣ вад̣д̣хентам̣ паччха̄ па̄кат̣атарам̣ джа̄йатӣти. татха̄ хи сарӣрасса та̄ва а̄на̄па̄на̄нам̣ анаваттха̄нато париссамато ча висесаггахан̣ам̣. анаваттхита̄ хи асса̄сапасса̄са̄ ва̄та̄ ва̄рена ва̄рена паваттанато. йади хи ассасите ва̄ пассассите ва̄ сарӣрасса кочи паччха̄ висесо на сийа̄, на несам̣ ¶ кочи бхедо сийа̄, дит̣т̣хо ча со. тасма̄ ассаситам̣ сарӣрам̣ ан̃н̃атха̄ хонтам̣ камена та̄дисам̣ аваттхам̣ па̄пун̣а̄ти. йа̄ пасса̄сасса паччайо хоти, пассасите ча пуна татхева асса̄сасса паччайо хотӣти а̄на̄па̄на̄нам̣ анаваттха̄натопи сарӣрасса висесаггахан̣ам̣ ¶ ан̃н̃атхаттасиддхи. татха̄ париссамопи асати висесе паччха̄ сарӣрасса на сийа̄, йена̄йам̣ ирийа̄патхантара̄дӣни севанена париссамавиноданам̣ кароти.
атха ва̄ рӯпа̄дибхедатопи висесаггахан̣ам̣. рӯпагандхарасапхасса̄дӣнан̃хи висесена йо сарӣре аниндрийабаддхесу ча кхӣрӯдакаваттхапуппхапхалосадхидхан̃н̃а̄дӣнам̣ паччха̄ висесо гайхати, со асати бахипаччайависесе несам̣ джара̄диаваттха̄су ван̣н̣абала̄дибхедо, расавӣрийавипа̄ка̄нубха̄вабхедо ча кхан̣е кхан̣е ан̃н̃атхаттам̣ вина̄ катхамупалаббхеййа. йам̣ пана там̣ дхаммата̄рӯпам̣ сила̄ди, таттха катханти? тасса̄пи сӣтун̣хасампхассабхедато аттхева висесаггахан̣ам̣. там̣ кхан̣е кхан̣е ан̃н̃атхаттам̣ вина̄ на йуджджатӣти. сати ча рӯпа̄дибхеде сиддхова там̣ниссайамаха̄бхӯтабхедопи. на хи ниссайамаха̄бхӯтабхедена вина̄ нисситабхедо самбхаватӣти. евам̣ та̄ва рӯпадхамма̄нам̣ висесаггахан̣ато кхан̣е кхан̣е ан̃н̃атхаттам̣, тато ча хутва̄ абха̄васиддхи.
арӯпадхамма̄нам̣ пана а̄рамман̣а̄дибхедена висесаггахан̣ам̣. йаттха йаттха хи а̄рамман̣е арӯпадхамма̄ уппаджджанти, таттха таттхева те бхиджджанти, на ан̃н̃ам̣ сан̇каманти, а̄рамман̣адхамма̄ ча йатха̄сакам̣ кхан̣ато уддхам̣ на тит̣т̣хантӣти. сва̄йаматтхо падӣпа̄диуда̄харан̣ена ведитаббо. ан̃н̃е ева хи кхан̣е кхан̣е рӯпа̄дайо падӣпаджа̄ла̄йа, татха̄ кхӣрадха̄ра̄дӣсу патантӣсу, ва̄йумхи ча пахаранте сампхасса̄ни. йатха̄ четесам̣ кхан̣е кхан̣е ан̃н̃атхаттам̣, киман̇гам̣ пана читтачетасика̄нам̣. кин̃ча саддабхедато, саддависесатопи таннимитта̄нам̣ читтачетасика̄нам̣ кхан̣е кхан̣е ан̃н̃атхаттам̣, тато висесаггахан̣ам̣. пагун̣ан̃хи гантхам̣ сӣгхам̣ париваттентасса читтасамут̣т̣ха̄на̄нам̣ садда̄нам̣ ¶ бхедо дит̣т̣хо. на хи ка̄ран̣абхедена вина̄ пхалабхедо аттхи. йатха̄ там̣ ва̄дитасадда̄нам̣, евам̣ а̄рамман̣абхедена арӯпадхамма̄нам̣ висесаггахан̣ам̣. тенева несам̣ кхан̣е кхан̣е ан̃н̃атхаттам̣ ведитаббам̣. джа̄тибхӯмисампайуттадхаммабхедена висесаггахан̣епи есева найо. евам̣ рӯпа̄рӯпадхамма̄нам̣ висесаггахан̣ато кхан̣е кхан̣е ан̃н̃атхаттасиддхи. йато хутва̄ абха̄вато чаккха̄дӣни аничча̄нӣти сиддха̄ни, аниччатта̄ ева абхин̣хасампат̣ипӣл̣анато дуккха̄ни, тато ча авасаваттанато анаттака̄ни. тена̄ха бхагава̄ ‘‘йаданиччам̣, там̣ дуккхам̣, йам̣ дуккхам̣, таданатта̄’’ти (сам̣. ни. 3.15, 45, 76, 85; 2.4.1, 2; пат̣и. ма. 2.10).
нирантарам̣ ¶ паваттама̄насса̄ти абхин̣хасаддаттхам̣ висесетва̄ вадати. дха̄туматтата̄йа̄ти дха̄туматтабха̄вена. самӯхатоти сасамбха̄рачаккха̄дипин̣д̣ато. ‘‘чаккха̄дӣна’’нти идам̣ ‘‘самӯхато’’ти падам̣ апеккхитва̄ самбандхе са̄мивачанам̣, ‘‘виниббхуджана’’нти падам̣ апеккхитва̄ камматтхети ведитаббам̣. чатта̄рипи гхана̄нӣти сантатисамӯхакичча̄рамман̣агхана̄ни. паваттарӯпа̄диггахан̣атоти руппана̄дивасена паваттан̃ча там̣ рӯпа̄диггахан̣ан̃ча̄ти паваттарӯпа̄диггахан̣ам̣, татоти йоджетаббам̣. аничча̄диггахан̣асса саббха̄ва̄ти рӯпаведана̄дин̃а̄н̣ато бхиннасса аничча̄дин̃а̄н̣асса лаббхама̄натта̄. тена сатипи рӯпа̄диаттха̄нам̣ аничча̄дибха̄ве руппана̄дибха̄вато аничча̄дибха̄васса бхедама̄ха. ида̄ни тамева бхедам̣ н̃а̄татӣран̣апарин̃н̃а̄висайата̄йа па̄кат̣ам̣ ка̄тум̣ ‘‘на хӣ’’тиа̄дима̄ха. на̄тидха̄витунти идха лаккхан̣алаккхан̣аванта̄ бхинна̄ вутта̄. таттха лаккхан̣а̄рамман̣икавипассана̄йа кхандха̄рамман̣ата̄вачанена абхинна̄ти ан̃н̃аман̃н̃авиродха̄па̄данена атидха̄витум̣ на йуттам̣. касма̄ти че? вуттам̣ ‘‘те пана̄ка̄ра̄’’тиа̄ди. адхиппа̄йопи четтха лаккхан̣а̄нам̣ рӯпа̄диа̄ка̄раматтата̄вибха̄вананти дат̣т̣хаббо. ‘‘аниччам̣ дуккхам̣ анатта̄’’ти хи сан̇кха̄ре сабха̄вато саллаккхентойева лаккхан̣а̄ни ча саллаккхетӣти. йатха̄ аничча̄дито аниччата̄дӣнам̣ вуттанайена бхедо, евам̣ аниччата̄дӣнампи сатипи лаккхан̣абха̄васа̄ман̃н̃е на̄на̄н̃а̄н̣агочарата̄йа, на̄на̄пат̣ипаккхата̄йа, на̄ниндрийа̄дхиката̄йа ча вимоккхамукхаттайабхӯта̄нам̣ ан̃н̃аман̃н̃абхедоти дассенто ‘‘аниччанти ча ган̣ханто’’тиа̄дима̄ха. там̣ сувин̃н̃еййамева.
суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
155. паччайайугал̣авасена̄ти ¶ аджджхаттикаба̄хирапаччайадвайавасена. аджджхаттикаба̄хиравасена аббока̄ратоти аджджхаттикавасена чева ба̄хиравасена ча асан̇карато.
167. висан̇кха̄раниннасса̄ти нибба̄напон̣асса. винимуттасан̇кха̄расса̄ти самуччхедапат̣ипассаддхивимуттӣхи самукхена, таппат̣ибаддхачхандара̄гаппаха̄нена ча сут̣т̣ху винимуттасан̇кха̄расса парамасса̄сабха̄вена, гатибха̄вена ча патит̣т̣ха̄набхӯте. ‘‘нибба̄нам̣ арахато гатӣ’’ти (пат̣и. 339) хи ¶ вуттам̣. т̣хитибха̄вена̄ти ча па̄т̣хо. там̣саччхикаран̣а̄бха̄вети тасса нибба̄насса саччхикаран̣а̄бха̄ве. нӣтоти па̄пито, пака̄ситоти аттхо.
чун̣н̣итанти бхедитам̣. твамева ким̣ на джа̄на̄сӣти ким̣ твам̣ на джа̄на̄сийева̄ти аттхо. ‘‘ким̣ твам̣ екам̣ на̄нам̣ джа̄на̄си, ким̣ твам̣ на джа̄на̄си ева̄’’ти евам̣ виккхепам̣ каронтам̣ парава̄дим̣ ‘‘нану н̃а̄те’’тиа̄дина̄ сакава̄дӣ нибандхати. вибхаджитва̄ти ‘‘ра̄га̄дӣнам̣ кхӣн̣анте уппаннатта̄’’ти бха̄ваттхам̣ вибхаджитва̄. ра̄га̄дӣнам̣ кхайа̄ на хонтӣти йоджана̄. сасабха̄вата̄ ча нибба̄насса а̄панна̄ хотӣти самбандхо.
нибба̄на̄рамман̣акаран̣ена ка̄ран̣абхӯтена. хетуаттхе хи идам̣ каран̣авачанам̣. килесаккхайаматтатам̣ ва̄ нибба̄насса иччхато килесаккхайена бхавитаббанти йоджана̄.
евам̣ килесаккхайаматте нибба̄не кхепетабба̄ килеса̄ бахувидха̄ на̄наппака̄ра̄, магго ча одхисо килесе кхепети. сва̄йам̣ ‘‘катамам̣ килесаккхайам̣ нибба̄нам̣ а̄рамман̣ам̣ катва̄ катаме килесе кхепетӣ’’ти пуримапуччха̄двайамева вадати. тадева̄ти йам̣ ‘‘авиджджа̄тан̣ха̄нам̣ кин̃чи екадесаматтампӣ’’ти вуттам̣, тадева.
еттха ча йа̄йам̣ ‘‘килесаккхайова нибба̄на’’нти нибба̄насса абха̄вата̄чодана̄, татра̄йам̣ а̄гамато йуттито часса бха̄ва̄бха̄вавибха̄вана̄. тан̃хи бхагавата̄ –
‘‘аттхи, бхиккхаве, аджа̄там̣ абхӯтам̣ акатам̣ асан̇кхата’’нти (уда̄. 73; итиву. 43).
‘‘аттхи ¶ , бхиккхаве, тада̄йатанам̣, йаттха нева патхавӣ на а̄по на теджо на ва̄йо’’ти (уда̄. 71) –
ча а̄дина̄, татха̄ –
‘‘гамбхӣро ¶ дуддасо дуранубодхо санто пан̣ӣто атакка̄вачаро нипун̣о пан̣д̣итаведанӣйо’’ти (ма. ни. 2.337; сам̣. ни. 1.172; маха̄ва. 7-8) –
‘‘асан̇кхатан̃ча во, бхиккхаве, десесса̄ми асан̇кхатага̄минин̃ча пат̣ипадам̣, анатам̣, ана̄савам̣, саччам̣, па̄рам̣, нипун̣ам̣, судуддасам̣, аджаджджарам̣, дхувам̣, апалокитам̣, анидассанам̣, ниппапан̃чам̣, сантам̣, аматам̣, пан̣ӣтам̣, сивам̣, кхемам̣, тан̣ха̄ккхайам̣, аччхарийам̣, аббхутам̣, анӣтикам̣, анӣтикадхаммам̣, нибба̄нам̣, абйа̄баджджхам̣, вира̄гам̣, суддхим̣, муттим̣, ана̄лайам̣, дӣпам̣, лен̣ам̣, та̄н̣ам̣, саран̣ам̣, пара̄йан̣ан̃ча во, бхиккхаве, десесса̄ми пара̄йан̣ага̄минин̃ча пат̣ипада’’нти (сам̣. ни. 4.377) –
евама̄дӣхи ча суттападехи ‘‘аппаччайа̄ дхамма̄, асан̇кхата̄ дхамма̄ (дха. са. дукама̄тика̄ 7), саббан̃ча рӯпам̣ асан̇кхата̄ ча дха̄тӯ’’тиа̄дӣхи (дха. са. 1192, 1198, 1200) абхидхаммападесехи ча параматтхабха̄венева деситам̣. на хи сабха̄вавирахитасса абха̄ваматтасса гамбхӣра̄сан̇кхата̄дибха̄во абйа̄катадхамма̄дибха̄во ча йутто, вутто ча со. тасма̄ на абха̄ваматтам̣ нибба̄нам̣.
апи ча̄йам̣ абха̄вава̄дӣ евам̣ пуччхитаббо – йади килеса̄бха̄во нибба̄нам̣, сва̄йамабха̄во еко ва̄ сийа̄ анеко ва̄? йади еко, екенева маггена като саччхикато ча хотӣти упарима̄нам̣ магга̄нам̣ нираттхаката̄ а̄паджджати. на хи екам̣ анекехи каммаппаваттехи са̄дхетаббам̣ дит̣т̣хам̣. атха сийа̄ екова со килеса̄бха̄во, на пана маггехи ка̄таббо, атха кхо саччхика̄табботи. евам̣ сати сут̣т̣хутарам̣ маггасса нираттхаката̄ а̄паджджати килеса̄нам̣ аппаха̄нато. акаронто ча магго килеса̄бха̄вам̣ тасса саччхикирийа̄йа ¶ каматтхам̣ са̄дхеййа, атха магга̄нам̣ сам̣йоджанаттайаппаха̄на̄дипат̣инийатакиччата̄йа паха̄йакавибха̄гена килеса̄бха̄вабхедо, евам̣ сати вина̄ сабха̄вабхедам̣ бахубха̄во наттхӣти бахубха̄вата̄падесенасса сасабха̄вата̄ а̄панна̄. атха̄пи сийа̄ ‘‘йесам̣ абха̄во, тесам̣ бахубха̄вена бахубха̄вопача̄ро’’ти, евам̣ сати йесам̣ абха̄во, тесам̣ сабха̄вата̄йа сасабха̄вопача̄ропи сийа̄. татха̄ тесам̣ килесасан̇кхата̄дита̄йа килесасан̇кхата̄дибха̄ва̄ ча сийум̣, на четам̣ йуттанти на тесам̣ бахубха̄вопача̄ро йутто. екабха̄вопи ¶ часса асабха̄вата̄йа ева ваттум̣ на сакка̄ти че? на, абха̄васа̄ман̃н̃ато, абха̄васа̄ман̃н̃ена абхедасаман̃н̃а̄йа екаттаниддесо. сати ча екатте пуббе вуттадоса̄нативатти.
бахубха̄ве ча сасабха̄вата̄ сиддха̄. йадипи сийа̄ йатха̄ бахубха̄во сасабха̄ватам̣, евам̣ са̄ман̃н̃ена сасабха̄вата̄ бахубха̄вам̣ на бйабхичареййа̄ти сасабха̄вапаккхепи нибба̄насса бахубха̄во а̄паджджатӣти? там̣ на, касма̄? татха̄ са̄ман̃н̃а̄бхедато. на хи евам̣ ваттум̣ лаббха̄ йатха̄ кхарабха̄во сасабха̄ватам̣ на бйабхичарати, евам̣ сасабха̄вата̄пи кхарабха̄вам̣ на бйабхичареййа̄ти. еван̃хи сати тадан̃н̃асаббадхамма̄бха̄ваппасан̇го сийа̄, тасма̄ бахубха̄во сасабха̄вата̄пеккхо, на сасабха̄вата̄ бахубха̄ва̄пеккха̄ти на сасабха̄васса нибба̄насса бахубха̄ва̄патти. ‘‘екан̃хи саччам̣ на дутӣйаматтхи (су. ни. 890; маха̄ни. 119), ека̄ нит̣т̣ха̄ на путхунит̣т̣ха̄’’тиа̄дивачанато.
апи четтха килеса̄бха̄во на̄ма ра̄га̄дӣнам̣ самуччхедо аччантаппаха̄нам̣ ануппа̄даниродхо. тасса ча екатте екенева маггена са̄дхетаббата̄ киччависеса̄бха̄ватоти дассана̄димаггавибха̄го на сийа̄. иччхито ча со одхисова килеса̄нам̣ паха̄таббатта̄. со ча маггавибха̄го саддха̄дӣнам̣ индрийа̄нам̣ на̄титиккхатиккхатиккхатаратиккхатамабха̄вена екасмимпи самуччхедаппаха̄найогйабха̄ве ¶ саччхикирийа̄висесена хотӣти нибба̄насса сасабха̄вата̄йайева йутто. абха̄во пана килеса̄нам̣ маггена ка̄таббо сийа̄ ‘‘ма̄ маггасса нираттхаката̄ ахосӣ’’ти, на саччхика̄таббо. ко хи тасса сабха̄во, йо тена саччхикарийеййа. со ча килеса̄бха̄во екенева маггена са̄дхетаббо сийа̄, на чатӯхи ‘‘ма̄ чатубха̄ванибба̄ната̄патти, нибба̄нависеса̄патти ча ахосӣ’’ти. тато дассана̄димаггавибха̄го на сийа̄ти саббам̣ а̄ваттати.
йади ча абха̄во бха̄васса сийа̄ти тасса бха̄вадхаммата̄ иччхита̄, евам̣ сати йатха̄ сан̇кхатадхаммасса тасса джара̄маран̣а̄дӣнам̣ вийа сан̇кхатадхаммата̄пи а̄панна̄, евам̣ бахӯнам̣ килеса̄нам̣ дхаммасса тасса бахубха̄ва̄диппасан̇гопи дуннива̄роти атам̣сабха̄васса асан̇кхатассекасса сасабха̄васса нибба̄набха̄во ведитаббо.
йади ¶ евам̣ касма̄ ‘‘ра̄гаккхайо досаккхайо мохаккхайо’’ти (сам̣. ни. 4.315, 330) вуттанти? кхайена адхигантаббатта̄. кхайо хи арийамагго. йатха̄ха ‘‘кхайе н̃а̄н̣ам̣, ануппа̄де н̃а̄н̣а’’нти (дха. са. дукама̄тика̄ 142). тена ра̄га̄диккхайапарийа̄йена арийамаггена адхигантаббато ‘‘параматтхам̣ гамбхӣрам̣ нипун̣ам̣ дуддасам̣ дуранубодхам̣ нибба̄нам̣ ра̄га̄диккхайо’’ти вуттам̣. ра̄га̄диппаха̄намукхена ва̄ татха̄ паттаббато, йатха̄ ан̃н̃аттха̄пи вуттам̣ ‘‘маданиммаддано пипа̄савинайо’’тиа̄ди (а. ни. 4.34; итиву. 90).
апича йатха̄ парин̃н̃еййата̄йа сауттара̄нам̣ ка̄ма̄нам̣ рӯпа̄нан̃ча пат̣ипаккхабхӯтам̣ таббидхурасабха̄вам̣ ниссаран̣ам̣ пан̃н̃а̄йати, евам̣ сасабха̄ва̄нам̣ саббесампи сан̇кхатадхамма̄нам̣ пат̣ипаккхабхӯтена таббидхурасабха̄вена ниссаран̣ена бхавитаббам̣. йан̃ча танниссаран̣ам̣, са̄ асан̇кхата̄ дха̄ту. кин̃ча бхиййо – сан̇кхатадхамма̄рамман̣ам̣ випассана̄н̃а̄н̣ам̣ апи ануломан̃а̄н̣ам̣ килесе тадан̇гавасена паджахати, на самуччхедавасена ¶ паджахитум̣ саккоти. татха̄ саммутисачча̄рамман̣ам̣ пат̣хамаджджха̄на̄дӣсу н̃а̄н̣ам̣ виккхамбханавасенева килесе паджахати, на самуччхедавасена. ити сан̇кхатадхамма̄рамман̣асса, саммутисачча̄рамман̣асса ча н̃а̄н̣асса килеса̄нам̣ самуччхедаппаха̄не асаматтхабха̄вато тесам̣ самуччхедаппаха̄накарасса арийамагган̃а̄н̣асса тадубхайавипарӣтасабха̄вена а̄рамман̣ена бхавитаббам̣, са̄ асан̇кхата̄ дха̄ту. татха̄ ‘‘аттхи, бхиккхаве, аджа̄там̣ абхӯтам̣ акатам̣ асан̇кхата’’нти (уда̄. 73; итиву. 43) идам̣ нибба̄насса параматтхато аттхибха̄ваджотакам̣ вачанам̣ авипарӣтаттхам̣ бхагавата̄ бха̄ситатта̄. йан̃хи бхагавата̄ бха̄ситам̣, там̣ авипарӣтаттхам̣ йатха̄ там̣ ‘‘саббе сан̇кха̄ра̄ аничча̄, саббе сан̇кха̄ра̄ дуккха̄, саббе дхамма̄ анатта̄’’ти (дха. па. 277-279; тхерага̄. 676-678; нетти. 5), татха̄ нибба̄на-саддо каттхачи висайе йатха̄бхӯтапараматтхависайо упача̄равуттисаббха̄вато сеййатха̄пи сӣха-саддо. атха ва̄ аттхева параматтхато асан̇кхата̄ дха̄ту итаратаббипарӣтавимуттисабха̄ватта̄ сеййатха̄пи ‘‘патхавӣдха̄ту ведана̄ ча̄’’ти евама̄дӣхи найехи йуттитопи асан̇кхата̄йа дха̄туйа̄ параматтхато аттхибха̄во ведитаббо.
абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
3. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄
168. кин̃чӣти ¶ кин̃чи а̄рамман̣ам̣. а̄ламбанатоти а̄рамман̣акаран̣ато.
пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
а̄йатанавибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
3. дха̄тувибхан̇го
1. суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
172. абхидхамме ¶ ¶ ча а̄гата̄ти имасмим̣ дха̄тувибхан̇ге абхидхаммабха̄джанӣйапан̃хапуччхакесу, никкхепакан̣д̣адхаммахадайавибхан̇га̄дӣсу ча десана̄рул̣ха̄. йатха̄ пана суттанте абхидхамме ча а̄гата̄ кхандха̄дайо суттанте деситанийа̄мена кхандхавибхан̇га̄дӣсу суттантабха̄джанӣйавасена вибхатта̄, евамидха̄пи чаккхудха̄та̄дайо суттантабха̄джанӣйавасена вибхаджитабба̄ сийум̣. таттха кхандха̄дӣнам̣ саббасан̇га̄хако абхидхаммадесана̄висит̣т̣хо суттанте а̄гато ан̃н̃о десетабба̄ка̄ро наттхӣти те рӯпаккхандха̄дивасенева суттантабха̄джанӣйе десита̄, дха̄тӯнам̣ пана со аттхӣти те тин̣н̣ам̣ дха̄тучхакка̄нам̣ васена идха десита̄ти дассенто а̄ха ‘‘суттантесвева…пе… вибхаттанти ведитабба’’нти. тена̄ха ат̣т̣хакатха̄йам̣ ‘‘сабба̄ дха̄туйо чхахи чхахи дха̄тӯхи сан̇кхипитва̄’’ти.
катхам̣ пана чхасу чхасу дха̄тӯсу ат̣т̣ха̄расаннам̣ дха̄тӯнам̣ самавародхоти? сабха̄ваниссайадва̄ра̄рамман̣асампайогаса̄ман̃н̃ато. таттха пат̣хамачхакке та̄ва патхавӣтеджова̄йодха̄туйо сабха̄вато пхот̣т̣хаббадха̄ту. а̄подха̄туа̄ка̄садха̄туйо дхаммадха̄туекадесо. вин̃н̃а̄н̣адха̄ту саттавин̃н̃а̄н̣адха̄туйо. чатудха̄туггахан̣ена четтха тада̄йаттавуттика̄ ниссайа̄падесена, вин̃н̃а̄н̣адха̄туйа̄ два̄ра̄рамман̣абха̄вена ва̄ авасит̣т̣ха̄ рӯпадха̄туйо самаваруддха̄, вин̃н̃а̄н̣адха̄туггахан̣ена там̣сампайогато дхаммадха̄туекадесоти евам̣ саббадха̄тусамавародхо дат̣т̣хаббо. дутийе чхапи дха̄туйо сабха̄вато, дхамма̄йатанекадесо, там̣сампайогато саттавин̃н̃а̄н̣адха̄туйо, йатха̄рахам̣ тесам̣ ниссайадва̄ра̄рамман̣абха̄вато авасит̣т̣хадха̄туйо самаваруддха̄. татийачхаккепи есева найо. еваметтха чхасу чхасу дха̄тӯсу ат̣т̣ха̄расаннам̣ дха̄тӯнам̣ самавародхо дат̣т̣хаббо. тена вуттам̣ ‘‘сабба̄ дха̄туйо чхахи чхахи дха̄тӯхи сан̇кхипитва̄’’ти.
сун̃н̃оти ¶ аттасун̃н̃о, тена сасабха̄вата̄йа ча идха дха̄тувоха̄роти а̄ха ‘‘сун̃н̃е сабха̄ваматте нирул̣хо дха̄тусаддо’’ти. там̣там̣бхӯтавивиттата̄ рӯпапарийантова а̄ка̄соти йехи вивитто, йесан̃ча ¶ париччхедо, техи асампхут̣т̣хата̄ тесам̣ бйа̄пакабха̄ве сати на хотӣти а̄ха ‘‘чатӯхи маха̄бхӯтехи абйа̄питабха̄во’’ти. париччхиннавуттӣни хи бхӯта̄нӣти.
173. авайававинимутто самуда̄йо на̄ма кочи наттхӣти пуриматтхам̣ асамбха̄венто ‘‘две ева ва̄’’тиа̄дина̄ самуда̄йена вина̄ дутийаттхама̄ха. паччаттам̣ аттани джа̄татанти па̄т̣ипуггаликатам̣.
па̄т̣ийекко кот̣т̣ха̄соти ва̄ лома̄диитаракот̣т̣ха̄сехи асаммиссо висум̣ еко патхавӣкот̣т̣ха̄соти аттхо.
пайоганти бха̄вана̄пайогам̣. вӣрийанти бха̄вана̄ниппха̄дакам̣ усса̄хам̣. а̄йӯхананти та̄дисам̣ четанам̣.
дха̄тупат̣иккӯлаван̣н̣аманасика̄ра̄нанти дха̄туманасика̄рапат̣иккӯламанасика̄раван̣н̣аманасика̄ра̄нам̣. абйа̄па̄рата̄йа̄ти ‘‘ахаметам̣ ниппха̄деми, мама еса̄ ниппха̄дана̄’’ти четана̄рахитата̄йа. каронтӣти а̄бхогапаччавеккхан̣а̄ни уппа̄денти.
лаккхан̣авасена̄ти сабха̄вавасена. со пана йасма̄ патхавӣдха̄туйа̄ каккхал̣акхарата̄ хотӣти а̄ха ‘‘каккхал̣ам̣ кхаригатантиа̄дивачанам̣ сандха̄йа вутта’’нти.
векантакам̣ на̄ма саббалохаччхеданасаматтхам̣ лохам̣. татха̄ хи там̣ викантати чхиндатӣти викантам̣, викантамева векантаканти вуччати. лохасадисанти лоха̄ка̄рам̣ лохамалам̣ вийа гханасахитам̣ хутва̄ тит̣т̣хати. та̄петва̄ та̄л̣итам̣ пана чхиннам̣ чхиннам̣ хутва̄ висарати, муду мат̣т̣хам̣ камманийам̣ ва̄ на хоти, тена ‘‘лохавиджа̄тӣ’’ти вуччатӣти. типутамба̄дӣхӣти типутамбе миссетва̄ катам̣ кам̣салохам̣, сӣсатамбе миссетва̄ катам̣ ват̣т̣алохам̣, джасадатамбе миссетва̄ катам̣ а̄ракӯт̣ам̣ ¶ . йам̣ пана кевалам̣ джасададха̄тувиниггатам̣, йам̣ ‘‘питтала’’нтипи ваданти, там̣ идха на̄дхиппетам̣, йатха̄вуттамиссакамева пана гахетва̄ ‘‘киттима’’нти вуттам̣.
нидассанаматтанти мутта̄нам̣ джа̄тито анекабхедатта̄ вуттам̣. татха̄ хи хаттхикумбхам̣ вара̄хада̄т̣хам̣ бхуджан̇гасӣсам̣ вала̄хакӯт̣ам̣ вен̣упаббам̣ маччхасиро сан̇кхо сиппӣти ¶ ат̣т̣ха мутта̄йонийо. таттха хаттхикумбхаджа̄ пӣтаван̣н̣а̄ пабха̄хӣна̄. вара̄хада̄т̣хаджа̄ вара̄хада̄т̣хаван̣н̣а̄ва. бхуджан̇гасӣсаджа̄ нӣла̄диван̣н̣а̄ сувисуддха̄, ват̣т̣ала̄ ча. вала̄хакаджа̄ бха̄сура̄ дуббибха̄гарӯпа̄ раттибха̄ге андхака̄рам̣ видхаманта̄ тит̣т̣ханти, девӯпабхога̄ ева хонти. вен̣упаббаджа̄ ка̄рапхаласама̄наван̣н̣а̄, на бха̄сура̄, те ча вел̣аво амануссагочаре ева падесе джа̄йанти. маччхасӣсаджа̄ па̄т̣хӣнапит̣т̣хисама̄наван̣н̣а̄, ват̣т̣ала̄, лагхаво ча хонти пабха̄вихӣна̄, те ча маччха̄ самуддамаджджхейева джа̄йанти. сан̇кхаджа̄ сан̇кхораччхавиван̣н̣а̄, колаппама̄н̣а̄пи хонти пабха̄вихӣна̄ва. сиппиджа̄ пана пабха̄висесайутта̄ва хонти на̄на̄сан̣т̣ха̄на̄. евам̣ джа̄тито ат̣т̣хавидха̄су мутта̄су йа̄ маччхасан̇кхасиппиджа̄, та̄ са̄муддика̄. бхуджан̇гаджа̄пи ка̄чи са̄муддика̄ти ваданти, итара̄ аса̄муддика̄. тена вуттам̣ ‘‘са̄муддикамутта̄ти нидассанаматтаметам̣, сабба̄пи пана мутта̄ мутта̄ ева̄’’ти. бахулато ва̄ ат̣т̣хакатха̄йам̣ етам̣ вуттам̣ ‘‘мутта̄ти са̄муддикамутта̄’’ти. бахулан̃хи локе са̄муддика̄ва мутта̄ диссанти. таттха̄пи сиппиджа̄ва, итара̄ када̄чи ка̄чӣти.
174. идха наттхи нийамо кевалам̣ дравабха̄вассева адхиппетатта̄.
175. ниситабха̄вена̄ти санта̄пана̄дивасаппаваттена тикхин̣абха̄вена. усма̄ка̄ран̃хи ниса̄нам̣ идха ниситабха̄во. па̄катикоти са̄бха̄вико ка̄йусма̄ти адхиппето. сада̄ти саббака̄лам̣ йа̄ва джӣвитиндрийам̣ паваттати. петагги ниджджха̄матан̣хикапетагги. идха̄ти ба̄хиратеджодха̄тукатха̄йам̣.
176. ва̄йанам̣ бӣджанам̣, там̣ пана тха̄маса̄ паваттӣти а̄ха ‘‘савегагаманавасена̄’’ти. самудӣран̣ам̣ аллапарисосанам̣, бхӯтасан̇гха̄тасса десантаруппаттихетубха̄во ва̄.
177. бхиттиччхидда̄дивасена лаббхама̄нам̣ аджат̣а̄ка̄сам̣ нисса̄йева париччхеда̄ка̄сасса парикаммакаран̣анти а̄ха ‘‘аджат̣а̄ка̄сасса ча катхитата’’нти.
179. сукхадуккхапхот̣т̣хаббасамут̣т̣ха̄панапаччайабха̄вена̄ти ¶ ит̣т̣ха̄нит̣т̣хапхот̣т̣хабба̄нам̣ ниббаттакабхӯтена паччайабха̄вена. касса пана со паччайабха̄воти а̄ха ‘‘сарӣрат̣т̣хакаутусса̄’’ти ¶ . паччайабха̄вена̄ти ча хетумхи каран̣авачанам̣. тена хи ка̄ран̣абхӯтена сукхадуккхапхот̣т̣хабба̄нам̣ йатха̄вуттасаматтхата̄ хотӣти. ‘‘татхева̄’’ти имина̄ ‘‘йатха̄балам̣ сарӣрекадесасакаласарӣра’’нти идам̣ анукад̣д̣хати. еванти аттано пхалӯпача̄расиддхена пхаран̣аппака̄рена. етесанти сукха̄дӣнам̣. ‘‘ол̣а̄рикаппаватти ева ва̄ пхаран̣а’’нти имина̄ нирупача̄рам̣ етесам̣ пхаран̣ат̣т̣хам̣ дассети. убхайаватоти сукхадуккхавато, соманассадоманассавато ча, пхаран̣а̄пхаран̣ат̣т̣ха̄навато ва̄.
181. еттха вуттам̣ сан̇каппанти етасмим̣ ‘‘сан̇каппо ка̄мо’’тиа̄дике (маха̄ни. 1; чӯл̣ани. аджитама̄н̣авапуччха̄ниддеса 8) ниддесападесе вуттам̣ сан̇каппам̣. таттха хи килесака̄мова ‘‘сан̇каппара̄го пурисасса ка̄мо’’тиа̄дӣсу (а. ни. 6.63; катха̄. 513) вийа. ваттхука̄масса татха̄ татха̄ сан̇каппанато парикаппанато ‘‘сан̇каппо’’ти вутто, на витаккоти айаметтха аттхо вутто. т̣ӣка̄йам̣ пана витаккавасена аттхам̣ дассетум̣ ‘‘сопи хӣ’’тиа̄ди вуттам̣. татра̄пи пуримо еваттхо адхиппетоти че, сампин̣д̣анаттхо пи-саддо нираттхако сийа̄, ‘‘килесасантхавасамбхавато’’ти ча на ваттаббам̣ сийа̄, парато ча ‘‘бйа̄па̄давачанена бйа̄па̄давитаккам̣ дассетӣ’’ти ваккхати. килесака̄мо вибхатто килесасампайуттатта̄ти адхиппа̄йо. ка̄мапат̣ибаддха̄ти еттха ка̄ма-саддена ваттхука̄ма̄пи сан̇гахита̄ти дат̣т̣хабба̄.
182. убхайаттха уппанноти саттесу, сан̇кха̄ресӯти убхайаттха уппанно, сатта̄ка̄ро, сан̇кха̄ра̄ка̄роти ва̄ а̄рамман̣асса убхайа̄ка̄раггахан̣авасена уппанно. каммапатхависесо, каммапатхавина̄сако ча каммапатхабхедоти дассетум̣ ‘‘абхиджджха̄сам̣йогена̄’’тиа̄ди вуттам̣. татха̄ вихим̣са̄йа вихим̣са̄витаккам̣ дассетӣти йоджана̄. вихим̣са̄йа̄ти ча вихим̣са̄вачанена̄ти аттхо. йатха̄самбхавам̣ па̄н̣а̄типа̄та̄дивасена̄ти а̄ди-саддена адинна̄да̄намуса̄ва̄дапесун̃н̃апхарусава̄ча̄сампхаппала̄пе сан̇ган̣ха̄ти. сабба…пе… сан̇га̄хакехи ка̄манеккхаммадха̄тӯхи. две двети бйа̄па̄давихим̣са̄дха̄туйо, абйа̄па̄даавихим̣са̄дха̄туйо ча. ‘‘еттха̄ти пана̄’’тиа̄дина̄ сам̣килесавода̄на̄нам̣ сан̇карабха̄васса анит̣т̣ха̄паджджанасса ча дассанена пуримам̣йева аттхам̣ бйатирекамукхена сампа̄дети.
суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
183. а̄вен̣икаттхо ¶ ¶ атисайаттхо ча висесасаддо хотӣти тадубхайам̣ дассетум̣ ‘‘пуггалантара̄са̄дха̄ран̣ам̣, нӣла̄дисаббарӯпаса̄дха̄ран̣ан̃ча̄’’ти вуттам̣. аса̄дха̄ран̣ака̄ран̣ена̄пи хи ниддесо хоти йатха̄ ‘‘бхерисаддо, йаван̇куро’’ти. атисайака̄ран̣енапи йатха̄ ‘‘атӣта̄на̄гатапаччуппанна̄нам̣ каммасама̄да̄на̄нам̣ т̣ха̄насо хетусо випа̄кам̣ йатха̄бхӯтам̣ паджа̄на̄тӣ’’ти (катха̄. 355; пат̣и. ма. 2.44). дха̄туаттхо ева̄ти ‘‘дха̄ту’’ити имасса дха̄тусаддассева аттхо. дха̄тувачанӣйо хи аттхо упасаггена джотӣйати.
пуримена асадисо видха̄надха̄ран̣аттха̄нам̣ па̄кат̣о бхедоти. висабха̄галаккхан̣а̄ висадисасабха̄ва̄ авайава̄ бха̄га̄, тесу.
йатха̄самбхаванти кирийа̄манодха̄ту упаниссайакот̣ийа̄, випа̄каманодха̄ту випа̄камановин̃н̃а̄н̣асса анантара̄дина̄пи, итарасса сабба̄пи упаниссайакот̣ийа̄ва. дхаммадха̄ту пана ведана̄дика̄ сахаджа̄та̄ сахаджа̄та̄дина̄, асахаджа̄та̄ анантара̄дина̄, упаниссайена а̄рамман̣а̄дина̄ ча мановин̃н̃а̄н̣асса паччайоти евам̣ манодха̄тудхаммадха̄тӯнам̣ мановин̃н̃а̄н̣асса хетубха̄во йатха̄самбхавам̣ йоджетаббо. два̄рабхӯтаманопи сутте ‘‘манодха̄тӯ’’ти вуччатӣти а̄ха ‘‘два̄рабхӯтамановасена ва̄’’ти. тасса̄ манодха̄туйа̄ мановин̃н̃а̄н̣асса хетубха̄во йатха̄самбхавам̣ йоджетабботи самбандхо.
пуриманайена̄ти висесанам̣ дутийанайасса хӣнаттикавасенева вибхаттатта̄. на̄на̄дха̄тӯнан̃ча чаккхудха̄туа̄дӣнанти самбандхо.
на хи две мановин̃н̃а̄н̣адха̄туйо санти ат̣т̣ха̄расадха̄тувибха̄гадассанети адхиппа̄йо. кхандха̄йатанадха̄тиндрийа̄нам̣йева васена сан̇кхепа̄дивибха̄гадассанам̣ тесам̣ бахулам̣ парин̃н̃еййадхаммасан̇ган̣ханато. саччадесана̄ пана атисам̣кхиттабха̄ватойеветтха бахиката̄.
ниджджӣвасса̄тиа̄ди висесато саттасун̃н̃ата̄дӣпанаттха̄ дха̄тудесана̄ти катва̄ вуттам̣. пуриманайо ан̃н̃есампи камавуттӣнам̣ дха̄тӯнам̣ самбхаватӣти адхиппа̄йена ¶ ¶ вуттоти ‘‘манодха̄туйева ва̄’’тиа̄дина̄ дутийанайо вутто. таттха авиджджама̄непи пуречара̄нучарабха̄вети пуречара̄нучара̄бхисандхийа̄ абха̄вепи кевалам̣ анантарапуббака̄лаанантара̄парака̄лата̄йа манодха̄ту пуречара̄нучара̄ вийа дат̣т̣хабба̄ти вутта̄.
‘‘ан̃н̃ам̣ аггахетва̄ паваттитум̣ асаматтхата̄йа̄’’ти етена вин̃н̃а̄н̣асса екантаса̄рамман̣ата̄дассанена ‘‘а̄рамман̣ена вина̄ сайамева нӣла̄диа̄бха̄сам̣ читтам̣ паваттатӣ’’ти евам̣ паваттитам̣ вин̃н̃а̄н̣ава̄дам̣ пат̣иседхети.
184. екана̄на̄санта̄нагата̄нанти екасанта̄нагата̄нам̣ абхиннасанта̄нагата̄нам̣ два̄ра̄нам̣, на̄на̄санта̄нагата̄нам̣ бхиннасанта̄нагата̄нам̣ а̄рамман̣а̄нанти йоджана̄. екана̄на̄джа̄тикатта̄ти чаккха̄диекекаджа̄тикатта̄ два̄ра̄нам̣, нӣла̄дианекаджа̄тикатта̄ а̄рамман̣а̄нам̣.
чаккха̄ди екампи вин̃н̃а̄н̣асса паччайо хоти, рӯпа̄ди пана анекамева сам̣хатанти имасса ва̄ аттхависесасса дассанаттхам̣ чаккхурӯпа̄дӣсу вачанабхедо като. ким̣ пана ка̄ран̣ам̣ чаккха̄ди екампи вин̃н̃а̄н̣асса паччайо хоти, рӯпа̄ди пана анекамева̄ти? паччайабха̄вависесато. чаккху хи чаккхувин̃н̃а̄н̣асса ниссайапуреджа̄таиндрийавиппайуттапаччайехи паччайо хонтам̣ аттхибха̄венева хоти тасмим̣ сати тасса бха̄вато, асати абха̄вато, йато там̣ аттхиавигатапаччайехисса паччайо хотӣти вуччатӣти. там̣ниссайата̄ часса на екадесена аллӣйанавасена иччхитабба̄ арӯпабха̄вато, атха кхо гарура̄джа̄дӣсу сиссара̄джапуриса̄дӣнам̣ вийа таппат̣ибаддхавуттита̄йа. итаре ча паччайа̄ тена тена висесена ведитабба̄. сва̄йам̣ паччайабха̄во на екасмим̣ на самбхаватӣти екампи чаккху чаккхувин̃н̃а̄н̣асса паччайо хотӣти дассетум̣ па̄л̣ийам̣ ‘‘чаккхун̃ча пат̣ичча̄’’ти екавачананиддесо като.
рӯпам̣ пана йадипи чаккху вийа пуреджа̄тааттхиавигатапаччайехи паччайо хоти пуретарам̣ уппаннам̣ хутва̄ виджджама̄наккхан̣ейева упака̄ракатта̄, татха̄пи анекамева сам̣хатам̣ хутва̄ паччайо хоти а̄рамман̣абха̄вато. йан̃хи паччайадхаммам̣ сабха̄вабхӯтам̣, парикаппита̄ка̄раматтам̣ ¶ ва̄ ¶ вин̃н̃а̄н̣ам̣ вибха̄вентам̣ паваттати, тадан̃н̃есан̃ча сатипи паччайабха̄ве со тасса са̄рамман̣асабха̄вато йам̣ кин̃чи ана̄ламбитва̄ паваттитум̣ асаматтхасса олуббха паваттика̄ран̣ата̄йа а̄ламбанӣйато а̄рамман̣ам̣ на̄ма. тасса йасма̄ йатха̄ йатха̄ сабха̄вӯпаладдхи вин̃н̃а̄н̣асса а̄рамман̣апаччайала̄бхо, тасма̄ чаккхувин̃н̃а̄н̣ам̣ рӯпам̣ а̄раббха паваттама̄нам̣ тасса сабха̄вам̣ вибха̄вентамева паваттати. са̄ часса индрийа̄дхӣнавуттикасса а̄рамман̣асабха̄вӯпаладдхи на екадвикала̄пагатаван̣н̣авасенева хоти, на̄пи катипайакала̄паван̣н̣авасена, атха кхо а̄бхога̄нурӯпам̣ а̄па̄тхагатаван̣н̣авасена̄ти анекамева рӯпам̣ сам̣хаччака̄рита̄йа вин̃н̃а̄н̣асса паччайо хотӣти дассенто бхагава̄ ‘‘рӯпе ча̄’’ти бахувачанена ниддиси.
йам̣ пана ‘‘рӯпа̄йатанам̣ чаккхувин̃н̃а̄н̣адха̄туйа̄, там̣сампайуттака̄нан̃ча дхамма̄нам̣ а̄рамман̣апаччайена паччайо’’ти (пат̣т̣ха̄. 1.1.1) вуттам̣, там̣ катханти? тампи йа̄дисам̣ рӯпа̄йатанам̣ чаккхувин̃н̃а̄н̣асса а̄рамман̣апаччайо, та̄дисамева сандха̄йа вуттам̣. кӣдисам̣ пана танти? самудитанти па̄кат̣ойаматтхо. еван̃ча катва̄ йадеке ваданти ‘‘а̄йатанасаллаккхан̣авасена чаккхувин̃н̃а̄н̣а̄дайо саллаккхан̣а̄рамман̣а̄, на дабйасаллаккхан̣авасена̄’’ти, там̣ йуттамева хоти. на четтха самуда̄йа̄рамман̣ата̄ а̄сан̇китабба̄ самуда̄йа̄бхогассева абха̄вато, самудита̄ пана ван̣н̣адхамма̄ а̄рамман̣апаччайа̄ хонти. катхам̣ пана паччекам̣ асаматтха̄ самудита̄ а̄рамман̣а̄ хонти, на хи паччекам̣ дат̣т̣хум̣ асакконта̄ андха̄ самудита̄ пассантӣти? найидамекантикам̣ висум̣ асаматтха̄нам̣ сивика̄вахана̄дӣсу саматтхата̄йа дассанато. кеса̄дӣнан̃ча йасмим̣ т̣ха̄не т̣хита̄нам̣ паччекам̣ ван̣н̣ам̣ гахетум̣ на сакка̄, тасмим̣йева т̣ха̄не самудита̄нам̣ там̣ гахетум̣ сакка̄ти бхиййопи тесам̣ сам̣хаччака̄рита̄ парибйатта̄. етена ким̣ чаккхувин̃н̃а̄н̣асса парама̄н̣урӯпам̣ а̄рамман̣ам̣, уда̄ху там̣самуда̄йотиа̄дика̄ чодана̄ ¶ пат̣иккхитта̄ ведитабба̄. ‘‘сотан̃ча пат̣ичча садде ча̄’’тиа̄дӣсупи айамева найо.
евампи ¶ аттхо лаббхатӣти ‘‘манодха̄туйа̄пӣ’’ти пи-саддена на кевалам̣ джаванапарийоса̄на̄ мановин̃н̃а̄н̣адха̄туйева сампин̣д̣ӣйати, атха кхо тада̄рамман̣абхаван̇гасан̇кха̄та̄пи сампин̣д̣ӣйатӣти евампи аттхо лаббхати, самбхаватӣти аттхо. евам̣ сатӣти евам̣ ан̃н̃аманодха̄туппаваттийа̄ орам̣ паваттачитта̄нам̣ мановин̃н̃а̄н̣адха̄тута̄дассане сати. сатипи манасо самбхӯтабха̄ве манодха̄туйа̄ мановин̃н̃а̄н̣адха̄тубха̄ваппасан̇го на хотийева там̣сабха̄вассева мановин̃н̃а̄н̣адха̄тубха̄вена ниддит̣т̣хатта̄. ида̄ни тамеваттхам̣ ‘‘пан̃чавин̃н̃а̄н̣адха̄туманодха̄тӯ’’тиа̄дина̄ па̄кат̣атарам̣ кароти. таббидхурасабха̄вена̄ти пан̃чавин̃н̃а̄н̣адха̄тӯхи висадисасабха̄вена. уппаттит̣т̣ха̄нена ча̄ти манодха̄тукирийамановин̃н̃а̄н̣адха̄туа̄дӣхи париччхиннена уппаджджанат̣т̣ха̄нена ча. ида̄ни екаттаггахан̣ам̣ вина̄пи йатха̄вуттасса аттхасса самбхавам̣ дассетум̣ ‘‘анупанӣтепӣ’’тиа̄ди вуттам̣. таттха са̄ман̃н̃авасена̄ти садисата̄васена. тасса̄ти бхаван̇га̄нантарам̣ уппанначиттасса. амановин̃н̃а̄н̣адха̄тубха̄ва̄сиддхитоти манодха̄тубха̄ва̄сиддхито. на хи ‘‘мановин̃н̃а̄н̣адха̄туйа̄пи уппаджджитва̄ нируддхасаманантарам̣ уппаджджати читтам̣…пе… таджджа̄ мановин̃н̃а̄н̣адха̄тӯ’’ти идам̣ вачанам̣ бхаван̇га̄нантарам̣ уппанначиттасса манодха̄тубха̄вам̣ са̄дхети. сиддхе хи манодха̄тубха̄ве там̣ тасса ниваттакам̣ сийа̄ти адхиппа̄йо. мановин̃н̃а̄н̣адха̄туйа̄ пана уппаннасса читтасса мановин̃н̃а̄н̣адха̄тубха̄вадӣпакам̣ вачанам̣ та̄диса̄йа манодха̄туйа̄пи мановин̃н̃а̄н̣адха̄тубха̄вамева дӣпеййа̄ти катхам̣ тасса̄ ниваттакам̣ сийа̄ти а̄ха ‘‘на хи йам̣ чодӣйати, тадева париха̄ра̄йа хотӣ’’ти.
йади евам̣ пан̃чадва̄ра̄ваджджанасса мановин̃н̃а̄н̣адха̄тубха̄ва̄патти ева̄ти чоданам̣ манаси катва̄ а̄ха ‘‘манодха̄туйа̄пӣ’’тиа̄ди. пан̃чавин̃н̃а̄н̣ехи манодха̄тӯхи ча висит̣т̣хо сабха̄во пан̃чавин̃н̃а̄н̣а…пе… сабха̄во, тасса васена. чутипат̣исандхибхаван̇га̄нанти тада̄рамман̣ампи бхаван̇гантогадхам̣ катва̄ вуттам̣. джавана̄васа̄на̄нӣти ва̄ джавана̄рамман̣атта̄ тада̄рамман̣ампи гахитам̣ дат̣т̣хаббам̣. тенева̄ха ‘‘чхадва̄рикачиттехи ва̄’’тиа̄ди.
висум̣ ка̄тум̣ йуттанти а̄ваджджанампи йадипи рӯпа̄дивисайам̣ хоти, джаванам̣ вийа а̄рамман̣араса̄нубхаванам̣ пана на хотӣти едисе т̣ха̄не висум̣ ка̄таббамева. мано ¶ ча̄ти ча-саддо ‘‘манан̃ча пат̣ичча̄’’тиа̄дӣсу вийа на сампин̣д̣анаттхо, атха кхо бйатирекаттхо дат̣т̣хаббо.
абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
3. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄
хет̣т̣ха̄ ¶ вуттанайатта̄ти дхаммадха̄тумановин̃н̃а̄н̣адха̄тӯнам̣ ‘‘пан̃чапан̣н̣а̄са ка̄ма̄вачарадхамме а̄раббха раджджантасса̄’’тиа̄дина̄ (вибха. ат̣т̣ха. 150; 168) паритта̄рамман̣а̄дибха̄ве дассийама̄не ‘‘читтуппа̄дарӯпавасена там̣ там̣ самуда̄йам̣ екекам̣ дхаммам̣ катва̄’’тиа̄дина̄ (вибха. мӯлат̣ӣ. 150) тадаттхасса кхандхавибхан̇гаван̣н̣ана̄дӣсу вуттанайатта̄.
пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
дха̄тувибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
4. саччавибхан̇го
1. суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
уддесаван̣н̣ана̄
189. саччавинимуттам̣ ¶ ¶ наттхи паваттиниваттитадубхайахетусандассанавасена паваттанато. саччесу каматӣти саччесу висайабхӯтесу паваттати. десетаббаттхависайа̄ хи десана̄ти. етесу каматӣти етесу арийасаччесу парин̃н̃а̄дикиччаса̄дханавасена паваттати. ‘‘сӣласама̄дхипан̃н̃а̄сан̇кха̄та’’нти вуттам̣ аттхасабха̄вам̣ каманакирийа̄йа каттубха̄вена гахитанти па̄кат̣атарам̣ катва̄ дассетум̣ ‘‘ким̣ каматӣ’’ти пуччхати. таббоха̄рена̄ти тадупача̄рена. етена ниппарийа̄йена аттхасабха̄вам̣ са̄санам̣, парийа̄йена вачанасабха̄ванти дассети.
там̣сабха̄ва̄ти дуккха̄дисабха̄ва̄. амуса̄сабха̄ва̄ти ба̄дхана̄дибха̄вена бхӯтасабха̄ва̄. ан̃н̃а̄ка̄рарахита̄ти аба̄дхана̄диа̄ка̄равивитта̄. двидха̄ти дуккхадуккхата̄таннимиттата̄хи. ра̄га̄дикилесапарил̣а̄хо килесада̄хо. санта̄насса авиппха̄риката̄каран̣ам̣ пуггалахим̣санам̣. аттано ева тикхин̣абха̄воти сан̇кхатадхаммасса аттано сабха̄венева руджа̄вахатиккхабха̄во. сарасенева̄ти сабха̄венева. сампин̣д̣акасса самудайасса, килесасанта̄парахитасса маггасса, авипарин̣а̄масса ниродхасса дассанена йатха̄сан̇кхйам̣ дуккхасса сан̇кхатасанта̄павипарин̣а̄мат̣т̣ха̄ а̄ви бхавантӣти а̄ха ‘‘итаре йатха̄ккамам̣ самудайамагганиродхадассанехи а̄вибхавана̄ка̄ра̄’’ти. бйа̄петва̄ти бхава̄дӣсу на̄на̄рамман̣есу ча висат̣а̄ хутва̄. анекаттхатта̄ дха̄тӯнам̣ ‘‘ӯханам̣ ра̄сикаран̣а’’нти ватва̄ пуна тадаттхам̣ виварати ‘‘дуккханиббаттана’’нти. екавока̄рабхавепи хи ра̄сибхӯтамева дуккхам̣ ниббаттати анекадхаммасамӯхато ¶ , пагева чатупан̃чавока̄рабхавесу. еттха ча бйа̄панаттхам̣ а̄ка̄рам̣, тасса ча йа-ка̄ра̄гамам̣ катва̄ сампин̣д̣анаттхам̣ а̄йӯхананти падам̣ ведитаббам̣. нидада̄тӣти дуккхасса екантака̄ран̣атта̄ там̣ нидассентам̣ вийа джанетӣти дассенто ‘‘идам̣ там̣ дуккха’’нтиа̄дима̄ха. дуккха…пе… а̄ви бхавати рогадассанена вийа роганида̄нам̣. сам̣йога…пе… дассанехӣти сам̣йогат̣т̣хо висам̣йогасабха̄васса ниродхасса, палибодхат̣т̣хо ниййа̄насабха̄васса маггасса дассанена а̄ви бхаватӣти аттхо. тети сам̣йогапалибодхат̣т̣ха̄.
еттха̄ти ¶ етасмим̣ а̄рамман̣абхӯте сати. самудайато вивеко вивекат̣т̣хо. ниродхо ча тан̣ха̄ккхайабха̄вато самудайато вивитто, тасма̄ авивекабхӯтасса самудайасса дассанена ниродхасса вивекат̣т̣хо а̄ви бхавати, нибба̄на̄дхигамахетубхӯтасса̄пи маггасса саппаччайата̄йа сан̇кхатабха̄вам̣ пассато аппаччайасса ниродхасса асан̇кхатат̣т̣хо а̄ви бхавати, татха̄ маран̣адхаммата̄йа дуккхам̣ винассантам̣ пассато амаран̣адхаммасса ниродхасса аматат̣т̣хо а̄ви бхаватӣти имаматтхам̣ дассети ‘‘вивека̄’’тиа̄дина̄. итаре самудайаниродхадуккхадассанехӣти еттха самудайадассанена ‘‘на̄йам̣ хету нибба̄на̄дхигама̄йа, айам̣ пана хетӯ’’ти хетут̣т̣хо а̄ви бхавати. татха̄ парамагамбхӣрасса нипун̣атарасса дуддасасса ниродхасса дассанена дассанат̣т̣хо сукхумарӯпадассанена чаккхуно вийа, дуккхадассанена пана анекарога̄туракапан̣аджанадассанена иссараджанасса ул̣а̄рабха̄во вийа маггасса а̄дхипатеййат̣т̣хо а̄ви бхавати.
те панете хетут̣т̣ха̄дике сарӯпато дассетум̣ ‘‘таттха палибодхупаччхедавасена̄’’тиа̄ди вуттам̣. таттха палибодхупаччхедавасена̄ти самудайаппаха̄навасена. ‘‘магга̄дхипатино дхамма̄’’ти вачанатоти йасма̄ сатипи джха̄на̄дӣнам̣ а̄рамман̣а̄дхипатибха̄ве ‘‘джха̄на̄дхипатино дхамма̄’’ти евама̄ди на вуттам̣, ‘‘магга̄дхипатино дхамма̄’’ иччева пана вуттам̣. тасма̄ са̄тисайо магган̇гадхамма̄нам̣ а̄рамман̣а̄дхипатибха̄во. тена̄ха ‘‘висесато ва̄ а̄рамман̣а̄дхипатибхӯта̄ магган̇гадхамма̄ хонтӣ’’ти. со тесам̣ а̄ка̄роти йо магган̇га̄нам̣ гарум̣ катва̄ паччавеккхан̣авасена паваттадхамма̄нам̣ а̄рамман̣а̄дхипатипаччайата̄сан̇кха̄то а̄ка̄ро, со маггасса а̄дхипатеййат̣т̣хо. пуримо пана а̄дхипатеййат̣т̣хо сахаджа̄та̄дхипативасена вутто. абхисаметаббат̣т̣хоти йатха̄вуттапӣл̣ана̄диаттхамева пат̣ивиджджхитаббата̄йа екаджджхам̣ катва̄ вадати. тена абхисамайасаддам̣ камматтхам̣ дассети. абхисамайасса̄ти н̃а̄н̣асса. паваттиа̄ка̄роти париджа̄нана̄дивисеса̄ка̄ро. со хи маггаккхан̣е асаммохато ¶ сиддхо, паччха̄ паччавеккхан̣а̄дина̄ па̄кат̣о хоти. а̄ка̄ропи н̃а̄н̣ена аран̣ӣйато аттхоти вуччатӣти катва̄ татийанайо дассито. пӣл̣ана̄дина̄ дассито висайавибха̄генапи висайивибха̄го хоти йатха̄ ‘‘рӯпасан̃н̃а̄, саддасан̃н̃а̄’’ти (сам̣. ни. 3.57).
куччхитам̣ ¶ кханти гарахитам̣ хутва̄ аса̄рам̣. ‘‘сама̄гамо’’тиа̄дина̄ анвайато бйатирекато ча сам̣-саддасса сам̣йогаттхаджотакаттама̄ха. ‘‘уппаннам̣ удита’’нтиа̄дӣсу кеваласса панна-саддасса, ита-саддасса ча пайоге уппаттиаттхасса анупалаббханато, у-саддасса ча пайоге упалаббханато со уппаттиаттхам̣ дӣпетӣти а̄ха ‘‘евам̣ уппаннам̣ удитанти еттха̄пӣ’’ти. висум̣ пайуджджама̄на̄ти а̄гама-ита-падехи вина̄ пайуджджама̄на̄. садха̄туканти антонӣтена дха̄туна̄ садха̄тукам̣. тенева те ‘‘упасагга̄’’ти ча вутта̄.
дуккхавивекабха̄ванти дуккхавивиттатам̣. ниваттийа̄ти нибба̄насса. ниваттетва̄ти ануппа̄дасаддена висесанавасена ниваттетва̄. ниродхапаччайата̄ ниродхасса маггасса а̄рамман̣апаччайата̄. пуггаласаччхикирийа̄дхаммабха̄вехӣти пуггаладхаммабха̄вена саччхикаран̣адхаммабха̄вена ча. пхаланти арийапхалам̣. тасса̄ти нит̣т̣ха̄набхӯта̄йа пхаласан̇кха̄та̄йа дуккханиродхаппаттийа̄ абхисамайабхӯта̄йа дуккханиродхаппаттийа̄ пат̣ипадата̄ дат̣т̣хабба̄.
пат̣ивиджджханака̄ле ниппарийа̄йена буддха̄дисаман̃н̃а̄ти а̄ха ‘‘пат̣ивиддхака̄ле паватта’’нти. тато ева̄ти тена пака̄ситатта̄ ева.
таннимиттабха̄воти джа̄тиа̄ди вийа адхит̣т̣ха̄набха̄вена дуккхасса ка̄ран̣абха̄во, на самудайасаччам̣ вийа пабхавабха̄вена. удайаббайапӣл̣итабха̄во сан̇кха̄радуккхата̄. паваттанамева̄ти паватти ева. киччам̣ расоти расасса киччаттхатам̣ дассети. паваттиниваттӣсӯти ниддха̄ран̣е бхуммам̣. авика̄рата̄ вика̄ра̄бха̄во ниччата̄.
марӣчима̄йа̄атта̄нанти марӣчийа̄ ма̄йа̄йа аттано ча арийан̃а̄н̣асса̄ти арийа̄нам̣ н̃а̄н̣асса. тена арийа̄нам̣ магган̃а̄н̣а̄нуса̄рена паваттанакан̃а̄н̣ампи сан̇гахитам̣ хоти. тена̄ха ‘‘авитатхага̄хакасса̄’’тиа̄ди ¶ . тесанти пат̣иведхапаччавеккхан̣ан̃а̄н̣а̄нам̣. таттха пат̣иведхан̃а̄н̣асса пат̣ивиджджхитаббата̄ гочарабха̄во, итарасса а̄рамман̣абха̄во. пат̣ивиджджхитаббата̄, а̄рамман̣абха̄во ва̄ пат̣иведхан̃а̄н̣асса гочарабха̄во, итарасса а̄рамман̣абха̄вова.
ба̄дхакаппабхавабха̄вена̄ти ба̄дхакасса уппа̄дакабха̄вена висум̣ гахитатта̄ на тан̣ха̄ ба̄дхакабха̄вена гахита̄ паваттипаваттихетӯнам̣ асан̇каравасена бодханато. еван̃ча катва̄ абхидхаммабха̄джанӣйепи айаматтхаван̣н̣ана̄ йуджджатева ¶ . йадипи евам̣ ‘‘дуккхамева ба̄дхака’’нти нийама̄нупапатти, самудайабха̄ваппасан̇го ча̄ти чоданам̣ сандха̄йа̄ха ‘‘джа̄тиа̄дӣнам̣ вийа ва̄’’тиа̄ди. ба̄дхакаттасса ба̄дхакатте ча нийамоти а̄ха ‘‘двидха̄пи ба̄дхакаттха̄вадха̄ран̣ена̄’’ти. йатха̄ хи ба̄дхакаттасса дуккхе нийатата̄, евам̣ дуккхасса ча ба̄дхакатте нийатата̄ти. суттантабха̄джанӣйе тан̣ха̄йа ева самудайабха̄васса дасситатта̄ тан̣ха̄васена нийамам̣ дассенто ‘‘на тан̣ха̄йа вина̄’’тиа̄дима̄ха. суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ хеса̄ти. ‘‘кусалехи вина̄’’тиа̄дина̄ дуккхахетута̄йа тан̣ха̄йа падха̄набха̄вама̄ха. татха̄ хи са̄ каммавичиттата̄йа хетубха̄вам̣ гаччхантӣ висесена каммасса сахака̄рика̄ран̣ам̣ хотӣти. двидха̄пи нийамена̄ти маггова ниййа̄нам̣, ниййа̄намева ча магготи двиппака̄рена нийамена.
вачӣсаччам̣ саччава̄ча̄, там̣самут̣т̣ха̄пика̄ четана̄ ча̄ти а̄ха ‘‘виратисаччети муса̄ва̄давиратийа’’нти. кечи пана ‘‘виратисаччам̣ сама̄да̄навиратӣ’’ти ваданти, тесампи на сама̄да̄наматтам̣ виратисаччам̣, атха кхо сама̄да̄на̄висам̣ва̄данам̣. там̣ пана пат̣ин̃н̃а̄саччатта̄ муса̄ва̄давиратийева хоти. тена̄ха ‘‘на хи ан̃н̃авиратӣсу саччасаддо нирул̣хо’’ти. сатипи дуккхасамудайа̄вабодхе йа̄вадева ниродхамагга̄дхигаматтха̄ пан̃н̃а̄бха̄вана̄ти паччхимадвайассева саччаттхам̣ са̄тисайам̣, тададхигамасса ча авива̄дахетукам̣ сутте вибха̄витам̣ дассенто ‘‘тасса пана̄’’тиа̄дима̄ха.
т̣ха̄нам̣ наттхӣти аттано ва̄дапатит̣т̣ха̄панака̄ран̣ам̣ наттхӣти аттхо. аттабха̄вапат̣ила̄бхенева сатта̄нам̣ джа̄тиа̄дӣнам̣ патти саммукхӣбха̄во ча джа̄йатӣти а̄ха ‘‘сампаттата̄, паччаккхата̄ ча пат̣хамата̄’’ти. бхагавато десана̄ккаменева ва̄ пат̣хама̄дита̄ дат̣т̣хабба̄.
париджанана̄дӣхӣти ¶ парин̃н̃а̄ппаха̄насаччхикирийа̄бха̄вана̄хи, ниссаккавачанан̃четам̣ ан̃н̃асаддапеккха̄йа. дхамман̃а̄н̣акиччанти сабха̄вадхамма̄вабодхакиччам̣. парин̃н̃еййа̄дӣни етаппарама̄нева̄ти ито парам̣ неййам̣ наттхӣти дассети.
дуккха̄дӣнам̣ арийасаччабха̄васса анурӯпам̣ йуттам̣, а̄чарийапарампара̄гатам̣ ва̄ саванам̣ ануссаво. сута̄нуса̄рена, ан̃н̃атха̄ ва̄ каккхал̣апхусана̄дианичча̄дисабха̄васа̄ман̃н̃а̄ка̄рапаригган̣ханам̣ а̄ка̄рапаривитакко. йатха̄витаккита̄ка̄расса дит̣т̣хисан̇кха̄та̄йа дассанабхӯта̄йа пан̃н̃а̄йа ниджджха̄наккхаманам̣ рочанам̣ дит̣т̣хиниджджха̄наккханти ¶ . а̄диччо вийа пабха̄йа ниродхам̣ пхусати саччхикароти килесандхака̄рам̣ виддхам̣сети. чатта̄рипи сачча̄ни пассатӣти вуттам̣ ‘‘йо, бхиккхаве, дуккхам̣ пассатӣ’’тиа̄дина̄.
ка̄лантарадассананти на̄на̄бхисамайам̣ вадати. екадассиноти екасаччадассино. на йоджетабба̄ сийа̄ти йоджана̄йан̃ча саббадассанам̣ дассанантарапараманти дассана̄нупарамо а̄паджджеййа, сачча̄нан̃ча на̄на̄бхисамайе дуккхадассана̄дӣхи пат̣хамамагга̄диппахеййа̄нам̣ сам̣йоджанаттайа̄дӣнам̣ екадесаппаха̄нам̣ а̄паджджати. татха̄ ча сати екадесасота̄паттимаггат̣т̣хата̄, таданантаран̃ча паттаббена пхалена екадесасота̄панната̄ ча а̄паджджати, тасма̄ на сачча̄нам̣ на̄на̄бхисамайо йутто. йатха̄ ча на̄на̄бхисамайо на йутто, евам̣ а̄рамман̣а̄бхисамайопи. йади хи а̄рамман̣акаран̣ена чатусачча̄бхисамайо иччхито, на магго сайамева атта̄нам̣ а̄рамман̣ам̣ каротӣти апарипун̣н̣о сачча̄бхисамайо сийа̄. ан̃н̃ена маггена магго а̄ламбӣйатӣти парипун̣н̣ова̄ти че? евам̣ сати йена маггена магго а̄ламбито, сопи ан̃н̃ена, сопи ан̃н̃ена̄ти анават̣т̣ха̄нам̣ сийа̄, тасма̄ на а̄рамман̣апат̣иведхато чатусачча̄бхисамайо йутто, вуттанайенева пана йутто. кин̃ча париччхиндитаббам̣ самуччхиндитаббан̃ча а̄ламбитва̄ париччхедасамуччхедабха̄вана̄ магган̃а̄н̣асса на йутта̄ тато аниссат̣абха̄вато, саббасан̇кхатавиниссат̣ам̣ нибба̄намева пана а̄рамман̣ата̄ йутта̄. ахетукадит̣т̣хи акирийадит̣т̣хиггахан̣ена гахита̄ хетубйа̄па̄рова параматтхато кирийа̄ти катва̄.
паваттетӣти саджджати, паваттийа̄ ва̄ хету хоти. ниваттетӣти сам̣харати палайам̣ гамети, палоката̄дивасена ва̄ моккхахету хоти. падха̄натоти пакатито, йам̣ ‘‘абйатта’’нтипи вуччати.
‘‘ка̄ло ¶ кароти бхӯта̄ни, ка̄ло сам̣харатӣ паджа̄;
ка̄ло сутте джа̄гарати, ка̄ло хи дуратиккамо’’ти. –
евам̣ва̄да̄ ка̄лава̄дино. ‘‘кан̣т̣акасса тикхин̣ата̄, капит̣т̣хапхала̄дӣнам̣ париман̣д̣алата̄, мигапаккхисарӣсапа̄дӣнам̣ вичиттабха̄воти евама̄дайо кена ка̄рита̄? сабха̄венева сиддха̄, евам̣ саббампи, на еттха кассачи ка̄мака̄ро’’ти евам̣ва̄да̄ сабха̄вава̄дино. ‘‘локо нийато аччхеджджасутта̄вута̄бхеджджаман̣исадисо ¶ , на еттха кассачи пурисака̄ро’’ти евам̣паваттава̄да̄ нийатива̄дино, –
‘‘йадиччха̄йа паваттанти, йадиччха̄йа ниваттаре;
йадиччха̄йа сукхадуккхам̣, тасма̄ йадиччхатӣ паджа̄’’ти. –
евам̣паваттава̄да̄ йадиччха̄ва̄дисан̇кха̄та̄ адхиччасамуппаттива̄дино ча еттха сабха̄вава̄де ева антогадха̄ти дат̣т̣хабба̄. ан̣ӯхи локо паваттатӣти а̄джӣвакава̄дам̣ сандха̄йа̄ха. со хи ака̄ран̣апариггахо. кан̣а̄дава̄до пана иссариччха̄васена ан̣ӯнам̣ сам̣йогавийогато локасса паваттиниваттим̣ вадати. падха̄насса аппаваттӣти махата̄дибха̄вена апарин̣а̄мо, анабхибйатти ва̄. ‘‘ахаман̃н̃о, пакати ан̃н̃а̄’’ти евам̣ паваттапакатипурисантараджа̄нанена аттасукхадуккхамохесу авибха̄гаггахан̣е ниваттите кира вуттанайена падха̄нам̣ наппаваттати, со вимоккхоти ка̄пила̄. евама̄дӣти а̄ди-саддена маха̄брахмуно самӣпата̄, сам̣йоготи евама̄дӣнампи сан̇гахо ведитаббо.
екатта̄ти екабха̄вато екопи вутто. тайоти киччавибха̄гена. та̄нӣти самма̄ва̄ча̄дисӣла̄ни. чхандасса саддахана̄нукӯла̄пи чханданавасена паватти хотӣти саддхиндрийасаддха̄балехи саддхим̣ чхандиддхипа̄до вутто. та̄дисе ка̄ле упеккха̄нимитта̄нубрӯханена упака̄ра̄ сама̄дхисса самава̄хита̄васена та̄дисакичча̄ва упеккха̄ ведитабба̄.
вигха̄такатта̄ти сам̣харан̣ӣйавасена вихантабха̄вато.
арийасаччадвайанти самудайамаггасаччадвайам̣. тенева̄ти йатха̄вуттадуккха̄дисадда̄нам̣ парин̃н̃еййа̄дива̄чакатта̄ ¶ ева. а̄дипадасан̇гахоти ‘‘дуккхам̣, на арийасачча’’нти имина̄ чатукке а̄дипаде сан̇гахо. тадапеккханти арийасаччасадда̄пеккхам̣ дуккхасаддам̣. чатуттхападасан̇гахоти ‘‘нева дуккхам̣, на арийасачча’’нти имина̄ падена сан̇гахо. авасесакилеса̄дайоти тан̣ха̄ваджджакилеса̄ авасеса̄кусала̄, са̄сава̄ни кусаламӯла̄ни, са̄сава̄ ча кусаладхамма̄. те хи абхидхаммабха̄джанӣйе самудайабха̄вена вутта̄, на арийасаччабха̄вена̄ти а̄ха ‘‘самудайо, на арийасачча’’нти. ан̃н̃а̄ни магган̇га̄нӣти пхаласамма̄дит̣т̣хиа̄дайо. имина̄ найена̄ти еттха̄йам̣ йоджана̄ – аттхи ¶ самудайо, на арийасаччам̣, аттхи арийасаччам̣, на самудайо, аттхи самудайо чева арийасаччан̃ча, аттхи нева самудайо, на арийасаччам̣. таттха пат̣хамападам̣ вуттаттхам̣. ниродхо арийасаччам̣, на самудайо, тан̣ха̄ самудайо чева арийасаччан̃ча, маггасампайутта̄ дхамма̄ са̄ман̃н̃апхала̄ни ча йасса паха̄на̄йа бхагавати брахмачарийам̣ вуссати, тадабха̄вато нева самудайо, на арийасаччам̣. итарасаччадвайам̣ арийасаччам̣ тасса тасса пабха̄вакат̣т̣хена сийа̄ самудайо, на пана йасса паха̄на̄йа бхагавати брахмачарийам̣ вуссати татхаттхена. итарачатуккадвайепи а̄дипадам̣ вуттаттхамева. сесесу самудайо арийасаччам̣, на ниродхо, асан̇кхатадха̄ту ниродхо чева арийасаччан̃ча, маггасампайутта̄ дхамма̄, са̄ман̃н̃апхала̄ни ча йасса саччхикирийа̄йа бхагавати брахмачарийам̣ вуссати татхаттхена нева ниродхо, на арийасаччам̣. итарасаччадвайам̣ арийасаччам̣, ниродхадхаммата̄йа сийа̄ ниродхо, на пана йасса саччхикирийа̄йа бхагавати брахмачарийам̣ вуссати татхаттхена. татха̄ ниродхо арийасаччам̣, на магго, арийамагго магго чева арийасаччан̃ча, маггасампайутта̄ дхамма̄, са̄ман̃н̃апхала̄ни ча йасса бха̄вана̄йа бхагавати брахмачарийам̣ вуссати татхаттхена нева магго, на арийасаччам̣. итарасаччадвайам̣ сийа̄ магго упапаттимаггабха̄вато, на пана йасса бха̄вана̄йа бхагавати брахмачарийам̣ вуссати татхаттхена.
сантанти сама̄нам̣. евам̣ итаресупӣти ка̄табба̄пи кирийа̄ ка̄ракарахита̄ кевалам̣ аттано паччайехи та̄йа паваттама̄на̄йа паччайаса̄маггӣ кирийам̣ каротӣти воха̄раматтам̣ хоти. ниббутигамакесупи есева найо.
