📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

અભિધમ્મપિટકે

સમ્મોહવિનોદની નામ

વિભઙ્ગ-અટ્ઠકથા

૧. ખન્ધવિભઙ્ગો

૧. સુત્તન્તભાજનીયવણ્ણના

ચતુસચ્ચદસો નાથો, ચતુધા ધમ્મસઙ્ગણિં;

પકાસયિત્વા સમ્બુદ્ધો, તસ્સેવ સમનન્તરં.

ઉપેતો બુદ્ધધમ્મેહિ, અટ્ઠારસહિ નાયકો;

અટ્ઠારસન્નં ખન્ધાદિ-વિભઙ્ગાનં વસેન યં.

વિભઙ્ગં દેસયી સત્થા, તસ્સ સંવણ્ણનાક્કમો;

ઇદાનિ યસ્મા સમ્પત્તો, તસ્મા તસ્સત્થવણ્ણનં.

કરિસ્સામિ વિગાહેત્વા, પોરાણટ્ઠકથાનયં;

સદ્ધમ્મે ગારવં કત્વા, તં સુણાથ સમાહિતાતિ.

૧. પઞ્ચક્ખન્ધા – રૂપક્ખન્ધો…પે… વિઞ્ઞાણક્ખન્ધોતિ ઇદં વિભઙ્ગપ્પકરણસ્સ આદિભૂતે ખન્ધવિભઙ્ગે સુત્તન્તભાજનીયં નામ. તત્થ પઞ્ચાતિ ગણનપરિચ્છેદો. તેન ન તતો હેટ્ઠા ન ઉદ્ધન્તિ દસ્સેતિ. ખન્ધાતિ પરિચ્છિન્નધમ્મનિદસ્સનં. તત્રાયં ખન્ધ-સદ્દો સમ્બહુલેસુ ઠાનેસુ દિસ્સતિ – રાસિમ્હિ, ગુણે, પણ્ણત્તિયં, રુળ્હિયન્તિ. ‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, મહાસમુદ્દે ન સુકરં ઉદકસ્સ પમાણં ગહેતું – એત્તકાનિ ઉદકાળ્હકાનીતિ વા એત્તકાનિ ઉદકાળ્હકસતાનીતિ વા એત્તકાનિ ઉદકાળ્હકસહસ્સાનીતિ વા એત્તકાનિ ઉદકાળ્હકસતસહસ્સાનીતિ વા, અથ ખો અસઙ્ખ્યેય્યો અપ્પમેય્યો મહાઉદકક્ખન્ધોત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૫૧; ૬.૩૭) હિ રાસિતો ખન્ધો નામ. નહિ પરિત્તકં ઉદકં ઉદકક્ખન્ધોતિ વુચ્ચતિ, બહુકમેવ વુચ્ચતિ. તથા ન પરિત્તકો રજો રજક્ખન્ધો, ન અપ્પમત્તકા ગાવો ગવક્ખન્ધો, ન અપ્પમત્તકં બલં બલક્ખન્ધો, ન અપ્પમત્તકં પુઞ્ઞં પુઞ્ઞક્ખન્ધોતિ વુચ્ચતિ. બહુકમેવ હિ રજો રજક્ખન્ધો, બહુકાવ ગવાદયો ગવક્ખન્ધો, બલક્ખન્ધો, પુઞ્ઞક્ખન્ધોતિ વુચ્ચન્તિ. ‘‘સીલક્ખન્ધો સમાધિક્ખન્ધો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૩.૩૫૫) પન ગુણતો ખન્ધો નામ. ‘‘અદ્દસા ખો ભગવા મહન્તં દારુક્ખન્ધં ગઙ્ગાય નદિયા સોતેન વુય્હમાન’’ન્તિ (સં. નિ. ૪.૨૪૧). એત્થ પણ્ણત્તિતો ખન્ધો નામ. ‘‘યં ચિત્તં મનો માનસં…પે… વિઞ્ઞાણં વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૬૩, ૬૫) રુળ્હિતો ખન્ધો નામ. સ્વાયમિધ રાસિતો અધિપ્પેતો. અયઞ્હિ ખન્ધટ્ઠો નામ પિણ્ડટ્ઠો પૂગટ્ઠો ઘટટ્ઠો રાસટ્ઠો. તસ્મા ‘રાસિલક્ખણા ખન્ધા’તિ વેદિતબ્બા. કોટ્ઠાસટ્ઠોતિપિ વત્તું વટ્ટતિ; લોકસ્મિઞ્હિ ઇણં ગહેત્વા ચોદિયમાના ‘દ્વીહિ ખન્ધેહિ દસ્સામ, તીહિ ખન્ધેહિ દસ્સામા’તિ વદન્તિ. ઇતિ ‘કોટ્ઠાસલક્ખણા ખન્ધા’તિપિ વત્તું વટ્ટતિ. એવમેત્થ રૂપક્ખન્ધોતિ રૂપરાસિ રૂપકોટ્ઠાસો, વેદનાક્ખન્ધોતિ વેદનારાસિ વેદનાકોટ્ઠાસોતિ ઇમિના નયેન સઞ્ઞાક્ખન્ધાદીનં અત્થો વેદિતબ્બો.

એત્તાવતા સમ્માસમ્બુદ્ધો ય્વાયં ‘‘ચત્તારો ચ મહાભૂતા ચતુન્નઞ્ચ મહાભૂતાનં ઉપાદાયરૂપ’’ન્તિ અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નાદીસુ એકાદસસુ ઓકાસેસુ વિભત્તો ‘પઞ્ચવીસતિ રૂપકોટ્ઠાસા’તિ ચ ‘છન્નવુતિ રૂપકોટ્ઠાસા’તિ ચ એવંપભેદો રૂપરાસિ, તં સબ્બં પરિપિણ્ડેત્વા રૂપક્ખન્ધો નામાતિ દસ્સેસિ. યો પનાયં ‘‘સુખા વેદના, દુક્ખા વેદના, અદુક્ખમસુખા વેદના’’તિ તેસુયેવ એકાદસસુ ઓકાસેસુ વિભત્તો ચતુભૂમિકવેદનારાસિ, તં સબ્બં પરિપિણ્ડેત્વા વેદનાક્ખન્ધો નામાતિ દસ્સેસિ. યો પનાયં ‘‘ચક્ખુસમ્ફસ્સજા સઞ્ઞા…પે… મનોસમ્ફસ્સજા સઞ્ઞા’’તિ તેસુયેવ એકાદસસુ ઓકાસેસુ વિભત્તો ચતુભૂમિકસઞ્ઞારાસિ, તં સબ્બં પરિપિણ્ડેત્વા સઞ્ઞાક્ખન્ધો નામાતિ દસ્સેસિ. યો પનાયં ‘‘ચક્ખુસમ્ફસ્સજા ચેતના…પે… મનોસમ્ફસ્સજા ચેતના’’તિ તેસુયેવ એકાદસસુ ઓકાસેસુ વિભત્તો ચતુભૂમિકચેતનારાસિ, તં સબ્બં પરિપિણ્ડેત્વા સઙ્ખારક્ખન્ધો નામાતિ દસ્સેસિ. યો પનાયં ‘‘ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, સોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણં, મનોધાતુ, મનોવિઞ્ઞાણધાતૂ’’તિ તેસુયેવ એકાદસસુ ઓકાસેસુ વિભત્તો ચતુભૂમિકચિત્તરાસિ, તં સબ્બં પરિપિણ્ડેત્વા વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો નામાતિ દસ્સેસિ.

અપિચેત્થ સબ્બમ્પિ ચતુસમુટ્ઠાનિકં રૂપં રૂપક્ખન્ધો, કામાવચરઅટ્ઠકુસલચિત્તાદીહિ એકૂનનવુતિચિત્તેહિ સહજાતા વેદના વેદનાક્ખન્ધો, સઞ્ઞા સઞ્ઞાક્ખન્ધો, ફસ્સાદયો ધમ્મા સઙ્ખારક્ખન્ધો, એકૂનનવુતિ ચિત્તાનિ વિઞ્ઞાણક્ખન્ધોતિ. એવમ્પિ પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ ધમ્મપરિચ્છેદો વેદિતબ્બો.

૧. રૂપક્ખન્ધનિદ્દેસો

૨. ઇદાનિ તે રૂપક્ખન્ધાદયો વિભજિત્વા દસ્સેતું તત્થ કતમો રૂપક્ખન્ધોતિઆદિમાહ. તત્થ તત્થાતિ તેસુ પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ. કતમોતિ કથેતુકમ્યતાપુચ્છા. રૂપક્ખન્ધોતિ પુચ્છિતધમ્મનિદસ્સનં. ઇદાનિ તં વિભજન્તો યં કિઞ્ચિ રૂપન્તિઆદિમાહ. તત્થ યં કિઞ્ચીતિ અનવસેસપરિયાદાનં. રૂપન્તિ અતિપ્પસઙ્ગનિયમનં. એવં પદદ્વયેનાપિ રૂપસ્સ અનવસેસપરિગ્ગહો કતો હોતિ.

તત્થ કેનટ્ઠેન રૂપન્તિ? રુપ્પનટ્ઠેન રૂપં. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

‘‘કિઞ્ચ, ભિક્ખવે, રૂપં વદેથ? રુપ્પતીતિ ખો, ભિક્ખવે, તસ્મા રૂપન્તિ વુચ્ચતિ. કેન રુપ્પતિ? સીતેનપિ રુપ્પતિ, ઉણ્હેનપિ રુપ્પતિ, જિઘચ્છાયપિ રુપ્પતિ, પિપાસાયપિ રુપ્પતિ, ડંસમકસવાતાતપસરિસપસમ્ફસ્સેનપિ રુપ્પતિ. રુપ્પતીતિ ખો, ભિક્ખવે, તસ્મા રૂપન્તિ વુચ્ચતી’’તિ (સં. નિ. ૩.૭૯).

તત્થ કિન્તિ કારણપુચ્છા; કેન કારણેન રૂપં વદેથ, કેન કારણેન તં રૂપં નામાતિ અત્થો. રુપ્પતીતિ એત્થ ઇતીતિ કારણુદ્દેસો. યસ્મા રુપ્પતિ તસ્મા રૂપન્તિ વુચ્ચતીતિ અત્થો. રુપ્પતીતિ કુપ્પતિ ઘટ્ટીયતિ પીળિયતિ ભિજ્જતીતિ અત્થો. એવં ઇમિના એત્તકેન ઠાનેન રુપ્પનટ્ઠેન રૂપં વુત્તં. રુપ્પનલક્ખણેન રૂપન્તિપિ વત્તું વટ્ટતિ. રુપ્પનલક્ખણઞ્હેતં.

સીતેનપિ રુપ્પતીતિઆદીસુ પન સીતેન તાવ રુપ્પનં લોકન્તરિકનિરયે પાકટં. તિણ્ણં તિણ્ણઞ્હિ ચક્કવાળાનં અન્તરે એકેકો લોકન્તરિકનિરયો નામ હોતિ અટ્ઠયોજનસહસ્સપ્પમાણો, યસ્સ નેવ હેટ્ઠા પથવી અત્થિ, ન ઉપરિ ચન્દિમસૂરિયદીપમણિઆલોકો, નિચ્ચન્ધકારો. તત્થ નિબ્બત્તસત્તાનં તિગાવુતો અત્તભાવો હોતિ. તે વગ્ગુલિયો વિય પબ્બતપાદે દીઘપુથુલેહિ નખેહિ લગ્ગિત્વા અવંસિરા ઓલમ્બન્તિ. યદા સંસપ્પન્તા અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ હત્થપાસગતા હોન્તિ અથ ‘ભક્ખો નો લદ્ધો’તિ મઞ્ઞમાના તત્થ બ્યાવટા વિપરિવત્તિત્વા લોકસન્ધારકે ઉદકે પતન્તિ, સીતવાતે પહરન્તેપિ પક્કમધુકફલાનિ વિય છિજ્જિત્વા ઉદકે પતન્તિ. પતિતમત્તાવ અચ્ચન્તખારેન સીતોદકેન છિન્નચમ્મન્હારુમંસઅટ્ઠીહિ ભિજ્જમાનેહિ તત્તતેલે પતિતપિટ્ઠપિણ્ડિ વિય પટપટાયમાના વિલીયન્તિ. એવં સીતેન રુપ્પનં લોકન્તરિકનિરયે પાકટં. મહિંસકરટ્ઠાદીસુપિ હિમપાતસીતલેસુ પદેસેસુ એતં પાકટમેવ. તત્થ હિ સત્તા સીતેન ભિન્નચ્છિન્નસરીરા જીવિતક્ખયમ્પિ પાપુણન્તિ.

ઉણ્હેન રુપ્પનં અવીચિમહાનિરયે પાકટં. તત્થ હિ તત્તાય લોહપથવિયા નિપજ્જાપેત્વા પઞ્ચવિધબન્ધનાદિકરણકાલે સત્તા મહાદુક્ખં અનુભવન્તિ.

જિઘચ્છાય રુપ્પનં પેત્તિવિસયે ચેવ દુબ્ભિક્ખકાલે ચ પાકટં. પેત્તિવિસયસ્મિઞ્હિ સત્તા દ્વે તીણિ બુદ્ધન્તરાનિ કિઞ્ચિદેવ આમિસં હત્થેન ગહેત્વા મુખે પક્ખિપન્તા નામ ન હોન્તિ. અન્તોઉદરં આદિત્તસુસિરરુક્ખો વિય હોતિ. દુબ્ભિક્ખે કઞ્જિકમત્તમ્પિ અલભિત્વા મરણપ્પત્તાનં પમાણં નામ નત્થિ.

પિપાસાય રુપ્પનં કાલકઞ્જિકાદીસુ પાકટં. તત્થ હિ સત્તા દ્વે તીણિ બુદ્ધન્તરાનિ હદયતેમનમત્તં વા જિવ્હાતેમનમત્તં વા ઉદકબિન્દું લદ્ધું ન સક્કોન્તિ. ‘પાનીયં પિવિસ્સામા’તિ નદિં ગતાનમ્પિ નદી વાલિકાતલં સમ્પજ્જતિ. મહાસમુદ્દં પક્ખન્તાનમ્પિ મહાસમુદ્દો પિટ્ઠિપાસાણો હોતિ. તે સુસ્સન્તા બલવદુક્ખપીળિતા વિચરન્તિ.

એકો કિર કાલકઞ્જિકઅસુરો પિપાસં અધિવાસેતું અસક્કોન્તો યોજનગમ્ભીરવિત્થારં મહાગઙ્ગં ઓતરિ. તસ્સ ગતગતટ્ઠાને ઉદકં છિજ્જતિ, ધૂમો ઉગ્ગચ્છતિ, તત્તે પિટ્ઠિપાસાણે ચઙ્કમનકાલો વિય હોતિ. તસ્સ ઉદકસદ્દં સુત્વા ઇતો ચિતો ચ વિચરન્તસ્સેવ રત્તિ વિભાયિ. અથ નં પાતોવ ભિક્ખાચારં ગચ્છન્તા તિંસમત્તા પિણ્ડચારિકભિક્ખૂ દિસ્વા – ‘‘કો નામ ત્વં, સપ્પુરિસા’’તિ પુચ્છિંસુ. ‘‘પેતોહમસ્મિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં પરિયેસસી’’તિ? ‘‘પાનીયં, ભન્તે’’તિ. ‘‘અયં ગઙ્ગા પરિપુણ્ણા, કિં ત્વં ન પસ્સસી’’તિ? ‘‘ન ઉપકપ્પતિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘તેન હિ ગઙ્ગાપિટ્ઠે નિપજ્જ, મુખે તે પાનીયં આસિઞ્ચિસ્સામા’’તિ. સો વાલિકાપુળિને ઉત્તાનો નિપજ્જિ. ભિક્ખૂ તિંસમત્તે પત્તે નીહરિત્વા ઉદકં આહરિત્વા આહરિત્વા તસ્સ મુખે આસિઞ્ચિંસુ. તેસં તથા કરોન્તાનંયેવ વેલા ઉપકટ્ઠા જાતા. તતો ‘‘ભિક્ખાચારકાલો અમ્હાકં, સપ્પુરિસ; કચ્ચિ તે અસ્સાદમત્તા લદ્ધા’’તિ આહંસુ. પેતો ‘‘સચે મે, ભન્તે, તિંસમત્તાનં અય્યાનં તિંસમત્તેહિ પત્તેહિ આસિત્તઉદકતો અડ્ઢપસતમત્તમ્પિ પરગલગતં, પેતત્તભાવતો મોક્ખો મા હોતૂ’’તિ આહ. એવં પિપાસાય રુપ્પનં પેત્તિવિસયે પાકટં.

ડંસાદીહિ રુપ્પનં ડંસમક્ખિકાદિસમ્બબહુલેસુ પદેસેસુ પાકટં. એત્થ ચ ડંસાતિ પિઙ્ગલમક્ખિકા, મકસાતિ મકસાવ વાતાતિ કુચ્છિવાતપિટ્ઠિવાતાદિવસેન વેદિતબ્બા. સરીરસ્મિઞ્હિ વાતરોગો ઉપ્પજ્જિત્વા હત્થપાદપિટ્ઠિઆદીનિ ભિન્દતિ, કાણં કરોતિ, ખુજ્જં કરોતિ, પીઠસપ્પિં કરોતિ. આતપોતિ સૂરિયાતપો. તેન રુપ્પનં મરુકન્તારાદીસુ પાકટં. એકા કિર ઇત્થી મરુકન્તારે રત્તિં સત્થતો ઓહીના દિવા સૂરિયે ઉગ્ગચ્છન્તે વાલિકાય તપ્પમાનાય પાદે ઠપેતું અસક્કોન્તી સીસતો પચ્છિં ઓતારેત્વા અક્કમિ. કમેન પચ્છિયા ઉણ્હાભિતત્તાય ઠાતું અસક્કોન્તી તસ્સા ઉપરિ સાટકં ઠપેત્વા અક્કમિ. તસ્મિમ્પિ સન્તત્તે અઙ્કેન ગહિતં પુત્તકં અધોમુખં નિપજ્જાપેત્વા કન્દન્તં કન્દન્તં અક્કમિત્વા સદ્ધિં તેન તસ્મિંયેવ ઠાને ઉણ્હાભિતત્તા કાલમકાસિ.

સરીસપાતિ યે કેચિ દીઘજાતિકા સરન્તા ગચ્છન્તિ. તેસં સમ્ફસ્સેન રુપ્પનં આસીવિસદટ્ઠાદીનં વસેન વેદિતબ્બં.

ઇદાનિ ‘યં કિઞ્ચિ રૂપ’ન્તિ પદેન સંગહિતં પઞ્ચવીસતિકોટ્ઠાસછન્નવુતિકોટ્ઠાસપ્પભેદં સબ્બમ્પિ રૂપં અતીતાદિકોટ્ઠાસેસુ પક્ખિપિત્વા દસ્સેતું અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નન્તિ આહ. તતો પરં તદેવ અજ્ઝત્તદુકાદીસુ ચતૂસુ દુકેસુ પક્ખિપિત્વા દસ્સેતું અજ્ઝત્તં વા બહિદ્ધા વાતિઆદિ વુત્તં. તતો પરં સબ્બમ્પેતં એકાદસસુ પદેસેસુ પરિયાદિયિત્વા દસ્સિતં રૂપં એકતો પિણ્ડં કત્વા દસ્સેતું તદેકજ્ઝન્તિઆદિ વુત્તં.

તત્થ તદેકજ્ઝન્તિ તં એકજ્ઝં; અભિસઞ્ઞૂહિત્વાતિ અભિસંહરિત્વા; અભિસઙ્ખિપિત્વાતિ સઙ્ખેપં કત્વા; ઇદં વુત્તં હોતિ – સબ્બમ્પેતં વુત્તપ્પકારં રૂપં રુપ્પનલક્ખણસઙ્ખાતે એકવિધભાવે પઞ્ઞાય રાસિં કત્વા રૂપક્ખન્ધો નામાતિ વુચ્ચતીતિ. એતેન સબ્બમ્પિ રૂપં રુપ્પનલક્ખણે રાસિભાવૂપગમનેન રૂપક્ખન્ધોતિ દસ્સિતં હોતિ. ન હિ રૂપતો અઞ્ઞો રૂપક્ખન્ધો નામ અત્થિ. યથા ચ રૂપં, એવં વેદનાદયોપિ વેદયિતલક્ખણાદીસુ રાસિભાવૂપગમનેન. ન હિ વેદનાદીહિ અઞ્ઞે વેદનાક્ખન્ધાદયો નામ અત્થિ.

૩. ઇદાનિ એકેકસ્મિં ઓકાસે પક્ખિત્તં રૂપં વિસું વિસું ભાજેત્વા દસ્સેન્તો તત્થ કતમં રૂપં અતીતન્તિઆદિમાહ. તત્થ તત્થાતિ એકાદસસુ ઓકાસેસુ પક્ખિપિત્વા ઠપિતમાતિકાય ભુમ્મં. ઇદં વુત્તં હોતિ – અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નન્તિઆદિના નયેન ઠપિતાય માતિકાય યં અતીતં રૂપન્તિ વુત્તં, તં કતમન્તિ? ઇમિના ઉપાયેન સબ્બપુચ્છાસુ અત્થો વેદિતબ્બો. અતીતં નિરુદ્ધન્તિઆદીનિ પદાનિ નિક્ખેપકણ્ડસ્સ અતીતત્તિકભાજનીયવણ્ણનાયં (ધ. સ. અટ્ઠ. ૧૦૪૪) વુત્તાનેવ. ચત્તારો ચ મહાભૂતાતિ ઇદં અતીતન્તિ વુત્તરૂપસ્સ સભાવદસ્સનં. યથા ચેત્થ એવં સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. ઇમિના ઇદં દસ્સેતિ – અતીતરૂપમ્પિ ભૂતાનિ ચેવ ભૂતાનિ ઉપાદાય નિબ્બત્તરૂપઞ્ચ, અનાગતમ્પિ…પે… દૂરસન્તિકમ્પિ. ન હિ ભૂતેહિ ચેવ ભૂતાનિ ઉપાદાય પવત્તરૂપતો ચ અઞ્ઞં રૂપં નામ અત્થીતિ.

અપરો નયો – અતીતંસેન સઙ્ગહિતન્તિ અતીતકોટ્ઠાસેનેવ સઙ્ગહિતં, એત્થેવ ગણનં ગતં. કિન્તિ? ચત્તારો ચ મહાભૂતા ચતુન્નઞ્ચ મહાભૂતાનં ઉપાદાયરૂપન્તિ. એવં સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. અનાગતપચ્ચુપ્પન્નનિદ્દેસપદાનિપિ હેટ્ઠા વુત્તત્થાનેવ.

ઇદં પન અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં નામ સુત્તન્તપરિયાયતો અભિધમ્મનિદ્દેસતોતિ દુવિધં. તં સુત્તન્તપરિયાયે ભવેન પરિચ્છિન્નં. પટિસન્ધિતો હિ પટ્ઠાય અતીતભવેસુ નિબ્બત્તં રૂપં, અનન્તરભવે વા નિબ્બત્તં હોતુ કપ્પકોટિસતસહસ્સમત્થકે વા, સબ્બં અતીતમેવ નામ. ચુતિતો પટ્ઠાય અનાગતભવેસુ નિબ્બત્તનકરૂપં, અનન્તરભવે વા નિબ્બત્તં હોતુ કપ્પકોટિસતસહસ્સમત્થકે વા, સબ્બં અનાગતમેવ નામ. ચુતિપટિસન્ધિઅનન્તરે પવત્તરૂપં પચ્ચુપ્પન્નં નામ. અભિધમ્મનિદ્દેસે પન ખણેન પરિચ્છિન્નં. તયો હિ રૂપસ્સ ખણા – ઉપ્પાદો, ઠિતિ, ભઙ્ગોતિ. ઇમે તયો ખણે પત્વા નિરુદ્ધં રૂપં, સમનન્તરનિરુદ્ધં વા હોતુ અતીતે કપ્પકોટિસતસહસ્સમત્થકે વા, સબ્બં અતીતમેવ નામ. તયો ખણે અસમ્પત્તં રૂપં, એકચિત્તક્ખણમત્તેન વા અસમ્પત્તં હોતુ અનાગતે કપ્પકોટિસતસહસ્સમત્થકે વા, સબ્બં અનાગતમેવ નામ. ઇમે તયો ખણે સમ્પત્તં રૂપં પન પચ્ચુપ્પન્નં નામ. તત્થ કિઞ્ચાપિ ઇદં સુત્તન્તભાજનીયં, એવં સન્તેપિ અભિધમ્મનિદ્દેસેનેવ અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નરૂપં નિદ્દિટ્ઠન્તિ વેદિતબ્બં.

અપરો નયો – ઇદઞ્હિ રૂપં અદ્ધાસન્તતિસમયખણવસેન ચતુધા અતીતં નામ હોતિ. તથા અનાગતપચ્ચુપ્પન્નં. અદ્ધાવસેન તાવ એકસ્સ એકસ્મિં ભવે પટિસન્ધિતો પુબ્બે અતીતં, ચુતિતો ઉદ્ધં અનાગતં, ઉભિન્નમન્તરે પચ્ચુપ્પન્નં. સન્તતિવસેન સભાગએકઉતુસમુટ્ઠાનં એકાહારસમુટ્ઠાનઞ્ચ પુબ્બાપરિયવસેન પવત્તમાનમ્પિ પચ્ચુપ્પન્નં. તતો પુબ્બે વિસભાગઉતુઆહારસમુટ્ઠાનં અતીતં, પચ્છા અનાગતં. ચિત્તજં એકવીથિએકજવનએકસમાપત્તિસમુટ્ઠાનં પચ્ચુપ્પન્નં. તતો પુબ્બે અતીતં, પચ્છા અનાગતં. કમ્મસમુટ્ઠાનસ્સ પાટિયેક્કં સન્તતિવસેન અતીતાદિભેદો નત્થિ. તેસઞ્ઞેવ પન ઉતુઆહારચિત્તસમુટ્ઠાનાનં ઉપત્થમ્ભકવસેન તસ્સ અતીતાદિભેદો વેદિતબ્બો. સમયવસેન એકમુહુત્તપુબ્બણ્હસાયન્હરત્તિદિવાદીસુ સમયેસુ સન્તાનવસેન પવત્તમાનં તં તં સમયં પચ્ચુપ્પન્નં નામ. તતો પુબ્બે અતીતં, પચ્છા અનાગતં. ખણવસેન ઉપ્પાદાદિક્ખણત્તયપરિયાપન્નં પચ્ચુપ્પન્નં નામ. તતો પુબ્બે અતીતં, પચ્છા અનાગતં.

અપિચ અતિક્કહેતુપચ્ચયકિચ્ચં અતીતં. નિટ્ઠિતહેતુકિચ્ચં અનિટ્ઠિતપચ્ચયકિચ્ચં પચ્ચુપ્પન્નં. ઉભયકિચ્ચમસમ્પત્તં અનાગતં. સકિચ્ચક્ખણે વા પચ્ચુપ્પન્નં. તતો પુબ્બે અતીતં, પચ્છા અનાગતં. એત્થ ચ ખણાદિકથાવ નિપ્પરિયાયા, સેસા સપરિયાયા. તાસુ નિપ્પરિયાયકથા ઇધ અધિપ્પેતા. અજ્ઝત્તદુકસ્સાપિ નિદ્દેસપદાનિ હેટ્ઠા અજ્ઝત્તત્તિકનિદ્દેસે (ધ. સ. અટ્ઠ. ૧૦૫૦) વુત્તત્થાનેવ. ઓળારિકાદીનિ રૂપકણ્ડવણ્ણનાયં (ધ. સ. અટ્ઠ. ૬૭૪) વુત્તત્થાનેવ.

૬. હીનદુકનિદ્દેસે તેસં તેસં સત્તાનન્તિ બહૂસુ સત્તેસુ સામિવચનં. અપરસ્સાપિ અપરસ્સાપીતિ હિ વુચ્ચમાને દિવસમ્પિ કપ્પસતસહસ્સમ્પિ વદન્તો એત્તકમેવ વદેય્ય. ઇતિ સત્થા દ્વીહેવ પદેહિ અનવસેસે સત્તે પરિયાદિયન્તો ‘તેસં તેસં સત્તાન’ન્તિ આહ. એત્તકેન હિ સબ્બમ્પિ અપરદીપનં સિદ્ધં હોતિ. ઉઞ્ઞાતન્તિ અવમતં. અવઞ્ઞાતન્તિ વમ્ભેત્વા ઞાતં. રૂપન્તિપિ ન વિદિતં. હીળિતન્તિ અગહેતબ્બટ્ઠેન ખિત્તં છડ્ડિતં, જિગુચ્છિતન્તિપિ વદન્તિ. પરિભૂતન્તિ કિમેતેનાતિ વાચાય પરિભવિતં. અચિત્તીકતન્તિ ન ગરુકતં. હીનન્તિ લામકં. હીનમતન્તિ હીનન્તિ મતં, લામકં કત્વા ઞાતં. હીનસમ્મતન્તિ હીનન્તિ લોકે સમ્મતં, હીનેહિ વા સમ્મતં, ગૂથભક્ખેહિ ગૂથો વિય. અનિટ્ઠન્તિ અપ્પિયં, પટિલાભત્થાય વા અપરિયેસિતં. સચેપિ નં કોચિ પરિયેસેય્ય, પરિયેસતુ. એતસ્સ પન આરમ્મણસ્સ એતદેવ નામં. અકન્તન્તિ અકામિતં, નિસ્સિરિકં વા. અમનાપન્તિ મનસ્મિં ન અપ્પિતં. તાદિસઞ્હિ આરમ્મણં મનસ્મિં ન અપ્પીયતિ. અથ વા મનં અપ્પાયતિ વડ્ઢેતીતિ મનાપં, ન મનાપં અમનાપં.

અપરો નયો – અનિટ્ઠં સમ્પત્તિવિરહતો. તં એકન્તેન કમ્મસમુટ્ઠાનેસુ અકુસલકમ્મસમુટ્ઠાનં. અકન્તં સુખસ્સ અહેતુભાવતો. અમનાપં દુક્ખસ્સ હેતુભાવતો. રૂપા સદ્દાતિ ઇદમસ્સ સભાવદીપનં. ઇમસ્મિઞ્હિ પદે અકુસલકમ્મજવસેન અનિટ્ઠા પઞ્ચ કામગુણા વિભત્તા. કુસલકમ્મજં પન અનિટ્ઠં નામ નત્થિ, સબ્બં ઇટ્ઠમેવ.

પણીતપદનિદ્દેસો વુત્તપટિપક્ખનયેન વેદિતબ્બો. ઇમસ્મિં પન પદે કુસલકમ્મજવસેન ઇટ્ઠા પઞ્ચ કામગુણા વિભત્તા. કુસલકમ્મજઞ્હિ અનિટ્ઠં નામ નત્થિ, સબ્બં ઇટ્ઠમેવ. યથા ચ કમ્મજેસુ એવં ઉતુસમુટ્ઠાનાદીસુપિ ઇટ્ઠાનિટ્ઠતા અત્થિ એવાતિ ઇમસ્મિં દુકે ઇટ્ઠાનિટ્ઠારમ્મણં પટિવિભત્તન્તિ વેદિતબ્બં. અયં તાવ આચરિયાનં સમાનત્થકથા. વિતણ્ડવાદી પનાહ – ઇટ્ઠાનિટ્ઠં નામ પાટિયેક્કં પટિવિભત્તં નત્થિ, તેસં તેસં રુચિવસેન કથિતં.

યથાહ –

‘‘મનાપપરિયન્તં ખ્વાહં, મહારાજ, પઞ્ચસુ કામગુણેસુ અગ્ગન્તિ વદામિ. તેવ, મહારાજ, રૂપા એકચ્ચસ્સ મનાપા હોન્તિ, એકચ્ચસ્સ અમનાપા હોન્તિ. તેવ, મહારાજ, સદ્દા, ગન્ધા, રસા, ફોટ્ઠબ્બા એકચ્ચસ્સ મનાપા હોન્તિ, એકચ્ચસ્સ અમનાપા હોન્તી’’તિ (સં. નિ. ૧.૧૨૩).

એવં યસ્મા તેયેવ રૂપાદયો એકો અસ્સાદેતિ અભિનન્દતિ, તત્થ લોભં ઉપ્પાદેતિ. એકો કુજ્ઝતિ પટિહઞ્ઞતિ, તત્થ દોસં ઉપ્પાદેતિ. એકસ્સ ઇટ્ઠા હોન્તિ કન્તા મનાપા, એકસ્સ અનિટ્ઠા અકન્તા અમનાપા. એકો ચેતે ‘ઇટ્ઠા કન્તા મનાપા’તિ દક્ખિણતો ગણ્હાતિ, એકો ‘અનિટ્ઠા અકન્તા અમનાપા’તિ વામતો. તસ્મા ઇટ્ઠાનિટ્ઠં નામ પાટિયેક્કં પટિવિભત્તં નામ નત્થિ. પચ્ચન્તવાસીનઞ્હિ ગણ્ડુપ્પાદાપિ ઇટ્ઠા હોન્તિ કન્તા મનાપા, મજ્ઝિમદેસવાસીનં અતિજેગુચ્છા. તેસઞ્ચ મોરમંસાદીનિ ઇટ્ઠાનિ હોન્તિ, ઇતરેસં તાનિ અતિજેગુચ્છાનીતિ.

સો વત્તબ્બો – ‘‘કિં પન ત્વં ઇટ્ઠાનિટ્ઠારમ્મણં પાટિયેક્કં પટિવિભત્તં નામ નત્થીતિ વદેસી’’તિ? ‘‘આમ નત્થી’’તિ વદામિ. પુન તથેવ યાવતતિયં પતિટ્ઠાપેત્વા પઞ્હો પુચ્છિતબ્બો – ‘‘નિબ્બાનં નામ ઇટ્ઠં ઉદાહુ અનિટ્ઠ’’ન્તિ? જાનમાનો ‘‘ઇટ્ઠ’’ન્તિ વક્ખતિ. સચેપિ ન વદેય્ય, મા વદતુ. નિબ્બાનં પન એકન્તઇટ્ઠમેવ. ‘‘નનુ એકો નિબ્બાનસ્સ વણ્ણે કથિયમાને કુજ્ઝિત્વા – ‘ત્વં નિબ્બાનસ્સ વણ્ણં કથેસિ, કિં તત્થ અન્નપાનમાલાગન્ધવિલેપનસયનચ્છાદનસમિદ્ધા પઞ્ચ કામગુણા અત્થી’તિ વત્વા ‘નત્થી’તિ વુત્તે ‘અલં તવ નિબ્બાનેના’તિ નિબ્બાનસ્સ વણ્ણે કથિયમાને કુજ્ઝિત્વા ઉભો કણ્ણે થકેતીતિ ઇટ્ઠેતં. એતસ્સ પન વસેન તવ વાદે નિબ્બાનં અનિટ્ઠં નામ હોતિ. ન પનેતં એવં ગહેતબ્બં. એસો હિ વિપરીતસઞ્ઞાય કથેતિ. સઞ્ઞાવિપલ્લાસેન ચ તદેવ આરમ્મણં એકસ્સ ઇટ્ઠં હોતિ, એકસ્સ અનિટ્ઠં’’.

ઇટ્ઠાનિટ્ઠારમ્મણં પન પાટિયેક્કં વિભત્તં અત્થીતિ. કસ્સ વસેન વિભત્તન્તિ? મજ્ઝિમકસત્તસ્સ. ઇદઞ્હિ ન અતિઇસ્સરાનં મહાસમ્મતમહાસુદસ્સનધમ્માસોકાદીનં વસેન વિભત્તં. તેસઞ્હિ દિબ્બકપ્પમ્પિ આરમ્મણં અમનાપં ઉપટ્ઠાતિ. ન અતિદુગ્ગતાનં દુલ્લભન્નપાનાનં વસેન વિભત્તં. તેસઞ્હિ કણાજકભત્તસિત્થાનિપિ પૂતિમંસરસોપિ અતિમધુરો અમતસદિસો ચ હોતિ. મજ્ઝિમકાનં પન ગણકમહામત્તસેટ્ઠિકુટુમ્બિકવાણિજાદીનં કાલેન ઇટ્ઠં કાલેન અનિટ્ઠં લભમાનાનં વસેન વિભત્તં. એવરૂપા હિ ઇટ્ઠાનિટ્ઠં પરિચ્છિન્દિતું સક્કોન્તીતિ.

તિપિટકચૂળનાગત્થેરો પનાહ – ‘‘ઇટ્ઠાનિટ્ઠં નામ વિપાકવસેનેવ પરિચ્છિન્નં, ન જવનવસેન. જવનં પન સઞ્ઞાવિપલ્લાસવસેન ઇટ્ઠસ્મિંયેવ રજ્જતિ, ઇટ્ઠસ્મિંયેવ દુસ્સતિ; અનિટ્ઠસ્મિંયેવ રજ્જતિ, અનિટ્ઠસ્મિંયેવ દુસ્સતી’’તિ. વિપાકવસેનેવ પનેતં એકન્તતો પરિચ્છિજ્જતિ. ન હિ સક્કા વિપાકચિત્તં વઞ્ચેતું. સચે આરમ્મણં ઇટ્ઠં હોતિ, કુસલવિપાકં ઉપ્પજ્જતિ. સચે અનિટ્ઠં, અકુસલવિપાકં ઉપ્પજ્જતિ. કિઞ્ચાપિ હિ મિચ્છાદિટ્ઠિકા બુદ્ધં વા સઙ્ઘં વા મહાચેતિયાદીનિ વા ઉળારાનિ આરમ્મણાનિ દિસ્વા અક્ખીનિ પિદહન્તિ, દોમનસ્સં આપજ્જન્તિ, ધમ્મસદ્દં સુત્વા કણ્ણે થકેન્તિ, ચક્ખુવિઞ્ઞાણસોતવિઞ્ઞાણાનિ પન નેસં કુસલવિપાકાનેવ હોન્તિ.

કિઞ્ચાપિ ગૂથસૂકરાદયો ગૂથગન્ધં ઘાયિત્વા ‘ખાદિતું લભિસ્સામા’તિ સોમનસ્સજાતા હોન્તિ, ગૂથદસ્સને પન તેસં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, તસ્સ ગન્ધઘાયને ઘાનવિઞ્ઞાણં, રસસાયને જિવ્હાવિઞ્ઞાણઞ્ચ અકુસલવિપાકમેવ હોતિ. બન્ધિત્વા વરસયને સયાપિતસૂકરો ચ કિઞ્ચાપિ વિરવતિ, સઞ્ઞાવિપલ્લાસેન પનસ્સ જવનસ્મિંયેવ દોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ, કાયવિઞ્ઞાણં કુસલવિપાકમેવ. કસ્મા? આરમ્મણસ્સ ઇટ્ઠતાય.

અપિચ દ્વારવસેનાપિ ઇટ્ઠાનિટ્ઠતા વેદિતબ્બા. સુખસમ્ફસ્સઞ્હિ ગૂથકલલં ચક્ખુદ્વારઘાનદ્વારેસુ અનિટ્ઠં, કાયદ્વારે ઇટ્ઠં હોતિ. ચક્કવત્તિનો મણિરતનેન પોથિયમાનસ્સ, સુવણ્ણસૂલે ઉત્તાસિતસ્સ ચ મણિરતનસુવણ્ણસૂલાનિ ચક્ખુદ્વારે ઇટ્ઠાનિ હોન્તિ, કાયદ્વારે અનિટ્ઠાનિ. કસ્મા? મહાદુક્ખસ્સ ઉપ્પાદનતો. એવં ઇટ્ઠાનિટ્ઠં એકન્તતો વિપાકેનેવ પરિચ્છિજ્જતીતિ વેદિતબ્બં.

તં તં વા પનાતિ એત્થ ન હેટ્ઠિમનયો ઓલોકેતબ્બો. ન હિ ભગવા સમ્મુતિમનાપં ભિન્દતિ, પુગ્ગલમનાપં પન ભિન્દતિ. તસ્મા તંતંવાપનવસેનેવ ઉપાદાયુપાદાય હીનપ્પણીતતા વેદિતબ્બા. નેરયિકાનઞ્હિ રૂપં કોટિપ્પત્તં હીનં નામ; તં ઉપાદાય તિરચ્છાનેસુ નાગસુપણ્ણાનં રૂપં પણીતં નામ. તેસં રૂપં હીનં; તં ઉપાદાય પેતાનં રૂપં પણીતં નામ. તેસમ્પિ હીનં; તં ઉપાદાય જાનપદાનં રૂપં પણીતં નામ. તેસમ્પિ હીનં; તં ઉપાદાય ગામભોજકાનં રૂપં પણીતં નામ. તેસમ્પિ હીનં; તં ઉપાદાય જનપદસામિકાનં રૂપં પણીતં નામ. તેસમ્પિ હીનં; તં ઉપાદાય પદેસરાજૂનં રૂપં પણીતં નામ. તેસમ્પિ હીનં; તં ઉપાદાય ચક્કવત્તિરઞ્ઞો રૂપં પણીતં નામ. તસ્સાપિ હીનં; તં ઉપાદાય ભુમ્મદેવાનં રૂપં પણીતં નામ. તેસમ્પિ હીનં; તં ઉપાદાય ચાતુમહારાજિકાનં દેવાનં રૂપં પણીતં નામ. તેસમ્પિ હીનં; તં ઉપાદાય તાવતિંસાનં દેવાનં રૂપં પણીતં નામ…પે… અકનિટ્ઠદેવાનં પન રૂપં મત્થકપ્પત્તં પણીતં નામ.

૭. દૂરદુકનિદ્દેસે ઇત્થિન્દ્રિયાદીનિ હેટ્ઠા વિભત્તાનેવ. ઇમસ્મિં પન દુકે દુપ્પરિગ્ગહટ્ઠેન લક્ખણદુપ્પટિવિજ્ઝતાય સુખુમરૂપં દૂરેતિ કથિતં. સુખપરિગ્ગહટ્ઠેન લક્ખણસુપ્પટિવિજ્ઝતાય ઓળારિકરૂપં સન્તિકેતિ. કબળીકારાહારપરિયોસાને ચ નિય્યાતનટ્ઠાનેપિ ‘ઇદં વુચ્ચતિ રૂપં દૂરે’તિ ન નીય્યાતિતં. કસ્મા? દુવિધઞ્હિ દૂરે નામ – લક્ખણતો ચ ઓકાસતો ચાતિ. તત્થ લક્ખણતો દૂરેતિ ન કથિતં, તં ઓકાસતો કથેતબ્બં. તસ્મા દૂરેતિ અકથિતં. ઓળારિકરૂપં ઓકાસતો દૂરેતિ દસ્સેતું અનિય્યાતેત્વાવ યં વા પનઞ્ઞમ્પીતિઆદિમાહ. સન્તિકપદનિદ્દેસેપિ એસેવ નયો. તત્થ અનાસન્નેતિ ન આસન્ને, અનુપકટ્ઠેતિ નિસ્સટે, દૂરેતિ દૂરમ્હિ, અસન્તિકેતિ ન સન્તિકે. ઇદં વુચ્ચતિ રૂપં દૂરેતિ ઇદં પણ્ણરસવિધં સુખુમરૂપં લક્ખણતો દૂરે, દસવિધં પન ઓળારિકરૂપં યેવાપનકવસેન ઓકાસતો દૂરેતિ વુચ્ચતિ. સન્તિકપદનિદ્દેસો ઉત્તાનત્થોયેવ.

ઇદં વુચ્ચતિ રૂપં સન્તિકેતિ ઇદં દસવિધં ઓળારિકરૂપં લક્ખણતો સન્તિકે, પઞ્ચદસવિધં પન સુખુમરૂપં યેવાપનકવસેન ઓકાસતો સન્તિકેતિ વુચ્ચતિ. કિત્તકતો પટ્ઠાય પન રૂપં ઓકાસવસેન સન્તિકે નામ? કિત્તકતો પટ્ઠાય દૂરે નામાતિ? પકતિકથાય કથેન્તાનં દ્વાદસહત્થો સવનૂપચારો નામ હોતિ. તસ્સ ઓરતો રૂપં સન્તિકે, પરતો દૂરે. તત્થ સુખુમરૂપં દૂરે હોન્તં લક્ખણતોપિ ઓકાસતોપિ દૂરે હોતિ; સન્તિકે હોન્તં પન ઓકાસતોવ સન્તિકે હોતિ, ન લક્ખણતો. ઓળારિકરૂપં સન્તિકે હોન્તં લક્ખણતોપિ ઓકાસતોપિ સન્તિકે હોતિ; દૂરે હોન્તં ઓકાસતોવ દૂરે હોતિ, ન લક્ખણતો.

તં તં વા પનાતિ એત્થ ન હેટ્ઠિમનયો ઓલોકેતબ્બો. હેટ્ઠા હિ ભિન્દમાનો ગતો. ઇધ પન ન લક્ખણતો દૂરં ભિન્દતિ, ઓકાસતો દૂરમેવ ભિન્દતિ. ઉપાદાયુપાદાય દૂરસન્તિકઞ્હિ એત્થ દસ્સિતં. અત્તનો હિ રૂપં સન્તિકે નામ; અન્તોકુચ્છિગતસ્સાપિ પરસ્સ દૂરે. અન્તોકુચ્છિગતસ્સ સન્તિકે; બહિઠિતસ્સ દૂરે. એકમઞ્ચે સયિતસ્સ સન્તિકે; બહિપમુખે ઠિતસ્સ દૂરે. અન્તોપરિવેણે રૂપં સન્તિકે; બહિપરિવેણે દૂરે. અન્તોસઙ્ઘારામે રૂપં સન્તિકે; બહિસઙ્ઘારામે દૂરે. અન્તોસીમાય રૂપં સન્તિકે; બહિસીમાય દૂરે. અન્તોગામખેત્તે રૂપં સન્તિકે; બહિગામક્ખેત્તે દૂરે. અન્તોજનપદે રૂપં સન્તિકે; બહિજનપદે દૂરે. અન્તોરજ્જસીમાય રૂપં સન્તિકે; બહિરજ્જસીમાય દૂરે. અન્તોસમુદ્દે રૂપં સન્તિકે; બહિસમુદ્દેરૂપં દૂરે. અન્તોચક્કવાળે રૂપં સન્તિકે; બહિચક્કવાળે દૂરેતિ.

અયં રૂપક્ખન્ધનિદ્દેસો.

૨. વેદનાક્ખન્ધનિદ્દેસો

૮. વેદનાક્ખન્ધનિદ્દેસાદીસુ હેટ્ઠા વુત્તસદિસં પહાય અપુબ્બમેવ વણ્ણયિસ્સામ. યા કાચિ વેદનાતિ ચતુભૂમિકવેદનં પરિયાદિયતિ. સુખા વેદનાતિઆદીનિ અતીતાદિવસેન નિદ્દિટ્ઠવેદનં સભાવતો દસ્સેતું વુત્તાનિ. તત્થ સુખા વેદના અત્થિ કાયિકા, અત્થિ ચેતસિકા. તથા દુક્ખા વેદના. અદુક્ખમસુખા પન ચક્ખાદયો પસાદકાયે સન્ધાય પરિયાયેન ‘અત્થિ કાયિકા, અત્થિ ચેતસિકા’. તત્થ સબ્બાપિ કાયિકા કામાવચરા. તથા ચેતસિકા દુક્ખા વેદના. ચેતસિકા સુખા પન તેભૂમિકા. અદુક્ખમસુખા ચતુભૂમિકા. તસ્સા સબ્બપ્પકારાયપિ સન્તતિવસેન, ખણાદિવસેન ચ અતીતાદિભાવો વેદિતબ્બો.

તત્થ સન્તતિવસેન એકવીથિએકજવનએકસમાપત્તિપરિયાપન્ના, એકવિધવિસયસમાયોગપ્પવત્તા ચ પચ્ચુપ્પન્ના. તતો પુબ્બે અતીતા, પચ્છા અનાગતા. ખણાદિવસેન ખણત્તયપરિયાપન્ના પુબ્બન્તાપરન્તમજ્ઝગતા સકિચ્ચઞ્ચ કુરુમાના વેદના પચ્ચુપ્પન્ના. તતો પુબ્બે અતીતા, પચ્છા અનાગતા. તત્થ ખણાદિવસેન અતીતાદિભાવં સન્ધાય અયં નિદ્દેસો કતોતિ વેદિતબ્બો.

૧૧. ઓળારિકસુખુમનિદ્દેસે અકુસલા વેદનાતિઆદીનિ જાતિતો ઓળારિકસુખુમભાવં દસ્સેતું વુત્તાનિ. દુક્ખા વેદના ઓળારિકાતિઆદીનિ સભાવતો. અસમાપન્નસ્સ વેદનાતિઆદીનિ પુગ્ગલતો. સાસવાતિઆદીનિ લોકિયલોકુત્તરતો ઓળારિકસુખુમભાવં દસ્સેતું વુત્તાનિ. તત્થ અકુસલા તાવ સદરથટ્ઠેન દુક્ખવિપાકટ્ઠેન ચ ઓળારિકા. કુસલા નિદ્દરથટ્ઠેન સુખવિપાકટ્ઠેન ચ સુખુમા. અબ્યાકતા નિરુસ્સાહટ્ઠેન અવિપાકટ્ઠેન ચ સુખુમા. કુસલાકુસલા સઉસ્સાહટ્ઠેન સવિપાકટ્ઠેન ચ ઓળારિકા. અબ્યાકતા વુત્તનયેનેવ સુખુમા.

દુક્ખા અસાતટ્ઠેન દુક્ખટ્ઠેન ચ ઓળારિકા. સુખા સાતટ્ઠેન સુખટ્ઠેન ચ સુખુમા. અદુક્ખમસુખા સન્તટ્ઠેન પણીતટ્ઠેન ચ સુખુમા. સુખદુક્ખા ખોભનટ્ઠેન ફરણટ્ઠેન ચ ઓળારિકા. સુખવેદનાપિ હિ ખોભેતિ ફરતિ. તથા દુક્ખવેદનાપિ. સુખઞ્હિ ઉપ્પજ્જમાનં સકલસરીરં ખોભેન્તં આલુળેન્તં અભિસન્દયમાનં મદ્દયમાનં છાદયમાનં સીતોદકઘટેન આસિઞ્ચયમાનં વિય ઉપ્પજ્જતિ. દુક્ખં ઉપ્પજ્જમાનં તત્તફાલં અન્તો પવેસન્તં વિય તિણુક્કાય બહિ ઝાપયમાનં વિય ઉપ્પજ્જતિ. અદુક્ખમસુખા પન વુત્તનયેનેવ સુખુમા. અસમાપન્નસ્સ વેદના નાનારમ્મણે વિક્ખિત્તભાવતો ઓળારિકા. સમાપન્નસ્સ વેદના એકત્તનિમિત્તેયેવ ચરતીતિ સુખુમા. સાસવા આસવુપ્પત્તિહેતુતો ઓળારિકા. આસવચારો નામ એકન્તઓળારિકો. અનાસવા વુત્તવિપરિયાયેન સુખુમા.

તત્થ એકો નેવ કુસલત્તિકે કોવિદો હોતિ, ન વેદનાત્તિકે. સો ‘કુસલત્તિકં રક્ખામી’તિ વેદનાત્તિકં ભિન્દતિ; ‘વેદનાત્તિકં રક્ખામી’તિ કુસલત્તિકં ભિન્દતિ. એકો ‘તિકં રક્ખામી’તિ ભૂમન્તરં ભિન્દતિ. એકો ન ભિન્દતિ. કથં? ‘‘સુખદુક્ખા વેદના ઓળારિકા, અદુક્ખમસુખા વેદના સુખુમા’’તિ હિ વેદનાત્તિકે વુત્તં. તં એકો પટિક્ખિપતિ – ન સબ્બા અદુક્ખમસુખા સુખુમા. સા હિ કુસલાપિ અત્થિ અકુસલાપિ અબ્યાકતાપિ. તત્થ કુસલાકુસલા ઓળારિકા, અબ્યાકતા સુખુમા. કસ્મા? કુસલત્તિકે પાળિયં આગતત્તાતિ. એવં કુસલત્તિકો રક્ખિતો હોતિ, વેદનાત્તિકો પન ભિન્નો.

કુસલાકુસલા વેદના ઓળારિકા, અબ્યાકતા વેદના સુખુમા’’તિ યં પન કુસલત્તિકે વુત્તં, તં એકો પટિક્ખિપતિ – ન સબ્બા અબ્યાકતા સુખુમા. સા હિ સુખાપિ અત્થિ દુક્ખાપિ અદુક્ખમસુખાપિ. તત્થ સુખદુક્ખા ઓળારિકા, અદુક્ખમસુખા સુખુમા. કસ્મા? વેદનાત્તિકે પાળિયં આગતત્તાતિ. એવં વેદનાત્તિકો રક્ખિતો હોતિ, કુસલત્તિકો પન ભિન્નો. કુસલત્તિકસ્સ પન આગતટ્ઠાને વેદનાત્તિકં અનોલોકેત્વા વેદનાત્તિકસ્સ આગતટ્ઠાને કુસલત્તિકં અનોલોકેત્વા કુસલાદીનં કુસલત્તિકલક્ખણેન, સુખાદીનં વેદનાત્તિકલક્ખણેન ઓળારિકસુખુમતં કથેન્તો ન ભિન્દતિ નામ.

યમ્પિ ‘‘કુસલાકુસલા વેદના ઓળારિકા, અબ્યાકતા વેદના સુખુમા’’તિ કુસલત્તિકે વુત્તં, તત્થેકો ‘કુસલા લોકુત્તરવેદનાપિ સમાના ઓળારિકા નામ, વિપાકા અન્તમસો દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણસહજાતાપિ સમાના સુખુમા નામ હોતી’તિ વદતિ. સો એવરૂપં સન્તં પણીતં લોકુત્તરવેદનં ઓળારિકં નામ કરોન્તો, દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તં અહેતુકં હીનં જળં વેદનં સુખુમં નામ કરોન્તો ‘તિકં રક્ખિસ્સામી’તિ ભૂમન્તરં ભિન્દતિ નામ. તત્થ તત્થ ભૂમિયં કુસલં પન તંતંભૂમિવિપાકેનેવ સદ્ધિં યોજેત્વા કથેન્તો ન ભિન્દતિ નામ. તત્રાયં નયો – કામાવચરકુસલા હિ ઓળારિકા; કામાવચરવિપાકા સુખુમા. રૂપાવચરારૂપાવચરલોકુત્તરકુસલા ઓળારિકા; રૂપાવચરારૂપાવચરલોકુત્તરવિપાકા સુખુમાતિ. ઇમિના નીહારેન કથેન્તો ન ભિન્દતિ નામ.

તિપિટકચૂળનાગત્થેરો પનાહ – ‘‘અકુસલે ઓળારિકસુખુમતા નામ ન ઉદ્ધરિતબ્બા. તઞ્હિ એકન્તઓળારિકમેવ. લોકુત્તરેપિ ઓળારિકસુખુમતા ન ઉદ્ધરિતબ્બા. તઞ્હિ એકન્તસુખુમ’’ન્તિ. ઇમં કથં આહરિત્વા તિપિટકચૂળાભયત્થેરસ્સ કથયિંસુ – એવં થેરેન કથિતન્તિ. તિપિટકચૂળાભયત્થેરો આહ – ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધેન અભિધમ્મં પત્વા એકપદસ્સાપિ દ્વિન્નમ્પિ પદાનં આગતટ્ઠાને નયં દાતું યુત્તટ્ઠાને નયો અદિન્નો નામ નત્થિ, નયં કાતું યુત્તટ્ઠાને નયો અકતો નામ નત્થિ. ઇધ પનેકચ્ચો ‘આચરિયો અસ્મી’તિ વિચરન્તો અકુસલે ઓળારિકસુખુમતં ઉદ્ધરમાનો કુક્કુચ્ચાયતિ. સમ્માસમ્બુદ્ધેન પન લોકુત્તરેપિ ઓળારિકસુખુમતા ઉદ્ધરિતા’’તિ. એવઞ્ચ પન વત્વા ઇદં સુત્તં આહરિ – ‘‘તત્ર, ભન્તે, યાયં પટિપદા દુક્ખા દન્ધાભિઞ્ઞા, અયં, ભન્તે, પટિપદા ઉભયેનેવ હીના અક્ખાયતિ – દુક્ખત્તા દન્ધત્તા ચા’’તિ (દી. નિ. ૩.૧૫૨). એત્થ હિ ચતસ્સો પટિપદા લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકા કથિતા.

તં તં વા પનાતિ એત્થ ન હેટ્ઠિમનયો ઓલોકેતબ્બો. તંતંવાપનવસેનેવ કથેતબ્બં. દુવિધા હિ અકુસલા – લોભસહગતા દોસસહગતા ચ. તત્થ દોસસહગતા ઓળારિકા, લોભસહગતા સુખુમા. દોસસહગતાપિ દુવિધા – નિયતા અનિયતા ચ. તત્થ નિયતા ઓળારિકા, અનિયતા સુખુમા. નિયતાપિ કપ્પટ્ઠિતિકા ઓળારિકા, નોકપ્પટ્ઠિતિકા સુખુમા. કપ્પટ્ઠિતિકાપિ અસઙ્ખારિકા ઓળારિકા, સસઙ્ખારિકા સુખુમા. લોભસહગતાપિ દ્વિધા – દિટ્ઠિસમ્પયુત્તા દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તા ચ. તત્થ દિટ્ઠિસમ્પયુત્તા ઓળારિકા, દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તા સુખુમા. દિટ્ઠિસમ્પયુત્તાપિ નિયતા ઓળારિકા, અનિયતા સુખુમા. સાપિ અસઙ્ખારિકા ઓળારિકા, સસઙ્ખારિકા સુખુમા.

સઙ્ખેપતો અકુસલં પત્વા યા વિપાકં બહું દેતિ સા ઓળારિકા, યા અપ્પં સા સુખુમા. કુસલં પત્વા પન અપ્પવિપાકા ઓળારિકા, બહુવિપાકા સુખુમા. ચતુબ્બિધે કુસલે કામાવચરકુસલા ઓળારિકા, રૂપાવચરકુસલા સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા, અરૂપાવચરકુસલા સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા, લોકુત્તરકુસલા સુખુમા. અયં તાવ ભૂમીસુ અભેદતો નયો.

ભેદતો પન કામાવચરા દાનસીલભાવનામયવસેન તિવિધા. તત્થ દાનમયા ઓળારિકા, સીલમયા સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા, ભાવનામયા સુખુમા. સાપિ દુહેતુકા તિહેતુકાતિ દુવિધા. તત્થ દુહેતુકા ઓળારિકા, તિહેતુકા સુખુમા. તિહેતુકાપિ સસઙ્ખારિકઅસઙ્ખારિકભેદતો દુવિધા. તત્થ સસઙ્ખારિકા ઓળારિકા, અસઙ્ખારિકા સુખુમા. રૂપાવચરે પઠમજ્ઝાનકુસલવેદના ઓળારિકા, દુતિયજ્ઝાનકુસલવેદના સુખુમા…પે… ચતુત્થજ્ઝાનકુસલવેદના સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા, આકાસાનઞ્ચાયતનકુસલવેદના સુખુમા આકાસાનઞ્ચાયતનકુસલવેદના ઓળારિકા…પે…. નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનકુસલવેદના સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા, વિપસ્સનાસહજાતા સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા, સોતાપત્તિમગ્ગસહજાતા સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા…પે… અરહત્તમગ્ગસહજાતા સુખુમા.

ચતુબ્બિધે વિપાકે કામાવચરવિપાકવેદના ઓળારિકા, રૂપાવચરવિપાકવેદના સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા…પે… લોકુત્તરવિપાકવેદના સુખુમા. એવં તાવ અભેદતો.

ભેદતો પન કામાવચરવિપાકા અત્થિ અહેતુકા, અત્થિ સહેતુકા. સહેતુકાપિ અત્થિ દુહેતુકા, અત્થિ તિહેતુકા. તત્થ અહેતુકા ઓળારિકા, સહેતુકા સુખુમા. સાપિ દુહેતુકા ઓળારિકા, તિહેતુકા સુખુમા. તત્થાપિ સસઙ્ખારિકા ઓળારિકા, અસઙ્ખારિકા સુખુમા. પઠમજ્ઝાનવિપાકા ઓળારિકા, દુતિયજ્ઝાનવિપાકા સુખુમા…પે… ચતુત્થજ્ઝાનવિપાકા સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા, આકાસાનઞ્ચાયતનવિપાકા સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા…પે… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનવિપાકા સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા, સોતાપત્તિફલવેદના સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા, સકદાગામિ…પે… અરહત્તફલવેદના સુખુમા.

તીસુ કિરિયાસુ કામાવચરકિરિયવેદના ઓળારિકા, રૂપાવચરકિરિયવેદના સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા, અરૂપાવચરકિરિયવેદના સુખુમા. એવં તાવ અભેદતો. ભેદતો પન અહેતુકાદિવસેન ભિન્નાય કામાવચરકિરિયાય અહેતુકકિરિયવેદના ઓળારિકા, સહેતુકા સુખુમા. સાપિ દુહેતુકા ઓળારિકા, તિહેતુકા સુખુમા. તત્થાપિ સસઙ્ખારિકા ઓળારિકા, અસઙ્ખારિકા સુખુમા. પઠમજ્ઝાને કિરિયવેદના ઓળારિકા, દુતિયજ્ઝાને સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા, તતિયે…પે… ચતુત્થે સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા, આકાસાનઞ્ચાયતનકિરિયવેદના સુખુમા. સાપિ ઓળારિકા, વિઞ્ઞાણઞ્ચા…પે… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનકિરિયવેદના સુખુમા. યા ઓળારિકા સા હીના. યા સુખુમા સા પણીતા.

૧૩. દૂરદુકનિદ્દેસે અકુસલવેદના વિસભાગટ્ઠેન વિસંસટ્ઠેન ચ કુસલાબ્યાકતાહિ દૂરે. ઇમિના નયેન સબ્બપદેસુ દૂરતા વેદિતબ્બા. સચેપિ હિ અકુસલાદિવેદનાસમઙ્ગિનો દુક્ખાદિવેદનાસમઙ્ગિનો ચ તયો તયો જના એકમઞ્ચે નિસિન્ના હોન્તિ, તેસમ્પિ તા વેદના વિસભાગટ્ઠેન વિસંસટ્ઠેન ચ દૂરેયેવ નામ. સમાપન્નવેદનાદિસમઙ્ગીસુપિ એસેવ નયો. અકુસલા પન અકુસલાય સભાગટ્ઠેન સરિક્ખટ્ઠેન ચ સન્તિકે નામ. ઇમિના નયેન સબ્બપદેસુ સન્તિકતા વેદિતબ્બા. સચેપિ હિ અકુસલાદિવેદનાસમઙ્ગીસુ તીસુ જનેસુ એકો કામભવે, એકો રૂપભવે, એકો અરૂપભવે, તેસમ્પિ તા વેદના સભાગટ્ઠેન સરિક્ખટ્ઠેન ચ સન્તિકેયેવ નામ. કુસલાદિવેદનાસમઙ્ગીસુપિ એસેવ નયો.

તં તં વા પનાતિ એત્થ હેટ્ઠિમનયં અનોલોકેત્વા તં તં વાપનવસેનેવ કથેતબ્બં. કથેન્તેન ચ ન દૂરતો સન્તિકં ઉદ્ધરિતબ્બં, સન્તિકતો પન દૂરં ઉદ્ધરિતબ્બં. દુવિધા હિ અકુસલા – લોભસહગતા દોસસહગતા ચ. તત્થ લોભસહગતા લોભસહગતાય સન્તિકે નામ, દોસસહગતાય દૂરે નામ. દોસસહગતા દોસસહગતાય સન્તિકે નામ, લોભસહગતાય દૂરે નામ. દોસસહગતાપિ નિયતા નિયતાય સન્તિકે નામાતિ. એવં અનિયતા. કપ્પટ્ઠિતિકઅસઙ્ખારિકસસઙ્ખારિકભેદં લોભસહગતાદીસુ ચ દિટ્ઠિસમ્પયુત્તાદિભેદં સબ્બં ઓળારિકદુકનિદ્દેસે વિત્થારિતવસેન અનુગન્ત્વા એકેકકોટ્ઠાસવેદના તંતંકોટ્ઠાસવેદનાય એવ સન્તિકે, ઇતરા ઇતરાય દૂરેતિ વેદિતબ્બાતિ.

અયં વેદનાક્ખન્ધનિદ્દેસો.

૩. સઞ્ઞાક્ખન્ધનિદ્દેસો

૧૪. સઞ્ઞાક્ખન્ધનિદ્દેસે યા કાચિ સઞ્ઞાતિ ચતુભૂમિકસઞ્ઞં પરિયાદિયતિ. ચક્ખુસમ્ફસ્સજા સઞ્ઞાતિઆદીનિ અતીતાદિવસેન નિદ્દિટ્ઠસઞ્ઞં સભાવતો દસ્સેતું વુત્તાનિ. તત્થ ચક્ખુસમ્ફસ્સતો ચક્ખુસમ્ફસ્સસ્મિં વા જાતા ચક્ખુસમ્ફસ્સજા નામ. સેસાસુપિ એસેવ નયો. એત્થ ચ પુરિમા પઞ્ચ ચક્ખુપસાદાદિવત્થુકાવ. મનોસમ્ફસ્સજા હદયવત્થુકાપિ અવત્થુકાપિ. સબ્બા ચતુભૂમિકસઞ્ઞા.

૧૭. ઓળારિકદુકનિદ્દેસે પટિઘસમ્ફસ્સજાતિ સપ્પટિઘે ચક્ખુપસાદાદયો વત્થું કત્વા સપ્પટિઘે રૂપાદયો આરબ્ભ ઉપ્પન્નો ફસ્સો પટિઘસમ્ફસ્સો નામ. તતો તસ્મિં વા જાતા પટિઘસમ્ફસ્સજા નામ. ચક્ખુસમ્ફસ્સજા સઞ્ઞા…પે… કાયસમ્ફસ્સજા સઞ્ઞાતિપિ તસ્સાયેવ વત્થુતો નામં. રૂપસઞ્ઞા…પે… ફોટ્ઠબ્બસઞ્ઞાતિપિ તસ્સાયેવ આરમ્મણતો નામં. ઇદં પન વત્થારમ્મણતો નામં. સપ્પટિઘાનિ હિ વત્થૂનિ નિસ્સાય, સપ્પટિઘાનિ ચ આરમ્મણાનિ આરબ્ભ ઉપ્પત્તિતો એસા પટિઘસમ્ફસ્સજા સઞ્ઞાતિ વુત્તા. મનોસમ્ફસ્સજાતિપિ પરિયાયેન એતિસ્સા નામં હોતિયેવ. ચક્ખુવિઞ્ઞાણઞ્હિ મનો નામ. તેન સહજાતો ફસ્સો મનોસમ્ફસ્સો નામ. તસ્મિં મનોસમ્ફસ્સે, તસ્મા વા મનોસમ્ફસ્સા જાતાતિ મનોસમ્ફસ્સજા. તથા સોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણં મનો નામ. તેન સહજાતો ફસ્સો મનોસમ્ફસ્સો નામ. તસ્મિં મનોસમ્ફસ્સે, તસ્મા વા મનોસમ્ફસ્સા જાતાતિ મનોસમ્ફસ્સજા.

અધિવચનસમ્ફસ્સજા સઞ્ઞાતિપિ પરિયાયેન એતિસ્સા નામં હોતિયેવ. તયો હિ અરૂપિનો ખન્ધા સયં પિટ્ઠિવટ્ટકા હુત્વા અત્તના સહજાતાય સઞ્ઞાય અધિવચનસમ્ફસ્સજા સઞ્ઞાતિપિ નામં કરોન્તિ. નિપ્પરિયાયેન પન પટિઘસમ્ફસ્સજા સઞ્ઞા નામ પઞ્ચદ્વારિકસઞ્ઞા, અધિવચનસમ્ફસ્સજા સઞ્ઞા નામ મનોદ્વારિકસઞ્ઞા. તત્થ પઞ્ચદ્વારિકસઞ્ઞા ઓલોકેત્વાપિ જાનિતું સક્કાતિ ઓળારિકા. રજ્જિત્વા ઉપનિજ્ઝાયન્તઞ્હિ ‘રજ્જિત્વા ઉપનિજ્ઝાયતી’તિ, કુજ્ઝિત્વા ઉપનિજ્ઝાયન્તં ‘કુજ્ઝિત્વા ઉપનિજ્ઝાયતી’તિ ઓલોકેત્વાવ જાનન્તિ.

તત્રિદં વત્થુ – દ્વે કિર ઇત્થિયો નિસીદિત્વા સુત્તં કન્તન્તિ. દ્વીસુ દહરેસુ ગામે ચરન્તેસુ એકો પુરતો ગચ્છન્તો એકં ઇત્થિં ઓલોકેસિ. ઇતરા તં પુચ્છિ ‘કસ્મા નુ ખો તં એસો ઓલોકેસી’તિ? ‘ન એસો ભિક્ખુ મં વિસભાગચિત્તેન ઓલોકેસિ, કનિટ્ઠભગિનીસઞ્ઞાય પન ઓલોકેસી’તિ. તેસુપિ ગામે ચરિત્વા આસનસાલાય નિસિન્નેસુ ઇતરો ભિક્ખુ તં ભિક્ખું પુચ્છિ – ‘તયા સા ઇત્થી ઓલોકિતા’તિ? ‘આમ ઓલોકિતા’. ‘કિમત્થાયા’તિ? ‘મય્હં ભગિનીસરિક્ખત્તા તં ઓલોકેસિ’ન્તિ આહ. એવં પઞ્ચદ્વારિકસઞ્ઞા ઓલોકેત્વાપિ જાનિતું સક્કાતિ વેદિતબ્બા. સા પનેસા પસાદવત્થુકા એવ. કેચિ પન જવનપ્પવત્તાતિ દીપેન્તિ. મનોદ્વારિકસઞ્ઞા પન એકમઞ્ચે વા એકપીઠે વા નિસીદિત્વાપિ અઞ્ઞં ચિન્તેન્તં વિતક્કેન્તઞ્ચ ‘કિં ચિન્તેસિ, કિં વિતક્કેસી’તિ પુચ્છિત્વા તસ્સ વચનવસેનેવ જાનિતબ્બતો સુખુમા. સેસં વેદનાક્ખન્ધસદિસમેવાતિ.

અયં સઞ્ઞાક્ખન્ધનિદ્દેસો.

૪. સઙ્ખારક્ખન્ધનિદ્દેસો

૨૦. સઙ્ખારક્ખન્ધનિદ્દેસે યે કેચિ સઙ્ખારાતિ ચતુભૂમિકસઙ્ખારે પરિયાદિયતિ. ચક્ખુસમ્ફસ્સજા ચેતનાતિઆદીનિ અતીતાદિવસેન નિદ્દિટ્ઠસઙ્ખારે સભાવતો દસ્સેતું વુત્તાનિ. ચક્ખુસમ્ફસ્સજાતિઆદીનિ વુત્તત્થાનેવ. ચેતનાતિ હેટ્ઠિમકોટિયા પધાનસઙ્ખારવસેન વુત્તં. હેટ્ઠિમકોટિયા હિ અન્તમસો ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન સદ્ધિં પાળિયં આગતા ચત્તારો સઙ્ખારા ઉપ્પજ્જન્તિ. તેસુ ચેતના પધાના આયૂહનટ્ઠેન પાકટત્તા. તસ્મા અયમેવ ગહિતા. તંસમ્પયુત્તસઙ્ખારા પન તાય ગહિતાય ગહિતાવ હોન્તિ. ઇધાપિ પુરિમા પઞ્ચ ચક્ખુપસાદાદિવત્થુકાવ. મનોસમ્ફસ્સજા હદયવત્થુકાપિ અવત્થુકાપિ. સબ્બા ચતુભૂમિકચેતના. સેસં વેદનાક્ખન્ધસદિસમેવાતિ.

અયં સઙ્ખારક્ખન્ધનિદ્દેસો.

૫. વિઞ્ઞાણક્ખન્ધનિદ્દેસો

૨૬. વિઞ્ઞાણક્ખન્ધનિદ્દેસે યં કિઞ્ચિ વિઞ્ઞાણન્તિ ચતુભૂમકવિઞ્ઞાણં પરિયાદિયતિ. ચક્ખુવિઞ્ઞાણન્તિઆદીનિ અતીતાદિવસેન નિદ્દિટ્ઠવિઞ્ઞાણં સભાવતો દસ્સેતું વુત્તાનિ. તત્થ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ પઞ્ચ ચક્ખુપસાદાદિવત્થુકાનેવ, મનોવિઞ્ઞાણં હદયવત્થુકમ્પિ અવત્થુકમ્પિ. સબ્બં ચતુભૂમકવિઞ્ઞાણં. સેસં વેદનાક્ખન્ધસદિસમેવાતિ.

અયં વિઞ્ઞાણક્ખન્ધનિદ્દેસો.

પકિણ્ણકકથા

ઇદાનિ પઞ્ચસુપિ ખન્ધેસુ સમુગ્ગમતો, પુબ્બાપરતો, અદ્ધાનપરિચ્છેદતો, એકુપ્પાદનાનાનિરોધતો, નાનુપ્પાદએકનિરોધતો, એકુપ્પાદએકનિરોધતો, નાનુપ્પાદનાનાનિરોધતો, અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નતો, અજ્ઝત્તિકબાહિરતો, ઓળારિકસુખુમતો, હીનપણીતતો, દૂરસન્તિકતો, પચ્ચયતો, સમુટ્ઠાનતો, પરિનિપ્ફન્નતો, સઙ્ખતતોતિ સોળસહાકારેહિ પકિણ્ણકં વેદિતબ્બં.

તત્થ દુવિધો સમુગ્ગમો – ગબ્ભસેય્યકસમુગ્ગમો, ઓપપાતિકસમુગ્ગમોતિ. તત્થ ગબ્ભસેય્યકસમુગ્ગમો એવં વેદિતબ્બો – ગબ્ભસેય્યકસત્તાનઞ્હિ પટિસન્ધિક્ખણે પઞ્ચક્ખન્ધા અપચ્છાઅપુરે એકતો પાતુભવન્તિ. તસ્મિં ખણે પાતુભૂતા કલલસઙ્ખાતા રૂપસન્તતિ પરિત્તા હોતિ. ખુદ્દકમક્ખિકાય એકવાયામેન પાતબ્બમત્તાતિ વત્વા પુન ‘અતિબહું એતં, સણ્હસૂચિયા તેલે પક્ખિપિત્વા ઉક્ખિત્તાય પગ્ઘરિત્વા અગ્ગે ઠિતબિન્દુમત્ત’ન્તિ વુત્તં. તમ્પિ પટિક્ખિપિત્વા ‘એકકેસે તેલતો ઉદ્ધરિત્વા ગહિતે તસ્સ પગ્ઘરિત્વા અગ્ગે ઠિતબિન્દુમત્ત’ન્તિ વુત્તં. તમ્પિ પટિક્ખિપિત્વા ‘ઇમસ્મિં જનપદે મનુસ્સાનં કેસે અટ્ઠધા ફાલિતે તતો એકકોટ્ઠાસપ્પમાણો ઉત્તરકુરુકાનં કેસો; તસ્સ પસન્નતિલતેલતો ઉદ્ધટસ્સ અગ્ગે ઠિતબિન્દુમત્ત’ન્તિ વુત્તં. તમ્પિ પટિક્ખિપિત્વા ‘એતં બહુ, જાતિઉણ્ણા નામ સુખુમા; તસ્સા એકઅંસુનો પસન્નતિલતેલે પક્ખિપિત્વા ઉદ્ધટસ્સ પગ્ઘરિત્વા અગ્ગે ઠિતબિન્દુમત્ત’ન્તિ વુત્તં. તં પનેતં અચ્છં હોતિ વિપ્પસન્નં અનાવિલં પરિસુદ્ધં પસન્નતિલતેલબિન્દુસમાનવણ્ણં. વુત્તમ્પિ ચેતં –

તિલતેલસ્સ યથા બિન્દુ, સપ્પિમણ્ડો અનાવિલો;

એવં વણ્ણપટિભાગં, કલલન્તિ પવુચ્ચતીતિ.

એવં પરિત્તાય રૂપસન્તતિયા તીણિ સન્તતિસીસાનિ હોન્તિ – વત્થુદસકં, કાયદસકં, ઇત્થિયા ઇત્થિન્દ્રિયવસેન પુરિસસ્સ પુરિસિન્દ્રિયવસેન ભાવદસકન્તિ. તત્થ વત્થુરૂપં, તસ્સ નિસ્સયાનિ ચત્તારિ મહાભૂતાનિ, તંનિસ્સિતા વણ્ણગન્ધરસોજા, જીવિતન્તિ – ઇદં વત્થુદસકં નામ. કાયપસાદો, તસ્સ નિસ્સયાનિ ચત્તારિ મહાભૂતાનિ, તન્નિસ્સિતા વણ્ણગન્ધરસોજા, જીવિતન્તિ – ઇદં કાયદસકં નામ. ઇત્થિયા ઇત્થિભાવો, પુરિસસ્સ પુરિસભાવો, તસ્સ નિસ્સયાનિ ચત્તારિ મહાભૂતાનિ, તન્નિસ્સિતા વણ્ણગન્ધરસોજા, જીવિતન્તિ – ઇદં ભાવદસકં નામ.

