📜

намо тасса бхагавато арахато самма̄самбуддхасса

абхидхаммапит̣аке

вибхан̇га-мӯлат̣ӣка̄

1. кхандхавибхан̇го

1. суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄

чатусаччадасоти чатта̄ри сачча̄ни сама̄хат̣а̄ни чатусаччам̣, чатусаччам̣ пассӣти чатусаччадасо. сатипи са̄вака̄нам̣ паччекабуддха̄нан̃ча чатусаччадассанабха̄ве анан̃н̃апуббакатта̄ бхагавато чатусаччадассанасса таттха ча саббан̃н̃ута̄йа дасабалесу ча васӣбха̄васса паттито парасанта̄несу ча паса̄ритабха̄вена супа̄кат̣атта̄ бхагава̄ва висесена ‘‘чатусаччадасо’’ти тхоманам̣ арахатӣти. на̄тхатӣти на̄тхо, венеййа̄нам̣ хитасукхам̣ а̄сӣсати паттхети, парасанта̄нагатам̣ ва̄ килесабйасанам̣ упата̄пети, ‘‘са̄дху, бхиккхаве, бхиккху ка̄лена ка̄лам̣ аттасампаттим̣ паччавеккхита̄’’тиа̄дина̄ (а. ни. 8.7) ва̄ там̣ там̣ хитапат̣ипаттим̣ йа̄чатӣти аттхо. парамена читтиссарийена саманна̄гато, саббасатте ва̄ гун̣ехи ӣсати абхибхаватӣти парамиссаро бхагава̄ ‘‘на̄тхо’’ти вуччати. ‘‘саддхамме га̄равам̣ катва̄ карисса̄мӣ’’ти сотаббабха̄ве ка̄ран̣ам̣ ватва̄ пуна саване нийодженто а̄ха ‘‘там̣ сун̣а̄тха сама̄хита̄’’ти. ‘‘пора̄н̣ат̣т̣хакатха̄найам̣ вига̄хитва̄ карисса̄мӣ’’ти ва̄ етена саккаччасаване ча ка̄ран̣ам̣ ватва̄ таттха нийодженто а̄ха ‘‘саддхамме га̄равам̣ катва̄ там̣ сун̣а̄тха̄’’ти.

еттха ча ‘‘чатусаччадасо’’ти вачанам̣ тхоманамева чатуппабхеда̄йа десана̄йа сама̄наган̣анадассанагун̣ена, ‘‘ат̣т̣ха̄расахи буддхадхаммехи упето’’ти ча ат̣т̣ха̄расаппабхеда̄йа десана̄йа сама̄наган̣анагун̣ехӣти дат̣т̣хаббам̣. йатха̄вуттена ва̄ ниратисайена чатусаччадассанена бхагава̄ чатудха̄ дхаммасан̇ган̣им̣ десетум̣ саматтхо ахоси, ат̣т̣ха̄расабуддхадхаммасаманна̄гамена ат̣т̣ха̄расадха̄ вибхан̇ганти йатха̄вуттадесана̄саматтхата̄сампа̄дакагун̣анидассанаметам̣ ‘‘чатусаччадасо упето буддхадхаммехи ат̣т̣ха̄расахӣ’’ти. тена йатха̄вутта̄йа десана̄йа саббан̃н̃убха̄ситатта̄ авипарӣтатам̣ дассенто таттха сатте уггаха̄дӣсу нийоджети, нит̣т̣ха̄нагаманан̃ча аттано ва̄йа̄мам̣ дассенто ат̣т̣хакатха̄саване ча а̄дарам̣ уппа̄дайати, йатха̄вуттагун̣арахитена асаббан̃н̃уна̄ десетум̣ асаккун̣еййатам̣ дхаммасан̇ган̣ӣвибхан̇гаппакаран̣а̄нам̣ дассенто таттха тадат̣т̣хакатха̄йа ча са̄тисайам̣ га̄равам̣ джанайати, буддха̄дӣнан̃ча ратана̄нам̣ самма̄самбуддхата̄дигун̣е вибха̄вети.

таттха чатта̄ри сачча̄ни па̄кат̣а̄нева, ат̣т̣ха̄раса пана буддхадхамма̄ евам̣ ведитабба̄ – ‘‘атӣтам̣се буддхасса бхагавато аппат̣ихатам̣ н̃а̄н̣ам̣, ана̄гатам̣се…пе… паччуппаннам̣се…пе… имехи тӣхи дхаммехи саманна̄гатасса буддхасса бхагавато саббам̣ ка̄йакаммам̣ н̃а̄н̣апуббан̇гамам̣ н̃а̄н̣а̄нупариваттам̣, саббам̣ вачӣкаммам̣…пе. … саббам̣ манокаммам̣…пе… имехи чхахи дхаммехи саманна̄гатасса буддхасса бхагавато наттхи чхандасса ха̄ни, наттхи дхаммадесана̄йа, наттхи вӣрийасса, наттхи сама̄дхисса, наттхи пан̃н̃а̄йа, наттхи вимуттийа̄ ха̄ни. имехи два̄дасахи дхаммехи саманна̄гатасса буддхасса бхагавато наттхи дава̄, наттхи рава̄, наттхи апхут̣ам̣, наттхи вега̄йитаттам̣, наттхи абйа̄ват̣амано, наттхи аппат̣исан̇кха̄нупеккха̄’’ти.

таттха наттхи дава̄ти кхид̣д̣а̄дхиппа̄йена кирийа̄ наттхи. наттхи рава̄ти сахаса̄ кирийа̄ наттхи. наттхи апхут̣анти н̃а̄н̣ена апхуситам̣ наттхи. наттхи вега̄йитаттанти туритакирийа̄ наттхи. наттхи абйа̄ват̣аманоти нираттхако читтасамуда̄ча̄ро наттхи. наттхи аппат̣исан̇кха̄нупеккха̄ти ан̃н̃а̄н̣упеккха̄ наттхи. каттхачи пана ‘‘наттхи дхаммадесана̄йа ха̄нӣ’’ти аликхитва̄ ‘‘наттхи чхандасса ха̄ни, наттхи вӣрийасса, наттхи саттийа̄’’ти ликханти.

1. дхаммасан̇гахе дхамме кусала̄дике тикадукехи сан̇гахетва̄ те ева дхамме суттанте кхандха̄дивасена вутте вибхаджитум̣ вибхан̇гаппакаран̣ам̣ вуттам̣. таттха сан̇кхепена вутта̄нам̣ кхандха̄дӣнам̣ вибхаджанам̣ вибхан̇го. со со вибхан̇го пакато адхикато йасса̄ па̄л̣ийа̄, са̄ ‘‘вибхан̇гаппакаран̣а’’нти вуччати. адхикатоти ча ваттаббабха̄вена париггахитоти аттхо. таттха вибхан̇гаппакаран̣асса а̄дибхӯте кхандхавибхан̇ге ‘‘пан̃чаккхандха̄ рӯпаккхандхо…пе… вин̃н̃а̄н̣аккхандхо’’ти идам̣ суттантабха̄джанӣйам̣ на̄ма. нану на еттакамева суттантабха̄джанӣйанти? саччам̣, ити-саддена пана а̄ди-саддаттхаджотакена пака̄раттхаджотакена ва̄ саббам̣ суттантабха̄джанӣйам̣ сан̇гахетва̄ вин̃н̃а̄н̣аккхандхоти евама̄ди евам̣пака̄рам̣ ва̄ идам̣ суттантабха̄джанӣйанти ведитаббам̣. атха ва̄ екадесена самуда̄йам̣ нидассети паббатасамудда̄динидассако вийа. таттха нибба̄наваджджа̄нам̣ саббадхамма̄нам̣ сан̇га̄хакатта̄ саббасан̇га̄хакехи ча а̄йатана̄дӣхи аппакатарападатта̄ кхандха̄нам̣ кхандхавибхан̇го а̄димхи вутто.

на тато хет̣т̣ха̄ти рӯпа̄дӣнам̣ ведайита̄дисабха̄ватта̄бха̄ва̄ йасмим̣ сабха̄ве атӣта̄дайо ра̄сӣ катва̄ ваттабба̄, тасса руппана̄дито ан̃н̃асса̄бха̄ва̄ ча хет̣т̣ха̄ ган̣анесу сан̇кхатадхамма̄нам̣ анит̣т̣ха̄нам̣ са̄васесабха̄вам̣, на хет̣т̣ха̄ ган̣анаматта̄бха̄вам̣ сандха̄йа вуттам̣. чхат̣т̣хасса пана кхандхасса абха̄ва̄ ‘‘на уддха’’нти а̄ха. на хи савибха̄гадхаммехи ниссат̣асса атӣта̄дибха̄варахитасса екасса нибба̄насса ра̄сат̣т̣хо аттхӣти. ‘‘ра̄симхӣ’’ти саддаттхасахитам̣ кхандха-саддасса висайам̣ дассети. ‘‘гун̣е пан̣н̣аттийам̣ рул̣хийа’’нти висайамева кхандха-саддасса дассети, на саддаттхам̣. локийалокуттарабхедан̃хи сӣла̄дигун̣ам̣ ниппадесена гахетва̄ паваттама̄но кхандха-саддо сӣла̄дигун̣ависит̣т̣хам̣ ра̄сат̣т̣хам̣ дӣпетӣти. кечи пана ‘‘гун̣ат̣т̣хо еттха кхандхат̣т̣хо’’ти ваданти. да̄руккхандхоти еттха пана на кхандха-саддо пан̃н̃атти-саддасса аттхе ваттати, та̄дисе пана путхула̄йате да̄румхи да̄руккхандхоти пан̃н̃атти хотӣти пан̃н̃аттийам̣ нипататӣти вуттам̣. татха̄ екасмимпи вин̃н̃а̄н̣е паватто вин̃н̃а̄н̣аккхандхоти кхандха-саддо на рул̣хӣ-саддасса аттхам̣ вадати, самуда̄йе пана нирул̣хо кхандха-саддо тадекадесе паваттама̄но та̄йа ева рул̣хийа̄ паваттатӣти кхандха-саддо рул̣хийам̣ нипататӣти вуттам̣.

ра̄сито гун̣атоти саббаттха ниссаккавачанам̣ висайассева кхандха-саддаппаваттийа̄ ка̄ран̣абха̄вам̣ сандха̄йа катанти ведитаббам̣. ‘‘ра̄сито’’ти имаматтхам̣ саддаттхавасенапи нийаметва̄ дассетум̣ ‘‘айан̃хи кхандхат̣т̣хо на̄ма пин̣д̣ат̣т̣хо’’тиа̄дима̄ха. кот̣т̣ха̄сат̣т̣хе кхандхат̣т̣хе чхат̣т̣хенапи кхандхена бхавитаббам̣. нибба̄нампи хи чхат̣т̣хо кот̣т̣ха̄соти. тасма̄ ‘‘кхандхат̣т̣хо на̄ма ра̄сат̣т̣хо’’ти йуттам̣. йесам̣ ва̄ атӣта̄дивасена бхедо аттхи, тесам̣ руппана̄дилаккхан̣авасена там̣там̣кот̣т̣ха̄сата̄ вуччатӣти бхедарахитасса нибба̄насса кот̣т̣ха̄сат̣т̣хена ча кхандхабха̄во на вуттоти ведитаббо.

етта̄вата̄ти уддесаматтена̄ти аттхо. чатта̄ро ча маха̄бхӯта̄…пе… рӯпанти евам̣ вибхатто. каттха̄ти че? ека̄дасасу ока̄сесу. ити-саддена нидассанаттхена саббо вибхаджананайо дассито. идан̃ча вибхаджанам̣ ол̣а̄рика̄дӣсу чаккха̄йатанантиа̄дивибхаджанан̃ча йатха̄самбхавам̣ ека̄дасасу ока̄сесу йоджетаббам̣, евам̣ ведана̄ккхандха̄дӣсупи. вин̃н̃а̄н̣аккхандхо пана ека̄дасока̄сесу пуриме ока̄сапан̃чаке ‘‘чаккхувин̃н̃а̄н̣ам̣…пе… мановин̃н̃а̄н̣а’’нти чхавин̃н̃а̄н̣ака̄йависесена вибхатто, на таттха манодха̄ту мановин̃н̃а̄н̣адха̄тӯти вибхаджанам̣ аттхи. там̣ пана двайам̣ мановин̃н̃а̄н̣анти вуттанти имаматтхам̣ дассетум̣ ат̣т̣хакатха̄йам̣ ‘‘манодха̄ту мановин̃н̃а̄н̣адха̄тӯ’’ти вуттанти дат̣т̣хаббам̣.

евам̣ па̄л̣инайена пан̃часу кхандхесу дхаммапариччхедам̣ дассетва̄ пуна ан̃н̃ена пака̄рена дассетум̣ ‘‘апича̄’’тиа̄дима̄ха. еттха̄ти етасмим̣ кхандханиддесе.

1. рӯпаккхандханиддесаван̣н̣ана̄

2. йам̣ кин̃чӣти еттха йанти са̄ман̃н̃ена анийаманидассанам̣, кин̃чӣти пака̄рантарабхедам̣ а̄маситва̄ анийаманидассанам̣. убхайенапи атӣтам̣ ва̄…пе… сантике ва̄ аппам̣ ва̄ бахум̣ ва̄ йа̄дисам̣ ва̄ та̄дисам̣ ва̄ йам̣ кин̃чӣти напум̣саканиддеса̄рахам̣ саббам̣ бйа̄петва̄ сан̇ган̣ха̄тӣти ан̃н̃есупи напум̣саканиддеса̄рахесу пасан̇гам̣ дисва̄ тасса адхиппетаттхам̣ атичча паваттито атиппасан̇гасса нийаманаттхам̣ ‘‘рӯпа’’нти а̄ха. йам̣кин̃чӣти санипа̄там̣ йам̣-саддам̣ ким̣-саддан̃ча анийамекаттхадӣпанавасена екам̣ паданти гахетва̄ ‘‘пададвайенапӣ’’ти вуттам̣.

кин̃ча, бхиккхаве, рӯпам̣ вадетха̄ти тумхепи рӯпам̣ рӯпанти вадетха, там̣ кена ка̄ран̣ена вадетха̄ти аттхо, атха ва̄ кена ка̄ран̣ена рӯпам̣, там̣ ка̄ран̣ам̣ вадетха̄ти аттхо. атхетесу бхиккхӯсу тун̣хӣбхӯтесу бхагава̄ а̄ха ‘‘руппатӣти кхо’’тиа̄ди.

бхиджджатӣти сӣта̄дисаннипа̄те висадисасанта̄нуппаттидассанато пуримасанта̄насса бхедам̣ сандха̄йа̄ха. бхедо ча висадисата̄вика̄ра̄паттӣти бхиджджатӣти вика̄рам̣ а̄паджджатӣти аттхо. вика̄ра̄патти ча сӣта̄дисаннипа̄те висадисарӯпуппаттийева. арӯпаккхандха̄нам̣ пана атилахупариваттито йатха̄ рӯпадхамма̄нам̣ т̣хитиккхан̣е сӣта̄дӣхи сама̄гамо хоти, йена таттха утуно т̣хитиппаттасса пуримасадисасанта̄нуппа̄данасаматтхата̄ на хоти а̄ха̄ра̄дикасса ва̄, евам̣ ан̃н̃ехи сама̄гамо наттхи. сан̇гхат̣т̣анена ча вика̄ра̄паттийам̣ руппана-саддо нирул̣хо, тасма̄ арӯпадхамма̄нам̣ сан̇гхат̣т̣анавирахитатта̄ рӯпадхамма̄нам̣ вийа па̄кат̣асса вика̄расса абха̄вато ча ‘‘руппантӣ’’ти ‘‘руппаналаккхан̣а̄’’ти ча на вуччанти. джигхаччха̄пипа̄са̄хи руппанан̃ча удараггисаннипа̄тена хотӣти дат̣т̣хаббам̣. еттха ча куппатӣти етена каттуаттхе рӯпападасиддхим̣ дассети, гхат̣т̣ӣйати пӣл̣ӣйатӣти етехи камматтхе. копа̄дикирийа̄йева хи руппанакирийа̄ти. со пана каттубхӯто каммабхӯто ча аттхо бхиджджама̄но хотӣти имассаттхасса дассанаттхам̣ ‘‘бхиджджатӣти аттхо’’ти вуттам̣. атха ва̄ руппатӣти рӯпанти каммакаттуттхе рӯпападасиддхи вутта̄. вика̄ро хи руппананти. тенева ‘‘бхиджджатӣти аттхо’’ти каммакаттуттхена бхиджджати-саддена аттхам̣ дассети. йам̣ пана руппати бхиджджати, там̣ йасма̄ куппати гхат̣т̣ӣйати пӣл̣ӣйати, тасма̄ етехи ча падехи падаттхо па̄кат̣о катоти. ‘‘кенат̣т̣хена̄’’ти пуччха̄сабха̄гавасена ‘‘руппанат̣т̣хена̄’’ти вуттам̣. на кевалам̣ саддаттхойева руппанам̣, тасса панаттхасса лаккхан̣ан̃ча хотӣти аттхалаккхан̣авасена ‘‘руппаналаккхан̣ена рӯпантипи ваттум̣ ват̣т̣атӣ’’ти а̄ха.

чхиджджитва̄ти муччха̄паттийа̄ муччитва̄ ан̇гапаччан̇га̄нам̣ чхеданавасена ва̄ чхиджджитва̄. аччантакха̄рена сӣтодакена̄ти атисӣтабха̄вамева сандха̄йа аччантакха̄рата̄ вутта̄ сийа̄. на хи там̣ каппасан̣т̣ха̄нам̣ удакам̣ сампаттикарам̣ патхавӣсандха̄ракам̣ каппавина̄саудакам̣ вийа кха̄рам̣ бхавитум̣ арахати. татха̄ хи сати патхавӣ вилӣйеййа̄ти. авӣчимаха̄нирайети сауссадам̣ авӣчинирайам̣ вуттам̣. тенева ‘‘таттха хӣ’’тиа̄ди вуттам̣. петти…пе… на хонтӣти евам̣видха̄пи сатта̄ аттхӣти адхиппа̄йо евам̣видха̄йева хонтӣти нийама̄бха̄вато. евам̣ ка̄лакан̃джика̄дӣсупӣти. саранта̄ гаччхантӣти сарӣсапа-саддасса аттхам̣ вадати.

абхисан̃н̃ӯхитва̄ти еттха самӯхам̣ катва̄типи аттхо. етена саббам̣ рӯпам̣…пе… дасситам̣ хотӣти етена рӯпаккхандха-саддасса сама̄на̄дхикаран̣асама̄сабха̄вам̣ дассети. тенева̄ха ‘‘на хи рӯпато…пе… аттхӣ’’ти.

3. паккхипитва̄ти еттха ека̄дасока̄сесу рӯпам̣ паккхипитва̄ти аттхо. на хи таттха ма̄тикам̣йева паккхипитва̄ ма̄тика̄ т̣хапита̄, атха кхо пакаран̣аппаттам̣ рӯпанти.

апаро найо…пе… еттхева ган̣анам̣ гатанти етена атӣтам̣сена̄ти бхумматтхе каран̣авачананти дассети. йена пака̄рена ган̣анам̣ гатам̣, там̣ дассетум̣ ‘‘чатта̄ро ча маха̄бхӯта̄’’тиа̄ди вуттанти имасмим̣ аттхе сати маха̄бхӯтупа̄да̄йарӯпабха̄во атӣтакот̣т̣ха̄се ган̣анасса ка̄ран̣анти а̄паджджати. на хи атӣтам̣са̄нам̣ ведана̄дӣнам̣ ниваттанаттхам̣ идам̣ вачанам̣ ‘‘йам̣ рӯпа’’нти етенева тесам̣ ниваттитатта̄, на̄пи рӯпасса ан̃н̃аппака̄раниваттанаттхам̣ саббаппака̄расса таттха ган̣итатта̄, на ча ана̄гатапаччуппанна̄ка̄раниваттанаттхам̣ атӣтам̣савачанена там̣ниваттанатоти. атха пана йам̣ атӣтам̣сена ган̣итам̣, там̣ чатта̄ро ча…пе… рӯпанти евам̣ ган̣итанти айаматтхо адхиппето, евам̣ сати ган̣анантарадассанам̣ идам̣ сийа̄, на атӣтам̣сена ган̣итаппака̄радассанам̣, там̣дассане пана сати бхӯтупа̄да̄йарӯпаппака̄рена атӣтам̣се ган̣итам̣ там̣сабха̄ватта̄ти а̄паннамева хоти, на ча евам̣сабха̄вата̄ атӣтам̣се ган̣итата̄йа ка̄ран̣ам̣ бхавитум̣ арахати евам̣сабха̄вассева паччуппанна̄на̄гатесу ган̣итатта̄ сукха̄дисабха̄васса ча атӣтам̣се ган̣итатта̄, тасма̄ пуриманайо ева йутто. аджджхаттабахиддха̄ниддесесупи та̄дисо еваттхо лаббхатӣти.

суттантапарийа̄йатоти парийа̄йадесанатта̄ суттасса вуттам̣. абхидхамманиддесатоти ниппарийа̄йадесанатта̄ абхидхаммасса ниччхайена десо ниддесоти катва̄ вуттам̣. кин̃ча̄пӣтиа̄дӣсу айамадхиппа̄йо – суттантабха̄джанӣйатта̄ йатха̄ ‘‘атӣтам̣ нанва̄гамеййа̄’’тиа̄дӣсу аддха̄навасена атӣта̄дибха̄вова вутто, татха̄ идха̄пи ниддиситаббо (ма. ни. 3.272, 275; апа. тхера 2.55.244) сийа̄. евам̣ сантепи суттантабха̄джанӣйампи абхидхаммадесана̄йева суттанте вуттадхамме вичинитва̄ вибхаджанавасена паватта̄ти абхидхамманиддесенева атӣта̄дибха̄во ниддит̣т̣хоти.

аддха̄сантатисамайакхан̣авасена̄ти еттха чутипат̣исандхипариччхинне ка̄ле аддха̄-саддо ваттатӣти ‘‘ахосим̣ ну кхо ахаматӣтамаддха̄на’’нтиа̄дисуттавасена (ма. ни. 1.18; сам̣. ни. 2.20) вин̃н̃а̄йати. ‘‘тайоме, бхиккхаве, аддха̄. катаме тайо? атӣто аддха̄, ана̄гато аддха̄, паччуппанно аддха̄’’ти (итиву. 63; дӣ. ни. 3.305) еттха пана параматтхато париччхиджджама̄но аддха̄ нируттипатхасуттавасена (сам̣. ни. 3.62) кхан̣апариччхинно йутто. таттха хи ‘‘йам̣, бхиккхаве, рӯпам̣ джа̄там̣ па̄тубхӯтам̣, ‘аттхӣ’ти тасса сан̇кха̄’’ти (сам̣. ни. 3.62) виджджама̄насса паччуппанната̄ тато пуббе паччха̄ ча атӣта̄на̄гатата̄ вутта̄ти. йебхуййена пана чутипат̣исандхипариччхинно (дӣ. ни. 3.305; итиву. 63) суттесу атӣта̄дико аддха̄ вуттоти со ева идха̄пи ‘‘аддха̄васена̄’’ти вутто. сӣтам̣ сӣтасса сабха̄го, татха̄ ун̣хам̣ ун̣хасса. йам̣ пана сӣтам̣ ун̣хам̣ ва̄ сарӣре саннипатитам̣ санта̄навасена паваттама̄нам̣ анӯнам̣ анадхикам̣ ека̄ка̄рам̣, там̣ еко утӯти вуччати. сабха̄гаутуно анекантасабха̄вато екагахан̣ам̣ катам̣, евам̣ а̄ха̄репи. екавӣтхиекаджаванасамут̣т̣ха̄нанти пан̃чачхат̣т̣хадва̄равасена вуттам̣. сантатисамайакатха̄ випассака̄нам̣ упака̄раттха̄йа ат̣т̣хакатха̄су катхита̄.

нит̣т̣хитахетупаччайакиччам̣, нит̣т̣хитахетукиччаманит̣т̣хитапаччайакиччам̣, убхайакиччамасампаттам̣, сакиччаккхан̣е паччуппаннам̣. джанако хету, упаттхамбхако паччайо, тесам̣ уппа̄данам̣ упаттхамбханан̃ча киччам̣. йатха̄ бӣджасса ан̇куруппа̄данам̣ патхавӣа̄дӣнан̃ча тадупаттхамбханам̣ каммасса кат̣атта̄рӯпавипа̄куппа̄данам̣ а̄ха̄ра̄дӣнам̣ тадупаттхамбханам̣, евам̣ екекасса кала̄пасса читтуппа̄дасса ча джанака̄нам̣ камма̄нантара̄дипаччайабхӯта̄нам̣ упаттхамбхака̄нан̃ча сахаджа̄тапуреджа̄тапаччха̄джа̄та̄нам̣ киччам̣ йатха̄самбхавам̣ йоджетаббам̣. таттха уппа̄даккхан̣е хетукиччам̣ дат̣т̣хаббам̣, тӣсупи кхан̣есу паччайакиччам̣. патхавӣа̄дӣнам̣ сандха̄ран̣а̄дикам̣ пхасса̄дӣнам̣ пхусана̄дикан̃ча аттано аттано киччам̣ сакиччам̣, тасса каран̣аккхан̣о сакиччаккхан̣о. саха ва̄ киччена сакиччам̣, йасмим̣ кхан̣е сакиччам̣ рӯпам̣ ва̄ арӯпам̣ ва̄ хоти, со сакиччаккхан̣о, тасмим̣ кхан̣е паччуппаннам̣.

6. еттакамева̄ти ‘‘тесам̣ теса’’нти имина̄ а̄мед̣итавачанена абхибйа̄панаттхена вуттаттхамева. ‘‘апарасса апарасса̄’’ти дӣпанам̣ апарадӣпанам̣. парийесатӯти етена парийесана̄йа анит̣т̣хана̄маниваттанасса ака̄ран̣абха̄вам̣ дассети. каммадосена хи читтавипалла̄садосена ча гӯтхабхаккхапа̄н̣а̄дайо умматтака̄дайо ча парийесеййум̣ дит̣т̣хивипалла̄сена ча йонака̄дайо на а̄рамман̣асса парийеситаббасабха̄ватта̄, апарийеситаббасабха̄ватта̄ пана етасса анит̣т̣хамиччева на̄манти аттхо.

сампаттивирахатоти рӯпа̄дӣнам̣ девамануссасампаттибхаве кусалакаммапхалата̄ самиддхасобханата̄ ча сампатти, таббирахатоти аттхо. тато ева там̣ на парийеситаббанти. собхана̄ни ча ка̄ничи хаттхирӯпа̄дӣни акусалакамманиббатта̄ни на тесам̣йева хаттхиа̄дӣнам̣ сукхасса хетубха̄вам̣ гаччхантӣти тесам̣ сан̇ган̣ханаттхам̣ ‘‘аканта’’нти вуттам̣. тасса тассева хи саттасса аттана̄ катена кусалена ниббаттам̣ сукхасса паччайо хоти, акусалена ниббаттам̣ дуккхасса. тасма̄ каммаджа̄нам̣ ит̣т̣ха̄нит̣т̣хата̄ каммака̄ракасаттасса васена йоджана̄раха̄ сийа̄. ат̣т̣хакатха̄йам̣ пана ‘‘кусалакаммаджам̣ анит̣т̣хам̣ на̄ма наттхӣ’’ти идамева вуттам̣, на вуттам̣ ‘‘акусалакаммаджам̣ ит̣т̣хам̣ на̄ма наттхӣ’’ти. тена акусалакаммаджампи собханам̣ парасатта̄нам̣ ит̣т̣ханти анун̃н̃а̄там̣ бхависсати. кусалакаммаджам̣ пана саббесам̣ ит̣т̣хамева̄ти ваданти. тираччха̄нагата̄нам̣ пана кесан̃чи мануссарӯпам̣ амана̄пам̣, йато те дисва̄ва пала̄йанти. манусса̄ ча девата̄рӯпам̣ дисва̄ бха̄йанти, тесампи випа̄кавин̃н̃а̄н̣ам̣ там̣ рӯпам̣ а̄раббха кусалавипа̄кам̣ уппаджджати, та̄дисасса пана пун̃н̃асса абха̄ва̄ на тесам̣ таттха абхирати хотӣти адхиппа̄йо. кусалакаммаджасса пана анит̣т̣хасса̄бха̄во вийа акусалакаммаджасса собханасса ит̣т̣хасса абха̄во ваттаббо. хаттхиа̄дӣнампи хи акусалакаммаджам̣ манусса̄нам̣ акусалавипа̄кассева а̄рамман̣ам̣, кусалакаммаджам̣ пана паватте самут̣т̣хитам̣ кусалавипа̄касса. ит̣т̣ха̄рамман̣ена пана вомиссакатта̄ аппакам̣ акусалакаммаджам̣ бахулам̣ акусалавипа̄куппаттийа̄ ка̄ран̣ам̣ на бхависсатӣти сакка̄ ваттунти. випа̄кам̣ пана каттхачи на сакка̄ ван̃четунти випа̄кавасена ит̣т̣ха̄нит̣т̣ха̄рамман̣ававаттха̄нам̣ сут̣т̣ху вуттам̣. тасма̄ там̣ анугантва̄ саббаттха ит̣т̣ха̄нит̣т̣хата̄ йоджетабба̄.

анит̣т̣ха̄ пан̃ча ка̄магун̣а̄ти касма̄ вуттам̣, нану ‘‘чаккхувин̃н̃еййа̄ни рӯпа̄ни ит̣т̣ха̄нӣ’’ти (ма. ни. 1.166; 2.155; 3.190; сам̣. ни. 5.30) евама̄дина̄ ит̣т̣ха̄нева рӯпа̄дӣни ‘‘ка̄магун̣а̄’’ти вутта̄нӣти? ка̄магун̣асадисесу ка̄магун̣авоха̄рато, садисата̄ ча рӯпа̄дибха̄войева, на ит̣т̣хата̄. ‘‘анит̣т̣ха̄’’ти ва̄ вачанена ака̄магун̣ата̄ дассита̄ти ка̄магун̣ависабха̄га̄ рӯпа̄дайо ‘‘ка̄магун̣а̄’’ти вутта̄ асиве ‘‘сива̄’’ти воха̄ро вийа. сабба̄ни ва̄ ит̣т̣ха̄нит̣т̣ха̄ни рӯпа̄дӣни тан̣ха̄ваттхубха̄вато ка̄магун̣а̄йева. вуттан̃хи ‘‘рӯпа̄ локе пийарӯпам̣ са̄тарӯпа’’нтиа̄ди (дӣ. ни. 2.400; ма. ни. 1.133; вибха. 203). атисайена пана ка̄манӣйатта̄ суттесу ‘‘ка̄магун̣а̄’’ти ит̣т̣ха̄ни рӯпа̄дӣни вутта̄нӣти.

двӣсупи хӣнапан̣ӣтападесу ‘‘акусалакаммаджавасена кусалакаммаджавасена̄’’ти вачанам̣ ‘‘тесам̣ тесам̣ сатта̄на’’нти саттавасена нийаметва̄ вибхаджитатта̄, айан̃чаттхо ‘‘тесам̣ теса’’нти авайавайоге са̄мивачанам̣ катва̄ вуттоти ведитаббо. саттасанта̄напарийа̄паннесу каммаджам̣ висит̣т̣ханти ‘‘каммаджавасена̄’’ти вуттам̣. йади пана техи техӣти етасмим̣ аттхе тесам̣ тесанти са̄мивачанам̣, висайависайӣсамбандхе ва̄, на каммаджавасенева рӯпа̄дӣни вибхатта̄ни, саббесам̣ пана индрийабаддха̄нам̣ васена вибхатта̄нӣти вин̃н̃а̄йанти. еттха ча па̄кат̣ехи рӯпа̄дӣхи найо дасситоти чаккха̄дӣсупи хӣнапан̣ӣтата̄ йоджетабба̄.

мана̄папарийантанти мана̄пам̣ парийантам̣ марийа̄да̄бхӯтам̣ пан̃часу ка̄магун̣есу вада̄мӣти аттхо. ким̣ ка̄ран̣анти? йасма̄ те екаччасса мана̄па̄ хонти, екаччасса амана̄па̄, йасса йева мана̄па̄, тасса тева парама̄, тасма̄ тасса тасса аджджха̄сайавасена ка̄магун̣а̄нам̣ парамата̄ хоти, на тесам̣йева сабха̄вато.

еванти имасмим̣ сутте вуттанайена. екасмим̣йева асса̄данакуджджханато а̄рамман̣асабха̄вассева ит̣т̣ха̄нит̣т̣ха̄бха̄вато анит̣т̣хам̣ ‘‘ит̣т̣ха’’нти гахан̣ато ча, ит̣т̣хам̣ ‘‘анит̣т̣ха’’нти гахан̣ато ча ит̣т̣ха̄нит̣т̣хам̣ на̄ма па̄т̣ийеккам̣ пат̣ивибхаттам̣ наттхӣти аттхо. сан̃н̃а̄випалла̄сена ча̄тиа̄дина̄ нибба̄не вийа ан̃н̃есу а̄рамман̣есу сан̃н̃а̄випалла̄сена ит̣т̣ха̄нит̣т̣хаггахан̣ам̣ хоти. питтумматта̄дӣнам̣ кхӣрасаккара̄дӣсу досуссадасамут̣т̣хитасан̃н̃а̄випалла̄савасена титтаггахан̣ам̣ вийа̄ти имаматтхам̣ сандха̄йа мана̄папарийантата̄ вутта̄ти дассети.

вибхаттам̣ аттхӣти ча ваваттхитам̣ аттхӣти аттхо, ат̣т̣хакатха̄чарийехи вибхаттам̣ пака̄ситанти ва̄. тан̃ча маджджхимакасаттасса васена ваваттхитам̣ пака̄ситан̃ча, ан̃н̃есан̃ча випалла̄савасена идам̣ ит̣т̣хам̣ анит̣т̣хан̃ча хотӣти адхиппа̄йо. евам̣ ваваттхитасса панит̣т̣ха̄нит̣т̣хасса анит̣т̣хам̣ ит̣т̣ханти ча гахан̣е на кевалам̣ сан̃н̃а̄випалла̄сова ка̄ран̣ам̣, дха̄туккхобхавасена индрийавика̄ра̄паттиа̄дина̄ кусала̄кусалавипа̄куппаттихетубха̄вопӣти сакка̄ ваттум̣. татха̄ хи сӣтудакам̣ гхамма̄бхитатта̄нам̣ кусалавипа̄касса ка̄йавин̃н̃а̄н̣асса хету хоти, сӣта̄бхибхӯта̄нам̣ акусалавипа̄касса. тӯлапичусампхассо ван̣е дуккхо ниван̣е сукхо, мудутарун̣ахаттхасамба̄ханан̃ча сукхам̣ уппа̄дети, тенева хаттхена пахаран̣ам̣ дуккхам̣, тасма̄ випа̄кавасена а̄рамман̣ававаттха̄нам̣ йуттам̣.

кин̃ча̄пӣтиа̄дина̄ сатипи сан̃н̃а̄випалла̄се буддхарӯпадассана̄дӣсу кусалавипа̄кассева гӯтхадассана̄дӣсу ча акусалавипа̄касса уппаттим̣ дассенто тена випа̄кена а̄рамман̣асса ит̣т̣ха̄нит̣т̣хатам̣ дассети. виджджама̄непи сан̃н̃а̄випалла̄се а̄рамман̣ена випа̄канийамадассанам̣ а̄рамман̣анийамадассанаттхамева катанти.

апича два̄равасенапӣтиа̄дина̄ два̄рантаре дуккхасса сукхасса ча паччайабхӯтасса два̄рантаре сукхадуккхавипа̄куппа̄данато випа̄кена а̄рамман̣анийамадассанена екасмим̣йева ча два̄ре сама̄нассева ман̣иратана̄дипхот̣т̣хаббасса сан̣икам̣ пхусане потхане ча сукхадуккхуппа̄данато випа̄кавасена ит̣т̣ха̄нит̣т̣хата̄ дассита̄ти вин̃н̃а̄йати.

хет̣т̣химанайоти маджджхимакасаттасса випа̄касса ча васена ваваттхитам̣ а̄рамман̣ам̣ гахетва̄ ‘‘тесам̣ тесам̣ сатта̄нам̣ ун̃н̃а̄та’’нти (вибха. 6) ча а̄дина̄ вуттанайо. саммутимана̄панти маджджхимакасаттасса випа̄касса ча васена самматам̣ ваваттхитам̣ мана̄пам̣, там̣ пана сабха̄венева ваваттхитанти абхиндитаббатова на бхиндатӣти адхиппа̄йо. сан̃н̃а̄випалла̄сена нерайика̄дӣхипи пуггалехи мана̄панти гахитам̣ пуггаламана̄пам̣ ‘‘там̣ там̣ ва̄ пана̄’’тиа̄дина̄ бхиндати. вема̄никапетарӯпампи акусалакаммаджатта̄ каммака̄ран̣а̄дидуккхаваттхубха̄вато ча ‘‘мануссарӯпато хӣна’’нти вуттам̣.

7. ол̣а̄рикарӯпа̄нам̣ ваттха̄рамман̣апат̣игха̄тавасена супариггахитата̄, сукхума̄нам̣ татха̄ абха̄вато дуппариггахитата̄ ча йоджетабба̄. дуппариггахат̣т̣хенева лаккхан̣адуппат̣ивиджджханата̄ дат̣т̣хабба̄. дасавидханти ‘‘дӯре’’ти авуттасса дассанаттхам̣ вуттам̣. вуттампи пана ока̄сато дӯре хотийева.

хет̣т̣химанайоти ‘‘иттхиндрийам̣…пе… идам̣ вуччати рӯпам̣ сантике’’ти (вибха. 7) евам̣ лаккхан̣ато два̄дасахаттхавасена ваваттхитаока̄сато ча дассетва̄ ниййа̄титанайо. со лаккхан̣ока̄савасена дӯрасантикена саха гахетва̄ ниййа̄титатта̄ бхиндама̄но миссакам̣ каронто гато. атха ва̄ бхиндама̄ноти сарӯпадассанена лаккхан̣ато йева̄панакена ока̄сатоти евам̣ лаккхан̣ато ока̄сато ча висум̣ каронто гатоти аттхо. атха ва̄ лаккхан̣ато сантикадӯра̄нам̣ ока̄сато дӯрасантикабха̄вакаран̣ена сантикабха̄вам̣ бхиндитва̄ дӯрабха̄вам̣, дӯрабха̄ван̃ча бхиндитва̄ сантикабха̄вам̣ каронто паваттоти ‘‘бхиндама̄но гато’’ти вуттам̣. идха пана̄ти ‘‘там̣ там̣ ва̄ пана рӯпам̣ упа̄да̄йа упа̄да̄йа̄’’ти идха пуриманайена лаккхан̣ато дӯрам̣ ока̄сато сантикабха̄вакаран̣ена на бхиндати бхагава̄, на ча ока̄садӯрато висум̣ каран̣ена, на̄пи ока̄садӯрена вомиссакакаран̣ена̄ти аттхо. ким̣ пана каротӣти? ока̄сато дӯрамева бхиндати. еттха пана на пуббе вуттанайена тидха̄ аттхо дат̣т̣хаббо. на хи ока̄сато дӯрам̣ лаккхан̣ато сантикам̣ кароти, лаккхан̣ато ва̄ висум̣ тена ва̄ вомиссаканти. ока̄сато дӯрасса пана ока̄сатова сантикабха̄вакаран̣ам̣ идха ‘‘бхедана’’нти ведитаббам̣. идха пана на лаккхан̣ато дӯрам̣ бхиндатӣти еттха̄пи ва̄ на пуббе вуттанайена тидха̄ бхедасса акаран̣ам̣ вуттам̣, лаккхан̣ато сантикадӯра̄нам̣ пана лаккхан̣ато упа̄да̄йупа̄да̄йа дӯрасантикабха̄во наттхӣти лаккхан̣ато дӯрасса лаккхан̣атова сантикабха̄ва̄каран̣ам̣ лаккхан̣ато дӯрасса абхедананти дат̣т̣хаббам̣. пуриманайо вийа айам̣ найо на хотӣти еттакамева хи еттха дассетӣти бхиндама̄ноти еттха ча ан̃н̃атха̄ бхеданам̣ вуттам̣, бхеданам̣ идха ча ан̃н̃атха̄ вуттанти.

рӯпаккхандханиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

2. ведана̄ккхандханиддесаван̣н̣ана̄

8. чаккха̄дайо паса̄да̄ ол̣а̄рикаманомайаттабха̄вапарийа̄панна̄ ка̄йавоха̄рам̣ арахантӣти таббаттхука̄ адуккхамасукха̄ ‘‘ка̄йика̄’’ти парийа̄йена вутта̄, на ка̄йапаса̄даваттхукатта̄. на хи чаккха̄дайо ка̄йапаса̄да̄ хонтӣти. сантативасена кхан̣а̄дивасена ча̄ти еттха аддха̄самайавасена атӣта̄дибха̄васса авачанам̣ сукха̄дивасена бхинна̄йа атӣта̄дибха̄вавачанато. на хи сукха̄йева аддха̄васена самайавасена ча атӣта̄дика̄ хоти, татха̄ дуккха̄ адуккхамасукха̄ ча ка̄йикачетасика̄дибха̄вена бхинна̄. тена ведана̄самудайо аддха̄самайавасена атӣта̄дибха̄вена ваттаббатам̣ арахати самуда̄йасса техи париччхиндитаббатта̄, веданекадеса̄ пана еттха гахита̄ти те сантатикхан̣ехи париччхедам̣ араханти таттха татха̄париччхиндитабба̄нам̣ гахитатта̄ти. екасантатийам̣ пана сукха̄дианекабхедасаббха̄вена тесу йо бхедо париччхиндитаббабха̄вена гахито, тасса екаппака̄расса па̄кат̣асса париччхедика̄ там̣сахитадва̄ра̄ламбанаппаватта̄, авиччхедена тадуппа̄дакекавидхависайасама̄йогаппаватта̄ ча сантати бхавитум̣ арахатӣти тасса бхедантарам̣ ана̄маситва̄ париччхедакабха̄вена гахан̣ам̣ катам̣. лахупариваттино ва̄ дхамма̄ париваттаненева париччхедам̣ арахантӣти сантатикхан̣авасена париччхедо вутто. пуббанта̄парантамаджджхагата̄ти етена хетупаччайакиччавасена вуттанайам̣ дассети.

11. килесаггисампайогато садаратха̄. етена сабха̄вато ол̣а̄рикатам̣ дассети, дуккхавипа̄кат̣т̣хена̄ти етена ол̣а̄рикавипа̄каниппха̄данена киччато. каммавегаккхитта̄ каммапат̣ибаддхабхӯта̄ ча ка̄йакамма̄дибйа̄па̄равирахато нирусса̄ха̄ випа̄ка̄, саусса̄ха̄ ча кирийа̄ авипа̄ка̄. савипа̄ка̄ ча сагаббха̄ вийа ол̣а̄рика̄ти таббипаккхато авипа̄ка̄ сукхума̄ти вутта̄.

аса̄тат̣т̣хена̄ти амадхурат̣т̣хена. тена са̄тапат̣ипаккхам̣ анит̣т̣хасабха̄вам̣ дассети. дуккхат̣т̣хена̄ти дуккхамат̣т̣хена. тена дуккха̄нам̣ санта̄панакиччам̣ дассети. ‘‘йа̄йам̣, бханте, адуккхамасукха̄ ведана̄, сантасмим̣ еса̄ пан̣ӣте сукхе вутта̄ бхагавата̄’’ти (ма. ни. 2.88; сам̣. ни. 4.267) вачанато адуккхамасукха̄ пхаран̣асабха̄вавирахато асанта̄нам̣ ка̄мара̄гапат̣игха̄нусайа̄нам̣ анусайанасса ат̣т̣ха̄натта̄ санта̄, сукхе никантим̣ парийа̄да̄йа адхигантаббатта̄ падха̄набха̄вам̣ нӣта̄ти пан̣ӣта̄ти. татха̄ анадхигантабба̄ ча ка̄ма̄вачараджа̄тиа̄дисан̇карам̣ акатва̄ сама̄наджа̄тийам̣ н̃а̄н̣асампайуттавиппайутта̄дике сама̄набхеде сукхато пан̣ӣта̄ти йоджетабба̄. упабрӯхита̄нам̣ дха̄тӯнам̣ паччайабха̄вена сукха̄ кхобхети виба̄дхита̄нам̣ паччайабха̄вена дуккха̄ ча. убхайампи ка̄йам̣ бйа̄пентам̣ вийа уппаджджатӣти пхарати. мадайама̄нанти мадам̣ каронтам̣. чха̄дайама̄нанти иччхам̣ уппа̄дентам̣, аваттхарама̄нам̣ ва̄. гхамма̄бхитаттасса сӣтодакагхат̣ена а̄ситтасса йатха̄ ка̄йо упабрӯхито хоти, евам̣ сукхасаман̇гинопӣти катва̄ ‘‘а̄син̃чама̄нам̣ вийа̄’’ти вуттам̣. екаттанимиттейева̄ти патхавӣкасин̣а̄дике екасабха̄ве ева нимитте. чаратӣти на̄на̄ваджджане джаване ведана̄ вийа виппханданарахитатта̄ сукхума̄.

адхиппа̄йе акусалата̄йа аковидо. кусалаттике…пе… а̄гататта̄ти ‘‘кусала̄кусала̄ ведана̄ ол̣а̄рика̄, абйа̄ката̄ ведана̄ сукхума̄’’ти евам̣ а̄гататта̄. бхӯмантарабхеде дассетум̣ ‘‘йампӣ’’тиа̄ди а̄раддхам̣. имина̄ нӣха̄рена̄ти етена ‘‘ка̄ма̄вачарасукхато ка̄ма̄вачарупеккха̄ сукхума̄’’тиа̄дина̄ сабха̄ва̄дибхедена ча ол̣а̄рикасукхумабха̄вам̣ татра татрева катхенто на бхиндатӣти найам̣ дассети.

локийалокуттарамиссака̄ катхита̄, тасма̄ екантапан̣ӣте хӣнапан̣ӣта̄нам̣ уддхат̣атта̄ евамева екантахӣне ча йатха̄самбхавам̣ хӣнапан̣ӣтата̄ уддхаритабба̄ти анун̃н̃а̄там̣ хотӣти убхайаттха тадуддхаран̣е на куккучча̄йитаббанти аттхо.

акусала̄нам̣ кусала̄дӣхи сукхуматта̄бха̄вато па̄л̣ийа̄ а̄гатасса апариваттанӣйабха̄вена ‘‘хет̣т̣химанайо на олокетаббо’’ти вуттанти ваданти, там̣там̣ва̄панавасена катханепи париваттанам̣ наттхӣти на париваттанам̣ сандха̄йа ‘‘хет̣т̣химанайо на олокетаббо’’ти вуттам̣, хет̣т̣химанайасса пана вуттатта̄ авуттанайам̣ гахетва̄ ‘‘там̣ там̣ ва̄ пана̄’’ти ваттум̣ йуттанти ‘‘хет̣т̣химанайо на олокетаббо’’ти вуттанти ведитаббо. бахувипа̄ка̄ акусала̄ досуссанната̄йа ол̣а̄рика̄, татха̄ аппавипа̄ка̄ кусала̄. мандадосатта̄ аппавипа̄ка̄ акусала̄ сукхума̄, татха̄ бахувипа̄ка̄ кусала̄ ча. ол̣а̄рикасукхуманикантиваттхубха̄вато ка̄ма̄вачара̄дӣнам̣ ол̣а̄рикасукхумата̄. са̄пӣти бха̄вана̄майа̄йа бхеданена да̄намайасӣламайа̄нан̃ча паччекам̣ бхеданам̣ найато дасситанти ведитаббам̣. са̄пӣти ва̄ тивидха̄пӣти йоджетаббам̣.

13. джа̄тиа̄дивасена асама̄накот̣т̣ха̄сата̄ висабха̄гат̣т̣хо. дуккхавипа̄ката̄дивасена асадисакиччата̄, асадисасабха̄вата̄ ва̄ висам̣сат̣т̣хо, на асампайого. йади сийа̄, дӯравипарийа̄йена сантикам̣ хотӣти сам̣сат̣т̣хат̣т̣хена сантиката̄ а̄паджджати, на ча ведана̄йа ведана̄сампайого аттхи. сантикападаван̣н̣ана̄йа ча ‘‘сабха̄гат̣т̣хена сариккхат̣т̣хена ча̄’’ти ваккхатӣти вуттанайенева аттхо ведитаббо.

на дӯрато сантикам̣ уддхаритаббанти касма̄ вуттам̣, ким̣ йатха̄ сантикато акусалато акусала̄ дӯрети уддхарӣйати, татха̄ тато дӯрато кусалато кусала̄ сантикети уддхаритум̣ на сакка̄ти? на сакка̄. татха̄ хи сати кусала̄ кусала̄йа сантикети катва̄ сантикато сантиката̄ ева уддхарита̄ сийа̄, татха̄ ча сати сантикасантикатарата̄вачанамева а̄паджджати, упа̄да̄йупа̄да̄йа дӯрасантиката̄ва идха вуччати, тасма̄ дӯрато дӯруддхаран̣ам̣ вийа сантикато сантикуддхаран̣ан̃ча на сакка̄ ка̄тум̣ дӯрадӯратарата̄йа вийа сантикасантикатарата̄йа ча анадхиппетатта̄. атха пана вадеййа ‘‘на кусала̄ кусала̄йа ева сантикети уддхаритабба̄, атха кхо йато са̄ дӯре, тасса̄ акусала̄йа̄’’ти, тан̃ча наттхи. на хи акусала̄йа кусала̄ када̄чи сантике аттхӣти. атха̄пи вадеййа ‘‘йа̄ акусала̄ кусала̄йа сантике, са̄ тато дӯрато кусалато уддхаритабба̄’’ти, тадапи наттхи. на хи кусале акусала̄ аттхи, йа̄ тато сантикети уддхарийеййа, тасма̄ идха вуттасса дӯрасса дӯрато аччантависабха̄гатта̄ дӯре сантикам̣ наттхӣти на сакка̄ дӯрато сантикам̣ уддхаритум̣, сантике панидха вутте бхинне таттхева дӯрам̣ лаббхатӣти а̄ха ‘‘сантикато пана дӯрам̣ уддхаритабба’’нти.

упа̄да̄йупа̄да̄йа дӯрато ча сантикам̣ на сакка̄ уддхаритум̣. лобхасахагата̄йа досасахагата̄ дӯре лобхасахагата̄ сантикети хи вуччама̄не сантикатова сантикам̣ уддхаритам̣ хоти. татха̄ досасахагата̄йа лобхасахагата̄ дӯре досасахагата̄ сантикети еттха̄пи сабха̄гато сабха̄гантарасса уддхат̣атта̄, на ча сакка̄ ‘‘лобхасахагата̄йа досасахагата̄ дӯре са̄ ева ча сантике’’ти ваттум̣ досасахагата̄йа сантикабха̄васса ака̄ран̣атта̄, тасма̄ висабха̄гата̄ бхедам̣ аггахетва̄ на паваттатӣти сабха̄га̄бйа̄пакатта̄ дӯрата̄йа дӯрато сантикуддхаран̣ам̣ на сакка̄ ка̄тум̣. на хи досасахагата̄ акусаласабха̄гам̣ саббам̣ бйа̄петва̄ паваттатӣти. сабха̄гата̄ пана бхедам̣ антогадхам̣ катва̄ паваттатӣти висабха̄габйа̄пакатта̄ сантиката̄йа сантикато дӯруддхаран̣ам̣ сакка̄ ка̄тум̣. акусалата̄ хи лобхасахагата̄дисаббависабха̄габйа̄пика̄ти. тена̄ха ‘‘на дӯрато сантикам̣ уддхаритабба’’нтиа̄ди.

ведана̄ккхандханиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

3. сан̃н̃а̄ккхандханиддесаван̣н̣ана̄

17. чаккхусампхассаджа̄ сан̃н̃а̄ти еттха йадипи ваттхуто пхассасса на̄мам̣ пхассато ча сан̃н̃а̄йа, ваттхувисит̣т̣хапхассена пана висит̣т̣хасан̃н̃а̄ ваттхуна̄ ча висит̣т̣ха̄ хоти пхассасса вийа тасса̄пи таббаттхукатта̄ти ‘‘ваттхуто на̄ма’’нти вуттам̣. пат̣игхасампхассаджа̄ сан̃н̃а̄ти еттха̄пи йатха̄ пхассо ваттха̄рамман̣апат̣игхат̣т̣анена уппанно, татха̄ тато джа̄тасан̃н̃а̄пӣти ‘‘ваттха̄рамман̣ато на̄ма’’нти вуттам̣. еттха ча пат̣игхаджо сампхассо, пат̣игхавин̃н̃еййо ва̄ сампхассо пат̣игхасампхассоти уттарападалопам̣ катва̄ вуттанти ведитаббам̣.

вин̃н̃еййабха̄ве вачанам̣ адхикичча паватта̄, вачана̄дхӣна̄ ва̄ арӯпаккхандха̄, адхивачанам̣ ва̄ етесам̣ пака̄санам̣ аттхӣти ‘‘адхивачана̄’’ти вуччанти, татоджо сампхассо адхивачанасампхассо, сампхассойева ва̄ йатха̄вуттехи аттхехи адхивачано ча сампхассо ча̄ти адхивачанасампхассо, адхивачанавин̃н̃еййо ва̄ сампхассо адхивачанасампхассо, тато тасмим̣ ва̄ джа̄та̄ адхивачанасампхассаджа̄. пан̃чадва̄рикасампхассепи йатха̄вутто аттхо самбхаватӣти тена парийа̄йена татоджа̄пи сан̃н̃а̄ ‘‘адхивачанасампхассаджа̄’’ти вутта̄. йатха̄ пана ан̃н̃аппака̄ра̄самбхавато маносампхассаджа̄ ниппарийа̄йена ‘‘адхивачанасампхассаджа̄’’ти вуччати, на евам̣ айам̣ пат̣игхасампхассаджа̄ а̄вен̣икаппака̄рантарасамбхаватоти адхиппа̄йо.

йади евам̣ чатта̄ро кхандха̄пи йатха̄вуттасампхассато джа̄татта̄ ‘‘адхивачанасампхассаджа̄’’ти ваттум̣ йутта̄, сан̃н̃а̄ва касма̄ евам̣ вутта̄ти? тин̣н̣ам̣ кхандха̄нам̣ аттхавасена аттано паттампи на̄мам̣ йаттха паваттама̄но адхивачанасампхассаджа-саддо нирул̣хата̄йа дхамма̄бхила̄по хоти, тасса̄ сан̃н̃а̄йа ева а̄ропетва̄ сайам̣ ниваттанам̣ хоти. тена̄ха ‘‘тайо хи арӯпино кхандха̄’’тиа̄ди. атха ва̄ сан̃н̃а̄йа пат̣игхасампхассаджа̄ти ан̃н̃ампи висит̣т̣хам̣ на̄мам̣ аттхӣти адхивачанасампхассаджа̄на̄мам̣ тин̣н̣ам̣йева кхандха̄нам̣ бхавитум̣ арахати. те пана аттано на̄мам̣ сан̃н̃а̄йа датва̄ ниватта̄ти имаматтхам̣ сандха̄йа̄ха ‘‘тайо хи арӯпино кхандха̄’’тиа̄ди. пан̃чадва̄рикасан̃н̃а̄ олокетва̄пи джа̄нитум̣ сакка̄ти идам̣ тена тена̄дхиппа̄йена хаттхавика̄ра̄дикаран̣е тададхиппа̄йавиджа̄нананимиттабхӯта̄ вин̃н̃атти вийа раджджитва̄ олокана̄дӣсу раттата̄дивиджа̄нананимиттам̣ олоканам̣ чаккхувин̃н̃а̄н̣ависайасама̄гаме па̄кат̣ам̣ хотӣти там̣сампайутта̄йа сан̃н̃а̄йапи татха̄па̄кат̣абха̄вам̣ сандха̄йа вуттам̣.

раджджитва̄ олокана̄дивасена па̄кат̣а̄ джаванаппаватта̄ бхавитум̣ арахатӣти етисса̄ а̄сан̇ка̄йа ниваттанаттхам̣ ‘‘паса̄даваттхука̄ ева̄’’ти а̄ха. ан̃н̃ам̣ чинтентанти йам̣ пуббе тена чинтитам̣ н̃а̄там̣, тато ан̃н̃ам̣ чинтентанти аттхо.

сан̃н̃а̄ккхандханиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

4. сан̇кха̄раккхандханиддесаван̣н̣ана̄

20. хет̣т̣химакот̣ийа̄ти еттха бхумманиддесова. таттха хи падха̄нам̣ дасситанти. йади евам̣ упаримакот̣ийа̄ там̣ на дасситанти а̄паджджатӣти? на̄паджджати, упаримакот̣игатабха̄вена вина̄ хет̣т̣химакот̣игатабха̄ва̄бха̄вато. хет̣т̣химакот̣и хи саббабйа̄пика̄ти. дутийе каран̣аниддесо, хет̣т̣химакот̣ийа̄ а̄гата̄ти самбандхо. пуримепи ва̄ ‘‘хет̣т̣химакот̣ийа̄’’ти йам̣ вуттам̣, тан̃ча падха̄насан̇кха̄радассанавасена̄ти самбандхакаран̣ена каран̣аниддесова. там̣сампайутта̄ сан̇кха̄ра̄ти екӯнапан̃н̃а̄саппабхеде сан̇кха̄ре а̄ха. гахита̄ва хонти таппат̣ибаддхатта̄.

сан̇кха̄раккхандханиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

пакин̣н̣акакатха̄ван̣н̣ана̄

самуггама-саддо сан̃джа̄тийам̣ а̄диуппаттийам̣ нирул̣хо. там̣там̣паччайасама̄йоге хи пуримабхавасан̇кха̄та̄ пуримантато уддхан̇гаманам̣ самуггамо, сандхийам̣ ва̄ пат̣исандхийам̣ уггамо самуггамо. со пана йаттха пан̃чаккхандха̄ парипун̣н̣а̄ самуггаччханти, таттхева дассито. етена найена апарипун̣н̣акхандхасамуггамо екавока̄рачатувока̄ресу сакка̄ вин̃н̃а̄тунти. атха ва̄ йатха̄дхигата̄нам̣ пан̃чаннампи кхандха̄нам̣ саха уггамо уппатти самуггамо. етасмим̣ аттхе викалуппатти асан̇гахита̄ хоти. химавантаппадесе джа̄тимантаел̣акаломам̣ джа̄тиун̣н̣а̄. саппиман̣д̣абиндӯти евам̣ еттха̄пи бинду-саддо йоджетаббо. евам̣ван̣н̣аппат̣ибха̄ганти евам̣ван̣н̣ам̣ евам̣сан̣т̣ха̄нан̃ча. пат̣ибхаджанам̣ ва̄ пат̣ибха̄го, садисата̄бхаджанам̣ садисата̄паттӣти аттхо. евам̣видхо ван̣н̣аппат̣ибха̄го етасса̄ти евам̣ван̣н̣аппат̣ибха̄гам̣.

сантатисӣса̄нӣти сантатимӯла̄ни, сантатикот̣т̣ха̄са̄ ва̄. анекиндрийасама̄ха̄рабха̄вато хи падха̄нан̇гам̣ ‘‘сӣса’’нти вуччати, евам̣ ваттхудасака̄дикот̣т̣ха̄са̄ анекарӯпасамуда̄йабхӯта̄ ‘‘сӣса̄нӣ’’ти вутта̄нӣти.

пан̃чаккхандха̄ парипун̣н̣а̄ хонтӣти ган̣ана̄па̄рипӯрим̣ сандха̄йа вуттам̣, на тасса тасса кхандхасса парипун̣н̣атам̣. каммасамут̣т̣ха̄напавен̣ийа̄ вуттатта̄ ‘‘утучитта̄ха̄раджапавен̣ӣ ча еттакам̣ ка̄лам̣ атиккамитва̄ хотӣ’’тиа̄дина̄ ваттабба̄ сийа̄, там̣ пана ‘‘пубба̄парато’’ти еттха ваккхатӣти акатхетва̄ каммаджапавен̣ӣ ча на сабба̄ вутта̄ти авуттам̣ дассетум̣ опапа̄тикасамуггамо на̄ма дассито. евам̣…пе… пан̃чаккхандха̄ парипун̣н̣а̄ хонтӣти парипун̣н̣а̄йатана̄нам̣ васена найо дассито, апарипун̣н̣а̄йатана̄нам̣ пана ка̄ма̄вачара̄нам̣ рӯпа̄вачара̄нам̣ парихӣна̄йатанасса васена сантатисӣсаха̄ни ведитабба̄.

пубба̄паратоти айам̣ вича̄ран̣а̄ на пан̃чаннам̣ кхандха̄нам̣ уппаттийам̣, атха кхо тесам̣ рӯпасамут̣т̣ха̄панети дат̣т̣хабба̄. там̣ дассенто а̄ха ‘‘евам̣ пана̄’’тиа̄ди. апаччха̄апуре уппаннесӯти етена сам̣сайака̄ран̣ам̣ дассети. сахуппаннесу хи идамева пат̣хамам̣ рӯпам̣ самут̣т̣ха̄пети, идам̣ паччха̄ти адасситам̣ на сакка̄ вин̃н̃а̄тум̣. еттха ча ‘‘пубба̄парато’’ти етисса̄ вича̄ран̣а̄йа ваттхубха̄вена пат̣исандхийам̣ уппанна̄ паватта̄ пан̃чаккхандха̄ гахита̄. таттха ча ниддха̄ран̣е бхумманиддесоти ‘‘рӯпам̣ пат̣хамам̣ рӯпам̣ самут̣т̣ха̄петӣ’’ти а̄ха. ан̃н̃атха̄ бха̄венабха̄валаккхан̣аттхе бхумманиддесе сати рӯпасса рӯпасамут̣т̣ха̄панаккхан̣е каммассапи рӯпасамут̣т̣ха̄нам̣ вадантӣти убхайанти ваттаббам̣ сийа̄ти. рӯпа̄рӯпасантатин̃ча гахетва̄ айам̣ вича̄ран̣а̄ паватта̄ти ‘‘рӯпам̣ пат̣хамам̣ рӯпам̣ самут̣т̣ха̄петӣ’’ти вуттам̣. ан̃н̃атха̄ пат̣исандхиккхан̣е ева виджджама̄не гахетва̄ вича̄ран̣а̄йа карийама̄на̄йа арӯпасса рӯпасамут̣т̣ха̄панамева наттхӣти пубба̄парасамут̣т̣ха̄панавича̄ран̣а̄ва идха на упападжджатӣти ваттаббам̣ сийа̄ти. ваттху уппа̄даккхан̣е дуббалам̣ хотӣти саббарӯпа̄нам̣ уппа̄даккхан̣е дуббалатам̣ сандха̄йа вуттам̣. тада̄ хи там̣ паччха̄джа̄тапаччайарахитам̣ а̄ха̄ра̄дӣхи ча анупаттхаддханти ‘‘дуббала’’нти вуттам̣. каммавегаккхиттатта̄ти идам̣ сатипи бхаван̇гасса каммаджабха̄ве са̄йам̣ випа̄касантати пат̣исандхиккхан̣е пуримабхаван̇гасамут̣т̣ха̄пакато ан̃н̃ена каммуна̄ кхитта̄ вийа аппатит̣т̣хита̄, тато паран̃ча сама̄насантатийам̣ анантарапаччайам̣ пуреджа̄тапаччайан̃ча лабхитва̄ патит̣т̣хита̄ти имаматтхам̣ сандха̄йа вуттам̣.

павен̣ӣ гхат̣ийатӣти чаккха̄диваттхусантати екасмим̣ виджджама̄не ева ан̃н̃асса ниродхуппаттивасена гхат̣ийати, на чутипат̣исандхиниссайаваттхӯнам̣ вийа виччхедаппаваттӣти аттхо. ан̇гатоти джха̄нан̇гато. джха̄нан̇га̄ни хи читтена саха рӯпасамут̣т̣ха̄пака̄ни, тесам̣ анубалада̄йака̄ни магган̇га̄дӣни тесу виджджама̄несу висесарӯпаппаваттидассанато. атха ва̄ йа̄ни читтан̇га̄ни четана̄дӣни читтасса рӯпасамут̣т̣ха̄пане ан̇габха̄вам̣ саха̄йабха̄вам̣ гаччханти, тесам̣ балада̄йакехи джха̄нан̇га̄дӣхи апарихӣнанти аттхо. тато парихӣнатта̄ хи чаккхувин̃н̃а̄н̣а̄дӣни рӯпам̣ на самут̣т̣ха̄пентӣти. йо пана вадеййа ‘‘пат̣исандхичиттена сахаджа̄таваттху тасса т̣хитиккхан̣е ча бхан̇гаккхан̣е ча пуреджа̄танти катва̄ паччайавекалла̄бха̄вато тасмим̣ кхан̣адвайе рӯпам̣ самут̣т̣ха̄петӯ’’ти, там̣ нива̄ренто а̄ха ‘‘йади хи читта’’нтиа̄ди. таттха т̣хитибхан̇гаккхан̣есупи тесам̣ дхамма̄нам̣ ваттху пуреджа̄там̣ на хотӣти на ваттаббамеветанти ануджа̄ни, таттха̄пи досам̣ дассети. йади тада̄ рӯпам̣ самут̣т̣ха̄пеййа, тава матена пат̣исандхичиттампи самут̣т̣ха̄пеййа, тада̄ пана рӯпуппа̄данамева наттхи. йада̄ ча рӯпуппа̄данам̣, тада̄ уппа̄даккхан̣е тава матенапи паччайавекалламева пат̣исандхиккхан̣е пуреджа̄таниссайа̄бха̄вато, тасма̄ пат̣исандхичиттам̣ рӯпам̣ на самут̣т̣ха̄петӣти айаметтха адхиппа̄йо. уппа̄даккхан̣е ат̣т̣ха рӯпа̄ни гахетва̄ ут̣т̣хахати. касма̄? арӯпадхамма̄нам̣ анантара̄дипаччайавасена савега̄нам̣ парипун̣н̣абала̄намева уппаттито.

ависайата̄йа̄ти агатапуббасса га̄масса а̄гантукасса ависайабха̄вато. аппахутата̄йа̄ти таттха тасса аниссарабха̄вато. читтасамут̣т̣ха̄на…пе… т̣хита̄нӣти идам̣ йеха̄ка̄рехи читтасамут̣т̣ха̄нарӯпа̄нам̣ читтачетасика̄ паччайа̄ хонти, техи саббехи пат̣исандхийам̣ читтачетасика̄ саматим̣сакаммаджарӯпа̄нам̣ йатха̄самбхавам̣ паччайа̄ хонтӣти катва̄ вуттам̣.

ват̣т̣амӯланти тан̣ха̄ авиджджа̄ вуччати. чутичиттена уппаджджама̄нам̣ рӯпам̣ тато пуриматарехи уппаджджама̄нам̣ вийа на бхавантаре уппаджджатӣти ват̣т̣амӯласса вӯпасантатта̄ ануппатти вича̄ретабба̄.

рӯпасса наттхита̄йа̄ти рӯпа̄нам̣ ниссаран̣атта̄ арӯпасса, вира̄гавасена пахӣнатта̄ уппа̄детаббасса абха̄вам̣ сандха̄йа вуттам̣. рӯпока̄се ва̄ рӯпам̣ аттхӣти катва̄ рӯпапаччайа̄нам̣ рӯпуппа̄данам̣ хоти, арӯпам̣ пана рӯпасса ока̄со на хотӣти йасмим̣ рӯпе сати читтам̣ ан̃н̃ам̣ рӯпам̣ уппа̄деййа, тадева таттха наттхӣти аттхо. пуримарӯпассапи хи паччайабха̄во аттхи путтасса питисадисата̄дассанатоти.

уту пана пат̣хамам̣ рӯпам̣ самут̣т̣ха̄пети пат̣исандхичиттасса т̣хитиккхан̣е самут̣т̣ха̄панатоти адхиппа̄йо. уту на̄ма чеса дандханиродхотиа̄ди утусса т̣ха̄наккхан̣е уппа̄дане ка̄ран̣адассанаттхам̣ арӯпа̄нам̣ уппа̄дака̄ладассанаттхан̃ча вуттам̣. дандханиродхатта̄ хи со т̣хитиккхан̣е балава̄ти тада̄ рӯпам̣ самут̣т̣ха̄пети, тасмим̣ дхаранте ева кхиппаниродхатта̄ сол̣асасу читтесу уппаннесу пат̣исандхианантарам̣ читтам̣ утуна̄ самут̣т̣хите рӯпе пуна самут̣т̣ха̄петӣти адхиппа̄йо. тасмим̣ дхаранте ева сол̣аса читта̄ни уппаджджитва̄ нируджджхантӣти етена пана вачанена йади уппа̄даниродхаккхан̣а̄ дхарама̄наккхан̣е ева гахита̄, ‘‘сол̣асачиттаккхан̣а̄йукам̣ рӯпа’’нти вуттам̣ хоти, атхуппа̄даккхан̣ам̣ аггахетва̄ ниродхаккхан̣ова гахито, ‘‘саттарасачиттаккхан̣а̄йука’’нти, саче ниродхаккхан̣ам̣ аггахетва̄ уппа̄даккхан̣о гахито, ‘‘адхикасол̣асачиттаккхан̣а̄йука’’нти, йади пана уппа̄даниродхаккхан̣а̄ дхарама̄наккхан̣е на гахита̄, ‘‘адхикасаттарасачиттаккхан̣а̄йука’’нти. йасма̄ пана ‘‘тесу пат̣исандхианантара’’нти пат̣исандхипи тасса дхарама̄наккхан̣е уппаннесу гахита̄, тасма̄ уппа̄даккхан̣о дхарама̄наккхан̣е гахитоти ниродхаккхан̣е аггахите адхикасол̣асачиттаккхан̣а̄йуката̄ ваккхама̄на̄, гахите ва̄ сол̣асачиттаккхан̣а̄йуката̄ адхиппета̄ти ведитабба̄.

оджа̄ кхара̄ти саваттхукам̣ оджам̣ сандха̄йа̄ха. сабха̄вато сукхума̄йа хи оджа̄йа ваттхувасена аттхи ол̣а̄рикасукхумата̄ти.

читтан̃чева̄ти читтасса пуббан̇гамата̄йа вуттам̣, там̣сампайуттака̄пи пана рӯпасамут̣т̣ха̄пака̄ хонтӣти. йатха̄ха ‘‘хетӯ хетусампайуттака̄нам̣ дхамма̄нам̣ там̣самут̣т̣ха̄на̄нан̃ча рӯпа̄нам̣ хетупаччайена паччайо’’тиа̄ди (пат̣т̣ха̄. 1.1.1). читтанти ва̄ читтуппа̄дам̣ ган̣ха̄ти, на каммачетанам̣ вийа екадхаммамева авиджджама̄нам̣. каммасамут̣т̣ха̄нан̃ча там̣сампайуттехипи самут̣т̣хитам̣ хотӯти че? на, техи самут̣т̣хитабха̄васса авуттатта̄, авачанан̃ча тесам̣ кеначи паччайена паччайабха̄ва̄бха̄вато.

аддха̄напариччхедатоти ка̄лапариччхедато. таттха ‘‘саттараса читтаккхан̣а̄ рӯпасса аддха̄, рӯпасса саттарасамо бха̄го арӯпасса̄’’ти есо аддха̄напариччхедо адхиппето. пат̣исандхиккхан̣ети идам̣ найадассанаматтам̣ дат̣т̣хаббам̣ тато парампи рӯпа̄рӯпа̄нам̣ сахуппаттисаббха̄вато, на панетам̣ пат̣исандхиккхан̣е асахуппаттиабха̄вам̣ сандха̄йа вуттанти дат̣т̣хаббам̣, пат̣исандхичиттасса т̣хитибхан̇гаккхан̣есупи рӯпуппаттим̣ сайамева ваккхатӣти. пхалаппаттанидассанена ча рӯпа̄рӯпа̄нам̣ асама̄нака̄латам̣ нидассети, на сахуппа̄дам̣ тадаттхам̣ ана̄раддхатта̄. сахуппа̄дена пана асама̄нака̄лата̄ сукхадӣпана̄ хотӣти там̣дӣпанаттхамева сахуппа̄даггахан̣ам̣.

йади евам̣ рӯпа̄рӯпа̄нам̣ асама̄наддхатта̄ арӯпам̣ оха̄йа рӯпасса паватти а̄паджджатӣти етасса̄ нива̄ран̣аттхама̄ха ‘‘таттха кин̃ча̄пӣ’’тиа̄ди. екаппама̄н̣а̄ва̄ти нирантарам̣ паваттама̄несу рӯпа̄рӯпадхаммесу ниччхиддесу арӯпарахитам̣ рӯпам̣, рӯпарахитам̣ ва̄ арӯпам̣ наттхӣти катва̄ вуттам̣. айан̃ча катха̄ пан̃чавока̄ре каммаджарӯпаппаваттим̣ нибба̄напат̣ибха̄ганиродхасама̄паттирахитам̣ сандха̄йа ката̄ти дат̣т̣хабба̄. паде паданти аттано паде ева падам̣ никкхипанто вийа лахум̣ лахум̣ аккамитва̄ти аттхо. аноха̄йа̄ти йа̄ва чути, та̄ва авиджахитва̄, чутиккхан̣е пана сахева нируджджхантӣти. йасмин̃чаддха̄не ан̃н̃аман̃н̃ам̣ аноха̄йа паватти, со ча пат̣исандхичутипариччхинно уккам̣сато етесам̣ аддха̄ти. еванти етена пуббе вуттам̣ авакам̣сато аддха̄пака̄рам̣ иман̃ча сан̇ган̣ха̄тӣти дат̣т̣хаббам̣.

екуппа̄дана̄на̄ниродхатоти етам̣ двайамапи саха гахетва̄ рӯпа̄рӯпа̄нам̣ ‘‘екуппа̄дана̄на̄ниродхато’’ти еко дат̣т̣хабба̄ка̄ро вуттоти дат̣т̣хаббо. евам̣ ито паресупи. паччхимакаммаджам̣ т̣хапетва̄ти тасса чутичиттена саха нируджджханато на̄на̄ниродхо наттхӣти катва̄ вуттанти ваданти. тасса пана екуппа̄допи наттхи хет̣т̣ха̄ сол̣асаке паччхимасса бхан̇гаккхан̣е уппаттивачанато. йади пана йасса екуппа̄дана̄на̄ниродха̄ двепи на санти, там̣ т̣хапетаббам̣. саббампи читтасса бхан̇гаккхан̣е уппаннам̣ т̣хапетаббам̣ сийа̄, паччхимакаммаджасса пана уппаттито парато читтесу паваттама̄несу каммаджарӯпасса ануппаттито ваджджетаббам̣ гахетаббан̃ча тада̄ наттхӣти ‘‘паччхимакаммаджам̣ т̣хапетва̄’’ти вуттанти ведитаббам̣. тато пуббе пана ат̣т̣хачатта̄лӣсакаммаджарӯпапавен̣ӣ аттхӣти таттха йам̣ читтасса уппа̄даккхан̣е уппаннам̣, там̣ ан̃н̃асса уппа̄даккхан̣е нируджджхатӣти ‘‘екуппа̄дана̄на̄ниродха’’нти гахетва̄ т̣хитибхан̇гаккхан̣есу уппаннарӯпа̄ни ваджджетва̄ евам̣ екуппа̄дана̄на̄ниродхато ведитабба̄ти йоджана̄ ката̄ти дат̣т̣хабба̄. тан̃хи рӯпам̣ арӯпена, арӯпан̃ча тена екуппа̄дана̄на̄ниродханти. таттха сан̇кхаликасса вийа самбандхо павен̣ӣти катва̄ ат̣т̣хачатта̄лӣсакаммаджийавачанам̣ катам̣, ан̃н̃атха̄ екӯнапан̃н̃а̄сакаммаджийавачанам̣ каттаббам̣ сийа̄.

на̄нуппа̄да…пе… паччхимакаммаджена дӣпетабба̄ти тена судӣпанатта̄ вуттам̣. етена хи найена сакка̄ тато пуббепи екасса читтасса бхан̇гаккхан̣е уппаннарӯпам̣ ан̃н̃ассапи бхан̇гаккхан̣е ева нируджджхатӣти там̣ арӯпена, арӯпан̃ча тена на̄нуппа̄дам̣ еканиродханти вин̃н̃а̄тунти. убхайаттха̄пи пана ан̃н̃асса читтасса т̣хитиккхан̣е уппаннам̣ рӯпам̣ ан̃н̃асса т̣хитиккхан̣е, тасса т̣хитиккхан̣е уппаджджитва̄ т̣хитиккхан̣е ева нируджджханакам̣ арӯпан̃ча на сан̇гахитам̣, там̣ ‘‘на̄нуппа̄дато на̄на̄ниродхато’’ти еттхева сан̇гахам̣ гаччхатӣти ведитаббам̣. чатусантатикарӯпена хи на̄нуппа̄дана̄на̄ниродхата̄дӣпана̄ еттха т̣хитиккхан̣е уппаннасса дасситатта̄ адасситасса васена найадассанам̣ хотӣти. саматим̣сакаммаджарӯпесу ева т̣хитассапи габбхе гатасса маран̣ам̣ аттхӣти тесам̣ ева васена паччхимакампи йоджитам̣. амара̄ на̄ма бхавеййум̣, касма̄? йатха̄ чханнам̣ ваттхӯнам̣ паватти, евам̣ тадуппа̄дакакамменева бхаван̇га̄дӣнан̃ча таббаттхука̄нам̣ паваттийа̄ бхавитаббанти. на хи там̣ ка̄ран̣ам̣ аттхи, йена там̣ каммаджесу екаччам̣ паваттеййа, екаччам̣ на паваттеййа̄ти. тасма̄ а̄йуусма̄вин̃н̃а̄н̣а̄дӣнам̣ джӣвитасан̇кха̄ра̄нам̣ анӯнатта̄ вуттам̣ ‘‘амара̄ на̄ма бхавеййу’’нти.

‘‘уппа̄даккхан̣е уппаннам̣ ан̃н̃асса уппа̄даккхан̣е нируджджхати, т̣хитиккхан̣е уппаннам̣ ан̃н̃асса т̣хитиккхан̣е, бхан̇гаккхан̣е уппаннам̣ ан̃н̃асса бхан̇гаккхан̣е нируджджхатӣ’’ти идам̣ ат̣т̣хакатха̄йам̣ а̄гататта̄ вуттанти адхиппа̄йо. аттано пана̄дхиппа̄йам̣ уппа̄даккхан̣е уппаннам̣ ниродхаккхан̣е, т̣хитиккхан̣е уппаннан̃ча уппа̄даккхан̣е, бхан̇гаккхан̣е уппаннам̣ т̣хитиккхан̣е нируджджхатӣти дӣпетийева. еван̃ча катва̄ аддха̄напариччхеде ‘‘там̣ пана саттарасамена читтена саддхим̣ нируджджхатӣ’’ти (вибха. ат̣т̣ха. 26 пакин̣н̣акакатха̄) вуттам̣. има̄йа па̄л̣ийа̄ вируджджхати, касма̄? чатусамут̣т̣ха̄никарӯпассапи сама̄на̄йуката̄йа бхавитаббатта̄ти адхиппа̄йо. йатха̄ пана етехи йоджитам̣, татха̄ рӯпасса екуппа̄дана̄на̄ниродхата̄ на̄нуппа̄деканиродхата̄ ча наттхийева.

йа̄ пана етехи рӯпасса саттарасачиттаккхан̣а̄йуката̄ вутта̄, йа̄ ча ат̣т̣хакатха̄йам̣ татийабха̄га̄дхикасол̣асачиттаккхан̣а̄йуката̄, са̄ пат̣иччасамуппа̄давибхан̇гат̣т̣хакатха̄йам̣ (вибха. ат̣т̣ха. 227) атӣта̄рамман̣а̄йа чутийа̄ анантара̄ паччуппанна̄рамман̣ам̣ пат̣исандхим̣ дассетум̣ ‘‘етта̄вата̄ ека̄даса читтаккхан̣а̄ атӣта̄ хонти, татха̄ пан̃чадаса читтаккхан̣а̄ атӣта̄ хонти, атха̄васесапан̃чачиттаекачиттаккхан̣а̄йуке тасмим̣ йева̄рамман̣е пат̣исандхичиттам̣ уппаджджатӣ’’ти дасситена сол̣асачиттаккхан̣а̄йукабха̄вена вируджджхати. на хи сакка̄ ‘‘т̣хитиккхан̣е ева рӯпам̣ а̄па̄тхама̄гаччхатӣ’’ти ваттум̣. татха̄ хи сати на рӯпасса ека̄даса ва̄ пан̃чадасева ва̄ читтаккхан̣а̄ атӣта̄, атха кхо атирекаека̄дасапан̃чадасачиттаккхан̣а̄. тасма̄ йадипи пан̃чадва̄ре т̣хитиппаттамева рӯпам̣ паса̄дам̣ гхат̣т̣етӣти йуджджеййа, манодва̄ре пана уппа̄даккхан̣епи а̄па̄тхама̄гаччхатӣти иччхитаббаметам̣. на хи манодва̄ре атӣта̄дӣсу кин̃чи а̄па̄тхам̣ на̄гаччхатӣти. манодва̄ре ча евам̣ вуттам̣ ‘‘ека̄даса читтаккхан̣а̄ атӣта̄, атха̄васесапан̃чачиттаккхан̣а̄йуке’’ти (вибха. ат̣т̣ха. 227).

йо четтха читтасса т̣хитиккхан̣о вутто, со ча аттхи наттхӣти вича̄ретаббо. читтайамаке (йама. 2.читтайамака.102) хи ‘‘уппаннам̣ уппаджджама̄нанти? бхан̇гаккхан̣е уппаннам̣, но ча уппаджджама̄на’’нти еттакамева вуттам̣, на вуттам̣ ‘‘т̣хитиккхан̣е бхан̇гаккхан̣е ча̄’’ти. татха̄ ‘‘нуппаджджама̄нам̣ нуппаннанти? бхан̇гаккхан̣е нуппаджджама̄нам̣, но ча нуппанна’’нти еттакамева вуттам̣, на вуттам̣ ‘‘т̣хитиккхан̣е бхан̇гаккхан̣е ча̄’’ти. евам̣ ‘‘на нируддхам̣ на нируджджхама̄нам̣, на нируджджхама̄нам̣ на нируддха’’нти етесам̣ парипун̣н̣ависсаджджане ‘‘уппа̄даккхан̣е ана̄гатан̃ча̄’’ти ватва̄ ‘‘т̣хитиккхан̣е’’ти авачанам̣, атиккантака̄лава̄ре ча ‘‘бхан̇гаккхан̣е читтам̣ уппа̄даккхан̣ам̣ вӣтикканта’’нти ватва̄ ‘‘т̣хитиккхан̣е’’ти авачанам̣ т̣хитиккхан̣а̄бха̄вам̣ читтасса дӣпети. суттесупи хи ‘‘т̣хитасса ан̃н̃атхаттам̣ пан̃н̃а̄йатӣ’’ти тассева (сам̣. ни. 3.38; а. ни. 3.47) екасса ан̃н̃атхатта̄бха̄вато ‘‘йасса̄ ан̃н̃атхаттам̣ пан̃н̃а̄йати, са̄ сантатит̣хитӣ’’ти на на сакка̄ ваттунти, виджджама̄нам̣ ва̄ кхан̣адвайасаман̇гим̣ т̣хитанти.

йо четтха читтаниродхаккхан̣е рӯпуппа̄до вутто, со ча вича̄ретаббо ‘‘йасса ва̄ пана самудайасаччам̣ нируджджхати, тасса дуккхасаччам̣ уппаджджатӣти? ноти вутта’’нти (йама. 1.саччайамака.136). йо ча читтасса уппа̄даккхан̣е рӯпаниродхо вутто, со ча вича̄ретаббо ‘‘йасса кусала̄ дхамма̄ уппаджджанти, тасса абйа̄ката̄ дхамма̄ нируджджхантӣти? нотиа̄ди (йама. 3.дхаммайамака.163) вутта’’нти. на ча читтасамут̣т̣ха̄нарӯпамева сандха̄йа пат̣иккхепо катоти сакка̄ ваттум̣ читтасамут̣т̣ха̄нарӯпа̄дхика̄расса абха̄ва̄, абйа̄катасаддасса ча читтасамут̣т̣ха̄нарӯпесвева аппаваттито. йади сан̇кха̄райамаке ка̄йасан̇кха̄расса читтасан̇кха̄рена сахуппа̄деканиродхавачанато абйа̄ката-саддена читтасамут̣т̣ха̄намеветтха гахитанти ка̄ран̣ам̣ вадеййа, тампи ака̄ран̣ам̣. на хи тена вачанена ан̃н̃арӯпа̄нам̣ читтена сахуппа̄дасаханиродхапат̣иккхепо като, на̄пи на̄нуппа̄дана̄на̄ниродха̄нуджа̄нанам̣, нева читтасамут̣т̣ха̄нато ан̃н̃асса абйа̄катабха̄ванива̄ран̣ан̃ча катам̣, тасма̄ татха̄ аппат̣иккхитта̄на̄нун̃н̃а̄та̄нива̄рита̄бйа̄катабха̄ва̄нам̣ сахуппа̄дасаханиродха̄дика̄нам̣ каммаджа̄дӣнам̣ етена читтасса уппа̄даккхан̣е ниродхо пат̣иккхиттоти на сакка̄ каммаджа̄дӣнам̣ читтасса уппа̄даккхан̣е ниродхам̣ ваттум̣. йамакапа̄л̣иануссаран̣е ча сати уппа̄да̄нантарам̣ читтасса бхиджджама̄ната̄ти тасмим̣ кхан̣е читтам̣ на ча рӯпам̣ самут̣т̣ха̄пети винассама̄натта̄, на̄пи ча ан̃н̃асса рӯпасамут̣т̣ха̄пакасса саха̄йабха̄вам̣ гаччхатӣти пат̣исандхичиттена сахуппанно уту таданантарасса читтасса уппа̄даккхан̣е рӯпам̣ самут̣т̣ха̄пеййа. еван̃ча сати рӯпа̄рӯпа̄нам̣ а̄димхи саха рӯпасамут̣т̣ха̄панато пубба̄паратоти идампи наттхи, атилахупариваттан̃ча читтанти йена сахуппаджджати, там̣ читтаккхан̣е рӯпам̣ уппаджджама̄намева̄ти сакка̄ ваттум̣. тенева хи там̣ пат̣исандхито уддхам̣ ачиттасамут̣т̣ха̄на̄нам̣ аттана̄ саха уппаджджама̄на̄нам̣ на кеначи паччайена паччайо хоти, таданантаран̃ча там̣ т̣хитиппаттанти таданантарам̣ читтам̣ тасса паччха̄джа̄тапаччайо хоти, на сахаджа̄тапаччайоти. йади евам̣ ‘‘йасса ка̄йасан̇кха̄ро уппаджджати, тасса вачӣсан̇кха̄ро нируджджхатӣти? но’’ти (йама. 2.сан̇кха̄райамака.128), ваттаббанти че? на, читтаниродхаккхан̣е рӯпуппа̄да̄рамбха̄бха̄ватоти. ниппарийа̄йена хи читтасса уппа̄даккхан̣е ева рӯпам̣ уппаджджама̄нам̣ хоти, читтаккхан̣е пана авӣтиватте там̣ аттано рӯпасамут̣т̣ха̄панапуреджа̄тапаччайакиччам̣ на кароти, арӯпан̃ча тасса паччха̄джа̄тапаччайо на хотӣти т̣хитиппаттивисеса̄ла̄бхам̣ сандха̄йа парийа̄йена идам̣ вуттанти.

тато парам̣ пана̄ти етасса ‘‘еттха пана йадета’’нтиа̄дика̄йапи сан̇гахакатха̄йа нит̣т̣хита̄йа пуримакатха̄йа саннит̣т̣ха̄нато ‘‘тато пат̣т̣ха̄йа каммаджарӯпапавен̣ӣ на паваттатӣ’’ти етена саха самбандхоти чутито паранти аттхо.

рӯпам̣ пана рӯпена саха̄тиа̄дина̄ йатха̄ ат̣т̣хакатха̄йам̣ вуттам̣, татха̄ екуппа̄деканиродхата̄ рӯпа̄нам̣ арӯпехи, арӯпа̄нам̣ рӯпехи ча наттхӣти катва̄ рӯпа̄нам̣ рӯпехева, арӯпа̄нан̃ча арӯпехи йоджита̄.

сарӣрасса рӯпам̣ авайавабхӯтанти аттхо, гханабхӯто пун̃джабха̄во гханапун̃джабха̄во, на тиламугга̄дипун̃джа̄ вийа ситхиласамбандхана̄нам̣ пун̃джоти аттхо. екуппа̄да̄дита̄ти йатха̄вутте тайо пака̄ре а̄ха.

хет̣т̣ха̄ти рӯпакан̣д̣аван̣н̣ана̄йам̣. париниппханна̄ва хонтӣти вика̄рарӯпа̄дӣнан̃ча рӯпакан̣д̣аван̣н̣ана̄йам̣ париниппханната̄парийа̄йо вуттоти катва̄ вуттам̣. париниппханнаниппханна̄нам̣ ко висесоти? пуббанта̄парантапариччхинно паччайехи ниппха̄дито тилаккхан̣а̄хато сабха̄вадхаммо париниппханно, ниппханно пана асабха̄вадхаммопи хоти на̄маггахан̣асама̄паджджана̄дивасена ниппха̄дийама̄ноти. ниродхасама̄патти пана̄ти етена саббампи упа̄да̄пан̃н̃аттим̣ тадекадесена дассетӣти ведитаббам̣.

пакин̣н̣акакатха̄ван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

кама̄дивиниччхайакатха̄ван̣н̣ана̄

дассанена паха̄табба̄тиа̄дина̄ пат̣хамам̣ паха̄табба̄ пат̣хамам̣ вутта̄, дутийам̣ паха̄табба̄ дутийанти айам̣ паха̄наккамо. анупуббапан̣ӣта̄ бхӯмийо анупуббена ваваттхита̄ти та̄сам̣ васена десана̄йа бхӯмиккамо. ‘‘чатта̄ро сатипат̣т̣ха̄на̄’’тиа̄дико (сам̣. ни. 5.372, 382, 383; вибха. 355) екаккхан̣епи сатипат̣т̣ха̄на̄дисамбхавато десана̄ккамова. да̄накатха̄дайо анупуббуккам̣сато катхита̄, уппаттиа̄диваваттха̄на̄бха̄вато пана да̄на̄дӣнам̣ идха десана̄ккамавачанам̣. десана̄ккамоти ча йатха̄вуттававаттха̄на̄бха̄вато анекесам̣ вачана̄нам̣ саха паваттийа̄ асамбхавато йена кеначи пубба̄парийена десетаббатта̄ тена тена̄дхиппа̄йена десана̄маттассева камо вуччати. абхедена хӣти рӯпа̄дӣнам̣ бхедам̣ акатва̄ пин̣д̣аггахан̣ена̄ти аттхо. чаккхуа̄дӣнампи висайабхӯтанти екадесена рӯпаккхандхам̣ самуда̄йабхӯтам̣ вадати. еванти еттха вуттанайена̄ти адхиппа̄йо. ‘‘чхадва̄ра̄дхипати ра̄джа̄’’ти (дха. па. ат̣т̣ха. 2.еракапаттана̄гара̄джаваттху) ‘‘манопуббан̇гама̄ дхамма̄’’ти (дха. па. 1-2) ча вачанато вин̃н̃а̄н̣ам̣ адхипати.

рӯпаккхандхе ‘‘са̄савам̣ упа̄да̄нийа’’нти вачанам̣ ана̄сава̄нам̣ дхамма̄нам̣ саббха̄вато рӯпаккхандхасса там̣сабха̄вата̄ниваттанаттхам̣, на ана̄саварӯпаниваттанаттханти. ана̄сава̄ва кхандхесу вутта̄ти еттха ат̣т̣ха̄наппайутто ева-саддо дат̣т̣хаббо, ана̄сава̄ кхандхесвева вутта̄ти аттхо.

саббасан̇кхата̄нам̣ сабха̄гена екаджджхам̣ сан̇гахо саббасан̇кхатасабха̄гекасан̇гахо. сабха̄гасабха̄гена хи сан̇гайхама̄на̄ саббасан̇кхата̄ пхасса̄дайо пан̃чаккхандха̄ хонти. таттха руппана̄диса̄ман̃н̃ена сама̄накот̣т̣ха̄са̄ ‘‘сабха̄га̄’’ти ведитабба̄. тесу сан̇кхата̄бхисан̇кхаран̣акиччам̣ а̄йӯханараса̄йа четана̄йа балаванти са̄ ‘‘сан̇кха̄раккхандхо’’ти вутта̄, ан̃н̃е ча руппана̄дивисесалаккхан̣арахита̄ пхасса̄дайо сан̇кхата̄бхисан̇кхаран̣аса̄ман̃н̃ена̄ти дат̣т̣хабба̄. пхусана̄дайо пана сабха̄ва̄ висум̣ кхандха-саддавачанӣйа̄ на хонтӣти дхаммасабха̄вавин̃н̃уна̄ татха̄гатена пхассакхандха̄дайо на вутта̄ти дат̣т̣хабба̄ти. ‘‘йе кечи, бхиккхаве, саман̣а̄ ва̄ бра̄хман̣а̄ ва̄ сассатава̄да̄ сассатам̣ локан̃ча пан̃н̃апенти атта̄нан̃ча, саббе те имейева пан̃чупа̄да̄наккхандхе нисса̄йа пат̣ичча, етесам̣ ва̄ ан̃н̃атара’’нтиа̄дӣнан̃ча сутта̄нам̣ васена аттаттанийага̄хаваттхусса етапарамата̄ дат̣т̣хабба̄, етена ча ваккхама̄насуттавасена ча кхандхе ева нисса̄йа паритта̄рамман̣а̄дивасена на ваттабба̄ ча дит̣т̣хи уппаджджати, кхандханибба̄наваджджасса сабха̄вадхаммасса абха̄ватоти вуттам̣ хоти. ан̃н̃есан̃ча кхандха-саддавачанӣйа̄нам̣ сӣлаккхандха̄дӣнам̣ саббха̄вато на пан̃чева̄ти етам̣ чоданам̣ ниваттетума̄ха ‘‘ан̃н̃есан̃ча тадавародхато’’ти.

дуккхадуккхавипарин̣а̄мадуккхасан̇кха̄радуккхата̄васена ведана̄йа а̄ба̄дхакаттам̣ дат̣т̣хаббам̣. ра̄га̄дисампайуттасса випарин̣а̄ма̄дидуккхасса иттхипуриса̄диа̄ка̄рагга̄хика̄ там̣там̣сан̇каппамӯлабхӯта̄ сан̃н̃а̄ самут̣т̣ха̄нам̣. рогасса питта̄дӣни вийа а̄саннака̄ран̣ам̣ самут̣т̣ха̄нам̣, утубходжанавесама̄дӣни вийа мӯлака̄ран̣ам̣ нида̄нам̣. ‘‘читтассан̇габхӯта̄ четасика̄’’ти читтам̣ гила̄нӯпамам̣ вуттам̣, сукхасан̃н̃а̄дивасена ведана̄ка̄ран̣а̄йа хетубха̄вато ведана̄бходжанасса чха̄да̄панато ча сан̃н̃а̄ апара̄дхӯпама̄ бйан̃джанӯпама̄ ча, ‘‘пан̃ча вадхака̄ паччаттхика̄ти кхо, бхиккхаве, пан̃чаннетам̣ упа̄да̄наккхандха̄нам̣ адхивачана’’нти а̄сивисӯпаме (сам̣. ни. 4.238) вадхака̄ти вутта̄, ‘‘бха̄роти кхо, бхиккхаве, пан̃чаннетам̣ упа̄да̄наккхандха̄нам̣ адхивачана’’нти бха̄расутте (сам̣. ни. 3.22) бха̄ра̄ти, ‘‘атӣтам̣па̄хам̣ аддха̄нам̣ рӯпена кхаджджим̣, сеййатха̄па̄хам̣ етарахи паччуппаннена рӯпена кхаджджа̄ми, ахан̃чева кхо пана ана̄гатам̣ рӯпам̣ абхинандеййам̣, ана̄гатенапа̄хам̣ рӯпена кхаджджеййам̣. сеййатха̄петарахи кхаджджа̄мӣ’’тиа̄дина̄ кхаджджанӣйапарийа̄йена (сам̣. ни. 3.79) кха̄дака̄ти, ‘‘со аниччам̣ рӯпам̣ ‘аниччам̣ рӯпа’нти йатха̄бхӯтам̣ наппаджа̄на̄тӣ’’тиа̄дина̄ йамакасутте (сам̣. ни. 3.85) аничча̄дика̄ти. йадипи имасмим̣ вибхан̇ге ависесена кхандха̄ вутта̄, ба̄хуллена пана упа̄да̄наккхандха̄нам̣ тадантогадха̄нам̣ дат̣т̣хаббата̄ вутта̄ти ведитабба̄ти.

десита̄диччабандхуна̄ти деситам̣ а̄диччабандхуна̄, десита̄ни ва̄. га̄тха̄сукхаттхам̣ ануна̄сикалопо, ника̄ралопо ва̄ като.

гахетум̣ на сакка̄ти ничча̄дивасена гахетум̣ на йуттанти аттхо.

рӯпена сан̣т̣ха̄нена пхалакасадисо диссама̄но кхарабха̄ва̄бха̄ва̄ пхалакакиччам̣ на каротӣти ‘‘на сакка̄ там̣ гахетва̄ пхалакам̣ ва̄ а̄санам̣ ва̄ ка̄ту’’нти а̄ха. на татха̄ тит̣т̣хатӣти ничча̄дика̄ на хотӣти аттхо, тан̣ха̄дит̣т̣хӣхи ва̄ ничча̄диггахан̣авасена уппа̄да̄дианантарам̣ бхиджджанато гахита̄ка̄ра̄ хутва̄ на тит̣т̣хатӣти аттхо. кот̣исатасахассасан̇кхйа̄ти идам̣ на ган̣анапариччхедадассанам̣, бахубха̄вадассанамева панетам̣ дат̣т̣хаббам̣. удакаджаллаканти удакаласикам̣. йатха̄ удакатале биндунипа̄таджанито ва̄то удакаджаллакам̣ сан̇кад̣д̣хитва̄ пут̣ам̣ катва̄ пуппхул̣ам̣ на̄ма кароти, евам̣ ваттхумхи а̄рамман̣а̄па̄тхагаманаджанито пхассо анупаччхиннам̣ килесаджаллам̣ сахака̄рӣпаччайантарабха̄вена сан̇кад̣д̣хитва̄ веданам̣ на̄ма кароти. идан̃ча килесехи мӯлака̄ран̣абхӯтехи а̄рамман̣асса̄данабхӯтехи ча ниббаттам̣ ват̣т̣агатаведанам̣ сандха̄йа вуттанти ведитаббам̣. уккат̣т̣хапариччхедена ва̄ чатта̄ро паччайа̄ вутта̄, ӯнехипи пана уппаджджатева.

