અટ્ઠકથા > અભિધમ્મપિટક (અટ્ઠકથા) > ધમ્મસઙ્ગણિ-અટ્ઠકથા

તત્થ ¶ કેનટ્ઠેન અભિધમ્મો? ધમ્માતિરેકધમ્મવિસેસટ્ઠેન. અતિરેકવિસેસત્થદીપકો હેત્થ ‘અભિ’-સદ્દો. ‘‘બાળ્હા મે દુક્ખા વેદના અભિક્કમન્તિ નો પટિક્કમન્તિ’’ (મ. નિ. ૩.૩૮૪; સં. નિ. ૫.૧૯૫) ‘‘અભિક્કન્તવણ્ણા’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૧-૨) વિય. તસ્મા યથા સમુસ્સિતેસુ બહૂસુ છત્તેસુ ચેવ ધજેસુ ચ યં અતિરેકપ્પમાણં વિસેસવણ્ણસણ્ઠાનઞ્ચ છત્તં, તં ‘અતિચ્છત્ત’ન્તિ વુચ્ચતિ, યો અતિરેકપ્પમાણો નાનાવિરાગવણ્ણવિસેસસમ્પન્નો ચ ધજો સો ‘અતિધજો’તિ વુચ્ચતિ, યથા ચ એકતો સન્નિપતિતેસુ બહૂસુ રાજકુમારેસુ ચેવ દેવેસુ ચ યો જાતિભોગયસઇસ્સરિયાદિસમ્પત્તીહિ અતિરેકતરો ચેવ વિસેસવન્તતરો ચ રાજકુમારો સો ‘અતિરાજકુમારો’તિ વુચ્ચતિ, યો આયુવણ્ણઇસ્સરિયયસસમ્પત્તિઆદીહિ અતિરેકતરો ચેવ વિસેસવન્તતરો ચ દેવો સો ‘અતિદેવો’તિ વુચ્ચતિ, તથારૂપો બ્રહ્માપિ ‘અતિબ્રહ્મા’તિ વુચ્ચતિ, એવમેવ અયમ્પિ ધમ્મો ધમ્માતિરેકધમ્મવિસેસટ્ઠેન ‘અભિધમ્મો’તિ વુચ્ચતિ.

સુત્તન્તઞ્હિ પત્વા પઞ્ચક્ખન્ધા એકદેસેનેવ વિભત્તા, ન નિપ્પદેસેન; અભિધમ્મં પત્વા પન સુત્તન્તભાજનીયઅભિધમ્મભાજનીયપઞ્હપુચ્છકનયાનં વસેન નિપ્પદેસતો વિભત્તા. તથા દ્વાદસાયતનાનિ, અટ્ઠારસ ધાતુયો, ચત્તારિ સચ્ચાનિ, બાવીસતિન્દ્રિયાનિ, દ્વાદસપદિકો પચ્ચયાકારો. કેવલઞ્હિ ¶ ઇન્દ્રિયવિભઙ્ગે સુત્તન્તભાજનીયં નત્થિ, પચ્ચયાકારે ચ પઞ્હપુચ્છકં નત્થિ. સુત્તન્તઞ્ચ પત્વા ચત્તારો સતિપટ્ઠાના એકદેસેનેવ વિભત્તા, ન નિપ્પદેસેન; અભિધમ્મં પત્વા પન તિણ્ણમ્પિ નયાનં વસેન નિપ્પદેસતોવ વિભત્તા. તથા ચત્તારિ સમ્મપ્પધાનાનિ, ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા, સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા, અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો, ચત્તારિ ઝાનાનિ, ચતસ્સો અપ્પમઞ્ઞાયો, પઞ્ચ સિક્ખાપદાનિ, ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા. કેવલઞ્હેત્થ સિક્ખાપદવિભઙ્ગે સુત્તન્તભાજનીયં નત્થિ. સુત્તન્તં પત્વા ચ ઞાણં એકદેસેનેવ વિભત્તં ન નિપ્પદેસેન; તથા કિલેસા. અભિધમ્મં પત્વા પન ‘‘એકવિધેન ઞાણવત્થૂ’’તિઆદિના (વિભ. ૭૫૧) નયેન માતિકં ઠપેત્વા નિપ્પદેસતોવ ¶ વિભત્તં. તથા એકકતો પટ્ઠાય અનેકેહિ નયેહિ કિલેસા. સુત્તન્તં ¶ પત્વા ચ ભૂમન્તરપરિચ્છેદો એકદેસેનેવ વિભત્તો, ન નિપ્પદેસેન; અભિધમ્મં પન પત્વા તિણ્ણમ્પિ નયાનં વસેન ભૂમન્તરપરિચ્છેદો નિપ્પદેસતોવ વિભત્તો. એવં ધમ્માતિરેકધમ્મવિસેસટ્ઠેન અભિધમ્મોતિ વેદિતબ્બો.

પકરણપરિચ્છેદતો પનેસ ધમ્મસઙ્ગણીવિભઙ્ગધાતુકથાપુગ્ગલપઞ્ઞત્તિકથાવત્થુયમકપટ્ઠાનાનં સત્તન્નં પકરણાનં વસેન ઠિતો. અયમેત્થ આચરિયાનં સમાનકથા. વિતણ્ડવાદી પનાહ – ‘કથાવત્થુ કસ્મા ગહિતં? નનુ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ પરિનિબ્બાનતો અટ્ઠારસવસ્સાધિકાનિ દ્વે વસ્સસતાનિ અતિક્કમિત્વા મોગ્ગલિપુત્તતિસ્સત્થેરેનેતં ઠપિતં? તસ્મા સાવકભાસિતત્તા છડ્ડેથ ન’ન્તિ. ‘કિં પન છપ્પકરણાનિ અભિધમ્મો’તિ? ‘એવં ન વદામી’તિ. ‘અથ કિં વદેસી’તિ. ‘સત્તપ્પકરણાની’તિ. ‘કતરં ગહેત્વા સત્ત કરોસી’તિ? ‘મહાધમ્મહદયં નામ અત્થિ, એતેન સહ સત્તા’તિ. ‘મહાધમ્મહદયે અપુબ્બં નત્થિ, કતિપયાવ પઞ્હાવારા અવસેસા, કથાવત્થુનાવ સદ્ધિં સત્તા’તિ. ‘નો કથાવત્થુના, મહાધાતુકથા ¶ નામ અત્થિ, તાય સદ્ધિં સત્તા’તિ. ‘મહાધાતુકથાયં અપુબ્બં નત્થિ, અપ્પમત્તિકાવ તન્તિ અવસેસા. કથાવત્થુનાવ સદ્ધિં સત્તા’તિ.

સમ્માસમ્બુદ્ધો હિ સત્તપ્પકરણાનિ દેસેન્તો કથાવત્થું પત્વા યા એસા પુગ્ગલવારે તાવ ચતૂસુ પઞ્હેસુ દ્વિન્નં પઞ્ચકાનં વસેન અટ્ઠમુખા વાદયુત્તિ તં આદિં કત્વા સબ્બકથામગ્ગેસુ અસમ્પુણ્ણભાણવારમત્તાય પાળિયા માતિકં ઠપેસિ. સા પનેસા ‘‘પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ. આમન્તા. યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો તતો સો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ. નહેવં વત્તબ્બે. આજાનાહિ નિગ્ગહં…પે… પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ. આમન્તા. યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો તતો સો પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ. નહેવં વત્તબ્બે. આજાનાહિ નિગ્ગહં…પે…. સબ્બત્થ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સબ્બત્થ પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ, સબ્બદા પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સબ્બદા પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ, સબ્બેસુ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સબ્બેસુ પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ (કથા. ૧૫-૧૬) એવં પઠમં વાદં નિસ્સાય ¶ પઠમં નિગ્ગહં, દુતિયં નિસ્સાય દુતિયં …પે… અટ્ઠમં નિસ્સાય અટ્ઠમં નિગ્ગહં દસ્સેન્તેન સત્થારા ઠપિતા. ઇમિના નયેન સબ્બત્થ માતિકાઠપનં વેદિતબ્બં. તં પનેતં માતિકં ઠપેન્તો ઇમં દિસ્વા ઠપેસિ – મમ પરિનિબ્બાનતો અટ્ઠારસવસ્સાધિકાનં દ્વિન્નં વસ્સસતાનં મત્થકે મોગ્ગલિપુત્તતિસ્સત્થેરો નામ ભિક્ખુ ¶ ભિક્ખુસહસ્સમજ્ઝે નિસિન્નો સકવાદે પઞ્ચ સુત્તસતાનિ પરવાદે પઞ્ચાતિ સુત્તસહસ્સં સમોધાનેત્વા દીઘનિકાયપ્પમાણં કથાવત્થુપ્પકરણં ભાજેસ્સતીતિ.

મોગ્ગલિપુત્તતિસ્સત્થેરોપિ ઇદં પકરણં દેસેન્તો ન અત્તનો ઞાણેન દેસેસિ, સત્થારા પન દિન્નનયેન ઠપિતમાતિકાય દેસેસિ. ઇતિ સત્થારા દિન્નનયેન ઠપિતમાતિકાય દેસિતત્તા સકલમ્પેતં પકરણં બુદ્ધભાસિતમેવ નામ જાતં. યથા કિં? યથા મધુપિણ્ડિકસુત્તન્તાદીનિ ¶ . મધુપિણ્ડિકસુત્તન્તસ્મિઞ્હિ ભગવા ‘‘યતોનિદાનં ભિક્ખુ પુરિસં પપઞ્ચસઞ્ઞાસઙ્ખા સમુદાચરન્તિ, એત્થ ચે નત્થિ અભિનન્દિતબ્બં અભિવદિતબ્બં અજ્ઝોસિતબ્બં, એસેવન્તો રાગાનુસયાન’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૨૦૨) માતિકં ઠપેત્વા ઉટ્ઠાયાસના વિહારં પાવિસિ.

ધમ્મપ્પટિગ્ગાહકા ભિક્ખૂ મહાકચ્ચાનત્થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા દસબલેન ઠપિતમાતિકાય અત્થં પુચ્છિંસુ. થેરો પુચ્છિતમત્તકેનેવ અકથેત્વા દસબલસ્સ અપચિતિદસ્સનત્થં ‘‘સેય્યથાપિ આવુસો પુરિસો સારત્થિકો સારગવેસી’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૦૩) સારોપમં આહરિત્વા સારરુક્ખો વિય ભગવા સાખાપલાસસદિસા સાવકા, ‘‘સો હાવુસો ભગવા જાનં જાનાતિ, પસ્સં પસ્સતિ ચક્ખુભૂતો ઞાણભૂતો ધમ્મભૂતો બ્રહ્મભૂતો વત્તા પવત્તા અત્થસ્સ નિન્નેતા અમતસ્સ દાતા ધમ્મસ્સામી તથાગતો’’તિ સત્થારં થોમેત્વા પુનપ્પુનં થેરેહિ યાચિતો સત્થારા ઠપિતમાતિકાય અત્થં વિભજિત્વા ‘‘આકઙ્ખમાના ચ પન તુમ્હે આયસ્મન્તો ભગવન્તંયેવ ઉપસઙ્કમિત્વા એતમત્થં પટિપુચ્છેય્યાથ સચે સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન સદ્ધિં સંસન્દિયમાનં સમેતિ ગણ્હેય્યાથ, નો ચે મા ગણ્હિત્થા’’તિ ઇમિના અધિપ્પાયેન ‘‘યથા વો ભગવા બ્યાકરોતિ તથા નં ધારેય્યાથા’’તિ વત્વા ઉય્યોજેસિ.

તે ¶ સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છિંસુ. સત્થા દુક્કથિતં કચ્ચાનેનાતિ અવત્વા સુવણ્ણાલિઙ્ગં ઉસ્સાપેન્તો વિય ગીવં ઉન્નામેત્વા સુપુપ્ફિતસતપત્તસસ્સિરિકં મહામુખં પૂરેન્તો બ્રહ્મસ્સરં નિચ્છારેત્વા સાધુ સાધૂતિ થેરસ્સ સાધુકારં દત્વા ‘‘પણ્ડિતો, ભિક્ખવે, મહાકચ્ચાનો, મહાપઞ્ઞો ભિક્ખવે મહાકચ્ચાનો, મં ચેપિ તુમ્હે, ભિક્ખવે, એતમત્થં પટિપુચ્છેય્યાથ, અહમ્પિ તં એવમેવં બ્યાકરેય્યં યથા તં મહાકચ્ચાનેન બ્યાકત’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૨૦૫) આહ.

એવં સત્થારા અનુમોદિતકાલતો પટ્ઠાય ચ પન સકલં સુત્તં બુદ્ધભાસિતં નામ જાતં. આનન્દત્થેરાદીહિ ¶ વિત્થારિતસુત્તેસુપિ એસેવ નયો. એવમેવ સમ્માસમ્બુદ્ધો સત્તપ્પકરણાનિ દેસેન્તો કથાવત્થું પત્વા વુત્તનયેન માતિકં ઠપેસિ. ઠપેન્તો ¶ ચ પન ઇમં અદ્દસ –

મમ પરિનિબ્બાનતો અટ્ઠારસવસ્સાધિકાનં દ્વિન્નં વસ્સસતાનં મત્થકે મોગ્ગલિપુત્તતિસ્સત્થેરો નામ ભિક્ખુ ભિક્ખુસહસ્સમજ્ઝે નિસિન્નો સકવાદે પઞ્ચ સુત્તસતાનિ પરવાદે પઞ્ચાતિ સુત્તસહસ્સં સમોધાનેત્વા દીઘનિકાયપ્પમાણં કથાવત્થુપ્પકરણં ભાજેસ્સતીતિ.

મોગ્ગલિપુત્તતિસ્સત્થેરોપિ ઇમં પકરણં દેસેન્તો ન અત્તનો ઞાણેન દેસેસિ, સત્થારા પન દિન્નનયેન ઠપિતમાતિકાય દેસેસિ. ઇતિ સત્થારા દિન્નનયેન ઠપિતમાતિકાય દેસિતત્તા સકલમ્પેતં પકરણં બુદ્ધભાસિતમેવ જાતં. એવં કથાવત્થુનાવ સદ્ધિં સત્ત પકરણાનિ અભિધમ્મો નામ.

તત્થ ધમ્મસઙ્ગણીપકરણે ચતસ્સો વિભત્તિયો – ચિત્તવિભત્તિ રૂપવિભત્તિ નિક્ખેપરાસિ અત્થુદ્ધારોતિ. તત્થ કામાવચરકુસલતો અટ્ઠ, અકુસલતો દ્વાદસ, કુસલવિપાકતો સોળસ, અકુસલવિપાકતો સત્ત, કિરિયતો એકાદસ; રૂપાવચરકુસલતો પઞ્ચ, વિપાકતો પઞ્ચ, કિરિયતો પઞ્ચ; અરૂપાવચરકુસલતો ચત્તારિ, વિપાકતો ચત્તારિ, કિરિયતો ચત્તારિ; લોકુત્તરકુસલતો ચત્તારિ, વિપાકતો ચત્તારીતિ એકૂનનવુતિ ચિત્તાનિ ચિત્તવિભત્તિ નામ. ચિત્તુપ્પાદકણ્ડન્તિપિ એતસ્સેવ નામં. તં વાચનામગ્ગતો અતિરેકછભાણવારં, વિત્થારિયમાનં પન અનન્તમપરિમાણં હોતિ.

તદનન્તરં ¶ એકવિધેન દુવિધેનાતિઆદિના નયેન માતિકં ઠપેત્વા વિત્થારેન વિભજિત્વા દસ્સિતા રૂપવિભત્તિ નામ. રૂપકણ્ડન્તિપિ એતસ્સેવ નામં. તં વાચનામગ્ગતો અતિરેકદ્વિભાણવારં. વિત્થારિયમાનં પન અનન્તમપરિમાણં હોતિ.

તદનન્તરં મૂલતો ખન્ધતો દ્વારતો ભૂમિતો અત્થતો ધમ્મતો નામતો લિઙ્ગતોતિ એવં મૂલાદીહિ નિક્ખિપિત્વા દેસિતો નિક્ખેપરાસિ નામ. સો –

મૂલતો ¶ ખન્ધતો ચાપિ, દ્વારતો ચાપિ ભૂમિતો;

અત્થતો ધમ્મતો ચાપિ, નામતો ચાપિ લિઙ્ગતો;

નિક્ખિપિત્વા દેસિતત્તા, નિક્ખેપોતિ પવુચ્ચતિ.

નિક્ખેપકણ્ડન્તિપિ તસ્સેવ નામં. તં વાચનામગ્ગતો તિમત્તભાણવારં. વિત્થારિયમાનં પન અનન્તમપરિમાણં હોતિ.

તદનન્તરં પન તેપિટકસ્સ બુદ્ધવચનસ્સ અત્થુદ્ધારભૂતં યાવ સરણદુકા નિક્ખિત્તં અટ્ઠકથાકણ્ડં નામ. યતો ¶ મહાપકરણિયા ભિક્ખૂ મહાપકરણે ગણનચારં અસલ્લક્ખેન્તા ગણનચારં સમાનેન્તિ. તં વાચનામગ્ગતો દ્વિમત્તભાણવારં. વિત્થારિયમાનં પન અનન્તમપરિમાણં હોતિ.

ઇતિ સકલમ્પિ ધમ્મસઙ્ગણીપકરણં વાચનામગ્ગતો અતિરેકતેરસમત્તભાણવારં. વિત્થારિયમાનં પન અનન્તમપરિમાણં હોતિ. એવમેતં –

ચિત્તવિભત્તિ રૂપઞ્ચ, નિક્ખેપો અત્થજોતના;

ગમ્ભીરં નિપુણં ઠાનં, તમ્પિ બુદ્ધેન દેસિતં.

તદનન્તરં વિભઙ્ગપ્પકરણં નામ. તં ખન્ધવિભઙ્ગો આયતનવિભઙ્ગો ધાતુવિભઙ્ગો સચ્ચવિભઙ્ગો ઇદ્રિયવિભઙ્ગો પચ્ચયાકારવિભઙ્ગો સતિપટ્ઠાનવિભઙ્ગો સમ્મપ્પધાનવિભઙ્ગો ઇદ્ધિપાદવિભઙ્ગો બોજ્ઝઙ્ગવિભઙ્ગો મગ્ગઙ્ગવિભઙ્ગો ઝાનવિભઙ્ગો અપ્પમઞ્ઞાવિભઙ્ગો સિક્ખાપદવિભઙ્ગો પટિસમ્ભિદાવિભઙ્ગો ઞાણવિભઙ્ગો ખુદ્દકવત્થુવિભઙ્ગો ધમ્મહદયવિભઙ્ગોતિ અટ્ઠારસવિધેન વિભત્તં.

તત્થ ¶ ખન્ધવિભઙ્ગો સુત્તન્તભાજનીયઅભિધમ્મભાજનીયપઞ્હપુચ્છકાનં વસેન તિધા વિભત્તો. સો વાચનામગ્ગતો પઞ્ચમત્તભાણવારો, વિત્થારિયમાનો પન અનન્તો અપરિમાણો હોતિ. તતો પરં આયતનવિભઙ્ગાદયોપિ એતેહેવ તીહિ નયેહિ વિભત્તા. તેસુ આયતનવિભઙ્ગો વાચનામગ્ગતો અતિરેકભાણવારો, ધાતુવિભઙ્ગો દ્વિમત્તભાણવારો. તથા સચ્ચવિભઙ્ગો. ઇન્દ્રિયવિભઙ્ગે ¶ સુત્તન્તભાજનીયં નત્થિ; વાચનામગ્ગતો પનેસ અતિરેકભાણવારમત્તો. પચ્ચયાકારવિભઙ્ગો છમત્તભાણવારો, પઞ્હપુચ્છકં પનેત્થ નત્થિ. સતિપટ્ઠાનવિભઙ્ગો અતિરેકભાણવારમત્તો; તથા સમ્મપ્પધાન ઇદ્ધિપાદબોજ્ઝઙ્ગમગ્ગઙ્ગવિભઙ્ગા. ઝાનવિભઙ્ગો દ્વિભાણવારમત્તો, અપ્પમઞ્ઞાવિભઙ્ગો અતિરેકભાણવારમત્તો. સિક્ખાપદવિભઙ્ગેપિ સુત્તન્તભાજનીયં નત્થિ; વાચનામગ્ગતો પનેસ અતિરેકભાણવારમત્તો; તથા ¶ પટિસમ્ભિદાવિભઙ્ગો. ઞાણવિભઙ્ગો દસવિધેન વિભત્તો; વાચનામગ્ગતો પનેસ તિમત્તભાણવારો. ખુદ્દકવત્થુવિભઙ્ગોપિ દસવિધેન વિભત્તો; વાચનામગ્ગતો પનેસ તિમત્તભાણવારો. ધમ્મહદયવિભઙ્ગો તિવિધેન વિભત્તો; વાચનામગ્ગતો પનેસ અતિરેકદ્વિભાણવારમત્તો. સબ્બેપિ વિત્થારિયમાના અનન્તા અપરિમાણા હોન્તિ. એવમેતં વિભઙ્ગપ્પકરણં વાચનામગ્ગતો પઞ્ચતિંસમત્તભાણવારં; વિત્થારતો પન અનન્તમપરિમાણં હોતિ.

તદનન્તરં ધાતુકથાપકરણં નામ. તં સઙ્ગહો અસઙ્ગહો, સઙ્ગહિતેન અસઙ્ગહિતં, અસઙ્ગહિતેન સઙ્ગહિતં, સઙ્ગહિતેન સઙ્ગહિતં, અસઙ્ગહિતેન અસઙ્ગહિતં; સમ્પયોગો વિપ્પયોગો, સમ્પયુત્તેન વિપ્પયુત્તં, વિપ્પયુત્તેન સમ્પયુત્તં, સમ્પયુત્તેન સમ્પયુત્તં, વિપ્પયુત્તેન વિપ્પયુત્તં; સઙ્ગહિતેન સમ્પયુત્તં વિપ્પયુત્તં; સમ્પયુત્તેન સઙ્ગહિતં અસઙ્ગહિતં, અસઙ્ગહિતેન સમ્પયુત્તં વિપ્પયુત્તં, વિપ્પયુત્તેન સઙ્ગહિતં અસઙ્ગહિતન્તિ ચુદ્દસવિધેન વિભત્તં. તં વાચનામગ્ગતો અતિરેકછભાણવારમત્તં, વિત્થારિયમાનં પન અનન્તમપરિમાણં હોતિ.

તદનન્તરં પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિ નામ. સા ‘‘ખન્ધપઞ્ઞત્તિ આયતનપઞ્ઞત્તિ ધાતુપઞ્ઞત્તિ સચ્ચપઞ્ઞત્તિ ઇન્દ્રિયપઞ્ઞત્તિ પુગ્ગલપઞ્ઞત્તી’’તિ છબ્બિધેન વિભત્તા. સા વાચનામગ્ગતો અતિરેકપઞ્ચભાણવારા; વિત્થારિયમાના પન અનન્તા અપરિમાણાવ હોતિ.

તદનન્તરં ¶ કથાવત્થુપ્પકરણં નામ. તં સકવાદે પઞ્ચ સુત્તસતાનિ પરવાદે પઞ્ચાતિ સુત્તસહસ્સં સમોધાનેત્વા વિભત્તં. તં વાચનામગ્ગતો ઇદાનિ પોત્થકે લિખિતં અગ્ગહેત્વા સઙ્ગીતિઆરોપિતનયેન દીઘનિકાયપ્પમાણં, વિત્થારિયમાનં પન અનન્તમપરિમાણં હોતિ.

તદનન્તરં યમકં નામ. તં મૂલયમકં ખન્ધયમકં આયતનયમકં ધાતુયમકં સચ્ચયમકં સઙ્ખારયમકં ¶ અનુસયયમકં ચિત્તયમકં ધમ્મયમકં ઇન્દ્રિયયમકન્તિ દસવિધેન વિભત્તં. તં ¶ વાચનામગ્ગતો વીસભાણવારસતં, વિત્થારતો પન અનન્તમપરિમાણં હોતિ.

તદનન્તરં મહાપકરણં નામ. પટ્ઠાનન્તિપિ તસ્સેવ નામં. તં હેતુપચ્ચયો આરમ્મણપચ્ચયો અધિપતિપચ્ચયો અનન્તરપચ્ચયો સમનન્તરપચ્ચયો સહજાતપચ્ચયો અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયો નિસ્સયપચ્ચયો ઉપનિસ્સયપચ્ચયો પુરેજાતપચ્ચયો પચ્છાજાતપચ્ચયો આસેવનપચ્ચયો કમ્મપચ્ચયો વિપાકપચ્ચયો આહારપચ્ચયો ઇન્દ્રિયપચ્ચયો ઝાનપચ્ચયો મગ્ગપચ્ચયો સમ્પયુત્તપચ્ચયો વિપ્પયુત્તપચ્ચયો અત્થિપચ્ચયો નત્થિપચ્ચયો વિગતપચ્ચયો અવિગતપચ્ચયોતિ. પચ્ચયવસેન તાવ ચતુવીસતિવિધેન વિભત્તં.

ઇમસ્મિં પન ઠાને પટ્ઠાનં સમાનેતબ્બં. કુસલત્તિકાદયો હિ દ્વાવીસતિ તિકા, નામ હેતૂ ધમ્મા નહેતૂ ધમ્મા…પે… સરણા ધમ્મા અરણા ધમ્માતિ ઇમે સતં દુકા. અપરેપિ વિજ્જાભાગિનો ધમ્મા અવિજ્જાભાગિનો ધમ્મા…પે… ખયે ઞાણં, અનુપ્પાદે ઞાણન્તિ દ્વાચત્તાલીસ સુત્તન્તિકદુકા નામ. તેસુ દ્વાવીસતિ તિકા સતં દુકાતિ અયં આહચ્ચભાસિતા જિનવચનભૂતા સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધેન દેસિતા સત્તન્નં પકરણાનં માતિકા નામ.

અથાપરે દ્વાચત્તાલીસ સુત્તન્તિકદુકા કુતોપભવા કેન ઠપિતા કેન દેસિતાતિ? ધમ્મસેનાપતિસારિપુત્તત્થેરપ્પભવા, તેન ઠપિતા, તેન દેસિતાતિ. ઇમે ઠપેન્તો પન થેરો ન સામુક્કંસિકેન અત્તનો ઞાણેન ઠપેસિ. એકુત્તરિયં પન એકનિપાતદુકનિપાતસઙ્ગીતિ દસુત્તરસુત્તન્તેહિ સમોધાનેત્વા આભિધમ્મિકત્થેરાનં સુત્તન્તં પત્વા અકિલમત્થં ઠપિતા. તે પનેતે એકસ્મિં નિક્ખેપકણ્ડેયેવ મત્થકં ¶ પાપેત્વા વિભત્તા. સેસટ્ઠાનેસુ યાવ સરણદુકા અભિધમ્મો વિભત્તો.

સમ્માસમ્બુદ્ધેન હિ અનુલોમપટ્ઠાને દ્વાવીસતિ તિકે નિસ્સાય તિકપટ્ઠાનં નામ નિદ્દિટ્ઠં. સતં દુકે નિસ્સાય દુકપટ્ઠાનં નામ નિદ્દિટ્ઠં. તતો પરં દ્વાવીસતિ તિકે ગહેત્વા દુકસતે પક્ખિપિત્વા દુકતિકપટ્ઠાનં નામ દસ્સિતં. તતો પરં દુકસતં ગહેત્વા દ્વાવીસતિયા તિકેસુ પક્ખિપિત્વા તિકદુકપટ્ઠાનં નામ દસ્સિતં. તિકે ¶ પન તિકેસુયેવ પક્ખિપિત્વા તિકતિકપટ્ઠાનં ¶ નામ દસ્સિતં. દુકે ચ દુકેસુયેવ પક્ખિપિત્વા દુકદુકપટ્ઠાનં નામ દસ્સિતં. એવં –

છ અનુલોમમ્હિ નયા સુગમ્ભીરાતિ. (પટ્ઠા. ૧.૧.૩૯);

પચ્ચનીયપટ્ઠાનેપિ દ્વાવીસતિતિકે નિસ્સાય તિકપટ્ઠાનં નામ. દુકસતં નિસ્સાય દુકપટ્ઠાનં નામ. દ્વાવીસતિતિકે દુકસતે પક્ખિપિત્વા દુકતિકપટ્ઠાનં નામ. દુકસતં દ્વાવીસતિયા તિકેસુ પક્ખિપિત્વા તિકદુકપટ્ઠાનં નામ. તિકે તિકેસુયેવ પક્ખિપિત્વા તિકતિકપટ્ઠાનં નામ. દુકે દુકેસુયેવ પક્ખિપિત્વા દુકદુકપટ્ઠાનં નામાતિ પચ્ચનીયેપિ છહિ નયેહિ પટ્ઠાનં નિદ્દિટ્ઠં. તેન વુત્તં –

છ પચ્ચનીયમ્હિ નયા સુગમ્ભીરાતિ. (પટ્ઠા. ૧.૧.૪૪);

તતો પરં અનુલોમપચ્ચનીયેપિ એતેનેવ ઉપાયેન છ નયા દસ્સિતા. તેનાહ –

છ અનુલોમપચ્ચનીયમ્હિ નયા સુગમ્ભીરાતિ. (પટ્ઠા. ૧.૧.૪૮);

તદનન્તરં ¶ પચ્ચનીયાનુલોમેપિ એતેહેવ છહિ નયેહિ નિદ્દિટ્ઠં. તેનાહ –

છ પચ્ચનીયાનુલોમમ્હિ નયા સુગમ્ભીરાતિ. (પટ્ઠા. ૧.૧.૫૨);

એવં અનુલોમે છ પટ્ઠાનાનિ, પટિલોમે છ, અનુલોમપચ્ચનીયે છ, પચ્ચનીયાનુલોમે છ પટ્ઠાનાનીતિ ઇદં ચતુવીસતિસમન્તપટ્ઠાનસમોધાનં પટ્ઠાનં મહાપકરણં નામ.

ઇદાનિ ઇમસ્સ અભિધમ્મસ્સ ગમ્ભીરભાવવિજાનનત્થં ચત્તારો સાગરા વેદિતબ્બા – સંસારસાગરો, જલસાગરો, નયસાગરો, ઞાણસાગરોતિ. તત્થ સંસારસાગરો નામ –

ખન્ધાનઞ્ચ પટિપાટિ, ધાતુઆયતનાન ચ;

અબ્બોચ્છિન્નં વત્તમાના, સંસારોતિ પવુચ્ચતીતિ.

એવં વુત્તં સંસારવટ્ટં. સ્વાયં યસ્મા ઇમેસં સત્તાનં ઉપ્પત્તિયા પુરિમા કોટિ ન પઞ્ઞાયતિ એત્તકાનઞ્હિ વસ્સસતાનં વા વસ્સસહસ્સાનં ¶ વા વસ્સસતસહસ્સાનં વા, કપ્પસતાનં વા કપ્પસહસ્સાનં વા કપ્પસતસહસ્સાનં વા મત્થકે સત્તા ઉપ્પન્ના, તતો પુબ્બે નાહેસુન્તિ વા, અસુકસ્સ નામ રઞ્ઞો કાલે ઉપ્પન્ના, અસુકસ્સ બુદ્ધસ્સ કાલે ઉપ્પન્ના તતો પુબ્બે નાહેસુન્તિ વા, અયં પરિચ્છેદો નત્થિ; ‘‘પુરિમા, ભિક્ખવે, કોટિ ન પઞ્ઞાયતિ અવિજ્જાય, ઇતો પુબ્બે અવિજ્જા નાહોસિ અથ પચ્છા સમભવી’’તિ (અ. નિ. ૧૦.૬૧) ઇમિના પન નયેન સંસારસાગરો અનમતગ્ગોવ.

મહાસમુદ્દો પન જલસાગરો નામાતિ વેદિતબ્બો. સો ચતુરાસીતિયોજનસહસ્સગમ્ભીરો. તત્થ ઉદકસ્સ આળ્હકસતેહિ વા આળ્હકસહસ્સેહિ વા આળ્હકસતસહસ્સેહિ વા પમાણં નામ નત્થિ ¶ . અથ ખો અસઙ્ખ્યેય્યો અપ્પમેય્યો મહાઉદકક્ખન્ધોત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ. અયં જલસાગરો નામ.

કતમો નયસાગરો? તેપિટકં બુદ્ધવચનં. દ્વેપિ હિ તન્તિયો પચ્ચવેક્ખન્તાનં સદ્ધાસમ્પન્નાનં ¶ પસાદબહુલાનં ઞાણુત્તરાનં કુલપુત્તાનં અનન્તં પીતિસોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ. કતમા દ્વે? વિનયઞ્ચ અભિધમ્મઞ્ચ. વિનયધરભિક્ખૂનઞ્હિ વિનયતન્તિં પચ્ચવેક્ખન્તાનં દોસાનુરૂપં સિક્ખાપદપઞ્ઞાપનં નામ – ઇમસ્મિં દોસે ઇમસ્મિં વીતિક્કમે ઇદં નામ હોતીતિ સિક્ખાપદપઞ્ઞાપનં – અઞ્ઞેસં અવિસયો, બુદ્ધાનમેવ વિસયોતિ. ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મપેય્યાલં પચ્ચવેક્ખન્તાનં નીલપેય્યાલં પચ્ચવેક્ખન્તાનં સઞ્ચરિત્તપેય્યાલં પચ્ચવેક્ખન્તાનં અનન્તં પીતિસોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ. આભિધમ્મિકભિક્ખૂનમ્પિ ખન્ધન્તરં આયતનન્તરં ધાત્વન્તરં ઇન્દ્રિયન્તરં બલબોજ્ઝઙ્ગકમ્મવિપાકન્તરં રૂપારૂપપરિચ્છેદં સણ્હસુખુમધમ્મં ગગનતલે તારકરૂપાનિ ગણ્હન્તો વિય રૂપારૂપધમ્મે પબ્બં પબ્બં કોટ્ઠાસં કોટ્ઠાસં કત્વા વિભજન્તો દસ્સેસિ વત નો સત્થાતિ અભિધમ્મતન્તિં પચ્ચવેક્ખન્તાનં અનન્તં પીતિસોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ.

એવં ઉપ્પત્તિયા પનસ્સ ઇદં વત્થુપિ વેદિતબ્બં – મહાગતિગમિયતિસ્સદત્તત્થેરો કિર ¶ નામ મહાબોધિં વન્દિસ્સામીતિ પરતીરં ગચ્છન્તો નાવાય ઉપરિતલે નિસિન્નો મહાસમુદ્દં ઓલોકેસિ. અથસ્સ તસ્મિં સમયે નેવ પરતીરં પઞ્ઞાયિત્થ, ન ઓરિમતીરં, ઊમિવેગપ્પભેદસમુગ્ગતજલચુણ્ણપરિકિણ્ણો પન પસારિતરજતપટ્ટસુમનપુપ્ફસન્થરસદિસો મહાસમુદ્દોવ પઞ્ઞાયિત્થ. સો કિં નુ ખો મહાસમુદ્દસ્સ ઊમિવેગો બલવા ઉદાહુ ચતુવીસતિપ્પભેદે સમન્તપટ્ઠાને નયમુખં બલવન્તિ ચિન્તેસિ. અથસ્સ મહાસમુદ્દે પરિચ્છેદો પઞ્ઞાયતિ – અયઞ્હિ હેટ્ઠા મહાપથવિયા પરિચ્છિન્નો, ઉપરિ આકાસેન, એકતો ચક્કવાળપબ્બતેન, એકતો વેલન્તેન પરિચ્છિન્નો; સમન્તપટ્ઠાનસ્સ પન પરિચ્છેદો ન પઞ્ઞાયતીતિ સણ્હસુખુમધમ્મં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ બલવપીતિ ઉપ્પન્ના. સો પીતિં વિક્ખમ્ભેત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા યથાનિસિન્નોવ સબ્બકિલેસે ખેપેત્વા અગ્ગફલે અરહત્તે પતિટ્ઠાય ઉદાનં ઉદાનેસિ –

અત્થેવ ¶ ગમ્ભીરગતં સુદુબ્બુધં,

કતમો ¶ ઞાણસાગરો? સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં ઞાણસાગરો નામ. અયં સંસારસાગરો નામ, અયં જલસાગરો નામ, અયં નયસાગરો નામાતિ હિ અઞ્ઞેન ન સક્કા જાનિતું, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેનેવ સક્કા જાનિતુન્તિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં ઞાણસાગરો નામ. ઇમેસુ ચતૂસુ સાગરેસુ ઇમસ્મિં ઠાને નયસાગરો અધિપ્પેતો. ઇમઞ્હિ સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધાવ પટિવિજ્ઝન્તિ.

અયમ્પિ ભગવા બોધિમૂલે નિસિન્નો ‘ઇમં પટિવિજ્ઝિત્વા ઇમં વત મે ધમ્મં એસન્તસ્સ ગવેસન્તસ્સ કપ્પસતસહસ્સાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ વીતિવત્તાનિ, અથ મે ઇમસ્મિં પલ્લઙ્કે નિસિન્નેન દિયડ્ઢકિલેસસહસ્સં ખેપેત્વા અયં ધમ્મો પટિવિદ્ધો’તિ પટિવિદ્ધધમ્મં પચ્ચવેક્ખન્તો સત્તાહં એકપલ્લઙ્કેન નિસીદિ. તતો તમ્હા પલ્લઙ્કા વુટ્ઠાય ‘ઇમસ્મિં વત મે પલ્લઙ્કે સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પટિવિદ્ધ’ન્તિ અનિમિસેહિ ચક્ખૂહિ સત્તાહં પલ્લઙ્કં ઓલોકેન્તો અટ્ઠાસિ. તતો દેવતાનં ‘અજ્જાપિ નૂન સિદ્ધત્થસ્સ ¶ કત્તબ્બકિચ્ચં અત્થિ, પલ્લઙ્કસ્મિઞ્હિ આલયં ન વિજહતી’તિ પરિવિતક્કો ઉદપાદિ.

સત્થા દેવતાનં વિતક્કં ઞત્વા તાવદેવ તાસં વિતક્કવૂપસમનત્થં વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા યમકપાટિહારિયં દસ્સેસિ. મહાબોધિપલ્લઙ્કસ્મિઞ્હિ કતપાટિહારિયઞ્ચ, ઞાતિસમાગમે કતપાટિહારિયઞ્ચ, પાટિયપુત્તસમાગમે કતપાટિહારિયઞ્ચ, સબ્બં કણ્ડમ્બરુક્ખમૂલે કતયમકપાટિહારિયસદિસમેવ અહોસિ. એવં યમકપાટિહારિયં કત્વા પલ્લઙ્કસ્સ ઠિતટ્ઠાનસ્સ ચ અન્તરે આકાસતો ઓરુય્હ સત્તાહં ચઙ્કમિ. ઇમેસુ ચ એકવીસતિયા દિવસેસુ એકદિવસેપિ સત્થુ સરીરતો રસ્મિયો ન નિક્ખન્તા.

ચતુત્થે પન સત્તાહે પચ્છિમુત્તરાય દિસાય રતનઘરે નિસીદિ – રતનઘરં નામ નેવ સત્તરતનમયં ગેહં. સત્તન્નં પન પકરણાનં સમ્મસિતટ્ઠાનં ¶ રતનઘરન્તિ વેદિતબ્બં – તત્થ ધમ્મસઙ્ગણિં સમ્મસન્તસ્સાપિ સરીરતો રસ્મિયો ન નિક્ખન્તા. વિભઙ્ગપ્પકરણં ધાતુકથં પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિં કથાવત્થુપ્પકરણં યમકપ્પકરણં સમ્મસન્તસ્સાપિ સરીરતો રસ્મિયો ન નિક્ખન્તા. યદા પન મહાપકરણં ઓરુય્હ ‘‘હેતુપચ્ચયો આરમ્મણપચ્ચયો…પે… અવિગતપચ્ચયો’’તિ સમ્મસનં આરભિ, અથસ્સ ચતુવીસતિસમન્તપટ્ઠાનં સમ્મસન્તસ્સ એકન્તતો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં મહાપકરણેયેવ ઓકાસં લભિ. યથા હિ તિમિરપિઙ્ગલમહામચ્છો ચતુરાસીતિયોજનસહસ્સગમ્ભીરે ¶ મહાસમુદ્દેયેવ ઓકાસં લભતિ, એવમેવ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં એકન્તતો મહાપકરણેયેવ ઓકાસં લભિ.

સત્થુ એવં લદ્ધોકાસેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન યથાસુખં સણ્હસુખુમધમ્મં સમ્મસન્તસ્સ સરીરતો નીલપીતલોહિતોદાતમઞ્જિટ્ઠપભસ્સરવસેન છબ્બણ્ણરસ્મિયો નિક્ખમિંસુ. કેસમસ્સૂહિ ચેવ અક્ખીનઞ્ચ નીલટ્ઠાનેહિ નીલરસ્મિયો નિક્ખમિંસુ, યાસં વસેન ગગનતલં અઞ્જનચુણ્ણસમોકિણ્ણં વિય ઉમાપુપ્ફનીલુપ્પલદલસઞ્છન્નં વિય વીતિપતન્તમણિતાલવણ્ટં વિય સમ્પસારિતમેચકપટં વિય ચ અહોસિ.

છવિતો ચેવ અક્ખીનઞ્ચ પીતટ્ઠાનેહિ પીતરસ્મિયો ¶ નિક્ખમિંસુ; યાસં વસેન દિસાભાગા સુવણ્ણરસધારાભિસિઞ્ચમાના વિય સુવણ્ણપટપસારિતા વિય કુઙ્કુમચુણ્ણકણિકારપુપ્ફસમ્પરિકિણ્ણા વિય ચ વિરોચિંસુ.

મંસલોહિતેહિ ચેવ અક્ખીનઞ્ચ રત્તટ્ઠાનેહિ લોહિતરસ્મિયો નિક્ખમિંસુ યાસં વસેન દિસાભાગા ચીનપિટ્ઠચુણ્ણરઞ્જિતા વિય સુપક્કલાખારસસિઞ્ચમાના વિય રત્તકમ્બલપરિક્ખિત્તા વિય જયસુમનપારિભદ્દકબન્ધુજીવકકુસુમસમ્પરિકિણ્ણા વિય ચ વિરોચિંસુ.

અટ્ઠીહિ ચેવ દન્તેહિ ચ અક્ખીનઞ્ચ સેતટ્ઠાનેહિ ઓદાતરસ્મિયો નિક્ખમિંસુ; યાસં વસેન દિસાભાગા રજતઘટેહિ આસિઞ્ચમાનખીરધારાસમ્પરિકિણ્ણા વિય સમ્પસારિતરજતપટ્ટવિતાના વિય, વીતિપતન્તરજતતાલવણ્ટા વિય, કુન્દકુમુદસિન્દુવારસુમનમલ્લિકાદિકુસુમસઞ્છન્ના વિય ચ વિરોચિંસુ.

મઞ્જિટ્ઠપભસ્સરા ¶ પન તમ્હા તમ્હા સરીરપ્પદેસા નિક્ખમિંસુ. ઇતિ તા છબ્બણ્ણરસ્મિયો નિક્ખમિત્વા ઘનમહાપથવિં ગણ્હિંસુ.

ચતુનહુતાધિકદ્વિયોજનસતસહસ્સબહલા મહાપથવી નિદ્ધન્તસુવણ્ણપિણ્ડિ વિય અહોસિ. અથ મહાપથવિં ભિન્દિત્વા હેટ્ઠા ઉદકં ગણ્હિંસુ. પથવિસન્ધારકં અટ્ઠનહુતાધિકચતુયોજનસતસહસ્સબહલં ઉદકં સુવણ્ણકલસેહિ આસિઞ્ચમાનવિલીનસુવણ્ણં વિય અહોસિ. ઉદકં વિનિવિજ્ઝિત્વા ¶ વાતં અગ્ગહેસું. છનહુતાધિકનવયોજનસતસહસ્સબહલો વાતો સમુસ્સિતસુવણ્ણક્ખન્ધો વિય અહોસિ. વાતં વિનિવિજ્ઝિત્વા હેટ્ઠા અજટાકાસં પક્ખન્દિંસુ.

ઉપરિભાગેન ઉગ્ગન્ત્વાપિ ચાતુમહારાજિકે ગણ્હિંસુ. તે વિનિવિજ્ઝિત્વા તાવતિંસે તતો યામે તતો તુસિતે તતો નિમ્માનરતી તતો પરનિમ્મિતવસવત્તી તતો નવ બ્રહ્મલોકે તતો વેહપ્ફલે તતો પઞ્ચ સુદ્ધાવાસે વિનિવિજ્ઝિત્વા ચત્તારો આરુપ્પે ગણ્હિંસુ. ચત્તારો ચ આરુપ્પે વિનિવિજ્ઝિત્વા અજટાકાસં પક્ખન્દિંસુ.

તિરિયભાગેહિ અનન્તા લોકધાતુયો પક્ખન્દિંસુ. એત્તકેસુ ઠાનેસુ ચન્દમ્હિ ચન્દપ્પભા નત્થિ, સૂરિયે સૂરિયપ્પભા નત્થિ, તારકરૂપેસુ તારકરૂપપ્પભા નત્થિ, દેવતાનં ઉય્યાનવિમાનકપ્પરુક્ખેસુ ચેવ સરીરેસુ ચ આભરણેસુ ચાતિ સબ્બત્થ પભા નત્થિ. તિસહસ્સિમહાસહસ્સિલોકધાતુયા આલોકફરણસમત્થો મહાબ્રહ્માપિ સૂરિયુગ્ગમને ¶ ખજ્જોપનકો વિય અહોસિ. ચન્દસૂરિયતારકરૂપદેવતુય્યાનવિમાનકપ્પરુક્ખાનં પરિચ્છેદમત્તકમેવ પઞ્ઞાયિત્થ. એત્તકં ઠાનં બુદ્ધરસ્મીહિયેવ અજ્ઝોત્થટં અહોસિ. અયઞ્ચ નેવ બુદ્ધાનં અધિટ્ઠાનિદ્ધિ, ન ભાવનામયિદ્ધિ. સણ્હસુખુમધમ્મં પન સમ્મસતો લોકનાથસ્સ લોહિતં પસીદિ, વત્થુરૂપં પસીદિ, છવિવણ્ણો પસીદિ. ચિત્તસમુટ્ઠાના વણ્ણધાતુ સમન્તા અસીતિહત્થમત્તે પદેસે નિચ્ચલાવ અટ્ઠાસિ. ઇમિના નીહારેન સત્તાહં સમ્મસિ.

સત્ત રત્તિન્દિવાનિ સમ્મસિતધમ્મો કિત્તકો અહોસીતિ? અનન્તો અપરિમાણો અહોસિ. અયં તાવ મનસાદેસના નામ. સત્થા પન એવં સત્તાહં મનસા ચિન્તિતધમ્મં વચીભેદં કત્વા દેસેન્તો વસ્સસતેનપિ ¶ વસ્સસહસ્સેનપિ વસ્સસતસહસ્સેનપિ મત્થકં પાપેત્વા દેસેતું ન સક્કોતીતિ ન વત્તબ્બં. અપરભાગેપિ હિ તથાગતો તાવતિંસભવને પારિચ્છત્તકમૂલે પણ્ડુકમ્બલસિલાયં દસસહસ્સચક્કવાળદેવતાનં મજ્ઝે નિસિન્નો માતરં કાયસક્ખિં કત્વા કુસલા ધમ્મા, અકુસલા ધમ્મા, અબ્યાકતા ધમ્માતિ ધમ્મં દેસેન્તો સતભાગેન સહસ્સભાગેન સતસહસ્સભાગેન ધમ્મન્તરા ધમ્મન્તરં સઙ્કમિત્વા સઙ્કમિત્વાવ દેસેસિ. તયો માસે નિરન્તરં પવત્તિતદેસના વેગેન પવત્તા આકાસગઙ્ગા વિય અધોમુખઠપિતઉદકઘટા નિક્ખન્તઉદકધારા વિય ચ હુત્વા અનન્તા અપરિમાણા અહોસિ.

બુદ્ધાનઞ્હિ ¶ ભત્તાનુમોદનકાલેપિ થોકં વડ્ઢેત્વા અનુમોદેન્તાનં દેસના દીઘમજ્ઝિમનિકાયપ્પમાણા હોતિ. પચ્છાભત્તં પન સમ્પત્તપરિસાય ધમ્મં દેસેન્તાનં દેસના સંયુત્તઅઙ્ગુત્તરિકદ્વેમહાનિકાયપ્પમાણાવ હોતિ. કસ્મા? બુદ્ધાનઞ્હિ ભવઙ્ગપરિવાસો લહુકો દન્તાવરણં સુફુસિતં મુખાદાનં સિલિટ્ઠં જિવ્હા મુદુકા સરો મધુરો વચનં લહુપરિવત્તં. તસ્મા તં મુહુત્તં દેસિતધમ્મોપિ એત્તકો હોતિ. તેમાસં દેસિતધમ્મો પન અનન્તો અપરિમાણોયેવ.

આનન્દત્થેરો હિ બહુસ્સુતો તિપિટકધરો પઞ્ચદસ ગાથાસહસ્સાનિ સટ્ઠિ પદસહસ્સાનિ લતાપુપ્ફાનિ આકડ્ઢન્તો વિય ઠિતપદેનેવ ઠત્વા ગણ્હાતિ વા વાચેતિ વા દેસેતિ વા. એત્તકો થેરસ્સ એકો ઉદ્દેસમગ્ગો નામ હોતિ. થેરસ્સ હિ અનુપદં ઉદ્દેસં દદમાનો અઞ્ઞો દાતું ન સક્કોતિ, ન સમ્પાપુણાતિ. સમ્માસમ્બુદ્ધોવ સમ્પાપુણેય્ય. એવં અધિમત્તસતિમા અધિમત્તગતિમા અધિમત્તધિતિમા ¶ સાવકો સત્થારા તેમાસં ઇમિના નીહારેન દેસિતદેસનં વસ્સસતં વસ્સસહસ્સં ઉગ્ગણ્હન્તોપિ મત્થકં પાપેતું ન સક્કોતિ.

એવં તેમાસં નિરન્તરં દેસેન્તસ્સ પન તથાગતસ્સ કબળીકારાહારપ્પટિબદ્ધં ઉપાદિન્નકસરીરં કથં યાપેસીતિ? પટિજગ્ગનેનેવ. બુદ્ધાનઞ્હિ સો સો કાલો સુવવત્થિતો સુપરિચ્છિન્નો સુપચ્ચક્ખો. તસ્મા ભગવા ધમ્મં દેસેન્તોવ મનુસ્સલોકે કાલં ઓલોકેતિ. સો ભિક્ખાચારવેલં ¶ સલ્લક્ખેત્વા નિમ્મિતબુદ્ધં માપેત્વા ‘ઇમસ્સ ચીવરગ્ગહણં પત્તગ્ગહણં સરકુત્તિ આકપ્પો ચ એવરૂપો નામ હોતુ, એત્તકં નામ ધમ્મં દેસેતૂ’તિ અધિટ્ઠાય પત્તચીવરમાદાય અનોતત્તદહં ગચ્છતિ. દેવતા નાગલતાદન્તકટ્ઠં દેન્તિ. તં ખાદિત્વા અનોતત્તદહે સરીરં પટિજગ્ગિત્વા મનોસિલાતલે ઠિતો સુરત્તદુપટ્ટં નિવાસેત્વા ચીવરં પારુપિત્વા ચાતુમહારાજદત્તિયં સેલમયં પત્તં આદાય ઉત્તરકુરું ગચ્છતિ. તતો પિણ્ડપાતં આહરિત્વા અનોતત્તદહતીરે નિસિન્નો તં પરિભુઞ્જિત્વા દિવાવિહારાય ચન્દનવનં ગચ્છતિ.

ધમ્મસેનાપતિસારિપુત્તત્થેરોપિ તત્થ ગન્ત્વા સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ વત્તં કત્વા એકમન્તં નિસીદતિ. અથસ્સ સત્થા નયં દેતિ. ‘સારિપુત્ત, એત્તકો ધમ્મો મયા દેસિતો’તિ આચિક્ખતિ. એવં સમ્માસમ્બુદ્ધે નયં દેન્તે પટિસમ્ભિદાપ્પત્તસ્સ અગ્ગસાવકસ્સ વેલન્તે ઠત્વા હત્થં પસારેત્વા દસ્સિતસમુદ્દસદિસં નયદાનં હોતિ. થેરસ્સાપિ નયસતેન નયસહસ્સેન નયસતસહસ્સેન ભગવતા દેસિતધમ્મો ઉપટ્ઠાતિયેવ.

સત્થા ¶ દિવાવિહારં નિસીદિત્વા ધમ્મં દેસેતું કાય વેલાય ગચ્છતીતિ? સાવત્થિવાસીનં કુલપુત્તાનં સમ્પત્તાનં ધમ્મદેસનવેલા નામ અત્થિ, તાય વેલાય ગચ્છતિ. ધમ્મં દેસેત્વા ગચ્છન્તં વા આગચ્છન્તં વા કે જાનન્તિ કે ન જાનન્તીતિ? મહેસક્ખા દેવતા જાનન્તિ, અપ્પેસક્ખા દેવતા ન જાનન્તિ. કસ્મા ન જાનન્તીતિ? સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ વા નિમ્મિતબુદ્ધસ્સ વા રસ્મિઆદીસુ નાનત્તાભાવા. ઉભિન્નમ્પિ હિ તેસં રસ્મીસુ વા સરેસુ વા વચનેસુ વા નાનત્તં નત્થિ.

સારિપુત્તત્થેરોપિ સત્થારા દેસિતં દેસિતં ધમ્મં આહરિત્વા અત્તનો સદ્ધિવિહારિકાનં પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં દેસેસિ. તેસં અયં પુબ્બયોગો – તે ¶ કિર કસ્સપદસબલસ્સ કાલે ખુદ્દકવગ્ગુલિયોનિયં નિબ્બત્તા પબ્ભારે ઓલમ્બન્તા દ્વિન્નં આભિધમ્મિકભિક્ખૂનં અભિધમ્મં સજ્ઝાયન્તાનં સરે નિમિત્તં ગહેત્વા કણ્હપક્ખસુક્કપક્ખે અજાનિત્વાપિ સરે નિમિત્તગ્ગાહમત્તકેનેવ કાલં કત્વા દેવલોકે નિબ્બત્તિંસુ. એકં બુદ્ધન્તરં દેવલોકે વસિત્વા તસ્મિં કાલે મનુસ્સલોકે નિબ્બત્તા યમકપાટિહારિયે પસીદિત્વા થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિંસુ. થેરો સત્થારા દેસિતં દેસિતં ધમ્મં આહરિત્વા તેસં દેસેસિ. સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ અભિધમ્મદેસનાપરિયોસાનઞ્ચ ¶ તેસં ભિક્ખૂનં સત્તપ્પકરણઉગ્ગહણઞ્ચ એકપ્પહારેનેવ અહોસિ.

અભિધમ્મે વાચનામગ્ગો નામ સારિપુત્તત્થેરપ્પભવો. મહાપકરણે ગણનચારોપિ થેરેનેવ ઠપિતો. થેરો હિ ઇમિના નીહારેન ધમ્મન્તરં અમક્ખેત્વાવ સુખં ગહેતું ધારેતું પરિયાપુણિતું વાચેતુઞ્ચ પહોતીતિ ગણનચારં ઠપેસિ. એવં સન્તે થેરોવ પઠમતરં આભિધમ્મિકો હોતીતિ? ન હોતિ. સમ્માસમ્બુદ્ધોવ પઠમતરં આભિધમ્મિકો. સો હિ નં મહાબોધિપલ્લઙ્કે નિસીદિત્વા પટિવિજ્ઝિ. બુદ્ધો હુત્વા ચ પન સત્તાહં એકપલ્લઙ્કેન નિસિન્નો ઉદાનં ઉદાનેસિ –

સૂરિયોવ ઓભાસયમન્તલિક્ખ’’ન્તિ. (મહાવ. ૧-૩; ઉદા. ૧-૩);

ઇદં પઠમબુદ્ધવચનં નામ. ધમ્મપદભાણકા ¶ પન –

‘‘અનેકજાતિસંસારં, સન્ધાવિસ્સં અનિબ્બિસં;

ગહકારં ગવેસન્તો, દુક્ખા જાતિ પુનપ્પુનં.

‘‘ગહકારક દિટ્ઠોસિ, પુન ગેહં ન કાહસિ;

સબ્બા તે ફાસુકા ભગ્ગા, ગહકૂટં વિસઙ્ખતં;

વિસઙ્ખારગતં ચિત્તં, તણ્હાનં ખયમજ્ઝગા’’તિ. (ધ. પ. ૧૫૩-૧૫૪);

ઇદં પઠમબુદ્ધવચનં નામાતિ વદન્તિ.

યમકસાલાનમન્તરે ¶ નિપન્નેન પરિનિબ્બાનસમયે ‘‘હન્દ દાનિ, ભિક્ખવે, આમન્તયામિ વો, વયધમ્મા સઙ્ખારા, અપ્પમાદેન સમ્પાદેથા’’તિ (દી. નિ. ૨.૨૧૮) વુત્તવચનં પચ્છિમબુદ્ધવચનં નામ.

ઉભિન્નમન્તરે પઞ્ચચત્તાલીસ વસ્સાનિ પુપ્ફદામં ગન્થેન્તેન વિય, રતનાવલિં આવુનન્તેન વિય, ચ કથિતો અમતપ્પકાસનો સદ્ધમ્મો મજ્ઝિમબુદ્ધવચનં નામ.

તં ¶ સબ્બમ્પિ સઙ્ગય્હમાનં પિટકતો તીણિ પિટકાનિ હોન્તિ, નિકાયતો પઞ્ચ નિકાયા, અઙ્ગતો નવઙ્ગાનિ, ધમ્મક્ખન્ધતો ચતુરાસીતિધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાનિ. કથં? સબ્બમ્પિ હેતં પિટકતો વિનયપિટકં સુત્તન્તપિટકં અભિધમ્મપિટકન્તિ તિપ્પભેદમેવ હોતિ. તત્થ ઉભયાનિ પાતિમોક્ખાનિ દ્વે વિભઙ્ગા દ્વાવીસતિ ખન્ધકા સોળસ પરિવારાતિ ઇદં વિનયપિટકં નામ. બ્રહ્મજાલાદિચતુત્તિંસસુત્તસઙ્ગહો દીઘનિકાયો. મૂલપરિયાયસુત્તાદિદિયડ્ઢસતદ્વેસુત્તસઙ્ગહો મજ્ઝિમનિકાયો. ઓઘતરણસુત્તાદિસત્તસુત્તસહસ્સસત્તસતદ્વાસટ્ઠિસુત્તસઙ્ગહો સંયુત્તનિકાયો. ચિત્તપરિયાદાનસુત્તાદિનવસુત્તસહસ્સપઞ્ચસતસત્તપઞ્ઞાસસુત્તસઙ્ગહો અઙ્ગુત્તરનિકાયો. ખુદ્દકપાઠધમ્મપદઉદાનઇતિવુત્તકસુત્તનિપાતવિમાનવત્થુપેતવત્થુથેરગાથાથેરીગાથાજાતકનિદ્દેસપટિસમ્ભિદાઅપદાનબુદ્ધવંસચરિયાપિટકવસેન પન્નરસપ્પભેદો ખુદ્દકનિકાયોતિ ઇદં સુત્તન્તપિટકં નામ. ધમ્મસઙ્ગણીઆદીનિ સત્ત પકરણાનિ અભિધમ્મપિટકં નામ. તત્થ ¶ –

વિવિધવિસેસનયત્તા, વિનયનતો ચેવ કાયવાચાનં;

વિનયત્થવિદૂહિ અયં, વિનયો વિનયોતિ અક્ખાતો.

વિવિધા હિ એત્થ પઞ્ચવિધપાતિમોક્ખુદ્દેસપારાજિકાદિસત્તઆપત્તિક્ખન્ધમાતિકાવિભઙ્ગાદિપ્પભેદા નયા વિસેસભૂતા ચ દળ્હીકમ્મસિથિલકરણપ્પયોજના અનુપઞ્ઞત્તિનયા. કાયિકવાચસિકઅજ્ઝાચારનિસેધનતો ચેસ કાયં વાચઞ્ચ વિનેતિ. તસ્મા વિવિધનયત્તા વિસેસનયત્તા કાયવાચાનઞ્ચ વિનયનતો અયં વિનયો વિનયોતિ અક્ખાતો. તેનેતમેતસ્સ વચનત્થકોસલ્લત્થં વુત્તં –

‘‘વિવિધવિસેસનયત્તા ¶ , વિનયનતો ચેવ કાયવાચાનં;

વિનયત્થવિદૂહિ અયં, વિનયો વિનયોતિ અક્ખાતો’’તિ.

અત્થાનં સૂચનતો, સુવુત્તતો સવનતોથ સૂદનતો;

સુત્તાણા સુત્તસભાગતો ચ ‘સુત્ત’ન્તિ અક્ખાતં.

તઞ્હિ ¶ અત્તત્થપરત્થાદિભેદે અત્થે સૂચેતિ. સુવુત્તા ચેત્થ અત્થા વેનેય્યજ્ઝાસયાનુલોમેન વુત્તત્તા. સવતિ ચેતં અત્થે, સસ્સમિવ ફલં, પસવતીતિ વુત્તં હોતિ. સૂદતિ ચેતં, ધેનુ વિય ખીરં, પગ્ઘરતીતિ વુત્તં હોતિ. સુટ્ઠુ ચ ને તાયતિ રક્ખતીતિ વુત્તં હોતિ. સુત્તસભાગઞ્ચેતં. યથા હિ તચ્છકાનં સુત્તં પમાણં હોતિ એવમેતમ્પિ વિઞ્ઞૂનં. યથા ચ સુત્તેન સઙ્ગહિતાનિ પુપ્ફાનિ ન વિકિરિયન્તિ ન વિદ્ધંસિયન્તિ એવમેતેન સઙ્ગહિતા અત્થા. તેનેતમેતસ્સ વચનત્થકોસલ્લત્થં વુત્તં –

‘‘અત્થાનં સૂચનતો, સુવુત્તતો સવનતોથ સૂદનતો;

સુત્તાણા સુત્તસભાગતો ચ સુત્તન્તિ અક્ખાત’’ન્તિ.

અભિધમ્મસ્સ વચનત્થો વુત્તોયેવ. અપરો નયો –

યં એત્થ વુડ્ઢિમન્તો, સલક્ખણા પૂજિતા પરિચ્છિન્ના;

વુત્તાધિકા ચ ધમ્મા, અભિધમ્મો તેન અક્ખાતો.

અયઞ્હિ ¶ અભિસદ્દો વુડ્ઢિલક્ખણપૂજિતપરિચ્છિન્નાધિકેસુ દિસ્સતિ. તથા હેસ ‘‘બાળ્હા મે દુક્ખા વેદના અભિક્કમન્તિ, નો પટિક્કમન્તી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૩૮૪; સં. નિ. ૫.૧૯૫) વુડ્ઢિયં આગતો. ‘‘યા તા રત્તિયો અભિઞ્ઞાતા અભિલક્ખિતા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૪૯) લક્ખણે. ‘‘રાજાભિરાજા મનુજિન્દો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૩૯૯; સુ. નિ. ૫૫૮) પૂજિતે. ‘‘પટિબલો વિનેતું અભિધમ્મે અભિવિનયે’’તિઆદીસુ (મહાવ. ૮૫) પરિચ્છિન્ને; અઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્કરવિરહિતે ધમ્મે ચ વિનયે ચાતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘અભિક્કન્તેન વણ્ણેના’’તિઆદીસુ (વિ. વ. ૭૫) અધિકે.

એત્થ ¶ ચ ‘‘રૂપૂપપત્તિયા મગ્ગં ભાવેતિ મેત્તાસહગતેન ચેતસા એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતી’’તિઆદિના (ધ. સ. ૧૬૩ આદયો) નયેન વુડ્ઢિમન્તોપિ ધમ્મા વુત્તા. ‘‘રૂપારમ્મણં વા સદ્દારમ્મણં વા’’તિઆદિના (ધ. સ. ૧) નયેન આરમ્મણાદીહિ લક્ખણીયત્તા સલક્ખણાપિ. ‘‘સેક્ખા ધમ્મા, અસેક્ખા ધમ્મા, લોકુત્તરા ધમ્મા’’તિઆદિના (ધ. સ. તિકમાતિકા ૧૧; દુકમાતિકા ૧૨) નયેન પૂજિતાપિ; પૂજારહાતિ અધિપ્પાયો. ‘‘ફસ્સો ¶ હોતિ, વેદના હોતી’’તિઆદિના (ધ. સ. ૧) નયેન સભાવપરિચ્છિન્નત્તા પરિચ્છિન્નાપિ. ‘‘મહગ્ગતા ધમ્મા, અપ્પમાણા ધમ્મા, અનુત્તરા ધમ્મા’’તિઆદિના (ધ. સ. તિકમાતિકા ૧૨; દુકમાતિકા ૯૯) નયેન અધિકાપિ ધમ્મા વુત્તા. તેનેતમેતસ્સ વચનત્થકોસલ્લત્થં વુત્તં –

‘‘યં એત્થ વુડ્ઢિમન્તો, સલક્ખણા પૂજિતા પરિચ્છિન્ના;

વુત્તાધિકા ચ ધમ્મા, અભિધમ્મો તેન અક્ખાતો’’તિ.

પિટકં પિટકત્થવિદૂ, પરિયત્તિબ્ભાજનત્થતો આહુ;

તેન સમોધાનેત્વા, તયોપિ વિનયાદયો ઞેય્યા.

પરિયત્તિપિ હિ ‘‘મા પિટકસમ્પદાનેના’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૩.૬૬) પિટકન્તિ વુચ્ચતિ. ‘‘અથ પુરિસો આગચ્છેય્ય કુદાલપિટકંઆદાયા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૨૮; અ. નિ. ૩.૭૦) યંકિઞ્ચિ ભાજનમ્પિ. તસ્મા પિટકં પિટકત્થવિદૂ પરિયત્તિભાજનત્થતો આહુ.

ઇદાનિ તેન સમોધાનેત્વા તયોપિ વિનયાદયો ઞેય્યાતિ. તેન એવં દુવિધત્થેન પિટકસદ્દેન સહ સમાસં કત્વા વિનયો ચ સો પિટકઞ્ચ પરિયત્તિભાવતો, તસ્સ તસ્સ અત્થસ્સ ભાજનતો ચાતિ વિનયપિટકં. યથાવુત્તેનેવ નયેન સુત્તન્તઞ્ચ તં પિટકઞ્ચાતિ સુત્તન્તપિટકં. અભિધમ્મો ¶ ચ સો પિટકઞ્ચાતિ અભિધમ્મપિટકન્તિ એવમેતે તયોપિ વિનયાદયો ઞેય્યા.

એવં ઞત્વા ચ પુનપિ તેસ્વેવ પિટકેસુ નાનપ્પકારકોસલ્લત્થં –

દેસનાસાસનકથાભેદં તેસુ યથારહં;

સિક્ખાપહાનગમ્ભીરભાવઞ્ચ પરિદીપયે.

પરિયત્તિભેદં ¶ સમ્પત્તિં, વિપત્તિઞ્ચાપિ યં યહિં;

પાપુણાતિ યથા ભિક્ખુ, તમ્પિ સબ્બં વિભાવયે.

તત્રાયં ¶ પરિદીપના વિભાવના ચ – એતાનિ હિ તીણિ પિટકાનિ યથાક્કમં આણાવોહારપરમત્થદેસના, યથાપરાધયથાનુલોમયથાધમ્મસાસનાનિ, સંવરાસંવરદિટ્ઠિવિનિવેઠનનામરૂપપરિચ્છેદકથાતિ ચ વુચ્ચન્તિ.

એત્થ હિ વિનયપિટકં આણારહેન ભગવતા આણાબાહુલ્લતો દેસિતત્તા આણાદેસના; સુત્તન્તપિટકં વોહારકુસલેન ભગવતા વોહારબાહુલ્લતો દેસિતત્તા વોહારદેસના; અભિધમ્મપિટકં પરમત્થકુસલેન ભગવતા પરમત્થબાહુલ્લતો દેસિતત્તા પરમત્થદેસનાતિ વુચ્ચતિ.

તથા પઠમં યે તે પચુરાપરાધા સત્તા તે યથાપરાધં એત્થ સાસિતાતિ યથાપરાધસાસનં; દુતિયં અનેકજ્ઝાસયાનુસયચરિયાધિમુત્તિકા સત્તા યથાનુલોમં એત્થ સાસિતાતિ યથાનુલોમસાસનં; તતિયં ધમ્મપુઞ્જમત્તે ‘અહં મમા’તિ સઞ્ઞિનો સત્તા યથાધમ્મં એત્થ સાસિતાતિ યથાધમ્મસાસનન્તિ વુચ્ચતિ.

તથા પઠમં અજ્ઝાચારપટિપક્ખભૂતો સંવરાસંવરો એત્થ કથિતોતિ સંવરાસંવરકથા; સંવરાસંવરોતિ ખુદ્દકો ચેવ મહન્તો ચ સંવરાસંવરો, કમ્માકમ્મં વિય ચ ફલાફલં વિય ચ; દુતિયં દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિપટિપક્ખભૂતા દિટ્ઠિવિનિવેઠના એત્થ કથિતાતિ દિટ્ઠિવિનિવેઠનકથા; તતિયં રાગાદિપટિપક્ખભૂતો નામરૂપપરિચ્છેદો એત્થ કથિતોતિ નામરૂપપરિચ્છેદકથાતિ વુચ્ચતિ.

તીસુપિ ચેતેસુ તિસ્સો સિક્ખા તીણિ પહાનાનિ ચતુબ્બિધો ચ ગમ્ભીરભાવો વેદિતબ્બો. તથા હિ વિનયપિટકે વિસેસેન અધિસીલસિક્ખા વુત્તા, સુત્તન્તપિટકે અધિચિત્તસિક્ખા, અભિધમ્મપિટકે અધિપઞ્ઞાસિક્ખા.

વિનયપિટકે ચ વીતિક્કમપ્પહાનં ¶ , કિલેસાનં વીતિક્કમપટિપક્ખત્તા સીલસ્સ; સુત્તન્તપિટકે પરિયુટ્ઠાનપ્પહાનં, પરિયુટ્ઠાનપટિપક્ખત્તા સમાધિસ્સ; અભિધમ્મપિટકે અનુસયપ્પહાનં, અનુસયપટિપક્ખત્તા પઞ્ઞાય.

પઠમે ¶ ¶ ચ તદઙ્ગપ્પહાનં કિલેસાનં, ઇતરેસુ વિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદપ્પહાનાનિ. પઠમે ચ દુચ્ચરિતસંકિલેસસ્સ પહાનં, ઇતરેસુ તણ્હાદિટ્ઠિસંકિલેસાનં પહાનં.

એકમેકસ્મિઞ્ચેત્થ ચતુબ્બિધોપિ ધમ્મત્થદેસનાપટિવેધગમ્ભીરભાવો વેદિતબ્બો – તત્થ ધમ્મોતિ તન્તિ. અત્થોતિ તસ્સાયેવત્થો. દેસનાતિ તસ્સા મનસા વવત્થાપિતાય તન્તિયા દેસના. પટિવેધોતિ તન્તિયા તન્તિઅત્થસ્સ ચ યથાભૂતાવબોધો. તીસુપિ ચેતેસુ એતે ધમ્મત્થદેસનાપટિવેધા. યસ્મા સસાદીહિ વિય મહાસમુદ્દો મન્દબુદ્ધીહિ દુક્ખોગાહા અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠા ચ તસ્મા ગમ્ભીરા. એવં એકમેકસ્મિં એત્થ ચતુબ્બિધોપિ ગમ્ભીરભાવો વેદિતબ્બો.

અપરો નયો – ધમ્મોતિ હેતુ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘હેતુમ્હિ ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા’’તિ (વિભ. ૭૨૦). અત્થોતિ હેતુફલં. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘હેતુફલે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા’’તિ (વિભ. ૭૨૦). દેસનાતિ પઞ્ઞત્તિ, યથાધમ્મં ધમ્માભિલાપોતિ અધિપ્પાયો; અનુલોમપટિલોમસઙ્ખેપવિત્થારાદિવસેન વા કથનં. પટિવેધોતિ અભિસમયો. સો ચ લોકિયલોકુત્તરો. વિસયતો ચ અસમ્મોહતો ચ; અત્થાનુરૂપં ધમ્મેસુ, ધમ્માનુરૂપં અત્થેસુ, પઞ્ઞત્તિપથાનુરૂપં પઞ્ઞત્તીસુ અવબોધો. તેસં તેસં વા તત્થ તત્થ વુત્તધમ્માનં પટિવિજ્ઝિતબ્બો સલક્ખણસઙ્ખાતો અવિપરીતસભાવો.

ઇદાનિ યસ્મા એતેસુ પિટકેસુ યં યં ધમ્મજાતં વા અત્થજાતં વા યા ચાયં યથા યથા ઞાપેતબ્બો અત્થો સોતૂનં ઞાણસ્સ અભિમુખો હોતિ તથા તથા તદત્થજોતિકા દેસના, યો ચેત્થ અવિપરીતાવબોધસઙ્ખાતો પટિવેધો તેસં તેસં વા ધમ્માનં પટિવિજ્ઝિતબ્બો સલક્ખણસઙ્ખાતો અવિપરીતસભાવો – સબ્બમ્પેતં અનુપચિતકુસલસમ્ભારેહિ દુપ્પઞ્ઞેહિ, સસાદીહિ વિય મહાસમુદ્દો, દુક્ખોગાહં અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠઞ્ચ, તસ્મા ગમ્ભીરં. એવમ્પિ એકમેકસ્મિં એત્થ ચતુબ્બિધોપિ ગમ્ભીરભાવો વેદિતબ્બો. એત્તાવતા ચ –

દેસનાસાસનકથાભેદં ¶ તેસુ યથારહં;

સિક્ખાપહાનગમ્ભીરભાવઞ્ચ પરિદીપયેતિ –

પરિયત્તિભેદં ¶ ¶ સમ્પત્તિં, વિપત્તિઞ્ચાપિ યં યહિં;

પાપુણાતિ યથા ભિક્ખુ, તમ્પિ સબ્બં વિભાવયેતિ.

એત્થ પન તીસુ પિટકેસુ તિવિધો પરિયત્તિભેદો દટ્ઠબ્બો. તિસ્સો હિ પરિયત્તિયો – અલગદ્દૂપમા નિસ્સરણત્થા ભણ્ડાગારિકપરિયત્તીતિ.

તત્થ યા દુગ્ગહિતા ઉપારમ્ભાદિહેતુ પરિયાપુટા અયં અલગદ્દૂપમા. યં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, પુરિસો અલગદ્દત્થિકો અલગદ્દગવેસી અલગદ્દપરિયેસનં ચરમાનો, સો પસ્સેય્ય મહન્તં અલગદ્દં, તમેનં ભોગે વા નઙ્ગુટ્ઠે વા ગણ્હેય્ય, તસ્સ સો અલગદ્દો પટિપરિવત્તિત્વા હત્થે વા બાહાય વા અઞ્ઞતરસ્મિં વા અઙ્ગપચ્ચઙ્ગે ડંસેય્ય, સો તતો નિદાનં મરણં વા નિગચ્છેય્ય મરણમત્તં વા દુક્ખં. તં કિસ્સ હેતુ? દુગ્ગહિતત્તા, ભિક્ખવે, અલગદ્દસ્સ. એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ઇધેકચ્ચે મોઘપુરિસા ધમ્મં પરિયાપુણન્તિ સુત્તં…પે… વેદલ્લં, તે તં ધમ્મં પરિયાપુણિત્વા તેસં ધમ્માનં પઞ્ઞાય અત્થં ન ઉપપરિક્ખન્તિ, તેસં તે ધમ્મા પઞ્ઞાય અત્થં અનુપપરિક્ખતં ન નિજ્ઝાનં ખમન્તિ, તે ઉપારમ્ભાનિસંસા ચેવ ધમ્મં પરિયાપુણન્તિ ઇતિવાદપ્પમોક્ખાનિસંસા ચ. યસ્સ ચત્થાય ધમ્મં પરિયાપુણન્તિ તઞ્ચસ્સ અત્થં નાનુભોન્તિ. તેસં તે ધમ્મા દુગ્ગહિતા દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ. તં કિસ્સ હેતુ? દુગ્ગહિતત્તા, ભિક્ખવે, ધમ્માન’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૨૩૮).

યા પન સુગ્ગહિતા સીલક્ખન્ધાદિપારિપૂરિંયેવ આકઙ્ખમાનેન પરિયાપુટા ન ઉપારમ્ભાદિહેતુ, અયં નિસ્સરણત્થા. યં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘તેસં તે ધમ્મા સુગ્ગહિતા દીઘરત્તં હિતાય સુખાય સંવત્તન્તિ. તં કિસ્સ હેતુ? સુગ્ગહિતત્તા, ભિક્ખવે, ધમ્માન’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૨૩૯).

યં પન પરિઞ્ઞાતક્ખન્ધો પહીનકિલેસો ભાવિતમગ્ગો પટિવિદ્ધાકુપ્પો ¶ સચ્છિકતનિરોધો ખીણાસવો કેવલં પવેણિપાલનત્થાય વંસાનુરક્ખણત્થાય પરિયાપુણાતિ, અયં ભણ્ડાગારિકપરિયત્તીતિ.

વિનયે પન સુપ્પટિપન્નો ભિક્ખુ સીલસમ્પદં નિસ્સાય તિસ્સો વિજ્જા પાપુણાતિ, તાસંયેવ ¶ ચ તત્થ પભેદવચનતો. સુત્તે સુપ્પટિપન્નો સમાધિસમ્પદં નિસ્સાય છળભિઞ્ઞા પાપુણાતિ, તાસંયેવ ચ તત્થ પભેદવચનતો. અભિધમ્મે સુપ્પટિપન્નો પઞ્ઞાસમ્પદં નિસ્સાય ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા ¶ પાપુણાતિ તાસઞ્ચ તત્થેવ પભેદવચનતો. એવમેતેસુ સુપ્પટિપન્નો યથાક્કમેન ઇમં વિજ્જાત્તયછળભિઞ્ઞાચતુપટિસમ્ભિદાપ્પભેદં સમ્પત્તિં પાપુણાતિ.

વિનયે પન દુપ્પટિપન્નો અનુઞ્ઞાતસુખસમ્ફસ્સઅત્થરણપાવુરણાદિફસ્સસામઞ્ઞતો પટિક્ખિત્તેસુ ઉપાદિન્નકફસ્સાદીસુ અનવજ્જસઞ્ઞી હોતિ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘તથાહં ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામિ, યથા યેમે અન્તરાયિકા ધમ્મા વુત્તા ભગવતા તે પટિસેવતો નાલં અન્તરાયાયા’’તિ (પાચિ. ૪૧૭; મ. નિ. ૧.૨૩૪). તતો દુસ્સીલભાવં પાપુણાતિ. સુત્તે દુપ્પટિપન્નો ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, પુગ્ગલા સન્તો સંવિજ્જમાના લોકસ્મિ’’ન્તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૫) અધિપ્પાયં અજાનન્તો દુગ્ગહિતં ગણ્હાતિ. યં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘અત્તના દુગ્ગહિતેન અમ્હે ચેવ અબ્ભાચિક્ખતિ અત્તાનઞ્ચ ખનતિ બહુઞ્ચ અપુઞ્ઞં પસવતી’’તિ (પાચિ. ૪૧૭; મ. નિ. ૧.૨૩૬). તતો મિચ્છાદિટ્ઠિતં પાપુણાતિ. અભિધમ્મે દુપ્પટિપન્નો ધમ્મચિન્તં અતિધાવન્તો અચિન્તેય્યાનિપિ ચિન્તેતિ, તતો ચિત્તક્ખેપં પાપુણાતિ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, અચિન્તેય્યાનિ, ન ચિન્તેતબ્બાનિ, યાનિ ચિન્તેન્તો ઉમ્માદસ્સ વિઘાતસ્સ ભાગી અસ્સા’’તિ (અ. નિ. ૪.૭૭). એવમેતેસુ દુપ્પટિપન્નો યથાક્કમેન ઇમં દુસ્સીલભાવમિચ્છાદિટ્ઠિતાચિત્તક્ખેપપ્પભેદં વિપત્તિં પાપુણાતીતિ. એત્તાવતા ચ –

પરિયત્તિભેદં સમ્પત્તિં, વિપત્તિઞ્ચાપિ યં યહિં;

પાપુણાતિ યથા ભિક્ખુ, તમ્પિ સબ્બં વિભાવયેતિ.

અયમ્પિ ગાથા વુત્તત્થા હોતિ. એવં નાનપ્પકારતો પિટકાનિ ઞત્વા તેસં વસેન સબ્બમ્પેતં સઙ્ગય્હમાનં તીણિ પિટકાનિ હોન્તિ.

કથં ¶ નિકાયતો પઞ્ચ નિકાયાતિ? સબ્બમેવ હેતં દીઘનિકાયો મજ્ઝિમનિકાયો સંયુત્તનિકાયો અઙ્ગુત્તરનિકાયો ખુદ્દકનિકાયોતિ પઞ્ચપ્પભેદં હોતિ. તત્થ કતમો દીઘનિકાયો? તિવગ્ગસઙ્ગહાનિ બ્રહ્મજાલાદીનિ ચતુત્તિંસ સુત્તાનિ.

ચતુત્તિંસેવ ¶ સુત્તન્તા, તિવગ્ગો યસ્સ સઙ્ગહો;

એસ દીઘનિકાયોતિ, પઠમો અનુલોમિકો.

કસ્મા ¶ પનેસ દીઘનિકાયોતિ વુચ્ચતિ? દીઘપ્પમાણાનં સુત્તાનં સમૂહતો નિવાસતો ચ. સમૂહનિવાસા હિ નિકાયોતિ વુચ્ચન્તિ. ‘‘નાહં, ભિક્ખવે, અઞ્ઞં એકનિકાયમ્પિ સમનુપસ્સામિ એવં ચિત્તં યથયિદં, ભિક્ખવે, તિરચ્છાનગતા પાણા (સં. નિ. ૩.૧૦૦), પોણિકનિકાયો, ચિક્ખલ્લિકનિકાયો’’તિ. એવમાદીનિ ચેત્થ સાધકાનિ સાસનતો લોકતો ચ. એવં સેસાનમ્પિ નિકાયભાવે વચનત્થો વેદિતબ્બો.

કતમો મજ્ઝિમનિકાયો? મજ્ઝિમપ્પમાણાનિ પઞ્ચદસવગ્ગસઙ્ગહાનિ મૂલપરિયાયસુત્તાદીનિ દિયડ્ઢસતં દ્વે ચ સુત્તાનિ.

દિયડ્ઢસતસુત્તન્તા, દ્વે ચ સુત્તાનિ યત્થ સો;

નિકાયો મજ્ઝિમો પઞ્ચ, દસવગ્ગપરિગ્ગહો.

કતમો સંયુત્તનિકાયો? દેવતાસંયુત્તાદિવસેન ઠિતાનિ ઓઘતરણાદીનિ સત્ત સુત્તસહસ્સાનિ સત્ત સુત્તસતાનિ ચ દ્વાસટ્ઠિ ચ સુત્તાનિ.

સત્ત સુત્તસહસ્સાનિ, સત્ત સુત્તસતાનિ ચ;

દ્વાસટ્ઠિ ચેવ સુત્તન્તા, એસો સંયુત્તસઙ્ગહો.

કતમો અઙ્ગુત્તરનિકાયો? એકેકઅઙ્ગાતિરેકવસેન ઠિતાનિ ચિત્તપરિયાદાનાદીનિ નવ સુત્તસહસ્સાનિ પઞ્ચ સુત્તસતાનિ સત્તપઞ્ઞાસઞ્ચ સુત્તાનિ.

નવ સુત્તસહસ્સાનિ, પઞ્ચ સુત્તસતાનિ ચ;

સત્તપઞ્ઞાસસુત્તાનિ, સઙ્ખ્યા અઙ્ગુત્તરે અયં.

કતમો ¶ ખુદ્દકનિકાયો? સકલં વિનયપિટકં, અભિધમ્મપિટકં, ખુદ્દકપાઠ, ધમ્મપદાદયો ¶ ચ પુબ્બે દસ્સિતા પઞ્ચદસપ્પભેદા; ઠપેત્વા ચત્તારો નિકાયે અવસેસં બુદ્ધવચનન્તિ.

ઠપેત્વા ચતુરોપેતે, નિકાયે દીઘઆદિકે;

તદઞ્ઞં બુદ્ધવચનં, નિકાયો ખુદ્દકો મતોતિ.

એવં નિકાયતો પઞ્ચ નિકાયા હોન્તિ.

કથં ¶ ¶ અઙ્ગવસેન નવઙ્ગાનીતિ? સબ્બમેવ હિદં ‘સુત્તં ગેય્યં વેય્યાકરણં ગાથા ઉદાનં ઇતિવુત્તકં જાતકં અબ્ભુતધમ્મં વેદલ્લ’ન્તિ નવપ્પભેદં હોતિ. તત્થ ઉભતોવિભઙ્ગનિદ્દેસખન્ધકપરિવારા સુત્તનિપાતે મઙ્ગલસુત્તરતનસુત્તનાલકસુત્તતુવટ્ટકસુત્તાનિ અઞ્ઞમ્પિ ચ સુત્તનામકં તથાગતવચનં સુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. સબ્બમ્પિ સગાથકં સુત્તં ગેય્યન્તિ વેદિતબ્બં. વિસેસેન સંયુત્તનિકાયે સકલોપિ સગાથાવગ્ગો. સકલમ્પિ અભિધમ્મપિટકં, નિગ્ગાથકં સુત્તં, યઞ્ચ અઞ્ઞમ્પિ અટ્ઠહિ અઙ્ગેહિ અસઙ્ગહિતં બુદ્ધવચનં, તં વેય્યાકરણન્તિ વેદિતબ્બં. ધમ્મપદં થેરગાથા થેરીગાથા સુત્તનિપાતે નોસુત્તનામિકા સુદ્ધિકગાથા ચ ગાથાતિ વેદિતબ્બા. સોમનસ્સઞાણમયિકગાથાપ્પટિસંયુત્તા દ્વાસીતિ સુત્તન્તા ઉદાનન્તિ વેદિતબ્બં. ‘વુત્તઞ્હેતં ભગવતા’તિઆદિનયપ્પવત્તા (ઇતિવુ. ૧) દસુત્તરસતસુત્તન્તા ઇતિવુત્તકન્તિ વેદિતબ્બં. અપણ્ણકજાતકાદીનિ પઞ્ઞાસાધિકાનિ પઞ્ચ જાતકસતાનિ જાતકન્તિ વેદિતબ્બં. ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, અચ્છરિયા અબ્ભુતા ધમ્મા આનન્દે’’તિઆદિનયપવત્તા (દી. નિ. ૨.૨૦૯; અ. નિ. ૪.૧૨૯) સબ્બેપિ અચ્છરિયઅબ્ભુતધમ્મપ્પટિસંયુત્તા સુત્તન્તા અબ્ભુતધમ્મન્તિ વેદિતબ્બં.

ચૂળવેદલ્લમહાવેદલ્લસમ્માદિટ્ઠિસક્કપઞ્હસઙ્ખારભાજનીયમહાપુણ્ણમસુત્તાદયો સબ્બેપિ વેદઞ્ચ તુટ્ઠિઞ્ચ લદ્ધા લદ્ધા પુચ્છિતસુત્તન્તા વેદલ્લન્તિ વેદિતબ્બં. એવમેતં અઙ્ગતો નવઙ્ગાનિ.

કથં ધમ્મક્ખન્ધતો ચતુરાસીતિ ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાનીતિ? સબ્બમેવ હિદં બુદ્ધવચનં.

‘‘દ્વાસીતિ ¶ બુદ્ધતો ગણ્હિં, દ્વે સહસ્સાનિ ભિક્ખુતો;

ચતુરાસીતિ સહસ્સાનિ, યે મે ધમ્મા પવત્તિનો’’તિ. (થેરગા. ૧૦૨૭);

એવં પરિદીપિતધમ્મક્ખન્ધવસેન ચતુરાસીતિસહસ્સપ્પભેદં હોતિ. તત્થ એકાનુસન્ધિકં સુત્તં એકો ધમ્મક્ખન્ધો. યં અનેકાનુસન્ધિકં તત્થ અનુસન્ધિવસેન ધમ્મક્ખન્ધગણના. ગાથાબન્ધેસુ પઞ્હાપુચ્છનં એકો ધમ્મક્ખન્ધો, વિસ્સજ્જનં એકો. અભિધમ્મે એકમેકં તિકદુકભાજનં એકમેકઞ્ચ ચિત્તવારભાજનં એકો ધમ્મક્ખન્ધો. વિનયે અત્થિ વત્થુ, અત્થિ માતિકા, અત્થિ પદભાજનીયં, અત્થિ આપત્તિ, અત્થિ અનાપત્તિ, અત્થિ ¶ અન્તરાપત્તિ, અત્થિ તિકચ્છેદો. તત્થ એકમેકો કોટ્ઠાસો એકમેકો ધમ્મક્ખન્ધોતિ વેદિતબ્બો. એવં ધમ્મક્ખન્ધતો ચતુરાસીતિ ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાનિ.

એવમેતં સબ્બમ્પિ બુદ્ધવચનં પઞ્ચસતિકસઙ્ગીતિકાલે સઙ્ગાયન્તેન મહાકસ્સપપ્પમુખેન વસીગણેન અયં ધમ્મો અયં વિનયો, ઇદં પઠમબુદ્ધવચનં, ઇદં મજ્ઝિમબુદ્ધવચનં, ઇદં પચ્છિમબુદ્ધવચનં, ઇદં વિનયપિટકં, ઇદં સુત્તન્તપિટકં, ઇદં અભિધમ્મપિટકં, અયં દીઘનિકાયો…પે… અયં ખુદ્દકનિકાયો, ઇમાનિ સુત્તાદીનિ નવઙ્ગાનિ, ઇમાનિ ચતુરાસીતિ ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાનીતિ ઇમં પભેદં વવત્થપેત્વાવ સઙ્ગીતં. ન કેવલઞ્ચ ઇમમેવ અઞ્ઞમ્પિ ઉદ્દાનસઙ્ગહવગ્ગસઙ્ગહપેય્યાલસઙ્ગહએકનિપાતદુકનિપાતાદિનિપાતસઙ્ગહસંયુત્તસઙ્ગહ પણ્ણાસસઙ્ગહાદિઅનેકવિધં, તીસુ પિટકેસુ સન્દિસ્સમાનં સઙ્ગહપ્પભેદં વવત્થપેત્વાવ સત્તહિ માસેહિ સઙ્ગીતં.

સઙ્ગીતિપરિયોસાને ચસ્સ ઇદં મહાકસ્સપત્થેરેન દસબલસ્સ સાસનં પઞ્ચવસ્સસહસ્સપરિમાણકાલં પવત્તનસમત્થં કતન્તિ સઞ્જાતપ્પમોદા સાધુકારં વિય દદમાના અયં મહાપથવી ઉદકપરિયન્તં કત્વા અનેકપ્પકારં કમ્પિ સઙ્કમ્પિ સમ્પકમ્પિ સમ્પવેધિ. અનેકાનિ ચ અચ્છરિયાનિ પાતુરહેસું.

એવં સઙ્ગીતે પનેત્થ અયં અભિધમ્મો પિટકતો અભિધમ્મપિટકં, નિકાયતો ખુદ્દકનિકાયો, અઙ્ગતો ¶ વેય્યાકરણં, ધમ્મક્ખન્ધતો કતિપયાનિ ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાનિ હોન્તિ.

તં ¶ ધારયન્તેસુ ભિક્ખૂસુ પુબ્બે એકો ભિક્ખુ સબ્બસામયિકપરિસાય નિસીદિત્વા અભિધમ્મતો સુત્તં આહરિત્વા ધમ્મં કથેન્તો ‘‘રૂપક્ખન્ધો અબ્યાકતો, ચત્તારો ખન્ધા સિયા કુસલા સિયા અકુસલા સિયા અબ્યાકતા; દસાયતના અબ્યાકતા, દ્વે આયતના સિયા કુસલા સિયા અકુસલા સિયા અબ્યાકતા; સોળસ ધાતુયો અબ્યાકતા, દ્વે ધાતુયો સિયા કુસલા સિયા અકુસલા સિયા અબ્યાકતા; સમુદયસચ્ચં અકુસલં, મગ્ગસચ્ચં કુસલં, નિરોધસચ્ચં અબ્યાકતં, દુક્ખસચ્ચં સિયા કુસલં સિયા અકુસલં સિયા અબ્યાકતં; દસિન્દ્રિયા અબ્યાકતા, દોમનસ્સિન્દ્રિયં અકુસલં, અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં કુસલં, ચત્તારિ ઇન્દ્રિયાનિ સિયા કુસલા સિયા અબ્યાકતા, છ ¶ ઇન્દ્રિયાનિ સિયા કુસલા સિયા અકુસલા સિયા અબ્યાકતા’’તિ ધમ્મકથં કથેસિ.

તસ્મિં ઠાને એકો ભિક્ખુ નિસિન્નો ‘ધમ્મકથિક ત્વં સિનેરું પરિક્ખિપન્તો વિય દીઘસુત્તં આહરસિ, કિં સુત્તં નામેત’ન્તિ આહ. ‘અભિધમ્મસુત્તં નામ, આવુસો’તિ. ‘અભિધમ્મસુત્તં કસ્મા આહરસિ? કિં અઞ્ઞં બુદ્ધભાસિતં સુત્તં આહરિતું ન વટ્ટતી’તિ? ‘અભિધમ્મો કેન ભાસિતો’તિ? ‘ન એસો બુદ્ધભાસિતો’તિ. ‘કિં પન તે, આવુસો, વિનયપિટકં ઉગ્ગહિત’ન્તિ? ‘ન ઉગ્ગહિતં, આવુસો’તિ. ‘અવિનયધારિતાય મઞ્ઞે ત્વં અજાનન્તો એવં વદેસી’તિ. ‘વિનયમત્તમેવ, આવુસો, ઉગ્ગહિત’ન્તિ. ‘તમ્પિ તે દુગ્ગહિતં, પરિસપરિયન્તે નિસીદિત્વા નિદ્દાયન્તેન ઉગ્ગહિતં ભવિસ્સતિ; તુમ્હાદિસે હિ પબ્બાજેન્તો વા ઉપસમ્પાદેન્તો વા સાતિસારો હોતિ’. ‘કિં કારણા’? વિનયમત્તસ્સપિ દુગ્ગહિતત્તા; વુત્તઞ્હેતં – ‘‘તત્થ અનાપત્તિ, ન વિવણ્ણેતુકામો ઇઙ્ઘ તાવ, આવુસો, સુત્તન્તં વા ગાથાયો વા અભિધમ્મં વા પરિયાપુણસ્સુ, પચ્છાપિ વિનયં પરિયાપુણિસ્સસી’’તિ (પાચિ. ૪૪૨) ભણતિ. ‘‘સુત્તન્તે ઓકાસં કારાપેત્વા અભિધમ્મં વા વિનયં વા પુચ્છતિ, અભિધમ્મે ઓકાસં કારાપેત્વા સુત્તન્તં વા વિનયં વા પુચ્છતિ, વિનયે ઓકાસં કારાપેત્વા સુત્તન્તં વા અભિધમ્મં વા પુચ્છતી’’તિ (પાચિ. ૧૨૨૧). ‘ત્વં પન એત્તકમ્પિ ન જાનાસી’તિ એત્તકેનપિ પરવાદી નિગ્ગહિતો હોતિ.

મહાગોસિઙ્ગસુત્તં પન ઇતોપિ બલવતરં. તત્ર હિ ધમ્મસેનાપતિ સારિપુત્તત્થેરો અઞ્ઞમઞ્ઞં પુચ્છિતપઞ્હઞ્ચ વિસ્સજ્જનઞ્ચ આરોચેતું સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરસ્સ વિસ્સજ્જનં આરોચેન્તો ‘‘ઇધાવુસો ¶ સારિપુત્ત, દ્વે ભિક્ખૂ અભિધમ્મકથં કથેન્તિ ¶ , તે અઞ્ઞમઞ્ઞં પઞ્હં પુચ્છન્તિ, અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ પઞ્હં પુટ્ઠા વિસ્સજ્જેન્તિ, નો ચ સંસાદેન્તિ, ધમ્મી ચ નેસં કથાપવત્તિની હોતિ, એવરૂપેન ખો, આવુસો, સારિપુત્ત, ભિક્ખુના ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્યા’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૪૩) આહ. સત્થા આભિધમ્મિકા નામ મમ સાસને પરિબાહિરાતિ અવત્વા સુવણ્ણાલિઙ્ગસદિસં ગીવં ઉન્નામેત્વા પુણ્ણચન્દસસ્સિરીકં મહામુખં પૂરેત્વા બ્રહ્મઘોસં નિચ્છારેન્તો ‘‘સાધુ સાધુ ¶ સારિપુત્તા’’તિ મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરસ્સ સાધુકારં દત્વા ‘‘યથા તં મોગ્ગલ્લાનો ચ સમ્મા બ્યાકરમાનો બ્યાકરેય્ય, મોગ્ગલ્લાનો હિ સારિપુત્ત ધમ્મકથિકો’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૪૩) આહ. આભિધમ્મિકભિક્ખૂયેવ કિર ધમ્મકથિકા નામ, અવસેસા ધમ્મકથં કથેન્તાપિ ન ધમ્મકથિકા. કસ્મા? તે હિ ધમ્મકથં કથેન્તા કમ્મન્તરં વિપાકન્તરં રૂપારૂપપરિચ્છેદં ધમ્મન્તરં આલોળેત્વા કથેન્તિ. આભિધમ્મિકા પન ધમ્મન્તરં ન આલોળેન્તિ. તસ્મા આભિધમ્મિકો ભિક્ખુ ધમ્મં કથેતુ વા મા વા, પુચ્છિતકાલે પન પઞ્હં કથેસ્સતીતિ. અયમેવ એકન્તધમ્મકથિકો નામ હોતિ. ઇદં સન્ધાય સત્થા સાધુકારં દત્વા ‘સુકથિતં મોગ્ગલ્લાનેના’તિ આહ.

અભિધમ્મં પટિબાહેન્તો ઇમસ્મિં જિનચક્કે પહારં દેતિ, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પટિબાહતિ, સત્થુ વેસારજ્જઞ્ઞાણં પટિનિવત્તેતિ, સોતુકામં પરિસં વિસંવાદેતિ, અરિયમગ્ગે આવરણં બન્ધતિ, અટ્ઠારસસુ ભેદકરવત્થૂસુ એકસ્મિં સન્દિસ્સતિ ઉક્ખેપનીયકમ્મતજ્જનીયકમ્મારહો હોતિ. તં તં કમ્મં કત્વા ઉય્યોજેતબ્બો ‘ગચ્છ વિઘાસાદો હુત્વા જીવિસ્સસી’તિ.

અથાપિ એવં વદેય્ય – ‘‘સચે અભિધમ્મો બુદ્ધભાસિતો, યથા અનેકેસુ સુત્તસહસ્સેસુ ‘એકં સમયં ભગવા રાજગહે વિહરતી’તિઆદિના નયેન નિદાનં સજ્જિતં, એવમસ્સાપિ નિદાનં સજ્જિતં ભવેય્યા’’તિ. સો ‘જાતકસુત્તનિપાતધમ્મપદાદીનં એવરૂપં નિદાનં નત્થિ, ન ચેતાનિ ન બુદ્ધભાસિતાની’તિ પટિક્ખિપિત્વા ઉત્તરિપિ એવં વત્તબ્બો – ‘પણ્ડિત, અભિધમ્મો નામેસ સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધાનંયેવ વિસયો, ન અઞ્ઞેસં વિસયો. બુદ્ધાનઞ્હિ ઓક્કન્તિ પાકટા, અભિજાતિ પાકટા, અભિસમ્બોધિ પાકટા, ધમ્મચક્કપ્પવત્તનં પાકટં. યમકપાટિહારિયં ¶ પાકટં, તિદિવક્કમો પાકટો, દેવલોકે દેસિતભાવો પાકટો, દેવોરોહનં પાકટં. યથા નામ ચક્કવત્તિરઞ્ઞો હત્થિરતનં વા અસ્સરતનં વા થેનેત્વા યાનકે યોજેત્વા વિચરણં નામ અટ્ઠાનં અકારણં; ચક્કરતનં વા પન થેનેત્વા પલાલસકટે ઓલમ્બિત્વા વિચરણં નામ અટ્ઠાનં અકારણં; યોજનપ્પમાણં ઓભાસનસમત્થં મણિરતનં વા પન કપ્પાસપચ્છિયં પક્ખિપિત્વા વળઞ્જનં ¶ ¶ નામ અટ્ઠાનં અકારણં. કસ્મા? રાજારહભણ્ડતાય; એવમેવ અભિધમ્મો નામ ન અઞ્ઞેસં વિસયો, સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધાનંયેવ વિસયો. તેસં વસેન દેસેતબ્બદેસના. બુદ્ધાનઞ્હિ ઓક્કન્તિ પાકટા…પે… દેવોરોહનં પાકટં. અભિધમ્મસ્સ નિદાનકિચ્ચં નામ નત્થિ પણ્ડિતા’તિ. ન હિ સક્કા એવં વુત્તે પરવાદિના સહધમ્મિકં ઉદાહરણં ઉદાહરિતું.