એવં ગબ્ભસેય્યકાનં પટિસન્ધિયં ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદેન સમતિંસ કમ્મજરૂપાનિ રૂપક્ખન્ધો નામ હોતિ. પટિસન્ધિચિત્તેન પન સહજાતા વેદના વેદનાક્ખન્ધો, સઞ્ઞા સઞ્ઞાક્ખન્ધો, સઙ્ખારા સઙ્ખારક્ખન્ધો, પટિસન્ધિચિત્તં વિઞ્ઞાણક્ખન્ધોતિ. એવં ગબ્ભસેય્યકાનં પટિસન્ધિક્ખણે પઞ્ચક્ખન્ધા પરિપુણ્ણા હોન્તિ. સચે પન નપુંસકપટિસન્ધિ હોતિ, ભાવદસકં હાયતિ. દ્વિન્નં દસકાનં વસેન સમવીસતિ કમ્મજરૂપાનિ રૂપક્ખન્ધો નામ હોતિ. વેદનાક્ખન્ધાદયો વુત્તપ્પકારા એવાતિ. એવમ્પિ ગબ્ભસેય્યકાનં પટિસન્ધિક્ખણે પઞ્ચક્ખન્ધા પરિપુણ્ણા હોન્તિ.

ઇમસ્મિં ઠાને તિસમુટ્ઠાનિકપ્પવેણી કથેતબ્બા ભવેય્ય. તં પન અકથેત્વા ‘ઓપપાતિકસમુગ્ગમો’ નામ દસ્સિતો. ઓપપાતિકાનઞ્હિ પરિપુણ્ણાયતનાનં પટિસન્ધિક્ખણે હેટ્ઠા વુત્તાનિ તીણિ, ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાદસકાનિ ચાતિ સત્ત રૂપસન્તતિસીસાનિ પાતુભવન્તિ. તત્થ ચક્ખુદસકાદીનિ કાયદસકસદિસાનેવ. નપુંસકસ્સ પન ભાવદસકં નત્થિ. એવં પરિપુણ્ણાયતનાનં ઓપપાતિકાનં સમસત્તતિ ચેવ સમસટ્ઠિ ચ કમ્મજરૂપાનિ રૂપક્ખન્ધો નામ. વેદનાક્ખન્ધાદયો વુત્તપ્પકારા એવાતિ. એવં ઓપપાતિકાનં પટિસન્ધિક્ખણે પઞ્ચક્ખન્ધા પરિપુણ્ણા હોન્તિ. અયં ‘ઓપપાતિકસમુગ્ગમો’ નામ. એવં તાવ પઞ્ચક્ખન્ધા ‘સમુગ્ગમતો’ વેદિતબ્બા.

‘પુબ્બાપરતો’તિ એવં પન ગબ્ભસેય્યકાનં અપચ્છાઅપુરે ઉપ્પન્નેસુ પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ કિં રૂપં પઠમં રૂપં સમુટ્ઠાપેતિ ઉદાહુ અરૂપન્તિ? રૂપં રૂપમેવ સમુટ્ઠાપેતિ, ન અરૂપં. કસ્મા? પટિસન્ધિચિત્તસ્સ ન રૂપજનકત્તા. સબ્બસત્તાનઞ્હિ પટિસન્ધિચિત્તં, ખીણાસવસ્સ ચુતિચિત્તં, દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણાનિ, ચત્તારિ અરૂપ્પવિપાકાનીતિ સોળસ ચિત્તાનિ રૂપં ન સમુટ્ઠાપેન્તિ. તત્થ પટિસન્ધિચિત્તં તાવ વત્થુનો દુબ્બલતાય અપ્પતિટ્ઠિતતાય પચ્ચયવેકલ્લતાય આગન્તુકતાય ચ રૂપં ન સમુટ્ઠાપેતિ. તત્થ હિ સહજાતં વત્થુ ઉપ્પાદક્ખણે દુબ્બલં હોતીતિ વત્થુનો દુબ્બલતાય રૂપં ન સમુટ્ઠાપેતિ. યથા ચ પપાતે પતન્તો પુરિસો અઞ્ઞસ્સ નિસ્સયો ભવિતું ન સક્કોતિ, એવં એતમ્પિ કમ્મવેગક્ખિત્તત્તા પપાતે પતમાનં વિય અપ્પતિટ્ઠિતં. ઇતિ કમ્મવેગક્ખિત્તત્તા, અપ્પતિટ્ઠિતતાયપિ રૂપં ન સમુટ્ઠાપેતિ.

પટિસન્ધિચિત્તઞ્ચ વત્થુના સદ્ધિં અપચ્છાઅપુરે ઉપ્પન્નં. તસ્સ વત્થુ પુરેજાતં હુત્વા પચ્ચયો ભવિતું ન સક્કોતિ. સચે સક્કુણેય્ય, રૂપં સમુટ્ઠાપેય્ય. યત્રાપિ વત્થુ પુરેજાતં હુત્વા પચ્ચયો ભવિતું સક્કોતિ, પવેણી ઘટિયતિ, તત્રાપિ ચિત્તં અઙ્ગતો અપરિહીનંયેવ રૂપં સમુટ્ઠાપેતિ. યદિ હિ ચિત્તં ઠાનક્ખણે વા ભઙ્ગક્ખણે વા રૂપં સમુટ્ઠાપેય્ય, પટિસન્ધિચિત્તમ્પિ રૂપં સમુટ્ઠાપેય્ય. ન પન ચિત્તં તસ્મિં ખણદ્વયે રૂપં સમુટ્ઠાપેતિ. યથા પન અહિચ્છત્તકમકુલં પથવિતો ઉટ્ઠહન્તં પંસુચુણ્ણં ગહેત્વાવ ઉટ્ઠહતિ, એવં ચિત્તં પુરેજાતં વત્થું નિસ્સાય ઉપ્પાદક્ખણે અટ્ઠ રૂપાનિ ગહેત્વાવ ઉટ્ઠહતિ. પટિસન્ધિક્ખણે ચ વત્થુ પુરેજાતં હુત્વા પચ્ચયો ભવિતું ન સક્કોતીતિ પચ્ચયવેકલ્લતાયપિ પટિસન્ધિચિત્તં રૂપં ન સમુટ્ઠાપેતિ.

યથા ચ આગન્તુકપુરિસો અગતપુબ્બં પદેસં ગતો અઞ્ઞેસં – ‘એથ ભો, અન્તોગામે વો અન્નપાનગન્ધમાલાદીનિ દસ્સામી’તિ વત્તું ન સક્કોતિ, અત્તનો અવિસયતાય અપ્પહુતતાય, એવમેવ પટિસન્ધિચિત્તં આગન્તુકન્તિ અત્તનો આગન્તુકતાયપિ રૂપં ન સમુટ્ઠાપેતિ. અપિચ સમતિંસ કમ્મજરૂપાનિ ચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપાનં ઠાનં ગહેત્વા ઠિતાનીતિપિ પટિસન્ધિચિત્તં રૂપં ન સમુટ્ઠાપેતિ.

ખીણાસવસ્સ પન ચુતિચિત્તં વટ્ટમૂલસ્સ વૂપસન્તત્તા ન સમુટ્ઠાપેતિ. તસ્સ હિ સબ્બભવેસુ વટ્ટમૂલં વૂપસન્તં અભબ્બુપ્પત્તિકં પુનબ્ભવે પવેણી નામ નત્થિ. સોતાપન્નસ્સ પન સત્ત ભવે ઠપેત્વા અટ્ઠમેવ વટ્ટમૂલં વૂપસન્તં. તસ્મા તસ્સ ચુતિચિત્તં સત્તસુ ભવેસુ રૂપં સમુટ્ઠાપેતિ, સકદાગામિનો દ્વીસુ, અનાગામિનો એકસ્મિં. ખીણાસવસ્સ સબ્બભવેસુ વટ્ટમૂલસ્સ વૂપસન્તત્તા નેવ સમુટ્ઠાપેતિ.

દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણેસુ પન ઝાનઙ્ગં નત્થિ, મગ્ગઙ્ગં નત્થિ, હેતુ નત્થીતિ ચિત્તઙ્ગં દુબ્બલં હોતીતિ ચિત્તઙ્ગદુબ્બલતાય તાનિ રૂપં ન સમુટ્ઠાપેન્તિ. ચત્તારિ અરૂપવિપાકાનિ તસ્મિં ભવે રૂપસ્સ નત્થિતાય રૂપં ન સમુટ્ઠાપેન્તિ. ન કેવલઞ્ચ તાનેવ, યાનિ અઞ્ઞાનિપિ તસ્મિં ભવે અટ્ઠ કામાવચરકુસલાનિ, દસ અકુસલાનિ, નવ કિરિયચિત્તાનિ, ચત્તારિ આરુપ્પકુસલાનિ, ચતસ્સો આરુપ્પકિરિયા, તીણિ મગ્ગચિત્તાનિ, ચત્તારિ ફલચિત્તાનીતિ દ્વેચત્તાલીસ ચિત્તાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ, તાનિપિ તત્થ રૂપસ્સ નત્થિતાય એવ રૂપં ન સમુટ્ઠાપેન્તિ. એવં પટિસન્ધિચિત્તં રૂપં ન સમુટ્ઠાપેતિ.

ઉતુ પન પઠમં રૂપં સમુટ્ઠાપેતિ. કો એસ ઉતુ નામાતિ? પટિસન્ધિક્ખણે ઉપ્પન્નાનં સમતિંસકમ્મજરૂપાનં અબ્ભન્તરા તેજોધાતુ. સા ઠાનં પત્વા અટ્ઠ રૂપાનિ સમુટ્ઠાપેતિ. ઉતુ નામ ચેસ દન્ધનિરોધો; ચિત્તં ખિપ્પનિરોધં. તસ્મિં ધરન્તેયેવ સોળસ ચિત્તાનિ ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝન્તિ. તેસુ પટિસન્ધિઅનન્તરં પઠમભવઙ્ગચિત્તં ઉપ્પાદક્ખણેયેવ અટ્ઠ રૂપાનિ સમુટ્ઠાપેતિ. યદા પન સદ્દસ્સ ઉપ્પત્તિકાલો ભવિસ્સતિ, તદા ઉતુચિત્તાનિ સદ્દનવકં નામ સમુટ્ઠાપેસ્સન્તિ. કબળીકારાહારોપિ ઠાનં પત્વા અટ્ઠ રૂપાનિ સમુટ્ઠાપેતિ. કુતો પનસ્સ કબળીકારાહારોતિ? માતિતો. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘યઞ્ચસ્સ ભુઞ્જતી માતા, અન્નં પાનઞ્ચ ભોજનં;

તેન સો તત્થ યાપેતિ, માતુકુચ્છિગતો નરો’’તિ. (સં. નિ. ૧.૨૩૫);

એવં કુચ્છિગતો દારકો માતરા અજ્ઝોહટઅન્નપાનઓજાય યાપેતિ. સાવ ઠાનપ્પત્તા અટ્ઠ રૂપાનિ સમુટ્ઠાપેતિ. નનુ ચ સા ઓજા ખરા? વત્થુ સુખુમં? કથં તત્થ પતિટ્ઠાતીતિ? પઠમં તાવ ન પતિટ્ઠાતિ; એકસ્સ વા દ્વિન્નં વા સત્તાહાનં ગતકાલે પતિટ્ઠાતિ. તતો પન પુરે વા પતિટ્ઠાતુ પચ્છા વા; યદા માતરા અજ્ઝોહટઅન્નપાનઓજા દારકસ્સ સરીરે પતિટ્ઠાતિ, તદા અટ્ઠ રૂપાનિ સમુટ્ઠાપેતિ.

ઓપપાતિકસ્સાપિ પકતિપટિયત્તાનં ખાદનીયભોજનીયાનં અત્થિટ્ઠાને નિબ્બત્તસ્સ તાનિ ગહેત્વા અજ્ઝોહરતો ઠાનપ્પત્તા ઓજા રૂપં સમુટ્ઠાપેતિ. એકો અન્નપાનરહિતે અરઞ્ઞે નિબ્બત્તતિ, મહાછાતકો હોતિ, અત્તનોવ જિવ્હાય ખેળં પરિવત્તેત્વા ગિલતિ. તત્રાપિસ્સ ઠાનપ્પત્તા ઓજા રૂપં સમુટ્ઠાપેતિ.

એવં પઞ્ચવીસતિયા કોટ્ઠાસેસુ દ્વેવ રૂપાનિ રૂપં સમુટ્ઠાપેન્તિ – તેજોધાતુ ચ કબળીકારાહારો ચ. અરૂપેપિ દ્વેયેવ ધમ્મા રૂપં સમુટ્ઠાપેન્તિ – ચિત્તઞ્ચેવ કમ્મચેતના ચ. તત્થ રૂપં ઉપ્પાદક્ખણે ચ ભઙ્ગક્ખણે ચ દુબ્બલં, ઠાનક્ખણે બલવન્તિ ઠાનક્ખણે રૂપં સમુટ્ઠાપેતિ. ચિત્તં ઠાનક્ખણે ચ ભઙ્ગક્ખણે ચ દુબ્બલં, ઉપ્પાદક્ખણેયેવ બલવન્તિ ઉપ્પાદક્ખણેયેવ રૂપં સમુટ્ઠાપેતિ. કમ્મચેતના નિરુદ્ધાવ પચ્ચયો હોતિ. અતીતે કપ્પકોટિસતસહસ્સમત્થકેપિ હિ આયૂહિતં કમ્મં એતરહિ પચ્ચયો હોતિ. એતરહિ આયૂહિતં અનાગતે કપ્પકોટિસતસહસ્સપરિયોસાનેપિ પચ્ચયો હોતીતિ. એવં ‘પુબ્બાપરતો’ વેદિતબ્બા.

‘અદ્ધાનપરિચ્છેદતો’તિ રૂપં કિત્તકં અદ્ધાનં તિટ્ઠતિ? અરૂપં કિત્તકન્તિ? રૂપં ગરુપરિણામં દન્ધનિરોધં. અરૂપં લહુપરિણામં ખિપ્પનિરોધં. રૂપે ધરન્તેયેવ સોળસ ચિત્તાનિ ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝન્તિ. તં પન સત્તરસમેન ચિત્તેન સદ્ધિં નિરુજ્ઝતિ. યથા હિ પુરિસો ‘ફલં પાતેસ્સામી’તિ મુગ્ગરેન રુક્ખસાખં પહરેય્ય, ફલાનિ ચ પત્તાનિ ચ એકક્ખણેયેવ વણ્ટતો મુચ્ચેય્યું. તત્થ ફલાનિ અત્તનો ભારિકતાય પઠમતરં પથવિયં પતન્તિ, પત્તાનિ લહુકતાય પચ્છા. એવમેવ મુગ્ગરપ્પહારેન પત્તાનઞ્ચ ફલાનઞ્ચ એકક્ખણે વણ્ટતો મુત્તકાલો વિય પટિસન્ધિક્ખણે રૂપારૂપધમ્માનં એકક્ખણે પાતુભાવો; ફલાનં ભારિકતાય પઠમતરં પથવિયં પતનં વિય રૂપે ધરન્તેયેવ સોળસન્નં ચિત્તાનં ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝનં; પત્તાનં લહુકતાય પચ્છા પથવિયં પતનં વિય રૂપસ્સ સત્તરસમેન ચિત્તેન સહ નિરુજ્ઝનં.

તત્થ કિઞ્ચાપિ રૂપં દન્ધનિરોધં ગરુપરિણામં, ચિત્તં ખિપ્પનિરોધં લહુપરિણામં, રૂપં પન અરૂપં અરૂપં વા રૂપં ઓહાય પવત્તિતું ન સક્કોન્તિ. દ્વિન્નમ્પિ એકપ્પમાણાવ પવત્તિ. તત્રાયં ઉપમા – એકો પુરિસો લકુણ્ટકપાદો, એકો દીઘપાદો. તેસુ એકતો મગ્ગં ગચ્છન્તેસુ યાવ દીઘપાદો એકપદવારં અક્કમતિ, તાવ ઇતરો પદે પદં અક્કમિત્વા સોળસપદવારેન ગચ્છતિ. દીઘપાદો લકુણ્ટકપાદસ્સ સોળસ પદવારે અત્તનો પાદં અઞ્છિત્વા આકડ્ઢિત્વા એકમેવ પદવારં કરોતિ. ઇતિ એકોપિ એકં અતિક્કમિતું ન સક્કોતિ. દ્વિન્નમ્પિ ગમનં એકપ્પમાણમેવ હોતિ. એવંસમ્પદમિદં દટ્ઠબ્બં. લકુણ્ટકપાદપુરિસો વિય અરૂપં; દીઘપાદપુરિસો વિય રૂપં; દીઘપાદસ્સ એકં પદવારં અક્કમણકાલે ઇતરસ્સ સોળસપદવારઅક્કમનં વિય રૂપે ધરન્તેયેવ અરૂપધમ્મેસુ સોળસન્નં ચિત્તાનં ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝનં; દ્વિન્નં પુરિસાનં લકુણ્ટકપાદપુરિસસ્સ સોળસ પદવારે ઇતરસ્સ અત્તનો પાદં અઞ્છિત્વા આકડ્ઢિત્વા એકપદવારકરણં વિય રૂપસ્સ સત્તરસમેન ચિત્તેન સદ્ધિં નિરુજ્ઝનં; દ્વિન્નં પુરિસાનં અઞ્ઞમઞ્ઞં અનોહાય એકપ્પમાણેનેવ ગમનં વિય અરૂપસ્સ રૂપં રૂપસ્સ અરૂપં અનોહાય એકપ્પમાણેનેવ પવત્તનન્તિ. એવં ‘અદ્ધાનપરિચ્છેદતો’ વેદિતબ્બા.

‘એકુપ્પાદનાનાનિરોધતો’તિ ઇદં પચ્છિમકમ્મજં ઠપેત્વા દીપેતબ્બં. પઠમઞ્હિ પટિસન્ધિચિત્તં, દુતિયં ભવઙ્ગં, તતિયં ભવઙ્ગં…પે… સોળસમં ભવઙ્ગં. તેસુ એકેકસ્સ ઉપ્પાદટ્ઠિતિભઙ્ગવસેન તયો તયો ખણા. તત્થ એકેકસ્સ ચિત્તસ્સ તીસુ તીસુ ખણેસુ સમતિંસ સમતિંસ કમ્મજરૂપાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. તેસુ પટિસન્ધિચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે સમુટ્ઠિતં કમ્મજરૂપં સત્તરસમસ્સ ભવઙ્ગચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણેયેવ નિરુજ્ઝતિ; ઠિતિક્ખણે સમુટ્ઠિતં ઠિતિક્ખણેયેવ; ભઙ્ગક્ખણે સમુટ્ઠિતં ભઙ્ગક્ખણેયેવ નિરુજ્ઝતિ. એવં દુતિયભવઙ્ગચિત્તં આદિં કત્વા અત્તનો અત્તનો સત્તરસમેન ચિત્તેન સદ્ધિં યોજેત્વા નયો નેતબ્બો. ઇતિ સોળસ તિકા અટ્ઠચત્તાલીસ હોન્તિ. અયં અટ્ઠચત્તાલીસકમ્મજરૂપપવેણી નામ. સા પનેસા રત્તિઞ્ચ દિવા ચ ખાદન્તાનમ્પિ ભુઞ્જન્તાનમ્પિ સુત્તાનમ્પિ પમત્તાનમ્પિ નદીસોતો વિય એકન્તં પવત્તતિ યેવાતિ. એવં ‘એકુપ્પાદનાનાનિરોધતો’ વેદિતબ્બા.

‘નાનુપ્પાદએકનિરોધતા’ પચ્છિમકમ્મજેન દીપેતબ્બા. તત્થ આયુસંખારપરિયોસાને સોળસન્નં ચિત્તાનં વારે સતિ હેટ્ઠાસોળસકં ઉપરિસોળસકન્તિ દ્વે એકતો યોજેતબ્બાનિ. હેટ્ઠાસોળસકસ્મિઞ્હિ પઠમચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે સમુટ્ઠિતં સમતિંસકમ્મજરૂપં ઉપરિસોળસકસ્મિં પઠમચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણેયેવ નિરુજ્ઝતિ; ઠિતિક્ખણે સમુટ્ઠિતં તસ્સ ઠિતિક્ખણેયેવ ભઙ્ગક્ખણે સમુટ્ઠિતં તસ્સ ભઙ્ગક્ખણેયેવ નિરુજ્ઝતિ. હેટ્ઠિમસોળસકસ્મિં પન દુતિયચિત્તસ્સ…પે… સોળસમચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે સમુટ્ઠિતં સમતિંસકમ્મજરૂપં ચુતિચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણેયેવ નિરુજ્ઝતિ; તસ્સ ઠિતિક્ખણે સમુટ્ઠિતં ચુતિચિત્તસ્સ ઠિતિક્ખણેયેવ; ભઙ્ગક્ખણે સમુટ્ઠિતં ચુતિચિત્તસ્સ ભઙ્ગક્ખણેયેવ નિરુજ્ઝતિ. તતો પટ્ઠાય કમ્મજરૂપપવેણી ન પવત્તતિ. યદિ પવત્તેય્ય, સત્તા અક્ખયા અવયા અજરા અમરા નામ ભવેય્યું.

એત્થ પન યદેતં ‘સત્તરસમસ્સ ભવઙ્ગચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણેયેવ નિરુજ્ઝતી’તિઆદિના નયેન ‘એકસ્સ ચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે ઉપ્પન્નં રૂપં અઞ્ઞસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે નિરુજ્ઝતી’તિ અટ્ઠકથાયં આગતત્તા વુત્તં, તં ‘‘યસ્સ કાયસઙ્ખારો નિરુજ્ઝતિ, તસ્સ ચિત્તસઙ્ખારો નિરુજ્ઝતી’’તિ? ‘‘આમન્તા’’તિ (યમ. ૨.સઙ્ખારયમક.૭૯) ઇમાય પાળિયા વિરુજ્ઝતિ. કથં? કાયસઙ્ખારો હિ ચિત્તસમુટ્ઠાનો અસ્સાસપસ્સાસવાતો. ચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપઞ્ચ ચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે ઉપ્પજ્જિત્વા યાવ અઞ્ઞાનિ સોળસ ચિત્તાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ તાવ તિટ્ઠતિ. તેસં સોળસન્નં સબ્બપચ્છિમેન સદ્ધિં નિરુજ્ઝતિ. ઇતિ યેન ચિત્તેન સદ્ધિં ઉપ્પજ્જતિ, તતો પટ્ઠાય સત્તરસમેન સદ્ધિં નિરુજ્ઝતિ; ન કસ્સચિ ચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે વા ઠિતિક્ખણે વા નિરુજ્ઝતિ, નાપિ ઠિતિક્ખણે વા ભઙ્ગક્ખણે વા ઉપ્પજ્જતિ. એસા ચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપસ્સ ધમ્મતાતિ નિયમતો ચિત્તસઙ્ખારેન સદ્ધિં એકક્ખણે નિરુજ્ઝનતો ‘‘આમન્તા’’તિ વુત્તં.

યો ચાયં ચિત્તસમુટ્ઠાનસ્સ ખણનિયમો વુત્તો કમ્માદિસમુટ્ઠાનસ્સાપિ અયમેવ ખણનિયમો. તસ્મા પટિસન્ધિચિત્તેન સહુપ્પન્નં કમ્મજરૂપં તતો પટ્ઠાય સત્તરસમેન સદ્ધિં નિરુજ્ઝતિ. પટિસન્ધિચિત્તસ્સ ઠિતિક્ખણે ઉપ્પન્નં અટ્ઠારસમસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે નિરુજ્ઝતિ. પટિસન્ધિચિત્તસ્સ ભઙ્ગક્ખણે ઉપ્પન્નં અટ્ઠારસમસ્સ ઠાનક્ખણે નિરુજ્ઝતીતિ ઇમિના નયેનેત્થ યોજના કાતબ્બા. તતો પરં પન ઉતુસમુટ્ઠાનિકપવેણીયેવ તિટ્ઠતિ. ‘નીહરિત્વા ઝાપેથા’તિ વત્તબ્બં હોતિ. એવં ‘નાનુપ્પાદએકનિરોધતો’ વેદિતબ્બા.

‘એકુપ્પાદએકનિરોધતો’તિ રૂપં પન રૂપેન સહ એકુપ્પાદં એકનિરોધં. અરૂપં અરૂપેન સહ એકુપ્પાદં એકનિરોધં. એવં ‘એકુપ્પાદએકનિરોધતો’ વેદિતબ્બા.

‘નાનુપ્પાદનાનાનિરોધતા’ પન ચતુસન્તતિરૂપેન દીપેતબ્બા. ઇમસ્સ હિ ઉદ્ધં પાદતલા અધો કેસમત્થકા તચપરિયન્તસ્સ સરીરસ્સ તત્થ તત્થ ચતુસન્તતિરૂપં ઘનપુઞ્જભાવેન વત્તતિ. એવં વત્તમાનસ્સાપિસ્સ ન એકુપ્પાદાદિતા સલ્લક્ખેતબ્બા. યથા પન ઉપચિકરાજિ વા કિપિલ્લિકરાજિ વા ઓલોકિયમાના એકાબદ્ધા વિય હોતિ, ન પન એકાબદ્ધા. અઞ્ઞિસ્સા હિ સીસસન્તિકે અઞ્ઞિસ્સા સીસમ્પિ ઉદરમ્પિ પાદાપિ, અઞ્ઞિસ્સા ઉદરસન્તિકે અઞ્ઞિસ્સા સીસમ્પિ ઉદરમ્પિ પાદાપિ, અઞ્ઞિસ્સા પાદસન્તિકે અઞ્ઞિસ્સા સીસમ્પિ ઉદરમ્પિ પાદાપિ હોન્તિ. એવમેવ ચતુસન્તતિરૂપાનમ્પિ અઞ્ઞસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે અઞ્ઞસ્સ ઉપ્પાદોપિ હોતિ ઠિતિપિ ભઙ્ગોપિ, અઞ્ઞસ્સ ઠિતિક્ખણે અઞ્ઞસ્સ ઉપ્પાદોપિ હોતિ ઠિતિપિ ભઙ્ગોપિ, અઞ્ઞસ્સ ભઙ્ગક્ખણે અઞ્ઞસ્સ ઉપ્પાદોપિ હોતિ ઠિતિપિ ભઙ્ગોપિ. એવમેત્થ ‘નાનુપ્પાદનાનાનિરોધતા’ વેદિતબ્બા.

‘અતીતાદીનિ’ પન દૂરદુકપરિયોસાનાનિ પાળિયં આગતાનેવ. ‘પચ્ચયસમુટ્ઠાનાનિ’પિ ‘‘કમ્મજં, કમ્મપચ્ચયં, કમ્મપચ્ચયઉતુસમુટ્ઠાન’’ન્તિઆદિના (ધ. સ. અટ્ઠ. ૯૭૫) નયેન હેટ્ઠા કથિતાનિયેવ. પઞ્ચપિ પન ખન્ધા પરિનિપ્ફન્નાવ હોન્તિ, નો અપરિનિપ્ફન્ના; સઙ્ખતાવ નો અસઙ્ખતા; અપિચ નિપ્ફન્નાપિ હોન્તિયેવ. સભાવધમ્મેસુ હિ નિબ્બાનમેવેકં અપરિનિપ્ફન્નં અનિપ્ફન્નઞ્ચ. નિરોધસમાપત્તિ પન નામપઞ્ઞત્તિ ચ કથન્તિ? નિરોધસમાપત્તિ લોકિયલોકુત્તરાતિ વા સઙ્ખતાસઙ્ખતાતિ વા પરિનિપ્ફન્નાપરિનિપ્ફન્નાતિ વા ન વત્તબ્બા. નિપ્ફન્ના પન હોતિ સમાપજ્જન્તેન સમાપજ્જિતબ્બતો. તથા નામપઞ્ઞત્તિ. સાપિ હિ લોકિયાદિભેદં ન લભતિ; નિપ્ફન્ના પન હોતિ નો અનિપ્ફન્ના; નામગ્ગહણઞ્હિ ગણ્હન્તોવ ગણ્હાતીતિ.

કમાદિવિનિચ્છયકથા

એવં પકિણ્ણકતો ખન્ધે વિદિત્વા પુન એતેસુયેવ –

ખન્ધેસુ ઞાણભેદત્થં, કમતોથ વિસેસતો;

અનૂનાધિકતો ચેવ, ઉપમાતો તથેવ ચ.

દટ્ઠબ્બતો દ્વિધા એવં, પસ્સન્તસ્સત્થસિદ્ધિતો;

વિનિચ્છયનયો સમ્મા, વિઞ્ઞાતબ્બો વિભાવિના.

તત્થ ‘કમતો’તિ ઇધ ઉપ્પત્તિક્કમો, પહાનક્કમો, પટિપત્તિક્કમો, ભૂમિક્કમો, દેસનાક્કમોતિ બહુવિધો કમો.

તત્થ ‘‘પઠમં કલલં હોતિ, કલલા હોતિ અબ્બુદ’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૨૩૫) એવમાદિ ઉપ્પત્તિક્કમો. ‘‘દસ્સનેન પહાતબ્બા ધમ્મા, ભાવનાય પહાતબ્બા ધમ્મા’’તિ (ધ. સ. તિકમાતિકા ૮) એવમાદિ પહાનક્કમો. ‘‘સીલવિસુદ્ધિ, ચિત્તવિસુદ્ધી’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૫૯; પટિ. મ. ૩.૪૧) એવમાદિ પટિપત્તિક્કમો. ‘‘કામાવચરા, રૂપાવચરા’’તિ એવમાદિ ભૂમિક્કમો. ‘‘ચત્તારો સતિપટ્ઠાના, ચત્તારો સમ્મપ્પધાના’’તિ (દી. નિ. ૩.૧૪૫) વા ‘‘દાનકથં સીલકથ’’ન્તિ (મ. નિ. ૨.૬૯; દી. નિ. ૧.૨૯૮) વા એવમાદિ દેસનાક્કમો. તેસુ ઇધ ઉપ્પત્તિક્કમો તાવ ન યુજ્જતિ, કલલાદીનં વિય ખન્ધાનં પુબ્બાપરિયવવત્થાનેન અનુપ્પત્તિતો; ન પહાનક્કમો કુસલાબ્યાકતાનં અપ્પહાતબ્બતો; ન પટિપત્તિક્કમો અકુસલાનં અપ્પટિપજ્જનીયતો; ન ભૂમિક્કમો વેદનાદીનં ચતુભૂમકપરિયાપન્નત્તા.

દેસનાક્કમો પન યુજ્જતિ. અભેદેન હિ યં પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ અત્તગ્ગાહપતિતં વેનેય્યજનં સમૂહઘનવિનિબ્ભોગદસ્સનેન અત્તગ્ગાહતો મોચેતુકામો ભગવા હિતકામો તસ્સ જનસ્સ સુખગ્ગહણત્થં ચક્ખુઆદીનમ્પિ વિસયભૂતં ઓળારિકં પઠમં રૂપક્ખન્ધં દેસેસિ. તતો ઇટ્ઠાનિટ્ઠરૂપસંવેદિતં વેદનં, યં વેદયતિ તં સઞ્જાનાતીતિ એવં વેદનાવિસયસ્સ આકારગ્ગાહિકં સઞ્ઞં, સઞ્ઞાવસેન અભિસઙ્ખારકે સઙ્ખારે, તેસં વેદનાદીનં નિસ્સયં અધિપતિભૂતઞ્ચ વિઞ્ઞાણન્તિ એવં તાવ ‘કમતો’ વિનિચ્છયનયો વિઞ્ઞાતબ્બો.

‘વિસેસતો’તિ ખન્ધાનઞ્ચ ઉપાદાનક્ખન્ધાનઞ્ચ વિસેસતો. કો પન તેસં વિસેસો? ખન્ધા તાવ અવિસેસતો વુત્તા, ઉપાદાનક્ખન્ધા સાસવઉપાદાનીયભાવેન વિસેસેત્વા. યથાહ –

‘‘પઞ્ચ, ભિક્ખવે, ખન્ધે દેસેસ્સામિ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધે ચ, તં સુણાથ. કતમે ચ, ભિક્ખવે, પઞ્ચક્ખન્ધા? યં કિઞ્ચિ, ભિક્ખવે, રૂપં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં…પે… સન્તિકે વા – અયં વુચ્ચતિ, રૂપક્ખન્ધો. યા કાચિ વેદના…પે… યા કાચિ સઞ્ઞા…પે… યે કેચિ સઙ્ખારા…પે… યં કિઞ્ચિ વિઞ્ઞાણં …પે… સન્તિકે વા – અયં વુચ્ચતિ, વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો. ઇમે વુચ્ચન્તિ, ભિક્ખવે, પઞ્ચક્ખન્ધા. કતમે ચ, ભિક્ખવે, પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા? યં કિઞ્ચિ, ભિક્ખવે, રૂપં…પે… સન્તિકે વા સાસવં ઉપાદાનિયં – અયં વુચ્ચતિ, રૂપૂપાદાનક્ખન્ધો. યા કાચિ વેદના…પે… યં કિઞ્ચિ વિઞ્ઞાણં…પે… સન્તિકે વા સાસવં ઉપાદાનિયં – અયં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, વિઞ્ઞાણુપાદાનક્ખન્ધો. ઇમે વુચ્ચન્તિ, ભિક્ખવે, પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા’’તિ (સં. નિ. ૩.૪૮).

એત્થ ચ યથા વેદનાદયો અનાસવાપિ સાસવાપિ અત્થિ, ન એવં રૂપં. યસ્મા પનસ્સ રાસટ્ઠેન ખન્ધભાવો યુજ્જતિ તસ્મા ખન્ધેસુ વુત્તં. યસ્મા રાસટ્ઠેન ચ સાસવટ્ઠેન ચ ઉપાદાનક્ખન્ધભાવો યુજ્જતિ તસ્મા ઉપાદાનક્ખન્ધેસુ વુત્તં. વેદનાદયો પન અનાસવાવ ખન્ધેસુ વુત્તા, સાસવા ઉપાદાનક્ખન્ધેસુ. ‘ઉપાદાનક્ખન્ધા’તિ એત્થ ચ ઉપાદાનગોચરા ખન્ધા ઉપાદાનક્ખન્ધાતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. ઇધ પન સબ્બેપેતે એકજ્ઝં કત્વા ખન્ધાતિ અધિપ્પેતા.

‘અનૂનાધિકતો’તિ કસ્મા પન ભગવતા પઞ્ચેવ ખન્ધા વુત્તા અનૂના અનધિકાતિ? સબ્બસઙ્ખતસભાગેકસઙ્ગહતો, અત્તત્તનિયગ્ગાહવત્થુસ્સ એતપ્પરમતો, અઞ્ઞેસઞ્ચ તદવરોધતો. અનેકપ્પભેદેસુ હિ સઙ્ખતધમ્મેસુ સભાગવસેન સઙ્ગય્હમાનેસુ રૂપં રૂપસભાગસઙ્ગહવસેન એકો ખન્ધો હોતિ, વેદના વેદનાસભાગસઙ્ગહવસેન એકો ખન્ધો હોતિ. એસ નયો સઞ્ઞાદીસુપિ. તસ્મા સબ્બસઙ્ખતસભાગસઙ્ગહતો પઞ્ચેવ વુત્તા. એતપરમઞ્ચેતં અત્તત્તનિયગ્ગાહવત્થુ યદિદં રૂપાદયો પઞ્ચ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘રૂપે ખો, ભિક્ખવે, સતિ રૂપં ઉપાદાય રૂપં અભિનિવિસ્સ એવં દિટ્ઠિ ઉપ્પજ્જતિ – ‘એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’તિ (સં. નિ. ૩.૨૦૭). વેદનાય… સઞ્ઞાય… સઙ્ખારેસુ…. વિઞ્ઞાણે સતિ વિઞ્ઞાણં ઉપાદાય વિઞ્ઞાણં અભિનિવિસ્સ એવં દિટ્ઠિ ઉપ્પજ્જતિ – ‘એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’’’તિ. તસ્મા અત્તત્તનિયગ્ગાહવત્થુસ્સ એતપરમતોપિ પઞ્ચેવ વુત્તા. યેપિ ચઞ્ઞે સીલાદયો પઞ્ચ ધમ્મક્ખન્ધા વુત્તા, તેપિ સઙ્ખારક્ખન્ધપરિયાપન્નત્તા એત્થેવ અવરોધં ગચ્છન્તિ. તસ્મા અઞ્ઞેસં તદવરોધતોપિ પઞ્ચેવ વુત્તાતિ. એવં ‘અનૂનાધિકતો’ વિનિચ્છયનયો વિઞ્ઞાતબ્બો.

‘ઉપમાતો’તિ એત્થ હિ ગિલાનસાલૂપમો રૂપુપાદાનક્ખન્ધો ગિલાનૂપમસ્સ વિઞ્ઞાણુપાદાનક્ખન્ધસ્સ વત્થુદ્વારારમ્મણવસેન નિવાસનટ્ઠાનતો, ગેલઞ્ઞૂપમો વેદનુપાદાનક્ખન્ધો આબાધકત્તા, ગેલઞ્ઞસમુટ્ઠાનૂપમો સઞ્ઞુપાદાનક્ખન્ધો કામસઞ્ઞાદિવસેન રાગાદિસમ્પયુત્તવેદનાસમ્ભવા, અસપ્પાયસેવનૂપમો સઙ્ખારુપાદાનક્ખન્ધો વેદનાગેલઞ્ઞસ્સ નિદાનત્તા. ‘‘વેદનં વેદનત્તાય સઙ્ખતમભિસઙ્ખરોન્તી’’તિ (સં. નિ. ૩.૭૯) હિ વુત્તં. તથા ‘‘અકુસલસ્સ કમ્મસ્સ કતત્તા ઉપચિતત્તા વિપાકં કાયવિઞ્ઞાણં ઉપ્પન્નં હોતિ દુક્ખસહગત’’ન્તિ (ધ. સ. ૫૫૬). ગિલાનૂપમો વિઞ્ઞાણુપાદાનક્ખન્ધો વેદનાગેલઞ્ઞેન અપરિમુત્તત્તા. અપિચ ચારકકારણઅપરાધકારણકારકઅપરાધિકૂપમા એતે ભાજનભોજનબ્યઞ્જનપરિવેસકભુઞ્જકૂપમા ચાતિ, એવં ‘ઉપમાતો’ વિનિચ્છયનયો વિઞ્ઞાતબ્બો.

‘દટ્ઠબ્બતો દ્વિધા’તિ સઙ્ખેપતો વિત્થારતો ચાતિ એવં દ્વિધા દટ્ઠબ્બતો પેત્થ વિનિચ્છયનયો વિઞ્ઞાતબ્બો. સઙ્ખેપતો હિ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા આસિવિસૂપમે (સં. નિ. ૪.૨૩૮) વુત્તનયેન ઉક્ખિત્તાસિકપચ્ચત્થિકતો, ભારસુત્તવસેન (સં. નિ. ૩.૨૨) ભારતો, ખજ્જનીયપરિયાયવસેન (સં. નિ. ૩.૭૯) ખાદકતો, યમકસુત્તવસેન (સં. નિ. ૩.૮૫) અનિચ્ચદુક્ખાનત્તસઙ્ખતવધકતો દટ્ઠબ્બા.

વિત્થારતો પનેત્થ ફેણપિણ્ડો વિય રૂપં દટ્ઠબ્બં, ઉદકપુબ્બુળો વિય વેદના, મરીચિકા વિય સઞ્ઞા, કદલિક્ખન્ધો વિય સઙ્ખારા, માયા વિય વિઞ્ઞાણં. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘ફેણપિણ્ડૂપમં રૂપં, વેદના પુબ્બુળૂપમા;

મરીચિકૂપમા સઞ્ઞા, સઙ્ખારા કદલૂપમા;

માયૂપમઞ્ચ વિઞ્ઞાણં, દેસિતાદિચ્ચબન્ધુના’’તિ. (સં. નિ. ૩.૯૫);

તત્થ રૂપાદીનં ફેણપિણ્ડાદીહિ એવં સદિસતા વેદિતબ્બા – યથા હિ ફેણપિણ્ડો નિસ્સારોવ એવં રૂપમ્પિ નિચ્ચસારધુવસારઅત્તસારવિરહેન નિસ્સારમેવ. યથા ચ સો ‘ઇમિના પત્તં વા થાલકં વા કરિસ્સામી’તિ ગહેતું ન સક્કા, ગહિતોપિ તમત્થં ન સાધેતિ ભિજ્જતેવ; એવં રૂપમ્પિ ‘નિચ્ચ’ન્તિ વા ‘ધુવ’ન્તિ વા ‘અહ’ન્તિ વા ‘મમ’ન્તિ વા ગહેતું ન સક્કા, ગહિતમ્પિ ન તથા તિટ્ઠતિ, અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તા અસુભઞ્ઞેવ હોતીતિ. એવં ‘ફેણપિણ્ડસદિસમેવ’ હોતિ.

યથા વા પન ફેણપિણ્ડો છિદ્દાવછિદ્દો અનેકસન્ધિઘટિતો બહૂન્નં ઉદકસપ્પાદીનં પાણાનં આવાસો, એવં રૂપમ્પિ છિદ્દાવછિદ્દં અનેકસન્ધિઘટિતં. કુલવસેન ચેત્થ અસીતિ કિમિકુલાનિ વસન્તિ. તદેવ તેસં સૂતિઘરમ્પિ વચ્ચકુટિપિ ગિલાનસાલાપિ સુસાનમ્પિ. ન તે અઞ્ઞત્થ ગન્ત્વા ગબ્ભવુટ્ઠાનાદીનિ કરોન્તિ. એવમ્પિ ફેણપિણ્ડસદિસં. યથા ચ ફેણપિણ્ડો આદિતોવ બદરપક્કમત્તો હુત્વા અનુપુબ્બેન પબ્બતકૂટમત્તોપિ હોતિ, એવં રૂપમ્પિ આદિતો કલલમત્તં હુત્વા અનુપુબ્બેન બ્યામમત્તમ્પિ ગોમહિંસહત્થિઆદીનં વસેન પબ્બતકૂટમત્તમ્પિ હોતિ, મચ્છકચ્છપાદીનં વસેન અનેકયોજનસતપ્પમાણમ્પિ. એવમ્પિ ફેણપિણ્ડસદિસં. યથા ચ ફેણપિણ્ડો ઉટ્ઠિતમત્તોપિ ભિજ્જતિ, થોકં ગન્ત્વાપિ, સમુદ્દં પત્વા પન અવસ્સમેવ ભિજ્જતિ; એવમેવ રૂપમ્પિ કલલભાવેપિ ભિજ્જતિ, અબ્બુદાદિભાવે, અન્તરા પન અભેજ્જમાનમ્પિ વસ્સસતાયુકાનં વસ્સસતં પત્વા અવસ્સમેવ ભિજ્જતિ, મરણમુખે ચુણ્ણવિચુણ્ણં હોતિ. એવમ્પિ ફેણપિણ્ડસદિસં.

યથા પન પુબ્બુળો અસારો, એવં વેદનાપિ. યથા ચ સો અબલો, અગય્હુપગો, ન સક્કા તં ગહેત્વા ફલકં વા આસનં વા કાતું, ગહિતગ્ગહિતોપિ ભિજ્જતેવ; એવં વેદનાપિ અબલા, અગય્હુપગા, ન સક્કા ‘નિચ્ચા’તિ વા ‘ધુવા’તિ વા ગહેતું, ગહિતાપિ ન તથા તિટ્ઠતિ. એવં અગય્હુપગતાયપિ વેદના ‘પુબ્બુળસદિસા’. યથા પન તસ્મિં તસ્મિં ઉદકબિન્દુમ્હિ પુબ્બુળો ઉપ્પજ્જતિ ચેવ નિરુજ્ઝતિ ચ, ન ચિરટ્ઠિતિકો હોતિ; એવં વેદનાપિ ઉપ્પજ્જતિ ચેવ નિરુજ્ઝતિ ચ, ન ચિરટ્ઠિતિકા હોતિ, એકચ્છરક્ખણે કોટિસતસહસ્સસઙ્ખ્યા ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝતિ. યથા ચ પુબ્બુળો ઉદકતલં, ઉદકબિન્દું, ઉદકજલ્લકં સઙ્કડ્ઢિત્વા પુટં કત્વા ગહણવાતઞ્ચાતિ ચત્તારિ કારણાનિ પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ; એવં વેદનાપિ વત્થું, આરમ્મણં, કિલેસજાલં, ફસ્સસઙ્ઘટ્ટનઞ્ચાતિ ચત્તારિ કારણાનિ પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ. એવમ્પિ વેદના પુબ્બુળસદિસા.

સઞ્ઞાપિ અસારકટ્ઠેન ‘મરીચિસદિસા’. તથા અગય્હુપગટ્ઠેન; ન હિ સક્કા તં ગહેત્વા પિવિતું વા ન્હાયિતું વા ભાજનં વા પૂરેતું. અપિચ યથા મરીચિ વિપ્ફન્દતિ, સઞ્જાતૂમિવેગો વિય ખાયતિ; એવં નીલસઞ્ઞાદિભેદા સઞ્ઞાપિ નીલાદિઅનુભવનત્થાય ફન્દતિ વિપ્ફન્દતિ. યથા ચ મરીચિ મહાજનં વિપ્પલમ્ભેતિ, ‘પરિપુણ્ણવાપી વિય પરિપુણ્ણનદી વિય દિસ્સતી’તિ વદાપેતિ; એવં સઞ્ઞાપિ વિપ્પલમ્ભેતિ, ‘ઇદં નીલકં સુભં સુખં નિચ્ચ’ન્તિ વદાપેતિ. પીતકાદીસુપિ એસેવ નયો. એવં વિપ્પલમ્ભનેનાપિ મરીચિસદિસા.

સઙ્ખારાપિ અસારકટ્ઠેન ‘કદલિક્ખન્ધસદિસા’. તથા અગય્હુપગટ્ઠેન. યથેવ હિ કદલિક્ખન્ધતો કિઞ્ચિ ગહેત્વા ન સક્કા ગોપાનસીઆદીનમત્થાય ઉપનેતું, ઉપનીતમ્પિ ન તથા હોતિ; એવં સઙ્ખારાપિ ન સક્કા નિચ્ચાદિવસેન ગહેતું, ગહિતાપિ ન તથા હોન્તિ. યથા ચ કદલિક્ખન્ધો બહુવટ્ટિસમોધાનો હોતિ, એવં સઙ્ખારક્ખન્ધોપિ બહુધમ્મસમોધાનો. યથા ચ કદલિક્ખન્ધો નાનાલક્ખણો, અઞ્ઞોયેવ હિ બાહિરાય પત્તવટ્ટિયા વણ્ણો, અઞ્ઞો તતો અબ્ભન્તરબ્ભન્તરાનં; એવમેવ સઙ્ખારક્ખન્ધોપિ અઞ્ઞદેવ ફસ્સસ્સ લક્ખણં, અઞ્ઞં ચેતનાદીનં. સમોધાનેત્વા પન સઙ્ખારક્ખન્ધોત્વેવ વુચ્ચતીતિ. એવમ્પિ સઙ્ખારક્ખન્ધો કદલિક્ખન્ધસદિસો.

વિઞ્ઞાણમ્પિ અસારકટ્ઠેન ‘માયાસદિસં’. તથા અગય્હુપગટ્ઠેન. યથા ચ માયા ઇત્તરા લહુપચ્ચુપટ્ઠાના, એવં વિઞ્ઞાણં. તઞ્હિ તતોપિ ઇત્તરતરઞ્ચેવ લહુપચ્ચુપટ્ઠાનતરઞ્ચ. તેનેવ હિ ચિત્તેન પુરિસો આગતો વિય, ગતો વિય, ઠિતો વિય, નિસિન્નો વિય હોતિ. અઞ્ઞદેવ ચાગમનકાલે ચિત્તં, અઞ્ઞં ગમનકાલાદીસુ. એવમ્પિ વિઞ્ઞાણં માયાસદિસં. માયા ચ મહાજનં વઞ્ચેતિ, યં કિઞ્ચિદેવ ‘ઇદં સુવણ્ણં રજતં મુત્તા’તિપિ ગહાપેતિ. વિઞ્ઞાણમ્પિ મહાજનં વઞ્ચેતિ, તેનેવ ચિત્તેન આગચ્છન્તં વિય, ગચ્છન્તં વિય, ઠિતં વિય, નિસિન્નં વિય કત્વા ગાહાપેતિ. અઞ્ઞદેવ ચ આગમને ચિત્તં, અઞ્ઞં ગમનાદીસુ. એવમ્પિ વિઞ્ઞાણં માયાસદિસં. વિસેસતો ચ સુભારમ્મણમ્પિ ઓળારિકમ્પિ અજ્ઝત્તિકરૂપં અસુભન્તિ દટ્ઠબ્બં. વેદના તીહિ દુક્ખતાહિ અવિનિમુત્તતો દુક્ખાતિ સઞ્ઞાસઙ્ખારા અવિધેય્યતો અનત્તાતિ વિઞ્ઞાણં ઉદયબ્બયધમ્મતો અનિચ્ચન્તિ દટ્ઠબ્બં.

‘એવં પસ્સન્તસ્સત્થસિદ્ધિતો’તિ એવઞ્ચ સઙ્ખેપવિત્થારવસેન દ્વિધા પસ્સતો યા અત્થસિદ્ધિ હોતિ, તતોપિ વિનિચ્છયનયો વિઞ્ઞાતબ્બો, સેય્યથિદં – સઙ્ખેપતો તાવ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધેસુ ઉક્ખિત્તાસિકપચ્ચત્થિકાદિભાવેન પસ્સન્તો ખન્ધેહિ ન વિહઞ્ઞતિ. વિત્થારતો પન રૂપાદીનિ ફેણપિણ્ડાદિસદિસભાવેન પસ્સન્તો ન અસારેસુ સારદસ્સી હોતિ. વિસેસતો ચ અજ્ઝત્તિકરૂપં અસુભતો પસ્સન્તો કબળીકારાહારં પરિજાનાતિ, અસુભે સુભન્તિ વિપલ્લાસં પજહતિ, કામોઘં ઉત્તરતિ, કામયોગેન વિસંયુજ્જતિ, કામાસવેન અનાસવો હોતિ, અભિજ્ઝાકાયગન્થં ભિન્દતિ, કામુપાદાનં ન ઉપાદિયતિ. વેદનં દુક્ખતો પસ્સન્તો ફસ્સાહારં પરિજાનાતિ, દુક્ખે સુખન્તિ વિપલ્લાસં પજહતિ, ભવોઘં ઉત્તરતિ, ભવયોગેન વિસંયુજ્જતિ, ભવાસવેન અનાસવો હોતિ, બ્યાપાદકાયગન્થં ભિન્દતિ, સીલબ્બતુપાદાનં ન ઉપાદિયતિ. સઞ્ઞં સઙ્ખારે ચ અનત્તતો પસ્સન્તો મનોસઞ્ચેતનાહારં પરિજાનાતિ, અનત્તનિ અત્તાતિ વિપલ્લાસં પજહતિ, દિટ્ઠોઘં ઉત્તરતિ, દિટ્ઠિયોગેન વિસંયુજ્જતિ, દિટ્ઠાસવેન અનાસવો હોતિ, ઇદં સચ્ચાભિનિવેસકાયગન્થં ભિન્દતિ, અત્તવાદુપાદાનં ન ઉપાદિયતિ. વિઞ્ઞાણં અનિચ્ચતો પસ્સન્તો વિઞ્ઞાણાહારં પરિજાનાતિ, અનિચ્ચે નિચ્ચન્તિ વિપલ્લાસં પજહતિ, અવિજ્જોઘં ઉત્તરતિ, અવિજ્જાયોગેન વિસંયુજ્જતિ, અવિજ્જાસવેન અનાસવો હોતિ, સીલબ્બતપરામાસકાયગન્થં ભિન્દતિ, દિટ્ઠુપાદાનં ન ઉપાદિયતિ.

એવં મહાનિસંસં, વધકાદિવસેન દસ્સનં યસ્મા;

તસ્મા ખન્ધે ધીરો, વધકાદિવસેન પસ્સેય્યાતિ.

સુત્તન્તભાજનીયવણ્ણના.

૨. અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના

૩૨. ઇદાનિ અભિધમ્મભાજનીયં હોતિ. તત્થ રૂપક્ખન્ધનિદ્દેસો હેટ્ઠા રૂપકણ્ડે વિત્થારિતનયેનેવ વેદિતબ્બો.

૩૪. વેદનાક્ખન્ધનિદ્દેસે એકવિધેનાતિ એકકોટ્ઠાસેન. ફસ્સસમ્પયુત્તોતિ ફસ્સેન સમ્પયુત્તો. સબ્બાપિ ચતુભૂમિકવેદના. સહેતુકદુકે સહેતુકા ચતુભૂમિકવેદના, અહેતુકા કામાવચરાવ. ઇમિના ઉપાયેન કુસલપદાદીહિ વુત્તા વેદના જાનિતબ્બા. અપિચાયં વેદનાક્ખન્ધો એકવિધેન ફસ્સસમ્પયુત્તતો દસ્સિતો, દુવિધેન સહેતુકાહેતુકતો, તિવિધેન જાતિતો, ચતુબ્બિધેન ભૂમન્તરતો, પઞ્ચવિધેન ઇન્દ્રિયતો. તત્થ સુખિન્દ્રિયદુક્ખિન્દ્રિયાનિ કાયપ્પસાદવત્થુકાનિ કામાવચરાનેવ. સોમનસ્સિન્દ્રિયં છટ્ઠવત્થુકં વા અવત્થુકં વા તેભૂમકં. દોમનસ્સિન્દ્રિયં છટ્ઠવત્થુકં કામાવચરં. ઉપેક્ખિન્દ્રિયં ચક્ખાદિચતુપ્પસાદવત્થુકં છટ્ઠવત્થુકં અવત્થુકઞ્ચ ચતુભૂમકં. છબ્બિધેન વત્થુતો દસ્સિતો. તત્થ પુરિમા પઞ્ચ વેદના પઞ્ચપ્પસાદવત્થુકા કામાવચરાવ છટ્ઠા અવત્થુકા વા સવત્થુકા વા ચતુભૂમિકા.

સત્તવિધેન તત્થ મનોસમ્ફસ્સજા ભેદતો દસ્સિતા, અટ્ઠવિધેન તત્થ કાયસમ્ફસ્સજા ભેદતો, નવવિધેન સત્તવિધભેદે મનોવિઞ્ઞાણધાતુસમ્ફસ્સજા ભેદતો, દસવિધેન અટ્ઠવિધભેદે મનોવિઞ્ઞાણધાતુસમ્ફસ્સજા ભેદતો. એતેસુ હિ સત્તવિધભેદે મનોસમ્ફસ્સજા મનોધાતુસમ્ફસ્સજા, મનોવિઞ્ઞાણધાતુસમ્ફસ્સજાતિ દ્વિધા ભિન્ના. અટ્ઠવિધભેદે તાય સદ્ધિં કાયસમ્ફસ્સજાપિ સુખા દુક્ખાતિ દ્વિધા ભિન્ના. નવવિધભેદે સત્તવિધે વુત્તા મનોવિઞ્ઞાણધાતુસમ્ફસ્સજા કુસલાદિવસેન તિધા ભિન્ના. દસવિધભેદે અટ્ઠવિધે વુત્તા મનોવિઞ્ઞાણધાતુસમ્ફસ્સજા કુસલાદિવસેનેવ તિધા ભિન્ના.

કુસલત્તિકો ચેત્થ કેવલં પૂરણત્થમેવ વુત્તો. સત્તવિધઅટ્ઠવિધનવવિધભેદેસુ પન નયં દાતું યુત્તટ્ઠાને નયો દિન્નો. અભિધમ્મઞ્હિ પત્વા તથાગતેન નયં દાતું યુત્તટ્ઠાને નયો અદિન્નો નામ નત્થિ. અયં તાવ દુકમૂલકે એકો વારો.

સત્થા હિ ઇમસ્મિં અભિધમ્મભાજનીયે વેદનાક્ખન્ધં ભાજેન્તો તિકે ગહેત્વા દુકેસુ પક્ખિપિ, દુકે ગહેત્વા તિકેસુ પક્ખિપિ, તિકે ચ દુકે ચ ઉભતોવડ્ઢનનીહારેન આહરિ; સત્તવિધેન, ચતુવીસતિવિધેન, તિંસવિધેન, બહુવિધેનાતિ સબ્બથાપિ બહુવિધેન વેદનાક્ખન્ધં દસ્સેસિ. કસ્મા? પુગ્ગલજ્ઝાસયેન ચેવ દેસનાવિલાસેન ચ. ધમ્મં સોતું નિસિન્નદેવપરિસાય હિ યે દેવપુત્તા તિકે આદાય દુકેસુ પક્ખિપિત્વા કથિયમાનં પટિવિજ્ઝિતું સક્કોન્તિ, તેસં સપ્પાયવસેન તથા કત્વા દેસેસિ. યે ઇતરેહિ આકારેહિ કથિયમાનં પટિવિજ્ઝિતું સક્કોન્તિ, તેસં તેહાકારેહિ દેસેસીતિ. અયમેત્થ ‘પુગ્ગલજ્ઝાસયો’. સમ્માસમ્બુદ્ધો પન અત્તનો મહાવિસયતાય તિકે વા દુકેસુ પક્ખિપિત્વા, દુકે વા તિકેસુ ઉભતોવડ્ઢનેન વા, સત્તવિધાદિનયેન વા, યથા યથા ઇચ્છતિ તથા તથા દેસેતું સક્કોતિ. તસ્માપિ ઇમેહાકારેહિ દેસેસીતિ અયમસ્સ ‘દેસનાવિલાસો’.

તત્થ તિકે આદાય દુકેસુ પક્ખિપિત્વા દેસિતવારો દુકમૂલકો નામ. દુકે આદાય તિકેસુ પક્ખિપિત્વા દેસિતવારો તિકમૂલકો નામ. તિકે ચ દુકે ચ ઉભતો વડ્ઢેત્વા દેસિતવારો ઉભતોવડ્ઢિતકો નામ. અવસાને સત્તવિધેનાતિઆદિવારો બહુવિધવારો નામાતિ ઇમે તાવ ચત્તારો મહાવારા.

તત્થ દુકમૂલકે દુકેસુ લબ્ભમાનેન એકેકેન દુકેન સદ્ધિં તિકેસુ અલબ્ભમાને વેદનાત્તિકપીતિત્તિકસનિદસ્સનત્તિકે અપનેત્વા, સેસે લબ્ભમાનકે એકૂનવીસતિ તિકે યોજેત્વા, દુતિયદુકપઠમત્તિકયોજનવારાદીનિ નવવારસતાનિ પઞ્ઞાસઞ્ચ વારા હોન્તિ. તે સબ્બેપિ પાળિયં સંખિપિત્વા તત્થ તત્થ દસ્સેતબ્બયુત્તકં દસ્સેત્વા વુત્તા. અસમ્મુય્હન્તેન પન વિત્થારતો વેદિતબ્બા.

તિકમૂલકેપિ તિકેસુ લબ્ભમાનેન એકેકેન તિકેન સદ્ધિં દુકેસુ અલબ્ભમાને પઠમદુકાદયો દુકે અપનેત્વા, સેસે લબ્ભમાનકે સહેતુકદુકાદયો પઞ્ઞાસ દુકે યોજેત્વા, પઠમત્તિકદુતિયદુકયોજનવારાદીનિ નવવારસતાનિ પઞ્ઞાસઞ્ચ વારા હોન્તિ. તેપિ સબ્બે પાળિયં સઙ્ખિપિત્વા તત્થ તત્થ દસ્સેતબ્બયુત્તકં દસ્સેત્વા વુત્તા. અસમ્મુય્હન્તેન પન વિત્થારતો વેદિતબ્બા.

ઉભતોવડ્ઢિતકે દુવિધભેદે દુતિયદુકં તિવિધભેદે ચ પઠમતિકં આદિં કત્વા લબ્ભમાનેહિ એકૂનવીસતિયા દુકેહિ લબ્ભમાને એકૂનવીસતિતિકે યોજેત્વા દુતિયદુકપઠમતિકયોજનવારાદયો એકૂનવીસતિવારા વુત્તા. એસ દુકતિકાનં વસેન ઉભતોવડ્ઢિતત્તા ઉભતોવડ્ઢિતકો નામ તતિયો મહાવારો.

બહુવિધવારસ્સ સત્તવિધનિદ્દેસે આદિતો પટ્ઠાય લબ્ભમાનેસુ એકૂનવીસતિયા તિકેસુ એકેકેન સદ્ધિં ચતસ્સો ભૂમિયો યોજેત્વા એકૂનવીસતિ સત્તવિધવારા વુત્તા. ચતુવીસતિવિધનિદ્દેસેપિ તેસંયેવ તિકાનં વસેન એકૂનવીસતિવારા વુત્તા. તથા બહુવિધવારે ચાતિ. તિંસવિધવારો એકોયેવાતિ સબ્બેપિ અટ્ઠપઞ્ઞાસ વારા હોન્તિ. અયં તાવેત્થ વારપરિચ્છેદવસેન પાળિવણ્ણના.

ઇદાનિ અત્થવણ્ણના હોતિ. તત્થ સત્તવિધનિદ્દેસો તાવ ઉત્તાનત્થોયેવ. ચતુવીસતિવિધનિદ્દેસે ચક્ખુસમ્ફસ્સપચ્ચયા વેદનાક્ખન્ધો અત્થિ કુસલોતિ કામાવચરઅટ્ઠકુસલચિત્તવસેન વેદિતબ્બો. અત્થિ અકુસલોતિ દ્વાદસઅકુસલચિત્તવસેન વેદિતબ્બો. અત્થિ અબ્યાકતોતિ તિસ્સો મનોધાતુયો, તિસ્સો અહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુયો, અટ્ઠ મહાવિપાકાનિ, દસ કામાવચરકિરિયાતિ ચતુવીસતિયા ચિત્તાનં વસેન વેદિતબ્બો.

તત્થ અટ્ઠ કુસલાનિ દ્વાદસ અકુસલાનિ ચ જવનવસેન લબ્ભન્તિ. કિરિયમનોધાતુ આવજ્જનવસેન લબ્ભતિ. દ્વે વિપાકમનોધાતુયો સમ્પટિચ્છનવસેન, તિસ્સો વિપાકમનોવિઞ્ઞાણધાતુયો સન્તીરણતદારમ્મણવસેન, કિરિયાહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ વોટ્ઠબ્બનવસેન, અટ્ઠ મહાવિપાકચિત્તાનિ તદારમ્મણવસેન, નવ કિરિયચિત્તાનિ જવનવસેન લબ્ભન્તિ. સોતઘાનજિવ્હાકાયદ્વારેસુપિ એસેવ નયો.

મનોદ્વારે પન અત્થિ કુસલોતિ ચતુભૂમકકુસલવસેન કથિતં, અત્થિ અકુસલોતિ દ્વાદસઅકુસલવસેન. અત્થિ અબ્યાકતોતિ એકાદસન્નં કામાવચરવિપાકાનં, દસન્નં કિરિયાનં, નવન્નં રૂપાવચરારૂપાવચરકિરિયાનં, ચતુન્નં સામઞ્ઞફલાનન્તિ ચતુત્તિંસચિત્તુપ્પાદવસેન કથિતં. તત્થ ચતુભૂમકકુસલઞ્ચેવ અકુસલઞ્ચ જવનવસેન લબ્ભતિ. કિરિયતો અહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ આવજ્જનવસેન, એકાદસ વિપાકચિત્તાનિ તદારમ્મણવસેન, તેભૂમકકિરિયા ચેવ સામઞ્ઞફલાનિ ચ જવનવસેનેવ લબ્ભન્તિ. તાનિ સત્તવિધાદીસુ યત્થ કત્થચિ ઠત્વા કથેતું વટ્ટન્તિ. તિંસવિધે પન ઠત્વા દીપિયમાનાનિ સુખદીપનાનિ હોન્તીતિ તિંસવિધસ્મિંયેવ ઠત્વા દીપયિંસુ.

એતાનિ હિ સબ્બાનિપિ ચિત્તાનિ ચક્ખુદ્વારે ઉપનિસ્સયકોટિયા, સમતિક્કમવસેન, ભાવનાવસેનાતિ તીહાકારેહિ લબ્ભન્તિ. તથા સોતદ્વારમનોદ્વારેસુપિ. ઘાનજિવ્હાકાયદ્વારેસુ પન સમતિક્કમવસેન, ભાવનાવસેનાતિ દ્વીહેવાકારેહિ લબ્ભન્તીતિ વેદિતબ્બાનિ. કથં? ઇધ ભિક્ખુ વિહારચારિકં ચરમાનો કસિણમણ્ડલં દિસ્વા ‘કિં નામેત’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘કસિણમણ્ડલ’ન્તિ વુત્તે પુન ‘કિં ઇમિના કરોન્તી’તિ પુચ્છતિ. અથસ્સ આચિક્ખન્તિ – ‘એવં ભાવેત્વા ઝાનાનિ ઉપ્પાદેત્વા, સમાપત્તિપદટ્ઠાનં વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા, અરહત્તં પાપુણન્તી’તિ. અજ્ઝાસયસમ્પન્નો કુલપુત્તો ‘ભારિયં એત’ન્તિ અસલ્લક્ખેત્વા ‘મયાપિ એસ ગુણો નિબ્બત્તેતું વટ્ટતિ, ન ખો પન સક્કા એસ નિપજ્જિત્વા નિદ્દાયન્તેન નિબ્બત્તેતું, આદિતોવ વીરિયં કાતું સીલં સોધેતું વટ્ટતી’તિ ચિન્તેત્વા સીલં સોધેતિ. તતો સીલે પતિટ્ઠાય દસ પલિબોધે ઉપચ્છિન્દિત્વા, તિચીવરપરમેન સન્તોસેન સન્તુટ્ઠો, આચરિયુપજ્ઝાયાનં વત્તપટિવત્તં કત્વા, કમ્મટ્ઠાનં ઉગ્ગણ્હિત્વા, કસિણપરિકમ્મં કત્વા, સમાપત્તિયો ઉપ્પાદેત્વા, સમાપત્તિપદટ્ઠાનં વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા, અરહત્તં પાપુણાતિ. તત્થ સબ્બાપિ પરિકમ્મવેદના કામાવચરા, અટ્ઠસમાપત્તિવેદના રૂપાવચરારૂપાવચરા, મગ્ગફલવેદના લોકુત્તરાતિ એવં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ચતુભૂમિકવેદનાનિબ્બત્તિયા બલવપચ્ચયો હોતીતિ ચતુભૂમિકવેદના ચક્ખુસમ્ફસ્સપચ્ચયા નામ જાતા. એવં તાવ ‘ઉપનિસ્સયવસેન’ લબ્ભન્તિ.

ચક્ખુદ્વારે પન રૂપે આપાથગતે ‘ઇટ્ઠે મે આરમ્મણે રાગો ઉપ્પન્નો, અનિટ્ઠે પટિઘો, અસમપેક્ખનાય મોહો, વિનિબન્ધસ્સ પન મે માનો ઉપ્પન્નો, પરામટ્ઠસ્સ દિટ્ઠિ, વિક્ખેપગતસ્સ ઉદ્ધચ્ચં, અસન્નિટ્ઠાગતસ્સ વિચિકિચ્છા, થામગતસ્સ અનુસયો ઉપ્પન્નો’તિ પરિગ્ગહે ઠિતો કુલપુત્તો અત્તનો કિલેસુપ્પત્તિં ઞત્વા ‘ઇમે મે કિલેસા વડ્ઢમાના અનયબ્યસનાય સંવત્તિસ્સન્તિ, હન્દ ને નિગ્ગણ્હામી’તિ ચિન્તેત્વા ‘ન ખો પન સક્કા નિપજ્જિત્વા નિદ્દાયન્તેન કિલેસે નિગ્ગણ્હિતું; આદિતોવ વીરિયં કાતું વટ્ટતિ સીલં સોધેતુ’ન્તિ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ પટિપજ્જિત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ. તત્થ સબ્બાપિ પરિકમ્મવેદના કામાવચરા, અટ્ઠસમાપત્તિવેદના રૂપાવચરારૂપાવચરા, મગ્ગફલવેદના લોકુત્તરાતિ એવં રૂપારમ્મણે ઉપ્પન્નં કિલેસં સમતિક્કમિત્વા ગતાતિ ચતુભૂમિકવેદના ચક્ખુસમ્ફસ્સપચ્ચયા નામ જાતા. એવં ‘સમતિક્કમવસેન’ લબ્ભન્તિ.

ચક્ખુદ્વારે પન રૂપે આપાથગતે એકો એવં પરિગ્ગહં પટ્ઠપેતિ – ‘ઇદં રૂપં કિં નિસ્સિત’ન્તિ? તતો નં ‘ભૂતનિસ્સિત’ન્તિ ઞત્વા ચત્તારિ મહાભૂતાનિ ઉપાદારૂપઞ્ચ રૂપન્તિ પરિગ્ગણ્હાતિ, તદારમ્મણે ધમ્મે અરૂપન્તિ પરિગ્ગણ્હાતિ. તતો સપ્પચ્ચયં નામરૂપં પરિગણ્હિત્વા તીણિ લક્ખણાનિ આરોપેત્વા વિપસ્સનાપટિપાટિયા સઙ્ખારે સમ્મસિત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ. તત્થ સબ્બાપિ પરિકમ્મવેદના કામાવચરા, અટ્ઠસમાપત્તિવેદના રૂપાવચરારૂપાવચરા, મગ્ગફલવેદના લોકુત્તરાતિ એવં રૂપારમ્મણં સમ્મસિત્વા નિબ્બત્તિતાતિ અયં વેદના ચક્ખુસમ્ફસ્સપચ્ચયા નામ જાતા. એવં ‘ભાવનાવસેન’ લબ્ભન્તિ.

અપરો ભિક્ખુ સુણાતિ – ‘કસિણપરિકમ્મં કિર કત્વા સમાપત્તિયો ઉપ્પાદેત્વા સમાપત્તિપદટ્ઠાનં વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણન્તી’તિ. અજ્ઝાસયસમ્પન્નો કુલપુત્તો ‘ભારિયં એત’ન્તિ અસલ્લક્ખેત્વા ‘મયાપિ એસ ગુણો નિબ્બત્તેતું વટ્ટતી’તિ પુરિમનયેનેવ પટિપજ્જિત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ. તત્થ સબ્બાપિ પરિકમ્મવેદના કામાવચરા, અટ્ઠસમાપત્તિવેદના રૂપાવચરારૂપાવચરા, મગ્ગફલવેદના લોકુત્તરાતિ એવં સોતવિઞ્ઞાણં ચતુભૂમિકવેદના નિબ્બત્તિયા બલવપચ્ચયો હોતીતિ ચતુભૂમિકવેદના સોતસમ્ફસ્સપચ્ચયા નામ જાતા. એવં તાવ ‘ઉપનિસ્સયવસેન’ લબ્ભન્તિ.

સોતદ્વારે પન સદ્દે આપાથગતેતિ સબ્બં ચક્ખુદ્વારે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. એવં સદ્દારમ્મણે ઉપ્પન્નં કિલેસં સમતિક્કમિત્વા ગતાતિ ચતુભૂમિકવેદના સોતસમ્ફસ્સપચ્ચયા નામ જાતા. એવં ‘સમતિક્કમવસેન’ લબ્ભન્તિ.

સોતદ્વારે પન સદ્દે આપાથગતે એકો એવં પરિગ્ગહં પટ્ઠપેતિ – અયં સદ્દો કિં નિસ્સિતોતિ સબ્બં ચક્ખુદ્વારે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. એવં સદ્દારમ્મણં સમ્મસિત્વા નિબ્બત્તિતાતિ અયં વેદના સોતસમ્ફસ્સપચ્ચયા નામ જાતા. એવં ‘ભાવનાવસેન’ લબ્ભન્તિ.

ઘાનજિવ્હાકાયદ્વારેસુ પન ગન્ધારમ્મણાદીસુ આપાથગતેસુ ‘ઇટ્ઠે મે આરમ્મણે રાગો ઉપ્પન્નો’તિ સબ્બં ચક્ખુદ્વારે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. એવં ગન્ધારમ્મણાદીસુ ઉપ્પન્નં કિલેસં સમતિક્કમિત્વા ગતાતિ ચતુભૂમિકવેદના ઘાનજિવ્હાકાયસમ્ફસ્સપચ્ચયા નામ જાતા. એવં તીસુ દ્વારેસુ ‘સમતિક્કમવસેન’ લબ્ભન્તિ.

ઘાનદ્વારાદીસુ પન ગન્ધાદીસુ આપાથગતેસુ એકો એવં પરિગ્ગહં પટ્ઠપેતિ – ‘અયં ગન્ધો, અયં રસો, ઇદં ફોટ્ઠબ્બં કિં નિસ્સિત’ન્તિ સબ્બં ચક્ખુદ્વારે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. એવં ગન્ધારમ્મણાદીનિ સમ્મસિત્વા નિબ્બત્તિતાતિ અયં વેદના ઘાનજિવ્હાકાયસમ્ફસ્સપચ્ચયા નામ જાતા. એવં ‘ભાવનાવસેન’ લબ્ભન્તિ.

મનોદ્વારે પન તીહિપિ આકારેહિ લબ્ભન્તિ. એકચ્ચો હિ જાતિં ભયતો પસ્સતિ, જરં બ્યાધિં મરણં ભયતો પસ્સતિ, ભયતો દિસ્વા ‘જાતિજરાબ્યાધિમરણેહિ મુચ્ચિતું વટ્ટતિ, ન ખો પન સક્કા નિપજ્જિત્વા નિદ્દાયન્તેન જાતિઆદીહિ મુચ્ચિતું, આદિતોવ વીરિયં કાતું સીલં સોધેતું વટ્ટતી’તિ ચિન્તેત્વા ચક્ખુદ્વારે વુત્તનયેનેવ પટિપજ્જિત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ. તત્થ સબ્બાપિ પરિકમ્મવેદના કામાવચરા, અટ્ઠસમાપત્તિવેદના રૂપાવચરારૂપાવચરા, મગ્ગફલવેદના લોકુત્તરાતિ એવં જાતિજરાબ્યાધિમરણં ચતુભૂમિકવેદનાનિબ્બત્તિયા બલવપચ્ચયો હોતીતિ ચતુભૂમિકવેદના મનોસમ્ફસ્સપચ્ચયા નામ જાતા. એવં તાવ ‘ઉપનિસ્સયવસેન’ લબ્ભન્તિ.

મનોદ્વારે પન ધમ્મારમ્મણે આપાથગતેતિ સબ્બં ચક્ખુદ્વારે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. એવં ધમ્મારમ્મણે ઉપ્પન્નં કિલેસં સમતિક્કમિત્વા ગતાતિ ચતુભૂમિકવેદના મનોસમ્ફસ્સપચ્ચયા નામ જાતા. એવં ‘સમતિક્કમવસેન’ લબ્ભન્તિ.

મનોદ્વારે પન ધમ્મારમ્મણે આપાથગતે એકો એવં પરિગ્ગહં પટ્ઠપેતિ – ‘એતં ધમ્મારમ્મણં કિં નિસ્સિત’ન્તિ? ‘વત્થુનિસ્સિત’ન્તિ. ‘વત્થુ કિં નિસ્સિત’ન્તિ? ‘મહાભૂતાનિ નિસ્સિત’ન્તિ. સો ચત્તારિ મહાભૂતાનિ ઉપાદારૂપઞ્ચ રૂપન્તિ પરિગ્ગણ્હાતિ, તદારમ્મણે ધમ્મે અરૂપન્તિ પરિગ્ગણ્હાતિ. તતો સપ્પચ્ચયં નામરૂપં પરિગ્ગણ્હિત્વા તીણિ લક્ખણાનિ આરોપેત્વા વિપસ્સનાપટિપાટિયા સઙ્ખારે સમ્મસિત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ. તત્થ સબ્બાપિ પરિકમ્મવેદના કામાવચરા, અટ્ઠસમાપત્તિવેદના રૂપાવચરારૂપાવચરા, મગ્ગફલવેદના લોકુત્તરાતિ એવં ધમ્મારમ્મણં સમ્મસિત્વા નિબ્બત્તિતાતિ અયં વેદના મનોસમ્ફસ્સપચ્ચયા નામ જાતા. એવં ‘ભાવનાવસેન’ લબ્ભન્તિ. યા પનેતા સબ્બેસમ્પિ ચતુવીસતિવિધાદીનં વારાનં પરિયોસાનેસુ ચક્ખુસમ્ફસ્સજા વેદના…પે… મનોસમ્ફસ્સજા વેદનાતિ છ છ વેદના વુત્તા, તા સમ્પયુત્તપચ્ચયવસેન વુત્તાતિ.

અયં વેદનાક્ખન્ધનિદ્દેસો.

સઞ્ઞાક્ખન્ધાદયોપિ ઇમિના ઉપાયેન વેદિતબ્બા. કેવલઞ્હિ સઞ્ઞાક્ખન્ધનિદ્દેસે તિકેસુ વેદનાત્તિકપીતિત્તિકાપિ લબ્ભન્તિ, દુકેસુ ચ સુખસહગતદુકાદયોપિ. સઙ્ખારક્ખન્ધનિદ્દેસે ફસ્સસ્સાપિ સઙ્ખારક્ખન્ધપરિયાપન્નત્તા ફસ્સસમ્પયુત્તોતિ અવત્વા ચિત્તસમ્પયુત્તોતિ વુત્તં. દુકેસુ ચેત્થ હેતુદુકાદયોપિ લબ્ભન્તિ. તિકા સઞ્ઞાક્ખન્ધસદિસા એવ. વિઞ્ઞાણક્ખન્ધનિદ્દેસે ચક્ખુસમ્ફસ્સજાદિભાવં અવત્વા ચક્ખુવિઞ્ઞાણન્તિઆદિ વુત્તં. ન હિ સક્કા વિઞ્ઞાણં મનોસમ્ફસ્સજન્તિ નિદ્દિસિતું. સેસમેત્થ સઞ્ઞાક્ખન્ધે વુત્તસદિસમેવ. ઇમેસં પન તિણ્ણમ્પિ ખન્ધાનં નિદ્દેસેયેવ વેદનાક્ખન્ધનિદ્દેસતો અતિરેકતિકદુકા લદ્ધા. તેસં વસેન વારપ્પભેદો વેદિતબ્બોતિ.

અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના.

૩. પઞ્હાપુચ્છકવણ્ણના

૧૫૦. ઇદાનિ પઞ્હાપુચ્છકં હોતિ. તત્થ પઞ્હાપુચ્છને પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં ‘‘કતિકુસલા? કતિઅકુસલા? કતિઅબ્યાકતા’’તિઆદિના નયેન યં લબ્ભતિ, યઞ્ચ ન લબ્ભતિ, તં સબ્બં પુચ્છિત્વા વિસ્સજ્જને ‘‘રૂપક્ખન્ધો અબ્યાકતો’’તિઆદિના નયેન યં લબ્ભતિ તદેવ ઉદ્ધટન્તિ વેદિતબ્બં. યત્થ યત્થ ચ ‘એકો ખન્ધો’તિ વા ‘દ્વે ખન્ધા’તિ વા પરિચ્છેદં અકત્વા ‘‘સિયા ઉપ્પન્ના, સિયા અનુપ્પન્ના’’તિઆદિના નયેન તન્તિ ઠપિતા, તત્થ તત્થ પઞ્ચન્નમ્પિ ખન્ધાનં ગહણં વેદિતબ્બં. સેસો તેસં તેસં ખન્ધાનં કુસલાદિવિભાગો હેટ્ઠા ધમ્મસઙ્ગહટ્ઠકથાયં (ધ. સ. અટ્ઠ. ૯૮૫) વુત્તોયેવ.

આરમ્મણત્તિકેસુ પન ચત્તારો ખન્ધા પઞ્ચપણ્ણાસ કામાવચરધમ્મે આરબ્ભ રજ્જન્તસ્સ દુસ્સન્તસ્સ મુય્હન્તસ્સ સંવરન્તસ્સ સમ્મસન્તસ્સ પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ ચ પરિત્તારમ્મણા હોન્તિ, સત્તવીસતિ રૂપારૂપાવચરધમ્મે આરબ્ભ રજ્જન્તસ્સ દુસ્સન્તસ્સ મુય્હન્તસ્સ સંવરન્તસ્સ પરિગ્ગહં પટ્ઠપેન્તસ્સ મહગ્ગતારમ્મણા, મગ્ગફલનિબ્બાનાનિ પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ અપ્પમાણારમ્મણા, પઞ્ઞત્તિં પચ્ચવેક્ખણકાલે નવત્તબ્બારમ્મણાતિ.

તેયેવ સેક્ખાસેક્ખાનં મગ્ગપચ્ચવેક્ખણકાલે મગ્ગારમ્મણા હોન્તિ, મગ્ગકાલે સહજાતહેતુના મગ્ગહેતુકા, મગ્ગં ગરું કત્વા પચ્ચવેક્ખણકાલે આરમ્મણાધિપતિના મગ્ગાધિપતિનો, વીરિયજેટ્ઠકં વા વીમંસજેટ્ઠકં વા મગ્ગં ભાવેન્તસ્સ સહજાતાધિપતિના મગ્ગાધિપતિનો, છન્દજેટ્ઠકં પન ચિત્તજેટ્ઠકં વા ભાવેન્તસ્સ નવત્તબ્બારમ્મણા નામ હોન્તિ.

અતીતાનિ પન ખન્ધધાતુઆયતનાનિ આરબ્ભ રજ્જન્તસ્સ દુસ્સન્તસ્સ મુય્હન્તસ્સ સંવરન્તસ્સ પરિગ્ગહં પટ્ઠપેન્તસ્સ અતીતારમ્મણા હોન્તિ, અનાગતાનિ આરબ્ભ અનાગતારમ્મણા હોન્તિ, પચ્ચુપ્પન્નાનિ આરબ્ભ પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણા હોન્તિ, પઞ્ઞત્તિં વા નિબ્બાનં વા પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ નવત્તબ્બારમ્મણા હોન્તિ.

તથા અત્તનો ખન્ધધાતુઆયતનાનિ આરબ્ભ રજ્જન્તસ્સ દુસ્સન્તસ્સ મુય્હન્તસ્સ સંવરન્તસ્સ પરિગ્ગહં પટ્ઠપેન્તસ્સ અજ્ઝત્તારમ્મણા હોન્તિ, પરેસં ખન્ધધાતુઆયતનાનિ આરબ્ભ એવં પવત્તેન્તસ્સ બહિદ્ધારમ્મણા, પણ્ણત્તિનિબ્બાનપચ્ચવેક્ખણકાલેપિ બહિદ્ધારમ્મણાયેવ, કાલેન અજ્ઝત્તં કાલેન બહિદ્ધા ધમ્મેસુ એવં પવત્તેન્તસ્સ અજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણા, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનકાલે નવત્તબ્બારમ્મણાતિ વેદિતબ્બા.

ઇતિ ભગવા ઇમં ખન્ધવિભઙ્ગં સુત્તન્તભાજનીયાદિવસેન તયો પરિવટ્ટે નીહરિત્વા ભાજેન્તો દસ્સેસિ. તીસુપિ હિ પરિવટ્ટેસુ એકોવ પરિચ્છેદો. રૂપક્ખન્ધો હિ સબ્બત્થ કામાવચરોયેવ. ચત્તારો ખન્ધા ચતુભૂમકા લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકા કથિતાતિ.

સમ્મોહવિનોદનિયા વિભઙ્ગટ્ઠકથાય

ખન્ધવિભઙ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. આયતનવિભઙ્ગો

૧. સુત્તન્તભાજનીયવણ્ણના

૧૫૪. ઇદાનિ તદનન્તરે આયતનવિભઙ્ગનિદ્દેસે સુત્તન્તભાજનીયં તાવ દસ્સેન્તો દ્વાદસાયતનાનિ ચક્ખાયતનં રૂપાયતનન્તિઆદિમાહ. તત્થ પાળિમુત્તકેન તાવ નયેન –

અત્થલક્ખણતાવત્વ, કમસઙ્ખેપવિત્થારા;

તથા દટ્ઠબ્બતો ચેવ, વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

તત્થ વિસેસતો તાવ ચક્ખતીતિ ચક્ખુ; રૂપં અસ્સાદેતિ, વિભાવેતિ ચાતિ અત્થો. રૂપયતીતિ રૂપં; વણ્ણવિકારં આપજ્જમાનં હદયઙ્ગતભાવં પકાસેતીતિ અત્થો. સુણાતીતિ સોતં. સપ્પતીતિ સદ્દો; ઉદાહરિયતીતિ અત્થો. ઘાયતીતિ ઘાનં. ગન્ધયતીતિ ગન્ધો; અત્તનો વત્થું સૂચયતીતિ અત્થો. જીવિતં અવ્હાયતીતિ જિવ્હા. રસન્તિ તં સત્તાતિ રસો; અસ્સાદેન્તીતિ અત્થો. કુચ્છિતાનં સાસવધમ્માનં આયોતિ કાયો. આયોતિ ઉપ્પત્તિદેસો. ફુસીયતીતિ ફોટ્ઠબ્બં. મનતીતિ મનો. અત્તનો લક્ખણં ધારયન્તીતિ ધમ્મા.

અવિસેસતો પન આયતનતો, આયાનં તનનતો, આયતસ્સ ચ નયનતો આયતનન્તિ વેદિતબ્બં. ચક્ખુરૂપાદીસુ હિ તંતંદ્વારારમ્મણા ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા સેન સેન અનુભવનાદિના કિચ્ચેન આયતન્તિ ઉટ્ઠહન્તિ ઘટ્ટેન્તિ વાયમન્તીતિ વુત્તં હોતિ. તે ચ પન આયભૂતે ધમ્મે એતાનિ તનોન્તિ વિત્થારેન્તીતિ વુત્તં હોતિ. ઇદઞ્ચ અનમતગ્ગે સંસારે પવત્તં અતીવ આયતં સંસારદુક્ખં યાવ ન નિવત્તતિ તાવ નયન્તેવ, પવત્તયન્તીતિ વુત્તં હોતિ. ઇતિ સબ્બેપિ મે ધમ્મા આયતનતો આયાનં તનનતો આયતસ્સ ચ નયનતો ‘આયતનં આયતન’ન્તિ વુચ્ચન્તિ.

અપિચ નિવાસટ્ઠાનટ્ઠેન, આકરટ્ઠેન, સમોસરણટ્ઠાનટ્ઠેન, સઞ્જાતિદેસટ્ઠેન, કારણટ્ઠેન ચ આયતનં વેદિતબ્બં. તથા હિ લોકે ‘‘ઇસ્સરાયતનં વાસુદેવાયતન’’ન્તિઆદીસુ નિવાસટ્ઠાનં આયતનન્તિ વુચ્ચતિ. ‘‘સુવણ્ણાયતનં રજતાયતન’’ન્તિઆદીસુ આકરો. સાસને પન ‘‘મનોરમે આયતને સેવન્તિ નં વિહઙ્ગમા’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૫.૩૮) સમોસરણટ્ઠાનં. ‘‘દક્ખિણાપથો ગુન્નં આયતન’’ન્તિઆદીસુ સઞ્જાતિદેસો. ‘‘તત્ર તત્રેવ સક્ખિભબ્બતં પાપુણાતિ સતિ સતિઆયતને’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૫.૨૩) કારણં.

ચક્ખુરૂપાદીસુ ચાપિ તે તે ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા નિવસન્તિ તદાયત્તવુત્તિતાયાતિ ચક્ખાદયો નેસં નિવાસનટ્ઠાનં. ચક્ખાદીસુ ચ તે આકિણ્ણા તં નિસ્સિતત્તા તદારમ્મણત્તા ચાતિ ચક્ખાદયો નેસં આકરો. ચક્ખાદયો ચ નેસં સમોસરણટ્ઠાનં, તત્થ તત્થ વત્થુદ્વારારમ્મણવસેન સમોસરણતો. ચક્ખાદયો ચ નેસં સઞ્જાતિદેસો; તં નિસ્સયારમ્મણભાવેન તત્થેવ ઉપ્પત્તિતો. ચક્ખાદયો ચ નેસં કારણં, તેસં અભાવે અભાવતોતિ. ઇતિ નિવાસટ્ઠાનટ્ઠેન, આકરટ્ઠેન, સમોસરણટ્ઠાનટ્ઠેન, સઞ્જાતિદેસટ્ઠેન, કારણટ્ઠેનાતિ ઇમેહિ કારણેહિ એતે ધમ્મા ‘આયતનં આયતન’ન્તિ વુચ્ચન્તિ. તસ્મા યથાવુત્તેનત્થેન ચક્ખુ ચ તં આયતનઞ્ચાતિ ચક્ખાયતનં…પે… ધમ્મા ચ તે આયતનઞ્ચાતિ ધમ્માયતનન્તિ એવં તાવેત્થ ‘અત્થતો’ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

‘લક્ખણતો’તિ ચક્ખાદીનં લક્ખણતોપેત્થ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો. તાનિ ચ પન નેસં લક્ખણાનિ હેટ્ઠા રૂપકણ્ડનિદ્દેસે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ.

‘તાવત્વતો’તિ તાવભાવતો. ઇદં વુત્તં હોતિ – ચક્ખાદયોપિ હિ ધમ્મા એવ. એવં સતિ ધમ્માયતનમિચ્ચેવ અવત્વા કસ્મા દ્વાદસાયતનાનિ વુત્તાનીતિ ચે? છ વિઞ્ઞાણકાયુપ્પત્તિદ્વારારમ્મણવવત્થાનતો. ઇધ છન્નં વિઞ્ઞાણકાયાનં દ્વારભાવેન આરમ્મણભાવેન ચ વવત્થાનતો અયમેવ તેસં ભેદો હોતીતિ દ્વાદસ વુત્તાનિ. ચક્ખુવિઞ્ઞાણવીથિપરિયાપન્નસ્સ હિ વિઞ્ઞાણકાયસ્સ ચક્ખાયતનમેવ ઉપ્પત્તિદ્વારં, રૂપાયતનમેવ ચારમ્મણં. તથા ઇતરાનિ ઇતરેસં. છટ્ઠસ્સ પન ભવઙ્ગમનસઙ્ખાતો મનાયતનેકદેસોવ ઉપ્પત્તિદ્વારં, અસાધારણઞ્ચ ધમ્માયતનં આરમ્મણન્તિ. ઇતિ છન્નં વિઞ્ઞાણકાયાનં ઉપ્પત્તિદ્વારારમ્મણવવત્થાનતો દ્વાદસ વુત્તાનીતિ. એવમેત્થ ‘તાવત્વતો’ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

‘કમતો’તિ ઇધાપિ પુબ્બે વુત્તેસુ ઉપ્પત્તિક્કમાદીસુ દેસનાક્કમોવ યુજ્જતિ. અજ્ઝત્તિકેસુ હિ આયતનેસુ સનિદસ્સનસપ્પટિઘવિસયત્તા ચક્ખાયતનં પાકટન્તિ પઠમં દેસિતં. તતો અનિદસ્સનસપ્પટિઘવિસયાનિ સોતાયતનાદીનિ. અથ વા દસ્સનાનુત્તરિયસવનાનુત્તરિયહેતુભાવેન બહૂપકારત્તા અજ્ઝત્તિકેસુ ચક્ખાયતનસોતાયતનાનિ પઠમં દેસિતાનિ. તતો ઘાનાયતનાદીનિ તીણિ. પઞ્ચન્નમ્પિ ગોચરવિસયત્તા અન્તે મનાયતનં. ચક્ખાદીનં પન ગોચરત્તા તસ્સ તસ્સ અનન્તરાનિ બાહિરેસુ રૂપાયતનાદીનિ. અપિચ વિઞ્ઞાણુપ્પત્તિકારણવવત્થાનતોપિ અયમેવ તેસં કમો વેદિતબ્બો. વુત્તઞ્હેતં ‘‘ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચ ઉપ્પજ્જતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં…પે… મનઞ્ચ પટિચ્ચ ધમ્મે ચ ઉપ્પજ્જતિ મનોવિઞ્ઞાણ’’ન્તિ (મ. નિ. ૩.૪૨૧) એવં ‘કમતો’પેત્થ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

‘સઙ્ખેપવિત્થારા’તિ સઙ્ખેપતો હિ મનાયતનસ્સ ચેવ ધમ્માયતનેકદેસસ્સ ચ નામેન, તદવસેસાનઞ્ચ આયતનાનં રૂપેન સઙ્ગહિતત્તા દ્વાદસાપિ આયતનાનિ નામરૂપમત્તમેવ હોન્તિ.

વિત્થારતો પન અજ્ઝત્તિકેસુ તાવ ચક્ખાયતનં જાતિવસેન ચક્ખુપસાદમત્તમેવ, પચ્ચયગતિનિકાયપુગ્ગલભેદતો પન અનન્તપ્પભેદં. તથા સોતાયતનાદીનિ ચત્તારિ. મનાયતનં તેભૂમકકુસલાકુસલવિપાકકિરિયવિઞ્ઞાણભેદેન એકાસીતિપ્પભેદં, વત્થુપટિપદાદિભેદતો પન અનન્તપ્પભેદં. રૂપગન્ધરસાયતનાનિ સમુટ્ઠાનભેદતો ચતુપ્પભેદાનિ, સદ્દાયતનં દ્વિપ્પભેદં. સભાગવિસભાગભેદતો પન સબ્બાનિપિ અનન્તપ્પભેદાનિ. ફોટ્ઠબ્બાયતનં પથવીધાતુતેજોધાતુવાયોધાતુવસેન તિપ્પભેદં, સમુટ્ઠાનતો ચતુપ્પભેદં, સભાગવિસભાગતો અનેકપ્પભેદં. ધમ્માયતનં તેભૂમકધમ્મારમ્મણવસેન અનેકપ્પભેદન્તિ. એવં સઙ્ખેપવિત્થારા વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

‘દટ્ઠબ્બતો’તિ એત્થ પન સબ્બાનેવેતાનિ આયતનાનિ અનાગમનતો અનિગ્ગમનતો ચ દટ્ઠબ્બાનિ. ન હિ તાનિ પુબ્બે ઉદયા કુતોચિ આગચ્છન્તિ, નાપિ ઉદ્ધં વયા કુહિઞ્ચિ ગચ્છન્તિ; અથ ખો પુબ્બે ઉદયા અપ્પટિલદ્ધસભાવાનિ, ઉદ્ધં વયા પરિભિન્નસભાવાનિ, પુબ્બન્તાપરન્તવેમજ્ઝે પચ્ચયાયત્તવુત્તિતાય અવસાનિ પવત્તન્તિ. તસ્મા અનાગમનતો અનિગ્ગમનતો ચ દટ્ઠબ્બાનિ. તથા નિરીહતો અબ્યાપારતો ચ. ન હિ ચક્ખુરૂપાદીનં એવં હોતિ – ‘અહો વત અમ્હાકં સામગ્ગિયા વિઞ્ઞાણં નામ ઉપ્પજ્જેય્યા’તિ, ન ચ તાનિ વિઞ્ઞાણુપ્પાદનત્થં દ્વારભાવેન વત્થુભાવેન આરમ્મણભાવેન વા ઈહન્તિ, ન બ્યાપારમાપજ્જન્તિ; અથ ખો ધમ્મતાવેસા યં ચક્ખુરૂપાદીનં સામગ્ગિયં ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ સમ્ભવન્તિ. તસ્મા નિરીહતો અબ્યાપારતો ચ દટ્ઠબ્બાનિ. અપિચ અજ્ઝત્તિકાનિ સુઞ્ઞગામો વિય દટ્ઠબ્બાનિ ધુવસુભસુખત્તભાવવિરહિતત્તા, બાહિરાનિ ગામઘાતકચોરા વિય અજ્ઝત્તિકાનં અભિઘાતકત્તા. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘ચક્ખુ, ભિક્ખવે, હઞ્ઞતિ મનાપામનાપેહિ રૂપેહીતિ વિત્થારો. અપિચ અજ્ઝત્તિકાનિ છ પાણકા વિય દટ્ઠબ્બાનિ, બાહિરાનિ તેસં ગોચરા વિયાતિ. એવમ્પેત્થ ‘દટ્ઠબ્બતો’ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયોતિ.

ઇદાનિ તેસં વિપસ્સિતબ્બાકારં દસ્સેતું ચક્ખું અનિચ્ચન્તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ ચક્ખુ તાવ હુત્વા અભાવટ્ઠેન અનિચ્ચન્તિ વેદિતબ્બં. અપરેહિપિ ચતૂહિ કારણેહિ અનિચ્ચં – ઉપ્પાદવયવન્તતો, વિપરિણામતો, તાવકાલિકતો, નિચ્ચપટિક્ખેપતોતિ.

તદેવ પટિપીળનટ્ઠેન દુક્ખં. યસ્મા વા એતં ઉપ્પન્નં ઠિતિં પાપુણાતિ, ઠિતિયં જરાય કિલમતિ, જરં પત્વા અવસ્સં ભિજ્જતિ; તસ્મા અભિણ્હસમ્પટિપીળનતો, દુક્ખમતો, દુક્ખવત્થુતો, સુખપટિક્ખેપતોતિ ઇમેહિ ચતૂહિ કારણેહિ દુક્ખં.

અવસવત્તનટ્ઠેન પન અનત્તા. યસ્મા વા એતં ઉપ્પન્નં ઠિતિં મા પાપુણાતુ, ઠાનપ્પત્તં મા જિરતુ, જરપ્પતં મા ભિજ્જતૂતિ ઇમેસુ તીસુ ઠાનેસુ કસ્સચિ વસવત્તિભાવો નત્થિ, સુઞ્ઞં તેન વસવત્તનાકારેન; તસ્મા સુઞ્ઞતો, અસ્સામિકતો, અકામકારિયતો, અત્તપટિક્ખેપતોતિ ઇમેહિ ચતૂહિ કારણેહિ અનત્તા.

વિભવગતિકતો, પુબ્બાપરવસેન ભવસઙ્કન્તિગમનતો, પકતિભાવવિજહનતો ચ વિપરિણામધમ્મં. ઇદં અનિચ્ચવેવચનમેવ. રૂપા અનિચ્ચાતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. અપિચેત્થ ઠપેત્વા ચક્ખું તેભૂમકધમ્મા અનિચ્ચા, નો ચક્ખુ. ચક્ખુ પન ચક્ખુ ચેવ અનિચ્ચઞ્ચ. તથા સેસધમ્મા દુક્ખા, નો ચક્ખુ. ચક્ખુ પન ચક્ખુ ચેવ દુક્ખઞ્ચ. સેસધમ્મા અનત્તા, નો ચક્ખુ. ચક્ખુ પન ચક્ખુ ચેવ અનત્તા ચાતિ. રૂપાદીસુપિ એસેવ નયો.

ઇમસ્મિં પન સુત્તન્તભાજનીયે તથાગતેન કિં દસ્સિતન્તિ? દ્વાદસન્નં આયતનાનં અનત્તલક્ખણં. સમ્માસમ્બુદ્ધો હિ અનત્તલક્ખણં દસ્સેન્તો અનિચ્ચેન વા દસ્સેતિ, દુક્ખેન વા, અનિચ્ચદુક્ખેહિ વા. તત્થ ‘‘ચક્ખુ, અત્તાતિ યો વદેય્ય, તં ન ઉપપજ્જતિ. ચક્ખુસ્સ ઉપ્પાદોપિ વયોપિ પઞ્ઞાયતિ. યસ્સ ખો પન ઉપ્પાદોપિ વયોપિ પઞ્ઞાયતિ ‘અત્તા મે ઉપ્પજ્જતિ ચ વેતિ ચા’તિ ઇચ્ચસ્સ એવમાગતં હોતિ. તસ્મા તં ન ઉપપજ્જતિ – ચક્ખુ અત્તાતિ યો વદેય્ય ઇતિ ચક્ખુ અનત્તા’’તિ (મ. નિ. ૩.૪૨૨). ઇમસ્મિં સુત્તે અનિચ્ચેન અનત્તલક્ખણં દસ્સેસિ. ‘‘રૂપં, ભિક્ખવે, અનત્તા. રૂપઞ્ચ હિદં, ભિક્ખવે, અત્તા અભવિસ્સ, ન યિદં રૂપં આબાધાય સંવત્તેય્ય; લબ્ભેથ ચ રૂપે – એવં મે રૂપં હોતુ, એવં મે રૂપં મા અહોસીતિ. યસ્મા ચ ખો, ભિક્ખવે, રૂપં અનત્તા તસ્મા રૂપં આબાધાય સંવત્તતિ; ન ચ લબ્ભતિ રૂપે – એવં મે રૂપં હોતુ, એવં મે રૂપં મા અહોસી’’તિ (સં. નિ. ૩.૫૯; મહાવ. ૨૦) ઇમસ્મિં સુત્તે દુક્ખેન અનત્તલક્ખણં દસ્સેસિ. ‘‘રૂપં, ભિક્ખવે, અનિચ્ચં, યદનિચ્ચં તં દુક્ખં, યં દુક્ખં તદનત્તા, યદનત્તા તં નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તા’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૩.૧૫) અનિચ્ચદુક્ખેહિ અનત્તલક્ખણં દસ્સેસિ. કસ્મા? અનિચ્ચદુક્ખાનં પાકટત્તા.

હત્થતો હિ તટ્ટકે વા સરકે વા કિસ્મિઞ્ચિદેવ વા પતિત્વા ભિન્ને ‘અહો અનિચ્ચ’ન્તિ વદન્તિ. એવં અનિચ્ચં પાકટં નામ. અત્તભાવસ્મિં પન ગણ્ડપિળકાદીસુ વા ઉટ્ઠિતાસુ ખાણુકણ્ટકાદીહિ વા વિદ્ધાસુ ‘અહો દુક્ખ’ન્તિ વદન્તિ. એવં દુક્ખં પાકટં નામ. અનત્તલક્ખણં અપાકટં અન્ધકારં અવિભૂતં દુપ્પટિવિજ્ઝં દુદ્દીપનં દુપ્પઞ્ઞાપનં. અનિચ્ચદુક્ખલક્ખણાનિ ઉપ્પાદા વા તથાગતાનં અનુપ્પાદા વા પઞ્ઞાયન્તિ. અનત્તલક્ખણં વિના બુદ્ધુપ્પાદા ન પઞ્ઞાયતિ, બુદ્ધુપ્પાદેયેવ પઞ્ઞાયતિ. મહિદ્ધિકા હિ મહાનુભાવા તાપસપરિબ્બાજકા સરભઙ્ગસત્થારાદયોપિ ‘અનિચ્ચં દુક્ખ’ન્તિ વત્તું સક્કોન્તિ, ‘અનત્તા’તિ વત્તું ન સક્કોન્તિ. સચે હિ તે સમ્પત્તપરિસાય અનત્તાતિ વત્તું સક્કુણેય્યું, સમ્પત્તપરિસાય મગ્ગફલપટિવેધો ભવેય્ય. અનત્તલક્ખણપઞ્ઞાપનઞ્હિ અઞ્ઞસ્સ કસ્સચિ અવિસયો, સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધાનમેવ વિસયો. એવમેતં અનત્તલક્ખણં અપાકટં. તસ્મા સત્થા અનત્તલક્ખણં દસ્સેન્તો અનિચ્ચેન વા દસ્સેસિ, દુક્ખેન વા, અનિચ્ચદુક્ખેહિ વા. ઇધ પન તં અનિચ્ચદુક્ખેહિ દસ્સેસીતિ વેદિતબ્બં.

ઇમાનિ પન લક્ખણાનિ કિસ્સ અમનસિકારા અપ્પટિવેધા, કેન પટિચ્છન્નત્તા, ન ઉપટ્ઠહન્તિ? અનિચ્ચલક્ખણં તાવ ઉદયબ્બયાનં અમનસિકારા અપ્પટિવેધા, સન્તતિયા પટિચ્છન્નત્તા, ન ઉપટ્ઠાતિ. દુક્ખલક્ખણં અભિણ્હસમ્પટિપીળનસ્સ અમનસિકારા અપ્પટિવેધા, ઇરિયાપથેહિ પટિચ્છન્નત્તા, ન ઉપટ્ઠાતિ. અનત્તલક્ખણં નાનાધાતુવિનિબ્ભોગસ્સ અમનસિકારા અપ્પટિવેધા, ઘનેન પટિચ્છન્નત્તા, ન ઉપટ્ઠાતિ. ઉદયબ્બયં પન પરિગ્ગહેત્વા સન્તતિયા વિકોપિતાય અનિચ્ચલક્ખણં યાથાવસરસતો ઉપટ્ઠાતિ. અભિણ્હસમ્પટિપીળનં મનસિકત્વા ઇરિયાપથે ઉગ્ઘાટિતે દુક્ખલક્ખણં યાથાવસરસતો ઉપટ્ઠાતિ. નાનાધાતુયો વિનિબ્ભુજિત્વા ઘનવિનિબ્ભોગે કતે અનત્તલક્ખણં યાથાવસરસતો ઉપટ્ઠાતિ.

એત્થ ચ અનિચ્ચં અનિચ્ચલક્ખણં, દુક્ખં દુક્ખલક્ખણં, અનત્તા અનત્તલક્ખણન્તિ અયં વિભાગો વેદિતબ્બો. તત્થ અનિચ્ચન્તિ ખન્ધપઞ્ચકં. કસ્મા? ઉપ્પાદવયઞ્ઞથત્તભાવા, હુત્વા અભાવતો વા; ઉપ્પાદવયઞ્ઞથત્તં અનિચ્ચલક્ખણં, હુત્વા અભાવસઙ્ખાતો આકારવિકારો વા. ‘‘યદનિચ્ચં તં દુક્ખ’’ન્તિ વચનતો પન તદેવ ખન્ધપઞ્ચકં દુક્ખં. કસ્મા? અભિણ્હસમ્પટિપીળનતો; અભિણ્હસમ્પટિપીળનાકારો દુક્ખલક્ખણં. ‘‘યં દુક્ખં તં અનત્તા’’તિ પન વચનતો તદેવ ખન્ધપઞ્ચકં અનત્તા. કસ્મા? અવસવત્તનતો; અવસવત્તનાકારો અનત્તલક્ખણં. ઇતિ અઞ્ઞદેવ અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તા, અઞ્ઞાનિ અનિચ્ચદુક્ખાનત્તલક્ખણાનિ. પઞ્ચક્ખન્ધા, દ્વાદસાયતનાનિ, અટ્ઠારસ ધાતુયોતિ ઇદઞ્હિ સબ્બમ્પિ અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તા નામ. વુત્તપ્પકારાકારવિકારા અનિચ્ચદુક્ખાનત્તલક્ખણાનીતિ.

સઙ્ખેપતો પનેત્થ દસાયતનાનિ કામાવચરાનિ, દ્વે તેભૂમકાનિ. સબ્બેસુપિ સમ્મસનચારો કથિતોતિ વેદિતબ્બો.

સુત્તન્તભાજનીયવણ્ણના.

૨. અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના

૧૫૫. અભિધમ્મભાજનીયે યથા હેટ્ઠા વિપસ્સકાનં ઉપકારત્થાય ‘‘ચક્ખાયતનં રૂપાયતન’’ન્તિ યુગલતો આયતનાનિ વુત્તાનિ, તથા અવત્વા અજ્ઝત્તિકબાહિરાનં સબ્બાકારતો સભાવદસ્સનત્થં ‘‘ચક્ખાયતનં સોતાયતન’’ન્તિ એવં અજ્ઝત્તિકબાહિરવવત્થાનનયેન વુત્તાનિ.

૧૫૬. તેસં નિદ્દેસવારે તત્થ કતમં ચક્ખાયતનન્તિઆદીનિ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ.

૧૬૭. યં પનેતં ધમ્માયતનનિદ્દેસે ‘‘તત્થ કતમા અસઙ્ખતા ધાતુ? રાગક્ખયો દોસક્ખયો મોહક્ખયો’’તિ વુત્તં, તત્રાયમત્થો – અસઙ્ખતા ધાતૂતિ અસઙ્ખતસભાવં નિબ્બાનં. યસ્મા પનેતં આગમ્મ રાગાદયો ખીયન્તિ, તસ્મા રાગક્ખયો દોસક્ખયો મોહક્ખયોતિ વુત્તં. અયમેત્થ આચરિયાનં સમાનત્થકથા.

વિતણ્ડવાદી પનાહ – ‘પાટિયેક્કં નિબ્બાનં નામ નત્થિ, કિલેસક્ખયોવ નિબ્બાન’ન્તિ. ‘સુત્તં આહરા’તિ ચ વુત્તે ‘‘નિબ્બાનં નિબ્બાનન્તિ ખો, આવુસો સારિપુત્ત, વુચ્ચતિ; કતમં નુ ખો, આવુસો, નિબ્બાનન્તિ? યો ખો, આવુસો, રાગક્ખયો દોસક્ખયો મોહક્ખયો – ઇદં વુચ્ચતિ નિબ્બાન’’ન્તિ એતં જમ્બુખાદકસુત્તં આહરિત્વા ‘ઇમિના સુત્તેન વેદિતબ્બં પાટિયેક્કં નિબ્બાનં નામ નત્થિ, કિલેસક્ખયોવ નિબ્બાન’ન્તિ આહ. સો વત્તબ્બો – ‘કિં પન યથા ચેતં સુત્તં તથા અત્થો’તિ? અદ્ધા વક્ખતિ – ‘આમ, નત્થિ સુત્તતો મુઞ્ચિત્વા અત્થો’તિ. તતો વત્તબ્બો – ‘ઇદં તાવ તે સુત્તં આભતં; અનન્તરસુત્તં આહરા’તિ. અનન્તરસુત્તં નામ – ‘‘અરહત્તં અરહત્તન્તિ, આવુસો સારિપુત્ત, વુચ્ચતિ; કતમં નુ ખો, આવુસો, અરહત્તન્તિ? યો ખો, આવુસો, રાગક્ખયો દોસક્ખયો મોહક્ખયો – ઇદં વુચ્ચતિ અરહત્ત’’ન્તિ (સં. નિ. ૪.૩૧૫) ઇદં તસ્સેવાનન્તરં આભતસુત્તં.

ઇમસ્મિં પન નં આભતે આહંસુ – ‘નિબ્બાનં નામ ધમ્માયતનપરિયાપન્નો ધમ્મો, અરહત્તં ચત્તારો ખન્ધા. નિબ્બાનં સચ્છિકત્વા વિહરન્તો ધમ્મસેનાપતિ નિબ્બાનં પુચ્છિતોપિ અરહત્તં પુચ્છિતોપિ કિલેસક્ખયમેવ આહ. કિં પન નિબ્બાનઞ્ચ અરહત્તઞ્ચ એકં ઉદાહુ નાન’ન્તિ? ‘એકં વા હોતુ નાનં વા. કો એત્થ તયા અતિબહું ચુણ્ણીકરણં કરોન્તેન અત્થો’? ‘ન ત્વં એકં નાનં જાનાસીતિ. નનુ ઞાતે સાધુ હોતી’તિ એવં પુનપ્પુનં પુચ્છિતો વઞ્ચેતું અસક્કોન્તો આહ – ‘રાગાદીનં ખીણન્તે ઉપ્પન્નત્તા અરહત્તં રાગક્ખયો દોસક્ખયો મોહક્ખયો’તિ વુચ્ચતીતિ. તતો નં આહંસુ – ‘મહાકમ્મં તે કતં. લઞ્જં દત્વાપિ તં વદાપેન્તો એતદેવ વદાપેય્ય. યથેવ ચ તે એતં વિભજિત્વા કથિતં, એવં ઇદમ્પિ સલ્લક્ખેહિ – નિબ્બાનઞ્હિ આગમ્મ રાગાદયો ખીણાતિ નિબ્બાનં રાગક્ખયો દોસક્ખયો મોહક્ખયોતિ વુત્તં. તીણિપિ હિ એતાનિ નિબ્બાનસ્સેવ અધિવચનાની’તિ.

સચે એવં વુત્તે સઞ્ઞત્તિં ગચ્છતિ ઇચ્ચેતં કુસલં; નો ચે, બહુનિબ્બાનતાય કારેતબ્બો. કથં? એવં તાવ પુચ્છિતબ્બો – ‘રાગક્ખયો નામ રાગસ્સેવ ખયો ઉદાહુ દોસમોહાનમ્પિ? દોસક્ખયો નામ દોસસ્સેવ ખયો ઉદાહુ રાગમોહાનમ્પિ? મોહક્ખયો નામ મોહસ્સેવ ખયો ઉદાહુ રાગદોસાનમ્પી’તિ? અદ્ધા વક્ખતિ – ‘રાગક્ખયો નામ રાગસ્સેવ ખયો, દોસક્ખયો નામ દોસસ્સેવ ખયો, મોહક્ખયો નામ મોહસ્સેવ ખયો’તિ.

તતો વત્તબ્બો – ‘તવ વાદે રાગક્ખયો એકં નિબ્બાનં હોતિ, દોસક્ખયો એકં, મોહક્ખયો એકં; તિણ્ણં અકુસલમૂલાનં ખયે તીણિ નિબ્બાનાનિ હોન્તિ, ચતુન્નં ઉપાદાનાનં ખયે ચત્તારિ, પઞ્ચન્નં નીવરણાનં ખયે પઞ્ચ, છન્નં તણ્હાકાયાનં ખયે છ, સત્તન્નં અનુસયાનં ખયે સત્ત, અટ્ઠન્નં મિચ્છત્તાનં ખયે અટ્ઠ, નવન્નં તણ્હામૂલકધમ્માનં ખયે નવ, દસન્નં સંયોજનાનં ખયે દસ, દિયડ્ઢકિલેસસહસ્સસ્સ ખયે પાટિયેક્કં પાટિયેક્કં નિબ્બાનન્તિ બહૂનિ નિબ્બાનાનિ હોન્તિ. નત્થિ પન તે નિબ્બાનાનં પમાણન્તિ. એવં પન અગ્ગહેત્વા નિબ્બાનં આગમ્મ રાગાદયો ખીણાતિ એકમેવ નિબ્બાનં રાગક્ખયો દોસક્ખયો મોહક્ખયોતિ વુચ્ચતિ. તીણિપિ હેતાનિ નિબ્બાનસ્સેવ અધિવચનાનીતિ ગણ્હ’.

સચે પન એવં વુત્તેપિ ન સલ્લક્ખેતિ, ઓળારિકતાય કારેતબ્બો. કથં? ‘અન્ધબાલા હિ અચ્છદીપિમિગમક્કટાદયોપિ કિલેસપરિયુટ્ઠિતા વત્થું પટિસેવન્તિ. અથ નેસં પટિસેવનપરિયન્તે કિલેસો વૂપસમ્મતિ. તવ વાદે અચ્છદીપિમિગમક્કટાદયો નિબ્બાનપ્પત્તા નામ હોન્તિ. ઓળારિકં વત તે નિબ્બાનં થૂલં, કણ્ણેહિ પિળન્ધિતું ન સક્કાતિ. એવં પન અગ્ગહેત્વા નિબ્બાનં આગમ્મ રાગાદયો ખીણાતિ એકમેવ નિબ્બાનં રાગક્ખયો દોસક્ખયો મોહક્ખયોતિ વુચ્ચતિ. તીણિપિ હેતાનિ નિબ્બાનસ્સેવ અધિવચનાનીતિ ગણ્હ’.

સચે પન એવં વુત્તેપિ ન સલ્લક્ખેતિ, ગોત્રભુનાપિ કારેતબ્બો. કથં? એવં તાવ પુચ્છિતબ્બો – ‘ત્વં ગોત્રભુ નામ અત્થીતિ વદેસી’તિ? ‘આમ વદામી’તિ. ‘ગોત્રભુક્ખણે કિલેસા ખીણા, ખીયન્તિ, ખીયિસ્સન્તી’તિ? ન ખીણા, ન ખીયન્તિ; અપિચ ખો ખીયિસ્સન્તીતિ. ‘ગોત્રભુ પન કિં આરમ્મણં કરોતી’તિ? ‘નિબ્બાનં’. ‘તવ ગોત્રભુક્ખણે કિલેસા ન ખીણા, ન ખીયન્તિ; અથ ખો ખીયિસ્સન્તિ. ત્વં અખીણેસુયેવ કિલેસેસુ કિલેસક્ખયં નિબ્બાનં પઞ્ઞપેસિ, અપ્પહીનેસુ અનુસયેસુ અનુસયપ્પહાનં નિબ્બાનં પઞ્ઞપેસિ. તં તે ન સમેતિ. એવં પન અગ્ગહેત્વા નિબ્બાનં આગમ્મ રાગાદયો ખીણાતિ એકમેવ નિબ્બાનં રાગક્ખયો દોસક્ખયો મોહક્ખયોતિ વુચ્ચતિ. તીણિપિ હેતાનિ નિબ્બાનસ્સેવ અધિવચનાનીતિ ગણ્હ’.

સચે પન એવં વુત્તેપિ ન સલ્લક્ખેતિ, મગ્ગેન કારેતબ્બો. કથં? એવં તાવ પુચ્છિતબ્બો – ‘ત્વં મગ્ગં નામ વદેસી’તિ? ‘આમ વદેમી’તિ. ‘મગ્ગક્ખણે કિલેસા ખીણા, ખીયન્તિ, ખિયિસ્સન્તી’તિ? જાનમાનો વક્ખતિ – ‘ખીણાતિ વા ખીયિસ્સન્તીતિ વા વત્તું ન વટ્ટતિ, ખીયન્તીતિ વત્તું વટ્ટતી’તિ. ‘યદિ એવં, મગ્ગસ્સ કિલેસક્ખયં નિબ્બાનં કતમં? મગ્ગેન ખીયનકકિલેસા કતમે? મગ્ગો કતમં કિલેસક્ખયં નિબ્બાનં આરમ્મણં કત્વા કતમે કિલેસે ખેપેતિ? તસ્મા મા એવં ગણ્હ. નિબ્બાનં પન આગમ્મ રાગાદયો ખીણાતિ એકમેવ નિબ્બાનં રાગક્ખયો દોસક્ખયો મોહક્ખયોતિ વુચ્ચતિ. તીણિપિ હેતાનિ નિબ્બાનસ્સેવ અધિવચનાની’તિ.

એવં વુત્તે એવમાહ – ‘ત્વં આગમ્મ આગમ્માતિ વદેસી’તિ? ‘આમ વદેમી’તિ. ‘આગમ્મ નામાતિ ઇદં તે કુતો લદ્ધ’ન્તિ? ‘સુત્તતો લદ્ધ’ન્તિ. ‘આહર સુત્ત’ન્તિ. ‘‘એવં અવિજ્જા ચ તણ્હા ચ તં આગમ્મ, તમ્હિ ખીણા, તમ્હિ ભગ્ગા, ન ચ કિઞ્ચિ કદાચી’’તિ. એવં વુત્તે પરવાદી તુણ્હીભાવં આપન્નોતિ.

ઇધાપિ દસાયતનાનિ કામાવચરાનિ, દ્વે પન ચતુભૂમકાનિ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકાનીતિ વેદિતબ્બાનિ.

અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના.

૩. પઞ્હાપુચ્છકવણ્ણના

૧૬૮. ઇધાપિ પઞ્હાપુચ્છકે યં લબ્ભતિ યઞ્ચ ન લબ્ભતિ, તં સબ્બં પુચ્છિત્વા લબ્ભમાનવસેનેવ વિસ્સજ્જનં વુત્તં; ન કેવલઞ્ચ ઇધ, સબ્બેસુપિ પઞ્હાપુચ્છકેસુ એસેવ નયો. ઇધ પન દસન્નં આયતનાનં રૂપભાવેન અબ્યાકતતા વેદિતબ્બા. દ્વિન્નં આયતનાનં ખન્ધવિભઙ્ગે ચતુન્નં ખન્ધાનં વિય કુસલાદિભાવો વેદિતબ્બો. કેવલઞ્હિ ચત્તારો ખન્ધા સપ્પચ્ચયાવ સઙ્ખતાવ ધમ્માયતનં પન ‘‘સિયા અપ્પચ્ચયં, સિયા અસઙ્ખત’’ન્તિ આગતં. આરમ્મણત્તિકેસુ ચ અનારમ્મણં સુખુમરૂપસઙ્ખાતં ધમ્માયતનં ન-વત્તબ્બકોટ્ઠાસં ભજતિ. તઞ્ચ ખો અનારમ્મણત્તા ન પરિત્તાદિભાવેન નવત્તબ્બધમ્મારમ્મણત્તાતિ અયમેત્થ વિસેસો. સેસં તાદિસમેવ. ઇધાપિ હિ ચત્તારો ખન્ધા વિય દ્વાયતના પઞ્ચપણ્ણાસ કામાવચરધમ્મે આરબ્ભ રજ્જન્તસ્સ દુસ્સન્તસ્સ મુય્હન્તસ્સ સંવરન્તસ્સ સમ્મસન્તસ્સ પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ ચ પરિત્તારમ્મણાતિ સબ્બં ખન્ધેસુ વુત્તસદિસમેવાતિ.

સમ્મોહવિનોદનિયા વિભઙ્ગટ્ઠકથાય

આયતનવિભઙ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. ધાતુવિભઙ્ગો

૧. સુત્તન્તભાજનીયવણ્ણના

૧૭૨. ઇદાનિ તદનન્તરે ધાતુવિભઙ્ગે સબ્બા ધાતુયો છહિ છહિ ધાતૂહિ સઙ્ખિપિત્વા તીહિ છક્કેહિ સુત્તન્તભાજનીયં દસ્સેન્તો છ ધાતુયોતિઆદિમાહ. તત્થ છાતિ ગણનપરિચ્છેદો. ધાતુયોતિ પરિચ્છિન્નધમ્મનિદસ્સનં. પથવીધાતૂતિઆદીસુ ધાત્વટ્ઠો નામ સભાવટ્ઠો, સભાવટ્ઠો નામ સુઞ્ઞતટ્ઠો, સુઞ્ઞતટ્ઠો નામ નિસ્સત્તટ્ઠોતિ એવં સભાવસુઞ્ઞતનિસ્સત્તટ્ઠેન પથવીયેવ ધાતુ પથવીધાતુ. આપોધાતુઆદીસુપિ એસેવ નયો. એવમેત્થ પદસમાસં વિદિત્વા એવમત્થો વેદિતબ્બો – પથવીધાતૂતિ પતિટ્ઠાનધાતુ. આપોધાતૂતિ આબન્ધનધાતુ. તેજોધાતૂતિ પરિપાચનધાતુ. વાયોધાતૂતિ વિત્થમ્ભનધાતુ. આકાસધાતૂતિ અસમ્ફુટ્ઠધાતુ. વિઞ્ઞાણધાતૂતિ વિજાનનધાતુ.

૧૭૩. પથવીધાતુદ્વયન્તિ પથવીધાતુ દ્વે અયં. અયં પથવીધાતુ નામ ન એકા એવ અજ્ઝત્તિકબાહિરભેદેન પન દ્વે ધાતુયો એવાતિ અત્થો. તેનેવાહ – ‘‘અત્થિ અજ્ઝત્તિકા અત્થિ બાહિરા’’તિ. તત્થ અજ્ઝત્તિકાતિ સત્તસન્તાનપરિયાપન્ના નિયકજ્ઝત્તા. બાહિરાતિ સઙ્ખારસન્તાનપરિયાપન્ના અનિન્દ્રિયબદ્ધા. અજ્ઝત્તં પચ્ચત્તન્તિ ઉભયમ્પેતં નિયકજ્ઝત્તાધિવચનમેવ. ઇદાનિ તં સભાવાકારતો દસ્સેતું કક્ખળન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ કક્ખળન્તિ થદ્ધં. ખરિગતન્તિ ફરુસં. કક્ખળત્તન્તિ કક્ખળભાવો. કક્ખળભાવોતિ કક્ખળસભાવો. અજ્ઝત્તં ઉપાદિન્નન્તિ નિયકજ્ઝત્તસઙ્ખાતં ઉપાદિન્નં. ઉપાદિન્નં નામ સરીરટ્ઠકં. સરીરટ્ઠકઞ્હિ કમ્મસમુટ્ઠાનં વા હોતુ મા વા, તં સન્ધાય ઉપાદિન્નમ્પિ અત્થિ અનુપાદિન્નમ્પિ; આદિન્નગ્ગહિતપરામટ્ઠવસેન પન સબ્બમ્પેતં ઉપાદિન્નમેવાતિ દસ્સેતું ‘‘અજ્ઝત્તં ઉપાદિન્ન’’ન્તિ આહ.

ઇદાનિ તમેવ પથવીધાતું વત્થુવસેન દસ્સેતું સેય્યથિદં કેસા લોમાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ સેય્યથિદન્તિ નિપાતો. તસ્સત્થો – યા સા અજ્ઝત્તિકા પથવીધાતુ સા કતમા? યં વા અજ્ઝત્તં પચ્ચત્તં કક્ખળં નામ તં કતમન્તિ? કેસા લોમાતિઆદિ તસ્સા અજ્ઝત્તિકાય પથવીધાતુયા વત્થુવસેન પભેદદસ્સનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – કેસા નામ અજ્ઝત્તા ઉપાદિન્ના સરીરટ્ઠકા કક્ખળત્તલક્ખણા ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો. લોમા નામ…પે… કરીસં નામ. ઇધ પન અવુત્તમ્પિ પટિસમ્ભિદામગ્ગે (પટિ. મ. ૧.૪) પાળિઆરુળ્હં મત્થલુઙ્ગં આહરિત્વા મત્થલુઙ્ગં નામ અજ્ઝત્તં ઉપાદિન્નં સરીરટ્ઠકં કક્ખળત્તલક્ખણં ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો. પરતો આપોધાતુઆદીનં નિદ્દેસે પિત્તાદીસુપિ એસેવ નયો.

ઇમિના કિં દસ્સિતં હોતિ? ધાતુમનસિકારો. ઇમસ્મિં પન ધાતુમનસિકારે કમ્મં કત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા ઉત્તમત્થં અરહત્તં પાપુણિતુકામેન કિં કત્તબ્બં? ચતુપારિસુદ્ધિસીલં સોધેતબ્બં. સીલવતો હિ કમ્મટ્ઠાનભાવના ઇજ્ઝતિ. તસ્સ સોધનવિધાનં વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. વિસુદ્ધસીલેન પન સીલે પતિટ્ઠાય દસ પુબ્બપલિબોધા છિન્દિતબ્બા. તેસમ્પિ છિન્દનવિધાનં વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. છિન્નપલિબોધેન ધાતુમનસિકારકમ્મટ્ઠાનં ઉગ્ગણ્હિતબ્બં. આચરિયેનાપિ ધાતુમનસિકારકમ્મટ્ઠાનં ઉગ્ગણ્હાપેન્તેન સત્તવિધં ઉગ્ગહકોસલ્લં દસવિધઞ્ચ મનસિકારકોસલ્લં આચિક્ખિતબ્બં. અન્તેવાસિકેનાપિ આચરિયસ્સ સન્તિકે બહુવારે સજ્ઝાયં કત્વા નિજ્જટં પગુણં કમ્મટ્ઠાનં કાતબ્બં. વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયં – ‘‘આદિકમ્મિકેન ભિક્ખુના જરામરણા મુચ્ચિતુકામેન સત્તહાકારેહિ ઉગ્ગહકોસલ્લં ઇચ્છિતબ્બં, દસહાકારેહિ મનસિકારકોસલ્લં ઇચ્છિતબ્બ’’ન્તિ.

તત્થ વચસા, મનસા, વણ્ણતો, સણ્ઠાનતો, દિસતો, ઓકાસતો, પરિચ્છેદતોતિ ઇમેહિ સત્તહાકારેહિ ઇમસ્મિં ધાતુમનસિકારકમ્મટ્ઠાને ‘ઉગ્ગહકોસલ્લં’ ઇચ્છિતબ્બં. અનુપુબ્બતો, નાતિસીઘતો, નાતિસણિકતો, વિક્ખેપપટિબાહનતો, પણ્ણત્તિસમતિક્કમતો, અનુપુબ્બમુઞ્ચનતો, લક્ખણતો, તયો ચ સુત્તન્તાતિ ઇમેહિ દસહાકારેહિ ‘મનસિકારકોસલ્લં’ ઇચ્છિતબ્બં. તદુભયમ્પિ પરતો સતિપટ્ઠાનવિભઙ્ગે આવિ ભવિસ્સતિ.

એવં ઉગ્ગહિતકમ્મટ્ઠાનેન પન વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તે અટ્ઠારસ સેનાસનદોસે વજ્જેત્વા પઞ્ચઙ્ગસમન્નાગતે સેનાસને વસન્તેન અત્તનાપિ પઞ્ચહિ પધાનિયઙ્ગેહિ સમન્નાગતેન પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તેન વિવિત્તોકાસગતેન કમ્મટ્ઠાનં મનસિકાતબ્બં. મનસિકરોન્તેન ચ વણ્ણસણ્ઠાનદિસોકાસપરિચ્છેદવસેન કેસાદીસુ એકેકકોટ્ઠાસં મનસિકરિત્વા અવસાને એવં મનસિકારો પવત્તેતબ્બો – ઇમે કેસા નામ સીસકટાહપલિવેઠનચમ્મે જાતા. તત્થ યથા વમ્મિકમત્થકે જાતેસુ કુણ્ઠતિણેસુ ન વમ્મિકમત્થકો જાનાતિ ‘મયિ કુણ્ઠતિણાનિ જાતાની’તિ, નાપિ કુણ્ઠતિણાનિ જાનન્તિ ‘મયં વમ્મિકમત્થકે જાતાની’તિ, એવમેવ ન સીસકટાહપલિવેઠનચમ્મં જાનાતિ ‘મયિ કેસા જાતા’તિ, નાપિ કેસા જાનન્તિ ‘મયં સીસકટાહપલિવેઠનચમ્મે જાતા’તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ કેસા નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂતિ.

લોમા સરીરવેઠનચમ્મે જાતા. તત્થ યથા સુઞ્ઞગામટ્ઠાને જાતેસુ દબ્બતિણેસુ ન સુઞ્ઞગામટ્ઠાનં જાનાતિ ‘મયિ દબ્બતિણાનિ જાતાની’તિ, નાપિ દબ્બતિણાનિ જાનન્તિ ‘મયં સુઞ્ઞગામટ્ઠાને જાતાની’તિ, એવમેવ ન સરીરવેઠનચમ્મં જાનાતિ ‘મયિ લોમા જાતા’તિ, નાપિ લોમા જાનન્તિ ‘મયં સરીરવેઠનચમ્મે જાતા’તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ લોમા નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂતિ.

નખા અઙ્ગુલીનં અગ્ગેસુ જાતા. તત્થ યથા કુમારકેસુ દણ્ડકેહિ મધુકટ્ઠિકે વિજ્ઝિત્વા કીળન્તેસુ ન દણ્ડકા જાનન્તિ ‘અમ્હેસુ મધુકટ્ઠિકા ઠપિતા’તિ, નાપિ મધુકટ્ઠિકા જાનન્તિ ‘મયં દણ્ડકેસુ ઠપિતા’તિ, એવમેવ ન અઙ્ગુલિયો જાનન્તિ ‘અમ્હાકં અગ્ગેસુ નખા જાતા’તિ, નાપિ નખા જાનન્તિ ‘મયં અઙ્ગુલીનં અગ્ગેસુ જાતા’તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ નખા નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂતિ.

દન્તા હનુકટ્ઠિકેસુ જાતા. તત્થ યથા વડ્ઢકીહિ પાસાણઉદુક્ખલેસુ કેનચિદેવ સિલેસજાતેન બન્ધિત્વા ઠપિતથમ્ભેસુ ન ઉદુક્ખલાનિ જાનન્તિ ‘અમ્હેસુ થમ્ભા ઠિતા’તિ, નાપિ થમ્ભા જાનન્તિ ‘મયં ઉદુક્ખલેસુ ઠિતા’તિ, એવમેવ ન હનુકટ્ઠિકા જાનન્તિ ‘અમ્હેસુ દન્તા જાતા’તિ, નાપિ દન્તા જાનન્તિ ‘મયં હનુકટ્ઠિકેસુ જાતા’તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ દન્તા નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂતિ.

તચો સકલસરીરં પરિયોનન્ધિત્વા ઠિતો. તત્થ યથા અલ્લગોચમ્મપરિયોનદ્ધાય મહાવીણાય ન મહાવીણા જાનાતિ ‘અહં અલ્લગોચમ્મેન પરિયોનદ્ધા’તિ, નાપિ અલ્લગોચમ્મં જાનાતિ ‘મયા મહાવીણા પરિયોદ્ધા’તિ, એવમેવ ન સરીરં જાનાતિ ‘અહં તચેન પરિયોનદ્ધ’ન્તિ, નાપિ તચો જાનાતિ ‘મયા સરીરં પરિયોનદ્ધન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ તચો નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂતિ.

મંસં અટ્ઠિસઙ્ઘાટં અનુલિમ્પિત્વા ઠિતં. તત્થ યથા મહામત્તિકાય લિત્તાય ભિત્તિયા ન ભિત્તિ જાનાતિ ‘અહં મહામત્તિકાય લિત્તા’તિ, નાપિ મહામત્તિકા જાનાતિ ‘મયા મહાભિત્તિ લિત્તા’તિ, એવમેવ ન અટ્ઠિસઙ્ઘાટો જાનાતિ ‘અહં નવમંસપેસિસતપ્પભેદેન મંસેન લિત્તો’તિ, નાપિ મંસં જાનાતિ ‘મયા અટ્ઠિસઙ્ઘાટો લિત્તો’તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ મંસં નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂતિ.

ન્હારુ સરીરબ્ભન્તરે અટ્ઠીનિ આબન્ધમાના ઠિતા. તત્થ યથા વલ્લીહિ વિનદ્ધેસુ કુટ્ટદારૂસુ ન કુટ્ટદારૂનિ જાનન્તિ ‘મયં વલ્લીહિ વિનદ્ધાની’તિ, નાપિ વલ્લિયો જાનન્તિ ‘અમ્હેહિ કુટ્ટદારૂનિ વિનદ્ધાની’તિ, એવમેવ ન અટ્ઠીનિ જાનન્તિ ‘મયં ન્હારૂહિ આબદ્ધાની’તિ, નાપિ ન્હારૂ જાનન્તિ ‘અમ્હેહિ અટ્ઠીનિ આબદ્ધાની’તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ ન્હારુ નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂતિ.

અટ્ઠીસુ પણ્હિકટ્ઠિ ગોપ્ફકટ્ઠિં ઉક્ખિપિત્વા ઠિતં. ગોપ્ફકટ્ઠિ જઙ્ઘટ્ઠિં ઉક્ખિપિત્વા ઠિતં. જઙ્ઘટ્ઠિ ઊરુટ્ઠિં ઉક્ખિપિત્વા ઠિતં. ઊરુટ્ઠિ કટિટ્ઠિં ઉક્ખિપિત્વા ઠિતં. કટિટ્ઠિ પિટ્ઠિકણ્ટકં ઉક્ખિપિત્વા ઠિતં. પિટ્ઠિકણ્ટકો ગીવટ્ઠિં ઉક્ખિપિત્વા ઠિતો. ગીવટ્ઠિ સીસટ્ઠિં ઉક્ખિપિત્વા ઠિતં. સીસટ્ઠિ ગીવટ્ઠિકે પતિટ્ઠિતં. ગીવટ્ઠિ પિટ્ઠિકણ્ટકે પતિટ્ઠિતં. પિટ્ઠિકણ્ટકો કટિટ્ઠિમ્હિ પતિટ્ઠિતો. કટિટ્ઠિ ઊરુટ્ઠિકે પતિટ્ઠિતં. ઊરુટ્ઠિ જઙ્ઘટ્ઠિકે પતિટ્ઠિતં. જઙ્ઘટ્ઠિ ગોપ્ફકટ્ઠિકે પતિટ્ઠિતં. ગોપ્ફકટ્ઠિ પણ્હિકટ્ઠિકે પતિટ્ઠિતં.

તત્થ યથા ઇટ્ઠકદારુગોમયાદિસઞ્ચયેસુ ન હેટ્ઠિમા હેટ્ઠિમા જાનન્તિ ‘મયં ઉપરિમે ઉપરિમે ઉક્ખિપિત્વા ઠિતા’તિ, નાપિ ઉપરિમા ઉપરિમા જાનન્તિ ‘મયં હેટ્ઠિમેસુ હેટ્ઠિમેસુ પતિટ્ઠિતા’તિ, એવમેવ ન પણ્હિકટ્ઠિ જાનાતિ ‘અહં ગોપ્ફકટ્ઠિં ઉક્ખિપિત્વા ઠિત’ન્તિ, ન ગોપ્ફકટ્ઠિ જાનાતિ ‘અહં જઙ્ઘટ્ઠિં ઉક્ખિપિત્વા ઠિત’ન્તિ, ન જઙ્ઘટ્ઠિ જાનાતિ ‘અહં ઊરુટ્ઠિં ઉક્ખિપિત્વા ઠિત’ન્તિ, ન ઊરુટ્ઠિ જાનાતિ ‘અહં કટિટ્ઠિં ઉક્ખિપિત્વા ઠિત’ન્તિ, ન કટિટ્ઠિ જાનાતિ ‘અહં પિટ્ઠિકણ્ટકં ઉક્ખિપિત્વા ઠિત’ન્તિ, ન પિટ્ઠિકણ્ટકો જાનાતિ ‘અહં ગીવટ્ઠિં ઉક્ખિપિત્વા ઠિતો’તિ, ન ગીવટ્ઠિ જાનાતિ ‘અહં સીસટ્ઠિં ઉક્ખિપિત્વા ઠિત’ન્તિ, ન સીસટ્ઠિ જાનાતિ ‘અહં ગીવટ્ઠિમ્હિ પતિટ્ઠિત’ન્તિ, ન ગીવટ્ઠિ જાનાતિ ‘અહં પિટ્ઠિકણ્ટકે પતિટ્ઠિત’ન્તિ, ન પિટ્ઠિકણ્ટકો જાનાતિ ‘અહં કટિટ્ઠિમ્હિ પતિટ્ઠિતો’તિ, ન કટિટ્ઠિ જાનાતિ ‘અહં ઊરુટ્ઠિમ્હિ પતિટ્ઠિત’ન્તિ, ન ઊરુટ્ઠિ જાનાતિ ‘અહં જઙ્ઘટ્ઠિમ્હિ પતિટ્ઠિત’ન્તિ, ન જઙ્ઘટ્ઠિ જાનાતિ ‘અહં ગોપ્ફકટ્ઠિમ્હિ પતિટ્ઠિત’ન્તિ, ન ગોપ્ફકટ્ઠિ જાનાતિ ‘અહં પણ્હિકટ્ઠિમ્હિ પતિટ્ઠિત’ન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ અટ્ઠિ નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂતિ.

અટ્ઠિમિઞ્જં તેસં તેસં અટ્ઠીનં અબ્ભન્તરે ઠિતં. તત્થ યથા વેળુપબ્બાદીનં અન્તો પક્ખિત્તેસુ સિન્નવેત્તગ્ગાદીસુ ન વેળુપબ્બાદીનિ જાનન્તિ ‘અમ્હેસુ વેત્તગ્ગાદીનિ પક્ખિત્તાની’તિ, નાપિ વેત્તગ્ગાદીનિ જાનન્તિ ‘મયં વેળુપબ્બાદીસુ ઠિતાનીતિ, એવમેવ ન અટ્ઠીનિ જાનન્તિ ‘અમ્હાકં અન્તો અટ્ઠિમિઞ્જં ઠિત’ન્તિ, નાપિ અટ્ઠિમિઞ્જં જાનાતિ ‘અહં અટ્ઠીનં અન્તો ઠિત’ન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ અટ્ઠિમિઞ્જં નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂતિ.

વક્કં ગલવાટકતો નિક્ખન્તેન એકમૂલેન થોકં ગન્ત્વા દ્વિધા ભિન્નેન થૂલન્હારુના વિનિબદ્ધં હુત્વા હદયમંસં પરિક્ખિપિત્વા ઠિતં. તત્થ યથા વણ્ટુપનિબદ્ધે અમ્બફલદ્વયે ન વણ્ટં જાનાતિ ‘મયા અમ્બફલદ્વયં ઉપનિબદ્ધ’ન્તિ, નાપિ અમ્બફલદ્વયં જાનાતિ ‘અહં વણ્ટેન ઉપનિબદ્ધ’ન્તિ, એવમેવ ન થૂલન્હારુ જાનાતિ ‘મયા વક્કં ઉપનિબદ્ધ’ન્તિ, નાપિ વક્કં જાનાતિ ‘અહં થૂલન્હારુના ઉપનિબદ્ધ’ન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ વક્કં નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂતિ.

હદયં સરીરબ્ભન્તરે ઉરટ્ઠિપઞ્જરમજ્ઝં નિસ્સાય ઠિતં. તત્થ યથા જિણ્ણસન્દમાનિકપઞ્જરબ્ભન્તરં નિસ્સાય ઠપિતાય મંસપેસિયા ન જિણ્ણસન્દમાનિકપઞ્જરબ્ભન્તરં જાનાતિ ‘મં નિસ્સાય મંસપેસિ ઠપિતા’તિ, નાપિ મંસપેસિ જાનાતિ ‘અહં જિણ્ણસન્દમાનિકપઞ્જરબ્ભન્તરં નિસ્સાય ઠિતા’તિ, એવમેવ ન ઉરટ્ઠિપઞ્જરબ્ભન્તરં જાનાતિ ‘મં નિસ્સાય હદયં ઠિત’ન્તિ, નાપિ હદયં જાનાતિ ‘અહં ઉરટ્ઠિપઞ્જરબ્ભન્તરં નિસ્સાય ઠિત’ન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ હદયં નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂતિ.

યકનં અન્તોસરીરે દ્વિન્નં થનાનં અબ્ભન્તરે દક્ખિણપસ્સં નિસ્સાય ઠિતં. તત્થ યથા ઉક્ખલિકપાલપસ્સમ્હિ લગ્ગે યમકમંસપિણ્ડે ન ઉક્ખલિકપાલપસ્સં જાનાતિ ‘મયિ યમકમંસપિણ્ડો લગ્ગો’તિ, નાપિ યમકમંસપિણ્ડો જાનાતિ ‘અહં ઉક્ખલિકપાલપસ્સે લગ્ગો’તિ, એવમેવ ન થનાનં અબ્ભન્તરે દક્ખિણપસ્સં જાનાતિ ‘મં નિસ્સાય યકનં ઠિત’ન્તિ, નાપિ યકનં જાનાતિ ‘અહં થનાનં અબ્ભન્તરે દક્ખિણપસ્સં નિસ્સાય ઠિત’ન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ યકનં નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂતિ.

કિલોમકેસુ પટિચ્છન્નકિલોમકં હદયઞ્ચ વક્કઞ્ચ પરિવારેત્વા ઠિતં, અપટિચ્છન્નકિલોમકં સકલસરીરે ચમ્મસ્સ હેટ્ઠતો મંસં પરિયોનન્ધિત્વા ઠિતં. તત્થ યથા પિલોતિકપલિવેઠિતે મંસે ન મંસં જાનાતિ ‘અહં પિલોતિકાય પલિવેઠિત’ન્તિ, નાપિ પિલોતિકા જાનાતિ ‘મયા મંસં પલિવેઠિત’ન્તિ, એવમેવ ન વક્કહદયાનિ સકલસરીરે મંસઞ્ચ જાનાતિ ‘અહં કિલોમકેન પટિચ્છન્ન’ન્તિ, નાપિ કિલોમકં જાનાતિ ‘મયા વક્કહદયાનિ સકલસરીરે મંસઞ્ચ પટિચ્છન્ન’ન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ કિલોમકં નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂતિ.

પિહકં હદયસ્સ વામપસ્સે ઉદરપટલસ્સ મત્થકપસ્સં નિસ્સાય ઠિતં. તત્થ યથા કોટ્ઠકમત્થકપસ્સં નિસ્સાય ઠિતાય ગોમયપિણ્ડિયા ન કોટ્ઠકમત્થકપસ્સં જાનાતિ ‘ગોમયપિણ્ડિ મં નિસ્સાય ઠિતા’તિ, નાપિ ગોમયપિણ્ડિ જાનાતિ ‘અહં કોટ્ઠકમત્થકપસ્સં નિસ્સાય ઠિતા’તિ, એવમેવ ન ઉદરપટલસ્સ મત્થકપસ્સં જાનાતિ ‘પિહકં મં નિસ્સાય ઠિત’ન્તિ, નાપિ પિહકં જાનાતિ ‘અહં ઉદરપટલસ્સ મત્થકપસ્સં નિસ્સાય ઠિત’ન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ પિહકં નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂતિ.

પપ્ફાસં સરીરબ્ભન્તરે દ્વિન્નં થનાનં અબ્ભન્તરે હદયઞ્ચ યકનઞ્ચ ઉપરિછાદેત્વા ઓલમ્બન્તં ઠિતં. તત્થ યથા જિણ્ણકોટ્ઠબ્ભન્તરે ઓલમ્બમાને સકુણકુલાવકે ન જિણ્ણકોટ્ઠબ્ભન્તરં જાનાતિ ‘મયિ સકુણકુલાવકો ઓલમ્બમાનો ઠિતો’તિ, નાપિ સકુણકુલાવકો જાનાતિ ‘અહં જિણ્ણકોટ્ઠબ્ભન્તરે ઓલમ્બમાનો ઠિતો’તિ, એવમેવ ન સરીરબ્ભન્તરં જાનાતિ ‘મયિ પપ્ફાસં ઓલમ્બમાનં ઠિત’ન્તિ, નાપિ પપ્ફાસં જાનાતિ ‘અહં એવરૂપે સરીરબ્ભન્તરે ઓલમ્બમાનં ઠિત’ન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ પપ્ફાસં નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂતિ.

અન્તં ગલવાટકતો કરીસમગ્ગપરિયન્તે સરીરબ્ભન્તરે ઠિતં. તત્થ યથા લોહિતદોણિકાય ઓભુજિત્વા ઠપિતે છિન્નસીસધમનિકળેવરે ન લોહિતદોણિ જાનાતિ ‘મયિ ધમનિકળેવરં ઠિત’ન્તિ, નાપિ ધમનિકળેવરં જાનાતિ ‘અહં લોહિતદોણિકાયં ઠિત’ન્તિ, એવમેવ ન સરીરબ્ભન્તરં જાનાતિ ‘મયિ અન્તં ઠિત’ન્તિ, નાપિ અન્તં જાનાતિ ‘અહં સરીરબ્ભન્તરે ઠિત’ન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ અન્તં નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂતિ.

અન્તગુણં અન્તન્તરે એકવીસતિ અન્તભોગે બન્ધિત્વા ઠિતં. તત્થ યથા પાદપુઞ્છનરજ્જુમણ્ડલકં સિબ્બેત્વા ઠિતેસુ રજ્જુકેસુ ન પાદપુઞ્છનરજ્જુમણ્ડલકં જાનાતિ ‘રજ્જુકા મં સિબ્બેત્વા ઠિતા’તિ, નાપિ રજ્જુકા જાનન્તિ ‘મયં પાદપુઞ્છનરજ્જુમણ્ડલકં સિબ્બેત્વા ઠિતા’તિ, એવમેવ ન અન્તં જાનાતિ ‘અન્તગુણં મં આબન્ધિત્વા ઠિત’ન્તિ, નાપિ અન્તગુણં જાનાતિ ‘અહં અન્તં બન્ધિત્વા ઠિત’ન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ અન્તગુણં નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂતિ.

ઉદરિયં ઉદરે ઠિતં અસિતપીતખાયિતસાયિતં. તત્થ યથા સુવાનદોણિયં ઠિતે સુવાનવમથુમ્હિ ન સુવાનદોણિ જાનાતિ ‘મયિ સુવાનવમથુ ઠિતો’તિ, નાપિ સુવાનવમથુ જાનાતિ ‘અહં સુવાનદોણિયં ઠિતો’તિ, એવમેવ ન ઉદરં જાનાતિ ‘મયિ ઉદરિયં ઠિત’ન્તિ, નાપિ ઉદરિયં જાનાતિ ‘અહં ઉદરે ઠિત’ન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ ઉદરિયં નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂતિ.

કરીસં પક્કાસયસઙ્ખાતે અટ્ઠઙ્ગુલવેળુપબ્બસદિસે અન્તપરિયોસાને ઠિતં. તત્થ યથા વેળુપબ્બે ઓમદ્દિત્વા પક્ખિત્તાય સણ્હપણ્ડુમત્તિકાય ન વેળુપબ્બં જાનાતિ ‘મયિ પણ્ડુમત્તિકા ઠિતા’તિ, નાપિ પણ્ડુમત્તિકા જાનાતિ ‘અહં વેળુપબ્બે ઠિતા’તિ, એવમેવ ન પક્કાસયો જાનાતિ ‘મયિ કરીસં ઠિત’ન્તિ, નાપિ કરીસં જાનાતિ ‘અહં પક્કાસયે ઠિત’ન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ કરીસં નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂતિ.

મત્થલુઙ્ગં સીસકટાહબ્ભન્તરે ઠિતં. તત્થ યથા પુરાણલાબુકટાહે પક્ખિત્તાય પિટ્ઠપિણ્ડિયા ન લાબુકટાહં જાનાતિ ‘મયિ પિટ્ઠપિણ્ડિ ઠિતા’તિ, નાપિ પિટ્ઠપિણ્ડિ જાનાતિ ‘અહં લાબુકટાહે ઠિતા’તિ, એવમેવ ન સીસકટાહબ્ભન્તરં જાનાતિ ‘મયિ મત્થલુઙ્ગં ઠિત’ન્તિ, નાપિ મત્થલુઙ્ગં જાનાતિ ‘અહં સીસકટાહબ્ભન્તરે ઠિત’ન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ મત્થલુઙ્ગં નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો થદ્ધો પથવીધાતૂતિ.

યં વા પનઞ્ઞમ્પીતિ ઇમિના આપોકોટ્ઠાસાદીસુ તીસુ અનુગતં પથવીધાતું લક્ખણવસેન યેવાપનકં પથવિં કત્વા દસ્સેતિ.

બાહિરપથવીધાતુનિદ્દેસે અયોતિ કાળલોહં. લોહન્તિ જાતિલોહં, વિજાતિલોહં, કિત્તિમલોહં, પિસાચલોહન્તિ ચતુબ્બિધં. તત્થ અયો, સજ્ઝુ, સુવણ્ણં, તિપુ, સીસં, તમ્બલોહં, વેકન્તકન્તિ ઇમાનિ સત્ત જાતિલોહાનિ નામ. નાગનાસિકલોહં વિજાતિલોહં નામ. કંસલોહં, વટ્ટલોહં, આરકૂટન્તિ તીણિ કિત્તિમલોહાનિ નામ. મોરક્ખકં, પુથુકં, મલિનકં, ચપલકં, સેલકં, આટકં, ભલ્લકં, દૂસિલોહન્તિ અટ્ઠ પિસાચલોહાનિ નામ. તેસુ પઞ્ચ જાતિલોહાનિ પાળિયં વિસું વુત્તાનેવ. તમ્બલોહં, વેકન્તકલોહન્તિ ઇમેહિ પન દ્વીહિ જાતિલોહેહિ સદ્ધિં સેસં સબ્બમ્પિ ઇધ લોહન્તિ વેદિતબ્બં.

તિપૂતિ સેતતિપુ. સીસન્તિ કાળતિપુ. સજ્ઝૂતિ રજતં. મુત્તાતિ સામુદ્દિકમુત્તા. મણીતિ ઠપેત્વા પાળિઆગતે વેળુરિયાદયો સેસો જોતિરસાદિભેદો સબ્બોપિ મણિ. વેળુરિયોતિ વંસવણ્ણમણિ. સઙ્ખોતિ સામુદ્દિકસઙ્ખો. સિલાતિ કાળસિલા, પણ્ડુસિલા, સેતસિલાતિઆદિભેદા સબ્બાપિ સિલા. પવાળન્તિ પવાળમેવ. રજતન્તિ કહાપણો. જાતરૂપન્તિ સુવણ્ણં. લોહિતઙ્કોતિ રત્તમણિ. મસારગલ્લન્તિ કબરમણિ. તિણાદીસુ બહિસારા અન્તમસો નાળિકેરાદયોપિ તિણં નામ. અન્તોસારં અન્તમસો દારુખણ્ડમ્પિ કટ્ઠં નામ. સક્ખરાતિ મુગ્ગમત્તતો યાવ મુટ્ઠિપ્પમાણા મરુમ્બા સક્ખરા નામ. મુગ્ગમત્તતો પન હેટ્ઠા વાલિકાતિ વુચ્ચતિ. કઠલન્તિ યં કિઞ્ચિ કપાલં. ભૂમીતિ પથવી. પાસાણોતિ અન્તોમુટ્ઠિયં અસણ્ઠહનતો પટ્ઠાય હત્થિપ્પમાણં અસમ્પત્તો પાસાણો નામ. હત્થિપ્પમાણતો પટ્ઠાય પન ઉપરિ પબ્બતો નામ. યં વા પનાતિ ઇમિના તાલટ્ઠિ-નાળિકેર-ફલાદિભેદં સેસપથવિં ગણ્હાતિ. યા ચ અજ્ઝત્તિકા પથવીધાતુ યા ચ બાહિરાતિ ઇમિના દ્વેપિ પથવીધાતુયો કક્ખળટ્ઠેન લક્ખણતો એકા પથવીધાતુ એવાતિ દસ્સેતિ.

૧૭૪. આપોધાતુનિદ્દેસાદીસુ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. આપો આપોગતન્તિઆદીસુ આબન્ધનવસેન આપો. તદેવ આપોસભાવં ગતત્તા આપોગતં નામ. સ્નેહવસેન સ્નેહો. સોયેવ સ્નેહસભાવં ગતત્તા સ્નેહગતં નામ. બન્ધનત્તં રૂપસ્સાતિ અવિનિબ્ભોગરૂપસ્સ બન્ધનભાવો. પિત્તં સેમ્હન્તિઆદીનિપિ વણ્ણસણ્ઠાનદિસોકાસપરિચ્છેદવસેન પરિગ્ગહેત્વા ધાતુવસેનેવ મનસિકાતબ્બાનિ.

તત્રાયં નયો – પિત્તેસુ હિ અબદ્ધપિત્તં જીવિતિન્દ્રિયપટિબદ્ધં સકલસરીરં બ્યાપેત્વા ઠિતં, બદ્ધપિત્તં પિત્તકોસકે ઠિતં. તત્થ યથા પૂવં બ્યાપેત્વા ઠિતે તેલે ન પૂવં જાનાતિ ‘તેલં મં બ્યાપેત્વા ઠિત’ન્તિ, નાપિ તેલં જાનાતિ ‘અહં પૂવં બ્યાપેત્વા ઠિત’ન્તિ, એવમેવ ન સરીરં જાનાતિ ‘અબદ્ધપિત્તં મં બ્યાપેત્વા ઠિત’ન્તિ, નાપિ અબદ્ધપિત્તં જાનાતિ ‘અહં સરીરં બ્યાપેત્વા ઠિત’ન્તિ. યથા ચ વસ્સોદકેન પુણ્ણે કોસાતકીકોસકે ન કોસાતકીકોસકો જાનાતિ ‘મયિ વસ્સોદકં ઠિત’ન્તિ, નાપિ વસ્સોદકં જાનાતિ ‘અહં કોસાતકીકોસકે ઠિત’ન્તિ, એવમેવ ન પિત્તકોસકો જાનાતિ મયિ બદ્ધપિત્તં ઠિતન્તિ, નાપિ બદ્ધપિત્તં જાનાતિ ‘અહં પિત્તકોસકે ઠિત’ન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ પિત્તં નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો યૂસભૂતો આબન્ધનાકારો આપોધાતૂતિ.