са̄савата̄ асубхата̄ килеса̄сучипаггхаран̣ато. дуккха̄дӣнанти дуккхасамудайамагга̄нам̣. самудайа̄дибха̄воти дуккхасса самудайамаггабха̄во, самудайасса маггадуккхабха̄во, маггасса дуккхасамудайабха̄во ча, на пана ниродхабха̄во дуккха̄дӣнанти самбандхо. ан̃н̃аман̃н̃асаман̇гита̄ти дуккха̄дӣнам̣ ¶ итарӣтарасабха̄вайого. тан̣ха̄йа̄ти а̄дха̄ре бхуммам̣. пунаббхавасса̄ти пунабхавасан̇кха̄тасса а̄йатидуккхасса. пакатива̄дӣнанти ка̄пила̄нам̣. вика̄ра̄ти махата̄дайо бйатта̄. вибха̄ватоти абхибйаттито, парин̣а̄мато ва̄ пуббе. пат̣иппалӣна̄ ча̄ти паччха̄ пакатийам̣ палайам̣ гата̄ весаммам̣ мун̃читва̄ сатта̄дисамабха̄вена анто саморуддха̄. тена̄ха ‘‘пакатибха̄венева тит̣т̣хантӣ’’ти. пакатибха̄венева̄ти абйаттабха̄венева ¶ . самудайабха̄вена̄ти тан̣ха̄сан̇кха̄тапабхавабха̄вена. ан̃н̃атха̄ там̣сампайуттаавиджджа̄дӣнампи самудайабха̄во лаббхатева̄ти. авибхаттехӣти весаммавирахена пакатибха̄вам̣ гатехи. ‘‘вика̄рехӣ’’ти са̄ман̃н̃ато вутте ‘‘маханта̄’’тиа̄дина̄ сарӯпато дассети. таттха махантоти маха̄буддхи. тан̃хи ка̄пила̄ ‘‘маха̄аджджха̄сайо’’ти ча вохаранти. рӯпатамматта̄дайо пан̃ча тамматта̄, ахам̣ка̄ро ча̄ти чха ависеса̄. чаккху сотам̣ гха̄нам̣ дживха̄ ка̄йо ва̄ча̄ па̄н̣и па̄до па̄йу упаттхам̣ маноти ека̄дасиндрийа̄ни. патхавӣ а̄по теджо ва̄йо а̄ка̄санти пан̃ча бхӯтависеса̄, техи. ‘‘пакатибха̄венева т̣хитехӣ’’ти имина̄ ‘‘авибхаттехӣ’’ти падасса аттхам̣ вадати. сагаббха̄ти сабӣджа̄ асун̃н̃ата̄. тантӯсӯти суттесу самава̄йика̄ран̣абхӯтесу. татха̄ капа̄лесу. тивидхан̃хи те ка̄ран̣ам̣ ваданти упа̄да̄нака̄ран̣ам̣ нимиттака̄ран̣ам̣ самава̄йика̄ран̣анти. таттха туривемасала̄ка̄дайо упа̄да̄нака̄ран̣ам̣. тантава̄йо нимиттака̄ран̣ам̣. тантаво самава̄йика̄ран̣анти. двӣсу ан̣ӯсӯти патхавӣбхӯтесу ва̄ а̄потеджова̄йобхӯтесу ва̄ двӣсу парама̄н̣ӯсу. идхабуддхивоха̄раджанакоти ‘‘идха тантӯсу пат̣о, идха капа̄лесу гхат̣о, идха бӣран̣есу гхат̣о’’тиа̄дина̄ найена хетупхала̄нам̣ самбандхабхӯтена сатта̄нам̣ идхабуддхивоха̄ра̄ джа̄йанти. со говиса̄н̣а̄нам̣ вийа ависум̣ сахасиддха̄нам̣ самбандхо самава̄йо. кха̄н̣усена̄нам̣ вийа пана висум̣сиддха̄нам̣ самбандхо сам̣його. тӣсу ан̣ӯсу тиан̣укам̣ пхалам̣ самаветам̣ екӣбхӯтамива самбандханти йоджана̄. ‘‘самавета’’нти етасса ‘‘екӣбхӯтамива самбандха’’нти идам̣ аттхавиваран̣ам̣. маха̄парима̄н̣анти махантапарима̄н̣ам̣ маха̄патхавӣа̄дикам̣ екам̣ пхалам̣, йам̣ те ‘‘ка̄рийам̣ драбйа’’нти ваданти. йехи ка̄ран̣ехи а̄раддхам̣ ка̄рийадрабйам̣, тадантогадха̄ни ева та̄ни ка̄ран̣а̄ни ман̃н̃антӣти а̄ха ‘‘аттано антогадхехи ка̄ран̣ехӣ’’ти. сати самава̄йе хетумхи пхалам̣ самаветанти пхале хету сийа̄, там̣ наттхӣти дассенто а̄ха ‘‘самава̄йа̄бха̄ва̄ пхале хету наттхӣти хетусун̃н̃ам̣ пхала’’нти.
а̄ха̄рабхедети кабал̣ӣка̄ра̄диа̄ха̄рависесе. таппаччайадхаммабхедети аджджхохаран̣ӣйаваттхусал̣а̄йатанаавиджджа̄абхисан̇кха̄расан̇кха̄те тесам̣ паччайабхӯтадхаммависесе, оджат̣т̣хамакарӯпаведана̄пат̣исандхивин̃н̃а̄н̣ана̄марӯпасан̇кха̄те ¶ ва̄ танниббаттадхаммависесе, те паччайа̄ етесам̣ дхаммависеса̄нанти таппаччайадхаммабхеда̄ ¶ . рӯпа̄диа̄рамман̣авасена ва̄ти йоджана̄. йа̄надвайавасена̄ти саматхавипассана̄йа̄надвайавасена. кин̃ча̄пи маггаккхан̣е саматхавипассана̄ йуганаддха̄ва, йатха̄ пана сун̃н̃ата̄дисаман̃н̃а̄, евам̣ саматхавипассана̄саман̃н̃а̄пи а̄гаманато маггасса сийунти а̄ха ‘‘а̄гаманавасена вутто’’ти. йасса ва̄ пан̃н̃индрийам̣ адхикам̣, тасса магго випассана̄, итарасса саматхоти еваметтха аттхо дат̣т̣хаббо.
сама̄дхиджа̄ти сама̄дха̄нат̣т̣хова. тато ева̄ти сама̄дхианугун̣акирийатта̄ва.
а̄да̄йа ӯхитва̄ти гахетва̄ вийа таккетва̄ витаккетва̄. двиннанти самма̄дит̣т̣хисамма̄сан̇каппа̄нам̣. пуримака̄ласса вийа ниддесо йатха̄ ‘‘екам̣ кхандхам̣ пат̣ичча тайо кхандха̄’’ти, ‘‘екам̣ маха̄бхӯтам̣ пат̣ичча тайо маха̄бхӯта̄’’ти ча.
ога̄хитунти н̃а̄н̣ена пат̣ивиджджхитум̣. гахетум̣ асаккун̣еййата̄йа сан̣хаттам̣. сукхума̄йа пан̃н̃а̄йа гахетаббата̄йа сукхуматтам̣. итӣти имина̄ камена̄ти айаматтхоти адхиппа̄йена̄ха ‘‘итисаддена виджа̄нанаккамам̣ дассетӣ’’ти. евам̣ пака̄рехӣти евам̣-саддена джотийама̄но ева аттхо пака̄ра-саддена вуччатӣти ‘‘евам̣-саддена виджа̄нанака̄ран̣абхӯте найе дассетӣ’’ти вуттам̣. итӣти ва̄ нидассанаттхо. тена вуттаппабхеде пачча̄масанавасена нидассети. евам̣-саддо идаматтхо. тена евам̣ пака̄рехӣти идам̣пака̄рехи, ӣдисехӣти аттхо.
уддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
1. дуккхасаччаниддесо
джа̄тиниддесаван̣н̣ана̄
190. ‘‘джа̄тиа̄диниддесе’’ти имина̄ ‘‘таттха̄’’ти падасса аттхам̣ вадати. дуккхама̄тика̄ти ¶ дуккхадуккха̄дӣнам̣ дуккхависеса̄нам̣ уддесо. пададвайети ‘‘парийа̄йадуккхам̣, ниппарийа̄йадуккха’’нти етасмим̣ пададвайе.
дуккхатта̄йева̄ти ¶ ниппарийа̄йадуккхатам̣ вадати. сабха̄вена на̄мам̣ висесетӣти анваттхасан̃н̃атам̣ дассети. пуримена сабха̄вадуккхава̄чакена дуккхасаддена. со хи висесанам̣ аваччхедакабха̄вато паччхимам̣ сан̇кха̄радуккхат̣т̣хам̣ висесети. со хи ниваттетаббагахетаббаса̄дха̄ран̣атта̄ аваччхиндитаббо. тена̄ти випарин̣а̄маадхит̣т̣ха̄на̄дипака̄рависесена.
десетаббасса аттхасса сан̇кхипанам̣ идха сан̇кхепо, со ча таббибха̄га̄нам̣ са̄дха̄ран̣абха̄воти а̄ха ‘‘сан̇кхепо са̄ман̃н̃а’’нти. антокаритва̄ти антогадхе катва̄, сан̇гахетва̄ ва̄. убхайатха̄пӣти сан̇кхепатопи виттха̄ратопи. са̄дха̄ран̣абха̄га̄нам̣ вибхаджанам̣ вибха̄го, виттха̄роти а̄ха ‘‘виттха̄ро пана висесо’’ти. висесантараниваттакоти вибха̄гантара̄сан̇га̄хако.
191. апараттха̄ти бхуммавачанам̣ са̄миаттхе йатха̄ ‘‘саббаттха па̄дака’’нти а̄ха ‘‘са̄миаттхепи хи апараттхасаддо сиджджхатӣ’’ти. сиддхи пана ‘‘итара̄хипи диссатӣ’’ти имина̄ ведитабба̄. йасма̄ ча евам̣ саддо самбхавати, тасма̄ па̄л̣ийам̣ са̄мивасена вуттам̣ ат̣т̣хакатха̄йам̣ бхуммавасена дасситанти дӣпенто ‘‘тесам̣ тесанти ва̄’’тиа̄дима̄ха. апарасса̄ти апарасса саттасса. манусса̄дибхедо упапаттибхаво гати, таббисесабхӯта̄ кхаттийа̄диса̄ман̃н̃а̄дхит̣т̣ха̄на̄ кхандха̄ джа̄тӣти дассенто ‘‘пан̃чагативасена̄’’тиа̄дима̄ха.
тин̣а̄ка̄роти тин̣авикаппо, тин̣ависесоти аттхо. еванти нидассане. тена вуттаппака̄рам̣ пат̣хамам̣ вин̃н̃а̄н̣апа̄тубха̄вам̣ пачча̄масати. тадупа̄да̄йа̄ти тато пат̣т̣ха̄йа. арийабха̄вакаран̣атта̄ти арийабха̄вака̄ран̣атта̄. каротӣти хи каран̣ам̣. арийасадисатта̄ ва̄ арийасӣлам̣. путхуджджанакалйа̄н̣ака̄нампи хи чатупа̄рисуддхисӣлам̣ арийасӣласадисам̣. а̄ка̄равика̄ра̄ти уппаджджана̄диа̄ка̄равикатийо. сахуппа̄дака̄ти уппа̄дасахита̄ уппа̄да̄ваттха̄ кхандха̄. а̄йатанавасена̄ти парипун̣н̣а̄парипун̣н̣а̄йатанавасена. йонивасена̄ти ан̣д̣аджа̄дийонивасена. екекенева падена̄ти йатха̄ дутийанайе джа̄тиа̄дипадесу двӣхи двӣхи падехи парипун̣н̣а̄парипун̣н̣а̄йатанайонивибха̄гена саббасатте парийа̄дийитва̄ джа̄ти дассита̄, на евамидха. идха ¶ панетесу екекенева падена авибха̄гато ¶ саббасатте парийа̄дийитва̄. убхайаттха̄ти пуримапаччхиманайесу бха̄ваниддесова йутто. анабхихите вибхаттивидха̄нам̣, на̄бхихитети. па̄кат̣а̄ ниббаттӣти абхибйатта̄ ниббатти.
двиннам̣ двиннанти екавока̄рабхаве рӯпа̄йатанадхамма̄йатанавасена двиннам̣, чатувока̄рабхаве мана̄йатанадхамма̄йатанавасена двиннам̣. сесети пан̃чавока̄рабхаве. пан̃чаннанти чаккхусотаманорӯпадхамма̄йатанавасена пан̃чаннам̣. та̄ни хи рӯпабхаве пан̃чавока̄ре упапаттиккхан̣е уппаджджанти. ка̄мадха̄туйам̣ пат̣исандхиккхан̣е уппаджджама̄на̄нанти йоджана̄. викала̄викалиндрийа̄нанти апарипун̣н̣апарипун̣н̣а̄йатана̄нам̣ сатта̄нам̣. индрийавасенева хи а̄йатана̄нам̣ векаллам̣ иччхитаббам̣. таттха викалиндрийасса саттаннам̣ наваннам̣ дасаннам̣ пунапи дасаннам̣, итарасса ека̄дасаннам̣ а̄йатана̄нам̣ васена сан̇гахо ведитаббо. саттаннанти ка̄йаманорӯпагандхарасапхот̣т̣хаббадхамма̄йатанавасена саттаннам̣. габбхасеййакан̃хи сандха̄йетам̣ вуттам̣. наваннанти чаккхусотасадда̄йатанаваджджа̄нам̣ наваннам̣. андхабадхиравасена хидам̣ вуттам̣. дасаннанти чаккхусаддаваджджа̄нам̣. пуна дасаннанти сотасаддаваджджа̄нам̣. андхавасена, бадхиравасена четам̣ двайам̣ вуттам̣. ека̄дасаннанти саддаваджджа̄нам̣.
там̣дуккхабха̄воти парийа̄йадуккхабха̄во. таттха ниббаттинива̄ран̣ена̄ти уппалападума̄дӣсу уппаттипат̣иккхепена абха̄вакатханена. дуккхуппаттика̄ран̣ети дуккхуппаттийа̄ хетубхӯте дуккхуппаттит̣т̣ха̄не.
маран̣аниддесаван̣н̣ана̄
193. кхандхабхедасса̄ти кхандхавина̄сасса. соти кхандхабхедо. пабандхасамуччхедоти пабандхасса аччантасамуччхедо. таббха̄ватоти саммутимаран̣абха̄вато. тадекадесабха̄ватоти тадавайавабха̄вато. тассева на̄манти асаммохаттхам̣ вуттам̣ саббасса̄пи екакамманиббаттаджӣвитиндрийаппабандхавиччхедабха̄вато. саммутимаран̣амева хи джа̄тиккхайамаран̣ам̣, там̣ пана джа̄тиккхайамаран̣ам̣ упаккамамаран̣ам̣, сарасамаран̣анти дувидхам̣. таттха сарасамаран̣ампи а̄йуккхайамаран̣ам̣, пун̃н̃аккхайамаран̣анти дувидхам̣. еваметесам̣ тадекадесата̄ ведитабба̄. йан̃четтха упаккамамаран̣ам̣, там̣ ака̄ламаран̣ам̣. сарасамаран̣ам̣ ка̄ламаран̣ам̣. маран̣ена сатта̄ йатха̄ладдхааттабха̄вена вийуджджантӣти а̄ха ‘‘сампаттибхаваккхандхехи вийоджетӣ’’ти.
ка̄ран̣аттхоти ¶ ¶ мӯлаттхо. мӯлан̃хи ‘‘а̄дӣ’’ти вуччати ‘‘ко ча̄ди кусала̄нам̣ дхамма̄нам̣? сӣлан̃ча сувисуддхам̣, дит̣т̣хи ча уджука̄’’тиа̄дӣсу (сам̣. ни. 5.369). тена̄ха ‘‘сандхибандханаччхедамӯлаканти аттхо’’ти.
пхалакирийа̄габбха̄ ӣдисӣ хетукирийа̄ти катва̄ вуттам̣ ‘‘антогадха̄’’ти. бйасанасса хи а̄па̄дакехи а̄па̄данам̣ а̄па̄детаббаа̄паттийа̄ сахева сиджджхатӣти.
соканиддесаван̣н̣ана̄
194. сукхам̣ хиноти паваттати етена̄ти сукхака̄ран̣ам̣ хитам̣. бхогабйасана̄дипадаттхависесанти бхогабйасанам̣, сӣлабйасананти евам̣ бхогасӣлапада̄нам̣ васена аттхависесам̣. сама̄сависесанти ‘‘рогойева бйасанам̣, дит̣т̣хи ева бйасана’’нти сама̄на̄дхикаран̣авасена сама̄сависесам̣. аннапа̄наваттхайа̄на̄ди парибхун̃джитаббато бхоготи адхиппето, со ча дхаммасамӯхабха̄вена. таббина̄са̄ти н̃а̄тибхогабйасана̄ни вутта̄нӣти те вика̄рабха̄вена пан̃н̃а̄петаббатта̄ пан̣н̣аттиматта̄. париниппханнам̣ на̄ма кхандхапан̃чакам̣. атам̣сабха̄ватта̄ пан̣н̣атти апариниппханна̄, аниппханна̄ ча хотӣти вуттам̣ ‘‘апариниппханнатам̣ сандха̄йа аниппханна̄нӣти а̄ха̄’’ти. на хи пан̣н̣атти кеначи ниппха̄дӣйати. ан̃н̃аттха̄пи апариниппханне аниппханнавоха̄ро а̄гатоти дассетум̣ ‘‘апариниппханнатам̣йева̄’’тиа̄дима̄ха. ка̄ман̃четтха апариниппханнам̣ ‘‘аниппханна’’нти вуттам̣, ‘‘ниппханна’’нти пана на париниппханнамева вуччати, на̄пи саббо сабха̄вадхаммоти дассенто ‘‘кхандхавибхан̇ге ча̄’’тиа̄дима̄ха. ниппханната̄ вутта̄ти самбандхо. аниппханната̄ сабха̄вадхамматтепи кеначи на ниппха̄дӣйатӣти катва̄.
сан̇кучитам̣ чинтананти пӣтисоманассапат̣ипаккхато, досасампайогато ча а̄рамман̣е анабхиратиппаваттима̄ха. анто аттано ниссайасса ниддаханавасена ва̄ джха̄нам̣ чинтанам̣ антониджджха̄нам̣. сатипи анусочанабха̄ве аттано ката̄катакусала̄кусалависайо мановилекхабхӯто виппат̣иса̄ро куккуччам̣, йатха̄вуттаантониджджха̄нам̣ сокоти убхиннам̣ висесо ведитаббо.
‘‘манодва̄раджаванаккхан̣е’’ти парибйаттамантониджджха̄нам̣ сандха̄йа̄ха, итарам̣ пана пан̃чадва̄раджаванесупи ¶ лаббхатева. тена̄ха ‘‘ка̄йавин̃н̃а̄н̣а̄дӣ’’тиа̄ди. доманассасса̄ти ¶ асочана̄ка̄расса доманассасса, сочана̄ка̄расса̄пи ва̄ на̄на̄вӣтхикасса. тампи хи дуккхамева̄ти. ан̃н̃атха̄ти манодва̄раджаване ева гахите. таттха̄ти ка̄йаваттхукаманодва̄рикесу.
паридеваниддесаван̣н̣ана̄
195. а̄деванасаддам̣ катва̄ти а̄девитва̄, вилапитва̄ти аттхо. пуггаласса самбхамабха̄воти йасса саттасса уппаджджати, тасса анават̣т̣ха̄набха̄во. самбхамам̣ ва̄ аббхантарагатам̣ тасса паччупат̣т̣ха̄пети па̄кат̣абха̄вакаран̣ена̄ти самбхамапаччупат̣т̣ха̄но.
мут̣т̣хӣхи потхана̄дӣни мут̣т̣хипотхана̄дӣни.
йена доманассена. пуббе вуттадуккхатоти ‘‘аттано кхандхам̣ мут̣т̣хӣхи потхетӣ’’тиа̄дина̄ вуттадуккхато. там̣нида̄нанти паридеванида̄нам̣.
дуккхадоманассаниддесаван̣н̣ана̄
196-7. ка̄йадуккха̄бхибхӯтасса патика̄ра̄бхила̄са̄йа та̄дисадуккха̄вахапайогака̄ла̄дӣсу ка̄йикадуккхасса тадупаниссайата̄ ведитабба̄. етена дуккхена̄ти ана̄тхата̄хаттхапа̄даччхедана̄дидуккхена.
упа̄йа̄саниддесаван̣н̣ана̄
198. дуккхат̣т̣ха̄нанисаджджа̄дӣни дуккхат̣т̣ха̄на̄дӣни. доманассасса ваттху хоти упа̄йа̄соти самбандхо.
аппийасампайоганиддесаван̣н̣ана̄
199. ан̃н̃аса̄пеккхасаддо ¶ асаматтхасама̄соти там̣ дассети ‘‘йена сама̄со, на тасса̄йам̣ пат̣иседхако а-ка̄ро’’ти.
паччхимадвайанти ‘‘самодха̄нам̣ миссӣбха̄во’’ти идам̣ пададвайам̣. тадаттхавасена̄ти самодха̄наттхасса, миссӣбха̄ваттхасса ча васена сан̇кха̄ресу лаббхати. а̄гатехи ча техи сан̇кха̄рехи пуггаласса сам̣його хотӣти йоджана̄.
там̣гахан̣аматтанти а̄па̄тхагата̄рамман̣аггахан̣аматтам̣.
иччха̄ниддесаван̣н̣ана̄
201. там̣ ¶ ка̄ланти чутичиттаниродхато уддхам̣ ка̄лам̣. ‘‘йампӣ’’ти йам̣-саддо каран̣аттхе паччаттанти йенапӣти аттхо вутто. ‘‘йам̣ иччха’’нти йам̣-саддо йада̄ иччха̄пеккхо, тада̄ ‘‘на лабхатӣ’’ти еттха ала̄бхападха̄на̄бха̄вато иччха̄ висесӣйатӣти а̄ха ‘‘ала̄бхависит̣т̣ха̄ иччха̄ вутта̄ хотӣ’’ти. ‘‘иччхам̣ на лабхати йа’’нти евам̣ кирийа̄пара̄масанабхӯто йам̣-саддо йада̄ ‘‘на лабхатӣ’’ти етам̣ апеккхати, таттха гун̣абхӯта̄ иччха̄, падха̄набхӯто ала̄бхоти а̄ха ‘‘тада̄ иччха̄висит̣т̣хо ала̄бхо вутто хотӣ’’ти.
хироттаппарахита̄ чхинника̄, дхуттика̄ти вуччантӣти а̄ха ‘‘чхиннабхиннаган̣ена̄ти нилладжджена дхуттаган̣ена̄’’ти. каппат̣ика̄ сиббитапилотикадха̄рино.
алаббханеййаиччханти алаббханеййаваттхусмим̣ иччхам̣.
упа̄да̄наккхандханиддесаван̣н̣ана̄
202. та̄дисасса ваттхуно саббха̄ва̄ти са̄ман̃н̃ато анавасесаггахан̣ам̣ сандха̄йа̄ха.
атипа̄кат̣ена ¶ ати вийа пака̄сена дуккхена̄ти аттхо.
дуккхасаччаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. самудайасаччаниддесаван̣н̣ана̄
203. мано вийа̄ти мано-саддасса вийа. ика-саддена̄ти ‘‘понобхавика̄’’ти еттха ика-саддена. гамийаттхатта̄ти н̃а̄питаттхатта̄. каран̣асӣлата̄ хи идха сӣлаттхо, со ча ика-саддена вуччатӣти кирийа̄ва̄чакасса каран̣асаддасса адассанам̣ аппайого. вуттаттха̄нан̃хи аппайого. сати паччайантарасамава̄йе пунаббхавасса да̄йика̄, тадабха̄ве ада̄йика̄ти вутта̄ти а̄ха ‘‘ада̄йика̄пи пунаббхавам̣ детиччева̄’’ти там̣сабха̄ва̄нативаттанато. тенева̄ха ‘‘сама̄насабха̄ватта̄, тада̄нубха̄ватта̄ ча̄’’ти. таттха сабха̄во тан̣ха̄йанам̣. а̄нубха̄во ¶ паччайасамава̄йе пхаланиппха̄данасаматтхата̄. итаресӯти авасит̣т̣хакилеса̄дӣсу. паваттивипа̄када̄йино каммасса саха̄йабхӯта̄ тан̣ха̄ ‘‘упадхивепакка̄’’ти адхиппета̄ти а̄ха ‘‘упадхимхи йатха̄ниббатте’’тиа̄ди. йатха̄ниббаттети аттано паччайехи ниббаттаппака̄ре. нанданам̣ сам̣уппила̄ванам̣ абхитассанам̣. ран̃джанам̣ ваттхасса вийа ран̇гаджа̄тена читтасса випарин̣а̄манам̣, рама̄панам̣ ва̄. ра̄гасамбандхена̄ти ра̄гападасамбандхена ‘‘уппаннасса̄’’ти пуллин̇гавасена вуттам̣. рӯпа̄рӯпабхавара̄го висум̣ ваккхатӣти еттха ваккхати-кирийа̄падам̣ камматтхе ведитаббам̣.
‘‘саваттхукам̣ чаккху’’нти имина̄ сакалам̣ чаккхудасакама̄ха, дутийена сасамбха̄рачаккхум̣. чхидданти кан̣н̣асса чхиддападесам̣. кан̣н̣абаддханти кан̣н̣апа̄л̣и. ван̣н̣асан̣т̣ха̄нато раттакамбалапат̣алам̣ вийа, киччато мудусиниддхамадхурарасадам̣ ман̃н̃анти. са̄ман̃н̃ена гахита̄ти висайена ависесетва̄ гахита̄. висайависит̣т̣ха̄ти чаккха̄дивисайависит̣т̣ха̄. еттха уппаджджатӣти самуда̄йа̄вайавехи вийа са̄ман̃н̃ависесехи на на̄наттавоха̄ро на хоти йатха̄ ‘‘руккхо сим̣сапа̄’’ти. на хи саббо руккхо сим̣сапа̄. тасма̄ кирийа̄бхедасаббха̄вато ‘‘сайа̄на̄ бхун̃джанти садхана̄’’тиа̄дӣсу вийа ‘‘уппаджджама̄на̄’’ти еттха кирийа̄йа лаккхан̣ата̄, итараттха лаккхитаббата̄ ча вутта̄. йади уппаджджама̄на̄ ¶ хотӣти аниччхитатта̄ са̄сан̇кам̣ уппа̄дакирийа̄йа аттхибха̄вама̄ха. тена уппа̄де сатӣти айаметасса аттхоти ‘‘уппаджджама̄на̄’’ти еттха уппа̄до хетубха̄вена вутто, итаро ча тасса пхалабха̄вена̄ти а̄ха ‘‘со хи тена упайоджито вийа хотӣ’’ти. уппаджджама̄на̄ти ва̄ тан̣ха̄йа таттха уппаджджанасӣлата̄ уппаджджанасабха̄во, уппаджджанасаматтхата̄ ва̄ вутта̄. таттхева часса̄ уппаджджанасӣлата̄ сакка̄йато ан̃н̃асмим̣ висайе паваттийа̄ абха̄вато, саматтхата̄ паччайасамава̄йена, ан̃н̃атха̄ асаматтхата̄, йато када̄чи на уппаджджати. нивисама̄на̄ нивисатӣти еттха̄пи имина̄ найена аттхо ведитабботи.
самудайасаччаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
3. ниродхасаччаниддесаван̣н̣ана̄
204. тан̣ха̄йа ¶ вираджджанам̣ халиддира̄гасса вийа палуджджананти катва̄ а̄ха ‘‘кхайагаманавасена̄’’ти. виччхиннам̣ нируджджхананти вуттам̣ ‘‘аппаваттигаманавасена̄’’ти. чаджанам̣ чхад̣д̣анам̣, ха̄панам̣ ва̄ти а̄ха ‘‘анапеккхата̄йа чаджанавасена, ха̄нивасена ча̄’’ти.
тадаппаватти вийа̄ти тасса̄ титтаала̄буваллийа̄ аппаватти вийа. аппаваттихетубхӯтампи нибба̄нам̣ тан̣ха̄йа аппаватти вийа гайхатӣти а̄ха ‘‘тадаппаватти вийа̄’’ти йатха̄ ‘‘ра̄гаккхайо’’ти (сам̣. ни. 4.315, 330). аппаваттибхӯтанти тан̣ха̄йа аппаваттийа̄ паттам̣, паттаббанти аттхо. нибба̄нам̣ а̄гамма нируддха̄йапи тан̣ха̄йа пийарӯпаса̄тарӯпесу нируддха̄ти ваттаббата̄дассанаттхам̣ вутта̄ти йоджана̄. еттха ча йасма̄ магго, нибба̄нан̃ча тан̣ха̄йа самуччхедаса̄дханам̣, тасма̄ ‘‘пурима̄ ва̄ упама̄’’тиа̄дина̄ упама̄двайам̣ убхайаттха йатха̄ккамам̣ йоджитам̣, убхайат̣т̣ха̄нийам̣ пана убхайаттха̄пи лаббхатева.
ниродхасаччаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
4. маггасаччаниддесаван̣н̣ана̄
205. титтхийехи ¶ каппитасса маггасса пакатипурисантаран̃а̄н̣а̄дикасса. арийам̣ лабха̄петӣти арийам̣ са̄ман̃н̃апхалам̣ лабха̄пети.
таббипаккхавиратисабха̄ва̄ти тасса̄ самма̄ва̄ча̄йа випаккхато миччха̄ва̄ча̄йа виратисабха̄ва̄. бхедакарамиччха̄ва̄ча̄ писун̣ава̄ча̄, сабба̄пи ва̄ миччха̄ва̄ча̄ висам̣ва̄дана̄дивасена бхедакарӣти а̄ха ‘‘бхедакарамиччха̄ва̄ча̄паха̄нена̄’’ти. висам̣ва̄дана̄дикиччата̄йа хи лӯкха̄нам̣ апаригга̄хака̄нам̣ муса̄ва̄да̄дӣнам̣ пат̣ипаккхабхӯта̄ синиддхабха̄вена паригга̄хакасабха̄ва̄ самма̄ва̄ча̄ таппаччайасубха̄ситасампат̣игга̄хаке джане, сампайуттадхамме ча паригган̣хантӣ паваттатӣти париггахалаккхан̣а̄. тена̄ха ‘‘джане, сампайутте ча паригган̣ханакиччаватӣ’’ти. чӣваракамма̄дико та̄дисо пайого. ка̄таббам̣ чӣварараджана̄дикам̣. нираваджджасамут̣т̣ха̄панакиччава̄ти нираваджджасса каттаббасса, нираваджджа̄ка̄рена ва̄ самут̣т̣ха̄панакиччава̄. сампайуттадхамме ча самут̣т̣ха̄пентоти еттха самут̣т̣ха̄панам̣ ¶ миччха̄каммантапат̣ипаккхабхӯтасса аттано киччасса анугун̣абха̄вена сампайутта̄нам̣ паваттанамева, уккхипанам̣ ва̄ несам̣ ка̄йикакирийа̄йа бха̄руккхипанам̣ вийа. сампайуттадхамма̄нам̣, а̄джӣвассева ва̄ висодханам̣ вода̄панам̣.
дит̣т̣хекат̣т̣ха̄ти дит̣т̣хийа̄ сахаджапаха̄некат̣т̣ха̄, пат̣хамамаггасамма̄дит̣т̣хивасенева там̣ ведитаббам̣. ‘‘дит̣т̣хекат̣т̣хаавиджджа̄дайо’’типи па̄т̣хо. етасмим̣ паккхе чатумаггасамма̄дит̣т̣хийа̄ сан̇гахо като хоти. упаримаггасамма̄дит̣т̣хийа̄ пана дит̣т̣хит̣т̣ха̄не там̣там̣маггаваджджхо ма̄но гахетаббо. со хи ‘‘аха’’нти паваттиа̄ка̄рато дит̣т̣хит̣т̣ха̄нийо. пака̄сетӣти киччапат̣иведхена пат̣ивиджджхати. тенева хи ан̇гена̄ти тенева самма̄дит̣т̣хисан̇кха̄тена магган̇гена. татха̄паваттитена каран̣абхӯтена, тена ва̄ ка̄ран̣ена. ан̇га-саддо хи ка̄ран̣аттхопи хотӣти. таттха̄ти магге, маггачиттуппа̄де ва̄.
имассева̄ти арийамаггапарийа̄паннассева. йадипи вирамитаббато вирамантасса четана̄пи лаббхатева, виратийа̄ ева пана тада̄ падха̄набха̄воти а̄ха ‘‘вираман̣ака̄ле ва̄ виратийо’’ти. субха̄сита̄дӣти асампхаппала̄па̄ди. а̄ди-саддена аписун̣а̄ди сан̇гахита̄. бха̄сана̄дӣти еттха пана ка̄йасучарита̄ди. амагган̇гатта̄ти амаггасабха̄ватта̄. тамева четана̄йа амаггасабха̄ватам̣ дассетум̣ ‘‘екасса ¶ н̃а̄н̣асса̄’’тиа̄ди вуттам̣. таттха самма̄ва̄ча̄дикиччаттайам̣ на̄ма миччха̄ва̄ча̄дӣнам̣ тин̣н̣ам̣ па̄падхамма̄нам̣ самуччхинданам̣, маггачетана̄ ча там̣сабха̄ва̄ на хотӣти на тасса̄ маггаккхан̣е самма̄ва̄ча̄дибха̄васиддхи. там̣сиддхийанти киччаттайасиддхийам̣. йатха̄ панасса̄ пуббабха̄ге субха̄ситава̄ча̄дибха̄во, евам̣ маггаккхан̣епи сийа̄. евам̣ санте йатха̄ таттха екасса самма̄сан̇каппасса тикиччата̄, самма̄дит̣т̣хиа̄дӣнан̃ча екека̄нам̣ чатукиччата̄, евам̣ ека̄ маггачетана̄ самма̄ва̄ча̄дикиччаттайасса са̄дхика̄ бхавеййа, татха̄ ча сати магге самма̄ва̄ча̄дӣни тӣн̣и ан̇га̄ни на бхавеййум̣, чхал̣ан̇гико ча арийамагго сийа̄ти тайидама̄ха ‘‘ека̄йа четана̄йа̄’’тиа̄дина̄. йасма̄ панетам̣ наттхи, тасма̄ маггапаччайата̄вачанато ча на четана̄йа маггабха̄воти маггаккхан̣е виратийова самма̄ва̄ча̄дайо.
брӯханам̣ сукхам̣. сантасукхам̣ упеккха̄. са̄ хи ‘‘упеккха̄ пана сантатта̄, сукхамиччева бха̄сита̄’’ти (висуддхи. 2.644; вибха. ат̣т̣ха. 232) вутта̄. витакка̄дӣнанти тейева абхиниропана̄дайо па̄кат̣апарийа̄йена вутта̄.
вачӣсан̇кха̄рабха̄вато ¶ вачӣбхедасса упака̄рако витакко. ‘‘са̄ваджджа̄…пе… упака̄рако ева̄’’ти имина̄ вачӣбхедатам̣ самут̣т̣ха̄пакачетана̄нам̣ вийа виратийа̄пи висесапаччайо витаккоти дассети. вачӣбхеданийа̄мика̄ ва̄ча̄ти вачӣдуччаритавиратима̄ха. са̄ хи самма̄ва̄ча̄бхӯта̄ миччха̄ва̄ча̄су сам̣йаминӣ. таттха йатха̄ висам̣ва̄дана̄димиччха̄ва̄чато авирато миччха̄каммантатопи на вираматева. йатха̄ха – ‘‘екам̣ дхаммам̣…пе… ака̄рийа’’нти (дха. па. 176). татха̄ ависам̣ва̄дана̄дина̄ самма̄ва̄ча̄йа т̣хито самма̄каммантампи пӯретийева̄ти а̄ха ‘‘вачӣбхеда…пе… упака̄рика̄’’ти. дхамма̄нам̣ паваттинит̣т̣ха̄бха̄вато йатха̄ гатӣти ниббатти вуччати, евам̣ паваттибха̄вато расалаккхан̣а̄нипӣти а̄ха ‘‘кичча̄дисабха̄ве ва̄’’ти.
абхинандананти тан̣ха̄дивасена абхинанданам̣.
ва̄чуггатакаран̣ам̣ уггахо, аттхапарипуччханам̣ парипуччха̄ти тадубхайам̣ савана̄дхӣнанти а̄ха ‘‘саванан̃а̄н̣е ева авародхам̣ гаччхантӣ’’ти. н̃а̄н̣ена париччхиндитва̄ гахан̣ам̣ паригган̣ханам̣.
тасса̄ти ¶ пайогасса.
соти ка̄мавитаккаппаваттийа̄ ка̄ран̣абхӯто субханимитте айонисоманасика̄ро. тасса̄ти ка̄мавитаккасса. гатам̣ гаманам̣ паватти, тасса упа̄йоти гатамагго.
паха̄таббаекаттанти паха̄таббата̄са̄ман̃н̃ам̣.
маггабха̄вена чатуббидхампи екаттена̄ти сота̄паттимагга̄дивасена чатуббидхампи маггабха̄вена екаттена са̄ман̃н̃ато гахетва̄ ‘‘асса̄’’ти екавачанена вуттанти аттхо. саббасса маггасса ан̃н̃аман̃н̃ам̣ садисата̄, татха̄ асадисата̄ ча екаччасадисата̄ ча джха̄нан̇гавасена саббасадисасабба̄садисаекаччасадисата̄, со ева висесоти йоджетаббам̣. випассана̄нийа̄мам̣ дхурам̣ катва̄ а̄ха̄ти самбандхо. идха пана̄ти имисса̄ саммохавиноданийам̣. саммаси…пе… ниваттанатоти пат̣хаматтхерава̄дам̣ ваданто тададжджха̄сайам̣ пураккхатва̄ вадатӣти адхиппа̄йена вуттам̣. итаратха̄ итарава̄да̄петтха дассита̄ ева̄ти. па̄дакаджджха̄нанийа̄манти па̄дакаджджха̄нанийа̄мам̣ дхурам̣ катва̄ а̄ха̄ти йоджана̄. ‘‘випассана̄ ¶ …пе… дат̣т̣хаббо’’ти касма̄ вуттам̣. на хи тасса̄ идха пат̣иккхепата̄ аттхи. татха̄ хи вуттам̣ ‘‘кечи вут̣т̣ха̄нага̄минивипассана̄ нийа̄метӣти вадантӣ’’ти? найидамевам̣. идха̄пӣти идха па̄дакаджджха̄нанийа̄мепи випассана̄нийа̄мо на пат̣иккхиттоти айан̃хеттха аттхо. тенева̄ха ‘‘са̄дха̄ран̣атта̄’’ти. ‘‘идха пана̄’’ти имина̄пи пат̣хаматтхерава̄до сан̇гахитоти ведитаббо. йади евам̣ касма̄ випассана̄нийа̄мо висум̣ гахитоти? ва̄даттайа̄видхурата̄дассанаттхам̣. ан̃н̃е ча̄чарийава̄да̄ти саммаситаджджха̄напуггаладжджха̄сайава̄да̄.
‘‘а̄руппе тикачатуккаджджха̄нам̣…пе… на локийа’’нти идам̣ тхерава̄де а̄гатам̣ пора̄н̣ат̣т̣хакатха̄йам̣ тантим̣ катва̄ т̣хапитанти ат̣т̣хаса̄линийам̣ сан̇гахетва̄ вуттанти а̄ха ‘‘вуттам̣ ат̣т̣хаса̄линийанти адхиппа̄йо’’ти. йесӯти паччхимаджджха̄наваджджа̄ни сандха̄йа вадати. таттха хи арӯпуппаттийам̣ сам̣сайо, на итарасмим̣. ‘‘чатуккапан̃чакаджджха̄на’’нти вутте ависесато са̄сава̄на̄савам̣ апеккхӣйати, ниваттетаббагахетаббаса̄дха̄ран̣авачаненеттха са̄савато аваччхинданаттхам̣ ‘‘тан̃ча локуттара’’нти ватва̄ ниваттитадхаммадассанаттхам̣ ‘‘на локийа’’нти вуттанти дассенто а̄ха ‘‘самуда̄йан̃ча…пе… а̄ха̄’’ти. итаратха̄ бйабхича̄ра̄бха̄вато ‘‘локуттара’’нти висесанам̣ нираттхакам̣ ¶ сийа̄. тайо магга̄ти дутийамагга̄дайо. таджджха̄никанти тикачатуккаджджха̄никам̣ сота̄паттипхала̄дим̣. ан̃н̃аджха̄ника̄пӣти тикачатуккаджджха̄нато ан̃н̃аджха̄ника̄пи чатуккаджджха̄ника̄пи магга̄ уппаджджанти. пи-саддена таджджха̄ника̄пи тикачатуккаджджха̄ника̄ти аттхо. йади евам̣ чатувока̄рабхавепи пан̃чавока̄рабхаве вийа маггасса тикачатуккаджджха̄никабха̄ве кенасса джха̄нан̇га̄динийа̄моти а̄ха ‘‘джха̄нан̇га̄динийа̄мика̄ пубба̄бхисан̇кха̄расама̄паттӣ’’ти. пубба̄бхисан̇кха̄расама̄паттӣти ча па̄дакабхӯта̄ аттана̄ атиккантадхаммавира̄габха̄вена випассана̄йа пубба̄бхисан̇кха̄рака̄рӣ арӯпасама̄патти, пхаласама̄патти ва̄. тена̄ха ‘‘па̄дака’’нти. на саммаситабба̄ти на саммаситабба̄ сама̄патти джха̄нан̇га̄динийа̄мика̄ саммаситабба̄нам̣ тикачатуккаджджха̄на̄нам̣ таттха ануппаджджанато, итараттха ча висеса̄бха̄вато. пхалассапӣти чатуттхапан̃чамаджджха̄никапхалассапи.
дуккхан̃а̄н̣а̄дӣнанти дуккхасамудайан̃а̄н̣а̄нам̣. там̣там̣кусала̄рамман̣а̄рамман̣атта̄ти ка̄ма̄вачара̄дӣсу йена йена кусалена саддхим̣ неккхаммасан̇каппа̄дайо уппаджджанти, тасса тасса кусаласса а̄рамман̣ам̣ а̄рамман̣ам̣ етесанти там̣там̣кусала̄рамман̣а̄рамман̣а̄ ¶ , таббха̄вато. там̣там̣вирамитабба̄диа̄рамман̣атта̄ти висам̣ва̄данаваттхуа̄диа̄рамман̣атта̄. вӣтиккамитаббато ева хи виратӣти. ‘‘ан̇га̄на’’нти идам̣ ‘‘неккхаммасан̇каппа̄дӣна’’нти еттха̄пи йоджетаббам̣ авайавена вина̄ самуда̄йа̄бха̄вато. висесапаччайоти бхиннасӣласса, апарисуддхасӣласса ва̄ саммаппадха̄на̄самбхавато сама̄дха̄насса вийа ва̄йа̄масса сӣлам̣ висесапаччайо. айан̃ча аттхо йадипи пуримасиддхасӣлавасена йутто, сахаджа̄тавасена̄пи пана лаббхатева̄ти дассенто ‘‘сампайуттасса̄пӣ’’ти а̄ха. сахаджамева четтха адхиппетанти а̄ха ‘‘сампайуттассева ча̄’’тиа̄ди. саммосо пама̄до, таппат̣ипаккхо асаммосо аппама̄до, со читтасса а̄раккха̄ти а̄ха ‘‘четасо раккхитата̄’’ти.
сӣлаккхандхо ча̄ти ча-саддена сама̄дхиккхандхо ча. кхантиппадха̄натта̄ сӣласса адосаса̄дханата̄, нӣваран̣аджет̣т̣хакасса ка̄маччхандасса уджувипаччанӣкабха̄вато сама̄дхисса алобхаса̄дханата̄ дат̣т̣хабба̄. са̄сананти пат̣иведхаса̄санам̣, ‘‘са̄санабрахмачарийа’’нти ча ваданти.
маггасаччаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
206-214. ‘‘парин̃н̃еййабха̄варахите ¶ екантапаха̄таббе’’ти касма̄ вуттам̣, нану тан̣ха̄йапи чаккха̄дӣнам̣ вийа тан̣ха̄ваттхута̄вачанена парин̃н̃еййата̄ вутта̄. йатха̄ха ‘‘рӯпатан̣ха̄ локе пийарӯпам̣ са̄тарӯпам̣, еттхеса̄ тан̣ха̄ уппаджджама̄на̄ уппаджджати, еттха нивисама̄на̄ нивисатӣ’’тиа̄ди (дӣ. ни. 2.400; ма. ни. 1.133; вибха. 203). таппат̣ибаддхасам̣килесаппаха̄навасена саматиккамитаббата̄ хи парин̃н̃еййата̄. екантапаха̄таббата̄ ча на тан̣ха̄йа ева, атха кхо авасеса̄нам̣ сам̣килесадхамма̄нампи. татха̄ хи тесам̣ саббасо аччантаппаха̄йика̄ дассанабха̄вана̄ти? саччаметам̣, татха̄пи йатха̄ ‘‘дуккхам̣ арийасаччам̣ парин̃н̃еййа’’нти (сам̣. ни. 5.1099) тан̣ха̄вадждже упа̄да̄наккхандхапан̃чаке парин̃н̃еййабха̄во нирул̣хо, на татха̄ тан̣ха̄йа, тан̣ха̄йа пана ‘‘йа̄йам̣ тан̣ха̄ понобхавика̄’’тиа̄дина̄ (вибха. 203; дӣ. ни. 2.400; ма. ни. 1.91, 460; сам̣. ни. 5.1081; маха̄ва. 14; пат̣и. ма. 1.34) самудайабха̄во ¶ вийа са̄тисайам̣ паха̄таббабха̄во нирул̣хоти дассетум̣ ‘‘парин̃н̃еййабха̄варахите екантаппаха̄таббе’’ти вуттам̣. йасса асан̇гахито падесо аттхи, со саппадесо, екадесоти аттхо. таттха̄ти арийасаччасадде. самудайоти самудайаттхо. ‘‘ниппадесато самудайам̣ дассету’’нти самудайассеветтха гахан̣е ка̄ран̣ам̣ дассетум̣ ‘‘дуккханиродха̄ пана̄’’тиа̄ди вуттам̣. таттха дуккханиродха̄ти дуккхам̣, ниродхо ча. арийасаччадесана̄йанти арийасаччадесана̄йампи саччадесана̄йам̣ вийа. дхамматоти десетаббадхаммато ниппадеса̄ ева. ‘‘авасеса̄ ча килеса̄’’тиа̄дина̄ десана̄бхедо ева хи таттха висесо. тена̄ха ‘‘на хи тато ан̃н̃о’’тиа̄ди. апуббо наттхӣти дхаммато апуббо наттхӣти аттхо. тасса̄ти самудайасса. саббаттха тӣсупи ва̄ресӯти ат̣т̣хан̇гикапан̃чан̇гикасаббасан̇га̄хикабхедесу маха̄ва̄ресу, тадантогадхесу ча пан̃часу кот̣т̣ха̄сесу. апуббасса̄ти ‘‘авасеса̄ ча килеса̄’’тиа̄дина̄ тан̣ха̄йа апуббасса. авасит̣т̣хакилеса̄дӣнан̃хи самудайата̄вачанам̣ идха апуббадассанам̣. тасса йадипи дутийататийава̄ресу висесо наттхи, пан̃часу пана кот̣т̣ха̄сесу упарӯпари апуббам̣ дасситанти катва̄ евам̣ вуттам̣. тан̃хи самудайависесадассанам̣, итарам̣ пана маггависесадассанам̣. тасса ча дхаммато апубба̄бха̄во дасситойева. йади евам̣ дутийа̄дикот̣т̣ха̄сесу, пат̣хамакот̣т̣ха̄сепи ва̄ касма̄ тан̣ха̄ гахита̄ти а̄ха ‘‘апуббасамудайадассанаттха̄йапи хӣ’’тиа̄ди. кевала̄йа̄ти тадан̃н̃акилеса̄динирапеккха̄йа. десана̄васена на вуттоти на дхаммавасена̄ти адхиппа̄йо. тасма̄ дуккха̄дӣни таттха арийасаччадесана̄йам̣ ¶ саппадеса̄ни дассита̄ни хонти парийа̄йена̄ти дат̣т̣хаббам̣. абхидхаммадесана̄ пана ниппарийа̄йакатха̄ти катва̄ ат̣т̣хакатха̄йам̣ ‘‘ниппадесато самудайам̣ дассетум̣’’иччева вуттам̣. паччайасан̇кха̄танти паччайа̄бхиматам̣ паччайабхӯтам̣, паччайакот̣т̣ха̄сам̣ ва̄.
тесанти кусаладхамма̄нам̣. паччайа̄нам̣ паха̄навасена̄ти хетуниродхена пхаланиродхам̣ дассети, таппат̣ибаддхакилесаппаха̄нена ва̄ кусала̄нам̣ паха̄нам̣ вуттам̣. йатха̄ ‘‘дхамма̄пи во, бхиккхаве, паха̄табба̄’’ти (ма. ни. 1.240). ити парийа̄йато кусала̄нам̣ паха̄нам̣ вуттам̣, на ниппарийа̄йато тадабха̄ватоти а̄ха ‘‘на хи кусала̄ паха̄табба̄’’ти. йатха̄ ча кусаладхаммесу, абйа̄катадхаммесупи ¶ есева найо. ниродханти асан̇кхатадха̄тум̣. аппаваттибха̄воти йо ниродхасса нибба̄насса тан̣ха̄диаппаваттихетубха̄во, там̣ паха̄нанти вуттанти аттхо.
ка̄йакамма̄дисуддхийа̄ти пуббабха̄гака̄йакаммавачӣкаммаа̄джӣвасуддхийа̄ дӯратарӯпаниссайатам̣ арийамаггасса дассетӣти самбандхо. пан̃чан̇гикам̣…пе… паваттатам̣ дӣпети, на пана арийамаггасса пан̃чан̇гикатта̄ти адхиппа̄йо. н̃а̄паканидассананти н̃а̄пакабха̄ванидассанам̣, етена ‘‘вачанато’’ти идам̣ хетуаттхе ниссаккавачананти дассети. вачанатоти ва̄ ӣдисасса вачанасса саббха̄вато. пат̣ипада̄йа екадесопи пат̣ипада̄ ева̄ти аттхо. ниддит̣т̣хо дхаммасан̇га̄хакехи сан̇га̄йанавасена.
джха̄нехи десана̄павесо ‘‘локуттарам̣ джха̄нам̣ бха̄ветӣ’’ти (дха. са. 277) джха̄насӣсена десана̄ва. татха̄ бха̄вана̄павесо. па̄л̣игамананти па̄л̣ипаватти па̄т̣хадесана̄. йатха̄виджджама̄надхаммавасена̄ти тасмим̣ читтуппа̄де лаббхама̄навитакка̄дидхаммавасена.
абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
3. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄
215. тасса̄ти суттантабха̄джанӣйасса. евам̣ пана̄ти ‘‘апичеса̄ самма̄дит̣т̣хи на̄ма пуббабха̄ге ¶ на̄на̄ккхан̣а̄ на̄на̄рамман̣а̄’’тиа̄диппака̄рена. еван̃ча катва̄ти локуттарамаггассева маггасаччабха̄васса адхиппетатта̄. тена̄ти тена ка̄ран̣ена, арийамаггассева уддиситва̄ ниддит̣т̣хатта̄ти аттхо.
пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
саччавибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
5. индрийавибхан̇го
1. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
219. чаккхудва̄рабха̄вети ¶ ¶ чаккхудва̄рабха̄вахету. там̣два̄рикехӣти тасмим̣ два̄ре паваттанакехи читтачетасикехи. те хи ‘‘там̣ два̄рам̣ паваттиока̄сабхӯтам̣ етесам̣ аттхӣ’’ти там̣два̄рика̄. нану ча таббаттхукехипи там̣ индат̣т̣хам̣ ка̄рети. тена̄ха ат̣т̣хакатха̄йам̣ ‘‘тиккхе тиккхатта̄, манде ча мандатта̄’’ти? саччам̣ ка̄рети, таббаттхука̄пи пана идха ‘‘там̣два̄рика̄’’иччева вутта̄. апариччаттадва̄рабха̄вам̣йева хи чаккху ниссайат̣т̣хена ‘‘ваттхӯ’’ти вуччати. атха ва̄ там̣два̄рикесу тасса индат̣т̣хо па̄кат̣оти ‘‘там̣два̄рикехӣ’’ти вуттам̣. индат̣т̣хо парехи ануваттанӣйата̄ парамиссарабха̄воти дассенто ‘‘тан̃хи…пе… ануваттантӣ’’ти а̄ха. таттха танти чаккхум̣. тети там̣два̄рике. кирийа̄нит̣т̣ха̄нава̄чӣ а̄вӣ-саддо ‘‘виджита̄вӣ’’тиа̄дӣсу (дӣ. ни. 1.258; 2.33; 3.199) вийа̄ти а̄ха ‘‘паринит̣т̣хитакиччаджа̄нана’’нти.
‘‘чха има̄ни, бхиккхаве, индрийа̄ни. катама̄ни чха? чаккхундрийам̣…пе… маниндрийа’’нти (сам̣. ни. 5.495-499) евам̣ каттхачи чхапиндрийа̄ни а̄гата̄ни, касма̄ пана суттанте кхандха̄дайо вийа индрийа̄ни екаджджхам̣ на вутта̄ни, абхидхамме ча вутта̄нӣти а̄ха ‘‘таттха суттанте’’тиа̄ди. ниссаран̣ӯпа̄йа̄дибха̄ватоти еттха локуттаресу маггапарийа̄панна̄ни ниссаран̣ам̣, итара̄ни ниссаран̣апхалам̣, виват̣т̣асаннисситена ниббаттита̄ни саддхиндрийа̄дӣни ниссаран̣ӯпа̄йо, итаресу ка̄ничи паваттибхӯта̄ни, ка̄ничи паваттиупа̄йоти ведитабба̄ни.
кхӣн̣а̄савасса бха̄вабхӯтоти чхал̣ан̇гупеккха̄ вийа кхӣн̣а̄савассева дхаммабхӯто.
две ¶ аттха̄ти индалин̇гаиндасит̣т̣хат̣т̣ха̄. аттано паччайавасена̄ти йатха̄сакам̣ камма̄дипаччайавасена. там̣сахитасанта̄нети иттхиндрийасахите, пурисиндрийасахите ча санта̄не. ан̃н̃а̄ка̄рена̄ти иттхиа̄дито ан̃н̃ена а̄ка̄рена. ануваттанӣйабха̄во иттхипурисиндрийа̄нам̣ а̄дхипаччанти йоджана̄. имасмин̃чаттхети а̄дхипаччаттхе.
тесанти ¶ анан̃н̃а̄тан̃н̃асса̄мӣтиндрийа̄дӣнам̣ тин̣н̣ам̣. йа̄ сукхадуккхиндрийа̄нам̣ ит̣т̣ха̄нит̣т̣ха̄ка̄расамбхогарасата̄ вутта̄, са̄ а̄рамман̣асабха̄венева ведитабба̄, на екаччасоманассиндрийа̄дӣнам̣ вийа парикаппавасена̄ти дассенто ‘‘еттха ча̄’’тиа̄дима̄ха.
йадипи пурисиндрийа̄нантарам̣ джӣвитиндрийам̣ рӯпакан̣д̣епи (дха. са. 584) деситам̣, там̣ пана рӯпаджӣвитиндрийам̣, на ча таттха маниндрийам̣ ватва̄ иттхипурисиндрийа̄ни вутта̄ни. идха пана ат̣т̣хакатха̄йам̣ индрийа̄нуккамо вутто сабба̄ка̄рена йамакадесана̄йа сам̣сандатӣти дассенто а̄ха ‘‘со индрийайамакадесана̄йа саметӣ’’ти. пуримапаччхима̄нам̣ аджджхаттикаба̄хира̄нанти чаккха̄дӣнам̣ пурима̄нам̣ аджджхаттика̄нам̣, иттхиндрийа̄дӣнам̣ паччхима̄нам̣ ба̄хира̄нам̣. тесам̣ маджджхе вуттам̣ убхайесам̣ упака̄раката̄дӣпанаттханти адхиппа̄йо. тена евампи десанантара̄нуродхена джӣвитиндрийасса ануккамам̣ ваттум̣ ват̣т̣атӣти дассети. ка̄ман̃четтха евам̣ вуттам̣, парато пана киччавиниччхайе идха па̄л̣ийам̣ а̄гатанийа̄менева маниндрийа̄нантарам̣ джӣвитиндрийасса, таданантаран̃ча иттхипурисиндрийа̄нам̣ киччавиниччхайам̣ дассессати. саббам̣ там̣ дуккхам̣ сан̇кха̄радуккхабха̄вена, йатха̄рахам̣ ва̄ дуккхадуккхата̄дибха̄вена. дувидхаттабха̄ва̄нупа̄лакасса̄ти рӯпа̄рӯпавасена дувидхасса аттабха̄васса анупа̄лакасса. рӯпа̄рӯпавасена дувидхампи хи джӣвитиндрийам̣ идха гахитам̣. ‘‘паваттӣ’’ти етена сахаджа̄тадхамма̄нам̣ паваттанарасена джӣвитиндрийена ведайита̄нам̣ паваттетаббатам̣ дӣпети. ‘‘бха̄вана̄маггасампайутта’’нти имина̄ пхалабхӯтам̣ ан̃н̃индрийам̣ ниваттети. бха̄вана̄гахан̣ан̃четтха сакка̄ аваттум̣. ‘‘бха̄ветаббатта̄’’ти вуттатта̄ бха̄вана̄бха̄во па̄кат̣ова. дассана̄нантара̄ти сама̄наджа̄тибхӯмикена абйавахитатам̣ сандха̄йа̄ха, на анантарапаччайам̣.
тасса̄ти индрийапаччайабха̄васса. анан̃н̃аса̄дха̄ран̣атта̄ти ан̃н̃ехи аниндрийехи аса̄дха̄ран̣атта̄. евам̣ са̄маттхийато киччависесам̣ ваваттхапетва̄ пакаран̣атопи там̣ дассети ‘‘индрийакатха̄йа ча паваттатта̄’’ти. ан̃н̃есанти ан̃н̃есам̣ индрийасабха̄ва̄нампи сахаджа̄тадхамма̄нам̣. йехи ¶ те индат̣т̣хам̣ ка̄ренти, тесам̣ васаватта̄панам̣ наттхи, йатха̄ маниндрийасса пуббан̇гамасабха̄ва̄бха̄вато сайан̃ча те ан̃н̃адаттху маниндрийассева васе ваттанти. тена̄ха ‘‘там̣сампайутта̄нипи хӣ’’тиа̄ди. йади евам̣ катхам̣ тесам̣ индат̣т̣хоти? ‘‘сукхана̄дилаккхан̣е сампайутта̄нам̣ атта̄ка̄ра̄нувидха̄панаматта’’нти вуттова̄йаматтхо ¶ . ‘‘четасикатта̄’’ти имина̄ сампайуттадхамма̄нам̣ читтасса падха̄натам̣ дассети. тато хи ‘‘четасика̄’’ти вуччанти. саббаттха̄ти васаватта̄панам̣ сахаджа̄тадхамма̄нупа̄лананти евам̣ йа̄ва амата̄бхимукхабха̄вапаччайата̄ ча сампайутта̄нанти там̣киччаниддесе. ‘‘ануппа̄дане, анупаттхамбхе ча сатӣ’’ти падам̣ а̄харитва̄ самбандхитаббам̣. на хи падаттхо саббха̄вам̣ бйабхичаратӣти джанакупаттхамбхакатта̄бха̄вепӣти вуттам̣ хоти. таппаччайа̄нанти иттхипурисанимитта̄дипаччайа̄нам̣ камма̄дӣнам̣. таппаваттане нимиттабха̄воти иттхинимитта̄диа̄ка̄рарӯпаниббаттане ка̄ран̣абха̄во. сва̄йам̣ иттхиндрийа̄дӣнам̣ таттха аттхибха̄войева̄ти дат̣т̣хаббам̣. йасмин̃хи сати йам̣ хоти, асати ча на хоти, там̣ тасса ка̄ран̣анти. ‘‘нимиттабха̄во анувидха̄на’’нти имина̄ анувидха̄насаддасса камматтхатам̣ дассети. сукхадуккхабха̄ваппатта̄ вийа̄ти сайам̣ сукхадуккхасабха̄ваппатта̄ вийа, сукханта̄ дуккханта̄ ча вийа̄ти аттхо. асантасса…пе… маджджхатта̄ка̄ра̄нупа̄панам̣ ан̃н̃а̄н̣упеккхана̄дивасена ведитаббам̣. сама̄наджа̄тийанти акусалехи сукхадуккхехи акусалӯпеккха̄йа, абйа̄катехи абйа̄катӯпеккха̄йа, кусаласукхато кусалӯпеккха̄йа. таттха̄пи бхӯмивибха̄гена̄йаматтхо бхиндитва̄ йоджетаббо. там̣ саббам̣ кхандхавибхан̇ге вуттаол̣а̄рикасукхумавибха̄гена дӣпетаббам̣. а̄дисаддена̄ти ‘‘ка̄мара̄габйа̄па̄да̄дӣ’’ти еттха вуттаа̄дисаддена. сам̣йоджанасамуччхинданатадупаниссайата̄ ева сандха̄йа ан̃н̃а̄та̄виндрийасса киччантара̄пасутата̄ вутта̄, тасса̄пи уддхамбха̄гийасам̣йоджанапат̣иппассаддхиппаха̄накиччата̄ лаббхатева. абйа̄пӣбха̄вато ва̄ ан̃н̃а̄та̄виндрийасса пат̣иппассаддхиппаха̄накиччам̣ на ваттаббам̣, тато ан̃н̃индрийасса̄пи там̣ ат̣т̣хакатха̄йам̣ ануддхат̣ам̣. магга̄нантаран̃хи пхалам̣ ‘‘та̄йа саддха̄йа авӯпасанта̄йа̄’’тиа̄дивачанато (дха. са. ат̣т̣ха. 505) килеса̄нам̣ пат̣иппассамбханавасена паваттати, на итарам̣. ан̃н̃атха̄ арийа̄ саббака̄лам̣ аппат̣иппассаддхакилесадаратха̄ сийум̣. итарасса пана ниччхандара̄гесу саттавоха̄ро вийа рул̣хивасена пат̣иппассаддхикиччата̄ ведитабба̄.
еттха̄ха – касма̄ пана еттака̄нева индрийа̄ни вутта̄ни, ета̄ни ева ча вутта̄нӣти? а̄дхипаччаттхасамбхаватоти че. а̄дхипаччам̣ на̄ма иссарийанти вуттаметам̣. тайидам̣ а̄дхипаччам̣ аттано кичче балаванти ан̃н̃есампи сабха̄вадхамма̄нам̣ лаббхатева. паччайа̄дхӣнавуттика̄ ¶ хи паччайуппанна̄ ¶ . тасма̄ те техи ануваттӣйанти, те ча те ануваттантӣти? саччаметам̣, татха̄пи аттхи тесам̣ висесо. сва̄йам̣ висесо ‘‘чаккхувин̃н̃а̄н̣а̄диппаваттийан̃хи чаккха̄дӣнам̣ сиддхама̄дхипачча’’нтиа̄дина̄ (вибха. ат̣т̣ха. 219) ат̣т̣хакатха̄йам̣ дасситойева.
апича кхандхапан̃чаке йа̄йам̣ саттапан̃н̃атти, тасса̄ висесаниссайо чха аджджхаттика̄ни а̄йатана̄нӣти та̄ни та̄ва а̄дхипаччаттхам̣ упа̄да̄йа ‘‘чаккхундрийам̣…пе… маниндрийа’’нтиа̄дито вутта̄ни. та̄ни пана йена дхаммена паваттанти, айам̣ со дхаммо тесам̣ т̣хитихетӯти дассанаттхам̣ джӣвитам̣. тайиме индрийапат̣ибаддха̄ дхамма̄ имесам̣ васена ‘‘иттхӣ, пурисо’’ти вохарӣйантӣти дассанаттхам̣ бха̄вадвайам̣. сва̄йам̣ саттасан̃н̃ито дхаммапун̃джо пабандхавасена паваттама̄но има̄хи ведана̄хи сам̣килиссатӣти дассанаттхам̣ ведана̄пан̃чакам̣. тато висуддхаттхика̄нам̣ вода̄насамбха̄радассанаттхам̣ саддха̄дипан̃чакам̣. тато вода̄насамбха̄ра̄ имехи висуджджханти, висуддхиппатта̄, нит̣т̣хитакичча̄ ча хонтӣти дассанаттхам̣ анте анан̃н̃а̄тан̃н̃асса̄мӣтиндрийа̄дӣни тӣн̣и вутта̄ни. саббаттха ‘‘а̄дхипаччаттхам̣ упа̄да̄йа̄’’ти падам̣ йоджетаббам̣. етта̄вата̄ адхиппетаттхасиддхӣти ан̃н̃есам̣ аггахан̣ам̣.
атха ва̄ паваттиниваттӣнам̣ ниссайа̄дидассанаттхампи ета̄ни ева вутта̄ни. паваттийа̄ хи висесато мӯланиссайабхӯта̄ни чха аджджхаттика̄ни а̄йатана̄ни. йатха̄ха ‘‘чхасу локо самуппанно’’тиа̄ди (су. ни. 171). тасса̄ уппатти иттхипурисиндрийехи. висабха̄гаваттхусара̄ганимитта̄ хи йебхуййена саттака̄йасса абхиниббатти. вуттан̃хетам̣ ‘‘тин̣н̣ам̣ кхо пана, маха̄ра̄джа, саннипа̄та̄ габбхасса̄вакканти хоти, идха ма̄та̄питаро ча саннипатита̄ хонти, ма̄та̄ ча утунӣ хоти, габбхо ча паччупат̣т̣хито хотӣ’’ти (ма. ни. 1.408; 2.411; ми. па. 4.1.6). ават̣т̣ха̄нам̣ джӣвитиндрийена тена анупа̄летаббато. тена̄ха ‘‘а̄йу т̣хити йапана̄ йа̄пана̄’’тиа̄ди. упабхого ведана̄хи ¶ . ведана̄васена хи ит̣т̣ха̄дисаббависайупабхого. йатха̄ха – ‘‘ведайати ведайатӣти кхо, бхиккхаве, тасма̄ ведана̄ти вуччатӣ’’ти (сам̣. ни. 3.79). евам̣ паваттийа̄ ниссайасамуппа̄дат̣т̣хитисамбхогадассанаттхам̣ чаккхундрийам̣ йа̄ва упеккхиндрийанти чуддасиндрийа̄ни десита̄ни. йатха̄ чета̄ни паваттийа̄, евам̣ итара̄ни ниваттийа̄. виват̣т̣асаннисситена хи ниббаттита̄ни ¶ саддха̄дӣни пан̃ча индрийа̄ни ниваттийа̄ ниссайо. уппа̄до анан̃н̃а̄тан̃н̃асса̄мӣтиндрийена тасса пат̣хамам̣ уппаджджанато. ават̣т̣ха̄нам̣ ан̃н̃индрийена. упабхого ан̃н̃а̄та̄виндрийена аггапхаласамупабхогато. евампи ета̄ни ева индрийа̄ни десита̄ни. етта̄вата̄ йатха̄дхиппетаттхасиддхито ан̃н̃есам̣ аггахан̣ам̣. етена̄пи несам̣ десана̄нуккамопи сам̣ван̣н̣ито ведитаббо.
220. кусала̄кусалавӣрийа̄дӣнӣти еттха а̄ди-саддена кусаласама̄дхиа̄дӣнам̣, абйа̄катавӣрийа̄дӣнан̃ча сан̇гахо дат̣т̣хаббо. паччайа̄дӣти а̄ди-саддена деса̄рамман̣а̄дайо гахита̄, йатха̄вуттавӣрийа̄дӣни, чаккха̄дӣни ча сан̇ган̣ха̄ти. иччевам̣ саббасан̇га̄хика̄ни вӣрийиндрийа̄дипада̄ни, чаккхундрийа̄дипада̄ни ча. тена̄ти ‘‘евам̣ сантепӣ’’тиа̄дина̄ бхӯмивибха̄гакатханена. танниваттанена̄ти саббесам̣ саббабхӯмикаттаниваттанена. авиджджама̄насан̇га̄хакаттанти тассам̣ тассам̣ бхӯмийам̣ анупалаббхама̄насса индрийасса сан̇га̄хаката̄.
абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄
идха имасмим̣ ‘‘саттиндрийа̄ ана̄рамман̣а̄’’ти евам̣ еканта̄на̄рамман̣атте вуччама̄не на а̄бхат̣т̣хам̣ джӣвитиндрийам̣ на бха̄ситам̣. т̣ӣка̄йам̣ пана ана̄бхат̣т̣ханти катасама̄сам̣ катва̄ вуттам̣. рӯпадхаммесу сан̇гахитатанти ‘‘рӯпа’’нти ган̣итатам̣. арӯпакот̣т̣ха̄сена арӯпабха̄вена сийа̄паккхе сан̇гахитам̣. касма̄? тасса ¶ паритта̄рамман̣а̄дита̄ аттхӣти. йасма̄ пана рӯпа̄рӯпамиссакассева васена сийа̄паккхасан̇гахо йутто, на екадесасса, тасма̄ екадесасса там̣ аниччханто а̄ха ‘‘адхиппа̄йо’’ти. ида̄ни таматтхам̣ пака̄сетум̣ ‘‘арӯпакот̣т̣ха̄сена пана̄’’тиа̄ди вуттам̣. наваттаббата̄ти паритта̄рамман̣а̄дибха̄вена наваттаббата̄. катхам̣ пана рӯпакот̣т̣ха̄сенасса̄на̄рамман̣асса наваттаббата̄ти чоданам̣ сандха̄йа̄ха ‘‘на хи ана̄рамман̣а’’нтиа̄ди. ‘‘авиджджама̄на̄рамман̣а̄на̄рамман̣есӯ’’ти имина̄ ‘‘ана̄рамман̣а̄’’ти ба̄хираттхасама̄со айанти дассети ¶ . наваттаббесӯти са̄рамман̣абха̄вена наваттаббесу. ана̄рамман̣атта̄ти а̄рамман̣арахитатта̄. ‘‘навиндрийа̄ сийа̄ паритта̄рамман̣а̄, сийа̄ махаггата̄рамман̣а̄, сийа̄ аппама̄н̣а̄рамман̣а̄, сийа̄ на ваттабба̄ ‘паритта̄рамман̣а̄’типи ‘махаггата̄рамман̣а̄’типи ‘аппама̄н̣а̄рамман̣а̄’типӣ’’тиа̄дӣсу (вибха. 223) вийа на са̄рамман̣ассева наваттаббатам̣ дассети. йатха̄ ча на са̄рамман̣ассева наваттаббата̄парийа̄йо, атха кхо ана̄рамман̣асса̄пӣти са̄рамман̣е нийама̄бха̄во. евам̣ наваттаббам̣ са̄рамман̣амева̄ти айампи нийамо наттхӣти дассенто ‘‘наваттаббасса ва̄ са̄рамман̣ата’’нти а̄ха. тасса на дассетӣти самбандхо. ‘‘на хӣ’’тиа̄дина̄ тамеваттхам̣ виварати.
таттха рӯпанибба̄на̄нам̣ сукха̄дисампайуттабха̄вена наваттаббата̄, на паритта̄рамман̣а̄дибха̄вена̄ти чоданам̣ манаси катва̄ а̄ха ‘‘атха̄пӣ’’тиа̄ди. таттха атха̄пи ваттатӣти самбандхо. сийа̄ ана̄рамман̣антипи ваттаббам̣ сийа̄ти ана̄рамман̣ам̣ дхамма̄йатанам̣ са̄рамман̣ехи висум̣ катва̄ евам̣ ваттаббам̣ сийа̄. наваттабба-саддо йади са̄рамман̣есвева ваттеййа, на чевам̣ вуттам̣, авачане ча ан̃н̃ам̣ ка̄ран̣ам̣ наттхӣти дассенто а̄ха ‘‘на хи пан̃хапуччхаке са̄васеса̄ десана̄ аттхӣ’’ти. тасма̄ наваттабба-саддо ана̄рамман̣есупи ваттатева̄ти адхиппа̄йо. йа̄пи ‘‘ат̣т̣хиндрийа̄ сийа̄ аджджхатта̄рамман̣а̄’’ти аджджхатта̄рамман̣а̄дибха̄вена наваттаббата̄ вутта̄, са̄ джӣвитиндрийасса а̄кин̃чан̃н̃а̄йатанака̄ле пат̣хама̄руппавин̃н̃а̄н̣а̄бха̄ваматта̄рамман̣атам̣ сандха̄йа вутта̄, на са̄рамман̣ассева наваттаббата̄дассанаттхам̣, на̄пи ана̄рамман̣асса паритта̄рамман̣а̄дибха̄вена наваттаббата̄бха̄вадассанаттханти дассенто ¶ ‘‘ат̣т̣хиндрийа̄ сийа̄ аджджхатта̄рамман̣а̄ти еттха ча̄’’тиа̄дима̄ха. таттха сийа̄ аджджхатта̄рамман̣а̄тӣти ити-саддо а̄диаттхо. тена авасит̣т̣хапа̄л̣исан̇ган̣ханена ‘‘сийа̄ на ваттабба̄ ‘аджджхатта̄рамман̣а̄’типи ‘бахиддха̄рамман̣а̄’типи ‘аджджхаттабахиддха̄рамман̣а̄’типӣ’’ти има̄йа па̄л̣ийа̄ вуттаматтхам̣ джӣвитиндрийасса дассенто ‘‘джӣвитиндрийасса…пе… наваттаббата̄ ведитабба̄’’ти а̄ха, там̣ вуттаттхамева.
пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
индрийавибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
6. пат̣иччасамуппа̄давибхан̇го
1. суттантабха̄джанӣйам̣
уддесава̄раван̣н̣ана̄
225. ‘‘вуттатта̄’’ти ¶ ¶ идам̣ ниссаккам̣ ким̣ лаккхан̣ам̣? хетулаккхан̣ам̣. йади евам̣ там̣хетуко вибхаджджава̄дибха̄во а̄паджджати. на хи моггалипуттатиссаттхерена вуттатта̄ буддхаса̄вака̄ вибхаджджава̄дино ахесунти? найидамевам̣. тивидхо хи хету н̃а̄пако, ка̄рако, сампа̄пакоти. тесу н̃а̄пакахету идха̄дхиппето, тасма̄ тена маха̄тхерена ‘‘ким̣ ва̄дӣ, бханте, самма̄самбуддхо’’ти пут̣т̣хена ‘‘вибхаджджава̄дӣ, маха̄ра̄джа̄’’ти тада̄ вуттавачанена н̃а̄йати ‘‘самма̄самбуддхаса̄вака̄ вибхаджджава̄дино’’ти имаматтхам̣ дассети ким̣…пе… вуттатта̄…пе… вибхаджджава̄дино’’ти. ‘‘ахан̃хи, бра̄хман̣а, винайа̄йа дхаммам̣ десеми ра̄гасса̄’’тиа̄дим̣ ватва̄ ‘‘но ча кхо йам̣ твам̣ сандха̄йа вадесӣ’’тиа̄дина̄ (па̄ра̄. 5-9) веран̃джабра̄хман̣асса бхагавата̄ венайика̄дибха̄во вибхаджджа вуттоти там̣ ануваданта̄ са̄вака̄пи татха̄ вадантӣти а̄ха ‘‘те хи венайика̄дибха̄вам̣ вибхаджджа вадантӣ’’ти. чӣвара̄дӣнанти а̄ди-саддена соманасса̄дӣнам̣ сан̇гахо дат̣т̣хаббо. та̄нипи хи севитабба̄севитаббабха̄вена вибхаджджа вутта̄ни. вибхаджджава̄дипариса̄ вибхаджджава̄диман̣д̣аланти етасмим̣ аттхе йатха̄ там̣ отин̣н̣о на̄ма хоти, там̣дассанаттхам̣ ‘‘а̄чарийе анаббха̄чиккхантена̄’’тиа̄ди вуттам̣. сакасамайа̄воккама̄ди хи параматтхато тадота̄ро. ‘‘асам̣килит̣т̣ха̄пи авиджджа̄ аттхи амаггаваджджха̄, йа̄йа нивута̄ кхӣн̣а̄сава̄пи на̄маготта̄дӣсу екаччам̣ на джа̄нанти, са̄ кусалачиттуппа̄десупи паваттатӣ’’ти ника̄йантарийа̄. там̣ сандха̄йа̄ха ‘‘авиджджа̄ пун̃н̃а̄нен̃джа̄бхисан̇кха̄ра̄нам̣ хетупаччайо хотӣтиа̄дим̣ ваданто’’ти. упалаккхан̣ан̃хетам̣ сахаджа̄такот̣ийа̄. а̄ди-саддена ¶ акусалачиттенапи н̃а̄н̣ам̣ уппаджджати, йа̄ сам̣килит̣т̣ха̄ пан̃н̃а̄ти, ачетасикам̣ сӣлам̣, авин̃н̃аттисан̇кха̄там̣ рӯпабха̄вам̣ дуссилйанти евама̄дим̣ сан̇ган̣ха̄ти. парасамайа̄йӯханам̣ парасамайе бйа̄па̄ра̄паттийа̄. йо таттха сакасамайена вируддхо аттхо, тасса ва̄ дӣпанена сийа̄, парасамайе ва̄да̄ропанена ва̄ ¶ . тесу пуримам̣ ‘‘а̄чарийе анаббха̄чиккхантена̄’’ти имина̄ апанӣтанти итарам̣ дассети ‘‘парасамайам̣…пе… ана̄йӯхантена̄’’ти. асампин̣д̣ентена̄ти упачайаттхам̣ сандха̄йа ваданти. а̄йӯхана-саддо пана упачайаттхо на хотӣти кечива̄до на са̄рато гахетаббо.