મણ્ડલારામવાસી તિસ્સભૂતિત્થેરો પન મહાબોધિનિદાનો એસ અભિધમ્મો નામાતિ દસ્સેતું ‘‘યેન સ્વાહં, ભિક્ખવે, વિહારેન પઠમાભિસમ્બુદ્ધો વિહરામિ તસ્સ પદેસેન વિહાસિ’’ન્તિ (સં. નિ. ૫.૧૧) ઇમં પદેસવિહારસુત્તન્તં આહરિત્વા કથેસિ. દસવિધો હિ પદેસો નામ – ખન્ધપદેસો, આયતનપદેસો, ધાતુપદેસો, સચ્ચપદેસો, ઇન્દ્રિયપદેસો, પચ્ચયાકારપદેસો, સતિપટ્ઠાનપદેસો, ઝાનપદેસો, નામપદેસો, ધમ્મપદેસોતિ. તેસુ સત્થા મહાબોધિમણ્ડે પઞ્ચક્ખન્ધે નિપ્પદેસેન પટિવિજ્ઝિ, ઇમં તેમાસં વેદનાક્ખન્ધવસેનેવ વિહાસિ. દ્વાદસાયતનાનિ અટ્ઠારસ ધાતુયો નિપ્પદેસેન પટિવિજ્ઝિ. ઇમં તેમાસં ધમ્માયતને વેદનાવસેન ધમ્મધાતુયઞ્ચ વેદનાવસેનેવ વિહાસિ. ચત્તારિ સચ્ચાનિ નિપ્પદેસેન પટિવિજ્ઝિ, ઇમં તેમાસં દુક્ખસચ્ચે વેદનાવસેનેવ વિહાસિ. બાવીસતિન્દ્રિયાનિ નિપ્પદેસેન પટિવિજ્ઝિ, ઇમં તેમાસં વેદનાપઞ્ચકઇન્દ્રિયવસેન વિહાસિ. દ્વાદસપદિકં પચ્ચયાકારવટ્ટં નિપ્પદેસેન પટિવિજ્ઝિ, ઇમં તેમાસં ફસ્સપચ્ચયા વેદનાવસેનેવ વિહાસિ. ચત્તારો સતિપટ્ઠાને નિપ્પદેસેન પટિવિજ્ઝિ, ઇમં તેમાસં વેદનાસતિપટ્ઠાનવસેનેવ વિહાસિ. ચત્તારિ ¶ ઝાનાનિ નિપ્પદેસેન પટિવિજ્ઝિ, ઇમં તેમાસં ઝાનઙ્ગેસુ વેદનાવસેનેવ વિહાસિ. નામં નિપ્પદેસેન પટિવિજ્ઝિ, ઇમં તેમાસં તત્થ વેદનાવસેનેવ વિહાસિ. ધમ્મે નિપ્પદેસેન પટિવિજ્ઝિ, ઇમં તેમાસં વેદનાત્તિકવસેનેવ વિહાસીતિ. એવં થેરો પદેસવિહારસુત્તન્તવસેન અભિધમ્મસ્સ નિદાનં કથેસિ.

ગામવાસી સુમનદેવત્થેરો પન હેટ્ઠાલોહપાસાદે ધમ્મં પરિવત્તેન્તો ‘અયં પરવાદી બાહા પગ્ગય્હ અરઞ્ઞે કન્દન્તો વિય, અસક્ખિકં અડ્ડં કરોન્તો વિય ચ, અભિધમ્મે નિદાનસ્સ અત્થિભાવમ્પિ ન જાનાતી’તિ વત્વા નિદાનં કથેન્તો એવમાહ – એકં સમયં ભગવા દેવેસુ વિહરતિ તાવતિંસેસુ પારિચ્છત્તકમૂલે પણ્ડુકમ્બલસિલાયં. તત્ર ખો ભગવા દેવાનં ¶ તાવતિંસાનં અભિધમ્મકથં કથેસિ – ‘‘કુસલા ધમ્મા, અકુસલા ધમ્મા, અબ્યાકતા ધમ્મા’’તિ.

અઞ્ઞેસુ પન સુત્તેસુ એકમેવ નિદાનં. અભિધમ્મે દ્વે નિદાનાનિ – અધિગમનિદાનઞ્ચ દેસનાનિદાનઞ્ચ ¶ . તત્થ અધિગમનિદાનં દીપઙ્કરદસબલતો પટ્ઠાય યાવ મહાબોધિપલ્લઙ્કા વેદિતબ્બં. દેસનાનિદાનં યાવ ધમ્મચક્કપ્પવત્તના. એવં ઉભયનિદાનસમ્પન્નસ્સ પનસ્સ અભિધમ્મસ્સ નિદાનકોસલ્લત્થં ઇદં તાવ પઞ્હાકમ્મં વેદિતબ્બં – અયં અભિધમ્મો નામ કેન પભાવિતો? કત્થ પરિપાચિતો? કત્થ અધિગતો? કદા અધિગતો? કેન અધિગતો? કત્થ વિચિતો? કદા વિચિતો? કેન વિચિતો? કત્થ દેસિતો? કસ્સત્થાય દેસિતો? કિમત્થં દેસિતો? કેહિ પટિગ્ગહિતો? કે સિક્ખન્તિ? કે સિક્ખિતસિક્ખા? કે ધારેન્તિ? કસ્સ વચનં? કેનાભતોતિ?

તત્રિદં વિસ્સજ્જનં – કેન પભાવિતોતિ બોધિઅભિનીહારસદ્ધાય પભાવિતો. કત્થ પરિપાચિતોતિ અડ્ઢછક્કેસુ જાતકસતેસુ. કત્થ અધિગતોતિ બોધિમૂલે. કદા અધિગતોતિ વિસાખાપુણ્ણમાસિયં. કેનાધિગતોતિ સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધેન. કત્થ વિચિતોતિ બોધિમણ્ડે. કદા ¶ વિચિતોતિ રતનઘરસત્તાહે. કેન વિચિતોતિ સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધેન. કત્થ દેસિતોતિ દેવેસુ તાવતિંસેસુ. કસ્સત્થાય દેસિતોતિ દેવતાનં. કિમત્થં દેસિતોતિ ચતુરોઘનિદ્ધરણત્થં. કેહિ પટિગ્ગહિતોતિ દેવેહિ. કે સિક્ખન્તીતિ સેક્ખા ચ પુથુજ્જનકલ્યાણા ચ. કે સિક્ખિતસિક્ખાતિ અરહન્તો ખીણાસવા. કે ધારેન્તીતિ યેસં વત્તતિ તે ધારેન્તિ. કસ્સ વચનન્તિ ભગવતો વચનં, અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ. કેનાભતોતિ આચરિયપરમ્પરાય.

અયઞ્હિ સારિપુત્તત્થેરો ભદ્દજિ સોભિતો પિયજાલી પિયપાલો પિયદસ્સી કોસિયપુત્તો સિગ્ગવો સન્દેહો મોગ્ગલિપુત્તો સુદત્તો ધમ્મિયો દાસકો સોણકો રેવતોતિ એવમાદીહિ યાવ તતિયસઙ્ગીતિકાલા આભતો. તતો ઉદ્ધં તેસંયેવ સિસ્સાનુસિસ્સેહીતિ એવં તાવ જમ્બુદીપતલે આચરિયપરમ્પરાય આભતો. ઇમં પન દીપં –

તતો ¶ મહિન્દો ઇટ્ટિયો, ઉત્તિયો સમ્બલો તથા;

પણ્ડિતો ભદ્દનામો ચ, એતે નાગા મહાપઞ્ઞા.

ઇમેહિ ¶ મહાનાગેહિ આભતો. તતો ઉદ્ધં તેસંયેવ સિસ્સાનુસિસ્સસઙ્ખાતાય આચરિયપરમ્પરાય યાવજ્જતનકાલા આભતો.

એવં આભતસ્સ પનસ્સ યં તં દીપઙ્કરદસબલતો પટ્ઠાય યાવ મહાબોધિપલ્લઙ્કા અધિગમનિદાનં, યાવ ધમ્મચક્કપ્પવત્તના દેસનાનિદાનઞ્ચ વુત્તં, તસ્સ આવિભાવત્થં અયં અનુપુબ્બિકથા વેદિતબ્બા –

ઇતો કિર કપ્પસતસહસ્સાધિકાનં ચતુન્નં અસઙ્ખ્યેય્યાનં મત્થકે અમરવતી નામ નગરં અહોસિ. તત્થ સુમેધો નામ બ્રાહ્મણો પટિવસતિ ઉભતો સુજાતો, માતિતો ચ પિતિતો ચ, સંસુદ્ધગહણિકો, યાવ સત્તમા કુલપરિવટ્ટા અક્ખિત્તો અનુપકુટ્ઠો જાતિવાદેન, અભિરૂપો દસ્સનીયો પાસાદિકો પરમાય વણ્ણપોક્ખરતાય સમન્નાગતો. સો અઞ્ઞં કમ્મં અકત્વા બ્રાહ્મણસિપ્પમેવ ઉગ્ગણ્હિ. તસ્સ દહરકાલેયેવ માતાપિતરો કાલમકંસુ. અથસ્સ રાસિવડ્ઢકો અમચ્ચો આયપોત્થકં આહરિત્વા સુવણ્ણરજતમણિમુત્તાદિપૂરિતે ગબ્ભે વિવરિત્વા ‘એત્તકં તે કુમાર માતુ સન્તકં, એત્તકં પિતુ સન્તકં, એત્તકા અય્યકપય્યકાનં સન્તકાતિ યાવ સત્તમા કુલપરિવટ્ટા ધનં આચિક્ખિત્વા એતં પટિપજ્જાહી’તિ આહ. સુમેધપણ્ડિતો ચિન્તેસિ – ‘ઇમં ધનં સંહરિત્વા મય્હં પિતુપિતામહાદયો પરલોકં ગચ્છન્તા એકકહાપણમ્પિ ગહેત્વા ન ગતા, મયા પન ગહેત્વા ગમનકારણં કાતું વટ્ટતી’તિ સો રઞ્ઞો આરોચેત્વા નગરે ભેરિં ચરાપેત્વા મહાજનસ્સ દાનં દત્વા તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિ. ઇમસ્મિં પન ઠાને સુમેધકથા કથેતબ્બા. વુત્તઞ્હેતં બુદ્ધવંસે (બુ. વં. ૨.૧-૩૩) –

કપ્પે ચ સતસહસ્સે, ચતુરો ચ અસઙ્ખિયે;

અમરં નામ નગરં, દસ્સનેય્યં મનોરમં.

દસહિ ¶ સદ્દેહિ અવિવિત્તં, અન્નપાનસમાયુતં;

હત્થિસદ્દં અસ્સસદ્દં, ભેરિસઙ્ખરથાનિ ચ;

ખાદથ પિવથ ચેવ, અન્નપાનેન ઘોસિતં.

નગરં ¶ સબ્બઙ્ગસમ્પન્નં, સબ્બકમ્મમુપાગતં;

સત્તરતનસમ્પન્નં, નાનાજનસમાકુલં;

સમિદ્ધં દેવનગરંવ, આવાસં પુઞ્ઞકમ્મિનં.

નગરે અમરવતિયા, સુમેધો નામ બ્રાહ્મણો;

અનેકકોટિસન્નિચયો, પહૂતધનધઞ્ઞવા.

અજ્ઝાયકો મન્તધરો, તિણ્ણં વેદાન પારગૂ;

લક્ખણે ઇતિહાસે ચ, સધમ્મે પારમિં ગતો.

રહોગતો નિસીદિત્વા, એવં ચિન્તેસહં તદા;

દુક્ખો પુનબ્ભવો નામ, સરીરસ્સ ચ ભેદનં.

જાતિધમ્મો જરાધમ્મો, બ્યાધિધમ્મો સહં તદા;

અજરં અમતં ખેમં, પરિયેસિસ્સામિ નિબ્બુતિં.

યંનૂનિમં પૂતિકાયં, નાનાકુણપપૂરિતં;

છડ્ડયિત્વાન ગચ્છેય્યં, અનપેક્ખો અનત્થિકો.

અત્થિ હેહિતિ સો મગ્ગો, ન સો સક્કા ન હેતુયે;

પરિયેસિસ્સામિ તં મગ્ગં, ભવતો પરિમુત્તિયા.

યથાપિ દુક્ખે વિજ્જન્તે, સુખં નામપિ વિજ્જતિ;

એવં ભવે વિજ્જમાને, વિભવોપિ ઇચ્છિતબ્બકો.

યથાપિ ઉણ્હે વિજ્જન્તે, અપરં વિજ્જતિ સીતલં;

એવં તિવિધગ્ગિ વિજ્જન્તે, નિબ્બાનં ઇચ્છિતબ્બકં.

યથાપિ પાપે વિજ્જન્તે, કલ્યાણમપિ વિજ્જતિ;

એવમેવ જાતિ વિજ્જન્તે, અજાતિપિચ્છિતબ્બકં.

યથા ¶ ¶ ગૂથગતો પુરિસો, તળાકં દિસ્વાન પૂરિતં;

ન ગવેસતિ તં તળાકં, ન દોસો તળાકસ્સ સો.

એવં કિલેસમલધોવે, વિજ્જન્તે અમતન્તળે;

ન ગવેસતિ તં તળાકં, ન દોસો અમતન્તળે.

યથા અરીહિ પરિરુદ્ધો, વિજ્જન્તે ગમનમ્પથે;

ન પલાયતિ સો પુરિસો, ન દોસો અઞ્જસસ્સ સો.

એવં કિલેસપરિરુદ્ધો, વિજ્જમાને સિવે પથે;

ન ગવેસતિ તં મગ્ગં, ન દોસો સિવમઞ્જસે.

યથાપિ બ્યાધિતો પુરિસો, વિજ્જમાને તિકિચ્છકે;

ન તિકિચ્છાપેતિ તં બ્યાધિં, ન દોસો સો તિકિચ્છકે.

એવં કિલેસબ્યાધીહિ, દુક્ખિતો પરિપીળિતો;

ન ગવેસતિ તં આચરિયં, ન દોસો સો વિનાયકે.

યથાપિ કુણપં પુરિસો, કણ્ઠે બદ્ધં જિગુચ્છિય;

મોચયિત્વાન ગચ્છેય્ય, સુખી સેરી સયંવસી.

તથેવિમં પૂતિકાયં, નાનાકુણપસઞ્ચયં;

છડ્ડયિત્વાન ગચ્છેય્યં, અનપેક્ખો અનત્થિકો.

યથા ઉચ્ચારટ્ઠાનમ્હિ, કરીસં નરનારિયો;

છડ્ડયિત્વાન ગચ્છન્તિ, અનપેક્ખા અનત્થિકા.

એવમેવાહં ¶ ઇમં કાયં, નાનાકુણપપૂરિતં;

છડ્ડયિત્વાન ગચ્છિસ્સં, વચ્ચં કત્વા યથા કુટિં.

યથાપિ જજ્જરં નાવં, પલુગ્ગં ઉદગાહિનિં;

સામી છડ્ડેત્વા ગચ્છન્તિ, અનપેક્ખા અનત્થિકા.

એવમેવાહં ઇમં કાયં, નવચ્છિદ્દં ધુવસ્સવં;

છડ્ડયિત્વાન ગચ્છિસ્સં, જિણ્ણનાવંવ સામિકા.

યથાપિ પુરિસો ચોરેહિ, ગચ્છન્તો ભણ્ડમાદિય;

ભણ્ડચ્છેદભયં દિસ્વા, છડ્ડયિત્વાન ગચ્છતિ.

એવમેવ ¶ અયં કાયો, મહાચોરસમો વિય;

પહાયિમં ગમિસ્સામિ, કુસલચ્છેદનાભયા.

એવાહં ચિન્તયિત્વાન, નેકકોટિસતં ધનં;

નાથાનાથાનં દત્વાન, હિમવન્તમુપાગમિં.

હિમવન્તસ્સાવિદૂરે, ધમ્મિકો નામ પબ્બતો;

અસ્સમો સુકતો મય્હં, પણ્ણસાલા સુમાપિતા.

ચઙ્કમં તત્થ માપેસિં, પઞ્ચદોસવિવજ્જિતં;

અટ્ઠગુણસમુપેતં, અભિઞ્ઞાબલમાહરિં.

સાટકં પજહિં તત્થ, નવદોસમુપાગતં;

વાકચીરં નિવાસેસિં, દ્વાદસગુણમુપાગતં.

અટ્ઠદોસસમાકિણ્ણં ¶ , પજહિં પણ્ણસાલકં;

ઉપાગમિં રુક્ખમૂલં, ગુણે દસહુપાગતં.

વાપિતં રોપિતં ધઞ્ઞં, પજહિં નિરવસેસતો;

અનેકગુણસમ્પન્નં, પવત્તફલમાદિયિં.

તત્થપ્પધાનં પદહિં, નિસજ્જટ્ઠાનચઙ્કમે;

અબ્ભન્તરમ્હિ સત્તાહે, અભિઞ્ઞાબલ પાપુણિન્તિ. (બુ. વં. ૨.૧-૩૩);

તત્થ અસ્સમો સુકતો મય્હં, પણ્ણસાલા સુમાપિતાતિ ઇમિસ્સા પાળિયા સુમેધપણ્ડિતેન અસ્સમપણ્ણસાલાચઙ્કમા સહત્થા માપિતા વિય વુત્તા. અયં પનેત્થ અત્થો – મહાસત્તઞ્હિ ‘‘હિમવન્તં અજ્ઝોગાહેત્વા અજ્જ ધમ્મિકપબ્બતં પવિસિસ્સામી’’તિ નિક્ખન્તં દિસ્વા સક્કો દેવાનમિન્દો વિસ્સકમ્મદેવપુત્તં આમન્તેસિ – ‘‘ગચ્છ, તાત, અયં સુમેધપણ્ડિતો ‘પબ્બજિસ્સામી’તિ નિક્ખન્તો એતસ્સ વસનટ્ઠાનં માપેહી’’તિ. સો તસ્સ વચનં સમ્પટિચ્છિત્વા રમણીયં અસ્સમં સુગુત્તં પણ્ણસાલં, મનોરમં ચઙ્કમઞ્ચ માપેસિ. ભગવા પન તદા અત્તનો પુઞ્ઞાનુભાવેન નિપ્ફન્નં તં અસ્સમપદં સન્ધાય ‘‘સારિપુત્ત તસ્મિં ધમ્મિકપબ્બતે –

અસ્સમો ¶ સુકતો મય્હં, પણ્ણસાલા સુમાપિતા;

ચઙ્કમં તત્થ માપેસિં, પઞ્ચદોસવિવજ્જિત’’ન્તિ. –

આહ. તત્થ અસ્સમો સુકતો મય્હન્તિ સુકતો મયા. પણ્ણસાલા સુમાપિતાતિ પણ્ણચ્છન્ના સાલાપિ મે સુમાપિતા અહોસિ.

પઞ્ચદોસવિવજ્જિતન્તિ પઞ્ચિમે ચઙ્કમદોસા નામ થદ્ધવિસમતા, અન્તોરુક્ખતા, ગહનચ્છન્નતા, અતિસમ્બાધતા, અતિવિસાલતાતિ. થદ્ધવિસમભૂમિભાગસ્મિઞ્હિ ચઙ્કમે ચઙ્કમન્તસ્સ પાદા રુજ્જન્તિ, ફોટા ઉટ્ઠહન્તિ, ચિત્તં એકગ્ગતં ન લભતિ, કમ્મટ્ઠાનં વિપજ્જતિ. મુદુસમતલે પન ફાસુવિહારં આગમ્મ કમ્મટ્ઠાનં સમ્પજ્જતિ. તસ્મા થદ્ધવિસમભૂમિભાગતા એકો દોસોતિ વેદિતબ્બો. ચઙ્કમનસ્સ અન્તો વા મજ્ઝે વા કોટિયં વા ¶ રુક્ખે સતિ પમાદમાગમ્મ ચઙ્કમન્તસ્સ નલાટં વા સીસં વા પટિહઞ્ઞતીતિ અન્તોરુક્ખતા દુતિયો દોસો. તિણલતાદિગહનચ્છન્ને ચઙ્કમે ચઙ્કમન્તો અન્ધકારવેલાયં ઉરગાદિકે પાણે અક્કમિત્વા વા મારેતિ, તેહિ વા દટ્ઠો દુક્ખં આપજ્જતીતિ ગહનચ્છન્નતા તતિયો દોસો. અતિસમ્બાધે ચઙ્કમે વિત્થારતો રતનિકે વા અડ્ઢરતનિકે વા ચઙ્કમન્તસ્સ પરિચ્છેદે પક્ખલિત્વા નખાપિ અઙ્ગુલિયોપિ ભિજ્જન્તીતિ અતિસમ્બાધતા ચતુત્થો દોસો. અતિવિસાલે ચઙ્કમે ચઙ્કમન્તસ્સ ચિત્તં વિધાવતિ, એકગ્ગતં ન લભતીતિ અતિવિસાલતા પઞ્ચમો દોસો. પુથુલતો પન દિયડ્ઢરતનં દ્વીસુ પસ્સેસુ રતનમત્તઅનુચઙ્કમં દીઘતો સટ્ઠિહત્થં મુદુતલં સમવિપ્પકિણ્ણવાલુકં ચઙ્કમં વટ્ટતિ, ચેતિયગિરિમ્હિ દીપપ્પસાદકમહામહિન્દત્થેરસ્સ ચઙ્કમનં વિય, તાદિસં તં અહોસિ. તેનાહ ‘‘ચઙ્કમં તત્થ માપેસિં, પઞ્ચદોસવિવજ્જિત’’ન્તિ.

અટ્ઠગુણસમુપેતન્તિ અટ્ઠહિ સમણસુખેહિ ઉપેતં. અટ્ઠિમાનિ સમણસુખાનિ નામ ધનધઞ્ઞપરિગ્ગહાભાવો અનવજ્જપિણ્ડપરિયેસનભાવો, નિબ્બુતપિણ્ડભુઞ્જનભાવો, રટ્ઠં પીળેત્વા ધનસારં વા સીસકહાપણાદીનિ વા ગણ્હન્તેસુ રાજકુલેસુ રટ્ઠપીળનકિલેસાભાવો, ઉપકરણેસુ નિચ્છન્દરાગભાવો, ચોરવિલોપે નિબ્ભયભાવો, રાજરાજમહામચ્ચેહિ અસંસટ્ઠભાવો ચતૂસુ દિસાસુ અપ્પટિહતભાવોતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ ¶ ‘‘યથા તસ્મિં અસ્સમે વસન્તેન સક્કા હોન્તિ ઇમાનિ અટ્ઠ સમણસુખાનિ વિન્દિતું, એવં અટ્ઠગુણસમુપેતં તં અસ્સમં માપેસિ’’ ન્તિ.

અભિઞ્ઞાબલમાહરિન્તિ પચ્છા તસ્મિં અસ્સમે વસન્તો કસિણપરિકમ્મં કત્વા અભિઞ્ઞાનઞ્ચ સમાપત્તીનઞ્ચ ઉપ્પાદનત્થાય અનિચ્ચતો દુક્ખતો વિપસ્સનં આરભિત્વા થામપ્પત્તં વિપસ્સનાબલં આહરિં. યથા તસ્મિં વસન્તો તં બલં આહરિતું સક્કોમિ, એવં તં અસ્સમં તસ્સ અભિઞ્ઞત્થાય વિપસ્સનાબલસ્સ અનુચ્છવિકં કત્વા માપેસિન્તિ અત્થો.

સાટકં પજહિં તત્થ, નવદોસમુપાગતન્તિ એત્થાયં અનુપુબ્બિકથા, તદા કિર કુટિલેણચઙ્કમાદિપટિમણ્ડિતં પુપ્ફૂપગફલૂપગરુક્ખસઞ્છન્નં રમણીયં મધુરસલિલાસયં અપગતવાળમિગભિંસનકસકુણં પવિવેકક્ખમં અસ્સમં માપેત્વા અલઙ્કતચઙ્કમસ્સ ઉભોસુ અન્તેસુ આલમ્બનફલકં સંવિધાય નિસીદનત્થાય ચઙ્કમવેમજ્ઝે સમતલં મુગ્ગવણ્ણસિલં માપેત્વા અન્તોપણ્ણસાલાયં જટામણ્ડલવાકચીરતિદણ્ડકુણ્ડિકાદિકે તાપસપરિક્ખારે મણ્ડપે પાનીયઘટપાનીયસઙ્ખપાનીયસરાવાનિ અગ્ગિસાલાયં અઙ્ગારકપલ્લદારુઆદીનીતિ એવં યં યં પબ્બજિતાનં ¶ ઉપકારાય સંવત્તતિ, તં તં સબ્બં માપેત્વા પણ્ણસાલાય ભિત્તિયં ‘‘યે કેચિ પબ્બજિતુકામા ઇમે પરિક્ખારે ગહેત્વા પબ્બજન્તૂ’’તિ અક્ખરાનિ છિન્દિત્વા દેવલોકમેવ ગતે વિસ્સકમ્મદેવપુત્તે સુમેધપણ્ડિતો હિમવન્તપાદે ગિરિકન્દરાનુસારેન અત્તનો નિવાસનાનુરૂપં ફાસુકટ્ઠાનં ઓલોકેન્તો નદીનિવત્તને વિસ્સકમ્મનિમ્મિતં સક્કદત્તિયં રમણીયં અસ્સમં દિસ્વા ચઙ્કમકોટિં ગન્ત્વા પદવલઞ્જં અપસ્સન્તો ‘‘ધુવં પબ્બજિતા ધુરગામે ભિક્ખં પરિયેસિત્વા કિલન્તરૂપા આગન્ત્વા પણ્ણસાલં પવિસિત્વા નિસિન્ના ભવિસ્સન્તી’’તિ ચિન્તેત્વા થોકં આગમેત્વા ‘‘અતિવિય ચિરાયન્તિ, જાનિસ્સામી’’તિ પણ્ણસાલકુટિદ્વારં વિવરિત્વા અન્તો પવિસિત્વા ઇતો ચિતો ચ ઓલોકેન્તો મહાભિત્તિયં અક્ખરાનિ વાચેત્વા ‘‘મય્હં કપ્પિયપરિક્ખારા એતે, ઇમે ગહેત્વા પબ્બજિસ્સામી’’તિ અત્તના નિવત્થપારુતં સાટકયુગં પજહિ. તેનાહ ‘‘સાટકં પજહિં તત્થા’’તિ. એવં પવિટ્ઠો અહં સારિપુત્ત તસ્સં પણ્ણસાલાયં સાટકં પજહિં.

નવદોસમુપાગતન્તિ ¶ સાટકં પજહન્તો નવ દોસે દિસ્વા પજહિન્તિ દીપેતિ. તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિતાનઞ્હિ સાટકસ્મિં નવ દોસા ઉપટ્ઠહન્તિ. તેસુ તસ્સ મહગ્ઘભાવો એકો દોસો, પરપટિબદ્ધતાય ઉપ્પજ્જનભાવો એકો, પરિભોગેન લહું કિલિસ્સનભાવો એકો, કિલિટ્ઠો હિ ધોવિતબ્બો ચ રજિતબ્બો ચ હોતિ, પરિભોગેન લહુકં જીરણભાવો એકો જિણ્ણસ્સ હિ તુન્નં વા અગ્ગળદાનં વા કાતબ્બં હોતિ. પુનપરિયેસનાય દુરભિસમ્ભવભાવો એકો, તાપસપબ્બજ્જાય અસારુપ્પભાવો એકો, પચ્ચત્થિકાનં સાધારણભાવો એકો, યથા હિ નં પચ્ચત્થિકા ન ગણ્હન્તિ, એવં ગોપેતબ્બો હોતિ. પરિભુઞ્જન્તસ્સ વિભૂસનટ્ઠાનભાવો એકો, ગહેત્વા ચરન્તસ્સ ખન્ધભારમહિચ્છભાવો એકોતિ.

વાકચીરં નિવાસેસિન્તિ તદા અહં સારિપુત્ત ઇમે નવ દોસે દિસ્વા સાટકં પહાય વાકચીરં નિવાસેસિં મુઞ્જતિણં હીરં હીરં કત્વા ગન્થેત્વા કતં વાકચીરં નિવાસનપારુપનત્થાય આદિયિન્તિ અત્થો.

દ્વાદસગુણમુપાગતન્તિ દ્વાદસહિ આનિસંસેહિ સમન્નાગતં, વાકચીરસ્મિઞ્હિ દ્વાદસાનિસંસા – અપ્પગ્ઘં સુન્દરં કપ્પિયન્તિ અયં તાવ એકો આનિસંસો, સહત્થા કાતું સક્કાતિ અયં દુતિયો, પરિભોગેન સણિકં કિલિસ્સતિ ધોવિયમાનેપિ પપઞ્ચો નત્થીતિ અયં તતિયો, પરિભોગેન જિણ્ણેપિ સિબ્બિતબ્બાભાવો ચતુત્થો, પુન પરિયેસન્તસ્સ સુખેન કરણભાવો ¶ પઞ્ચમો, તાપસપબ્બજ્જાય સારુપ્પભાવો છટ્ઠો, પચ્ચત્થિકાનં નિરુપભોગભાવો સત્તમો, પરિભુઞ્જન્તસ્સ વિભૂસનટ્ઠાનાભાવો અટ્ઠમો, ધારણે સલ્લહુકભાવો નવમો, ચીવરપચ્ચયે અપ્પિચ્છભાવો દસમો, વાકુપ્પત્તિયા ધમ્મિકઅનવજ્જભાવો એકાદસમો વાકચીરે નટ્ઠેપિ અનપેક્ખભાવો દ્વાદસમોતિ.

અટ્ઠદોસસમાકિણ્ણં, પજહિં પણ્ણસાલકન્તિ કથં પજહિં? સો કિર વરસાટકયુગં ઓમુઞ્ચન્તો ચીવરવંસે લગ્ગિતં અનોજપુપ્ફદામસદિસં રત્તવાકચીરં ગહેત્વા નિવાસેત્વા તસ્સુપરિ અપરં સુવણ્ણવણ્ણં વાકચીરં પરિદહિત્વા પુન્નાગપુપ્ફસન્થરસદિસં સખુરં અજિનચમ્મં એકંસં કત્વા જટામણ્ડલં ¶ પટિમુઞ્ચિત્વા ચૂળાય સદ્ધિં નિચ્ચલભાવકરણત્થં સારસૂચિં પવેસેત્વા મુત્તાજાલસદિસાય સિક્કાય પવાળવણ્ણં કુણ્ડિકં ઓદહિત્વા તીસુ ઠાનેસુ વઙ્કકાજં આદાય એકિસ્સા કાજકોટિયા કુણ્ડિકં, એકિસ્સા અઙ્કુસકપચ્છિતિદણ્ડકાદીનિ ઓલગ્ગેત્વા ખારિકાજં અંસે કત્વા દક્ખિણેન હત્થેન કત્તરદણ્ડં ગહેત્વા પણ્ણસાલતો નિક્ખમિત્વા સટ્ઠિહત્થે મહાચઙ્કમે અપરાપરં ચઙ્કમન્તો અત્તનો વેસં ઓલોકેત્વા ‘‘મય્હં મનોરથો મત્થકં પત્તો, સોભતિ વત મે પબ્બજ્જા, બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધાદીહિ સબ્બેહિપિ ધીરપુરિસેહિ વણ્ણિતા થોમિતા અયં પબ્બજ્જા નામ, પહીનં મે ગિહિબન્ધનં, નિક્ખન્તોસ્મિ નેક્ખમ્મં, લદ્ધા મે ઉત્તમપબ્બજ્જા, કરિસ્સામિ સમણધમ્મં, લભિસ્સામિ અગ્ગફલસુખ’’ન્તિ ઉસ્સાહજાતો ખારિકાજં ઓતારેત્વા ચઙ્કમવેમજ્ઝે મુગ્ગવણ્ણસિલાપટ્ટે સુવણ્ણપટિમા વિય નિસિન્નો દિવસભાગં વીતિનામેત્વા સાયન્હસમયં પણ્ણસાલં પવિસિત્વા બિદલમઞ્ચકપસ્સે કટ્ઠત્થરિકાય નિપન્નો સરીરં ઉતું ગાહાપેત્વા બલવપચ્ચૂસે પબુજ્ઝિત્વા અત્તનો આગમનં આવજ્જેસિ ‘‘અહં ઘરાવાસે આદીનવં દિસ્વા અમિતભોગં અનન્તયસં પહાય અરઞ્ઞં પવિસિત્વા નેક્ખમગવેસકો હુત્વા પબ્બજિતો, ઇતો દાનિ પટ્ઠાય પમાદચારં ચરિતું ન વટ્ટતિ, પવિવેકઞ્હિ પહાય વિચરન્તં મિચ્છાવિતક્કમક્ખિકા ખાદન્તિ, ઇદાનિ મયા પવિવેકમનુબ્રૂહેતું વટ્ટતિ, અહઞ્હિ ઘરાવાસં પલિબોધતો દિસ્વા નિક્ખન્તો, અયઞ્ચ મનાપા પણ્ણસાલા, બેલુવપક્કવણ્ણા પરિભણ્ડકતા ભૂમિ, રજતવણ્ણા સેતભિત્તિયો, કપોતપાદવણ્ણં પણ્ણચ્છદનં, વિચિત્તત્થરણવણ્ણો બિદલમઞ્ચકો, નિવાસફાસુકં વસનટ્ઠાનં, ન એત્તો અતિરેકતરા વિય મે ગેહસમ્પદા પઞ્ઞાયતી’’તિ પણ્ણસાલાય દોસે વિચિનન્તો અટ્ઠ દોસે પસ્સિ.

પણ્ણસાલાપરિભોગસ્મિઞ્હિ અટ્ઠ આદીનવા – મહાસમારમ્ભેન? દબ્બસમ્ભારે સમોધાનેત્વા કરણપરિયેસનભાવો ¶ એકો આદીનવો. તિણપણ્ણમત્તિકાસુ પતિતાસુ તાસં પુનપ્પુનં ઠપેતબ્બતાય નિબદ્ધજગ્ગનભાવો ¶ દુતિયો, સેનાસનં નામ મહલ્લકસ્સ પાપુણાતિ, અવેલાય વુટ્ઠાપિયમાનસ્સ ચિત્તેકગ્ગતા ન હોતીતિ ઉટ્ઠાપનીયભાવો તતિયો, સીતુણ્હપટિઘાતેન કાયસ્સ સુખુમાલકરણભાવો ચતુત્થો, ગેહં પવિટ્ઠેન યંકિઞ્ચિ પાપં સક્કા કાતુન્તિ ગરહપટિચ્છાદનભાવો પઞ્ચમો, ‘‘મય્હ’’ન્તિ પરિગ્ગહકરણભાવો છટ્ઠો, ગેહસ્સ અત્થિભાવો નામેસ દુતિયકવાસો વિયાતિ સત્તમો ઊકામઙ્ગુલઘરગોળિકાદીનં સાધારણતાય બહુસાધારણભાવો અટ્ઠમોતિ ઇમે અટ્ઠ આદીનવે દિસ્વા મહાસત્તો પણ્ણસાલં પજહિ. તેનાહ ‘‘અટ્ઠદોસસમાકિણ્ણં, પજહિં પણ્ણસાલક’’ન્તિ.

ઉપાગમિં રુક્ખમૂલં ગુણે દસહુપાગતન્તિ છન્નં પટિક્ખિપિત્વા દસહિ ગુણેહિ ઉપેતં રુક્ખમૂલં ઉપાગતોસ્મીતિ વદતિ.

તત્રિમે દસ ગુણા – અપ્પસમારમ્ભતા એકો ગુણો ઉપગમનમત્તમેવ હિ તત્થ હોતીતિ. અપ્પટિજગ્ગનતા દુતિયો તઞ્હિ સમ્મટ્ઠમ્પિ અસમ્મટ્ઠમ્પિ પરિભોગફાસુકં હોતિયેવ. અનુટ્ઠાપનીયભાવો તતિયો, ગરહં નપ્પટિચ્છાદેતિ, તત્થ હિ પાપં કરોન્તો લજ્જતીતિ ગરહાય અપ્પટિચ્છાદનભાવો ચતુત્થો, અબ્ભોકાસાવાસો વિય કાયં ન સન્થમ્ભેતીતિ કાયસ્સ અસન્થમ્ભનભાવો પઞ્ચમો. પરિગ્ગહકરણાભાવો છટ્ઠો, ગેહાલયપટિક્ખેપો સત્તમો, બહુસાધારણગેહે વિય ‘‘પટિજગ્ગિસ્સામિ નં, નિક્ખમથા’’તિ નીહરણાભાવો અટ્ઠમો, વસન્તસ્સ સપ્પીતિકભાવો નવમો, રુક્ખમૂલસેનાસનસ્સ ગતગતટ્ઠાને સુલભતાય અનપેક્ખભાવો દસમોતિ, ઇમે દસ ગુણે દિસ્વા રુક્ખમૂલં ઉપાગતોસ્મીતિ વદતિ.

ઇમાનિ એત્તકાનિ કારણાનિ સલ્લક્ખેત્વા મહાસત્તો પુનદિવસે ભિક્ખાય ગામં પાવિસિ. અથસ્સ સમ્પત્તગામે મનુસ્સા મહન્તેન ઉસ્સાહેન ભિક્ખં અદંસુ. સો ભત્તકિચ્ચં નિટ્ઠાપેત્વા અસ્સમં આગમ્મ નિસીદિત્વા ચિન્તેસિ ‘‘નાહં ‘આહારં ન લભામી’તિ પબ્બજિતો સિનિદ્ધાહારો નામેસ માનમદપુરિસમદે વડ્ઢેતિ. આહારમૂલકસ્સ દુક્ખસ્સ અન્તો નત્થિ યંનૂનાહં વાપિતં રોપિતં ધઞ્ઞનિબ્બત્તકં આહારં પજહિત્વા પવત્તફલભોજનો ભવેય્ય’’ન્તિ. સો તતો પટ્ઠાય તથા ¶ કત્વા ઘટેન્તો વાયમન્તો સત્તાહબ્ભન્તરેયેવ અટ્ઠ સમાપત્તિયો પઞ્ચ ચ અભિઞ્ઞાયો નિબ્બત્તેસિ. તેન વુત્તં –

‘‘વાપિતં ¶ રોપિતં ધઞ્ઞં, પજહિં નિરવસેસતો;

અનેકગુણસમ્પન્નં, પવત્તફલમાદિયિં.

‘‘તત્થપ્પધાનં પદહિં, નિસજ્જટ્ઠાનચઙ્કમે;

અબ્ભન્તરમ્હિ સત્તાહે, અભિઞ્ઞાબલ પાપુણિ’’ન્તિ.

એવં મે સિદ્ધિપ્પત્તસ્સ, વસીભૂતસ્સ સાસને;

દીપઙ્કરો નામ જિનો, ઉપ્પજ્જિ લોકનાયકો.

ઉપ્પજ્જન્તે ચ જાયન્તે, બુજ્ઝન્તે ધમ્મદેસને;

ચતુરો નિમિત્તે નાદ્દસં, ઝાનરતિસમપ્પિતો.

પચ્ચન્તદેસવિસયે, નિમન્તેત્વા તથાગતં;

તસ્સ આગમનં મગ્ગં, સોધેન્તિ તુટ્ઠમાનસા.

અહં તેન સમયેન, નિક્ખમિત્વા સકસ્સમા;

ધુનન્તો વાકચીરાનિ, ગચ્છામિ અમ્બરે તદા.

વેદજાતં જનં દિસ્વા, તુટ્ઠહટ્ઠં પમોદિતં;

ઓરોહિત્વાન ગગના, મનુસ્સે પુચ્છિ તાવદે.

‘‘તુટ્ઠહટ્ઠો પમુદિતો, વેદજાતો મહાજનો;

કસ્સ સોધીયતિ મગ્ગો, અઞ્જસં વટુમાયનં’’.

તે મે પુટ્ઠા વિયાકંસુ ‘‘બુદ્ધો લોકે અનુત્તરો;

દીપઙ્કરો નામ જિનો, ઉપ્પજ્જિ લોકનાયકો;

તસ્સ સોધીયતિ મગ્ગો, અઞ્જસં વટુમાયનં’’.

‘‘બુદ્ધો’’તિ વચનં સુત્વાન, પીતિ ઉપ્પજ્જિ તાવદે;

‘‘બુદ્ધો બુદ્ધો’’તિ કથયન્તો, સોમનસ્સં પવેદયિં.

તત્થ ¶ ઠત્વા વિચિન્તેસિં, તુટ્ઠો સંવિગ્ગમાનસો;

‘‘ઇધ બીજાનિ રોપિસ્સં, ખણો વે મા ઉપચ્ચગા’’.

યદિ બુદ્ધસ્સ સોધેથ, એકોકાસં દદાથ મે;

અહમ્પિ સોધયિસ્સામિ, અઞ્જસં વટુમાયનં.

અદંસુ ¶ તે મમોકાસં, સોધેતું અઞ્જસં તદા;

‘‘બુદ્ધો બુદ્ધો’’તિ ચિન્તેન્તો, મગ્ગં સોધેમહં તદા.

અનિટ્ઠિતે પમોકાસે, દીપઙ્કરો મહામુનિ;

ચતૂહિ સતસહસ્સેહિ, છળભિઞ્ઞેહિ તાદિહિ;

ખીણાસવેહિ વિમલેહિ, પટિપજ્જિ અઞ્જસં જિનો.

પચ્ચુગ્ગમના વત્તન્તિ, વજ્જન્તિ ભેરિયો બહૂ;

આમોદિતા નરમરૂ, સાધુકારં પવત્તયું.

દેવા મનુસ્સે પસ્સન્તિ, મનુસ્સાપિ ચ દેવતા;

ઉભોપિ તે પઞ્જલિકા, અનુયન્તિ તથાગતં.

દેવા દિબ્બેહિ તુરિયેહિ, મનુસ્સા માનુસેહિ ચ;

ઉભોપિ તે વજ્જયન્તા, અનુયન્તિ તથાગતં.

દિબ્બં મન્દારવં પુપ્ફં, પદુમં પારિછત્તકં;

દિસોદિસં ઓકિરન્તિ, આકાસનભગતા મરૂ.

દિબ્બં ચન્દનચુણ્ણઞ્ચ, વરગન્ધઞ્ચ કેવલં;

દિસોદિસં ઓકિરન્તિ, આકાસનભગતા મરૂ.

ચમ્પકં ¶ સલલં નીપં, નાગપુન્નાગકેતકં;

દિસોદિસં ઉક્ખિપન્તિ, ભૂમિતલગતા નરા.

કેસે મુઞ્ચિત્વાહં તત્થ, વાકચીરઞ્ચ ચમ્મકં;

કલલે પત્થરિત્વાન, અવકુજ્જો નિપજ્જહં.

અક્કમિત્વાન મં બુદ્ધો, સહ સિસ્સેહિ ગચ્છતુ;

મા નં કલલે અક્કમિત્થ, હિતાય મે ભવિસ્સતિ.

પથવિયં નિપન્નસ્સ, એવં મે આસિ ચેતસો;

‘‘ઇચ્છમાનો અહં અજ્જ, કિલેસે ઝાપયે મમ.

‘‘કિં મે અઞ્ઞાતવેસેન, ધમ્મં સચ્છિકતેનિધ;

સબ્બઞ્ઞુતં પાપુણિત્વા, બુદ્ધો હેસ્સં સદેવકે.

‘‘કિં ¶ મે એકેન તિણ્ણેન, પુરિસેન થામદસ્સિના;

સબ્બઞ્ઞુતં પાપુણિત્વા, સન્તારેસ્સં સદેવકં.

‘‘ઇમિના મે અધિકારેન, કતેન પુરિસુત્તમે;

સબ્બઞ્ઞુતં પાપુણિત્વા, તારેમિ જનતં બહું.

‘‘સંસારસોતં છિન્દિત્વા, વિદ્ધંસેત્વા તયો ભવે;

ધમ્મનાવં સમારુય્હ, સન્તારેસ્સં સદેવકં’’.

દીપઙ્કરો લોકવિદૂ, આહુતીનં પટિગ્ગહો;

ઉસ્સીસકે મં ઠત્વાન, ઇદં વચનમબ્રવિ.

‘‘પસ્સથ ¶ ઇમં તાપસં, જટિલં ઉગ્ગતાપનં;

અપરિમેય્યે ઇતો કપ્પે, બુદ્ધો લોકે ભવિસ્સતિ.

‘‘અહુ કપિલવ્હયા રમ્મા, નિક્ખમિત્વા તથાગતો;

પધાનં પદહિત્વાન, કત્વા દુક્કરકારિકં.

‘‘અજપાલરુક્ખમૂલે, નિસીદિત્વા તથાગતો;

તત્થ પાયાસં પગ્ગય્હ, નેરઞ્જરમુપેહિતિ.

‘‘નેરઞ્જરાય તીરમ્હિ, પાયાસં અદ સો જિનો;

પટિયત્તવરમગ્ગેન, બોધિમૂલમુપેહિતિ.

‘‘તતો પદક્ખિણં કત્વા, બોધિમણ્ડં અનુત્તરો;

અસ્સત્થરુક્ખમૂલમ્હિ, બુજ્ઝિસ્સતિ મહાયસો.

‘‘ઇમસ્સ જનિકા માતા, માયા નામ ભવિસ્સતિ;

પિતા સુદ્ધોદનો નામ, અયં હેસ્સતિ ગોતમો.

‘‘અનાસવા વીતરાગા, સન્તચિત્તા સમાહિતા;

કોલિતો ઉપતિસ્સો ચ, અગ્ગા હેસ્સન્તિ સાવકા;

આનન્દો નામુપટ્ઠાકો, ઉપટ્ઠિસ્સતિમં જિનં.

‘‘ખેમા ઉપ્પલવણ્ણા ચ, અગ્ગા હેસ્સન્તિ સાવિકા;

અનાસવા વીતરાગા, સન્તચિત્તા સમાહિતા.

‘‘બોધિ ¶ તસ્સ ભગવતો, અસ્સત્થોતિ પવુચ્ચતિ;

ચિત્તો ચ હત્થાળવકો, અગ્ગા હેસ્સન્તુપટ્ઠકા;

ઉત્તરા નન્દમાતા ચ, અગ્ગા હેસ્સન્તુપટ્ઠિકા’’.

ઇદં ¶ સુત્વાન વચનં, અસમસ્સ મહેસિનો;

આમોદિતા નરમરૂ, બુદ્ધબીજં કિર અયં.

ઉક્કુટ્ઠિસદ્દા વત્તન્તિ, અપ્ફોટેન્તિ હસન્તિ ચ;

કતઞ્જલી નમસ્સન્તિ, દસસહસ્સી સદેવકા.

યદિમસ્સ લોકનાથસ્સ, વિરજ્ઝિસ્સામ સાસનં;

અનાગતમ્હિ અદ્ધાને, હેસ્સામ સમ્મુખા ઇમં.

યથા મનુસ્સા નદિં તરન્તા, પટિતિત્થં વિરજ્ઝિય;

હેટ્ઠા તિત્થે ગહેત્વાન, ઉત્તરન્તિ મહાનદિં.

એવમેવ મયં સબ્બે, યદિ મુઞ્ચામિમં જિનં;

અનાગતમ્હિ અદ્ધાને, હેસ્સામ સમ્મુખા ઇમં.

દીપઙ્કરો લોકવિદૂ, આહુતીનં પટિગ્ગહો;

મમ કમ્મં પકિત્તેત્વા, દક્ખિણં પાદમુદ્ધરિ.

યે તત્થાસું જિનપુત્તા, સબ્બે પદક્ખિણમકંસુ મં;

નરા નાગા ચ ગન્ધબ્બા, અભિવાદેત્વાન પક્કમું.

દસ્સનં મે અતિક્કન્તે, સસઙ્ઘે લોકનાયકે;

હટ્ઠતુટ્ઠેન ચિત્તેન, આસના વુટ્ઠહિં તદા.

સુખેન સુખિતો હોમિ, પામોજ્જેન પમોદિતો;

પીતિયા ચ અભિસ્સન્નો, પલ્લઙ્કં આભુજિં તદા.

પલ્લઙ્કેન ¶ નિસીદિત્વા, એવં ચિન્તેસહં તદા;

‘‘વસીભૂતો અહં ઝાને, અભિઞ્ઞાપારમિં ગતો.

‘‘દસસહસ્સિલોકમ્હિ ¶ , ઇસયો નત્થિ મે સમા;

અસમો ઇદ્ધિધમ્મેસુ, અલભિં ઈદિસં સુખં’’.

પલ્લઙ્કાભુજને મય્હં, દસસહસ્સાધિવાસિનો;

મહાનાદં પવત્તેસું, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

યા પુબ્બે બોધિસત્તાનં, પલ્લઙ્કવરમાભુજે;

નિમિત્તાનિ પદિસ્સન્તિ, તાનિ અજ્જ પદિસ્સરે.

સીતં બ્યપગતં હોતિ, ઉણ્હઞ્ચ ઉપસમ્મતિ;

તાનિ અજ્જ પદિસ્સન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

દસસહસ્સી લોકધાતૂ, નિસ્સદ્દા હોન્તિ નિરાકુલા;

તાનિ અજ્જ પદિસ્સન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

મહાવાતા ન વાયન્તિ, ન સન્દન્તિ સવન્તિયો;

તાનિ અજ્જ પદિસ્સન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

થલજા દકજા પુપ્ફા, સબ્બે પુપ્ફન્તિ તાવદે;

તેપજ્જ પુપ્ફિતા સબ્બે, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

લતા વા યદિ વા રુક્ખા, ફલભારા હોન્તિ તાવદે;

તેપજ્જ ફલિતા સબ્બે, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

આકાસટ્ઠા ¶ ચ ભૂમટ્ઠા, રતના જોતન્તિ તાવદે;

તેપજ્જ રતના જોતન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

માનુસ્સકા ચ દિબ્બા ચ, તુરિયા વજ્જન્તિ તાવદે;

તેપજ્જુભો અભિરવન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

વિચિત્તપુપ્ફા ગગના, અભિવસ્સન્તિ તાવદે;

તેપિ અજ્જ પવસ્સન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

મહાસમુદ્દો આભુજતિ, દસસહસ્સી પકમ્પતિ;

તેપજ્જુભો અભિરવન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

નિરયેપિ ¶ દસસહસ્સે, અગ્ગી નિબ્બન્તિ તાવદે;

તેપજ્જ નિબ્બુતા અગ્ગી, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

વિમલો હોતિ સૂરિયો, સબ્બા દિસ્સન્તિ તારકા;

તેપિ અજ્જ પદિસ્સન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

અનોવટ્ઠેન ઉદકં, મહિયા ઉબ્ભિજ્જિ તાવદે;

તમ્પજ્જુબ્ભિજ્જતે મહિયા, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

તારાગણા વિરોચન્તિ, નક્ખત્તા ગગનમણ્ડલે;

વિસાખા ચન્દિમાયુત્તા, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

બિલાસયા દરીસયા, નિક્ખમન્તિ સકાસયા;

તેપજ્જ આસયા છુદ્ધા, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

ન ¶ હોતિ અરતિ સત્તાનં, સન્તુટ્ઠા હોન્તિ તાવદે;

તેપજ્જ સબ્બે સન્તુટ્ઠા, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

રોગા તદુપસમ્મન્તિ, જિઘચ્છા ચ વિનસ્સતિ;

તાનિપજ્જ પદિસ્સન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

રોગો તદા તનુ હોતિ, દોસો મોહો વિનસ્સતિ;

તેપજ્જ વિગતા સબ્બે, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

ભયં તદા ન ભવતિ, અજ્જપેતં પદિસ્સતિ;

તેન લિઙ્ગેન જાનામ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

રજો નુદ્ધંસતિ ઉદ્ધં, અજ્જપેતં પદિસ્સતિ;

તેન લિઙ્ગેન જાનામ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

અનિટ્ઠગન્ધો પક્કમતિ, દિબ્બગન્ધો પવાયતિ;

સોપજ્જ વાયતિ ગન્ધો, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

સબ્બે દેવા પદિસ્સન્તિ, ઠપયિત્વા અરૂપિનો;

તેપજ્જ સબ્બે દિસ્સન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

યાવતા નિરયા નામ, સબ્બે દિસ્સન્તિ તાવદે;

તેપજ્જ સબ્બે દિસ્સન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

કુટ્ટા ¶ કવાટા સેલા ચ, ન હોન્તાવરણા તદા;

અકાસભૂતા તેપજ્જ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

ચુતી ¶ ચ ઉપપત્તિ ચ, ખણે તસ્મિં ન વિજ્જતિ;

તાનિપજ્જ પદિસ્સન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

દળ્હં પગ્ગણ્હ વીરિયં, મા નિવત્ત અભિક્કમ;

મયમ્પેતં વિજાનામ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

બુદ્ધસ્સ વચનં સુત્વા, દસસહસ્સીનચૂભયં;

તુટ્ઠહટ્ઠો પમોદિતો, એવં ચિન્તેસહં તદા.

અદ્વેજ્ઝવચના બુદ્ધા, અમોઘવચના જિના;

વિતથં નત્થિ બુદ્ધાનં, ધુવં બુદ્ધો ભવામહં.

યથા ખિત્તં નભે લેડ્ડુ, ધુવં પતતિ ભૂમિયં;

તથેવ બુદ્ધસેટ્ઠાનં, વચનં ધુવસસ્સતં.

યથાપિ સબ્બસત્તાનં, મરણં ધુવસસ્સતં;

તથેવ બુદ્ધસેટ્ઠાનં, વચનં ધુવસસ્સતં.

યથા રત્તિક્ખયે પત્તે, સૂરિયુગ્ગમનં ધુવં;

તથેવ બુદ્ધસેટ્ઠાનં, વચનં ધુવસસ્સતં.

યથા નિક્ખન્તસયનસ્સ, સીહસ્સ નદનં ધુવં;

તથેવ બુદ્ધસેટ્ઠાનં, વચનં ધુવસસ્સતં.

યથા આપન્નસત્તાનં, ભારમોરોપનં ધુવં;

તથેવ બુદ્ધસેટ્ઠાનં, વચનં ધુવસસ્સતં.

હન્દ બુદ્ધકરે ધમ્મે, વિચિનામિ ઇતો ચિતો;

ઉદ્ધં અધો દસ દિસા, યાવતા ધમ્મધાતુયા.

વિચિનન્તો તદાદક્ખિં, પઠમં દાનપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, અનુચિણ્ણં મહાપથં.

ઇમં ¶ ત્વં પઠમં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

દાનપારમિતં ગચ્છ, યદિ બોધિં પત્તુમિચ્છસિ.

યથાપિ ¶ કુમ્ભો સમ્પુણ્ણો, યસ્સ કસ્સચિ અધોકતો;

વમતે વુદકં નિસ્સેસં, ન તત્થ પરિરક્ખતિ.

તથેવ યાચકે દિસ્વા, હીનમુક્કટ્ઠમજ્ઝિમે;

દદાહિ દાનં નિસ્સેસં, કુમ્ભો વિય અધોકતો.

ન હેતે એત્તકાયેવ, બુદ્ધધમ્મા ભવિસ્સરે;

અઞ્ઞેપિ વિચિનિસ્સામિ, યે ધમ્મા બોધિપાચના.

વિચિનન્તો તદાદક્ખિં, દુતિયં સીલપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, આસેવિતનિસેવિતં.

ઇમં ત્વં દુતિયં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

સીલપારમિતં ગચ્છ, યદિ બોધિં પત્તુમિચ્છસિ.

યથાપિ ચમરી વાલં, કિસ્મિઞ્ચિ પટિલગ્ગિતં;

ઉપેતિ મરણં તત્થ, ન વિકોપેતિ વાલધિં.

તથેવ ચતૂસુ ભૂમીસુ, સીલાનિ પરિપૂરય;

પરિરક્ખ સદા સીલં, ચમરી વિય વાલધિં.

ન હેતે એત્તકાયેવ, બુદ્ધધમ્મા ભવિસ્સરે;

અઞ્ઞેપિ વિચિનિસ્સામિ, યે ધમ્મા બોધિપાચના.

વિચિનન્તો ¶ તદાદક્ખિં, તતિયં નેક્ખમ્મપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, આસેવિતનિસેવિતં.

ઇમં ત્વં તતિયં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

નેક્ખમ્મપારમિતં ગચ્છ, યદિ બોધિં પત્તુમિચ્છસિ.

યથા અન્દુઘરે પુરિસો, ચિરવુત્થો દુખટ્ટિતો;

ન તત્થ રાગં જનેતિ, મુત્તિમેવ ગવેસતિ.

તથેવ ત્વં સબ્બભવે, પસ્સ અન્દુઘરં વિય;

નેક્ખમ્માભિમુખો હોતિ, ભવતો પરિમુત્તિયા.

ન હેતે એત્તકાયેવ, બુદ્ધધમ્મા ભવિસ્સરે;

અઞ્ઞેપિ વિચિનિસ્સામિ, યે ધમ્મા બોધિપાચના.

વિચિનન્તો ¶ તદાદક્ખિં, ચતુત્થં પઞ્ઞાપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, આસેવિતનિસેવિતં.

ઇમં ત્વં ચતુત્થં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

પઞ્ઞાપારમિતં ગચ્છ, યદિ બોધિં પત્તુમિચ્છસિ.

યથાપિ ભિક્ખુ ભિક્ખન્તો, હીનમુક્કટ્ઠમજ્ઝિમે;

કુલાનિ ન વિવજ્જેન્તો, એવં લભતિ યાપનં.

તથેવ ત્વં સબ્બકાલં, પરિપુચ્છં બુધં જનં;

પઞ્ઞાપારમિતં ગન્ત્વા, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસિ.

ન ¶ હેતે એત્તકાયેવ, બુદ્ધધમ્મા ભવિસ્સરે;

અઞ્ઞેપિ વિચિનિસ્સામિ, યે ધમ્મા બોધિપાચના.

વિચિનન્તો તદાદક્ખિં, પઞ્ચમં વીરિયપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, આસેવિતનિસેવિતં.

ઇમં ત્વં પઞ્ચમં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

વીરિયપારમિતં ગચ્છ, યદિ બોધિં પત્તુમિચ્છસિ.

યથાપિ સીહો મિગરાજા, નિસજ્જટ્ઠાનચઙ્કમે;

અલીનવીરિયો હોતિ, પગ્ગહિતમનો સદા.

તથેવ ત્વં સબ્બભવે, પગ્ગણ્હ વીરિયં દળ્હં;

વીરિયપારમિતં ગન્ત્વા, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસિ.

ન હેતે એત્તકાયેવ, બુદ્ધધમ્મા ભવિસ્સરે;

અઞ્ઞેપિ વિચિનિસ્સામિ, યે ધમ્મા બોધિપાચના.

વિચિનન્તો તદાદક્ખિં, છટ્ઠમં ખન્તિપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, આસેવિતનિસેવિતં.

ઇમં ત્વં છટ્ઠમં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

તત્થ અદ્વેજ્ઝમાનસો, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસિ.

યથાપિ પથવી નામ, સુચિમ્પિ અસુચિમ્પિ ચ;

સબ્બં સહતિ નિક્ખેપં, ન કરોતિ પટિઘં તયા.

તથેવ ¶ ¶ ત્વમ્પિ સબ્બેસં, સમ્માનાવમાનક્ખમો;

ખન્તિપારમિતં ગન્ત્વા, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસિ.

ન હેતે એત્તકાયેવ, બુદ્ધધમ્મા ભવિસ્સરે;

અઞ્ઞેપિ વિચિનિસ્સામિ, યે ધમ્મા બોધિપાચના.

વિચિનન્તો તદાદક્ખિં, સત્તમં સચ્ચપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, આસેવિતનિસેવિતં.

ઇમં ત્વં સત્તમં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

તત્થ અદ્વેજ્ઝવચનો, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસિ.

યથાપિ ઓસમી નામ, તુલાભૂતા સદેવકે;

સમયે ઉતુવસ્સે વા, ન વોક્કમતિ, વીથિતો.

તથેવ ત્વમ્પિ સચ્ચેસુ, મા વોક્કમસિ વીથિતો;

સચ્ચપારમિતં ગન્ત્વા, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસિ.

ન હેતે એત્તકાયેવ, બુદ્ધધમ્મા ભવિસ્સરે;

અઞ્ઞેપિ વિચિનિસ્સામિ, યે ધમ્મા બોધિપાચના.

વિચિનન્તો તદાદક્ખિં, અટ્ઠમં અધિટ્ઠાનપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, આસેવિતનિસેવિતં.

ઇમં ત્વં અટ્ઠમં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

તત્થ ત્વં અચલો હુત્વા, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસિ.

યથાપિ ¶ પબ્બતો સેલો, અચલો સુપ્પતિટ્ઠિતો;

ન કમ્પતિ ભુસવાતેહિ, સકટ્ઠાનેવ તિટ્ઠતિ.

તથેવ ત્વમ્પિ અધિટ્ઠાને, સબ્બદા અચલો ભવ;

અધિટ્ઠાનપારમિતં ગન્ત્વા, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસિ.

ન હેતે એત્તકાયેવ, બુદ્ધધમ્મા ભવિસ્સરે;

અઞ્ઞેપિ વિચિનિસ્સામિ, યે ધમ્મા બોધિપાચના.

વિચિનન્તો તદાદક્ખિં, નવમં મેત્તાપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, આસેવિતનિસેવિતં.

ઇમં ¶ ત્વં નવમં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

મેત્તાય અસમો હોહિ, યદિ બોધિં પત્તુમિચ્છસિ.

યથાપિ ઉદકં નામ, કલ્યાણે પાપકે જને;

સમં ફરતિ સીતેન, પવાહેતિ રજોમલં.

તથેવ ત્વમ્પિ હિતાહિતે, સમં મેત્તાય ભાવય;

મેત્તાપારમિતં ગન્ત્વા, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસિ.

ન હેતે એત્તકાયેવ, બુદ્ધધમ્મા ભવિસ્સરે;

અઞ્ઞેપિ વિચિનિસ્સામિ, યે ધમ્મા બોધિપાચના.

વિચિનન્તો તદાદક્ખિં, દસમં ઉપેક્ખાપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, આસેવિતનિસેવિતં.

ઇમં ¶ ત્વં દસમં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

તુલાભૂતો દળ્હો હુત્વા, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસિ.

યથાપિ પથવી નામ, નિક્ખિત્તં અસુચિં સુચિં;

ઉપેક્ખતિ ઉભોપેતે, કોપાનુનયવજ્જિતા.

તથેવ ત્વમ્પિ સુખદુક્ખે, તુલાભૂતો સદા ભવ;

ઉપેક્ખાપારમિતં ગન્ત્વા, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસિ.

એત્તકાયેવ તે લોકે, યે ધમ્મા બોધિપાચના;

તતુદ્ધં નત્થિ અઞ્ઞત્ર, દળ્હં તત્થ પતિટ્ઠહ.

ઇમે ધમ્મે સમ્મસતો, સભાવરસલક્ખણે;

ધમ્મતેજેન વસુધા, દસસહસ્સી પકમ્પથ.

ચલતા રવતિ પથવી, ઉચ્છુયન્તંવ પીળિતં;

તેલયન્તે યથા ચક્કં, એવં કમ્પતિ મેદિની.

યાવતા પરિસા આસિ, બુદ્ધસ્સ પરિવેસને;

પવેધમાના સા તત્થ, મુચ્છિતા સેસિ ભૂમિયા.

ઘટાનેકસહસ્સાનિ ¶ , કુમ્ભીનઞ્ચ સતા બહૂ;

સઞ્ચુણ્ણમથિતા તત્થ, અઞ્ઞમઞ્ઞં પઘટ્ટિતા.

ઉબ્બિગ્ગા તસિતા ભીતા, ભન્તા બ્યાથિતમાનસા;

મહાજના સમાગમ્મ, દીપઙ્કરમુપાગમું.

કિં ¶ ભવિસ્સતિ લોકસ્સ, કલ્યાણમથ પાપકં;

સબ્બો ઉપદ્દુતો લોકો, તં વિનોદેહિ ચક્ખુમ.

તેસં તદા સઞ્ઞાપેસિ, દીપઙ્કરો મહામુનિ;

વિસ્સત્થા હોથ મા ભાથ, ઇમસ્મિં પથવિકમ્પને.

યમહં અજ્જ બ્યાકાસિં, બુદ્ધો લોકે ભવિસ્સતિ;

એસો સમ્મસતિ ધમ્મં, પુબ્બકં જિનસેવિતં.

તસ્સ સમ્મસતો ધમ્મં, બુદ્ધભૂમિં અસેસતો;

તેનાયં કમ્પિતા પથવી, દસસહસ્સી સદેવકે.

બુદ્ધસ્સ વચનં સુત્વા, મનો નિબ્બાયિ તાવદે;

સબ્બે મં ઉપસઙ્કમ્મ, પુનાપિ અભિવન્દિસું.

સમાદયિત્વા બુદ્ધગુણં, દળ્હં કત્વાન માનસં;

દીપઙ્કરં નમસ્સિત્વા, આસના વુટ્ઠહિં તદા.

દિબ્બં માનુસકં પુપ્ફં, દેવા માનુસકા ઉભો;

સમોકિરન્તિ પુપ્ફેહિ, વુટ્ઠહન્તસ્સ આસના.

વેદયન્તિ ચ તે સોત્થિં, દેવા માનુસકા ઉભો;

મહન્તં પત્થિતં તુય્હં, તં લભસ્સુ યથિચ્છિતં.

સબ્બીતિયો વિવજ્જન્તુ, સોકો રોગો વિનસ્સતુ;

મા તે ભવન્ત્વન્તરાયા, ફુસ ખિપ્પં બોધિમુત્તમં.

યથાપિ ¶ સમયે પત્તે, પુપ્ફન્તિ પુપ્ફિનો દુમા;

તથેવ ત્વં મહાવીર, બુદ્ધઞાણેન પુપ્ફસુ.

યથા ¶ યે કેચિ સમ્બુદ્ધા, પૂરયું દસપારમી;

તથેવ ત્વં મહાવીર, પૂરેહિ દસપારમી.

યથા યે કેચિ સમ્બુદ્ધા, બોધિમણ્ડમ્હિ બુજ્ઝરે;

તથેવ ત્વં મહાવીર, બુજ્ઝસ્સુ જિનબોધિયં.

યથા યે કેચિ સમ્બુદ્ધા, ધમ્મચક્કં પવત્તયું;

તથેવ ત્વં મહાવીર, ધમ્મચક્કં પવત્તય.

પુણ્ણમાયે યથા ચન્દો, પરિસુદ્ધો વિરોચતિ;

તથેવ ત્વં પુણ્ણમનો, વિરોચ દસસહસ્સિયં.

રાહુમુત્તો યથા સૂરિયો, તાપેન અતિરોચતિ;

તથેવ લોકા મુઞ્ચિત્વા, વિરોચ સિરિયા તુવં.

યથા યા કાચિ નદિયો, ઓસરન્તિ મહોદધિં;

એવં સદેવકા લોકા, ઓસરન્તુ તવન્તિકે.

તેહિ થુતપ્પસત્થો સો, દસ ધમ્મે સમાદિય;

તે ધમ્મે પરિપૂરેન્તો, પવનં પાવિસી તદા.

તદા તે ભોજયિત્વાન, સસઙ્ઘં લોકનાયકં;

ઉપગચ્છું સરણં તસ્સ, દીપઙ્કરસ્સ સત્થુનો.

સરણાગમને ¶ કઞ્ચિ, નિવેસેસિ તથાગતો;

કઞ્ચિ પઞ્ચસુ સીલેસુ, સીલે દસવિધે પરં.

કસ્સચિ દેતિ સામઞ્ઞં, ચતુરો ફલમુત્તમે;

કસ્સચિ અસમે ધમ્મે, દેતિ સો પટિસમ્ભિદા.

કસ્સચિ વરસમાપત્તિયો, અટ્ઠ દેતિ નરાસભો;

તિસ્સો કસ્સચિ વિજ્જાયો, છળભિઞ્ઞા પવેચ્છતિ.

તેન ¶ યોગેન જનકાયં, ઓવદતિ મહામુનિ;

તેન વિત્થારિકં આસિ, લોકનાથસ્સ સાસનં.

મહાહનુસભક્ખન્ધો, દીપઙ્કરસનામકો;

બહૂ જને તારયતિ, પરિમોચેતિ દુગ્ગતિં.

બોધનેય્યં જનં દિસ્વા, સતસહસ્સેપિ યોજને;

ખણેન ઉપગન્ત્વાન, બોધેતિ તં મહામુનિ.

પઠમાભિસમયે બુદ્ધો, કોટિસતમબોધયિ;

દુતિયાભિસમયે નાથો, નવુતિકોટિમબોધયિ.

યદા ચ દેવભવનમ્હિ, બુદ્ધો ધમ્મદેસયિ;

નવુતિકોટિસહસ્સાનં, તતિયાભિસમયો અહુ.

સન્નિપાતા તયો આસું, દીપઙ્કરસ્સ સત્થુનો;

કોટિસતસહસ્સાનં, પઠમો આસિ સમાગમો.

પુન ¶ નારદકૂટમ્હિ, પવિવેકગતે જિને;

ખીણાસવા વીતમલા, સમિંસુ સતકોટિયો.

યમ્હિ કાલે મહાવીરો, સુદસ્સનસિલુચ્ચયે;

નવુતિકોટિસહસ્સેહિ, પવારેસિ મહામુનિ.

અહં તેન સમયેન, જટિલો ઉગ્ગતાપનો;

અન્તલિક્ખમ્હિ ચરણો, પઞ્ચાભિઞ્ઞાસુ પારગૂ.

દસવીસસહસ્સાનં, ધમ્માભિસમયો અહુ;

એકદ્વિન્નં અભિસમયા, ગણનાતો અસઙ્ખિયા.

વિત્થારિકં બાહુજઞ્ઞં, ઇદ્ધં ફીતં અહુ તદા;

દીપઙ્કરસ્સ ભગવતો, સાસનં સુવિસોધિતં.

ચત્તારિ સતસહસ્સાનિ, છળભિઞ્ઞા મહિદ્ધિકા;

દીપઙ્કરં લોકવિદું, પરિવારેન્તિ સબ્બદા.

યે ¶ કેચિ તેન સમયેન, જહન્તિ માનુસં ભવં;

અપ્પત્તમાનસા સેખા, ગરહિતા ભવન્તિ તે.

સુપુપ્ફિતં પાવચનં, અરહન્તેહિ તાદિહિ;

ખીણાસવેહિ વિમલેહિ, ઉપસોભતિ સદેવકે.

નગરં રમ્મવતી નામ, સુદેવો નામ ખત્તિયો;

સુમેધા નામ જનિકા, દીપઙ્કરસ્સ સત્થુનો.

સુમઙ્ગલો ¶ ચ તિસ્સો ચ, અહેસું અગ્ગસાવકા;

સાગતો નામુપટ્ઠાકો, દીપઙ્કરસ્સ સત્થુનો.

નન્દા ચેવ સુનન્દા ચ, અહેસું અગ્ગસાવિકા;

બોધિ તસ્સ ભગવતો, પિપ્ફલીતિ પવુચ્ચતિ.

અસીતિહત્થમુબ્બેધો, દીપઙ્કરો મહામુનિ;

સોભતિ દીપરુક્ખોવ, સાલરાજાવ પુપ્ફિતો;

પભા વિધાવતિ તસ્સ, સમન્તા દ્વાદસયોજને.

સતસહસ્સવસ્સાનિ, આયુ તસ્સ મહેસિનો;

તાવતા તિટ્ઠમાનો સો, તારેસિ જનતં બહું.

જોતયિત્વાન સદ્ધમ્મં, સન્તારેત્વા મહાજનં;

જલિત્વા અગ્ગિક્ખન્ધોવ, નિબ્બુતો સો સસાવકો.

સા ચ ઇદ્ધિ સો ચ યસો, તાનિ ચ પાદેસુ ચક્કરતનાનિ;

સબ્બં તમન્તરહિતં, નનુ રિત્તા સબ્બસઙ્ખારાતિ.

દીપઙ્કરસ્સ ભગવતો અપરભાગે એકં અસઙ્ખ્યેય્યં અતિક્કમિત્વા કોણ્ડઞ્ઞો નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા અહેસું. પઠમસન્નિપાતે કોટિસતસહસ્સં. દુતિયે કોટિસહસ્સં, તતિયે નવુતિકોટિયો.

તદા બોધિસત્તો વિજિતાવી નામ ચક્કવત્તી હુત્વા કોટિસતસહસ્સસઙ્ખસ્સ બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં અદાસિ. સત્થા બોધિસત્તં ‘‘બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકરિત્વા ધમ્મં દેસેસિ. સો સત્થુ ¶ ધમ્મકથં સુત્વા રજ્જં નિય્યાતેત્વા પબ્બજિ. સો તીણિ પિટકાનિ ઉગ્ગહેત્વા અટ્ઠ સમાપત્તિયો, પઞ્ચ ચ અભિઞ્ઞાયો ઉપ્પાદેત્વા અપરિહીનજ્ઝાનો બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તિ. કોણ્ડઞ્ઞબુદ્ધસ્સ પન રમ્મવતી નામ નગરં, સુનન્દો નામ ખત્તિયો પિતા, સુજાતા ¶ નામ માતા, ભદ્દો ચ સુભદ્દો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, અનુરુદ્ધો નામ ઉપટ્ઠાકો, તિસ્સા ચ ઉપતિસ્સા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, સાલકલ્યાણી બોધિ, અટ્ઠાસીતિહત્થુબ્બેધં સરીરં, વસ્સસતસહસ્સં આયુપ્પમાણં અહોસિ.

તસ્સ અપરભાગે એકં અસઙ્ખ્યેય્યં અતિક્કમિત્વા એકસ્મિંયેવ કપ્પે ચત્તારો બુદ્ધા નિબ્બત્તિંસુ મઙ્ગલો સુમનો રેવતો સોભિતોતિ. મઙ્ગલસ્સ પન ભગવતો તીસુ સાવકસન્નિપાતેસુ પઠમસન્નિપાતે કોટિસતસહસ્સભિક્ખૂ અહેસું. દુતિયે કોટિસહસ્સં. તતિયે નવુતિકોટિયો. વેમાતિકભાતા પનસ્સ આનન્દકુમારો નામ નવુતિકોટિસઙ્ખ્યાય પરિસાય સદ્ધિં ધમ્મસવનત્થાય સત્થુ સન્તિકં અગમાસિ, સત્થા તસ્સ અનુપુબ્બિકથં કથેસિ. સો સદ્ધિં પરિસાય સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ. સત્થા તેસં કુલપુત્તાનં પુબ્બચરિયકં ઓલોકેન્તો ઇદ્ધિમયપત્તચીવરસ્સ ઉપનિસ્સયં દિસ્વા દક્ખિણહત્થં પસારેત્વા ‘‘એથ ભિક્ખવો’’તિ આહ. સબ્બે તઙ્ખણઞ્ઞેવ ઇદ્ધિમયપત્તચીવરધરા સટ્ઠિવસ્સિકત્થેરા વિય આકપ્પસમ્પન્ના હુત્વા સત્થારં વન્દિત્વા પરિવારયિંસુ અયમસ્સ તતિયો સાવકસન્નિપાતો અહોસિ.

યથા પન અઞ્ઞેસં બુદ્ધાનં સમન્તા અસીતિહત્થપ્પમાણાયેવ સરીરપ્પભા હોતિ, ન, એવં તસ્સ. તસ્સ પન ભગવતો સરીરપ્પભા નિચ્ચકાલં દસસહસ્સિલોકધાતું ફરિત્વા અટ્ઠાસિ. રુક્ખપથવીપબ્બતસમુદ્દાદયો અન્તમસો ઉક્ખલિયાદીનિ ઉપાદાય સુવણ્ણપટ પરિયોનદ્ધા વિય અહેસું. આયુપ્પમાણં પનસ્સ નવુતિવસ્સસહસ્સાનિ અહોસિ. એત્તકં કાલં ચન્દિમસૂરિયાદયો અત્તનો પભાય વિરોચિતું નાસક્ખિંસુ, રત્તિન્દિવપરિચ્છેદો ન પઞ્ઞાયિત્થ. દિવા સૂરિયાલોકેન વિય સત્તા નિચ્ચં બુદ્ધાલોકેનેવ વિચરિંસુ. સાયં પુપ્ફિતાનં કુસુમાનં, પાતો રવનકસકુણાનઞ્ચ વસેન લોકો રત્તિન્દિવપરિચ્છેદં સલ્લક્ખેસિ ¶ . કિં પન અઞ્ઞેસં બુદ્ધાનં અયમાનુભાવો નત્થીતિ? નો નત્થિ, તેપિ હિ આકઙ્ખમાના દસસહસ્સિં વા લોકધાતું, તતો વા ભિય્યો આભાય ફરેય્યું. મઙ્ગલસ્સ પન ભગવતો પુબ્બપત્થનાવસેન અઞ્ઞેસં બ્યામપ્પભા વિય સરીરપ્પભા નિચ્ચમેવ દસસહસ્સિલોકધાતું ફરિત્વા અટ્ઠાસિ.

સો કિર બોધિસત્તચરિયકાલે વેસ્સન્તરસદિસે અત્તભાવે ઠિતો સપુત્તદારો વઙ્કપબ્બતસદિસે પબ્બતે વસિ. અથેકો ખરદાઠિકો નામ યક્ખો મહાપુરિસસ્સ દાનજ્ઝાસયતં સુત્વા બ્રાહ્મણવણ્ણેન ઉપસઙ્કમિત્વા મહાસત્તં દ્વે દારકે યાચિ. મહાસત્તો ‘‘દદામિ ¶ બ્રાહ્મણસ્સ પુત્તકે’’તિ હટ્ઠપહટ્ઠો ઉદકપરિયન્તં પથવિં કમ્પેન્તો દ્વેપિ દારકે અદાસિ. યક્ખો ચઙ્કમનકોટિયં આલમ્બનફલકં નિસ્સાય ઠત્વા પસ્સન્તસ્સેવ મહાસત્તસ્સ મુળાલકલાપં વિય દ્વે દારકે ખાદિ. મહાપુરિસસ્સ યક્ખં ઓલોકેત્વા વિવટમત્તે અગ્ગિજાલં વિય લોહિતધારં ઉગ્ગિરમાનં તસ્સ મુખં દિસ્વાપિ કેસગ્ગમત્તમ્પિ દોમનસ્સં નુપ્પજ્જિ, ‘‘સુદિન્નં વત મે દાન’’ન્તિ ચિન્તયતો પનસ્સ સરીરે મહન્તં પીતિસોમનસ્સં ઉદપાદિ. સો ‘‘ઇમસ્સ મે નિસ્સન્દેન અનાગતે ઇમિનાવ નીહારેન સરીરતો રસ્મિયો નિક્ખમન્તૂ’’તિ પત્થનં અકાસિ. તસ્સ તં પત્થનં નિસ્સાય બુદ્ધભૂતસ્સ સરીરતો રસ્મિયો નિક્ખમિત્વા એત્તકં ઠાનં ફરિંસુ.

અપરમ્પિસ્સ પુબ્બચરિતં અત્થિ. સો કિર બોધિસત્તકાલે એકસ્સ બુદ્ધસ્સ ચેતિયં દિસ્વા ‘‘ઇમસ્સ બુદ્ધસ્સ મયા જીવિતં પરિચ્ચજિતું વટ્ટતી’’તિ દણ્ડકદીપિકાવેઠનનિયામેન સકલસરીરં વેઠાપેત્વા રતનમત્તમકુલં સતસહસ્સગ્ઘનિકં સુવણ્ણપાતિં સપ્પિસ્સ પૂરાપેત્વા તત્થ સહસ્સવટ્ટિયો જાલાપેત્વા તં સીસેનાદાય સકલસરીરં જાલાપેત્વા ચેતિયં પદક્ખિણં કરોન્તો સકલરત્તિં વીતિનામેસિ. એવં યાવ અરુણુગ્ગમના વાયમન્તસ્સાપિસ્સ લોમકૂપમત્તમ્પિ ઉસુમં ન ગણ્હિ, પદુમગબ્ભં પવિટ્ઠકાલો વિય અહોસિ. ધમ્મો હિ નામેસ અત્તાનં રક્ખન્તં રક્ખતિ. તેનાહ ભગવા –

‘‘ધમ્મો ¶ હવે રક્ખતિ ધમ્મચારિં,

ન દુગ્ગતિં ગચ્છતિ ધમ્મચારી’’તિ. (થેરગા. ૩૦૩; જા. ૧.૧૦.૧૦૨; ૧.૧૫.૩૮૫);

ઇમસ્સાપિ કમ્મસ્સ નિસ્સન્દેન તસ્સ ભગવતો સરીરોભાસો દસસહસ્સિલોકધાતું ફરિત્વા અટ્ઠાસિ.

તદા અમ્હાકં બોધિસત્તો સુરુચિ નામ બ્રાહ્મણો હુત્વા ‘‘સત્થારં નિમન્તેસ્સામી’’તિ ઉપસઙ્કમિત્વા મધુરધમ્મકથં સુત્વા ‘‘સ્વે મય્હં ભિક્ખં ગણ્હથ ભન્તે’’તિ આહ. બ્રાહ્મણ કિત્તકેહિ ¶ તે ભિક્ખૂહિ અત્થોતિ, કિત્તકા પન વો ભન્તે પરિવારા ભિક્ખૂતિ. તદા સત્થુ પઠમસન્નિપાતોયેવ હોતિ. તસ્મા ‘‘કોટિસતસહસ્સ’’ન્તિ આહ. ‘‘ભન્તે, સબ્બેહિપિ સદ્ધિં મય્હં ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ આહ. સત્થા અધિવાસેસિ. બ્રાહ્મણો સ્વાતનાય નિમન્તેત્વા ગેહં ગચ્છન્તો ચિન્તેસિ ‘‘અહં એત્તકાનં ભિક્ખૂનં યાગુભત્તવત્થાદીનિ દાતું નો ન સક્કોમિ, નિસીદનટ્ઠાનં પન કથં ભવિસ્સતી’’તિ. તસ્સ સા ચિન્તા ચતુરાસીતિયોજનસહસ્સમત્થકે ઠિતસ્સ દેવરઞ્ઞો પણ્ડુકમ્બલસિલાસનસ્સ ઉણ્હભાવં જનેસિ. સક્કો ‘‘કો નુ ખો મં ઇમસ્મા ઠાના ચાવેતુકામો’’તિ દિબ્બચક્ખુના ઓલોકેન્તો મહાપુરિસં દિસ્વા ‘‘અયં સુરુચિ બ્રાહ્મણો બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં નિમન્તેત્વા નિસીદનટ્ઠાનત્થાય ચિન્તેસિ, મયાપિ તત્થ ગન્ત્વા પુઞ્ઞકોટ્ઠાસં ગહેતું વટ્ટતી’’તિ વડ્ઢકિવણ્ણં નિમ્મિનિત્વા વાસિફરસુહત્થો મહાપુરિસસ્સ પુરતો પાતુરહોસિ. ‘‘અત્થિ નુ ખો કસ્સચિ ભતિયા કત્તબ્બકિચ્ચ’’ન્તિ આહ. મહાપુરિસો તં દિસ્વા ‘‘કિં કમ્મં કરિસ્સસી’’તિ આહ. મમ અજાનનસિપ્પં નામ નત્થિ, ગેહં વા મણ્ડપં વા યો યં કારેતિ, તસ્સ તં કાતું જાનામીતિ. તેન હિ મય્હં કમ્મં અત્થીતિ. કિં, અય્યાતિ? સ્વાતનાય મે કોટિસતસહસ્સભિક્ખૂ નિમન્તિતા, તેસં નિસીદનમણ્ડપં કરિસ્સસીતિ. અહં નામ કરેય્યં, સચે મે ભતિં દાતું સક્ખિસ્સથાતિ. સક્ખિસ્સામિ, તાતાતિ. ‘‘સાધુ કરિસ્સામી’’તિ ગન્ત્વા એકં પદેસં ઓલોકેસિ.

દ્વાદસતેરસયોજનપ્પમાણો ¶ પદેસો કસિણમણ્ડલં વિય સમતલો અહોસિ. સો ‘‘એત્તકે ઠાને સત્તરતનમયો મણ્ડપો ઉટ્ઠહતૂ’’તિ ચિન્તેત્વા ઓલોકેસિ. તાવદેવ પથવિં ભિન્દિત્વા મણ્ડપો ઉટ્ઠહિ. તસ્સ સુવણ્ણમયેસુ થમ્ભેસુ રજતમયા ઘટકા અહેસું, રજતમયેસુ થમ્ભેસુ સુવણ્ણમયા, મણિત્થમ્ભેસુ પવાળમયા, પવાળત્થમ્ભેસુ મણિમયા, સત્તરતનમયેસુ થમ્ભેસુ સત્તરતનમયાવ ઘટકા અહેસું. તતો ‘‘મણ્ડપસ્સ અન્તરન્તેન કિઙ્કિણિકજાલં ઓલમ્બતૂ’’તિ ઓલોકેસિ. સહ ઓલોકનેનેવ કિઙ્કિણિકજાલં ઓલમ્બિ, યસ્સ મન્દવાતેરિતસ્સ પઞ્ચઙ્ગિકસ્સેવ તૂરિયસ્સ મધુરસદ્દો નિગ્ગચ્છતિ. દિબ્બસઙ્ગીતિવત્તનકાલો વિય અહોસિ. ‘‘અન્તરન્તરા ગન્ધદામમાલાદામાનિ ઓલમ્બન્તૂ’’તિ ચિન્તેસિ. તાવદેવ દામાનિ ઓલમ્બિંસુ. ‘‘કોટિસતસહસ્સસઙ્ખ્યાનં ભિક્ખૂનં આસનાનિ ચ આધારકાનિ ચ પથવિં ભિન્દિત્વા ઉટ્ઠહન્તૂ’’તિ ચિન્તેસિ. તાવદેવ ઉટ્ઠહિંસુ. ‘‘કોણે કોણે એકેકા ઉદકચાટિયો ઉટ્ઠહન્તૂ’’તિ ચિન્તેસિ, તાવદેવ ઉદકચાટિયો ઉટ્ઠહિંસુ એત્તકં માપેત્વા બ્રાહ્મણસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘એહિ અય્ય તવ મણ્ડપં ઓલોકેત્વા મય્હં ભતિં દેહી’’તિ આહ. મહાપુરિસો ગન્ત્વા મણ્ડપં ઓલોકેસિ ¶ . ઓલોકેન્તસ્સેવસ્સ સકલસરીરં પઞ્ચવણ્ણાય પીતિયા નિરન્તરં ફુટં અહોસિ. અથસ્સ મણ્ડપં ઓલોકેત્વા એતદહોસિ ‘‘નાયં મણ્ડપો મનુસ્સભૂતેન કતો, મય્હં પન અજ્ઝાસયં મય્હં ગુણં આગમ્મ અદ્ધા સક્કસ્સ ભવનં ઉણ્હં અહોસિ. તતો સક્કેન દેવરઞ્ઞા અયં મણ્ડપો કારિતો ભવિસ્સતી’’તિ. ‘‘ન ખો પન મે યુત્તં એવરૂપે મણ્ડપે એકદિવસંયેવ દાનં દાતું, સત્તાહં દસ્સામી’’તિ ચિન્તેસિ.

બાહિરકદાનઞ્હિ તત્તકમ્પિ સમાનં બોધિસત્તાનં તુટ્ઠિં કાતું ન સક્કોતિ. અલઙ્કતસીસં પન છિન્દિત્વા અઞ્જિતઅક્ખીનિ ઉપ્પાટેત્વા, હદયમંસં વા ઉપ્પાટેત્વા દિન્નકાલે બોધિસત્તાનં ચાગં નિસ્સાય તુટ્ઠિ નામ હોતિ. અમ્હાકમ્પિ હિ બોધિસત્તસ્સ સિવિજાતકે દેવસિકં પઞ્ચસતસહસ્સકહાપણાનિ વિસ્સજ્જેત્વા ચતૂસુ નગરદ્વારેસુ, મજ્ઝે નગરે ચ દાનં દદન્તસ્સ તં દાનં તુટ્ઠિં ઉપ્પાદેતું નાસક્ખિ. યદા પનસ્સ બ્રાહ્મણવણ્ણેન આગન્ત્વા સક્કો દેવરાજા અક્ખીનિ યાચિ, તદા તાનિ ઉપ્પાટેત્વા ¶ દદમાનસ્સેવ હાસો ઉપ્પજ્જિ, કેસગ્ગમત્તમ્પિ ચિત્તસ્સ અઞ્ઞથત્તં નાહોસિ. એવં દાનં નિસ્સાય બોધિસત્તાનં તિત્તિ નામ નત્થિ. તસ્મા સોપિ મહાપુરિસો ‘‘સત્તાહં મયા કોટિસતસહસ્સસઙ્ખ્યાનં ભિક્ખૂનં દાનં દાતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા તસ્મિં મણ્ડપે બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં નિસીદાપેત્વા સત્તાહં ગવપાનં નામ અદાસિ. ગવપાનન્તિ મહન્તે મહન્તે કોલમ્બે ખીરસ્સ પૂરેત્વા ઉદ્ધનેસુ આરોપેત્વા ઘનપાકપક્કે ખીરે થોકે તણ્ડુલે પક્ખિપિત્વા પક્કમધુસક્કરચુણ્ણસપ્પીહિ અભિસઙ્ખતં ભોજનં વુચ્ચતિ. મનુસ્સાયેવ પન પરિવિસિતું નાસક્ખિંસુ, દેવાપિ એકન્તરિકા હુત્વા પરિવિસિંસુ. દ્વાદસતેરસયોજનપ્પમાણં ઠાનમ્પિ ભિક્ખૂ ગણ્હિતું નપ્પહોતિયેવ. તે પન ભિક્ખૂ અત્તનો આનુભાવેન નિસીદિંસુ. પરિયોસાનદિવસે સબ્બભિક્ખૂનં પત્તાનિ ધોવાપેત્વા ભેસજ્જત્થાય સપ્પિનવનીતતેલમધુફાણિતાનં પૂરેત્વા તિચીવરેહિ સદ્ધિં અદાસિ. સઙ્ઘનવકભિક્ખુના લદ્ધતિચીવરસાટકા સતસહસ્સગ્ઘનિકા અહેસું. સત્થા અનુમોદનં કરોન્તો ‘‘અયં પુરિસો એવરૂપં મહાદાનં અદાસિ, કો નુ ખો ભવિસ્સતી’’તિ ઉપધારેન્તો ‘‘અનાગતે કપ્પસતસહસ્સાધિકાનં દ્વિન્નં અસઙ્ખ્યેય્યાનં મત્થકે ગોતમો નામ બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ દિસ્વા મહાપુરિસં આમન્તેત્વા ‘‘ત્વં એત્તકં નામ કાલં અતિક્કમિત્વા ગોતમો નામ બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ.

મહાપુરિસો બ્યાકરણં સુત્વા ‘‘અહં કિર બુદ્ધો ભવિસ્સામિ, કો મે ઘરાવાસેન અત્થો ¶ , પબ્બજિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા તથારૂપં સમ્પત્તિં ખેળપિણ્ડં વિય પહાય સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિ. પબ્બજિત્વા ચ બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હિત્વા અભિઞ્ઞા, સમાપત્તિયો ચ નિબ્બત્તેત્વા આયુપરિયોસને બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તિ.

મઙ્ગલસ્સ પન ભગવતો ઉત્તરં નામ નગરં અહોસિ. પિતાપિ ઉત્તરો નામ ખત્તિયો, માતાપિ ઉત્તરા નામ, સુદેવો ચ ધમ્મસેનો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, પાલિતો નામ ઉપટ્ઠાકો, સીવલી ચ અસોકા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, નાગરુક્ખો બોધિ, અટ્ઠાસીતિહત્થુબ્બેધં સરીરં અહોસિ. નવુતિવસ્સસહસ્સાનિ ઠત્વા પરિનિબ્બુતે પન તસ્મિં એકપ્પહારેનેવ ¶ દસચક્કવાળસહસ્સાનિ એકન્ધકારાનિ અહેસું. સબ્બચક્કવાળેસુ મનુસ્સાનં મહન્તં આરોદનપરિદેવનં અહોસિ.

એવં દસસહસ્સિલોકધાતું અન્ધકારં કત્વા પરિનિબ્બુતસ્સ તસ્સ ભગવતો અપરભાગે સુમનો નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા. પઠમસન્નિપાતે કોટિસતસહસ્સભિક્ખૂ અહેસું. દુતિયે કઞ્ચનપબ્બતમ્હિ નવુતિકોટિસહસ્સાનિ, તતિયે અસીતિકોટિસહસ્સાનિ. તદા મહાસત્તો અતુલો નામ નાગરાજા અહોસિ મહિદ્ધિકો મહાનુભાવો, સો ‘‘બુદ્ધો ઉપ્પન્નો’’તિ સુત્વા ઞાતિસઙ્ઘપરિવુતો નાગભવના નિક્ખમિત્વા કોટિસતસહસ્સભિક્ખુપરિવારસ્સ તસ્સ ભગવતો દિબ્બતૂરિયેહિ ઉપહારં કારાપેત્વા મહાદાનં પવત્તેત્વા પચ્ચેકં દુસ્સયુગાનિ દત્વા સરણેસુ પતિટ્ઠાસિ. સોપિ નં સત્થા ‘‘અનાગતે બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ.

તસ્સ ભગવતો નગરં મેખલં નામ અહોસિ, સુદત્તો નામ રાજા પિતા, સિરિમા નામ માતા, સરણો ચ ભાવિતત્તો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, ઉદેનો નામ ઉપટ્ઠાકો, સોણા ચ ઉપસોણા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, નાગરુક્ખોવ બોધિ, નવુતિહત્થુબ્બેધં સરીરં, નવુતિયેવ વસ્સસહસ્સાનિ આયુપ્પમાણં અહોસીતિ.

તસ્સ અપરભાગે રેવતો નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા અહેસું, પઠમસન્નિપાતે ગણના નામ નત્થિ, દુતિયે કોટિસતસહસ્સભિક્ખૂ અહેસું, તથા તતિયે. તદા બોધિસત્તો અતિદેવો નામ બ્રાહ્મણો હુત્વા સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા સરણેસુ પતિટ્ઠાય સિરસ્મિં અઞ્જલિં ¶ ઠપેત્વા તસ્સ સત્થુનો કિલેસપ્પહાને વણ્ણં વત્વા ઉત્તરાસઙ્ગેન પૂજમકાસિ. સોપિ નં ‘‘બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ.

તસ્સ પન ભગવતો નગરં સુધઞ્ઞવતી નામ અહોસિ, પિતા વિપુલો નામ ખત્તિયો, માતાપિ વિપુલા નામ, વરુણો ચ બ્રહ્મદેવો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, સમ્ભવો નામ ઉપટ્ઠાકો, ભદ્દા ચ સુભદ્દા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, નાગરુક્ખોવ બોધિ, સરીરં અસીતિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, આયુ સટ્ઠિવસ્સસહસ્સાનીતિ.

તસ્સ ¶ અપરભાગે સોભિતો નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા, પઠમસન્નિપાતે કોટિસતભિક્ખૂ અહેસું, દુતિયે નવુતિકોટિયો, તતિયે અસીતિકોટિયો. તદા બોધિસત્તો અજિતો નામ બ્રાહ્મણો હુત્વા સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા સરણેસુ પતિટ્ઠાય બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં અદાસિ. સોપિ નં ‘‘બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ.

તસ્સ પન ભગવતો નગરં સુધમ્મં નામ અહોસિ, પિતા સુધમ્મો નામ રાજા, માતાપિ સુધમ્મા નામ, અસમો ચ સુનેત્તો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, અનોમો નામ ઉપટ્ઠાકો, નકુલા ચ સુજાતા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, નાગરુક્ખોવ બોધિ, અટ્ઠપણ્ણાસહત્થુબ્બેધં સરીરં અહોસિ, નવુતિ વસ્સસહસ્સાનિ આયુપ્પમાણન્તિ.

તસ્સ અપરભાગે એકં અસઙ્ખ્યેય્યં અતિક્કમિત્વા એકસ્મિંયેવ કપ્પે તયો બુદ્ધા નિબ્બત્તિંસુ અનોમદસ્સી, પદુમો, નારદોતિ. અનોમદસ્સિસ્સ ભગવતો તયો સાવકસન્નિપાતા, પઠમે અટ્ઠ ભિક્ખુસતસહસ્સાનિ અહેસું, દુતિયે સત્ત, તતિયે છ તદા બોધિસત્તો એકો યક્ખસેનાપતિ અહોસિ મહિદ્ધિકો મહાનુભાવો અનેકકોટિસતસહસ્સાનં યક્ખાનં અધિપતિ. સો ‘‘બુદ્ધો ઉપ્પન્નો’’તિ સુત્વા આગન્ત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં અદાસિ. સત્થાપિ નં ‘‘અનાગતે બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ.

અનોમદસ્સિસ્સ પન ભગવતો ચન્દવતી નામ નગરં અહોસિ, યસવા નામ રાજા પિતા, યસોધરા નામ માતા, નિસભો ચ અનોમો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, વરુણો નામ ઉપટ્ઠાકો ¶ , સુન્દરી ચ સુમના ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, અજ્જુનરુક્ખો બોધિ, સરીરં અટ્ઠપણ્ણાસહત્થુબ્બેધં અહોસિ, વસ્સસતસહસ્સં આયૂતિ.

તસ્સ અપરભાગે પદુમો નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા, પઠમસન્નિપાતે કોટિસતસહસ્સભિક્ખૂ અહેસું, દુતિયે તીણિસતસહસ્સાનિ, તતિયે અગામકે અરઞ્ઞે મહાવનસણ્ડવાસીનં ભિક્ખૂનં દ્વે સતસહસ્સાનિ. તદા તથાગતે તસ્મિંયેવ વનસણ્ડે વસન્તે બોધિસત્તો સીહો હુત્વા સત્થારં નિરોધસમાપત્તિસમાપન્નં દિસ્વા પસન્નચિત્તો વન્દિત્વા પદક્ખિણં કત્વા ¶ પીતિસોમનસ્સજાતો તિક્ખત્તું સીહનાદં નદિત્વા સત્તાહં બુદ્ધારમ્મણં પીતિંઅવિજહિત્વા પીતિસુખેનેવ ગોચરાય અપક્કમિત્વા જીવિતપરિચ્ચાગં કત્વા પયિરુપાસમાનો અટ્ઠાસિ. સત્થા સત્તાહચ્ચયેન નિરોધા વુટ્ઠિતો સીહં ઓલોકેત્વા ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘેપિ ચિત્તં પસાદેત્વા સઙ્ઘં વન્દિસ્સતી’’તિ ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘો આગચ્છતૂ’’તિ ચિન્તેસિ. ભિક્ખૂ તાવદેવ આગમિંસુ. સીહો સઙ્ઘે ચિત્તં પસાદેતિ. સત્થા તસ્સ માનસં ઓલોકેત્વા ‘‘અનાગતે બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ.

પદુમસ્સ પન ભગવતો ચમ્પકં નગરં અહોસિ અસમો નામ રાજા પિતા, માતા અસમા નામ, સાલો ચ ઉપસાલો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, વરુણો નામ ઉપટ્ઠાકો, રામા ચ સુરામા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, સોણરુક્ખો નામ બોધિ અટ્ઠપણ્ણાસહત્થુબ્બેધં સરીરં અહોસિ, આયુ વસ્સસતસહસ્સન્તિ.

તસ્સ અપરભાગે નારદો નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા, પઠમસન્નિપાતે કોટિસતસહસ્સભિક્ખૂ અહેસું, દુતિયે નવુતિકોટિસહસ્સાનિ, તતિયે અસીતિકોટિસહસ્સાનિ. તદા બોધિસત્તો ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા પઞ્ચસુ અભિઞ્ઞાસુ, અટ્ઠસુ ચ સમાપત્તીસુ ચિણ્ણવસી હુત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં દત્વા લોહિતચન્દનેન પૂજમકાસિ, સોપિ નં ‘‘અનાગતે બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ.

તસ્સ પન ભગવતો ધઞ્ઞવતી નામ નગરં અહોસિ, સુદેવો નામ ખત્તિયો પિતા, અનોમા નામ માતા, ભદ્દસાલો ચ જિતમિત્તો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, વાસિટ્ઠો નામ ઉપટ્ઠાકો, ઉત્તરા ¶ ચ ફગ્ગુની ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, મહાસોણરુક્ખો બોધિ, સરીરં અટ્ઠાસીતિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, નવુતિ વસ્સસહસ્સાનિ આયૂતિ.

નારદબુદ્ધસ્સ પન અપરભાગે એકં અસઙ્ખ્યેય્યં અતિક્કમિત્વા ઇતો સતસહસ્સકપ્પમત્થકે એકસ્મિં કપ્પે એકોવ પદુમુત્તરો નામ બુદ્ધો ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા, પઠમસન્નિપાતે કોટિસતસહસ્સભિક્ખૂ અહેસું, દુતિયે વેભારપબ્બતે નવુતિકોટિસહસ્સાનિ, તતિયે અસીતિકોટિસહસ્સાનિ. તદા બોધિસત્તો જટિલો નામ મહારટ્ઠિયો હુત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સચીવરં દાનં ¶ અદાસિ. સોપિ નં ‘‘અનાગતે બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ. પદુમુત્તરસ્સ પન ભગવતો કાલે તિત્થિયા નામ નાહેસું સબ્બે દેવમનુસ્સા બુદ્ધમેવ સરણમકંસુ.

તસ્સ નગરં હંસવતી નામ અહોસિ, પિતા આનન્દો નામ ખત્તિયો, માતા સુજાતા નામ, દેવલો ચ સુજાતો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા સુમનો નામ ઉપટ્ઠાકો, અમિતા ચ અસમા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, સલલરુક્ખો બોધિ, સરીરં અટ્ઠાસીતિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, સરીરપ્પભા સમન્તતો દ્વાદસ યોજનાનિ ગણ્હિ વસ્સસતસહસ્સં આયૂતિ.

તસ્સ અપરભાગે સત્તતિકપ્પસહસ્સાનિ અતિક્કમિત્વા ઇતો તિંસકપ્પસહસ્સમત્થકે સુમેધો ચ સુજાતો ચાતિ એકસ્મિં કપ્પે દ્વે બુદ્ધા નિબ્બત્તિંસુ. સુમેધસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા, પઠમસન્નિપાતે સુદસ્સનનગરે કોટિસતખીણાસવા અહેસું, દુતિયે નવુતિકોટિયો, તતિયે અસીતિકોટિયો. તદા બોધિસત્તો ઉત્તરો નામ બ્રાહ્મણમાણવો હુત્વા નિદહિત્વા ઠપિતંયેવ અસીતિકોટિધનં વિસ્સજ્જેત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં દત્વા ધમ્મં સુત્વા સરણેસુ પતિટ્ઠાય નિક્ખમિત્વા પબ્બજિ. સોપિ નં ‘‘અનાગતે બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ.