સેમ્હં એકપત્થપૂરપ્પમાણં ઉદરપટલે ઠિતં. તત્થ યથા ઉપરિ સઞ્જાતફેણપટલાય ચન્દનિકાય ન ચન્દનિકા જાનાતિ ‘મયિ ફેણપટલં ઠિત’ન્તિ, નાપિ ફેણપટલં જાનાતિ ‘અહં ચન્દનિકાય ઠિત’ન્તિ, એવમેવ ન ઉદરપટલં જાનાતિ ‘મયિ સેમ્હં ઠિત’ન્તિ, નાપિ સેમ્હં જાનાતિ ‘અહં ઉદરપટલે ઠિત’ન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ સેમ્હં નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો યૂસભૂતો આબન્ધનાકારો આપોધાતૂતિ.

પુબ્બો અનિબદ્ધોકાસો, યત્થ યત્થેવ ખાણુકણ્ટકપ્પહરણઅગ્ગિજાલાદીહિ અભિહટે સરીરપ્પદેસે લોહિતં સણ્ઠહિત્વા પચ્ચતિ, ગણ્ડપીળકાદયો વા ઉપ્પજ્જન્તિ, તત્થ તત્થેવ તિટ્ઠતિ. તત્થ યથા ફરસુપ્પહારાદિવસેન પગ્ઘરિતનિયાસે રુક્ખે ન રુક્ખસ્સ ફરસુપ્પહારાદિપ્પદેસા જાનન્તિ ‘અમ્હેસુ નિય્યાસો ઠિતો’તિ, નાપિ નિય્યાસો જાનાતિ ‘અહં રુક્ખસ્સ ફરસુપ્પહારાદિપ્પદેસેસુ ઠિતો’તિ, એવમેવ ન સરીરસ્સ ખાણુકણ્ટકાદીહિ અભિહટપ્પદેસા જાનન્તિ ‘અમ્હેસુ પુબ્બો ઠિતો’તિ, નાપિ પુબ્બો જાનાતિ ‘અહં તેસુ પદેસેસુ ઠિતો’તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ પુબ્બો નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો યૂસભૂતો આબન્ધનાકારો આપોધાતૂતિ.

લોહિતેસુ સંસરણલોહિતં અબદ્ધપિત્તં વિય સકલસરીરં બ્યાપેત્વા ઠિતં. સન્નિચિતલોહિતં યકનટ્ઠાનસ્સ હેટ્ઠાભાગં પૂરેત્વા એકપત્તપૂરણપ્પમાણં વક્કહદયયકનપપ્ફાસાનિ તેમેન્તં ઠિતં. તત્થ સંસરણલોહિતે અબદ્ધપિત્તસદિસોવ વિનિચ્છયો. ઇતરં પન યથા જજ્જરકપાલટ્ઠે ઉદકે હેટ્ઠા લેડ્ડુખણ્ડાનિ તેમયમાને ન લેડ્ડુખણ્ડાનિ જાનન્તિ ‘મયં ઉદકેન તેમિયમાના ઠિતા’તિ, નાપિ ઉદકં જાનાતિ ‘અહં લેડ્ડુખણ્ડાનિ તેમેમી’તિ, એવમેવ ન યકનસ્સ હેટ્ઠાભાગટ્ઠાનં વક્કાદીનિ વા જાનન્તિ ‘મયિ લોહિતં ઠિતં, અમ્હે વા તેમયમાનં ઠિત’ન્તિ, નાપિ લોહિતં જાનાતિ ‘અહં યકનસ્સ હેટ્ઠાભાગં પૂરેત્વા વક્કાદીનિ તેમયમાનં ઠિત’ન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ લોહિતં નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો યૂસભૂતો આબન્ધનાકારો આપોધાતૂતિ.

સેદો અગ્ગિસન્તાપાદિકાલેસુ કેસલોમકૂપવિવરાનિ પૂરેત્વા તિટ્ઠતિ ચેવ પગ્ઘરતિ ચ. તત્થ યથા ઉદકા અબ્બૂળ્હમત્તેસુ ભિસમુળાલકુમુદનાળકલાપેસુ ન ભિસાદિકલાપવિવરાનિ જાનન્તિ ‘અમ્હેહિ ઉદકં પગ્ઘરતી’તિ, નાપિ ભિસાદિકલાપવિવરેહિ પગ્ઘરન્તં ઉદકં જાનાતિ ‘અહં ભિસાદિકલાપવિવરેહિ પગ્ઘરામી’તિ, એવમેવ ન કેસલોમકૂપવિવરાનિ જાનન્તિ ‘અમ્હેહિ સેદો પગ્ઘરતી’તિ, નાપિ સેદો જાનાતિ ‘અહં કેસલોમકૂપવિવરેહિ પગ્ઘરામી’તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ સેદો નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો યૂસભૂતો આબન્ધનાકારો આપોધાતૂતિ.

મેદો થૂલસ્સ સકલસરીરં ફરિત્વા કિસસ્સ જઙ્ઘમંસાદીનિ નિસ્સાય ઠિતો પત્થિન્નસ્નેહો. તત્થ યથા હલિદ્દિપિલોતિકપટિચ્છન્ને મંસપુઞ્જે ન મંસપુઞ્જો જાનાતિ ‘મં નિસ્સાય હલિદ્દિપિલોતિકા ઠિતા’તિ, નાપિ હલિદ્દિપિલોતિકા જાનાતિ ‘અહં મંસપુઞ્જં નિસ્સાય ઠિતા’તિ, એવમેવ ન સકલસરીરે જઙ્ઘાદીસુ વા મંસં જાનાતિ ‘મં નિસ્સાય મેદો ઠિતો’તિ, નાપિ મેદો જાનાતિ ‘અહં સકલસરીરે જઙ્ઘાદીસુ વા મંસં નિસ્સાય ઠિતો’તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ મેદો નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો પત્થિન્નસ્નેહો પત્થિન્નયૂસભૂતો આબન્ધનાકારો આપોધાતૂતિ.

અસ્સુ યદા સઞ્જાયતિ તદા અક્ખિકૂપકે પૂરેત્વા તિટ્ઠતિ વા પગ્ઘરતિ વા. તત્થ યથા ઉદકપુણ્ણેસુ તરુણતાલટ્ઠિકૂપકેસુ ન તરુણતાલટ્ઠિકૂપકા જાનન્તિ ‘અમ્હેસુ ઉદકં ઠિત’ન્તિ, નાપિ ઉદકં જાનાતિ ‘અહં તરુણતાલટ્ઠિકૂપકેસુ ઠિત’ન્તિ, એવમેવ ન અક્ખિકૂપકા જાનન્તિ ‘અમ્હેસુ અસ્સુ ઠિત’ન્તિ, નાપિ અસ્સુ જાનાતિ ‘અહં અક્ખિકૂપકેસુ ઠિત’ન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ અસ્સુ નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો યૂસભૂતો આબન્ધનાકારો આપોધાતૂતિ.

વસા અગ્ગિસન્તાપાદિકાલે હત્થતલહત્થપિટ્ઠિપાદતલપાદપિટ્ઠિનાસપુટનલાટઅંસકૂટેસુ ઠિતવિલીનસ્નેહો. તત્થ યથા પક્ખિત્તતેલે આચામે ન આચામો જાનાતિ ‘મં તેલં અજ્ઝોત્થરિત્વા ઠિત’ન્તિ, નાપિ તેલં જાનાતિ ‘અહં આચામં અજ્ઝોત્થરિત્વા ઠિત’ન્તિ, એવમેવ ન હત્થતલાદિપ્પદેસો જાનાતિ ‘મં વસા અજ્ઝોત્થરિત્વા ઠિતા’તિ, નાપિ વસા જાનાતિ ‘અહં હત્થતલાદિપ્પદેસે અજ્ઝોત્થરિત્વા ઠિતા’તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ વસા નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો યૂસભૂતો આબન્ધનાકારો આપોધાતૂતિ.

ખેળો તથારૂપે ખેળુપ્પત્તિપચ્ચયે સતિ ઉભોહિ કપોલપસ્સેહિ ઓરોહિત્વા જિવ્હાય તિટ્ઠતિ. તત્થ યથા અબ્બોચ્છિન્નઉદકનિસ્સન્દે નદીતીરકૂપકે ન કૂપતલં જાનાતિ ‘મયિ ઉદકં સન્તિટ્ઠતી’તિ, નાપિ ઉદકં જાનાતિ ‘અહં કૂપતલે સન્તિટ્ઠામી’તિ, એવમેવ ન જિવ્હાતલં જાનાતિ ‘મયિ ઉભોહિ કપોલપસ્સેહિ ઓરોહિત્વા ખેળો ઠિતો’તિ, નાપિ ખેળો જાનાતિ ‘અહં ઉભોહિ કપોલપસ્સેહિ ઓરોહિત્વા જિવ્હાતલે ઠિતો’તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ ખેળો નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો યૂસભૂતો આબન્ધનાકારો આપોધાતૂતિ.

સિઙ્ઘાણિકા યદા સઞ્જાયતિ તદા નાસાપુટે પૂરેત્વા તિટ્ઠતિ વા પગ્ઘરતિ વા. તત્થ યથા પૂતિદધિભરિતાય સિપ્પિકાય ન સિપ્પિકા જાનાતિ ‘મયિ પૂતિદધિ ઠિત’ન્તિ, નાપિ પૂતિદધિ જાનાતિ ‘અહં સિપ્પિકાય ઠિત’ન્તિ, એવમેવ ન નાસાપુટા જાનન્તિ ‘અમ્હેસુ સિઙ્ઘાણિકા ઠિતા’તિ, નાપિ સિઙ્ઘાણિકા જાનાતિ ‘અહં નાસાપુટેસુ ઠિતા’તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ સિઙ્ઘાણિકા નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો યૂસભૂતો આબન્ધનાકારો આપોધાતૂતિ.

લસિકા અટ્ઠિકસન્ધીનં અબ્ભઞ્જનકિચ્ચં સાધયમાના અસીતિસતસન્ધીસુ ઠિતા. તત્થ યથા તેલબ્ભઞ્જિતે અક્ખે ન અક્ખો જાનાતિ ‘મં તેલં અબ્ભઞ્જિત્વા ઠિત’ન્તિ, નાપિ તેલં જાનાતિ ‘અહં અક્ખં અબ્ભઞ્જિત્વા ઠિત’ન્તિ, એવમેવ ન અસીતિસતસન્ધયો જાનન્તિ ‘લસિકા અમ્હે અબ્ભઞ્જિત્વા ઠિતા’તિ, નાપિ લસિકા જાનાતિ ‘અહં અસીતિસતસન્ધયો અબ્ભઞ્જિત્વા ઠિતા’તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ લસિકા નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો યૂસભૂતો આબન્ધનાકારો આપોધાતૂતિ.

મુત્તં વત્થિસ્સ અબ્ભન્તરે ઠિતં. તત્થ યથા ચન્દનિકાય પક્ખિત્તે અધોમુખે રવણઘટે ન રવણઘટો જાનાતિ ‘મયિ ચન્દનિકારસો ઠિતો’તિ, નાપિ ચન્દનિકારસો જાનાતિ ‘અહં રવણઘટે ઠિતો’તિ, એવમેવ ન વત્થિ જાનાતિ ‘મયિ મુત્તં ઠિત’ન્તિ, નાપિ મુત્તં જાનાતિ ‘અહં વત્થિમ્હિ ઠિત’ન્તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગપચ્ચવેક્ખણરહિતા એતે ધમ્મા. ઇતિ મુત્તં નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો યૂસભૂતો આબન્ધનાકારો આપોધાતૂતિ. યં વા પનાતિ અવસેસેસુ તીસુ કોટ્ઠાસેસુ આપોધાતું સન્ધાય વુત્તં.

બાહિરઆપોધાતુનિદ્દેસે મૂલં પટિચ્ચ નિબ્બત્તો રસો મૂલરસો નામ. ખન્ધરસાદીસુપિ એસેવ નયો. ખીરાદીનિ પાકટાનેવ. યથા પન ભેસજ્જસિક્ખાપદે એવમિધ નિયમો નત્થિ. યં કિઞ્ચિ ખીરં ખીરમેવ. સેસેસુપિ એસેવ નયો. ભુમ્માનીતિ આવાટાદીસુ ઠિતઉદકાનિ. અન્તલિક્ખાનીતિ પથવિં અપ્પત્તાનિ વસ્સોદકાનિ. યં વા પનાતિ હિમોદકકપ્પવિનાસકઉદકપથવીસન્ધારકઉદકાદીનિ ઇધ યેવાપનકટ્ઠાનં પવિટ્ઠાનિ.

૧૭૫. તેજોધાતુનિદ્દેસે તેજનવસેન તેજો. તેજોવ તેજોભાવં ગતત્તા તેજોગતં. ઉસ્માતિ ઉણ્હાકારો. ઉસ્માવ ઉસ્માભાવં ગતત્તા ઉસ્માગતં. ઉસુમન્તિ ચણ્ડઉસુમં. તદેવ ઉસુમભાવં ગતત્તા ઉસુમગતં. યેન ચાતિ યેન તેજોગતેન કુપ્પિતેન. સન્તપ્પતીતિ અયં કાયો સન્તપ્પતિ, એકાહિકજરાદિભાવેન ઉસુમજાતો હોતિ. યેન ચ જીરીયતીતિ યેન અયં કાયો જીરીયતિ, ઇન્દ્રિયવેકલ્લતં બલપરિક્ખયં વલિપલિતાદિભાવઞ્ચ પાપુણાતિ. યેન ચ પરિડય્હતીતિ યેન કુપ્પિતેન અયં કાયો ડય્હતિ, સો ચ પુગ્ગલો ‘ડય્હામિ ડય્હામી’તિ કન્દન્તો સતધોતસપ્પિગોસીતચન્દનાદિલેપનઞ્ચેવ તાલવણ્ટવાતઞ્ચ પચ્ચાસીસતિ. યેન ચ અસિતપીતખાયિતસાયિતં સમ્મા પરિણામં ગચ્છતીતિ યેનેતં અસિતં વા ઓદનાદિ, પીતં વા પાનકાદિ, ખાયિતં વા પિટ્ઠખજ્જકાદિ, સાયિતં વા અમ્બપક્કમધુફાણિતાદિ સમ્મા પરિપાકં ગચ્છતિ, રસાદિભાવેન વિવેકં ગચ્છતીતિ અત્થો. એત્થ ચ પુરિમા તયો તેજોધાતૂ ચતુસમુટ્ઠાના, પચ્છિમો કમ્મસમુટ્ઠાનોવ. અયં તાવેત્થ પદસંવણ્ણના.

ઇદં પન મનસિકારવિધાનં – ઇધ ભિક્ખુ ‘યેન સન્તપ્પતિ, અયં ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો પરિપાચનાકારો તેજોધાતૂ’તિ મનસિ કરોતિ; ‘યેન જીરીયતિ, યેન પરિડય્હતિ, યેન અસિતપીતખાયિતસાયિતં સમ્મા પરિણામં ગચ્છતિ, અયં ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો પરિપાચનાકારો તેજોધાતૂ’તિ મનસિ કરોતિ. યં વા પનાતિ ઇમસ્મિં સરીરે પાકતિકો એકો ઉતુ અત્થિ, સો યેવાપનકટ્ઠાનં પવિટ્ઠો.

બાહિરતેજોધાતુનિદ્દેસે કટ્ઠં પટિચ્ચ પજ્જલિતો કટ્ઠુપાદાનો અગ્ગિ કટ્ઠગ્ગિ નામ. સકલિકગ્ગિઆદીસુપિ એસેવ નયો. સઙ્કારગ્ગીતિ કચવરં સંકડ્ઢિત્વા જાલાપિતો કચવરગ્ગિ. ઇન્દગ્ગીતિ અસનિઅગ્ગિ. અગ્ગિસન્તાપોતિ જાલાય વા વીતચ્ચિકઙ્ગારાનં વા સન્તાપો. સૂરિયસન્તાપોતિ આતપો. કટ્ઠસન્નિચયસન્તાપોતિ કટ્ઠરાસિટ્ઠાને સન્તાપો. સેસેસુપિ એસેવ નયો. યં વા પનાતિ પેતગ્ગિ કપ્પવિનાસગ્ગિ નિરયગ્ગિઆદયો ઇધ યેવાપનકટ્ઠાનં પવિટ્ઠા.

૧૭૬. વાયોધાતુનિદ્દેસે વાયનવસેન વાયો. વાયોવ વાયોભાવં ગતત્તા વાયોગતં. થમ્ભિતત્તં રૂપસ્સાતિ અવિનિબ્ભોગરૂપસ્સ થમ્ભિતભાવો. ઉદ્ધઙ્ગમા વાતાતિ ઉગ્ગારહિક્કાદિ પવત્તકા ઉદ્ધં આરોહનવાતા. અધોગમા વાતાતિ ઉચ્ચારપસ્સાવાદિનીહરણકા અધો ઓરોહનવાતા. કુચ્છિસયા વાતાતિ અન્તાનં બહિવાતા. કોટ્ઠાસયા વાતાતિ અન્તાનં અન્તોવાતા. અઙ્ગમઙ્ગાનુસારિનો વાતાતિ ધમનિજાલાનુસારેન સકલસરીરે અઙ્ગમઙ્ગાનિ અનુસટા સમિઞ્જનપસારણાદિનિબ્બત્તકા વાતા. સત્થકવાતાતિ સન્ધિબન્ધનાનિ કત્તરિયા છિન્દન્તા વિય પવત્તવાતા. ખુરકવાતાતિ ખુરેન વિય હદયં ફાલનવાતા. ઉપ્પલકવાતાતિ હદયમંસમેવ ઉપ્પાટનકવાતા. અસ્સાસોતિ અન્તોપવિસનનાસિકાવતો. પસ્સાસોતિ બહિનિક્ખમનનાસિકાવતો. એત્થ ચ પુરિમા સબ્બે ચતુસમુટ્ઠાના, અસ્સાસપસ્સાસા ચિત્તસમુટ્ઠાનાવ. અયમેત્થ પદવણ્ણના.

ઇદં પન મનસિકારવિધાનં – ઇધ ભિક્ખુ ઉદ્ધઙ્ગમાદિભેદે વાતે ઉદ્ધઙ્ગમાદિવસેન પરિગ્ગહેત્વા ‘ઉદ્ધઙ્ગમા વાતા નામ ઇમસ્મિં સરીરે પાટિયેક્કો કોટ્ઠાસો અચેતનો અબ્યાકતો સુઞ્ઞો નિસ્સત્તો વિત્થમ્ભનાકારો વાયોધાતૂ’તિ મનસિ કરોતિ. સેસેસુપિ એસેવ નયો. યં વા પનાતિ સેસે વાયોકોટ્ઠાસે અનુગતા વાતા ઇધ યેવાપનકટ્ઠાનં પવિટ્ઠા.

બાહિરવાયોધાતુનિદ્દેસે પુરત્થિમા વાતાતિ પુરત્થિમદિસતો આગતા વાતા. પચ્છિમુત્તરદક્ખિણેસુપિ એસેવ નયો. સરજા વાતાતિ સહ રજેન સરજા. અરજા વાતાતિ રજવિરહિતા સુદ્ધા અરજા નામ. સીતાતિ સીતઉતુસમુટ્ઠાના સીતવલાહકન્તરે સમુટ્ઠિતા. ઉણ્હાતિ ઉણ્હઉતુસમુટ્ઠાના ઉણ્હવલાહકન્તરે સમુટ્ઠિતા. પરિત્તાતિ મન્દા તનુકવાતા. અધિમત્તાતિ બલવવાતા. કાળાતિ કાળવલાહકન્તરે સમુટ્ઠિતા, યેહિ અબ્ભાહતો છવિવણ્ણો કાળકો હોતિ. તેસં એતં અધિવચનન્તિપિ એકે. વેરમ્ભવાતાતિ યોજનતો ઉપરિ વાયનવાતા. પક્ખવાતાતિ અન્તમસો મક્ખિકાયપિ પક્ખાયૂહનસમુટ્ઠિતા વાતા. સુપણ્ણવાતાતિ ગરુળવાતા. કામઞ્ચ ઇમેપિ પક્ખવાતાવ ઉસ્સદવસેન પન વિસું ગહિતા. તાલવણ્ટવાતાતિ તાલપણ્ણેહિ વા અઞ્ઞેન વા કેનચિ મણ્ડલસણ્ઠાનેન સમુટ્ઠાપિતા વાતા. વિધૂપનવાતાતિ બીજનપત્તકેન સમુટ્ઠાપિતા વાતા. ઇમાનિ ચ તાલવણ્ટવિધૂપનાનિ અનુપ્પન્નમ્પિ વાતં ઉપ્પાદેન્તિ, ઉપ્પન્નમ્પિ પરિવત્તેન્તિ. યં વા પનાતિ ઇધ પાળિઆગતે ઠપેત્વા સેસવાતા યેવાપનકટ્ઠાનં પવિટ્ઠા.

૧૭૭. આકાસધાતુનિદ્દેસે અપ્પટિઘટ્ટનટ્ઠેન ન કસ્સતીતિ આકાસો. આકાસોવ આકાસભાવં ગતત્તા આકાસગતં. અઘટ્ટનીયતાય અઘં. અઘમેવ અઘભાવં ગતત્તા અઘગતં. વિવરોતિ અન્તરં. તદેવ વિવરભાવં ગતત્તા વિવરગતં. અસમ્ફુટ્ઠં મંસલોહિતેહીતિ મંસલોહિતેહિ નિસ્સટં. કણ્ણચ્છિદ્દન્તિઆદિ પન તસ્સેવ પભેદદસ્સનં. તત્થ કણ્ણચ્છિદ્દન્તિ કણ્ણસ્મિં છિદ્દં વિવરં મંસલોહિતેહિ અસમ્ફુટ્ઠોકાસો. સેસેસુપિ એસેવ નયો. યેનાતિ યેન વિવરેન એતં અસિતાદિભેદં અજ્ઝોહરણીયં અજ્ઝોહરતિ, અન્તો પવેસેતિ. યત્થાતિ યસ્મિં અન્તોઉદરપટલસઙ્ખાતે ઓકાસે એતદેવ ચતુબ્બિધં અજ્ઝોહરણીયં તિટ્ઠતિ. યેનાતિ યેન વિવરેન સબ્બમ્પેતં વિપક્કં કસટભાવં આપન્નં નિક્ખમતિ, તં ઉદરપટલતો યાવ કરીસમગ્ગા વિદત્થિચતુરઙ્ગુલમત્તં છિદ્દં મંસલોહિતેહિ અસમ્ફુટ્ઠં નિસ્સટં આકાસધાતૂતિ વેદિતબ્બં. યં વા પનાતિ એત્થ ચમ્મન્તરં મંસન્તરં ન્હારુન્તરં અટ્ઠિન્તરં લોમન્તરન્તિ ઇદં સબ્બં યેવાપનકટ્ઠાનં પવિટ્ઠં.

બાહિરકઆકાસધાતુનિદ્દેસે અસમ્ફુટ્ઠં ચતૂહિ મહાભૂતેહીતિ ચતૂહિ મહાભૂતેહિ નિસ્સટં ભિત્તિછિદ્દકવાટછિદ્દાદિકં વેદિતબ્બં. ઇમિના યસ્મિં આકાસે પરિકમ્મં કરોન્તસ્સ ચતુક્કપઞ્ચકજ્ઝાનાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ તં કથિતં.

૧૭૮. વિઞ્ઞાણધાતુનિદ્દેસે ચક્ખુવિઞ્ઞાણસઙ્ખાતા ધાતુ ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ. સેસાસુપિ એસેવ નયો. ઇતિ ઇમાસુ છસુ ધાતૂસુ પરિગ્ગહિતાસુ અટ્ઠારસ ધાતુયો પરિગ્ગહિતાવ હોન્તિ. કથં? પથવીતેજોવાયોધાતુગ્ગહણેન તાવ ફોટ્ઠબ્બધાતુ ગહિતાવ હોતિ, આપોધાતુઆકાસધાતુગ્ગહણેન ધમ્મધાતુ, વિઞ્ઞાણધાતુગ્ગહણેન તસ્સા પુરેચારિકપચ્છાચારિકત્તા મનોધાતુ ગહિતાવ હોતિ. ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુઆદયો સુત્તે આગતા એવ. સેસા નવ આહરિત્વા દસ્સેતબ્બા. ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુગ્ગહણેન હિ તસ્સા નિસ્સયભૂતા ચક્ખુધાતુ, આરમ્મણભૂતા રૂપધાતુ ચ ગહિતાવ હોન્તિ. એવં સોતવિઞ્ઞાણધાતુઆદિગ્ગહણેન સોતધાતુઆદયોતિ અટ્ઠારસાપિ ગહિતાવ હોન્તિ. તાસુ દસહિ ધાતૂહિ રૂપપરિગ્ગહો કથિતો હોતિ. સત્તહિ અરૂપપરિગ્ગહો. ધમ્મધાતુયા સિયા રૂપપરિગ્ગહો, સિયા અરૂપપરિગ્ગહો. ઇતિ અડ્ઢેકાદસહિ ધાતૂહિ રૂપપરિગ્ગહો, અડ્ઢટ્ઠધાતૂહિ અરૂપપરિગ્ગહોતિ રૂપારૂપપરિગ્ગહો કથિતો હોતિ. રૂપારૂપં પઞ્ચક્ખન્ધા. તં હોતિ દુક્ખસચ્ચં. તંસમુટ્ઠાપિકા પુરિમતણ્હા સમુદયસચ્ચં. ઉભિન્નં અપ્પવત્તિ નિરોધસચ્ચં. તંપજાનનો મગ્ગો મગ્ગસચ્ચન્તિ ઇદં ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનં અટ્ઠારસધાતુવસેન અભિનિવિટ્ઠસ્સ ભિક્ખુનો યાવ અરહત્તા મત્થકં પાપેત્વા નિગમનં કથિતન્તિ વેદિતબ્બં.

૧૭૯. ઇદાનિ દુતિયછક્કં દસ્સેન્તો અપરાપિ છ ધાતુયોતિઆદિમાહ. તત્થ સુખધાતુ દુક્ખધાતૂતિ કાયપ્પસાદવત્થુકાનિ સુખદુક્ખાનિ સપ્પટિપક્ખવસેન યુગળકતો દસ્સિતાનિ. સુખઞ્હિ દુક્ખસ્સ પટિપક્ખો, દુક્ખં સુખસ્સ. યત્તકં સુખેન ફરિતટ્ઠાનં તત્તકં દુક્ખં ફરતિ. યત્તકં દુક્ખેન ફરિતટ્ઠાનં તત્તકં સુખં ફરતિ. સોમનસ્સધાતુ દોમનસ્સધાતૂતિ ઇદમ્પિ તથેવ યુગળકં કતં. સોમનસ્સઞ્હિ દોમનસ્સસ્સ પટિપક્ખો, દોમનસ્સં સોમનસ્સસ્સ. યત્તકં સોમનસ્સેન ફરિતટ્ઠાનં તત્તકં દોમનસ્સં ફરતિ. યત્તકં દોમનસ્સેન ફરિતટ્ઠાનં તત્તકં સોમનસ્સં ફરતિ.

ઉપેક્ખાધાતુ અવિજ્જાધાતૂતિ ઇદં પન દ્વયં સરિક્ખકવસેન યુગળકં કતં. ઉભયમ્પિ હેતં અવિભૂતત્તા સરિક્ખકં હોતિ. તત્થ સુખદુક્ખધાતુગ્ગહણેન તં સમ્પયુત્તા કાયવિઞ્ઞાણધાતુ, વત્થુભૂતા કાયધાતુ, આરમ્મણભૂતા ફોટ્ઠબ્બધાતુ ચ ગહિતાવ હોન્તિ. સોમનસ્સદોમનસ્સધાતુગ્ગહણેન તં સમ્પયુત્તા મનોવિઞ્ઞાણધાતુ ગહિતા હોતિ. અવિજ્જાધાતુગ્ગહણેન ધમ્મધાતુ ગહિતા. ઉપેક્ખાધાતુગ્ગહણેન ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાવિઞ્ઞાણધાતુમનોધાતુયો, તાસંયેવ વત્થારમ્મણભૂતા ચક્ખુધાતુરૂપધાતુઆદયો ચ ગહિતાતિ એવં અટ્ઠારસપિ ધાતુયો ગહિતાવ હોન્તિ. ઇદાનિ તાસુ દસહિ ધાતૂહિ રૂપપરિગ્ગહોતિઆદિ સબ્બં હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. એવમ્પિ એકસ્સ ભિક્ખુનો યાવ અરહત્તા મત્થકં પાપેત્વા નિગમનં કથિતં હોતીતિ વેદિતબ્બં. તત્થ કતમા સુખધાતુ યં કાયિકં સાતન્તિ આદીનિ હેટ્ઠા વુત્તનયાનેવ.

૧૮૧. તતિયછક્કે કામોતિ દ્વે કામા – વત્થુકામો ચ કિલેસકામો ચ. તત્થ કિલેસકામં સન્ધાય કામપટિસંયુત્તા ધાતુ કામધાતુ, કામવિતક્કસ્સેતં નામં. વત્થુકામં સન્ધાય કામોયેવ ધાતુ કામધાતુ, કામાવચરધમ્માનમેતં નામં. બ્યાપાદપટિસંયુત્તા ધાતુ બ્યાપાદધાતુ, બ્યાપાદવિતક્કસ્સેતં નામં. બ્યાપાદોવ ધાતુ બ્યાપાદધાતુ, દસઆઘાતવત્થુકસ્સ પટિઘસ્સેતં નામં. વિહિંસા પટિસંયુત્તા ધાતુ વિહિંસાધાતુ, વિહિંસાવિતક્કસ્સેતં નામં. વિહિંસાયેવ ધાતુ વિહિંસાધાતુ, પરસત્તવિહેસનસ્સેતં નામં. અયં પન હેટ્ઠા અનાગતત્તા એવં અત્થાદિવિભાગતો વેદિતબ્બા – વિહિંસન્તિ એતાય સત્તે, વિહિંસનં વા એતં સત્તાનન્તિ વિહિંસા. સા વિહેઠનલક્ખણા, કરુણાપટિપક્ખલક્ખણા વા; પરસન્તાને ઉબ્બેગજનનરસા, સકસન્તાને કરુણાવિદ્ધંસનરસા વા; દુક્ખાયતનપચ્ચુપટ્ઠાના; પટિઘપદટ્ઠાનાતિ વેદિતબ્બા. નેક્ખમ્મં વુચ્ચતિ લોભા નિક્ખન્તત્તા અલોભો, નીવરણેહિ નિક્ખન્તત્તા પઠમજ્ઝાનં, સબ્બાકુસલેહિ નિક્ખન્તત્તા સબ્બકુસલં. નેક્ખમ્મપટિસંયુત્તા ધાતુ નેક્ખમ્મધાતુ, નેક્ખમ્મવિતક્કસ્સેતં નામં. નેક્ખમ્મમેવ ધાતુ નેક્ખમ્મધાતુ, સબ્બસ્સાપિ કુસલસ્સેતં નામં. અબ્યાપાદપટિસંયુત્તા ધાતુ અબ્યાપાદધાતુ, અબ્યાપાદવિતક્કસ્સેતં નામં. અબ્યાપાદોવ ધાતુ અબ્યાપાદધાતુ, મેત્તાયેતં નામં. અવિહિંસાપટિસંયુત્તા ધાતુ અવિહિંસાધાતુ, અવિહિંસા વિતક્કસ્સેતં નામં. અવિહિંસાવ ધાતુ અવિહિંસાધાતુ, કરુણાયેતં નામં.

૧૮૨. ઇદાનિ તમેવત્થં દસ્સેતું તત્થ કતમા કામધાતૂતિ પદભાજનં આરદ્ધં. તત્થ પટિસંયુત્તોતિ સંપયોગવસેન પટિસંયુત્તો. તક્કો વિતક્કોતિઆદીનિ વુત્તત્થાનેવ. વિહેઠેતીતિ બાધેતિ, દુક્ખાપેતિ. હેઠનાતિ પાણિપ્પહારાદીહિ બાધના, દુક્ખુપ્પાદના. બલવહેઠના વિહેઠના. હિંસન્તિ એતાયાતિ હિંસના. બલવહિંસના વિહિંસના. રોસનાતિ ઘટ્ટના. વિરોસનાતિ બલવઘટ્ટના. સબ્બત્થ વા ‘વિ’ ઉપસગ્ગેન પદં વડ્ઢિતં. ઉપહનન્તિ એતેનાતિ ઉપઘાતો, પરેસં ઉપઘાતો પરૂપઘાતો.

મેત્તાયન્તિ એતાયાતિ મેત્તિ. મેત્તાયનાકારો મેત્તાયના. મેત્તાય અયિતસ્સ મેત્તાસમઙ્ગિનો ભાવો મેત્તાયિતત્તં. બ્યાપાદેન વિમુત્તસ્સ ચેતસો વિમુત્તિ ચેતોવિમુત્તિ. એત્થ ચ પુરિમેહિ તીહિ ઉપચારપ્પત્તાપિ અપ્પનાપતાપિ મેત્તા કથિતા, પચ્છિમેન અપ્પનાપત્તાવ.

કરુણાયન્તિ એતાયાતિ કરુણા. કરુણાયનાકારો કરુણાયના. કરુણાય અયિતસ્સ કરુણાસમઙ્ગિનો ભાવો કરુણાયિતત્તં. વિહિંસાય વિમુત્તસ્સ ચેતસો વિમુત્તિ ચેતોવિમુત્તિ. ઇધાપિ પુરિમનયેનેવ ઉપચારપ્પનાભેદો વેદિતબ્બો. ઉભયત્થાપિ ચ પરિયોસાનપદે મેત્તાકરુણાતિ ચેતોવિમુત્તિવિસેસનત્થં વુત્તં.

એત્થ ચ કામવિતક્કો સત્તેસુપિ ઉપ્પજ્જતિ સઙ્ખારેસુપિ. ઉભયત્થ ઉપ્પન્નોપિ કમ્મપથભેદોવ. બ્યાપાદો પન સત્તેસુ ઉપ્પન્નોયેવ કમ્મપથં ભિન્દતિ, ન ઇતરો. વિહિંસાયપિ એસેવ નયો. એત્થ ચ દુવિધા કથા – સબ્બસઙ્ગાહિકા ચેવ અસમ્ભિન્ના ચ. કામધાતુગ્ગહણેન હિ બ્યાપાદવિહિંસાધાતુયોપિ ગહિતા. કામધાતુયાયેવ પન નીહરિત્વા નીહરિત્વા દ્વેપિ એતા દસ્સિતાતિ. અયં તાવેત્થ સબ્બસઙ્ગાહિકકથા. ઠપેત્વા પન બ્યાપાદવિહિંસાધાતુયો સેસા સબ્બાપિ કામધાતુ એવાતિ. અયં અસમ્ભિન્નકથા નામ. નેક્ખમ્મધાતુગ્ગહણેનાપિ અબ્યાપાદઅવિહિંસાધાતુયો ગહિતાયેવ. નેક્ખમ્મધાતુતો પન નીહરિત્વા નીહરિત્વા તદુભયમ્પિ દસ્સિતન્તિ અયમેત્થાપિ સબ્બસઙ્ગાહિકકથા. ઠપેત્વા અબ્યાપાદઅવિહિંસાધાતુયો અવસેસા નેક્ખમ્મધાતૂતિ અયં અસમ્ભિન્નકથા નામ.

ઇમાહિ ચ છહિ ધાતૂહિ પરિગ્ગહિતા હિ અટ્ઠારસ ધાતુયો પરિગ્ગહિતાવ હોન્તિ. સબ્બાપિ હિ તા કામધાતુતોવ નીહરિત્વા નીહરિત્વા લભાપેતબ્બા અટ્ઠારસ ધાતુયોવ હોન્તીતિ તિણ્ણં છક્કાનં વસેન અટ્ઠારસ હોન્તિ. એવં પન અગ્ગહેત્વા એકેકસ્મિં છક્કે વુત્તનયેન અટ્ઠારસ અટ્ઠારસ કત્વા સબ્બાનિપિ તાનિ અટ્ઠારસકાનિ એકજ્ઝં અભિસઙ્ખિપિત્વા અટ્ઠારસેવ હોન્તીતિ વેદિતબ્બા. ઇતિ ઇમસ્મિં સુત્તન્તભાજનીયે સોળસ ધાતુયો કામાવચરા, દ્વે તેભૂમિકાતિ એવમેત્થ સમ્મસનચારોવ કથિતોતિ વેદિતબ્બો.

સુત્તન્તભાજનીયવણ્ણના.

૨. અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના

૧૮૩. અભિધમ્મભાજનીયે સરૂપેનેવ સબ્બાપિ ધાતુયો દસ્સેન્તો અટ્ઠારસ ધાતુયો – ચક્ખુધાતુ રૂપધાતૂતિઆદિમાહ. તત્થ ઉદ્દેસવારે તાવ –

અત્થતો લક્ખણાદિતો, કમતાવત્વસઙ્ખતો;

પચ્ચયા અથ દટ્ઠબ્બા, વેદિતબ્બો વિનિચ્છયો.

તત્થ ‘અત્થતો’તિ ચક્ખતીતિ ચક્ખુ. રૂપયતીતિ રૂપં. ચક્ખુસ્સ વિઞ્ઞાણં ચક્ખુવિઞ્ઞાણન્તિ એવમાદિના તાવ નયેન ચક્ખાદીનં વિસેસત્થતો વેદિતબ્બો વિનિચ્છયો. અવિસેસેન પન વિદહતિ, ધીયતે, વિધાનં, વિધીયતે એતાય, એત્થ વા ધીયતીતિ ધાતુ. લોકિયા હિ ધાતુયો કારણભાવેન વવત્થિતા હુત્વા સુવણ્ણરજતાદિધાતુયો વિય સુવણ્ણરજતાદિં અનેકપ્પકારં સંસારદુક્ખં વિદહન્તિ; ભારહારેહિ ચ ભારો વિય સત્તેહિ ધીયન્તે ધારીયન્તેતિ અત્થો. દુક્ખવિધાનમત્તમેવ ચેતા અવસવત્તનતો. એતાહિ ચ કરણભૂતાહિ સંસારદુક્ખં સત્તેહિ અનુવિધીયતિ; તથાવિહિતઞ્ચેતં એતાસ્વેવ ધીયતિ ઠપીયતીતિ અત્થો. ઇતિ ચક્ખાદીસુ એકેકો ધમ્મો યથાસમ્ભવં વિદહતિ ધીયતેતિઆદિઅત્થવસેન ધાતૂતિ વુચ્ચતિ.

અપિચ યથા તિત્થિયાનં અત્તા નામ સભાવતો નત્થિ, ન એવમેતા. એતા પન અત્તનો સભાવં ધારેન્તીતિ ધાતુયો. યથા ચ લોકે વિચિત્તા હરિતાલમનોસિલાદયો સિલાવયવા ધાતુયોતિ વુચ્ચન્તિ, એવમેતાપિ ધાતુયો વિય ધાતુયો. વિચિત્તા હેતા ઞાણઞેય્યાવયવાતિ. યથા વા સરીરસઙ્ખાતસ્સ સમુદાયસ્સ અવયવભૂતેસુ રસસોણિતાદીસુ અઞ્ઞમઞ્ઞં વિસભાગલક્ખણપરિચ્છિન્નેસુ ધાતુસમઞ્ઞા, એવમેતેસુપિ પઞ્ચક્ખન્ધસઙ્ખાતસ્સ અત્તભાવસ્સ અવયવેસુ ધાતુસમઞ્ઞા વેદિતબ્બા. અઞ્ઞમઞ્ઞવિસભાગલક્ખણપરિચ્છિન્ના હેતે ચક્ખાદયોતિ. અપિચ ધાતૂતિ નિજ્જીવમત્તસ્સેતં અધિવચનં. તથા હિ ભગવા – ‘‘છ ધાતુરો અયં, ભિક્ખુ, પુરિસો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૩૪૩-૩૪૪) જીવસઞ્ઞાસમૂહનત્થં ધાતુદેસનં અકાસીતિ. તસ્મા યથાવુત્તેનત્થેન ચક્ખુ ચ તં ધાતુ ચાતિ ચક્ખુધાતુ …પે… મનોવિઞ્ઞાણઞ્ચ તં ધાતુ ચાતિ મનોવિઞ્ઞાણધાતૂતિ એવં તાવેત્થ અત્થતો વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

‘લક્ખણાદિતો’તિ ચક્ખાદીનં લક્ખણાદિતો પેત્થ વેદિતબ્બો વિનિચ્છયો. તાનિ ચ પન તેસં લક્ખણાદીનિ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ.

‘કમતો’તિ ઇધાપિ પુબ્બે વુત્તેસુ ઉપ્પત્તિક્કમાદીસુ દેસનાક્કમોવ યુજ્જતિ. સો ચ પનાયં હેતુફલાનુપુબ્બવવત્થાનવસેન વુત્તો. ચક્ખુધાતુ રૂપધાતૂતિ ઇદઞ્હિ દ્વયં હેતુ. ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતૂતિ ફલં. એવં સબ્બત્થ કમતો વેદિતબ્બો વિનિચ્છયો.

‘તાવત્વતો’તિ તાવભાવતો. ઇદં વુત્તં હોતિ – તેસુ તેસુ હિ સુત્તાભિધમ્મપદેસેસુ આભાધાતુ, સુભધાતુ, આકાસાનઞ્ચાયતનધાતુ, વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનધાતુ, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનધાતુ, નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનધાતુ, સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધધાતુ, કામધાતુ, બ્યાપાદધાતુ, વિહિંસાધાતુ, નેક્ખમ્મધાતુ, અબ્યાપાદધાતુ, અવિહિંસાધાતુ, સુખધાતુ, દુક્ખધાતુ, સોમનસ્સધાતુ, દોમનસ્સધાતુ, ઉપેક્ખાધાતુ, અવિજ્જાધાતુ, આરમ્ભધાતુ, નિક્કમધાતુ, પરક્કમધાતુ, હીનધાતુ, મજ્ઝિમધાતુ, પણીતધાતુ, પથવીધાતુ, આપોધાતુ, તેજોધાતુ, વાયોધાતુ, આકાસધાતુ, વિઞ્ઞાણધાતુ, સઙ્ખતધાતુ, અસઙ્ખતધાતુ, અનેકધાતુનાનાધાતુલોકોતિ એવમાદયો અઞ્ઞાપિ ધાતુયો દિસ્સન્તિ.

એવં સતિ સબ્બાસં વસેન પરિચ્છેદં અકત્વા કસ્મા અટ્ઠારસાતિ અયમેવ પરિચ્છેદો કતોતિ ચે? સભાવતો વિજ્જમાનાનં સબ્બધાતૂનં તદન્તોગધત્તા. રૂપધાતુયેવ હિ આભાધાતુ. સુભધાતુ પન રૂપાદિપ્પટિબદ્ધા. કસ્મા? સુભનિમિત્તત્તા. સુભનિમિત્તઞ્હિ સુભધાતુ. તઞ્ચ રૂપાદિવિનિમુત્તં ન વિજ્જતિ, કુસલવિપાકારમ્મણા વા રૂપાદયો એવ સુભધાતૂતિ રૂપાદિમત્તમેવેસા. આકાસાનઞ્ચાયતનધાતુઆદીસુ ચિત્તં મનોવિઞ્ઞાણધાતુ. સેસા ધમ્મા ધમ્મધાતુ. સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધધાતુ પન સભાવતો નત્થિ; ધાતુદ્વયનિરોધમત્તમેવ હિ સા. કામધાતુ ધમ્મધાતુમત્તં વા હોતિ, યથાહ ‘‘તત્થ કતમા કામધાતુ? કામપટિસંયુત્તો તક્કો …પે… મિચ્છાસઙ્કપ્પો’’તિ; અટ્ઠારસપિ ધાતુયો વા, યથાહ ‘‘હેટ્ઠતો અવીચિનિરયં પરિયન્તં કત્વા ઉપરિતો પરનિમ્મિતવસવત્તિદેવે અન્તોકરિત્વા યં એતસ્મિં અન્તરે એત્થાવચરા એત્થ પરિયાપન્ના ખન્ધધાતુઆયતના, રૂપા, વેદના, સઞ્ઞા, સઙ્ખારા, વિઞ્ઞાણં – અયં વુચ્ચતિ કામધાતૂ’’તિ. નેક્ખમ્મધાતુ ધમ્મધાતુ એવ; ‘‘સબ્બેપિ કુસલા ધમ્મા નેક્ખમ્મધાતૂ’’તિ વા વચનતો મનોવિઞ્ઞાણધાતુપિ હોતિયેવ. બ્યાપાદવિહિંસાઅબ્યાપાદઅવિહિંસાસુખદુક્ખસોમનસ્સદોમનસ્સુપેક્ખાઅવિજ્જાઆરમ્ભનિક્કમપરક્કમધાતુયો ધમ્મધાતુયેવ.

હીનમજ્ઝિમપણીતધાતુયો અટ્ઠારસધાતુમત્તમેવ. હીના હિ ચક્ખાદયો હીનધાતુ. મજ્ઝિમપણીતા ચક્ખાદયો મજ્ઝિમા ચેવ પણીતા ચ ધાતૂ. નિપ્પરિયાયેન પન અકુસલા ધમ્મધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતુયો હીનધાતુ. લોકિયા કુસલાબ્યાકતા ઉભોપિ ચક્ખુધાતુઆદયો ચ મજ્ઝિમધાતુ. લોકુત્તરા પન ધમ્મધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતુયો પણીતધાતુ. પથવીતેજોવાયોધાતુયો ફોટ્ઠબ્બધાતુયેવ. આપોધાતુ આકાસધાતુ ચ ધમ્મધાતુયેવ. વિઞ્ઞાણધાતુ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિસત્તવિઞ્ઞાણધાતુસઙ્ખેપોયેવ. સત્તરસ ધાતુયો ધમ્મધાતુએકદેસો ચ સઙ્ખતધાતુ. અસઙ્ખતધાતુ પન ધમ્મધાતુએકદેસોવ. અનેકધાતુનાનાધાતુલોકો પન અટ્ઠારસધાતુપ્પભેદમત્તમેવાતિ. ઇતિ સભાવતો વિજ્જમાનાનં સબ્બધાતૂનં તદન્તોગધત્તા અટ્ઠારસેવ વુત્તાતિ.

અપિચ વિજાનનસભાવે વિઞ્ઞાણે જીવસઞ્ઞીનં જીવસઞ્ઞાસમૂહનત્થમ્પિ અટ્ઠારસેવ વુત્તા. સન્તિ હિ સત્તા વિજાનનસભાવે વિઞ્ઞાણે જીવસઞ્ઞિનો. તેસં ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણમનોવિઞ્ઞાણધાતુભેદેન તસ્સા અનેકત્તં, ચક્ખુરૂપાદિપચ્ચયાયત્તવુત્તિતાય અનિચ્ચતઞ્ચ પકાસેત્વા દીઘરત્તાનુસયિતં જીવસઞ્ઞં સમૂહનિતુકામેન ભગવતા અટ્ઠારસ ધાતુયો પકાસિતા. કિઞ્ચ ભિય્યો? તથા વેનેય્યજ્ઝાસયવસેન; યે ચ ઇમાય નાતિસઙ્ખેપવિત્થારાય દેસનાય વેનેય્યા સત્તા, તદજ્ઝાસયવસેન ચ અટ્ઠારસેવ પકાસિતા.

સઙ્ખેપવિત્થારનયેન તથા તથા હિ,

ધમ્મં પકાસયતિ એસ યથા યથાસ્સ;

સદ્ધમ્મતેજવિહતં વિલયં ખણેન,

વેનેય્યસત્તહદયેસુ તમો પયાતીતિ.

એવમેત્થ ‘તાવત્વતો’ વેદિતબ્બો વિનિચ્છયો.

‘સઙ્ખતો’તિ ચક્ખુધાતુ તાવ જાતિતો એકો ધમ્મોત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ ચક્ખુપસાદવસેન. તથા સોતઘાનજિવ્હાકાયરૂપસદ્દગન્ધરસધાતુયો સોતપસાદાદિવસેન. ફોટ્ઠબ્બધાતુ પન પથવીતેજોવાયોવસેન તયો ધમ્માતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ. ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ કુસલાકુસલવિપાકવસેન દ્વે ધમ્માતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ. તથા સોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણધાતુયો. મનોધાતુ પન પઞ્ચદ્વારાવજ્જનકુસલાકુસલવિપાકસમ્પટિચ્છનવસેન તયો ધમ્માતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ. ધમ્મધાતુ તિણ્ણં અરૂપક્ખન્ધાનં, સોળસન્નં સુખુમરૂપાનં, અસઙ્ખતાય ચ ધાતુયા વસેન વીસતિધમ્માતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ. મનોવિઞ્ઞાણધાતુ સેસકુસલાકુસલાબ્યાકતવિઞ્ઞાણવસેન છસત્તતિધમ્માતિ સઙ્ખં ગચ્છતીતિ એવમેત્થ ‘સઙ્ખતો’ વેદિતબ્બો વિનિચ્છયો.

‘પચ્ચયા’તિ ચક્ખુધાતુઆદીનં ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુઆદીસુ પચ્ચયતો વેદિતબ્બો વિનિચ્છયો. સો પનેતેસં પચ્ચયભાવો નિદ્દેસવારે આવિ ભવિસ્સતિ.

‘દટ્ઠબ્બા’તિ દટ્ઠબ્બતોપેત્થ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બોતિ અત્થો. સબ્બા એવ હિ સઙ્ખતા ધાતુયો પુબ્બન્તાપરન્તવિવિત્તતો, ધુવસુભસુખત્તભાવસુઞ્ઞતો, પચ્ચયાયત્તવુત્તિતો ચ દટ્ઠબ્બા. વિસેસતો પનેત્થ ભેરિતલં વિય ચક્ખુધાતુ દટ્ઠબ્બા, દણ્ડો વિય રૂપધાતુ, સદ્દો વિય ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ. તથા આદાસતલં વિય ચક્ખુધાતુ, મુખં વિય રૂપધાતુ, મુખનિમિત્તં વિય ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ. અથ વા ઉચ્છુતિલાનિ વિય ચક્ખુધાતુ, યન્તચક્કયટ્ઠિ વિય રૂપધાતુ, ઉચ્છુરસતેલાનિ વિય ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ. તથા અધરારણી વિય ચક્ખુધાતુ, ઉત્તરારણી વિય રૂપધાતુ, અગ્ગિ વિય ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ. એસ નયો સોતધાતુઆદીસુપિ.

મનોધાતુ પન યથાસમ્ભવતો ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુઆદીનં પુરેચરાનુચરા વિય દટ્ઠબ્બા. ધમ્મધાતુયા વેદનાક્ખન્ધો સલ્લમિવ સૂલમિવ ચ દટ્ઠબ્બો; સઞ્ઞાસઙ્ખારક્ખન્ધા વેદનાસલ્લસૂલયોગા આતુરા વિય; પુથુજ્જનાનં વા સઞ્ઞા આસાદુક્ખજનનતો રિત્તમુટ્ઠિ વિય, અયથાભુચ્ચનિમિત્તગ્ગાહકતો વનમિગો વિય; સઙ્ખારા પટિસન્ધિયં પક્ખિપનતો અઙ્ગારકાસુયં ખિપનકપુરિસો વિય, જાતિદુક્ખાનુબન્ધનતો રાજપુરિસાનુબન્ધચોરા વિય, સબ્બાનત્થાવહસ્સ ખન્ધસન્તાનસ્સ હેતુતો વિસરુક્ખબીજાનિ વિય; રૂપં નાનાવિધૂપદ્દવનિમિત્તતો ખુરચક્કં વિય દટ્ઠબ્બં.

અસઙ્ખતા પન ધાતુ અમતતો સન્તતો ખેમતો ચ દટ્ઠબ્બા. કસ્મા? સબ્બાનત્થપટિપક્ખભૂતત્તા. મનોવિઞ્ઞાણધાતુ ગહિતારમ્મણં મુઞ્ચિત્વાપિ અઞ્ઞં ગહેત્વાવ પવતનતો વનમક્કટો વિય, દુદ્દમનતો અસ્સખળુઙ્કો વિય, યત્થકામનિપાતિતો વેહાસં ખિત્તદણ્ડો વિય, લોભદોસાદિનાનપ્પકારકિલેસયોગતો રઙ્ગનટો વિય દટ્ઠબ્બોતિ.

૧૮૪. નિદ્દેસવારે ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચાતિ ઇદઞ્ચ દ્વયં પટિચ્ચ અઞ્ઞઞ્ચ કિરિયામનોધાતુઞ્ચેવ સમ્પયુત્તખન્ધત્તયઞ્ચાતિ અત્થો. ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુયા હિ ચક્ખુ નિસ્સયપચ્ચયો હોતિ, રૂપં આરમ્મણપચ્ચયો, કિરિયમનોધાતુ વિગતપચ્ચયો, તયો અરૂપક્ખન્ધા સહજાતપચ્ચયો. તસ્મા એસા ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ ઇમે ચત્તારો પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ નામ. સોતઞ્ચ પટિચ્ચાતિઆદીસુપિ એસેવ નયો.

નિરુદ્ધસમનન્તરાતિ નિરુદ્ધાય સમનન્તરા. તજ્જા મનોધાતૂતિ તસ્મિં આરમ્મણે જાતા કુસલાકુસલવિપાકતો દુવિધા મનોધાતુ સમ્પટિચ્છનકિચ્ચા. સબ્બધમ્મેસુ વા પન પઠમસમન્નાહારોતિ એતેસુ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીસુ સબ્બધમ્મેસુ ઉપ્પજ્જમાનેસુ પઠમસમન્નાહારો; ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુઆદીનં વા આરમ્મણસઙ્ખાતેસુ સબ્બધમ્મેસુ પઠમસમન્નાહારોતિ અયમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. એતેન પઞ્ચદ્વારાવજ્જનકિચ્ચા કિરિયમનોધાતુ ગહિતાતિ વેદિતબ્બા.

મનોધાતુયાપિ ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધસમનન્તરાતિ એત્થ પિ-કારો સમ્પિણ્ડનત્થો. તસ્મા મનોધાતુયાપિ મનોવિઞ્ઞાણધાતુયાપીતિ અયમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. તેન યા ચ વિપાકમનોધાતુયા ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધાય સમનન્તરા ઉપ્પજ્જતિ સન્તીરણકિચ્ચા વિપાકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ, યા ચ તસ્સા ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધાય સમનન્તરા ઉપ્પજ્જતિ વોટ્ઠબ્બનકિચ્ચા કિરિયમનોવિઞ્ઞાણધાતુ, યા ચ તસ્સા ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધાય સમનન્તરા ઉપ્પજ્જતિ જવનકિચ્ચા મનોવિઞ્ઞાણધાતુ – તા સબ્બાપિ કથિતા હોતીતિ વેદિતબ્બા. મનઞ્ચ પટિચ્ચાતિ ભવઙ્ગમનં. ધમ્મે ચાતિ ચતુભૂમિકધમ્મારમ્મણં. ઉપ્પજ્જતિ મનોવિઞ્ઞાણન્તિ સહાવજ્જનકં જવનં નિબ્બત્તતિ.

ઇમસ્મિં પન ઠાને હત્થે ગહિતપઞ્હં નામ ગણ્હિંસુ. મહાધમ્મરક્ખિતત્થેરો કિર નામ દીઘભાણકાભયત્થેરં હત્થે ગહેત્વા આહ – ‘પટિચ્ચાતિ નામ આગતટ્ઠાને આવજ્જનં વિસું ન કાતબ્બં, ભવઙ્ગનિસ્સિતકમેવ કાતબ્બ’ન્તિ. તસ્મા ઇધ મનોતિ સહાવજ્જનકં ભવઙ્ગં. મનોવિઞ્ઞાણન્તિ જવનમનોવિઞ્ઞાણં. ઇમસ્મિં પન અભિધમ્મભાજનીયે સોળસ ધાતુયો કામાવચરા, દ્વે ચતુભૂમિકા લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકા કથિતાતિ.

અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના.

૩. પઞ્હાપુચ્છકવણ્ણના

૧૮૫. પઞ્હાપુચ્છકે અટ્ઠારસન્નં ધાતૂનં હેટ્ઠા વુત્તનયાનુસારેનેવ કુસલાદિભાવો વેદિતબ્બો. આરમ્મણત્તિકેસુ પન છ ધાતુયો પરિત્તારમ્મણાતિ ઇદં પન પઞ્ચન્નં ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં મનોધાતુયા ચ એકન્તેન પઞ્ચસુ રૂપારમ્મણાદીસુ પવત્તિં સન્ધાય વુત્તં. દ્વે ધાતુયોતિ વુત્તાનં પન ધમ્મધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતૂનં મનાયતનધમ્માયતનેસુ વુત્તનયેનેવ પરિત્તારમ્મણાદિતા વેદિતબ્બા. ઇતિ ઇમસ્મિમ્પિ પઞ્હાપુચ્છકે સોળસ ધાતુયો કામાવચરા, દ્વે ચતુભૂમિકા લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકા કથિતા. એવમયં ધાતુવિભઙ્ગોપિ તેપરિવટ્ટં નીહરિત્વાવ ભાજેત્વા દેસિતોતિ.

સમ્મોહવિનોદનિયા વિભઙ્ગટ્ઠકથાય

ધાતુવિભઙ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. સચ્ચવિભઙ્ગો

૧. સુત્તન્તભાજનીયવણ્ણના

૧૮૯. ઇદાનિ તદનન્તરે સચ્ચવિભઙ્ગે ચત્તારીતિ ગણનપરિચ્છેદો. અરિયસચ્ચાનીતિ પરિચ્છિન્નધમ્મનિદસ્સનં. દુક્ખં અરિયસચ્ચન્તિઆદિમ્હિ પન ઉદ્દેસવારે –

વિભાગતો નિબ્બચન-લક્ખણાદિપ્પભેદતો;

અત્થત્થુદ્ધારતો ચેવ, અનૂનાધિકતો તથા.

કમતો અરિયસચ્ચેસુ, યં ઞાણં તસ્સ કિચ્ચતો;

અન્તોગધાનં પભેદો, ઉપમાતો ચતુક્કતો.

સુઞ્ઞતેકવિધાદીહિ, સભાગવિસભાગતો;

વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો, વિઞ્ઞુના સાસનક્કમે.

તત્થ ‘વિભાગતો’તિ દુક્ખાદીનઞ્હિ ચત્તારો ચત્તારો અત્થા વિભત્તા તથા અવિતથા અનઞ્ઞથા, યે દુક્ખાદીનિ અભિસમેન્તેહિ અભિસમેતબ્બા. યથાહ, ‘‘દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠો, સઙ્ખતટ્ઠો, સન્તાપટ્ઠો, વિપરિણામટ્ઠો – ઇમે ચત્તારો દુક્ખસ્સ દુક્ખટ્ઠા તથા અવિતથા અનઞ્ઞથા. સમુદયસ્સ આયૂહનટ્ઠો, નિદાનટ્ઠો, સંયોગટ્ઠો, પલિબોધટ્ઠો…પે… નિરોધસ્સ નિસ્સરણટ્ઠો, વિવેકટ્ઠો, અસઙ્ખતટ્ઠો, અમતટ્ઠો…પે… મગ્ગસ્સ નિય્યાનટ્ઠો, હેત્વટ્ઠો, દસ્સનટ્ઠો, આધિપતેય્યટ્ઠો – ઇમે ચત્તારો મગ્ગસ્સ મગ્ગટ્ઠા તથા અવિતથા અનઞ્ઞથા’’તિ (પટિ. મ. ૨.૮). તથા ‘‘દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠો, સઙ્ખતટ્ઠો, સન્તાપટ્ઠો, વિપરિનામટ્ઠો, અભિસમયટ્ઠો’’તિ (પટિ. મ. ૨.૧૧) એવમાદિ. ઇતિ એવં વિભત્તાનં ચતુન્નં ચતુન્નં અત્થાનં વસેન દુક્ખાદીનિ વેદિતબ્બાનીતિ. અયં તાવેત્થ વિભાગતો વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

‘નિબ્બચનલક્ખણાદિપ્પભેદતો’તિ એત્થ પન ‘નિબ્બચનતો’ તાવ ઇધ ‘દુ’ઇતિ અયં સદ્દો કુચ્છિતે દિસ્સતિ; કુચ્છિતઞ્હિ પુત્તં દુપુત્તોતિ વદન્તિ. ‘ખં’સદ્દો પન તુચ્છે; તુચ્છઞ્હિ આકાસં ખન્તિ વુચ્ચતિ. ઇદઞ્ચ પઠમસચ્ચં કુચ્છિતં અનેકઉપદ્દવાધિટ્ઠાનતો, તુચ્છં બાલજનપરિકપ્પિતધુવસુભસુખત્તભાવવિરહિતતો. તસ્મા કુચ્છિતત્તા તુચ્છત્તા ચ દુક્ખન્તિ વુચ્ચતિ. ‘સં’ઇતિ ચ અયં સદ્દો ‘‘સમાગમો સમેત’’ન્તિઆદીસુ (વિભ. ૧૯૯; દી. નિ. ૨.૩૯૬) સંયોગં દીપેતિ; ‘ઉ’ઇતિ અયં સદ્દો ‘‘ઉપ્પન્નં ઉદિત’’ન્તિઆદીસુ (પારા. ૧૭૨; ચૂળનિ. ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસ ૧૪૧) ઉપ્પત્તિં. ‘અય’સદ્દો પન કારણં દીપેતિ. ઇદઞ્ચાપિ દુતિયસચ્ચં અવસેસપચ્ચયસમાયોગે સતિ દુક્ખસ્સુપ્પત્તિકારણં. ઇતિ દુક્ખસ્સ સંયોગે ઉપ્પત્તિકારણત્તા દુક્ખસમુદયન્તિ વુચ્ચતિ.

તતિયસચ્ચં પન યસ્મા ‘નિ’સદ્દો અભાવં ‘રોધ’સદ્દો ચ ચારકં દીપેતિ, તસ્મા અભાવો એત્થ સંસારચારકસઙ્ખાતસ્સ દુક્ખરોધસ્સ સબ્બગતિસુઞ્ઞત્તા, સમધિગતે વા તસ્મિં સંસારચારકસઙ્ખાતસ્સ દુક્ખરોધસ્સ અભાવો હોતિ તપ્પટિપક્ખત્તાતિપિ દુક્ખનિરોધન્તિ વુચ્ચતિ, દુક્ખસ્સ વા અનુપ્પાદનિરોધપચ્ચયત્તા દુક્ખનિરોધન્તિ. ચતુત્થસચ્ચં પન યસ્મા એતં દુક્ખનિરોધં ગચ્છતિ આરમ્મણવસેન તદભિમુખીભૂતત્તા, પટિપદા ચ હોતિ દુક્ખનિરોધપ્પત્તિયા, તસ્મા દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદાતિ વુચ્ચતિ.

યસ્મા પનેતાનિ બુદ્ધાદયો અરિયા પટિવિજ્ઝન્તિ, તસ્મા અરિયસચ્ચાનીતિ વુચ્ચન્તિ. યથાહ – ‘‘ચતારિમાનિ, ભિક્ખવે, અરિયસચ્ચાનિ (સં. નિ. ૫.૧૦૯૭). કતમાનિ…પે… ઇમાનિ ખો, ભિક્ખવે, ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ. અરિયા ઇમાનિ પટિવિજ્ઝન્તિ, તસ્મા અરિયસચ્ચાનીતિ વુચ્ચન્તી’’તિ. અપિચ અરિયસ્સ સચ્ચાનીતિપિ અરિયસચ્ચાનિ. યથાહ – ‘‘સદેવકે, ભિક્ખવે, લોકે…પે… સદેવમનુસ્સાય તથાગતો અરિયો, તસ્મા અરિયસચ્ચાનીતિ વુચ્ચન્તી’’તિ. અથ વા એતેસં અભિસમ્બુદ્ધત્તા અરિયભાવસિદ્ધિતોપિ અરિયસચ્ચાનિ. યથાહ – ‘‘ઇમેસં ખો, ભિક્ખવે, ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં યથાભૂતં અભિસમ્બુદ્ધત્તા તથાગતો અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો ‘અરિયો’તિ વુચ્ચતી’’તિ. અપિચ ખો પન અરિયાનિ સચ્ચાનીતિપિ અરિયસચ્ચાનિ; અરિયાનીતિ તથાનિ અવિતથાનિ અવિસંવાદકાનીતિ અત્થો. યથાહ – ‘‘ઇમાનિ ખો, ભિક્ખવે, ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ, તસ્મા અરિયસચ્ચાનીતિ વુચ્ચન્તી’’તિ. એવમેત્થ નિબ્બચનતો વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

કથં ‘લક્ખણાદિપ્પભેદતો’? એત્થ હિ બાધનલક્ખણં દુક્ખસચ્ચં, સન્તાપનરસં, પવત્તિપચ્ચુપટ્ઠાનં. પભવલક્ખણં સમુદયસચ્ચં, અનુપચ્છેદકરણરસં, પલિબોધપચ્ચુપટ્ઠાનં. સન્તિલક્ખણં નિરોધસચ્ચં, અચ્ચુતિરસં, અનિમિત્તપચ્ચુપટ્ઠાનં. નિય્યાનલક્ખણં મગ્ગસચ્ચં, કિલેસપ્પહાનકરણરસં, વુટ્ઠાનપચ્ચુપટ્ઠાનં. અપિચ પવત્તિપવત્તકનિવત્તિનિવત્તકલક્ખણાનિ પટિપાટિયા. તથા સઙ્ખતતણ્હાઅસઙ્ખતદસ્સનલક્ખણાનિ ચાતિ એવમેત્થ ‘લક્ખણાદિપ્પભેદતો’ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

‘અત્થત્થુદ્ધારતો ચેવા’તિ એત્થ પન અત્થતો તાવ કો સચ્ચટ્ઠોતિ ચે? યો પઞ્ઞાચક્ખુના ઉપપરિક્ખમાનાનં માયાવ વિપરીતકો, મરીચીવ વિસંવાદકો, તિત્થિયાનં અત્તાવ અનુપલબ્ભસભાવો ચ ન હોતિ; અથ ખો બાધનપભવસન્તિનિય્યાનપ્પકારેન તચ્છાવિપરીતભૂતભાવેન અરિયઞાણસ્સ ગોચરો હોતિયેવ; એસ અગ્ગિલક્ખણં વિય, લોકપકતિ વિય ચ તચ્છાવિપરીતભૂતભાવો સચ્ચટ્ઠોતિ વેદિતબ્બો. યથાહ – ‘‘ઇદં દુક્ખન્તિ ખો, ભિક્ખવે, તથમેતં અવિતથમેતં અનઞ્ઞથમેત’’ન્તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૯૦) વિત્થારો. અપિચ –

નાબાધકં યતો દુક્ખં, દુક્ખા અઞ્ઞં ન બાધકં;

બાધકત્તનિયામેન, તતો સચ્ચમિદં મતં.

તં વિના નાઞ્ઞતો દુક્ખં, ન હોતિ ન ચ તં તતો;

દુક્ખહેતુનિયામેન, ઇતિ સચ્ચં વિસત્તિકા.

નાઞ્ઞા નિબ્બાનતો સન્તિ, સન્તં ન ચ ન તં યતો;

સન્તભાવનિયામેન, તતો સચ્ચમિદં મતં.

મગ્ગા અઞ્ઞં ન નિય્યાનં, અનિય્યાનો ન ચાપિ સો;

તચ્છનિય્યાનભાવત્તા, ઇતિ સો સચ્ચસમ્મતો.

ઇતિ તચ્છાવિપલ્લાસ-ભૂતભાવં ચતૂસુપિ;

દુક્ખાદીસ્વવિસેસેન, સચ્ચટ્ઠં આહુ પણ્ડિતાતિ.

એવં ‘અત્થતો’ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

કથં ‘અત્થુદ્ધારતો’? ઇધાયં ‘સચ્ચ’સદ્દો અનેકેસુ અત્થેસુ દિસ્સતિ, સેય્યથિદં – ‘‘સચ્ચં ભણે, ન કુજ્ઝેય્યા’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૨૨૪) વાચાસચ્ચે. ‘‘સચ્ચે ઠિતા સમણબ્રાહ્મણા ચા’’તિઆદીસુ (જા. ૨.૨૧.૪૩૩) વિરતિસચ્ચે. ‘‘કસ્મા નુ સચ્ચાનિ વદન્તિ નાના, પવાદિયાસે કુસલાવદાના’’તિઆદીસુ (સુ. નિ. ૮૯૧) દિટ્ઠિસચ્ચે. ‘‘એકઞ્હિ સચ્ચં ન દુતિયમત્થી’’તિઆદીસુ (સુ. નિ. ૮૯૦) પરમત્થસચ્ચે નિબ્બાને ચેવ મગ્ગે ચ. ‘‘ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં કતિ કુસલા’’તિઆદીસુ (વિભ. ૨૧૬) અરિયસચ્ચે. સ્વાયમિધાપિ અરિયસચ્ચે વત્તતીતિ એવમેત્થ ‘અત્થુદ્ધારતો’પિ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

‘અનૂનાધિકતો’તિ કસ્મા પન ચત્તારેવ અરિયસચ્ચાનિ વુત્તાનિ, અનૂનાનિ અનધિકાનીતિ ચે? અઞ્ઞસ્સાસમ્ભવતો, અઞ્ઞતરસ્સ ચ અનપનેય્યભાવતો; ન હિ એતેહિ અઞ્ઞં અધિકં વા એતેસં વા એકમ્પિ અપનેતબ્બં સમ્ભોતિ. યથાહ – ‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, આગચ્છેય્ય સમણો વા બ્રાહ્મણો વા ‘નેતં દુક્ખં અરિયસચ્ચં, અઞ્ઞં દુક્ખં અરિયસચ્ચં યં સમણેન ગોતમેન દેસિતં. અહમેતં દુક્ખં અરિયસચ્ચં ઠપેત્વા અઞ્ઞં દુક્ખં અરિયસચ્ચં પઞ્ઞપેસ્સામી’તિ નેતં ઠાનં વિજ્જતી’’તિઆદિ. યથા ચાહ – ‘‘યો હિ કોચિ, ભિક્ખવે, સમણો વા બ્રાહ્મણો વા એવં વદેય્ય ‘નેતં દુક્ખં પઠમં અરિયસચ્ચં, યં સમણેન ગોતમેન દેસિતં. અહમેતં દુક્ખં પઠમં અરિયસચ્ચં પચ્ચક્ખાય અઞ્ઞં દુક્ખં પઠમં અરિયસચ્ચં પઞ્ઞપેસ્સામી’તિ નેતં ઠાનં વિજ્જતી’’તિઆદિ (સં. નિ. ૫.૧૦૮૬).

અપિચ પવત્તિમાચિક્ખન્તો ભગવા સહેતુકં આચિક્ખિ, નિવત્તિઞ્ચ સઉપાયં. ઇતિ પવત્તિનિવત્તિતદુભયહેતૂનં એતપ્પરમતો ચત્તારેવ વુત્તાનિ. તથા પરિઞ્ઞેય્ય પહાતબ્બ સચ્છિકાતબ્બ ભાવેતબ્બાનં, તણ્હાવત્થુતણ્હાતણ્હાનિરોધતણ્હાનિરોધુપાયાનં, આલયાલયરામતાઆલયસમુગ્ઘાતઆલયસમુગ્ઘાતૂપાયાનઞ્ચ વસેનાપિ ચત્તારેવ વુત્તાનીતિ. એવમેત્થ ‘અનૂનાધિકતો’ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

‘કમતો’તિ અયમ્પિ દેસનાક્કમોવ. એત્થ ચ ઓળારિકત્તા સબ્બસત્તસાધારણત્તા ચ સુવિઞ્ઞેય્યન્તિ દુક્ખસચ્ચં પઠમં વુત્તં, તસ્સેવ હેતુદસ્સનત્થં તદનન્તરં સમુદયસચ્ચં, હેતુનિરોધા ફલનિરોધોતિ ઞાપનત્થં તતો નિરોધસચ્ચં, તદધિગમુપાયદસ્સનત્થં અન્તે મગ્ગસચ્ચં. ભવસુખસ્સાદગધિતાનં વા સત્તાનં સંવેગજનનત્થં પઠમં દુક્ખમાહ. તં નેવ અકતં આગચ્છતિ, ન ઇસ્સરનિમ્માનાદિતો હોતિ, ઇતો પન હોતીતિ ઞાપનત્થં તદનન્તરં સમુદયં. તતો સહેતુકેન દુક્ખેન અભિભૂતત્તા સંવિગ્ગમાનસાનં દુક્ખનિસ્સરણગવેસીનં નિસ્સરણદસ્સનેન અસ્સાસજનનત્થં નિરોધં. તતો નિરોધાધિગમત્થં નિરોધસમ્પાપકં મગ્ગન્તિ એવમેત્થ ‘કમતો’ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

‘અરિયસચ્ચેસુ યં ઞાણં તસ્સ કિચ્ચતો’તિ સચ્ચઞાણકિચ્ચતોપિ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બોતિ અત્થો. દુવિધઞ્હિ સચ્ચઞાણં – અનુબોધઞાણઞ્ચ પટિવેધઞાણઞ્ચ. તત્થ અનુબોધઞાણં લોકિયં અનુસ્સવાદિવસેન નિરોધે મગ્ગે ચ પવત્તતિ. પટિવેધઞાણં લોકુત્તરં નિરોધારમ્મણં કત્વા કિચ્ચતો ચત્તારિપિ સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝતિ. યથાહ – ‘‘યો, ભિક્ખવે, દુક્ખં પસ્સતિ દુક્ખસમુદયમ્પિ સો પસ્સતિ, દુક્ખનિરોધમ્પિ પસ્સતિ, દુક્ખનિરોધગામિનિં પટિપદમ્પિ પસ્સતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૧૦૦) સબ્બં વત્તબ્બં. યં પનેતં લોકિયં, તત્થ દુક્ખઞાણં પરિયુટ્ઠાનાભિભવનવસેન પવત્તમાનં સક્કાયદિટ્ઠિં નિવત્તેતિ, સમુદયઞાણં ઉચ્છેદદિટ્ઠિં, નિરોધઞાણં સસ્સતદિટ્ઠિં, મગ્ગઞાણં અકિરિયદિટ્ઠિં; દુક્ખઞાણં વા ધુવસુભસુખત્તભાવરહિતેસુ ખન્ધેસુ ધુવસુભસુખત્તભાવસઞ્ઞાસઙ્ખાતં ફલે વિપ્પટિપત્તિં, સમુદયઞાણં ઇસ્સરપ્પધાનકાલસભાવાદીહિ લોકો પવત્તતીતિ અકારણે કારણાભિમાનપ્પવત્તં હેતુમ્હિ વિપ્પટિપત્તિં, નિરોધઞાણં અરૂપલોકલોકથૂપિકાદીસુ અપવગ્ગગ્ગાહભૂતં નિરોધે વિપ્પટિપત્તિં, મગ્ગઞાણં કામસુખલ્લિકઅત્તકિલમથાનુયોગપ્પભેદે અવિસુદ્ધિમગ્ગે વિસુદ્ધિમગ્ગગ્ગાહવસેન પવત્તં ઉપાયે વિપ્પટિપત્તિં નિવત્તેતિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

લોકે લોકપ્પભવે, લોકત્થગમે સિવે ચ તદુપાયે;

સમ્મુય્હતિ તાવ નરો, ન વિજાનાતિ યાવ સચ્ચાનીતિ.