таббипарийа̄йена̄ти йатха̄винайам̣ ават̣т̣ха̄нена. са̄ваджджасса анаваджджата̄дӣпана̄дина̄ каммантарам̣ бхинданто вина̄сенто, а̄лол̣енто ва̄ дхамматам̣ дхаммасабха̄вам̣ виломети випарӣтато дахати. маха̄падесети маха̄ападесе, буддха̄дайо маханте маханте ападиситва̄ вутта̄ни маха̄ка̄ран̣а̄ни. маха̄падесети ва̄ маха̄ока̄се, маханта̄ни дхаммасса патит̣т̣ха̄нат̣т̣ха̄на̄нӣти вуттам̣ хоти. татра̄йам̣ вачанаттхо – ападисӣйатӣти ападесо, буддхо ападесо етасса̄ти буддха̄падесо. еса найо сесесупи. аттхато ча̄йам̣ маха̄падесо ‘‘саммукха̄ метам̣ бхагавато сута’’нтиа̄дина̄ кеначи а̄бхатасса ‘‘дхаммо’’ти ва̄ ‘‘адхаммо’’ти ва̄ виниччхайане ка̄ран̣ам̣. ким̣ пана танти? тасса йатха̄бхатасса суттотаран̣а̄ди ева. йади евам̣ катхам̣ чатта̄роти? дхаммасса две сампада̄йо бхагава̄, са̄вака̄ ча. тесу са̄вака̄ сан̇гхаган̣апуггалавасена тивидха̄. евам̣ ‘‘амумха̄ майа̄ айам̣ дхаммо пат̣иггахито’’ти ападиситабба̄нам̣ бхедена чатта̄ро. тена̄ха ‘‘саммукха̄ метам̣ бхагавато сута’’нтиа̄ди. неттийампи вуттам̣ ‘‘буддха̄падесо сан̇гха̄падесо самбахулаттхера̄падесо екаттхера̄падесо’’ти.
суттасутта̄нуломаа̄чарийава̄дааттаноматимаха̄падесети еттха тиссо сан̇гӣтийо а̄рул̣ха̄ни тӣн̣и пит̣ака̄ни аттхасӯчана̄диаттхена суттам̣. йатха̄вуттасса суттасса ануломато йатха̄вутта̄ ева чатта̄ро маха̄падеса̄ сутта̄нуломам̣. па̄л̣ийа̄ аттхага̄хан̣ена дхаммата̄йам̣ патит̣т̣ха̄панато ат̣т̣хакатха̄ а̄чарийава̄до. найагга̄хена анубуддхийа̄ аттано пат̣ибха̄нам̣ аттаномати. еттха ча суттаа̄чарийава̄дааттаноматӣнампи кеначи а̄бхатасса дхамма̄дхамма̄дибха̄вавиниччхайане ка̄ран̣абха̄васабха̄вато маха̄падесата̄ вутта̄ти ведитабба̄. сантит̣т̣хати аппат̣иба̄ханто, авиломенто ча. таббипарийа̄йена атидха̄вати. екасса падасса екена пака̄рена аттхам̣ ватва̄ тассева пуна пака̄рантарена аттхам̣ ваданто ¶ ва̄ апарехи парийа̄йехи ниддисати на̄ма йатха̄ ‘‘авиджджа̄ дуккхасаччасса ¶ йа̄тха̄васарасалаккхан̣ам̣ пат̣ивиджджхитум̣ на детӣ’’тиа̄дим̣ ватва̄ пуна ‘‘айам̣ авиджджа̄ дуккха̄дӣсу ан̃н̃а̄н̣а’’нти вутта̄пи ‘‘дуккхасаччасса екадесо хотӣ’’тиа̄дивачанам̣. атха ва̄ хетубха̄вена вуттасса аттхасса пуна пхалабха̄вена вачанам̣ тамеваттхам̣ пунара̄ваттетва̄ ниддисанам̣ йатха̄ ‘‘вин̃н̃а̄н̣апаччайа̄ на̄марӯпа’’нти ватва̄ пуна ‘‘на̄марӯпапаччайа̄ сал̣а̄йатана’’нти вачанам̣. атха ва̄ ‘‘саббаметам̣ бхавачаккам̣ камман̃чева випа̄ко ча. килесакаммавипа̄кавасена тивидха’’нти ча а̄дина̄ вуттассеваттхасса дувидхативидха̄дивибха̄гадассанам̣ тамеваттхам̣ пунара̄ваттетва̄ ниддисананти еваметтха аттхо ведитаббо.
саттавоха̄роти ‘‘сатто’’ти саман̃н̃а̄. йе хи дхамме самӯхабхӯте санта̄навасена ваттама̄не упа̄да̄йа саттапан̃н̃атти, тасса̄ тато ан̃н̃атха̄на̄н̃н̃атха̄аччанта̄бха̄васан̇кха̄те анте анупагамма йа̄тха̄вато сан̇гахан̣ам̣, бодханан̃ча дхаммата̄йам̣ акусаласса дуккарам̣ дурабхисамбхаванти. авиджджа̄дикасса паччайадхаммасса сан̇кха̄ра̄дипаччайуппаннадхаммам̣ пати хетуа̄дина̄ паччайена паччайабха̄во паччайа̄ка̄ро, пат̣иччасамуппа̄доти аттхо.
вуттанайена̄ти ‘‘а̄чарийе анаббха̄чиккхантена̄’’тиа̄дина̄ вуттанайена. ка̄ман̃четтха сабба̄пи аттхаван̣н̣ана̄ имина̄ва найена ка̄табба̄, пат̣иччасамуппа̄даван̣н̣ана̄йа пана гарутарабха̄вам̣ дассенто евам̣ вадати.
па̄л̣идхамманти тепит̣акабуддхавачанам̣. пат̣иччасамуппа̄данти пат̣иччасамуппа̄дапа̄л̣им̣.
аттхам̣ катва̄ти хитам̣ катва̄. йатха̄йам̣ хита̄вахо хоти, евам̣ катва̄. ат̣т̣хим̣ катва̄ти ва̄ атта̄нам̣ аттхикам̣ катва̄. сутачинта̄майа̄дим̣ н̃а̄н̣ависесам̣. тадан̇гавиккхамбхана̄дина̄ килесаккхайависесам̣.
бхава̄дӣсу а̄дӣнаваппат̣иччха̄данато, балавӯпаниссайато, каммасса висесахетубха̄вато ча ват̣т̣асса мӯлака̄ран̣ам̣ авиджджа̄. випа̄кават̣т̣анимиттасса каммават̣т̣асса ка̄ран̣абхӯтампи килесават̣т̣ам̣ авиджджа̄мӯлаканти дассанаттхам̣ авиджджа̄ а̄дито вутта̄. тан̣ха̄пи хи авиджджа̄йа пат̣иччха̄дита̄дӣнаве ева висайе асса̄да̄нупассино паваттати, на ан̃н̃атха̄. мӯла̄дидассанаса̄ман̃н̃ан̃ча̄ти ¶ валлийа̄ мӯламаджджхапарийоса̄насса дассанена пат̣иччасамуппа̄дасса там̣дассанаса̄ман̃н̃ан̃ча йоджетаббам̣, самантачаккхуна̄ саббасса дит̣т̣хаттепи ¶ десана̄ка̄ле десана̄н̃а̄н̣ачаккхуна̄ бодхетаббата̄васена екадесадассанасса адхиппетатта̄.
дит̣т̣хисахита̄йа ма̄насахита̄йа ва̄ тан̣ха̄йа ‘‘аха’’нти, итара̄йа ‘‘мама’’нти абхивадато. ‘‘абхинанданато’’ти хи имина̄ саппӣтика̄йа тан̣ха̄йа паватти дассита̄. ‘‘абхивадато’’ти имина̄ тато балаватара̄йа дит̣т̣хисахита̄йа ма̄насахита̄йа ва̄. ‘‘аджджхоса̄йа тит̣т̣хато’’ти имина̄ пана татопи балаватама̄йа дит̣т̣хисахита̄йа, кевала̄йа ва̄ тан̣ха̄йа паватти дассита̄. гилитва̄ паринит̣т̣ха̄петва̄ т̣ха̄нан̃хи аджджхоса̄нам̣. таппаччайанти тан̣ха̄паччайам̣. катхам̣ пана нандивачанена чатуббидхампи упа̄да̄нам̣ вуттанти а̄ха ‘‘нандита̄’’тиа̄ди. таттха нандита̄тадавиппайогата̄хӣти нандибха̄вена сабха̄вато тан̣хупа̄да̄нам̣, та̄йа нандийа̄ тан̣ха̄йа авиппайогена авина̄бха̄вена дит̣т̣хупа̄да̄нам̣ вуттанти ведитаббам̣. ‘‘дит̣т̣ха̄бхинанданабха̄вена̄’’ти имина̄ дит̣т̣хийа̄пи нандибха̄вама̄ха.
пат̣исандхипаваттипхасса̄дайоти пат̣исандхийам̣ паватте ча уппаннапхассаманосан̃четана̄вин̃н̃а̄н̣а̄ни. ‘‘випа̄кават̣т̣абхӯте’’ти ча идам̣ паваттависесанам̣ дат̣т̣хаббам̣. ват̣т̣ӯпаттхамбхака̄ти ват̣т̣аттайӯпаниссайа̄. итарети акаммаджа̄. тасминти йатха̄вутте а̄ха̄рачатукке. ваттум̣ ват̣т̣антӣти тан̣ха̄нида̄нӯпаниссайато ‘‘тан̣ха̄нида̄на̄’’ти ваттум̣ йуджджанти.
йатха̄ арийамагго антадвайаваджджитамаджджхимапат̣ипада̄бха̄вато ‘‘н̃а̄йо’’ти вуччати, евам̣ пат̣иччасамуппа̄допӣти а̄ха ‘‘н̃а̄йоти магго, сойева ва̄ пат̣иччасамуппа̄до’’ти. аттано пат̣иведха̄йа сам̣ваттати асаммохапат̣иведхена пат̣ивиджджхитаббатта̄. сам̣ваттатӣти ча нимиттасса каттӯпача̄равасенетам̣ вуттам̣ йатха̄ ‘‘арийабха̄вакара̄ни сачча̄ни арийасачча̄нӣ’’ти. пакатиа̄дайо хет̣т̣ха̄ саччавибхан̇ге хетувиппат̣ипаттикатха̄йам̣ дассита̄ ева. ака̄ран̣ам̣ ‘‘ка̄ран̣а’’нти ган̣ханти йатха̄ ка̄пила̄дайо. на кин̃чи ка̄ран̣ам̣ буджджханти йатха̄ там̣ ан̃н̃е ба̄лапутхуджджана̄. итара̄санти маджджхато пат̣т̣ха̄йа йа̄ва парийоса̄на̄ десана̄дӣнам̣ тиссаннам̣. тадаттхата̄самбхавепӣти йатха̄сакехи ка̄ран̣ехи паваттидассанаттхата̄самбхавепи. аттхантарасаббха̄ватоти пайоджанантарасаббха̄вато. вутта̄ни хи ат̣т̣хакатха̄йам̣ (вибха. ат̣т̣ха. 225) ‘‘джара̄маран̣а̄дикасса ¶ дуккхасса аттана̄ адхигатака̄ран̣асандассанаттхам̣. а̄ха̄ранида̄нававаттха̄пана̄нуса̄рена йа̄ва атӣтам̣ аддха̄нам̣ атихаритва̄ пуна ¶ атӣтаддхато пабхути хетупхалапат̣ипа̄т̣исандассанаттхам̣. ана̄гатаддхахетусамут̣т̣ха̄нато пабхути ана̄гатаддхасандассанаттха’’нти тиссаннам̣ йатха̄ккамам̣ тӣн̣и пайоджана̄ни.
там̣там̣пхалапат̣иведхоти джа̄тиа̄дӣнам̣ джара̄маран̣а̄дитам̣там̣пхала̄вагамо. анувилокайатоти пуриме викаппе випассана̄нимиттам̣ анувилоканам̣, дутийе десана̄нимиттам̣. ка̄мупа̄да̄набхӯта̄ тан̣ха̄ маносан̃четана̄ха̄расан̇кха̄тасса бхавасса, там̣сампайутта̄нам̣, таннимитта̄нан̃ча сеса̄ха̄ра̄нам̣ висесапаччайо хотӣти а̄ха ‘‘а̄ха̄ратан̣ха̄дайо паччуппаннаддха̄’’ти. а̄ди-саддена йа̄ва вин̃н̃а̄н̣ам̣ гахетаббам̣. а̄ха̄ратан̣ха̄дайоти еттха паччуппаннакаммават̣т̣апарийа̄панне а̄ха̄ре гахетва̄ аддхайоджанам̣ катва̄ ана̄гатавипа̄кават̣т̣апарийа̄панне гахетва̄ йоджетум̣ вуттам̣ ‘‘а̄ха̄ра̄ ва̄ тан̣ха̄йа пабха̄ветабба̄ ана̄гато аддха̄’’ти. пабха̄ветабба̄ти а̄йатим̣ уппа̄детабба̄. йуджджатӣти пхалабхӯте а̄ха̄ре паччуппанне паччаккхато дассетва̄ ‘‘там̣нида̄нам̣ тан̣хам̣ тасса̄ нида̄на’’нтиа̄дина̄ пхалапарампара̄йа ка̄ран̣апарампара̄йа ча дассанам̣ татха̄буджджханака̄нам̣ пуггала̄нам̣ аджджха̄сайа̄нуломато, дхаммасабха̄ва̄виломанато ча йуттийа̄ сан̇гайхати. йади тан̣ха̄дайо атӣто аддха̄, тан̣ха̄ггахан̣енева сан̇кха̄ра̄виджджа̄ гахита̄ти киматтхам̣ пуна те гахита̄ти а̄ха ‘‘сан̇кха̄ра̄виджджа̄ татопи атӣтатаро аддха̄ вутто сам̣са̄расса ана̄дибха̄вадассанаттха’’нти. атӣтанти ва̄ атӣтата̄са̄ман̃н̃ена атӣтатарампи сан̇гахитам̣ дат̣т̣хаббам̣.
пунаббхава̄бхиниббаттиа̄ха̄рака̄ти пунаббхавӯпапаттипаччайа̄. ити вачанатоти евам̣ вуттавачанасаббха̄вато. вин̃н̃а̄н̣а̄ха̄ро та̄ва пунаббхава̄бхиниббаттийа̄ хету, итаре пана катханти а̄ха ‘‘там̣сампайуттатта̄…пе… кабал̣ӣка̄ра̄ха̄расса̄’’ти. тасса а̄йатим̣ пунаббхава̄бхиниббаттиа̄ха̄рака̄ чатта̄ро а̄ха̄ра̄ти самбандхо. саддха̄дӣнам̣ упаниссайата̄ паричча̄га̄дика̄ле, ра̄га̄дӣнам̣ гадхитасса бходжана̄дика̄ле. тена йатха̄ккамам̣ кусала̄кусалакаммавин̃н̃а̄н̣а̄йӯханам̣ дасситам̣. тасма̄ти йасма̄ а̄йатим̣ пунаббхава̄бхиниббаттиа̄ха̄рака̄ чатта̄ро а̄ха̄ра̄ гайханти, тасма̄. пуримойеваттхоти ¶ ‘‘а̄ха̄ратан̣ха̄дайо паччуппаннаддха̄’’тиа̄дина̄ вуттааттхо. атӣтети атӣте аддхани. тато паранти тато атӣтаддхато парам̣ паччуппанне ана̄гате ча аддхани ‘‘сан̇кха̄рапаччайа̄ вин̃н̃а̄н̣а’’нтиа̄дина̄. паччаккха̄нанти паччуппаннабхавапарийа̄панната̄йа паччаккхабхӯта̄нам̣. паччуппаннам̣ хетунти етарахи ваттама̄нам̣ тан̣ха̄дикам̣ а̄ха̄ра̄дӣнам̣ хетум̣.
суттам̣ ¶ а̄харати ‘‘а̄савасамудайа̄ авиджджа̄самудайо’’ти (ма. ни. 1.103). ват̣т̣ахетуноти випа̄кават̣т̣ахетуно, сакалават̣т̣ахетуно ва̄. акусалан̃хи каммам̣ каммават̣т̣асса килесават̣т̣асса ча паччайо хотийева. ‘‘бхаватан̣ха̄йапи хетубхӯта̄’’ти имина̄ килесават̣т̣асса̄пи авиджджа̄йа паччайабха̄вама̄ха. еван̃четам̣, бхиккхаве, вуччатӣ’’тиа̄дина̄ ват̣т̣асӣса̄нампи авиджджа̄тан̣ха̄нам̣ саппаччайата̄дассана̄падесена саббесампи сан̇кхатадхамма̄нам̣ хетупхалапарампара̄виччхедавуттийа̄ пурима̄йа кот̣ийа̄ апан̃н̃а̄йанам̣ вибха̄вети.
авиджджам̣ тан̣ха̄ ануваттатӣти дуккхе тан̣хам̣ абхибхавитва̄ паваттийа̄ тато авиджджа̄йа балавабха̄вама̄ха. авиджджа̄бхибхӯта̄ хи сатта̄ сатипи тан̣ха̄паритассите еканта̄наттхасан̃н̃итам̣ аттакиламатха̄нуйогадуккхамануйун̃джанти. тан̣хам̣ авиджджа̄ ануваттатӣти сукхе авиджджам̣ абхибхавитва̄ паваттийа̄ тато тан̣ха̄йа балавабха̄вама̄ха. йадипи са̄ваджджасукха̄нубхаве балаватӣйева авиджджа̄ виджджама̄наа̄дӣнавам̣ пат̣иччха̄дентӣ тит̣т̣хати, тан̣ха̄ пана татопи балаватарата̄йа сатте випула̄наттхасан̃хите анарийе сукхе нийоджетӣти авиджджа̄йа тадануваттанам̣ вуттам̣.
а̄йатаначхаккам̣ ва̄ ка̄йоти самбандхо. чаккха̄диниссайе сесадхаммети чаккха̄диниссайабхӯте, таппат̣ибаддхе ча сасанта̄напарийа̄панне дхамме. чаккха̄диниссите ева катва̄ти чаккха̄диггахан̣енева гахите катва̄. чаккха̄дика̄йанти чаккха̄дидхаммасамӯхам̣ паресам̣ пан̃чаккхандхам̣. пхассена пхут̣т̣хоти а̄рамман̣ам̣ пхусантена вийа уппаннена сукхаведанийена, дуккхаведанийена ча пхассена пхут̣т̣хо. пхассе хи татха̄ уппанне там̣саман̇гӣпуггало пхут̣т̣хоти воха̄ро хотӣти.
йатха̄ сал̣а̄йатана̄ни пхассасса висесапаччайо, евам̣ ведана̄йапӣти дассенто ‘‘сал̣а̄йатана̄нам̣ ведана̄йа висесапаччайабха̄ва’’нти а̄ха. таннисситанти ¶ сал̣а̄йатананисситам̣. атӣтаддха̄виджджа̄тан̣ха̄мӯлакоти атӣтаддхабхӯтаавиджджа̄тан̣ха̄мӯлако. ка̄йасса бхеда̄ ка̄йӯпаготи убхайаттха̄пи ка̄йасаддена упа̄диннаккхандхапан̃чако гахито. тадупагата̄ упападжджанам̣ пат̣исандхиггахан̣ам̣. убхайамӯлоти авиджджа̄тан̣ха̄мӯло.
анабхисамайабхӯтатта̄ти абхисамайасса пат̣ипаккхабхӯтатта̄. авиджджа̄йа̄ти авиджджа̄йа сати.
гахан̣анти ¶ гахетаббатам̣. тасма̄ти йасма̄ сати сан̇кха̄расаддена а̄гатасан̇кха̄раттепи авиджджа̄паччайа̄ сан̇кха̄ра̄ падха̄ната̄йа висум̣ вутта̄ гобалӣбаддан̃а̄йена, тасма̄. таттха вуттампӣти сан̇кха̄расаддена а̄гатасан̇кха̄ресу вуттампи абхисан̇кхаран̣акасан̇кха̄рам̣ ваджджетва̄ аггахетва̄ итаре сан̇кха̄ра̄ йоджетабба̄. еван̃хи аттхасса уддхаран̣уддхаритаббата̄двайам̣ асан̇карато дасситам̣ хоти. ‘‘идха ван̣н̣етаббабха̄вена̄’’ти имина̄ авиджджа̄паччайа̄ сан̇кха̄ра̄нам̣ сатипи сан̇кха̄расаддена а̄гатасан̇кха̄рабха̄ве йатха̄вуттамева падха̄набха̄вам̣ уллин̇гети. ‘‘авиджджа̄паччайа̄ сан̇кха̄ра̄’’ти тадекадесо вуттоти самбандхо. имасмим̣ аттхавикаппе сан̇ган̣ханавасена сан̇кха̄расаддена а̄гатасан̇кха̄рехи сан̇гахита̄пи авиджджа̄паччайа̄ сан̇кха̄ра̄ идха ван̣н̣етаббабха̄вена падха̄на̄ти висум̣ гахита̄, пуримасмим̣ те ваджджетва̄ти айам̣ висесо. тена̄ха ‘‘ван̣н̣етаббасаббасан̇гахан̣авасена дувидхата̄ вутта̄’’ти. са̄ман̃н̃ато сан̇гайхама̄нампи падха̄набха̄ваджотанаттхам̣ висум̣ гайхати йатха̄ там̣ ‘‘пун̃н̃ан̃а̄н̣асамбха̄ра̄’’ти.
йена кусала̄кусаладхамма̄ ‘‘випа̄кадхамма̄’’ти вуччанти, там̣ а̄йӯханам̣, ким̣ пана танти? анупаччхиннатан̣ха̄виджджа̄ма̄не санта̄не сабйа̄па̄рата̄. тена̄ха ‘‘пат̣исандхи…пе… а̄йӯханараса̄’’ти. четана̄падха̄натта̄ пана тасса четана̄киччам̣ катва̄ вуттам̣. ра̄сикаран̣ам̣, а̄йӯхананти ча ра̄сибхӯтасса рӯпа̄рӯпасан̇кха̄тасса пхаласса ниббаттанато вуттам̣. ‘‘ана̄рамман̣ата̄ абйа̄катата̄’’ти идам̣ абйа̄катассева ана̄рамман̣атта̄ абйа̄катасамбандхинӣ ана̄рамман̣ата̄ти катва̄ вуттам̣. а̄йатанам̣, гхат̣ананти ча там̣там̣два̄рикадхаммаппаваттанамева дат̣т̣хаббам̣.
ананубодха̄дайо авиджджа̄паданиддесе а̄гата̄. авиджджа̄падасамбандхена дит̣т̣хивиппайутта̄ти иттхилин̇ганиддесо. асан̣т̣ха̄натта̄ти авиггахатта̄.
сока̄дӣнам̣ ¶ саббха̄ва̄ти ‘‘джа̄типаччайа̄ джара̄маран̣а’’нти анит̣т̣ха̄петва̄ таданантарам̣ сока̄дӣнампи вутта̄нам̣ виджджама̄натта̄ тесам̣ васена ан̇габахуттаппасан̇ге пат̣иччасамуппа̄дан̇га̄нам̣ бахубха̄ве а̄панне. два̄дасева̄ти катхам̣ два̄дасева, нану сока̄дайопи дхаммантарабхӯта̄ пат̣иччасамуппа̄дадесана̄йам̣ вутта̄ти? саччам̣ вутта̄, на пана ан̇гантарабха̄вена̄ти дассенто ‘‘на хӣ’’тиа̄дима̄ха. таттха пхалена̄ти пхалабхӯтена джара̄маран̣ан̇гасан̇гахитена сока̄дина̄. мӯлан̇гам̣ дассетунти има̄йа пат̣иччасамуппа̄дадесана̄йа мӯлабхӯтам̣ авиджджан̇гам̣ сочана̄дӣхи саммоха̄паттикатханена дассетум̣ те сока̄дайо вутта̄ бхавачаккасса авиччхедадассанаттхам̣. джара̄маран̣ам̣ ка̄ран̣ам̣ етесанти джара̄маран̣ака̄ран̣а̄ ¶ , сока̄дайо, таббха̄во джара̄маран̣ака̄ран̣ата̄. джара̄маран̣ам̣ нимиттам̣ етасса̄ти джара̄маран̣анимиттам̣. там̣ таннимитта̄нанти еттха танти суттам̣. таннимитта̄нам̣ дуккханимитта̄нам̣ сока̄дӣнам̣. тато пара̄йа̄ти ана̄гате дутийаттабха̄вато пара̄йа татийаттабха̄ва̄дӣсу пат̣исандхийа̄. хетухетубхӯта̄ти ка̄ран̣асса ка̄ран̣абхӯта̄. пат̣исандхийа̄ хи сан̇кха̄ра̄ ка̄ран̣ам̣, тесам̣ авиджджа̄. суттанти ‘‘ассутава̄ путхуджджано’’ти (ма. ни. 1.2, 17; сам̣. ни. 2.61; дха. са. 1007) имам̣ суттам̣ сандха̄йа вадати. авиджджа̄ сока̄дӣнам̣ ка̄ран̣анти дассита̄ ассутавата̄йа авиджджа̄бхибхаванадӣпанийа̄ тадуппаттивачанато. ‘‘на сока̄дӣнам̣ ба̄ласса джара̄маран̣анимиттата̄маттасса са̄дхакам̣ сутта’’нти вуттаматтхам̣ па̄кат̣ам̣ ка̄тум̣ ‘‘на ча̄’’тиа̄ди вуттам̣. тена на ча джара̄маран̣анимиттамева дуккхам̣ дуккхам̣, атха кхо авиджджа̄нимиттампеттха вуттанайена йоджетаббанти дассети. евам̣ джара̄маран̣ена сока̄дӣнам̣ екасан̇кхепам̣ катва̄ два̄дасева пат̣иччасамуппа̄дан̇га̄ни ведитабба̄ни.
касма̄ панеттха джара̄маран̣анта̄ ева десана̄ ката̄, ким̣ тато пара̄ паватти наттхӣти? но наттхи, аппахӣнакилесасса хи каммато, вин̃н̃а̄н̣а̄дипарийоса̄набхӯта̄йа ча чутийа̄ пат̣исандхипа̄тубха̄воти паваттитадупарамабхӯтам̣ джара̄маран̣ам̣ пунаббхава̄бхиниббаттинимиттам̣. там̣ пана каммӯпапаттибхавато джа̄тийа̄ дасситатта̄ ‘‘бхавапаччайа̄ джа̄тӣ’’ти имина̄ва пака̄ситанти на пуна вуччати, на тато парам̣ паваттийа̄ абха̄вато. екакамманиббаттасса ча санта̄насса ¶ джара̄маран̣ам̣ парийоса̄нам̣. сати килесават̣т̣е каммуна̄ тато пунаббхавӯпапатти, асати пана тасмим̣ ‘‘есеванто дуккхасса̄’’ти джара̄маран̣апарийоса̄на̄ва десана̄ ката̄. йасма̄ пана на амаран̣а̄ джара̄ аттхи саббесам̣ уппаттиманта̄нам̣ па̄ка̄нантарабхедато, на ча̄джарам̣ маран̣ам̣ апа̄кабхеда̄бха̄ва̄, тасма̄ тадубхайамекаман̇гам̣ катам̣, на на̄марӯпам̣ вийа убхайат̣т̣ха̄не екаджджхам̣ уппаттийа̄, сал̣а̄йатанам̣ вийа ва̄ а̄йатанабха̄вена киччасамата̄йа. йа̄ пана̄йам̣ оса̄нам̣ гата̄ пунаббхава̄бхиниббатти дӣпита̄, та̄йа ‘‘вин̃н̃а̄н̣апаччайа̄ на̄марӯпа’’нтиа̄ди, килесакамма̄бха̄ве тадабха̄вато ‘‘авиджджа̄паччайа̄ сан̇кха̄ра̄’’ти евама̄ди ева ва̄ аттхато пака̄сито хотӣти ват̣т̣аттайасса анават̣т̣ха̄нена париббхаманам̣ дасситам̣ хоти. атха ва̄ джара̄гахан̣ена парипаккапарипаккатара̄диккамена ваттама̄нам̣ на̄марӯпа̄ди, сока̄ди ча гайхати, татха̄сса парипа̄кака̄лаваттинӣ авиджджа̄ ча. йатха̄ха –
‘‘са ¶ кхо со, бхиккхаве, кума̄ро вуддхиманва̄йа индрийа̄нам̣ парипа̄каманва̄йа пан̃чахи ка̄магун̣ехи самаппито саман̇гӣбхӯто парича̄рети чаккхувин̃н̃еййехи рӯпехи…пе… ка̄йавин̃н̃еййехи пхот̣т̣хаббехи…пе… раджанӣйехи. со чаккхуна̄ рӯпам̣ дисва̄ пийарӯпе рӯпе са̄раджджати, аппийарӯпе рӯпе бйа̄паджджати, анупат̣т̣хитака̄йасати ча вихарати париттачетасо, тан̃ча четовимуттим̣ пан̃н̃а̄вимуттим̣ йатха̄бхӯтам̣ наппаджа̄на̄ти, йаттхасса те па̄пака̄ акусала̄ дхамма̄ апарисеса̄ нируджджхантӣ’’тиа̄ди (ма. ни. 1.408).
еттха хи парипаккиндрийасса чхасу два̄ресу сара̄га̄диггахан̣ена тадавина̄бха̄вита̄йа вимуттийа̄ аппаджа̄нане ча сока̄дӣнам̣ паччайабхӯта̄ авиджджа̄ пака̄сита̄. апича ‘‘пийаппабхава̄ сокапаридевадуккхадоманассупа̄йа̄са̄’’ти вачанато ка̄ма̄савабхава̄савехи, ‘‘тасса ‘ахам̣ рӯпам̣, мама рӯпанти парийут̣т̣хат̣т̣ха̄йино…пе… рӯпавипарин̣а̄ман̃н̃атха̄бха̄ва̄ уппаджджанти сокапаридевадуккхадоманассупа̄йа̄са̄’’ти (сам̣. ни. 3.1) вачанато дит̣т̣ха̄савато, ‘‘ассутава̄’’тиа̄дивачанато ¶ авиджджа̄савато сока̄дӣнам̣ паватти дӣпита̄ти тесам̣ хетута̄йа таггахан̣ена гахита̄ а̄сава̄. тесам̣ сайан̃ча джара̄сабха̄вата̄йа джара̄гахан̣ена гайханти, тато ча ‘‘а̄савасамудайа̄ авиджджа̄самудайо’’ти вачанато а̄саванимитта̄йа ча авиджджа̄йа джара̄гахан̣ена гахан̣ам̣. тато ча ‘‘авиджджа̄паччайа̄ сан̇кха̄ра̄’’ти а̄ват̣т̣ати бхавачаккам̣. апича ‘‘сан̇кха̄рапаччайа̄ вин̃н̃а̄н̣а’’нти ватва̄ ‘‘бхавапаччайа̄ джа̄тӣ’’ти вадантенапи бхавачаккасса анават̣т̣ха̄нато париббхаманам̣ дасситам̣. еттха хи вин̃н̃а̄н̣ена авиджджа̄нивутасса пунаббхаво дассито, джа̄тийа̄ тан̣ха̄йа сампайуттасса, убхайаттха убхиннам̣ ануваттама̄натта̄ти авиджджа̄тан̣ха̄нимиттам̣ бхавачаккам̣ анават̣т̣ха̄нато париббхаматӣти айаматтхо дӣпитоти джара̄маран̣анта̄пи десана̄ на тато парам̣ паваттийа̄ абха̄вам̣ сӯчети атадаттхатта̄, на ча паччайантарадассанаттхамева пуна вачананти сакка̄ вин̃н̃а̄тум̣ екатрева тадубхайадесана̄йа тасса сиддхатта̄. татха̄ йам̣ каммам̣ авиджджа̄хетукам̣, там̣ тан̣ха̄хетукампи. йам̣ тан̣ха̄хетукам̣, там̣ авиджджа̄хетукампи ведитаббам̣. касма̄? двиннам̣ бхавамӯла̄нам̣ ан̃н̃аман̃н̃а̄вирахато. йатха̄ хи тан̣ха̄паччайа̄ ка̄мупа̄да̄нахетукам̣ каммабхавасан̇кха̄рам̣ ваданто на вина̄ бхаватан̣ха̄йа авиджджа̄ сан̇кха̄ра̄нам̣ паччайоти дассети. татха̄ тамева авиджджа̄паччайам̣ десенто на антарена авиджджа̄йа бхаватан̣ха̄ каммабхавасса паччайоти. тато ча пуббе паватта̄ авиджджа̄дипаччайа̄ сан̇кха̄ра̄дайо ¶ , тан̣хупа̄да̄на̄дипаччайа̄ бхава̄дайо ча, татха̄ тан̣ха̄хетуупа̄да̄напаччайа̄ бхаво, авиджджа̄паччайа̄ сан̇кха̄ра̄, бхавапаччайа̄ джа̄ти, сан̇кха̄рапаччайа̄ вин̃н̃а̄н̣ам̣, джа̄типаччайа̄ джара̄маран̣ам̣, вин̃н̃а̄н̣а̄дипаччайа̄на̄марӯпа̄дӣти еваметесам̣ ан̇га̄нам̣ пубба̄парасамбандхо дассито хотӣти ведитаббам̣.
уддесава̄раван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
авиджджа̄паданиддесаван̣н̣ана̄
226. пита̄ ¶ катхӣйатӣти асуко асукасса пита̄ти питубха̄вена катхӣйати. катхийама̄но ча асандехаттхам̣ ан̃н̃ехи миттадаттехи висесетва̄ катхӣйатӣти там̣ дассенто а̄ха ‘‘дӣгхо…пе… датто’’ти.
йа̄тха̄воти авипарӣто. киччаджа̄титоти пат̣иччха̄данакиччато, уппаджджанат̣т̣ха̄нато ча.
гахан̣ака̄ран̣авасена̄ти гахан̣асса ка̄ран̣абха̄вавасена. ан̃н̃асета̄дӣнам̣ ниваттака̄нӣти падам̣ а̄нетва̄ самбандхо.
чха̄дентийа̄ти чха̄дана̄ка̄рена паваттантийа̄. татха̄ паваттанахету там̣сампайутта̄ авиджджа̄сампайутта̄ дуккха̄рамман̣а̄ хонти.
тасма̄ти сабха̄вато агамбхӣратта̄ тесам̣ дуддасабха̄вакаран̣ӣ тада̄рамман̣ата̄ авиджджа̄ уппаджджати. итаресанти ниродхамагга̄нам̣. сама̄непи пан̣ӣтаасам̣килесика̄дибха̄ве саппаччайато аппаччайасса висесам̣ дассетум̣ ‘‘маггасса̄’’тиа̄ди вуттам̣.
авиджджа̄паданиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
сан̇кха̄рападаниддесаван̣н̣ана̄
‘‘содхети ¶ апун̃н̃апхалато’’ти имина̄ пун̃н̃асса випа̄кадуккхавивиттатам̣ а̄ха, ‘‘дуккхато’’ти имина̄ четодуккхавивиттатам̣, ‘‘сам̣килесато’’ти имина̄ килесадуккхавивиттатам̣. ‘‘апун̃н̃апхалато’’ти ва̄ имина̄ пун̃н̃асса а̄йатим̣ хитатам̣ дассети. ‘‘дуккхасам̣килесато’’ти имина̄ паваттихитатам̣ паваттисукхатан̃ча дассети. там̣ниппха̄данена̄ти хитасукханиббаттанена. пуджджабхаваниббаттако пуджджаниббаттако.
‘‘евамидам̣ пун̃н̃ам̣ павад̣д̣хатӣ’’тиа̄дӣсу пун̃н̃апхалампи пун̃н̃анти вуччатӣти а̄ха ‘‘пун̃н̃упаганти бхавасампаттупага’’нти.
а̄дибха̄вана̄ти ‘‘патхавӣ патхавӣ’’тиа̄дина̄ касин̣есу паваттабха̄вана̄. патхавӣ патхавӣти ва̄ еттха ити-саддо а̄диаттхо, пака̄раттхо ва̄. тена ¶ итаракасин̣а̄нам̣ гахан̣ам̣. а̄дибха̄вана̄тиа̄дибхӯта̄ бха̄вана̄. са̄ хи ‘‘парикамма’’нти вуччати. ман̣д̣алакаран̣ам̣ касин̣аман̣д̣алакаран̣ам̣.
да̄навасена̄ти деййадхаммапаричча̄гавасена. читтачетасика̄ дхамма̄ да̄нам̣ диййати етена̄ти. таттха̄ти тесу читтачетасикесу. да̄нам̣ а̄раббха̄ти техи ниббаттийама̄нам̣ паричча̄гам̣ уддисса. йатха̄ ва̄ со ниппаджджати, татха̄ т̣хапетва̄. адхикичча̄ти тассева вевачанам̣. йатха̄ ва̄ сампайуттехи ниббаттийама̄на̄ да̄накирийа̄ ниппхаттивасена адхикатам̣ па̄пун̣а̄ти, татха̄ катва̄. четана̄васенева хи да̄на̄дикамманиппхатти. итаресӯти ‘‘сӣлам̣ а̄раббха̄’’тиа̄дӣсу.
асариккхакампӣти аттана̄ асадисампи кат̣атта̄рӯпанти самбандхо. вина̄пи чатуттхаджджха̄навипа̄кена. рӯпатан̣ха̄сан̇кха̄тасса̄ти ‘‘рӯпатан̣ха̄’’ти еттха вуттарӯпатан̣хама̄ха. гун̃джанти гун̃джапхалапарима̄н̣ам̣ дха̄ран̣ӣйаваттхум̣. татха̄ тан̣д̣улам̣.
‘‘вачанависесаматтамева̄’’ти аттхависеса̄бха̄во вуттоти аттхависеса̄бха̄вама̄ха ‘‘ка̄йадва̄ре паватти ¶ ева хи а̄да̄на̄дипа̄пана̄’’ти. пуримена̄ти ‘‘ка̄йадва̄ре паватта̄’’ти имина̄. тан̃хи паваттиматтакатханато два̄рӯпалаккхан̣ам̣ хоти. паччхимена̄ти ‘‘а̄да̄на̄’’дивачанена.
ка̄йавачӣсан̇кха̄раггахан̣ети уддесам̣ сандха̄йа̄ха. ка̄йавачӣсан̃четана̄гахан̣ети ниддесам̣. вин̃н̃а̄н̣асса̄ти пат̣исандхивин̃н̃а̄н̣асса. сахаджа̄тасса пана анантарасса ча паччайо хотийева. ‘‘кусала̄ випа̄кадхамма̄ ча̄’’ти идам̣ секкхапутхуджджанасанта̄не абхин̃н̃а̄четана̄ идха̄дхиппета̄, на итара̄ти катва̄ вуттам̣. тена йатха̄вуттаабхин̃н̃а̄четана̄пи пат̣исандхивин̃н̃а̄н̣асса паччайо сийа̄ кусаласабха̄ватта̄, випа̄кадхамматта̄ ва̄ тадан̃н̃акусала̄кусалачетана̄ вийа̄ти дассети. тайидам̣ локуттаракусала̄йа анекантикам̣. на хи са̄ пат̣исандхивин̃н̃а̄н̣асса паччайо. атха випа̄када̄йинӣти вуччеййа, евампи ахосикаммена анекантикам̣. на хи тасса̄ випа̄куппа̄данам̣ аттхӣти а̄ха ‘‘на випа̄куппа̄данена кусалата̄ випа̄кадхаммата̄ ча̄’’ти. кевалан̃хи йа̄ ан̃н̃есам̣ випа̄кадхамма̄нам̣ сабйа̄па̄ра̄ саусса̄ха̄ паватти, тада̄ка̄ра̄васса̄ аппахӣнакилесе санта̄не паваттӣти випа̄кадхаммата̄, анаваджджат̣т̣хена кусалата̄ ча вутта̄. евампи йади випа̄кадхамма̄ абхин̃н̃а̄четана̄, катхам̣ авипа̄ка̄ти? асамбхаватоти там̣ ¶ асамбхавам̣ дассетум̣ ‘‘са̄ пана̄’’тиа̄ди вуттам̣. абхин̃н̃а̄четана̄ хи йади випа̄кам̣ уппа̄деййа, сабхӯмикам̣ ва̄ уппа̄деййа ан̃н̃абхӯмикам̣ ва̄. таттха ан̃н̃абхӯмикасса та̄ва уппа̄данам̣ айуттам̣ паччайа̄бха̄вато, татха̄ адассанато ча. тена̄ха ‘‘на хӣ’’тиа̄ди. сабхӯмикам̣ наваттабба̄рамман̣ам̣ ва̄ уппа̄деййа паритта̄диа̄рамман̣ам̣ ва̄, тесу аттано каммасама̄на̄рамман̣ата̄йа рӯпа̄вачаравипа̄касса дасситатта̄, паритта̄диа̄рамман̣атта̄ ча абхин̃н̃а̄четана̄йа наваттабба̄рамман̣ам̣ на уппа̄деййа. татха̄ екантанаваттабба̄рамман̣атта̄ рӯпа̄вачаравипа̄касса паритта̄диа̄рамман̣ан̃ча на уппа̄деййа̄ти айамасамбхаво. тена̄ха ‘‘аттана̄ садиса̄рамман̣ан̃ча̄’’тиа̄ди. таттха тит̣т̣ха̄никанти пат̣исандхибхаван̇гачутивасена т̣ха̄наттайавантам̣. ‘‘патхавӣкасин̣ам̣ а̄покасин̣а’’нтиа̄дина̄ кусалена абхиннам̣ катва̄ випа̄касса а̄рамман̣ам̣ деситанти а̄ха ‘‘читтуппа̄дакан̣д̣е…пе… вуттатта̄’’ти. ‘‘рӯпа̄вачаратикачатуккаджджха̄на̄ни кусалато ча випа̄като ча кирийато ча чатуттхасса джха̄насса випа̄ко а̄ка̄са̄нан̃ча̄йатанам̣ а̄кин̃чан̃н̃а̄йатанам̣ име дхамма̄ наваттабба̄ ‘‘паритта̄рамман̣а̄’’типи ‘махаггата̄рамман̣а̄’типи ‘аппама̄н̣а̄рамман̣а̄’типӣ’’ти вачанато рӯпа̄вачаравипа̄ко екантанаваттабба̄рамман̣оти а̄ха ‘‘на ча рӯпа̄вачаравипа̄ко паритта̄диа̄рамман̣о аттхӣ’’ти. сва̄йамасамбхаво паритта̄диа̄рамман̣а̄йа абхин̃н̃а̄четана̄йа випа̄ка̄бха̄вам̣ са̄дхети, на наваттабба̄рамман̣а̄йа ¶ . наваттабба̄рамман̣а̄пи хи са̄ аттхӣти на бйа̄пӣти випа̄ка̄нуппа̄дане тасса̄ ан̃н̃ам̣ ка̄ран̣ам̣ дассетум̣ ‘‘касин̣есу ча̄’’тиа̄дима̄ха. сама̄дхивиджамбханабхӯта̄ абхин̃н̃а̄ сама̄дхисса а̄нисам̣саматтанти ‘‘сама̄дхипхаласадиса̄’’ти вуттам̣. тасса тасса адхит̣т̣ха̄навикуббанадиббасаддасавана̄дикасса йадиччхитасса киччасса ниппха̄данаматтам̣ пана абхин̃н̃а̄четана̄, на ка̄лантарапхала̄, дит̣т̣хадхаммаведанӣйам̣ вийа на̄пи випа̄капхала̄, атха кхо йатха̄вуттаа̄нисам̣сапхала̄ дат̣т̣хабба̄.
кечи пана ‘‘сама̄набхӯмикато а̄севанала̄бхена балаванта̄ни джха̄на̄нӣти та̄ни випа̄кам̣ денти сама̄паттибха̄вато, абхин̃н̃а̄ пана сатипи джха̄набха̄ве тадабха̄вато тасмим̣ тасмим̣ а̄рамман̣е а̄гантука̄ва̄ти дуббала̄, тасма̄ випа̄кам̣ на детӣ’’ти ваданти. там̣ ака̄ран̣ам̣ пунаппунам̣ парикаммавасена абхин̃н̃а̄йапи васӣбха̄васаббха̄вато. йам̣ пана ваданти ‘‘па̄дакаджджха̄не аттана̄ сама̄насабха̄вехи джаванехи ладдха̄севане саммадева васӣбха̄ваппатте ¶ парисуддхата̄диат̣т̣хан̇гасаманна̄гамена са̄тисайе джа̄те абхин̃н̃а̄ ниббаттанти, та̄сан̃ча чатуттхаджджха̄никатта̄ чатуттхаджджха̄набхӯмико ева випа̄ко ниббаттеййа, со ча йатха̄вуттагун̣ена балавата̄ па̄дакаджджха̄ненева катока̄сена сиджджхатӣти анока̄сата̄йа абхин̃н̃а̄ на випа̄кам̣ детӣ’’ти. тампи ака̄ран̣ам̣ авипа̄кабха̄вато та̄сам̣. сати хи випа̄када̄йибха̄ве випа̄касса анока̄сачодана̄ йутта̄, авипа̄ката̄ ча та̄сам̣ вуттанайа̄ ева.
на хотӣти вин̃н̃а̄н̣асса паччайо на хотӣти. уддхаччачетана̄пи абхин̃н̃а̄четана̄то ниббисесена вутта̄ти ман̃н̃ама̄но ‘‘випа̄ке’’ти ча вачанам̣ на випа̄ка̄рахата̄маттава̄чако, атха кхо випа̄касаббха̄вава̄чакоти а̄ха ‘‘вича̄ретабба’’нти. татха̄ ча вуттам̣ ‘‘на хи ‘випа̄ке’ти вачанам̣ випа̄кадхаммавачанам̣ вийа випа̄ка̄рахатам̣ вадатӣ’’ти. таттха йам̣ вича̄ретаббам̣, там̣ хет̣т̣ха̄ вуттамева. идам̣ панеттха саннит̣т̣ха̄нам̣ – йасма̄ уддхаччачетана̄ паваттивипа̄камева дети, на пат̣исандхивипа̄кам̣, тасма̄ тасса̄ паваттивипа̄касса васена вибхан̇ге випа̄ко уддхат̣о. убхайавипа̄када̄йика̄йа пана четана̄йа на̄на̄ккхан̣икакаммапаччайо вуччатӣти тадабха̄вато пат̣т̣ха̄не тасса̄ со на вутто. йам̣ пана ат̣т̣хакатха̄йам̣ ‘‘вин̃н̃а̄н̣асса паччайабха̄ве апанетабба̄’’ти (вибха. ат̣т̣ха. 226 сан̇кха̄рападаниддеса) вуттам̣, там̣ пат̣исандхивин̃н̃а̄н̣амева сандха̄йа вуттам̣. ‘‘евам̣ уддхаччачетана̄пи ¶ на хотӣ’’ти идампи вин̃н̃а̄н̣асса паччайата̄бха̄ваматтам̣ гахетва̄ вуттам̣. еван̃хеттха ан̃н̃аман̃н̃ам̣ па̄л̣ийа̄ ат̣т̣хакатха̄йа ча авиродхо дат̣т̣хаббо.
еттха̄ти уддхаччачетана̄йа випа̄када̄не. аматаггапатхети евам̣на̄маке пакаран̣е. ‘‘путхуджджанасанта̄не акусала̄ дассанена паха̄табба̄, секкхасанта̄не бха̄вана̄йа паха̄табба̄’’ти имасса аттхасса вуттатта̄ ‘‘путхуджджана̄нам̣ пана̄’’тиа̄ди вуттам̣. ‘‘на вуччантӣ’’ти имина̄ путхуджджане паваттабахиддха̄сам̣йоджана̄дӣнам̣ бха̄вана̄йа паха̄таббапарийа̄йа̄бха̄вам̣ дассети. ‘‘йади вуччеййу’’нтиа̄дина̄ тамеваттхам̣ йуттито ча а̄гамато ча вибха̄вети. таттха кесан̃чӣти сакабхан̣д̣е чхандара̄га̄дӣнам̣. кечӣти сакка̄йадит̣т̣хиа̄дайо. када̄чӣти атӣта̄дике кисмин̃чи ка̄ле. чаттатта̄тиа̄ди ¶ парийа̄йавачанам̣. упанисса̄йа̄ти упаниссайапаччайе катва̄.
итаресанти надассаненапаха̄табба̄нам̣. на ча на хонтӣти самбандхо. еван̃ча катва̄ти йатха̄вуттапа̄л̣ийам̣ уддхаччаггахан̣ена уддхаччасахагатачиттуппа̄до гахито, на йаттха каттхачи уддхаччанти еваматтхе сати. танти дит̣т̣хим̣. ‘‘атӣта̄дибха̄вена наваттаббатте’’ти касма̄ вуттам̣, нану ана̄гата̄ ева паха̄табба̄ти? на, уппаджджана̄раха̄ ниппарийа̄йена ана̄гата̄ на̄ма, паха̄табба̄ пана на уппаджджана̄раха̄ти тесам̣ атӣта̄дибха̄вена наваттаббата̄ вутта̄. дассанам̣ апеккхитва̄ти бха̄витам̣ дассанамаггам̣ упанидха̄йа. саха̄йавираха̄ти дассанапаха̄таббасан̇кха̄тасахака̄рика̄ран̣а̄бха̄вато. випа̄кам̣ на джанайантӣти сакалакилесапариккхайе вийа екаччапариккхайепи таннимиттам̣ там̣ екаччам̣ каммам̣ на випаччатӣти адхиппа̄йо. випа̄ко вибхан̇ге вуттоти пат̣исандхипаваттибхедам̣ дувидхампи випа̄кам̣ сандха̄йа̄ха.
акусала̄нанти йатха̄вуттависеса̄нам̣ путхуджджанасанта̄не акусала̄нам̣. аппаха̄табба̄нанти аппаха̄таббасабха̄ва̄нам̣ кусала̄дӣнам̣. аппаха̄таббавируддхасабха̄вата̄ са̄ваджджата̄. ‘‘евампӣ’’тиа̄ди досантарадассанам̣. тена йадипи тесам̣ акусала̄нам̣ имасмим̣ тике татийападасан̇гахо на сийа̄, наваттаббата̄ пана а̄паджджатӣти дӣпети. саббена саббам̣ дхаммавасена асан̇гахитасса тикадукесу наваттаббата̄паттӣти а̄ха ‘‘на̄паджджатӣ’’ти. ида̄ни там̣ наваттаббата̄на̄паджджанам̣ ‘‘читтуппа̄дакан̣д̣е’’тиа̄дина̄ ка̄ран̣ато, нидассанато ча вибха̄вети. йаттха̄ти йасмим̣ тике. нийогатоти нийамато екантато. тесанти падаттайасан̇гахитадхамма̄нам̣. йатха̄вуттападесу вийа̄ти йатха̄вуттесу ¶ пат̣хама̄дӣсу тӣсу падесу. йатха̄ бхиндитабба̄ читтуппа̄да̄, итаре ча йатха̄рахам̣ ра̄ситтайавасена бхиндитва̄ бхаджа̄пита̄ там̣там̣кот̣т̣ха̄сато ката̄, евам̣. таттха̄пӣти чатуттхакот̣т̣ха̄сепи. бхаджа̄петаббети наваттаббабха̄вам̣ бхаджа̄петаббе. тадабха̄ва̄ти тасса чатуттхакот̣т̣ха̄сасса абха̄ва̄. татха̄ти наваттаббабха̄вена.
уппаннаттике атӣта̄, идха йатха̄вуттаакусала̄ на вутта̄, апеккхитаббабха̄вена̄рахита̄пи там̣сабха̄ва̄нативаттанато татха̄ вуччантӣти наваттаббата̄паттидосам̣ парихаранто тасса уда̄харан̣ам̣ та̄ва дассетум̣ ‘‘атха ¶ ва̄ йатха̄ саппат̣игхехӣ’’тиа̄дима̄ха. там̣сабха̄во четтха са̄ваджджата̄висит̣т̣хо дассанапаха̄таббабха̄ва̄бха̄во. ‘‘еван̃ча сатӣ’’тиа̄дина̄ имасмим̣ паккхе ладдхагун̣ам̣ дассети. бха̄вана̄йа паха̄табба̄нанти парийа̄йена ниппарийа̄йена ча бха̄вана̄йа паха̄табба̄нам̣, таттха пурима̄нам̣ амукхйасабха̄ватта̄, паччхима̄нам̣ авипа̄катта̄ на̄на̄ккхан̣икакаммапаччайата̄ на вутта̄ти адхиппа̄йо. йатха̄ ча бха̄вана̄йа паха̄табба̄нам̣ на̄на̄ккхан̣икакаммапаччайабха̄во наттхи, евам̣ дассанена паха̄табба̄нам̣ васена тесам̣ паччайала̄бхопи наттхӣти дассенто ‘‘на ча…пе… вутта̄’’ти ватва̄ таттха ка̄ран̣ама̄ха ‘‘йе хи…пе… паваттантӣ’’ти. таттха на те дассанато уддхам̣ паваттантӣти йе дассанена паха̄таббапаччайа̄ килеса̄, те дассанена паха̄таббапаккхика̄ ева̄ти тесам̣ бха̄вана̄йа паха̄таббапарийа̄йо ева наттхи, катхам̣ тесам̣ васена дассанена паха̄табба̄ бха̄вана̄йа паха̄табба̄нам̣ кеначи паччайена паччайоти вуччеййа̄ти аттхо. атха ва̄ йе путхуджджанасанта̄не на дассанена паха̄табба̄, на те параматтхато бха̄вана̄йа паха̄табба̄. йе пана те секкхасанта̄не, на тесам̣ паччайабхӯта̄ дассанена паха̄табба̄ аттхӣти евампи дассанена паха̄табба̄ бха̄вана̄йа паха̄табба̄нам̣ кеначи паччайена паччайоти на вутта̄ти ведитаббам̣. йади дассаненапаха̄таббапаччайа̄ килеса̄ дассанапаккхика̄, таппаччайам̣ уддхаччасахагатам̣ дассанена паха̄таббам̣ сийа̄ти катхам̣ тасса екантабха̄вана̄йа паха̄таббата̄ вутта̄ти чоданам̣ сандха̄йа̄ха ‘‘дассанена паха̄таббапаччайасса̄’’тиа̄ди. тасма̄ти йасма̄ сара̄гавӣтара̄гасанта̄несу саха̄йавекаллена каммасса випа̄ка̄випа̄кадхаммата̄ вийа путхуджджанасеккхасанта̄несу уддхаччасахагатасса вуттанайена савипа̄ка̄випа̄ката̄ сиддха̄, тасма̄. тасса̄ти уддхаччасахагатасса. та̄дисассева̄ти уддхаччасахагатабха̄вена екасабха̄васса.
еттха ча йам̣ ‘‘на бха̄вана̄йа паха̄таббампи аттхи уддхаччасахагата’’нтиа̄ди аматаггапатхе вуттам̣, там̣ ака̄ран̣ам̣, касма̄? тасса екантена бха̄вана̄йа паха̄таббатта̄. йатха̄ха ¶ ‘‘катаме дхамма̄ бха̄вана̄йа паха̄табба̄? уддхаччасахагато читтуппа̄до’’ти (дха. са. 1583). йади хи уддхаччасахагатам̣ на бха̄вана̄йа паха̄таббампи абхависса, йатха̄ атӣта̄рамман̣аттике ‘‘нийога̄ ана̄гата̄рамман̣а̄ наттхӣ’’ти ¶ ватва̄ ‘‘ка̄ма̄вачаракусаласса випа̄като даса читтуппа̄да̄’’тиа̄дина̄ пуна вибхаджитва̄ вуттам̣, евамидха̄пи ‘‘катаме дхамма̄ бха̄вана̄йа паха̄табба̄? нийога̄ бха̄вана̄йа паха̄табба̄ наттхӣ’’ти ватва̄ ‘‘уддхаччасахагато читтуппа̄до сийа̄ бха̄вана̄йа паха̄таббо, сийа̄ на ваттаббо ‘дассанена паха̄таббо’типи ‘бха̄вана̄йа паха̄таббо’типӣ’’тиа̄ди ваттаббам̣ сийа̄, на ча татха̄ вуттам̣. йа̄ ча таматтхам̣ пат̣ипа̄дентена ‘‘йади вуччеййу’’нтиа̄дина̄ йутти вутта̄, са̄пи айутти. касма̄? дассанена паха̄табба̄рамман̣а̄нам̣ ра̄гадит̣т̣хивичикиччхуддхачча̄нам̣ дассанена паха̄таббабха̄вассева иччхитатта̄.
йан̃ча ‘‘уддхаччам̣ уппаджджатӣ’’ти уддхаччасахагатачиттуппа̄до вуттоти дассетум̣ адхипатипаччайаниддесе уддхаччасса ануддхаран̣ам̣ ка̄ран̣абха̄вена вуттам̣, тампи ака̄ран̣ам̣ ан̃н̃атха̄пи са̄васесапа̄т̣хадассанато. татха̄ хи ‘‘атӣто дхаммо паччуппаннасса дхаммасса, ана̄гато дхаммо паччуппаннасса дхаммасса а̄рамман̣апаччайена паччайо’’ти (пат̣т̣ха̄. 2.18.2) етесам̣ вибхан̇ге четопарийан̃а̄н̣аггахан̣ам̣ катва̄ ‘‘паччуппанно дхаммо паччуппаннасса дхаммасса̄’’ти имасса вибхан̇ге лаббхама̄нампи четопарийан̃а̄н̣аггахан̣ам̣ на катам̣.
саха̄йабха̄во ча дассанена паха̄табба̄нам̣ бха̄вана̄йа паха̄таббасса випа̄када̄нам̣ пати вича̄ретаббо. ким̣ авиджджа̄ди вийа да̄на̄дӣнам̣ уппаттийа̄ ева викуппа̄данасаматтхата̄па̄данена дассанена паха̄табба̄ бха̄вана̄йа паха̄табба̄нам̣ сахака̄рика̄ран̣ам̣ хонти, уда̄ху килесо вийа каммасса пат̣исандхида̄не сатӣти, кин̃четтха – йади пуриманайо, сота̄панна̄дисеккхасанта̄не бха̄вана̄йа паха̄таббасса кирийабха̄во а̄паджджати, саха̄йавекаллена авипа̄касабха̄вата̄йа а̄па̄дитатта̄ кхӣн̣атан̣ха̄виджджа̄ма̄не санта̄не да̄на̄ди вийа. атха дутийо, бха̄вана̄йа паха̄табба̄бхиматасса̄пи дассанена паха̄таббабха̄во а̄паджджати, пат̣исандхида̄не сати апа̄йагаманӣйасабха̄ва̄нативаттанато. йам̣ панеттха ваттаббам̣, там̣ хет̣т̣ха̄ вуттамева, тасма̄ па̄л̣ийа̄ ат̣т̣хакатха̄йа ¶ ча авируджджханавасенеттха аттхавиниччхайо вуттанайенева ведитаббо.
са̄ти ¶ уддхаччачетана̄. вин̃н̃а̄н̣апаччайабха̄вети сампун̣н̣авипа̄кавин̃н̃а̄н̣апаччайабха̄ве. ка̄ран̣ам̣ дассентоти авикалапхалуппа̄дана̄дхика̄ре тадабха̄вато йадипи уддхаччачетана̄ вин̃н̃а̄н̣асса паччайабха̄ве апанетабба̄, авиджджа̄йа пана паччайуппаннабха̄ве гахетабба̄ти имам̣ ка̄ран̣ам̣ дассенто. сабба̄пӣти вӣсатипи. тена̄ха ‘‘екавӣсатӣти ваттабба’’нти. танти йена ка̄ран̣ена сан̇кха̄раггахан̣ена абхин̃н̃а̄четана̄йа аггахан̣ам̣, там̣ ка̄ран̣ам̣. итара̄вачанасса̄пӣти уддхаччачетана̄вачанасса̄пи. ким̣ пана там̣? вин̃н̃а̄н̣асса паччайабха̄ва̄бха̄во ева. бхеда̄бха̄ва̄ти ка̄йавачӣсан̇кха̄равасена вибха̄га̄бха̄вато. сам̣йоготи тикантарападавасена сам̣йоджанам̣, татха̄ сан̇гахоти аттхо.
сукхасан̃н̃а̄йа гахан̣ам̣ асса̄дананти адхиппа̄йена̄ха ‘‘сукхасан̃н̃а̄йа…пе… дассетӣ’’ти. ‘‘сукхасан̃н̃а̄йа̄’’ти ча идам̣ каран̣аттхе каран̣авачанам̣. випалла̄со хи дуккхе сукхасан̃н̃а̄. йам̣ пана ат̣т̣хакатха̄йам̣ ‘‘ан̃н̃а̄н̣ена̄’’ти вуттам̣, там̣ хетумхи каран̣авачанам̣ випалла̄сасса̄дана̄нам̣ авиджджа̄йа хетубха̄вадассанато. ‘‘ратхо сетапариккха̄ро’’тиа̄дӣсу (сам̣. ни. 5.4) парива̄раттхопи париккха̄расаддо хотӣти вуттам̣ ‘‘тан̣ха̄йа парива̄ре’’ти. тан̣ха̄парива̄рети ча тан̣ха̄йа киччаса̄дханена сан̇кха̄ра̄нам̣ сахака̄рика̄ран̣абха̄вам̣ сандха̄йа вуттам̣. париккха̄рат̣т̣хо сан̇кха̄рат̣т̣хо вийа бхӯсанат̣т̣хо хотӣти дассенто ‘‘сан̇кхате алан̇кате’’ти а̄ха. париккхароти йатха̄ пхалада̄насаматтха̄ хонти, татха̄ сан̇кхароти. амаран̣аттха̄ти амататтха̄, нибба̄наттха̄ти аттхо. дуккаракирийа̄ти пан̃ча̄тапатаппана̄дидуккарачарийа̄. девабха̄ва̄йа тапо девабха̄ваттхам̣ тапо. ма̄ретӣти маро хетуаттхам̣ антонӣтам̣ катва̄. аман̇галампи ман̇галапарийа̄йена вохаранти ман̇галика̄ти вуттам̣ ‘‘дит̣т̣хе адит̣т̣хасаддо вийа̄’’ти йатха̄ ‘‘асиве сива̄’’ти.
папа̄там̣ патанадуккхасадисанти катва̄ вуттам̣ ‘‘джа̄тиа̄дипапа̄тадуккха’’нти. индадуддабрахмакӯт̣асан̃н̃итапаббатасикхараппапа̄то марупапа̄то. там̣ пун̃н̃апхалам̣ аттхо пайоджанам̣ етасса̄ти тадаттхо.
парибба̄джика̄йа ¶ тарун̣ийа̄. асавасо асеривиха̄рӣ. килеса̄сучипаггхаран̣ена пан̣д̣итехи джигуччханӣйам̣. ра̄га̄дипарил̣а̄хена, кат̣укавипа̄ката̄йа ча дуккхам̣. а̄рабхати кароти. сабхайасса̄пи писа̄чанагарасса ка̄магун̣асамиддхийа̄ сукхавипалла̄сахетубха̄во вийа̄ти йоджана̄. бхиннаджа̄тийена авомиссата̄ нирантарата̄. джара̄йа маран̣ена ча ан̃н̃атхаттам̣ випарин̣а̄мо.
‘‘на ¶ та̄ва̄хам̣ па̄пима паринибба̄йисса̄мӣ’’ти вачанато ‘‘та̄та ехи, та̄ва идам̣ раджджам̣ пат̣ипаджджа̄хӣ’’тиа̄дӣсу йадипи парима̄н̣анийаманакамападапӯран̣аматта̄дӣсупи та̄ва-саддо диссати, идха пана ваккхама̄натта̄пеккхо адхиппетоти вуттам̣ ‘‘та̄ва̄ти ваттаббантара̄пеккхо нипа̄то’’ти. авиджджа̄паччайа̄ пана…пе… дассетӣти пуббена̄парам̣ ат̣т̣хакатха̄йам̣ авируджджханама̄ха.
ра̄га̄диасса̄данака̄лесӯти ра̄га̄дӣнам̣ асса̄данака̄лесу. ‘‘ра̄гадит̣т̣хисампайутта̄йа̄’’ти еттха ра̄гасампайутта̄йа та̄ва авиджджа̄йа йоджана̄ хоту ра̄гасса асса̄данабха̄вато, дит̣т̣хисампайутта̄йа пана катханти а̄ха ‘‘тадавиппайутта̄ ча дит̣т̣хӣ…пе… ведитабба̄’’ти. там̣сампайуттасан̇кха̄расса̄ти ра̄га̄дисампайуттасан̇кха̄расса. авиджджа̄рамман̣а̄дитанти авиджджа̄йа а̄рамман̣а̄дитам̣. а̄ди-саддена а̄рамман̣а̄дхипатиа̄рамман̣ӯпаниссайапакатӯпаниссайе, анантара̄дике ча паччайе сан̇ган̣ха̄ти. анавиджджа̄рамман̣асса̄ти на авиджджа̄рамман̣асса авиджджам̣ ана̄раббха паваттасса. а̄рамман̣а̄дхипатианантара̄дипаччайавачанесӯти а̄рамман̣а̄дхипатиа̄рамман̣ӯпаниссайапаччайавачанесу авуттасса анавиджджа̄рамман̣асса, анантара̄дипаччайавачанесу авуттасса пат̣хамаджаванасса, двӣсупи вуттасса авиджджа̄рамман̣асса дутийа̄диджаванасса̄ти йоджетаббам̣. анантарапаччайала̄бхино анантара̄дина̄, сахаджа̄тасса хетуа̄дина̄, асахаджа̄тасса упаниссайа̄дина̄ сан̇кха̄расса авиджджа̄ паччайо хотӣти айаматтхо ‘‘йам̣ кин̃чӣ’’тиа̄дина̄ дасситоти ведитаббам̣. саматиккамабхавапаттхана̄васена̄ти авиджджа̄саматиккаматтха̄йа арӯпа̄вачараджджха̄на̄ни уппа̄дентасса, авиджджа̄саммӯл̣хатта̄ арӯпабхавасампаттийо паттхетва̄ та̄нева джха̄на̄ни ниббаттентасса̄ти пун̃н̃а̄бхисан̇кха̄ре вуттена найена, вуттанайа̄нуса̄рена̄ти аттхо.
екака̄ран̣ава̄до ¶ а̄паджджати йатха̄ пакатииссарападжа̄патипурисака̄ла̄дива̄да̄. екасмим̣йева локасса ка̄ран̣абхӯте сати тато сакала̄йа паваттийа̄ анавасесато, саббада̄ ча паваттитаббам̣ апеккхитаббасса ка̄ран̣антарасса абха̄вато. на четам̣ аттхи каменева паваттийа̄ дассанато. ка̄ран̣антара̄пеккхата̄йа пана екака̄ран̣ава̄до апахато сийа̄ екасса ча анекасабха̄вата̄бха̄ва̄. йаттака̄ тато ниббаттанти, саббехи техи сама̄насабха̄вехева бхавитаббам̣, на висадисехи, итаратха̄ тасса екабха̄во ева на сийа̄ти имаматтхама̄ха ‘‘саббасса…пе… паттито ча̄’’ти. па̄рисесена̄ти екато екам̣, екато анекам̣, анекато еканти имесу тӣсу пака̄ресу авиджджама̄несу анупалаббхама̄несу па̄рисесан̃а̄йена. анекато анеканти екасмим̣ чатуттхе ева ча ¶ пака̄ре виджджама̄не. йадидам̣ ‘‘авиджджа̄паччайа̄ сан̇кха̄ра̄, пхассапаччайа̄ ведана̄’’тиа̄дина̄ екахетупхаладӣпанам̣, там̣ еттха десана̄вила̄сена, винеййаджджха̄сайавасена ва̄ дхамма̄нам̣ падха̄напа̄кат̣а̄са̄дха̄ран̣абха̄вавибха̄ванаттханти екахетупхаладӣпанам̣ на нупападжджати упападжджатийева̄ти дассети ‘‘йасма̄’’тиа̄дина̄.
йатха̄пхассанти сукхаведанӣйа̄дичаккхусампхасса̄дитам̣там̣пхасса̄нурӯпанти вуттам̣ хотӣти дассенто ‘‘сукхаведанӣйа’’нтиа̄дим̣ ватва̄ ‘‘ведана̄ваваттха̄нато’’ти падасса аттхам̣ дассетум̣ ‘‘сама̄несӯ’’тиа̄ди вуттам̣. таттха сама̄несӯти ависит̣т̣хесу. пхассавасена̄ти сукхаведанӣйа̄дипхассавасена. випарийа̄йа̄бха̄ватоти бйаттайа̄бха̄вато. на хи када̄чи сукхаведанӣйам̣ пхассам̣ пат̣ичча дуккхаведана̄, дуккха̄диведанӣйам̣ ва̄ пхассам̣ пат̣ичча сукхаведана̄ уппаджджати. сукха̄дичаккхусампхассаджа̄дӣнанти сукха̄дӣнам̣, чаккхусампхассаджа̄дӣнан̃ча ведана̄нам̣. ол̣а̄рикасукхума̄дӣти а̄ди-саддена хӣнапан̣ӣта̄дисан̇гахо дат̣т̣хаббо. таттха йам̣ упа̄да̄йа йа̄ ведана̄ ‘‘ол̣а̄рика̄, хӣна̄’’ти ва̄ вуччати, на там̣йева упа̄да̄йа тасса̄ када̄чипи сукхумата̄ пан̣ӣтата̄ ва̄ аттхӣти вуттам̣ ‘‘ол̣а̄рикасукхума̄дисан̇кара̄бха̄вато’’ти. йатха̄вуттасампхассасса̄ти сукхаведанӣйа̄дипхассасса. сукхаведанӣйапхассатойева сукхаведана̄, на итарапхассато. сукхаведанӣйапхассато сукхаведана̄ва, на итараведана̄. татха̄ сесесупӣти убхайападанийамавасена йатха̄пхассам̣ ведана̄ваваттха̄нам̣, йатха̄веданам̣ пхассававаттха̄нанти пададвайена ка̄ран̣антара̄саммиссата̄ пхаласса, пхалантара̄саммиссата̄ ¶ ча ка̄ран̣асса дассита̄ пат̣хамапаккхе асам̣кин̣н̣ата̄ваваттха̄нанти катва̄. дутийапаккхе пана паччайабхедабхиннена ка̄ран̣ависесена пхалависесо, пхалависесена ча ка̄ран̣ависесо ниччхӣйатӣти айаматтхо дассито саннит̣т̣ха̄нам̣ ваваттха̄нанти катва̄. пуримасмин̃ча паккхе дхамма̄нам̣ асан̇карато ваваттха̄нам̣ вуттам̣, дутийасмин̃ча йатха̄ваваттхитабха̄ваджа̄нананти айаметесам̣ висесо. утуа̄дайоти а̄ди-саддена читтависама̄ча̄ра̄ питтава̄та̄дайопи сан̇гайханти. екасмим̣ досе купите итарепи кхобхам̣ гаччханти. сантесупи тесу семхапат̣ика̄рена рогавӯпасамато семхо па̄кат̣оти аттхо.
‘‘бхаво’’ти вутта̄нам̣ сан̇кха̄ра̄нам̣ ка̄ран̣асса пака̄ран̣ам̣, ка̄ран̣амева ва̄ тан̣ха̄ти а̄ха ‘‘тан̣ха̄йа сан̇кха̄рака̄ран̣абха̄васса вуттатта̄’’ти. тасса̄пӣти тан̣ха̄йапи. тан̣ха̄ хи ка̄ма̄саво бхава̄саво ча. ка̄ма̄савабхава̄сава̄ ка̄мупа̄да̄нам̣, дит̣т̣ха̄саво итарупа̄да̄нанти а̄ха ‘‘чатурупа̄да̄набхӯта̄ ¶ ка̄мабхавадит̣т̣ха̄сава̄’’ти. те ча ‘‘упа̄да̄напаччайа̄ бхаво’’ти вачанато упа̄да̄нан̃ча, ‘‘тан̣ха̄паччайа̄ упа̄да̄на’’нти вачанато тан̣ха̄ ча сан̇кха̄расса ка̄ран̣анти па̄кат̣а̄. анасса̄данӣйесу анека̄дӣнававокин̣н̣есу сан̇кха̄ресу асса̄да̄нупассана̄ авиджджа̄йа вина̄ на хотӣти дассенто а̄ха ‘‘асса̄да̄нупассино…пе… дассита̄ хотӣ’’ти. кхӣн̣а̄савасса сан̇кха̄ра̄бха̄ватоти бйатирекенапи авиджджа̄йа сан̇кха̄рака̄ран̣абха̄вам̣ вибха̄вети. екантена хи кхӣн̣а̄савова виддасу. етена ба̄ла̄нам̣ ева самбхавато авиджджа̄йа аса̄дха̄ран̣ата̄ вутта̄ти дассети. ваттха̄рамман̣а̄дӣни хи итаресампи са̄дха̄ран̣а̄ни. ваттха̄рамман̣атан̣хупа̄да̄на̄дӣни вийа авиджджа̄пи пун̃н̃а̄бхисан̇кха̄ра̄дӣнам̣ са̄дха̄ран̣ака̄ран̣анти чоданам̣ манаси катва̄ а̄ха ‘‘пун̃н̃абхава̄дӣ’’тиа̄ди. таттха а̄ди-саддена апун̃н̃а̄нен̃джабхава̄ гахетабба̄. пун̃н̃абхавоти пун̃н̃а̄бхисан̇кха̄рахетуко упапаттибхаво. еса найо сесесу. еттха ча киччакаран̣ат̣т̣ха̄набхедена киччаватӣ авиджджа̄ бхиндитва̄ дассита̄. на хи йадаваттха̄ авиджджа̄ пун̃н̃а̄бхисан̇кха̄ра̄нам̣ упаниссайо, тадаваттха̄ ева итаресам̣ упаниссайоти сакка̄ вин̃н̃а̄тум̣. еттха ча бхава̄дӣнаваппат̣иччха̄дананти аттхато пун̃н̃а̄бхисан̇кха̄ра̄дӣнам̣ там̣там̣бхавасан̇кха̄тадуккхахетусабха̄ва̄набхисамайанимиттата̄.