સુમેધસ્સ ભગવતો સુદસ્સનં નામ નગરં અહોસિ, સુદત્તો નામ રાજા પિતા, માતાપિ સુદત્તા નામ, સરણો ચ સબ્બકામો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, સાગરો નામ ઉપટ્ઠાકો, રામા ચ સુરામા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, મહાનીપરુક્ખો બોધિ, સરીરં અટ્ઠાસીતિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, આયુ નવુતિ વસ્સસહસ્સાનીતિ.

તસ્સ ¶ અપરભાગે સુજાતો નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા, પઠમસન્નિપાતે સટ્ઠિભિક્ખુસતસહસ્સાનિ અહેસું ¶ , દુતિયે પઞ્ઞાસં, તતિયે ચત્તાલીસં. તદા બોધિસત્તો ચક્કવત્તિરાજા હુત્વા ‘‘બુદ્ધો ઉપ્પન્નો’’તિ સુત્વા ઉપસઙ્કમિત્વા ધમ્મં સુત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સદ્ધિં સત્તહિ રતનેહિ ચતુમહાદીપરજ્જં દત્વા સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિ. સકલરટ્ઠવાસિનો રટ્ઠુપ્પાદં ગહેત્વા આરામિકકિચ્ચં સાધેન્તા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ નિચ્ચં મહાદાનં અદંસુ. સોપિ નં સત્થા બ્યાકાસિ.

તસ્સ ભગવતો નગરં સુમઙ્ગલં નામ અહોસિ, ઉગ્ગતો નામ રાજા પિતા, પભાવતી નામ માતા, સુદસ્સનો ચ સુદેવો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, નારદો નામ ઉપટ્ઠાકો, નાગા ચ નાગસમાલા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, મહાવેળુરુક્ખો બોધિ, સો કિર મન્દચ્છિદ્દો ઘનક્ખન્ધો ઉપરિનિગ્ગતાહિ મહાસાખાહિ મોરપિઞ્છકલાપો વિય વિરોચિત્થ. તસ્સ ભગવતો સરીરં પણ્ણાસહત્થુબ્બેધં અહોસિ, આયુ નવુતિવસ્સસહસ્સાનીતિ.

તસ્સ અપરભાગે ઇતો અટ્ઠારસકપ્પસતમત્થકે એકસ્મિં કપ્પે પિયદસ્સી, અત્થદસ્સી, ધમ્મદસ્સીતિ તયો બુદ્ધા નિબ્બત્તિંસુ. પિયદસ્સિસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા. પઠમે કોટિસતસહસ્સભિક્ખૂ અહેસું, દુતિયે નવુતિકોટિયો, તતિયે અસીતિકોટિયો. તદા બોધિસત્તો કસ્સપો નામ માણવો તિણ્ણં વેદાનં પારઙ્ગતો હુત્વા સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા કોટિસતસહસ્સધનપરિચ્ચાગેન સઙ્ઘારામં કારેત્વા સરણેસુ ચ સીલેસુ ચ પતિટ્ઠાસિ. અથ નં સત્થા ‘‘અટ્ઠારસકપ્પસતચ્ચયેન બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ.

તસ્સ ભગવતો અનોમં નામ નગરં અહોસિ, પિતા સુદિન્નો નામ રાજા, માતા ચન્દા નામ, પાલિતો ચ સબ્બદસ્સી ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, સોભિતો નામ ઉપટ્ઠાકો, સુજાતા ચ ધમ્મદિન્ના ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, પિયઙ્ગુરુક્ખો બોધિ, સરીરં અસીતિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, નવુતિવસ્સસહસ્સાનિ આયૂતિ.

તસ્સ અપરભાગે અત્થદસ્સી નામ ભગવા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા. પઠમે અટ્ઠનવુતિભિક્ખુસતસહસ્સાનિ અહેસું, દુતિયે અટ્ઠાસીતિસહસ્સાનિ, તથા તતિયે. તદા બોધિસત્તો ¶ સુસીમો ¶ નામ મહિદ્ધિકો તાપસો હુત્વા દેવલોકતો મન્દારવપુપ્ફચ્છત્તં આહરિત્વા સત્થારં પૂજેસિ. સોપિ નં સત્થા બ્યાકાસિ.

તસ્સ ભગવતો સોભણં નામ નગરં અહોસિ, સાગરો નામ રાજા પિતા, સુદસ્સના નામ માતા, સન્તો ચ ઉપસન્તો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, અભયો નામ ઉપટ્ઠાકો, ધમ્મા ચ સુધમ્મા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, ચમ્પકરુક્ખો બોધિ, સરીરં અસીતિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, સરીરપ્પભા સમન્તતો સબ્બકાલં યોજનમત્તં ફરિત્વા અટ્ઠાસિ, આયુ વસ્સસતસહસ્સન્તિ.

તસ્સ અપરભાગે ધમ્મદસ્સી નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા. પઠમસન્નિપાતે કોટિસતભિક્ખૂ અહેસું, દુતિયે નવુતિકોટિયો, તતિયે અસીતિકોટિયો. તદા બોધિસત્તો સક્કો દેવરાજા હુત્વા દિબ્બગન્ધપુપ્ફેહિ ચ દિબ્બતૂરિયેહિ ચ પૂજમકાસિ. સોપિ નં સત્થા બ્યાકાસિ.

તસ્સ ભગવતો સરણં નામ નગરં અહોસિ, પિતા સરણો નામ રાજા, માતા સુનન્દા નામ, પદુમો ચ ફુસ્સદેવો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, સુનેત્તો નામ ઉપટ્ઠાકો, ખેમા ચ સબ્બનામા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, રત્તઙ્કુરરુક્ખો બોધિ, ‘‘કકુધરુક્ખો’’તિપિ ‘‘બિમ્બિજાલો’’તિપિ વુચ્ચતિ સરીરં પનસ્સ અસીતિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, વસ્સસતસહસ્સં આયૂતિ.

તસ્સ અપરભાગે ઇતો ચતુનવુતિકપ્પમત્થકે એકસ્મિં કપ્પે એકોવ સિદ્ધત્થો નામ બુદ્ધો ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા. પઠમસન્નિપાતે કોટિસતસહસ્સભિક્ખૂ અહેસું, દુતિયે નવુતિકોટિયો તતિયે અસીતિકોટિયો. તદા બોધિસત્તો ઉગ્ગતેજો અભિઞ્ઞાબલસમ્પન્નો મઙ્ગલો નામ તાપસો હુત્વા મહાજમ્બુફલં આહરિત્વા તથાગતસ્સ અદાસિ. સત્થા તં ફલં પરિભુઞ્જિત્વા ‘‘ચતુનવુતિકપ્પમત્થકે બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બોધિસત્તં બ્યાકાસિ.

તસ્સ ¶ ભગવતો નગરં વેભારં નામ અહોસિ, પિતા જયસેનો નામ રાજા, માતા સુફસ્સા નામ, સમ્બલો ચ સુમિત્તો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, રેવતો નામ ઉપટ્ઠાકો, સીવલા ચ ¶ સુરામા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, કણિકારરુક્ખો બોધિ, સરીરં સટ્ઠિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, વસ્સસતસહસ્સં આયૂતિ.

તસ્સ અપરભાગે ઇતો દ્વેનવુતિકપ્પમત્થકે તિસ્સો ફુસ્સોતિ એકસ્મિં કપ્પે દ્વે બુદ્ધા નિબ્બત્તિંસુ. તિસ્સસ્સ પન ભગવતો તયો સાવકસન્નિપાતા. પઠમસન્નિપાતે ભિક્ખૂનં કોટિસતં અહોસિ, દુતિયે નવુતિકોટિયો, તતિયે અસીતિકોટિયો. તદા બોધિસત્તો મહાભોગો મહાયસો સુજાતો નામ ખત્તિયો હુત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા મહિદ્ધિકભાવં પત્વા ‘‘બુદ્ધો ઉપ્પન્નો’’તિ સુત્વા દિબ્બમન્દારવપદુમપારિચ્છત્તકપુપ્ફાનિ આદાય ચતુપરિસમજ્ઝે ગચ્છન્તં તથાગતં પૂજેસિ, આકાસે પુપ્ફવિતાનં હુત્વા અટ્ઠાસિ. સોપિ નં સત્થા ‘‘ઇતો દ્વેનવુતિકપ્પમત્થકે બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ.

તસ્સ ભગવતો ખેમં નામ નગરં અહોસિ, પિતા જનસન્ધો નામ ખત્તિયો, માતા પદુમા નામ, બ્રહ્મદેવો ચ ઉદયો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા સમઙ્ગો નામ ઉપટ્ઠાકો, ફુસ્સા ચ સુદત્તા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા અસનરુક્ખો બોધિ, સરીરં સટ્ઠિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, વસ્સસતસહસ્સં આયૂતિ.

તસ્સ અપરભાગે ફુસ્સો નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા, પઠમસન્નિપાતે સટ્ઠિ ભિક્ખુસતસહસ્સાનિ અહેસું, દુતિયે પણ્ણાસ, તતિયે દ્વત્તિંસ. તદા બોધિસત્તો વિજિતાવી નામ ખત્તિયો હુત્વા મહારજ્જં પહાય સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિત્વા તીણિ પિટકાનિ ઉગ્ગહેત્વા મહાજનસ્સ ધમ્મકથં કથેસિ. સીલપારમિઞ્ચ પૂરેસિ. સોપિ નં ‘‘બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ.

તસ્સ ભગવતો કાસિ નામ નગરં અહોસિ, જયસેનો નામ રાજા પિતા, સિરિમા નામ માતા, સુરક્ખિતો ચ ધમ્મસેનો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, સભિયો નામ ઉપટ્ઠાકો, ચાલા ચ ઉપચાલા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા ¶ , આમલકરુક્ખો બોધિ, સરીરં અટ્ઠપણ્ણાસહત્થુબ્બેધં અહોસિ, નવુતિ વસ્સસહસ્સાનિ આયૂતિ.

તસ્સ અપરભાગે ઇતો એકનવુતિકપ્પે વિપસ્સી નામ ભગવા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા ¶ , પઠમસન્નિપાતે અટ્ઠસટ્ઠિભિક્ખુસતસહસ્સાનિ અહેસું, દુતિયે એકસતસહસ્સં, તતિયે અસીતિસહસ્સાનિ. તદા બોધિસત્તો મહિદ્ધિકો મહાનુભાવો અતુલો નામ નાગરાજા હુત્વા સત્તરતનખચિતં સોવણ્ણમયં મહાપીઠં ભગવતો અદાસિ. સોપિ નં સત્થા ‘‘ઇતો એકનવુતિકપ્પે બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ.

તસ્સ ભગવતો બન્ધુમતી નામ નગરં અહોસિ, બન્ધુમા નામ રાજા પિતા. બન્ધુમતી નામ માતા, ખણ્ડો ચ તિસ્સો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, અસોકો નામ ઉપટ્ઠાકો, ચન્દા ચ ચન્દમિત્તા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા પાટલિરુક્ખો બોધિ, સરીરં અસીતિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, સરીરપ્પભા સદા સત્ત યોજનાનિ ફરિત્વા અટ્ઠાસિ, અસીતિવસ્સસહસ્સાનિ આયૂતિ.

તસ્સ અપરભાગે ઇતો એકતિંસકપ્પે સિખી, વેસ્સભૂ ચાતિ દ્વે બુદ્ધા અહેસું. સિખિસ્સાપિ ભગવતો તયો સાવકસન્નિપાતા, પઠમસન્નિપાતે ભિક્ખુસતસહસ્સં અહોસિ, દુતિયે અસીતિસહસ્સાનિ, તતિયે સત્તતિ. તદા બોધિસત્તો અરિન્દમો નામ રાજા હુત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સચીવરં મહાદાનં પવત્તેત્વા સત્તરતનપટિમણ્ડિતં હત્થિરતનં દત્વા હત્થિપ્પમાણં કત્વા કપ્પિયભણ્ડં અદાસિ. સોપિ નં ‘‘ઇતો એકતિંસકપ્પે બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ.

તસ્સ પન ભગવતો અરુણવતી નામ નગરં અહોસિ, અરુણવા નામ ખત્તિયો પિતા, પભાવતી નામ માતા, અભિભૂ ચ સમ્ભવો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા ખેમઙ્કરો નામ ઉપટ્ઠાકો, સખિલા ચ પદુમા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, પુણ્ડરીકરુક્ખો બોધિ, સરીરં સત્તતિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, સરીરપ્પભા યોજનત્તયં ફરિત્વા અટ્ઠાસિ, સત્તહિવસ્સસહસ્સાનિ આયૂતિ.

તસ્સ અપરભાગે વેસ્સભૂ નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા પઠમસન્નિપાતે અસીતિભિક્ખુસહસ્સાનિ અહેસું દુતિયે ¶ સત્તતિ, તતિયે સટ્ઠિ. તદા બોધિસત્તો સુદસ્સનો નામ રાજા હુત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સચીવરં મહાદાનં દત્વા સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિત્વા આચારગુણસમ્પન્નો બુદ્ધરતને ચિત્તીકારપીતિબહુલો અહોસિ. સોપિ નં ‘‘ઇતો એકતિંસે કપ્પે બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ.

તસ્સ ¶ પન ભગવતો અનોમં નામ નગરં અહોસિ, સુપ્પતીતો નામ રાજા પિતા, યસવતી નામ માતા, સોણો ચ ઉત્તરો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા ઉપસન્તો નામ ઉપટ્ઠાકો દામા ચ સમાલા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, સાલરુક્ખો બોધિ, સરીરં સટ્ઠિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, સટ્ઠિવસ્સસહસ્સાનિ આયૂતિ.

તસ્સ અપરભાગે ઇમસ્મિં કપ્પે ચત્તારો બુદ્ધા નિબ્બત્તા કકુસન્ધો, કોણાગમનો, કસ્સપો, અમ્હાકં ભગવાતિ. કકુસન્ધસ્સ ભગવતો એકો સાવકસન્નિપાતો, તત્થ ચત્તાલીસભિક્ખુસહસ્સાનિ અહેસું. તદા બોધિસત્તો ખેમો નામ રાજા હુત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સપત્તચીવરં મહાદાનઞ્ચ અઞ્જનાદિભેસજ્જાનિ ચ દત્વા સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા પબ્બજિ. સોપિ નં સત્થા બ્યાકાસિ.

કકુસન્ધસ્સ પન ભગવતો ખેમં નામ નગરં અહોસિ, અગ્ગિદત્તો નામ બ્રાહ્મણો પિતા, વિસાખા નામ બ્રાહ્મણી માતા, વિધુરો ચ સઞ્જીવો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, બુદ્ધિજો નામ ઉપટ્ઠાકો સામા ચ ચમ્પા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા મહાસિરીસરુક્ખો બોધિ સરીરં ચત્તાલીસહત્થુબ્બેધં અહોસિ, ચત્તાલીસવસ્સસહસ્સાનિ આયૂતિ.

તસ્સ અપરભાગે કોણાગમનો નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ એકો સાવકસન્નિપાતો, તત્થ તિંસભિક્ખુસહસ્સાનિ અહેસું. તદા બોધિસત્તો પબ્બતો નામ રાજા હુત્વા અમચ્ચગણપરિવુતો સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા ધમ્મદેસનં સુત્વા બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં નિમન્તેત્વા મહાદાનં પવત્તેત્વા પત્તુણ્ણચીનપટકોસેય્યકમ્બલદુકુલાનિ ચેવ સુવણ્ણપાદુકઞ્ચ દત્વા સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિ. સોપિ નં સત્થા બ્યાકાસિ.

તસ્સ ભગવતો સોભવતી નામ નગરં અહોસિ, યઞ્ઞદત્તો નામ બ્રાહ્મણો પિતા, ઉત્તરા નામ બ્રાહ્મણી માતા, ભિય્યોસો ચ ઉત્તરો ¶ ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, સોત્થિજો નામ ઉપટ્ઠાકો, સમુદ્દા ચ ઉત્તરા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, ઉદુમ્બરરુક્ખો બોધિ, સરીરં તિંસહત્થુબ્બેધં અહોસિ, તિંસવસ્સસહસ્સાનિ આયૂતિ.

તસ્સ અપરભાગે કસ્સપો નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ એકોવ સાવકસન્નિપાતો, તત્થ ¶ વીસતિભિક્ખુસહસ્સાનિ અહેસું. તદા બોધિસત્તો જોતિપાલો નામ માણવો તિણ્ણં વેદાનં પારગૂ ભૂમિયઞ્ચેવ અન્તલિક્ખે ચ પાકટો ઘટિકારસ્સ કુમ્ભકારસ્સ મિત્તો અહોસિ, સો તેન સદ્ધિં સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ધમ્મકથં સુત્વા પબ્બજિત્વા આરદ્ધવીરિયો તીણિ પિટકાનિ ઉગ્ગહેત્વા વત્તસમ્પત્તિયા બુદ્ધસાસનં સોભેસિ. સોપિ નં સત્થા બ્યાકાસિ.

તસ્સ ભગવતો જાતનગરં બારાણસી નામ અહોસિ. બ્રહ્મદત્તો નામ બ્રાહ્મણો પિતા, ધનવતી નામ બ્રાહ્મણી માતા, તિસ્સો ચ ભારદ્વાજો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, સબ્બમિત્તો નામ ઉપટ્ઠાકો અનુળા ચ ઉરુવેળા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, નિગ્રોધરુક્ખો બોધિ સરીરં વીસતિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, વીસતિવસ્સસહસ્સાનિ આયૂતિ.

તસ્સ પન ભગવતો ઓરભાગે ઠપેત્વા ઇમં સમ્માસમ્બુદ્ધં અઞ્ઞો બુદ્ધો નામ નત્થિ. ઇતિ દીપઙ્કરાદીનં ચતુવીસતિયા બુદ્ધાનં સન્તિકે લદ્ધબ્યાકરણો પન બોધિસત્તો યેનેન –

‘‘મનુસ્સત્તં લિઙ્ગસમ્પત્તિ, હેતુ સત્થારદસ્સનં;

પબ્બજ્જા ગુણસમ્પત્તિ, અધિકારો ચ છન્દતા;

અટ્ઠધમ્મસમોધાના, અભિનીહારો સમિજ્ઝતી’’તિ. (બુ. વં. ૨.૫૯);

ઇમે અટ્ઠ ધમ્મે સમોધાનેત્વા દીપઙ્કરપાદમૂલે કતાભિનીહારેન ‘‘હન્દ બુદ્ધકરે ધમ્મે વિચિનામિ ઇતો ચિતો’’તિ ઉસ્સાહં કત્વા ‘‘વિચિનન્તો તદાદક્ખિં, પઠમં દાનપારમિ’’ન્તિ દાનપારમિતાદયો બુદ્ધકરા ધમ્મા દિટ્ઠા, તે પૂરેન્તો યાવ વેસ્સન્તરત્તભાવા આગમિ. આગચ્છન્તો ચ યે તે કતાભિનીહારાનં બોધિસત્તાનં આનિસંસા સંવણ્ણિતા –

‘‘એવં ¶ સબ્બઙ્ગસમ્પન્ના, બોધિયા નિયતા નરા;

સંસરં દીઘમદ્ધાનં, કપ્પકોટિસતેહિપિ.

‘‘અવીચિમ્હિ નુપ્પજ્જન્તિ, તથા લોકન્તરેસુ ચ;

નિજ્ઝામતણ્હા ખુપ્પિપાસા, ન હોન્તિ કાલકઞ્જિકા.

‘‘ન ¶ હોન્તિ ખુદ્દકા પાણા, ઉપ્પજ્જન્તાપિ દુગ્ગતિં;

જાયમાના મનુસ્સેસુ, જચ્ચન્ધા ન ભવન્તિ તે.

‘‘સોતવેકલ્લતા નત્થિ, ન ભવન્તિ મૂગપક્ખિકા;

ઇત્થિભાવં ન ગચ્છન્તિ, ઉભતોબ્યઞ્જનપણ્ડકા.

‘‘ન ભવન્તિ પરિયાપન્ના, બોધિયા નિયતા નરા;

મુત્તા આનન્તરિકેહિ, સબ્બત્થ સુદ્ધગોચરા.

‘‘મિચ્છાદિટ્ઠિં ન સેવન્તિ, કમ્મકિરિયદસ્સના;

વસમાનાપિ સગ્ગેસુ, અસઞ્ઞં નુપપજ્જરે.

‘‘સુદ્ધાવાસેસુ દેવેસુ, હેતુ નામ ન વિજ્જતિ;

નેક્ખમ્મનિન્ના સપ્પુરિસા, વિસંયુત્તા ભવાભવે;

ચરન્તિ લોકત્થચરિયાયો, પૂરેન્તિ સબ્બપારમી’’તિ.

તે આનિસંસે અધિગન્ત્વાવ આગતો. પારમિયો પૂરેન્તસ્સ ચ તસ્સ અકિત્તિબ્રાહ્મણકાલે સઙ્ખબ્રાહ્મણકાલે ધનઞ્ચયરાજકાલે મહાસુદસ્સનરાજકાલે મહાગોવિન્દકાલે નિમિમહારાજકાલે ચન્દકુમારકાલે વિસય્હસેટ્ઠિકાલે સિવિરાજકાલે વેસ્સન્તરરાજકાલેતિ દાનપારમિતાય પૂરિતત્તભાવાનં પરિમાણં નામ નત્થિ. એકન્તેન પનસ્સ સસપણ્ડિતજાતકાલે –

‘‘ભિક્ખાય ઉપગતં દિસ્વા, સકત્તાનં પરિચ્ચજિં;

દાનેન મે સમો નત્થિ, એસા મે દાનપારમી’’તિ. (ચરિયા. ૧.૧૪૩ તસ્સુદ્દાન –

એવં અત્તપરિચ્ચાગં કરોન્તસ્સ દાનપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા.

તથા ¶ સીલવનાગરાજકાલે ચમ્પેય્યનાગરાજકાલે ભૂરિદત્તનાગરાજકાલે છદ્દન્તનાગરાજકાલે ¶ જયદ્દિસરાજપુત્તકાલે અલીનસત્તુકુમારકાલેતિ સીલપારમિતાય પૂરિતત્તભાવાનં પરિમાણં નામ નત્થિ. એકન્તેન પનસ્સ સઙ્ખપાલજાતકાલે –

‘‘સૂલેહિપિ વિજ્ઝિયન્તો, કોટ્ટિયન્તોપિ સત્તિહિ;

ભોજપુત્તે ન કુપ્પામિ, એસા મે સીલપારમી’’તિ. (ચરિયા. ૨.૯૧) –

એવં અત્તપરિચ્ચાગં કરોન્તસ્સ સીલપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા.

તથા સોમનસ્સકુમારકાલે હત્થિપાલકુમારકાલે અયોઘરપણ્ડિતકાલેતિ મહારજ્જં પહાય નેક્ખમ્મપારમિતાય પૂરિતત્તભાવાનં પરિમાણં નામ નત્થિ. એકન્તેન પનસ્સ ચૂળસુતસોમજાતકાલે –

‘‘મહારજ્જં હત્થગતં, ખેળપિણ્ડંવ છડ્ડયિં;

ચજતો ન હોતિ લગનં, એસા મે નેક્ખમ્મપારમી’’તિ. –

એવં નિસ્સઙ્ગતાય રજ્જં છડ્ડેત્વા નિક્ખમન્તસ્સ નેક્ખમ્મપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા.

તથા વિધુરપણ્ડિતકાલે મહાગોવિન્દપણ્ડિતકાલે કુદાલપણ્ડિતકાલે અરકપણ્ડિતકાલે બોધિપરિબ્બાજકકાલે મહોસધપણ્ડિતકાલેતિ પઞ્ઞાપારમિતાય પૂરિતત્તભાવાનં પરિમાણં નામ નત્થિ. એકન્તેન પનસ્સ સત્તુભસ્તજાતકે સેનકપણ્ડિતકાલે –

‘‘પઞ્ઞાય વિચિનન્તોહં, બ્રાહ્મણં મોચયિં દુખા;

પઞ્ઞાય મે સમો નત્થિ, એસા મે પઞ્ઞાપારમી’’તિ. –

અન્તોભસ્તગતં સપ્પં દસ્સેન્તસ્સ પઞ્ઞાપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા.

તથા વીરિયપારમિતાદીનમ્પિ પૂરિતત્તભાવાનં પરિમાણં નામ નત્થિ. એકન્તેન પનસ્સ મહાજનકજાતકે –

‘‘અતીરદસ્સી જલમજ્ઝે, હતા સબ્બેવ માનુસા;

ચિત્તસ્સ અઞ્ઞથા નત્થિ, એસા મે વીરિયપારમી’’તિ. –

એવં ¶ ¶ મહાસમુદ્દં તરન્તસ્સ વીરિયપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા.

‘‘અચેતનંવ કોટ્ટેન્તે, તિણ્હેન ફરસુના મમં;

કાસિરાજે ન કુપ્પામિ, એસા મે ખન્તિપારમી’’તિ. –

એવં અચેતનભાવેન વિય મહાદુક્ખં અધિવાસેન્તસ્સ ખન્તિપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા.

‘‘સચ્ચવાચં અનુરક્ખન્તો, ચજિત્વા મમ જીવિતં;

મોચેસિં એકસતં ખત્તિયે, એસા મે સચ્ચપારમી’’તિ. –

એવં જીવિતં ચવિત્વા સચ્ચમનુરક્ખન્તસ્સ સચ્ચપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા.

‘‘માતા પિતા ન મે દેસ્સા, નપિ દેસ્સં મહાયસં;

સબ્બઞ્ઞુતં પિયં મય્હં, તસ્મા વતમધિટ્ઠહિ’’ન્તિ. –

એવં જીવિતં ચજિત્વા વતં અધિટ્ઠહન્તસ્સ અધિટ્ઠાનપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા.

‘‘ન મં કોચિ ઉત્તસતિ, નપિહં ભાયામિ કસ્સચિ;

મેત્તાબલેનુપત્થદ્ધો, રમામિ પવને તદા’’તિ. (ચરિયા. ૩.૧૧૩) –

એવં ¶ જીવિતં અનપલોકેત્વા મેત્તાયન્તસ્સ મેત્તાપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા.

‘‘સુસાને સેય્યં કપ્પેમિ, છવટ્ઠિકં ઉપનિધાયહં;

ગામણ્ડલા ઉપાગન્ત્વા, રૂપં દસ્સેન્તિ નપ્પક’’ન્તિ. –

એવં ગામદારકેસુ નિટ્ઠુભનાદીહિ ચેવ માલાગન્ધૂપહારાદીહિ ચ સુખદુક્ખં ઉપ્પાદેન્તેસુપિ ઉપેક્ખનં અનતિવત્તેન્તસ્સ ઉપેક્ખાપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારતો પનેસ અત્થો ચરિયાપિટકતો ગહેતબ્બો.

એવં પારમિયો પૂરેત્વા વેસ્સન્તરત્તભાવે ઠિતો –

‘‘અચેતનાયં પથવી, અવિઞ્ઞાય સુખં દુખં;

સાપિ દાનબલા મય્હં, સત્તક્ખત્તું પકમ્પથા’’તિ. (ચરિયા. ૧.૧૨૪);

એવં મહાપથવીકમ્પનાનિ મહાપુઞ્ઞાનિ કત્વા આયુપરિયોસાને તતો ચુતો તુસિતભવને નિબ્બત્તિ, તત્થ અઞ્ઞે દેવે દસહિ ઠાનેહિ અધિગણ્હિત્વા ‘‘યાવતાયુકં દિબ્બસમ્પત્તિં અનુભવન્તો મનુસ્સગણનાય ¶ ઇદાનિ સત્તહિ દિવસેહિ આયુક્ખયં પાપુણિસ્સતી’’તિ વત્થાનિ કિલિસ્સન્તિ, માલા મિલાયન્તિ, કચ્છેહિ સેદા મુચ્ચન્તિ, કાયે વેવણ્ણિયં ઓક્કમતિ, દેવો દેવાસને ન સણ્ઠહતીતિ ઇમેસુ પઞ્ચસુ પુબ્બનિમિત્તેસુ ઉપ્પન્નેસુ તાનિ દિસ્વા ‘‘સુઞ્ઞા વત ભો સગ્ગા ભવિસ્સન્તી’’તિ સંવેગજાતાહિ દેવતાહિ મહાસત્તસ્સ પૂરિતપારમિભાવં ઞત્વા ‘‘ઇમસ્મિં ઇદાનિ અઞ્ઞં દેવલોકં અનુપગન્ત્વા મનુસ્સલોકે ઉપ્પજ્જિત્વા બુદ્ધભાવં પત્તે પુઞ્ઞાનિ કત્વા ચુતા ચુતા મનુસ્સા દેવલોકં પરિપૂરેસ્સન્તી’’તિ ચિન્તેત્વા –

‘‘યતોહં તુસિતે કાયે, સન્તુસિતો નામહં તદા;

દસસહસ્સી સમાગન્ત્વા, યાચન્તિ પઞ્જલી મમં.

‘‘કાલો ¶ દેવ મહાવીર, ઉપ્પજ્જ માતુકુચ્છિયં;

સદેવકં તારયન્તો, બુજ્ઝસ્સુ અમતં પદ’’ન્તિ. (બુ. વં. ૧.૬૬-૬૭);

એવં ¶ બુદ્ધભાવત્થાય આયાચિતો કાલં, દીપં, દેસં, કુલં, જનેત્તિયા આયુપ્પમાણન્તિ ઇમાનિ પઞ્ચ મહાવિલોકનાનિ વિલોકેત્વા કતસન્નિટ્ઠાનો તતો ચુતો સક્યરાજકુલે પટિસન્ધિં ગહેત્વા તત્થ મહાસમ્પત્તિયા પરિહરિયમાનો અનુક્કમેન ભદ્રયોબ્બનં અનુપાપુણિ. ઇમસ્મિં અન્તરે ‘‘સતો સમ્પજાનો આનન્દ બોધિસત્તો તુસિતા કાયા ચવિત્વા માતુકુચ્છિં ઓક્કમી’’તિઆદીનં (મ. નિ. ૩.૨૦૦) સુત્તપદાનઞ્ચેવ તેસં અટ્ઠકથાય ચ વસેન વિત્થારો વેદિતબ્બો.

સો તિણ્ણં ઉતૂનં અનુચ્છવિકેસુ તીસુ પાસાદેસુ દેવલોકસિરિં વિય રજ્જસિરિં અનુભવમાનો ઉય્યાનકીળાય ગમનસમયે અનુક્કમેન જિણ્ણબ્યાધિમતસઙ્ખાતે તયો દેવદૂતે દિસ્વા સઞ્જાતસંવેગો નિવત્તિત્વા ચતુત્થવારે પબ્બજિતં દિસ્વા ‘સાધુ પબ્બજ્જા’તિ પબ્બજ્જાય રુચિં ઉપ્પાદેત્વા ઉય્યાનં ગન્ત્વા તત્થ દિવસભાગં ખેપેત્વા મઙ્ગલપોક્ખરણીતીરે નિસિન્નો કપ્પકવેસં ગહેત્વા આગતેન વિસ્સકમ્મેન દેવપુત્તેન અલઙ્કતપટિયત્તો રાહુલભદ્દસ્સ ¶ જાતસાસનં સુત્વા પુત્તસિનેહસ્સ બલવભાવં ઞત્વા ‘યાવ ઇદં બન્ધનં ન વડ્ઢતિ તાવદેવ નં છિન્દિસ્સામી’તિ ચિન્તેત્વા સાયં નગરં પવિસન્તો –

‘‘નિબ્બુતા નૂન સા માતા, નિબ્બુતો નૂન સો પિતા;

નિબ્બુતા નૂન સા નારી, યસ્સાયં ઈદિસો પતી’’તિ. (બુ. વં. અટ્ઠ. ૨૭ અવિદૂરેનિદાનકથા; ધ. પ. અટ્ઠ. ૧.૧૦ સારિપુત્તત્થેરવત્થુ; અપ. અટ્ઠ. ૧.અવિદૂરેનિદાનકથા; જા. અટ્ઠ. ૧.અવિદૂરેનિદાનકથા);

કિસાગોતમિયા નામ પિતુચ્છાધીતાય ભાસિતં ઇમં ગાથં સુત્વા, ‘અહં ઇમાય નિબ્બુતપદં સાવિતો’તિ ગીવતો સતસહસ્સગ્ઘનિકં મુત્તાહારં મુઞ્ચિત્વા, તસ્સા પેસેત્વા, અત્તનો ભવનં પવિસિત્વા, સિરિસયને નિસિન્નો નિદ્દાવસેન નાટકાનં વિપ્પકારં દિસ્વા, નિબ્બિન્નહદયો છન્નં ઉટ્ઠાપેત્વા, કણ્ડકં આહરાપેત્વા, કણ્ડકં આરુય્હ, છન્નસહાયોવ દસસહસ્સિલોકધાતુદેવતાહિ કતપરિવારો મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખમિત્વા, તેનેવ રત્તાવસેસેન તીણિ ¶ મહારજ્જાનિ અતિક્કમ્મ અનોમાનદીતીરે પબ્બજિત્વા, અનુક્કમેન રાજગહં ગન્ત્વા, તત્થ પિણ્ડાય ચરિત્વા, પણ્ડવપબ્બતપબ્ભારે નિસિન્નો મગધરાજેન રજ્જેન નિમન્તિયમાનો તં પટિક્ખિપિત્વા, સબ્બઞ્ઞુતં પત્વા તસ્સ વિજિતં આગમનત્થાય તેન ગહિતપટિઞ્ઞો ¶ , આળારઞ્ચ ઉદકઞ્ચ ઉપસઙ્કમિત્વા, તેસં સન્તિકે અધિગતવિસેસેન અપરિતુટ્ઠો છબ્બસ્સાનિ મહાપધાનં પદહિત્વા, વિસાખાપુણ્ણમદિવસે પાતોવ સેનાનિગમે સુજાતાય દિન્નં પાયાસં પરિભુઞ્જિત્વા, નેરઞ્જરાય નદિયા સુવણ્ણપાતિં પવાહેત્વા, નેરઞ્જરાય તીરે મહાવનસણ્ડે નાનાસમાપત્તીહિ દિવસભાગં વીતિનામેત્વા, સાયન્હસમયે સોત્થિયેન દિન્નં અટ્ઠતિણમુટ્ઠિં ગહેત્વા, કાળેન નાગરાજેન અભિત્થુતગુણો બોધિમણ્ડં આરુય્હ તિણાનિ સન્થરિત્વા, ‘ન તાવિમં પલ્લઙ્કં ભિન્દિસ્સામિ યાવ મે ન અનુપાદાય આસવેહિ ચિત્તં વિમુચ્ચિસ્સતી’તિ પટિઞ્ઞં કત્વા, પાચીનદિસાભિમુખો નિસીદિત્વા, સૂરિયે અનત્થઙ્ગમિતેયેવ મારબલં વિધમિત્વા, પઠમયામે પુબ્બેનિવાસઞાણં, મજ્ઝિમયામે ચુતૂપપાતઞાણં પત્વા, પચ્છિમયામાવસાને દસબલચતુવેસારજ્જાદિસબ્બબુદ્ધગુણપટિમણ્ડિતં ¶ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પટિવિજ્ઝન્તોયેવ ઇમં અભિધમ્મનયસમુદ્દં અધિગઞ્છિ. એવમસ્સ અધિગમનિદાનં વેદિતબ્બં.

એવં અધિગતાભિધમ્મો એકપલ્લઙ્કેન નિસિન્નસત્તાહં અનિમિસસત્તાહં ચઙ્કમનસત્તાહઞ્ચ અતિક્કમિત્વા, ચતુત્થે સત્તાહે સયમ્ભૂઞાણાધિગમેન અધિગતં અભિધમ્મં વિચિનિત્વા અપરાનિપિ અજપાલમુચલિન્દરાજાયતનેસુ તીણિ સત્તાહાનિ વીતિનામેત્વા, અટ્ઠમે સત્તાહે અજપાલનિગ્રોધરુક્ખમૂલે નિસિન્નો ધમ્મગમ્ભીરતાપચ્ચવેક્ખણેન અપ્પોસ્સુક્કતં આપજ્જમાનો દસસહસ્સિમહાબ્રહ્મપરિવારેન સહમ્પતિબ્રહ્મુના આયાચિતધમ્મદેસનો બુદ્ધચક્ખુના લોકં ઓલોકેત્વા, બ્રહ્મુનો અજ્ઝેસનં આદાય ‘‘કસ્સ નુ ખો અહં પઠમં ધમ્મં દેસેય્ય’ન્તિ ઓલોકેન્તો આળારુદકાનં કાલઙ્કતભાવં ઞત્વા, પઞ્ચવગ્ગિયાનં ભિક્ખૂનં બહૂપકારતં અનુસ્સરિત્વા, ઉટ્ઠાયાસના કાસિપુરં ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે ઉપકેન સદ્ધિં મન્તેત્વા, આસાળ્હીપુણ્ણમદિવસે ઇસિપતને મિગદાયે પઞ્ચવગ્ગિયાનં ભિક્ખૂનં વસનટ્ઠાનં પત્વા,તે અનનુચ્છવિકેન સમુદાચારેન સમુદાચરન્તે સઞ્ઞાપેત્વા, ધમ્મચક્કં પવત્તેન્તો અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞત્થેરપ્પમુખા અટ્ઠારસ બ્રહ્મકોટિયો અમતપાનં પાયેસિ. એવં યાવ ધમ્મચક્કપ્પવત્તના દેસનાનિદાનં ¶ વેદિતબ્બં. અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારો પન સાટ્ઠકથાનં અરિયપરિયેસન(મ. નિ. ૧.૨૭૪) પબ્બજ્જસુત્તાદીનં (સુ. નિ. ૪૦૭ આદયો) વસેન વેદિતબ્બો.

એવં ¶ અધિગમનિદાનદેસનાનિદાનસમ્પન્નસ્સ પનસ્સ અભિધમ્મસ્સ અપરાનિપિ દૂરેનિદાનં, અવિદૂરેનિદાનં, સન્તિકેનિદાનન્તિ તીણિ નિદાનાનિ. તત્થ દીપઙ્કરપાદમૂલતો પટ્ઠાય યાવ તુસિતપુરા દૂરેનિદાનં વેદિતબ્બં. તુસિતપુરતો પટ્ઠાય યાવ બોધિમણ્ડા અવિદૂરેનિદાનં. ‘એકં સમયં ભગવા દેવેસુ વિહરતિ તાવતિંસેસુ પારિચ્છત્તકમૂલે પણ્ડુકમ્બલસિલાયં, તત્થ ખો ભગવા દેવાનં તાવતિંસાનં અભિધમ્મકથં કથેસી’તિ ઇદમસ્સ સન્તિકેનિદાનં. અયં તાવ નિદાનકથા.

ઇતિ ¶ ¶ ¶ મે ભાસમાનસ્સ, અભિધમ્મકથં ઇમં;

અવિક્ખિત્તા નિસામેથ, દુલ્લભા હિ અયં કથાતિ.

એવં પટિઞ્ઞાતાય અભિધમ્મકથાય કથનોકાસો સમ્પત્તો. તત્થ યસ્મા અભિધમ્મો નામ ધમ્મસઙ્ગણીઆદીનિ સત્તપ્પકરણાનિ; ધમ્મસઙ્ગણીપિ ચિત્તુપ્પાદકણ્ડાદીનં વસેન ચત્તારિ કણ્ડાનિ; ચિત્તુપ્પાદકણ્ડમ્પિ માતિકાપદભાજનીયવસેન દુવિધં; તત્થ માતિકા આદિ; સાપિ તિકમાતિકા દુકમાતિકાતિ દુવિધા; તત્થ તિકમાતિકા આદિ; તિકમાતિકાયપિ કુસલત્તિકં કુસલત્તિકેપિ કુસલા ધમ્માતિ ઇદં પદં; તસ્મા –

ઇતો પટ્ઠાય ગમ્ભીરં, અભિધમ્મકથં ઇમં;

વુચ્ચમાનં નિસામેથ, એકગ્ગા સાધુ સાધવોતિ.

૧. ‘‘કુસલા ધમ્મા, અકુસલા ધમ્મા, અબ્યાકતા ધમ્મા’’તિ અયં તાવ આદિપદેન લદ્ધનામો કુસલત્તિકો નામ. ‘‘સુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા ધમ્મા, દુક્ખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા ધમ્મા, અદુક્ખમસુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા ધમ્મા’’તિ અયં સબ્બપદેહિ લદ્ધનામો વેદનાત્તિકો નામ. એવં આદિપદવસેન વા સબ્બપદવસેન વા સબ્બેસમ્પિ તિકદુકાનં નામં વેદિતબ્બં ¶ . સબ્બેવ ચેતે પઞ્ચદસહિ પરિચ્છેદેહિ વવત્થિતા. તિકાનઞ્હિ એકો પરિચ્છેદો, દુકાનં ચતુદ્દસ. ‘‘હેતૂ ધમ્મા, નહેતૂ ધમ્મા’’તિઆદયો હિ છ દુકા ગન્થતો ચ અત્થતો ચ અઞ્ઞમઞ્ઞસમ્બન્ધેન કણ્ણિકા વિય ઘટા વિય હુત્વા ઠિતત્તા ‘હેતુગોચ્છકો’તિ વુચ્ચતિ. તતો અપરે ‘‘સપ્પચ્ચયા ધમ્મા અપ્પચ્ચયા ધમ્મા’’તિઆદયો સત્ત દુકા, અઞ્ઞમઞ્ઞં અસમ્બન્ધા, કેવલં ¶ દુકસામઞ્ઞતો ઉચ્ચિનિત્વા ઉચ્ચિનિત્વા વિસું વિસું ગોચ્છકન્તરે ઠપિતત્તા અઞ્ઞેહિ ચ મહન્તરદુકેહિ ચૂળકત્તા ‘ચૂળન્તરદુકા’તિ વેદિતબ્બા. તતો પરં આસવદુકાદીનં છન્નં વસેન ‘આસવગોચ્છકો’ ¶ ; તથા સંયોજનદુકાદીનં વસેન ‘સંયોજનગોચ્છકો’; તથા ગન્થઓઘયોગનીવરણદુકાદીનં વસેન ‘ગન્થઓઘયોગનીવરણગોચ્છકા’; પરામાસદુકાદીનં પઞ્ચન્નં વસેન ‘પરામાસગોચ્છકો’તિ. સબ્બેપિ સત્ત ગોચ્છકા વેદિતબ્બા. તતો પરં ‘‘સારમ્મણા ધમ્મા’’તિઆદયો ચતુદ્દસ દુકા ‘મહન્તરદુકા’ નામ. તતો ઉપાદાનદુકાદયો છ દુકા ‘ઉપાદાનગોચ્છકો’ નામ. તતો કિલેસદુકાદયો અટ્ઠ દુકા ‘કિલેસગોચ્છકો’ નામ. તતો પરં દસ્સનેનપહાતબ્બદુકાદયો અટ્ઠારસ દુકા અભિધમ્મમાતિકાય પરિયોસાને ઠપિતત્તા ‘પિટ્ઠિદુકા’ નામ. ‘‘વિજ્જાભાગિનો ધમ્મા અવિજ્જાભાગિનો ધમ્મા’’તિઆદયો પન દ્વાચત્તાલીસ દુકા ‘સુત્તન્તિકદુકા’ નામ. એવં સબ્બેપેતે પઞ્ચદસહિ પરિચ્છેદેહિ વવત્થિતાતિ વેદિતબ્બા.

એવં વવત્થિતા પનેતે સપ્પદેસનિપ્પદેસવસેન દ્વે કોટ્ઠાસા હોન્તિ. તેસુ હિ નવ તિકા એકસત્તતિ ચ દુકા સપ્પદેસાનં રૂપારૂપધમ્માનં પરિગ્ગહિતત્તા સપ્પદેસા નામ. અવસેસા તેરસ તિકા એકસત્તતિ ચ દુકા નિપ્પદેસા નામ. તત્થ તિકેસુ તાવ વેદનાત્તિકો વિતક્કત્તિકો પીતિત્તિકો ઉપ્પન્નત્તિકો અતીતત્તિકો ચત્તારો આરમ્મણત્તિકાતિ ઇમે નવ તિકા સપ્પદેસા નામ. દુકેસુ હેતુગોચ્છકાદીનં ઉપાદાનગોચ્છકપરિયોસાનાનં નવન્નં ગોચ્છકાનં પરિયોસાને તયો તયો દુકા, કિલેસગોચ્છકપરિયોસાને ¶ ચત્તારો દુકા, ‘‘ચિત્તસમ્પયુત્તા ધમ્મા, ચિત્તવિપ્પયુત્તા ધમ્મા’’‘‘ચિત્તસંસટ્ઠા ધમ્મા, ચિત્તવિસંસટ્ઠા ધમ્મા’’તિ દ્વે મહન્તરદુકા, સુત્તન્તિકદુકેસુ અધિવચનદુકં નિરુત્તિદુકં પઞ્ઞત્તિદુકં નામરૂપદુકન્તિ ઇમે ચત્તારો દુકે ઠપેત્વા અવસેસા અટ્ઠતિંસ દુકા ચાતિ એતે સપ્પદેસા નામ. વુત્તાવસેસા તિકદુકા સબ્બેપિ નિપ્પદેસાતિ વેદિતબ્બા.

ઇદાનિ કુસલા ધમ્માતિઆદીનં માતિકાપદાનં અયમનુપુબ્બપદવણ્ણના – ‘કુસલ’-સદ્દો તાવ ¶ આરોગ્યઅનવજ્જછેકસુખવિપાકેસુ દિસ્સતિ. અયઞ્હિ ‘‘કચ્ચિ નુ ભોતો કુસલં, કચ્ચિ ભોતો અનામય’’ન્તિઆદીસુ (જા. ૧.૧૫.૧૪૬; ૨.૨૦.૧૨૯) આરોગ્યે દિસ્સતિ. ‘‘કતમો પન, ભન્તે, કાયસમાચારો કુસલો? યો ખો, મહારાજ, કાયસમાચારો અનવજ્જો’’તિ (મ. નિ. ૨.૩૬૧) ચ, ‘‘અપરં પન, ભન્તે, એતદાનુત્તરિયં ¶ યથા ભગવા ધમ્મં દેસેતિ કુસલેસુ ધમ્મેસૂ’’તિ (દી. નિ. ૩.૧૪૫) ચ એવમાદીસુ અનવજ્જે. ‘‘કુસલો ત્વં રથસ્સ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનં’’ (મ. નિ. ૨.૮૭), ‘‘કુસલા નચ્ચગીતસ્સ સિક્ખિતા ચાતુરિત્થિયો’’તિઆદીસુ (જા. ૨.૨૨.૯૪) છેકે. ‘‘કુસલાનં, ભિક્ખવે, ધમ્માનં સમાદાનહેતુ’’ (દી. નિ. ૩.૮૦), ‘‘કુસલસ્સ કમ્મસ્સ કતત્તા ઉપચિતત્તા’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૪૩૧) સુખવિપાકે. સ્વાયમિધ આરોગ્યેપિ અનવજ્જેપિ સુખવિપાકેપિ વત્તતિ.

ધમ્મસદ્દો પનાયં પરિયત્તિહેતુગુણનિસ્સત્તનિજ્જીવતાદીસુ દિસ્સતિ. અયઞ્હિ ‘‘ધમ્મં પરિયાપુણાતિ સુત્તં ગેય્ય’’ન્તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૧૦૨) પરિયત્તિયં દિસ્સતિ. ‘‘હેતુમ્હિ ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા’’તિઆદીસુ (વિભ. ૭૨૦) હેતુમ્હિ.

‘‘ન હિ ધમ્મો અધમ્મો ચ, ઉભો સમવિપાકિનો;

અધમ્મો નિરયં નેતિ, ધમ્મો પાપેતિ સુગ્ગતિ’’ન્તિ. (થેરગા. ૩૦૪; જા. ૧.૧૫.૩૮૬) –

આદીસુ ગુણે. ‘‘તસ્મિં ખો પન સમયે ધમ્મા હોન્તિ’’ (ધ. સ. ૧૨૧), ‘‘ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સી વિહરતી’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૩૭૩) નિસ્સત્તનિજ્જીવતાયં. સ્વાયમિધાપિ નિસ્સત્તનિજ્જીવતાયમેવ વટ્ટતિ.

વચનત્થો ¶ પનેત્થ – કુચ્છિતે પાપકે ધમ્મે સલયન્તિ ચલયન્તિ કમ્પેન્તિ વિદ્ધંસેન્તીતિ કુસલા. કુચ્છિતેન વા આકારેન સયન્તીતિ કુસા. તે અકુસલસઙ્ખાતે કુસે લુનન્તિ છિન્દન્તીતિ કુસલા. કુચ્છિતાનં વા સાનતો તનુકરણતો ઓસાનકરણતો ઞાણં કુસં નામ. તેન કુસેન લાતબ્બાતિ કુસલા; ગહેતબ્બા પવત્તેતબ્બાતિ અત્થો. યથા વા કુસા ઉભયભાગગતં હત્થપ્પદેસં લુનન્તિ, એવમિમેપિ ઉપ્પન્નાનુપ્પન્નભાવેન ઉભયભાગગતં કિલેસપક્ખં લુનન્તિ. તસ્મા કુસા વિય લુનન્તીતિપિ કુસલા. અત્તનો પન સભાવં ધારેન્તીતિ ધમ્મા. ધારિયન્તિ ¶ વા પચ્ચયેહિ, ધારીયન્તિ વા યથાસભાવતોતિ ધમ્મા. ન કુસલા અકુસલા. મિત્તપટિપક્ખા અમિત્તા વિય, લોભાદિપટિપક્ખા અલોભાદયો વિય ચ, કુસલપટિપક્ખાતિ અત્થો. ન બ્યાકતાતિ અબ્યાકતા, કુસલાકુસલભાવેન અકથિતાતિ અત્થો. તેસુ પન ¶ અનવજ્જસુખવિપાકલક્ખણા કુસલા, સાવજ્જદુક્ખવિપાકલક્ખણા અકુસલા, અવિપાકલક્ખણા અબ્યાકતા.

કિં પનેતાનિ ‘કુસલા’તિ વા ‘ધમ્મા’તિ વાતિઆદીનિ એકત્થાનિ ઉદાહુ નાનત્થાનીતિ? કિઞ્ચેત્થ? યદિ તાવ એકત્થાનિ ‘કુસલા ધમ્મા’તિ ઇદં ‘કુસલાકુસલા’તિવુત્તસદિસં હોતિ. અથ નાનત્થાનિ તિકદુકાનં છક્કચતુક્કભાવો આપજ્જતિ પદાનઞ્ચ અસમ્બન્ધો.

યથા હિ ‘કુસલા’ ‘રૂપં’‘ચક્ખુમા’તિ વુત્તે અત્થવસેન અઞ્ઞમઞ્ઞં અનોલોકેન્તાનં પદાનં ન કોચિ સમ્બન્ધો, એવમિધાપિ પદાનં અસમ્બન્ધો આપજ્જતિ. પુબ્બાપરસમ્બન્ધરહિતાનિ ચ પદાનિ નિપ્પયોજનાનિ નામ હોન્તિ. યાપિ ચેસા પરતો ‘કતમે ધમ્મા કુસલા’તિ પુચ્છા, તાયપિ સદ્ધિં વિરોધો આપજ્જતિ. નેવ હિ ધમ્મા કુસલા; અથ ચ પનિદં વુચ્ચતિ – કતમે ધમ્મા ‘કુસલા’તિ. અપરો નયો – યદિ એતાનિ એકત્થાનિ, તિણ્ણં ‘ધમ્માનં’ એકત્તા કુસલાદીનમ્પિ એકત્તં આપજ્જતિ. કુસલાદિપરાનઞ્હિ તિણ્ણમ્પિ ‘ધમ્માનં’ ધમ્મભાવેન એકત્તં. તસ્મા ધમ્મત્તયેન સદ્ધિં અત્થતો નિન્નાનત્થાનં કુસલાદીનમ્પિ એકત્તં આપજ્જતિ. ‘યદેવ કુસલં, તં અકુસલં, તં અબ્યાકત’ન્તિ. ‘અથાપિ તિણ્ણં ધમ્માનં એકત્તં ન સમ્પટિચ્છથ, અઞ્ઞોવ કુસલપરો ધમ્મો, અઞ્ઞો ¶ અકુસલપરો ધમ્મો, અઞ્ઞો અબ્યાકતપરો ધમ્મોતિ વદથ, એવં સન્તે ધમ્મો નામ ભાવો, ભાવતો ચ અઞ્ઞો અભાવોતિ કુસલપરા ભાવસઙ્ખાતા ધમ્મા અઞ્ઞો અકુસલપરો ધમ્મો અભાવો સિયા, તથા અબ્યાકતપરો. તેહિ ચ અઞ્ઞો કુસલપરોપિ. એવં અભાવત્તં આપન્નેહિ ધમ્મેહિ અનઞ્ઞે કુસલાદયોપિ અભાવાયેવ સિયુ’ન્તિ.

સબ્બમેતં અકારણં. કસ્મા? યથાનુમતિવોહારસિદ્ધિતોતિ. વોહારો હિ યથા યથા અત્થેસુ અનુમતો સમ્પટિચ્છિતો તથા તથેવ સિદ્ધો. ન ચાયં ‘‘કુસલા ધમ્મા’’તિઆદીસુ કુસલપુબ્બો ધમ્માભિલાપો ધમ્મપરો ચ કુસલાભિલાપો, યથા ‘કુસલા કુસલા’તિ એવં, અત્તનો અત્થવિસેસાભાવેન પણ્ડિતેહિ સમ્પટિચ્છિતો; ન ચ ‘કુસલા’ ‘રૂપં’ચક્ખુમાસદ્દા વિય અઞ્ઞમઞ્ઞં અનોલોકિતત્થભાવેન. ‘કુસલ’-સદ્દો પનેત્થ અનવજ્જસુખવિપાકસઙ્ખાતસ્સ અત્થસ્સ ¶ ¶ જોતકભાવેન સમ્પટિચ્છિતો, ‘અકુસલ’-સદ્દો સાવજ્જદુક્ખવિપાકત્થજોતકત્તેન, ‘અબ્યાકત’-સદ્દો અવિપાકત્થજોતકત્તેન, ‘ધમ્મ’-સદ્દો સભાવધારણાદિઅત્થજોતકત્તેન. સો એતેસં અઞ્ઞતરાનન્તરે વુચ્ચમાનો અત્તનો અત્થસામઞ્ઞં દીપેતિ. સબ્બેવ હિ એતે સભાવધારણાદિના લક્ખણેન ધમ્મા. કુસલાદિસદ્દા ચાપિ ધમ્મસદ્દસ્સ પુરતો વુચ્ચમાના અત્તનો અત્તનો અત્થવિસેસં તસ્સ દીપેન્તિ. ધમ્મો હિ કુસલો વા હોતિ અકુસલો વા અબ્યાકતો વા. એવમેતે વિસું વિસું વુચ્ચમાના અત્તનો અત્તનો અત્થમત્તદીપકત્તેન સમ્પટિચ્છિતા. ધમ્મસદ્દેન સહ વુચ્ચમાના અત્તનો અત્તનો અત્થસામઞ્ઞં અત્થવિસેસં વા દીપકત્તેન લોકે પણ્ડિતેહિ સમ્પટિચ્છિતા. તસ્મા યદેતમેત્થ એકત્થનાનાત્થતં વિકપ્પેત્વા દોસારોપનકારણં વુત્તં સબ્બમેતં અકારણં. અયં તાવ કુસલત્તિકસ્સ અનુપુબ્બપદવણ્ણના. ઇમિનાવ નયેન સેસતિકદુકાનમ્પિ નયો વેદિતબ્બો. ઇતો પરં પન વિસેસમત્તમેવ વક્ખામ.

૨. સુખાય વેદનાયાતિઆદીસુ ‘સુખ’-સદ્દો તાવ સુખવેદનાસુખમૂલસુખારમ્મણસુખહેતુસુખપચ્ચયટ્ઠાનઅબ્યાબજ્ઝનિબ્બાનાદીસુ દિસ્સતિ. અયઞ્હિ ‘‘સુખસ્સ ચ પહાના’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૨૩૨) સુખવેદનાયં દિસ્સતિ. ‘‘સુખો બુદ્ધાનં ઉપ્પાદો’’ (ધ. પ. ૧૯૪), ‘‘સુખા વિરાગતા લોકે’’તિઆદીસુ (ઉદા. ૧૧; મહાવ. ૫) સુખમૂલે ‘‘યસ્મા ¶ ચ ખો, મહાલિ, રૂપં સુખં સુખાનુપતિતં સુખાવક્કન્ત’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૩.૬૦) સુખારમ્મણે. ‘‘સુખસ્સેતં, ભિક્ખવે, અધિવચનં યદિદં પુઞ્ઞાની’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૭.૬૨) સુખહેતુમ્હિ. ‘‘યાવઞ્ચિદં, ભિક્ખવે, ન સુકરં અક્ખાનેન પાપુણિતું યાવ સુખા સગ્ગા’’ (મ. નિ. ૩.૨૫૫), ‘‘ન તે સુખં પજાનન્તિ યે ન પસ્સન્તિ નન્દન’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૧૧) સુખપચ્ચયટ્ઠાને. ‘‘દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારા એતે ધમ્મા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૮૨) અબ્યાબજ્ઝે. ‘‘નિબ્બાનં પરમં સુખ’’ન્તિઆદિસુ (ધ. પ. ૨૦૩-૨૦૪) નિબ્બાને. ઇધ પનાયં સુખવેદનાયમેવ દટ્ઠબ્બો. ‘વેદના’-સદ્દો ‘‘વિદિતા વેદના ઉપ્પજ્જન્તી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૨૦૮) વેદયિતસ્મિંયેવ વત્તતિ.

‘દુક્ખ’-સદ્દો ¶ દુક્ખવેદનાદુક્ખવત્થુદુક્ખારમ્મણદુક્ખપચ્ચયદુક્ખપચ્ચયટ્ઠાનાદીસુ દિસ્સતિ. અયઞ્હિ ‘‘દુક્ખસ્સ ચ પહાના’’તિઆદીસુ દુક્ખવેદનાયં દિસ્સતિ. ‘‘જાતિપિ દુક્ખા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૩૮૭; વિભ. ૧૯૦) દુક્ખવત્થુસ્મિં. ‘‘યસ્મા ચ ખો, મહાલિ, રૂપં દુક્ખં દુક્ખાનુપતિતં દુક્ખાવક્કન્ત’’ન્તિઆદીસુ દુક્ખારમ્મણે. ‘‘દુક્ખો પાપસ્સ ¶ ઉચ્ચયો’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૧૧૭) દુક્ખપચ્ચયે. ‘‘યાવઞ્ચિદં, ભિક્ખવે, ન સુકરં અક્ખાનેન પાપુણિતું યાવ દુક્ખા નિરયા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૨૫૦) દુક્ખપચ્ચયટ્ઠાને. ઇધ પનાયં દુક્ખવેદનાયમેવ દટ્ઠબ્બો.

વચનત્થો પનેત્થ – સુખયતીતિ સુખા. દુક્ખયતીતિ દુક્ખા. ન દુક્ખા ન સુખાતિ અદુક્ખમસુખા. ‘મ-કારો પદસન્ધિવસેન વુત્તો. સબ્બાપિ આરમ્મણરસં વેદયન્તિ અનુભવન્તીતિ વેદના. તાસુ ઇટ્ઠાનુભવનલક્ખણા સુખા, અનિટ્ઠાનુભવનલક્ખણા દુક્ખા, ઉભયવિપરીતાનુભવનલક્ખણા અદુક્ખમસુખા. યોપનાયં તીસુપિ પદેસુ ‘સમ્પયુત્ત’-સદ્દો, તસ્સત્થો – સમં પકારેહિ યુત્તાતિ સમ્પયુત્તા. કતરેહિ પકારેહીતિ? એકુપ્પાદતાદીહિ. ‘‘નત્થિ ¶ કેચિ ધમ્મા કેહિચિ ધમ્મેહિ સમ્પયુત્તાતિ? આમન્તા’’તિ હિ ઇમસ્સ પઞ્હસ્સ પટિક્ખેપે ‘‘નનુ અત્થિ કેચિ ધમ્મા કેહિચિ ધમ્મેહિ સહગતા સહજાતા સંસટ્ઠા એકુપ્પાદા એકનિરોધા એકવત્થુકા એકારમ્મણા’’તિ (કથા. ૪૭૩) એવં એકુપ્પાદતાદીનં વસેન સમ્પયોગત્થો વુત્તો. ઇતિ ઇમેહિ એકુપ્પાદતાદીહિ સમં પકારેહિ યુત્તાતિ સમ્પયુત્તા.

૩. વિપાકત્તિકે અઞ્ઞમઞ્ઞવિસિટ્ઠાનં કુસલાકુસલાનં પાકાતિ વિપાકા. વિપક્કભાવમાપન્નાનં અરૂપધમ્માનમેતં અધિવચનં. વિપાકધમ્મધમ્માતિ વિપાકસભાવધમ્મા. યથા જાતિજરાસભાવા જાતિજરાપકતિકા સત્તા જાતિધમ્મા જરાધમ્માતિ વુચ્ચન્તિ એવં વિપાકજનકટ્ઠેન વિપાકસભાવા વિપાકપકતિકા ધમ્માતિ અત્થો. તતિયપદં ઉભયસભાવપટિક્ખેપવસેન વુત્તં.

૪. ઉપાદિન્નુપાદાનિયત્તિકે આરમ્મણકરણવસેન તણ્હાદિટ્ઠીહિ ઉપેતેન કમ્મુના આદિન્ના, ફલભાવેન ગહિતાતિ ઉપાદિન્ના. આરમ્મણભાવં ¶ ઉપગન્ત્વા ઉપાદાનસમ્બન્ધેન ઉપાદાનાનં હિતાતિ ઉપાદાનિયા. ઉપાદાનસ્સ આરમ્મણપચ્ચયભૂતાનમેતં અધિવચનં. ઉપાદિણ્ણા ચ તે ઉપાદાનિયા ચાતિ ઉપાદિણ્ણુપાદાનિયા; સાસવકમ્મનિબ્બત્તાનં રૂપારૂપધમ્માનમેતં અધિવચનં. ઇતિ ઇમિના નયેન સેસપદદ્વયેપિ પટિસેધસહિતો અત્થો વેદિતબ્બો.

૫. સંકિલિટ્ઠસંકિલેસિકત્તિકે સંકિલેસેતીતિ સંકિલેસો, વિબાધતિ, ઉપતાપેતિ ચાતિ અત્થો. સંકિલેસેન સમન્નાગતાતિ સંકિલિટ્ઠા. અત્તાનં આરમ્મણં કત્વા પવત્તનેન સંકિલેસં અરહન્તિ ¶ , સંકિલેસે વા નિયુત્તા, તસ્સ આરમ્મણભાવાનતિક્કમનતોતિ સંકિલેસિકા. સંકિલેસસ્સ આરમ્મણપચ્ચયભૂતાનમેતં અધિવચનં. સંકિલિટ્ઠા ચ તે સંકિલેસિકા ચાતિ સંકિલિટ્ઠસંકિલેસિકા. સેસપદદ્વયમ્પિ પુરિમત્તિકે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

૬. વિતક્કત્તિકે ¶ સમ્પયોગવસેન વત્તમાનેન સહ વિતક્કેન સવિતક્કા. સહ વિચારેન સવિચારા. સવિતક્કા ચ તે સવિચારા ચાતિ સવિતક્કસવિચારા. ઉભયરહિતા અવિતક્કઅવિચારા. વિતક્કવિચારેસુ વિચારોવ મત્તા, પમાણં, એતેસન્તિ વિચારમત્તા. વિચારતો ઉત્તરિ વિતક્કેન સદ્ધિં સમ્પયોગં ન ગચ્છન્તીતિ અત્થો. અવિતક્કા ચ તે વિચારમત્તા ચાતિ અવિતક્કવિચારમત્તા.

૭. પીતિત્તિકે પીતિયા સહ એકુપ્પાદાદિભાવં ગતાતિ પીતિસહગતા, પીતિસમ્પયુત્તાતિ અત્થો. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો. ઉપેક્ખાતિ ચેત્થ અદુક્ખમસુખા વેદના વુત્તા. સા હિ સુખદુક્ખાકારપ્પવત્તિં ઉપેક્ખતિ, મજ્ઝત્તાકારસણ્ઠિતત્તા તેનાકારેન પવત્તતીતિ ઉપેક્ખા. ઇતિ વેદનાત્તિકતો પદદ્વયમેવ ગહેત્વા નિપ્પીતિકસ્સ સુખસ્સ સપ્પીતિકસુખતો વિસેસદસ્સનવસેન અયં તિકો વુત્તો.

૮. દસ્સનત્તિકે દસ્સનેનાતિ સોતાપત્તિમગ્ગેન. સો હિ પઠમં નિબ્બાનં દસ્સનતો દસ્સનન્તિ વુત્તો. ગોત્રભુ પન કિઞ્ચાપિ પઠમતરં પસ્સતિ, યથા પન રઞ્ઞો સન્તિકં કેનચિદેવ કરણીયેન આગતો પુરિસો દૂરતોવ રથિકાય ચરન્તં હત્થિક્ખન્ધગતં રાજાનં દિસ્વાપિ ‘દિટ્ઠો તે ¶ રાજા’તિ પુટ્ઠો દિસ્વાપિ કત્તબ્બકિચ્ચસ્સ અકતત્તા ‘ન પસ્સામી’તિ આહ. એવમેવ નિબ્બાનં દિસ્વાપિ કત્તબ્બસ્સ કિલેસપ્પહાનસ્સાભાવા ન દસ્સનન્તિ વુચ્ચતિ. તઞ્હિ ઞાણં મગ્ગસ્સ આવજ્જનટ્ઠાને તિટ્ઠતિ. ભાવનાયાતિ સેસમગ્ગત્તયેન. સેસમગ્ગત્તયઞ્હિ પઠમમગ્ગેન દિટ્ઠસ્મિંયેવ ધમ્મે ભાવનાવસેન ઉપ્પજ્જતિ, અદિટ્ઠપુબ્બં કિઞ્ચિ ન પસ્સતિ, તસ્મા ભાવનાતિ વુચ્ચતિ. તતિયપદં ઉભયપટિક્ખેપવસેન વુત્તં.

૯. તદનન્તરત્તિકે દસ્સનેન પહાતબ્બો હેતુ એતેસન્તિ દસ્સનેન પહાતબ્બહેતુકા. દુતિયપદેપિ એસેવ નયો. તતિયપદે નેવ દસ્સનેન ન ભાવનાય પહાતબ્બો હેતુ એતેસન્તિ એવમત્થં અગ્ગહેત્વા નેવ દસ્સનેન ન ભાવનાય પહાતબ્બો હેતુ એતેસં અત્થીતિ એવમત્થો ગહેતબ્બો ¶ ¶ . ઇતરથા હિ અહેતુકાનં અગ્ગહણં ભવેય્ય; હેતુયેવ હિ તેસં નત્થિ યો દસ્સનભાવનાહિ પહાતબ્બો સિયા. સહેતુકેસુપિ હેતુવજ્જાનં પહાનં આપજ્જતિ, ન હેતૂનં; હેતુયેવ હિ એતેસં ‘નેવ દસ્સનેન ન ભાવનાય પહાતબ્બો’તિ વુત્તો, ન તે ધમ્મા. ઉભયમ્પિ ચેતં અનધિપ્પેતં. તસ્મા નેવ દસ્સનેન ન ભાવનાય પહાતબ્બો હેતુ એતેસં અત્થીતિ નેવદસ્સનેન નભાવનાય પહાતબ્બહેતુકાતિ અયમત્થો ગહેતબ્બો.

૧૦. આચયગામિત્તિકે કમ્મકિલેસેહિ આચિયતીતિ આચયો. પટિસન્ધિચુતિગતિપ્પવત્તાનં એતં નામં. તસ્સ કારણં હુત્વા નિપ્ફાદનકભાવેન તં આચયં ગચ્છન્તિ, યસ્સ વા પવત્તન્તિ તં પુગ્ગલં યથાવુત્તમેવ આચયં ગમેન્તીતિપિ આચયગામિનો; સાસવકુસલાકુસલાનં એતં અધિવચનં. તતો એવ આચયસઙ્ખાતા ચયા અપેતત્તા, નિબ્બાનં અપેતં ચયાતિ અપચયો. તં આરમ્મણં કત્વા પવત્તનતો અપચયં ગચ્છન્તીતિ અપચયગામિનો; અરિયમગ્ગાનમેતં અધિવચનં. અપિચ પાકારં ઇટ્ઠકવડ્ઢકી વિય પવત્તં આચિનન્તા ગચ્છન્તીતિ આચયગામિનો. તેન ચિતં ચિતં ઇટ્ઠકં વિદ્ધંસયમાનો પુરિસો વિય તદેવ પવત્તં અપચિનન્તા ગચ્છન્તીતિ અપચયગામિનો. તતિયપદં ઉભયપટિક્ખેપેન વુત્તં.

૧૧. સેક્ખત્તિકે તીસુ સિક્ખાસુ જાતાતિ સેક્ખા. સત્તન્નં સેક્ખાનં એતેતિપિ સેક્ખા. અપરિયોસિતસિક્ખત્તા સયમેવ સિક્ખન્તીતિપિ સેક્ખા ¶ . ઉપરિ સિક્ખિતબ્બાભાવતો ન સેક્ખાતિ અસેક્ખા. વુડ્ઢિપ્પત્તા વા સેક્ખાતિપિ અસેક્ખા. અરહત્તફલધમ્માનં એતં અધિવચનં. તતિયપદં ઉભયપટિક્ખેપેન વુત્તં.

૧૨. પરિત્તત્તિકે સમન્તતો ખણ્ડિતત્તા અપ્પમત્તકં પરિત્તન્તિ વુચ્ચતિ; ‘પરિત્તં ગોમયપિણ્ડ’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૩.૯૬) વિય. ઇમેપિ અપ્પાનુભાવતાય પરિત્તા વિયાતિ પરિત્તા; કામાવચરધમ્માનમેતં અધિવચનં. કિલેસવિક્ખમ્ભનસમત્થતાય વિપુલફલતાય દીઘસન્તાનતાય ચ મહન્તભાવં ગતા, મહન્તેહિ વા ઉળારચ્છન્દવીરિયચિત્તપઞ્ઞેહિ ગતા પટિપન્નાતિપિ મહગ્ગતા. પમાણકરા ¶ ધમ્મા રાગાદયો પમાણં નામ. આરમ્મણતો વા સમ્પયોગતો વા નત્થિ એતેસં પમાણં, પમાણસ્સ ચ પટિપક્ખાતિ અપ્પમાણા.

૧૩. પરિત્તારમ્મણત્તિકે ¶ પરિત્તં આરમ્મણં એતેસન્તિ પરિત્તારમ્મણા. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો.

૧૪. હીનત્તિકે હીનાતિ લામકા અકુસલા ધમ્મા. હીનપ્પણીતાનં મજ્ઝે ભવાતિ મજ્ઝિમા. અવસેસા તેભૂમકા ધમ્મા ઉત્તમટ્ઠેન અતપ્પકટ્ઠેન ચ પણીતા; લોકુત્તરા ધમ્મા.

૧૫. મિચ્છત્તત્તિકે ‘હિતસુખાવહા મે ભવિસ્સન્તી’તિ એવં આસીસિતાપિ તથા અભાવતો, ‘અસુભાદીસુયેવ સુભ’ન્તિઆદિ વિપરીતપ્પવત્તિતો ચ મિચ્છાસભાવાતિ મિચ્છત્તા; વિપાકદાને સતિ ખન્ધભેદાનન્તરમેવ વિપાકદાનતો નિયતા; મિચ્છત્તા ચ તે નિયતા ચાતિ મિચ્છત્તનિયતા. વુત્તવિપરીતેન અત્થેન સમ્માસભાવાતિ સમ્મત્તા; સમ્મત્તા ચ તે નિયતા ચ અનન્તરમેવ ફલદાનેનાતિ સમ્મત્તનિયતા. ઉભયથાપિ ન નિયતાતિ અનિયતા.

૧૬. મગ્ગારમ્મણત્તિકે નિબ્બાનં મગ્ગતિ, ગવેસતિ, કિલેસે વા મારેન્તો ગચ્છતીતિ મગ્ગો. મગ્ગો આરમ્મણં એતેસન્તિ મગ્ગારમ્મણા. અટ્ઠઙ્ગિકોપિ મગ્ગો પચ્ચયટ્ઠેન એતેસં હેતૂતિ મગ્ગહેતુકા. મગ્ગસમ્પયુત્તા વા હેતૂ મગ્ગે વા હેતૂતિ મગ્ગહેતૂ. તે એતેસં હેતૂતિપિ ¶ મગ્ગહેતુકા. સમ્માદિટ્ઠિ સયં મગ્ગો ચેવ હેતુ ચ. ઇતિ મગ્ગો હેતુ એતેસન્તિપિ મગ્ગહેતુકા. અભિભવિત્વા પવત્તનટ્ઠેન મગ્ગો અધિપતિ એતેસન્તિ મગ્ગાધિપતિનો.

૧૭. ઉપ્પન્નત્તિકે ઉપ્પાદતો પટ્ઠાય યાવ ભઙ્ગા ઉદ્ધં પન્ના ગતા પવત્તાતિ ઉપ્પન્ના. ન ઉપ્પન્નાતિ અનુપ્પન્ના. પરિનિટ્ઠિતકારણેકદેસત્તા અવસ્સં ઉપ્પજ્જિસ્સન્તીતિ ઉપ્પાદિનો.

૧૮. અતીતત્તિકે અત્તનો સભાવં ઉપ્પાદાદિક્ખણં વા પત્વા અતિક્કન્તાતિ અતીતા. તદુભયમ્પિ ન આગતાતિ અનાગતા. તં તં કારણં પટિચ્ચ ઉપ્પન્નાતિ પચ્ચુપ્પન્ના.

૧૯. અનન્તરત્તિકે અતીતં આરમ્મણં એતેસન્તિ અતીતારમ્મણા. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો.

૨૦. અજ્ઝત્તત્તિકે ¶ ‘એવં પવત્તમાના મયં અત્તા’તિ ગહણં, ‘ગમિસ્સામા’તિ ઇમિના વિય ¶ અધિપ્પાયેન અત્તાનં અધિકારં કત્વા પવત્તાતિ અજ્ઝત્તા. ‘અજ્ઝત્ત’-સદ્દો પનાયં ગોચરજ્ઝત્તે નિયકજ્ઝત્તે અજ્ઝત્તજ્ઝત્તે વિસયજ્ઝત્તેતિ ચતૂસુ અત્થેસુ દિસ્સતિ. ‘‘તેનાનન્દ, ભિક્ખુના તસ્મિંયેવ પુરિમસ્મિં સમાધિનિમિત્તે અજ્ઝત્તમેવ ચિત્તં સણ્ઠપેતબ્બં’’ (મ. નિ. ૩.૧૮૮), ‘‘અજ્ઝત્તરતો સમાહિતો’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૩૬૨) હિ અયં ગોચરજ્ઝત્તે દિસ્સતિ. ‘‘અજ્ઝત્તં સમ્પસાદનં’’ (દી. નિ. ૧.૨૨૮; ધ. સ. ૧૬૧), ‘‘અજ્ઝત્તં વા ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સી વિહરતી’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૩૭૩) નિયકજ્ઝત્તે. ‘‘છ અજ્ઝત્તિકાનિ આયતનાની’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૩૦૪) અજ્ઝત્તજ્ઝત્તે. ‘‘અયં ખો પનાનન્દ, વિહારો તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધો યદિદં સબ્બનિમિત્તાનં અમનસિકારા અજ્ઝત્તં સુઞ્ઞતં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૧૮૭) વિસયજ્ઝત્તે; ઇસ્સરિયટ્ઠાનેતિ અત્થો. ફલસમાપત્તિ હિ બુદ્ધાનં ઇસ્સરિયટ્ઠાનં નામ. ઇધ પન નિયકજ્ઝત્તે અધિપ્પેતો. તસ્મા અત્તનો સન્તાને પવત્તા પાટિપુગ્ગલિકા ધમ્મા અજ્ઝત્તાતિ વેદિતબ્બા. તતો બાહિરભૂતા પન ઇન્દ્રિયબદ્ધા વા અનિન્દ્રિયબદ્ધા વા બહિદ્ધા નામ. તતિયપદં તદુભયવસેન વુત્તં.

૨૧. અનન્તરત્તિકો ¶ તેયેવ તિપ્પકારેપિ ધમ્મે આરમ્મણં કત્વા પવત્તનવસેન વુત્તો.

૨૨. સનિદસ્સનત્તિકે દટ્ઠબ્બભાવસઙ્ખાતેન સહ નિદસ્સનેનાતિ સનિદસ્સના. પટિહનનભાવસઙ્ખાતેન સહ પટિઘેનાતિ સપ્પટિઘા. સનિદસ્સના ચ તે સપ્પટિઘા ચાતિ સનિદસ્સનસપ્પટિઘા. નત્થિ એતેસં દટ્ઠબ્બભાવસઙ્ખાતં નિદસ્સનન્તિ અનિદસ્સના. અનિદસ્સના ચ તે વુત્તનયેનેવ સપ્પટિઘા ચાતિ અનિદસ્સનસપ્પટિઘા. તતિયપદં ઉભયપટિક્ખેપેન વુત્તં. અયં તાવ તિકમાતિકાય અનુપુબ્બપદવણ્ણના.

૧-૬. દુકમાતિકાયં પન તિકેસુ અનાગતપદવણ્ણનંયેવ કરિસ્સામ. હેતુગોચ્છકે તાવ હેતુધમ્માતિ ¶ મૂલટ્ઠેન હેતુસઙ્ખાતા ધમ્મા. હેતૂ ધમ્માતિપિ પાઠો. ન ¶ હેતૂતિ તેસંયેવ પટિક્ખેપવચનં. સમ્પયોગતો પવત્તેન સહ હેતુનાતિ સહેતુકા. તથેવ પવત્તો નત્થિ એતેસં હેતૂતિ અહેતુકા. એકુપ્પાદાદિતાય હેતુના સમ્પયુત્તાતિ હેતુસમ્પયુત્તા. હેતુના વિપ્પયુત્તાતિ હેતુવિપ્પયુત્તા. ઇમેસં દ્વિન્નમ્પિ દુકાનં કિઞ્ચાપિ અત્થતો નાનત્તં નત્થિ, દેસનાવિલાસેન પન તથા બુજ્ઝન્તાનં વા પુગ્ગલાનં અજ્ઝાસયવસેન વુત્તા. તતો પરં પઠમદુકં દુતિયતતિયેહિ સદ્ધિં યોજેત્વા તેસં ‘હેતૂ ન હેતૂ’તિઆદીનં પદાનં વસેન યથાસમ્ભવતો અપરેપિ તયો દુકા વુત્તા. તત્થ યથેવ ‘હેતૂ ચેવ ધમ્મા સહેતુકા ચા’તિ એતં સમ્ભવતિ, તથા ‘હેતૂ ચેવ ધમ્મા અહેતુકા ચા’તિ ઇદમ્પિ. યથા ચ ‘સહેતુકા ચેવ ધમ્મા ન ચ હેતૂ’તિ એતં સમ્ભવતિ, તથા ‘અહેતુકા ચેવ ધમ્મા ન ચ હેતૂ’તિ ઇદમ્પિ. હેતુસમ્પયુત્તદુકેન સદ્ધિં યોજનાયપિ એસેવ નયો.

તત્ર યદેતં ‘ન હેતૂ ધમ્મા સહેતુકાપિ અહેતુકાપી’તિ સિદ્ધે, ‘ન હેતૂ ખો પન ધમ્મા’તિ અતિરિત્તં ‘ખો પના’તિ પદં વુત્તં, તસ્સ વસેન ¶ અયં અતિરેકત્થો સઙ્ગહિતોતિ વેદિતબ્બો. કથં? ન કેવલં ‘ન હેતુ ધમ્મા અથ ખો અઞ્ઞેપિ ન ચ સહેતુકાપિ અહેતુકાપિ ઇચ્ચેવ, અથ ખો અઞ્ઞથાપીતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથેવ હિ ‘ન હેતૂ ધમ્મા સહેતુકાપિ અહેતુકાપિ’, એવં ‘હેતૂ ધમ્મા સહેતુકાપિ અહેતુકાપિ’. યથા ચ ‘ન હેતૂ ધમ્મા સહેતુકાપિ અહેતુકાપિ’, એવં ‘ન હેતૂ ધમ્મા હેતુસમ્પયુત્તાપિ હેતુવિપ્પયુત્તાપી’તિ.

૭-૧૩. ચૂળન્તરદુકેસુ અત્તનો નિપ્ફાદકેન સહ પચ્ચયેનાતિ સપ્પચ્ચયા. નત્થિ એતેસં ઉપ્પાદે વા ઠિતિયં વા પચ્ચયોતિ અપ્પચ્ચયા. પચ્ચયેહિ સમાગન્ત્વા કતાતિ સઙ્ખતા. ન સઙ્ખતાતિ અસઙ્ખતા. અવિનિબ્ભોગવસેન રૂપં એતેસં અત્થીતિ રૂપિનો. તથાવિધં નત્થિ એતેસં રૂપન્તિ અરૂપિનો. રુપ્પનલક્ખણં વા રૂપં; તં એતેસં અત્થીતિ રૂપિનો. ન રૂપિનો અરૂપિનો. લોકિયા ધમ્માતિ લોકો વુચ્ચતિ લુજ્જનપલુજ્જનટ્ઠેન વટ્ટં; તસ્મિં પરિયાપન્નભાવેન લોકે નિયુત્તાતિ લોકિયા. તતો ¶ ઉત્તિણ્ણાતિ ઉત્તરા; લોકે અપરિયાપન્નભાવેન લોકતો ઉત્તરાતિ લોકુત્તરા. કેનચિ વિઞ્ઞેય્યાતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીસુ કેનચિ એકેન ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન વા સોતવિઞ્ઞાણેન વા વિજાનિતબ્બા. કેનચિ ન વિઞ્ઞેય્યાતિ તેનેવ ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન વા સોતવિઞ્ઞાણેન વા ન વિજાનિતબ્બા. એવં સન્તે દ્વિન્નમ્પિ પદાનં અત્થનાનત્તતો દુકો હોતિ.

૧૪-૧૯. આસવગોચ્છકે ¶ આસવન્તીતિ આસવા. ચક્ખુતોપિ…પે… મનતોપિ સન્દન્તિ પવત્તન્તીતિ વુત્તં હોતિ. ધમ્મતો યાવ ગોત્રભું, ઓકાસતો યાવ ભવગ્ગં સવન્તીતિ વા આસવા. એતે ધમ્મે એતઞ્ચ ઓકાસં અન્તોકરિત્વા પવત્તન્તીતિ અત્થો. અન્તોકરણત્થો હિ અયં ‘આ’કારો. ચિરપારિવાસિયટ્ઠેન મદિરાદયો આસવા. આસવા વિયાતિપિ આસવા. લોકસ્મિઞ્હિ ચિરપારિવાસિકા મદિરાદયો આસવાતિ વુચ્ચન્તિ. યદિ ચ ચિરપારિવાસિયટ્ઠેન આસવા, એતેયેવ ભવિતુમરહન્તિ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘પુરિમા, ભિક્ખવે, કોટિ ન પઞ્ઞાયતિ અવિજ્જાય, ઇતો પુબ્બે અવિજ્જા નાહોસી’’તિઆદિ (અ. નિ. ૧૦.૬૧). આયતં વા સંસારદુક્ખં સવન્તિ પસવન્તીતિપિ આસવા. તતો અઞ્ઞે નો આસવા નામ. અત્તાનં આરમ્મણં કત્વા પવત્તેહિ ¶ સહ આસવેહીતિ સાસવા. એવં પવત્તમાના નત્થિ એતેસં આસવાતિ અનાસવા. સેસં હેતુગોચ્છકે વુત્તનયેન વેદિતબ્બં. અયં પન વિસેસો – યથા તત્થ ‘ન હેતૂ ખો પન ધમ્મા સહેતુકાપિ અહેતુકાપીતિ અયં ઓસાનદુકો પઠમદુકસ્સ દુતિયપદં આદિમ્હિ ઠપેત્વા વુત્તો, એવં ઇધ ‘નો આસવા ખો પન ધમ્મા સાસવાપિ અનાસવાપી’તિ ન વુત્તો. કિઞ્ચાપિ ન વુત્તો, અથ ખો અયઞ્ચ અઞ્ઞો ચ ભેદો તત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

૨૦-૨૫. સંયોજનગોચ્છકે યસ્સ સંવિજ્જન્તિ, તં પુગ્ગલં વટ્ટસ્મિં સંયોજેન્તિ બન્ધન્તીતિ સંયોજના. તતો અઞ્ઞે નો સંયોજના નામ. આરમ્મણભાવં ઉપગન્ત્વા સંયોજનસમ્બન્ધને સંયોજનાનં હિતાતિ સંયોજનિયા. સંયોજનસ્સ આરમ્મણપચ્ચયભૂતાનં એતં અધિવચનં. ન સંયોજનિયા ¶ અસંયોજનિયા. સેસં હેતુગોચ્છકે વુત્તનયેનેવ યોજેતબ્બં.

૨૬-૩૧. ગન્થગોચ્છકે યસ્સ સંવિજ્જન્તિ તં ચુતિપટિસન્ધિવસેન વટ્ટસ્મિં ગન્થેન્તિ ઘટેન્તીતિ ગન્થા. તતો અઞ્ઞે નો ગન્થા. આરમ્મણકરણવસેન ગન્થેહિ ગન્થિતબ્બાતિ ગન્થનિયા. સેસં હેતુગોચ્છકે વુત્તનયેનેવ યોજેતબ્બં. યથા ચ ઇધ, એવં ઇતો પરેસુપિ વુત્તાવસેસં તત્થ તત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

૩૨-૩૭. ઓઘગોચ્છકે યસ્સ સંવિજ્જન્તિ તં વટ્ટસ્મિંયેવ ઓહનન્તિ ઓસીદાપેન્તીતિ ઓઘા. આરમ્મણં કત્વા અતિક્કમનીયતો ઓઘેહિ અતિક્કમિતબ્બાતિ ઓઘનિયા. ઓઘાનં આરમ્મણધમ્મા એવ વેદિતબ્બા.

૩૮-૪૩. યોગગોચ્છકે ¶ વટ્ટસ્મિં યોજેન્તીતિ યોગા. યોગનિયા ઓઘનિયા વિય વેદિતબ્બા.

૪૪-૪૯. નીવરણગોચ્છકે ચિત્તં નીવરન્તિ પરિયોનન્ધન્તીતિ નીવરણા. નીવરણિયા સંયોજનિયા વિય વેદિતબ્બા.

૫૦-૫૪. પરામાસગોચ્છકે ¶ ધમ્માનં યથાભૂતં અનિચ્ચાદિઆકારં અતિક્કમિત્વા ‘નિચ્ચ’ન્તિ આદિવસેન પવત્તમાના પરતો આમસન્તીતિ પરામાસા. પરામાસેહિ આરમ્મણકરણવસેન પરામટ્ઠત્તા પરામટ્ઠા.

૫૫-૬૮. મહન્તરદુકેસુ આરમ્મણં અગ્ગહેત્વા અપ્પવત્તિતો સહ આરમ્મણેનાતિ સારમ્મણા. નત્થિ એતેસં આરમ્મણન્તિ અનારમ્મણા. ચિન્તનટ્ઠેન ચિત્તા, વિચિત્તટ્ઠેન વા ચિત્તા. અવિપ્પયોગવસેન ચેતસિ નિયુત્તાતિ ચેતસિકા. નિરન્તરભાવૂપગમનતાય, ઉપ્પાદતો યાવ ભઙ્ગા, ચિત્તેન સંસટ્ઠાતિ ચિત્તસંસટ્ઠા. એકતો વત્તમાનાપિ નિરન્તરભાવં અનુપગમનતાય ચિત્તેન વિસંસટ્ઠાતિ ચિત્તવિસંસટ્ઠા. સમુટ્ઠહન્તિ એતેનાતિ સમુટ્ઠાનં. ચિત્તં સમુટ્ઠાનં એતેસન્તિ ચિત્તસમુટ્ઠાના. સહ ભવન્તીતિ સહભુનો. ચિત્તેન સહભુનો ચિત્તસહભુનો. અનુપરિવત્તન્તીતિ અનુપરિવત્તિનો. કિં અનુપરિવત્તન્તિ? ચિત્તં. ચિત્તસ્સ અનુપરિવત્તિનો ચિત્તાનુપરિવત્તિનો. ચિત્તસંસટ્ઠા ચ તે ચિત્તસમુટ્ઠાના ચાતિ ચિત્તસંસટ્ઠસમુટ્ઠાના. ચિત્તસંસટ્ઠા ¶ ચ તે ચિત્તસમુટ્ઠાના ચ ચિત્તસહભુનો એવ ચાતિ ચિત્તસંસટ્ઠસમુટ્ઠાનસહભુનો. ચિત્તસંસટ્ઠા ચ તે ચિત્તસમુટ્ઠાના ચ ચિત્તાનુપરિવત્તિનો એવ ચાતિ ચિત્તસંસટ્ઠસમુટ્ઠાનાનુપરિવત્તિનો. સેસાનિ સબ્બપદાનિ વુત્તપદાનં પટિક્ખેપવસેન વેદિતબ્બાનિ. અજ્ઝત્તજ્ઝત્તં સન્ધાય અજ્ઝત્તત્તિકે વુત્તવસેન અજ્ઝત્તાવ અજ્ઝત્તિકા. તતો બહિભૂતાતિ બાહિરા. ઉપાદિયન્તેવ ભૂતાનિ, ન ભૂતાનિ વિય ઉપાદિયન્તીતિ ઉપાદા. ન ઉપાદિયન્તેવાતિ નોઉપાદા.

૬૯-૭૪. ઉપાદાનગોચ્છકે ભુસં આદિયન્તીતિ ઉપાદાના; દળ્હગ્ગાહં ગણ્હન્તીતિ અત્થો. તતો અઞ્ઞે નોઉપાદાના.

૭૫-૮૨. કિલેસગોચ્છકે સંકિલિટ્ઠત્તિકે વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો.

૮૩-૧૦૦. પિટ્ઠિદુકેસુ ¶ કામે અવચરન્તીતિ કામાવચરા રૂપે અવચરન્તીતિ રૂપાવચરા. અરૂપે અવચરન્તીતિ અરૂપાવચરા. અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારો પન પરતો આવિ ભવિસ્સતિ. તેભૂમકવટ્ટે પરિયાપન્ના અન્તોગધાતિ પરિયાપન્ના. તસ્મિં ન પરિયાપન્નાતિ અપરિયાપન્ના. વટ્ટમૂલં છિન્દન્તા નિબ્બાનં આરમ્મણં કત્વા વટ્ટતો નિય્યન્તીતિ નિય્યાનિકા. ઇમિના ¶ લક્ખણેન ન નિય્યન્તીતિ અનિય્યાનિકા. ચુતિયા વા અત્તનો વા પવત્તિયા અનન્તરં ફલદાને નિયતત્તા નિયતા. તથા અનિયતત્તા અનિયતા. અઞ્ઞે ધમ્મે ઉત્તરન્તિ પજહન્તીતિ ઉત્તરા. અત્તાનં ઉત્તરિતું સમત્થેહિ સહ ઉત્તરેહીતિ સઉત્તરા. નત્થિ એતેસં ઉત્તરાતિ અનુત્તરા. રણન્તિ એતેહીતિ રણા; યેહિ અભિભૂતા સત્તા નાનપ્પકારેન કન્દન્તિ પરિદેવન્તિ, તેસં રાગાદીનં એતં અધિવચનં. સમ્પયોગવસેન પહાનેકટ્ઠતાવસેન ચ સહ રણેહીતિ સરણા. તેનાકારેન નત્થિ એતેસં રણાતિ અરણા.

સુત્તન્તિકદુકમાતિકાપદવણ્ણના

૧૦૧-૧૦૮. સુત્તન્તિકદુકેસુ સમ્પયોગવસેન વિજ્જં ભજન્તીતિ વિજ્જાભાગિનો; વિજ્જાભાગે વિજ્જાકોટ્ઠાસે વત્તન્તીતિપિ વિજ્જાભાગિનો. તત્થ વિપસ્સનાઞાણં, મનોમયિદ્ધિ, છ અભિઞ્ઞાતિ અટ્ઠ વિજ્જા. પુરિમેન અત્થેન તાહિ સમ્પયુત્તધમ્માપિ વિજ્જાભાગિનો. પચ્છિમેન ¶ અત્થેન તાસુ યા કાચિ એકા વિજ્જા વિજ્જા. સેસા વિજ્જાભાગિનોતિ. એવં વિજ્જાપિ વિજ્જાય સમ્પયુત્તધમ્માપિ વિજ્જાભાગિનોત્વેવ વેદિતબ્બા. ઇધ પન સમ્પયુત્તધમ્માવ અધિપ્પેતા. સમ્પયોગવસેનેવ અવિજ્જં ભજન્તીતિ અવિજ્જાભાગિનો. અવિજ્જાભાગે અવિજ્જાકોટ્ઠાસે વત્તન્તીતિપિ અવિજ્જાભાગિનો. તત્થ દુક્ખપટિચ્છાદકં તમો સમુદયાદિપટિચ્છાદકન્તિ ચતસ્સો અવિજ્જા. પુરિમનયેનેવ તાહિ સમ્પયુત્તધમ્માપિ અવિજ્જાભાગિનો. તાસુ યા કાચિ એકા અવિજ્જા અવિજ્જા. સેસા અવિજ્જાભાગિનોતિ. એવં અવિજ્જાપિ અવિજ્જાય સમ્પયુત્તધમ્માપિ અવિજ્જાભાગિનોત્વેવ વેદિતબ્બા. ઇધ પન સમ્પયુત્તધમ્માવ અધિપ્પેતા.

પુન અનજ્ઝોત્થરણભાવેન કિલેસન્ધકારં વિદ્ધંસેતું અસમત્થતાય વિજ્જુ ઉપમા એતેસન્તિ વિજ્જૂપમા. નિસ્સેસં વિદ્ધંસનસમત્થતાય વજિરં ઉપમા એતેસન્તિ વજિરૂપમા. બાલેસુ ઠિતત્તા યત્થ ઠિતા તદુપચારેન બાલા. પણ્ડિતેસુ ઠિતત્તા પણ્ડિતા. બાલકરત્તા વા બાલા, પણ્ડિતકરત્તા ¶ પણ્ડિતા. કણ્હાતિ કાળકા, ચિત્તસ્સ અપભસ્સરભાવકરણા. સુક્કાતિ ઓદાતા ¶ , ચિત્તસ્સ પભસ્સરભાવકરણા. કણ્હાભિજાતિહેતુતો વા કણ્હા; સુક્કાભિજાતિહેતુતો સુક્કા. ઇધ ચેવ સમ્પરાયે ચ તપેન્તીતિ તપનીયા. ન તપનીયા અતપનીયા.

અધિવચનદુકાદયો તયો અત્થતો નિન્નાનાકરણા; બ્યઞ્જનમેવેત્થ નાનં. સિરિવડ્ઢકો ધનવડ્ઢકોતિ આદયો હિ વચનમત્તમેવ અધિકારં કત્વા પવત્તા અધિવચના નામ. અધિવચનાનં પથા અધિવચનપથા. ‘‘અભિસઙ્ખરોન્તીતિ ખો, ભિક્ખવે, તસ્મા સઙ્ખારા’’તિ (સં. નિ. ૩.૭૯) એવં નિદ્ધારેત્વા સહેતુકં કત્વા વુચ્ચમાના અભિલાપા નિરુત્તિ નામ. નિરુત્તીનં પથા નિરુત્તિપથા. તક્કો વિતક્કો સઙ્કપ્પોતિ (ધ. સ. ૭) એવં તેન તેન પકારેન ઞાપનતો પઞ્ઞત્તિ નામ. પઞ્ઞત્તીનં પથા પઞ્ઞત્તિપથા. એત્થ ¶ ચ એકં દુકં વત્વાપિ ઇતરેસં વચને પયોજનં હેતુગોચ્છકે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

૧૦૯-૧૧૮. નામરૂપદુકે નામકરણટ્ઠેન નમનટ્ઠેન નામનટ્ઠેન ચ નામં. રુપ્પનટ્ઠેન રૂપં. અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારો પન નિક્ખેપકણ્ડે આવિ ભવિસ્સતિ. અવિજ્જાતિ દુક્ખાદીસુ અઞ્ઞાણં. ભવતણ્હાતિ ભવપત્થના. ભવદિટ્ઠીતિ ભવો વુચ્ચતિ સસ્સતં; સસ્સતવસેન ઉપ્પજ્જનદિટ્ઠિ. વિભવદિટ્ઠીતિ વિભવો વુચ્ચતિ ઉચ્છેદં; ઉચ્છેદવસેન ઉપ્પજ્જનદિટ્ઠિ. સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચાતિ પવત્તા દિટ્ઠિ સસ્સતદિટ્ઠિ. ઉચ્છિજ્જિસ્સતીતિ પવત્તા દિટ્ઠિ ઉચ્છેદદિટ્ઠિ. અન્તવાતિ પવત્તા દિટ્ઠિ અન્તવાદિટ્ઠિ. અનન્તવાતિ પવત્તા દિટ્ઠિ અનન્તવાદિટ્ઠિ. પુબ્બન્તં અનુગતા દિટ્ઠિ પુબ્બન્તાનુદિટ્ઠિ. અપરન્તં અનુગતા દિટ્ઠિ અપરન્તાનુદિટ્ઠિ. અહિરિકન્તિ યં ન હિરિયતિ હિરિયિતબ્બેનાતિ (ધ. સ. ૩૮૭) એવં વિત્થારિતા નિલ્લજ્જતા. અનોત્તપ્પન્તિ યં ન ઓત્તપ્પતિ ઓત્તપ્પિતબ્બેનાતિ એવં વિત્થારિતો અભાયનકઆકારો. હિરિયના હિરી, ઓત્તપ્પના ઓત્તપ્પં. દોવચસ્સતાદીસુ દુક્ખં વચો એતસ્મિં વિપ્પટિકૂલગાહિમ્હિ વિપચ્ચનીકસાતે અનાદરે પુગ્ગલેતિ દુબ્બચો. તસ્સ કમ્મં દોવચસ્સં. તસ્સ ભાવો દોવચસ્સતા. પાપા અસ્સદ્ધાદયો પુગ્ગલા એતસ્સ મિત્તાતિ પાપમિત્તો; તસ્સ ભાવો પાપમિત્તતા. સોવચસ્સતા ચ કલ્યાણમિત્તતા ચ વુત્તપટિપક્ખનયેન વેદિતબ્બા.

૧૧૯-૧૨૩. ‘પઞ્ચપિ ¶ આપત્તિક્ખન્ધા આપત્તિયો, સત્તપિ આપત્તિક્ખન્ધા આપત્તિયો’તિ (ધ. સ. ૧૩૩૬) એવં વુત્તાસુ આપત્તીસુ કુસલભાવો આપત્તિકુસલતા. તાહિ ¶ આપત્તીહિ વુટ્ઠાને કુસલભાવો આપત્તિવુટ્ઠાનકુસલતા. સમાપત્તીસુ કુસલભાવો સમાપત્તિકુસલતા. સમાપત્તીનં અપ્પનાપરિચ્છેદપઞ્ઞાયેતં અધિવચનં. સમાપત્તીહિ ¶ વુટ્ઠાને કુસલભાવો સમાપત્તિવુટ્ઠાનકુસલતા. અટ્ઠારસસુ ધાતૂસુ કુસલભાવો ધાતુકુસલતા. તાસંયેવ ધાતૂનં મનસિકારે કુસલભાવો મનસિકારકુસલતા. ચક્ખાયતનાદીસુ કુસલભાવો આયતનકુસલતા. દ્વાદસઙ્ગે પટિચ્ચસમુપ્પાદે કુસલભાવો પટિચ્ચસમુપ્પાદકુસલતા. તસ્મિં તસ્મિં ઠાને કુસલભાવો ઠાનકુસલતા. ઠાનન્તિ કારણં વુચ્ચતિ. તસ્મિઞ્હિ તદાયત્તવુત્તિતાય ફલં તિટ્ઠતિ નામ, તસ્મા ઠાનન્તિ વુત્તં. અટ્ઠાને કુસલભાવો અટ્ઠાનકુસલતા.

૧૨૪-૧૩૪. ઉજુભાવો અજ્જવો. મુદુભાવો મદ્દવો. અધિવાસનસઙ્ખાતો ખમનભાવો ખન્તિ. સુરતસ્સ ભાવો સોરચ્ચં. સમ્મોદકમુદુભાવસઙ્ખાતો સખિલભાવો સાખલ્યં. યથા પરેહિ સદ્ધિં અત્તનો છિદ્દં ન હોતિ એવં ધમ્મામિસેહિ પટિસન્થરણં પટિસન્થારો. ઇન્દ્રિયસંવરભેદસઙ્ખાતો મનચ્છટ્ઠેસુ ઇન્દ્રિયેસુ અગુત્તદ્વારભાવો ઇન્દ્રિયેસુ અગુત્તદ્વારતા. પટિગ્ગહણપરિભોગવસેન ભોજને મત્તં અજાનનભાવો ભોજને અમત્તઞ્ઞુતા. અનન્તરદુકો વુત્તપટિપક્ખનયેન વેદિતબ્બો. સતિવિપ્પવાસસઙ્ખાતો મુટ્ઠસ્સતિભાવો મુટ્ઠસ્સચ્ચં. અસમ્પજાનભાવો અસમ્પજઞ્ઞં. સરતીતિ સતિ. સમ્પજાનાતીતિ સમ્પજઞ્ઞં. અપ્પટિસઙ્ખાને અકમ્પનટ્ઠેન પટિસઙ્ખાનસઙ્ખાતં બલં પટિસઙ્ખાનબલં. વીરિયસીસેન સત્ત બોજ્ઝઙ્ગે ભાવેન્તસ્સ ઉપ્પન્નં બલં ભાવનાબલં. પચ્ચનીકધમ્મે સમેતીતિ સમથો. અનિચ્ચાદિવસેન વિવિધેન આકારેન પસ્સતીતિ વિપસ્સના. સમથોવ તં આકારં ગહેત્વા પુન પવત્તેતબ્બસ્સ સમથસ્સ નિમિત્તવસેન સમથનિમિત્તં. પગ્ગાહનિમિત્તેપિ એસેવ નયો. સમ્પયુત્તધમ્મે ¶ પગ્ગણ્હાતીતિ પગ્ગાહો. ન વિક્ખિપતીતિ અવિક્ખેપો.