એવમેત્થ ‘ઞાણકિચ્ચતો’પિ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

‘અન્તોગધાનં પભેદા’તિ દુક્ખસચ્ચસ્મિઞ્હિ, ઠપેત્વા તણ્હઞ્ચેવ અનાસવધમ્મે ચ, સેસા સબ્બધમ્મા અન્તોગધા; સમુદયસચ્ચે છત્તિંસ તણ્હાવિચરિતાનિ; નિરોધસચ્ચં અસમ્મિસ્સં; મગ્ગસચ્ચે સમ્માદિટ્ઠિમુખેન વીમંસિદ્ધિપાદપઞ્ઞિન્દ્રિયપઞ્ઞાબલધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગાનિ. સમ્માસઙ્કપ્પાપદેસેન તયો નેક્ખમ્મવિતક્કાદયો, સમ્માવાચાપદેસેન ચત્તારિ વચીસુચરિતાનિ, સમ્માકમ્મન્તાપદેસેન તીણિ કાયસુચરિતાનિ, સમ્માઆજીવમુખેન અપ્પિચ્છતા સન્તુટ્ઠિતા ચ, સબ્બેસંયેવ વા એતેસં સમ્માવાચાકમ્મન્તાજીવાનં અરિયકન્તસીલત્તા સીલસ્સ ચ સદ્ધાહત્થેન પટિગ્ગહેતબ્બત્તા તેસં અત્થિતાય ચ અત્થિભાવતો સદ્ધિન્દ્રિયસદ્ધાબલછન્દિદ્ધિપાદા, સમ્માવાયામાપદેસેન ચતુબ્બિધસમ્મપ્પધાનવીરિયિન્દ્રિયવીરિયબલવીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગાનિ, સમ્માસતિઅપદેસેન ચતુબ્બિધસતિપટ્ઠાનસતિન્દ્રિયસતિબલસતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગાનિ, સમ્માસમાધિઅપદેસેન સવિતક્કસવિચારાદયો તયો તયો સમાધી, ચિત્તસમાધિસમાધિન્દ્રિયસમાધિબલપીતિપસ્સદ્ધિસમાધિઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગાનિ અન્તોગધાનીતિ. એવમેત્થ ‘અન્તોગધાનં પભેદા’પિ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

‘ઉપમાતો’તિ ભારો વિય હિ દુક્ખસચ્ચં દટ્ઠબ્બં, ભારાદાનમિવ સમુદયસચ્ચં, ભારનિક્ખેપનમિવ નિરોધસચ્ચં, ભારનિક્ખેપનૂપાયો વિય મગ્ગસચ્ચં; રોગો વિય ચ દુક્ખસચ્ચં, રોગનિદાનમિવ સમુદયસચ્ચં, રોગવૂપસમો વિય નિરોધસચ્ચં, ભેસજ્જમિવ મગ્ગસચ્ચં; દુબ્ભિક્ખમિવ વા દુક્ખસચ્ચં, દુબ્બુટ્ઠિ વિય સમુદયસચ્ચં, સુભિક્ખમિવ નિરોધસચ્ચં, સુવુટ્ઠિ વિય મગ્ગસચ્ચં. અપિચ વેરીવેરમૂલવેરસમુગ્ઘાતવેરસમુગ્ઘાતુપાયેહિ, વિસરુક્ખરુક્ખમૂલમૂલુપચ્છેદતદુપચ્છેદુપાયેહિ, ભયભયમૂલનિબ્ભયતદધિગમુપાયેહિ, ઓરિમતીરમહોઘપારિમતીરતંસમ્પાપકવાયામેહિ ચ યોજેત્વાપેતાનિ ઉપમાતો વેદિતબ્બાનીતિ. એવમેત્થ ‘ઉપમાતો’ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

‘ચતુક્કતો’તિ અત્થિ ચેત્થ દુક્ખં ન અરિયસચ્ચં, અત્થિ અરિયસચ્ચં ન દુક્ખં, અત્થિ દુક્ખઞ્ચેવ અરિયસચ્ચઞ્ચ, અત્થિ નેવ દુક્ખં ન અરિયસચ્ચં. એસ નયો સમુદયાદીસુ. તત્થ મગ્ગસમ્પયુત્તા ધમ્મા સામઞ્ઞફલાનિ ચ ‘‘યદનિચ્ચં તં દુક્ખ’’ન્તિ (સં. નિ. ૩.૧૫) વચનતો સઙ્ખારદુક્ખતાય દુક્ખં ન અરિયસચ્ચં. નિરોધો અરિયસચ્ચં ન દુક્ખં. ઇતરં પન અરિયસચ્ચદ્વયં સિયા દુક્ખં અનિચ્ચતો, ન પન યસ્સ પરિઞ્ઞાય ભગવતિ બ્રહ્મચરિયં વુસ્સતિ તથત્થેન. સબ્બાકારેન પન ઉપાદાનક્ખન્ધપઞ્ચકં દુક્ખઞ્ચેવ અરિયસચ્ચઞ્ચ અઞ્ઞત્ર તણ્હાય. મગ્ગસમ્પયુત્તા ધમ્મા સામઞ્ઞફલાનિ ચ યસ્સ પરિઞ્ઞત્થં ભગવતિ બ્રહ્મચરિયં વુસ્સતિ તથત્થેન નેવ દુક્ખં ન અરિયસચ્ચં. એવં સમુદયાદીસુપિ યથાયોગં યોજેત્વા ‘ચતુક્કતો’પેત્થ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

‘સુઞ્ઞતેકવિધાદીહી’તિ એત્થ સુઞ્ઞતો તાવ પરમત્થેન હિ સબ્બાનેવ સચ્ચાનિ વેદકકારકનિબ્બુતગમકાભાવતો સુઞ્ઞાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

દુક્ખમેવ હિ ન કોચિ દુક્ખિતો, કારકો ન કિરિયાવ વિજ્જતિ;

અત્થિ નિબ્બુતિ ન નિબ્બુતો પુમા, મગ્ગમત્થિ ગમકો ન વિજ્જતીતિ.

અથ વા –

ધુવસુભસુખત્તસુઞ્ઞં, પુરિમદ્વયમત્તસુઞ્ઞમમતપદં;

ધુવસુખઅત્તવિરહિતો, મગ્ગો ઇતિ સુઞ્ઞતો તેસુ.

નિરોધસુઞ્ઞાનિ વા તીણિ, નિરોધો ચ સેસત્તયસુઞ્ઞો. ફલસુઞ્ઞો વા એત્થ હેતુ સમુદયે દુક્ખસ્સાભાવતો મગ્ગે ચ નિરોધસ્સ, ન ફલેન સગબ્ભો પકતિવાદીનં પકતિ વિય. હેતુસુઞ્ઞઞ્ચ ફલં દુક્ખસમુદયાનં નિરોધમગ્ગાનઞ્ચ અસમવાયા, ન હેતુસમવેતં હેતુફલં હેતુફલસમવાયવાદીનં દ્વિઅણુકાદીનિ વિય. તેનેતં વુચ્ચતિ –

તયમિધ નિરોધસુઞ્ઞં, તયેન તેનાપિ નિબ્બુતિ સુઞ્ઞા;

સુઞ્ઞો ફલેન હેતુ, ફલમ્પિ તં હેતુના સુઞ્ઞન્તિ.

એવં તાવ ‘સુઞ્ઞતો’ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

‘એકવિધાદીહી’તિ સબ્બમેવ ચેત્થ દુક્ખં એકવિધં પવત્તિભાવતો, દુવિધં નામરૂપતો, તિવિધં કામરૂપારૂપૂપપતિભવભેદતો, ચતુબ્બિધં ચતુઆહારભેદતો, પઞ્ચવિધં પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધભેદતો. સમુદયોપિ એકવિધો પવત્તકભાવતો, દુવિધો દિટ્ઠિસમ્પયુત્તાસમ્પયુત્તતો, તિવિધો કામભવવિભવતણ્હાભેદતો, ચતુબ્બિધો ચતુમગ્ગપ્પહેય્યતો, પઞ્ચવિધો રૂપાભિનન્દનાદિભેદતો, છબ્બિધો છતણ્હાકાયભેદતો. નિરોધોપિ એકવિધો અસઙ્ખતધાતુભાવતો, પરિયાયેન પન દુવિધો સઉપાદિસેસઅનુપાદિસેસતો, તિવિધો ભવત્તયવૂપસમતો, ચતુબ્બિધો ચતુમગ્ગાધિગમનીયતો, પઞ્ચવિધો પઞ્ચાભિનન્દનવૂપસમતો, છબ્બિધો છતણ્હાકાયક્ખયભેદતો. મગ્ગોપિ એકવિધો ભાવેતબ્બતો, દુવિધો સમથવિપસ્સનાભેદતો દસ્સનભાવનાભેદતો વા, તિવિધો ખન્ધત્તયભેદતો. અયઞ્હિ સપ્પદેસત્તા નગરં વિય રજ્જેન નિપ્પદેસેહિ તીહિ ખન્ધેહિ સઙ્ગહિતો. યથાહ –

‘‘ન ખો, આવુસો વિસાખ, અરિયેન અટ્ઠઙ્ગિકેન મગ્ગેન તયો ખન્ધા સઙ્ગહિતા. તીહિ ચ ખો, આવુસો વિસાખ, ખન્ધેહિ અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો સઙ્ગહિતો. યા ચાવુસો વિસાખ, સમ્માવાચા, યો ચ સમ્માકમ્મન્તો, યો ચ સમ્માઆજીવો – ઇમે ધમ્મા સીલક્ખન્ધે સઙ્ગહિતા; યો ચ સમ્માવાયામો, યા ચ સમ્માસતિ, યો ચ સમ્માસમાધિ – ઇમે ધમ્મા સમાધિક્ખન્ધે સઙ્ગહિતા; યા ચ સમ્માદિટ્ઠિ, યો ચ સમ્માસઙ્કપ્પો – ઇમે ધમ્મા પઞ્ઞાક્ખન્ધે સઙ્ગહિતા’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૨).

એત્થ હિ સમ્માવાચાદયો તયો સીલમેવ. તસ્મા તે સજાતિતો સીલક્ખન્ધેન સઙ્ગહિતા. કિઞ્ચાપિ હિ પાળિયં સીલક્ખન્ધેતિ ભુમ્મેન નિદ્દેસો કતો, અત્થો પન કરણવસેનેવ વેદિતબ્બો. સમ્માવાયામાદીસુ પન તીસુ સમાધિ અત્તનો ધમ્મતાય આરમ્મણે એકગ્ગભાવેન અપ્પેતું ન સક્કોતિ, વીરિયે પન પગ્ગહકિચ્ચં સાધેન્તે સતિયા ચ અપિલાપનકિચ્ચં સાધેન્તિયા લદ્ધૂપકારો હુત્વા સક્કોતિ.

તત્રાયં ઉપમા – યથા હિ નક્ખત્તં કીળિસ્સામાતિ ઉય્યાનં પવિટ્ઠેસુ તીસુ સહાયેસુ એકો સુપુપ્ફિતં ચમ્પકરુક્ખં દિસ્વા હત્થં ઉક્ખિપિત્વાપિ ગહેતું ન સક્કુણેય્ય. અથસ્સ દુતિયો ઓનમિત્વા પિટ્ઠિં દદેય્ય. સો તસ્સ પિટ્ઠિયં ઠત્વાપિ કમ્પમાનો ગહેતું ન સક્કુણેય્ય. અથસ્સ ઇતરો અંસકૂટં ઉપનામેય્ય. સો એકસ્સ પિટ્ઠિયં ઠત્વા એકસ્સ અંસકૂટં ઓલુબ્ભ યથારુચિ પુપ્ફાનિ ઓચિનિત્વા પિળન્ધિત્વા નક્ખત્તં કીળેય્ય. એવંસમ્પદમિદં દટ્ઠબ્બં.

એકતો ઉય્યાનં પવિટ્ઠા તયો સહાયા વિય હિ એકતો જાતા સમ્માવાયામાદયો તયો ધમ્મા, સુપુપ્ફિતચમ્પકરુક્ખો વિય આરમ્મણં, હત્થં ઉક્ખિપિત્વાપિ ગહેતું અસક્કોન્તો વિય અત્તનો ધમ્મતાય આરમ્મણે એકગ્ગભાવેન અપ્પેતું અસક્કોન્તો સમાધિ, પિટ્ઠિં દત્વા ઓનતસહાયો વિય વાયામો, અંસકૂટં દત્વા ઠિતસહાયો વિય સતિ. યથા તેસુ એકસ્સ પિટ્ઠિયં ઠત્વા એકસ્સ અંસકૂટં ઓલુબ્ભ ઇતરો યથારુચિ પુપ્ફં ગહેતું સક્કોતિ, એવમેવ વીરિયે પગ્ગહકિચ્ચં સાધેન્તે સતિયા ચ અપિલાપનકિચ્ચં સાધેન્તિયા લદ્ધૂપકારો સમાધિ સક્કોતિ આરમ્મણે એકગ્ગભાવેન અપ્પેતું. તસ્મા સમાધિયેવેત્થ સજાતિતો સમાધિક્ખન્ધેન સઙ્ગહિતો. વાયામસતિયો પન કિરિયતો સઙ્ગહિતા હોન્તિ.

સમ્માદિટ્ઠિસમ્માસઙ્કપ્પેસુપિ પઞ્ઞા અત્તનો ધમ્મતાય ‘અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તા’તિ આરમ્મણં નિચ્છેતું ન સક્કોતિ, વિતક્કે પન આકોટેત્વા આકોટેત્વા દેન્તે સક્કોતિ. કથં? યથા હિ હેરઞ્ઞિકો કહાપણં હત્થે ઠપેત્વા સબ્બભાગેસુ ઓલોકેતુકામો સમાનોપિ ન ચક્ખુતલેનેવ પરિવત્તેતું સક્કોતિ, અઙ્ગુલિપબ્બેહિ પન પરિવત્તેત્વા પરિવત્તેત્વા ઇતો ચિતો ચ ઓલોકેતું સક્કોતિ; એવમેવ ન પઞ્ઞા અત્તનો ધમ્મતાય અનિચ્ચાદિવસેન આરમ્મણં નિચ્છેતું સક્કોતિ, અભિનિરોપનલક્ખણેન પન આહનનપરિયાહનનરસેન વિતક્કેન આકોટેન્તેન વિય પરિવત્તેન્તેન વિય ચ આદાય આદાય દિન્નમેવ નિચ્છેતું સક્કોતિ. તસ્મા ઇધાપિ સમ્માદિટ્ઠિયેવ સજાતિતો પઞ્ઞાક્ખન્ધેન સઙ્ગહિતા, સમ્માસઙ્કપ્પો પન કિરિયતો સઙ્ગહિતો હોતિ. ઇતિ ઇમેહિ તીહિ ખન્ધેહિ મગ્ગો સઙ્ગહં ગચ્છતિ. તેન વુત્તં – ‘‘તિવિધો ખન્ધત્તયભેદતો’’તિ. ચતુબ્બિધો સોતાપત્તિમગ્ગાદિવસેન.

અપિચ સબ્બાનેવ સચ્ચાનિ એકવિધાનિ અવિતથત્તા અભિઞ્ઞેય્યત્તા વા, દુવિધાનિ લોકિયલોકુત્તરતો સઙ્ખતાસઙ્ખતતો ચ, તિવિધાનિ દસ્સનભાવનાહિ પહાતબ્બતો અપ્પહાતબ્બતો નેવપહાતબ્બનાપહાતબ્બતો ચ, ચતુબ્બિધાનિ પરિઞ્ઞેય્યાદિભેદતોતિ. એવમેત્થ ‘એકવિધાદીહિ’ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

‘સભાગવિસભાગતો’તિ સબ્બાનેવ ચ સચ્ચાનિ અઞ્ઞમઞ્ઞં સભાગાનિ અવિતથતો અત્તસુઞ્ઞતો દુક્કરપટિવેધતો ચ. યથાહ –

‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, આનન્દ, કતમં નુ ખો દુક્કરતરં વા દુરભિસમ્ભવતરં વા – યો દૂરતોવ સુખુમેન તાલચ્છિગ્ગળેન અસનં અતિપાતેય્ય પોઙ્ખાનુપોઙ્ખં અવિરાધિતં, યો વા સત્તધા ભિન્નસ્સ વાલસ્સ કોટિયા કોટિં પટિવિજ્ઝેય્યા’’તિ? ‘‘એતદેવ, ભન્તે, દુક્કરતરઞ્ચેવ દુરભિસમ્ભવતરઞ્ચ – યો સત્તધા ભિન્નસ્સ વાલસ્સ કોટિયા કોટિં પટિવિજ્ઝેય્યા’’તિ. ‘‘તતો ખો તે, આનન્દ, દુપ્પટિવિજ્ઝતરં પટિવિજ્ઝન્તિ યે ઇદં દુક્ખન્તિ યથાભૂતં પટિવિજ્ઝન્તિ…પે… અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદાતિ યથાભૂતં પટિવિજ્ઝન્તી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૧૧૫).

વિસભાગાનિ સલક્ખણવવત્થાનતો. પુરિમાનિ ચ દ્વે સભાગાનિ દુરવગાહત્થેન ગમ્ભીરત્તા લોકિયત્તા સાસવત્તા ચ, વિસભાગાનિ ફલહેતુભેદતો પરિઞ્ઞેય્યપ્પહાતબ્બતો ચ. પચ્છિમાનિપિ દ્વે સભાગાનિ ગમ્ભીરત્થેન દુરવગાહત્તા લોકુત્તરત્તા અનાસવત્તા ચ, વિસભાગાનિ વિસયવિસયીભેદતો સચ્છિકાતબ્બભાવેતબ્બતો ચ. પઠમતતિયાનિ ચાપિ સભાગાનિ ફલાપદેસતો, વિસભાગાનિ સઙ્ખતાસઙ્ખતતો. દુતિયચતુત્થાનિ ચાપિ સભાગાનિ હેતુઅપદેસતો, વિસભાગાનિ એકન્તકુસલાકુસલતો. પઠમચતુત્થાનિ ચાપિ સભાગાનિ સઙ્ખતતો, વિસભાગાનિ લોકિયલોકુત્તરતો. દુતિયતતિયાનિ ચાપિ સભાગાનિ નેવસેક્ખાનાસેક્ખભાવતો, વિસભાગાનિ સારમ્મણાનારમ્મણતો.

ઇતિ એવં પકારેહિ, નયેહિ ચ વિચક્ખણો;

વિજઞ્ઞા અરિયસચ્ચાનં, સભાગવિસભાગતન્તિ.

સુત્તન્તભાજનીયઉદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧. દુક્ખસચ્ચનિદ્દેસવણ્ણના

જાતિનિદ્દેસો

૧૯૦. ઇદાનિ સઙ્ખેપતો ઉદ્દિટ્ઠાનિ દુક્ખાદીનિ વિભજિત્વા દસ્સેતું અયં તત્થ કતમં દુક્ખં અરિયસચ્ચં જાતિપિ દુક્ખાતિ નિદ્દેસવારો આરદ્ધો. તત્થ જાતિ વેદિતબ્બા, જાતિયા દુક્ખટ્ઠો વેદિતબ્બો; જરા, મરણં, સોકો, પરિદેવો, દુક્ખં, દોમનસ્સં, ઉપાયાસો, અપ્પિયસમ્પયોગો, પિયવિપ્પયોગો વેદિતબ્બો; અપ્પિયસમ્પયોગસ્સ પિયવિપ્પયોગસ્સ દુક્ખટ્ઠો વેદિતબ્બો; ઇચ્છા વેદિતબ્બા, ઇચ્છાય દુક્ખટ્ઠો વેદિતબ્બો; ખન્ધા વેદિતબ્બા, ખન્ધાનં દુક્ખટ્ઠો વેદિતબ્બો.

તત્થ દુક્ખસ્સ અરિયસચ્ચસ્સ કથનત્થાય અયં માતિકા – ઇદઞ્હિ દુક્ખં નામ અનેકં નાનપ્પકારં, સેય્યથિદં – દુક્ખદુક્ખં, વિપરિણામદુક્ખં, સઙ્ખારદુક્ખં, પટિચ્છન્નદુક્ખં, અપ્પટિચ્છન્નદુક્ખં, પરિયાયદુક્ખં, નિપ્પરિયાયદુક્ખન્તિ.

તત્થ કાયિકચેતસિકા દુક્ખવેદના સભાવતો ચ નામતો ચ દુક્ખત્તા ‘દુક્ખદુક્ખં’ નામ. સુખવેદના વિપરિણામેન દુક્ખુપ્પત્તિહેતુતો ‘વિપરિણામદુક્ખં’ નામ. ઉપેક્ખાવેદના ચેવ અવસેસા ચ તેભૂમકા સઙ્ખારા ઉદયબ્બયપીળિતત્તા ‘સઙ્ખારદુક્ખં’ નામ. તથા પીળનં પન મગ્ગફલાનમ્પિ અત્થિ. તસ્મા એતે ધમ્મા દુક્ખસચ્ચપરિયાપન્નત્તેન સઙ્ખારદુક્ખં નામાતિ વેદિતબ્બા. કણ્ણસૂલદન્તસૂલરાગજપરિળાહદોસજપરિળાહાદિ કાયિકચેતસિકો આબાધો પુચ્છિત્વા જાનિતબ્બતો ઉપક્કમસ્સ ચ અપાકટભાવતો ‘પટિચ્છન્નદુક્ખં’ નામ, અપાકટદુક્ખન્તિપિ વુચ્ચતિ. દ્વત્તિંસકમ્મકારણાદિસમુટ્ઠાનો આબાધો અપુચ્છિત્વાવ જાનિતબ્બતો ઉપક્કમસ્સ ચ પાકટભાવતો ‘અપ્પટિચ્છન્નદુક્ખં’ નામ, પાકટદુક્ખન્તિપિ વુચ્ચતિ. ઠપેત્વા દુક્ખદુક્ખં સેસં દુક્ખસચ્ચવિભઙ્ગે આગતં જાતિઆદિ સબ્બમ્પિ તસ્સ તસ્સ દુક્ખસ્સ વત્થુભાવતો ‘પરિયાયદુક્ખં’ નામ. દુક્ખદુક્ખં ‘નિપ્પરિયાયદુક્ખં’ નામ.

તત્થ પરિયાયદુક્ખં નિપ્પરિયાયદુક્ખન્તિ ઇમસ્મિં પદદ્વયે ઠત્વા દુક્ખં અરિયસચ્ચં કથેતબ્બં. અરિયસચ્ચઞ્ચ નામેતં પાળિયં સઙ્ખેપતોપિ આગચ્છતિ વિત્થારતોપિ. સઙ્ખેપતો આગતટ્ઠાને સઙ્ખેપેનપિ વિત્થારેનપિ કથેતું વટ્ટતિ. વિત્થારતો આગતટ્ઠાને પન વિત્થારેનેવ કથેતું વટ્ટતિ, ન સઙ્ખેપેન. તં ઇદં ઇમસ્મિં ઠાને વિત્થારેન આગતન્તિ વિત્થારેનેવ કથેતબ્બં. તસ્મા યં તં નિદ્દેસવારે ‘‘તત્થ કતમં દુક્ખં અરિયસચ્ચં? જાતિપિ દુક્ખા’’તિઆદીનિ પદાનિ ગહેત્વા ‘‘જાતિ વેદિતબ્બા, જાતિયા દુક્ખટ્ઠો વેદિતબ્બો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ જાતિઆદીનિ તાવ ‘‘તત્થ કતમા જાતિ? યા તેસં તેસં સત્તાનં તમ્હિ તમ્હિ સત્તનિકાયે જાતિ સઞ્જાતી’’તિ ઇમસ્સ પન પદભાજનીયસ્સ વસેન વેદિતબ્બાનિ.

૧૯૧. તત્રાયં અત્થવણ્ણના – તેસં તેસં સત્તાનન્તિ અયં સઙ્ખેપતો અનેકેસં સત્તાનં સાધારણનિદ્દેસો. યા દેવદત્તસ્સ જાતિ, યા સોમદત્તસ્સ જાતીતિ એવઞ્હિ દિવસમ્પિ કથિયમાને નેવ સત્તા પરિયાદાનં ગચ્છન્તિ, ન સબ્બં અપરત્થદીપનં સિજ્ઝતિ. ઇમેહિ પન દ્વીહિ પદેહિ ન કોચિ સત્તો અપરિયાદિન્નો હોતિ, ન કિઞ્ચિ અપરત્થદીપનં ન સિજ્ઝતિ. તેન વુત્તં – ‘‘યા તેસં તેસં સત્તાન’’ન્તિ. તમ્હિ તમ્હીતિ અયં જાતિગતિવસેન અનેકેસં સત્તનિકાયાનં સાધારણનિદ્દેસો. સત્તનિકાયેતિ સત્તાનં નિકાયે, સત્તઘટાયં સત્તસમૂહેતિ અત્થો.

જાતીતિ અયં જાતિસદ્દો અનેકત્થો. તથા હેસ ‘‘એકમ્પિ જાતિં, દ્વેપિ જાતિયો’’તિ (પારા. ૧૨; મ. નિ. ૨.૨૫૭) એત્થ ભવે આગતો. ‘‘અત્થિ વિસાખે, નિગણ્ઠા નામ સમણજાતિકા’’તિ (અ. નિ. ૩.૭૧) એત્થ નિકાયે. ‘‘તિરિયા નામ તિણજાતિ નાભિયા ઉગ્ગન્ત્વા નભં આહચ્ચ ઠિતા અહોસી’’તિ (અ. નિ. ૫.૧૯૬) એત્થ પઞ્ઞત્તિયં. ‘‘જાતિ દ્વીહિ ખન્ધેહિ સઙ્ગહિતા’’તિ (ધાતુ. ૭૧) એત્થ સઙ્ખતલક્ખણે. ‘‘યં, ભિક્ખવે, માતુકુચ્છિમ્હિ પઠમં ચિત્તં ઉપ્પન્નં, પઠમં વિઞ્ઞાણં પાતુભૂતં, તદુપાદાય સાવસ્સ જાતી’’તિ (મહાવ. ૧૨૪) એત્થ પટિસન્ધિયં. ‘‘સમ્પતિજાતો, આનન્દ, બોધિસત્તો’’તિ (મ. નિ. ૩.૨૦૭) એત્થ પસૂતિયં. ‘‘અનુપક્કુટ્ઠો જાતિવાદેના’’તિ (દી. નિ. ૧.૩૩૧) એત્થ કુલે. ‘‘યતોહં, ભગિનિ, અરિયાય જાતિયા જાતો’’તિ (મ. નિ. ૨.૩૫૧) એત્થ અરિયસીલે. ઇધ પનાયં સવિકારેસુ પઠમાભિનિબ્બત્તક્ખન્ધેસુ વત્તતિ. તસ્મા જાયમાનકવસેન જાતીતિ ઇદમેત્થ સભાવપચ્ચત્તં. સઞ્જાયનવસેન સઞ્જાતીતિ ઉપસગ્ગેન પદં વડ્ઢિતં. ઓક્કમનવસેન ઓક્કન્તિ. જાયનટ્ઠેન વા જાતિ, સા અપરિપુણ્ણાયતનવસેન યુત્તા. સઞ્જાયનટ્ઠેન સઞ્જાતિ, સા પરિપુણ્ણાયતનવસેન યુત્તા. ઓક્કમનટ્ઠેન ઓક્કન્તિ, સા અણ્ડજજલાબુજવસેન યુત્તા. તે હિ અણ્ડકોસઞ્ચ વત્થિકોસઞ્ચ ઓક્કમન્તિ, ઓક્કમન્તાપિ પવિસન્તા વિય પટિસન્ધિં ગણ્હન્તિ. અભિનિબ્બત્તનટ્ઠેન અભિનિબ્બત્તિ. સા સંસેદજઓપપાતિકવસેન યુત્તા. તે હિ પાકટા એવ હુત્વા નિબ્બત્તન્તિ. અયં તાવ સમ્મુતિકથા.

ઇદાનિ પરમત્થકથા હોતિ. ખન્ધા એવ હિ પરમત્થતો પાતુભવન્તિ, ન સત્તા. તત્થ ચ ખન્ધાનન્તિ એકવોકારભવે એકસ્સ, ચતુવોકારભવે ચતુન્નં, પઞ્ચવોકારભવે પઞ્ચન્નં ગહણં વેદિતબ્બં. પાતુભાવોતિ ઉપ્પત્તિ. આયતનાનન્તિ એત્થ તત્ર તત્ર ઉપ્પજ્જમાનાયતનવસેન સઙ્ગહો વેદિતબ્બો. પટિલાભોતિ સન્તતિયં પાતુભાવોયેવ; પાતુભવન્તાનેવ હિ તાનિ પટિલદ્ધાનિ નામ હોન્તિ. અયં વુચ્ચતિ જાતીતિ અયં જાતિ નામ કથિયતિ. સા પનેસા તત્થ તત્થ ભવે પઠમાભિનિબ્બત્તિલક્ખણા, નીય્યાતનરસા, અતીતભવતો ઇધ ઉમ્મુજ્જનપચ્ચુપટ્ઠાના, ફલવસેન દુક્ખવિચિત્તતાપચ્ચુપટ્ઠાના વા.

ઇદાનિ ‘જાતિયા દુક્ખટ્ઠો વેદિતબ્બો’તિ અયઞ્હિ જાતિ સયં ન દુક્ખા, દુક્ખુપ્પત્તિયા પન વત્થુભાવેન દુક્ખાતિ વુત્તા. કતરદુક્ખસ્સ પનાયં વત્થૂતિ? યં તં બાલપણ્ડિતસુત્તાદીસુ (મ. નિ. ૩.૨૪૬ આદયો) ભગવતાપિ ઉપમાવસેન પકાસિતં આપાયિકંદુક્ખં, યઞ્ચ સુગતિયં મનુસ્સલોકે ગબ્ભોક્કન્તિમૂલકાદિભેદં દુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ સબ્બસ્સાપિ એસા વત્થુ. તત્રિદં ગબ્ભોક્કન્તિમૂલકાદિભેદં દુક્ખં – અયઞ્હિ સત્તો માતુકુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તમાનો ન ઉપ્પલપદુમપુણ્ડરીકાદીસુ નિબ્બત્તતિ. અથ ખો હેટ્ઠા આમાસયસ્સ ઉપરિ પક્કાસયસ્સ ઉદરપટલપિટ્ઠિકણ્ડકાનં વેમજ્ઝે પરમસમ્બાધે તિબ્બન્ધકારે નાનાકુણપગન્ધપરિભાવિતે અસુચિપરમદુગ્ગન્ધપવનવિચરિતે અધિમત્તજેગુચ્છે કુચ્છિપ્પદેસે પૂતિમચ્છપૂતિકુમ્માસચન્દનિકાદીસુ કિમિ વિય નિબ્બત્તતિ. સો તત્થ નિબ્બત્તો દસ માસે માતુકુચ્છિસમ્ભવેન ઉસ્મના પુટપાકં વિય પચ્ચમાનો પિટ્ઠપિણ્ડિ વિય સેદિયમાનો સમિઞ્જનપસારણાદિરહિતો અધિમત્તં દુક્ખં પચ્ચનુભોતીતિ. ઇદં તાવ ‘ગબ્ભોક્કન્તિમૂલકં’ દુક્ખં.

યં પન સો માતુ સહસા ઉપક્ખલનગમનનિસીદનઉટ્ઠાનપરિવત્તનાદીસુ સુરાધુત્તહત્થગતો એળકો વિય અહિગુણ્ઠિકહત્થગતો સપ્પપોતકો વિય ચ આકડ્ઢનપરિકડ્ઢનઓધુનનનિદ્ધુનનાદિના ઉપક્કમેન અધિમત્તં દુક્ખમનુભવતિ, યઞ્ચ માતુ સીતુદકપાનકાલે સીતનરકૂપપન્નો વિય, ઉણ્હયાગુભત્તાદિઅજ્ઝોહરણકાલે અઙ્ગારવુટ્ઠિસમ્પરિકિણ્ણો વિય, લોણમ્બિલાદિઅજ્ઝોહરણકાલે ખારાપટિચ્છકાદિકમ્મકારણપ્પત્તો વિય તિબ્બં દુક્ખમનુભોતિ – ઇદં ‘ગબ્ભપરિહરણમૂલકં’ દુક્ખં.

યં પનસ્સ મૂળ્હગબ્ભાય માતુયા મિત્તામચ્ચસુહજ્જાદીહિપિ અદસ્સનારહે દુક્ખુપ્પત્તિટ્ઠાને છેદનફાલનાદીહિ દુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ – ઇદં ‘ગબ્ભવિપત્તિમૂલકં’ દુક્ખં. યં વિજાયમાનાય માતુયા કમ્મજેહિ વાતેહિ પરિવત્તેત્વા નરકપપાતં વિય અતિભયાનકં યોનિમગ્ગં પટિપાતિયમાનસ્સ પરમસમ્બાધેન યોનિમુખેન તાળચ્છિગ્ગળેન વિય નિક્કડ્ઢિયમાનસ્સ મહાનાગસ્સ નરકસત્તસ્સ વિય ચ સઙ્ઘાટપબ્બતેહિ વિચુણ્ણિયમાનસ્સ દુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ – ઇદં ‘વિજાયનમૂલકં’ દુક્ખં. યં પન જાતસ્સ તરુણવણસદિસસ્સ સુકુમારસરીરસ્સ હત્થગ્ગહણન્હાપનધોવનચોળપરિમજ્જનાદિકાલે સૂચિમુખખુરધારવિજ્ઝનફાલનસદિસં દુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ – ઇદં માતુકુચ્છિતો ‘બહિ નિક્ખમનમૂલકં’ દુક્ખં. યં તતો પરં પવત્તિયં અત્તનાવ અત્તાનં વધન્તસ્સ, અચેલકવતાદિવસેન આતાપનપરિતાપનાનુયોગમનુયુત્તસ્સ, કોધવસેન અભુઞ્જન્તસ્સ, ઉબ્બન્ધન્તસ્સ ચ દુક્ખં હોતિ – ઇદં ‘અત્તૂપક્કમમૂલકં’ દુક્ખં.

યં પન પરતો વધબન્ધનાદીનિ અનુભવન્તસ્સ દુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ – ઇદં ‘પરૂપક્કમમૂલકં’ દુક્ખન્તિ. ઇતિ ઇમસ્સ સબ્બસ્સાપિ દુક્ખસ્સ અયં જાતિ વત્થુમેવ હોતીતિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

જાયેથ નો ચે નરકેસુ સત્તો,

તત્થગ્ગિદાહાદિકમપ્પસય્હં;

લભેથ દુક્ખં નુ કુહિં પતિટ્ઠં,

ઇચ્ચાહ દુક્ખાતિ મુનીધ જાતિ.

દુક્ખં તિરચ્છેસુ કસાપતોદ-

દણ્ડાભિઘાતાદિભવં અનેકં;

યં તં કથં તત્થ ભવેય્ય જાતિં,

વિના તહિં જાતિ તતોપિ દુક્ખા.

પેતેસુ દુક્ખં પન ખુપ્પિપાસા-

વાતાતપાદિપ્પભવં વિચિત્તં;

યસ્મા અજાતસ્સ ન તત્થ અત્થિ,

તસ્માપિ દુક્ખં મુનિ જાતિમાહ.

તિબ્બન્ધકારે ચ અસય્હસીતે,

લોકન્તરે યં અસુરેસુ દુક્ખં;

ન તં ભવે તત્થ ન ચસ્સ જાતિ,

યતો અયં જાતિ તતોપિ દુક્ખા.

યઞ્ચાપિ ગૂથનરકે વિય માતુગબ્ભે,

સત્તો વસં ચિરમતો બહિ નિક્ખમનઞ્ચ;

પપ્પોતિ દુક્ખમતિઘોરમિદમ્પિ નત્થિ,

જાતિં વિના ઇતિપિ જાતિરયઞ્હિ દુક્ખા.

કિં ભાસિતેન બહુના નનુ યં કુહિઞ્ચિ,

અત્થીધ કિઞ્ચિદપિ દુક્ખમિદં કદાચિ;

નેવત્થિ જાતિવિરહે યદતો મહેસી,

દુક્ખાતિ સબ્બપઠમં ઇમમાહ જાતિન્તિ.

જરાનિદ્દેસો

૧૯૨. જરાનિદ્દેસે જરાતિ સભાવપચ્ચત્તં. જીરણતાતિ આકારનિદ્દેસો. ખણ્ડિચ્ચન્તિઆદયો તયો કાલાતિક્કમે કિચ્ચનિદ્દેસા. પચ્છિમા દ્વે પકતિનિદ્દેસા. અયઞ્હિ જરાતિ ઇમિના પદેન સભાવતો દીપિતા, તેનસ્સા ઇદં સભાવપચ્ચત્તં. જીરણતાતિ ઇમિના આકારતો, તેનસ્સાયં આકારનિદ્દેસો. ખણ્ડિચ્ચન્તિ ઇમિના કાલાતિક્કમે દન્તનખાનં ખણ્ડિતભાવકરણકિચ્ચતો. પાલિચ્ચન્તિ ઇમિના કેસલોમાનં પલિતભાવકરણકિચ્ચતો. વલિત્તચતાતિ ઇમિના મંસં મિલાપેત્વા તચે વલિત્તભાવકરણકિચ્ચતો દીપિતા. તેનસ્સા ઇમે ખણ્ડિચ્ચન્તિ આદયો તયો કાલાતિક્કમે કિચ્ચનિદ્દેસા. તેહિ ઇમેસં વિકારાનં દસ્સનવસેન પાકટીભૂતાતિ પાકટજરા દસ્સિતા. યથેવ હિ ઉદકસ્સ વા વાતસ્સ વા અગ્ગિનો વા તિણરુક્ખાદીનં સંસગ્ગપલિભગ્ગતાય વા ઝામતાય વા ગતમગ્ગો પાકટો હોતિ, ન ચ સો ગતમગ્ગો તાનેવ ઉદકાદીનિ, એવમેવ જરાય દન્તાદીસુ ખણ્ડિચ્ચાદિવસેન ગતમગ્ગો પાકટો, ચક્ખું ઉમ્મીલેત્વાપિ ગય્હતિ. ન ચ ખણ્ડિચ્ચાદીનેવ જરા; ન હિ જરા ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યા હોતિ.

આયુનો સંહાનિ ઇન્દ્રિયાનં પરિપાકોતિ ઇમેહિ પન પદેહિ કાલાતિક્કમેયેવ અભિબ્યત્તાય આયુક્ખયચક્ખાદિઇન્દ્રિયપરિપાકસઙ્ખાતાય પકતિયા દીપિતા. તેનસ્સિમે પચ્છિમા દ્વે પકતિનિદ્દેસાતિ વેદિતબ્બા. તત્થ યસ્મા જરં પત્તસ્સ આયુ હાયતિ તસ્મા જરા ‘‘આયુનો સંહાની’’તિ ફલૂપચારેન વુત્તા. યસ્મા દહરકાલે સુપ્પસન્નાનિ સુખુમમ્પિ અત્તનો વિસયં સુખેનેવ ગણ્હનસમત્થાનિ ચક્ખાદીનિ ઇન્દ્રિયાનિ જરં પત્તસ્સ પરિપક્કાનિ આલુળિતાનિ અવિસદાનિ ઓળારિકમ્પિ અત્તનો વિસયં ગહેતું અસમત્થાનિ હોન્તિ, તસ્મા ‘‘ઇન્દ્રિયાનં પરિપાકો’’તિ ફલૂપચારેનેવ વુત્તા.

સા પનેસા એવં નિદ્દિટ્ઠા સબ્બાપિ જરા પાકટા પટિચ્છન્નાતિ દુવિધા હોતિ. તત્થ દન્તાદીસુ ખણ્ડાદિભાવદસ્સનતો રૂપધમ્મેસુ જરા ‘પાકટજરા’ નામ. અરૂપધમ્મેસુ પન જરા તાદિસસ્સ વિકારસ્સ અદસ્સનતો ‘પટિચ્છન્નજરા’ નામ. તત્થ ય્વાયં ખણ્ડાદિભાવો દિસ્સતિ, સો તાદિસાનં દન્તાદીનં સુવિઞ્ઞેય્યત્તા વણ્ણોયેવ. તં ચક્ખુના દિસ્વા મનોદ્વારેન ચિન્તેત્વા ‘‘ઇમે દન્તા જરાય પહટા’’તિ જરં જાનાતિ, ઉદકટ્ઠાને બદ્ધાનિ ગોસિઙ્ગાદીનિ ઓલોકેત્વા હેટ્ઠા ઉદકસ્સ અત્થિભાવં જાનનં વિય. પુન અવીચિ સવીચીતિ એવમ્પિ અયં જરા દુવિધા હોતિ. તત્થ મણિકનકરજતપવાળચન્દસૂરિયાદીનં મન્દદસકાદીસુ પાણીનં વિય ચ પુપ્ફફલપલ્લવાદીસુ અપાણીનં વિય ચ અન્તરન્તરા વણ્ણવિસેસાદીનં દુબ્બિઞ્ઞેય્યત્તા જરા ‘અવીચિજરા’ નામ, નિરન્તરજરાતિ અત્થો. તતો અઞ્ઞેસુ પન યથાવુત્તેસુ અન્તરન્તરા વણ્ણવિસેસાદીનં સુવિઞ્ઞેય્યત્તા જરા ‘સવીચિજરા’ નામ.

તત્થ સવીચિજરા ઉપાદિન્નાનુપાદિન્નકવસેન એવં દીપેતબ્બા – દહરકુમારકાનઞ્હિ પઠમમેવ ખીરદન્તા નામ ઉટ્ઠહન્તિ, ન તે થિરા. તેસુ પન પતિતેસુ પુન દન્તા ઉટ્ઠહન્તિ. તે પઠમમેવ સેતા હોન્તિ, જરાવાતેન પન પહટકાલે કાળકા હોન્તિ. કેસા પન પઠમમેવ તમ્બાપિ હોન્તિ કાળકાપિ સેતાપિ. છવિ પન સલોહિતિકા હોતિ. વડ્ઢન્તાનં વડ્ઢન્તાનં ઓદાતાનં ઓદાતભાવો, કાળકાનં કાળકભાવો પઞ્ઞાયતિ, જરાવાતેન પન પહટકાલે વળિં ગણ્હાતિ. સબ્બમ્પિ સસ્સં વપિતકાલે સેતં હોતિ, પચ્છા નીલં, જરાવાતેન પન પહટકાલે પણ્ડુકં હોતિ. અમ્બઙ્કુરેનાપિ દીપેતું વટ્ટતિ એવ. અયં વુચ્ચતિ જરાતિ અયં જરા નામ કથિયતિ. સા પનેસા ખન્ધપરિપાકલક્ખણા, મરણૂપનયનરસા, યોબ્બનવિનાસપચ્ચુપટ્ઠાના.

‘જરાય દુક્ખટ્ઠો વેદિતબ્બો’તિ એત્થ પન અયમ્પિ સયં ન દુક્ખા, દુક્ખસ્સ પન વત્થુભાવેન દુક્ખાતિ વુત્તા. કતરસ્સ દુક્ખસ્સ? કાયદુક્ખસ્સ ચેવ દોમનસ્સદુક્ખસ્સ ચ. જિણ્ણસ્સ હિ અત્તભાવો જરસકટં વિય દુબ્બલો હોતિ, ઠાતું વા ગન્તું વા નિસીદિતું વા વાયમન્તસ્સ બલવં કાયદુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ; પુત્તદારે યથાપુરે અસલ્લક્ખેન્તે દોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ. ઇતિ ઇમેસં દ્વિન્નમ્પિ દુક્ખાનં વત્થુભાવેન દુક્ખાતિ વેદિતબ્બા. અપિચ –

અઙ્ગાનં સિથિલભાવા, ઇન્દ્રિયાનં વિકારતો;

યોબ્બનસ્સ વિનાસેન, બલસ્સ ઉપઘાતતો.

વિપ્પવાસા સતાદીનં, પુત્તદારેહિ અત્તનો;

અપસાદનીયતો ચેવ, ભીય્યો બાલત્તપત્તિયા.

પપ્પોતિ દુક્ખં યં મચ્ચો, કાયિકં માનસં તથા;

સબ્બમેતં જરાહેતુ, યસ્મા તસ્મા જરા દુખાતિ.

મરણનિદ્દેસો

૧૯૩. મરણનિદ્દેસે ચવનકવસેન ચુતિ; એકચતુપઞ્ચક્ખન્ધાય ચુતિયા સામઞ્ઞવચનમેતં. ચવનતાતિ ભાવવચનેન લક્ખણનિદસ્સનં. ભેદોતિ ચુતિખન્ધાનં ભઙ્ગુપ્પત્તિપરિદીપનં. અન્તરધાનન્તિ ઘટસ્સ વિય ભિન્નસ્સ ભિન્નાનં ચુતિખન્ધાનં યેન કેનચિ પરિયાયેન ઠાનાભાવપરિદીપનં. મચ્ચુ મરણન્તિ મચ્ચુસઙ્ખાતં મરણં. કાલો નામ અન્તકો, તસ્સ કિરિયા કાલકિરિયા. એત્તાવતા સમ્મુતિયા મરણં દીપિતં હોતિ.

ઇદાનિ પરમત્થેન દીપેતું ખન્ધાનં ભેદોતિઆદિમાહ. પરમત્થેન હિ ખન્ધાયેવ ભિજ્જન્તિ, ન સત્તો નામ કોચિ મરતિ. ખન્ધેસુ પન ભિજ્જમાનેસુ સત્તો મરતિ ભિન્નેસુ મતોતિ વોહારો હોતિ. એત્થ ચ ચતુપઞ્ચવોકારવસેન ખન્ધાનં ભેદો, એકવોકારવસેન કળેવરસ્સ નિક્ખેપો; ચતુવોકારવસેન વા ખન્ધાનં ભેદો, સેસદ્વયવસેન કળેવરસ્સ નિક્ખેપો વેદિતબ્બો. કસ્મા? ભવદ્વયેપિ રૂપકાયસઙ્ખાતસ્સ કળેવરસ્સ સમ્ભવતો. યસ્મા વા ચાતુમહારાજિકાદીસુ ખન્ધા ભિજ્જન્તેવ, ન કિઞ્ચિ નિક્ખિપતિ, તસ્મા તેસં વસેન ખન્ધાનં ભેદો. મનુસ્સાદીસુ કળેવરસ્સ નિક્ખેપો. એત્થ ચ કળેવરસ્સ નિક્ખેપકરણતો મરણં ‘‘કળેવરસ્સ નિક્ખેપો’’તિ વુત્તં.

જીવિતિન્દ્રિયસ્સ ઉપચ્છેદોતિ ઇમિના ઇન્દ્રિયબદ્ધસ્સેવ મરણં નામ હોતિ, અનિન્દ્રિયબદ્ધસ્સ મરણં નામ નત્થીતિ દસ્સેતિ. ‘સસ્સં મતં, રુક્ખો મતો’તિ ઇદં પન વોહારમત્તમેવ. અત્થતો પન એવરૂપાનિ વચનાનિ સસ્સાદીનં ખયવયભાવમેવ દીપેન્તિ. ઇદં વુચ્ચતિ મરણન્તિ ઇદં સબ્બમ્પિ મરણં નામ કથિયતિ.

અપિચેત્થ ખણિકમરણં, સમ્મુતિમરણં, સમુચ્છેદમરણન્તિ અયમ્પિ ભેદો વેદિતબ્બો. તત્થ ‘ખણિકમરણં’ નામ પવત્તે રૂપારૂપધમ્માનં ભેદો. ‘તિસ્સો મતો, ફુસ્સો મતો’તિ ઇદં ‘સમ્મુતિમરણં’ નામ. ખીણાસવસ્સ અપ્પટિસન્ધિકા કાલકિરિયા ‘સમુચ્છેદમરણં’ નામ. ઇમસ્મિં પનત્થે સમ્મુતિમરણં અધિપ્પેતં. જાતિક્ખયમરણં, ઉપક્કમમરણં, સરસમરણં, આયુક્ખયમરણં, પુઞ્ઞક્ખયમરણન્તિપિ તસ્સેવ નામં. તયિદં ચુતિલક્ખણં, વિયોગરસં, વિપ્પવાસપચ્ચુપટ્ઠાનં.

‘મરણસ્સ દુક્ખટ્ઠો વેદિતબ્બો’તિ એત્થ પન ઇદમ્પિ સયં ન દુક્ખં, દુક્ખસ્સ પન વત્થુભાવેન દુક્ખન્તિ વુત્તં. મરણન્તિકાપિ હિ સારીરિકા વેદના, પટિવાતે ગહિતા આદિત્તતિણુક્કા વિય, સરીરં નિદહન્તિ. નરકનિમિત્તાદીનં ઉપટ્ઠાનકાલે બલવદોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ. ઇતિ ઇમેસં દ્વિન્નમ્પિ દુક્ખાનં વત્થુભાવેન દુક્ખન્તિ વેદિતબ્બં. અપિ ચ –

પાપસ્સ પાપકમ્માદિ, નિમિત્તમનુપસ્સતો;

ભદ્દસ્સાપસહન્તસ્સ, વિયોગં પિયવત્થુકં.

મીયમાનસ્સ યં દુક્ખં, માનસં અવિસેસતો;

સબ્બેસઞ્ચાપિ યં સન્ધિ-બન્ધનચ્છેદનાદિકં.

વિતુજ્જમાનમમ્માનં, હોતિ દુક્ખં સરીરજં;

અસય્હમપ્પટિકારં, દુક્ખસ્સેતસ્સિદં યતો;

મરણં વત્થુ તેનેતં, દુક્ખમિચ્ચેવ ભાસિતન્તિ.

અપિચ ઇમાનિ જાતિજરામરણાનિ નામ ઇમેસં સત્તાનં વધકપચ્ચામિત્તા વિય ઓતારં ગવેસન્તાનિ વિચરન્તિ. યથા હિ પુરિસસ્સ તીસુ પચ્ચામિત્તેસુ ઓતારાપેક્ખેસુ વિચરન્તેસુ એકો વદેય્ય – ‘‘અહં અસુકઅરઞ્ઞસ્સ નામ વણ્ણં કથેત્વા એતં આદાય તત્થ ગમિસ્સામિ, એત્થ મય્હં દુક્કરં નત્થી’’તિ. દુતિયો વદેય્ય ‘‘અહં તવ એતં ગહેત્વા ગતકાલે પોથેત્વા દુબ્બલં કરિસ્સામિ, એત્થ મય્હં દુક્કરં નત્થી’’તિ. તતિયો વદેય્ય – ‘‘તયા એતસ્મિં પોથેત્વા દુબ્બલે કતે તિણ્હેન અસિના સીસચ્છેદનં નામ મય્હં ભારો હોતૂ’’તિ. તે એવં વત્વા તથા કરેય્યું.

તત્થ પઠમપચ્ચામિત્તસ્સ અરઞ્ઞસ્સ વણ્ણં કથેત્વા તં આદાય તત્થ ગતકાલો વિય સુહજ્જઞાતિમણ્ડલતો નિક્કડ્ઢિત્વા યત્થ કત્થચિ નિબ્બત્તાપનં નામ જાતિયા કિચ્ચં. દુતિયસ્સ પોથેત્વા દુબ્બલકરણં વિય નિબ્બત્તક્ખન્ધેસુ નિપતિત્વા પરાધીનમઞ્ચપરાયણભાવકરણં જરાય કિચ્ચં. તતિયસ્સ તિણ્હેન અસિના સીસચ્છેદનં વિય જીવિતક્ખયપાપનં મરણસ્સ કિચ્ચન્તિ વેદિતબ્બં.

અપિચેત્થ જાતિદુક્ખં સાદીનવમહાકન્તારપ્પવેસો વિય દટ્ઠબ્બં. જરાદુક્ખં તત્થ અન્નપાનરહિતસ્સ દુબ્બલ્યં વિય દટ્ઠબ્બં. મરણદુક્ખં દુબ્બલસ્સ ઇરિયાપથપવત્તને વિહતપરક્કમસ્સ વાળાદીહિ અનયબ્યસનાપાદનં વિય દટ્ઠબ્બન્તિ.

સોકનિદ્દેસો

૧૯૪. સોકનિદ્દેસે બ્યસતીતિ બ્યસનં; હિતસુખં ખિપતિ વિદ્ધંસેતીતિ અત્થો. ઞાતીનં બ્યસનં ઞાતિબ્યસનં; ચોરરોગભયાદીહિ ઞાતિક્ખયો ઞાતિવિનાસોતિ અત્થો. તેન ઞાતિબ્યસનેન ફુટ્ઠસ્સાતિ અજ્ઝોત્થટસ્સ અભિભૂતસ્સ સમન્નાગતસ્સાતિ અત્થો. સેસેસુપિ એસેવ નયો. અયં પન વિસેસો – ભોગાનં બ્યસનં ભોગબ્યસનં; રાજચોરાદિવસેન ભોગક્ખયો ભોગવિનાસોતિ અત્થો. રોગોયેવ બ્યસનં રોગબ્યસનં; રોગો હિ આરોગ્યં બ્યસતિ વિનાસેતીતિ બ્યસનં. સીલસ્સ બ્યસનં સીલબ્યસનં; દુસ્સીલ્યસ્સેતં નામં. સમ્માદિટ્ઠિં વિનાસયમાના ઉપ્પન્ના દિટ્ઠિયેવ બ્યસનં દિટ્ઠિબ્યસનં. એત્થ ચ પુરિમાનિ દ્વે અનિપ્ફન્નાનિ, પચ્છિમાનિ તીણિ નિપ્ફન્નાનિ તિલક્ખણબ્ભાહતાનિ. પુરિમાનિ ચ તીણિ નેવ કુસલાનિ ન અકુસલાનિ. સીલદિટ્ઠિબ્યસનદ્વયં અકુસલં.

અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેનાતિ ગહિતેસુ વા યેન કેનચિ અગ્ગહિતેસુ વા મિત્તામચ્ચબ્યસનાદીસુ યેન કેનચિ. સમન્નાગતસ્સાતિ સમનુબન્ધસ્સ અપરિમુચ્ચમાનસ્સ. અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેન દુક્ખધમ્મેનાતિ યેન કેનચિ સોકદુક્ખસ્સ ઉપ્પત્તિહેતુના. સોકોતિ સોચનકવસેન સોકો; ઇદં તેહિ કારણેહિ ઉપજ્જનકસોકસ્સ સભાવપચ્ચત્તં. સોચનાતિ સોચનાકરો. સોચિતત્તન્તિ સોચિતભાવો. અન્તોસોકોતિ અબ્ભન્તરે સોકો. દુતિયપદં ઉપસગ્ગવસેન વડ્ઢિતં. સો હિ અબ્ભન્તરે સુક્ખાપેન્તો વિય પરિસુક્ખાપેન્તો વિય ઉપ્પજ્જતીતિ ‘‘અન્તોસોકો અન્તોપરિસોકો’’તિ વુચ્ચતિ.

ચેતસો પરિજ્ઝાયનાતિ ચિત્તસ્સ ઝાયનાકારો. સોકો હિ ઉપ્પજ્જમાનો અગ્ગિ વિય ચિત્તં ઝાપેતિ પરિદહતિ, ‘‘ચિત્તં મે ઝામં, ન મે કિઞ્ચિ પટિભાતી’’તિ વદાપેતિ. દુક્ખિતો મનો દુમ્મનો, તસ્સ ભાવો દોમનસ્સં. અનુપવિટ્ઠટ્ઠેન સોકોવ સલ્લન્તિ સોકસલ્લં. અયં વુચ્ચતિ સોકોતિ અયં સોકો નામ કથિયતિ. સો પનાયં કિઞ્ચાપિ અત્થતો દોમનસ્સવેદનાવ હોતિ, એવં સન્તેપિ અન્તોનિજ્ઝાનલક્ખણો, ચેતસો પરિનિજ્ઝાયનરસો, અનુસોચનપચ્ચુપટ્ઠાનો.

‘સોકસ્સ દુક્ખટ્ઠો વેદિતબ્બો’તિ એત્થ પન અયં સભાવદુક્ખત્તા ચેવ દુક્ખસ્સ ચ વત્થુભાવેન દુક્ખોતિ વુત્તો. કતરદુક્ખસ્સાતિ? કાયિકદુક્ખસ્સ ચેવ જવનક્ખણે ચ દોમનસ્સદુક્ખસ્સ. સોકવેગેન હિ હદયે મહાગણ્ડો ઉટ્ઠહિત્વા પરિપચ્ચિત્વા ભિજ્જતિ, મુખતો વા કાળલોહિતં નિક્ખમતિ, બલવં કાયદુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ. ‘‘એત્તકા મે ઞાતયો ખયં ગતા, એત્તકા મે ભોગા’’તિ ચિન્તેન્તસ્સ ચ બલવં દોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ. ઇતિ ઇમેસં દ્વિન્નં દુક્ખાનં વત્થુભાવેનપેસ દુક્ખોતિ વેદિતબ્બો. અપિચ –

સત્તાનં હદયં સોકો, સલ્લં વિય વિતુજ્જતિ;

અગ્ગિતત્તોવ નારાચો, ભુસઞ્ચ ડહતે પુન.

સમાવહતિ ચ બ્યાધિ-જરામરણભેદનં;

દુક્ખમ્પિ વિવિધં યસ્મા, તસ્મા દુક્ખોતિ વુચ્ચતીતિ.

પરિદેવનિદ્દેસો

૧૯૫. પરિદેવનિદ્દેસે ‘મય્હં ધીતા, મય્હં પુત્તો’તિ એવં આદિસ્સ આદિસ્સ દેવન્તિ રોદન્તિ એતેનાતિ આદેવો. તં તં વણ્ણં પરિકિત્તેત્વા પરિકિત્તેત્વા દેવન્તિ એતેનાતિ પરિદેવો. તતો પરાનિ દ્વે દ્વે પદાનિ પુરિમદ્વયસ્સેવ આકારભાવનિદ્દેસવસેન વુત્તાનિ. વાચાતિ વચનં. પલાપોતિ તુચ્છં નિરત્થકવચનં. ઉપડ્ઢભણિતઅઞ્ઞભણિતાદિવસેન વિરૂપો પલાપો વિપ્પલાપો. લાલપ્પોતિ પુનપ્પુનં લપનં. લાલપ્પનાકારો લાલપ્પના. લાલપ્પિતસ્સ ભાવો લાલપ્પિતત્તં. અયં વુચ્ચતિ પરિદેવોતિ અયં પરિદેવો નામ કથિયતિ. સો લાલપ્પનલક્ખણો, ગુણદોસપરિકિત્તનરસો, સમ્ભમપચ્ચુપટ્ઠાનો.

‘પરિદેવસ્સ દુક્ખટ્ઠો વેદિતબ્બો’તિ એત્થ પન અયમ્પિ સયં ન દુક્ખો, કાયદુક્ખદોમનસ્સદુક્ખાનં પન વત્થુભાવેન દુક્ખોતિ વુત્તો. પરિદેવન્તો હિ અત્તનો ખન્ધં મુટ્ઠીહિ પોથેતિ, ઉભોહિ હત્થેહિ ઉરં પહરતિ પિંસતિ, સીસેન ભિત્તિયા સદ્ધિં યુજ્ઝતિ. તેનસ્સ બલવં કાયદુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ. ‘એત્તકા મે ઞાતયો ખયં વયં અબ્ભત્થં ગતા’તિઆદીનિ ચિન્તેતિ. તેનસ્સ બલવં દોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ. ઇતિ ઇમેસં દ્વિન્નમ્પિ દુક્ખાનં વત્થુભાવેન દુક્ખોતિ વેદિતબ્બો. અપિચ –

યં સોકસલ્લવિહતો પરિદેવમાનો,

કણ્ઠોટ્ઠતાલુતલસોસજમપ્પસય્હં;

ભિય્યોધિમત્તમધિગચ્છતિયેવ દુક્ખં,

દુક્ખોતિ તેન ભગવા પરિદેવમાહાતિ.

દુક્ખદોમનસ્સનિદ્દેસો

૧૯૬-૭. દુક્ખદોમનસ્સનિદ્દેસા હેટ્ઠા ધમ્મસઙ્ગહટ્ઠકથાયં વણ્ણિતત્તા પાકટા એવ. લક્ખણાદીનિ પન તેસં તત્થ વુત્તાનેવ.

‘દુક્ખસ્સ દુક્ખટ્ઠો વેદિતબ્બો, દોમનસ્સસ્સ દુક્ખટ્ઠો વેદિતબ્બો’તિ એત્થ પન ઉભયમ્પેતં સયઞ્ચ દુક્ખત્તા કાયિકચેતસિકદુક્ખાનઞ્ચ વત્થુભાવેન દુક્ખન્તિ વુત્તં. હત્થપાદાનઞ્હિ કણ્ણનાસિકાનઞ્ચ છેદનદુક્ખેન દુક્ખિતસ્સ, અનાથસાલાયં ઉચ્છિટ્ઠકપાલં પુરતો કત્વા નિપન્નસ્સ, વણમુખેહિ પુળુવકેસુ નિક્ખમન્તેસુ બલવં કાયદુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ; નાનારઙ્ગરત્તવત્થમનુઞ્ઞાલઙ્કારં નક્ખત્તં કીળન્તં મહાજનં દિસ્વા બલવદોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ. એવં તાવ દુક્ખસ્સ દ્વિન્નમ્પિ દુક્ખાનં વત્થુભાવો વેદિતબ્બો. અપિચ –

પીળેતિ કાયિકમિદં, દુક્ખં દુક્ખઞ્ચ માનસં ભિય્યો;

જનયતિ યસ્મા તસ્મા, દુક્ખન્તિ વિસેસતો વુત્તન્તિ.

ચેતોદુક્ખસમપ્પિતા પન કેસે પકિરિય ઉરાનિ પતિપિસેન્તિ, આવટ્ટન્તિ, વિવટ્ટન્તિ, છિન્નપપાતં પપતન્તિ, સત્થં આહરન્તિ, વિસં ખાદન્તિ, રજ્જુયા ઉબ્બન્ધન્તિ, અગ્ગિં પવિસન્તિ. તં તં વિપરીતં વત્થું તથા તથા વિપ્પટિસારિનો પરિડય્હમાનચિત્તા ચિન્તેન્તિ. એવં દોમનસ્સસ્સ ઉભિન્નમ્પિ દુક્ખાનં વત્થુભાવો વેદિતબ્બો. અપિચ –

પીળેતિ યતો ચિત્તં, કાયસ્સ ચ પીળનં સમાવહતિ;

દુક્ખન્તિ દોમનસ્સમ્પિ, દોમનસ્સં તતો અહૂતિ.

ઉપાયાસનિદ્દેસો

૧૯૮. ઉપાયાસનિદ્દેસે આયાસનટ્ઠેન આયાસો; સંસીદનવિસીદનાકારપ્પવત્તસ્સ ચિત્તકિલમથસ્સેતં નામં. બલવં આયાસો ઉપાયાસો. આયાસિતભાવો આયાસિતત્તં. ઉપાયાસિતભાવો ઉપાયાસિતત્તં. અયં વુચ્ચતિ ઉપાયાસોતિ અયં ઉપાયાસો નામ કથિયતિ. સો પનેસ બ્યાસત્તિલક્ખણો, નિત્થુનનરસો, વિસાદપચ્ચુપટ્ઠાનો.

‘ઉપાયાસસ્સ દુક્ખટ્ઠો વેદિતબ્બો’તિ એત્થ પન અયમ્પિ સયં ન દુક્ખો, ઉભિન્નમ્પિ દુક્ખાનં વત્થુભાવેન દુક્ખોતિ વુત્તો. કુપિતેન હિ રઞ્ઞા ઇસ્સરિયં અચ્છિન્દિત્વા હતપુત્તભાતિકાનં આણત્તવધાનં ભયેન અટવિં પવિસિત્વા નિલીનાનં મહાવિસાદપ્પત્તાનં દુક્ખટ્ઠાનેન દુક્ખસેય્યાય દુક્ખનિસજ્જાય બલવં કાયદુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ. ‘એત્તકા નો ઞાતકા, એત્તકા ભોગા નટ્ઠા’તિ ચિન્તેન્તાનં બલવદોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ. ઇતિ ઇમેસં દ્વિન્નમ્પિ દુક્ખાનં વત્થુભાવેન દુક્ખોતિ વેદિતબ્બોતિ. અપિચ –

ચિત્તસ્સ પરિદહના, કાયસ્સ વિસાદના ચ અધિમત્તં;

યં દુક્ખમુપાયાસો, જનેતિ દુક્ખો તતો વુત્તો.

એત્થ ચ મન્દગ્ગિના અન્તોભાજનેયેવ તેલાદીનં પાકો વિય સોકો. તિક્ખગ્ગિના પચ્ચમાનસ્સ ભાજનતો બહિનિક્ખમનં વિય પરિદેવો. બહિનિક્ખન્તાવસેસસ્સ નિક્ખમિતુમ્પિ અપ્પહોન્તસ્સ અન્તોભાજનેયેવ યાવ પરિક્ખયા પાકો વિય ઉપાયાસો દટ્ઠબ્બો.

અપ્પિયસમ્પયોગનિદ્દેસો

૧૯૯. અપ્પિયસમ્પયોગનિદ્દેસે યસ્સાતિ યે અસ્સ. અનિટ્ઠાતિ અપરિયેસિતા. પરિયેસિતા વા હોન્તુ અપરિયેસિતા વા, નામમેવેતં અમનાપારમ્મણાનં. મનસ્મિં ન કમન્તિ, ન પવિસન્તીતિ અકન્તા. મનસ્મિં ન અપ્પિયન્તિ, ન વા મનં વડ્ઢેન્તીતિ અમનાપા. રૂપાતિઆદિ તેસં સભાવનિદસ્સનં. અનત્થં કામેન્તિ ઇચ્છન્તીતિ અનત્થકામા. અહિતં કામેન્તિ ઇચ્છન્તીતિ અહિતકામા. અફાસુકં દુક્ખવિહારં કામેન્તિ ઇચ્છન્તીતિ અફાસુકકામા. ચતૂહિ યોગેહિ ખેમં નિબ્ભયં વિવટ્ટં ન ઇચ્છન્તિ, સભયં વટ્ટમેવ નેસં કામેન્તિ ઇચ્છન્તીતિ આયોગક્ખેમકામા.

અપિચ સદ્ધાદીનં વુદ્ધિસઙ્ખાતસ્સ અત્થસ્સ અકામનતો તેસંયેવ હાનિસઙ્ખાતસ્સ અનત્થસ્સ ચ કામનતો અનત્થકામા. સદ્ધાદીનંયેવ ઉપાયભૂતસ્સ હિતસ્સ અકામનતો સદ્ધાહાનિઆદીનં ઉપાયભૂતસ્સ અહિતસ્સ ચ કામનતો અહિતકામા. ફાસુકવિહારસ્સ અકામનતો અફાસુકવિહારસ્સ ચ કામનતો અફાસુકકામા. યસ્સ કસ્સચિ નિબ્ભયસ્સ અકામનતો ભયસ્સ ચ કામનતો અયોગક્ખેમકામાતિ એવમ્પેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

સઙ્ગતીતિ ગન્ત્વા સંયોગો. સમાગમોતિ આગતેહિ સંયોગો. સમોધાનન્તિ ઠાનનિસજ્જાદીસુ સહભાવો. મિસ્સીભાવોતિ સબ્બકિચ્ચાનં સહકરણં. અયં સત્તવસેન યોજના. સઙ્ખારવસેન પન યં લબ્ભતિ તં ગહેતબ્બં. અયં વુચ્ચતીતિ અયં અપ્પિયસમ્પયોગો નામ કથિયતિ. સો અનિટ્ઠસમોધાનલક્ખણો, ચિત્તવિઘાતકરણરસો, અનત્થભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો.

સો અત્થતો એકો ધમ્મો નામ નત્થિ. કેવલં અપ્પિયસમ્પયુત્તાનં દુવિધસ્સાપિ દુક્ખસ્સ વત્થુભાવતો દુક્ખોતિ વુત્તો. અનિટ્ઠાનિ હિ વત્થૂનિ સમોધાનગતાનિ વિજ્ઝનછેદનફાલનાદીહિ કાયિકમ્પિ દુક્ખં ઉપ્પાદેન્તિ, ઉબ્બેગજનનતો માનસમ્પિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

દિસ્વાવ અપ્પિયે દુક્ખં, પઠમં હોતિ ચેતસિ;

તદુપક્કમસમ્ભૂત-મથ કાયે યતો ઇધ.

તતો દુક્ખદ્વયસ્સાપિ, વત્થુતો સો મહેસિના;

દુક્ખો વુત્તોતિ વિઞ્ઞેય્યો, અપ્પિયેહિ સમાગમોતિ.

પિયવિપ્પયોગનિદ્દેસો

૨૦૦. પિયવિપ્પયોગનિદ્દેસો વુત્તપટિપક્ખનયેન વેદિતબ્બો. માતા વાતિઆદિ પનેત્થ અત્થકામે સરૂપેન દસ્સેતું વુત્તં. તત્થ મમાયતીતિ માતા. પિયાયતીતિ પિતા. ભજતીતિ ભાતા. તથા ભગિની. મેત્તાયન્તીતિ મિત્તા, મિનન્તીતિ વા મિત્તા; સબ્બગુય્હેસુ અન્તો પક્ખિપન્તીતિ અત્થો. કિચ્ચકરણીયેસુ સહભાવટ્ઠેન અમા હોન્તીતિ અમચ્ચા. અયં અમ્હાકં અજ્ઝત્તિકોતિ એવં જાનન્તિ ઞાયન્તીતિ વા ઞાતી. લોહિતેન સમ્બન્ધાતિ સાલોહિતા. એવમેતાનિ પદાનિ અત્થતો વેદિતબ્બાનિ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં પિયેહિ વિપ્પયોગો નામ કથિયતિ. સો ઇટ્ઠવત્થુવિયોગલક્ખણો, સોકુપ્પાદનરસો, બ્યસનપચ્ચુપટ્ઠાનો.

સો અત્થતો એકો ધમ્મો નામ નત્થિ. કેવલં પિયવિપ્પયુત્તાનં દુવિધસ્સાપિ દુક્ખસ્સ વત્થુભાવતો દુક્ખોતિ વુત્તો. ઇટ્ઠાનિ હિ વત્થૂનિ વિયુજ્જમાનાનિ સરીરસ્સ સોસનમિલાપનાદિભાવેન કાયિકમ્પિ દુક્ખં ઉપ્પાદેન્તિ, ‘યમ્પિ નો અહોસિ, તમ્પિ નો નત્થી’તિ અનુસોચાપનતો માનસમ્પિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

ઞાતિધનાદિવિયોગા, સોકસરસમપ્પિતા વિતુજ્જન્તિ;

બાલા યતો તતો યં, દુક્ખોતિ મતો પિયવિયોગોતિ.

ઇચ્છાનિદ્દેસો

૨૦૧. ઇચ્છાનિદ્દેસે જાતિધમ્માનન્તિ જાતિસભાવાનં જાતિપકતિકાનં. ઇચ્છા ઉપ્પજ્જતીતિ તણ્હા ઉપ્પજ્જતિ. અહો વતાતિ પત્થના. ન ખો પનેતં ઇચ્છાય પત્તબ્બન્તિ યં એતં ‘‘અહો વત મયં ન જાતિધમ્મા અસ્સામ, ન ચ વત નો જાતિ આગચ્છેય્યા’’તિ એવં પહીનસમુદયેસુ સાધૂસુ વિજ્જમાનં અજાતિધમ્મત્તં, પરિનિબ્બુતેસુ ચ વિજ્જમાનં જાતિયા અનાગમનં ઇચ્છિતં, તં ઇચ્છન્તસ્સાપિ મગ્ગભાવનાય વિના અપત્તબ્બતો અનિચ્છન્તસ્સ ચ ભાવનાય પત્તબ્બતો ન ઇચ્છાય પત્તબ્બં નામ હોતિ. ઇદમ્પીતિ એતમ્પિ; ઉપરિ સેસાનિ ઉપાદાય પિકારો. યમ્પિચ્છન્તિ યેનપિ ધમ્મેન અલબ્ભનેય્યં વત્થું ઇચ્છન્તો ન લભતિ, તં અલબ્ભનેય્યવત્થુઇચ્છનં દુક્ખન્તિ વેદિતબ્બં. જરાધમ્માનન્તિઆદીસુપિ એસેવ નયો. એવમેત્થ અલબ્ભનેય્યવત્થૂસુ ઇચ્છાવ ‘‘યમ્પિચ્છં ન લભતિ તમ્પિ દુક્ખ’’ન્તિ વુત્તા. સા અલબ્ભનેય્યવત્થુઇચ્છનલક્ખણા, તપ્પરિયેસનરસા, તેસં અપ્પત્તિપચ્ચુપટ્ઠાના.

દ્વિન્નં પન દુક્ખાનં વત્થુભાવતો દુક્ખાતિ વુત્તા. એકચ્ચો હિ રાજા ભવિસ્સતીતિ સમ્ભાવિતો હોતિ. સો છિન્નભિન્નગણેન પરિવારિતો પબ્બતવિસમં વા વનગહનં વા પવિસતિ. અથ રાજા તં પવત્તિં ઞત્વા બલકાયં પેસેતિ. સો રાજપુરિસેહિ નિહતપરિવારો સયમ્પિ લદ્ધપ્પહારો પલાયમાનો રુક્ખન્તરં વા પાસાણન્તરં વા પવિસતિ. તસ્મિં સમયે મહામેઘો ઉટ્ઠહતિ, તિબ્બન્ધકારા કાળવદ્દલિકા હોતિ. અથ નં સમન્તતો કાળકિપિલ્લિકાદયો પાણા પરિવારેત્વા ગણ્હન્તિ. તેનસ્સ બલવકાયદુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ. ‘મં એકં નિસ્સાય એત્તકા ઞાતી ચ ભોગા ચ વિનટ્ઠા’તિ ચિન્તેન્તસ્સ બલવદોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ. ઇતિ અયં ઇચ્છા ઇમેસં દ્વિન્નમ્પિ દુક્ખાનં વત્થુભાવેન દુક્ખાતિ વેદિતબ્બા. અપિચ –

તં તં પત્થયમાનાનં, તસ્સ તસ્સ અલાભતો;

યં વિઘાતમયં દુક્ખં, સત્તાનં ઇધ જાયતિ.

અલબ્ભનેય્યવત્થૂનં, પત્થના તસ્સ કારણં;

યસ્મા તસ્મા જિનો દુક્ખં, ઇચ્છિતાલાભમબ્રવીતિ.

ઉપાદાનક્ખન્ધનિદ્દેસો

૨૦૨. ઉપાદાનક્ખન્ધનિદ્દેસે સંખિત્તેનાતિ દેસનં સન્ધાય વુત્તં. દુક્ખઞ્હિ એત્તકાનિ દુક્ખસતાનીતિ વા એત્તકાનિ દુક્ખસહસ્સાનીતિ વા એત્તકાનિ દુક્ખસતસહસ્સાનીતિ વા સંખિપિતું ન સક્કા, દેસના પન સક્કા, તસ્મા ‘‘દુક્ખં નામ અઞ્ઞં કિઞ્ચિ નત્થિ, સંખિત્તેન પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા દુક્ખા’’તિ દેસનં સઙ્ખિપેન્તો એવમાહ. સેય્યથિદન્તિ નિપાતો; તસ્સ તે કતમેતિ ચેતિ અત્થો. રૂપૂપાદાનક્ખન્ધોતિઆદીનં અત્થો ખન્ધવિભઙ્ગે વણ્ણિતોયેવ.

‘ખન્ધાનં દુક્ખટ્ઠો વેદિતબ્બો’તિ એત્થ પન –

જાતિપ્પભુતિકં દુક્ખં, યં વુત્તં ઇધ તાદિના;

અવુત્તં યઞ્ચ તં સબ્બં, વિના એતે ન વિજ્જતિ.

યસ્મા તસ્મા ઉપાદાન-ક્ખન્ધા સઙ્ખેપતો ઇમે;

દુક્ખાતિ વુત્તા દુક્ખન્ત-દેસકેન મહેસિના.

તથા હિ ઇન્ધનમિવ પાવકો, લક્ખમિવ પહરણાનિ, ગોરૂપમિવ ડંસમકસાદયો, ખેત્તમિવ લાવકા, ગામં વિય ગામઘાતકા, ઉપાદાનક્ખન્ધપઞ્ચકમેવ જાતિઆદયો નાનપ્પકારેહિ બાધયમાના, તિણલતાદીનિ વિય ભૂમિયં, પુપ્ફફલપલ્લવાદીનિ વિય રુક્ખેસુ, ઉપાદાનક્ખન્ધેસુયેવ નિબ્બત્તન્તિ. ઉપાદાનક્ખન્ધાનઞ્ચ આદિદુક્ખં જાતિ, મજ્ઝેદુક્ખં જરા, પરિયોસાનદુક્ખં મરણં. મારણન્તિકદુક્ખાભિઘાતેન પરિડય્હમાનદુક્ખં સોકો, તદસહનતો લાલપ્પનદુક્ખં પરિદેવો. તતો ધાતુક્ખોભસઙ્ખાતઅનિટ્ઠફોટ્ઠબ્બસમાયોગતો કાયસ્સ આબાધનદુક્ખં દુક્ખં. તેન બાધિયમાનાનં પુથુજ્જનાનં તત્થ પટિઘુપ્પત્તિતો ચેતોબાધનદુક્ખં દોમનસ્સં. સોકાદિવુડ્ઢિયા જનિતવિસાદાનં અનુત્થુનનદુક્ખં ઉપાયાસો. મનોરથવિઘાતપ્પત્તાનં ઇચ્છાવિઘાતદુક્ખં ઇચ્છિતાલાભોતિ એવં નાનપ્પકારતો ઉપપરિક્ખિયમાના ઉપાદાનક્ખન્ધાવ દુક્ખાતિ યદેતં એકમેકં દસ્સેત્વા વુચ્ચમાનં અનેકેહિ કપ્પેહિ ન સક્કા અસેસતો વત્તું, તં સબ્બમ્પિ દુક્ખં એકજલબિન્દુમ્હિ સકલસમુદ્દજલરસં વિય યેસુ કેસુચિ પઞ્ચસુ ઉપાદાનક્ખન્ધેસુ સઙ્ખિપિત્વા દસ્સેતું ‘‘સંખિત્તેન પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા દુક્ખા’’તિ ભગવા અવોચાતિ.