на̄на̄лаккхан̣оти ван̣н̣агандхарасапхасса̄дӣхи на̄на̄сабха̄во. ма̄йа̄йа дасситам̣ рӯпам̣ ‘‘ма̄йа̄’’ти а̄ха. пан̃чапи упа̄да̄наккхандха̄ асубха̄дисабха̄ва̄ ева килеса̄сучиваттхубха̄ва̄дитоти асубха̄дито дат̣т̣хабба̄ ева. татха̄пи каттхачи кочи висесо сукхаггахан̣ӣйо хотӣти а̄ха ‘‘висесато ча̄’’тиа̄ди. таттха чатта̄ро сатипат̣т̣ха̄на̄ чатувипалла̄саппаха̄накара̄ти тесам̣ гочарабха̄вена рӯпаккхандха̄дӣсу асубха̄дивасена дат̣т̣хаббата̄ вутта̄.

кхандхехи на вихан̃н̃ати паривидитасабха̄ватта̄. випассакопи хи тесам̣ випаттийам̣ на дуккхама̄паджджати, кхӣн̣а̄савесу пана ваттаббамева наттхи. те хи а̄йатимпи кхандхехи на ба̄дхӣйантӣти. кабал̣ӣка̄ра̄ха̄рам̣ париджа̄на̄тӣти ‘‘а̄ха̄расамудайа̄ рӯпасамудайо’’ти (сам̣. ни. 3.56-57) вуттатта̄ аджджхаттикарӯпе чхандара̄гам̣ паджаханто тасса самудайабхӯте кабал̣ӣка̄ра̄ха̄репи чхандара̄гам̣ паджахатӣти аттхо, айам̣ паха̄напарин̃н̃а̄. аджджхаттикарӯпам̣ пана паригган̣ханто тасса паччайабхӯтам̣ кабал̣ӣка̄ра̄ха̄рампи паригган̣ха̄тӣти н̃а̄тапарин̃н̃а̄. тасса ча удайавайа̄нупассӣ хотӣти тӣран̣апарин̃н̃а̄ ча йоджетабба̄. ка̄мара̄габхӯтам̣ абхиджджхам̣ сандха̄йа ‘‘абхиджджха̄ка̄йагантха’’нти а̄ха. асубха̄нупассана̄йа хи ка̄мара̄гаппаха̄нам̣ хотӣти. ка̄мара̄гамукхена ва̄ саббалобхаппаха̄нам̣ вадати. ‘‘пхассапаччайа̄ ведана̄’’ти вуттатта̄ а̄ха̄рапариджа̄нане вуттанайена пхассапариджа̄нанан̃ча йоджетаббам̣.

сукхаттхамева бхавапаттхана̄ хотӣти ведана̄йа тан̣хам̣ паджаханто бхавогхам̣ уттарати. саббам̣ веданам̣ дуккхато пассанто аттано парена апуббам̣ дуккхам̣ уппа̄дитам̣, сукхам̣ ва̄ вина̄ситам̣ на пассати, тато ‘‘анаттхам̣ ме ачарӣ’’тиа̄диа̄гха̄таваттхуппаха̄нато бйа̄па̄дака̄йагантхам̣ бхиндати. ‘‘сукхабахуле сугатибхаве суддхӣ’’ти гахетва̄ госӣлаговата̄дӣхи суддхим̣ пара̄масанто сукхапаттхана̄васенева пара̄масатӣти ведана̄йа тан̣хам̣ паджаханто сӣлаббатупа̄да̄нам̣ на упа̄дийати. маносан̃четана̄ сан̇кха̄раккхандхова, сан̃н̃а̄ пана там̣сампайутта̄ти сан̃н̃а̄сан̇кха̄ре анаттато пассанто маносан̃четана̄йа чхандара̄гам̣ паджахати ева, тан̃ча паригган̣ха̄ти тӣрети ча̄ти ‘‘сан̃н̃ам̣ сан̇кха̄ре…пе… париджа̄на̄тӣ’’ти вуттам̣.

авиджджа̄йа вин̃н̃а̄н̣е гханаггахан̣ам̣ хотӣти гханавиниббхогам̣ катва̄ там̣ аниччато пассанто авиджджогхам̣ уттарати. мохабаленева сӣлаббатапара̄ма̄сам̣ хотӣти там̣ паджаханто сӣлаббатапара̄ма̄сака̄йагантхам̣ бхиндати.

‘‘йан̃ча кхо етам̣, бхиккхаве, вуччати читтам̣ итипи мано итипи вин̃н̃а̄н̣ам̣ итипи, татра̄ссутава̄ путхуджджано на̄лам̣ ниббиндитум̣, на̄лам̣ вираджджитум̣, на̄лам̣ вимуччитум̣. там̣ кисса хету? дӣгхараттам̣хетам̣, бхиккхаве, ассутавато путхуджджанасса аджджхоситам̣ мама̄йитам̣ пара̄мат̣т̣хам̣ ‘етам̣ мама, есохамасми, есо ме атта̄’’ти (сам̣. ни. 2.61) –

вачанато вин̃н̃а̄н̣ам̣ ниччато пассанто дит̣т̣хупа̄да̄нам̣ упа̄дийатӣти аниччато пассанто там̣ на упа̄дийатӣти.

кама̄дивиниччхайакатха̄ван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄

34. евам̣ йа̄ екавидха̄дина̄ вуттаведана̄нам̣ бхӯмивасена джа̄нитаббата̄, там̣ ватва̄ пуна сампайуттато дасситата̄диджа̄нитаббаппака̄рам̣ ваттума̄ха ‘‘апича̄’’тиа̄ди. ат̣т̣хавидхена таттха̄ти таттха-саддасса саттавидхабхеденева йоджана̄ чхаббидхабхедена йоджана̄йа сати ат̣т̣хавидхатта̄бха̄вато.

пӯран̣аттхамева вуттоти дасавидхата̄пӯран̣аттхамева вутто, на нававидхабхеде вийа найада̄наттхам̣. касма̄? таттха найасса диннатта̄. бхиндитаббасса хи бхеданам̣ найада̄нам̣, тан̃ча таттха катанти. йатха̄ ча кусалаттико, евам̣ ‘‘ка̄йасампхассаджа̄ ведана̄ аттхи сукха̄, аттхи дуккха̄’’ти идампи пӯран̣аттхамева̄ти дӣпитам̣ хоти ат̣т̣хавидхабхеде найасса диннатта̄.

пуббе гахитато ан̃н̃асса гахан̣ам̣ вад̣д̣ханам̣ гахан̣авад̣д̣ханавасена, на пуримагахите т̣хите ан̃н̃упачайавасена. вад̣д̣хана-саддо ва̄ чхеданаттхо кесавад̣д̣хана̄дӣсу вийа̄ти пуббе гахитасса аггахан̣ам̣ чхинданам̣ вад̣д̣ханам̣, дукатика̄нам̣ убхайесам̣ вад̣д̣ханам̣ убхайавад̣д̣ханам̣, убхайато ва̄ паваттам̣ вад̣д̣ханам̣ убхайавад̣д̣ханам̣, тадева убхатовад̣д̣ханакам̣, тена найанӣхаран̣ам̣ убхатовад̣д̣ханаканӣха̄ро. вад̣д̣ханаканайо ва̄ вад̣д̣ханаканӣха̄ро, убхайато паватто вад̣д̣ханаканӣха̄ро убхатовад̣д̣ханаканӣха̄ро. таттха дукамӯлакатикамӯлакаубхатовад̣д̣ханакесу дувидхативидхабхеда̄нам̣йева хи висесо. ан̃н̃е бхеда̄ ависит̣т̣ха̄, татха̄пи пан̃н̃а̄ппабхедаджананаттхам̣ дхаммавитаккена н̃а̄тивитакка̄динираттхакавитакканива̄ран̣аттхам̣ иман̃ча па̄л̣им̣ витаккентасса дхаммупасам̣хитапа̄моджджаджананаттхам̣ екекасса ва̄расса гахитасса ниййа̄намукхабха̄вато ча дувидхативидхабхедана̄наттавасена итарепи бхеда̄ вутта̄ти ведитабба̄ ан̃н̃аман̃н̃а̄пеккхесу екасса висесена итаресампи висит̣т̣хабха̄вато. на кевалам̣ екавидхова, атха кхо дувидхо ча. на ча екадувидхова, атха кхо тивидхопи. на̄пи ека…пе… нававидхова, атха кхо дасавидхопӣти хи еван̃ча те бхеда̄ ан̃н̃аман̃н̃а̄пеккха̄, тасма̄ еко бхедо висит̣т̣хо аттана̄ апеккхийама̄не, атта̄нан̃ча апеккхама̄не ан̃н̃абхеде висесетӣти тасса васена тепи ваттаббатам̣ арахантӣти вутта̄ти дат̣т̣хабба̄.

саттавидхена̄тиа̄дайо ан̃н̃аппабхеданирапеккха̄ кевалам̣ бахуппака̄рата̄дассанаттхам̣ вутта̄ти саббехи техи пака̄рехи ‘‘бахувидхена ведана̄ккхандхам̣ дассесӣ’’ти вуттам̣. маха̄висайо ра̄джа̄ вийа сависайе бхагава̄пи маха̄висайата̄йа аппат̣ихато йатха̄ йатха̄ иччхати, татха̄ татха̄ десетум̣ саккоти саббан̃н̃ута̄на̄варан̣ан̃а̄н̣айогатоти аттхо. дуке ватва̄ тика̄ вутта̄ти тика̄ дукесу паккхитта̄ти йуттам̣, дука̄ пана катхам̣ тикесу паккхитта̄ти? парато вуттепи тасмим̣ тасмим̣ тике апеккхака̄пеккхитаббавасена дука̄нам̣ йоджитатта̄.

кирийаманодха̄ту а̄ваджджанавасена лаббхатӣти вуттам̣, а̄ваджджана̄ пана чаккхусампхассапаччайа̄ на хоти. на хи сама̄навӣтхийам̣ паччхимо дхаммо пуримасса кочи паччайо хоти. йе ча ваданти ‘‘а̄ваджджанаведана̄ва чаккхусан̇гхат̣т̣ана̄йа уппаннатта̄ евам̣ вутта̄’’ти, тан̃ча на йуттам̣. на хи ‘‘чаккхурӯпапат̣игха̄то чаккхусампхассо’’ти каттхачи сутте ва̄ ат̣т̣хакатха̄йам̣ ва̄ вуттам̣. йади со ча чаккхусампхассо сийа̄, чаккхувин̃н̃а̄н̣асахаджа̄та̄пи ведана̄ чаккхусампхассапаччайа̄ти са̄ идха ат̣т̣хакатха̄йам̣ на ваджджетабба̄ сийа̄. па̄л̣ийан̃ча ‘‘чаккхусампхассапаччайа̄ ведана̄ аттхи абйа̄ката̄’’ти еттха сан̇гахитатта̄ пуна ‘‘чаккхусампхассаджа̄ ведана̄’’ти на ваттаббам̣ сийа̄ти. айам̣ панеттха̄дхиппа̄йо – а̄ваджджанаведанам̣ вина̄ чаккхусампхассасса уппатти наттхӣти тадуппа̄дика̄ са̄ таппайоджанатта̄ парийа̄йена чаккхусампхассапаччайа̄ти ваттум̣ йутта̄ти, ниппарийа̄йена пана чаккхусампхассасса паратова ведана̄ лаббханти.

чатуттим̣сачиттуппа̄давасена̄ти еттха рӯпа̄рӯпа̄вачара̄нам̣ аггахан̣ам̣ тесам̣ сайамева манодва̄рабхӯтатта̄. саббабхаван̇гамано хи манодва̄рам̣, чутипат̣исандхийо ча тато анан̃н̃а̄ти. имасмим̣ пана чатувӣсативидхабхеде чаккхусампхассапаччайа̄дикусала̄дӣнам̣ сама̄навӣтхийам̣ лаббхама̄ната̄ ат̣т̣хакатха̄йам̣ вутта̄, па̄л̣ийам̣ пана екӯнавӣсатичатувӣсатика̄ сан̇кхипитва̄ а̄гата̄ти ‘‘чаккхусампхассапаччайа̄ ведана̄ккхандхо аттхи анупа̄диннаанупа̄да̄нийо асам̣килит̣т̣хаасам̣килесико авитаккаавича̄ро’’тиа̄дина̄ на̄на̄вӣтхигата̄нам̣ лаббхама̄ната̄йа вуттатта̄ кусалаттикассапи на̄на̄вӣтхийам̣ лаббхама̄ната̄ йоджетабба̄. ат̣т̣хакатха̄йам̣ пана сама̄навӣтхийам̣ чаккхусампхассапаччайа̄диката̄ екантика̄ти катва̄ еттха лаббхама̄ната̄ дассита̄, на пана асама̄навӣтхийам̣ лаббхама̄ната̄ пат̣иккхитта̄. тенева ‘‘та̄ни саттавидха̄дӣсу йаттха каттхачи т̣хатва̄ катхетум̣ ват̣т̣антӣ’’ти а̄ха. на хи сама̄навӣтхийам̣йева упаниссайакот̣исаматиккамабха̄вана̄хи лаббхама̄ната̄ хоти. тидха̄пи ча лаббхама̄натам̣ сандха̄йа ‘‘йаттха каттхачи т̣хатва̄ катхетум̣ ват̣т̣антӣ’’ти вуччати.

ета̄нӣти йатха̄дассита̄ни кусала̄дӣни читта̄ни вадати, ведана̄ниддесепи ча етасмим̣ пуббан̇гамасса читтасса васена катхетум̣ сукханти читтасамбандхо като. тенева пана читта̄ни саттавидхабхеде тикабхӯмивасена, чатувӣсативидхабхеде два̄ратикавасена, тим̣савидхабхеде два̄рабхӯмивасена, бахувидхабхеде два̄ратикабхӯмивасена дӣпита̄нӣти ‘‘тесу йаттха каттхачи т̣хатва̄ катхетум̣ ват̣т̣антӣ’’ти вуттам̣. кусала̄дӣнам̣ дӣпана̄ ка̄ма̄вачара̄дибхӯмивасена ка̄табба̄, та̄ ча бхӯмийо тим̣савидхабхеде сайамева̄гата̄, на ча саттавидхабхеде вийа два̄рам̣ ана̄мат̣т̣хам̣, атибйатта̄ ча еттха сама̄на̄сама̄навӣтхӣсу лаббхама̄ната̄ти тим̣савидхе…пе… сукхадӣпана̄ни хонтӣ’’ти вуттам̣. касма̄ пана тим̣савидхасмим̣йева т̣хатва̄ дӣпайим̣су, нану два̄ратикабхӯмӣнам̣ а̄мат̣т̣хатта̄ бахувидхабхеде т̣хатва̄ дӣпетабба̄нӣти? на, дӣпетаббат̣т̣ха̄на̄тиккамато. саттавидхабхедо хи два̄расса ана̄мат̣т̣хатта̄ дӣпана̄йа ат̣т̣ха̄нам̣, чатувӣсативидхабхеде а̄мат̣т̣хадва̄ратика̄ на бхӯмийо апеккхитва̄ т̣хапита̄, тим̣савидхабхеде а̄мат̣т̣хадва̄рабхӯмийо вутта̄. йе ча т̣хапита̄, те четтха тика̄ апеккхитаббарахита̄ кевалам̣ бхӯмӣхи саха дӣпетабба̄ва. тенедам̣ дӣпана̄йа т̣ха̄нам̣, тадатиккаме пана т̣ха̄на̄тиккамо хотӣти.

упаниссайакот̣ийа̄ти еттха ‘‘саддхам̣ упанисса̄йа да̄нам̣ детӣ’’тиа̄дина̄ (пат̣т̣ха̄. 1.1.423) на̄на̄вӣтхийам̣ пакатӯпаниссайо вуттоти екавӣтхийам̣ кусала̄дӣнам̣ чаккхусампхасса̄дайо тадабха̄ве абха̄вато джа̄ти вийа джара̄маран̣асса упаниссайалесена паччайоти ваттум̣ йуджджеййа, идха пана ‘‘касин̣арӯпадассанахетууппанна̄ парикамма̄диведана̄ чаккхусампхассапаччайа̄’’ти ваккхати, тасма̄ на̄на̄вӣтхийам̣ гата̄ни ета̄ни читта̄ни чаккхусампхассапаччайа̄ лаббхама̄на̄нӣти на упаниссайалесо упаниссайакот̣и, балавабалава̄нам̣ пана парикамма̄дӣнам̣ упаниссайа̄нам̣ саббесам̣ а̄дибхӯто упаниссайо упаниссайакот̣и. ‘‘ва̄лакот̣и на пан̃н̃а̄йатӣ’’тиа̄дӣсу вийа хи а̄ди, авайаво ва̄ кот̣и. касин̣арӯпадассанато пабхути ча ка̄ма̄вачаракусала̄дӣнам̣ ведана̄нам̣ упаниссайо паваттоти там̣ дассанам̣ упаниссайакот̣и. парикамма̄дӣни вийа ва̄ на балаваупаниссайо дассананти тасса упаниссайантабха̄вена упаниссайакот̣ита̄ вутта̄. гха̄на̄дидва̄ресу тӣсу упаниссайакот̣ийа̄ лаббхама̄натта̄бха̄вам̣ ваданто идха сама̄навӣтхи на гахита̄ти дӣпети. дассанасавана̄ни вийа хи касин̣апарикамма̄дӣнам̣ гха̄йана̄дӣни упаниссайа̄ на хонтӣти тадала̄бхо дӣпитоти. йадипи ва̄йокасин̣ам̣ пхуситва̄пи гахетаббам̣, пуримена пана саванена вина̄ там̣ пхусанам̣ сайамева мӯлупаниссайо йебхуййена на хотӣти тасса упаниссайакот̣ита̄ на вутта̄.

аджджха̄сайена сампаттигато аджджха̄сайасампанно, сампаннаджджха̄сайоти вуттам̣ хоти. ваттаппат̣иваттанти кхуддакан̃чева махантан̃ча ваттам̣, пуббе ва̄ катам̣ ваттам̣, паччха̄ катам̣ пат̣иваттам̣. евам̣ чаккхувин̃н̃а̄н̣анти а̄димхи уппаннам̣ а̄ха, тато парам̣ уппанна̄нипи пана касин̣арӯпадассанакалйа̄н̣амиттадассанасам̣вегаваттхудассана̄дӣни упаниссайапаччайа̄ хонтийева̄ти. тена тадупаниссайам̣ чаккхувин̃н̃а̄н̣ам̣ дассетӣти ведитаббам̣.

йатха̄бхӯтасабха̄ва̄дассанам̣ асамапеккхана̄. ‘‘асмӣ’’ти рӯпа̄дӣсу винибандхасса. сабха̄вантара̄масанавасена пара̄мат̣т̣хасса, пара̄мат̣т̣хаватоти аттхо. а̄рамман̣а̄дхигахан̣авасена ану ану уппаджджанадхаммата̄йа тхирабха̄вакилесасса тха̄магатасса, аппахӣнака̄мара̄га̄дикасса ва̄. париггахе т̣хитоти вӣмам̣са̄йа т̣хито. еттха ча асамапеккхана̄йа̄тиа̄дина̄ моха̄дӣнам̣ киччена па̄кат̣ена тесам̣ уппаттивасена вича̄ран̣а̄ дат̣т̣хабба̄. рӯпадассанена уппаннакилесасаматиккамавасена паватта̄ рӯпадассанахетука̄ хотӣти ‘‘чаккхусампхассапаччайа̄ на̄ма джа̄та̄’’ти а̄ха. еттха ча чаккхусампхассасса чатубхӯмикаведана̄йа упаниссайабха̄во ева пака̄рантарена катхито, татха̄ ‘‘бха̄вана̄васена̄’’ти еттха ча.

кала̄пасаммасанена тӣн̣и лаккхан̣а̄ни а̄ропетва̄ удайаббайа̄нупассана̄дика̄йа випассана̄пат̣ипа̄т̣ийа̄ а̄димхи рӯпа̄рамман̣апариггахена рӯпа̄рамман̣ам̣ саммаситва̄, там̣мӯлакам̣ ва̄ саббам̣ саммасанам̣ а̄дибхӯте рӯпа̄рамман̣е паваттатӣти катва̄ а̄ха ‘‘рӯпа̄рамман̣ам̣ саммаситва̄’’ти. еттха ча на̄марӯпапариггаха̄ди саббам̣ саммасанам̣ бха̄вана̄ти ведитабба̄. рӯпа̄рамман̣ам̣ саммаситва̄ти ча йатха̄вуттачаккхувин̃н̃а̄н̣асса а̄рамман̣абхӯтам̣ рӯпа̄рамман̣ам̣ вуттам̣, на йам̣ кин̃чи. а̄рамман̣ена хи чаккхусампхассам̣ дассетӣти. евам̣ ‘‘рӯпа̄рамман̣е уппаннам̣ килеса’’нти еттха̄пи ведитаббам̣.

идам̣ пхот̣т̣хаббам̣ ким̣нисситанти чаккхудва̄ре вийа йоджана̄йа йатха̄самбхавам̣ а̄подха̄туйа̄ ан̃н̃аман̃н̃асса ча васена маха̄бхӯтанисситата̄ йоджетабба̄.

джа̄ти…пе… балавапаччайо хотӣти йатха̄вутта̄нам̣ бхайато диссама̄на̄нам̣ джа̄тиа̄дӣнам̣ балавапаччайабха̄вена тесам̣ бхайато дассанена сахаджа̄тасса маносампхассасса, тасса ва̄ дассанасса два̄рабхӯтасса бхаван̇гаманосампхассасса балавапаччайабха̄вам̣ дассети.

дхамма̄рамман̣ети на пуббе вутте джа̄тиа̄диа̄рамман̣ева, атха кхо саббасмим̣ ра̄га̄диваттхубхӯте дхамма̄рамман̣е. ваттхунисситанти еттха ведана̄дисан̇кха̄тасса дхамма̄рамман̣екадесасса париггахамукхена дхамма̄рамман̣апариггахам̣ дассети.

маносампхассоти вин̃н̃а̄н̣ам̣ сампхассасса ка̄ран̣абха̄вена гахитам̣, тадева аттано пхалассева пхалабха̄вена ваттум̣ на йуттам̣ ка̄ран̣апхаласан̇карабха̄вена сотӯнам̣ саммохаджанакатта̄ти а̄ха ‘‘на хи сакка̄ вин̃н̃а̄н̣ам̣ маносампхассаджанти ниддиситу’’нти, на пана вин̃н̃а̄н̣асса маносампхассена сахаджа̄табха̄васса абха̄ва̄. йасма̄ ва̄ йатха̄ ‘‘тин̣н̣ам̣ сан̇гати пхассо’’ти (ма. ни. 1.204; 3.420, 425-426; сам̣. ни. 4.60) вачанато индрийависайа̄ вийа вин̃н̃а̄н̣ампи пхассасса висесапаччайо, на татха̄ пхассо вин̃н̃а̄н̣асса, тасма̄ индрийависайа̄ вийа вин̃н̃а̄н̣ампи чаккхусампхассаджа̄дивачанам̣ на арахатӣти чаккхусампхассаджа̄дибха̄во на катоти ведитаббо.

абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

3. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄

150. читтуппа̄дарӯпавасена там̣ там̣ самуда̄йам̣ екекам̣ дхаммам̣ катва̄ ‘‘пан̃чапан̣н̣а̄са ка̄ма̄вачарадхамме’’ти а̄ха. раджджантасса̄тиа̄дӣсу ра̄га̄дайо чхасу два̄ресу сӣла̄дайо ча пан̃ча сам̣вара̄ йатха̄самбхавам̣ йоджетабба̄, саммасанам̣ пана манодва̄ре ева. рӯпа̄рӯпа̄вачарадхаммесу абхиджджха̄доманасса̄диуппатти аттхӣти тато сатисам̣варо н̃а̄н̣авӣрийасам̣вара̄ ча йатха̄йогам̣ йоджетабба̄. париггахавачанена саммасанапаччавеккхан̣а̄ни сан̇ган̣ха̄ти. тейева̄ти чатта̄ро кхандха̄ вутта̄.

сама̄не деситаббе десана̄маттасса париват̣т̣анам̣ париват̣т̣о. тӣсупи париват̣т̣есу каттхачи кин̃чи ӯнам̣ адхикам̣ ва̄ наттхӣти катва̄ а̄ха ‘‘екова париччхедо’’ти.

пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

кхандхавибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

2. а̄йатанавибхан̇го

1. суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄

152. висесатоти а̄йатана-саддаттхо вийа аса̄дха̄ран̣ато чаккха̄дисаддаттхатоти аттхо. асса̄детӣти чаккхати-саддо ‘‘мадхум̣ чаккхати бйан̃джанам̣ чаккхатӣ’’ти расаса̄йанаттхо аттхӣти тасса васена аттхам̣ вадати. ‘‘чаккхум̣ кхо, ма̄ган̣д̣ийа, рӯпа̄ра̄мам̣ рӯпаратам̣ рӯпасаммудита’’нти (ма. ни. 2.209) вачанато чаккху рӯпам̣ асса̄дети. сатипи сота̄дӣнам̣ садда̄рамман̣а̄диратибха̄ве нирул̣хатта̄ чаккхумхийева чаккху-саддо паваттати падума̄дӣсу пан̇каджа̄дисадда̄ вийа̄ти дат̣т̣хаббам̣. вибха̄вети ча̄ти саддалаккхан̣асиддхасса чаккхати-саддасса васена аттхам̣ вадати. чаккхатӣти хи а̄чиккхати, абхибйаттам̣ вадатӣти аттхо. найанасса ча вадантасса вийа самависамавибха̄ванамева а̄чиккхананти катва̄ а̄ха ‘‘вибха̄вети ча̄ти аттхо’’ти. анекаттхатта̄ ва̄ дха̄тӯнам̣ вибха̄ванаттхата̄ чаккху-саддасса дат̣т̣хабба̄. раттадут̣т̣ха̄дика̄лесу какан̣т̣акарӯпам̣ вийа уддарӯпам̣ вийа ча ван̣н̣авика̄рам̣ а̄паджджама̄нам̣ рӯпам̣ хадайан̇гатабха̄вам̣ рӯпайати рӯпамива пака̄сам̣ кароти, савиггахамива катва̄ дассетӣти аттхо. виттха̄ран̣ам̣ ва̄ рӯпа-саддасса аттхо, виттха̄ран̣ан̃ча пака̄санамева̄ти а̄ха ‘‘пака̄сетӣ’’ти. анекаттхатта̄ ва̄ дха̄тӯнам̣ пака̄санаттхойева рӯпа-саддо дат̣т̣хаббо, ван̣н̣ава̄чакасса рӯпа-саддасса рӯпайатӣти ниббачанам̣, рӯпава̄чакасса руппатӣти айам̣ висесо.

уда̄харӣйатӣти вуччатӣти-аттхе вачанамева гахитам̣ сийа̄, на ча вачана-саддойева еттха саддо, атха кхо саббопи сотавин̃н̃еййоти саппатӣти сакехи паччайехи саппӣйати сотавин̃н̃еййабха̄вам̣ гамӣйатӣти аттхо. сӯчайатӣти аттано ваттхум̣ гандхавасена апа̄кат̣ам̣ ‘‘идам̣ сугандхам̣ дуггандха’’нти пака̄сети, пат̣иччханнам̣ ва̄ пуппха̄диваттхум̣ ‘‘еттха пуппхам̣ аттхи чампака̄ди, пхаламаттхи амба̄дӣ’’ти песун̃н̃ам̣ каронтам̣ вийа хотӣти аттхо. расаггахан̣амӯлакатта̄ а̄ха̄раджджхохаран̣асса джӣвитахетумхи а̄ха̄рарасе нинната̄йа джӣвитам̣ авха̄йатӣти дживха̄ вутта̄ нируттилаккхан̣ена. куччхита̄нам̣ са̄савадхамма̄нам̣ а̄йоти висесена ка̄йо вутто ануттарийахетубха̄вам̣ ана̄гаччхантесу ка̄мара̄ганида̄накаммаджанитесу ка̄мара̄гасса ча висесапаччайесу гха̄надживха̄ка̄йесу ка̄йасса висесатараса̄савапаччайатта̄. тена хи пхот̣т̣хаббам̣ асса̄дента̄ сатта̄ метхунампи севанти. уппаттидесоти уппаттика̄ран̣анти аттхо. ка̄йиндрийаваттхука̄ ва̄ чатта̄ро кхандха̄ балавака̄ма̄сава̄дихетубха̄вато висесена ‘‘са̄сава̄’’ти вутта̄, тесам̣ уппаджджанат̣т̣ха̄нанти аттхо. аттано лаккхан̣ам̣ дха̄райантӣти йе висесалаккхан̣ена а̄йатанасаддапара̄ ваттабба̄, те чаккха̄дайо татха̄ вутта̄ти ан̃н̃е маногочарабхӯта̄ дхамма̄ са̄ман̃н̃алаккхан̣енева ека̄йатанаттам̣ упанетва̄ вутта̄. ол̣а̄рикаваттха̄рамман̣амананасан̇кха̄техи висайависайибха̄вехи пурима̄ни па̄кат̣а̄нӣти татха̄ апа̄кат̣а̄ ча ан̃н̃е маногочара̄ на аттано сабха̄вам̣ на дха̄рентӣти имассаттхасса дӣпанаттхо дхамма-саддоти.

ва̄йамантӣти аттано киччам̣ каронтиччева аттхо. имасмин̃ча аттхе а̄йатанти еттха̄ти а̄йатананти адхикаран̣аттхо а̄йатана-саддо, дутийататийесу каттуаттхо. те ча̄ти читтачетасикадхамме. те хи там̣там̣два̄ра̄рамман̣есу а̄йанти а̄гаччханти паваттантӣти а̄йа̄ти. виттха̄рентӣти пуббе ануппаннатта̄ лӣна̄ни апа̄кат̣а̄ни пуббантато уддхам̣ паса̄ренти па̄кат̣а̄ни каронти уппа̄дентӣти аттхо.

рул̣хӣвасена а̄йатана-саддассаттхам̣ ваттум̣ ‘‘апича̄’’тиа̄ди а̄раддхам̣. там̣ нисситатта̄ти еттха мано мановин̃н̃а̄н̣а̄дӣнам̣ читтачетасика̄нам̣ ниссайапаччайо на хотӣти тасса несам̣ два̄рабха̄во ниссайабха̄воти дат̣т̣хаббо. аттхатоти вачанаттхато, на вачанӣйаттхато. вачанаттхо хеттха вутто ‘‘чаккхатӣ’’тиа̄дина̄, на вачанӣйаттхо ‘‘йам̣ чаккху чатуннам̣ маха̄бхӯта̄нам̣ упа̄да̄йа паса̄до’’тиа̄дина̄ (дха. са. 597) вийа̄ти.

та̄ватватоти анӯна̄дхикабха̄вам̣ дассети. таттха два̄даса̄йатанавинимуттасса кассачи дхаммасса абха̄ва̄ адхикабха̄вато чодана̄ наттхи, салаккхан̣адха̄ран̣ам̣ пана саббесам̣ са̄ман̃н̃алаккхан̣анти ӯначодана̄ самбхаватӣти дассенто а̄ха ‘‘чаккха̄дайопи хӣ’’тиа̄ди. аса̄дха̄ран̣анти чаккхувин̃н̃а̄н̣а̄дӣнам̣ аса̄дха̄ран̣ам̣. сатипи аса̄дха̄ран̣а̄рамман̣абха̄ве чаккха̄дӣнам̣ два̄рабха̄вена гахитатта̄ дхамма̄йатане аггахан̣ам̣ дат̣т̣хаббам̣. два̄ра̄рамман̣абха̄вехи ва̄ аса̄дха̄ран̣атам̣ сандха̄йа ‘‘аса̄дха̄ран̣а’’нти вуттам̣.

йебхуййасахуппаттиа̄дӣхи уппаттиккама̄диайутти йоджетабба̄. аджджхаттикесу хӣти етена аджджхаттикабха̄вена висайибха̄вена ча аджджхаттика̄нам̣ пат̣хамам̣ десетаббатам̣ дассети. тесу хи пат̣хамам̣ десетаббесу па̄кат̣атта̄ пат̣хаматарам̣ чаккха̄йатанам̣ деситанти. тато гха̄на̄йатана̄дӣнӣти еттха бахӯпака̄ратта̄бха̄вена чаккхусотехи пуриматарам̣ адесетабба̄ни саха ваттум̣ асаккун̣еййатта̄ екена камена десетабба̄нӣти гха̄на̄диккамена десита̄нӣти адхиппа̄йо. ан̃н̃атха̄пи хи деситесу на на сакка̄ чодетум̣, на ча сакка̄ содхетабба̄ни на десетунти. гочаро висайо етасса̄ти гочарависайо, мано. касса пана гочаро етасса висайоти? чаккха̄дӣнам̣ пан̃чаннампи. вин̃н̃а̄н̣уппаттика̄ран̣ававаттха̄натоти етена ча чаккха̄дианантарам̣ рӯпа̄дивачанасса ка̄ран̣ама̄ха.

паччайабхедо камма̄дибхедо. нирайа̄дико апада̄дигатина̄на̄каран̣ан̃ча гатибхедо. хаттхиасса̄дико кхаттийа̄дико ча ника̄йабхедо. там̣там̣саттасанта̄набхедо пуггалабхедо. йа̄ ча чаккха̄дӣнам̣ ваттхӯнам̣ анантабхедата̄ вутта̄, сойева хадайаваттхусса ча бхедо хоти. тато мана̄йатанасса анантаппабхедата̄ йоджетабба̄ дуккха̄пат̣ипада̄дито а̄рамман̣а̄дхипатиа̄дибхедато ча. имасмим̣ суттантабха̄джанӣйе випассана̄ вутта̄ти випассанупагаманан̃ча вин̃н̃а̄н̣ам̣ гахетва̄ ека̄сӣтибхедата̄ мана̄йатанасса вутта̄ ниддесавасена. нӣлам̣ нӣлассева сабха̄гам̣, ан̃н̃ам̣ висабха̄гам̣, евам̣ кусаласамут̣т̣ха̄на̄дибхедесу йоджетаббам̣. тебхӯмакадхамма̄рамман̣авасена̄ти пуббе вуттам̣ чаккха̄диваджджам̣ дхамма̄рамман̣ам̣ сандха̄йа вуттам̣.

сапариппхандакирийа̄васена ӣханам̣ ӣха̄. чинтанавасена бйа̄па̄ракаран̣ам̣ бйа̄па̄ро. таттха бйа̄па̄рам̣ дассенто а̄ха ‘‘на хи чаккху рӯпа̄дӣнам̣ евам̣ хотӣ’’ти. ӣхам̣ дассенто а̄ха ‘‘на ча та̄нӣ’’тиа̄ди. убхайампи пана ӣха̄ ча хоти бйа̄па̄ро ча̄ти уппат̣ипа̄т̣ивачанам̣. дхаммата̄ва̄ти сабха̄вова, ка̄ран̣асаматтхата̄ ва̄. ӣха̄бйа̄па̄рарахита̄нам̣ два̄ра̄дибха̄во дхаммата̄. имасмин̃ча аттхе йанти етасса йасма̄ти аттхо. пуримасмим̣ самбхаванависесанам̣ йам̣-саддо. ‘‘сун̃н̃о га̄моти кхо, бхиккхаве, чханнетам̣ аджджхаттика̄нам̣ а̄йатана̄нам̣ адхивачана’’нти (сам̣. ни. 4.238) вачанато сун̃н̃ага̄мо вийа дат̣т̣хабба̄ни. аннапа̄насамохитанти гахите сун̃н̃ага̄ме йан̃н̃адева бха̄джанам̣ пара̄масӣйати, там̣ там̣ риттакам̣йева пара̄масӣйати, евам̣ дхува̄дибха̄вена гахита̄ни упапариккхийама̄на̄ни риттака̄нева ета̄ни диссантӣти. чаккха̄дидва̄ресу абхиджджха̄доманассуппа̄дакабха̄вена рӯпа̄дӣни чаккха̄дӣнам̣ абхигха̄така̄нӣти вутта̄ни. ахисусума̄рапаккхикуккурасин̇га̄ламаккат̣а̄ чха па̄н̣ака̄. висамабила̄ка̄сага̄масуса̄навана̄ни тесам̣ гочара̄. таттха висама̄диаджджха̄сайехи чаккха̄дӣхи висамабха̄вабила̄ка̄сага̄масуса̄насаннисситасадисупа̄диннадхаммаванабха̄вехи абхирамитатта̄ рӯпа̄дӣнампи висама̄дисадисата̄ йоджетабба̄.

хутва̄ абха̄ват̣т̣хена̄ти идам̣ итаресам̣ чатуннам̣ а̄ка̄ра̄нам̣ сан̇гахакатта̄ висум̣ вуттам̣. хутва̄ абха̄ва̄ка̄ро ева хи уппа̄давайатта̄ка̄ра̄дайоти. таттха хутва̄ти етена пуримантавивиттата̄пуббакам̣ маджджхе виджджама̄натам̣ дассети, там̣ ватва̄ абха̄вавачанена маджджхе виджджама̄ната̄пуббакам̣, апаранте авиджджама̄натам̣, убхайенапи сада̄ абха̄во аниччалаккхан̣анти дассети. сабха̄вавиджаханам̣ випарин̣а̄мо, джара̄бхан̇гехи ва̄ париваттанам̣, санта̄навика̄ра̄патти ва̄. сада̄ абха̄вепи чират̣т̣ха̄нам̣ сийа̄ти там̣нива̄ран̣аттхам̣ ‘‘та̄вака̄ликато’’ти а̄ха. уппа̄давайан̃н̃атхаттарахитам̣ ниччам̣, на итаратха̄ти ниччапат̣иккхепато аниччам̣, ниччапат̣ипаккхатоти адхиппа̄йо.

джа̄тидхаммата̄дӣхи анит̣т̣хата̄ пат̣ипӣл̣анам̣. пат̣ипӣл̣анат̣т̣хена̄ти ча йасса там̣ паваттати, там̣ пуггалам̣ пат̣ипӣл̣анато, сайам̣ ва̄ джара̄дӣхи пат̣ипӣл̣анатта̄ти аттхо. париттат̣т̣хитикассапи аттано виджджама̄наккхан̣е уппа̄да̄дӣхи абхин̣хам̣ сампат̣ипӣл̣анатта̄ ‘‘абхин̣хасампат̣ипӣл̣анато’’ти пуримам̣ са̄ман̃н̃алаккхан̣ам̣ висесетва̄ вадати, пуггаласса пӣл̣анато дуккхамам̣. сукхапат̣ипаккхабха̄вато дуккхам̣ сукхам̣ пат̣иккхипати нива̄рети, дуккхавачанам̣ ва̄ аттхато сукхам̣ пат̣иккхипатӣти а̄ха ‘‘сукхапат̣иккхепато’’ти.

наттхи етасса васаваттанако, на̄пи идам̣ васаваттанаканти авасаваттанакам̣, аттано парасмим̣ парасса ча аттани васаваттанабха̄во ва̄ васаваттанакам̣, там̣ етасса наттхӣти авасаваттанакам̣, авасаваттанакасса авасаваттанако ва̄ аттхо сабха̄во авасаваттанакат̣т̣хо, идан̃ча са̄ман̃н̃алаккхан̣ам̣. тена̄ти парасса аттани васаваттана̄ка̄рена сун̃н̃ам̣. имасмин̃ча аттхе сун̃н̃атоти етассева висесанам̣ ‘‘асса̄микато’’ти. атха ва̄ ‘‘йасма̄ ва̄ етам̣…пе… ма̄ па̄пун̣а̄тӯ’’ти евам̣ чинтайама̄насса кассачи тӣсу т̣ха̄несу васаваттанабха̄во наттхи, сун̃н̃ам̣ там̣ тена аттанойева васаваттана̄ка̄рена̄ти аттхо. на идам̣ кассачи ка̄мака̄рийам̣, на̄пи етасса кин̃чи ка̄мака̄рийам̣ аттхӣти ака̄мака̄рийам̣. етена авасаваттанаттхам̣ висесетва̄ дассети.

вибхавагати вина̄сагаманам̣. сантатийам̣ бхавантаруппаттийева бхавасан̇кантигаманам̣. сантатийа̄ йатха̄паватта̄ка̄равиджаханам̣ пакатибха̄вавиджаханам̣. ‘‘чаккху аничча’’нти вутте чаккхуаничча-садда̄нам̣ екаттхатта̄ аничча̄нам̣ сесадхамма̄нампи чаккхубха̄во а̄паджджатӣти етисса̄ чодана̄йа нива̄ран̣аттхам̣ висесаса̄ман̃н̃алаккхан̣ава̄чака̄нан̃ча садда̄нам̣ екадесасамуда̄йабодханависесам̣ дӣпетум̣ ‘‘апича̄’’тиа̄дима̄ха.

ким̣ дасситанти випассана̄ча̄рам̣ катхентена ким̣ лаккхан̣ам̣ дасситанти адхиппа̄йо. ‘‘катама̄ ча̄нанда, анаттасан̃н̃а̄? идха̄нанда, бхиккху аран̃н̃агато ва̄ руккхамӯлагато ва̄ сун̃н̃а̄га̄рагато ва̄ ити пат̣исан̃чиккхати ‘чаккху анатта̄’ти…пе… ‘дхамма̄ анатта̄’ти. ити имесу чхасу аджджхаттикаба̄хиресу а̄йатанесу анатта̄нупассӣ вихаратӣ’’ти (а. ни. 10.60) ависесесу а̄йатанесу анатта̄нупассана̄ вутта̄ти ка̄ран̣абхӯта̄нам̣ чаккха̄дӣнам̣, пхалабхӯта̄нан̃ча чаккхувин̃н̃а̄н̣а̄дӣнам̣ ка̄ран̣апхаламаттата̄йа анаттата̄йа анатталаккхан̣авибха̄ванаттха̄йа а̄йатанадесана̄ти а̄ха ‘‘два̄дасаннам̣…пе… анатталаккхан̣а’’нти. йадипи аниччадуккхалаккхан̣а̄ни еттха дассита̄ни, техи ча анатталаккхан̣амева висесена дасситанти адхиппа̄йо. вети ча̄ти еттха ити-саддо сама̄панаттхо. иччасса̄ти еттха ити-саддо йатха̄сама̄питасса а̄ропетаббадосасса нидассанаттхо. еванти ‘‘чаккху атта̄’’ти евам̣ ва̄де сатӣти аттхо. иччасса̄ти ва̄ ити-саддо ‘‘ити вадантасса̄’’ти парава̄дисса досалаккхан̣а̄ка̄ранидассанаттхо. еванти досагаманаппака̄ранидассанаттхо. рӯпе аттани ‘‘евам̣ ме рӯпам̣ хотӯ’’ти аттанийе вийа са̄миниддеса̄паттӣти че? на, ‘‘мама атта̄’’ти гахитатта̄. ‘‘мама атта̄’’ти хи гахитам̣ рӯпам̣ васаваттита̄йа ‘‘евам̣ ме хотӯ’’ти иччхийама̄нан̃ча татхева бхавеййа, иччхатопи хи тасса рӯпасан̇кха̄то атта̄ авасаватти ча̄ти. а̄ба̄дха̄йа̄ти евам̣ дуккхена. пан̃н̃а̄пананти паресам̣ н̃а̄панам̣. анатталаккхан̣апан̃н̃а̄панасса ан̃н̃есам̣ ависайатта̄ анатталаккхан̣адӣпака̄нам̣ аниччадуккхалаккхан̣а̄нан̃ча пан̃н̃а̄панасса ависайата̄ дассита̄ хоти.

евам̣ пана дуппан̃н̃а̄паната̄ етесам̣ дурӯпат̣т̣ха̄ната̄йа хотӣти тесам̣ анупат̣т̣хаханака̄ран̣ам̣ пуччханто а̄ха ‘‘има̄ни пана̄’’тиа̄ди. т̣ха̄на̄дӣсу нирантарам̣ паваттама̄насса хет̣т̣ха̄ вуттасса абхин̣хасампат̣ипӣл̣анасса. дха̄туматтата̄йа чаккха̄дӣнам̣ самӯхато виниббхуджджанам̣ на̄на̄дха̄тувиниббхого. гханена̄ти чатта̄рипи гхана̄ни гханабха̄вена екаттам̣ упанетва̄ вадати. пан̃н̃а̄йева сантативикопана̄ти дат̣т̣хаббам̣. йа̄тха̄васарасатоти авипарӣтасабха̄вато. сабха̄во хи расийама̄но авираддхапат̣иведхена асса̄дийама̄но ‘‘расо’’ти вуччати. аничча̄дӣхи аниччалаккхан̣а̄дӣнам̣ ан̃н̃аттха вачанам̣ руппана̄дивасена паваттарӯпа̄диггахан̣ато висит̣т̣хасса аничча̄диггахан̣асса саббха̄ва̄. на хи на̄марӯпапариччхедаматтена киччасиддхи хоти, аничча̄дайо ча рӯпа̄дӣнам̣ а̄ка̄ра̄ дат̣т̣хабба̄. те пана̄ка̄ра̄ параматтхато авиджджама̄на̄ рӯпа̄дӣнам̣ а̄ка̄раматта̄йева̄ти катва̄ ат̣т̣хаса̄линийам̣ (дха. са. ат̣т̣ха. 350) лаккхан̣а̄рамман̣икавипассана̄йа кхандха̄рамман̣ата̄ вутта̄ти адхиппа̄йаматте т̣ха̄тум̣ йуттам̣, на̄тидха̄витум̣. ‘‘аничча’’нти ча ган̣ханто ‘‘дуккхам̣ анатта̄’’ти на ган̣ха̄ти, татха̄ дуккха̄диггахан̣е итарасса̄гахан̣ам̣. аничча̄диггахан̣а̄ни ча ниччасан̃н̃а̄диниваттанака̄ни саддха̄сама̄дхипан̃н̃индрийа̄дхика̄ни тивидхавимоккхамукхабхӯта̄ни. тасма̄ етесам̣ а̄ка̄ра̄нам̣ париггайхама̄на̄нам̣ ан̃н̃аман̃н̃ам̣ висесо ча аттхӣти тӣн̣и лаккхан̣а̄ни вутта̄ни.

суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄

167. на̄марӯпапариччхедакатха̄ абхидхаммакатха̄ти суттанте вийа паччайайугал̣авасена акатхетва̄ аджджхаттикаба̄хиравасена абхин̃н̃еййа̄ни а̄йатана̄ни аббока̄рато абхидхаммабха̄джанӣйе катхита̄ни. а̄гамма̄ти саббасан̇кха̄рехи ниббиндасса висан̇кха̄раниннасса готрабхуна̄ виват̣т̣итама̄насасса маггена саччхикаран̣ена̄ти аттхо. саччхикирийама̄нан̃хи там̣ адхигантва̄ а̄рамман̣апаччайабхӯтан̃ча пат̣ичча адхипатипаччайабхӯте ча тамхи парамасса̄сабха̄вена винимуттасан̇кха̄расса ча гатибха̄вена патит̣т̣ха̄набхӯте патит̣т̣ха̄йа кхайасан̇кха̄то магго ра̄га̄дайо кхепетӣти там̣саччхикаран̣а̄бха̄ве ра̄га̄дӣнам̣ ануппаттиниродхагамана̄бха̄ва̄ ‘‘там̣ а̄гамма ра̄га̄дайо кхӣйантӣ’’ти вуттам̣. суттато мун̃читва̄ти суттапада̄ни мун̃читва̄. ан̃н̃о суттасса аттхо ‘‘ма̄тарам̣ питарам̣ хантва̄’’тиа̄дӣсу (дха. па. 294-295) вийа а̄харитаббо, наттхи суттападехева нӣто аттхоти аттхо.

екам̣ на̄нанти чун̣н̣итам̣ кхуддакам̣ ва̄ каран̣ам̣, чун̣н̣ӣкаран̣анти абахума̄нена вадати. на твам̣ екам̣ на̄нам̣ джа̄на̄сӣти ким̣ еттакам̣ твамева на джа̄на̄сӣти аттхо. нану н̃а̄тети ‘‘йадипи пуббе на н̃а̄там̣, адхуна̄пи н̃а̄те нану са̄дху хотӣ’’ти аттано джа̄нанам̣ пат̣иччха̄детва̄ виккхепам̣ каронтам̣ нибандхати. вибхаджитва̄ти аккхараттхаматте ат̣т̣хатва̄ лӣнам̣ аттхам̣ вибхаджитва̄ уддхаритва̄ нӣхаритва̄ катхитанти аттхо. ра̄га̄дӣнам̣ кхайо на̄ма абха̄ваматто, на ча абха̄васса бахубха̄во аттхи аттано абха̄ватта̄ти вадантасса вачанапаччхинданаттхам̣ пуччхати ‘‘ра̄гаккхайо на̄ма ра̄гассева кхайо’’тиа̄ди. йади хи ра̄гаккхайо доса̄дӣнам̣ кхайо на хоти, досаккхайа̄дайо ча ра̄га̄дӣнам̣ кхайа̄, ан̃н̃аман̃н̃ависит̣т̣ха̄ бхинна̄ а̄панна̄ хонтӣти бахунибба̄ната̄ а̄панна̄ ева хоти, ан̃н̃аман̃н̃ависесо ча на̄ма ниссабха̄васса наттхӣти сасабха̄вата̄ ча нибба̄насса. нава тан̣ха̄мӯлака̄ ‘‘тан̣хам̣ пат̣ичча парийесана̄’’ти (дӣ. ни. 2.103; 3.359; а. ни. 9.23; вибха. 963) а̄дайо, тесу парийесана̄дайо ча парийесана̄дикаракилеса̄ дат̣т̣хабба̄. дийад̣д̣хакилесасахассам̣ нида̄накатха̄йам̣ вуттам̣.

ол̣а̄риката̄йа ка̄ретабботи атисукхумасса нибба̄насса ол̣а̄рикабха̄вадоса̄паттийа̄ бодхетаббо, ниггахетаббо ва̄. ваттхунти упа̄диннакапхот̣т̣хаббам̣ метхунам̣. аччха̄дӣнампи нибба̄наппатти касма̄ вутта̄, нану ‘‘килеса̄нам̣ аччантам̣ ануппаттиниродхо нибба̄на’’нти иччхантасса килеса̄нам̣ вина̄со кан̃чи ка̄лам̣ аппаватти нибба̄нам̣ на хотӣти? на, абха̄васа̄ман̃н̃ато. аччанта̄паватти хи кан̃чи ка̄лан̃ча аппаватти абха̄войева̄ти наттхи висесо. сависесам̣ ва̄ вадантасса абха̄вата̄ а̄паджджатӣти. тираччха̄нагатехипи па̄пун̣итаббатта̄ тесампи па̄кат̣ам̣ пил̣андханам̣ вийа ол̣а̄рикам̣ тхӯлам̣. кевалам̣ пана кан̣н̣е пил̣андхитум̣ на саккоти, пил̣андханатопи ва̄ тхӯлатта̄ на сакка̄ти уппан̣д̣енто вийа нигган̣ха̄ти.

нибба̄на̄рамман̣акаран̣ена готрабхуккхан̣е килесаккхайаппатти панасса а̄панна̄ти ман̃н̃ама̄но а̄ха ‘‘твам̣ акхӣн̣есуйева̄’’тиа̄ди. нану а̄рамман̣акаран̣аматтена килесаккхайо ануппаттоти на сакка̄ ваттум̣. читтан̃хи атӣта̄на̄гата̄дисаббам̣ а̄ламбети, на ниппханнамева̄ти готрабхупи маггена килеса̄нам̣ йа̄ ануппаттидхаммата̄ ка̄табба̄, там̣ а̄раббха паваттиссатӣти? на, аппаттанибба̄насса нибба̄на̄рамман̣ан̃а̄н̣а̄бха̄вато. на хи ан̃н̃адхамма̄ вийа нибба̄нам̣, там̣ пана атигамбхӣратта̄ аппаттена а̄ламбитум̣ на сакка̄. тасма̄ тена готрабхуна̄ паттаббена тика̄ликасабха̄ва̄тиккантагамбхӣрабха̄вена бхавитаббам̣, килесаккхайаматтатам̣ ва̄ иччхато готрабхуто пуретарам̣ ниппханнена килесаккхайена. тена̄ха ‘‘твам̣ акхӣн̣есуйева килесесу килесаккхайам̣ нибба̄нам̣ пан̃н̃апесӣ’’ти. аппаттакилесаккхайа̄рамман̣акаран̣е хи сати готрабхуто пуретарачитта̄нипи а̄ламбеййунти.

маггасса килесаккхайам̣ нибба̄нанти маггасса а̄рамман̣абхӯтам̣ нибба̄нам̣ катаманти аттхо. магготиа̄дина̄ пуримапуччха̄двайамева виварати.

на ча кин̃чӣти рӯпа̄дӣсу нибба̄нам̣ кин̃чи на хоти, на ча када̄чи хоти, атӣта̄дибха̄вена на ваттаббанти ваданти, там̣ а̄гамма авиджджа̄тан̣ха̄нам̣ кин̃чи екадесаматтампи на хоти, тадева там̣ а̄гамма када̄чи на ча хотӣти аттхо йутто.

абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

3. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄

168. на…пе… наваттаббадхамма̄рамман̣атта̄ти йатха̄ са̄рамман̣а̄ паритта̄дибха̄вена наваттаббам̣ кин̃чи а̄рамман̣ам̣ каронти, евам̣ кин̃чи а̄ламбанато на наваттаббакот̣т̣ха̄сам̣ бхаджатӣти аттхо.

пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

а̄йатанавибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

3. дха̄тувибхан̇го

1. суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄

172. йадипи дха̄тусам̣йутта̄дӣсу ‘‘дха̄туна̄наттам̣ во, бхиккхаве, десесса̄ми, катаман̃ча, бхиккхаве, дха̄туна̄наттам̣? чаккхудха̄ту…пе… мановин̃н̃а̄н̣адха̄тӯ’’тиа̄дина̄ (сам̣. ни. 2.85) ат̣т̣ха̄раса дха̄туйо а̄гата̄, та̄ пана абхидхамме ча а̄гата̄ти са̄дха̄ран̣атта̄ аггахетва̄ суттантесвева а̄гате тайо дха̄тучхакке гахетва̄ суттантабха̄джанӣйам̣ вибхаттанти ведитаббам̣. сабба̄ дха̄туйоти ат̣т̣ха̄расапи. сун̃н̃е сабха̄ваматте нирул̣хо дха̄ту-саддо дат̣т̣хаббо. асампхут̣т̣хадха̄тӯти чатӯхи маха̄бхӯтехи абйа̄питабха̄воти аттхо.

173. патхавӣдха̄тудвайанти ат̣т̣хакатха̄йам̣ падуддха̄ро като, па̄л̣ийам̣ пана ‘‘двейа’’нти а̄гаччхати, аттхо пана йатха̄вуттова. двайанти пана па̄т̣хе сати айампи аттхо самбхавати. две авайава̄ етасса̄ти двайам̣, патхавӣдха̄тӯнам̣ двайам̣ патхавӣдха̄тудвайам̣, двиннам̣ патхавӣдха̄тӯнам̣ самуда̄йоти аттхо. две ева ва̄ авайава̄ самудита̄ двайам̣, патхавӣдха̄тудвайанти. ‘‘таттха катама̄ патхавӣдха̄ту? патхавӣдха̄тудвайам̣, еса̄ патхавӣдха̄тӯ’’ти сан̇кхепена виссаджджети. аттхи аджджхаттика̄ аттхи ба̄хира̄ти еттха аджджхаттикаба̄хира-садда̄ на аджджхаттикадуке вийа аджджхаттикаба̄хира̄йатанава̄чака̄, на̄пи аджджхаттаттике вуттехи аджджхаттабахиддха̄-саддехи сама̄наттха̄, индрийабаддха̄ниндрийабаддхава̄чака̄ пана ете. тена ‘‘саттасанта̄напарийа̄панна̄’’тиа̄ди вуттам̣. нийакаджджхатта̄ти ча на паччаттам̣ аттани джа̄татам̣ сандха̄йа вуттам̣, атха кхо саббасаттасанта̄несу джа̄татанти дат̣т̣хаббам̣. аджджхаттам̣ паччаттанти вачанена хи саттасанта̄напарийа̄панната̄йа аджджхаттикабха̄вам̣ дассети, на па̄т̣ипуггаликата̄йа. сабха̄ва̄ка̄ратоти а̄па̄дӣхи висит̣т̣хена аттано ева сабха̄вабхӯтена гахетабба̄ка̄рена.

кеса̄ каккхал̣атталаккхан̣а̄ти каккхал̣ата̄дхиката̄йа вутта̄. па̄т̣ийекко кот̣т̣ха̄соти патхавӣкот̣т̣ха̄саматто сун̃н̃оти аттхо. маттхалун̇гам̣ ат̣т̣химин̃джаггахан̣ена гахитанти идха висум̣ на вуттанти ведитаббам̣.

имина̄ти ‘‘сеййатхидам̣ кеса̄’’тиа̄дина̄. каммам̣ катва̄ти пайогам̣ вӣрийам̣ а̄йӯханам̣ ва̄ катва̄ти аттхо. бхогака̄мена касийа̄дӣсу вийа арахаттака̄мена ча имасмим̣ манасика̄ре каммам̣ каттаббанти. пуббапалибодха̄ти а̄ва̄са̄дайо дӣгхакеса̄дике кхуддакапалибодхе апарапалибодха̄ти апеккхитва̄ вутта̄.

ван̣н̣а̄дӣнам̣ пан̃чаннам̣ васена манасика̄ро дха̄тупат̣икӯлаван̣н̣аманасика̄ра̄нам̣ са̄дха̄ран̣о пуббабха̄готи ниббаттитадха̄туманасика̄рам̣ дассетум̣ ‘‘аваса̄не евам̣ манасика̄ро паваттетаббо’’ти а̄ха. ан̃н̃аман̃н̃ам̣ а̄бхогапаччавеккхан̣арахита̄ти ка̄ран̣асса ча пхаласса ча абйа̄па̄рата̄йа дха̄туматтатам̣ дассети. а̄бхогапаччавеккхан̣а̄дӣнампи евамева абйа̄па̄рата̄ дат̣т̣хабба̄. на хи та̄ни, тесан̃ча ка̄ран̣а̄ни а̄бхуджитва̄ паччавеккхитва̄ ча уппаджджанти каронти ча̄ти. лаккхан̣авасена̄ти ‘‘каккхал̣ам̣ кхаригата’’нтиа̄дивачанам̣ сандха̄йа вуттам̣.

векантакам̣ ека̄ лохаджа̄ти. на̄гана̄сикалохам̣ лохасадисам̣ лохавиджа̄ти халиддивиджа̄ти вийа. типутамба̄дӣхи миссетва̄ катам̣ каран̣ена ниббаттатта̄ киттималохам̣. мораккха̄дӣни евам̣на̄ма̄невета̄ни. са̄муддикамутта̄ти нидассанаматтаметам̣, сабба̄пи пана мутта̄ мутта̄ ева.

174. аппетӣти а̄по, а̄бандханавасена сесабхӯтаттайам̣ па̄пун̣а̄ти силесатӣти аттхо. йӯсабхӯтоти расабхӯто. ваккахадайайаканапаппха̄са̄ни тементанти еттха йаканам̣ хет̣т̣ха̄бха̄гапӯран̣ена, итара̄ни тесам̣ упари тхокам̣ тхокам̣ паггхаран̣ена темети. хет̣т̣ха̄ лед̣д̣укхан̣д̣а̄ни темайама̄нети темакатемитабба̄нам̣ абйа̄па̄раса̄ман̃н̃анидассанаттха̄йева упама̄ дат̣т̣хабба̄, на т̣ха̄наса̄ман̃н̃анидассанаттха̄йа. санничиталохитена теметабба̄нам̣ кесан̃чи хет̣т̣ха̄, кассачи упари т̣хитатан̃хи сатипат̣т̣ха̄навибхан̇ге ваккхатӣти, йаканасса хет̣т̣ха̄бха̄го ‘‘т̣хитам̣ майи лохита’’нти на джа̄на̄ти, вакка̄дӣни ‘‘амхе темайама̄нам̣ лохитам̣ т̣хита’’нти на джа̄нантӣти евам̣ йоджана̄ ка̄табба̄. йатха̄ пана бхесаджджасиккха̄паде нийамо аттхи ‘‘йесам̣ мам̣сам̣ каппати, тесам̣ кхӣра’’нти, евамидха наттхи.

175. теджанавасена̄ти ниситабха̄вена тиккхабха̄вена. сарӣрасса пакатим̣ атиккамитва̄ ун̣хабха̄во санта̄по, сарӣрадаханавасена паватто маха̄да̄хо парида̄хо. айаметесам̣ висесо. йена джӣрӣйатӣти ека̄хика̄диджарарогена джӣрӣйатӣтипи аттхо йуджджати. сатава̄рам̣ та̄петва̄ удаке паккхипитва̄ уддхат̣асаппи сатадхотасаппӣти ваданти. расасон̣итамедамам̣санха̄руат̣т̣хиат̣т̣химин̃джа̄ раса̄дайо. кечи нха̄рум̣ апанетва̄ суккам̣ саттамадха̄тум̣ авочунти. па̄катикоти кхобхам̣ аппатто сада̄ виджджама̄но. петагги мукхато бахи ниггатова идха гахито.

176. ва̄йанавасена̄ти савегагаманавасена, самудӣран̣авасена ва̄.

177. имина̄ йасмим̣ а̄ка̄се…пе… там̣ катхитанти идам̣ касин̣уггха̄т̣има̄ка̄сасса акатхитатам̣, аджат̣а̄ка̄сасса ча катхитатам̣ дассетум̣ вуттам̣.

179. сукхадуккха̄нам̣ пхаран̣абха̄во сарӣрат̣т̣хакаутусса сукхадуккхапхот̣т̣хаббасамут̣т̣ха̄напаччайабха̄вена йатха̄балам̣ сарӣрекадесасакаласарӣрапхаран̣асаматтхата̄йа вутто, соманассадоманасса̄нам̣ ит̣т̣ха̄нит̣т̣хачиттаджасамут̣т̣ха̄панена татхева пхаран̣асаматтхата̄йа. евам̣ етесам̣ сарӣрапхаран̣ата̄йа екасса т̣ха̄нам̣ итарам̣ пахарати, итарасса ча ан̃н̃анти ан̃н̃аман̃н̃ена саппат̣ипаккхатам̣ дассети, ан̃н̃аман̃н̃апат̣ипаккхаол̣а̄рикаппаватти ева ва̄ етесам̣ пхаран̣ам̣. ваттха̄рамман̣а̄ни ча пабандхена паваттихетубхӯта̄ни пхаран̣ат̣т̣ха̄нам̣ дат̣т̣хаббам̣, убхайавато ча пуггаласса васена айам̣ саппат̣ипаккхата̄ дассита̄ сукхадассанӣйатта̄.

181. килесака̄мам̣ сандха̄йа̄ти ‘‘сан̇каппо ка̄мо ра̄го ка̄мо’’ти (маха̄ни. 1; чӯл̣ани. аджитама̄н̣авапуччха̄ниддеса 8) еттха вуттам̣ сан̇каппам̣ сандха̄йа̄ти адхиппа̄йо. сопи хи виба̄дхати упата̄пети ча̄ти килесасантхавасамбхавато килесака̄мо вибхатто килесаваттхусамбхавато ва̄. ка̄мапат̣исам̣йутта̄ти ка̄мара̄гасан̇кха̄тена ка̄мена сампайутта̄, ка̄мапат̣ибаддха̄ ва̄. ан̃н̃есу ча ка̄мапат̣исам̣йуттадхаммесу виджджама̄несу витаккейева ка̄мопападо дха̄тусаддо нирул̣хо ведитаббо витаккасса ка̄маппасан̇гаппаваттийа̄ са̄тисайатта̄. еса найо бйа̄па̄дадха̄туа̄дӣсу. парасса аттано ча дуккха̄йанам̣ вихим̣са̄. вихим̣сантӣти хантум̣ иччханти.

182. убхайаттха уппаннопи абхиджджха̄сам̣йогена каммапатхаджананато анабхиджджха̄каммапатхабхинданато ча ка̄мавитакко ‘‘каммапатхабхедо’’ти вутто. бйа̄па̄до пана̄ти бйа̄па̄давачанена бйа̄па̄давитаккам̣ дассети. со хи бйа̄па̄дадха̄тӯти. татха̄ вихим̣са̄йа вихим̣са̄дха̄туйа̄ ча бйа̄па̄давасена йатха̄самбхавам̣ па̄н̣а̄типа̄та̄дивасена ча каммапатхабхедо йоджетаббо. еттха̄ти двӣсу тикесу. саббака̄ма̄вачарасаббакусаласан̇га̄хакехи итаре две две сан̇гахетва̄ катханам̣ саббасан̇га̄хикакатха̄. еттха̄ти пана етасмим̣ чхаккети вуччама̄не ка̄мадха̄тувачанена ка̄ма̄вачара̄нам̣ неккхаммадха̄туа̄дӣнан̃ча гахан̣ам̣ а̄паджджати.

лабха̄петабба̄ти чаккхудха̄та̄дибха̄вам̣ лабхама̄на̄ дхамма̄ нӣхаритва̄ дассанена лабха̄петабба̄. чарати еттха̄ти ча̄ро, ким̣ чарати? саммасанам̣, саммасанасса ча̄ро саммасанача̄ро, тебхӯмакадхамма̄нам̣ адхивачанам̣.

суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄

183. чаккхусса̄ти висесака̄ран̣ам̣ аса̄дха̄ран̣аса̄мибха̄вена ниддит̣т̣хам̣. тан̃хи пуггалантара̄са̄дха̄ран̣ам̣ нӣла̄дисаббарӯпаса̄дха̄ран̣ан̃ча. видахатӣти евам̣ еван̃ча тайа̄ паваттитаббанти винийуджджама̄нам̣ вийа уппа̄детӣти аттхо. видахатӣти ча дха̄туаттхо ева висит̣т̣хо упасаггена дӣпитоти вина̄пи упасаггена дха̄тӯти есо саддо таматтхам̣ вадатӣти дат̣т̣хаббо. каттукаммабха̄вакаран̣аадхикаран̣есу дха̄тупадасиддхи хотӣти пан̃чапи ете аттха̄ вутта̄. суван̣н̣араджата̄дидха̄туйо суван̣н̣а̄дӣнам̣ бӣджабхӯта̄ села̄дайо.

аттано сабха̄вам̣ дха̄рентӣти дха̄туйоти еттха̄пи дха̄тӣти дха̄тӯти падасиддхи ведитабба̄. дха̄ту-саддо ева хи дха̄ран̣аттхопи хотӣти. каттуаттхопи ча̄йам̣ пуримена асадисоти ниссаттасабха̄ваматтадха̄ран̣ан̃ча дха̄ту-саддасса падха̄но аттхоти висум̣ вутто. дха̄туйо вийа дха̄туйоти еттха сӣха-саддо вийа кесаримхи нирул̣хо пурисесу, села̄вайавесу нирул̣хо дха̄ту-саддо ча чаккха̄дӣсу упачарито дат̣т̣хаббо. н̃а̄н̣ан̃ча н̃еййан̃ча н̃а̄н̣ан̃еййа̄ни, тесам̣ авайава̄ таппабхедабхӯта̄ дха̄туйо н̃а̄н̣ан̃еййа̄вайава̄. таттха н̃а̄н̣аппабхеда̄ дхаммадха̄туекадесо, н̃еййаппабхеда̄ ат̣т̣ха̄раса̄пӣти н̃а̄н̣ан̃еййа̄вайаваматта̄ дха̄туйо хонти. атха ва̄ н̃а̄н̣ена н̃а̄таббо сабха̄во дха̄тусаддена вуччама̄но авипарӣтато н̃а̄н̣ан̃еййо, на дит̣т̣хиа̄дӣхи випарӣтагга̄хакехи н̃еййоти аттхо. тасса н̃а̄н̣ан̃еййасса авайава̄ чаккха̄дайо. висабха̄галаккхан̣а̄вайавесу раса̄дӣсу нирул̣хо дха̄ту-саддо та̄дисесу ан̃н̃а̄вайавесу чаккха̄дӣсу упачарито дат̣т̣хаббо, раса̄дӣсу вийа ва̄ чаккха̄дӣсу нирул̣хова. ниджджӣваматтассетам̣ адхивачананти етена ниджджӣваматтападаттхе дха̄ту-саддасса нирул̣хатам̣ дассети. чха дха̄туйо етасса̄ти чхадха̄туйо, йо локе ‘‘пурисо’’ти дхаммасамуда̄йо вуччати, со чхадха̄туро чханнам̣ патхавӣа̄дӣнам̣ ниджджӣваматтасабха̄ва̄нам̣ самуда̄йаматто, на еттха джӣво пурисо ва̄ аттхӣти аттхо.

чаккха̄дӣнам̣ камо пуббе вуттоти идха екекасмим̣ тике тин̣н̣ам̣ тин̣н̣ам̣ дха̄тӯнам̣ камам̣ дассенто а̄ха ‘‘хетупхала̄нупуббававаттха̄навасена̄’’ти. хетупхала̄нам̣ анупуббававаттха̄нам̣ хетупхалабха̄вова. таттха хетӯти паччайо адхиппето. пхаланти паччайуппаннанти а̄ха ‘‘чаккхудха̄тӯ’’тиа̄ди. манодха̄тудхаммадха̄тӯнан̃ча мановин̃н̃а̄н̣асса хетубха̄во йатха̄самбхавам̣ йоджетаббо, два̄рабхӯтамановасена ва̄ тасса̄ манодха̄туйа̄.

сабба̄сам̣ васена̄ти йатха̄вутта̄нам̣ а̄бха̄дха̄туа̄дӣнам̣ пан̃чатим̣са̄йа дха̄тӯнам̣ васена. апараматтхасабха̄васса параматтхасабха̄весу на када̄чи антогадхата̄ аттхӣти а̄ха ‘‘сабха̄вато виджджама̄на̄на’’нти. чанда̄бха̄сӯрийа̄бха̄дика̄ ван̣н̣анибха̄ ева̄ти а̄ха ‘‘рӯпадха̄туйева хи а̄бха̄дха̄тӯ’’ти. рӯпа̄дипат̣ибаддха̄ти ра̄гаваттхубха̄вена гахетабба̄ка̄ро субханимиттанти сандха̄йа ‘‘рӯпа̄дайова̄’’ти аватва̄ пат̣ибаддхавачанам̣ а̄ха. асатипи ра̄гаваттхубха̄ве ‘‘кусалавипа̄ка̄рамман̣а̄ субха̄ дха̄тӯ’’ти дутийо викаппо вутто. вихим̣са̄дха̄ту четана̄, паравихет̣ханачхандо ва̄. авихим̣са̄ карун̣а̄.

убхопӣти дхаммадха̄тумановин̃н̃а̄н̣адха̄туйо. хӣна̄дӣсу пуриманайена хӣл̣ита̄ чаккха̄дайо хӣна̄, самбха̄вита̄ пан̣ӣта̄, на̄тихӣл̣ита̄ на̄тисамбха̄вита̄ маджджхима̄ти кхандхавибхан̇ге а̄гатахӣнадукатойева нӣхаритва̄ маджджхима̄ дха̄ту вутта̄ти ведитабба̄. вин̃н̃а̄н̣адха̄ту йадипи чхавин̃н̃а̄н̣адха̄тувасена вибхатта̄, татха̄пи ‘‘вин̃н̃а̄н̣адха̄туггахан̣ена тасса̄ пуреча̄рикапаччха̄ча̄рикатта̄ манодха̄ту гахита̄ва хотӣ’’ти вуттатта̄ а̄ха ‘‘вин̃н̃а̄н̣адха̄ту…пе… саттавин̃н̃а̄н̣асан̇кхепойева̄’’ти. анекесам̣ чаккхудха̄туа̄дӣнам̣, та̄су ча екекисса̄ на̄наппака̄рата̄йа на̄на̄дха̄тӯнам̣ васена анекадха̄туна̄на̄дха̄тулоко вуттоти а̄ха ‘‘ат̣т̣ха̄расадха̄туппабхедаматтамева̄’’ти.

‘‘чаккхусотагха̄надживха̄ка̄йаманомановин̃н̃а̄н̣адха̄тубхедена̄’’ти ат̣т̣хакатха̄йам̣ ликхитам̣. таттха на чаккха̄дӣнам̣ кевалена дха̄ту-саддена самбандхо адхиппето виджа̄нанасабха̄васса пабхедавачанато. вин̃н̃а̄н̣адха̄ту-саддена самбандхе карийама̄не две маногахан̣а̄ни на каттабба̄ни. на хи две мановин̃н̃а̄н̣адха̄туйо аттхӣти. ‘‘чаккху…пе… ка̄йамановин̃н̃а̄н̣аманодха̄тӯ’’ти ва̄ ваттаббам̣ атулйайоге двандасама̄са̄бха̄вато. айам̣ панеттха па̄т̣хо сийа̄ ‘‘чаккху…пе… ка̄йавин̃н̃а̄н̣аманомановин̃н̃а̄н̣адха̄тубхедена̄’’ти.

кхандха̄йатанадесана̄ сан̇кхепадесана̄, индрийадесана̄ виттха̄радесана̄ти тадубхайам̣ апеккхитва̄ на̄тисан̇кхепавиттха̄ра̄ дха̄тудесана̄. атха ва̄ суттантабха̄джанӣйе вуттадха̄тудесана̄ атисан̇кхепадесана̄, а̄бха̄дха̄туа̄дӣнам̣ анекадха̄туна̄на̄дха̄туанта̄нам̣ васена десетабба̄ ативиттха̄радесана̄ти тадубхайам̣ апеккхитва̄ айам̣ ‘‘на̄тисан̇кхепавиттха̄ра̄’’ти.

бхерӣталам̣ вийа чаккхудха̄ту саддасса вийа вин̃н̃а̄н̣асса ниссайабха̄вато. ета̄хи ча упама̄хи ниджджӣва̄нам̣ бхерӣталадан̣д̣а̄дӣнам̣ сама̄йоге ниджджӣва̄нам̣ садда̄дӣнам̣ вийа ниджджӣва̄нам̣ чаккхурӯпа̄дӣнам̣ сама̄йоге ниджджӣва̄нам̣ чаккхувин̃н̃а̄н̣а̄дӣнам̣ паваттӣти ка̄ран̣апхала̄нам̣ дха̄туматтатта̄ ка̄ракаведакабха̄вавирахам̣ дассети.

пуречара̄нучара̄ вийа̄ти ниджджӣвасса кассачи кечи ниджджӣва̄ пуречара̄нучара̄ вийа̄ти аттхо. манодха̄туйева ва̄ аттано кхан̣ам̣ анативаттантӣ аттано кхан̣ам̣ анативаттанта̄нам̣йева чаккхувин̃н̃а̄н̣а̄дӣнам̣ авиджджама̄непи пуречара̄нучарабха̄ве пуббака̄ла̄парака̄лата̄йа пуречара̄нучара̄ вийа дат̣т̣хабба̄ти аттхо. салламива сӯламива тивидхадуккхата̄сама̄йогато дат̣т̣хаббо. а̄са̄йева дуккхам̣ а̄са̄дуккхам̣, а̄са̄вигха̄там̣ дуккхам̣ ва̄. сан̃н̃а̄ хи абхӯтам̣ дуккхадуккхампи субха̄дито сан̃джа̄нантӣ там̣ а̄сам̣ тасса̄ ча вигха̄там̣ а̄сӣситасубха̄диасиддхийа̄ джанетӣти. каммаппадха̄на̄ сан̇кха̄ра̄ти ‘‘пат̣исандхийам̣ паккхипанато’’тиа̄дима̄ха. джа̄тидуккха̄нубандханатоти аттана̄ ниббаттийама̄нена джа̄тидуккхена анубандхатта̄. бхавапаччайа̄ джа̄ти хи джа̄тидуккханти. падумам̣ вийа диссама̄нам̣ кхурачаккам̣ вийа рӯпампи иттхийа̄дибха̄вена диссама̄нам̣ на̄на̄видхупаддавам̣ джанети. саббе анаттха̄ ра̄га̄дайо джа̄тиа̄дайо ча висабхӯта̄ асанта̄ саппат̣ибхайа̄ ча̄ти таппат̣ипаккхабхӯтатта̄ амата̄дито дат̣т̣хабба̄.

мун̃читва̄пи ан̃н̃ам̣ гахетва̄ва̄ти етена маккат̣асса гахитам̣ са̄кхам̣ мун̃читва̄пи а̄ка̄се т̣ха̄тум̣ асаматтхата̄ вийа гахита̄рамман̣ам̣ мун̃читва̄пи ан̃н̃ам̣ аггахетва̄ паваттитум̣ асаматтхата̄йа маккат̣асама̄натам̣ дассети. ат̣т̣хиведхавиддхопи даматхам̣ анупагаччханто дут̣т̣хассо ассакхал̣ун̇ко. ран̇гагато нат̣о ран̇ганат̣о.

184. чаккхун̃ча пат̣ичча рӯпе ча̄тиа̄дина̄ два̄ра̄рамман̣есу екавачанабахувачананиддеса̄ екана̄на̄санта̄нагата̄нам̣ екасанта̄нагатавин̃н̃а̄н̣апаччайабха̄вато екана̄на̄джа̄тикатта̄ ча.

саббадхаммесӯти еттха сабба-саддо адхика̄равасена йатха̄вуттавин̃н̃а̄н̣асан̇кха̄те а̄рамман̣асан̇кха̄те ва̄ падесасаббасмим̣ тит̣т̣хатӣти дат̣т̣хаббо. мановин̃н̃а̄н̣адха̄туниддесе ‘‘чаккхувин̃н̃а̄н̣адха̄туйа̄ уппаджджитва̄ нируддхасаманантара̄ уппаджджати манодха̄ту, манодха̄туйа̄пи уппаджджитва̄ нируддхасаманантара̄ уппаджджати читта’’нти чаккхувин̃н̃а̄н̣адха̄та̄нантарам̣ манодха̄ту вийа манодха̄та̄нантарампи уппаджджати читтанти йа̄ва ан̃н̃а̄ манодха̄ту уппаджджиссати, та̄ва паваттам̣ саббам̣ читтам̣ екаттена гахетва̄ вуттанти евампи аттхо лаббхати. еван̃хи сати мановин̃н̃а̄н̣адха̄та̄нантарам̣ уппанна̄йа манодха̄туйа̄ мановин̃н̃а̄н̣адха̄тубха̄ваппасан̇го на хотийева. пан̃чавин̃н̃а̄н̣адха̄туманодха̄туккаманидассанан̃хи таббидхурасабха̄вена уппаттит̣т̣ха̄нена ча париччхиннасса читтасса мановин̃н̃а̄н̣адха̄тубха̄вадассанаттхам̣, на анантаруппаттиматтена̄ти таббидхурасабха̄ве екаттам̣ упанетва̄ дассанам̣ йуджджати. анупанӣтепи екатте таббидхурасабха̄ве екасмим̣ дассите са̄ман̃н̃авасена ан̃н̃ампи саббам̣ там̣ сабха̄вам̣ дасситам̣ хотӣти дат̣т̣хаббам̣. пи-саддена мановин̃н̃а̄н̣адха̄тусампин̣д̣ане ча сати ‘‘мановин̃н̃а̄н̣адха̄туйа̄пи саманантара̄ уппаджджати читтам̣…пе… таджджа̄ мановин̃н̃а̄н̣адха̄тӯ’’ти мановин̃н̃а̄н̣адха̄туггахан̣ена бхаван̇га̄нантарам̣ уппаннам̣ манодха̄тучиттам̣ ниваттитам̣ хотӣти че? на, тасса̄ мановин̃н̃а̄н̣адха̄тубха̄ва̄сиддхито. на хи йам̣ чодӣйати, тадева париха̄ра̄йа хотӣти.

манодха̄туйа̄пи мановин̃н̃а̄н̣адха̄туйа̄пӣти манадвайавачанена двиннам̣ ан̃н̃аман̃н̃авидхурасабха̄вата̄ дассита̄ти тенева манодха̄та̄ваджджанасса мановин̃н̃а̄н̣адха̄тубха̄во ниваттитоти дат̣т̣хаббо. вутто хи тасса мановин̃н̃а̄н̣адха̄тувидхуро манодха̄тусабха̄во ‘‘саббадхаммесу ва̄ пана пат̣хамасаманна̄ха̄ро уппаджджатӣ’’тиа̄дина̄. са̄ сабба̄пӣти етам̣ мукхаматтанидассанам̣. на хи джаванапарийоса̄на̄ ева мановин̃н̃а̄н̣адха̄ту, тада̄рамман̣а̄дӣнипи пана хонтийева̄ти. евам̣ пан̃чавин̃н̃а̄н̣адха̄туманодха̄тувисит̣т̣хасабха̄вавасена саббам̣ мановин̃н̃а̄н̣адха̄тум̣ дассетва̄ пуна манодва̄равасена са̄тисайам̣ джаванамановин̃н̃а̄н̣адха̄тум̣ дассенто ‘‘манан̃ча пат̣ичча̄’’тиа̄дима̄ха. йади пана чханнам̣ два̄ра̄нам̣ васена джавана̄васа̄на̄нева читта̄ни идха ‘‘мановин̃н̃а̄н̣адха̄тӯ’’ти дассита̄нӣти айаматтхо гайхеййа, чутипат̣исандхибхаван̇га̄нам̣ аггахитатта̄ са̄васеса̄ десана̄ а̄паджджати, тасма̄ йатха̄вуттена найена аттхо ведитаббо. чхадва̄рикачиттехи ва̄ сама̄налаккхан̣а̄ни ан̃н̃а̄нипи ‘‘мановин̃н̃а̄н̣адха̄тӯ’’ти дассита̄нӣти ведитабба̄ни.

пат̣ичча̄ти а̄гатат̣т̣ха̄нети еттха ‘‘мано ча несам̣ гочарависайам̣ паччанубхотӣ’’тиа̄дӣсу (ма. ни. 1.455) висум̣ ка̄тум̣ йуттам̣, идха пана ‘‘чаккхун̃ча пат̣ичча̄’’тиа̄дӣсу ча-саддена сампин̣д̣етва̄ а̄ваджджанассапи чаккха̄дисаннисситата̄каран̣ам̣ вийа манан̃ча пат̣ичча̄ти а̄гатат̣т̣ха̄не манодва̄расан̇кха̄табхаван̇гасаннисситамева а̄ваджджанам̣ ка̄таббанти адхиппа̄йо.

абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

3. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄

пан̃хапуччхакам̣ хет̣т̣ха̄ вуттанайатта̄ утта̄намева̄ти.

пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

дха̄тувибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

4. саччавибхан̇го

1. суттантабха̄джанӣйам̣

уддесаван̣н̣ана̄

189. са̄санаккамоти арийасачча̄ни вуччанти арийасаччадесана̄ ва̄. сакалан̃хи са̄санам̣ бхагавато вачанам̣ саччавинимуттам̣ наттхӣти саччесу камати, сӣласама̄дхипан̃н̃а̄сан̇кха̄там̣ ва̄ са̄санам̣ етесу камати, тасма̄ камати еттха̄ти камо, ким̣ камати? са̄санам̣, са̄санасса камо са̄санаккамоти сачча̄ни са̄санапаваттит̣т̣ха̄на̄ни вуччанти, там̣десана̄ ча таббоха̄рена̄ти.

татха̄ти там̣сабха̄ва̄ва. авитатха̄ти амуса̄сабха̄ва̄. анан̃н̃атха̄ти ан̃н̃а̄ка̄рарахита̄. дуккхадуккхата̄там̣нимиттата̄хи анит̣т̣хата̄ пӣл̣анат̣т̣хо, двидха̄пи паридаханам̣, килесада̄хасама̄його ва̄ санта̄пат̣т̣хоти айаметесам̣ висесо. пуггалахим̣санам̣ ва̄ пӣл̣анам̣, аттано ева тикхин̣абха̄во санта̄панам̣ санта̄поти. еттха ча пӣл̣анат̣т̣хо дуккхасса сарасенева а̄вибхавана̄ка̄ро, итаре йатха̄ккамам̣ самудайамагганиродхадассанехи а̄вибхавана̄ка̄ра̄ти айам̣ чатуннампи висесо. татрататра̄бхинанданавасена бйа̄петва̄ ӯханам̣ ра̄сикаран̣ам̣ дуккханиббаттанам̣ а̄йӯханам̣, самудайато а̄гаччхатӣти ва̄ а̄йам̣, дуккхам̣. тасса ӯханам̣ паваттанам̣ а̄йӯханам̣, сараса̄вибха̄вана̄ка̄ро есо. нидада̄ти дуккханти нида̄нам̣, ‘‘идам̣ там̣ дуккха’’нти сампат̣иччха̄пентам̣ вийа самут̣т̣ха̄петӣти аттхо. дуккхадассанена ча̄йам̣ нида̄нат̣т̣хо а̄ви бхавати. сам̣йогапалибодхат̣т̣ха̄ ниродхамаггадассанехи, те ча сам̣са̄расам̣йоджанамагганива̄ран̣а̄ка̄ра̄ дат̣т̣хабба̄.

ниссаранти еттха сатта̄, сайамева ва̄ ниссат̣ам̣ висам̣йуттам̣ саббасан̇кхатехи саббупадхипат̣иниссаггабха̄ватоти ниссаран̣ам̣. айамасса сабха̄вена а̄вибхавана̄ка̄ро. вивека̄сан̇кхата̄матат̣т̣ха̄ самудайамаггадуккхадассана̄вибхавана̄ка̄ра̄, самудайаккхайааппаччайаавина̄сита̄ ва̄. сам̣са̄рато ниггаманам̣ ниййа̄нам̣. айамасса сарасена пака̄сана̄ка̄ро, итаре самудайаниродхадуккхадассанехи. таттха палибодхупаччхедавасена нибба̄на̄дхигамова нибба̄нанимиттата̄ хетват̣т̣хо. пан̃н̃а̄падха̄натта̄ маггасса нибба̄надассанам̣, чатусаччадассанам̣ ва̄ дассанат̣т̣хо. чатусаччадассане килесадуккхасанта̄павӯпасамане ча а̄дхипаччам̣ каронти магган̇гадхамма̄ сампайуттадхаммесӯти со маггасса адхипатеййат̣т̣хоти. висесато ва̄ а̄рамман̣а̄дхипатибхӯта̄ магган̇гадхамма̄ хонти ‘‘магга̄дхипатино дхамма̄’’ти вачанатоти со тесам̣ а̄ка̄ро адхипатеййат̣т̣хо. евама̄ди а̄ха̄ти самбандхо. таттха абхисамайат̣т̣хоти абхисаметаббат̣т̣хо, абхисамайасса ва̄ висайабхӯто аттхо абхисамайат̣т̣хо, абхисамайассева ва̄ паваттиа̄ка̄ро абхисамайат̣т̣хо, со четтха абхисаметаббена пӣл̣ана̄дина̄ дасситоти дат̣т̣хаббо.

куччхитам̣ кхам̣ дуккхам̣. ‘‘сама̄гамо самета’’нтиа̄дӣсу кеваласса а̄гама-саддасса ета-саддасса ча пайоге сам̣йогаттхасса анупалаббханато сам̣-саддасса ча пайоге упалаббханато ‘‘сам̣йогам̣ дӣпетӣ’’ти а̄ха, евам̣ ‘‘уппаннам̣ удита’’нти еттха̄пи. айа-саддо гатиаттхасиддхо хету-саддо вийа ка̄ран̣ам̣ дӣпети аттано пхаланиппха̄данена айати паваттати, ети ва̄ етасма̄ пхаланти айоти, сам̣йоге уппаттика̄ран̣ам̣ самудайоти еттха висум̣ пайуджджама̄на̄пи упасагга-садда̄ садха̄тукам̣ сам̣йогаттхам̣ уппа̄даттхан̃ча дӣпенти кирийа̄висесакатта̄ти ведитабба̄.

абха̄во еттха родхасса̄ти ниродхоти етена нибба̄насса дуккхавивекабха̄вам̣ дассети. самадхигате тасмим̣ тададхигамавато пуггаласса родха̄бха̄во паваттисан̇кха̄тасса родхасса пат̣ипаккхабхӯта̄йа ниваттийа̄ адхигататта̄ти етасмин̃чаттхе абха̄во етасмим̣ родхасса̄ти ниродхоиччева падасама̄со. дуккха̄бха̄во панеттха пуггаласса, на нибба̄нассева. ануппа̄до ева ниродхо ануппа̄даниродхо. а̄йатибхава̄дӣсу аппаватти, на пана бхан̇готи бхан̇гава̄чакам̣ ниродха-саддам̣ ниваттетва̄ ануппа̄дава̄чакам̣ ган̣ха̄ти. етасмим̣ аттхе ка̄ран̣е пхалопача̄рам̣ катва̄ ниродхапаччайо ниродхоти вутто. пат̣ипада̄ ча хоти пуггаласса дуккханиродхаппаттийа̄. нану са̄ ева дуккханиродхаппаттӣти тасса̄ ева са̄ пат̣ипада̄ти на йуджджатӣти? на, пуггала̄дхигамасса йехи со адхигаччхати, тесам̣ ка̄ран̣абхӯтадхамма̄нан̃ча паттибха̄вена пат̣ипада̄бха̄вена ча вуттатта̄. саччхикирийа̄саччхикаран̣адхамма̄нам̣ ан̃н̃атта̄бха̄вепи хи пуггаласаччхикирийадхаммабха̄вехи на̄наттам̣ катва̄ ниддесо като. атха ва̄ дуккханиродхаппаттийа̄ нит̣т̣ха̄нам̣ пхаланти тасса̄ дуккханиродхаппаттийа̄ пат̣ипадата̄ дат̣т̣хабба̄.

буддха̄дайо арийа̄ пат̣ивиджджхантӣти еттха пат̣ивиддхака̄ле паваттам̣ буддха̄дивоха̄рам̣ ‘‘агама̄ ра̄джагахам̣ буддхо’’тиа̄дӣсу (су. ни. 410) вийа пуримака̄лепи а̄ропетва̄ ‘‘буддха̄дайо’’ти вуттам̣. те хи буддха̄дайо чатӯхи маггехи пат̣ивиджджхантӣти. арийапат̣ивиджджхитабба̄ни сачча̄ни арийасачча̄нӣти четтха пуримападе уттарападалопо дат̣т̣хаббо. арийа̄ иманти пат̣ивиджджхитаббат̣т̣хена екаттам̣ упанетва̄ ‘‘има’’нти вуттам̣. тасма̄ти татха̄гатасса арийатта̄ тасса сачча̄нӣти арийасачча̄нӣти вуччантӣти аттхо. татха̄гатена хи сайам̣ адхигататта̄, тенева пака̄ситатта̄, тато ева ча ан̃н̃ехи адхигаманӣйатта̄ та̄ни тасса хонтӣти. арийабха̄васиддхитопӣти еттха арийаса̄дхака̄ни сачча̄ни арийасачча̄нӣти пуббе вийа уттарападалопо дат̣т̣хаббо. арийа̄ни сачча̄нӣтипӣти еттха авитатхабха̄вена аран̣ӣйатта̄ адхигантаббатта̄ арийа̄ни, арийавоха̄ро ва̄ айам̣ ависам̣ва̄дако авитатхарӯпо дат̣т̣хаббо.

ба̄дханалаккхан̣анти еттха дуккхадуккхатаннимиттабха̄во ба̄дхана̄, удайаббайапӣл̣итата̄ ва̄. бхава̄дӣсу джа̄тиа̄дивасена чаккхурога̄дивасена ча анекадха̄ дуккхасса паваттанамева пуггаласса санта̄панам̣, тадасса киччам̣ расо. паваттиниваттӣсу сам̣са̄рамоккхесу паватти хутва̄ гайхатӣти паваттипаччупат̣т̣ха̄нам̣. пабхавати етасма̄ дуккхам̣ пат̣исандхийам̣ ниббаттати пуримабхавена паччхимабхаво гхат̣ито сам̣йутто хутва̄ паваттатӣти пабхаво. ‘‘евампи тан̣ха̄нусайе анӯхате ниббаттатӣ дуккхамидам̣ пунаппуна’’нти (дха. па. 338) евам̣ пунаппунам̣ уппа̄данам̣ анупаччхедакаран̣ам̣. бхаваниссаран̣анива̄ран̣ам̣ палибодхо. ра̄гаккхайа̄дибха̄вена саббадуккхасантата̄ санти. аччутирасанти аччутисампаттикам̣. чаванам̣ ва̄ киччанти тадабха̄вам̣ киччамива вохаритва̄ аччутикиччанти аттхо. ачаванан̃ча сабха̄васса̄париччаджанам̣ авика̄рата̄ дат̣т̣хабба̄. пан̃чаккхандханимиттасун̃н̃ата̄йа авиггахам̣ хутва̄ гайхатӣти анимиттапаччупат̣т̣ха̄нам̣. анусайупаччхеданавасена сам̣са̄рача̄ракато ниггаманӯпа̄йабха̄во ниййа̄нам̣. нимиттато паваттато ча читтасса вут̣т̣ха̄нам̣ хутва̄ гайхатӣти вут̣т̣ха̄напаччупат̣т̣ха̄нам̣.

асуван̣н̣а̄ди суван̣н̣а̄ди вийа диссама̄нам̣ ма̄йа̄ти ваттхусаббха̄ва̄ тасса̄ випарӣтата̄ вутта̄. удакам̣ вийа диссама̄на̄ пана марӣчи упагата̄нам̣ туччха̄ хоти, ваттхуматтампи тасса̄ на диссатӣти висам̣ва̄дика̄ вутта̄. марӣчима̄йа̄атта̄нам̣ випаккхо бха̄во таччха̄випарӣтабхӯтабха̄во. арийан̃а̄н̣асса̄ти авитатхага̄хакасса н̃а̄н̣асса, тена пат̣иведхапаччавеккхан̣а̄ни гайханти, тесан̃ча гочарабха̄во пат̣ивиджджхитаббата̄а̄рамман̣абха̄во ча дат̣т̣хаббо. аггилаккхан̣ам̣ ун̣хаттам̣. тан̃хи каттхачи кат̣т̣ха̄диупа̄да̄набхедепи висам̣ва̄дакам̣ випарӣтам̣ абхӯтам̣ ва̄ када̄чи на хоти. ‘‘бйа̄дхидхамма̄ джара̄дхамма̄, атхо маран̣адхаммино’’ти (а. ни. 3.39; 5.57) еттха вутта̄ джа̄тиа̄дика̄ локапакати. манусса̄нам̣ уддхам̣ дӣгхата̄, екачча̄нам̣ тираччха̄на̄нам̣ тирийам̣ дӣгхата̄, вуддхинит̣т̣хам̣ патта̄нам̣ пуна авад̣д̣ханам̣ евама̄дика̄ ча̄ти ваданти. таччха̄випарӣтабхӯтабха̄весу паччхимо татхата̄, пат̣хамо авитатхата̄, маджджхимо анан̃н̃атхата̄ти айаметесам̣ висесо.

дуккха̄ ан̃н̃ам̣ на ба̄дхаканти касма̄ вуттам̣, нану тан̣ха̄пи джа̄ти вийа дуккханимиттата̄йа ба̄дхика̄ти? на, ба̄дхакапабхавабха̄вена висум̣ гахитатта̄. джа̄тиа̄дӣнам̣ вийа ва̄ дуккхасса адхит̣т̣ха̄набха̄во дуккхадуккхата̄ ча ба̄дхаката̄, на дуккхасса пабхаваката̄ти наттхи тан̣ха̄йа пабхавакабха̄вена гахита̄йа ба̄дхакаттаппасан̇го. тена̄ха ‘‘дуккха̄ ан̃н̃ам̣ на ба̄дхака’’нти. ба̄дхакаттанийа̄мена̄ти дуккхам̣ ба̄дхакамева, дуккхамева ба̄дхаканти евам̣ двидха̄пи ба̄дхакатта̄вадха̄ран̣ена̄ти аттхо. там̣ вина̄ на̄н̃н̃атоти сатипи авасесакилесаавасеса̄кусаласа̄савакусаламӯла̄васесаса̄савакусаладхамма̄нам̣ дуккхахетубха̄ве на тан̣ха̄йа вина̄ тесам̣ дуккхахетубха̄во аттхи, техи пана вина̄пи тан̣ха̄йа дуккхахетубха̄во аттхи кусалехи вина̄ акусалехи, рӯпа̄вачара̄дӣхи вина̄ ка̄ма̄вачара̄дӣхи ча тан̣ха̄йа дуккханиббаттакатта̄. таччханиййа̄набха̄ватта̄ти двидха̄пи нийамена таччхо ниййа̄набха̄во етасса, на миччха̄маггасса вийа випарӣтата̄йа, локийамаггасса вийа ва̄ анекантиката̄йа атаччхоти таччханиййа̄набха̄во, магго. тасса бха̄во таччханиййа̄набха̄ваттам̣, тасма̄ таччханиййа̄набха̄ватта̄. саббаттха двидха̄пи нийамена таччха̄випарӣтабхӯтабха̄во вуттоти а̄ха ‘‘ити таччха̄випалла̄са̄’’тиа̄ди.

сачча-саддасса самбхаванта̄нам̣ аттха̄нам̣ уддхаран̣ам̣, самбхаванте ва̄ аттхе ватва̄ адхиппетаттхасса уддхаран̣ам̣ аттхуддха̄ро. виратисаччети муса̄ва̄давиратийам̣. на хи ан̃н̃авиратӣсу сачча-саддо нирул̣хоти. ‘‘идамева саччам̣, могхаман̃н̃а’’нти гахита̄ дит̣т̣хи дит̣т̣хисаччам̣. ‘‘амосадхаммам̣ нибба̄нам̣, тадарийа̄ саччато видӯ’’ти (су. ни. 763) амосадхамматта̄ нибба̄нам̣ параматтхасаччам̣ вуттам̣. тасса пана там̣сампа̄пакасса ча маггасса паджа̄нана̄ пат̣иведхо авива̄дака̄ран̣анти двайампи ‘‘екан̃хи саччам̣ на дутийаматтхи, йасмим̣ паджа̄ но виваде паджа̄на’’нти (су. ни. 890; маха̄ни. 119) мисса̄ га̄тха̄йа саччанти вуттам̣.