૧૩૫-૧૪૨. સીલવિનાસિકા અસંવરસઙ્ખાતા સીલસ્સ વિપત્તિ સીલવિપત્તિ. સમ્માદિટ્ઠિવિનાસિકા મિચ્છાદિટ્ઠિસઙ્ખાતા દિટ્ઠિયા વિપત્તિ દિટ્ઠિવિપત્તિ. સોરચ્ચમેવ ¶ સીલસ્સ સમ્પાદનતો સીલપરિપૂરણતો સીલસ્સ સમ્પદાતિ સીલસમ્પદા. દિટ્ઠિપારિપૂરિભૂતં ઞાણં દિટ્ઠિયા સમ્પદાતિ દિટ્ઠિસમ્પદા. વિસુદ્ધિભાવં સમ્પત્તા સીલસઙ્ખાતા સીલસ્સ વિસુદ્ધિ, સીલવિસુદ્ધિ. નિબ્બાનસઙ્ખાતં વિસુદ્ધિં પાપેતું સમત્થા, દસ્સનસઙ્ખાતા, દિટ્ઠિયા વિસુદ્ધિ દિટ્ઠિવિસુદ્ધિ. દિટ્ઠિવિસુદ્ધિ ખો પન યથાદિટ્ઠિસ્સ ચ પધાનન્તિ કમ્મસ્સકતઞ્ઞાણાદિસઙ્ખાતા દિટ્ઠિવિસુદ્ધિ ચેવ યથાદિટ્ઠિસ્સ ચ અનુરૂપદિટ્ઠિસ્સ કલ્યાણદિટ્ઠિસ્સ તંસમ્પયુત્તમેવ પધાનં. સંવેગોતિ જાતિઆદીનિ ¶ પટિચ્ચ ઉપ્પન્નભયસઙ્ખાતં સંવિજ્જનં. સંવેજનિયટ્ઠાનન્તિ સંવેગજનકં જાતિઆદિકારણં. સંવિગ્ગસ્સ ચ યોનિસોપધાનન્તિ એવં સંવેગજાતસ્સ ઉપાયપધાનં. અસન્તુટ્ઠિતા ચ કુસલેસુ ધમ્મેસૂતિ કુસલધમ્મપૂરણે અસન્તુટ્ઠિભાવો. અપ્પટિવાનિતા ચ પધાનસ્મિન્તિ અરહત્તં અપત્વા પધાનસ્મિં અનિવત્તનતા અનોસક્કનતા. વિજાનનતો વિજ્જા. વિમુચ્ચનતો વિમુત્તિ. ખયે ઞાણન્તિ કિલેસક્ખયકરે અરિયમગ્ગે ઞાણં. અનુપ્પાદે ઞાણન્તિ પટિસન્ધિવસેન અનુપ્પાદભૂતે તંતંમગ્ગવજ્ઝકિલેસાનં અનુપ્પાદપરિયોસાને ઉપ્પન્ને અરિયફલે ઞાણં. અયં માતિકાય અનુપુબ્બપદવણ્ણના.

૧. ઇદાનિ ¶ ¶ યથાનિક્ખિત્તાય માતિકાય સઙ્ગહિતે ધમ્મે પભેદતો દસ્સેતું કતમે ધમ્મા કુસલાતિ ઇદં પદભાજનીયં આરદ્ધં. તત્થ યદેતં યસ્મિં સમયે કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતીતિ પઠમં કામાવચરકુસલં દસ્સિતં, તસ્સ તાવ નિદ્દેસે ધમ્મવવત્થાનવારો ¶ સઙ્ગહવારો સુઞ્ઞતવારોતિ તયો મહાવારા હોન્તિ. તેસુ ધમ્મવવત્થાનવારો ઉદ્દેસનિદ્દેસવસેન દ્વિધા ઠિતો. તેસુ ઉદ્દેસવારસ્સ પુચ્છા, સમયનિદ્દેસો, ધમ્મુદ્દેસો, અપ્પનાતિ ચત્તારો પરિચ્છેદા. તેસુ ‘કતમે ધમ્મા કુસલા’તિ અયં પુચ્છા નામ. ‘યસ્મિં સમયે કામાવચરં…પે… તસ્મિં સમયે’તિ અયં સમયનિદ્દેસો નામ. ‘ફસ્સો હોતિ…પે… અવિક્ખેપો હોતી’તિ અયં ધમ્મુદ્દેસો નામ. ‘યે વા પન તસ્મિં સમયે અઞ્ઞેપિ અત્થિ પટિચ્ચસમુપ્પન્ના અરૂપિનો ધમ્મા ઇમે ધમ્મા કુસલા’તિ અયં અપ્પના નામ.

એવં ચતૂહિ પરિચ્છેદેહિ ઠિતસ્સ ઉદ્દેસવારસ્સ ય્વાયં પઠમો પુચ્છાપરિચ્છેદો, તત્થ ‘કતમે ધમ્મા કુસલા’તિ અયં કથેતુકમ્યતાપુચ્છા. પઞ્ચવિધાહિ પુચ્છા – અદિટ્ઠજોતનાપુચ્છા, દિટ્ઠસંસન્દનાપુચ્છા, વિમતિચ્છેદનાપુચ્છા, અનુમતિપુચ્છા, કથેતુકમ્યતાપુચ્છાતિ. તાસં ઇદં નાનત્તં –

કતમા અદિટ્ઠજોતનાપુચ્છા? પકતિયા લક્ખણં અઞ્ઞાતં હોતિ, અદિટ્ઠં અતુલિતં અતીરિતં અવિભૂતં અવિભાવિતં. તસ્સ ઞાણાય દસ્સનાય તુલનાય તીરણાય વિભૂતત્થાય વિભાવનત્થાય પઞ્હં પુચ્છતિ. અયં અદિટ્ઠજોતનાપુચ્છા (મહાનિ. ૧૫૦; ચૂળનિ. પુણ્ણકમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૧૨).

કતમા દિટ્ઠસંસન્દનાપુચ્છા? પકતિયા લક્ખણં ઞાતં હોતિ, દિટ્ઠં તુલિતં તીરિતં વિભૂતં વિભાવિતં, સો અઞ્ઞેહિ પણ્ડિતેહિ સદ્ધિં સંસન્દનત્થાય પઞ્હં પુચ્છતિ. અયં દિટ્ઠસંસન્દનાપુચ્છા (મહાનિ. ૧૫૦; ચૂળનિ. પુણ્ણકમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૧૨).

કતમા ¶ વિમતિચ્છેદનાપુચ્છા? પકતિયા સંસયપક્ખન્દો હોતિ, વિમતિપક્ખન્દો દ્વેળ્હકજાતો – ‘એવં નુ ખો, નનુ ખો, કિં નુ ખો, કથં નુ ખો’તિ. સો વિમતિચ્છેદનત્થાય ¶ પઞ્હં પુચ્છતિ. અયં વિમતિચ્છેદનાપુચ્છા (મહાનિ. ૧૫૦; ચૂળનિ. પુણ્ણકમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૧૨).

કતમા અનુમતિપુચ્છા? ભગવા ભિક્ખૂનં અનુમતિયા પઞ્હં પુચ્છતિ – ‘તં કિં મઞ્ઞથ, ભિક્ખવે, રૂપં નિચ્ચં વા અનિચ્ચં વા’તિ? ‘અનિચ્ચં, ભન્તે’. ‘યં પનાનિચ્ચં દુક્ખં વા તં સુખં વા’તિ? ‘દુક્ખં, ભન્તે’ ¶ . ‘યં પનાનિચ્ચં દુક્ખં વિપરિણામધમ્મં, કલ્લં નુ તં સમનુપસ્સિતું એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’તિ? ‘નોહેતં, ભન્તે’તિ (સં. નિ. ૩.૭૯; મહાવ. ૨૧). અયં અનુમતિપુચ્છા.

કતમા કથેતુકમ્યતાપુચ્છા? ભગવા ભિક્ખૂનં કથેતુકમ્યતાય પઞ્હં પુચ્છતિ. ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, સતિપટ્ઠાના. કતમે ચત્તારો’’તિ (દી. નિ. ૨.૩૭૩)? અયં કથેતુકમ્યતાપુચ્છાતિ.

તત્થ બુદ્ધાનં પુરિમા તિસ્સો પુચ્છા નત્થિ. કસ્મા? બુદ્ધાનઞ્હિ તીસુ અદ્ધાસુ કિઞ્ચિ સઙ્ખતં, અદ્ધાવિમુત્તં વા અસઙ્ખતં, અદિટ્ઠં અનઞ્ઞાતં અજોતિતં અતુલિતં અતીરિતં અવિભૂતં અવિભાવિતં નામ નત્થિ. તેન તેસં અદિટ્ઠજોતનાપુચ્છા નત્થિ. યં પન ભગવતા અત્તનો ઞાણેન પટિવિદ્ધં, તસ્સ અઞ્ઞેન સમણેન વા બ્રાહ્મણેન વા દેવેન વા મારેન વા બ્રહ્મુના વા સદ્ધિં સંસન્દનકિચ્ચં નત્થિ. તેનસ્સ દિટ્ઠસંસન્દનાપુચ્છા નત્થિ. યસ્મા પનેસ અકથંકથી તિણ્ણવિચિકિચ્છો સબ્બધમ્મેસુ વિહતસંસયો, તેનસ્સ વિમતિચ્છેદનાપુચ્છા નત્થિ. ઇતરા દ્વે પન પુચ્છા ભગવતો અત્થિ. તાસુ અયં કથેતુકમ્યતાપુચ્છાતિ વેદિતબ્બા.

તત્થ ‘કતમે’તિપદેન નિદ્દિસિતબ્બધમ્મે પુચ્છતિ. ‘ધમ્મા કુસલા’તિ હિ વચનમત્તેન ‘કિં કતા કિં વા કરોન્તી’તિ ન સક્કા ઞાતું. ‘કતમે’તિ વુત્તે પન તેસં પુટ્ઠભાવો પઞ્ઞાયતિ. તેન વુત્તં ‘કતમેતિપદેન નિદ્દિસિતબ્બધમ્મે પુચ્છતી’તિ. ‘ધમ્મા કુસલા’તિપદદ્વયેન પુચ્છાય પુટ્ઠધમ્મે દસ્સેતિ. તેસં અત્થો હેટ્ઠા પકાસિતોવ.

કસ્મા પનેત્થ માતિકાયં વિય ‘કુસલા ધમ્મા’તિ અવત્વા ‘ધમ્મા કુસલા’તિ પદાનુક્કમો કતોતિ? પભેદતો ધમ્માનં દેસનં દીપેત્વા પભેદવન્તદસ્સનત્થં. ઇમસ્મિઞ્હિ અભિધમ્મે ¶ ધમ્માવ દેસેતબ્બા. તે ચ કુસલાદીહિ પભેદેહિ અનેકપ્પભેદા. તસ્મા ધમ્માયેવ ઇધ દેસેતબ્બા ¶ . નાયં વોહારદેસના. તે ચ અનેકપ્પભેદતો દેસેતબ્બા, ન ધમ્મમત્તતો. પભેદતો હિ દેસના ઘનવિનિબ્ભોગપટિસમ્ભિદાઞાણાવહા હોતીતિ ‘કુસલા ધમ્મા’તિ એવં પભેદતો ધમ્માનં દેસનં દીપેત્વા, ઇદાનિ યે તેન પભેદેન દેસેતબ્બા ધમ્મા તે ¶ દસ્સેતું, અયં ‘કતમે ધમ્મા કુસલા’તિ પદાનુક્કમો કતોતિ વેદિતબ્બો. પભેદવન્તેસુ હિ દસ્સિતેસુ પભેદો દસ્સિયમાનો યુજ્જતિ સુવિઞ્ઞેય્યો ચ હોતીતિ.

ઇદાનિ યસ્મિં સમયે કામાવચરં કુસલં ચિત્તન્તિ. એત્થ –

સમયે નિદ્દિસિ ચિત્તં, ચિત્તેન સમયં મુનિ;

નિયમેત્વાન દીપેતું, ધમ્મે તત્થ પભેદતો.

‘યસ્મિં સમયે કામાવચરં કુસલં ચિત્ત’ન્તિ હિ નિદ્દિસન્તો ભગવા સમયે ચિત્તં નિદ્દિસિ. કિંકારણા? તેન સમયનિયમિતેન ચિત્તેન પરિયોસાને ‘તસ્મિં સમયે’તિ એવં સમયં નિયમેત્વાન, અથ વિજ્જમાનેપિ સમયનાનત્તે યસ્મિં સમયે ચિત્તં તસ્મિંયેવ સમયે ફસ્સો હોતિ, વેદના હોતીતિ એવં તસ્મિં ચિત્તનિયમિતે સમયે એતે સન્તતિસમૂહકિચ્ચારમ્મણઘનવસેન દુરનુબોધપ્પભેદે ફસ્સવેદનાદયો ધમ્મે બોધેતુન્તિ અત્થો.

ઇદાનિ ‘યસ્મિં સમયે’તિઆદીસુ અયમનુપુબ્બપદવણ્ણના. યસ્મિન્તિ અનિયમતો ભુમ્મનિદ્દેસો. સમયેતિ અનિયમનિદ્દિટ્ઠપરિદીપનં. એત્તાવતા અનિયમતો સમયો નિદ્દિટ્ઠો હોતિ. તત્થ સમયસદ્દો –

સમવાયે ખણે કાલે, સમૂહે હેતુ દિટ્ઠિસુ;

પટિલાભે પહાને ચ, પટિવેધે ચ દિસ્સતિ.

તથા હિસ્સ ‘‘અપ્પેવ નામ સ્વેપિ ઉપસઙ્કમેય્યામ કાલઞ્ચ સમયઞ્ચ ઉપાદાયા’’તિ (દી. નિ. ૧.૪૪૭) એવમાદીસુ સમવાયો અત્થો. ‘‘એકોવ ખો, ભિક્ખવે, ખણો ચ સમયો ચ બ્રહ્મચરિયવાસાયા’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૮.૨૯) ખણો. ‘‘ઉણ્હસમયો પરિળાહસમયો’’તિઆદીસુ ¶ (પાચિ. ૩૫૮) કાલો. ‘‘મહાસમયો પવનસ્મિ’’ન્તિઆદીસુ સમૂહો. ‘‘સમયોપિ ખો તે, ભદ્દાલિ, અપ્પટિવિદ્ધો અહોસિ ¶ – ભગવા ખો સાવત્થિયં વિહરતિ, ભગવાપિ મં જાનિસ્સતિ ‘ભદ્દાલિ નામ ભિક્ખુ સત્થુસાસને સિક્ખાય અપરિપૂરકારી’તિ. અયમ્પિ ખો તે, ભદ્દાલિ, સમયો અપ્પટિવિદ્ધો અહોસી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૧૩૫) હેતુ. ‘‘તેન ખો પન સમયેન ઉગ્ગાહમાનો પરિબ્બાજકો સમણમુણ્ડિકાપુત્તો ¶ સમયપ્પવાદકે તિન્દુકાચીરે એકસાલકે મલ્લિકાય આરામે પટિવસતી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૨૬૦) દિટ્ઠિ.

‘‘દિટ્ઠે ધમ્મે ચ યો અત્થો, યો ચત્થો સમ્પરાયિકો;

અત્થાભિસમયા ધીરો, પણ્ડિતોતિ પવુચ્ચતી’’તિ. (સં. નિ. ૧.૧૨૯) –

આદીસુ પટિલાભો. ‘‘સમ્મા માનાભિસમયા અન્તમકાસિ દુક્ખસ્સા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૮) પહાનં. ‘‘દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠો સઙ્ખતટ્ઠો સન્તાપટ્ઠો વિપરિણામટ્ઠો અભિસમયટ્ઠો’’તિઆદીસુ (પટિ. મ. ૨.૮) પટિવેધો. એવમનેકેસુ સમયેસુ –

સમવાયો ખણો કાલો, સમૂહો હેતુયેવ ચ;

એતે પઞ્ચપિ વિઞ્ઞેય્યા, સમયા ઇધ વિઞ્ઞુના.

‘યસ્મિં સમયે કામાવચરં કુસલ’ન્તિ ઇમસ્મિઞ્હિ કુસલાધિકારે તેસુ નવસુ સમયેસુ એતે સમવાયાદયો પઞ્ચ સમયા પણ્ડિતેન વેદિતબ્બા.

તેસુ પચ્ચયસામગ્ગી, સમવાયો ખણો પન;

એકોવ નવમો ઞેય્યો, ચક્કાનિ ચતુરોપિ વા.

યા હિ એસા સાધારણફલનિપ્ફાદકત્તેન સણ્ઠિતા પચ્ચયાનં સામગ્ગી, સા ઇધ સમવાયોતિ ઞાતબ્બા. ‘‘એકોવ ખો, ભિક્ખવે, ખણો ચ સમયો ચ બ્રહ્મચરિયવાસાયા’’તિ (અ. નિ. ૮.૨૯) એવં વુત્તો પન નવમોવ ખણો એકો ખણોતિ વેદિતબ્બો. યાનિ વા ¶ પનેતાનિ ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, ચક્કાનિ યેહિ સમન્નાગતાનં દેવમનુસ્સાનં ચતુચક્કં વત્તતી’’તિ – એત્થ ‘પતિરૂપદેસવાસો, સપ્પુરિસૂપનિસ્સયો, અત્તસમ્માપણિધિ, પુબ્બે ચ કતપુઞ્ઞતા’તિ (અ. નિ. ૪.૩૧) ચત્તારિ ચક્કાનિ વુત્તાનિ, એતાનિ ¶ વા એકજ્ઝં કત્વા ઓકાસટ્ઠેન ખણોતિ વેદિતબ્બાનિ. તાનિ હિ કુસલુપ્પત્તિયા ઓકાસભૂતાનિ.

એવં સમવાયઞ્ચ ખણઞ્ચ ઞત્વા ઇતરેસુ –

તં તં ઉપાદાય પઞ્ઞત્તો, કાલો વોહારમત્તકો;

પુઞ્જો ફસ્સાદિધમ્માનં, સમૂહોતિ વિભાવિતો.

‘ચિત્તકાલો રૂપકાલો’તિઆદિના હિ નયેન ધમ્મે વા, ‘અતીતો અનાગતો’તિઆદિના નયેન ધમ્મવુત્તિં વા, ‘બીજકાલો અઙ્કુરકાલો’તિ આદિના નયેન ધમ્મપટિપાટિં વા, ‘ઉપ્પાદકાલો ¶ જરાકાલો’તિઆદિના નયેન ધમ્મલક્ખણં વા, ‘વેદિયનકાલો સઞ્જાનનકાલો’તિઆદિના નયેન ધમ્મકિચ્ચં વા, ‘ન્હાનકાલો પાનકાલો’તિઆદિના નયેન સત્તકિચ્ચં વા, ‘ગમનકાલો ઠાનકાલો’તિઆદિના નયેન ઇરિયાપથં વા, ‘પુબ્બણ્હો સાયન્હો દિવા રત્તી’તિઆદિના નયેન ચન્દિમસૂરિયાદિપરિવત્તનં વા, ‘અડ્ઢમાસો માસો’તિઆદિના નયેન અહોરત્તાદિસઙ્ખાતં કાલસઞ્ચયં વાતિ – એવં તં તં ઉપાદાય પઞ્ઞત્તો કાલો નામ. સો પનેસ સભાવતો અવિજ્જમાનત્તા પઞ્ઞત્તિમત્તકો એવાતિ વેદિતબ્બો. યો પનેસ ફસ્સવેદનાદીનં ધમ્માનં પુઞ્જો, સો ઇધ સમૂહોતિ વિભાવિતો. એવં કાલસમૂહેપિ ઞત્વા ઇતરો પન –

હેતૂતિ પચ્ચયોવેત્થ, તસ્સ દ્વારવસેન વા;

અનેકભાવો વિઞ્ઞેય્યો, પચ્ચયાનં વસેન વા.

એત્થ હિ પચ્ચયોવ હેતુ નામ, તસ્સ દ્વારાનં વા પચ્ચયાનં વા વસેન અનેકભાવો વેદિતબ્બો. કથં? ચક્ખુદ્વારાદીસુ હિ ઉપ્પજ્જમાનાનં ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં ચક્ખુરૂપઆલોકમનસિકારાદયો પચ્ચયા, મહાપકરણે ચ ‘‘હેતુપચ્ચયો આરમ્મણપચ્ચયો’’તિઆદિના નયેન ચતુવીસતિ પચ્ચયા વુત્તા. તેસુ ઠપેત્વા વિપાકપચ્ચયઞ્ચ પચ્છાજાતપચ્ચયઞ્ચ, સેસા કુસલધમ્માનં પચ્ચયા હોન્તિયેવ. તે સબ્બેપિ ઇધ હેતૂતિ અધિપ્પેતા. એવમસ્સ ઇમિના દ્વારવસેન ¶ વા પચ્ચયવસેન વા અનેકભાવો વેદિતબ્બો ¶ . એવમેતે સમવાયાદયો પઞ્ચ અત્થા ઇધ સમયસદ્દેન પરિગ્ગહિતાતિ વેદિતબ્બા.

‘કસ્મા પન એતેસુ યંકિઞ્ચિ એકં અપરિગ્ગહેત્વા સબ્બેસં પરિગ્ગહો કતો’તિ? ‘તેન તેન તસ્સ તસ્સ અત્થવિસેસસ્સ દીપનતો. એતેસુ હિ સમવાયસઙ્ખાતો સમયો અનેકહેતુતો વુત્તિં દીપેતિ. તેન એકકારણવાદો પટિસેધિતો હોતિ. સમવાયો ચ નામ સાધારણફલનિપ્ફાદને અઞ્ઞમઞ્ઞાપેક્ખો હોતિ. તસ્મા ‘એકો કત્તા નામ નત્થી’તિ ઇમમ્પિ અત્થં દીપેતિ. સભાવેન હિ કારણે સતિ કારણન્તરાપેક્ખા અયુત્તાતિ. એવં એકસ્સ કસ્સચિ કારણસ્સ અભાવદીપનેન ‘‘સયંકતં સુખદુક્ખ’’ન્તિઆદિ પટિસેધિતં હોતિ.

તત્થ સિયા – ‘યં વુત્તં અનેકહેતુતો વુત્તિં દીપેતી’તિ, તં ન યુત્તં. ‘કિંકારણા’ ¶ ?‘અસામગ્ગિયં અહેતૂનં સામગ્ગિયમ્પિ અહેતુભાવાપત્તિતો’. ‘ન હિ એકસ્મિં અન્ધે દટ્ઠું અસક્કોન્તે અન્ધસતં પસ્સતી’તિ. ‘નો ન યુત્તં; સાધારણફલનિપ્ફાદકત્તેન હિ ઠિતભાવો સામગ્ગી; ન અનેકેસં સમોધાનમત્તં. ન ચ અન્ધાનં દસ્સનં નામ સાધારણફલં’. ‘કસ્મા’?‘અન્ધસતે સતિપિ તસ્સ અભાવતો. ચક્ખાદીનં પન તં સાધારણફલં, તેસં ભાવે ભાવતો. અસામગ્ગિયં અહેતૂનમ્પિ ચ સામગ્ગિયં હેતુભાવો સિદ્ધો. સ્વાયં અસામગ્ગિયં ફલાભાવેન, સામગ્ગિયઞ્ચસ્સ ભાવેન, વેદિતબ્બો. ચક્ખાદીનઞ્હિ વેકલ્લે ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં અભાવો, અવેકલ્લે ચ ભાવો, પચ્ચક્ખસિદ્ધો લોકસ્સા’તિ. અયં તાવ સમવાયસઙ્ખાતેન સમયેન અત્થો દીપિતો.

યો પનેસ અટ્ઠહિ અક્ખણેહિ પરિવજ્જિતો નવમો ખણો, પતિરૂપદેસવાસાદિકો ચ ચતુચક્કસઙ્ખાતો ઓકાસટ્ઠેન ખણો વુત્તો, સો મનુસ્સત્તબુદ્ધુપ્પાદસદ્ધમ્મટ્ઠિતિઆદિકં ખણસામગ્ગિં વિના નત્થિ. મનુસ્સત્તાદીનઞ્ચ કાણકચ્છપોપમાદીહિ (મ. નિ. ૩.૨૫૨) દુલ્લભભાવો. ઇતિ ખણસ્સ દુલ્લભત્તા સુટ્ઠુતરં ખણાયત્તં લોકુત્તરધમ્માનં ઉપકારભૂતં કુસલં દુલ્લભમેવ ¶ . એવમેતેસુ ખણસઙ્ખાતો સમયો કુસલુપ્પત્તિયા દુલ્લભભાવં દીપેતિ. એવં દીપેન્તેન અનેન અધિગતખણાનં ખણાયત્તસ્સેવ તસ્સ કુસલસ્સ અનનુટ્ઠાનેન મોઘખણં કુરુમાનાનં પમાદવિહારો પટિસેધિતો હોતિ. અયં ખણસઙ્ખાતેન સમયેન અત્થો દીપિતો.

યો ¶ પનેતસ્સ કુસલચિત્તસ્સ પવત્તિકાલો નામ હોતિ, સો અતિપરિત્તો. સા ચસ્સ અતિપરિત્તતા ‘‘યથા ચ, ભિક્ખવે, તસ્સ પુરિસસ્સ જવો, યથા ચ ચન્દિમસૂરિયાનં જવો, યથા ચ યા દેવતા ચન્દિમસૂરિયાનં પુરતો ધાવન્તિ તાસં દેવતાનં જવો, તતો સીઘતરં આયુસઙ્ખારા ખીયન્તી’’તિ (સં. નિ. ૨.૨૨૮) – ઇમસ્સ સુત્તસ્સ અટ્ઠકથાવસેન વેદિતબ્બા. તત્ર હિ સો રૂપજીવિતિન્દ્રિયસ્સ તાવ પરિત્તકો કાલો વુત્તો. યાવ પટુપ્પન્નં રૂપં તિટ્ઠતિ તાવ સોળસ ચિત્તાનિ ઉપ્પજ્જિત્વા ભિજ્જન્તિ. ઇતિ તેસં કાલપરિત્તતાય ઉપમાપિ ¶ નત્થિ. તેનેવાહ – ‘‘યાવઞ્ચિદં, ભિક્ખવે, ઉપમાપિ ન સુકરા યાવ લહુપરિવત્તં ચિત્ત’’ન્તિ (અ. નિ. ૧.૪૮). એવમેતેસુ કાલસઙ્ખાતો સમયો કુસલચિત્તપ્પવત્તિકાલસ્સ અતિપરિત્તતં દીપેતિ. એવં દીપેન્તેન ચાનેન અતિપરિત્તકાલતાય, વિજ્જુલતોભાસેન મુત્તાવુણનં વિય, દુપ્પટિવિજ્ઝમિદં ચિત્તં, તસ્મા એતસ્સ પટિવેધે મહાઉસ્સાહો ચ આદરો ચ કત્તબ્બોતિ ઓવાદો દિન્નો હોતિ. અયં કાલસઙ્ખાતેન સમયેન અત્થો દીપિતો.

સમૂહસઙ્ખાતો પન સમયો અનેકેસં સહુપ્પત્તિં દીપેતિ. ફસ્સાદીનઞ્હિ ધમ્માનં પુઞ્જો સમૂહોતિ વુત્તો. તસ્મિઞ્ચ ઉપ્પજ્જમાનં ચિત્તં સહ તેહિ ધમ્મેહિ ઉપ્પજ્જતીતિ અનેકેસં સહુપ્પત્તિ દીપિતા. એવં દીપેન્તેન ચાનેન એકસ્સેવ ધમ્મસ્સ ઉપ્પત્તિ પટિસેધિતા હોતિ. અયં સમૂહસઙ્ખાતેન સમયેન અત્થો દીપિતો.

હેતુસઙ્ખાતો પન સમયો પરાયત્તવુત્તિતં દીપેતિ. ‘યસ્મિં સમયે’તિ હિ પદસ્સ યસ્મા ‘યસ્મિં હેતુમ્હિ સતિ’ ઉપ્પન્નં હોતીતિ અયમત્થો, તસ્મા ‘હેતુમ્હિ સતિ’ પવત્તિતો પરાયત્તવુત્તિતા દીપિતા. એવં ¶ દીપેન્તેન ચાનેન ધમ્માનં સવસવત્તિતાભિમાનો પટિસેધિતો હોતિ. અયં હેતુસઙ્ખાતેન સમયેન અત્થો દીપિતો.

તત્થ ‘યસ્મિં સમયે’તિ કાલસઙ્ખાતસ્સ સમયસ્સ વસેન ‘યસ્મિં કાલે’તિ અત્થો; સમૂહસઙ્ખાતસ્સ ‘યસ્મિં સમૂહે’તિ. ખણસમવાયહેતુસઙ્ખાતાનં ‘યસ્મિં ખણે સતિ, યાય સામગ્ગિયા સતિ, યમ્હિ હેતુમ્હિ સતિ’ કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ, તસ્મિંયેવ સતિ ‘ફસ્સાદયોપી’તિ અયમત્થો વેદિતબ્બો. અધિકરણઞ્હિ કાલસઙ્ખાતો સમૂહસઙ્ખાતો ચ સમયો. તત્થ વુત્તધમ્માનન્તિ અધિકરણવસેનેત્થ ભુમ્મં. ખણસમવાયહેતુસઙ્ખાતસ્સ ચ સમયસ્સ ભાવેન તેસં ભાવો લક્ખીયતીતિ ભાવેનભાવલક્ખણવસેનેત્થ ભુમ્મં.

કામાવચરન્તિ ¶ ‘‘કતમે ધમ્મા કામાવચરા? હેટ્ઠતો અવીચિનિરયં ઉપરિતો પરનિમ્મિતવસવત્તિં પરિયન્તં કત્વા’’તિઆદિના (ધ. સ. ૧૨૮૭) નયેન વુત્તેસુ કામાવચરધમ્મેસુ પરિયાપન્નં. તત્રાયં વચનત્થો – ઉદ્દાનતો ¶ દ્વે કામા, વત્થુકામો ચ કિલેસકામો ચ. તત્થ કિલેસકામો અત્થતો છન્દરાગોવ વત્થુકામો તેભૂમકવટ્ટં. કિલેસકામો ચેત્થ કામેતીતિ કામો; ઇતરો પન કામિયતીતિ કામો. યસ્મિં પન પદેસે દુવિધોપેસો કામો પવત્તિવસેન અવચરતિ, સો ચતુન્નં અપાયાનં, મનુસ્સાનં, છન્નઞ્ચ દેવલોકાનં વસેન એકાદસવિધો પદેસો. કામો એત્થ અવચરતીતિ કામાવચરો, સસત્થાવચરો વિય. યથા હિ યસ્મિં પદેસે સસત્થા પુરિસા અવચરન્તિ, સો વિજ્જમાનેસુપિ અઞ્ઞેસુ દ્વિપદચતુપ્પદેસુ અવચરન્તેસુ, તેસં અભિલક્ખિતત્તા ‘સસત્થાવચરો’ત્વેવ વુચ્ચતિ, એવં વિજ્જમાનેસુપિ અઞ્ઞેસુ રૂપાવચરાદીસુ તત્થ અવચરન્તેસુ, તેસં અભિલક્ખિતત્તા અયં પદેસો ‘કામાવચરો’ત્વેવ વુચ્ચતિ. સ્વાયં યથા રૂપભવો રૂપં, એવં ઉત્તરપદલોપં કત્વા ‘કામો’ત્વેવ વુચ્ચતિ. એવમિદં ચિત્તં ઇમસ્મિં એકાદસપદેસસઙ્ખાતે કામે અવચરતીતિ કામાવચરં.

કિઞ્ચાપિ હિ એતં રૂપારૂપભવેસુપિ અવચરતિ, યથા પન સઙ્ગામે અવચરણતો સઙ્ગામાવચરોતિ લદ્ધનામકો નાગો નગરે ચરન્તોપિ ‘સઙ્ગામાવચરો’ત્વેવ વુચ્ચતિ, થલજલચરા ચ પાણા અથલે ¶ અજલે ચ ઠિતાપિ ‘થલચરા જલચરા’ત્વેવ વુચ્ચન્તિ, એવમિદં અઞ્ઞત્થ અવચરન્તમ્પિ કામાવચરમેવાતિ વેદિતબ્બં. આરમ્મણકરણવસેન વા એત્થ કામો અવચરતીતિપિ કામાવચરં. કામઞ્ચેસ રૂપારૂપાવચરેસુપિ અવચરતિ, યથા પન વદતીતિ ‘વચ્છો’, મહિયં સેતીતિ ‘મહિંસો’તિ વુત્તે, ન સત્તા યત્તકા વદન્તિ, મહિયં વા સેન્તિ સબ્બેસં તં નામં હોતિ, એવંસમ્પદમિદં વેદિતબ્બં. અપિચ કામભવસઙ્ખાતે કામે પટિસન્ધિં અવચારેતીતિપિ કામાવચરં.

કુસલન્તિ કુચ્છિતાનં સલનાદીહિ અત્થેહિ કુસલં. અપિચ આરોગ્યટ્ઠેન અનવજ્જટ્ઠેન કોસલ્લસમ્ભૂતટ્ઠેન ચ કુસલં. યથેવ હિ ‘કચ્ચિ નુ ભોતો કુસલ’ન્તિ (જા. ૧.૧૫.૧૪૬; ૨.૨૦.૧૨૯) રૂપકાયે અનાતુરતાય અગેલઞ્ઞેન નિબ્યાધિતાય આરોગ્યટ્ઠેન કુસલં વુત્તં, એવં અરૂપધમ્મેપિ કિલેસાતુરતાય કિલેસગેલઞ્ઞસ્સ ચ કિલેસબ્યાધિનો ¶ અભાવેન આરોગ્યટ્ઠેન કુસલં વેદિતબ્બં. કિલેસવજ્જસ્સ પન કિલેસદોસસ્સ કિલેસદરથસ્સ ચ અભાવા અનવજ્જટ્ઠેન ¶ કુસલં. કોસલ્લં વુચ્ચતિ પઞ્ઞા; કોસલ્લતો સમ્ભૂતત્તા કોસલ્લસમ્ભૂતટ્ઠેન કુસલં.

‘ઞાણસમ્પયુત્તં’ તાવ એવં હોતુ; ઞાણવિપ્પયુત્તં કથન્તિ. તમ્પિ રુળ્હીસદ્દેન કુસલમેવ. યથા હિ તાલપણ્ણેહિ અકત્વા કિલઞ્જાદીહિ કતમ્પિ તંસરિક્ખત્તા રુળ્હીસદ્દેન તાલવણ્ટન્ત્વેવ વુચ્ચતિ, એવં ‘ઞાણવિપ્પયુત્ત’મ્પિ કુસલન્ત્વેવ વેદિતબ્બં. નિપ્પરિયાયેન પન ‘ઞાણસમ્પયુત્તં’ આરોગ્યટ્ઠેન અનવજ્જટ્ઠેન કોસલ્લસમ્ભૂતટ્ઠેનાતિ તિવિધેનપિ કુસલન્તિ નામં લભતિ, ઞાણવિપ્પયુત્તં દુવિધેનેવ. ઇતિ યઞ્ચ જાતકપરિયાયેન યઞ્ચ બાહિતિકસુત્તપરિયાયેન યઞ્ચ અભિધમ્મપરિયાયેન કુસલં કથિતં સબ્બં તં તીહિપિ અત્થેહિ ઇમસ્મિં ચિત્તે લબ્ભતિ.

તદેતં લક્ખણાદિવસેન અનવજ્જસુખવિપાકલક્ખણં, અકુસલવિદ્ધંસનરસં, વોદાનપચ્ચુપટ્ઠાનં, યોનિસોમનસિકારપદટ્ઠાનં. અવજ્જપટિપક્ખત્તા વા અનવજ્જલક્ખણમેવ કુસલં, વોદાનભાવરસં, ઇટ્ઠવિપાકપચ્ચુપટ્ઠાનં, યથાવુત્તપદટ્ઠાનમેવ. લક્ખણાદીસુ હિ તેસં તેસં ધમ્માનં સભાવો વા સામઞ્ઞં વા લક્ખણં નામ. કિચ્ચં વા સમ્પત્તિ વા રસો નામ. ઉપટ્ઠાનાકારો વા ફલં વા પચ્ચુપટ્ઠાનં નામ. આસન્નકારણં પદટ્ઠાનં નામ. ઇતિ યત્થ યત્થ લક્ખણાદીનિ વક્ખામ તત્થ તત્થ ઇમિનાવ નયેન તેસં નાનત્તં વેદિતબ્બં.

ચિત્તન્તિ ¶ આરમ્મણં ચિન્તેતીતિ ચિત્તં; વિજાનાતીતિ અત્થો. યસ્મા વા ‘ચિત્ત’ન્તિ સબ્બચિત્તસાધારણો એસ સદ્દો, તસ્મા યદેત્થ લોકિયકુસલાકુસલકિરિયચિત્તં, તં જવનવીથિવસેન અત્તનો સન્તાનં ચિનોતીતિ ચિત્તં. વિપાકં કમ્મકિલેસેહિ ચિતન્તિ ચિત્તં. અપિચ સબ્બમ્પિ યથાનુરૂપતો ચિત્તતાય ચિત્તં. ચિત્તકરણતાય ચિત્તન્તિ એવમ્પેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. તત્થ યસ્મા અઞ્ઞદેવ સરાગં ચિત્તં, અઞ્ઞં સદોસં ¶ , અઞ્ઞં સમોહં; અઞ્ઞં કામાવચરં, અઞ્ઞં રૂપાવચરાદિભેદં; અઞ્ઞં રૂપારમ્મણં, અઞ્ઞં સદ્દાદિઆરમ્મણં; રૂપારમ્મણેસુ ચાપિ અઞ્ઞં નીલારમ્મણં, અઞ્ઞં પીતાદિઆરમ્મણં; સદ્દાદિઆરમ્મણેસુપિ એસેવ નયો; સબ્બેસુપિ ચેતેસુ અઞ્ઞં હીનં અઞ્ઞં મજ્ઝિમં અઞ્ઞં પણીતં; હીનાદીસુપિ અઞ્ઞં છન્દાધિપતેય્યં, અઞ્ઞં વીરિયાધિપતેય્યં અઞ્ઞં ચિત્તાધિપતેય્યં, અઞ્ઞં વીમંસાધિપતેય્યં, તસ્મા અસ્સ ઇમેસં સમ્પયુત્તભૂમિઆરમ્મણહીનમજ્ઝિમપણીતાધિપતીનં વસેન ચિત્તતા વેદિતબ્બા. કામઞ્ચેત્થ ¶ એકમેવ એવં ચિત્તં ન હોતિ, ચિત્તાનં પન અન્તોગધત્તા એતેસુ યંકિઞ્ચિ એકમ્પિ ચિત્તતાય ચિત્તન્તિ વત્તું વટ્ટતિ. એવં તાવ ચિત્તતાય ચિત્તં.

કથં ચિત્તકરણતાયાતિ? લોકસ્મિઞ્હિ ચિત્તકમ્મતો ઉત્તરિ અઞ્ઞં ચિત્તં નામ નત્થિ. તસ્મિમ્પિ ચરણં નામ ચિત્તં અતિચિત્તમેવ હોતિ. તં કરોન્તાનં ચિત્તકારાનં ‘એવંવિધાનિ એત્થ રૂપાનિ કાતબ્બાની’તિ ચિત્તસઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતિ. તાય ચિત્તસઞ્ઞાય લેખાગહનરઞ્જનઉજ્જોતનવત્તનાદિનિપ્ફાદિકા ચિત્તકિરિયા ઉપ્પજ્જન્તિ, તતો ચરણસઙ્ખાતે ચિત્તે અઞ્ઞતરં વિચિત્તરૂપં નિપ્ફજ્જતિ. તતો ‘ઇમસ્સ રૂપસ્સ ઉપરિ ઇદં હોતુ, હેટ્ઠા ઇદં, ઉભયપસ્સે ઇદ’ન્તિ ચિન્તેત્વા યથાચિન્તિતેન કમેન સેસચિત્તરૂપનિપ્ફાદનં હોતિ, એવં યંકિઞ્ચિ લોકે વિચિત્તં સિપ્પજાતં સબ્બં તં ચિત્તેનેવ કરિયતિ, એવં ઇમાય કરણવિચિત્તતાય તસ્સ તસ્સ ચિત્તસ્સ નિપ્ફાદકં ચિત્તમ્પિ તથેવ ચિત્તં હોતિ. યથાચિન્તિતસ્સ વા અનવસેસસ્સ અનિપ્ફજ્જનતો તતોપિ ચિત્તમેવ ચિત્તતરં. તેનાહ ભગવા –

‘‘દિટ્ઠં વો, ભિક્ખવે, ચરણં નામ ચિત્તન્તિ? ‘એવં, ભન્તે’. તમ્પિ ખો, ભિક્ખવે, ચરણં નામ ચિત્તં ચિત્તેનેવ ચિન્તિતં. તેનપિ ખો, ભિક્ખવે, ચરણેન ચિત્તેન ચિત્તંયેવ ચિત્તતર’’ન્તિ (સં. નિ. ૩.૧૦૦).

તથા ¶ યદેતં દેવમનુસ્સનિરયતિરચ્છાનભેદાસુ ગતીસુ કમ્મલિઙ્ગસઞ્ઞાવોહારાદિભેદં અજ્ઝત્તિકં ચિત્તં તમ્પિ ચિત્તકતમેવ. કાયકમ્માદિભેદઞ્હિ દાનસીલવિહિંસાસાઠેય્યાદિનયપ્પવત્તં કુસલાકુસલકમ્મં ચિત્તનિપ્ફાદિતં કમ્મનાનત્તં. કમ્મનાનત્તેનેવ ચ તાસુ તાસુ ગતીસુ ¶ હત્થપાદકણ્ણઉદરગીવામુખાદિસણ્ઠાનભિન્નં લિઙ્ગનાનત્તં. લિઙ્ગનાનત્તતો યથાગહિતસણ્ઠાનવસેન ‘અયં ઇત્થી અયં પુરિસો’તિ ઉપ્પજ્જમાનાય સઞ્ઞાય સઞ્ઞાનાનત્તં. સઞ્ઞાનાનત્તતો સઞ્ઞાનુરૂપેન ‘ઇત્થી’તિ વા ‘પુરિસો’તિ વા વોહરન્તાનં વોહારનાનત્તં. વોહારનાનત્તવસેન પન યસ્મા ‘ઇત્થી ભવિસ્સામિ પુરિસો ભવિસ્સામિ, ખત્તિયો ભવિસ્સામિ બ્રાહ્મણો ભવિસ્સામી’તિ એવં તસ્સ તસ્સ અત્તભાવસ્સ જનકં કમ્મં કરીયતિ, તસ્મા વોહારનાનત્તતો કમ્મનાનત્તં. તં પનેતં કમ્મનાનત્તં યથાપત્થિતં ભવં નિબ્બત્તેન્તં યસ્મા ગતિવસેન નિબ્બત્તેતિ તસ્મા કમ્મનાનત્તતો ગતિનાનત્તં. કમ્મનાનત્તેનેવ ચ તેસં તેસં સત્તાનં તસ્સા તસ્સા ગતિયા અપાદકદ્વિપાદકાદિતા, તસ્સા તસ્સા ઉપપત્તિયા ઉચ્ચનીચાદિતા, તસ્મિં ¶ તસ્મિં અત્તભાવે સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાદિતા, લોકધમ્મેસુ લાભાલાભાદિતા ચ પઞ્ઞાયતિ. તસ્મા સબ્બમેતં દેવમનુસ્સનિરયતિરચ્છાનભેદાસુ ગતીસુ કમ્મલિઙ્ગસઞ્ઞાવોહારાદિભેદં અજ્ઝત્તિકં ચિત્તં ચિત્તેનેવ કતન્તિ વેદિતબ્બં. સ્વાયમત્થો ઇમસ્સ સઙ્ગીતિઅનારુળ્હસ્સ સુત્તસ્સ વસેન વેદિતબ્બો. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘કમ્મનાનત્તપુથુત્તપ્પભેદવવત્થાનવસેન લિઙ્ગનાનત્તપુથુત્તપ્પભેદવવત્થાનં ભવતિ, લિઙ્ગનાનત્તપુથુત્તપ્પભેદવવત્થાનવસેન સઞ્ઞાનાનત્તપુથુત્તપ્પભેદવવત્થાનં ભવતિ, સઞ્ઞાનાનત્તપુથુત્તપ્પભેદવવત્થાનવસેન વોહારનાનત્તપુથુત્તપ્પભેદવવત્થાનં ભવતિ, વોહારનાનત્તપુથુત્તપ્પભેદવવત્થાનવસેન કમ્મનાનત્તપુથુત્તપ્પભેદવવત્થાનં ભવતિ. કમ્મનાનાકરણં પટિચ્ચ સત્તાનં ગતિયા નાનાકરણં પઞ્ઞાયતિ – અપદા દ્વિપદા ચતુપ્પદા બહુપ્પદા, રૂપિનો અરૂપિનો, સઞ્ઞિનો અસઞ્ઞિનો નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞિનો. કમ્મનાનાકરણં પટિચ્ચ સત્તાનં ઉપપત્તિયા નાનાકરણં પઞ્ઞાયતિ – ઉચ્ચનીચતા હીનપણીતતા સુગતદુગ્ગતતા. કમ્મનાનાકરણં ¶ પટિચ્ચ સત્તાનં અત્તભાવે નાનાકરણં પઞ્ઞાયતિ – સુવણ્ણદુબ્બણ્ણતા સુજાતદુજ્જાતતા સુસણ્ઠિતદુસ્સણ્ઠિતતા. કમ્મનાનાકરણં પટિચ્ચ સત્તાનં લોકધમ્મે નાનાકરણં પઞ્ઞાયતિ – લાભાલાભે યસાયસે નિન્દાપસંસાયં સુખદુક્ખે’’તિ.

કમ્મતો ¶ લિઙ્ગતો ચેવ, લિઙ્ગસઞ્ઞા પવત્તરે;

સઞ્ઞાતો ભેદં ગચ્છન્તિ, ઇત્થાયં પુરિસોતિ વા.

‘‘કમ્મુના વત્તતે લોકો, કમ્મુના વત્તતે પજા;

કમ્મનિબન્ધના સત્તા, રથસ્સાણીવ યાયતો’’. (મ. નિ. ૨.૪૬૦; સુ. નિ. ૬૫૯);

કસ્મા વદે નત્થિ કમ્મન્તિ લોકે. (કથા. ૭૮૫);

‘‘કમ્મસ્સકા માણવ સત્તા કમ્મદાયાદા કમ્મયોની કમ્મબન્ધૂ કમ્મપટિસરણા; કમ્મં સત્તે વિભજતિ યદિદં હીનપ્પણીતતાયા’’તિ (મ. નિ. ૩.૨૮૯).

એવં ઇમાય કરણચિત્તતાયપિ ચિત્તસ્સ ચિત્તતા વેદિતબ્બા. સબ્બાનિપિ હિ એતાનિ વિચિત્રાનિ ચિત્તેનેવ કતાનિ. અલદ્ધોકાસસ્સ પન ચિત્તસ્સ યં વા પન અવસેસપચ્ચયવિકલં તસ્સ એકચ્ચચિત્તકરણાભાવતો યદેતં ચિત્તેન કતં અજ્ઝત્તિકં ચિત્તં વુત્તં, તતોપિ ચિત્તમેવ ચિત્તતરં. તેનાહ ભગવા –

‘‘નાહં, ભિક્ખવે, અઞ્ઞં એકનિકાયમ્પિ સમનુપસ્સામિ એવં ચિત્તં યથયિદં, ભિક્ખવે, તિરચ્છાનગતા પાણા… તેહિપિ ખો, ભિક્ખવે, તિરચ્છાનગતેહિ પાણેહિ ચિત્તંયેવ ચિત્તતર’’ન્તિ (સં. નિ. ૩.૧૦૦).

ઉપ્પન્નં હોતીતિ એત્થ વત્તમાનભૂતાપગતોકાસકતભૂમિલદ્ધવસેન ઉપ્પન્નં નામ અનેકપ્પભેદં. તત્થ સબ્બમ્પિ ઉપ્પાદજરાભઙ્ગસમઙ્ગીસઙ્ખાતં વત્તમાનુપ્પન્નં નામ. આરમ્મણરસં અનુભવિત્વા નિરુદ્ધં, અનુભૂતાપગતસઙ્ખાતં કુસલાકુસલં ¶ , ઉપ્પાદાદિત્તયં અનુપ્પત્વા નિરુદ્ધં, ભૂતાપગતસઙ્ખાતં, સેસસઙ્ખતઞ્ચ ભૂતાપગતુપ્પન્નં નામ. ‘‘યાનિસ્સ તાનિ પુબ્બે કતાનિ કમ્માની’’તિ (મ. નિ. ૩.૨૪૮) એવમાદિના નયેન વુત્તં કમ્મં અતીતમ્પિ સમાનં, અઞ્ઞં વિપાકં પટિબાહિત્વા અત્તનો વિપાકસ્સોકાસં કત્વા ઠિતત્તા, તથા કતોકાસઞ્ચ વિપાકં અનુપ્પન્નમ્પિ સમાનં એવં કતે ઓકાસે એકન્તેન ઉપ્પજ્જનતો ઓકાસકતુપ્પન્નં નામ. તાસુ ¶ તાસુ ભૂમીસુ અસમૂહતં અકુસલં ભૂમિલદ્ધુપ્પન્નં નામ. એત્થ ચ ભૂમિયા ભૂમિલદ્ધસ્સ ચ નાનત્તં વેદિતબ્બં. ભૂમીતિ વિપસ્સનાય આરમ્મણભૂતા તેભૂમકા પઞ્ચક્ખન્ધા. ભૂમિલદ્ધં નામ તેસુ ખન્ધેસુ ઉપ્પત્તારહં કિલેસજાતં. તેન હેસા ભૂમિ લદ્ધા નામ હોતિ, તસ્મા ભૂમિલદ્ધન્તિ વુચ્ચતિ. એવમેતેસુ ચતૂસુ ઉપ્પન્નેસુ ઇધ ‘વત્તમાનુપ્પન્નં’ અધિપ્પેતં.

તત્રાયં વચનત્થો – પુબ્બન્તતો ઉદ્ધં ઉપ્પાદાદિઅભિમુખં પન્નન્તિ ઉપ્પન્નં. ‘ઉપ્પન્ન’-સદ્દો પનેસ ¶ અતીતે પટિલદ્ધે સમુટ્ઠિતે અવિક્ખમ્ભિતે અસમુચ્છિન્ને ખણત્તયગતેતિ અનેકેસુ અત્થેસુ દિસ્સતિ. અયઞ્હિ ‘‘તેન ખો પન, ભિક્ખવે, સમયેન કકુસન્ધો ભગવા અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો લોકે ઉપ્પન્નો’’તિ (સં. નિ. ૨.૧૪૩) એત્થ અતીતે આગતો. ‘‘આયસ્મતો આનન્દસ્સ અતિરેકચીવરં ઉપ્પન્નં હોતી’’તિ (પારા. ૪૬૧) એત્થ પટિલદ્ધે. ‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, ઉપ્પન્નં મહામેઘં તમેનં મહાવાતો અન્તરાયેવ અન્તરધાપેતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૫૭) એત્થ સમુટ્ઠિતે. ‘‘ઉપ્પન્નં ગમિયચિત્તં દુપ્પટિવિનોદનીયં (અ. નિ. ૫.૧૬૦; પરિ. ૩૨૫); ઉપ્પન્નુપ્પન્ને પાપકે અકુસલે ધમ્મે ઠાનસો અન્તરધાપેતી’’તિ (પારા. ૧૬૫) એત્થ અવિક્ખમ્ભિતે. ‘‘અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં ભાવેન્તો બહુલીકરોન્તો ઉપ્પન્નુપ્પન્ને પાપકે અકુસલે ધમ્મે ઠાનસો અન્તરાયેવ અન્તરધાપેતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૫૬-૧૫૭) એત્થ અસમુચ્છિન્ને. ‘‘ઉપ્પજ્જમાનં ઉપ્પન્નન્તિ? આમન્તા’’તિ (યમ. ૨.ચિત્તયમક.૮૧) એત્થ ખણત્તયગતે. સ્વાયમિધાપિ ખણત્તયગતેવ દટ્ઠબ્બો. તસ્મા ‘ઉપ્પન્નં હોતી’તિ એત્થ ખણત્તયગતં હોતિ, વત્તમાનં હોતિ, પચ્ચુપ્પન્નં હોતીતિ. અયં સઙ્ખેપત્થો.

ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતીતિ ચેતં દેસનાસીસમેવ. ન પન ચિત્તં એકકમેવ ઉપ્પજ્જતિ. તસ્મા યથા રાજા આગતોતિ વુત્તે ન પરિસં પહાય એકકોવ આગતો, રાજપરિસાય પન સદ્ધિંયેવ આગતોતિ પઞ્ઞાયતિ ¶ , એવમિદમ્પિ પરોપણ્ણાસકુસલધમ્મેહિ સદ્ધિંયેવ ઉપ્પન્નન્તિ વેદિતબ્બં. પુબ્બઙ્ગમટ્ઠેન પન ‘‘ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ’’ચ્ચેવ વુત્તં.

લોકિયધમ્મઞ્હિ પત્વા ચિત્તં જેટ્ઠકં ચિત્તં ધુરં ચિત્તં પુબ્બઙ્ગમં હોતિ. લોકુત્તરધમ્મં ¶ પત્વા પઞ્ઞા જેટ્ઠિકા પઞ્ઞા ધુરા પઞ્ઞા પુબ્બઙ્ગમા. તેનેવ ભગવા વિનયપરિયાયં પત્વા પઞ્હં પુચ્છન્તો ‘કિંફસ્સોસિ, કિંવેદનોસિ, કિંસઞ્ઞોસિ, કિંચેતનોસી’તિ અપુચ્છિત્વા ‘‘કિંચિત્તો ત્વં ભિક્ખૂ’’તિ ચિત્તમેવ ધુરં કત્વા પુચ્છતિ. ‘‘અથેય્યચિત્તો અહં ભગવા’’તિ ચ વુત્તે ‘અનાપત્તિ અથેય્યફસ્સસ્સા’તિઆદીનિ અવત્વા ‘‘અનાપત્તિ ભિક્ખુ અથેય્યચિત્તસ્સા’’તિ વદતિ.

ન કેવલઞ્ચ વિનયપરિયાયં, અઞ્ઞમ્પિ લોકિયદેસનં દેસેન્તો ચિત્તમેવ ધુરં કત્વા દેસેતિ. યથાહ – ‘‘યે કેચિ, ભિક્ખવે, ધમ્મા અકુસલા અકુસલભાગિયા અકુસલપક્ખિકા સબ્બેતે મનોપુબ્બઙ્ગમા. મનો તેસં ધમ્માનં પઠમં ઉપ્પજ્જતિ’’ (અ. નિ. ૧.૫૬).

‘‘મનોપુબ્બઙ્ગમા ¶ ધમ્મા, મનોસેટ્ઠા મનોમયા;

મનસા ચે પદુટ્ઠેન, ભાસતિ વા કરોતિ વા;

તતો નં દુક્ખમન્વેતિ, ચક્કંવ વહતો પદં.

‘‘મનોપુબ્બઙ્ગમા ધમ્મા, મનોસેટ્ઠા મનોમયા;

મનસા ચે પસન્નેન, ભાસતિ વા કરોતિ વા;

તતો નં સુખમન્વેતિ, છાયાવ અનપાયિની’’. (ધ. પ. ૧,૨);

‘‘ચિત્તેન નીયતિ લોકો, ચિત્તેન પરિકસ્સતિ;

ચિત્તસ્સ એકધમ્મસ્સ, સબ્બેવ વસમન્વગૂ’’. (સં. નિ. ૧.૬૨);

‘‘ચિત્તસંકિલેસા, ભિક્ખવે, સત્તા સંકિલિસ્સન્તિ ચિત્તવોદાના વિસુજ્ઝન્તિ’’ (સં. નિ. ૩.૧૦૦);

‘‘પભસ્સરમિદં, ભિક્ખવે, ચિત્તં, તઞ્ચ ખો આગન્તુકેહિ ઉપક્કિલેસેહિ ઉપક્કિલિટ્ઠં’’ (અ. નિ. ૧.૪૯);

‘‘ચિત્તે ¶ , ગહપતિ, અરક્ખિતે કાયકમ્મમ્પિ અરક્ખિતં હોતિ, વચીકમ્મમ્પિ અરક્ખિતં હોતિ, મનોકમ્મમ્પિ અરક્ખિતં હોતિ; ચિત્તે, ગહપતિ, રક્ખિતે…પે… ચિત્તે, ગહપતિ, બ્યાપન્ને…પે… ચિત્તે, ગહપતિ, અબ્યાપન્ને…પે… ચિત્તે, ગહપતિ, અવસ્સુતે…પે… ચિત્તે, ગહપતિ, અનવસ્સુતે કાયકમ્મમ્પિ અનવસ્સુતં હોતિ, વચીકમ્મમ્પિ અનવસ્સુતં હોતિ, મનોકમ્મમ્પિ અનવસ્સુતં હોતી’’તિ (અ. નિ. ૩.૧૧૦).

એવં લોકિયધમ્મં પત્વા ચિત્તં જેટ્ઠકં હોતિ, ચિત્તં ધુરં હોતિ, ચિત્તં પુબ્બઙ્ગમં હોતીતિ વેદિતબ્બં. ઇમેસુ ¶ પન સુત્તેસુ એકં વા દ્વે વા અગ્ગહેત્વા સુત્તાનુરક્ખણત્થાય સબ્બાનિપિ ગહિતાનીતિ વેદિતબ્બાનિ.

લોકુત્તરધમ્મં પુચ્છન્તો પન ‘કતરફસ્સં અધિગતોસિ, કતરવેદનં કતરસઞ્ઞં કતરચેતનં ¶ કતરચિત્ત’ન્તિ અપુચ્છિત્વા, ‘કતરપઞ્ઞં ત્વં ભિક્ખુ અધિગતો’સિ, ‘કિં પઠમં મગ્ગપઞ્ઞં, ઉદાહુ દુતિયં…પે… તતિયં…પે… ચતુત્થં મગ્ગપઞ્ઞં અધિગતો’તિ પઞ્ઞં જેટ્ઠિકં પઞ્ઞં ધુરં કત્વા પુચ્છતિ. પઞ્ઞુત્તરા સબ્બે કુસલા ધમ્મા ન પરિહાયન્તિ. પઞ્ઞા પન કિમત્થિયા (મ. નિ. ૧.૪૫૧)? ‘‘પઞ્ઞવતો, ભિક્ખવે, અરિયસાવકસ્સ તદન્વયા સદ્ધા સણ્ઠાતિ, તદન્વયં વીરિયં સણ્ઠાતિ, તદન્વયા સતિ સણ્ઠાતિ, તદન્વયો સમાધિ સણ્ઠાતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૫૧૫) એવમાદીનિ પનેત્થ સુત્તાનિ દટ્ઠબ્બાનિ. ઇતિ લોકુત્તરધમ્મં પત્વા પઞ્ઞા જેટ્ઠિકા હોતિ પઞ્ઞા ધુરા પઞ્ઞા પુબ્બઙ્ગમાતિ વેદિતબ્બા. અયં પન લોકિયદેસના. તસ્મા ચિત્તં ધુરં કત્વા દેસેન્તો ‘‘ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતી’’તિ આહ.

સોમનસ્સસહગતન્તિ સાતમધુરવેદયિતસઙ્ખાતેન સોમનસ્સેન સહ એકુપ્પાદાદિભાવં ગતં. અયં પન ‘સહગત’-સદ્દો તબ્ભાવે વોકિણ્ણે નિસ્સયે આરમ્મણે સંસટ્ઠેતિ ઇમેસુ અત્થેસુ દિસ્સતિ. તત્થ ‘‘યાયં તણ્હા પોનોબ્ભવિકા નન્દિરાગસહગતા’’તિ (વિભ. ૨૦૩) તબ્ભાવે વેદિતબ્બો; નન્દિરાગભૂતાતિ અત્થો. ‘‘યા, ભિક્ખવે, વીમંસા કોસજ્જસહગતા કોસજ્જસમ્પયુત્તા’’તિ (સં. નિ. ૫.૮૩૨) વોકિણ્ણે વેદિતબ્બો; અન્તરન્તરા ઉપ્પજ્જમાનેન કોસજ્જેન વોકિણ્ણાતિ અયમેત્થ અત્થો. ‘‘અટ્ઠિકસઞ્ઞાસહગતં ¶ સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૨૩૮) નિસ્સયે વેદિતબ્બો; અટ્ઠિકસઞ્ઞં નિસ્સાય અટ્ઠિકસઞ્ઞં ભાવેત્વા પટિલદ્ધન્તિ અત્થો. ‘‘લાભી હોતિ રૂપસહગતાનં વા સમાપત્તીનં અરૂપસહગતાનં વા’’તિ (પુ. પ. ૩-૫) આરમ્મણે; વેદિતબ્બો રૂપારૂપારમ્મણાનન્તિ અત્થો. ‘‘ઇદં સુખં ઇમાય પીતિયા સહગતં હોતિ સહજાતં ¶ સંસટ્ઠં સમ્પયુત્ત’’ન્તિ (વિભ. ૫૭૮) સંસટ્ઠે. ઇમસ્મિમ્પિ પદે અયમેવત્થો અધિપ્પેતો. સોમનસ્સસંસટ્ઠઞ્હિ ઇધ સોમનસ્સસહગતન્તિ વુત્તં.

‘સંસટ્ઠ’-સદ્દોપિ ચેસ સદિસે અવસ્સુતે મિત્તસન્થવે સહજાતેતિ બહૂસુ અત્થેસુ દિસ્સતિ. અયઞ્હિ ‘‘કિસે થૂલે વિવજ્જેત્વા સંસટ્ઠા યોજિતા હયા’’તિ (જા. ૨.૨૨.૭૦) એત્થ સદિસે આગતો. ‘‘સંસટ્ઠાવ તુમ્હે અય્યે વિહરથા’’તિ (પાચિ. ૭૨૭) અવસ્સુતે. ‘‘ગિહિ સંસટ્ઠો વિહરતી’’તિ (સં. નિ. ૩.૩) મિત્તસન્થવે. ‘‘ઇદં સુખં ઇમાય પીતિયા સહગતં હોતિ સહજાતં સંસટ્ઠં સમ્પયુત્ત’’ન્તિ સહજાતે. ઇધાપિ સહજાતે અધિપ્પેતો. તત્થ ‘સહગતં’ અસહજાતં અસંસટ્ઠં અસમ્પયુત્તં નામ નત્થિ. સહજાતં પન સંસટ્ઠં સમ્પયુત્તં હોતિપિ, ન હોતિપિ ¶ . રૂપારૂપધમ્મેસુ હિ એકતો જાતેસુ રૂપં અરૂપેન સહજાતં હોતિ, ન સંસટ્ઠં, ન સમ્પયુત્તં; તથા અરૂપં રૂપેન; રૂપઞ્ચ રૂપેન; અરૂપં પન અરૂપેન સદ્ધિં નિયમતોવ સહગતં સહજાતં સંસટ્ઠં સમ્પયુત્તમેવ હોતીતિ. તં સન્ધાય વુત્તં ‘સોમનસ્સસહગત’ન્તિ.

ઞાણસમ્પયુત્તન્તિ ઞાણેન સમ્પયુત્તં, સમં એકુપ્પાદાદિપ્પકારેહિ યુત્તન્તિ અત્થો. યં પનેત્થ વત્તબ્બં સિયા તં માતિકાવણ્ણનાય વેદનાત્તિકે વુત્તનયમેવ. તસ્મા એકુપ્પાદા એકનિરોધા એકવત્થુકા એકારમ્મણાતિ ઇમિના લક્ખણેનેતં સમ્પયુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસો ચેસ. અરૂપે પન વિનાપિ એકવત્થુકભાવં સમ્પયોગો લબ્ભતિ.

એત્તાવતા કિં કથિતં? કામાવચરકુસલેસુ સોમનસ્સસહગતં તિહેતુકં ઞાણસમ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકં મહાચિત્તં કથિતં. ‘‘કતમે ધમ્મા કુસલા’’તિ હિ અનિયમિતપુચ્છાય ચતુભૂમકકુસલં ગહિતં. ‘કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતી’તિ વચનેન પન તેભૂમકં કુસલં ¶ પરિચ્ચજિત્વા, અટ્ઠવિધં કામાવચરકુસલમેવ ગહિતં. ‘સોમનસ્સસહગત’ન્તિ વચનેન તતો ચતુબ્બિધં ઉપેક્ખાસહગતં પરિચ્ચજિત્વા ચતુબ્બિધં સોમનસ્સસહગતમેવ ગહિતં. ‘ઞાણસમ્પયુત્ત’ન્તિ વચનેન તતો દુવિધં ઞાણવિપ્પયુત્તં પરિચ્ચજિત્વા દ્વે ¶ ઞાણસમ્પયુત્તાનેવ ગહિતાનિ. અસઙ્ખારિકભાવો પન અનાભટ્ઠતાયેવ ન ગહિતો. કિઞ્ચાપિ ન ગહિતો, પરતો પન ‘સસઙ્ખારેના’તિ વચનતો ઇધ ‘અસઙ્ખારેના’તિ અવુત્તેપિ અસઙ્ખારિકભાવો વેદિતબ્બો. સમ્માસમ્બુદ્ધો હિ આદિતોવ ઇદં મહાચિત્તં ભાજેત્વા દસ્સેતું નિયમેત્વાવ ઇમં દેસનં આરભીતિ એવમેત્થ સન્નિટ્ઠાનં કતન્તિ વેદિતબ્બં.

ઇદાનિ તમેવ ચિત્તં આરમ્મણતો દસ્સેતું રૂપારમ્મણં વાતિઆદિમાહ. ભગવા હિ અરૂપધમ્મં દસ્સેન્તો વત્થુના વા દસ્સેતિ, આરમ્મણેન વા, વત્થારમ્મણેહિ વા, સરસભાવેન વા. ‘‘ચક્ખુસમ્ફસ્સો…પે… મનોસમ્ફસ્સો; ચક્ખુસમ્ફસ્સજા વેદના…પે… મનોસમ્ફસ્સજા વેદના; ચક્ખુવિઞ્ઞાણં…પે… મનોવિઞ્ઞાણ’’ન્તિઆદીસુ હિ વત્થુના અરૂપધમ્મા દસ્સિતા. ‘‘રૂપસઞ્ઞા…પે… ધમ્મસઞ્ઞા, રૂપસઞ્ચેતના…પે… ધમ્મસઞ્ચેતના’’તિઆદીસુ આરમ્મણેન. ‘‘ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચ ઉપ્પજ્જતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, તિણ્ણં સઙ્ગતિ ફસ્સો…પે… મનઞ્ચ પટિચ્ચ ધમ્મે ચ ઉપ્પજ્જતિ મનોવિઞ્ઞાણં, તિણ્ણં સઙ્ગતિ ફસ્સો’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૪.૬૦) વત્થારમ્મણેહિ. ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા ¶ , ભિક્ખવે, સઙ્ખારા, સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણ’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૨.૧) સરસભાવેન અરૂપધમ્મા દસ્સિતા. ઇમસ્મિં પન ઠાને આરમ્મણેન દસ્સેન્તો ‘રૂપારમ્મણં’ વાતિઆદિમાહ.

તત્થ ચતુસમુટ્ઠાનં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં રૂપમેવ રૂપારમ્મણં. દ્વિસમુટ્ઠાનો અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નો સદ્દોવ સદ્દારમ્મણં. ચતુસમુટ્ઠાનો અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નો ગન્ધોવ ગન્ધારમ્મણં. ચતુસમુટ્ઠાનો અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નો રસોવ રસારમ્મણં. ચતુસમુટ્ઠાનં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં ફોટ્ઠબ્બમેવ ફોટ્ઠબ્બારમ્મણં. એકસમુટ્ઠાના દ્વિસમુટ્ઠાના તિસમુટ્ઠાના ચતુસમુટ્ઠાના નકુતોચિસમુટ્ઠાના અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્ના ચિત્તચેતસિકા, તથા નવત્તબ્બા ચ, વુત્તાવસેસા ચિત્તગોચરસઙ્ખાતા ધમ્માયેવ ધમ્મારમ્મણં. યે ¶ પન અનાપાથગતા રૂપાદયોપિ ધમ્મારમ્મણમિચ્ચેવ વદન્તિ તે ઇમિના સુત્તેન પટિક્ખિપિતબ્બા. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘ઇમેસં ¶ ખો, આવુસો, પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં નાનાવિસયાનં નાનાગોચરાનં ન અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ ગોચરવિસયં પચ્ચનુભોન્તાનં મનો પટિસરણં મનો નેસં ગોચરવિસયં પચ્ચનુભોતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૫૫).

એતેસઞ્હિ રૂપારમ્મણાદીનિ ગોચરવિસયો નામ. તાનિ મનેન પચ્ચનુભવિયમાનાનિપિ રૂપારમ્મણાદીનિયેવાતિ અયમત્થો સિદ્ધો હોતિ. દિબ્બચક્ખુઞાણાદીનઞ્ચ રૂપાદિઆરમ્મણત્તાપિ અયમત્થો સિદ્ધોયેવ હોતિ. અનાપાથગતાનેવ હિ રૂપારમ્મણાદીનિ દિબ્બચક્ખુઆદીનં આરમ્મણાનિ, ન ચ તાનિ ધમ્મારમ્મણાનિ ભવન્તીતિ વુત્તનયેનેવ આરમ્મણવવત્થાનં વેદિતબ્બં.

તત્થ એકેકં આરમ્મણં દ્વીસુ દ્વીસુ દ્વારેસુ આપાથમાગચ્છતિ. રૂપારમ્મણઞ્હિ ચક્ખુપસાદં ઘટ્ટેત્વા તઙ્ખણઞ્ઞેવ મનોદ્વારે આપાથમાગચ્છતિ; ભવઙ્ગચલનસ્સ પચ્ચયો હોતીતિ અત્થો. સદ્દગન્ધરસફોટ્ઠબ્બારમ્મણેસુપિ એસેવ નયો. યથા હિ સકુણો આકાસેનાગન્ત્વા રુક્ખગ્ગે નિલીયમાનોવ રુક્ખસાખઞ્ચ ઘટ્ટેતિ, છાયા ચસ્સ પથવિયં પટિહઞ્ઞતિ સાખાઘટ્ટનછાયાફરણાનિ અપુબ્બં અચરિમં એકક્ખણેયેવ ભવન્તિ, એવં પચ્ચુપ્પન્નરૂપાદીનં ચક્ખુપસાદાદિઘટ્ટનઞ્ચ ભવઙ્ગચલનસમત્થતાય મનોદ્વારે આપાથગમનઞ્ચ અપુબ્બં અચરિમં એકક્ખણેયેવ ¶ હોતિ. તતો ભવઙ્ગં વિચ્છિન્દિત્વા ચક્ખુદ્વારાદીસુ ઉપ્પન્નાનં આવજ્જનાદીનં વોટ્ઠબ્બનપરિયોસાનાનં અનન્તરા તેસં આરમ્મણાનં અઞ્ઞતરસ્મિં ઇદં મહાચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ.

સુદ્ધમનોદ્વારે પન પસાદઘટ્ટનકિચ્ચં નત્થિ. પકતિયા દિટ્ઠસુતઘાયિતસાયિતફુટ્ઠવસેનેવ એતાનિ આરમ્મણાનિ આપાથમાગચ્છન્તિ. કથં? ઇધેકચ્ચો કતસુધાકમ્મં હરિતાલમનોસિલાદિવણ્ણવિચિત્તં પગ્ગહિતનાનપ્પકારધજપટાકં માલાદામવિનદ્ધં દીપમાલાપરિક્ખિત્તં અતિમનોરમાય સિરિયા વિરોચમાનં અલઙ્કતપટિયત્તં મહાચેતિયં પદક્ખિણં કત્વા સોળસસુ પાદપિટ્ઠિકાસુ પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગય્હ ઉલ્લોકેન્તો બુદ્ધારમ્મણં ¶ પીતિં ગહેત્વા તિટ્ઠતિ. તસ્સ એવં ચેતિયં પસ્સિત્વા બુદ્ધારમ્મણં પીતિં નિબ્બત્તેત્વા અપરભાગે યત્થ કત્થચિ ગતસ્સ રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનેસુ ¶ નિસિન્નસ્સ આવજ્જમાનસ્સ અલઙ્કતપટિયત્તં મહાચેતિયં ચક્ખુદ્વારે આપાથમાગતસદિસમેવ હોતિ, પદક્ખિણં કત્વા ચેતિયવન્દનકાલો વિય હોતિ. એવં તાવ દિટ્ઠવસેન રૂપારમ્મણં આપાથમાગચ્છતિ.

મધુરેન પન સરેન ધમ્મકથિકસ્સ વા ધમ્મં કથેન્તસ્સ, સરભાણકસ્સ વા સરેન ભણન્તસ્સ સદ્દં સુત્વા અપરભાગે યત્થ કત્થચિ નિસીદિત્વા આવજ્જમાનસ્સ ધમ્મકથા વા સરભઞ્ઞં વા સોતદ્વારે આપાથમાગતં વિય હોતિ, સાધુકારં દત્વા સુણનકાલો વિય હોતિ. એવં સુતવસેન સદ્દારમ્મણં આપાથમાગચ્છતિ.

સુગન્ધં પન ગન્ધં વા માલં વા લભિત્વા આસને વા ચેતિયે વા ગન્ધારમ્મણેન ચિત્તેન પૂજં કત્વા અપરભાગે યત્થ કત્થચિ નિસીદિત્વા આવજ્જમાનસ્સ તં ગન્ધારમ્મણં ઘાનદ્વારે આપાથમાગતં વિય હોતિ, પૂજાકરણકાલો વિય હોતિ. એવં ઘાયિતવસેન ગન્ધારમ્મણં આપાથમાગચ્છતિ.

પણીતં પન ખાદનીયં વા ભોજનીયં વા સબ્રહ્મચારીહિ સદ્ધિં સંવિભજિત્વા પરિભુઞ્જિત્વા અપરભાગે યત્થ કત્થચિ કુદ્રૂસકાદિભોજનં લભિત્વા ‘અસુકકાલે પણીતં ભોજનં સબ્રહ્મચારીહિ સદ્ધિં સંવિભજિત્વા પરિભુત્ત’ન્તિ આવજ્જમાનસ્સ તં રસારમ્મણં જિવ્હાદ્વારે આપાથમાગતં વિય હોતિ, પરિભુઞ્જનકાલો વિય હોતિ. એવં સાયિતવસેન રસારમ્મણં આપાથમાગચ્છતિ.

મુદુકં ¶ પન સુખસમ્ફસ્સં મઞ્ચં વા પીઠં વા અત્થરણપાપુરણં વા પરિભુઞ્જિત્વા અપરભાગે યત્થ કત્થચિ દુક્ખસેય્યં કપ્પેત્વા ‘અસુકકાલે મે મુદુકં મઞ્ચપીઠં અત્થરણપાવુરણં પરિભુત્ત’ન્તિ આવજ્જમાનસ્સ તં ફોટ્ઠબ્બારમ્મણં કાયદ્વારે આપાથમાગતં વિય હોતિ. સુખસમ્ફસ્સં વેદયિતકાલો વિય હોતિ. એવં ફુટ્ઠવસેન ફોટ્ઠબ્બારમ્મણં આપાથમાગચ્છતિ. એવં સુદ્ધમનોદ્વારે પસાદઘટ્ટનકિચ્ચં નત્થિ. પકતિયા દિટ્ઠસુતઘાયિતસાયિતફુટ્ઠવસેનેવ એતાનિ આરમ્મણાનિ આપાથમાગચ્છન્તીતિ વેદિતબ્બાનિ.

ઇદાનિ ¶ પકતિયા દિટ્ઠાદીનં વસેન આપાથગમને અયમપરોપિ ¶ અટ્ઠકથામુત્તકો નયો હોતિ. દિટ્ઠં સુતં ઉભયસમ્બન્ધન્તિ ઇમે તાવ દિટ્ઠાદયો વેદિતબ્બા. તત્થ ‘દિટ્ઠં’ નામ પઞ્ચદ્વારવસેન ગહિતપુબ્બં. ‘સુત’ન્તિ પચ્ચક્ખતો અદિસ્વા અનુસ્સવવસેન ગહિતા રૂપાદયોવ. તેહિ દ્વીહિપિ સમ્બન્ધં ‘ઉભયસમ્બન્ધં’ નામ. ઇતિ ઇમેસમ્પિ દિટ્ઠાદીનં વસેન એતાનિ મનોદ્વારે આપાથમાગચ્છન્તીતિ વેદિતબ્બાનિ. તત્થ દિટ્ઠવસેન તાવ આપાથગમનં હેટ્ઠા પઞ્ચહિ નયેહિ વુત્તમેવ.

એકચ્ચો પન સુણાતિ – ‘ભગવતો પુઞ્ઞાતિસયનિબ્બત્તં એવરૂપં નામ રૂપં, અતિમધુરો સદ્દો, કિસ્મિઞ્ચિ પદેસે કેસઞ્ચિ પુપ્ફાનં અતિમનુઞ્ઞો ગન્ધો, કેસઞ્ચિ ફલાનં અતિમધુરો રસો, કેસઞ્ચિ પાવુરણાદીનં અતિસુખો સમ્ફસ્સો’તિ. તસ્સ, ચક્ખુપસાદાદિઘટ્ટનં વિના, સુતમત્તાનેવ તાનિ મનોદ્વારે આપાથમાગચ્છન્તિ. અથસ્સ તં ચિત્તં તસ્મિં રૂપે વા સદ્દે વા પસાદવસેન ગન્ધાદીસુ અરિયાનં દાતુકામતાવસેન અઞ્ઞેહિ દિન્નેસુ અનુમોદનાવસેન વા પવત્તતિ. એવં સુતવસેન એતાનિ મનોદ્વારે આપાથમાગચ્છન્તિ.

અપરેન પન યથાવુત્તાનિ રૂપાદીનિ દિટ્ઠાનિ વા સુતાનિ વા હોન્તિ. તસ્સ ‘ઈદિસં રૂપં આયતિં ઉપ્પજ્જનકબુદ્ધસ્સાપિ ભવિસ્સતી’તિઆદિના નયેન ચક્ખુપસાદાદિઘટ્ટનં વિના દિટ્ઠસુતસમ્બન્ધેનેવ તાનિ મનોદ્વારે આપાથમાગચ્છન્તિ. અથસ્સ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ તેસુ અઞ્ઞતરારમ્મણં ઇદં મહાચિત્તં પવત્તતિ. એવં ઉભયસમ્બન્ધવસેન એતાનિ મનોદ્વારે આપાથમાગચ્છન્તિ.

ઇદમ્પિ ચ મુખમત્તમેવ. સદ્ધારુચિઆકારપરિવિતક્કદિટ્ઠિનિજ્ઝાનક્ખન્તિઆદીનં પન વસેન ¶ વિત્થારતો એતેસં મનોદ્વારે આપાથગમનં વેદિતબ્બમેવ. યસ્મા પન એવં આપાથં આગચ્છન્તાનિ ભૂતાનિપિ હોન્તિ અભૂતાનિપિ, તસ્મા અયં નયો અટ્ઠકથાયં ન ગહિતો. એવં એકેકારમ્મણં જવનં દ્વીસુ દ્વીસુ દ્વારેસુ ઉપ્પજ્જતીતિ વેદિતબ્બં. રૂપારમ્મણઞ્હિ જવનં ચક્ખુદ્વારેપિ ઉપ્પજ્જતિ મનોદ્વારેપિ. સદ્દાદિઆરમ્મણેસુપિ એસેવ નયો.

તત્થ મનોદ્વારે ઉપ્પજ્જમાનં રૂપારમ્મણં જવનં દાનમયં સીલમયં ભાવનામયન્તિ તિવિધં હોતિ ¶ . તેસુ એકેકં કાયકમ્મં વચીકમ્મં મનોકમ્મન્તિ ¶ તિવિધમેવ હોતિ. સદ્દગન્ધરસફોટ્ઠબ્બધમ્મારમ્મણેસુપિ એસેવ નયો.

તત્થ રૂપં તાવ આરમ્મણં કત્વા ઉપ્પજ્જમાનં એતં મહાકુસલચિત્તં નીલપીતલોહિતોદાતવણ્ણેસુ પુપ્ફવત્થધાતૂસુ અઞ્ઞતરં સુભનિમિત્તસઙ્ખાતં ઇટ્ઠં કન્તં મનાપં રજનીયં વણ્ણં આરમ્મણં કત્વા ઉપ્પજ્જતિ. નનુ ચેતં ઇટ્ઠારમ્મણં લોભસ્સ વત્થુ? કથં એતં ચિત્તં કુસલં નામ જાતન્તિ? નિયમિતવસેન પરિણામિતવસેન સમુદાચારવસેન આભુજિતવસેનાતિ. યસ્સ હિ ‘કુસલમેવ મયા કત્તબ્બ’ન્તિ કુસલકરણે ચિત્તં નિયમિતં હોતિ, અકુસલપ્પવત્તિતો નિવત્તેત્વા કુસલકરણેયેવ પરિણામિતં, અભિણ્હકરણેન કુસલસમુદાચારેનેવ સમુદાચરિતં, પતિરૂપદેસવાસસપ્પુરિસૂપનિસ્સયસદ્ધમ્મસવનપુબ્બેકતપુઞ્ઞતાદીહિ ચ ઉપનિસ્સયેહિ યોનિસો ચ આભોગો પવત્તતિ, તસ્સ ઇમિના નિયમિતવસેન પરિણામિતવસેન સમુદાચારવસેન આભુજિતવસેન ચ કુસલં નામ જાતં હોતિ.

આરમ્મણવસેન પનેત્થ સોમનસ્સસહગતભાવો વેદિતબ્બો. ઇટ્ઠારમ્મણસ્મિઞ્હિ ઉપ્પન્નત્તા એતં સોમનસ્સસહગતં જાતં. સદ્ધાબહુલતાદીનિપેત્થ કારણાનિયેવ. અસ્સદ્ધાનઞ્હિ મિચ્છાદિટ્ઠીનઞ્ચ એકન્તઇટ્ઠારમ્મણભૂતં તથાગતરૂપમ્પિ દિસ્વા સોમનસ્સં નુપ્પજ્જતિ. યે ચ કુસલપ્પવત્તિયં આનિસંસં ન પસ્સન્તિ તેસં પરેહિ ઉસ્સાહિતાનં કુસલં કરોન્તાનમ્પિ સોમનસ્સં નુપ્પજ્જતિ. તસ્મા સદ્ધાબહુલતા વિસુદ્ધદિટ્ઠિતા આનિસંસદસ્સાવિતાતિ. એવમ્પેત્થ સોમનસ્સસહગતભાવો વેદિતબ્બો. અપિચ એકાદસધમ્મા પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદાય સંવત્તન્તિ – બુદ્ધાનુસ્સતિ ધમ્માનુસ્સતિ સઙ્ઘાનુસ્સતિ સીલાનુસ્સતિ ચાગાનુસ્સતિ દેવતાનુસ્સતિ ઉપસમાનુસ્સતિ લૂખપુગ્ગલપરિવજ્જનતા સિનિદ્ધપુગ્ગલસેવનતા પસાદનીયસુત્તન્તપચ્ચવેક્ખણતા તદધિમુત્તતાતિ ¶ . ઇમેહિપિ ¶ કારણેહેત્થ સોમનસ્સસહગતભાવો વેદિતબ્બો. ઇમેસં પન વિત્થારો બોજ્ઝઙ્ગવિભઙ્ગે (વિભ. અટ્ઠ. ૩૬૭ બોજ્ઝઙ્ગપબ્બવણ્ણના, ૪૬૮-૪૬૯) આવિ ભવિસ્સતિ.

કમ્મતો, ઉપપત્તિતો, ઇન્દ્રિયપરિપાકતો, કિલેસદૂરીભાવતોતિ ઇમેહિ પનેત્થ કારણેહિ ઞાણસમ્પયુત્તતા વેદિતબ્બા. યો હિ પરેસં ¶ ધમ્મં દેસેતિ અનવજ્જાનિ સિપ્પાયતનકમ્માયતનવિજ્જાટ્ઠાનાનિ સિક્ખાપેતિ ધમ્મકથિકં સક્કારં કત્વા ધમ્મં કથાપેતિ, ‘આયતિં પઞ્ઞવા ભવિસ્સામી’તિ પત્થનં પટ્ઠપેત્વા નાનપ્પકારં દાનં દેતિ, તસ્સ એવરૂપં કમ્મં ઉપનિસ્સાય કુસલં ઉપ્પજ્જમાનં ઞાણસમ્પયુત્તં ઉપ્પજ્જતિ. અબ્યાપજ્જે લોકે ઉપ્પન્નસ્સ વાપિ ‘‘તસ્સ તત્થ સુખિનો ધમ્મપદા પિલવન્તિ… દન્ધો, ભિક્ખવે, સતુપ્પાદો, અથ સો સત્તો ખિપ્પંયેવ વિસેસગામી હોતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૧૯૧) ઇમિના નયેન ઉપપત્તિં નિસ્સાયપિ ઉપ્પજ્જમાનં કુસલં ઞાણસમ્પયુત્તં ઉપ્પજ્જતિ. તથા ઇન્દ્રિયપરિપાકં ઉપગતાનં પઞ્ઞાદસકપ્પત્તાનં ઇન્દ્રિયપરિપાકં નિસ્સાયપિ કુસલં ઉપ્પજ્જમાનં ઞાણસમ્પયુત્તં ઉપ્પજ્જતિ. યેહિ પન કિલેસા વિક્ખમ્ભિતા તેસં કિલેસદૂરીભાવં નિસ્સાયપિ ઉપ્પજ્જમાનં કુસલં ઞાણસમ્પયુત્તં ઉપ્પજ્જતિ. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘યોગા વે જાયતી ભૂરિ, અયોગા ભૂરિસઙ્ખયો’’તિ (ધ. પ. ૨૮૨).

એવં કમ્મતો ઉપપત્તિતો ઇન્દ્રિયપરિપાકતો કિલેસદૂરીભાવતોતિ ઇમેહિ કારણેહિ ઞાણસમ્પયુત્તતા વેદિતબ્બા.

અપિચ સત્ત ધમ્મા ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદાય સંવત્તન્તિ – પરિપુચ્છકતા, વત્થુવિસદકિરિયા, ઇન્દ્રિયસમત્તપટિપાદના, દુપ્પઞ્ઞપુગ્ગલપરિવજ્જના, પઞ્ઞવન્તપુગ્ગલસેવના, ગમ્ભીરઞાણચરિયપચ્ચવેક્ખણા, તદધિમુત્તતાતિ. ઇમેહિપિ કારણેહિ ઞાણસમ્પયુત્તતા વેદિતબ્બા. ઇમેસં પન વિત્થારો બોજ્ઝઙ્ગવિભઙ્ગે (વિભ. અટ્ઠ. ૩૬૭ બોજ્ઝઙ્ગપબ્બવણ્ણના) આવિ ભવિસ્સતિ.

એવં ઞાણસમ્પયુત્તં હુત્વા ઉપ્પન્નઞ્ચેતં અસઙ્ખારેન ¶ અપ્પયોગેન અનુપાયચિન્તનાય ઉપ્પન્નત્તા ¶ અસઙ્ખારં નામ જાતં. તયિદં રજનીયવણ્ણારમ્મણં હુત્વા ઉપ્પજ્જમાનમેવ તિવિધેન નિયમેન ઉપ્પજ્જતિ – દાનમયં વા હોતિ, સીલમયં વા, ભાવનામયં વા.

કથં? યદા હિ નીલપીતલોહિતોદાતેસુ પુપ્ફાદીસુ અઞ્ઞતરં લભિત્વા વણ્ણવસેન આભુજિત્વા ‘વણ્ણદાનં મય્હ’ન્તિ બુદ્ધરતનાદીનિ પૂજેતિ, તદા દાનમયં હોતિ. તત્રિદં વત્થુ – ભણ્ડાગારિકસઙ્ઘમિત્તો કિર એકં સુવણ્ણખચિતં વત્થં લભિત્વા ઇદમ્પિ વત્થં સુવણ્ણવણ્ણં, સમ્માસમ્બુદ્ધોપિ સુવણ્ણવણ્ણો, સુવણ્ણવણ્ણં વત્થં સુવણ્ણવણ્ણસ્સેવ અનુચ્છવિકં, અમ્હાકઞ્ચ વણ્ણદાનં ભવિસ્સતીતિ મહાચેતિયે આરોપેસિ. એવરૂપે ¶ કાલે દાનમયં હોતીતિ વેદિતબ્બં. યદા પન તથારૂપમેવ દેય્યધમ્મં લભિત્વા ‘મય્હં કુલવંસો, કુલતન્તિ કુલપ્પવેણી એસા, કુલવત્તં એત’ન્તિ બુદ્ધરતનાદીનિ પૂજેતિ તદા સીલમયં હોતિ. યદા પન તાદિસેનેવ વત્થુના રતનત્તયસ્સ પૂજં કત્વા ‘અયં વણ્ણો ખયં ગચ્છિસ્સતિ, વયં ગચ્છિસ્સતી’તિ ખયવયં પટ્ઠપેતિ, તદા ભાવનામયં હોતિ.

દાનમયં પન હુત્વા વત્તમાનમ્પિ યદા તીણિ રતનાનિ સહત્થેન પૂજેન્તસ્સ પવત્તત્તિ, તદા કાયકમ્મં હોતિ. યદા તીણિ રતનાનિ પૂજેન્તો પુત્તદારદાસકમ્મકરપોરિસાદયોપિ આણાપેત્વા પૂજાપેતિ તદા વચીકમ્મં હોતિ. યદા તદેવ વુત્તપ્પકારં વિજ્જમાનકવત્થું આરબ્ભ વણ્ણદાનં દસ્સામીતિ ચિન્તેતિ તદા મનોકમ્મં હોતિ. વિનયપરિયાયં પત્વા હિ ‘દસ્સામિ કરિસ્સામી’તિ વાચા ભિન્ના હોતીતિ (પારા. ૬૫૯) ઇમિના લક્ખણેન દાનં નામ હોતિ. અભિધમ્મપરિયાયં પત્વા પન વિજ્જમાનકવત્થું આરબ્ભ ‘દસ્સામી’તિ મનસા ચિન્તિતકાલતો પટ્ઠાય કુસલં હોતિ. અપરભાગે કાયેન વા વાચાય વા કત્તબ્બં કરિસ્સતીતિ વુત્તં. એવં દાનમયં કાયવચીમનોકમ્મવસેનેવ તિવિધં હોતિ.

યદા પન તં વુત્તપ્પકારં વત્થું લભિત્વા કુલવંસાદિવસેન સહત્થા રતનત્તયં પૂજેતિ તદા સીલમયં કાયકમ્મં હોતિ. યદા કુલવંસાદિવસેનેવ પુત્તદારાદયો આણાપેત્વા પૂજાપેતિ તદા વચીકમ્મં હોતિ. યદા ¶ ‘મય્હં કુલવંસો, કુલતન્તિ કુલપ્પવેણી એસા, કુલવત્તમેત’ન્તિ વિજ્જમાનકવત્થું આરબ્ભ ‘વણ્ણદાનં દસ્સામી’તિ ચિન્તેતિ તદા મનોકમ્મં હોતિ. એવં સીલમયં કાયવચીમનોકમ્મવસેન તિવિધં હોતિ.

યદા ¶ પન તં વુત્તપ્પકારં વત્થું લભિત્વા તીણિ રતનાનિ પૂજેત્વા ચઙ્કમન્તો ખયવયં પટ્ઠપેતિ તદા ભાવનામયં કાયકમ્મં હોતિ. વાચાય સમ્મસનં પટ્ઠપેન્તસ્સ વચીકમ્મં હોતિ, કાયઙ્ગવાચઙ્ગાનિ અચોપેત્વા મનસાવ સમ્મસનં પટ્ઠપેન્તસ્સ મનોકમ્મં હોતિ. એવં ભાવનામયં કાયવચીમનોકમ્મવસેન તિવિધં હોતિ. એવમેતં રૂપારમ્મણં કુસલં તિવિધપુઞ્ઞકિરિયવત્થુવસેન નવહિ કમ્મદ્વારેહિ ભાજેત્વા દસ્સેસિ ધમ્મરાજા. સદ્દારમ્મણાદીસુપિ એસેવ નયો.

ભેરિસદ્દાદીસુ ¶ હિ રજનીયસદ્દં આરમ્મણં કત્વા હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ તીહિ નિયમેહેતં કુસલં ઉપ્પજ્જતિ. તત્થ સદ્દં કન્દમૂલં વિય ઉપ્પાટેત્વા નીલુપ્પલહત્થકં વિય ચ હત્થે ઠપેત્વા દાતું નામ ન સક્કા, સવત્થુકં પન કત્વા દેન્તો સદ્દદાનં દેતિ નામ. તસ્મા યદા ‘સદ્દદાનં દસ્સામી’તિ ભેરિમુદિઙ્ગાદીસુ અઞ્ઞતરતૂરિયેન તિણ્ણં રતનાનં ઉપહારં કરોતિ, ‘સદ્દદાનં મે’તિ ભેરિઆદીનિ ઠપાપેતિ, ધમ્મકથિકભિક્ખૂનં સરભેસજ્જતેલફાણિતાદીનિ દેતિ, ધમ્મસવનં ઘોસેતિ, સરભઞ્ઞં ભણતિ, ધમ્મકથં કથેતિ, ઉપનિસિન્નકકથં અનુમોદનકથં કરોતિ, તદા દાનમયંયેવ હોતિ. યદા એતદેવ વિધાનં કુલવંસાદિવસેન વત્તવસેન કરોતિ તદા સીલમયં હોતિ. યદા સબ્બમ્પેતં કત્વા અયં એત્તકો સદ્દો બ્રહ્મલોકપ્પમાણોપિ હુત્વા ‘ખયં ગમિસ્સતિ, વયં ગમિસ્સતી’તિ સમ્મસનં પટ્ઠપેતિ તદા ભાવનામયં હોતિ.

તત્થ દાનમયં તાવ યદા ભેરિઆદીનિ ગહેત્વા સહત્થા ઉપહારં કરોતિ, નિચ્ચુપહારત્થાય ઠપેન્તોપિ સહત્થા ઠપેતિ, ‘સદ્દદાનં મે’તિ ધમ્મસવનં ઘોસેતું ગચ્છતિ, ધમ્મકથં સરભઞ્ઞં કાતું વા ગચ્છતિ, તદા કાયકમ્મં હોતિ. યદા ‘ગચ્છથ, તાતા, અમ્હાકં સદ્દદાનં તિણ્ણં રતનાનં ¶ ઉપહારં કરોથા’તિ આણાપેતિ, ‘સદ્દદાનં મે’તિ ચેતિયઙ્ગણેસુ ‘ઇમં ભેરિં, ઇમં મુદિઙ્ગં ઠપેથા’તિ આણાપેતિ, સયમેવ ધમ્મસવનં ઘોસેતિ, ધમ્મકથં કથેતિ, સરભઞ્ઞં ભણતિ, તદા વચીકમ્મં હોતિ. યદા કાયઙ્ગવાચઙ્ગાનિ અચોપેત્વા ‘સદ્દદાનં દસ્સામી’તિ વિજ્જમાનકવત્થું મનસા પરિચ્ચજતિ, તદા મનોકમ્મં હોતિ.

સીલમયમ્પિ ‘સદ્દદાનં નામ મય્હં કુલવંસો કુલતન્તિ કુલપ્પવેણી’તિ ભેરિઆદીહિ સહત્થા ઉપહારં કરોન્તસ્સ, ભેરિઆદીનિ સહત્થા ચેતિયઙ્ગણાદીસુ ઠપેન્તસ્સ, ધમ્મકથિકાનં સરભેસજ્જં સહત્થા દદન્તસ્સ, વત્તસીસેન ધમ્મસવનઘોસનધમ્મકથાકથનસરભઞ્ઞભણનત્થાય ચ ગચ્છન્તસ્સ કાયકમ્મં હોતિ. ‘સદ્દદાનં નામ અમ્હાકં કુલવંસો કુલતન્તિ કુલપ્પવેણી, ગચ્છથ ¶ , તાતા, બુદ્ધરતનાદીનં ઉપહારં કરોથા’તિ આણાપેન્તસ્સ કુલવંસવસેનેવ અત્તના ધમ્મકથં વા સરભઞ્ઞં વા કરોન્તસ્સ ચ વચીકમ્મં હોતિ. ‘સદ્દદાનં નામ મય્હં કુલવંસો ¶ સદ્દદાનં દસ્સામી’તિ કાયઙ્ગવાચઙ્ગાનિ અચોપેત્વા મનસાવ વિજ્જમાનકવત્થું પરિચ્ચજન્તસ્સ મનોકમ્મં હોતિ.

ભાવનામયમ્પિ યદા ચઙ્કમન્તો સદ્દે ખયવયં પટ્ઠપેતિ તદા કાયકમ્મં હોતિ. કાયઙ્ગં પન અચોપેત્વા વાચાય સમ્મસન્તસ્સ વચીકમ્મં હોતિ. કાયઙ્ગવાચઙ્ગં અચોપેત્વા મનસાવ સદ્દાયતનં સમ્મસન્તસ્સ મનોકમ્મં હોતિ. એવં સદ્દારમ્મણમ્પિ કુસલં તિવિધપુઞ્ઞકિરિયવત્થુવસેન નવહિ કમ્મદ્વારેહિ ભાજેત્વા દસ્સેસિ ધમ્મરાજા.

મૂલગન્ધાદીસુપિ રજનીયગન્ધં આરમ્મણં કત્વા હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ તીહિ નિયમેહેતં કુસલં ઉપ્પજ્જતિ. તત્થ યદા મૂલગન્ધાદીસુ યંકિઞ્ચિ ગન્ધં લભિત્વા ગન્ધવસેન આભુજિત્વા ‘ગન્ધદાનં મય્હ’ન્તિ બુદ્ધરતનાદીનિ પૂજેતિ, તદા દાનમયં હોતીતિ સબ્બં વણ્ણદાને વુત્તનયેનેવ વિત્થારતો વેદિતબ્બં. એવં ગન્ધારમ્મણમ્પિ કુસલં તિવિધપુઞ્ઞકિરિયવત્થુવસેન નવહિ કમ્મદ્વારેહિ ભાજેત્વા દસ્સેસિ ધમ્મરાજા.

મૂલરસાદીસુ પન રજનીયરસં આરમ્મણં કત્વા હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ તીહિ નિયમેહેતં કુસલં ઉપ્પજ્જતિ. તત્થ યદા મૂલરસાદીસુ યંકિઞ્ચિ રજનીયં રસવત્થું લભિત્વા ¶ રસવસેન આભુજિત્વા ‘રસદાનં મય્હ’ન્તિ દેતિ પરિચ્ચજતિ, તદા દાનમયં હોતીતિ સબ્બં વણ્ણદાને વુત્તનયેનેવ વિત્થારતો વેદિતબ્બં. સીલમયે પનેત્થ ‘સઙ્ઘસ્સ અદત્વા પરિભુઞ્જનં નામ અમ્હાકં ન આચિણ્ણ’ન્તિ દ્વાદસન્નં ભિક્ખુસહસ્સાનં દાપેત્વા સાદુરસં પરિભુત્તસ્સ દુટ્ઠગામણિઅભયરઞ્ઞો વત્થું આદિં કત્વા મહાઅટ્ઠકથાયં વત્થૂનિ આગતાનિ. અયમેવ વિસેસો. એવં રસારમ્મણમ્પિ કુસલં તિવિધપુઞ્ઞકિરિયવત્થુવસેન નવહિ કમ્મદ્વારેહિ ભાજેત્વા દસ્સેસિ ધમ્મરાજા.

ફોટ્ઠબ્બારમ્મણેપિ પથવીધાતુ તેજોધાતુ વાયોધાતૂતિ તીણિ મહાભૂતાનિ ફોટ્ઠબ્બારમ્મણં નામ. ઇમસ્મિં ઠાને એતેસં વસેન યોજનં અકત્વા મઞ્ચપીઠાદિવસેન કાતબ્બા. યદા હિ મઞ્ચપીઠાદીસુ યંકિઞ્ચિ રજનીયં ફોટ્ઠબ્બવત્થું લભિત્વા ફોટ્ઠબ્બવસેન આભુજિત્વા ‘ફોટ્ઠબ્બદાનં ¶ મય્હ’ન્તિ દેતિ પરિચ્ચજતિ, તદા દાનમયં હોતીતિ સબ્બં વણ્ણદાને વુત્તનયેનેવ વિત્થારતો વેદિતબ્બં. એવં ફોટ્ઠબ્બારમ્મણમ્પિ કુસલં તિવિધપુઞ્ઞકિરિયવત્થુવસેન નવહિ કમ્મદ્વારેહિ ભાજેત્વા દસ્સેસિ ધમ્મરાજા.

ધમ્મારમ્મણે ¶ છ અજ્ઝત્તિકાનિ આયતનાનિ, તીણિ લક્ખણાનિ, તયો અરૂપિનો ખન્ધા, પન્નરસ સુખુમરૂપાનિ, નિબ્બાનપઞ્ઞત્તીતિ ઇમે ધમ્માયતને પરિયાપન્ના ચ, અપરિયાપન્ના ચ, ધમ્મા ધમ્મારમ્મણં નામ. ઇમસ્મિં પન ઠાને એતેસં વસેન યોજનં અકત્વા ઓજદાનપાનદાનજીવિતદાનવસેન કાતબ્બા. ઓજાદીસુ હિ રજનીયં ધમ્મારમ્મણં આરમ્મણં કત્વા હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ તીહિ નિયમેહેતં કુસલં ઉપ્પજ્જતિ.