т̣ха̄нанти ¶ дхарама̄ната̄ адхиппета̄ти вуттам̣ ‘‘т̣ха̄навируддхоти аттхита̄вируддхо’’ти. т̣ха̄на̄вируддха̄ чаккхурӯпа̄дайо. ‘‘пуримачиттан̃хӣ’’тиа̄дина̄ т̣ха̄навируддхо ча уда̄хат̣оти а̄ха ‘‘на идам̣ екантикам̣ сийа̄’’ти. ‘‘чаккхурӯпа̄дайо’’тиа̄дина̄ хи парато т̣ха̄на̄вируддха̄ уда̄харӣйантӣти. пуримасиппа̄дисиккха̄ хи паччха̄ паваттама̄насиппа̄дикирийа̄нам̣ самодха̄на̄самбхава̄ т̣ха̄навиродхоти йатха̄вуттаматтхам̣ саматтхетум̣ ‘‘на ча сиппа̄дӣна’’нтиа̄ди вуттам̣. таттха танти пат̣исандхиа̄дит̣ха̄нам̣. идха̄ти т̣ха̄насабха̄вакичча̄диггахан̣е. а̄ди-саддена а̄рамман̣абхӯмисанта̄на̄дивируддха̄ гахетабба̄, те ча ануломато готрабхусса, готрабхуто маггасса лин̇гапариваттана̄дивасена ча паваттийам̣ ведитабба̄. наманаруппанавиродха̄ сабха̄вавируддхо паччайоти йоджана̄. таттха наманаруппананти арӯпарӯпабха̄вамева дассети. каммам̣ четана̄сабха̄вам̣, рӯпам̣ руппанасабха̄ванти сабха̄вавируддхам̣. мадхурамбилараса̄дӣти кхӣрам̣ мадхурарасам̣ питтупасаманам̣ мадхуравипа̄касабха̄вам̣, дадхи амбиларасам̣ питтабрӯханам̣ кат̣укавипа̄касабха̄ванти ато сабха̄вавиродха̄.
дадхиа̄дӣнӣти дадхипала̄ла̄ни. бхӯтин̣акасса̄ти бхӯтин̣акана̄макасса осадхивисесасса. авӣ ¶ на̄ма ел̣ака̄, та̄ пана йебхуййена ратталомака̄ хонтӣти вуттам̣ ‘‘ратта̄ ел̣ака̄’’ти. випа̄ка̄нампи паччайабха̄вато, авипа̄ка̄нампи паччайуппаннабха̄вато на випа̄кадхаммавипа̄ка̄пеккха̄ паччайапаччайуппанната̄ти вуттам̣ ‘‘випа̄ка̄йева те ча на̄’’ти. тена̄ха ‘‘тасма̄’’тиа̄ди. тадавипа̄ка̄нанти тасса̄ авиджджа̄йа авипа̄кабхӯта̄нам̣. на на йуджджати йуджджати ева паччайуппанната̄маттасса адхиппетатта̄. тадавируддха̄нанти та̄йа авиджджа̄йа авируддха̄нам̣.
пубба̄парийававаттха̄нанти ка̄йапаваттигатиджа̄тиа̄дӣнам̣ йатха̄рахам̣ пубба̄парабха̄вена паватти, са̄ пана кеначи акат̣а̄ акат̣авидха̄ пат̣инийатасабха̄ва̄ти дассетум̣ нийатива̄дина̄ вуттанидассанам̣ а̄харанто ‘‘аччхеджджасутта̄вута̄бхеджджаман̣ӣнам̣ вийа̄’’ти а̄ха. дутийавикаппе сан̇гатӣти адхиччасамуппа̄до йа̄диччхиката̄, йам̣ сандха̄йа ‘‘йадиччха̄йа паваттанам̣ ниваттанам̣ йадиччха̄йа̄’’тиа̄ди вуччати. бха̄воти дхамма̄нам̣ сабха̄васиддхита̄, йам̣ сандха̄йа ваданти ‘‘кан̣т̣акасса кот̣итикхин̣абха̄вам̣, капит̣т̣хапхаласса ват̣т̣абха̄вам̣, мигапаккхӣнам̣ ва̄ вичиттаван̣н̣асан̣т̣ха̄на̄дитам̣ ко абхисан̇кхароти, кевалам̣ сабха̄васиддхова̄йам̣ висесо’’ти. тена̄ха ‘‘саббе сатта̄, саббе па̄н̣а̄ ¶ , саббе бхӯта̄, саббе джӣва̄ аваса̄ абала̄ авӣрийа̄ нийатисан̇гатибха̄вапарин̣ата̄’’ти (дӣ. ни. 1.168). етехи викаппанехӣти чутиа̄дӣсу саммӯл̣хата̄йа ‘‘сатто маратӣ’’тиа̄дивикаппанехи ка̄ран̣абхӯтехи. акусалам̣ читтам̣ катва̄ти айонисоманасика̄рапарибрӯханена читтам̣ акусалам̣ катва̄.
сутта̄дидхамманти суттагеййа̄дипарийаттидхаммам̣. парийаттидхамман̃хи саммадева джа̄нанто пат̣ипаттидхаммам̣ парипӯретва̄ пат̣иведхадхамме патит̣т̣хахати. танти там̣ джа̄нанам̣, нибба̄на̄бхисамайоти аттхо.
сан̇кха̄рападаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
вин̃н̃а̄н̣ападаниддесаван̣н̣ана̄
227. йатха̄вуттасан̇кха̄рапаччайа̄ти пун̃н̃а̄бхисан̇кха̄ра̄дивуттаппака̄расан̇кха̄рапаччайа̄. вин̃н̃а̄н̣а̄дайо ведана̄парийоса̄на̄ ¶ етарахи випа̄кават̣т̣абхӯта̄ идха̄дхиппета̄ти а̄ха ‘‘там̣камманиббаттамева вин̃н̃а̄н̣ам̣ бхавитум̣ арахатӣ’’ти. айан̃ча аттхаван̣н̣ана̄ дха̄тукатха̄па̄л̣ийа̄ на саметӣти дассенто ‘‘дха̄тукатха̄йам̣ пана̄’’тиа̄дима̄ха. таттха дха̄тукатха̄йам̣ вачанато саббавин̃н̃а̄н̣апхассаведана̄париггахо като дха̄тукатха̄йанти йоджана̄. саппадеса̄ти са̄васеса̄, випа̄ка̄ ева̄ти адхиппа̄йо. вин̃н̃а̄н̣а̄дӣсу хи випа̄кесуйева адхиппетесу йатха̄ –
‘‘випа̄кехи дхаммехи йе дхамма̄ виппайутта̄, те дхамма̄ асан̇кхатам̣ кхандхато т̣хапетва̄ пан̃чахи кхандхехи два̄дасаха̄йатанехи терасахи дха̄тӯхи сан̇гахита̄. катихи асан̇гахита̄? на кехичи кхандхехи на кехичи а̄йатанехи пан̃чахи дха̄тӯхи асан̇гахита̄’’ти (дха̄ту. 477) –
випа̄кавиппайутта̄нам̣ сан̇гаха̄сан̇гаха̄ виссаджджита̄, евамидха̄пи виссаджджитаббам̣ сийа̄. тена̄ха ‘‘випа̄ка̄ дхамма̄ти имасса вийа виссаджджанам̣ сийа̄’’ти. тасма̄ти йасма̄ виппайуттена сан̇гахита̄сан̇гахитападаниддесе ниппадеса̄ва вин̃н̃а̄н̣апхассаведана̄ гахита̄, тасма̄. таттха̄ти дха̄тукатха̄йам̣. абхидхаммабха̄джанӣйавасена̄ти ¶ имасмим̣ пат̣иччасамуппа̄давибхан̇ге абхидхаммабха̄джанӣйавасена. тена̄ха ‘‘авиджджа̄паччайа̄ сан̇кха̄ра̄ ча̄’’тиа̄ди. тена йатха̄вуттааттхаван̣н̣ана̄ суттантабха̄джанӣйавасена вутта̄ти йатха̄дасситам̣ виродхам̣ парихарати. йади абхидхаммабха̄джанӣйавасена дха̄тукатха̄па̄л̣и паватта̄, атха касма̄ ‘‘ка̄мабхаво пан̃чахи кхандхехи ека̄дасаха̄йатанехи саттарасахи дха̄тӯхи сан̇гахито. рӯпабхаво пан̃чахи кхандхехи пан̃чаха̄йатанехи ат̣т̣хахи дха̄тӯхи сан̇гахито’’тиа̄дина̄ (дха̄ту. 67-68) упа̄диннаккхандхавасена бхаво виссаджджитоти чоданам̣ манаси катва̄ а̄ха ‘‘бхаво пана…пе… на абхидхаммабха̄джанӣйавасена гахито’’ти. еван̃ча катва̄ти абхидхаммабха̄джанӣйавасена аггахитатта̄ ева. таттха̄ти дха̄тукатха̄йам̣. випа̄кан̃хетанти хи-саддо хетуаттхо. йасма̄ йатха̄вуттаба̄ттим̣савидхавин̃н̃а̄н̣ам̣ випа̄кам̣, тасма̄ там̣ сан̇кха̄рапаччайанти имаматтхам̣ дассенто ‘‘вин̃н̃а̄н̣асса випа̄катта̄’’тиа̄дима̄ха.
‘‘соманассасахагата̄нева сандха̄йа вутта’’нти идам̣ вича̄ретаббам̣ упеккха̄сахагатакусала̄кусаладжавана̄нантарампи соманассасахагататада̄рамман̣асса иччхитатта̄. татха̄ хи ат̣т̣хакатха̄йам̣ ‘‘чатуннам̣ пана духетукакусалачитта̄нам̣ ан̃н̃атараджаванасса парийоса̄не ахетукачиттам̣ тада̄рамман̣абха̄вена ¶ патит̣т̣ха̄тӣ’’ти (дха. са. ат̣т̣ха. 498 випа̄куддха̄ракатха̄) ватва̄ ‘‘ит̣т̣ха̄рамман̣е пана сантӣран̣ампи тада̄рамман̣ампи соманассасахагатамева̄’’ти вуттам̣. кусала̄кусалан̃хи абхиит̣т̣хампи а̄рамман̣ам̣ татха̄бхисан̇кхаран̣ена када̄чи на маджджхаттам̣ катва̄ на паваттати, випа̄кам̣ пана йатха̄сабха̄ватова а̄рамман̣арасам̣ анубхавати. тена̄ха ‘‘на сакка̄ випа̄кам̣ ван̃чету’’нти. кирийаджавана̄нам̣ пана висайа̄бхисан̇кхаран̣асса балавабха̄вато таданантара̄нам̣ тада̄рамман̣а̄нам̣ йатха̄висайам̣ ведана̄васена таданугун̣ата̄ иччхита̄. йе пана кирийаджавана̄нантарам̣ тада̄рамман̣ам̣ на иччханти, тесам̣ ваттаббамева наттхи. йам̣ пана ‘‘джаванена тада̄рамман̣ам̣ нийаметабба’’нти вуттам̣, там̣ кусалам̣ сандха̄йа вуттанти ча вуттам̣. тасма̄ йатха̄вутто вича̄ретаббо. тихетукаджавана̄васа̄не ча духетукаджавана̄васа̄не ча̄ти самуччайаттхо ча-саддо. кечи пана вибха̄гам̣ акатва̄ ‘‘кусаладжавана̄васа̄непи ахетукатада̄рамман̣ам̣ хотӣти ‘йебхуййена̄’ти вутта’’нти ваданти. лобхачиттасса ва̄ сатта̄нам̣ бахулам̣ уппаджджанато ‘‘йебхуййена̄’’ти ¶ вуттам̣. ‘‘саким̣ ва̄’’ти вачанасилит̣т̣хата̄васена вуттам̣ йатха̄ ‘‘ат̣т̣ха ва̄ даса ва̄’’ти дассетум̣ ‘‘дираттатиратта̄дӣсу вийа ведитабба’’нти а̄ха. ва̄-саддасса абха̄ва̄ти суййама̄насса ва̄-саддасса абха̄вена вуттам̣. аттхато пана таттха̄пи ва̄-саддо лаббхатева. тираттам̣ пана ва̄са̄дике лаббхама̄не диратте ваттаббамева наттхӣти дираттаггахан̣ам̣ висум̣ на йоджетӣти адхиппа̄йена ‘‘вачанасилит̣т̣хата̄маттена̄’’ти вуттам̣. кевалам̣ ‘‘тиратта’’нти вутте ан̃н̃аттха ва̄са̄дина̄ антаритампи тираттам̣ ган̣хеййа, дираттависит̣т̣хам̣ пана тираттам̣ вуччама̄нам̣ тена анантаритамева тираттам̣ дӣпетӣти а̄ха ‘‘нирантаратираттадассанаттхам̣ ва̄’’ти. балаварӯпа̄дике а̄рамман̣ети атимахати рӯпа̄диа̄рамман̣е. ‘‘адхиппа̄йо’’ти етена екачиттаккхан̣а̄йукепи висайе када̄чи тада̄рамман̣ам̣ уппаджджеййа̄ти ‘‘саким̣ ева̄’’тиа̄дина̄ вуттаматтхам̣ уллин̇гети. ‘‘саббадва̄ресу тада̄рамман̣е две ева читтава̄ра̄ а̄гата̄’’ти вуттатта̄ айампи аттхо вича̄ретва̄ гахетаббо. анурӯпа̄йа пат̣исандхийа̄ти аттано аттано ануччхавикена пат̣исандха̄накиччена.
‘‘кати пат̣исандхийо, кати пат̣исандхичитта̄нӣ’’тиа̄дина̄ пат̣исандхивича̄ро парато виттха̄рато катхӣйатӣти а̄ха ‘‘пат̣исандхикатха̄ маха̄висайа̄ти катва̄ паваттимева та̄ва дассенто’’ти. ахетукадвайа̄дӣнанти а̄ди-саддена маха̄випа̄камахаггатавипа̄ке сан̇ган̣ха̄ти. два̄ранийама̄нийама̄вачананти два̄расса нийата̄нийата̄вачанам̣, нийатадва̄рам̣ анийатадва̄ранти ва̄ авачананти аттхо. ануппаттитоти на уппаджджанато. йадипи ‘‘анурӯпа̄йа пат̣исандхийа̄’’ти пат̣исандхипи ¶ хет̣т̣ха̄ гахита̄, ‘‘паваттийам̣ пана̄’’ти адхикататта̄ пана паваттийева пачча̄мат̣т̣ха̄. паччайуппаннабха̄вена пат̣хамуддит̣т̣ха̄ни сабба̄нипи локийавипа̄качитта̄ни анва̄десам̣ арахантӣти а̄ха ‘‘татрасса̄ти паваттийам̣ ба̄ттим̣савидхасса̄’’ти.
йатха̄ ка̄ма̄вачарапат̣исандхивин̃н̃а̄н̣асан̇кха̄тасса бӣджасса абха̄вепи рӯпабхаве чаккхусотиндрийапаваттиа̄нубха̄вато чаккхусотавин̃н̃а̄н̣а̄нам̣ самбхаво, евам̣ тенева ка̄ран̣ена сампат̣иччхана̄дӣнампи таттха самбхавоти дассенто ‘‘индрийапаваттиа̄нубха̄вато ева̄’’тиа̄дима̄ха. таттха чаккхусотадва̄рабхедена̄ти чаккхусотадва̄рависесена бхавитаббанти самбандхо. тасса̄ти чаккхусотадва̄расса. два̄раванта̄пеккхо два̄рабха̄воти а̄ха ‘‘вин̃н̃а̄н̣авӣтхибхеда̄йаттатта̄’’ти. тасмин̃ча сатӣти тасмим̣ ¶ два̄рабхеде вӣтхибхеде ча сати. бха̄воти уппатти. джанакам̣ анубандхати на̄ма̄ти там̣садисе таббоха̄рам̣ катва̄ вуттам̣.
идам̣ пана ватва̄ти рӯпа̄рӯпа̄вачарадхамме а̄раббха тада̄рамман̣а̄нуппаттим̣ ватва̄. бха̄вана̄йа̄ти акусалабха̄вана̄йа сам̣килесавад̣д̣ханена, сам̣килит̣т̣хасама̄дха̄нена̄ти аттхо. татха̄ хи лобхадосасахагатачиттуппа̄депи сама̄дхи ‘‘ават̣т̣хити ависа̄ха̄ро авиккхепо ависа̄хат̣ама̄насата̄’’тиа̄дина̄ (дха. са. 11) ниддит̣т̣хо. аваттхубха̄вадассанаттханти ат̣т̣ха̄набха̄вадассанаттхам̣, ана̄рамман̣абха̄вадассанаттханти аттхо.
‘‘кена каттха̄’’ти падасса ‘‘кена читтена касмим̣ бхаве’’ти сан̇кхепена вуттаматтхам̣ виттха̄рато дассетум̣ ‘‘екӯнавӣсатӣ’’тиа̄ди вуттам̣. таттха тена тена читтена̄ти тена тена ахетукадвайа̄дичиттена саддхим̣ паваттама̄на̄ пат̣исандхиккхан̣е рӯпа̄рӯпадхамма̄ екӯнавӣсати пат̣исандхийоти йоджана̄. тена тена читтена сахаджа̄та̄дипаччайата̄йа хетубхӯтена, каран̣абхӯтена ва̄. таттха таттха бхаве.
ануссаран̣аттхо бйа̄па̄ро ануссаран̣абйа̄па̄ро. кечӣти дхаммасириттхерам̣ сандха̄йа вадати. тӣсу джаванава̄ресу…пе… бхавитаббанти камма̄диупат̣т̣ха̄насса парато тӣхи джаванава̄рехи паваттитаббанти аттхо. тена̄ха ‘‘анека…пе… абхиппаламбанан̃ча хотӣ’’ти. тасма̄ти йасма̄ екаджаванава̄рассева камма̄диупат̣т̣ха̄нена маран̣ам̣ на самбхавати, тасма̄. пхот̣т̣хаббасса̄ти паха̄рапхот̣т̣хаббасса ¶ . бхаван̇гачитте ваттама̄не, антарантара̄ пан̃чадва̄равӣтхийа̄ ва̄ ваттама̄на̄йа пхот̣т̣хаббасама̄йоге пат̣хамам̣ ка̄йадва̄ра̄ваджджануппатти йутта̄, татха̄пи кисмин̃чи чинтийама̄не тамева̄раббха екасмим̣ джаванава̄ре паватте паччха̄ ка̄йадва̄ра̄ваджджануппатти сийа̄ читтасса лахупариваттибха̄ватоти кечива̄дасса адхиппа̄йо. йатха̄ нидда̄йантасса пхот̣т̣хаббасама̄йогена пабуджджханака̄ле манодва̄ра̄ваджджанамева а̄ват̣т̣ети, на ка̄йадва̄ра̄ваджджанам̣. ‘‘пан̃чахи вин̃н̃а̄н̣ехи на пат̣ибуджджхатӣ’’ти (вибха. 751) хи вуттам̣. евам̣сампадам̣ ва̄ етам̣ дат̣т̣хаббам̣. лахукапаччупат̣т̣ха̄нанти лахуупат̣т̣ха̄нам̣. манодва̄расса висайо камма̄дико. лахуката̄ти лахупат̣т̣ха̄ната̄. рӯпа̄нанти чаккха̄дирӯпадхамма̄нам̣. висайабха̄вепӣти рӯпа̄йатана̄дивисайасаббха̄вепи. йесам̣ висайо аттхӣти йесам̣ ниппарийа̄йена ¶ висайо аттхи. там̣дассанаттхамева̄ти тесам̣ са̄рамман̣а̄нам̣йева дассанаттхам̣. тена̄ти тасма̄.
‘‘бхӯмичиттуппа̄да̄дивасена̄’’ти идам̣ каммам̣ сандха̄йа вуттам̣, камманимиттассапи васена лаббхатева тасса чхал̣а̄рамман̣абха̄вато. гатинимиттасса пана пабхедо нӣла̄дикойева.
анупаччхиннесу маггена аппахӣнесу. тан̃ча камма̄дим̣. бхавантаранинна̄дита̄ читтасанта̄насса бхавапаттхана̄йа татха̄бхисан̇кхататта̄. йасмин̃хи читтасанта̄не пун̃н̃а̄дичетана̄йа вийа бхавапаттхана̄йа парибха̄вана̄ анупаччхинна̄, таттхева бхавантарапарийа̄панначиттуппатти. там̣ пана читтам̣ татха̄ уппаджджама̄нам̣ та̄йа вина̄митам̣ вийа хотӣти вуттам̣ ‘‘анупаччхиннакилесабалавина̄мита’’нти. саббаттха̄ти сугатидуггатӣсу. итара̄йа̄ти сугатипат̣исандхининна̄йа чутийа̄. ‘‘ниччхинантӣ’’ти вуттасса ниччхайасса нибандханам̣ а̄гамам̣ дассенто ‘‘нимиттасса̄дагадхитам̣ ва̄’’тиа̄дима̄ха.
акусале хи дуггатӯпаниссайе нийамите кусалам̣ сугатӯпаниссайоти нийамитамева хотӣти.
анит̣т̣хам̣ а̄рамман̣ам̣ а̄ха йато дуггатипат̣исандхи дассӣйатӣти адхиппа̄йо. йади евам̣ ‘‘ра̄га̄дихетубхӯта’’нти касма̄ вуттанти а̄ха ‘‘тампи хи…пе… хотӣ’’ти. тампӣти анит̣т̣ха̄рамман̣ампи. йасма̄ пана хӣнам̣ а̄рамман̣анти а̄рамман̣абхӯтакамманимиттам̣ адхиппетам̣, тасма̄ ‘‘акусалавипа̄каджанакакаммасахаджа̄та̄нам̣ ва̄’’тиа̄ди вуттам̣. камманимиттабхӯтан̃хи а̄рамман̣ам̣ йам̣ випа̄касса джанакам̣ каммам̣, тена сахаджа̄та̄нам̣, тасса каммасса садиса̄саннаджаванасахаджа̄та̄нан̃ча ра̄га̄дӣнам̣ ¶ а̄рамман̣апаччайасан̇кха̄то хету хоти, со ева часса хӣнабха̄воти дассетум̣ ‘‘тан̃хӣ’’тиа̄ди вуттам̣. каммавасена анит̣т̣ханти хӣнасса акусалакаммасса а̄рамман̣ато а̄рамман̣ата̄васена хӣнанти катва̄ анит̣т̣хам̣, сабха̄вена ит̣т̣хампӣти адхиппа̄йо. ‘‘ан̃н̃атха̄ ча̄’’тиа̄дина̄ камманимитта̄рамман̣асса акусалавипа̄касса на самбхавоти дассети. а̄саннакатакамма̄рамман̣асантатийанти а̄саннакатасса каммасса а̄рамман̣асанта̄не. там̣садисанти йатха̄вуттакамма̄рамман̣асадисам̣. пат̣исандхиа̄рамман̣ӯпат̣т̣ха̄паканти пат̣исандхийа̄ а̄рамман̣асса упат̣т̣ха̄пакам̣. чутиа̄саннаджавана̄нам̣ пат̣исандхиджанакатте айаматтхо лаббхеййа̄ти чоданам̣ манаси ¶ катва̄ а̄ха ‘‘на ча пат̣исандхийа̄’’тиа̄ди. там̣сама̄навӣтхийанти та̄йа пат̣исандхийа̄ екавӣтхийам̣. на асса̄дита̄нӣти асса̄данабхӯта̄йа тан̣ха̄йа на а̄мат̣т̣ха̄ни.
саматта̄ти парипун̣н̣а̄, парийатта̄ ва̄. ‘‘маран̣ака̄ле…пе… сама̄динна̄’’ти вачанато йатха̄вуттачутиа̄саннаджавана̄нам̣ пат̣исандхида̄нам̣ сиддханти чоданам̣ сандха̄йа̄ха ‘‘на ча дуббалехӣ’’тиа̄ди. ‘‘ваккхати ча̄’’тиа̄дина̄ вуттамеваттхам̣ упачайена па̄кат̣атарам̣ кароти. н̃а̄н̣аваттхувибхан̇гаван̣н̣ана̄йан̃хи ‘‘пан̃чахи вин̃н̃а̄н̣ехи на кан̃чи дхаммам̣ пат̣ивиджа̄на̄тӣ’’ти пада̄нам̣ аттхам̣ виваранто ваккхати ‘‘саббампи…пе… пат̣иккхитта̄нӣ’’ти. таттха пат̣ивиджа̄нана̄дӣти а̄ди-саддена ирийа̄патхакаппанака̄йавачӣкаммупат̣т̣ха̄панакусала̄кусаладхаммасама̄да̄насама̄паджджанавут̣т̣ха̄на̄ни сан̇ган̣ха̄ти. упападжджанасупинадассана̄дӣнам̣ манодва̄рикачиттенева паватти па̄кат̣а̄ти та̄ни бахи каронто ‘‘чаванапарийоса̄нам̣ кичча’’нти а̄ха. сахаджаванака̄нӣти джаванасахита̄ни, пан̃чадва̄рикаджаванехи саддхинти аттхо.
таттха̄ти ‘‘пан̃чахи вин̃н̃а̄н̣ехи на кан̃чи дхаммам̣ пат̣ивиджа̄на̄тӣ’’ти па̄л̣иван̣н̣ана̄йам̣. на кан̃чи дхаммам̣ пат̣ивиджа̄на̄тӣти еттха на саббе рӯпа̄дидхамма̄ дхаммаггахан̣ена гахита̄ти йатха̄дхиппетадхаммадассанаттхам̣ ‘‘манопуббан̇гама̄ дхамма̄ти (дха. па. 1-2) евам̣ вуттам̣ екампи кусалам̣ ва̄ акусалам̣ ва̄ на пат̣ивиджа̄на̄тӣ’’ти ат̣т̣хакатха̄йам̣ вуттанти дассетва̄ тасса аттхам̣ виваранто ‘‘йеса’’нтиа̄дима̄ха. тассаттхо – йесам̣ кусала̄кусаладхамма̄нам̣ пат̣ивибха̄ванаппаваттийа̄ сиддха̄ випа̄кадхаммата̄ йонисоманасика̄раайонисоманасика̄расамут̣т̣ха̄на̄, йа̄йа сукхам̣ ва̄ дуккхам̣ ва̄ там̣санта̄не анвети анугаччхати, пан̃чавин̃н̃а̄н̣а̄нам̣ са̄ випа̄кадхаммата̄ пат̣иккхитта̄ пат̣иседхита̄ти. та̄дисамева̄ти кусала̄кусаладхаммапат̣ивиджа̄нанасадисамева. йади пан̃чадва̄ре йатха̄вуттакиччасса ¶ каран̣е сахаджаванака̄ни вӣтхичитта̄ни пат̣иккхитта̄ни, катхам̣ таттха чаванупападжджана̄ни самбхавантӣти чоданам̣ сандха̄йа̄ха ‘‘тада̄рамман̣а̄нантарам̣ пана̄’’тиа̄ди. ниппарийа̄йена манодва̄рикабха̄во манодва̄ра̄ваджджануппаттипуббакоти тадабха̄вена̄ха ‘‘имина̄ адхиппа̄йена̄’’ти. авасесекачиттаккхан̣а̄йуке рӯпа̄димхӣти йоджана̄.
упача̄ро вийа дат̣т̣хабба̄ сама̄на̄рамман̣атта̄, упапаттинимиттатта̄ ча. кечӣти дхаммасириттхерам̣ сандха̄йа вадати. махаггата̄васа̄нам̣ вадантӣти йатха̄паччайам̣ махаггатасама̄паттим̣ ¶ сама̄паджджитва̄ вут̣т̣хитасса са̄ вӣтхи уппаджджати, тато чутичиттам̣ хотӣти ваданти. атӣта̄рамман̣а̄ ека̄дасавидха̄ти нава ка̄ма̄вачарасугатичутийо, две вин̃н̃а̄н̣ан̃ча̄йатананевасан̃н̃а̄на̄сан̃н̃а̄йатанаа̄руппачутийоти евам̣ атӣта̄рамман̣а̄ ека̄дасавидха̄ сугатичутийо. пан̃ча рӯпа̄вачара̄, вутта̄васеса̄ две арӯпа̄вачара̄ти наваттабба̄рамман̣а̄ саттавидха̄ чутийо. дуггатичути пана парато вуччатӣти идха на гахита̄. татха̄ хи ваккхати ‘‘дуггатичутийа̄ пана…пе… на дассита̄’’ти.
евама̄дикети а̄ди-саддена ‘‘суддха̄йа ва̄ джаванавӣтхийа̄’’тиа̄дивачанам̣ сан̇ган̣ха̄ти. татха̄ хи вуттам̣ ‘‘суддха̄йа ва̄ти махаггатакамманимитта̄рамман̣а̄йа джаванавӣтхийа̄’’ти. ‘‘вин̃н̃а̄йатӣ’’ти имина̄ йадипи ‘‘патхавӣкасин̣а̄дӣ’’тиа̄дисаддена арӯпа̄вачараджджха̄на̄рамман̣асса̄пи сан̇гахо самбхавати, ‘‘чаккхусота̄нам̣ ва̄’’ти пана два̄радвайассева васена викаппантаракаран̣ам̣ йатха̄дхиппетасса аттхасса н̃а̄паканти дассети. н̃а̄пакан̃ча на̄ма агатика̄ гатӣти йатха̄вуттам̣ н̃а̄пакам̣ асамбха̄венто ‘‘атха̄пӣ’’тиа̄дима̄ха. йо йаттха самбхавати, тасса йоджана̄ йатха̄самбхавайоджана̄, та̄йа. айампи пат̣исандхӣти а̄руппачутийа̄ анантарам̣ пат̣исандхим̣ вадати. таттхева̄ти ‘‘патхавӣкасин̣а̄дикам̣ ва̄ нимитта’’нти вутте пат̣хаме викаппе ева. хет̣т̣хима̄ хет̣т̣хима̄ пат̣исандхи наттхӣти йоджана̄. тена̄ти тасма̄. татоти чатуттха̄руппачутито. таттхева̄ти чатуттха̄руппе ева. атӣта̄рамман̣а̄ пат̣исандхи, тато чатуттха̄руппачутито ка̄ма̄вачаре атӣтапаччуппанна̄рамман̣а̄ пат̣исандхи. итара̄хӣти а̄руппачутӣхи. дутийа̄ а̄руппапат̣исандхи атӣта̄рамман̣а̄, итара̄ наваттабба̄рамман̣а̄ти а̄ха ‘‘йатха̄самбхава’’нти. атӣтапаччуппанна̄рамман̣а̄ ча ка̄ма̄вачарапат̣исандхӣти еттха̄пи итара̄хӣти самбандхо. саббаттха ча ‘‘йоджетабба̄’’ти самбандхитаббам̣. имасса висесасса̄ти ‘‘тена̄’’тиа̄дина̄ йатха̄вуттасса висесасса. висум̣ уддхаран̣ам̣ катам̣ адхикавачанаман̃н̃аматтхам̣ бодхетӣти.
а̄рамман̣авасена ¶ екавидха̄йа̄ти атӣта̄рамман̣ата̄васена екавидха̄йа. дувидха̄ти атӣта̄рамман̣а̄, паччуппанна̄рамман̣а̄ ча̄ти двиппака̄ра̄. дуггатичутийа̄ а̄рамман̣авасена ‘‘екавидха̄йа̄’’ти падам̣ а̄нетва̄ йоджетаббам̣. атӣтапаччуппанна̄рамман̣ата̄йа двиппака̄ра̄ ка̄ма̄вачарапат̣исандхи, наваттабба̄рамман̣ата̄йа ¶ екаппака̄ра̄ рӯпа̄вачарапат̣исандхи, наваттабба̄тӣта̄рамман̣ата̄йа двиппака̄ра̄ а̄руппапат̣исандхӣти а̄ха ‘‘двиекадвиппака̄ра̄нам̣ ка̄марӯпа̄руппа̄нам̣ васена̄’’ти. ‘‘татхева̄’’ти имина̄ ‘‘двиекадвиппака̄ра̄нам̣ ка̄марӯпа̄руппа̄нам̣ васена̄’’ти пададвайам̣ а̄кад̣д̣хати. дувидха̄йа̄ти наваттабба̄тӣта̄рамман̣ата̄васена дувидха̄йа. паччеканти висум̣ висум̣. двиннам̣ двиннам̣ ка̄ма̄руппа̄нанти еттха̄йам̣ йоджана̄ – наваттабба̄рамман̣а̄йа а̄руппачутийа̄ анантара̄ атӣта̄рамман̣а̄ паччуппанна̄рамман̣а̄ ча две ка̄мапат̣исандхӣ, наваттабба̄рамман̣а̄ атӣта̄рамман̣а̄ ча две а̄руппапат̣исандхӣ, татха̄ атӣта̄рамман̣а̄йапӣти има̄сам̣ васена ат̣т̣хавидха̄.
‘‘двидвӣ’’ти га̄тха̄йа вуттамеваттхам̣ сукхаггахан̣аттхам̣ сан̇гахетва̄ дассети. йадипи ‘‘каммасса кататта̄’’тиа̄дина̄пи каммасса випа̄ка̄нам̣ упаниссайапаччайабха̄во гахитойева хоти, ‘‘кусала̄кусалам̣ камма’’нтиа̄дина̄ пана висум̣ упаниссайапаччайабха̄во дассӣйатӣти ‘‘ка̄ма̄вачарасса…пе… а̄дина̄ на̄на̄ккхан̣икакаммапаччайабха̄во дасситаппака̄ро’’ти а̄ха.
а̄дина̄ вимиссавин̃н̃а̄н̣ена̄ти екасса бхавасса а̄дибхӯтена рӯпавимиссена пат̣исандхивин̃н̃а̄н̣ена. ан̃н̃аттха̄ти сам̣седаджаопапа̄тикайонийам̣. авачанам̣ пат̣иккхепам̣ ман̃н̃ама̄но ‘‘гандхараса̄ха̄ра̄нам̣ пат̣иккхиттатта̄’’ти ватва̄ саббена саббам̣ рӯпабхаве те наттхӣти адхиппа̄йена̄ха ‘‘чаккхусотаваттхусаттакаджӣвитачхаккабха̄вепӣ’’ти. па̄л̣ийанти дхаммахадайавибхан̇гапа̄л̣ийам̣. пан̃ча̄йатана̄нӣти чаккхусотаманарӯпадхамма̄йатана̄ни. пан̃ча дха̄туйоти та̄ ева пан̃ча дха̄туйо. вуттан̃хи – ‘‘рӯпадха̄туйа̄ упапаттиккхан̣е катама̄ни пан̃ча̄йатана̄ни па̄тубхаванти? чаккха̄йатанам̣ рӯпа̄йатанам̣ сота̄йатанам̣ мана̄йатанам̣ дхамма̄йатанам̣. има̄ни пан̃ча̄йатана̄ни па̄тубхаванти. катама̄ пан̃ча дха̄туйо па̄тубхаванти? чаккхудха̄ту…пе… дхаммадха̄ту. има̄ пан̃ча дха̄туйо па̄тубхавантӣ’’ти (вибха. 1016). чха а̄йатана̄ни садда̄йатанена саддхим̣ та̄нийева. нава дха̄туйоти чаккхурӯпачаккхувин̃н̃а̄н̣асотасаддасотавин̃н̃а̄н̣аманодхаммамановин̃н̃а̄н̣адха̄туйо. саббасан̇гахавасена̄ти анавасесапариггахавасена. таттха̄ти рӯпадха̄туйам̣. ‘‘катха̄ваттхумхи ча̄’’тиа̄дина̄ на кевалам̣ дхаммахадайавибхан̇гапа̄л̣ийам̣йева, атха кхо пакаран̣антарепи гандха̄дайо пат̣иккхитта̄ти дассети. таттха гха̄на̄йатана̄дӣнам̣ ¶ вийа̄ти садисӯда̄харан̣адассанам̣. йатха̄ ¶ гха̄на̄йатана̄дӣнам̣ таттха рӯпабхаве бха̄во аттхи, та̄ пат̣иккхитта̄, евам̣ гандха̄йатана̄дӣнан̃ча̄ти. аттхи таттха гха̄на̄йатананти пуччха̄ сакава̄дисса. йан̃хи таттха а̄йатанам̣ наттхи, тасса васена̄йам̣ чодана̄. тато парава̄дӣ йам̣ таттха аджджхаттика̄нам̣ тин̣н̣ам̣ а̄йатана̄нам̣ гха̄на̄дикам̣ сан̣т̣ха̄нанимиттам̣, тадева а̄йатананти ладдхийа̄ ‘‘а̄манта̄’’ти пат̣иджа̄на̄ти. ба̄хира̄нам̣ гандха̄йатана̄дӣнам̣ васена пут̣т̣хо йасма̄ гха̄наппаса̄да̄дайо таттха на иччхати, тасма̄ тесам̣ гочарам̣ пат̣иседхенто ‘‘на хевам̣ ваттаббе’’ти пат̣иккхипати. а̄ди-саддена ‘‘аттхи таттха дживха̄йатананти? а̄манта̄. аттхи таттха раса̄йатананти? на хевам̣ ваттаббе’’тиа̄динайаппаватта̄нам̣ ануломапат̣иломасам̣санданапан̃ха̄дӣнам̣ сан̇гахо дат̣т̣хаббо. апхот̣т̣хабба̄йатана̄нанти пхот̣т̣хабба̄йатанабха̄варахита̄нам̣, апхот̣т̣хаббасабха̄ва̄нанти аттхо.
ида̄ни ана̄йатанасабха̄ве гандхарасе пат̣иджа̄нитва̄пи досам̣ ваданто ‘‘йади ча̄’’тиа̄дима̄ха. авачане наттхи ка̄ран̣ам̣ йатха̄дхаммаса̄сане абхидхамме, тесам̣ ва̄ нисаттаниджджӣвасабха̄ватта̄ти адхиппа̄йо. йатха̄ ча дха̄тубха̄во, евам̣ дхаммабха̄во ча тесам̣ екантико, татха̄ а̄йатанабха̄во ча̄ти саббатха̄пи таттха виджджама̄на̄нам̣ гандхараса̄нам̣ а̄йатанесу авачане ка̄ран̣ам̣ наттхӣти дассенто ‘‘дхаммабха̄во ча̄’’тиа̄дима̄ха. ан̃н̃асса параматтхасса абха̄ва̄. кочи а̄йатанасабха̄воти дхамма̄йатанамева сандха̄йа вадати. тена йади рӯпабхаве гандхараса̄ виджджанти, йатха̄вуттака̄ран̣ато гандхараса̄йатанабха̄вена авуччама̄на̄пи дхамма̄йатанабха̄вена ваттабба̄ сийум̣, на ча вутта̄. тасма̄ нит̣т̣хаметтха гантаббам̣ ‘‘наттхева рӯпабхаве гандхараса̄’’ти дассети. кин̃ча рӯпадха̄туйам̣ гандхарасабха̄вена авутта̄нам̣, ка̄мадха̄туйам̣ вутта̄нам̣ тесам̣ ким̣ гандхарасабха̄вато ан̃н̃ена сабха̄вена рӯпадха̄туйам̣ аттхибха̄во, уда̄ху гандхарасабха̄вена. йади пуримо паккхо дхамма̄йатане тесам̣ сан̇гахо сийа̄ ана̄йатанасабха̄васса сабха̄вадхаммасса абха̄ва̄, атха дутийо тенева ка̄ран̣ена несам̣ гандхараса̄йатанабха̄во сиддхоти имаматтхам̣ дассенто ‘‘йади ча̄’’тиа̄дима̄ха. тасма̄ти йасма̄ гандхараса̄ дхаммахадайавибхан̇ге на вутта̄, катха̄ваттхумхи ча тесам̣ бха̄во пат̣иккхитто, пхуситум̣ асаккун̣еййа̄ патхавӣа̄дайо вийа гха̄йитум̣ са̄йитун̃ча асаккун̣еййа̄ те наттхи, дха̄тусаддена ча те гахита̄, дхаммабха̄во ча тесам̣ екантико, тасмин̃ча ¶ сати сиддхо а̄йатанабха̄во, тасма̄. татха̄ти па̄л̣ийам̣ авуттадхамме ха̄петва̄ чаккхусаттака̄дивасена. еванти чаккхусаттака̄дивасена рӯпаган̣ана̄йа карийама̄на̄йа. дхаммата̄ти па̄л̣идхаммо ¶ , рӯпабхаве ва̄ паваттанакарӯпадхаммата̄. ‘‘на виломита̄’’ти имина̄ йатха̄пат̣ин̃н̃а̄там̣ дхаммам̣ дӣпитам̣ уллин̇гети.
еттха ча рӯпа̄вачарасатта̄нам̣ гха̄надживха̄йатана̄бха̄вато виджджама̄на̄пи гандхараса̄ а̄йатанакиччам̣ на каронтӣти те ана̄маситва̄ па̄л̣ийам̣ ‘‘пан̃ча̄йатана̄ни па̄тубхаванти, чха а̄йатана̄нӣ’’тиа̄ди вуттам̣. ‘‘тайо а̄ха̄ра̄’’ти ча аджджхохаритаббасса а̄ха̄расса абха̄вена оджат̣т̣хамакарӯпасамут̣т̣ха̄панасан̇кха̄тасса а̄ха̄ракиччасса акаран̣ато, на саббена саббам̣ гандхараса̄нам̣ оджа̄йа ча абха̄вато. ити висайино киччасса ча абха̄вена висайо, киччава̄ ча дхаммо на вутто. йасмин̃хи бхаве висайӣ наттхи, тасмим̣ там̣хетуко ниппарийа̄йена висайасса а̄йатанабха̄во наттхӣти виджджама̄насса̄пи авачанам̣, йатха̄ рӯпабхаве патхавӣтеджова̄йодха̄тӯнам̣ пхот̣т̣хабба̄йатанабха̄вена. йасса пана йаттха вачанам̣, тасса таттха висайӣсаббха̄вахетуко ниппарийа̄йена а̄йатанабха̄во вутто дит̣т̣хо йатха̄ таттхева рӯпа̄йатанасса. йади висайӣсаббха̄вахетуко висайасса ниппарийа̄йена а̄йатанабха̄во, катхам̣ асан̃н̃асатта̄нам̣ дева̄нам̣ две а̄йатана̄ни па̄тубхавантӣти. асан̃н̃асатта̄нан̃хи чаккха̄йатанам̣ наттхи, ачаккха̄йатанабха̄вена ча несам̣ рӯпа̄йатанам̣ ан̃н̃есам̣ ависайоти? на̄йам̣ виродхо. йена адхиппа̄йена рӯпадха̄туйам̣ сан̃н̃ӣнам̣ гандха̄йатана̄дӣнам̣ авачанам̣, тена рӯпа̄йатанасса̄пи авачананти асан̃н̃ӣнам̣ екам̣ а̄йатанам̣ ваттаббам̣. йатха̄сакан̃хи индрийагочарабха̄ва̄пеккха̄йа йесам̣ ниппарийа̄йена а̄йатанабха̄во аттхи, тесу ниддисийама̄несу тадабха̄вато рӯпадха̄туйам̣ сан̃н̃ӣнам̣ гандха̄дике висум̣ а̄йатанабха̄вена аватва̄ дхаммасабха̄ва̄нативаттанато, мановин̃н̃а̄н̣асса ча висайабха̄вӯпагаманато дхамма̄йатанантогадхе катва̄ ‘‘пан̃ча̄йатана̄нӣ’’ти па̄л̣ийам̣ вуттам̣. етадаттхан̃хи ‘‘дхамма̄йатана’’нти са̄ман̃н̃ато на̄макаран̣ам̣, пит̣т̣хиват̣т̣ака̄ни ва̄ та̄ни катва̄ ‘‘пан̃ча̄йатана̄нӣ’’ти вуттам̣. йена ча пана адхиппа̄йена асан̃н̃ӣнам̣ рӯпа̄йатанам̣ вуттам̣, тена сан̃н̃ӣнампи гандха̄дӣнам̣ висум̣ гахан̣ам̣ ка̄таббанти имасса найасса дассанаттхам̣ ‘‘асан̃н̃асатта̄нам̣ дева̄нам̣ две а̄йатана̄ни па̄тубхавантӣ’’ти ¶ (вибха. 1017) вуттам̣. асатипи хи аттано индрийе рӯпасса ван̣н̣а̄йатанасабха̄ва̄тиккамо наттхева̄ти там̣ рӯпа̄йатанантвева вуччати. имина̄ ча найадассанена гандха̄дӣни тӣн̣и паккхипитва̄ сан̃н̃ӣнам̣ ат̣т̣ха а̄йатана̄ни, асан̃н̃ӣнам̣ пан̃ча̄ти айаматтхо дассито хоти. еван̃четам̣ сампат̣иччхитаббам̣. ан̃н̃атха̄ рӯпалоке пхуситумасаккун̣еййата̄йа патхавӣа̄дӣнам̣ вачӣгхосо ева на сийа̄. на хи пат̣игхат̣т̣ана̄нигхам̣самантарена саддаппаватти аттхи, на ча пхусанасабха̄ва̄нам̣ каттхачи апхусанасабха̄вата̄ сакка̄ ¶ вин̃н̃а̄тум̣. пхот̣т̣хабба̄йатанасан̇кха̄тасса ча бхӯтаттайасса абха̄ве рӯпабхаве рӯпа̄йатана̄дӣнампи самбхаво ева на сийа̄, тасма̄ пхуситум̣ саккун̣еййата̄йапи патхавӣа̄дӣнам̣ таттха ка̄йиндрийа̄бха̄вена тесам̣ пхот̣т̣хаббабха̄во на вутто. еван̃ча катва̄ рӯпадха̄туйам̣ тесам̣ саппат̣игхавачанан̃ча саматтхитам̣ хоти. вуттан̃хи ‘‘асан̃н̃асатта̄нам̣ анидассанасаппат̣игхам̣ екам̣ маха̄бхӯтам̣ пат̣ичча две маха̄бхӯта̄’’тиа̄ди (пат̣т̣ха̄. 2.22.17). пат̣игхо хеттха бхӯтаттайасса ка̄йаппаса̄дам̣ пати там̣ниссайабхӯтагхат̣т̣анадва̄рена абхимукхабха̄во, со ча пхуситум̣ асаккун̣еййасабха̄васса гхат̣т̣ана̄йа абха̄вато наттхи. нану ‘‘две а̄йатана̄нӣ’’ти еттха парийа̄йа̄йатанам̣ адхиппетам̣, атха касма̄ гандха̄йатана̄дӣнипи гахетва̄ ‘‘пан̃ча̄йатана̄нӣ’’ти на вуттанти? ‘‘найадассанавасена десана̄ паватта̄’’ти вуттова̄йаматтхо. атха ва̄ таттха рӯпа̄йатанассева вачанам̣ када̄чи ан̃н̃абхӯмика̄нам̣ паса̄дасса висайабха̄вам̣ сандха̄йа, на пана итаресам̣ абха̄вато. на̄пи парийа̄йена гандха̄йатана̄дӣнам̣ а̄йатанасабха̄ва̄бха̄вато. асан̃н̃ӣнан̃хи рӯпа̄йатанам̣ сама̄набхӯмика̄нам̣ вехаппхала̄нам̣, упарибхӯмика̄нан̃ча суддхава̄са̄нам̣ паса̄дасса висайабха̄вам̣ гаччхати, на пана гандхараса̄ти тесам̣йева таттха̄вачанам̣ йуттам̣. катха̄ваттхумхи ча ниппарийа̄йена гандха̄йатана̄дӣнам̣ аттхибха̄вам̣ пат̣иджа̄нантам̣ сандха̄йа пат̣иседхо като. йадипи четам̣ вачанам̣ таттха гандха̄йатана̄дӣнам̣ абха̄вавибха̄ванам̣ на хоти, аттхибха̄вадӣпанампи пана ан̃н̃авачанам̣ наттхева̄ти? найидамевам̣ ат̣т̣хакатха̄су таттха несам̣ аттхибха̄васса ниддха̄ретва̄ вуттатта̄. йан̃хи ат̣т̣хакатха̄вачанам̣ па̄л̣ийа̄ на вируджджхати, там̣ па̄л̣и вийа пама̄н̣абхӯтам̣ агарахита̄йа а̄чарийапарампара̄йа йа̄ваджджатана̄ а̄гататта̄. таттха сийа̄ – йам̣ па̄л̣ийа̄ на вируджджхати ат̣т̣хакатха̄вачанам̣, там̣ пама̄н̣ам̣. идам̣ пана вируджджхатӣти? найидамевам̣ йатха̄ на вируджджхати ¶ , татха̄ пат̣ипа̄дитатта̄. чаккха̄дӣнам̣ а̄йатана̄нам̣, танниссайа̄нан̃ча вин̃н̃а̄н̣а̄нам̣ саттасун̃н̃ата̄сандассанаттхам̣ бхагавато дха̄тудесана̄ти а̄йатанабха̄вена вутта̄нам̣йева дха̄тубха̄вадӣпанато дха̄тубха̄васса̄пи несам̣ авачанам̣ йуджджати ева, тасма̄ йатха̄ па̄л̣ийа̄ авиродхо хоти, татха̄ чаккхудасака̄дивасена ат̣т̣хакатха̄йам̣ рӯпаган̣ана̄ ката̄ти на еттха дхаммата̄виломана̄сан̇ка̄йа ока̄соти ведитаббам̣.
ел̣акасса джа̄така̄ле ун̣н̣а̄ джа̄тиун̣н̣а̄ти пат̣хамо аттхо. тато сукхуматаратам̣ сандха̄йа ‘‘габбхам̣…пе… итипи вадантӣ’’ти вуттам̣. самбхаванасса бхедо ва̄ самбхавабхедо, паваттибхедоти аттхо.
рӯпӣбрахмесӯти ¶ адхикаран̣е бхуммам̣, опапа̄тикайоникесӯти ниддха̄ран̣ети дассенто ‘‘опапа̄тикайоникехи рӯпӣбрахме ниддха̄ретӣ’’ти а̄ха. тена ‘‘опапа̄тикайоникесӯ’’ти са̄ман̃н̃ато вуттара̄сито ‘‘рӯпӣбрахмесӯ’’ти висесам̣ ниддха̄рети. на саметӣти на сам̣сандати, вируджджхатӣти аттхо. йа̄йа па̄л̣ийа̄ на самети, там̣ дассенто ‘‘дхаммахадайавибхан̇ге хӣ’’тиа̄дима̄ха.
ека̄даса̄ти парипун̣н̣а̄йатанасса садда̄йатанаваджджа̄ни ека̄даса̄йатана̄ни. кассачи даса̄йатана̄нӣти андхасса чаккха̄йатанаваджджа̄ни. кассачи апара̄ни даса̄йатана̄нӣти бадхирасса сота̄йатанаваджджа̄ни. кассачи нава̄йатана̄нӣти андхабадхирасса чаккхусота̄йатанаваджджа̄ни. кассачи сатта̄йатана̄нӣти габбхасеййакасса рӯпагандхарасака̄йапхот̣т̣хаббаманодхамма̄йатанавасена вуттам̣.
‘‘на вуттам̣ ат̣т̣ха̄йатана̄ни па̄тубхавантӣ’’ти идам̣ ‘‘на хи па̄л̣ийам̣…пе… вутта̄’’ти етасса аттхавиваран̣ам̣. чаккхусотагха̄навикаласса хи упападжджама̄насса ат̣т̣хева а̄йатана̄ни сийунти. сати ча агха̄накупапаттийам̣ пунапи ‘‘кассачи апара̄ни даса̄йатана̄ни па̄тубхавантӣ’’ти ваттаббам̣ сийа̄. татха̄ ча сати йатха̄ андхабадхирасса васена ‘‘кассачи нава̄йатана̄ни па̄тубхавантӣ’’ти (вибха. 1007) екава̄рам̣ вуттам̣, евам̣ андха̄гха̄накасса, бадхира̄гха̄накасса ча васена ‘‘кассачи апара̄ни нава̄йатана̄ни, кассачи апара̄ни нава̄йатана̄ни па̄тубхавантӣ’’ти ваттаббам̣ сийа̄, евам̣ на вуттанти имаматтхам̣ дассети ‘‘татха̄…пе… на ¶ ча там̣ вутта’’нти. евам̣ дха̄тупа̄тубха̄ва̄дипан̃хесӯти ‘‘кассачи ека̄даса дха̄туйо па̄тубхаванти, кассачи даса дха̄туйо, кассачи апара̄ даса дха̄туйо, кассачи нава дха̄туйо, кассачи сатта дха̄туйо па̄тубхавантӣ’’ти (вибха. 1007) евам̣ дха̄тупа̄тубха̄вапан̃хо ведитаббо. а̄ди-саддена ‘‘кассачи чуддасиндрийа̄ни па̄тубхавантӣ’’тиа̄ди (вибха. 1007) найаппаватта̄ индрийапан̃ха̄дайо сан̇гахита̄.
еттха ча йатха̄ ‘‘саттати уккам̣сато ча рӯпа̄нӣ’’ти падам̣ ‘‘сам̣седаджопапа̄тӣсӯ’’ти еттха йонидвайавасена йоджӣйати, на евам̣ ‘‘авакам̣сато тим̣са̄’’ти идам̣, идам̣ пана сам̣седаджайонивасенева йоджетаббам̣, екайоганиддит̣т̣хасса̄пи екадесо самбандхам̣ лабхатӣти. сам̣седаджассева ча джаччандхабадхираагха̄наканапум̣сакасса дживха̄ка̄йаваттхудасака̄нам̣ васена тим̣са рӯпа̄ни уппаджджантӣти ¶ вуттам̣, на опапа̄тикасса̄ти айаметтха ат̣т̣хакатха̄йа адхиппа̄йо. йе пана ‘‘опапа̄тикасса джаччандха…пе… уппаджджантӣти маха̄ат̣т̣хакатха̄йам̣ вутта’’нти ваданти, там̣ на гахетаббам̣. со хи пама̄дапа̄т̣хо. еван̃ча катва̄ а̄йатанайамакаван̣н̣ана̄йа ‘‘ка̄мадха̄туйам̣ пана агха̄нако опапа̄тико наттхи. йади бхавеййа, ‘кассачи ат̣т̣ха̄йатана̄ни па̄тубхавантӣ’ти вадеййа̄’’ти (йама. ат̣т̣ха. а̄йатанайамака 18-21) ваккхати. апаре пана̄ху ‘‘кассачи ека̄даса̄йатана̄ни па̄тубхаванти, йа̄ва ‘кассачи нава̄йатана̄нӣ’ти па̄л̣и опапа̄тике сандха̄йа вутта̄. тасма̄ пуббена̄парам̣ ат̣т̣хакатха̄йам̣ авиродхо сиддхо хоти, татха̄ ча йатха̄вуттапа̄л̣ийа̄ айаматтхаван̣н̣ана̄ ан̃н̃адаттху сам̣сандати саметийева̄’’ти. йам̣ панеке ваданти ‘‘опапа̄тикаггахан̣ена сам̣седаджа̄пи сан̇гайханти. татха̄ хи дхаммахадайавибхан̇ге ‘ка̄мадха̄туйа̄ упапаттиккхан̣е кассачи ека̄даса̄йатана̄ни па̄тубхавантӣ’тиа̄дӣнам̣ (вибха. 1007) уддесе ‘опапа̄тика̄нам̣ пета̄на’нтиа̄дина̄ опапа̄тикаггахан̣амева катам̣, на сам̣седаджаггахан̣а’’нти, там̣ парипун̣н̣а̄йатана̄нам̣йева сам̣седаджа̄нам̣ опапа̄тикесу сан̇гахан̣авасена вуттанти ведитаббам̣. татха̄ хи ваккхати ‘‘сам̣седаджайоника̄ парипун̣н̣а̄йатана̄парипун̣н̣а̄йатанабха̄вена опапа̄тикасан̇гахам̣ катва̄ вутта̄’’ти ‘‘падха̄на̄йа ва̄ йонийа̄ саббам̣ парипун̣н̣а̄йатанайоним̣ дассетум̣ ‘опапа̄тика̄на’нти вутта’’нти ча. ат̣т̣хакатха̄йам̣ пана ¶ йонидвайам̣ сарӯпенева пака̄сетум̣, сам̣седаджайонивасенева ча авакам̣сато паваттим̣ дассетум̣ опапа̄тикайонийа̄ итарам̣ асан̇гахетва̄ ‘‘сам̣седаджопапа̄тӣсӯ’’ти вуттанти. саббам̣ там̣ вӣмам̣ситва̄ гахетаббам̣.
чутипат̣исандхӣнанти анантара̄тӣтачутийа̄, таданантара̄йа мисса̄миссабхеда̄йа пат̣исандхийа̄. кхандха̄дӣхӣти кхандха̄рамман̣агатихетуведана̄пӣтивитаккавича̄рехи. махаггатааджджхатта̄рамман̣а̄йа махаггатааджджхатта̄рамман̣а̄, амахаггатабахиддха̄рамман̣а̄йа амахаггатабахиддха̄рамман̣а̄ти евама̄дино арӯпабхӯмӣсуйева чутипат̣исандхӣнам̣ бхеда̄бхедависесасса самбхавато ‘‘найамукхаматтам̣ дассетва̄’’ти вуттам̣. екаччасугатӣти махаггатаваджджасугати адхиппета̄ти а̄ха ‘‘рӯпа̄рӯпа̄вачара̄на’’нтиа̄ди. кечи пана ‘‘йатха̄ махаггата̄ваджджа̄, евам̣ уттаракурукаваджджа̄’’типи ваданти. екаччасугатичутийа̄ти вуттасугатичутийа̄. йадипи ‘‘айам̣ на̄ма дуггатипат̣исандхи на хотӣ’’ти нийамо наттхи, десана̄ пана сотапатита̄ гата̄ти ваданти. нийатабодхисатта̄пеккха̄йа ва̄ евам̣ вуттам̣. тесан̃хи екаччадуггатипат̣исандхи наттхи авӣчиа̄дӣсу анупападжджанато. ‘‘екаччадуггатичутийа̄’’ти еттха̄пи имина̄ найена аттхо ведитаббо.
екаччасугатипат̣исандхӣти ¶ пана ка̄ма̄вачарасугатипат̣исандхи ведитабба̄. сайамева̄ти аттана̄ ева. ‘‘бхедависесо ева ча евам̣ виттха̄рена дассито’’ти идам̣ ‘‘амахаггатабахиддха̄рамман̣а̄йа̄’’тиа̄дим̣ сандха̄йа вуттам̣. ‘‘чатуккхандха̄йа…пе… пат̣исандхи хотӣ’’ти идам̣ пана абхедависесадассанамева̄ти. екекасмим̣ бхедети ‘‘амахаггатабахиддха̄рамман̣а̄йа̄’’ти евама̄дике екекасмим̣ бха̄ге. таттха таттхева̄ти ‘‘амахаггатабахиддха̄рамман̣а̄йа махаггатабахиддха̄рамман̣а̄, амахаггатаджджхатта̄рамман̣а̄йа махаггатаджджхатта̄рамман̣а̄’’тиа̄дина̄ тасмим̣ тасмим̣ бхеде, таттха таттхева ва̄ бхава̄дике чавитва̄ упападжджантасса васена чутипат̣исандхийоджана̄ ведитабба̄. бхумматтхе айам̣ то-саддоти дассенто ‘‘тато хетум̣ вина̄ти таттха хетум̣ вина̄’’ти а̄ха. тассаттхо – тасмим̣ пуримабхаве ниппханнам̣ авиджджа̄сан̇кха̄ра̄дикам̣ ка̄ран̣ам̣ вина̄ на хотӣти.
атимандабха̄вӯпагаманам̣ сакичча̄саматтхата̄. пан̃чадва̄рикавин̃н̃а̄н̣авасена чути пат̣исиддха̄, на таданантаравин̃н̃а̄н̣авасена. сва̄йаматтхо ‘‘пан̃чаннам̣ два̄ра̄на’’нтиа̄дина̄ ¶ хет̣т̣ха̄ ат̣т̣хакатха̄йама̄гатоти а̄ха ‘‘пан̃чадва̄рикавин̃н̃а̄н̣а̄нантарампи хи пуббе чути дассита̄’’ти. таттха йам̣ ваттаббам̣, там̣ хет̣т̣ха̄ вуттамева. чутичиттена саддхим̣ чаккха̄йатана̄дӣнам̣ ниродхо хотӣти дассетум̣ ‘‘йамаке ча̄’’тиа̄ди вуттам̣. парин̣ататта̄ти парипа̄кавасена парийоса̄нам̣ гататта̄ти адхиппа̄йо. пхасса̄дайо йатха̄вуттачетана̄сахаджа̄тапхасса̄дайо. йатха̄упат̣т̣хите камма̄диа̄рамман̣е анекава̄рам̣ уппаттийа̄ санта̄насса абхисан̇кхаран̣ам̣ таттха пат̣исандхивин̃н̃а̄н̣апатит̣т̣ха̄насса хетубха̄во.
санта̄навасена ниппаджджама̄на̄нам̣ намана̄дикирийа̄нам̣ екасмим̣ пат̣исандхивин̃н̃а̄н̣ейева аттхасиддхӣти дассенто а̄ха ‘‘намана…пе… дассетӣ’’ти. патхавийам̣ сабалапайогехӣти патхавийа̄ а̄дха̄ран̣абхӯта̄йа аттано балена пайогена ча каран̣абхӯтена.
саддахетукоти саддасса падха̄на̄дибха̄вам̣ сандха̄йа вуттам̣. та̄дисо паббатакуччхиа̄дипадесопи тасса хетуйева. падӣпантара̄дӣти а̄ди-саддена телават̣т̣иа̄дике сан̇ган̣ха̄ти. тато садда̄диппаваттито пуббе абха̄ва̄. пат̣игхоса̄дӣнан̃хи садда̄диппаваттито сати пуримасиддхийам̣ те садда̄дипаччайадесам̣ гаччхеййум̣, на пана те аттхӣти вуттам̣ ‘‘тато пуббе абха̄ва̄’’ти. упамеййепи евамева аттхо йоджетаббо. йатха̄ ча хетудесам̣ на гаччхати хетусамуппаннам̣, евам̣ тато на̄гаччхатӣти ¶ а̄ха ‘‘тасма̄ на…пе… а̄гата’’нти. те садда̄дайо паччайа̄ етесанти таппаччайа̄. вуттанайена̄ти упама̄йам̣ вуттанайенева. пуримабхавахетудесе саннихитам̣ хутва̄ пат̣исандхивин̃н̃а̄н̣ам̣ тато ан̃н̃атра бхавантаре там̣ упагантва̄ таппаччайам̣ на хотӣти аттхо. паччайато ниббаттама̄нам̣ паччайуппаннам̣ ан̃н̃атра агантва̄ паччайадесам̣ анупагатамева хутва̄ ниббаттатӣти пат̣хамо аттхо. пат̣хамам̣ паччайена самодха̄нагатам̣ хутва̄ тато ан̃н̃атра гантва̄ паччайуппаннаваттхубха̄вам̣ на̄паджджатӣти дутийо аттхо. йатха̄самбхаванти йа̄йа ‘‘на кхӣрато дадхи самбхӯтам̣ сийа̄, на кхӣраса̄мино дадхи сийа̄’’ти ча кхӣрададхӣсу екантам̣ еката̄йа на̄ната̄йа ча досайоджана̄ ката̄. имина̄ найена бӣджа̄дӣсу саббахетӯсу, ан̇кура̄дӣсу саббахетусамуппаннесу йатха̄самбхавам̣ хетуанурӯпам̣, хетусамупанна̄нурӯпан̃ча досайоджана̄ ка̄табба̄. санта̄набаддхесу дхаммесу екантаеката̄пат̣иседхена сассатага̄хасса пат̣иседхитатта̄ вуттам̣ ‘‘сайам̣катам̣ ¶ сукхам̣ дуккханти имам̣ дит̣т̣хим̣ нива̄ретӣ’’ти. татха̄ екантана̄ната̄пат̣иседхена уччхедага̄хо пат̣иседхито хотӣти а̄ха ‘‘парам̣катам̣ сукхам̣ дуккхам̣ ан̃н̃о кароти, ан̃н̃о пат̣исам̣ведетӣти имам̣ дит̣т̣хим̣ нива̄ретӣ’’ти. тена катана̄со, аката̄гамо ча ниваттито хотӣти адхиччасамуппаннадит̣т̣хинива̄ран̣енева нийатисабха̄вава̄дапат̣иседхопи катоти дат̣т̣хаббам̣.
таттха̄ти ан̇кура̄диппабандхасан̇кха̄те бхӯтупа̄да̄рӯпасанта̄не. танти виджджа̄па̄т̣ава̄ди. ан̃н̃асса̄ти ба̄лака̄ле катавиджджа̄парийа̄пун̣ана̄дито ан̃н̃асса. сан̇кха̄рато ан̃н̃о тан̣ха̄дико ан̃н̃апаччайо.
ниййа̄тана̄ди ева пхалам̣ ниййа̄тана̄дипхалам̣, апхалитам̣ ниййа̄тана̄дипхалам̣ етасса̄ти апхали…пе… пхалам̣, йатха̄вуттакирийа̄каран̣ам̣.
пин̣д̣авасена̄ти аката̄вайававибха̄гасса самуда̄йасса васена. саббаттха̄ти пун̃н̃а̄бхисан̇кха̄ра̄дике саббасмим̣ паччайадхамме, пат̣исандхибхеде ва̄ паччайуппаннадхамме. балавакаммасса васена йоджетаббо. бхусо ниссайо хи упаниссайо. ‘‘ависесена̄’’ти вуттепи ка̄ма̄вачарапун̃н̃а̄бхисан̇кха̄ро чаккхувин̃н̃а̄н̣а̄дӣнам̣ пан̃чаннам̣ паватте, итаро пат̣хамаджджха̄навипа̄ка̄дӣнам̣ паватте ча пат̣исандхийан̃ча паччайо хотӣти па̄кат̣ойаматтхоти там̣ авибхаджитва̄ ‘‘саббапун̃н̃а̄бхисан̇кха̄рам̣ саха сан̇ган̣ха̄ти’’ччева вуттам̣. два̄даса̄кусалачетана̄бхедоти найидам̣ сама̄сападам̣, сандхивасена панетам̣ вуттам̣. два̄даса̄ти ча бхумматтхе паччаттавачанам̣, два̄дасасу акусалачетана̄су. акусалачетана̄бхедоти ¶ ека̄даса̄кусалачетана̄пабхедо, два̄даса̄кусалачетана̄пабхедо ча̄ти аттхо ведитаббо. еван̃хи сати на еттха кин̃чи вича̄ретаббам̣ хет̣т̣ха̄ виттха̄ритатта̄. кечи пана ‘‘два̄даса̄кусалачетана̄бхедоти идам̣ ‘чханнам̣ паватте’тиа̄дина̄ йоджетабба’’нти ваданти, тесам̣ матена уддхаччачетана̄йа гахан̣е пайоджанам̣ вича̄ретаббамева пат̣исандхийа̄пи паччайабха̄васса вуттатта̄. екасса̄ти еттха ева-саддо луттаниддит̣т̣хоти а̄ха ‘‘екассева паччайабха̄ванийамо’’ти. мила̄тама̄ла̄дӣнанти мила̄тама̄лакилит̣т̣хаваттха̄дӣнам̣. манопадосика̄нам̣ тадан̃н̃аваттхӯнампи анит̣т̣хата̄ катхам̣ на сийа̄, сийа̄ ева̄ти адхиппа̄йо. ат̣т̣хакатха̄йам̣ (вибха. ат̣т̣ха. 227) пана пачурата̄бха̄вато там̣ ана̄маситва̄ ‘‘татха̄ ка̄ма̄вачарадевалокепӣ’’ти вуттам̣ ¶ . кечи пана ‘‘девалоке анит̣т̣хам̣ на̄ма парикаппанавасена, сабха̄вато пана таттхуппаннам̣ ит̣т̣хамева̄’’ти ваданти.
‘‘екӯнатим̣сачетана̄бхедампӣ’’ти имина̄ уддхаччачетана̄йапи паваттивипа̄када̄йитам̣ ануджа̄на̄ти, ат̣т̣хакатха̄адхиппа̄йавасена ва̄ евама̄ха. пан̃чадасаннам̣ ахетукавипа̄кавин̃н̃а̄н̣а̄нам̣ пан̃чат̣т̣ха̄на̄ни две апанетва̄ авасеса̄нам̣ терасаннам̣. две две чаккхусотасампат̣иччханавин̃н̃а̄н̣а̄ни, тӣн̣и сантӣран̣а̄нӣти наваннам̣. екадесапаччайабха̄вена̄ти екадесасса вӣсатичетана̄бхедасса ка̄ма̄вачарачиттасан̇кха̄расса паччайабха̄вена екӯнатим̣сачетана̄бхедо самуда̄йо вутто. свева̄ти авайавагатена̄пи висесена самуда̄йо вохарӣйати йатха̄ ‘‘алан̇като ра̄джакума̄ро’’ти.
йаттха̄ти пан̃чавока̄рабхавам̣ сандха̄йа̄ха. таттха хи ‘‘ка̄ма̄вачарасугатийам̣ та̄ва т̣хитасса̄’’тиа̄дина̄ (вибха. ат̣т̣ха. 227) пат̣исандхийам̣ паваттийан̃ча випа̄касса виттха̄раппака̄санам̣ катам̣. чатуттхаджджха̄набхӯмӣти вехаппхалабхӯмим̣ вадати. тена̄ха ‘‘асан̃н̃а̄руппаваджджа̄’’ти. чатуттхаджджха̄намева хи бха̄вана̄висесаппаваттам̣ асан̃н̃абхӯмим̣ а̄руппабхӯмин̃ча ниппха̄дети, чатукканайавасена ва̄ сам̣ван̣н̣ана̄ вутта̄ти ведитабба̄. ат̣т̣ха маха̄випа̄ка̄, париттавипа̄кесу паччхимо, пан̃ча рӯпа̄вачаравипа̄ка̄ти евам̣ чуддасаннам̣. саттаннанти сеса̄нам̣ париттавипа̄ка̄нам̣йева саттаннам̣.
бхава̄дайоти бхавайонигатисатта̄ва̄се. тин̣н̣ам̣ вин̃н̃а̄н̣а̄нанти пурима̄нам̣ тин̣н̣ам̣ а̄руппавипа̄кавин̃н̃а̄н̣а̄нам̣. тӣсӯти пан̃чама̄дӣсу тӣсу вин̃н̃а̄н̣ат̣т̣хитӣсу. вуттанайена̄ти ‘‘ка̄мабхаве ¶ пана дуггатийам̣ ат̣т̣ханнампи париттавипа̄кавин̃н̃а̄н̣а̄нам̣ татхева паччайо паватте, но пат̣исандхийа’’нтиа̄дина̄ (вибха. ат̣т̣ха. 227) вуттанайенева.
вин̃н̃а̄н̣ападаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
на̄марӯпападаниддесаван̣н̣ана̄
228. йадипи суттанте абхидхамме ча пат̣иччасамуппа̄даниддесе рӯпападасса десана̄бхедо наттхи, абхидхамме пана ‘‘саббам̣ рӯпам̣ на хетӯ’’тиа̄дина̄ (дха. са. 584) суттантато ¶ тасса десана̄бхедо аттхева̄ти а̄ха ‘‘суттанта̄…пе… бхедо’’ти. сан̇кхйеййесу париччхедато гахитесу аттхасиддхо таттха сан̇кхйа̄париччхедоти вуттам̣ ‘‘аттхато пана вуттамева хотӣ’’ти.
опапа̄тикасаттесӯти ва̄ са̄ман̃н̃ато саббе опапа̄тика̄ вутта̄. тесу брахмака̄йика̄диггахан̣ена рӯпа̄вачара̄ва вутта̄ти тадан̃н̃е сандха̄йа сесаопапа̄тика̄нанти сесаггахан̣ам̣ са̄ттхакамева. вуттанайена̄ти ‘‘две ва̄ тайо ва̄ дасака̄, омато а̄дина̄ саха̄’’тиа̄дина̄ (вибха. ат̣т̣ха. 227) рӯпамиссакавин̃н̃а̄н̣е вуттанайена.
‘‘две сантатисӣса̄нӣ’’ти а̄раббха йа̄ва ‘‘сатта сантатисӣса̄нӣ’’ти (вибха. ат̣т̣ха. 228) еттакам̣ ат̣т̣хакатха̄па̄т̣хам̣ сандха̄йа вуттам̣ ‘‘саттакапарийоса̄на’’нти. екекачиттаккхан̣е тиккхаттум̣ рӯпуппаттим̣ анануджа̄нанто а̄ха ‘‘имина̄дхиппа̄йена̄’’ти. читтасса уппа̄даккхан̣ейева саббам̣ рӯпам̣ уппаджджатӣти хи аттано адхиппа̄йо.
‘‘рӯпа̄джанакакаммаджа’’нти идам̣ бхӯтакатханаматтам̣ дат̣т̣хаббам̣ пан̃чавин̃н̃а̄н̣а̄нам̣ атам̣сабха̄вата̄бха̄ва̄. рӯпа̄джанакакаммаджанти ва̄ чутичиттам̣ сандха̄йа вуттам̣. пат̣исандхичиттам̣ пана ‘‘паваттийа’’нти имина̄ва ниваттитам̣. ‘‘саббесампи чутичиттам̣ рӯпам̣ на самут̣т̣ха̄петӣ’’ти (дха. са. мӯлат̣ӣ. 636) ат̣т̣хаса̄линӣт̣ӣка̄йам̣ вуттова̄йаматтхо. пан̃чавин̃н̃а̄н̣аккхан̣е таппаччайа̄ рӯпуппаттийа̄ абха̄вена вуттам̣ ‘‘пан̃чавин̃н̃а̄н̣аппаваттика̄лам̣ ¶ сандха̄йа̄’’ти. таттха̄пи асахаджа̄тавин̃н̃а̄н̣апаччайа̄ аттхева рӯпуппаттӣти а̄ха ‘‘сахаджа̄тавин̃н̃а̄н̣апаччайан̃ча̄’’ти. бхаван̇га̄дӣти бхаван̇гасампат̣иччханасантӣран̣атада̄рамман̣а̄ни. ан̃н̃ена̄ти йатха̄вуттакаммавин̃н̃а̄н̣ато ан̃н̃ена абхисан̇кха̄равин̃н̃а̄н̣ена. рӯпамева хи кусала̄кусалакирийачиттаппаваттиккхан̣е абхисан̇кха̄равин̃н̃а̄н̣апаччайа̄ уппаджджати, на на̄мам̣ бхаван̇гам̣. там̣джанакена̄ти бхаван̇га̄диджанакена. каммавин̃н̃а̄н̣аппаччайа̄ випа̄качиттаппаваттика̄ле випа̄кана̄масса каммасамут̣т̣ха̄нарӯпасса ча васена. сахаджа̄тавин̃н̃а̄н̣апаччайа̄ пана итарачиттаппаваттика̄лепи випа̄ко випа̄кана̄мавасена, читтасамут̣т̣ха̄нарӯпавасена ча на̄марӯпасса самбхаво дассетабботи а̄ха ‘‘сахаджа̄та…пе… йоджетабба’’нти. рӯпасаддена ча аттано екадесена̄ти самбандхо. ‘‘сарӯпа̄нам̣ екадесо екавибхаттийа’’нти (па̄н̣инӣ 1.2.64) саддалаккхан̣ам̣ сандха̄йа̄ха ¶ ‘‘сарӯпа̄нам̣ екадесо’’ти. иччхито хи екадесарӯпа̄нампи екадесо йатха̄ ‘‘нидасситавипаккхехӣ’’ти. нидассито ча нидасситавипаккхо ча нидасситавипаккхоти айан̃хеттха аттхо. ‘‘т̣ха̄на’’нти имина̄ сесасаддасса аттхам̣ вадати. сарӯпена т̣хапанан̃хи идха сесанам̣.