દુક્ખસચ્ચનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. સમુદયસચ્ચનિદ્દેસવણ્ણના

૨૦૩. સમુદયસચ્ચનિદ્દેસે યાયં તણ્હાતિ યા અયં તણ્હા. પોનોબ્ભવિકાતિ પુનબ્ભવકરણં પુનોબ્ભવો, પુનોબ્ભવો સીલમસ્સાતિ પોનોબ્ભવિકા. અપિચ પુનબ્ભવં દેતિ, પુનબ્ભવાય સંવત્તતિ, પુનપ્પુનં ભવે નિબ્બત્તેતીતિ પોનોબ્ભવિકા. સા પનેસા પુનબ્ભવસ્સ દાયિકાપિ અત્થિ અદાયિકાપિ, પુનબ્ભવાય સંવત્તનિકાપિ અત્થિ અસંવત્તનિકાપિ, દિન્નાય પટિસન્ધિયા ઉપધિવેપક્કમત્તાપિ. સા પુનબ્ભવં દદમાનાપિ અદદમાનાપિ, પુનબ્ભવાય સંવત્તમાનાપિ અસંવત્તમાનાપિ, દિન્નાય પટિસન્ધિયા ઉપધિવેપક્કમત્તાપિ પોનોબ્ભવિકા એવાતિ નામં લભતિ. અભિનન્દનસઙ્ખાતેન નન્દિરાગેન સહગતાતિ નન્દિરાગસહગતા, નન્દિરાગેન સદ્ધિં અત્થતો એકત્તમેવ ગતાતિ વુત્તં હોતિ. તત્રતત્રાભિનન્દિનીતિ યત્ર યત્ર અત્તભાવો તત્રતત્રાભિનન્દિની, રૂપાદીસુ વા આરમ્મણેસુ તત્રતત્રાભિનન્દિની; રૂપાભિનન્દિની સદ્દગન્ધરસફોટ્ઠબ્બધમ્માભિનન્દિનીતિ અત્થો. સેય્યથિદન્તિ નિપાતો; તસ્સ સા કતમાતિ ચેતિ અત્થો. કામતણ્હાતિ કામે તણ્હા કામતણ્હા; પઞ્ચકામગુણિકરાગસ્સેતં અધિવચનં. ભવે તણ્હા ભવતણ્હા; ભવપત્થનાવસેન ઉપ્પન્નસ્સ સસ્સતદિટ્ઠિસહગતસ્સ રૂપારૂપભવરાગસ્સ ચ ઝાનનિકન્તિયા ચેતં અધિવચનં. વિભવે તણ્હા વિભવતણ્હા; ઉચ્છેદદિટ્ઠિસહગતસ્સ રાગસ્સેતં અધિવચનં.

ઇદાનિ તસ્સા તણ્હાય વત્થું વિત્થારતો દસ્સેતું સા ખો પનેસાતિઆદિમાહ. તત્થ ઉપ્પજ્જતીતિ જાયતિ. નિવિસતીતિ પુનપ્પુનં પવત્તિવસેન પતિટ્ઠહતિ. યં લોકે પિયરૂપં સાતરૂપન્તિ યં લોકસ્મિં પિયસભાવઞ્ચેવ મધુરસભાવઞ્ચ. ચક્ખું લોકેતિઆદીસુ લોકસ્મિઞ્હિ ચક્ખાદીસુ મમત્તેન અભિનિવિટ્ઠા સત્તા સમ્પત્તિયં પતિટ્ઠિતા અત્તનો ચક્ખું આદાસાદીસુ નિમિત્તગ્ગહણાનુસારેન વિપ્પસન્નપઞ્ચપસાદં સુવણ્ણવિમાને ઉગ્ઘાટિતમણિસીહપઞ્જરં વિય મઞ્ઞન્તિ, સોતં રજતપનાળિકં વિય પામઙ્ગસુત્તકં વિય ચ મઞ્ઞન્તિ, તુઙ્ગનાસાતિ લદ્ધવોહારં ઘાનં વટ્ટેત્વા ઠપિતહરિતાલવટ્ટિં વિય મઞ્ઞન્તિ, જિવ્હં રત્તકમ્બલપટલં વિય મુદુસિનિદ્ધમધુરરસદં મઞ્ઞન્તિ, કાયં સાલલટ્ઠિં વિય સુવણ્ણતોરણં વિય ચ મઞ્ઞન્તિ, મનં અઞ્ઞેસં મનેન અસદિસં ઉળારં મઞ્ઞન્તિ, રૂપં સુવણ્ણકણિકારપુપ્ફાદિવણ્ણં વિય, સદ્દં મત્તકરવીકકોકિલમન્દધમિતમણિવંસનિગ્ઘોસં વિય, અત્તના પટિલદ્ધાનિ ચતુસમુટ્ઠાનિકગન્ધારમ્મણાદીનિ ‘કસ્સ અઞ્ઞસ્સ એવરૂપાનિ અત્થી’તિ મઞ્ઞન્તિ. તેસં એવં મઞ્ઞમાનાનં તાનિ ચક્ખાદીનિ પિયરૂપાનિ ચેવ હોન્તિ સાતરૂપાનિ ચ. અથ નેસં તત્થ અનુપ્પન્ના ચેવ તણ્હા ઉપ્પજ્જતિ, ઉપ્પન્ના ચ પુનપ્પુનં પવત્તિવસેન નિવિસતિ. તસ્મા ભગવા – ‘‘ચક્ખું લોકે પિયરૂપં સાતરૂપં. એત્થેસા તણ્હા ઉપ્પજ્જમાના ઉપ્પજ્જતી’’તિઆદિમાહ. તત્થ ઉપ્પજ્જમાનાતિ યદા ઉપ્પજ્જતિ તદા એત્થ ઉપ્પજ્જતીતિ અત્થો. એસ નયો સબ્બત્થાપીતિ.

સમુદયસચ્ચનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. નિરોધસચ્ચનિદ્દેસવણ્ણના

૨૦૪. નિરોધસચ્ચનિદ્દેસે યો તસ્સાયેવ તણ્હાયાતિ એત્થ ‘યો તસ્સેવ દુક્ખસ્સા’તિ વત્તબ્બે યસ્મા સમુદયનિરોધેનેવ દુક્ખં નિરુજ્ઝતિ નો અઞ્ઞથા, યથાહ –

‘‘યથાપિ મૂલે અનુપદ્દવે દળ્હે,

છિન્નોપિ રુક્ખો પુનરેવ રૂહતિ;

એવમ્પિ તણ્હાનુસયે અનૂહતે,

નિબ્બત્તતિ દુક્ખમિદં પુનપ્પુન’’ન્તિ. (ધ. પ. ૩૩૮);

તસ્મા તં દુક્ખનિરોધં દસ્સેન્તો સમુદયનિરોધેન દસ્સેતું એવમાહ. સીહસમાનવુત્તિનો હિ તથાગતા. તે દુક્ખં નિરોધેન્તા દુક્ખનિરોધઞ્ચ દસ્સેન્તા હેતુમ્હિ પટિપજ્જન્તિ, ન ફલે. સુવાનવુત્તિનો પન અઞ્ઞતિત્થિયા. તે દુક્ખં નિરોધેન્તા દુક્ખનિરોધઞ્ચ દસ્સેન્તા અત્તકિલમથાનુયોગેન ચેવ તસ્સેવ ચ દેસનાય ફલે પટિપજ્જન્તિ, ન હેતુમ્હીતિ. સીહસમાનવુત્તિતાય સત્થા હેતુમ્હિ પટિપજ્જન્તો યો તસ્સાયેવાતિઆદિમાહ.

તત્થ તસ્સાયેવાતિ યા સા ઉપ્પત્તિ નિવેસવસેન હેટ્ઠા પકાસિતા તસ્સાયેવ. અસેસવિરાગનિરોધોતિઆદીનિ સબ્બાનિ નિબ્બાનવેવચનાનેવ. નિબ્બાનઞ્હિ આગમ્મ તણ્હા અસેસા વિરજ્જતિ નિરુજ્ઝતિ. તસ્મા તં ‘‘તસ્સાયેવ તણ્હાય અસેસવિરાગનિરોધો’’તિ વુચ્ચતિ. નિબ્બાનઞ્ચ આગમ્મ તણ્હા ચજિયતિ, પટિનિસ્સજ્જિયતિ, મુચ્ચતિ, ન અલ્લિયતિ. તસ્મા નિબ્બાનં ‘‘ચાગો પટિનિસ્સગ્ગો મુત્તિ અનાલયો’’તિ વુચ્ચતિ. એકમેવ હિ નિબ્બાનં. નામાનિ પનસ્સ સબ્બસઙ્ખતાનં નામપટિપક્ખવસેન અનેકાનિ નિબ્બાનવેવચનાનેવ હોન્તિ, સેય્યથિદં – અસેસવિરાગનિરોધો, ચાગો, પટિનિસ્સગ્ગો, મુત્તિ, અનાલયો, રાગક્ખયો, દોસક્ખયો, મોહક્ખયો, તણ્હાક્ખયો, અનુપ્પાદો, અપ્પવત્તં, અનિમિત્તં, અપ્પણિહિતં, અનાયૂહનં, અપ્પટિસન્ધિ, અનુપપત્તિ, અગતિ, અજાતં, અજરં, અબ્યાધિ, અમતં, અસોકં, અપરિદેવં, અનુપાયાસં, અસંકિલિટ્ઠન્તિઆદીનિ.

ઇદાનિ મગ્ગેન છિન્નાય નિબ્બાનં આગમ્મ અપ્પવત્તિપત્તાયપિ ચ તણ્હાય યેસુ વત્થૂસુ તસ્સા ઉપ્પત્તિ દસ્સિતા, તત્થેવ અભાવં દસ્સેતું સા ખો પનેસાતિઆદિમાહ. તત્થ યથા પુરિસો ખેત્તે જાતં તિત્તઅલાબુવલ્લિં દિસ્વા અગ્ગતો પટ્ઠાય મૂલં પરિયેસિત્વા છિન્દેય્ય, સા અનુપુબ્બેન મિલાયિત્વા અપ્પવત્તિં ગચ્છેય્ય. તતો તસ્મિં ખેત્તે તિત્તઅલાબુ નિરુદ્ધા પહીનાતિ વુચ્ચેય્ય. એવમેવ ખેત્તે તિત્તઅલાબુ વિય ચક્ખાદીસુ તણ્હા. સા અરિયમગ્ગેન મૂલચ્છિન્ના નિબ્બાનં આગમ્મ અપ્પવત્તિં ગચ્છતિ. એવં ગતા પન તેસુ વત્થૂસુ ખેત્તે તિત્તઅલાબુ વિય ન પઞ્ઞાયતિ. યથા ચ અટવિતો ચોરે આનેત્વા નગરસ્સ દક્ખિણદ્વારે ઘાતેય્યું, તતો અટવિયં ચોરા મતાતિ વા મારિતાતિ વા વુચ્ચેય્યું; એવમેવ અટવિયં ચોરા વિય યા ચક્ખાદીસુ તણ્હા, સા દક્ખિણદ્વારે ચોરા વિય નિબ્બાનં આગમ્મ નિરુદ્ધત્તા નિબ્બાને નિરુદ્ધા. એવં નિરુદ્ધા પન તેસુ વત્થૂસુ અટવિયં ચોરા વિય ન પઞ્ઞાયતિ. તેનસ્સા તત્થેવ નિરોધં દસ્સેન્તો ‘‘ચક્ખું લોકે પિયરૂપં સાતરૂપં, એત્થેસા તણ્હા પહીયમાના પહીયતિ, એત્થ નિરુજ્ઝમાના નિરુજ્ઝતી’’તિઆદિમાહ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

નિરોધસચ્ચનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. મગ્ગસચ્ચનિદ્દેસવણ્ણના

૨૦૫. મગ્ગસચ્ચનિદ્દેસે અયમેવાતિ અઞ્ઞમગ્ગપટિક્ખેપનત્થં નિયમનં. અરિયોતિ તંતંમગ્ગવજ્ઝેહિ કિલેસેહિ આરકત્તા અરિયભાવકરત્તા અરિયફલપટિલાભકરત્તા ચ અરિયો. અટ્ઠઙ્ગાનિ અસ્સાતિ અટ્ઠઙ્ગિકો. સ્વાયં ચતુરઙ્ગિકા વિય સેના, પઞ્ચઙ્ગિકં વિય તૂરિયં અઙ્ગમત્તમેવ હોતિ, અઙ્ગવિનિમુત્તો નત્થિ. નિબ્બાનત્થિકેહિ મગ્ગીયતિ, નિબ્બાનં વા મગ્ગતિ, કિલેસે વા મારેન્તો ગચ્છતીતિ મગ્ગો. સેય્યથિદન્તિ સો કતમોતિ ચેતિ અત્થો.

ઇદાનિ અઙ્ગમત્તમેવ મગ્ગો હોતિ, અઙ્ગવિનિમ્મુત્તો નત્થીતિ દસ્સેન્તો સમ્માદિટ્ઠિ…પે… સમ્માસમાધીતિ આહ. તત્થ સમ્મા દસ્સનલક્ખણા સમ્માદિટ્ઠિ. સમ્મા અભિનિરોપનલક્ખણો સમ્માસઙ્કપ્પો. સમ્મા પરિગ્ગહલક્ખણા સમ્માવાચા. સમ્મા સમુટ્ઠાપનલક્ખણો સમ્માકમ્મન્તો. સમ્મા વોદાનલક્ખણો સમ્માઆજીવો. સમ્મા પગ્ગહલક્ખણો સમ્માવાયામો. સમ્મા ઉપટ્ઠાનલક્ખણા સમ્માસતિ. સમ્મા સમાધાનલક્ખણો સમ્માસમાધિ.

તેસુ ચ એકેકસ્સ તીણિ તીણિ કિચ્ચાનિ હોન્તિ, સેય્યથિદં – સમ્માદિટ્ઠિ તાવ અઞ્ઞેહિપિ અત્તનો પચ્ચનીકકિલેસેહિ સદ્ધિં મિચ્છાદિટ્ઠિં પજહતિ, નિરોધં આરમ્મણં કરોતિ, સમ્પયુત્તધમ્મે ચ પસ્સતિ તપ્પટિચ્છાદકમોહવિધમનવસેન અસમ્મોહતો. સમ્માસઙ્કપ્પાદયોપિ તથેવ મિચ્છાસઙ્કપ્પાદીનિ ચ પજહન્તિ, નિરોધઞ્ચ આરમ્મણં કરોન્તિ. વિસેસતો પનેત્થ સમ્માસઙ્કપ્પો સહજાતધમ્મે અભિનિરોપેતિ, સમ્માવાચા સમ્મા પરિગ્ગણ્હાતિ, સમ્માકમ્મન્તો સમ્મા સમુટ્ઠાપેતિ, સમ્માઆજીવો સમ્મા વોદાપેતિ, સમ્માવાયામો સમ્મા પગ્ગણ્હાતિ, સમ્માસતિ સમ્મા ઉપટ્ઠાતિ, સમ્માસમાધિ સમ્મા પદહતિ.

અપિચેસા સમ્માદિટ્ઠિ નામ પુબ્બભાગે નાનાક્ખણા નાનારમ્મણા હોતિ, મગ્ગકાલે એકક્ખણા એકારમ્મણા, કિચ્ચતો પન દુક્ખે ઞાણન્તિઆદીનિ ચત્તારિ નામાનિ લભતિ. સમ્માસઙ્કપ્પાદયોપિ પુબ્બભાગે નાનાક્ખણા નાનારમ્મણા હોન્તિ, મગ્ગકાલે એકક્ખણા એકારમ્મણા. તેસુ સમ્માસઙ્કપ્પો કિચ્ચતો નેક્ખમ્મસઙ્કપ્પોતિઆદીનિ તીણિ નામાનિ લભતિ. સમ્માવાચાદયો તયો પુબ્બભાગે નાનાક્ખણા નાનારમ્મણા વિરતિયોપિ હોન્તિ ચેતનાયોપિ, મગ્ગક્ખણે પન વિરતિયોવ. સમ્માવાયામો સમ્માસતીતિ ઇદમ્પિ દ્વયં કિચ્ચતો સમ્મપ્પધાનસતિપટ્ઠાનવસેન ચત્તારિ નામાનિ લભતિ. સમ્માસમાધિ પન પુબ્બભાગેપિ મગ્ગક્ખણેપિ સમ્માસમાધિયેવ.

ઇતિ ઇમેસુ અટ્ઠસુ ધમ્મેસુ ભગવતા નિબ્બાનાધિગમાય પટિપન્નસ્સ યોગિનો બહૂપકારત્તા પઠમં સમ્માદિટ્ઠિ દેસિતા. અયઞ્હિ ‘‘પઞ્ઞાપજ્જોતો પઞ્ઞાસત્થ’’ન્તિ (ધ. સ. ૧૬, ૨૦, ૨૯, ૩૪) ચ વુત્તા. તસ્મા એતાય પુબ્બભાગે વિપસ્સનાઞાણસઙ્ખાતાય સમ્માદિટ્ઠિયા અવિજ્જન્ધકારં વિદ્ધંસેત્વા કિલેસચોરે ઘાતેન્તો ખેમેન યોગાવચરો નિબ્બાનં પાપુણાતિ. તેન વુત્તં ‘‘નિબ્બાનાધિગમાય પટિપન્નસ્સ યોગિનો બહૂપકારત્તા પઠમં સમ્માદિટ્ઠિ દેસિતા’’તિ.

સમ્માસઙ્કપ્પો પન તસ્સા બહૂપકારો, તસ્મા તદનન્તરં વુત્તો. યથા હિ હેરઞ્ઞિકો હત્થેન પરિવત્તેત્વા પરિવત્તેત્વા ચક્ખુના કહાપણં ઓલોકેન્તો ‘અયં કૂટો, અયં છેકો’તિ જાનાતિ, એવં યોગાવચરોપિ પુબ્બભાગે વિતક્કેન વિતક્કેત્વા વિપસ્સનાપઞ્ઞાય ઓલોકયમાનો ‘ઇમે ધમ્મા કામાવચરા, ઇમે ધમ્મા રૂપાવચરાદયો’તિ જાનાતિ. યથા વા પન પુરિસેન કોટિયં ગહેત્વા પરિવત્તેત્વા પરિવત્તેત્વા દિન્નં મહારુક્ખં તચ્છકો વાસિયા તચ્છેત્વા કમ્મે ઉપનેતિ, એવં વિતક્કેન વિતક્કેત્વા વિતક્કત્વા દિન્નધમ્મે યોગાવચરો પઞ્ઞાય ‘ઇમે ધમ્મા કામાવચરા, ઇમે ધમ્મા રૂપાવચરા’તિઆદિના નયેન પરિચ્છિન્દિત્વા કમ્મે ઉપનેતિ. તેન વુત્તં ‘સમ્માસઙ્કપ્પો પન તસ્સા બહૂપકારો, તસ્મા તદનન્તરં વુત્તો’’તિ.

સ્વાયં યથા સમ્માદિટ્ઠિયા, એવં સમ્માવાચાયપિ ઉપકારકો. યથાહ – ‘‘પુબ્બે ખો, ગહપતિ, વિતક્કેત્વા વિચારેત્વા પચ્છા વાચં ભિન્દતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૩). તસ્મા તદનન્તરં સમ્માવાચા વુત્તા.

યસ્મા પન ‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કરિસ્સામા’તિ પઠમં વાચાય સંવિદહિત્વા લોકે કમ્મન્તે પયોજેન્તિ, તસ્મા વાચા કાયકમ્મસ્સ ઉપકારિકાતિ સમ્માવાચાય અનન્તરં સમ્માકમ્મન્તો વુત્તો.

ચતુબ્બિધં પન વચીદુચ્ચરિતં, તિવિધં કાયદુચ્ચરિતં પહાય ઉભયં સુચરિતં પૂરેન્તસ્સેવ યસ્મા આજીવટ્ઠમકસીલં પૂરતિ, ન ઇતરસ્સ, તસ્મા તદુભયાનન્તરં સમ્માઆજીવો વુત્તો.

એવં સુદ્ધાજીવેન ‘પરિસુદ્ધો મે આજીવો’તિ એત્તાવતા પરિતોસં અકત્વા સુત્તપ્પમત્તેન વિહરિતું ન યુત્તં, અથ ખો સબ્બઇરિયાપથેસુ ઇદં વીરિયમારભિતબ્બન્તિ દસ્સેતું તદનન્તરં સમ્માવાયામો વુત્તો.

તતો આરદ્ધવીરિયેનાપિ કાયાદીસુ ચતૂસુ વત્થૂસુ સતિ સુપ્પતિટ્ઠિતા કાતબ્બાતિ દસ્સનત્થં તદનન્તરં સમ્માસતિ દેસિતા.

યસ્મા પન એવં સુપ્પતિટ્ઠિતા સતિ સમાધિસ્સ ઉપકારાનુપકારાનં ધમ્માનં ગતિયો સમન્વેસિત્વા પહોતિ એકત્તારમ્મણે ચિત્તં સમાધાતું, તસ્મા સમ્માસતિઅનન્તરં સમ્માસમાધિ દેસિતોતિ વેદિતબ્બો.

સમ્માદિટ્ઠિનિદ્દેસે ‘‘દુક્ખે ઞાણ’’ન્તિઆદિના ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનં દસ્સિતં. તત્થ પુરિમાનિ દ્વે સચ્ચાનિ વટ્ટં, પચ્છિમાનિ વિવટ્ટં. તેસુ ભિક્ખુનો વટ્ટે કમ્મટ્ઠાનાભિનિવેસો હોતિ, વિવટ્ટે નત્થિ અભિનિવેસો. પુરિમાનિ હિ દ્વે સચ્ચાનિ ‘‘પઞ્ચક્ખન્ધા દુક્ખં, તણ્હા સમુદયો’’તિ એવં સઙ્ખેપેન ચ ‘‘કતમે પઞ્ચક્ખન્ધા? રૂપક્ખન્ધો’’તિઆદિના નયેન વિત્થારેન ચ આચરિયસ્સ સન્તિકે ઉગ્ગણ્હિત્વા વાચાય પુનપ્પુનં પરિવત્તેન્તો યોગાવચરો કમ્મં કરોતિ; ઇતરેસુ પન દ્વીસુ સચ્ચેસુ ‘‘નિરોધસચ્ચં ઇટ્ઠં કન્તં મનાપં, મગ્ગસચ્ચં ઇટ્ઠં કન્તં મનાપ’’ન્તિ એવં સવનેનેવ કમ્મં કરોતિ. સો એવં કમ્મં કરોન્તો ચત્તારિ સચ્ચાનિ એકેન પટિવેધેન પટિવિજ્ઝતિ, એકાભિસમયેન અભિસમેતિ; દુક્ખં પરિઞ્ઞાપટિવેધેન પટિવિજ્ઝતિ, સમુદયં પહાનપટિવેધેન, નિરોધં સચ્છિકિરિયપટિવેધેન, મગ્ગં ભાવનાપટિવેધેન પટિવિજ્ઝતિ; દુક્ખં પરિઞ્ઞાભિસમયેન…પે… મગ્ગં ભાવનાભિસમયેન અભિસમેતિ.

એવમસ્સ પુબ્બભાગે દ્વીસુ સચ્ચેસુ ઉગ્ગહપરિપુચ્છાસવનધારણસમ્મસનપટિવેધો હોતિ, દ્વીસુ સવનપટિવેધોયેવ; અપરભાગે તીસુ કિચ્ચતો પટિવેધો હોતિ, નિરોધે આરમ્મણપટિવેધો. તત્થ સબ્બમ્પિ પટિવેધઞાણં લોકુત્તરં, સવનધારણસમ્મસનઞાણં લોકિયં કામાવચરં, પચ્ચવેક્ખણા પન પત્તસચ્ચસ્સ હોતિ. અયઞ્ચ આદિકમ્મિકો. તસ્મા સા ઇધ ન વુત્તા. ઇમસ્સ ચ ભિક્ખુનો પુબ્બે પરિગ્ગહતો ‘દુક્ખં પરિજાનામિ, સમુદયં પજહામિ, નિરોધં સચ્છિકરોમિ, મગ્ગં ભાવેમી’તિ આભોગસમન્નાહારમનસિકારપચ્ચવેક્ખણા નત્થિ, પરિગ્ગહતો પટ્ઠાય હોતિ; અપરભાગે પન દુક્ખં પરિઞ્ઞાતમેવ હોતિ…પે… મગ્ગો ભાવિતોવ હોતિ.

તત્થ દ્વે સચ્ચાનિ દુદ્દસત્તા ગમ્ભીરાનિ, દ્વે ગમ્ભીરત્તા દુદ્દસાનિ. દુક્ખસચ્ચઞ્હિ ઉપ્પત્તિતો પાકટં; ખાણુકણ્ટકપ્પહારાદીસુ ‘અહો દુક્ખ’ન્તિ વત્તબ્બતમ્પિ આપજ્જતિ. સમુદયમ્પિ ખાદિતુકામતાભુઞ્જિતુકામતાદિવસેન ઉપ્પત્તિતો પાકટં. લક્ખણપટિવેધતો પન ઉભયમ્પિ ગમ્ભીરં. ઇતિ તાનિ દુદ્દસત્તા ગમ્ભીરાનિ. ઇતરેસં પન દ્વિન્નં દસ્સનત્થાય પયોગો ભવગ્ગગહણત્થં હત્થપ્પસારણં વિય, અવીચિફુસનત્થં પાદપ્પસારણં વિય, સતધા ભિન્નવાલસ્સ કોટિયા કોટિં પટિપાદનં વિય ચ હોતિ. ઇતિ તાનિ ગમ્ભીરત્તા દુદ્દસાનિ. એવં દુદ્દસત્તા ગમ્ભીરેસુ ગમ્ભીરત્તા ચ દુદ્દસેસુ ચતૂસુ સચ્ચેસુ ઉગ્ગહાદિવસેન પુબ્બભાગઞાણુપ્પત્તિં સન્ધાય ઇદં ‘‘દુક્ખે ઞાણ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. પટિવેધક્ખણે પન એકમેવ ઞાણં હોતિ.

સમ્માસઙ્કપ્પનિદ્દેસે કામતો નિસ્સટોતિ નેક્ખમ્મસઙ્કપ્પો. બ્યાપાદતો નિસ્સટોતિ અબ્યાપાદસઙ્કપ્પો. વિહિંસાય નિસ્સટોતિ અવિહિંસાસઙ્કપ્પો. તત્થ નેક્ખમ્મવિતક્કો કામવિતક્કસ્સ પદઘાતં પદચ્છેદં કરોન્તો ઉપ્પજ્જતિ, અબ્યાપાદવિતક્કો બ્યાપાદવિતક્કસ્સ, અવિહિંસાવિતક્કો વિહિંસાવિતક્કસ્સ. નેક્ખમ્મવિતક્કો ચ કામવિતક્કસ્સ પચ્ચનીકો હુત્વા ઉપ્પજ્જતિ, અબ્યાપાદઅવિહિંસાવિતક્કા બ્યાપાદવિહિંસાવિતક્કાનં.

તત્થ યોગાવચરો કામવિતક્કસ્સ પદઘાતનત્થં કામવિતક્કં વા સમ્મસતિ અઞ્ઞં વા પન કિઞ્ચિ સઙ્ખારં. અથસ્સ વિપસ્સનાક્ખણે વિપસ્સનાસમ્પયુત્તો સઙ્કપ્પો તદઙ્ગવસેન કામવિતક્કસ્સ પદઘાતં પદચ્છેદં કરોન્તો ઉપ્પજ્જતિ, વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા મગ્ગં પાપેતિ. અથસ્સ મગ્ગક્ખણે મગ્ગસમ્પયુત્તો સઙ્કપ્પો સમુચ્છેદવસેન કામવિતક્કસ્સ પદઘાતં પદચ્છેદં કરોન્તો ઉપ્પજ્જતિ; બ્યાપાદવિતક્કસ્સાપિ પદઘાતનત્થં બ્યાપાદવિતક્કં વા અઞ્ઞં વા સઙ્ખારં સમ્મસતિ; વિહિંસાવિતક્કસ્સ પદઘાતનત્થં વિહિંસાવિતક્કં વા અઞ્ઞં વા સઙ્ખારં સમ્મસતિ. અથસ્સ વિપસ્સનાક્ખણેતિ સબ્બં પુરિમનયેનેવ યોજેતબ્બં.

કામવિતક્કાદીનં પન તિણ્ણં પાળિયં વિભત્તેસુ અટ્ઠતિંસારમ્મણેસુ એકકમ્મટ્ઠાનમ્પિ અપચ્ચનીકં નામ નત્થિ. એકન્તતો પન કામવિતક્કસ્સ તાવ અસુભેસુ પઠમજ્ઝાનમેવ પચ્ચનીકં, બ્યાપાદવિતક્કસ્સ મેત્તાય તિકચતુક્કજ્ઝાનાનિ, વિહિંસાવિતક્કસ્સ કરુણાય તિકચતુક્કજ્ઝાનાનિ. તસ્મા અસુભે પરિકમ્મં કત્વા ઝાનં સમાપન્નસ્સ સમાપત્તિક્ખણે ઝાનસમ્પયુત્તો સઙ્કપ્પો વિક્ખમ્ભનવસેન કામવિતક્કસ્સ પચ્ચનીકો હુત્વા ઉપ્પજ્જતિ. ઝાનં પાદકં કત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેન્તસ્સ વિપસ્સનાક્ખણે વિપસ્સનાસમ્પયુત્તો સઙ્કપ્પો તદઙ્ગવસેન કામવિતક્કસ્સ પચ્ચનીકો હુત્વા ઉપ્પજ્જતિ. વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા મગ્ગં પાપેન્તસ્સ મગ્ગક્ખણે મગ્ગસમ્પયુત્તો સઙ્કપ્પો સમુચ્છેદવસેન કામવિતક્કસ્સ પચ્ચનીકો હુત્વા ઉપ્પજ્જતિ. એવં ઉપ્પન્નો નેક્ખમ્મસઙ્કપ્પોતિ વુચ્ચતીતિ વેદિતબ્બો.

મેત્તાય પન પરિકમ્મં કત્વા, કરુણાય પરિકમ્મં કત્વા ઝાનં સમાપજ્જતીતિ સબ્બં પુરિમનયેનેવ યોજેતબ્બં. એવં ઉપ્પન્નો અબ્યાપાદસઙ્કપ્પોતિ વુચ્ચતિ, અવિહિંસાસઙ્કપ્પોતિ ચ વુચ્ચતીતિ વેદિતબ્બો. એવમેતે નેક્ખમ્મસઙ્કપ્પાદયો વિપસ્સનાઝાનવસેન ઉપ્પત્તીનં નાનત્તા પુબ્બભાગે નાના; મગ્ગક્ખણે પન ઇમેસુ તીસુ ઠાનેસુ ઉપ્પન્નસ્સ અકુસલસઙ્કપ્પસ્સ પદચ્છેદતો અનુપ્પત્તિસાધનવસેન મગ્ગઙ્ગં પૂરયમાનો એકોવ કુસલસઙ્કપ્પો ઉપ્પજ્જતિ. અયં સમ્માસઙ્કપ્પો નામ.

સમ્માવાચાનિદ્દેસેપિ યસ્મા અઞ્ઞેનેવ ચિત્તેન મુસાવાદા વિરમતિ, અઞ્ઞેનઞ્ઞેન પિસુણવાચાદીહિ, તસ્મા ચતસ્સોપેતા વેરમણિયો પુબ્બભાગે નાના; મગ્ગક્ખણે પન મિચ્છાવાચાસઙ્ખાતાય ચતુબ્બિધાય અકુસલદુસ્સીલ્યચેતનાય પદચ્છેદતો અનુપ્પત્તિસાધનવસેન મગ્ગઙ્ગં પૂરયમાના એકાવ સમ્માવાચાસઙ્ખાતા કુસલવેરમણી ઉપ્પજ્જતિ. અયં સમ્માવાચા નામ.

સમ્માકમ્મન્તનિદ્દેસેપિ યસ્મા અઞ્ઞેનેવ ચિત્તેન પાણાતિપાતા વિરમતિ, અઞ્ઞેન અદિન્નાદાના, અઞ્ઞેન કામેસુમિચ્છાચારા, તસ્મા તિસ્સોપેતા વેરમણિયો પુબ્બભાગે નાના; મગ્ગક્ખણે પન મિચ્છાકમ્મન્તસઙ્ખાતાય તિવિધાય અકુસલદુસ્સીલ્યચેતનાય પદચ્છેદતો અનુપ્પત્તિસાધનવસેન મગ્ગઙ્ગં પૂરયમાના એકાવ સમ્માકમ્મન્તસઙ્ખાતા અકુસલવેરમણી ઉપ્પજ્જતિ. અયં સમ્માકમ્મન્તો નામ.

સમ્માઆજીવનિદ્દેસે ઇધાતિ ઇમસ્મિં સાસને. અરિયસાવકોતિ અરિયસ્સ બુદ્ધસ્સ સાવકો. મિચ્છાઆજીવં પહાયાતિ પાપકં આજીવં પજહિત્વા. સમ્માઆજીવેનાતિ બુદ્ધપસત્થેન કુસલઆજીવેન. જીવિકં કપ્પેતીતિ જીવિતપ્પવત્તિં પવત્તેતિ. ઇધાપિ યસ્મા અઞ્ઞેનેવ ચિત્તેન કાયદ્વારવીતિક્કમા વિરમતિ; અઞ્ઞેન વચીદ્વારવીતિક્કમા, તસ્મા પુબ્બભાગે નાનાક્ખણેસુ ઉપ્પજ્જતિ; મગ્ગક્ખણે પન દ્વીસુ દ્વારેસુ સત્તન્નં કમ્મપથાનં વસેન ઉપ્પન્નાય મિચ્છાઆજીવદુસ્સીલ્યચેતનાય પદચ્છેદતો અનુપ્પત્તિસાધનવસેન મગ્ગઙ્ગં પૂરયમાના એકાવ સમ્માઆજીવસઙ્ખાતા કુસલવેરમણી ઉપ્પજ્જતિ. અયં સમ્માઆજીવો નામ.

સમ્માવાયામનિદ્દેસો સમ્મપ્પધાનવિભઙ્ગે અનુપદવણ્ણનાવસેન આવિભવિસ્સતિ. અયં પન પુબ્બભાગે નાનાચિત્તેસુ લભતિ. અઞ્ઞેનેવ હિ ચિત્તેન અનુપ્પન્નાનં પાપકાનં અકુસલાનં ધમ્માનં અનુપ્પાદાય વાયામં કરોતિ, અઞ્ઞેન ઉપ્પન્નાનં પહાનાય; અઞ્ઞેનેવ ચ અનુપ્પન્નાનં કુસલાનં ધમ્માનં ઉપ્પાદાય, અઞ્ઞેન ઉપ્પન્નાનં ઠિતિયા; મગ્ગક્ખણે પન એકચિત્તેયેવ લબ્ભતિ. એકમેવ હિ મગ્ગસમ્પયુત્તં વીરિયં ચતુકિચ્ચસાધનટ્ઠેન ચત્તારિ નામાનિ લબ્ભતિ.

સમ્માસતિનિદ્દેસોપિ સતિપટ્ઠાનવિભઙ્ગે અનુપદવણ્ણનાવસેન આવિભવિસ્સતિ. અયમ્પિ ચ પુબ્બભાગે નાનાચિત્તેસુ લબ્ભતિ. અઞ્ઞેનેવ હિ ચિત્તેન કાયં પરિગ્ગણ્હાતિ, અઞ્ઞેનઞ્ઞેન વેદનાદીનિ; મગ્ગક્ખણે પન એકચિત્તેયેવ લબ્ભતિ. એકાયેવ હિ મગ્ગસમ્પયુત્તા સતિ ચતુકિચ્ચસાધનટ્ઠેન ચત્તારિ નામાનિ લભતિ.

સમ્માસમાધિનિદ્દેસે ચત્તારિ ઝાનાનિ પુબ્બભાગેપિ નાના, મગ્ગક્ખણેપિ. પુબ્બભાગે સમાપત્તિવસેન નાના, મગ્ગક્ખણે નાનામગ્ગવસેન. એકસ્સ હિ પઠમમગ્ગો પઠમજ્ઝાનિકો હોતિ, દુતિયમગ્ગાદયોપિ પઠમજ્ઝાનિકા, દુતિયાદીસુ અઞ્ઞતરજ્ઝાનિકા વા. એકસ્સ પઠમમગ્ગો દુતિયાદીનં અઞ્ઞતરજ્ઝાનિકો હોતિ, દુતિયાદયોપિ દુતિયાદીનં અઞ્ઞતરજ્ઝાનિકા વા પઠમજ્ઝાનિકા વા. એવં ચત્તારોપિ મગ્ગા ઝાનવસેન સદિસા વા અસદિસા વા એકચ્ચસદિસા વા હોન્તિ.

અયં પનસ્સ વિસેસો પાદકજ્ઝાનનિયામેન હોતિ. પાદકજ્ઝાનનિયામેન તાવ પઠમજ્ઝાનલાભિનો પઠમજ્ઝાના વુટ્ઠાય વિપસ્સન્તસ્સ ઉપ્પન્નમગ્ગો પઠમજ્ઝાનિકો હોતિ; મગ્ગઙ્ગબોજ્ઝઙ્ગાનિ પનેત્થ પરિપુણ્ણાનેવ હોન્તિ. દુતિયજ્ઝાનતો ઉટ્ઠાય વિપસ્સન્તસ્સ ઉપ્પન્નો મગ્ગો દુતિયજ્ઝાનિકો હોતિ; મગ્ગઙ્ગાનિ પનેત્થ સત્ત હોન્તિ. તતિયજ્ઝાનતો ઉટ્ઠાય વિપસ્સન્તસ્સ ઉપ્પન્નો મગ્ગો તતિયજ્ઝાનિકો હોતિ; મગ્ગઙ્ગાનિ પનેત્થ સત્ત, બોજ્ઝઙ્ગાનિ છ હોન્તિ. એસ નયો ચતુત્થજ્ઝાનતો પટ્ઠાય યાવ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતના.

આરુપ્પે ચતુક્કપઞ્ચકજ્ઝાનં ઉપ્પજ્જતિ. તઞ્ચ ખો લોકુત્તરં નો લોકિયન્તિ વુત્તં. એત્થ કથન્તિ? એત્થાપિ પઠમજ્ઝાનાદીસુ યતો ઉટ્ઠાય સોતાપત્તિમગ્ગં પટિલભિત્વા આરુપ્પસમાપત્તિં ભાવેત્વા યો આરુપ્પે ઉપ્પન્નો, તંઝાનિકાવ તસ્સ તત્થ તયો મગ્ગા ઉપ્પજ્જન્તિ. એવં પાદકજ્ઝાનમેવ નિયામેતિ. કેચિ પન થેરા ‘‘વિપસ્સનાય આરમ્મણભૂતા ખન્ધા નિયામેન્તી’’તિ વદન્તિ. કેચિ ‘‘પુગ્ગલજ્ઝાસયો નિયામેતી’’તિ વદન્તિ. કેચિ ‘‘વુટ્ઠાનગામિનીવિપસ્સના નિયામેતી’’તિ વદન્તિ. તેસં વાદવિનિચ્છયો હેટ્ઠા ચિત્તુપ્પાદકણ્ડે લોકુત્તરપદભાજનીયવણ્ણનાયં (ધ. સ. અટ્ઠ. ૩૫૦) વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. અયં વુચ્ચતિ સમ્માસમાધીતિ યા ઇમેસુ ચતૂસુ ઝાનેસુ એકગ્ગતા, અયં પુબ્બભાગે લોકિયો, અપરભાગે લોકુત્તરો સમ્માસમાધિ નામ વુચ્ચતીતિ. એવં લોકિયલોકુત્તરવસેન ભગવા મગ્ગસચ્ચં દેસેસિ.

તત્થ લોકિયમગ્ગે સબ્બાનેવ મગ્ગઙ્ગાનિ યથાનુરૂપં છસુ આરમ્મણેસુ અઞ્ઞતરારમ્મણાનિ હોન્તિ. લોકુત્તરમગ્ગે પન ચતુસચ્ચપટિવેધાય પવત્તસ્સ અરિયસ્સ નિબ્બાનારમ્મણં અવિજ્જાનુસયસમુગ્ઘાતકં પઞ્ઞાચક્ખુ સમ્માદિટ્ઠિ. તથા સમ્પન્નદિટ્ઠિસ્સ તંસમ્પયુત્તં તિવિધમિચ્છાસઙ્કપ્પસમુગ્ઘાતકં ચેતસો નિબ્બાનપદાભિનિરોપનં સમ્માસઙ્કપ્પો. તથા પસ્સન્તસ્સ વિતક્કેન્તસ્સ ચ તંસમ્પયુત્તાવ ચતુબ્બિધવચીદુચ્ચરિતસમુગ્ઘાતિકાય મિચ્છાવાચાય વિરતિ સમ્માવાચા. તથા વિરમન્તસ્સ તંસમ્પયુત્તાવ મિચ્છાકમ્મન્તસમુચ્છેદિકા તિવિધકાયદુચ્ચરિતવિરતિ સમ્માકમ્મન્તો. તેસંયેવ સમ્માવાચાકમ્મન્તાનં વોદાનભૂતા તંસમ્પયુત્તાવ કુહનાદિસમુચ્છેદિકા મિચ્છાઆજીવવિરતિ સમ્માઆજીવો. ઇમિસ્સા સમ્માવાચાકમ્મન્તાજીવસંખાતાય સીલભૂમિયં પતિટ્ઠમાનસ્સ તદનુરૂપો તંસમ્પયુત્તોવ કોસજ્જસમુચ્છેદકો અનુપ્પન્નુપ્પન્નાનં અકુસલકુસલાનં અનુપ્પાદપહાનુપ્પાદટ્ઠિતિસાધકો ચ વીરિયારમ્ભો સમ્માવાયામો. એવં વાયમન્તસ્સ તંસમ્પયુત્તોવ મિચ્છાસતિવિનિદ્ધુનનકો કાયાદીસુ કાયાનુપસ્સનાદિસાધકો ચ ચેતસો અસમ્મોસો સમ્માસતિ. ઇતિ અનુત્તરાય સતિયા સુવિહિતચિત્તારક્ખસ્સ તંસમ્પયુત્તાવ મિચ્છાસમાધિસમુગ્ઘાતિકા ચિત્તેકગ્ગતા સમ્માસમાધીતિ. એસ લોકુત્તરો અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો યો સહ લોકિયેન મગ્ગેન દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદાતિ સઙ્ખં ગતો.

સો ખો પનેસ મગ્ગો સમ્માદિટ્ઠિસઙ્કપ્પાનં વિજ્જાય, સેસધમ્માનં ચરણેન સઙ્ગહિતત્તા વિજ્જા ચેવ ચરણઞ્ચ. તથા તેસં દ્વિન્નં વિપસ્સનાયાનેન, ઇતરેસં સમથયાનેન સઙ્ગહિતત્તા સમથો ચેવ વિપસ્સના ચ. તેસં વા દ્વિન્નં પઞ્ઞાક્ખન્ધેન, તદનન્તરાનં તિણ્ણં સીલક્ખન્ધેન, અવસેસાનં સમાધિક્ખન્ધેન અધિપઞ્ઞાઅધિસીલઅધિચિત્તસિક્ખાહિ ચ સઙ્ગહિતત્તા ખન્ધત્તયઞ્ચેવ સિક્ખાત્તયઞ્ચ હોતિ; યેન સમન્નાગતો અરિયસાવકો દસ્સનસમત્થેહિ ચક્ખૂહિ ગમનસમત્થેહિ ચ પાદેહિ સમન્નાગતો અદ્ધિકો વિય વિજ્જાચરણસમ્પન્નો હુત્વા વિપસ્સનાયાનેન કામસુખલ્લિકાનુયોગં, સમથયાનેન અત્તકિલમથાનુયોગન્તિ અન્તદ્વયં પરિવજ્જેત્વા મજ્ઝિમપટિપદં પટિપન્નો પઞ્ઞાક્ખન્ધેન મોહક્ખન્ધં, સીલક્ખન્ધેન દોસક્ખન્ધં, સમાધિક્ખન્ધેન ચ લોભક્ખન્ધં પદાલેન્તો અધિપઞ્ઞાસિક્ખાય પઞ્ઞાસમ્પદં, અધિસીલસિક્ખાય સીલસમ્પદં, અધિચિત્તસિક્ખાય સમાધિસમ્પદન્તિ તિસ્સો સમ્પત્તિયો પત્વા અમતં નિબ્બાનં સચ્છિકરોતિ, આદિમજ્ઝપરિયોસાનકલ્યાણં સત્તતિંસબોધિપક્ખિયધમ્મરતનવિચિત્તં સમ્મત્તનિયામસઙ્ખાતં અરિયભૂમિઞ્ચ ઓક્કન્તો હોતીતિ.

સુત્તન્તભાજનીયવણ્ણના.

૨. અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના

૨૦૬-૨૧૪. ઇદાનિ અભિધમ્મભાજનીયં હોતિ. તત્થ ‘‘અરિયસચ્ચાની’’તિ અવત્વા નિપ્પદેસતો પચ્ચયસઙ્ખાતં સમુદયં દસ્સેતું ‘‘ચત્તારિ સચ્ચાની’’તિ વુત્તં. અરિયસચ્ચાનીતિ હિ વુત્તે અવસેસા ચ કિલેસા, અવસેસા ચ અકુસલા ધમ્મા, તીણિ ચ કુસલમૂલાનિ સાસવાનિ, અવસેસા ચ સાસવા કુસલા ધમ્મા ન સઙ્ગય્હન્તિ. ન ચ કેવલં તણ્હાવ દુક્ખં સમુદાનેતિ, ઇમેપિ અવસેસા ચ કિલેસાદયો પચ્ચયા સમુદાનેન્તિયેવ. ઇતિ ઇમેપિ પચ્ચયા દુક્ખં સમુદાનેન્તિયેવાતિ નિપ્પદેસતો પચ્ચયસઙ્ખાતં સમુદયં દસ્સેતું ‘‘અરિયસચ્ચાની’’તિ અવત્વા ‘‘ચત્તારિ સચ્ચાની’’તિ વુત્તં.

નિદ્દેસવારે ચ નેસં પઠમં દુક્ખં અનિદ્દિસિત્વા તસ્સેવ દુક્ખસ્સ સુખનિદ્દેસત્થં દુક્ખસમુદયો નિદ્દિટ્ઠો. તસ્મિઞ્હિ નિદ્દિટ્ઠે ‘‘અવસેસા ચ કિલેસા’’તિઆદિના નયેન દુક્ખસચ્ચં સુખનિદ્દેસં હોતિ. નિરોધસચ્ચમ્પેત્થ તણ્હાય પહાનં ‘‘તણ્હાય ચ અવસેસાનઞ્ચ કિલેસાનં પહાન’’ન્તિ એવં યથાવુત્તસ્સ સમુદયસ્સ પહાનવસેન પઞ્ચહાકારેહિ નિદ્દિટ્ઠં. મગ્ગસચ્ચં પનેત્થ પઠમજ્ઝાનિકસોતાપત્તિમગ્ગવસેન ધમ્મસઙ્ગણિયં વિભત્તસ્સ દેસનાનયસ્સ મુખમત્તમેવ દસ્સેન્તેન નિદ્દિટ્ઠં. તત્થ નયભેદો વેદિતબ્બો. તં ઉપરિ પકાસયિસ્સામ.

યસ્મા પન ન કેવલં અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગોવ પટિપદા ‘‘પુબ્બેવ ખો પનસ્સ કાયકમ્મં વચીકમ્મં આજીવો સુપરિસુદ્ધો હોતી’’તિ (મ. નિ. ૩.૪૩૩) વચનતો પન પુગ્ગલજ્ઝાસયવસેન પઞ્ચઙ્ગિકોપિ મગ્ગો પટિપદા એવાતિ દેસિતો, તસ્મા તં નયં દસ્સેતું પઞ્ચઙ્ગિકવારોપિ નિદ્દિટ્ઠો. યસ્મા ચ ન કેવલં અટ્ઠઙ્ગિકપઞ્ચઙ્ગિકમગ્ગાવ પટિપદા, સમ્પયુત્તકા પન અતિરેકપઞ્ઞાસધમ્માપિ પટિપદા એવ, તસ્મા તં નયં દસ્સેતું તતિયો સબ્બસઙ્ગાહિકવારોપિ નિદ્દિટ્ઠો. તત્થ ‘‘અવસેસા ધમ્મા દુક્ખનિરોધગામિનિયા પટિપદાય સમ્પયુત્તા’’તિ ઇદં પરિહાયતિ. સેસં સબ્બત્થ સદિસમેવ.

તત્થ અટ્ઠઙ્ગિકવારસ્સ ‘‘તણ્હાય અવસેસાનઞ્ચ કિલેસાનં પહાન’’ન્તિઆદીસુ પઞ્ચસુ કોટ્ઠાસેસુ પઠમકોટ્ઠાસે તાવ સોતાપત્તિમગ્ગે ઝાનાભિનિવેસે સુદ્ધિકપટિપદા, સુદ્ધિકસુઞ્ઞતા, સુઞ્ઞતપટિપદા, સુદ્ધિકઅપ્પણિહિતં, અપ્પણિહિતપટિપદાતિ ઇમેસુ પઞ્ચસુ વારેસુ દ્વિન્નં દ્વિન્નં ચતુક્કપઞ્ચકનયાનં વસેન દસ નયા હોન્તિ. એવં સેસેસુપીતિ વીસતિયા અભિનિવેસેસુ દ્વે નયસતાનિ. તાનિ ચતૂહિ અધિપતીહિ ચતુગ્ગુણિતાનિ અટ્ઠ. ઇતિ સુદ્ધિકાનિ દ્વે સાધિપતી અટ્ઠાતિ સબ્બમ્પિ નયસહસ્સં હોતિ. યથા ચ સોતાપત્તિમગ્ગે, એવં સેસમગ્ગેસુપીતિ ચત્તારિ નયસહસ્સાનિ હોન્તિ. યથા ચ પઠમકોટ્ઠાસે ચત્તારિ, એવં સેસેસુપીતિ અટ્ઠઙ્ગિકવારે પઞ્ચસુ કોટ્ઠાસેસુ વીસતિ નયસહસ્સાનિ હોન્તિ. તથા પઞ્ચઙ્ગિકવારે સબ્બસઙ્ગાહિકવારે ચાતિ સબ્બાનિપિ સટ્ઠિ નયસહસ્સાનિ સત્થારા વિભત્તાનિ. પાળિ પન સઙ્ખેપેન આગતા. એવમિદં તિવિધમહાવારં પઞ્ચદસકોટ્ઠાસં સટ્ઠિનયસહસ્સપટિમણ્ડિતં અભિધમ્મભાજનીયં નામ નિદ્દિટ્ઠન્તિ વેદિતબ્બં.

અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના.

૩. પઞ્હાપુચ્છકવણ્ણના

૨૧૫. પઞ્હાપુચ્છકે ચતુન્નમ્પિ સચ્ચાનં ખન્ધવિભઙ્ગે વુત્તનયાનુસારેનેવ કુસલાદિભાવો વેદિતબ્બો. આરમ્મણત્તિકેસુ પન સમુદયસચ્ચં કામાવચરધમ્મે અસ્સાદેન્તસ્સ પરિત્તારમ્મણં હોતિ, મહગ્ગતધમ્મે અસ્સાદેન્તસ્સ મહગ્ગતારમ્મણં, પઞ્ઞત્તિં અસ્સાદેન્તસ્સ નવત્તબ્બારમ્મણં. દુક્ખસચ્ચં કામાવચરધમ્મે આરબ્ભ ઉપ્પન્નં પરિત્તારમ્મણં, રૂપારૂપાવચરધમ્મે આરબ્ભ ઉપ્પત્તિકાલે મહગ્ગતારમ્મણં, નવ લોકુત્તરધમ્મે પચ્ચવેક્ખણકાલે અપ્પમાણારમ્મણં, પણ્ણત્તિં પચ્ચવેક્ખણકાલે નવત્તબ્બારમ્મણં. મગ્ગસચ્ચં સહજાતહેતુવસેન સબ્બદાપિ મગ્ગહેતુકં વીરિયં વા વીમંસં વા જેટ્ઠકં કત્વા મગ્ગભાવનાકાલે મગ્ગાધિપતિ, છન્દચિત્તેસુ અઞ્ઞતરાધિપતિકાલે નવત્તબ્બં નામ હોતિ. દુક્ખસચ્ચં અરિયાનં મગ્ગપચ્ચવેક્ખણકાલે મગ્ગારમ્મણં, તેસંયેવ મગ્ગં ગરું કત્વા પચ્ચવેક્ખણકાલે મગ્ગાધિપતિ, સેસધમ્મપચ્ચવેક્ખણકાલે નવત્તબ્બં હોતિ.

દ્વે સચ્ચાનીતિ દુક્ખસમુદયસચ્ચાનિ. એતાનિ હિ અતીતાદિભેદે ધમ્મે આરબ્ભ ઉપ્પત્તિકાલે અતીતાદિઆરમ્મણાનિ હોન્તિ. સમુદયસચ્ચં અજ્ઝત્તાદિભેદે ધમ્મે અસ્સાદેન્તસ્સ અજ્ઝત્તાદિઆરમ્મણં હોતિ, દુક્ખસચ્ચં આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનકાલે નવત્તબ્બારમ્મણમ્પીતિ વેદિતબ્બં. ઇતિ ઇમસ્મિં પઞ્હાપુચ્છકે દ્વે સચ્ચાનિ લોકિયાનિ હોન્તિ, દ્વે લોકુત્તરાનિ. યથા ચ ઇમસ્મિં, એવં પુરિમેસુપિ દ્વીસુ. સમ્માસમ્બુદ્ધેન હિ તીસુપિ સુત્તન્તભાજનીયાદીસુ લોકિયલોકુત્તરાનેવ સચ્ચાનિ કથિતાનિ. એવમયં સચ્ચવિભઙ્ગોપિ તેપરિવટ્ટં નીહરિત્વાવ ભાજેત્વા દસ્સિતોતિ.

સમ્મોહવિનોદનીયા વિભઙ્ગટ્ઠકથાય

સચ્ચવિભઙ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. ઇન્દ્રિયવિભઙ્ગો

૧. અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના

૨૧૯. ઇદાનિ તદનન્તરે ઇન્દ્રિયવિભઙ્ગે બાવીસતીતિ ગણનપરિચ્છેદો. ઇન્દ્રિયાનીતિ પરિચ્છિન્નધમ્મનિદસ્સનં. ઇદાનિ તાનિ સરૂપતો દસ્સેન્તો ચક્ખુન્દ્રિયન્તિઆદિમાહ. તત્થ ચક્ખુદ્વારે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ચક્ખુન્દ્રિયં. સોતઘાનજિવ્હાકાયદ્વારે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ કાયિન્દ્રિયં. વિજાનનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ મનિન્દ્રિયં. ઇત્થિભાવે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઇત્થિન્દ્રિયં. પુરિસભાવે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ પુરિસિન્દ્રિયં. અનુપાલનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ જીવિતિન્દ્રિયં. સુખલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ સુખિન્દ્રિયં. દુક્ખસોમનસ્સ દોમનસ્સ ઉપેક્ખાલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ ઉપેક્ખિન્દ્રિયં. અધિમોક્ખલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ સદ્ધિન્દ્રિયં. પગ્ગહલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ વીરિયિન્દ્રિયં. ઉપટ્ઠાનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ સતિન્દ્રિયં. અવિક્ખેપલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ સમાધિન્દ્રિયં. દસ્સનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ પઞ્ઞિન્દ્રિયં. અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિ પવત્તે જાનનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં. ઞાતાનંયેવ ધમ્માનં પુન આજાનને ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ અઞ્ઞિન્દ્રિયં. અઞ્ઞાતાવીભાવે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

ઇધ સુત્તન્તભાજનીયં નામ ન ગહિતં. કસ્મા? સુત્તન્તે ઇમાય પટિપાટિયા બાવીસતિયા ઇન્દ્રિયાનં અનાગતત્તા. સુત્તન્તસ્મિઞ્હિ કત્થચિ દ્વે ઇન્દ્રિયાનિ કથિતાનિ, કત્થચિ તીણિ, કત્થચિ પઞ્ચ. એવં પન નિરન્તરં દ્વાવીસતિ આગતાનિ નામ નત્થિ. અયં તાવેત્થ અટ્ઠકથાનયો. અયં પન અપરો નયો – એતેસુ હિ

અત્થતો લક્ખણાદીહિ, કમતો ચ વિજાનિયા;

ભેદાભેદા તથા કિચ્ચા, ભૂમિતો ચ વિનિચ્છયં.

તત્થ ચક્ખાદીનં તાવ ‘‘ચક્ખતીતિ ચક્ખૂ’’તિઆદિના નયેન અત્થો પકાસિતો. પચ્છિમેસુ પન તીસુ પઠમં ‘પુબ્બભાગે અનઞ્ઞાતં અમતં પદં ચતુસચ્ચધમ્મં વા જાનિસ્સામી’તિ એવં પટિપન્નસ્સ ઉપ્પજ્જનતો ઇન્દ્રિયટ્ઠસમ્ભવતો ચ અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયન્તિ વુત્તં. દુતિયં આજાનનતો ચ ઇન્દ્રિયટ્ઠસમ્ભવતો ચ અઞ્ઞિન્દ્રિયં. તતિયં અઞ્ઞાતાવિનો ચતૂસુ સચ્ચેસુ નિટ્ઠિતઞાણકિચ્ચસ્સ ખીણાસવસ્સેવ ઉપ્પજ્જનતો ઇન્દ્રિયટ્ઠસમ્ભવતો ચ અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

કો પનેસ ઇન્દ્રિયટ્ઠો નામાતિ? ઇન્દલિઙ્ગટ્ઠો ઇન્દ્રિયટ્ઠો, ઇન્દદેસિતટ્ઠો ઇન્દ્રિયટ્ઠો, ઇન્દદિટ્ઠટ્ઠો ઇન્દ્રિયટ્ઠો, ઇન્દસિટ્ઠટ્ઠો ઇન્દ્રિયટ્ઠો, ઇન્દજુટ્ઠટ્ઠો ઇન્દ્રિયટ્ઠો. સો સબ્બોપિ ઇધ યથાયોગં યુજ્જતિ. ભગવા હિ સમ્માસમ્બુદ્ધો પરમિસ્સરિયભાવતો ઇન્દો. કુસલાકુસલઞ્ચ કમ્મં કમ્મેસુ કસ્સચિ ઇસ્સરિયાભાવતો. તેનેવેત્થ કમ્મસઞ્જનિતાનિ ઇન્દ્રિયાનિ કુસલાકુસલકમ્મં ઉલ્લિઙ્ગેન્તિ. તેન ચ સિટ્ઠાનીતિ ઇન્દલિઙ્ગટ્ઠેન ઇન્દસિટ્ઠટ્ઠેન ચ ઇન્દ્રિયાનિ. સબ્બાનેવ પનેતાનિ ભગવતા યથાભૂતતો પકાસિતાનિ ચ અભિસમ્બુદ્ધાનિ ચાતિ ઇન્દદેસિતટ્ઠેન ઇન્દદિટ્ઠટ્ઠેન ચ ઇન્દ્રિયાનિ. તેનેવ ભગવતા મુનિન્દેન કાનિચિ ગોચરાસેવનાય, કાનિચિ ભાવનાસેવનાય સેવિતાનીતિ ઇન્દજુટ્ઠટ્ઠેનપિ ઇન્દ્રિયાનિ. અપિચ આધિપચ્ચસઙ્ખાતેન ઇસ્સરિયટ્ઠેનાપિ એતાનિ ઇન્દ્રિયાનિ. ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિપ્પવત્તિયઞ્હિ ચક્ખાદીનં સિદ્ધમાધિપચ્ચં; તસ્મિં તિક્ખે તિક્ખત્તા મન્દે ચ મન્દત્તાતિ. અયં તાવેત્થ ‘અત્થતો’ વિનિચ્છયો.

‘લક્ખણાદીહી’તિ લક્ખણરસપચ્ચુપટ્ઠાનપદટ્ઠાનેહિપિ ચક્ખાદીનં વિનિચ્છયં વિજાનિયાતિ અત્થો. તાનિ નેસં લક્ખણાદીનિ હેટ્ઠા વુત્તનયાનેવ. પઞ્ઞિન્દ્રિયાદીનિ હિ ચત્તારિ અત્થતો અમોહોયેવ. સેસાનિ તત્થ સરૂપેનેવાગતાનિ.

‘કમતો’તિ અયમ્પિ દેસનાક્કમોવ. તત્થ અજ્ઝત્તધમ્મં પરિઞ્ઞાય અરિયભૂમિપટિલાભો હોતીતિ અત્તભાવપરિયાપન્નાનિ ચક્ખુન્દ્રિયાદીનિ પઠમં દેસિતાનિ. સો પનત્તભાવો યં ધમ્મં ઉપાદાય ઇત્થીતિ વા પુરિસોતિ વા સઙ્ખં ગચ્છતિ, અયં સોતિ નિદસ્સનત્થં તતો ઇત્થિન્દ્રિયં પુરિસિન્દ્રિયઞ્ચ. સો દુવિધોપિ જીવિતિન્દ્રિયપટિબદ્ધવુત્તીતિ ઞાપનત્થં તતો જીવિતિન્દ્રિયં. યાવ તસ્સ પવત્તિ તાવ એતેસં વેદયિતાનં અનિવત્તિ. યં કિઞ્ચિ વેદયિતં સબ્બં તં સુખદુક્ખન્તિ ઞાપનત્થં તતો સુખિન્દ્રિયાદીનિ. તંનિરોધત્થં પન એતે ધમ્મા ભાવેતબ્બાતિ પટિપત્તિદસ્સનત્થં તતો સદ્ધાદીનિ. ઇમાય પટિપત્તિયા એસ ધમ્મો પઠમં અત્તનિ પાતુભવતીતિ પટિપત્તિયા અમોઘભાવદસ્સનત્થં તતો અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં. તસ્સેવ ફલત્તા તતો અનન્તરં ભાવેતબ્બત્તા ચ તતો અઞ્ઞિન્દ્રિયં. ઇતો પરં ભાવનાય ઇમસ્સ અધિગમો, અધિગતે ચ પનિમસ્મિં નત્થિ કિઞ્ચિ ઉત્તરિ કરણીયન્તિ ઞાપનત્થં અન્તે પરમસ્સાસભૂતં અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં દેસિતન્તિ અયમેત્થ કમો.

‘ભેદાભેદા’તિ જીવિતિન્દ્રિયસ્સેવ ચેત્થ ભેદો. તઞ્હિ રૂપજીવિતિન્દ્રિયં અરૂપજીવિતિન્દ્રિયન્તિ દુવિધં હોતિ. સેસાનં અભેદોતિ એવમેત્થ ભેદાભેદતો વિનિચ્છયં વિજાનિયા.

‘કિચ્ચા’તિ કિં ઇન્દ્રિયાનં કિચ્ચન્તિ ચે? ચક્ખુન્દ્રિયસ્સ તાવ ‘‘ચક્ખાયતનં ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુયા તંસમ્પયુત્તકાનઞ્ચ ધમ્માનં ઇન્દ્રિયપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ વચનતો યં તં ઇન્દ્રિયપચ્ચયભાવેન સાધેતબ્બં અત્તનો તિક્ખમન્દાદિભાવેન ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિધમ્માનં તિક્ખમન્દાદિસઙ્ખાતં અત્તાકારાનુવત્તાપનં ઇદં ‘કિચ્ચં’. એવં સોતઘાનજિવ્હાકાયાનં. મનિન્દ્રિયસ્સ પન સહજાતધમ્માનં અત્તનો વસવત્તાપનં, જીવિતિન્દ્રિયસ્સ સહજાતધમ્માનુપાલનં, ઇત્થિન્દ્રિયપુરિસિન્દ્રિયાનં ઇત્થિપુરિસનિમિત્તકુત્તાકપ્પાકારાનુવિધાનં, સુખદુક્ખસોમનસ્સદોમનસ્સિન્દ્રિયાનં સહજાતધમ્મે અભિભવિત્વા યથાસકં ઓળારિકાકારાનુપાપનં, ઉપેક્ખિન્દ્રિયસ્સ સન્તપણીતમજ્ઝત્તાકારાનુપાપનં, સદ્ધાદીનં પટિપક્ખાભિભવનં સમ્પયુત્તધમ્માનઞ્ચ પસન્નાકારાદિભાવસમ્પાપનં, અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયસ્સ સંયોજનત્તયપ્પહાનઞ્ચેવ સમ્પયુત્તકાનઞ્ચ તપ્પહાનાભિમુખભાવકરણં, અઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ કામરાગબ્યાપાદાદિતનુકરણપહાનઞ્ચેવ સહજાતાનઞ્ચ અત્તનો વસાનુવત્તાપનં, અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયસ્સ સબ્બકિચ્ચેસુ ઉસ્સુક્કપ્પહાનઞ્ચેવ અમતાભિમુખભાવપચ્ચયતા ચ સમ્પયુત્તાનન્તિ એવમેત્થ કિચ્ચતો વિનિચ્છયં વિજાનિયા.

‘ભૂમિતો’તિ ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયઇત્થિપુરિસસુખદુક્ખદોમનસ્સિન્દ્રિયાનિ ચેત્થ કામાવચરાનેવ. મનિન્દ્રિયજીવિતિન્દ્રિયઉપેક્ખિન્દ્રિયાનિ, સદ્ધાવીરિયસતિસમાધિપઞ્ઞિન્દ્રિયાનિ ચ ચતુભૂમિપરિયાપન્નાનિ. સોમનસ્સિન્દ્રિયં કામાવચર-રૂપાવચર-લોકુત્તરવસેન ભૂમિત્તયપરિયાપન્નં. અવસાને તીણિ લોકુત્તરાનેવાતિ એવં ભૂમિતો વિનિચ્છયં વિજાનિયા. એવઞ્હિ વિજાનન્તો –

સંવેગબહુલો ભિક્ખુ, ઠિતો ઇન્દ્રિયસંવરે;

ઇન્દ્રિયાનિ પરિઞ્ઞાય, દુક્ખસ્સન્તં નિગચ્છતીતિ.

૨૨૦. નિદ્દેસવારે ‘‘યં ચક્ખુ ચતુન્નં મહાભૂતાન’’ન્તિઆદિ સબ્બં ધમ્મસઙ્ગણિયં પદભાજને (ધ. સ. અટ્ઠ. ૫૯૫ આદયો) વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. વીરિયિન્દ્રિયસમાધિન્દ્રિયનિદ્દેસાદીસુ ચ સમ્માવાયામો મિચ્છાવાયામો સમ્માસમાધિ મિચ્છાસમાધીતિઆદીનિ ન વુત્તાનિ. કસ્મા? સબ્બસઙ્ગાહકત્તા. સબ્બસઙ્ગાહકાનિ હિ ઇધ ઇન્દ્રિયાનિ કથિતાનિ. એવં સન્તેપેત્થ દસ ઇન્દ્રિયાનિ લોકિયાનિ કામાવચરાનેવ, તીણિ લોકુત્તરાનિ, નવ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકાનીતિ.

અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના.

૨. પઞ્હાપુચ્છકવણ્ણના

૨૨૧. પઞ્હાપુચ્છકે સબ્બેસમ્પિ ઇન્દ્રિયાનં કુસલાદિવિભાગો પાળિનયાનુસારેનેવ વેદિતબ્બો.

૨૨૩. આરમ્મણત્તિકેસુ પન સત્તિન્દ્રિયા અનારમ્મણાતિ ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયઇત્થિપુરિસિન્દ્રિયાનિ સન્ધાય વુત્તં. જીવિતિન્દ્રિયં પન અરૂપમિસ્સકત્તા ઇધ અનાભટ્ઠં. દ્વિન્દ્રિયાતિ દ્વે ઇન્દ્રિયા; સુખદુક્ખદ્વયં સન્ધાયેતં વુત્તં. તઞ્હિ એકન્તપરિત્તારમ્મણં. દોમનસ્સિન્દ્રિયં સિયા પરિત્તારમ્મણં, સિયા મહગ્ગતારમ્મણન્તિ કામાવચરધમ્મે આરબ્ભ પવત્તિકાલે પરિત્તારમ્મણં હોતિ, રૂપાવચરારૂપાવચરે પન આરબ્ભ પવત્તિકાલે મહગ્ગતારમ્મણં, પણ્ણત્તિં આરબ્ભ પવત્તિકાલે નવત્તબ્બારમ્મણં. નવિન્દ્રિયા સિયા પરિત્તારમ્મણાતિ મનિન્દ્રિયજીવિતિન્દ્રિયસોમનસ્સિન્દ્રિયઉપેક્ખિન્દ્રિયાનિ ચેવ સદ્ધાદિપઞ્ચકઞ્ચ સન્ધાય ઇદં વુત્તં. જીવિતિન્દ્રિયઞ્હિ રૂપમિસ્સકત્તા અનારમ્મણેસુ રૂપધમ્મેસુ સઙ્ગહિતમ્પિ અરૂપકોટ્ઠાસેન સિયાપક્ખે સઙ્ગહિતં.

ચત્તારિ ઇન્દ્રિયાનીતિ સુખદુક્ખદોમનસ્સઅઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયાનિ. તાનિ હિ મગ્ગારમ્મણત્તિકે ન ભજન્તિ. મગ્ગહેતુકન્તિ સહજાતહેતું સન્ધાય વુત્તં. વીરિયવીમંસાજેટ્ઠકકાલે સિયા મગ્ગાધિપતિ, છન્દચિત્તજેટ્ઠકકાલે સિયા નવત્તબ્બા.

દસિન્દ્રિયા સિયા ઉપ્પન્ના, સિયા ઉપ્પાદિનોતિ સત્ત રૂપિન્દ્રિયાનિ તીણિ ચ વિપાકિન્દ્રિયાનિ સન્ધાયેતં વુત્તં. દસિન્દ્રિયાનિ દોમનસ્સેન સદ્ધિં હેટ્ઠા વુત્તાનેવ. તત્થ દોમનસ્સિન્દ્રિયં પણ્ણત્તિં આરબ્ભ પવત્તિકાલે નવત્તબ્બારમ્મણં, સેસાનિ નિબ્બાનપચ્ચવેક્ખણકાલેપિ. તીણિન્દ્રિયાનિ બહિદ્ધારમ્મણાનીતિ તીણિ લોકુત્તરિન્દ્રિયાનિ. ચત્તારીતિ સુખદુક્ખસોમનસ્સદોમનસ્સાનિ. તાનિ હિ અજ્ઝત્તધમ્મેપિ બહિદ્ધાધમ્મેપિ આરબ્ભ પવત્તન્તિ. અટ્ઠિન્દ્રિયાતિ મનિન્દ્રિયજીવિતિન્દ્રિયઉપેક્ખિન્દ્રિયાનિ ચેવ સદ્ધાદિપઞ્ચકઞ્ચ. તત્થ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનકાલે નવત્તબ્બારમ્મણતા વેદિતબ્બા.

ઇતિ ઇમસ્મિમ્પિ પઞ્હાપુચ્છકે દસિન્દ્રિયાનિ કામાવચરાનિ, તીણિ લોકુત્તરાનિ, નવ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકાનેવ કથિતાનીતિ. અયમ્પિ અભિધમ્મભાજનીયેન સદ્ધિં એકપરિચ્છેદોવ હોતિ. અયં પન ઇન્દ્રિયવિભઙ્ગો દ્વેપરિવટ્ટં નીહરિત્વા ભાજેત્વા દસ્સિતોતિ.

સમ્મોહવિનોદનિયા વિભઙ્ગટ્ઠકથાય

ઇન્દ્રિયવિભઙ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. પટિચ્ચસમુપ્પાદવિભઙ્ગો

૧. સુત્તન્તભાજનીયં ઉદ્દેસવારવણ્ણના

૨૨૫. ઇદાનિ તદનન્તરે પટિચ્ચસમુપ્પાદવિભઙ્ગે યા ‘‘અયં અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિઆદિના નયેન તન્તિ નિક્ખિત્તા, તસ્સા અત્થસંવણ્ણનં કરોન્તેન વિભજ્જવાદિમણ્ડલં ઓતરિત્વા આચરિયે અનબ્ભાચિક્ખન્તેન સકસમયં અવોક્કમન્તેન પરસમયં અનાયૂહન્તેન સુત્તં અપ્પટિબાહન્તેન વિનયં અનુલોમેન્તેન મહાપદેસે ઓલોકેન્તેન ધમ્મં દીપેન્તેન અત્થં સઙ્ગહન્તેન તમેવત્થં પુન આવત્તેત્વા અપરેહિપિ પરિયાયેહિ નિદ્દિસન્તેન ચ યસ્મા અત્થસંવણ્ણના કાતબ્બા હોતિ, પકતિયાપિ ચ દુક્કરાવ પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ અત્થસંવણ્ણના, યથાહુ પોરાણા –

‘‘સચ્ચં સત્તો પટિસન્ધિ, પચ્ચયાકારમેવ ચ;

દુદ્દસા ચતુરો ધમ્મા, દેસેતુઞ્ચ સુદુક્કરા’’તિ.

તસ્મા ‘‘અઞ્ઞત્ર આગમાધિગમપ્પત્તેહિ ન સુકરા પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ અત્થવણ્ણના’’તિ પરિતુલયિત્વા –

વત્તુકામો અહં અજ્જ, પચ્ચયાકારવણ્ણનં;

પતિટ્ઠં નાધિગચ્છામિ, અજ્ઝોગાળ્હોવ સાગરં.

સાસનં પનિદં નાના-દેસનાનયમણ્ડિતં;

પુબ્બાચરિયમગ્ગો ચ, અબ્બોચ્છિન્નો પવત્તતિ.

યસ્મા તસ્મા તદુભયં, સન્નિસ્સાયત્થવણ્ણનં;

આરભિસ્સામિ એતસ્સ, તં સુણાથ સમાહિતા.

વુત્તઞ્હેતં પુબ્બાચરિયેહિ –

‘‘યો કોચિમં અટ્ઠિં કત્વા સુણેય્ય,

લભેથ પુબ્બાપરિયં વિસેસં;

લદ્ધાન પુબ્બાપરિયં વિસેસં,

અદસ્સનં મચ્ચુરાજસ્સ ગચ્છે’’તિ.

અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારાતિઆદીસુ હિ આદિતોયેવ તાવ –

દેસનાભેદતો અત્થ-લક્ખણેકવિધાદિતો;

અઙ્ગાનઞ્ચ વવત્થાના, વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

તત્થ ‘દેસનાભેદતો’તિ ભગવતો હિ વલ્લિહારકાનં ચતુન્નં પુરિસાનં વલ્લિગ્ગહણં વિય આદિતો વા મજ્ઝતો વા પટ્ઠાય યાવ પરિયોસાનં, તથા પરિયોસાનતો વા મજ્ઝતો વા પટ્ઠાય યાવ આદીતિ ચતુબ્બિધા પટિચ્ચસમુપ્પાદદેસના. યથા હિ વલ્લિહારકેસુ ચતૂસુ પુરિસેસુ એકો વલ્લિયા મૂલમેવ પઠમં પસ્સતિ, સો તં મૂલે છેત્વા સબ્બં આકડ્ઢિત્વા આદાય કમ્મે ઉપનેતિ, એવં ભગવા ‘‘ઇતિ ખો, ભિક્ખવે, અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા…પે… જાતિપચ્ચયા જરામરણ’’ન્તિ આદિતો (મ. નિ. ૧.૪૦૨) પટ્ઠાય યાવ પરિયોસાનાપિ પટિચ્ચસમુપ્પાદં દેસેતિ.

યથા પન તેસુ પુરિસેસુ એકો વલ્લિયા મજ્ઝં પઠમં પસ્સતિ, સો મજ્ઝે છિન્દિત્વા ઉપરિભાગંયેવ આકડ્ઢિત્વા આદાય કમ્મે ઉપનેતિ, એવં ભગવા ‘‘તસ્સ તં વેદનં અભિનન્દતો અભિવદતો અજ્ઝોસાય તિટ્ઠતો ઉપ્પજ્જતિ નન્દી; યા વેદનાસુ નન્દી, તદુપાદાનં, તસ્સુપાદાનપચ્ચયા ભવો, ભવપચ્ચયા જાતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૦૯; સં. નિ. ૩.૫) મજ્ઝતો પટ્ઠાય યાવ પરિયોસાનાપિ દેસેતિ.

યથા ચ તેસુ પુરિસેસુ એકો વલ્લિયા અગ્ગં પઠમં પસ્સતિ, સો અગ્ગે ગહેત્વા અગ્ગાનુસારેન યાવ મૂલા સબ્બં આદાય કમ્મે ઉપનેતિ, એવં ભગવા ‘‘જાતિપચ્ચયા જરામરણન્તિ ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં, જાતિપચ્ચયા નુ ખો, ભિક્ખવે, જરામરણં નો વા કથં વા એત્થ હોતી’’તિ? ‘‘જાતિપચ્ચયા, ભન્તે, જરામરણં; એવં નો એત્થ હોતિ – જાતિપચ્ચયા જરામરણ’’ન્તિ. ‘‘ભવપચ્ચયા જાતિ…પે… અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારાતિ ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં, અવિજ્જાપચ્ચયા નુ ખો, ભિક્ખવે, સઙ્ખારા નો વા કથં વા એત્થ હોતી’’તિ? ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા, ભન્તે, સઙ્ખારા; એવં નો એત્થ હોતિ – અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિ પરિયોસાનતો પટ્ઠાય યાવ આદિતોપિ પટિચ્ચસમુપ્પાદં દેસેતિ.

યથા પન તેસુ પુરિસેસુ એકો વલ્લિયા મજ્ઝમેવ પઠમં પસ્સતિ, સો મજ્ઝે છિન્દિત્વા હેટ્ઠા ઓતરન્તો યાવ મૂલા આદાય કમ્મે ઉપનેતિ, એવં ભગવા ‘‘ઇમે, ભિક્ખવે, ચત્તારો આહારા કિં નિદાના, કિં સમુદયા, કિં જાતિકા, કિં પભવા? ઇમે ચત્તારો આહારા તણ્હાનિદાના, તણ્હાસમુદયા, તણ્હાજાતિકા, તણ્હાપભવા. તણ્હા ચાયં, ભિક્ખવે, કિં નિદાના? વેદના, ફસ્સો, સળાયતનં, નામરૂપં, વિઞ્ઞાણં. સઙ્ખારા કિં નિદાના…પે… સઙ્ખારા અવિજ્જાનિદાના, અવિજ્જાસમુદયા, અવિજ્જાજાતિકા, અવિજ્જાપભવા’’તિ (સં. નિ. ૨.૧૧) મજ્ઝતો પટ્ઠાય યાવ આદિતો દેસેતિ.