તત્થ યદા ‘ઓજદાનં મય્હ’ન્તિ સપ્પિનવનીતાદીનિ દેતિ, પાનદાનન્તિ અટ્ઠ પાનાનિ દેતિ, જીવિતદાનન્તિ સલાકભત્તસઙ્ઘભત્તાદીનિ દેતિ, અફાસુકાનં ભિક્ખૂનં ભેસજ્જં દેતિ, વેજ્જં પચ્ચુપટ્ઠાપેતિ, જાલં ફાલાપેતિ, કુમીનં વિદ્ધંસાપેતિ, સકુણપઞ્જરં વિદ્ધંસાપેતિ, બન્ધનમોક્ખં કારાપેતિ, માઘાતભેરિં ચરાપેતિ, અઞ્ઞાનિપિ જીવિતપરિત્તાણત્થં એવરૂપાનિ કમ્માનિ કરોતિ તદા દાનમયં હોતિ. યદા પન ‘ઓજદાનપાનદાનજીવિતદાનાનિ મય્હં કુલવંસો કુલતન્તિ કુલપ્પવેણી’તિ વત્તસીસેન ઓજદાનાદીનિ પવત્તેતિ તદા સીલમયં હોતિ. યદા ધમ્મારમ્મણસ્મિં ખયવયં પટ્ઠપેતિ તદા ¶ ભાવનામયં હોતિ.

દાનમયં પન હુત્વા પવત્તમાનમ્પિ યદા ઓજદાનપાનદાનજીવિતદાનાનિ સહત્થા દેતિ, તદા કાયકમ્મં હોતિ. યદા પુત્તદારાદયો આણાપેત્વા દાપેતિ, તદા વચીકમ્મં હોતિ. યદા કાયઙ્ગવાચઙ્ગાનિ અચોપેત્વા ઓજદાનપાનદાનજીવિતદાનવસેન વિજ્જમાનકવત્થું ‘દસ્સામી’તિ મનસા ચિન્તેતિ, તદા મનોકમ્મં હોતિ.

યદા પન વુત્તપ્પકારં વિજ્જમાનકવત્થું કુલવંસાદિવસેન સહત્થા દેતિ, તદા સીલમયં કાયકમ્મં હોતિ. યદા કુલવંસાદિવસેનેવ પુત્તદારાદયો આણાપેત્વા દાપેતિ, તદા વચીકમ્મં હોતિ. યદા કુલવંસાદિવસેનેવ વુત્તપ્પકારં વિજ્જમાનકવત્થું ‘દસ્સામી’તિ મનસાવ ચિન્તેતિ, તદા મનોકમ્મં હોતિ.

ચઙ્કમિત્વા ¶ ધમ્મારમ્મણે ખયવયં પટ્ઠપેન્તસ્સ પન ભાવનામયં કાયકમ્મં હોતિ. કાયઙ્ગં અચોપેત્વા વાચાય ખયવયં પટ્ઠપેન્તસ્સ વચીકમ્મં હોતિ. કાયઙ્ગવાચઙ્ગાનિ અચોપેત્વા મનસાવ ધમ્મારમ્મણે ખયવયં ¶ પટ્ઠપેન્તસ્સ મનોકમ્મં હોતિ. એવં ભાવનામયં કાયવચીમનોકમ્મવસેન તિવિધં હોતિ. એવમેતં ધમ્મારમ્મણમ્પિ કુસલં તિવિધપુઞ્ઞકિરિયવત્થુવસેન નવહિ કમ્મદ્વારેહિ ભાજેત્વા દસ્સેસિ ધમ્મરાજા.

એવમિદં ચિત્તં નાનાવત્થૂસુ નાનારમ્મણવસેન દીપિતં. ઇદં પન એકવત્થુસ્મિમ્પિ નાનારમ્મણવસેન લબ્ભતિયેવ. કથં? ચતૂસુ હિ પચ્ચયેસુ ચીવરે છ આરમ્મણાનિ લબ્ભન્તિ – નવરત્તસ્સ હિ ચીવરસ્સ વણ્ણો મનાપો હોતિ દસ્સનીયો, ઇદં વણ્ણારમ્મણં. પરિભોગકાલે પટપટસદ્દં કરોતિ, ઇદં સદ્દારમ્મણં. યો તત્થ કાળકચ્છકાદિગન્ધો, ઇદં ગન્ધારમ્મણં. રસારમ્મણં પન પરિભોગરસવસેન કથિતં. યા તત્થ સુખસમ્ફસ્સતા, ઇદં ફોટ્ઠબ્બારમ્મણં. ચીવરં પટિચ્ચ ઉપ્પન્ના સુખા વેદના, ધમ્મારમ્મણં. પિણ્ડપાતે રસારમ્મણં નિપ્પરિયાયેનેવ લબ્ભતિ. એવં ચતૂસુ પચ્ચયેસુ નાનારમ્મણવસેન યોજનં કત્વા દાનમયાદિભેદો વેદિતબ્બો.

ઇમસ્સ પન ચિત્તસ્સ આરમ્મણમેવ નિબદ્ધં, વિના આરમ્મણેન અનુપ્પજ્જનતો. દ્વારં પન અનિબદ્ધં. કસ્મા? કમ્મસ્સ અનિબદ્ધત્તા. કમ્મસ્મિઞ્હિ અનિબદ્ધે દ્વારમ્પિ અનિબદ્ધમેવ હોતિ.

ઇમસ્સ પનત્થસ્સ ¶ પકાસનત્થં ઇમસ્મિં ઠાને મહાઅટ્ઠકથાયં દ્વારકથા કથિતા. તત્થ તીણિ કમ્માનિ, તીણિ કમ્મદ્વારાનિ, પઞ્ચ વિઞ્ઞાણાનિ, પઞ્ચ વિઞ્ઞાણદ્વારાનિ, છ ફસ્સા, છ ફસ્સદ્વારાનિ, અટ્ઠ અસંવરા, અટ્ઠ અસંવરદ્વારાનિ, અટ્ઠ સંવરા, અટ્ઠ સંવરદ્વારાનિ, દસ કુસલકમ્મપથા, દસ અકુસલકમ્મપથાતિ, ઇદં એત્તકં દ્વારકથાય માતિકાઠપનં નામ.

તત્થ ¶ કિઞ્ચાપિ તીણિ કમ્માનિ પઠમં વુત્તાનિ, તાનિ પન ઠપેત્વા આદિતો તાવ તીણિ કમ્મદ્વારાનિ ભાજેત્વા દસ્સિતાનિ. કતમાનિ તીણિ? કાયકમ્મદ્વારં, વચીકમ્મદ્વારં, મનોકમ્મદ્વારન્તિ.

તત્થ ¶ ચતુબ્બિધો કાયો – ઉપાદિન્નકો, આહારસમુટ્ઠાનો, ઉતુસમુટ્ઠાનો, ચિત્તસમુટ્ઠાનોતિ. તત્થ ચક્ખાયતનાદીનિ જીવિતિન્દ્રિયપરિયન્તાનિ અટ્ઠ કમ્મસમુટ્ઠાનરૂપાનિપિ, કમ્મસમુટ્ઠાનાનેવ ચતસ્સો ધાતુયો વણ્ણો ગન્ધો રસો ઓજાતિ અટ્ઠ ઉપાદિન્નકકાયો નામ. તાનેવ અટ્ઠ આહારજાનિ આહારસમુટ્ઠાનિકકાયો નામ. અટ્ઠ ઉતુજાનિ ઉતુસમુટ્ઠાનિકકાયો નામ. અટ્ઠ ચિત્તજાનિ ચિત્તસમુટ્ઠાનિકકાયો નામ.

તેસુ કાયકમ્મદ્વારન્તિ નેવ ઉપાદિન્નકકાયસ્સ નામં ન ઇતરેસં. ચિત્તસમુટ્ઠાનેસુ પન અટ્ઠસુ રૂપેસુ એકા વિઞ્ઞત્તિ અત્થિ, ઇદં કાયકમ્મદ્વારં નામ. યં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘કતમં તં રૂપં કાયવિઞ્ઞત્તિ? યા કુસલચિત્તસ્સ વા, અકુસલચિત્તસ્સ વા, અબ્યાકતચિત્તસ્સ વા, અભિક્કમન્તસ્સ વા પટિક્કમન્તસ્સ વા, આલોકેન્તસ્સ વા વિલોકેન્તસ્સ વા, સમિઞ્જેન્તસ્સ વા પસારેન્તસ્સ વા, કાયસ્સ થમ્ભના સન્થમ્ભના સન્થમ્ભિતત્તં, વિઞ્ઞત્તિ વિઞ્ઞાપના વિઞ્ઞાપિતત્તં, ઇદં તં રૂપં કાયવિઞ્ઞત્તી’’તિ (ધ. સ. ૭૨૦). ‘અભિક્કમિસ્સામિ પટિક્કમિસ્સામી’તિ હિ ચિત્તં ઉપ્પજ્જમાનં રૂપં સમુટ્ઠાપેતિ. તત્થ યા પથવીધાતુ આપોધાતુ તેજોધાતુ વાયોધાતુ તન્નિસ્સિતો વણ્ણો ગન્ધો રસો ઓજાતિ ઇમેસં અટ્ઠન્નં રૂપકલાપાનં અબ્ભન્તરે ચિત્તસમુટ્ઠાના વાયોધાતુ, સા અત્તના સહજાતં રૂપકાયં સન્થમ્ભેતિ સન્ધારેતિ ચાલેતિ અભિક્કમાપેતિ પટિક્કમાપેતિ.

તત્થ એકાવજ્જનવીથિયં સત્તસુ જવનેસુ પઠમચિત્તસમુટ્ઠિતા વાયોધાતુ ¶ અત્તના સહજાતં રૂપકાયં સન્થમ્ભેતું સન્ધારેતું સક્કોતિ, અપરાપરં પન ચાલેતું ન સક્કોતિ. દુતિયાદીસુપિ એસેવ નયો. સત્તમચિત્તેન પન સમુટ્ઠિતા વાયોધાતુ હેટ્ઠા છહિ ચિત્તેહિ સમુટ્ઠિતં વાયોધાતું ઉપત્થમ્ભનપચ્ચયં લભિત્વા અત્તના સહજાતં રૂપકાયં સન્થમ્ભેતું સન્ધારેતું ચાલેતું અભિક્કમાપેતું પટિક્કમાપેતું આલોકાપેતું વિલોકાપેતું સમ્મિઞ્જાપેતું પસારાપેતું સક્કોતિ. તેન ગમનં નામ જાયતિ, આગમનં નામ જાયતિ, ગમનાગમનં નામ જાયતિ. ‘યોજનં ગતો દસયોજનં ગતો’તિ વત્તબ્બતં આપજ્જાપેતિ.

યથા ¶ ¶ હિ સત્તહિ યુગેહિ આકડ્ઢિતબ્બે સકટે પઠમયુગે યુત્તગોણા યુગં તાવ સન્થમ્ભેતું સન્ધારેતું સક્કોન્તિ, ચક્કં પન નપવટ્ટેન્તિ; દુતિયાદીસુપિ એસેવ નયો; સત્તમયુગે પન ગોણે યોજેત્વા યદા છેકો સારથિ ધુરે નિસીદિત્વા યોત્તાનિ આદાય સબ્બપુરિમતો પટ્ઠાય પતોદલટ્ઠિયા ગોણે આકોટેતિ, તદા સબ્બેવ એકબલા હુત્વા ધુરઞ્ચ સન્ધારેન્તિ ચક્કાનિ ચ પવટ્ટેન્તિ. ‘સકટં ગહેત્વા દસયોજનં વીસતિયોજનં ગતા’તિ વત્તબ્બતં આપાદેન્તિ – એવંસમ્પદમિદં વેદિતબ્બં.

તત્થ યો ચિત્તસમુટ્ઠાનિકકાયો ન સો વિઞ્ઞત્તિ, ચિત્તસમુટ્ઠાનાય પન વાયોધાતુયા સહજાતં રૂપકાયં સન્થમ્ભેતું સન્ધારેતું ચાલેતું પચ્ચયો ભવિતું સમત્થો એકો આકારવિકારો અત્થિ, અયં વિઞ્ઞત્તિ નામ. સા અટ્ઠ રૂપાનિ વિય ન ચિત્તસમુટ્ઠાના. યથા પન અનિચ્ચાદિભેદાનં ધમ્માનં જરામરણત્તા, ‘‘જરામરણં, ભિક્ખવે, અનિચ્ચં સઙ્ખત’’ન્તિઆદિ (સં. નિ. ૨.૨૦) વુત્તં, એવં ચિત્તસમુટ્ઠાનાનં રૂપાનં વિઞ્ઞત્તિતાય સાપિ ચિત્તસમુટ્ઠાના નામ હોતિ.

વિઞ્ઞાપનત્તા પનેસા વિઞ્ઞત્તીતિ વુચ્ચતિ. કિં વિઞ્ઞાપેતીતિ? એકં કાયિકકરણં. ચક્ખુપથસ્મિઞ્હિ ઠિતો હત્થં વા પાદં વા ઉક્ખિપતિ, સીસં વા ભમુકં વા ચાલેતિ, અયં હત્થાદીનં આકારો ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યો હોતિ. વિઞ્ઞત્તિ પન ન ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યા મનોવિઞ્ઞેય્યા એવ. ચક્ખુના હિ હત્થવિકારાદિવસેન વિપ્ફન્દમાનં વણ્ણારમ્મણમેવ પસ્સતિ. વિઞ્ઞત્તિં પન મનોદ્વારિકચિત્તેન ચિન્તેત્વા ‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ એસ કારેતિ મઞ્ઞે’તિ જાનાતિ.

યથા હિ અરઞ્ઞે નિદાઘસમયે ઉદકટ્ઠાને મનુસ્સા ‘ઇમાય સઞ્ઞાય ઇધ ઉદકસ્સ અત્થિભાવં જાનિસ્સન્તી’તિ રુક્ખગ્ગે તાલપણ્ણાદીનિ બન્ધાપેન્તિ, સુરાપાનદ્વારે ધજં ઉસ્સાપેન્તિ, ઉચ્ચં વા ¶ પન રુક્ખં વાતો પહરિત્વા ચાલેતિ, અન્તોઉદકે મચ્છે ચલન્તે ઉપરિ બુબ્બુળકાનિ ઉટ્ઠહન્તિ, મહોઘસ્સ ગતમગ્ગપરિયન્તે તિણપણ્ણકસટં ઉસ્સારિતં હોતિ. તત્થ તાલપણ્ણધજસાખાચલનબુબ્બુળકતિણપણ્ણકસટે દિસ્વા યથા ચક્ખુના અદિટ્ઠમ્પિ ‘એત્થ ઉદકં ભવિસ્સતિ, સુરા ભવિસ્સતિ, અયં રુક્ખો વાતેન પહતો ભવિસ્સતિ, અન્તોઉદકે મચ્છો ભવિસ્સતિ, એત્તકં ¶ ઠાનં અજ્ઝોત્થરિત્વા ઓઘો ગતો ભવિસ્સતી’તિ મનોવિઞ્ઞાણેન જાનાતિ, એવમેવ વિઞ્ઞત્તિપિ ન ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યા મનોવિઞ્ઞેય્યાવ. ચક્ખુના હિ હત્થવિકારાદિવસેન ¶ વિપ્ફન્દમાનં વણ્ણારમ્મણમેવ પસ્સતિ. વિઞ્ઞત્તિં પન મનોદ્વારિકચિત્તેન ચિન્તેત્વા ‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ એસ કારેતિ મઞ્ઞે’તિ જાનાતિ.

ન કેવલઞ્ચેસા વિઞ્ઞાપનતોવ વિઞ્ઞત્તિ નામ. વિઞ્ઞેય્યતોપિ પન વિઞ્ઞત્તિયેવ નામ. અયઞ્હિ પરેસં અન્તમસો તિરચ્છાનગતાનમ્પિ પાકટા હોતિ. તત્થ તત્થ સન્નિપતિતા હિ સોણસિઙ્ગાલકાકગોણાદયો દણ્ડં વા લેડ્ડું વા ગહેત્વા પહરણાકારે દસ્સિતે ‘અયં નો પહરિતુકામો’તિ ઞત્વા યેન વા તેન વા પલાયન્તિ. પાકારકુટ્ટાદિઅન્તરિકસ્સ પન પરસ્સ અપાકટકાલોપિ અત્થિ. કિઞ્ચાપિ તસ્મિં ખણે અપાકટા સમ્મુખીભૂતાનં પન પાકટત્તા વિઞ્ઞત્તિયેવ નામ હોતિ.

ચિત્તસમુટ્ઠાનિકે પન કાયે ચલન્તે તિસમુટ્ઠાનિકો ચલતિ ન ચલતીતિ? સોપિ તથેવ ચલતિ. તંગતિકો તદનુવત્તકોવ હોતિ. યથા હિ ઉદકે ગચ્છન્તે ઉદકે પતિતાનિ સુક્ખદણ્ડકતિણપણ્ણાદીનિપિ ઉદકગતિકાનેવ ભવન્તિ, તસ્મિં ગચ્છન્તે ગચ્છન્તિ, તિટ્ઠન્તે તિટ્ઠન્તિ – એવંસમ્પદમિદં વેદિતબ્બં. એવમેસા ચિત્તસમુટ્ઠાનેસુ રૂપેસુ વિઞ્ઞત્તિ કાયકમ્મદ્વારં નામાતિ વેદિતબ્બા.

યા પન તસ્મિં દ્વારે સિદ્ધા ચેતના યાય પાણં હનતિ, અદિન્નં આદિયતિ, મિચ્છાચારં ચરતિ, પાણાતિપાતાદીહિ વિરમતિ, ઇદં કાયકમ્મં નામ. એવં પરવાદિમ્હિ સતિ કાયો દ્વારં, તમ્હિ દ્વારે સિદ્ધા ચેતના કાયકમ્મં ‘કુસલં વા અકુસલં વા’તિ ઠપેતબ્બં. પરવાદિમ્હિ પન અસતિ ‘અબ્યાકતં વા’તિ તિકં પૂરેત્વાવ ઠપેતબ્બં. તત્થ યથા નગરદ્વારં કતટ્ઠાનેયેવ તિટ્ઠતિ, અઙ્ગુલમત્તમ્પિ અપરાપરં ન સઙ્કમતિ, તેન તેન પન દ્વારેન મહાજનો સઞ્ચરતિ, એવમેવ દ્વારે દ્વારં ન સઞ્ચરતિ, કમ્મં પન તસ્મિં તસ્મિં દ્વારે ઉપ્પજ્જનતો ચરતિ. તેનાહુ પોરાણા –

દ્વારે ચરન્તિ કમ્માનિ, ન દ્વારા દ્વારચારિનો;

તસ્મા દ્વારેહિ કમ્માનિ, અઞ્ઞમઞ્ઞં વવત્થિતાતિ.

તત્થ ¶ ¶ કમ્મેનાપિ દ્વારં નામં લભતિ, દ્વારેનાપિ કમ્મં. યથા હિ વિઞ્ઞાણાદીનં ઉપ્પજ્જનટ્ઠાનાનિ ¶ વિઞ્ઞાણદ્વારં ફસ્સદ્વારં અસંવરદ્વારં સંવરદ્વારન્તિ નામં લભન્તિ, એવં કાયકમ્મસ્સ ઉપ્પજ્જનટ્ઠાનં કાયકમ્મદ્વારન્તિ નામં લભતિ. વચીમનોકમ્મદ્વારેસુપિ એસેવ નયો. યથા પન તસ્મિં તસ્મિં રુક્ખે અધિવત્થા દેવતા સિમ્બલિદેવતા પલાસદેવતા પુચિમન્દદેવતા ફન્દનદેવતાતિ તેન તેન રુક્ખેન નામં લભતિ, એવમેવ કાયદ્વારેન કતં કમ્મમ્પિ કાયકમ્મન્તિ દ્વારેન નામં લભતિ. વચીકમ્મમનોકમ્મેસુપિ એસેવ નયો. તત્થ અઞ્ઞો કાયો, અઞ્ઞં કમ્મં, કાયેન પન કતત્તા તં કાયકમ્મન્તિ વુચ્ચતિ. તેનાહુ અટ્ઠકથાચરિયા –

કાયેન ચે કતં કમ્મં, કાયકમ્મન્તિ વુચ્ચતિ;

કાયો ચ કાયકમ્મઞ્ચ, અઞ્ઞમઞ્ઞં વવત્થિતા.

સૂચિયા ચે કતં કમ્મં, સૂચિકમ્મન્તિ વુચ્ચતિ;

સૂચિ ચ સૂચિકમ્મઞ્ચ, અઞ્ઞમઞ્ઞં વવત્થિતા.

વાસિયા ચે કતં કમ્મં, વાસિકમ્મન્તિ વુચ્ચતિ;

વાસિ ચ વાસિકમ્મઞ્ચ, અઞ્ઞમઞ્ઞં વવત્થિતા.

પુરિસેન ચે કતં કમ્મં, પુરિસકમ્મન્તિ વુચ્ચતિ;

પુરિસો ચ પુરિસકમ્મઞ્ચ, અઞ્ઞમઞ્ઞં વવત્થિતા.

કાયેન ચે કતં કમ્મં, કાયકમ્મન્તિ વુચ્ચતિ;

કાયો ચ કાયકમ્મઞ્ચ, અઞ્ઞમઞ્ઞં વવત્થિતાતિ.

એવં સન્તે નેવ દ્વારવવત્થાનં યુજ્જતિ, ન કમ્મવવત્થાનં. કથં? કાયવિઞ્ઞત્તિયઞ્હિ ‘‘દ્વારે ચરન્તિ કમ્માની’’તિ વચનતો વચીકમ્મમ્પિ પવત્તતિ, તેનસ્સા કાયકમ્મદ્વારન્તિ વવત્થાનં ન યુત્તં. કાયકમ્મઞ્ચ વચીવિઞ્ઞત્તિયમ્પિ પવત્તતિ, તેનસ્સ કાયકમ્મન્તિ વવત્થાનં ન યુજ્જતી’તિ. ‘નો ન યુજ્જતિ. કસ્મા? યેભુય્યવુત્તિતાય ચેવ તબ્બહુલવુત્તિતાય ચ. કાયકમ્મમેવ હિ યેભુય્યેન કાયવિઞ્ઞત્તિયં પવત્તતિ ન ઇતરાનિ, તસ્મા કાયકમ્મસ્સ યેભુય્યેન પવત્તિતો તસ્સા કાયકમ્મદ્વારભાવો સિદ્ધો. બ્રાહ્મણગામઅમ્બવનનાગવનાદીનં બ્રાહ્મણગામાદિભાવો વિયાતિ દ્વારવવત્થાનં યુજ્જતિ. કાયકમ્મં પન કાયદ્વારમ્હિયેવ બહુલં પવત્તતિ ¶ અપ્પં વચીદ્વારે ¶ . તસ્મા કાયદ્વારે બહુલં પવત્તિતો એતસ્સ ¶ કાયકમ્મભાવો સિદ્ધો, વનચરકથુલ્લકુમારિકાદિગોચરાનં વનચરકાદિભાવો વિયાતિ. એવં કમ્મવવત્થાનમ્પિ યુજ્જતી’તિ.

વચીકમ્મદ્વારકથાયં પન ચેતનાવિરતિસદ્દવસેન તિવિધા વાચા નામ. તત્થ ‘‘ચતૂહિ, ભિક્ખવે, અઙ્ગેહિ સમન્નાગતા વાચા સુભાસિતા હોતિ નો દુબ્ભાસિતા, અનવજ્જા ચ અનનુવજ્જા ચ વિઞ્ઞૂન’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૨૧૩); અયં ચેતનાવાચા નામ. યા ‘‘ચતૂહિ વચીદુચ્ચરિતેહિ આરતિ વિરતિ…પે… અયં વુચ્ચતિ સમ્માવાચા’’તિ (વિભ. ૨૦૬), અયં વિરતિવાચા નામ. ‘‘વાચા ગિરા બ્યપ્પથો ઉદીરણં ઘોસો ઘોસકમ્મં વાચા વચીભેદો’’તિ (ધ. સ. ૮૫૦), અયં સદ્દવાચા નામ. તાસુ વચીકમ્મદ્વારન્તિ નેવ ચેતનાય નામં ન વિરતિયા. સહસદ્દા પન એકા વિઞ્ઞત્તિ અત્થિ, ઇદં વચીકમ્મદ્વારં નામ. યં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘કતમં તં રૂપં વચીવિઞ્ઞત્તિ? યા કુસલચિત્તસ્સ વા અકુસલચિત્તસ્સ વા અબ્યાકતચિત્તસ્સ વા વાચા ગિરા બ્યપ્પથો ઉદીરણં ઘોસો ઘોસકમ્મં વાચા વચીભેદો, અયં વુચ્ચતિ વાચા. યા તાય વાચાય વિઞ્ઞત્તિ વિઞ્ઞાપના વિઞ્ઞાપિતત્તં, ઇદં તં રૂપં વચીવિઞ્ઞત્તી’’તિ (ધ. સ. ૬૩૬).

‘ઇદં વક્ખામિ એતં વક્ખામી’તિ હિ વિતક્કયતો વિતક્કવિપ્ફારસદ્દો નામ ઉપ્પજ્જતિ. અયં ન સોતવિઞ્ઞેય્યો મનોવિઞ્ઞેય્યોતિ મહાઅટ્ઠકથાયં આગતો. આગમટ્ઠકથાસુ પન ‘વિતક્કવિપ્ફારસદ્દ’ન્તિ વિતક્કવિપ્ફારવસેન ઉપ્પન્નં વિપ્પલપન્તાનં સુત્તપ્પમત્તાદીનં સદ્દં; ‘સુત્વા’તિ તં સુત્વા, યં વિતક્કયતો તસ્સ સો સદ્દો ઉપ્પન્નો; તસ્સ વસેન ‘એવમ્પિ તે મનો, ઇત્થમ્પિ તે મનો’તિ આદિસતીતિ વત્વા વત્થૂનિપિ કથિતાનિ. પટ્ઠાનેપિ ‘‘ચિત્તસમુટ્ઠાનં સદ્દાયતનં સોતવિઞ્ઞાણસ્સ આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ આગતં. તસ્મા વિના વિઞ્ઞત્તિઘટ્ટનાય ¶ ઉપ્પજ્જમાનો અસોતવિઞ્ઞેય્યો વિતક્કવિપ્ફારસદ્દો નામ નત્થિ. ‘ઇદં વક્ખામિ ¶ એતં વક્ખામી’તિ ઉપ્પજ્જમાનં પન ચિત્તં પથવીધાતુ આપોધાતુ ¶ તેજોધાતુ વાયોધાતુ વણ્ણો ગન્ધો રસો ઓજાતિ અટ્ઠ રૂપાનિ સમુટ્ઠાપેતિ. તેસં અબ્ભન્તરે ચિત્તસમુટ્ઠાના પથવીધાતુ ઉપાદિન્નકં ઘટ્ટયમાનાવ ઉપ્પજ્જતિ. તેન ધાતુસઙ્ઘટ્ટનેન સહેવ સદ્દો ઉપ્પજ્જતીતિ. અયં ચિત્તસમુટ્ઠાનસદ્દો નામ. અયં ન વિઞ્ઞત્તિ. તસ્સા પન ચિત્તસમુટ્ઠાનાય પથવીધાતુયા ઉપાદિન્નકઘટ્ટનસ્સ પચ્ચયભૂતો એકો આકારવિકારો અત્થિ, અયં વચીવિઞ્ઞત્તિ નામ. ઇતો પરં સા અટ્ઠ રૂપાનિ વિય ન ચિત્તસમુટ્ઠાનાતિઆદિ સબ્બં હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

ઇધાપિ હિ ‘તિસ્સ, દત્ત, મિત્તા’તિ પક્કોસન્તસ્સ સદ્દં સુત્વા વિઞ્ઞત્તિં મનોદ્વારિકચિત્તેન ચિન્તેત્વા ‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ એસ કારેતિ મઞ્ઞે’તિ જાનાતિ. કાયવિઞ્ઞત્તિ વિય ચ અયમ્પિ તિરચ્છાનગતાનમ્પિ પાકટા હોતિ. ‘એહિ, યાહી’તિ હિ સદ્દં સુત્વા તિરચ્છાનગતાપિ ‘ઇદં નામેસ કારેતિ મઞ્ઞે’તિ ઞત્વા આગચ્છન્તિ ચેવ ગચ્છન્તિ ચ. તિસમુટ્ઠાનિકકાયં ચાલેતિ ન ચાલેતીતિ, અયં પન વારો ઇધ ન લબ્ભતિ. પુરિમચિત્તસમુટ્ઠાનાય ઉપત્થમ્ભનકિચ્ચમ્પિ નત્થિ. યા પન તસ્મિં વચીદ્વારે સિદ્ધા ચેતના, યાય મુસા કથેતિ, પેસુઞ્ઞં કથેતિ, ફરુસં કથેતિ, સમ્ફં પલપતિ, મુસાવાદાદીહિ વિરમતિ, ઇદં વચીકમ્મં નામ. ઇતો પરં સબ્બં કમ્મવવત્થાનઞ્ચ દ્વારવવત્થાનઞ્ચ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

મનોકમ્મદ્વારકથાયં પન કામાવચરાદિવસેન ચતુબ્બિધો મનો મનો નામ. તત્થ કામાવચરો ચતુપઞ્ઞાસવિધો હોતિ, રૂપાવચરો પન્નરસવિધો, અરૂપાવચરો દ્વાદસવિધો, લોકુત્તરો અટ્ઠવિધોતિ સબ્બોપિ એકૂનનવુતિવિધો હોતિ. તત્થ અયં નામ મનો મનોદ્વારં ન હોતીતિ ન વત્તબ્બો. યથા હિ અયં નામ ચેતના કમ્મં ન હોતીતિ ન વત્તબ્બા, અન્તમસો પઞ્ચવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તાપિ ¶ હિ ચેતના મહાપકરણે કમ્મન્ત્વેવ નિદ્દિટ્ઠા, એવમેવ અયં નામ મનો મનોદ્વારં ન હોતીતિ ન વત્તબ્બો.

એત્થાહ ¶ – કમ્મં નામેતં કિં કરોતીતિ? આયૂહતિ, અભિસઙ્ખરોતિ, પિણ્ડં કરોતિ, ચેતેતિ, કપ્પેતિ, પકપ્પેતીતિ. એવં સન્તે પઞ્ચવિઞ્ઞાણચેતના કિં આયૂહતિ, અભિસઙ્ખરોતિ, પિણ્ડં ¶ કરોતિ, ચેતેતિ, કપ્પેતિ, પકપ્પેતીતિ?. સહજાતધમ્મે. સાપિ હિ સહજાતે સમ્પયુત્તક્ખન્ધે આયૂહતિ અભિસઙ્ખરોતિ પિણ્ડં કરોતિ ચેતેતિ કપ્પેતિ પકપ્પેતીતિ. કિં વા ઇમિના વાદેન? સબ્બસઙ્ગાહિકવસેન હેતં વુત્તં. ઇદં પનેત્થ સન્નિટ્ઠાનં – તેભૂમકકુસલાકુસલો એકૂનતિંસવિધો મનો મનોકમ્મદ્વારં નામ. યા પન તસ્મિં મનોદ્વારે સિદ્ધા ચેતના યાય અભિજ્ઝાબ્યાપાદમિચ્છાદસ્સનાનિ ચેવ અનભિજ્ઝાઅબ્યાપાદસમ્માદસ્સનાનિ ચ ગણ્હાતિ, ઇદં મનોકમ્મં નામ. ઇતો પરં સબ્બં કમ્મવવત્થાનઞ્ચ દ્વારવવત્થાનઞ્ચ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ. ઇમાનિ તીણિ કમ્મદ્વારાનિ નામ.

ઇદાનિ યાનિ તીણિ કમ્માનિ ઠપેત્વા ઇમાનિ કમ્મદ્વારાનિ દસ્સિતાનિ, તાનિ આદિં કત્વા અવસેસસ્સ દ્વારકથાય માતિકાઠપનસ્સ વિત્થારકથા હોતિ. તીણિ હિ કમ્માનિ – કાયકમ્મં વચીકમ્મં મનોકમ્મન્તિ. કિં પનેતં કમ્મં નામાતિ? ચેતના ચેવ, એકચ્ચે ચ ચેતનાસમ્પયુત્તકા ધમ્મા. તત્થ ચેતનાય કમ્મભાવે ઇમાનિ સુત્તાનિ –

‘‘ચેતનાહં, ભિક્ખવે, કમ્મં વદામિ, ચેતયિત્વા કમ્મં કરોતિ કાયેન વાચાય મનસા’’ (અ. નિ. ૬.૬૩; કથા. ૫૩૯). ‘‘કાયે વા હિ, આનન્દ, સતિ કાયસઞ્ચેતનાહેતુ ઉપ્પજ્જતિ અજ્ઝત્તં સુખદુક્ખં, વાચાય વા, આનન્દ, સતિ વચીસઞ્ચેતનાહેતુ ઉપ્પજ્જતિ અજ્ઝત્તં સુખદુક્ખં; મને વા, આનન્દ, સતિ મનોસઞ્ચેતનાહેતુ ¶ ઉપ્પજ્જતિ અજ્ઝત્તં સુખદુક્ખં’’ (સં. નિ. ૨.૨૫; અ. નિ. ૪.૧૭૧). ‘‘તિવિધા, ભિક્ખવે, કાયસઞ્ચેતના અકુસલં કાયકમ્મં દુક્ખુદ્રયં, દુક્ખવિપાકં; ચતુબ્બિધા, ભિક્ખવે, વચીસઞ્ચેતના…પે… તિવિધા, ભિક્ખવે, મનોસઞ્ચેતના અકુસલં મનોકમ્મં દુક્ખુદ્રયં દુક્ખવિપાકં તિવિધા ¶ , ભિક્ખવે, કાયસઞ્ચેતના કુસલં કાયકમ્મં સુખુદ્રયં સુખવિપાકં ચતુબ્બિધા, ભિક્ખવે, વચીસઞ્ચેતના…પે… તિવિધા, ભિક્ખવે, મનોસઞ્ચેતના, કુસલં મનોકમ્મં સુખુદ્રયં સુખવિપાકં’’ (કથા. ૫૩૯; અ. નિ. ૧૦.૨૧૭ થોકં વિસદિસં). ‘‘સચાયં, આનન્દ, સમિદ્ધિ મોઘપુરિસો પાટલિપુત્તસ્સ પરિબ્બાજકસ્સ એવં પુટ્ઠો એવં બ્યાકરેય્ય – સઞ્ચેતનિયં, આવુસો પાટલિપુત્ત, કમ્મં કત્વા કાયેન વાચાય મનસા, સુખવેદનીયં સુખં સો વેદયતિ…પે… અદુક્ખમસુખવેદનીયં અદુક્ખમસુખં સો વેદયતીતિ; એવં બ્યાકરમાનો ખો, આનન્દ, સમિદ્ધિ મોઘપુરિસો પાટલિપુત્તસ્સ પરિબ્બાજકસ્સ સમ્મા બ્યાકરમાનો બ્યાકરેય્યા’’તિ (મ. નિ. ૩.૩૦૦; કથા. ૫૩૯).

ઇમાનિ તાવ ચેતનાય કમ્મભાવે સુત્તાનિ. ચેતનાસમ્પયુત્તધમ્માનં પન કમ્મભાવો કમ્મચતુક્કેન દીપિતો. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘ચત્તારિમાનિ ¶ , ભિક્ખવે, કમ્માનિ મયા સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા પવેદિતાનિ. કતમાનિ ચત્તારિ? અત્થિ, ભિક્ખવે, કમ્મં કણ્હં કણ્હવિપાકં, અત્થિ, ભિક્ખવે, કમ્મં સુક્કં સુક્કવિપાકં, અત્થિ, ભિક્ખવે, કમ્મં કણ્હસુક્કં કણ્હસુક્કવિપાકં, અત્થિ, ભિક્ખવે, કમ્મં અકણ્હં અસુક્કં અકણ્હઅસુક્કવિપાકં કમ્મક્ખયાય સંવત્તતિ (અ. નિ. ૪.૨૩૨-૨૩૩).… કતમઞ્ચ, ભિક્ખવે, કમ્મં અકણ્હં અસુક્કં અકણ્હઅસુક્કવિપાકં કમ્મક્ખયાય સંવત્તતિ? યદિદં સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા – સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો…પે… ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, ઇદં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, કમ્મં અકણ્હં અસુક્કં અકણ્હઅસુક્કવિપાકં કમ્મક્ખયાય સંવત્તતિ (અ. નિ. ૪.૨૩૮).… કતમઞ્ચ, ભિક્ખવે, કમ્મં અકણ્હં અસુક્કં અકણ્હઅસુક્કવિપાકં કમ્મક્ખયાય સંવત્તતિ? અયમેવ અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો – સેય્યથિદં, સમ્માદિટ્ઠિ ¶ …પે… સમ્માસમાધિ. ઇદં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, કમ્મં અકણ્હં અસુક્કં અકણ્હઅસુક્કવિપાકં કમ્મક્ખયાય સંવત્તતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૩૭).

એવં ઇમે બોજ્ઝઙ્ગમગ્ગઙ્ગપ્પભેદતો પન્નરસ ધમ્મા કમ્મચતુક્કેન દીપિતા. અભિજ્ઝા, બ્યાપાદો, મિચ્છાદિટ્ઠિ, અનભિજ્ઝા, અબ્યાપાદો, સમ્માદિટ્ઠીતિ ઇમેહિ પન છહિ સદ્ધિં એકવીસતિ ચેતનાસમ્પયુત્તકા ધમ્મા વેદિતબ્બા.

તત્થ ¶ લોકુત્તરમગ્ગો ભજાપિયમાનો કાયકમ્માદીનિ તીણિ કમ્માનિ ભજતિ. યઞ્હિ કાયેન દુસ્સીલ્યં અજ્ઝાચરતિ, તમ્હા સંવરો કાયિકોતિ વેદિતબ્બો. યં વાચાય દુસ્સીલ્યં અજ્ઝાચરતિ, તમ્હા સંવરો વાચસિકોતિ વેદિતબ્બો. ઇતિ સમ્માકમ્મન્તો કાયકમ્મં, સમ્માવાચા વચીકમ્મં. એતસ્મિં દ્વયે ગહિતે સમ્માઆજીવો તપ્પક્ખિકત્તા ગહિતોવ હોતિ. યં પન મનેન દુસ્સીલ્યં અજ્ઝાચરતિ, તમ્હા સંવરો માનસિકોતિ વેદિતબ્બો. સો દિટ્ઠિસઙ્કપ્પવાયામસતિસમાધિવસેન પઞ્ચવિધો હોતિ. અયં પઞ્ચવિધોપિ મનોકમ્મં નામ. એવં લોકુત્તરમગ્ગો ભજાપિયમાનો તીણિ કમ્માનિ ભજતિ.

ઇમસ્મિં ઠાને દ્વારસંસન્દનં નામ હોતિ. કાયવચીદ્વારેસુ હિ ચોપનં પત્વા કમ્મપથં અપ્પત્તમ્પિ અત્થિ, મનોદ્વારે ચ સમુદાચારં પત્વા કમ્મપથં અપ્પત્તમ્પિ ¶ અત્થિ; તં ગહેત્વા તંતંદ્વારપક્ખિકમેવ અકંસુ.

તત્રાયં નયો – યો ‘મિગવં ગમિસ્સામી’તિ ધનું સજ્જેતિ, જિયં વટ્ટેતિ, સત્તિં નિસેતિ, ભત્તં ભુઞ્જતિ, વત્થં પરિદહતિ, એત્તાવતા કાયદ્વારે ચોપનં પત્તં હોતિ. સો અરઞ્ઞે દિવસં ચરિત્વા અન્તમસો સસબિળારમત્તમ્પિ ન લભતિ, ઇદં અકુસલં કાયકમ્મં નામ હોતિ ન હોતીતિ? ન હોતિ. કસ્મા? કમ્મપથં અપ્પત્તતાય. કેવલં પન કાયદુચ્ચરિતં નામ હોતીતિ વેદિતબ્બં. મચ્છગ્ગહણાદી સુપયોગેસુપિ એસેવ નયો.

વચીદ્વારેપિ ‘મિગવં ગમિસ્સામિ’ ‘વેગેન ધનુઆદીનિ સજ્જેથા’તિ આણાપેત્વા પુરિમનયેનેવ અરઞ્ઞે કિઞ્ચિ અલભન્તસ્સ કિઞ્ચાપિ વચીદ્વારે ચોપનં પત્તં, કમ્મપથં અપ્પત્તતાય પન કાયકમ્મં ન હોતિ. કેવલં વચીદુચ્ચરિતં નામ હોતીતિ વેદિતબ્બં.

મનોદ્વારે ¶ પન વધકચેતનાય ઉપ્પન્નમત્તાય એવ કમ્મપથભેદોવ હોતિ. સો ચ ખો બ્યાપાદવસેન ન પાણાતિપાતવસેન. અકુસલઞ્હિ કાયકમ્મં કાયવચીદ્વારેસુ સમુટ્ઠાતિ, ન મનોદ્વારે; તથા અકુસલં વચીકમ્મં. અકુસલં મનોકમ્મં પન તીસુપિ દ્વારેસુ સમુટ્ઠાતિ; તથા કુસલાનિ કાયવચીમનોકમ્માનિ.

કથં ¶ ? સહત્થા હિ પાણં હનન્તસ્સ અદિન્નં આદિયન્તસ્સ મિચ્છાચારં ચરન્તસ્સ કમ્મં કાયકમ્મમેવ હોતિ. દ્વારમ્પિ કાયદ્વારમેવ હોતિ. એવં તાવ અકુસલં કાયકમ્મં કાયદ્વારે સમુટ્ઠાતિ. તેહિ પન ચિત્તેહિ સહજાતા અભિજ્ઝાબ્યાપાદમિચ્છાદિટ્ઠિયો ચેતનાપક્ખિકા વા ભવન્તિ, અબ્બોહારિકા વા. ‘ગચ્છ ઇત્થન્નામં જીવિતા વોરોપેહિ, ઇત્થન્નામં ભણ્ડં અવહરા’તિ આણાપેન્તસ્સ પન કમ્મં કાયકમ્મં હોતિ, દ્વારં પન વચીદ્વારં. એવં અકુસલં કાયકમ્મં વચીદ્વારે સમુટ્ઠાતિ. તેહિ પન ચિત્તેહિ સહજાતા અભિજ્ઝાબ્યાપાદમિચ્છાદિટ્ઠિયો ચેતનાપક્ખિકા વા ભવન્તિ અબ્બોહારિકા વા. એત્તકા આચરિયાનં સમાનત્થકથા નામ.

વિતણ્ડવાદી પનાહ – ‘અકુસલં કાયકમ્મં મનોદ્વારેપિ સમુટ્ઠાતી’તિ. સો ‘તયો સઙ્ગહે આરુળ્હં સુત્તં આહરાહી’તિ વુત્તો ઇદં કુલુમ્બસુત્તં નામ આહરિ –

‘‘પુન ચપરં ¶ , ભિક્ખવે, ઇધેકચ્ચો સમણો વા બ્રાહ્મણો વા ઇદ્ધિમા ચેતોવસિપ્પત્તો અઞ્ઞિસ્સા કુચ્છિગતં ગબ્ભં પાપકેન મનસા અનુપેક્ખકો હોતિ – ‘અહો વતાયં કુચ્છિગતો ગબ્ભો ન સોત્થિના અભિનિક્ખમેય્યા’તિ. એવં, ભિક્ખવે, કુલુમ્બસ્સ ઉપઘાતો હોતી’’તિ.

ઇદં સુત્તં આહરિત્વા આહ – ‘એવં ચિન્તિતમત્તેયેવ મનસા કુચ્છિગતો ગબ્ભો ફેણપિણ્ડો વિય વિલીયતિ. એત્થ કુતો કાયઙ્ગચોપનં વા વાચઙ્ગચોપનં વા? મનોદ્વારસ્મિંયેવ પન ઇદં અકુસલં કાયકમ્મં સમુટ્ઠાતી’તિ.

તમેનં ‘તવ સુત્તસ્સ અત્થં તુલયિસ્સામા’તિ વત્વા એવં તુલયિંસુ – ‘ત્વં ઇદ્ધિયા પરૂપઘાતં વદેસિ. ઇદ્ધિ નામ ચેસા – અધિટ્ઠાનિદ્ધિ, વિકુબ્બનિદ્ધિ, મનોમયિદ્ધિ, ઞાણવિપ્ફારિદ્ધિ, સમાધિવિપ્ફારિદ્ધિ, અરિયિદ્ધિ, કમ્મવિપાકજિદ્ધિ, પુઞ્ઞવતો ઇદ્ધિ, વિજ્જામયિદ્ધિ ¶ , તત્થ તત્થ સમ્માપયોગપચ્ચયા ઇજ્ઝનટ્ઠેન ¶ ઇદ્ધીતિ દસવિધા (પટિ. મ. ૩.૧૦). તત્થ કતરં ઇદ્ધિં વદેસી’તિ? ‘ભાવનામય’ન્તિ. ‘કિં પન ભાવનામયિદ્ધિયા પરૂપઘાતકમ્મં હોતી’તિ? ‘આમ, એકચ્ચે આચરિયા એકવારં હોતી’તિ; વદન્તિ યથા હિ પરં પહરિતુકામેન ઉદકભરિતે ઘટે ખિત્તે ઘટોપિ ભિજ્જતિ, ઉદકમ્પિ નસ્સતિ, એવમેવ ભાવનામયિદ્ધિયા એકવારં પરૂપઘાતકમ્મં હોતિ. તતો પટ્ઠાય પન સા નસ્સતીતિ. અથ નં ‘ભાવનામયિદ્ધિયા નેવ એકવારં ન દ્વે વારે પરૂપઘાતકમ્મં હોતી’તિ વત્વા તં સઞ્ઞત્તિં આગચ્છન્તં પુચ્છિંસુ – ‘ભાવનામયિદ્ધિ કિં કુસલા, અકુસલા, અબ્યાકતા? સુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા, દુક્ખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા, અદુક્ખમસુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા? સવિતક્કસવિચારા, અવિતક્કવિચારમત્તા, અવિતક્કઅવિચારા? કામાવચરા, રૂપાવચરા, અરૂપાવચરા’તિ?

ઇમં પન પઞ્હં યો જાનાતિ સો એવં વક્ખતિ – ‘ભાવનામયિદ્ધિ કુસલા વા હોતિ, અબ્યાકતા વા; અદુક્ખમસુખવેદનીયા એવ, અવિતક્કઅવિચારા એવ, રૂપાવચરા એવા’તિ. સો વત્તબ્બો – ‘પાણાતિપાતચેતના કુસલાદીસુ કતરં કોટ્ઠાસં ભજતી’તિ? જાનન્તો વક્ખતિ – ‘પાણાતિપાતચેતના અકુસલા એવ, દુક્ખવેદનીયા એવ, સવિતક્કસવિચારા એવ કામાવચરા એવા’તિ. ‘એવં સન્તે તવ પઞ્હો નેવ કુસલત્તિકેન સમેતિ, ન વેદનાત્તિકેન ¶ , ન વિતક્કત્તિકેન, ન ભૂમન્તરેના’તિ.

‘કિં પન એવં મહન્તં સુત્તં નિરત્થક’ન્તિ? ‘નો નિરત્થકં; ત્વં પનસ્સ અત્થં ન જાનાસિ. ‘‘ઇદ્ધિમા ચેતોવસિપ્પત્તો’’તિ એત્થ હિ નેવ ભાવનામયિદ્ધિ અધિપ્પેતા, આથબ્બણિદ્ધિ પન અધિપ્પેતા. સા હિ એત્થ લબ્ભમાના લબ્ભતિ. સા પન કાયવચીદ્વારાનિ મુઞ્ચિત્વા કાતું ન સક્કા. આથબ્બણિદ્ધિકા હિ સત્તાહં અલોણકં ભુઞ્જિત્વા દબ્બે અત્થરિત્વા પથવિયં સયમાના તપં ચરિત્વા સત્તમે દિવસે સુસાનભૂમિં સજ્જેત્વા સત્તમે પદે ઠત્વા હત્થં વટ્ટેત્વા વટ્ટેત્વા મુખેન વિજ્જં પરિજપ્પન્તિ. અથ નેસં કમ્મં સમિજ્ઝતિ. એવં અયમ્પિ ઇદ્ધિ કાયવચીદ્વારાનિ મુઞ્ચિત્વા કાતું ન સક્કાતિ. ‘ન કાયકમ્મં મનોદ્વારે સમુટ્ઠાતી’તિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં.

હત્થમુદ્દાય ¶ પન મુસાવાદાદીનિ કથેન્તસ્સ કમ્મં વચીકમ્મં, દ્વારં પન કાયદ્વારં હોતિ ¶ . એવં અકુસલં વચીકમ્મમ્પિ કાયદ્વારે સમુટ્ઠાતિ. તેહિ પન ચિત્તેહિ સહજાતા અભિજ્ઝાબ્યાપાદમિચ્છાદિટ્ઠિયો ચેતનાપક્ખિકા વા ભવન્તિ, અબ્બોહારિકા વા. વચીભેદં પન કત્વા મુસાવાદાદીનિ કથેન્તસ્સ કમ્મમ્પિ વચીકમ્મં દ્વારમ્પિ વચીદ્વારમેવ. એવં અકુસલં વચીકમ્મં વચીદ્વારે સમુટ્ઠાતિ. તેહિ પન ચિત્તેહિ સહજાતા અભિજ્ઝાબ્યાપાદમિચ્છાદિટ્ઠિયો ચેતનાપક્ખિકા વા ભવન્તિ અબ્બોહારિકા વા. એત્તકા આચરિયાનં સમાનત્થકથા નામ.

વિતણ્ડવાદી પનાહ – ‘અકુસલં વચીકમ્મં મનોદ્વારેપિ સમુટ્ઠાતી’તિ. સો ‘તયો સઙ્ગહે આરુળ્હં સુત્તં આહરાહી’તિ વુત્તો ઇદં ઉપોસથક્ખન્ધકતો સુત્તં આહરિ –

‘‘યો પન ભિક્ખુ યાવતતિયં અનુસ્સાવિયમાને સરમાનો સન્તિં આપત્તિં નાવિકરેય્ય સમ્પજાનમુસાવાદસ્સ હોતી’’તિ (મહાવ. ૧૩૪).

ઇદં સુત્તં આહરિત્વા આહ – ‘એવં આપત્તિં અનાવિકરોન્તો તુણ્હીભૂતોવ અઞ્ઞં આપત્તિં આપજ્જતિ, એત્થ કુતો કાયઙ્ગચોપનં વા વાચઙ્ગચોપનં વા? મનોદ્વારસ્મિંયેવ પન ઇદં અકુસલં વચીકમ્મં સમુટ્ઠાતી’તિ.

સો વત્તબ્બો – ‘કિં પનેતં સુત્તં નેય્યત્થં ઉદાહુ નીતત્થ’ન્તિ? ‘નીતત્થમેવ મય્હં સુત્ત’ન્તિ. સો ‘મા એવં અવચ, તુલયિસ્સામસ્સ અત્થ’ન્તિ વત્વા એવં પુચ્છિતબ્બો – ‘સમ્પજાનમુસાવાદે કિં હોતી’તિ? જાનન્તો ‘સમ્પજાનમુસાવાદે દુક્કટં હોતી’તિ વક્ખતિ. તતો વત્તબ્બો ‘વિનયસ્સ દ્વે ¶ મૂલાનિ – કાયો ચ વાચા ચ; સમ્માસમ્બુદ્ધેન હિ સબ્બાપત્તિયો ઇમેસુયેવ દ્વીસુ દ્વારેસુ પઞ્ઞત્તા, મનોદ્વારે આપત્તિપઞ્ઞપનં નામ નત્થિ. ત્વં અતિવિય વિનયે પકતઞ્ઞૂ, યો સત્થારા અપઞ્ઞત્તે ઠાને આપત્તિં પઞ્ઞપેસિ, સમ્માસમ્બુદ્ધં અબ્ભાચિક્ખસિ, જિનચક્કં પહરસી’તિઆદિવચનેહિ નિગ્ગણ્હિત્વા ઉત્તરિ પઞ્હં પુચ્છિતબ્બો – ‘સમ્પજાનમુસાવાદો કિરિયતો સમુટ્ઠાતિ ઉદાહુ અકિરિયતો’તિ? જાનન્તો ‘કિરિયતો’તિ વક્ખતિ. તતો વત્તબ્બો – ‘અનાવિકરોન્તો કતરં કિરિયં કરોતી’તિ? અદ્ધા હિ કિરિયં અપસ્સન્તો વિઘાતં આપજ્જિસ્સતિ. તતો ઇમસ્સ સુત્તસ્સ ¶ અત્થેન સઞ્ઞાપેતબ્બો. અયઞ્હેત્થ અત્થો – ય્વાયં ‘સમ્પજાનમુસાવાદો હોતી’તિ વુત્તો, સો આપત્તિતો કિં હોતિ? ‘કતરાપત્તિ હોતી’તિ ¶ અત્થો. ‘દુક્કટાપત્તિ હોતિ’. સા ચ ખો ન મુસાવાદલક્ખણેન, ભગવતો પન વચનેન વચીદ્વારે અકિરિયસમુટ્ઠાના આપત્તિ હોતીતિ વેદિતબ્બા. વુત્તમ્પિ ચેતં –

પઞ્હા મેસા કુસલેહિ ચિન્તિતા’’તિ. (પટિ. ૪૭૯);

એવં અકુસલં વચીકમ્મં ન મનોદ્વારે સમુટ્ઠાતીતિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં.

યદા પન અભિજ્ઝાસહગતેન ચેતસા કાયઙ્ગં ચોપેન્તો હત્થગ્ગાહાદીનિ કરોતિ, બ્યાપાદસહગતેન ચેતસા દણ્ડપરામાસાદીનિ, મિચ્છાદિટ્ઠિસહગતેન ચેતસા ‘ખન્દસિવાદયો સેટ્ઠા’તિ તેસં અભિવાદનઅઞ્જલિકમ્મભૂતપીઠકપરિભણ્ડાદીનિ કરોતિ, તદા કમ્મં મનોકમ્મં હોતિ, દ્વારં પન કાયદ્વારં. એવં અકુસલં મનોકમ્મં કાયદ્વારે સમુટ્ઠાતિ. ચેતના પનેત્થ અબ્બોહારિકા.

યદા પન અભિજ્ઝાસહગતેન ચેતસા વાચઙ્ગં ચોપેન્તો ‘અહો વત યં પરસ્સ, તં મમસ્સા’તિ પરવિત્તૂપકરણં અભિજ્ઝાયતિ, બ્યાપાદસહગતેન ચેતસા ‘ઇમે સત્તા હઞ્ઞન્તુ વા, બજ્ઝન્તુ વા, ઉચ્છિજ્જન્તુ વા, મા વા અહેસુ’ન્તિ વદતિ, મિચ્છાદિટ્ઠિસહગતેન ચેતસા ‘નત્થિ દિન્નં, નત્થિ યિટ્ઠ’ન્તિઆદીનિ વદતિ, તદા કમ્મં મનોકમ્મં હોતિ, દ્વારં પન વચીદ્વારં. એવં અકુસલં મનોકમ્મં વચીદ્વારે સમુટ્ઠાતિ. ચેતના પનેત્થ અબ્બોહારિકા.

યદા પન કાયઙ્ગવાચઙ્ગાનિ અચોપેત્વા રહો નિસિન્નો અભિજ્ઝાબ્યાપાદમિચ્છાદિટ્ઠિસહગતાનિ ¶ ચિત્તાનિ ઉપ્પાદેતિ, તદા કમ્મં મનોકમ્મં, દ્વારમ્પિ મનોદ્વારમેવ. એવં અકુસલં મનોકમ્મં મનોદ્વારે સમુટ્ઠાતિ. ઇમસ્મિં પન ઠાને ચેતનાપિ ચેતનાસમ્પયુત્તકા ધમ્માપિ મનોદ્વારેયેવ સમુટ્ઠહન્તિ. એવં અકુસલં મનોકમ્મં તીસુપિ દ્વારેસુ સમુટ્ઠાતીતિ વેદિતબ્બં.

યં ¶ પન વુત્તં ‘તથા કુસલાનિ કાયવચીમનોકમ્માની’તિ, તત્રાયં નયો – યદા હિ કેનચિ ¶ કારણેન વત્તું અસક્કોન્તો ‘પાણાતિપાતા અદિન્નાદાના કામેસુમિચ્છાચારા પટિવિરમામી’તિ ઇમાનિ સિક્ખાપદાનિ હત્થમુદ્દાય ગણ્હાતિ, તદા કમ્મં કાયકમ્મં દ્વારમ્પિ કાયદ્વારમેવ. એવં કુસલં કાયકમ્મં કાયદ્વારે સમુટ્ઠાતિ. તેહિ ચિત્તેહિ સહગતા અનભિજ્ઝાદયો ચેતનાપક્ખિકા વા હોન્તિ, અબ્બોહારિકા વા.

યદા પન તાનેવ સિક્ખાપદાનિ વચીભેદં કત્વા ગણ્હાતિ, તદા કમ્મં કાયકમ્મં, દ્વારં પન વચીદ્વારં હોતિ. એવં કુસલં કાયકમ્મં વચીદ્વારે સમુટ્ઠાતિ. તેહિ ચિત્તેહિ સહગતા અનભિજ્ઝાદયો ચેતનાપક્ખિકા વા હોન્તિ, અબ્બોહારિકા વા.

યદા પન તેસુ સિક્ખાપદેસુ દિય્યમાનેસુ કાયઙ્ગવાચઙ્ગાનિ અચોપેત્વા મનસાવ ‘પાણાતિપાતા અદિન્નાદાના કામેસુમિચ્છાચારા પટિવિરમામી’તિ ગણ્હાતિ, તદા કમ્મં કાયકમ્મં, દ્વારં પન મનોદ્વારં હોતિ. એવં કુસલં કાયકમ્મં મનોદ્વારે સમુટ્ઠાતિ. તેહિ ચિત્તેહિ સહગતા અનભિજ્ઝાદયો ચેતનાપક્ખિકા વા હોન્તિ, અબ્બોહારિકા વા.

‘મુસાવાદા વેરમણી’આદીનિ પન ચત્તારિ સિક્ખાપદાનિ વુત્તનયેનેવ કાયાદીહિ ગણ્હન્તસ્સ કુસલં વચીકમ્મં તીસુ દ્વારેસુ સમુટ્ઠાતીતિ વેદિતબ્બં. ઇધાપિ અનભિજ્ઝાદયો ચેતનાપક્ખિકા વા હોન્તિ, અબ્બોહારિકા વા.

અનભિજ્ઝાદિસહગતેહિ પન ચિત્તેહિ કાયઙ્ગં ચોપેત્વા ચેતિયઙ્ગણસમ્મજ્જનગન્ધમાલાદિપૂજનચેતિયવન્દનાદીનિ કરોન્તસ્સ કમ્મં મનોકમ્મં હોતિ, દ્વારં પન કાયદ્વારં. એવં કુસલં મનોકમ્મં કાયદ્વારે સમુટ્ઠાતિ. ચેતના પનેત્થ અબ્બોહારિકા. અનભિજ્ઝાસહગતેન ચિત્તેન વાચઙ્ગં ચોપેત્વા ‘અહો વત યં પરસ્સ વિત્તૂપકરણં ન તં મમસ્સા’તિ અનભિજ્ઝાયતો અબ્યાપાદસહગતેન ચિત્તેન ‘સબ્બે સત્તા ¶ અવેરા અબ્યાબજ્ઝા અનીઘા સુખી અત્તાનં પરિહરન્તૂ’તિ વદન્તસ્સ સમ્માદિટ્ઠિસહગતેન ચિત્તેન ‘અત્થિ દિન્ન’ન્તિઆદીનિ ઉદાહરન્તસ્સ કમ્મં મનોકમ્મં હોતિ, દ્વારં પન વચીદ્વારં. એવં કુસલં મનોકમ્મં વચીદ્વારે સમુટ્ઠાતિ. ચેતના ¶ પનેત્થ અબ્બોહારિકા. કાયઙ્ગવાચઙ્ગાનિ પન અચોપેત્વા રહો નિસિન્નસ્સ મનસાવ અનભિજ્ઝાદિસહગતાનિ ચિત્તાનિ ઉપ્પાદેન્તસ્સ કમ્મં મનોકમ્મં, દ્વારમ્પિ મનોદ્વારમેવ. એવં કુસલં ¶ મનોકમ્મં મનોદ્વારે સમુટ્ઠાતિ. ઇમસ્મિં પન ઠાને ચેતનાપિ ચેતનાસમ્પયુત્તકા ધમ્માપિ મનોદ્વારેયેવ સમુટ્ઠહન્તિ.

તત્થ આણત્તિસમુટ્ઠિતેસુ પાણાતિપાતઅદિન્નાદાનેસુ કમ્મમ્પિ કાયકમ્મં દ્વારમ્પિ કમ્મવસેનેવ કાયદ્વારન્તિ વદન્તો કમ્મં રક્ખતિ, દ્વારં ભિન્દતિ નામ. હત્થમુદ્દાય સમુટ્ઠિતેસુ મુસાવાદાદીસુ દ્વારમ્પિ કાયદ્વારં, કમ્મમ્પિ દ્વારવસેનેવ કાયકમ્મન્તિ વદન્તો દ્વારં રક્ખતિ કમ્મં ભિન્દતિ નામ. તસ્મા ‘કમ્મં રક્ખામી’તિ દ્વારં ન ભિન્દિતબ્બં, ‘દ્વારં રક્ખામી’તિ કમ્મં ન ભિન્દિતબ્બં. યથાવુત્તેનેવ પન નયેન કમ્મઞ્ચ દ્વારઞ્ચ વેદિતબ્બં. એવં કથેન્તો હિ નેવ કમ્મં ન દ્વારં ભિન્દતીતિ.

ઇદાનિ ‘પઞ્ચ વિઞ્ઞાણાનિ પઞ્ચવિઞ્ઞાણદ્વારાની’તિઆદીસુ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં સોતવિઞ્ઞાણં ઘાનવિઞ્ઞાણં જિવ્હાવિઞ્ઞાણં કાયવિઞ્ઞાણન્તિ ઇમાનિ પઞ્ચ વિઞ્ઞાણાનિ નામ. ચક્ખુવિઞ્ઞાણદ્વારં સોત… ઘાન… જિવ્હા… કાયવિઞ્ઞાણદ્વારન્તિ ઇમાનિ પઞ્ચ વિઞ્ઞાણદ્વારાનિ નામ. ઇમેસં પઞ્ચન્નં દ્વારાનં વસેન ઉપ્પન્ના ચેતના નેવ કાયકમ્મં હોતિ, ન વચીકમ્મં, મનોકમ્મમેવ હોતીતિ વેદિતબ્બા. ચક્ખુસમ્ફસ્સો સોત… ઘાન… જિવ્હા… કાય… મનોસમ્ફસ્સોતિ ઇમે પન છ સમ્ફસ્સા નામ. ચક્ખુસમ્ફસ્સદ્વારં સોત… ઘાન… જિવ્હા… કાય… મનોસમ્ફસ્સદ્વારન્તિ ઇમાનિ છ સમ્ફસ્સદ્વારાનિ નામ.

ચક્ખુઅસંવરો સોત… ઘાન… જિવ્હા… પસાદકાય… ચોપનકાયઅસંવરો વાચાઅસંવરો મનોઅસંવરોતિ – ઇમે અટ્ઠ અસંવરા નામ. તે અત્થતો ‘દુસ્સીલ્યં મુટ્ઠસ્સચ્ચં અઞ્ઞાણં અક્ખન્તિ કોસજ્જ’ન્તિ ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા હોન્તિ. તેસુ એકધમ્મોપિ પઞ્ચદ્વારે ¶ વોટ્ઠબ્બનપરિયોસાનેસુ ચિત્તેસુ નુપ્પજ્જતિ, જવનક્ખણેયેવ ઉપ્પજ્જતિ. જવને ઉપ્પન્નોપિ પઞ્ચદ્વારે અસંવરોતિ વુચ્ચતિ.

ચક્ખુવિઞ્ઞાણસહજાતો હિ ફસ્સો ચક્ખુસમ્ફસ્સો નામ, ચેતના મનોકમ્મં નામ, તં ચિત્તં મનોકમ્મદ્વારં નામ. એત્થ પઞ્ચવિધો અસંવરો નત્થિ ¶ . સમ્પટિચ્છનસહજાતો ફસ્સો મનોસમ્ફસ્સો ¶ નામ, ચેતના મનોકમ્મં નામ, તં ચિત્તં મનોકમ્મદ્વારં નામ. એત્થાપિ અસંવરો નત્થિ. સન્તીરણવોટ્ઠબ્બનેસુપિ એસેવ નયો. જવનસહજાતો પન ફસ્સો મનોસમ્ફસ્સો નામ, ચેતના મનોકમ્મં નામ, તં ચિત્તં મનોકમ્મદ્વારં નામ. એત્થ અસંવરો ચક્ખુઅસંવરો નામ હોતિ. સોતઘાનજિવ્હાપસાદકાયદ્વારેસુપિ એસેવ નયો. યદા પન રૂપાદીસુ અઞ્ઞતરારમ્મણં મનોદ્વારિકજવનં વિના વચીદ્વારેન સુદ્ધં કાયદ્વારસઙ્ખાતં ચોપનં પાપયમાનં ઉપ્પજ્જતિ, તદા તેન ચિત્તેન સહજાતો ફસ્સો મનોસમ્ફસ્સો નામ, ચેતના કાયકમ્મં નામ, તં પન ચિત્તં અબ્બોહારિકં, ચોપનસ્સ ઉપ્પન્નત્તા મનોદ્વારન્તિ સઙ્ખ્યં ન ગચ્છતિ. એત્થ અસંવરો ચોપનકાયઅસંવરો નામ. યદા તાદિસંયેવ જવનં વિના કાયદ્વારેન સુદ્ધં વચીદ્વારસઙ્ખાતં ચોપનં પાપયમાનં ઉપ્પજ્જતિ, તદા તેન ચિત્તેન સહજાતો ફસ્સો મનોસમ્ફસ્સો નામ, ચેતના વચીકમ્મં નામ, તં પન ચિત્તં અબ્બોહારિકં, ચોપનસ્સ ઉપ્પન્નત્તા મનોદ્વારન્તિ સઙ્ખ્યં ન ગચ્છતિ. એત્થ અસંવરો વાચાઅસંવરો નામ. યદા પન તાદિસં જવનચિત્તં વિના કાયવચીદ્વારેહિ સુદ્ધં મનોદ્વારમેવ હુત્વા ઉપ્પજ્જતિ, તદા તેન ચિત્તેન સહજાતો ફસ્સો મનોસમ્ફસ્સો નામ, ચેતના મનોકમ્મં નામ, તં પન ચિત્તં મનોકમ્મદ્વારં નામ. એત્થ અસંવરો મનોઅસંવરો નામ. ઇતિ ઇમેસં અટ્ઠન્નં અસંવરાનં વસેન ચક્ખુઅસંવરદ્વારં, સોત… ઘાન… જિવ્હા… પસાદકાય… ચોપનકાય… વાચા… મનોઅસંવરદ્વારન્તિ ઇમાનિ અટ્ઠ અસંવરદ્વારાનિ વેદિતબ્બાનિ.

ચક્ખુસંવરો સોત… ઘાન… જિવ્હા… પસાદકાય… ચોપનકાય… વાચા… મનોસંવરોતિ ઇમે પન અટ્ઠ સંવરા નામ. તે અત્થતો ‘સીલં સતિ ઞાણં ખન્તિ વીરિય’ન્તિ ઇમે પઞ્ચ ¶ ધમ્મા હોન્તિ. તેસુપિ એકધમ્મોપિ પઞ્ચદ્વારે વોટ્ઠબ્બનપરિયોસાનેસુ ચિત્તેસુ નુપ્પજ્જતિ. જવનક્ખણેયેવ ઉપ્પજ્જતિ. જવને ઉપ્પન્નોપિ પઞ્ચદ્વારે સંવરોતિ વુચ્ચતિ. તસ્સ સબ્બસ્સાપિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણસહજાતો હિ ફસ્સો ચક્ખુસમ્ફસ્સોતિઆદિના અસંવરે વુત્તનયેનેવ ઉપ્પત્તિ વેદિતબ્બા. ઇતિ ઇમેસં અટ્ઠન્નં સંવરાનં વસેન ચક્ખુસંવરદ્વારં…પે… મનોસંવરદ્વારન્તિ ઇમાનિ અટ્ઠ સંવરદ્વારાનિ વેદિતબ્બાનિ.

પાણાતિપાતો ¶ ¶ , અદિન્નાદાનં, કામેસુમિચ્છાચારો, મુસાવાદો, પિસુણવાચા, ફરુસવાચા, સમ્ફપ્પલાપો, અભિજ્ઝા, બ્યાપાદો, મિચ્છાદિટ્ઠીતિ ઇમે પન દસ અકુસલકમ્મપથા નામ.

તત્થ પાણસ્સ અતિપાતો પાણાતિપાતો નામ; પાણવધો, પાણઘાતોતિ વુત્તં હોતિ. પાણોતિ ચેત્થ વોહારતો સત્તો, પરમત્થતો જીવિતિન્દ્રિયં. તસ્મિં પન પાણે પાણસઞ્ઞિનો જીવિતિન્દ્રિયુપચ્છેદકઉપક્કમસમુટ્ઠાપિકા કાયવચીદ્વારાનં અઞ્ઞતરદ્વારપ્પવત્તા વધકચેતના પાણાતિપાતો. સો ગુણવિરહિતેસુ તિરચ્છાનગતાદીસુ પાણેસુ ખુદ્દકે પાણે અપ્પસાવજ્જો, મહાસરીરે મહાસાવજ્જો. કસ્મા? પયોગમહન્તતાય. પયોગસમત્તેપિ વત્થુમહન્તતાય. ગુણવન્તેસુ મનુસ્સાદીસુ અપ્પગુણે અપ્પસાવજ્જો, મહાગુણે મહાસાવજ્જો. સરીરગુણાનં પન સમભાવે સતિ કિલેસાનં ઉપક્કમાનઞ્ચ મુદુતાય અપ્પસાવજ્જો, તિબ્બતાય મહાસાવજ્જોતિ વેદિતબ્બો.

તસ્સ પઞ્ચ સમ્ભારા હોન્તિ – પાણો, પાણસઞ્ઞિતા, વધકચિત્તં, ઉપક્કમો, તેન મરણન્તિ. છ પયોગા – સાહત્થિકો, આણત્તિકો, નિસ્સગ્ગિયો, થાવરો, વિજ્જામયો, ઇદ્ધિમયોતિ. ઇમસ્મિં પનત્થે વિત્થારિયમાને અતિપપઞ્ચો હોતિ. તસ્મા તં ન વિત્થારયામ. અઞ્ઞઞ્ચ એવરૂપં અત્થિકેહિ પન સમન્તપાસાદિકં વિનયટ્ઠકથં (પારા. અટ્ઠ. ૨.૧૭૨) ઓલોકેત્વા ગહેતબ્બં.

અદિન્નસ્સ આદાનં ‘અદિન્નાદાનં’; પરસ્સહરણં, થેય્યં, ચોરિકાતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ અદિન્નન્તિ પરપરિગ્ગહિતં, યત્થ પરો યથાકામકારિતં આપજ્જન્તો અદણ્ડારહો અનુપવજ્જો ચ હોતિ. તસ્મિં પરપરિગ્ગહિતે પરપરિગ્ગહિતસઞ્ઞિનો ¶ તદાદાયકઉપક્કમસમુટ્ઠાપિકા થેય્યચેતના અદિન્નાદાનં. તં હીને પરસન્તકે અપ્પસાવજ્જં, પણીતે મહાસાવજ્જં. કસ્મા? વત્થુપણીતતાય. વત્થુસમત્તે સતિ ગુણાધિકાનં સન્તકે વત્થુસ્મિં મહાસાવજ્જં. તંતંગુણાધિકં ઉપાદાય તતો તતો હીનગુણસ્સ સન્તકે વત્થુસ્મિં અપ્પસાવજ્જં.

તસ્સ ¶ પઞ્ચ સમ્ભારા હોન્તિ – પરપરિગ્ગહિતં, પરપરિગ્ગહિતસઞ્ઞિતા, થેય્યચિત્તં, ઉપક્કમો ¶ , તેન હરણન્તિ. છ પયોગા – સાહત્થિકાદયોવ. તે ચ ખો યથાનુરૂપં થેય્યાવહારો, પસય્હાવહારો, પટિચ્છન્નાવહારો, પરિકપ્પાવહારો, કુસાવહારોતિ ઇમેસં પઞ્ચન્નં અવહારાનં વસેન પવત્તન્તિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારો પન સમન્તપાસાદિકાયં (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૩૮) વુત્તો.

‘કામેસુ મિચ્છાચારો’તિ એત્થ પન ‘કામેસૂ’તિ મેથુનસમાચારેસુ; ‘મિચ્છાચારો’તિ એકન્તનિન્દિતો લામકાચારો. લક્ખણતો પન અસદ્ધમ્માધિપ્પાયેન કાયદ્વારપ્પવત્તા અગમનીયટ્ઠાનવીતિક્કમચેતના કામેસુમિચ્છાચારો.

તત્થ અગમનીયટ્ઠાનં નામ – પુરિસાનં તાવ માતુરક્ખિતા, પિતુરક્ખિતા, માતાપિતુરક્ખિતા, ભાતુરક્ખિતા, ભગિનિરક્ખિતા, ઞાતિરક્ખિતા, ગોત્તરક્ખિતા, ધમ્મરક્ખિતા, સારક્ખા, સપરિદણ્ડાતિ માતુરક્ખિતાદયો દસ; ધનક્કીતા, છન્દવાસિની, ભોગવાસિની, પટવાસિની, ઓદપત્તકિની, ઓભટચુમ્બટા, દાસી ચ ભરિયા, કમ્મકારી ચ ભરિયા, ધજાહટા, મુહુત્તિકાતિ એતા ધનક્કીતાદયો દસાતિ વીસતિ ઇત્થિયો. ઇત્થીસુ પન દ્વિન્નં સારક્ખસપરિદણ્ડાનં, દસન્નઞ્ચ ધનક્કીતાદીનન્તિ દ્વાદસન્નં ઇત્થીનં અઞ્ઞે પુરિસા ઇદં અગમનીયટ્ઠાનં નામ.

સો પનેસ મિચ્છાચારો સીલાદિગુણરહિતે અગમનીયટ્ઠાને અપ્પસાવજ્જો, સીલાદિગુણસમ્પન્ને મહાસાવજ્જો. તસ્સ ચત્તારો સમ્ભારા – અગમનીયવત્થુ, તસ્મિં સેવનચિત્તં, સેવનપ્પયોગો, મગ્ગેનમગ્ગપ્પટિપત્તિઅધિવાસનન્તિ. એકો પયોગો સાહત્થિકો એવ.

‘મુસા’તિ વિસંવાદનપુરેક્ખારસ્સ અત્થભઞ્જકો વચીપયોગો, કાયપયોગો વા. વિસંવાદનાધિપ્પાયેન પનસ્સ પરવિસંવાદકકાયવચીપયોગસમુટ્ઠાપિકા ચેતના ¶ મુસાવાદો. અપરો નયો – ‘મુસા’તિ અભૂતં અતચ્છં વત્થુ. ‘વાદો’તિ તસ્સ ભૂતતો તચ્છતો વિઞ્ઞાપનં. લક્ખણતો પન અતથં વત્થું તથતો પરં વિઞ્ઞાપેતુકામસ્સ તથાવિઞ્ઞત્તિસમુટ્ઠાપિકા ચેતના મુસાવાદો. સો યમત્થં ભઞ્જતિ તસ્સ અપ્પતાય અપ્પસાવજ્જો, મહન્તતાય મહાસાવજ્જો. અપિચ ગહટ્ઠાનં ¶ અત્તનો સન્તકં અદાતુકામતાય ‘નત્થી’તિઆદિનયપ્પવત્તો અપ્પસાવજ્જો. સક્ખિના હુત્વા અત્થભઞ્જનત્થં વુત્તો મહાસાવજ્જો. પબ્બજિતાનં અપ્પકમ્પિ તેલં વા સપ્પિં વા ¶ લભિત્વા હસાધિપ્પાયેન ‘અજ્જ ગામે તેલં નદી મઞ્ઞે સન્દતી’તિ પૂરણકથાનયેન પવત્તો અપ્પસાવજ્જો. અદિટ્ઠંયેવ પન દિટ્ઠન્તિઆદિના નયેન વદન્તાનં મહાસાવજ્જો.

તસ્સ ચત્તારો સમ્ભારા હોન્તિ – અતથં વત્થુ, વિસંવાદનચિત્તં, તજ્જો વાયામો, પરસ્સ તદત્થવિજાનનન્તિ. એકો પયોગો – સાહત્થિકોવ. સો ચ કાયેન વા કાયપ્પટિબદ્ધેન વા વાચાય વા પરવિસંવાદકકિરિયાકરણે દટ્ઠબ્બો. તાય ચે કિરિયાય પરો તમત્થં જાનાતિ, અયં કિરિયસમુટ્ઠાપિકચેતનાક્ખણેયેવ મુસાવાદકમ્મુના બજ્ઝતિ. યસ્મા પન યથા કાયકાયપ્પટિબદ્ધવાચાહિ પરં વિસંવાદેતિ, તથા ઇમસ્સ ‘ઇમં ભણાહી’તિ આણાપેન્તોપિ, પણ્ણં લિખિત્વા પુરતો નિસ્સજ્જન્તોપિ, ‘અયમત્થો એવં દટ્ઠબ્બો’તિ કુટ્ટાદીસુ લિખિત્વા ઠપેન્તોપિ; તસ્મા એત્થ આણત્તિકનિસ્સગ્ગિયથાવરાપિ પયોગા યુજ્જન્તિ. અટ્ઠકથાસુ પન અનાગતત્તા વીમંસિત્વા ગહેતબ્બા.

‘પિસુણવાચા’તિઆદીસુ યાય વાચાય યસ્સ તં વાચં ભાસતિ તસ્સ હદયે અત્તનો પિયભાવં પરસ્સ ચ સુઞ્ઞભાવં કરોતિ, સા પિસુણવાચા. યાય પન અત્તાનમ્પિ પરમ્પિ ફરુસં કરોતિ, યા વાચા સયમ્પિ ફરુસા નેવ કણ્ણસુખા, ન હદયઙ્ગમા, અયં ‘ફરુસવાચા’. યેન સમ્ફં પલપતિ, નિરત્થકં, સો ‘સમ્ફપ્પલાપો’. તેસં મૂલભૂતા ચેતનાપિ પિસુણવાચાદિનામમેવ લભતિ. સા એવ ચ ઇધ અધિપ્પેતાતિ.

તત્થ સંકિલિટ્ઠચિત્તસ્સ પરેસં વા ભેદાય અત્તનો પિયકમ્યતાય વા કાયવચીપયોગસમુટ્ઠાપિકા ચેતના પિસુણવાચા નામ. સા યસ્સ ¶ ભેદં કરોતિ તસ્સ અપ્પગુણતાય અપ્પસાવજ્જા, મહાગુણતાય મહાસાવજ્જા.

તસ્સા ચત્તારો સમ્ભારા – ‘ભિન્દિતબ્બો પરો’ ઇતિ ‘ઇમે નાના ભવિસ્સ’ન્તિ વિના ભવિસ્સન્તીતિ ભેદપુરેક્ખારતા વા, ‘ઇતિ અહં પિયો ભવિસ્સામિ વિસ્સાસિકો’તિ પિયકમ્યતા વા, તજ્જો વાયામો, તસ્સ તદત્થવિજાનનન્તિ ¶ . પરે પન અભિન્ને કમ્મપથભેદો નત્થિ, ભિન્ને એવ હોતિ.

પરસ્સ મમ્મચ્છેદકકાયવચીપયોગસમુટ્ઠાપિકા એકન્તફરુસચેતના ‘ફરુસવાચા’. તસ્સા આવિભાવત્થમિદં ¶ વત્થુ – એકો કિર દારકો માતુ વચનં અનાદિયિત્વા અરઞ્ઞં ગચ્છતિ. તં માતા નિવત્તેતું અસક્કોન્તી ‘ચણ્ડા તં મહિંસી અનુબન્ધતૂ’તિ અક્કોસિ. અથસ્સ તથેવ અરઞ્ઞે મહિંસી ઉટ્ઠાસિ. દારકો ‘યં મમ માતા મુખેન કથેસિ તં મા હોતુ, યં ચિત્તેન ચિન્તેસિ તં હોતૂ’તિ સચ્ચકિરિયં અકાસિ. મહિંસી તત્થેવ બદ્ધા વિય અટ્ઠાસિ. એવં મમ્મચ્છેદકોપિ પયોગો ચિત્તસણ્હતાય ફરુસવાચા ન હોતિ. માતાપિતરો હિ કદાચિ પુત્તકે એવમ્પિ વદન્તિ – ‘ચોરા વો ખણ્ડાખણ્ડિકં કરોન્તૂ’તિ, ઉપ્પલપત્તમ્પિ ચ નેસં ઉપરિ પતન્તં ન ઇચ્છન્તિ. આચરિયુપજ્ઝાયા ચ કદાચિ નિસ્સિતકે એવં વદન્તિ – ‘કિં ઇમે અહિરિકા અનોત્તપ્પિનો ચરન્તિ, નિદ્ધમથ ને’તિ; અથ ચ નેસં આગમાધિગમસમ્પત્તિં ઇચ્છન્તિ. યથા ચ ચિત્તસણ્હતાય ફરુસવાચા ન હોતિ, એવં વચનસણ્હતાય અફરુસવાચાપિ ન હોતિ. ન હિ મારાપેતુકામસ્સ ‘ઇમં સુખં સયાપેથા’તિ વચનં અફરુસવાચા હોતિ. ચિત્તફરુસતાય પનેસા ફરુસવાચાવ. સા યં સન્ધાય પવત્તિતા તસ્સ અપ્પગુણતાય અપ્પસાવજ્જા, મહાગુણતાય મહાસાવજ્જા. તસ્સા તયો સમ્ભારા – અક્કોસિતબ્બો પરો, કુપિતચિત્તં, અક્કોસનન્તિ.

અનત્થવિઞ્ઞાપિકા કાયવચીપયોગસમુટ્ઠાપિકા અકુસલચેતના ‘સમ્ફપ્પલાપો’. સો આસેવનમન્દતાય અપ્પસાવજ્જો. આસેવનમહન્તતાય મહાસાવજ્જો. તસ્સ દ્વે સમ્ભારા – ભારતયુદ્ધસીતાહરણાદિનિરત્થકકથાપુરેક્ખારતા, તથારૂપીકથાકથનઞ્ચાતિ. પરે પન તં ¶ કથં અગણ્હન્તે કમ્મપથભેદો નત્થિ, પરેન સમ્ફપ્પલાપે ગહિતેયેવ હોતિ.

અભિજ્ઝાયતીતિ ‘અભિજ્ઝા’. પરભણ્ડાભિમુખી હુત્વા તન્નિન્નતાય પવત્તતીતિ અત્થો. સા ‘અહો તવ ઇદં મમસ્સા’તિ એવં પરભણ્ડાભિજ્ઝાયનલક્ખણા. અદિન્નાદાનં વિય અપ્પસાવજ્જા મહાસાવજ્જા ચ. તસ્સા ¶ દ્વે સમ્ભારા – પરભણ્ડં, અત્તનો પરિણામનઞ્ચાતિ. પરભણ્ડવત્થુકે હિ લોભે ઉપ્પન્નેપિ ન તાવ કમ્મપથભેદો હોતિ યાવ ન ‘અહો વત ઇદં મમસ્સા’તિ અત્તનો પરિણામેતિ.

હિતસુખં બ્યાપાદયતીતિ ‘બ્યાપાદો’. સો પરવિનાસાય મનોપદોસલક્ખણો. ફરુસવાચા વિય અપ્પસાવજ્જો મહાસાવજ્જો ચ. તસ્સ દ્વે સમ્ભારા – પરસત્તો ચ, તસ્સ ચ ¶ વિનાસચિન્તાતિ. પરસત્તવત્થુકે હિ કોધે ઉપ્પન્નેપિ ન તાવ કમ્મપથભેદો હોતિ યાવ ‘અહો વતાયં ઉચ્છિજ્જેય્ય વિનસ્સેય્યા’તિ તસ્સ વિનાસનં ન ચિન્તેસિ.

યથાભુચ્ચગહણાભાવેન મિચ્છા પસ્સતીતિ ‘મિચ્છાદિટ્ઠિ’. સા ‘નત્થિ દિન્ન’ન્તિઆદિના નયેન વિપરીતદસ્સનલક્ખણા. સમ્ફપ્પલાપો વિય અપ્પસાવજ્જા મહાસાવજ્જા ચ. અપિચ અનિયતા અપ્પસાવજ્જા, નિયતા મહાસાવજ્જા. તસ્સા દ્વે સમ્ભારા – વત્થુનો ચ ગહિતાકારવિપરીતતા, યથા ચ તં ગણ્હાતિ તથાભાવેન તસ્સુપટ્ઠાનન્તિ. તત્થ નત્થિકાહેતુકઅકિરિયદિટ્ઠીહિ એવ કમ્મપથભેદો હોતિ, ન અઞ્ઞદિટ્ઠીહિ.

ઇમેસં પન દસન્નં અકુસલકમ્મપથાનં ધમ્મતો કોટ્ઠાસતો આરમ્મણતો વેદનાતો મૂલતો ચાતિ પઞ્ચહાકારેહિ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો –

તત્થ ‘ધમ્મતો’તિ એતેસુ હિ પટિપાટિયા સત્ત ચેતનાધમ્માવ હોન્તિ, અભિજ્ઝાદયો તયો ચેતનાસમ્પયુત્તા.

‘કોટ્ઠાસતો’તિ પટિપાટિયા સત્ત, મિચ્છાદિટ્ઠિ ચાતિ ઇમે અટ્ઠ કમ્મપથા એવ હોન્તિ; નો મૂલાનિ. અભિજ્ઝાબ્યાપાદા કમ્મપથા ચેવ મૂલાનિ ચ. અભિજ્ઝા હિ મૂલં પત્વા ‘લોભો અકુસલમૂલં’ હોતિ, બ્યાપાદો ‘દોસો અકુસલમૂલં’.

‘આરમ્મણતો’તિ પાણાતિપાતો જીવિતિન્દ્રિયારમ્મણતો સઙ્ખારારમ્મણો હોતિ. અદિન્નાદાનં સત્તારમ્મણં વા હોતિ સઙ્ખારારમ્મણં વા. મિચ્છાચારો ફોટ્ઠબ્બવસેન સઙ્ખારારમ્મણો હોતિ; સત્તારમ્મણોતિપિ એકે. મુસાવાદો સત્તારમ્મણો વા, સઙ્ખારારમ્મણો વા. તથા પિસુણવાચા. ફરુસવાચા ¶ સત્તારમ્મણાવ. સમ્ફપ્પલાપો દિટ્ઠસુતમુતવિઞ્ઞાતવસેન સત્તારમ્મણો વા સઙ્ખારારમ્મણો વા. તથા અભિજ્ઝા. બ્યાપાદો સત્તારમ્મણોવ. મિચ્છાદિટ્ઠિ તેભૂમકધમ્મવસેન સઙ્ખારારમ્મણાવ.

‘વેદનાતો’તિ ¶ પાણાતિપાતો દુક્ખવેદનો હોતિ. કિઞ્ચાપિ હિ રાજાનો ચોરં દિસ્વા હસમાનાપિ ‘ગચ્છથ નં ઘાતેથા’તિ વદન્તિ, સન્નિટ્ઠાપકચેતના પન નેસં દુક્ખસમ્પયુત્તાવ હોતિ ¶ . અદિન્નાદાનં તિવેદનં. તઞ્હિ પરભણ્ડં દિસ્વા હટ્ઠતુટ્ઠસ્સ ગણ્હતો સુખવેદનં હોતિ, ભીતતસિતસ્સ ગણ્હતો દુક્ખવેદનં. તથા વિપાકનિસ્સન્દફલાનિ પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ. ગહણકાલે મજ્ઝત્તભાવે ઠિતસ્સ પન ગણ્હતો અદુક્ખમસુખવેદનં હોતીતિ. મિચ્છાચારો સુખમજ્ઝત્તવસેન દ્વિવેદનો. સન્નિટ્ઠાપકચિત્તે પન મજ્ઝત્તવેદનો ન હોતિ. મુસાવાદો અદિન્નાદાને વુત્તનયેનેવ તિવેદનો; તથા પિસુણવાચા. ફરુસવાચા દુક્ખવેદના. સમ્ફપ્પલાપો તિવેદનો. પરેસુ હિ સાધુકારં દેન્તેસુ ચેલુક્ખેપાદીનિ ખિપન્તેસુ હટ્ઠતુટ્ઠસ્સ સીતાહરણભારતયુદ્ધાદીનિ કથનકાલે સો સુખવેદનો હોતિ. પઠમં દિન્નવેતનેન એકેન પચ્છા આગન્ત્વા ‘આદિતો પટ્ઠાય કથેહી’તિ વુત્તે ‘અનનુસન્ધિકં પકિણ્ણકકથં કથેસ્સામિ નુ ખો નો’તિ દોમનસ્સિતસ્સ કથનકાલે દુક્ખવેદનો હોતિ, મજ્ઝત્તસ્સ કથયતો અદુક્ખમસુખવેદનો હોતિ. અભિજ્ઝા સુખમજ્ઝત્તવસેન દ્વિવેદના; તથા મિચ્છાદિટ્ઠિ. બ્યાપાદો દુક્ખવેદનો.

‘મૂલતો’તિ પાણાતિપાતો દોસમોહવસેન દ્વિમૂલકો હોતિ. અદિન્નાદાનં દોસમોહવસેન વા લોભમોહવસેન વા. મિચ્છાચારો લોભમોહવસેન. મુસાવાદો દોસમોહવસેન વા લોભમોહવસેન વા; તથા પિસુણવાચા સમ્ફપ્પલાપો ચ. ફરુસવાચા દોસમોહવસેન. અભિજ્ઝા મોહવસેન એકમૂલા; તથા બ્યાપાદો. મિચ્છાદિટ્ઠિ લોભમોહવસેન દ્વિમૂલાતિ.

પાણાતિપાતાદીહિ પન વિરતિયો અનભિજ્ઝાઅબ્યાપાદસમ્માદિટ્ઠિયો ચાતિ ઇમે દસ કુસલકમ્મપથા નામ. તત્થ પાણાતિપાતાદયો વુત્તત્થા એવ. પાણાતિપાતાદીહિ એતાય વિરમન્તિ, સયં વા વિરમતિ, વિરમણમત્તમેવ ¶ વા એતન્તિ વિરતિ. યા પાણાતિપાતા વિરમન્તસ્સ ‘‘યા તસ્મિં સમયે પાણાતિપાતા આરતિ વિરતી’’તિ (ધ. સ. ૨૯૯-૩૦૧) એવં વુત્તા કુસલચિત્તસમ્પયુત્તા વિરતિ, સા પભેદતો ¶ તિવિધા હોતિ – સમ્પત્તવિરતિ, સમાદાનવિરતિ, સમુચ્છેદવિરતીતિ.

તત્થ ¶ અસમાદિન્નસિક્ખાપદાનં અત્તનો જાતિવયબાહુસચ્ચાદીનિ પચ્ચવેક્ખિત્વા ‘અયુત્તં અમ્હાકં એવરૂપં પાપં કાતુ’ન્તિ સમ્પત્તં વત્થું અવીતિક્કમન્તાનં ઉપ્પજ્જમાના વિરતિ ‘સમ્પત્તવિરતી’તિ વેદિતબ્બા – સીહળદીપે ચક્કનઉપાસકસ્સ વિય. તસ્સ કિર દહરકાલેયેવ માતુયા રોગો ઉપ્પજ્જિ. વેજ્જેન ચ ‘અલ્લસસમંસં લદ્ધું વટ્ટતી’તિ વુત્તં. તતો ચક્કનસ્સ ભાતા ‘ગચ્છ, તાત, ખેત્તં આહિણ્ડાહી’તિ ચક્કનં પેસેસિ. સો તત્થ ગતો. તસ્મિઞ્ચ સમયે એકો સસો તરુણસસ્સં ખાદિતું આગતો હોતિ. સો તં દિસ્વાવ વેગેન ધાવન્તો વલ્લિયા બદ્ધો ‘કિરિ કિરી’તિ સદ્દમકાસિ. ચક્કનો તેન સદ્દેન ગન્ત્વા તં ગહેત્વા ચિન્તેસિ – ‘માતુ ભેસજ્જં કરોમી’તિ. પુન ચિન્તેસિ – ‘ન મેતં પતિરૂપં ય્વાહં માતુ જીવિતકારણા પરં જીવિતા વોરોપેય્ય’ન્તિ. અથ નં ‘ગચ્છ, અરઞ્ઞે સસેહિ સદ્ધિં તિણોદકં પરિભુઞ્જા’તિ મુઞ્ચિ. ભાતરા ચ ‘કિં તાત સસો લદ્ધો’તિ પુચ્છિતો તં પવત્તિં આચિક્ખિ. તતો નં ભાતા પરિભાસિ. સો માતુસન્તિકં ગન્ત્વા ‘યતો અહં જાતો નાભિજાનામિ સઞ્ચિચ્ચ પાણં જીવિતા વોરોપેતા’તિ સચ્ચં વત્વા અટ્ઠાસિ. તાવદેવસ્સ માતા અરોગા અહોસિ.

સમાદિન્નસિક્ખાપદાનં પન સિક્ખાપદસમાદાને ચ તતુત્તરિઞ્ચ અત્તનો જીવિતમ્પિ પરિચ્ચજિત્વા વત્થું અવીતિક્કમન્તાનં ઉપ્પજ્જમાના વિરતિ ‘સમાદાનવિરતી’તિ વેદિતબ્બા. ઉત્તરવડ્ઢમાનપબ્બતવાસીઉપાસકસ્સ વિય. સો કિર અમ્બરિયવિહારવાસિનો પિઙ્ગલબુદ્ધરક્ખિતત્થેરસ્સ સન્તિકે સિક્ખાપદાનિ ગહેત્વા ખેત્તં કસતિ. અથસ્સ ગોણો નટ્ઠો. સો તં ગવેસન્તો ઉત્તરવડ્ઢમાનપબ્બતં આરુહિ. તત્ર નં મહાસપ્પો અગ્ગહેસિ. સો ચિન્તેસિ – ‘ઇમાયસ્સ તિખિણવાસિયા સીસં છિન્દામી’તિ. પુન ચિન્તેસિ – ‘ન મેતં પતિરૂપં ય્વાહં ભાવનીયસ્સ ગરુનો સન્તિકે સિક્ખાપદાનિ ગહેત્વા ભિન્દેય્ય’ન્તિ એવં યાવતતિયં ચિન્તેત્વા ¶ ‘જીવિતં પરિચ્ચજામિ, ન સિક્ખાપદ’ન્તિ અંસે ઠપિતં તિખિણદણ્ડવાસિં અરઞ્ઞે છડ્ડેસિ. તાવદેવ નં મહાવાળો મુઞ્ચિત્વા અગમાસીતિ.

અરિયમગ્ગસમ્પયુત્તા ¶ પન વિરતિ ‘સમુચ્છેદવિરતી’તિ વેદિતબ્બા, યસ્સા ઉપ્પત્તિતો પભુતિ ‘પાણં ઘાતેસ્સામી’તિ અરિયપુગ્ગલાનં ચિત્તમ્પિ નુપ્પજ્જતીતિ.

ઇદાનિ ¶ યથા અકુસલાનં એવં ઇમેસમ્પિ કુસલકમ્મપથાનં ધમ્મતો કોટ્ઠાસતો આરમ્મણતો વેદનાતો મૂલતોતિ પઞ્ચહાકારેહિ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો –

તત્થ ‘ધમ્મતો’તિ એતેસુ હિ પટિપાટિયા સત્ત ચેતનાપિ વટ્ટન્તિ, વિરતિયોપિ; અન્તે તયો ચેતનાસમ્પયુત્તાવ.

‘કોટ્ઠાસતો’તિ પટિપાટિયા સત્ત કમ્મપથા એવ, નો મૂલાનિ. અન્તે તયો કમ્મપથા ચેવ મૂલાનિ ચ. અનભિજ્ઝા હિ મૂલં પત્વા ‘અલોભો કુસલમૂલં’ હોતિ. અબ્યાપાદો ‘અદોસો કુસલમૂલં’, સમ્માદિટ્ઠિ ‘અમોહો કુસલમૂલં’.

‘આરમ્મણતો’તિ પાણાતિપાતાદીનં આરમ્મણાનેવ એતેસં આરમ્મણાનિ. વીતિક્કમિતબ્બતોયેવ હિ વેરમણી નામ હોતિ. યથા પન નિબ્બાનારમ્મણો અરિયમગ્ગો કિલેસે પજહતિ, એવં જીવિતિન્દ્રિયાદિઆરમ્મણાપેતે કમ્મપથા પાણાતિપાતાદીનિ દુસ્સીલ્યાનિ પજહન્તીતિ વેદિતબ્બા.

‘વેદનાતો’તિ સબ્બે સુખવેદના વા હોન્તિ મજ્ઝત્તવેદના વા. કુસલં પત્વા હિ દુક્ખવેદના નામ નત્થિ.

‘મૂલતો’તિ પટિપાટિયા સત્ત કમ્મપથા ઞાણસમ્પયુત્તચિત્તેન વિરમન્તસ્સ અલોભઅદોસઅમોહવસેન તિમૂલા હોન્તિ; ઞાણવિપ્પયુત્તચિત્તેન વિરમન્તસ્સ દ્વિમૂલા. અનભિજ્ઝા ઞાણસમ્પયુત્તચિત્તેન વિરમન્તસ્સ દ્વિમૂલા હોતિ; ઞાણવિપ્પયુત્તચિત્તેન એકમૂલા. અલોભો પન અત્તનાવ અત્તનો મૂલં ન હોતિ. અબ્યાપાદેપિ એસેવ નયો. સમ્માદિટ્ઠિ અલોભાદોસવસેન દ્વિમૂલાવ હોતિ. ઇમે દસ કુસલકમ્મપથા નામ.

ઇદાનિ ¶ ઇમસ્મિં ઠાને કમ્મપથસંસન્દનં નામ વેદિતબ્બં. પઞ્ચફસ્સદ્વારવસેન હિ ઉપ્પન્નો અસંવરો અકુસલં મનોકમ્મમેવ હોતિ. મનોફસ્સદ્વારવસેન ઉપ્પન્નો તીણિપિ કમ્માનિ ¶ હોન્તિ – સો હિ કાયદ્વારે ચોપનપ્પત્તો અકુસલં કાયકમ્મં હોતિ, વચીદ્વારે અકુસલં વચીકમ્મં, ઉભયત્થ ચોપનં અપ્પત્તો અકુસલં મનોકમ્મં. પઞ્ચઅસંવરદ્વારવસેન ઉપ્પન્નોપિ અકુસલં મનોકમ્મમેવ હોતિ. ચોપનકાયઅસંવરદ્વારવસેન ઉપ્પન્નો અકુસલં કાયકમ્મમેવ હોતિ, વાચાઅસંવરદ્વારવસેન ઉપ્પન્નો અકુસલં વચીકમ્મમેવ હોતિ, મનોઅસંવરદ્વારવસેન ઉપ્પન્નો ¶ અકુસલં મનોકમ્મમેવ હોતિ. તિવિધં કાયદુચ્ચરિતં અકુસલં કાયકમ્મમેવ હોતિ, ચતુબ્બિધં વચીદુચ્ચરિતં અકુસલં વચીકમ્મમેવ હોતિ, તિવિધં મનોદુચ્ચરિતં અકુસલં મનોકમ્મમેવ હોતિ.

પઞ્ચફસ્સદ્વારવસેન ઉપ્પન્નો સંવરોપિ કુસલં મનોકમ્મમેવ હોતિ. મનોફસ્સદ્વારવસેન ઉપ્પન્નો પન અયમ્પિ, અસંવરો વિય, તીણિપિ કમ્માનિ હોન્તિ. પઞ્ચસંવરદ્વારવસેન ઉપ્પન્નોપિ કુસલં મનોકમ્મમેવ હોતિ, ચોપનકાયસંવરદ્વારવસેન ઉપ્પન્નો કુસલં કાયકમ્મમેવ હોતિ, વાચાસંવરદ્વારવસેન ઉપ્પન્નો કુસલં વચીકમ્મમેવ હોતિ, મનોસંવરદ્વારવસેન ઉપ્પન્નો કુસલં મનોકમ્મમેવ હોતિ. તિવિધં કાયસુચરિતં કુસલં કાયકમ્મમેવ હોતિ, ચતુબ્બિધં વચીસુચરિતં કુસલં વચીકમ્મમેવ હોતિ, તિવિધં મનોસુચરિતં કુસલં મનોકમ્મમેવ હોતિ.

અકુસલં કાયકમ્મં પઞ્ચફસ્સદ્વારવસેન નુપ્પજ્જતિ; મનોફસ્સદ્વારવસેનેવ ઉપ્પજ્જતિ. તથા અકુસલં વચીકમ્મં. અકુસલં મનોકમ્મં પન છફસ્સદ્વારવસેન ઉપ્પજ્જતિ; તં કાયવચીદ્વારેસુ ચોપનં પત્તં અકુસલં કાયવચીકમ્મં હોતિ, ચોપનં અપ્પત્તં અકુસલં મનોકમ્મમેવ. યથા ચ પઞ્ચફસ્સદ્વારવસેન, એવં પઞ્ચઅસંવરદ્વારવસેનપિ અકુસલં કાયકમ્મં નુપ્પજ્જતિ, ચોપનકાયઅસંવરદ્વારવસેન પન વાચાઅસંવરદ્વારવસેન ચ ઉપ્પજ્જતિ; મનોઅસંવરદ્વારવસેન નુપ્પજ્જતિ. અકુસલં વચીકમ્મમ્પિ પઞ્ચઅસંવરદ્વારવસેન નુપ્પજ્જતિ, ચોપનકાયવાચાઅસંવરદ્વારવસેન ઉપ્પજ્જતિ; મનોઅસંવરદ્વારવસેન નુપ્પજ્જતિ. અકુસલં મનોકમ્મં અટ્ઠઅસંવરદ્વારવસેનપિ ઉપ્પજ્જતેવ. કુસલકાયકમ્માદીસુપિ એસેવ નયો.