нетам̣ дуккхам̣ арийасаччанти а̄гаччхеййа, нетам̣ т̣ха̄нам̣ виджджатӣти етена джа̄тиа̄дӣнам̣ дуккхаарийасаччабха̄ве авипарӣтатам̣ дассети, ан̃н̃ам̣ дуккхам̣ арийасаччанти а̄гаччхеййа, нетам̣ т̣ха̄нам̣ виджджатӣти имина̄ дуккхаарийасаччабха̄васса джа̄тиа̄дӣсу нийататам̣. сачепи катхан̃чи кочи евам̣читто а̄гаччхеййа, пан̃н̃а̄пане пана сахадхаммена пан̃н̃а̄пане аттано ва̄дасса ча пан̃н̃а̄пане саматтхо наттхӣти дассетум̣ ‘‘ахаметам̣…пе… пан̃н̃а̄песса̄мӣти а̄гаччхеййа, нетам̣ т̣ха̄нам̣ виджджатӣ’’ти вуттам̣. джа̄тиа̄дӣнам̣ анан̃н̃атхата̄ ан̃н̃асса ча татха̄бхӯтасса абха̄войеветтха т̣ха̄на̄бха̄во. сачепи кочи а̄гаччхеййа, а̄гаччхату, т̣ха̄нам̣ пана наттхӣти айаметтха суттаттхо. еса найо дутийасуттепи. таттха пана сампаттата̄ паччаккхата̄ ча пат̣хамата̄, там̣нимиттата̄ дутийата̄, тадупасамата̄ татийата̄, там̣сампа̄паката̄ чатуттхата̄ти дат̣т̣хабба̄.

ниббутика̄мена париджа̄нана̄дӣхи ан̃н̃ам̣ кин̃чи киччам̣ ка̄таббам̣ наттхи, дхамман̃а̄н̣акиччам̣ ва̄ ито ан̃н̃ам̣ наттхи, парин̃н̃еййа̄дӣни ча етаппарама̄нева̄ти чатта̄рева вутта̄ни. тан̣ха̄йа а̄дӣнавадасса̄вӣнам̣ васена ‘‘тан̣ха̄ваттхуа̄дӣнам̣ етам̣парамата̄йа̄’’ти вуттам̣. татха̄ а̄лайе пан̃чака̄магун̣асан̇кха̄те, сакалаваттхука̄масан̇кха̄те, бхаваттайасан̇кха̄те ва̄ дуккхе досадасса̄вӣнам̣ васена ‘‘а̄лайа̄дӣнам̣ етам̣парамата̄йа̄’’ти вуттам̣.

сахетукена дуккхена̄ти етена дуккхасса аббоччхинната̄дассанена атисам̣вегаваттхутам̣ дассети.

на пат̣иведхан̃а̄н̣ам̣ вийа сакидева буджджхати, атха кхо ану ану буджджханато анубодхо, ануссава̄ка̄рапаривитаккадит̣т̣хиниджджха̄наккхантианугато ва̄ бодхо анубодхо. на хи со паччаккхато буджджхати, ануссава̄дивасена пана каппетва̄ ган̣ха̄тӣти. киччатоти париджа̄нана̄дито. там̣киччакаран̣енева хи та̄ни тасса па̄кат̣а̄ни. виват̣т̣а̄нупассана̄йа хи сан̇кха̄рехи патилӣйама̄нама̄насасса уппаджджама̄нам̣ магган̃а̄н̣ам̣ висан̇кха̄рам̣ дуккханиссаран̣ам̣ а̄рамман̣ам̣ катва̄ дуккхам̣ париччхиндати, дуккхагатан̃ча тан̣хам̣ паджахати, ниродхан̃ча пхусати а̄диччо вийа пабха̄йа, самма̄сан̇каппа̄дӣхи саха уппаннам̣ там̣ маггам̣ бха̄вети, на ча сан̇кха̄ре амун̃читва̄ паваттама̄нена н̃а̄н̣ена етам̣ саббам̣ сакка̄ ка̄тум̣ нимиттапаваттехи авут̣т̣хитатта̄, тасма̄ ета̄ни кичча̄ни каронтам̣ там̣ н̃а̄н̣ам̣ дуккха̄дӣни вибха̄вети таттха саммоханиваттанена̄ти ‘‘чатта̄рипи сачча̄ни пассатӣ’’ти вуттам̣.

дуккхасамудайампи со пассатӣти ка̄лантарадассанам̣ сандха̄йа вуттанти че? на, ‘‘йо ну кхо, а̄вусо, дуккхам̣ пассати, дуккхасамудайампи со пассатӣ’’тиа̄дина̄ (сам̣. ни. 5.1100) екадассино ан̃н̃аттайадассита̄вича̄ран̣а̄йа тасса̄ са̄дханаттхам̣ гавам̣патиттхерена имасса суттасса а̄харитатта̄ паччекан̃ча саччесу диссама̄несу ан̃н̃аттайадассанасса йоджитатта̄. ан̃н̃атха̄ анупубба̄бхисамайе пуримадит̣т̣хасса паччха̄ адассанато самудайа̄дидассино дуккха̄дидассаната̄ на йоджетабба̄ сийа̄ти. суддхасан̇кха̄рапун̃джаматтадассанато сакка̄йадит̣т̣хипарийут̣т̣ха̄нам̣ нива̄рети. ‘‘локасамудайам̣ кхо, качча̄на, йатха̄бхӯтам̣ саммаппан̃н̃а̄йа пассато йа̄ локе наттхита̄, са̄ на хотӣ’’ти вачанато самудайадассанам̣ хетупхалаппабандха̄виччхедадассанавасена уччхедадит̣т̣хипарийут̣т̣ха̄нам̣ ниваттети. ‘‘локаниродхам̣ кхо…пе… пассато йа̄ локе аттхита̄, са̄ на хотӣ’’ти (сам̣. ни. 2.15) вачанато ниродхадассанам̣ хетуниродха̄ пхаланиродхадассанавасена сассатадит̣т̣хипарийут̣т̣ха̄нам̣ нива̄рети. аттака̄расса паччаккхадассанато маггадассанена ‘‘наттхи аттака̄ре, наттхи парака̄ре, наттхи пурисака̄ре’’тиа̄дикам̣ (дӣ. ни. 1.168) акирийадит̣т̣хипарийут̣т̣ха̄нам̣ паджахати. ‘‘наттхи хету, наттхи паччайо сатта̄нам̣ сам̣килеса̄йа, ахетӯ аппаччайа̄ сатта̄ сам̣килиссанти. наттхи хету…пе… висуддхийа̄, ахетӯ аппаччайа̄ сатта̄ висуджджхантӣ’’тиа̄дика̄ ахетукадит̣т̣хи ча идха акирийадит̣т̣хиггахан̣ена гахита̄ти дат̣т̣хабба̄. са̄пи хи висуддхимаггадассанена пахӣйатӣти.

дуккхан̃а̄н̣ам̣ самудайапхаласса дуккхасса адхува̄дибха̄вам̣ пассатӣти пхале виппат̣ипаттим̣ ниваттети. ‘‘иссаро локам̣ паваттети ниваттети ча̄’’ти иссарака̄ран̣ино ваданти, падха̄нато а̄ви бхавати, таттхева ча патилӣйатӣти падха̄нака̄ран̣ино. ‘‘ка̄лавасенева паваттати ниваттати ча̄’’ти ка̄лава̄дино. ‘‘сабха̄венева самбхоти вибхоти ча̄’’ти сабха̄вава̄дино. а̄ди-саддена ан̣ӯхи локо паваттати, саббам̣ пуббекатахетӯти евама̄ди ака̄ран̣апариггахо дат̣т̣хаббо. ра̄мудака̄л̣а̄ра̄дӣнам̣ вийа арӯпалоке, ниган̣т̣ха̄дӣнам̣ вийа локатхупика̄йа апавагго моккхоти гахан̣ам̣. а̄ди-саддена падха̄насса аппаватти, гун̣авийуттасса аттано сакаттани ават̣т̣ха̄нам̣, брахмуна̄ салоката̄, дит̣т̣хадхамманибба̄нава̄да̄ти евама̄диггахан̣ан̃ча дат̣т̣хаббам̣. еттха гун̣авийуттасса̄ти буддхисукхадуккхаиччха̄досапайаттадхамма̄дхаммасан̇кха̄рехи навахи аттагун̣ехи виппайуттасса̄ти кан̣а̄дабхаккхава̄до. индрийатаппанапуттамукхадассана̄дӣхи вина̄ апавагго наттхӣти гахетва̄ татха̄паваттанам̣ ка̄масукхаллика̄нуйого.

аджджхаттикаба̄хиресу два̄дасасу а̄йатанесу ка̄мабхававибхаватан̣ха̄васена два̄даса тика̄ чхаттим̣са тан̣ха̄вичарита̄ни. кхуддакаваттхувибхан̇ге ва̄ а̄гатанайена ка̄лавибха̄гам̣ ана̄маситва̄ вутта̄ни. вӣмам̣сиддхипа̄да̄дайо бодхипаккхийа̄ киччана̄наттена вутта̄, аттхато екатта̄ самма̄дит̣т̣химукхена таттха антогадха̄. тайо неккхаммавитакка̄дайоти локийаккхан̣е алобхаметта̄карун̣а̄сампайогавасена бхинна̄ маггаккхан̣е лобхабйа̄па̄давихим̣са̄самуччхедавасена тайоти екопи вутто. еса найо самма̄ва̄ча̄дӣсу. аппиччхата̄сантут̣т̣хита̄нам̣ пана бха̄ве самма̄а̄джӣвасамбхавато тена тесам̣ сан̇гахо дат̣т̣хаббо. бхавантарепи джӣвитахетупи арийехи авӣтиккаманӣйатта̄ арийаканта̄нам̣ самма̄ва̄ча̄дисӣла̄нам̣ гахан̣ена йена саддха̄хаттхена та̄ни париггахетабба̄ни, со саддха̄хаттхо гахитойева хотӣти тато анан̃н̃а̄ни саддхиндрийасаддха̄бала̄ни таттха антогадха̄ни хонти. тесам̣ аттхита̄йа̄ти саддхиндрийасаддха̄балачхандиддхипа̄да̄нам̣ аттхита̄йа сӣласса аттхибха̄вато тивидхенапи сӣлена те тайопи гахита̄ти таттха антогадха̄. читтасама̄дхӣти читтиддхипа̄дам̣ вадати. ‘‘читтам̣ пан̃н̃ан̃ча бха̄вайа’’нти (сам̣. ни. 1.23, 192) хи читтамукхена сама̄дхи вуттоти сама̄дхимукхена читтампи ваттаббатам̣ арахати. читтиддхипа̄дабха̄вана̄йа пана сама̄дхипи адхиматто хотӣти вӣмам̣сиддхипа̄да̄дивачанам̣ вийа читтиддхипа̄давачанам̣ аватва̄ идха ‘‘читтасама̄дхӣ’’ти вуттам̣. ‘‘пӣтиманасса ка̄йо пассамбхати, пассаддхака̄йо сукхам̣ ведети, сукхино читтам̣ сама̄дхийатӣ’’ти (дӣ. ни. 3.359; сам̣. ни. 5.376; а. ни. 3.96; 11.12) вачанато сама̄дхиупака̄ра̄ пӣтипассаддхийо, тасма̄ сама̄дхиггахан̣ена гахита̄, упеккха̄ пана сама̄дхиупака̄ракато там̣садисакиччато ча, тасма̄ самма̄сама̄дхивасена етесам̣ антогадхата̄ дат̣т̣хабба̄.

бха̄ро вийа вигха̄такатта̄. дуббхиккхамива ба̄дхакатта̄. ‘‘нибба̄напарамам̣ сукха’’нти (ма. ни. 2.215, 217; дха. па. 203, 204) сукхабха̄вато субхиккхамива. анит̣т̣хабха̄вато са̄сан̇касаппат̣ибхайато ча дуккхам̣ верӣвисаруккхабхайаориматӣрӯпамам̣.

татхаттхена̄ти татхасабха̄вена, парин̃н̃еййабха̄вена̄ти аттхо. етена арийасаччадвайам̣ сийа̄ дуккхам̣, на арийасаччам̣, сийа̄ арийасаччам̣, на дуккханти имаматтхам̣ дассети. арийасачча-саддапара̄ хи дуккха̄дисадда̄ парин̃н̃еййа̄дибха̄вам̣ ваданти. тенева арийасачча-садда̄напеккхам̣ дуккха-саддам̣ сандха̄йа маггасампайуттаса̄ман̃н̃апхаладхамма̄нам̣ а̄дипадасан̇гахо вутто, тадапеккхам̣ сандха̄йа чатуттхападасан̇гахо. самудайа̄дӣсу авасесакилеса̄дайо самудайо, на арийасаччам̣, сан̇кха̄раниродхо ниродхасама̄патти ча ниродхо, на арийасаччам̣, арийамаггато ан̃н̃а̄ни магган̇га̄ни магго, на арийасаччанти имина̄ найена йоджана̄ ка̄табба̄. дуккхам̣ веданӣйампи сантам̣ ведакарахитам̣, кевалам̣ пана тасмим̣ аттано паччайехи паваттама̄не дуккхам̣ ведетӣти воха̄раматтам̣ хоти. евам̣ итаресупи.

кирийа̄ва виджджатӣти самудайамева вадати, тасса ва̄ дуккхапаччайабха̄вам̣. магго аттхӣти ваттаббе ‘‘маггаматтхӣ’’ти ока̄расса абха̄во катоти дат̣т̣хаббо. гамакоти ганта̄. са̄савата̄ асубхата̄ти катва̄ ниродхамагга̄ субха̄ ева. дуккха̄дӣнам̣ парийа̄йена самудайа̄дибха̄во ча аттхи, на пана ниродхабха̄во, ниродхасса ва̄ дуккха̄дибха̄воти на ан̃н̃аман̃н̃асаман̇гита̄ти а̄ха ‘‘ниродхасун̃н̃а̄ни ва̄’’тиа̄ди. самудайе дуккхасса̄бха̄ватоти поноббхавика̄йа тан̣ха̄йа пунаббхавасса абха̄вато. йатха̄ ва̄ пакатива̄дӣнам̣ вика̄ра̄вибха̄вато пуббе пат̣иппалӣна̄ ча пакатибха̄венева тит̣т̣ханти, на евам̣ самудайасампайуттампи дуккхам̣ самудайабха̄вена тит̣т̣хатӣти а̄ха ‘‘самудайе дуккхасса̄бха̄вато’’ти. йатха̄ авибхаттехи вика̄рехи маханта̄ висесиндрийабхӯтависесехи пакатибха̄венева т̣хитехи пакати сагаббха̄ пакатива̄дӣнам̣, евам̣ на пхалена сагаббхо хетӯти аттхо. дуккхасамудайа̄нам̣ ниродхамагга̄нан̃ча асамава̄йа̄ти етам̣ виваранто а̄ха ‘‘на хетусамаветам̣ хетупхала’’нтиа̄ди. таттха идха тантӯсу пат̣о, капа̄лесу гхат̣о, биран̣есу кат̣о, двӣсу ан̣ӯсу двиан̣укантиа̄дина̄ идха буддхивоха̄раджанако ависум̣ сиддха̄нам̣ самбандхо самава̄йо, тена самава̄йена ка̄ран̣есу двӣсу ан̣ӯсу двиан̣укам̣ пхалам̣ самаветам̣ екӣбхӯтамива самбандхам̣, тӣсу ан̣ӯсу тиан̣уканти евам̣ маха̄патхавимаха̄удакамаха̄аггимаха̄ва̄таккхандхапарийантам̣ пхалам̣ аттано ка̄ран̣есу самаветанти самава̄йава̄дино ваданти. евам̣ пана вадантехи апарима̄н̣есу ка̄ран̣есу маха̄парима̄н̣ам̣ екам̣ пхалам̣ самаветам̣ аттано антогадхехи ка̄ран̣ехи сагаббхам̣ асун̃н̃анти вуттам̣ хоти, евамидха самава̄йа̄бха̄ва̄ пхале хету наттхӣти хетусун̃н̃ам̣ пхаланти аттхо.

паваттибха̄ватоти сам̣са̄расса паваттибха̄вато. чатуа̄ха̄рабхедатоти имина̄ чатта̄ро а̄ха̄рабхеде техи бхинне таппаччайадхаммабхеде ча сан̇ган̣ха̄ти. рӯпа̄бхинандана̄дибхедо рӯпа̄дикхандхавасена, а̄рамман̣авасена ва̄. упа̄да̄нехи упа̄дӣйатӣти упа̄ди, упа̄да̄наккхандхапан̃чакам̣. нибба̄нан̃ча там̣ниссаран̣абхӯтам̣ тасса вӯпасамо там̣сантӣти катва̄ тасса йа̄ва паччхимам̣ читтам̣, та̄ва сесатам̣, тато паран̃ча анавасесатам̣ упа̄да̄йа ‘‘саупа̄дисесанибба̄надха̄ту анупа̄дисесанибба̄надха̄тӯ’’ти двидха̄ вохарӣйатӣти. ‘‘самма̄дит̣т̣хи самма̄сан̇каппо випассана̄, итаре саматхо’’ти ваданти. сӣлампи хи саматхасса упака̄ракатта̄ саматхаггахан̣ена гайхатӣти тесам̣ адхиппа̄йо. атха ва̄ йа̄надвайавасена ладдхо магго саматхо випассана̄ти а̄гаманавасена вуттоти дат̣т̣хаббо. саппадесатта̄ти сӣлаккхандха̄дӣнам̣ екадесатта̄ти аттхо. сӣлаккхандха̄дайо хи саббалокийалокуттарасӣла̄дисан̇га̄хака̄, арийамагго локуттаройева̄ти тадекадесо хоти.

онатасаха̄йо вийа ва̄йа̄мо паггахакиччаса̄ман̃н̃ато. ам̣сакӯт̣ам̣ датва̄ т̣хитасаха̄йо вийа сати апила̄панавасена ниччалабха̄вакаран̣аса̄ман̃н̃ато. саджа̄титоти савитаккасавича̄ра̄дибхедесу сама̄на̄йа сама̄дхиджа̄тийа̄ти аттхо. кирийатоти сама̄дхианурӯпакирийато. тато ева хи ‘‘чатта̄ро сатипат̣т̣ха̄на̄ сама̄дхинимитта̄, чатта̄ро саммаппадха̄на̄ сама̄дхипариккха̄ра̄’’ти (ма. ни. 1.462) сатива̄йа̄ма̄нам̣ сама̄дхисса нимиттапариккха̄рабха̄во вуттоти.

а̄кот̣ентена вийа̄ти ‘‘аниччам̣ аничча’’нтиа̄дина̄ пан̃н̃а̄садисена киччена самантато а̄кот̣ентена вийа ‘‘аниччам̣ кхайат̣т̣хена, дуккхам̣ бхайат̣т̣хена̄’’тиа̄дина̄ париваттантена вийа ча а̄да̄йа ӯхитва̄ диннамева пан̃н̃а̄ пат̣ивиджджхати. двиннам̣ сама̄нака̄латтепи паччайабха̄вена сан̇каппасса пуримака̄ласса вийа ниддесо като. саджа̄титоти ‘‘дуккхе н̃а̄н̣а’’нтиа̄дӣсу сама̄на̄йа пан̃н̃а̄джа̄тийа̄. кирийатоти еттха пан̃н̃а̄садисакиччам̣ кирийа̄ти вуттам̣, пуббе пана сама̄дхиупака̄ракам̣ таданурӯпам̣ киччанти айаметтха висесо. ‘‘саббам̣, бхиккхаве, абхин̃н̃еййа’’нти (сам̣. ни. 4.46) вачанато чатта̄рипи абхимукхам̣ паччаккхато н̃а̄табба̄ни, абхивисит̣т̣хена ва̄ н̃а̄н̣ена н̃а̄табба̄нӣти абхин̃н̃еййа̄ни.

дурабхисамбхаватаранти абхисамбхавитум̣ са̄дхетум̣ асаккун̣еййатарам̣, саттивигха̄тена дурадхигаманти аттхо. ба̄дхакапабхавасантиниййа̄налаккхан̣ехи ваваттха̄нам̣ салаккхан̣ававаттха̄нам̣. дуравага̄хаттхена гамбхӣратта̄ти ол̣а̄рика̄ дуккхасамудайа̄. тираччха̄нагата̄нампи хи дуккхам̣ а̄ха̄ра̄дӣсу ча абхила̄со па̄кат̣о, пӣл̣ана̄диа̄йӯхана̄дивасена пана ‘‘идам̣ дуккхам̣, идамасса ка̄ран̣а’’нти йа̄тха̄вато ога̄хитум̣ асаккун̣еййатта̄ гамбхӣра̄, сан̣хасукхумадхамматта̄ ниродхамагга̄ сабха̄вато ева гамбхӣратта̄ дуравага̄ха̄, тенева уппанне магге наттхи ниродхамагга̄нам̣ йа̄тха̄вато анавага̄хоти. нибба̄нампи маггена адхигантаббатта̄ тасса пхаланти ападиссатӣти а̄ха ‘‘пхала̄падесато’’ти. вуттан̃хи ‘‘дуккханиродхе н̃а̄н̣ам̣ аттхапат̣исамбхида̄’’ти (вибха. 719). маггопи ниродхасса сампа̄пакабха̄вато хетӯти ападиссатӣти а̄ха ‘‘хетуападесато’’ти. вуттампи четам̣ ‘‘дуккханиродхага̄минийа̄ пат̣ипада̄йа н̃а̄н̣ам̣ дхаммапат̣исамбхида̄’’ти (вибха. 719). ити виджан̃н̃а̄ти ити-саддена виджа̄нанаккамам̣ дассети. евам̣ пака̄рехӣти евам̣-саддена виджа̄нанака̄ран̣абхӯте найе.

уддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

1. дуккхасаччаниддесо

джа̄тиниддесаван̣н̣ана̄

190. таттха …пе… айам̣ ма̄тика̄ти ниддесава̄раа̄димхи вутте джа̄тиа̄диниддесе тесам̣ джа̄тиа̄дӣнам̣ ниддесавасена дуккхасса арийасаччасса катханаттха̄йа, тесу ва̄ джа̄тиа̄дӣсу тесан̃ча дуккхат̣т̣хе ведитаббе джа̄тиа̄дӣнам̣ ниддесавасена дуккхасса арийасаччасса катханаттха̄йа дуккхадуккхантиа̄дика̄ дуккхама̄тика̄ ведитабба̄ти аттхо. атха ва̄ таттха̄ти тасмим̣ ниддесава̄ре. ‘‘джа̄типи дуккха̄…пе… сам̣кхиттена пан̃чупа̄да̄наккхандха̄ дуккха̄’’ти айам̣ дуккхасса арийасаччасса катханаттха̄йа ма̄тика̄ти йатха̄дасситасса джа̄тиа̄диниддесасса ма̄тика̄бха̄вам̣ дӣпети. там̣ дӣпетва̄ пуна йасмим̣ пададвайе т̣хатва̄ дуккхам̣ арийасаччам̣ катхетаббам̣, тасса ниддха̄ран̣аттхам̣ саббам̣ дуккхам̣ сан̇кад̣д̣хенто а̄ха ‘‘идан̃хи дуккхам̣ на̄ма̄’’тиа̄ди.

сабха̄ватоти дуккхаведайитасабха̄вато. на̄матоти тенева сабха̄вена ладдхана̄мато. тена на ан̃н̃ена парийа̄йена идам̣ дуккхам̣ на̄ма, атха кхо дуккхатта̄йева̄ти сабха̄вена на̄мам̣ висесети. атха ва̄ на̄матоти удайаббайавантата̄йа ладдхана̄мато. йатха̄ ан̃н̃е удайаббайаванто дхамма̄ на сабха̄вато дуккха̄, на евам̣ идам̣, атха кхо сабха̄вато дуккха̄, бхӯтамеведам̣ дуккханти пуримена дуккха-саддена паччхимам̣ висесети. випарин̣а̄мавантата̄йа сукхам̣ анит̣т̣хамева хотӣти дуккхам̣ на̄ма джа̄там̣. тенева̄ха ‘‘дуккхуппаттихетуто’’ти. кан̣н̣асӯла̄дӣхи абхибхӯтасса ниттхунана̄дӣхи дуккха̄бхибхӯтата̄йа вин̃н̃а̄йама̄на̄йапи ким̣ тава руджджатӣти пуччхитва̄ва кан̣н̣асӯла̄дидуккхам̣ джа̄нитаббам̣ хотӣти пат̣иччханнадуккхата̄ тасса вутта̄. упаккамасса ча па̄кат̣абха̄ватоти ка̄ран̣а̄васена дуккхависесасса па̄кат̣абха̄вам̣ дассети.

сабха̄вам̣ мун̃читва̄ пака̄рантарена дуккханти вуччама̄нам̣ парийа̄йадуккхам̣. катхетаббатта̄ пат̣ин̃н̃а̄там̣ йатха̄ катхетаббам̣, там̣пака̄радассанаттхам̣ ‘‘арийасаччан̃ча на̄мета’’нтиа̄дима̄ха. сан̇кхепо са̄ман̃н̃ам̣, са̄ман̃н̃ан̃ча висесе антокаритва̄ паваттатӣти таттха убхайатха̄пи катхетум̣ ват̣т̣ати. виттха̄ро пана висесо джа̄тиа̄дико, висесо ча висесантараниваттакоти джа̄тиа̄дӣсу джара̄дӣнам̣ сан̇кхипанам̣ на сакка̄ ка̄тунти таттха виттха̄ренева катхетаббам̣.

191. ‘‘апарасса апарасса̄’’ти дӣпанам̣ апараттхадӣпанам̣. са̄миаттхепи хи апараттха-саддо сиджджхатӣти. тесам̣ тесанти ва̄ са̄мивасена вуттам̣ аттхам̣ бхуммавасена ваттука̄мата̄йа а̄ха ‘‘апараттхадӣпана’’нти, апарасмим̣ апарасмим̣ дӣпананти аттхо. апарасса апарасса ва̄ джа̄тисан̇кха̄тасса аттхасса дӣпанам̣ апараттхадӣпанам̣. пан̃чагативасена екека̄йапи гатийа̄ кхаттийа̄дибхуммадева̄дихаттхиа̄диджа̄тивасена ча̄ти гатиджа̄тивасена.

тин̣а̄ка̄ро тин̣аджа̄ти, со ча упа̄да̄пан̃н̃аттӣти ‘‘пан̃н̃аттийа’’нти а̄ха. тадупа̄да̄йа̄ти там̣ пат̣хамам̣ вин̃н̃а̄н̣ам̣ упа̄да̄йа айам̣ джа̄ти, на̄сса куточи ниггаманам̣ упа̄да̄йа. йасма̄ ча евам̣, тасма̄ са̄васса джа̄ти пат̣хамавин̃н̃а̄н̣асан̇кха̄та̄ти аттхо. атха ва̄ тадупа̄да̄йа саджа̄тоти вуччатӣти са̄васса джа̄ти пат̣хамавин̃н̃а̄н̣асан̇кха̄та̄ти аттхо. вин̃н̃а̄н̣амукхена ча пан̃чапи кхандха̄ вутта̄ хонтӣти ‘‘пат̣исандхийа’’нти а̄ха. арийабха̄вакаран̣атта̄ арийасӣланти па̄тимоккхасам̣варо вуччати. джа̄тиа̄дӣнипи лаккхан̣а̄ни дхамма̄нам̣ а̄ка̄равика̄ра̄ти катва̄ сахуппа̄дака̄ сахавика̄рака̄ти вутта̄. джа̄йанат̣т̣хена̄тиа̄ди а̄йатанавасена йонивасена ча двӣхи двӣхи падехи саббасатте парийа̄дийитва̄ джа̄тим̣ дассетум̣ вуттам̣. пуриманайе пана екекенева падена саббасатте парийа̄дийитва̄ джа̄ти дассита̄ти айам̣ висесо. кечи пана ‘‘пуриманайе каттуниддесо, паччхиманайе бха̄ваниддесо като’’ти ваданти, ‘‘тесам̣ тесам̣ сатта̄нам̣ джа̄тӣ’’ти пана каттари са̄миниддесасса кататта̄ убхайаттха̄пи бха̄ваниддесова йутто. сампун̣н̣а̄ джа̄ти сан̃джа̄ти. па̄кат̣а̄ ниббатти абхиниббатти. ‘‘тесам̣ тесам̣ сатта̄нам̣…пе… абхиниббаттӣ’’ти саттавасена паваттатта̄ саммутикатха̄.

татра татра̄ти екачатувока̄рабхавесу двиннам̣ двиннам̣, сесе рӯпадха̄туйам̣ пат̣исандхиккхан̣е уппаджджама̄на̄нам̣ пан̃чаннам̣, ка̄мадха̄туйам̣ викала̄викалиндрийа̄нам̣ васена саттаннам̣ наваннам̣ дасаннам̣ пуна дасаннам̣ ека̄дасаннан̃ча а̄йатана̄нам̣ васена сан̇гахо ведитаббо. екабхавапарийа̄паннасса кхандхасанта̄насса пат̣хама̄бхиниббаттибхӯта̄ пат̣исандхиккхандха̄ти а̄ха ‘‘пат̣хама̄бхиниббаттилаккхан̣а̄’’ти. тамева санта̄нам̣ ниййа̄тентам̣ вийа ‘‘ханда ган̣хатха̄’’ти пат̣иччха̄пентам̣ вийа паваттатӣти ниййа̄танараса̄. сантатийа̄ ева уммуджджанам̣ хутва̄ гайхатӣти уммуджджанапаччупат̣т̣ха̄на̄. дуккхара̄сисса вичиттата̄ дуккхавичиттата̄, дуккхависеса̄ ва̄ тадавайава̄, там̣ паччупат̣т̣ха̄пети пхалатӣти дуккхавичиттата̄паччупат̣т̣ха̄на̄.

парийа̄йаниппарийа̄йадуккхесу йам̣ дуккхам̣ джа̄ти хоти, там̣ дуккхабха̄войева тасса̄ дуккхат̣т̣хо. йади аккха̄нена па̄пун̣итаббам̣ сийа̄, бхагава̄ а̄чиккхеййа. бхагавата̄пи –

‘‘там̣ ким̣ ман̃н̃атха, бхиккхаве, катамо ну кхо махантатаро? йо ча̄йам̣ майа̄ паритто па̄н̣иматто па̄са̄н̣о гахито, йо ча химава̄ паббатара̄джа̄ти. аппама…пе… гахито, химавантам̣ паббатара̄джа̄нам̣ упанидха̄йа сан̇кхампи на упети, калабха̄гампи на упети, упанидхампи на упети. евамева кхо, бхиккхаве, йам̣ со пурисо тӣхи саттисатехи хан̃н̃ама̄но татонида̄нам̣ дуккхам̣ доманассам̣ пат̣исам̣ведети, там̣ нерайикасса дуккхасса упанидха̄йа сан̇кхампи…пе… упанидхампи на упетӣ’’ти (ма. ни. 3.250) –

упама̄васена пака̄ситам̣ а̄па̄йикадуккхам̣. сукхуппаттика̄ран̣а̄ни сучӣни уппала̄дӣнӣти катва̄ таттха ниббаттинива̄ран̣ена джа̄тийа̄ дуккхаваттхубха̄вам̣ дассети ‘‘атха кхо’’тиа̄дина̄. дуккхуппаттика̄ран̣е ниббаттанена габбхапарихаран̣ӯпаккамена вина̄ ма̄тукуччхисамбхавамева дуккхам̣ габбхоккантимӯлакам̣ ан̃н̃а̄напеккхатта̄, упаккаманиббаттам̣ пана парихаран̣амӯлакам̣ оккантиматта̄напеккхатта̄. айаметесам̣ висесо.

аттано абхимукхам̣ кад̣д̣ханам̣ а̄кад̣д̣ханам̣, парито саббатобха̄гена кад̣д̣ханам̣ парикад̣д̣ханам̣. адхо дхунанам̣ одхунанам̣, тирийам̣, саббато ва̄ дхунанам̣ нидхунанам̣. таччхетва̄ кха̄рапаккхипанам̣ кха̄ра̄пат̣иччхакам̣.

сакаласарӣранха̄панам̣ нха̄панам̣, екадесадхованам̣ дхованам̣, сӯрийа̄бхимукхапаваттанена а̄та̄панам̣, пан̃чаггита̄пена парита̄панам̣ дат̣т̣хаббам̣. саббойева ва̄ та̄по двидха̄пи вутто.

кухим̣ ну патит̣т̣хам̣ лабхетха, джа̄тийа̄ вина̄ на тасса дуккхасса патит̣т̣ха̄нам̣ аттхӣти аттхо, джа̄тийа̄ ва̄ вина̄ со сатто кухим̣ ну патит̣т̣хам̣, каттха ну патит̣т̣ханто там̣ дуккхам̣ лабхетха̄ти аттхо. таттха тираччха̄несу катхам̣ дуккхам̣ бхавеййа тахим̣ тираччха̄несу джа̄тим̣ вина̄. на часса̄ти на че асса. нану неваттхӣти самбандхо ка̄таббо, нану а̄ха̄ти ва̄. йадатоти йасма̄ неваттхи, тасма̄ а̄ха̄ти аттхо.

джара̄ниддесаван̣н̣ана̄

192. джӣран̣амева джӣран̣ата̄, джӣран̣асса ва̄ а̄ка̄ро та̄-саддена вутто.

йатха̄пуре асаллаккхентети га̄равакаран̣аупат̣т̣ха̄на̄дӣни асаллаккхенте там̣нимиттам̣ доманассам̣ уппаджджатӣти аттхо.

сата̄дӣнанти сатисутавӣрийапан̃н̃а̄дӣнам̣ виппава̄санимиттам̣ аттана̄ апаса̄детаббехипи аттано путтада̄рехи апаса̄данӣйато. авасаваттан̇гапаччан̇гата̄йа сучиасучиа̄дивича̄ран̣авирахена ча ба̄лакума̄ракака̄ло вийа джин̣н̣ака̄ло хотӣти а̄ха ‘‘бхиййо ба̄латтаппаттийа̄’’ти.

маран̣аниддесаван̣н̣ана̄

193. ‘‘ка̄ласса антакасса кирийа̄’’ти йа̄ локе вуччати, са̄ чути, маран̣анти аттхо. чаванака̄лойева ва̄ анатиккаманӣйатта̄ висесена ка̄лоти вутто, тасса кирийа̄ чутиккхандха̄нам̣ бхедаппаттийева. маччу маран̣анти еттха̄пи сама̄сам̣ акатва̄ йо маччу вуччати бхедо, йан̃ча маран̣ам̣ па̄н̣ача̄го, идам̣ вуччати маран̣анти висум̣ самбандхо на на йуджджати.

йасса кхандхабхедасса паваттатта̄ ‘‘тиссо мато, пхуссо мато’’ти воха̄ро хоти, со кхандхаппабандхасса анупаччхинната̄йа ‘‘саммутимаран̣а’’нти вутто, пабандхасамуччхедо ча ‘‘самуччхедамаран̣а’’нти. маран̣ампи дуккханти имасмим̣ панаттхе дуккхасаччакатха̄ ват̣т̣акатха̄ти катва̄ ‘‘саммутимаран̣ам̣ адхиппета’’нти а̄ха. тассева на̄манти таббха̄вато тадекадесабха̄вато ча маран̣а-саддабахутте асаммохаттхам̣ вуттам̣. чутилаккхан̣анти ‘‘чаваната̄’’ти нидасситачаваналаккхан̣амева вадати. сампаттибхавакхандхехи вийоджетӣти вийогарасам̣, вийогакирийа̄бхӯтата̄йа ва̄ ‘‘вийогараса’’нти вуттам̣. саттасса пуримабхавато виппава̄со хутва̄ упат̣т̣ха̄тӣти виппава̄сапаччупат̣т̣ха̄нам̣.

маран̣антика̄ти маран̣асса а̄санна̄. йади маран̣ам̣ на бхависсати, йатха̄вуттам̣ ка̄йикам̣ четасикан̃ча дуккхам̣ на бхависсатӣти а̄ха ‘‘двиннампи дуккха̄нам̣ ваттхубха̄вена̄’’ти.

па̄пакамма̄динимиттанти па̄пакамманимиттам̣ па̄пагатинимиттан̃ча̄ти аттхо, каммампи ва̄ еттха ‘‘нимитта’’нти вуттам̣ упапаттинимиттабха̄вена упат̣т̣ха̄нато. тадупат̣т̣ха̄непи хи ‘‘акатам̣ вата ме калйа̄н̣а’’нтиа̄дина̄ анаппакам̣ доманассам̣ уппаджджатӣти. бхаддасса̄ти калйа̄н̣акаммасса̄ти аттхо. ависесатоти ‘‘саббеса’’нти етена йоджетаббам̣. саббесанти ча йесам̣ ка̄йикам̣ дуккхам̣ уппаджджати, тейева саббе гахита̄ ‘‘витуджджама̄намамма̄на’’нти висеситатта̄. сандхӣнам̣ бандхана̄ни сандхибандхана̄ни, тесам̣ чхеданена ниббаттам̣ дуккхам̣ ‘‘сандхибандханаччхедана’’нти вуттам̣. а̄ди-саддо ва̄ ка̄ран̣аттхо, сандхибандханаччхеданамӯлаканти аттхо.

анайабйасана̄па̄данам̣ вийа̄ти анайабйасана̄патти вийа̄ти аттхо. ва̄л̣а̄дӣхи кате хи анайабйасана̄па̄дане антогадха̄ анайабйасана̄патти еттха нидассананти.

соканиддесаван̣н̣ана̄

194. сукхака̄ран̣ам̣ хитам̣, тасса пхалам̣ сукхам̣. н̃а̄тиккхайоти бхога̄дӣхи н̃а̄тӣнам̣ париха̄ни маран̣ан̃ча. айам̣ пана висесоти бхогабйасана̄дипадаттхависесам̣ рогабйасана̄дӣсу сама̄сависесан̃ча сандха̄йа̄ха. н̃а̄тибхога̄ пан̃н̃аттиматта̄ таббина̄са̄ва̄ти имина̄ адхиппа̄йена апариниппханнатам̣ сандха̄йа ‘‘аниппханна̄нӣ’’ти а̄ха. апариниппханнатам̣йева хи сандха̄йа висуддхимагге (висуддхи. 2.447 а̄дайо) ча ‘‘даса рӯпа̄ни аниппханна̄нӣ’’ти вуттам̣. рӯпакан̣д̣аван̣н̣ана̄йан̃хи (дха. са. ат̣т̣ха. 975 пакин̣н̣акакатха̄) ни ‘‘апариниппханна̄нӣ’’ти вутта̄ни. кхандхавибхан̇ге ча ниппха̄детаббасса ниродхасама̄паттиа̄дикасса ниппханната̄ вутта̄ти асабха̄вадхаммасса ча ниппханната̄, нибба̄нассева аниппханната̄ти.

дхамма-саддо хетуаттхоти а̄ха ‘‘дуккхасса уппаттихетуна̄’’ти. джха̄манти дад̣д̣хам̣. пуббе вутталаккхан̣а̄дика̄ доманассаведана̄ сокоти тасса пуна лаккхан̣а̄дайо на ваттабба̄ сийум̣, татха̄пи доманассависесатта̄ сокасса ча висит̣т̣ха̄ лаккхан̣а̄дайо ваттабба̄ти ‘‘кин̃ча̄пӣ’’тиа̄дима̄ха. виса̄рарахитам̣ анто ева сан̇кучитам̣ чинтанам̣, суккханам̣ ва̄ антониджджха̄нам̣. париниджджха̄йанам̣ даханам̣. н̃а̄тибйасана̄дианурӯпам̣ сочанам̣ анусочанам̣, там̣ там̣ ва̄ гун̣ам̣ досан̃ча анугантва̄ сочанам̣ таппанам̣ анусочанам̣.

джаванаккхан̣ети манодва̄раджаванаккхан̣е. татха̄ хи там̣ дассенто ‘‘еттака̄ ме’’тиа̄дима̄ха. ка̄йавин̃н̃а̄н̣а̄дивӣтхийампи пана джаванаккхан̣е доманассасса паччайо хоти ева. тенева ‘‘джаванаккхан̣е ча̄’’ти а̄ха. ан̃н̃атха̄ ка̄йикачетасикадуккха̄нам̣ ка̄йаваттхукаманодва̄раппаватта̄намева паччайоти ган̣хеййа таттха висесена ка̄йикачетасикасаддаппаваттито.

туджджатӣти ‘‘тудатӣ’’ти ваттаббе бйаттайавасена вуттанти ведитаббам̣.

паридеваниддесаван̣н̣ана̄

195. а̄деванти етена̄ти а̄девоти а̄девана-саддам̣ катва̄ ассувимочана̄дивика̄рам̣ а̄паджджанта̄нам̣ таббика̄ра̄паттийа̄ со саддо каран̣абха̄вена вуттоти. вӣхипала̄па̄дайо вийа туччхам̣ вачанам̣ пала̄по. гун̣адосе киттети бодхетӣти гун̣адосакиттанарасо ла̄лаппа-саддо. аттха̄наттхе хирийитаббаджане ча авича̄ретва̄ пуггаласса самбхамабха̄во хутва̄ паридевана-саддо упат̣т̣ха̄тӣти ‘‘самбхамапаччупат̣т̣ха̄но’’ти вутто, сокаваттхуавигха̄тена ва̄ самбхамо, на утта̄сасамбхамо, со ча паридевана-саддена па̄кат̣о хотӣти паридево ‘‘самбхамапаччупат̣т̣ха̄но’’ти вутто.

сока̄бхибхӯто паридевананимиттам̣ мут̣т̣хипотхана̄дӣни кароти, паридевананимиттамева ча н̃а̄тиаббхаттхан̇гамана̄дӣни чинтетӣти паридевасса дуккхадоманасса̄нам̣ ваттхубха̄во вутто.

бхиййоти йена вина̄ на хоти, тато паридевасамут̣т̣ха̄пакадоманассато, пуббе вуттадуккхато ва̄ бхиййо, кан̣т̣хот̣т̣хата̄луа̄дисосаджатопи ва̄ бхиййоти ан̃н̃ан̃ча ка̄йикам̣ четасикам̣ там̣нида̄надуккхам̣ сан̇ган̣ха̄ти.

дуккхадоманассаниддесаван̣н̣ана̄

196-7. ка̄йикам̣ дуккхам̣ ка̄йикасса дуккхасса упаниссайапаччайоти ‘‘дуккхитасса дуккхам̣ уппаджджатӣ’’ти вуттам̣. етена дуккхена абхибхӯтатта̄ наккхаттам̣ кӣл̣итум̣ на лабха̄мӣти балавадоманассам̣ уппаджджатӣти дуккхасса доманассаваттхута̄ хоти.

аттано паваттиккхан̣ам̣ сандха̄йа ‘‘пӣл̣етӣ’’ти вуттам̣ ка̄йикадуккхам̣, тадупаниссайато ва̄.

а̄ват̣т̣антӣти париват̣т̣анти. виват̣т̣антӣти паббха̄ре кхиттаттхамбхо вийа лудханти. мӯлаччхиннаруккхо вийа чхиннапапа̄там̣ папатанти, паридайхама̄начитта̄ пуримадоманассупаниссайавасена чинтенти, вигате доманассе татха̄чинтанам̣ наттхӣти.

упа̄йа̄саниддесаван̣н̣ана̄

198. саббависайаппат̣ипаттинива̄ран̣авасена самантато сӣданам̣ сам̣сӣданам̣, ут̣т̣хетумпи асаккун̣еййата̄каран̣авасена атибалавам̣, вирӯпам̣ ва̄ сӣданам̣ висӣданам̣. ан̃н̃ам̣ висайам̣ агантва̄ н̃а̄тибйасана̄дӣсу вирӯпо а̄сан̇го таттхева авабандхата̄ бйа̄сатти. ниттхунанакаран̣ато ниттхунанарасо. висӣданам̣ виса̄до.

сайам̣ на дуккхо досатта̄ сан̇кха̄раккхандхапарийа̄паннадхаммантаратта̄ ва̄. йе пана доманассамева упа̄йа̄соти вадеййум̣, те ‘‘упа̄йа̄со тӣхи кхандхехи екена̄йатанена ека̄йа дха̄туйа̄ сампайутто, екена кхандхена екена̄йатанена ека̄йа дха̄туйа̄ кехичи сампайутто’’ти (дха̄ту. 249) има̄йа па̄л̣ийа̄ пат̣иккхипитабба̄. виса̄даппаттийа̄ сукхадуккхака̄ран̣ам̣ аган̣айитва̄ дуккхат̣т̣ха̄на̄дӣни каронта̄нам̣ упа̄йа̄со ка̄йикадуккхасса ваттху хоти, виса̄данавасенева н̃а̄тивина̄са̄дӣни чинтента̄нам̣ доманассасса. аттано паваттиккхан̣ейева упа̄йа̄со доманассасампайогато читтам̣ паридахати, авиппха̄риката̄каран̣авасена ка̄йам̣ виса̄дети, тадубхайакаран̣енева тато парам̣ там̣нимиттам̣ ка̄йикам̣ четасикан̃ча адхиматтам̣ дуккхам̣ джанайатӣти дуккхо вутто.

аппийасампайоганиддесаван̣н̣ана̄

199. на аппийантӣти на гамийанти, на павесӣйантӣти аттхо. анаттханти бйасанам̣, дуккхам̣ ва̄. ахитанти тасса хетум̣. дутийе аттхавикаппе аттхам̣ на ка̄ментӣти анаттхака̄ма̄тиа̄ди асаматтхасама̄сопи йоджито. ‘‘асӯрийапасса̄ни мукха̄нӣ’’тиа̄дӣсу вийа хи йена сама̄со, на тасса̄йам̣ пат̣иседхако а-ка̄роти. йасмим̣ кисмин̃чи ниббхайе йогаккхема-саддо нирул̣хо дуккхайогато кхематта̄.

сан̇гатиа̄дӣсу сан̇кха̄равасена йам̣ лаббхати, там̣ гахетаббам̣. на хи сан̇кха̄ра̄нам̣ т̣ха̄нанисаджджа̄дайо бходжана̄дикиччесу ва̄ сахакаран̣ам̣ виджджатӣти паччхимадвайам̣ тадаттхавасена лаббхатӣти на сакка̄ ваттунти. йам̣ лаббхатӣти ва̄ йам̣ аттхаджа̄там̣ лаббхатӣти аттхо. тена йатха̄ лаббхати сан̇гатиа̄дӣсу аттхо, татха̄ йоджетаббо. пуггаласса хи сан̇гати гантва̄ сан̇кха̄рехи сам̣його хоти, а̄гатехи ча техи, пуггаласса ча аттано т̣ха̄на̄дӣсу сан̇кха̄рехи сахабха̄во хоти, саббакирийа̄су ча миссӣбха̄воти. анаттхабха̄во упаддавабха̄во.

анит̣т̣ха̄нам̣ а̄па̄тхагаманаматтам̣ там̣гахан̣аматтан̃ча аппийасампайого, на пана патхавипхасса̄дайо вийа аппийасампайого на̄ма еко дхаммо аттхӣти а̄ха ‘‘со аттхато еко дхаммо на̄ма наттхӣ’’ти. анит̣т̣ха̄ни кан̣т̣ака̄дӣни амитта̄ ча усуа̄дӣхи виджджхана̄дидуккхам̣ уппа̄денти.

идха̄ти имасмим̣ локе дуккхам̣ хотӣти ва̄ идха имасмим̣ дуккхасаччаниддесе дуккхо вуттоти ва̄ йоджетаббам̣.

пийавиппайоганиддесаван̣н̣ана̄

200. минантӣти на̄л̣ийа̄дӣсу дхан̃н̃ам̣ вийа анто паккхипанти, на бахи каронтӣти аттхо. ама̄-саддо сахабха̄вадӣпако. н̃а̄йанти ва̄ аджджхаттика̄иччева. н̃а̄тибйасана̄дико хутва̄ упат̣т̣ха̄тӣти бйасанапаччупат̣т̣ха̄но. сокуппа̄даненева сарӣрам̣ сосенти, кисам̣ каронти, акисампи нироджата̄каран̣ена мила̄пенти, тато ча ка̄йикам̣ дуккхам̣ уппаджджатӣти тадуппа̄даката̄ вутта̄.

сокасарасамаппита̄ти етена четасикадуккхам̣ дассети, витуджджантӣти етена ка̄йикам̣ дуккхам̣.

иччха̄ниддесаван̣н̣ана̄

201. йасмим̣ ка̄ле джа̄тийа̄ на а̄гантаббам̣, там̣ ка̄лам̣ гахетва̄ а̄ха ‘‘париниббутесу ча виджджама̄нам̣ джа̄тийа̄ ана̄гамана’’нти. йампӣти йенапӣти аттхо вутто. йада̄пи пана йам̣-саддо ‘‘иччха’’нти етам̣ апеккхати, тада̄пи ала̄бхависит̣т̣ха̄ иччха̄ вутта̄ хоти. йада̄ ‘‘на лабхатӣ’’ти етам̣ апеккхати, тада̄ иччха̄висит̣т̣хо ала̄бхо вутто хоти. со панаттхато ан̃н̃о дхаммо наттхи, татха̄пи алаббханеййаиччха̄ва вутта̄ хоти. апа̄пун̣итаббесу паваттатта̄ ева ‘‘аппаттипаччупат̣т̣ха̄на̄’’ти вутта̄. йаттха хи са̄ иччха̄ паватта̄, там̣ ваттхум̣ апа̄пун̣антӣ хутва̄ гайхатӣти.

чхиннабхиннаган̣ена̄ти нилладжджена дхуттаган̣ена, каппат̣икаган̣ена ва̄.

вигха̄тамайанти читтавигха̄тамайам̣ доманассам̣ читтавигха̄тато ева уппаннам̣ уббандханаджара̄тиса̄ра̄дика̄йикам̣ дуккхан̃ча. иччхита̄ла̄бханти алаббханеййаиччхамева вадати.

упа̄да̄наккхандханиддесаван̣н̣ана̄

202. виттхин̣н̣асса дуккхасса еттаканти дассанам̣ дуккхасса сан̇кхепо, там̣ ка̄тум̣ на сакка̄ виттха̄расса анантатта̄. дуккхавиттха̄рагатам̣ пана десана̄виттха̄рам̣ паха̄йа йаттха саббо дуккхавиттха̄ро самодха̄нам̣ гаччхати, таттха десана̄йа ваваттха̄нам̣ сан̇кхепо, там̣ ка̄тум̣ сакка̄ та̄дисасса ваттхуно саббха̄ва̄.

десам̣ джа̄нанто маггаккха̄йикапурисо десако. бхагава̄пи дуккхасса десако. ‘‘дуккхантадесакена̄’’ти ва̄ па̄т̣хо, дуккхантаккха̄йикоти аттхо.

па̄вака̄дайо йатха̄ индхана̄дӣни ба̄дхенти, евам̣ ба̄дхайама̄на̄. ма̄ран̣антикадуккха̄бхигха̄тена̄ти имина̄ атипа̄кат̣ена джа̄тиджара̄дуккхавигха̄таджасока̄дайо дассети. татоти паридевато уддхам̣. кан̣т̣ха соса̄ди сандхи бандхаччхедана̄ди джанака дха̄туккхобха сама̄йогато ка̄йасса а̄ба̄дханадуккхам̣ дуккхам̣. йесу кесучӣти тиссасса ва̄ пхуссасса ва̄ упа̄да̄наккхандхесу саббампи чаккхурога̄дидуккхам̣ саббасаттагатам̣ евам̣пака̄рамева̄ти сан̇кхипитва̄ дассентоти аттхо.

дуккхасаччаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

2. самудайасаччаниддесаван̣н̣ана̄

203. уттарападалопам̣ катва̄ ‘‘пунаббхавакаран̣ам̣ пуноббхаво’’тиа̄ха. ‘‘маносампхассо’’ти еттха мано вийа ча пуримападасса ока̄рантата̄ дат̣т̣хабба̄. атха ва̄ сӣлат̣т̣хена ика-саддена гамийаттхатта̄ кирийа̄ва̄чакасса саддасса адассанам̣ дат̣т̣хаббам̣ йатха̄ ‘‘апӯпабхаккханасӣло а̄пӯпико’’ти. ‘‘таддхита̄’’ити бахувачананиддеса̄ вичиттатта̄ ва̄ таддхита̄нам̣ абхидха̄налаккхан̣атта̄ ва̄ ‘‘пунаббхавам̣ детӣ’’тиа̄дӣсу аттхесу поноббхавикасаддасиддхи дат̣т̣хабба̄. таттха каммасахаджа̄та̄ пунаббхавам̣ дети, каммасаха̄йабхӯта̄ тадасахаджа̄та̄ пунаббхава̄йа сам̣ваттати, дувидха̄пи пунаппунам̣ бхаве ниббаттети. тенева̄ха ‘‘пунаббхавасса да̄йика̄пӣ’’тиа̄ди. поноббхавика̄йева̄ти на̄мам̣ лабхатӣти пунаббхавам̣ да̄йика̄пи ада̄йика̄пи пунаббхавам̣ детиччева поноббхавика̄ти сама̄навипа̄ка̄ти на̄мам̣ лабхати сама̄насабха̄ватта̄ тада̄нубха̄ватта̄ ча. евам̣ итаресу дат̣т̣хаббам̣. таттха упадхимхи йатха̄ниббатте аттабха̄ве випаччанакаммам̣ етисса̄ти упадхивепакка̄. нанданат̣т̣хена нандӣ, ран̃джанат̣т̣хена ра̄го. йо ча нандира̄го, йа̄ ча тан̣ха̄, убхайаметам̣ екаттхам̣, бйан̃джанамева на̄нанти тан̣ха̄ ‘‘нандира̄гена саддхим̣ аттхато екаттам̣ гата̄’’ти вутта̄. ра̄гасамбандхена ‘‘уппаннасса̄’’ти вуттам̣. рӯпа̄рӯпабхавара̄го висум̣ ваккхатӣти ка̄мабхаве ева бхавапаттхана̄уппатти вутта̄ти ведитабба̄.

тасмим̣ тасмим̣ пийарӯпе пат̣хамуппаттивасена ‘‘уппаджджатӣ’’ти вутта̄, пунаппунам̣ паваттивасена ‘‘нивисатӣ’’ти, парийут̣т̣ха̄на̄нусайавасена ва̄ уппаттинивеса̄ йоджетабба̄. сампаттийанти мануссасобхагге деватте ча. аттано чаккхунти саваттхукам̣ чаккхума̄ха, сапаса̄дам̣ ва̄ мам̣сапин̣д̣ам̣. виппасаннапан̃чапаса̄данти парисуддханӣлапӣталохитакан̣хаода̄таван̣н̣апаса̄дам̣. раджатапана̄л̣икам̣ вийа чхиддам̣ аббхантаре ода̄татта̄. па̄ман̇гасуттам̣ вийа ламбакан̣н̣абаддхам̣. тун̇га̄ учча̄ дӣгха̄ на̄сика̄ тун̇гана̄сика̄, евам̣ ладдхавоха̄рам̣ аттано гха̄нам̣. ‘‘ладдхавоха̄ра̄’’ти ва̄ па̄т̣хо. тасмим̣ сати тун̇га̄ на̄сика̄ йесам̣, те тун̇гана̄сика̄. евам̣ ладдхавоха̄ра̄ сатта̄ аттано гха̄нанти йоджана̄ ка̄табба̄. дживхам̣…пе… ман̃н̃анти ван̣н̣а̄ сан̣т̣ха̄нато киччато ча. манам̣…пе… ул̣а̄рам̣ ман̃н̃анти атӣта̄диаттхавичинанасаматтхам̣. аттана̄ пат̣иладдха̄нӣти аджджхаттан̃ча сарӣрагандха̄дӣни бахиддха̄ ча вилепанагандха̄дӣни. уппаджджама̄на̄ уппаджджатӣти йада̄ уппаджджама̄на̄ хоти, тада̄ еттха уппаджджатӣти са̄ман̃н̃ена гахита̄ уппа̄дакирийа̄ лаккхан̣абха̄вена вутта̄, висайависит̣т̣ха̄ лаккхитаббабха̄вена. на хи са̄ман̃н̃ависесехи на̄наттавоха̄ро на хотӣти. уппаджджама̄на̄ти ва̄ аниччхито уппа̄до хетубха̄вена вутто. уппаджджатӣти ниччхито пхалабха̄вена ‘‘йади уппаджджама̄на̄ хоти, еттха уппаджджатӣ’’ти. со хи тена упайоджито вийа хоти.

самудайасаччаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

3. ниродхасаччаниддесаван̣н̣ана̄

204. анӯхатети ануддхате, аппахӣнети аттхо.

сӣхо ведхаке пат̣ипаджджати, на усумхи, сува̄но лед̣д̣умхи пат̣ипаджджати, на паха̄раке. кхайагаманавасена вираджджати, аппаваттигаманавасена нируджджхати. анапеккхата̄йа чаджанавасена ха̄нивасена ча чаджӣйати, пуна йатха̄ на паваттати, татха̄ дӯракхипанавасена пат̣иниссаджджӣйати, бандханабхӯта̄йа мочанавасена муччати, асам̣килесавасена на аллӣйати. а̄йӯханам̣ самудайо, таппат̣ипаккхавасена ана̄йӯханам̣.

апан̃н̃аттинти апан̃н̃а̄панам̣, ‘‘титтаала̄бу аттхӣ’’ти воха̄ра̄бха̄вам̣ ва̄. титтаала̄буваллийа̄ аппаваттим̣ иччханто пурисо вийа магго дат̣т̣хаббо, тасса тасса̄ аппаваттининначиттасса мӯлаччхеданам̣ вийа маггасса нибба̄на̄рамман̣асса тан̣ха̄паха̄нам̣. тада̄ппаватти вийа тан̣ха̄йа аппаваттибхӯтам̣ нибба̄нам̣ дат̣т̣хаббам̣. дутийӯпама̄йа даккхин̣адва̄рам̣ вийа нибба̄нам̣, чорагха̄така̄ вийа магго дат̣т̣хаббо, пурима̄ ва̄ упама̄ маггена нируддха̄йа пийарӯпаса̄тарӯпесу нируддха̄ти ваттаббата̄дассанаттхам̣ вутта̄, паччхима̄ нибба̄нам̣ а̄гамма нируддха̄йапи.

ниродхасаччаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

4. маггасаччаниддесаван̣н̣ана̄

205. ан̃н̃амаггапат̣иккхепанаттханти титтхийехи каппитасса маггасса дуккханиродхага̄минипат̣ипада̄бха̄вам̣ пат̣иккхепетунти аттхо, ан̃н̃асса ва̄ маггабха̄вапат̣иккхепо ан̃н̃амаггапат̣иккхепо. пуггаласса арийабха̄вакаратта̄ арийам̣ каротӣти арийо, арийапхалапат̣ила̄бхакаратта̄ арийам̣ лабха̄пети джанетӣти арийо. аттано киччавасена пхалавасена ча арийана̄мала̄бхо ева вуттоти дат̣т̣хаббо. ат̣т̣ха ан̇га̄ни асса̄ти ан̃н̃ападаттхасама̄сам̣ акатва̄ ‘‘ат̣т̣хан̇га̄ни асса сантӣти ат̣т̣хан̇гико’’ти падасиддхи дат̣т̣хабба̄.

чатуран̇гасаманна̄гата̄ ва̄ча̄ джанам̣ сан̇ган̣ха̄тӣти таббипаккхавиратисабха̄ва̄ самма̄ва̄ча̄ бхедакарамиччха̄ва̄ча̄паха̄нена джане сампайутте ча паригган̣ханакиччаватӣ хотӣти ‘‘париггахалаккхан̣а̄’’ти вутта̄. йатха̄ чӣваракамма̄дико камманто екам̣ ка̄таббам̣ самут̣т̣ха̄пети ниппха̄дети, там̣там̣кирийа̄ниппха̄дако ва̄ четана̄сан̇кха̄то камманто хаттхапа̄дачалана̄дикам̣ кирийам̣ самут̣т̣ха̄пети, евам̣ са̄ваджджакаттаббакирийа̄самут̣т̣ха̄пакамиччха̄каммантаппаха̄нена самма̄камманто нираваджджасамут̣т̣ха̄панакиччава̄ хоти, сампайуттадхамме ча самут̣т̣ха̄пенто ева паваттатӣти ‘‘самут̣т̣ха̄паналаккхан̣о’’ти вутто. ка̄йава̄ча̄нам̣ кхандхасанта̄насса ча сам̣килесабхӯтамиччха̄а̄джӣваппаха̄нена самма̄а̄джӣво ‘‘вода̄паналаккхан̣о’’ти вутто.

аттано паччанӣкакилеса̄ дит̣т̣хекат̣т̣ха̄ авиджджа̄дайо. пассатӣти пака̄сетӣти аттхо. тенева хи ан̇гена таттха паччавеккхан̣а̄ паваттатӣти. татхева̄ти аттано паччанӣкакилесехи саддхинти аттхо.

киччатоти пуббабха̄гехи дуккха̄дин̃а̄н̣ехи каттаббакиччасса идха ниппхаттито, имассева ва̄ н̃а̄н̣асса дуккха̄диппака̄санакиччато. тӣн̣и на̄ма̄ни лабхати ка̄масан̇каппа̄диппаха̄накиччаниппхаттито. сиккха̄падавибхан̇ге (вибха. 703 а̄дайо) ‘‘виратичетана̄ саббе сампайуттадхамма̄ ча сиккха̄пада̄нӣ’’ти вутта̄ти таттха падха̄на̄нам̣ виратичетана̄нам̣ васена ‘‘виратийопи хонти четана̄йопӣ’’ти а̄ха. муса̄ва̄да̄дӣхи вираман̣ака̄ле ва̄ виратийо субха̄сита̄дива̄ча̄бха̄сана̄дика̄ле ча четана̄йо йоджетабба̄, маггаккхан̣е виратийова четана̄нам̣ амагган̇гатта̄ екасса н̃а̄н̣асса дуккха̄дин̃а̄н̣ата̄ вийа ека̄йа виратийа̄ муса̄ва̄да̄дивиратибха̄во вийа ча ека̄йа четана̄йа самма̄ва̄ча̄дикиччаттайаса̄дханасабха̄ва̄бха̄ва̄ самма̄ва̄ча̄дибха̄ва̄сиддхито, там̣сиддхийан̃ча ан̇гаттайатта̄сиддхито ча.

пуббабха̄гепи маггаккхан̣епи самма̄сама̄дхи ева̄ти йадипи сама̄дхиупака̄рака̄нам̣ абхиниропана̄нумаджджанасампийа̄йанабрӯханасантасукха̄нам̣ витакка̄дӣнам̣ васена чатӯхи джха̄нехи самма̄сама̄дхи вибхатто, татха̄пи ва̄йа̄мо вийа ануппанна̄кусала̄нуппа̄дана̄дичатува̄йа̄макиччам̣, сати вийа ча асубха̄сукха̄ничча̄наттесу ка̄йа̄дӣсу субха̄дисан̃н̃а̄паха̄начатусатикиччам̣, еко сама̄дхи чатуккаджджха̄насама̄дхикиччам̣ на са̄дхетӣти пуббабха̄гепи пат̣хамаджджха̄насама̄дхичитте джха̄насама̄дхи пат̣хамаджджха̄насама̄дхи ева маггаккхан̣епи, татха̄ пуббабха̄гепи чатуттхаджджха̄насама̄дхичитте джха̄насама̄дхи чатуттхаджджха̄насама̄дхи ева маггаккхан̣епӣти аттхо.

вачӣбхедасса упака̄рако витакко са̄ваджджа̄наваджджавачӣбхеданиваттанапаваттанакара̄йа самма̄ва̄ча̄йапи упака̄рако ева̄ти ‘‘сва̄йа’’нтиа̄дима̄ха. вачӣбхеданийа̄мика̄ ва̄ча̄ ка̄йикакирийа̄нийа̄макасса самма̄каммантасса упака̄рика̄. идам̣ вӣрийанти чатусаммаппадха̄навӣрийам̣. гатийоти ниппхаттийо, кичча̄дисабха̄ве ва̄. саманвеситва̄ти упадха̄ретва̄.

пурима̄ни две сачча̄ни угган̣хитва̄ти самбандхо. ит̣т̣хам̣ кантанти ниродхамаггесу ниннабха̄вам̣ дассети, на абхинанданам̣, танниннабха̄войева ча таттха каммакаран̣ам̣ дат̣т̣хаббам̣.

киччатоти парин̃н̃а̄дито. а̄рамман̣апат̣иведхоти саччхикирийа̄пат̣иведхама̄ха. саббампи пат̣иведхан̃а̄н̣ам̣ локуттаранти касма̄ вуттам̣, нану уггаха̄дипат̣иведхо ча пат̣иведхова, на ча со локуттароти? на, кевалена пат̣иведха-саддена уггаха̄дипат̣иведха̄нам̣ авачанӣйатта̄, пат̣иведханимиттатта̄ ва̄ уггаха̄дивасена паваттам̣ дуккха̄дӣсу пуббабха̄ге н̃а̄н̣ам̣ ‘‘пат̣иведхо’’ти вуттам̣, на пат̣иведхатта̄, пат̣иведхабхӯтамева пана н̃а̄н̣ам̣ сандха̄йа̄ха ‘‘саббампи пат̣иведхан̃а̄н̣ам̣ локуттара’’нти. уггахапарипуччха̄н̃а̄н̣а̄нипи саванан̃а̄н̣е ева авародхам̣ гаччхантӣти ‘‘саванадха̄ран̣асаммасанан̃а̄н̣ам̣ локийа’’нти тивидхамева н̃а̄н̣ама̄ха. уггаха̄дӣхи саччапаригган̣ханам̣ париггахо.

пайоготи кирийа̄, ва̄йа̄мо ва̄. тасса махантатарасса иччхитаббатам̣ дуккаратаратан̃ча упама̄хи дассети ‘‘бхаваггагахан̣аттха’’нтиа̄дина̄.

падагха̄танти еттха гатамагго ‘‘пада’’нти вуччати. йена чупа̄йена ка̄ран̣ена ка̄мавитакко уппаджджати, со тасса гатамагготи тасса гха̄то падагха̄то. уссукка̄петва̄ти уддхам̣ уддхам̣ сантивисесайуттам̣ катва̄, вад̣д̣хетва̄ти аттхо.

па̄л̣ийам̣ вибхаттесӯти катарапа̄л̣ийам̣? дхаммасан̇гахе та̄ва ат̣т̣ха касин̣а̄ни даса асубха̄ чатта̄ро брахмавиха̄ра̄ чатта̄ри а̄руппа̄ни вибхатта̄ни, а̄гамесу даса ануссатийо а̄ха̄ре пат̣икӯласан̃н̃а̄ чатудха̄туваваттха̄нанти има̄ни ча̄ти таттха таттха вибхаттам̣. имесу тӣсӯти ка̄ма̄дӣсу тӣсу т̣ха̄несу.

миччха̄ва̄ча̄сан̇кха̄та̄йа̄ти етена ека̄йа четана̄йа паха̄таббаекаттам̣ дассети. идха арийаса̄вако сакалйа̄н̣апутхуджджанако секкхо. ка̄йадва̄равӣтиккама̄ти а̄джӣвахетукато па̄н̣а̄типа̄та̄дито висум̣ висум̣ вираман̣ам̣ йоджетаббам̣.

айам̣ панасса̄ти маггабха̄вена чатуббидхампи екаттена гахетва̄ асса маггасса айам̣ джха̄навасена саббасадисасабба̄садисаекаччасадисата̄ висесо. па̄дакаджджха̄нанийа̄мена хотӣти идха па̄дакаджджха̄нанийа̄мам̣ дхурам̣ катва̄ а̄ха, ат̣т̣хаса̄линийам̣ пана випассана̄нийа̄мам̣ таттха саббава̄да̄виродхато, идха пана саммаситаджджха̄напуггаладжджха̄сайава̄даниваттанато па̄дакаджджха̄нанийа̄мам̣. випассана̄нийа̄мо пана са̄дха̄ран̣атта̄ идха̄пи на пат̣иккхиттоти дат̣т̣хаббо. ан̃н̃е ча̄чарийава̄да̄ ваккхама̄на̄ вибхаджитабба̄ти йатха̄вуттамева та̄ва па̄дакаджджха̄нанийа̄мам̣ вибхаджанто а̄ха ‘‘па̄дакаджджха̄нанийа̄мена та̄ва̄’’ти.

а̄руппе чатуккапан̃чака…пе… вуттам̣ ат̣т̣хаса̄линийанти адхиппа̄йо. нану таттха ‘‘а̄руппе тикачатуккаджджха̄нам̣ уппаджджатӣ’’ти вуттам̣, на ‘‘чатуккапан̃чакаджджха̄на’’нти? саччам̣, йесу пана сам̣сайо аттхи, тесам̣ уппаттидассанена, тенаттхато чатуккапан̃чакаджджха̄нам̣ уппаджджатӣти вуттамева хотӣти евама̄ха̄ти ведитаббам̣. самуда̄йан̃ча апеккхитва̄ ‘‘тан̃ча локуттарам̣, на локийа’’нти а̄ха. чатуттхаджджха̄намева хи локийам̣ таттха уппаджджати, на чатуккам̣ пан̃чакан̃ча̄ти. еттха катханти па̄дакаджджха̄насса абха̄ва̄ катхам̣ дат̣т̣хаббанти аттхо. там̣джха̄ника̄ва тасса таттха тайо магга̄ уппаджджанти таджджха̄никам̣ пат̣хамапхала̄дим̣ па̄дакам̣ катва̄ упаримаггабха̄вана̄йа̄ти адхиппа̄йо, тикачатуккаджджха̄никам̣ пана маггам̣ бха̄ветва̄ таттхуппаннасса арӯпаджджха̄нам̣ таджджха̄никам̣ пхалан̃ча па̄дакам̣ катва̄ упаримаггабха̄вана̄йа ан̃н̃аджха̄ника̄пи уппаджджантӣти джха̄нан̇га̄динийа̄мика̄ пубба̄бхисан̇кха̄расама̄патти па̄дакам̣, на саммаситабба̄ти пхалассапи па̄даката̄ дат̣т̣хабба̄.

дуккхан̃а̄н̣а̄дӣнам̣ рӯпа̄дичхал̣а̄рамман̣атта̄ неккхаммасан̇каппа̄дӣнам̣ касин̣а̄дитам̣там̣кусала̄рамман̣а̄рамман̣атта̄ самма̄ва̄ча̄дӣнам̣ ан̇га̄нам̣ там̣там̣вирамитабба̄диа̄рамман̣атта̄ ‘‘йатха̄нурӯпа’’нти а̄ха. таданурӯпоти авиппат̣иса̄ракарасӣлам̣ ва̄йа̄масса висесапаччайоти сӣла̄нурӯпата̄ ва̄йа̄масса вутта̄ сампайуттассапи, сампайуттассева ча вачанато ‘‘сӣлабхӯмийам̣ патит̣т̣хитасса̄’’ти аватва̄ ‘‘патит̣т̣хама̄насса̄’’ти вуттам̣. четасо асаммосоти ‘‘ека̄раккхо’’ти еттха вуттена сата̄раккхена четасо раккхитата̄. тена̄ха ‘‘ити…пе… сувихитачитта̄раккхасса̄’’ти.

а̄саваккхайан̃а̄н̣асса виджджа̄бха̄во вуттоти а̄саваккхайасан̇кха̄те магге тӣхи кхандхехи сан̇гахите пан̃н̃а̄ккхандхо виджджа̄, сӣласса чатуннан̃ча джха̄на̄нам̣ чаран̣абха̄во вуттоти итаре две кхандха̄ чаран̣ам̣. йанти етена нибба̄нам̣ гаччхантӣти йа̄нам̣, випассана̄ва йа̄нам̣ випассана̄йа̄нам̣. сӣлам̣ сама̄дхисса висесапаччайо, сама̄дхи випассана̄йа̄ти саматхасса упака̄ратта̄ сӣлаккхандхо ча саматхайа̄нена сан̇гахито. випассана̄йа̄нена ка̄месу а̄дӣнавам̣ вибха̄венто саматхайа̄нена нира̄мисам̣ джха̄насукхам̣ апариччаджанто антадвайакуммаггам̣ виваджджети. пан̃н̃а̄ вийа мохасса, сӣласама̄дхайо ча досалобха̄нам̣ уджувипаччанӣка̄ адоса̄лобхехи са̄дхетаббатта̄. сӣласама̄дхипан̃н̃а̄йогато а̄димаджджхапарийоса̄накалйа̄н̣ам̣. сӣла̄дӣни хи са̄санасса а̄димаджджхапарийоса̄нанти. йасмим̣ т̣хито маггат̣т̣хо пхалат̣т̣хо ча арийо хоти, там̣ маггапхаласан̇кха̄там̣ кхандхаттайасан̇гахитам̣ са̄санам̣ арийабхӯми.

маггасаччаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄

206-214. арийасачча-саддо самудайе ваттама̄но парин̃н̃еййабха̄варахите екантапаха̄таббе тан̣ха̄сан̇кха̄те самудайе паваттати, на паха̄таббапарин̃н̃еййесу авасесакилеса̄васеса̄кусалесу аппаха̄таббесу ча са̄савакусаламӯла̄васесаса̄савакусалесӯти саппадесо таттха самудайо хоти, кевалам̣ саччасадде ниппадесоти а̄ха ‘‘ниппадесато самудайам̣ дассету’’нти. дуккханиродха̄ пана арийасаччадесана̄йам̣ дхаммато ниппадеса̄ ева. на хи тато ан̃н̃о дхаммо аттхи, йо саччадесана̄йам̣ дуккхам̣ ниродхоти ча ваттаббо сийа̄, маггопи ат̣т̣хан̇гикапан̃чан̇гикава̄ресу апуббо наттхи, тасма̄ самудайамева ‘‘ниппадесато дассету’’нти вадати тасса саббаттха тӣсупи ва̄ресу апуббасса дасситатта̄. апуббасамудайадассанаттха̄йапи хи саччадесана̄йам̣ ‘‘таттха катамо дуккхасамудайо? тан̣ха̄’’ти вачанам̣ кевала̄йа тан̣ха̄йа сачча-саддасса паваттидассанаттханти. десана̄васена пана там̣ там̣ самудайам̣ т̣хапетва̄ дуккхам̣ тасса тасса паха̄навасена ниродхо ат̣т̣хан̇гикапан̃чан̇гикасаббалокуттаракусалавасена магго ча арийасаччадесана̄йам̣ на вуттоти дуккха̄дӣни ча таттха саппадеса̄ни дассита̄ни хонтӣти та̄ни ча ниппадеса̄ни дассетум̣ саччадесана̄ вутта̄ти ваттум̣ ват̣т̣ати. паччайасан̇кха̄танти каммакилесавасена джа̄тиа̄дидуккхасса мӯлабхӯтанти аттхо.

ниродхасаччам̣…пе… пан̃чаха̄ка̄рехи ниддит̣т̣ханти арийасаччадесанато саччадесана̄йа висесам̣ дассети. таттха ‘‘тин̣н̣аннан̃ча кусаламӯла̄нам̣ авасеса̄нан̃ча са̄савакусала̄нам̣ паха̄на’’нти идам̣ тесам̣ паччайа̄нам̣ авиджджа̄тан̣ха̄упа̄да̄на̄нам̣ паха̄навасена, авиджджа̄дӣсу ва̄ пахӣнесу тесам̣ аппаваттивасена вуттанти ведитаббам̣. на хи кусала̄ паха̄табба̄ти. паха̄нанти ча маггакиччавасена тададхигаманӣйам̣ ниродхам̣ дассети, ниродхассева ва̄ тан̣ха̄дӣнам̣ аппаваттибха̄во паха̄нанти дат̣т̣хаббам̣.

йадипи ‘‘пуббева кхо панасса ка̄йакаммам̣ вачӣкаммам̣ а̄джӣво супарисуддхо хоти, евамасса̄йам̣ арийо ат̣т̣хан̇гико магго бха̄вана̄па̄рипӯрим̣ гаччхатӣ’’ти (ма. ни. 3.431) локуттарамаггаккхан̣е ат̣т̣хан̇гикамаггапа̄рипӯрийа̄ упаниссайадассанаттхам̣ идам̣ вуттам̣, татха̄пи ‘‘пуббева кхо пана̄’’ти вачанам̣ ка̄йакамма̄дисуддхийа̄ дӯратарупаниссайатам̣, чаккха̄дӣсу аса̄раджджантасса асам̣йуттасса асаммӯл̣хасса а̄дӣнава̄нупассино вихарато та̄йева вут̣т̣ха̄нага̄минийа̄ випассана̄йа а̄йатим̣ пан̃чупа̄да̄наккхандхесу апачайам̣ гаччхантесу саббасан̇кха̄ресу виват̣т̣анавасена, поноббхавикатан̣ха̄йа пахӣйама̄на̄йа килесадӯрӣбха̄вена, ка̄йикачетасикадаратхасанта̄папарил̣а̄хесу пахӣйама̄несу пассаддхака̄йачиттавасена ка̄йикачетасикасукхе пат̣исам̣ведийама̄не ‘‘йа̄ татха̄бхӯтасса дит̣т̣хи, са̄сса хоти самма̄дит̣т̣хӣ’’тиа̄дина̄ (ма. ни. 3.431) вутта̄нам̣ вут̣т̣ха̄нага̄минивипассана̄ккхан̣е паватта̄нам̣ пан̃чаннам̣ самма̄дит̣т̣ха̄дӣнам̣ ан̇га̄нам̣ а̄саннатарупаниссайатан̃ча дассетӣти а̄саннатарупаниссайавасена пан̃чан̇гикам̣ маггам̣ сукхам̣ буджджханта̄нам̣ пуггала̄нам̣ аджджха̄сайавасена пан̃чан̇гикамаггадесана̄йа паваттатам̣ дӣпети. тена̄ха ‘‘пуббева кхо…пе… супарисуддхо хотӣти вачанато’’тиа̄ди. евамидам̣ вачанатоти ниссаккавачанам̣ десанупа̄йасса н̃а̄паканидассанам̣ хоти, вачанатоти ва̄ аттано вачана̄нурӯпам̣ пан̃чан̇гикопи магго пат̣ипада̄ ева̄ти бхагавата̄ деситоти аттхо. каттха̄ти? девапуре, тасма̄ там̣ деситанайам̣ дассетум̣ пан̃чан̇гикава̄ропи ниддит̣т̣хо дхаммасан̇га̄хакехи. атха ва̄ ‘‘пуббева кхо панасса̄’’ти вачаненева аджджха̄сайависесака̄ран̣анидассакена пуггаладжджха̄сайавасена пан̃чан̇гико маггопи пат̣ипада̄ ева̄ти десито хотӣти а̄ха ‘‘пуббева кхо пана…пе… вачанато пана…пе… десито’’ти, тасма̄ там̣ суттанте деситанайам̣ дассетум̣ пан̃чан̇гикава̄ропи ниддит̣т̣хо бхагавата̄ девапурети аттхо.

джха̄нехи десана̄павесо, бха̄вана̄павесо ва̄ джха̄на̄бхинивесо. екекасмим̣ кот̣т̣ха̄се чатуннам̣ чатуннам̣ найасахасса̄нам̣ дассанам̣ ган̣ана̄сукхаттханти ведитаббам̣. йатха̄ пана па̄л̣и т̣хита̄, татха̄ екекисса̄ пат̣ипада̄йа сун̃н̃ата̄дӣсу ча пан̃ча пан̃ча кот̣т̣ха̄се йоджетва̄ па̄л̣игаманам̣ катанти вин̃н̃а̄йати. таттха ат̣т̣хан̇гикава̄ре дутийаджджха̄на̄дӣсу тасмим̣ самайе саттан̇гико магго хотӣти йоджана̄ ка̄табба̄, саббасан̇га̄хикава̄ре ча йатха̄ виджджама̄надхаммавасена̄ти.

абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

3. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄

215. евам̣ пуримесупи двӣсӯти касма̄ вуттам̣, нану суттантабха̄джанӣйе дуккханиродхага̄минипат̣ипада̄ниддесе локийалокуттарамиссако магго вутто. тасса хи ат̣т̣хакатха̄йам̣ (вибха. ат̣т̣ха. 205) ‘‘чатӯсу саччесу уггаха̄дивасена пуббабха̄ган̃а̄н̣уппаттим̣ сандха̄йа идам̣ ‘дуккхе н̃а̄н̣а’нтиа̄ди вуттам̣, пат̣иведхаккхан̣е пана екамева н̃а̄н̣ам̣ хотӣ’’ти самма̄дит̣т̣хийа̄, татха̄ самма̄сан̇каппа̄дӣнан̃ча локийалокуттарамиссаката̄ дассита̄ ‘‘апичеса̄ самма̄дит̣т̣хи на̄ма пуббабха̄ге на̄на̄ккхан̣а̄ на̄на̄рамман̣а̄ хоти, маггаккхан̣е екаккхан̣а̄ ека̄рамман̣а̄’’тиа̄дина̄ ча̄ти? саччаметам̣, евам̣ пана а̄гаманавасена таттха̄пи чатусаччакаммат̣т̣ха̄надассана̄димукхена арийова ат̣т̣хан̇гико магго дассито. еван̃ча катва̄ ‘‘пат̣иведхаккхан̣е пана екамева н̃а̄н̣ам̣ хотӣ’’ти магган̃а̄н̣асса екассева дуккхан̃а̄н̣а̄дита̄, ‘‘маггаккхан̣е пана…пе… екова кусаласан̇каппо уппаджджати, айам̣ самма̄сан̇каппо на̄ма̄’’тиа̄дина̄ маггасан̇каппа̄дӣнам̣ самма̄сан̇каппа̄дита̄ ча ниддха̄рита̄, па̄л̣ийан̃ча ат̣т̣хан̇гикам̣ маггам̣ уддиситва̄ тамева ниддиситум̣ ‘‘дуккхе н̃а̄н̣а’’нтиа̄ди вуттам̣. тена суттантабха̄джанӣйепи двиннам̣ локийата̄, двиннам̣ локуттарата̄ вутта̄ ‘‘евам̣ пуримесупи двӣсӯти етена̄ти.

пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

саччавибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

5. индрийавибхан̇го

1. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄

219. чаккхудва̄ре индат̣т̣хам̣ ка̄ретӣти чаккхудва̄рабха̄ве там̣два̄рикехи аттано индабха̄вам̣ парамиссарабха̄вам̣ ка̄райатӣти аттхо. тан̃хи те рӯпаггахан̣е атта̄нам̣ ануваттети, те ча там̣ ануваттантӣти. еса найо итаресупи. йена там̣саман̇гӣпуггало там̣сампайуттадхамма̄ ва̄ ан̃н̃а̄та̄вино хонти, со ан̃н̃а̄та̄вибха̄во паринит̣т̣хитакиччаджа̄нанам̣.

каттхачи двети ‘‘двиннам̣ кхо, бхиккхаве, индрийа̄нам̣ бха̄витатта̄ бахулӣкататта̄ кхӣн̣а̄саво бхиккху ан̃н̃ам̣ бйа̄кароти…пе… арийа̄йа ча пан̃н̃а̄йа арийа̄йа ча вимуттийа̄. йа̄ хисса, бхиккхаве, арийа̄ пан̃н̃а̄, тадасса пан̃н̃индрийам̣. йа̄ хисса арийа̄ вимутти, тадасса сама̄дхиндрийа’’нтиа̄дӣсу (сам̣. ни. 5.516) две, ‘‘тин̣н̣ам̣ кхо, бхиккхаве, индрийа̄нам̣ бха̄витатта̄ бахулӣкататта̄ пин̣д̣олабха̄радва̄джена бхиккхуна̄ ан̃н̃а̄ бйа̄ката̄…пе… сатиндрийасса сама̄дхиндрийасса пан̃н̃индрийасса̄’’ти (сам̣. ни. 5.519), ‘‘тӣн̣има̄ни, бхиккхаве, индрийа̄ни. катама̄ни тӣн̣и? анан̃н̃а̄тан̃н̃асса̄мӣтиндрийам̣ ан̃н̃индрийам̣ ан̃н̃а̄та̄виндрийа’’нти (сам̣. ни. 5.493), ‘‘тӣн̣има̄ни…пе… иттхиндрийам̣ пурисиндрийам̣ джӣвитиндрийа’’нти (сам̣. ни. 5.492) ча евама̄дӣсу тӣн̣и, ‘‘пан̃чима̄ни, бра̄хман̣а, индрийа̄ни на̄на̄висайа̄ни…пе… чаккхундрийам̣…пе… ка̄йиндрийа’’нти (сам̣. ни. 5.512), ‘‘пан̃чи…пе… сукхиндрийам̣…пе… упеккхиндрийа’’нти (сам̣. ни. 5.501 а̄дайо), ‘‘пан̃чи…пе… саддхиндрийам̣…пе… пан̃н̃индрийа’’нти (сам̣. ни. 5.486 а̄дайо) ча евама̄дӣсу пан̃ча. таттха суттанте дука̄дивачанам̣ ниссаран̣упа̄йа̄дибха̄вато дука̄дӣнам̣. сабба̄ни пана индрийа̄ни абхин̃н̃еййа̄ни, абхин̃н̃еййадхаммадесана̄ ча абхидхаммоти идха сабба̄ни екато вутта̄ни.

кхӣн̣а̄савасса бха̄вабхӯто хутва̄ уппаттито ‘‘кхӣн̣а̄савассева уппаджджанато’’ти вуттам̣.

лин̇гети гамети н̃а̄петӣти лин̇гам̣, лин̇гӣйати ва̄ етена̄ти лин̇гам̣, ким̣ лин̇гети, кин̃ча ва̄ лин̇гӣйатӣти? индам̣ индо ва̄, индасса лин̇гам̣ индалин̇гам̣, индалин̇гасса аттхо там̣сабха̄во индалин̇гат̣т̣хо, индалин̇гамева ва̄ индрийа-саддасса аттхо индалин̇гат̣т̣хо. саджджитам̣ уппа̄дитанти сит̣т̣хам̣, индена сит̣т̣хам̣ индасит̣т̣хам̣. джут̣т̣хам̣ севитам̣. каммасан̇кха̄тасса индасса лин̇га̄ни, тена ча сит̣т̣ха̄нӣти каммаджа̄нева йоджетабба̄ни, на ан̃н̃а̄ни. те ча две аттха̄ камме ева йоджетабба̄, итаре ча бхагавати ева̄ти ‘‘йатха̄йога’’нти а̄ха. тена̄ти бхагавато каммасса ча индатта̄. еттха̄ти етесу индрийесу. уллин̇генти пака̄сенти пхаласампаттивипаттӣхи ка̄ран̣асампаттивипаттиавабодхато. ‘‘со там̣ нимиттам̣ а̄севатӣ’’тиа̄дӣсу (а. ни. 9.35) гочаракаран̣ампи а̄севана̄ти вутта̄ти а̄ха ‘‘ка̄ничи гочара̄севана̄йа̄’’ти. таттха саббесам̣ гочарӣка̄таббаттепи ‘‘ка̄ничӣ’’ти вачанам̣ авипасситабба̄нам̣ бахулӣманасикаран̣ена ана̄севанӣйатта̄. паччавеккхан̣а̄маттамева хи тесу хотӣти. ‘‘тасса там̣ маггам̣ а̄севато’’тиа̄дӣсу (а. ни. 4.170) бха̄вана̄ ‘‘а̄севана̄’’ти вутта̄ти бха̄ветабба̄ни саддха̄дӣни сандха̄йа̄ха ‘‘ка̄ничи бха̄вана̄севана̄йа̄’’ти. а̄дхипаччам̣ индрийапаччайабха̄во, асати ча индрийапаччайабха̄ве иттхипурисиндрийа̄нам̣ аттано паччайавасена паваттама̄нехи там̣сахитасанта̄не ан̃н̃а̄ка̄рена ануппаджджама̄нехи лин̇га̄дӣхи ануваттанӣйабха̄во, имасмин̃чаттхе инданти парамиссарийам̣ каронтиччева индрийа̄ни. чаккха̄дӣсу дасситена найена ан̃н̃есан̃ча тадануваттӣсу а̄дхипаччам̣ йатха̄рахам̣ йоджетаббам̣.

хет̣т̣ха̄ти ат̣т̣хаса̄линийам̣. амохо ева, на висум̣ чатта̄ро дхамма̄, тасма̄ амохасса пан̃н̃индрийападе вибха̄вита̄ни лаккхан̣а̄дӣни тесан̃ча ведитабба̄нӣти адхиппа̄йо. сеса̄ни ат̣т̣хаса̄линийам̣ лаккхан̣а̄дӣхи сарӯпенева а̄гата̄ни. нану ча сукхиндрийадуккхиндрийа̄нам̣ таттха лаккхан̣а̄дӣни на вутта̄нӣти? кин̃ча̄пи на вутта̄ни, соманассадоманассиндрийа̄нам̣ пана вутталаккхан̣а̄дивасена вин̃н̃еййато етесампи вутта̄нева хонти. катхам̣? ит̣т̣хапхот̣т̣хабба̄нубхаваналаккхан̣ам̣ сукхиндрийам̣, ит̣т̣ха̄ка̄расамбхогарасам̣, ка̄йикасса̄дапаччупат̣т̣ха̄нам̣, ка̄йиндрийападат̣т̣ха̄нам̣. анит̣т̣хапхот̣т̣хабба̄нубхаваналаккхан̣ам̣ дуккхиндрийам̣, анит̣т̣ха̄ка̄расамбхогарасам̣, ка̄йика̄ба̄дхапаччупат̣т̣ха̄нам̣, ка̄йиндрийападат̣т̣ха̄нанти. еттха ча ит̣т̣ха̄нит̣т̣ха̄ка̄ра̄намева а̄рамман̣а̄нам̣ самбхогарасата̄ ведитабба̄, на випарӣтепи ит̣т̣ха̄ка̄рена анит̣т̣ха̄ка̄рена ча самбхогарасата̄ти.

сатта̄нам̣ арийабхӯмипат̣ила̄бхо бхагавато десана̄йа са̄дха̄ран̣ам̣ падха̄нан̃ча пайоджананти а̄ха ‘‘аджджхаттадхаммам̣ парин̃н̃а̄йа̄’’тиа̄ди. ат̣т̣хакатха̄йам̣ иттхипурисиндрийа̄нантарам̣ джӣвитиндрийадесанаккамо вутто, со индрийайамакадесана̄йа самети. идха пана индрийавибхан̇ге маниндрийа̄нантарам̣ джӣвитиндрийам̣ вуттам̣, там̣ пуримапаччхима̄нам̣ аджджхаттикаба̄хира̄нам̣ анупа̄лакаттена тесам̣ маджджхе вуттанти ведитаббам̣. йан̃ча кин̃чи ведайитам̣, саббам̣ там̣ дуккхам̣. йа̄ва ча дувидхаттабха̄ва̄нупа̄лакасса джӣвитиндрийасса паватти, та̄ва дуккхабхӯта̄нам̣ етесам̣ ведайита̄нам̣ аниваттӣти н̃а̄панаттхам̣. тена ча чаккха̄дӣнам̣ дуккха̄нубандхата̄йа парин̃н̃еййатам̣ н̃а̄пети. тато анантарам̣ бха̄ветаббатта̄ти бха̄вана̄маггасампайуттам̣ ан̃н̃индрийам̣ сандха̄йа вуттам̣. дассана̄нантара̄ хи бха̄вана̄ти.

сатипи пуреджа̄та̄дипаччайабха̄ве индрийапаччайабха̄вена са̄дхетаббамева киччам̣ ‘‘кичча’’нти а̄ха тасса анан̃н̃аса̄дха̄ран̣атта̄ индрийакатха̄йа ча паваттатта̄. пуббан̇гамабха̄вена маниндрийасса васаватта̄панам̣ хоти, на̄н̃н̃есам̣. там̣сампайутта̄нипи хи индрийа̄ни са̄дхетаббабхӯта̄нева аттано аттано индрийакиччам̣ са̄дхенти четасикатта̄ти. ‘‘саббаттха ча индрийапаччайабха̄вена са̄дхетабба’’нти айам̣ адхика̄ро ануваттатӣти дат̣т̣хаббо. ануппа̄дане анупаттхамбхе ча таппаччайа̄нам̣ таппаваттане нимиттабха̄во анувидха̄нам̣. чха̄детва̄ пхаритва̄ уппаджджама̄на̄ сукхадуккхаведана̄ сахаджа̄те абхибхавитва̄ сайамева па̄кат̣а̄ хоти, сахаджа̄та̄ ча таббасена сукхадуккхабха̄ваппатта̄ вийа̄ти а̄ха ‘‘йатха̄сакам̣ ол̣а̄рика̄ка̄ра̄нупа̄пана’’нти. асантасса апан̣ӣтассапи акусалатаббипа̄ка̄дисампайуттасса маджджхатта̄ка̄ра̄нупа̄панам̣ йоджетаббам̣, сама̄наджа̄тийам̣ ва̄ сукхадуккхехи сантапан̣ӣта̄ка̄ра̄нупа̄панан̃ча. пасаннапаггахитаупат̣т̣хитасама̄хитадассана̄ка̄ра̄нупа̄панам̣ йатха̄ккамам̣ саддха̄дӣнам̣. а̄ди-саддена уддхамбха̄гийасам̣йоджана̄ни гахита̄ни, маггасампайуттассева ча индрийасса киччам̣ дасситам̣, тенева пхаласампайуттасса там̣там̣сам̣йоджана̄нам̣йева пат̣иппассаддхипаха̄накиччата̄ дассита̄ хотӣти. саббакатакиччам̣ ан̃н̃а̄та̄виндрийам̣ ан̃н̃асса ка̄таббасса абха̄ва̄ амата̄бхимукхамева таббха̄вапаччайо ча хоти, на итара̄ни вийа киччантарапасутан̃ча. тена̄ха ‘‘амата̄бхимукхабха̄вапаччайата̄ ча̄’’ти.

220. евам̣ сантепӣти сатипи саббасан̇га̄хакатте вӣрийиндрийапада̄дӣхи сан̇гахетабба̄ни кусала̄кусалавӣрийа̄дӣни, чаккхундрийапада̄дӣхи сан̇гахетабба̄ни ка̄лапуггалапаччайа̄дибхедена бхинна̄ни чаккха̄дӣни сан̇ган̣хантиччева саббасан̇га̄хака̄ни, на йасса̄ бхӯмийа̄ йа̄ни на виджджанти, тесам̣ сан̇га̄хакатта̄ти аттхо. тена ча ависеситатта̄ саббесам̣ саббабхӯмикаттагахан̣аппасан̇ге там̣ниваттанена саббасан̇га̄хакавачанам̣ авиджджама̄насса сан̇га̄хакаттадӣпакам̣ на хотӣти дассети.

абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

2. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄

223. идха ана̄бхат̣т̣ханти еканта̄на̄рамман̣аттена бха̄ситам̣. ‘‘рӯпамиссакатта̄ ана̄рамман̣есу рӯпадхаммесу сан̇гахита’’нти касма̄ вуттам̣, нану миссакатта̄ ева джӣвитиндрийам̣ ана̄рамман̣есу асан̇гахитам̣. на хи ат̣т̣хиндрийа̄ ана̄рамман̣а̄ти вутта̄ти? саччаметам̣, джӣвитиндрийаекадесасса пана ана̄рамман̣есу рӯпадхаммесу сан̇гахитатам̣ сандха̄йетам̣ вуттам̣, арӯпакот̣т̣ха̄сена паритта̄рамман̣а̄дита̄ аттхӣти сийа̄паккхе сан̇гахитанти адхиппа̄йо. арӯпакот̣т̣ха̄сена пана паритта̄рамман̣а̄дита̄, рӯпакот̣т̣ха̄сена ча наваттаббата̄ аттхӣти миссакасса самуда̄йассева васена сийа̄паккхе сан̇гахитам̣, на екадесавасена̄ти дат̣т̣хаббам̣. на хи ана̄рамман̣ам̣ паритта̄рамман̣а̄дибха̄вена наваттаббам̣ на хотӣти. ‘‘рӯпан̃ча нибба̄нан̃ча ана̄рамман̣а̄, саттиндрийа̄ ана̄рамман̣а̄’’тиа̄дивачанан̃ча авиджджама̄на̄рамман̣а̄на̄рамман̣есу наваттаббесу ана̄рамман̣атта̄ наваттаббатам̣ дассети, на са̄рамман̣ассева наваттаббатам̣, наваттаббасса ва̄ са̄рамман̣атам̣. на хи наваттабба-саддо са̄рамман̣е нирул̣хо. йадипи сийа̄, ‘‘тиссо ча ведана̄ рӯпан̃ча нибба̄нан̃ча име дхамма̄ наваттабба̄ сукха̄йа ведана̄йа сампайутта̄’’тиа̄ди на вуччеййа, атха̄пи паритта̄рамман̣а̄дисамбандхо наваттабба-саддо са̄рамман̣есвева ваттати, ‘‘два̄йатана̄ сийа̄ паритта̄рамман̣а̄’’тиа̄дим̣ аватва̄ ‘‘мана̄йатанам̣ сийа̄ паритта̄рамман̣ам̣…пе… аппама̄н̣а̄рамман̣а’’нтипи, ‘‘дхамма̄йатанам̣ сийа̄ паритта̄рамман̣ам̣…пе… аппама̄н̣а̄рамман̣а’’нтипи, ‘‘сийа̄ ана̄рамман̣а’’нтипи ваттаббам̣ сийа̄. на хи пан̃хапуччхаке са̄васеса̄ десана̄ аттхӣти. ‘‘ат̣т̣хиндрийа̄ сийа̄ аджджхатта̄рамман̣а̄’’ти еттха ча джӣвитиндрийасса а̄кин̃чан̃н̃а̄йатанака̄ле арӯпасса рӯпасса ча ана̄рамман̣атта̄ наваттаббата̄ ведитабба̄.

пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

индрийавибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

6. пат̣иччасамуппа̄давибхан̇го

1. суттантабха̄джанӣйам̣

уддесава̄раван̣н̣ана̄

225. ‘‘‘ким̣ва̄дӣ бханте самма̄самбуддхо’ти? ‘вибхаджджава̄дӣ маха̄ра̄джа̄’’’ти (па̄ра̄. ат̣т̣ха. 1.татийасан̇гӣтикатха̄) моггалипуттатиссаттхерена вуттатта̄ самма̄самбуддхаса̄вака̄ вибхаджджава̄дино. те хи венайика̄дибха̄вам̣ вибхаджджа ваданти, чӣвара̄дӣнам̣ севитабба̄севитаббабха̄вам̣ ва̄ сассатуччхедава̄де ва̄ вибхаджджа ваданти ‘‘сассато атта̄ ча локо ча̄’’тиа̄дӣнам̣ т̣хапанӣйа̄нам̣ т̣хапанато ра̄га̄диккхайасса сассатасса ра̄га̄дика̄йадуччарита̄диуччхедасса ча вачанато, на пана екам̣сабйа̄каран̣ӣйа̄дайо тайо пан̃хе апанетва̄ вибхаджджабйа̄каран̣ӣйамева вадантӣти. вибхаджджава̄дӣнам̣ ман̣д̣алам̣ самӯхо вибхаджджава̄диман̣д̣алам̣, вибхаджджава̄дино ва̄ бхагавато париса̄ вибхаджджава̄диман̣д̣алантипи ваданти. а̄чарийехи вуттаавипарӣтаттхадӣпанена те анаббха̄чиккхантена. ‘‘авиджджа̄ пун̃н̃а̄нен̃джа̄бхисан̇кха̄ра̄нам̣ хетупаччайо хотӣ’’тиа̄дим̣ ваданто катха̄ваттхумхи пат̣иккхитте пуггалава̄да̄дике ча ваданто сакасамайам̣ воккамати на̄ма, татха̄ авоккамантена. парасамайам̣ доса̄ропанабйа̄па̄равирахена ана̄йӯхантена. ‘‘идампи йуттам̣ гахетабба’’нти парасамайам̣ асампин̣д̣ентена̄ти кечи ваданти.