йам̣-там̣-садда̄нам̣ абйабхича̄ритасамбандхатта̄ авуттампи тато-саддам̣ а̄нетва̄ а̄ха ‘‘тато йуттамева иданти йоджетабба’’нти. випа̄касса аджанакам̣ випа̄ка̄джанакам̣, ниссандапхаламаттада̄йакакаммам̣, там̣ самут̣т̣ха̄нам̣ етасса̄ти випа̄ка̄джанакакаммасамут̣т̣ха̄нам̣. вуттанайена̄ти ‘‘ваттхука̄йавасена рӯпато две сантатисӣса̄ни, тайо ча арӯпино кхандха̄’’тиа̄дина̄ (вибха. ат̣т̣ха. 228) вуттена найена. убхайанти на̄мам̣ рӯпан̃ча.
камма̄рамман̣апат̣исандхиа̄дика̄лети еттха а̄ди-саддена саммасана̄дика̄ласан̇гахо дат̣т̣хаббо. танти абхисан̇кха̄равин̃н̃а̄н̣ам̣.
йадипи ‘‘аттхи рӯпам̣ читтасамут̣т̣ха̄на’’нтиа̄дивачанато (дха. са. 584) рӯпассапи вин̃н̃а̄н̣апаччайата̄ суттато джа̄нитабба̄, вин̃н̃а̄н̣асанниссита̄ ит̣т̣ха̄нубхавана̄дайо тасмим̣ сати саббха̄вато, асати ча абха̄вато йатха̄ саддхеййа̄диваттхумхи саддха̄дайоти на̄массапи йуттито вин̃н̃а̄н̣апаччайата̄ сиддха̄, ат̣т̣хакатха̄йам̣ пана вуттаматтхам̣ дассенто ‘‘суттато на̄мам̣…пе… джа̄нитабба’’нти а̄ха. йа̄вадева паччайапаччайуппаннадхаммаматтата̄вибха̄ванамукхена авипарӣтато паваттиниваттисандассанам̣ пат̣иччасамуппа̄дадесана̄, та̄вадева ча дхаммачаккаппаваттананти дассенто ‘‘йасма̄’’тиа̄дима̄ха ¶ . йасма̄ пана паваттиниваттивибха̄ванато саччадесана̄ва паччайа̄ка̄радесана̄, саччадесана̄ ча дхаммачаккаппаваттанам̣. йатха̄ха ‘‘идам̣ дуккханти ме бхиккхаве…пе… ба̄ра̄н̣асийам̣ исипатане мигада̄йе ануттарам̣ дхаммачаккам̣ паваттита’’нтиа̄ди, тасма̄ ‘‘вин̃н̃а̄н̣апаччайа̄ на̄марӯпа’’нти падасса саччадесана̄бха̄вадӣпанена дхаммачаккаппаваттанабха̄вам̣ дассетум̣ ‘‘на̄марӯпаматтата̄вачаненева ва̄’’тиа̄ди вуттам̣.
на̄марӯпападаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
сал̣а̄йатанападаниддесаван̣н̣ана̄
229. йатха̄самбхаванти ¶ самбхава̄нурӯпам̣. тена чатуннам̣ та̄ва бхӯта̄нам̣ сахаджа̄таниссайааттхиавигатавасена чаккха̄йатана̄дӣнам̣ пан̃чаннам̣ паччайабха̄во, ваттхӯсу пана хадайаваттхуно чхат̣т̣ха̄йатанасса пат̣исандхийам̣ сахаджа̄таниссайаан̃н̃аман̃н̃авиппайуттааттхиавигатавасена, паваттийам̣ йасма̄ анантарачиттена саддхим̣ уппаннамева ваттху т̣хитиппаттийа̄ балавабха̄вена тасса ниссайо бхавитум̣ саккоти, на сахаджа̄там̣, тасма̄ пуреджа̄таниссайавиппайуттааттхиавигатавасена. итараваттхӯнам̣ пан̃чавин̃н̃а̄н̣асан̇кха̄тасса чхат̣т̣ха̄йатанасса индрийапаччайавасена ча, джӣвитасса индрийааттхиавигатавасена паччайабха̄во вуттоти дат̣т̣хаббо. екаппака̄ренева̄ти йатха̄ чаккха̄дӣнам̣ мана̄йатанасса пат̣инийатадассана̄дикичча̄нувидха̄нато нийато екаппака̄ренева паччайабха̄во, на евам̣ рӯпа̄йатана̄дӣнам̣, тесам̣ пана рӯпа̄рамман̣а̄дина̄ пака̄рантарена тасса паччайабха̄воти ‘‘анийамато’’ти вуттам̣. кечи пана ‘‘нийамато’’ти падам̣ ‘‘сасантатипарийа̄панна’’нти имина̄ самбандхитва̄ аттхам̣ ваданти ‘‘екантена сасантатипарийа̄панна’’нти.
‘‘чхат̣т̣ха̄йатанан̃ча мана̄йатанан̃ча чхат̣т̣ха̄йатана’’нти имина̄ виггахена аттхато, итарехи двӣхи саддатопи аттхатопи сарӯпатам̣ дассети. ‘‘чаккха̄дӣхи саха ‘сал̣а̄йатана’нти вутта’’нти вуттанайена екасесам̣ катва̄ мана̄йатанам̣ чаккха̄дӣхи саддхим̣ ‘‘сал̣а̄йатана’’нти па̄л̣ийам̣ вуттам̣ ‘‘на̄марӯпапаччайа̄ сал̣а̄йатана’’нти. йатха̄вуттоти ‘‘чхат̣т̣ха̄йатанан̃ча мана̄йатанан̃ча̄’’тиа̄дина̄ аттана̄ ¶ вуттаппака̄ро. саббаттха̄ти на̄марӯпасаддена сал̣а̄йатанасаддена ча саддасарӯпата̄су, аттхасарӯпата̄су ва̄. йади суттантабха̄джанӣйе випа̄качхат̣т̣ха̄йатанамева адхиппетам̣, атха касма̄ ‘‘итарам̣ пана̄’’тиа̄ди вуттам̣. авипа̄кан̃хи таттха итаранти адхиппетанти чоданам̣ сандха̄йа̄ха ‘‘паччайанайе пана̄’’тиа̄ди.
сахаджа̄та̄дӣсу хетуа̄ха̄риндрийапаччайе паккхипитва̄ дасадха̄, тато екам̣ апанетва̄ навадха̄, тато екам̣ апанетва̄ ат̣т̣хадха̄ паччайабха̄во ведитаббо. еваметтха са̄дха̄ран̣авасена авакам̣со, хетуа̄диаса̄дха̄ран̣авасена уккам̣соти джха̄на̄дӣнампи васена ведитаббо.
пат̣исандхийам̣ ¶ арӯпадхамма̄ каммаджарӯпасса уппа̄даккхан̣е паччайа̄ хонтӣти ‘‘паватте’’ти висесети. ‘‘паччха̄джа̄тавиппайутта̄дайо ева̄’’ти нийамена сахаджа̄тапуреджа̄тавиппайутта̄дайо ниваттети.
‘‘авасесамана̄йатанасса̄’’ти авасесаггахан̣ампи пакаран̣ато висит̣т̣хависайамева̄ти дассетум̣ ‘‘пан̃чаккхандхабхаве’’тиа̄дима̄ха, йато ат̣т̣хакатха̄йам̣ ‘‘ваттхурӯпа’’нтиа̄ди вуттам̣. йатха̄самбхавам̣ йоджетабботи на̄марӯпасса пат̣исандхийам̣ сахаджа̄таан̃н̃аман̃н̃аниссайааттхиавигата̄дипаччайабха̄во сахаджа̄та̄диса̄дха̄ран̣апаччайабха̄во, сампайуттавипа̄кахетуа̄ха̄риндрийа̄дипаччайабха̄во сампайутта̄диаса̄дха̄ран̣апаччайабха̄во на̄масса, рӯпасса пана виппайуттапаччайабха̄во йоджетаббо.
сал̣а̄йатанападаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
пхассападаниддесаван̣н̣ана̄
230. тадабхедавасена̄ти тасса пхассасса абхедавасена, пхассабха̄васа̄ман̃н̃ена̄ти аттхо. на йуттам̣ екассева вачанам̣. ан̃н̃асса̄пӣти йатха̄вуттато ан̃н̃асса̄пи. сабба̄йатанато хи екасса пхассасса асамбхавачодана̄йам̣ таппасан̇гена ека̄йатанато анекасса̄пи самбхаво наттхӣти чодана̄ ‘‘ӣдисӣ дхаммата̄ наттхӣ’’ти н̃а̄панаттха̄ти дассети ‘‘ан̃н̃асса̄пӣ’’тиа̄дина̄. нидассанавасена̄ти уда̄харан̣адассанавасена ¶ . екапхассасса самбхаватоти ка̄ран̣а̄падесо. екапхассасамбхавасса лаббхама̄натта̄ ‘‘сал̣а̄йатанапаччайа̄ пхассо’’ти бхагавата̄ вуттанти париха̄рам̣ дассентоти йоджана̄. сесесӯти екантиа̄дӣсу. навадха̄ паччайатте екам̣ випа̄камана̄йатанам̣ вибха̄вайе. татха̄ ча̄ти а̄рамман̣апуреджа̄тааттхиавигатавасена. йва̄йам̣ паччайабха̄во йа̄диса̄нам̣ хоти, там̣ дассетум̣ ‘‘паччуппанна̄ни…пе… сандха̄йа вутта’’нти а̄ха. атӣта̄на̄гатака̄лавимутта̄нампи а̄рамман̣аматтата̄йа самбхавато а̄ха ‘‘а̄рамман̣а…пе… сандха̄йа вутта’’нти. таттха танти рӯпа̄йатана̄дим̣.
пхассападаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
ведана̄паданиддесаван̣н̣ана̄
231. анантара̄дӣхӣти ¶ анантарасаманантарӯпаниссайанаттхивигатапаччайехи. упаниссайети анантарӯпаниссайе. анантарасаманантарапаччайа̄ хи анантарата̄васенева анантарӯпаниссайе антогадха̄. наттхивигатапаччайа̄ пана анантарасаманантарапаччайадхамма̄нам̣йева татха̄бха̄вато тадантогадха̄. тасса̄ти упаниссайасса.
саббасса̄ти випа̄касса, авипа̄касса ча. пат̣исандхибхаван̇гачутичиттасампайутта̄йа хи ведана̄йа сахаджа̄таманосампхассо вуттанайена ат̣т̣хадха̄ паччайо хоти. анантаро анантара̄дина̄, ана̄нантаро упаниссайавасенева паччайо хоти. самбхавадассанан̃четам̣, на та̄сам̣ манодва̄рикабха̄вадассананти дат̣т̣хаббам̣.
ведана̄паданиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
тан̣ха̄паданиддесаван̣н̣ана̄
232. йатха̄ ¶ ча раса̄йанаджа̄ни оджа̄джӣвита̄ни, евам̣ там̣нимиттам̣ сукхам̣, тадапанеййам̣ джара̄дидуккхан̃ча дхамма̄рамман̣абха̄вена йоджетаббам̣.
каммапхала̄бхипаттхана̄васена сатта̄ камма̄нипи а̄йӯхантӣти са̄тисайам̣ тан̣ха̄йа випа̄каведана̄ упаниссайо, на татха̄ итара̄ти а̄ха ‘‘випа̄ка̄ висесена…пе… ависесена итара̄ ча̄’’ти. итара̄ти авипа̄ка̄ти аттхо. ‘‘сукхамиччева бха̄сита̄’’ти идам̣ ит̣т̣хасабха̄вам̣йева упеккхам̣ сандха̄йа вуттам̣, на анит̣т̣хасабха̄вам̣. тена̄ха ‘‘упеккха̄ пана̄’’тиа̄ди. саббасса̄ти авӣтара̄гасса вӣтара̄гасса ча ведана̄вато пуггаласса.
ведана̄паччайа̄ ева̄ти айам̣ нийамо нийамантараниваттанапароти на̄сса паччайантараниваттанаттхата̄ дат̣т̣хабба̄. етена паччайуппаннантарапат̣иккхепопи ниваттито хоти.
тан̣ха̄паданиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
упа̄да̄нападаниддесаван̣н̣ана̄
233. пуримадит̣т̣хинти ¶ ‘‘сассато атта̄’’ти (дӣ. ни. 1.31) пагева абхинивит̣т̣хам̣ сассатага̄хам̣ сандха̄йа вуттам̣. тена̄ха ‘‘аттаггахан̣ам̣…пе… дат̣т̣хабба’’нти. упа̄дийама̄нанти ган̣хантам̣. локоти ва̄ гахан̣анти йам̣ ‘‘локо сассато’’ти гахан̣ам̣, са̄ дит̣т̣хӣти аттхо. тена̄ха ‘‘дит̣т̣хупа̄да̄набхӯта’’нти. ‘‘дхаммасан̇кхепа…пе… дит̣т̣химаттамева̄’’ти идам̣ бйавахита̄нам̣ пада̄нам̣ самбандхадассанам̣. таттха сан̇кхепато тан̣ха̄дал̣хаттам̣, сан̇кхепато дит̣т̣химаттамева чатта̄ри упа̄да̄на̄нӣти адхиппа̄йо. дхаммасан̇кхепавиттха̄ратоти самуда̄йабхӯтато дхаммасан̇кхепавиттха̄рато тадавайавабхӯтам̣ сан̇кхепам̣ виттха̄ран̃ча ниддха̄рети.
сассатага̄хапуббан̇гамо, уччхедага̄хапуббан̇гамо ча аттага̄хоти йоджана̄. тесанти йатха̄вуттасассатуччхедага̄ха̄нам̣ ¶ мӯлабха̄вена видха̄йакатта̄ са̄мибхӯто. а̄дина̄ ва̄ти ‘‘пат̣хамам̣ аттава̄дупа̄да̄на’’нтиа̄дина̄ ва̄ ва̄кйена.
йена бхавасса̄дена гадхитачитто бхаваниббаттакам̣ каммам̣ катва̄ упапанно, са̄ бхаваниканти санта̄не чира̄нубандха̄ абхин̣хуппаттика̄ упапаннаматтасса уппаджджатӣти а̄ха ‘‘йадипи…пе… паваттитаббатта̄’’ти. арахаттамаггаваджджхатта̄ бхавара̄гассапи ка̄мупа̄да̄набха̄во аттхева̄ти а̄ха ‘‘тан̣ха̄дал̣хаттам̣ на хотӣти ман̃н̃ама̄но’’ти. бхавара̄гопи хи сависайе дал̣хам̣ паваттатӣти. сабба̄пи тан̣ха̄ ка̄мупа̄да̄нанти еттха̄пи тасса арахаттамаггаваджджхата̄ вутта̄ти а̄нетва̄ йоджетаббам̣.
уппаттит̣т̣ха̄набхӯта̄ на а̄рамман̣абхӯта̄ти адхиппа̄йо. тена̄ти кхандха̄нам̣ а̄лайабха̄вена. а̄рамман̣а̄нантарапакатӯпаниссайа̄ти а̄рамман̣ӯпаниссайаанантарӯпаниссайапакатӯпаниссайа̄. анантарапаччайа̄дӣнанти анантарасаманантараа̄рамман̣апаччайа̄дӣнам̣.
упа̄да̄нападаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
бхавападаниддесаван̣н̣ана̄
234. ‘‘бхаватӣ’’ти ¶ идам̣ упапаттибхаваниббачанам̣. двайасса̄ти каммупапаттибхавадвайасса. ниппха̄данапхалам̣ пхаласса уппа̄данасаматтхата̄. ниббаттанам̣ ниппха̄данам̣.
‘‘бхагавам̣мӯлака̄’’ти (а. ни. 8.83; 9.1; 10.58; 11.19) вийа ‘‘сан̃н̃а̄вам̣бхаво’’ти ваттаббе аттхи-аттхе ва̄ вам̣-саддо луттаниддит̣т̣хоти а̄ха ‘‘сан̃н̃а̄бхаво’’ти. тасса ва̄ аттхети тасса вантусаддасса аттхе, аттхи-аттхети аттхо. ака̄рам̣ катва̄ти йатха̄ ‘‘пӣтисукхам̣ асса аттхӣ’’ти аттхе ака̄рам̣ катва̄ уппа̄детва̄ джха̄нам̣ пӣтисукханти вуччати, евам̣ сан̃н̃а̄ асса аттхӣти сан̃н̃о, бхаво, сова сан̃н̃абхаво. екасминти рӯпаккхандхе ева. паваттатта̄ти паваттакапаваттанат̣т̣ха̄на̄нам̣ абхедепи упача̄равасена бхиннам̣ вийа катва̄ дассети.
каммасан̇кха̄татанти ¶ ‘‘камма’’нти ваттаббатам̣, каммакот̣т̣ха̄сатам̣ ва̄. ‘‘четана̄хам̣, бхиккхаве, каммам̣ вада̄мӣ’’тиа̄дина̄ (а. ни. 6.63) суттепи четана̄йа каммабха̄во а̄гатова. ниппарийа̄йена пана четана̄ва каммабхавоти вуттаматтхам̣ абхидхаммапа̄л̣ийа̄ва са̄дхенто ‘‘вуттан̃хӣ’’тиа̄дима̄ха. има̄йа хи ведана̄сан̃н̃а̄вин̃н̃а̄н̣аккхандхехи, мана̄йатанамановин̃н̃а̄н̣адха̄тӯхи, сан̇кха̄раккхандхадхамма̄йатанадхаммадха̄туекадесена ча каммабхавасса сампайуттатам̣ вадантийа̄ дха̄тукатха̄па̄л̣ийа̄ тасса четана̄бха̄во дӣпитоти.
дхаммабхедатоти четана̄четана̄сампайуттабха̄вена, кусала̄кусала̄бйа̄катабха̄вена ча дхаммавибха̄гато. ‘‘пунавачана’’нти имина̄ва пунаруттидоса̄патти пат̣ин̃н̃а̄та̄ти парасса а̄сан̇кам̣ дассенто ‘‘са̄ттхакамевидам̣ пунавачананти етам̣ на йуттанти че’’ти а̄ха. бхавекадесабха̄вена̄ти каммабхавасса екадесатта̄ сан̇кха̄ра̄нам̣. тена йесам̣ дхамма̄нам̣ самуда̄йо бхаво вутто, тадекадеса̄ сан̇кха̄ра̄, самуда̄йекадеса̄ ча аттхато бхинна̄ ева̄ти вуттамеветанти дассети. пуна йатха̄вуттамева бхедам̣ манаси катва̄ аттхато пунавачана̄бха̄вам̣ дассенто ‘‘парена ва̄’’тиа̄дима̄ха.
антогадхети ка̄мабхава̄диантогадхе сан̃н̃а̄бхава̄дике. ка̄мабхава̄дикети ка̄марӯпа̄рӯпабхаве.
упа̄да̄набхеданти ка̄мупа̄да̄на̄диупа̄да̄нависесам̣.
тена̄ти ¶ сӣлаббатупа̄да̄нена. ваккхама̄нена̄ти ‘‘идам̣ сӣлаббатам̣ на̄ма̄’’тиа̄дина̄ (вибха. ат̣т̣ха. 234) ат̣т̣хакатха̄йам̣ ваккхама̄нена пака̄рена. пура̄н̣ам̣ брахман̣д̣алин̇гакхандапура̄н̣а̄ди. ‘‘сетавадхайаджджам̣ а̄рабхате бхӯтика̄мо’’тиа̄дина̄ (висуддхи. маха̄т̣ӣ. 2.650) пасума̄ран̣авидха̄найутто йан̃н̃авидхи пасубандхавидхи.
аттано суддхимаггапара̄ма̄саматтатта̄ сӣлаббатупа̄да̄насса аттава̄дупа̄да̄нанимиттам̣ вуттам̣.
маггапаччайа̄ хонти миччха̄ниййа̄насабха̄ватта̄. анантарасса пана ка̄макаммабхавасса анантарасаманантараанантарӯпаниссайанаттхивигата̄севанапаччайехи упа̄да̄насса паччайабха̄во па̄кат̣ойева̄ти на вутто.
бхавападаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
джа̄тиджара̄маран̣а̄дипаданиддесаван̣н̣ана̄
235. упапаттибхавуппаттӣти ¶ упапаттибхаве, упапаттибхавабха̄вена ва̄ упа̄диннаккхандха̄нам̣ уппатти. джа̄йама̄насса кхандхасса. джа̄ти ниббаттивика̄ро. упапаттибхавопи джа̄тийа̄ паччайо. касма̄? упапаттибхаве асати джа̄тийа̄ абха̄ва̄ти йоджана̄. ‘‘джа̄йама̄нарӯпападат̣т̣ха̄ната̄’’тиа̄дина̄пи тасса джа̄тийа̄ паччайабха̄вам̣йева вибха̄вети.
сатипи суккасон̣ита̄дике питугатависеса̄дика̄ран̣е ба̄хире паччайе тасса пана анийататта̄, хӣнапан̣ӣта̄дивисесасса ча адхиппетатта̄ вуттам̣ ‘‘аджджхатта…пе… абха̄ва̄’’ти.
джа̄тиджара̄маран̣а̄дипаданиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
бхавачаккакатха̄ван̣н̣ана̄
242. самбандхам̣ итам̣ гатанти самитам̣. тена̄ха ‘‘сан̇гата’’нти.
бхаваччхандо бхавара̄го. тасса̄руппакатха̄савананти тасса ба̄лабха̄васса айуттака̄рита̄йа ануччхавикакатха̄саванам̣. етена парӯпава̄дахетука̄дидуккхам̣ дассети, ‘‘каммака̄ран̣а̄дассана’’нти имина̄ дан̣д̣ахетукам̣, итарена дуггатиниббаттихетукам̣ ¶ . гаментӣти н̃а̄пенти. пхалена̄пи хи абйабхича̄рина̄ хету н̃а̄йати, вут̣т̣хинимиттена вийа махогхена упаридесе вут̣т̣хинипа̄то. тена вуттам̣ ‘‘бодхентӣ’’ти.
висесаниваттиаттхо маттасаддо ‘‘авитаккавича̄раматта̄’’тиа̄дӣсу (дха. са. тикама̄тика̄ 6) вийа. аппахӣна̄виджджа̄ ка̄ран̣ала̄бхе уппаттиарахата̄йа самӣпейева̄ти а̄ха ‘‘саннихитабха̄вакаран̣ена̄’’ти. ведетӣти ведайати. тасса аттхавачанам̣ анубхаватӣти. ведам̣ ва̄ н̃а̄н̣ам̣ кароти уппа̄детӣти ведети. тасса аттхавачанам̣ джа̄на̄тӣти. ведийатӣти пана каммакаттукамма̄нам̣ васена ниддесоти тассапи аттхам̣ дассенто ‘‘джа̄на̄ти, н̃а̄йати ча̄’’ти а̄ха. ча-саддаттхоти ¶ самуччайаттхо, брахма̄дина̄ ча ка̄ракена, аттана̄ ча ведакена рахитанти аттхо. ча-саддаттхасама̄санти двандасама̄сама̄ха.
чатуббидхампи ва̄ сун̃н̃атанти дхувабха̄ва̄дисун̃н̃атам̣, атта̄дисун̃н̃атан̃ча сандха̄йа вадати.
пуббантатоти атӣтакот̣т̣ха̄сато. ведана̄васа̄нампи бхавачаккам̣ парипун̣н̣амева̄ти дассетум̣ ‘‘ведана̄ ва̄’’тиа̄ди вуттам̣. авиджджа̄гахан̣ена ва̄ тан̣хупа̄да̄на̄ни, сан̇кха̄раггахан̣ена бхаво, вин̃н̃а̄н̣а̄диггахан̣ена джа̄тиджара̄маран̣а̄ни сока̄дайо ча гахита̄ти евампи ведана̄васа̄нам̣ бхавачакканти йуттамеветам̣. тан̣ха̄мӯлаке ча̄ти тан̣хупа̄да̄наггахан̣ена авиджджа̄ гахита̄тиа̄дина̄ йоджетаббам̣. тена̄ха ‘‘двиннам̣…пе… хотӣ’’ти. таттха двиннанти пуримапаччхима̄нам̣ убхиннам̣ хетупхалаваджджа̄нам̣. випарӣта̄бхинивесам̣ каронтӣти нимиттам̣ каттуупача̄рена вадати. анупаччхедамева пака̄сетӣти йоджана̄.
хетупхаласандхи, пхалахетусандхи, пунапи хетупхаласандхӣти евам̣ хетуа̄дипуббака̄ хетупхалахетупуббака̄. хетупхалахетупхалавасена̄ти авиджджа̄дихету, вин̃н̃а̄н̣а̄дипхала, тан̣ха̄дихету, джа̄типхалавасена. упасаггависесена аттхависесо хотӣти ‘‘а̄кирӣйантӣ’’ти падасса пака̄сӣйантӣти аттхо вутто. килесакаммавипа̄ка̄ти авиджджа̄дике ведана̄парийоса̄не вадати. випа̄какилесакаммехӣти вин̃н̃а̄н̣а̄дӣхи бхавапарийоса̄нехи. пуна каммасса випа̄касамбандхо вуттанайатта̄ на гахито. ‘‘ват̣т̣а̄нӣ’’ти ¶ ча идам̣ ‘‘тӣн̣и ват̣т̣а̄нӣ’’ти виггахавасена лаббхама̄нам̣ гахетва̄ вуттам̣.
‘‘пуримакаммабхавасмим̣ мохо’’тиа̄дина̄ (вибха. ат̣т̣ха. 242) ат̣т̣хакатха̄йа а̄гататта̄ а̄саннапаччаккхатам̣ сандха̄йа вуттам̣ ‘‘имисса̄’’ти. вибхан̇гапа̄л̣ийа̄ васена дасситам̣, тасма̄ на ат̣т̣хакатха̄йа пубба̄паравиродхо йатха̄па̄т̣хам̣ аттхасса пака̄ситатта̄ти адхиппа̄йо. таттха четана̄сампайутта̄нан̃ча четана̄йа ча сан̇кха̄рабха̄вена каммабхавабха̄вена ча ваттаббамева̄ти па̄л̣идвайа̄дхиппа̄йавиваран̣авасена дассетум̣ ‘‘таттха̄’’тиа̄ди вуттам̣. бхавасса̄ти упапаттибхавасса. ‘‘бхаво’’ти вутта̄ четана̄сампайутта̄ти самбандхо. гахан̣анти ника̄манавасена а̄рамман̣асса гахан̣ам̣. тена̄ха ‘‘ка̄мупа̄да̄нам̣ киччена̄ха̄’’ти. итара̄ни киччена̄ха̄ти йоджана̄. тӣсу аттхавикаппесӯти ‘‘там̣ ¶ каммам̣ карото пурима̄ четана̄йо’’тиа̄дина̄ вуттесу тӣсу а̄йӯханачетана̄нам̣ аттхавикаппесу. нану ча татийе аттхавикаппе а̄йӯханасса аваса̄не четана̄ на вутта̄ти? йадипи сарӯпато на вутта̄, ‘‘там̣сампайутта̄’’ти пана саддато падха̄набха̄вена вуттасса а̄йӯханасса аппадха̄набха̄вена вутта̄ аваса̄не паччхато вутта̄ вийа хотӣти имам̣ парийа̄йам̣ сандха̄йа ‘‘тӣсупи…пе… аваса̄не’’ти вуттам̣.
ниппарийа̄йена пана йесу а̄йӯханасса аваса̄не четана̄ вутта̄, те дассетум̣ ‘‘двӣсу…пе… а̄ха̄’’ти вуттам̣. татийе аттхавикаппе вутте а̄йӯханасан̇кха̄ре там̣сампайутта̄ти а̄ха̄ти йоджана̄. каммасса паччайабхӯтанти сан̇кха̄рапаччайам̣. тена ‘‘каммакаран̣ака̄ле’’ти еттха камма-саддена саббассапи сан̇кха̄расса гахитатам̣ дассети. тена̄ха ‘‘на каммасампайуттамева̄’’ти.
камма̄нева̄ти камма̄нийева. випа̄кадхаммата̄йа каммасариккхака̄. сахаджа̄такот̣ийа̄, упаниссайакот̣ийа̄ ча тасса каммасса упака̄рака̄ти тадупака̄рака̄. сам̣кхиппантӣти сам̣кхипӣйанти сам̣йӯхӣйанти. ‘‘сам̣кхиппанти еттха̄’’ти адхикаран̣аса̄дханавасена сан̇кхепасаддасса аттхам̣ ватва̄ пуна каммаса̄дханавасена ваттум̣ ‘‘сам̣кхипӣйатӣ’’тиа̄ди вуттам̣.
таттха̄пӣти ¶ ‘‘камма’’нти вуттакаммасамбха̄репи. гаманадхамманти бхан̇гупагаманадхаммам̣. тена иттаранти бхан̇гапаранти вуттам̣ хоти. тена̄ти винассанадхаммата̄дӣпакена иттарасаддена. нисса̄ратам̣ аттаса̄ра̄бха̄вам̣ дӣпети. евам̣ ‘‘иттара’’нтиа̄дина̄ аниччам̣ чалам̣ иттарам̣ аддхуванти чатуннам̣ пада̄нам̣ аттхависесава̄читам̣ дассети. т̣ха̄насоти еттха вуттат̣т̣ха̄нам̣ на̄ма паччайо. ан̃н̃ампӣти ан̃н̃аттха вуттам̣. тасса тасса пхаласса. дхаммаматтасамбхаве сати ват̣т̣упаччхеде сатӣти йоджана̄. еванти вуттаппака̄рена самуччайаттхе ча-садде сати.
сачча̄нийева пабхавоти сама̄на̄дхикаран̣апаккхам̣ сандха̄йа̄ха ‘‘саччаппабхаватоти саччато’’ти. ‘‘йасса паха̄наттхам̣ бхагавати брахмачарийам̣ вуссатӣ’’ти евам̣бхӯтам̣ арийасаччам̣ висесам̣ акатва̄.
техи сока̄дӣхи. ‘‘сокадоманассупа̄йа̄са̄ авиджджа̄йа авийогино’’тиа̄дина̄ пуббе вуттанайена ¶ сиддха̄йа авиджджа̄йа. аттанойева̄ти паччайуппаннам̣ анапеккхитва̄ аттанойева паваттасан̇кха̄такиччато.
сока̄дайопи хӣти еттха хи-саддо хетуаттхо. йасма̄ ‘‘сока̄дайо паччайа̄йатта̄ авасаваттино’’ти идам̣ ‘‘джа̄типаччайа̄…пе… самбхавантӣ’’ти етена вачанена сиддхам̣, тасма̄ там̣ ‘‘атта̄ сочатӣ’’тиа̄дидассананива̄ран̣анти аттхо.
сати ча париггахе раджджам̣ вийа гатийо анека̄наттха̄нубандхана̄, та̄хи ча вин̃н̃а̄н̣асса упаддутата̄ти дассетум̣ ‘‘сан̇кха̄рапариггахитам̣…пе… радждже’’ти вуттанти евам̣ ва̄ еттха аттхо дат̣т̣хаббо. йатха̄упат̣т̣хита̄ни камма̄дӣни чутиа̄саннаджаванехи парикаппетва̄ вийа гахита̄ни пат̣исандхивин̃н̃а̄н̣енапи парикаппита̄ни вийа хонти, там̣ панасса парикаппанам̣ аттхато а̄рамман̣акаран̣амева̄ти вуттам̣ ‘‘пари…пе… то’’ти. сан̇каппанам̣ ва̄ парикаппананти вуттам̣ ‘‘витаккена витакканато’’ти. сасамбха̄рачаккхуа̄дайо сал̣а̄йатанасса патит̣т̣ха̄висесо.
йада̄ка̄ра̄йа джа̄тийа̄ йада̄ка̄рам̣ джара̄маран̣ам̣ самбхавати, самбхавантан̃ча йатха̄нупуббам̣ паваттам̣, со аттхо джа̄типаччайасамбхӯтасамуда̄гатат̣т̣хо, сахитасса ¶ самудитасса пуггаласса джӣран̣абхиджджана̄ваттха̄ дхамма̄ джара̄маран̣а̄падесена вутта̄, са̄ ча несам̣ аваттха̄ джа̄типуббика̄, те ча самудита̄ ева паваттантӣти евам̣ джа̄тито джара̄маран̣асса самбхӯтасамуда̄гатат̣т̣хо ведитаббо. джа̄тито джара̄маран̣ам̣ на на хоти хотийева екантена джа̄тасса джара̄маран̣асамбхавато, на ча джа̄тим̣ вина̄ хоти аджа̄тасса тадабха̄ватоти джара̄маран̣асса джа̄типаччайатам̣ анвайабйатирекехи вибха̄вети ‘‘на джа̄тито’’тиа̄дина̄. иттханти джа̄типаччайа̄ джара̄маран̣асса ниббатта̄ка̄рам̣ вадати.
ниродха̄ ниродхасан̇кха̄танти паччайаниродха̄ паччайуппаннаниродхасан̇кха̄там̣. ануломадесана̄йа ча вемаджджхато пат̣т̣ха̄йа̄ти йоджана̄.
апун̃н̃а̄бхисан̇кха̄рекадесо сара̄го ра̄гена сахаджекат̣т̣хоти катва̄. саббопи апун̃н̃а̄бхисан̇кха̄ро сара̄го паха̄некат̣т̣хабха̄вато. йасма̄ пана акусаладхаммо акусаладхаммасса сабха̄го, анакусаладхаммо висабха̄го, йатха̄рахам̣ паччайо ча хоти, тасма̄ ‘‘апат̣ипаккхабха̄вато, ра̄гаппавад̣д̣хако’’ти ча вуттам̣ ¶ . ‘‘тадева вин̃н̃а̄н̣ам̣ сандха̄вати сам̣саратӣ’’ти миччха̄бхинивесасаббха̄вато сам̣саран̣акирийа̄йапи сабйа̄па̄рата̄ вин̃н̃а̄н̣асса вутта̄. сабйа̄па̄рата̄бхинивесабалавата̄йа, сан̇кантиабхинивесабалавата̄йа̄ти паччекам̣ йоджетаббам̣. ‘‘асахаваттанато, сахаваттанато’’ти етена асахавутти виниббхого, сахавутти авиниббхоготи дассети.
сабха̄ва̄дхигаманимиттата̄ обха̄санам̣. чаккха̄дисанниссайена хи пан̃чавин̃н̃а̄н̣а̄ни рӯпа̄дисабха̄вам̣ упалабханти. итаре пхусанасан̇гатисаннипа̄тат̣т̣ха̄. чханнанти чханнампи сампхасса̄нам̣.
а̄да̄нанти упасаддена вина̄пи дал̣хага̄хо адхиппетоти а̄ха ‘‘а̄да̄нат̣т̣хо чатуннампи упа̄да̄на̄нам̣ сама̄но’’ти. гахан̣анти ника̄манавасена висайасса пат̣иччханнанти вуттам̣ ‘‘гахан̣ат̣т̣хо ка̄мупа̄да̄насса̄’’ти. итаресанти дит̣т̣хупа̄да̄на̄дӣнам̣. тасма̄ти вибхаттийа̄ алуттабха̄вато. тена̄ти кхипанасаддена. ха̄ни ва̄ кхӣн̣абха̄во кхайоти ‘‘кхайат̣т̣хо ва̄’’тиа̄ди вуттам̣. двиннанти джара̄маран̣а̄нам̣. маран̣ӯпанайанарасатта̄ ва̄ джара̄йапи маран̣ат̣т̣хо ева дассито.
нӣйанти ¶ гаментӣти найа̄, екатта̄дайо. кехи нӣйанти? авиджджа̄диаттхехӣти имаматтхама̄ха ‘‘авиджджа̄дӣ’’тиа̄дина̄. сена бха̄вена̄ти сакена авиджджа̄дибха̄вена, там̣ амун̃читва̄ ева. на хи авиджджа̄дивинимуттам̣ екаттам̣ на̄ма кин̃чи параматтхато аттхи. сена бха̄вена̄ти ва̄ сакена екатта̄дибха̄вена. авиджджа̄дӣсу вин̃н̃а̄йама̄но хетупхаладхамма̄нам̣ екасантатипатита̄дисан̇кха̄то екатта̄дибха̄во тенева сабха̄вена н̃а̄йати, на авиджджа̄дибха̄вена̄ти. те хи нетабба̄ти тесам̣ найа̄. аттха̄ ева ва̄ авиджджа̄дайо. анекепи сама̄на̄ дхамма̄ йена санта̄на̄нупаччхедена ‘‘ека’’нти н̃а̄йанти вохарӣйанти, со таттха каран̣абха̄вена ваттаббатам̣ арахати, татха̄ итарепӣти а̄ха ‘‘екатта̄дӣхи ча аттха̄ ‘ека’нтиа̄дина̄ нӣйантӣ’’ти. таттха нӣйантӣти н̃а̄йанти, пан̃н̃а̄пӣйанти ча. пуримапаччхима̄нам̣ дхамма̄нам̣ ниродхуппа̄данирантарата̄йа на̄мака̄йасса, самбандхавуттита̄йа рӯпака̄йасса, убхайасса ча ан̃н̃аман̃н̃асаннисситата̄йа дувин̃н̃еййана̄нато екӣбхӯтасса вийа гханабха̄ваппабандхо хетупхалабха̄вена самбандхо самма̄ та̄ноти санта̄но, тасса анупаччхедо татха̄паватти екаттанти а̄ха ‘‘санта̄на̄нупаччхедо екатта’’нти.
самбандхарахитасса̄ти ¶ хетупхалабха̄вена ан̃н̃аман̃н̃асамбандхабха̄варахитасса. саттантароти ан̃н̃о сатто. уччхедадит̣т̣химупа̄дийатӣти йатха̄нурӯпака̄ран̣ато пхалаппаваттим̣ асаманупассанто на̄на̄санта̄не вийа асамбандхана̄наттадассанато хетубха̄варахита̄нам̣ ниппайоджана̄нам̣ пуримуппанна̄нам̣ дхамма̄нам̣ ниродхе хетунийама̄бха̄вато екантена уппатти на йутта̄, татха̄ санта̄нена уппатти, садисабха̄вена уппатти, сама̄наджа̄тидесапарин̣а̄мавайарӯпабаласан̣т̣ха̄на̄нам̣ уппатти на йутта̄тиа̄дӣни викаппенто уччхедадит̣т̣хим̣ ган̣ха̄ти.
касма̄ уппатти на сийа̄ти ва̄лика̄хи вийа тилехипи теласса, уччхуто вийа га̄витопи кхӣрасса ан̃н̃а̄бха̄вато кена ка̄ран̣ена техи тесам̣ уппатти на сийа̄, итарехи ева ча несам̣ уппатти хотӣти. тасма̄ти ан̃н̃асса ан̃н̃ато уппаттийам̣ саббасса саббасо уппаттийа̄ бхавитаббам̣, на четам̣ аттхи, тасма̄. йасма̄ нийатива̄дӣ анурӯпа̄ хетуто пхалуппаттим̣ на иччхати, сабха̄васиддхамева ча дхаммаппаваттим̣ иччхати, тасма̄ ‘‘авиджджама̄непи хетумхӣ’’ти вуттам̣. сабха̄васиддха̄ ева хи аччхеджджасутта̄вута̄бхеджджаман̣и вийа ¶ камалан̇гханарахита̄ татха̄ татха̄ сарӣриндрийасукха̄дибха̄вапарин̣а̄ма̄йа нийатийа̄ва ка̄йа̄ сама̄гаччханти, йато гатиджа̄тибандха̄, апавагго ча хотӣти нийатива̄до. тена̄ха ‘‘нийатата̄йа…пе… паваттантӣ’’ти. нийатиаттхо вуттойева.
етасса аттхасса са̄дхакам̣ суттам̣. а̄куламева, а̄кулабха̄во ва̄ а̄кулакам̣. джат̣ита̄ти хет̣т̣хупарийавасена паваттама̄нехи килесакаммавипа̄кехи джа̄таджат̣а̄. нӣд̣анти кула̄вакам̣. сам̣са̄ранти идха сампаттибхаваппабандхама̄ха апа̄йа̄дипадехи дуггатиппабандхасса вуттатта̄.
бхавачаккакатха̄ван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
243. там̣ ¶ пат̣иччасамуппа̄дам̣. екекачитта̄варуддханти абхидхаммабха̄джанӣйе вийа екекасмим̣ читте аваруддхам̣ антогадхам̣ акатва̄. асахаджа̄та̄нан̃ча ‘‘асахаджа̄та̄нам̣, сахаджа̄та̄нан̃ча̄’’ти евам̣ пат̣хамападе екасесаниддесо дат̣т̣хаббо. ‘‘сан̇кха̄рапаччайа̄ вин̃н̃а̄н̣а’’нти асахаджа̄та̄йева паччайапаччайуппанна̄ дассита̄ випа̄кавин̃н̃а̄н̣ассева адхиппетатта̄. ‘‘авиджджа̄паччайа̄ сан̇кха̄ра̄, вин̃н̃а̄н̣апаччайа̄ на̄марӯпа’’нти (вибха. 225) ча евама̄дӣсу асахаджа̄та̄, сахаджа̄та̄ ча. ‘‘екекена найена̄’’ти пура̄тано па̄т̣хо, етарахи пана ‘‘екекена чатуккена’’ иччева бахӯсу поттхакесу па̄т̣хо. найачатуккава̄ра̄ти найесу чатукка̄нам̣ ва̄ра̄, авиджджа̄мӯлака̄дӣсу навасу найесу паччекам̣ паччайачатукка̄дӣнам̣ чатуннам̣ чатукка̄нам̣ ‘‘на̄мапаччайа̄ чхат̣т̣ха̄йатана’’нтиа̄дивисесабхинна̄ чатта̄ро ва̄ра̄ти аттхо. ваваттхита̄ти йатха̄вуттависесена асам̣кин̣н̣а̄. чатукка̄нанти ва̄рачатукка̄нам̣ ва̄расол̣асакасса найабха̄ватоти адхиппа̄йо.
1. паччайачатуккаван̣н̣ана̄
паччайасахитапаччайуппанна̄ни ан̇габха̄вена вутта̄ни, на кевалам̣ паччайа̄. тасма̄ ‘‘чхат̣т̣ха̄йатанапаччайа̄ пхассо’’ти еттха на чхат̣т̣ха̄йатанасса ан̇гата̄. тена ¶ вуттам̣ ‘‘на, тасса анан̇гатта̄’’ти. еван̃ча катва̄ти паччайасахитасса паччайуппаннасса ан̇габха̄вато. тӣсу пака̄ресӯти ‘‘пат̣хамо саббасан̇га̄хикат̣т̣хена̄’’тиа̄дина̄ (вибха. ат̣т̣ха. 243) ат̣т̣хакатха̄йам̣ вуттесу тӣсупи пака̄ресу. паччайависеса̄дӣти еттха на̄мам̣, чхат̣т̣ха̄йатанан̃ча паччайависесо. а̄ди-саддена йонивисесо, а̄йатана̄нам̣ апа̄рипӯрипа̄рипӯрибхавависесо ча гахито. те хи дутийава̄ра̄дӣнам̣ на̄наттакара̄. аттхависесена̄ти йадипи ан̃н̃аттха ‘‘сал̣а̄йатанапаччайа̄ пхассо’’ти сал̣а̄йатанапаччайо вутто, татха̄пи сахаджа̄та̄дина̄масанниссайена паваттанато на̄маматтапаччайа̄пи со хотӣти пат̣иччасамуппа̄дасса на̄на̄найавичиттата̄нумитасса гамбхӣрабха̄васса вибха̄ванасан̇кха̄тена, анавасесана̄мапаччайадассанасан̇кха̄тена ча аттхависесена. татха̄ хи ‘‘йехи, а̄нанда, а̄ка̄рехи йехи лин̇гехи йехи нимиттехи йехи уддесехи на̄мака̄йасса пан̃н̃атти хоти, тесу а̄ка̄ресу…пе… уддесесу асати апи ну кхо рӯпака̄йе адхивачанасампхассо пан̃н̃а̄йетха̄’’ти (дӣ. ни. 2.114) пхассасса на̄мапаччайата̄вибха̄ванавасена маха̄нида̄надесана̄ паватта̄. татха̄ ‘‘на̄марӯпапаччайа̄ ¶ пхассоти иччасса вачанӣйа’’нти (дӣ. ни. 2.97) ‘‘на̄марӯпапаччайа̄’’ти вадантена ‘‘на̄мапаччайа̄’’типи вуттамева хотӣти.
ва̄рачатукке ‘‘сан̇кха̄ро’’ти вуттам̣, сока̄дайо на вутта̄, пуримасмим̣ ва̄радвайе рӯпам̣ на вуттам̣, ва̄раттайе сал̣а̄йатанам̣ на вуттанти йоджетаббам̣.
сабба…пе… ран̣атоти саббасса вин̃н̃а̄н̣асса паваттит̣т̣ха̄набхӯтасаббабхаваса̄дха̄ран̣ато, вин̃н̃а̄н̣асса ва̄ паваттит̣т̣ха̄набхӯтасаббабхаваса̄дха̄ран̣ато. сама̄нам̣ пхалам̣ сама̄но паччайо сахаджа̄та̄дипаччайехи упакаттаббато, упака̄ракато ча. тасса вин̃н̃а̄н̣асса. вин̃н̃а̄н̣а̄харан̣анти випа̄кавин̃н̃а̄н̣аниббаттанам̣. асса вин̃н̃а̄н̣асса.
гатисӯчакоти хи-саддам̣ локе гатиаттхам̣ вадантӣти катва̄ вуттам̣. ‘‘вигата’’нти еттха ви-саддо пат̣иседхадӣпакоти две пат̣иседха̄ пакатим̣ н̃а̄пентӣти а̄ха ‘‘вигатата̄нива̄ран̣авасена гати ева хотӣ’’ти.
тидха̄ чатудха̄ пан̃чадха̄ ва̄ти еттха сан̃н̃а̄манасика̄ра̄дайо сахаджа̄таниссайааттхипаччайавасена тидха̄, пхассачетана̄дайо тесан̃чева а̄ха̄ра̄дӣнан̃ча ¶ васена чатудха̄, ведана̄витакка̄дайо тесан̃чева джха̄ниндрийа̄дӣнан̃ча васена пан̃чадха̄. йатха̄ сама̄дхи, евам̣ вӣрийампи дат̣т̣хаббам̣. тампи хи адхипатиндрийамаггапаччайехи чхадха̄ паччайо хоти.
‘‘вачанавасена̄’’ти имина̄ имасмим̣ чатукке сахаджа̄тапаччайам̣ дхурам̣ катва̄ десана̄ паватта̄ти тесам̣ адхиппа̄йоти дассети. аттхоти паччайадхаммо. каттхачӣти кисмин̃чи ва̄ре аттано паччайуппаннасса йатха̄сакехи паччайо на на хоти. ‘‘аттхато’’ти ча па̄т̣хо. ‘‘бхавапаччайа̄ джа̄тӣ’’тиа̄ди на ваттаббам̣ сийа̄, вуттан̃ча там̣. тасма̄ сахаджа̄тапаччайавасенева пат̣хамачатукко вуттоти на гахетаббанти дассети. тена̄ха ‘‘на ча там̣ на вутта’’нтиа̄ди. имасса ча ‘‘бхавапаччайа̄ джа̄тӣтиа̄ди на ваттаббам̣ сийа̄’’ти имина̄ самбандхо ведитаббо. паччайавачанамева̄ти ‘‘авиджджа̄паччайа̄’’тиа̄дӣсу вуттапаччайавачанамева ча. тесанти тесам̣ а̄чарийа̄нам̣. айоджетва̄ вуттанти самбандхо. катхам̣ пана вуттанти а̄ха ‘‘са̄ман̃н̃ена…пе… сандха̄йа ¶ вутта’’нти. еттха ча ‘‘сахаджа̄тасӯчака’’нтиа̄дина̄ йатха̄дхиппетасса аттхасса вачанато асиддхима̄ха, ‘‘сахаджа̄тато’’тиа̄дина̄ пана аттха̄паттито. асамбхаве хи ан̃н̃асса аттхато сиджджхеййа вачанато ва̄ аттхато ва̄ адхиппетаттхаса̄дхана̄ти.
ан̃н̃аттха̄ти ан̃н̃асмим̣ сутте. атӣтаддхам̣ ниддха̄ретва̄ паччуппанна̄на̄гатехи саддхим̣ аддхаттайадассанаттхам̣. там̣десана̄париггахаттханти маха̄нида̄надесана̄париггахаттхам̣. со ча убхиннам̣ десана̄нам̣ ан̃н̃аман̃н̃ам̣ сам̣санданабха̄вадассанаттхам̣. евам̣ саббан̃н̃убуддхабха̄сита̄ десана̄ ан̃н̃адаттху сам̣сандатӣти.
имасса̄ти имасса татийава̄расса.
апара̄пеккхата̄йа, апарикилит̣т̣хупапаттита̄йа, асучиамаккхитата̄йа ка̄ма̄вачарадева̄нам̣, саббесан̃ча брахма̄нам̣ татха̄ упападжджанато ча опапа̄тикайонийа̄ падха̄ната̄ ведитабба̄. сан̇гаханидассанавасена̄ти опапа̄тикайонийа̄ ева сам̣седаджайонийа̄ сан̇гахасса нидассанавасена уда̄харан̣авасена. а̄рамман̣апаччайасса̄пи пхассасса сатипи паваттихетубха̄ве со пана сахаджа̄та̄дипаччайабхӯтасса аджджхаттикасса чхат̣т̣ха̄йатанасса вийа на са̄тисайоти вуттам̣ ‘‘а̄рамман̣апаччайо четтха паваттако на хотӣ’’ти.
кесан̃чӣти ¶ парипун̣н̣а̄йатана̄нам̣ габбхасеййака̄нам̣. ‘‘паччхима…пе… сада̄ самбхаватӣ’’ти идам̣ габбхасеййака̄нам̣ вийа итарайоника̄нам̣ камена а̄йатануппатти наттхӣти вуттам̣. татха̄ ча̄ха ат̣т̣хакатха̄йам̣ ‘‘сахуппаттидӣпанато’’ти.
паччайачатуккаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. хетучатуккаван̣н̣ана̄
244. абха̄ватоти бха̄ва̄бха̄вато. йан̃хи джа̄тиккхан̣аматтейева бхавати, на тато парам̣, там̣ ¶ джа̄тийа̄ авигатапаччайо сийа̄ авигатапаччайанийамасаббха̄вато. бхаво пана йасма̄ джа̄тиккхан̣ато парампи бхавати, тасма̄ на со тасса̄ авигатапаччайо хоти. тена вуттам̣ ‘‘тато уддхам̣ бха̄ватоти аттхо’’ти. бхавети бхавападе, бхаве ва̄ ниппха̄детаббе. еса найо джа̄тиа̄дӣсӯти еттха̄пи. ‘‘йатха̄ пана̄’’тиа̄дина̄ ‘‘авигатапаччайасса абха̄вато, нийама̄бха̄вато ча̄’’ти вутта̄нам̣ хетӯнам̣ вуттанайена абйа̄пибха̄вавибха̄ванена ака̄ран̣атам̣ дассети айа̄вабха̄вино паччайуппаннасса, паччайадхаммасса ча авигатапаччайабха̄вадассанато. сан̇кха̄раккхандхетиа̄ди маггасодханавасена вуттам̣. тасса париха̄рам̣ сайамева вадати. со кхан̣о етасса аттхӣти тан̇кхан̣ико, на тан̇кхан̣ико атан̇кхан̣ико, тасса саббха̄ва̄, айа̄вабха̄викасаббха̄ва̄ти аттхо. йатха̄ пана хетӯ хонти, там̣ дассетум̣ ‘‘сан̇кхаталаккхан̣а̄нам̣ пана̄’’тиа̄дима̄ха.
еванти евам̣ йатха̄вуттанайе сати, евам̣ сантети аттхо. ‘‘на хи…пе… аттхӣ’’ти имина̄ джа̄тиа̄дӣнам̣ авигатапаччайавасена паччайуппаннабха̄во вийа паччайабха̄вопи наттхӣти дассети. таттха ка̄ран̣ама̄ха ‘‘асабха̄вадхамматта̄’’ти.
катхам̣ пана асабха̄вадхамма̄нам̣ джа̄тиа̄дӣнам̣ паччайуппанната̄, паччайата̄ ча̄ти а̄ха ‘‘джа̄йама̄на̄нам̣ пана̄’’тиа̄ди. тасса̄ти джа̄тиджара̄маран̣асса. ваттаббападесоти ‘‘т̣хапетва̄’’ти ваттаббападесо. ко пана соти? йатха̄вуттам̣ на̄мам̣, на̄марӯпан̃ча сан̇кха̄раккхандхена рӯпаккхандхена ча джара̄маран̣а̄нам̣ сан̇гахитатта̄ ¶ . ‘‘йо бхаво джа̄тийа̄ паччайо’’ти етена бхавасан̇гахита̄нипи джа̄тиа̄дӣни джа̄тийа̄ аппаччайатта̄ ева ‘‘т̣хапетва̄’’ти на вутта̄нӣти дассети, паччайабха̄ва̄сан̇ка̄ ева несам̣ тасса̄ наттхӣти адхиппа̄йо. тенева т̣хапетаббагахетаббависесе сатӣти са̄сан̇кам̣ вадати.
хетучатуккаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
4. ан̃н̃аман̃н̃ачатуккаван̣н̣ана̄
246. паччайуппаннасса̄ти ¶ паччайуппаннабха̄вино. висум̣ т̣хитасса̄ти бхавена асан̇гахитасса. саппадесамева гахитам̣ идха ведана̄диккхандхаттайассева адхиппетатта̄ нирул̣хатта̄ ча. паччайуппаннам̣ т̣хапетва̄ паччайабхӯтам̣йева на̄мам̣ гахитам̣, авигатапаччайанийама̄бха̄во вийа бхаве упа̄да̄насса ан̃н̃аман̃н̃апаччайанийама̄бха̄воти йоджана̄. вуттанайена̄ти ‘‘сан̇кхаталаккхан̣а̄нам̣ пана̄’’тиа̄дина̄ вуттанайена.
ан̃н̃аман̃н̃апаччайо вийа ан̃н̃аман̃н̃апаччайоти айаматтхо идха̄дхиппетоти дассенто ‘‘ан̃н̃аман̃н̃а…пе… адхиппето сийа̄’’ти а̄ха. татха̄ ча ваданти ‘‘ан̃н̃аман̃н̃ан̃четтха на пат̣т̣ха̄не а̄гатаан̃н̃аман̃н̃авасена гахетабба’’нти. чаккха̄йатанупачайа̄дӣнанти упарӯпари чита̄ни вийа уппанначаккха̄йатана̄дӣни, чаккха̄йатана̄дӣнам̣ ва̄ упаттхамбхака̄ни чаккха̄йатанупачайа̄дӣни.
ан̃н̃аман̃н̃ачатуккаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
сан̇кха̄ра̄димӯлаканайама̄тика̄ван̣н̣ана̄
247. йадипи са̄ман̃н̃ато гатависесо, татха̄пи са̄ман̃н̃аггахан̣ена найагато висесо сарӯпато дассито хотӣти ‘‘на̄мапаччайа̄ авиджджа̄’’ти ватва̄пи на̄мависеса̄нам̣ тасса̄ паччайабха̄во дассетабботи а̄ха ‘‘на̄мависеса̄нам̣…пе… вутта̄’’ти. ‘‘йадева пана на̄ма’’нтиа̄ди касма̄ вуттам̣, нану на̄маггахан̣ена аггахитопи джа̄тиа̄ди бхаваггахан̣ена гахитоти дасситова̄йаматтхоти чоданам̣ сандха̄йа̄ха ‘‘бхаваггахан̣ена ча̄’’тиа̄ди. идха̄пӣти ‘‘бхавапаччайа̄ авиджджа̄’’ти идха̄пи. на ¶ сийа̄ти ‘‘авиджджа̄паччайа̄ авиджджа̄’’ти вуттам̣ на сийа̄. тасма̄ти йасма̄ са̄ман̃н̃ачодитам̣ висесачодитамева на хоти, тасма̄. соти бхаво. тена̄ти сабха̄ва̄сабха̄вадхаммасан̇гахан̣ена.
упа̄да̄нассапи бхавекадесатта̄ вуттам̣ ‘‘упа̄да̄напаччайа̄…пе… аггахите’’ти. ‘‘бхавапаччайа̄ ¶ джа̄тӣ’’ти идам̣ вачанам̣ сандха̄йа̄ха ‘‘бхавасаддо…пе… вуччама̄но’’ти. ‘‘на̄мапаччайа̄ авиджджа̄’’ти еттха паччайуппаннам̣ т̣хапетва̄ паччайасса гахан̣ато авиджджа̄винимутта̄ ева чатта̄ро кхандха̄ на̄масаддена вуччантӣти а̄ха ‘‘на на̄масаддо ниравасесабодхако’’ти. на четтха екам̣сато ка̄ран̣ам̣ маггитаббам̣. йена бхава-саддо ниравасесабодхако, на на̄ма-саддоти а̄ха ‘‘евам̣сабха̄ва̄ хи ета̄ нируттийо’’ти. имина̄ адхиппа̄йена̄ти бхавасаддо ниравасесабодхако упа̄динначатуккхандхависайатта̄ти имина̄ адхиппа̄йена. джа̄йама̄на̄дидхаммавика̄рабха̄вато джа̄йама̄на̄диккхандхапат̣ибаддха̄ джа̄тиа̄дайо вуччеййум̣, на пана джа̄тиа̄дипат̣ибаддха̄ джа̄йама̄на̄диккхандха̄ти на екачиттаккхан̣е джа̄тиа̄дӣнам̣ авиджджа̄йа паччайабха̄во самбхаватӣти имаматтхама̄ха ‘‘джа̄йама̄на̄нам̣ пана̄’’тиа̄дина̄. на̄на̄читтаккхан̣е пана джа̄тиа̄дайо авиджджа̄йа упаниссайапаччайо хонтӣти ‘‘екачиттаккхан̣е’’ти висеситам̣. тенева̄ти асамбхавенева.
ма̄тика̄ван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
акусаланиддесаван̣н̣ана̄
248-9. танти дит̣т̣хупа̄да̄нам̣. итарасса̄ти ка̄мупа̄да̄насса. тан̣ха̄гахан̣ена̄ти ‘‘тан̣ха̄паччайа̄’’ти еттха тан̣ха̄гахан̣ена гахитатта̄. йади евам̣ на̄маггахан̣ена гахита̄ тан̣ха̄ касма̄ пуна вутта̄ти а̄ха ‘‘на̄ме вийа висесапаччайатта̄бха̄ва̄’’ти. ‘‘на̄мапаччайа̄ чхат̣т̣ха̄йатана’’нти еттха хи ка̄матан̣ха̄пи на̄ме сан̇гахита̄ти на̄масса йатха̄рахам̣ чхат̣т̣ха̄йатанасса паччайабха̄во вуттоти аттхи таттха висесапаччайаттам̣, упа̄да̄насса пана бхавасан̇гахопи аттхӣти ‘‘тан̣ха̄паччайа̄ упа̄да̄на’’нти етена ‘‘ка̄мупа̄да̄напаччайа̄ бхаво’’ти етасса наттхева висесоти вуттам̣ ‘‘на̄ме вийа висесапаччайатта̄бха̄ва̄’’ти. тан̣ха̄ етисса̄ паччайоти тан̣ха̄паччайа̄, дит̣т̣хи ¶ . бхавасса паччайабхӯта̄ти дувидхассапи бхавасса ка̄ран̣абхӯта̄. убхайенапи упа̄да̄насса бхаваниддесе т̣хапетаббатам̣йева вибха̄вети. паччайуппаннам̣ паччайо ча екамева̄ти ‘‘тан̣ха̄паччайа̄ упа̄да̄на’’нти еттха вуттапаччайуппаннам̣, ‘‘упа̄да̄напаччайа̄ бхаво’’ти еттха вуттапаччайо ча еко еваттхо, тасма̄ паччайо висум̣ паччайуппаннато бхиннам̣ катва̄ на вибхатто.
252. упаттхамбхакасамут̣т̣ха̄панапаччха̄джа̄тапаччайавасена̄ти ¶ упаттхамбхакасса читтасамут̣т̣ха̄нарӯпасса самут̣т̣ха̄панавасена, паччха̄джа̄тапаччайавасена ча.
254. пан̃чаннанти чаккха̄йатана̄дӣнам̣ пан̃чаннам̣. сахаджа̄та̄дипаччайоти сахаджа̄таниссайааттхиавигата̄дипаччайо. ваттхусан̇кха̄там̣ рӯпам̣. пуреджа̄та̄дипаччайоти пуреджа̄таниссайавиппайуттааттхиавигатапаччайо. паччха̄джа̄та̄дипаччайоти паччха̄джа̄тавиппайуттааттхиавигатапаччайо. чхат̣т̣хасса сахаджа̄та̄дӣти а̄ди-саддена ан̃н̃аман̃н̃аниссайасампайуттааттхиавигата̄дайо гахита̄.
264. йасса̄ти ‘‘йасса ча хотӣ’’ти еттха вуттам̣ ‘‘йасса̄’’ти падам̣ сандха̄йа вуттам̣. тена̄ха ‘‘хотӣти йоджетабба’’нти.
280. тасса̄ти ‘‘балавакилесабхӯта̄йа вичикиччха̄йа̄’’ти (вибха. ат̣т̣ха. 280) падасса. тена̄ти ‘‘тан̣ха̄т̣т̣ха̄не’’ти падена. читтуппа̄дакан̣д̣а̄дӣсӯти а̄ди-саддена имасмим̣ пат̣иччасамуппа̄давибхан̇ге суттантабха̄джанӣйа̄дим̣ сан̇ган̣ха̄ти.
акусаланиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
кусала̄бйа̄катаниддесаван̣н̣ана̄
306. сабйа̄па̄ра̄нӣти саусса̄ха̄ни, випа̄кадхамма̄нӣти аттхо. парихӣнам̣ авиджджа̄т̣т̣ха̄нам̣ етесанти парихӣна̄виджджа̄т̣т̣ха̄на̄.
сандха̄йа̄ти адхиппа̄йам̣ вибха̄венто вийа вадати, сарӯпенева пана ‘‘на ча чаккхувин̃н̃а̄н̣а̄дӣни рӯпам̣ самут̣т̣ха̄пентӣ’’ти (вибха. ат̣т̣ха. 306) ат̣т̣хакатха̄йам̣ вуттам̣. на̄марӯпам̣ на на лаббхатӣти йоджана̄.
кусала̄бйа̄катаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
авиджджа̄мӯлакакусаланиддесаван̣н̣ана̄
334. кусалапхалети ¶ ¶ кусалавипа̄капат̣исандхивин̃н̃а̄н̣асса гахитатта̄ тасса са̄дурасависаруккхабӣджасадисата̄ вутта̄.
йадипи ‘‘сан̇кха̄рахетука’’нтиа̄дина̄ йоджана̄ лаббхати, авигатачатукка̄дӣни пана на лаббханти йатха̄ла̄бхайоджана̄йа дасситатта̄.
авиджджа̄мӯлакакусаланиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
кусаламӯлакавипа̄каниддесаван̣н̣ана̄
343. каммам̣ вийа паччайо хоти випа̄кабха̄ватоти адхиппа̄йо. випа̄касса каммам̣ паччайо хонтам̣ са̄тисайам̣ хотӣти тасса ниппарийа̄йата̄, там̣сампайутта̄нам̣ парийа̄йата̄ сийа̄ти адхиппа̄йена ‘‘парийа̄йена упаниссайапаччайоти вутта̄нӣ’’ти а̄ха. ‘‘кусало дхаммо абйа̄катасса дхаммасса упаниссайапаччайена паччайо (пат̣т̣ха̄. 1.1.423), акусало дхаммо абйа̄катасса дхаммасса (пат̣т̣ха̄. 1.1.423), випа̄кадхаммадхаммо невавипа̄канавипа̄кадхаммадхаммасса упаниссайапаччайена паччайо’’ти (пат̣т̣ха̄. 1.3.103) пана вачанато ниппарийа̄йена саббепи кусала̄кусала̄ дхамма̄ випа̄касса упаниссайапаччайо хотӣти айаматтхо диссати. ‘‘кусаламӯлам̣ акусаламӯла’’нти имесам̣ анва̄десопи паччайасадда̄пеккха̄йа ‘‘еса̄’’ти пуллин̇гавасена вуттоти дассенто а̄ха ‘‘еса̄ти…пе… йоджетабба’’нти.
‘‘манасика̄ропӣ’’тиа̄дина̄ аппахӣна̄виджджа̄нампи кирийа̄йа кусала̄кусаламӯла̄ни, авиджджа̄ ча упаниссайа̄ на хонтӣти дассети. каммават̣т̣авипа̄кават̣т̣абхӯта̄нийева сан̇кха̄равин̃н̃а̄н̣а̄ни паччхиманайе адхиппета̄нӣти вуттам̣ ‘‘кирийа̄ни пана…пе… гаччхантӣ’’ти. тесам̣ паччайа̄нам̣ васена анекаппака̄ратоти адхиппа̄йоти йоджана̄.
нава̄дибхеда̄нанти ¶ наваат̣т̣хасаттачха̄ти евам̣пабхеда̄нам̣. чатуннам̣ чатукка̄нанти пуриманайе паччхиманайе ча а̄гата̄нам̣ йатха̄ла̄бхам̣ чатуннам̣ чатуннам̣ чатукка̄нам̣. ‘‘кусала̄кусала̄нам̣ ¶ пана випа̄ке ча̄’’ти ча-саддена кусала̄кусале ча̄ти самуччетабботи а̄ха ‘‘кусала…пе… ваттабба’’нти. мӯлападекапаччайата̄васена̄ти мӯлападасса екапаччайабха̄вавасена упаниссайапаччайата̄васена. екассева найасса̄ти кусала̄кусалесу авиджджа̄мӯлакасса, випа̄кесу кусала̄кусаламӯлакасса̄ти евам̣ екассева найасса васена. дхаммапаччайабхедети дхаммасса паччайабхӯтасса, паччайуппаннасса ва̄ паччайабха̄вена бхедети имаматтхам̣ дассенто ‘‘авиджджа̄дӣна’’нтиа̄дим̣ ватва̄ пуна тамева ‘‘там̣там̣читтуппа̄да̄’’тиа̄дина̄ пака̄рантарена вибха̄вети.
кусаламӯлакавипа̄каниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
пат̣иччасамуппа̄давибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
7. сатипат̣т̣ха̄навибхан̇го
1. суттантабха̄джанӣйам̣
уддесава̄раван̣н̣ана̄
355. сама̄насаддавачанӣйа̄нам̣ ¶ аттха̄нам̣ уддхаран̣ам̣ аттхуддха̄ро. со йасма̄ саддаттхавича̄ро на хоти, тасма̄ вуттам̣ ‘‘на идха…пе… аттхадассана’’нти. па-саддо падха̄наттхадӣпако ‘‘пан̣ӣта̄ дхамма̄’’тиа̄дӣсу (дха. са. тикама̄тика̄ 14) вийа.
анавассутата̄ анупакилит̣т̣хата̄. тена̄ха ‘‘тадубхайавӣтиваттата̄’’ти.
бхусаттхам̣ паккхандананти бхусаттхависит̣т̣хам̣ паккханданам̣ анупависанам̣.
асса̄дасса̄ти тан̣ха̄йа. ‘‘ниччам̣ атта̄’’ти абхинивесаваттхута̄йа дит̣т̣хийа̄ висесака̄ран̣а̄нам̣ читтадхамма̄нам̣ тан̣ха̄йапи ваттхубха̄вато висесаггахан̣ам̣, татха̄ ка̄йаведана̄нам̣ дит̣т̣хийа̄пи ваттхубха̄васамбхавато ‘‘висесена̄’’ти вуттам̣. сара̄гавӣтара̄га̄дивибха̄гадвайавасенева читта̄нупассана̄йа вуттатта̄ там̣ ‘‘на̄типабхедагата’’нти вуттам̣. дхамма̄ти идха сан̃н̃а̄сан̇кха̄раккхандха̄ адхиппета̄, сан̇кха̄раккхандхо ча пхасса̄дивасена анекабхедоти дхамма̄нупассана̄ ‘‘атипабхедагата̄’’ти вутта̄. сара̄га̄дивибха̄гавасена сол̣асабхедатта̄ ва̄ читта̄нупассана̄ на̄типабхедагата̄ вутта̄, сутте а̄гатанайена нӣваран̣а̄дивасена анекабхедатта̄ дхамма̄нупассана̄ атипабхедагата̄ вутта̄. ‘‘висуддхимагготи ¶ вутта̄нӣ’’ти а̄нетва̄ йоджетаббам̣. та̄ анупассана̄ етесанти таданупассана̄, читтадхамма̄нупассино пуггала̄, тесам̣.
таттха ‘‘асубхабха̄вадассанена̄’’ти йатха̄т̣хитавасена̄пи йоджана̄ лаббхатева. бхавогхасса ведана̄ ваттху бхавасса̄дабха̄вато. ниччаггахан̣авасена̄ти атта̄бхинивесависит̣т̣хасса ниччаггахан̣асса васена. татха̄ хи вуттам̣ ‘‘сассатасса аттано’’ти. огхесу вуттанайа̄ ева йога̄савесупи йоджана̄ аттхато абхиннатта̄ти те на гахита̄. ниччаггахан̣авасена̄ти ¶ атта̄бхинивесависит̣т̣хасса ниччаггахан̣асса васена. пат̣хамогхататийачатуттхагантхайоджана̄йам̣ вуттанайенева ка̄йачиттадхамма̄нам̣ итарупа̄да̄наваттхута̄ гахетабба̄ти ведана̄йа дит̣т̣хупа̄да̄наваттхута̄ дассита̄. татха̄ ка̄йаведана̄нам̣ чхандадоса̄гативаттхута̄ ка̄могхабйа̄па̄дака̄йагантхаваттхута̄вачанена вутта̄ти. тена̄ха ‘‘авутта̄нам̣ вуттанайена ваттхубха̄во йоджетаббо’’ти.
дха̄ран̣ата̄ асаммуссаната̄, ануссаран̣амева ва̄. екаттети екасабха̄ве ниссаран̣а̄дивасена. сама̄гамо саччхикирийа̄. сатипат̣т̣ха̄насабха̄во самма̄сатита̄ ниййа̄насатита̄ сама̄набха̄гата̄ екаджа̄тита̄ сабха̄гата̄. пуримасминти ‘‘екатте нибба̄не сама̄гамо екаттасамосаран̣а’’нти етасмим̣ аттхе. висунти на̄на̄аттхадвайабха̄вена. тадева гаманам̣ самосаран̣анти сатисаддаттхантара̄бха̄ва̄…пе… екабха̄васса̄ти йоджетаббам̣. сатисаддаттхавасена авуччама̄нети ‘‘еко сатипат̣т̣ха̄насабха̄во екатта’’нтиа̄дина̄ авуччама̄не, ‘‘екатте нибба̄не сама̄гамо екаттасамосаран̣а’’нти евам̣ вуччама̄нети аттхо. дха̄ран̣ата̄ва сатӣти ‘‘саран̣ата̄’’ти (дха. са. 14) вуттадха̄ран̣ата̄ ева сатӣти катва̄. сатисаддаттхантара̄бха̄ва̄ти сатисан̇кха̄тасса саран̣екаттасамосаран̣асаддаттхато ан̃н̃асса аттхасса абха̄ва̄. пуриманти саран̣ападам̣. нибба̄насамосаран̣епӣти йатха̄вутте дутийе аттхе саран̣екаттасамосаран̣апада̄ни сахита̄нева сатипат̣т̣ха̄некабха̄васса н̃а̄пака̄ни, евам̣ нибба̄насамосаран̣епи ‘‘екатте нибба̄не сама̄гамо екаттасамосаран̣а’’нти етасмимпи аттхе сати…пе… ка̄ран̣а̄ни.
а̄на̄па̄напабба̄дӣнанти а̄на̄па̄напаббаирийа̄патхачатусампаджан̃н̃а кот̣т̣ха̄са дха̄туманасика̄ранавасиватхикапабба̄нӣти етесам̣. имесу пана йасма̄ кесучи дева̄нам̣ каммат̣т̣ха̄нам̣ на иджджхати, тасма̄ та̄ни ана̄маситва̄ йадипи кот̣т̣ха̄садха̄туманасика̄равасеневеттха десана̄ паватта̄, десанантаре ¶ пана а̄гатам̣ анавасесам̣ ка̄йа̄нупассана̄вибха̄гам̣ дассетум̣ ‘‘чуддасавидхена ка̄йа̄нупассанам̣ бха̄ветва̄’’ти (вибха. ат̣т̣ха. 355) вуттам̣. тена̄ха ‘‘маха̄сатипат̣т̣ха̄насутте вутта̄на’’нти. ‘‘татха̄’’ти имина̄ ‘‘маха̄сатипат̣т̣ха̄насутте (дӣ. ни. 2.382) вутта̄на’’нти имамева упасам̣харати. пан̃чавидхена̄ти нӣваран̣аупа̄да̄наккхандха̄йатанабоджджхан̇гаарийасачча̄нам̣ васена пан̃чадха̄. бха̄вана̄нубха̄во арийамаггаггахан̣асаматтхата̄.
там̣нийаматоти ¶ тасса̄ ка̄йа̄нупассана̄дипат̣ипаттийа̄ нийамато. тасса̄ бхиккхубха̄ве нийате са̄пи бхиккхубха̄ве нийата̄йева на̄ма хоти.
ка̄йа̄нупассана̄уддесаван̣н̣ана̄
еттха̄ти ка̄йе. авайава̄ асса аттхӣти авайавӣ, самуда̄йо, самӯхоти аттхо, со пана авайававинимуттам̣ драбйантаранти га̄хо ладдхи авайавӣга̄хо. хаттхапа̄да̄диан̇гулинакха̄диан̇гапаччан̇ге саннивесависит̣т̣хе упа̄да̄йа йа̄йам̣ ан̇гапаччан̇гасаман̃н̃а̄ чева ка̄йасаман̃н̃а̄ ча, там̣ атиккамитва̄ иттхипурисаратхагхат̣а̄дидрабйантипарикаппанам̣ саман̃н̃а̄тидха̄ванам̣. атха ва̄ йатха̄вуттасаман̃н̃ам̣ атиккамитва̄ пакатиа̄дидрабйа̄диджӣва̄дика̄йа̄дипадаттхантарапарикаппанам̣ саман̃н̃а̄тидха̄ванам̣. ниччаса̄ра̄дига̄хабхӯто абхинивесо са̄ра̄да̄на̄бхинивесо.
на там̣ дит̣т̣ханти там̣ иттхипуриса̄ди дит̣т̣хам̣ на хоти. дит̣т̣хам̣ ва̄ иттхипуриса̄ди на хотӣти йоджана̄. йатха̄вуттанти кеса̄дибхӯтупа̄да̄йасамӯхасан̇кха̄там̣.
кеса̄дипатхавинти кеса̄дисан̃н̃итам̣ сасамбха̄рапатхавим̣. пубба̄парийабха̄вена̄ти санта̄навасена. ан̃н̃аттха̄ти ‘‘а̄пока̄йа’’нти евама̄дӣсу.
аджджхаттабахиддха̄ти сапарасанта̄не ка̄йо вуттоти. ‘‘ка̄йо’’ти четтха саммасанупага̄ рӯпадхамма̄ адхиппета̄ти а̄ха ‘‘аджджхаттабахиддха̄дхамма̄на’’нти. гхат̣итам̣ ека̄баддхам̣ а̄рамман̣ам̣ гхат̣ита̄рамман̣ам̣, ека̄рамман̣абхӯтанти аттхо. тена̄ха ‘‘екато а̄рамман̣абха̄во наттхӣ’’ти.
антоолӣйана̄ ¶ антосан̇кочо антара̄воса̄нам̣.
двӣхӣти абхиджджха̄винайадоманассавинайехи.
сати ча сампаджан̃н̃ан̃ча сатисампаджан̃н̃ам̣, тена. етена каран̣абхӯтена. випаккхадхаммехи анантаритатта̄ авиччхиннасса. тасса саббаттхикакаммат̣т̣ха̄насса.