અયં ¶ પન વિસેસો – યથા અકુસલકાયકમ્મવચીકમ્માનિ મનોઅસંવરદ્વારવસેન નુપ્પજ્જન્તિ, ન તથા એતાનિ. એતાનિ પન કાયઙ્ગવાચઙ્ગં અચોપેત્વા સિક્ખાપદાનિ ગણ્હન્તસ્સ મનોસંવરદ્વારેપિ ઉપ્પજ્જન્તિ એવ. તત્થ કામાવચરં કુસલં ચિત્તં તિવિધકમ્મદ્વારવસેન ઉપ્પજ્જતિ, પઞ્ચવિઞ્ઞાણદ્વારવસેન નુપ્પજ્જતિ; ‘યમિદં ચક્ખુસમ્ફસ્સપચ્ચયા ¶ ઉપ્પજ્જતિ વેદયિતં, સુખં વા દુક્ખં વા અદુક્ખમસુખં વા’તિ ઇમિના પન નયેન છફસ્સદ્વારવસેન ઉપ્પજ્જતિ; અટ્ઠઅસંવરદ્વારવસેન નુપ્પજ્જતિ, અટ્ઠસંવરદ્વારવસેન ઉપ્પજ્જતિ; દસઅકુસલકમ્મપથવસેન ¶ નુપ્પજ્જતિ, દસકુસલકમ્મપથવસેન ઉપ્પજ્જતિ; તસ્મા ઇદમ્પિ ચિત્તં તિવિધકમ્મદ્વારવસેન વા ઉપ્પન્નં હોતુ, છફસ્સદ્વારવસેન વા, અટ્ઠસંવરદ્વારવસેન વા દસકુસલકમ્મપથવસેન વા. ‘‘કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ…પે… રૂપારમ્મણં વા…પે… ધમ્મારમ્મણં વા’’તિ વુત્તે સબ્બં વુત્તમેવ હોતીતિ.

યં યં વા પનારબ્ભાતિ એત્થ અયં યોજના – હેટ્ઠા વુત્તેસુ રૂપારમ્મણાદીસુ રૂપારમ્મણં વા આરબ્ભ, આરમ્મણં કત્વાતિ અત્થો. સદ્દારમ્મણં વા…પે… ધમ્મારમ્મણં વા આરબ્ભ ઉપ્પન્નં હોતિ. એત્તાવતા એતસ્સ ચિત્તસ્સ એતેસુ આરમ્મણેસુ યંકિઞ્ચિ એકમેવ આરમ્મણં અનુઞ્ઞાતસદિસં હોતિ. ઇદઞ્ચ એકસ્મિં સમયે એકસ્સ વા પુગ્ગલસ્સ રૂપારમ્મણં આરબ્ભ ઉપ્પન્નં પુન અઞ્ઞસ્મિં સમયે અઞ્ઞસ્સ વા પુગ્ગલસ્સ સદ્દાદીસુપિ અઞ્ઞતરં આરમ્મણં આરબ્ભ ઉપ્પજ્જતિ એવ. એવં ઉપ્પજ્જમાનસ્સ ચસ્સ એકસ્મિં ભવે પઠમં રૂપારમ્મણં આરબ્ભ પવત્તિ હોતિ, પચ્છા સદ્દારમ્મણન્તિ અયમ્પિ કમો નત્થિ. રૂપાદીસુ ચાપિ પઠમં નીલારમ્મણં પચ્છા પીતારમ્મણન્તિ અયમ્પિ નિયમો નત્થિ. ઇતિ ઇમં સબ્બારમ્મણતઞ્ચેવ, કમાભાવઞ્ચ, કમાભાવેપિ ચ નીલપીતાદીસુ નિયમાભાવં દસ્સેતું ‘યં યં વા પનારબ્ભા’તિ આહ. ઇદં વુત્તં હોતિ – ઇમેસુ રૂપાદીસુ ન યંકિઞ્ચિ એકમેવ, અથ ખો યં યં વા પનારબ્ભ ઉપ્પન્નં હોતિ. એવં ઉપ્પજ્જમાનમ્પિ ચ ‘પઠમં રૂપારમ્મણં પચ્છા સદ્દારમ્મણં આરબ્ભા’તિ એવમ્પિ અનુપ્પજ્જિત્વા યં યં વા પનારબ્ભ ઉપ્પન્નં હોતિ; ‘પટિલોમતો વા અનુલોમતો વા, એકન્તરિકદ્વન્તરિકાદિનયેન વા, રૂપારમ્મણાદીસુ યં વા તં વા આરમ્મણં કત્વા ઉપ્પન્નં હોતી’તિ અત્થો. રૂપારમ્મણેસુપિ ચ ‘પઠમં ¶ નીલારમ્મણં પચ્છા પીતારમ્મણ’ન્તિ ઇમિનાપિ નિયમેન અનુપ્પજ્જિત્વા, યં યં વા પનારબ્ભ ‘નીલપીતકાદીસુ રૂપારમ્મણેસુ યં વા તં વા રૂપારમ્મણં આરબ્ભ ઉપ્પન્નં હોતી’તિ અત્થો. સદ્દારમ્મણાદીસુપિ એસેવ નયો. અયં તાવ એકા યોજના.

અયં પન અપરા – રૂપં આરમ્મણં એતસ્સાતિ રૂપારમ્મણં…પે… ધમ્મો આરમ્મણં એતસ્સાતિ ¶ ધમ્મારમ્મણં ¶ . ઇતિ રૂપારમ્મણં વા…પે… ધમ્મારમ્મણં વા ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતીતિ વત્વા પુન ‘યં યં વા પનારબ્ભા’તિ આહ. તસ્સત્થો – એતેસુ રૂપાદીસુ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ યં વા તં વા પન આરબ્ભ ઉપ્પન્નં હોતીતિ. મહાઅટ્ઠકથાયં પન યેવાપનકે અભિનવં નત્થિ, હેટ્ઠા ગહિતમેવ ગહિત’ન્તિ વત્વા ‘રૂપં વા આરબ્ભ…પે… ધમ્મં વા આરબ્ભ, ઇદં વા ઇદં વા આરબ્ભાતિ કથેતું ઇદં વુત્ત’ન્તિ એત્તકમેવ આગતં.

તસ્મિં સમયેતિ ઇદં અનિયમનિદ્દિટ્ઠસ્સ સમયસ્સ નિયમતો પટિનિદ્દેસવચનં. તસ્મા ‘યસ્મિં સમયે કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ, તસ્મિંયેવ સમયે ફસ્સો હોતિ…પે… અવિક્ખેપો હોતી’તિ અયમત્થો વેદિતબ્બો. તત્થ યથેવ ચિત્તં એવં ફસ્સાદીસુપિ ફસ્સો હોતિ. કિં હોતિ? ‘કામાવચરો હોતિ, કુસલો હોતિ, ઉપ્પન્નો હોતિ, સોમનસ્સસહગતો હોતી’તિઆદિના નયેન લબ્ભમાનપદવસેન યોજના કાતબ્બા. વેદનાયઞ્હિ ‘સોમનસ્સસહગતા’તિ પઞ્ઞિન્દ્રિયે ચ ‘ઞાણસમ્પયુત્ત’ન્તિ ન લબ્ભતિ, તસ્મા ‘લબ્ભમાનપદવસેના’તિ વુત્તં. ઇદં અટ્ઠકથામુત્તકં આચરિયાનં મતં; ન પનેતં સારતો દટ્ઠબ્બં.

કસ્મા પનેત્થ ફસ્સોવ પઠમં વુત્તોતિ? ચિત્તસ્સ પઠમાભિનિપાતત્તા. આરમ્મણસ્મિઞ્હિ ચિત્તસ્સ પઠમાભિનિપાતો હુત્વા ફસ્સો આરમ્મણં ફુસમાનો ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મા પઠમં વુત્તો. ફસ્સેન પન ફુસિત્વા વેદનાય વેદયતિ, સઞ્ઞાય સઞ્જાનાતિ, ચેતનાય ચેતેતિ. તેન વુત્તં – ‘‘ફુટ્ઠો, ભિક્ખવે, વેદેતિ, ફુટ્ઠો સઞ્જાનાતિ ફુટ્ઠો ચેતેતી’’તિ.

અપિચ ¶ , અયં ફસ્સો નામ યથા પાસાદં પત્વા થમ્ભો નામ સેસદબ્બસમ્ભારાનં બલવપચ્ચયો, તુલાસઙ્ઘાટભિત્તિપાદકૂટગોપાનસીપક્ખપાસકમુખવટ્ટિયો થમ્ભાબદ્ધા થમ્ભે પતિટ્ઠિતા, એવમેવ સહજાતસમ્પયુત્તધમ્માનં બલવપચ્ચયો હોતિ. થમ્ભસદિસો હિ એસ. અવસેસા દબ્બસમ્ભારસદિસાતિ. તસ્માપિ પઠમં વુત્તો. ઇદં પન અકારણં. એકચિત્તસ્મિઞ્હિ ઉપ્પન્નધમ્માનં ‘અયં પઠમં ઉપ્પન્નો અયં પચ્છા’તિ ઇદં વત્તું ન લબ્ભા. બલવપચ્ચયભાવેપિ ફસ્સસ્સ કારણં ન ¶ દિસ્સતિ. દેસનાવારેનેવ પન ¶ ફસ્સો પઠમં વુત્તો. વેદના હોતિ ફસ્સો હોતિ, સઞ્ઞા હોતિ ફસ્સો હોતિ, ચેતના હોતિ ફસ્સો હોતિ, ચિત્તં હોતિ ફસ્સો હોતિ, વેદના હોતિ સઞ્ઞા હોતિ, ચેતના હોતિ વિતક્કો હોતીતિ આહરિતુમ્પિ હિ વટ્ટેય્ય. દેસનાવારેન પન ફસ્સોવ પઠમં વુત્તોતિ વેદિતબ્બો. યથા ચેત્થ એવં સેસધમ્મેસુપિ પુબ્બાપરક્કમો નામ ન પરિયેસિતબ્બો. વચનત્થલક્ખણરસાદીહિ પન ધમ્મા એવ પરિયેસિતબ્બા.

સેય્યથિદં – ફુસતીતિ ફસ્સો. સ્વાયં ફુસનલક્ખણો, સઙ્ઘટ્ટનરસો, સન્નિપાતપચ્ચુપટ્ઠાનો, આપાથગતવિસયપદટ્ઠાનો.

અયઞ્હિ અરૂપધમ્મોપિ સમાનો આરમ્મણે ફુસનાકારેનેવ પવત્તતીતિ ફુસનલક્ખણો. એકદેસેન ચ અનલ્લીયમાનોપિ રૂપં વિય ચક્ખું, સદ્દો વિય ચ સોતં, ચિત્તં આરમ્મણઞ્ચ સઙ્ઘટ્ટેતીતિ સઙ્ઘટ્ટનરસો. વત્થારમ્મણસઙ્ઘટ્ટનતો વા ઉપ્પન્નત્તા સમ્પત્તિઅત્થેનપિ રસેન સઙ્ઘટ્ટનરસોતિ વેદિતબ્બો. વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયં – ‘‘ચતુભૂમકફસ્સો હિ નોફુસનલક્ખણો નામ નત્થિ. સઙ્ઘટ્ટનરસો પન પઞ્ચદ્વારિકોવ હોતિ. પઞ્ચદ્વારિકસ્સ હિ ફુસનલક્ખણોતિપિ સઙ્ઘટ્ટનરસોતિપિ નામં; મનોદ્વારિકસ્સ ફુસનલક્ખણોત્વેવ નામં, ન સઙ્ઘટ્ટનરસો’’તિ.

ઇદઞ્ચ વત્વા ઇદં સુત્તં આભતં – ‘‘યથા, મહારાજ, દ્વે મેણ્ડા યુજ્ઝેય્યું, તેસુ યથા એકો મેણ્ડો એવં ચક્ખુ દટ્ઠબ્બં, યથા દુતિયો મેણ્ડો એવં રૂપં દટ્ઠબ્બં; યથા તેસં સન્નિપાતો એવં ફસ્સો દટ્ઠબ્બો’’. એવં ફુસનલક્ખણો ચ ફસ્સો, સઙ્ઘટ્ટનરસો ચ. ‘‘યથા, મહારાજ, દ્વે ¶ સમ્મા વજ્જેય્યું…પે… દ્વે પાણી વજ્જેય્યું, યથા એકો પાણિ એવં ચક્ખુ દટ્ઠબ્બં, યથા દુતિયો પાણિ એવં રૂપં દટ્ઠબ્બં, યથા તેસં સન્નિપાતો એવં ફસ્સો દટ્ઠબ્બો. એવં ફુસનલક્ખણો ચ ફસ્સો સઙ્ઘટ્ટનરસો ચા’’તિ (મિ. પ. ૨.૩.૮) વિત્થારો.

યથા વા ‘‘ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૧૩૫૨, ૧૩૫૪) ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ ચક્ખુઆદિનામેન વુત્તાનિ, એવમિધાપિ તાનિ ચક્ખુઆદિનામેન વુત્તાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. તસ્મા ‘એવં ચક્ખુ દટ્ઠબ્બ’ન્તિઆદીસુ એવં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં દટ્ઠબ્બન્તિ ઇમિના નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. એવં સન્તે ચિત્તારમ્મણસઙ્ઘટ્ટનતો ¶ ઇમસ્મિમ્પિ સુત્તે કિચ્ચટ્ઠેનેવ રસેન સઙ્ઘટ્ટનરસોતિ સિદ્ધો હોતિ.

તિકસન્નિપાતસઙ્ખાતસ્સ ¶ પન અત્તનો કારણસ્સ વસેન પવેદિતત્તા સન્નિપાતપચ્ચુપટ્ઠાનો. અયઞ્હિ તત્થ તત્થ ‘‘તિણ્ણં સઙ્ગતિ ફસ્સો’’તિ એવં કારણસ્સ વસેન પવેદિતોતિ. ઇમસ્સ ચ સુત્તપદસ્સ તિણ્ણં સઙ્ગતિયા ફસ્સોતિ અયમત્થો; ન સઙ્ગતિમત્તમેવ ફસ્સોતિ.

એવં પવેદિતત્તા પન તેનેવાકારેન પચ્ચુપટ્ઠાતીતિ સન્નિપાતપચ્ચુપટ્ઠાનોતિ વુત્તો. ફલટ્ઠેન પન પચ્ચુપટ્ઠાનેનેસ વેદનાપચ્ચુપટ્ઠાનો નામ હોતિ. વેદનઞ્હેસ પચ્ચુપટ્ઠાપેતિ ઉપ્પાદેતીતિ અત્થો. ઉપ્પાદયમાનો ચ યથા બહિદ્ધા ઉણ્હપચ્ચયાપિ લાખાસઙ્ખાતધાતુનિસ્સિતા ઉસ્મા અત્તનો નિસ્સયે મુદુભાવકારી હોતિ, ન અત્તનો પચ્ચયભૂતેપિ બહિદ્ધા વીતચ્ચિતઙ્ગારસઙ્ખાતે ઉણ્હભાવે, એવં વત્થારમ્મણસઙ્ખાતઅઞ્ઞપચ્ચયોપિ સમાનો, ચિત્તનિસ્સિતત્તા અત્તનો નિસ્સયભૂતે ચિત્તે એવ એસ વેદનુપ્પાદકો હોતિ, ન અત્તનો પચ્ચયભૂતેપિ વત્થુમ્હિ આરમ્મણે વાતિ વેદિતબ્બો. તજ્જાસમન્નાહારેન પન ઇન્દ્રિયેન ચ પરિક્ખતે વિસયે અનન્તરાયેન ઉપ્પજ્જનતો એસ આપાથગતવિસયપદટ્ઠાનોતિ વુચ્ચતિ.

વેદયતીતિ વેદના. સા વેદયિતલક્ખણા, અનુભવનરસા ઇટ્ઠાકારસમ્ભોગરસા વા, ચેતસિકઅસ્સાદપચ્ચુપટ્ઠાના, પસ્સદ્ધિપદટ્ઠાના.

‘ચતુભૂમિકવેદના ¶ હિ નોવેદયિતલક્ખણા નામ નત્થિ. અનુભવનરસતા પન સુખવેદનાયમેવ લબ્ભતી’તિ વત્વા પુન તં વાદં પટિક્ખિપિત્વા ‘સુખવેદના વા હોતુ, દુક્ખવેદના વા, અદુક્ખમસુખવેદના વા, સબ્બા અનુભવનરસા’તિ વત્વા અયમત્થો દીપિતો – આરમ્મણરસાનુભવનટ્ઠાનં પત્વા સેસસમ્પયુત્તધમ્મા એકદેસમત્તકમેવ અનુભવન્તિ. ફસ્સસ્સ હિ ફુસનમત્તકમેવ હોતિ, સઞ્ઞાય સઞ્જાનનમત્તકમેવ, ચેતનાય ચેતનામત્તકમેવ, વિઞ્ઞાણસ્સ વિજાનનમત્તકમેવ. એકંસતો પન ઇસ્સરવતાય વિસ્સવિતાય સામિભાવેન વેદનાવ આરમ્મણરસં અનુભવતિ.

રાજા વિય હિ વેદના, સૂદો વિય સેસધમ્મા. યથા સૂદો નાનારસભોજનં સમ્પાદેત્વા પેળાય પક્ખિપિત્વા લઞ્છનં દત્વા રઞ્ઞો સન્તિકે ઓતારેત્વા લઞ્છનં ભિન્દિત્વા પેળં વિવરિત્વા સબ્બસૂપબ્યઞ્જનેહિ અગ્ગગ્ગં ¶ આદાય ભાજને પક્ખિપિત્વા સદોસનિદ્દોસભાવવીમંસનત્થં અજ્ઝોહરતિ, તતો રઞ્ઞો નાનગ્ગરસભોજનં ઉપનામેતિ. રાજા ઇસ્સરવતાય વિસ્સવિતાય ¶ સામી હુત્વા ઇચ્છિતિચ્છિતં ભુઞ્જતિ. તત્થ હિ સૂદસ્સ ભત્તવીમંસનમત્તમિવ અવસેસધમ્માનં આરમ્મણરસસ્સ એકદેસાનુભવનં. યથા હિ સૂદો ભત્તેકદેસમત્તમેવ વીમંસતિ એવં સેસધમ્માપિ આરમ્મણરસેકદેસમેવ અનુભવન્તિ. યથા પન રાજા ઇસ્સરવતાય વિસ્સવિતાય સામી હુત્વા યદિચ્છકં ભુઞ્જતિ, એવં વેદનાપિ ઇસ્સરવતાય વિસ્સવિતાય સામિભાવેન આરમ્મણરસં અનુભવતિ. તસ્મા અનુભવનરસાતિ વુચ્ચતિ.

દુતિયે અત્થવિકપ્પે અયં ઇધ અધિપ્પેતા વેદના યથા વા તથા વા આરમ્મણસ્સ ઇટ્ઠાકારમેવ સમ્ભુઞ્જતીતિ ઇટ્ઠાકારસમ્ભોગરસાતિ વુત્તા. ચેતસિકઅસ્સાદતો પનેસા અત્તનો સભાવેનેવ ઉપટ્ઠાનં સન્ધાય ચેતસિકઅસ્સાદપચ્ચુપટ્ઠાનાતિ વુત્તા. યસ્મા પન ‘‘પસ્સદ્ધિકાયો સુખં વેદેતિ’’ તસ્મા પસ્સદ્ધિપદટ્ઠાનાતિ વેદિતબ્બા.

નીલાદિભેદં આરમ્મણં સઞ્જાનાતીતિ સઞ્ઞા. સા સઞ્જાનનલક્ખણા પચ્ચાભિઞ્ઞાણરસા. ચતુભૂમિકસઞ્ઞા હિ નોસઞ્જાનનલક્ખણા નામ નત્થિ ¶ . સબ્બા સઞ્જાનનલક્ખણાવ. યા પનેત્થ અભિઞ્ઞાણેન સઞ્જાનાતિ સા પચ્ચાભિઞ્ઞાણરસા નામ હોતિ.

તસ્સા, વડ્ઢકિસ્સ દારુમ્હિ અભિઞ્ઞાણં કત્વા પુન તેન અભિઞ્ઞાણેન તં પચ્ચાભિજાનનકાલે, પુરિસસ્સ કાળતિલકાદિઅભિઞ્ઞાણં સલ્લક્ખેત્વા પુન તેન અભિઞ્ઞાણેન અસુકો નામ એસોતિ તસ્સ પચ્ચાભિજાનનકાલે, રઞ્ઞો પિળન્ધનગોપકભણ્ડાગારિકસ્સ તસ્મિં તસ્મિં પિળન્ધને નામપણ્ણકં બન્ધિત્વા ‘અસુકં પિળન્ધનં નામ આહરા’તિ વુત્તે દીપં જાલેત્વા રતનગબ્ભં પવિસિત્વા પણ્ણં વાચેત્વા તસ્સ તસ્સેવ પિળન્ધનસ્સ આહરણકાલે ચ પવત્તિ વેદિતબ્બા.

અપરો નયો – સબ્બસઙ્ગાહિકવસેન હિ સઞ્જાનનલક્ખણા સઞ્ઞા. પુનસઞ્જાનનપચ્ચયનિમિત્તકરણરસા, દારુઆદીસુ તચ્છકાદયો વિય. યથાગહિતનિમિત્તવસેન અભિનિવેસકરણપચ્ચુપટ્ઠાના, હત્થિદસ્સકઅન્ધા વિય. આરમ્મણે અનોગાળ્હવુત્તિતાય ¶ અચિરટ્ઠાનપચ્ચુપટ્ઠાના વા, વિજ્જુ વિય. યથાઉપટ્ઠિતવિસયપદટ્ઠાના, તિણપુરિસકેસુ મિગપોતકાનં ‘પુરિસા’તિ ઉપ્પન્નસઞ્ઞા વિય. યા પનેત્થ ઞાણસમ્પયુત્તા હોતિ સા સઞ્ઞા ઞાણમેવ અનુવત્તતિ. સસમ્ભારપથવીઆદીસુ સેસધમ્મા પથવીઆદીનિ વિયાતિ વેદિતબ્બા.

ચેતયતીતિ ¶ ચેતના સદ્ધિં અત્તના સમ્પયુત્તધમ્મે આરમ્મણે અભિસન્દહતીતિ અત્થો. સા ચેતયિતલક્ખણા, ચેતનાભાવલક્ખણાતિ અત્થો. આયૂહનરસા. ચતુભૂમિકચેતના હિ નોચેતયિતલક્ખણા નામ નત્થિ. સબ્બા ચેતયિતલક્ખણાવ. આયૂહનરસતા પન કુસલાકુસલેસુ એવ હોતિ. કુસલાકુસલકમ્માયૂહનટ્ઠાનઞ્હિ પત્વા સેસસમ્પયુત્તધમ્માનં એકદેસમત્તકમેવ કિચ્ચં હોતિ. ચેતના પન અતિરેકઉસ્સાહા અતિરેકવાયામા, દિગુણુસ્સાહા દિગુણવાયામા. તેનાહુ પોરાણા – ‘‘થાવરિયસભાવસણ્ઠિતા ચ પનેસા ચેતના’’તિ. થાવરિયોતિ ખેત્તસામી વુચ્ચતિ. યથા ખેત્તસામી પુરિસો પઞ્ચપણ્ણાસ બલિપુરિસે ગહેત્વા ‘લાયિસ્સામી’તિ એકતો ખેત્તં ઓતરતિ. તસ્સ અતિરેકો ઉસ્સાહો અતિરેકો વાયામો, દિગુણો ઉસ્સાહો દિગુણો વાયામો હોતિ, ‘નિરન્તરં ગણ્હથા’તિઆદીનિ વદતિ, સીમં આચિક્ખતિ, તેસં સુરાભત્તગન્ધમાલાદીનિ જાનાતિ, મગ્ગં સમકં હરતિ. એવંસમ્પદમિદં વેદિતબ્બં ¶ . ખેત્તસામિપુરિસો વિય હિ ચેતના. પઞ્ચપણ્ણાસ બલિપુરિસા વિય ચિત્તઙ્ગવસેન ઉપ્પન્ના પઞ્ચપણ્ણાસ કુસલા ધમ્મા. ખેત્તસામિપુરિસસ્સ દિગુણુસ્સાહદિગુણવાયામકરણકાલો વિય કુસલાકુસલકમ્માયૂહનટ્ઠાનં પત્વા ચેતનાય દિગુણુસ્સાહો દિગુણવાયામો હોતિ. એવમસ્સા આયૂહનરસતા વેદિતબ્બા.

સા પનેસા સંવિદહનપચ્ચુપટ્ઠાના. સંવિદહમાના હિ અયં ઉપટ્ઠાતિ, સકિચ્ચપરકિચ્ચસાધકા, જેટ્ઠસિસ્સમહાવડ્ઢકીઆદયો વિય. યથા હિ જેટ્ઠસિસ્સો ઉપજ્ઝાયં દૂરતોવ આગચ્છન્તં દિસ્વા સયં અધીયમાનો ઇતરેપિ દારકે અત્તનો અત્તનો અજ્ઝયનકમ્મે પવત્તયતિ, તસ્મિઞ્હિ અધીયિતું આરદ્ધે તેપિ અધીયન્તિ, તદનુવત્તિતાય. યથા ચ મહાવડ્ઢકી સયં તચ્છન્તો ઇતરેપિ તચ્છકે અત્તનો અત્તનો ¶ તચ્છનકમ્મે પવત્તયતિ, તસ્મિઞ્હિ તચ્છિતું આરદ્ધે તેપિ તચ્છન્તિ, તદનુવત્તિતાય. યથા ચ યોધનાયકો સયં યુજ્ઝમાનો ઇતરેપિ યોધે સમ્પહારવુત્તિયં પવત્તયતિ, તસ્મિઞ્હિ યુજ્ઝિતું આરદ્ધે તેપિ અનિવત્તમાના યુજ્ઝન્તિ, તદનુવત્તિતાય. એવમેસાપિ અત્તનો કિચ્ચેન આરમ્મણે પવત્તમાના અઞ્ઞેપિ સમ્પયુત્તધમ્મે અત્તનો અત્તનો કિરિયાય પવત્તેતિ. તસ્સા હિ અત્તનો કિચ્ચં આરદ્ધાય, તંસમ્પયુત્તાપિ આરભન્તિ. તેન વુત્તં – ‘સકિચ્ચપરકિચ્ચસાધકા, જેટ્ઠસિસ્સમહાવડ્ઢકીઆદયો વિયા’તિ. અચ્ચાયિકકમ્માનુસ્સરણાદીસુ ચ પનાયં સમ્પયુત્તાનં ઉસ્સાહનભાવેન પવત્તમાના પાકટા હોતીતિ વેદિતબ્બા.

‘આરમ્મણં ¶ ચિન્તેતી’તિ ચિત્તન્તિ નયેન ચિત્તસ્સ વચનત્થો વુત્તો એવ. લક્ખણાદિતો પન વિજાનનલક્ખણં ચિત્તં, પુબ્બઙ્ગમરસં, સન્દહનપચ્ચુપટ્ઠાનં, નામરૂપપદટ્ઠાનં. ચતુભૂમકચિત્તઞ્હિ નોવિજાનનલક્ખણં નામ નત્થિ. સબ્બં વિજાનનલક્ખણમેવ. દ્વારં પન પત્વા આરમ્મણવિભાવનટ્ઠાને ચિત્તં પુબ્બઙ્ગમં પુરેચારિકં હોતિ. ચક્ખુના હિ દિટ્ઠં રૂપારમ્મણં ચિત્તેનેવ વિજાનાતિ…પે… મનેન વિઞ્ઞાતં ધમ્મારમ્મણં ચિત્તેનેવ વિજાનાતિ. યથા હિ નગરગુત્તિકો નામ નગરમજ્ઝે સિઙ્ઘાટકે નિસીદિત્વા ‘અયં નેવાસિકો અયં આગન્તુકો’તિ આગતાગતં જનં ઉપધારેતિ વવત્થપેતિ – એવંસમ્પદમિદં દટ્ઠબ્બં. વુત્તમ્પિ ચેતં મહાથેરેન – ‘‘યથા, મહારાજ ¶ , નગરગુત્તિકો નામ મજ્ઝે નગરસ્સ સિઙ્ઘાટકે નિસિન્નો પુરત્થિમતો દિસતો પુરિસં આગચ્છન્તં પસ્સેય્ય… પચ્છિમતો… દક્ખિણતો… ઉત્તરતો દિસતો પુરિસં આગચ્છન્તં પસ્સેય્ય, એવમેવ ખો, મહારાજ, યં ચક્ખુના રૂપં પસ્સતિ તં વિઞ્ઞાણેન વિજાનાતિ, યં સોતેન સદ્દં સુણાતિ, ઘાનેન ગન્ધં ઘાયતિ, જિવ્હાય રસં સાયતિ, કાયેન ફોટ્ઠબ્બં ફુસતિ, મનસા ધમ્મં વિજાનાતિ, તં વિઞ્ઞાણેન વિજાનાતી’’તિ (મિ. પ. ૨.૩.૧૨). એવં દ્વારં પત્વા આરમ્મણવિભાવનટ્ઠાને ચિત્તમેવ પુબ્બઙ્ગમં પુરેચારિકં. તસ્મા પુબ્બઙ્ગમરસન્તિ ¶ વુચ્ચતિ.

તદેતં પચ્છિમં પચ્છિમં ઉપ્પજ્જમાનં પુરિમં પુરિમં નિરન્તરં કત્વા સન્દહનમેવ ઉપટ્ઠાતીતિ સન્દહનપચ્ચુપટ્ઠાનં. પઞ્ચવોકારભવે પનસ્સ નિયમતો નામરૂપં, ચતુવોકારભવે નામમેવ પદટ્ઠાનં. તસ્મા નામરૂપપદટ્ઠાનન્તિ વુત્તં.

કિં પનેતં ચિત્તં પુરિમનિદ્દિટ્ઠચિત્તેન સદ્ધિં એકમેવ ઉદાહુ અઞ્ઞન્તિ? એકમેવ. અથ કસ્મા પુરિમનિદ્દિટ્ઠં પુન વુત્તન્તિ? અવિચારિતં એતં અટ્ઠકથાયં. અયં પનેત્થ યુત્તિ – યથા હિ રૂપાદીનિ ઉપાદાય પઞ્ઞત્તા સૂરિયાદયો ન અત્થતો રૂપાદીહિ અઞ્ઞે હોન્તિ, તેનેવ યસ્મિં સમયે સૂરિયો ઉદેતિ તસ્મિં સમયે તસ્સ તેજસઙ્ખાતં રૂપમ્પીતિ. એવં વુચ્ચમાનેપિ ન રૂપાદીહિ અઞ્ઞો સૂરિયો નામ અત્થિ. ન તથા ચિત્તં; ફસ્સાદયો ધમ્મે ઉપાદાય પઞ્ઞાપિયતિ; અત્થતો પનેતં તેહિ અઞ્ઞમેવ. તેન ‘યસ્મિં સમયે ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ એકંસેનેવ તસ્મિં સમયે ફસ્સાદીહિ અત્થતો અઞ્ઞમેવ તં હોતી’તિ ઇમસ્સત્થસ્સ દીપનત્થાય એતં પુન વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

યથા ચ ‘‘યસ્મિં સમયે રૂપૂપપત્તિયા મગ્ગં ભાવેતિ…પે… પથવીકસિણં, તસ્મિં સમયે ¶ ફસ્સો હોતિ વેદના હોતી’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૧૬૦) પન ભાવેન્તેન વવત્થાપિતે સમયે યો ભાવેતિ ન સો અત્થતો ઉપ્પજ્જતિ નામ, તેનેવ તત્થ યથા ‘‘ફસ્સો હોતિ વેદના હોતી’’તિ વુત્તં, ન એવં ‘‘યો ભાવેતિ સો હોતી’’તિ વુત્તં. ‘‘યસ્મિં સમયે કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતી’’તિઆદીસુ પન ચિત્તેન વવત્થાપિતે સમયે સમયવવત્થાપિતં ચિત્તં ન તથા અત્થતો નુપ્પજ્જતિ ¶ . યથેવ પન તદા ‘ફસ્સો હોતિ વેદના હોતિ’, તથા ‘ચિત્તમ્પિ હોતી’તિ ઇમસ્સપિ અત્થસ્સ દીપનત્થમિદં પુન વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. ઇદં પનેત્થ સન્નિટ્ઠાનં – ઉદ્દેસવારે સઙ્ગણ્હનત્થં નિદ્દેસવારે ચ વિભજનત્થં પુરિમેન હિ ‘ચિત્ત’-સદ્દેન કેવલં સમયો વવત્થાપિતો. તસ્મિં પન ચિત્તેન વવત્થાપિતસમયે યે ધમ્મા હોન્તિ તેસં દસ્સનત્થં ‘‘ફસ્સો હોતી’’તિઆદિ આરદ્ધં. ચિત્તઞ્ચાપિ તસ્મિં સમયે હોતિયેવ. તસ્મા તસ્સાપિ સઙ્ગણ્હનત્થમેતં ¶ પુન વુત્તં. ઇમસ્મિઞ્ચ ઠાને એતસ્મિં અવુચ્ચમાને ‘‘કતમં તસ્મિં સમયે ચિત્ત’’ન્તિ ન સક્કા ભવેય્ય નિદ્દેસવારે વિભજિતું. એવમસ્સ વિભજનંયેવ પરિહાયેથ. તસ્મા તસ્સ નિદ્દેસવારે વિભજનત્થમ્પિ એતઞ્ચ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

યસ્મા વા ‘‘ઉપ્પન્નં હોતી’’તિ એત્થ ચિત્તં ઉપ્પન્નન્તિ એતં દેસનાસીસમેવ, ‘ન પન ચિત્તં એકમેવ ઉપ્પજ્જતી’તિ અટ્ઠકથાયં વિચારિતં, તસ્મા ચિત્તં ‘‘ઉપ્પન્ન’’ન્તિ એત્થાપિ ચિત્તમત્તમેવ અગ્ગહેત્વા પરોપણ્ણાસકુસલધમ્મેહિ સદ્ધિંયેવ ચિત્તં ગહિતં. એવં તત્થ સઙ્ખેપતો સબ્બેપિ ચિત્તચેતસિકધમ્મે ગહેત્વા ઇધ સરૂપેન પભેદતો દસ્સેતું ‘‘ફસ્સો હોતી’’તિઆદિ આરદ્ધં. ઇતિ ફસ્સાદયો વિય ચિત્તમ્પિ વુત્તમેવાતિ વેદિતબ્બં.

વિતક્કેતીતિ વિતક્કો; વિતક્કનં વા વિતક્કો; ઊહનન્તિ વુત્તં હોતિ. સ્વાયં આરમ્મણે ચિત્તસ્સ અભિનિરોપનલક્ખણો. સો હિ આરમ્મણે ચિત્તં આરોપેતિ. યથા હિ કોચિ રાજવલ્લભં ઞાતિં વા મિત્તં વા નિસ્સાય રાજગેહં આરોહતિ, એવં વિતક્કં નિસ્સાય ચિત્તં આરમ્મણં આરોહતિ. તસ્મા સો આરમ્મણે ચિત્તસ્સ અભિનિરોપનલક્ખણોતિ વુત્તો. નાગસેનત્થેરો પનાહ – આકોટનલક્ખણો વિતક્કો. ‘‘યથા, મહારાજ, ભેરી આકોટિતા અથ પચ્છા ¶ અનુરવતિ અનુસદ્દાયતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, યથા આકોટના એવં વિતક્કો દટ્ઠબ્બો. યથા પચ્છા અનુરવના અનુસદ્દાયના એવં વિચારો દટ્ઠબ્બો’’તિ (મિ. પ. ૨.૩.૧૪ થોકં વિસદિસં). સ્વાયં આહનનપરિયાહનનરસો. તથા હિ તેન યોગાવચરો આરમ્મણં વિતક્કાહતં વિતક્કપરિયાહતં કરોતીતિ વુચ્ચતિ. આરમ્મણે ચિત્તસ્સ આનયનપચ્ચુપટ્ઠાનો.

આરમ્મણે ¶ તેન ચિત્તં વિચરતીતિ વિચારો; વિચરણં વા વિચારો. અનુસઞ્ચરણન્તિ વુત્તં હોતિ. સ્વાયં આરમ્મણાનુમજ્જનલક્ખણો. તત્થ સહજાતાનુયોજનરસો. ચિત્તસ્સ અનુપ્પબન્ધપચ્ચુપટ્ઠાનો. સન્તેપિ ચ નેસં કત્થચિ અવિયોગે ઓળારિકટ્ઠેન પુબ્બઙ્ગમટ્ઠેન ચ ઘણ્ટાભિઘાતો વિય અભિનિરોપનટ્ઠેન ચ ચેતસો પઠમાભિનિપાતો વિતક્કો ¶ . સુખુમટ્ઠેન અનુમજ્જનસભાવટ્ઠેન ચ ઘણ્ટાનુરવો વિય અનુપ્પબન્ધો વિચારો. વિપ્ફારવા ચેત્થ વિતક્કો, પઠમુપ્પત્તિકાલે પરિપ્ફન્દભૂતો ચિત્તસ્સ. આકાસે ઉપ્પતિતુકામસ્સ પક્ખિનો પક્ખવિક્ખેપો વિય. પદુમાભિમુખપાતો વિય ચ ગન્ધાનુબદ્ધચેતસો ભમરસ્સ. સન્તવુત્તિ વિચારો નાતિપરિપ્ફન્દનભાવો ચિત્તસ્સ, આકાસે ઉપ્પતિતસ્સ પક્ખિનો પક્ખપ્પસારણં વિય, પરિબ્ભમનં વિય ચ પદુમાભિમુખપતિતસ્સ ભમરસ્સ પદુમસ્સ ઉપરિભાગે.

અટ્ઠકથાયં પન ‘‘આકાસે ગચ્છતો મહાસકુણસ્સ ઉભોહિ પક્ખેહિ વાતં ગહેત્વા પક્ખે સન્નિસીદાપેત્વા ગમનં વિય આરમ્મણે ચેતસો અભિનિરોપનભાવેન પવત્તો વિતક્કો. સો હિ એકગ્ગો હુત્વા અપ્પેતિ વાતગ્ગહણત્થં પક્ખે ફન્દાપયમાનસ્સ ગમનં વિય. અનુમજ્જભાવેન પવત્તો વિચારો. સો હિ આરમ્મણં અનુમજ્જતીતિ વુત્તં, તં અનુપ્પબન્ધનેન પવત્તિયં અતિવિય યુજ્જતિ. સો પન નેસં વિસેસો પઠમદુતિયજ્ઝાનેસુ પાકટો હોતિ. અપિચ મલગ્ગહિતં કંસભાજનં એકેન હત્થેન દળ્હં ગહેત્વા ઇતરેન હત્થેન ચુણ્ણતેલવાલણ્ડુપકેન પરિમજ્જન્તસ્સ દળ્હગ્ગહણહત્થો વિય વિતક્કો, પરિમજ્જનહત્થો વિય વિચારો. તથા કુમ્ભકારસ્સ દણ્ડપ્પહારેન ચક્કં ભમયિત્વા ભાજનં કરોન્તસ્સ ઉપ્પીળનહત્થો વિય વિતક્કો, ઇતો ચિતો ચ સઞ્ચરણહત્થો વિય વિચારો. તથા મણ્ડલં કરોન્તસ્સ મજ્ઝે સન્નિરુમ્ભિત્વા ઠિતકણ્ટકો વિય અભિનિરોપનો વિતક્કો, બહિપરિબ્ભમનકણ્ટકો વિય અનુમજ્જમાનો વિચારો.

પિણયતીતિ ¶ પીતિ. સા સમ્પિયાયનલક્ખણા. કાયચિત્તપીણનરસા, ફરણરસા વા. ઓદગ્યપચ્ચુપટ્ઠાના. સા પનેસા ખુદ્દિકાપીતિ, ખણિકાપીતિ, ઓક્કન્તિકાપીતિ, ઉબ્બેગાપીતિ, ફરણાપીતીતિ પઞ્ચવિધા હોતિ.

તત્થ ¶ ખુદ્દિકાપીતિ સરીરે લોમહંસમત્તમેવ કાતું સક્કોતિ. ખણિકાપીતિ ખણે ખણે વિજ્જુપ્પાદસદિસા હોતિ. ઓક્કન્તિકાપીતિ ¶ , સમુદ્દતીરં વીચિ વિય, કાયં ઓક્કમિત્વા ઓક્કમિત્વા ભિજ્જતિ. ઉબ્બેગાપીતિ બલવતી હોતિ, કાયં ઉદ્ધગ્ગં કત્વા આકાસે લઙ્ઘાપનપ્પમાણપ્પત્તા. તથા હિ પુણ્ણવલ્લિકવાસી મહાતિસ્સત્થેરો પુણ્ણમદિવસે સાયં ચેતિયઙ્ગણં ગન્ત્વા ચન્દાલોકં દિસ્વા મહાચેતિયાભિમુખો હુત્વા ‘ઇમાય વત વેલાય ચતસ્સો પરિસા મહાચેતિયં વન્દન્તી’તિ પકતિયા દિટ્ઠારમ્મણવસેન બુદ્ધારમ્મણં ઉબ્બેગં પીતિં ઉપ્પાદેત્વા સુધાતલે પહટચિત્રગેણ્ડુકો વિય આકાસે ઉપ્પતિત્વા મહાચેતિયઙ્ગણેયેવ અટ્ઠાસિ.

તથા ગિરિકણ્ડકવિહારસ્સ ઉપનિસ્સયે વત્તકાલકગામે એકા કુલધીતાપિ બલવબુદ્ધારમ્મણાય ઉબ્બેગાય પીતિયા આકાસે લઙ્ઘેસિ. તસ્સા કિર માતાપિતરો સાયં ધમ્મસવનત્થાય વિહારં ગચ્છન્તા ‘અમ્મ, ત્વં ગરુભારા, અકાલે વિચરિતું ન સક્કોસિ, મયં તુય્હં પત્તિં કત્વા ધમ્મં સોસ્સામા’તિ અગમંસુ. સા ગન્તુકામાપિ તેસં વચનં પટિબાહિતું અસક્કોન્તી ઘરે ઓહીયિત્વા ઘરદ્વારે ઠત્વા ચન્દાલોકેન ગિરિકણ્ડકે આકાસચેતિયઙ્ગણં ઓલોકેન્તી ચેતિયસ્સ દીપપૂજં અદ્દસ. ચતસ્સો ચ પરિસા માલાગન્ધાદીહિ ચેતિયપૂજં કત્વા પદક્ખિણં કરોન્તિયો ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ ગણસજ્ઝાયસદ્દં અસ્સોસિ. અથસ્સા ‘ધઞ્ઞા વતિમે મનુસ્સા યે વિહારં ગન્ત્વા એવરૂપે ચેતિયઙ્ગણે અનુસઞ્ચરિતું એવરૂપઞ્ચ મધુરં ધમ્મકથં સોતું લભન્તી’તિ મુત્તરાસિસદિસં ચેતિયં પસ્સન્તિયા એવ ઉબ્બેગાપીતિ ઉદપાદિ. સા આકાસે લઙ્ઘિત્વા માતાપિતૂનં પુરિમતરંયેવ આકાસતો ચેતિયઙ્ગણે ઓરુય્હ ચેતિયં વન્દિત્વા ધમ્મં સુણમાના અટ્ઠાસિ. અથ નં માતાપિતરો આગન્ત્વા ‘અમ્મ, ત્વં કતરેન મગ્ગેન આગતાસી’તિ પુચ્છિંસુ. સા ‘આકાસેન આગતામ્હિ, ન મગ્ગેના’તિ વત્વા ‘અમ્મ, આકાસેન નામ ખીણાસવા સઞ્ચરન્તિ, ત્વં કથં આગતા’તિ પુટ્ઠા આહ – ‘મય્હં ચન્દાલોકેન ચેતિયં ઓલોકેન્તિયા ઠિતાય બુદ્ધારમ્મણા બલવપીતિ ઉપ્પજ્જતિ, અથાહં નેવ અત્તનો ઠિતભાવં ન નિસિન્નભાવં અઞ્ઞાસિં, ગહિતનિમિત્તેનેવ પન આકાસં ¶ લઙ્ઘિત્વા ચેતિયઙ્ગણે પતિટ્ઠિતામ્હી’તિ. એવં ઉબ્બેગાપીતિ આકાસે લઙ્ઘાપનપ્પમાણા હોતિ.

ફરણપીતિયા ¶ ¶ પન ઉપ્પન્નાય સકલસરીરં ધમિત્વા પૂરિતવત્થિ વિય, મહતા ઉદકોઘેન પક્ખન્દપબ્બતકુચ્છિ વિય ચ અનુપરિપ્ફુટં હોતિ. સા પનેસા પઞ્ચવિધા પીતિ ગબ્ભં ગણ્હન્તી પરિપાકં ગચ્છન્તી દુવિધં પસ્સદ્ધિં પરિપૂરેતિ – કાયપસ્સદ્ધિઞ્ચ ચિત્તપસ્સદ્ધિઞ્ચ. પસ્સદ્ધિ ગબ્ભં ગણ્હન્તી પરિપાકં ગચ્છન્તી દુવિધં સુખં પરિપૂરેતિ – કાયિકં ચેતસિકઞ્ચ. સુખં ગબ્ભં ગણ્હન્તં પરિપાકં ગચ્છન્તં તિવિધં સમાધિં પરિપૂરેતિ – ખણિકસમાધિં ઉપચારસમાધિં અપ્પનાસમાધિન્તિ. તાસુ ઠપેત્વા અપ્પનાસમાધિપૂરિકં ઇતરા દ્વેપિ ઇધ યુજ્જન્તિ.

સુખયતીતિ સુખં; યસ્સ ઉપ્પજ્જતિ તં સુખિતં કરોતીતિ અત્થો. સુટ્ઠુ વા ખાદતિ, ખનતિ ચ કાયચિત્તાબાધન્તિ સુખં. સોમનસ્સવેદનાયેતં નામં. તસ્સ લક્ખણાદીનિ વેદનાપદે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ.

અપરો નયો – સાતલક્ખણં સુખં, સમ્પયુત્તાનં ઉપબ્રૂહનરસં, અનુગ્ગહણપચ્ચુપટ્ઠાનં. સતિપિ ચ નેસં પીતિસુખાનં કત્થચિ અવિપ્પયોગે, ઇટ્ઠારમ્મણપટિલાભતુટ્ઠિ પીતિ; પટિલદ્ધરસાનુભવનં સુખં. યત્થ પીતિ તત્થ સુખં. યત્થ સુખં તત્થ ન નિયમતો પીતિ. સઙ્ખારક્ખન્ધસઙ્ગહિતા પીતિ, વેદનાક્ખન્ધસઙ્ગહિતં સુખં. કન્તારખિન્નસ્સ વનન્તોદકદસ્સનસવનેસુ વિય પીતિ. વનચ્છાયાપવેસનઉદકપરિભોગેસુ વિય સુખં.

યથા હિ પુરિસો મહાકન્તારમગ્ગં પટિપન્નો ઘમ્મપરેતો તસિતો પિપાસિતો પટિપથે પુરિસં દિસ્વા ‘કત્થ પાનીયં અત્થી’તિ પુચ્છેય્ય. સો ‘અટવિં ઉત્તરિત્વા જાતસ્સરવનસણ્ડો અત્થિ, તત્થ ગન્ત્વા લભિસ્સસી’તિ વદેય્ય. સો તસ્સ કથં સુત્વા હટ્ઠપહટ્ઠો ભવેય્ય. તતો ગચ્છન્તો ભૂમિયં પતિતાનિ ઉપ્પલદલનાલપત્તાદીનિ દિસ્વા સુટ્ઠુતરં હટ્ઠપહટ્ઠો હુત્વા ગચ્છન્તો અલ્લવત્થે અલ્લકેસે પુરિસે પસ્સેય્ય, વનકુક્કુટમોરાદીનં સદ્દં સુણેય્ય, જાતસ્સરપરિયન્તે જાતં મણિજાલસદિસં નીલવનસણ્ડં પસ્સેય્ય, સરે જાતાનિ ઉપ્પલપદુમકુમુદાદીનિ પસ્સેય્ય, અચ્છં વિપ્પસન્નં ઉદકં પસ્સેય્ય. સો ભિય્યો ¶ ભિય્યો હટ્ઠપહટ્ઠો હુત્વા જાતસ્સરં ¶ ઓતરિત્વા યથારુચિ ન્હત્વા ચ પિવિત્વા ચ પટિપ્પસ્સદ્ધદરથો ભિસમુળાલપોક્ખરાદીનિ ખાદિત્વા નીલુપ્પલાદીનિ પિળન્ધિત્વા મન્દાલકમૂલાનિ ખન્ધે કરિત્વા ઉત્તરિત્વા સાટકં નિવાસેત્વા, ઉદકસાટકં આતપે કત્વા, સીતચ્છાયાય મન્દમન્દે વાતે પહરન્તે નિપન્નો ‘અહો સુખં, અહો સુખ’ન્તિ વદેય્ય. એવંસમ્પદમિદં દટ્ઠબ્બં.

તસ્સ ¶ હિ પુરિસસ્સ જાતસ્સરવનસણ્ડસવનતો પટ્ઠાય યાવ ઉદકદસ્સના હટ્ઠપહટ્ઠકાલો વિય પુબ્બભાગારમ્મણે હટ્ઠપહટ્ઠાકારા પીતિ. ન્હત્વા ચ પિવિત્વા ચ સીતચ્છાયાય મન્દમન્દે વાતે પહરન્તે ‘અહો સુખં, અહો સુખ’ન્તિ વદતો નિપન્નકાલો વિય બલવપ્પત્તં આરમ્મણરસાનુભવનાકારસણ્ઠિતં સુખં. તસ્મિં તસ્મિં સમયે પાકટભાવતો ચેતં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. યત્થ પન પીતિ સુખમ્પિ તત્થ અત્થીતિ વુત્તમેવેતં.

ચિત્તસ્સેકગ્ગતાતિ ચિત્તસ્સ એકગ્ગભાવો; સમાધિસ્સેતં નામં. લક્ખણાદીસુ પનસ્સ અટ્ઠકથાયં તાવ વુત્તં – ‘‘પામોક્ખલક્ખણો ચ સમાધિ અવિક્ખેપલક્ખણો ચ’’. યથા હિ કૂટાગારકણ્ણિકા સેસદબ્બસમ્ભારાનં આબન્ધનતો પમુખા હોતિ એવમેવ સબ્બકુસલધમ્માનં સમાધિચિત્તેન ઇજ્ઝનતો સબ્બેસમ્પિ તેસં ધમ્માનં સમાધિ પામોક્ખો હોતિ. તેન વુત્તં –

‘‘યથા, મહારાજ, કૂટાગારસ્સ યા કાચિ ગોપાનસિયો સબ્બા તા કૂટઙ્ગમા હોન્તિ, કૂટનિન્ના કૂટસમોસરણા, કૂટં તાસં અગ્ગમક્ખાયતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, યે કેચિ કુસલા ધમ્મા સબ્બે તે સમાધિનિન્ના હોન્તિ, સમાધિપોણા, સમાધિપબ્ભારા, સમાધિ તેસં અગ્ગમક્ખાયતી’’તિ (મિ. પ. ૨.૧.૧૪).

યથા ચ સેનઙ્ગં પત્વા રાજા નામ યત્થ યત્થ સેના ઓસીદતિ તં તં ઠાનં ગચ્છતિ, તસ્સ ગતગતટ્ઠાને સેના પરિપૂરતિ, પરસેના ભિજ્જિત્વા રાજાનમેવ અનુવત્તતિ, એવમેવ સહજાતધમ્માનં વિક્ખિપિતું વિપ્પકિરિતું અપ્પદાનતો સમાધિ અવિક્ખેપલક્ખણો નામ હોતીતિ.

અપરો ¶ પન નયો – અયં ચિત્તસ્સેકગ્ગતાસઙ્ખાતો સમાધિ નામ અવિસારલક્ખણો વા અવિક્ખેપલક્ખણો વા, સહજાતધમ્માનં, સમ્પિણ્ડનરસો ન્હાનિયચુણ્ણાનં ઉદકં વિય, ઉપસમપચ્ચુપટ્ઠાનો ઞાણપચ્ચુપટ્ઠાનો ¶ વા. ‘‘સમાહિતો યથાભૂતં જાનાતિ પસ્સતી’’તિ હિ વુત્તં. વિસેસતો સુખપદટ્ઠાનો, નિવાતે દીપચ્ચીનં ઠિતિ વિય ચેતસો ઠિતીતિ દટ્ઠબ્બો.

સદ્દહન્તિ એતાય, સયં વા સદ્દહતિ, સદ્દહનમત્તમેવ વા એસાતિ સદ્ધા. સાવ અસ્સદ્ધિયસ્સ ¶ અભિભવનતો અધિપતિયટ્ઠેન ઇન્દ્રિયં. અધિમોક્ખલક્ખણે વા ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં. સદ્ધાવ ઇન્દ્રિયં સદ્ધિન્દ્રિયં. સા પનેસા સમ્પસાદનલક્ખણા ચ સદ્ધા સમ્પક્ખન્દનલક્ખણા ચ.

યથા હિ રઞ્ઞો ચક્કવત્તિસ્સ ઉદકપ્પસાદકો મણિ ઉદકે પક્ખિત્તો પઙ્કસેવાલપણકકદ્દમં સન્નિસીદાપેતિ, ઉદકં અચ્છં કરોતિ વિપ્પસન્નં અનાવિલં, એવમેવ સદ્ધા ઉપ્પજ્જમાના નીવરણે વિક્ખમ્ભેતિ, કિલેસે સન્નિસીદાપેતિ, ચિત્તં પસાદેતિ, અનાવિલં કરોતિ. પસન્નેન ચિત્તેન યોગાવચરો કુલપુત્તો દાનં દેતિ, સીલં સમાદિયતિ, ઉપોસથકમ્મં કરોતિ, ભાવનં આરભતિ. એવં તાવ સદ્ધા સમ્પસાદનલક્ખણાતિ વેદિતબ્બા. તેનાહ આયસ્મા નાગસેનો –

‘‘યથા, મહારાજ, રાજા ચક્કવત્તિ ચતુરઙ્ગિનિયા સેનાય સદ્ધિં અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્નો પરિત્તં ઉદકં તરેય્ય, તં ઉદકં હત્થીહિ ચ અસ્સેહિ ચ રથેહિ ચ પત્તીહિ ચ સઙ્ખુભિતં ભવેય્ય આવિલં લુલિતં કલલીભૂતં, ઉત્તિણ્ણો ચ રાજા ચક્કવત્તિ મનુસ્સે આણાપેય્ય ‘પાનીયં ભણે આહરથ, તં પિવિસ્સામી’તિ. રઞ્ઞો ચ ઉદકપ્પસાદકો મણિ ભવેય્ય. ‘એવં દેવા’તિ ખો તે મનુસ્સા રઞ્ઞો ચક્કવત્તિસ્સ પટિસ્સુત્વા તં ઉદકપ્પસાદકં મણિં ઉદકે પક્ખિપેય્યું. તસ્મિં ઉદકે પક્ખિત્તમત્તે પઙ્કસેવાલપણકં વિગચ્છેય્ય, કદ્દમો ચ સન્નિસીદેય્ય, અચ્છં ભવેય્ય ઉદકં વિપ્પસન્નં અનાવિલં, તતો રઞ્ઞો ચક્કવત્તિસ્સ પાનીયં ઉપનામેય્યું – ‘પિવતુ દેવો પાનીય’ન્તિ.

‘‘યથા ¶ , મહારાજ, ઉદકં એવં ચિત્તં દટ્ઠબ્બં. યથા તે મનુસ્સા એવં યોગાવચરો દટ્ઠબ્બો. યથા પઙ્કસેવાલપણકં કદ્દમો ચ એવં કિલેસા દટ્ઠબ્બા. યથા ઉદકપ્પસાદકો મણિ એવં સદ્ધા દટ્ઠબ્બા. યથા ઉદકપ્પસાદકે મણિમ્હિ પક્ખિત્તમત્તે પઙ્કસેવાલપણકં વિગચ્છતિ કદ્દમો ચ સન્નિસીદતિ, અચ્છં ભવતિ ઉદકં વિપ્પસન્નં અનાવિલં, એવમેવ ખો, મહારાજ, સદ્ધા ઉપ્પજ્જમાના નીવરણે વિક્ખમ્ભેતિ, વિનીવરણં ¶ ચિત્તં હોતિ અચ્છં વિપ્પસન્નં અનાવિલ’’ન્તિ (મિ. પ. ૨.૧.૧૦).

યથા પન કુમ્ભિલમકરગાહરક્ખસાદિકિણ્ણં પૂરં મહાનદિં આગમ્મ ભીરુકજનો ઉભોસુ તીરેસુ ¶ તિટ્ઠતિ. સઙ્ગામસૂરો પન મહાયોધો આગન્ત્વા ‘કસ્મા ઠિતત્થા’તિ પુચ્છિત્વા ‘સપ્પટિભયભાવેન ઓતરિતું ન વિસહામા’તિ વુત્તે સુનિસિતં અસિં ગહેત્વા ‘મમ પચ્છતો એથ, મા ભાયિત્થા’તિ વત્વા નદિં ઓતરિત્વા આગતાગતે કુમ્ભિલાદયો પટિબાહિત્વા ઓરિમતીરતો મનુસ્સાનં સોત્થિભાવં કરોન્તો પારિમતીરં નેતિ. પારિમતીરતોપિ સોત્થિના ઓરિમતીરં આનેતિ. એવમેવ દાનં દદતો સીલં રક્ખતો ઉપોસથકમ્મં કરોતો ભાવનં આરભતો સદ્ધા પુબ્બઙ્ગમા પુરેચારિકા હોતિ. તેન વુત્તં ‘સમ્પક્ખન્દનલક્ખણા ચ સદ્ધા’તિ.

અપરો નયો – સદ્દહનલક્ખણા સદ્ધા, ઓકપ્પનલક્ખણા વા. પસાદનરસા ઉદકપ્પસાદકમણિ વિય, પક્ખન્દનરસા વા ઓઘુત્તરણો વિય. અકાલુસિયપચ્ચુપટ્ઠાના, અધિમુત્તિપચ્ચુપટ્ઠાના વા. સદ્ધેય્યવત્થુપદટ્ઠાના સોતાપત્તિયઙ્ગપદટ્ઠાના વા, સા હત્થવિત્તબીજાનિ વિય દટ્ઠબ્બા.

વીરસ્સ ભાવો વીરિયં, વીરાનં વા કમ્મં વીરિયં. વિધિના વા નયેન ઉપાયેન ઈરયિતબ્બં પવત્તયિતબ્બન્તિ વીરિયં. તદેવ કોસજ્જસ્સ અભિભવનતો અધિપતિયટ્ઠેન ઇન્દ્રિયં. પગ્ગહણલક્ખણે વા ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં. વીરિયમેવ ઇન્દ્રિયં વીરિયિન્દ્રિયં. તં પનેતં ઉપત્થમ્ભનલક્ખણઞ્ચ વીરિયં પગ્ગહણલક્ખણઞ્ચ. યથા હિ જિણ્ણઘરં આગન્તુકેન થૂણુપત્થમ્ભેન તિટ્ઠતિ, એવમેવ યોગાવચરો વીરિયુપત્થમ્ભેન ઉપત્થમ્ભિતો હુત્વા સબ્બકુસલધમ્મેહિ ન હાયતિ, ન પરિહાયતિ. એવં તાવસ્સ ઉપત્થમ્ભનલક્ખણતા વેદિતબ્બા. તેનાહ થેરો નાગસેનો –

‘‘યથા ¶ , મહારાજ, પુરિસો ગેહે પતન્તે તમઞ્ઞેન દારુના ઉપત્થમ્ભેય્ય, ઉપત્થમ્ભિતં સન્તં એવં તં ગેહં ન પતેય્ય, એવમેવ ખો મહારાજ ઉપત્થમ્ભનલક્ખણં ¶ વીરિયં, વીરિયુપત્થમ્ભિતા સબ્બે કુસલા ધમ્મા ન હાયન્તિ ન પરિહાયન્તી’’તિ (મિ. પ. ૨.૧.૧૨).

યથા વા પન ખુદ્દિકાય ચ મહતિકાય ચ સેનાય સઙ્ગામે પવત્તે ખુદ્દિકા સેના ઓલીયેય્ય, તતો રઞ્ઞો આરોચેય્ય, રાજા બલવાહનં પેસેય્ય, તેન પગ્ગહિતા સકસેના પરસેનં પરાજેય્ય, એવમેવ વીરિયં સહજાતસમ્પયુત્તધમ્માનં ઓલીયિતું ઓસક્કિતું ન દેતિ, ઉક્ખિપતિ, પગ્ગણ્હાતિ. તેન વુત્તં ‘પગ્ગહણલક્ખણઞ્ચ વીરિય’ન્તિ.

અપરો ¶ નયો – ઉસ્સાહલક્ખણં વીરિયં, સહજાતાનં ઉપત્થમ્ભનરસં, અસંસીદનભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, ‘‘સંવિગ્ગો યોનિસો પદહતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૧૧૩) વચનતો સંવેગપદટ્ઠાનં, વીરિયારમ્ભવત્થુપદટ્ઠાનં વા. સમ્મા આરદ્ધં સબ્બાસં સમ્પત્તીનં મૂલં હોતીતિ દટ્ઠબ્બં.

સરન્તિ એતાય, સયં વા સરતિ, સરણમત્તમેવ વા એસાતિ સતિ. સાવ મુટ્ઠસ્સચ્ચસ્સ અભિભવનતો અધિપતિયટ્ઠેન ઇન્દ્રિયં, ઉપટ્ઠાનલક્ખણે વા ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં. સતિ એવ ઇન્દ્રિયં સતિન્દ્રિયં. સા પનેસા અપિલાપનલક્ખણા ચ સતિ ઉપગ્ગણ્હનલક્ખણા ચ. યથા હિ રઞ્ઞો ભણ્ડાગારિકો દસવિધં રતનં ગોપયન્તો સાયંપાતં રાજાનં ઇસ્સરિયસમ્પત્તિં સલ્લક્ખાપેતિ સારેતિ, એવમેવ સતિ કુસલં ધમ્મં સલ્લક્ખાપેતિ સરાપેતિ. તેનાહ થેરો –

‘‘યથા, મહારાજ, રઞ્ઞો ચક્કવત્તિસ્સ ભણ્ડાગારિકો રાજાનં ચક્કવત્તિં સાયંપાતં યસં સરાપેતિ – ‘એત્તકા, દેવ, હત્થી, એત્તકા અસ્સા, એત્તકા રથા, એત્તકા પત્તી, એત્તકં હિરઞ્ઞં, એત્તકં સુવણ્ણં, એત્તકં સબ્બં સાપતેય્યં, તં દેવો સરતૂ’તિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, સતિ કુસલે ધમ્મે અપિલાપેતિ – ઇમે ચત્તારો સતિપટ્ઠાના, ઇમે ચત્તારો સમ્મપ્પધાના, ઇમે ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા, ઇમાનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ, ઇમાનિ પઞ્ચ બલાનિ, ઇમે સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા, અયં અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો, અયં સમથો, અયં વિપસ્સના, અયં વિજ્જા, અયં વિમુત્તિ, ઇમે લોકુત્તરા ધમ્માતિ. એવં ખો, મહારાજ, અપિલાપનલક્ખણા સતી’’તિ (મિ. પ. ૨.૧.૧૩).

યથા ¶ પન રઞ્ઞો ચક્કવત્તિસ્સ પરિણાયકરતનં રઞ્ઞો અહિતે ચ હિતે ચ ઞત્વા અહિતે અપયાપેતિ, હિતે ઉપયાપેતિ, એવમેવ સતિ હિતાહિતાનં ધમ્માનં ગતિયો સમન્વેસિત્વા ‘ઇમે કાયદુચ્ચરિતાદયો ધમ્મા અહિતા’તિ અહિતે ધમ્મે અપનુદેતિ ¶ , ‘ઇમે કાયસુચરિતાદયો ધમ્મા હિતા’તિ હિતે ધમ્મે ઉપગ્ગણ્હાતિ. તેનાહ થેરો –

‘‘યથા, મહારાજ, રઞ્ઞો ચક્કવત્તિસ્સ પરિણાયકરતનં રઞ્ઞો હિતાહિતે જાનાતિ ‘ઇમે રઞ્ઞો હિતા ઇમે અહિતા, ઇમે ઉપકારા ઇમે અનુપકારા’તિ, તતો અહિતે અપનુદેતિ હિતે ઉપગ્ગણ્હાતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, સતિ ઉપ્પજ્જમાના હિતાહિતાનં ધમ્માનં ગતિયો સમન્વેસતિ ‘ઇમે ધમ્મા હિતા ઇમે ધમ્મા અહિતા, ઇમે ધમ્મા ઉપકારા ઇમે ધમ્મા અનુપકારા’તિ ¶ , તતો અહિતે ધમ્મે અપનુદેતિ હિતે ધમ્મે ઉપગ્ગણ્હાતિ. એવં ખો, મહારાજ, ઉપગ્ગણ્હનલક્ખણા સતી’’તિ (મિ. પ. ૨.૧.૧૩).

અપરો નયો – અપિલાપનલક્ખણા સતિ, અસમ્મોસનરસા, આરક્ખપચ્ચુપટ્ઠાના વિસયાભિમુખીભાવપચ્ચુપટ્ઠાના વા, થિરસઞ્ઞાપદટ્ઠાના, કાયાદિસતિપટ્ઠાનપદટ્ઠાના વા, આરમ્મણે દળ્હં પતિટ્ઠિતત્તા પન એસિકા વિય, ચક્ખુદ્વારાદિરક્ખણતો દોવારિકો વિય ચ દટ્ઠબ્બા.

આરમ્મણે ચિત્તં સમ્મા અધિયતિ ઠપેતીતિ સમાધિ. સોવ વિક્ખેપસ્સ અભિભવનતો અધિપતિયટ્ઠેન ઇન્દ્રિયં. અવિક્ખેપલક્ખણે વા ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં. સમાધિયેવ ઇન્દ્રિયં સમાધિન્દ્રિયં. લક્ખણાદીનિ પનસ્સ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ.

પજાનાતીતિ પઞ્ઞા. કિં પજાનાતિ? ‘ઇદં દુક્ખ’ન્તિઆદિના નયેન અરિયસચ્ચાનિ. અટ્ઠકથાયં પન ‘પઞ્ઞાપેતીતિ પઞ્ઞા’તિ વુત્તં. કિન્તિ પઞ્ઞાપેતીતિ? અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તાતિ પઞ્ઞાપેતિ. સાવ અવિજ્જાય અભિભવનતો અધિપતિયટ્ઠેન ઇન્દ્રિયં. દસ્સનલક્ખણે વા ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં. પઞ્ઞાવ ઇન્દ્રિયં પઞ્ઞિન્દ્રિયં. સા પનેસા ઓભાસનલક્ખણા ચ પઞ્ઞા પજાનનલક્ખણા ચ. યથા હિ ચતુભિત્તિકે ગેહે રત્તિભાગે દીપે જલિતે અન્ધકારો નિરુજ્ઝતિ આલોકો પાતુભવતિ, એવમેવ ઓભાસનલક્ખણા ¶ પઞ્ઞા. પઞ્ઞોભાસસમો ઓભાસો નામ નત્થિ. પઞ્ઞવતો હિ એકપલ્લઙ્કેન નિસિન્નસ્સ દસસહસ્સિલોકધાતુ એકાલોકા હોતિ. તેનાહ થેરો –

‘‘યથા, મહારાજ, પુરિસો અન્ધકારે ગેહે પદીપં પવેસેય્ય, પવિટ્ઠો પદીપો અન્ધકારં વિદ્ધંસેતિ, ઓભાસં જનેતિ, આલોકં ¶ વિદંસેતિ, પાકટાનિ ચ રૂપાનિ કરોતિ, એવમેવ ખો, મહારાજ, પઞ્ઞા ઉપ્પજ્જમાના અવિજ્જન્ધકારં વિદ્ધંસેતિ, વિજ્જોભાસં જનેતિ, ઞાણાલોકં વિદંસેતિ, પાકટાનિ ચ અરિયસચ્ચાનિ કરોતિ. એવં ખો, મહારાજ, ઓભાસનલક્ખણા પઞ્ઞા’’તિ (મિ. પ. ૨.૧.૧૫).

યથા પન છેકો ભિસક્કો આતુરાનં સપ્પાયાસપ્પાયાનિ ભોજનાનિ જાનાતિ, એવં પઞ્ઞા ઉપ્પજ્જમાના કુસલાકુસલે સેવિતબ્બાસેવિતબ્બે હીનપ્પણીતકણ્હસુક્કસપ્પટિભાગઅપ્પટિભાગે ¶ ધમ્મે પજાનાતિ. વુત્તમ્પિ ચેતં ધમ્મસેનાપતિના – ‘‘પજાનાતિ પજાનાતીતિ ખો, આવુસો, તસ્મા પઞ્ઞવાતિ વુચ્ચતિ. કિઞ્ચ પજાનાતિ? ઇદં દુક્ખન્તિ પજાનાતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૪૯) વિત્થારેતબ્બં. એવમસ્સા પજાનનલક્ખણતા વેદિતબ્બા.

અપરો નયો – યથાસભાવપટિવેધલક્ખણા પઞ્ઞા; અક્ખલિતપટિવેધલક્ખણા વા કુસલિસ્સાસખિત્તઉસુપટિવેધો વિય. વિસયોભાસરસા પદીપો વિય. અસમ્મોહપચ્ચુપટ્ઠાના અરઞ્ઞગતસુદેસકો વિય.

મનતીતિ મનો; વિજાનાતીતિ અત્થો. અટ્ઠકથાચરિયા પનાહુ – નાળિયા મિનમાનો વિય, મહાતુલાય ધારયમાનો વિય ચ, આરમ્મણં મિનતિ પજાનાતીતિ મનોતિ. તદેવ મનનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં. મનોવ ઇન્દ્રિયં મનિન્દ્રિયં. હેટ્ઠા વુત્તચિત્તસ્સેવેતં વેવચનં.

પીતિસોમનસ્સસમ્પયોગતો સોભનં મનો અસ્સાતિ સુમનો. સુમનસ્સ ભાવો સોમનસ્સં. સાતલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં. સોમનસ્સમેવ ઇન્દ્રિયં સોમનસ્સિન્દ્રિયં. હેટ્ઠા વુત્તવેદનાયેવેતં વેવચનં.

જીવન્તિ ¶ તેન તંસમ્પયુત્તકા ધમ્માતિ જીવિતં. અનુપાલનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં. જીવિતમેવ ઇન્દ્રિયં જીવિતિન્દ્રિયં. તં પવત્તસન્તતાધિપતેય્યં હોતિ. લક્ખણાદીહિ પન અત્તના અવિનિભુત્તાનં ધમ્માનં અનુપાલનલક્ખણં જીવિતિન્દ્રિયં, તેસં પવત્તનરસં, તેસંયેવ ઠપનપચ્ચુપટ્ઠાનં, યાપયિતબ્બધમ્મપદટ્ઠાનં. સન્તેપિ ચ અનુપાલનલક્ખણાદિમ્હિ વિધાને અત્થિક્ખણેયેવ ¶ તં તે ધમ્મે અનુપાલેતિ ઉદકં વિય ઉપ્પલાદીનિ, યથાસકંપચ્ચયુપ્પન્નેપિ ચ ધમ્મે પાલેતિ ધાતી વિય કુમારં, સયંપવત્તિતધમ્મસમ્બન્ધેનેવ ચ પવત્તતિ નિયામકો વિય, ન ભઙ્ગતો ઉદ્ધં પવત્તયતિ અત્તનો ચ પવત્તયિતબ્બાનઞ્ચ અભાવા, ન ભઙ્ગક્ખણે ઠપેતિ સયં ભિજ્જમાનત્તા ખીયમાનો વિય વટ્ટિસિનેહો દીપસિખં. ન ચ અનુપાલનપવત્તનટ્ઠપનાનુભાવવિરહિતં યથાવુત્તક્ખણે તસ્સ તસ્સ સાધનતોતિ દટ્ઠબ્બં.

સમ્માદિટ્ઠિઆદીસુ ¶ દસ્સનટ્ઠેન સમ્માદિટ્ઠિ. અભિનિરોપનટ્ઠેન સમ્માસઙ્કપ્પો, પગ્ગહનટ્ઠેન સમ્માવાયામો, ઉપટ્ઠાનટ્ઠેન સમ્માસતિ, અવિક્ખેપનટ્ઠેન સમ્માસમાધીતિ વેદિતબ્બો. વચનત્થતો પન સમ્મા પસ્સતિ, સમ્મા વા તાય પસ્સન્તીતિ સમ્માદિટ્ઠિ. સમ્મા સઙ્કપ્પેતિ, સમ્મા વા તેન સઙ્કપ્પેન્તીતિ સમ્માસઙ્કપ્પો. સમ્મા વાયામેતિ, સમ્મા વા તેન વાયમન્તીતિ સમ્માવાયામો. સમ્મા સરતિ, સમ્મા વા તાય સરન્તીતિ સમ્માસતિ. સમ્મા સમાધિયતિ, સમ્મા વા તેન સમાધિયન્તીતિ સમ્માસમાધિ. અપિચ, પસત્થા સુન્દરા વા દિટ્ઠિ સમ્માદિટ્ઠીતિ. ઇમિનાપિ નયેન તેસં વચનત્થો વેદિતબ્બો. લક્ખણાદીનિ પન હેટ્ઠા વુત્તાનેવ.

સદ્ધાબલાદીસુપિ સદ્ધાદીનિ વુત્તત્થાનેવ. અકમ્પિયટ્ઠેન પન બલન્તિ વેદિતબ્બં. એવમેતેસુ અસ્સદ્ધિયે ન કમ્પતીતિ સદ્ધાબલં. કોસજ્જે ન કમ્પતીતિ વીરિયબલં. મુટ્ઠસ્સચ્ચે ન કમ્પતીતિ સતિબલં. ઉદ્ધચ્ચે ન કમ્પતીતિ સમાધિબલં. અવિજ્જાય ન કમ્પતીતિ પઞ્ઞાબલં. અહિરિકે ન કમ્પતીતિ હિરિબલં ¶ . અનોત્તપ્પે ન કમ્પતીતિ ઓત્તપ્પબલન્તિ. અયં ઉભયપદવસેન અત્થવણ્ણના હોતિ.

તત્થ પુરિમાનિ પઞ્ચ હેટ્ઠા લક્ખણાદીહિ પકાસિતાનેવ. પચ્છિમદ્વયે કાયદુચ્ચરિતાદીહિ હિરિયતીતિ હિરી; લજ્જાયેતં અધિવચનં. તેહિ એવ ઓત્તપ્પતીતિ ઓત્તપ્પં; પાપતો ઉબ્બેગસ્સેતં અધિવચનં. તેસં નાનાકરણદીપનત્થં ‘સમુટ્ઠાનં અધિપતિ લજ્જા ભયલક્ખણેન ચા’તિ ઇમં માતિકં ઠપેત્વા અયં ¶ વિત્થારકથા વુત્તા.

અજ્ઝત્તસમુટ્ઠાના હિરી નામ; બહિદ્ધાસમુટ્ઠાનં ઓત્તપ્પં નામ. અત્તાધિપતિ હિરી નામ; લોકાધિપતિ ઓત્તપ્પં નામ. લજ્જાસભાવસણ્ઠિતા હિરી નામ; ભયસભાવસણ્ઠિતં ઓત્તપ્પં નામ. સપ્પતિસ્સવલક્ખણા હિરી નામ; વજ્જભીરુકભયદસ્સાવિલક્ખણં ઓત્તપ્પં નામ.

તત્થ અજ્ઝત્તસમુટ્ઠાનં હિરિં ચતૂહિ કારણેહિ સમુટ્ઠાપેતિ – જાતિં પચ્ચવેક્ખિત્વા, વયં પચ્ચવેક્ખિત્વા, સૂરભાવં પચ્ચવેક્ખિત્વા, બાહુસચ્ચં પચ્ચવેક્ખિત્વા. કથં? ‘પાપકરણં નામેતં ન ¶ જાતિસમ્પન્નાનં કમ્મં, હીનજચ્ચાનં કેવટ્ટાદીનં ઇદં કમ્મં. માદિસસ્સ જાતિસમ્પન્નસ્સ ઇદં કમ્મં કાતું ન યુત્ત’ન્તિ, એવં તાવ જાતિં પચ્ચવેક્ખિત્વા પાણાતિપાતાદિપાપં અકરોન્તો હિરિં સમુટ્ઠાપેતિ. તથા ‘પાપકરણં નામેતં દહરેહિ કત્તબ્બં કમ્મં, માદિસસ્સ વયે ઠિતસ્સ ઇદં કમ્મં કાતું ન યુત્ત’ન્તિ, એવં વયં પચ્ચવેક્ખિત્વા પાણાતિપાતાદિપાપં અકરોન્તો હિરિં સમુટ્ઠાપેતિ. તથા ‘પાપકમ્મં નામેતં દુબ્બલજાતિકાનં કમ્મં, ન સૂરભાવાનં. માદિસસ્સ સૂરભાવસમ્પન્નસ્સ ઇદં કમ્મં કાતું ન યુત્ત’ન્તિ, એવં સૂરભાવં પચ્ચવેક્ખિત્વા પાણાતિપાતાદિપાપં અકરોન્તો હિરિં સમુટ્ઠાપેતિ. તથા ‘પાપકમ્મં નામેતં અન્ધબાલાનં કમ્મં, ન પણ્ડિતાનં. માદિસસ્સ પણ્ડિતસ્સ બહુસ્સુતસ્સ ઇદં કમ્મં કાતું ન યુત્ત’ન્તિ, એવં બાહુસચ્ચં પચ્ચવેક્ખિત્વા પાણાતિપાતાદિપાપં અકરોન્તો હિરિં સમુટ્ઠાપેતિ. એવં અજ્ઝત્તસમુટ્ઠાનહિરિં ચતૂહિ કારણેહિ સમુટ્ઠાપેતિ. સમુટ્ઠાપેત્વા ચ પન અત્તનો ચિત્તે હિરિં પવેસેત્વા પાપકમ્મં ન કરોતિ. એવં અજ્ઝત્તસમુટ્ઠાના હિરી નામ હોતિ.

કથં ¶ બહિદ્ધાસમુટ્ઠાનં ઓત્તપ્પં નામ? સચે ત્વં પાપકમ્મં કરિસ્સસિ ચતૂસુ પરિસાસુ ગરહપ્પત્તો ભવિસ્સસિ.

ગરહિસ્સન્તિ તં વિઞ્ઞૂ, અસુચિં નાગરિકો યથા;

વજ્જિતો સીલવન્તેહિ, કથં ભિક્ખુ કરિસ્સસીતિ.

એવં પચ્ચવેક્ખન્તો હિ બહિદ્ધાસમુટ્ઠિતેન ઓત્તપ્પેન પાપકમ્મં ન કરોતિ. એવં બહિદ્ધાસમુટ્ઠાનં ઓત્તપ્પં નામ હોતિ.

કથં અત્તાધિપતિ હિરી નામ? ઇધેકચ્ચો કુલપુત્તો અત્તાનં ¶ અધિપતિં જેટ્ઠકં કત્વા ‘માદિસસ્સ સદ્ધાપબ્બજિતસ્સ બહુસ્સુતસ્સ ધુતઙ્ગધરસ્સ ન યુત્તં પાપકમ્મં કાતુ’ન્તિ પાપં ન કરોતિ. એવં અત્તાધિપતિ હિરી નામ હોતિ. તેનાહ ભગવા – ‘‘સો અત્તાનંયેવ અધિપતિં જેટ્ઠકં કરિત્વા અકુસલં પજહતિ કુસલં ભાવેતિ, સાવજ્જં પજહતિ અનવજ્જં ભાવેતિ, સુદ્ધમત્તાનં પરિહરતી’’તિ (અ. નિ. ૩.૪૦).

કથં લોકાધિપતિ ઓત્તપ્પં નામ? ઇધેકચ્ચો કુલપુત્તો લોકં અધિપતિં જેટ્ઠકં કત્વા પાપકમ્મં ¶ ન કરોતિ. યથાહ – ‘‘મહા ખો પનાયં લોકસન્નિવાસો. મહન્તસ્મિં ખો પન લોકસન્નિવાસે સન્તિ સમણબ્રાહ્મણા ઇદ્ધિમન્તો દિબ્બચક્ખુકા પરચિત્તવિદુનો, તે દૂરતોપિ પસ્સન્તિ, આસન્નાપિ ન દિસ્સન્તિ, ચેતસાપિ ચિત્તં પજાનન્તિ, તેપિમં એવં જાનિસ્સન્તિ ‘પસ્સથ ભો ઇમં કુલપુત્તં, સદ્ધા અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિતો સમાનો વોકિણ્ણો વિહરતિ પાપકેહિ અકુસલેહિ ધમ્મેહી’તિ. સન્તિ દેવતા ઇદ્ધિમન્તિનિયો દિબ્બચક્ખુકા પરચિત્તવિદુનિયો. તા દૂરતોપિ પસ્સન્તિ, આસન્નાપિ ન દિસ્સન્તિ, ચેતસાપિ ચિત્તં પજાનન્તિ, તાપિ મં જાનિસ્સન્તિ ‘પસ્સથ ભો ઇમં કુલપુત્તં, સદ્ધા અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિતો સમાનો વોકિણ્ણો વિહરતિ પાપકેહિ અકુસલેહિ ધમ્મેહી’તિ… સો લોકંયેવ અધિપતિં જેટ્ઠકં કત્વા અકુસલં પજહતિ કુસલં ભાવેતિ, સાવજ્જં પજહતિ અનવજ્જં ભાવેતિ, સુદ્ધમત્તાનં પરિહરતી’’તિ (અ. નિ. ૩.૧૪૬). એવં લોકાધિપતિ ઓત્તપ્પં નામ હોતિ.

લજ્જાસભાવસણ્ઠિતા ¶ હિરી, ભયસભાવસણ્ઠિતં ઓત્તપ્પન્તિ. એત્થ પન લજ્જાતિ લજ્જનાકારો; તેન સભાવેન સણ્ઠિતા હિરી. ભયન્તિ અપાયભયં; તેન સભાવેન સણ્ઠિતં ઓત્તપ્પં. તદુભયમ્પિ પાપપરિવજ્જને પાકટં હોતિ. એકચ્ચો હિ, યથા નામ એકો કુલપુત્તો ઉચ્ચારપસ્સાવાદીનિ કરોન્તો લજ્જિતબ્બયુત્તકં એકં દિસ્વા લજ્જનાકારપ્પત્તો ભવેય્ય હીળિતો, એવમેવ અજ્ઝત્તં લજ્જિધમ્મં ઓક્કમિત્વા પાપકમ્મં ન કરોતિ. એકચ્ચો અપાયભયભીતો હુત્વા પાપકમ્મં ન કરોતિ.

તત્રિદં ઓપમ્મં – યથા હિ દ્વીસુ અયોગુળેસુ એકો સીતલો ભવેય્ય ગૂથમક્ખિતો, એકો ઉણ્હો આદિત્તો. તત્થ પણ્ડિતો સીતલં ગૂથમક્ખિતત્તા જિગુચ્છન્તો ન ગણ્હાતિ, ઇતરં ડાહભયેન. તત્થ સીતલસ્સ ગૂથમક્ખનજિગુચ્છાય અગણ્હનં વિય અજ્ઝત્તં લજ્જિધમ્મં ઓક્કમિત્વા ¶ પાપસ્સ અકરણં. ઉણ્હસ્સ ડાહભયેન અગણ્હનં વિય અપાયભયેન પાપસ્સ અકરણં વેદિતબ્બં.

સપ્પતિસ્સવલક્ખણા હિરી, વજ્જભીરુકભયદસ્સાવિલક્ખણં ઓત્તપ્પન્તિ. ઇદમ્પિ દ્વયં પાપપરિવજ્જને એવ પાકટં હોતિ. એકચ્ચો હિ જાતિમહત્તપચ્ચવેક્ખણા સત્થુમહત્તપચ્ચવેક્ખણા દાયજ્જમહત્તપચ્ચવેક્ખણા સબ્રહ્મચારીમહત્તપચ્ચવેક્ખણાતિ ચતૂહિ કારણેહિ ¶ સપ્પતિસ્સવલક્ખણં હિરિં સમુટ્ઠાપેત્વા પાપં ન કરોતિ. એકચ્ચો અત્તાનુવાદભયં પરાનુવાદભયં દણ્ડભયં દુગ્ગતિભયન્તિ ચતૂહિ કારણેહિ વજ્જભીરુકભયદસ્સાવિલક્ખણં ઓત્તપ્પં સમુટ્ઠાપેત્વા પાપં ન કરોતિ. તત્થ જાતિમહત્તપચ્ચવેક્ખણાદીનિ ચેવ અત્તાનુવાદભયાદીનિ ચ વિત્થારેત્વા કથેતબ્બાનિ.

ન લુબ્ભન્તિ એતેન, સયં વા ન લુબ્ભતિ, અલુબ્ભનમત્તમેવ વા તન્તિ અલોભો. અદોસામોહેસુપિ એસેવ નયો. તેસુ અલોભો આરમ્મણે ચિત્તસ્સ અગેધલક્ખણો, અલગ્ગભાવલક્ખણો વા કમલદલે જલબિન્દુ વિય. અપરિગ્ગહણરસો મુત્તભિક્ખુ વિય ¶ . અનલ્લીનભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો અસુચિમ્હિ પતિતપુરિસો વિય. અદોસો અચણ્ડિક્કલક્ખણો, અવિરોધલક્ખણો વા અનુકૂલમિત્તો વિય. આઘાતવિનયરસો પરિળાહવિનયરસો વા ચન્દનં વિય. સોમ્મભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો પુણ્ણચન્દો વિય. અમોહો લક્ખણાદીહિ હેટ્ઠા પઞ્ઞિન્દ્રિયપદે વિભાવિતો એવ.

ઇમેસુ પન તીસુ અલોભો મચ્છેરમલસ્સ પટિપક્ખો, અદોસો દુસ્સીલ્યમલસ્સ, અમોહો કુસલેસુ ધમ્મેસુ અભાવનાય પટિપક્ખો. અલોભો ચેત્થ દાનહેતુ, અદોસો સીલહેતુ, અમોહો ભાવનાહેતુ. તેસુ ચ અલોભેન અનધિકં ગણ્હાતિ, લુદ્ધસ્સ અધિકગ્ગહણતો. અદોસેન અનૂનં, દુટ્ઠસ્સ ઊનગ્ગહણતો. અમોહેન અવિપરીતં, મૂળ્હસ્સ વિપરીતગ્ગહણતો.

અલોભેન ચેત્થ વિજ્જમાનં દોસં દોસતો ધારેન્તો દોસે પવત્તતિ; લુદ્ધો હિ દોસં પટિચ્છાદેતિ. અદોસેન વિજ્જમાનં ગુણં ગુણતો ધારેન્તો ગુણે પવત્તતિ; દુટ્ઠો હિ ગુણં ¶ મક્ખેતિ. અમોહેન યાથાવસભાવં યાથાવસભાવતો ધારેન્તો યાથાવસભાવે પવત્તતિ. મૂળ્હો હિ ‘તચ્છં અતચ્છન્તિ અતચ્છં ચ તચ્છ’ન્તિ ગણ્હાતિ. અલોભેન ચ પિયવિપ્પયોગદુક્ખં ન હોતિ, લુદ્ધસ્સ પિયસભાવતો પિયવિપ્પયોગાસહનતો ચ. અદોસેન અપ્પિયસમ્પયોગદુક્ખં ન હોતિ, દુટ્ઠસ્સ હિ અપ્પિયસભાવતો અપ્પિયસમ્પયોગાસહનતો ચ. અમોહેન ઇચ્છિતાલાભદુક્ખં ન હોતિ, અમૂળ્હસ્સ હિ ‘તં કુતેત્થ લબ્ભા’તિએવમાદિપચ્ચવેક્ખણસમ્ભવતો (દી. નિ. ૩.૩૪; અ. નિ. ૯.૩૦).

અલોભેન ¶ ચેત્થ જાતિદુક્ખં ન હોતિ, અલોભસ્સ તણ્હાપટિપક્ખતો તણ્હામૂલકત્તા ચ જાતિદુક્ખસ્સ. અદોસેન જરાદુક્ખં ન હોતિ, તિક્ખદોસસ્સ ખિપ્પં જરાસમ્ભવતો. અમોહેન મરણદુક્ખં ન હોતિ, સમ્મોહમરણઞ્હિ દુક્ખં, ન ચેતં અમૂળ્હસ્સ હોતિ. અલોભેન ચ ગહટ્ઠાનં, અમોહેન પબ્બજિતાનં, અદોસેન પન સબ્બેસમ્પિ સુખસંવાસતા હોતિ.

વિસેસતો ¶ ચેત્થ અલોભેન પેત્તિવિસયે ઉપપત્તિ ન હોતિ. યેભુય્યેન હિ સત્તા તણ્હાય પેત્તિવિસયં ઉપપજ્જન્તિ, તણ્હાય ચ પટિપક્ખો અલોભો. અદોસેન નિરયે ઉપપત્તિ ન હોતિ. દોસેન હિ ચણ્ડજાતિતાય દોસસદિસં નિરયં ઉપપજ્જન્તિ. દોસસ્સ ચ પટિપક્ખો અદોસો. અમોહેન તિરચ્છાનયોનિયં નિબ્બત્તિ ન હોતિ. મોહેન હિ નિચ્ચસમ્મૂળ્હં તિરચ્છાનયોનિં ઉપપજ્જન્તિ. મોહસ્સ પટિપક્ખો ચ અમોહો. એતેસુ ચ અલોભો રાગવસેન ઉપગમનસ્સ અભાવકરો, અદોસો દોસવસેન અપગમનસ્સ, અમોહો મોહવસેન અમજ્ઝત્તભાવસ્સ.

તીહિપિ ચેતેહિ યથાપટિપાટિયા નેક્ખમ્મસઞ્ઞા અબ્યાપાદસઞ્ઞા અવિહિંસાસઞ્ઞાતિ ઇમા તિસ્સો. અસુભસઞ્ઞા અપ્પમાણસઞ્ઞા ધાતુસઞ્ઞાતિ ઇમા ચ તિસ્સો સઞ્ઞાયો હોન્તિ. અલોભેન પન કામસુખલ્લિકાનુયોગઅન્તસ્સ, અદોસેન અત્તકિલમથાનુયોગઅન્તસ્સ પરિવજ્જનં હોતિ; અમોહેન મજ્ઝિમાય પટિપત્તિયા પટિપજ્જનં. તથા અલોભેન અભિજ્ઝાકાયગન્થસ્સ પભેદનં હોતિ, અદોસેન બ્યાપાદકાયગન્થસ્સ, અમોહેન સેસગન્થદ્વયસ્સ. પુરિમાનિ ચ દ્વે સતિપટ્ઠાનાનિ પુરિમાનં દ્વિન્નં આનુભાવેન, પચ્છિમાનિ પચ્છિમસ્સેવ આનુભાવેન ઇજ્ઝન્તિ.

અલોભો ચેત્થ આરોગ્યસ્સ પચ્ચયો હોતિ; અલુદ્ધો હિ લોભનીયમ્પિ અસપ્પાયં ન સેવતિ, તેન ખો અરોગો હોતિ. અદોસો ¶ યોબ્બનસ્સ; અદુટ્ઠો હિ વલિપલિતાવહેન દોસગ્ગિના અડય્હમાનો દીઘરત્તં યુવા હોતિ. અમોહો દીઘાયુકતાય; અમૂળ્હો હિ હિતાહિતં ઞત્વા અહિતં પરિવજ્જન્તો હિતઞ્ચ પટિસેવમાનો દીઘાયુકો હોતિ.

અલોભો ચેત્થ ભોગસમ્પત્તિયા પચ્ચયો હોતિ, અલુદ્ધસ્સ હિ ચાગેન ભોગપટિલાભો. અદોસો મિત્તસમ્પત્તિયા, મેત્તાય મિત્તાનં પટિલાભતો ચેવ અપરિહાનતો ચ. અમોહો અત્તસમ્પત્તિયા ¶ , અમૂળ્હો હિ અત્તનો હિતમેવ કરોન્તો અત્તાનં સમ્પાદેતિ ¶ . અલોભો ચ દિબ્બવિહારસ્સ પચ્ચયો હોતિ, અદોસો બ્રહ્મવિહારસ્સ, અમોહો અરિયવિહારસ્સ.

અલોભેન ચેત્થ સકપક્ખેસુ સત્તસઙ્ખારેસુ નિબ્બુતો હોતિ, તેસં વિનાસેન અભિસઙ્ગહેતુકસ્સ દુક્ખસ્સ અભાવા; અદોસેન પરપક્ખેસુ, અદુટ્ઠસ્સ હિ વેરીસુપિ વેરિસઞ્ઞાય અભાવતો; અમોહેન ઉદાસીનપક્ખેસુ, અમૂળ્હસ્સ સબ્બાભિસઙ્ગતાય અભાવતો.

અલોભેન ચ અનિચ્ચદસ્સનં હોતિ; લુદ્ધો હિ ઉપભોગાસાય અનિચ્ચેપિ સઙ્ખારે અનિચ્ચતો ન પસ્સતિ. અદોસેન દુક્ખદસ્સનં; અદોસજ્ઝાસયો હિ પરિચ્ચત્તઆઘાતવત્થુપરિગ્ગહો સઙ્ખારેયેવ દુક્ખતો પસ્સતિ. અમોહેન અનત્તદસ્સનં; અમૂળ્હો હિ યાથાવગહણકુસલો અપરિણાયકં ખન્ધપઞ્ચકં અપરિણાયકતો બુજ્ઝતિ. યથા ચ એતેહિ અનિચ્ચદસ્સનાદીનિ એવમેતેપિ અનિચ્ચદસ્સનાદીહિ હોન્તિ. અનિચ્ચદસ્સનેન હિ અલોભો હોતિ, દુક્ખદસ્સનેન અદોસો, અનત્તદસ્સનેન અમોહો હોતિ. કો હિ નામ ‘અનિચ્ચમિદ’ન્તિ સમ્મા ઞત્વા તસ્સત્થાય પિહં ઉપ્પાદેય્ય, સઙ્ખારે વા ‘દુક્ખ’ન્તિ જાનન્તો અપરમ્પિ અચ્ચન્તતિખિણં કોધદુક્ખં ઉપ્પાદેય્ય, અત્તસુઞ્ઞતઞ્ચ બુજ્ઝિત્વા પુન સમ્મોહમાપજ્જેય્યાતિ?

નાભિજ્ઝાયતીતિ અનભિજ્ઝા. કાયિકચેતસિકસુખં ઇધલોકપરલોકહિતં ગુણાનુભાવપટિલદ્ધં કિત્તિસદ્દઞ્ચ ન બ્યાપાદેતીતિ અબ્યાપાદો. સમ્મા પસ્સતિ, સોભના વા દિટ્ઠીતિ સમ્માદિટ્ઠિ. અલોભાદીનંયેવ તાનિ નામાનિ. હેટ્ઠા પનેતે ધમ્મા મૂલવસેન ગહિતા, ઇધ કમ્મપથવસેનાતિ વેદિતબ્બા.

હિરોત્તપ્પાનિપિ હેટ્ઠા બલવસેન ગહિતાનિ, ઇધ લોકપાલવસેન. લોકઞ્હિ ઇમે દ્વે ધમ્મા પાલયન્તિ. યથાહ –

‘‘દ્વેમે, ભિક્ખવે, સુક્કા ધમ્મા લોકં પાલેન્તિ. કતમે દ્વે? હિરી ચ ઓત્તપ્પઞ્ચ ¶ . ઇમે ખો, ભિક્ખવે, દ્વે ¶ સુક્કા ધમ્મા લોકં પાલેન્તિ ¶ . સચે, ભિક્ખવે, દ્વે સુક્કા ધમ્મા લોકં ન પાલેય્યું, નયિધ પઞ્ઞાયેથ માતાતિ વા, માતુચ્છાતિ વા, માતુલાનીતિ વા, આચરિયભરિયાતિ વા, ગરૂનં દારાતિ વા. સમ્ભેદં લોકો અગમિસ્સ યથા અજેળકા કુક્કુટસૂકરા સોણસિઙ્ગાલા. યસ્મા ચ ખો, ભિક્ખવે, ઇમે દ્વે સુક્કા ધમ્મા લોકં પાલેન્તિ, તસ્મા પઞ્ઞાયતિ માતાતિ વા માતુચ્છાતિ વા માતુલાનીતિ વા આચરિયભરિયાતિ વા ગરૂનં દારાતિ વા’’તિ (અ. નિ. ૨.૯).

કાયસ્સ પસ્સમ્ભનં કાયપસ્સદ્ધિ. ચિત્તસ્સ પસ્સમ્ભનં ચિત્તપસ્સદ્ધિ. કાયોતિ ચેત્થ વેદનાદયો તયો ખન્ધા. ઉભોપિ પનેતા એકતો કત્વા કાયચિત્તદરથવૂપસમલક્ખણા કાયચિત્તપસ્સદ્ધિયો, કાયચિત્તદરથનિમ્મદ્દનરસા, કાયચિત્તાનં અપરિપ્ફન્દસીતિભાવપચ્ચુપટ્ઠાના, કાયચિત્તપદટ્ઠાના. કાયચિત્તાનં અવૂપસમકરઉદ્ધચ્ચાદિકિલેસપટિપક્ખભૂતાતિ દટ્ઠબ્બા.

કાયસ્સ લહુભાવો કાયલહુતા. ચિત્તસ્સ લહુભાવો ચિત્તલહુતા. તા કાયચિત્તગરુભાવવૂપસમલક્ખણા, કાયચિત્તગરુભાવનિમ્મદ્દનરસા, કાયચિત્તાનં અદન્ધતાપચ્ચુપટ્ઠાના, કાયચિત્તપદટ્ઠાના. કાયચિત્તાનં ગરુભાવકરથિનમિદ્ધાદિકિલેસપટિપક્ખભૂતાતિ દટ્ઠબ્બા.

કાયસ્સ મુદુભાવો કાયમુદુતા. ચિત્તસ્સ મુદુભાવો ચિત્તમુદુતા. તા કાયચિત્તથદ્ધભાવવૂપસમલક્ખણા, કાયચિત્તથદ્ધભાવનિમ્મદ્દનરસા, અપ્પટિઘાતપચ્ચુપટ્ઠાના, કાયચિત્તપદટ્ઠાના. કાયચિત્તાનં થદ્ધભાવકરદિટ્ઠિમાનાદિકિલેસપટિપક્ખભૂતાતિ દટ્ઠબ્બા.

કાયસ્સ કમ્મઞ્ઞભાવો કાયકમ્મઞ્ઞતા. ચિત્તસ્સ કમ્મઞ્ઞભાવો ચિત્તકમ્મઞ્ઞતા. તા કાયચિત્તઅકમ્મઞ્ઞભાવવૂપસમલક્ખણા, કાયચિત્તાનં અકમ્મઞ્ઞભાવનિમ્મદ્દનરસા, કાયચિત્તાનં આરમ્મણકરણસમ્પત્તિપચ્ચુપટ્ઠાના, કાયચિત્તપદટ્ઠાના. કાયચિત્તાનં અકમ્મઞ્ઞભાવકરાવસેસનીવરણપટિપક્ખભૂતાતિ દટ્ઠબ્બા. તા પસાદનીયવત્થૂસુ પસાદાવહા, હિતકિરિયાસુ ¶ વિનિયોગક્ખેમભાવાવહા સુવણ્ણવિસુદ્ધિ વિયાતિ દટ્ઠબ્બા.

કાયસ્સ ¶ ¶ પાગુઞ્ઞભાવો કાયપાગુઞ્ઞતા. ચિત્તસ્સ પાગુઞ્ઞભાવો ચિત્તપાગુઞ્ઞતા. તા કાયચિત્તાનં અગેલઞ્ઞભાવલક્ખણા, કાયચિત્તગેલઞ્ઞનિમ્મદ્દનરસા, નિરાદીનવપચ્ચુપટ્ઠાના, કાયચિત્તપદટ્ઠાના. કાયચિત્તગેલઞ્ઞકરઅસ્સદ્ધિયાદિકિલેસપટિપક્ખભૂતાતિ દટ્ઠબ્બા.

કાયસ્સ ઉજુકભાવો કાયુજુકતા. ચિત્તસ્સ ઉજુકભાવો ચિત્તુજુકતા. તા કાયચિત્તાનં અજ્જવલક્ખણા, કાયચિત્તકુટિલભાવનિમ્મદ્દનરસા, અજિમ્હતાપચ્ચુપટ્ઠાના, કાયચિત્તપદટ્ઠાના. કાયચિત્તાનં કુટિલભાવકરમાયાસાઠેય્યાદિકિલેસપટિપક્ખભૂતાતિ દટ્ઠબ્બા.

સરતીતિ સતિ. સમ્પજાનાતીતિ સમ્પજઞ્ઞં; સમન્તતો પકારેહિ જાનાતીતિ અત્થો. સાત્થકસમ્પજઞ્ઞં સપ્પાયસમ્પજઞ્ઞં ગોચરસમ્પજઞ્ઞં અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞન્તિ ઇમેસં ચતુન્નં પનસ્સ વસેન ભેદો વેદિતબ્બો. લક્ખણાદીનિ ચ તેસં સતિન્દ્રિયપઞ્ઞિન્દ્રિયેસુ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ. ઇતિ હેટ્ઠા વુત્તમેવેતં ધમ્મદ્વયં પુન ઇમસ્મિં ઠાને ઉપકારવસેન ગહિતં.

કામચ્છન્દાદયો પચ્ચનીકધમ્મે સમેતીતિ સમથો. અનિચ્ચાદિવસેન વિવિધેહિ આકારેહિ ધમ્મે પસ્સતીતિ વિપસ્સના. પઞ્ઞાવેસા અત્થતો. ઇમેસમ્પિ દ્વિન્નં લક્ખણાદીનિ હેટ્ઠા વુત્તાનેવ. ઇધ પનેતે યુગનદ્ધવસેન ગહિતા.