કસ્મા પનેવં દેસેતીતિ? પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ સમન્તભદ્દકત્તા, સયઞ્ચ દેસનાવિલાસપ્પત્તત્તા. સમન્તભદ્દકો હિ પટિચ્ચસમુપ્પાદો તતો તતો ઞાયપ્પટિવેધાય સંવત્તતિયેવ. દેસનાવિલાસપ્પત્તો ચ ભગવા ચતુવેસારજ્જપ્પટિસમ્ભિદાયોગેન ચતુબ્બિધગમ્ભીરભાવપ્પત્તિયા ચ. સો દેસનાવિલાસપ્પત્તત્તા નાનાનયેહેવ ધમ્મં દેસેતિ. વિસેસતો પનસ્સ યા આદિતો પટ્ઠાય અનુલોમદેસના, સા પવત્તિકારણવિભાગસમ્મૂળ્હં વેનેય્યજનં સમનુપસ્સતો યથાસકેહિ કારણેહિ પવત્તિસન્દસ્સનત્થં ઉપ્પત્તિક્કમસન્દસ્સનત્થઞ્ચ પવત્તિતાતિ ઞાતબ્બા.

યા પરિયોસાનતો પટ્ઠાય પટિલોમદેસના, સા ‘‘કિચ્છં વતાયં લોકો આપન્નો જાયતિ ચ જીયતિ ચ મીયતિ ચા’’તિ (દી. નિ. ૨.૫૭) આદિના નયેન કિચ્છાપન્નં લોકમનુવિલોકયતો પુબ્બભાગપ્પટિવેધાનુસારેન તસ્સ તસ્સ જરામરણાદિકસ્સ દુક્ખસ્સ અત્તનાધિગતકારણસન્દસ્સનત્થં. યા પન મજ્ઝતો પટ્ઠાય યાવ આદિ, સા આહારનિદાનવવત્થાપનાનુસારેન યાવ અતીતં અદ્ધાનં અતિહરિત્વા પુન અતીતદ્ધતો પભુતિ હેતુફલપટિપાટિસન્દસ્સનત્થં. યા પન મજ્ઝતો પટ્ઠાય યાવ પરિયોસાના પવત્તા, સા પચ્ચુપ્પન્ને અદ્ધાને અનાગતદ્ધહેતુસમુટ્ઠાનતો પભુતિ અનાગતદ્ધસન્દસ્સનત્થં. તાસુ યા સા પવત્તિકારણસમ્મૂળ્હસ્સ વેનેય્યજનસ્સ યથાસકેહિ કારણેહિ પવત્તિસન્દસ્સનત્થં ઉપ્પત્તિક્કમસન્દસ્સનત્થઞ્ચ આદિતો પટ્ઠાય અનુલોમદેસના વુત્તા, સા ઇધ નિક્ખિત્તાતિ વેદિતબ્બા.

કસ્મા પનેત્થ અવિજ્જા આદિતો વુત્તા? કિં પકતિવાદીનં પકતિ વિય અવિજ્જાપિ અકારણં મૂલકારણં લોકસ્સાતિ? ન અકારણં. ‘‘આસવસમુદયા અવિજ્જાસમુદયો’’તિ હિ અવિજ્જાય કારણં વુત્તં. અત્થિ પન પરિયાયો યેન મૂલકારણં સિયા. કો પન સોતિ? વટ્ટકથાય સીસભાવો. ભગવા હિ વટ્ટકથં કથેન્તો દ્વે ધમ્મે સીસં કત્વા કથેસિ – અવિજ્જં વા ભવતણ્હં વા. યથાહ – ‘‘પુરિમા, ભિક્ખવે, કોટિ ન પઞ્ઞાયતિ અવિજ્જાય ‘ઇતો પુબ્બે અવિજ્જા નાહોસિ, અથ પચ્છા સમભવી’તિ. એવઞ્ચેતં, ભિક્ખવે, વુચ્ચતિ, અથ ચ પન પઞ્ઞાયતિ ‘ઇદપ્પચ્ચયા અવિજ્જા’’તિ (અ. નિ. ૧૦.૬૧); ભવતણ્હં વા, યથાહ – ‘‘પુરિમા, ભિક્ખવે, કોટિ ન પઞ્ઞાયતિ ભવતણ્હાય ‘ઇતો પુબ્બે ભવતણ્હા નાહોસિ, અથ પચ્છા સમભવી’તિ. એવઞ્ચેતં, ભિક્ખવે, વુચ્ચતિ, અથ ચ પન પઞ્ઞાયતિ ‘ઇદપ્પચ્ચયા ભવતણ્હા’’તિ (અ. નિ. ૧૦.૬૨).

કસ્મા પન ભગવા વટ્ટકથં કથેન્તો ઇમે દ્વેવ ધમ્મે સીસં કત્વા કથેસીતિ? સુગતિદુગ્ગતિગામિનો કમ્મસ્સ વિસેસહેતુભૂતત્તા. દુગ્ગતિગામિનો હિ કમ્મસ્સ વિસેસહેતુ અવિજ્જા. કસ્મા? યસ્મા અવિજ્જાભિભૂતો પુથુજ્જનો, અગ્ગિસન્તાપલગુળાભિઘાતપરિસ્સમાભિભૂતા વજ્ઝગાવી તાય પરિસ્સમાતુરતાય નિરસ્સાદમ્પિ અત્તનો અનત્થાવહમ્પિ ચ ઉણ્હોદકપાનં વિય, કિલેસસન્તાપતો નિરસ્સાદમ્પિ દુગ્ગતિવિનિપાતતો ચ અત્તનો અનત્થાવહમ્પિ પાણાતિપાતાદિમનેકપ્પકારં દુગ્ગતિગામિકમ્મં આરભતિ. સુગતિગામિનો પન કમ્મસ્સ વિસેસહેતુ ભવતણ્હા. કસ્મા? યસ્મા ભવતણ્હાભિભૂતો પુથુજ્જનો, યથા વુત્તપ્પકારા ગાવી સીતુદકતણ્હાય સઅસ્સાદં અત્તનો પરિસ્સમવિનોદનઞ્ચ સીતુદકપાનં વિય, કિલેસસન્તાપવિરહતો સઅસ્સાદં સુગતિસમ્પાપનેન અત્તનો દુગ્ગતિદુક્ખપરિસ્સમવિનોદનઞ્ચ પાણાતિપાતાવેરમણીઆદિમનેકપ્પકારં સુગતિગામિકમ્મં આરભતિ.

એતેસુ પન વટ્ટકથાય સીસભૂતેસુ ધમ્મેસુ કત્થચિ ભગવા એકધમ્મમૂલિકં દેસનં દેસેતિ, સેય્યથિદં – ‘‘ઇતિ ખો, ભિક્ખવે, અવિજ્જૂપનિસા સઙ્ખારા, સઙ્ખારૂપનિસં વિઞ્ઞાણ’’ન્તિઆદિ (સં. નિ. ૨.૨૩). તથા ‘‘ઉપાદાનીયેસુ, ભિક્ખવે, ધમ્મેસુ અસ્સાદાનુપસ્સિનો વિહરતો તણ્હા પવડ્ઢતિ, તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાન’’ન્તિઆદિ (સં. નિ. ૨.૫૨). કત્થચિ ઉભયમૂલિકમ્પિ, સેય્યથિદં – ‘‘અવિજ્જાનીવરણસ્સ, ભિક્ખવે, બાલસ્સ તણ્હાય સમ્પયુત્તસ્સ એવમયં કાયો સમુદાગતો. ઇતિ અયઞ્ચેવ કાયો બહિદ્ધા ચ નામરૂપં ઇત્થેતં દ્વયં, દ્વયં પટિચ્ચ ફસ્સો, સળેવાયતનાનિ યેહિ ફુટ્ઠો બાલો સુખદુક્ખં પટિસંવેદેતી’’તિઆદિ (સં. નિ. ૨.૧૯). તાસુ તાસુ દેસનાસુ ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિ અયમિધ અવિજ્જાવસેન એકધમ્મમૂલિકા દેસનાતિ વેદિતબ્બા. એવં તાવેત્થ દેસનાભેદતો વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

‘અત્થતો’તિ અવિજ્જાદીનં પદાનં અત્થતો, સેય્યથિદં – પૂરેતું અયુત્તટ્ઠેન કાયદુચ્ચરિતાદિ અવિન્દિયં નામ; અલદ્ધબ્બન્તિ અત્થો. તં અવિન્દિયં વિન્દતીતિ અવિજ્જા. તબ્બિપરીતતો કાયસુચરિતાદિ વિન્દિયં નામ. તં વિન્દિયં ન વિન્દતીતિ અવિજ્જા. ખન્ધાનં રાસટ્ઠં, આયતનાનં આયતનટ્ઠં, ધાતૂનં સુઞ્ઞટ્ઠં, સચ્ચાનં તથટ્ઠં, ઇન્દ્રિયાનં આધિપતેય્યટ્ઠં અવિદિતં કરોતીતિ અવિજ્જા. દુક્ખાદીનં પીળનાદિવસેન વુત્તં ચતુબ્બિધં ચતુબ્બિધં અત્થં અવિદિતં કરોતીતિપિ અવિજ્જા. અન્તવિરહિતે સંસારે સબ્બયોનિગતિભવવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિસત્તાવાસેસુ સત્તે જવાપેતીતિ અવિજ્જા. પરમત્થતો અવિજ્જમાનેસુ ઇત્થિપુરિસાદીસુ જવતિ, વિજ્જમાનેસુપિ ખન્ધાદીસુ ન જવતીતિ અવિજ્જા. અપિચ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં વત્થારમ્મણાનં પટિચ્ચસમુપ્પાદપટિચ્ચસમુપ્પન્નાનઞ્ચ ધમ્માનં છાદનતોપિ અવિજ્જા.

યં પટિચ્ચ ફલમેતિ સો પચ્ચયો. પટિચ્ચાતિ ન વિના તેન; તં અપચ્ચક્ખિત્વાતિ અત્થો. એતીતિ ઉપ્પજ્જતિ ચેવ પવત્તતિ ચાતિ અત્થો. અપિ ચ ઉપકારકટ્ઠો પચ્ચયટ્ઠો. અવિજ્જા ચ સા પચ્ચયો ચાતિ અવિજ્જાપચ્ચયો. તસ્મા અવિજ્જાપચ્ચયા.

સઙ્ખતમભિસઙ્ખરોન્તીતિ સઙ્ખારા. અપિચ અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા, સઙ્ખારસદ્દેન આગતસઙ્ખારા ચાતિ દુવિધા સઙ્ખારા. તત્થ પુઞ્ઞાપુઞ્ઞાનેઞ્જાભિસઙ્ખારા તયો, કાયવચીચિત્તસઙ્ખારા તયોતિ ઇમે છ અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા. તે સબ્બેપિ લોકિયકુસલાકુસલચેતનામત્તમેવ હોન્તિ.

સઙ્ખતસઙ્ખારો, અભિસઙ્ખતસઙ્ખારો, અભિસઙ્ખરણસઙ્ખારો, પયોગાભિસઙ્ખારોતિ ઇમે પન ચત્તારો સઙ્ખારસદ્દેન આગતસઙ્ખારા. તત્થ ‘‘અનિચ્ચા વત સઙ્ખારા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૨૨૧, ૨૭૨; સં. નિ. ૧.૧૮૬; ૨.૧૪૩) વુત્તા સબ્બેપિ સપ્પચ્ચયા ધમ્મા ‘સઙ્ખતસઙ્ખારા’ નામ. કમ્મનિબ્બત્તા તેભૂમકા રૂપારૂપધમ્મા ‘અભિસઙ્ખતસઙ્ખારા’તિ અટ્ઠકથાસુ વુત્તા. તેપિ ‘‘અનિચ્ચા વત સઙ્ખારા’’તિ એત્થેવ સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ. વિસું પન નેસં આગતટ્ઠાનં ન પઞ્ઞાયતિ. તેભૂમકકુસલાકુસલચેતના પન ‘અભિસઙ્ખરણકસઙ્ખારો’તિ વુચ્ચતિ. તસ્સ ‘‘અવિજ્જાગતોયં, ભિક્ખવે, પુરિસપુગ્ગલો પુઞ્ઞઞ્ચે અભિસઙ્ખરોતી’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૨.૫૧) આગતટ્ઠાનં પઞ્ઞાયતિ. કાયિકચેતસિકં પન વીરિયં ‘પયોગાભિસઙ્ખારો’તિ વુચ્ચતિ. સો ‘‘યાવતિકા અભિસઙ્ખારસ્સ ગતિ, તાવતિકં ગન્ત્વા અક્ખાહતં મઞ્ઞે અટ્ઠાસી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૩.૧૫) આગતો.

ન કેવલઞ્ચ એતેયેવ, અઞ્ઞેપિ ‘‘સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધં સમાપજ્જન્તસ્સ ખો, આવુસો વિસાખ, ભિક્ખુનો પઠમં નિરુજ્ઝતિ વચીસઙ્ખારો, તતો કાયસઙ્ખારો, તતો ચિત્તસઙ્ખારો’’તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૪૬૪) નયેન સઙ્ખારસદ્દેન આગતા અનેકસઙ્ખારા. તેસુ નત્થિ સો સઙ્ખારો, યો સઙ્ખતસઙ્ખારે સઙ્ગહં ન ગચ્છેય્ય. ઇતો પરં સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણન્તિઆદીસુ યં વુત્તં તં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

અવુત્તે પન વિજાનાતીતિ વિઞ્ઞાણં. નમતીતિ નામં. રુપ્પતીતિ રૂપં. આયે તનોતિ, આયતઞ્ચ નયતીતિ આયતનં. ફુસતીતિ ફસ્સો. વેદયતીતિ વેદના. પરિતસ્સતીતિ તણ્હા. ઉપાદિયતીતિ ઉપાદાનં. ભવતિ ભાવયતિ ચાતિ ભવો. જનનં જાતિ. જીરણં જરા. મરન્તિ એતેનાતિ મરણં. સોચનં સોકો. પરિદેવનં પરિદેવો. દુક્ખયતીતિ દુક્ખં; ઉપ્પાદટ્ઠિતિવસેન વા દ્વેધા ખણતીતિ દુક્ખં. દુમ્મનસ્સ ભાવો દોમનસ્સં. ભુસો આયાસો ઉપાયાસો.

સમ્ભવન્તીતિ નિબ્બત્તન્તિ. ન કેવલઞ્ચ સોકાદીહેવ, અથ ખો સબ્બપદેહિ ‘સમ્ભવન્તી’તિ સદ્દસ્સ યોજના કાતબ્બા. ઇતરથા હિ ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિ વુત્તે કિં કરોન્તીતિ ન પઞ્ઞાયેય્યું. ‘‘સમ્ભવન્તી’’તિ પન યોજનાય સતિ ‘‘અવિજ્જા ચ સા પચ્ચયો ચાતિ અવિજ્જાપચ્ચયો; તસ્મા અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા સમ્ભવન્તી’’તિ પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નવવત્થાનં કતં હોતિ. એસ નયો સબ્બત્થ.

એવન્તિ નિદ્દિટ્ઠનયનિદસ્સનં. તેન અવિજ્જાદીહેવ કારણેહિ, ન ઇસ્સરનિમ્માનાદીહીતિ દસ્સેતિ. એતસ્સાતિ યથાવુત્તસ્સ. કેવલસ્સાતિ અસમ્મિસ્સસ્સ સકલસ્સ વા. દુક્ખક્ખન્ધસ્સાતિ દુક્ખસમૂહસ્સ, ન સત્તસ્સ, ન સુખસુભાદીનં. સમુદયોતિ નિબ્બત્તિ. હોતીતિ સમ્ભવતિ. એવમેત્થ અત્થતો વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

‘લક્ખણાદિતો’તિ અવિજ્જાદીનં લક્ખણાદિતો, સેય્યથિદં – અઞ્ઞાણલક્ખણા અવિજ્જા, સમ્મોહનરસા, છાદનપચ્ચુપટ્ઠાના, આસવપદટ્ઠાના. અભિસઙ્ખરણલક્ખણા સઙ્ખારા, આયૂહનરસા, ચેતનાપચ્ચુપટ્ઠાના, અવિજ્જાપદટ્ઠાના. વિજાનનલક્ખણં વિઞ્ઞાણં, પુબ્બઙ્ગમરસં, પટિસન્ધિપચ્ચુપટ્ઠાનં, સઙ્ખારપદટ્ઠાનં, વત્થારમ્મણપદટ્ઠાનં વા. નમનલક્ખણં નામં, સમ્પયોગરસં, અવિનિબ્ભોગપચ્ચુપટ્ઠાનં, વિઞ્ઞાણપદટ્ઠાનં. રુપ્પનલક્ખણં રૂપં, વિકિરણરસં, અબ્યાકતપચ્ચુપટ્ઠાનં, વિઞ્ઞાણપદટ્ઠાનં. આયતનલક્ખણં સળાયતનં, દસ્સનાદિરસં, વત્થુદ્વારભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, નામરૂપપદટ્ઠાનં. ફુસનલક્ખણો ફસ્સો, સઙ્ઘટ્ટનરસો, સઙ્ગતિપચ્ચુપટ્ઠાનો, સળાયતનપદટ્ઠાનો. અનુભવનલક્ખણા વેદના, વિસયરસસમ્ભોગરસા, સુખદુક્ખપચ્ચુપટ્ઠાના, ફસ્સપદટ્ઠાના. હેતુલક્ખણા તણ્હા, અભિનન્દનરસા, અતિત્તિભાવપચ્ચુપટ્ઠાના, વેદનાપદટ્ઠાના. ગહણલક્ખણં ઉપાદાનં, અમુઞ્ચનરસં, તણ્હાદળ્હત્તદિટ્ઠિપચ્ચુપટ્ઠાનં, તણ્હાપદટ્ઠાનં. કમ્મકમ્મફલલક્ખણો ભવો, ભાવનભવનરસો, કુસલાકુસલાબ્યાકતપચ્ચુપટ્ઠાનો, ઉપાદાનપદટ્ઠાનો. જાતિઆદીનં લક્ખણાદીનિ સચ્ચવિભઙ્ગે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ. એવમેત્થ લક્ખણાદિતોપિ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

‘એકવિધાદિતો’તિ એત્થ અવિજ્જા અઞ્ઞાણાદસ્સનમોહાદિભાવતો એકવિધા, અપ્પટિપત્તિમિચ્છાપટિપત્તિતો દુવિધા તથા સઙ્ખારાસઙ્ખારતો, વેદનાત્તયસમ્પયોગતો તિવિધા, ચતુસચ્ચઅપ્પટિવેધતો ચતુબ્બિધા, ગતિપઞ્ચકાદીનવચ્છાદનતો પઞ્ચવિધા, દ્વારારમ્મણતો પન સબ્બેસુપિ અરૂપધમ્મેસુ છબ્બિધતા વેદિતબ્બા.

સઙ્ખારા સાસવવિપાકધમ્મધમ્માદિભાવતો એકવિધા, કુસલાકુસલતો દુવિધા તથા પરિત્તમહગ્ગતહીનમજ્ઝિમમિચ્છત્તનિયતાનિયતતો, તિવિધા પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારાદિભાવતો, ચતુબ્બિધા ચતુયોનિસંવત્તનતો, પઞ્ચવિધા પઞ્ચગતિગામિતો.

વિઞ્ઞાણં લોકિયવિપાકાદિભાવતો એકવિધં, સહેતુકાહેતુકાદિતો દુવિધં, ભવત્તયપરિયાપન્નતો વેદનાત્તયસમ્પયોગતો અહેતુકદુહેતુકતિહેતુકતો ચ તિવિધં, યોનિગતિવસેન ચતુબ્બિધં પઞ્ચવિધઞ્ચ.

નામરૂપં વિઞ્ઞાણસન્નિસ્સયતો કમ્મપચ્ચયતો ચ એકવિધં, સારમ્મણાનારમ્મણતો દુવિધં, અતીતાદિતો તિવિધં, યોનિગતિવસેન ચતુબ્બિધં પઞ્ચવિધઞ્ચ.

સળાયતનં સઞ્જાતિસમોસરણટ્ઠાનતો એકવિધં, ભૂતપ્પસાદવિઞ્ઞાણાદિતો દુવિધં, સમ્પત્તાસમ્પત્તનોભયગોચરતો તિવિધં, યોનિગતિપરિયાપન્નતો ચતુબ્બિધં પઞ્ચવિધઞ્ચાતિ ઇમિના નયેન ફસ્સાદીનમ્પિ એકવિધાદિભાવો વેદિતબ્બોતિ. એવમેત્થ એકવિધાદિતોપિ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

‘અઙ્ગાનઞ્ચ વવત્થાના’તિ સોકાદયો ચેત્થ ભવચક્કસ્સ અવિચ્છેદદસ્સનત્થં વુત્તા. જરામરણબ્ભાહતસ્સ હિ બાલસ્સ તે સમ્ભવન્તિ. યથાહ – ‘‘અસ્સુતવા, ભિક્ખવે, પુથુજ્જનો સારીરિકાય દુક્ખાય વેદનાય ફુટ્ઠો સમાનો સોચતિ કિલમતિ પરિદેવતિ ઉરત્તાળિં કન્દતિ સમ્મોહમાપજ્જતી’’તિ (સં. નિ. ૪.૨૫૨). યાવ ચ તેસં પવત્તિ તાવ અવિજ્જાયાતિ પુનપિ અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારાતિ સમ્બન્ધમેવ હોતિ ભવચક્કં. તસ્મા તેસમ્પિ જરામરણેનેવ એકસઙ્ખેપં કત્વા દ્વાદસેવ પટિચ્ચસમુપ્પાદઙ્ગાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. એવમેત્થ અઙ્ગાનં વવત્થાનતોપિ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો. અયં તાવેત્થ ઉદ્દેસવારવસેન સઙ્ખેપકથા.

ઉદ્દેસવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અવિજ્જાપદનિદ્દેસો

૨૨૬. ઇદાનિ નિદ્દેસવારવસેન વિત્થારકથા હોતિ. ‘‘અવિજ્જા પચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિ હિ વુત્તં. તત્થ અવિજ્જાપચ્ચયેસુ સઙ્ખારેસુ દસ્સેતબ્બેસુ યસ્મા પુત્તે કથેતબ્બે પઠમં પિતા કથીયતિ. એવઞ્હિ સતિ ‘મિત્તસ્સ પુત્તો, દત્તસ્સ પુત્તો’તિ પુત્તો સુકથિતો હોતિ. તસ્મા દેસનાકુસલો સત્થા સઙ્ખારાનં જનકત્થેન પિતુસદિસં અવિજ્જં તાવ દસ્સેતું તત્થ કતમા અવિજ્જા? દુક્ખે અઞ્ઞાણન્તિઆદિમાહ.

તત્થ યસ્મા અયં અવિજ્જા દુક્ખસચ્ચસ્સ યાથાવસરસલક્ખણં જાનિતું પસ્સિતું પટિવિજ્ઝિતું ન દેતિ, છાદેત્વા પરિયોનન્ધિત્વા ગન્થેત્વા તિટ્ઠતિ, તસ્મા ‘‘દુક્ખે અઞ્ઞાણ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તથા યસ્મા દુક્ખસમુદયસ્સ દુક્ખનિરોધસ્સ દુક્ખનિરોધગામિનિયા પટિપદાય યાથાવસરસલક્ખણં જાનિતું પસ્સિતું પટિવિજ્ઝિતું ન દેતિ, છાદેત્વા પરિયોનન્ધિત્વા ગન્થેત્વા તિટ્ઠતિ, તસ્મા દુક્ખનિરોધગામિનિયા પટિપદાય અઞ્ઞાણન્તિ વુચ્ચતિ. ઇમેસુ ચતૂસુ ઠાનેસુ સુત્તન્તિકપરિયાયેન અઞ્ઞાણં અવિજ્જાતિ કથિતં.

નિક્ખેપકણ્ડે (ધ. સ. ૧૦૬૭) પન અભિધમ્મપરિયાયેન ‘‘પુબ્બન્તે અઞ્ઞાણ’’ન્તિ અપરેસુપિ ચતૂસુ ઠાનેસુ અઞ્ઞાણં ગહિતં. તત્થ પુબ્બન્તેતિ અતીતો અદ્ધા, અતીતાનિ ખન્ધધાતુઆયતનાનિ. અપરન્તેતિ અનાગતો અદ્ધા, અનાગતાનિ ખન્ધધાતુઆયતનાનિ. પુબ્બન્તાપરન્તેતિ તદુભયં. ઇદપ્પચ્ચયતાતિ સઙ્ખારાદીનં કારણાનિ અવિજ્જાદીનિ અઙ્ગાનિ. પટિચ્ચસમુપ્પન્નધમ્માતિ અવિજ્જાદીહિ નિબ્બત્તા સઙ્ખારાદયો ધમ્મા. તત્રાયં અવિજ્જા યસ્મા અતીતાનં ખન્ધાદીનં યાથાવસરસલક્ખણં જાનિતું પસ્સિતું પટિવિજ્ઝિતું ન દેતિ, છાદેત્વા પરિયોનન્ધિત્વા ગન્થેત્વા તિટ્ઠતિ, તસ્મા ‘‘પુબ્બન્તે અઞ્ઞાણ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તથા યસ્મા અનાગતાનં ખન્ધાદીનં, અતીતાનાગતાનં ખન્ધાદીનં ઇદપ્પચ્ચયતાય ચેવ પટિચ્ચસમુપ્પન્નધમ્માનઞ્ચ યાથાવસરસલક્ખણં જાનિતું પસ્સિતું પટિવિજ્ઝિતું ન દેતિ, છાદેત્વા પરિયોનન્ધિત્વા ગન્થેત્વા તિટ્ઠતિ, તસ્મા ઇદપ્પચ્ચયતાપટિચ્ચસમુપ્પન્નેસુ ધમ્મેસુ અઞ્ઞાણન્તિ વુચ્ચતિ. ઇમેસુ અટ્ઠસુ ઠાનેસુ અભિધમ્મપરિયાયેન અઞ્ઞાણં અવિજ્જાતિ કથિતં.

એવં કિં કથિતં હોતિ? કિચ્ચતો ચેવ જાતિતો ચ અવિજ્જા કથિતા નામ હોતિ. કથં? અયઞ્હિ અવિજ્જા ઇમાનિ અટ્ઠ ઠાનાનિ જાનિતું પસ્સિતું પટિવિજ્ઝિતું ન દેતીતિ કિચ્ચતો કથિતા; ઉપ્પજ્જમાનાપિ ઇમેસુ અટ્ઠસુ ઠાનેસુ ઉપ્પજ્જતીતિ જાતિતોપિ કથિતા. એવં કથેત્વા પુન ‘‘યં એવરૂપં અઞ્ઞાણં અદસ્સન’’ન્તિઆદીનિ પઞ્ચવીસતિ પદાનિ અવિજ્જાય લક્ખણં દસ્સેતું ગહિતાનિ.

તત્થ યસ્મા અયં અવિજ્જા ઇમેહિ અટ્ઠહિ પદેહિ કથિતાપિ પુન પઞ્ચવીસતિયા પદેહિ લક્ખણે અકથિતે સુકથિતા નામ ન હોતિ, લક્ખણે પન કથિતેયેવ સુકથિતા નામ હોતિ. યથા પુરિસો નટ્ઠં ગોણં પરિયેસમાનો મનુસ્સે પુચ્છેય્ય – ‘‘અપિ, અય્યા, સેતં ગોણં પસ્સથ, રત્તં ગોણં પસ્સથા’’તિ? તે એવં વદેય્યું – ‘‘ઇમસ્મિં રટ્ઠે સેતરત્તાનં ગોણાનં અન્તો નત્થિ, કિં તે ગોણસ્સ લક્ખણ’’ન્તિ? અથ તેન ‘સઙ્ઘાટિ’ વા ‘નઙ્ગલં’ વાતિ વુત્તે ગોણો સુકથિતો નામ ભવેય્ય; એવમેવ યસ્મા અયં અવિજ્જા અટ્ઠહિ પદેહિ કથિતાપિ પુન પઞ્ચવીસતિયા પદેહિ લક્ખણે અકથિતે સુકથિતા નામ ન હોતિ, લક્ખણે પન કથિતેયેવ સુકથિતા નામ હોતિ. તસ્મા યાનસ્સા લક્ખણદસ્સનત્થં પઞ્ચવીસતિ પદાનિ કથિતાનિ, તેસમ્પિ વસેન વેદિતબ્બા.

સેય્યથિદં – ઞાણં નામ પઞ્ઞા. સા અત્થત્થં કારણકારણં ચતુસચ્ચધમ્મં વિદિતં પાકટં કરોતિ. અયં પન અવિજ્જા ઉપ્પજ્જિત્વા તં વિદિતં પાકટં કાતું ન દેતીતિ ઞાણપચ્ચનીકતો અઞ્ઞાણં. દસ્સનન્તિપિ પઞ્ઞા. સાપિ તં આકારં પસ્સતિ. અવિજ્જા પન ઉપ્પજ્જિત્વા તં પસ્સિતું ન દેતીતિ અદસ્સનં. અભિસમયોતિપિ પઞ્ઞા. સા તં આકારં અભિસમેતિ. અવિજ્જા પન ઉપ્પજ્જિત્વા તં અભિસમેતું ન દેતીતિ અનભિસમયો. અનુબોધો સમ્બોધો પટિવેધોતિપિ પઞ્ઞા. સા તં આકારં અનુબુજ્ઝતિ સમ્બુજ્ઝતિ પટિવિજ્ઝતિ. અવિજ્જા પન ઉપ્પજ્જિત્વા તં અનુબુજ્ઝિતું સંબુજ્ઝિતું પટિવિજ્ઝિતું ન દેતીતિ અનનુબોધો અસમ્બોધો અપ્પટિવેધો. સઙ્ગાહનાતિપિ પઞ્ઞા. સા તં આકારં ગહેત્વા ઘંસિત્વા ગણ્હાતિ. અવિજ્જા પન ઉપ્પજ્જિત્વા તં ગહેત્વા ઘંસિત્વા ગણ્હિતું ન દેતીતિ અસઙ્ગાહના. પરિયોગાહનાતિપિ પઞ્ઞા. સા તં આકારં ઓગાહિત્વા અનુપવિસિત્વા ગણ્હાતિ. અવિજ્જા પન ઉપ્પજ્જિત્વા તં ઓગાહિત્વા અનુપવિસિત્વા ગણ્હિતું ન દેતીતિ અપરિયોગાહના. સમપેક્ખનાતિપિ પઞ્ઞા. સા તં આકારં સમં સમ્મા ચ પેક્ખતિ. અવિજ્જા પન ઉપ્પજ્જિત્વા તં સમં સમ્મા ચ પેક્ખિતું ન દેતીતિ અસમપેક્ખના. પચ્ચવેક્ખણાતિપિ પઞ્ઞા. સા તં આકારં પચ્ચવેક્ખતિ. અવિજ્જા પન ઉપ્પજ્જિત્વા તં પચ્ચવેક્ખિતું ન દેતીતિ અપચ્ચવેક્ખણા. નાસ્સા કિઞ્ચિ કમ્મં પચ્ચક્ખં અત્થિ, સયઞ્ચ અપચ્ચવેક્ખિત્વા કતં કમ્મન્તિ અપચ્ચક્ખકમ્મં. દુમ્મેધભાવતાય દુમ્મેજ્ઝં. બાલભાવતાય બાલ્યં.

સમ્પજઞ્ઞન્તિપિ પઞ્ઞા. સા અત્થત્થં કારણકારણં ચતુસચ્ચધમ્મં સમ્મા પજાનાતિ. અવિજ્જા પન ઉપ્પજ્જિત્વા તં આકારં પજાનિતું ન દેતીતિ અસમ્પજઞ્ઞં. મોહનવસેન મોહો. પમોહનવસેન પમોહો. સમ્મોહનવસેન સમ્મોહો. અવિન્દિયં વિન્દતીતિઆદિવસેન અવિજ્જા. વટ્ટસ્મિં ઓહનતિ ઓસીદાપેતીતિ અવિજ્જોઘો. વટ્ટસ્મિં યોજેતીતિ અવિજ્જાયોગો. અપ્પહીનવસેન પુનપ્પુનં ઉપ્પજ્જનતો ચ અવિજ્જાનુસયો. મગ્ગે પરિયુટ્ઠિતચોરા અદ્ધિકે વિય કુસલચિત્તં પરિયુટ્ઠાતિ ગણ્હાતિ વિલુમ્પતીતિ અવિજ્જાપરિયુટ્ઠાનં. યથા નગરદ્વારે પલિઘસઙ્ખાતાય લઙ્ગિયા પતિતાય અન્તોનગરે મનુસ્સાનં બહિનગરગમનમ્પિ બહિનગરે મનુસ્સાનં અન્તોનગરપવેસનમ્પિ પચ્છિજ્જતિ, એવમેવ યસ્સ સક્કાયનગરે અયં પતિતા તસ્સ નિબ્બાનસમ્પાપકં ઞાણગમનં પચ્છિજ્જતીતિ અવિજ્જાલઙ્ગી નામ હોતિ. અકુસલઞ્ચ તં મૂલઞ્ચ, અકુસલાનં વા મૂલન્તિ અકુસલમૂલં. તં પન ન અઞ્ઞં, ઇધાધિપ્પેતો મોહોતિ મોહો અકુસલમૂલં. અયં વુચ્ચતિ અવિજ્જાતિ અયં એવંલક્ખણા અવિજ્જા નામાતિ વુચ્ચતિ. એવં પઞ્ચવીસતિપદવસેન અવિજ્જાય લક્ખણં વેદિતબ્બં.

એવંલક્ખણા પનાયં અવિજ્જા દુક્ખાદીસુ અઞ્ઞાણન્તિ વુત્તાપિ દુક્ખસચ્ચસ્સ એકદેસો હોતિ, સહજાતા હોતિ, તં આરમ્મણં કરોતિ, છાદેતિ; સમુદયસચ્ચસ્સ ન એકદેસો હોતિ, સહજાતા હોતિ, તં આરમ્મણં કરોતિ, છાદેતિ; નિરોધસચ્ચસ્સ નેવ એકદેસો હોતિ, ન સહજાતા, ન તં આરમ્મણં કરોતિ, કેવલં છાદેતિ; મગ્ગસચ્ચસ્સાપિ ન એકદેસો, ન સહજાતા, ન તં આરમ્મણં કરોતિ, કેવલં છાદેતિ. દુક્ખારમ્મણતા અવિજ્જા ઉપ્પજ્જતિ, તઞ્ચ છાદેતિ. સમુદયારમ્મણતા અવિજ્જા ઉપ્પજ્જતિ, તઞ્ચ છાદેતિ. નિરોધારમ્મણતા અવિજ્જા નુપ્પજ્જતિ, તઞ્ચ છાદેતિ. મગ્ગારમ્મણતા અવિજ્જા નૂપ્પજ્જતિ, તઞ્ચ છાદેતિ.

દ્વે સચ્ચા દુદ્દસત્તા ગમ્ભીરા. દ્વે સચ્ચા ગમ્ભીરત્તા દુદ્દસા. અપિચ ખો પન દુક્ખનિરોધં અરિયસચ્ચં ગમ્ભીરઞ્ચેવ દુદ્દસઞ્ચ. તત્થ દુક્ખં નામ પાકટં, લક્ખણસ્સ પન દુદ્દસત્તા ગમ્ભીરં નામ જાતં. સમુદયેપિ એસેવ નયો. યથા પન મહાસમુદ્દં મન્થેત્વા ઓજાય નીહરણં નામ ભારો, સિનેરુપાદતો વાલિકાય ઉદ્ધરણં નામ ભારો, પબ્બતં પીળેત્વા રસસ્સ નીહરણં નામ ભારો; એવમેવ દ્વે સચ્ચાનિ ગમ્ભીરતાય એવ દુદ્દસાનિ, નિરોધસચ્ચં પન અતિગમ્ભીરઞ્ચ અતિદુદ્દસઞ્ચાતિ. એવં દુદ્દસત્તા ગમ્ભીરાનં ગમ્ભીરત્તા ચ દુદ્દસાનં ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં પટિચ્છાદકં મોહન્ધકારં અયં વુચ્ચતિ અવિજ્જાતિ.

અવિજ્જાપદનિદ્દેસો.

સઙ્ખારપદનિદ્દેસો

સઙ્ખારપદે હેટ્ઠા વુત્તસઙ્ખારેસુ સઙ્ખારસદ્દેન આગતસઙ્ખારે અનામસિત્વા અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારેયેવ દસ્સેન્તો તત્થ કતમે અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા? પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારોતિઆદિમાહ. તત્થ પુનાતિ અત્તનો કારકં, પૂરેતિ ચસ્સ અજ્ઝાસયં, પુજ્જઞ્ચ ભવં નિબ્બત્તેતીતિ પુઞ્ઞો. અભિસઙ્ખરોતિ વિપાકં કટત્તારૂપઞ્ચાતિ અભિસઙ્ખારો. પુઞ્ઞોવ અભિસઙ્ખારો પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો. પુઞ્ઞપટિપક્ખતો અપુઞ્ઞો. અપુઞ્ઞોવ અભિસઙ્ખારો અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો. ન ઇઞ્જતીતિ આનેઞ્જં. આનેઞ્જમેવ અભિસઙ્ખારો, આનેઞ્જઞ્ચ ભવં અભિસઙ્ખરોતીતિ આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો. કાયેન પવત્તિતો, કાયતો વા પવત્તો, કાયસ્સ વા સઙ્ખારોતિ કાયસઙ્ખારો. વચીસઙ્ખારચિત્તસઙ્ખારેસુપિ એસેવ નયો.

તત્થ પઠમત્તિકો પરિવીમંસનસુત્તવસેન ગહિતો. તત્થ હિ ‘‘પુઞ્ઞઞ્ચે સઙ્ખારં અભિસઙ્ખરોતિ, પુઞ્ઞૂપગં હોતિ વિઞ્ઞાણં. અપુઞ્ઞઞ્ચે સઙ્ખારં અભિસઙ્ખરોતિ, અપુઞ્ઞુપગં હોતિ વિઞ્ઞાણં. આનેઞ્જઞ્ચે સઙ્ખારં અભિસઙ્ખરોતિ, આનેઞ્જુપગં હોતિ વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ (સં. નિ. ૨.૫૧) વુત્તં. દુતિયત્તિકો તદનન્તરસ્સ વિભઙ્ગસુત્તસ્સ વસેન ગહિતો, સમ્માદિટ્ઠિસુત્તપરિયાયેન (મ. નિ. ૧.૧૦૨) ગહિતોતિપિ વત્તું વટ્ટતિયેવ. તત્થ હિ ‘‘તયોમે, ભિક્ખવે, સઙ્ખારા. કતમે તયો? કાયસઙ્ખારો, વચીસઙ્ખારો, ચિત્તસઙ્ખારો’’તિ (સં. નિ. ૨.૨) વુત્તં. કસ્મા પનેતેસં સુત્તાનં વસેન તે ગહિતાતિ? અયં અભિધમ્મો નામ ન અધુનાકતો, નાપિ બાહિરકઇસીહિ વા સાવકેહિ વા દેવતાહિ વા ભાસિતો. સબ્બઞ્ઞુજિનભાસિતો પન અયં. અભિધમ્મેપિ હિ સુત્તેપિ એકસદિસાવ તન્તિ નિદ્દિટ્ઠાતિ ઇમસ્સત્થસ્સ દીપનત્થં.

ઇદાનિ તે સઙ્ખારે પભેદતો દસ્સેતું તત્થ કતમો પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારોતિઆદિમાહ. તત્થ કુસલા ચેતનાતિ અનિયમતો ચતુભૂમિકચેતનાપિ વુત્તા. કામાવચરા રૂપાવચરાતિ નિયમિતત્તા પન અટ્ઠ કામાવચરકુસલચેતના, પઞ્ચ રૂપાવચરકુસલચેતનાતિ તેરસ ચેતના પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો નામ. દાનમયાતિઆદીહિ તાસંયેવ ચેતનાનં પુઞ્ઞકિરિયવત્થુવસેન પવત્તિ દસ્સિતા. તત્થ અટ્ઠ કામાવચરાવ દાનસીલમયા હોન્તિ. ભાવનામયા પન તેરસપિ. યથા હિ પગુણં ધમ્મં સજ્ઝાયમાનો એકં દ્વે અનુસન્ધિગતેપિ ન જાનાતિ, પચ્છા આવજ્જન્તો જાનાતિ; એવમેવ કસિણપરિકમ્મં કરોન્તસ્સ પગુણજ્ઝાનં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ પગુણકમ્મટ્ઠાનઞ્ચ મનસિકરોન્તસ્સ ઞાણવિપ્પયુત્તાપિ ભાવના હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘ભાવનામયા પન તેરસપી’’તિ.

તત્થ દાનમયાદીસુ ‘‘દાનં આરબ્ભ દાનમધિકિચ્ચ યા ઉપ્પજ્જતિ ચેતના સઞ્ચેતના ચેતયિતત્તં – અયં વુચ્ચતિ દાનમયો પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારોતિ. સીલં આરબ્ભ…પે… ભાવનં આરબ્ભ ભાવનમધિકિચ્ચ યા ઉપ્પજ્જતિ ચેતના સઞ્ચેતના ચેતયિતત્તં – અયં વુચ્ચતિ ભાવનામયો પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો’’તિ (વિભ. ૭૬૯) અયં સઙ્ખેપદેસના.

ચીવરાદીસુ પન ચતૂસુ પચ્ચયેસુ રૂપાદીસુ વા છસુ આરમ્મણેસુ અન્નાદીસુ વા દસસુ દાનવત્થૂસુ તં તં દેન્તસ્સ તેસં ઉપ્પાદનતો પટ્ઠાય પુબ્બભાગે પરિચ્ચાગકાલે પચ્છા સોમનસ્સચિત્તેન અનુસ્સરણે ચાતિ તીસુ કાલેસુ પવત્તા ચેતના દાનમયા નામ. સીલં પરિપૂરણત્થાય પન ‘પબ્બજિસ્સામી’તિ વિહારં ગચ્છન્તસ્સ પબ્બજન્તસ્સ મનોરથં મત્થકં પાપેત્વા ‘પબ્બજિતો વતમ્હિ, સાધુ સુટ્ઠૂ’તિ આવજ્જન્તસ્સ પાતિમોક્ખં સંવરન્તસ્સ ચીવરાદયો પચ્ચયે પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ આપાથગતેસુ રૂપાદીસુ ચક્ખુદ્વારાદીનિ સંવરન્તસ્સ આજીવં સોધેન્તસ્સ ચ પવત્તા ચેતના સીલમયા નામ. પટિસમ્ભિદાયં વુત્તેન વિપસ્સનામગ્ગેન ચક્ખું અનિચ્ચતો દુક્ખતો અનત્તતો ભાવેન્તસ્સ રૂપે…પે… ધમ્મે, ચક્ખુવિઞ્ઞાણં…પે… મનોવિઞ્ઞાણં, ચક્ખુસમ્ફસ્સં…પે… મનોસમ્ફસ્સં, ચક્ખુસમ્ફસ્સજં વેદનં…પે… મનોસમ્ફસ્સજં વેદનં, રૂપસઞ્ઞં …પે… ધમ્મસઞ્ઞં જરામરણં અનિચ્ચતો દુક્ખતો અનત્તતો ભાવેન્તસ્સ પવત્તા ચેતના ભાવનામયા નામાતિ અયં વિત્થારકથા.

અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારનિદ્દેસે અકુસલા ચેતનાતિ દ્વાદસઅકુસલચિત્તસમ્પયુત્તા ચેતના. કામાવચરાતિ કિઞ્ચાપિ તત્થ ઠપેત્વા દ્વે દોમનસ્સસહગતચેતના સેસા રૂપારૂપભવેપિ ઉપ્પજ્જન્તિ, તત્થ પન પટિસન્ધિં ન આકડ્ઢન્તિ, કામાવચરેયેવ પટિસન્ધિવસેન વિપાકં અવચારેન્તીતિ કામાવચરાત્વેવ વુત્તા.

આનેઞ્જાભિસઙ્ખારનિદ્દેસે કુસલા ચેતના અરૂપાવચરાતિ ચતસ્સો અરૂપાવચરકુસલચેતના. એતા હિ ચતસ્સો અનિઞ્જનટ્ઠેન અનિઞ્જનસ્સ ચ અભિસઙ્ખરણટ્ઠેન આનેઞ્જાભિસઙ્ખારોતિ વુચ્ચન્તિ. રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનતો હિ તિસ્સો કુસલવિપાકકિરિયાચેતના દ્વાદસ અરૂપાવચરચેતનાતિ પઞ્ચદસ ધમ્મા અનિચ્ચલટ્ઠેન અફન્દનટ્ઠેન આનેઞ્જા નામ. તત્થ રૂપાવચરા કુસલા ચેતના અનિઞ્જા સમાનાપિ અત્તના સરિક્ખકમ્પિ અસરિક્ખકમ્પિ સઇઞ્જનમ્પિ અનિઞ્જનમ્પિ રૂપારૂપં જનેતીતિ આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો નામ ન હોતિ. વિપાકકિરિયચેતના પન અવિપાકત્તા વિપાકં ન અભિસઙ્ખરોન્તિ, તથા અરૂપાવચરા વિપાકકિરિયચેતનાપીતિ એકાદસાપિ એતા ચેતના આનેઞ્જાવ ન અભિસઙ્ખારા. ચતુબ્બિધા પન અરૂપાવચરકુસલચેતના યથા હત્થિઅસ્સાદીનં સદિસાવ છાયા હોન્તિ, એવં અત્તના સદિસં નિચ્ચલં અરૂપમેવ જનેતીતિ આનેઞ્જાભિસઙ્ખારોતિ વુચ્ચતીતિ.

એવં પુઞ્જાભિસઙ્ખારવસેન તેરસ, અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારવસેન દ્વાદસ, આનેઞ્જાભિસઙ્ખારવસેન ચતસ્સોતિ સબ્બાપેતા પરિપિણ્ડિતા એકૂનતિંસ ચેતના હોન્તિ. ઇતિ ભગવા અપરિમાણેસુ ચક્કવાળેસુ અપરિમાણાનં સત્તાનં ઉપ્પજ્જનકકુસલાકુસલચેતના મહાતુલાય ધારયમાનો વિય, નાળિયં પક્ખિપિત્વા મિનમાનો વિય ચ સબ્બઞ્ઞુતઞાણેન પરિચ્છિન્દિત્વા એકૂનતિંસમેવ દસ્સેસિ.

ઇદાનિ અપરિમાણેસુ ચક્કવાળેસુ અપરિમાણા સત્તા કુસલાકુસલકમ્મં આયૂહમાના યેહિ દ્વારેહિ આયૂહન્તિ, તાનિ તીણિ કમ્મદ્વારાનિ દસ્સેન્તો તત્થ કતમો કાયસઙ્ખારો? કાયસઞ્ચેતનાતિઆદિમાહ. તત્થ કાયસઞ્ચેતનાતિ કાયવિઞ્ઞત્તિં સમુટ્ઠાપેત્વા કાયદ્વારતો પવત્તા અટ્ઠ કામાવચરકુસલચેતના દ્વાદસ અકુસલચેતનાતિ સમવીસતિ ચેતના; કાયદ્વારે આદાનગ્ગહણચોપનં પાપયમાના ઉપ્પન્ના વીસતિ કુસલાકુસલચેતનાતિપિ વત્તું વટ્ટતિ.

વચીસઞ્ચેતનાતિ વચીવિઞ્ઞત્તિં સમુટ્ઠાપેત્વા વચીદ્વારતો પવત્તા તાયેવ વીસતિ ચેતના; વચીદ્વારે હનુસઞ્ચોપનં વાક્યભેદં પાપયમાના ઉપ્પન્ના વીસતિ ચેતનાતિપિ વત્તું વટ્ટતિ. અભિઞ્ઞાચેતના પનેત્થ પરતો વિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયો ન હોતીતિ ન ગહિતા. યથા ચ અભિઞ્ઞાચેતના, એવં ઉદ્ધચ્ચચેતનાપિ ન હોતિ. તસ્મા સાપિ વિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયભાવે અપનેતબ્બા. અવિજ્જાપચ્ચયા પન સબ્બાપેતા હોન્તિ.

મનોસઞ્ચેતનાતિ ઉભોપિ વિઞ્ઞત્તિયો અસમુટ્ઠાપેત્વા મનોદ્વારે ઉપ્પન્ના સબ્બાપિ એકૂનતિંસ ચેતના. ઇતિ ભગવા અપરિમાણેસુ ચક્કવાળેસુ અપરિમાણા સત્તા કુસલાકુસલકમ્મં આયૂહમાના ઇમેહિ તીહિ દ્વારેહિ આયૂહન્તીતિ આયૂહનકમ્મદ્વારં દસ્સેસિ.

ઇમેસં પન દ્વિન્નમ્પિ તિકાનં અઞ્ઞમઞ્ઞં સમ્પયોગો વેદિતબ્બો. કથં? પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો હિ કાયદુચ્ચરિતા વિરમન્તસ્સ સિયા કાયસઙ્ખારો, વચીદુચ્ચરિતા વિરમન્તસ્સ સિયા વચીસઙ્ખારો. એવં અટ્ઠ કુસલચેતના કામાવચરા પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો ચ હોતિ કાયસઙ્ખારો ચ વચીસઙ્ખારો ચ. મનોદ્વારે ઉપ્પન્ના પન તેરસ ચેતના પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો ચ હોતિ ચિત્તસઙ્ખારો ચ. અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારોપિ કાયદુચ્ચરિતવસેન પવત્તિયં સિયા કાયસઙ્ખારો, વચીદુચ્ચરિતવસેન પવત્તિયં સિયા વચીસઙ્ખારો, દ્વે દ્વારાનિ મુઞ્ચિત્વા મનોદ્વારે પવત્તિયં સિયા ચિત્તસઙ્ખારોતિ. એવં અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો કાયસઙ્ખારોપિ હોતિ વચીસઙ્ખારોપિ ચિત્તસઙ્ખારોપિ.

કાયસઙ્ખારો પન સિયા પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો, સિયા અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો, ન આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો. તથા વચીસઙ્ખારો. ચિત્તસઙ્ખારો પન સિયા પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો, સિયા અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો, સિયા આનેઞ્જાભિસઙ્ખારોતિ. ઇમે અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા નામ.

કથં પનેતં જાનિતબ્બં – ઇમે સઙ્ખારા અવિજ્જાપચ્ચયા હોન્તીતિ? અવિજ્જાભાવે ભાવતો. યસ્સ હિ દુક્ખાદીસુ અવિજ્જાસઙ્ખાતં અઞ્ઞાણં અપ્પહીનં હોતિ, સો દુક્ખે તાવ પુબ્બન્તાદીસુ ચ અઞ્ઞાણેન સંસારદુક્ખં સુખસઞ્ઞાય ગહેત્વા તસ્સ હેતુભૂતે તિવિધેપિ સઙ્ખારે આરભતિ, સમુદયે અઞ્ઞાણેન દુક્ખહેતુભૂતેપિ તણ્હાપરિક્ખારે સઙ્ખારે સુખહેતુતો મઞ્ઞમાનો આરભતિ, નિરોધે પન મગ્ગે ચ અઞ્ઞાણેન દુક્ખસ્સ અનિરોધભૂતેપિ ગતિવિસેસે દુક્ખનિરોધસઞ્ઞી હુત્વા નિરોધસ્સ ચ અમગ્ગભૂતેસુપિ યઞ્ઞામરતપાદીસુ નિરોધમગ્ગસઞ્ઞી હુત્વા દુક્ખનિરોધં પત્થયમાનો યઞ્ઞામરતપાદિમુખેન તિવિધેપિ સઙ્ખારે આરભતિ.

અપિચ સો તાય ચતૂસુ સચ્ચેસુ અપ્પહીનાવિજ્જતાય વિસેસતો જાતિજરારોગમરણાદિઅનેકાદીનવવોકિણ્ણં પુઞ્ઞફલસઙ્ખાતં દુક્ખં દુક્ખતો અજાનન્તો તસ્સ અધિગમાય કાયવચીચિત્તસઙ્ખારભેદં પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારં આરભતિ દેવચ્છરકામકો વિય મરુપપાતં; સુખસમ્મતસ્સાપિ ચ તસ્સ પુઞ્ઞફલસ્સ અન્તે મહાપરિળાહજનકં વિપરિણામદુક્ખતં અપ્પસ્સાદતઞ્ચ અપસ્સન્તોપિ તપ્પચ્ચયં વુત્તપ્પકારમેવ પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારં આરભતિ સલભો વિય દીપસિખાભિનિપાતં, મધુબિન્દુગિદ્ધો વિય ચ મધુલિત્તસત્થધારાલેહનં.

કામૂપસેવનાદીસુ ચ સવિપાકેસુ આદીનવં અપસ્સન્તો સુખસઞ્ઞાય ચેવ કિલેસાભિભૂતતાય ચ દ્વારત્તયપ્પવત્તમ્પિ અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારં આરભતિ બાલો વિય ગૂથકીળનં, મરિતુકામો વિય ચ વિસખાદનં. આરુપ્પવિપાકેસુ ચાપિ સઙ્ખારવિપરિણામદુક્ખતં અનવબુજ્ઝમાનો સસ્સતાદિવિપલ્લાસેન ચિત્તસઙ્ખારભૂતં આનેઞ્જાભિસઙ્ખારં આરભતિ દિસામૂળ્હો વિય પિસાચનગરાભિમુખમગ્ગગમનં.

એવં યસ્મા અવિજ્જાભાવતોવ સઙ્ખારભાવો, ન અભાવતો; તસ્મા જાનિતબ્બમેતં – ઇમે સઙ્ખારા અવિજ્જાપચ્ચયા હોન્તીતિ. વુત્તમ્પિ ચેતં – ‘‘અવિદ્વા, ભિક્ખવે, અવિજ્જાગતો પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારમ્પિ અભિસઙ્ખરોતિ, અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારમ્પિ અભિસઙ્ખરોતિ, આનેઞ્જાભિસઙ્ખારમ્પિ અભિસઙ્ખરોતિ. યતો ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો અવિજ્જા પહીના, વિજ્જા ઉપ્પન્ના, સો અવિજ્જાવિરાગા વિજ્જુપ્પાદા નેવ પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારં અભિસઙ્ખરોતી’’તિ.

એત્થાહ – ગણ્હામ તાવ એતં ‘અવિજ્જા સઙ્ખારાનં પચ્ચયો’તિ. ઇદં પન વત્તબ્બં – ‘કતમેસં સઙ્ખારાનં કથં પચ્ચયો હોતી’તિ? તત્રિદં વુચ્ચતિ –

પચ્ચયો હોતિ પુઞ્ઞાનં, દુવિધાનેકધા પન;

પરેસં પચ્છિમાનં સા, એકધા પચ્ચયો મતા.

તત્થ ‘પુઞ્ઞાનં દુવિધા’તિ આરમ્મણપચ્ચયેન ચ ઉપનિસ્સયપચ્ચયેન ચાતિ દ્વેધા પચ્ચયો હોતિ. સા હિ અવિજ્જં ખયતો વયતો સમ્મસનકાલે કામાવચરાનં પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારાનં આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો હોતિ, અભિઞ્ઞાચિત્તેન સમોહચિત્તજાનનકાલે રૂપાવચરાનં, અવિજ્જાસમતિક્કમનત્થાય પન દાનાદીનિ ચેવ કામાવચરપુઞ્ઞકિરિયવત્થૂનિ પૂરેન્તસ્સ રૂપાવચરજ્ઝાનાનિ ચ ઉપ્પાદેન્તસ્સ દ્વિન્નમ્પિ તેસં ઉપનિસ્સયપચ્ચયેન પચ્ચયો હોતિ; તથા અવિજ્જાસમ્મૂળ્હત્તા કામભવરૂપભવસમ્પત્તિયો પત્થેત્વા તાનેવ પુઞ્ઞાનિ કરોન્તસ્સ.

‘અનેકધા પન પરેસ’ન્તિ અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારાનં અનેકધા પચ્ચયો હોતિ. કથં? એસા હિ અવિજ્જં આરબ્ભ રાગાદીનં ઉપ્પજ્જનકાલે આરમ્મણપચ્ચયેન, ગરું કત્વા અસ્સાદનકાલે આરમ્મણાધિપતિઆરમ્મણૂપનિસ્સયેહિ, અવિજ્જાસમ્મૂળ્હસ્સ અનાદીનવદસ્સાવિનો પાણાતિપાતાદીનિ કરોન્તસ્સ ઉપનિસ્સયપચ્ચયેન, દુતિયજવનાદીનં અનન્તરસમનન્તરાનન્તરૂપનિસ્સયાસેવનનત્થિવિગતપચ્ચયેહિ, યં કિઞ્ચિ અકુસલં કરોન્તસ્સ હેતુસહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયસમ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતપચ્ચયેહીતિ અનેકધા પચ્ચયો હોતિ.

‘પચ્છિમાનં સા એકધા પચ્ચયો મતા’તિ આનેઞ્જાભિસઙ્ખારાનં ઉપનિસ્સયપચ્ચયેનેવ એકધા પચ્ચયો મતા. સો પનસ્સા ઉપનિસ્સયભાવો પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બોતિ.

એત્થાહ – ‘કિં પનાયમેકાવ અવિજ્જા સઙ્ખારાનં પચ્ચયો ઉદાહુ અઞ્ઞેપિ પચ્ચયા હોન્તી’તિ? કિઞ્ચેત્થ યદિ તાવ એકાવ એકકારણવાદો આપજ્જતિ. અથ ‘અઞ્ઞેપિ સન્તિ અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’તિ એકકારણનિદ્દેસો નુપપજ્જતીતિ? ન નુપપજ્જતિ. કસ્મા? યસ્મા –

એકં ન એકતો ઇધ, નાનેકમનેકતોપિ નો એકં;

ફલમત્થિ અત્થિ પન એક-હેતુફલદીપને અત્થો.

એકતો હિ કારણતો ન ઇધ કિઞ્ચિ એકં ફલમત્થિ, ન અનેકં. નાપિ અનેકેહિ કારણેહિ એકં. અનેકેહિ પન કારણેહિ અનેકમેવ હોતિ. તથા હિ અનેકેહિ ઉતુપથવીબીજસલિલસઙ્ખાતેહિ કારણેહિ અનેકમેવ રૂપગન્ધરસાદિઅઙ્કુરસઙ્ખાતં ફલમુપ્પજ્જમાનં દિસ્સતિ. યં પનેતં ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા, સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ એકેકહેતુફલદીપનં કતં, તત્થ અત્થો અત્થિ, પયોજનં વિજ્જતિ.

ભગવા હિ કત્થચિ પધાનત્તા, કત્થચિ પાકટત્તા, કત્થચિ અસાધારણત્તા, દેસનાવિલાસસ્સ ચ વેનેય્યાનઞ્ચ અનુરૂપતો એકમેવહેતું વા ફલં વા દીપેતિ; ‘‘ફસ્સપચ્ચયા વેદના’’તિ (દી. નિ. ૨.૯૭) હિ એકમેવ હેતું ફલઞ્ચાહ. ફસ્સો હિ વેદનાય પધાનહેતુ યથાફસ્સં વેદનાવવત્થાનતો. વેદના ચ ફસ્સસ્સ પધાનફલં યથાવેદનં ફસ્સવવત્થાનતો.

‘‘સેમ્હસમુટ્ઠાના આબાધા’’તિ (મહાનિ. ૫) પાકટત્તા એકં હેતુમાહ. પાકટો હેત્થ સેમ્હો, ન કમ્માદયો. ‘‘યે કેચિ, ભિક્ખવે, અકુસલા ધમ્મા, સબ્બેતે અયોનિસોમનસિકારમૂલકા’’તિ અસાધારણત્તા એકં હેતુમાહ; અસાધારણો હિ અયોનિસોમનસિકારો અકુસલાનં, સાધારણાનિ વત્થારમ્મણાદીનીતિ.

તસ્મા અયમિધ અવિજ્જા વિજ્જમાનેસુપિ અઞ્ઞેસુ વત્થારમ્મણસહજાતધમ્માદીસુ સઙ્ખારકારણેસુ ‘‘અસ્સાદાનુપસ્સિનો તણ્હા પવડ્ઢતી’’તિ (સં. નિ. ૨.૫૨) ચ ‘‘અવિજ્જાસમુદયા આસવસમુદયો’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૦૪) ચ વચનતો અઞ્ઞેસમ્પિ તણ્હાદીનં સઙ્ખારહેતૂનં હેતૂતિ પધાનત્તા, ‘‘અવિદ્વા, ભિક્ખવે, અવિજ્જાગતો પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારમ્પિ અભિસઙ્ખરોતી’’તિ પાકટત્તા અસાધારણત્તા ચ સઙ્ખારાનં હેતુભાવેન દીપિતાતિ વેદિતબ્બા. એતેનેવ ચ એકેકહેતુફલદીપનપરિહારવચનેન સબ્બત્થ એકેકહેતુફલદીપને પયોજનં વેદિતબ્બન્તિ.

એત્થાહ – એવં સન્તેપિ એકન્તાનિટ્ઠફલાય સાવજ્જાય અવિજ્જાય કથં પુઞ્ઞાનેઞ્જાભિસઙ્ખારપચ્ચયત્તં યુજ્જતિ? ન હિ નિમ્બબીજતો ઉચ્છુ ઉપ્પજ્જતીતિ. કથં ન યુજ્જિસ્સતિ? લોકસ્મિઞ્હિ –

વિરુદ્ધો ચાવિરુદ્ધો ચ, સદિસાસદિસો તથા;

ધમ્માનં પચ્ચયો સિદ્ધો, વિપાકા એવ તે ચ ન.

ધમ્માનઞ્હિ ઠાનસભાવકિચ્ચાદિવિરુદ્ધો ચ અવિરુદ્ધો ચ પચ્ચયો લોકે સિદ્ધો. પુરિમચિત્તઞ્હિ અપરચિત્તસ્સ ઠાનવિરુદ્ધો પચ્ચયો, પુરિમસિપ્પાદિસિક્ખા ચ પચ્છાપવત્તમાનાનં સિપ્પાદિકિરિયાનં. કમ્મં રૂપસ્સ સભાવવિરુદ્ધો પચ્ચયો, ખીરાદીનિ ચ દધિઆદીનં. આલોકો ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ કિચ્ચવિરુદ્ધો, ગુળાદયો ચ આસવાદીનં. ચક્ખુરૂપાદયો પન ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં ઠાનાવિરુદ્ધા પચ્ચયા. પુરિમજવનાદયો પચ્છિમજવનાદીનં સભાવાવિરુદ્ધા કિચ્ચાવિરુદ્ધા ચ.

યથા ચ વિરુદ્ધાવિરુદ્ધા પચ્ચયા સિદ્ધા, એવં સદિસાસદિસાપિ. સદિસમેવ હિ ઉતુઆહારસઙ્ખાતં રૂપં રૂપસ્સ પચ્ચયો હોતિ, સાલિબીજાદીનિ ચ સાલિફલાદીનં. અસદિસમ્પિ રૂપં અરૂપસ્સ, અરૂપઞ્ચ રૂપસ્સ પચ્ચયો હોતિ; ગોલોમાવિલોમવિસાણદધિતિલપિટ્ઠાદીનિ ચ દબ્બભૂતિણકાદીનં. યેસઞ્ચ ધમ્માનં યે વિરુદ્ધાવિરુદ્ધા સદિસાસદિસા પચ્ચયા, ન તે ધમ્મા તેસં ધમ્માનં વિપાકાયેવ. ઇતિ અયં અવિજ્જા વિપાકવસેન એકન્તાનિટ્ઠફલસભાવવસેન ચ સાવજ્જાપિ સમાના સબ્બેસમ્પિ એતેસં પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારાદીનં યથાનુરૂપં ઠાનકિચ્ચસભાવવિરુદ્ધાવિરુદ્ધપચ્ચયવસેન સદિસાસદિસપચ્ચયવસેન ચ પચ્ચયો હોતીતિ વેદિતબ્બા.

સો ચસ્સા પચ્ચયભાવો ‘‘યસ્સ હિ દુક્ખાદીસુ અવિજ્જાસઙ્ખાતં અઞ્ઞાણં અપ્પહીનં હોતિ, સો દુક્ખે તાવ પુબ્બન્તાદીસુ ચ અઞ્ઞાણેન સંસારદુક્ખં સુખસઞ્ઞાય ગહેત્વા તસ્સ હેતુભૂતે તિવિધેપિ સઙ્ખારે આરભતી’’તિઆદિના નયેન વુત્તો એવ.

અપિચ અયં અઞ્ઞોપિ પરિયાયો –

ચુતૂપપાતે સંસારે, સઙ્ખારાનઞ્ચ લક્ખણે;

યો પટિચ્ચસમુપ્પન્ન-ધમ્મેસુ ચ વિમુય્હતિ.

અભિસઙ્ખરોતિ સો એતે, સઙ્ખારે તિવિધે યતો;

અવિજ્જા પચ્ચયો તેસં, તિવિધાનમ્પિ યં તતોતિ.

કથં પન યો એતેસુ વિમુય્હતિ, સો તિવિધેપેતે સઙ્ખારે કરોતીતિ ચે? ચુતિયા તાવ વિમૂળ્હો સબ્બત્થ ‘‘ખન્ધાનં ભેદો મરણ’’ન્તિ ચુતિં અગણ્હન્તો ‘સત્તો મરતિ, સત્તસ્સ દેસન્તરસઙ્કમન’ન્તિઆદીનિ વિકપ્પેતિ. ઉપપાતે વિમૂળ્હો સબ્બત્થ ‘‘ખન્ધાનં પાતુભાવો જાતી’’તિ ઉપપાતં અગણ્હન્તો ‘સત્તો ઉપપજ્જતિ, સત્તસ્સ નવસરીરપાતુભાવો’તિઆદીનિ વિકપ્પેતિ. સંસારે વિમૂળ્હો યો એસ –

‘‘ખન્ધાનઞ્ચ પટિપાટિ, ધાતુઆયતનાન ચ;

અબ્બોચ્છિન્નં વત્તમાના, સંસારોતિ પવુચ્ચતી’’તિ.

એવં વણ્ણિતો સંસારો. તં એવં અગણ્હન્તો ‘અયં સત્તો અસ્મા લોકા પરં લોકં ગચ્છતિ, પરસ્મા લોકા ઇમં લોકં આગચ્છતી’તિઆદીનિ વિકપ્પેતિ. સઙ્ખારાનં લક્ખણે વિમૂળ્હો સઙ્ખારાનં સભાવલક્ખણં સામઞ્ઞલક્ખણઞ્ચ અગણ્હન્તો સઙ્ખારે અત્તતો અત્તનિયતો ધુવતો સુભતો સુખતો ચ વિકપ્પેતિ. પટિચ્ચસમુપ્પન્નધમ્મેસુ વિમૂળ્હો અવિજ્જાદીહિ સઙ્ખારાદીનં પવત્તિં અગણ્હન્તો ‘‘અત્તા જાનાતિ વા ન જાનાતિ વા, સો એવ કરોતિ ચ કારેતિ ચ સો પટિસન્ધિયં ઉપપજ્જતિ, તસ્સ અણુઇસ્સરાદયો કલલાદિભાવેન સરીરં સણ્ઠપેત્વા ઇન્દ્રિયાનિ સમ્પાદેન્તિ, સો ઇન્દ્રિયસમ્પન્નો ફુસતિ વેદિયતિ તણ્હિયતિ ઉપાદિયતિ ઘટિયતિ, સો પુન ભવન્તરે ભવતી’’તિ વા ‘‘સબ્બે સત્તા નિયતિસઙ્ગતિભાવપરિણતા’’તિ (દી. નિ. ૧.૧૬૮) વા વિકપ્પેતિ. સો એવં અવિજ્જાય અન્ધીકતો એવં વિકપ્પેન્તો યથા નામ અન્ધો પથવિયં વિચરન્તો મગ્ગમ્પિ અમગ્ગમ્પિ થલમ્પિ નિન્નમ્પિ સમમ્પિ વિસમમ્પિ પટિપજ્જતિ, એવં પુઞ્ઞમ્પિ અપુઞ્ઞમ્પિ આનેઞ્જમ્પિ સઙ્ખારં અભિસઙ્ખરોતીતિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

યથાપિ નામ જચ્ચન્ધો, નરો અપરિનાયકો;

એકદા યાતિ મગ્ગેન, કુમ્મગ્ગેનાપિ એકદા.

સંસારે સંસરં બાલો, તથા અપરિનાયકો;

કરોતિ એકદા પુઞ્ઞં, અપુઞ્ઞમપિ એકદા.

યદા ઞત્વા ચ સો ધમ્મં, સચ્ચાનિ અભિસમેસ્સતિ;

તદા અવિજ્જૂપસમા, ઉપસન્તો ચરિસ્સતીતિ.

અયં અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારાતિ પદસ્મિં વિત્થારકથા.

અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારપદનિદ્દેસો.

વિઞ્ઞાણપદનિદ્દેસો

૨૨૭. સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણપદનિદ્દેસે ચક્ખુવિઞ્ઞાણન્તિઆદીસુ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં કુસલવિપાકં અકુસલવિપાકન્તિ દુવિધં હોતિ. તથા સોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણાનિ. મનોવિઞ્ઞાણં પન કુસલાકુસલવિપાકા દ્વે મનોધાતુયો, તિસ્સો અહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુયો, અટ્ઠ સહેતુકાનિ કામાવચરવિપાકચિત્તાનિ, પઞ્ચ રૂપાવચરાનિ, ચત્તારિ અરૂપાવચરાનીતિ બાવીસતિવિધં હોતિ. ઇતિ ઇમેહિ છહિ વિઞ્ઞાણેહિ સબ્બાનિપિ બાત્તિંસ લોકિયવિપાકવિઞ્ઞાણાનિ સઙ્ગહિતાનિ હોન્તિ. લોકુત્તરાનિ પન વટ્ટકથાયં ન યુજ્જન્તીતિ ન ગહિતાનિ.

તત્થ સિયા – કથં પનેતં જાનિતબ્બં ‘ઇદં વુત્તપ્પકારં વિઞ્ઞાણં સઙ્ખારપચ્ચયા હોતી’તિ? ઉપચિતકમ્માભાવે વિપાકાભાવતો. વિપાકઞ્હેતં, વિપાકઞ્ચ ન ઉપચિતકમ્માભાવે ઉપ્પજ્જતિ. યદિ ઉપ્પજ્જેય્ય, સબ્બેસં સબ્બવિપાકાનિ ઉપ્પજ્જેય્યું; ન ચ ઉપ્પજ્જન્તીતિ જાનિતબ્બમેતં – ‘સઙ્ખારપચ્ચયા ઇદં વિઞ્ઞાણં હોતી’તિ.

કતરસઙ્ખારપચ્ચયા કતરવિઞ્ઞાણન્તિ ચે? કામાવચરપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારપચ્ચયા તાવ કુસલવિપાકાનિ પઞ્ચ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ, મનોવિઞ્ઞાણે એકા મનોધાતુ, દ્વે મનોવિઞ્ઞાણધાતુયો, અટ્ઠ કામાવચરમહાવિપાકાનીતિ સોળસ. યથાહ –

‘‘કામાવચરસ્સ કુસલસ્સ કમ્મસ્સ કતત્તા ઉપચિતત્તા વિપાકં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ઉપ્પન્નં હોતિ. તથા સોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણં ઉપ્પન્નં હોતિ, વિપાકા મનોધાતુ ઉપ્પન્ના હોતિ, મનોવિઞ્ઞાણધાતુ ઉપ્પન્ના હોતિ સોમનસ્સસહગતા, મનોવિઞ્ઞાણધાતુ ઉપ્પન્ના હોતિ ઉપેક્ખાસહગતા, મનોવિઞ્ઞાણધાતુ ઉપ્પન્ના હોતિ સોમનસ્સસહગતા ઞાણસમ્પયુત્તા, સોમનસ્સસહગતા ઞાણસમ્પયુત્તા સસઙ્ખારેન, સોમનસ્સસહગતા ઞાણવિપ્પયુત્તા, સોમનસ્સસહગતા ઞાણવિપ્પયુત્તા સસઙ્ખારેન, ઉપેક્ખાસહગતા ઞાણસમ્પયુત્તા, ઉપેક્ખાસહગતા ઞાણસમ્પયુત્તા સસઙ્ખારેન, ઉપેક્ખાસહગતા ઞાણવિપ્પયુત્તા, ઉપેક્ખાસહગતા ઞાણવિપ્પયુત્તા સસઙ્ખારેના’’તિ (ધ. સ. ૪૩૧, ૪૯૮).

રૂપાવચરપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારપચ્ચયા પન પઞ્ચ રૂપાવચરવિપાકાનિ. યથાહ –

‘‘તસ્સેવ રૂપાવચરસ્સ કુસલસ્સ કમ્મસ્સ કતત્તા ઉપચિતત્તા વિપાકં વિવિચ્ચેવ કામેહિ…પે… પઠમં ઝાનં…પે… પઞ્ચમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’’તિ (ધ. સ. ૪૯૯).

એવં પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારપચ્ચયા એકવીસતિવિધં વિઞ્ઞાણં હોતિ.

અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારપચ્ચયા પન અકુસલવિપાકાનિ પઞ્ચ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ, એકા મનોધાતુ, એકા મનોવિઞ્ઞાણધાતૂતિ એવં સત્તવિધં વિઞ્ઞાણં હોતિ. યથાહ –

‘‘અકુસલસ્સ કમ્મસ્સ કતત્તા ઉપચિતત્તા વિપાકં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ઉપ્પન્નં હોતિ. તથા સોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણં, વિપાકા મનોધાતુ, વિપાકા મનોવિઞ્ઞાણધાતુ ઉપ્પન્ના હોતી’’તિ (ધ. સ. ૫૫૬).

આનેઞ્જાભિસઙ્ખારપચ્ચયા પન ચત્તારિ અરૂપવિપાકાનીતિ એવં ચતુબ્બિધં વિઞ્ઞાણં હોતીતિ. યથાહ –

‘‘તસ્સેવ અરૂપાવચરસ્સ કુસલસ્સ કમ્મસ્સ કતત્તા ઉપચિતત્તા વિપાકં સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞાસહગતં…પે… વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞાસહગતં…પે… આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાસહગતં…પે… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાસહગતં સુખસ્સ ચ પહાના…પે… ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’’તિ (ધ. સ. ૫૦૧).

એવં યં સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણં હોતિ, તં ઞત્વા ઇદાનિસ્સ એવં પવત્તિ વેદિતબ્બા – સબ્બમેવ હિ ઇદં પવત્તિપટિસન્ધિવસેન દ્વિધા પવત્તતિ. તત્થ દ્વે પઞ્ચવિઞ્ઞાણાનિ, દ્વે મનોધાતુયો, સોમનસ્સસહગતાહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતૂતિ ઇમાનિ તેરસ પઞ્ચવોકારભવે પવત્તિયંયેવ પવત્તન્તિ. સેસાનિ એકૂનવીસતિ તીસુ ભવેસુ યથાનુરૂપં પવત્તિયમ્પિ પટિસન્ધિયમ્પિ પવત્તન્તિ.

કથં? કુસલવિપાકાનિ તાવ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ પઞ્ચ કુસલવિપાકેન વા અકુસલવિપાકેન વા નિબ્બત્તસ્સ યથાક્કમં પરિપાકમુપગતિન્દ્રિયસ્સ ચક્ખાદીનં આપાથગતં ઇટ્ઠં વા ઇટ્ઠમજ્ઝત્તં વા રૂપાદિઆરમ્મણં આરબ્ભ ચક્ખાદિપસાદં નિસ્સાય દસ્સનસવનઘાયનસાયનફુસનકિચ્ચં સાધયમાનાનિ પવત્તન્તિ. તથા અકુસલવિપાકાનિ પઞ્ચ. કેવલઞ્હિ તેસં અનિટ્ઠં અનિટ્ઠમજ્ઝત્તં વા રૂપાદિઆરમ્મણં હોતિ, અયમેવ વિસેસો. દસાપિ ચેતાનિ નિયતદ્વારારમ્મણવત્થુટ્ઠાનાનિ નિયતકિચ્ચાનેવ ચ ભવન્તિ.

તતો કુસલવિપાકાનં ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં અનન્તરં કુસલવિપાકમનોધાતુ તેસઞ્ઞેવ આરમ્મણમારબ્ભ હદયવત્થું નિસ્સાય સમ્પટિચ્છનકિચ્ચં સાધયમાના પવત્તતિ. તથા અકુસલવિપાકાનં અનન્તરં અકુસલવિપાકા. ઇદઞ્ચ પન દ્વયં અનિયતદ્વારારમ્મણં નિયતવત્થુટ્ઠાનં નિયતકિચ્ચઞ્ચ હોતિ.