‘‘татха̄хам̣ бхагавата̄ дхаммам̣ деситам̣ а̄джа̄на̄ми, йатха̄ тадевидам̣ вин̃н̃а̄н̣ам̣ сандха̄вати сам̣сарати анан̃н̃а’’нтиа̄дим̣ (ма. ни. 1.396) ваданто суттам̣ пат̣иба̄хати на̄ма, татха̄ аппат̣иба̄хантена. ‘‘татха̄хам̣ бхагавата̄ дхаммам̣ деситам̣ а̄джа̄на̄ми, йатха̄ йеме антара̄йика̄ дхамма̄ вутта̄ бхагавата̄, те пат̣исевато на̄лам̣ антара̄йа̄йа̄’’ти (ма. ни. 1.234; па̄чи. 418, 429), ‘‘супинанте като вӣтиккамо а̄паттикаро хотӣ’’ти ча евама̄дим̣ ваданто винайам̣ пат̣иломети на̄ма, таббипарийа̄йена там̣ ануломентена. пат̣иломенто хи каммантарам̣ бхинданто дхамматан̃ча виломети. суттанте вутте чатта̄ро маха̄падесе, ат̣т̣хакатха̄йан̃ча вутте суттасутта̄нуломаа̄чарийава̄дааттаноматимаха̄падесе олокентена. там̣олоканена хи сутте винайе ча сантит̣т̣хати на̄тидха̄вати. дхамманти пат̣иччасамуппа̄дапа̄л̣им̣. аттханти тадаттхам̣. хетухетупхала̄ни идха на̄дхиппета̄ни. ‘‘дуккха̄дӣсу ан̃н̃а̄н̣ам̣ авиджджа̄’’ти вуттаматтхам̣ париваттитва̄ пуна ‘‘пуббанте ан̃н̃а̄н̣а’’нтиа̄дӣхи апарехипи парийа̄йехи ниддисантена. ‘‘сан̇кха̄ра̄ имина̄ парийа̄йена бхавоти вуччанти, тан̣ха̄ имина̄ парийа̄йена упа̄да̄на’’нтиа̄дина̄ ниддисантена̄ти ваданти.

саттоти саттасун̃н̃ата̄ти ваданти, саттасун̃н̃есу ва̄ сан̇кха̄ресу саттавоха̄ро. паччайа̄ка̄рамева ча̄ти паччайа̄ка̄ро ева ча, ма-ка̄ро падасандхикаро.

тасма̄ти вуттанайена аттхаван̣н̣ана̄йа ка̄таббатта̄ дуккаратта̄ ча.

патит̣т̣хам̣ на̄дхигаччха̄мӣти йаттха т̣хитасса ван̣н̣ана̄ сукара̄ хоти, там̣ найам̣ аттанойева н̃а̄н̣абалена на̄дхигаччха̄мӣти аттхо. ниссайам̣ пана а̄чиккханто а̄ха ‘‘са̄санам̣ панида’’нтиа̄ди. идха са̄сананти па̄л̣идхаммама̄ха, пат̣иччасамуппа̄дамева ва̄. со хи ануломапат̣илома̄дина̄на̄десана̄найаман̣д̣ито аббоччхинно аджджа̄пи паваттатӣти ниссайо хоти. тадат̣т̣хакатха̄сан̇кха̄то ча пубба̄чарийамагготи.

‘‘там̣ сун̣а̄тха сама̄хита̄’’ти а̄дараджанане ким̣ пайоджананти там̣ дассенто а̄ха ‘‘вуттан̃хета’’нтиа̄ди. ат̣т̣хим̣ катва̄ти аттхам̣ катва̄, йатха̄ ва̄ на нассати, евам̣ ат̣т̣хигатам̣ вийа каронто ат̣т̣хим̣ катва̄. пуббака̄лато апарака̄ле бхавам̣ пубба̄парийам̣. пат̣хама̄рамбха̄дито пабхути кхан̣е кхан̣е н̃а̄н̣ависесам̣ килесаккхайависесан̃ча лабхатӣти аттхо.

каммавипа̄какилесават̣т̣а̄нам̣ мӯлака̄ран̣атта̄ а̄дито вуттатта̄ ча авиджджа̄ пат̣иччасамуппа̄дасса мӯлам̣. таттха валлийа̄ мӯле дит̣т̣хе тато пабхути валлийа̄ харан̣ам̣ вийа пат̣иччасамуппа̄дасса мӯле дит̣т̣хе тато пабхути пат̣иччасамуппа̄дадесана̄ти упама̄сам̣сандана̄ на ка̄табба̄. на хи бхагавато ‘‘идамева дит̣т̣хам̣, итарам̣ адит̣т̣ха’’нти вибхаджанӣйам̣ аттхи саббасса дит̣т̣хатта̄. мӯлато пабхути пана валлийа̄ харан̣ам̣ вийа мӯлато пабхути пат̣иччасамуппа̄дадесана̄ ката̄ти идаметтха са̄ман̃н̃амадхиппетам̣, бодханеййаджджха̄сайавасена ва̄ бодхетаббабха̄вена мӯла̄дидассанаса̄ман̃н̃ан̃ча йоджетаббам̣.

тасса̄ти

‘‘са кхо со, бхиккхаве, кума̄ро вуддхиманва̄йа индрийа̄нам̣ парипа̄каманва̄йа пан̃чахи ка̄магун̣ехи самаппито…пе… раджанӣйехи, со чаккхуна̄ рӯпам̣ дисва̄ пийарӯпе рӯпе са̄раджджати, апийарӯпе рӯпе бйа̄паджджати, анупат̣т̣хитака̄йасатӣ ча вихарати париттачетасо. со тан̃ча четовимуттим̣ пан̃н̃а̄вимуттим̣ йатха̄бхӯтам̣ наппаджа̄на̄ти. йаттхасса те уппанна̄ па̄пака̄ акусала̄ дхамма̄ апарисеса̄ нируджджханти, со евам̣ ануродхавиродхам̣ сама̄панно йам̣ кин̃чи веданам̣ ведети сукхам̣ ва̄ дуккхам̣ ва̄ адуккхамасукхам̣ ва̄, со там̣ веданам̣ абхинандати абхивадати аджджхоса̄йа тит̣т̣хатӣ’’ти (ма. ни. 1.408) –

евам̣ вуттасса. евам̣ сотадва̄ра̄дӣсупи. абхивадатоти ‘‘ахо сукхам̣, ахо сукха’’нти вачӣбхедакараппатта̄йа балаватан̣ха̄йа ‘‘ахам̣ мама̄’’ти абхивадато. тато балаватийа̄ мочетум̣ асаккун̣еййабха̄вена аджджхоса̄йа тит̣т̣хато. татопи балаватӣ упа̄да̄набхӯта̄ тан̣ха̄ нандӣ. еттха ча абхинандана̄дина̄ тан̣ха̄ вутта̄, нандӣвачанена таппаччайам̣ упа̄да̄нам̣ чатуббидхампи нандита̄тадавиппайогата̄хи тан̣ха̄дит̣т̣ха̄бхинанданабха̄вехи ча̄ти ведитаббам̣. ‘‘джа̄типаччайа̄ джара̄маран̣а’’нтиа̄дикан̃ча таттхева маха̄тан̣ха̄сан̇кхайавимуттисутте (ма. ни. 1.402-403) вуттам̣.

випа̄кават̣т̣абхӯте пат̣исандхипаваттипхасса̄дайо каммасамут̣т̣ха̄нан̃ча оджам̣ сандха̄йа ‘‘чатта̄ро а̄ха̄ра̄ тан̣ха̄нида̄на̄’’тиа̄ди вуттам̣, ват̣т̣ӯпаттхамбхака̄ пана итарепи а̄ха̄ра̄ тан̣ха̄пабхаве тасмим̣ авиджджама̄не на виджджантӣти ‘‘тан̣ха̄нида̄на̄’’ти ваттум̣ ват̣т̣анти.

тато татоти чатуббидха̄су десана̄су тато тато десана̄то. н̃а̄йаппат̣иведха̄йа сам̣ваттатӣти н̃а̄йоти магго, сойева ва̄ пат̣иччасамуппа̄до ‘‘арийо часса н̃а̄йо пан̃н̃а̄йа судит̣т̣хо хотӣ’’ти (сам̣. ни. 2.41) вачанато. сайамева хи самантабхадракатта̄ татха̄ татха̄ пат̣ивиджджхитаббатта̄ та̄йа та̄йа десана̄йа аттано пат̣иведха̄йа сам̣ваттатӣти. самантабхадракаттам̣ десана̄вила̄саппатти ча чатуннампи десана̄нам̣ сама̄нам̣ ка̄ран̣анти висесака̄ран̣ам̣ ваттука̄мо а̄ха ‘‘висесато’’ти. асса бхагавато десана̄, асса ва̄ пат̣иччасамуппа̄дасса десана̄ти йоджетаббам̣. паваттика̄ран̣авибха̄го авиджджа̄дикова, ка̄ран̣анти ва̄ гахита̄нам̣ пакатиа̄дӣнам̣ авиджджа̄дӣнан̃ча ака̄ран̣ата̄ ка̄ран̣ата̄ ча. таттха саммӯл̣ха̄ кечи ака̄ран̣ам̣ ‘‘ка̄ран̣а’’нти ган̣ханти, кечи на кин̃чи ка̄ран̣ам̣ буджджхантӣти тесам̣ йатха̄сакехи анурӯпехи ка̄ран̣ехи сан̇кха̄ра̄дипаваттисандассанаттхам̣ ануломадесана̄ паватта̄, итара̄сам̣ тадаттхата̄самбхавепи на та̄сам̣ тадаттхамева паватти аттхантарасаббха̄вато. айам̣ пана тадаттха̄ ева̄ти етисса̄ тадаттхата̄ вутта̄. паваттиа̄дӣнавапат̣иччха̄дика̄ авиджджа̄ а̄ди, тато сан̇кха̄ра̄ уппаджджанти тато вин̃н̃а̄н̣анти евам̣ паваттийа̄ уппаттиккамасандассанаттхан̃ча.

анувилокайато йо самбодхито пуббабха̄ге там̣там̣пхалапат̣иведхо паватто, тадануса̄рена таданугамена джара̄маран̣а̄дикасса джа̄тиа̄дика̄ран̣ам̣ йам̣ адхигатам̣, тасса сандассанаттхам̣ асса пат̣иломадесана̄ паватта̄, анувилокайато пат̣иломадесана̄ паватта̄ти ва̄ самбандхо. десентопи хи бхагава̄ киччха̄паннам̣ локам̣ анувилокетва̄ пуббабха̄га…пе… сандассанаттхам̣ десетӣти. а̄ха̄ратан̣ха̄дайо паччуппаннаддха̄, сан̇кха̄ра̄виджджа̄ атӣтаддха̄ти имина̄ адхиппа̄йена̄ха ‘‘йа̄ва атӣтам̣ аддха̄нам̣ атихаритва̄’’ти, а̄ха̄ра̄ ва̄ тан̣ха̄йа пабха̄ветабба̄ ана̄гато аддха̄, тан̣ха̄дайо паччуппанно, сан̇кха̄ра̄виджджа̄ атӣтоти. паччаккхам̣ пана пхалам̣ дассетва̄ там̣нида̄надассанавасена пхалака̄ран̣апарампара̄йа дассанам̣ йуджджатӣти а̄ха̄ра̄ пуриматан̣ха̄йа уппа̄дита̄ паччуппанно аддха̄, тан̣ха̄дайо атӣто, сан̇кха̄ра̄виджджа̄ татопи атӣтатаро сам̣са̄расса ана̄дибха̄вадассанаттхам̣ вуттоти йа̄ва атӣтам̣ аддха̄нанти йа̄ва атӣтатарам̣ аддха̄нанти аттхо йутто.

а̄йатим̣ пунаббхава̄бхиниббаттиа̄ха̄рака̄ ва̄ чатта̄ро а̄ха̄ра̄ –

‘‘а̄ха̄ретӣти ахам̣ на вада̄ми, а̄ха̄ретӣти ча̄хам̣ вадеййум̣, татрасса калло пан̃хо ‘ко ну кхо, бханте, а̄ха̄ретӣ’ти. евам̣ ча̄хам̣ на вада̄ми, евам̣ пана авадантам̣ мам̣ йо евам̣ пуччхеййа ‘кисса ну кхо, бханте, вин̃н̃а̄н̣а̄ха̄ро’ти. еса калло пан̃хо, татра каллам̣ веййа̄каран̣ам̣, вин̃н̃а̄н̣а̄ха̄ро а̄йатим̣ пунаббхава̄бхиниббаттийа̄’’ти (сам̣. ни. 2.12) –

вачанато там̣сампайуттатта̄ пхассачетана̄нам̣ таппаваттихетутта̄ ча кабал̣ӣка̄ра̄ха̄расса. тена хи упаттхамбхитарӯпака̄йасса, тан̃ча иччхантасса каммавин̃н̃а̄н̣а̄йӯханам̣ хоти. бходжанан̃хи саддха̄дӣнам̣ ра̄га̄дӣнан̃ча упаниссайоти вуттанти. тасма̄ ‘‘те каммават̣т̣асан̇гахита̄ а̄ха̄ра̄ паччуппанно аддха̄’’ти имасмим̣ парийа̄йе пуримойеваттхо йутто. атӣтаддхуто пабхути ‘‘ити кхо, бхиккхаве, авиджджа̄паччайа̄ сан̇кха̄ра̄’’тиа̄дина̄ (сам̣. ни. 2.3) атӣте тато паран̃ча хетупхалапат̣ипа̄т̣им̣ паччаккха̄нам̣ а̄ха̄ра̄нам̣ нида̄надассанавасена а̄рохитва̄ ниваттанена вина̄ абуджджханта̄нам̣ там̣сандассанаттхам̣ са̄ айам̣ десана̄ паватта̄ти аттхо. ана̄гатаддхуно сандассанаттханти ана̄гатаддхуно дуппат̣ивиджджханта̄нам̣ апассанта̄нам̣ паччаккхам̣ паччуппаннам̣ хетум̣ дассетва̄ хетупхалапарампара̄йа тасса сандассанаттханти аттхо.

мӯлака̄ран̣асаддам̣ апеккхитва̄ ‘‘на ака̄ран̣а’’нти напум̣саканиддесо като. ака̄ран̣ам̣ йади сийа̄, суттам̣ пат̣иба̄хитам̣ сийа̄ти дассенто суттам̣ а̄харати. ват̣т̣акатха̄йа сӣсабха̄во ват̣т̣ахетуно каммассапи хетубха̄во. таттха бхаватан̣ха̄йапи хетубхӯта̄ авиджджа̄, та̄йа пат̣иччха̄дита̄дӣнаве бхаве тан̣хуппаттитоти авиджджа̄ висесена сӣсабхӯта̄ти ‘‘мӯлака̄ран̣а’’нти вутта̄. пурима̄йа кот̣ийа̄ апан̃н̃а̄йама̄на̄йа уппа̄давирахато ниччатам̣ ган̣хеййа̄ти а̄ха ‘‘еван̃четам̣, бхиккхаве, вуччатӣ’’тиа̄ди. тена ито пуббе уппаннапуббата̄ наттхӣти апан̃н̃а̄йанато пуримакот̣иапан̃н̃а̄йанам̣ вуттанти имаматтхам̣ дассети.

авиджджа̄тан̣ха̄хетуккамена пхалесу ваттаббесу ‘‘сугатидуггатига̄мино’’ти вачанам̣ саддалаккхан̣а̄виродханаттхам̣. дванде хи пӯджитасса пуббанипа̄тоти. савара̄ кира мам̣сасса ат̣т̣хина̄ алагганаттхам̣ пунаппунам̣ та̄петва̄ кот̣т̣етва̄ ун̣ходакам̣ па̄йетва̄ вириттам̣ сӯнам̣ ат̣т̣хито муттамам̣сам̣ га̄вим̣ ма̄ренти. тена̄ха ‘‘аггисанта̄пи’’чча̄ди. таттха йатха̄ ваджджха̄ га̄вӣ ча авиджджа̄бхибхӯтата̄йа йатха̄вуттам̣ ун̣ходакапа̄нам̣ а̄рабхати, евам̣ путхуджджано йатха̄вуттам̣ дуггатига̄микаммам̣. йатха̄ пана са̄ ун̣ходакапа̄не а̄дӣнавам̣ дисва̄ тан̣ха̄васена сӣтудакапа̄нам̣ а̄рабхати, евамайам̣ авиджджа̄йа мандатта̄ дуггатига̄микамме а̄дӣнавам̣ дисва̄ тан̣ха̄васена сугатига̄микаммам̣ а̄рабхати. дуккхе хи авиджджам̣ тан̣ха̄ ануваттати, сукхе тан̣хам̣ авиджджа̄ти.

еванти авиджджа̄йа нивутатта̄ тан̣ха̄йа сам̣йуттатта̄ ча. айам̣ ка̄йоти савин̃н̃а̄н̣акака̄йо кхандхапан̃чакам̣, ‘‘сал̣а̄йатанапаччайа̄ пхассо’’ти вачанато пхассака̄ран̣ан̃четам̣ вуччатӣти а̄йатаначхаккам̣ ва̄. самуда̄гатоти уппанно. бахиддха̄ ча на̄марӯпанти бахиддха̄ савин̃н̃а̄н̣акака̄йо кхандхапан̃чакам̣, сал̣а̄йатана̄ни ва̄. иттхетанти иттхам̣ етам̣. аттано ча паресан̃ча пан̃чаккхандха̄ два̄даса̄йатана̄ни ча два̄ра̄рамман̣абха̄вена ваваттхита̄ни двайана̄ма̄нӣти аттхо. ‘‘двайам̣ пат̣ичча пхассоти ан̃н̃аттха чаккхурӯпа̄дӣни двайа̄ни пат̣ичча чаккхусампхасса̄дайо вутта̄, идха пана аджджхаттикаба̄хира̄ни а̄йатана̄ни. маха̄двайам̣ на̄ма кирета’’нти (сам̣. ни. ат̣т̣ха. 2.2.19) вуттам̣. айаметтха адхиппа̄йо – ан̃н̃аттха ‘‘чаккхун̃ча пат̣ичча рӯпе ча уппаджджати чаккхувин̃н̃а̄н̣ам̣, тин̣н̣ам̣ сан̇гати пхассо’’тиа̄дина̄ (сам̣. ни. 2.43) ‘‘чаккху чева рӯпа̄ ча…пе… мано чева дхамма̄ ча̄’’ти вутта̄ни двайа̄ни пат̣ичча чаккхусампхасса̄дайо вутта̄, идха пана ‘‘айан̃чева ка̄йо’’ти чаккха̄диниссайе сесадхамме чаккха̄диниссите ева катва̄ вуттам̣, чаккха̄дика̄йам̣ екаттена ‘‘аджджхаттика̄йатана’’нти гахетва̄ ‘‘бахиддха̄ на̄марӯпа’’нти вуттам̣, рӯпа̄диа̄рамман̣ам̣ екаттенева ба̄хира̄йатананти та̄ни аджджхаттикаба̄хира̄ни а̄йатана̄ни пат̣ичча пхассо вутто, тасма̄ маха̄двайам̣ на̄метанти. еван̃ча катва̄ ‘‘аттано ча парасса ча пан̃чахи кхандхехи чхаха̄йатанехи ча̄пи айаматтхо дӣпетаббова̄’’ти (сам̣. ни. ат̣т̣ха. 2.2.19) вуттам̣. ‘‘айам̣ ка̄йо’’ти хи вутта̄ни саниссайа̄ни чаккха̄дӣни аттано пан̃чаккхандха̄, ‘‘бахиддха̄ на̄марӯпа’’нти вутта̄ни рӯпа̄дӣни паресам̣. татха̄ айам̣ ка̄йо аттанова аджджхаттика̄ни а̄йатана̄ни, бахиддха̄ на̄марӯпам̣ паресам̣ ба̄хира̄нӣти. ан̃н̃атха̄ аджджхаттика̄йатанаматте ева ‘‘айам̣ ка̄йо’’ти вутте на аджджхаттика̄йатана̄нева аттано пан̃чаккхандха̄ хонтӣти аттано ча паресан̃ча пан̃чаккхандхехи дӣпана̄ на самбхавеййа̄ти. сал̣ева̄йатана̄нӣти сал̣ева сампхассака̄ран̣а̄ни, йехи ка̄ран̣абхӯтехи а̄йатанехи уппаннена пхассена пхут̣т̣хо ба̄ло сукхадуккхам̣ пат̣исам̣ведети.

а̄ди-саддена ‘‘етесам̣ ва̄ ан̃н̃атарена авиджджа̄нӣваран̣асса, бхиккхаве, пан̣д̣итасса тан̣ха̄йа сам̣йуттасса̄’’тиа̄ди йоджетаббам̣. тасмин̃хи сутте сан̇кха̄ре авиджджа̄тан̣ха̄ниссите ева катва̄ ка̄йаггахан̣ена вин̃н̃а̄н̣ана̄марӯпасал̣а̄йатана̄ни гахетва̄ етасмин̃ча ка̄йе сал̣а̄йатана̄нам̣ пхассам̣ там̣нисситамева катва̄ ведана̄йа висесапаччайабха̄вам̣ дассентена бхагавата̄ ба̄лапан̣д̣ита̄нам̣ атӣтаддха̄виджджа̄тан̣ха̄мӯлако ведана̄нто пат̣иччасамуппа̄до дассито. пуна ча ба̄лапан̣д̣ита̄нам̣ висесам̣ дассентена –

‘‘йа̄йа ча, бхиккхаве, авиджджа̄йа нивутасса ба̄ласса йа̄йа ча тан̣ха̄йа сам̣йуттасса айам̣ ка̄йо самуда̄гато, са̄ чева авиджджа̄ ба̄ласса аппахӣна̄, са̄ ча тан̣ха̄ апариккхӣн̣а̄. там̣ кисса хету? на, бхиккхаве, ба̄ло ачари брахмачарийам̣ самма̄ дуккхаккхайа̄йа, тасма̄ ба̄ло ка̄йасса бхеда̄ ка̄йӯпаго хоти, со ка̄йӯпаго сама̄но на паримуччати джа̄тийа̄…пе… дуккхасма̄ти вада̄мӣ’’ти (сам̣. ни. 2.19) –

ведана̄пабхавам̣ са̄виджджам̣ тан̣хам̣ дассетва̄ упа̄да̄набхаве ча там̣ниссите катва̄ ‘‘ка̄йӯпаго хотӣ’’тиа̄дина̄ джа̄тиа̄дике дассентена паччуппаннахетусамут̣т̣ха̄нато пабхути убхайамӯлова пат̣иччасамуппа̄до вутто, таббипарийа̄йена ча пан̣д̣итасса паччуппаннахетупариккхайато пабхути убхайамӯлако пат̣иломапат̣иччасамуппа̄доти.

дуггатига̄микаммасса висесапаччайатта̄ авиджджа̄ ‘‘авиндийам̣ виндатӣ’’ти вутта̄, татха̄ висесапаччайо виндийасса на хотӣти ‘‘виндийам̣ на виндатӣ’ти ча. аттани ниссита̄нам̣ чаккхувин̃н̃а̄н̣а̄дӣнам̣ паваттанам̣ уппа̄данам̣ а̄йатанам̣. саммохабха̄венева анабхисамайабхӯтатта̄ авидитам̣ ан̃н̃а̄там̣ кароти. антавирахите джава̄петӣти ча ван̣н̣а̄гамавипарийа̄йавика̄равина̄садха̄туаттхависесайогехи пан̃чавидхасса нируттилаккхан̣асса васена тӣсупи падесу а-ка̄ра ви-ка̄ра джа-ка̄ре гахетва̄ ан̃н̃есам̣ ван̣н̣а̄нам̣ лопам̣ катва̄ джа-ка̄расса ча дутийасса а̄гамам̣ катва̄ ‘‘авиджджа̄’’ти вутта̄. бйан̃джанаттхам̣ дассетва̄ сабха̄ваттхам̣ дассетум̣ ‘‘апича̄’’тиа̄дима̄ха. чаккхувин̃н̃а̄н̣а̄дӣнам̣ ваттха̄рамман̣а̄ни ‘‘идам̣ ваттху, идама̄рамман̣а’’нти авиджджа̄йа н̃а̄тум̣ на сакка̄ти авиджджа̄ таппат̣иччха̄дика̄ вутта̄. ваттха̄рамман̣асабха̄ваччха̄данато ева авиджджа̄дӣнам̣ пат̣иччасамуппа̄дабха̄васса, джара̄маран̣а̄дӣнам̣ пат̣иччасамуппаннабха̄васса ча чха̄данато пат̣иччасамуппа̄дапат̣иччасамуппанначха̄данам̣ ведитаббам̣.

сан̇кха̄ра-саддаггахан̣ена а̄гата̄ сан̇кха̄ра̄ сан̇кха̄ра-саддена а̄гатасан̇кха̄ра̄. йадипи авиджджа̄паччайа̄ сан̇кха̄ра̄пи сан̇кха̄ра-саддена а̄гата̄, те пана имисса̄ десана̄йа падха̄на̄ти висум̣ вутта̄. тасма̄ ‘‘дувидха̄’’ти еттха абхисан̇кхаран̣акасан̇кха̄рам̣ сан̇кха̄ра-саддена̄гатам̣ сандха̄йа таттха вуттампи ваджджетва̄ сан̇кха̄расаддена а̄гатасан̇кха̄ра̄ йоджетабба̄. ‘‘сан̇кха̄ра-саддена̄гатасан̇кха̄ра̄’’ти ва̄ самуда̄йо вутто, тадекадесо ча идха ван̣н̣итаббабха̄вена ‘‘авиджджа̄паччайа̄ сан̇кха̄ра̄’’ти, тасма̄ ван̣н̣итаббасаббасан̇гахан̣авасена дувидхата̄ вутта̄ти ведитабба̄. пат̣хамам̣ нируджджхати вачӣсан̇кха̄ротиа̄дина̄ витаккавича̄раасса̄сапасса̄сасан̃н̃а̄ведана̄вачӣсан̇кха̄ра̄дайо вутта̄, на авиджджа̄сан̇кха̄ресу вутта̄ ка̄йасан̃четана̄дайо.

паритассатӣти пипа̄сати. бхаватӣти упапаттибхавам̣ сандха̄йа вуттам̣, бха̄вайатӣти каммабхавам̣. чути кхандха̄нам̣ маран̣анти ‘‘маранти етена̄’’ти вуттам̣. ‘‘дуккха̄ ведана̄ уппа̄дадуккха̄ т̣хитидуккха̄’’ти (ма. ни. 1.465) вачанато дведха̄ кхан̣ати. а̄йа̄соти париссамо виса̄до. кевала-саддо асаммиссава̄чако хоти ‘‘кевала̄ са̄лайо’’ти, ниравасесава̄чако ча ‘‘кевала̄ ан̇гамагадха̄’’ти, тасма̄ дведха̄пи аттхам̣ вадати. таттха асаммиссасса̄ти сукхарахитасса. на хи еттха кин̃чи уппа̄давайарахитам̣ аттхӣти.

там̣сампайутте, пуггалам̣ ва̄ саммохайатӣти саммоханараса̄. а̄рамман̣асабха̄васса чха̄данам̣ хутва̄ гайхатӣти чха̄данапаччупат̣т̣ха̄на̄. ‘‘а̄савасамудайа̄ авиджджа̄самудайо’’ти (ма. ни. 1.103) вачанато а̄савападат̣т̣ха̄на̄. пат̣исандхиджананаттхам̣ а̄йӯханти бйа̄па̄рам̣ каронтӣти а̄йӯханараса̄, ра̄сикаран̣ам̣ ва̄ а̄йӯханам̣. на̄марӯпасса пуреча̄рикабха̄вена паваттатӣти пуббан̇гамарасам̣. пуримабхавена саддхим̣ гхат̣анам̣ хутва̄ гайхатӣти пат̣исандхипаччупат̣т̣ха̄нам̣. вин̃н̃а̄н̣ена саха сампайуджджатӣти сампайогарасам̣. ан̃н̃аман̃н̃ам̣ сампайога̄бха̄вато рӯпам̣ викиратӣти викиран̣арасам̣. еван̃ча катва̄ писийама̄на̄ тан̣д̣ула̄дайо викиранти чун̣н̣ӣ бхавантӣти. на̄масса када̄чи кусала̄дибха̄во ча аттхӣти тато висесанаттхам̣ ‘‘абйа̄катапаччупат̣т̣ха̄на’’нти а̄ха. ‘‘ачетана̄ абйа̄ката̄’’ти еттха вийа ана̄рамман̣ата̄ ва̄ абйа̄катата̄ дат̣т̣хабба̄. а̄йатаналаккхан̣анти гхат̣аналаккхан̣ам̣, а̄йа̄нам̣ тананалаккхан̣ам̣ ва̄. дассана̄дӣнам̣ ка̄ран̣абха̄во дассана̄дирасата̄. акусалавипа̄купеккха̄йа анит̣т̣хабха̄вато дуккхена итара̄йа ча ит̣т̣хабха̄вато сукхена сан̇гахитатта̄ ‘‘сукхадуккхапаччупат̣т̣ха̄на̄’’ти а̄ха. дуккхасамудайатта̄ хетулаккхан̣а̄ тан̣ха̄. ‘‘татрататра̄бхинандинӣ’’ти (дӣ. ни. 2.400; ма. ни. 1.133, 460; вибха. 203) вачанато абхинанданараса̄. читтасса, пуггаласса ва̄ рӯпа̄дӣсу атиттабха̄во хутва̄ гайхатӣти атиттабха̄вапаччупат̣т̣ха̄на̄. тан̣ха̄дал̣хаттам̣ хутва̄ ка̄мупа̄да̄нам̣, сеса̄ни дит̣т̣хи хутва̄ упат̣т̣хахантӣти тан̣ха̄дал̣хаттадит̣т̣хипаччупат̣т̣ха̄на̄. каммупапаттибхававасена бхавасса лаккхан̣а̄дайо йоджетабба̄.

а̄ди-саддена анубодха̄дибха̄ваггахан̣ам̣. дуккха̄дӣсу ан̃н̃а̄н̣ам̣ аппат̣ипатти, асубха̄дӣсу субха̄дивипалла̄са̄ миччха̄пат̣ипатти. дит̣т̣хивиппайутта̄ ва̄ аппат̣ипатти, дит̣т̣хисампайутта̄ миччха̄пат̣ипатти. на авиджджа̄йа ева чхадва̄риката̄ чхал̣а̄рамман̣ата̄ ча, атха кхо ан̃н̃есупи пат̣иччасамуппа̄дан̇гесу арӯпадхамма̄нанти а̄ха ‘‘саббесупӣ’’ти. нобхайагочаранти мана̄йатанама̄ха. на хи арӯпадхамма̄нам̣ десавасена а̄санната̄ дӯрата̄ ча аттхи асан̣т̣ха̄натта̄, тасма̄ мана̄йатанасса гочаро на мана̄йатанам̣ сампатто асампатто ва̄ти вуччатӣти.

сока̄дӣнам̣ саббха̄ва̄ ан̇габахуттаппасан̇ге ‘‘два̄дасева̄’’ти ан̇га̄нам̣ ваваттха̄нам̣ ведитаббам̣. на хи сока̄дайо ан̇габха̄вена вутта̄, пхалена пана ка̄ран̣ам̣ авиджджам̣ мӯлан̇гам̣ дассетум̣ те вутта̄ти. джара̄маран̣аббха̄хатасса хи ба̄ласса те самбхавантӣти сока̄дӣнам̣ джара̄маран̣ака̄ран̣ата̄ вутта̄. ‘‘са̄рӣрика̄йа дуккха̄йа ведана̄йа пхут̣т̣хо’’ти (сам̣. ни. 4.252) ча сутте джара̄маран̣анимиттан̃ча дуккхам̣ сан̇гахитанти там̣там̣нимитта̄нам̣ са̄дхакабха̄вена вуттам̣. йасма̄ пана джара̄маран̣енева сока̄дӣнам̣ екасан̇кхепо като, тасма̄ тесам̣ джа̄типаччайата̄ йуджджати. джара̄маран̣апаччайабха̄ве хи авиджджа̄йа екасан̇кхепо ка̄таббо сийа̄, джа̄типаччайа̄ пана джара̄маран̣ам̣ сока̄дайо ча самбхавантӣти. таттха джара̄маран̣ам̣ екантикам̣ ан̇габха̄венева гахитам̣, сока̄дайо пана рӯпабхава̄дӣсу абха̄вато анекантика̄ кевалам̣ па̄кат̣ена пхалена авиджджа̄нидассанаттхам̣ гахита̄. тена ана̄гате джа̄тийа̄ сати тато пара̄йа пат̣исандхийа̄ хетухетубхӯта̄ авиджджа̄ дассита̄ти бхавачаккасса авиччхедо дассито хотӣти. суттан̃ча сока̄дӣнам̣ авиджджа̄ ка̄ран̣анти етассеваттхасса са̄дхакам̣ дат̣т̣хаббам̣, на сока̄дӣнам̣ ба̄ласса джара̄маран̣анимиттата̄маттасса. ‘‘ассутава̄ путхуджджано’’ти (сам̣. ни. 4.252) хи вачанена авиджджа̄ сока̄дӣнам̣ ка̄ран̣анти дассита̄, на ча джара̄маран̣анимиттамева дуккхам̣ дуккханти.

уддесава̄раван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

авиджджа̄паданиддесаван̣н̣ана̄

226. ‘‘авиджджа̄паччайа̄ 92 сан̇кха̄ра̄’’ти хи вуттанти етена авиджджа̄йа висесанабха̄вена сан̇кха̄ра̄нан̃ча падха̄набха̄вена вуттатта̄ сан̇кха̄ра̄нам̣ ниддиситаббабха̄васса ка̄ран̣ам̣ дассети. пита̄ катхӣйати ‘‘дӣгхо са̄мо, митто рассо, ода̄то датто’’ти.

раситаббо пат̣ивиджджхитаббо сабха̄во расо, аттано расо сарасо, йа̄тха̄во сарасо йа̄тха̄васарасо, со ева лаккхитаббатта̄ лаккхан̣анти йа̄тха̄васарасалаккхан̣ам̣. ‘‘катама̄ ча, бхиккхаве, авиджджа̄? дуккхе ан̃н̃а̄н̣а’’нтиа̄дина̄ (сам̣. ни. 2.2; ма. ни. 1.103) сутте чатта̄рева вутта̄нӣти ‘‘суттантикапарийа̄йена̄’’ти а̄ха. никкхепакан̣д̣е пана̄тиа̄дина̄ идха чатӯсу т̣ха̄несу катхита̄йа ева авиджджа̄йа никкхепакан̣д̣е ат̣т̣хасу т̣ха̄несу киччаджа̄тито пан̃чавӣсатийа̄ падехи лаккхан̣ато ча катхитатта̄ тадаттхасам̣ван̣н̣ана̄васена вибха̄ванам̣ кароти. аха̄петва̄ вибхаджитаббавибхаджанан̃хи абхидхаммапарийа̄йо.

джа̄йати еттха̄ти джа̄ти, уппаттит̣т̣ха̄нам̣. йадипи ниродхамагге авиджджа̄ а̄рамман̣ам̣ на кароти, те пана джа̄нитука̄масса таппат̣иччха̄данавасена аниродхамаггесу ниродхамаггаггахан̣акаа̄ран̣авасена ча паваттама̄на̄ таттха уппаджджатӣти вуччатӣти тесампи авиджджа̄йа уппаттит̣т̣ха̄ната̄ хоти, итаресам̣ а̄рамман̣абха̄вена ча̄ти. сан̇гхикабаладевагон̣а̄дӣнам̣ сан̇гха̄т̣инан̇гала̄дӣни вийа ан̃н̃асета̄дӣнам̣ авиджджа̄йа дуккха̄дивисайа̄нам̣ андхаттакара̄нам̣ лобха̄дӣнам̣ ниваттако ан̃н̃а̄н̣а̄дисабха̄во лаккхан̣анти дат̣т̣хаббам̣.

аттхаттханти пхалапхалам̣. а̄мед̣итавачанан̃хи саббесам̣ аттха̄нам̣ висум̣ висум̣ па̄кат̣акаран̣абха̄ваппака̄санаттхам̣. аттхо ева ва̄ аттхо аттхаттхоти аттхасса авипарӣтата̄дассанаттхам̣ аттхеневаттхам̣ висесайати. на хи н̃а̄н̣ам̣ анаттхам̣ аттхоти ган̣ха̄тӣти. евам̣ ка̄ран̣ака̄ран̣анти еттха̄пи дат̣т̣хаббам̣. там̣ а̄ка̄ранти аттхаттха̄диа̄ка̄рам̣. гахетва̄ти читте павесетва̄, читтена пуггалена ва̄ гахитам̣ катва̄. пат̣ивиддхасса пуна авеккхан̣а̄ паччавеккхан̣а̄. дуччинтитачинтита̄дилаккхан̣асса ба̄ласса бха̄во ба̄лйам̣. паджа̄на̄тӣти пака̄рехи джа̄на̄ти. балавамоханам̣ памохо. самантато моханам̣ саммохо.

дуккха̄рамман̣ата̄ти дуккха̄рамман̣ата̄йа, йа̄йа ва̄ авиджджа̄йа чха̄дентийа̄ дуккха̄рамман̣а̄ там̣сампайуттадхамма̄, са̄ тесам̣ бха̄воти дуккха̄рамман̣ата̄, а̄рамман̣амева ва̄ а̄рамман̣ата̄, дуккхам̣ а̄рамман̣ата̄ етисса̄ти дуккха̄рамман̣ата̄.

дуддасатта̄ гамбхӣра̄ на сабха̄вато, тасма̄ тада̄рамман̣ата̄ авиджджа̄ уппаджджати, итаресам̣ сабха̄вато гамбхӣратта̄ тада̄рамман̣ата̄ нуппаджджатӣти адхиппа̄йо. апича кхо пана̄ти маггасса сан̇кхатасабха̄ватта̄ татопи ниродхасса гамбхӣратаратам̣ дассети.

авиджджа̄паданиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

сан̇кха̄рападаниддесаван̣н̣ана̄

пуна̄тӣти содхети апун̃н̃апхалато дуккхасам̣килесато ча, хитасукхаджджха̄сайена пун̃н̃ам̣ каротӣти там̣ниппха̄данена ка̄ракассаджджха̄сайам̣ пӯретӣти пун̃н̃о, пӯрако пуджджаниббаттако ча нируттилаккхан̣ена ‘‘пун̃н̃о’’ти ведитаббо. сама̄дхипаччанӣка̄нам̣ атидӯрата̄йа на ин̃джати на чалатӣти аттхо. ка̄йасса̄ти два̄расса са̄мибха̄вена ниддесо като.

пун̃н̃упаганти бхавасампаттупагам̣. таттха̄ти вибхан̇гасутте (сам̣. ни. 2.2). тан̃хи падха̄набха̄вена гахитанти. самма̄дит̣т̣хисутте (ма. ни. 1.102) пана ‘‘тайоме, а̄вусо, сан̇кха̄ра̄’’ти а̄гатанти. саббан̃н̃уджинабха̄сито пана айам̣, на паччекаджинабха̄сито, имассаттхасса дӣпанаттхам̣ етесам̣ сутта̄нам̣ васена те гахита̄. катхам̣ панетена гахан̣ена̄йаматтхо дӣпито хотӣти там̣дассанаттхама̄ха ‘‘абхидхаммепи хи суттепи екасадиса̄ва танти ниддит̣т̣ха̄’’ти. саббан̃н̃убха̄ситоти па̄кат̣ена суттантена садисатта̄ айампи саббан̃н̃убха̄ситоти н̃а̄йатӣти вуттам̣ хотӣти.

‘‘тераса̄пӣ’’ти вуттам̣, таттха н̃а̄н̣авиппайутта̄нам̣ на бха̄вана̄майата̄ па̄кат̣а̄ти ‘‘йатха̄ хӣ’’тиа̄дима̄ха. патхавӣ патхавӣтиа̄дибха̄вана̄ ча касин̣апарикаммакаран̣ам̣ ман̣д̣алакаран̣ан̃ча бха̄ванам̣ бхаджа̄пенти.

да̄навасена паватта̄ читтачетасика̄ дхамма̄ да̄нам̣. таттха бйа̄па̄рабхӯта̄ а̄йӯханачетана̄ да̄нам̣ а̄раббха да̄нам̣ адхикичча уппаджджатӣти вуччати, евам̣ итаресу. соманассачиттена̄ти анумодана̄паваттинидассанаматтаметам̣ дат̣т̣хаббам̣. упеккха̄сахагатенапи хи ануссарати ева̄ти.

асариккхакампи сариккхакена чатуттхаджджха̄навипа̄кена вехаппхала̄дӣсу вина̄пи асан̃н̃есу кат̣атта̄рӯпам̣. рӯпамева сапханданатта̄ ‘‘саин̃джана’’нти вуттам̣ ин̃джанакаранӣваран̣а̄дӣнам̣ авиккхамбханато, рӯпатан̣ха̄сан̇кха̄тасса ин̃джанакасса ка̄ран̣атта̄ ва̄. тенева рӯпа̄рамман̣ам̣ нимитта̄рамман̣ан̃ча саббампи чатуттхаджджха̄нам̣ ниппарийа̄йена ‘‘анин̃джана’’нти на вуччатӣти. маха̄тула̄йа дха̄райама̄но на̄л̣ийа̄ минама̄но ча самуда̄йамева дха̄рети минати ча, на екекам̣ гун̃джам̣, екекам̣ тан̣д̣улам̣ ва̄, евам̣ бхагава̄пи апарима̄н̣а̄ пат̣хамакусалачетана̄йо самуда̄йавасенева гахетва̄ екаджа̄тикатта̄ екамева катва̄ дассети. евам̣ дутийа̄дайопӣти.

‘‘ка̄йадва̄ре паватта̄’’ти аватва̄ ‘‘а̄да̄наггахан̣ачопанам̣ па̄пайама̄на̄ уппанна̄’’типи ваттум̣ ват̣т̣атӣти вачанависесаматтамева дассети. ка̄йадва̄ре паватти ева хи а̄да̄на̄дипа̄пана̄ти. пуримена ва̄ два̄расса упалаккхан̣абха̄во вутто, паччхимена четана̄йа савин̃н̃аттирӯпасамут̣т̣ха̄панам̣. таттха а̄кад̣д̣хитва̄ гахан̣ам̣ а̄да̄нам̣, сампайуттасса гахан̣ам̣ гахан̣ам̣, пханданам̣ чопанам̣.

еттха̄ти ка̄йавачӣсан̇кха̄раггахан̣е, ка̄йавачӣсан̃четана̄гахан̣е ва̄. ат̣т̣хакатха̄йам̣ абхин̃н̃а̄четана̄ на гахита̄ вин̃н̃а̄н̣асса паччайо на хотӣти. касма̄ пана на хоти, нану са̄пи кусала̄ випа̄кадхамма̄ ча̄ти? саччам̣, анупаччхиннатан̣ха̄виджджа̄ма̄не пана санта̄не сабйа̄па̄раппаваттийа̄ тасса̄ кусалата̄ випа̄кадхаммата̄ ча вутта̄, на випа̄куппа̄данена, са̄ пана випа̄кам̣ уппа̄дайантӣ рӯпа̄вачарамева уппа̄деййа. на хи ан̃н̃абхӯмикам̣ каммам̣ ан̃н̃абхӯмикам̣ випа̄кам̣ уппа̄детӣти. аттана̄ садиса̄рамман̣ан̃ча тит̣т̣ха̄никам̣ там̣ уппа̄деййа читтуппа̄дакан̣д̣е рӯпа̄вачаравипа̄касса каммасадиса̄рамман̣ассева вуттатта̄, на ча рӯпа̄вачаравипа̄ко паритта̄диа̄рамман̣о аттхи, абхин̃н̃а̄четана̄ ча паритта̄диа̄рамман̣а̄ва хоти, тасма̄ випа̄кам̣ на уппа̄детӣти вин̃н̃а̄йати. касин̣есу ча уппа̄дитасса чатуттхаджджха̄насама̄дхисса а̄нисам̣сабхӯта̄ абхин̃н̃а̄. йатха̄ха ‘‘со евам̣ сама̄хите читте’’тиа̄ди (дӣ. ни. 1.244-245; ма. ни. 1.384-386). тасма̄ сама̄дхипхаласадиса̄ са̄, на ча пхалам̣ детӣти да̄насӣла̄нисам̣со тасмим̣ бхаве паччайала̄бхо вийа са̄пи випа̄кам̣ на уппа̄дети. йатха̄ ча абхин̃н̃а̄четана̄, евам̣ уддхаччачетана̄пи на хотӣти идам̣ уддхаччасахагате дхамме висум̣ уддхаритва̄ ‘‘тесам̣ випа̄ке н̃а̄н̣ам̣ аттхапат̣исамбхида̄’’ти (вибха. 725) вуттатта̄ вича̄ретаббам̣.

айам̣ панеттха аматаггапатха̄нугато виниччхайо – дассанабха̄вана̄нам̣ абха̄вепи йесам̣ путхуджджана̄нам̣ секкха̄нан̃ча дассанабха̄вана̄хи бхавитаббам̣, тесам̣ тадуппаттика̄ле техи паха̄тум̣ саккун̣еййа̄ акусала̄ ‘‘дассанена паха̄табба̄ бха̄вана̄йа паха̄табба̄’’ти ча вуччанти, путхуджджана̄нам̣ пана бха̄вана̄йа абха̄ва̄ бха̄вана̄йа паха̄таббачинта̄ наттхи. тена тесам̣ паваттама̄на̄ те дассанена паха̄тум̣ асаккун̣еййа̄пи ‘‘бха̄вана̄йа паха̄табба̄’’ти на вуччанти. йади вуччеййум̣, дассанена паха̄табба̄ бха̄вана̄йа паха̄табба̄нам̣ кесан̃чи кечи када̄чи а̄рамман̣а̄рамман̣а̄дхипатиупаниссайапаччайехи паччайо бхавеййум̣, на ча пат̣т̣ха̄не ‘‘дассанена паха̄табба̄ бха̄вана̄йа паха̄табба̄нам̣ кесан̃чи кеначи паччайена паччайо’’ти вутта̄. секкха̄нам̣ пана виджджама̄на̄ бха̄вана̄йа паха̄тум̣ саккун̣еййа̄ бха̄вана̄йа паха̄табба̄. тенева секкха̄нам̣ дассанена паха̄табба̄ чаттатта̄ вантатта̄ муттатта̄ пахӣнатта̄ пат̣иниссат̣т̣хатта̄ уккхет̣итатта̄ самуккхет̣итатта̄ асса̄дитабба̄ абхинандитабба̄ ча на хонти, пахӣната̄йа ева соманассахетубхӯта̄ авиккхепахетубхӯта̄ ча на доманассам̣ уддхаччан̃ча уппа̄дентӣти на те тесам̣ а̄рамман̣а̄рамман̣а̄дхипатибха̄вам̣ пакатӯпаниссайабха̄ван̃ча гаччханти. на хи пахӣне упанисса̄йа арийо ра̄га̄дикилесе уппа̄дети.

вуттан̃ча ‘‘сота̄паттимаггена йе килеса̄ пахӣна̄, те килесе на пунети на паччети на пачча̄гаччхати…пе… арахаттамаггена…пе… на пачча̄гаччхатӣ’’ти (маха̄ни. 80; чӯл̣ани. меттагӯма̄н̣авапуччха̄ниддеса 27), на ча путхуджджана̄нам̣ дассанена паха̄тум̣ саккун̣еййа̄ итаресам̣ на кеначи паччайена паччайо хонтӣти сакка̄ ваттум̣ ‘‘дит̣т̣хим̣ асса̄дети абхинандати, там̣ а̄раббха ра̄го уппаджджати, дит̣т̣хи вичикиччха̄ уддхаччам̣ уппаджджати. вичикиччхам̣ а̄раббха вичикиччха̄ дит̣т̣хи уддхаччам̣ уппаджджатӣ’’ти дит̣т̣хивичикиччха̄нам̣ уддхачча̄рамман̣апаччайабха̄васса вуттатта̄. еттха хи уддхаччанти уддхаччасахагатам̣ читтуппа̄дам̣ сандха̄йа вуттам̣. еван̃ча катва̄ адхипатипаччайаниддесе ‘‘дит̣т̣хим̣ гарум̣ катва̄ асса̄дети абхинандати, там̣ гарум̣ катва̄ ра̄го уппаджджати, дит̣т̣хи уппаджджатӣ’’ти (пат̣т̣ха̄. 1.1.409) еттакамева вуттам̣, на вуттам̣ ‘‘уддхаччам̣ уппаджджатӣ’’ти. тасма̄ дассанабха̄вана̄хи паха̄табба̄нам̣ атӣта̄дибха̄вена наваттаббаттепи йа̄диса̄нам̣ та̄хи ануппаттидхаммата̄ а̄па̄детабба̄, тесу путхуджджанесу ваттама̄на̄ дассанам̣ апеккхитва̄ тена паха̄тум̣ саккун̣еййа̄ дассанена паха̄табба̄, секкхесу ваттама̄на̄ бха̄ванам̣ апеккхитва̄ та̄йа паха̄тум̣ саккун̣еййа̄ бха̄вана̄йа паха̄табба̄. тесу бха̄вана̄йа паха̄табба̄ саха̄йавираха̄ випа̄кам̣ на джанайантӣти бха̄вана̄йа паха̄таббачетана̄йа на̄на̄ккхан̣икакаммапаччайабха̄во на вутто, апеккхитаббадассанабха̄вана̄рахита̄нам̣ пана путхуджджанесу уппаджджама̄на̄нам̣ сакабхан̣д̣е чхандара̄га̄дӣнам̣ уддхаччасахагатачиттуппа̄дасса ча сам̣йоджанаттайатадекат̣т̣хакилеса̄нам̣ анупаччхинната̄йа апариккхӣн̣асаха̄йа̄нам̣ випа̄куппа̄данам̣ на сакка̄ пат̣иккхипитунти уддхаччасахагатадхамма̄нам̣ випа̄ко вибхан̇ге вуттоти.

йади евам̣, апеккхитаббадассанабха̄вана̄рахита̄нам̣ акусала̄нам̣ невадассаненанабха̄вана̄йапаха̄таббата̄ а̄паджджатӣти? на̄паджджати, аппаха̄табба̄нам̣ ‘‘нева дассанена на бха̄вана̄йа паха̄табба̄’’ти (дха. са. тикама̄тика̄ 8) вуттатта̄, аппаха̄таббавируддхасабха̄ватта̄ ча акусала̄нам̣. евампи тесам̣ имасмим̣ тике наваттаббата̄ а̄паджджатӣти? на̄паджджати читтуппа̄дакан̣д̣е дассита̄нам̣ два̄дасаакусалачиттуппа̄да̄нам̣ двӣхи падехи сан̇гахитатта̄. йатха̄ хи дхаммавасена сан̇кхатадхамма̄ саббе сан̇гахита̄ти уппаннаттике ка̄лавасена асан̇гахита̄пи атӣта̄ наваттабба̄ти на вутта̄ читтуппа̄дарӯпабха̄вена гахитесу наваттаббасса абха̄ва̄, евамидха̄пи читтуппа̄дабха̄вена гахитесу наваттаббасса абха̄ва̄ наваттаббата̄ на вутта̄ти ведитабба̄. йаттха хи читтуппа̄до кочи нийогато наваттаббо аттхи, таттха тесам̣ чатуттхо кот̣т̣ха̄со аттхӣти йатха̄вуттападесу вийа таттха̄пи бхиндитва̄ бхаджа̄петаббе читтуппа̄де бхиндитва̄ бхаджа̄пети ‘‘сийа̄ наваттабба̄ паритта̄рамман̣а̄’’тиа̄дина̄. тадабха̄ва̄ уппаннаттике идха ча татха̄ на вутта̄.

атха ва̄ йатха̄ саппат̣игхехи сама̄насабха̄ватта̄ рӯпадха̄туйам̣ тайо маха̄бхӯта̄ ‘‘саппат̣игха̄’’ти вутта̄. йатха̄ха ‘‘асан̃н̃асатта̄нам̣ анидассанам̣ саппат̣игхам̣ екам̣ маха̄бхӯтам̣ пат̣ичча две маха̄бхӯта̄, две маха̄бхӯте пат̣ичча екам̣ маха̄бхӯта’’нти (пат̣т̣ха̄. 2.22.9). евам̣ путхуджджана̄нам̣ паваттама̄на̄ бха̄вана̄йа паха̄таббасама̄насабха̄ва̄ ‘‘бха̄вана̄йа паха̄табба̄’’ти вуччеййунти наттхи наваттаббата̄пасан̇го. еван̃ча сати путхуджджана̄нам̣ паваттама̄на̄пи бха̄вана̄йа паха̄табба̄ сакабхан̣д̣е чхандара̄га̄дайо парабхан̣д̣е чхандара̄га̄дӣнам̣ упаниссайапаччайо, ра̄го ча ра̄гадит̣т̣хӣнам̣ адхипатипаччайоти айаматтхо ладдхо хоти. йатха̄ пана апхот̣т̣хаббатта̄ рӯпадха̄туйам̣ тайо маха̄бхӯта̄ на параматтхато саппат̣игха̄, евам̣ апеккхитаббабха̄вана̄рахита̄ путхуджджанесу паваттама̄на̄ сакабхан̣д̣е чхандара̄га̄дайо на параматтхато бха̄вана̄йа паха̄табба̄ти бха̄вана̄йа паха̄табба̄нам̣ на̄на̄ккхан̣икакаммапаччайата̄ на вутта̄, на ча ‘‘дассанена паха̄табба̄ бха̄вана̄йа паха̄табба̄нам̣ кеначи паччайена паччайо’’ти вутта̄. йе хи дассанена паха̄таббапаччайа̄ килеса̄, на те дассанато уддхам̣ паваттанти, дассанена паха̄таббапаччайассапи пана уддхаччасахагатасса саха̄йавекалламаттамева дассанена катам̣, на тасса кочи бха̄во дассанена ануппаттидхамматам̣ а̄па̄дитоти тасса екантабха̄вана̄йа паха̄таббата̄ вутта̄. тасма̄ тасса та̄дисассева сати саха̄йе випа̄куппа̄данавачанам̣, асати ча випа̄ка̄нуппа̄данавачанам̣ на вируджджхатӣти.

са̄пи вин̃н̃а̄н̣апаччайабха̄ве йади апанетабба̄, касма̄ ‘‘самавӣсати четана̄’’ти вуттанти тасса ка̄ран̣ам̣ дассенто а̄ха ‘‘авиджджа̄паччайа̄ пана сабба̄пета̄ хонтӣ’’ти. йади евам̣, абхин̃н̃а̄четана̄йа саха ‘‘екавӣсатӣ’’ти ваттаббанти? на, авачанасса вуттака̄ран̣атта̄, там̣ пана итара̄вачанассапи ка̄ран̣анти сама̄начетана̄вачанака̄ран̣авачанена йам̣ ка̄ран̣ам̣ апеккхитва̄ ека̄ вутта̄, тена ка̄ран̣ена итара̄йапи ваттаббатам̣, йан̃ча ка̄ран̣ам̣ апеккхитва̄ итара̄ на вутта̄, тена ка̄ран̣ена вутта̄йапи аваттаббатам̣ дассети. а̄нен̃джа̄бхисан̇кха̄ро читтасан̇кха̄ро ева̄ти бхеда̄бха̄ва̄ па̄кат̣оти на тасса сам̣його дассито.

сукхасан̃н̃а̄йа гахетва̄ти етена тан̣ха̄паваттим̣ дассети. тан̣ха̄париккха̄рети тан̣ха̄йа парива̄ре, тан̣ха̄йа ‘‘сукхам̣ субха’’нтиа̄дина̄ сан̇кхате ва̄ алан̇катети аттхо. тан̣ха̄ хи дуккхасса самудайоти аджа̄нанто ‘‘ахо вата̄хам̣ ка̄йасса бхеда̄ парам̣ маран̣а̄ кхаттийамаха̄са̄ла̄нам̣ ва̄ сахабйатам̣ упападжджеййа’’нти сан̇кха̄ре париккхаротӣти. амаран̣аттха̄ти гахита̄ дуккаракирийа̄ амаратапо, девабха̄ваттхам̣ тапо ва̄, дуккхатта̄ ва̄ маро ма̄рако тапо амаратапо. дит̣т̣хе адит̣т̣ха-саддо вийа маресу амара-саддо дат̣т̣хаббо.

джа̄тиа̄дипапа̄тадуккхаджананато марупапа̄тасадисата̄ пун̃н̃а̄бхисан̇кха̄расса вутта̄. раман̣ӣйабха̄вена ча асса̄дабха̄вена ча гайхама̄нам̣ пун̃н̃апхалам̣ дӣпасикха̄мадхулиттасаттхадха̄ра̄садисам̣, тадаттхо ча пун̃н̃а̄бхисан̇кха̄ро там̣нипа̄талеханасадисо.

‘‘сукхо имисса̄ парибба̄джика̄йа тарун̣а̄йа мудука̄йа ломаса̄йа ба̄ха̄йа сампхассо’’тиа̄дина̄ (ма. ни. 1.469) сукхасан̃н̃а̄йа ба̄ло вийа гӯтхакӣл̣анам̣ килеса̄бхибхӯтата̄йа кодха̄ратиабхибхӯто асавасо маритука̄мо вийа висакха̄данам̣ каран̣апхалаккхан̣есу джигуччханӣйам̣ дуккхан̃ча апун̃н̃а̄бхисан̇кха̄рам̣ а̄рабхати. лобхасахагатасса ва̄ гӯтхакӣл̣анасадисата̄, досасахагатасса висакха̄данасадисата̄ йоджетабба̄. ка̄магун̣асамиддхийа̄ сабхайассапи писа̄чанагарасса сукхавипалла̄сахетубха̄во вийа арӯпавипа̄ка̄нам̣ нирантарата̄йа анупалаккхийама̄науппа̄давайа̄нам̣, дӣгхасанта̄ната̄йа агайхама̄навипарин̣а̄ма̄нам̣, сан̇кха̄равипарин̣а̄мадуккхабхӯта̄нампи ничча̄дивипалла̄сахетубха̄воти тесам̣ писа̄чанагарасадисата̄, тадабхимукхагаманасадисата̄ ча а̄нен̃джа̄бхисан̇кха̄расса йоджетабба̄.

та̄ва̄ти ваттаббантара̄пеккхо нипа̄то, тасма̄ авиджджа̄ сан̇кха̄ра̄нам̣ паччайоти идам̣ та̄ва сиддхам̣, идам̣ пана апарам̣ ваттаббанти аттхо. авиджджа̄паччайа̄ пана сабба̄пета̄ хонтӣти вуттанти абхин̃н̃а̄четана̄нам̣ паччайабха̄вам̣ дассети. четопарийапуббенива̄саана̄гатам̣сан̃а̄н̣ехи паресам̣ аттано ча самохачиттаджа̄нанака̄лети йоджетабба̄.

авиджджа̄саммӯл̣хатта̄ти бхава̄дӣнавапат̣иччха̄дика̄йа авиджджа̄йа саммӯл̣хатта̄. ра̄га̄дӣнанти ра̄гадит̣т̣хивичикиччхуддхаччадоманасса̄нам̣ авиджджа̄сампайуттара̄га̄диасса̄данака̄лесу авиджджам̣ а̄раббха уппатти ведитабба̄. гарум̣ катва̄ асса̄данам̣ ра̄гадит̣т̣хисампайутта̄йа ева авиджджа̄йа йоджетаббам̣, асса̄данан̃ча ра̄го, тадавиппайутта̄ ча дит̣т̣хӣти асса̄данавачаненева йатха̄вуттам̣ авиджджам̣ гарум̣ каронтӣ дит̣т̣хи ча вутта̄ти ведитабба̄. ра̄га̄дӣхи ча па̄л̣ийам̣ сарӯпена вуттехи там̣сампайуттасан̇кха̄расса авиджджа̄рамман̣а̄дитам̣ дассети. анавиджджа̄рамман̣асса пат̣хамаджаванасса а̄рамман̣а̄дхипатианантара̄дипаччайавачанесу авуттасса вуттасса ча саббасса сан̇ган̣ханаттхам̣ ‘‘йам̣ кин̃чӣ’’ти а̄ха. вуттанайена̄ти саматиккамабхавапаттхана̄васена вуттанайена.

екака̄ран̣ава̄до а̄паджджатӣти досаппасан̇го вутто. анит̣т̣хо хи екака̄ран̣ава̄до саббасса саббака̄ле самбхава̄паттито екасадисасабха̄ва̄паттито ча. йасма̄ тӣсу пака̄ресу авиджджама̄несу па̄рисесена чатуттхе ева ча виджджама̄не екахетупхаладӣпане аттхо аттхи, тасма̄ на нупападжджати.

йатха̄пхассам̣ ведана̄ваваттха̄натоти ‘‘сукхаведанӣйам̣, бхиккхаве, пхассам̣ пат̣ичча уппаджджати сукха̄ ведана̄’’тиа̄дина̄ (сам̣. ни. 2.62), ‘‘чаккхун̃ча пат̣ичча…пе… тин̣н̣ам̣ сан̇гати пхассо, пхассапаччайа̄ ведана̄’’тиа̄дина̄ (сам̣. ни. 2.43) ча сукхаведанӣйа̄дичаккхусампхасса̄дианурӯпена сукхаведана̄дичаккхусампхассаджа̄ведана̄дӣнам̣ ваваттха̄нато, сама̄несу чаккхурӯпа̄дӣсу пхассавасена сукха̄дивипарийа̄йа̄бха̄вато, сама̄несу ча рӯпаманасика̄ра̄дӣсу чаккха̄дисан̇гхат̣т̣анавасена чаккхусампхассаджа̄дивипарийа̄йа̄бха̄вато, ан̃н̃апаччайаса̄ман̃н̃епи пхассавасена сукха̄дичаккхусампхассаджа̄дӣнам̣ ол̣а̄рикасукхума̄дисан̇кара̄бха̄вато ча̄ти аттхо. сукха̄дӣнам̣ йатха̄вуттасампхассасса авипарӣто паччайабха̄во ева йатха̄веданам̣ пхассававаттха̄нам̣, ка̄ран̣апхалависесена ва̄ пхалака̄ран̣ависесаниччхайо хотӣти убхайаттха̄пи ниччхайо ваваттха̄нанти вутто. камма̄дайоти камма̄ха̄раутуа̄дайо апа̄кат̣а̄ семхапат̣ика̄рена рогавӯпасамато.

‘‘асса̄да̄нупассино тан̣ха̄ павад̣д̣хатӣ’’ти вачанатоти ‘‘сам̣йоджанӣйесу, бхиккхаве, дхаммесу асса̄да̄нупассино вихарато тан̣ха̄ павад̣д̣хати, тан̣ха̄паччайа̄ упа̄да̄нам̣, упа̄да̄напаччайа̄ бхаво’’ти (сам̣. ни. 2.53-54) имина̄ суттена тан̣ха̄йа сан̇кха̄рака̄ран̣абха̄васса вуттатта̄ти аттхо. пуна тасса̄пи авиджджа̄ ка̄ран̣анти дассанаттхам̣ ‘‘авиджджа̄самудайа̄ а̄савасамудайоти вачанато’’ти а̄ха. тан̣ха̄ ва̄ чатурупа̄да̄набхӯта̄ ка̄мабхавадит̣т̣ха̄сава̄ ча сан̇кха̄расса ка̄ран̣анти па̄кат̣а̄ти суттадвайенапи авиджджа̄йа сан̇кха̄рака̄ран̣абха̄вамева дассети. асса̄да̄нупассиноти хи вачанена а̄дӣнавапат̣иччха̄данакичча̄ авиджджа̄ тан̣ха̄йа ка̄ран̣анти дассита̄ хотӣти. йасма̄ авидва̄, тасма̄ пун̃н̃а̄бхисан̇кха̄ра̄дике абхисан̇кхаротӣти авиджджа̄йа сан̇кха̄рака̄ран̣абха̄васса па̄кат̣атта̄ авиддасубха̄во сан̇кха̄рака̄ран̣абха̄вена вутто кхӣн̣а̄савасса сан̇кха̄ра̄бха̄вато аса̄дха̄ран̣атта̄ ча. пун̃н̃а̄бхисан̇кха̄ра̄дӣнам̣ са̄дха̄ран̣а̄ни ваттха̄рамман̣а̄дӣнӣти пун̃н̃абхава̄диа̄дӣнавапат̣иччха̄дика̄ авиджджа̄ пун̃н̃а̄бхисан̇кха̄ра̄дӣнам̣ аса̄дха̄ран̣ам̣ ка̄ран̣анти ва̄ аттхо дат̣т̣хаббо. т̣ха̄навируддхоти аттхита̄вируддхо. кечи пана ‘‘пат̣исандхиа̄дӣни т̣ха̄на̄нӣ’’ти ваданти, евам̣ сати пуримачиттам̣ паччхимачиттасса т̣ха̄навируддхо паччайоти на идам̣ екантикам̣ сийа̄. бхаван̇гампи хи бхаван̇гасса анантарапаччайо, джаванам̣ джаванасса̄ти, на ча сиппа̄дӣнам̣ пат̣исандхиа̄дит̣ха̄нам̣ аттхӣти на там̣ идха адхиппетам̣. каммам̣ рӯпасса наманаруппанавиродха̄ са̄рамман̣а̄на̄рамман̣авиродха̄ ча сабха̄вавируддхо паччайо, кхӣра̄дӣни дадхиа̄дӣнам̣ мадхурамбилараса̄дисабха̄вавиродха̄. авиджа̄нанакиччо а̄локо виджа̄нанакиччасса вин̃н̃а̄н̣асса, амаданакичча̄ ча гул̣а̄дайо маданакиччасса а̄савасса.

голома̄вилома̄ни дабба̄йа паччайо, дадхиа̄дӣни бхӯтин̣акасса. еттха ча авӣти ратта̄ ел̣ака̄ вуччанти. випа̄ка̄йева те ча на, тасма̄ дуккхавипа̄ка̄йапи авиджджа̄йа тадавипа̄ка̄нам̣ пун̃н̃а̄нен̃джа̄бхисан̇кха̄ра̄нам̣ паччайаттам̣ на на йуджджатӣти аттхо. тадавипа̄каттепи са̄ваджджата̄йа тадавируддха̄нам̣ там̣садиса̄нан̃ча апун̃н̃а̄бхисан̇кха̄ра̄намева паччайо, на итаресанти етасса пасан̇гасса нива̄ран̣аттхам̣ ‘‘вируддхо ча̄вируддхо ча, садиса̄садисо татха̄. дхамма̄нам̣ паччайо сиддхо’’ти вуттам̣, тасма̄ таматтхам̣ па̄кат̣ам̣ каронто ‘‘ити айам̣ авиджджа̄’’тиа̄дима̄ха.

аччхеджджасутта̄вута̄бхеджджаман̣ӣнам̣ вийа пубба̄парийававаттха̄нам̣ нийати, нийатийа̄, нийати ева ва̄ сан̇гати сама̄гамо нийатисан̇гати, та̄йа бха̄весу парин̣ата̄ мануссадевавихан̇га̄дибха̄вам̣ патта̄ нийатисан̇гатибха̄вапарин̣ата̄. нийатийа̄ сан̇гатийа̄ бха̄вена ча парин̣ата̄ на̄наппака̄ратам̣ патта̄ нийатисан̇гатибха̄вапарин̣ата̄ти ча аттхам̣ ваданти. етехи ча викаппанехи авиджджа̄ акусалам̣ читтам̣ катва̄ пун̃н̃а̄дӣсу йаттха каттхачи паваттатӣти имаматтхам̣ дассенто а̄ха ‘‘со евам̣ авиджджа̄йа̄’’тиа̄ди.

апарин̣а̄йако ба̄лоти арахаттамаггасампат̣ипа̄дакакалйа̄н̣амиттарахитоти аттхо. арахаттамагга̄васа̄нам̣ ва̄ н̃а̄н̣ам̣ самависамам̣ дассетва̄ нибба̄нам̣ найатӣти парин̣а̄йаканти вуттам̣, тена рахито апарин̣а̄йако. дхаммам̣ н̃атва̄ти саппурисӯпаниссайена чатусаччаппака̄сакасутта̄дидхаммам̣ н̃атва̄, магган̃а̄н̣енева ва̄ саббадхаммапаварам̣ нибба̄нам̣ н̃атва̄, там̣джа̄нана̄йаттатта̄ пана сесасачча̄бхисамайасса сама̄нака̄лампи там̣ пуримака̄лам̣ вийа катва̄ вуттам̣.

сан̇кха̄рападаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

вин̃н̃а̄н̣ападаниддесаван̣н̣ана̄

227. йатха̄вуттасан̇кха̄рапаччайа̄ уппаджджама̄нам̣ там̣камманиббаттамева вин̃н̃а̄н̣ам̣ бхавитум̣ арахатӣти ‘‘ба̄ттим̣са локийавипа̄кавин̃н̃а̄н̣а̄ни сан̇гахита̄ни хонтӣ’’ти а̄ха. дха̄тукатха̄йам̣ (дха̄ту. 466) пана виппайуттенасан̇гахита̄сан̇гахитападаниддесе –

‘‘сан̇кха̄рапаччайа̄ вин̃н̃а̄н̣ена йе дхамма̄…пе… сал̣а̄йатанапаччайа̄ пхассена, пхассапаччайа̄ ведана̄йа йе дхамма̄ виппайутта̄, те дхамма̄ катихи кхандхехи…пе… сан̇гахита̄? те дхамма̄ асан̇кхатам̣ кхандхато т̣хапетва̄ екена кхандхена ека̄дасаха̄йатанехи ека̄дасахи дха̄тӯхи сан̇гахита̄. катихи асан̇гахита̄? чатӯхи кхандхехи екена̄йатанена саттахи дха̄тӯхи асан̇гахита̄’’ти –

вачанато саббавин̃н̃а̄н̣апхассаведана̄париггахо като. йади хи еттха вин̃н̃а̄н̣апхассаведана̄ саппадеса̄ сийум̣, ‘‘випа̄ка̄ дхамма̄’’ти имасса вийа виссаджджанам̣ сийа̄, тасма̄ таттха абхидхаммабха̄джанӣйавасена сан̇кха̄рапаччайа̄ вин̃н̃а̄н̣а̄дайо гахита̄ти ведитабба̄. авиджджа̄паччайа̄ сан̇кха̄ра̄ ча абхидхаммабха̄джанӣйе чатубхӯмакакусаласан̇кха̄ро акусаласан̇кха̄ро ча вуттоти со ева дха̄тукатха̄йам̣ гахитоти дат̣т̣хаббо. бхаво пана дха̄тукатха̄йам̣ каммупапаттибхавависесадассанаттхам̣ на абхидхаммабха̄джанӣйавасена гахито. еван̃ча катва̄ таттха ‘‘упа̄да̄напаччайа̄ бхаво’’ти ануддхаритва̄ ‘‘каммабхаво’’тиа̄дина̄ва найена бхаво уддхат̣о. випа̄кан̃хетанти вин̃н̃а̄н̣асса випа̄катта̄ сан̇кха̄рапаччайаттам̣ са̄дхети, тасса пана са̄дханаттхам̣ ‘‘упачитакамма̄бха̄ве випа̄ка̄бха̄вато’’ти вуттанти там̣ виваранто ‘‘випа̄кан̃ча̄’’тиа̄дима̄ха.

йебхуййена лобхасампайуттаджавана̄васа̄нети джаванена тада̄рамман̣анийаме соманассасахагата̄нантарам̣ соманассасахагататада̄рамман̣асса вуттатта̄ соманассасахагата̄нева сандха̄йа вуттанти ведитаббам̣. йасма̄ пана тихетукаджавана̄васа̄не ча када̄чи ахетукам̣ тада̄рамман̣ам̣ хоти, тасма̄ ‘‘йебхуййена̄’’ти а̄ха. саким̣ ва̄ти ‘‘дираттатиратта̄’’дӣсу вийа ведитаббам̣. двиккхаттумева пана уппаджджантӣти ваданти. ‘‘дираттатиратта’’нти еттха пана ва̄-саддасса абха̄ва̄ вачанасилит̣т̣хата̄маттена дираттаггахан̣ам̣ катанти йуджджати, ‘‘нирантаратираттадассанаттхам̣ ва̄’’ти. идха пана ва̄-саддо викаппанаттхо вуттоти саким̣ ева ча када̄чи паваттим̣ сандха̄йа ‘‘саким̣ ва̄’’ти вуттанти дат̣т̣хаббам̣. тенева хи саким̣ тада̄рамман̣аппаваттийа̄ вича̄ретаббатам̣ дассенто ‘‘читтаппаваттиган̣ана̄йам̣ пана̄’’тиа̄дима̄ха. таттха читтаппаваттиган̣ана̄йанти випа̄какатха̄йам̣ балаварӯпа̄дике а̄рамман̣е вуттам̣ читтаппаваттиган̣анам̣ сандха̄йа̄ха. таттха хи двева тада̄рамман̣уппаттива̄ра̄ а̄гата̄. джаванависайа̄нубхаванан̃хи тада̄рамман̣ам̣ а̄саннабхеде тасмим̣ висайе екачиттаккхан̣а̄васит̣т̣ха̄йуке на уппаджджеййа̄ти адхиппа̄йо. анурӯпа̄йа пат̣исандхийа̄ти акусалавипа̄касса апа̄йапат̣исандхи, ка̄ма̄вачара̄дикусалавипа̄ка̄нам̣ ка̄марӯпа̄рӯпасугатипат̣исандхийо йатха̄каммам̣ анурӯпа̄.

пат̣исандхикатха̄ маха̄висайа̄ти катва̄ паваттимева та̄ва дассенто ‘‘паваттийам̣ пана̄’’тиа̄дима̄ха. ахетукадвайа̄дӣнам̣ два̄ранийама̄нийама̄вачанам̣ бхаван̇габхӯта̄нам̣ сайамева два̄ратта̄ чутипат̣исандхибхӯта̄нан̃ча бхаван̇гасан̇кха̄тена ан̃н̃ена ча два̄рена ануппаттито нийатам̣ анийатам̣ ва̄ два̄рам̣ етесанти ваттум̣ асаккун̣еййатта̄. екасса саттасса паваттарӯпа̄вачаравипа̄ко патхавӣкасин̣а̄дӣсу йасмим̣ а̄рамман̣е паватто, тато ан̃н̃асмим̣ тасса паватти наттхӣти рӯпа̄вачара̄нам̣ нийата̄рамман̣ата̄ вутта̄. татрасса̄ти паваттийам̣ ба̄ттим̣савидхасса.

индрийаппаваттиа̄нубха̄вато ева чаккхусотадва̄рабхедена, тасса ча вин̃н̃а̄н̣авӣтхибхеда̄йаттатта̄ вӣтхибхедена ча бхавитаббам̣, тасмин̃ча сати ‘‘а̄ваджджана̄нантарам̣ дассанам̣ саванам̣ ва̄ таданантарам̣ сампат̣иччхана’’нтиа̄дина̄ читтанийамена бхавитаббам̣. татха̄ ча сати сампат̣иччханасантӣран̣а̄нампи бха̄во сиддхо хоти, на индрийаппаваттиа̄нубха̄вена дассанасаванаматтассева, на̄пи индрийа̄нам̣ ева дассанасаванакиччата̄ти имаматтхам̣ дассенто а̄ха ‘‘два̄равӣтхибхеде читтанийамато ча̄’’ти. пат̣хамакусалена че тада̄рамман̣асса уппатти хоти, там̣ пат̣хамакусала̄нантарам̣ уппаджджама̄нам̣ джанакам̣ анубандхати на̄ма, дутийакусала̄дианантарам̣ уппаджджама̄нам̣ джанакасадисам̣ анубандхати на̄ма, акусала̄нантарам̣ уппаджджама̄нан̃ча ка̄ма̄вачарата̄йа джанакасадисанти.

ека̄даса тада̄рамман̣ачитта̄ни…пе… тада̄рамман̣ам̣ на ган̣хантӣти тада̄рамман̣абха̄вата̄йа ‘‘тада̄рамман̣а’’нти ладдхана̄ма̄ни тада̄рамман̣абха̄вам̣ на ган̣ханти, тада̄рамман̣абха̄вена наппаваттантӣти аттхо. атха ва̄ на̄маготтам̣ а̄раббха джаване джавите тада̄рамман̣ам̣ тасса джаванасса а̄рамман̣ам̣ на ган̣ханти, на̄ламбантӣти аттхо. рӯпа̄рӯпадхаммети рӯпа̄рӯпа̄вачаре дхамме. идам̣ пана ватва̄ ‘‘абхин̃н̃а̄н̃а̄н̣ам̣ а̄раббха̄’’ти висесанам̣ паритта̄диа̄рамман̣ата̄йа ка̄ма̄вачарасадисесу чева тада̄рамман̣а̄нуппаттидассанаттхам̣. миччхаттанийата̄ дхамма̄ магго вийа бха̄вана̄йа сиддха̄ маха̄бала̄ ча̄ти таттха джаванена паваттама̄нена са̄нубандханена на бхавитаббанти тесу тада̄рамман̣ам̣ пат̣иккхиттам̣. локуттарадхамме а̄раббха̄ти етенева сиддхе ‘‘самматтанийатадхаммесӯ’’ти висум̣ уддхаран̣ам̣ самматтамиччхаттанийатадхамма̄нам̣ ан̃н̃аман̃н̃апат̣ипаккха̄ти балавабха̄вена тада̄рамман̣асса аваттхубха̄вадассанаттхам̣.

евам̣ паваттийам̣ вин̃н̃а̄н̣аппаваттим̣ дассетва̄ пат̣исандхийам̣ дассетум̣ ‘‘йам̣ пана вутта’’нтиа̄дима̄ха. кена каттха̄ти кена читтена касмим̣ бхаве. екӯнавӣсати пат̣исандхийо тена тена читтена паваттама̄на̄ пат̣исандхиккхан̣е рӯпа̄рӯпадхамма̄ти тена тена читтена са̄ са̄ таттха таттха пат̣исандхи хотӣти вутта̄. тасса̄ти читтасса.

а̄гантва̄ти а̄гатам̣ вийа хутва̄. гопакасӣвалӣти ран̃н̃о хита̄раккхе гопакакуле джа̄то сӣвалина̄мако. камма̄диануссаран̣абйа̄па̄рарахитатта̄ ‘‘саммӯл̣хака̄лакирийа̄’’ти вутта̄. абйа̄па̄ренева хи таттха камма̄диупат̣т̣ха̄нам̣ хотӣти. ‘‘писийама̄на̄йа маккхика̄йа пат̣хамам̣ ка̄йадва̄ра̄ваджджанам̣ бхаван̇гам̣ на̄ват̣т̣ети аттана̄ чинтийама̄насса кассачи аттхита̄йа̄’’ти кечи ка̄ран̣ам̣ ваданти, тадетам̣ ака̄ран̣ам̣ бхаван̇гависайато ан̃н̃асса чинтийама̄насса абха̄ва̄ ан̃н̃ачиттаппаваттака̄ле ча бхаван̇га̄ват̣т̣анассева асамбхавато. идам̣ панеттха ка̄ран̣ам̣ сийа̄ – ‘‘та̄нисса тамхи самайе оламбанти аджджхоламбанти абхиппаламбантӣ’’ти (ма. ни. 3.248) вачанато тӣсу джаванава̄ресу аппаваттесвева камма̄диупат̣т̣ха̄нена бхавитаббам̣. анекаджаванава̄раппаваттийа̄ хи аджджхоламбанам̣ абхиппаламбанан̃ча хотӣти. тасма̄ ка̄йадва̄ра̄ваджджанам̣ ана̄ват̣т̣етва̄ манодва̄ра̄ваджджанамева камма̄диа̄ламбан̣ам̣ пат̣хамам̣ бхаван̇гам̣ а̄ват̣т̣ети, тато пхот̣т̣хаббасса балаватта̄ дутийава̄ре ка̄йавин̃н̃а̄н̣авӣтхи паччуппанне пхот̣т̣хаббе паваттати, тато пуримаджаванава̄рагахитесвева камма̄дӣсу камена манодва̄раджаванам̣ джавитва̄ мӯлабхаван̇гасан̇кха̄там̣ а̄гантукабхаван̇гасан̇кха̄там̣ ва̄ тада̄рамман̣ам̣ бхаван̇гам̣ отарати, тада̄рамман̣а̄бха̄ве ва̄ бхаван̇гамева. етасмим̣ т̣ха̄не ка̄лам̣ каротӣти тада̄рамман̣а̄нантарена чутичиттена, тада̄рамман̣а̄бха̄ве ва̄ бхаван̇гасан̇кха̄тенева чутичиттена чаватӣти аттхо. бхаван̇гамева хи чутичиттам̣ хутва̄ паваттатӣти чутичиттам̣ идха ‘‘бхаван̇га’’нти вуттанти. манодва̄рависайо лахукоти лахукапаччупат̣т̣ха̄нам̣ сандха̄йа вуттам̣ ‘‘арӯпадхамма̄нам̣…пе… лахуко’’ти. арӯпадхаммасса хи манодва̄расса висайо лахукапаччупат̣т̣ха̄ноти. балавати ча рӯпадхаммасса ка̄йадва̄расса висайе аппаваттитва̄ манодва̄рависайе камма̄димхи пат̣хамам̣ читтаппаваттидассанена арӯпадхамма̄нам̣ висайасса лахуката̄ дӣпита̄ти. рӯпа̄нам̣ висайа̄бха̄вепи ва̄ ‘‘арӯпадхамма̄на’’нти вачанам̣ йесам̣ висайо аттхи, там̣дассанаттхамева̄ти дат̣т̣хаббам̣. тена лахукамма̄дӣсу читтаппаваттито лахугахан̣ӣйата̄ висайасса лахуката̄.

камма̄дӣнам̣ бхӯмичиттупа̄да̄дивасена виттха̄рато ананто пабхедоти ‘‘сан̇кхепато’’ти а̄ха.

авиджджа̄тан̣ха̄дикилесесу анупаччхиннесвева камма̄дино упат̣т̣ха̄нам̣, тан̃ча̄раббха читтасанта̄насса бхавантараниннапон̣апаббха̄рата̄ хотӣти а̄ха ‘‘анупаччхиннакилесабалавина̄мита’’нти. санта̄не хи вина̄мите тадекадесабхӯтам̣ пат̣исандхичиттан̃ча вина̄митамева хоти, на ча екадесавина̄митабха̄вена вина̄ санта̄навина̄митата̄ аттхӣти. саббаттха пана ‘‘дуггатипат̣исандхининна̄йа чутийа̄ пуримаджавана̄ни акусала̄ни, итара̄йа ча кусала̄нӣ’’ти ниччхинанти. ‘‘нимиттасса̄дагадхитам̣ ва̄, бхиккхаве, вин̃н̃а̄н̣ам̣ тит̣т̣хама̄нам̣ тит̣т̣хати анубйан̃джанасса̄дагадхитам̣ ва̄. тасмим̣ че самайе ка̄лам̣ кароти, т̣ха̄наметам̣ виджджати, йам̣ двиннам̣ гатӣнам̣ ан̃н̃атарам̣ гатим̣ упападжджеййа нирайам̣ ва̄ тираччха̄найоним̣ ва̄’’ти (сам̣. ни. 4.235) вуттам̣. тасма̄ а̄саннам̣ акусалам̣ дуггатийам̣, кусалан̃ча сугатийам̣ пат̣исандхийа̄ упаниссайо хотӣти.

ра̄га̄дихетубхӯтам̣ хӣнама̄рамман̣анти акусалавипа̄касса а̄рамман̣ам̣ бхавитум̣ йуттам̣ анит̣т̣ха̄рамман̣ам̣ а̄ха. тампи хи сан̇каппавасена ра̄гассапи хету хотӣти. акусалавипа̄каджанакакаммасахаджа̄та̄нам̣ ва̄ там̣садиса̄санначутиджаваначетана̄сахаджа̄та̄нан̃ча ра̄га̄дӣнам̣ хетубха̄во ева хӣната̄. тан̃хи паччха̄нута̄паджанакакамма̄нама̄рамман̣ам̣ каммавасена анит̣т̣хам̣ акусалавипа̄касса а̄рамман̣ам̣ бхавеййа, ан̃н̃атха̄ ча ит̣т̣ха̄рамман̣е паваттасса акусалакаммасса випа̄ко камманимитта̄рамман̣о на бхавеййа. на хи акусалавипа̄ко ит̣т̣ха̄рамман̣о бхавитумарахатӣти. пан̃чадва̄ре ча а̄па̄тхама̄гаччхантам̣ паччуппаннам̣ камманимиттам̣ а̄саннакатакамма̄рамман̣асантатийам̣ уппаннам̣ там̣садисан̃ча дат̣т̣хаббам̣, ан̃н̃атха̄ тадева пат̣исандхиа̄рамман̣ӯпат̣т̣ха̄пакам̣ тадева ча пат̣исандхиджанакам̣ бхавеййа, на ча пат̣исандхийа̄ упача̄рабхӯта̄ни вийа ‘‘етасмим̣ тайа̄ паваттитабба’’нти пат̣исандхийа̄ а̄рамман̣ам̣ анупа̄дента̄ни вийа ча паватта̄ни чутиа̄санна̄ни джавана̄ни пат̣исандхиджанака̄ни бхавеййум̣. ‘‘кататта̄ упачитатта̄’’ти (дха. са. 431) хи вуттам̣. тада̄ ча там̣сама̄навӣтхийам̣ вийа паваттама̄на̄ни катхам̣ катӯпачита̄ни сийум̣, на ча асса̄дита̄ни тада̄, на ча локийа̄ни локуттара̄ни вийа сама̄навӣтхипхала̄ни хонти.

‘‘пуббе ва̄сса там̣ катам̣ хоти па̄пакаммам̣ дуккхаведанӣйам̣, паччха̄ ва̄сса там̣ катам̣ хоти па̄пакаммам̣ дуккхаведанӣйам̣, маран̣ака̄ле ва̄сса хоти миччха̄дит̣т̣хи саматта̄ сама̄динна̄, тена со ка̄йасса бхеда̄ парам̣ маран̣а̄ апа̄йам̣ дуггатим̣ винипа̄там̣ нирайам̣ упападжджатӣ’’ти (ма. ни. 3.303) –

а̄дина̄ сутте маран̣ака̄ле саматта̄йа сама̄динна̄йа миччха̄дит̣т̣хийа̄ самма̄дит̣т̣хийа̄ ча сахаджа̄тачетана̄йа пат̣исандхида̄нам̣ вуттам̣, на ча дуббалехи пан̃чадва̄рикаджаванехи миччха̄дит̣т̣хи самма̄дит̣т̣хи ва̄ саматта̄ хоти сама̄динна̄. ваккхати ча –

‘‘саббампи хетам̣ кусала̄кусаладхаммапат̣ивиджа̄нана̄дичаванапарийоса̄нам̣ киччам̣ манодва̄рикачиттенева хоти, на пан̃чадва̄рикена̄ти саббассапетасса киччасса каран̣е сахаджаванака̄ни вӣтхичитта̄ни пат̣иккхитта̄нӣ’’ти (вибха. ат̣т̣ха. 766).

таттха хи ‘‘на кин̃чи дхаммам̣ пат̣ивиджа̄на̄тӣти ‘манопуббан̇гама̄ дхамма̄’ти (дха. па. 1-2) евам̣ вуттам̣ екампи кусалам̣ ва̄ акусалам̣ ва̄ на пат̣ивиджа̄на̄тӣ’’ти (вибха. ат̣т̣ха. 766) ча вуттам̣. йесам̣ пат̣ивибха̄ванаппаваттийа̄ сукхам̣ ва̄ дуккхам̣ ва̄ анвети, тесам̣ са̄ паватти пан̃чадва̄ре пат̣иккхитта̄, кусала̄кусалакаммасама̄да̄нан̃ча та̄дисамева̄ти. тада̄рамман̣а̄нантарам̣ пана чаванам̣, таданантара̄ ча упапатти манодва̄рика̄ ева хоти, на сахаджаванакавӣтхичитте парийа̄панна̄ти имина̄ адхиппа̄йена идха пан̃чадва̄рикатада̄рамман̣а̄нантарам̣ чути, таданантарам̣ пат̣исандхи ча вутта̄ти дат̣т̣хаббам̣. таттха авасесапан̃чачиттаккхан̣а̄йуке рӯпа̄димхи уппаннам̣ пат̣исандхим̣ сандха̄йева ‘‘паччуппанна̄рамман̣ам̣ упапаттичиттам̣ паччуппанна̄рамман̣асса бхаван̇гасса анантарапаччайена паччайо’’ти, авасесекачиттаккхан̣а̄йуке ча уппаннам̣ сандха̄йа ‘‘паччуппанна̄рамман̣ам̣ упапаттичиттам̣ атӣта̄рамман̣асса бхаван̇гасса анантарапаччайена паччайо’’ти (пат̣т̣ха̄. 2.19.28) вуттанти ведитаббам̣.

суддха̄йа ва̄ти махаггатакамманимитта̄рамман̣а̄йа джаванавӣтхийа̄ тада̄рамман̣арахита̄йа̄ти аттхо. са̄ пана джаванавӣтхи махаггатавипа̄касса упача̄ро вийа дат̣т̣хабба̄. кечи пана там̣ вӣтхим̣ махаггата̄васа̄нам̣ ваданти. атӣта̄рамман̣а̄ ека̄дасавидха̄, наваттабба̄рамман̣а̄ саттавидха̄.

етена̄нуса̄рена а̄руппачутийа̄пи анантара̄ пат̣исандхи ведитабба̄ти идам̣ касма̄ вуттам̣, нану ‘‘патхавӣкасин̣аджджха̄на̄дивасена пат̣иладдхамахаггатасугатийам̣ т̣хитасса̄’’ти евама̄дике ева найе айампи пат̣исандхи аваруддха̄ти? на, таттха рӯпа̄вачарачутианантара̄йа ева пат̣исандхийа̄ вуттатта̄. таттха хи ‘‘патхавӣкасин̣а̄дикам̣ ва̄ нимиттам̣ махаггатачиттам̣ ва̄ манодва̄ре а̄па̄тхама̄гаччхати. чаккхусота̄нам̣ ва̄’’тиа̄дикена рӯпа̄вачарачутийа̄ ева анантара̄ пат̣исандхи вутта̄ти вин̃н̃а̄йати. атха̄пи йатха̄самбхавайоджана̄йа айампи пат̣исандхи таттхева аваруддха̄, арӯпа̄вачарачутианантара̄ пана рӯпа̄вачарапат̣исандхи наттхи, арӯпа̄вачаре ча упарӯпаричутийа̄ хет̣т̣хима̄ хет̣т̣хима̄ пат̣исандхӣти чатуттха̄руппачутийа̄ наваттабба̄рамман̣а̄ пат̣исандхи наттхи. тена тато таттхева атӣта̄рамман̣а̄ ка̄ма̄вачаре ча атӣтапаччуппанна̄рамман̣а̄ пат̣исандхи итара̄хи ча йатха̄самбхавам̣ атӣтанаваттабба̄рамман̣а̄ а̄руппапат̣исандхи, атӣтапаччуппанна̄рамман̣а̄ ча ка̄ма̄вачарапат̣исандхи йоджетабба̄ти имасса висесасса дассанаттхам̣ висум̣ уддхаран̣ам̣ катам̣.

евам̣ а̄рамман̣авасена екавидха̄йа ка̄ма̄вачарасугатичутийа̄ дувидха̄ дуггатипат̣исандхи, дуггатичутийа̄ дувидха̄ сугатипат̣исандхи, ка̄ма̄вачарасугатичутийа̄ двиекадвиппака̄ра̄нам̣ ка̄марӯпа̄руппа̄нам̣ васена пан̃чавидха̄ сугатипат̣исандхи, рӯпа̄вачарачутийа̄ ча татхева пан̃чавидха̄, дувидха̄йа а̄руппачутийа̄ паччекам̣ двиннам̣ двиннам̣ ка̄ма̄руппа̄нам̣ васена ат̣т̣хавидха̄ ча пат̣исандхи дассита̄, дуггатичутийа̄ пана екавидха̄йа дуггатипат̣исандхи дувидха̄ на дассита̄, там̣ дассетум̣ ‘‘дуггатийам̣ т̣хитасса пана̄’’тиа̄дима̄ха. йатха̄вутта̄ пана –

двидвипан̃чаппака̄ра̄ ча, пан̃ча̄т̣т̣хадувидха̄пи ча;

чатувӣсати сабба̄пи, та̄ хонти пат̣исандхийо.

‘‘ка̄ма̄вачарасса кусаласса каммасса кататта̄’’тиа̄дина̄ (дха. са. 431, 455, 498) на̄на̄ккхан̣икакаммапаччайабха̄во дасситаппака̄роти упаниссайапаччайабха̄вамева дассенто ‘‘вуттан̃хета’’нтиа̄дима̄ха.

а̄дина̄ саха̄тиа̄дина̄ вимиссавин̃н̃а̄н̣ена саха. омато две ва̄ тайо ва̄ дасака̄ уппаджджантӣти габбхасеййака̄нам̣ васена вуттам̣. ан̃н̃аттха хи анеке кала̄па̄ саха уппаджджанти. брахматтабха̄вепи хи анекага̄вутаппама̄н̣е анеке кала̄па̄ сахуппаджджантӣти тим̣сато адхика̄нева рӯпа̄ни хонти гандхараса̄ха̄ра̄нам̣ пат̣иккхиттатта̄ чаккхусотаваттхусаттакаджӣвитачхаккабха̄вепи тесам̣ бахутта̄. ат̣т̣хакатха̄йам̣ пана таттхапи чаккхусотаваттхудасака̄нам̣ джӣвитанавакасса ча уппатти вутта̄, па̄л̣ийам̣ пана ‘‘рӯпадха̄туйа̄ упапаттиккхан̣е т̣хапетва̄ асан̃н̃асатта̄нам̣ дева̄нам̣ пан̃ча̄йатана̄ни па̄тубхаванти, пан̃ча дха̄туйо па̄тубхавантӣ’’ти вуттам̣, татха̄ ‘‘рӯпадха̄туйа̄ чха а̄йатана̄ни нава дха̄туйо’’ти саббасан̇гахавасена таттха виджджама̄на̄йатанадха̄туйо дассетум̣ вуттам̣. катха̄ваттхумхи ча гха̄на̄йатана̄дӣнам̣ вийа гандха̄йатана̄дӣнан̃ча таттха бха̄во пат̣иккхитто ‘‘аттхи таттха гха̄на̄йатананти? а̄манта̄, аттхи таттха гандха̄йатананти? на хевам̣ ваттаббе’’тиа̄дина̄ (катха̄. 519), на ча апхот̣т̣хабба̄йатана̄нам̣ патхавӣдха̄туа̄дӣнам̣ вийа агандхараса̄йатана̄нам̣ гандхараса̄нам̣ таттха бха̄во сакка̄ ваттум̣ пхуситум̣ асаккун̣еййата̄винимуттасса патхавӣа̄дисабха̄васса вийа гандхарасабха̄вавинимуттасса гандхарасасабха̄васса абха̄ва̄.

йади ча гха̄насампхасса̄дӣнам̣ ка̄ран̣абха̄во наттхӣти а̄йатана̄нӣти тена вуччеййум̣, дха̄ту-саддо пана ниссаттаниджджӣвава̄чакоти гандхадха̄турасадха̄тӯти авачане наттхи ка̄ран̣ам̣, дхаммабха̄во ча тесам̣ екантена иччхитаббо сабха̄вадха̄ран̣а̄дилаккхан̣ато ан̃н̃асса абха̄ва̄, дхамма̄нан̃ча а̄йатанабха̄во екантато йамаке (йама. 1. а̄йатанайамака.13) вутто ‘‘дхаммо а̄йатананти? а̄манта̄’’ти. тасма̄ тесам̣ гандхараса̄йатанабха̄ва̄бха̄вепи кочи а̄йатанасабха̄во ваттаббо. йади ча пхот̣т̣хаббабха̄вато ан̃н̃о патхавӣдха̄туа̄дибха̄во вийа гандхарасабха̄вато ан̃н̃о тесам̣ кочи сабха̄во сийа̄, тесам̣ дхамма̄йатане сан̇гахо. гандхарасабха̄ве пана а̄йатанабха̄ве ча сати гандхо ча со а̄йатанан̃ча гандха̄йатанам̣, расо ча со а̄йатанан̃ча раса̄йатананти идама̄паннамева̄ти гандхараса̄йатанабха̄во ча на сакка̄ нива̄ретум̣, ‘‘тайо а̄ха̄ра̄’’ти (вибха. 993) ча вачанато кабал̣ӣка̄ра̄ха̄расса таттха абха̄во вин̃н̃а̄йати. тасма̄ йатха̄ па̄л̣ийа̄ авиродхо хоти, татха̄ рӯпаган̣ана̄ ка̄табба̄. еван̃хи дхаммата̄ на виломита̄ хотӣти.

джа̄тиун̣н̣а̄йа̄ти габбхам̣ пха̄летва̄ гахитаун̣н̣а̄йа̄типи ваданти. самбхавабхедоти аттхита̄бхедо. ниджджха̄матан̣хика̄ кира ниччам̣ дуккха̄турата̄йа ка̄мам̣ севитва̄ габбхам̣ на ган̣ханти.

рӯпӣбрахмесу та̄ва опапа̄тикайоникесӯти опапа̄тикайоникехи рӯпӣбрахме ниддха̄рети. ‘‘сам̣седаджопапа̄тӣсу авакам̣сато тим̣са̄’’ти етам̣ виваранто а̄ха ‘‘авакам̣сато пана̄’’тиа̄ди, там̣ панетам̣ па̄л̣ийа̄ на самети. на хи па̄л̣ийам̣ ка̄ма̄вачара̄нам̣ сам̣седаджопапа̄тика̄нам̣ агха̄нака̄нам̣ упапатти вутта̄. дхаммахадайавибхан̇ге (вибха. 1007) хи –

‘‘ка̄мадха̄туйа̄ упапаттиккхан̣е кассачи ека̄даса̄йатана̄ни па̄тубхаванти, кассачи даса̄йатана̄ни, кассачи апара̄ни даса̄йатана̄ни, кассачи нава̄йатана̄ни, кассачи сатта̄йатана̄ни па̄тубхавантӣ’’ти –

вуттам̣, на вуттам̣ ‘‘ат̣т̣ха̄йатана̄ни па̄тубхавантӣ’’ти. татха̄ ‘‘даса̄йатана̄ни па̄тубхавантӣ’’ти тиккхаттум̣ ваттаббам̣ сийа̄, агха̄накаупапаттийа̄ виджджама̄на̄йа тиккхаттун̃ча ‘‘нава̄йатана̄ни па̄тубхавантӣ’’ти, на ча там̣ вуттам̣. евам̣ дха̄тупа̄тубха̄ва̄дипан̃хесу йамакепи гха̄надживха̄ка̄йа̄нам̣ сахача̄рита̄ вутта̄ти.