સહજાતધમ્મે પગ્ગણ્હાતીતિ પગ્ગાહો. ઉદ્ધચ્ચસઙ્ખાતસ્સ વિક્ખેપસ્સ પટિપક્ખભાવતો ન વિક્ખેપોતિ અવિક્ખેપો. એતેસમ્પિ લક્ખણાદીનિ હેટ્ઠા વુત્તાનેવ. ઇધ પનેતં દ્વયં વીરિયસમાધિયોજનત્થાય ગહિતન્તિ વેદિતબ્બં.

યે વા પન તસ્મિં સમયે અઞ્ઞેપિ અત્થિ પટિચ્ચસમુપ્પન્ના અરૂપિનો ધમ્મા, ઇમે ધમ્મા કુસલાતિ ‘ફસ્સો હોતિ…પે… અવિક્ખેપો હોતી’તિ ન કેવલં પદપટિપાટિયા ઉદ્દિટ્ઠા ઇમે પરોપણ્ણાસધમ્મા એવ, અથ ખો યસ્મિં ¶ સમયે કામાવચરં તિહેતુકં સોમનસ્સસહગતં પઠમં અસઙ્ખારિકં મહાચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ, તસ્મિં સમયે યે વા પન અઞ્ઞેપિ તેહિયેવ ફસ્સાદીહિ સમ્પયુત્તા ¶ હુત્વા પવત્તમાના અત્થિ, અત્તનો ¶ અત્તનો અનુરૂપં પચ્ચયં પટિચ્ચ સમુપ્પન્ના રૂપાભાવેન અરૂપિનો, સભાવતો ઉપલબ્ભમાના ધમ્મા સબ્બેપિ ઇમે ધમ્મા કુસલા.

એત્તાવતા ચિત્તઙ્ગવસેન પાળિયં આરુળ્હે પરોપણ્ણાસધમ્મે દીપેત્વા યેવાપનકવસેન અપરેપિ નવ ધમ્મે ધમ્મરાજા દીપેતિ. તેસુ તેસુ હિ સુત્તપદેસુ ‘છન્દો અધિમોક્ખો મનસિકારો તત્રમજ્ઝત્તતા કરુણા મુદિતા કાયદુચ્ચરિતવિરતિ વચીદુચ્ચરિતવિરતિ મિચ્છાજીવવિરતી’તિ ઇમે નવ ધમ્મા પઞ્ઞાયન્તિ. ઇમસ્મિઞ્ચાપિ મહાચિત્તે કત્તુકમ્યતાકુસલધમ્મચ્છન્દો અત્થિ, ચિત્તઙ્ગવસેન પન પાળિયં ન આરુળ્હો. સો ઇધ યેવાપનકવસેન ગહિતો.

અધિમોક્ખો અત્થિ, મનસિકારો અત્થિ, તત્રમજ્ઝત્તતા અત્થિ. મેત્તાપુબ્બભાગો અત્થિ; સો અદોસે ગહિતે ગહિતો એવ હોતિ. કરુણાપુબ્બભાગો અત્થિ, મુદિતાપુબ્બભાગો અત્થિ. ઉપેક્ખાપુબ્બભાગો અત્થિ; સો પન તત્રમજ્ઝત્તતાય ગહિતાય ગહિતોવ હોતિ. સમ્માવાચા અત્થિ, સમ્માકમ્મન્તો અત્થિ. સમ્માઆજીવો અત્થિ; ચિત્તઙ્ગવસેન પન પાળિયં ન આરુળ્હો. સોપિ ઇધ યેવાપનકવસેન ગહિતો.

ઇમેસુ પન નવસુ છન્દો અધિમોક્ખો મનસિકારો તત્રમજ્ઝત્તતાતિ ઇમે ચત્તારોવ એકક્ખણે લબ્ભન્તિ, સેસા નાનાક્ખણે. યદા હિ ઇમિના ચિત્તેન મિચ્છાવાચં પજહતિ, વિરતિવસેન સમ્માવાચં પૂરેતિ, તદા છન્દાદયો ચત્તારો, સમ્માવાચા ચાતિ ઇમે પઞ્ચ એકક્ખણે લબ્ભન્તિ. યદા મિચ્છાકમ્મન્તં પજહતિ, વિરતિવસેન સમ્માકમ્મન્તં પૂરેતિ…પે… મિચ્છાઆજીવં પજહતિ, વિરતિવસેન સમ્માઆજીવં પૂરેતિ…પે… યદા કરુણાય પરિકમ્મં કરોતિ…પે… યદા મુદિતાય પરિકમ્મં કરોતિ, તદા છન્દાદયો ચત્તારો, મુદિતાપુબ્બભાગો ચાતિ ઇમે પઞ્ચ એકક્ખણે લબ્ભન્તિ. ઇતો પન મુઞ્ચિત્વા, દાનં દેન્તસ્સ સીલં પૂરેન્તસ્સ યોગે કમ્મં કરોન્તસ્સ ચત્તારિ અપણ્ણકઙ્ગાનેવ લબ્ભન્તિ.

એવમેતેસુ નવસુ યેવાપનકધમ્મેસુ ‘છન્દો’તિ કત્તુકમ્યતાયેતં અધિવચનં. તસ્મા સો કત્તુકમ્યતાલક્ખણો છન્દો, આરમ્મણપરિયેસનરસો, આરમ્મણેન અત્થિકતાપચ્ચુપટ્ઠાનો ¶ . તદેવસ્સ પદટ્ઠાનં ¶ . આરમ્મણસ્સ ગહણે ચાયં ચેતસો હત્થપ્પસારણં વિય દટ્ઠબ્બો.

અધિમુચ્ચનં ¶ ‘અધિમોક્ખો’. સો સન્નિટ્ઠાનલક્ખણો, અસંસપ્પનરસો, નિચ્છયપચ્ચુપટ્ઠાનો સન્નિટ્ઠાતબ્બધમ્મપદટ્ઠાનો. આરમ્મણે નિચ્ચલભાવેન ઇન્દખીલો વિય દટ્ઠબ્બો.

કિરિયા કારો, મનસ્મિં કારો ‘મનસિકારો’. પુરિમમનતો વિસદિસં મનં કરોતીતિપિ મનસિકારો. સ્વાયં આરમ્મણપટિપાદકો વીથિપટિપાદકો જવનપટિપાદકોતિ તિપ્પકારો. તત્થ આરમ્મણપટિપાદકો મનસ્મિં કારોતિ મનસિકારો. સો સારણલક્ખણો, સમ્પયુત્તાનં આરમ્મણે સમ્પયોજનરસો, આરમ્મણાભિમુખભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો, સઙ્ખારક્ખન્ધપરિયાપન્નો. આરમ્મણપટિપાદકત્તેન સમ્પયુત્તાનં સારથિ વિય દટ્ઠબ્બો. વીથિપટિપાદકોતિ પન પઞ્ચદ્વારાવજ્જનસ્સેતં અધિવચનં. જવનપટિપાદકોતિ મનોદ્વારાવજ્જનસ્સ. ન તે ઇધ અધિપ્પેતા.

તેસુ ધમ્મેસુ મજ્ઝત્તતા ‘તત્રમજ્ઝત્તતા’. સા ચિત્તચેતસિકાનં સમવાહિતલક્ખણા, ઊનાધિકનિવારણરસા, પક્ખપાતુપચ્છેદનરસા વા; મજ્ઝત્તભાવપચ્ચુપટ્ઠાના. ચિત્તચેતસિકાનં અજ્ઝુપેક્ખનવસેન સમપ્પવત્તાનં આજાનેય્યાનં અજ્ઝુપેક્ખનસારથિ વિય દટ્ઠબ્બા.

‘કરુણામુદિતા’ બ્રહ્મવિહારનિદ્દેસે આવિ ભવિસ્સન્તિ. કેવલઞ્હિ તા અપ્પનપ્પત્તા રૂપાવચરા, ઇધ કામાવચરાતિ અયમેવ વિસેસો.

કાયદુચ્ચરિતતો વિરતિ ‘કાયદુચ્ચરિતવિરતિ’. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો. લક્ખણાદિતો પનેતા તિસ્સોપિ કાયદુચ્ચરિતાદિવત્થૂનં અવીતિક્કમલક્ખણા; અમદ્દનલક્ખણાતિ વુત્તં હોતિ. કાયદુચ્ચરિતાદિવત્થુતો સઙ્કોચનરસા, અકિરિયપચ્ચુપટ્ઠાના, સદ્ધાહિરોત્તપ્પઅપ્પિચ્છતાદિગુણપદટ્ઠાના. પાપકિરિયતો ચિત્તસ્સ વિમુખીભાવભૂતાતિ દટ્ઠબ્બા.

ઇતિ ફસ્સાદીનિ છપ્પઞ્ઞાસ યેવાપનકવસેન વુત્તાનિ નવાતિ સબ્બાનિપિ ઇમસ્મિં ધમ્મુદ્દેસવારે પઞ્ચસટ્ઠિ ધમ્મપદાનિ ભવન્તિ. તેસુ એકક્ખણે કદાચિ એકસટ્ઠિ ભવન્તિ, કદાચિ સમસટ્ઠિ. તાનિ હિ સમ્માવાચાપૂરણાદિવસેન. ઉપ્પત્તિયં ¶ પઞ્ચસુ ઠાનેસુ એકસટ્ઠિ ભવન્તિ. તેહિ મુત્તે એકસ્મિં ઠાને સમસટ્ઠિ ભવન્તિ. ઠપેત્વા ¶ પન યેવાપનકે પાળિયં યથારુતવસેન ગય્હમાનાનિ છપ્પઞ્ઞાસાવ હોન્તિ. અગ્ગહિતગ્ગહણેન પનેત્થ ફસ્સપઞ્ચકં, વિતક્કો વિચારો પીતિ ચિત્તેકગ્ગતા, પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ, હિરિબલં ઓત્તપ્પબલન્તિ દ્વે બલાનિ, અલોભો ¶ અદોસોતિ દ્વે મૂલાનિ, કાયપસ્સદ્ધિચિત્તપસ્સદ્ધિઆદયો દ્વાદસ ધમ્માતિ સમતિંસ ધમ્મા હોન્તિ.

તેસુ સમતિંસાય ધમ્મેસુ અટ્ઠારસ ધમ્મા અવિભત્તિકા હોન્તિ, દ્વાદસ સવિભત્તિકા. કતમે અટ્ઠારસ? ફસ્સો સઞ્ઞા ચેતના વિચારો પીતિ જીવિતિન્દ્રિયં, કાયપસ્સદ્ધિઆદયો દ્વાદસ ધમ્માતિ ઇમે અટ્ઠારસ અવિભત્તિકા. વેદના ચિત્તં વિતક્કો ચિત્તેકગ્ગતા, સદ્ધિન્દ્રિયં વીરિયિન્દ્રિયં સતિન્દ્રિયં પઞ્ઞિન્દ્રિયં, હિરિબલં ઓત્તપ્પબલં, અલોભો અદોસોતિ ઇમે દ્વાદસ ધમ્મા સવિભત્તિકા. તેસુ સત્ત ધમ્મા દ્વીસુ ઠાનેસુ વિભત્તા, એકો તીસુ, દ્વે ચતૂસુ, એકો છસુ, એકો સત્તસુ ઠાનેસુ વિભત્તો.

કથં? ચિત્તં વિતક્કો સદ્ધા હિરી ઓત્તપ્પં અલોભો અદોસોતિ ઇમે સત્ત દ્વીસુ ઠાનેસુ વિભત્તા.

એતેસુ હિ ચિત્તં તાવ ફસ્સપઞ્ચકં પત્વા ચિત્તં હોતીતિ વુત્તં, ઇન્દ્રિયાનિ પત્વા મનિન્દ્રિયન્તિ. વિતક્કો ઝાનઙ્ગાનિ પત્વા વિતક્કો હોતીતિ વુત્તો, મગ્ગઙ્ગાનિ પત્વા સમ્માસઙ્કપ્પોતિ. સદ્ધા ઇન્દ્રિયાનિ પત્વા સદ્ધિન્દ્રિયં હોતીતિ વુત્તા, બલાનિ પત્વા સદ્ધાબલન્તિ. હિરી બલાનિ પત્વા હિરિબલં હોતીતિ વુત્તા, લોકપાલદુકં પત્વા હિરીતિ. ઓત્તપ્પેપિ એસેવ નયો. અલોભો મૂલં પત્વા અલોભો હોતીતિ વુત્તો, કમ્મપથં પત્વા અનભિજ્ઝાતિ. અદોસો મૂલં પત્વા અદોસો હોતીતિ વુત્તો, કમ્મપથં પત્વા અબ્યાપાદોતિ. ઇમે સત્ત દ્વીસુ ઠાનેસુ વિભત્તા.

વેદના પન ફસ્સપઞ્ચકં પત્વા વેદના હોતીતિ વુત્તા, ઝાનઙ્ગાનિ પત્વા સુખન્તિ, ઇન્દ્રિયાનિ પત્વા સોમનસ્સિન્દ્રિયન્તિ. એવં એકો ધમ્મો તીસુ ઠાનેસુ વિભત્તો.

વીરિયં પન ઇન્દ્રિયાનિ પત્વા વીરિયિન્દ્રિયં હોતીતિ વુત્તં, મગ્ગઙ્ગાનિ પત્વા સમ્માવાયામોતિ, બલાનિ પત્વા વીરિયબલન્તિ, પિટ્ઠિદુકં પત્વા પગ્ગાહોતિ. સતિપિ ¶ ઇન્દ્રિયાનિ પત્વા સતિન્દ્રિયં હોતીતિ વુત્તા, મગ્ગઙ્ગાનિ પત્વા સમ્માસતીતિ, બલાનિ પત્વા સતિબલન્તિ, પિટ્ઠિદુકં ¶ પત્વા સતિ હોતીતિ વુત્તા. એવં ઇમે દ્વે ધમ્મા ચતૂસુ ઠાનેસુ વિભત્તા.

સમાધિ ¶ પન ઝાનઙ્ગાનિ પત્વા ચિત્તસ્સેકગ્ગતા હોતીતિ વુત્તો, ઇન્દ્રિયાનિ પત્વા સમાધિન્દ્રિયન્તિ, મગ્ગઙ્ગાનિ પત્વા સમ્માસમાધીતિ. બલાનિ પત્વા સમાધિબલન્તિ, પિટ્ઠિદુકં પત્વા સમથો અવિક્ખેપોતિ. એવમયં એકો ધમ્મો છસુ ઠાનેસુ વિભત્તો.

પઞ્ઞા પન ઇન્દ્રિયાનિ પત્વા પઞ્ઞિન્દ્રિયં હોતીતિ વુત્તા, મગ્ગઙ્ગાનિ પત્વા સમ્માદિટ્ઠીતિ, બલાનિ પત્વા પઞ્ઞાબલન્તિ, મૂલાનિ પત્વા અમોહોતિ, કમ્મપથં પત્વા સમ્માદિટ્ઠીતિ, પિટ્ઠિદુકં પત્વા સમ્પજઞ્ઞં વિપસ્સનાતિ. એવં એકો ધમ્મો સત્તસુ ઠાનેસુ વિભત્તો.

સચે પન કોચિ વદેય્ય – ‘એત્થ અપુબ્બં નામ નત્થિ, હેટ્ઠા ગહિતમેવ ગણ્હિત્વા તસ્મિં તસ્મિં ઠાને પદં પૂરિતં, અનનુસન્ધિકા કથા ઉપ્પટિપાટિયા ચોરેહિ આભતભણ્ડસદિસા, ગોયૂથેન ગતમગ્ગે આલુલિતતિણસદિસા અજાનિત્વા કથિતા’તિ, સો ‘માહેવ’ન્તિ પટિસેધેત્વા વત્તબ્બો – ‘બુદ્ધાનં દેસના અનનુસન્ધિકા નામ નત્થિ, સાનુસન્ધિકા વ હોતિ. અજાનિત્વા કથિતાપિ નત્થિ, સબ્બા જાનિત્વા કથિતાયેવ. સમ્માસમ્બુદ્ધો હિ તેસં તેસં ધમ્માનં કિચ્ચં જાનાતિ, તં ઞત્વા કિચ્ચવસેન વિભત્તિં આરોપેન્તો અટ્ઠારસ ધમ્મા એકેકકિચ્ચાતિ ઞત્વા એકેકસ્મિં ઠાને વિભત્તિં આરોપેસિ. સત્ત ધમ્મા દ્વેદ્વેકિચ્ચાતિ ઞત્વા દ્વીસુ દ્વીસુ ઠાનેસુ વિભત્તિં આરોપેસિ. વેદના તિકિચ્ચાતિ ઞત્વા તીસુ ઠાનેસુ વિભત્તિં આરોપેસિ. વીરિયસતીનં ચત્તારિ ચત્તારિ કિચ્ચાનીતિ ઞત્વા ચતૂસુ ચતૂસુ ઠાનેસુ વિભત્તિં આરોપેસિ. સમાધિ છકિચ્ચોતિ ઞત્વા છસુ ઠાનેસુ વિભત્તિં આરોપેસિ. પઞ્ઞા સત્તકિચ્ચાતિ ઞત્વા સત્તસુ ઠાનેસુ વિભત્તિં આરોપેસિ’.

તત્રિદં ઓપમ્મં – એકો કિર પણ્ડિતો રાજા રહોગતો ચિન્તેસિ – ‘ઇમં રાજકુલસન્તકં ન યથા વા તથા વા ખાદિતબ્બં, સિપ્પાનુચ્છવિકં વેતનં ¶ વડ્ઢેસ્સામી’તિ. સો સબ્બે સિપ્પિકે સન્નિપાતાપેત્વા ‘એકેકસિપ્પજાનનકે પક્કોસથા’તિ આહ. એવં પક્કોસિયમાના અટ્ઠારસ જના ઉટ્ઠહિંસુ. તેસં એકેકં પટિવીસં દાપેત્વા વિસ્સજ્જેસિ. ‘દ્વે દ્વે સિપ્પાનિ જાનન્તા આગચ્છન્તૂ’તિ વુત્તે પન સત્ત જના આગમંસુ. તેસં દ્વે દ્વે પટિવીસે દાપેસિ. ‘તીણિ સિપ્પાનિ જાનન્તા આગચ્છન્તૂ’તિ વુત્તે એકોવ આગચ્છિ. તસ્સ તયો પટિવીસે દાપેસિ. ‘ચત્તારિ સિપ્પાનિ જાનન્તા આગચ્છન્તૂ’તિ વુત્તે દ્વે જના આગમંસુ. તેસં ચત્તારિ ચત્તારિ પટિવીસે દાપેસિ. ‘પઞ્ચ સિપ્પાનિ જાનન્તા આગચ્છન્તૂ’તિ વુત્તે એકોપિ નાગચ્છિ ¶ . ‘છ સિપ્પાનિ જાનન્તા આગચ્છન્તૂ’તિ વુત્તે એકોવ આગચ્છિ. તસ્સ છ પટિવીસે દાપેસિ. ‘સત્ત સિપ્પાનિ જાનન્તા ¶ આગચ્છન્તૂ’તિ વુત્તે એકોવ આગચ્છિ. તસ્સ સત્ત પટિવીસે દાપેસિ.

તત્થ પણ્ડિતો રાજા વિય અનુત્તરો ધમ્મરાજા. સિપ્પજાનનકા વિય ચિત્તચિત્તઙ્ગવસેન ઉપ્પન્ના ધમ્મા. સિપ્પાનુચ્છવિકવેતનવડ્ઢનં વિય કિચ્ચવસેન તેસં તેસં ધમ્માનં વિભત્તિઆરોપનં.

સબ્બેપિ પનેતે ધમ્મા ફસ્સપઞ્ચકવસેન ઝાનઙ્ગવસેન ઇન્દ્રિયવસેન મગ્ગવસેન બલવસેન મૂલવસેન કમ્મપથવસેન લોકપાલવસેન પસ્સદ્ધિવસેન લહુતાવસેન મુદુતાવસેન કમ્મઞ્ઞતાવસેન પાગુઞ્ઞતાવસેન ઉજુકતાવસેન સતિસમ્પજઞ્ઞવસેન સમથવિપસ્સનાવસેન પગ્ગાહાવિક્ખેપવસેનાતિ સત્તરસ રાસયો હોન્તીતિ.

૨. ઇદાનિ તાનેવ ધમ્મુદ્દેસવારે પાળિઆરુળ્હાનિ છપ્પઞ્ઞાસ પદાનિ વિભજિત્વા દસ્સેતું ‘કતમો તસ્મિં સમયે ફસ્સો હોતી’તિઆદિના નયેન નિદ્દેસવારો આરદ્ધો.

તત્થ પુચ્છાય તાવ અયમત્થો – યસ્મિં સમયે કામાવચરં કુસલં સોમનસ્સસહગતં તિહેતુકં અસઙ્ખારિકં મહાચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મિં ¶ સમયે ફસ્સો હોતીતિ વુત્તો, કતમો સો ફસ્સોતિ ઇમિના નયેન સબ્બપુચ્છાસુ અત્થો વેદિતબ્બો.

યો તસ્મિં સમયે ફસ્સોતિ તસ્મિં સમયે યો ફુસનકવસેન ઉપ્પન્નો ફસ્સો, સો ફસ્સોતિ. ઇદં ફસ્સસ્સ સભાવદીપનતો સભાવપદં નામ. ફુસનાતિ ફુસનાકારો. સમ્ફુસનાતિ ફુસનાકારોવ ઉપસગ્ગેન પદં વડ્ઢેત્વા વુત્તો. સમ્ફુસિતત્તન્તિ સમ્ફુસિતભાવો. અયં પનેત્થ યોજના ¶ – યો તસ્મિં સમયે ફુસનકવસેન ફસ્સો, યા તસ્મિં સમયે ફુસના, યા તસ્મિં સમયે સમ્ફુસના, યં તસ્મિં સમયે સમ્ફુસિતત્તં; અથ વા, યો તસ્મિં સમયે ફુસનવસેન ફસ્સો, અઞ્ઞેનાપિ પરિયાયેન ફુસના સમ્ફુસના સમ્ફુસિતત્તન્તિ વુચ્ચતિ, અયં તસ્મિં સમયે ફસ્સો હોતીતિ. વેદનાદીનમ્પિ નિદ્દેસેસુ ઇમિનાવ નયેન પદયોજના વેદિતબ્બા.

અયં પનેત્થ સબ્બસાધારણો વિભત્તિવિનિચ્છયો. યાનિમાનિ ભગવતા પઠમં કામાવચરં કુસલં ¶ મહાચિત્તં ભાજેત્વા દસ્સેન્તેન અતિરેકપણ્ણાસપદાનિ માતિકાવસેન ઠપેત્વા પુન એકેકપદં ગહેત્વા વિભત્તિં આરોપિતાનિ, તાનિ વિભત્તિં ગચ્છન્તાનિ તીહિ કારણેહિ વિભત્તિં ગચ્છન્તિ; નાના હોન્તાનિ ચતૂહિ કારણેહિ નાના ભવન્તિ. અપરદીપના પનેત્થ દ્વે ઠાનાનિ ગચ્છતિ. કથં? એતાનિહિ બ્યઞ્જનવસેન ઉપસગ્ગવસેન અત્થવસેનાતિ ઇમેહિ તીહિ કારણેહિ વિભત્તિં ગચ્છન્તિ. તત્થ કોધો કુજ્ઝના કુજ્ઝિતત્તં, દોસો દુસ્સના દુસ્સિતત્તન્તિ એવં બ્યઞ્જનવસેન વિભત્તિગમનં વેદિતબ્બં. એત્થ હિ એકોવ કોધો બ્યઞ્જનવસેન એવં વિભત્તિં ગતો. ચારો વિચારો અનુવિચારો ઉપવિચારોતિ એવં પન ઉપસગ્ગવસેન વિભત્તિગમનં વેદિતબ્બં. પણ્ડિચ્ચં કોસલ્લં નેપુઞ્ઞં વેભબ્યા ચિન્તા ઉપપરિક્ખાતિ એવં અત્થવસેન વિભત્તિગમનં વેદિતબ્બં. તેસુ ફસ્સપદનિદ્દેસે તાવ ઇમા તિસ્સોપિ વિભત્તિયો લબ્ભન્તિ. ‘ફસ્સો ફુસના’તિ હિ બ્યઞ્જનવસેન વિભત્તિગમનં હોતિ. ‘સમ્ફુસના’તિ ઉપસગ્ગવસેન. ‘સમ્ફુસિતત્ત’ન્તિ અત્થવસેન. ઇમિના નયેન સબ્બપદનિદ્દેસેસુ વિભત્તિગમનં વેદિતબ્બં.

નાના હોન્તાનિપિ પન નામનાનત્તેન લક્ખણનાનત્તેન કિચ્ચનાનત્તેન પટિક્ખેપનાનત્તેનાતિ ઇમેહિ ચતૂહિ કારણેહિ નાના હોન્તિ. તત્થ કતમો તસ્મિં સમયે બ્યાપાદો હોતિ? યો તસ્મિં ¶ સમયે દોસો દુસ્સનાતિ (ધ. સ. ૪૧૯) એત્થ બ્યાપાદોતિ વા, દોસોતિ વા, દ્વેપિ એતે કોધો એવ, નામેન નાનત્તં ગતાતિ. એવં ‘નામનાનત્તેન’ નાનત્તં વેદિતબ્બં.

રાસટ્ઠેન ચ પઞ્ચપિ ખન્ધા એકોવ ખન્ધો હોતિ. એત્થ પન રૂપં રુપ્પનલક્ખણં, વેદના વેદયિતલક્ખણા, સઞ્ઞા સઞ્જાનનલક્ખણા, ચેતના ચેતયિતલક્ખણા, વિઞ્ઞાણં વિજાનનલક્ખણન્તિ ઇમિના લક્ખણનાનત્તેન પઞ્ચક્ખન્ધા હોન્તિ. એવં ‘લક્ખણનાનત્તેન’ નાનત્તં વેદિતબ્બં.

ચત્તારો ¶ સમ્મપ્પધાના – ‘‘ઇધ ભિક્ખુ અનુપ્પન્નાનં પાપકાનં અકુસલાનં ધમ્માનં અનુપ્પાદાય…પે… ¶ ચિત્તં પગ્ગણ્હાતિ પદહતી’’તિ (વિભ. ૩૯૦; દી. નિ. ૨.૪૦૨) એકમેવ વીરિયં કિચ્ચનાનત્તેન ચતૂસુ ઠાનેસુ આગતં. એવં ‘કિચ્ચનાનત્તેન’ નાનત્તં વેદિતબ્બં.

ચત્તારો અસદ્ધમ્મા – કોધગરુતા ન સદ્ધમ્મગરુતા, મક્ખગરુતા ન સદ્ધમ્મગરુતા, લાભગરુતા ન સદ્ધમ્મગરુતા, સક્કારગરુતા ન સદ્ધમ્મગરુતાતિ, એવમાદીસુ (અ. નિ. ૪.૪૪) પન ‘પટિક્ખેપનાનત્તેન’ નાનત્તં વેદિતબ્બં.

ઇમાનિ પન ચત્તારિ નાનત્તાનિ ન ફસ્સેયેવ લબ્ભન્તિ, સબ્બેસુપિ ફસ્સપઞ્ચકાદીસુ લબ્ભન્તિ. ફસ્સસ્સ હિ ફસ્સોતિ નામં…પે… ચિત્તસ્સ ચિત્તન્તિ. ફસ્સો ચ ફુસનલક્ખણો, વેદના વેદયિતલક્ખણા, સઞ્ઞા સઞ્જાનનલક્ખણા, ચેતના ચેતયિતલક્ખણા, વિઞ્ઞાણં વિજાનનલક્ખણં. તથા ફસ્સો ફુસનકિચ્ચો, વેદના અનુભવનકિચ્ચા, સઞ્ઞા સઞ્જાનનકિચ્ચા, ચેતના ચેતયિતકિચ્ચા, વિઞ્ઞાણં વિજાનનકિચ્ચન્તિ. એવં કિચ્ચનાનત્તેન નાનત્તં વેદિતબ્બં.

પટિક્ખેપનાનત્તં ફસ્સપઞ્ચમકે નત્થિ. અલોભાદિનિદ્દેસે પન અલોભો અલુબ્ભના અલુબ્ભિતત્તન્તિઆદિના નયેન લબ્ભતીતિ એવં પટિક્ખેપનાનત્તેન નાનત્તં વેદિતબ્બં. એવં સબ્બપદનિદ્દેસેસુ લબ્ભમાનવસેન ચતુબ્બિધમ્પિ નાનત્તં વેદિતબ્બં.

અપરદીપના પન પદત્થુતિ વા હોતિ દળ્હીકમ્મં વાતિ એવં દ્વે ઠાનાનિ ગચ્છતિ. યટ્ઠિકોટિયા ઉપ્પીળેન્તેન વિય હિ સકિમેવ ફસ્સોતિ વુત્તે એતં પદં ફુલ્લિતમણ્ડિતવિભૂસિતં નામ ન હોતિ. પુનપ્પુનં બ્યઞ્જનવસેન ઉપસગ્ગવસેન ¶ અત્થવસેન ‘ફસ્સો ફુસના સમ્ફુસના સમ્ફુસિતત્ત’ન્તિ વુત્તે ફુલ્લિતમણ્ડિતવિભૂસિતં નામ હોતિ. યથા હિ દહરકુમારં ન્હાપેત્વા, મનોરમં વત્થં પરિદહાપેત્વા પુપ્ફાનિ પિળન્ધાપેત્વા અક્ખીનિ અઞ્જેત્વા અથસ્સ નલાટે એકમેવ મનોસિલાબિન્દું કરેય્યું, તસ્સ ન એત્તાવતા ચિત્તતિલકો નામ હોતિ. નાનાવણ્ણેહિ પન પરિવારેત્વા બિન્દૂસુ કતેસુ ચિત્તતિલકો નામ હોતિ. એવંસમ્પદમિદં વેદિતબ્બં. અયં ‘પદત્થુતિ’ નામ.

બ્યઞ્જનવસેન ¶ ઉપસગ્ગવસેન અત્થવસેન ચ પુનપ્પુનં ભણનમેવ દળ્હીકમ્મં નામ. યથા હિ ‘આવુસો’તિ વા ‘ભન્તે’તિ વા ‘યક્ખો’તિ વા ‘સપ્પો’તિ ¶ વા વુત્તે દળ્હીકમ્મં નામ ન હોતિ. ‘આવુસો આવુસો’‘ભન્તે ભન્તે’‘યક્ખો યક્ખો’‘સપ્પો સપ્પો’તિ વુત્તે પન દળ્હીકમ્મં નામ હોતિ. એવમેવ સકિદેવ યટ્ઠિકોટિયા ઉપ્પીળેન્તેન વિય ‘ફસ્સો’તિ વુત્તે પદં દળ્હીકમ્મં નામ ન હોતિ. પુનપ્પુનં બ્યઞ્જનવસેન ઉપસગ્ગવસેન અત્થવસેન ‘ફસ્સો ફુસના સમ્ફુસના સમ્ફુસિતત્ત’ન્તિ વુત્તેયેવ ‘દળ્હીકમ્મં’ નામ હોતીતિ. એવં અપરદીપના દ્વે ઠાનાનિ ગચ્છતિ. એતસ્સાપિ વસેન લબ્ભમાનકપદનિદ્દેસેસુ સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

અયં તસ્મિં સમયે ફસ્સો હોતીતિ યસ્મિં સમયે પઠમં કામાવચરં મહાકુસલચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મિં સમયે અયં ફસ્સો નામ હોતીતિ અત્થો. અયં તાવ ફસ્સપદનિદ્દેસસ્સ વણ્ણના. ઇતો પરેસુ પન વેદનાદીનં પદાનં નિદ્દેસેસુ વિસેસમત્તમેવ વણ્ણયિસ્સામ. સેસં ઇધ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

૩. યં તસ્મિં સમયેતિ એત્થ કિઞ્ચાપિ કતમા તસ્મિં સમયે વેદના હોતીતિ આરદ્ધં, ‘સાતપદવસેન પન ‘ય’ન્તિ વુત્તં. તજ્જામનોવિઞ્ઞાણધાતુસમ્ફસ્સજન્તિ એત્થ ‘તજ્જા’ વુચ્ચતિ તસ્સ સાતસુખસ્સ અનુચ્છવિકા સારુપ્પા. અનુચ્છવિકત્થોપિ હિ અયં ‘તજ્જા’-સદ્દો હોતિ. યથાહ – ‘‘તજ્જં તસ્સારુપ્પં કથં મન્તેતી’’તિ (મ. નિ. ૩.૨૪૬). તેહિ વા રૂપાદીહિ આરમ્મણેહિ ઇમસ્સ ચ સુખસ્સ પચ્ચયેહિ જાતાતિપિ તજ્જા. મનોવિઞ્ઞાણમેવ નિસ્સત્તટ્ઠેન ધાતૂતિ મનોવિઞ્ઞાણધાતુ. સમ્ફસ્સતો જાતં, સમ્ફસ્સે વા જાતન્તિ સમ્ફસ્સજં. ચિત્તનિસ્સિતત્તા ચેતસિકં. મધુરટ્ઠેન ¶ સાતં. ઇદં વુત્તં હોતિ – યં તસ્મિં સમયે યથાવુત્તેન અત્થેન તજ્જાય મનોવિઞ્ઞાણધાતુયા સમ્ફસ્સજં ચેતસિકં સાતં, અયં તસ્મિં સમયે વેદના હોતીતિ. એવં સબ્બપદેહિ સદ્ધિં યોજના વેદિતબ્બા.

ઇદાનિ ચેતસિકં સુખન્તિઆદીસુ ચેતસિકપદેન કાયિકસુખં પટિક્ખિપતિ, સુખપદેન ચેતસિકં દુક્ખં. ચેતોસમ્ફસ્સજન્તિ ચિત્તસમ્ફસ્સે જાતં. સાતં સુખં વેદયિતન્તિ ¶ સાતં વેદયિતં, ન અસાતં વેદયિતં; સુખં વેદયિતં, ન દુક્ખં વેદયિતં. પરતો તીણિ પદાનિ ઇત્થિલિઙ્ગવસેન વુત્તાનિ. સાતા વેદના, ન અસાતા; સુખા વેદના, ન દુક્ખાતિ. અયમેવ પનેત્થ અત્થો.

૪. સઞ્ઞાનિદ્દેસે ¶ તજ્જામનોવિઞ્ઞાણધાતુસમ્ફસ્સજાતિ તસ્સાકુસલસઞ્ઞાય અનુચ્છવિકાય મનોવિઞ્ઞાણધાતુયા સમ્ફસ્સમ્હિ જાતા. સઞ્ઞાતિ સભાવનામં. સઞ્જાનનાતિ સઞ્જાનનાકારો. સઞ્જાનિતત્તન્તિ સઞ્જાનિતભાવો.

૫. ચેતનાનિદ્દેસેપિ ઇમિનાવ નયેન વેદિતબ્બો.

ચિત્તનિદ્દેસે ચિત્તવિચિત્તતાય ચિત્તં. આરમ્મણં મિનમાનં જાનાતીતિ મનો. માનસન્તિ મનો એવ. ‘‘અન્તલિક્ખચરો પાસો ય્વાયં ચરતિ માનસો’’તિ (સં. નિ. ૧.૧૫૧; મહાવ. ૩૩) હિ એત્થ પન સમ્પયુત્તકધમ્મો ‘માનસો’તિ વુત્તો.

‘‘કથઞ્હિ ભગવા તુય્હં, સાવકો સાસને રતો;

અપ્પત્તમાનસો સેક્ખો, કાલં કયિરા જને સુતા’’તિ. (સં. નિ. ૧.૧૫૯);

એત્થ અરહત્તં ‘માનસ’ન્તિ વુત્તં. ઇધ પન ‘મનોવ’ માનસં. બ્યઞ્જનવસેન હેતં પદં વડ્ઢિતં.

હદયન્તિ ચિત્તં. ‘‘ચિત્તં વા તે ખિપિસ્સામિ, હદયં વા તે ફાલેસ્સામી’’તિ (સં. નિ. ૧.૨૩૭; સુ. નિ. આળવકસુત્ત) એત્થ ઉરો હદયન્તિ વુત્તં. ‘‘હદયા હદયં મઞ્ઞે અઞ્ઞાય તચ્છતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૬૩) એત્થ ચિત્તં. ‘‘વક્કં હદય’’ન્તિ (દી. નિ. ૨.૩૭૭; મ. નિ. ૧.૧૧૦) એત્થ હદયવત્થુ. ઇધ ¶ પન ચિત્તમેવ અબ્ભન્તરટ્ઠેન ‘હદય’ન્તિ વુત્તં. તમેવ પરિસુદ્ધટ્ઠેન પણ્ડરં. ભવઙ્ગં સન્ધાયેતં વુત્તં. યથાહ – ‘‘પભસ્સરમિદં, ભિક્ખવે, ચિત્તં, તઞ્ચ ખો આગન્તુકેહિ ઉપક્કિલેસેહિ ઉપક્કિલિટ્ઠ’’ન્તિ (અ. નિ. ૧.૪૯). તતો નિક્ખન્તત્તા પન અકુસલમ્પિ, ગઙ્ગાય નિક્ખન્તા નદી ગઙ્ગા વિય, ગોધાવરિતો નિક્ખન્તા ગોધાવરી વિય ચ, પણ્ડરન્ત્વેવ વુત્તં.

મનો મનાયતનન્તિ ઇધ પન મનોગ્ગહણં મનસ્સેવ આયતનભાવદીપનત્થં. તેનેતં દીપેતિ – ‘નયિદં દેવાયતનં વિય મનસ્સ આયતનત્તા મનાયતનં, અથ ખો મનો એવ આયતનં ¶ મનાયતન’ન્તિ. તત્થ નિવાસઠાનટ્ઠેન આકરટ્ઠેન સમોસરણઠાનટ્ઠેન ¶ સઞ્જાતિદેસટ્ઠેન કારણટ્ઠેન ચ આયતનં વેદિતબ્બં. તથા હિ લોકે ‘ઇસ્સરાયતનં વાસુદેવાયતન’ન્તિઆદીસુ નિવાસટ્ઠાનં આયતનન્તિ વુચ્ચતિ. ‘સુવણ્ણાયતનં રજતાયતન’ન્તિઆદીસુ આકરો. સાસને પન ‘‘મનોરમે આયતને સેવન્તિ નં વિહઙ્ગમા’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૫.૩૮) સમોસરણટ્ઠાનં. ‘‘દક્ખિણાપથો ગુન્નં આયતન’’ન્તિઆદીસુ સઞ્જાતિદેસો. ‘‘તત્ર તત્રેવ સક્ખિભબ્બતં પાપુણાતિ સતિ સતિઆયતને’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૧૫૮) કારણં. ઇધ પન સઞ્જાતિદેસટ્ઠેન સમોસરણઠાનટ્ઠેન કારણટ્ઠેનાતિ તિધાપિ વટ્ટતિ.

ફસ્સાદયો હિ ધમ્મા એત્થ સઞ્જાયન્તીતિ સઞ્જાતિદેસટ્ઠેનપિ એતં આયતનં. બહિદ્ધા રૂપસદ્દગન્ધરસફોટ્ઠબ્બા આરમ્મણભાવેનેત્થ ઓસરન્તીતિ સમોસરણઠાનટ્ઠેનપિ આયતનં. ફસ્સાદીનં પન સહજાતાદિપચ્ચયટ્ઠેન કારણત્તા કારણટ્ઠેનપિ આયતનન્તિ વેદિતબ્બં. મનિન્દ્રિયં વુત્તત્થમેવ.

વિજાનાતીતિ વિઞ્ઞાણં વિઞ્ઞાણમેવ ખન્ધો વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો. તસ્સ રાસિઆદિવસેન અત્થો વેદિતબ્બો. મહાઉદકક્ખન્ધોત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતીતિ (અ. નિ. ૪.૫૧). એત્થ હિ રાસટ્ઠેન ખન્ધો વુત્તો. ‘‘સીલક્ખન્ધો સમાધિક્ખન્ધો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૩.૩૫૫) ગુણટ્ઠેન. ‘‘અદ્દસા ખો ભગવા મહન્તં દારુક્ખન્ધ’’ન્તિ (સં. નિ. ૪.૨૪૧) એત્થ પણ્ણત્તિમત્તટ્ઠેન. ઇધ પન રુળ્હિતો ખન્ધો વુત્તો. રાસટ્ઠેન હિ વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ ¶ એકદેસો એકં વિઞ્ઞાણં. તસ્મા યથા રુક્ખસ્સ એકદેસં છિન્દન્તો રુક્ખં છિન્દતીતિ વુચ્ચતિ, એવમેવ વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ એકદેસભૂતં એકમ્પિ વિઞ્ઞાણં રુળ્હિતો વિઞ્ઞાણક્ખન્ધોતિ વુત્તં.

તજ્જામનોવિઞ્ઞાણધાતૂતિ તેસં ફસ્સાદીનં ધમ્માનં અનુચ્છવિકા મનોવિઞ્ઞાણધાતુ. ઇમસ્મિઞ્હિ પદે એકમેવ ચિત્તં મિનનટ્ઠેન મનો, વિજાનનટ્ઠેન વિઞ્ઞાણં, સભાવટ્ઠેન નિસ્સત્તટ્ઠેન વા ધાતૂતિ તીહિ નામેહિ વુત્તં. ઇતિ ઇમસ્મિં ફસ્સપઞ્ચમકે ફસ્સો તાવ યસ્મા ફસ્સો એવ, ન તજ્જામનોવિઞ્ઞાણધાતુસમ્ફસ્સજો, ચિત્તઞ્ચ યસ્મા તજ્જામનોવિઞ્ઞાણધાતુ એવ, તસ્મા ઇમસ્મિં પદદ્વયે ¶ ‘તજ્જામનોવિઞ્ઞાણધાતુસમ્ફસ્સજા’તિ પઞ્ઞત્તિ ન આરોપિતા. વિતક્કપદાદીસુ પન લબ્ભમાનાપિ ઇધ પચ્છિન્નત્તા ન ઉદ્ધટા.

ઇમેસઞ્ચ ¶ પન ફસ્સપઞ્ચમકાનં ધમ્માનં પાટિયેક્કં પાટિયેક્કં વિનિબ્ભોગં કત્વા પઞ્ઞત્તિં ઉદ્ધરમાનેન ભગવતા દુક્કરં કતં. નાનાઉદકાનઞ્હિ નાનાતેલાનં વા એકભાજને પક્ખિપિત્વા દિવસં નિમ્મથિતાનં વણ્ણ ગન્ધરસાનં નાનતાય દિસ્વા વા ઘાયિત્વા વા સાયિત્વા વા નાનાકરણં સક્કા ભવેય્ય ઞાતું. એવં સન્તેપિ તં દુક્કરન્તિ વુત્તં. સમ્માસમ્બુદ્ધેન પન ઇમેસં અરૂપીનં ચિત્તચેતસિકાનં ધમ્માનં એકારમ્મણે પવત્તમાનાનં પાટિયેક્કં પાટિયેક્કં વિનિબ્ભોગં કત્વા પઞ્ઞત્તિં ઉદ્ધરમાનેન અતિદુક્કરં કતં. તેનાહ આયસ્મા નાગસેનત્થેરો –

‘‘દુક્કરં, મહારાજ, ભગવતા કતન્તિ. ‘કિં, ભન્તે નાગસેન, ભગવતા દુક્કરં કત’ન્તિ. ‘દુક્કરં, મહારાજ, ભગવતા કતં, યં ઇમેસં અરૂપીનં ચિત્તચેતસિકાનં ધમ્માનં એકારમ્મણે પવત્તમાનાનં વવત્થાનં અક્ખાતં – અયં ફસ્સો, અયં વેદના, અયં સઞ્ઞા, અયં ચેતના, ઇદં ચિત્ત’ન્તિ. ‘ઓપમ્મં, ભન્તે, કરોહી’તિ. ‘યથા, મહારાજ, કોચિદેવ પુરિસો નાવાય સમુદ્દં અજ્ઝોગાહેત્વા હત્થપુટેન ઉદકં ગહેત્વા જિવ્હાય સાયિત્વા જાનેય્ય નુ ખો, મહારાજ, સો પુરિસો – ઇદં ગઙ્ગાય ઉદકં, ઇદં યમુનાય ઉદકં, ઇદં અચિરવતિયા ઉદકં, ઇદં સરભુયા ઉદકં, ઇદં મહિયા ઉદક’ન્તિ? ‘દુક્કરં, ભન્તે, જાનિતુ’ન્તિ. ‘તતો દુક્કરતરં ¶ ખો, મહારાજ, ભગવતા કતં યં ઇમેસં અરૂપીનં ચિત્તચેતસિકાનં ધમ્માનં…પે… ઇદં ચિત્ત’’’ન્તિ (મિ. પ. ૨.૭.૧૬).

૭. વિતક્કનિદ્દેસે તક્કનવસેન તક્કો. તસ્સ તિત્તકં તક્કેસિ કુમ્ભં તક્કેસિ સકટં તક્કેસિ યોજનં તક્કેસિ અદ્ધયોજનં તક્કેસીતિ એવં તક્કનવસેન પવત્તિ વેદિતબ્બા. ઇદં તક્કસ્સ સભાવપદં. વિતક્કનવસેન વિતક્કો. બલવતરતક્કસ્સેતં નામં. સુટ્ઠુ કપ્પનવસેન સઙ્કપ્પો. એકગ્ગં ચિત્તં આરમ્મણે અપ્પેતીતિ અપ્પના. દુતિયપદં ઉપસગ્ગવસેન વડ્ઢિતં ¶ . બલવતરા વા અપ્પના બ્યપ્પના. આરમ્મણે ચિત્તં અભિનિરોપેતિ પતિટ્ઠાપેતીતિ ચેતસો અભિનિરોપના. યાથાવતાય નિય્યાનિકતાય ચ કુસલભાવપ્પત્તો પસત્થો સઙ્કપ્પોતિ સમ્માસઙ્કપ્પો.

૮. વિચારનિદ્દેસે આરમ્મણે ચરણકવસેન ચારો. ઇદમસ્સ સભાવપદં. વિચરણવસેન વિચારો ¶ . અનુગન્ત્વા વિચરણવસેન અનુવિચારો. ઉપગન્ત્વા વિચરણવસેન ઉપવિચારોતિ. ઉપસગ્ગવસેન વા પદાનિ વડ્ઢિતાનિ. આરમ્મણે ચિત્તં, સરં વિય જિયાય, અનુસન્દહિત્વા ઠપનતો ચિત્તસ્સ અનુસન્ધાનતા. આરમ્મણં અનુપેક્ખમાનો વિય તિટ્ઠતીતિ અનુપેક્ખનતા. વિચરણવસેન વા ઉપેક્ખનતા અનુપેક્ખનતા.

૯. પીતિનિદ્દેસે પીતીતિ સભાવપદં. પમુદિતસ્સ ભાવો પામોજ્જં. આમોદનાકારો આમોદના. પમોદનાકારો પમોદના. યથા વા ભેસજ્જાનં વા તેલાનં વા ઉણ્હોદકસીતોદકાનં વા એકતોકરણં મોદનાતિ વુચ્ચતિ, એવમયમ્પિ પીતિ ધમ્માનં એકતોકરણેન મોદના. ઉપસગ્ગવસેન પન મણ્ડેત્વા આમોદના પમોદનાતિ વુત્તા. હાસેતીતિ હાસો. પહાસેતીતિ પહાસો. હટ્ઠપહટ્ઠાકારાનમેતં અધિવચનં. વિત્તીતિ વિત્તં; ધનસ્સેતં નામં. અયં પન સોમનસ્સપચ્ચયત્તા વિત્તિસરિક્ખતાય વિત્તિ. યથા હિ ધનિનો ધનં પટિચ્ચ સોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ, એવં પીતિમતોપિ પીતિં પટિચ્ચ સોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મા વિત્તીતિ વુત્તા. તુટ્ઠિસભાવસણ્ઠિતાય પીતિયા એતં નામં. પીતિમા પન પુગ્ગલો કાયચિત્તાનં ઉગ્ગતત્તા અબ્ભુગ્ગતત્તા ઉદગ્ગોતિ વુચ્ચતિ ¶ . ઉદગ્ગસ્સ ભાવો ઓદગ્યં. અત્તનો મનતા અત્તમનતા. અનભિરદ્ધસ્સ હિ મનો દુક્ખપદટ્ઠાનત્તા અત્તનો મનો નામ ન હોતિ, અભિરદ્ધસ્સ પન સુખપદટ્ઠાનત્તા અત્તનો મનો નામ હોતિ. ઇતિ અત્તનો મનતા અત્તમનતા, સકમનતા. સકમનસ્સ ભાવોતિ અત્થો. સા પન યસ્મા ન અઞ્ઞસ્સ કસ્સચિ અત્તનો મનતા, ચિત્તસ્સેવ પનેસો ભાવો, ચેતસિકો ધમ્મો, તસ્મા અત્તમનતા ચિત્તસ્સાતિ વુત્તા.

૧૧. એકગ્ગતાનિદ્દેસે અચલભાવેન આરમ્મણે તિટ્ઠતીતિ ઠિતિ. પરતો પદદ્વયં ઉપસગ્ગવસેન વડ્ઢિતં. અપિચ સમ્પયુત્તધમ્મે આરમ્મણમ્હિ સમ્પિણ્ડેત્વા તિટ્ઠતીતિ ¶ સણ્ઠિતિ. આરમ્મણં ઓગાહેત્વા અનુપવિસિત્વા તિટ્ઠતીતિ અવટ્ઠિતિ. કુસલપક્ખસ્મિઞ્હિ ચત્તારો ધમ્મા આરમ્મણં ઓગાહન્તિ – સદ્ધા સતિ સમાધિ પઞ્ઞાતિ. તેનેવ સદ્ધા ઓકપ્પનાતિ વુત્તા, સતિ અપિલાપનતાતિ, સમાધિ અવટ્ઠિતીતિ, પઞ્ઞા પરિયોગાહનાતિ. અકુસલપક્ખે પન તયો ધમ્મા આરમ્મણં ઓગાહન્તિ – તણ્હા દિટ્ઠિ અવિજ્જાતિ. તેનેવ તે ઓઘાતિ વુત્તા. ચિત્તેકગ્ગતા પનેત્થ ન બલવતી હોતિ. યથા હિ રજુટ્ઠાનટ્ઠાને ઉદકેન સિઞ્ચિત્વા સમ્મટ્ઠે થોકમેવ કાલં રજો સન્નિસીદતિ, સુક્ખન્તે સુક્ખન્તે પુન પકતિભાવેન વુટ્ઠાતિ, એવમેવ અકુસલપક્ખે ચિત્તેકગ્ગતા ન બલવતી હોતિ. યથા પન તસ્મિં ઠાને ઘટેહિ ઉદકં આસિઞ્ચિત્વા ¶ કુદાલેન ખનિત્વા આકોટનમદ્દનઘટ્ટનાનિ કત્વા ઉપલિત્તે આદાસે વિય છાયા પઞ્ઞાયતિ, વસ્સસતાતિક્કમેપિ તંમુહુત્તકતં વિય હોતિ, એવમેવ કુસલપક્ખે ચિત્તેકગ્ગતા બલવતી હોતિ.

ઉદ્ધચ્ચવિચિકિચ્છાવસેન પવત્તસ્સ વિસાહારસ્સ પટિપક્ખતો અવિસાહારો. ઉદ્ધચ્ચવિચિકિચ્છાવસેનેવ ગચ્છન્તં ચિત્તં વિક્ખિપતિ નામ. અયં પન તથાવિધો વિક્ખેપો ન હોતીતિ અવિક્ખેપો. ઉદ્ધચ્ચવિચિકિચ્છાવસેનેવ ચ ચિત્તં વિસાહટં નામ હોતિ, ઇતો ચિતો ચ હરીયતિ. અયં પન એવં અવિસાહટસ્સ માનસસ્સ ભાવોતિ અવિસાહટમાનસતા.

સમથોતિ તિવિધો સમથો – ચિત્તસમથો, અધિકરણસમથો, સબ્બસઙ્ખારસમથોતિ. તત્થ અટ્ઠસુ સમાપત્તીસુ ચિત્તેકગ્ગતા ચિત્તસમથો ¶ નામ. તઞ્હિ આગમ્મ ચિત્તચલનં ચિત્તવિપ્ફન્દિતં સમ્મતિ વૂપસમ્મતિ, તસ્મા સો ચિત્તસમથોતિ વુચ્ચતિ. સમ્મુખાવિનયાદિસત્તવિધો સમથો અધિકરણસમથો નામ. તઞ્હિ આગમ્મ તાનિ તાનિ અધિકરણાનિ સમ્મન્તિ વૂપસમ્મન્તિ, તસ્મા સો અધિકરણસમથોતિ વુચ્ચતિ. યસ્મા પન સબ્બે સઙ્ખારા નિબ્બાનં આગમ્મ સમ્મન્તિ વૂપસમ્મન્તિ, તસ્મા તં સબ્બસઙ્ખારસમથોતિ વુચ્ચતિ. ઇમસ્મિં અત્થે ચિત્તસમથો અધિપ્પેતો. સમાધિલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ સમાધિન્દ્રિયં. ઉદ્ધચ્ચે ન કમ્પતીતિ સમાધિબલં. સમ્માસમાધીતિ યાથાવસમાધિ નિય્યાનિકસમાધિ કુસલસમાધિ.

૧૨. સદ્ધિન્દ્રિયનિદ્દેસે ¶ બુદ્ધાદિગુણાનં સદ્દહનવસેન સદ્ધા. બુદ્ધાદીનિ વા રતનાનિ સદ્દહતિ પત્તિયાયતીતિ સદ્ધા. સદ્દહનાતિ સદ્દહનાકારો. બુદ્ધાદીનં ગુણે ઓગાહતિ, ભિન્દિત્વા વિય અનુપવિસતીતિ ઓકપ્પના. બુદ્ધાદીનં ગુણેસુ એતાય સત્તા અતિવિય પસીદન્તિ, સયં વા અભિપ્પસીદતીતિ અભિપ્પસાદો. ઇદાનિ યસ્મા સદ્ધિન્દ્રિયાદીનં સમાસપદાનં વસેન અઞ્ઞસ્મિં પરિયાયે આરદ્ધે આદિપદં ગહેત્વાવ પદભાજનં કરીયતિ – અયં અભિધમ્મે ધમ્મતા – તસ્મા પુન સદ્ધાતિ વુત્તં. યથા વા ઇત્થિયા ઇન્દ્રિયં ઇત્થિન્દ્રિયં, ન તથા ઇદં. ઇદં પન સદ્ધાવ ઇન્દ્રિયં સદ્ધિન્દ્રિયન્તિ. એવં સમાનાધિકરણભાવઞાપનત્થમ્પિ પુન સદ્ધાતિ વુત્તં. એવં સબ્બપદનિદ્દેસેસુ આદિપદસ્સ પુન વચને પયોજનં વેદિતબ્બં. અધિમોક્ખલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ સદ્ધિન્દ્રિયં. અસદ્ધિયે ન કમ્પતીતિ સદ્ધાબલં.

૧૩. વીરિયિન્દ્રિયનિદ્દેસે ¶ ચેતસિકોતિ ઇદં વીરિયસ્સ નિયમતો ચેતસિકભાવદીપનત્થં વુત્તં. ઇદઞ્હિ વીરિયં ‘‘યદપિ, ભિક્ખવે, કાયિકં વીરિયં તદપિ વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, યદપિ ચેતસિકં વીરિયં તદપિ વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગોતિ. ઇતિહિદં ઉદ્દેસં ગચ્છતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૨૩૩) એવમાદીસુ સુત્તેસુ ચઙ્કમાદીનિ કરોન્તસ્સ ઉપ્પન્નત્તા ‘કાયિક’ન્તિ વુચ્ચમાનમ્પિ કાયવિઞ્ઞાણં વિય કાયિકં નામ નત્થિ, ચેતસિકમેવ પનેતન્તિ દસ્સેતું ‘ચેતસિકો’તિ વુત્તં. વીરિયારમ્ભોતિ વીરિયસઙ્ખાતો આરમ્ભો. ઇમિના સેસારમ્ભે પટિક્ખિપતિ. અયઞ્હિ ‘આરમ્ભ’-સદ્દો કમ્મે આપત્તિયં કિરિયાયં વીરિયે હિંસાય વિકોપનેતિ અનેકેસુ અત્થેસુ આગતો.

‘‘યંકિઞ્ચિ ¶ દુક્ખં સમ્ભોતિ, સબ્બં આરમ્ભપચ્ચયા;

આરમ્ભાનં નિરોધેન, નત્થિ દુક્ખસ્સ સમ્ભવો’’તિ. (સુ. નિ. ૭૪૯);

એત્થ હિ કમ્મં ‘આરમ્ભો’તિ આગતં. ‘‘આરમ્ભતિ ચ વિપ્પટિસારી ચ હોતી’’તિ (અ. નિ. ૫.૧૪૨; પુ. પ. ૧૯૧) એત્થ આપત્તિ. ‘‘મહાયઞ્ઞા મહારમ્ભા ન તે હોન્તિ મહપ્ફલા’’તિ (અ. નિ. ૪.૩૯; સં. નિ. ૧.૧૨૦) એત્થ યૂપુસ્સાપનાદિકિરિયા. ‘‘આરમ્ભથ ¶ નિક્કમથ યુઞ્જથ બુદ્ધસાસને’’તિ (સં. નિ. ૧.૧૮૫) એત્થ વીરિયં. ‘‘સમણં ગોતમં ઉદ્દિસ્સ પાણં આરભન્તી’’તિ (મ. નિ. ૨.૫૧-૫૨) એત્થ હિંસા. ‘‘બીજગામભૂતગામસમારમ્ભા પટિવિરતો હોતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૧૦; મ. નિ. ૧.૨૯૩) એત્થ છેદનભઞ્જનાદિકં વિકોપનં. ઇધ પન વીરિયમેવ અધિપ્પેતં. તેનાહ – ‘વીરિયારમ્ભોતિ વીરિયસઙ્ખાતો આરમ્ભો’તિ. વીરિયઞ્હિ આરમ્ભનકવસેન આરમ્ભોતિ વુચ્ચતિ. ઇદમસ્સ સભાવપદં. કોસજ્જતો નિક્ખમનવસેન નિક્કમો. પરં પરં ઠાનં અક્કમનવસેન પરક્કમો. ઉગ્ગન્ત્વા યમનવસેન ઉય્યામો. બ્યાયમનવસેન વાયામો. ઉસ્સાહનવસેન ઉસ્સાહો. અધિમત્તુસ્સાહનવસેન ઉસ્સોળ્હી. થિરભાવટ્ઠેન થામો. ચિત્તચેતસિકાનં ધારણવસેન અવિચ્છેદતો વા પવત્તનવસેન કુસલસન્તાનં ધારેતીતિ ધિતિ.

અપરો નયો – નિક્કમો ચેસો કામાનં પનુદનાય, પરક્કમો ચેસો બન્ધનચ્છેદાય, ઉય્યામો ચેસો ઓઘનિત્થરણાય, વાયામો ચેસો પારઙ્ગમનટ્ઠેન, ઉસ્સાહો ચેસો પુબ્બઙ્ગમટ્ઠેન, ઉસ્સોળ્હી ¶ ચેસો અધિમત્તટ્ઠેન, થામો ચેસો પલિઘુગ્ઘાટનતાય, ધિતિ ચેસો અવટ્ઠિતિકારિતાયાતિ.

‘‘કામં તચો ચ ન્હારુ ચ અટ્ઠિ ચ અવસિસ્સતૂ’’તિ (મ. નિ. ૨.૧૮૪; સં. નિ. ૨.૨૨, ૨૩૭; અ. નિ. ૨.૫; મહાનિ. ૧૯૬; ચૂળનિ. ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસ ૧૫૪) એવં પવત્તિકાલે અસિથિલપરક્કમવસેન અસિથિલપરક્કમતા; થિરપરક્કમો, દળ્હપરક્કમોતિ અત્થો. યસ્મા પનેતં વીરિયં કુસલકમ્મકરણટ્ઠાને છન્દં ન નિક્ખિપતિ, ધુરં ન નિક્ખિપતિ, ન ઓતારેતિ, ન વિસ્સજ્જેતિ, અનોસક્કિતમાનસતં આવહતિ, તસ્મા અનિક્ખિત્તછન્દતા અનિક્ખિત્તધુરતાતિ વુત્તં. યથા પન તજ્જાતિકે ઉદકસમ્ભિન્નટ્ઠાને ધુરવાહગોણં ગણ્હથાતિ વદન્તિ ¶ , સો જણ્ણુના ભૂમિં ઉપ્પીળેત્વાપિ ધુરં વહતિ, ભૂમિયં પતિતું ન દેતિ, એવમેવ વીરિયં કુસલકમ્મકરણટ્ઠાને ધુરં ઉક્ખિપતિ પગ્ગણ્હાતિ, તસ્મા ધુરસમ્પગ્ગાહોતિ વુત્તં. પગ્ગહલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ વીરિયિન્દ્રિયં. કોસજ્જે ¶ ન કમ્પતીતિ વીરિયબલં. યાથાવનિય્યાનિકકુસલવાયામતાય સમ્માવાયામો.

૧૪. સતિન્દ્રિયનિદ્દેસે સરણકવસેન સતિ. ઇદં સતિયા સભાવપદં. પુનપ્પુનં સરણતો અનુસ્સરણવસેન અનુસ્સતિ. અભિમુખં ગન્ત્વા વિય સરણતો પટિસરણવસેન પટિસ્સતિ. ઉપસગ્ગવસેન વા વડ્ઢિતમત્તમેતં. સરણાકારો સરણતા. યસ્મા પન સરણતાતિ તિણ્ણં સરણાનમ્પિ નામં, તસ્મા તં પટિસેધેતું પુન સતિગ્ગહણં કતં. સતિસઙ્ખાતા સરણતાતિ અયઞ્હેત્થ અત્થો. સુતપરિયત્તસ્સ ધારણભાવતો ધારણતા. અનુપવિસનસઙ્ખાતેન ઓગાહનટ્ઠેન અપિલાપનભાવો અપિલાપનતા. યથા હિ લાબુકટાહાદીનિ ઉદકે પ્લવન્તિ, ન અનુપવિસન્તિ, ન તથા આરમ્મણે સતિ. આરમ્મણઞ્હેસા અનુપવિસતિ, તસ્મા અપિલાપનતાતિ વુત્તા. ચિરકતચિરભાસિતાનં અસમ્મુસ્સનભાવતો અસમ્મુસ્સનતા. ઉપટ્ઠાનલક્ખણે જોતનલક્ખણે ચ ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં. સતિસઙ્ખાતં ઇન્દ્રિયં સતિન્દ્રિયં. પમાદે ન કમ્પતીતિ સતિબલં. યાથાવસતિ નિય્યાનિકસતિ કુસલસતીતિ સમ્માસતિ.

૧૬. પઞ્ઞિન્દ્રિયનિદ્દેસે તસ્સ તસ્સ અત્થસ્સ પાકટકરણસઙ્ખાતેન પઞ્ઞાપનટ્ઠેન પઞ્ઞા. તેન તેન વા અનિચ્ચાદિના પકારેન ધમ્મે જાનાતીતિપિ પઞ્ઞા. ઇદમસ્સા સભાવપદં. પજાનનાકારો પજાનના. અનિચ્ચાદીનિ વિચિનાતીતિ વિચયો. પવિચયોતિ ઉપસગ્ગેન પદં વડ્ઢિતં ¶ . ચતુસચ્ચધમ્મે વિચિનાતીતિ ધમ્મવિચયો. અનિચ્ચાદીનં સલ્લક્ખણવસેન સલ્લક્ખણા. સાયેવ પુન ઉપસગ્ગનાનત્તેન ઉપલક્ખણા પચ્ચુપલક્ખણાતિ વુત્તા. પણ્ડિતસ્સ ભાવો પણ્ડિચ્ચં. કુસલસ્સ ભાવો કોસલ્લં. નિપુણસ્સ ભાવો નેપુઞ્ઞં. અનિચ્ચાદીનં વિભાવનવસેન વેભબ્યા. અનિચ્ચાદીનં ચિન્તનકવસેન ચિન્તા. યસ્સ વા ઉપ્પજ્જતિ તં અનિચ્ચાદીનિ ચિન્તાપેતીતિપિ ચિન્તા. અનિચ્ચાદીનિ ઉપપરિક્ખતીતિ ઉપપરિક્ખા. ભૂરીતિ પથવિયા ¶ નામં. અયમ્પિ સણ્હટ્ઠેન વિત્થટટ્ઠેન ચ ભૂરી વિયાતિ ભૂરી. તેન વુત્તં – ‘‘ભૂરી વુચ્ચતિ પથવી ¶ . તાય પથવીસમાય વિત્થટાય વિપુલાય પઞ્ઞાય સમન્નાગતોતિ ભૂરિપઞ્ઞોતિ (મહાનિ. ૨૭). અપિચ પઞ્ઞાય એતં અધિવચનં ભૂરી’’તિ. ભૂતે અત્થે રમતીતિપિ ભૂરી. અસનિ વિય સિલુચ્ચયે કિલેસે મેધતિ હિંસતીતિ મેધા. ખિપ્પં ગહણધારણટ્ઠેન વા મેધા. યસ્સ ઉપ્પજ્જતિ તં અત્તહિતપટિપત્તિયં સમ્પયુત્તધમ્મે ચ યાથાવલક્ખણપટિવેધે પરિનેતીતિ પરિણાયિકા. અનિચ્ચાદિવસેન ધમ્મે વિપસ્સતીતિ વિપસ્સના. સમ્મા પકારેહિ અનિચ્ચાદીનિ જાનાતીતિ સમ્પજઞ્ઞં. ઉપ્પથપટિપન્ને સિન્ધવે વીથિઆરોપનત્થં પતોદો વિય ઉપ્પથે ધાવનકં કૂટચિત્તં વીથિઆરોપનત્થં વિજ્ઝતીતિ પતોદો વિય પતોદો. દસ્સનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇન્દ્રિયં. પઞ્ઞાસઙ્ખાતં ઇન્દ્રિયં પઞ્ઞિન્દ્રિયં. અવિજ્જાય ન કમ્પતીતિ પઞ્ઞાબલં. કિલેસચ્છેદનટ્ઠેન પઞ્ઞાવ સત્થં પઞ્ઞાસત્થં. અચ્ચુગ્ગતટ્ઠેન પઞ્ઞાવ પાસાદો પઞ્ઞાપાસાદો.

આલોકનટ્ઠેન પઞ્ઞાવ આલોકો પઞ્ઞાઆલોકો. ઓભાસનટ્ઠેન પઞ્ઞાવ ઓભાસો પઞ્ઞાઓભાસો. પજ્જોતનટ્ઠેન પઞ્ઞાવ પજ્જોતો પઞ્ઞાપજ્જોતો. પઞ્ઞવતો હિ એકપલ્લઙ્કેન નિસિન્નસ્સ દસસહસ્સિલોકધાતુ એકાલોકા એકોભાસા એકપજ્જોતા હોતિ, તેનેતં વુત્તં. ઇમેસુ પન તીસુ પદેસુ એકપદેનપિ એતસ્મિં અત્થે સિદ્ધે, યાનિ પનેતાનિ ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, આલોકા. કતમે ચત્તારો? ચન્દાલોકો સૂરિયાલોકો અગ્યાલોકો પઞ્ઞાલોકો. ઇમે ખો, ભિક્ખવે, ચત્તારો આલોકા. એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, ઇમેસં ચતુન્નં આલોકાનં યદિદં પઞ્ઞાલોકો’’. તથા ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, ઓભાસા…પે… ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, પજ્જોતા’’તિ (અ. નિ. ૪.૧૪૪) સત્તાનં અજ્ઝાસયવસેન સુત્તાનિ દેસિતાનિ, તદનુરૂપેનેવ ઇધાપિ દેસના કતા. અત્થો હિ અનેકેહિ આકારેહિ વિભજ્જમાનો સુવિભત્તો હોતિ. અઞ્ઞથા ચ અઞ્ઞો બુજ્ઝતિ, અઞ્ઞથા ચ અઞ્ઞોતિ.

રતિકરણટ્ઠેન પન રતિદાયકટ્ઠેન રતિજનકટ્ઠેન ચિત્તીકતટ્ઠેન દુલ્લભપાતુભાવટ્ઠેન અતુલટ્ઠેન ¶ અનોમસત્તપરિભોગટ્ઠેન ચ પઞ્ઞાવ રતનં પઞ્ઞારતનં. ન તેન સત્તા મુય્હન્તિ, સયં વા આરમ્મણે ન મુય્હતીતિ ¶ અમોહો. ધમ્મવિચયપદં વુત્તત્થમેવ. કસ્મા પનેતં પુન વુત્તન્તિ? અમોહસ્સ મોહપટિપક્ખભાવદીપનત્થં ¶ . તેનેતં દીપેતિ – ય્વાયં અમોહો સો ન કેવલં મોહતો અઞ્ઞો ધમ્મો, મોહસ્સ પન પટિપક્ખો, ધમ્મવિચયસઙ્ખાતો અમોહો નામ ઇધ અધિપ્પેતોતિ. સમ્માદિટ્ઠીતિ યાથાવનિય્યાનિકકુસલદિટ્ઠિ.

૧૯. જીવિતિન્દ્રિયનિદ્દેસે યો તેસં અરૂપીનં ધમ્માનં આયૂતિ તેસં સમ્પયુત્તકાનં અરૂપધમ્માનં યો આયાપનટ્ઠેન આયુ, તસ્મિઞ્હિ સતિ અરૂપધમ્મા અયન્તિ ગચ્છન્તિ પવત્તન્તિ, તસ્મા આયૂતિ વુચ્ચતિ. ઇદમસ્સ સભાવપદં. યસ્મા પનેતે ધમ્મા આયુસ્મિંયેવ સતિ તિટ્ઠન્તિ યપેન્તિ યાપેન્તિ ઇરિયન્તિ વત્તન્તિ પાલયન્તિ, તસ્મા ઠિતીતિઆદીનિ વુત્તાનિ. વચનત્થો પનેત્થ – એતાય તિટ્ઠન્તીતિ ઠિતિ. યપેન્તીતિ યપના. તથા યાપના. એવં બુજ્ઝન્તાનં પન વસેન પુરિમપદે રસ્સત્તં કતં. એતાય ઇરિયન્તીતિ ઇરિયના. વત્તન્તીતિ વત્તના. પાલયન્તીતિ પાલના. જીવન્તિ એતેનાતિ જીવિતં. અનુપાલનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ જીવિતિન્દ્રિયં.

૩૦. હિરિબલનિદ્દેસે યં તસ્મિં સમયેતિ યેન ધમ્મેન તસ્મિં સમયે. લિઙ્ગવિપલ્લાસં વા કત્વા યો ધમ્મો તસ્મિં સમયેતિપિ અત્થો વેદિતબ્બો. હિરિયિતબ્બેનાતિ ઉપયોગત્થે કરણવચનં. હિરિયિતબ્બયુત્તકં કાયદુચ્ચરિતાદિધમ્મં હિરિયતિ જિગુચ્છતીતિ અત્થો. પાપકાનન્તિ લામકાનં. અકુસલાનં ધમ્માનન્તિ અકોસલ્લસમ્ભૂતાનં ધમ્માનં. સમાપત્તિયાતિ ઇદમ્પિ ઉપયોગત્થે કરણવચનં. તેસં ધમ્માનં સમાપત્તિં પટિલાભં સમઙ્ગીભાવં હિરિયતિ જિગુચ્છતીતિ અત્થો.

૩૧. ઓત્તપ્પબલનિદ્દેસે ઓત્તપ્પિતબ્બેનાતિ હેત્વત્થે કરણવચનં. ઓત્તપ્પિતબ્બયુત્તકેન ઓત્તપ્પસ્સ હેતુભૂતેન કાયદુચ્ચરિતાદિના વુત્તપ્પકારાય ચ સમાપત્તિયા ઓત્તપ્પસ્સ હેતુભૂતાય ઓત્તપ્પતિ, ભાયતીતિ અત્થો.

૩૨. અલોભનિદ્દેસે અલુબ્ભનકવસેન અલોભો. ન લુબ્ભતીતિપિ અલોભો. ઇદમસ્સ સભાવપદં. અલુબ્ભનાતિ અલુબ્ભનાકારો. લોભસમઙ્ગી પુગ્ગલો લુબ્ભિતો નામ. ન લુબ્ભિતો અલુબ્ભિતો ¶ ¶ . અલુબ્ભિતસ્સ ¶ ભાવો અલુબ્ભિતત્તં. સારાગપટિપક્ખતો ન સારાગોતિ અસારાગો. અસારજ્જનાતિ અસારજ્જનાકારો. અસારજ્જિતસ્સ ભાવો અસારજ્જિતત્તં. ન અભિજ્ઝાયતીતિ અનભિજ્ઝા. અલોભો કુસલમૂલન્તિ અલોભસઙ્ખાતં કુસલમૂલં. અલોભો હિ કુસલાનં ધમ્માનં મૂલં પચ્ચયટ્ઠેનાતિ કુસલમૂલં. કુસલઞ્ચ તં પચ્ચયટ્ઠેન મૂલઞ્ચાતિપિ કુસલમૂલં.

૩૩. અદોસનિદ્દેસે અદુસ્સનકવસેન અદોસો. ન દુસ્સતીતિપિ અદોસો. ઇદમસ્સ સભાવપદં. અદુસ્સનાતિ અદુસ્સનાકારો. અદુસ્સિતસ્સ ભાવો અદુસ્સિતત્તં. બ્યાપાદપટિપક્ખતો ન બ્યાપાદોતિ અબ્યાપાદો. કોધદુક્ખપટિપક્ખતો ન બ્યાપજ્જોતિ અબ્યાપજ્જો. અદોસસઙ્ખાતં કુસલમૂલં અદોસો કુસલમૂલં. તં વુત્તત્થમેવ.

૪૦-૪૧. કાયપસ્સદ્ધિનિદ્દેસાદીસુ યસ્મા કાયોતિ તયો ખન્ધા અધિપ્પેતા, તસ્મા વેદનાક્ખન્ધસ્સાતિઆદિ વુત્તં. પસ્સમ્ભન્તિ એતાય તે ધમ્મા, વિગતદરથા ભવન્તિ, સમસ્સાસપ્પત્તાતિ પસ્સદ્ધિ. દુતિયપદં ઉપસગ્ગવસેન વડ્ઢિતં. પસ્સમ્ભનાતિ પસ્સમ્ભનાકારો. દુતિયપદં ઉપસગ્ગવસેન વડ્ઢિતં. પસ્સદ્ધિસમઙ્ગિતાય પટિપ્પસ્સમ્ભિતસ્સ ખન્ધત્તયસ્સ ભાવો પટિપ્પસ્સમ્ભિતત્તં. સબ્બપદેહિપિ તિણ્ણં ખન્ધાનં કિલેસદરથપટિપ્પસ્સદ્ધિ એવ કથિતા. દુતિયનયેન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ દરથપટિપ્પસ્સદ્ધિ કથિતા.

૪૨-૪૩. લહુતાતિ લહુતાકારો. લહુપરિણામતાતિ લહુપરિણામો એતેસં ધમ્માનન્તિ લહુપરિણામા; તેસં ભાવો લહુપરિણામતા; સીઘં સીઘં પરિવત્તનસમત્થતાતિ વુત્તં હોતિ. અદન્ધનતાતિ ગરુભાવપટિક્ખેપવચનમેતં; અભારિયતાતિ અત્થો. અવિત્થનતાતિ માનાદિકિલેસભારસ્સ અભાવેન અથદ્ધતા. એવં પઠમેન તિણ્ણં ખન્ધાનં લહુતાકારો કથિતો. દુતિયેન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ લહુતાકારો કથિતો.

૪૪-૪૫. મુદુતાતિ ¶ મુદુભાવો. મદ્દવતાતિ મદ્દવં વુચ્ચતિ સિનિદ્ધં, મટ્ઠં; મદ્દવસ્સ ભાવો મદ્દવતા. અકક્ખળતાતિ અકક્ખળભાવો. અકથિનતાતિ અકથિનભાવો. ઇધાપિ પુરિમનયેન તિણ્ણં ખન્ધાનં, પચ્છિમનયેન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ મુદુતાકારોવ કથિતો.

૪૬-૪૭. કમ્મઞ્ઞતાતિ ¶ ¶ કમ્મનિ સાધુતા; કુસલકિરિયાય વિનિયોગક્ખમતાતિ અત્થો. સેસપદદ્વયં બ્યઞ્જનવસેન વડ્ઢિતં. પદદ્વયેનાપિ હિ પુરિમનયેન તિણ્ણં ખન્ધાનં, પચ્છિમનયેન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ કમ્મનિયાકારોવ કથિતો.

૪૮-૪૯. પગુણતાતિ પગુણભાવો, અનાતુરતા નિગ્ગિલાનતાતિ અત્થો. સેસપદદ્વયં બ્યઞ્જનવસેન વડ્ઢિતં. ઇધાપિ પુરિમનયેન તિણ્ણં ખન્ધાનં, પચ્છિમનયેન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ નિગ્ગિલાનાકારોવ કથિતો.

૫૦-૫૧. ઉજુકતાતિ ઉજુકભાવો, ઉજુકેનાકારેન પવત્તનતાતિ અત્થો. ઉજુકસ્સ ખન્ધત્તયસ્સ વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ ચ ભાવો ઉજુકતા. અજિમ્હતાતિ ગોમુત્તવઙ્કભાવપટિક્ખેપો. અવઙ્કતાતિ ચન્દલેખાવઙ્કભાવપટિક્ખેપો. અકુટિલતાતિ નઙ્ગલકોટિવઙ્કભાવપટિક્ખેપો.

યો હિ પાપં કત્વાવ ‘ન કરોમી’તિ ભાસતિ, સો ગન્ત્વા પચ્ચોસક્કનતાય ‘ગોમુત્તવઙ્કો’ નામ હોતિ. યો પાપં કરોન્તોવ ‘ભાયામહં પાપસ્સા’તિ ભાસતિ, સો યેભુય્યેન કુટિલતાય ‘ચન્દલેખાવઙ્કો’ નામ હોતિ. યો પાપં કરોન્તોવ ‘કો પાપસ્સ ન ભાયેય્યા’તિ ભાસતિ, સો નાતિકુટિલતાય ‘નઙ્ગલકોટિવઙ્કો’ નામ હોતિ. યસ્સ વા તીણિપિ કમ્મદ્વારાનિ અસુદ્ધાનિ, સો ‘ગોમુત્તવઙ્કો’ નામ હોતિ. યસ્સ યાનિ કાનિચિ દ્વે, સો ‘ચન્દલેખાવઙ્કો’ નામ. યસ્સ યંકિઞ્ચિ એકં, સો ‘નઙ્ગલકોટિવઙ્કો નામ.

દીઘભાણકા પનાહુ – એકચ્ચો ભિક્ખુ સબ્બવયે એકવીસતિયા અનેસનાસુ, છસુ ચ અગોચરેસુ ચરતિ, અયં ‘ગોમુત્તવઙ્કો’ નામ. એકો પઠમવયે ચતુપારિસુદ્ધિસીલં પરિપૂરેતિ, લજ્જી કુક્કુચ્ચકો સિક્ખાકામો હોતિ, મજ્ઝિમવયપચ્છિમવયેસુ પુરિમસદિસો, અયં ¶ ‘ચન્દલેખાવઙ્કો’ નામ. એકો પઠમવયે મજ્ઝિમવયેપિ ચતુપારિસુદ્ધિસીલં પૂરેતિ, લજ્જી કુક્કુચ્ચકો સિક્ખાકામો હોતિ, પચ્છિમવયે પુરિમસદિસો. અયં ‘નઙ્ગલકોટિવઙ્કો’ નામ.

તસ્સ કિલેસવસેન એવં વઙ્કસ્સ પુગ્ગલસ્સ ભાવો જિમ્હતા વઙ્કતા કુટિલતાતિ વુચ્ચતિ. તાસં પટિક્ખેપવસેન અજિમ્હતાદિકા વુત્તા. ખન્ધાધિટ્ઠાનાવ ¶ દેસના કતા. ખન્ધાનઞ્હિ એતા અજિમ્હતાદિકા, નો પુગ્ગલસ્સાતિ. એવં સબ્બેહિપિ ઇમેહિ પદેહિ પુરિમનયેન ¶ તિણ્ણં ખન્ધાનં, પચ્છિમનયેન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સાતિ અરૂપીનં ધમ્માનં નિક્કિલેસતાય ઉજુતાકારોવ કથિતોતિ વેદિતબ્બો.

ઇદાનિ ય્વાયં યેવાપનાતિ અપ્પનાવારો વુત્તો, તેન ધમ્મુદ્દેસવારે દસ્સિતાનં ‘યેવાપનકાનં’યેવ સઙ્ખેપતો નિદ્દેસો કથિતો હોતીતિ.

એત્તાવતા પુચ્છા સમયનિદ્દેસો ધમ્મુદ્દેસો અપ્પનાતિ ઉદ્દેસવારે ચતૂહિ પરિચ્છેદેહિ, પુચ્છા સમયનિદ્દેસો ધમ્મુદ્દેસો અપ્પનાતિ નિદ્દેસવારે ચતૂહિ પરિચ્છેદેહીતિ અટ્ઠપરિચ્છેદપટિમણ્ડિતો ધમ્મવવત્થાનવારો નિટ્ઠિતોવ હોતિ.

૫૮-૧૨૦. ઇદાનિ તસ્મિં ખો પન સમયે ચત્તારો ખન્ધા હોન્તીતિ સઙ્ગહવારો આરદ્ધો. સો ઉદ્દેસનિદ્દેસપટિનિદ્દેસાનં વસેન તિવિધો હોતિ. તત્થ ‘તસ્મિં ખો પન સમયે ચત્તારો ખન્ધા’તિ એવમાદિકો ઉદ્દેસો. કતમે તસ્મિં સમયે ચત્તારો ખન્ધા’તિઆદિકો નિદ્દેસો. કતમો તસ્મિં સમયે વેદનાક્ખન્ધોતિઆદિકો પટિનિદ્દેસોતિ વેદિતબ્બો.

તત્થ ઉદ્દેસવારે ચત્તારો ખન્ધાતિઆદયો તેવીસતિ કોટ્ઠાસા હોન્તિ. તેસં એવમત્થો વેદિતબ્બો – યસ્મિં સમયે કામાવચરં પઠમં મહાકુસલચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, યે તસ્મિં સમયે ચિત્તઙ્ગવસેન ઉપ્પન્ના, ઠપેત્વા યેવાપનકે, પાળિઆરુળ્હા અતિરેકપણ્ણાસધમ્મા, તે સબ્બેપિ સઙ્ગય્હમાના રાસટ્ઠેન ચત્તારોવ ખન્ધા હોન્તિ ¶ . હેટ્ઠા વુત્તેન આયતનટ્ઠેન દ્વે આયતનાનિ હોન્તિ. સભાવટ્ઠેન સુઞ્ઞતટ્ઠેન નિસ્સત્તટ્ઠેન દ્વેવ ધાતુયો હોન્તિ. પચ્ચયસઙ્ખાતેન આહારટ્ઠેન તયોવેત્થ ધમ્મા આહારા હોન્તિ. અવસેસા નો આહારા.

‘કિં ¶ પનેતે અઞ્ઞમઞ્ઞં વા તંસમુટ્ઠાનરૂપસ્સ વા પચ્ચયા ન હોન્તી’તિ? ‘નો ન હોન્તિ. ઇમે પન તથા ચ હોન્તિ, અઞ્ઞથા ચાતિ સમાનેપિ પચ્ચયત્તે અતિરેકપચ્ચયા હોન્તિ, તસ્મા ¶ આહારાતિ વુત્તા. કથં? એતેસુ હિ ફસ્સાહારો, યેસં ધમ્માનં અવસેસા ચિત્તચેતસિકા પચ્ચયા હોન્તિ, તેસઞ્ચ પચ્ચયો હોતિ, તિસ્સો ચ વેદના આહરતિ. મનોસઞ્ચેતનાહારો તેસઞ્ચ પચ્ચયો હોતિ તયો ચ ભવે આહરતિ. વિઞ્ઞાણાહારો તેસઞ્ચ પચ્ચયો હોતિ પટિસન્ધિનામરૂપઞ્ચ આહરતી’તિ. ‘નનુ ચ સો વિપાકોવ ઇદં પન કુસલવિઞ્ઞાણ’ન્તિ? ‘કિઞ્ચાપિ કુસલવિઞ્ઞાણં, તંસરિક્ખતાય પન વિઞ્ઞાણાહારો’ત્વેવ વુત્તં. ઉપત્થમ્ભકટ્ઠેન વા ઇમે તયો આહારાતિ વુત્તા. ઇમે હિ સમ્પયુત્તધમ્માનં, કબળીકારાહારો વિય રૂપકાયસ્સ, ઉપત્થમ્ભકપચ્ચયા હોન્તિ. તેનેવ વુત્તં – ‘‘અરૂપિનો આહારા સમ્પયુત્તકાનં ધમ્માનં તંસમુટ્ઠાનાનઞ્ચ રૂપાનં આહારપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા. ૧.૧.૧૫).

અપરો નયો – અજ્ઝત્તિકસન્તતિયા વિસેસપચ્ચયત્તા કબળીકારાહારો ચ ઇમે ચ તયો ધમ્મા આહારાતિ વુત્તા. વિસેસપચ્ચયો હિ કબળીકારાહારભક્ખાનં સત્તાનં રૂપકાયસ્સ કબળીકારો આહારો; નામકાયે વેદનાય ફસ્સો, વિઞ્ઞાણસ્સ મનોસઞ્ચેતના, નામરૂપસ્સ વિઞ્ઞાણં. યથાહ –

‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, અયં કાયો આહારટ્ઠિતિકો, આહારં પટિચ્ચ તિટ્ઠતિ, અનાહારો નો તિટ્ઠતિ’’ (સં. નિ. ૫.૧૮૩). તથા ફસ્સપચ્ચયા વેદના, સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણં, વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપન્તિ (સં. નિ. ૨.૧).

અધિપતિયટ્ઠેન પન અટ્ઠેવ ધમ્મા ઇન્દ્રિયાનિ હોન્તિ, ન અવસેસા. તેન વુત્તં – અટ્ઠિન્દ્રિયાનિ હોન્તીતિ. ઉપનિજ્ઝાયનટ્ઠેન પઞ્ચેવ ધમ્મા ઝાનઙ્ગાનિ હોન્તિ. તેન વુત્તં – પઞ્ચઙ્ગિકં ઝાનં હોતીતિ.

નિય્યાનટ્ઠેન ¶ ચ હેત્વટ્ઠેન ચ પઞ્ચેવ ધમ્મા મગ્ગઙ્ગાનિ હોન્તિ. તેન વુત્તં – પઞ્ચઙ્ગિકો મગ્ગો હોતીતિ. કિઞ્ચાપિ હિ અટ્ઠઙ્ગિકો અરિયમગ્ગો, લોકિયચિત્તે ¶ પન એકક્ખણે તિસ્સો વિરતિયો ન લબ્ભન્તિ, તસ્મા પઞ્ચઙ્ગિકોતિ વુત્તો. ‘નનુ ચ ‘‘યથાગતમગ્ગોતિ ખો, ભિક્ખુ, અરિયસ્સેતં અટ્ઠઙ્ગિકસ્સ મગ્ગસ્સ અધિવચન’’ન્તિ (સં. નિ. ૪.૨૪૫) ઇમસ્મિં સુત્તે ‘યથેવ લોકુત્તરમગ્ગો અટ્ઠઙ્ગિકો, પુબ્બભાગવિપસ્સનામગ્ગોપિ તથેવ અટ્ઠઙ્ગિકો’તિ યથાગતવચનેન ઇમસ્સત્થસ્સ દીપિતત્તા, લોકિયમગ્ગેનાપિ અટ્ઠઙ્ગિકેન ભવિતબ્બન્તિ? ન ભવિતબ્બં ¶ . અયઞ્હિ સુત્તન્તિકદેસના નામ પરિયાયદેસના. તેનાહ – ‘‘પુબ્બેવ ખો પનસ્સ કાયકમ્મં વચીકમ્મં આજીવો સુપરિસુદ્ધો હોતી’’તિ (મ. નિ. ૩.૪૩૧). અયં પન નિપ્પરિયાયદેસના. લોકિયચિત્તસ્મિઞ્હિ તિસ્સો વિરતિયો એકક્ખણે ન લબ્ભન્તિ, તસ્મા ‘પઞ્ચઙ્ગિકો’વ વુત્તોતિ.

અકમ્પિયટ્ઠેન પન સત્તેવ ધમ્મા બલાનિ હોન્તિ. મૂલટ્ઠેન તયોવ ધમ્મા હેતૂ. ફુસનટ્ઠેન એકોવ ધમ્મો ફસ્સો. વેદયિતટ્ઠેન એકોવ ધમ્મો વેદના. સઞ્જાનનટ્ઠેન એકોવ ધમ્મો સઞ્ઞા. ચેતયનટ્ઠેન એકોવ ધમ્મો ચેતના. ચિત્તવિચિત્તટ્ઠેન એકોવ ધમ્મો ચિત્તં. રાસટ્ઠેન ચેવ વેદયિતટ્ઠેન ચ એકોવ ધમ્મો વેદનાક્ખન્ધો. રાસટ્ઠેન ચ સઞ્જાનનટ્ઠેન ચ એકોવ ધમ્મો સઞ્ઞાક્ખન્ધો. રાસટ્ઠેન ચ અભિસઙ્ખરણટ્ઠેન ચ એકોવ ધમ્મો સઙ્ખારક્ખન્ધો. રાસટ્ઠેન ચ ચિત્તવિચિત્તટ્ઠેન ચ એકોવ ધમ્મો વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો. વિજાનનટ્ઠેન ચેવ હેટ્ઠા વુત્તઆયતનટ્ઠેન ચ એકમેવ મનાયતનં. વિજાનનટ્ઠેન ચ અધિપતિયટ્ઠેન ચ એકમેવ મનિન્દ્રિયં. વિજાનનટ્ઠેન ચ સભાવસુઞ્ઞતનિસ્સત્તટ્ઠેન ચ એકોવ ધમ્મો મનોવિઞ્ઞાણધાતુ નામ હોતિ, ન અવસેસા. ઠપેત્વા પન ચિત્તં, યથાવુત્તેન અત્થેન અવસેસા સબ્બેપિ ધમ્મા એકં ધમ્માયતનમેવ, એકા ચ ધમ્મધાતુયેવ હોતીતિ.

યે વા પન તસ્મિં સમયેતિ ઇમિના પન અપ્પનાવારેન ઇધાપિ હેટ્ઠા વુત્તા યેવાપનકાવ સઙ્ગહિતા. યથા ચ ઇધ એવં સબ્બત્થ ¶ . ઇતો પરઞ્હિ એત્તકમ્પિ ન વિચારયિસ્સામ. નિદ્દેસપટિનિદ્દેસવારેસુ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બોતિ.

કોટ્ઠાસવારોતિપિ એતસ્સેવ નામં.

૧૨૧-૧૪૫. ઇદાનિ ¶ તસ્મિં ખો પન સમયે ધમ્મા હોન્તીતિ સુઞ્ઞતવારો આરદ્ધો. સો ¶ ઉદ્દેસનિદ્દેસવસેન દ્વિધા વવત્થિતો. તત્થ ઉદ્દેસવારે ‘ધમ્મા હોન્તી’તિ ઇમિના સદ્ધિં ચતુવીસતિ કોટ્ઠાસા હોન્તિ. સબ્બકોટ્ઠાસેસુ ચ ‘ચત્તારો દ્વે તયો’તિ ગણનપરિચ્છેદો ન વુત્તો. કસ્મા? સઙ્ગહવારે પરિચ્છિન્નત્તા. તત્થ પરિચ્છિન્નધમ્માયેવ હિ ઇધાપિ વુત્તા. ન હેત્થ સત્તો વા ભાવો વા અત્તા વા ઉપલબ્ભતિ. ધમ્માવ એતે ધમ્મમત્તા અસારા અપરિણાયકાતિ ઇમિસ્સા સુઞ્ઞતાય દીપનત્થં વુત્તા. તસ્મા એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો – યસ્મિં સમયે કામાવચરં પઠમં મહાકુસલચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મિં સમયે ચિત્તઙ્ગવસેન ઉપ્પન્ના અતિરેકપણ્ણાસધમ્મા સભાવટ્ઠેન ધમ્મા એવ હોન્તિ. ન અઞ્ઞો કોચિ સત્તો વા ભાવો વા પોસો વા પુગ્ગલો વા હોતીતિ. તથા રાસટ્ઠેન ખન્ધાવ હોન્તીતિ. એવં પુરિમનયેનેવ સબ્બપદેસુ અત્થયોજના વેદિતબ્બા. યસ્મા પન ઝાનતો અઞ્ઞં ઝાનઙ્ગં, મગ્ગતો વા અઞ્ઞં મગ્ગઙ્ગં નત્થિ, તસ્મા ઇધ ‘ઝાનં હોતિ, મગ્ગો હોતિ’ ઇચ્ચેવ વુત્તં. ઉપનિજ્ઝાયનટ્ઠેન હિ ઝાનમેવ હેત્વટ્ઠેન મગ્ગોવ હોતિ. ન અઞ્ઞો કોચિ સત્તો વા ભાવો વાતિ. એવં સબ્બપદેસુ અત્થયોજના કાતબ્બા. નિદ્દેસવારો ઉત્તાનત્થોયેવાતિ.

નિટ્ઠિતા ચ તીહિ મહાવારેહિ મણ્ડેત્વા નિદ્દિટ્ઠસ્સ

૧૪૬. ઇદાનિ દુતિયચિત્તાદીનિ દસ્સેતું પુન ‘‘કતમે ધમ્મા’’તિઆદિ આરદ્ધં. તેસુ સબ્બેસુપિ પઠમચિત્તે વુત્તનયેનેવ ¶ તયો તયો મહાવારા વેદિતબ્બા. ન કેવલઞ્ચ મહાવારા એવ, પઠમચિત્તે વુત્તસદિસાનં સબ્બપદાનં અત્થોપિ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. ઇતો પરમ્પિ અપુબ્બપદવણ્ણનંયેવ કરિસ્સામ. ઇમસ્મિં તાવ દુતિયચિત્તનિદ્દેસે સસઙ્ખારેનાતિ ઇદમેવ અપુબ્બં. તસ્સત્થો – સહ સઙ્ખારેનાતિ સસઙ્ખારો. તેન સસઙ્ખારેન ¶ સપ્પયોગેન સઉપાયેન પચ્ચયગણેનાતિ અત્થો. યેન હિ આરમ્મણાદિના પચ્ચયગણેન પઠમં મહાચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તેનેવ સપ્પયોગેન સઉપાયેન ઇદં ઉપ્પજ્જતિ.

તસ્સેવં ¶ ઉપ્પત્તિ વેદિતબ્બા – ઇધેકચ્ચો ભિક્ખુ વિહારપચ્ચન્તે વસમાનો ચેતિયઙ્ગણસમ્મજ્જનવેલાય વા થેરુપટ્ઠાનવેલાય વા સમ્પત્તાય, ધમ્મસવનદિવસે વા સમ્પત્તે ‘મય્હં ગન્ત્વા પચ્ચાગચ્છતો અતિદૂરં ભવિસ્સતિ, ન ગમિસ્સામી’તિ ચિન્તેત્વા પુન ચિન્તેતિ – ‘ભિક્ખુસ્સ નામ ચેતિયઙ્ગણં વા થેરુપટ્ઠાનં વા ધમ્મસવનં વા અગન્તું અસારુપ્પં, ગમિસ્સામી’તિ ગચ્છતિ. તસ્સેવં અત્તનો પયોગેન વા, પરેન વા વત્તાદીનં અકરણે ચ આદીનવં કરણે ચ આનિસંસં દસ્સેત્વા ઓવદિયમાનસ્સ, નિગ્ગહવસેનેવ વા ‘એહિ, ઇદં કરોહી’તિ કારિયમાનસ્સ ઉપ્પન્નં કુસલચિત્તં સસઙ્ખારેન પચ્ચયગણેન ઉપ્પન્નં નામ હોતીતિ.

૧૪૭-૧૪૮. તતિયે ઞાણેન વિપ્પયુત્તન્તિ ઞાણવિપ્પયુત્તં. ઇદમ્પિ હિ આરમ્મણે હટ્ઠપહટ્ઠં હોતિ પરિચ્છિન્દકઞાણં પનેત્થ ન હોતિ. તસ્મા ઇદં દહરકુમારકાનં ભિક્ખું દિસ્વા ‘અયં થેરો મય્હ’ન્તિ વન્દનકાલે, તેનેવ નયેન ચેતિયવન્દનધમ્મસવનકાલાદીસુ ચ ઉપ્પજ્જતીતિ વેદિતબ્બં. પાળિયં પનેત્થ સત્તસુ ઠાનેસુ પઞ્ઞા પરિહાયતિ. સેસં પાકતિકમેવાતિ.

૧૪૯. ચતુત્થચિત્તેપિ એસેવ નયો. ઇદં પન સસઙ્ખારેનાતિ વચનતો યદા માતાપિતરો દહરકુમારકે સીસે ગહેત્વા ચેતિયાદીનિ વન્દાપેન્તિ તે ચ અનત્થિકા સમાનાપિ હટ્ઠપહટ્ઠાવ વન્દન્તિ. એવરૂપે કાલે લબ્ભતીતિ વેદિતબ્બં.

૧૫૦. પઞ્ચમે ¶ ¶ ઉપેક્ખાસહગતન્તિ ઉપેક્ખાવેદનાય સમ્પયુત્તં ¶ . ઇદઞ્હિ આરમ્મણે મજ્ઝત્તં હોતિ. પરિચ્છિન્દકઞાણં પનેત્થ હોતિયેવ. પાળિયં પનેત્થ ઝાનચતુક્કે ઉપેક્ખા હોતીતિ ઇન્દ્રિયટ્ઠકે ઉપેક્ખિન્દ્રિયં હોતીતિ વત્વા સબ્બેસમ્પિ વેદનાદિપદાનં નિદ્દેસે સાતાસાતસુખદુક્ખપટિક્ખેપવસેન દેસનં કત્વા અદુક્ખમસુખવેદના કથિતા. તસ્સા મજ્ઝત્તલક્ખણે ઇન્દત્તકરણવસેન ઉપેક્ખિન્દ્રિયભાવો વેદિતબ્બો. પદપટિપાટિયા ચ એકસ્મિં ઠાને પીતિ પરિહીના. તસ્મા ચિત્તઙ્ગવસેન પાળિઆરુળ્હા પઞ્ચપણ્ણાસેવ ધમ્મા હોન્તિ. તેસં વસેન સબ્બકોટ્ઠાસેસુ સબ્બવારેસુ ચ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

૧૫૬-૯. છટ્ઠસત્તમઅટ્ઠમાનિ દુતિયતતિયચતુત્થેસુ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ. કેવલઞ્હિ ઇમેસુ વેદનાપરિવત્તનઞ્ચેવ પીતિપરિહાનઞ્ચ હોતિ. સેસં સદ્ધિં ઉપ્પત્તિનયેન તાદિસમેવ. કરુણામુદિતા પરિકમ્મકાલેપિ હિ ઇમેસં ઉપ્પત્તિ મહાઅટ્ઠકથાયં અનુઞ્ઞાતા એવ. ઇમાનિ અટ્ઠ કામાવચરકુસલચિત્તાનિ નામ.

તાનિ સબ્બાનિપિ દસહિ પુઞ્ઞકિરિયવત્થૂહિ દીપેતબ્બાનિ. કથં? દાનમયં પુઞ્ઞકિરિયવત્થુ, સીલમયં… ભાવનામયં… અપચિતિસહગતં… વેય્યાવચ્ચસહગતં… પત્તાનુપ્પદાનં… અબ્ભનુમોદનં… દેસનામયં… સવનમયં… દિટ્ઠિજુકમ્મં પુઞ્ઞકિરિયવત્થૂતિ ઇમાનિ દસ પુઞ્ઞકિરિયવત્થૂનિ નામ. તત્થ દાનમેવ દાનમયં. પુઞ્ઞકિરિયા ચ સા તેસં તેસં આનિસંસાનં વત્થુ ચાતિ પુઞ્ઞકિરિયવત્થુ. સેસેસુપિ એસેવ નયો.

તત્થ ¶ ચીવરાદીસુ ચતૂસુ પચ્ચયેસુ, રૂપાદીસુ વા છસુ આરમ્મણેસુ, અન્નાદીસુ વા દસસુ દાનવત્થૂસુ, તં તં દેન્તસ્સ તેસં તેસં ઉપ્પાદનતો પટ્ઠાય ¶ પુબ્બભાગે, પરિચ્ચાગકાલે, પચ્છા સોમનસ્સચિત્તેન અનુસ્સરણકાલે ચાતિ તીસુ કાલેસુ પવત્તા ચેતના ‘દાનમયં પુઞ્ઞકિરિયવત્થુ’ નામ.

પઞ્ચસીલં અટ્ઠસીલં દસસીલં સમાદિયન્તસ્સ, ‘પબ્બજિસ્સામી’તિ વિહારં ગચ્છન્તસ્સ, પબ્બજન્તસ્સ, ‘મનોરથં મત્થકં પાપેત્વા પબ્બજિતો વત’મ્હિ, ‘સાધુ સાધૂ’તિ આવજ્જેન્તસ્સ, પાતિમોક્ખં સંવરન્તસ્સ, ચીવરાદયો પચ્ચયે પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ, આપાથગતેસુ રૂપાદીસુ ચક્ખુદ્વારાદીનિ સંવરન્તસ્સ ¶ , આજીવં સોધેન્તસ્સ ચ પવત્તા ચેતના ‘સીલમયં પુઞ્ઞકિરિયવત્થુ’ નામ.

પટિસમ્ભિદાયં વુત્તેન વિપસ્સનામગ્ગેન ચક્ખું અનિચ્ચતો દુક્ખતો અનત્તતો ભાવેન્તસ્સ…પે… મનં… રૂપે…પે… ધમ્મે… ચક્ખુવિઞ્ઞાણં…પે… મનોવિઞ્ઞાણં,… ચક્ખુસમ્ફસ્સં…પે… મનોસમ્ફસ્સં, ચક્ખુસમ્ફસ્સજં વેદનં…પે… મનોસમ્ફસ્સજં વેદનં, …પે… રૂપસઞ્ઞં…પે… જરામરણં અનિચ્ચતો દુક્ખતો અનત્તતો ભાવેન્તસ્સ પવત્તા ચેતના, અટ્ઠતિંસાય વા આરમ્મણેસુ અપ્પનં અપ્પત્તા સબ્બાપિ ચેતના ‘ભાવનામયં પુઞ્ઞકિરિયવત્થુ’ નામ.