ка̄йа̄нупассана̄уддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
ведана̄нупассана̄диуддесаван̣н̣ана̄
сукха̄дӣнанти ¶ сукхадуккха̄дуккхамасукха̄нам̣.
рӯпа̄диа̄рамман̣ана̄наттабхеда̄нам̣ васена йоджетаббанти самбандхо. татха̄ ча сесесупи. саваттхука̄ваттхука̄дӣти а̄ди-саддена хӣна̄дийониа̄дибхедам̣ сан̇ган̣ха̄ти. висум̣ висум̣ на ваттаббанти чоданам̣ дассетӣти йоджана̄. екаттха̄ти ка̄йа̄дӣсу екасмим̣. пуримачодана̄йа̄ти ‘‘пуббе пахӣнатта̄ пуна паха̄нам̣ на ваттабба’’нти чодана̄йа. пахӣнанти виккхамбхитам̣. пат̣ипаккхабха̄вана̄йа̄ти маггабха̄вана̄йа. убхайаттха̄ти убхайачодана̄йа. убхайанти париха̄радвайам̣. йасма̄ пуримачодана̄йа на̄на̄пуггалапариха̄ро, на̄на̄читтаккхан̣икапариха̄ро ча самбхавати, дутийачодана̄йа пана на̄на̄читтаккхан̣икапариха̄ройева, тасма̄ вуттам̣ ‘‘самбхавато йоджетабба’’нти. маггасатипат̣т̣ха̄набха̄ванам̣ сандха̄йа вуттам̣. саббаттха̄ти саббесу ка̄йа̄дӣсу.
ведана̄нупассана̄диуддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
уддесава̄раван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
ка̄йа̄нупассана̄ниддесаван̣н̣ана̄
356. аджджхатта̄дӣти ¶ а̄ди-саддена идха вутта̄ бахиддха̄аджджхаттабахиддха̄анупассанаппака̄ра̄ вийа маха̄сатипат̣т̣ха̄насутте вутта̄ самудайадхамма̄нупассиа̄дианупассанаппака̄ра̄пи ка̄йа̄нупассана̄бха̄вато гахита̄ иччева ведитаббам̣. таттха̄ти аджджхатта̄дианупассана̄йам̣. чуддаса пака̄ра̄ маха̄сатипат̣т̣ха̄насутте а̄гатачуддасаппака̄ра̄дике апеккхитва̄ идха вутта̄. аджджхатта̄диппака̄ро еко пака̄роти а̄ха ‘‘екаппака̄раниддесена̄’’ти. ба̄хиресӯти екаччесу ан̃н̃атиттхийесу. тесампи хи а̄на̄па̄на̄дивасена саматхапаккхика̄ ка̄йа̄нупассана̄ самбхавати. тена̄ха ‘‘екадесасамбхавато’’ти.
тачасса ча атачапариччхинната̄ тачена апариччхинната̄ аттхӣти йоджана̄. ‘‘дӣгхаба̄ху наччатӯ’’тиа̄дӣсу вийа ан̃н̃ападаттхепи сама̄се авайавападаттхасан̇гахо лаббхатева̄ти вуттам̣ ‘‘ка̄йекадесабхӯто тачо гахито ева̄’’ти. тачапат̣ибаддха̄нам̣ накхадантанха̄румам̣са̄нам̣, тачапат̣ибаддха̄нам̣ тадануппавит̣т̣хамӯла̄нам̣ кесалома̄нам̣, таппат̣ибаддхапат̣ибаддха̄нам̣ итаресам̣ самӯхабхӯто саббо ка̄йо ¶ ‘‘тачапарийанто’’твева вуттоти дассенто ‘‘таппат̣ибаддха̄’’тиа̄дима̄ха. аттхи кеса̄, аттхи лома̄ти самбандхо. таттха аттхӣти путхуттава̄чӣ екам̣ нипа̄тападам̣, на кирийа̄падам̣. кирийа̄падатте хи сантӣти ваттаббам̣ сийа̄, вачанавипалла̄сена ва̄ вуттанти.
каммат̣т̣ха̄насса ва̄чуггатакаран̣а̄дина̄ угган̣ханам̣ уггахо. кот̣т̣ха̄сапа̄л̣ийа̄ хи ва̄чуггатакаран̣ам̣, манасикирийа̄йа кеса̄дӣнам̣ ван̣н̣а̄дито упадха̄ран̣асса ча пагун̣абха̄ва̄па̄данам̣ идха уггахо. йена пана найена йога̄вачаро таттха кусало хоти, со видхӣти вутто.
пуримехӣти пуримапуримехи пан̃чакачхаккехи самбандхо вутто. ‘‘мам̣сам̣…пе… вакка’’нти хи ануломато ваккапан̃чакасса пуна ‘‘ваккам̣…пе… кеса̄’’ти ваккапан̃чакасса, тачапан̃чакасса ча пат̣иломато саджджха̄йаккамо самбандхо дассито. сва̄йам̣ саджджха̄йоти самбандхо. висум̣ типан̃ча̄ханти ануломато пан̃ча̄хам̣, пат̣иломато пан̃ча̄хам̣, ануломапат̣иломато пан̃ча̄ханти евам̣ пан̃чакачхаккесу паччекам̣ типан̃ча̄хам̣. пуримехи екато типан̃ча̄ханти тачапан̃чака̄дӣхи саддхим̣ ануломато ваккапан̃чака̄дӣни екаджджхам̣ катва̄ вуттанайенева типан̃ча̄хам̣ ¶ . а̄диантадассанавасена̄тиа̄дибхӯтасса ануломато саджджха̄йасса, ануломапат̣иломато саджджха̄йе антабхӯтасса пат̣иломато саджджха̄йасса дассанавасена. тена̄ха ‘‘анулома…пе… антимо’’ти. етампӣти йадидам̣ пуримехи саддхим̣ паччхимасса пан̃чака̄дино екато саджджха̄йакаран̣ам̣, пан̃чака̄дӣнам̣ паччекам̣ анулома̄дина̄ саджджха̄йаппака̄рато ан̃н̃о саджджха̄йаппака̄ро есоти аттхо. двиннам̣ хаттха̄нам̣ екамукха̄ ан̃н̃аман̃н̃асамбандха̄ т̣хапита̄ ан̇гулийо идха хаттхасан̇кхалика̄ти адхиппета̄ти а̄ха ‘‘ан̇гулипантӣ’’ти. асубхалаккхан̣ам̣ кеса̄дӣнам̣ пат̣иккӯлабха̄во. тхаддха̄дибха̄во дха̄тулаккхан̣ам̣.
аттано кот̣т̣ха̄со, сама̄но ва̄ кот̣т̣ха̄со сакот̣т̣ха̄со, таттха бхаво сакот̣т̣ха̄сико, каммат̣т̣ха̄нам̣.
ка̄йа̄нупассанам̣ хитва̄ти асубхато ва̄ дха̄туто анупассанам̣ манасика̄рам̣ акатва̄. пуббе вийа парийантата̄лан̃ча а̄дита̄лан̃ча агантва̄.
сама̄дха̄на̄дивисесайогена адхикам̣ читтанти адхичиттам̣. тена вуттам̣ ‘‘саматхавипассана̄читта’’нти. манасикаран̣ам̣ читтанти екантам̣ сама̄дхинимиттассева саманна̄ха̄ракам̣ ¶ читтам̣. виккхепавасена читтасса на̄на̄рамман̣е висат̣аппаватти идха пабхан̃джанам̣, сама̄дха̄нена тадабха̄вато на ча пабхан̃джанасабха̄вам̣.
саккхибхаваната̄ паччаккхака̄рита̄. пуббахета̄дикети а̄ди-саддена таданурӯпаманасика̄ра̄нуйога̄дим̣ сан̇ган̣ха̄ти.
самаппаваттанти лӣнуддхаччарахитам̣. татха̄паваттийа̄ти маджджхимасаматханимиттам̣ пат̣ипаттийа̄, таттха ча паккханданена сиддха̄йа йатха̄вуттасамаппаваттийа̄. пан̃н̃а̄йа тосетӣти йа̄йам̣ таттха джа̄та̄нам̣ дхамма̄нам̣ анативаттана̄, индрийа̄нам̣ екарасата̄, тадупагавӣрийава̄хана̄, а̄севана̄ти има̄сам̣ са̄дхика̄ бха̄вана̄пан̃н̃а̄, та̄йа адхичиттам̣ тосети пахат̣т̣хам̣ кароти. йатха̄вуттависесасиддхийа̄ва хи там̣са̄дхика̄йа пан̃н̃а̄йа там̣ читтам̣ сампахам̣ситам̣ на̄ма хоти. евам̣ сампахам̣санто ча йасма̄ саббасо парибандхависодханена пан̃н̃а̄йа читтам̣ вода̄петӣти ча вуччати, тасма̄ ‘‘самуттеджети ча̄’’ти вуттам̣. нирасса̄данти ¶ пуббена̄парам̣ висеса̄ла̄бхена бха̄вана̄расавирахитам̣. сампахам̣сетӣти бха̄вана̄йа читтам̣ самма̄ паха̄сети памодети. самуттеджетӣти самма̄ таттха уттеджети.
а̄сайо паваттит̣т̣ха̄нам̣.
ваваттхитатанти асам̣кин̣н̣атам̣.
антоти аббхантаре кот̣т̣ха̄се. сукхуманти сукхуманха̄руа̄дим̣ сандха̄йа вадати.
та̄лапат̣т̣ика̄ та̄лапаттавиливехи катакат̣аса̄рако.
ган̣ана̄йа матта̄-саддо катипайехи ӯнабха̄вадӣпанаттхам̣ вуччати. дантат̣т̣хиваджджита̄ни тӣхи ӯна̄ни тӣн̣и ат̣т̣хисата̄ни. тасма̄ ‘‘тиматта̄нӣ’’ти вуттам̣. йам̣ пана висуддхимагге ‘‘атирекатисатаат̣т̣хикасамуссайа’’нти (висуддхи. 1.122) вуттам̣, там̣ дантат̣т̣хӣнипи гахетва̄ саббасан̇га̄хиканайена вуттам̣. ‘‘гоппхакат̣т̣хика̄дӣни авутта̄нӣ’’ти на ваттаббам̣ ‘‘екекасмим̣ па̄де две гоппхакат̣т̣хӣнӣ’’ти вуттатта̄, ‘‘а̄нисадат̣т̣хиа̄дӣнӣ’’ти пана ваттаббам̣.
тена ат̣т̣хина̄ти ӯрут̣т̣хина̄.
марумпехӣти марумпачун̣н̣ехи.
сусама̄хитачиттена ¶ хетубхӯтена. на̄на̄рамман̣авиппханданавирахена̄ти на̄на̄рамман̣абха̄вена виппханданам̣ на̄на̄рамман̣авиппханданам̣, тена вирахена. анатиккантапӣтисукхасса джха̄начиттасса. там̣саман̇гӣпуггаласса ва̄.
пат̣иккӯладха̄туван̣н̣ависесанти пат̣иккӯлависесам̣, дха̄тувисесам̣, ван̣н̣акасин̣ависесам̣. ваккапан̃чака̄дӣсу пан̃часу висум̣, хет̣т̣химехи екато ча саджджха̄йе чханнам̣ чханнам̣ пан̃ча̄ха̄нам̣ васена пан̃ча ¶ ма̄са̄ парипун̣н̣а̄ лаббханти, тачапан̃чаке пана висум̣ типан̃ча̄хамева̄ти а̄ха ‘‘аддхама̄се ӯнепӣ’’ти. ма̄сантарагаманам̣ саджджха̄йасса саттама̄дима̄сагаманам̣.
йаментанти бандхентам̣.
‘‘нӣлам̣ пӣта’’нтиа̄дина̄ сан̇гха̄т̣е нӣла̄диваваттха̄нам̣ там̣ниссайатта̄ маха̄бхӯте упа̄да̄йа̄ти а̄ха ‘‘маха̄бхӯтам̣…пе… дуггандхантиа̄дина̄’’ти. упа̄да̄йарӯпам̣ маха̄бхӯтена париччхиннанти йоджана̄. тасса̄ти упа̄да̄рӯпасса. татоти маха̄бхӯтато. чха̄йа̄йа а̄тапапаччайабха̄во а̄тапо паччайо етисса̄ти, а̄тапасса чха̄йа̄йа уппа̄дакабха̄во чха̄йа̄тапа̄нам̣ а̄тапапаччайачха̄йуппа̄дакабха̄во. тена уппа̄детаббауппа̄дакабха̄во ан̃н̃аман̃н̃апариччхедаката̄ти дассети. а̄йатана̄ни ча два̄ра̄ни ча̄ти два̄даса̄йатана̄ни, тадекадесабхӯта̄ни два̄ра̄ни ча.
саппаччайабха̄ва̄ти саппаччайатта̄.
йатха̄вуттена а̄ка̄рена̄ти ‘‘ити идам̣ саттавидхам̣ уггахакосаллам̣ суггахитам̣ катва̄’’тиа̄дина̄ (вибха. ат̣т̣ха. 356), ‘‘имам̣ пана каммат̣т̣ха̄нам̣ бха̄ветва̄ арахаттам̣ па̄пун̣итука̄мена̄’’тиа̄дина̄ (вибха. ат̣т̣ха. 356) ва̄ вуттаппака̄рена видхина̄. ‘‘ависесато пана са̄дха̄ран̣авасена евам̣ ведитабба̄’’ти, ‘‘ито пат̣т̣ха̄йа̄’’ти ча ваданти. ван̣н̣а̄димукхена̄ти ван̣н̣апат̣иккӯласун̃н̃ата̄мукхена. упат̣т̣ха̄нанти каммат̣т̣ха̄насса упат̣т̣ха̄нам̣, йо уггахоти вутто. еттха̄ти чатуккапан̃чакаджджха̄напат̣хамаджджха̄навипассана̄су екасмим̣ сандхӣйати. кена? каммат̣т̣ха̄наманасика̄ренева, тасма̄ уггахова сандхи уггахасандхӣти ведитаббам̣.
ут̣т̣ха̄накам̣ уппаджджанакам̣. са̄тирека̄ни чха амбан̣а̄ни кумбхам̣. татоти мукхадхованакха̄данабходжанакиччато. ниваттатӣти арахатта̄дхигамена аччантаниваттивасена ниваттати.
каммамева̄ти ¶ манасика̄ракаммамева. а̄рамман̣анти пуббабха̄габха̄вана̄рамман̣ам̣.
татха̄ти ванамаккат̣о вийа.
еканти ¶ екам̣ кот̣т̣ха̄сам̣.
саттагахан̣арахитети саттапан̃н̃аттимпи ана̄маситва̄ деситатта̄ вуттам̣. сасанта̄ната̄йа ахам̣ка̄раваттхумхи аппахӣнама̄насса пахӣна̄ка̄рам̣ сандха̄йа̄ха ‘‘виддхаста̄хам̣ка̄ре’’ти. таттха̄ти парасса ка̄йе.
357. а̄димхи севана̄ манасика̄расса уппа̄дана̄ а̄рамбхо.
ка̄йа̄нупассана̄ниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
ведана̄нупассана̄ниддесаван̣н̣ана̄
363. сампаджа̄насса̄ти самма̄ пака̄рехи джа̄нантасса, ваттха̄рамман̣ехи саддхим̣ сукхаса̄миса̄диппака̄рехи авипарӣтам̣ веданам̣ джа̄нантасса̄ти аттхо. пуббабха̄габха̄вана̄ воха̄ра̄нуса̄ренева паваттатӣти а̄ха ‘‘воха̄раматтена̄’’ти. ведайа̄мӣти ‘‘ахам̣ ведайа̄мӣ’’ти аттупана̄йика̄ вутта̄ти, парин̃н̃а̄таведанопи ва̄ уппанна̄йа сукхаведана̄йа локавоха̄рена ‘‘сукхам̣ веданам̣ ведайа̄мӣ’’ти джа̄на̄ти, вохарати ча, пагева итаро. тена̄ха ‘‘воха̄раматтена вутта’’нти.
убхайанти вӣрийасама̄дхим̣. саха йоджетва̄ти самадхуракиччато анӯна̄дхикам̣ катва̄. аттхадхамма̄дӣсу саммохавиддхам̣санавасена паватта̄ маггапан̃н̃а̄ ева локуттарапат̣исамбхида̄.
ван̣н̣амукха̄дӣсу тӣсупи мукхесу. париггахасса̄ти арӯпапариггахасса. ‘‘ваттху на̄ма караджака̄йо’’ти вачанена ниваттитам̣ дассенто ‘‘на чаккха̄дӣни чха ваттхӯнӣ’’ти а̄ха. ан̃н̃аман̃н̃упаттхамбхена ¶ т̣хитесу двӣсу нал̣акала̄песу екасса итарапат̣ибаддхат̣т̣хитита̄ вийа на̄мака̄йасса рӯпака̄йапат̣ибаддхавуттита̄дассанан̃хетам̣ ниссайапаччайависесадассананти.
тесанти ¶ йесам̣ пхассавин̃н̃а̄н̣а̄ни па̄кат̣а̄ни, тесам̣. ан̃н̃есанти тато ан̃н̃есам̣, йесам̣ пхассавин̃н̃а̄н̣а̄ни на па̄кат̣а̄ни. сукхадуккхаведана̄нам̣ сувибхӯтавуттита̄йа вуттам̣ ‘‘саббесам̣ винеййа̄нам̣ ведана̄ па̄кат̣а̄’’ти. вила̄петва̄ вила̄петва̄ти сувисуддхам̣ наванӣтам̣ вила̄петва̄ сӣтибхӯтам̣ атисӣтале удаке паккхипитва̄ паттхиннам̣ т̣хитам̣ маттхетва̄ парипин̣д̣етва̄ пуна вила̄петва̄ти сатава̄рам̣ евам̣ катва̄.
таттха̄пӣти йаттха арӯпакаммат̣т̣ха̄нам̣ ева…пе… дасситам̣, таттха̄пи. йесу суттесу тадантогадхам̣ рӯпакаммат̣т̣ха̄нанти йоджана̄.
ведана̄нупассана̄ниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
читта̄нупассана̄ниддесаван̣н̣ана̄
365. килесасампайутта̄нам̣ на висуддхата̄ хотӣти самбандхо. итарехипӣти аттана̄ сампайуттакилесато итарехипи асампайуттехи. висум̣ вачананти ан̃н̃а̄кусалато висум̣ катва̄ вачанам̣. висит̣т̣хаггахан̣анти висит̣т̣хата̄гахан̣ам̣, а̄вен̣икасамохата̄дассананти аттхо, йато тадубхайам̣ момӯхачиттанти вуччати.
читта̄нупассана̄ниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
дхамма̄нупассана̄ниддесо
ка. нӣваран̣апаббаван̣н̣ана̄
367. екасмим̣ ¶ йуге баддхагон̣а̄нам̣ вийа екато паватти йуганаддхата̄.
гахан̣а̄ка̄рена̄ти асубхепи а̄рамман̣е ‘‘субха’’нти гахан̣а̄ка̄рена. нимиттанти ча̄ти субханимиттанти ча вуччатӣти йоджана̄. екам̣сена сатта̄ аттано аттано хитасукхамева а̄сӣсантӣти катва̄ вуттам̣ ‘‘а̄кан̇кхитасса хитасукхасса̄’’ти. анупа̄йо ева ча хитависит̣т̣хасса сукхасса айонисоманасика̄ро, а̄кан̇кхитасса ва̄ йатха̄дхиппетасса хитасукхасса анупа̄йабхӯто. авиджджандха̄ хи та̄дисепи паваттантӣти. ниппха̄детаббети ¶ айонисоманасика̄рена ниббаттетаббе ка̄маччхандети аттхо.
таданукӯлатта̄ти тесам̣ асубхе ‘‘субха’’нти, ‘‘асубха’’нти ча паватта̄нам̣ айонисоманасика̄районисоманасика̄ра̄нам̣ анукӯлатта̄. рӯпа̄дӣсу аничча̄диабхинивесасса, аниччасан̃н̃а̄дӣнан̃ча йатха̄вуттаманасика̄рӯпаниссайата̄ таданукӯлата̄.
а̄ха̄ре пат̣иккӯласан̃н̃ам̣ со уппа̄детӣти самбандхо. таббипарин̣а̄масса̄ти бходжанапарин̣а̄масса ниссанда̄дикасса. тада̄дха̄расса̄ти ударасса, ка̄йассева ва̄. соти бходжанематтан̃н̃ӯ. суттантапарийа̄йена ка̄мара̄го ‘‘ка̄маччханданӣваран̣а’’нти вуччатӣти а̄ха ‘‘абхидхаммапарийа̄йена̄’’ти. абхидхамме хи ‘‘нӣваран̣ам̣ дхаммам̣ пат̣ичча нӣваран̣о дхаммо уппаджджати напуреджа̄тапаччайа̄’’ти (пат̣т̣ха̄. 3.8.8) етасса вибхан̇ге ‘‘арӯпе ка̄маччханданӣваран̣ам̣ пат̣ичча тхинамиддханӣваран̣ам̣ уддхаччанӣваран̣ам̣ авиджджа̄нӣваран̣ам̣ уппаджджатӣ’’тиа̄дивачанато бхавара̄гопи ка̄маччханданӣваран̣ам̣ вуттанти вин̃н̃а̄йати. тена̄ха ‘‘саббопи лобхо ка̄маччханданӣваран̣а’’нти.
сӣма̄бхеде катети атта̄димарийа̄да̄йа бхинна̄йа, атта̄дӣсу саббаттха екарӯпа̄йа метта̄бха̄вана̄йа̄ти аттхо. виха̄ра̄диуддесарахитанти виха̄ра̄дипадесапариччхедарахитам̣. уггахита̄йа метта̄йа. ат̣т̣хавӣсативидха̄ти иттхиа̄дивасена саттавидха̄ паччекам̣ авера̄дӣхи йоджана̄васена ат̣т̣хавӣсативидха̄. сатта̄дииттхиа̄диавера̄дийогена̄ти еттха сатта̄диавера̄дийогена вӣсати, иттхиа̄диавера̄дийогена ¶ ат̣т̣хавӣсатӣти ат̣т̣хачатта̄рӣсам̣ екисса̄ диса̄йа. татха̄ сесадиса̄супӣти сабба̄ сан̇гахетва̄ а̄ха ‘‘асӣта̄дхикачатусатаппабхеда̄’’ти.
ката̄ката̄нусочанан̃ча на хотӣти йоджана̄. ‘‘бахукам̣ сутам̣ хоти суттам̣ геййа’’нтиа̄дивачанато (а. ни. 4.6) бахуссутата̄ наван̇гасса са̄санасса васена ведитабба̄, на винайаматтассева̄ти вуд̣д̣хатам̣ пана анапеккхитва̄ иччева вуттам̣, на бахуссутатан̃ча̄ти.
тит̣т̣хати ануппанна̄ вичикиччха̄ еттха етесу ‘‘ахосим̣ ну кхо ахаматӣтамаддха̄на’’нтиа̄дика̄йа (ма. ни. 1.18; са. ни. 2.20) паваттийа̄ анекабхедесу пуримуппаннесу вичикиччха̄дхаммесӯти те т̣ха̄нӣйа̄ вутта̄.
ат̣т̣хаваттхука̄пӣти ¶ на кевалам̣ сол̣асаваттхука̄, на̄пи ратанаттайаваттхука̄ ча, атха кхо ат̣т̣хаваттхука̄пи. ратанаттайе сам̣сайа̄паннасса сиккха̄дӣсу кан̇кха̄самбхавато, таттха ниббематикасса тадабха̄вато ча сесавичикиччха̄нам̣ ратанаттайавичикиччха̄мӯликата̄ дат̣т̣хабба̄. анупависанам̣ ‘‘евамета’’нти саддаханавасена а̄рамман̣асса паккханданам̣.
нӣваран̣апаббаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
кха. боджджхан̇гапаббаван̣н̣ана̄
тена̄ти аттхасаннисситаггахан̣ена.
паччайавасена дуббалабха̄во мандата̄.
паббатападесаванагаханантаритопи га̄мо на дӯре, паббатам̣ париккхипитва̄ гантаббата̄йа а̄ва̄со аран̃н̃алаккхан̣ӯпето, тасма̄ мам̣сасотенева ассосӣти ваданти.
сампаттихетута̄йа ¶ паса̄до синехапарийа̄йена вутто.
индрийа̄нам̣ тиккхабха̄ва̄па̄данам̣ теджанам̣. тосанам̣ памоданам̣.
боджджхан̇гапаббаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
саматхавипассана̄васена пат̣хамасса сатипат̣т̣ха̄насса, суддхавипассана̄васена итаресам̣. а̄гаманавасена вуттам̣ ан̃н̃атха̄ маггасамма̄сатийа̄ катхам̣ ка̄йа̄рамман̣ата̄ сийа̄ти адхиппа̄йо. ка̄йа̄нупассиа̄дӣнам̣ чатуббидха̄нам̣ пуггала̄нам̣ вутта̄нам̣. тена̄ха ‘‘на хи сакка̄ екасса…пе… ватту’’нти. анекасатисамбхава̄вабодхапасан̇га̄ти екачиттуппа̄дена анекисса̄ сатийа̄ самбхавасса, сати ча тасмим̣ анека̄вабодхасса ча а̄паджджанато. сакиччапариччхиннети аттано киччависесависит̣т̣хе. дхаммабхедена̄ти а̄рамман̣абхедависит̣т̣хена дхаммависесена. на дхаммасса дхаммо киччанти екасса дхаммасса ан̃н̃адхаммо киччам̣ на̄ма на хоти тадабха̄вато. дхаммабхедена дхаммасса вибха̄гена. тасса бхедоти тасса киччасса бхедо наттхи. тасма̄ти йасма̄ найидха дхаммасса вибха̄гена киччабхедо иччхито, киччабхедена ¶ пана дхаммавибха̄го иччхито, тасма̄. тена вуттам̣ ‘‘ека̄ва̄’’тиа̄ди.
суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
374. ‘‘ка̄йе ка̄йа̄нупассӣ’’ти идам̣ пуггала̄дхит̣т̣ха̄нена сатипат̣т̣ха̄нависесанам̣, тан̃ча а̄гаманасиддхам̣, ан̃н̃атха̄ тасса асамбхаватоти а̄ха ‘‘а̄гаманавасена…пе… десетва̄’’ти. пуггалам̣ ана̄маситва̄ти ‘‘ка̄йе ка̄йа̄нупассӣ’’ти евам̣ пуггалам̣ аггахетва̄. татха̄ ана̄масанато ева а̄гаманависесанам̣ акатва̄. найадвайети анупассана̄найо, суддхиканайоти етасмим̣ найадвайе.
абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
сатипат̣т̣ха̄навибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
8. саммаппадха̄навибхан̇го
1. суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
390. ка̄ран̣асаддо ¶ ¶ йуттива̄чако ‘‘саббаметам̣ ака̄ран̣ам̣ вадатӣ’’тиа̄дӣсу вийа, тасма̄ ка̄ран̣аппадха̄на̄ти йуттиппадха̄на̄, ануппаннапа̄пака̄нуппа̄дана̄дикирийа̄йа анурӯпаппадха̄на̄ти евам̣ ва̄ еттха аттхо дат̣т̣хаббо. ануппаннапа̄пака̄дӣнам̣ ануппа̄да̄ди ануппаннапа̄пака̄нуппа̄да̄ди.
391. ‘‘на ан̃н̃о дхаммоти йатха̄ тан̣ха̄йанамиччха̄бхинивесава̄йаманасабха̄ва̄нам̣ тан̣ха̄дӣнам̣ чхандапарийа̄йо ан̃н̃адхаммо на̄ма хоти каттукамйата̄сан̇кха̄тасса чханданийасса тесу абха̄ва̄, дхаммаччхандо пана там̣сабха̄ватта̄ ан̃н̃адхаммо на хоти. тена̄ха ‘‘дхаммаччхандоти сабха̄ваччхандо’’ти.
406. ат̣т̣хакатха̄йанти пора̄н̣ат̣т̣хакатха̄йам̣. ват̣т̣а̄наттхасам̣ваттанатоти сам̣са̄радуккхасамбхавато.
на сакконтӣти а̄ха ‘‘санта̄йа сама̄паттийа̄ парихӣна̄ брахмачарийава̄се сантхамбхитум̣ на сакконтӣ’’ти.
таттха дувидха̄йа̄ти йоджетаббам̣. уппанна̄йева̄ти уппаннапубба̄ ева уппаджджанти самуда̄ча̄ра̄дивасена.
сабба̄су аваттха̄сӯти пакататта̄диаваттха̄су. пакататта̄ваттхена хи саббена саббам̣ та̄ни на чаритабба̄ни. итара̄ваттхена ча тадаваттха̄йа та̄ни та̄нийева чаритабба̄ни. ваттаббантиа̄дӣнӣти а̄ди-саддена ¶ ‘‘на екаччханне ана̄ва̄се ваттхаббам̣, на екаччханне а̄ва̄се ва̄ ана̄ва̄се ва̄ ваттхаббам̣, на ека̄сане нисӣдитаббам̣, на нӣче а̄сане нисинне учче а̄сане нисӣдитаббам̣, на чхама̄йам̣ нисинне а̄сане нисӣдитаббам̣, на екачан̇каме чан̇камитаббам̣, на нӣче чан̇каме чан̇каманте учче чан̇каме чан̇камитаббам̣, на чхама̄йам̣ чан̇каманте чан̇каме чан̇камитабба’’нти има̄ни сан̇ган̣ха̄ти. тесанти па̄рива̄сикавуд̣д̣хатара̄дӣнам̣ васена. сампин̣д̣етва̄ти сан̇кад̣д̣хитва̄. екекам̣ катва̄ти нава̄пи екамекам̣ ¶ катва̄. ‘‘абхива̄данапаччут̣т̣ха̄нан̃джаликаммаса̄мӣчикаммам̣ на са̄дитаббам̣, а̄сана̄бхиха̄рам̣, сеййа̄бхиха̄рам̣, па̄додакам̣, па̄дапӣт̣хам̣, па̄дакатхаликам̣, паттачӣварапат̣иггахан̣ам̣ на са̄дитабба’’нти идам̣ саббампи аса̄дийанаса̄ман̃н̃ена екам̣. даса̄ти ‘‘на сӣлавипаттийа̄, на а̄ча̄равипаттийа̄, на дит̣т̣хивипаттийа̄, на а̄джӣвавипаттийа̄, на бхиккхӯ бхиккхӯхи бхедетабба̄, на гихиддхаджо дха̄ретаббо, на титтхийаддхаджо дха̄ретаббо, на титтхийа̄ севитабба̄, бхиккхӯ севитабба̄, бхиккхусиккха̄йа сиккхитабба’’нти (чӯл̣ава. 60) евама̄гата̄ даса.
‘‘камман̃ча̄’’ти паччаттавасена вуттам̣ каммам̣ ‘‘авипаккавипа̄касса̄’’ти еттха ‘‘каммасса̄’’ти са̄мивачанавасена парин̣а̄метва̄ йоджетаббам̣. бхӯта̄пагатуппаннанти вуттанти самбандхо. идха̄ти имисса̄ саммохавиноданийа̄. ‘‘евам̣ кате ока̄се випа̄ко…пе… уппанноти вуччатӣ’’ти ваданто випа̄камева вадати. таттха̄ти ат̣т̣хаса̄линийам̣. маггена самуччхинна̄ тха̄магата̄ ка̄мара̄га̄дайо ‘‘анусайа̄’’ти вуччантӣти а̄ха ‘‘анусайита…пе… маггена паха̄табба̄’’ти.
а̄хатакхӣраруккхо вийа а̄рамман̣ам̣, катхам̣? нимиттагга̄хавасена. тамеваттхам̣ виварати ‘‘адхигата’’нтиа̄дина̄. таттха нимиттагга̄хавасена а̄рамман̣асса адхиггахитатта̄ там̣ а̄рамман̣ам̣ ануссарита̄нуссаритаккхан̣е килесуппаттихетубха̄вена уппаттит̣т̣ха̄нато адхигатамева на̄ма хотӣти а̄ха ‘‘адхигатам̣ нимиттагга̄хавасена̄’’ти, там̣ а̄рамман̣ам̣ па̄тубхӯтакилесанти адхиппа̄йо. килесуппаттинимиттата̄йа уппаттирахам̣ килесам̣ ‘‘а̄рамман̣ам̣ антогадхакилеса’’нти вуттам̣. тан̃ча кхо га̄хаке лаббхама̄нам̣ гахетаббе упачаритва̄, йатха̄ ниссите лаббхама̄нам̣ ниссайе упачаритва̄ ‘‘ман̃ча̄ уккут̣т̣хим̣ каронтӣ’’ти. ида̄ни упача̄рам̣ мун̃читва̄ ниппарийа̄йенева аттхам̣ дассенто ‘‘нимиттагга̄ха…пе… садиса̄’’ти а̄ха. виттха̄ретаббанти ‘‘йатха̄ ким̣? саче кхӣраруккха’’нтиа̄дина̄ виттха̄ретаббам̣.
тидха̄ти ¶ атӣта̄дивасена тидха̄. а̄бхато упама̄васена. аппахӣната̄дассанаттхампӣти пи-саддена ‘‘тидха̄ наваттаббата̄дассанаттхампӣ’’ти вуттамева сампин̣д̣ети. евам̣ маггена пахӣнакилеса̄ дат̣т̣хабба̄ магге ануппанне уппаттираха̄нампи уппанне саббена саббам̣ абха̄вато.
суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
3. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄
427. вӣрийаджет̣т̣хика̄йа ¶ пана маггабха̄вана̄йа на ваттабба̄ни саммаппадха̄на̄ни ‘‘магга̄дхипатӣнӣ’’ти ва̄ ‘‘намагга̄дхипатӣнӣ’’ти ва̄ти ва̄ти еттха пат̣хамасса вӣрийантара̄бха̄во, итарасса итара̄дхипатино, намаггабхӯтавӣрийа̄дхипатино ча абха̄во наваттаббата̄йа ка̄ран̣анти имаматтхама̄ха ‘‘магга̄дхипатӣнӣ’’тиа̄дина̄. тада̄ти вӣрийаджет̣т̣хикамаггабха̄вана̄ка̄ле.
пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
саммаппадха̄навибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
9. иддхипа̄давибхан̇го
1. суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
431. пат̣хамо ¶ ¶ каттуаттхо ‘‘иджджхатӣти иддхӣ’’ти. дутийо каран̣аттхо ‘‘иджджханти ета̄йа̄’’ти. паджджитабба̄ иддхи вутта̄ ‘‘иддхим̣ паджджанти па̄пун̣антӣ’’ти каттуса̄дханасса иддхисаддасса каран̣аса̄дханена па̄дасаддена сама̄на̄дхикаран̣ата̄йа асамбхавато, иджджханакасса ча аттхасса каран̣абхӯтена па̄дена паджджитаббатта̄ ‘‘иддхи ева па̄до’’ти саддайоджана̄ на самбхаватӣти имаматтхама̄ха ‘‘на ча…пе… ватту’’нти. иддхикирийа̄каран̣ена̄ти иджджханакирийа̄йа каран̣абхӯтена аттхена са̄дхетабба̄ ча иддхи паджджитабба̄ти йоджана̄. двиннам̣ каран̣а̄нанти иджджханападжджанакирийа̄каран̣а̄нам̣ иддхипа̄даттха̄нам̣. на асама̄на̄дхикаран̣ата̄ самбхавати пат̣иседхадвайам̣ пакатийам̣ т̣хапетӣти. тасма̄ти йасма̄ пат̣хаменаттхена сама̄на̄дхикаран̣асама̄со, дутийена са̄мивачанасама̄со иддхипа̄дасадда̄нам̣ на йуджджати, тасма̄. йатха̄вутта̄ ва̄ пат̣хаменаттхена сама̄на̄дхикаран̣асама̄савасенева йоджана̄ йуджджати па̄дасса паджджама̄накот̣т̣ха̄сабха̄вато. дутийенаттхена итарасама̄сенева йоджана̄ йуджджати па̄дасса иджджханакаран̣ӯпа̄йабха̄вато.
кечӣти дхаммасириттхерам̣ сандха̄йа вадати. дувидхаттха̄йа̄ти ниббаттиаттха̄йа, вуддхиаттха̄йа ча. висунти ‘‘иддхи ева па̄до иддхипа̄до’’ти имасма̄ висум̣. сама̄сайоджана̄васена̄ти ‘‘иддхийа̄ па̄до иддхипа̄до’’ти евам̣ сама̄сайоджана̄васена. йатха̄йуттоти каттукаран̣аттхесу йо йо йутто. пат̣ила̄бхапуббабха̄га̄нанти висеса̄дхигаматам̣пуббабха̄га̄нам̣ йатха̄ккамам̣ каттиддхикаран̣иддхибха̄вам̣ сандха̄йа вуттоти йоджана̄. уттарачӯл̣абха̄джанӣйе ‘‘чхандойева чхандиддхипа̄до, читтамева, вӣрийамева, вӣмам̣са̄ва ¶ вӣмам̣сиддхипа̄до’’ти вуттатта̄ а̄ха ‘‘уттарачӯл̣абха̄джанӣйе ва̄ вуттехи чханда̄дӣхи иддхипа̄дехӣ’’тиа̄ди.
чхандачиттавӣмам̣сиддхипа̄десу та̄ва йуттам̣ падха̄насан̇кха̄раггахан̣ам̣ апуббатта̄, вӣрийиддхипа̄де пана катханти чоданам̣ сандха̄йа̄ха ‘‘вӣрийиддхипа̄даниддесе’’тиа̄ди. йади двейева саманна̄гаман̇га̄ни, чханда̄дайо киматтхийа̄ти а̄ха ‘‘сама̄дхивисесана̄нӣ’’ти. на идха…пе… вутта̄ хоти атаббисесанатта̄. йадипи ¶ сама̄дхивисесанасаманна̄гаман̇гадассанаттхам̣ двиккхаттум̣ вӣрийам̣ а̄гатанти вуттам̣, там̣ пана ‘‘вӣрийасама̄дхисаманна̄гата’’нти етта̄вата̄пи сиддхам̣ хоти. евам̣ сиддхе сати пуна вачанам̣ вӣрийантарасаббха̄вам̣ ну кхо дӣпетӣти када̄чи а̄сан̇кеййа̄ти тада̄сан̇ка̄ниваттанаттхам̣ ‘‘вӣрийан̃ча̄’’тиа̄дима̄ха. чханда̄дӣхи висит̣т̣хоти чханда̄дӣнам̣ адхипатипаччайата̄висесена висит̣т̣хо. тенева хи чханда̄димукхенева иддхипа̄да̄ десита̄. татха̄ ча вуттам̣ ‘‘чхандам̣ че бхиккху адхипатим̣ каритва̄ лабхати сама̄дхи’’нтиа̄ди. там̣там̣авассайанавасена̄ти тасса тасса чхандасса сама̄дхино авассайата̄васена, паччайависесата̄йа̄ти аттхо. упа̄йаттхена…пе… вутта̄ хоти адхигамӯпа̄йата̄пи ниссайабха̄войева̄ти. ‘‘тенева̄’’тиа̄дина̄ йатха̄вуттам̣ чханда̄дӣнам̣ иддхипа̄датам̣ па̄л̣ийа̄йева вибха̄вети. таттха тенева̄ти чханда̄дӣнам̣йева упа̄йаттхабха̄венева иддхипа̄дабха̄васса адхиппетатта̄. упа̄йиддхипа̄дадассанаттхамева̄ти чханда̄дике дхуре джет̣т̣хаке пуббан̇гаме катва̄ ниббаттитасама̄дхи чханда̄дӣнам̣ иддхийа̄ адхигамӯпа̄йата̄дассанам̣ упа̄йиддхипа̄дадассанам̣, тадаттхамева ‘‘татха̄бхӯтасса ведана̄ккхандхо…пе… вин̃н̃а̄н̣аккхандхо’’ти таттха таттха па̄л̣ийам̣ ниссайиддхипа̄дадассанам̣ катам̣ чханда̄дивисит̣т̣ха̄нам̣йева ведана̄ккхандха̄дӣнам̣ адхиппетатта̄. еван̃четам̣ сампат̣иччхитаббам̣. ан̃н̃атха̄ кевалам̣ иддхисампайутта̄нам̣йева кхандха̄нам̣ васена иддхипа̄дабха̄ве гайхама̄не чатуббидхата̄ на хоти висесака̄ран̣а̄бха̄ватоти адхиппа̄йо.
433. тосанам̣ саттху а̄ра̄дханам̣, сиккха̄йа ва̄. тха̄мабха̄ватоти тхирабха̄вато. кула̄падесе джа̄тима̄ пуриссаро хотӣти ‘‘пуббан̇гаматта̄ читтасса висит̣т̣хаджа̄тисадисата̄’’ти вуттам̣. вича̄ран̣а̄пан̃н̃а̄хетукатта̄ мантасса вӣмам̣са̄садисата̄ сувин̃н̃еййа̄ва̄ти на уддхат̣а̄.
чханда̄дикети чхандасама̄дхипадха̄насан̇кха̄ра̄, вӣрийачиттавӣмам̣са̄сама̄дхипадха̄насан̇кха̄ра̄ти име тайо тайо дхамме. абхедато бхедам̣ акатва̄ абхиндитва̄ иддхибха̄васа̄ман̃н̃ена, иддхипа̄дабха̄васа̄ман̃н̃ена ча ¶ сан̇ган̣хитва̄. тена̄ха ‘‘сампин̣д̣етва̄’’ти. бхеданам̣ ва̄ самбхеданам̣ миссӣкаран̣анти а̄ха ‘‘амиссетва̄’’ти. татха̄ хи ‘‘сеса̄ пана сампайуттака̄ чатта̄ро кхандха̄ иддхипа̄да̄йева̄’’ти (вибха. ат̣т̣ха. 433) иддхииддхипа̄де амиссетва̄пи катхитам̣. висесена̄ти бхедена чатӯсу иддхипа̄десу асаммиссабха̄вена а̄вен̣икатта̄. а̄вен̣ика̄ ¶ хи чханда̄дайо тасса тасса иддхипа̄дасса. ависесена̄ти абхедена, чатуриддхипа̄даса̄дха̄ран̣абха̄вена̄ти аттхо.
чхандиддхипа̄дасама̄дхиддхипа̄да̄дайоти а̄ди-саддена падха̄насан̇кха̄рам̣, вӣрийачиттавӣмам̣са̄ ча сан̇ган̣ха̄ти. па̄доти техи сампайуттам̣ чатуккхандхама̄ха. ‘‘чхандиддхипа̄де пависантӣ’’тиа̄дина̄ висит̣т̣хесвева павесам̣ аватва̄. чатӯсӯти чхандо, сама̄дхи, падха̄насан̇кха̄ра̄, там̣сампайутта̄ кхандха̄ти евам̣ чатӯсу. чхандахетуко, чханда̄дхико ва̄ сама̄дхи адхиппетоти а̄ха ‘‘чхандавато ко сама̄дхи на иджджхиссатӣ’’ти. итӣти евам̣ анена пака̄рена, йам̣ сама̄дхибха̄вана̄мукхам̣. сама̄дхибха̄вана̄нуйогена бха̄вита̄ кхандха̄ сама̄дхибха̄вита̄.
‘‘йе хӣ’’тиа̄дина̄ ‘‘абхинавам̣ наттхӣ’’ти сан̇кхепато вуттам̣ виварати. тин̣н̣анти чхандасама̄дхипадха̄насан̇кха̄ра̄нам̣. иданти ‘‘име хи тайо’’тиа̄дивачанам̣. пуримасса̄ти ‘‘чхандо сама̄дхӣ’’тиа̄дивачанасса. ка̄ран̣абха̄вена̄ти са̄дханабха̄вена. тена̄ти ‘‘име хи тайо дхамма̄’’тиа̄дивачанена. йасма̄ чханда̄дайо тайо дхамма̄ ан̃н̃аман̃н̃ам̣, сампайуттака̄нан̃ча ниссайабха̄вена паваттанти, тасма̄ тесампи иддхипа̄дабха̄во вутто. со пана ниссайабха̄во сампайога̄вина̄бха̄вӣти а̄ха ‘‘тадантогадхатта̄’’ти, сампайуттакантогадхатта̄ти аттхо. чханда̄дӣнам̣ вийа сампайуттаккхандха̄нам̣ сабха̄вато иддхибха̄во наттхӣти а̄ха ‘‘иддхибха̄вапарийа̄йо аттхӣ’’ти. тена вуттам̣ ‘‘сеса̄ сампайуттака̄…пе… на аттано сабха̄вена̄’’ти. екадесасса̄ти чханда̄дӣнам̣. чатуннампи кхандха̄нам̣, чханда̄дӣнам̣ ва̄ чатуннам̣. пунапӣти ‘‘сампайуттака̄ пана̄’’тиа̄дим̣ сандха̄йа̄ха. имина̄ чатуккхандхатадекадеса̄нам̣ иддхибха̄вадӣпанена.
пуббе вуттато вачанаккамена ан̃н̃анти а̄ха ‘‘апуббанти катва̄’’ти. кенат̣т̣хена иддхи пат̣ила̄бхо, кенат̣т̣хена па̄до пуббабха̄готи йатха̄ккамам̣ йоджана̄. йади патит̣т̣ха̄нат̣т̣хена па̄до, ниссайиддхипа̄дойева вутто сийа̄, на упа̄йиддхипа̄доти а̄ха ‘‘упа̄йо ча̄’’тиа̄ди. саббаттха̄ти суттантабха̄джанӣйе, абхидхаммабха̄джанӣйе ча. тена̄ха ‘‘суттантабха̄джанӣйе хӣ’’тиа̄ди. сама̄дхивисесанабха̄вена̄ти ¶ ‘‘чханда̄дхипати, чхандахетуко, чханда̄дхико ва̄ сама̄дхи чхандасама̄дхӣ’’тиа̄дина̄ сама̄дхисса висесанабха̄вена ¶ . ‘‘сама̄дхисеванавасена̄’’ти ча па̄т̣хо. таттха сама̄дхисеванавасена̄ти чханда̄дхике адхипатим̣ каритва̄ сама̄дхисса а̄севанавасена. упа̄йабхӯта̄нанти ‘‘чхандавато че сама̄дхи иджджхати, майхева иджджхатӣ’’ти сама̄дхиа̄севана̄йа упа̄йабхӯта̄нам̣.
суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
444. са̄дхипатива̄ра̄ни ат̣т̣хасата̄ни, тесу паччекам̣ чатта̄ро иддхипа̄да̄ на самбхавантӣти а̄ха ‘‘са̄дхипатива̄ра̄нам̣ парипун̣н̣а̄нам̣ абха̄ва̄’’ти. таттха ка̄ран̣ама̄ха ‘‘на хи адхипатӣнам̣ адхипатайо виджджантӣ’’ти. йади хи адхипатӣ сийум̣ са̄дхипатӣти иддхипа̄дабхедена дваттим̣са найасата̄ни, суддхика̄ни ат̣т̣ха̄ти чатта̄ри найасахасса̄ни бхавеййум̣, там̣ пана наттхӣти адхиппа̄йо. йаттака̄ пана найа̄ идха лаббханти, там̣ дассетум̣ ‘‘екекасмим̣ пана̄’’тиа̄ди вуттам̣. суддхика̄ни ат̣т̣ха найасата̄ни са̄дхипатика̄нипи ат̣т̣хева̄ти чатуннам̣ магга̄нам̣ васена сол̣аса найасата̄ни.
абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
3. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄
сайам̣ джет̣т̣хакабха̄вена паваттанато чатта̄ро адхипатайо ан̃н̃аман̃н̃ам̣ гарум̣ на каронти. тасма̄ ‘‘чатта̄ро иддхипа̄да̄ на магга̄дхипатино’’ти вутта̄. тена̄ха ‘‘ан̃н̃аман̃н̃асса пана адхипатайо на бхавантӣ’’ти. етаматтханти ‘‘адхипатайо ан̃н̃аман̃н̃асса адхипатӣ на бхавантӣ’’ти етаматтхам̣. адхипатиноти адхипати бхавитум̣ саматтхасса. адхипатим̣ на каронтӣти адхипатим̣ катва̄ гарум̣ катва̄ ¶ наппаваттанти. адхипатӣнам̣ сахабха̄вети адхипатикиччакаран̣ена сахапаваттийам̣. ‘‘авӣмам̣са̄дхипатикасса маггасса абха̄ва̄’’ти идам̣ ‘‘адхипатита̄саматтха̄ дхамма̄ адхипатибха̄венева паваттеййу’’нти доса̄ропанавасена̄ха, на йатха̄дхигатавасена. адхипатидхамма̄нан̃хи пубба̄бхисан̇кха̄ре сати адхипатибха̄вена паватти, на ан̃н̃атха̄ти сахабха̄вепи тадабха̄вам̣ сандха̄йа висесанам̣ на ¶ каттаббам̣ сийа̄ти сакка̄ ваттум̣. ан̃н̃аман̃н̃а̄дхипатикаран̣абха̄вети ан̃н̃аман̃н̃ам̣ адхипатим̣ катва̄ паваттийам̣. вӣмам̣са̄дхипатикаттавачананти вӣмам̣са̄дхипатикабха̄васса вачанам̣. на ваттаббам̣ сийа̄ саббесампи адхипатӣнам̣ са̄дхипатикатта̄ти адхиппа̄йо. сахабха̄во пат̣иккхитто ева са̄дхипатибха̄васса анекам̣сиката̄вачанато.
пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
иддхипа̄давибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
10. боджджхан̇гавибхан̇го
1. суттантабха̄джанӣйам̣
пат̣хаманайаван̣н̣ана̄
466. патит̣т̣ха̄нам̣ ¶ ¶ идха сам̣са̄ре ават̣т̣ха̄нам̣, тасса мӯлам̣ килеса̄ти а̄ха ‘‘килесавасена патит̣т̣ха̄на’’нти. патит̣т̣ха̄на̄йа пана бйа̄па̄ра̄патти камманти вуттам̣ ‘‘абхисан̇кха̄равасена а̄йӯхана̄’’ти. йасма̄ килесесу тан̣ха̄дит̣т̣хийо тан̣ха̄дит̣т̣хичарита̄нам̣ висесато сам̣са̄рана̄йика̄, килесасахитамева ча каммам̣ патит̣т̣ха̄на̄йа хоти, на кевалам̣, тасма̄ вуттам̣ ‘‘тан̣ха̄дит̣т̣хӣхи…пе… а̄йӯхана̄’’ти. татха̄ тан̣ха̄йа бхавасса̄дабха̄вато, дит̣т̣хийа̄ вибхава̄бхинанданабхӯта̄йа вибхава̄бхисан̇кхаран̣абха̄вато ‘‘тан̣ха̄васена патит̣т̣ха̄нам̣, дит̣т̣хивасена а̄йӯхана̄’’ти вуттам̣. дит̣т̣хӣсупи антомукхаппаватта̄йа бхавадит̣т̣хийа̄ висесато сам̣са̄ре ават̣т̣ха̄нам̣, йато олӣйана̄ти вуччатӣти а̄ха ‘‘сассатадит̣т̣хийа̄ патит̣т̣ха̄на’’нти. бахимукхаппаватта̄пи вибхавадит̣т̣хи бхава̄бхисан̇кхаран̣ам̣ на̄тиваттатӣти вуттам̣ ‘‘уччхедадит̣т̣хийа̄ а̄йӯхана̄’’ти. лайа̄патти йатха̄раддхасса а̄рамбхасса анит̣т̣ха̄нам̣ антосан̇кочабха̄ватоти а̄ха ‘‘лӣнавасена патит̣т̣ха̄на’’нти. уддхата̄патти анупа̄йабхӯта̄ бйа̄па̄ра̄патти асан̇кочабха̄ватоти вуттам̣ ‘‘уддхаччавасена а̄йӯхана̄’’ти. татха̄ косаджджапаккхикатта̄ ча ка̄масукха̄нуйогасса уддхаччапаккхикатта̄ ча аттакиламатха̄нуйогасса тадубхайавасена патит̣т̣ха̄на̄йӯхана̄ вутта̄, итарам̣ вуттанайа̄нуса̄рена ведитаббам̣. идха̄ти имисса̄ саммохавиноданийа̄. авутта̄нанти ‘‘килесавасена патит̣т̣ха̄на’’нтиа̄дӣнам̣ васена ведитабба̄ патит̣т̣ха̄на̄йӯхана̄ти йоджана̄.
самаппаватте дхаммети лӣнуддхаччавирахена самаппаватте сампайуттадхамме. пат̣исан̃чиккхатӣти патирӯпам̣ ¶ сан̇калети ган̣ети тулети. тена̄ха ‘‘упапаттито иккхатӣ’’ти. тада̄ка̄роти пат̣исан̇кха̄на̄ка̄ро упапаттито иккхана̄ка̄ро. еван̃ча катва̄ти пат̣исан̇кха̄насабха̄ватта̄ ева упеккха̄самбоджджхан̇гасса. паччхимапаччхимака̄ран̣абха̄воти паччхимасса паччхимасса ка̄ран̣абха̄во. пуримам̣ пуриман̃хи паччхимасса паччхимасса висесапаччайоти.
467. авипарӣтака̄йа̄дисабха̄ваггахан̣асаматтхата̄йа ¶ балаватӣ ева сати. пан̃н̃а̄ гахита̄ сатинепаккена̄ти аттхо. евам̣читтоти евам̣ ла̄бхасакка̄расилокасаннисситачитто. чиракатаватта̄дивасена̄ти чиракатаватта̄дисӣсена. ‘‘вутто’’ти имина̄пи ‘‘катва̄ а̄ха ка̄йавин̃н̃аттим̣…пе… кот̣т̣ха̄са’’нти йоджана̄.
паресанти на анантара̄нам̣. саббесам̣…пе… йоджетабба̄ ‘‘саббе боджджхан̇га̄ саббесам̣ паччайависеса̄ хонтийева̄’’ти. ка̄метӣти ка̄мо, асса̄данавасена а̄масатӣти а̄мисам̣, ка̄мова а̄мисанти ка̄ма̄мисам̣, килесака̄мо. ваттхука̄мо пана а̄масӣйатӣти а̄мисам̣. евам̣ сесадвайампи. тесу локӣйанти еттха сукхависеса̄ти локо, упапаттивисесо. ват̣т̣ам̣ сам̣са̄ро. ка̄масса̄давасена паватто лобхо ка̄ма̄мисам̣. бхавависесапаттхана̄васена паватто лока̄мисам̣. вибхаво на̄ма киматтхийо, ко ва̄ там̣ абхипаттхеййа̄ти ват̣т̣а̄нугедхабхӯто лобхо ват̣т̣а̄мисанти ча ваданти. тада̄рамман̣анти тасса̄ тан̣ха̄йа а̄рамман̣ам̣, рӯпа̄ди. локадхамма̄ ла̄бха̄дайо. вутта̄васеса̄ сабба̄ва тан̣ха̄ сам̣са̄раджанако ра̄го.
пат̣хаманайаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
дутийанайаван̣н̣ана̄
468-9. саббе сатта̄ти ка̄мабхава̄дӣсу, сан̃н̃ӣбхава̄дӣсу, екавока̄рабхава̄дӣсу ча саббабхавесу саббе сатта̄. а̄ха̄рато т̣хити етесанти а̄ха̄рат̣т̣хитика̄, паччайат̣т̣хитика̄. йена паччайена те тит̣т̣ханти, со екова дхаммо н̃а̄тапарин̃н̃а̄сан̇кха̄та̄йа ‘‘а̄ха̄рат̣т̣хитика̄’’ти абхин̃н̃а̄йа ¶ абхин̃н̃еййо. две дха̄туйоти сан̇кхата̄сан̇кхатадха̄туйо. тиссо дха̄туйоти ка̄мадха̄турӯпадха̄туарӯпадха̄туйо. пан̃ча вимутта̄йатана̄нӣти ‘‘идха, бхиккхаве, бхиккхуно саттха̄ дхаммам̣ десети ан̃н̃атаро ва̄ гарут̣т̣ха̄нийо’’тиа̄дина̄ (дӣ. ни. 3.322, 355; а. ни. 5.26) а̄гата̄ни вимуччанака̄ран̣а̄ни. ануттарийа̄нӣти дассана̄нуттарийа̄дӣни чха ануттарийа̄ни. ниддасаваттхӯнӣти йехи ¶ ка̄ран̣ехи ниддасо хоти, та̄ни ниддасаваттхӯни на̄ма. десана̄маттан̃четам̣. кхӣн̣а̄саво хи дасавассо хутва̄ париниббуто пуна дасавассо на хоти. на кевалан̃ча дасавассо, нававассопи…пе… екамухуттикопи на хотийева пуна пат̣исандхийа̄ абха̄ва̄, ат̣т̣хуппаттивасена паневам̣ вуттам̣. та̄ни пана ‘‘идха, бхиккху, сиккха̄сама̄да̄не тиббаччхандо хотӣ’’тиа̄дина̄ (дӣ. ни. 3.331) сутте а̄гата̄нийева. ‘‘самма̄дит̣т̣хисса пурисапуггаласса миччха̄дит̣т̣хи ниджджин̣н̣а̄ хотӣ’’тиа̄дӣни (дӣ. ни. 3.360; а. ни. 10.106) даса ниджджараваттхӯни. кхандха̄дайоти кхандха̄йатанадха̄та̄дайо. винандхананти ‘‘бхава̄дивинандханат̣т̣хена ва̄нам̣ вуччати тан̣ха̄’’ти дассети. гамананти асса̄данавасена а̄рамман̣е паваттима̄ха. тена вуттам̣ ‘‘пийарӯпаса̄тарӯпесӯ’’ти.
випассана̄сахагатанти ведитаббам̣ вин̃н̃аттисамут̣т̣ха̄пакатта̄. ‘‘маггам̣ аппаттам̣ ка̄йикам̣ вӣрийа’’нти висесетва̄ вуттатта̄ пана локуттаравӣрийампи парийа̄йена ка̄йикам̣ на̄ма аттхӣти дӣпитам̣ хоти.
рӯпа̄вачаре пӣтисамбоджджхан̇готи на вуччатӣти а̄ха ‘‘рӯпа̄вачаре…пе… пат̣иккхитта̄’’ти. йатха̄ випассана̄сахагата̄ пӣти парийа̄йена ‘‘пӣтисамбоджджхан̇го’’ти вуччати, евам̣ рӯпа̄вачаре пӣти ниббедхабха̄гийа̄ ваттабба̄ сийа̄. евам̣ лаббхама̄на̄пи алаббхама̄нам̣ упа̄да̄йа на вутта̄. ‘‘авитаккаавича̄ра̄’’ти висесанам̣ сантапан̣ӣта̄йа пӣтийа̄ дассанаттхам̣. боджджхан̇габхӯта̄ти парийа̄йабоджджхан̇габхӯта̄. авитаккаавича̄ро пӣти…пе… на вутто савитаккасавича̄ратта̄ тасса. на хи ка̄ма̄вачара̄ авитаккаавича̄ра̄ пӣти аттхи.
идха вутто парийа̄йена̄ти аттхо. маггапат̣иведха̄нуломанато випассана̄йа вийа па̄дакаджджха̄несупи сатиа̄дайо ‘‘боджджхан̇га̄’’твева вуччантӣти а̄ха ‘‘ниббедхабха̄гийатта̄ на пат̣иккхипитаббо’’ти. евам̣ касин̣аджджха̄на̄дӣсу боджджхан̇ге уддхаранта̄нам̣ адхиппа̄йам̣ ватва̄ ануддхаранта̄нам̣ ¶ адхиппа̄йам̣ ваттум̣ ‘‘ануддхаранта̄ пана̄’’тиа̄дима̄ха. те хи а̄саннекантакиччаниббаттӣхи випассана̄ккхан̣е боджджхан̇ге уддхаранти, на джха̄наккхан̣е тадабха̄вато. тена̄ха ‘‘випассана̄киччасса вийа…пе… на уддхарантӣ’’ти. касин̣аниссандо арӯпа̄нӣти а̄ха ‘‘тада̄йатта̄нӣ’’ти.
дутийанайаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
татийанайаван̣н̣ана̄
470-1. воссаджджанам̣ ¶ паха̄нам̣ воссагго, воссаджджанам̣ ва̄ виссат̣т̣хабха̄во нира̄сан̇ка̄нуппавесоти а̄ха ‘‘воссаггасаддо…пе… дувидхата̄ вутта̄’’ти. випассана̄ккхан̣е тадан̇гатанниннаппака̄рена, маггаккхан̣е самуччхедатада̄рамман̣акаран̣аппака̄рена.
татийанайаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
472. упеккханамупеккха̄самбоджджхан̇гасса сабха̄во, со ча сама̄дхивӣрийасамбоджджхан̇го вийа сампайутта̄нам̣ ӯна̄дхикабха̄вабйа̄ват̣о ахутва̄ тесам̣ анӯна̄надхикабха̄ве маджджхатта̄ка̄раппаваттӣти имаматтхам̣ а̄ха ‘‘упеккханавасена̄’’тиа̄дина̄. таттха упапаттито иккхананти пат̣исан̇кха̄нама̄ха.
абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
боджджхан̇гавибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
11. магган̇гавибхан̇го
2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
490. абхидхаммети ¶ ¶ дхаммасан̇гахе. со хи ниббаттита̄бхидхаммадесана̄, на вибхан̇гадесана̄ вийа суттантанайавимисса̄. арийопападатам̣ на кароти вина̄пи тенасса арийабха̄васиддхито. тена̄ха ат̣т̣хакатха̄йам̣ ‘‘йатха̄ хӣ’’тиа̄ди.
493. ‘‘локийака̄лена̄’’ти идам̣ пуббабха̄габха̄вана̄нубха̄вена кичча̄тирекасиддхӣти дассанаттхам̣ вуттам̣. етесанти самма̄дит̣т̣хиа̄дӣнам̣. аппаха̄не, паха̄не ча а̄дӣнава̄нисам̣савибха̄вана̄дина̄ висесаппаччайатта̄ самма̄дит̣т̣хиа̄дӣни миччха̄ва̄ча̄дӣни паджаха̄пентӣти вутта̄ни. миччха̄ва̄ча̄дито ниватти самма̄ва̄ча̄дикирийа̄ти вуттам̣ ‘‘самма̄ва̄ча̄дикирийа̄ хи виратӣ’’ти. самма̄дит̣т̣хиа̄дайо вийа на ка̄ра̄пакабха̄вена, там̣саман̇гӣпуггало вийа на каттубха̄вена. локуттараккхан̣епӣти на кевалам̣ локийаккхан̣ейева, атха кхо локуттараккхан̣епи.
кхандхопадхим̣ випаччатӣти пат̣исандхида̄йикам̣ сандха̄йа̄ха. таттха випаччатӣти паваттивипа̄када̄йикам̣.
екеканти ‘‘таттха катама̄ самма̄дит̣т̣хӣ’’тиа̄дина̄ екекам̣ ан̇гам̣ пуччхитва̄. тасса тассева̄ти екекаан̇гассева, на ан̇гасамуда̄йасса. саха пана пуччхитва̄ти ‘‘таттха катамо пан̃чан̇гико магго’’ти пуччхитва̄. екато виссаджджанапат̣иниддесатта̄ти йадипи ‘‘таттха катама̄ самма̄дит̣т̣хи? йа̄ пан̃н̃а̄’’тиа̄дина̄ (вибха. 495) виссаджджанам̣ катам̣, ‘‘таттха катамо пан̃чан̇гико ¶ магго’’ти (вибха. 494) пана екато ката̄йа пуччха̄йа виссаджджанавасена пат̣иниддесабха̄вато на па̄т̣ийеккам̣ пуччха̄виссаджджанам̣ на̄ма хоти. касма̄ панеттха пан̃чан̇гикава̄ре ева па̄т̣ийеккам̣ пуччха̄виссаджджанам̣ катам̣, на ат̣т̣хан̇гикава̄рети чоданам̣ сандха̄йа̄ха ‘‘таттха̄’’тиа̄ди. екекамукха̄йа̄ти самма̄дит̣т̣хиа̄димукха̄йа. тена вуттам̣ ‘‘арийам̣ во, бхиккхаве, самма̄дит̣т̣хим̣ десесса̄ми саупанисам̣ сапариккха̄ра’’нтиа̄ди ¶ (сам̣. ни. 5.28). пуббасуддхийа̄ сиджджханти. татха̄ хи вуттам̣ ‘‘пуббева кхо панасса ка̄йакаммам̣ вачӣкаммам̣ а̄джӣво супарисуддхо хотӣ’’ти (ма. ни. 3.431), тасма̄ самма̄ва̄ча̄димукха̄ бха̄вана̄ наттхӣти адхиппа̄йо. тена̄ха ‘‘на маггасса упача̄рена̄’’ти.
абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
магган̇гавибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
12. джха̄навибхан̇го
1. суттантабха̄джанӣйам̣
ма̄тика̄ван̣н̣ана̄
508. па̄тимоккхасам̣вара̄дӣти ¶ ¶ а̄ди-саддена индрийесу гуттадва̄рата̄, бходжане маттан̃н̃ута̄, сатисампаджан̃н̃ам̣, джа̄гарийа̄нуйоготи евама̄дике сан̇ган̣ха̄ти. асубха̄нуссатийоти асубхаджха̄на̄ни, ануссатиджха̄на̄ни ча. сати саман̣абха̄вакарапуббабха̄гакаран̣ӣйасампаттийам̣ саман̣абха̄вопи сиддхойева хотӣти а̄ха ‘‘сун̃н̃а̄…пе… дассетӣ’’ти. ка̄ран̣е хи сиддхе пхалампи сиддхамева хотӣти. сиккха̄пада̄нам̣ сарӯпам̣, сиккхитабба̄ка̄рам̣, сан̇кхепато вибха̄ган̃ча дассетум̣ ‘‘сиккха̄падесӯ’’тиа̄ди вуттам̣. таттха на̄мака̄йа̄дивасена̄ти на̄мака̄йападака̄йабйан̃джанака̄йавасена вуттесу. имина̄ сиккха̄пада̄нам̣ сиккха̄йа адхигамӯпа̄йабхӯтапан̃н̃аттисабха̄ватам̣ дассети. тесу сиккхитабба̄ка̄ро саттхуа̄н̣а̄натиккамойева̄ти а̄ха ‘‘вача…пе… таббесӯ’’ти. сиккха̄кот̣т̣ха̄сесӯти вуттаппабхедесу адхисӣласиккха̄бха̄гесу. тесу сама̄да̄намева сиккхитабба̄ка̄роти вуттам̣ ‘‘парипӯран̣авасена сиккхитаббесӯ’’ти. сиккха̄падекадесабхӯта̄ти сиккха̄падасамуда̄йасса авайавабхӯта̄. бхиккхусиккха̄ хи идха̄дхиппета̄ ‘‘идха бхиккхӯ’’ти вуттатта̄. татха̄ хи ваккхати ‘‘сесасиккха̄ пана аттхуддха̄равасена сиккха̄саддасса аттхадассанаттхам̣ вутта̄’’ти (вибха. ат̣т̣ха. 516).
ма̄тика̄ван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
ниддесаван̣н̣ана̄
509. дит̣т̣хатта̄ти ¶ сайамбхӯн̃а̄н̣ена саччхикататта̄. кхантиа̄дӣсупи есева найо. сайамбхӯн̃а̄н̣ена саччхикаран̣авасенева хи бхагавато кхаманаруччана̄дайо, на ан̃н̃есам̣ вийа ануссава̄ка̄рапаривитакка̄димукхена. авипарӣтат̣т̣хо екантаниййа̄нат̣т̣хена ведитаббо. сиккхийама̄ноти сиккха̄йа пат̣ипаджджийама̄но ¶ . сиккхитабба̄ни сиккха̄пада̄нӣти сиккха̄падапа̄л̣им̣ вадати. кхандхаттайанти сӣла̄диккхандхаттайам̣. ‘‘саббапа̄пасса…пе… буддха̄на са̄сана’’нти (дха. па. 183; дӣ. ни. 1.90; нетти. 30) вачанато а̄ха ‘‘ануса̄санада̄набхӯтам̣ сиккхаттайа’’нти.
самма̄дит̣т̣хийа̄ паччайатта̄ти маггасамма̄дит̣т̣хийа̄ екантахетубха̄вато. еттха ча самма̄дит̣т̣хӣти каммассаката̄самма̄дит̣т̣хи, каммапатхасамма̄дит̣т̣хи ча. пхалака̄ран̣опача̄рехӣти пхалӯпача̄рена самма̄дит̣т̣хипаччайатта̄, ка̄ран̣ӯпача̄рена самма̄дит̣т̣хипуббан̇гаматта̄. кусаладхаммехи аттано екадесабхӯтехӣти самма̄дит̣т̣хидхамме сандха̄йа̄ха. кусалапан̃н̃а̄вин̃н̃а̄н̣а̄нам̣ ва̄ паджа̄нанавиджа̄нанавасена дассанам̣ дит̣т̣хӣти. тена авайавадхаммена самуда̄йасса упачаритатам̣ дассети. винайанакирийатта̄ти десана̄бхӯтам̣ сиккхаттайама̄ха. дхаммена̄ти дхаммато анапетена. ависамасабха̄вена̄ти ависамена сабха̄вена, самена̄ти аттхо.
510. анан̃н̃аттхена̄ти гараха̄диан̃н̃аттхарахитена сакаттхена. бхиннапат̣адхарети бхиккхуса̄руппавасена пан̃чакхан̣д̣а̄дина̄ чхедена чхинначӣварадхаре.
бхеданапарийа̄йавасена вуттам̣, тасма̄ килеса̄нам̣ паха̄на̄ килеса̄нам̣ бхеда̄ бхиккхӯти вуттам̣ хоти.
гун̣авасена̄ти секкхадхамма̄дигун̣а̄нам̣ васена. тена бха̄ваттхато бхиккхусаддо дассито хоти.
идам̣ двайанти ‘‘еттха ча̄’’тиа̄дина̄ парато сан̇гахадассанавасена вуттам̣ ‘‘секкхо’’тиа̄дикам̣ вачанадвайам̣. имина̄ти ‘‘секкхо бхиккху бхиннатта̄ па̄пака̄на’’нти пада̄нам̣ аттхадассанена. на самети секкхаасеккхапутхуджджана̄секкхадӣпанато. тадиданти пат̣хамадвайам̣. ниппарийа̄йадассанам̣ арийа̄нам̣ ¶ , асеккха̄нам̣йева ча секкхабхиннакилесабха̄вадӣпанато. вуттоти пат̣ин̃н̃а̄вачанам̣, саччам̣ вуттоти аттхо. на пана идха̄дхиппето аттхуддха̄равасена дасситатта̄.
бхагавато вачананти упасампада̄каммава̄чама̄ха. таданурӯпанти тадануччхавикам̣, йатха̄вуттанти аттхо. париса̄ваттхусӣма̄сампаттийо ‘‘самаггена сан̇гхена акуппена̄’’ти (вибха. 510) имина̄ пака̄сита̄ти ‘‘т̣ха̄на̄раха’’нти падасса ‘‘анӯна…пе… авутта’’нти еттакамева аттхама̄ха.
511. авӣтиккаманавиратибха̄ватоти ¶ авӣтиккамасама̄да̄набхӯта̄ виратӣти катва̄ ва̄риттасӣлам̣ патва̄ вирати ева падха̄нанти четана̄сӣлассапи парийа̄йата̄ вутта̄. ‘‘нагаравад̣д̣хакӣ ваттхувиджджа̄чарийо’’ти идам̣ идха̄дхиппетанагаравад̣д̣хакӣдассанам̣. ваттхувиджджа̄, па̄са̄давиджджа̄ти дувидха̄ хи вад̣д̣хакӣвиджджа̄. лехитаббанти са̄йитаббам̣. чубитаббанти па̄таббам̣.
индрийасам̣вара̄ха̄ратта̄ти индрийасам̣варахетукатта̄. па̄тимоккхасӣлам̣ сиккха̄падасӣлам̣ на пакатисӣла̄дикена гайхатӣти а̄ха ‘‘па̄тимоккхато ан̃н̃ам̣ сӣлам̣ ка̄йикаавӣтиккама̄диггахан̣ена гахита’’нти. там̣ пана па̄тимоккхасӣлена на сан̇гайхатӣти на сакка̄ ваттум̣, ка̄йикава̄часикасам̣варасса таббинимуттасса абха̄ватоти дассенто ‘‘имина̄ адхиппа̄йена вутта’’нти а̄ха.
таттха па̄тимоккхасаддасса евам̣ аттхо ведитаббо – килеса̄нам̣ балавабха̄вато, па̄пакирийа̄йа сукарабха̄вато, пун̃н̃акирийа̄йа ча дуккарабха̄вато бахуккхаттум̣ апа̄йесу патанасӣлоти па̄тӣ, путхуджджано, аниччата̄йа ва̄ бхава̄дӣсу каммавегаккхитто гхат̣ийантам̣ вийа анават̣т̣ха̄нена париббхаманато гаманасӣлоти па̄тӣ, маран̣авасена ва̄ тамхи тамхи саттаника̄йе аттабха̄васса па̄танасӣлоти па̄тӣ, саттасанта̄но, читтамева ва̄. там̣ па̄тинам̣ сам̣са̄радуккхато моккхетӣти па̄тимоккхам̣. читтасса хи вимоккхена саттопи ‘‘вимутто’’ти вуччати. вуттан̃хи ‘‘читтавода̄на̄ висуджджхантӣ’’ти (сам̣. ни. 3.100), ‘‘анупа̄да̄йа а̄савехи читтам̣ вимутта’’нти (маха̄ва. 28) ча. атха ва̄ авиджджа̄дина̄ хетуна̄ сам̣са̄ре патати гаччхати паваттатӣти па̄тӣ. ‘‘авиджджа̄нӣваран̣а̄нам̣ сатта̄нам̣ тан̣ха̄сам̣йоджана̄нам̣ сандха̄ватам̣ сам̣сарата’’нти (сам̣. ни. 2.124; 3.99; 5.520; катха̄. 75) хи ¶ вуттам̣. тасса па̄тино саттасса тан̣ха̄дисам̣килесаттайато моккхо етена̄ти па̄тимоккхам̣. ‘‘кан̣т̣хека̄л̣о’’тиа̄дӣнам̣ вийа тасса сама̄сасиддхи ведитабба̄.
атха ва̄ па̄тети винипа̄тети дуккхети па̄ти, читтам̣. вуттан̃хи ‘‘читтена нӣйати локо, читтена парикассатӣ’’ти (сам̣. ни. 1.62). тасса па̄тино ¶ моккхо етена̄ти па̄тимоккхам̣. патати ва̄ етена апа̄йадуккхе ва̄ сам̣са̄радуккхе ва̄ти па̄тӣ, тан̣ха̄дисам̣килесо. вуттан̃хи ‘‘тан̣ха̄ джанети пурисам̣ (сам̣. ни. 1.55-57), тан̣ха̄дутийо пурисо’’ти (итиву. 15; маха̄ни. 191; чӯл̣ани. па̄ра̄йана̄нугӣтига̄тха̄ ниддеса 107) ча а̄ди. тато моккхоти па̄тимоккхам̣.
атха ва̄ патати еттха̄ти па̄тӣни, чха аджджхаттикаба̄хира̄ни а̄йатана̄ни. вуттан̃хи ‘‘чхасу локо самуппанно, чхасу куббати сантхава’’нти (сам̣. ни. 1.70; су. ни. 171). тато чхааджджхаттикаба̄хира̄йатанасан̇кха̄тато па̄тито моккхоти па̄тимоккхам̣.
атха ва̄ па̄то винипа̄то асса аттхӣти па̄тӣ, сам̣са̄ро, тато моккхоти па̄тимоккхам̣.
атха ва̄ саббалока̄дхипатибха̄вато дхаммиссаро бхагава̄ ‘‘патӣ’’ти вуччати, муччати етена̄ти моккхо, патино моккхо тена пан̃н̃аттатта̄ти патимоккхо, патимоккхо ева па̄тимоккхам̣. саббагун̣а̄нам̣ ва̄ мӯлабха̄вато уттамат̣т̣хена пати ча со йатха̄вуттенаттхена моккхо ча̄ти патимоккхо, патимоккхо ева па̄тимоккхам̣. татха̄ хи вуттам̣ ‘‘па̄тимоккханти мукхаметам̣ памукхамета’’нти (маха̄ва. 135) виттха̄ро.