чутипат̣исандхӣнам̣ кхандха̄дӣхи ан̃н̃аман̃н̃ам̣ сама̄ната̄ абхедо, асама̄ната̄ бхедо. найамукхаматтам̣ дассетва̄ вуттам̣ авуттан̃ча саббам̣ сан̇ган̣хитва̄ а̄ха ‘‘айам̣ та̄ва арӯпабхӯмӣсуйева найо’’ти. рӯпа̄рӯпа̄вачара̄нам̣ упача̄расса балавата̄йа тато чавитва̄ дуггатийам̣ упапатти наттхӣти ‘‘екаччасугатичутийа̄’’ти а̄ха. екаччадуггатипат̣исандхӣти еттха екаччаггахан̣асса пайоджанам̣ маггитаббам̣. айам̣ панеттха̄дхиппа̄йо сийа̄ – на̄наттака̄йана̄наттасан̃н̃ӣсу вутта̄ екачче винипа̄тика̄ тихетука̄дипат̣исандхика̄, тесам̣ там̣ пат̣исандхим̣ винипа̄табха̄вена дуггатипат̣исандхӣти гахетва̄ саббасугатичутийа̄ва са̄ пат̣исандхи хоти, на екаччасугатичутийа̄ ева̄ти там̣ниваттанаттхам̣ екаччадуггатиггахан̣ам̣ катам̣. апа̄йапат̣исандхи ева хи екаччасугатичутийа̄ хоти, на саббасугатичутийа̄. атха ва̄ дуггатипат̣исандхи дувидха̄ екаччасугатичутийа̄ анантара̄ дуггатичутийа̄ ча̄ти. таттха паччхимам̣ ваджджетва̄ пуримам̣ ева ган̣хитум̣ а̄ха ‘‘екаччадуггатипат̣исандхӣ’’ти. ахетукачутийа̄ сахетукапат̣исандхӣти духетука̄ тихетука̄ ча йоджетабба̄. ман̣д̣ӯкадевапутта̄дӣнам̣ вийа хи ахетукачутийа̄ тихетукапат̣исандхипи хотӣти.

тасса тасса випарӣтато ча йатха̄йогам̣ йоджетаббанти ‘‘екаччасугатичутийа̄ екаччадуггатипат̣исандхӣ’’тиа̄дӣсу бхедависесесу ‘‘екаччадуггатичутийа̄ екаччасугатипат̣исандхӣ’’тиа̄дина̄ йам̣ йам̣ йуджджати, там̣ там̣ йоджетаббанти аттхо. йуджджама̄наматта̄пеккханавасена напум̣саканиддесо като, йоджетаббанти ва̄ бха̄ваттхо дат̣т̣хаббо. амахаггатабахиддха̄рамман̣а̄йа махаггатааджджхатта̄рамман̣а̄тиа̄дӣсу пана випарӣтайоджана̄ на ка̄табба̄. на хи махаггатааджджхатта̄рамман̣а̄йа чутийа̄ арӯпабхӯмӣсу амахаггатабахиддха̄рамман̣а̄ пат̣исандхи аттхи. чатуккхандха̄йа арӯпачутийа̄ пан̃чаккхандха̄ ка̄ма̄вачарапат̣исандхӣти етасса випарийа̄йо сайамева йоджито. атӣта̄рамман̣ачутийа̄ паччуппанна̄рамман̣а̄ пат̣исандхӣти етасса ча випарийа̄йо наттхи ева̄ти. бхедависесо ева ча евам̣ виттха̄рена дассито, абхедависесо пана екекасмим̣ бхеде таттха таттхева чутипат̣исандхийоджана̄васена йоджетаббо ‘‘пан̃чаккхандха̄йа ка̄ма̄вачара̄йа пан̃чаккхандха̄ ка̄ма̄вачара̄…пе… авитаккаавича̄ра̄йа авитаккаавича̄ра̄’’ти, чатуккхандха̄йа пана чатуккхандха̄ сайамева йоджита̄. етенева найена сакка̄ н̃а̄тунти пан̃чаккхандха̄дӣсу абхедависесо на дасситоти. тато хетум̣ вина̄ти таттха хетум̣ вина̄.

ан̇гапаччан̇гасандхӣнам̣ бандхана̄ни ан̇гапаччан̇гасандхибандхана̄ни, тесам̣ чхедака̄нам̣. нируддхесу чаккха̄дӣсӯти атимандабха̄вӯпагаманам̣ сандха̄йа вуттанти ведитаббам̣. пан̃чадва̄рикавин̃н̃а̄н̣а̄нантарампи хи пуббе чути дассита̄. йамаке ча (йама. 1.а̄йатанайамака.120) –

‘‘йасса чаккха̄йатанам̣ нируджджхати, тасса мана̄йатанам̣ нируджджхатӣти? а̄манта̄. йасса ва̄ пана мана̄йатанам̣ нируджджхати, тасса чаккха̄йатанам̣ нируджджхатӣти? сачиттака̄нам̣ ачаккхука̄нам̣ чаванта̄нам̣ тесам̣ мана̄йатанам̣ нируджджхати, но ча тесам̣ чаккха̄йатанам̣ нируджджхати. сачаккхука̄нам̣ чаванта̄нам̣ тесам̣ мана̄йатанан̃ча нируджджхати, чаккха̄йатанан̃ча нируджджхатӣ’’ти –

а̄дина̄ чаккха̄йатана̄дӣнам̣ чутичиттена саха ниродхо вуттоти. ладдхо авасесо авиджджа̄дико вин̃н̃а̄н̣асса паччайо етена̄ти ладдха̄васесапаччайо, сан̇кха̄ро. авиджджа̄пат̣иччха̄дита̄дӣнаве тасмим̣ камма̄дивисайе пат̣исандхивин̃н̃а̄н̣асса а̄рамман̣абха̄вена уппаттит̣т̣ха̄набхӯте тан̣ха̄йа аппахӣнатта̄ ева пуримуппанна̄йа ча сантатийа̄ парин̣ататта̄ пат̣исандхит̣т̣ха̄на̄бхимукхам̣ вин̃н̃а̄н̣ам̣ ниннапон̣апаббха̄рам̣ хутва̄ паваттатӣти а̄ха ‘‘тан̣ха̄ на̄метӣ’’ти. сахаджа̄тасан̇кха̄ра̄ти чутиа̄саннаджаванавин̃н̃а̄н̣асахаджа̄тачетана̄, саббепи ва̄ пхасса̄дайо. тасмим̣ пат̣исандхит̣т̣ха̄не камма̄дивисайе вин̃н̃а̄н̣ам̣ кхипанти, кхипанта̄ вийа тасмим̣ висайе пат̣исандхивасена вин̃н̃а̄н̣апатит̣т̣ха̄насса хетубха̄вена паваттантӣти аттхо.

танти там̣ вин̃н̃а̄н̣ам̣, чутипат̣исандхитада̄саннавин̃н̃а̄н̣а̄нам̣ сантативасена вин̃н̃а̄н̣анти упанӣтекаттам̣. тан̣ха̄йа на̄мийама̄нам̣…пе… паваттатӣти наманакхипанапуриманиссайаджахана̄параниссайасса̄дананиссайарахитапаваттана̄ни сантативасена тассевекасса вин̃н̃а̄н̣асса хонти, на ан̃н̃асса̄ти дассети. сантативасена̄ти ча ваданто ‘‘тадевидам̣ вин̃н̃а̄н̣ам̣ сандха̄вати сам̣сарати анан̃н̃а’’нти (ма. ни. 1.396) идан̃ча миччха̄га̄хам̣ пат̣иккхипати. сати хи на̄наттанайе сантативасена екаттанайо хотӣти. ориматӣраруккхавинибаддхараджджу вийа пуримабхаваттабха̄вавинибандхам̣ камма̄диа̄рамман̣ам̣ дат̣т̣хаббам̣, пурисо вийа вин̃н̃а̄н̣ам̣, тасса ма̄тика̄тиккаманиччха̄ вийа тан̣ха̄, атиккаманапайого вийа кхипанакасан̇кха̄ра̄. йатха̄ ча со пурисо паратӣре патит̣т̣хахама̄но паратӣраруккхавинибаддхам̣ кин̃чи асса̄дайама̄но анасса̄дайама̄но ва̄ кевалам̣ патхавийам̣ сабалапайогехева патит̣т̣ха̄ти, евамидампи бхавантараттабха̄вавинибаддхам̣ хадайаваттхуниссайам̣ пан̃чавока̄рабхаве асса̄дайама̄нам̣ чатувока̄рабхаве анасса̄дайама̄нам̣ ва̄ кевалам̣ а̄рамман̣асампайуттакаммехева паваттати. таттха асса̄дайама̄нанти па̄пун̣антам̣, пат̣илабхама̄нанти аттхо.

бхавантара̄дипат̣исандха̄натоти бхавантарасса а̄дисамбандханато, бхавантара̄дайо ва̄ бхавайонигативин̃н̃а̄н̣ат̣т̣хитисатта̄ва̄сантара̄, тесам̣ пат̣исандха̄натоти аттхо. камманти пат̣исандхиджанакам̣ каммам̣. сан̇кха̄ра̄ти чутиа̄саннаджаванавин̃н̃а̄н̣асахагата̄ кхипанакасан̇кха̄ра̄.

садда̄дихетука̄ти еттха пат̣игхосо саддахетуко, падӣпо падӣпантара̄дихетуко, мудда̄ лан̃чханахетука̄, чха̄йа̄ а̄да̄са̄дигатамукха̄дихетука̄. ан̃н̃атра агантва̄ хонтӣти садда̄дипаччайадесам̣ агантва̄ садда̄дихетука̄ хонти тато пуббе абха̄ва̄, евамидампи пат̣исандхивин̃н̃а̄н̣ам̣ на хетудесам̣ гантва̄ там̣хетукам̣ хоти тато пуббе абха̄ва̄, тасма̄ на идам̣ хетудесато пуримабхавато а̄гатам̣ пат̣игхоса̄дайо вийа садда̄дидесато, на̄пи таттха хетуна̄ вина̄ уппаннам̣ садда̄дӣхи вина̄ пат̣игхоса̄дайо вийа̄ти аттхо. атха ва̄ ан̃н̃атра агантва̄ хонтӣти пуббе паччайадесе саннихита̄ хутва̄ тато ан̃н̃атра гантва̄ таппаччайа̄ на хонти уппаттито пуббе абха̄ва̄, на̄пи садда̄дипаччайа̄ на хонти, евамидампӣти вуттанайена йоджетаббам̣. еса найоти бӣджан̇кура̄дӣсу саббахетухетусамуппаннесу йатха̄самбхавам̣ йоджана̄ ка̄табба̄ти дассети. идха̄пи хи хетухетусамуппаннавин̃н̃а̄н̣а̄нам̣ екантамекатте сати на мануссагатико девагатибхӯто сийа̄, екантана̄натте на каммавато пхалам̣ сийа̄. тато ‘‘раттасса бӣджам̣, раттасса пхала’’нтиа̄дикасса вийа ‘‘бхӯтапубба̄хам̣, бханте, рохитассо на̄ма исӣ’’тиа̄дикасса (сам̣. ни. 1.107) воха̄расса лопо сийа̄, тасма̄ еттха санта̄набандхе сати хетухетусамуппаннесу на екантамева еката̄ ва̄ на̄ната̄ ва̄ упагантабба̄. еттха ча екантаеката̄пат̣иседхена ‘‘сайам̣катам̣ сукхам̣ дуккха’’нти имам̣ дит̣т̣хим̣ нива̄рети, екантана̄ната̄пат̣иседхена ‘‘парам̣катам̣ сукхам̣ дуккха’’нти, хетухетусамуппаннабха̄вавачанена ‘‘адхиччасамуппанна’’нти. еттха̄ти екасанта̄не.

чатумадхураалаттакараса̄дибха̄вана̄ амбама̄тулун̇га̄дибӣджа̄нам̣ абхисан̇кха̄ро. еттха бӣджам̣ вийа каммава̄ сатто, абхисан̇кха̄ро вийа каммам̣, бӣджасса ан̇кура̄диппабандхо вийа саттасса пат̣исандхивин̃н̃а̄н̣а̄диппабандхо, таттхуппаннасса мадхурасса раттакесарасса ва̄ пхаласса ва̄ тассева бӣджасса, тато ева ча абхисан̇кха̄рато бха̄во вийа каммака̄ракассева саттасса, там̣каммато ева ча пхаласса бха̄во ведитаббо. ба̄ласарӣре катам̣ виджджа̄парийа̄пун̣анам̣ сиппасиккханам̣ осадхаппайого ча на вуд̣д̣хасарӣрам̣ гаччханти. атха ча там̣нимиттам̣ виджджа̄па̄т̣авам̣ сиппаджа̄нанам̣ ана̄майата̄ ча вуд̣д̣хасарӣре хоти, на ча там̣ ан̃н̃асса хоти там̣сантатипарийа̄панне ева вуд̣д̣хасарӣре уппаджджанато, на ча йатха̄пайуттена виджджа̄парийа̄пун̣ана̄дина̄ вина̄ ан̃н̃ато хоти тадабха̄ве абха̄вато. евамидха̄пи санта̄не йам̣ пхалам̣, етам̣ на̄н̃н̃асса, на ча ан̃н̃атоти йоджетаббам̣. на ан̃н̃атоти етена ча сан̇кха̄ра̄бха̄ве пхала̄бха̄вамева дассети, на̄н̃н̃апаччайанива̄ран̣ам̣ кароти.

йампи вуттам̣, таттха вада̄ма̄ти вачанасесо. таттха ва̄ упабхун̃джаке асати сиддха̄ бхун̃джакасаммутӣти самбандхо. пхалатӣти саммути пхалатисаммути.

евам̣ сантепӣти асан̇кантипа̄тубха̄ве, таттха ча йатха̄вуттадосапарихаран̣е сати сиддхети аттхо. паваттито пуббети камма̄йӯханаккхан̣ато пуббе. паччха̄ ча̄ти випаччанапаваттито паччха̄ ча. авипаккавипа̄ка̄ кататта̄ че паччайа̄, випаккавипа̄ка̄нампи кататтам̣ сама̄нанти тесампи пхала̄вахата̄ сийа̄ти а̄сан̇ка̄ниваттанаттхам̣ а̄ха ‘‘на ча ниччам̣ пхала̄ваха̄’’ти. на виджджама̄натта̄ ва̄ авиджджама̄натта̄ ва̄ти етена виджджама̄наттам̣ авиджджама̄наттан̃ча нисса̄йа вуттадосева парихарати.

тасса̄ па̄т̣ибхогакирийа̄йа, бхан̣д̣акӣн̣анакирийа̄йа, ин̣агахан̣а̄дикирийа̄йа ва̄ каран̣аматтам̣ там̣кирийа̄каран̣аматтам̣. тадева тадаттханиййа̄тане пат̣ибхан̣д̣ада̄не ин̣ада̄не ча паччайо хоти, апхалитаниййа̄тана̄дипхаланти аттхо.

ависесена̄ти ‘‘тихетуко тихетукасса̄’’тиа̄дикам̣ бхедам̣ акатва̄ва са̄ман̃н̃ато, пин̣д̣авасена̄ти аттхо. саббаттха упаниссайапаччайо балавакаммасса васена йоджетаббо. ‘‘дуббалан̃хи упаниссайапаччайо на хотӣ’’ти ваккхама̄намеветам̣ пат̣т̣ха̄наван̣н̣ана̄йанти. ависесена̄ти саббапун̃н̃а̄бхисан̇кха̄рам̣ саха сан̇ган̣ха̄ти. два̄даса̄кусалачетана̄бхедоти еттха уддхаччасахагата̄ касма̄ гахита̄ти вича̄ретаббаметам̣. екасса вин̃н̃а̄н̣асса татхева паччайо пат̣исандхийам̣, но паваттети екассева паччайабха̄ванийамо пат̣исандхийам̣, но паватте. паватте хи саттаннампи паччайоти адхиппа̄йо. ‘‘татха̄ ка̄ма̄вачарадевалокепи анит̣т̣ха̄ рӯпа̄дайо наттхӣ’’ти вуттам̣, дева̄нам̣ пана пуббанимиттапа̄тубха̄вака̄ле мила̄тама̄ла̄дӣнам̣ анит̣т̣хата̄ катхам̣ на сийа̄.

свева двӣсу бхавесӯти еттха екӯнатим̣сачетана̄бхедампи читтасан̇кха̄рам̣ читтасан̇кха̄рабха̄вена екаттам̣ упанетва̄ ‘‘свева̄’’ти вуттам̣. тадекадесо пана ка̄ма̄вачарачиттасан̇кха̄рова терасаннам̣ наваннан̃ча паччайо дат̣т̣хаббо. екадесапаччайабха̄вена хи самуда̄йо вуттоти.

йаттха ча виттха̄раппака̄санам̣ катам̣, тато бхавато пат̣т̣ха̄йа мукхаматтаппака̄санам̣ ка̄тука̄мо а̄ха ‘‘а̄дито пат̣т̣ха̄йа̄’’ти. тена ‘‘двӣсу бхавесӯ’’тиа̄ди вуттам̣. татийаджджха̄набхӯмивасена̄ти етена екаттака̄йаекаттасан̃н̃ӣса̄ман̃н̃ена чатуттхаджджха̄набхӯми ча асан̃н̃а̄руппаваджджа̄ гахита̄ти ведитабба̄. йатха̄самбхаванти екавӣсатийа̄ ка̄ма̄вачарарӯпа̄вачаракусалавипа̄кесу чуддасаннам̣ пат̣исандхийам̣ паватте ча, саттаннам̣ паватте ева. айам̣ йатха̄самбхаво.

чатуннам̣ вин̃н̃а̄н̣а̄нанти бхава̄дайо апеккхитва̄ вуттам̣, чатӯсу антогадха̄нам̣ пана тин̣н̣ам̣ вин̃н̃а̄н̣а̄нам̣ тӣсу вин̃н̃а̄н̣ат̣т̣хитӣсу ча паччайабха̄во йоджетаббо, авин̃н̃а̄н̣аке сатта̄ва̄се сан̇кха̄рапаччайа̄ вин̃н̃а̄н̣е авиджджама̄непи тасса сан̇кха̄рахетукаттам̣ дассетум̣ ‘‘апича̄’’тиа̄дима̄ха. етасмин̃ча мукхаматтаппака̄сане пун̃н̃а̄бхисан̇кха̄ра̄дӣнам̣ дуггатиа̄дӣсу паваттийам̣ кусалавипа̄ка̄дивин̃н̃а̄н̣а̄нам̣ паччайабха̄во бхавесу вуттанайенева вин̃н̃а̄йатӣти на вуттоти ведитаббо.

вин̃н̃а̄н̣ападаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

на̄марӯпападаниддесаван̣н̣ана̄

228. суттанта̄бхидхаммесу на̄марӯпадесана̄висесо десана̄бхедо. тайо кхандха̄ти етам̣ йадипи па̄л̣ийам̣ наттхи, аттхато пана вуттамева хотӣти катва̄ вуттанти ведитаббам̣.

ан̣д̣аджа̄нан̃ча абха̄вака̄нанти йоджетаббам̣. сантатисӣса̄нӣти кала̄пасанта̄намӯла̄ни. йадипи вика̄рарӯпа̄ни пат̣исандхиккхан̣е на санти, лаккхан̣апариччхедарӯпа̄ни пана сантӣти та̄ни апариниппханна̄ни параматтхато вивадждженто а̄ха ‘‘рӯпарӯпато’’ти.

ка̄мабхаве пана йасма̄ сесаопапа̄тика̄нанти еттха кин̃ча̄пи ка̄мабхаве ‘‘опапа̄тика̄’’ти вутта̄ на санти, йена сесаггахан̣ам̣ са̄ттхакам̣ бхавеййа, ан̣д̣аджагаббхасеййакехи пана опапа̄тикасам̣седаджа̄ сеса̄ хонтӣти сесаггахан̣ам̣ катанти ведитаббам̣. атха ва̄ брахмака̄йика̄дикехи опапа̄тикехи вуттехи сесе сандха̄йа ‘‘сесаопапа̄тика̄на’’нти а̄ха. те пана арӯпинопи сантӣти ‘‘ка̄мабхаве’’ти вуттам̣, апарипун̣н̣а̄йатана̄нам̣ пана на̄марӯпам̣ йатха̄самбхавам̣ рӯпамиссакавин̃н̃а̄н̣аниддесе вуттанайена сакка̄ дхаммаган̣ана̄то вин̃н̃а̄тунти на вуттанти дат̣т̣хаббам̣.

авакам̣сато две ат̣т̣хака̄нева утучиттасамут̣т̣ха̄на̄ни хонтӣти сасаддака̄лам̣ сандха̄йа ‘‘уккам̣сато двиннам̣ навака̄на’’нти вуттам̣. пуббети кхандхавибхан̇гети ваданти. таттха хи ‘‘екекачиттаккхан̣е тиккхаттум̣ уппаджджама̄на’’нти вуттам̣. идхева ва̄ вуттам̣ сантатидвайа̄дикам̣ саттакапарийоса̄нам̣ сандха̄йа̄ха ‘‘пуббе вуттам̣ каммасамут̣т̣ха̄нам̣ саттативидха’’нти, там̣ пануппаджджама̄нам̣ екекачиттаккхан̣е тиккхаттум̣ уппаджджатӣти имина̄дхиппа̄йена вуттам̣ ‘‘екекачиттаккхан̣е тиккхаттум̣ уппаджджама̄на’’нти. чатуддиса̄ ваваттха̄пита̄ти ан̃н̃аман̃н̃асам̣сат̣т̣хасӣса̄ мӯлена чатӯсу диса̄су ваваттха̄пита̄ ан̃н̃аман̃н̃ам̣ а̄лин̇гетва̄ т̣хита̄ бхиннава̄ханика̄ вийа.

пан̃чавока̄рабхаве ча паваттийанти рӯпа̄джанакакаммаджам̣ пан̃чавин̃н̃а̄н̣аппаваттика̄лам̣ сахаджа̄тавин̃н̃а̄н̣апаччайан̃ча сандха̄йа̄ха. тада̄ хи тато на̄мамева хотӣти, каммавин̃н̃а̄н̣апаччайа̄ пана сада̄пи убхайам̣ хотӣти сакка̄ ваттум̣, паччха̄джа̄тавин̃н̃а̄н̣апаччайа̄ ча рӯпам̣ упаттхаддхам̣ хотӣти. асан̃н̃есӯтиа̄ди каммавин̃н̃а̄н̣апаччайам̣ сандха̄йа вуттам̣, пан̃чавока̄рабхаве ча паваттийанти бхаван̇га̄диджанакакаммато ан̃н̃ена рӯпуппаттика̄лам̣ ниродхасама̄паттика̄лам̣ бхаван̇га̄диуппаттика̄лато ан̃н̃ака̄лан̃ча сандха̄йа вуттанти йуттам̣. бхаван̇га̄диуппаттика̄ле хи там̣джанакенева каммуна̄ уппаджджама̄нам̣ рӯпам̣, со ча випа̄ко каммавин̃н̃а̄н̣апаччайо хотӣти сакка̄ ваттум̣. сахаджа̄тавин̃н̃а̄н̣апаччайа̄напеккхампи хи паваттийам̣ каммена паваттама̄нам̣ рӯпам̣ на̄ман̃ча на каммавин̃н̃а̄н̣а̄напеккхам̣ хотӣти. саббаттха̄ти пат̣исандхийам̣ паватте ча. сахаджа̄тавин̃н̃а̄н̣апаччайа̄ на̄марӯпам̣, каммавин̃н̃а̄н̣апаччайа̄ ча на̄марӯпан̃ча йатха̄самбхавам̣ йоджетаббам̣. на̄ман̃ча рӯпан̃ча на̄марӯпан̃ча на̄марӯпанти еттха на̄марӯпа-саддо аттано екадесена на̄ма-саддена на̄ма-саддасса сарӯпо, рӯпа-саддена ча рӯпа-саддасса, тасма̄ ‘‘сарӯпа̄нам̣ екасесо’’ти на̄марӯпа-саддасса т̣ха̄нам̣ итаресан̃ча на̄марӯпа-садда̄нам̣ адассанам̣ дат̣т̣хаббам̣.

випа̄като ан̃н̃ам̣ авипа̄кам̣. йато двидха̄ матам̣, тато йуттамева иданти йоджетаббам̣. кусала̄дичиттаккхан̣ети а̄ди-саддена акусалакирийачиттаккхан̣е вийа випа̄качиттаккхан̣епи випа̄ка̄джанакакаммасамут̣т̣ха̄нам̣ сан̇гахитанти ведитаббам̣. випа̄качиттаккхан̣е пана абхисан̇кха̄равин̃н̃а̄н̣апаччайа̄ пуббе вуттанайена убхайан̃ча упалаббхатӣти та̄дисавипа̄качиттаккхан̣аваджджанаттхам̣ ‘‘кусала̄дичиттаккхан̣е’’ти вуттам̣.

суттантикапарийа̄йена̄ти пат̣т̣ха̄не рӯпа̄нам̣ упаниссайапаччайасса авуттатта̄ вуттам̣, суттанте пана ‘‘йасмим̣ сати йам̣ хоти, асати ча на хоти, со тасса упаниссайо нида̄нам̣ хету пабхаво’’ти катва̄ ‘‘вин̃н̃а̄н̣ӯпанисам̣ на̄марӯпа’’нти рӯпасса ча вин̃н̃а̄н̣ӯпаниссайата̄ вутта̄. ванапаттхапарийа̄йе ча ванасан̣д̣ага̄манигаманагараджанападапуггалӯпаниссайо ирийа̄патхавиха̄ро, тато ча чӣвара̄дӣнам̣ джӣвитапариккха̄ра̄нам̣ касирена ча аппакасирена ча самуда̄гаманам̣ вуттам̣, на ча ванасан̣д̣а̄дайо а̄рамман̣ӯпаниссайа̄дибха̄вам̣ ирийа̄патха̄нам̣ чӣвара̄дисамуда̄гаманасса ча бхаджанти, тасма̄ вина̄ абха̄во ева ча суттантапарийа̄йато упаниссайабха̄во дат̣т̣хаббо. на̄масса абхисан̇кха̄равин̃н̃а̄н̣ам̣ камма̄рамман̣апат̣исандхиа̄дика̄ле а̄рамман̣апаччайова хотӣти ваттаббамева наттхӣти рӯпассева суттантикапарийа̄йато екадха̄ паччайабха̄во вутто. сасам̣сайасса хи рӯпасса там̣паччайо хотӣти вутте на̄масса хотӣти ваттаббамева наттхӣти.

паваттасса па̄кат̣атта̄ апа̄кат̣ам̣ пат̣исандхим̣ гахетва̄ пуччхати ‘‘катхам̣ панета’’нтиа̄дина̄. суттато на̄мам̣, йуттито рӯпам̣ вин̃н̃а̄н̣апаччайа̄ хотӣти джа̄нитаббам̣. йуттито са̄дхетва̄ суттена там̣ дал̣хам̣ каронто ‘‘каммасамут̣т̣ха̄нассапи хӣ’’тиа̄дима̄ха. читтасамут̣т̣ха̄нассева̄ти читтасамут̣т̣ха̄насса вийа. йасма̄ на̄марӯпамева паваттама̄нам̣ диссати, тасма̄ тадева вадантена ануттарам̣ дхаммачаккам̣ паваттитам̣. сун̃н̃ата̄пака̄санан̃хи дхаммачаккаппаваттананти адхиппа̄йо. на̄марӯпаматтата̄вачаненева ва̄ паваттийа̄ дуккхасаччаматтата̄ вутта̄, дуккхасаччаппака̄санена ча тасса самудайо, тасса ча ниродхо, ниродхага̄мӣ ча магго пака̄сито ева хоти. ахетукасса дуккхасса хетуниродха̄, анируджджханакасса ча абха̄ва̄, ниродхасса ча упа̄йена вина̄ анадхигантаббатта̄ти чатусаччаппака̄санам̣ дхаммачаккаппаваттанам̣ йоджетаббам̣.

на̄марӯпападаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

сал̣а̄йатанападаниддесаван̣н̣ана̄

229. нийаматоти ча идам̣ чатуннам̣ бхӯта̄нам̣, чханнам̣ ваттхӯнам̣, джӣвитасса ча йатха̄самбхавам̣ сахаджа̄таниссайапуреджа̄таиндрийа̄дина̄ екантена сал̣а̄йатанасса паваттама̄насса паччайабха̄вам̣ сандха̄йа вуттам̣. рӯпа̄йатана̄дӣнам̣ пана сахаджа̄таниссайа̄нупа̄ланабха̄во наттхӣти аггахан̣ам̣ ведитаббам̣. а̄рамман̣а̄рамман̣апуреджа̄та̄дибха̄во ча тесам̣ на сантатипарийа̄панна̄намева, на ча чаккха̄дӣнам̣ вийа екаппака̄ренева̄ти анийамато паччайабха̄во. нийамато…пе… джӣвитиндрийанти еванти еттха евам̣-саддена ва̄ рӯпа̄йатана̄дӣнампи сан̇гахо ведитаббо. чхат̣т̣ха̄йатанан̃ча сал̣а̄йатанан̃ча сал̣а̄йатананти еттха йадипи чхат̣т̣ха̄йатанасал̣а̄йатана-садда̄нам̣ саддато сарӯпата̄ наттхи, аттхато пана сал̣а̄йатанекадесова чхат̣т̣ха̄йатананти екадесасарӯпата̄ аттхӣти екадесасарӯпекасесо катоти ведитаббо. аттхатопи хи сарӯпа̄нам̣ екадесасарӯпекасесам̣ иччханти ‘‘ван̇ко ча кут̣ило ча кут̣ила̄’’ти, тасма̄ аттхато екадесасарӯпа̄нан̃ча екасесена бхавитаббанти.

атха ва̄ чхат̣т̣ха̄йатанан̃ча мана̄йатанан̃ча чхат̣т̣ха̄йатананти ва̄, мана̄йатананти ва̄, чхат̣т̣ха̄йатанан̃ча чхат̣т̣ха̄йатанан̃ча чхат̣т̣ха̄йатананти ва̄, мана̄йатанан̃ча мана̄йатанан̃ча мана̄йатананти ва̄ екасесам̣ катва̄ чаккха̄дӣхи саха ‘‘сал̣а̄йатана’’нти вуттанти тамева екасесам̣ на̄маматтапаччайасса, на̄марӯпапаччайасса ча мана̄йатанасса васена катам̣ аттхато дассенто а̄ха ‘‘чхат̣т̣ха̄йатанан̃ча сал̣а̄йатанан̃ча сал̣а̄йатананти евам̣ катекасесасса̄’’ти. йатха̄вуттопи хи екасесо аттхато чхат̣т̣ха̄йатанан̃ча сал̣а̄йатанан̃ча̄ти евам̣ като на̄ма хотӣти. саббаттха ча екасесе кате екавачананиддесо катекасеса̄нам̣ сал̣а̄йатана̄дисаддавачанӣйата̄са̄ман̃н̃авасена катоти дат̣т̣хаббо. абйа̄катава̄ре ваккхатӣти кин̃ча̄пи акусалава̄ре кусалава̄ре ча ‘‘на̄мапаччайа̄ чхат̣т̣ха̄йатана’’нти вуттам̣, суттантабха̄джанӣйе пана випа̄качхат̣т̣ха̄йатанамева гахитанти адхиппа̄йена абйа̄катава̄рамева са̄дхакабха̄вена уда̄хат̣анти дат̣т̣хаббам̣. паччайанайе пана ‘‘чхат̣т̣ха̄ хоти там̣ авакам̣сато’’тиа̄дина̄ авипа̄кассапи паччайо уддхат̣о, со ниравасесам̣ ваттука̄мата̄йа уддхат̣оти ведитаббо. идха сан̇гахитанти идха екасесанайена сан̇гахитам̣, таттха абйа̄катава̄ре локийавипа̄кабха̄джанӣйе вибхаттанти ведитаббанти адхиппа̄йо.

неййанти н̃еййам̣. уккам̣са̄вакам̣соти еттха саттадха̄ паччайабха̄вато уккам̣со ат̣т̣хадха̄ паччайабха̄во, тато пана навадха̄ тато ва̄ дасадха̄ти айам̣ уккам̣со, авакам̣со пана дасадха̄ паччайабха̄вато навадха̄ паччайабха̄во, тато ат̣т̣хадха̄, тато саттадха̄ти евам̣ ведитаббо, на пана саттадха̄ паччайабха̄вато ева двепи уккам̣са̄вакам̣са̄ йоджетабба̄ тато авакам̣са̄бха̄ватоти.

хадайаваттхуно саха̄йам̣ хутва̄ти етена арӯпе вийа асаха̄йам̣ на̄мам̣ на хоти, хадайаваттху ча на̄мена саха чхат̣т̣ха̄йатанасса паччайо хотӣти еттакамева дассети, на пана йатха̄ хадайаваттху паччайо хоти, татха̄ на̄мампӣти айаматтхо адхиппето. ваттху хи виппайуттапаччайо хоти, на на̄мам̣, на̄ман̃ча випа̄кахета̄дипаччайо хоти, на ваттхӯти. паватте арӯпадхамма̄ каммаджарӯпасса т̣хитиппаттассева паччайа̄ хонти, на уппаджджама̄насса̄ти виппайуттааттхиавигата̄ ча паччха̄джа̄тавиппайутта̄дайо ева чаккха̄дӣнам̣ йоджетабба̄.

авасесамана̄йатанасса̄ти еттха ‘‘пан̃чаккхандхабхаве пана̄’’ти етасса ануваттама̄натта̄ пан̃чавока̄рабхаве ева паваттама̄нам̣ пан̃чавин̃н̃а̄н̣ехи авасесамана̄йатанам̣ вуттанти дат̣т̣хаббам̣. на̄марӯпасса сахаджа̄та̄диса̄дха̄ран̣апаччайабха̄во сампайутта̄диаса̄дха̄ран̣апаччайабха̄во ча йатха̄самбхавам̣ йоджетаббо.

сал̣а̄йатанападаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

пхассападаниддесаван̣н̣ана̄

230. ‘‘чхат̣т̣ха̄йатанапаччайа̄ пхассо’’ти абхидхаммабха̄джанӣйапа̄л̣и а̄руппам̣ сандха̄йа вутта̄ти ‘‘чхат̣т̣ха̄йатанапаччайа̄ пхассоти па̄л̣иануса̄рато’’ти а̄ха. аджджхаттанти сасантатипарийа̄паннамева ган̣ха̄ти. тан̃хи сасантатипарийа̄паннакамманиббаттам̣ та̄дисасса пхассасса паччайо хоти, рӯпа̄дӣни пана бахиддха̄ анупа̄динна̄ни ча пхассасса а̄рамман̣ам̣ хонти, на та̄ни чаккха̄дӣни вийа сасантатипарийа̄паннакаммакилесанимиттапаваттибха̄вена пхассасса паччайоти пат̣хама̄чарийава̄де на гахита̄ни, дутийа̄чарийава̄де пана йатха̄ татха̄ ва̄ паччайабха̄ве сати на сакка̄ ваджджетунти гахита̄нӣти.

йади сабба̄йатанехи еко пхассо самбхавеййа, ‘‘сал̣а̄йатанапаччайа̄ пхассо’’ти екасса вачанам̣ йуджджеййа. атха̄пи екамха̄ а̄йатана̄ саббе пхасса̄ самбхавеййум̣, татха̄пи сабба̄йатанехи саббапхассасамбхавато а̄йатанабхедена пхассабхедо наттхӣти тадабхедавасена екасса вачанам̣ йуджджеййа, татха̄ пана асамбхавато на йуттанти чодети ‘‘на сабба̄йатанехӣ’’тиа̄дина̄. ан̃н̃ассапи ва̄ асамбхавантасса видха̄насса бодханаттхамева ‘‘на̄пи екамха̄ а̄йатана̄ саббе пхасса̄’’ти вуттам̣, ‘‘на сабба̄йатанехи еко пхассо самбхотӣ’’ти идамева пана екапхассавачанасса айуттадӣпакам̣ ка̄ран̣анти ведитаббам̣. нидассанавасена ва̄ етам̣ вуттам̣, на̄пи екамха̄ а̄йатана̄ саббе пхасса̄ самбхонти, евам̣ на сабба̄йатанехи еко пхассо самбхоти, тасма̄ екасса вачанам̣ айуттанти. париха̄рам̣ пана анека̄йатанехи екапхассасса самбхаватоти дассенто ‘‘татридам̣ виссаджджана’’нтиа̄дима̄ха. екопи анека̄йатанаппабхаво екопанека̄йатанаппабхаво. чхадха̄паччайатте пан̃чавибха̄вайети евам̣ сесесупи йоджана̄. татха̄ ча̄ти паччуппанна̄ни рӯпа̄дӣни паччуппаннан̃ча дхамма̄йатанапарийа̄паннам̣ рӯпарӯпам̣ сандха̄йа вуттам̣. а̄рамман̣апаччайаматтена̄ти там̣ саббам̣ апаччуппаннам̣ ан̃н̃ан̃ча дхамма̄йатанам̣ сандха̄йа вуттам̣.

пхассападаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

ведана̄паданиддесаван̣н̣ана̄

231. ‘‘сеса̄на’’нти еттха сампат̣иччханасса чаккхусампхасса̄дайо пан̃ча йадипи анантара̄дӣхипи паччайа̄ хонти, анантара̄дӣнам̣ пана упаниссайе антогадхатта̄ сантӣран̣атада̄рамман̣а̄нан̃ча са̄дха̄ран̣асса тасса васена ‘‘екадха̄’’ти вуттам̣.

тебхӯмакавипа̄каведана̄нампи сахаджа̄таманосампхассасан̇кха̄то со пхассо ат̣т̣хадха̄ паччайо хотӣти йоджетаббам̣. паччайам̣ анупа̄диннампи кечи иччхантӣти ‘‘йа̄ пана̄’’тиа̄дина̄ манодва̄ра̄ваджджанапхассасса паччайабха̄во вутто, тан̃ча мукхаматтадассанаттхам̣ дат̣т̣хаббам̣. етена найена саббасса анантарасса ана̄нантарасса ча пхассасса тасса̄ тасса̄ випа̄каведана̄йа упаниссайата̄ йоджетабба̄ти.

ведана̄паданиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

тан̣ха̄паданиддесаван̣н̣ана̄

232. маматтена̄ти сампийа̄йама̄нена, асса̄данатан̣ха̄йа̄ти вуттам̣ хоти. таттха путто вийа ведана̄ дат̣т̣хабба̄, кхӣра̄дайо вийа ведана̄йа паччайабхӯта̄ рӯпа̄дайо, кхӣра̄дида̄йика̄ дха̄ти вийа рӯпа̄дичхал̣а̄рамман̣ада̄йака̄ читтака̄ра̄дайо чха. таттха веджджо раса̄йаноджа̄васена тадупаттхамбхитаджӣвитавасена ча дхамма̄рамман̣асса да̄йакоти дат̣т̣хаббо. а̄рамман̣апаччайо уппаджджама̄насса а̄рамман̣аматтамева хоти, на упаниссайо вийа уппа̄дакоти уппа̄дакасса упаниссайассева васена ‘‘екадха̄ва̄’’ти вуттам̣. упаниссайена ва̄ а̄рамман̣ӯпаниссайо сан̇гахито, тена ча а̄рамман̣абха̄вена там̣сабха̄во ан̃н̃опи а̄рамман̣абха̄во дӣпито хотӣти упаниссайавасенева паччайабха̄во вуттоти ведитаббо.

йасма̄ ва̄тиа̄дина̄ на кевалам̣ випа̄касукхаведана̄ ева, тиссопи пана ведана̄ випа̄ка̄ висесена тан̣ха̄йа упаниссайапаччайо, ависесена итара̄ ча̄ти дассети. упеккха̄ пана сантатта̄, сукхамиччева бха̄сита̄ти тасма̄ са̄пи бхиййо иччханавасена тан̣ха̄йа упаниссайоти адхиппа̄йо. упеккха̄ пана акусалавипа̄кабхӯта̄ анит̣т̣хатта̄ дуккхе авародхетабба̄, итара̄ ит̣т̣хатта̄ сукхети са̄ дуккхам̣ вийа сукхам̣ вийа ча упаниссайо хотӣти сакка̄ ваттунти. ‘‘ведана̄паччайа̄ тан̣ха̄’’ти вачанена саббасса ведана̄вато паччайасса аттхита̄йа тан̣хуппаттиппасан̇ге там̣нива̄ран̣аттхама̄ха ‘‘ведана̄паччайа̄ ча̄пӣ’’тиа̄ди.

нану ‘‘анусайасаха̄йа̄ ведана̄ тан̣ха̄йа паччайо хотӣ’’ти вачанасса абха̄ва̄ атиппасан̇ганиваттанам̣ на сакка̄ ка̄тунти? на, ват̣т̣акатха̄йа паваттатта̄. ват̣т̣асса хи анусайавирахе абха̄вато анусайасахита̄йева паччайоти аттхато вуттаметам̣ хотӣти. атха ва̄ ‘‘авиджджа̄паччайа̄’’ти ануваттама̄натта̄ анусайасахита̄ва паччайоти вин̃н̃а̄йати. ‘‘ведана̄паччайа̄ тан̣ха̄’’ти ча еттха ведана̄паччайа̄ ева тан̣ха̄, на ведана̄йа вина̄ти айам̣ нийамо вин̃н̃а̄йати, на ведана̄паччайа̄ тан̣ха̄ хоти ева̄ти, тасма̄ атиппасан̇го наттхи ева̄ти.

вусӣматоти вуситавато, вуситабрахмачарийава̄сасса̄ти аттхо. вуссатӣти ва̄ ‘‘вусӣ’’ти магго вуччати, со етасса вуттхо аттхӣти вусӣма̄. аггапхалам̣ ва̄ паринит̣т̣хитава̄сатта̄ ‘‘вусӣ’’ти вуччати, там̣ етасса аттхӣти вусӣма̄.

тан̣ха̄паданиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

упа̄да̄нападаниддесаван̣н̣ана̄

233. сассато атта̄ти идам̣ пуримадит̣т̣хим̣ упа̄дийама̄нам̣ уттарадит̣т̣хим̣ нидассетум̣ вуттам̣. йатха̄ хи еса̄ дит̣т̣хи дал̣хӣкаран̣авасена пуримам̣ уттара̄ упа̄дийати, евам̣ ‘‘наттхи динна’’нтиа̄дика̄пӣти. аттаггахан̣ам̣ пана аттава̄дупа̄да̄нанти на идам̣ дит̣т̣хупа̄да̄надассананти дат̣т̣хаббам̣. локо ча̄ти ва̄ аттаггахан̣авинимуттам̣ гахан̣ам̣ дит̣т̣хупа̄да̄набхӯтам̣ идха пуримадит̣т̣хиуттарадит̣т̣хивачанехи вуттанти ведитаббам̣. ‘‘дхаммасан̇кхепавиттха̄ре пана сан̇кхепато тан̣ха̄дал̣хаттам̣, сан̇кхепато дит̣т̣химаттамева, виттха̄рато пана̄’’ти евам̣ дхаммасан̇кхепавиттха̄рато сан̇кхепам̣ виттха̄ран̃ча ниддха̄ретӣти. дхаммасан̇кхепавиттха̄рети ниддха̄ран̣е бхуммам̣ дат̣т̣хаббам̣.

пакатиан̣уа̄дӣнам̣ сассатага̄хапуббан̇гамо, сарӣрасса уччхедагга̄хапуббан̇гамо ча тесам̣ са̄мибхӯто кочи сассато уччхиджджама̄но ва̄ атта̄ аттхӣти аттагга̄хо када̄чи хотӣти ‘‘йебхуййена̄’’ти вуттам̣. йебхуййена пат̣хамам̣ аттава̄дупа̄да̄нантиа̄дина̄ ва̄ самбандхо.

йадипи бхавара̄гаджаванавӣтхи саббапат̣хамам̣ паваттати гахитаппат̣исандхикасса бхаваникантийа̄ паваттитаббатта̄, со пана бхавара̄го тан̣ха̄дал̣хаттам̣ на хотӣти ман̃н̃ама̄но на ка̄мупа̄да̄насса пат̣хамуппаттима̄ха. тан̣ха̄ ка̄мупа̄да̄нанти пана вибха̄гасса акаран̣е сабба̄пи тан̣ха̄ ка̄мупа̄да̄нанти, каран̣епи ка̄мара̄гато ан̃н̃а̄пи тан̣ха̄ дал̣хабха̄вам̣ патта̄ ка̄мупа̄да̄нанти тасса арахаттамаггаваджджхата̄ вутта̄.

уппаттит̣т̣ха̄набхӯта̄ читтуппа̄да̄ висайо. пан̃чупа̄да̄наккхандха̄ а̄лайо, таттха раматӣти а̄лайара̄ма̄, паджа̄. тенева са̄ а̄лайара̄мата̄ ча сакасанта̄не парасанта̄не ча па̄кат̣а̄ хотӣти. упаниссайавачанена а̄рамман̣а̄нантарапакатӯпаниссайа̄ вутта̄ти анантарапаччайа̄дӣнампи сан̇гахо като хоти.

упа̄да̄нападаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

бхавападаниддесаван̣н̣ана̄

234. пхалавоха̄рена каммабхаво бхавоти вуттоти упапаттибхаваниббачанамева двайассапи са̄дха̄ран̣ам̣ катва̄ ваданто а̄ха ‘‘бхаватӣти бхаво’’ти. бхавам̣ гаччхатӣти ниппха̄данапхалавасена аттано паваттика̄ле бхава̄бхимукхам̣ хутва̄ паваттатӣти аттхо, ниббаттанамева ва̄ еттха гаманам̣ адхиппетам̣.

сан̃н̃а̄ватам̣ бхаво сан̃н̃а̄бхавоти еттха ванту-саддасса лопо дат̣т̣хаббо, тасса ва̄ аттхе ака̄рам̣ катва̄ ‘‘сан̃н̃абхаво’’типи па̄т̣хо. вокирӣйати паса̄рӣйати виттха̄рӣйатӣти вока̄ро, вокиран̣ам̣ ва̄ вока̄ро, со екасмим̣ паваттатта̄ еко вока̄роти вутто, падесапасат̣уппаттӣти аттхо.

четана̄сампайутта̄ ва̄…пе… сан̇гахита̄ти а̄чайага̄мита̄йа каммасан̇кха̄татам̣ дассетва̄ каммабхаве сан̇гахитабха̄вам̣ парийа̄йена вадати, ниппарийа̄йена пана четана̄ва каммабхаво. вуттан̃хи ‘‘каммабхаво тӣхи кхандхехи екена̄йатанена ека̄йа дха̄туйа̄ сампайутто, екена кхандхена екена̄йатанена ека̄йа дха̄туйа̄ кехичи сампайутто’’ти (дха̄ту. 244). упапаттибхаво тӣхипи тикехи вутта̄ упапаттиккхандха̄ва. йатха̄ха ‘‘упапаттибхаво ка̄мабхаво сан̃н̃а̄бхаво пан̃чавока̄рабхаво пан̃чахи кхандхехи ека̄дасаха̄йатанехи саттарасахи дха̄тӯхи сан̇гахито’’тиа̄ди (дха̄ту. 67). йади хи анупа̄диннака̄нампи гахан̣ам̣ сийа̄, ‘‘два̄дасаха̄йатанехи ат̣т̣ха̄расахи дха̄тӯхӣ’’ти ваттаббам̣ сийа̄ти.

сан̇кха̄рабхава̄нам̣ дхаммабхедато на сан̇кха̄ра̄ ева пуна вутта̄ти ‘‘са̄ттхакамевидам̣ пунавачана’’нти етам̣ на йуттанти че? на, бхавекадесабха̄вена сан̇кха̄ра̄нам̣ бхавоти пуна вуттатта̄. парена ва̄ дхаммависесам̣ аган̣етва̄ пунавачанам̣ чодитанти чодака̄бхила̄савасена ‘‘са̄ттхакамевидам̣ пунавачана’’нти вуттам̣.

ка̄мабхава̄диниббаттанакасса каммасса ка̄мабхава̄дибха̄во пхалавоха̄рена ат̣т̣хакатха̄йам̣ вутто. антогадхе висум̣ аган̣етва̄ аббхантарагате ева катва̄ ка̄мабхава̄дике каммупапаттибхававасена дугун̣е катва̄ а̄ха ‘‘чха бхава̄’’ти.

ависесена̄ти упа̄да̄набхедам̣ акатва̄ти аттхо. упа̄да̄набхеда̄каран̣енева ча два̄дасаппабхедасса сан̇гахавасена сан̇гахато ‘‘чха бхава̄’’ти вуттам̣.

госӣлена куккурасӣлена ча саматтена сама̄диннена гуннам̣ куккура̄нан̃ча сахабйата̄ вутта̄ти сӣлаббатупа̄да̄навато джха̄набха̄вана̄ на иджджхатӣти ман̃н̃ама̄на̄ тена рӯпа̄рӯпабхава̄ на хонтӣти кечи ваданти, ваккхама̄нена пана пака̄рена паччайабха̄вато ‘‘там̣ на гахетабба’’нти а̄ха. асуддхимагге ча суддхимаггапара̄масанам̣ сӣлаббатупа̄да̄нанти суддхимаггапара̄масанена рӯпа̄рӯпа̄вачараджджха̄на̄нам̣ ниббаттанам̣ на йуджджатӣти. пура̄н̣абха̄ратасӣта̄харан̣апасубандхавидхиа̄дисаванам̣ асаддхаммасаванам̣. а̄ди-саддена асаппурисӯпаниссайам̣ пуббе ча акатапун̃н̃атам̣ аттамиччха̄пан̣идхитан̃ча сан̇ган̣ха̄ти. тадантогадха̄ ева̄ти тасмим̣ дуччаританиббатте сучаританиббатте ча ка̄мабхаве антогадха̄ ева̄ти аттхо.

антогадха̄ти ча сан̃н̃а̄бхавапан̃чавока̄рабхава̄нам̣ екадесена антогадхатта̄ вуттам̣. на хи те ниравасеса̄ ка̄мабхаве антогадха̄ти. саппабхедасса̄ти сугатидуггатиманусса̄диппабхедавато. камена ча аватва̄ сӣлаббатупа̄да̄насса анте бхавапаччайабха̄вавачанам̣ аттава̄дупа̄да̄нам̣ вийа абхин̣хам̣ асамуда̄чаран̣ато аттава̄дупа̄да̄нанимиттатта̄ ча.

хетупаччайаппабхедехӣти еттха маггапаччайо ча ваттаббо. дит̣т̣хупа̄да̄на̄дӣни хи маггапаччайа̄ хонтӣти.

бхавападаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

джа̄тиджара̄маран̣а̄дипаданиддесаван̣н̣ана̄

235. упапаттибхавуппаттийева джа̄тӣти а̄ха ‘‘на упапаттибхаво’’ти. джа̄йама̄насса пана джа̄ти джа̄тӣти упапаттибхавопи асати абха̄ва̄ джа̄тийа̄ паччайоти сакка̄ ваттум̣. джа̄йама̄нарӯпападат̣т̣ха̄ната̄пи хи рӯпаджа̄тийа̄ вутта̄ ‘‘упачитарӯпападат̣т̣ха̄но (дха. са. ат̣т̣ха. 641) упачайо, ануппабандхарӯпападат̣т̣ха̄на̄ сантатӣ’’ти.

кхандха̄нам̣ джа̄та̄нам̣ ун̃н̃а̄тата̄нун̃н̃а̄тата̄ча хӣнапан̣ӣтата̄. а̄ди-саддена суван̣н̣адуббан̣н̣а̄дивисесам̣ сан̇ган̣ха̄ти. аджджхаттасанта̄нагатато ан̃н̃асса висесака̄ракасса ка̄ран̣асса абха̄ва̄ ‘‘аджджхаттасанта̄не’’ти а̄ха.

тена тена̄ти н̃а̄тибйасана̄дина̄ джара̄маран̣ато ан̃н̃ена дуккхадхаммена. упаниссайакот̣ийа̄ти упаниссайам̣сена, упаниссайалесена̄ти аттхо. йо хи пат̣т̣ха̄не ана̄гато сати бха̄ва̄ асати ча абха̄ва̄ суттантикапарийа̄йена упаниссайо, со ‘‘упаниссайакот̣ӣ’’ти вуччати.

джа̄тиджара̄маран̣а̄дипаданиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

бхавачаккакатха̄ван̣н̣ана̄

242. самитанти сан̇гатам̣, аббоччхиннанти аттхо. ка̄майа̄насса̄ти ка̄майама̄насса, ка̄мо йа̄нам̣ етасса̄ти ва̄ ка̄майа̄но, тасса ка̄майа̄насса. руппатӣти сокена руппати.

парийут̣т̣ха̄ната̄йа тит̣т̣ханасӣло парийут̣т̣ха̄нат̣т̣ха̄йӣ. ‘‘парийут̣т̣хат̣т̣ха̄йино’’ти ва̄ па̄т̣хо, таттха парийут̣т̣ха̄тӣти парийут̣т̣хам̣, дит̣т̣хипарийут̣т̣хам̣, тена тит̣т̣хатӣти парийут̣т̣хат̣т̣ха̄йӣти аттхо дат̣т̣хаббо. пан̃ча пуббанимитта̄нӣти ‘‘ма̄ла̄ мила̄йанти, ваттха̄ни килиссанти, каччхехи седа̄ муччанти, ка̄йе веван̣н̣ийам̣ оккамати, дево дева̄сане на̄бхираматӣ’’ти (итиву. 83) вутта̄ни пан̃ча маран̣апуббанимитта̄нӣти аттхо. та̄ни хи дисва̄ камманиббаттаккхандхасан̇кха̄те упапаттибхаве бхавачхандабалена дева̄нам̣ балавасоко уппаджджатӣти. ба̄лоти авидва̄. тена авиджджа̄йа ка̄ран̣абха̄вам̣ дассети. тивидханти тасса̄руппакатха̄саванакаммака̄ран̣а̄дассанамаран̣ака̄лакаммопат̣т̣ха̄нанида̄нам̣ сока̄дидуккхам̣. а̄саве са̄дхентӣти а̄саве гаменти бодхентӣти аттхо.

евам̣ сатӣти авидита̄дита̄йа ана̄дибха̄ве сати. а̄диматтакатханантиа̄ди етасса аттхӣти а̄димам̣, бхавачаккам̣. тасса бха̄во а̄диматтам̣, тасса катханам̣ а̄диматтакатханам̣. висесаниваттиаттхо ва̄ матта-саддо, сати ана̄дибха̄ве авиджджа̄ а̄димхи маджджхе парийоса̄не ча саббаттха сийа̄ти а̄диматта̄йа авиджджа̄йа катханам̣ вируджджхатӣти аттхо. авиджджа̄ггахан̣ена̄ти авиджджа̄йа уппа̄данена катханена, аппаха̄нена ва̄, аттано санта̄не саннихитабха̄вакаран̣ена̄ти аттхо. камма̄дӣнӣти каммавипа̄кават̣т̣а̄ни. ват̣т̣ака̄ран̣абха̄вена падха̄натта̄ ‘‘падха̄надхаммо’’ти авиджджа̄ катхита̄. вадатӣти вадо. ведети, ведийатӣти ва̄ ведеййо, сукха̄дим̣ анубхавати, саббависайе ва̄ джа̄на̄ти, ‘‘сукхито’’тиа̄дина̄ аттана̄ парехи ча джа̄на̄ти н̃а̄йати ча̄ти аттхо. брахма̄дина̄ ва̄ аттана̄ ва̄ти ва̄-саддо ча-саддаттхо. тена̄ха ‘‘ка̄ракаведакарахита’’нти ча-саддаттхасама̄сам̣.

два̄дасавидхасун̃н̃ата̄сун̃н̃анти авиджджа̄дӣнам̣ два̄дасавидха̄нам̣ сун̃н̃ата̄йа сун̃н̃ам̣, чатуббидхампи ва̄ сун̃н̃атам̣ екам̣ катва̄ два̄дасан̇гата̄йа два̄дасавидха̄ти та̄йа два̄дасавидха̄йа сун̃н̃ата̄йа сун̃н̃анти аттхо.

пуббанта̄харан̣атоти пуббантато паччуппаннавипа̄касса а̄харан̣ато париччхиннаведана̄васа̄нам̣ етам̣ бхавачакканти аттхо. бхавачаккекадесопи хи бхавачакканти вуччати. ведана̄ ва̄ тан̣ха̄саха̄йа̄йа авиджджа̄йа паччайо хотӣти ведана̄то авиджджа̄, тато сан̇кха̄ра̄ти самбаджджханато ведана̄васа̄нам̣ бхавачакканти йуттаметам̣, евам̣ тан̣ха̄мӯлаке ча йоджетаббам̣. двиннампи хи ан̃н̃аман̃н̃ам̣ ануппавесо хотӣти. авиджджа̄ дхаммасабха̄вам̣ пат̣иччха̄детва̄ випарӣта̄бхинивесам̣ каронтӣ дит̣т̣хичарите сам̣са̄ре найати, тесам̣ ва̄ сам̣са̄рам̣ сан̇кха̄ра̄дипаваттим̣ найати паваттетӣти ‘‘сам̣са̄рана̄йика̄’’ти вутта̄. пхалуппаттийа̄ти каттуниддесо. вин̃н̃а̄н̣а̄дипаччуппаннапхалуппатти хи идха дит̣т̣ха̄, адит̣т̣ха̄нан̃ча пуримабхаве аттано хетӯнам̣ авиджджа̄сан̇кха̄ра̄нам̣ пхалам̣ аджанетва̄ анупаччхиджджанам̣ пака̄сети. атха ва̄ пуримабхавачаккам̣ дутийена самбандхам̣ вуттанти ведана̄сан̇кха̄тасса пхаласса уппаттийа̄ тан̣ха̄дӣнам̣ хетӯнам̣ анупаччхедам̣ пака̄сети, тасма̄ пхалуппаттийа̄ ка̄ран̣абхӯта̄йа пат̣хамасса бхавачаккасса хетӯнам̣ анупаччхедаппака̄санатоти аттхо. сан̇кха̄ра̄дӣнамева ва̄ пхала̄нам̣ уппаттийа̄ авиджджа̄дӣнам̣ хетӯнам̣ пхалам̣ аджанетва̄ анупаччхедамева, вин̃н̃а̄н̣а̄дихетӯнам̣ ва̄ сан̇кха̄ра̄дӣнам̣ анубандханамева пака̄сети пат̣хамам̣ бхавачаккам̣, на дутийам̣ вийа парийоса̄нампӣти ‘‘пхалуппаттийа̄ хетӯнам̣ анупаччхедаппака̄санато’’ти вуттам̣. ‘‘вин̃н̃а̄н̣апаччайа̄ на̄марӯпа’’нти еттха апарипун̣н̣а̄йатанакалаларӯпам̣ ватва̄ тато уддхам̣ ‘‘на̄марӯпапаччайа̄ сал̣а̄йатана’’нти сал̣а̄йатанаппаватти вутта̄ти а̄ха ‘‘анупуббапаваттидӣпанато’’ти. ‘‘бхавапаччайа̄ джа̄тӣ’’ти еттха на а̄йатана̄нам̣ камена уппатти вутта̄ти а̄ха ‘‘сахуппаттидӣпанато’’ти.

хетуа̄дипуббака̄ тайо сандхӣ етасса̄ти хетупхалахетупуббакатисандхи, бхавачаккам̣. хетупхалахетупхалавасена чатуппабхедо ан̇га̄нам̣ сан̇гахо етасса̄ти чатубхедасан̇гахам̣. сарӯпато авутта̄пи тасмим̣ тасмим̣ сан̇гахе а̄кирӣйанти авиджджа̄сан̇кха̄ра̄диггахан̣ехи пака̄сӣйантӣти а̄ка̄ра̄, атӣтахетуа̄дӣнам̣ ва̄ пака̄ра̄ а̄ка̄ра̄. килесакаммавипа̄ка̄ випа̄какилесакаммехи самбандха̄ хутва̄ пунаппунам̣ париваттантӣти тесу ват̣т̣ана̄мам̣ а̄ропетва̄ ‘‘тиват̣т̣а’’нти вуттам̣, ват̣т̣екадесатта̄ ва̄ ‘‘ват̣т̣а̄нӣ’’ти вутта̄ни.

сандхӣнам̣ а̄дипарийоса̄нававаттхита̄ти сандхӣнам̣ пубба̄парававаттхита̄ти аттхо.

‘‘йа̄ ка̄чи ва̄ пана четана̄ бхаво, четана̄сампайутта̄ а̄йӯханасан̇кха̄ра̄’’ти идам̣ имисса̄ дхаммат̣т̣хитин̃а̄н̣абха̄джанӣйе вутта̄йа пат̣исамбхида̄па̄л̣ийа̄ (пат̣и. ма. 1.47) васена вуттам̣. еттха хи ‘‘четана̄ бхаво’’ти а̄гата̄ти. бхаваниддесе пана ‘‘са̄ттхато’’ти еттха ‘‘четана̄ва сан̇кха̄ра̄, бхаво пана четана̄сампайутта̄пӣ’’ти вибхан̇гапа̄л̣ийа̄ васена дасситам̣. ‘‘таттха катамо пун̃н̃а̄бхисан̇кха̄ро? кусала̄ четана̄ ка̄ма̄вачара̄’’тиа̄дина̄ хи сан̇кха̄ра̄нам̣ четана̄бха̄во вибхан̇гапа̄л̣ийам̣ (вибха. 226) вуттоти. таттха пат̣исамбхида̄па̄л̣ийам̣ ‘‘четана̄сампайутта̄ випа̄кадхамматта̄ савипа̄кена а̄йӯханасан̇кха̄тена сан̇кхата̄бхисан̇кхаран̣акиччена сан̇кха̄ра̄’’ти вутта̄. вибхан̇гапа̄л̣ийам̣ (вибха. 234) ‘‘саббампи бхавага̄микаммам̣ каммабхаво’’ти бхавасса паччайабха̄вена бхавага̄мибха̄вато каммасам̣сат̣т̣хасаха̄йата̄йа каммабха̄вато ча упапаттибхавам̣ бха̄вентӣти бхавоти вутта̄, упапаттибхавабха̄ванакиччам̣ пана четана̄йа са̄тисайанти пат̣исамбхида̄па̄л̣ийам̣ четана̄ ‘‘бхаво’’ти вутта̄, бхава̄бхисан̇кхаран̣акиччам̣ четана̄йа са̄тисайанти вибхан̇гапа̄л̣ийам̣ ‘‘кусала̄ четана̄’’тиа̄дина̄ четана̄ ‘‘сан̇кха̄ра̄’’ти вутта̄, тасма̄ тена тена парийа̄йена убхайам̣ убхайаттха ваттум̣ йуттанти наттхеттха виродхо. гахан̣анти ка̄мупа̄да̄нам̣ киччена̄ха. пара̄масананти итара̄ни. а̄йӯхана̄васа̄нети тӣсупи аттхавикаппесу вуттасса а̄йӯханасса аваса̄не.

двӣсу аттхавикаппесу вутте а̄йӯханасан̇кха̄ре ‘‘тасса пуббабха̄га̄’’ти а̄ха, татийе вутте ‘‘там̣сампайутта̄’’ти. дахарасса читтаппаватти бхаван̇габахула̄ йебхуййена бхавантараджанакакамма̄йӯханасаматтха̄ на хотӣти ‘‘идха парипаккатта̄ а̄йатана̄на’’нти вуттам̣. каммакаран̣ака̄ле саммохоти етена каммасса паччайабхӯтам̣ саммохам̣ дассети, на каммасампайуттамева.

камма̄нева випа̄кам̣ самбхаранти вад̣д̣хентӣти каммасамбха̄ра̄, каммам̣ ва̄ сан̇кха̄рабхава̄, тадупака̄рака̄ни авиджджа̄тан̣хупа̄да̄на̄ни каммасамбха̄ра̄, пат̣исандхида̄йако ва̄ бхаво каммам̣, тадупака̄рака̄ йатха̄вуттаа̄йӯханасан̇кха̄ра̄ авиджджа̄дайо ча каммасамбха̄ра̄ти камман̃ча каммасамбха̄ра̄ ча каммасамбха̄ра̄ти екасесам̣ катва̄ ‘‘каммасамбха̄ра̄’’ти а̄ха. даса дхамма̄ камманти авиджджа̄дайопи каммасаха̄йата̄йа каммасариккхака̄ тадупака̄рака̄ ча̄ти ‘‘камма’’нти вутта̄.

сан̇кхиппанти еттха авиджджа̄дайо вин̃н̃а̄н̣а̄дайо ча̄ти сан̇кхепо, каммам̣ випа̄ко ча. каммам̣ випа̄коти евам̣ сан̇кхипӣйатӣти ва̄ сан̇кхепо, авиджджа̄дайо вин̃н̃а̄н̣а̄дайо ча. сан̇кхепабха̄васа̄ман̃н̃ена пана екавачанам̣ катанти дат̣т̣хаббам̣. сан̇кхепасаддо ва̄ бха̄га̄дхивачананти каммабха̄го каммасан̇кхепо.

евам̣ самуппаннанти каммато випа̄ко. таттха̄пи авиджджа̄то сан̇кха̄ра̄ти евам̣ самуппаннам̣, тисандхиа̄дивасена ва̄ самуппаннам̣ идам̣ бхавачакканти аттхо. иттаранти гаманадхаммам̣, винассадхамманти аттхо. тена уппа̄давайавантата̄дӣпакена аничча-саддена вика̄ра̄паттидӣпакена чала-саддена ча адӣпитам̣ ка̄лантарат̣т̣ха̄йита̄пат̣иккхепам̣ дӣпети, адхуванти етена тхирабха̄вапат̣иккхепам̣ нисса̄ратам̣. хетӯ ева самбха̄ра̄ хетусамбха̄ра̄. ‘‘т̣ха̄насо хетусо’’ти еттха евам̣ вуттам̣ ва̄ т̣ха̄нам̣, ан̃н̃ампи тасса тасса са̄дха̄ран̣ам̣ ка̄ран̣ам̣ самбха̄ро, аса̄дха̄ран̣ам̣ хету. еванти евам̣ хетуто дхаммаматтасамбхаве хетуниродха̄ ча ват̣т̣упаччхеде дхамме ча там̣ниродха̄йа десите сатӣти аттхо. брахмачарийам̣ идха брахмачарийидха. сатте ча̄ти еттха ча-саддо евам̣ брахмачарийан̃ча виджджати, сассатуччхеда̄ ча на хонтӣти самуччайаттхо. еван̃хи хетуа̄йатте дхаммаматтасамбхаве сатто нупалаббхати, тасмин̃ча упалаббханте сассато уччхедо ва̄ сийа̄, нупалаббханте тасмим̣ невуччхедо на сассатанти вуттам̣ хоти.

саччаппабхаватоти саччато, сачча̄нам̣ ва̄ пабхавато. кусала̄кусалам̣ камманти ват̣т̣акатха̄йа ваттама̄натта̄ са̄саванти вин̃н̃а̄йати. ависесена̄ти четана̄ четана̄сампайуттака̄ти висесам̣ акатва̄ саббампи там̣ кусала̄кусалам̣ каммам̣ ‘‘самудайасачча’’нти вуттанти аттхо. ‘‘тан̣ха̄ ча…пе… авасеса̄ ча са̄сава̄ кусала̄ дхамма̄’’ти хи четана̄четана̄сампайуттависесам̣ акатва̄ вуттанти, арийасаччависесам̣ ва̄ акатва̄ самудайасаччанти вуттанти аттхо.

ваттхӯсӯти а̄рамман̣есу, чаккха̄дӣсу ва̄ пат̣иччха̄детаббесу ваттхӯсу. сока̄дӣнам̣ адхит̣т̣ха̄натта̄ти тесам̣ ка̄ран̣атта̄, техи сиддха̄йа авиджджа̄йа сахитехи сан̇кха̄рехи паччайо ча хоти бхавантарапа̄тубха̄ва̄йа̄ти адхиппа̄йо. чутичиттам̣ ва̄ пат̣исандхивин̃н̃а̄н̣асса анантарапаччайо хотӣти ‘‘паччайо ча хоти бхавантарапа̄тубха̄ва̄йа̄’’ти вуттам̣. там̣ пана чутичиттам̣ авиджджа̄сан̇кха̄рарахитам̣ бхавантарасса паччайо на хотӣти тасса саха̄йадассанаттхама̄ха ‘‘сока̄дӣнам̣ адхит̣т̣ха̄натта̄’’ти. двидха̄ти аттанойева сарасена дхаммантарапаччайабха̄вена ча̄ти двидха̄.

авиджджа̄паччайа̄ сан̇кха̄ра̄ти етена сан̇кха̄ра̄нам̣ паччайуппанната̄дассанена ‘‘ко ну кхо абхисан̇кхаротӣти еса но калло пан̃хо’’ти дассети. тенетам̣ ка̄ракадассананива̄ран̣анти. евама̄дидассананива̄ран̣анти етена ‘‘сочати паридевати дуккхито’’тиа̄дидассананива̄ран̣ама̄ха. сока̄дайопи хи паччайа̄йатта̄ авасаваттиноти ‘‘джа̄типаччайа̄ джара̄маран̣ам̣ сока…пе… самбхавантӣ’’ти етена вуттанти.

ган̣д̣абхедапӣл̣ака̄ вийа̄ти ган̣д̣абхеданаттхам̣ паччама̄не ган̣д̣е тассапи упари джа̄йама̄накхуддакапӣл̣ака̄ вийа, ган̣д̣асса ва̄ анекадха̄бхеде пӣл̣ака̄ вийа. ган̣д̣авика̄ра̄ сӯната̄сара̄гапуббагахан̣а̄дайо.

пат̣ала̄бхибхӯтачаккхуко рӯпа̄ни на пассати, кин̃чипи пассанто ча випарӣтам̣ пассати, евам̣ авиджджа̄бхибхӯто дуккха̄дӣни на пат̣ипаджджати на пассати, миччха̄ ва̄ пат̣ипаджджатӣти пат̣алам̣ вийа авиджджа̄, кимина̄ вийа аттана̄ кататта̄ ват̣т̣асса аттанойева париббхаманака̄ран̣атта̄ ча косаппадеса̄ вийа сан̇кха̄ра̄, сан̇кха̄рапариггахам̣ вина̄ патит̣т̣хам̣ алабхама̄нам̣ вин̃н̃а̄н̣ам̣ парин̣а̄йакапариггахам̣ вина̄ патит̣т̣хам̣ алабхама̄но ра̄джакума̄ро вийа̄ти париггахена вина̄ патит̣т̣ха̄ла̄бхо еттха са̄ман̃н̃ам̣. упапаттинимиттанти камма̄диа̄рамман̣ама̄ха. парикаппанатоти а̄рамман̣акаран̣ато, сампайуттена ва̄ витаккена витакканато. девамануссамигавихан̇га̄дививидхаппака̄рата̄йа ма̄йа̄ вийа на̄марӯпам̣, патит̣т̣ха̄висесена вуд̣д̣хивисеса̄паттито ванаппагумбо вийа сал̣а̄йатанам̣. а̄йатана̄нам̣ висайивисайабхӯта̄нам̣ ан̃н̃аман̃н̃а̄бхимукхабха̄вато а̄йатанагхат̣т̣анато. еттха ча сан̇кха̄ра̄дӣнам̣ косаппадесапарин̣а̄йака̄дӣхи двӣхи двӣхи садисата̄йа две две упама̄ вутта̄ти дат̣т̣хабба̄.

гамбхӣро ева хутва̄ обха̄сати пака̄сати диссатӣти гамбхӣра̄вабха̄со. джа̄типаччайасамбхӯтасамуда̄гатат̣т̣хоти джа̄типаччайа̄ самбхӯтам̣ хутва̄ сахитасса аттано паччайа̄нурӯпасса уддхам̣ уддхам̣ а̄гатабха̄во, ануппабандхоти аттхо. атха ва̄ самбхӯтат̣т̣хо ча самуда̄гатат̣т̣хо ча самбхӯтасамуда̄гатат̣т̣хо. ‘‘на джа̄тито джара̄маран̣ам̣ на хоти, на ча джа̄тим̣ вина̄ ан̃н̃ато хотӣ’’ти хи джа̄типаччайасамбхӯтат̣т̣хо вутто. иттхан̃ча джа̄тито самуда̄гаччхатӣти паччайасамуда̄гатат̣т̣хо, йа̄ йа̄ джа̄ти йатха̄ йатха̄ паччайо хоти, таданурӯпапа̄тубха̄воти аттхо.

ануломапат̣иломатоти идха пана паччайуппа̄да̄ паччайуппаннуппа̄дасан̇кха̄там̣ ануломам̣, ниродха̄ ниродхасан̇кха̄там̣ пат̣иломан̃ча̄ха. а̄дито пана антагаманам̣ ануломам̣, антато ча а̄дигаманам̣ пат̣иломама̄ха̄ти. ‘‘име чатта̄ро а̄ха̄ра̄ ким̣нида̄на̄’’тиа̄дика̄йа (сам̣. ни. 2.11) вемаджджхато пат̣т̣ха̄йа пат̣иломадесана̄йа, ‘‘чаккхум̣ пат̣ичча рӯпе ча уппаджджати чаккхувин̃н̃а̄н̣ам̣, тин̣н̣ам̣ сан̇гати пхассо, пхассапаччайа̄ ведана̄’’тиа̄дика̄йа (сам̣. ни. 2.43-44; 2.4.60) ануломадесана̄йа ча двисандхитисан̇кхепам̣, ‘‘сам̣йоджанӣйесу, бхиккхаве, дхаммесу асса̄да̄нупассино вихарато тан̣ха̄ павад̣д̣хати, тан̣ха̄паччайа̄ упа̄да̄на’’нтиа̄дӣсу (сам̣. ни. 2.53-54) екасандхидвисан̇кхепам̣.

авиджджа̄дӣнам̣ сабха̄во пат̣ивиджджхӣйатӣти пат̣иведхо. вуттан̃хи ‘‘тесам̣ тесам̣ ва̄ таттха таттха вуттадхамма̄нам̣ пат̣ивиджджхитаббо салаккхан̣асан̇кха̄то авипарӣтасабха̄во пат̣иведхо’’ти (дха. са. ат̣т̣ха. нида̄накатха̄). апун̃н̃а̄бхисан̇кха̄рекадесо сара̄го, ан̃н̃о вира̄го, ра̄гасса ва̄ апат̣ипаккхабха̄вато ра̄гаппавад̣д̣хако саббопи апун̃н̃а̄бхисан̇кха̄ро сара̄го, итаро пат̣ипаккхабха̄вато вира̄го. ‘‘дӣгхараттан̃хетам̣, бхиккхаве, ассутавато путхуджджанасса аджджхоситам̣ мама̄йитам̣ пара̄мат̣т̣хам̣ ‘етам̣ мама, есохамасми, есо ме атта̄’’ти (сам̣. ни. 2.62) аттапара̄ма̄сасса вин̃н̃а̄н̣ам̣ висит̣т̣хам̣ ваттху вуттанти вин̃н̃а̄н̣асса сун̃н̃атат̣т̣хо гамбхӣро, атта̄ виджа̄на̄ти сам̣саратӣти сабйа̄па̄рата̄сан̇кантиабхинивесабалавата̄йа абйа̄па̄рат̣т̣хаасан̇кантипат̣исандхипа̄тубха̄ват̣т̣ха̄ ча гамбхӣра̄, на̄масса рӯпена, рӯпасса ча на̄мена асампайогато виниббхого, на̄масса на̄мена авиниббхого йоджетаббо. екуппа̄деканиродхехи авиниббхоге адхиппете рӯпасса ча рӯпена лаббхати. атха ва̄ екачатувока̄рабхавесу на̄марӯпа̄нам̣ асахаваттанато ан̃н̃аман̃н̃авиниббхого, пан̃чавока̄рабхаве сахаваттанато авиниббхого ча ведитаббо.

адхипатийат̣т̣хо на̄ма индрийапаччайабха̄во. ‘‘локопесо два̄ра̄песа̄ кхеттампета’’нти (дха. са. 598-599) вутта̄ лока̄диаттха̄ чаккха̄дӣсу пан̃часу йоджетабба̄. мана̄йатанассапи луджджанато маносампхасса̄дӣнам̣ два̄ракхеттабха̄вато ча ете аттха̄ самбхавантева. а̄па̄тхагата̄нам̣ рӯпа̄дӣнам̣ пака̄санайогйата̄лаккхан̣ам̣ обха̄санам̣ чаккха̄дӣнам̣ висайибха̄во, мана̄йатанасса виджа̄нанам̣. сан̇гхат̣т̣анат̣т̣хо висесена чаккхусампхасса̄дӣнам̣ пан̃чаннам̣, итаре чханнампи йоджетабба̄. пхусанан̃ча пхассасса сабха̄во, сан̇гхат̣т̣анам̣ расо, итаре упат̣т̣ха̄на̄ка̄ра̄. а̄рамман̣араса̄нубхаванат̣т̣хо расавасена вутто, ведайитат̣т̣хо лаккхан̣авасена. атта̄ ведайатӣти абхинивесасса балавата̄йа ниджджӣват̣т̣хо ведана̄йа гамбхӣро. ниджджӣва̄йа ведана̄йа ведайитам̣ ниджджӣваведайитам̣, ниджджӣваведайитамева аттхо ниджджӣваведайитат̣т̣хо.

а̄да̄нат̣т̣хо чатуннампи упа̄да̄на̄нам̣ сама̄но, гахан̣ат̣т̣хо ка̄мупа̄да̄насса, итаресам̣ тин̣н̣ам̣ абхинивеса̄диаттхо. ‘‘дит̣т̣хиканта̄ро’’ти хи вачанато дит̣т̣хӣнам̣ дуратиккаманат̣т̣хопӣти. дал̣хагахан̣атта̄ ва̄ чатуннампи дуратиккаманат̣т̣хо йоджетаббо. йонигатит̣хитинива̄сесукхипананти сама̄се бхуммавачанасса алопо дат̣т̣хаббо, тасма̄ тена а̄йӯхана̄бхисан̇кхаран̣апада̄нам̣ сама̄со хоти. джара̄маран̣ан̇гам̣ маран̣аппадха̄нанти маран̣ат̣т̣ха̄ ева кхайа̄дайо гамбхӣра̄ дассита̄. наванава̄нан̃хи париккхайена кхан̣д̣ичча̄дипарипаккаппаватти джара̄ти, кхайат̣т̣хо ва̄ джара̄йа вуттоти дат̣т̣хаббо. навабха̄ва̄пагамо хи кхайоти ваттум̣ йуттоти. випарин̣а̄мат̣т̣хо двиннампи. сантативасена ва̄ джара̄йа кхайавайабха̄во, саммутикхан̣икавасена маран̣асса бхедавипарин̣а̄мата̄ йоджетабба̄.

аттханайа̄ти аттха̄нам̣ найа̄. авиджджа̄диаттхехи екатта̄дӣ сена бха̄вена нӣйанти гамментӣти екатта̄дайо тесам̣ найа̄ти вутта̄. нӣйантӣти хи найа̄ти. аттха̄ ева ва̄ екатта̄дибха̄вена нӣйама̄на̄ н̃а̄йама̄на̄ ‘‘аттханайа̄’’ти вутта̄. нӣйанти етехӣти ва̄ найа̄, екатта̄дӣхи ча аттха̄ ‘‘ека’’нтиа̄дина̄ нӣйанти, тасма̄ екатта̄дайо аттха̄нам̣ найа̄ти аттханайа̄. санта̄на̄нупаччхедена бӣджам̣ руккхабха̄вам̣ паттам̣ руккхабха̄вена паваттанти екаттена вуччатӣти санта̄на̄нупаччхедо екаттам̣, евамидха̄пи авиджджа̄дӣнам̣ санта̄на̄нупаччхедо екаттанти дассети.

бхиннасанта̄нассева̄ти самбандхарахитасса на̄наттасса гахан̣ато саттантаро уччхинно саттантаро уппанноти ган̣ханто уччхедадит̣т̣химупа̄дийати.

йато куточӣти йади ан̃н̃асма̄ ан̃н̃ассуппатти сийа̄, ва̄ликато теласса, уччхуто кхӣрасса касма̄ уппатти на сийа̄, тасма̄ на кочи кассачи хету аттхӣти ахетукадит̣т̣хим̣, авиджджама̄непи хетумхи нийатата̄йа тилага̄вӣсуккасон̣ита̄дӣхи телакхӣрасарӣра̄дӣни паваттантӣти нийатива̄дан̃ча упа̄дийатӣти вин̃н̃а̄таббам̣ йатха̄рахам̣.

касма̄? йасма̄ идан̃хи бхавачаккам̣ апада̄летва̄ сам̣са̄рабхайаматӣто на кочи супинантарепи аттхӣти самбандхо. дурабхийа̄нанти дуратиккамам̣. асанивичаккамива̄ти асаниман̣д̣аламива. тан̃хи нимматханамева, на̄нимматханам̣ паваттама̄нам̣ аттхи, евам̣ бхавачаккампи екантам̣ дуккхуппа̄данато ‘‘ниччанимматхана’’нти вуттам̣.

н̃а̄н̣а̄сина̄ апада̄летва̄ сам̣са̄рабхайам̣ атӣто наттхӣти етасса са̄дхакам̣ дассенто а̄ха ‘‘вуттампи чета’’нтиа̄ди. тантӯнам̣ а̄кулакам̣ танта̄кулакам̣, танта̄кулакамива джа̄та̄ танта̄кулакаджа̄та̄, килесакаммавипа̄кехи атӣва джат̣ита̄ти аттхо. гун̣а̄йа сакун̣ийа̄ нӣд̣ам̣ гун̣а̄гун̣д̣икам̣. вад̣д̣хиабха̄вато апа̄йам̣ дуккхагатибха̄вато дуггатим̣ сукхасамуссайато винипа̄татта̄ винипа̄тан̃ча чатуббидхам̣ апа̄йам̣, ‘‘кхандха̄нан̃ча пат̣ипа̄т̣ӣ’’тиа̄дина̄ вуттам̣ сам̣са̄ран̃ча на̄тиваттати. сам̣са̄ро ева ва̄ саббо идха вад̣д̣хиапагама̄дӣхи аттхехи апа̄йа̄дина̄мако вутто кевалам̣ дуккхаккхандхабха̄вато.

бхавачаккакатха̄ван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄

243. патхавӣа̄ка̄са̄ вийа пат̣иччасамуппа̄до маха̄паттхат̣авиттха̄рита̄нам̣ аттха̄нам̣ парикаппавасена катхито. тан̃хи апаттхат̣ам̣ авиттхатан̃ча патхавим̣ а̄ка̄сан̃ча паттхаранто виттха̄райанто вийа ча екекачитта̄варуддхам̣ акатва̄ саббасаттасаббачиттаса̄дха̄ран̣авасена паттхат̣авиттхатам̣ катва̄ суттантабха̄джанӣйена бхагава̄ дассети. таттха на̄на̄читтавасена̄ти асахаджа̄та̄нам̣ сахаджа̄та̄нан̃ча паччайапаччайуппанна̄нам̣ на̄на̄читтагата̄нам̣ дасситабха̄вам̣ сандха̄йа вуттам̣. нава мӯлапада̄ни етесанти навамӯлапада̄, найа̄. ‘‘екекена найена чатуннам̣ чатуннам̣ ва̄ра̄нам̣ сан̇гахитатта̄’’ти вуттам̣, еттха ‘‘екекена чатуккена̄’’ти ваттаббам̣. найачатуккава̄ра̄ хи еттха ваваттхита̄ дассита̄нам̣ чатукка̄нам̣ найабха̄ва̄ти.

1. паччайачатуккаван̣н̣ана̄

авиджджам̣ ан̇гам̣ аггахетва̄ тато парам̣ ‘‘авиджджа̄паччайа̄ сан̇кха̄ро’’тиа̄дӣни паччайасахита̄ни паччайуппанна̄ни ан̇габха̄вена вутта̄нӣти а̄ха ‘‘на, тасса анан̇гатта̄’’ти. еван̃ча катва̄ ниддесе (вибха. 226) ‘‘таттха катама̄ авиджджа̄’’ти авиджджам̣ висум̣ виссаджджетва̄ ‘‘таттха катамо авиджджа̄паччайа̄ сан̇кха̄ро’’тиа̄дина̄ там̣там̣паччайаванто сан̇кха̄ра̄дайо виссаджджита̄ти. тӣсу пака̄ресу пат̣хамапат̣хамава̄ро дутийава̄ра̄дӣсу пависанто паччайависеса̄дисаббана̄наттаса̄дха̄ран̣атта̄ те ва̄рависесе ган̣ха̄тӣти ‘‘саббасан̇га̄хако’’ти вутто. пат̣хамава̄ро ева хи на кевалам̣ чхат̣т̣ха̄йатанамева, атха кхо на̄ман̃ча пхассасса паччайо, на̄мам̣ ва̄ на кевалам̣ чхат̣т̣ха̄йатанассева, атха кхо пхассасса̄пӣти паччайависесадассанаттхам̣, йена аттхависесена маха̄нида̄насуттадесана̄ паватта̄, там̣дассанаттхан̃ча чхат̣т̣ха̄йатанан̇гам̣ париха̄петва̄ вуттоти тасса дутийава̄ре ча павесо вутто, на саббан̇гасамородхато.

йаттха̄ти ва̄рачатукке екекава̄ре ча. ан̃н̃атха̄ти суттантабха̄джанӣйато ан̃н̃атха̄ сан̇кха̄роти вуттам̣. авуттанти ‘‘рӯпам̣ сал̣а̄йатана’’нти, тесупи ча ва̄ресу чатӯсупи сока̄дайо авутта̄ суттантабха̄джанӣйесу вутта̄. таттха ча вуттамева идха ‘‘чхат̣т̣ха̄йатана’’нти ан̃н̃атха̄ вуттанти дат̣т̣хаббам̣.

саббат̣т̣ха̄наса̄дха̄ран̣атоти вуттанайена саббава̄раса̄дха̄ран̣ато, саббавин̃н̃а̄н̣апаваттит̣т̣ха̄набхаваса̄дха̄ран̣ато ва̄. вина̄ абха̄вена вин̃н̃а̄н̣асса кхандхаттайампи сама̄нам̣ пхалам̣ паччайо ча̄ти а̄ха ‘‘ависесена̄’’ти. ‘‘тин̣н̣ам̣ сан̇гати пхассо’’ти (ма. ни. 1.204; сам̣. ни. 2.43) вачанато пана вин̃н̃а̄н̣ам̣ пхассасса висесапаччайоти тасса пхассо висит̣т̣хам̣ пхалам̣, сатипи паччайасампайутта̄нам̣ а̄ха̄рапаччайабха̄ве маносан̃четана̄йа вин̃н̃а̄н̣а̄харан̣ам̣ висит̣т̣хам̣ киччанти сан̇кха̄ро часса висит̣т̣хо паччайо. ачиттаккхан̣аматта̄нӣти читтаккхан̣аппама̄н̣арахита̄ни. тассаттхоти тасса вуттасса авиджджа̄дикасса аттхо суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄йам̣ вуттанайенева ведитаббо.

хетука̄дӣнӣти еттха йасмим̣ чатукке хетука-саддо вутто, там̣ хетука-саддасахачаритатта̄ ‘‘хетука’’нти вуттанти ведитаббам̣. хету-саддо гатисӯчако авигатата̄ ча вигатата̄нива̄ран̣авасена гати ева хотӣти хетукачатуккам̣ авигатапаччайавасена вуттанти вуттам̣.

тидха̄ чатудха̄ пан̃чадха̄ ва̄ти ва̄-саддо ‘‘чхадха̄ ва̄’’типи викаппетӣти дат̣т̣хаббо. сама̄дхи хи са̄дха̄ран̣ехи тӣхи джха̄ниндрийамаггапаччайехи ча паччайоти. упа̄да̄нам̣ бхавасса маггапаччайена ча̄ти саттадха̄ти ка̄мупа̄да̄наваджджа̄нам̣ васена вадати. ка̄мупа̄да̄нам̣ пана йатха̄ бхавасса паччайо хоти, со пака̄ро тан̣ха̄йам̣ вутто ева̄ти на вутто.

имасмим̣ чатукке сахаджа̄тапаччайена паччайа̄ хонтӣти вачанавасена̄ти адхиппа̄йо. аттхо хи на каттхачи аттано паччайуппаннасса йатха̄сакехи паччайо на хоти, сахаджа̄тапаччайавасенева пана имасса чатуккасса вуттатта̄ сойеветтха хотӣти ваданти. пат̣хамава̄роти пат̣хамачатуккоти евам̣ ваттаббам̣. бхава̄дӣнам̣ татха̄ абха̄ванти йади сахаджа̄тапаччайавасенева пат̣хамачатукко вутто, бхаво джа̄тийа̄, джа̄ти ча маран̣асса сахаджа̄тапаччайо на хотӣти йатха̄ авигатачатукка̄дӣсу ‘‘бхавапаччайа̄ джа̄ти бхавахетука̄’’тиа̄ди на вуттам̣ бхава̄дӣнам̣ авигата̄дипаччайата̄йа абха̄вато, евамидха̄пи ‘‘бхавапаччайа̄ джа̄тӣ’’тиа̄ди на ваттаббам̣ сийа̄. паччайавачанамева хи тесам̣ сахаджа̄тасӯчакам̣ а̄паннам̣ авигатачатукка̄дӣсу вийа идха паччайависесасӯчакасса вачанантарасса абха̄ва̄, на ча там̣ на вуттам̣, на ча бхава̄дайо сахаджа̄тапаччайа̄ хонти, тасма̄ на сахаджа̄тапаччайавасенева̄йам̣ чатукко вутто. сесапаччайа̄нан̃ча самбхаванти идам̣ ‘‘бхава̄дӣна’’нти етена саха айоджетва̄ са̄ман̃н̃ена авиджджа̄дӣнам̣ сахаджа̄тена саха сесапаччайабха̄ва̄нан̃ча самбхавам̣ сандха̄йа вуттам̣. айан̃хеттха аттхо – паччайависесасӯчакасса вачанантарасса абха̄ва̄ сахаджа̄тато ан̃н̃е паччайабха̄ва̄ авиджджа̄дӣнам̣ на самбхавантӣти сахаджа̄тапаччайавасенева̄йам̣ чатукко а̄раддхоти вуччеййа, на ча те на самбхаванти, тасма̄ на̄йам̣ татха̄ а̄раддхоти.

‘‘маха̄нида̄насуттанте ека̄дасан̇гико пат̣иччасамуппа̄до вутто’’ти вуттам̣, таттха пана ‘‘на̄марӯпапаччайа̄ вин̃н̃а̄н̣ам̣, вин̃н̃а̄н̣апаччайа̄ на̄марӯпам̣, на̄мапаччайа̄ пхассо’’тиа̄дина̄ (дӣ. ни. 2.97) двиккхаттум̣ а̄гате на̄марӯпе екадха̄ гахите наван̇гико, двидха̄ гахите дасан̇гико вутто, ан̃н̃аттха пана вуттесу авиджджа̄сан̇кха̄ресу аддхаттайадассанаттхам̣ йоджийама̄несу ека̄дасан̇гико хотӣти катва̄ евам̣ вуттанти дат̣т̣хаббам̣. маха̄нида̄насуттантадесана̄йа париггахаттханти таттха хи чаккха̄йатана̄дӣни вийа рӯпе чхат̣т̣ха̄йатанан̃ча на̄ме антогадхам̣ катва̄ пхассасса ниравасесарӯпапаччайам̣ вийа ниравасесана̄мапаччайан̃ча дассетум̣ ‘‘на̄марӯпапаччайа̄ пхассо’’ти вуттам̣, евамидха̄пи таттха дасситависесадассанена там̣десана̄париггахаттхам̣ екачиттаккхан̣ике пат̣иччасамуппа̄де чхат̣т̣ха̄йатанам̣ на̄мантогадхам̣ катва̄ ‘‘на̄мапаччайа̄ пхассо’’ти вуттанти аттхо.

рӯпаппаваттидесам̣ сандха̄йа деситатта̄ ‘‘имасса̄’’ти вачанасесо, на пурима̄нанти, тенева ‘‘айан̃хӣ’’тиа̄дима̄ха.

йонивасена опапа̄тика̄нанти четтха сам̣седаджайоника̄пи парипун̣н̣а̄йатанабха̄вена опапа̄тикасан̇гахам̣ катва̄ вутта̄ти дат̣т̣хабба̄. падха̄на̄йа ва̄ йонийа̄ саббапарипун̣н̣а̄йатанайоним̣ дассетум̣ ‘‘опапа̄тика̄на’’нти вуттам̣. евам̣ сан̇гаханидассанавасенева хи дхаммахадайавибхан̇гепи (вибха. 1009) ‘‘опапа̄тика̄нам̣ пета̄на’’нтиа̄дина̄ опапа̄тикаггахан̣амева катам̣, на сам̣седаджаггахан̣анти. екачиттаккхан̣е чхаха̄йатанехи пхассасса паватти наттхи, на чекасса акусалапхассасса чхат̣т̣ха̄йатанаваджджам̣ а̄йатанам̣ сама̄наккхан̣е паваттама̄нам̣ паччайабхӯтам̣ аттхи, а̄рамман̣апаччайо четтха паваттако на хотӣти на гайхати, тасма̄ ‘‘сал̣а̄йатанапаччайа̄ пхассо’’ти на сакка̄ ваттунти дассанаттхам̣ ‘‘йасма̄ панесо’’тиа̄дима̄ха.

пуримайонидвайе самбхавантампи кесан̃чи сал̣а̄йатанам̣ калала̄дика̄ле на самбхаватӣти ‘‘сада̄ асамбхавато’’ти а̄ха. паччхимайонидвайе пана йесам̣ самбхавати, тесам̣ сада̄ самбхаватӣти. итоти имасма̄ чатуккато, найато ва̄, йо висесо.

паччайачатуккаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

2. хетучатуккаван̣н̣ана̄

244. джа̄тиккхан̣аматте ева абха̄ватоти тато уддхам̣ бха̄ватоти аттхо. авигатапаччайанийама̄бха̄вато бхаве упа̄да̄нахетукаггахан̣ам̣ на катам̣, абха̄вато авигатапаччайасса джа̄тиа̄дӣсу бхавахетука̄диггахан̣ам̣ на катанти йоджетаббам̣. йатха̄ пана йа̄ва ваттху, та̄ва анупалаббхама̄насса вин̃н̃а̄н̣асса ваттху авигатапаччайо хоти вин̃н̃а̄н̣ато уддхам̣ паваттанакампи, евам̣ упа̄да̄нам̣ бхавасан̇гахита̄нам̣ джа̄тиа̄дӣнам̣, бхаво ча джа̄тийа̄ авигатапаччайо сийа̄. атха на сийа̄, сан̇кха̄раккхандхе джа̄тиа̄дӣнам̣ сан̇гахитатта̄ вин̃н̃а̄н̣ам̣ на̄масса, на̄ман̃ча атаккхан̣икасамбхава̄ чхат̣т̣ха̄йатанасса авигатапаччайо на сийа̄ти идха вийа таттха̄пи хетукаггахан̣ам̣ на каттаббам̣ сийа̄, тасма̄ йа̄ва упа̄да̄нам̣, та̄ва джа̄тиа̄дӣнам̣ анупалаббхо, джа̄тиккхан̣аматте ева бхавасса абха̄во ча ка̄ран̣анти на сакка̄ ка̄тум̣. сан̇кхаталаккхан̣а̄нам̣ пана джа̄тиа̄дӣнам̣ асабха̄вадхамма̄нам̣ бхавена сан̇гахитатта̄ асабха̄вадхаммасса ча параматтхато бхавантарасса абха̄вато хетуа̄дипаччайа̄ на сантӣти бхавасса упа̄да̄нам̣ на нийамена авигатапаччайо, бхаво пана джа̄тийа̄, джа̄ти джара̄маран̣асса нева авигатапаччайоти авигатапаччайанийама̄бха̄вато абха̄вато ча авигатапаччайасса бхава̄дӣсу хетукаггахан̣ам̣ на катанти йуттам̣.

нану евам̣ ‘‘на̄мам̣ вин̃н̃а̄н̣ахетукам̣ чхат̣т̣ха̄йатанам̣ на̄махетука’’нти вачанам̣ на ваттаббам̣. на хи на̄масан̇гахита̄нам̣ джа̄тиа̄дӣнам̣ авигатапаччайо ан̃н̃асса авигатапаччайабха̄во ча аттхи асабха̄вадхамматта̄ти? на, тесам̣ на̄мена асан̇гахитатта̄. наманакиччапариччхиннан̃хи на̄мам̣, тан̃ча киччам̣ сабха̄вадхамма̄намева хотӣти сабха̄вадхаммабхӯта̄ ева тайо кхандха̄ ‘‘на̄ма’’нти вутта̄, тасма̄ таттха хетукаггахан̣ам̣ йуттам̣, идха пана бхаватӣти бхаво, на ча джа̄тиа̄дӣни на бхаванти ‘‘бхавапаччайа̄ джа̄ти самбхавати, джа̄типаччайа̄ джара̄маран̣ам̣ самбхаватӣ’’ти йоджанато, тасма̄ сан̇кхаран̣ато сан̇кха̄ре вийа бхаванато бхаве джа̄тиа̄дӣни сан̇гахита̄нӣти нийама̄бха̄ва̄бха̄вехи йатха̄вуттехи хетукаггахан̣ам̣ на катанти.

кечи пана̄тиа̄дина̄ ревататтхераматам̣ вадати. арӯпаккхандха̄ хи идха бхавоти а̄гата̄. вуттан̃хи ‘‘таттха катамо упа̄да̄напаччайа̄ бхаво, т̣хапетва̄ упа̄да̄нам̣ ведана̄ккхандхо…пе… вин̃н̃а̄н̣аккхандхо’’ти (вибха. 249).

‘‘ваттаббападеса̄бха̄вато’’ти вуттам̣, сатипи пана падесе упа̄да̄нам̣ вийа сабха̄ва̄ни джа̄тиа̄дӣни на хонтӣти т̣хапетаббасса бха̄вантарасса абха̄вато ева т̣хапанам̣ на ка̄таббанти йуттам̣. джа̄йама̄на̄нам̣ пана джа̄ти, джа̄та̄нан̃ча джара̄маран̣анти ‘‘бхавапаччайа̄ джа̄ти, джа̄типаччайа̄ джара̄маран̣а’’нти (вибха. 225) вуттам̣. йатха̄ пана ‘‘на̄мапаччайа̄ пхассоти таттха катамам̣ на̄мам̣? т̣хапетва̄ пхассам̣ ведана̄ккхандхо…пе… вин̃н̃а̄н̣аккхандхо. идам̣ вуччати на̄ма’’нти (вибха. 259), ‘‘на̄марӯпапаччайа̄ сал̣а̄йатананти аттхи на̄мам̣ аттхи рӯпам̣. таттха катамам̣ на̄мам̣? ведана̄ккхандхо сан̃н̃а̄ккхандхо сан̇кха̄раккхандхо. идам̣ вуччати на̄мам̣. таттха катамам̣ рӯпам̣? чатта̄ро маха̄бхӯта̄ йан̃ча рӯпам̣ нисса̄йа манодха̄ту мановин̃н̃а̄н̣адха̄ту ваттати, идам̣ вуччати рӯпа’’нти (вибха. 261) ча йам̣ на̄марӯпан̃ча пхассасса сал̣а̄йатанасса паччайо, тасса ваттаббападесо ниддит̣т̣хо, евам̣ йо бхаво джа̄тийа̄ паччайо, тассапи т̣хапетаббагахетаббависесе сати на сакка̄ ваттаббападесо наттхӣти ваттунти.

хетучатуккаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

4. ан̃н̃аман̃н̃ачатуккаван̣н̣ана̄

246. ниппадесатта̄ бхавена упа̄да̄нам̣ сан̇гахитанти паччайуппаннасса упа̄да̄насса висум̣ т̣хитасса абха̄ва̄ ‘‘бхавапаччайа̄пи упа̄да̄на’’нти на сакка̄ ваттунти дассетум̣ ‘‘йасма̄ пана бхаво ниппадесо’’тиа̄дима̄ха. евам̣ сати ‘‘на̄мапаччайа̄пи вин̃н̃а̄н̣а’’нти на ваттаббам̣ сийа̄, на̄мам̣ пана паччайуппаннабхӯтам̣ паччайабхӯтан̃ча саппадесамева гахитанти адхиппа̄йо. йатха̄ пана ‘‘на̄мапаччайа̄ чхат̣т̣ха̄йатанам̣, на̄мапаччайа̄ пхассо’’тиа̄дӣсу (вибха. 150-154) паччайуппаннам̣ т̣хапетва̄ на̄мам̣ гахитам̣, евам̣ ‘‘бхавапаччайа̄пи упа̄да̄на’’нти идха̄пи паччайуппаннам̣ т̣хапетва̄ бхавасса гахан̣ам̣ на на сакка̄ ка̄тум̣, тасма̄ упа̄да̄насса авигатапаччайанийама̄бха̄во вийа ан̃н̃аман̃н̃апаччайанийама̄бха̄во бхаве пуббе вуттанайена аттхӣти ‘‘бхавапаччайа̄пи упа̄да̄на’’нти на вуттанти ведитаббам̣.

ан̃н̃аман̃н̃апаччайоти четтха сампайуттавиппайуттааттхипаччайо адхиппето сийа̄. ‘‘на̄марӯпапаччайа̄пи вин̃н̃а̄н̣а’’нти хи вуттам̣, на ча ваттху акусалавин̃н̃а̄н̣асса ан̃н̃аман̃н̃апаччайо хоти, пуреджа̄тавиппайутто пана хотӣти. татха̄ ‘‘чхат̣т̣ха̄йатанапаччайа̄пи на̄марӯпа’’нти вуттам̣, на ча чхат̣т̣ха̄йатанам̣ чаккха̄йатанупачайа̄дӣнам̣ читтасамут̣т̣ха̄нарӯпасса ча ан̃н̃аман̃н̃апаччайо хоти, паччха̄джа̄тавиппайутто пана хотӣти.

ан̃н̃аман̃н̃ачатуккаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

сан̇кха̄ра̄димӯлаканайама̄тика̄ван̣н̣ана̄

247. ‘‘апуббасса ан̃н̃асса авиджджа̄паччайасса ваттаббасса абха̄вато бхавамӯлаканайо на вутто’’ти вуттам̣, евам̣ сати ‘‘чхат̣т̣ха̄йатанапаччайа̄ авиджджа̄’’тиа̄дика̄ чхат̣т̣ха̄йатана̄димӯлака̄ ча на ваттабба̄ сийум̣. ‘‘на̄мапаччайа̄ авиджджа̄’’ти еттха хи авиджджа̄паччайа̄ саббе чатта̄ро кхандха̄ на̄манти вутта̄ти. таттха̄йам̣ адхиппа̄йо сийа̄ – на̄мависеса̄нам̣ чхат̣т̣ха̄йатана̄дӣнам̣ авиджджа̄йа паччайабха̄во ваттабботи чхат̣т̣ха̄йатана̄димӯлака̄ вутта̄. йадева пана на̄мам̣ авиджджа̄йа паччайо, тадева бхавапаччайа̄ авиджджа̄ти еттха̄пи вуччеййа, на ваттаббависесо кочи, тасма̄ апубба̄бха̄вато на вуттоти. бхаваггахан̣ена ча идха авиджджа̄йа паччайабхӯта̄ сабха̄вадхамма̄ ган̣хеййам̣у, на джа̄тиа̄дӣнӣти апубба̄бха̄вато на вуттоти дат̣т̣хаббо. ‘‘авиджджа̄паччайа̄ авиджджа̄типи вуттам̣ сийа̄’’ти вуттам̣, йатха̄ пана ‘‘на̄мапаччайа̄ пхассо’’ти вутте ‘‘пхассапаччайа̄ пхассо’’ти вуттам̣ на хоти паччайуппаннам̣ т̣хапетва̄ паччайасса гахан̣ато, евамидха̄пи на сийа̄, тасма̄ бхаванавасена сабха̄вадхамма̄сабха̄вадхаммесу са̄ман̃н̃ена паватто бхава-саддоти на со авиджджа̄йа паччайоти сакка̄ ваттум̣. тена бхавамӯлаканайо на вуттоти ведитаббо.

‘‘упа̄да̄напаччайа̄ бхаво’’ти еттха вийа бхавекадесе висум̣ пуббе аггахите бхава-саддо паччайасодханаттхам̣ а̄дито вуччама̄но ниравасесабодхако хоти, на на̄ма-саддо. евам̣сабха̄ва̄ хи ета̄ нируттийоти имина̄ва̄ адхиппа̄йена ‘‘авиджджа̄паччайа̄ авиджджа̄типи вуттам̣ сийа̄’’ти а̄ха̄ти дат̣т̣хаббам̣, имина̄ва адхиппа̄йена ‘‘бхавасса ниппадесатта̄ бхавапаччайа̄пи упа̄да̄нанти на вутта’’нти айаматтхо ан̃н̃аман̃н̃апаччайава̄ре вуттоти дат̣т̣хаббо. таттха паччхиннатта̄ти етена джа̄тиджара̄маран̣а̄нам̣ авиджджа̄йа паччайабха̄во анун̃н̃а̄то вийа хоти. джа̄йама̄на̄нам̣ пана джа̄ти, на джа̄тийа̄ джа̄йама̄на̄, джӣйама̄намӣйама̄нан̃ча джара̄маран̣ам̣, на джара̄маран̣асса джӣйама̄намӣйама̄на̄ти джа̄тиа̄дӣни екачиттаккхан̣е на авиджджа̄йа паччайо хонти, тасма̄ асамбхавато ева таммӯлака̄ найа̄ на гахита̄, паччхедопи пана аттхӣти ‘‘таттха паччхиннатта̄’’ти вуттанти дат̣т̣хаббам̣. тенева ‘‘апича̄’’тиа̄дима̄ха.

ма̄тика̄ван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

акусаланиддесаван̣н̣ана̄

248-249. упа̄да̄насса упа̄да̄напаччайаттам̣ а̄паджджеййа̄ти нану на̄йам̣ досо. ка̄мупа̄да̄нан̃хи дит̣т̣хупа̄да̄насса, тан̃ча итарасса паччайо хотӣти? саччам̣, ка̄мупа̄да̄насса пана тан̣ха̄гахан̣ена гахитатта̄ на̄ме вийа висесапаччайатта̄бха̄ва̄ ча упа̄да̄наггахан̣ена тан̣ха̄паччайа̄ бхавасса ча паччайабхӯта̄ дит̣т̣хи ева гахита̄ти айам̣ досо вуттоти дат̣т̣хаббо. йасма̄ ча упа̄да̄нат̣т̣ха̄не паччайуппаннам̣ паччайо ча екамева, тасма̄ ‘‘на̄мапаччайа̄ пхассо, на̄марӯпапаччайа̄ сал̣а̄йатана’’нти етесам̣ ниддесесу вийа ‘‘упа̄да̄напаччайа̄ бхаво’’ти етасса ниддесе паччайо висум̣ на вибхатто. сатипи ва̄ бхавасса паччайабха̄вена ка̄мупа̄да̄нассапи гахан̣е ‘‘т̣хапетва̄ упа̄да̄на’’нти авуччама̄не ка̄мупа̄да̄нам̣ ка̄мупа̄да̄насса, дит̣т̣хи ча дит̣т̣хийа̄ паччайоти а̄паджджеййа̄ти паччайапаччайуппанната̄нива̄ран̣аттхам̣ ‘‘т̣хапетва̄ упа̄да̄на’’нти вуттанти дассети.

252. чаккха̄йатана̄диупаттхамбхакасса читтасамут̣т̣ха̄нарӯпасса джанакам̣ вин̃н̃а̄н̣ам̣ чаккха̄йатанупачайа̄дӣнам̣ паччайоти вуттам̣ тададжанакампӣти адхиппа̄йена ‘‘йасса читтасамут̣т̣ха̄нарӯпасса̄’’тиа̄дима̄ха. та̄сампи хӣти утуа̄ха̄раджасантатӣнампи хи упаттхамбхакасамут̣т̣ха̄панапаччха̄джа̄тапаччайавасена вин̃н̃а̄н̣ам̣ паччайо хоти ева̄ти аттхо.

254. йатха̄нурӯпанти маха̄бхӯтасан̇кха̄там̣ пан̃чаннам̣ сахаджа̄та̄дипаччайо, ваттхусан̇кха̄там̣ чхат̣т̣хасса пуреджа̄та̄дипаччайо, на̄мам̣ пан̃чаннам̣ паччха̄джа̄та̄дипаччайо, чхат̣т̣хасса сахаджа̄та̄дипаччайоти еса̄ йатха̄нурӯпата̄.

264. йасса̄ти йасса паччайуппаннасса на̄масса вин̃н̃а̄н̣асса сампайуттапаччайабха̄во хотӣти йоджетаббам̣.

272. ‘‘пхассапаччайа̄пи на̄ма’’нти пхассапаччайабха̄вена ваттаббассева на̄масса аттано паччайуппаннена паватти дассита̄ти ‘‘т̣хапетва̄ пхасса’’нти пуна вачане кочи аттхо аттхӣти на вуттанти дассенто ‘‘татха̄пӣ’’тиа̄дима̄ха.

280. йасма̄ адхимоккхопи наттхи, тасма̄ упа̄да̄нат̣т̣ха̄нам̣ парихӣнамева̄ти самбандхо. балавакилесена пана падапӯран̣асса ка̄ран̣ам̣ тан̣ха̄йа абха̄во доманассасахагатесу вутто ева̄ти тасса тена самбандхо йоджетаббо. саббаттха̄ти татийачитта̄дӣсу ‘‘тан̣ха̄паччайа̄ адхимоккхо’’тиа̄димхи виссаджджанамева висесам̣ дассетва̄ па̄л̣и сам̣кхитта̄. хет̣т̣ха̄ти читтуппа̄дакан̣д̣а̄дӣсу.

акусаланиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

кусала̄бйа̄катаниддесаван̣н̣ана̄

292. паса̄доти саддха̄.

306. ‘‘алобхо нида̄нам̣ камма̄нам̣ самудайа̄йа̄’’тиа̄дивачанато (а. ни. 3.34) сабйа̄па̄ра̄ни кусаламӯла̄ни сан̇кха̄ра̄нам̣ нида̄на̄ни хонти, на каммавегаккхиттесу випа̄кесу алобха̄дисахагатакаммапат̣ибимбабхӯта̄ вийа паваттама̄на̄ алобха̄дайоти пан̃чавин̃н̃а̄н̣есу вийа нида̄нарахитата̄ сотапатитата̄ти дат̣т̣хабба̄. кирийадхамма̄ кирийаматтатта̄ камманида̄нарахита̄иччева парихӣна̄виджджа̄т̣т̣ха̄на̄ ведитабба̄.

татийачатуттхава̄ра̄ асамбхавато ева̄ти касма̄ вуттам̣, ким̣ чаккхувин̃н̃а̄н̣а̄дӣни чаккха̄йатанупачайа̄дӣнам̣ паччха̄джа̄тапаччайа̄ на хонтӣти? хонти, тадупаттхамбхакасса пана читтасамут̣т̣ха̄насса асамут̣т̣ха̄панам̣ сандха̄йа ‘‘асамбхавато’’ти вуттанти дат̣т̣хаббам̣. сахаджа̄тапаччха̄джа̄тавин̃н̃а̄н̣асса пана васена тада̄пи вин̃н̃а̄н̣апаччайа̄ на̄марӯпам̣, паччха̄джа̄тасахаджа̄тана̄масса сахаджа̄тапуреджа̄табхӯтачаккха̄дирӯпасса ча васена на̄марӯпапаччайа̄ сал̣а̄йатанан̃ча лаббхатӣти татийачатуттхава̄ра̄ на на самбхавантӣти.

кусала̄бйа̄катаниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

авиджджа̄мӯлакакусаланиддесаван̣н̣ана̄

334. саммохавасена̄ти кусалапхале аничча̄дита̄йа сабхайе са̄дурасависаруккхабӣджасадисе там̣ниббаттакакусале ча ана̄дӣнавадассита̄васена. саматиккаматтхам̣ бха̄вана̄ саматиккамабха̄вана̄, тадан̇гавиккхамбханавасена саматиккамабхӯта̄ ва̄ бха̄вана̄ саматиккамабха̄вана̄.

татха̄ идха на лаббхантӣти авиджджа̄йа ева сан̇кха̄ра̄нам̣ авигата̄дипаччайатта̄бха̄вам̣ сандха̄йа вуттам̣, вин̃н̃а̄н̣а̄дӣнам̣ пана сан̇кха̄ра̄дайо авигата̄дипаччайа̄ хонтӣти авиджджа̄паччайа̄ сан̇кха̄ро, сан̇кха̄рапаччайа̄ вин̃н̃а̄н̣ам̣ сан̇кха̄рахетукантиа̄дина̄ йоджана̄ на на сакка̄ ка̄тунти авигатачатукка̄дӣнипи на идха лаббханти. вин̃н̃а̄н̣апаччайа̄ на̄марӯпам̣ вин̃н̃а̄н̣асампайуттам̣ на̄мантиа̄дина̄ хи йатха̄ла̄бхайоджана̄йа найо дасситоти.

авиджджа̄мӯлакакусаланиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

кусаламӯлакавипа̄каниддесаван̣н̣ана̄

343. ‘‘на̄на̄ккхан̣икакаммапаччайе пана ваттаббамева наттхӣ’’ти вуттам̣, ким̣ кусаламӯлам̣ акусаламӯлан̃ча каммапаччайо хотӣти? на хоти, каммапаччайабхӯта̄йа пана четана̄йа сам̣сат̣т̣хам̣ каммам̣ вийа паччайо хоти. тена екӣбха̄вамива гататта̄ти евам̣ вуттанти дат̣т̣хаббам̣. йатха̄ кусала̄кусаламӯлехи вина̄ каммам̣ випа̄кам̣ на джанетӣти та̄ни випа̄касса парийа̄йена упаниссайоти вутта̄ни, евам̣ каммена екӣбхӯта̄ни сам̣сат̣т̣ха̄ни хутва̄ каммаджа̄нам̣ паччайа̄ хонтӣти парийа̄йена тесам̣ каммапаччайата̄ вутта̄. еса̄ти еса кусаламӯлапаччайо акусаламӯлапаччайо ча̄ти йоджетаббам̣.

кусала̄кусалавипа̄ка̄нам̣ вийа кирийа̄нам̣ уппа̄дака̄ни авиджджа̄кусала̄кусаламӯла̄ни ча на хонтӣти а̄ха ‘‘упаниссайатам̣ на лабхантӣ’’ти. манасика̄ропи джаванавӣтхипат̣ипа̄дакаматтатта̄ кусала̄кусала̄ни вийа авиджджам̣ упаниссайам̣ на кароти, авиджджӯпаниссайа̄нам̣ пана паваттиаттхам̣ бхаван̇га̄ват̣т̣анаматтам̣ хоти, пахӣна̄виджджа̄нан̃ча кирийа̄нам̣ авиджджа̄ невуппа̄дика̄, а̄рамман̣аматтамева пана хоти. еван̃ча катва̄ ‘‘кусало дхаммо абйа̄катасса дхаммасса упаниссайапаччайена паччайо’’ти (пат̣т̣ха̄. 1.1.423), ‘‘випа̄кадхаммадхаммо невавипа̄канавипа̄кадхаммадхаммасса упаниссайапаччайена паччайо’’ти (пат̣т̣ха̄. 1.3.103) ча евама̄дӣсу кирийа̄нам̣ акусала̄ упаниссайапаччайабха̄вена на уддхат̣а̄ти. апича ‘‘авиджджа̄паччайа̄ сан̇кха̄ра̄’’ти етасса васена авиджджа̄мӯлако кусаланайо вутто, ‘‘сан̇кха̄рапаччайа̄ вин̃н̃а̄н̣а’’нти етасса васена кусала̄кусаламӯлако випа̄канайо, кирийа̄нам̣ пана нева сан̇кха̄раггахан̣ена, на ча вин̃н̃а̄н̣аггахан̣ена гахан̣ам̣ гаччхатӣти там̣мӯлако кирийа̄найо на лаббхатӣти на вуттоти дат̣т̣хаббо.

анекабхедатоти авиджджа̄дӣнам̣ мӯлапада̄нам̣ екачиттаккхан̣ика̄нам̣ кирийанте пат̣хаманайе сахаджа̄та̄дианекапаччайабха̄вена гахитатта̄ тесам̣ паччайа̄нам̣ васена нава̄димӯлапада̄нам̣ найа̄нам̣ васена, анекаппака̄рато чатуннам̣ чатукка̄нам̣ васена̄ти ва̄ адхиппа̄йо. кусала̄кусала̄нам̣ пана випа̄ке ча̄ти еттха кусала̄кусалесу кусала̄кусала̄нам̣ випа̄ке ча̄ти ваттаббам̣. пуримапаччхимесу хи найесу йатха̄ паччайа̄ка̄ро вутто, там̣дассанаттхам̣ ‘‘анекабхедато екадха̄ва̄’’ти вуттам̣, на ча паччхиманайе кусале анекабхедато паччайа̄ка̄ро вутто, атха кхо ‘‘екадха̄ва̄’’ти. екадха̄ва̄ти ча мӯлападекапаччайата̄васена, екассева ва̄ найасса васена екаппака̄рена̄ти аттхо, пат̣хамачатуккассева васена̄ти ва̄ адхиппа̄йо. дхаммапаччайабхедети авиджджа̄дӣнам̣ дхамма̄нам̣ паччайабха̄вабхеде джара̄маран̣а̄дӣнам̣ дхамма̄нам̣ джа̄тиа̄дипаччайабхеде, там̣там̣читтуппа̄дасамайапариччхинна̄нам̣ ва̄ пхасса̄дӣнам̣ дхамма̄нам̣ екаккхан̣ика̄виджджа̄дипаччайабхеде. парийаттиа̄дӣнам̣ камо парийатти…пе… пат̣ипаттиккамо. паччайа̄ка̄ре хи па̄л̣ипарийа̄пун̣анатадаттхасаванапа̄л̣иаттхачинтана̄ни ‘‘джара̄маран̣ам̣ аниччам̣ сан̇кхатам̣…пе… ниродхадхамма’’нтиа̄дина̄ бха̄вана̄пат̣ипатти ча камена ка̄табба̄ти кама-ггахан̣ам̣ кароти. татоти н̃а̄н̣аппабхедаджанакато камато. ан̃н̃ам̣ каран̣ӣйатарам̣ наттхи. тада̄йатта̄ хи дуккхантакирийа̄ти.

кусаламӯлакавипа̄каниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

пат̣иччасамуппа̄давибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

7. сатипат̣т̣ха̄навибхан̇го

1. суттантабха̄джанӣйам̣

уддесава̄раван̣н̣ана̄

355. тайо сатипат̣т̣ха̄на̄ти сатипат̣т̣ха̄на-саддасса аттхуддха̄рам̣ кароти, на идха па̄л̣ийам̣ вуттасса сатипат̣т̣ха̄на-саддасса аттхадассанам̣. а̄дӣсу хи сатигочароти а̄ди-саддена ‘‘пхассасамудайа̄ ведана̄нам̣ самудайо, на̄марӯпасамудайа̄ читтасса самудайо, манасика̄расамудайа̄ дхамма̄нам̣ самудайо’’ти (сам̣. ни. 5.408) сатипат̣т̣ха̄нанти вутта̄нам̣ сатигочара̄нам̣ дӣпаке суттаппадесе сан̇ган̣ха̄ти. евам̣ пат̣исамбхида̄па̄л̣ийампи авасесапа̄л̣иппадесадассанаттхо а̄ди-саддо дат̣т̣хаббо. да̄на̄дӣнипи каронтасса рӯпа̄дӣни касин̣а̄дӣни ча сатийа̄ т̣ха̄нам̣ хотӣти там̣нива̄ран̣аттхама̄ха ‘‘падха̄нам̣ т̣ха̄на’’нти. па-саддо хи падха̄наттхадӣпакоти адхиппа̄йо.

арийоти арийам̣ сет̣т̣хам̣ самма̄самбуддхама̄ха. еттха̄ти етасмим̣ сал̣а̄йатанавибхан̇гасуттети аттхо. суттекадесена хи суттам̣ дассети. таттха хи –

‘‘тайо сатипат̣т̣ха̄на̄ йадарийо…пе… арахатӣти ити кхо панетам̣ вуттам̣, кин̃четам̣ пат̣ичча вуттам̣? идха, бхиккхаве, саттха̄ са̄вака̄нам̣ дхаммам̣ десети анукампако хитесӣ анукампам̣ упа̄да̄йа ‘идам̣ во хита̄йа идам̣ во сукха̄йа̄’ти. тасса са̄вака̄ на суссӯсанти, на сотам̣ одаханти, на ан̃н̃а̄ читтам̣ упат̣т̣ха̄пенти, воккамма ча саттхуса̄сана̄ ваттанти. татра, бхиккхаве, татха̄гато на чева анаттамано хоти, на ча анаттаманатам̣ пат̣исам̣ведети, анавассуто ча вихарати сато сампаджа̄но. идам̣, бхиккхаве, пат̣хамам̣ сатипат̣т̣ха̄нам̣. йадарийо…пе… арахати.

‘‘пуна чапарам̣ бхиккхаве саттха̄…пе… идам̣ во сукха̄йа̄ти. тасса екачче са̄вака̄ на суссӯсанти…пе… ваттанти. екачче са̄вака̄ суссӯсанти …пе… на ча воккамма саттхуса̄сана̄ ваттанти. татра, бхиккхаве, татха̄гато на чева аттамано хоти, на ча аттаманатам̣ пат̣исам̣ведети. на чева анаттамано хоти, на ча анаттаманатам̣ пат̣исам̣ведети. аттаманатан̃ча анаттаманатан̃ча тадубхайам̣ абхиниваджджетва̄ упеккхако ча вихарати сато сампаджа̄но. идам̣, бхиккхаве, дутийам̣…пе….

‘‘пуна чапарам̣…пе… сукха̄йа̄ти. тасса са̄вака̄ суссӯсанти…пе… ваттанти. татра, бхиккхаве, татха̄гато аттамано чева хоти, аттаманатан̃ча пат̣исам̣ведети, анавассуто ча вихарати сато сампаджа̄но. идам̣, бхиккхаве, татийа’’нти (ма. ни. 3.311) –

евам̣ пат̣игха̄нунайехи анавассутата̄, ниччам̣ упат̣т̣хитасатита̄, тадубхайавӣтиваттата̄ сатипат̣т̣ха̄нанти вутта̄. буддха̄намева кира ниччам̣ упат̣т̣хитасатита̄ хоти, на паччекабуддха̄дӣнанти.

па-саддо а̄рамбхам̣ джотети, а̄рамбхо ча паваттӣти катва̄ а̄ха ‘‘паваттайитаббатоти аттхо’’ти. сатийа̄ каран̣абхӯта̄йа пат̣т̣ха̄нам̣ пат̣т̣ха̄петаббам̣ сатипат̣т̣ха̄нам̣. ана-саддан̃хи бахулам̣-вачанена камматтхам̣ иччханти саддавидӯ, татхева каттуаттхампи иччхантӣти пуна татийанайе ‘‘патит̣т̣ха̄тӣти пат̣т̣ха̄на’’нти вуттам̣. таттха па-саддо бхусаттхам̣ паккханданам̣ дӣпетӣти ‘‘оккантитва̄ паккхандитва̄ ваттатӣти аттхо’’ти а̄ха. пуна бха̄ваттхе сати-саддам̣ пат̣т̣ха̄на-саддан̃ча ван̣н̣енто ‘‘атха ва̄’’тиа̄дима̄ха. тена пуриматтхе сати-саддо пат̣т̣ха̄на-саддо ча каттуаттхоти вин̃н̃а̄йати.

висесена ка̄йо ча ведана̄ ча асса̄дасса ка̄ран̣анти таппаха̄наттхам̣ тесам̣ тан̣ха̄ваттхӯнам̣ ол̣а̄рикасукхума̄нам̣ асубхадуккхата̄дассана̄ни мандатиккхапан̃н̃ехи тан̣ха̄чаритехи сукара̄нӣти та̄ни тесам̣ висуддхимагготи вутта̄ни, евам̣ дит̣т̣хийа̄ висесака̄ран̣есу читтадхаммесу аничча̄наттата̄дассана̄ни на̄типабхеда̄типабхедагатесу тесу таппаха̄наттхам̣ мандатиккха̄нам̣ дит̣т̣хичарита̄нам̣ сукара̄нӣти тесам̣ та̄ни висуддхимагготи. тиккхо саматхайа̄нико ол̣а̄рика̄рамман̣ам̣ паригган̣ханто таттха ат̣т̣хатва̄ джха̄нам̣ сама̄паджджитва̄ вут̣т̣ха̄йа веданам̣ паригган̣ха̄тӣти а̄ха ‘‘ол̣а̄рика̄рамман̣е асан̣т̣хаханато’’ти. випассана̄йа̄никасса сукхуме читте дхаммесу ча читтам̣ паккхандатӣти таданупассана̄нам̣ там̣висуддхимаггата̄ вутта̄.

тесам̣ таттха̄ти еттха таттха-саддасса паха̄наттханти етена йоджана̄. пан̃ча ка̄магун̣а̄ сависеса̄ ка̄йе лаббхантӣти висесена ка̄йо ка̄могхасса ваттху, бхаве сукхаггахан̣авасена бхавасса̄до хотӣти бхавогхасса ведана̄, сантатигханаггахан̣авасена читте атта̄бхинивесо хотӣти дит̣т̣хогхасса читтам̣, дхаммавиниббхогасса дхамма̄нам̣ дхаммаматтата̄йа ча дуппат̣ивиджджхатта̄ саммохо хотӣти авиджджогхасса дхамма̄, тасма̄ тесу тесам̣ паха̄наттхам̣ чатта̄рова вутта̄, дуккха̄йа ведана̄йа пат̣игха̄нусайо анусетӣти дуккхадуккхавипарин̣а̄мадуккхасан̇кха̄радуккхабхӯта̄ ведана̄ висесена бйа̄па̄дака̄йагантхасса ваттху, читте ниччаггахан̣авасена сассатасса аттано сӣлена суддхӣтиа̄дипара̄масанам̣ хотӣти сӣлаббатапара̄ма̄сасса читтам̣, на̄марӯпапариччхедена бхӯтам̣ бхӯтато апассантасса бхававибхавадит̣т̣хисан̇кха̄то идам̣сачча̄бхинивесо хотӣти тасса дхамма̄…пе… сукхаведана̄сса̄давасена паралоканирапеккхо ‘‘наттхи динна’’нтиа̄дипара̄ма̄сам̣ уппа̄детӣти дит̣т̣хупа̄да̄насса ведана̄. сантатигханаггахан̣авасена сара̄га̄дичитте саммохо хотӣти моха̄гатийа̄ читтам̣, дхаммасабха̄ва̄навабодхена бхайам̣ хотӣти бхайа̄гатийа̄ дхамма̄…пе… авутта̄нам̣ вуттанайена ваттхубха̄во йоджетаббо.

‘‘а̄ха̄расамудайа̄ ка̄йасамудайо, пхассасамудайа̄ ведана̄самудайо (сам̣. ни. 5.408), сан̇кха̄рапаччайа̄ вин̃н̃а̄н̣ам̣, вин̃н̃а̄н̣апаччайа̄ на̄марӯпа’’нти (ма. ни. 3.126; сам̣. ни. 2.1; уда̄. 1) вачанато ка̄йа̄дӣнам̣ самудайабхӯта̄ кабал̣ӣка̄ра̄ха̄рапхассаманосан̃четана̄вин̃н̃а̄н̣а̄ха̄ра̄ ка̄йа̄дипариджа̄нанена парин̃н̃а̄та̄ хонтӣти а̄ха ‘‘чатуббидха̄ха̄рапарин̃н̃аттха’’нти. пакаран̣анайоти тамбапан̣н̣ибха̄са̄йа ван̣н̣ана̄найо. неттипет̣акаппакаран̣е дхаммакатхика̄нам̣ йоджана̄найотипи ваданти.

саран̣авасена̄ти ка̄йа̄дӣнам̣ кусала̄дидхамма̄нан̃ча дха̄ран̣ата̄васена. саранти гаччханти ета̄йа̄ти сатӣти имасмим̣ аттхе екатте нибба̄не сама̄гамо екаттасамосаран̣ам̣. етадева хи дассетум̣ ‘‘йатха̄ хӣ’’тиа̄дима̄ха. еканибба̄наппавесахетубхӯто ва̄ сама̄ната̄йа еко сатипат̣т̣ха̄насабха̄во екаттам̣, таттха самосаран̣ам̣ там̣сабха̄гата̄ екаттасамосаран̣ам̣. еканибба̄наппавесахетубха̄вам̣ пана дассетум̣ ‘‘йатха̄ хӣ’’тиа̄дима̄ха. етасмим̣ аттхе саран̣екаттасамосаран̣а̄ни саха сатипат̣т̣ха̄некабха̄васса ка̄ран̣аттена вутта̄нӣти дат̣т̣хабба̄ни, пуримасмим̣ висум̣. саран̣авасена̄ти ва̄ гаманавасена̄ти аттхе сати тадева гаманам̣ самосаран̣анти самосаран̣е ва̄ сати-саддаттхавасена авуччама̄не дха̄ран̣ата̄ва сатӣти сати-саддаттхантара̄бха̄ва̄ пуримам̣ сатибха̄васса ка̄ран̣ам̣, паччхимам̣ екабха̄васса̄ти нибба̄насамосаран̣епи сахита̄нева та̄ни сатипат̣т̣ха̄некабха̄васса ка̄ран̣а̄ни.

чуддасавидхена̄ти идам̣ маха̄сатипат̣т̣ха̄насутте (дӣ. ни. 2.372 а̄дайо; ма. ни. 1.105 а̄дайо) вутта̄нам̣ а̄на̄па̄напабба̄дӣнам̣ васена. татха̄ пан̃чавидхена дхамма̄нупассананти еттха̄пи дат̣т̣хаббам̣. еттха ча ут̣т̣ха̄накабхан̣д̣асадисата̄ там̣там̣сатипат̣т̣ха̄набха̄вана̄нубха̄васса дат̣т̣хабба̄. бхиккхугочара̄ хи ете. вуттан̃хи ‘‘гочаре, бхиккхаве, чаратха саке петтике висайе’’тиа̄ди (сам̣. ни. 5.372; дӣ. ни. 3.80).

ка̄йа̄нупассана̄дипат̣ипаттийа̄ бхиккху хотӣти бхиккхум̣ ‘‘ка̄йа̄нупассӣ вихаратӣ’’тиа̄дина̄ дассети бхиккхумхи там̣нийамато. тена̄ха ‘‘пат̣ипаттийа̄ ва̄ бхиккхубха̄вадассанато’’ти.

самам̣ чареййа̄ти ка̄йа̄дивисамачарийам̣ паха̄йа ка̄йа̄дӣхи самам̣ чареййа. ра̄га̄дивӯпасамена санто, индрийадаманена данто, чатумагганийамена нийато, сет̣т̣хача̄рита̄йа брахмача̄рӣ. ка̄йадан̣д̣а̄диоропанена нидха̄йа дан̣д̣ам̣. со еварӯпо ба̄хитапа̄пасамитапа̄пабхиннакилесата̄хи бра̄хман̣а̄дисаман̃н̃о ведитаббо.

ка̄йа̄нупассана̄уддесаван̣н̣ана̄

асаммиссатоти ведана̄дайопи еттха сита̄, еттха пат̣ибаддха̄ти ка̄йе ведана̄дианупассана̄пасан̇гепи а̄панне тадамиссатоти аттхо. авайавӣга̄хасаман̃н̃а̄тидха̄ванаса̄ра̄да̄на̄бхинивесаниседханаттхам̣ ка̄йам̣ ан̇гапаччан̇гехи, та̄ни ча кеса̄дӣхи, кеса̄дике ча бхӯтупа̄да̄йарӯпехи виниббхуджджанто ‘‘татха̄ на ка̄йе’’тиа̄дима̄ха. па̄са̄да̄динагара̄вайавасамӯхе авайавӣва̄динопи авайавӣга̄хам̣ на каронти. нагарам̣ на̄ма кочи аттхо аттхӣти пана кесан̃чи саман̃н̃а̄тидха̄ванам̣ сийа̄ти иттхипуриса̄дисаман̃н̃а̄тидха̄ване нагаранидассанам̣ вуттам̣.

йам̣ пассати иттхим̣ ва̄ пурисам̣ ва̄, нану чаккхуна̄ иттхипурисадассанам̣ наттхӣти? саччам̣ наттхи, ‘‘иттхим̣ пасса̄ми, пурисам̣ пасса̄мӣ’’ти пана паваттасан̃н̃а̄йа васена ‘‘йам̣ пассатӣ’’ти вуттам̣. миччха̄дассане ва̄ дит̣т̣хийа̄ йам̣ пассати, на там̣ дит̣т̣хам̣, там̣ рӯпа̄йатанам̣ на хоти, рӯпа̄йатанам̣ ва̄ там̣ на хотӣти аттхо. атха ва̄ там̣ кеса̄дибхӯтупа̄да̄йасамӯхасан̇кха̄там̣ дит̣т̣хам̣ на хоти, дит̣т̣хам̣ ва̄ йатха̄вуттам̣ на хотӣти аттхо. йам̣ дит̣т̣хам̣ там̣ на пассатӣти йам̣ рӯпа̄йатанам̣, кеса̄дибхӯтупа̄да̄йасамӯхасан̇кха̄там̣ ва̄ дит̣т̣хам̣, там̣ пан̃н̃а̄чаккхуна̄ бхӯтато на пассатӣти аттхо.

на ан̃н̃адхамма̄нупассӣти на ан̃н̃асабха̄ва̄нупассӣ, асубха̄дито ан̃н̃а̄ка̄ра̄нупассӣ на хотӣти вуттам̣ хоти. патхавӣка̄йанти кеса̄дипатхавим̣ дхаммасамӯхатта̄ ка̄йоти вадати, лаккхан̣апатхавимева ва̄ анекаппабхедасакаласарӣрагатам̣ пубба̄парийабха̄вена паваттама̄нам̣ самӯхавасена гахетва̄ ка̄йоти вадати, евам̣ ан̃н̃аттха̄пи.

аджджхаттабахиддха̄ти аджджхаттабахиддха̄дхамма̄нам̣ гхат̣ита̄рамман̣ам̣ екато а̄рамман̣абха̄во наттхӣти аттхо, аджджхаттабахиддха̄ дхамма̄ ва̄ гхат̣ита̄рамман̣ам̣ идам̣ наттхӣти аттхо. тӣсу бхавесу килеса̄нанти бхаваттайависайа̄нам̣ килеса̄нанти аттхо.

саббаттхиканти саббаттха бхавам̣. саббасмим̣ лӣне уддхат̣е ча читте иччхитаббатта̄, саббе ва̄ лӣне уддхат̣е ча бха̄ветабба̄ боджджхан̇га̄ аттхика̄ ета̄йа̄ти саббаттхика̄. антосан̇кхепоти антоолӣйана̄ косаджджанти аттхо.

ависесена двӣхипи нӣваран̣аппаха̄нам̣ вуттанти катва̄ пуна екекена вуттаппаха̄нависесам̣ дассетум̣ ‘‘висесена̄’’ти а̄ха, ‘‘винеййа нӣваран̣а̄нӣ’’ти аватва̄ абхиджджха̄доманассавинайасса ва̄ пайоджанам̣ дассенто ‘‘висесена̄’’тиа̄дима̄ха. ка̄йа̄нупассана̄бха̄вана̄йа уджувипаччанӣка̄нам̣ ануродхавиродха̄дӣнам̣ паха̄надассанан̃хи етасса пайоджананти. ка̄йабха̄вана̄йа̄ти ка̄йа̄нупассана̄бха̄вана̄ адхиппета̄. тена̄ти ануродха̄диппаха̄навачанена.

саббаттхикакаммат̣т̣ха̄нам̣ буддха̄нуссати метта̄ маран̣ассати асубхабха̄вана̄ ча. сатисампаджан̃н̃ена етена йогина̄ парихарийама̄нам̣ там̣ саббаттхикакаммат̣т̣ха̄нам̣ вуттам̣ сатисампаджан̃н̃абалена авиччхиннасса тасса парихаритаббатта̄, сатийа̄ ва̄ саматхо вутто сама̄дхиккхандхасан̇гахитатта̄.

ка̄йа̄нупассана̄уддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

ведана̄нупассана̄диуддесаван̣н̣ана̄

кевалам̣ панидха̄тиа̄дина̄ идха еттакам̣ ведитаббанти ведитаббам̣ париччхедам̣ дассети. аддамадаккхӣти двепи екаттха̄. саммаддасоти самма̄ пассако.

сукхадуккхатопи ча̄ти сукха̄дӣнам̣ т̣хитивипарин̣а̄ман̃а̄н̣асукхата̄йа, випарин̣а̄мат̣т̣хитиан̃н̃а̄н̣адуккхата̄йа ча вуттатта̄ тиссопи ча сукхато тиссопи ча дуккхато анупасситабба̄ти аттхо.

рӯпа̄диа̄рамман̣ачханда̄диадхипатин̃а̄н̣а̄дисахаджа̄така̄ма̄вачара̄дибхӯмина̄наттабхеда̄нам̣ кусала̄кусалатаббипа̄какирийа̄на̄наттабхедасса ча а̄ди-саддена сасан̇кха̄рика̄сан̇кха̄рикасаваттхука̄ваттхука̄дина̄наттабхеда̄нан̃ча васена̄ти йоджетаббам̣. сун̃н̃ата̄дхаммасса̄ти ‘‘дхамма̄ хонти, кхандха̄ хонтӣ’’тиа̄дина̄ (дха. са. 121) сун̃н̃ата̄ва̄ре а̄гатасун̃н̃ата̄сабха̄васса васена. ка̄ман̃четтха̄тиа̄дина̄ пуббе пахӣнатта̄ пуна паха̄нам̣ на ваттаббанти чоданам̣ дассети, маггачиттаккхан̣е ва̄ екаттха пахӣнам̣ саббаттха пахӣнам̣ хотӣти висум̣ висум̣ на ваттаббанти. таттха пуримачодана̄йа на̄на̄пуггалапариха̄ро, паччхима̄йа на̄на̄читтаккхан̣икапариха̄ро. локийабха̄вана̄йа хи ка̄йе пахӣнам̣ на ведана̄дӣсу виккхамбхитам̣ хоти. йадипи на паваттеййа, на пат̣ипаккхабха̄вана̄йа таттха са̄ абхиджджха̄доманассасса аппаватти хотӣти пуна таппаха̄нам̣ ваттаббамева̄ти. убхайаттха ва̄ убхайам̣ самбхавато йоджетаббам̣. екаттха пахӣнам̣ сесесупи пахӣнам̣ хотӣти маггасатипат̣т̣ха̄набха̄ванам̣, локийабха̄вана̄йа ва̄ саббаттха аппаваттиматтам̣ сандха̄йа вуттам̣. ‘‘пан̃чапи кхандха̄ локо’’ти хи чатӯсупи вуттанти.

ведана̄нупассана̄диуддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

уддесава̄раван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

ка̄йа̄нупассана̄ниддесаван̣н̣ана̄

356. саббаппака̄равачанена уддесе дассита̄ аджджхатта̄дианупассана̄ пака̄ра̄ ча гахита̄. таттха антогадха̄ чуддаса пака̄ра̄, ка̄йагата̄сатисутте вутта̄ кеса̄диван̣н̣акасин̣а̄рамман̣ачатуккаджджха̄наппака̄ра̄, локийа̄диппака̄ра̄ ча̄ти тепи гахита̄ ева. ниддесе хи екаппака̄раниддесена нидассанаматтам̣ катанти, саббаппака̄раггахан̣ан̃ча ба̄хиресупи екадесасамбхавато катанти дат̣т̣хаббам̣.

тирийам̣ тачапариччхиннанти еттха нану кесаломанакха̄нам̣ атачапариччхинната̄ тачасса ча аттхӣти? йадипи аттхи, тачапариччхиннабахулата̄йа пана тачапариччхинната̄ на на хоти ка̄йасса̄ти евам̣ вуттам̣. тачо парийанто асса̄ти тачапарийантоти вуттоти етена пана вачанена ка̄йекадесабхӯто тачо гахито ева. таппат̣ибаддха̄ ча кеса̄дайо таданупавит̣т̣хамӯла̄ тачапарийанта̄ва хонтӣти дваттим̣са̄ка̄расамӯхо саббопи ка̄йо тачапарийантоти вуттоти ведитаббо.

‘‘пӯрам̣ на̄наппака̄расса̄’’ти вуттам̣, ке пана те пака̄ра̄? йехи на̄наппака̄рам̣ асучи вуттанти кеса̄ лома̄тиа̄ди вуттанти имаматтхам̣ дӣпенто а̄ха ‘‘ете кеса̄дайо а̄ка̄ра̄’’ти. а̄ка̄ра̄ пака̄ра̄ти хи еко аттхо.

нисиннасса йа̄ва апариппханданисаджджа̄мӯлакам̣ дуккхам̣ уппаджджати, йа̄вата̄ ут̣т̣ха̄ти ва̄, та̄ва еко нисаджджава̄ро. йена видхина̄ уггахе кусало хоти, со саттавидхо видхи ‘‘уггахакосалла’’нти вуччати, там̣ниббаттам̣ ва̄ н̃а̄н̣ам̣.

патхавӣдха̄тубахулабха̄вато маттхалун̇гасса карӣса̄васа̄не тантиа̄ропанама̄ха. еттха пана мам̣сам̣…пе… ваккам̣…пе… кеса̄ти евам̣ ваккапан̃чака̄дӣсу ануломасаджджха̄йам̣ ватва̄ пат̣иломасаджджха̄йо пуримехи самбандхо вутто. сва̄йам̣ йе парато висум̣ типан̃ча̄хам̣, пуримехи екато типан̃ча̄ханти чхапан̃ча̄хам̣ саджджха̄йа̄ ваккхама̄на̄, тесу а̄диантадассанавасена вуттоти дат̣т̣хаббо. ануломапат̣иломасаджджха̄йепи хи пат̣иломасаджджха̄йо антимоти. саджджха̄йаппака̄рантарам̣ ва̄ етампӣти ведитаббам̣. хаттхасан̇кхалика̄ ан̇гулипанти. лаккхан̣апат̣иведхасса̄ти асубхалаккхан̣апат̣иведхасса, дха̄тулаккхан̣апат̣иведхасса ва̄.

аттано бха̄го сабха̄го, сабха̄гена париччхедо сабха̄гапариччхедо, хет̣т̣хупаритирийантехи сакакот̣т̣ха̄сикакесантара̄дӣхи ча париччхедоти аттхо.

дха̄тувибхан̇го (ма. ни. 3.342 а̄дайо) пуккуса̄тисуттам̣. са̄дха̄ран̣авасена̄ти еттакенева сиддхе сабба-ггахан̣ам̣ ван̣н̣акасин̣авасена чатуккаджджха̄никасаматхаса̄дха̄ран̣аттасса ча дассанаттхам̣.

оккаманависсаджджананти пат̣ипаджджитаббаваджджетаббе маггети аттхо. бахиддха̄ путхутта̄рамман̣ети еттха ка̄йа̄нупассанам̣ хитва̄ субха̄дивасена гайхама̄на̄ кеса̄дайопи бахиддха̄ путхутта̄рамман̣а̄нева̄ти ведитабба̄. уккут̣т̣хуккат̣т̣хит̣т̣ха̄нейева ут̣т̣хахитва̄ти пуббе вийа екаттха ката̄йа уккут̣т̣хийа̄ камена саббата̄лесу патитва̄ ут̣т̣хахитва̄ парийантата̄лам̣ а̄дита̄лан̃ча агантва̄ тато тато таттха таттхева ката̄йа уккут̣т̣хийа̄ ут̣т̣хахитва̄ти аттхо.

адхичиттанти саматхавипассана̄читтам̣. ануйуттена̄ти йуттапайуттена, бха̄вентена̄ти аттхо. сама̄дхинимиттам̣ упалаккхан̣а̄ка̄ро сама̄дхийева. манаси ка̄таббанти читте ка̄таббам̣, уппа̄детаббанти аттхо. сама̄дхика̄ран̣ам̣ ва̄ а̄рамман̣ам̣ сама̄дхинимиттам̣ а̄ваджджитаббанти аттхо. т̣ха̄нам̣ аттхӣти вачанасесо, там̣ читтам̣ косаджджа̄йа сам̣ваттеййа, етасса сам̣ваттанасса ка̄ран̣ам̣ аттхӣти аттхо. там̣ ва̄ манасикаран̣ам̣ читтам̣ косаджджа̄йа сам̣ваттеййа̄ти етасса т̣ха̄нам̣ ка̄ран̣анти аттхо. на ча пабхан̇гӯти камманийабха̄вӯпагаманена ча пабхиджджанасабха̄ванти аттхо.

а̄лимпетӣти а̄дӣпети джа̄лети. тан̃ча̄ти там̣ пил̣андханавикатисан̇кха̄там̣ аттхам̣ пайоджанам̣. асса̄ти суван̣н̣ака̄расса анубхоти самбхоти са̄дхети. асса ва̄ суван̣н̣асса там̣ аттхам̣ суван̣н̣ака̄ро анубхоти па̄пун̣а̄ти.

абхин̃н̃а̄йа иддхивидха̄дин̃а̄н̣ена саччхикаран̣ӣйасса иддхивидхапаччанубхавана̄дикасса абхин̃н̃а̄саччхикаран̣ӣйасса. паччаккхам̣ йасса аттхи, со саккхи, саккхино бхаббата̄ саккхибхаббата̄, саккхибхаваната̄ти вуттам̣ хоти. саккхи ча со бхаббо ча̄ти ва̄ саккхибхаббо. айан̃хи иддхивидха̄дӣнам̣ бхаббо, таттха ча саккхӣти саккхибхаббо, тасса бха̄во саккхибхаббата̄, там̣ па̄пун̣а̄ти. а̄йатанети пуббахета̄дике ка̄ран̣е сати.

сӣтибха̄ванти нибба̄нам̣, килесадаратхавӯпасамам̣ ва̄. сампахам̣сетӣти самапаваттам̣ читтам̣ татха̄паваттийа̄ пан̃н̃а̄йа тосети уттеджети. йада̄ ва̄ нирасса̄дам̣ читтам̣ бха̄вана̄йа на паккхандати, тада̄ джа̄тиа̄дӣни сам̣вегаваттхӯни паччавеккхитва̄ сампахам̣сети самуттеджети.

тирийам̣ ан̃н̃аман̃н̃ена париччхинна̄, катхам̣? две кеса̄ екато наттхӣти. а̄сайоти ниссайо, паччайоти аттхо.

накха̄ тирийам̣ ан̃н̃аман̃н̃ена париччхинна̄ти висум̣ ваваттхитатам̣ сандха̄йа вуттам̣. тамева хи аттхам̣ дассетум̣ ‘‘две накха̄ екато наттхӣ’’ти а̄ха̄ти.

сукхумампӣти йатха̄вуттаол̣а̄рикачаммато сукхумам̣ антомукхачамма̄ди. кот̣т̣ха̄сесу ва̄ тачена париччхиннатта̄ йам̣ дурупалаккхан̣ӣйам̣, там̣ ‘‘сукхума’’нти вуттам̣. тан̃хи вуттанайена тачам̣ виваритва̄ пассантасса па̄кат̣ам̣ хотӣти.

та̄лагул̣апат̣алам̣ на̄ма пакката̄лапхалаласикам̣ та̄лапат̣т̣ика̄йа лимпитва̄ суккха̄петва̄ уддхаритва̄ гахитапат̣алам̣.

евам̣ тиматта̄нӣти евам̣-матта-саддехи гоппхакат̣т̣хика̄дӣни авутта̄нипи дассетӣти ведитаббам̣. кӣл̣а̄гол̣ака̄ни суттена бандхитва̄ ан̃н̃аман̃н̃ам̣ гхат̣т̣етва̄ кӣл̣анагол̣ака̄ни.

таттха джан̇гхат̣т̣хикасса патит̣т̣хитат̣т̣ха̄нанти джан̣н̣укат̣т̣химхи пависитва̄ т̣хитат̣т̣ха̄нанти адхиппа̄йо. тена ат̣т̣хина̄ патит̣т̣хитат̣т̣ха̄нам̣ йам̣ кат̣ит̣т̣хино, там̣ аггачхиннамаха̄пунна̄гапхаласадисам̣. сӣсакапат̣т̣авет̣хакам̣ вет̣хетва̄ т̣хапитасӣсамайам̣ пат̣т̣акам̣. суттакантанасала̄ка̄виддха̄ гол̣ака̄ ват̣т̣ана̄ти вуччанти, ват̣т̣ана̄нам̣ а̄вали ват̣т̣ана̄вали. авалекханасаттхакам̣ уччхутача̄валекханасаттхакам̣.

ваккабха̄гена париччхиннанти ваккапарийантабха̄гена париччхиннам̣.

саккхарасудха̄ван̣н̣анти марумпехи катасудха̄ван̣н̣ам̣. ‘‘сетасаккхарасудха̄ван̣н̣а’’нти ча па̄т̣хам̣ ваданти, сетасаккхара̄ван̣н̣ам̣ судха̄ван̣н̣ан̃ча̄ти аттхо.

йаттха аннапа̄нам̣ нипатитва̄ тит̣т̣хатӣти самбандхо.

висамаччхиннакала̄по висамам̣ удакам̣ паггхарати, евамева сарӣрам̣ кесакӯпа̄дививарехи упари хет̣т̣ха̄ тирийан̃ча висамам̣ паггхаратӣти дассетум̣ висамаччхинна-ггахан̣ам̣ кароти.

атикат̣укааччун̣ха̄дико висабха̄га̄ха̄ро ун̣хака̄ле паваттама̄на̄нам̣ дха̄тӯнам̣ висабха̄гатта̄.

екатта̄рамман̣абаленева ва̄ти виккхамбхитанӣваран̣ена сусама̄хитачиттена упат̣т̣хитасса на̄на̄рамман̣авиппханданавирахена екасабха̄васса а̄рамман̣асса васена. тан̃хи екатта̄рамман̣ам̣ упат̣т̣хахама̄намева аттани абхиратим̣, са̄тисайам̣ пхаран̣апӣтим̣, ит̣т̣ха̄ка̄ра̄нубхаванан̃ча соманассам̣ уппа̄дети. на хи абхиратисоманассехи вина̄ анатиккантапӣтисукхасса екаттупат̣т̣ха̄нам̣ аттхӣти.

ависесато пана са̄дха̄ран̣авасена̄ти пат̣икӯладха̄туван̣н̣ависесам̣ акатва̄ саматхавипассана̄са̄дха̄ран̣авасена̄ти аттхо. тивидхена̄ти анулома̄дина̄ ваккхама̄нена. чха ма̄сети аддхама̄се ӯнепи ма̄сапариччхедена париччхиджджама̄не саджджха̄йе чха ма̄са̄ париччхедака̄ хонтӣти катва̄ вуттанти ведитаббам̣. париччхиджджама̄насса ма̄сантарагамананива̄ран̣ан̃хи чхама̄саггахан̣ам̣, на сакалачхама̄се париваттадассанаттхам̣. а̄чарийа̄ти ат̣т̣хакатха̄чарийа̄.

лаккхан̣анти дха̄тупат̣икӯлалаккхан̣ам̣. джанам̣ на арахантӣти аджан̃н̃а̄, джане павесетум̣ айутта̄ джигуччханӣйа̄ти вуттам̣ хоти.

пат̣ипа̄т̣ийа̄ ат̣т̣хӣнӣти пат̣ипа̄т̣ийа̄ ат̣т̣хӣни кот̣ийа̄ т̣хита̄ни. на еттха кочи атта̄ на̄ма аттхи, ат̣т̣хӣни ева ат̣т̣хипун̃джаматто ева̄йам̣ сан̇гха̄т̣оти дассети. анекасандхийамитоти анекехи сандхӣхи йамито самбаддхо со ат̣т̣хипун̃джоти дассети. на кехичӣти йаментам̣ атта̄нам̣ пат̣иседхети. чодито джара̄йа маран̣а̄бхимукхагаманена чодито.

маха̄бхӯтам̣ упа̄да̄рӯпена париччхиннам̣ ‘‘нӣлам̣ пӣтам̣ сугандхам̣ дуггандха’’нтиа̄дина̄. упа̄да̄рӯпам̣ маха̄бхӯтена таннисситасса тасса тато бахи абха̄ва̄. чха̄йа̄тапа̄нам̣ а̄тапапаччайачха̄йуппа̄дакабха̄во ан̃н̃аман̃н̃апариччхедаката̄. рӯпаккхандхасса париггахитатта̄ тадантогадха̄нам̣ чаккха̄диа̄йатанадва̄ра̄нам̣ васена там̣там̣два̄рика̄ арӯпино кхандха̄ па̄кат̣а̄ хонти, а̄йатана̄ни ча два̄ра̄ни ча а̄йатанадва̄ра̄нӣти ва̄ аттхо. тена рӯпа̄йатана̄дӣнан̃ча васена̄ти вуттам̣ хоти.

саппаччайа̄ти саппаччайабха̄ва̄, паччайа̄йаттам̣ хутва̄ ниббаттанти вуттам̣ хоти. сама̄но ва̄ садисо йутто паччайо саппаччайо, тасма̄ саппаччайа̄.

еттакоти йатха̄вуттена а̄ка̄рена пагун̣о кот̣т̣ха̄со. уггахова уггахасандхи. ван̣н̣а̄димукхена хи упат̣т̣ха̄нам̣ еттха сандхӣйати самбаджджхатӣти ‘‘сандхӣ’’ти вуччати.

упат̣т̣ха̄тӣти ван̣н̣а̄дивасена упат̣т̣ха̄тӣти аттхо. пан̃чан̇гасаманна̄гатети на̄тидӯрана̄чча̄саннагамана̄гаманасампаннанти екан̇гам̣, дива̄ аббокин̣н̣ам̣ раттим̣ аппасаддам̣ аппаниггхосанти екам̣, аппад̣ам̣самакасава̄та̄тапасарӣсапасампхассанти екам̣, тасмим̣ кхо пана сена̄сане вихарантасса аппакасирена уппаджджати чӣвара…пе… париккха̄роти екам̣, тасмим̣ пана сена̄сане тхера̄ бхиккхӯ вихаранти бахуссута̄ти екам̣ (а. ни. 10.11). пан̃чан̇гасаманна̄гатена̄ти аппа̄ба̄дха̄са̄т̣хеййасаддха̄пан̃н̃а̄вӣрийехи падха̄нийан̇гехи саманна̄гатена.

ут̣т̣ха̄накада̄йанти техи кхеттехи ут̣т̣ха̄накам̣, техи да̄таббадхан̃н̃анти аттхо. еттха ча ат̣т̣хакумбхада̄йакакхеттам̣ вийа мукхадхованакиччам̣, сол̣асакумбхада̄йакам̣ вийа кха̄данабхун̃джанакиччам̣ дат̣т̣хаббам̣ лахукагарукабха̄вато. тато пана йам̣ дуккхам̣ ниббаттати, там̣ ан̃н̃ан̃ча дваттим̣са̄ка̄раманасика̄рена ча ниваттатӣти а̄ха ‘‘еттхева каммам̣ ка̄табба’’нти. етта̄вата̄ти екадивасам̣ тим̣са ва̄ре манасика̄рат̣т̣хапанена.

сахассуддха̄рам̣ са̄дхетва̄ти сахассавад̣д̣хитам̣ ин̣ам̣ йоджетва̄. уддхаритабботи уддха̄роти хи вад̣д̣хи вуччатӣти. суддхачиттена̄ти виккхепа̄дикилесавирахитачиттена. кеса̄дӣсу таче раджджанта̄ суччхавичаммам̣ тачоти гахетва̄ ‘‘суван̣н̣а̄диван̣н̣о ме тачо’’тиа̄дина̄ раджджанти.

тесу две екамаггам̣ пат̣ипаджджама̄на̄ на̄ма на хонтӣти йатха̄ татха̄ ва̄ пала̄йантӣти аттхо. таттха ра̄га̄диваттхубха̄вена дваттим̣са̄ка̄ра̄нам̣ чорасадисата̄ анаттха̄вахата̄ дат̣т̣хабба̄.

каммамева висеса̄дхигамасса т̣ха̄нанти каммат̣т̣ха̄нам̣ бха̄вана̄ вуччати. тена̄ха ‘‘манасикаронтасса аппанам̣ па̄пун̣а̄тӣ’’ти. каммасса ва̄ бха̄вана̄йа т̣ха̄нам̣ а̄рамман̣ам̣ аппана̄рамман̣абха̄вӯпагаманена аппанам̣ па̄пун̣а̄тӣти вуттам̣.

ма̄наджа̄тикоти етена лан̇гханасаматтхата̄йогена упасамарахитатам̣ дассети. читтампи хи татха̄ на̄на̄рамман̣есу вад̣д̣хитам̣ упасамарахитанти дассетаббанти.

хаттхе гахитапан̃хаваттху па̄катикамева̄ти висуддхимагге вуттатам̣ сандха̄йа̄ха. таттха хи вуттам̣ –

‘‘ма̄лакаттхеро кира дӣгхабха̄н̣акаабхайаттхерам̣ хаттхе гахетва̄ ‘а̄вусо абхайа, имам̣ та̄ва пан̃хам̣ угган̣ха̄хӣ’ти ватва̄ а̄ха ‘ма̄лакаттхеро дваттим̣сакот̣т̣ха̄сесу дваттим̣сапат̣хамаджджха̄нала̄бхӣ, саче раттим̣ екам̣, дива̄ екам̣ сама̄паджджати, атирекад̣д̣хама̄сена пуна сампаджджати. саче пана девасикам̣ екамева сама̄паджджати, атирекама̄сена пуна сампаджджатӣ’’’ти.

идам̣ пана екам̣ манасикаронтасса екам̣ па̄т̣ийеккам̣ манасикаронтасса дваттим̣са̄ти етасса са̄дханаттхам̣ нидассанавасена а̄нӣтанти дат̣т̣хаббам̣.

анупа̄диннакапаккхе т̣хита̄нӣти етена четийапаббатава̄сӣ маха̄тиссаттхеро вийа, сан̇гхараккхитаттхерупат̣т̣ха̄каса̄ман̣еро вийа ча анупа̄диннакапаккхе т̣хапетва̄ гахетум̣ сакконтасса дасавидха̄субхавасена джӣвама̄накасарӣрепи упат̣т̣хите упача̄раппатти дассита̄ хотӣти ведитабба̄. ‘‘аттхисса ка̄йе’’ти пана саттавасена кеса̄дӣсу гайхама̄несу йатха̄ ‘‘имасмим̣ ка̄йе’’ти сатта-ггахан̣арахите ахам̣ка̄раваттхумхи виддхаста̄хам̣ка̄ре сада̄ саннихите па̄кат̣е ча аттано ка̄йе упат̣т̣ха̄нам̣ хоти, на татха̄ таттха̄ти аппанам̣ аппатта̄ а̄дӣнава̄нупассана̄ва таттха хотӣти адхиппа̄йена̄ха ‘‘асубха̄нупассана̄сан̇кха̄та̄ пана випассана̄бха̄вана̄ хотӣти ведитабба̄’’ти.

357. а̄димхи севана̄ а̄севана̄, вад̣д̣ханам̣ бха̄вана̄, пунаппунам̣ каран̣ам̣ бахулӣкамманти айаметесам̣ висесо.

362. ваттхупарин̃н̃а̄йа̄ти абхиджджха̄доманасса̄нам̣ ваттхубхӯтасса ка̄йасса париджа̄нанена. аппита̄ти гамита̄, са̄ ча вина̄ситата̄ти а̄ха ‘‘вина̄сита̄’’ти. аппаваттийам̣ т̣хапита̄типи аппита̄ти айаматтхо нируттисиддхийа̄ вуттоти дат̣т̣хаббо. вигатанта̄ ката̄ти ида̄ни ка̄таббо анто етесам̣ наттхӣти вигатанта̄, евам̣бхӯта̄ ката̄ти аттхо. каммамева висеса̄дхигамасса т̣ха̄нам̣ каммат̣т̣ха̄нам̣, камме ва̄ т̣ха̄нам̣ бха̄вана̄рамбхо каммат̣т̣ха̄нам̣, тан̃ча анупассана̄ти а̄ха ‘‘анупассана̄йа каммат̣т̣ха̄на’’нти, анупассана̄йа вуттанти адхиппа̄йо.

ка̄йа̄нупассана̄ниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

ведана̄нупассана̄ниддесаван̣н̣ана̄

363. сампаджа̄насса ведийанам̣ сампаджа̄наведийанам̣. ваттхунти сукха̄дӣнам̣ а̄рамман̣ама̄ха, тена ваттху а̄рамман̣ам̣ етисса̄ти ваттхуа̄рамман̣а̄ти сама̄со дат̣т̣хаббо. воха̄раматтам̣ хотӣти етена ‘‘сукхам̣ веданам̣ ведайа̄мӣ’’ти идам̣ воха̄раматтена вуттанти дассети.

вӣрийасама̄дхим̣ йоджетва̄ти адхива̄санавӣрийасса адхиматтата̄йа тасса самата̄йа убхайам̣ саха йоджетва̄. саха пат̣исамбхида̄хӣти локуттарапат̣исамбхида̄хи саха. локийа̄нампи ва̄ сати уппаттика̄ле таттха саматтхатам̣ сандха̄йа ‘‘саха пат̣исамбхида̄хӣ’’ти вуттанти дат̣т̣хаббам̣. самасӣсӣти ва̄расамасӣсӣ хутва̄ паччавеккхан̣ава̄расса анантарава̄ре паринибба̄йӣти аттхо. сан̇кхепаманасика̄равасена маха̄сатипат̣т̣ха̄не, виттха̄раманасика̄равасена ра̄хулова̄дадха̄тувибхан̇га̄дӣсу.

пхассапан̃чамакейева̄ти ева-саддена вуттесу тӣсупи мукхесу париггахасса сама̄натам̣ дассети. на̄марӯпававаттха̄насса адхиппетатта̄ ниравасесарӯпапариггахасса дассанаттхам̣ ‘‘ваттху на̄ма караджака̄йо’’ти а̄ха, на чаккха̄дӣни чхаваттхӯнӣти. караджака̄йасса пана ваттхубха̄васа̄дханаттхам̣ ‘‘идан̃ча пана ме вин̃н̃а̄н̣ам̣ еттха ситам̣, еттха пат̣ибаддха’’нти (дӣ. ни. 1.235; ма. ни. 2.252) суттам̣ а̄бхатам̣.

пхассавин̃н̃а̄н̣а̄нам̣ па̄кат̣ата̄ кесан̃чи хотӣти йесам̣ на хоти, те сандха̄йа̄ха ‘‘пхассавасена ва̄ хи…пе… на па̄кат̣ам̣ хотӣ’’ти. тесам̣ пана ан̃н̃есан̃ча саббесам̣ венеййа̄нам̣ ведана̄ па̄кат̣а̄ти а̄ха ‘‘ведана̄васена пана па̄кат̣ам̣ хотӣ’’ти. сатадхотасаппи на̄ма сатава̄рам̣ вила̄петва̄ вила̄петва̄ удаке паккхипитва̄ уддхаритва̄ гахитасаппи.

виниваттетва̄ти чатуккхандхасамуда̄йато висум̣ уддхаритва̄. маха̄сатипат̣т̣ха̄насутта̄дӣсу каттхачи пат̣хамам̣ рӯпакаммат̣т̣ха̄нам̣ ватва̄ паччха̄ арӯпакаммат̣т̣ха̄нам̣ ведана̄васена виниваттетва̄ дасситам̣. каттхачи арӯпакаммат̣т̣ха̄нам̣ ева ведана̄васена арӯпара̄сито, н̃а̄тапарин̃н̃а̄йа парин̃н̃а̄тато ва̄ рӯпа̄рӯпара̄сито ва̄ виниваттетва̄ дасситам̣. таттха̄пи йесу пат̣хамам̣ н̃а̄тапарин̃н̃а̄ вутта̄, тесу тадантогадхам̣. йесу на вутта̄, тесу ча ведана̄йа а̄рамман̣аматтам̣ сам̣кхиттам̣ па̄л̣иана̄рул̣хам̣ рӯпакаммат̣т̣ха̄нам̣ сандха̄йа рӯпакаммат̣т̣ха̄насса пат̣хамам̣ катхитата̄ вутта̄ти ведитабба̄.

‘‘мановин̃н̃еййа̄нам̣ дхамма̄нам̣ ит̣т̣ха̄нам̣ канта̄на’’нтиа̄дина̄ (ма. ни. 3.306) найена вуттам̣ чхагехасситасоманассам̣ пан̃чака̄магун̣есу асса̄да̄нупассино ева хотӣти а̄ха ‘‘пан̃чака̄магун̣а̄мисаниссита̄ чха гехасситасоманассаведана̄’’ти.

ведана̄нупассана̄ниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

читта̄нупассана̄ниддесаван̣н̣ана̄

365. килесасампайутта̄нам̣ дхамма̄нам̣ кехичи килесехи виппайогепи сати йехи сампайутта̄, техи сам̣килесабха̄вена садисехи сам̣килит̣т̣хатта̄ итарехипи на висуддхата̄ хотӣти а̄ха ‘‘на паччхимападам̣ бхаджантӣ’’ти. дувидханти висум̣ вачанам̣ сара̄гасадосехи висит̣т̣хаггахан̣аттхам̣. авипассанупагатта̄ ‘‘идха ока̄сова наттхӣ’’ти вуттам̣.

читта̄нупассана̄ниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

дхамма̄нупассана̄ниддесо

ка. нӣваран̣апаббаван̣н̣ана̄

367. кан̣хасукка̄нам̣ йуганаддхата̄ наттхӣти паджа̄нанака̄ле абха̄ва̄ ‘‘абхин̣хасамуда̄ча̄равасена̄’’ти а̄ха.

субхампӣти ка̄маччхандопи. со хи аттано гахан̣а̄ка̄рена ‘‘субха’’нти вуччати, тена̄ка̄рена паваттама̄накасса ан̃н̃асса ка̄маччхандасса нимиттатта̄ ‘‘нимитта’’нти ча̄ти. а̄кан̇кхитасса хитасукхасса анупа̄йабхӯто манасика̄ро анупа̄йаманасика̄ро. таттха̄ти ниппха̄детаббе а̄рамман̣абхӯте ча дувидхепи субханимитте.

асубхампӣти асубхаджджха̄нампи. там̣ пана дасасу асубхесу кеса̄дӣсу ча паваттам̣ дат̣т̣хаббам̣. кеса̄дӣсу хи сан̃н̃а̄ асубхасан̃н̃а̄ти гирима̄нандасутте вутта̄ти. еттха чатуббидхассапи айонисоманасика̄расса йонисоманасика̄расса ча дассанам̣ ниравасесадассанаттхам̣ катанти ведитаббам̣. тесу пана асубхе субханти асубханти ча манасика̄ро идха̄дхиппето, таданукулатта̄ ва̄ итарепӣти.

бходжане маттан̃н̃уно тхинамиддха̄бхибхава̄бха̄ва̄ ота̄рам̣ алабхама̄но ка̄мара̄го пахӣйатӣти ваданти. бходжананисситам̣ пана а̄ха̄репат̣икӯласан̃н̃ам̣, таббипарин̣а̄масса тада̄дха̄расса тасса ча упаниссайабхӯтасса асубхата̄дидассанам̣, ка̄йасса ча а̄ха̄рат̣т̣хитиката̄дидассанам̣ со уппа̄детӣти тасса ка̄маччхандо пахӣйатева, абхидхаммапарийа̄йена саббопи лобхо ка̄маччханданӣваран̣анти а̄ха ‘‘арахаттамаггена̄’’ти.

одиссака̄нодиссакадиса̄пхаран̣а̄нанти аттагаруатиппийасаха̄йамаджджхаттавасена одиссаката̄, сӣма̄бхеде кате анодиссаката̄, екадиса̄пхаран̣авасена диса̄пхаран̣ата̄ метта̄йа уггахан̣е ведитабба̄. виха̄рараччха̄га̄ма̄дивасена ва̄ одиссакадиса̄пхаран̣ам̣, виха̄ра̄диуддесарахитам̣ пураттхима̄дидиса̄васена анодиссакадиса̄пхаран̣анти евам̣ ва̄ двидха̄ уггахам̣ сандха̄йа ‘‘одиссака̄нодиссакадиса̄пхаран̣а̄на’’нти вуттам̣. уггахо ча йа̄ва упача̄ра̄ дат̣т̣хаббо, уггахита̄йа а̄севана̄ бха̄вана̄. таттха ‘‘саббе сатта̄ па̄н̣а̄ бхӯта̄ пуггала̄ аттабха̄вапарийа̄панна̄’’ти етесам̣ васена пан̃чавидха̄, екекасмим̣ ‘‘авера̄ хонту, абйа̄паджджа̄, анӣгха̄, сукхӣ атта̄нам̣ парихарантӯ’’ти чатудха̄ паваттито вӣсативидха̄ ва̄ анодхисопхаран̣а̄ метта̄, ‘‘сабба̄ иттхийо пуриса̄ арийа̄ анарийа̄ дева̄ манусса̄ винипа̄тика̄’’ти саттодхикаран̣авасена паватта̄ саттавидха̄, ат̣т̣хавӣсативидха̄ ва̄ одхисопхаран̣а̄ метта̄, дасахи диса̄хи дисодхикаран̣авасена паватта̄ дасавидха̄ ча диса̄пхаран̣а̄ метта̄, екека̄йа ва̄ диса̄йа сатта̄дииттхиа̄диавера̄дийогена асӣта̄дхикачатусатаппабхеда̄ анодхисоодхисопхаран̣а̄ ведитабба̄.

ка̄йавина̄мана̄ти ка̄йасса вивидхена а̄ка̄рена на̄мана̄.

атибходжане нимиттагга̄хоти атибходжане тхинамиддхасса нимиттагга̄хо, ‘‘еттаке бхутте тхинамиддхасса ка̄ран̣ам̣ хоти, еттаке на хотӣ’’ти тхинамиддхасса ка̄ран̣а̄ка̄ран̣агга̄хоти аттхо. дхутан̇га̄нам̣ вӣрийанисситатта̄ а̄ха ‘‘дхутан̇ганисситасаппа̄йакатха̄йапӣ’’ти.

куккуччампи ката̄ката̄нусочанавасена паваттама̄нам̣ уддхаччена сама̄налаккхан̣ам̣ авӯпасамасабха̄вамева̄ти четасо авӯпасамо ‘‘уддхаччакуккуччамева̄’’ти вутто.

бахуссутасса гантхато ча аттхато ча аттха̄дӣни вичинантасса четасо виккхепо на хоти йатха̄видхипат̣ипаттийа̄ йатха̄нурӯпапатика̄раппаваттийа̄ ката̄ката̄нусочанан̃ча̄ти ‘‘ба̄хусачченапи уддхаччакуккуччам̣ пахӣйатӣ’’ти а̄ха. вуд̣д̣хасевита̄ ча вуд̣д̣хасӣлитам̣ а̄вахатӣти четовӯпасамакаратта̄ уддхаччакуккуччаппаха̄нака̄рита̄ вутта̄. вуд̣д̣хатам̣ пана анапеккхитва̄ винайадхара̄ куккуччавинодака̄ калйа̄н̣амитта̄ вутта̄ти дат̣т̣хабба̄.

тит̣т̣хати еттха̄ти т̣ха̄нӣйа̄, вичикиччха̄йа т̣ха̄нӣйа̄ вичикиччха̄т̣ха̄нӣйа̄. т̣ха̄табба̄ти ва̄ т̣ха̄нӣйа̄, вичикиччха̄ т̣ха̄нӣйа̄ етесӯти вичикиччха̄т̣ха̄нӣйа̄.

ка̄мам̣ бахуссутата̄парипуччхаката̄хи ат̣т̣хаваттхука̄пи вичикиччха̄ пахӣйати, татха̄пи ратанаттайавичикиччха̄мӯлика̄ сесавичикиччха̄ти катва̄ а̄ха ‘‘тӣн̣и ратана̄ни а̄раббха̄’’ти. винайе пакатан̃н̃ута̄ ‘‘сиккха̄йа кан̇кхатӣ’’ти (дха. са. 1008; вибха. 915) вутта̄йа вичикиччха̄йа паха̄нам̣ каротӣти а̄ха ‘‘винайе чин̣н̣авасӣбха̄вассапӣ’’ти. окаппанийасаддха̄сан̇кха̄таадхимоккхабахуласса̄ти анупависанасаддха̄сан̇кха̄таадхимоккхена адхимуччанабахуласса. адхимуччанан̃ча адхимоккхуппа̄данамева̄ти дат̣т̣хаббам̣. саддха̄йа ва̄ нинната̄ адхимутти.

нӣваран̣апаббаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

кха. боджджхан̇гапаббаван̣н̣ана̄

кхандха̄дипа̄л̣ийа̄ аттхо кхандха̄дӣнам̣ аттхоти катва̄ а̄ха ‘‘кхандха…пе… випассана̄нам̣ аттхасаннисситапарипуччха̄бахулата̄’’ти. тена па̄л̣имуттакапуччха̄ на татха̄ пан̃н̃а̄сам̣ваттаника̄, йатха̄ аттхапат̣ипуччха̄ти дассети.

мандатта̄ аггиджа̄ла̄дӣсу а̄подха̄туа̄дӣнам̣ вийа вӣрийа̄дӣнам̣ сакичче асаматтхата̄ вутта̄.

паттам̣ нӣхарантова там̣ сутва̄ти еттха пан̃ча̄бхин̃н̃атта̄ диббасотена ассосӣти ваданти.

паса̄дасинеха̄бха̄вена̄ти паса̄дасан̇кха̄тасса синехасса абха̄вена. гадрабхапит̣т̣хе лӯкхараджо лӯкхатаро хутва̄ диссатӣти атилӯкхата̄йа там̣садисе.

сам̣веджанапаса̄данехи теджанам̣ тосанан̃ча сампахам̣сана̄ти.

боджджхан̇гапаббаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

саматхавипассана̄суддхавипассана̄васена пат̣хамасса итаресан̃ча катхитатта̄ти аттхо. маггасампайутта̄ сати ка̄йа̄нупассана̄ на̄ма̄ти а̄гаманавасена вуттам̣. евам̣ та̄ва десана̄ пуггале тит̣т̣хатӣти ка̄йа̄нупассӣа̄дӣнам̣ а̄гаманавасена висесетва̄ вутта̄ сатипат̣т̣ха̄надесана̄ пуггале тит̣т̣хатӣти аттхо. на хи сакка̄ екасса анекасаман̇гита̄ ваттум̣ екаккхан̣е анекасатисамбхава̄вабодхапасан̇га̄, пуггалам̣ пана а̄маситва̄ сакиччапариччхинне дхамме вуччама̄не киччабхедена екисса̄пи сатийа̄ анекана̄мата̄ хотӣти дассенто ‘‘ка̄йе пана̄’’тиа̄дима̄ха. йатха̄ хи пуггалакиччам̣ дхамма̄ ева̄ти дхаммабхедена ка̄йа̄нупассӣа̄дипуггалабхедова хоти, на евам̣ дхаммасса дхаммо киччанти на дхаммабхедена тасса бхедо, тасма̄ ека̄ва сати чатувипалла̄саппаха̄набхӯта̄ магге самиддха̄ анаттхантарена таппаха̄накиччабхедена чатта̄ри на̄ма̄ни лабхатӣти айаметтха адхиппа̄йо.

суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄

374. абхидхаммабха̄джанӣйе ‘‘катхан̃ча бхиккху ка̄йе ка̄йа̄нупассӣ вихарати? идха бхиккху йасмим̣ самайе…пе… дандха̄бхин̃н̃ам̣ ка̄йе ка̄йа̄нупассӣ, йа̄ тасмим̣ самайе сатӣ’’тиа̄дина̄ а̄гаманавасена висесита̄ни сатипат̣т̣ха̄на̄ни пуггале т̣хапетва̄ десетва̄ пуна ‘‘таттха катамам̣ сатипат̣т̣ха̄нам̣? идха бхиккху йасмим̣ самайе…пе… дандха̄бхин̃н̃ам̣…пе… йа̄ тасмим̣ самайе сатӣ’’тиа̄дина̄ пуггалам̣ ана̄маситва̄ а̄гамависесанан̃ча акатва̄ чатукиччаса̄дхакекасативасена суддхикасатипат̣т̣ха̄нанайо вуттоти айаметтха найадвайе висесо.

абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

сатипат̣т̣ха̄навибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

8. саммаппадха̄навибхан̇го

1. суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄

390. ка̄ран̣аппадха̄на̄ти ‘‘ануппаннапа̄пака̄нуппа̄да̄диаттха̄’’ти гахита̄ татхева те хонтӣти там̣ аттхам̣ са̄дхентийева̄ти етасса аттхасса дӣпако самма̄-саддоти йатха̄дхиппетаттхасса ануппаннапа̄пака̄нуппа̄да̄дино ка̄ран̣абхӯта̄, падха̄нака̄ран̣абхӯта̄ти аттхо. самма̄саддасса упа̄йайонисоаттхадӣпакатам̣ сандха̄йа ‘‘упа̄йаппадха̄на̄ йонисопадха̄на̄’’ти вуттам̣. пат̣ипаннакоти бха̄ванамануйутто. бхусам̣ його пайого, пайогова параккамо пайогапараккамо. ета̄нӣти ‘‘ва̄йаматӣ’’тиа̄дӣни ‘‘а̄севама̄но ва̄йаматӣ’’тиа̄дина̄ йоджетабба̄ни.

ануппанна̄ти аваттаббатам̣ а̄панна̄нанти бхӯмиладдха̄рамман̣а̄дхиггахита̄виккхамбхита̄самуггха̄титуппанна̄нам̣.

391. дхаммаччхандоти тан̣ха̄дит̣т̣хивӣрийаччханда̄ вийа на ан̃н̃о дхаммо, атха кхо чханданийасабха̄во ева̄ти дассенто а̄ха ‘‘сабха̄ваччхандо’’ти. таттха ‘‘йо ка̄месу ка̄маччхандо’’тиа̄дӣсу (дха. са. 1103) тан̣ха̄ чхандоти вутта̄ти ведитаббо, ‘‘саббева ну кхо, ма̄риса, саман̣абра̄хман̣а̄ екантава̄да̄ екантасӣла̄ екантачханда̄ екантааджджхоса̄на̄’’ти (дӣ. ни. 2.366) еттха дит̣т̣хи, пама̄даниддесе ‘‘никкхиттачхандата̄ никкхиттадхурата̄’’ти вӣрийанти ван̣н̣ети.

394. ва̄йамати вӣрийам̣ а̄рабхатӣти пададвайассапи ниддесо вӣрийаниддесойева̄ти адхиппа̄йена̄ха ‘‘вӣрийаниддесе’’ти.

406. саббапуббабха̄гети саббамагга̄нам̣ пуббабха̄ге. пуримасминти ‘‘ануппанна̄ ме кусала̄ дхамма̄ ануппаджджама̄на̄ анаттха̄йа сам̣ваттеййу’’нти еттха̄пи ‘‘саматхавипассана̄ва гахетабба̄’’ти вуттам̣ ат̣т̣хакатха̄йам̣, там̣ пана магга̄нуппанната̄йа бха̄вато ануппаджджама̄не ча тасмим̣ ват̣т̣а̄наттхасам̣ваттанато на йуттанти пат̣иккхипати.

махантам̣ га̄равам̣ хоти, тасма̄ ‘‘сан̇гхага̄равена йатха̄ручи виндитум̣ на сакка̄’’ти сан̇гхена саха на никкхами. атиманда̄ни ноти нану атиманда̄нӣти аттхо. сантасама̄паттито ан̃н̃ам̣ сантхамбханака̄ран̣ам̣ балавам̣ наттхӣти ‘‘тато парихӣна̄ сантхамбхитум̣ на сакконтӣ’’ти а̄ха. на хи маха̄раджджумхи чхинне суттатантӯ сандха̄ретум̣ сакконтӣти. саматхе ваттхум̣ дассетва̄ тена сама̄нагатика̄ випассана̄ ча̄ти имина̄ адхиппа̄йена̄ха ‘‘евам̣ уппанна̄ саматхавипассана̄…пе… сам̣ваттантӣ’’ти.

таттха ануппанна̄нанти еттха таттха дувидха̄йа саммаппадха̄накатха̄йа, таттха ва̄ па̄л̣ийам̣ ‘‘ануппанна̄на’’нти етасса айам̣ виниччхайоти адхиппа̄йо. етейева̄ти анаматагге сам̣са̄ре уппанна̄йева.

чуддаса маха̄ватта̄ни кхандхаке вутта̄ни а̄гантукаа̄ва̄сикагамикаанумодана бхаттагга пин̣д̣ача̄рика а̄ран̃н̃ика сена̄сана джанта̄гхараваччакут̣и а̄чарийаупаджджха̄йасаддхивиха̄рикаантева̄сикаватта̄ни чуддаса. тато ан̃н̃а̄ни пана када̄чи таджджанӣйакаммаката̄дика̄ле па̄рива̄сика̄дика̄ле ча чаритабба̄ни два̄сӣти кхуддакаватта̄нӣти катхита̄ни дат̣т̣хабба̄ни. на хи та̄ни сабба̄су аваттха̄су чаритабба̄ни, тасма̄ маха̄ватте аган̣ита̄ни. таттха ‘‘па̄рива̄сика̄нам̣ бхиккхӯнам̣ ваттам̣ пан̃н̃а̄песса̄мӣ’’ти а̄рабхитва̄ ‘‘на упасампа̄детаббам̣…пе… на чхама̄йам̣ чан̇каманте чан̇каме чан̇камитабба’’нти (чӯл̣ава. 76) вутта̄ни пакататте чаритаббаватта̄васа̄на̄ни чхасат̣т̣хи, тато парам̣ ‘‘на, бхиккхаве, па̄рива̄сикена бхиккхуна̄ па̄рива̄сикавуд̣д̣хатарена бхиккхуна̄ саддхим̣, мӯла̄йапат̣икассана̄рахена, ма̄натта̄рахена, ма̄наттача̄рикена, аббха̄на̄рахена бхиккхуна̄ саддхим̣ екаччханне а̄ва̄се ваттхабба’’нтиа̄дӣни (чӯл̣ава. 82) пакататте чаритаббехи анан̃н̃атта̄ висум̣ висум̣ аган̣етва̄ па̄рива̄сикавуд̣д̣хатара̄дӣсу пуггалантаресу чаритаббатта̄ тесам̣ васена сампин̣д̣етва̄ екекам̣ катва̄ ган̣етабба̄ни пан̃ча̄ти екасаттати ватта̄ни, уккхепанӣйакаммакатаваттесу ваттапан̃н̃а̄панавасена вуттам̣ ‘‘на пакататтасса бхиккхуно абхива̄данам̣ паччут̣т̣ха̄нам̣…пе… наха̄не пит̣т̣хипарикаммам̣ са̄дитабба’’нти (чӯл̣ава. 75) идам̣ абхива̄дана̄дӣнам̣ асса̄дийанам̣ екам̣, ‘‘на пакататто бхиккху сӣлавипаттийа̄ ануддхам̣сетаббо’’тиа̄дӣни (чӯл̣ава. 51) ча даса̄ти евам̣ два̄сӣти хонти. етесвева ка̄ничи таджджанӣйакаммаката̄диватта̄ни, ка̄ничи па̄рива̄сика̄диватта̄нӣти аггахитаггахан̣ена два̄сӣтиваттанти дат̣т̣хаббам̣.

идха випа̄ка̄нубхаванавасена тада̄рамман̣ам̣, авипаккавипа̄касса саббатха̄ авигататта̄ бхавитва̄ вигатаматтавасена камман̃ча ‘‘бхутва̄ вигатуппанна’’нти вуттам̣, на ат̣т̣хаса̄линийам̣ (дха. са. ат̣т̣ха. 1) вийа раджджана̄дивасена анубхутва̄пагатам̣ джаванам̣, уппаджджитва̄ нируддхата̄васена бхӯта̄пагатасан̇кха̄там̣ сесасан̇кхатан̃ча ‘‘бхӯта̄пагатуппанна’’нти, тасма̄ идха ока̄сакатуппаннам̣ випа̄камева вадати, на таттха вийа каммампӣти. анусайитакилеса̄ти аппахӣна̄ маггена паха̄табба̄ адхиппета̄. тена̄ха ‘‘атӣта̄ ва̄…пе… на ваттабба̄’’ти. тесан̃хи амбатарун̣опама̄йа ваттама̄на̄дита̄ на ваттабба̄ти.

а̄хатакхӣраруккхо вийа нимиттагга̄хавасена адхигатам̣ а̄рамман̣ам̣, ана̄хатакхӣраруккхо вийа авиккхамбхитата̄йа антогадхакилесам̣ а̄рамман̣ам̣ дат̣т̣хаббам̣, нимиттагга̄хака̄виккхамбхитакилеса̄ ва̄ пуггала̄ а̄хата̄на̄хатакхӣраруккхасадиса̄. пуриманайенева̄ти авиккхамбхитуппанне вийа ‘‘имасмим̣ на̄ма т̣ха̄не нуппаджджиссантӣти на ваттабба̄ асамуггха̄т̣итатта̄’’ти йоджетва̄ виттха̄ретаббам̣.

па̄л̣ийанти пат̣исамбхида̄па̄л̣ийам̣ (пат̣и. ма. 3.21). маггена пахӣнакилеса̄намева тидха̄ наваттаббатам̣ апа̄кат̣ам̣ па̄кат̣ам̣ ка̄тум̣ аджа̄тапхаларуккхо а̄бхато, атӣта̄дӣнам̣ аппахӣната̄дассанаттхампи ‘‘джа̄тапхаларуккхена дӣпетабба’’нти а̄ха. таттха йатха̄ аччхинне руккхе ниббаттираха̄ни пхала̄ни чхинне ануппаджджама̄на̄ни на када̄чи сасабха̄ва̄ни ахесум̣ хонти бхависсанти ча̄ти атӣта̄дибха̄вена на ваттабба̄ни, евам̣ маггена пахӣнакилеса̄ ча дат̣т̣хабба̄. йатха̄ ча чхеде асати пхала̄ни уппаджджиссанти, сати ча нуппаджджиссантӣти чхедасса са̄ттхаката̄, евам̣ маггабха̄вана̄йа ча са̄ттхаката̄ йоджетабба̄.

суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

3. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄

427. пан̃хапуччхаке йам̣ вуттам̣ ‘‘вӣрийаджет̣т̣хика̄йа пана ан̃н̃асса вӣрийасса абха̄ва̄ на ваттабба̄ни магга̄дхипатӣнӣти ва̄ на магга̄дхипатӣнӣти ва̄’’ти, еттха ‘‘магга̄дхипатӣнӣ’’ти на ваттаббата̄йа ева ан̃н̃асса вӣрийасса абха̄во ка̄ран̣анти дат̣т̣хаббам̣. чхандасса пана читтасса ва̄ намаггабхӯтасса адхипатино тада̄ абха̄ва̄ ‘‘на магга̄дхипатӣнӣ’’ти на ваттабба̄нӣти вуттам̣. чхандачитта̄нам̣ вийа намаггабхӯтасса ан̃н̃асса вӣрийа̄дхипатино абха̄ва̄ти ва̄ адхиппа̄йо. саммаппадха̄на̄нам̣ тада̄ маггасан̇кха̄таадхипатибха̄вато ва̄ ‘‘на магга̄дхипатӣнӣ’’ти наваттаббата̄ вутта̄ти ведитабба̄.

пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

саммаппадха̄навибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

9. иддхипа̄давибхан̇го

1. суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄

431. иддхи-саддасса пат̣хамо каттуаттхо, дутийо каран̣аттхо вутто, па̄да-саддасса еко каран̣амеваттхо вутто. паджджитабба̄ва иддхи вутта̄, на ча иджджхантӣ паджджитабба̄ ча иддхи паджджанакаран̣ена па̄дена сама̄на̄дхикаран̣а̄ хотӣти ‘‘пат̣хаменаттхена иддхи ева па̄до иддхипа̄до’’ти на сакка̄ ваттум̣, татха̄ иддхикирийа̄каран̣ена са̄дхетабба̄ ча вуддхисан̇кха̄та̄ иддхи паджджанакирийа̄каран̣ена паджджитабба̄ти двиннам̣ каран̣а̄нам̣ на асама̄на̄дхикаран̣ата̄ самбхаватӣти ‘‘дутийенаттхена иддхийа̄ па̄до иддхипа̄до’’ти ча на сакка̄ ваттум̣, тасма̄ пат̣хаменаттхена иддхийа̄ па̄до иддхипа̄до, дутийенаттхена иддхи ева па̄до иддхипа̄доти евам̣ йоджана̄ йуджджати.

‘‘чхандам̣ че…пе… айам̣ вуччати чхандасама̄дхӣ’’ти има̄йа па̄л̣ийа̄ чханда̄дхипати сама̄дхи чхандасама̄дхӣти адхипати-саддалопам̣ катва̄ сама̄со вуттоти вин̃н̃а̄йати, адхипати-саддаттхадассанавасена пана ‘‘чхандахетуко чханда̄дхико ва̄ сама̄дхи чхандасама̄дхӣ’’ти ат̣т̣хакатха̄йам̣ вуттанти ведитаббам̣. падха̄набхӯта̄ти вӣрийабхӯта̄ти кечи ваданти. сан̇кхатасан̇кха̄ра̄диниваттанаттхан̃хи падха̄наггахан̣анти. атха ва̄ там̣ там̣ висесам̣ сан̇кхаротӣти сан̇кха̄ро, саббам̣ вӣрийам̣. таттха чатукиччаса̄дхакато ан̃н̃асса ниваттанаттхам̣ падха̄наггахан̣анти падха̄набхӯта̄ сет̣т̣хабхӯта̄ти аттхо. чатуббидхасса пана вӣрийасса адхиппетатта̄ бахувачананиддесо като. адхит̣т̣ха̄нат̣т̣хена̄ти дувидхаттха̄йапи иддхийа̄ адхит̣т̣ха̄наттхена. па̄дабхӯтанти имина̄ висум̣ сама̄сайоджана̄васена пана йо пуббе иддхипа̄даттхо па̄да-саддасса упа̄йаттхатам̣ гахетва̄ йатха̄йутто вутто, со ваккхама̄на̄нам̣ пат̣ила̄бхапуббабха̄га̄нам̣ каттукаран̣иддхибха̄вам̣, уттарачӯл̣абха̄джанӣйе ва̄ вуттехи чханда̄дӣхи иддхипа̄дехи са̄дхетабба̄йа иддхийа̄ каттиддхибха̄вам̣, чханда̄дӣнан̃ча каран̣иддхибха̄вам̣ сандха̄йа вуттоти ведитаббо.

вӣрийиддхипа̄даниддесе ‘‘вӣрийасама̄дхипадха̄насан̇кха̄расаманна̄гата’’нти двиккхаттум̣ вӣрийам̣ а̄гатам̣. таттха пуримам̣ сама̄дхивисесанам̣ ‘‘вӣрийа̄дхипати сама̄дхи вӣрийасама̄дхӣ’’ти, дутийам̣ саманна̄гаман̇гадассанам̣. двейева хи саббаттха саманна̄гаман̇га̄ни сама̄дхи падха̄насан̇кха̄ро ча, чханда̄дайо сама̄дхивисесана̄ни, падха̄насан̇кха̄ро пана падха̄навачаненева висесито, на чханда̄дӣхӣти на идха вӣрийа̄дхипатита̄ падха̄насан̇кха̄расса вутта̄ хоти. вӣрийан̃ча сама̄дхим̣ висесетва̄ т̣хитамева саманна̄гаман̇гавасена падха̄насан̇кха̄равачанена вуттанти на̄пи двӣхи вӣрийехи саманна̄гамо вутто хотӣти. йасма̄ пана чханда̄дӣхи висит̣т̣хо сама̄дхи, татха̄ висит̣т̣хенева ча тена сампайутто падха̄насан̇кха̄ро сесадхамма̄ ча, тасма̄ сама̄дхивисесана̄нам̣ васена чатта̄ро иддхипа̄да̄ вутта̄. висесанабха̄во ча чханда̄дӣнам̣ там̣там̣авассайанавасена хотӣти ‘‘чхандасама̄дхи…пе… иддхипа̄да’’нти еттха ниссайаттхепи па̄да-садде упа̄йаттхена чханда̄дӣнам̣ иддхипа̄дата̄ вутта̄ хоти. тенева уттарачӯл̣абха̄джанӣйе ‘‘чатта̄ро иддхипа̄да̄ чхандиддхипа̄до’’тиа̄дина̄ чханда̄дӣнамева иддхипа̄дата̄ вутта̄. пан̃хапуччхаке ча ‘‘чатта̄ро иддхипа̄да̄ идха бхиккху чхандасама̄дхӣ’’тиа̄дина̄ва (вибха. 462) уддесам̣ катва̄пи пуна чханда̄дӣнам̣йева кусала̄дибха̄во вибхаттоти. упа̄йиддхипа̄дадассанаттхамева хи ниссайиддхипа̄дадассанам̣ катам̣, ан̃н̃атха̄ чатуббидхата̄ на хотӣти айаметтха па̄л̣ивасена аттхавиниччхайо ведитаббо.

433. ратхадхурети ратхасса пурато. хӣнаджа̄тико чан̣д̣а̄ло упат̣т̣ха̄на̄дигун̣айогепи сена̄патит̣т̣ха̄на̄дӣни на лабхатӣти а̄ха ‘‘джа̄тим̣ содхетва̄…пе… джа̄тим̣ авассайатӣ’’ти. амантанӣйоти хита̄хитамантане на арахо.

рат̣т̣хапа̄латтхеро чханде сати катхам̣ на̄нуджа̄ниссантӣти саттапи бхатта̄ни абхун̃джитва̄ ма̄та̄питаро ануджа̄на̄петва̄ паббаджитва̄ чхандамева авасса̄йа локуттарадхаммам̣ ниббаттесӣти а̄ха ‘‘рат̣т̣хапа̄латтхеро вийа̄’’ти.

могхара̄джаттхеро вӣмам̣сам̣ авассайӣти тасса бхагава̄ ‘‘сун̃н̃ато локам̣ авеккхассӯ’’ти (су. ни. 1125) сун̃н̃ата̄катхам̣ катхеси, пан̃н̃а̄нисситама̄наниггахаттхан̃ча двиккхаттум̣ пуччхито пан̃хам̣ на катхеси. таттха пунаппунам̣ чхандуппа̄данам̣ тосанам̣ вийа хотӣти чхандасса упат̣т̣ха̄насадисата̄ вутта̄, тха̄мабха̄вато вӣрийасса сӯраттасадисата̄, ‘‘чхадва̄ра̄дхипати ра̄джа̄’’ти (дха. па. ат̣т̣ха. 2.181 еракапаттана̄гара̄джаваттху) вачанато пуббан̇гаматта̄ читтасса висит̣т̣хаджа̄тисадисата̄.

абхедатоти чханда̄дике тайо тайо дхамме сампин̣д̣етва̄, иддхииддхипа̄де амиссетва̄ ва̄ катхананти аттхо. таттха чхандавӣрийа̄дайо висесена иджджханти ета̄йа̄ти иддхӣти вуччанти, иджджхатӣти иддхӣти ависесена сама̄дхипадха̄насан̇кха̄ра̄пӣти.

чхандиддхипа̄дасама̄дхиддхипа̄да̄дайо висит̣т̣ха̄, па̄до саббиддхӣнам̣ са̄дха̄ран̣атта̄ ависит̣т̣хо, тасма̄ висит̣т̣хесвева павесам̣ аватва̄ ависит̣т̣хе ча павесам̣ ваттум̣ йуттанти дассетум̣ саббаттха ‘‘па̄де патит̣т̣ха̄типи ваттум̣ ват̣т̣атӣ’’ти а̄ха. таттхева̄ти чхандасама̄дхипадха̄насан̇кха̄раиддхипа̄десу, чатӯсу чханда̄дикесвева̄ти аттхо. ‘‘чхандавато ко сама̄дхи на иджджхиссатӣ’’ти сама̄дхибха̄вана̄мукхена бха̄вита̄ сама̄дхибха̄вита̄.

еттха пана̄ти бхедакатха̄йам̣ абхедакатханато абхинавам̣ наттхӣти аттхо. йе хи тайо дхамма̄ абхедакатха̄йам̣ иддхииддхипа̄дотвева вутта̄, те ева бхедакатха̄йам̣ иддхӣпи хонти иддхипа̄да̄пи, сеса̄ иддхипа̄да̄ ева̄ти евам̣ абхинава̄бха̄вам̣ дассенто ‘‘чхандо сама̄дхӣ’’тиа̄дима̄ха. име хи тайо…пе… на вина̄, тасма̄ сеса̄ сампайуттака̄ чатта̄ро кхандха̄ тесам̣ тин̣н̣ам̣ иджджханена иддхи на̄ма бхавеййум̣, на аттано сабха̄вена̄ти те иддхипа̄да̄ ева хонти, на иддхӣти евамидам̣ пуримасса ка̄ран̣абха̄вена вуттанти ведитаббам̣. атха ва̄ тин̣н̣ам̣ иддхита̄ иддхипа̄дата̄ ча вутта̄, сеса̄нан̃ча иддхипа̄дата̄ва, там̣ саббам̣ са̄дхетум̣ ‘‘име хи тайо…пе… на вина̄’’ти а̄ха. тена йасма̄ иджджханти, тасма̄ иддхи. иджджхама̄на̄ ча йасма̄ сампайуттакехи сахева иджджханти, на вина̄, тасма̄ сампайуттака̄ иддхипа̄да̄, тадантогадхатта̄ пана те тайо дхамма̄ иддхипа̄да̄пи хонтӣти дассети. сампайуттака̄нампи пана кхандха̄нам̣ иддхибха̄вапарийа̄йо аттхӣти дассетум̣ ‘‘сампайуттака̄ пана̄’’тиа̄дима̄ха. чатӯсу кхандхесу екадесасса иддхита̄, чатуннампи ‘‘иддхийа̄ па̄до иддхипа̄до’’ти имина̄ аттхена иддхипа̄дата̄, пунапи чатуннам̣ кхандха̄нам̣ ‘‘иддхи ева па̄до иддхипа̄до’’ти имина̄ аттхена иддхипа̄дата̄ ча дассита̄, на ан̃н̃асса̄ти катва̄ а̄ха ‘‘на ан̃н̃асса кассачи адхивачана’’нти. имина̄ ‘‘иддхи на̄ма аниппханна̄’’ти идам̣ ва̄дам̣ пат̣иседхети.