મહલ્લકં પન દિસ્વા પચ્ચુગ્ગમનપત્તચીવરપટિગ્ગહણઅભિવાદનમગ્ગસમ્પદાનાદિવસેન ‘અપચિતિસહગતં’ વેદિતબ્બં.

વુડ્ઢતરાનં વત્તપ્પટિપત્તિકરણવસેન ગામં પિણ્ડાય પવિટ્ઠં ભિક્ખું દિસ્વા પત્તં ગહેત્વા ગામે ભિક્ખં સમાદપેત્વા ઉપસંહરણવસેન, ‘ગચ્છ ભિક્ખૂનં પત્તં આહરા’તિ સુત્વા વેગેન ગન્ત્વા પત્તાહરણાદિવસેન ચ કાયવેય્યાવટિકકાલે ‘વેય્યાવચ્ચસહગતં’ વેદિતબ્બં.

દાનં દત્વા ગન્ધાદીહિ પૂજં કત્વા ‘અસુકસ્સ નામ પત્તિ હોતૂ’તિ વા, ‘સબ્બસત્તાનં હોતૂ’તિ વા પત્તિં દદતો ‘પત્તાનુપ્પદાનં’ વેદિતબ્બં. કિં પનેવં પત્તિં દદતો પુઞ્ઞક્ખયો હોતીતિ? ન હોતિ. યથા પન એકં દીપં જાલેત્વા તતો દીપસહસ્સં જાલેન્તસ્સ પઠમદીપો ખીણોતિ ¶ ન વત્તબ્બો; પુરિમાલોકેન પન સદ્ધિં પચ્છિમાલોકો એકતો હુત્વા અતિમહા હોતિ. એવમેવ પત્તિં દદતો પરિહાનિ નામ નત્થિ. વુડ્ઢિયેવ પન હોતીતિ વેદિતબ્બો.

પરેહિ ¶ દિન્નાય પત્તિયા વા અઞ્ઞાય વા પુઞ્ઞકિરિયાય ‘સાધુ સાધૂ’તિ અનુમોદનવસેન ‘અબ્ભનુમોદનં’ વેદિતબ્બં.

એકો ‘એવં મં ધમ્મકથિકોતિ મં જાનિસ્સન્તી’તિ ઇચ્છાય ઠત્વા લાભગરુકો હુત્વા દેસેતિ, તં ન મહપ્ફલં. એકો અત્તનો પગુણં ધમ્મં અપચ્ચાસીસમાનો વિમુત્તાયતનસીસેન પરેસં દેસેતિ, ઇદં ‘દેસનામયં પુઞ્ઞકિરિયવત્થુ’ નામ.

એકો સુણન્તો ‘ઇતિ મં સદ્ધોતિ જાનિસ્સન્તી’તિ સુણાતિ, તં ન મહપ્ફલં. એકો ‘એવં મે મહપ્ફલં ભવિસ્સતી’તિ હિતફરણેન મુદુચિત્તેન ધમ્મં સુણાતિ, ઇદં ‘સવનમયં પુઞ્ઞકિરિયવત્થુ’ નામ.

દિટ્ઠિં ¶ ઉજું કરોન્તસ્સ ‘દિટ્ઠિજુકમ્મં પુઞ્ઞકિરિયવત્થુ’ નામ. દીઘભાણકા પનાહુ – ‘દિટ્ઠિજુકમ્મં સબ્બેસં નિયમલક્ખણં, યંકિઞ્ચિ પુઞ્ઞં કરોન્તસ્સ હિ દિટ્ઠિયા ઉજુકભાવેનેવ મહપ્ફલં હોતી’તિ.

એતેસુ પન પુઞ્ઞકિરિયવત્થૂસુ દાનમયં તાવ ‘દાનં દસ્સામી’તિ ચિન્તેન્તસ્સ ઉપ્પજ્જતિ, દાનં દદતો ઉપ્પજ્જતિ, ‘દિન્નં મે’તિ પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ ઉપ્પજ્જતિ. એવં પુબ્બચેતનં મુઞ્ચનચેતનં અપરચેતનન્તિ તિસ્સોપિ ચેતના એકતો કત્વા ‘દાનમયં પુઞ્ઞકિરિયવત્થુ’ નામ હોતિ. સીલમયમ્પિ ‘સીલં પૂરેસ્સામી’તિ ચિન્તેન્તસ્સ ઉપ્પજ્જતિ, સીલપૂરણકાલે ઉપ્પજ્જતિ, ‘પૂરિતં મે’તિ પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ ઉપ્પજ્જતિ. તા સબ્બાપિ એકતો કત્વા ‘સીલમયં પુઞ્ઞકિરિયવત્થુ’ નામ હોતિ…પે… દિટ્ઠિજુકમ્મમ્પિ ‘દિટ્ઠિં ઉજુકં કરિસ્સામી’તિ ચિન્તેન્તસ્સ ઉપ્પજ્જતિ, દિટ્ઠિં ઉજું કરોન્તસ્સ ઉપ્પજ્જતિ, ‘દિટ્ઠિ મે ઉજુકા કતા’તિ પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ ઉપ્પજ્જતિ. તા સબ્બાપિ એકતો કત્વા ‘દિટ્ઠિજુકમ્મં પુઞ્ઞકિરિયવત્થુ’ નામ હોતિ.

સુત્તે ¶ પન તીણિયેવ પુઞ્ઞકિરિયવત્થૂનિ આગતાનિ. તેસુ ઇતરેસમ્પિ સઙ્ગહો વેદિતબ્બો. અપચિતિવેય્યાવચ્ચાનિ હિ સીલમયે સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ. પત્તાનુપ્પદાનઅબ્ભનુમોદનાનિ દાનમયે. દેસનાસવનદિટ્ઠિજુકમ્માનિ ભાવનામયે. યે પન ‘દિટ્ઠિજુકમ્મં સબ્બેસં નિયમલક્ખણ’ન્તિ વદન્તિ તેસં તં તીસુપિ સઙ્ગહં ગચ્છતિ. એવમેતાનિ સઙ્ખેપતો તીણિ હુત્વા વિત્થારતો દસ હોન્તિ.

તેસુ ¶ ‘દાનં દસ્સામી’તિ ચિન્તેન્તો અટ્ઠન્નં કામાવચરકુસલચિત્તાનં અઞ્ઞતરેનેવ ચિન્તેતિ; દદમાનોપિ તેસંયેવ અઞ્ઞતરેન દેતિ; ‘દાનં મે દિન્ન’ન્તિ પચ્ચવેક્ખન્તોપિ તેસંયેવ અઞ્ઞતરેન પચ્ચવેક્ખતિ. ‘સીલં પૂરેસ્સામી’તિ ચિન્તેન્તોપિ તેસંયેવ અઞ્ઞતરેન ચિન્તેતિ; સીલં પૂરેન્તોપિ તેસંયેવ અઞ્ઞતરેન પૂરેતિ, ‘સીલં મે પૂરિત’ન્તિ પચ્ચવેક્ખન્તોપિ તેસંયેવ અઞ્ઞતરેન પચ્ચવેક્ખતિ. ‘ભાવનં ભાવેસ્સામી’તિ ચિન્તેન્તોપિ તેસંયેવ અઞ્ઞતરેન ચિન્તેતિ; ભાવેન્તોપિ તેસંયેવ અઞ્ઞતરેન ભાવેતિ; ‘ભાવના મે ભાવિતા’તિ પચ્ચવેક્ખન્તોપિ તેસંયેવ અઞ્ઞતરેન પચ્ચવેક્ખતિ.

‘જેટ્ઠાપચિતિકમ્મં ¶ કરિસ્સામી’તિ ચિન્તેન્તોપિ તેસંયેવ અઞ્ઞતરેન ચિન્તેતિ, કરોન્તોપિ તેસંયેવ અઞ્ઞતરેન કરોતિ, ‘કતં મે’તિ પચ્ચવેક્ખન્તોપિ તેસંયેવ અઞ્ઞતરેન પચ્ચવેક્ખતિ. ‘કાયવેય્યાવટિકકમ્મં કરિસ્સામી’તિ ચિન્તેન્તોપિ, કરોન્તોપિ, ‘કતં મે’તિ પચ્ચવેક્ખન્તોપિ તેસંયેવ અઞ્ઞતરેન પચ્ચવેક્ખતિ. ‘પત્તિં દસ્સામી’તિ ચિન્તેન્તોપિ, દદન્તોપિ, ‘દિન્નં મે’તિ પચ્ચવેક્ખન્તોપિ, ‘પત્તિં વા સેસકુસલં વા અનુમોદિસ્સામી’તિ ચિન્તેન્તોપિ તેસંયેવ અઞ્ઞતરેન ચિન્તેતિ; અનુમોદન્તોપિ તેસંયેવ અઞ્ઞતરેન અનુમોદતિ, ‘અનુમોદિતં મે’તિ પચ્ચવેક્ખન્તોપિ તેસંયેવ અઞ્ઞતરેન પચ્ચવેક્ખતિ. ‘ધમ્મં દેસેસ્સામી’તિ ચિન્તેન્તોપિ તેસંયેવ અઞ્ઞતરેન ચિન્તેતિ, દેસેન્તોપિ તેસંયેવ અઞ્ઞતરેન દેસેતિ, ‘દેસિતો મે’તિ પચ્ચવેક્ખન્તોપિ તેસંયેવ અઞ્ઞતરેન પચ્ચવેક્ખતિ. ‘ધમ્મં સોસ્સામી’તિ ચિન્તેન્તોપિ તેસંયેવ અઞ્ઞતરેન ચિન્તેતિ, સુણન્તોપિ તેસંયેવ અઞ્ઞતરેન સુણાતિ, ‘સુતો મે’તિ પચ્ચવેક્ખન્તોપિ તેસંયેવ અઞ્ઞતરેન પચ્ચવેક્ખતિ. ‘દિટ્ઠિં ઉજુકં કરિસ્સામી’તિ ચિન્તેન્તોપિ તેસંયેવ અઞ્ઞતરેન ચિન્તેતિ, ઉજું કરોન્તો પન ચતુન્નં ઞાણસમ્પયુત્તાનં અઞ્ઞતરેન કરોતિ, ‘દિટ્ઠિ મે ઉજુકા કતા’તિ પચ્ચવેક્ખન્તો અટ્ઠન્નં અઞ્ઞતરેન પચ્ચવેક્ખતિ.

ઇમસ્મિં ¶ ઠાને ચત્તારિ અનન્તાનિ નામ ગહિતાનિ. ચત્તારિ હિ અનન્તાનિ – આકાસો અનન્તો, ચક્કવાળાનિ અનન્તાનિ, સત્તનિકાયો અનન્તો, બુદ્ધઞ્ઞાણં ¶ અનન્તં. આકાસસ્સ હિ પુરત્થિમાય દિસાય વા પચ્છિમુત્તરદક્ખિણાસુ વા એત્તકાનિ વા યોજનસતાનિ એત્તકાનિ વા યોજનસહસ્સાનીતિ પરિચ્છેદો નત્થિ. સિનેરુમત્તમ્પિ અયોકૂટં પથવિં દ્વિધા કત્વા હેટ્ઠા ખિત્તં ભસ્સેથેવ, નો પતિટ્ઠં લભેથ, એવં આકાસં અનન્તં નામ.

ચક્કવાળાનમ્પિ સતેહિ વા સહસ્સેહિ વા પરિચ્છેદો નત્થિ. સચેપિ હિ અકનિટ્ઠભવને નિબ્બત્તા, દળ્હથામધનુગ્ગહસ્સ લહુકેન સરેન તિરિયં તાલચ્છાયં અતિક્કમનમત્તેન કાલેન ચક્કવાળસતસહસ્સં અતિક્કમનસમત્થેન જવેન સમન્નાગતા ચત્તારો મહાબ્રહ્માનો ¶ ‘ચક્કવાળપરિયન્તં પસ્સિસ્સામા’તિ તેન જવેન ધાવેય્યું, ચક્કવાળપરિયન્તં અદિસ્વાવ પરિનિબ્બાયેય્યું, એવં ચક્કવાળાનિ અનન્તાનિ નામ.

એત્તકેસુ પન ચક્કવાળેસુ ઉદકટ્ઠકથલટ્ઠકસત્તાનં પમાણં નત્થિ. એવં સત્તનિકાયો અનન્તો નામ. તતોપિ બુદ્ધઞાણં અનન્તમેવ.

એવં અપરિમાણેસુ ચક્કવાળેસુ અપરિમાણાનં સત્તાનં કામાવચરસોમનસ્સસહગતઞાણસમ્પયુત્તઅસઙ્ખારિકકુસલચિત્તાનિ એકસ્સ બહૂનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. બહૂનમ્પિ બહૂનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. તાનિ સબ્બાનિપિ કામાવચરટ્ઠેન સોમનસ્સસહગતટ્ઠેન ઞાણસમ્પયુત્તટ્ઠેન અસઙ્ખારિકટ્ઠેન એકત્તં ગચ્છન્તિ. એકમેવ સોમનસ્સસહગતં તિહેતુકં અસઙ્ખારિકં મહાચિત્તં હોતિ. તથા સસઙ્ખારિકં મહાચિત્તં…પે… તથા ઉપેક્ખાસહગતં ઞાણવિપ્પયુત્તં દ્વિહેતુકં સસઙ્ખારિકચિત્તન્તિ. એવં સબ્બાનિપિ અપરિમાણેસુ ચક્કવાળેસુ અપરિમાણાનં સત્તાનં ઉપ્પજ્જમાનાનિ કામાવચરકુસલચિત્તાનિ સમ્માસમ્બુદ્ધો મહાતુલાય તુલયમાનો વિય, તુમ્બે પક્ખિપિત્વા મિનમાનો વિય, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન પરિચ્છિન્દિત્વા ‘અટ્ઠેવેતાની’તિ સરિક્ખટ્ઠેન અટ્ઠેવ કોટ્ઠાસે કત્વા દસ્સેસિ.

પુન ઇમસ્મિં ઠાને છબ્બિધેન પુઞ્ઞાયૂહનં નામ ગહિતં. પુઞ્ઞઞ્હિ અત્થિ સયંકારં અત્થિ પરંકારં, અત્થિ સાહત્થિકં અત્થિ આણત્તિકં, અત્થિ સમ્પજાનકતં અત્થિ અસમ્પજાનકતન્તિ.

તત્થ ¶ અત્તનો ધમ્મતાય કતં ‘સયંકારં’ નામ. પરં કરોન્તં દિસ્વા કતં ‘પરંકારં’ નામ. સહત્થેન કતં ‘સાહત્થિકં’ નામ. આણાપેત્વા કારિતં ¶ ‘આણત્તિકં’ નામ. કમ્મઞ્ચ ફલઞ્ચ સદ્દહિત્વા કતં ‘સમ્પજાનકતં’ નામ. કમ્મમ્પિ ફલમ્પિ અજાનિત્વા કતં ‘અસમ્પજાનકતં’ નામ. તેસુ સયંકારં કરોન્તોપિ ઇમેસં અટ્ઠન્નં કુસલચિત્તાનં અઞ્ઞતરેનેવ કરોતિ. પરંકારં કરોન્તોપિ, સહત્થેન કરોન્તોપિ, આણાપેત્વા કરોન્તોપિ ઇમેસં અટ્ઠન્નં કુસલચિત્તાનં અઞ્ઞતરેનેવ કરોતિ. સમ્પજાનકરણં પન ચતૂહિ ઞાણસમ્પયુત્તેહિ હોતિ. અસમ્પજાનકરણં ચતૂહિ ઞાણવિપ્પયુત્તેહિ.

અપરાપિ ઇમસ્મિં ઠાને ચતસ્સો દક્ખિણાવિસુદ્ધિયો ગહિતા – પચ્ચયાનં ધમ્મિકતા, ચેતનામહત્તં, વત્થુસમ્પત્તિ, ગુણાતિરેકતાતિ. તત્થ ધમ્મેન સમેન ઉપ્પન્ના પચ્ચયા ‘ધમ્મિકા’ નામ. સદ્દહિત્વા ¶ ઓકપ્પેત્વા દદતો પન ‘ચેતનામહત્તં’ નામ હોતિ. ખીણાસવભાવો ‘વત્થુસમ્પત્તિ’ નામ. ખીણાસવસ્સેવ નિરોધા વુટ્ઠિતભાવો ‘ગુણાતિરેકતા’ નામ. ઇમાનિ ચત્તારિ સમોધાનેત્વા દાતું સક્કોન્તસ્સ કામાવચરં કુસલં ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે વિપાકં દેતિ. પુણ્ણકસેટ્ઠિકાકવલિયસુમનમાલાકારાદીનં (ધ. પ. અટ્ઠ. ૨.૨૨૫ પુણ્ણદાસીવત્થુ) (ધ. પ. અટ્ઠ. ૧.૬૭ સુમનમાલાકારવત્થુ) વિય.

સઙ્ખેપતો પનેતં સબ્બમ્પિ કામાવચરકુસલચિત્તં ‘ચિત્ત’ન્તિ કરિત્વા ચિત્તવિચિત્તટ્ઠેન એકમેવ હોતિ. વેદનાવસેન સોમનસ્સસહગતં ઉપેક્ખાસહગતન્તિ દુવિધં હોતિ. ઞાણવિભત્તિદેસનાવસેન ચતુબ્બિધં હોતિ. સોમનસ્સસહગતં ઞાણસમ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકં મહાચિત્તઞ્હિ ઉપેક્ખાસહગતં ઞાણસમ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકં મહાચિત્તઞ્ચ ઞાણસમ્પયુત્તટ્ઠેન અસઙ્ખારિકટ્ઠેન ચ એકમેવ હોતિ. તથા ઞાણસમ્પયુત્તં સસઙ્ખારિકં, ઞાણવિપ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકં, ઞાણવિપ્પયુત્તં સસઙ્ખારિકઞ્ચાતિ. એવં ઞાણવિભત્તિદેસનાવસેન ચતુબ્બિધે પનેતસ્મિં અસઙ્ખારસસઙ્ખારવિભત્તિતો ચત્તારિ અસઙ્ખારિકાનિ ચત્તારિ સસઙ્ખારિકાનીતિ અટ્ઠેવ કુસલચિત્તાનિ હોન્તિ. તાનિ યાથાવતો ઞત્વા ભગવા સબ્બઞ્ઞૂ ગણીવરો મુનિસેટ્ઠો આચિક્ખતિ દેસેતિ પઞ્ઞપેતિ પટ્ઠપેતિ વિવરતિ વિભજતિ ઉત્તાનીકરોતીતિ.

અટ્ઠસાલિનિયા ધમ્મસઙ્ગહટ્ઠકથાય

૧૬૦. ઇદાનિ ¶ ¶ રૂપાવચરકુસલં દસ્સેતું કતમે ધમ્મા કુસલાતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ રૂપૂપપત્તિયા મગ્ગં ભાવેતીતિ રૂપં વુચ્ચતિ રૂપભવો. ઉપપત્તીતિ નિબ્બત્તિ જાતિ સઞ્જાતિ. મગ્ગોતિ ઉપાયો. વચનત્થો પનેત્થ – તં ઉપપત્તિં મગ્ગતિ ગવેસતિ જનેતિ નિપ્ફાદેતીતિ મગ્ગો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યેન મગ્ગેન રૂપભવે ઉપપત્તિ હોતિ નિબ્બત્તિ જાતિ સઞ્જાતિ, તં મગ્ગં ભાવેતીતિ. કિં પનેતેન નિયમતો રૂપભવે ઉપપત્તિ હોતીતિ? ન હોતિ. ‘‘સમાધિં, ભિક્ખવે, ભાવેથ, સમાહિતો યથાભૂતં પજાનાતિ પસ્સતી’’તિ (સં. નિ. ૩.૫; ૪.૯૯; ૫.૧૦૭૧; નેત્તિ. ૪૦; મિ. પ. ૨.૧.૧૫) એવં વુત્તેન હિ નિબ્બેધભાગિયેન રૂપભવાતિક્કમોપિ હોતિ. રૂપૂપપત્તિયા પન ઇતો અઞ્ઞો મગ્ગો નામ ¶ નત્થિ, તેન વુત્તં ‘રૂપૂપપત્તિયા મગ્ગં ભાવેતી’તિ. અત્થતો ચાયં મગ્ગો નામ ચેતનાપિ હોતિ, ચેતનાય સમ્પયુત્તધમ્માપિ, તદુભયમ્પિ. ‘‘નિરયઞ્ચાહં, સારિપુત્ત, પજાનામિ નિરયગામિઞ્ચ મગ્ગ’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૧૫૩) હિ એત્થ ચેતના મગ્ગો નામ.

‘‘સદ્ધા હિરિયં કુસલઞ્ચ દાનં, ધમ્મા એતે સપ્પુરિસાનુયાતા;

એતઞ્હિ મગ્ગં દિવિયં વદન્તિ, એતેન હિ ગચ્છતિ દેવલોક’’ન્તિ. (અ. નિ. ૮.૩૨);

એત્થ ચેતનાસમ્પયુત્તધમ્મા મગ્ગો નામ. ‘‘અયં, ભિક્ખવે, મગ્ગો, અયં પટિપદા’’તિ સઙ્ખારુપપત્તિસુત્તાદીસુ (મ. નિ. ૩.૧૬૧ આદયો) ચેતનાપિ ચેતનાસમ્પયુત્તધમ્માપિ મગ્ગો નામ. ઇમસ્મિં પન ઠાને ‘ઝાન’ન્તિ વચનતો ચેતનાસમ્પયુત્તા અધિપ્પેતા. યસ્મા પન ઝાનચેતના પટિસન્ધિં આકડ્ઢતિ, તસ્મા ચેતનાપિ ચેતનાસમ્પયુત્તધમ્માપિ વટ્ટન્તિયેવ.

ભાવેતીતિ જનેતિ ઉપ્પાદેતિ વડ્ઢેતિ. અયં તાવ ઇધ ભાવનાય અત્થો. અઞ્ઞત્થ પન ઉપસગ્ગવસેન સમ્ભાવના પરિભાવના વિભાવનાતિ એવં અઞ્ઞથાપિ અત્થો હોતિ. તત્થ ‘‘ઇધુદાયિ મમ સાવકા અધિસીલે સમ્ભાવેન્તિ – સીલવા સમણો ગોતમો, પરમેન સીલક્ખન્ધેન સમન્નાગતો’’તિ ¶ ¶ (મ. નિ. ૨.૨૪૩) અયં સમ્ભાવના નામ; ઓકપ્પનાતિ અત્થો. ‘‘સીલપરિભાવિતો સમાધિ મહપ્ફલો હોતિ મહાનિસંસો, સમાધિપરિભાવિતા પઞ્ઞા મહપ્ફલા હોતિ મહાનિસંસા, પઞ્ઞાપરિભાવિતં ચિત્તં સમ્મદેવ આસવેહિ વિમુચ્ચતી’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૮૬) અયં પરિભાવના નામ; વાસનાતિ અત્થો. ‘‘ઇઙ્ઘ રૂપં વિભાવેહિ, વેદનં… સઞ્ઞં… સઙ્ખારે… વિઞ્ઞાણં વિભાવેહી’’તિ અયં વિભાવના નામ; અન્તરધાપનાતિ અત્થો. ‘‘પુન ચપરં, ઉદાયિ, અક્ખાતા મયા સાવકાનં પટિપદા, યથાપટિપન્ના મે સાવકા ચત્તારો સતિપટ્ઠાને ભાવેન્તી’’તિ (મ. નિ. ૨.૨૪૭), અયં પન ઉપ્પાદનવડ્ઢનટ્ઠેન ભાવના નામ. ઇમસ્મિમ્પિ ઠાને અયમેવ અધિપ્પેતા. તેન વુત્તં – ‘ભાવેતીતિ જનેતિ ઉપ્પાદેતિ વડ્ઢેતી’તિ.

કસ્મા પનેત્થ, યથા કામાવચરકુસલનિદ્દેસે ધમ્મપુબ્બઙ્ગમા દેસના કતા તથા અકત્વા, પુગ્ગલપુબ્બઙ્ગમા ¶ કતાતિ? પટિપદાય સાધેતબ્બતો. ઇદઞ્હિ ચતૂસુ પટિપદાસુ અઞ્ઞતરાય સાધેતબ્બં; ન કામાવચરં વિય વિના પટિપદાય ઉપ્પજ્જતિ. પટિપદા ચ નામેસા પટિપન્નકે સતિ હોતીતિ એતમત્થં દસ્સેતું પુગ્ગલપુબ્બઙ્ગમં દેસનં કરોન્તો ‘રૂપૂપપત્તિયા મગ્ગં ભાવેતી’તિ આહ.

વિવિચ્ચેવ કામેહીતિ કામેહિ વિવિચ્ચિત્વા, વિના હુત્વા, અપક્કમિત્વા. યો પનાયમેત્થ ‘એવ’-કારો સો નિયમત્થોતિ વેદિતબ્બો. યસ્મા ચ નિયમત્થો, તસ્મા તસ્મિં પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરણસમયે અવિજ્જમાનાનમ્પિ કામાનં તસ્સ પઠમજ્ઝાનસ્સ પટિપક્ખભાવં, કામપરિચ્ચાગેનેવ ચસ્સ અધિગમં દીપેતિ. કથં? ‘વિવિચ્ચેવ કામેહી’તિ એવઞ્હિ નિયમે કરિયમાને ઇદં પઞ્ઞાયતિ – નૂનિમસ્સ કામા પટિપક્ખભૂતા યેસુ સતિ ઇદં ન પવત્તતિ, અન્ધકારે સતિ પદીપોભાસો વિય? તેસં પરિચ્ચાગેનેવ ચસ્સ અધિગમો હોતિ ઓરિમતીરપરિચ્ચાગેન પારિમતીરસ્સેવ. તસ્મા નિયમં કરોતીતિ.

તત્થ સિયા – ‘કસ્મા પનેસ પુબ્બપદેયેવ વુત્તો, ન ઉત્તરપદે? કિં અકુસલેહિ ધમ્મેહિ અવિવિચ્ચાપિ ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્યા’તિ? ન ખો પનેતં એવં દટ્ઠબ્બં. તંનિસ્સરણતો હિ પુબ્બપદે એસ વુત્તો. કામધાતુસમતિક્કમનતો ¶ હિ કામરાગપટિપક્ખતો ચ ઇદં ઝાનં કામાનમેવ નિસ્સરણં. યથાહ – ‘‘કામાનમેતં નિસ્સરણં યદિદં નેક્ખમ્મ’’ન્તિ (ઇતિવુ. ૭૨; દી. નિ. ૩.૩૫૩). ઉત્તરપદેપિ પન, યથા ‘‘ઇધેવ, ભિક્ખવે, સમણો, ઇધ દુતિયો સમણો’’તિ ¶ (મ. નિ. ૧.૧૩૯; અ. નિ. ૪.૨૪૧) એત્થ ‘એવ’-કારો આનેત્વા વુચ્ચતિ, એવં વત્તબ્બો. ન હિ સક્કા ઇતો અઞ્ઞેહિપિ નીવરણસઙ્ખાતેહિ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ અવિવિચ્ચ ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરિતું, તસ્મા ‘વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચેવ અકુસલેહિ ધમ્મેહી’તિ એવં પદદ્વયેપિ એસ દટ્ઠબ્બો. પદદ્વયેપિ ચ કિઞ્ચાપિ વિવિચ્ચાતિ ઇમિના સાધારણવચનેન તદઙ્ગવિવેકાદયો કાયવિવેકાદયો ચ સબ્બેપિ વિવેકા સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ, તથાપિ કાયવિવેકો ચિત્તવિવેકો વિક્ખમ્ભનવિવેકોતિ તયો એવ ઇધ દટ્ઠબ્બા.

કામેહીતિ ઇમિના પન પદેન યે ચ નિદ્દેસે ‘‘કતમે વત્થુકામા? મનાપિયા રૂપા’’તિઆદિના (મહાનિ. ૧) નયેન વત્થુકામા વુત્તા, યે ચ તત્થેવ વિભઙ્ગે ચ ‘‘છન્દો કામો, રાગો ¶ કામો, છન્દરાગો કામો; સઙ્કપ્પો કામો, રાગો કામો, સઙ્કપ્પરાગો કામો; ઇમે વુચ્ચન્તિ કામા’’તિ (મહાનિ. ૧; વિભ. ૫૬૪) એવં કિલેસકામા વુત્તા, તે સબ્બેપિ સઙ્ગહિતાઇચ્ચેવ દટ્ઠબ્બા. એવઞ્હિ સતિ વિવિચ્ચેવ કામેહીતિ વત્થુકામેહિપિ વિવિચ્ચેવાતિ અત્થો યુજ્જતિ. તેન કાયવિવેકો વુત્તો હોતિ.

વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહીતિ કિલેસકામેહિ સબ્બાકુસલેહિ વા વિવિચ્ચાતિ અત્થો યુજ્જતિ. તેન ચિત્તવિવેકો વુત્તો હોતિ. પુરિમેન ચેત્થ વત્થુકામેહિ વિવેકવચનતો એવ કામસુખપરિચ્ચાગો, દુતિયેન કિલેસકામેહિ વિવેકવચનતો નેક્ખમ્મસુખપરિગ્ગહો વિભાવિતો હોતિ. એવં વત્થુકામકિલેસકામવિવેકવચનતોયેવ ચ એતેસં પઠમેન સંકિલેસવત્થુપ્પહાનં, દુતિયેન સંકિલેસપ્પહાનં; પઠમેન લોલભાવસ્સ હેતુપરિચ્ચાગો, દુતિયેન બાલભાવસ્સ; પઠમેન ચ પયોગસુદ્ધિ, દુતિયેન આસયપોસનં વિભાવિતં હોતીતિ ઞાતબ્બં. એસ તાવ નયો ‘કામેહી’તિ એત્થ વુત્તકામેસુ વત્થુકામપક્ખે.

કિલેસકામપક્ખે પન ‘છન્દોતિ ચ રાગો’તિ ચ એવમાદીહિ અનેકભેદો કામચ્છન્દોયેવ કામોતિ અધિપ્પેતો. સો ચ અકુસલપરિયાપન્નોપિ ¶ સમાનો ‘‘તત્થ કતમો કામચ્છન્દો કામો’’તિઆદિના નયેન વિભઙ્ગે (વિભ. ૫૬૪) ઝાનપટિપક્ખતો વિસું વુત્તો. કિલેસકામત્તા વા પુરિમપદે વુત્તો, અકુસલપરિયાપન્નત્તા દુતિયપદે. અનેકભેદતો ચસ્સ ‘કામતો’તિ અવત્વા ‘કામેહી’તિ વુત્તં. અઞ્ઞેસમ્પિ ચ ધમ્માનં અકુસલભાવે વિજ્જમાને ‘‘તત્થ કતમે અકુસલા ધમ્મા? કામચ્છન્દો’’તિઆદિના નયેન વિભઙ્ગે ઉપરિઝાનઙ્ગપચ્ચનીકપટિપક્ખભાવદસ્સનતો ¶ નીવરણાનેવ વુત્તાનિ. નીવરણાનિ હિ ઝાનઙ્ગપચ્ચનીકાનિ. તેસં ઝાનઙ્ગાનેવ પટિપક્ખાનિ, વિદ્ધંસકાનિ, વિઘાતકાનીતિ વુત્તં હોતિ. તથા હિ ‘‘સમાધિ કામચ્છન્દસ્સ પટિપક્ખો, પીતિ બ્યાપાદસ્સ, વિતક્કો થિનમિદ્ધસ્સ, સુખં ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચસ્સ, વિચારો વિચિકિચ્છાયા’’તિ પેટકે વુત્તં.

એવમેત્થ ‘વિવિચ્ચેવ કામેહી’તિ ઇમિના કામચ્છન્દસ્સ વિક્ખમ્ભનવિવેકો વુત્તો હોતિ. ‘વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહી’તિ ઇમિના પઞ્ચન્નમ્પિ નીવરણાનં. અગ્ગહિતગ્ગહણેન પન પઠમેન કામચ્છન્દસ્સ, દુતિયેન સેસનીવરણાનં; તથા પઠમેન તીસુ અકુસલમૂલેસુ પઞ્ચકામગુણભેદવિસયસ્સ લોભસ્સ, દુતિયેન આઘાતવત્થુભેદાદિવિસયાનં ¶ દોસમોહાનં. ઓઘાદીસુ વા ધમ્મેસુ પઠમેન કામોઘકામયોગકામાસવકામુપાદાનઅભિજ્ઝાકાયગન્થકામરાગસંયોજનાનં, દુતિયેન અવસેસઓઘયોગાસવઉપાદાનગન્થસંયોજનાનં. પઠમેન ચ તણ્હાય તંસમ્પયુત્તકાનઞ્ચ, દુતિયેન અવિજ્જાય તંસમ્પયુત્તકાનઞ્ચ. અપિચ પઠમેન લોભસમ્પયુત્તઅટ્ઠચિત્તુપ્પાદાનં, દુતિયેન સેસાનં ચતુન્નં અકુસલચિત્તુપ્પાદાનં વિક્ખમ્ભનવિવેકો વુત્તો હોતીતિ વેદિતબ્બો. અયં તાવ ‘વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહી’તિ એત્થ અત્થપ્પકાસના.

એત્તાવતા ચ પઠમસ્સ ઝાનસ્સ પહાનઙ્ગં દસ્સેત્વા ઇદાનિ સમ્પયોગઙ્ગં દસ્સેતું સવિતક્કં સવિચારન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ હેટ્ઠા વુત્તલક્ખણાદિવિભાગેન અપ્પનાસમ્પયોગતો રૂપાવચરભાવપ્પત્તેન વિતક્કેન ચેવ વિચારેન ચ સહ વત્તતિ. રુક્ખો વિય પુપ્ફેન ચ ફલેન ચાતિ ઇદં ઝાનં સવિતક્કં સવિચારન્તિ વુચ્ચતિ. વિભઙ્ગે પન ‘‘ઇમિના ચ વિતક્કેન ઇમિના ચ વિચારેન ¶ ઉપેતો હોતિ સમુપેતો’’તિઆદિના (વિભ. ૫૬૫) નયેન પુગ્ગલાધિટ્ઠાના દેસના કતા. અત્થો પન તત્રપિ એવમેવ દટ્ઠબ્બો.

વિવેકજન્તિ – એત્થ વિવિત્તિ વિવેકો. નીવરણવિગમોતિ અત્થો. વિવિત્તોતિ વા વિવેકો, નીવરણવિવિત્તો ઝાનસમ્પયુત્તધમ્મરાસીતિ અત્થો. તસ્મા વિવેકા, તસ્મિં વા વિવેકે, જાતન્તિ વિવેકજં. પીતિસુખન્તિ – એત્થ પીતિસુખાનિ હેટ્ઠા પકાસિતાનેવ. તેસુ પન વુત્તપ્પકારાય પઞ્ચવિધાય પીતિયા યા અપ્પનાસમાધિસ્સ મૂલં હુત્વા વડ્ઢમાના સમાધિસમ્પયોગં ગતા ફરણાપીતિ – અયં ઇમસ્મિં અત્થે અધિપ્પેતા પીતીતિ. અયઞ્ચ પીતિ ઇદઞ્ચ સુખં અસ્સ ¶ ઝાનસ્સ, અસ્મિં વા ઝાને અત્થીતિ ઇદં ઝાનં પીતિસુખન્તિ વુચ્ચતિ. અથ વા પીતિ ચ સુખઞ્ચ પીતિસુખં, ધમ્મવિનયાદયો વિય. વિવેકજં પીતિસુખમસ્સ ઝાનસ્સ, અસ્મિં વા ઝાને, અત્થીતિ એવમ્પિ વિવેકજં પીતિસુખં. યથેવ હિ ઝાનં એવં પીતિસુખમ્પેત્થ વિવેકજમેવ હોતિ. તઞ્ચસ્સ અત્થિ. તસ્મા એકપદેનેવ ‘વિવેકજં પીતિસુખ’ન્તિ વત્તું યુજ્જતિ. વિભઙ્ગે પન ‘‘ઇદં સુખં ઇમાય પીતિયા સહગત’’ન્તિઆદિના નયેન વુત્તં. અત્થો પન તત્થાપિ એવમેવ દટ્ઠબ્બો.

પઠમં ¶ ઝાનન્તિ – એત્થ ગણનાનુપુબ્બતા પઠમં. પઠમં ઉપ્પન્નન્તિ પઠમં. પઠમં સમાપજ્જિતબ્બન્તિપિ પઠમં. ઇદં પન ન એકન્તલક્ખણં. ચિણ્ણવસીભાવો હિ અટ્ઠસમાપત્તિલાભી આદિતો પટ્ઠાય મત્થકં પાપેન્તોપિ સમાપજ્જિતું સક્કોતિ. મત્થકતો પટ્ઠાય આદિં પાપેન્તોપિ સમાપજ્જિતું સક્કોતિ. અન્તરન્તરા ઓક્કમન્તોપિ સક્કોતિ. એવં પુબ્બુપ્પત્તિયટ્ઠેન પન પઠમં નામ હોતિ.

ઝાનન્તિ દુવિધં ઝાનં – આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનં લક્ખણૂપનિજ્ઝાનન્તિ. તત્થ અટ્ઠ સમાપત્તિયો પથવિકસિણાદિઆરમ્મણં ઉપનિજ્ઝાયન્તીતિ આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનન્તિ સઙ્ખ્યં ગતા. વિપસ્સનામગ્ગફલાનિ પન લક્ખણૂપનિજ્ઝાનં નામ. તત્થ વિપસ્સના અનિચ્ચાદિલક્ખણસ્સ ઉપનિજ્ઝાનતો લક્ખણૂપનિજ્ઝાનં. વિપસ્સનાય કતકિચ્ચસ્સ મગ્ગેન ઇજ્ઝનતો મગ્ગો લક્ખણૂપનિજ્ઝાનં. ફલં પન નિરોધસચ્ચં તથલક્ખણં ઉપનિજ્ઝાયતીતિ લક્ખણૂપનિજ્ઝાનં નામ. તેસુ ઇમસ્મિં અત્થે આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનં અધિપ્પેતં. તસ્મા આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનતો પચ્ચનીકજ્ઝાપનતો વા ઝાનન્તિ વેદિતબ્બં.

ઉપસમ્પજ્જાતિ ¶ ઉપગન્ત્વા, પાપુણિત્વાતિ વુત્તં હોતિ. ઉપસમ્પાદયિત્વા વા નિપ્ફાદેત્વાતિ વુત્તં હોતિ. વિભઙ્ગે પન ‘‘ઉપસમ્પજ્જાતિ પઠમસ્સ ઝાનસ્સ લાભો પટિલાભો પત્તિ સમ્પત્તિ ફુસના સચ્છિકિરિયા ઉપસમ્પદા’’તિ (વિભ. ૫૭૦) વુત્તં. તસ્સાપિ એવમેવત્થો દટ્ઠબ્બો. વિહરતીતિ તદનુરૂપેન ઇરિયાપથવિહારેન ઇતિવુત્તપ્પકારજ્ઝાનસમઙ્ગી હુત્વા અત્તભાવસ્સ ઇરિયનં વુત્તિં પાલનં યપનં યાપનં ચારં વિહારં અભિનિપ્ફાદેતિ. વુત્તઞ્હેતં વિભઙ્ગે – ‘‘વિહરતીતિ ઇરિયતિ વત્તતિ પાલેતિ યપેતિ યાપેતિ ચરતિ વિહરતિ, તેન વુચ્ચતિ વિહરતી’’તિ (વિભ. ૫૧૨, ૫૭૧).

પથવિકસિણન્તિ ¶ એત્થ પથવિમણ્ડલમ્પિ સકલટ્ઠેન પથવિકસિણન્તિ વુચ્ચતિ. તં નિસ્સાય પટિલદ્ધં નિમિત્તમ્પિ. પથવિકસિણનિમિત્તે પટિલદ્ધજ્ઝાનમ્પિ. તત્થ ઇમસ્મિં અત્થે ઝાનં પથવીકસિણન્તિ વેદિતબ્બં. પથવિકસિણસઙ્ખાતં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતીતિ અયઞ્હેત્થ સઙ્ખેપત્થો. ઇમસ્મિં પન ¶ પથવિકસિણે પરિકમ્મં કત્વા ચતુક્કપઞ્ચકજ્ઝાનાનિ નિબ્બત્તેત્વા ઝાનપદટ્ઠાનં વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પત્તુકામેન કુલપુત્તેન કિં કત્તબ્બન્તિ? આદિતો તાવ પાતિમોક્ખસંવરઇન્દ્રિયસંવરઆજીવપારિસુદ્ધિપચ્ચયસન્નિસ્સિતસઙ્ખાતાનિ ચત્તારિ સીલાનિ વિસોધેત્વા સુપરિસુદ્ધે સીલે પતિટ્ઠિતેન, ય્વાસ્સ આવાસાદીસુ દસસુ પલિબોધેસુ પલિબોધો અત્થિ, તં ઉપચ્છિન્દિત્વા કમ્મટ્ઠાનદાયકં કલ્યાણમિત્તં ઉપસઙ્કમિત્વા પાળિયા આગતેસુ અટ્ઠતિંસાય કમ્મટ્ઠાનેસુ અત્તનો ચરિયાનુકૂલં કમ્મટ્ઠાનં ઉપપરિક્ખન્તેન સચસ્સ ઇદં પથવિકસિણં અનુકૂલં હોતિ, ઇદમેવ કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ઝાનભાવનાય અનનુરૂપં વિહારં પહાય અનુરૂપે વિહારે વિહરન્તેન ખુદ્દકપલિબોધુપચ્છેદં કત્વા કસિણપરિકમ્મનિમિત્તાનુરક્ખણસત્તઅસપ્પાયપરિવજ્જનસત્તસપ્પાયસેવનદસવિધઅપ્પનાકોસલ્લપ્પભેદં સબ્બં ભાવનાવિધાનં અપરિહાપેન્તેન ઝાનાધિગમત્થાય પટિપજ્જિતબ્બં. અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારો પન વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૫૧ આદયો) વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. યથા ચેત્થ એવં ઇતો પરેસુપિ. સબ્બકમ્મટ્ઠાનાનઞ્હિ ભાવનાવિધાનં સબ્બં અટ્ઠકથાનયેન ગહેત્વા વિસુદ્ધિમગ્ગે ¶ વિત્થારિતં. કિં તેન તત્થ તત્થ પુન વુત્તેનાતિ ન નં પુન વિત્થારયામ. પાળિયા પન હેટ્ઠા અનાગતં અત્થં અપરિહાપેન્તા નિરન્તરં અનુપદવણ્ણનમેવ કરિસ્સામ.

તસ્મિં સમયેતિ તસ્મિં પઠમજ્ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરણસમયે. ફસ્સો હોતિ…પે… અવિક્ખેપો હોતીતિ ઇમે કામાવચરપઠમકુસલચિત્તે વુત્તપ્પકારાય પદપટિપાટિયા છપણ્ણાસ ધમ્મા હોન્તિ. કેવલઞ્હિ તે કામાવચરા, ઇમે ભૂમન્તરવસેન મહગ્ગતા રૂપાવચરાતિ અયમેત્થ વિસેસો. સેસં તાદિસમેવ. યેવાપનકા પનેત્થ છન્દાદયો ચત્તારોવ લબ્ભન્તિ. કોટ્ઠાસવારસુઞ્ઞતવારા પાકતિકા એવાતિ.

૧૬૧-૧૬૨. દુતિયજ્ઝાનનિદ્દેસે ¶ વિતક્કવિચારાનં વૂપસમાતિ ¶ વિતક્કસ્સ ચ વિચારસ્સ ચાતિ ઇમેસં દ્વિન્નં વૂપસમા, સમતિક્કમા; દુતિયજ્ઝાનક્ખણે અપાતુભાવાતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ કિઞ્ચાપિ દુતિયજ્ઝાને સબ્બેપિ પઠમજ્ઝાનધમ્મા ન સન્તિ, અઞ્ઞેયેવ હિ પઠમજ્ઝાને ફસ્સાદયો અઞ્ઞે ઇધ, ઓળારિકસ્સ પન ઓળારિકસ્સ અઙ્ગસ્સ સમતિક્કમા પઠમજ્ઝાનતો પરેસં દુતિયજ્ઝાનાદીનં અધિગમો હોતીતિ દીપનત્થં વિતક્કવિચારાનં વૂપસમાતિ એવં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. અજ્ઝત્તન્તિ ઇધ – નિયકજ્ઝત્તં અધિપ્પેતં. વિભઙ્ગે પન ‘‘અજ્ઝત્તં પચ્ચત્ત’’ન્તિ (વિભ. ૫૭૩) એત્તકમેવ વુત્તં. યસ્મા નિયકજ્ઝત્તં અધિપ્પેતં, તસ્મા અત્તનિ જાતં, અત્તનો સન્તાને નિબ્બત્તન્તિ અયમેત્થ અત્થો.

સમ્પસાદનન્તિ સમ્પસાદનં વુચ્ચતિ સદ્ધા. સમ્પસાદનયોગતો ઝાનમ્પિ સમ્પસાદનં, નીલવણ્ણયોગતો નીલવત્થં વિય. યસ્મા વા તં ઝાનં સમ્પસાદનસમન્નાગતત્તા વિતક્કવિચારક્ખોભવૂપસમનેન ચ ચેતો સમ્પસાદયતિ, તસ્માપિ સમ્પસાદનન્તિ વુત્તં. ઇમસ્મિઞ્ચ અત્થવિકપ્પે ‘સમ્પસાદનં ચેતસો’તિ એવં પદસમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. પુરિમસ્મિં પન અત્થવિકપ્પે ‘ચેતસો’તિ એતં એકોદિભાવેન સદ્ધિં યોજેતબ્બં.

તત્રાયં અત્થયોજના – એકો ઉદેતીતિ એકોદિ, વિતક્કવિચારેહિ અનજ્ઝારુળ્હત્તા અગ્ગો સેટ્ઠો હુત્વા ઉદેતીતિ અત્થો. સેટ્ઠોપિ ¶ હિ લોકે એકોતિ વુચ્ચતિ. વિતક્કવિચારવિરહતો વા એકો અસહાયો હુત્વાતિપિ વત્તું વટ્ટતિ. અથ વા સમ્પયુત્તધમ્મે ઉદાયતીતિ ઉદિ. ઉટ્ઠાપેતીતિ અત્થો. સેટ્ઠટ્ઠેન એકો ચ સો ઉદિ ચાતિ એકોદિ. સમાધિસ્સેતં અધિવચનં. ઇતિ ઇમં એકોદિં ભાવેતિ વડ્ઢેતીતિ ઇદં દુતિયજ્ઝાનં એકોદિભાવં. સો પનાયં એકોદિ યસ્મા ચેતસો, ન સત્તસ્સ, ન જીવસ્સ, તસ્મા એતં ‘ચેતસો એકોદિભાવ’ન્તિ વુત્તં.

‘નનુ ચાયં સદ્ધા પઠમજ્ઝાનેપિ અત્થિ, અયઞ્ચ એકોદિનામકો સમાધિ, અથ કસ્મા ઇદમેવ સમ્પસાદનં ચેતસો એકોદિભાવઞ્ચાતિ વુત્તન્તિ? વુચ્ચતે – ‘અદુઞ્હિ પઠમજ્ઝાનં વિતક્કવિચારક્ખોભેન વીચિતરઙ્ગસમાકુલમિવ જલં ન સુપ્પસન્નં હોતિ, તસ્મા સતિયાપિ સદ્ધાય ¶ સમ્પસાદન’ન્તિ ¶ ન વુત્તં. ન સુપ્પસન્નત્તા એવ ચેત્થ સમાધિપિ ન સુટ્ઠુ પાકટો. તસ્મા એકોદિભાવન્તિપિ ન વુત્તં. ઇમસ્મિં પન ઝાને વિતક્કવિચારપલિબોધાભાવેન લદ્ધોકાસા બલવતી સદ્ધા, બલવસદ્ધાસહાયપટિલાભેનેવ સમાધિપિ પાકટો. તસ્મા ઇદમેવ એવં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. વિભઙ્ગે પન ‘‘સમ્પસાદનન્તિ યા સદ્ધા સદ્દહના ઓકપ્પના અભિપ્પસાદો; ચેતસો એકોદિભાવન્તિ યા ચિત્તસ્સ ઠિતિ…પે… સમ્માસમાધી’’તિ (વિભ. ૫૭૪-૫૭૫) એત્તકમેવ વુત્તં. એવં વુત્તેન પનેતેન સદ્ધિં અયં અત્થવણ્ણના યથા ન વિરુજ્ઝતિ અઞ્ઞદત્થુ સંસન્દતિ ચેવ સમેતિ ચ, એવં વેદિતબ્બા.

અવિતક્કં અવિચારન્તિ ભાવનાય પહીનત્તા એતસ્મિં એતસ્સ વા વિતક્કો નત્થીતિ અવિતક્કં. ઇમિનાવ નયેન અવિચારં. વિભઙ્ગેપિ વુત્તં – ‘‘ઇતિ અયઞ્ચ વિતક્કો અયઞ્ચ વિચારો સન્તા હોન્તિ સમિતા વૂપસન્તા અત્થઙ્ગતા અબ્ભત્થઙ્ગતા અપ્પિતા બ્યપ્પિતા સોસિતા વિસોસિતા બ્યન્તીકતા, તેન વુચ્ચતિ અવિતક્કં અવિચાર’’ન્તિ.

એત્થાહ – નનુ ચ વિતક્કવિચારાનં વૂપસમાતિ ઇમિનાપિ અયમત્થો સિદ્ધો? અથ કસ્મા પુન ‘વુત્તં અવિતક્કં અવિચાર’ન્તિ? વુચ્ચતે – એવમેતં, સિદ્ધોવાયમત્થો, ન પનેતં તદત્થદીપકં. નનુ અવોચુમ્હ – ‘ઓળારિકસ્સ પન ઓળારિકસ્સ અઙ્ગસ્સ સમતિક્કમા પઠમજ્ઝાનતો પરેસં દુતિયજ્ઝાનાદીનં ¶ સમધિગમો હોતીતિ દીપનત્થં વિતક્કવિચારાનં વૂપસમાતિ એવં વુત્ત’ન્તિ.

અપિચ વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા ઇદં સમ્પસાદનં, ન કિલેસકાલુસિયસ્સ; વિતક્કવિચારાનઞ્ચ વૂપસમા એકોદિભાવં, ન ઉપચારજ્ઝાનમિવ નીવરણપ્પહાના; ન પઠમજ્ઝાનમિવ ચ અઙ્ગપાતુભાવાતિ એવં સમ્પસાદનએકોદિભાવાનં હેતુપરિદીપકમિદં વચનં. તથા વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા ઇદં અવિતક્કં અવિચારં, ન તતિયચતુત્થજ્ઝાનાનિ વિય, ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ વિય ચ, અભાવાતિ એવં અવિતક્કઅવિચારભાવસ્સ હેતુપરિદીપકઞ્ચ, ન વિતક્કવિચારાભાવમત્તપરિદીપકં. વિતક્કવિચારાભાવમત્તપરિદીપકમેવ પન અવિતક્કં અવિચારન્તિ ઇદં વચનં, તસ્મા પુરિમં વત્વાપિ પુન વત્તબ્બમેવાતિ.

સમાધિજન્તિ પઠમજ્ઝાનસમાધિતો સમ્પયુત્તસમાધિતો વા જાતન્તિ અત્થો. તત્થ કિઞ્ચાપિ ¶ ¶ પઠમમ્પિ સમ્પયુત્તસમાધિતો જાતં, અથ ખો અયમેવ સમાધિ ‘સમાધી’તિ વત્તબ્બતં અરહતિ, વિતક્કવિચારક્ખોભવિરહેન અતિવિય અચલત્તા સુપ્પસન્નત્તા ચ. તસ્મા ઇમસ્સ વણ્ણભણનત્થં ઇદમેવ સમાધિજન્તિ વુત્તં. પીતિસુખન્તિ ઇદં વુત્તનયમેવ.

દુતિયન્તિ ગણનાનુપુબ્બતા દુતિયં. ઇદં દુતિયં સમાપજ્જતીતિપિ દુતિયં. તસ્મિં સમયે ફસ્સો હોતીતિઆદીસુ ઝાનપઞ્ચકે વિતક્કવિચારપદાનિ મગ્ગપઞ્ચકે ચ સમ્માસઙ્કપ્પપદં પરિહીનં. તેસં વસેન સવિભત્તિકાવિભત્તિકપદવિનિચ્છયો વેદિતબ્બો. કોટ્ઠાસવારેપિ તિવઙ્ગિકં ઝાનં હોતિ, ચતુરઙ્ગિકો મગ્ગો હોતીતિ આગતં. સેસં પઠમજ્ઝાનસદિસમેવાતિ.

૧૬૩. તતિયજ્ઝાનનિદ્દેસે પીતિયા ચ વિરાગાતિ વિરાગો નામ વુત્તપ્પકારાય પીતિયા જિગુચ્છનં વા સમતિક્કમો વા. ઉભિન્નં પન અન્તરા ‘ચ’-સદ્દો સમ્પિણ્ડનત્થો. સો વૂપસમં વા સમ્પિણ્ડેતિ વિતક્કવિચારવૂપસમં વા. તત્થ યદા વૂપસમમેવ સમ્પિણ્ડેતિ તદા પીતિયા વિરાગા ચ, કિઞ્ચ ભિય્યો ‘વૂપસમા’ ચાતિ એવં યોજના વેદિતબ્બા. ઇમિસ્સા ચ યોજનાય વિરાગો જિગુચ્છનત્થો હોતિ. તસ્મા પીતિયા જિગુચ્છના ચ વૂપસમા ¶ ચાતિ અયમત્થો દટ્ઠબ્બો. યદા પન વિતક્કવિચારાનં વૂપસમં સમ્પિણ્ડેતિ તદા પીતિયા ચ વિરાગા કિઞ્ચ ભિય્યો ‘વિતક્કવિચારાનઞ્ચ વૂપસમા’તિ એવં યોજના વેદિતબ્બા. ઇમિસ્સા ચ યોજનાય વિરાગો સમતિક્કમનત્થો હોતિ, તસ્મા પીતિયા ચ સમતિક્કમા વિતક્કવિચારાનઞ્ચ વૂપસમાતિ અયમત્થો દટ્ઠબ્બો.

કામઞ્ચેતે વિતક્કવિચારા દુતિયજ્ઝાનેયેવ વૂપસન્તા, ઇમસ્સ પન ઝાનસ્સ મગ્ગપરિદીપનત્થં વણ્ણભણનત્થઞ્ચેતં વુત્તં. વિતક્કવિચારાનઞ્ચ વૂપસમાતિ હિ વુત્તે ઇદં પઞ્ઞાયતિ – નૂન વિતક્કવિચારવૂપસમો મગ્ગો ઇમસ્સ ઝાનસ્સાતિ? યથા ચ તતિયે અરિયમગ્ગે ¶ અપ્પહીનાનમ્પિ સક્કાયદિટ્ઠાદીનં ‘‘પઞ્ચન્નં ઓરમ્ભાગિયાનં ¶ સંયોજનાનં પહાના’’તિ (મ. નિ. ૨.૧૩૨) એવં પહાનં વુચ્ચમાનં વણ્ણભણનં હોતિ, તદધિગમાય ઉસ્સુક્કાનં ઉસ્સાહજનકં, એવમેવ ઇધ અવૂપસન્તાનમ્પિ વિતક્કવિચારાનં વૂપસમો વુચ્ચમાનો વણ્ણભણનં હોતિ. તેનાયમત્થો વુત્તો – ‘પીતિયા ચ સમતિક્કમા વિતક્કવિચારાનઞ્ચ વૂપસમા’તિ.

ઉપેક્ખકો ચ વિહરતીતિ – એત્થ ઉપપત્તિતો ઇક્ખતીતિ ઉપેક્ખા. સમં પસ્સતિ, અપક્ખપતિતા હુત્વા પસ્સતીતિ અત્થો. તાય વિસદાય વિપુલાય થામગતાય સમન્નાગતત્તા તતિયજ્ઝાનસમઙ્ગી ઉપેક્ખકોતિ વુચ્ચતિ.

ઉપેક્ખા પન દસવિધા હોતિ – છળઙ્ગુપેક્ખા બ્રહ્મવિહારુપેક્ખા બોજ્ઝઙ્ગુપેક્ખા વીરિયુપેક્ખા સઙ્ખારુપેક્ખા વેદનુપેક્ખા વિપસ્સનુપેક્ખા તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખા ઝાનુપેક્ખા પારિસુદ્ધુપેક્ખાતિ.

તત્થ યા ‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા નેવ સુમનો હોતિ, ન દુમ્મનો, ઉપેક્ખકો ચ વિહરતિ સતો સમ્પજાનો’’તિ (અ. નિ. ૫.૧; મહાનિ. ૯૦; ચૂળનિ. મેત્તગૂમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૧૮; પટિ. મ. ૩.૧૭) એવમાગતા ખીણાસવસ્સ છસુ દ્વારેસુ ઇટ્ઠાનિટ્ઠછળારમ્મણાપાથે પરિસુદ્ધપકતિભાવાવિજહનાકારભૂતા ઉપેક્ખા, અયં ‘છળઙ્ગુપેક્ખા’ નામ.

યા ¶ પન ‘‘ઉપેક્ખાસહગતેન ચેતસા એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૫૫૬; મ. નિ. ૧.૭૭) એવમાગતા સત્તેસુ મજ્ઝત્તાકારભૂતા ઉપેક્ખા, અયં ‘બ્રહ્મવિહારુપેક્ખા’ નામ.

યા ‘‘ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતિ વિવેકનિસ્સિત’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૨૭; ૩.૨૪૭) એવમાગતા સહજાતધમ્માનં મજ્ઝત્તાકારભૂતા ઉપેક્ખા, અયં ‘બોજ્ઝઙ્ગુપેક્ખા’ નામ.

યા ¶ પન ‘‘કાલેન કાલં ઉપેક્ખાનિમિત્તં મનસિ કરોતી’’તિ (અ. નિ. ૩.૧૦૩) એવમાગતા અનચ્ચારદ્ધનાતિસિથિલવીરિયસઙ્ખાતા ઉપેક્ખા, અયં ‘વીરિયુપેક્ખા’ નામ.

યા ‘‘કતિ સઙ્ખારુપેક્ખા સમથવસેન ઉપ્પજ્જન્તિ, કતિ સઙ્ખારુપેક્ખા વિપસ્સનાવસેન ઉપ્પજ્જન્તિ? અટ્ઠ સઙ્ખારુપેક્ખા સમથવસેન ઉપ્પજ્જન્તિ, દસ સઙ્ખારુપેક્ખા વિપસ્સનાવસેન ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ (પટિ. મ. ૧.૫૭) એવમાગતા નીવરણાદિપટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠનાગહણે મજ્ઝત્તભૂતા ઉપેક્ખા, અયં ‘સઙ્ખારુપેક્ખા’ નામ.

યા પન ‘‘યસ્મિં સમયે કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ ઉપેક્ખાસહગત’’ન્તિ (ધ. સ. ૧૫૦) એવમાગતા અદુક્ખમસુખસઙ્ખાતા ઉપેક્ખા અયં ‘વેદનુપેક્ખા’ નામ.

યા ‘‘યદત્થિ, યં ભૂતં, તં પજહતિ, ઉપેક્ખં પટિલભતી’’તિ ¶ (મ. નિ. ૩.૭૧; અ. નિ. ૭.૫૫) એવમાગતા વિચિનને મજ્ઝત્તભૂતા ઉપેક્ખા, અયં ‘વિપસ્સનુપેક્ખા’ નામ.

યા પન છન્દાદીસુ યેવાપનકેસુ આગતા સહજાતાનં સમવાહિતભૂતા ઉપેક્ખા અયં, ‘તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખા’ નામ.

યા ‘‘ઉપેક્ખકો ચ વિહરતી’’તિ (ધ. સ. ૧૬૩; દી. નિ. ૧.૨૩૦) એવમાગતા અગ્ગસુખેપિ તસ્મિં અપક્ખપાતજનની ઉપેક્ખા, અયં ‘ઝાનુપેક્ખા’ નામ.

યા ‘‘ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિં ચતુત્થં ઝાન’’ન્તિ એવમાગતા સબ્બપચ્ચનીકપરિસુદ્ધા પચ્ચનીકવૂપસમનેપિ અબ્યાપારભૂતા ઉપેક્ખા, અયં ‘પારિસુદ્ધુપેક્ખા’ નામ.

તત્થ છળઙ્ગુપેક્ખા ચ બ્રહ્મવિહારુપેક્ખા ચ બોજ્ઝઙ્ગુપેક્ખા ચ તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખા ચ ઝાનુપેક્ખા ચ પારિસુદ્ધુપેક્ખા ચ અત્થતો એકા તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખાવ હોતિ. તેન તેન અવત્થાભેદેન પનસ્સા અયં ભેદો ¶ . એકસ્સાપિ સતો સત્તસ્સ કુમારયુવથેર સેનાપતિરાજાદિવસેન ભેદો વિય. તસ્મા તાસુ યત્થ છળઙ્ગુપેક્ખા ન તત્થ બોજ્ઝઙ્ગુપેક્ખાદયો, યત્થ વા પન બોજ્ઝઙ્ગુપેક્ખા ન તત્થ છળઙ્ગુપેક્ખાદયો હોન્તીતિ વેદિતબ્બા.

યથા ¶ ચેતાસં અત્થતો એકીભાવો, એવં સઙ્ખારુપેક્ખાવિપસ્સનુપેક્ખાનમ્પિ. પઞ્ઞા એવ હિ એસા કિચ્ચવસેન દ્વિધા ભિન્ના. યથા હિ પુરિસસ્સ સાયં ગેહં પવિટ્ઠં સપ્પં અજપદદણ્ડં ગહેત્વા પરિયેસમાનસ્સ તં થુસકોટ્ઠકે નિપન્નં દિસ્વા ‘સપ્પો નુ ખો નો’તિ અવલોકેન્તસ્સ સોવત્થિકત્તયં દિસ્વા નિબ્બેમતિકસ્સ ‘સપ્પો, ન સપ્પો’તિ વિચિનને મજ્ઝત્તતા હોતિ; એવમેવ યા આરદ્ધવિપસ્સકસ્સ વિપસ્સનાઞાણેન લક્ખણત્તયે દિટ્ઠે સઙ્ખારાનં અનિચ્ચભાવાદિવિચિનને મજ્ઝત્તતા ઉપ્પજ્જતિ, અયં ‘વિપસ્સનુપેક્ખા’. યથા પન તસ્સ પુરિસસ્સ અજપદદણ્ડકેન ગાળ્હં સપ્પં ગહેત્વા ‘કિન્તાહં ઇમં સપ્પં અવિહેઠેન્તો અત્તાનઞ્ચ ઇમિના અડંસાપેન્તો મુઞ્ચેય્ય’ન્તિ મુઞ્ચનાકારમેવ પરિયેસતો ગહણે મજ્ઝત્તતા હોતિ; એવમેવ યા લક્ખણત્તયસ્સ દિટ્ઠત્તા, આદિત્તે વિય તયો ભવે પસ્સતો, સઙ્ખારગ્ગહણે મજ્ઝત્તતા, અયં ‘સઙ્ખારુપેક્ખા’. ઇતિ વિપસ્સનુપેક્ખાય સિદ્ધાય સઙ્ખારુપેક્ખાપિ સિદ્ધાવ હોતિ. ઇમિના પનેસા વિચિનનગ્ગહણેસુ મજ્ઝત્તસઙ્ખાતેન કિચ્ચેન દ્વિધા ભિન્નાતિ. વિરિયુપેક્ખા પન વેદનુપેક્ખા ચ અઞ્ઞમઞ્ઞઞ્ચ અવસેસાહિ ¶ ચ અત્થતો ભિન્નાયેવાતિ.

ઇમાસુ દસસુ ઉપેક્ખાસુ ‘ઝાનુપેક્ખા’ ઇધ અધિપ્પેતા. સા મજ્ઝત્તલક્ખણા અનાભોગરસા અબ્યાપારપચ્ચુપટ્ઠાના પીતિવિરાગપદટ્ઠાનાતિ. એત્થાહ – નનુ ચાયં અત્થતો તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખાવ હોતિ? સા ચ પઠમદુતિયજ્ઝાનેસુપિ અત્થિ, તસ્મા તત્રાપિ ‘ઉપેક્ખકો ચ વિહરતી’તિ એવમયં વત્તબ્બા સિયા. સા કસ્મા ન વુત્તાતિ? અપરિબ્યત્તકિચ્ચતો. અપરિબ્યત્તઞ્હિ તસ્સા તત્થ કિચ્ચં, વિતક્કાદીહિ અભિભૂતત્તા. ઇધ પનાયં વિતક્કવિચારપીતીહિ અનભિભૂતત્તા ઉક્ખિત્તસિરા વિય હુત્વા પરિબ્યત્તકિચ્ચા જાતા, તસ્મા વુત્તાતિ.

નિટ્ઠિતા ઉપેક્ખકો ચ વિહરતીતિ એતસ્સ

ઇદાનિ ¶ સતો ચ સમ્પજાનોતિ એત્થ સરતીતિ સતો. સમ્પજાનાતીતિ સમ્પજાનો. ઇતિ પુગ્ગલેન સતિ ચ સમ્પજઞ્ઞઞ્ચ વુત્તં. તત્થ સરણલક્ખણા સતિ, અસમ્મુસ્સનરસા, આરક્ખપચ્ચુપટ્ઠાના. અસમ્મોહલક્ખણં સમ્પજઞ્ઞં, તીરણરસં, પવિચયપચ્ચુપટ્ઠાનં.

તત્થ કિઞ્ચાપિ ઇદં સતિસમ્પજઞ્ઞં પુરિમજ્ઝાનેસુપિ અત્થિ – મુટ્ઠસ્સતિસ્સ હિ અસમ્પજાનસ્સ ¶ ઉપચારમત્તમ્પિ ન સમ્પજ્જતિ, પગેવ અપ્પના – ઓળારિકત્તા પન તેસં ઝાનાનં, ભૂમિયં વિય પુરિસસ્સ, ચિત્તસ્સ ગતિ સુખા હોતિ, અબ્યત્તં તત્થ સતિસમ્પજઞ્ઞકિચ્ચં. ઓળારિકઙ્ગપ્પહાનેન પન સુખુમત્તા ઇમસ્સ ઝાનસ્સ, પુરિસસ્સ ખુરધારાયં વિય, સતિસમ્પજઞ્ઞકિચ્ચપરિગ્ગહિતા એવ ચિત્તસ્સ ગતિ ઇચ્છિતબ્બાતિ ઇધેવ વુત્તં. કિઞ્ચ ભિય્યો? યથા ધેનુપગો વચ્છો ધેનુતો અપનીતો અરક્ખિયમાનો પુનદેવ ધેનું ઉપગચ્છતિ, એવમિદં તતિયજ્ઝાનસુખં પીતિતો અપનીતમ્પિ સતિસમ્પજઞ્ઞારક્ખેન અરક્ખિયમાનં પુનદેવ પીતિં ઉપગચ્છેય્ય, પીતિસમ્પયુત્તમેવ સિયા. સુખે વાપિ સત્તા સારજ્જન્તિ, ઇદઞ્ચ અતિમધુરં સુખં, તતો પરં સુખાભાવા. સતિસમ્પજઞ્ઞાનુભાવેન પનેત્થ સુખે અસારજ્જના હોતિ, નો અઞ્ઞથાતિ ઇમમ્પિ અત્થવિસેસં દસ્સેતું ઇદમિધેવ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

ઇદાનિ સુખઞ્ચ કાયેન પટિસંવેદેતીતિ એત્થ ¶ કિઞ્ચાપિ તતિયજ્ઝાનસમઙ્ગિનો સુખપટિસંવેદનાભોગો નત્થિ, એવં સન્તેપિ યસ્મા તસ્સ નામકાયેન સમ્પયુત્તં સુખં, યં વા તં નામકાયસમ્પયુત્તં સુખં, તંસમુટ્ઠાનેનસ્સ યસ્મા અતિપણીતેન રૂપેન રૂપકાયો ફુટો, યસ્સ ફુટત્તા ઝાના વુટ્ઠિતોપિ સુખં પટિસંવેદેય્ય, તસ્મા એતમત્થં દસ્સેન્તો ‘સુખઞ્ચ કાયેન પટિસંવેદેતી’તિ આહ.

ઇદાનિ યં તં અરિયા આચિક્ખન્તિ ઉપેક્ખકો સતિમા સુખવિહારીતિ એત્થ યંઝાનહેતુ યંઝાનકારણા તં તતિયજ્ઝાનસમઙ્ગીપુગ્ગલં બુદ્ધાદયો અરિયા ‘‘આચિક્ખન્તિ દેસેન્તિ પઞ્ઞાપેન્તિ પટ્ઠપેન્તિ વિવરન્તિ વિભજન્તિ ઉત્તાનીકરોન્તિ પકાસે’’ન્તિ પસંસન્તીતિ અધિપ્પાયો – કિન્તિ? ‘ઉપેક્ખકો સતિમા સુખવિહારી’તિ – તં તતિયજ્ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતીતિ એવમેત્થ યોજના વેદિતબ્બા.

કસ્મા ¶ પન તં તે એવં પસંસન્તીતિ? પસંસારહતો. અયઞ્હિ યસ્મા અતિમધુરસુખે સુખપારમિપ્પત્તેપિ તતિયજ્ઝાને ઉપેક્ખકો, ન તત્થ સુખાભિસઙ્ગેન આકડ્ઢીયતિ, ‘યથા ચ પીતિ ન ઉપ્પજ્જતિ’ એવં ઉપટ્ઠિતસતિતાય સતિમા, યસ્મા ચ અરિયકન્તં અરિયજનસેવિતમેવ અસંકિલિટ્ઠં સુખં નામકાયેન પટિસંવેદેતિ તસ્મા પસંસારહો; ઇતિ પસંસારહતો નં અરિયા તે એવં પસંસાહેતુભૂતે ગુણે પકાસેન્તા ‘ઉપેક્ખકો સતિમા સુખવિહારી’તિ એવં પસંસન્તીતિ વેદિતબ્બં.

તતિયન્તિ ¶ ગણનાનુપુબ્બતા તતિયં. ઇદં તતિયં સમાપજ્જતીતિપિ તતિયં. તસ્મિં સમયે ફસ્સો હોતીતિઆદીસુ ઝાનપઞ્ચકે પીતિપદમ્પિ પરિહીનં. તસ્સાપિ વસેન સવિભત્તિકાવિભત્તિકપદવિનિચ્છયો વેદિતબ્બો. કોટ્ઠાસવારેપિ દુવઙ્ગિકં ઝાનં હોતીતિ આગતં. સેસં દુતિયજ્ઝાનસદિસમેવાતિ.

૧૬૫. ચતુત્થજ્ઝાનનિદ્દેસે સુખસ્સ ચ પહાના દુક્ખસ્સ ચ પહાનાતિ કાયિકસુખસ્સ ચ કાયિકદુક્ખસ્સ ચ પહાના. પુબ્બેવાતિ તઞ્ચ ખો પુબ્બેવ ન ચતુત્થજ્ઝાનક્ખણે. સોમનસ્સદોમનસ્સાનં અત્થઙ્ગમાતિ ચેતસિકસુખસ્સ ચ ચેતસિકદુક્ખસ્સ ચાતિ ઇમેસમ્પિ ¶ દ્વિન્નં પુબ્બેવ અત્થઙ્ગમા; પહાના ઇચ્ચેવ વુત્તં હોતિ. કદા પન નેસં પહાનં હોતિ? ચતુન્નં ઝાનાનં ઉપચારક્ખણે. સોમનસ્સઞ્હિ ચતુત્થજ્ઝાનસ્સ ઉપચારક્ખણેયેવ પહીયતિ. દુક્ખદોમનસ્સસુખાનિ પઠમદુતિયતતિયજ્ઝાનાનં ઉપચારક્ખણેસુ. એવમેતેસં પહાનક્કમેન અવુત્તાનં ઇન્દ્રિયવિભઙ્ગે પન ઇન્દ્રિયાનં ઉદ્દેસક્કમેનેવ ઇધાપિ વુત્તાનં સુખદુક્ખસોમનસ્સદોમનસ્સાનં પહાનં વેદિતબ્બં.

યદિ પનેતાનિ તસ્સ તસ્સ ઝાનસ્સ ઉપચારક્ખણેયેવ પહીયન્તિ, અથ કસ્મા ‘‘કત્થ ચુપ્પન્નં દુક્ખિન્દ્રિયં અપરિસેસં નિરુજ્ઝતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ ¶ કામેહિ…પે… પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, એત્થુપ્પન્નં દુક્ખિન્દ્રિયં અપરિસેસં નિરુજ્ઝતિ. કત્થ ચુપ્પન્નં દોમનસ્સિન્દ્રિયં… સુખિન્દ્રિયં… સોમનસ્સિન્દ્રિયં અપરિસેસં નિરુજ્ઝતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સુખસ્સ ચ પહાના…પે… ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. એત્થુપ્પન્નં સોમનસ્સિન્દ્રિયં અપરિસેસં નિરુજ્ઝતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૫૧૦) એવં ઝાનેસ્વેવ નિરોધો વુત્તોતિ? અતિસયનિરોધત્તા. અતિસયનિરોધો હિ તેસં પઠમજ્ઝાનાદીસુ, ન નિરોધોયેવ. નિરોધોયેવ પન ઉપચારક્ખણે, નાતિસયનિરોધો. તથા હિ નાનાવજ્જને પઠમજ્ઝાનુપચારે ¶ નિરુદ્ધસ્સાપિ દુક્ખિન્દ્રિયસ્સ ડંસમકસાદિસમ્ફસ્સેન વા, વિસમાસનુપતાપેન વા સિયા ઉપ્પત્તિ, નત્વેવ અન્તોઅપ્પનાયં. ઉપચારે વા નિરુદ્ધમ્પેતં ન સુટ્ઠુ નિરુદ્ધં હોતિ, પટિપક્ખેન અવિહતત્તા. અન્તોઅપ્પનાયં પન પીતિફરણેન સબ્બો કાયો સુખોક્કન્તો હોતિ. સુખોક્કન્તકાયસ્સ ચ સુટ્ઠુ નિરુદ્ધં હોતિ દુક્ખિન્દ્રિયં, પટિપક્ખેન વિહતત્તા. નાનાવજ્જનેયેવ ચ દુતિયજ્ઝાનુપચારે પહીનસ્સ દોમનસ્સિન્દ્રિયસ્સ યસ્મા એતં વિતક્કવિચારપચ્ચયેપિ કાયકિલમથે ચિત્તુપઘાતે ચ સતિ ઉપ્પજ્જતિ, વિતક્કવિચારાભાવે નેવ ઉપ્પજ્જતિ; યત્થ પન ઉપ્પજ્જતિ તત્થ વિતક્કવિચારભાવે; અપ્પહીના એવ ચ દુતિયજ્ઝાનુપચારે વિતક્કવિચારાતિ તત્થસ્સ સિયા ઉપ્પત્તિ, નત્વેવ દુતિયજ્ઝાને, પહીનપચ્ચયત્તા. તથા તતિયજ્ઝાનુપચારે પહીનસ્સાપિ સુખિન્દ્રિયસ્સ પીતિસમુટ્ઠાનપણીતરૂપફુટકાયસ્સ સિયા ઉપ્પત્તિ, નત્વેવ તતિયજ્ઝાને. તતિયજ્ઝાને હિ સુખસ્સ પચ્ચયભૂતા પીતિ સબ્બસો નિરુદ્ધાતિ. તથા ¶ ચતુત્થજ્ઝાનુપચારે પહીનસ્સાપિ સોમનસ્સિન્દ્રિયસ્સ આસન્નત્તા, અપ્પનાપ્પત્તાય ઉપેક્ખાય અભાવેન સમ્મા અનતિક્કન્તત્તા ચ, સિયા ઉપ્પત્તિ, નત્વેવ ચતુત્થજ્ઝાને. તસ્મા એવ ચ ‘એત્થુપ્પન્નં દુક્ખિન્દ્રિયં અપરિસેસં નિરુજ્ઝતી’તિ તત્થ તત્થ અપરિસેસગ્ગહણં કતન્તિ.

એત્થાહ – ‘અથેવં તસ્સ તસ્સ ઝાનસ્સુપચારે પહીનાપિ એતા વેદના ઇધ કસ્મા સમાહટા’તિ? ‘સુખગ્ગહણત્થં’. યા હિ અયં ‘અદુક્ખમસુખ’ન્તિ એત્થ અદુક્ખમસુખા વેદના વુત્તા, સા સુખુમા, દુબ્બિઞ્ઞેય્યા, ન સક્કા સુખેન ગહેતું. તસ્મા યથા નામ દુટ્ઠસ્સ યથા તથા વા ઉપસઙ્કમિત્વા ગહેતું અસક્કુણેય્યસ્સ ગોણસ્સ ગહણત્થં ગોપો એકસ્મિં વજે સબ્બા ગાવો સમાહરતિ, અથેકેકં નીહરન્તો પટિપાટિયા આગતં ‘અયં ¶ સો, ગણ્હથ ન’ન્તિ તમ્પિ ગાહાપયતિ; એવમેવ ભગવા સુખગહણત્થં સબ્બાપિ એતા સમાહરીતિ. એવઞ્હિ સમાહટા એતા દસ્સેત્વા યં નેવ સુખં ન દુક્ખં, ન સોમનસ્સં ન દોમનસ્સં, અયં અદુક્ખમસુખાવેદનાતિ સક્કા હોતિ એસા ગાહયિતું.

અપિચ અદુક્ખમસુખાય ચેતોવિમુત્તિયા પચ્ચયદસ્સનત્થઞ્ચાપિ એતા વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. સુખદુક્ખપ્પહાનાદયો હિ તસ્સા પચ્ચયા. યથાહ – ‘‘ચત્તારો ખો, આવુસો, પચ્ચયા અદુક્ખમસુખાય ચેતોવિમુત્તિયા સમાપત્તિયા. ઇધાવુસો ભિક્ખુ, સુખસ્સ ચ પહાના…પે… ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, ઇમે ખો, આવુસો, ચત્તારો પચ્ચયા અદુક્ખમસુખાય ¶ ચેતોવિમુત્તિયા સમાપત્તિયા’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૫૮). યથા વા અઞ્ઞત્થ પહીનાપિ સક્કાયદિટ્ઠિઆદયો તતિયમગ્ગસ્સ વણ્ણભણનત્થં તત્થ પહીનાતિ વુત્તા, એવં વણ્ણભણનત્થમ્પેતસ્સ ઝાનસ્સેતા ઇધ વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. પચ્ચયઘાતેન વા એત્થ રાગદોસાનં અતિદૂરભાવં દસ્સેતુમ્પેતા વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. એતાસુ હિ સુખં સોમનસ્સસ્સ પચ્ચયો, સોમનસ્સં રાગસ્સ; દુક્ખં દોમનસ્સસ્સ, દોમનસ્સં દોસસ્સ. સુખાદિઘાતેન ચ સપ્પચ્ચયા રાગદોસા હતાતિ અતિદૂરે હોન્તીતિ.

અદુક્ખમસુખન્તિ દુક્ખાભાવેન અદુક્ખં, સુખાભાવેન અસુખં. એતેનેત્થ દુક્ખસુખપ્પટિપક્ખભૂતં તતિયવેદનં દીપેતિ, ન દુક્ખસુખાભાવમત્તં. તતિયવેદના નામ અદુક્ખમસુખા. ઉપેક્ખાતિપિ વુચ્ચતિ. સા ¶ ઇટ્ઠાનિટ્ઠવિપરીતાનુભવનલક્ખણા, મજ્ઝત્તરસા, અવિભૂતપચ્ચુપટ્ઠાના, સુખનિરોધપદટ્ઠાનાતિ વેદિતબ્બા.

ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિન્તિ ઉપેક્ખાય જનિતસતિપારિસુદ્ધિં. ઇમસ્મિઞ્હિ ઝાને સુપરિસુદ્ધા સતિ. યા ચ તસ્સા સતિયા પારિસુદ્ધિ સા ઉપેક્ખાય કતા, ન અઞ્ઞેન. તસ્મા એતં ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધીતિ વુચ્ચતિ. વિભઙ્ગેપિ વુત્તં – ‘‘અયં સતિ ઇમાય ઉપેક્ખાય વિસદા હોતિ પરિસુદ્ધા પરિયોદાતા, તેન વુચ્ચતિ ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધી’’તિ (વિભ. ૫૯૭). યાય ચ ઉપેક્ખાય એત્થ સતિ પારિસુદ્ધિ હોતિ સા અત્થતો તત્રમજ્ઝત્તતાતિ વેદિતબ્બા. ન કેવલઞ્ચેત્થ તાય સતિયેવ પરિસુદ્ધા અપિચ ખો સબ્બેપિ સમ્પયુત્તધમ્મા. સતિસીસેન પન દેસના વુત્તા.

તત્થ ¶ કિઞ્ચાપિ અયં ઉપેક્ખા હેટ્ઠાપિ તીસુ ઝાનેસુ વિજ્જતિ – યથા પન દિવા સૂરિયપ્પભાભિભવા સોમ્મભાવેન ચ અત્તનો ઉપકારકત્તેન વા સભાગાય રત્તિયા અલાભા દિવા વિજ્જમાનાપિ ચન્દલેખા અપરિસુદ્ધા હોતિ અપરિયોદાતા – એવમયમ્પિ તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખાચન્દલેખા વિતક્કાદિપચ્ચનીકધમ્મતેજાભિભવા સભાગાય ચ ઉપેક્ખાવેદનારત્તિયા અપ્પટિલાભા વિજ્જમાનાપિ પઠમાદિજ્ઝાનભેદેસુ અપરિસુદ્ધા હોતિ. તસ્સા ચ અપરિસુદ્ધાય દિવા અપરિસુદ્ધચન્દલેખાય પભા વિય સહજાતાપિ સતિઆદયો અપરિસુદ્ધાવ હોન્તિ. તસ્મા તેસુ એકમ્પિ ‘ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધી’તિ ન વુત્તં. ઇધ પન વિતક્કાદિપચ્ચનીકધમ્મતેજાભિભવાભાવા સભાગાય ચ ઉપેક્ખા વેદનારત્તિયા પટિલાભા અયં તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખાચન્દલેખા ¶ અતિવિય પરિસુદ્ધા. તસ્સા પરિસુદ્ધત્તા પરિસુદ્ધચન્દલેખાય પભા વિય સહજાતાપિ સતિઆદયો પરિસુદ્ધા હોન્તિ પરિયોદાતા. તસ્મા ઇદમેવ ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધીતિ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

ચતુત્થન્તિ ગણનાનુપુબ્બતા ચતુત્થં. ઇદં ચતુત્થં સમાપજ્જતીતિપિ ચતુત્થં. ફસ્સો હોતીતિઆદીસુ ફસ્સપઞ્ચકે તાવ વેદનાતિ ઉપેક્ખાવેદના વેદિતબ્બા. ઝાનપઞ્ચકઇન્દ્રિયઅટ્ઠકેસુ પન ઉપેક્ખા હોતિ ઉપેક્ખિન્દ્રિયં ¶ હોતીતિ (ધ. સ. ૧૬૫) વુત્તમેવ. સેસાનિ તતિયે પરિહીનપદાનિ ઇધાપિ પરિહીનાનેવ. કોટ્ઠાસવારેપિ દુવઙ્ગિકં ઝાનન્તિ ઉપેક્ખાચિત્તેકગ્ગતાવસેનેવ વેદિતબ્બં. સેસં સબ્બં તતિયસદિસમેવાતિ.

૧૬૭. ઇદાનિ કતમે ધમ્મા કુસલાતિ પઞ્ચકનયો આરદ્ધો. કસ્માતિ ચે, પુગ્ગલજ્ઝાસયવસેન ચેવ દેસનાવિલાસેન ચ. સન્નિસિન્નદેવપરિસાય કિર એકચ્ચાનં દેવાનં વિતક્કો એવ ઓળારિકતો ઉપટ્ઠાસિ, વિચારપીતિસુખચિત્તેકગ્ગતા સન્તતો. તેસં સપ્પાયવસેન સત્થા ચતુરઙ્ગિકં અવિતક્કં વિચારમત્તં દુતિયજ્ઝાનં નામ ભાજેસિ. એકચ્ચાનં ¶ વિચારો ઓળારિકતો ઉપટ્ઠાસિ, પીતિસુખચિત્તેકગ્ગતા સન્તતો. તેસં સપ્પાયવસેન તિવઙ્ગિકં તતિયજ્ઝાનં નામ ભાજેસિ. એકચ્ચાનં પીતિ ઓળારિકતો ઉપટ્ઠાસિ, સુખચિત્તેકગ્ગતા સન્તતો. તેસં સપ્પાયવસેન દુવઙ્ગિકં ચતુત્થજ્ઝાનં નામ ભાજેસિ. એકચ્ચાનં સુખં ઓળારિકતો ઉપટ્ઠાસિ, ઉપેક્ખાચિત્તેકગ્ગતા સન્તતો. તેસં સપ્પાયવસેન દુવઙ્ગિકં પઞ્ચમજ્ઝાનં નામ ભાજેસિ. અયં તાવ ‘પુગ્ગલજ્ઝાસયો’.

યસ્સા પન ધમ્મધાતુયા સુપ્પટિવિદ્ધત્તા દેસનાવિલાસપ્પત્તો નામ હોતિ – સા તથાગતસ્સ સુટ્ઠુ પટિવિદ્ધા – તસ્મા ઞાણમહત્તતાય દેસનાવિધાનેસુ કુસલો દેસનાવિલાસપ્પત્તો સત્થા યં યં ¶ અઙ્ગં લબ્ભતિ તસ્સ તસ્સ વસેન યથા યથા ઇચ્છતિ તથા તથા દેસનં નિયામેતીતિ સો ઇધ પઞ્ચઙ્ગિકં પઠમજ્ઝાનં ભાજેસિ, ચતુરઙ્ગિકં અવિતક્કં વિચારમત્તં દુતિયજ્ઝાનં, ભાજેસિ તિવઙ્ગિકં તતિયજ્ઝાનં, ભાજેસિ દુવઙ્ગિકં ચતુત્થજ્ઝાનં, દુવઙ્ગિકમેવ પઞ્ચમજ્ઝાનં ભાજેસિ. અયં ‘દેસનાવિલાસો’ નામ.

અપિચ યે ભગવતા ‘‘તયોમે, ભિક્ખવે, સમાધી – સવિતક્કસવિચારો સમાધિ, અવિતક્કવિચારમત્તો સમાધિ, અવિતક્કઅવિચારો સમાધી’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૦૫) સુત્તન્તે તયો સમાધી દેસિતા, તેસુ હેટ્ઠા સવિતક્કસવિચારો સમાધિ અવિતક્કઅવિચારો ¶ સમાધિ ચ ભાજેત્વા દસ્સિતો, અવિતક્કવિચારમત્તો ન દસ્સિતો. તં દસ્સેતુમ્પિ અયં પઞ્ચકનયો આરદ્ધોતિ વેદિતબ્બો.

તત્થ દુતિયજ્ઝાનનિદ્દેસે ફસ્સાદીસુ વિતક્કમત્તં પરિહાયતિ, કોટ્ઠાસવારે ‘‘ચતુરઙ્ગિકં ઝાનં હોતિ ચતુરઙ્ગિકો મગ્ગો હોતી’’તિ અયમેવ વિસેસો. સેસં સબ્બં પઠમજ્ઝાનસદિસમેવ. યાનિ ચ ચતુક્કનયે દુતિયતતિયચતુત્થાનિ તાનેવ ઇધ તતિયચતુત્થપઞ્ચમાનિ. તેસં અધિગમપટિપાટિદીપનત્થં અયં નયો વેદિતબ્બો –

એકો કિર અમચ્ચપુત્તો રાજાનં ઉપટ્ઠાતું જનપદતો નગરં આગતો. સો એકદિવસમેવ રાજાનં દિસ્વા પાનબ્યસનેન સબ્બં વિભવજાતં નાસેસિ. તં એકદિવસં સુરામદમત્તં નિચ્ચોળં કત્વા જિણ્ણકટસારકમત્તેન ¶ પટિચ્છાદેત્વા પાનાગારતો નીહરિંસુ. તમેનં સઙ્કારકૂટે નિપજ્જિત્વા નિદ્દાયન્તં એકો અઙ્ગવિજ્જાપાઠકો દિસ્વા ‘અયં પુરિસો મહાજનસ્સ અવસ્સયો ભવિસ્સતિ, પટિજગ્ગિતબ્બો એસો’તિ સન્નિટ્ઠાનં કત્વા મત્તિકાય ન્હાપેત્વા થૂલસાટકયુગં નિવાસાપેત્વા પુન ગન્ધોદકેન ન્હાપેત્વા સુખુમેન દુકૂલયુગળેન અચ્છાદેત્વા પાસાદં આરોપેત્વા સુભોજનં ભોજેત્વા ‘એવં નં પરિચારેય્યાથા’તિ પરિચારકે પટિપાદેત્વા પક્કામિ. અથ નં તે સયનં આરોપેસું. પાનાગારગમનપટિબાહનત્થઞ્ચ નં ચત્તારો તાવ જના ચતૂસુ હત્થપાદેસુ ઉપ્પીળેત્વા અટ્ઠંસુ. એકો પાદે પરિમજ્જિ. એકો તાલવણ્ટં ગહેત્વા બીજિ. એકો વીણં વાદયમાનો ગાયન્તો નિસીદિ.

સો સયનુપગમનેન વિગતકિલમથો થોકં નિદ્દાયિત્વા વુટ્ઠિતો હત્થપાદનિપ્પીળનં અસહમાનો ¶ ‘કો મે હત્થપાદે ઉપ્પીળેતિ? અપગચ્છથા’તિ તજ્જેસિ. તે એકવચનેનેવ અપગચ્છિંસુ. તતો પુન થોકં નિદ્દાયિત્વા વુટ્ઠિતો પાદપરિમજ્જનં અસહમાનો ‘કો મે પાદે પરિમજ્જતિ? અપગચ્છા’તિ આહ. સોપિ એકવચનેનેવ અપગચ્છિ. પુન થોકં નિદ્દાયિત્વા વુટ્ઠિતો વાતવુટ્ઠિ વિય તાલવણ્ટવાતં અસહન્તો ‘કો એસ? અપગચ્છતૂ’તિ આહ. સોપિ એકવચનેનેવ અપગચ્છિ. પુન થોકં નિદ્દાયિત્વા વુટ્ઠિતો કણ્ણસૂલં વિય ગીતવાદિતસદ્દં અસહમાનો વીણાવાદકં તજ્જેસિ. સોપિ એકવચનેનેવ અપગચ્છિ. અથેવં ¶ અનુક્કમેન પહીનકિલમથુપ્પીળનપરિમજ્જનવાતપ્પહારગીતવાદિતસદ્દુપદ્દવો સુખં સયિત્વા વુટ્ઠાય રઞ્ઞો સન્તિકં અગમાસિ. રાજાપિસ્સ મહન્તં ઇસ્સરિયમદાસિ. સો મહાજનસ્સ અવસ્સયો જાતો.

તત્થ પાનબ્યસનેન પારિજુઞ્ઞપ્પત્તો સો અમચ્ચપુત્તો વિય અનેકબ્યસનપારિજુઞ્ઞપ્પત્તો ઘરાવાસગતો કુલપુત્તો દટ્ઠબ્બો. અઙ્ગવિજ્જાપાઠકો પુરિસો વિય તથાગતો. તસ્સ પુરિસસ્સ ‘અયં મહાજનસ્સ અવસ્સયો ભવિસ્સતિ, પટિજગ્ગનં અરહતી’તિ સન્નિટ્ઠાનં વિય તથાગતસ્સ ‘અયં મહાજનસ્સ અવસ્સયો ભવિસ્સતિ, પબ્બજ્જં અરહતિ કુલપુત્તો’તિ સન્નિટ્ઠાનકરણં.

અથસ્સ ¶ અમચ્ચપુત્તસ્સ મત્તિકામત્તેન ન્હાપનં વિય કુલપુત્તસ્સાપિ પબ્બજ્જાપટિલાભો. અથસ્સ થૂલસાટકનિવાસનં વિય ઇમસ્સાપિ દસસિક્ખાપદસઙ્ખાતસીલવત્થનિવાસનં. પુન તસ્સ ગન્ધોદકન્હાપનં વિય ઇમસ્સાપિ પાતિમોક્ખસંવરાદિસીલગન્ધોદકન્હાપનં. પુન તસ્સ સુખુમદુકૂલયુગળચ્છાદનં વિય ઇમસ્સાપિ યથાવુત્તસીલવિસુદ્ધિસમ્પદાસઙ્ખાતદુકૂલચ્છાદનં.

દુકૂલચ્છાદિતસ્સ પનસ્સ પાસાદારોપનં વિય ઇમસ્સાપિ સીલવિસુદ્ધિદુકૂલચ્છાદિતસ્સ સમાધિભાવનાપાસાદારોહનં. તતો તસ્સ સુભોજનભુઞ્જનં વિય ઇમસ્સાપિ સમાધિઉપકારકસતિસમ્પજઞ્ઞાદિધમ્મામતપરિભુઞ્જનં.

ભુત્તભોજનસ્સ પન તસ્સ પરિચારકેહિ સયનારોપનં વિય ઇમસ્સાપિ વિતક્કાદીહિ ઉપચારજ્ઝાનારોપનં. પુન તસ્સ પાનાગારગમનપટિબાહનત્થં હત્થપાદુપ્પીળનકપુરિસચતુક્કં વિય ઇમસ્સાપિ કામસઞ્ઞાભિમુખગમનપટિબાહનત્થં આરમ્મણે ચિત્તુપ્પીળનકો નેક્ખમ્મવિતક્કો. તસ્સ ¶ પાદપરિમજ્જકપુરિસો વિય ઇમસ્સાપિ આરમ્મણે ચિત્તાનુમજ્જનકો વિચારો. તસ્સ તાલવણ્ટવાતદાયકો વિય ઇમસ્સાપિ ચેતસો સીતલભાવદાયિકા પીતિ.

તસ્સ સોતાનુગ્ગહકરો ગન્ધબ્બપુરિસો વિય ઇમસ્સાપિ ચિત્તાનુગ્ગાહકં સોમનસ્સં. તસ્સ સયનુપગમનેન વિગતકિલમથસ્સ થોકં નિદ્દુપગમનં વિય ઇમસ્સાપિ ઉપચારજ્ઝાનસન્નિસ્સયેન વિગતનીવરણકિલમથસ્સ પઠમજ્ઝાનુપગમનં.

અથસ્સ નિદ્દાયિત્વા વુટ્ઠિતસ્સ હત્થપાદુપ્પીળનાસહનેન હત્થપાદુપ્પીળકાનં સન્તજ્જનં તેસઞ્ચ અપગમનેન પુન થોકં નિદ્દુપગમનં વિય ઇમસ્સાપિ પઠમજ્ઝાનતો વુટ્ઠિતસ્સ ¶ ચિત્તુપ્પીળકવિતક્કાસહનેન વિતક્કદોસદસ્સનં, વિતક્કપ્પહાના ચ પુન અવિતક્કવિચારમત્તદુતિયજ્ઝાનુપગમનં.

તતો તસ્સ પુનપ્પુનં નિદ્દાયિત્વા વુટ્ઠિતસ્સ યથાવુત્તેન કમેન પાદપરિમજ્જનાદીનં અસહનેન પટિપાટિયા પાદપરિમજ્જકાદીનં સન્તજ્જનં, તેસં તેસઞ્ચ અપગમનેન પુનપ્પુનં થોકં નિદ્દુપગમનં વિય ઇમસ્સાપિ પુનપ્પુનં દુતિયાદીહિ ઝાનેહિ વુટ્ઠિતસ્સ યથાવુત્તદોસાનં વિચારાદીનં અસહનેન ¶ પટિપાટિયા વિચારાદિદોસદસ્સનં. તેસં તેસઞ્ચ પહાના પુનપ્પુનં અવિતક્કઅવિચારનિપ્પીતિક પહીનસોમનસ્સજ્ઝાનુપગમનં.

તસ્સ પન સયના વુટ્ઠાય રઞ્ઞો સન્તિકં ગતસ્સ ઇસ્સરિયપ્પત્તિ વિય ઇમસ્સાપિ પઞ્ચમજ્ઝાનતો વુટ્ઠિતસ્સ વિપસ્સના મગ્ગં ઉપગતસ્સ અરહત્તપ્પત્તિ.

તસ્સ પત્તિસ્સરિયસ્સ બહૂનં જનાનં અવસ્સયભાવો વિય ઇમસ્સાપિ અરહત્તપ્પત્તસ્સ બહૂનં અવસ્સયભાવો વેદિતબ્બો. એત્તાવતા હિ એસ અનુત્તરં પુઞ્ઞક્ખેત્તં નામ હોતીતિ.

એત્તાવતા ચતુક્કપઞ્ચકનયદ્વયભેદો સુદ્ધિકનવકો નામ પકાસિતો હોતિ. અત્થતો પનેસ પઞ્ચકનયે ચતુક્કનયસ્સ પવિટ્ઠત્તા ઝાનપઞ્ચકો એવાતિ વેદિતબ્બો.

૧૭૬-૧૮૦. ઇદાનિ ¶ યસ્મા એતં ઝાનં નામ પટિપદાકમેન સિજ્ઝતિ, તસ્મા તસ્સ પટિપદાભેદં દસ્સેતું પુન કતમે ધમ્મા કુસલાતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ દુક્ખા પટિપદા અસ્સાતિ દુક્ખપટિપદં. દન્ધા અભિઞ્ઞા અસ્સાતિ દન્ધાભિઞ્ઞં. ઇતિ દુક્ખપટિપદન્તિ વા દન્ધાભિઞ્ઞન્તિ વા પથવીકસિણન્તિ વા તીણિપિ ઝાનસ્સેવ નામાનિ. દુક્ખપટિપદં ખિપ્પાભિઞ્ઞન્તિઆદીસુપિ એસેવ નયો.

તત્થ પઠમસમન્નાહારતો પટ્ઠાય યાવ તસ્સ તસ્સ ઝાનસ્સ ઉપચારં ઉપ્પજ્જતિ તાવ પવત્તા ઝાનભાવના ‘પટિપદા’તિ વુચ્ચતિ. ઉપચારતો પન પટ્ઠાય યાવ અપ્પના તાવ પવત્તા પઞ્ઞા ‘અભિઞ્ઞા’તિ વુચ્ચતિ. સા પનેસા પટિપદા એકચ્ચસ્સ દુક્ખા હોતિ. નીવરણાદિપચ્ચનીકધમ્મસમુદાચારગહનતાય ¶ કિચ્છા અસુખસેવનાતિ અત્થો. એકચ્ચસ્સ તદભાવેન સુખા. અભિઞ્ઞાપિ એકચ્ચસ્સ દન્ધા હોતિ, મન્દા, અસીઘપ્પવત્તિ. એકચ્ચસ્સ ખિપ્પા અમન્દા સીઘપ્પવત્તિ. તસ્મા યો આદિતો કિલેસે વિક્ખમ્ભેન્તો દુક્ખેન સસઙ્ખારેન સપ્પયોગેન કિલમન્તો વિક્ખમ્ભેતિ ¶ , તસ્સ દુક્ખા પટિપદા નામ હોતિ. યો પન વિક્ખમ્ભિતકિલેસો અપ્પનાપરિવાસં વસન્તો ચિરેન અઙ્ગપાતુભાવં પાપુણાતિ, તસ્સ દન્ધાભિઞ્ઞા નામ હોતિ. યો ખિપ્પં અઙ્ગપાતુભાવં પાપુણાતિ તસ્સ ખિપ્પાભિઞ્ઞા નામ હોતિ. યો કિલેસે વિક્ખમ્ભેન્તો સુખેન અકિલમન્તો વિક્ખમ્ભેતિ, તસ્સ સુખા પટિપદા નામ હોતિ.

તત્થ યાનિ સપ્પાયાસપ્પાયાનિ ચ પલિબોધુપચ્છેદાદીનિ પુબ્બકિચ્ચાનિ ચ અપ્પનાકોસલ્લાનિ ચ વિસુદ્ધિમગ્ગે ચિત્તભાવનાનિદ્દેસે નિદ્દિટ્ઠાનિ, તેસુ યો અસપ્પાયસેવી હોતિ, તસ્સ દુક્ખા પટિપદા દન્ધા ચ અભિઞ્ઞા હોતિ. સપ્પાયસેવિનો સુખા પટિપદા ખિપ્પા ચ અભિઞ્ઞા. યો પન પુબ્બભાગે અસપ્પાયં સેવિત્વા અપરભાગે સપ્પાયસેવી હોતિ, પુબ્બભાગે વા સપ્પાયં સેવિત્વા અપરભાગે અસપ્પાયસેવી, તસ્સ વોમિસ્સકતા વેદિતબ્બા. તથા પલિબોધુપચ્છેદાદિકં પુબ્બકિચ્ચં અસમ્પાદેત્વા ભાવનં અનુયુત્તસ્સ દુક્ખા પટિપદા હોતિ, વિપરિયાયેન સુખા. અપ્પનાકોસલ્લાનિ પન અસમ્પાદેન્તસ્સ દન્ધા અભિઞ્ઞા હોતિ, સમ્પાદેન્તસ્સ ખિપ્પા.

અપિચ ¶ તણ્હાઅવિજ્જાવસેન સમથવિપસ્સનાકતાધિકારવસેન ચાપિ એતાસં પભેદો વેદિતબ્બો. તણ્હાભિભૂતસ્સ હિ દુક્ખા પટિપદા હોતિ, અનભિભૂતસ્સ સુખા. અવિજ્જાભિભૂતસ્સ ચ દન્ધા અભિઞ્ઞા હોતિ, અનભિભૂતસ્સ ખિપ્પા. યો ચ સમથે અકતાધિકારો તસ્