атха ва̄ па-ити пака̄ре, атӣти аччантаттхе нипа̄то, тасма̄ пака̄рехи аччантам̣ моккхетӣти па̄тимоккхам̣. идан̃хи сӣлам̣ сайам̣ тадан̇гавасена, сама̄дхисахитам̣ пан̃н̃а̄сахитан̃ча виккхамбханавасена самуччхедавасена ча аччантам̣ моккхети мочетӣти па̄тимоккхам̣. пати пати ¶ моккхоти ва̄ патимоккхо, тамха̄ тамха̄ вӣтиккамадосато паччекам̣ моккхоти аттхо, патимоккхойева па̄тимоккхам̣. моккхо ва̄ нибба̄нам̣, тасса моккхасса пат̣ибимбабхӯтоти патимоккхам̣. сӣласам̣варо хи ниббедхабха̄гийо сӯрийасса арун̣уггаманам̣ вийа нибба̄насса удайабхӯто таппат̣ибха̄го вийа хоти йатха̄рахам̣ килесанибба̄панатоти патимоккхам̣, патимоккхам̣йева па̄тимоккхам̣.
атха ¶ ва̄ моккхам̣ пати ваттати, моккха̄бхимукханти ва̄ патимоккхам̣, патимоккхам̣йева па̄тимоккханти. идампи па̄тимоккхасаддасса мукхаматтадассанамева. сабба̄каа̄рена пана джинапа̄тимоккхо бхагава̄ва анаваджджапатимоккхам̣ па̄тимоккхам̣ сам̣ван̣н̣еййа.
513. гарубхан̣д̣ависсаджджанакаран̣абхӯтам̣ етасса аттхӣти гарубхан̣д̣ависсаджджанам̣. гарубхан̣д̣антарабхӯтам̣ тха̄вара̄ди. ӯнакам̣ на ват̣т̣атӣти пха̄тикаммам̣ вуттам̣. атирекаггханакам̣, тадаггханакамева ва̄ ват̣т̣атӣти. йатха̄вуттанти поккхаран̣ито пам̣сууддхаран̣а̄дитха̄варакаммам̣.
дха̄рети, посети ва̄ паресам̣ да̄раке.
гихӣнам̣ карийама̄нам̣ вуттам̣, на сан̇гхасса, ган̣асса ва̄ти аттхо. пин̣д̣апат̣ипин̣д̣анти уттарападалопам̣, пуримападе уттарападалопан̃ча катва̄ ниддесоти а̄ха ‘‘пин̣д̣аттха’’нтиа̄ди. айонисо вича̄ран̣ам̣ айа̄тха̄вапат̣ипатти.
514. гаччханти йатха̄сакам̣ висайе паваттантӣти га̄во, чаккха̄дӣни индрийа̄ни.
видхунанам̣ паппхот̣анам̣, пава̄хананти аттхо.
515. йатха̄ каран̣аттхо каран̣ӣйасаддо, евам̣ викиран̣аттхопи хотӣти а̄ха ‘‘виккхипитабба̄нӣ’’ти, виддхам̣ситабба̄нӣти аттхо. сам̣йаманӣйа̄ни ва̄ сам̣йамакаран̣ӣйа̄ни, ‘‘на пуна евам̣ каромӣ’’ти аттано даханам̣ манаса̄ адхит̣т̣ха̄нам̣ сам̣йаманам̣, сам̣йаманакаран̣ӣйа̄ни сам̣варакаран̣ӣйа̄нӣти читтаматта̄йатта̄ ева сам̣йамасам̣вара̄ а̄чарийена адхиппета̄ти а̄ха ‘‘ана̄паттигаманӣйа̄нӣ’’ти ¶ . антева̄сикаттхеро пана десана̄пи читтуппа̄даманасика̄рехи вина̄ на хотӣти десана̄висуддхим̣ ниссаран̣ам̣ вадати.
516. ‘‘алан̇като чепи…пе… са бхиккхӯ’’тиа̄дӣсу (дха. па. 142) вийа идха̄пи гун̣ато бхиккху адхиппето. татха̄ ча вуттам̣ ‘‘идха бхиккхӯти пат̣ипаттийа̄ бхиккхубха̄вадассанато евама̄ха̄’’ти (вибха. ат̣т̣ха. 355). йаттакам̣ екена пуггалена асесетва̄ сама̄да̄тум̣ ¶ сакка̄, там̣ сандха̄йа̄ха ‘‘йена сама̄да̄нена сабба̄пи сиккха̄ сама̄динна̄ хонтӣ’’ти йатха̄ упасампада̄па̄рипӯрийа̄ асесам̣ упасампаннасиккха̄сама̄да̄нам̣. танти сама̄да̄нам̣. анекесӯти висум̣ висум̣ сама̄да̄несу. йатха̄ сама̄динна̄йа сиккха̄йа саббена саббам̣ авӣтиккаманам̣ сиккхитабба̄ка̄ро, евам̣ сати вӣтиккаме десана̄га̄минийа̄ десана̄, вут̣т̣ха̄нага̄минийа̄ вут̣т̣ха̄нам̣ тадупа̄йабхӯтам̣ па̄рива̄сикаваттачаран̣а̄дӣти вуттам̣ ‘‘авӣти…пе… а̄ка̄рена̄’’ти. йам̣ сиккха̄падам̣ пама̄дена вӣтиккантам̣, там̣ сиккхийама̄нам̣ на хотӣти сеситам̣ на̄ма хотӣти а̄ха ‘‘вӣтиккаманавасена сесасса̄’’ти.
519. читтапарисодханабха̄вана̄ти читтасса парисодханабхӯта̄ а̄варан̣ӣйадхаммавиккхамбхика̄ сама̄дхивипассана̄бха̄вана̄ читтапарисодханабха̄вана̄. суппапаригга̄хаканти нидда̄паригга̄хакам̣. иданти идам̣ аббокин̣н̣абхаван̇готтаран̣асан̇кха̄там̣ кирийамайачитта̄нам̣ аппаваттанам̣ суппам̣ на̄ма. ито бхаван̇готтаран̣ато. пуббе ито кирийамайачиттаппаваттито паран̃ча наттхи. айам̣ ка̄йакиламатхо, тхинамиддхан̃ча етасса суттасса паччайо.
522. сатипат̣т̣ха̄на̄дайоти сатипат̣т̣ха̄насаммаппадха̄наиддхипа̄да̄, екачче ча маггадхамма̄ саха на паваттанти, тасма̄ па̄л̣ийам̣ на вутта̄ти адхиппа̄йо. ете та̄ва екасмим̣ а̄рамман̣е саха на паваттантӣти на ган̣хеййум̣, индрийабала̄ни касма̄ на гахита̄нӣти а̄ха ‘‘паватта…пе… хонтӣ’’ти. евампи саддхиндрийабала̄ни боджджхан̇гехи на сан̇гайхантӣти катхам̣ тесам̣ тадантогадхата̄ти чоданам̣ сандха̄йа̄ха ‘‘пӣти…пе… вуттатта̄’’ти.
523. самантатоти саббабха̄гесу саббесу абхиккама̄дӣсу, саббабха̄гато ва̄ тесу ева абхиккама̄дӣсу ¶ аттха̄наттха̄дисаббабха̄гато сабба̄ка̄рато. самма̄ти авипарӣтам̣ йонисо. саманти ависамам̣, ит̣т̣ха̄диа̄рамман̣е ра̄га̄дивисамарахитам̣ катва̄ти аттхо.
бхиккха̄ чарӣйати еттха̄ти бхиккха̄ча̄ро, бхиккха̄йа чаран̣ат̣т̣ха̄нам̣, со ева гочаро, бхиккха̄йа чаран̣амева ва̄ сампаджан̃н̃асса висайабха̄вато гочаро, тасмим̣ бхиккха̄ча̄рагочаре. со пана абхиккама̄дибхедабхиннанти висесанавасена вуттам̣ ‘‘абхиккама̄дӣсу пана̄’’ти. каммат̣т̣ха̄насан̇кха̄тети йогакаммасса бха̄вана̄йа паваттит̣т̣ха̄насан̇кха̄те а̄рамман̣е, бха̄вана̄каммейева ¶ ва̄, йогино сукхависесахетута̄йа ва̄ каммат̣т̣ха̄насан̇кха̄те сампаджан̃н̃асса висайабха̄вена гочаре. абхиккама̄дӣсӯти абхиккамапат̣иккама̄дӣсу чева чӣварапа̄рупана̄дӣсу ча. асаммуйханам̣ читтакирийа̄ва̄йодха̄тувиппха̄равасенева тесам̣ паватти, на ан̃н̃атха̄ти йа̄тха̄вато джа̄нанам̣.
каммат̣т̣ха̄нам̣ падха̄нам̣ катва̄ти чӣварапа̄рупана̄дисарӣрапарихаран̣акиччака̄лепи каммат̣т̣ха̄наманасика̄рамева падха̄нам̣ катва̄.
тасма̄ти йасма̄ уссуккаджа̄то хутва̄ ативийа мам̣ йа̄часи, йасма̄ ча джӣвитантара̄йа̄нам̣ дуджджа̄натам̣ вадаси, индрийа̄ни ча те парипа̄кам̣ гата̄ни, тасма̄. тиха̄ти нипа̄таматтам̣. те тайа̄. еванти ида̄ни ваттабба̄ка̄рам̣ вадати. сиккхитаббанти адхисӣласиккха̄дӣнам̣ тиссаннампи сиккха̄нам̣ васена сиккханам̣ ка̄таббам̣. йатха̄ пана сиккхитаббам̣, там̣ дассенто ‘‘дит̣т̣хе дит̣т̣хаматтам̣ бхависсатӣ’’тиа̄дима̄ха.
таттха дит̣т̣хе дит̣т̣хаматтанти рӯпа̄йатане чаккхувин̃н̃а̄н̣ена дит̣т̣хаматтам̣. йатха̄ хи чаккхувин̃н̃а̄н̣ам̣ рӯпе рӯпаматтамева пассати, на ничча̄дисабха̄вам̣, евам̣ сесатам̣два̄рикавин̃н̃а̄н̣ехипи ме еттха дит̣т̣хаматтамева бхависсатӣти сиккхитаббанти аттхо. атха ва̄ дит̣т̣хе дит̣т̣хам̣ на̄ма чаккхувин̃н̃а̄н̣ам̣, рӯпе рӯпавиджа̄нананти аттхо. матта̄ти пама̄н̣ам̣. дит̣т̣хам̣ матта̄ етасса̄ти дит̣т̣хаматтам̣, чаккхувин̃н̃а̄н̣аматтамева ме читтам̣ бхависсатӣти аттхо. идам̣ вуттам̣ хоти – йатха̄ а̄па̄тхагате рӯпе чаккхувин̃н̃а̄н̣ам̣ на раджджати на дуссати на муйхати, евам̣ ра̄га̄дивирахена чаккхувин̃н̃а̄н̣аматтамева ме джаванам̣ бхависсати, чаккхувин̃н̃а̄н̣аппама̄н̣енева нам̣ т̣хапесса̄мӣти. атха ва̄ дит̣т̣хам̣ на̄ма чаккхувин̃н̃а̄н̣ена дит̣т̣харӯпам̣. дит̣т̣хе дит̣т̣хам̣ на̄ма таттхева уппаннам̣ сампат̣иччханасантӣран̣авот̣т̣хаббанасан̇кха̄там̣ ¶ читтаттайам̣. йатха̄ там̣ на раджджати на дуссати на муйхати, евам̣ а̄па̄тхагате рӯпе тенева сампат̣иччхана̄диппама̄н̣ена джаванам̣ уппа̄десса̄ми, на̄сса там̣ пама̄н̣ам̣ атиккамитва̄ раджджана̄дивасена уппаджджитум̣ дасса̄мӣти еваметтха аттхо дат̣т̣хаббо. еса найо сутамутесу. мутанти ча тада̄рамман̣авин̃н̃а̄н̣ехи саддхим̣ гандхарасапхот̣т̣хабба̄йатанам̣ ведитаббам̣. вин̃н̃а̄те вин̃н̃а̄таматтанти еттха пана вин̃н̃а̄там̣ на̄ма манодва̄ра̄ваджджанена вин̃н̃а̄та̄рамман̣ам̣, тасмим̣ вин̃н̃а̄те. вин̃н̃а̄таматтанти а̄ваджджанаппама̄н̣ам̣. йатха̄ а̄ваджджанам̣ на раджджати на дуссати на муйхати, евам̣ раджджана̄дивасена уппаджджитум̣ адатва̄ а̄ваджджанаппама̄н̣енева читтам̣ т̣хапесса̄мӣти айаметтха ¶ аттхо. еван̃хи те ба̄хийа сиккхитаббанти евам̣ има̄йа пат̣ипада̄йа тайа̄ ба̄хийа тиссаннам̣ сиккха̄нам̣ анупаваттанавасена сиккхитаббам̣. ити бхагава̄ ба̄хийасса сам̣кхиттаручита̄йа чхахи вин̃н̃а̄н̣ака̄йехи саддхим̣ чхал̣а̄рамман̣абхедабхиннам̣ випассана̄висайам̣ дит̣т̣ха̄дӣхи чатӯхи кот̣т̣ха̄сехи вибхаджитва̄ таттхасса н̃а̄татӣран̣апарин̃н̃ам̣ дассети.
катхам̣? еттха хи рӯпа̄йатанам̣ пасситаббат̣т̣хена дит̣т̣хам̣ на̄ма, чаккхувин̃н̃а̄н̣ам̣ пана саддхим̣ там̣два̄рикавин̃н̃а̄н̣ехи дассанат̣т̣хена, тадубхайампи йатха̄паччайам̣ паваттама̄нам̣ дхаммаматтамева, на еттха кочи катта̄ ва̄ ка̄рета̄ ва̄. йато там̣ хутва̄ абха̄ват̣т̣хена аниччам̣, удайаббайапат̣ипӣл̣анат̣т̣хена дуккхам̣, авасаваттанат̣т̣хена анатта̄ти куто таттха пан̣д̣итасса раджджана̄дӣнам̣ ока̄соти айан̃хеттха адхиппа̄йо. еса найо сута̄дӣсупи.
ида̄ни н̃а̄татӣран̣апарин̃н̃а̄су патит̣т̣хитасса упари саха пхалена паха̄напарин̃н̃ам̣ дассетум̣ ‘‘йато кхо те ба̄хийа̄’’тиа̄ди а̄раддхам̣. таттха йатоти йада̄, йасма̄ ва̄. тети тава. татоти тада̄, тасма̄ ва̄. тена̄ти тена дит̣т̣ха̄дина̄, дит̣т̣ха̄дипат̣ибаддхена ва̄ ра̄га̄дина̄. идам̣ вуттам̣ хоти – ба̄хийа, тава йасмим̣ ка̄ле, йена ва̄ ка̄ран̣ена дит̣т̣ха̄дӣсу майа̄ вуттавидхим̣ пат̣ипаджджантасса авипарӣтасабха̄ва̄вабодхена дит̣т̣ха̄диматтам̣ бхависсати, тасмим̣ ка̄ле, тена ва̄ ка̄ран̣ена твам̣ тена дит̣т̣ха̄дипат̣ибаддхена ра̄га̄дина̄ саха на бхависсаси, ратто ва̄ дут̣т̣хо ва̄ мӯл̣хо ва̄ на бхависсаси пахӣнара̄га̄дикатта̄, тена ва̄ дит̣т̣ха̄дина̄ саха пат̣ибаддхо на бхависсасӣти. тато твам̣, ба̄хийа, на таттха̄ти йада̄, йасма̄ ва̄ твам̣ тена ра̄гена ва̄ ратто, досена ва̄ дут̣т̣хо, мохена ва̄ мӯл̣хо на бхависсаси, тада̄, тасма̄ ва̄ твам̣ таттха дит̣т̣ха̄дике на бхависсаси, тасмим̣ дит̣т̣хе ва̄ сутамутавин̃н̃а̄те ва̄ ‘‘етам̣ мама, есохамасми, есо ме атта̄’’ти (маха̄ва. 21) тан̣ха̄ма̄надит̣т̣хӣхи аллӣно патит̣т̣хито ¶ на бхависсаси. етта̄вата̄ паха̄напарин̃н̃ам̣ маттхакам̣ па̄петва̄ кхӣн̣а̄савабхӯми дассита̄. тато твам̣, ба̄хийа, невидха, на хурам̣, на убхайамантарена̄ти йада̄ твам̣, ба̄хийа, тена ра̄га̄дина̄ таттха дит̣т̣ха̄дӣсу пат̣ибаддхо на бхависсаси, тада̄ твам̣ нева идха локе, на паралоке, на убхайаттха хоси. есеванто дуккхасса̄ти килесадуккхасса, ват̣т̣адуккхасса ча айамева анто айам̣ париччхедо париват̣умабха̄воти айамева хи еттха аттхо ¶ . йе пана ‘‘убхайамантарена̄’’ти падам̣ гахетва̄ антара̄бхавам̣ на̄ма иччханти, тесам̣ там̣ миччха̄. таттха йам̣ ваттаббам̣, там̣ парато антара̄бхавакатха̄йам̣ (катха̄. 505 а̄дайо ) а̄ви бхависсати.
етесанти атихаран̣авӣтихаран̣а̄нам̣.
‘‘таттха хӣ’’тиа̄дина̄ пан̃чавин̃н̃а̄н̣авӣтхийам̣ пуретарам̣ паваттаайонисоманасика̄равасена а̄ваджджана̄дӣнам̣ айонисо а̄ваджджана̄дина̄ ит̣т̣ха̄диа̄рамман̣е лобха̄диппаваттиматтам̣ хоти, на пана иттхипуриса̄дивикаппага̄хо, манодва̄рейева пана со хотӣти дассети. тасса̄ти ‘‘иттхӣ, пурисо’’ти раджджана̄дикасса. бхаван̇га̄дӣти бхаван̇гаа̄ваджджанадассана̄ни, сампат̣иччханасантӣран̣авот̣т̣хаббанапан̃чадва̄рикаджаванан̃ча. апуббатиттарата̄васена̄ти апуббата̄иттарабха̄ва̄нам̣ васена.
атихаратӣти мукхадва̄рам̣ атиккамитва̄ харати. там̣там̣виджа̄нананиппха̄дакоти тасса тасса парийесана̄дивисайасса, виджа̄нанасса ча ниппха̄дако. йена хи пайогена парийесана̄ди ниппхаджджати, со таббисайам̣ виджа̄нанампи ниппха̄дети на̄ма хоти. самма̄пат̣ипаттинти дхаммесу авипарӣтапат̣ипаттим̣ йатха̄бхӯта̄вабодхам̣.
гаманепӣти гаманапайогепи. атихаран̣ам̣ йатха̄т̣хитассева ка̄йасса иччхитадеса̄бхимукхакаран̣ам̣. гаманам̣ десантаруппатти. ваккхама̄ноти ‘‘абхикканте пат̣иккантети…пе… аддха̄гаманавасена катхито. гате т̣хите нисиннети еттха виха̄ре чун̣н̣икапа̄дуддха̄раирийа̄патхавасена катхито’’ти (вибха. ат̣т̣ха. 523) ваккхама̄но висесо.
паваттети чан̇кама̄дӣсу паватте рӯпа̄рӯпадхамме. паригган̣хантасса аничча̄дито.
ка̄йикакирийа̄диниббаттакаджаванам̣ ¶ пхалӯпача̄рена ‘‘ка̄йа̄дикирийа̄майа’’нти вуттам̣. кирийа̄самут̣т̣хитатта̄ти пана ка̄ран̣ӯпача̄рена.
526. каммат̣т̣ха̄наупа̄санасса̄ти каммат̣т̣ха̄набха̄вана̄йа. йогапатханти бха̄вана̄йоггакирийа̄йа паваттанамаггам̣.
537. ка̄йа̄дӣсӯти ка̄йаведана̄читтадхаммесу. сут̣т̣ху паваттийа̄ти асубха̄нупассана̄дивасена паваттийа̄. ниййа̄насабха̄во самма̄сатита̄ ева ¶ . упат̣т̣ха̄нанти сатим̣ киччато дассети. еттха ча йатха̄вутто париггахо джа̄то етисса̄ти париггахита̄, там̣ париггахитам̣ ниййа̄набхӯтам̣ сатим̣ катва̄ти аттхо ведитаббо.
542-3. пакуппанам̣ идха вика̄ра̄паттибха̄во.
550. таппат̣ипаккхасан̃н̃а̄ти тхинамиддхапат̣ипаккхасан̃н̃а̄. са̄ аттхато тадан̇га̄дивасена тхинамиддхавинодана̄ка̄раппаватта̄ кусалавитаккасампайуттасан̃н̃а̄, татха̄бхӯто ва̄ читтуппа̄до сан̃н̃а̄сӣсена вуттоти ведитаббо.
553. са̄рамбханти а̄рамбхавантам̣, саха̄рамбханти аттхо. нира̄варан̣а̄бхога̄ тхинамиддхандхака̄равигамена нира̄варан̣асаманна̄ха̄расан̃н̃а̄. виват̣а̄ аппат̣иччха̄дана̄.
564. таттха таттха̄ти ‘‘имина̄ па̄тимоккхасам̣варена упето хотӣ’’тиа̄дӣсу (вибха. 511).
588. йатха̄ кеначи никкуджджитам̣ ‘‘идам̣ на̄мета’’нти пакатин̃а̄н̣ена на н̃а̄йати, евам̣ саббаппака̄рена авидитам̣ никкуджджитам̣ вийа хотӣти а̄ха ‘‘саббатха̄ ан̃н̃а̄тата̄ никкуджджитабха̄во’’ти. ниравасесапариччхиндана̄бха̄воти дувин̃н̃еййата̄йа ниравасесато париччхиндитаббата̄бха̄во, париччхиндика̄бха̄во ва̄. екадесенева хи гамбхӣрам̣ н̃а̄йати.
а̄чиккхантӣтиа̄дито ¶ парибйаттам̣ катхенти. десентӣти упадисанавасена ваданти, пабодхенти ва̄. пан̃н̃а̄пентӣти паджа̄на̄пенти, сам̣пака̄сентӣти аттхо. пат̣т̣хапентӣти пака̄рехи асан̇карато т̣хапенти. виварантӣти виват̣ам̣ каронти. вибхаджантӣти вибхаттам̣ каронти. утта̄нӣкаронтӣти анутта̄нам̣ гамбхӣрам̣ утта̄нам̣ па̄кат̣ам̣ каронти. еттха ча ‘‘пан̃н̃а̄пентӣ’’тиа̄дӣхи чхахи падехи аттхапада̄ни дассита̄ни. ‘‘а̄чиккханти десентӣ’’ти пана двӣхи падехи бйан̃джанапада̄нӣти евам̣ аттхабйан̃джанападасампанна̄йа ул̣а̄ра̄йа пасам̣са̄йа пасам̣санам̣ дассети. йам̣ панетесу аттхабйан̃джанападесу ваттаббам̣, там̣ неттиат̣т̣хакатха̄йам̣ (нетти. ат̣т̣ха. 23 а̄дайо) виттха̄рато вуттамева, тасма̄ таттха вуттанайенева ведитаббам̣.
602. еттхева ¶ йоджетаббам̣ тасса хет̣т̣ха̄бхӯмисаматиккаманамукхена бхӯмивисеса̄дхигамупа̄йадӣпанато. саббаттха̄пӣти ‘‘рӯпасан̃н̃а̄нам̣ саматиккама̄, а̄ка̄са̄нан̃ча̄йатанам̣ саматиккамма̄’’ти саббесупи саматиккамавачанесу.
610. там̣йева а̄ка̄сам̣ пхут̣ам̣ вин̃н̃а̄н̣анти там̣йева касин̣уггха̄т̣има̄ка̄сам̣ ‘‘ананта’’нти манасика̄рена пхут̣ам̣ пхаритва̄ т̣хитам̣ пат̣хама̄руппавин̃н̃а̄н̣ам̣ ‘‘анантам̣ вин̃н̃а̄н̣а’’нти манаси каротӣти аттхо. дутийавикаппе пана са̄ман̃н̃аджотана̄ висесе тит̣т̣хатӣти ‘‘пхут̣а’’нти имина̄ вин̃н̃а̄н̣амева вуттанти пхут̣ам̣ вин̃н̃а̄н̣анти пат̣хама̄руппавин̃н̃а̄н̣ама̄ха. тан̃хи а̄ка̄сасса сапхаран̣акавин̃н̃а̄н̣ам̣. вин̃н̃а̄н̣ена̄ти ча каран̣аттхе каран̣авачанам̣, тан̃ча дутийа̄руппавин̃н̃а̄н̣ам̣ вадатӣти а̄ха ‘‘вин̃н̃а̄н̣ан̃ча̄йатанавин̃н̃а̄н̣ена манаси каротӣ’’ти. тена̄ти пат̣хама̄руппавин̃н̃а̄н̣ена. гахита̄ка̄ранти анантапхаран̣авасена гахита̄ка̄рам̣. манаси каротӣти дутийа̄руппапарикаммаманасика̄рена манаси кароти. еванти йатха̄вутта̄ка̄рам̣ касин̣уггха̄т̣има̄ка̄се пат̣хама̄руппавин̃н̃а̄н̣ена анантапхаран̣авасена йо гахита̄ка̄ро, там̣ манаси каронтам̣йева. там̣ вин̃н̃а̄н̣анти там̣ дутийа̄руппавин̃н̃а̄н̣ам̣. анантам̣ пхаратӣти ‘‘ананта’’нти пхарати, тасма̄ дутийойеваттхо йуттоти. ‘‘йан̃хӣ’’тиа̄дина̄ йатха̄вуттаматтхам̣ па̄кат̣ам̣ кароти. там̣пхаран̣а̄ка̄расахитанти тасмим̣ а̄ка̄се пхаран̣а̄ка̄расахитам̣. вин̃н̃а̄н̣анти пат̣хама̄руппавин̃н̃а̄н̣ам̣.
615. пуббети дутийа̄руппапарикаммака̄ле. йам̣ ‘‘анантам̣ вин̃н̃а̄н̣а’’нти манаси катам̣, там̣йева ¶ пат̣хама̄руппавин̃н̃а̄н̣амева. там̣йева хи абха̄вети. а̄рамман̣а̄тиккамавасена хи ета̄ сама̄паттийо ладдхабба̄ти.
ниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
623. чатукканайе дутийаджджха̄намева йесам̣ вича̄ро ол̣а̄рикато на упат̣т̣ха̄ти, йесан̃ча упат̣т̣ха̄ти, тесам̣ васена двидха̄ бхиндитва̄ деситанти ¶ чатукканайато пан̃чаканайо нӣхатоти а̄ха ‘‘уддхат̣а̄нам̣йева чатуннам̣…пе… дассанато ча̄’’ти.
абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
3. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄
640. тӣсӯти пат̣хама̄дӣсу тӣсу. чатукканайена хи там̣ вуттам̣. евам̣кот̣т̣ха̄сика̄ти аппама̄н̣а̄ти вутта̄. тена̄ха ‘‘локуттарабхӯта̄ ева̄ти адхиппа̄йо’’ти. париччхинна̄ка̄са…пе… чатуттха̄нам̣ ват̣т̣авипассана̄па̄дакатта̄ ‘‘саббаттхапа̄дакачатуттхе сан̇гахита̄нӣ’’ти вуттам̣.
айам̣ катха̄ти паритта̄рамман̣а̄дикатха̄. хет̣т̣химо арийо упаримасса арийасса локуттарачитта̄ни пат̣ивиджджхитум̣ на саккотӣти вуттам̣ ‘‘на ча…пе… саккотӣ’’ти.
‘‘кирийато два̄дасанна’’нти ча па̄т̣хо аттхи. саха вадати локуттарапхалачатуттхата̄са̄ман̃н̃ена̄ти ¶ адхиппа̄йо. идха саббасаддасса падесасаббава̄чибха̄вато екадесасса асамбхавепи саббаттхапа̄даката̄ ева ведитабба̄ти дассетум̣ ‘‘саббаттха…пе… дат̣т̣хабба’’нти а̄ха. париччхинна̄ка̄сакасин̣ачатуттха̄дӣнӣти а̄ди-саддена а̄на̄па̄начатуттха̄дайо сан̇гахита̄. наваттаббата̄йа̄ти наваттабба̄рамман̣ата̄йа.
нибба̄нан̃ча̄ти ваттаббам̣ тада̄рамман̣асса̄пи бахиддха̄рамман̣абха̄вато.
‘‘сасанта̄нагатампӣ’’ти идам̣ рӯпа-саддена, камма-саддена ча самбандхитаббам̣ ‘‘сасанта̄нагатампи апа̄кат̣ам̣ рӯпам̣ диббачаккху вийа сасанта̄нагатампи апа̄кат̣ам̣ каммам̣ вибха̄ветӣ’’ти. па̄кат̣е пана сасанта̄нагате рӯпе, камме ча абхин̃н̃а̄н̃а̄н̣ена пайоджанам̣ наттхӣти ‘‘апа̄кат̣а’’нти висесетва̄ вуттам̣.
пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
джха̄навибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
13. аппаман̃н̃а̄вибхан̇го
1. суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
642. диса̄десодхина̄ти ¶ ¶ ‘‘екам̣ диса’’нтиа̄дидисодхина̄, виха̄рага̄манигаманагараджанападараджджа̄дидесодхина̄ ча. саттодхина̄ти ‘‘сабба̄ иттхийо, саббе пуриса̄, арийа̄, анарийа̄’’тиа̄дивасаппаваттена саттодхина̄. етасса̄ти етасса падасса, падаттхасса ва̄. ануваттаканти адхика̄равасена паваттакам̣. там̣ двайанти татха̄-саддо, ити-саддоти убхайам̣. ‘‘татха̄ дутийа’’нти хи вутте ‘‘татха̄-саддо йатха̄ метта̄сахагатена четаса̄ пураттхима̄дӣсу екам̣ дисам̣ пхаритва̄ вихарати, татха̄ дутийампи дисам̣ метта̄сахагатена четаса̄ пхаритва̄ вихаратӣ’’ти имаматтхам̣ дӣпети. сесадвайепи есева найо. йасма̄ итӣти айам̣ ити-саддо пака̄раттхе, еванти вуттам̣ хоти, тасма̄ ‘‘йатха̄ метта̄сахагатена четаса̄ екам̣, дутийам̣, татийам̣, чатуттхам̣ дисам̣ пхаритва̄ вихарати, евам̣ уддхам̣, адхо, тирийам̣ метта̄сахагатена четаса̄ пхаритва̄ вихаратӣ’’ти имаматтхам̣ дӣпети. тена вуттам̣ ‘‘метта̄…пе… там̣ двайа’’нти. тасса̄ти двайасса. пхаран̣антара̄дит̣т̣ха̄нанти пхаран̣ато ан̃н̃ам̣ пхаран̣антарам̣, там̣ а̄ди йасса, там̣ пхаран̣антара̄ди. пхаран̣антаран̃хетам̣ метта̄бха̄вана̄йа, йадидам̣ випулата̄. а̄ди-саддена бхуммантарапагун̣абха̄ва̄ди гайхати, тасса пхаран̣антара̄дино т̣ха̄нам̣ т̣ха̄набхӯто ‘‘випулена̄’’тиа̄дина̄ вуччама̄но метта̄бха̄вана̄висесо. вуттаппака̄раматтапара̄масанасса тасса двайасса ат̣т̣ха̄нам̣ анока̄соти. ити катва̄ имина̄ ка̄ран̣ена на вуттам̣ там̣ двайанти аттхо.
643. ра̄гасса̄ти ка̄мара̄гасса. синехасса̄ти путтасинеха̄дисинехасса. випаттийа̄ти ра̄гасинехасан̇кха̄та̄йа метта̄бха̄вана̄йа випаттийа̄ вина̄сасса. ануппаттито хироттаппабалена ануппаджджанато.
645. адхимун̃читва̄ти ¶ бха̄вана̄читтам̣ а̄рамман̣е сут̣т̣ху виссаджджетва̄, там̣ панеттха адхимуччанам̣ йасма̄ пхаран̣авасенева хоти, тасма̄ вуттам̣ ‘‘сут̣т̣ху паса̄ретва̄’’ти. йасма̄ пана а̄рамман̣е сут̣т̣ху асам̣саппанавасенева там̣ метта̄бха̄вана̄йа адхимуччанам̣ хоти, тасма̄ ‘‘балавата̄ ва̄ адхимоккхена адхимуччитва̄’’ти ча вуттам̣.
648. етесам̣ ¶ пада̄нам̣ саббена сакалена диса̄деса̄дибхедена авадхина̄. сабба̄вадхидиса̄дипхаран̣а̄ка̄рехӣти сабба̄вадхибхӯтадиса̄десапуггалапхаран̣аппака̄рехи.
650. вигха̄тавасена̄ти виккхамбханавасена.
суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
3. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄
699. катхита̄нам̣ кусала̄дидхамма̄нам̣. имасмим̣ пана аппаман̃н̃а̄вибхан̇ге катхита̄ аппаман̃н̃а̄, та̄ ча сабха̄вато локийа̄ ева, на кхандхавибхан̇га̄дӣсу катхита̄ кхандха̄дайо вийа локуттара̄пӣти екам̣сато сабба̄сам̣ аппаман̃н̃а̄нам̣ локийабха̄вамева дӣпетум̣ ат̣т̣хакатха̄йам̣ ‘‘имасмим̣ пана̄’’тиа̄ди вуттанти имаматтхам̣ дассенто а̄ха ‘‘имасмим̣ пана…пе… хотӣ’’ти.
пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
аппаман̃н̃а̄вибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
14. сиккха̄падавибхан̇го
1. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
703. сиккха̄сан̇кха̄та̄нам̣ ¶ ¶ кусаладхамма̄нам̣ пан̃ча сӣлан̇га̄ни ниссайабха̄вена ва̄ патит̣т̣ха̄ сийум̣, упаниссайабха̄вена ва̄ти тадубхайам̣ дассенто а̄ха ‘‘сампайогавасена, упаниссайавасена ча ока̄сабха̄вена̄’’ти.
704. ‘‘каммапатха̄ ева̄’’ти нийамасса кататта̄ вуттам̣ ‘‘асаббаса̄дха̄ран̣есӯ’’ти. на хи сакка̄ индрийа̄диса̄дха̄ран̣акот̣т̣ха̄савасена нийамам̣ ка̄тум̣. каммапатхакот̣т̣ха̄сика̄ ева, на джха̄на̄дикот̣т̣ха̄сика̄. каммапатхабха̄вена а̄гатанти ваданти, дуггатийа̄, таттха уппаджджанадуккхасса ча паваттиупа̄йабха̄ватоти адхиппа̄йо. асса сура̄па̄насса. упака̄ракаттам̣ саббесам̣. сабха̄гаттам̣ миччха̄ча̄расса.
татха̄гахитасан̇кха̄ра̄рамман̣ата̄йа̄ти ‘‘саттам̣ авахара̄ми, сатте виппат̣ипаджджа̄мӣ’’тиа̄дина̄ сатта̄ка̄рена гахитасан̇кха̄ра̄рамман̣ата̄йа, на пана саттапан̃н̃аттиа̄рамман̣ата̄йа̄ти адхиппа̄йо. ‘‘пан̃ча сиккха̄пада̄’’тиа̄дина̄ тамеваттхам̣ виварати.
тасса тасса̄ти йасса йасса бйасанаттха̄йа. сайам̣ ва̄ усуа̄дим̣ кхипати, опа̄такхан̣ана̄дим̣ кароти, та̄дисам̣ мантам̣ париджаппати, каммаджаиддхим̣ вал̣ан̃джети, ан̃н̃ена ва̄ там̣ саббам̣ ка̄ретӣти а̄ха ‘‘ниссаггийа…пе… две ева гахита̄’’ти.
йадипи ¶ кот̣т̣ха̄сава̄ре вирати сарӯпена на̄гата̄ ‘‘йева̄пана̄’’твева вутта̄, бхаджа̄пийама̄на̄ пана маггабха̄вам̣йева бхаджатӣти а̄ха ‘‘виратисӣлам̣ пана маггакот̣т̣ха̄сика’’нти. сесасӣла̄нанти сесаавӣтиккантасӣла̄нам̣.
712. абхаббат̣т̣ха̄на̄ти па̄н̣а̄типа̄та̄дайо. йатха̄ па̄н̣а̄типа̄та̄дайо верахетута̄йа верам̣, евам̣ тадан̃н̃епи акусала̄ти вуттам̣ ‘‘там̣сабха̄гата̄йа верабхӯта̄на’’нти. виратӣнам̣ уппатти на на бхависсати секкха̄нанти йоджана̄. ‘‘акусаласамут̣т̣хита̄ни ча̄’’тиа̄дина̄пи секкха̄нам̣ убхайена виратисаббха̄вам̣йева вибха̄вети. тассаттхо – йа̄ни акусаласамут̣т̣хита̄ни ка̄йакамма̄дӣни, та̄ни тесам̣ секкха̄нам̣ ка̄йадуччарита̄дӣнӣти вера̄нийева ¶ , техи верехи тесам̣ секкха̄нам̣ виратийо самбхавантийева. йатоти йасма̄ па̄н̣а̄типа̄та̄дивирамитаббаниппарийа̄йавера̄бха̄вепи ка̄йадуччарита̄дивераматтато секкха̄нам̣ виратисамбхавато. напхалабхӯтасса̄пӣти йатха̄ пхаласса маггапат̣ибимбабхӯтатта̄ маггасадисам̣ саттаат̣т̣хан̇гиката̄ сийа̄, евам̣ апхалабхӯтасса̄пи сакада̄га̄мимагга̄дикасса йато виратисамбхавато ат̣т̣хан̇гиката̄ хоти, ан̃н̃атха̄ пан̃чан̇гико ева сийа̄ти адхиппа̄йо.
абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄
714. йатха̄вирамитаббатоти йо йо па̄н̣а̄типа̄та̄ди вирамитаббо, тато виративасена.
пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
сиккха̄падавибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
15. пат̣исамбхида̄вибхан̇го
1. суттантабха̄джанӣйам̣
1. сан̇гахава̄раван̣н̣ана̄
718. ‘‘есева ¶ ¶ найо’’ти дхамма̄дӣсу като атидесо сан̇кхепато тесам̣ дассанам̣ хотӣти а̄ха ‘‘сан̇кхепена дассетва̄’’ти. тесам̣ нируттипат̣ибха̄на̄нам̣ висайа̄ таббисайа̄, тесам̣, нируттипат̣ибха̄нависайабхӯта̄нанти аттхо. паччайуппанна̄дибхедехӣти паччайуппаннанибба̄набха̄ситаттха̄дибхедехи.
дуккхахетупхаладжа̄та̄дидхаммаджара̄маран̣а̄ни дуккха̄дӣни. саччахетудхаммапаччайа̄ка̄рава̄ресу дуккхасамудайа̄дипарийа̄йена а̄гато пхаланиббаттако хету, саччапаччайа̄ка̄рава̄ресу арийамагго, парийаттива̄ре бха̄ситам̣, абхидхаммабха̄джанӣйе кусалам̣, акусаланти евам̣ па̄л̣ийам̣ вутта̄нам̣йева васена пан̃ча дхамма̄ ведитабба̄ти имаматтхама̄ха ‘‘татха̄ дхамма̄ ча̄’’ти имина̄.
ниббаттакахетуа̄дӣнанти ниббаттакасампа̄пакан̃а̄пака̄нам̣. пуримоти паваттанаттхо. тасминти магге. паччхимоти па̄панаттхо дат̣т̣хаббо.
авипарӣтанируттӣти буддха̄дӣхи а̄чин̣н̣а̄ тасса тасса аттхасса ва̄чакабха̄ве нирул̣ха̄ йа̄тха̄ванирутти. йасма̄ вин̃н̃аттивика̄расахито саддо пан̃н̃аттӣти аттано адхиппа̄йо, тасма̄ параматато там̣ дассенто ‘‘авачанабхӯта̄йа̄’’ти висесетва̄ ‘‘кечи ван̣н̣айантӣ’’ти а̄ха. евам̣ сатӣти ¶ евам̣ нируттийа̄ пан̃н̃аттибха̄ве сати. пан̃н̃атти абхилапитабба̄ти а̄паджджатӣти вутте, хоту, ко досо тасса̄ вачанӣйабха̄ватоти када̄чи вадеййа̄ти а̄сан̇канто а̄ха ‘‘на ча вачанато…пе… учча̄ретаббам̣ аттхӣ’’ти. тесам̣ аттхадхамма̄нам̣. на вачананти авачанам̣ авачанасабха̄вам̣. евам̣пака̄ранти евам̣видхам̣ евам̣ нийаталин̇гависесаджотана̄ка̄рам̣.
паратоти ¶ парабха̄ге анантараманодва̄ре. саддаггахан̣а̄нуса̄рена гахита̄йа на̄манируттийам̣ нируттипат̣исамбхида̄ паваттатӣти ваданти. йади евам̣ касма̄ па̄л̣ийам̣ ‘‘нируттипат̣исамбхида̄ паччуппанна̄рамман̣а̄’’ти вутта̄ти а̄ха ‘‘нирутти…пе… сандха̄йа вутта’’нти. паччха̄ джа̄нананти саддаггахан̣уттарака̄лам̣ на̄манируттийа̄ джа̄нанам̣. еванти евам̣ саддаггахан̣ато паччха̄ на̄манируттим̣ а̄раббха паваттам̣ н̃а̄н̣ам̣ нируттипат̣исамбхида̄ти гайхама̄не. евам̣ нируттийа̄ на̄мапан̃н̃аттипаккхе па̄л̣ийа̄, ат̣т̣хакатха̄йа ча виродхам̣ дассетва̄ саддапаккхе тадабха̄вам̣ дассенто ‘‘йатха̄ пана̄’’тиа̄дима̄ха. там̣там̣саддавибха̄ваканти йатха̄ тасса тасса саддаппабхеданиччхайасса паччайабхӯтам̣ диббасотан̃а̄н̣ам̣ садда̄рамман̣амева там̣ там̣ саддам̣ вибхӯтам̣ кароти, евам̣ нируттиппабхеданиччхайасса паччайабхӯтам̣ нируттисадда̄рамман̣амева нируттипат̣исамбхида̄н̃а̄н̣ам̣ там̣ вибхӯтам̣ каротӣти тасса паччуппанна̄рамман̣ата̄ вутта̄. саддам̣ пана вибха̄вентам̣ екантато саддӯпанибандхам̣ пан̃н̃аттимпи вибха̄ветийева, йато сабха̄ва̄сабха̄вависесавибха̄ванам̣ сампаджджати. ан̃н̃атха̄ хи саддаматтаггахан̣е висеса̄вабодхо ева на сийа̄ти пора̄н̣а̄ пан̃н̃аттивибха̄ванампи тасса иччханти. там̣вибха̄ваканти нируттисаддавибха̄вакам̣. на па̄л̣ивиродхо хотӣти йадипи абхидхаммабха̄джанӣйе ‘‘йа̄йа нируттийа̄ тесам̣ дхамма̄нам̣ пан̃н̃атти хотӣ’’ти (вибха. 727) вуттам̣, тампи сабха̄ванируттисаддена дхамма̄нам̣ пабодханамева сандха̄йа вуттам̣, на таббинимуттам̣ пан̃н̃аттинти ‘‘нируттисадда̄рамман̣а̄ нируттипат̣исамбхида̄’’ти вуччама̄не па̄л̣ийа̄ виродхо на хотӣти аттхо. ‘‘паччавеккхантасса̄’’ти вуттатта̄ саддам̣ гахетва̄ паччха̄ гахита̄йа пан̃н̃аттийа̄ паччавеккхан̣ена бхавитаббанти а̄сан̇кеййа̄ти тада̄сан̇ка̄ниваттанаттхама̄ха ‘‘там̣ сабха̄ванируттим̣ саддам̣ а̄рамман̣ам̣ катва̄’’тиа̄ди. сабха̄ванируттим̣ вибха̄вентам̣йева̄ти сабха̄ванируттивисайасса саммохасса пагева виддхам̣ситатта̄ аттхаса̄дханавасена абхин̃н̃а̄н̃а̄н̣ам̣ вийа там̣ вибха̄вентамева паваттати. тена̄ха ‘‘нируттим̣ бхиндантам̣ пат̣ивиджджхантамева уппаджджатӣ’’ти. пабхедагаманан̃четтха анавасесато нируттивибха̄гаджа̄нанам̣. татха̄ сесесу. саккат̣ана̄ма̄дӣти саккат̣авасена вуттана̄ма̄кхйа̄та̄ди. нипа̄тападам̣ ¶ на̄ма̄дипада̄ни вийа аттхам̣ на вадати, атха кхо бйан̃джети джотетӣти ‘‘бйан̃джана’’нти вуттам̣ нипа̄тападам̣.
бодхи ¶ н̃а̄н̣ам̣ ман̣д̣абхӯтам̣ еттха̄ти бодхиман̣д̣о, маха̄бодхит̣т̣ха̄нам̣. тена̄ха ‘‘пат̣хама̄бхисамбуддхат̣т̣ха̄не’’ти. ан̃н̃ена пака̄рена̄ти уггаха̄диппака̄рена.
ан̃н̃атха̄ хонтӣти пурисайуге пурисайуге екадесена париваттанта̄ ка̄лантаре ан̃н̃а̄ка̄ра̄ бхаванти. винассантӣти там̣там̣бха̄са̄нам̣ манусса̄нам̣ вина̄сена на пан̃н̃а̄йанти, манусса̄нам̣ дуруггахан̣а̄дина̄ каттхачи када̄чи париваттантӣпи брахмалока̄дӣсу йатха̄сабха̄венева ават̣т̣ха̄нато на саббаттха, саббада̄, саббатха̄ ча париваттати. тена̄ха ‘‘каппавина̄сепи тит̣т̣хатийева̄’’ти. етасса нируттипат̣исамбхида̄н̃а̄н̣асса.
аттха̄дӣсу н̃а̄н̣анти аттхапат̣исамбхида̄ди. аттхадхамманируттивасена тӣсу. аттхадхамманируттипат̣ибха̄навасена чатӯсупи ва̄. аттхадхамма̄дина̄ аттана̄ джотетаббена саха аттхена̄ти са̄ттхака̄ни. саббо аттхадхамма̄дико аттхо висайабхӯто етасса н̃а̄н̣асса аттхӣти саббаттхакам̣. саббасмим̣ аттха̄дике висайе кхиттам̣ аттано паччайехи т̣хапитам̣ паваттитам̣. арахаттаппаттийа̄ висада̄ хонти пат̣ипаккхадхамма̄нам̣ саббасо виддхам̣ситатта̄. пан̃чаннанти адхигамапарийаттисаванапарипуччха̄пуббайога̄нам̣. йатха̄йоганти йам̣ йам̣ йасса пуггаласса висадата̄йа йуджджати, татха̄ йоджетаббам̣.
парипуччха̄хету паватта̄ катха̄ парипуччха̄ти вутта̄ти а̄ха ‘‘пуччха̄йа…пе… парипуччха̄ти вутта̄’’ти.
техӣти маггехи. пат̣ила̄бхо на̄ма пуббайогасампаттийа̄ аттха̄дивисайасса саммохасса самуччхинданам̣, там̣ пана маггакиччамева̄ти а̄ха ‘‘со локуттаро’’ти. аттха̄дӣнам̣ пабхедато саллаккхан̣авибха̄ванававаттха̄пана̄ йатха̄рахам̣ париттакусаламаха̄кирийачиттавасена хотӣти вуттам̣ ‘‘пабхедо ка̄ма̄вачаро’’ти. йатха̄ пуббайого адхигамасса балавапаччайо сабха̄вахетубха̄вато, на татха̄ пабхедасса асабха̄вахетута̄йа, парампарапаччайата̄йа ча̄ти адхиппа̄йо. парийаттиа̄дӣнам̣ пабхедасса балавапаччайата̄йа ¶ , адхигамасса ча тадабха̄ве есева найо. таттха̄ти нимиттаттхе бхуммам̣, та̄су парийаттисаванапарипуччха̄су нимиттабхӯта̄сӯти аттхо. йам̣ вуттам̣ хотӣти ‘‘етесу пана̄’’тиа̄дина̄ ат̣т̣хакатха̄вачанена йам̣ аттхаджа̄там̣ вуттам̣ ¶ хоти. там̣ дассентоти там̣ ниддха̄ретва̄ дассенто. ‘‘пуббайога̄дхигама̄’’ти ватва̄ ‘‘двепӣ’’ти вачанам̣ адхигамасахитойева пуббайого пабхедасса балавапаччайо, на кевалоти дассанаттхам̣. тена вуттам̣ ат̣т̣хакатха̄йам̣ ‘‘двепи екато хутва̄’’ти (вибха. ат̣т̣ха. 718). ‘‘двепи висадака̄ран̣а̄’’ти вутте пуббайогасса̄пи висадака̄ран̣аттам̣ лаббхатева̄ти а̄ха ‘‘двепи висадака̄ран̣а̄ти…пе… вутта’’нти.
сан̇гахава̄раван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. саччава̄ра̄диван̣н̣ана̄
719. ка̄латтайепӣти атӣта̄дӣсу тӣсупи ка̄лесу. хетупхаладхамма̄ хетӯнам̣ пхалабхӯта̄ дхамма̄, паччайаниббатта̄ти аттхо. тесан̃ча хетудхамма̄ти тесам̣ хетупхала̄нам̣ паччайаниббатта̄нам̣ хетубхӯта̄ дхамма̄ ‘‘дхамма̄’’ти вутта̄ти йоджана̄. винеййавасена̄ти татха̄винетаббапуггаладжджха̄сайавасена. уппанна̄ самуппанна̄тиа̄ди на вуттанти уппанна̄ самуппанна̄ ут̣т̣хита̄ самут̣т̣хита̄ паччуппанна̄тиа̄ди на вуттам̣ екантапаччуппаннассева сан̇га̄хакатта̄. там̣ниббаттака̄ти тесам̣ аттхабха̄вена вутта̄нам̣ ниппха̄дака̄. дхамма̄ти вутта̄ дхаммабха̄вена катхита̄.
саччава̄ра̄диван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄
725. са̄ман̃н̃ена ¶ ватва̄ висесена авуттатта̄ти ‘‘тесам̣ випа̄ке’’ти йатха̄вуттакусалавипа̄ката̄диса̄ман̃н̃ена ватва̄ сахетука̄хетука̄дивисесена авуттатта̄, сарӯпена ниддха̄ретва̄ авуттатта̄ти аттхо. авипа̄катта̄ти авипа̄кадхамматта̄. йади еванти паччайабха̄вато лаббхама̄нопи дхаммабха̄во авипа̄кадхаммата̄йа кирийа̄нам̣ йади на вутто, евам̣ сати. сатипи паччайуппаннабха̄ве авипа̄кабха̄вато аттхабха̄вопи на ваттаббо. тена̄ха ‘‘випа̄ка̄ на хонтӣти аттхабха̄во ча на ваттаббо’’ти. еван̃чети йади паччайуппаннатта̄ кирийа̄нам̣ аттхабха̄во вутто. наппат̣исиддхо иччхитова̄ти ¶ аттхо. йади евам̣ касма̄ на вуттоти а̄ха ‘‘випа̄касса пана̄’’тиа̄ди. тесанти кусала̄кусала̄нам̣, випа̄какирийадхамма̄нан̃ча. аттхадхаммата̄ти вуттанайена лаббхама̄нопи йатха̄ккамам̣ аттхабха̄во, дхаммабха̄во ча на вутто. паччайабха̄вам̣ саттивисесам̣ саниппха̄детаббатанти падаттайена̄пи випа̄кадхамматамева̄ха. са̄ хи випа̄ка̄нам̣ хетубха̄вато паччайабха̄во, тадуппа̄данасаматтхата̄йа саттивисесо, техи сагаббха̄ вийа хотӣти ‘‘саниппха̄детаббата̄’’ти ча вуччати. там̣ пассантӣ ниппха̄дакависеса̄пи ниппха̄детабба̄пеккха̄ хоти дхаммапат̣исамбхида̄. там̣самбандхена̄ти ниппха̄детаббасамбандхена. дхаммапат̣исамбхидам̣ вадантена аттхапат̣исамбхида̄пи вутта̄.
сабха̄вадхамме пан̃н̃атти сабха̄вапан̃н̃аттӣти а̄ха ‘‘на сатта̄дипан̃н̃аттийа̄’’ти. сабха̄вена, нируттийева ва̄ сабха̄вапан̃н̃аттӣти вутта̄ти а̄ха ‘‘авипарӣтапан̃н̃аттийа̄ ва̄’’ти.
746. воха̄рабхӯмим̣, адхигамабхӯмин̃ча екаджджхам̣ катва̄ а̄ха ‘‘ка̄ма̄вачара̄, локуттара̄ ча бхӯми бхӯмӣ’’ти. читтуппа̄да̄ ва̄ паваттит̣т̣ха̄набха̄вато бхӯми.
абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
3. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄
747. саббан̃а̄н̣а̄рамман̣ата̄йа̄ти ¶ пат̣исамбхида̄пат̣исамбхида̄н̃а̄н̣а̄рамман̣ата̄йа. ‘‘суттантабха̄джанӣйе пана…пе… сийа̄’’ти идам̣ абхидхаммабха̄джанӣйена вируджджхати, тасса ва̄ са̄васесадесаната̄ а̄паджджатӣти чоданам̣ манаси катва̄ а̄ха ‘‘абхидхаммабха̄джанӣйе’’тиа̄ди. ниравасесакатхананти асесетва̄ катханам̣. тена читтуппа̄дасан̇гахите аттхе асесетва̄ десана̄ идха абхидхаммабха̄джанӣйасса бха̄ро, на саббан̃еййадхаммети дассети. йатха̄дасситависайавачанавасена̄ти дасситаппака̄рависайасса катханавасена, дхамматтхавасена дассите там̣там̣читтуппа̄де таттха дхамманирутта̄бхила̄пена н̃а̄н̣асса катханавасена̄ти аттхо. ан̃н̃а̄рамман̣атам̣ на пат̣иседхети атаппарабха̄ватоти адхиппа̄йо. на ниравасесена катханам̣ ачиттуппа̄дапарийа̄паннасса висайасса акатхитатта̄. евам̣ пат̣ибха̄напат̣исамбхида̄висайасса̄пи на ¶ ниравасесена катхананти суттантабха̄джанӣйе ависесавачанена саббан̃а̄н̣а̄рамман̣атам̣йева пат̣ибха̄напат̣исамбхида̄йа патит̣т̣ха̄пети. татха̄ тиссо пат̣исамбхида̄тиа̄дипан̃хапуччхакапа̄л̣ийа̄пи. тиссоти аттхадхаммапат̣ибха̄напат̣исамбхида̄. нируттипат̣исамбхида̄ хи ‘‘паритта̄рамман̣а̄’’тева вутта̄.
йадипи сийа̄ на тасса̄ махаггата̄рамман̣ата̄ти самбандхо. ‘‘на хи магго паччайуппанно на хотӣ’’ти имина̄ ‘‘аттхапат̣исамбхида̄ на магга̄рамман̣а̄’’ти вачанасса йатха̄вуттаттхаса̄дхакатам̣ вибха̄вети. тасса̄ти пат̣ибха̄напат̣исамбхида̄йа на махаггата̄рамман̣ата̄ самбхавати нану найам̣ ануссарантасса̄ти адхиппа̄йо. двепӣти ‘‘аттхапат̣исамбхида̄ на магга̄рамман̣а̄, тиссо пат̣исамбхида̄ сийа̄ паритта̄рамман̣а̄, сийа̄ махаггата̄рамман̣а̄, сийа̄ аппама̄н̣а̄рамман̣а̄’’ти ча двепи ета̄ па̄л̣ийо. та̄су балаватара̄йа т̣ха̄насса, итара̄йа адхиппа̄йамагганасса ча упа̄йадассанамукхена та̄сам̣ ан̃н̃аман̃н̃ам̣ авиродхам̣ дассетум̣ ‘‘кусала̄кусала̄нам̣ пана̄’’тиа̄дима̄ха. ‘‘ниппарийа̄йа̄ таттха дхаммапат̣исамбхида̄’’ти етена таттха аттхапат̣исамбхида̄йа парийа̄йабха̄вама̄ха. татха̄ випа̄какирийа̄нантиа̄ди йатха̄дхиппетасса аттхасса висадисӯда̄харан̣адассанам̣. убхайенапи ‘‘аттхапат̣исамбхида̄ на магга̄рамман̣а̄’’ти (вибха. 749) вачанам̣ суттантанайа̄нугатам̣ ниппарийа̄йаттхасса таттха адхиппетатта̄ти дӣпети. кин̃чи пана н̃а̄н̣антиа̄ди ‘‘тиссо пат̣исамбхида̄’’тиа̄дипа̄л̣ийа̄ саматтхакам̣. йатха̄дхиппетасса аттхасса пат̣ибха̄нам̣ дӣпанам̣ пат̣ибха̄нам̣. тена̄ха ‘‘н̃еййаппака̄санато’’ти. ити йа̄ ‘‘тиссо пат̣исамбхида̄’’ти па̄л̣и, тасса̄ балавабха̄вавибха̄ванена ¶ итара̄йа адхиппа̄йамагганам̣ катанти ведитаббам̣. ниппарийа̄йа̄ти парийа̄йарахита̄ уджукам̣ сарӯпенева паватта̄. ниппарийа̄йа…пе… паваттийанти екантикааттха̄рамман̣ам̣ н̃а̄н̣ам̣ аттхапат̣исамбхида̄, н̃а̄н̣а̄рамман̣ам̣ пат̣ибха̄напат̣исамбхида̄ти гахетва̄ десана̄йам̣.
со ева̄ти парасса абхила̄пасаддо ева. ануваттама̄ната̄ часса нируттипат̣исамбхида̄ паччуппаннамева саддам̣ а̄рамман̣ам̣ каронтӣ, саддам̣ сутва̄ ‘‘айам̣ сабха̄ванирутти, айам̣ на сабха̄ванируттӣ’’ти джа̄нантӣти ча а̄дивачанавасена ведитаббо.
пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
пат̣исамбхида̄вибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
16. н̃а̄н̣авибхан̇го
1. екакама̄тика̄диван̣н̣ана̄
751. сампайутта̄нам̣ ¶ ¶ ниссайапаччайата̄йа, а̄рамман̣асса паваттит̣т̣ха̄ната̄йа ока̄сат̣т̣хо ведитаббо. нахета̄дӣти а̄ди-саддена ‘‘ахетука̄’’тиа̄дикам̣ саббам̣ екавидхена н̃а̄н̣аваттхум̣ сан̇ган̣ха̄ти. екам̣ нахетӯти нахетута̄йа екам̣ пан̃чавин̃н̃а̄н̣ам̣ нахетӯти вутта̄ тесам̣ нахетута̄. еканта̄хетубха̄вена хи те екаппака̄ра̄ва̄ти. ан̃н̃ампӣти ахетука̄ди. авитатхаса̄ман̃н̃айуттанти тенева ахетуката̄дина̄ йатха̄бхӯтена сама̄набха̄вена йуттам̣. н̃а̄н̣а̄рамман̣анти н̃а̄н̣асса а̄рамман̣ам̣ йатха̄вуттапан̃чавин̃н̃а̄н̣а̄ди. ваттхувибха̄вана̄ти пан̃чавин̃н̃а̄н̣а̄дикасса н̃а̄н̣аваттхусса йатха̄вуттависесена вибха̄вана̄ пака̄сана̄ пан̃н̃а̄.
оса̄надукасса̄ти ‘‘аттхаджа̄пика̄ пан̃н̃а̄, джа̄питаттха̄ пан̃н̃а̄’’ти имасса дукасса. дукама̄тика̄ дхаммасан̇ган̣ийам̣ вуттадукама̄тика̄ти а̄ха ‘‘дукама̄тикам̣ анисса̄йа̄’’ти.
‘‘чинта̄майа̄ пан̃н̃а̄’’тиа̄дика̄ тикама̄тикам̣ анисса̄йа вутта̄ти а̄ха ‘‘евам̣ тика̄нурӯпехӣти еттха̄пи дат̣т̣хабба’’нти. йадипи джа̄па-саддо бйаттавачане, ма̄насе ча паваттати, джананаттхепи пана дат̣т̣хабботи дассенто а̄ха ‘‘анекаттхатта̄ дха̄тусадда̄на’’нтиа̄ди. кусалапан̃н̃а̄ випа̄касан̇кха̄тасса, кирийапан̃н̃а̄ парикамма̄дибхӯта̄ аттана̄ ниббаттетаббапхаласан̇кха̄тасса аттхасса ниббаттанато аттхаджа̄пика̄ти вутта̄ти а̄ха ‘‘аттхаджа̄пика̄ ка̄ран̣агата̄ пан̃н̃а̄’’ти. випа̄капан̃н̃а̄, кирийапан̃н̃а̄ ча сахаджа̄та̄дипаччайавасена там̣там̣випа̄ка̄диаттхам̣ джа̄пети джанетӣти а̄ха ‘‘джа̄пито джанито аттхо етисса̄ти джа̄питаттха̄’’ти. сатипи сахаджа̄та̄нам̣ паччайабха̄ве випа̄какирийапан̃н̃а̄ ¶ на кусала̄ вийа випа̄ка̄нам̣ ниппарийа̄йена ка̄ран̣авоха̄рам̣ лабхатӣти а̄ха ‘‘ка̄ран̣апан̃н̃а̄садисӣ’’ти. вибха̄ванаттхена пан̃н̃а̄ а̄рамман̣ам̣ вийа сампайуттепи пака̄сетийева̄ти вуттам̣ ‘‘пхалаппака̄санабхӯта̄’’ти. йато са̄ а̄локобха̄сападжджотапарийа̄йехи вибха̄вита̄.
10. дасакама̄тика̄ван̣н̣ана̄
760. ‘‘джа̄типаччайа̄ ¶ джара̄маран̣анти н̃а̄н̣ам̣, асати джа̄тийа̄ наттхи джара̄маран̣анти н̃а̄н̣ам̣. атӣтампи аддха̄нам̣ джа̄типаччайа̄ джара̄маран̣анти н̃а̄н̣ам̣, асати джа̄тийа̄ наттхи джара̄маран̣анти н̃а̄н̣ам̣. ана̄гатампи аддха̄нам̣ джа̄типаччайа̄ джара̄маран̣анти н̃а̄н̣ам̣, асати джа̄тийа̄ наттхи джара̄маран̣анти н̃а̄н̣ам̣. йамписса там̣ дхаммат̣т̣хитин̃а̄н̣ам̣, тампи кхайадхаммам̣ вайадхаммам̣ вира̄гадхаммам̣ ниродхадхамманти н̃а̄н̣ам̣. бхавапаччайа̄…пе… авиджджа̄паччайа̄ сан̇кха̄ра̄…пе… ниродхадхамма’’нти (сам̣. ни. 2.34) евама̄гата̄ни саттасаттати н̃а̄н̣а̄ни. ‘‘джара̄маран̣е н̃а̄н̣ам̣, джара̄маран̣асамудайе н̃а̄н̣ам̣, джара̄маран̣аниродхе н̃а̄н̣ам̣, джара̄маран̣аниродхага̄минийа̄ пат̣ипада̄йа н̃а̄н̣ам̣. джа̄тийа̄ н̃а̄н̣ам̣…пе… сан̇кха̄ресу н̃а̄н̣ам̣…пе… пат̣ипада̄йа н̃а̄н̣а’’нти (сам̣. ни. 2.33) евама̄гата̄ни чатучатта̄рӣсам̣ н̃а̄н̣а̄ни. сутамайан̃а̄н̣а̄дӣни ана̄варан̣ан̃а̄н̣апарийоса̄на̄ни пат̣исамбхида̄магге (пат̣и. ма. ма̄тика̄ 1.1 а̄дайо) а̄гата̄ни тесаттати н̃а̄н̣а̄ни. тена̄ха ‘‘тесаттати пана…пе… на сам̣йуттаке’’ти. ‘‘сам̣йуттаке’’ти ва̄ идам̣ ‘‘саттасаттати н̃а̄н̣а̄нӣ’’ти имина̄ самбандхитаббам̣, на ‘‘тесаттатӣ’’ти имина̄. ан̃н̃аттха никкхепакан̣д̣а̄дӣсу. йатха̄ самма̄пат̣иведха̄бха̄вато миччха̄н̃а̄н̣а̄ди тхусара̄симхи никха̄такха̄н̣уко вийа а̄рамман̣е чан̃чалам̣ хоти, на евам̣ хоти йатха̄бхӯта̄вабодхакам̣ н̃а̄н̣анти а̄ха ‘‘йа̄тха̄вапат̣иведхато сайан̃ча акампийа’’нти. адхибалакаран̣ам̣ упаттхамбхананти там̣ пуггале а̄ропенто а̄ха ‘‘пуггалан̃ча…пе… каротӣ’’ти. висабха̄гадхаммесу ва̄ акампийаттхо, сабха̄гадхаммесу упаттхамбханаттхо ведитаббо.
абхимукхам̣ гаччхантӣти ‘‘упагаччхантӣ’’ти падасса аттхавачанам̣. упагаманан̃четтха саббан̃н̃ута̄йа пат̣иджа̄нанамева̄ти вуттам̣ ‘‘пат̣иджа̄нанавасена̄’’ти. ат̣т̣ха ва̄ париса̄ упасан̇камантӣти еттха̄пи пат̣иджа̄нанавасена саббан̃н̃утанти йоджетаббам̣. ат̣т̣хасу париса̄су дасситаакампийан̃а̄н̣айуттоти самбандхо.
пхаласампаттипаваттӣти ¶ саппурисӯпаниссайа̄дӣнам̣ ка̄ран̣асампаттӣнам̣ пхалабхӯта̄йа патирӯпадесава̄сааттасамма̄пан̣идхиа̄дисампаттийа̄ паваттанам̣. а̄ди-саддена суттасеса̄ сан̇гахита̄. таттха саппурисӯпаниссайа̄дике. касма̄ панеттха сама̄не аттхакичче пат̣иведхан̃а̄н̣асса вийа десана̄н̃а̄н̣асса̄пи йа̄ва арахаттамагга̄ уппаджджама̄ната̄ на вутта̄ти чоданам̣ сандха̄йа̄ха ‘‘пат̣иведханит̣т̣хатта̄’’тиа̄ди ¶ . пат̣иведханит̣т̣хатта̄ти пат̣иведхасса парийоса̄натта̄. тена̄ти пат̣иведхапарийоса̄набхӯтена арахаттамагган̃а̄н̣ена. тададхигамена хи сампаттасакаласаббан̃н̃угун̣о бхагава̄ анантапат̣ибха̄но анупама̄йа буддхалӣл̣а̄йа дхаммам̣ десетум̣ саматтхо ахоси. ‘‘пат̣иладдхасса̄пӣ’’ти имина̄ саббатха̄ лабха̄пакасса пат̣иведха̄нурӯпата̄ десана̄н̃а̄н̣асса асаккун̣еййа̄ти дӣпети, тена ча пат̣иведханаматтенеттха аттхасиддхӣти дассети. тена̄ха ‘‘десана̄н̃а̄н̣асса̄’’тиа̄ди.
ха̄набха̄гийадхамманти ва̄ ха̄набха̄гийабха̄васса ка̄ран̣ам̣. ка̄масахагатасан̃н̃а̄дидхамманти ка̄магун̣а̄рамман̣ам̣ сан̃н̃а̄манасика̄ра̄дим̣. пуббева ката̄бхисан̇кха̄ра̄динти ‘‘чанде ва̄ сӯрийе ва̄ еттакам̣ гате вут̣т̣хахисса̄мӣ’’тиа̄дина̄ сама̄паджджанато пуббе паваттачитта̄бхисан̇кха̄рапарикамма̄дим̣.
тадабха̄ваггахан̣ена̄ти килеса̄варан̣а̄бха̄ваггахан̣ена. т̣хитинти аттхибха̄вам̣. таббипарӣта̄йа̄ти ‘‘наттхи динна’’нтиа̄дика̄йа миччха̄дит̣т̣хийа̄. т̣ха̄на̄бха̄ванти аппаваттим̣, наттхибха̄вам̣ ва̄. упарӣти имисса̄ бала̄нам̣ ануккамакатха̄йа упари анантарамева. випа̄ка̄варан̣а̄бха̄вадассана̄дикасса̄ти а̄ди-саддена камма̄варан̣а̄бха̄вадассанам̣ сан̇ган̣ха̄ти. итаранти адхигамасса ат̣т̣ха̄надассанам̣. там̣сахита̄нам̣ дха̄тӯнанти ра̄га̄дисахита̄нам̣ сабха̄ва̄нам̣. вематтата̄ ча тесам̣ паччайависесасиддхена аваттха̄дивисесена ведитабба̄. чарийа̄хетӯнанти ра̄га̄дичарийа̄ка̄ран̣абхӯта̄нам̣ дхамма̄нам̣.
1. екаканиддесаван̣н̣ана̄
761. айам̣ висесоти сама̄непи найадвайасса тесам̣ ахетубха̄ва̄дидӣпане екасса хетубха̄ва̄дипат̣иседхата̄, итарасса ра̄сантара̄сан̇гахоти идам̣ на̄на̄каран̣ам̣. ека̄йа джа̄тийа̄ти а̄да̄наниккхепапариччхиннасса екасса бхавасса. тадантогадхата̄йа̄ти гатиантогадхата̄йа. таттха таттха̄ти там̣там̣гатичутибхавесу.
762. татха̄ти ¶ ан̃н̃адва̄ра̄рамман̣ата̄йа. кхӣра̄дӣнам̣…пе… вилаккхан̣ата̄ти йатха̄ кхӣрасса дадхибха̄вена, дадхино таккабха̄вена вилаккхан̣ата̄патти, на евам̣ пан̃чавин̃н̃а̄н̣а̄нам̣ нахетубха̄ва̄дито ан̃н̃асса сабха̄ва̄патти аттхӣти аттхо.
763. махаттепӣти ¶ путхуттепи. бахубха̄вава̄чако хи айам̣ маха̄-саддо ‘‘маха̄джано’’тиа̄дӣсу вийа рӯпасан̇гха̄т̣асса адхиппетатта̄. ан̃н̃атха̄ сабха̄вадхаммасса ка̄ махантата̄, сукхумата̄ ва̄. чаккхувин̃н̃а̄н̣асса вачанам̣ катва̄ вуттатта̄ а̄ха ‘‘чаккхупаса̄де мама ваттхумхӣ’’ти. иссарийат̣т̣ха̄нанти иссарийапаваттанат̣т̣ха̄нам̣. татха̄ хи нам̣ ан̃н̃аттха бха̄витам̣ вибха̄вентамева тит̣т̣хати, ан̃н̃авин̃н̃а̄н̣а̄ни ча тена диннанайа̄нева таттха паваттанти, апи диббачаккхун̃а̄н̣ам̣, йато там̣ андхасса на ниппхаджджати.
764. ваваттхита̄нампӣти ан̃н̃аман̃н̃ам̣ асам̣кин̣н̣а̄нампи. пат̣ипа̄т̣инийамо нийата̄нупуббиката̄. тена̄ти ‘‘аббокин̣н̣а̄’’ти вачанена.
766. а̄ват̣т̣анабха̄во а̄ваджджанакиччата̄.
тесанти рӯпа̄дӣнам̣. етесан̃хи рӯпа̄дӣнам̣ пан̃чахи вин̃н̃а̄н̣ехи сама̄гамо. абхинипатитабба̄ни а̄ламбитабба̄ни, виджа̄нитабба̄нӣти аттхо. тена̄ха ‘‘а̄рамман̣акаран̣ена пат̣ивиджа̄нитабба̄нӣ’’ти. кусала̄кусалачетана̄йа, там̣сампайутта̄нан̃ча йатха̄вутта̄нам̣ ‘‘манопуббан̇гама̄…пе… акусалам̣ ва̄’’ти (вибха. ат̣т̣ха. 766) евам̣ вутта̄нам̣ пат̣ивиджа̄нитабба̄нам̣ пат̣ивиджа̄нананти самбандхо. камматтхе хи етам̣ са̄мивачанам̣. сахаджапуббан̇гамадхаммена̄ти дассана̄дӣхи сахаджа̄тапхасса̄дина̄ пуббан̇гамена а̄ваджджана̄дина̄. киччантаранти дассана̄дикиччато ан̃н̃ам̣ сампат̣иччхана̄дикиччам̣.
авипа̄кабха̄вена ка̄ран̣ена, тена ва̄ саддхим̣. ан̃н̃анти рӯпабха̄ва̄дим̣. бха̄санакаран̣акара̄ти вин̃н̃аттисамут̣т̣ха̄панавасена паваттакусала̄кусалачиттуппа̄дадхамма̄. те ева ка̄йан̇гава̄чан̇гам̣ ачопетва̄ паватта̄ там̣садиса̄. пуббан̇гамапат̣ивиджа̄нананти пуббан̇гамабха̄вена виджа̄нанам̣ манодва̄рикаджавана̄нам̣ пуречарабха̄вена гахан̣ам̣. таттха̄ти пан̃чадва̄ре. ‘‘на пат̣исиддха’’нти ватва̄ сва̄йамаппат̣иседхо са̄маттхийаладдхоти ¶ дассетум̣ ‘‘на ка̄йакаммам̣…пе… анун̃н̃а̄татта̄’’ти вуттам̣. ‘‘татха̄’’ти идам̣ йатха̄ ка̄йавачӣкаммапат̣т̣хапанам̣, евам̣ кусала̄дидхаммасама̄да̄нампи наттхӣти упасам̣харан̣аттхам̣ ведитаббам̣. йади на бхавато чавати, катхам̣ пан̃чадва̄ре чути вутта̄ти а̄ха ‘‘на пан̃чадва̄рика…пе… атам̣два̄рикатта̄’’ти. тасса̄ па̄л̣ийа̄. а̄па̄тхаматтанти а̄па̄тхагаманаматтам̣ ¶ а̄рамман̣апаччайабха̄ваматтам̣. ан̃н̃анти ‘‘рӯпам̣ нӣла’’нти евама̄дидхаммависесам̣. тена̄ха ‘‘дхаммасабха̄ва’’нти. рӯпанти ча на ган̣ха̄тӣти рӯпа̄рамман̣ампи сама̄нам̣ ‘‘рӯпам̣ на̄мета’’нти на ган̣ха̄ти. татха̄ ча̄ху еке ‘‘чаккхувин̃н̃а̄н̣асаман̇гӣ нӣлам̣ виджа̄на̄ти, но ту нӣла’’нти. рӯпанӣла̄диа̄ка̄ро рӯпа̄рамман̣арӯпа̄да̄на̄ка̄рапан̃н̃атти. таджджа̄пан̃н̃атти хеса̄ йатха̄ аниччата̄ди. са̄тисайам̣ савитаккасавича̄ратта̄. тато ан̃н̃анти садда̄рамман̣ато ан̃н̃ам̣ на̄мапан̃н̃аттиа̄рамман̣ам̣, ан̃н̃атха̄ сахуппаттипат̣иседхо на самбхавеййа̄ти адхиппа̄йо.
манодва̄репӣти на пан̃чадва̄рейева дутийе могхава̄ре, атха кхо манодва̄репи. а̄ваджджанам̣ дваттиккхаттум̣…пе… дат̣т̣хаббам̣ екачиттаккхан̣икасса а̄ваджджанасса уппаттийам̣ татха̄ асамбхавато.
тасса̄ти йа̄тха̄вакаваттхувибха̄вана̄йа пан̃н̃а̄йа.
екаканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. дуканиддесаван̣н̣ана̄
767. адхикаран̣есӯти падаттхесу. ан̃н̃атра сабха̄вам̣ гахетва̄ти аттхасаддасса таттха паваттана̄ка̄радассанам̣, тена аттхасаддасса сабха̄ваттхатам̣ дассети. адхикаран̣авасена лин̇гапариваттим̣ гаччхати. ‘‘абхидхеййа̄нурӯпам̣ лин̇гавачана̄нӣ’’ти хи саддавидӯ ваданти.
дуканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
3. тиканиддесаван̣н̣ана̄
768. парипа̄читесӯти ¶ са̄дхитесу. ‘‘вихитесӯ’’ти еттха дуддха̄дӣсу вийа бхӯтака̄лата̄ на̄дхиппета̄ти а̄ха ‘‘висайависесанаматтамева̄’’ти. ‘‘каммам̣, сиппа’’нти пан̃н̃а̄ ка̄ран̣ӯпача̄рена вутта̄ти а̄ха ‘‘пан̃н̃а̄ ева ва̄…пе… ведитабба̄’’ти.
кусалам̣ ¶ каммам̣ сакам̣ екантам̣ хитасукха̄вахатта̄. таппат̣ипаккхатта̄ итарам̣ акусалам̣ каммам̣ носакам̣. саччапат̣иведха̄нуломанам̣ сачча̄нуломанам̣ вуттанти а̄ха ‘‘таппат̣иведхапаччайабха̄вена̄’’ти. маггасаччасса ануломанато ва̄ сачча̄нуломиката̄, татха̄ параматтхасаччасса ануломанато. тена̄ха ат̣т̣хакатха̄йам̣ ‘‘маггасаччасса̄’’тиа̄ди. пан̃н̃а̄ вутта̄ пан̃н̃а̄висайе пан̃н̃а̄киччасса дасситатта̄. ‘‘йогавихитесӯ’’тиа̄дина̄ вуттабхӯминиддесо, ‘‘каммассакатам̣ сачча̄нуломика’’нти вуттасарӯпаниддесо, ‘‘рӯпам̣ аничча’’нтиа̄дина̄ вуттаппака̄раниддесо ча йатха̄вутта̄…пе… ниддеса̄. ‘‘йогавихитесу камма̄йатанесу кхантим̣, каммассакатам̣ кхантим̣, ‘рӯпам̣ аничча’нти кханти’’нтиа̄дина̄ кхантиа̄дипадехи йоджетабба̄. олоканам̣ паччаккхакаран̣ам̣. дхамма̄ олоканам̣ кхамантӣти пан̃н̃а̄йа тадолоканасаматтхатама̄ха.
769. мун̃чатӣти паджахати. а̄раббха-кирийа̄йа адхит̣т̣ха̄нам̣ саман̇гибха̄во, адхикаран̣ам̣ пат̣т̣хапананти а̄ха ‘‘мун̃ча…пе… ваттум̣ йутта’’нти.
770. пан̃часӣладасасӣла̄ни каммават̣т̣екадесабхӯта̄ни сандха̄йа тесам̣ дхаммат̣т̣хитийам̣ самавародхо вутто. сатипи саванети ‘‘идха, бхиккхаве, арийаса̄вако па̄н̣а̄типа̄та̄ пат̣ивирато’’тиа̄дина̄ (а. ни. 8.39; ката̄. 480) татха̄гатато саване сатипи. бхиккхуа̄дӣнампи там̣ вуттам̣ адхисӣлапан̃н̃а̄панам̣ вийа на буддха̄вен̣иканти.
адхипан̃н̃а̄ниббаттесӯти т̣хапетва̄ адхипан̃н̃ам̣ тадан̃н̃есу маггапхаладхаммесу. тададхит̣т̣ха̄несӯти тасса̄ адхипан̃н̃а̄йа адхит̣т̣ха̄несу випассана̄дхаммесу.
771. апа̄йуппа̄данам̣ авад̣д̣хиниббаттанам̣. тасмим̣йева т̣ха̄нети тасмим̣йева кхан̣е.
тиканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
4. чатукканиддесаван̣н̣ана̄
793. паритассанам̣ ¶ паритта̄со, читтутра̄со ча̄ти ‘‘на паритассатӣ’’ти падасса ‘‘на паттхети на уттасатӣ’’ти аттхама̄ха.
796. арийасаччесу ¶ дхаммасаддо ‘‘дит̣т̣хадхаммо’’тиа̄дӣсу вийа. арийамагго, тасса ча пхалам̣ дхаммо йатха̄нусит̣т̣хам̣ пат̣ипанне апа̄йесу апатама̄не дха̄ретӣти. таттха пан̃н̃а̄ти тасмим̣ арийамаггапхале ниссайабхӯте пан̃н̃а̄. тена̄ха ‘‘там̣сахагата̄’’ти. авидитам̣ видитам̣ вийа нети н̃а̄петӣти найо, анума̄нам̣, тасса найанам̣ паваттанам̣, там̣ пана висум̣йевекам̣ н̃а̄н̣уппа̄дананти а̄сан̇ка̄йа ниваттанаттхама̄ха ‘‘на ан̃н̃а…пе… висесо’’ти. аттано хи адхигама̄нуса̄рена пара̄дхигата̄нам̣ ка̄латтайе магга̄дӣнам̣ паваттиа̄ка̄ра̄нума̄нам̣ найанайанам̣. ануминана̄ка̄рамева хисса сандха̄йа вуттам̣ ‘‘н̃а̄н̣ассева паваттивисесо’’ти. ка̄ран̣ан̃ча найанайанасса саччесу паччаккхапаваттанато. ‘‘татха̄’’ти имина̄ йатха̄ магган̃а̄н̣ато ан̃н̃а̄пи ‘‘имина̄ дхаммена̄’’ти ваттум̣ йуттам̣, татха̄ пака̄рантаренапи ‘‘имина̄ дхаммена н̃а̄н̣ена̄’’ти еттха аттхо йуджджатӣти имаматтхам̣ упасам̣харати. тена̄ти тасма̄ н̃а̄н̣ена н̃а̄тато сампайогехи найанайанато. н̃а̄н̣ависайабха̄вена̄ти пат̣иведхан̃а̄н̣асса висайабха̄вена. н̃а̄тена пат̣ивиддхена чатусаччадхаммена, н̃а̄н̣асампайогена ва̄ н̃а̄тена джа̄нитва̄ т̣хитена маггапхаладхаммена.
саббена саббанти саббаппака̄рена саббам̣, анавасесанти аттхо. аддхаттайапарийа̄паннан̃хи саббам̣ тебхӯмакасан̇кха̄рагатам̣ саммасӣйати. найанатоти найагга̄хато. анурӯпаттхава̄чако ва̄ ка̄ран̣асаддо ‘‘ка̄ран̣ам̣ вадатӣ’’тиа̄дӣсу вийа.
анвайан̃а̄н̣ассапи парийога̄хетва̄ паваттанато сависесо висайа̄вабодхоти вуттам̣ ‘‘дхамме н̃а̄н̣а…пе… абха̄ва̄’’ти. висайобха̄санаматтаджа̄нанаса̄ман̃н̃ена̄ти асатипи абхисамечча гахан̣е висайавибха̄ванасан̇кха̄таавабодхаса̄ман̃н̃аматтена. ‘‘н̃а̄н̣а’’нти самматесӯти ‘‘н̃а̄н̣а’’нти вохаритесу ладдхан̃а̄н̣авоха̄ресу. саммутивасена̄ти дхамман̃а̄н̣а̄ди вийа самукхена висайе аппаваттитва̄ пан̃н̃аттимукхена паваттам̣. авасесанти саммутин̃а̄н̣амева̄ха. итаран̃а̄н̣аттайависабха̄ганти дхамман̃а̄н̣а̄дин̃а̄н̣аттайавидхурам̣.
797. ка̄мабхавадхаммети ¶ ка̄мабхавасан̇кха̄те дхамме.
798. са̄ти ¶ пат̣хамаджджха̄напан̃н̃а̄. вӣтара̄габха̄вана̄ваттхасса̄ти ‘‘вӣтара̄го хотӣ’’ти евам̣ вуттасса. танти чхат̣т̣ха̄бхин̃н̃ам̣. магган̃а̄н̣ан̃хи киччато маггасаччампи пат̣ивиджджхати. итара̄ти хет̣т̣химамаггапан̃н̃а̄. тадупаниссайатта̄ти тасса̄ чхат̣т̣ха̄бхин̃н̃а̄йа, тасса ва̄ пат̣ивиджджханасса упаниссайатта̄ пат̣ивиджджхати на̄ма. йатха̄нурӯпанти дит̣т̣ха̄сава̄дӣнам̣ йатха̄нурӯпам̣. а̄саваккхайети а̄саваккхайапарийа̄йе ка̄ран̣ӯпача̄рена. там̣ниббаттанатоти тасса а̄саваккхайасан̇кха̄тасса пхаласса ниббаттанато. идан̃ча ‘‘а̄сава̄нам̣ кхайе н̃а̄н̣ам̣ чхат̣т̣ха̄бхин̃н̃а̄’’ти сутте а̄гататта̄ вуттам̣.
801. абхивисит̣т̣хена ва̄ н̃а̄н̣ена па̄кат̣ам̣ каронтасса̄ти адхигамавасена пака̄сам̣ вибхӯтам̣ каронтасса.
802. васита̄пан̃чакарахитам̣ васибха̄вам̣ апа̄питам̣ пат̣иладдхаматтам̣. пат̣ипада̄рамман̣асахагата̄ пан̃н̃а̄ пат̣ипада̄рамман̣асамбандхинӣти а̄ха ‘‘пан̃н̃а̄йа пат̣ипада̄рамман̣уддесена̄’’ти.
чатукканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
5. пан̃чаканиддесаван̣н̣ана̄
804. тамева пан̃н̃ам̣ ‘‘двӣсу джха̄несу пан̃н̃а̄ пӣтипхаран̣ена̄’’тиа̄дина̄ вибхаджати. абхисанданапарисанданапарипӯран̣а̄нипи париппхаран̣ам̣ вийа пхаран̣а̄пӣтийа̄, там̣сахагатасукхасса ча киччависесабхӯта̄ни адхиппета̄нӣти а̄ха ‘‘абхисандетӣти…пе… ведитабба’’нти. а̄дина̄ найена̄ти ‘‘абхисандетӣ’’тиа̄дина̄ (дӣ. ни. 1.226; ма. ни. 1.427) сутте а̄гатанайена. пхаран̣ан̃четтха пӣтисукхасамут̣т̣хитапан̣ӣтарӯпехи ка̄йасса абхибйа̄панам̣ дат̣т̣хаббам̣. а̄рамман̣ети пӣтипхаран̣ата̄сукхапхаран̣ата̄сӣсена вутта̄нам̣ тикадукаджха̄на̄нам̣ а̄рамман̣е. та̄ти пӣтипхаран̣ата̄сукхапхаран̣ата̄.
сама̄дхимукхена̄ти ¶ сама̄дхим̣ мукхам̣ памукхам̣ катва̄, сама̄дхисӣсена̄ти аттхо, сама̄дхипамукхена ва̄ уддесаниддесена. ан̃н̃е килеса̄ дит̣т̣хима̄на̄дайо ¶ . аппайогена̄ти джха̄навимоккха̄дӣнам̣ вийа уппа̄данӣйапарикаммапайогена вина̄. а̄ваджджана̄садисо хи пхаласама̄паттиаттхо саммасанача̄ро. т̣хапитатта̄ти паваттитатта̄. сатибахулата̄йа̄ти сатийа̄ абхин̣хуппаттийа̄. париччхинданасатийа̄ ка̄ласса сатоти дассетӣти йоджана̄.
пан̃чаканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
6. чхакканиддесаван̣н̣ана̄
805. висуддхибха̄ванти висуддхийа̄ саббха̄вам̣. ‘‘диббачаккхун̃а̄н̣екадесатта̄’’ти идам̣ тасса парибхан̣д̣ан̃а̄н̣атта̄ вуттам̣. татха̄ хи па̄л̣ийам̣ ‘‘сатта̄нам̣ чутӯпапа̄тан̃а̄н̣а̄йа читтам̣ абхинӣхарати абхининна̄метӣ’’ти (дӣ. ни. 1.247) а̄рабхитва̄ ‘‘со диббена чаккхуна̄ висуддхена̄’’тиа̄ди (дӣ. ни. 1.246) вуттам̣. диббасса тирохитавиппакат̣т̣ха̄дибхедасса, итарасса ча рӯпа̄йатанасса дассанасаматтхасса̄пи диббачаккхун̃а̄н̣асса сикха̄патти чавама̄нопападжджама̄насаттадассананти а̄ха ‘‘муддхаппаттена ча̄’’тиа̄ди.
чхакканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
7. саттаканиддесаван̣н̣ана̄
806. чхаббидхампи паччавеккхан̣ан̃а̄н̣анти ‘‘джа̄типаччайа̄ джара̄маран̣анти н̃а̄н̣а’’нтиа̄дина̄ (вибха. 806) вуттам̣ пат̣иччасамуппа̄дан̇га̄нам̣ паччавеккхан̣авасена паваттан̃а̄н̣ам̣. саха гахетва̄ти екаджджхам̣ гахетва̄ випассана̄рамман̣абха̄васа̄ман̃н̃ена екаттена гахетва̄. сан̇кхипитва̄ вуттена̄ти пуббе чхадха̄ ¶ вуттам̣ вийа дасситам̣ дхаммат̣т̣хитин̃а̄н̣анти евам̣ сан̇кхипитва̄ вуттена. ‘‘кхайадхамма’’нтиа̄дина̄ пака̄рена дассананти самбандхо. паваттан̃а̄н̣асса̄ти ‘‘джа̄типаччайа̄ джара̄маран̣а’’нтиа̄дина̄ паваттасса н̃а̄н̣асса, паватте ва̄ сам̣са̄рават̣т̣е н̃а̄н̣асса. н̃а̄н̣а̄рамман̣а̄ випассана̄ н̃а̄н̣авипассана̄. випассана̄ти ча ‘‘джа̄типаччайа̄ джара̄маран̣а’’нтиа̄дина̄ ¶ паччайапаччайуппаннадхамме вибха̄гена дассанато дхаммат̣т̣хитин̃а̄н̣ам̣ идха̄дхиппетам̣. тасса кхайадхаммата̄диджа̄нанам̣ пат̣ивипассана̄. тена̄ха ‘‘випассана̄пат̣ивипассана̄дассанаматта’’нти.
еваметтха ат̣т̣хакатха̄дхиппа̄йавасена па̄л̣ийа̄ аттхам̣ дассетва̄ ида̄ни аттано адхиппа̄йавасена дассетум̣ ‘‘па̄л̣ийам̣ пана̄’’тиа̄дима̄ха. саббаттха̄ти аддхаттайе паччайависесена паччайуппаннависесаниддха̄ран̣е. н̃а̄н̣авачанена̄ти ‘‘джа̄типаччайа̄ джара̄маран̣а’’нтиа̄дина̄ н̃а̄н̣асса гахан̣ена. ан̇га̄нанти саттасаттатийа̄ ан̇га̄нам̣. итисаддена̄ти ‘‘ниродхадхамма’’нти еттха вуттаитисаддена. пака̄сетва̄ти н̃а̄н̣асса паваттиа̄ка̄рам̣ джотетва̄. тена дхаммат̣т̣хитин̃а̄н̣ато ан̃н̃ам̣йева парийоса̄не вуттам̣ н̃а̄н̣анти дассети. тена̄ха ‘‘випассана̄н̃а̄н̣ам̣ саттамам̣ н̃а̄н̣а’’нти. айамева четтха аттхо йуттоти дассенто ‘‘на хӣ’’тиа̄дима̄ха. таттха ‘‘тампи н̃а̄н̣анти самбандхо на хотӣ’’ти евам̣ самбандхо на йутто ан̇гантарабха̄васса авибха̄ванатоти аттхо. тена вуттам̣ ‘‘там̣н̃а̄н̣а…пе… анадхиппетатта̄’’ти. на хи висум̣ висум̣ вуттамева екаджджхам̣ вачанаматтена аттхантарам̣ хотӣти. ‘‘кхайадхаммам̣…пе… ча̄’’ти имина̄ пуримасмим̣ паккхе упачайена досама̄ха.
саттаканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
8. ат̣т̣хаканиддесаван̣н̣ана̄
808. паччанӣкадхаммети нӣваран̣а̄дипаччанӣкадхамме. дуккханти сама̄паджджане асати уппаджджанакадуккхам̣.
ат̣т̣хаканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
10. дасаканиддесо
пат̣хамабаланиддесаван̣н̣ана̄
809. на ¶ т̣ха̄нанти ат̣т̣ха̄нам̣, анупалаббханаттхо айамака̄роти а̄ха ‘‘авиджджама̄нам̣ т̣ха̄нам̣ ат̣т̣ха̄на’’нти. абха̄ваттхо ва̄, на ан̃н̃апат̣ипаккха̄диаттхоти а̄ха ‘‘наттхи т̣ха̄нанти ва̄ ат̣т̣ха̄на’’нти. ко панетасса аттхадвайасса ¶ висесоти? пат̣хамо хетупаччайехи анупалаббхама̄натам̣ вадати, дутийо саббена саббам̣ абха̄ванти айаметесам̣ висесо. тан̣хупа̄да̄на̄дӣнампи сукхато упагаманасса хетубха̄ве дит̣т̣хивипалла̄сасса со са̄тисайо асукхепи дал̣хам̣ паватта̄панатоти а̄ха ‘‘дит̣т̣хивипалла̄сова…пе… адхиппета’’нти. ‘‘аттадит̣т̣хивасена̄’’ти касма̄ висесетва̄ вуттам̣, нану арийаса̄вакасса сабба̄пи дит̣т̣хийо наттхӣти? саччам̣ наттхи, аттадит̣т̣хисанниссайа̄ пана саббадит̣т̣хийоти дассетум̣ ‘‘аттадит̣т̣хивасена̄ти падха̄надит̣т̣хима̄ха̄’’ти вуттам̣. бхеда̄нурӯпасса ваттхуно. бхеда̄нурӯпена ‘‘адхамме дхаммо’’тиа̄динайаппаваттена.
со ева̄ти йо лин̇ге апариватте тасмим̣ аттабха̄ве бхаван̇гаджӣвитиндрийаппабандхо, со ева. тан̃хи упа̄да̄йа екаджа̄тисаман̃н̃а̄, на четтха бха̄вакала̄паджӣвитиндрийасса васена чодана̄ ка̄табба̄ тадан̃н̃ассева адхиппетатта̄. тан̃хи таттха авиччхедавуттийа̄ пабандхавоха̄рам̣ лабхати, итарампи ва̄ бха̄ва̄нупа̄ланата̄са̄ман̃н̃ена̄ти анока̄са̄ва чодана̄.
сапаттавасена йоджетаббанти ‘‘сапаттам̣ ма̄ремӣти абхисандхина̄ сапаттена нипаннат̣т̣ха̄не нипаннам̣ мануссабхӯто мануссабхӯтам̣ ма̄тарам̣ питарам̣ ва̄ ма̄ренто’’тиа̄дина̄ йоджетаббам̣. саббаттха̄ти чатӯсупи викаппесу. пуримам̣ абхисандхичиттанти пуббабха̄гийо маран̣а̄дхиппа̄йо. аппама̄н̣ам̣ тена аттхасиддхийа̄ абха̄вато. путхуджджанассева там̣ диннам̣ хотӣти еттха йатха̄ арахаттам̣ патва̄ парибхуттампи путхуджджанака̄ле диннам̣ путхуджджанада̄намева хоти, евам̣ маран̣а̄дхиппа̄йена путхуджджанака̄ле паха̄ре динне арахаттам̣ патва̄ тенева паха̄рена мате касма̄ арахантагха̄тойева хоти, на путхуджджанагха̄тоти? висесасамбхавато. йатха̄ хи да̄нам̣ деййадхаммасса паричча̄гаматтена хоти, на евам̣ вадхо. со хи па̄н̣о, па̄н̣асан̃н̃ита̄, вадхакачетана̄, упаккамо, тена маран̣анти имесам̣ пан̃чаннам̣ ан̇га̄нам̣ па̄рипӯрийа̄ва хоти, на апа̄рипӯрийа̄. тасма̄ арахаттам̣ паттассева маран̣анти арахантагха̄тойева хоти ¶ , на путхуджджанагха̄то. йасма̄ пана ‘‘имам̣ ма̄ремӣ’’ти йам̣ санта̄нам̣ а̄раббха ма̄ран̣иччха̄, тасса путхуджджанакхӣн̣а̄савабха̄вена пайогамаран̣аккхан̣а̄нам̣ васена сатипи санта̄набхеде абхедойева. йада̄ ча аттхасиддхи, тада̄ кхӣн̣а̄савабха̄во. тасма̄ арахантагха̄това ¶ хотӣти ниччхитам̣. катхам̣ панеттха вадхакачетана̄ ваттама̄нависайа̄ сийа̄ти а̄ха ‘‘вадхакачиттам̣ паччуппанна̄рамман̣ампи…пе… паваттатӣ’’ти. таттха пабандхавиччхедавасена̄ти йена пабандхо виччхиджджати, та̄дисам̣ пайогам̣ ниббаттетӣти аттхо. тена йада̄ пабандхавиччхедо, тада̄ араха̄ти йатха̄вуттам̣ арахантагха̄там̣ патит̣т̣ха̄пети. на еванти йатха̄ ка̄лантара̄пеккхакиччасиддхам̣ вадхакачиттам̣, на евам̣ ча̄гачетана̄. ‘‘са̄ хӣ’’тиа̄дина̄ ча̄гачетана̄йа ка̄лантара̄напеккхакиччасиддхитам̣йева вибха̄вети. ан̃н̃асакакаран̣анти аттато винимочетва̄ ан̃н̃асса даккхин̣еййасса сантакабха̄вакаран̣ам̣. тасса̄ти чаджитаббасса ваттхуно. йасса̄ти йасса путхуджджанасса. тассева там̣ диннам̣ хоти, сачепи арахаттам̣ патва̄ тена парибхуттанти аттхо.
‘‘каппавина̄се’’ти идам̣ ‘‘сан̣т̣хаханте каппе’’ти вуттатта̄ маха̄каппавина̄сам̣ сандха̄йа вуттанти а̄ха ‘‘каппат̣т̣хакатха̄йа на саметӣ’’ти еттха а̄йукаппасса адхиппетатта̄. а̄йукаппо четтха авӣчийам̣ ниббаттасатта̄нам̣ антаракаппапарима̄н̣ам̣ парама̄йу ведитаббам̣. тан̃хи сандха̄йа ‘‘екам̣ каппам̣ асӣтибха̄ге катва̄ тато екабха̄гаматтам̣ ка̄ла’’нти (катха̄. ат̣т̣ха. 654-657) вуттам̣. тайидам̣ ‘‘екам̣ каппа’’нти йади екам̣ маха̄каппанти аттхо, татха̄ сати вӣсатиантаракаппапарима̄н̣о еко асан̇кхйеййакаппоти вуттам̣ хоти. атха екам̣ асан̇кхйеййакаппанти аттхо, саббатха̄пи ‘‘чатусат̣т̣хи антаракаппа̄’’ти вачанена вируджджхатӣти вӣмам̣ситаббам̣. йатха̄ пана каппат̣т̣хакатха̄йа айам̣ ат̣т̣хакатха̄ самети, там̣ дассетум̣ ‘‘каппавина̄сейева̄ти пана̄’’тиа̄дима̄ха.
пакататто ва̄ апа̄ра̄джико. сама̄насам̣ва̄сако каммаладдхӣнам̣ васена ана̄на̄сам̣ва̄сакоти еваметтха аттхо ведитаббо.
нийатасса пуггаласса виджджама̄натам̣ пат̣иседхетва̄ти йоджана̄. таттха пат̣иседхетва̄ти ‘‘пуггало пана нийато на̄ма наттхӣ’’ти евам̣ пат̣иседхетва̄. таттха ка̄ран̣ама̄ха ‘‘миччхаттасамматтанийатадхамма̄нам̣ вийа сабха̄вато’’ти. пан̃н̃аттиматтан̃хетам̣ миччхаттасамматтанийатадхамманиссайам̣, йадидам̣ нийато пуггалоти ¶ . йатха̄пуччхитанти ‘‘ким̣ пуббахету нийаметӣ’’тиа̄дина̄ пуччхитаппака̄рам̣ нийа̄макахетум̣. йена̄ти йена упаримаггаттайавипассана̄н̃а̄н̣ена. нийата̄нийатабхеданти ¶ сота̄панна̄динийатабхедам̣, саттаккхаттупарама̄дианийатабхедан̃ча. сота̄панно ева хи еко саттаккхаттупарамо на̄ма хоти, еко колам̣коло на̄ма, еко екабӣджӣ на̄ма̄ти сота̄паннасса нийатабха̄во вуттоти а̄ха ‘‘сота̄панно ча нийато’’ти. бйатирекаттхо хи айам̣ ча-саддо. тато пуббети сота̄паттимаггато пуббе. ‘‘пуббахетукиччам̣ наттхӣ’’ти идам̣ сота̄паннасса нийатата̄йа вуттатта̄ ваккхама̄нан̃ча досам̣ хадайе т̣хапетва̄ вуттам̣. упаримагга̄нам̣ саупаниссайатте пат̣хамамаггасса̄пи саупаниссайата̄ сиддха̄ ева̄ти чоданам̣ сандха̄йа̄ха ‘‘йади хӣ’’тиа̄ди. тан̃ча нийататтам̣. асса̄ти сота̄паттимаггасса.
тенева кхӣн̣а̄ти сота̄паттимаггенева кхӣн̣а̄. ка̄ран̣упаччхедена хи пхалупаччхедо сийа̄. татоти саттаккхаттупарама̄дито. са̄ти саттаккхаттупарама̄дита̄. паваттитоти випа̄каппабандхато. тена̄ти сота̄паттимаггена. вут̣т̣ха̄нети вут̣т̣ха̄не сати. ка̄ран̣ена вина̄ пхалам̣ наттхӣти а̄ха ‘‘сакка̄йа…пе… бхавитабба’’нти. ‘‘на̄макаран̣анимиттато’’ти имина̄ на̄макаран̣ахетута̄йа нийа̄макатам̣ вибха̄вети екабӣджиа̄дисаман̃н̃а̄нам̣ анваттхасан̃н̃а̄бха̄вато. тена̄ха ‘‘випассана̄…пе… сандха̄йа вутта’’нти.
а̄ди-саддена ‘‘екомхи самма̄самбуддхо, сӣтӣбхӯтосми ниббуто’’тиа̄дӣни (маха̄ва. 11; катха̄. 405; ма. ни. 1.285) сан̇гайханти. еттха ча ‘‘садисо ме на виджджати, екомхи самма̄самбуддхо (маха̄ва. 11; катха̄. 405; ма. ни. 1.285). ‘аттхетарахи ан̃н̃е саман̣а̄ ва̄ бра̄хман̣а̄ ва̄ бхагавата̄ самасама̄ самбодхийа’нти евам̣ пут̣т̣хо ахам̣, бханте, ‘но’ти вадеййа’’нтиа̄ди (дӣ. ни. 3.161) вачанехи имисса̄ локадха̄туйа̄ вийа ан̃н̃асса буддхасса ан̃н̃исса̄ локадха̄туйа̄ уппа̄до нива̄ритоти дат̣т̣хаббам̣. на хи виджджама̄не ‘‘садисо ме на виджджатӣ’’тиа̄ди сакка̄ ваттум̣. йам̣ пана ваданти ‘‘локадха̄тувисеса̄пеккха̄йа вутта’’нти, тампи наттхи татха̄ висесанасса абха̄вато, буддха̄нубха̄васса ча асаматтхабха̄вавибха̄ванато. а̄н̣а̄кхеттакиттанан̃четтха дхаммата̄дассанаттхам̣. саккоти хи бхагава̄ йаттха йаттха иччхати, таттха таттха а̄н̣ам̣ ¶ ваттетум̣. ‘‘екисса̄ локадха̄туйа̄’’ти ча идам̣ буддхакхеттабхӯта̄йа локадха̄туйа̄ дассанаттхам̣ вуттам̣. таттха̄йаматтхо – буддхакхеттабхӯта̄ ека̄ва̄йам̣ локадха̄ту. таттха екасмим̣ ка̄ле еко ева самма̄самбуддхо уппаджджатӣти. тена̄ха ‘‘буддхакхетта…пе… адхиппа̄йо’’ти.
тасма̄ти ¶ йасма̄ упасампада̄дхӣнам̣ па̄тимоккхам̣, упасампада̄ ча паббаджджа̄дхӣна̄, тасма̄. па̄тимоккхе сиддхе, сиддха̄су та̄су паббаджджӯпасампада̄су. тато парам̣ винат̣т̣хам̣ на̄ма хотӣти паччхимапат̣иведхато парам̣ пат̣иведхаса̄санам̣, паччхимасӣлабхедато ча парам̣ пат̣ипаттиса̄санам̣ винат̣т̣хам̣ на̄ма хотӣти са̄санабха̄васа̄ман̃н̃ена пана убхайам̣ екаджджхам̣ катва̄ дассенто ‘‘паччхима…пе… екато катва̄’’ти а̄ха.
паридеванака̄рун̃н̃анти паридеванена карун̣а̄йитаббата̄ карун̣а̄йана̄.
дхамма̄нам̣ сабха̄вависесо на сакка̄ дха̄ретум̣, йато па̄рамӣпавичайа̄дӣсу удакапарийантам̣ катва̄ маха̄патхавӣкампо ахоси, абхисамбодхидивасе ча т̣хапетва̄ пуббуттарадиса̄бха̄ге бодхируккхамӯле бхӯмибха̄го маха̄пурисам̣ дха̄ретум̣ на̄саккхи, ан̃н̃адаттху екапассе паккхиттаатибха̄рабхаритана̄ва̄ вийа чаккава̄л̣агаббхо випариватто. ‘‘самуппа̄дика̄’’ти ваттаббе са-ка̄ре а-ка̄расса а̄-ка̄ро, екасса ча па-ка̄расса лопо катоти дассенто а̄ха ‘‘самам̣ уддхам̣ паджджатӣти са̄мупа̄дика̄’’ти. самам̣ упа̄дийатӣти ва̄ самупа̄да̄, самупа̄да̄ ева са̄мупа̄дика̄, самупа̄хинӣти аттхо.
сантатикхан̣авасена̄ти сантативасена а̄йӯханасаман̇гита̄, сапуббапаччха̄бха̄гасса гахан̣авасена четана̄ккхан̣авасена четана̄саман̇гита̄ти йоджетабба̄. екасмим̣ упат̣т̣хите паччайавасена тадан̃н̃асса упат̣т̣ха̄нам̣ париваттанам̣.
пат̣хамабаланиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
дутийабаланиддесаван̣н̣ана̄
810. бхоге ¶ бхун̃джитум̣ на джа̄на̄ти, вина̄сетӣти йоджана̄.
лахупариваттита̄йа джӣвитасса̄ти адхиппа̄йо.
на ¶ ада̄си пайуттава̄ча̄йа уппаннанти адхиппа̄йена.
самма̄пайогена̄ти самма̄пат̣ипаттийа̄.
дутийабаланиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
пан̃чамабаланиддесаван̣н̣ана̄
813. дха̄тусабха̄воти бхӯта̄дисан̇кха̄тадха̄тӯнам̣ сабха̄во. сабха̄гавасена пхалабхӯтена. аджджха̄сайадха̄тупариччхинданатоти аджджха̄сайасабха̄васса ‘‘хӣнам̣, пан̣ӣта’’нти ва̄ париччхиджджа джа̄нанато, вут̣т̣хинимиттена вийа махогхена упаримегхавут̣т̣хийа̄.
пан̃чамабаланиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
чхат̣т̣хабаланиддесаван̣н̣ана̄
саддаттхо самбхавати сама̄сантенева татха̄ саддасиддхито. тесанти паропара̄нам̣ висада̄висада̄нам̣ саддха̄дииндрийа̄нам̣. еван̃ча катва̄ти а̄сайа̄дито индрийапаропарийаттасса, индрийапаропарийаттато ча адхимуттибхедасса висит̣т̣хасабха̄ватта̄ ева.
815. ‘‘ке пана те арийа̄ва̄са̄’’ти пуччхитва̄ те суттенева дассенто ‘‘идха, бхиккхаве’’тиа̄дипа̄л̣им̣ а̄харитва̄ ‘‘евам̣ вутта̄’’ти нигаметва̄ пуна магга̄дхигаменева тесам̣ адхигамам̣ дассенто ‘‘етесӯ’’тиа̄дима̄ха. таттха итарети чхал̣ан̇гасаманна̄гамаека̄раккха̄сан̇кха̄йапат̣исевана̄дайо.
816. а̄рамман̣асанта̄на̄нусайанесӯти ¶ а̄рамман̣а̄нусайанам̣, санта̄на̄нусайананти двӣсу анусайанесу. йатха̄ хи маггена асамуччхинно ра̄го ка̄ран̣ала̄бхе ¶ уппаджджана̄рахо тха̄магатат̣т̣хена санта̄не анусетӣти вуччати, евам̣ ит̣т̣ха̄рамман̣епӣти тасса а̄рамман̣а̄нусайанам̣ дат̣т̣хаббам̣. там̣ панасса анусайанам̣ уппаттийа̄ па̄кат̣ам̣ хотӣти дассетум̣ ат̣т̣хакатха̄йам̣ ‘‘йатха̄ на̄ма̄’’тиа̄ди (вибха. ат̣т̣ха. 816) вуттам̣. ‘‘а̄чин̣н̣асама̄чин̣н̣а̄’’ти етена ит̣т̣ха̄рамман̣е ра̄гасса чирапарибха̄ванам̣ вибха̄вети. йасма̄ пана евам̣ чирапарибха̄витам̣ паривет̣хетва̄ вийа т̣хитам̣ хоти, тасма̄ ‘‘самантато вет̣хетва̄ вийа т̣хитабха̄вена анусайитатам̣ дассетӣ’’ти вуттам̣. татха̄ хи удаке нимуггасадисо уда̄хат̣о. ‘‘саббепи тебхӯмака̄ дхамма̄ ка̄манӣйат̣т̣хена ка̄ма̄’’тиа̄дипа̄л̣ивасена бхавара̄гасса̄пи ваттхука̄мата̄ ведитабба̄. ра̄гавасена̄ти а̄рамман̣араджджанавасена.
818. индрийависесо винеййа̄нам̣ индрийапаропарийаттам̣.
819. паха̄таббена упаддутаниродханаттхам̣ паха̄йакам̣ парийесатӣти пат̣хамам̣ паха̄таббам̣, паччха̄ паха̄йаканти айам̣ паха̄таббападжаханаккамо паха̄наккамападена вутто. йасса̄ти паха̄таббасса. танти паха̄таббам̣. пат̣хамам̣ вуччатӣти паха̄навича̄ран̣а̄нам̣ пат̣хамам̣ вуччати. тато паччха̄ аппаха̄таббам̣ йатха̄ там̣ дассанаттика̄дӣсу.
826. танти бхаван̇гам̣. тасса̄ти локуттарасса. па̄даканти антимабхавикасса бхаван̇гам̣ сандха̄йа̄ха.
чхат̣т̣хабаланиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
саттамабаланиддесаван̣н̣ана̄
828. сама̄панномхӣти ман̃н̃атӣти аттхо.
сама̄дхи ¶ ва̄ тасса а̄рамман̣абхӯтам̣ каммат̣т̣ха̄нам̣ ва̄ читтаман̃джӯса̄ти йоджана̄. т̣хапетунти йатха̄париччхиннам̣ ка̄лам̣ сама̄паттичиттам̣ паваттетум̣.
техӣти ¶ сан̃н̃а̄манасика̄рехи. там̣сабха̄вата̄ти ка̄ма̄дидутийаджджха̄на̄дианупаккханданасабха̄вата̄. пагун̣авода̄нам̣ пагун̣абха̄васиддха̄ джха̄насса пат̣ипаккхато висуддхи.
саттамабаланиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
дасамабаланиддесаван̣н̣ана̄
831. пан̃н̃а̄ва вимуттӣти ра̄га̄дӣхи вимуттибхӯта̄ пан̃н̃а̄ва вимуттӣти йоджана̄. каммантарасса випа̄кантарамева̄ти аттхо випа̄кантараджа̄нанассева дутийабалакиччатта̄, каммантараджа̄нанасса ча татийабалакиччатта̄. баласадисатанти екаччабаласадисатам̣. касма̄ панеттха балан̃а̄н̣акичче вуччама̄не джха̄на̄диабалан̃а̄н̣ам̣ уда̄хат̣анти чоданам̣ сандха̄йа̄ха ‘‘йадипӣ’’тиа̄ди. тадантогадханти тасмим̣ джха̄на̄дипаччавеккхан̣а̄сабха̄ве саттамабалан̃а̄н̣е антогадхам̣. еванти джха̄на̄дин̃а̄н̣ам̣ вийа. аппетум̣, викуббитун̃ча̄ти аттана̄ вутта̄ка̄рам̣ сандха̄йа̄ха. самудайаппаха̄на̄диекаччан̃а̄н̣акиччампи акаронтам̣ саббан̃н̃утан̃н̃а̄н̣ам̣ катхамаппана̄дикам̣ джха̄на̄дикиччам̣ кареййа, балан̃а̄н̣ехи пана джа̄нитаббам̣, тато уттарин̃ча джа̄нантампи йасма̄ екаччабалакиччам̣ на кароти, тасма̄ ан̃н̃а̄нева балан̃а̄н̣а̄ни, ан̃н̃ам̣ саббан̃н̃утан̃н̃а̄н̣анти дассанаттхам̣ ‘‘етесам̣ пана киччам̣ на саббам̣ каротӣ’’тиа̄ди (вибха. ат̣т̣ха. 831) ат̣т̣хакатха̄йам̣ вуттам̣. таттха йатха̄ саббан̃н̃утан̃н̃а̄н̣ам̣ абалакиччам̣ екаччам̣ на кароти, евам̣ балакиччампӣти уда̄харан̣адассанавасена ‘‘тан̃хи джха̄нам̣ хутва̄ аппету’’нтиа̄ди вуттанти дассетум̣ ‘‘атха ва̄…пе… дат̣т̣хабба’’нти вуттам̣.
дасамабаланиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
н̃а̄н̣авибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
17. кхуддакаваттхувибхан̇го
1. екаканиддесаван̣н̣ана̄
843-4. аттхипат̣иччам̣ ¶ ¶ на̄ма̄ти аттхита̄ пат̣иччаттхо на̄ма, асатипи сахаджа̄тапуреджа̄та̄дибха̄ве йасмим̣ сати йам̣ хоти, со тасса паччайоти катва̄ йатха̄ татха̄ аттхита̄маттам̣ идха пат̣иччаттхоти аттхо. там̣ пана пат̣иччаттхам̣ бйатирекамукхена па̄кат̣атарам̣ ка̄тум̣ ‘‘йатха̄’’тиа̄дима̄ха. таттха ниссайа̄дипаччайабха̄вена пат̣ичча̄ти вуттанти ниссайа̄дипаччайабха̄вато паччайабхӯтам̣ чаккха̄ди ‘‘пат̣ичча̄’’ти вуттам̣. екисса̄ сен̣ийа̄ти ат̣т̣ха̄расасу сен̣ӣсу майам̣ амука̄йа сен̣ийа̄ джа̄та̄мха, на ан̃н̃е вийа аппан̃н̃а̄та̄ти еваметтха аттхам̣ ваданти.
пурато каран̣ам̣ памукхабха̄вакаран̣ам̣. нидха̄нара̄сӣти нидахитва̄ т̣хапитадхананичайо. йасоти иссарийам̣. там̣ пана йесу ваттати, тесу пат̣т̣ха̄пакаа̄н̣а̄каран̣ехи па̄кат̣о хотӣти ‘‘пат̣т̣ха̄пакамадо, а̄н̣а̄каран̣амадо’’ти ча вуттам̣.
845. ваттхуна̄ти джа̄тиа̄дипаваттихетуна̄.
846. патит̣т̣ха̄бха̄воти кусалакаммесу патит̣т̣ха̄на̄бха̄во, со пана йасма̄ кусалакирийа̄йа т̣ха̄нам̣ на хоти, тасма̄ ‘‘кусалакаран̣е ат̣т̣ха̄на’’нти а̄ха. пама̄дасан̇кха̄тасса аттхасса евама̄дико парийа̄йоти йоджана̄. а̄ди-саддена ‘‘вачӣдуччарите, манодуччарите читтасса воссагго, маккхо, пал̣а̄со’’ти ча евама̄дикасса сан̇гахо дат̣т̣хаббо. ‘‘пама̄до памаджджана̄дӣ’’тиа̄дико тадаттхаппака̄сако, ‘‘читтасса воссагго воссагга̄нуппа̄дана’’нтиа̄дико таппарийа̄йаппака̄сако бйан̃джанапарийа̄йо ¶ ча апарийантоти самбандхо. ‘‘чатта̄ро кхандхе дассетӣ’’ти имина̄ сативоссагга̄ка̄раппаватта̄ чатта̄ро акусалаккхандха̄ пама̄доти вадати.
847. анива̄тавуттита̄йа хетубхӯто читтасампаггахо ма̄нависесо.
848. уттарабха̄во уттарийам̣, каран̣ена уттарийам̣ каран̣уттарийам̣, са̄рамбхена парасса кирийато уттарикирийа̄.
849. неруттикавидха̄нена̄ти ¶ и-ка̄рачча-ка̄ра̄нан̃ча ра-ка̄рата̄па̄данена.
аттахитам̣ атта̄ти уттарападалопена ниддесама̄ха йатха̄ ‘‘рӯпабхаво рӯпам̣, бхӣмасено бхӣмо’’ти ча. а̄динно, патто ва̄ аттхо атта̄ти нируттинайена падасиддхи ведитабба̄.
муддитасса̄ти ан̇китасса.
850. джа̄нантассева маха̄джанасса. упа̄да̄на̄дипаччайети индханудакачӣвара̄дике па̄рипӯрихетуке.
851. ган̣т̣хика̄ сайам̣ ган̣т̣хикаран̣ато. патирӯпавачанато, ан̃н̃есам̣ ган̣т̣хибхедато ча ган̣т̣хибхӯта̄.
852. абхеджджантарата̄йа сама̄севитата̄йа сут̣т̣ху а̄севитата̄йа.
853. чирака̄лапарибха̄витаттена теманакаран̣ам̣ аллабха̄вакаран̣ам̣, лобхавасена авассавананти аттхо.
евам̣ санте катхам̣ кхӣйананти ниддесоти а̄ха ‘‘кхӣйананти ча̄’’тиа̄ди.
854. чӣвараман̣д̣ана̄дӣнанти ¶ чӣвараман̣д̣ана̄ паттаман̣д̣ана̄ сена̄санаман̣д̣ана̄ти имесам̣. ида̄ни там̣ висесанабха̄вам̣ йоджетва̄ дассетум̣ ‘‘чӣварена хӣ’’тиа̄ди вуттам̣.
855. сабха̄гарахито, сабха̄гапат̣ипаккхо ва̄ асабха̄го, ананукӯла̄нам̣ пат̣иккӯлата̄ ва̄. тена̄ха ‘‘ма̄натхаддхата̄, виродхо ва̄’’ти.
856. сан̇кампана̄ уккан̣т̣хана̄васена анават̣т̣ха̄нам̣, анавадха̄нам̣ ва̄. тасса тасса а̄рамман̣асса тан̣ха̄йана̄.
857. ка̄йасса̄ти на̄мака̄йасса. тасмин̃хи авиппха̄рике рӯпака̄йопи авиппха̄рико хоти.
860. ра̄га̄дӣнанти ¶ ра̄гамохаахирика̄ноттаппавичикиччха̄дӣнам̣.
861. тивидхампи куханаваттхум̣ дассетунти самбандхо. таттха̄ти маха̄ниддесе. ‘‘таттха катама̄ кухана̄ ла̄бхасакка̄расилокасаннисситасса̄’’тиа̄дина̄ (вибха. 861) идха кхуддакавибхан̇ге а̄гатам̣ десана̄найам̣ нисса̄йа маха̄ниддесадесана̄ паватта̄ти а̄ха ‘‘ниссайабхӯта̄йа има̄йа па̄л̣ийа̄’’ти.
антарахита̄нӣти антавикала̄ни чхинданта̄ни.
ла̄бхасакка̄расилокахету самбха̄вана̄дхиппа̄йена сам̣йата̄ка̄радассанам̣ кохан̃н̃анти а̄ха ‘‘па̄пиччхата̄йа нираттхакака̄йавачӣвиппханданиггахан̣ам̣ кораджа’’нти. йо сам̣вегабахуло куккуччако пуббена̄парам̣ аттанопи кирийам̣ парисан̇канто паччавеккхама̄но тит̣т̣хати, та̄дисам̣ вийа атта̄нам̣ дассенто ‘‘атипарисан̇кито’’ти вутто.
864. пасам̣са̄мукхена ниндананти пасам̣са̄ваттхуто кхипанам̣ бахи чхад̣д̣анам̣ йатха̄ ‘‘ада̄йакам̣ ахо да̄напатӣ’’ти.
865. гавесанакамманти ¶ аппакена ла̄бхена махантасса парийесанакабйа̄па̄ро.
866. поккхарам̣ вуччати сундарам̣, ван̣н̣асса сундарабха̄во ван̣н̣апа̄рипӯрӣ хотӣти а̄ха ‘‘ван̣н̣апа̄рипӯрӣ ва̄ ван̣н̣апоккхарата̄’’ти.
879. сеййама̄на̄диниддесесӯти ‘‘таттха катамо сеййасса ‘сеййохамасмӣ’ти ма̄но’’тиа̄дина̄ (вибха. 869) ниддит̣т̣хесу навасу ма̄наниддесесу. ‘‘сеййа̄дипуггало’’ти идам̣ таттха па̄л̣ийам̣ сеййа̄дӣнам̣ наваннам̣ пуггала̄нам̣ а̄мат̣т̣хатта̄ вуттам̣. идха пана пуггала̄масане сати сеййапуггало ча а̄маситаббо сийа̄. тенева̄ха ‘‘сеййама̄набха̄вепӣ’’ти. сеййама̄набха̄вепӣти пи-саддо а̄кад̣д̣хако асеййама̄наниддесепи пуггала̄масанасса кататта̄. йасса кассачӣти сеййа̄дӣсу йасса кассачи пуггаласса.
880. пуримама̄насса̄ти ¶ пуббе паваттасса садисама̄насса, хӣнама̄насса ва̄, садисама̄навасенева пана па̄л̣и а̄гата̄.
881. ‘‘мига̄нам̣ коттхуко анто, паккхӣнам̣ пана ва̄йасо’’ти (джа̄. 1.3.135) вачанато а̄ха ‘‘паккхиджа̄тӣсу ва̄йасо анто ла̄мако’’ти.
883. ма̄насампайуттаччхандо тан̣ха̄чхандо. ма̄насабха̄вам̣ анугато сеййа̄дито сампагган̣ханавасена паватто ма̄насампайуттакаттукамйата̄чхандо ва̄ ма̄наччхандо.
884. таттха̄ти тасмим̣ виламбане ниппха̄детаббе. йуттам̣ ануччхавикам̣. муттам̣ виссат̣т̣хам̣. силит̣т̣хам̣ сахитам̣, аттхадвайавибха̄вакам̣ ва̄.
888. ануддайассева̄ти метта̄йантасса вийа анукампантасса вийа викаппана̄ти а̄ха ‘‘саханандита̄дикасса̄’’ти, метта̄дипатирӯпена паваттагехаситасинехасса̄ти аттхо. тена̄ха ‘‘та̄дисо ¶ ра̄го’’ти. аттхо йуджджатӣти евампи ‘‘таттха̄’’ти па̄л̣ипадасса аттхо йуджджати. пара̄нуддайата̄хетуко хи пара̄нуддайата̄сахито со витаккоти.
890. ка̄магун̣апа̄рипӯрийа̄ йебхуййена локо самбха̄ветӣти а̄ха ‘‘анаван̃н̃аттаттхамева ка̄магун̣е ча паттхетӣ’’ти.
екаканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. дуканиддесаван̣н̣ана̄
891. бандхатӣти куджджхана̄ка̄рам̣ бандхати гхат̣ети. упана̄хо хи а̄гха̄таваттхуна̄ читтам̣ бандханто вийа хоти, йато ан̃н̃атха̄ паваттитва̄пи авидите упана̄хе а̄гха̄таваттхусаннисситова хоти.
892. дантехи ¶ чхиндитва̄ти дантехи чхиндитва̄ вийа екадесам̣ апанетва̄ екадесам̣ гахетва̄ти адхиппа̄йо.
894. аччайам̣ катва̄ти вӣтиккамам̣ катва̄. пат̣иччха̄данети аттана̄ катасса аччайасса пат̣иччха̄дане. воччхинданам̣ вӣтиккамакирийа̄йа аппат̣иджа̄навасена упаччхинданам̣, воччхинданена чха̄дана̄ воччхинданачха̄дана̄.
асамма̄бха̄сане сат̣ха-саддо локе нирул̣хоти а̄ха ‘‘йо на самма̄ бха̄сати, со сат̣хо’’ти. сат̣хасса йаккхасӯкарасадисатам̣ дассенто ‘‘куччхи ва̄ пит̣хи ва̄ джа̄нитум̣ на сакка̄’’ти а̄ха, индаджа̄ласадисо ва̄ есо дат̣т̣хаббо.
йо саббатха̄ випаннаджджха̄сайопи сама̄но ка̄йавачӣбхедаматтена атта̄нам̣ сампаннам̣ вийа дассетва̄ ¶ локам̣ ван̃ченто ан̃н̃атха̄ сантам̣ ан̃н̃атха̄ паведети. тена̄ха ‘‘тенетам̣ са̄т̣хеййам̣ ма̄йа̄то балаватара̄ ван̃чана̄ти дат̣т̣хабба’’нти. сантадосапат̣иччха̄данамева хи ма̄йа̄. тенева̄ти балаватараван̃чана̄бха̄венева. дал̣хакера̄т̣ийан̃хи ‘‘париккхатата̄’’ти вуттам̣.
908. абха̄вепӣти пи-саддена ‘‘ко пана ва̄до бха̄ве’’ти дассети. йадипи хи путхуджджана̄нам̣, екачча̄нан̃ча секкха̄нам̣ йатха̄рахам̣ атта̄бхинивеса̄дӣхи катӯпака̄рам̣ рӯпара̄га̄дисам̣йоджанакиччам̣ са̄дхети, екачча̄нам̣ пана вина̄ ева техӣти кассачипи килесасса авиккхамбхитатта̄ катхан̃чипи авимутто ка̄мабхаво аджджхаттаггахан̣асса висесапаччайоти ‘‘аджджхатта’’нти вуччати, тадабха̄вато ‘‘бахиддха̄’’ти ладдхавоха̄ре рӯпа̄рӯпабхаве кевалампи сам̣йоджанакиччам̣ са̄дхентам̣ паваттатӣти, тато ева рӯпа̄рӯпа̄вачарасатта̄нам̣ бахиддха̄сам̣йоджанабха̄вахетаджа̄танти ча ‘‘бахиддха̄сам̣йоджана’’нти вуччатӣти имаматтхама̄ха ‘‘сакка̄йадит̣т̣ха̄дӣнам̣…пе… йоджанам̣ на̄ма̄’’ти.
дуканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
3. тиканиддесаван̣н̣ана̄
909. авиджджа̄бхаватан̣ха̄хи ¶ вийа исса̄маччхарийадоманасса̄дисаха̄йабхӯтена досенапи бхава̄бхисан̇кхаран̣ам̣ хотӣти ‘‘акусаламӯла̄нева ват̣т̣амӯла̄нӣ’’ти. тена̄ха ‘‘тӣхи…пе… катхито’’ти.
919. рӯпа̄рӯпа̄вачаравипа̄ка̄нам̣ сантапан̣ӣтабха̄вена ул̣а̄ратаматта̄ таттха са̄тисайо бхавара̄го вутто.
920. ма̄нена т̣хапана̄ти ма̄нена сеййа̄дивасена аттано т̣хапана̄. т̣хапана̄ти ча дахана̄, пагган̣хана̄ ва̄.
921. там̣сампайутта̄ти ¶ досасампайутта̄.
922. тесам̣ ван̣н̣абхеданти тесам̣ джӣва̄нам̣ ван̣н̣ависесам̣, тесам̣ ва̄ татха̄ катхента̄нам̣ сутва̄. бйа̄пӣти сакалалокабйа̄пӣ, сакаласарӣрабйа̄пӣ ва̄. париман̣д̣алоти парама̄н̣уппама̄н̣о хутва̄ париман̣д̣ало. а̄ди-саддена ан̇гут̣т̣хаппама̄н̣о вайаппама̄н̣отиа̄дикам̣ сан̇ган̣ха̄ти.
923. утувипарин̣а̄маджо сӣта̄диутувипариваттаджа̄то. опаккамико аттано, парасса ва̄ та̄дисаупаккаманиббатто. висамапариха̄раджо чира̄саначират̣т̣ха̄на̄дина̄ ка̄йасса висамапарихаран̣ато джа̄то. саннипа̄таджо сан̃чайато пат̣т̣ха̄йа паччекам̣ висама̄ка̄рато досаттайасамодха̄нато джа̄то. каммасамут̣т̣ха̄но утувипарин̣а̄ма̄дӣхи вина̄ каммато самут̣т̣хито. питтасемхава̄тасамут̣т̣ха̄на̄ пана питта̄дӣнам̣ адхикабха̄венева вутта̄. саббасса̄пи хи рогасса досаттайам̣ а̄саннака̄ран̣ам̣ досаппакопена вина̄ абха̄вато. каммам̣ падха̄нака̄ран̣ам̣ катока̄се ева тасмим̣ уппаджджанато, итарам̣ пана тасса сахака̄рика̄ран̣ам̣ дат̣т̣хаббам̣. тайидам̣ пуббекатахетува̄дино пат̣иккхипанти. упападжджаведанӣйапхалампи пуббекатахетукапаккхикамева атӣтаддхикатта̄ каммасса̄ти аручисӯчанаттхам̣ кира-саддаггахан̣ам̣ кароти ‘‘упападжджаведанӣйан̃ча кира пат̣иккхипантӣ’’ти.
924. да̄хака̄ран̣ата̄йа̄ти ра̄га̄дидасавидхаггида̄хасса, наракаггида̄хасса ча ка̄ран̣ата̄йа.
926. путхунимиттасабха̄весӯти ¶ путху на̄на̄килеса̄дӣнам̣ ка̄ран̣асабха̄весу.
931. адданам̣ адда̄ маддаво, анекаттхатта̄ дха̄тӯнам̣ таппат̣иккхепена анадда̄ти а̄ха ‘‘амудута̄ ва̄ анадда̄’’ти.
936. айонисоманасика̄рахетукатта̄ а̄ваджджана̄йа акусала̄нукӯлакиччата̄ дат̣т̣хабба̄.
тиканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
4. чатукканиддесаван̣н̣ана̄
939. евам̣-саддена̄ти ¶ нидассанаттхена евам̣-саддена̄ти адхиппа̄йо. бхаво ева абхивуддхо абхаво йатха̄ ‘‘асеккха̄ дхамма̄’’ти (дха. са. тикама̄тика̄ 11). дутийасмим̣ паккхе бхава̄бхавасаддена сампаттивипаттийо, вуддхиха̄нийо ва̄ вутта̄ти ведитабба̄.
агатийа̄ти айуттагатийа̄, аппатирӯпакирийа̄йа̄ти аттхо.
кодхӯпа̄йа̄са…пе… ма̄туга̄ма̄ ва̄ ӯмиа̄дибхайанти йоджана̄. пан̃чака̄магун̣ама̄туга̄маггахан̣ети пан̃чака̄магун̣аггахан̣е, ма̄туга̄маггахан̣е ча.
‘‘сайам̣катам̣ сукхадуккха’’нтиа̄дика̄ дит̣т̣хи йадипи ан̃н̃есампи дит̣т̣хигатика̄нам̣ аттхева, тимбаруко пана татха̄дит̣т̣хико бхагавантам̣ упасан̇камитва̄ пуччхӣти са̄ дит̣т̣хи ‘‘тимбарукадит̣т̣хӣ’’ти (сам̣. ни. 2.18) вутта̄. тена̄ха ‘‘тимбаруко…пе… а̄гататта̄’’ти.
чатукканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
5. пан̃чаканиддесаван̣н̣ана̄
940. а̄гаманасса ¶ пат̣исандхиггахан̣авасена̄ти адхиппа̄йо.
941. упачайанатоти вад̣д̣ханато. ан̃н̃атха̄ти ла̄бхато такканато ча ан̃н̃аппака̄ро гахитоти там̣ дассенто ‘‘саддха̄ручиа̄дӣхӣ’’ти а̄ха. ануссавато хи саддаханам̣, руччанам̣ пана джа̄тиссаран̃а̄н̣атопи хоти. а̄ди-саддена кхантиа̄дӣнам̣ сан̇гахо.
942. аккханти ¶ мӯлам̣ етесанти аккхантимӯлака̄. дуккат̣адуббха̄ситата̄дидоса̄ та̄диса̄ни ка̄йавачӣманодуччарита̄ни.
943. удаггата̄сан̇кха̄то авӯпасамо на уддхаччасан̇кха̄тоти пӣтийа̄ ева савиппха̄риката̄сан̇кха̄там̣ асантасабха̄вам̣ а̄ха. авӯпасамахетубхӯтоти виккхепахетубхӯто. пӣтийа̄ а̄ка̄роти пӣтийа̄ паваттиа̄ка̄ро.
пан̃чаканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
6. чхакканиддесаван̣н̣ана̄
944. тена̄ти кодха̄дӣнам̣йева вива̄дамӯлатта̄.
945. кусала̄нуйоге са̄таччам̣ кусала̄нуйогаса̄таччам̣.
ган̣ена саттасамӯхена сан̇ган̣и саннипатанам̣ йена саддхим̣, тена сан̇гати ган̣асан̇ган̣ика̄. кассачи гха̄саччха̄дана̄дикасса.
946. упавитаккетӣти а̄рамман̣ам̣ упечча таккети.
948. адхиччасамуппанникоти ‘‘адхиччасамуппанно атта̄ ча локо ча̄’’ти евам̣ва̄дӣ.
чхакканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
8. ат̣т̣хаканиддесаван̣н̣ана̄
952. осӣдана̄ка̄рена̄ти ¶ ¶ каттаббакамме ануссахана̄ка̄рена.
958. те абхинивеса̄ асан̃н̃ӣва̄да̄ ваданти етехӣти.
ат̣т̣хаканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
9. наваканиддесаван̣н̣ана̄
960-963. дасамасса̄ти ат̣т̣ха̄нагха̄тасса.
аджджхаттанти гочараджджхаттам̣ адхиппетам̣. етасса га̄тха̄вачанасса. нит̣т̣хапетва̄ти абхинивисса.
964. ан̃н̃есам̣ пхасса̄дӣнам̣ сан̇кхатабха̄ве йатха̄сакам̣паччайехи. йена̄ка̄рена ма̄насса са̄тисайа̄ паватти, там̣ дассетум̣ ‘‘аханти, асмӣти ча̄’’ти вуттам̣. аттаноти дит̣т̣хигатапарикаппитасса аттано. йатха̄ ма̄насса сампаггахавасена, евам̣ тан̣ха̄йа маматтавасена, дит̣т̣хийа̄ ничча̄дивасена паватти висесаватӣ сама̄непи ана̄гатака̄ла̄масанети а̄ха ‘‘бхависсантӣ…пе… вутто’’ти. ‘‘ахамасмӣ’’ти пана паваттама̄нассева бхаватӣти саббападаса̄дха̄ран̣асса ма̄нассева васена ин̃джита̄дита̄ ат̣т̣хакатха̄йам̣ вутта̄.
наваканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
10. дасаканиддесаван̣н̣ана̄
970. сан̇каппананти ¶ ‘‘кусалата̄’’ти вуттападасса аттхавачанам̣. тасса̄ упа̄йачинта̄йа. миччха̄бха̄во са̄ваджджабха̄во. тада̄ка̄ро мохоти йатха̄вутта̄ка̄рена паватте читтуппа̄де мохо. тасса̄пи йатха̄вуттапаччавеккхан̣а̄йапи йатха̄катапа̄пепи. адхима̄насампайуттам̣ сан̃джа̄нанам̣ пакатипурисантарадассана̄дивасена паваттам̣ дит̣т̣хисампайуттачиттам̣ пхалам̣ вийа вимуттанти гахитам̣ дат̣т̣хаббам̣.
дасаканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
тан̣ха̄вичаританиддесаван̣н̣ана̄
973. висесам̣ ¶ акатва̄ти анупанидха̄нам̣, самато ча асамато ча упанидха̄нанти имам̣ вибха̄гам̣ акатва̄, йо ‘‘иттхам̣, евам̣, ан̃н̃атха̄’’ти падехи пака̄сито.
висесасса̄ти ‘‘иттхам̣, евам̣, ан̃н̃атха̄’’ти йатха̄вуттассева висесасса. дит̣т̣хийа̄ти дит̣т̣хийа̄ гахита̄йа тадавина̄бха̄винӣ тан̣ха̄ дассита̄. сӣсасӣсамӯлакехӣти чатӯхи сӣсехи, два̄дасахи ча сӣсамӯлакехи. сайамева ча тан̣ха̄ дассита̄ти йоджана̄. йади дит̣т̣хима̄нага̄хопи идха̄дхиппето, йато ‘‘тан̣ха̄ма̄надит̣т̣хивасена самӯхага̄хато’’ти (вибха. ат̣т̣ха. 973) ат̣т̣хакатха̄йам̣ вуттам̣, катхам̣ ‘‘тан̣ха̄вичарита̄нӣ’’ти вачананти а̄ха ‘‘дит̣т̣хима̄несӯ’’тиа̄ди. там̣мӯлакатта̄ти тан̣ха̄мӯлакатта̄.
974. на аваккарӣйатӣти анавака̄рӣ, там̣ анавака̄рим̣ катва̄, там̣ падантарена вибха̄венто ‘‘анаваккари, там̣ катва̄’’ти а̄ха. виккхепанам̣ авайавато вибха̄го. аттато авиниббхуджитва̄ти йва̄йам̣ дит̣т̣хигатикапарикаппито атта̄, тато ависум̣ катва̄.
976. бахиката̄ни рӯпа̄дӣни упагантва̄ паватта̄ тан̣ха̄ упа̄да̄йа̄ти вутта̄ти йоджана̄.
екаччасса ¶ пуггаласса екасмим̣ аттабха̄ве кассачи тан̣ха̄вичаритасса асамбхаво, кассачидева самбхавоти а̄ха ‘‘кассачи самбхавадассанаттхам̣ вутта’’нти.
тан̣ха̄вичаританиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
кхуддакаваттхувибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
18. дхаммахадайавибхан̇го
1. саббасан̇га̄хикава̄раван̣н̣ана̄
978. дха̄тусамбхава…пе… ¶ ¶ сан̇гахитатта̄ти еттха кхандха̄дӣнам̣ ка̄мадха̄туа̄дидха̄тӯсу самбхавабхедабхинна̄нам̣ ниравасесато сан̇гахитатта̄ти вибха̄гена йоджана̄, татха̄ сесесупи парийа̄паннапабхедабхинна̄нантиа̄дина̄. таттха ‘‘ниравасесато сан̇гахитатта̄’’ти имина̄ ‘‘саббасан̇га̄хикава̄ро’’ти айамасса аттха̄нугата̄ саман̃н̃а̄ти дассети. йасма̄ четтха кхандха̄дӣнам̣ два̄дасаннам̣ кот̣т̣ха̄са̄нам̣ анавасесасан̇гахо, тасма̄ евам̣ дутийава̄ра̄дӣнан̃четтха ануппавесо ведитаббо. кхандха̄дӣнамева хи тесам̣ самбхава̄дивича̄ро уппатта̄нуппаттидассанава̄роти ваттум̣ йуттоти йоджана̄. ануппаттидассанан̃четтха аттха̄паттисиддхам̣ ведитаббам̣. на хи таттха ‘‘кати кхандха̄ на па̄тубхавантӣ’’тиа̄дипа̄л̣и аттхи.
979. пуччха̄нурӯпанти йена̄дхиппа̄йена пуччха̄ ката̄, таданурӯпам̣. авитатхабйа̄каран̣ам̣ на̄ма буддха̄нам̣ ева а̄вен̣икам̣, ан̃н̃есам̣ там̣ йа̄диччхикам̣ сутаккхарасадисанти а̄ха ‘‘саббан̃н̃увачанам̣ вин̃н̃а̄йа кататта̄’’ти.
саббасан̇га̄хикава̄раван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. уппатта̄нуппаттива̄раван̣н̣ана̄
991. ‘‘ка̄мабхаве’’ти ¶ идам̣ ока̄савасена ватва̄ пуна саттасанта̄навасена ваттум̣ ‘‘ка̄мадха̄тусамбхӯта̄нан̃ча̄’’ти вуттанти таматтхависесам̣ дассенто ‘‘иддхийа̄…пе… аттхо’’ти а̄ха. ‘‘на ваттаббам̣ сийа̄’’ти касма̄ вуттам̣, йадипи асан̃н̃асатта̄нам̣ ачаккхукатта̄ рӯпа̄йатанам̣ аччантасукхуматта̄ хет̣т̣химабхӯмика̄нан̃ча агочаро, сама̄набхӯмика̄нам̣ пана вехаппхала̄нам̣, упарибхӯмика̄нан̃ча суддха̄ва̄са̄нам̣ чаккха̄йатанасса гочаро хотӣти а̄йатана̄дикиччам̣ каротийева̄ти сакка̄ ваттум̣. йам̣ панеттха виттха̄рато ваттаббам̣, там̣ хет̣т̣ха̄ вуттамева. ‘‘хет̣т̣хато авӣчинирайам̣ парийантам̣ катва̄ упарито параниммитавасаваттидеве ¶ антокаритва̄ йам̣ етасми’’нтиа̄дина̄ (дха. са. 1287) вуттападеса̄ ка̄ма̄вачара̄диока̄са̄. те саттаника̄йа̄ ча дха̄тӯти вуччанти самуда̄йасса авайава̄дха̄рабха̄вато йатха̄ ‘‘ма̄сапун̃джо ма̄со’’ти. сатта̄ уппаджджанти еттха̄ти саттуппатти, уппаджджанат̣т̣хена сатта̄ва уппатти саттуппаттӣти евам̣ ока̄сасатталокадвайасса саттуппаттипарийа̄йо ведитаббо. саттабха̄вена уппатти, на анупа̄диннаккхандха̄ вийа сан̇кха̄рабха̄венева̄ти адхиппа̄йо. ке пана тети а̄ха ‘‘сатта̄ва̄савасена…пе… упа̄диннакаккхандха̄’’ти. там̣там̣парийа̄панна̄нанти там̣там̣сатта̄ва̄сапарийа̄панна̄нам̣ сатта̄нам̣, сан̇кха̄ра̄намева ва̄. садиса̄дхит̣т̣ха̄набха̄вена̄ти садиса̄ка̄рена паваттама̄на̄нам̣ кхандха̄нам̣ патит̣т̣ха̄набха̄вена. йебхуййена хи тасмим̣ сатта̄ва̄се дхамма̄ сама̄на̄ка̄рена паваттанти.
уппатта̄нуппаттива̄раван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
3. парийа̄панна̄парийа̄паннава̄раван̣н̣ана̄
999. таттха, ан̃н̃аттха ча̄ти тасмим̣, ан̃н̃асмин̃ча бхаве, ока̄се ча. париччхедака̄рика̄йа ка̄ма̄дитан̣ха̄йа париччхиджджа а̄панна̄ гахита̄ти парийа̄панна̄ти там̣там̣бхава̄диантогадха̄ там̣там̣парийа̄панна̄.
парийа̄панна̄парийа̄паннава̄раван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
6. уппа̄дакакаммаа̄йуппама̄н̣ава̄ро
1. уппа̄дакакаммаван̣н̣ана̄
1021. дха̄туттайабхӯтадевавасена̄ти ¶ ка̄ма̄дидха̄туттайе ниббаттадева̄нам̣ васена.
уппа̄дакакаммаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
2. а̄йуппама̄н̣аван̣н̣ана̄
1026. супаримаджджитакан̃чана̄да̄сам̣ ¶ вийа собхати виджджотатӣти субхо, сарӣробха̄со, тена субхена кин̣н̣а̄ викин̣н̣а̄ти субхакин̣н̣а̄.
1027. там̣там̣манасика̄ранти париттапатхавӣкасин̣а̄дигатаманасика̄рам̣. аппана̄ккхан̣епӣти пи-саддена пуббабха̄гам̣ сампин̣д̣ети. чханданам̣ а̄рамман̣апарийесанам̣ чхандо, каттукамйата̄чхандо. пан̣идха̄нам̣ читтат̣т̣хапана̄ пан̣идхи, сан̃н̃а̄вира̄га̄дӣхи а̄рамман̣асса висесанам̣ татха̄паватта̄йа бха̄вана̄йа а̄рамман̣акаран̣амева.
випулам̣ вуччати махантам̣, сантабха̄вопи маханӣйата̄йа махантамева̄ти а̄ха ‘‘випула̄ пхала̄ти випуласантасукха̄йуван̣н̣а̄дипхала̄’’ти.
1028. йам̣ ча̄тумаха̄ра̄джика̄нам̣ а̄йуппама̄н̣ам̣, сан̃джӣве есо еко раттидиво, та̄йа раттийа̄ тим̣са раттийо ма̄со, тена ма̄сена два̄дасама̄сико сам̣ваччхаро, тена сам̣ваччхарена пан̃ча вассасата̄ни сан̃джӣве а̄йуппама̄н̣ам̣. йам̣ та̄ватим̣са̄нам̣ а̄йуппама̄н̣ам̣, есо ка̄л̣асутте еко раттидиво…пе… тена сам̣ваччхарена вассасахассам̣ ка̄л̣асутте а̄йуппама̄н̣ам̣. йам̣ йа̄ма̄нам̣ а̄йуппама̄н̣ам̣, есо сан̇гха̄те еко раттидиво…пе… тена сам̣ваччхарена две вассасахасса̄ни сан̇гха̄те ¶ а̄йуппама̄н̣ам̣. йам̣ тусита̄нам̣ а̄йуппама̄н̣ам̣, роруве есо еко раттидиво…пе… тена сам̣ваччхарена чатта̄ри вассасахасса̄ни роруве а̄йуппама̄н̣ам̣. йам̣ нимма̄наратӣнам̣ а̄йуппама̄н̣ам̣, маха̄роруве есо еко раттидиво…пе… тена сам̣ваччхарена ат̣т̣ха вассасахасса̄ни маха̄роруве а̄йуппама̄н̣ам̣. йам̣ параниммитавасаваттӣнам̣ дева̄нам̣ а̄йуппама̄н̣ам̣, та̄пане есо еко раттидиво…пе… тена сам̣ваччхарена сол̣аса вассасахасса̄ни та̄пане а̄йуппама̄н̣ам̣. маха̄та̄пане упад̣д̣хантаракаппо. авӣчийам̣ еко антаракаппо ча а̄йуппама̄н̣анти ваданти. дева̄нам̣ адхимуттака̄лакирийа̄ вийа та̄дисена пун̃н̃абалена антара̄пи маран̣ам̣ хотӣти ‘‘каммамева пама̄н̣а’’нти вуттанти ведитаббам̣. еван̃ча катва̄ аббуда̄диа̄йупариччхедопи йуттатаро хотӣти.
ким̣ ¶ джха̄нанти ат̣т̣хасу джха̄несу катарам̣ джха̄нам̣. бхавасӣса̄нӣти бхавагга̄ни, путхуджджанабхаваггам̣ арийабхаваггам̣ саббабхавагганти вехаппхала̄дӣнам̣ саман̃н̃а̄. кассачи сатта̄ти путхуджджанасса, кассачи пан̃ча̄ти сота̄паннасса, сакада̄га̄мино ча, кассачи тайоти ана̄га̄мино васена вуттам̣. тасма̄ со брахмака̄йика̄дӣхи чуто арӯпам̣ упападжджанто ведитаббо. ‘‘навасу брахмалокесу ниббаттаарийаса̄вака̄нам̣ татрӯпапаттийева хоти, на хет̣т̣хӯпапаттӣ’’ти (вибха. ат̣т̣ха. 1028) айам̣ ат̣т̣хакатха̄па̄т̣хоти адхиппа̄йена ‘‘йам̣ пана̄’’тиа̄ди вуттам̣. ‘‘татрӯпапаттипи хоти упарӯпапаттипи, на хет̣т̣хӯпапаттӣ’’ти пана па̄т̣хоти тена ‘‘хет̣т̣хӯпапаттийева нива̄рита̄’’тиа̄дивачанена пайоджанам̣ наттхи. арӯпадха̄тӯпапатти ча на нива̄рита̄ти самбандхо. арӯпадха̄тӯпапатти на нива̄рита̄ ‘‘маттхаке т̣хитова паринибба̄тӣ’’ти нийамасса аниччхитатта̄.
ан̃н̃аттха̄ти ка̄малоке. таттха̄ти рӯпалоке. айам̣ ат̣т̣хакатха̄ти ‘‘пат̣хамаджджха̄набхӯмийам̣ ниббатто…пе… паринибба̄тӣ’’ти евам̣ паватта̄ ат̣т̣хакатха̄. тенева̄ти йасма̄ рӯпадха̄туйам̣ упапанно адхиппето, на упападжджана̄рахо, тенева ка̄ран̣ена. тасса̄ти йатха̄вуттасса рӯпадха̄туйам̣ упапаннасса арийаса̄вакасса. йена рӯпара̄гена таттха рӯпабхаве упапанно, тасмим̣ арӯпаджджха̄нена виккхамбхите саммадева дит̣т̣ха̄дӣнавесу йатха̄ ка̄марӯпабхавесу а̄йатим̣ бхава̄бхила̄со на бхависсати, евам̣ арӯпабхавепӣти дассенто а̄ха ‘‘пуна…пе… бхависсатийева̄’’ти. таттха ниббаттоти рӯпадха̄туйам̣ упапанно. арийамаггам̣ бха̄ветва̄ти хет̣т̣химам̣ арийамаггам̣ сампа̄детва̄. ниббаттабхава̄дӣнавадассанавасена̄ти тасмим̣ рӯпабхаве ниббаттопи таттхева а̄дӣнавадассанавасена. аниваттитабхава̄бхила̄соти упари арӯпабхаве ависсат̣т̣хабхавапаттхано, йато арӯпадха̄туйам̣ упападжджана̄рахо. тасса васена̄ти та̄дисасса арийаса̄вакасса ¶ васена. ‘‘кассачи пан̃ча, кассачи тайо анусайа̄ анусентӣ’’ти айам̣ йамакапа̄л̣и (йама. 2.анусайайамака.312) паватта̄.
а̄йуппама̄н̣аван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
7. абхин̃н̃еййа̄дива̄раван̣н̣ана̄
1030. ‘‘руппаналаккхан̣ам̣ ¶ рӯпам̣, анубхаваналаккхан̣а̄ ведана̄’’тиа̄дина̄ са̄ман̃н̃алаккхан̣апаригга̄хика̄. ‘‘пхусаналаккхан̣о пхассо, са̄талаккхан̣ам̣ сукха’’нтиа̄дина̄ висесалаккхан̣апаригга̄хика̄.
‘‘чатта̄ро кхандха̄ сийа̄ кусала̄’’тиа̄дӣсу идха йам̣ ваттаббам̣, там̣ кхандхавибхан̇га̄дӣсу вуттам̣, тасма̄ таттха вуттанайенева гахетаббанти адхиппа̄йо. сесам̣ йадеттха на вуттам̣, там̣ сувин̃н̃еййамева̄ти.
абхин̃н̃еййа̄дива̄раван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
дхаммахадайавибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.
ити саммохавиноданийа̄ т̣ӣка̄йа лӣнаттхаван̣н̣ана̄
вибхан̇га-анут̣ӣка̄ саматта̄.