пат̣ила̄бхапуббабха̄га̄нам̣ пат̣ила̄бхассева ча иддхииддхипа̄дата̄вачанам̣ апуббанти катва̄ пуччхати ‘‘кенат̣т̣хена иддхи, кенат̣т̣хена па̄до’’ти. пат̣ила̄бхо пуббабха̄го ча̄ти вачанасесо. упа̄йо ча упа̄йабха̄венева аттано пхаласса патит̣т̣ха̄ хотӣти а̄ха ‘‘патит̣т̣ха̄нат̣т̣хенева па̄до’’ти. чхандойева…пе… вӣмам̣са̄ва вӣмам̣сиддхипа̄доти катхитам̣, тасма̄ на чатта̄ро кхандха̄ иддхийа̄ сама̄нака̄лика̄ на̄на̄ккхан̣ика̄ ва̄ иддхипа̄да̄, джет̣т̣хакабхӯта̄ пана чханда̄дайо ева саббаттха иддхипа̄да̄ти айамева тесам̣ ат̣т̣хакатха̄чарийа̄нам̣ адхиппа̄йо. суттантабха̄джанӣйе хи абхидхаммабха̄джанӣйе ча сама̄дхивисесанавасена дассита̄нам̣ упа̄йабхӯта̄нам̣ иддхипа̄да̄нам̣ па̄кат̣акаран̣аттхам̣ уттарачӯл̣абха̄джанӣйам̣ вуттанти. кечӣти уттаравиха̄рава̄ситхера̄ кира.

суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄

444. абхидхаммабха̄джанӣйе ‘‘иддхипа̄доти татха̄бхӯтасса пхассо…пе… пагга̄хо авиккхепо’’ти (вибха. 447) иддхииддхипа̄даттхадассанаттхам̣ пагга̄ха̄виккхепа̄ вутта̄, читтапан̃н̃а̄ ча сан̇кхипитва̄ти. чатта̄ри найасахасса̄ни вибхатта̄нӣти идам̣ са̄дхипатива̄ра̄нам̣ парипун̣н̣а̄нам̣ абха̄ва̄ вича̄ретаббам̣. на хи адхипатӣнам̣ адхипатайо виджджанти, екекасмим̣ пана иддхипа̄даниддесе екеко адхипатива̄ро лаббхатӣти сол̣аса сол̣аса найасата̄ни лаббханти.

абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

3. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄

нану ча чатта̄ропи адхипатайо екаккхан̣е лаббханти, ан̃н̃аман̃н̃асса пана адхипатайо на бхаванти ‘‘чатта̄ро иддхипа̄да̄ на магга̄дхипатино’’ти вуттатта̄. ра̄джапуттопама̄пи хи етаматтхам̣ дӣпетӣти? на, екаккхан̣е дутийасса адхипатино абха̄вато ева, ‘‘на магга̄дхипатино’’ти вуттатта̄ ра̄джапуттопама̄ адхипатим̣ на каронтӣти имамеваттхам̣ дӣпети, на адхипатӣнам̣ сахабха̄вам̣. там̣ катхам̣ джа̄нитаббанти? пат̣иккхиттатта̄. адхипатипаччайаниддесе хи ат̣т̣хакатха̄йам̣ (пат̣т̣ха̄. ат̣т̣ха. 1.3) вутта̄ ‘‘касма̄ пана йатха̄ хетупаччайаниддесе ‘хетӯ хетусампайуттака̄на’нти вуттам̣, евамидха ‘адхипатӣ адхипатисампайуттака̄на’нти аватва̄ ‘чханда̄дхипати чхандасампайуттака̄на’нтиа̄дина̄ найена десана̄ ката̄ти? екаккхан̣е абха̄вато’’ти. сати ча чатуннам̣ адхипатӣнам̣ сахабха̄ве ‘‘арийамаггасаман̇гисса вӣмам̣са̄дхипатеййам̣ маггам̣ бха̄вентасса̄’’ти висесанам̣ на каттаббам̣ сийа̄ авӣмам̣са̄дхипатикасса маггасса абха̄ва̄. чханда̄дӣнам̣ ан̃н̃аман̃н̃а̄дхипатикаран̣абха̄ве ча ‘‘вӣмам̣сам̣ т̣хапетва̄ там̣сампайутто’’тиа̄дина̄ чханда̄дӣнам̣ вӣмам̣са̄дхипатикаттавачанам̣ на ваттаббам̣ сийа̄. татха̄ ‘‘чатта̄ро арийамагга̄ сийа̄ магга̄дхипатино, сийа̄ на ваттабба̄ магга̄дхипатино’’ти (дха. са. 1429) евама̄дӣхипи адхипатӣнам̣ сахабха̄во пат̣иккхитто ева̄ти.

пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

иддхипа̄давибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

10. боджджхан̇гавибхан̇го

1. суттантабха̄джанӣйам̣

пат̣хаманайаван̣н̣ана̄

466. патит̣т̣ха̄на̄йӯхана̄ огхатаран̣асуттаван̣н̣ана̄йам̣ (сам̣. ни. ат̣т̣ха. 1.1.1) –

‘‘килесавасена патит̣т̣ха̄нам̣, абхисан̇кха̄равасена а̄йӯхана̄. татха̄ тан̣ха̄дит̣т̣хӣхи патит̣т̣ха̄нам̣, авасесакилеса̄бхисан̇кха̄рехи а̄йӯхана̄. тан̣ха̄васена патит̣т̣ха̄нам̣, дит̣т̣хивасена а̄йӯхана̄. сассатадит̣т̣хийа̄ патит̣т̣ха̄нам̣, уччхедадит̣т̣хийа̄ а̄йӯхана̄. лӣнавасена патит̣т̣ха̄нам̣, уддхаччавасена а̄йӯхана̄. ка̄масукха̄нуйогавасена патит̣т̣ха̄нам̣, аттакиламатха̄нуйогавасена а̄йӯхана̄. сабба̄кусала̄бхисан̇кха̄равасена патит̣т̣ха̄нам̣, саббалокийакусала̄бхисан̇кха̄равасена а̄йӯхана̄’’ти –

вуттесу пака̄ресу идха авутта̄нам̣ васена ведитабба̄.

саммаппаватте дхамме пат̣исан̃чиккхати, упапаттито иккхати, тада̄ка̄ро хутва̄ паваттатӣти пат̣исан̇кха̄налаккхан̣о упеккха̄самбоджджхан̇го. еван̃ча катва̄ ‘‘пат̣исан̇кха̄ сантит̣т̣хана̄ гахан̣е маджджхаттата̄’’ти упеккха̄кичча̄дхиматтата̄йа сан̇кха̄рупеккха̄ вутта̄. ануккаманиккхепе пайоджанам̣ пуримасса пуримасса паччхимапаччхимака̄ран̣абха̄во.

467. балаватӣ ева сати сатисамбоджджхан̇готи катва̄ балавабха̄вадӣпанаттхам̣ пан̃н̃а̄ гахита̄, на йасса кассачи сампадха̄ран̣асати, кусалуппаттика̄ран̣асса пана саран̣ам̣ сатӣти дассенто ‘‘ваттам̣ ва̄’’тиа̄дима̄ха. ваттасӣсе т̣хатва̄ти ‘‘ахо вата ме дхаммам̣ сун̣еййум̣, сутва̄ ча дхаммам̣ пасӣдеййум̣, пасанна̄ ча ме пасанна̄ка̄рам̣ кареййу’’нти евам̣читто ахутва̄ ‘‘сва̄ккха̄то бхагавата̄ дхаммо…пе… вин̃н̃ӯхи, ахо вата ме дхаммам̣ сун̣еййум̣, сутва̄ ча дхаммам̣ а̄джа̄неййум̣, а̄джа̄нитва̄ ча пана татхаттха̄йа пат̣ипаджджеййу’’нти дхаммасудхамматам̣ пат̣ичча ка̄рун̃н̃ам̣ ануддайам̣ анукампам̣ упа̄да̄йа маха̄кассапаттхерена вийа бха̄ситанти аттхо. вимутта̄йатанасӣсети ‘‘на хева кхо саттха̄, апича кхо йатха̄сутам̣ йатха̄парийаттам̣ дхаммам̣ виттха̄рена паресам̣ десесса̄мӣ’’ти евам̣ вимуттика̄ран̣ападха̄набха̄ве т̣хатва̄. чиракатаватта̄дивасена там̣самут̣т̣ха̄пако арӯпакот̣т̣ха̄со вутто, бха̄ваттхатта̄ ева ва̄ катабха̄сита-садда̄ кирийа̄бхӯтасса арӯпакот̣т̣ха̄сасса ва̄чака̄ти катва̄ а̄ха ‘‘ка̄йавин̃н̃аттим̣…пе… кот̣т̣ха̄са’’нти.

боджджхан̇гасамут̣т̣ха̄паката̄ пурима̄нам̣ чханнам̣ аттано аттано анантарикасса, паресам̣ саббесам̣ ва̄ там̣там̣парийа̄йена самут̣т̣ха̄панавасена йоджетабба̄. ка̄малокават̣т̣а̄миса̄ти тан̣ха̄ тада̄рамман̣а̄ кхандха̄ти ваданти, пан̃чака̄магун̣ико ча ра̄го тада̄рамман̣ан̃ча ка̄ма̄мисам̣, ‘‘сассато атта̄ ча локо ча̄’’тиа̄дина̄ локаггахан̣авасена паватто сассатуччхедасахагато ра̄го тада̄рамман̣ан̃ча лока̄мисам̣, локадхамма̄ ва̄, ват̣т̣асса̄давасена уппанно сам̣са̄раджанако ра̄го тада̄рамман̣ан̃ча ват̣т̣а̄мисам̣. маггасса пуббабха̄гатта̄ пуббабха̄га̄.

пат̣хаманайаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

дутийанайаван̣н̣ана̄

468-469. абхин̃н̃еййа̄ дхамма̄ на̄ма ‘‘саббе сатта̄ а̄ха̄рат̣т̣хитика̄, две дха̄туйо, тиссо дха̄туйо, чатта̄ри арийасачча̄ни, пан̃ча вимутта̄йатана̄ни, чха ануттарийа̄ни, сатта ниддасаваттхӯни, ат̣т̣ха̄бхибха̄йатана̄ни, нава̄нупуббавиха̄ра̄, даса ниджджараваттхӯнӣ’’ти евам̣пабхеда̄ дхамма̄, ‘‘саббам̣, бхиккхаве, абхин̃н̃еййа’’нти (сам̣. ни. 4.46) дассита̄ кхандха̄дайо ча. ва̄нанти винандханам̣ бхава̄дӣнам̣, гаманам̣ ва̄ пийарӯпаса̄тарӯпесу.

чан̇камам̣ адхит̣т̣хахантасса уппаннавӣрийам̣ випассана̄сахагатанти ведитаббам̣. еттакена̄ти ‘‘локийалокуттарамиссака̄ катхита̄’’ти етта̄вата̄. локийанти ваданто на киламатӣти ка̄йавин̃н̃аттисамут̣т̣ха̄пакасса локийатта̄ ачоданӣйоти аттхо. алаббха…пе… пат̣иккхитта̄ти рӯпа̄вачаре алаббхама̄накам̣ пӣтисамбоджджхан̇гам̣ упа̄да̄йа лаббхама̄на̄пи авитаккаавича̄ра̄ пӣти пат̣иккхитта̄, ‘‘пӣтисамбоджджхан̇го’’ти на вуттоти аттхо. ка̄ма̄вачаре ва̄ алаббхама̄накам̣ авитаккаавича̄рам̣ пӣтим̣ упа̄да̄йа лаббхама̄нака̄ва пӣтибоджджхан̇габхӯта̄ пат̣иккхитта̄, авитаккаавича̄ро пӣтисамбоджджхан̇го на вуттоти аттхо.

аджджхаттавимоккханти аджджхаттадхамме абхинивиситва̄ тато вут̣т̣хитамагго ‘‘аджджхаттавимоккхо’’ти идха вуттоти адхиппа̄йо. на ва̄ретабботи випассана̄па̄дакесу касин̣а̄диджха̄несу сатиа̄дӣнам̣ ниббедхабха̄гийатта̄ на пат̣иккхипитабботи аттхо. ануддхаранта̄ пана випассана̄ вийа бодхийа̄ маггасса а̄саннака̄ран̣ам̣ джха̄нам̣ на хоти, на ча татха̄ екантикам̣ ка̄ран̣ам̣, на ча випассана̄киччасса вийа джха̄накиччасса нит̣т̣ха̄нам̣ магготи катва̄ на уддхаранти. таттха касин̣аджджха̄наггахан̣ена тада̄йатта̄ни а̄руппа̄нипи гахита̄нӣти дат̣т̣хабба̄ни. асубхаджджха̄на̄нам̣ авачанам̣ авитакка̄вича̄расса адхиппетатта̄.

дутийанайаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

татийанайаван̣н̣ана̄

470-471. тадан̇гасамуччхеданиссаран̣авивеканисситатам̣ ватва̄ пат̣иппассаддхививеканисситаттасса авачанам̣ ‘‘сатисамбоджджхан̇гам̣ бха̄ветӣ’’тиа̄дина̄ (сам̣. ни. 5.182; вибха. 471) идха бха̄ветабба̄нам̣ боджджхан̇га̄нам̣ вуттатта̄. бха̄витабоджджхан̇гасса хи саччхика̄табба̄ пхалабоджджхан̇га̄ абхидхаммабха̄джанӣйе вутта̄ти. воссагга-саддо паричча̄гаттхо паккханданаттхо ча̄ти воссаггасса дувидхата̄ вутта̄. йатха̄вуттена̄ти тадан̇гасамуччхедаппака̄рена танниннабха̄ва̄рамман̣акаран̣аппака̄рена ча. парин̣а̄ментам̣ випассана̄ккхан̣е, парин̣атам̣ маггаккхан̣е.

татийанайаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄

472. упеккханавасена̄ти сабха̄ваниддесатам̣ дассети, ха̄панавад̣д̣ханесу бйа̄па̄рам̣ акатва̄ упапаттито иккханавасена̄ти аттхо. локийаупеккхана̄йа адхика̄ упеккхана̄ аджджхупеккхана̄ти айаматтхо идха локуттара̄ ева адхиппета̄ти йуттоти.

абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

боджджхан̇гавибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

11. магган̇гавибхан̇го

2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄

490. абхидхамме локуттарачиттабха̄джанӣйепи ‘‘тасмим̣ кхо пана самайе чатта̄ро кхандха̄ хонти…пе… ат̣т̣хан̇гико магго хотӣ’’ти (дха. са. 337) вуттатта̄ идха̄пи абхидхаммабха̄джанӣйе абхидхамма̄нурӯпам̣ десанам̣ каронто ‘‘ат̣т̣хан̇гико магго’’ти арийопападатам̣ на кароти.

493. тасмим̣ самайети локийака̄лена етесам̣ атирекакиччам̣ дассети. виратиуппа̄данена миччха̄ва̄ча̄дӣни пуггалам̣ паджаха̄пентӣти самма̄дит̣т̣ха̄дӣни пан̃ча ‘‘ка̄ра̄пакан̇га̄нӣ’’ти вутта̄ни. самма̄ва̄ча̄дикирийа̄ хи вирати, тан̃ча ета̄ни ка̄ра̄пентӣти. виративасена̄ти вираман̣акирийа̄васена, на ка̄ра̄пакабха̄вена каттубха̄вена ча̄ти аттхо. имам̣…пе… кичча̄тирекатам̣ дассетунти локуттараккхан̣епи има̄нева пан̃ча самма̄ва̄ча̄диттайасса екаккхан̣е ка̄ра̄пака̄нӣти дассетунти аттхо. миччха̄дит̣т̣ха̄дика̄ даса, таппаччайа̄ акусала̄ ча даса̄ти вӣсати акусалапаккхийа̄, самма̄дит̣т̣ха̄дика̄ даса, таппаччайа̄ ча кусала̄ даса̄ти вӣсати кусалапаккхийа̄ ча маха̄чатта̄рӣсакасутте (ма. ни. 3.136) вутта̄ти тасса етам̣ на̄мам̣.

пун̃н̃абха̄гийа̄ти пун̃н̃акот̣т̣ха̄се бхава̄, пун̃н̃а̄бхисан̇кха̄рекадесабхӯта̄ти аттхо. кхандхопадхим̣ випаччати, таттха ва̄ випаччатӣти упадхивепакка̄.

пан̃чан̇гикамаггам̣ уддиситва̄ таттха екекам̣ пуччхитва̄ тасса тассева самайававаттха̄нам̣ катва̄ виссаджджанам̣ ‘‘па̄т̣ийеккам̣ пуччхитва̄ па̄т̣ийеккам̣ виссаджджана’’нти вуттам̣. саха пана пуччхитва̄ пан̃чаннампи самайававаттха̄нам̣ катва̄ виссаджджане ‘‘таттха катама̄ самма̄дит̣т̣хийа̄ пан̃н̃а̄’’тиа̄дико пат̣иниддесо екато виссаджджанапат̣иниддесатта̄ на па̄т̣ийеккам̣ пуччха̄виссаджджанам̣ на̄ма хотӣти. таттха пан̃чан̇гикава̄ре ева па̄т̣ийеккам̣ пуччха̄виссаджджанам̣ самма̄дит̣т̣ха̄дӣсу ка̄ра̄пакан̇гесу екекамукха̄йа бха̄вана̄йа маггуппаттим̣ сандха̄йа катанти ведитаббам̣. ва̄ча̄дӣни хи пуббасуддхийа̄ сиджджханти, на маггасса упача̄рена̄ти.

абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

магган̇гавибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

12. джха̄навибхан̇го

1. суттантабха̄джанӣйам̣

ма̄тика̄ван̣н̣ана̄

508. джха̄насса пуббабха̄гакаран̣ӣйасампада̄ па̄тимоккхасам̣вара̄ди. асубха̄нуссатийо локуттараджджха̄на̄ни ча ито бахиддха̄ наттхӣти саббаппака̄ра-ггахан̣ам̣ кароти, сун̃н̃а̄ параппава̄да̄ саман̣ебхӣти (ма. ни. 1.139; а. ни. 4.241) вачанена саман̣абха̄вакарапуббабха̄гакаран̣ӣйасампада̄сампаннассапи абха̄вам̣ дассети. сиккха̄падесу на̄мака̄йа̄дивасена вуттесу вачана̄натиккамавасена сиккхитаббесу, авӣтиккаманавиратичетана̄сан̇кха̄тесу ва̄ сиккха̄кот̣т̣ха̄сесу парипӯран̣авасена сиккхитаббесу са̄ са̄ бхиккхусиккха̄дика̄ сиккха̄падекадесабхӯта̄ сиккхитабба̄ти а̄ха ‘‘сиккха̄падесӯти идамасса сиккхитаббадхаммапаридӣпана’’нти.

сантоса̄дивасена итарӣтарасантосам̣, тасса ча ван̣н̣ава̄дитам̣, аладдха̄ ча апаритассанам̣, ладдха̄ ча агадхитапарибхоганти ете гун̣е дассети. джха̄набха̄вана̄йа ка̄ракоти паридӣпанам̣ ка̄ракабха̄вапаридӣпанам̣. аран̃н̃антиа̄дина̄ сена̄санасса пабхедам̣, аппасаддантиа̄дина̄ нира̄дӣнаватам̣, пат̣исалла̄наса̄руппанти а̄нисам̣сам̣ дӣпетӣти а̄ха ‘‘сена̄санаппабхеде…пе… паридӣпана’’нти.

ма̄тика̄ван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

ниддесаван̣н̣ана̄

509. камматтхехи дит̣т̣хи-садда̄дӣхи са̄санам̣ вуттанти ‘‘дит̣т̣хатта̄ дит̣т̣хӣ’’тиа̄ди вуттам̣. сабха̄ват̣т̣хена̄ти авипарӣтат̣т̣хена. сиккхийама̄но ка̄йа̄дӣни винети, на ан̃н̃атха̄ти а̄ха ‘‘сиккхитаббат̣т̣хена винайо’’ти, винайо ва̄ сиккхитабба̄ни сиккха̄пада̄ни, кхандхаттайам̣ сиккхитаббанти винайо вийа̄ти винайоти дассети. саттху ануса̄санада̄набхӯтам̣ сиккхаттайанти а̄ха ‘‘анусит̣т̣хида̄навасена̄’’ти.

самма̄дит̣т̣хипаччайатта̄ти самма̄дит̣т̣хийа̄ паччайатта̄. тиссо хи сиккха̄ сиккхантасса самма̄дит̣т̣хи парипӯратӣти. ‘‘тасма̄тиха твам̣ бхиккху а̄димева висодхехи кусалесу дхаммесу, ко ча̄ди кусала̄нам̣ дхамма̄нам̣? сӣлан̃ча сувисуддхам̣ дит̣т̣хи ча уджука̄’’ти (сам̣. ни. 5.369) вачанато самма̄дит̣т̣хипуббан̇гамам̣ сиккхаттайам̣. етасмин̃ча аттхадвайе пхалака̄ран̣опача̄рехи сиккхаттайам̣ ‘‘дит̣т̣хӣ’’ти вуттам̣, кусаладхаммехи ва̄ аттано екадесабхӯтехӣти адхиппа̄йо. бхагавато винайанакирийатта̄ винайо сиккхаттайам̣, там̣ пана винайанам̣ дхамменева ависамасабха̄вена, десана̄дхаммена ва̄ паваттам̣, на дан̣д̣а̄дина̄ти ‘‘дхаммавинайо’’ти вуттам̣.

анаваджджадхамматтханти парама̄наваджджанибба̄наттхам̣, акуппачетовимуттиаттхам̣ ва̄. дхаммесу абхин̃н̃еййа̄дӣсу абхиджа̄нана̄дика̄ран̣ам̣ сиккхаттайанти там̣ ‘‘дхаммавинайо’’ти вуттам̣. ‘‘имисса̄ имасми’’нти пунаппунам̣ вуччама̄нам̣ нийамакаран̣ам̣ хоти, ева-саддалопо ва̄ катоти адхиппа̄йена̄ха ‘‘нийамо като’’ти.

510. бхиккхукоти анан̃н̃аттхена ка-ка̄рена падам̣ вад̣д̣хитанти ‘‘бхиккханадхаммата̄йа̄’’ти аттхама̄ха. бхиккхакоти пана па̄т̣хе бхиккхатӣти бхиккхакоти аттхо. джалликам̣ раджамиссам̣ малам̣, амиссам̣ маламева. бхиннапат̣адхароти ниббачанам̣ бхиннапат̣адхаре бхиккху-саддасса нирул̣хатта̄ вуттам̣.

йасса бха̄ветаббо паха̄таббо ча одхи авасит̣т̣хо аттхи, со одхисо, араха̄ пана тадабха̄ва̄ одхирахитоти ‘‘анодхисо килеса̄нам̣ паха̄на̄ бхиккхӯ’’ти вутто. одхи-саддо ва̄ екадесе нирул̣хоти саббамагга̄ саббакилеса̄ ча арахата̄ бха̄вита̄ пахӣна̄ ча ‘‘одхӣ’’ти на вуччанти. паха̄на̄ти идан̃ча ниббачанам̣ бхеданапарийа̄йавасена вуттанти ведитаббам̣.

секкхотиа̄дина̄ бхиккху-саддена вуччама̄нам̣ аттхам̣ гун̣авасена дассети, хет̣т̣ха̄ пана ‘‘саман̃н̃а̄йа пат̣ин̃н̃а̄йа̄’’ти пан̃н̃а̄йанавасена, ‘‘бхиккхатӣ’’тиа̄дина̄ ниббачанавасена дассито.

секкхо бхиккхӯти сатта секкха̄ катхита̄, бхиннатта̄ па̄пака̄нам̣…пе… бхиккхӯти кхӣн̣а̄савова катхитоти идам̣ двайам̣ ‘‘секкхоти путхуджджанакалйа̄н̣акена саддхим̣ сатта арийа̄, бхиннатта̄ти имина̄ пана чатта̄ро пхалат̣т̣ха̄’’ти имина̄ двайена на самети, тадидам̣ ниппарийа̄йадассанам̣ вуттанти ведитаббам̣. ‘‘сесат̣т̣ха̄несу путхуджджанакалйа̄н̣ака̄дайо катхита̄’’ти вуттам̣, нану пат̣ин̃н̃а̄йа бхиккхусӣлопи вуттоти? вутто, на пана идха̄дхиппето саббаппака̄раджджха̄наниббаттакасса адхиппетатта̄.

бхагавато вачанам̣ упасампада̄каммакаран̣асса ка̄ран̣атта̄ т̣ха̄нам̣, таданурӯпам̣ т̣ха̄на̄рахам̣, анӯнан̃аттианусса̄ванам̣ уппат̣ипа̄т̣ийа̄ ча авуттанти аттхо.

511. ниппарийа̄йато сӣлам̣ сама̄да̄навиратиавӣтиккаманавиратибха̄ватоти адхиппа̄йо. анабхиджджха̄дӣни сандха̄йа четасикасӣласса парийа̄йасӣлата̄ вутта̄. нагаравад̣д̣хакӣ ваттхувиджджа̄чарийоти ваданти. чатуббидхо а̄ха̄ро асита̄дӣни, бхаккхитаббабхун̃джитаббалехитаббачубитабба̄ни ва̄.

па̄тимоккхасам̣варена упето пихитиндрийо хоти тин̣н̣ам̣ сучарита̄нам̣ индрийасам̣вара̄ха̄ратта̄, па̄тимоккхасам̣варо ва̄ индрийасам̣варасса упаниссайо хоти. ити па̄тимоккхасам̣варена пихитиндрийо ‘‘па̄тимоккхасам̣варасам̣вуто’’ти вутто. имина̄ адхиппа̄йена ‘‘сам̣вуто’’ти етасса пихитиндрийоти аттхама̄ха. па̄тимоккхена ча сам̣варена ча̄ти идам̣ па̄тимоккхато ан̃н̃ам̣ сӣлам̣ ка̄йикаавӣтиккама̄диггахан̣ена гахитанти имина̄ адхиппа̄йена вуттанти дат̣т̣хаббам̣. дутийо панаттхо двиннампи екаттхатам̣ сандха̄йа вутто.

513. саббампи дуссӣлйанти имина̄ абхиджджха̄дайо ча гахита̄ти сандха̄йа̄ха ‘‘манаса̄пи а̄чарати ева, тасма̄ там̣ дассету’’нти. таттха̄ти ка̄йикавӣтиккама̄дивасена вуттесу ана̄ча̄ресу. гарубхан̣д̣ависсаджджанама̄паджджатӣти тхуллаччайам̣ а̄паджджатӣти аттхо.

аропимоти сан̇гхикабхӯмийам̣ ут̣т̣хито вутто. пха̄тикамманти гарубхан̣д̣антарабхӯтам̣ каммам̣. дан̣д̣акамманти йатха̄вуттам̣ хаттхакаммама̄ха. сина̄йанти етена̄ти сина̄нам̣, чун̣н̣а̄ди.

сачча̄лӣкена пийава̄дӣ ‘‘ча̄т̣ӯ’’ти вуччати, ча̄т̣ум̣ атта̄нам̣ иччхатӣти ча̄т̣ука̄мо, тасса бха̄во ча̄т̣укамйата̄. муггасӯпасса аппависанат̣т̣ха̄нам̣ на̄ма наттхи сабба̄ха̄рехи авируддхатта̄ти адхиппа̄йо. парибхат̣ати дха̄рети, посети ва̄ти парибхат̣о, атха ва̄ парива̄рабхӯто бхат̣о севако парибхат̣о.

бхан̣д̣а̄га̄рикакаммам̣ гихӣнам̣ карийама̄нам̣ вуттам̣. пин̣д̣аттхам̣ пат̣ипин̣д̣ада̄нам̣, пин̣д̣ам̣ датва̄ пат̣ипин̣д̣аггахан̣ам̣ ва̄ пин̣д̣апат̣ипин̣д̣ам̣. сан̇гхабхогачетийабхога̄нам̣ айонисо вича̄ран̣ам̣ сан̇гхуппа̄дачетийуппа̄дапат̣т̣хапанам̣, аттано сантаке вийа пат̣ипаджджананти кечи.

514. га̄во чаранти еттха̄ти гочаро, гочаро вийа̄ти гочаро, абхин̣хам̣ чаритаббат̣т̣ха̄нам̣. га̄во ва̄ чаккха̄дӣни индрийа̄ни, техи чаритаббат̣т̣ха̄нам̣ гочаро. айутто гочаро агочароти тадан̃н̃о йутто ‘‘гочаро’’ти вутто.

ва̄-саддо видхунанаттхопи хотӣти катва̄ а̄ха ‘‘виниддхутакиббиса̄ни ва̄’’ти.

515. авара̄ паччхима̄ матта̄ етесанти ораматтака̄ни. сам̣йамакаран̣ӣйа̄нӣти ка̄йава̄ча̄сам̣йамаматтена каттаббапат̣икамма̄ни, виккхипитабба̄ни ва̄. ‘‘пуна на евам̣ каромӣ’’ти читтена сам̣вараматтена, индрийасам̣варенева ва̄ каран̣ӣйа̄ни сам̣варакаран̣ӣйа̄ни. дививиха̄раджанападава̄сӣ дививиха̄рава̄сӣ. манасса адхит̣т̣ха̄намева адхит̣т̣ха̄на̄викаммам̣. десана̄ идха ‘‘вут̣т̣ха̄на̄викамма’’нти адхиппета̄. таттха ‘‘читтуппа̄дакаран̣ӣйа̄ни манасика̄рапат̣ибаддха̄нӣ’’ти вачанато па̄тимоккхасам̣варависуддхаттхам̣ анатиккаманӣйа̄ни ана̄паттигаманӣйа̄ни ваджджа̄ни вутта̄нӣти а̄чарийасса адхиппа̄йо. чатуббидхасса̄ти атта̄нува̄дапара̄нува̄дадан̣д̣адуггатибхайасса.

516. ‘‘идха бхиккхӯ’’ти бхиккху ева адхиппетоти сандха̄йа ‘‘сесасиккха̄ пана аттхуддха̄равасена сиккха̄-саддасса аттхадассанаттхам̣ вутта̄’’ти а̄ха. бхиккхуггахан̣ам̣ пана аггапариса̄мукхена саббаджджха̄наниббаттака̄нам̣ чатуннампи париса̄нам̣ дассанаттхам̣ катам̣. гун̣ато ва̄ бхиккху адхиппетоти сабба̄пи сиккха̄ идха̄дхиппета̄ти дат̣т̣хабба̄. саббена сиккха̄сама̄да̄нена̄ти еттха йена сама̄да̄нена сабба̄пи сиккха̄ сама̄динна̄ хонти, там̣ екампи саббасама̄да̄накиччакаратта̄ саббасама̄да̄нам̣ на̄ма хоти, анекесу пана ваттаббамева наттхи. саббена сиккхитабба̄ка̄рена̄ти авӣтиккамадесана̄вут̣т̣ха̄наваттачаран̣а̄диа̄ка̄рена. вӣтиккаманавасена сесассапи ниссесата̄каран̣ам̣ сандха̄йа ‘‘бхиннассапӣ’’тиа̄дима̄ха.

519. а̄варан̣ӣйехи читтапарисодханабха̄вана̄ джа̄гарийа̄нуйоготи катва̄ а̄ха ‘‘бха̄вана’’нти. суппапаригга̄хаканти ‘‘суппапаригга̄хакам̣ на̄ма идам̣ ито пуббе ито паран̃ча наттхи, айаметасса паччайо’’тиа̄дина̄ паригга̄хакам̣.

520-521. йуттоти а̄рамбхама̄но. са̄таччам̣ непаккан̃ча паваттайама̄но джа̄гарийа̄нуйогам̣ ануйутто хотӣти самбандхам̣ дассети.

522. локийа̄йапи…пе… а̄ха̄ти идам̣ випассана̄бха̄вана̄йа сатипат̣т̣ха̄на̄дайо екасмим̣ а̄рамман̣е саха наппаваттанти, паваттама̄на̄нипи индрийабала̄ни боджджхан̇гесвева антогадха̄ни хонти. пӣтисамбоджджхан̇гаггахан̣ена хи тадупаниссайабхӯтам̣ саддхиндрийам̣ саддха̄балан̃ча гахитамева хоти ‘‘саддхӯпанисам̣ па̄моджджа’’нти (сам̣. ни. 2.23) вуттатта̄. магган̇га̄ни пан̃чева випассана̄ккхан̣е паваттантӣти имаматтхам̣ сандха̄йа вуттанти дат̣т̣хаббам̣.

523. самантато, самма̄, самам̣ ва̄ са̄ттхака̄дипаджа̄нанам̣ сампаджа̄нам̣, тадева сампаджан̃н̃ам̣. тена̄ти сатисампайуттатта̄ ева уддесе авутта̄пи сати ниддесе ‘‘сато’’ти имина̄ вутта̄ти адхиппа̄йо.

са̄ттхака̄нам̣ абхиккама̄дӣнам̣ сампаджа̄нанам̣ са̄ттхакасампаджан̃н̃ам̣. евам̣ саппа̄йасампаджан̃н̃ам̣. абхиккама̄дӣсу пана бхиккха̄ча̄рагочаре ан̃н̃аттха̄пи ча паваттесу авиджахите каммат̣т̣ха̄насан̇кха̄те гочаре сампаджан̃н̃ам̣ гочарасампаджан̃н̃ам̣. абхиккама̄дӣсу асаммуйханамева сампаджан̃н̃ам̣ асаммохасампаджан̃н̃ам̣.

две катха̄ти вачанакаран̣а̄каран̣акатха̄ на катхитапубба̄. вачанам̣ кароми ева, тасма̄ суббачатта̄ пат̣ивачанам̣ демӣти аттхо.

каммат̣т̣ха̄насӣсенева̄ти каммат̣т̣ха̄наггенева, каммат̣т̣ха̄нам̣ падха̄нам̣ катва̄ ева̄ти аттхо. тена ‘‘паттампи ачетана’’нтиа̄дина̄ ваккхама̄нам̣ каммат̣т̣ха̄нам̣, йатха̄парихарийама̄нам̣ ва̄ авиджахитва̄ти дассети. ‘‘тасма̄’’ти етасса ‘‘дхаммакатха̄ катхетабба̄йева̄ти вадантӣ’’ти етена самбандхо. бхайети парачакка̄дибхайе.

авасесат̣т̣ха̄нети йа̄гуаггахитат̣т̣ха̄не. т̣ха̄начан̇каманамева̄ти адхит̣т̣ха̄таббирийа̄патхавасена вуттам̣, на бходжана̄дика̄ле авассам̣ каттаббанисаджджа̄йапи пат̣иккхепавасена.

тхеро да̄ручӣрийо

‘‘тасма̄тиха те, ба̄хийа, евам̣ сиккхитаббам̣. дит̣т̣хе дит̣т̣хаматтам̣ бхависсати, суте муте вин̃н̃а̄те. йато кхо те, ба̄хийа, дит̣т̣хе дит̣т̣хаматтам̣ бхависсати, суте муте вин̃н̃а̄те вин̃н̃а̄таматтам̣ бхависсати, тато твам̣, ба̄хийа, на тена, йато твам̣, ба̄хийа, на тена. тато твам̣, ба̄хийа, на таттха, йато твам̣, ба̄хийа, на таттха. тато твам̣, ба̄хийа, невидха на хурам̣ на убхайамантарена. есеванто дуккхасса̄’’ти (уда̄. 10) –

еттакена арахаттам̣ саччха̄ка̄си.

кха̄н̣уа̄дипарихаран̣аттхам̣, патит̣т̣хитапа̄дапарихаран̣аттхам̣ ва̄ пассена харан̣ам̣ вӣтихаран̣анти ваданти. йа̄ва патит̣т̣хитапа̄до, та̄ва а̄харан̣ам̣ атихаран̣ам̣, тато парам̣ харан̣ам̣ вӣтихаран̣анти айам̣ ва̄ етесам̣ висесо. авӣчинти нирантарам̣.

пат̣хамаджаванепи…пе… на хотӣти идам̣ пан̃чавин̃н̃а̄н̣авӣтхийам̣ иттхипурисоти раджджана̄дӣнам̣ абха̄вам̣ сандха̄йа вуттам̣. таттха хи а̄ваджджанавот̣т̣хаббана̄нам̣ айонисо а̄ваджджанавот̣т̣хаббанавасена ит̣т̣хе иттхирӯпа̄димхи лобхо, анит̣т̣хе ча пат̣игхо уппаджджати. манодва̄ре пана иттхипурисоти раджджана̄ди хоти, тасса пан̃чадва̄раджаванам̣ мӯлам̣, йатха̄вуттам̣ ва̄ саббам̣ бхаван̇га̄ди. евам̣ манодва̄раджаванасса мӯлавасена мӯлапарин̃н̃а̄ вутта̄. а̄гантуката̄вака̄ликата̄ пана пан̃чадва̄раджаванассева апуббатиттарата̄васена. ман̣исаппо сӣхал̣адӣпе виджджама̄на̄ ека̄ саппаджа̄тӣти ваданти. чалананти кампанам̣.

атихаратӣти йа̄ва мукха̄ а̄харати. вӣтихаратӣти тато йа̄ва куччхи, та̄ва харати, куччхигатам̣ ва̄ пассато харати. аллаттан̃ча анупа̄летӣти ва̄йуа̄дӣхи ативисосанам̣ йатха̄ на хоти, татха̄ па̄лети. а̄бхуджатӣти парийесанаджджхохаран̣аджин̣н̣а̄джин̣н̣ата̄дим̣ а̄ваджджети, виджа̄на̄тӣти аттхо. там̣там̣виджа̄нананиппха̄дакойева хи пайого ‘‘самма̄пайого’’ти вуттоти. атха ва̄ ‘‘самма̄пат̣ипаттима̄гамма аббхантаре атта̄ на̄ма кочи бхуджанако наттхӣ’’тиа̄дина̄ виджа̄нанам̣ а̄бхуджанам̣.

ат̣т̣ха̄нети манусса̄мануссапариггахите айутте т̣ха̄не кхеттадева̄йатана̄дике. тумбато вел̣уна̄л̣иа̄диудакабха̄джанато. танти чхад̣д̣итам̣ удакам̣.

гатети гаманети пуббе абхиккамапат̣иккамаггахан̣ена гаманепи пурато паччхато ча ка̄йасса атихаран̣ам̣ вуттанти идха гаманамева гахитанти ведитаббам̣, ваккхама̄но ва̄ етесам̣ висесо.

еттакена̄ти каммат̣т̣ха̄нам̣ ависсаджджетва̄ чатуннам̣ ирийа̄патха̄нам̣ паваттанавачанаматтена гочарасампаджан̃н̃ам̣ на па̄кат̣ам̣ хотӣти аттхо. евам̣ пана сутте каммат̣т̣ха̄нам̣ авибхӯтам̣ хотӣти чан̇каманат̣т̣ха̄нанисаджджа̄су ева паватте паригган̣хантасса сутте паватта̄ апа̄кат̣а̄ хонтӣти аттхо.

ка̄йа̄дикирийа̄майатта̄ а̄ваджджанакирийа̄самут̣т̣хитатта̄ ча джаванам̣, саббампи ва̄ чхадва̄раппаваттам̣ кирийа̄майапаваттам̣ на̄ма, дутийаджджха̄нам̣ вачӣсан̇кха̄равираха̄ ‘‘тун̣хӣбха̄во’’ти вуччати.

526. упа̄санат̣т̣ха̄нанти исса̄са̄нам̣ вийа упа̄санасса сиккха̄йогакаран̣асса каммат̣т̣ха̄наупа̄санасса т̣ха̄нанти аттхо. тамева хи аттхам̣ дассетум̣ ‘‘йогапатха’’нти а̄ха̄ти. сӣсам̣ дховатӣти иччха̄да̄сабйа̄ бхуджиссатам̣ н̃а̄пайати, миччха̄пат̣ипаннехи ва̄ паккхиттам̣ айасараджам̣ дховати.

529. винайапарийа̄йена адинна̄да̄напа̄ра̄джике а̄гатам̣. суттантапарийа̄йена а̄ран̃н̃акасиккха̄паде ‘‘пан̃чадханусатикам̣ паччхима’’нти а̄гатам̣ а̄ран̃н̃икам̣ бхиккхум̣ сандха̄йа. на хи со винайапарийа̄йике аран̃н̃е васанато ‘‘а̄ран̃н̃ако пантасена̄сано’’ти сутте вуттоти.

530. ‘‘нитумба’’нтипи ‘‘надӣкун̃джа’’нтипи йам̣ ваданти, там̣ кандаранти апаббатападесепи видугганадӣниваттанападесам̣ кандаранти дассети.

531. бха̄джетва̄ дасситанти етена бха̄джетаббатам̣ анте ниддесасса ка̄ран̣ам̣ дассети.

533. рахасса кирийа̄ рахассам̣, там̣ арахати тасса йогганти ра̄хассеййакам̣. вичитта̄ хи таддхита̄ти. рахаси ва̄ са̄дху рахассам̣, тасса йоггам̣ ра̄хассеййакам̣.

536. пан̣ихитоти сут̣т̣ху т̣хапито.

537. париггахитаниййа̄нанти париггахитаниййа̄насабха̄вам̣, ка̄йа̄дӣсу сут̣т̣ху паваттийа̄ ниййа̄насабха̄вайуттанти аттхо. ка̄йа̄дипариггахан̣ам̣ н̃а̄н̣ам̣ ва̄ париггахо, там̣-сампайуттата̄йа париггахитам̣ ниййа̄набхӯтам̣ упат̣т̣ха̄нам̣ катва̄ти аттхо.

542-543. вика̄раппаттийа̄ти читтасса вика̄ра̄паттибха̄вена̄ти аттхо. саббасан̇га̄хикавасена̄ти саттасан̇кха̄рагатасаббакодхасан̇га̄хикавасена. саббасан̇гахан̣ан̃ча самуччхедаппаха̄нассапи адхиппетатта̄ катанти ведитаббам̣.

546. идам̣ сандха̄йа̄ти ‘‘две дхамма̄’’ти сандха̄йа. екавачанена ‘‘тхинамиддха’’нти уддиситва̄пи ниддесе ‘‘санта̄’’ти вачанабхедо, бахувачанам̣ катанти аттхо. ниродхасантата̄йа̄ти вачанам̣ ан̇гасантата̄йа, сабха̄васантата̄йа ва̄ сантата̄нива̄ран̣аттхам̣.

550. тхинамиддхавика̄равираха̄ таппат̣ипаккхасан̃н̃а̄ а̄локасан̃н̃а̄ на̄ма хоти. тенева вуттам̣ ‘‘айам̣ сан̃н̃а̄ а̄лока̄ хотӣ’’ти.

553. ‘‘вантатта̄ муттатта̄’’тиа̄дӣни, ‘‘а̄лока̄ хотӣ’’тиа̄дӣни ча ‘‘чаттатта̄тиа̄дӣнӣ’’ти вутта̄ни. а̄ди-саддена ва̄ двиннампи ниддесапада̄ни сан̇гахетва̄ таттха йа̄ни йесам̣ вевачана̄ни, та̄нева сандха̄йа ‘‘ан̃н̃аман̃н̃авевачана̄нӣ’’ти вуттанти дат̣т̣хаббам̣. пат̣имун̃чатоти етена са̄рамбхам̣ абхибхавам̣ дассети. нира̄варан̣а̄ хутва̄ а̄бхуджати сампаджа̄на̄тӣти нира̄варан̣а̄бхога̄, там̣сабха̄ватта̄ виват̣а̄.

556. ‘‘вика̄ло ну кхо, на ну кхо’’ти аниччхайата̄йа катаваттхуджджха̄ча̄рамӯлако виппат̣иса̄ро ваттхуджджха̄ча̄ро ка̄ран̣авоха̄рена вуттоти дат̣т̣хаббо.

562. килиссантӣти килесентӣти аттхам̣ ваданти, садаратхабха̄вена сайамева ва̄ килиссанти. на хи те уппаджджама̄на̄ килесарахита̄ уппаджджантӣти.

564. идхева ча вибхан̇ге ‘‘упето хотӣ’’тиа̄ди таттха таттха вуттамева.

588. ниддесавасена̄ти ‘‘таттха катама̄ упеккха̄? йа̄ упеккха̄’’тиа̄диниддесавасена. ‘‘има̄йа упеккха̄йа упето хотӣ’’тиа̄ди пат̣иниддесавасена̄ти ваданти. ‘‘таттха катама̄…пе… има̄йа упеккха̄йа упето хотӣ’’ти етена пуггало ниддит̣т̣хо хоти, ‘‘самупето’’тиа̄дина̄ пат̣иниддит̣т̣хо. йа̄ва ва̄ ‘‘саманна̄гато’’ти падам̣, та̄ва ниддит̣т̣хо, ‘‘тена вуччати упеккхако’’ти имина̄ пат̣иниддит̣т̣хоти тесам̣ васена ниддесапат̣иниддеса̄ йоджетабба̄. пака̄рена̄ти упеккха̄йа ‘‘упеккхана̄’’тиа̄дидхаммаппака̄рена ‘‘упето самупето’’тиа̄дипуггалаппака̄рена ча упеккхакасаддасса аттхам̣ т̣хапенто пат̣т̣хапенти. ‘‘упеккха̄’’ти етасса аттхасса ‘‘упеккхана̄’’ти ка̄ран̣ам̣. упеккхана̄васена хи упеккха̄ти. татха̄ ‘‘упето самупето’’ти етесам̣ ‘‘упа̄гато самупа̄гато’’ти ка̄ран̣анти евам̣ дхаммапуггалавасена тасса тассаттхасса ка̄ран̣ам̣ дассента̄ виваранти, ‘‘упеккхако’’ти имассева ва̄ аттхасса ‘‘има̄йа упеккха̄йа упето хотӣ’’тиа̄дина̄ ка̄ран̣ам̣ дассента̄. ‘‘упеккхана̄ аджджхупеккхана̄ самупето’’тиа̄дина̄ бйан̃джана̄нам̣ вибха̄гам̣ дассента̄ вибхаджанти. упеккхака-саддантогадха̄йа ва̄ упеккха̄йа тассева ча упеккхака-саддасса висум̣ аттхавачанам̣ ‘‘йа̄ упеккха̄ упеккхана̄’’тиа̄дина̄, ‘‘има̄йа упеккха̄йа упето хотӣ’’тиа̄дина̄ ча бйан̃джанавибха̄го. саббатха̄ ан̃н̃а̄тата̄ никуджджхитабха̄во, кеначи пака̄рена вин̃н̃а̄тепи ниравасесапариччхиндана̄бха̄во гамбхӣрабха̄во.

602. упарибхӯмиппаттийа̄ти идам̣ ‘‘рӯпасан̃н̃а̄нам̣ саматиккама̄’’ти еттхева йоджетаббам̣. вин̃н̃а̄н̣ан̃ча̄йатана̄дӣнипи ва̄ а̄ка̄са̄нан̃ча̄йатана̄дӣнам̣ упарибхӯмийоти саббаттха̄пи на на йуджджати.

610. вин̃н̃а̄н̣ан̃ча̄йатананиддесе ‘‘анантам̣ вин̃н̃а̄н̣анти там̣йева а̄ка̄сам̣ вин̃н̃а̄н̣ена пхут̣ам̣ манаси кароти анантам̣ пхарати, тена вуччати анантам̣ вин̃н̃а̄н̣а’’нти еттха вин̃н̃а̄н̣ена̄ти етам̣ упайогаттхе каран̣авачанам̣, там̣йева а̄ка̄сам̣ пхут̣ам̣ вин̃н̃а̄н̣ам̣ манаси каротӣти кира ат̣т̣хакатха̄йам̣ вуттам̣. айам̣ ва̄ етасса аттхо – там̣йева а̄ка̄сам̣ пхут̣ам̣ вин̃н̃а̄н̣ам̣ вин̃н̃а̄н̣ан̃ча̄йатанавин̃н̃а̄н̣ена манаси каротӣти. айам̣ панаттхо йутто – там̣йева а̄ка̄сам̣ вин̃н̃а̄н̣ена пхут̣ам̣ тена гахита̄ка̄рам̣ манаси кароти, евам̣ там̣ вин̃н̃а̄н̣ам̣ анантам̣ пхаратӣти. йан̃хи а̄ка̄сам̣ пат̣хама̄руппасаман̇гӣ вин̃н̃а̄н̣ена анантам̣ пхарати, там̣ пхаран̣а̄ка̄расахитамева вин̃н̃а̄н̣ам̣ манасикаронто дутийа̄руппасаман̇гӣ анантам̣ пхаратӣти вуччатӣти.

615. там̣йева вин̃н̃а̄н̣ам̣ абха̄ветӣти йам̣ пуббе ‘‘анантам̣ вин̃н̃а̄н̣а’’нти манаси катам̣, там̣йева̄ти аттхо. тассева хи а̄рамман̣абхӯтам̣ пат̣хамена вийа рӯпанимиттам̣ татийена̄руппена абха̄ветӣти.

ниддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄

623. абхидхаммабха̄джанӣйе пан̃чаканайадассане ‘‘пан̃ча джха̄на̄нӣ’’ти ча, ‘‘таттха катамам̣ пат̣хамам̣ джха̄на’’нти ча а̄дина̄ уддхат̣ам̣. уддхат̣а̄нам̣йева чатуннам̣ пат̣хамататийачатуттхапан̃чамаджджха̄на̄нам̣ дассанато, дутийассева висесадассанато ча.

абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

3. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄

640. локуттара̄панеттха̄ти етесу тӣсуджха̄несу ‘‘локуттара̄ сийа̄ аппама̄н̣а̄рамман̣а̄’’ти евам̣ кот̣т̣ха̄сика̄ пана маггака̄ле, пхалака̄ле ва̄ локуттарабхӯта̄ ева̄ти адхиппа̄йо. париччхинна̄ка̄сакасин̣а̄локакасин̣а̄на̄па̄набрахмавиха̄рачатуттха̄ни саббаттхапа̄дакачатуттхе сан̇гахита̄нӣти дат̣т̣хабба̄ни.

буддхапаччекабуддхакхӣн̣а̄сава̄ маггам̣ бха̄вайим̣су, пхалам̣ саччхикарим̣сӯти, бха̄вессанти саччхикариссантӣти ча хет̣т̣химамаггапхала̄нам̣ васена вуттанти ведитаббам̣. кусалато терасасу хи чатуттхесу айам̣ катха̄ паватта̄, на ча кусалачатуттхена арахаттамаггапхала̄ни дат̣т̣хум̣ саккоти.

‘‘кирийато терасанна’’нти еттха локуттарачатуттхам̣ кирийам̣ наттхӣти ‘‘два̄дасанна’’нти ваттаббам̣, кусалато ва̄ терасасу секкхапхалачатуттхам̣ антогадхам̣ катва̄ ‘‘кирийато терасанна’’нти асеккхачатуттхена саха вадатӣти ведитаббам̣. саббаттхапа̄дакан̃четтха кхӣн̣а̄сава̄нам̣ йа̄ни абхин̃н̃а̄дӣни санти, тесам̣ саббесам̣ па̄дакатта̄ саббаттхапа̄даканти дат̣т̣хаббам̣. на хи тесам̣ ват̣т̣ам̣ аттхӣти. париччханна̄ка̄сакасин̣ачатуттха̄дӣни вийа ва̄ наваттаббата̄йа саббаттхапа̄дакасама̄натта̄ саббаттхапа̄даката̄ дат̣т̣хабба̄.

маносан̇кха̄ра̄ на̄ма сан̃н̃а̄ведана̄, чатта̄ропи ва̄ кхандха̄. нимиттам̣ а̄раббха̄ти еттха ‘‘нимиттам̣ нибба̄нан̃ча̄’’ти ваттаббам̣.

‘‘аджджхатто дхаммо аджджхаттасса дхаммасса а̄рамман̣апаччайена паччайо’’ти (пат̣т̣ха̄. 2.20.28) еттха ‘‘аджджхатта̄ кхандха̄ иддхивидхан̃а̄н̣асса пуббенива̄са̄нуссатин̃а̄н̣асса йатха̄каммӯпаган̃а̄н̣асса ана̄гатам̣сан̃а̄н̣асса а̄ваджджана̄йа а̄рамман̣апаччайена паччайо’’ти вуттатта̄ на четопарийан̃а̄н̣ам̣ вийа йатха̄каммӯпаган̃а̄н̣ам̣ парасанта̄нагатамева джа̄на̄ти, сасанта̄нагатампи пана апа̄кат̣ам̣ рӯпам̣ диббачаккху вийа апа̄кат̣ам̣ каммам̣ вибха̄вети. тена̄ха ‘‘аттано каммаджа̄нанака̄ле’’ти.

пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

джха̄навибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

13. аппаман̃н̃а̄вибхан̇го

1. суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄

642. саббадхӣти диса̄десодхина̄ анодхисопхаран̣ам̣ вуттам̣, саббаттата̄йа сабба̄вантанти саттодхина̄. тена̄ха ‘‘анодхисо дассанаттха’’нти. татха̄-саддо ити-саддо ва̄ на вуттоти ‘‘метта̄сахагатена четаса̄’’ти етасса ануваттакам̣ там̣ двайам̣ тасса пхаран̣антара̄дит̣т̣ха̄нам̣ ат̣т̣ха̄нанти катва̄ на вуттам̣, пуна ‘‘метта̄сахагатена четаса̄’’ти вуттанти аттхо.

643. хироттаппа̄нупа̄лита̄ метта̄ на париха̄йати а̄саннасапаттасса ра̄гасса синехасса ча випаттийа̄ ануппаттитоти адхиппа̄йо.

645. адхимун̃читва̄ти сут̣т̣ху паса̄ретва̄ти аттхо. там̣ дассенто ‘‘адхикабха̄вена̄’’тиа̄дима̄ха, балавата̄ ва̄ адхимоккхена адхимуччитва̄.

648. хет̣т̣ха̄ вуттойева̄ти ‘‘саббена саббам̣ саббатха̄ сабба’’нти етесам̣ ‘‘саббена сиккха̄сама̄да̄нена саббам̣ сиккхам̣, саббена сиккхитабба̄ка̄рена саббам̣ сиккха’’нти ча джха̄навибхан̇ге (вибха. ат̣т̣ха. 516) аттхо вутто. идха пана саббена авадхина̄ аттасамата̄йа саббасаттайуттата̄йа ча саббам̣ локам̣, сабба̄вадхидиса̄дипхаран̣а̄ка̄рехи саббам̣ локанти ча аттхо йуджджати.

650. паччаттхикавигха̄тавасена̄ти метта̄дӣнам̣ а̄саннадӯрапаччаттхика̄нам̣ ра̄габйа̄па̄да̄дӣнам̣ вигха̄тавасена. йам̣ аппама̄н̣ам̣, со авероти со аверабха̄воти айам̣ ва̄ тасса аттхоти.

653. нирайа̄ди гати, чан̣д̣а̄ла̄ди кулам̣, анна̄дӣнам̣ ала̄бхита̄ бхого. а̄ди-саддена дуббан̣н̣ата̄ди гахитам̣.

суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

3. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄

699. имасмим̣ пана…пе… катхита̄ти имина̄ имасмим̣ вибхан̇ге катхита̄нам̣ локийабха̄вамева дассенто кхандхавибхан̇га̄дӣхи висесетӣти на ан̃н̃аттха локуттара̄нам̣ аппаман̃н̃а̄нам̣ катхитата̄ анун̃н̃а̄та̄ хоти.

пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

аппаман̃н̃а̄вибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

14. сиккха̄падавибхан̇го

1. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄

703. патит̣т̣ха̄нат̣т̣хена̄ти сампайогавасена упаниссайавасена ча ока̄сабха̄вена. пит̣т̣хапӯваоданакин̣н̣ана̄на̄самбха̄ре паккхипитва̄ маддитва̄ ката̄ сура̄ на̄ма. мадхука̄дипуппхапанаса̄дипхалауччхумуддика̄дина̄на̄самбха̄ра̄нам̣ раса̄ чирапарива̄сита̄ мерайам̣ на̄ма, а̄савоти аттхо.

704. там̣сампайуттатта̄ти виратисампайуттатта̄, виратичетана̄сампайуттатта̄ ва̄.

каммапатха̄ ева̄ти асаббаса̄дха̄ран̣есу джха̄на̄дикот̣т̣ха̄сесу каммапатхакот̣т̣ха̄сика̄ ева̄ти аттхо. сура̄па̄нампи ‘‘сура̄па̄нам̣, бхиккхаве, а̄севитам̣…пе… нирайасам̣ваттаника’’нти (а. ни. 8.40) висум̣ каммапатхабха̄вена а̄гатанти ваданти. евам̣ сати ека̄даса каммапатха̄ сийум̣, тасма̄сса йатха̄вуттесвева каммапатхесу упака̄ракаттасабха̄гаттавасена анупавесо дат̣т̣хаббо.

саттаиттхипуриса̄рамман̣ата̄ татха̄гахитасан̇кха̄ра̄рамман̣ата̄йа дат̣т̣хабба̄. ‘‘пан̃ча сиккха̄пада̄ паритта̄рамман̣а̄’’ти хи вуттам̣. ‘‘сабба̄пи хи ета̄ вӣтиккамитаббаваттхум̣ а̄рамман̣ам̣ катва̄ верачетана̄хи ева вирамантӣ’’ти (вибха. ат̣т̣ха. 704) ча ваккхатӣти.

горӯпасӣлако пакатибхаддо. ка̄кан̣икаматтасса аттха̄йа̄тиа̄ди лобхавасена муса̄катхане вуттам̣. досавасена муса̄катхане ча нит̣т̣хаппатто сан̇гхабхедо гахито. досавасена парасса бйасанаттха̄йа муса̄катхане пана тасса тасса гун̣авасена аппаса̄ваджджамаха̄са̄ваджджата̄ йоджетабба̄, манда̄дхиматтабйасаниччха̄васена ча. ниссаггийатха̄варавиджджа̄майиддхимайа̄ са̄хаттхика̄н̣аттикесвева пависантӣти две ева гахита̄.

пан̃чапи каммапатха̄ ева̄ти четана̄сан̇кха̄там̣ парийа̄йасӣлам̣ сандха̄йа вуттам̣, виратисӣлам̣ пана маггакот̣т̣ха̄сиканти. тесам̣ пана̄ти сесасӣла̄нам̣.

712. ‘‘кот̣т̣ха̄сабха̄вена̄’’ти вуттам̣, ‘‘патит̣т̣ха̄набха̄вена̄’’ти пана ваттаббам̣. еттха пана сиккха̄падава̄ре пахӣнапан̃ча̄бхаббат̣т̣ха̄насса арахато вирамитаббаверасса саббатха̄ абха̄ва̄ кирийесу виратийо на сантӣти на уддхат̣а̄, секкха̄нам̣ пана пахӣнапан̃чавераттепи там̣сабха̄гата̄йа верабхӯта̄нам̣ акусала̄нам̣ веранида̄на̄нам̣ лобха̄дӣнан̃ча саббха̄ва̄ виратӣнам̣ уппатти на на бхависсати. акусаласамут̣т̣хита̄ни ча ка̄йакамма̄дӣни тесам̣ ка̄йадуччарита̄дӣни вера̄нева, техи ча тесам̣ виратийо хонтева, йато напхалабхӯтассапи упаримаггаттайасса ат̣т̣хан̇гиката̄ хоти. сиккха̄ва̄ре ча абха̄ветаббата̄йа пхаладхамма̄пи на сиккхитабба̄, на̄пи сиккхитасиккхасса уппаджджама̄на̄ кирийадхамма̄ти на кечи абйа̄ката̄ сиккха̄ти уддхат̣а̄.

абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

2. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄

714. сампаттавиративасена̄ти сампатте паччуппанне а̄рамман̣е йатха̄вирамитаббато виративасена̄ти аттхо.

пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

сиккха̄падавибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

15. пат̣исамбхида̄вибхан̇го

1. суттантабха̄джанӣйам̣

1. сан̇гахава̄раван̣н̣ана̄

718. есева найоти сан̇кхепена дассетва̄ тамева найам̣ виттха̄рато дассетум̣ ‘‘дхаммаппабхедасса хӣ’’тиа̄дима̄ха. нируттипат̣ибха̄наппабхеда̄ таббисайа̄нам̣ аттха̄дӣнам̣ паччайуппанна̄дибхедехи бхиндитва̄ ведитабба̄.

‘‘йам̣ кин̃чи паччайасамуппанна’’нти етена саччахетудхаммапаччайа̄ка̄рава̄ресу а̄гата̄ни дуккха̄дӣни гахита̄ни. саччапаччайа̄ка̄рава̄ресу нибба̄нам̣, парийаттива̄ре бха̄ситаттхо, абхидхаммабха̄джанӣйе випа̄ко кирийан̃ча̄ти евам̣ па̄л̣ийам̣ вутта̄намева васена пан̃ча аттха̄ ведитабба̄, татха̄ дхамма̄ ча.

видахатӣти ниббаттакахетуа̄дӣнам̣ са̄дха̄ран̣ам̣ ниббачанам̣, тадаттхам̣ пана вибха̄ветума̄ха ‘‘паваттети чева па̄пети ча̄’’ти. тесу пуримо аттхо маггаваджджесу дат̣т̣хаббо. бха̄ситампи хи авабодханавасена аттхам̣ паваттетӣти. магго пана нибба̄нам̣ па̄петӣти тасмим̣ паччхимо.

дхамманирутта̄бхила̄пети еттха дхамма-саддо сабха̄вава̄чакоти катва̄ а̄ха ‘‘йа̄ сабха̄ванируттӣ’’ти, авипарӣтанируттӣти аттхо. тасса̄ абхила̄пети тасса̄ нируттийа̄ авачанабхӯта̄йа пан̃н̃аттийа̄ абхила̄пети кечи ван̣н̣айанти. евам̣ сати пан̃н̃атти абхилапитабба̄, на вачананти а̄паджджати, на ча вачанато ан̃н̃ам̣ абхилапитаббам̣ учча̄ретаббам̣ аттхи, атха̄пи пхасса̄дивачанехи бодхетаббам̣ абхилапитаббам̣ сийа̄, евам̣ сати аттхадхаммаваджджам̣ техи бодхетаббам̣ на виджджатӣти тесам̣ нируттибха̄во а̄паджджати. ‘‘пхассоти ча сабха̄ванирутти, пхассам̣ пхасса̄ти на сабха̄ванируттӣ’’ти дасситова̄йаматтхо, на ча авачанам̣ евам̣пака̄рам̣ аттхи, тасма̄ вачанабхӯта̄йа ева тасса̄ сабха̄ванируттийа̄ абхила̄пе учча̄ран̣ети аттхо дат̣т̣хаббо.

там̣ сабха̄ванируттим̣ саддам̣ а̄рамман̣ам̣ катва̄ паччавеккхантасса тасмим̣ сабха̄ванирутта̄бхила̄пе пабхедагатам̣ н̃а̄н̣ам̣ нируттипат̣исамбхида̄ти вуттатта̄ нируттисадда̄рамман̣а̄йа сотавин̃н̃а̄н̣авӣтхийа̄ парато манодва̄ре нируттипат̣исамбхида̄ паваттатӣти ваданти. ‘‘нируттипат̣исамбхида̄ паччуппанна̄рамман̣а̄’’ти ча вачанам̣ саддам̣ гахетва̄ паччха̄ джа̄нанам̣ сандха̄йа вуттанти. евам̣ пана ан̃н̃асмим̣ паччуппанна̄рамман̣е ан̃н̃ам̣ паччуппанна̄рамман̣анти вуттанти а̄паджджати. йатха̄ пана диббасотан̃а̄н̣ам̣ манусса̄манусса̄дисаддаппабхеданиччхайасса паччайабхӯтам̣ там̣ там̣ саддавибха̄вакам̣, евам̣ сабха̄ва̄сабха̄ванируттиниччхайасса паччайабхӯтам̣ паччуппаннасабха̄ванируттисадда̄рамман̣ам̣ там̣вибха̄вакан̃а̄н̣ам̣ нируттипат̣исамбхида̄ти вуччама̄не на па̄л̣ивиродхо хоти. там̣ сабха̄ванируттим̣ саддам̣ а̄рамман̣ам̣ катва̄ паччавеккхантасса̄ти ча паччуппаннасадда̄рамман̣ам̣ паччавеккхан̣ам̣ паваттайантасса̄ти на на сакка̄ ваттум̣. тампи хи н̃а̄н̣ам̣ сабха̄ванируттим̣ вибха̄вентам̣йева там̣там̣саддапаччавеккхан̣а̄нантарам̣ там̣там̣пабхеданиччхайахетутта̄ нируттим̣ бхиндантам̣ пат̣ивиджджхантамева уппаджджатӣти ча пабхедагатампи хотӣти. сабха̄ванируттӣти ма̄гадхабха̄са̄ адхиппета̄ти тато ан̃н̃ам̣ саккат̣ана̄ма̄дисаддам̣ сандха̄йа ‘‘ан̃н̃ам̣ пана̄’’ти а̄ха. бйан̃джананти нипа̄тападама̄ха.

катхитам̣ ат̣т̣хакатха̄йам̣. бодхиман̣д̣а-саддо пат̣хама̄бхисамбуддхат̣т̣ха̄не ева дат̣т̣хаббо, на йаттха каттхачи бодхируккхасса патит̣т̣хитат̣т̣ха̄не. суван̣н̣асала̄канти сет̣т̣хасала̄кам̣, дхаммадесанаттхам̣ сала̄кам̣ гахетва̄ти аттхо, на пат̣исамбхида̄йам̣ т̣хитена пава̄ритам̣, тасма̄ пат̣исамбхида̄то ан̃н̃енева пака̄рена джа̄нитаббато на саккат̣абха̄са̄джа̄нанам̣ пат̣исамбхида̄киччанти адхиппа̄йо.

идам̣ катхитанти ма̄гадхабха̄са̄йа сабха̄ванируттита̄н̃а̄панаттхам̣ идам̣ ида̄ни ваттаббам̣ катхитанти аттхо. чхаддантава̄ран̣а (джа̄. 1.16.97 а̄дайо) -титтираджа̄така̄дӣсу (джа̄. 1.4.73 а̄дайо) тираччха̄несу ча ма̄гадхабха̄са̄ уссанна̄, на от̣т̣ака̄дибха̄са̄ саккат̣ам̣ ва̄.

таттха̄ти ма̄гадхасесабха̄са̄су. сеса̄ париваттанти екантена ка̄лантаре ан̃н̃атха̄ хонти винассанти ча. ма̄гадха̄ пана каттхачи када̄чи париваттантӣпи на саббаттха саббада̄ саббатха̄ ча париваттати, каппавина̄сепи тит̣т̣хатийева̄ти ‘‘айамевека̄ на париваттатӣ’’ти а̄ха. папан̃чоти чира̄йананти аттхо. буддхавачанамева четасса висайо, тенева ‘‘нелан̇го сетапаччха̄до’’ти га̄тхам̣ пуччхито читто гахапати ‘‘‘ким̣ ну кхо етам̣, бханте, бхагавата̄ бха̄сита’нти? ‘евам̣ гахапатӣ’ти. ‘тена хи, бханте, мухуттам̣ а̄гаметха, йа̄васса аттхам̣ пеккха̄мӣ’’’ти (сам̣. ни. 4.347) а̄ха̄ти ваданти.

саббаттхакан̃а̄н̣анти аттха̄дӣсу н̃а̄н̣ам̣. тан̃хи саббесу тесу тӣсу чатӯсупи ва̄ паваттатта̄, кусалакирийабхӯта̄йа пат̣ибха̄напат̣исамбхида̄йа дхамматтхабха̄вато тӣсу ева ва̄ паваттатта̄ ‘‘саббаттхакан̃а̄н̣а’’нти вуттам̣. има̄ни н̃а̄н̣а̄ни идаматтхаджотака̄нӣти са̄ттхака̄нам̣ паччавеккхитаббатта̄ саббо аттхо етасса̄типи саббаттхакам̣, саббасмим̣ кхиттанти ва̄. секкхе паватта̄ арахаттаппаттийа̄ висада̄ хонтӣти ваданти. пуббайого вийа пана арахаттаппатти арахатопи пат̣исамбхида̄висадата̄йа паччайо на на хотӣти пан̃чаннампи йатха̄йогам̣ секкха̄секкхапат̣исамбхида̄висадаттака̄ран̣ата̄ йоджетабба̄.

пуччха̄йа парато паватта̄ катха̄ти катва̄ ат̣т̣хакатха̄ ‘‘парипуччха̄’’ти вутта̄. пат̣ипаттим̣ пӯретаббам̣ ман̃н̃иссантӣти пат̣ипаттигарута̄йа ла̄бхам̣ хӣл̣ентена сатасахассаггханакампи камбалам̣ ва̄сийа̄ кот̣т̣етва̄ парибхан̣д̣акаран̣ам̣ майа̄ катам̣ а̄ваджджитва̄ ла̄бхагаруно парийаттидхара̄ дхаммакатхика̄ва бхавитум̣ на ман̃н̃иссантӣти вуттам̣ хоти. еттха ча тхерасса кан̇кхуппаттийа̄ пуббе ависадатам̣ дассетва̄ арахаттаппаттасса пан̃хависсаджджанена арахаттаппаттийа̄ висадата̄ дассита̄. тиссаттхеро анантарам̣ вутто тиссаттхеро ева̄ти ваданти.

пабхедо на̄ма маггехи адхигата̄нам̣ пат̣исамбхида̄нам̣ пабхедагаманам̣. адхигамо техи пат̣ила̄бхо, тасма̄ со локуттаро, пабхедо ка̄ма̄вачаро дат̣т̣хаббо. на пана татха̄ти йатха̄ адхигамасса балавапаччайо хоти, на татха̄ пабхедасса̄ти аттхо. ида̄ни парийаттийа̄дӣнам̣ адхигамасса балавапаччайатта̄бха̄вам̣, пуббайогасса ча балавапаччайаттам̣ дассенто ‘‘парийаттисаванапарипуччха̄ хӣ’’тиа̄дима̄ха. таттха пат̣исамбхида̄ на̄ма наттхӣти пат̣исамбхида̄дхигамо наттхӣти адхиппа̄йо. ида̄ни йам̣ вуттам̣ хоти, там̣ дассенто ‘‘име пана̄’’тиа̄дима̄ха. пуббайога̄дхигама̄ хи двепи висадака̄ран̣а̄ти ‘‘пуббайого пабхедасса балавапаччайо хотӣ’’ти вуттанти.

сан̇гахава̄раван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

2. саччава̄ра̄диван̣н̣ана̄

719. хетува̄ре ка̄латтайепи хетупхаладхамма̄ ‘‘аттха̄’’ти вутта̄, тесан̃ча хетудхамма̄ ‘‘дхамма̄’’ти, дхаммава̄ре венеййавасена атӣта̄нан̃ча сан̇гахитатта̄ ‘‘уппанна̄ самуппанна̄’’тиа̄ди на вуттанти атӣтапаччуппанна̄ ‘‘аттха̄’’ти вутта̄, там̣ниббаттака̄ ча ‘‘дхамма̄’’ти идаметесам̣ двиннампи ва̄ра̄нам̣ на̄наттам̣.

саччава̄ра̄диван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

2. абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄

725. авуттатта̄ти ‘‘тесам̣ випа̄ке н̃а̄н̣а’’нти са̄ман̃н̃ена ватва̄ висесена авуттатта̄ти адхиппа̄йо. еттха ча кирийа̄нам̣ авипа̄катта̄ дхаммабха̄во на вуттоти. йади евам̣ випа̄ка̄ на хонтӣти аттхабха̄во ча на ваттабботи? на, паччайуппаннатта̄. еван̃че кусала̄кусала̄нампи аттхабха̄во а̄паджджатӣти. наппат̣исиддхо, випа̄касса пана падха̄нахетута̄йа па̄кат̣атта̄ дхаммабха̄вова тесам̣ вутто. кирийа̄нам̣ паччайатта̄ дхаммабха̄во а̄паджджатӣти че? на̄йам̣ досо аппат̣исиддхатта̄, каммапхаласамбандхасса пана ахетутта̄ дхаммабха̄во на вутто. апича ‘‘айам̣ имасса паччайо, идам̣ паччайуппанна’’нти евам̣ бхедам̣ акатва̄ кевалам̣ кусала̄кусале випа̄какирийадхамме ча сабха̄вато паччавеккхантасса дхаммапат̣исамбхида̄ аттхапат̣исамбхида̄ ча хотӣтипи тесам̣ аттхадхаммата̄ на вутта̄ти ведитабба̄. кусала̄кусалава̄ресу ча дхаммапат̣исамбхида̄ кусала̄кусала̄нам̣ паччайабха̄вам̣ саттивисесам̣ саниппха̄детаббатам̣ пассантӣ ниппха̄детабба̄пеккха̄ хотӣти там̣самбандхенева ‘‘тесам̣ випа̄ке н̃а̄н̣ам̣ аттхапат̣исамбхида̄’’ти вуттам̣. сабха̄вадассанаматтамева пана аттхапат̣исамбхида̄йа киччам̣ ниппханнапхаламаттадассанатоти тасса̄ ниппха̄дака̄напеккхатта̄ випа̄кава̄ре ‘‘тесам̣ випаччанаке н̃а̄н̣ам̣ дхаммапат̣исамбхида̄’’ти на вуттанти ведитаббам̣.

сабха̄вапан̃н̃аттийа̄ти на сатта̄дипан̃н̃аттийа̄, авипарӣтапан̃н̃аттийа̄ ва̄. кхобхетва̄ти ломахам̣саджананаса̄дхука̄рада̄на̄дӣхи кхобхетва̄. пуна дхаммассаване джа̄ниссатха̄ти аппассутатта̄ дутийава̄рам̣ катхенто тадева катхессатӣти адхиппа̄йо.

746. бхӯмидассанаттханти еттха ка̄ма̄вачара̄ локуттара̄ ча бхӯми ‘‘бхӯмӣ’’ти ведитабба̄, читтуппа̄да̄ ва̄ти.

абхидхаммабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

3. пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄

747. паччайасамуппаннан̃ча аттхам̣ паччайадхамман̃ча̄ти вачанехи хета̄дипаччайасамуппанна̄нам̣ кусала̄кусаларӯпа̄нампи аттхапарийа̄йам̣, хета̄дипаччайабхӯта̄нам̣ випа̄какирийарӯпа̄нампи дхаммапарийа̄йан̃ча дассети. пат̣ибха̄напат̣исамбхида̄йа ка̄ма̄вачаравипа̄ка̄рамман̣ата̄ махаггата̄рамман̣ата̄ ча пат̣исамбхида̄н̃а̄н̣а̄рамман̣атте на йуджджати пат̣исамбхида̄н̃а̄н̣а̄нам̣ ка̄ма̄вачаралокуттаракусалесу ка̄ма̄вачаракирийа̄локуттаравипа̄кесу ча уппаттито. саббан̃а̄н̣а̄рамман̣ата̄йа сати йуджджеййа, ‘‘йена н̃а̄н̣ена та̄ни н̃а̄н̣а̄ни джа̄на̄тӣ’’ти (вибха. 726) вачанато пана на саббан̃а̄н̣а̄рамман̣ата̄ти катхайанти. суттантабха̄джанӣйе пана ‘‘н̃а̄н̣есу н̃а̄н̣ам̣ пат̣ибха̄напат̣исамбхида̄’’ти ависесена вуттатта̄ саббан̃а̄н̣а̄рамман̣ата̄ сийа̄. абхидхаммабха̄джанӣйепи читтуппа̄давасена катханам̣ ниравасесакатхананти йатха̄дасситависайавачанавасена ‘‘йена н̃а̄н̣ена та̄ни н̃а̄н̣а̄ни джа̄на̄тӣ’’ти йам̣ вуттам̣, там̣ ан̃н̃а̄рамман̣атам̣ на пат̣иседхетӣти. йатха̄ ча аттхапат̣исамбхида̄висайа̄нам̣ на ниравасесена катханам̣ абхидхаммабха̄джанӣйе, евам̣ пат̣ибха̄напат̣исамбхида̄висайассапӣти. евам̣ пат̣ибха̄напат̣исамбхида̄йа саббан̃а̄н̣ависайатта̄ ‘‘тиссо пат̣исамбхида̄ сийа̄ паритта̄рамман̣а̄ сийа̄ махаггата̄рамман̣а̄ сийа̄ аппама̄н̣а̄рамман̣а̄’’ти (вибха. 749) вутта̄.

йадипи ‘‘сийа̄ аттхапат̣исамбхида̄ на магга̄рамман̣а̄’’ти (вибха. 749) вачанато абхидхаммабха̄джанӣйе вуттапат̣исамбхида̄свева пан̃хапуччхаканайо паватто. на хи магго паччайуппанно на хоти, абхидхаммабха̄джанӣйе ча пат̣исамбхида̄н̃а̄н̣ависайа̄ ева пат̣ибха̄напат̣исамбхида̄ вутта̄ти на тасса̄ махаггата̄рамман̣ата̄ти. евамапи двепи ета̄ па̄л̣ийо вируджджханти, та̄су балаватара̄йа т̣хатва̄ итара̄йа адхиппа̄йо маггитаббо. кусала̄кусала̄нам̣ пана паччайуппаннаттапат̣иведхопи кусала̄кусалабха̄вапат̣иведхавинимутто наттхӣти ниппарийа̄йа̄ таттха дхаммапат̣исамбхида̄ екантадхаммависайатта̄, татха̄ випа̄какирийа̄нам̣ паччайабха̄вапат̣иведхопи випа̄какирийабха̄вапат̣иведхавинимутто наттхӣти ниппарийа̄йа̄ таттха аттхапат̣исамбхида̄ екантикааттхависайатта̄. кин̃чи пана н̃а̄н̣ам̣ аппат̣ибха̄набхӯтам̣ наттхи н̃еййаппака̄санатоти саббасмимпи н̃а̄н̣е ниппарийа̄йа̄ пат̣ибха̄напат̣исамбхида̄ бхавитум̣ арахати. ниппарийа̄йапат̣исамбхида̄су пан̃хапуччхакасса паваттийам̣ двепи па̄л̣ийо на вируджджханти.

садда̄рамман̣атта̄ бахиддха̄рамман̣а̄ти еттха парасса абхила̄пасадда̄рамман̣атта̄ти бхавитаббам̣. на хи садда̄рамман̣ата̄ бахиддха̄рамман̣ата̄йа ка̄ран̣ам̣ саддасса аджджхаттасса ча саббха̄ва̄ти. ануваттама̄но ча со ева саддоти висесанам̣ на катанти дат̣т̣хаббам̣.

пан̃хапуччхакаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

пат̣исамбхида̄вибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

16. н̃а̄н̣авибхан̇го

1. екакама̄тика̄диван̣н̣ана̄

751. ока̄сат̣т̣хена сампайутта̄ дхамма̄ а̄рамман̣ан̃ча̄пи н̃а̄н̣асса ваттху. йа̄тха̄вакаваттхувибха̄вана̄ти нахета̄диавитатхекаппака̄раваттхувибха̄вана̄. йатха̄ екам̣ нахету, татха̄ екам̣ ан̃н̃ампӣти хи гахетаббам̣ авитатхаса̄ман̃н̃айуттам̣ н̃а̄н̣а̄рамман̣ам̣ йа̄тха̄вакаваттху. йа̄тха̄вакена ва̄ авитатхаса̄ман̃н̃ена ваттхувибха̄вана̄ йа̄тха̄вакаваттхувибха̄вана̄.

дука̄нурӯпехӣти дукама̄тика̄нурӯпехӣти ваданти. оса̄надукасса пана дукама̄тикам̣ анисса̄йа вуттатта̄ дукабха̄ва̄нурӯпехӣти ваттаббам̣. евам̣ тика̄нурӯпехӣти еттха̄пи дат̣т̣хаббам̣. оса̄надуке пана аттхоти пхалам̣, анекаттхатта̄ дха̄тусадда̄нам̣ там̣ джанетӣти аттхаджа̄пика̄, ка̄ран̣агата̄ пан̃н̃а̄. джа̄пито джанито аттхо етисса̄ти джа̄питаттха̄, ка̄ран̣апан̃н̃а̄садисӣ пхалаппака̄санабхӯта̄ пхаласампайутта̄ пан̃н̃а̄.

10. дасакама̄тика̄ван̣н̣ана̄

760. ‘‘чатассо кхо има̄, са̄рипутта, йонийо. катама̄…пе… йо кхо мам̣, са̄рипутта, евам̣ джа̄на’’нти (ма. ни. 1.152) вачанена чатуйонипариччхедакан̃а̄н̣ам̣ вуттам̣, ‘‘нирайан̃ча̄хам̣, са̄рипутта, паджа̄на̄мӣ’’тиа̄дина̄ (ма. ни. 1.153) пан̃чагатипариччхедакам̣. ‘‘сам̣йуттаке а̄гата̄ни тесаттати н̃а̄н̣а̄ни, саттасаттати н̃а̄н̣а̄нӣ’’ти вуттам̣, таттха пана нида̄навагге саттасаттати а̄гата̄ни чатучатта̄рӣсан̃ча, тесаттати пана пат̣исамбхида̄магге сутамайа̄дӣни а̄гата̄ни диссанти, на сам̣йуттакети. ан̃н̃а̄нипӣти етена идха екака̄дивасена вуттам̣, ан̃н̃аттха ча ‘‘пуббанте н̃а̄н̣а’’нтиа̄дина̄, брахмаджа̄ла̄дӣсу ча ‘‘тайидам̣ татха̄гато паджа̄на̄ти ‘има̄ни дит̣т̣хит̣т̣ха̄на̄ни евам̣ гахита̄нӣ’ти’’а̄дина̄ вуттам̣ анекан̃а̄н̣аппабхедам̣ сан̇ган̣ха̄ти. йа̄тха̄вапат̣иведхато сайан̃ча акампийам̣ пуггалан̃ча там̣саман̇гим̣ н̃еййесу адхибалам̣ каротӣти а̄ха ‘‘акампийат̣т̣хена упаттхамбхакат̣т̣хена ча̄’’ти.

сет̣т̣хат̣т̣ха̄нам̣ саббан̃н̃утам̣. пат̣иджа̄нанавасена саббан̃н̃утам̣ абхимукхам̣ гаччханти, ат̣т̣ха ва̄ париса̄ упасан̇камантӣти а̄сабха̄, буддха̄. идам̣ пана̄ти буддха̄нам̣ т̣ха̄нам̣ саббан̃н̃утамева вадати. тит̣т̣хама̄нова̄ти авадантопи тит̣т̣хама̄нова пат̣иджа̄на̄ти на̄ма̄ти аттхо. ат̣т̣хасу париса̄су ‘‘абхиджа̄на̄махам̣, са̄рипутта, анекасатам̣ кхаттийапарисам̣…пе… татра вата мам̣ бхайам̣ ва̄ са̄раджджам̣ ва̄ оккамиссатӣти нимиттаметам̣, са̄рипутта, на саманупасса̄мӣ’’ти (ма. ни. 1.151) вачанена дасситаакампийан̃а̄н̣айутто дасабалоханти абхӣтана̄дам̣ надати. сӣхана̄дасуттена кхандхакавагге а̄гатена.

‘‘деваманусса̄нам̣ чатучаккам̣ ваттатӣ’’ти (а. ни. 4.31) суттасесена саппурисӯпассайа̄дӣнам̣ пхаласампатти паватти, пуримасаппурисӯпассайа̄дим̣ упанисса̄йа паччхимасаппурисӯпассайа̄дӣнам̣ сампатти паватти ва̄ вутта̄ти а̄ди-саддена таттха ча чакка-саддасса гахан̣ам̣ ведитаббам̣. пат̣иведханит̣т̣хатта̄ арахаттамагган̃а̄н̣ам̣ пат̣иведхоти ‘‘пхалаккхан̣е уппаннам̣ на̄ма̄’’ти вуттам̣. тена пат̣иладдхассапи десана̄н̃а̄н̣асса киччаниппхаттипарасса буджджханаматтена хотӣти ‘‘ан̃н̃а̄сикон̣д̣ан̃н̃асса сота̄паттипхалаккхан̣е паваттам̣ на̄ма̄’’ти вуттам̣. тато парам̣ пана йа̄ва паринибба̄на̄ десана̄н̃а̄н̣аппаватти тассева паваттитасса дхаммачаккасса т̣ха̄нанти ведитаббам̣, паваттитачаккасса чаккаваттино чаккаратанат̣т̣ха̄нам̣ вийа.

сама̄дӣйантӣти сама̄да̄на̄ни, та̄ни пана сама̄дийитва̄ ката̄ни хонтӣти а̄ха ‘‘сама̄дийитва̄ ката̄на’’нти. каммамева ва̄ каммасама̄да̄нанти етена сама̄да̄на-саддасса апуббаттха̄бха̄вам̣ дассети муттагата-садде гата-саддасса вийа.

агатига̄мининти нибба̄нага̄миним̣. вуттан̃хи ‘‘нибба̄нан̃ча̄хам̣, са̄рипутта, паджа̄на̄ми нибба̄нага̄минин̃ча пат̣ипада’’нти (ма. ни. 1.153).

ха̄набха̄гийадхамманти ха̄набха̄гийасабха̄вам̣, ка̄масахагатасан̃н̃а̄дидхаммам̣ ва̄. там̣ ка̄ран̣анти пуббева ката̄бхисан̇кха̄ра̄дим̣.

‘‘ида̄нӣ’’ти етасса ‘‘имина̄ ануккамена вутта̄нӣти ведитабба̄нӣ’’ти имина̄ саха йоджана̄ ка̄табба̄. килеса̄варан̣ам̣ тадабха̄ван̃ча̄ти килеса̄варан̣а̄бха̄вам̣. килесаккхайа̄дхигамасса хи килеса̄варан̣ам̣ ат̣т̣ха̄нам̣, тадабха̄во т̣ха̄нам̣. анадхигамасса килеса̄варан̣ам̣ т̣ха̄нам̣, тадабха̄во ат̣т̣ха̄нанти. таттха тадабха̄ваггахан̣ена гахитам̣ ‘‘аттхи динна’’нтиа̄дика̄йа самма̄дит̣т̣хийа̄ т̣хитим̣ таббипарӣта̄йа т̣ха̄на̄бха̄ван̃ча адхигамасса т̣ха̄нам̣ пассантена имина̄ н̃а̄н̣ена адхигама̄надхигама̄нам̣ т̣ха̄на̄т̣т̣ха̄набхӯте килеса̄варан̣атадабха̄ве пассати бхагава̄ти имаматтхам̣ са̄дхенто а̄ха ‘‘локийасамма̄дит̣т̣хит̣хитидассанато нийатамиччха̄дит̣т̣хит̣ха̄на̄бха̄вадассанато ча̄’’ти. еттха ча адхигамат̣т̣ха̄надассанамева адхиппетам̣ упари бхаббапуггалавасенева випа̄ка̄варан̣а̄бха̄вадассана̄дикасса ваккхама̄натта̄. имина̄ пана н̃а̄н̣ена сиджджханато пасан̇гена итарампи вуттанти ведитаббам̣. дха̄тувематтадассанатоти ра̄га̄дӣнам̣ адхиматтата̄дивасена там̣сахита̄нам̣ дха̄тӯнам̣ вематтата̄дассанато, ‘‘айам̣ имисса̄ дха̄туйа̄ адхиматтатта̄ ра̄гачарито’’тиа̄дина̄ чарийа̄хетӯнам̣ ва̄, ра̄га̄дайо ева ва̄ пакатибха̄вато дха̄тӯти ра̄га̄дивематтадассанатоти аттхо. пайогам̣ ана̄дийитва̄ти сантатимаха̄маттаан̇гулима̄ла̄дӣнам̣ вийа ка̄мара̄габйа̄па̄да̄дивасена пайогам̣ ана̄дийитва̄.

(1.) екаканиддесаван̣н̣ана̄

761. на хетумева̄ти еттха ча на хетӯ ева̄ти аттхо, бйан̃джанасилит̣т̣хата̄васена пана рассаттам̣ ма-ка̄ро ча като ‘‘адуккхамасукха̄’’ти еттха вийа. имина̄пи найена̄ти еттха пуриманайена хетубха̄ва̄дипат̣иккхепо, паччхиманайена нахетудхамма̄дикот̣т̣ха̄сасан̇гахоти айам̣ висесо ведитаббо. чутиггахан̣ена чутипариччхинна̄йа ека̄йа джа̄тийа̄ гахан̣ам̣ дат̣т̣хаббам̣, бхаваггахан̣ена навадха̄ вуттабхавасса. тадантогадхата̄йа таттха таттха парийа̄панната̄ вутта̄. уппаннам̣ мановин̃н̃а̄н̣авин̃н̃еййамева̄ти ‘‘на рӯпам̣ вийа уппанна̄ чхавин̃н̃а̄н̣авин̃н̃еййа̄’’ти рӯпато етесам̣ висесанам̣ кароти.

762. каппато каппам̣ гантва̄пи на уппаджджатӣти на када̄чи татха̄ уппаджджати. на хи кхӣра̄дӣнам̣ вийа етесам̣ йатха̄вутталаккхан̣авилаккхан̣ата̄ аттхӣти дассети.

763. самодха̄нетва̄ти локе виджджама̄нам̣ саббам̣ рӯпам̣ самодха̄нетва̄. етена махаттепи авибха̄вакаттам̣ дассенто сукхуматта̄ на вибха̄вессатӣти ва̄дапатхам̣ чхиндати. чаккхупаса̄де мама ваттхумхӣти аттхо. висайоти иссарийат̣т̣ха̄нанти адхиппа̄йо.

764. аббокин̣н̣а̄ти абйавахита̄, анантарита̄ти аттхо. ваваттхита̄нампи пат̣ипа̄т̣инийамо тена пат̣иккхиттоти аттхо. анантарата̄ти анантарапаччайата̄ етена пат̣иккхитта̄ти аттхо.

765. саманантарата̄ти ча саманантарапаччайата̄.

766. а̄бхуджанатоти а̄бхуггакаран̣ато, ниваттанато иччева аттхо. еттха ча ‘‘пан̃ча вин̃н̃а̄н̣а̄ ана̄бхога̄’’ти а̄бхогасабха̄ва̄ на хонтӣти аттхо, ‘‘пан̃чаннам̣ вин̃н̃а̄н̣а̄нам̣ наттхи а̄ват̣т̣ана̄ ва̄’’тиа̄дӣсупи а̄ват̣т̣анабха̄во ва̄тиа̄дина̄ аттхо дат̣т̣хаббо.

на кан̃чи дхаммам̣ пат̣ивиджа̄на̄тӣти еттха на саббе рӯпа̄дидхамма̄ дхаммаггахан̣ена гахита̄ти йатха̄дхиппетадхаммадассанаттхам̣ ‘‘манопуббан̇гама̄ дхамма̄ти евам̣ вутта’’нти а̄ха.

рӯпа̄дӣсу абхинипатанам̣ техи сама̄гамо тесантипи ваттум̣ йуджджатӣти а̄ха ‘‘рӯпа̄дӣнам̣ абхинипа̄таматта’’нти. камматтхе ва̄ са̄мивачанам̣. вин̃н̃а̄н̣ехи абхинипатитабба̄ни хи рӯпа̄дӣнӣти. идам̣ вуттам̣ хотӣтиа̄дӣсу хи айам̣ адхиппа̄йо – а̄рамман̣акаран̣ена пат̣ивиджа̄нитабба̄ни рӯпа̄дӣни т̣хапетва̄ кусала̄кусалачетана̄йа там̣сампайутта̄нан̃ча йатха̄вутта̄нам̣ сахаджапуббан̇гамадхаммена пат̣ивиджа̄нитабба̄нам̣ пат̣ивиджа̄нанам̣ етесам̣ наттхӣти. еван̃ча катва̄ ‘‘дассана̄диматтато пана мутта̄ ан̃н̃а̄ етесам̣ кусала̄дипат̣ивин̃н̃атти на̄ма наттхӣ’’ти киччантарам̣ пат̣иседхети.

авипа̄кабха̄вена ан̃н̃ам̣ абйа̄катаса̄ман̃н̃ам̣ анива̄ренто кусала̄кусалаггахан̣ан̃ча каротӣти чаванапарийоса̄нан̃ча киччам̣. пи-саддена сахаджаванака̄ни вӣтхичитта̄ни сампин̣д̣етва̄ пан̃чадва̄ре пат̣иседхане айам̣ адхиппа̄йо сийа̄ – ‘‘манаса̄ че падут̣т̣хена…пе… пасаннена бха̄сати ва̄ кароти ва̄’’ти (дха. па. 1-2) евам̣ вутта̄ бха̄санакаран̣акара̄, там̣садиса̄ ча сукхадуккхуппа̄дака̄ балаванто чхат̣т̣хадва̄рика̄ ева дхаммаггахан̣ена гахита̄ти на тесам̣ пан̃чадва̄рикаджаванена пат̣ивиджа̄нанам̣ аттхи, дуббала̄нам̣ пана пуббан̇гамапат̣ивиджа̄нанам̣ таттха на пат̣исиддхам̣ ‘‘на ка̄йакаммам̣ на вачӣкаммам̣ пат̣т̣хапетӣ’’ти вин̃н̃аттидвайаджанакассева пат̣т̣хапанапат̣иккхепена дуббаласса манокаммасса анун̃н̃а̄татта̄. татха̄ ка̄йасучарита̄дикусалакаммам̣ каромӣти, таббипарӣтам̣ акусалам̣ каммам̣ каромӣти ча кусала̄кусаласама̄да̄нам̣ пан̃чадва̄рикаджаванена на хоти. татха̄ пат̣иччасамуппа̄даван̣н̣ана̄йам̣ вутта̄ ‘‘пан̃чадва̄рикачути ча на пан̃чадва̄рикачиттехи хоти чутичиттасса атам̣два̄рикатта̄’’ти. йа̄ пана̄йам̣ па̄л̣и ‘‘пан̃чахи вин̃н̃а̄н̣ехи на кан̃чи дхаммам̣ пат̣ивиджа̄на̄ти ан̃н̃атра абхинипа̄таматта̄’’ти, тасса̄ рӯпа̄дӣнам̣ а̄па̄тхаматтам̣ мун̃читва̄ ан̃н̃ам̣ кан̃чи дхаммасабха̄вам̣ на пат̣ивиджа̄на̄тӣти айаматтхо диссати. на хи рӯпам̣ пат̣игган̣хантампи чаккхувин̃н̃а̄н̣ам̣ рӯпанти ча ган̣ха̄тӣти. сампат̣иччханассапи рӯпанӣла̄диа̄ка̄рапат̣ивиджа̄нанам̣ наттхӣти кин̃чи дхаммасса пат̣ивиджа̄нанам̣ пат̣иккхиттам̣, пан̃чахи пана вин̃н̃а̄н̣ехи са̄тисайам̣ тасса виджа̄нананти ‘‘ан̃н̃атра абхинипа̄таматта̄’’ти на вуттам̣. йасса па̄л̣ийам̣ бахиддха̄паччуппанна̄рамман̣ата̄ вутта̄, тато ан̃н̃ам̣ нируттипат̣исамбхидам̣ иччхантехи пан̃чадва̄раджаванена пат̣исамбхида̄н̃а̄н̣асса сахуппатти пат̣исиддха̄. рӯпа̄рӯпадхаммети рӯпа̄рӯпа̄вачарадхаммети аттхо.

пан̃чадва̄рикачиттена на пат̣ибуджджхатӣти касма̄ вуттам̣, нану рӯпа̄дӣнам̣ а̄па̄тхагамане нидда̄пат̣ибодхо хотӣти? на, пат̣хамам̣ манодва̄рикаджаванасса уппаттитоти дассенто а̄ха ‘‘нидда̄йантасса хӣ’’тиа̄ди. палобхетва̄ саччасупинена.

абйа̄катойева а̄ваджджанаматтассева уппаджджанатоти ваданти. евам̣ вадантехи манодва̄репи а̄ваджджанам̣ дваттиккхаттум̣ уппаджджитва̄ джаванат̣т̣ха̄не т̣хатва̄ бхаван̇гам̣ отаратӣти адхиппетанти дат̣т̣хаббам̣.

тасса̄ ева васена̄ти тасса̄ васена екавидхена н̃а̄н̣аваттху хотӣти ча, ведитаббанти ча йоджана̄ ка̄табба̄.

екаканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

(2.) дуканиддесаван̣н̣ана̄

767. аттха-саддо ан̃н̃атра сабха̄вам̣ гахетва̄ адхикаран̣есу паваттама̄но адхикаран̣авасена лин̇гапариваттим̣ гаччхатӣти адхиппа̄йена джа̄пита̄ ча са̄ аттха̄ ча̄ти джа̄питаттха̄ти айаматтхо вибха̄витоти дат̣т̣хаббо.

дуканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

(3.) тиканиддесаван̣н̣ана̄

768. пан̃н̃а̄парин̣а̄митесӯти пан̃н̃а̄йа парипа̄читесу. ‘‘йогавихитесӯти идан̃ча висайависесанаматтамева, тасма̄ йа̄ни пан̃н̃а̄йа вихита̄ни ахесум̣ хонти бхависсанти ча, сабба̄ни та̄ни йогавихита̄нӣти дат̣т̣хабба̄ни. сиккхитва̄ ка̄таббам̣ сиппам̣, итарам̣ каммам̣. айаметесам̣ висесо. вад̣д̣хакӣкамманти ча асиккхитва̄пи ка̄таббам̣ тхӯлакаммам̣ ‘‘камма’’нти дат̣т̣хаббам̣, пан̃н̃а̄ ева ва̄ таттха таттха ‘‘каммам̣ сиппа’’нти ча ведитабба̄. на̄гаман̣д̣алам̣ на̄ма ман̣д̣алам̣ катва̄ саппе виджджа̄йа паккоситва̄ балим̣ датва̄ виса̄панайанам̣. париттам̣ раккха̄, йена ‘‘пхӯ’’ти мукхава̄там̣ датва̄ висам̣ апанайанти, со ун̣н̣ана̄бхиа̄диманто пхудхаманакаманто. ‘‘а а̄’’тиа̄дика̄ ма̄тика̄ ‘‘ка ка̄’’тиа̄дико таппабхедо ча лекха̄.

кусалам̣ дхаммам̣ сакам̣, итарам̣ носакам̣. чатуннам̣ сачча̄нам̣ пат̣ивиджджхитабба̄нам̣ таппат̣иведхапаччайабха̄вена ануломанам̣ дат̣т̣хаббам̣. пуббе ‘‘йогавихитесу ва̄ камма̄йатанесӯ’’тиа̄дина̄ пан̃н̃а̄ вутта̄, пуна тасса̄ вевачанавасена ‘‘ануломикам̣ кханти’’нтиа̄ди вуттанти адхиппа̄йена ‘‘ану…пе… пан̃н̃а̄вевачана̄нӣ’’ти а̄ха. еттха ча еварӯпинти йатха̄вуттакамма̄йатана̄дивисайам̣ каммассакатасачча̄нуломикасабха̄вам̣ аничча̄дипаваттиа̄ка̄ран̃ча̄ти аттхо. йатха̄вутта̄ ча бхӯмисабха̄вапаваттиа̄ка̄раниддеса̄ кхантиа̄дӣхи йоджетабба̄. йасса̄ пан̃н̃а̄йа дхамма̄ ниджджха̄нападжа̄нанакиччасан̇кха̄там̣ олоканам̣ кхаманти авипарӣтасабха̄ватта̄, са̄ пан̃н̃а̄ дхамма̄нам̣ ниджджха̄наккхаманам̣ етисса̄ аттхӣти дхамманиджджха̄наккхантӣти аттхо.

769. асам̣варам̣ мун̃чатӣти сама̄да̄насампаттавиратисампайуттачетана̄ ‘‘сӣлам̣ пӯрентасса мун̃чачетана̄’’ти вутта̄. пубба̄парапан̃н̃а̄йа ча да̄насӣламайата̄вачанато мун̃чаапарачетана̄васена ‘‘а̄раббха̄’’ти, пуббачетана̄васена ‘‘адхикичча̄’’ти ча ваттум̣ йуттанти ‘‘адхикичча̄’’типи па̄т̣хо йуджджати.

770. пан̃часӣладасасӣла̄ни вин̃н̃а̄н̣асса джа̄тийа̄ ча паччайабхӯтесу сан̇кха̄рабхавесу антогадха̄нӣти ‘‘уппа̄да̄ ва̄’’тиа̄дика̄йа дхаммат̣т̣хитипа̄л̣ийа̄ сан̇гахита̄ни. бхаваниббаттакасӣласса пан̃н̃а̄панам̣ сатипи саване на татха̄гатадесана̄йаттанти бхиккхуа̄дӣнампи там̣ вуттам̣.

адхипан̃н̃а̄йа пан̃н̃а̄ти адхипан̃н̃а̄йа антогадха̄ пан̃н̃а̄. атха ва̄ адхипан̃н̃а̄ниббаттесу, тададхит̣т̣ха̄несу ва̄ дхаммесу адхипан̃н̃а̄-саддо дат̣т̣хаббо, таттха пан̃н̃а̄ адхипан̃н̃а̄йа пан̃н̃а̄.

771. апа̄йуппа̄данакусалата̄ апа̄йакосаллам̣ сийа̄ти ман̃н̃ама̄но пуччхати ‘‘апа̄йакосаллам̣ катхам̣ пан̃н̃а̄ на̄ма джа̄та̄’’ти. там̣ пана парасса адхиппа̄йам̣ ниваттенто ‘‘пан̃н̃ава̄йева хӣ’’тиа̄дима̄ха. татрупа̄йа̄ти татра татра упа̄йабхӯта̄. т̣ха̄не уппатти етасса̄ти т̣ха̄нуппаттийам̣. ким̣ там̣? ка̄ран̣аджа̄нанам̣, бхайа̄дӣнам̣ уппаттиккхан̣е тасмим̣йева т̣ха̄не лахууппаджджанаканти вуттам̣ хоти.

тиканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

(4.) чатукканиддесаван̣н̣ана̄

793. на паритассатӣти ‘‘апи на̄ма ме тан̣д̣ула̄дӣни сийу’’нти на паттхети, тадабха̄вена ва̄ на уттасати.

796. апараппаччайети парена напаттийа̄йитаббе. дхамме н̃а̄н̣анти саччависайам̣ н̃а̄н̣ам̣. арийасаччесу хи дхамма-саддо тесам̣ авипарӣтасабха̄ватта̄ти. сан̇кхатапаваро ва̄ арийамагго тасса ча пхалам̣ дхаммо, таттха пан̃н̃а̄ там̣сахагата̄ дхамме н̃а̄н̣ам̣. на ан̃н̃ан̃а̄н̣уппа̄данам̣ найанайанам̣, н̃а̄н̣ассева пана паваттивисесоти адхиппа̄йена̄ха ‘‘паччавеккхан̣ан̃а̄н̣асса кичча’’нти. еттха ча имина̄ дхаммена̄ти магган̃а̄н̣ена̄ти вуттам̣, дувидхампи пана маггапхалан̃а̄н̣ам̣ паччавеккхан̣а̄йа ча мӯлам̣, ка̄ран̣ан̃ча найанайанасса̄ти дувидхенапи тена дхаммена̄ти на на йуджджати, татха̄ чатусаччадхаммасса н̃а̄татта̄, маггапхаласан̇кха̄тасса ча дхаммасса саччапат̣иведхасампайогам̣ гататта̄ найанам̣ хотӣти тена имина̄ дхаммена н̃а̄н̣ависайабха̄вена, н̃а̄н̣асампайогена ва̄ н̃а̄тена̄ти ча аттхо на на йуджджати.

йадипи саббена саббам̣ атӣта̄на̄гатапаччуппаннам̣ дуккхам̣ абхиджа̄нанти, татха̄пи паччуппанне сасантатипарийа̄панне сависесе абхинивесо хотӣти а̄ха ‘‘на тан̃н̃ева има’’нти. дит̣т̣хена адит̣т̣хена найато найанан̃а̄н̣ам̣, адит̣т̣хасса дит̣т̣хата̄йа ка̄ран̣абхӯтатта̄ ка̄ран̣ан̃а̄н̣ам̣, анурӯпаттхава̄чако ва̄ ка̄ран̣а-саддоти дхамме н̃а̄н̣асса анурӯпан̃а̄н̣анти аттхо.

саммутимхи н̃а̄н̣анти дхамме н̃а̄н̣а̄дӣнам̣ вийа са̄тисайасса пат̣иведхакиччасса абха̄ва̄ висайобха̄санаматтаджа̄нанаса̄ман̃н̃ена н̃а̄н̣анти самматесу антогадханти аттхо. саммутивасена ва̄ паваттам̣ саммутимхи н̃а̄н̣ам̣, авасесам̣ пана итаран̃а̄н̣аттайависабха̄гам̣ н̃а̄н̣ам̣ таббисабха̄гаса̄ман̃н̃ена саммутин̃а̄н̣амхи павит̣т̣хатта̄ саммутин̃а̄н̣ам̣ на̄ма хотӣти.

797. килесамӯлаке ча̄ти нӣваран̣амӯлаке ча ка̄мабхавадхамме.

798. са̄ хисса̄ти еттха асса̄ти йо ‘‘ка̄месу вӣтара̄го хотӣ’’ти евам̣ вутто, асса пат̣хамаджджха̄насаман̇гисса̄ти аттхо. свева̄ти етена ка̄месу вӣтара̄габха̄вана̄ваттхассева пат̣хамаджджха̄насаман̇гисса гахан̣е паватте тасса тато парам̣ аваттхам̣ дассетум̣ ‘‘ка̄месу вӣтара̄го сама̄но’’ти вуттам̣. чатуттхамаггапан̃н̃а̄ чхат̣т̣ха̄бхин̃н̃а̄бха̄ваппаттийа̄ там̣ пат̣ивиджджхати на̄ма, итара̄ тадупаниссайатта̄. йатха̄нурӯпам̣ ва̄ а̄саваккхайабха̄вато, пхале ва̄ а̄саваккхайе сати йатха̄нурӯпам̣ там̣ниббаттанато чатӯсупи маггесу пан̃н̃а̄ чхат̣т̣хам̣ абхин̃н̃ам̣ пат̣ивиджджхатӣти дат̣т̣хабба̄.

799. ка̄масахагата̄ти ваттхука̄ма̄рамман̣а̄. чодентӣти ка̄ма̄бхимукхам̣ танниннам̣ каронтӣти аттхо. таданудхаммата̄ти таданудхамма̄ иччева вуттам̣ хоти. та̄-саддасса апуббаттха̄бха̄ватоти адхиппа̄йена̄ха ‘‘таданурӯпасабха̄ва̄’’ти. никантим̣, никантисахагатачиттуппа̄дам̣ ва̄ ‘‘миччха̄сатӣ’’ти вадати. ‘‘ахо вата ме авитаккам̣ уппаджджеййа̄’’ти авитакка̄рамман̣а̄ авитаккасахагата̄.

801. адхигамабха̄вена абхимукхам̣ джа̄нантасса абхиджа̄нантасса, абхивисит̣т̣хена ва̄ н̃а̄н̣ена джа̄нантасса, ана̄рамман̣абхӯтан̃ча там̣ т̣ха̄нам̣ па̄кат̣ам̣ каронтасса̄ти аттхо.

802. васита̄пан̃чакарахитам̣ джха̄нам̣ аппагун̣ам̣. еттха чатассо пат̣ипада̄ чатта̄ри а̄рамман̣а̄нӣти пан̃н̃а̄йа пат̣ипада̄рамман̣уддесена пан̃н̃а̄ ева уддит̣т̣ха̄ти са̄ ева вибхатта̄ти.

чатукканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

(5.) пан̃чаканиддесаван̣н̣ана̄

804. пан̃чан̇гико самма̄сама̄дхӣти сама̄дхиан̇габха̄вена пан̃н̃а̄ уддит̣т̣ха̄ти. пӣтипхаран̣ата̄дивачанена хи тамева вибхаджати, ‘‘со имамева ка̄йам̣ вивекаджена пӣтисукхена абхисандетӣ’’тиа̄дина̄ (дӣ. ни. 1.226; ма. ни. 1.427) найена пӣтийа̄ сукхасса ча пхаран̣ам̣ ведитаббам̣. пӣтипхаран̣ата̄сукхапхаран̣ата̄хи а̄рамман̣е т̣хатва̄ чатуттхаджджха̄насса уппа̄данато ‘‘па̄да̄ вийа̄’’ти та̄ вутта̄.

дутийапан̃чаке ча ‘‘пан̃чан̃а̄н̣ико’’ти сама̄дхимукхена пан̃чан̃а̄н̣а̄нева уддит̣т̣ха̄ни ниддит̣т̣ха̄ни ча̄ти дат̣т̣хабба̄ни. локийасама̄дхисса паччанӣка̄ни нӣваран̣апат̣хамаджджха̄наникантиа̄дӣни ниггахетабба̄ни. ан̃н̃е килеса̄ ва̄ретабба̄, имасса пана арахаттасама̄дхисса пат̣иппассаддхасаббакилесатта̄ на ниггахетаббам̣ ва̄ретаббан̃ча аттхӣти магга̄нантарам̣ сама̄паттиккхан̣е ча аппайогенева адхигататта̄ ча т̣хапитатта̄ ча, апариха̄нивасена т̣хапитатта̄ ва̄ на сасан̇кха̄раниггайхава̄ритагато. сативепуллаппаттатта̄ти етена аппаваттама̄на̄йапи сатийа̄ сатибахулата̄йа сато ева на̄ма̄ти дассети. йатха̄париччхиннака̄лавасена̄ти етена париччхинданасатийа̄ сатоти.

пан̃чаканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

(6.) чхакканиддесаван̣н̣ана̄

805. висуддхибха̄вам̣ дассенто ‘‘дӯра…пе… рамман̣а̄йа̄’’ти а̄ха. сотадха̄тувисуддхӣти ча читтачетасика̄ дхамма̄ вутта̄ти таттха н̃а̄н̣ам̣ сотадха̄тувисуддхийа̄ н̃а̄н̣ам̣. ‘‘четопарийан̃а̄н̣а’’нти идамева аттхавасена ‘‘парачитте н̃а̄н̣а’’нти уддхат̣анти дат̣т̣хаббам̣. чутӯпапа̄тан̃а̄н̣асса диббачаккхун̃а̄н̣екадесатта̄ ‘‘ван̣н̣адха̄туа̄рамман̣а̄’’ти вуттам̣. муддхаппаттена чутӯпапа̄тан̃а̄н̣асан̇кха̄тена диббачаккхун̃а̄н̣ена саббам̣ диббачаккхун̃а̄н̣анти вуттанти дат̣т̣хаббам̣.

чхакканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

(7.) саттаканиддесаван̣н̣ана̄

806. тадева н̃а̄н̣анти чхаббидхампи паччавеккхан̣ан̃а̄н̣ам̣ випассана̄рамман̣абха̄вена саха гахетва̄ вуттанти адхиппа̄йо. дхаммат̣т̣хитин̃а̄н̣ена̄ти чхапи н̃а̄н̣а̄ни сан̇кхипитва̄ вуттена н̃а̄н̣ена. кхайадхаммантиа̄дина̄ хи пака̄рена паваттан̃а̄н̣асса дассанам̣, н̃а̄н̣авипассана̄дассанато випассана̄пат̣ивипассана̄дассанаматтамева̄ти на там̣ ан̇ганти адхиппа̄йо. па̄л̣ийам̣ пана саббаттха н̃а̄н̣авачанена ан̇га̄нам̣ вуттатта̄ ниродхадхамманти н̃а̄н̣анти ити-саддена пака̄сетва̄ вуттам̣ випассана̄н̃а̄н̣ам̣ саттамам̣ н̃а̄н̣анти айаматтхо диссати. на хи йампи там̣ дхаммат̣т̣хитин̃а̄н̣ам̣, тампи н̃а̄н̣анти самбандхо хоти там̣н̃а̄н̣аггахан̣е етасмим̣ н̃а̄н̣абха̄вадассанасса анадхиппетатта̄, ‘‘кхайадхаммам̣…пе… ниродхадхамма’’нти етесам̣ самбандха̄бха̄ваппасан̇гато ча̄ти.

саттаканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

(8.) ат̣т̣хаканиддесаван̣н̣ана̄

808. виха̄ритаббат̣т̣хена̄ти паччанӣкадхамме, дуккхам̣ ва̄ виччхиндитва̄ паваттетаббат̣т̣хена.

ат̣т̣хаканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

(10.) дасаканиддесо

пат̣хамабаланиддесаван̣н̣ана̄

809. авиджджама̄нам̣ т̣ха̄нам̣ ат̣т̣ха̄нам̣, наттхи т̣ха̄нанти ва̄ ат̣т̣ха̄нам̣. еса ‘‘анавака̄со’’ти еттха̄пи найо. тадаттханигаманаматтамева хи ‘‘нетам̣ т̣ха̄нам̣ виджджатӣ’’ти вачананти. асукхе сукханти дит̣т̣хивипалла̄сова идха сукхато упагаманасса т̣ха̄нанти адхиппетанти дассенто ‘‘еканта…пе… аттадит̣т̣хивасена̄’’ти падха̄надит̣т̣хима̄ха. бхеда̄нурӯпасса са̄ванам̣ анусса̄ванам̣, бхеда̄нурӯпена ва̄ вачанена вин̃н̃а̄панам̣.

лин̇ге париватте ча со ева екакамманиббаттито бхаван̇гаппабандхо джӣвитиндрийаппабандхо ча, на̄н̃н̃оти а̄ха ‘‘апи париватталин̇га’’нти. айам̣ пан̃хоти н̃а̄паниччха̄ниббатта̄ катха̄.

сан̇га̄мачатуккам̣ сапаттавасена йоджетаббам̣. саббаттха ча пуримам̣ абхисандхичиттам̣ аппама̄н̣ам̣, вадхакачиттам̣ пана тада̄рамман̣ан̃ча джӣвитиндрийам̣ а̄нантарийа̄на̄нантарийабха̄ве пама̄н̣анти дат̣т̣хаббам̣. путхуджджанассева там̣ диннам̣ хоти. касма̄? йатха̄ вадхакачиттам̣ паччуппанна̄рамман̣ампи джӣвитиндрийаппабандхавиччхеданавасена а̄рамман̣ам̣ катва̄ паваттати, на евам̣ ча̄гачетана̄. са̄ хи чаджитаббам̣ а̄рамман̣ам̣ катва̄ чаджанаматтамева хоти, ан̃н̃асакакаран̣ан̃ча тасса чаджанам̣, тасма̄ йасса там̣ сакам̣ катам̣, тассева диннам̣ хотӣти.

сан̣т̣ха…пе… каппавина̄сейева муччатӣти идам̣ каппат̣т̣хакатха̄йа на самети. таттха хи ат̣т̣хакатха̄йам̣ (катха̄. ат̣т̣ха. 654-657) вуттам̣ ‘‘а̄па̄йикоти идам̣ суттам̣ йам̣ со екам̣ каппам̣ асӣтибха̄ге катва̄ тато екабха̄гаматтам̣ ка̄лам̣ тит̣т̣хеййа, там̣ а̄йукаппам̣ сандха̄йа вутта’’нти. каппавина̄сейева̄ти пана а̄йукаппавина̄сейева̄ти аттхе сати наттхи виродхо. еттха ча сан̣т̣хахантети идам̣ све винассиссатӣти вийа абхӯтапарикаппавасена вуттам̣. екадивасамева паччати тато парам̣ каппа̄бха̄вена а̄йукаппассапи абха̄ватоти авиродхато аттхайоджана̄ дат̣т̣хабба̄.

пакататтоти ануккхитто. сама̄насам̣ва̄сакоти апа̄ра̄джико.

ким̣ пана танти йо со ‘‘нийато’’ти вутто, там̣ ким̣ нийаметӣти аттхо. тассева пана йатха̄пуччхитасса нийатасса миччхаттасамматтанийатадхамма̄нам̣ вийа сабха̄вато виджджама̄натам̣ йатха̄пуччхитан̃ча нийа̄макахетум̣ пат̣иседхетва̄ йена ‘‘нийато’’ти ‘‘саттаккхаттупарама̄дико’’ти ча вуччати, там̣ йатха̄дхиппетака̄ран̣ам̣ дассетум̣ ‘‘самма̄самбуддхена хӣ’’тиа̄дима̄ха. джа̄тасса кума̄расса вийа арийа̄йа джа̄тийа̄ джа̄тасса на̄маматтаметам̣ нийатасаттаккхаттупарама̄дикам̣, нийата̄нийатабхедам̣ на̄манти аттхо. йади пуббахету нийа̄мако, сота̄панно ча нийатоти сота̄паттимаггато уддхам̣ тин̣н̣ам̣ магга̄нам̣ упаниссайабха̄вато пуббахетукиччам̣, тато пуббе пана пуббахетукиччам̣ наттхӣти сота̄паттимаггасса упаниссайа̄бха̄во а̄паджджати. йади хи тассапи пуббахету упаниссайо сийа̄, со ча нийа̄макоти сота̄паттимаггуппаттито пуббе ева нийато сийа̄, тан̃ча анит̣т̣хам̣, тасма̄сса пуббахетуна̄ ахетуката̄ а̄панна̄ти имаматтхам̣ сандха̄йа̄ха ‘‘иччасса ахету аппаччайа̄ ниббаттим̣ па̄пун̣а̄тӣ’’ти.

пат̣иладдхамагго сота̄паттимагго, тенева саттаккхаттупарама̄динийаме сати саттамабхава̄дито уддхам̣ паваттанакасса дуккхасса мӯлабхӯта̄ килеса̄ тенева кхӣн̣а̄ти упари тайо магга̄ акиччака̄ хонтӣти аттхо. йади упари тайо магга̄ саттаккхаттупарама̄дикам̣ нийаменти, тато ча ан̃н̃о сота̄панно наттхӣти сота̄паттимаггасса акиччаката̄ ниппайоджаната̄ а̄паджджатӣти аттхо. атха сакка̄йадит̣т̣ха̄диппаха̄нам̣ дассанакиччам̣, тесам̣ паха̄нена саттаккхаттупарама̄дита̄йа бхавитаббам̣. са̄ чупаримаггехи ева хотӣти саттамабхава̄дито уддхам̣ паваттито тена вина̄ вут̣т̣ха̄не сакка̄йадит̣т̣ха̄диппаха̄нена ча тена вина̄ бхавитаббанти а̄ха ‘‘пат̣хамамаггена ча ануппаджджитва̄ва килеса̄ кхепетабба̄ хонтӣ’’ти. на ан̃н̃о кочи нийаметӣти на̄макаран̣анимиттато випассана̄то ан̃н̃о кочи нийа̄мако на̄ма наттхӣти аттхо. випассана̄ва нийаметӣти ча на̄макаран̣анимиттатам̣йева сандха̄йа вуттам̣. тенева̄ха ‘‘ити самма̄самбуддхена гахитана̄маматтамева та’’нти.

на уппаджджантӣти пана аттхӣти ‘‘на ме а̄чарийо аттхи, садисо ме на виджджатӣ’’тиа̄дим̣ (ма. ни. 1.285; 2.341; маха̄ва. 11; катха̄. 405) имисса̄ локадха̄туйа̄ т̣хатва̄ вадантена бхагавата̄ ‘‘ким̣ пана̄вусо са̄рипутта, аттхетарахи ан̃н̃е саман̣а̄ ва̄ бра̄хман̣а̄ ва̄ бхагавата̄ самасама̄ самбодхийанти евам̣ пут̣т̣ха̄хам̣, бханте, ноти вадеййа’’нти (дӣ. ни. 3.161) ватва̄ тасса ка̄ран̣ам̣ дассетум̣ ‘‘ат̣т̣ха̄наметам̣ анавака̄со, йам̣ екисса̄ локадха̄туйа̄ две араханто самма̄самбуддха̄’’ти (ма. ни. 3.129) имам̣ суттам̣ дассентена дхаммасена̄патина̄ ча буддхаккхеттабхӯтам̣ имам̣ локадха̄тум̣ т̣хапетва̄ ан̃н̃аттха ануппатти вутта̄ хотӣти адхиппа̄йо.

‘‘йо пана бхиккхӯ’’тиа̄дина̄ вутта̄ни сиккха̄пада̄ни ма̄тика̄, та̄йа антарахита̄йа нида̄нуддесасан̇кха̄те па̄тимоккхе паббаджджӯпасампада̄каммесу ча са̄санам̣ тит̣т̣хатӣти аттхо. па̄тимоккхе ва̄ антогадха̄ паббаджджа̄ упасампада̄ ча тадубхайа̄бха̄ве па̄тимоккха̄бха̄вато, тасма̄ па̄тимоккхе, та̄су ча са̄санам̣ тит̣т̣хатӣти вуттам̣. осаккитам̣ на̄ма̄ти паччхимапат̣иведхасӣлабхедадвайам̣ екато катва̄ тато парам̣ винат̣т̣хам̣ на̄ма хотӣти аттхо.

та̄ти расмийо. ка̄рун̃н̃анти паридеванака̄рун̃н̃ам̣.

аначчхарийатта̄ти двӣсу уппаджджама̄несу аччхарийатта̄бха̄вадосатоти аттхо. вива̄дабха̄ватоти вива̄да̄бха̄ваттхам̣ две на уппаджджантӣти аттхо.

екам̣ буддхам̣ дха̄ретӣти екабуддхадха̄ран̣ӣ. етена евам̣сабха̄ва̄ ете буддхагун̣а̄, йена дутийабуддхагун̣е дха̄ретум̣ асаматтха̄ айам̣ локадха̄тӯти дассети. паччайависесаниппханна̄нан̃хи дхамма̄нам̣ сабха̄вависесо на сакка̄ дха̄ретунти. самам̣ уддхам̣ паджджатӣти самупа̄дика̄, удакассопари самам̣ га̄минӣти аттхо. двиннампӣти двепи, двиннампи ва̄ сарӣрабха̄рам̣. чха̄дентанти рочайама̄нам̣. саким̣ бхуттова̄ти екампи а̄лопам̣ аджджхохаритва̄ва мареййа̄ти аттхо.

атидхаммабха̄рена̄ти дхаммена на̄ма патхавӣ тит̣т̣хеййа, са̄ ким̣ тенева чалатӣти адхиппа̄йо. пуна тхеро ‘‘ратанам̣ на̄ма локе кут̣умбам̣ сандха̄рентам̣ абхиматан̃ча локена аттано гарусабха̄вата̄йа сакат̣абхан̇гасса ка̄ран̣ам̣ атибха̄рабхӯтам̣ дит̣т̣хам̣. евам̣ дхаммо ча хитасукхависесехи там̣саман̇гинам̣ дха̄ренто абхимато ча вин̃н̃ӯхи гамбхӣра̄ппамеййабха̄вена гарусабха̄ватта̄ атибха̄рабхӯто патхавӣчаланасса ка̄ран̣ам̣ хотӣ’’ти дассенто ‘‘идха, маха̄ра̄джа, две сакат̣а̄’’тиа̄дима̄ха. екасса̄ти екасма̄, екасса ва̄ сакат̣асса ратанам̣, тасма̄ сакат̣ато гахетва̄ти аттхо. оса̄ританти павеситам̣ а̄хат̣ам̣ вуттанти аттхо.

сабха̄вапакатика̄ти акиттимапакатика̄ти аттхо. ка̄ран̣амахантатта̄ти махантехи па̄рамита̄ка̄ран̣ехи буддхагун̣а̄нам̣ ниббаттитоти вуттам̣ хоти. патхавӣа̄дайо маханта̄ аттано аттано висайе екека̄ва, евам̣ самма̄самбуддхопи маханто аттано висайе еко ева. ко ча тасса висайо? йа̄ватакам̣ н̃еййам̣, евам̣ а̄ка̄со вийа анантависайо бхагава̄ еко ева хотӣти ваданто локадха̄твантаресупи дутийасса абха̄вам̣ дассети.

пуббабха̄ге а̄йӯханавасена а̄йӯханасаман̇гита̄ саннит̣т̣ха̄начетана̄васена четана̄саман̇гита̄ ча ведитабба̄, сантатикхан̣авасена ва̄. випа̄ка̄раханти дутийабхава̄дӣсу випаччанапакатитам̣ сандха̄йа вадати. чалатӣти париваттати. сунакхехи ваджанасӣло сунакхава̄джико.

пат̣хамабаланиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

дутийабаланиддесаван̣н̣ана̄

810. гатито ан̃н̃а̄ гатисампатти на̄ма наттхӣти дассенто ‘‘сампанна̄ гатӣ’’ти а̄ха. маха̄судассана̄дисура̄джака̄ло пат̣хамакаппика̄дисумануссака̄ло ча ка̄ласампатти.

екантам̣ кусалассева ока̄соти идам̣ йадипи кочи ка̄йасучарита̄дипайогасампаттийам̣ т̣хитам̣ ба̄дхеййа, там̣ пана ба̄дханам̣ ба̄дхакассева исса̄динимиттена випарӣтагга̄хена джа̄там̣. са̄ пайогасампатти сабха̄вато сукхавипа̄кассева паччайо, на дуккхавипа̄касса̄ти имаматтхам̣ сандха̄йа вуттам̣. маккат̣о бхаттапут̣ам̣ бандхат̣т̣ха̄не мун̃читва̄ бхун̃джитум̣ на джа̄на̄ти, йаттха ва̄ таттха ва̄ бхиндитва̄ вина̄сети, евам̣ анупа̄йан̃н̃ӯпи бхоге. суса̄не чхад̣д̣етва̄тиа̄дина̄ гха̄тетва̄ чхад̣д̣итасса вут̣т̣ха̄на̄бха̄во вийа апа̄йато вут̣т̣ха̄на̄бха̄воти дассети.

‘‘паччарӣ’’типи ул̣умпасса на̄мам̣, тена еттха ката̄ ‘‘маха̄паччарӣ’’ти вуччати. удаке маран̣ам̣ тхале маран̣ан̃ча екамева̄ти касма̄ вуттам̣, нану саккена ‘‘самудда̄раккхам̣ карисса̄мӣ’’ти вуттанти? саччам̣ вуттам̣, джӣвитасса лахупариваттитам̣ пака̄сентехи тхерехи евам̣ вуттам̣, лахупариваттита̄йа джӣвитахету на гамисса̄ма̄ти адхиппа̄йо. атха ва̄ удакети на̄гадӣпам̣ сандха̄йа вуттам̣, тхалети джамбудӣпам̣.

тхеро на детӣти катхамахам̣ етена н̃а̄то, кеначи кин̃чи а̄чиккхитам̣ сийа̄ти сан̃н̃а̄йа на ада̄си. тенева ‘‘майампи на джа̄на̄ма̄’’ти вуттам̣. апарасса̄ти апарасса бхиккхуно паттам̣ а̄да̄йа…пе… тхерасса хаттхе т̣хапесӣти йоджана̄. ана̄йатанети никка̄ран̣е, айутте ва̄ нассанат̣т̣ха̄не. тувам̣ атта̄нам̣ раккхеййа̄си, майам̣ пана махаллакатта̄ ким̣ раккхитва̄ карисса̄ма, махаллакатта̄ ева ча раккхитум̣ на саккхисса̄ма̄ти адхиппа̄йо. ана̄га̄митта̄ ва̄ тхеро аттана̄ ваттаббам̣ джа̄нитва̄ овадати.

самма̄пайогасса гатамагготи самма̄пайогена ниппха̄дитатта̄ тасса сан̃джа̄нанака̄ран̣анти аттхо.

бхӯтаматтхам̣ катва̄ абхӯтопамам̣ катхайиссатӣти адхиппа̄йо. манусса̄ти бхан̣д̣а̄га̄рика̄динийутта̄ манусса̄ махантатта̄ сампат̣иччхитум̣ на̄саккхим̣су.

дутийабаланиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

татийабаланиддесаван̣н̣ана̄

811. ан̃чита̄ти гата̄. печча̄ти пуна, маритва̄ти ва̄ аттхо. уссаннатта̄ти витаккабахулата̄йа уссаннатта̄ти ваданти, сӯрата̄дӣхи ва̄ уссаннатта̄. диббантӣти кӣл̣анти.

сан̃джӣвака̄л̣асуттасан̇гха̄тарорувамаха̄рорувата̄панамаха̄та̄панаавӣчийо ат̣т̣ха маха̄нирайа̄. екекасса чатта̄ри два̄ра̄ни, екекасмим̣ два̄ре чатта̄ро чатта̄ро гӯтханирайа̄дайоти евам̣ сол̣аса уссаданирайе ван̣н̣айанти.

саккасуйа̄ма̄дайо вийа джет̣т̣хакадевара̄джа̄. паджа̄пативарун̣аӣса̄на̄дайо вийа дутийа̄дит̣т̣ха̄нантарака̄рако парича̄рако хутва̄.

татийабаланиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

чатуттхабаланиддесаван̣н̣ана̄

812. каппоти дведха̄бхӯтагго. еттха ча бӣджа̄дидха̄туна̄наттавасена кхандха̄дидха̄туна̄наттам̣ ведитаббам̣.

чатуттхабаланиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

пан̃чамабаланиддесаван̣н̣ана̄

813. аджджха̄сайадха̄тӯти аджджха̄сайасабха̄во. йатха̄ гӯтха̄дӣнам̣ дха̄тусабха̄во есо, йам̣ гӯтха̄дӣхева сам̣сандати, евам̣ пуггала̄нам̣ аджджха̄сайассевеса сабха̄во, йам̣ дуссӣла̄дайо дуссӣла̄дикехева сам̣сандантӣти вуттам̣ хоти. бхиккхӯпи а̄хам̣сӯти ан̃н̃аман̃н̃ам̣ а̄хам̣су. а̄вусо име манусса̄ ‘‘йатха̄сабха̄гена парибхун̃джатха̄’’ти ваданта̄ амхе сабха̄га̄сабха̄ге видитва̄ хӣнаджджха̄сайапан̣ӣтаджджха̄сайатам̣ париччхиндитва̄ дха̄тусам̣йуттакамме упаненти тасса пайогам̣ дат̣т̣хука̄ма̄ти аттхо, евам̣ сабха̄гавасенева аджджха̄сайадха̄тупариччхинданато аджджха̄сайадха̄тусабха̄гавасена нийаметӣти адхиппа̄йо.

пан̃чамабаланиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

чхат̣т̣хабаланиддесаван̣н̣ана̄

чаританти идха дуччаритам̣ сучаританти вуттам̣. аппараджам̣ аккхам̣ етесанти аппараджаккха̄ти аттхо вибха̄вито, аппараджам̣ аккхимхи етесанти аппараджаккха̄типи саддаттхо самбхавати. еттха ча а̄сайаджа̄нана̄дина̄ йехи индрийехи паропарехи сатта̄ калйа̄н̣апа̄па̄сайа̄дика̄ хонти, тесам̣ джа̄нанам̣ вибха̄ветӣти ведитаббам̣. еван̃ча катва̄ индрийапаропарийаттаа̄сайа̄нусайан̃а̄н̣а̄нам̣ висум̣ аса̄дха̄ран̣ата̄, индрийапаропарийаттана̄на̄дхимуттиката̄н̃а̄н̣а̄нам̣ висум̣ балата̄ ча сиддха̄ хоти.

815. йадарийа̄ти йе арийа̄. а̄васим̣сӯти нисса̄йа васим̣су. ке пана те? ‘‘идха, бхиккхаве, бхиккху пан̃чан̇гавиппахӣно хоти чхал̣ан̇гасаманна̄гато ека̄раккхо чатура̄пассено панун̣н̣апаччекасаччо самавайасат̣т̣хесано ана̄виласан̇каппо пассаддхака̄йасан̇кха̄ро сувимуттачитто сувимуттапан̃н̃о’’ти (дӣ. ни. 3.348; а. ни. 10.19) евам̣ вутта̄. етесу пан̃чан̇гавиппахӣнапаччекасаччапаноданаесана̄самавайасаджджана̄ни ‘‘сан̇кха̄йекам̣ пат̣исевати адхива̄сети париваджджети винодетӣ’’ти (ма. ни. 2.168) вуттесу апассенесу виноданан̃ча маггакичча̄нева, итаре ча маггенева самиджджханти. тена̄ха ‘‘етан̃хи суттам̣…пе… дӣпетӣ’’ти.

816. а̄рамман̣асанта̄на̄нусайанесу ит̣т̣ха̄рамман̣е а̄рамман̣а̄нусайанена анусети. а̄чин̣н̣асама̄чин̣н̣а̄ти етена самантато вет̣хетва̄ вийа т̣хитабха̄вена анусайитатам̣ дассети. бхавассапи ваттхука̄матта̄, ра̄гавасена ва̄ сама̄натта̄ ‘‘бхавара̄га̄нусайо…пе… сан̇гахито’’ти а̄ха.

818. ‘‘пан̣ӣта̄дхимуттика̄ тиккхиндрийа̄, итаре мудиндрийа̄’’ти евам̣ индрийависесадассанаттхамева адхимуттиггахан̣анти а̄ха ‘‘тиккхиндрийамудиндрийабха̄вадассанаттха’’нти.

819. паха̄наккамавасена̄ти еттха паха̄таббападжаханаккамо паха̄наккамоти дат̣т̣хаббо, йасса паха̄нена бхавитаббам̣, там̣ тенева паха̄нена пат̣хамам̣ вуччати, тато аппаха̄таббанти айам̣ ва̄ паха̄наккамо.

820. маггасса упаниссайабхӯта̄ни индрийа̄ни упаниссайаиндрийа̄ни.

826. ниббутичхандарахитатта̄ аччхандикат̣т̣ха̄нам̣ павит̣т̣ха̄. йасмим̣ бхаван̇ге паваттама̄не там̣сантатийам̣ локуттарам̣ ниббаттати, там̣ тасса па̄дакам̣.

чхат̣т̣хабаланиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

саттамабаланиддесаван̣н̣ана̄

828. нидда̄йитва̄ти каммат̣т̣ха̄нам̣ манаси каронто ниддам̣ оккамитва̄ пат̣ибуддхо сама̄паттим̣ сама̄панномхӣти аттхо. нӣваран̣а̄дӣхи висуддхачиттасантати ева читтаман̃джӯса̄, сама̄дхи ва̄, каммат̣т̣ха̄нам̣ ва̄. читтам̣ т̣хапетунти сама̄паттичиттам̣ т̣хапетум̣. сан̃н̃а̄ведайита̄нам̣ апагамо ева апагамавимоккхо.

сан̃н̃а̄манасика̄ра̄нам̣ ка̄ма̄дидутийаджджха̄на̄дипаккхандана̄ни ‘‘ха̄набха̄гийависесабха̄гийадхамма̄’’ти дассита̄ни, техи пана джха̄на̄нам̣ там̣сабха̄вата̄ дхамма-саддена вутта̄. пагун̣абха̄вавода̄нам̣ пагун̣авода̄нам̣. тадева пат̣хамаджджха̄на̄дӣхи вут̣т̣хахитва̄ дутийаджджха̄на̄диадхигамасса паччайатта̄ ‘‘вут̣т̣ха̄нам̣ на̄ма̄’’ти вуттам̣. ‘‘вода̄нампи вут̣т̣ха̄нам̣, тамха̄ тамха̄ сама̄дхимха̄ вут̣т̣ха̄нампи вут̣т̣ха̄на’’нти има̄йа вут̣т̣ха̄напа̄л̣ийа̄ асан̇гахитатта̄ ниродхасама̄паттийа̄ вут̣т̣ха̄нам̣ ‘‘па̄л̣имуттакавут̣т̣ха̄нам̣ на̄ма̄’’ти вуттам̣. йе пана ‘‘ниродхато пхаласама̄паттийа̄ вут̣т̣ха̄на’’нти па̄л̣и наттхӣти вадеййум̣, те ‘‘ниродха̄ вут̣т̣хахантасса невасан̃н̃а̄на̄сан̃н̃а̄йатанам̣ пхаласама̄паттийа̄ анантарапаччайена паччайо’’ти (пат̣т̣ха̄. 1.1.417) има̄йа па̄л̣ийа̄ пат̣иседхетабба̄.

саттамабаланиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

дасамабаланиддесаван̣н̣ана̄

831. ра̄га̄дӣхи четасо вимуттибхӯто сама̄дхи четовимутти. пан̃н̃а̄ва вимутти пан̃н̃а̄вимутти. каммантаравипа̄кантарамева̄ти каммантарасса випа̄кантарамева̄ти аттхо. четана̄четана̄сампайуттакадхамме нирайа̄динибба̄нага̄минипат̣ипада̄бхӯте камманти гахетва̄ а̄ха ‘‘каммапариччхедамева̄’’ти. аппетум̣ на саккоти ат̣т̣хаманавамабала̄ни вийа, там̣садисам̣ иддхивидхан̃а̄н̣ам̣ вийа викуббитум̣. етена дасабаласадисатан̃ча ва̄рети, джха̄на̄дин̃а̄н̣ам̣ вийа ва̄ аппетум̣ викуббитун̃ча. йадипи хи джха̄на̄дипаччавеккхан̣ан̃а̄н̣ам̣ саттамабаланти тасса савитаккасавича̄рата̄ вутта̄, татха̄пи джха̄на̄дӣхи вина̄ паччавеккхан̣а̄ наттхӣти джха̄на̄дисахагатам̣ н̃а̄н̣ам̣ тадантогадхам̣ катва̄ евам̣ вуттанти ведитаббам̣. атха ва̄ саббан̃н̃утан̃н̃а̄н̣ам̣ джха̄на̄дикиччам̣ вийа на саббам̣ балакиччам̣ ка̄тум̣ саккотӣти дассетум̣ ‘‘тан̃хи джха̄нам̣ хутва̄ аппетум̣ иддхи хутва̄ викуббитун̃ча на саккотӣ’’ти вуттам̣, на пана кассачи баласса джха̄наиддхибха̄ватоти дат̣т̣хаббам̣.

дасамабаланиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

н̃а̄н̣авибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

17. кхуддакаваттхувибхан̇го

1. екакама̄тика̄диван̣н̣ана̄

832. ‘‘теттим̣сати тика̄’’ти вуттам̣, те пана пан̃чатим̣са. татха̄ ‘‘пурисамала̄дайо ат̣т̣ха навака̄’’ти вуттам̣, те пана а̄гха̄таваттхуа̄дайо нава. йе ‘‘две ат̣т̣ха̄расака̄’’тиа̄димхи вутта̄, те ева ‘‘ити атӣта̄ни чхаттим̣са̄’’тиа̄дина̄ тайо чхаттим̣сака̄ ката̄ти а̄ха ‘‘чха ат̣т̣ха̄расака̄’’ти, два̄сат̣т̣хи пана дит̣т̣хигата̄ни ан̃н̃аттха вуттабха̄венева идха никкхитта̄нӣти на гахита̄нӣти дат̣т̣хабба̄ни.

екакама̄тика̄диван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

(1.) екаканиддесаван̣н̣ана̄

843-844. аттхи пат̣иччам̣ на̄ма̄ти йатха̄ ‘‘чаккхун̃ча пат̣ичча̄’’тиа̄дӣсу ниссайа̄дипаччайабха̄вена пат̣ичча̄ти вуттам̣, на татха̄ идха кхаттийа̄диджа̄тӣнам̣ параматтхато авиджджама̄на̄нам̣ ниссайа̄дипаччайаттасса абха̄ва̄. йесу пана кхандхесу сантесу кхаттийа̄дисаммути хоти, тесам̣ аббоччхинната̄ва кхаттийа̄диджа̄тийа̄ аттхита̄, са̄ идха пат̣ичча-саддена вибха̄вита̄ти аттхо. екисса̄ сен̣ийа̄ти асамбхинна̄йа̄ти аттхо.

пан̃хависсаджджана̄дикирийа̄су пурато каран̣ам̣ пуреккха̄ро. никкхепара̄сӣти нидха̄нара̄си. паттхат̣а̄киттиноти виттхин̣н̣а̄киттино. раттан̃н̃умадоти пура̄н̣ан̃н̃ута̄мадоти ваданти. чирараттиджа̄тена, чирараттипаббаджитена ва̄ джа̄нитаббасса, раттӣнамева ва̄ джа̄нанамадо. упат̣т̣ха̄пакама̄ноти а̄н̣а̄каран̣ама̄но. а̄н̣а̄каран̣ан̃хи вича̄ран̣ам̣ идха ‘‘йасо’’ти вуттанти. париман̣д̣алаттабха̄ваниссито ма̄но парин̣а̄хамадо. сарӣрасампаттипа̄рипӯрийа̄ мадо па̄рипӯримадо.

845. ваттхуна̄ вина̄пи ваттаббата̄йа аваттхукам̣, на ваттхуно абха̄ва̄.

846. читтасса воссаджджананти читтасса сатито муччанам̣, ка̄йадуччарита̄дӣсу паккханданам̣ ва̄ воссагго. патит̣т̣ха̄бха̄воти кусалакаран̣е ат̣т̣ха̄нам̣, анут̣т̣ха̄нанти аттхо. пама̄дасан̇кха̄тасса аттхасса ка̄йадуччарите читтасса воссагго па̄н̣а̄типа̄те миччха̄дит̣т̣хийам̣ кодхе упана̄хети евама̄дико парийа̄йо апарийанто, тадаттхатаппарийа̄йаппака̄сако воссагганиссагга̄дико бйан̃джанапарийа̄йо ча̄ти саббам̣ там̣ сан̇кхипитва̄ еварӯпоти идам̣ а̄ка̄ранидассанам̣ саббапарийа̄йасса ваттум̣ асаккун̣еййатта̄ катанти дассенто а̄ха ‘‘парийанта̄бха̄вато’’ти. виссат̣т̣ха̄ка̄роти сатийа̄ паччанӣкабхӯте чатта̄ро кхандхе дассети.

847. читтасса тхаддхата̄ татха̄паваттачиттамева̄ти ваданти, ма̄нависесо ва̄ дат̣т̣хаббо. упасан̇камане вандитаббам̣ хотӣти парийантенева чарати.

848. ‘‘а̄паттим̣ а̄панносӣ’’ти вутте ‘‘а̄вусо, твам̣ а̄панносӣ’’тиа̄дина̄ тена вуттам̣ тассева упари кхипанавасена ‘‘пат̣иппхаритва̄’’ти ваданти. ‘‘тасмим̣ на̄ма далидде, акусале ва̄ идам̣ каронте ахам̣ касма̄ на каромӣ’’ти евам̣ идха пат̣иппхаран̣ам̣ йуттам̣. каран̣асса уттаракирийа̄ каран̣уттарийам̣. акусалапаккхо еса̄ти са̄рамбхоти адхиппа̄йо.

849. атичча иччхатӣти атиччиччхо, тасса бха̄во атиччиччхата̄ти ваттаббе ччи-ка̄ралопам̣ катва̄ ‘‘атиччхата̄’’ти вуттам̣. атриччхата̄ти ча са̄ ева вуччатӣти. татра̄пи неруттикавидха̄нена падасиддхи ведитабба̄. йатха̄ладдхам̣ ва̄ атиккамитва̄ атра атра иччханам̣ атриччхата̄, са̄ ева ра-ка̄расса та-ка̄рам̣ катва̄ ‘‘атиччхата̄’’ти вутта̄.

атриччханти атиччхам̣, атра ва̄ иччханто. кена? атилобхена атилобхамиччха̄сан̇кха̄тена атилобхамадена ча. аттано хитам̣ атта̄ти вуттам̣. ха̄йати джӣрати, а̄дин̣н̣о ва̄ атта̄, патто ва̄ атта̄, нам̣ джӣрати чандакиннарим̣ паттхайитва̄ асита̄бхӯдевийа̄ вихӣно вийа.

иччха̄хатасса̄ти иччха̄йа упаддутасса, муддитасса ва̄.

атихӣл̣айа̄ноти аваман̃н̃ама̄но. малаканти евам̣на̄макам̣ джанападам̣, аббхока̄сам̣ ва̄. кодан̣д̣акена̄ти кудан̣д̣акена рассадан̣д̣акена. гаддулена̄ти ча ваданти. рухирамаккхитан̇готи рухирасиннагатто.

850. джа̄нантассева бхиййо бхиййо чоденто вийа самбха̄ветука̄мо хоти. паччайети упа̄да̄на̄дипаччайе.

851. йе патирӯпена ван̃ченти, те ган̣т̣хика̄, дура̄ча̄рена ва̄ ган̣т̣хибхӯта̄. ган̣т̣хикапутта̄ на̄ма ган̣т̣хика̄ ева хонти, тена саддхивиха̄рика̄ ган̣т̣хикабха̄вена ‘‘тхеро…пе… дӣгхачан̇каме вихаратӣ’’ти ваданти.

ват̣т̣ати бхантети айампи еко пака̄ро, ла̄бхина̄ ева пана сакка̄ н̃а̄тунти аттано сама̄паттила̄бхитам̣ сӯчетӣти аттхо. пан̃чаттайам̣ на̄ма упарипан̣н̣а̄саке дутийасуттам̣ (ма. ни. 3.21 а̄дайо). тасса гамбхӣратта̄ вадати ‘‘пан̃чаттайам̣ олокентасса̄’’ти.

852. син̇ганти син̇га̄рам̣. тан̃хи кусаласса виджджханато сама̄севитата̄йа сӣсе париккхатам̣ суникхатам̣ виса̄н̣ам̣ вийа, тхиратта̄ ча син̇гам̣ вийа̄ти син̇гам̣, там̣ панаттхато ра̄го.

853. теманакаран̣аттхе тинтин̣а-саддо дат̣т̣хаббо. кхӣйананти ча йена лобхена парам̣ маманти вадантам̣ кхӣйати, со вутто. кхӣйанам̣ бхан̣д̣ананти ча ваданти. тинтин̣анти ва̄ лолуппамиччева вуттам̣ хоти. сан̃н̃а̄-саддо хи есо лолуппава̄чакоти.

854. ӯруппама̄н̣а̄пӣти етена махантагханабха̄вена апӯтитам̣ дассети. атхава̄тиа̄дина̄ чӣвараман̣д̣ана̄дӣнам̣ висесана̄ни ‘‘имасса ва̄ пӯтика̄йасса ба̄хира̄нам̣ ва̄ париккха̄ра̄нам̣ ман̣д̣ана̄’’тиа̄дӣнӣти дассети. чӣварена хи ман̣д̣ана̄ чӣвараман̣д̣ана̄, чӣварасса ва̄ ман̣д̣ана̄ чӣвараман̣д̣ана̄, евам̣ паттаман̣д̣ана̄ сена̄санаман̣д̣ана̄ ча̄ти адхиппа̄йо. ӯнат̣т̣ха̄напӯран̣ам̣ чхавира̄гасусан̣т̣ха̄на̄дикаран̣ан̃ча чӣвара̄дӣсу ка̄йе ча йатха̄йогам̣ йоджетаббам̣. тадахуджа̄тада̄рако вийа хотӣти да̄ракача̄палйам̣ на мун̃чатӣти аттхо.

855. садиса̄ анурӯпа̄ бхатти сабха̄го, на сабха̄го асабха̄го, ма̄натхаддхата̄, виродхо ва̄. тенасса ма̄та̄дӣсу ваттанам̣ асабха̄гавуттита̄. евам̣видха̄нам̣ ма̄на̄дхика̄нам̣ акусала̄намидам̣ на̄мам̣.

856. паритассита̄ти сан̇кампана̄, уккан̣т̣хитасса ва̄ тасса тасса тан̣ха̄йана̄.

857. кусалакаран̣е ка̄йасса авиппха̄риката̄ лӣната̄ джа̄тиа̄ласйам̣, на рогаутубходжана̄дӣхи ка̄йагелан̃н̃ам̣ тандӣ на̄ма, атха кхо пакатиа̄ласйанти аттхо. ка̄йа̄ласийанти на̄мака̄йасса а̄ласийам̣, тадева рӯпака̄йасса̄пӣти дат̣т̣хаббам̣.

858. аччасана̄дӣхи уппаннадха̄туккхобханимиттам̣ а̄ласийам̣ виджамбхита̄.

859. бхаттанимиттена уппаннам̣ а̄ласйам̣ бхаттасаммадо.

860. имехи пана̄ти читтасса акалйата̄дӣхи. саббаттха килесавасена̄ти тхинамиддхака̄ран̣а̄нам̣ ра̄га̄дӣнам̣ васена̄ти дат̣т̣хаббам̣.

861. самма̄а̄джӣвато апето катоти апакато. со а̄джӣвупаддавена упаддутоти катва̄ а̄ха ‘‘упаддутасса̄ти аттхо’’ти.

тивидхампи там̣ таттха а̄гатам̣ тасса ниссайабхӯта̄йа има̄йа па̄л̣ийа̄ дассетунти еваматтхо дат̣т̣хаббо.

па̄пан̣ика̄нӣти а̄пан̣ато чхад̣д̣ита̄ни. нантака̄нӣти антарахита̄ни, чӣра̄ни ва̄. гила̄насса паччайабхӯта̄ бхесаджджасан̇кха̄та̄ джӣвитапариккха̄ра̄ гила̄напаччайабхесаджджапариккха̄ра̄. пӯтимуттанти пура̄н̣асса апура̄н̣асса ча саббасса гомуттассетам̣ на̄мам̣. пӯтибха̄вена чхад̣д̣итосадхантипи кечи.

агаббхика̄ екадва̄ра̄ дӣгхаса̄ла̄ кира уддан̣д̣о. куччхитараджабхӯта̄йа па̄пиччхата̄йа нираттхакака̄йавачӣвиппханданиггахан̣ам̣ кораджам̣, там̣ етасса аттхӣти кораджико, ативийа кораджико кораджикакораджико. атипарисан̇китоти кечи. мукхасамбха̄витоти кораджикакораджика̄дибха̄вена паваттавачанехи аттано мукхаматтена ан̃н̃ехи самбха̄вито. со еварӯпо еварӯпата̄йа ева атта̄нам̣ парам̣ вийа катва̄ ‘‘айам̣ саман̣о’’тиа̄дим̣ катхети.

пан̣идха̄йа̄ти ‘‘араха̄ти мам̣ джа̄нантӯ’’ти читтам̣ т̣хапетва̄, паттхетва̄ ва̄. а̄па̄тхакаджджха̄йӣти манусса̄нам̣ а̄па̄тхат̣т̣ха̄не сама̄дхим̣ сама̄панно вийа нисӣданто а̄па̄тхаке джанасса па̄кат̣ат̣т̣ха̄не джха̄йӣ.

ан̃н̃ам̣ вийа катва̄ аттано самӣпе бхан̣анам̣ са̄мантаджаппитам̣. а̄ка̄расса рассаттам̣ катва̄ ‘‘ат̣хапана̄’’ти вуттам̣. куханам̣ кухо, тасса айана̄ паватти куха̄йана̄, кухасса ва̄ пуггаласса айана̄ гатикирийа̄ куха̄йана̄.

862. пут̣т̣хасса̄ти ‘‘ко тиссо, ко ра̄джапӯджито’’ти пут̣т̣хасса. нахана̄ти бандхана̄ паривет̣хана̄.

863. нимиттена чаранто джӣванто нимиттака̄рако немиттико, тасса бха̄во немиттиката̄. аттано иччха̄йа пака̄санам̣ обха̄со. ко пана соти? ‘‘аджджа бхиккхӯнам̣ паччайа̄ дуллабха̄ джа̄та̄’’тиа̄дика̄ паччайапат̣исам̣йуттакатха̄. иччхитаваттхусса самӣпе катханам̣ са̄мантаджаппа̄.

864. бахи чхад̣д̣анам̣ уккхепана̄. парапит̣т̣химам̣сакха̄данасӣло парапит̣т̣химам̣сико, тасса бха̄во парапит̣т̣химам̣сиката̄.

865. никаттум̣ аппена ла̄бхена бахукам̣ ван̃четва̄ гахетум̣ иччханам̣ ниджигӣсанам̣, тасса бха̄во ниджигӣсаната̄. тассева иччханасса паваттиа̄ка̄ро, там̣сахаджа̄там̣ ва̄ гавесанакаммам̣.

866. ван̣н̣асампаннам̣ поккхарам̣ ван̣н̣апоккхаранти уттарападалопо пуббападасса дат̣т̣хаббо, ван̣н̣апа̄рипӯрӣ ва̄ ван̣н̣апоккхарата̄. ‘‘аттхаджа̄пика̄’’ти еттха вийа джапа-саддо уппаттива̄чакоти а̄ха ‘‘паваттетӣ’’ти.

867. сеййасадисама̄на̄ уннативасена паватта̄ти убхайаттха̄пи ‘‘ма̄нам̣ джаппетӣ’’ти вуттам̣.

868. хӣнама̄но пана онативасена паваттито кевалена ма̄насаддена ниддесам̣ на̄рахатӣти там̣ниддесе ‘‘ома̄нам̣ джаппетӣ’’ти (вибха. 874) вуттам̣.

872. ра̄джабхогена рат̣т̣хабхун̃джанако ра̄джаниссито рат̣т̣хийо.

879. пуггалам̣ ана̄маситва̄ти йатха̄ сеййасса сеййама̄на̄диниддесесу ‘‘парехи сеййам̣ атта̄нам̣ дахатӣ’’ти сеййа̄дипуггало ма̄нуппа̄дако а̄мат̣т̣хо, еваметасса сеййама̄набха̄вепи ма̄нуппа̄дакапуггалависесам̣ ана̄маситва̄ ‘‘паре атиман̃н̃ати’’ччева вуттанти аттхо. паре атиккамитва̄ ман̃н̃анан̃хи йасса кассачи атима̄ноти.

880. пуримама̄насса упарима̄но ма̄на̄тима̄но, ати-саддо упари-саддасса аттхам̣ вадатӣти дат̣т̣хаббо. пуримама̄нам̣ ва̄ атикканто ма̄но ма̄на̄тима̄но.

881. паккхиджа̄тӣсу ва̄йасо анто ла̄макоти катва̄ ‘‘ка̄каджа̄ти вийа̄’’ти вуттам̣.

882. тхеро кира досачарито ахоси, тасма̄ а̄дитова ‘‘тумхе акхӣн̣а̄сава̄’’ти аватва̄ упа̄йена катхесӣти ваданти, досачаритатта̄ ва̄ кхиппам̣ татийападава̄ре вира̄гам̣ уппа̄десӣти адхиппа̄йо.

883. ма̄нам̣ анугатаччхандоти ма̄насампайуттачхандо, ма̄насабха̄вам̣ анугато ма̄наччхандо ва̄.

884. ‘‘виламбана’’нти ча иттхипурисасамма̄нана̄дикирийа̄дивиламбанапат̣исам̣йуттам̣ каттаббам̣ дат̣т̣хаббам̣. таттха йуттамуттасилит̣т̣хам̣ пат̣ибха̄нам̣ виламбанапат̣ибха̄нам̣.

887. амарава̄дапат̣исам̣йутто витакко, аттано амаран̣аттха̄йа девабха̄ваттха̄йа ва̄ витакко амаравитакко.

888. паресу ануддайа̄ ра̄гавасена ануддайакаран̣ам̣ етасса̄ти пара̄нуддайо, тасса бха̄во пара̄нуддайата̄, паресу ва̄ ануддайассева саханандита̄дикасса бха̄во пара̄нуддайата̄, та̄дисо ра̄го. таттха̄ти пара̄нуддайата̄йа сам̣сат̣т̣хавиха̄рена дассита̄йа̄ти аттхо йуджджати.

890. анаван̃н̃аттим̣ паттхенто анаван̃н̃аттаттхамева ка̄магун̣е ча паттхетӣти а̄ха ‘‘пан̃чака̄ма…пе… ниссито хутва̄’’ти.

екаканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

(2.) дуканиддесаван̣н̣ана̄

891. упанайхатӣти бандхати. а-ка̄ро анантараттхава̄чако, марийа̄дава̄чакасса ва̄ а̄ка̄расса рассаттам̣ катва̄ ‘‘ат̣т̣хапана̄’’ти вуттанти ‘‘анантарат̣т̣хапана̄’’тиа̄дима̄ха. таттха пат̣хамуппаннасса паватта̄ка̄ро марийа̄да̄, там̣ анатиккамитва̄ тассева дал̣хӣкаран̣авасена т̣хапана̄ марийа̄дат̣т̣хапана̄. пакатит̣т̣хапана̄маттамева, висесанарахита̄ти аттхо.

892. нит̣т̣хурийам̣ кхел̣апа̄танам̣, нит̣т̣хурийам̣ вийа нит̣т̣хурийам̣. дассетва̄ти дантехи чхиндитва̄. тена пана дассанам̣ пал̣а̄соти дассети. пал̣а̄сасса а̄йана̄ти йугагга̄хаппаватти. самабха̄вадаханам̣ джайо, тасса а̄харан̣ато а̄ха̄ро. дхурам̣ на детӣти па̄моккхам̣ на дети.

894. ка̄йена четийан̇ган̣а̄диваттам̣ кароти ‘‘евам̣ ваттасампанно саддхо катхам̣ ка̄йадуччарита̄дӣни кариссатӣ’’ти паресам̣ н̃а̄панаттхам̣. атичча̄ти аччайам̣ катва̄. а̄сарантӣти а̄гаччханти, пуна пат̣иччха̄дане паваттантӣти аттхо. кона̄мевам̣ каротӣти воччхинданаччха̄дана̄ ва̄ воччха̄дана̄.

на самма̄ бха̄сита̄ти йо на самма̄ бха̄сати, со сат̣хоти дассети. куччхи ва̄ пит̣т̣хи ва̄ джа̄нитум̣ на сакка̄ти асантагун̣асамбха̄ваненева читта̄нурӯпакирийа̄вирахато ‘‘евам̣читто евам̣кирийо’’ти джа̄нитум̣ на сакка̄ти аттхо.

аджо ева аджа̄миго. нелакоти тарун̣аваччхо. йатха̄ со йаккхо та̄дисам̣ рӯпам̣ дассетва̄ ‘‘аджа̄’’ти сан̃н̃а̄йа а̄гата̄гате кха̄дати, евамайампи там̣там̣садисагун̣асамбха̄ванена те те ван̃чети. тенетам̣ са̄т̣хеййам̣ ма̄йа̄то балаватара̄ ван̃чана̄ти дат̣т̣хаббам̣. тенева ‘‘париккхаттата̄’’ти вуттам̣.

908. сакка̄йадит̣т̣ха̄дӣнам̣ абха̄вепи йам̣ сам̣йоджанам̣ хоти, там̣ бахиддха̄ сам̣йоджанато бахиддха̄сам̣йоджанасса пуггаласса висесанабхӯтам̣ бахиддха̄сам̣йоджанам̣ на̄ма.

дуканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

(3.) тиканиддесаван̣н̣ана̄

909. акусаламӯла̄нева ват̣т̣амӯла̄нӣти техи катхитехи ват̣т̣амӯласамуда̄ча̄ро катхито хотӣти а̄ха ‘‘тӣхи…пе… катхито’’ти.

919. сассато локотиа̄дидассанамева брахмачарийам̣ моккхасампа̄пакам̣ уттамачарийанти дит̣т̣хигатикехи самматанти а̄ха ‘‘дит̣т̣хигатикасамматасса̄’’ти. рӯпа̄рӯпа̄вачаравипа̄кесу са̄тисайо бхавара̄готи адхиппа̄йена вуттам̣ ‘‘маха̄брахма̄на’’нти.

920. катхам̣видханти кена̄ка̄рена сан̣т̣хитанти аттхоти катва̄ а̄ха ‘‘а̄ка̄расан̣т̣ха̄на’’нти. ма̄нат̣хапана̄ти сеййа̄дивасена ма̄нена т̣хапана̄, ма̄насан̇кха̄та̄ ва̄ т̣хапана̄.

921. четасо утра̄со доманассам̣, досо ва̄, там̣сампайутта̄ ва̄ четана̄дайо.

922. десана̄сукхата̄йа̄ти тин̣н̣ам̣ аддха̄нам̣ васена вичикиччха̄йа десана̄ сукха̄ ‘‘кан̇кхати вичикиччхатӣ’’ти, на пана татха̄ мохена̄ти адхиппа̄йо. ван̣н̣а̄дибхедам̣ сутва̄ти кечи кира ваданти ‘‘кхаттийаджӣво пан̣д̣уван̣н̣о. касма̄? со хи пуббан̣хе рамати, пуббан̣хе ча чха̄йа̄ пан̣д̣уван̣н̣а̄. бра̄хман̣авессасуддаджӣва̄ ода̄тапӣтака̄л̣аван̣н̣а̄. те хи маджджханхаса̄йанхараттӣсу ода̄тапӣтака̄л̣ачха̄йа̄ ка̄л̣атамака̄лесу рамантӣ’’ти тесам̣ ван̣н̣абхедам̣, ‘‘бйа̄пӣ париман̣д̣ало’’тиа̄дина̄ катхента̄нам̣ сан̣т̣ха̄набхедан̃ча сутва̄.

923. пурисапуггалоти пададвайам̣ екападам̣ катва̄ джа̄нанта̄нам̣ васена̄йам̣ саммутикатха̄ паватта̄, падантарамева ва̄ идам̣ пуггалава̄чаканти дассенто ‘‘айам̣ пана̄’’тиа̄дима̄ха. атха ва̄ пурисоти вутто ча пуггало ева, на пурисиндрийайуттова̄ти дассанаттхампи ‘‘пурисапуггало’’ти вуттанти ведитаббам̣. ат̣т̣хасу а̄ба̄дхесӯти питтасемхава̄тасамут̣т̣ха̄наутувипарин̣а̄маджаопаккамикависамапариха̄раджасаннипа̄таджакаммасамут̣т̣ха̄несу. пуббе катанти пура̄н̣атаракаммам̣ иччхантӣти упападжджаведанӣйан̃ча кира пат̣иккхипанти. а̄н̣аттимӯлакена ва̄ти йопи а̄н̣а̄петва̄ вадхабандха̄дидуккхам̣ уппа̄дети, тампи там̣мӯлакам̣ на хоти, иссаранимма̄намӯламева̄ти адхиппа̄йо.

924. мохасса анудаханам̣ да̄хака̄ран̣ата̄йа вуттам̣, сабха̄ватопи пана асампат̣иведхо сампат̣иведхасукхасса паччанӣкабхӯто дуккхо ева̄ти анудаханата̄ ведитабба̄. еван̃ча катва̄ ‘‘упеккха̄ ведана̄ н̃а̄н̣асукха̄ ан̃н̃а̄н̣адуккха̄’’ти (ма. ни. 1.465) вутта̄.

926. путхунимитта̄рамман̣есӯти субханимитта̄дивасена путхунимиттасабха̄весу а̄рамман̣есу, путхусабха̄весу ва̄ субханимитта̄диа̄рамман̣есу. косаджджапама̄даниддеса̄нам̣ сама̄наттепи авиппха̄риката̄сан̇кха̄та̄ лӣнавуттита̄ косаджджам̣, сативоссаггасан̇кха̄там̣ памаджджанам̣ пама̄доти айам̣ висесоти.

931. сагарува̄санти саоттаппава̄сама̄ха, саджет̣т̣хакава̄санти сахирива̄сам̣. ана̄дийана̄ анадда̄ ова̄дааггахан̣ам̣, ачиттӣка̄роти аттхо. суккхакат̣т̣хасса вийа аналлата̄, амудута̄ ва̄ анадда̄. асӣлйанти асукхасӣлата̄ амудута̄ ева.

934. упа̄рамбхо досасампайуттачиттуппа̄до сийа̄.

936. ‘‘идха па̄са̄н̣ам̣ каротӣ’’тиа̄дина̄ т̣хапанаттхепи кароти-саддо йуджджатӣти а̄ха ‘‘каротӣти т̣хапетӣ’’ти. еттха ча̄йам̣ а̄ваджджана̄ акусала̄нам̣ а̄саннака̄ран̣атта̄ кхуддакаваттхӯсу вутта̄ти ведитабба̄, таданукӯлакиччатта̄ ва̄.

тиканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

(4.) чатукканиддесаван̣н̣ана̄

939. итӣти нидассане нипа̄тоти евам̣-саддена сама̄наттхоти дассети. бхава̄бхавахетӯтипӣти еттха бхаванти джа̄йанти етена̄ти бхаво, саппиа̄дибхесаджджам̣. бхаво ева пан̣ӣтатаро абхивуддхо абхаво. бха̄вана̄ра̄мата̄арийавам̣саппахеййатта̄ ва̄ пуриматан̣ха̄ттайаваджджа̄ сабба̄ тан̣ха̄ ‘‘бхава̄бхавахету уппаджджатӣ’’ти вутта̄ти ведитабба̄.

ета̄йа̄ти чханда̄диагатийа̄. на гаччхантӣти на паваттанти, там̣ там̣ кирийам̣ на каронтӣти аттхо. имина̄ти чханда̄дина̄ агатигаманена. чханда̄дӣсу йена нинно, тена гаманам̣ йатха̄ниннагаманам̣.

‘‘ра̄джа̄’’тиа̄дина̄ ра̄джа̄динимитто вийа ӯмиа̄динимитто читтутра̄со ӯмиа̄дибхайам̣, ‘‘ӯмибхайанти кхо, бхиккхаве, кодхупа̄йа̄сассетам̣ адхивачана’’нтиа̄дивачанато (ма. ни. 2.162; а. ни. 4.122; итиву. 109) кодхупа̄йа̄саодарикаттапан̃чака̄магун̣ама̄туга̄ма̄ ва̄. таттха пан̃чака̄магун̣ама̄туга̄маггахан̣ена таннисситачхандара̄гаггахан̣ам̣ ведитаббам̣, одарикаттан̃ча лобхова. уккхепанӣйа̄дикаммам̣ винайадан̣д̣ам̣.

‘‘атха кхо тимбаруко парибба̄джако йена бхагава̄…пе… етадавоча ‘ким̣ ну кхо, бхо готама, сайам̣катам̣ сукхадуккха’нти? ма̄ хевам̣ тимбарука̄ти бхагава̄ авоча̄’’тиа̄дина̄ нида̄навагге (сам̣. ни. 2.18) а̄гататта̄ ‘‘тимбарукадит̣т̣хӣ’’ти вутта̄.

чатукканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

(5.) пан̃чаканиддесаван̣н̣ана̄

940. а̄гантум̣ пана на дентӣти а̄гаманасса паччайа̄ на хонтӣти аттхо дат̣т̣хаббо.

941. авадеханатоти пӯран̣ена мам̣сӯпачайахетута̄йа ча упачайанато. гимхака̄ле бхун̃джитва̄ сайантасса сукхам̣ хотӣти там̣ утусукхам̣ ‘‘сеййасукха’’нти вуттам̣, сайанирийа̄патхасукханти аттхо. ватанти дхутан̇га̄ни. тапоти кхандхакаватта̄ни, вӣрийам̣ ва̄. сӣлаггахан̣ена кхандхакаваттаметхунавиратӣнам̣ гахитатта̄ тапабрахмачарийаггахан̣ам̣ на каттаббанти че? на, ан̃н̃асӣлато висесетва̄ тапабрахмачарийа̄нам̣ деваттака̄ран̣аттаггахан̣асса дассанато, ба̄хира̄нан̃часса винибандхасса паваттидассанато ва̄. тесан̃хи авихим̣са̄диговата̄дидуккарака̄рика̄метхунавиратийо йатха̄ккамам̣ сӣла̄дӣни, та̄ни ча те деваника̄йам̣ пан̣идха̄йа чарантӣти. ан̃н̃атха̄ ча саддха̄ручиа̄дӣхи ‘‘йато кхо бхо айам̣ атта̄ рӯпӣ ча̄тумаха̄бхӯтико ма̄та̄петтикасамбхаво ка̄йасса бхеда̄ уччхиджджатӣ’’тиа̄дина̄ (дӣ. ни. 1.85) викаппетва̄.

942. бйасанесу н̃а̄тибхогарогабйасанаггахан̣ена там̣нимитта̄ сока̄дайо гахита̄ти дат̣т̣хабба̄. дассанасаванесу пат̣икӯлата̄ дассанасаванапат̣икӯлата̄. еттха ча а̄дӣнавехи пан̃чахи тесам̣ ка̄ран̣абхӯта̄ аккхантийева бхиндитва̄ катхита̄ти ведитабба̄, аккхантимӯлака̄ ва̄ аппийата̄дихетубхӯта̄ дуккат̣адуббха̄ситата̄дидоса̄.

миччха̄джӣванимиттам̣ маран̣ака̄ле уппаннабхайам̣ ‘‘а̄джӣвакабхайа’’нти вуттам̣. ‘‘а̄джӣвика̄бхайа’’нти пана па̄т̣хе паччайа̄нуппаттим̣ пассато а̄джӣвиканимитто читтутра̄соти аттхо дат̣т̣хаббо. киттисаддо силоканти таппат̣ипаккха̄ асилокам̣ акитти. тена̄ха ‘‘гарахабхайа’’нти.

943. уппила̄витанти удаггата̄сан̇кха̄то авӯпасамабха̄во, авӯпасамахетубхӯто ва̄ пӣтийа̄ а̄ка̄ро.

пан̃чаканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

(6.) чхакканиддесаван̣н̣ана̄

944. ‘‘кодхано хоти упана̄хӣ’’тиа̄дина̄ кодха̄дихетука̄ упана̄ха̄дайо кодха̄дӣнам̣ саха̄йака̄ран̣абха̄вена суттанте вутта̄ти кодха̄дайо ева вива̄дамӯла̄ни, тенеттха те ева вутта̄. сандит̣т̣хипара̄масита̄ аттано дит̣т̣хийам̣ абхинивит̣т̣хата̄.

945. аппатиссайоти патиссайабхӯтехи гарӯхи вирахито. аппама̄далаккхан̣анти сатиавиппава̄сам̣ кусала̄нуйогаса̄таччам̣ ва̄.

йуттапайуттата̄ти таннинната̄васена сут̣т̣ху йуттата̄. ган̣асан̇ган̣ика̄ килесавасена паватта̄ сан̇ган̣ика̄. иттхипат̣исам̣йуттакатха̄саване иттхисаддасаване ча асса̄до саванасам̣сагго. иттхийа̄ кассачи да̄наггахан̣асса̄до парибхогасам̣сагго.

946. соманассена саддхим̣ упавичарантӣти соманассупавича̄ра̄ти акусаласоманассасахагата̄ рӯпавича̄ра̄дайо идха̄дхиппета̄ти ведитабба̄, татха̄ упеккхупавича̄ра̄ ча. там̣сампайутто ва̄ти етена вича̄раггахан̣ена витаккопи гахитоти витаккаппаваттанена ‘‘упавитаккетӣ’’ти идампи вуттам̣ хотӣти дассети.

947. ан̃н̃а̄н̣асампайутта̄ти вичикиччхуддхаччасахагатачиттесу упеккха̄ мохоти ваданти, лобхасампайуттупеккха̄пи пана гехассита̄ на на хоти.

948. адхиччасамуппаннико ‘‘адхичча самуппанно атта̄ уппанно бхависсатӣ’’ти ган̣ханто сассатадит̣т̣хико хотӣти еварӯпасса дит̣т̣хи вийа̄ти дассенто ‘‘адхиччасамуппанникассева̄’’ти а̄ха. на со джа̄тоти еттха ‘‘джа̄тӯ’’ти айам̣ нипа̄то у-ка̄расса о-ка̄рам̣ катва̄ джа̄тоти вутто, тена ва̄ сама̄наттхам̣ нипа̄тантарам̣ етам̣ дат̣т̣хаббам̣. сабба̄савадит̣т̣хӣти сабба̄савапарийа̄йена а̄гата̄ дит̣т̣хи.

чхакканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

(7.) саттаканиддесаван̣н̣ана̄

951. два̄сат̣т̣хийа̄ дит̣т̣хӣсу саттакасса ан̃н̃асса абха̄ва̄ сатта уччхедава̄да̄ ева идха татха̄ аватва̄ ‘‘сатта дит̣т̣хӣ’’ти вутта̄.

саттаканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

(8.) ат̣т̣хаканиддесаван̣н̣ана̄

952. ‘‘каммам̣ кхо ме каттаббам̣ бхависсатӣ’’тиа̄дина̄ осӣдана̄ка̄рена паваттачиттуппа̄да̄ косаджджака̄ран̣а̄ни, косаджджамева ва̄ косаджджантарака̄ран̣ата̄йа косаджджака̄ран̣а̄нӣти дат̣т̣хабба̄ни. ма̄са̄читам̣ ман̃н̃ети еттха а̄чита-саддо тинта-саддасса, ман̃н̃е-саддо ча вийа-саддасса аттхам̣ вадатӣти адхиппа̄йена ‘‘тинтама̄со вийа̄’’ти айаматтхо вибха̄вито, ма̄сачайо вийа̄ти ва̄ аттхо.

957. пхаратӣти пхусати, гхат̣т̣етӣти аттхо. ан̃н̃ена ка̄ран̣ена̄ти ‘‘аджджа тайа̄ вика̄ле бхуттам̣, тена твам̣ а̄паттим̣ а̄панносӣ’’ти вутто ‘‘хиййо майа̄ ка̄ле бхуттам̣, тена̄хам̣ ана̄панно’’тиа̄дина̄ ан̃н̃ена айуттена ка̄ран̣ена ан̃н̃ам̣ йуттам̣ ка̄ран̣ам̣ пат̣иччха̄детӣти аттхо. пуччхитаттхато бахиддха̄ йатха̄ там̣ на аллӣйати, татха̄ катха̄йа апанайанам̣ виккхипанам̣ бахиддха̄ апана̄мана̄.

958. асан̃н̃ӣва̄да̄ти пуггалехи дит̣т̣хийо дассети. йехи ва̄ абхинивесехи асан̃н̃ӣ атта̄нам̣ ваданти, те асан̃н̃ӣва̄да̄. арӯпасама̄паттинимиттанти а̄ка̄са̄дим̣.

ат̣т̣хаканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

(9.) наваканиддесаван̣н̣ана̄

960. дасамасса авуттатта̄ ‘‘саттесу уппаттивасенева катхита̄нӣ’’ти вуттам̣.

963. сукхавиниччхайанти севитабба̄севитаббасукхасаннит̣т̣ха̄нанти аттхо. аджджхаттам̣ сукханти севитаббам̣ неккхаммасукхам̣. виниччхайа̄ти две виниччхайа̄ти идам̣ –

‘‘са̄там̣ аса̄танти йама̄ху локе,

тамӯпанисса̄йа пахоти чхандо;

рӯпесу дисва̄ вибхавам̣ бхаван̃ча,

виниччхайам̣ куббати джанту локе’’ти. (су. ни. 873; маха̄ни. 102) –

етасса ниддесе вуттам̣.

идха виниччхайоти вуттоти имисса̄ вибхан̇гапа̄л̣ийа̄ йо чхандара̄гасса паччайасабха̄вена виниччхайа-саддена вутто, саккапан̃хепи (дӣ. ни. 2.357) чхандасса нида̄набха̄вена витакка-саддена со ева а̄гатоти евам̣ витаккасса виниччхайабха̄вам̣ тассева идха гахитатан̃ча дассети. балавасаннит̣т̣ха̄нанти балаватийа̄ тан̣ха̄йа а̄рамман̣асса нит̣т̣хапетва̄ гахан̣ам̣.

964. сатипи ан̃н̃есан̃ча сан̇кхатабха̄ве аханти асмӣти ча са̄тисайа̄ ма̄насса сан̇кхатата̄ти катва̄ ‘‘сан̇кхата’’нти ма̄но вутто. сеййа̄дивасена ‘‘ахамасмӣ’’ти аттано сан̇кхаран̣ам̣ ва̄ сан̇кхатам̣. еттха ‘‘бхависсантӣ’’тиа̄дика̄ паватти тан̣ха̄дит̣т̣хӣнам̣ висесаватӣти та̄сампи ин̃джита̄дибха̄во вутто.

наваканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

(10.) дасаканиддесаван̣н̣ана̄

970. джа̄лаккхипасам̣видха̄на̄дикусалата̄сан̇каппанам̣ упа̄йачинта̄, тасса̄ миччха̄бха̄вапат̣иччха̄данабха̄вена паватто тада̄ка̄ро мохо упа̄йачинта̄васена уппанноти дат̣т̣хаббо. йатха̄кате пана па̄пе ана̄дӣнавадассанавасена паватта̄ сан̃н̃а̄, сан̇каппо ва̄ паччавеккхан̣а̄, тасса̄пи миччха̄бха̄вапат̣иччха̄дакам̣ тада̄ка̄рам̣, ана̄дӣнавадассанам̣ ва̄ паччавеккхан̣а̄ка̄рена уппанно мохоти. вимуттасан̃н̃ита̄ти адхима̄насампайуттам̣, титтхийа̄нам̣ ва̄ аттано дит̣т̣хийа̄ вимуттата̄сан̃джа̄нанам̣. ‘‘вимуттомхӣ’’ти евам̣ паватто акусалачиттуппа̄до миччха̄вимуттӣти кечи ваданти. пхалам̣ вийа вимуттанти гахите пана дит̣т̣хисампайуттачитте дит̣т̣хи миччха̄н̃а̄н̣ам̣, сама̄дхи ча миччха̄вимуттӣти йуттам̣ сийа̄.

дасаканиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

тан̣ха̄вичаританиддесаван̣н̣ана̄

973. самӯхага̄хатоти тан̣ха̄ма̄надит̣т̣хӣнам̣ са̄дха̄ран̣аггахан̣атоти ваданти. ‘‘иттхам̣ евам̣ ан̃н̃атха̄’’ти пана висесам̣ акатва̄ гахан̣ам̣ самӯхага̄хоти дат̣т̣хаббо. ан̃н̃ам̣ а̄ка̄ранти парасанта̄нагатам̣ а̄ка̄рам̣. аттхӣти сада̄ сам̣виджджатӣти аттхо. сӣдатӣти винассати. сам̣сайапаривитаккавасена̄ти ‘‘ким̣ ну кхо ахам̣ сийам̣, на сийа’’нти евам̣ паривитаккавасена. паттхана̄каппанавасена̄ти ‘‘апи на̄ма са̄дху пана̄хам̣ сийа’’нти евам̣ паттхана̄йа каппанавасена.

суддхасӣса̄ти тан̣ха̄ма̄надит̣т̣хӣнам̣ са̄дха̄ран̣асӣса̄ висесасса анисситатта̄ ‘‘суддхасӣса̄’’ти вутта̄. таттха дит̣т̣хисӣсехи дит̣т̣хийа̄ тан̣ха̄ дассита̄, сӣсасӣсамӯлакехи ма̄надит̣т̣хӣхи сайамева ча̄ти а̄ха ‘‘евамете…пе… тан̣ха̄ вичаритадхамма̄ ведитабба̄’’ти. дит̣т̣хима̄несупи ‘‘тан̣ха̄вичарита̄нӣ’’ти вачанан̃ча ан̃н̃аман̃н̃ам̣ виппайогӣнам̣ дит̣т̣хима̄на̄нам̣ тан̣ха̄йа авиппайогӣнам̣ там̣мӯлакатта̄ва таппадха̄ната̄йа катанти ведитаббам̣.

974. аваккарӣти нипа̄то на̄на̄бха̄ве ваттатӣти ана̄на̄каран̣ам̣ анаваккари, там̣ катва̄, аваккари ва̄ акатва̄ анаваккари катва̄ти евам̣ дассенто а̄ха ‘‘авиниббхогам̣ катва̄’’ти. ‘‘анавака̄рим̣ каритва̄’’ти ва̄ па̄т̣хо, таттха авакиран̣ам̣ виккхепанам̣ самӯхасса екадеса̄нам̣ виниббхуджджанам̣ авака̄ри, там̣ авака̄рим̣ виниббхогам̣ акатва̄, пан̃чапи кхандхе самӯхато екаттенева гахетва̄ аттато авиниббхуджджитва̄ асмӣти чхандама̄надит̣т̣хийо пат̣илабхатӣти аттхо. аситабйа̄бхан̇гита̄йа̄ти да̄ттена ка̄джена ча̄ти етена париккха̄рена, аситабйа̄бхан̇гӣхи лаванаваханакирийа̄ ва̄ ‘‘аситабйа̄бхан̇гӣ’’ти вутта̄.

976. авака̄рим̣ каритва̄ти рӯпа̄дӣни аттато виниббхуджджитва̄ имина̄ рӯпена…пе… имина̄ вин̃н̃а̄н̣ена асмӣти чхандам̣ пат̣илабхатӣти евам̣ саббаттха имина̄ти етасса аттато авиниббхуттена рӯпа̄дина̄ти аттхо дат̣т̣хаббо. аттато хи авиниббхутта̄ни абахиката̄ни ахамиччева гахита̄ни рӯпа̄дӣни упа̄да̄йа упагантва̄ паватта̄ тан̣ха̄ ‘‘аджджхаттикасса упа̄да̄йа̄’’ти вутта̄, аттато ча виниббхутта̄ни бахиката̄ни упагантва̄ паватта̄ ‘‘ба̄хирасса упа̄да̄йа̄’’ти. кхаггена ва̄ чхаттена ва̄ ахам̣ ниччоти абхиман̇галасамматена кхагга̄дина̄ мама вина̄со наттхӣти ман̃н̃атӣти аттхо. екекасса̄ти идам̣ ана̄димхи ананте ча сам̣са̄ре екекасса атӣта̄на̄гатесу чхаттим̣са̄йапи самбхавадассанаттхам̣ вуттам̣, екекасса ва̄ пуггаласса йатха̄ла̄бхавасена̄ти идампи анисситатан̣ха̄ма̄надит̣т̣хим̣ катва̄ путхуджджанасса аддха̄паччуппанне кассачи самбхавадассанаттхам̣.

тан̣ха̄вичаританиддесаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

кхуддакаваттхувибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

18. дхаммахадайавибхан̇го

1. саббасан̇га̄хикава̄раван̣н̣ана̄

978. ‘‘пан̃чаккхандха̄’’тиа̄дина̄ кхандха̄дӣнам̣ дха̄тусамбхавапарийа̄паннапа̄тубха̄ва бхӯмантаратӣсу дха̄тӯсууппа̄дакада̄на̄дикусала камматаббипа̄каабхин̃н̃еййа̄диа̄рамман̣адукадвайадит̣т̣ха̄дикусалаттика̄дитикапан̃чакарӯпалокийадукадвайабхедабхинна̄нам̣ ниравасесато сан̇гахитатта̄ дутийава̄ра̄дӣнан̃ча еттха ануппавесато саббаса̄ман̃н̃ена вутто пат̣хамо саббасан̇га̄хикава̄ро на̄ма, дутийо уппатта̄нуппаттидассанава̄ро на̄ма̄ти вуттам̣. таттха пана ‘‘ка̄мадха̄туйа̄ кати кхандха̄ кати а̄йатана̄нӣ’’тиа̄дина̄ (вибха. 991) тесам̣ аттхита̄ ева вутта̄, кирийа̄висесасса аппайого ‘‘аттхи бхавати сам̣виджджатӣ’’ти са̄ман̃н̃акирийа̄йа вин̃н̃еййабха̄вато, тена̄йам̣ ‘‘самбхава̄самбхавадассанава̄ро’’ти ваттум̣ йутто, чатуттхо ча упапаттиккхан̣е уппатта̄нуппаттидассанава̄роти таттха па̄тубха̄ва̄па̄тубха̄вавачанато.

979. йатха̄пуччханти пуччха̄нурӯпам̣ авитатхабйа̄каран̣ам̣ парехи катампи саббан̃н̃увачанам̣ вин̃н̃а̄йа кататта̄ саббан̃н̃убйа̄каран̣амева на̄ма хоти, ко пана ва̄до саббан̃н̃уна̄ ева катети адхиппа̄йо.

2. уппатта̄нуппаттива̄раван̣н̣ана̄

991. ка̄мадха̄тусамбхӯта̄нан̃ча̄ти иддхийа̄ рӯпадха̄тугата̄нам̣ ка̄ма̄вачарасатта̄нан̃ча̄ти аттхо. гха̄на̄йатана̄дӣнам̣ абха̄вена̄ти еттха йади тадабха̄вена гандха̄йатана̄дӣни а̄йатана̄дикиччам̣ на каронти, асан̃н̃асаттесу чаккха̄йатанасса абха̄вена рӯпа̄йатанам̣ а̄йатана̄дикиччам̣ на кареййа. тато ‘‘асан̃н̃асатта̄нам̣ дева̄нам̣ упапаттиккхан̣е два̄йатана̄ни па̄тубхавантӣ’’тиа̄дивачанам̣ на ваттаббам̣ сийа̄. ка̄ма̄вачара̄диока̄са̄ таттха уппаджджама̄насатта̄нам̣, таттха парийа̄паннадхамма̄нам̣ ва̄ адхит̣т̣ха̄набха̄вена ‘‘дха̄тӯ’’ти вуччанти, татха̄ йесу ка̄ма̄вачара̄дисаттаника̄йесу ка̄ма̄вачара̄дисатта̄ уппаджджанти, тесам̣ сатта̄нам̣ уппатти еттха̄ти саттуппаттӣти вуччама̄на̄ те саттаника̄йа̄ ча, на панеттха апарийа̄паннока̄со апарийа̄паннасаттаника̄йо ча аттхи, йо ‘‘дха̄тӯ’’ти вуччеййа̄ти имаматтхам̣ дассенто ‘‘ока̄савасена ва̄ саттуппаттивасена ва̄ апарийа̄паннадха̄ту на̄ма наттхӣ’’ти а̄ха. саттуппаттивасена̄ти имина̄ ва̄ ока̄сасатталокадвайам̣ саха гахетва̄ та̄диса̄йа апарийа̄паннадха̄туйа̄ абха̄вам̣ дассети, саттабха̄вена ва̄ уппатти саттуппатти, сатта̄ва̄савасена там̣там̣бхававасена уппаджджама̄на̄ упа̄диннакаккхандха̄ там̣там̣парийа̄панна̄нам̣ садиса̄дхит̣т̣ха̄набха̄вена дха̄тӯти вуччантӣти евам̣ апарийа̄паннадха̄ту наттхӣти аттхо.

3. парийа̄панна̄парийа̄паннава̄раван̣н̣ана̄

999. бхававасена ока̄савасена ча париччхинна̄ти таттха ан̃н̃аттха ча уппаджджама̄на̄ упа̄диннакаккхандха̄ там̣там̣парийа̄панна̄ саббе дат̣т̣хабба̄.

6. уппа̄дакакаммаа̄йуппама̄н̣ава̄ро

(1.) уппа̄дакакаммаван̣н̣ана̄

1021. кхандха̄дӣнам̣ дха̄тусамбхава̄дивасена пабхедам̣ ватва̄ йе сатта̄ дха̄туппабхедаванто, йан̃ча тесам̣ уппа̄дакакаммам̣, йо ча тасса випа̄ко, тесам̣ васена пабхедам̣ дассетум̣ ‘‘тайо дева̄’’тиа̄дико чхат̣т̣хава̄ро а̄раддхо. кхандха̄дайо ева хи дха̄туттайабхӯтадевавасена да̄на̄дикаммавасена там̣там̣а̄йуппама̄н̣апариччхиннаупа̄диннакаккхандхавасена ча бхинна̄ти. чатудон̣ам̣ амбан̣ам̣, чхадон̣анти еке.

уппа̄дакакаммаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

(2.) а̄йуппама̄н̣аван̣н̣ана̄

1024. тайопи джана̄ти тайо джанасамӯха̄ти адхиппа̄йо.

1025. а̄бха̄ти собхана̄ пабха̄.

1026. кан̃чанапин̣д̣о вийа сассирика̄ кан̃чанапин̣д̣асассирика̄. таттха пана собханапабха̄йа кин̣н̣а̄ субха̄кин̣н̣а̄ти ваттаббе а̄-ка̄расса рассаттам̣ антиман̣а-ка̄расса ха-ка̄ран̃ча катва̄ ‘‘субхакин̣ха̄’’ти вутта̄, атха пана субхена кин̣н̣а̄ субхакин̣н̣а̄. пуримападесупи париттам̣ субхам̣ етесанти париттасубха̄, аппама̄н̣ам̣ субхам̣ етесанти аппама̄н̣асубха̄ти субха-саддена сама̄со йоджетаббо хоти.

1027. а̄рамман̣аманасика̄ра̄ пуббабха̄гена катхита̄ти джха̄наккхан̣е тато паччха̄ ва̄ паритта̄дикасин̣а̄рамман̣абха̄вана̄йа а̄ваджджанена ча джха̄насса а̄рамман̣аманасика̄рана̄наттата̄ на хоти, пуббабха̄габха̄вана̄йа пана пуббабха̄га̄ваджджанена ча хотӣти аттхо. пуббабха̄габха̄вана̄йа васена хи джха̄нам̣ париттапатхавӣкасин̣а̄дӣсу там̣тада̄рамман̣ам̣ хоти, пуббабха̄гена там̣там̣касин̣а̄ваджджанена там̣там̣манасика̄ранти. чханда̄дайо пана аппана̄ккхан̣епи виджджанти. таттха пан̣идхӣти на тан̣ха̄паттхана̄, атха кхо чхандапаттхана̄ва дат̣т̣хабба̄. адхимоккхо ниччхайо. абхинӣха̄ро читтаппаваттийева. йади пана бхавачхандабхавапаттхана̄дайо там̣там̣бхавависесанийа̄мака̄ адхиппета̄. ‘‘аппана̄йапи ват̣т̣антӣ’’ти етасса аппана̄йа паватта̄йа тато паччха̄пи ват̣т̣антӣти аттхо дат̣т̣хаббо. сан̃н̃а̄вира̄га̄дӣхи пана висесийама̄нам̣ а̄рамман̣ам̣ татха̄ татха̄ таттха паватто манасика̄ро ча бхавависесанийа̄мако пуббабха̄гова ват̣т̣атӣти ‘‘а̄рамман̣аманасика̄ра̄ пуббабха̄гена катхита̄’’ти вуттам̣.

випула̄ пхала̄ти випуласантасукха̄йуван̣н̣а̄дипхала̄. сут̣т̣ху пассанти пан̃н̃а̄чаккхуна̄ мам̣садиббачаккхӯхи ча.

1028. ‘‘йа̄ва на там̣ па̄пакаммам̣ бйантӣ хотӣ’’ти (ма. ни. 3.250) вачанато ‘‘каммамева пама̄н̣а’’нти а̄ха, аббуда̄диа̄йуппама̄н̣апариччхедо пана каммавасенева катоти адхиппа̄йо.

нилӣйанока̄сасса абха̄ва̄ти сама̄наджа̄тикена аччхара̄ган̣ена саббада̄ парива̄рийама̄насса ка̄магун̣а̄кин̣н̣асса таббирахитат̣т̣ха̄насса абха̄ва̄ти аттхо.

ким̣ нийаметӣти ким̣ джха̄нам̣ упапаттим̣ нийаметӣти аттхо. нава брахмалокети брахмапа̄рисаджджа̄дайо навапи содхетва̄. маттхакети вехаппхалесӯти аттхо. сет̣т̣хабхава̄ на̄ма̄ти тато парам̣ агаманато уттамабхава̄ти адхиппа̄йо. тенева бхавасӣса̄нӣти гахита̄. имесу тӣсу т̣ха̄несӯти вехаппхала̄дит̣т̣ха̄на̄ни ева сандха̄йа вуттам̣. вехаппхалато пана пуримесу навасу ниббаттаана̄га̄мӣ арӯпадха̄тум̣ упападжджатӣти катва̄ ‘‘рӯпадха̄туйа̄ чутасса арӯпадха̄тум̣ упападжджантасса кассачи сатта анусайа̄ анусенти, кассачи пан̃ча, кассачи тайо анусентӣ’’ти (йама. 2.анусайайамака.311) идам̣ вуттам̣, на вехаппхала̄дӣсу упапаннам̣ сандха̄йа̄ти айаметтха адхиппа̄йо сийа̄. йам̣ пана вуттам̣ ‘‘навасу брахмалокесу ниббаттаарийаса̄вака̄нам̣ татрӯпапаттийева хоти, на хет̣т̣хӯпапаттӣ’’ти, етена хет̣т̣хӯпапатти ева нива̄рита̄, на тесвева упарӯпари вехаппхале ча упапатти арӯпадха̄тӯпапатти ча. ‘‘пат̣хамаджджха̄набхӯмийам̣ ниббатто ана̄га̄мӣ нава брахмалоке содхетва̄ маттхаке т̣хито паринибба̄тӣ’’ти идампи анупуббена а̄рохантам̣ сандха̄йа вуттанти на тена тасса маттхакам̣ аппаттасса арӯпадха̄тум̣ упапатти нива̄рита̄ти дат̣т̣хабба̄.

йо ва̄ ан̃н̃аттха таттха ва̄ маггам̣ бха̄ветва̄ чавитва̄ таттха упапанно авиккхамбхитарӯпара̄го арийаса̄вако, там̣ сандха̄йа айам̣ ат̣т̣хакатха̄ вутта̄. тенева ‘‘навасу брахмалокесу ниббаттаарийаса̄вака̄на’’нти, ‘‘пат̣хамаджджха̄набхӯмийам̣ ниббатто ана̄га̄мӣ’’ти, ‘‘имесу тӣсу т̣ха̄несу ниббаттаана̄га̄мино’’ти ча саббаттха ниббаттаггахан̣ам̣ катам̣. тасса пана йена таттха упапанно, тасмим̣ рӯпара̄ге виккхамбхите пуна бхава̄бхила̄со на бхависсатӣти арӯпара̄гупаччхедо ча бхависсатийева. йо пана путхуджджано таттха ниббатто арийамаггам̣ бха̄ветва̄ арӯпехи виккхамбхитарӯпара̄го уппанне магге ниббаттабхава̄дӣнавадассанавасена аниваттитабхава̄бхила̄со, тасса васена йамакапа̄л̣и паватта̄ти ва̄ айаматтхо адхиппето сийа̄.

а̄йуппама̄н̣аван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

7. абхин̃н̃еййа̄дива̄раван̣н̣ана̄

1030. ‘‘руппаналаккхан̣ам̣ рӯпам̣, пхусаналаккхан̣о пхассо’’тиа̄дина̄ са̄ман̃н̃ависесалаккхан̣апаригга̄хика̄ салаккхан̣апаригга̄хика̄ дит̣т̣хикан̇кха̄витаран̣ависуддхийо н̃а̄тапарин̃н̃а̄, тато парам̣ йа̄ва анулома̄ тӣран̣апарин̃н̃а̄, удайаббайа̄нупассанато пат̣т̣ха̄йа йа̄ва магга̄ паха̄напарин̃н̃а̄.

таттха таттха̄ти кхандха̄дӣнам̣ та̄ва кхандхавибхан̇га̄дӣсу пан̃хапуччхакава̄ре ваттаббам̣ вуттам̣, хетуа̄дӣнан̃ча кхандха̄дӣсу антогадхатта̄ таттха таттха пан̃хапуччхакава̄ре ваттаббам̣ вуттамева̄ти дат̣т̣хаббам̣.

абхин̃н̃еййа̄дива̄раван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

дхаммахадайавибхан̇гаван̣н̣ана̄ нит̣т̣хита̄.

ити саммохавиноданийа̄ лӣнаттхападаван̣н̣ана̄

вибхан̇га-мӯлат̣ӣка̄ саматта̄.

намо тасса бхагавато арахато самма̄самбуддхасса

абхидхаммапит̣аке

вибхан̇га-анут̣ӣка̄

1. кхандхавибхан̇го

1. суттантабха̄джанӣйаван̣н̣ана̄

чатусаччантогадхатта̄ чатуннам̣ арийасачча̄нам̣ га̄тха̄йам̣ ‘‘чатусаччадасо’’ти ниппадесато сачча̄ни гахита̄нӣти ниппадесато ева тадаттхам̣ вибха̄венто ‘‘чатта̄ри сачча̄нӣ’’тиа̄дима̄ха. таттха сама̄хат̣а̄нӣти сама̄нӣта̄ни, читтена екато гахита̄нӣти адхиппа̄йо. ‘‘сама̄хат̣а̄нӣ’’ти ча етена сама̄ха̄ре айам̣ сама̄соти дассети. теневасса катекаттасса чатусаччанти напум̣саканиддесо ‘‘тиват̣т̣а’’нтиа̄дӣсу вийа. патта̄дипаккхепена хисса на иттхилин̇гата̄ йатха̄ пан̃чапаттам̣, чатуйугам̣, тибхувананти, там̣ чатусаччам̣ пасси адаккхи, парин̃н̃а̄паха̄насаччхикирийа̄бха̄вана̄бхисамайавасена пат̣ивиджджхӣти аттхо. касма̄ панеттха ананта̄парима̄н̣есу анан̃н̃аса̄дха̄ран̣есу маха̄карун̣а̄саббан̃н̃утан̃н̃а̄н̣а̄дӣсу буддхагун̣есу сам̣виджджама̄несу са̄вакехи, паччекабуддхехи ча са̄дха̄ран̣ена чатусаччадассанена бхагавантам̣ тхометӣти чоданам̣ манаси катва̄ а̄ха ‘‘сатипи са̄вака̄на’’нтиа̄ди. таттха ‘‘анан̃н̃апуббакатта̄’’ти имина̄ са̄вакехи, ‘‘таттха ча̄’’тиа̄дина̄ паччекабуддхехи ча бхагавато чатусаччадассанасса аса̄дха̄ран̣атам̣, ниратисайатан̃ча дассети. парасанта̄несу паса̄ритабха̄вена супа̄кат̣атта̄ти десана̄нубха̄вена венеййасанта̄несу чатусаччадассанасса виттха̄ритабха̄вена йа̄ва девамануссесу суппака̄ситатта̄. на̄тхасаддам̣ локе йа̄чанупата̄писсарийа̄сӣса̄су пат̣хантӣти таматтхам̣ дассетум̣ ‘‘на̄тхатӣти на̄тхо’’тиа̄ди вуттам̣. таттха йасма̄ б