સોમનસ્સસહગતા પન અહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ કુસલવિપાકમનોધાતુયા અનન્તરં તસ્સા એવ આરમ્મણં આરબ્ભ હદયવત્થું નિસ્સાય સન્તીરણકિચ્ચં સાધયમાના ચ છસુ દ્વારેસુ બલવારમ્મણે કામાવચરસત્તાનં યેભુય્યેન લોભસમ્પયુત્તજવનાવસાને ભવઙ્ગવીથિં પચ્છિન્દિત્વા જવનેન ગહિતારમ્મણે તદારમ્મણવસેન ચ સકિં વા દ્વિક્ખત્તું વા પવત્તતિ. ચિત્તપ્પવત્તિગણનાયં પન સબ્બદ્વારેસુ તદારમ્મણે દ્વે એવ ચિત્તવારા આગતા. ઇદં પન ચિત્તં તદારમ્મણન્તિ ચ પિટ્ઠિભવઙ્ગન્તિ ચાતિ દ્વે નામાનિ લભતિ, અનિયતદ્વારારમ્મણં નિયતવત્થુકં અનિયતટ્ઠાનકિચ્ચઞ્ચ હોતીતિ. એવં તાવ તેરસ પઞ્ચવોકારભવે પવત્તિયંયેવ પવત્તન્તીતિ વેદિતબ્બાનિ. સેસેસુ એકૂનવીસતિયા ચિત્તેસુ ન કિઞ્ચિ અત્તનો અનુરૂપાય પટિસન્ધિયા ન પવત્તતિ.

પવત્તિયં પન કુસલાકુસલવિપાકા તાવ દ્વે અહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુયો પઞ્ચદ્વારે કુસલાકુસલવિપાકમનોધાતૂનં અનન્તરં સન્તીરણકિચ્ચં, છસુ દ્વારેસુ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ તદારમ્મણકિચ્ચં, અત્તના દિન્નપટિસન્ધિતો ઉદ્ધં અસતિ ભવઙ્ગુપચ્છેદકે ચિત્તુપ્પાદે ભવઙ્ગકિચ્ચં, અન્તે ચુતિકિચ્ચઞ્ચાતિ ચત્તારિ કિચ્ચાનિ સાધયમાના નિયતવત્થુકા અનિયતદ્વારારમ્મણટ્ઠાનકિચ્ચા હુત્વા પવત્તન્તિ.

અટ્ઠ કામાવચરસહેતુકચિત્તાનિ પવત્તિયં વુત્તનયેનેવ છસુ દ્વારેસુ તદારમ્મણકિચ્ચં, અત્તના દિન્નપટિસન્ધિતો ઉદ્ધં અસતિ ભવઙ્ગુપચ્છેદકે ચિત્તુપ્પાદે ભવઙ્ગકિચ્ચં, અન્તે ચુતિકિચ્ચઞ્ચાતિ તીણિ કિચ્ચાનિ સાધયમાનાનિ નિયતવત્થુકાનિ અનિયતદ્વારારમ્મણટ્ઠાનકિચ્ચાનિ હુત્વા પવત્તન્તિ.

પઞ્ચ રૂપાવચરાનિ ચત્તારિ ચ અરૂપાવચરાનિ અત્તના દિન્નપટિસન્ધિતો ઉદ્ધં અસતિ ભવઙ્ગુપચ્છેદકે ચિત્તુપ્પાદે ભવઙ્ગકિચ્ચં, અન્તે ચુતિકિચ્ચઞ્ચાતિ કિચ્ચદ્વયં સાધયમાનાનિ પવત્તન્તિ. તેસુ રૂપાવચરાનિ નિયતવત્થારમ્મણાનિ અનિયતટ્ઠાનકિચ્ચાનિ, ઇતરાનિ અવત્થુકાનિ નિયતારમ્મણાનિ અનિયતટ્ઠાનકિચ્ચાનિ હુત્વા પવત્તન્તીતિ. એવં તાવ બાત્તિંસવિધમ્પિ વિઞ્ઞાણં પવત્તિયં સઙ્ખારપચ્ચયા પવત્તતિ. તત્રસ્સ તે તે સઙ્ખારા કમ્મપચ્ચયેન ચ ઉપનિસ્સયપચ્ચયેન ચ પચ્ચયા હોન્તિ.

તત્થ યાનેતાનિ એકાદસ તદારમ્મણચિત્તાનિ વુત્તાનિ, તેસુ એકમ્પિ રૂપારૂપભવે તદારમ્મણં હુત્વા ન પવત્તતિ. કસ્મા? બીજાભાવા. તત્થ હિ કામાવચરવિપાકસઙ્ખાતં પટિસન્ધિબીજં નત્થિ, યં રૂપાદીસુ આરમ્મણેસુ પવત્તિયં તસ્સ જનકં ભવેય્ય. ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનમ્પિ રૂપભવે અભાવો આપજ્જતીતિ ચે? ન; ઇન્દ્રિયપ્પવત્તિઆનુભાવતો દ્વારવીથિભેદે ચિત્તનિયમતો ચ.

યથા ચેતં તદારમ્મણં એકન્તેન રૂપારૂપભવે નપ્પવત્તતિ તથા સબ્બેપિ અકામાવચરે ધમ્મે નાનુબન્ધતિ. કસ્મા? અજનકત્તા ચેવ જનકસ્સ ચ અસદિસત્તા. તઞ્હિ યથા નામ ગેહા નિક્ખમિત્વા બહિ ગન્તુકામો તરુણદારકો અત્તનો જનકં પિતરં વા અઞ્ઞં વા પિતુસદિસં હિતકામં ઞાતિં અઙ્ગુલિયં ગહેત્વા અનુબન્ધતિ, ન અઞ્ઞં રાજપુરિસાદિં, તથા એતમ્પિ ભવઙ્ગારમ્મણતો બહિ નિક્ખમિતુકામં સભાગતાય અત્તનો જનકં પિતરં વા પિતુસદિસં વા કામાવચરજવનમેવ અનુબન્ધતિ, ન અઞ્ઞં મહગ્ગતં અનુત્તરં વા.

યથા ચેતં મહગ્ગતલોકુત્તરે ધમ્મે નાનુબન્ધતિ, તથા યદા એતે કામાવચરધમ્માપિ મહગ્ગતારમ્મણા હુત્વા પવત્તન્તિ તદા તેપિ નાનુબન્ધતિ. કસ્મા? અપરિચિતદેસત્તા અચ્ચન્તપરિત્તારમ્મણત્તા ચ. તઞ્હિ યથા પિતરં વા પિતુસદિસં વા ઞાતિં અનુબન્ધન્તોપિ તરુણદારકો ઘરદ્વારઅન્તરવીથિચતુક્કાદિમ્હિ પરિચિતેયેવ દેસે અનુબન્ધતિ, ન અરઞ્ઞં વા યુદ્ધભૂમિં વા ગચ્છન્તં; એવં કામાવચરધમ્મે અનુબન્ધન્તમ્પિ અમહગ્ગતાદિમ્હિ પરિચિતેયેવ દેસે પવત્તમાને ધમ્મે અનુબન્ધતિ, ન મહગ્ગતલોકુત્તરધમ્મે આરબ્ભ પવત્તમાનેતિ.

યસ્મા ચસ્સ ‘‘સબ્બો કામાવચરવિપાકો કિરિયમનોધાતુ કિરિયઅહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ સોમનસ્સસહગતા ઇમે ધમ્મા પરિત્તારમ્મણા’’તિ એવં અચ્ચન્તપરિત્તમેવ આરમ્મણં વુત્તં, તસ્માપેતં મહગ્ગતલોકુત્તરારમ્મણે કામાવચરધમ્મેપિ નાનુબન્ધતીતિ વેદિતબ્બં.

કિં વા ઇમાય યુત્તિકથાય? અટ્ઠકથાયઞ્હિ એકન્તેનેવ વુત્તં – એકાદસ તદારમ્મણચિત્તાનિ નામગોત્તં આરબ્ભ જવને જવિતે તદારમ્મણં ન ગણ્હન્તિ. પણ્ણત્તિં આરબ્ભ જવને જવિતે તદારમ્મણં ન લબ્ભતિ. તિલક્ખણારમ્મણિકવિપસ્સનાય તદારમ્મણં ન લબ્ભતિ. વુટ્ઠાનગામિનિયા બલવવિપસ્સનાય તદારમ્મણં ન લબ્ભતિ. રૂપારૂપધમ્મે આરબ્ભ જવને જવિતે તદારમ્મણં ન લબ્ભતિ. મિચ્છત્તનિયતધમ્મેસુ તદારમ્મણં ન લબ્ભતિ. સમ્મત્તનિયતધમ્મેસુ તદારમ્મણં ન લબ્ભતિ. લોકુત્તરધમ્મે આરબ્ભ જવને જવિતે તદારમ્મણં ન લબ્ભતિ. અભિઞ્ઞાઞાણં આરબ્ભ જવને જવિતે તદારમ્મણં ન લબ્ભતિ. પટિસમ્ભિદાઞાણં આરબ્ભ જવને જવિતે તદારમ્મણં ન લબ્ભતિ. કામાવચરે દુબ્બલારમ્મણે તદારમ્મણં ન લબ્ભતિ, છસુ દ્વારેસુ બલવારમ્મણે આપાથગતેયેવ લબ્ભતિ, લબ્ભમાનઞ્ચ કામાવચરેયેવ લબ્ભતિ. રૂપારૂપભવે તદારમ્મણં નામ નત્થીતિ.

યં પન વુત્તં ‘‘સેસેસુ એકૂનવીસતિયા ચિત્તેસુ ન કિઞ્ચિ અત્તનો અનુરૂપાય પટિસન્ધિયા ન પવત્તતી’’તિ, તં અતિસંખિત્તત્તા દુબ્બિજાનં. તેનસ્સ વિત્થારનયદસ્સનત્થં વુચ્ચતિ – ‘‘કતિ પટિસન્ધિયો? કતિ પટિસન્ધિચિત્તાનિ? કેન કત્થ પટિસન્ધિ હોતિ? કિં પટિસન્ધિયા આરમ્મણ’’ન્તિ?

અસઞ્ઞપટિસન્ધિયા સદ્ધિં વીસતિ પટિસન્ધિયો. વુત્તપ્પકારાનેવ એકૂનવીસતિ પટિસન્ધિચિત્તાનિ. તત્થ અકુસલવિપાકાય અહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુયા અપાયેસુ પટિસન્ધિ હોતિ, કુસલવિપાકાય મનુસ્સલોકે જચ્ચન્ધજાતિબધિરજાતિઉમ્મત્તકએળમૂગનપુંસકાદીનં. અટ્ઠહિ સહેતુકમહાવિપાકેહિ કામાવચરદેવેસુ ચેવ મનુસ્સેસુ ચ પુઞ્ઞવન્તાનં પટિસન્ધિ હોતિ, પઞ્ચહિ રૂપાવચરવિપાકેહિ રૂપીબ્રહ્મલોકે, ચતૂહિ અરૂપાવચરવિપાકેહિ અરૂપલોકેતિ. યેન ચ યત્થ પટિસન્ધિ હોતિ, સા એવ તસ્સા અનુરૂપપટિસન્ધિ નામ.

સઙ્ખેપતો પટિસન્ધિયા તીણિ આરમ્મણાનિ હોન્તિ – કમ્મં, કમ્મનિમિત્તં, ગતિનિમિત્તન્તિ. તત્થ કમ્મં નામ આયૂહિતા કુસલાકુસલચેતના. કમ્મનિમિત્તં નામ યં વત્થું આરમ્મણં કત્વા કમ્મં આયૂહતિ. તત્થ અતીતે કપ્પકોટિસતસહસ્સમત્થકસ્મિમ્પિ કમ્મે કતે તસ્મિં ખણે કમ્મં વા કમ્મનિમિત્તં વા આગન્ત્વા ઉપટ્ઠાતિ.

તત્રિદં કમ્મનિમિત્તસ્સ ઉપટ્ઠાને વત્થુ – ગોપકસીવલી કિર નામ તાલપિટ્ઠિકવિહારે ચેતિયં કારેસિ. તસ્સ મરણમઞ્ચે નિપન્નસ્સ ચેતિયં ઉપટ્ઠાસિ. સો તદેવ નિમિત્તં ગણ્હિત્વા કાલંકત્વા દેવલોકે નિબ્બત્તિ. અઞ્ઞા સમ્મૂળ્હકાલકિરિયા નામ હોતિ. પરમ્મુખં ગચ્છન્તસ્સ હિ પચ્છતો તિખિણેન અસિના સીસં છિન્દન્તિ. નિપજ્જિત્વા નિદ્દાયન્તસ્સાપિ તિખિણેન અસિના સીસં છિન્દન્તિ. ઉદકે ઓસીદાપેત્વા મારેન્તિ. એવરૂપેપિ કાલે અઞ્ઞતરં કમ્મં વા કમ્મનિમિત્તં વા ઉપટ્ઠાતિ. અઞ્ઞં લહુકમરણં નામ અત્થિ. નિખાદનદણ્ડકમત્થકસ્મિઞ્હિ નિલીનમક્ખિકં મુગ્ગરેન પહરિત્વા પિસન્તિ. એવરૂપેપિ કાલે કમ્મં વા કમ્મનિમિત્તં વા ઉપટ્ઠાતિ. એવં પિસિયમાનાય પન મક્ખિકાય પઠમં કાયદ્વારાવજ્જનં ભવઙ્ગં નાવટ્ટેતિ, મનોદ્વારાવજ્જનમેવ આવટ્ટેતિ. અથ જવનં જવિત્વા ભવઙ્ગં ઓતરતિ. દુતિયવારે કાયદ્વારાવજ્જનં ભવઙ્ગં આવટ્ટેતિ. તતો કાયવિઞ્ઞાણં, સમ્પટિચ્છનં, સન્તીરણં, વોટ્ઠપનન્તિ વીથિચિત્તાનિ પવત્તન્તિ. જવનં જવિત્વા ભવઙ્ગં ઓતરતિ. તતિયવારે મનોદ્વારાવજ્જનં ભવઙ્ગં આવટ્ટેતિ. અથ જવનં જવિત્વા ભવઙ્ગં ઓતરતિ. એતસ્મિં ઠાને કાલકિરિયં કરોતિ. ઇદં કિમત્થં આભતં? અરૂપધમ્માનં વિસયો નામ એવં લહુકોતિ દીપનત્થં.

ગતિનિમિત્તં નામ નિબ્બત્તનકઓકાસે એકો વણ્ણો ઉપટ્ઠાતિ. તત્થ નિરયે ઉપટ્ઠહન્તે લોહકુમ્ભિસદિસો હુત્વા ઉપટ્ઠાતિ. મનુસ્સલોકે ઉપટ્ઠહન્તે માતુકુચ્છિકમ્બલયાનસદિસા હુત્વા ઉપટ્ઠાતિ. દેવલોકે ઉપટ્ઠહન્તે કપ્પરુક્ખવિમાનસયનાદીનિ ઉપટ્ઠહન્તિ. એવં કમ્મં, કમ્મનિમિત્તં, ગતિનિમિત્તન્તિ સઙ્ખેપતો પટિસન્ધિયા તીણિ આરમ્મણાનિ હોન્તિ.

અપરો નયો – પટિસન્ધિયા તીણિ આરમ્મણાનિ હોન્તિ? અતીતં, પચ્ચુપ્પન્નં, નવત્તબ્બઞ્ચ. અસઞ્ઞીપટિસન્ધિ અનારમ્મણાતિ. તત્થ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનનેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનપટિસન્ધીનં અતીતમેવ આરમ્મણં. દસન્નં કામાવચરાનં અતીતં વા પચ્ચુપ્પન્નં વા. સેસાનં નવત્તબ્બં. એવં તીસુ આરમ્મણેસુ પવત્તમાના પન પટિસન્ધિ યસ્મા અતીતારમ્મણસ્સ વા નવત્તબ્બારમ્મણસ્સ વા ચુતિચિત્તસ્સ અનન્તરમેવ હોતિ. પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણં પન ચુત્તિચિત્તં નામ નત્થિ. તસ્મા દ્વીસુ આરમ્મણેસુ અઞ્ઞતરારમ્મણાય ચુતિયા અનન્તરં તીસુ આરમ્મણેસુ અઞ્ઞતરારમ્મણાય પટિસન્ધિયા સુગતિદુગ્ગતિવસેન પવત્તનાકારો વેદિતબ્બો.

સેય્યથિદં – કામાવચરસુગતિયં તાવ ઠિતસ્સ પાપકમ્મિનો પુગ્ગલસ્સ ‘‘તાનિસ્સ તમ્હિ સમયે ઓલમ્બન્તી’’તિઆદિવચનતો (મ. નિ. ૩.૨૪૮) મરણમઞ્ચે નિપન્નસ્સ યથૂપચિતં પાપકમ્મં વા કમ્મનિમિત્તં વા મનોદ્વારે આપાથમાગચ્છતિ. તં આરબ્ભ ઉપ્પન્નાય તદારમ્મણપરિયોસાનાય સુદ્ધાય વા જવનવીથિયા અનન્તરં ભવઙ્ગવિસયં આરમ્મણં કત્વા ચુતિચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. તસ્મિં નિરુદ્ધે તદેવ આપાથગતં કમ્મં વા કમ્મનિમિત્તં વા આરબ્ભ અનુપચ્છિન્નકિલેસબલવિનામિતં દુગ્ગતિપરિયાપન્નં પટિસન્ધિચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. અયં અતીતારમ્મણાય ચુતિયા અનન્તરા અતીતારમ્મણા પટિસન્ધિ.

અપરસ્સ મરણસમયે વુત્તપ્પકારકમ્મવસેન નરકાદીસુ અગ્ગિજાલવણ્ણાદિકં દુગ્ગતિનિમિત્તં મનોદ્વારે આપાથમાગચ્છતિ. તસ્સ દ્વિક્ખત્તું ભવઙ્ગે ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધે તં આરમ્મણં આરબ્ભ એકં આવજ્જનં, મરણસ્સ આસન્નભાવેન મન્દીભૂતવેગત્તા પઞ્ચ જવનાનિ, દ્વે તદારમ્મણાનીતિ તીણિ વીથિચિત્તાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. તતો ભવઙ્ગવિસયં આરમ્મણં કત્વા એકં ચુતિચિત્તં. એત્તાવતા એકાદસ ચિત્તક્ખણા અતીતા હોન્તિ. અથાવસેસપઞ્ચચિત્તક્ખણાયુકે તસ્મિંયેવ આરમ્મણે પટિસન્ધિચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. અયં અતીતારમ્મણાય ચુતિયા અનન્તરા પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણા પટિસન્ધિ.

અપરસ્સ મરણસમયે પઞ્ચન્નં દ્વારાનં અઞ્ઞતરસ્મિં દ્વારે રાગાદિહેતુભૂતં હીનારમ્મણં આપાથમાગચ્છતિ. તસ્સ યથાક્કમેન ઉપ્પન્નવોટ્ઠબ્બનાવસાને મરણસ્સ આસન્નભાવેન મન્દીભૂતવેગત્તા પઞ્ચ જવનાનિ દ્વે તદારમ્મણાનિ ચ ઉપ્પજ્જન્તિ. તતો ભવઙ્ગવિસયમારમ્મણં કત્વા એકં ચુતિચિત્તં. એત્તાવતા દ્વે ભવઙ્ગાનિ, આવજ્જનં, દસ્સનં, સમ્પટિચ્છનં, સન્તીરણં, વોટ્ઠબ્બનં, પઞ્ચ જવનાનિ, દ્વે તદારમ્મણાનિ, એકં ચુતિચિત્તન્તિ પઞ્ચદસ ચિત્તક્ખણા અતીતા હોન્તિ. અથાવસેસએકચિત્તક્ખણાયુકે તસ્મિં યેવ આરમ્મણે પટિસન્ધિચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. અયમ્પિ અતીતારમ્મણાય ચુતિયા અનન્તરા પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણા પટિસન્ધિ. એસ તાવ અતીતારમ્મણાય સુગતિચુતિયા અનન્તરા અતીતપચ્ચુપ્પન્નારમ્મણાય દુગ્ગતિપટિસન્ધિયા પવત્તનાકારો.

દુગ્ગતિયં ઠિતસ્સ પન ઉપચિતાનવજ્જકમ્મસ્સ વુત્તનયેનેવ તં અનવજ્જકમ્મં વા કમ્મનિમિત્તં વા મનોદ્વારે આપાથમાગચ્છતીતિ કણ્હપક્ખે સુક્કપક્ખં ઠપેત્વા સબ્બં પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બં. અયં અતીતારમ્મણાય દુગ્ગતિચુતિયા અનન્તરા અતીતપચ્ચુપ્પન્નારમ્મણાય સુગતિપટિસન્ધિયા પવત્તનાકારો.

સુગતિયં ઠિતસ્સ પન ઉપચિતાનવજ્જકમ્મસ્સ ‘‘તાનિસ્સ તમ્હિ સમયે ઓલમ્બન્તી’’તિઆદિવચનતો મરણમઞ્ચે નિપન્નસ્સ યથૂપચિતં અનવજ્જકમ્મં વા કમ્મનિમિત્તં વા મનોદ્વારે આપાથમાગચ્છતિ. તઞ્ચ ખો ઉપચિતકામાવચરાનવજ્જકમ્મસ્સેવ. ઉપચિતમહગ્ગતકમ્મસ્સ પન કમ્મનિમિત્તમેવ આપાથમાગચ્છતિ. તં આરબ્ભ ઉપ્પન્નાય તદારમ્મણપરિયોસાનાય સુદ્ધાય વા જવનવીથિયા અનન્તરં ભવઙ્ગવિસયં આરમ્મણં કત્વા ચુતિચિત્તમુપ્પજ્જતિ. તસ્મિં નિરુદ્ધે તદેવ આપાથગતં કમ્મં વા કમ્મનિમિત્તં વા આરબ્ભ અનુપચ્છિન્નકિલેસબલવિનામિતં સુગતિપરિયાપન્નં પટિસન્ધિચિત્તમુપ્પજ્જતિ. અયં અતીતારમ્મણાય ચુતિયા અનન્તરા અતીતારમ્મણા નવત્તબ્બારમ્મણા વા પટિસન્ધિ.

અપરસ્સ મરણસમયે કામાવચરાનવજ્જકમ્મવસેન મનુસ્સલોકે માતુકુચ્છિવણ્ણસઙ્ખાતં વા દેવલોકે ઉય્યાનકપ્પરુક્ખાદિવણ્ણસઙ્ખાતં વા સુગતિનિમિત્તં મનોદ્વારે આપાથમાગચ્છતિ. તસ્સ દુગ્ગતિનિમિત્તે દસ્સિતાનુક્કમેનેવ ચુતિચિત્તાનન્તરં પટિસન્ધિચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. અયં અતીતારમ્મણાય ચુતિયા અનન્તરા પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણા પટિસન્ધિ.

અપરસ્સ મરણસમયે ઞાતકા ‘અયં, તાત, તવત્થાય બુદ્ધપૂજા કરીયતિ, ચિત્તં પસાદેહી’તિ વત્વા પુપ્ફદામધજપટાકાદિવસેન રૂપારમ્મણં વા ધમ્મસ્સવનતૂરિયપૂજાદિવસેન સદ્દારમ્મણં વા ધૂમવાસગન્ધાદિવસેન ગન્ધારમ્મણં વા ‘ઇદં, તાત, સાયસ્સુ, તવત્થાય દાતબ્બં દેય્યધમ્મ’ન્તિ વત્વા મધુફાણિતાદિવસેન રસારમ્મણં વા ‘ઇદં, તાત, ફુસસ્સુ, તવત્થાય દાતબ્બં દેય્યધમ્મ’ન્તિ વત્વા ચીનપટસોમારપટાદિવસેન ફોટ્ઠબ્બારમ્મણં વા પઞ્ચદ્વારે ઉપસંહરન્તિ. તસ્સ તસ્મિં આપાથગતે રૂપાદિઆરમ્મણે યથાક્કમેન ઉપ્પન્નવોટ્ઠપનાવસાને મરણસ્સ આસન્નભાવેન મન્દીભૂતવેગત્તા પઞ્ચ જવનાનિ દ્વે તદારમ્મણાનિ ચ ઉપ્પજ્જન્તિ. તતો ભવઙ્ગવિસયં આરમ્મણં કત્વા એકં ચુતિચિત્તં, તદવસાને તસ્મિઞ્ઞેવ એકચિત્તક્ખણટ્ઠિતિકે આરમ્મણે પટિસન્ધિચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. અયમ્પિ અતીતારમ્મણાય ચુતિયા અનન્તરા પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણા પટિસન્ધિ.

અપરસ્સ પન પથવીકસિણજ્ઝાનાદિવસેન પટિલદ્ધમહગ્ગતસ્સ સુગતિયં ઠિતસ્સ મરણસમયે કામાવચરકુસલકમ્મ-કમ્મનિમિત્ત-ગતિનિમિત્તાનં અઞ્ઞતરં પથવીકસિણાદિકં વા નિમિત્તં મહગ્ગતચિત્તં વા મનોદ્વારે આપાથમાગચ્છતિ. ચક્ખુસોતાનં વા અઞ્ઞતરસ્મિં કુસલુપ્પત્તિહેતુભૂતં પણીતમારમ્મણં આપાથમાગચ્છતિ. તસ્સ યથાક્કમેન ઉપ્પન્નવોટ્ઠબ્બનાવસાને મરણસ્સ આસન્નભાવેન મન્દીભૂતવેગત્તા પઞ્ચ જવનાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. મહગ્ગતગતિકાનં પન તદારમ્મણં નત્થિ. તસ્મા જવનાનન્તરંયેવ ભવઙ્ગવિસયં આરમ્મણં કત્વા એકં ચુતિચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. તસ્સાવસાને કામાવચરમહગ્ગતસુગતીનં અઞ્ઞતરસુગતિપરિયાપન્નં યથૂપટ્ઠિતેસુ આરમ્મણેસુ અઞ્ઞતરારમ્મણં પટિસન્ધિચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. અયં નવત્તબ્બારમ્મણાય સુગતિચુતિયા અનન્તરા અતીતપચ્ચુપ્પન્નનવત્તબ્બાનં અઞ્ઞતરારમ્મણા પટિસન્ધિ.

એતેનાનુસારેન આરુપ્પચુતિયાપિ અનન્તરા પટિસન્ધિ વેદિતબ્બા. અયં અતીતનવત્તબ્બારમ્મણાય સુગતિચુતિયા અનન્તરા અતીતનવત્તબ્બપચ્ચુપ્પન્નારમ્મણાય પટિસન્ધિયા પવત્તનાકારો.

દુગ્ગતિયં ઠિતસ્સ પન પાપકમ્મિનો વુત્તનયેનેવ તં કમ્મં કમ્મનિમિત્તં ગતિનિમિત્તં વા મનોદ્વારે, પઞ્ચદ્વારે પન અકુસલુપ્પત્તિહેતુભૂતં આરમ્મણં આપાથમાગચ્છતિ. અથસ્સ યથાક્કમેન ચુતિચિત્તાવસાને દુગ્ગતિપરિયાપન્નં તેસુ આરમ્મણેસુ અઞ્ઞતરારમ્મણં પટિસન્ધિચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. અયં અતીતારમ્મણાય દુગ્ગતિચુતિયા અનન્તરા અતીતપચ્ચુપ્પન્નારમ્મણાય પટિસન્ધિયા પવત્તનાકારોતિ. એત્તાવતા એકૂનવીસતિવિધસ્સાપિ વિઞ્ઞાણસ્સ પટિસન્ધિવસેન પવત્તિ દીપિતા હોતિ.

તયિદં સબ્બમ્પિ એવં –

પવત્તમાનં સન્ધિમ્હિ, દ્વિધા કમ્મેન વત્તતિ;

મિસ્સાદીહિ ચ ભેદેહિ, ભેદસ્સ દુવિધાદિકો.

ઇદઞ્હિ એકૂનવીસતિવિધમ્પિ વિપાકવિઞ્ઞાણં પટિસન્ધિમ્હિ પવત્તમાનં દ્વિધા કમ્મેન વત્તતિ. યથાસકઞ્હિ એતસ્સ જનકં કમ્મં નાનાક્ખણિકકમ્મપ્પચ્ચયેન ચેવ ઉપનિસ્સયપચ્ચયેન ચ પચ્ચયો હોતિ. વુત્તઞ્હેતં ‘‘કુસલાકુસલં કમ્મં વિપાકસ્સ ઉપનિસ્સયપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા. ૧.૧.૪૨૩). એવં વત્તમાનસ્સ પનસ્સ મિસ્સાદીહિ ભેદેહિ દુવિધાદિકોપિ ભેદો વેદિતબ્બો, સેય્યથિદં – ઇદઞ્હિ પટિસન્ધિવસેન એકધા વત્તમાનમ્પિ રૂપેન સહ મિસ્સામિસ્સભેદતો દુવિધં, કામરૂપારૂપભવભેદતો તિવિધં, અણ્ડજજલાબુજસંસેદજઓપપાતિકયોનિવસેન ચતુબ્બિધં, ગતિવસેન પઞ્ચવિધં, વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિવસેન સત્તવિધં, સત્તાવાસવસેન અટ્ઠવિધં હોતિ. તત્થ –

મિસ્સં દ્વિધા ભાવભેદા, સભાવં તત્થ ચ દ્વિધા;

દ્વે વા તયો વા દસકા, ઓમતો આદિના સહ.

‘મિસ્સં દ્વિધા ભાવભેદા’તિ યઞ્હેતમેત્થ અઞ્ઞત્ર અરૂપભવા રૂપમિસ્સં પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, તં રૂપભવે ઇત્થિન્દ્રિયપુરિસિન્દ્રિયસઙ્ખાતેન ભાવેન વિના ઉપ્પત્તિતો કામભવે અઞ્ઞત્ર જાતિપણ્ડકપટિસન્ધિયા ભાવેન સહ ઉપ્પત્તિતો સભાવં અભાવન્તિ દુવિધં હોતિ.

‘સભાવં તત્થ ચ દ્વિધા’તિ તત્થાપિ ચ યં સભાવં તં ઇત્થિપુરિસભાવાનં અઞ્ઞતરેન સહ ઉપ્પત્તિતો દુવિધમેવ હોતિ.

‘દ્વે વા તયો વા દસકા, ઓમતો આદિના સહા’તિ યઞ્હેતમેત્થ મિસ્સં અમિસ્સન્તિ દ્વયે આદિભૂતં રૂપમિસ્સં પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણં, તેન સહ વત્થુકાયદસકવસેન દ્વે વા વત્થુકાયભાવદસકવસેન તયો વા દસકા ઓમતો ઉપ્પજ્જન્તિ, નત્થિ ઇતો પરં રૂપપરિહાનીતિ. તં પનેતં એવં ઓમકપરિમાણં ઉપ્પજ્જમાનં અણ્ડજજલાબુજનામિકાસુ દ્વીસુ યોનીસુ જાતિઉણ્ણાય એકેન અંસુના ઉદ્ધતતેલસપ્પિમણ્ડપ્પમાણં કલલન્તિ લદ્ધસઙ્ખં હુત્વા ઉપ્પજ્જતિ. તત્થ યોનીનં ગતિવસેન સમ્ભવભેદો વેદિતબ્બો. એતાસુ હિ –

નિરયે ભુમ્મવજ્જેસુ, દેવેસુ ચ ન યોનિયો;

તિસ્સો પુરિમિકા હોન્તિ, ચતસ્સોપિ ગતિત્તયે.

તત્થ દેવેસુ ચાતિ ચસદ્દેન યથા નિરયે ચ ભુમ્મવજ્જેસુ ચ દેવેસુ, એવં નિજ્ઝામતણ્હિકપેતેસુ ચ પુરિમિકા તિસ્સો યોનિયો ન સન્તીતિ વેદિતબ્બા. ઓપપાતિકા એવ હિ તે હોન્તિ. સેસે પન તિરચ્છાનપેત્તિવિસયમનુસ્સસઙ્ખાતે ગતિત્તયે પુબ્બે વજ્જિતભુમ્મદેવેસુ ચ ચતસ્સો યોનિયો હોન્તિ. તત્થ –

તિંસ નવ ચેવ રૂપીસુ, સત્તતિ ઉક્કંસતોવ રૂપાનિ;

સંસેદજોપપાતીસુ, અથ વા અવકંસતો તિંસ.

રૂપીબ્રહ્મેસુ તાવ ઓપપાતિકયોનિકેસુ ચક્ખુસોતવત્થુદસકાનં જીવિતનવકસ્સ ચાતિ ચતુન્નં કલાપાનં વસેન તિંસ ચ નવ ચ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણેન સહ રૂપાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. રૂપીબ્રહ્મે પન ઠપેત્વા અઞ્ઞેસુ સંસેદજઓપપાતિકેસુ ઉક્કંસતો ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયભાવવત્થુદસકાનં વસેન સત્તતિ. તાનિ ચ નિચ્ચં દેવેસુ. તત્થ વણ્ણો ગન્ધો રસો ઓજા ચતસ્સો ચાપિ ધાતુયો ચક્ખુપસાદો જીવિતિન્દ્રિયન્તિ અયં દસરૂપપરિમાણો રૂપપુઞ્જો ચક્ખુદસકો નામ. એવં સેસા વેદિતબ્બા. અવકંસતો પન જચ્ચન્ધબધિરઅઘાનકનપુંસકસ્સ જિવ્હાકાયવત્થુદસકાનં વસેન તિંસ રૂપાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. ઉક્કંસાવકંસાનં પન અન્તરે અનુરૂપતો વિકપ્પો વેદિતબ્બો.

એવં વિદિત્વા પુન –

ખન્ધારમ્મણગતિહેતુ-વેદનાપીતિવિતક્કવિચારેહિ;

ભેદાભેદવિસેસો, ચુતિસન્ધીનં પરિઞ્ઞેય્યો.

યાહેસા મિસ્સામિસ્સતો દુવિધા પટિસન્ધિ, યા ચસ્સા અતીતાનન્તરા ચુતિ, તાસં ઇમેહિ ખન્ધાદીહિ ભેદાભેદવિસેસો ઞાતબ્બોતિ અત્થો.

કથં? કદાચિ ચતુક્ખન્ધાય આરુપ્પચુતિયા અનન્તરા ચતુક્ખન્ધાવ આરમ્મણતોપિ અભિન્ના પટિસન્ધિ હોતિ, કદાચિ અમહગ્ગતબહિદ્ધારમ્મણાય મહગ્ગતઅજ્ઝત્તારમ્મણા. અયં તાવ અરૂપભૂમીસુયેવ નયો. કદાચિ પન ચતુક્ખન્ધાય આરુપ્પચુતિયા અનન્તરા પઞ્ચક્ખન્ધા કામાવચરા પટિસન્ધિ. કદાચિ પઞ્ચક્ખન્ધાય કામાવચરચુતિયા રૂપાવચરચુતિયા વા અનન્તરા ચતુક્ખન્ધા આરુપ્પપટિસન્ધિ. એવં અતીતારમ્મણચુતિયા અતીતનવત્તબ્બપચ્ચુપ્પન્નારમ્મણા પટિસન્ધિ, એકચ્ચસુગતિચુતિયા એકચ્ચદુગ્ગતિપટિસન્ધિ, અહેતુકચુતિયા સહેતુકપટિસન્ધિ, દુહેતુકચુતિયા તિહેતુકપટિસન્ધિ, ઉપેક્ખાસહગતચુતિયા સોમનસ્સસહગતપટિસન્ધિ, અપ્પીતિકચુતિયા સપ્પીતિકપટિસન્ધિ, અવિતક્કચુતિયા સવિતક્કપટિસન્ધિ, અવિચારચુતિયા સવિચારપટિસન્ધિ, અવિતક્કઅવિચારચુતિયા સવિતક્કસવિચારપટિસન્ધીતિ તસ્સ તસ્સ વિપરીતતો ચ યથાયોગં યોજેતબ્બં.

લદ્ધપ્પચ્ચયમિતિધમ્મ-મત્તમેતં ભવન્તરમુપેતિ;

નાસ્સ તતો સઙ્કન્તિ, ન તતો હેતું વિના હોતિ.

ઇતિ હેતં લદ્ધપચ્ચયં રૂપારૂપધમ્મમત્તં ઉપ્પજ્જમાનં ભવન્તરં ઉપેતીતિ વુચ્ચતિ, ન સત્તો, ન જીવો. તસ્સ નાપિ અતીતભવતો ઇધ સઙ્કન્તિ અત્થિ, નાપિ તતો હેતું વિના ઇધ પાતુભાવો. તયિદં પાકટેન મનુસ્સચુતિપટિસન્ધિક્કમેન પકાસયિસ્સામ –

અતીતભવસ્મિઞ્હિ સરસેન ઉપક્કમેન વા સમાસન્નમરણસ્સ અસય્હાનં સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગસન્ધિબન્ધનચ્છેદકાનં મારણન્તિકવેદનાસત્તાનં સન્નિપાતં અસહન્તસ્સ આતપે પક્ખિત્તહરિતતાલપણ્ણમિવ કમેન ઉપસુસ્સમાને સરીરે નિરુદ્ધેસુ ચક્ખાદીસુ ઇન્દ્રિયેસુ હદયવત્થુમત્તે પતિટ્ઠિતેસુ કાયિન્દ્રિયમનિન્દ્રિયજીવિતિન્દ્રિયેસુ તઙ્ખણાવસેસં હદયવત્થુસન્નિસ્સિતં વિઞ્ઞાણં ગરુસમાસેવિતાસન્નપુબ્બકતાનં અઞ્ઞતરં લદ્ધાવસેસપચ્ચયસઙ્ખારસઙ્ખાતં કમ્મં વા તદુપટ્ઠાપિતં વા કમ્મનિમિત્તગતિનિમિત્તસઙ્ખાતં વિસયમારબ્ભ પવત્તતિ. તદેવં પવત્તમાનં તણ્હાઅવિજ્જાનં અપ્પહીનત્તા અવિજ્જાપટિચ્છાદિતાદીનવે તસ્મિં વિસયે તણ્હા નામેતિ, સહજાતસઙ્ખારા ખિપન્તિ. તં સન્તતિવસેન તણ્હાય નામિયમાનં સઙ્ખારેહિ ખિપ્પમાનં ઓરિમતીરરુક્ખવિનિબદ્ધરજ્જુમાલમ્બિત્વા માતિકાતિક્કમકો વિય પુરિમઞ્ચ નિસ્સયં જહતિ, અપરઞ્ચ કમ્મસમુટ્ઠાપિતં નિસ્સયં અસ્સાદયમાનં વા અનસ્સાદયમાનં વા આરમ્મણાદીહિયેવ પચ્ચયેહિ પવત્તતિ.

એત્થ ચ પુરિમં ચવનતો ચુતિ, પચ્છિમં ભવન્તરાદિપટિસન્ધાનતો પટિસન્ધીતિ વુચ્ચતિ. તદેતં નાપિ પુરિમભવા ઇધ આગતં, નાપિ તતો કમ્મસઙ્ખારનતિવિસયાદિહેતું વિના પાતુભૂતન્તિ વેદિતબ્બં.

સિયું નિદસ્સનાનેત્થ, પટિઘોસાદિકા અથ;

સન્તાનબન્ધતો નત્થિ, એકતા નાપિ નાનતા.

એત્થ ચેતસ્સ વિઞ્ઞાણસ્સ પુરિમભવતો ઇધ અનાગમને અતીતભવપરિયાપન્નહેતૂહિ ચ ઉપ્પાદે પટિઘોસપદીપમુદ્દાપટિબિમ્બપ્પકારા ધમ્મા નિદસ્સનાનિ સિયું. યથા હિ પટિઘોસપદીપમુદ્દચ્છાયા સદ્દાદિહેતુકા અઞ્ઞત્ર અગન્ત્વા હોન્તિ, એવમેવ ઇદં ચિત્તં. એત્થ ચ ‘સન્તાનબન્ધતો નત્થિ એકતા નાપિ નાનતા’. યદિ હિ સન્તાનબન્ધે સતિ એકન્તમેકતા ભવેય્ય, ન ખીરતો દધિ સમ્ભૂતં સિયા. અથાપિ એકન્તનાનતા ભવેય્ય, ન ખીરસ્સાધીનો દધિ સિયા. એસ નયો સબ્બહેતુહેતુસમુપ્પન્નેસુ. એવઞ્ચ સતિ સબ્બલોકવોહારલોપો સિયા. સો ચ અનિટ્ઠો. તસ્મા એત્થ ન એકન્તમેકતા વા નાનતા વા ઉપગન્તબ્બાતિ.

એત્થાહ – નનુ એવં અસઙ્કન્તિપાતુભાવે સતિ યે ઇમસ્મિં મનુસ્સત્તભાવે ખન્ધા, તેસં નિરુદ્ધત્તા ફલપચ્ચયસ્સ ચ કમ્મસ્સ તત્થ અગમનતો અઞ્ઞસ્સ અઞ્ઞતો ચ તં ફલં સિયા? ઉપભુઞ્જકે ચ અસતિ કસ્સ તં ફલં સિયા? તસ્મા ન સુન્દરમિદં વિધાનન્તિ. તત્રિદં વુચ્ચતિ –

સન્તાને યં ફલં એતં, નાઞ્ઞસ્સ ન ચ અઞ્ઞતો;

બીજાનં અભિસઙ્ખારો, એતસ્સત્થસ્સ સાધકો.

એકસન્તાનસ્મિઞ્હિ ફલમુપ્પજ્જમાનં તત્થ એકન્તં એકત્તનાનત્તાનં પટિસિદ્ધત્તા અઞ્ઞસ્સાતિ વા અઞ્ઞતોતિ વા ન હોતિ. એતસ્સ ચ પનત્થસ્સ બીજાનં અભિસઙ્ખારો સાધકો. અમ્બબીજાદીનઞ્હિ અભિસઙ્ખારેસુ કતેસુ તસ્સ બીજસ્સ સન્તાને લદ્ધપચ્ચયો કાલન્તરે ફલવિસેસો ઉપ્પજ્જમાનો ન અઞ્ઞબીજાનં નાપિ અઞ્ઞાભિસઙ્ખારપચ્ચયા ઉપ્પજ્જતિ, ન ચ તાનિ બીજાનિ તે અભિસઙ્ખારા વા ફલટ્ઠાનં પાપુણન્તિ. એવં સમ્પદમિદં વેદિતબ્બં. વિજ્જાસિપ્પોસધાદીહિ ચાપિ બાલસરીરે ઉપયુત્તેહિ કાલન્તરે વુડ્ઢસરીરાદીસુ ફલદેહિ અયમત્થો વેદિતબ્બો.

યમ્પિ વુત્તં ‘ઉપભુઞ્જકે ચ અસતિ કસ્સ તં ફલં સિયા’તિ? તત્થ –

ફલસ્સુપ્પત્તિયા એવ, સિદ્ધા ભુઞ્જકસમ્મુતિ;

ફલુપ્પાદેન રુક્ખસ્સ, યથા ફલતિ સમ્મુતિ.

યથા હિ રુક્ખસઙ્ખાતાનં ધમ્માનં એકદેસભૂતસ્સ રુક્ખફલસ્સ ઉપ્પત્તિયા એવ રુક્ખો ફલતીતિ વા ફલિતોતિ વા વુચ્ચતિ, તથા દેવમનુસ્સસઙ્ખાતાનં ખન્ધાનં એકદેસભૂતસ્સ ઉપભોગસઙ્ખાતસ્સ સુખદુક્ખફલસ્સ ઉપ્પાદેનેવ દેવો વા મનુસ્સો વા ઉપભુઞ્જતીતિ વા સુખિતોતિ વા દુક્ખિતોતિ વા વુચ્ચતિ. તસ્મા ન એત્થ અઞ્ઞેન ઉપભુઞ્જકેન નામ કોચિ અત્થો અત્થીતિ.

યોપિ વદેય્ય – ‘એવં સન્તેપિ એતે સઙ્ખારા વિજ્જમાના વા ફલસ્સ પચ્ચયા સિયું, અવિજ્જમાના વા. યદિ ચ વિજ્જમાના પવત્તિક્ખણેયેવ નેસં વિપાકેન ભવિતબ્બં. અથ અવિજ્જમાના, પવત્તિતો પુબ્બે ચ પચ્છા ચ નિચ્ચં ફલાવહા સિયુ’ન્તિ. સો એવં વત્તબ્બો –

કતત્તા પચ્ચયા એતે, ન ચ નિચ્ચં ફલાવહા;

પાટિભોગાદિકં તત્થ, વેદિતબ્બં નિદસ્સનં.

કતત્તા એવ હિ સઙ્ખારા અત્તનો ફલસ્સ પચ્ચયા હોન્તિ, ન વિજ્જમાનત્તા વા અવિજ્જમાનત્તા વા. યથાહ ‘‘કામાવચરસ્સ કુસલસ્સ કમ્મસ્સ કતત્તા ઉપચિતત્તા વિપાકં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ઉપ્પન્નં હોતી’’તિઆદિ (ધ. સ. ૪૩૧). યથારહસ્સ અત્તનો ફલસ્સ ચ પચ્ચયા હુત્વા ન પુન ફલાવહા હોન્તિ વિપક્કવિપાકત્તા. એતસ્સ ચત્થસ્સ વિભાવને ઇદં પાટિભોગાદિકં નિદસ્સનં વેદિતબ્બં.

યથા હિ લોકે યો કસ્સચિ અત્થસ્સ નિય્યાતનત્થં પાટિભોગો હોતિ, ભણ્ડં વા કિણાતિ, ઇણં વા ગણ્હાતિ. તસ્સ તં કિરિયાકરણમત્તમેવ તદત્થનિય્યાતનાદિમ્હિ પચ્ચયો હોતિ, ન કિરિયાય વિજ્જમાનતા વા અવિજ્જમાનતા વા. ન ચ તદત્થનિય્યાતનાદિતો પરમ્પિ ધારકોવ હોતિ. કસ્મા? નિય્યાતનાદીનં કતત્તા. એવં કતત્તાવ સઙ્ખારાપિ અત્તનો ફલસ્સ પચ્ચયા હોન્તિ, ન ચ યથારહં ફલદાનતો પરમ્પિ ફલાવહા હોન્તીતિ. એત્તાવતા મિસ્સામિસ્સવસેન દ્વિધાપિ પવત્તમાનસ્સ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણસ્સ સઙ્ખારપચ્ચયા પવત્તિ દીપિતા હોતિ.

ઇદાનિ સબ્બેસ્વેતેસુ બત્તિંસવિઞ્ઞાણેસુ સમ્મોહવિઘાતત્થં –

પટિસન્ધિપ્પવત્તીનં, વસેનેતે ભવાદિસુ;

વિજાનિતબ્બા સઙ્ખારા, યથા યેસઞ્ચ પચ્ચયા.

તત્થ તયો ભવા, ચતસ્સો યોનિયો, પઞ્ચ ગતિયો, સત્ત વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયો, નવ સત્તાવાસાતિ એતે ભવાદયો નામ. એતેસુ ભવાદીસુ પટિસન્ધિયં પવત્તે ચ એતે યેસં વિપાકવિઞ્ઞાણાનં પચ્ચયા યથા ચ પચ્ચયા હોન્તિ તથા વિજાનિતબ્બાતિ અત્થો.

તત્થ – પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારે તાવ કામાવચરઅટ્ઠચેતનાભેદો પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો અવિસેસેન કામભવે સુગતિયં નવન્નં વિપાકવિઞ્ઞાણાનં પટિસન્ધિયં નાનાક્ખણિકકમ્મપચ્ચયેન ચેવ ઉપનિસ્સયપચ્ચયેન ચાતિ દ્વિધા પચ્ચયો. રૂપાવચરપઞ્ચકુસલચેતનાભેદો પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો રૂપભવે પટિસન્ધિયં એવ પઞ્ચન્નં. વુત્તપ્પભેદકામાવચરો પન કામભવે સુગતિયં ઉપેક્ખાસહગતાહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુવજ્જાનં સત્તન્નં પરિત્તવિપાકવિઞ્ઞાણાનં વુત્તનયેનેવ દ્વિધા પચ્ચયો પવત્તે, નો પટિસન્ધિયં. સ્વેવ રૂપભવે પઞ્ચન્નં વિપાકવિઞ્ઞાણાનં તથેવ પચ્ચયો પવત્તે, નો પટિસન્ધિયં. કામભવે પન દુગ્ગતિયં અટ્ઠન્નમ્પિ પરિત્તવિપાકવિઞ્ઞાણાનં તથેવ પચ્ચયો પવત્તે, નો પટિસન્ધિયં.

તત્થ નિરયે મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરસ્સ નરકચારિકાદીસુ ઇટ્ઠારમ્મણસમાયોગે સો પચ્ચયો હોતિ. તિરચ્છાનેસુ પન નાગસુપણ્ણપેતમહિદ્ધિકેસુ ચ ઇટ્ઠારમ્મણં લબ્ભતિયેવ. સ્વેવ કામભવે સુગતિયં સોળસન્નમ્પિ કુસલવિપાકવિઞ્ઞાણાનં તથેવ પચ્ચયો પવત્તે ચ પટિસન્ધિયઞ્ચ. અવિસેસેન પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો રૂપભવે દસન્નં વિપાકવિઞ્ઞાણાનં તથેવ પચ્ચયો પવત્તે ચ પટિસન્ધિયઞ્ચ.

દ્વાદસાકુસલચેતનાભેદો અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો કામભવે દુગ્ગતિયં એકસ્સ વિઞ્ઞાણસ્સ તથેવ પચ્ચયો પટિસન્ધિયં, નો પવત્તે; છન્નં પવત્તે, નો પટિસન્ધિયં; સત્તન્નમ્પિ અકુસલવિપાકવિઞ્ઞાણાનં પવત્તે ચ પટિસન્ધિયઞ્ચ. કામભવે પન સુગતિયં તેસંયેવ સત્તન્નં તથેવ પચ્ચયો પવત્તે, નો પટિસન્ધિયં; રૂપભવે ચતુન્નં વિપાકવિઞ્ઞાણાનં તથેવ પચ્ચયો પવત્તે, નો પટિસન્ધિયં. સો ચ ખો કામાવચરે અનિટ્ઠરૂપદસ્સનસદ્દસવનવસેન. બ્રહ્મલોકે પન અનિટ્ઠા રૂપાદયો નામ નત્થિ, તથા કામાવચરદેવલોકેપિ.

આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો અરૂપભવે ચતુન્નં વિપાકવિઞ્ઞાણાનં તથેવ પચ્ચયો પવત્તે ચ પટિસન્ધિયઞ્ચ.

કામાવચરકુસલાકુસલતો પન સબ્બસઙ્ગાહિકનયેન વીસતિચેતનાભેદોપિ કાયસઙ્ખારો કામભવે દસન્નં વિપાકવિઞ્ઞાણાનં પટિસન્ધિયં નાનાક્ખણિકકમ્મપચ્ચયેન ચેવ ઉપનિસ્સયપચ્ચયેન ચાતિ દ્વિધા પચ્ચયો. સ્વેવ કામભવે તેરસન્નં, રૂપભવે નવન્નં વિપાકવિઞ્ઞાણાનં તથેવ પચ્ચયો પવત્તે, નો પટિસન્ધિયં. સ્વેવ કામભવે તેવીસતિયા વિપાકવિઞ્ઞાણાનં તથેવ પચ્ચયો પવત્તે ચ પટિસન્ધિયઞ્ચ. વચીસઙ્ખારેપિ એસેવ નયો.

અટ્ઠવીસતિએકૂનતિંસચેતનાભેદોપિ પન ચિત્તસઙ્ખારો તીસુ ભવેસુ એકૂનવીસતિયા વિપાકવિઞ્ઞાણાનં તથેવ પચ્ચયો પટિસન્ધિયં, નો પવત્તે. સ્વેવ દ્વીસુ ભવેસુ હેટ્ઠાવુત્તાનં તેરસન્નઞ્ચ નવન્નઞ્ચાતિ દ્વાવીસતિયા વિપાકવિઞ્ઞાણાનં તથેવ પચ્ચયો પવત્તે, નો પટિસન્ધિયં. તીસુ પન ભવેસુ દ્વત્તિંસાયપિ વિપાકવિઞ્ઞાણાનં તથેવ પચ્ચયો પવત્તે ચેવ પટિસન્ધિયઞ્ચ. એવં તાવ ભવેસુ પટિસન્ધિપવત્તીનં વસેન તે સઙ્ખારા યેસં પચ્ચયા, યથા ચ પચ્ચયા હોન્તિ તથા વિજાનિતબ્બા. એતેનેવ નયેન યોનિઆદીસુપિ વેદિતબ્બા.

તત્રિદં આદિતો પટ્ઠાય મુખમત્તપ્પકાસનં – ઇમેસુ હિ સઙ્ખારેસુ યસ્મા પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો તાવ દ્વીસુ ભવેસુ પટિસન્ધિં દત્વા સબ્બં અત્તનો વિપાકં જનેતિ, તથા અણ્ડજાદીસુ ચતૂસુ યોનીસુ, દેવમનુસ્સસઙ્ખાતાસુ દ્વીસુ ગતીસુ, નાનત્તકાયનાનત્તસઞ્ઞીનાનત્તકાયએકત્તસઞ્ઞીએકત્તકાયનાનત્તસઞ્ઞીએકત્તકાયએકત્તસઞ્ઞીસઙ્ખાતાસુ મનુસ્સાનઞ્ચેવ પઠમદુતિયતતિયજ્ઝાનભૂમીનઞ્ચ વસેન ચતૂસુ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ. અસઞ્ઞસત્તાવાસે પનેસ રૂપમત્તમેવાભિસઙ્ખરોતીતિ ચતૂસુયેવ સત્તાવાસેસુ ચ પટિસન્ધિં દત્વા સબ્બં અત્તનો વિપાકં જનેતિ. તસ્મા એસ એતેસુ દ્વીસુ ભવેસુ, ચતૂસુ યોનીસુ, દ્વીસુ ગતીસુ, ચતૂસુ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ, ચતૂસુ સત્તાવાસેસુ ચ એકવીસતિયા વિપાકવિઞ્ઞાણાનં વુત્તનયેનેવ પચ્ચયો હોતિ યથાસમ્ભવં પટિસન્ધિયં પવત્તે ચ.

અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો પન યસ્મા એકસ્મિઞ્ઞેવ કામભવે, ચતૂસુ યોનીસુ, અવસેસાસુ તીસુ ગતીસુ, નાનત્તકાયએકત્તસઞ્ઞીસઙ્ખાતાય એકિસ્સા વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયા, તાદિસેયેવ ચ એકસ્મિં સત્તાવાસે પટિસન્ધિવસેન વિપચ્ચતિ, તસ્મા એસ એકસ્મિં ભવે ચતૂસુ યોનીસુ, તીસુ ગતીસુ, એકિસ્સા વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયા, એકમ્હિ ચ સત્તાવાસે સત્તન્નં વિપાકવિઞ્ઞાણાનં વુત્તનયેનેવ પચ્ચયો હોતિ પટિસન્ધિયં પવત્તે ચ.

આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો પન યસ્મા એકસ્મિં અરૂપભવે, એકિસ્સા ઓપપાતિકયોનિયા, એકિસ્સા દેવગતિયા, આકાસાનઞ્ચાયતનાદીસુ તીસુ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ, આકાસાનઞ્ચાયતનાદીસુ ચ ચતૂસુ સત્તાવાસેસુ પટિસન્ધિવસેન વિપચ્ચતિ, તસ્મા એસ એકસ્મિંયેવ ભવે, એકિસ્સા યોનિયા, એકિસ્સા દેવગતિયા, તીસુ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ ચતૂસુ સત્તાવાસેસુ, ચતુન્નં વિઞ્ઞાણાનં વુત્તનયેનેવ પચ્ચયો હોતિ પટિસન્ધિયં પવત્તે ચ.

કાયસઙ્ખારોપિ યસ્મા એકસ્મિં કામભવે, ચતૂસુ યોનીસુ, પઞ્ચસુ ગતીસુ, દ્વીસુ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ, દ્વીસુ ચ સત્તાવાસેસુ પટિસન્ધિં દત્વા સબ્બં અત્તનો વિપાકં જનેતિ, તસ્મા એસ એકસ્મિં ભવે, ચતૂસુ યોનીસુ, પઞ્ચસુ ગતીસુ, દ્વીસુ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ, દ્વીસુ ચ સત્તાવાસેસુ તેવીસતિયા વિપાકવિઞ્ઞાણાનં તથેવ પચ્ચયો પટિસન્ધિયં પવત્તે ચ. વચીસઙ્ખારેપિ એસેવ નયો.

ચિત્તસઙ્ખારો પન યસ્મા એકં સત્તાવાસં ઠપેત્વા ન કત્થચિ ન વિપચ્ચતિ, તસ્મા એસ તીસુ ભવેસુ, ચતૂસુ યોનીસુ, પઞ્ચસુ ગતીસુ, સત્તસુ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ, અટ્ઠસુ સત્તાવાસેસુ યથાયોગં દ્વત્તિંસાય વિપાકવિઞ્ઞાણાનં તથેવ પચ્ચયો પટિસન્ધિયં પવત્તે ચ. અવિઞ્ઞાણકે પન સત્તાવાસે સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણં નત્થિ.

અપિચ પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો અસઞ્ઞસત્તેસુ કટત્તારૂપાનં નાનાક્ખણિકકમ્મપચ્ચયેન પચ્ચયોતિ. એવં –

પટિસન્ધિપવત્તીનં, વસેનેતે ભવાદિસુ;

વિજાનિતબ્બા સઙ્ખારા, યથા યેસઞ્ચ પચ્ચયાતિ.

સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણપદનિદ્દેસો.

નામરૂપપદનિદ્દેસો

૨૨૮. વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપનિદ્દેસે –

દેસનાભેદતો સબ્બ-ભવાદીસુ પવત્તિતો;

સઙ્ગહા પચ્ચયનયા, વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

‘દેસનાભેદતો’તિ ‘‘તત્થ કતમં રૂપં? ચત્તારો ચ મહાભૂતા ચતુન્નઞ્ચ મહાભૂતાનં ઉપાદાય રૂપ’’ન્તિ (સં. નિ. ૨.૨; મ. નિ. ૧.૧૦૦) એવં તાવ સુત્તન્તે ચ ઇધ રૂપપદસ્સ અભેદતો એકસદિસા દેસના કતા; નામપદસ્સ પન ભેદતો.

સુત્તન્તસ્મિઞ્હિ ‘‘તત્થ કતમં નામં? વેદના સઞ્ઞા ચેતના ફસ્સો મનસિકારો’’તિ વુત્તં. ઇધ ‘‘વેદનાક્ખન્ધો સઞ્ઞાક્ખન્ધો સઙ્ખારક્ખન્ધો’’તિ. તત્થ હિ યમ્પિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામં ઉપ્પજ્જતિ, ઉપ્પન્નઞ્ચ ચિત્તસ્સ ઠિતિ અરૂપીનં ધમ્માનં આયૂતિ એવં અઞ્ઞધમ્મસન્નિસ્સયેન અગ્ગહેતબ્બતો પાકટં, તં દસ્સેન્તો ચેતનાફસ્સમનસિકારવસેન સઙ્ખારક્ખન્ધં તિધા ભિન્દિત્વા દ્વીહિ ખન્ધેહિ સદ્ધિં દેસેસિ. ઇધ પન તત્થ વુત્તઞ્ચ અવુત્તઞ્ચ સબ્બં નામં સઙ્ગણ્હન્તો ‘‘તયો ખન્ધા – વેદનાક્ખન્ધો સઞ્ઞાક્ખન્ધો સઙ્ખારક્ખન્ધો’’તિ આહ.

કિં પન ઇમે તયો ખન્ધાવ નામં, વિઞ્ઞાણં નામં નામ ન હોતીતિ? નો ન હોતિ. તસ્મિં પન વિઞ્ઞાણે ગય્હમાને નામવિઞ્ઞાણસ્સ ચ પચ્ચયવિઞ્ઞાણસ્સ ચાતિ દ્વિન્નં વિઞ્ઞાણાનં સહભાવો આપજ્જતિ. તસ્મા વિઞ્ઞાણં પચ્ચયટ્ઠાને ઠપેત્વા પચ્ચયનિબ્બત્તં નામં દસ્સેતું તયોવ ખન્ધા વુત્તાતિ. એવં તાવ ‘દેસનાભેદતો’ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

‘સબ્બભવાદીસુ પવત્તિતો’તિ એત્થ પન નામં એકં સત્તાવાસં ઠપેત્વા સબ્બભવયોનિગતિવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિસેસસત્તાવાસેસુ પવત્તતિ. રૂપં દ્વીસુ ભવેસુ, ચતૂસુ યોનીસુ, પઞ્ચસુ ગતીસુ, પુરિમાસુ ચતૂસુ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ, પઞ્ચસુ ચ સત્તાવાસેસુ પવત્તતિ. એવં પવત્તમાને ચેતસ્મિં નામરૂપે યસ્મા અભાવકગબ્ભસેય્યકાનં અણ્ડજાનઞ્ચ પટિસન્ધિક્ખણે વત્થુકાયવસેન રૂપતો દ્વે સન્તતિસીસાનિ તયો ચ અરૂપિનો ખન્ધા પાતુભવન્તિ, તસ્મા તેસં વિત્થારેન રૂપરૂપતો વીસતિ ધમ્મા તયો ચ અરૂપિનો ખન્ધાતિ એતે તેવીસતિ ધમ્મા વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપન્તિ વેદિતબ્બા. અગ્ગહિતગ્ગહણેન પન એકસન્તતિસીસતો નવ રૂપધમ્મે અપનેત્વા ચુદ્દસ, સભાવકાનં ભાવદસકં પક્ખિપિત્વા તેત્તિંસ. તેસમ્પિ અગહિતગ્ગહણેન સન્તતિસીસદ્વયતો અટ્ઠારસ રૂપધમ્મે અપનેત્વા પન્નરસ.

યસ્મા ચ ઓપપાતિકસત્તેસુ બ્રહ્મકાયિકાદીનં પટિસન્ધિક્ખણે ચક્ખુસોતવત્થુદસકાનં જીવિતિન્દ્રિયનવકસ્સ ચ વસેન રૂપરૂપતો ચત્તારિ સન્તતિસીસાનિ તયો ચ અરૂપિનો ખન્ધા પાતુભવન્તિ, તસ્મા તેસં વિત્થારેન રૂપરૂપતો એકૂનચત્તાલીસ ધમ્મા તયો ચ અરૂપિનો ખન્ધાતિ એતે દ્વાચત્તાલીસ ધમ્મા વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપન્તિ વેદિતબ્બા. અગહિતગ્ગહણેન પન સન્તતિસીસત્તયતો સત્તવીસતિ ધમ્મે અપનેત્વા પન્નરસ.

કામભવે પન યસ્મા સેસઓપપાતિકાનં વા સંસેદજાનં વા સભાવકપરિપુણ્ણાયતનાનં પટિસન્ધિક્ખણે રૂપરૂપતો સત્ત સન્તતિસીસાનિ તયો ચ અરૂપિનો ખન્ધા પાતુભવન્તિ, તસ્મા તેસં વિત્થારેન રૂપરૂપતો સત્તતિ ધમ્મા તયો ચ અરૂપિનો ખન્ધાતિ એતે તેસત્તતિ ધમ્મા વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપન્તિ વેદિતબ્બા. અગ્ગહિતગ્ગહણેન પન સન્તતિસીસછક્કતો ચતુપઞ્ઞાસ ધમ્મે અપનેત્વા એકૂનવીસતિ. એસ ઉક્કંસતો. અવકંસેન પન તંતંરૂપસન્તતિસીસવિકલાનં તસ્સ તસ્સ વસેન હાપેત્વા હાપેત્વા સઙ્ખેપતો ચ વિત્થારતો ચ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપસઙ્ખાતા વેદિતબ્બા. અરૂપીનં પન તયોવ અરૂપિનો ખન્ધા. અસઞ્ઞીનં રૂપતો જીવિતિન્દ્રિયનવકમેવાતિ. એસ તાવ પટિસન્ધિયં નયો.

પવત્તે પન સબ્બત્થ રૂપપ્પવત્તિદેસે પટિસન્ધિચિત્તસ્સ ઠિતિક્ખણે પટિસન્ધિચિત્તેન સહ પવત્તઉતુતો ઉતુસમુટ્ઠાનં સુદ્ધટ્ઠકં પાતુભવતિ. પટિસન્ધિચિત્તં પન રૂપં ન સમુટ્ઠાપેતિ. તઞ્હિ યથા પપાતે પતિતપુરિસો પરસ્સ પચ્ચયો હોતું ન સક્કોતિ, એવં વત્થુદુબ્બલતાય દુબ્બલત્તા રૂપં સમુટ્ઠાપેતું ન સક્કોતિ. પટિસન્ધિચિત્તતો પન ઉદ્ધં પઠમભવઙ્ગતો પભુતિ ચિત્તસમુટ્ઠાનકં સુદ્ધટ્ઠકં. સદ્દપાતુભાવકાલે પટિસન્ધિક્ખણતો ઉદ્ધં પવત્તઉતુતો ચેવ ચિત્તતો ચ સદ્દનવકં. યે પન કબળિકારાહારૂપજીવિનો ગબ્ભસેય્યકસત્તા તેસં –

‘‘યઞ્ચસ્સ ભુઞ્જતી માતા, અન્નં પાનઞ્ચ ભોજનં;

તેન સો તત્થ યાપેતિ, માતુકુચ્છિગતો નરો’’તિ. (સં. નિ. ૧.૨૩૫);

વચનતો માતરા અજ્ઝોહરિતાહારેન અનુગતે સરીરે, ઓપપાતિકાનં સબ્બપઠમં અત્તનો મુખગતં ખેળં અજ્ઝોહરણકાલે આહારસમુટ્ઠાનં સુદ્ધટ્ઠકન્તિ ઇદં આહારસમુટ્ઠાનસ્સ સુદ્ધટ્ઠકસ્સ ઉતુચિત્તસમુટ્ઠાનાનઞ્ચ ઉક્કંસતો દ્વિન્નં નવકાનં વસેન છબ્બીસતિવિધં, પુબ્બે એકેકચિત્તક્ખણે તિક્ખત્તું ઉપ્પજ્જમાનં વુત્તં કમ્મસમુટ્ઠાનં સત્તતિવિધન્તિ છન્નવુતિવિધં રૂપં તયો ચ અરૂપિનો ખન્ધાતિ સમાસતો નવનવુતિ ધમ્મા. યસ્મા વાસદ્દો અનિયતો કદાચિદેવ પાતુભાવતો, તસ્મા દુવિધમ્પિ તં અપનેત્વા ઇમે સત્તનવુતિ ધમ્મા યથાસમ્ભવં સબ્બસત્તાનં વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપન્તિ વેદિતબ્બા. તેસઞ્હિ સુત્તાનમ્પિ પમત્તાનમ્પિ ચરન્તાનમ્પિ ખાદન્તાનમ્પિ પિવન્તાનમ્પિ દિવા ચ રત્તિઞ્ચ એતે વિઞ્ઞાણપચ્ચયા પવત્તન્તિ. તઞ્ચ તેસં વિઞ્ઞાણપચ્ચયભાવં પરતો વણ્ણયિસ્સામ.

યં પનેતમેત્થ કમ્મજરૂપં તં ભવયોનિગતિવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિસત્તાવાસેસુ સબ્બપઠમં પતિટ્ઠહન્તમ્પિ તિસમુટ્ઠાનિકરૂપેન અનુપત્થદ્ધં ન સક્કોતિ સણ્ઠાતું, નાપિ તિસમુટ્ઠાનિકં તેન અનુપત્થદ્ધં. અથ ખો વાતબ્ભાહતાપિ ચતુદ્દિસવવત્થાપિતા નળકલાપિયો વિય, ઊમિવેગબ્ભાહતાપિ મહાસમુદ્દે કત્થચિ લદ્ધપતિટ્ઠા ભિન્નવાહનિકા વિય ચ અઞ્ઞમઞ્ઞૂપત્થદ્ધાનેવેતાનિ અપતમાનાનિ સણ્ઠહિત્વા એકમ્પિ વસ્સં દ્વેપિ વસ્સાનિ…પે… વસ્સસતમ્પિ યાવ તેસં સત્તાનં આયુક્ખયો વા પુઞ્ઞક્ખયો વા તાવ પવત્તન્તીતિ. એવં ‘સબ્બભવાદીસુ પવત્તિતો’પેત્થ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

‘સઙ્ગહા’તિ એત્થ ચ યં આરુપ્પે પવત્તિપટિસન્ધીસુ પઞ્ચવોકારભવે ચ પવત્તિયા વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામમેવ, યઞ્ચ અસઞ્ઞીસુ સબ્બત્થ પઞ્ચવોકારભવે ચ પવત્તિયા વિઞ્ઞાણપચ્ચયા રૂપમેવ, યઞ્ચ પઞ્ચવોકારભવે સબ્બત્થ વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપં, તં સબ્બં નામઞ્ચ રૂપઞ્ચ નામરૂપઞ્ચ નામરૂપન્તિ એવં એકદેસસરૂપેકસેસનયેન સઙ્ગહેત્વા વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપન્તિ વેદિતબ્બં. અસઞ્ઞીસુ વિઞ્ઞાણાભાવા અયુત્તન્તિ ચે નાયુત્તં. ઇદઞ્હિ –

નામરૂપસ્સ યં હેતુ, વિઞ્ઞાણં તં દ્વિધા મતં;

વિપાકમવિપાકઞ્ચ, યુત્તમેવ યતો ઇદં.

યઞ્હિ નામરૂપસ્સ હેતુ વિઞ્ઞાણં તં વિપાકાવિપાકભેદતો દ્વિધા મતં. ઇદઞ્ચ અસઞ્ઞસત્તેસુ કમ્મસમુટ્ઠાનત્તા પઞ્ચવોકારભવે પવત્તઅભિસઙ્ખારવિઞ્ઞાણપચ્ચયા રૂપં, તથા પઞ્ચવોકારે પવત્તિયં કુસલાદિચિત્તક્ખણે કમ્મસમુટ્ઠાનન્તિ યુત્તમેવ ઇદં. એવં ‘સઙ્ગહતો’પેત્થ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

‘પચ્ચયનયા’તિ એત્થ હિ –

નામસ્સ પાકવિઞ્ઞાણં, નવધા હોતિ પચ્ચયો;

વત્થુરૂપસ્સ નવધા, સેસરૂપસ્સ અટ્ઠધા.

અભિસઙ્ખારવિઞ્ઞાણં, હોતિ રૂપસ્સ એકધા;

તદઞ્ઞં પન વિઞ્ઞાણં, તસ્સ તસ્સ યથારહં.

યઞ્હેતં પટિસન્ધિયં પવત્તિયં વા વિપાકસઙ્ખાતં નામં, તસ્સ રૂપમિસ્સસ્સ વા રૂપઅમિસ્સસ્સ વા પટિસન્ધિકં વા અઞ્ઞં વા વિપાકવિઞ્ઞાણં સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયસમ્પયુત્તવિપાકઆહારઇન્દ્રિયઅત્થિઅવિગતપચ્ચયેહિ નવધા પચ્ચયો હોતિ. વત્થુરૂપસ્સ પટિસન્ધિયં સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયવિપાકઆહારઇન્દ્રિયવિપ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતપચ્ચયેહિ નવધા પચ્ચયો હોતિ. ઠપેત્વા પન વત્થુરૂપં સેસરૂપસ્સ ઇમેસુ નવસુ અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયં અપનેત્વા સેસેહિ અટ્ઠહિ પચ્ચયેહિ પચ્ચયો હોતિ. અભિસઙ્ખારવિઞ્ઞાણં પન અસઞ્ઞસત્તરૂપસ્સ વા પઞ્ચવોકારે વા કમ્મજસ્સ સુત્તન્તિકપરિયાયેન ઉપનિસ્સયવસેન એકધાવ પચ્ચયો હોતિ. અવસેસં પઠમભવઙ્ગતો પભુતિ સબ્બમ્પિ વિઞ્ઞાણં તસ્સ તસ્સ નામરૂપસ્સ યથારહં પચ્ચયો હોતીતિ વેદિતબ્બં. વિત્થારતો પન તસ્સ પચ્ચયનયે દસ્સિયમાને સબ્બાપિ પટ્ઠાનકથા વિત્થારેતબ્બા હોતીતિ ન તં આરભામ.

તત્થ સિયા – કથં પનેતં જાનિતબ્બં ‘‘પટિસન્ધિનામરૂપં વિઞ્ઞાણપચ્ચયા હોતી’’તિ? સુત્તતો યુત્તિતો ચ. સુત્તે હિ ‘‘ચિત્તાનુપરિવત્તિનો ધમ્મા’’તિઆદિના (ધ. સ. દુકમાતિકા ૬૨) નયેન બહુધા વેદનાદીનં વિઞ્ઞાણપચ્ચયતા સિદ્ધા. યુત્તિતો પન –

ચિત્તજેન હિ રૂપેન, ઇધ દિટ્ઠેન સિજ્ઝતિ;

અદિટ્ઠસ્સાપિ રૂપસ્સ, વિઞ્ઞાણં પચ્ચયો ઇતિ.

ચિત્તે હિ પસન્ને અપ્પસન્ને વા તદનુરૂપાનિ રૂપાનિ ઉપ્પજ્જમાનાનિ દિટ્ઠાનિ. દિટ્ઠેન ચ અદિટ્ઠસ્સ અનુમાનં હોતીતિ ઇમિના ઇધ દિટ્ઠેન ચિત્તજરૂપેન અદિટ્ઠસ્સાપિ પટિસન્ધિરૂપસ્સ વિઞ્ઞાણં પચ્ચયો હોતીતિ જાનિતબ્બમેતં. કમ્મસમુટ્ઠાનસ્સાપિ હિ તસ્સ ચિત્તસમુટ્ઠાનસ્સેવ વિઞ્ઞાણપચ્ચયતા પટ્ઠાને (પટ્ઠા. ૧.૧.૫૩, ૪૧૯) આગતાતિ. એવં પચ્ચયનયતો પેત્થ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

એત્થ ચ ‘‘વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપ’’ન્તિ ભાસમાનેન ભગવતા યસ્મા ઉપપરિક્ખમાનાનં પણ્ડિતાનં પરમત્થતો નામરૂપમત્તમેવ પવત્તમાનં દિસ્સતિ, ન સત્તો, ન પોસો; તસ્મા અપ્પટિવત્તિયં સમણેન વા બ્રાહ્મણેન વા દેવેન વા મારેન વા બ્રહ્મુના વા કેનચિ વા લોકસ્મિં અનુત્તરં ધમ્મચક્કં પવત્તિતં હોતીતિ.

વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપપદનિદ્દેસો.

સળાયતનપદનિદ્દેસો

૨૨૯. નામરૂપપચ્ચયા સળાયતનનિદ્દેસે –

નામં ખન્ધત્તયં રૂપં, ભૂતવત્થાદિકં મતં;

કતેકસેસં તં તસ્સ, તાદિસસ્સેવ પચ્ચયો.

યઞ્હેતં સળાયતનસ્સ પચ્ચયભૂતં નામરૂપં, તત્થ નામન્તિ વેદનાદિક્ખન્ધત્તયં, રૂપં પન સકસન્તતિપરિયાપન્નં નિયમતો ચત્તારિ ભૂતાનિ છ વત્થૂનિ જીવિતિન્દ્રિયન્તિ એવં ભૂતવત્થાદિકં મતન્તિ વેદિતબ્બં. તં પન ‘‘નામઞ્ચ રૂપઞ્ચ નામરૂપઞ્ચ નામરૂપ’’ન્તિ એવં કતેકસેસં ‘‘છટ્ઠાયતનઞ્ચ સળાયતનઞ્ચ સળાયતન’’ન્તિ એવં કતેકસેસસ્સેવ સળાયતનસ્સ પચ્ચયોતિ વેદિતબ્બં. કસ્મા? યસ્મા આરુપ્પે નામમેવ પચ્ચયો. તઞ્ચ છટ્ઠાયતનસ્સેવ, ન અઞ્ઞસ્સ. ‘‘નામપચ્ચયા છટ્ઠાયતન’’ન્તિ હિ અબ્યાકતવારે વક્ખતિ. ઇધ સઙ્ગહિતમેવ હિ તત્થ વિભત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

તત્થ સિયા – કથં પનેતં જાનિતબ્બં ‘‘નામરૂપં સળાયતનસ્સ પચ્ચયો’’તિ? નામરૂપભાવે ભાવતો. તસ્સ તસ્સ હિ નામસ્સ રૂપસ્સ ચ ભાવે તં તં આયતનં હોતિ, ન અઞ્ઞથા. સા પનસ્સ તબ્ભાવભાવીભાવતા પચ્ચયનયસ્મિઞ્ઞેવ આવિભવિસ્સતિ. તસ્મા –

પટિસન્ધિયં પવત્તે વા, હોતિ યં યસ્સ પચ્ચયો;

યથા ચ પચ્ચયો હોતિ, તથા નેય્યં વિભાવિના.

તત્રાયં અત્થદીપના –

નામમેવ હિ આરુપ્પે, પટિસન્ધિપવત્તિસુ;

પચ્ચયો સત્તધા છટ્ઠા, હોતિ તં અવકંસતો.

કથં? ‘પટિસન્ધિયં’ તાવ અવકંસતો સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયસમ્પયુત્તવિપાકઅત્થિઅવિગતપચ્ચયેહિ સત્તધા નામં છટ્ઠાયતનસ્સ પચ્ચયો હોતિ. કિઞ્ચિ પનેત્થ હેતુપચ્ચયેન, કિઞ્ચિ આહારપચ્ચયેનાતિ એવં અઞ્ઞથાપિ પચ્ચયો હોતિ. તસ્સ વસેન ઉક્કંસાવકંસો વેદિતબ્બો.

‘પવત્તે’પિ વિપાકં વુત્તનયેનેવ પચ્ચયો હોતિ. ઇતરં પન અવકંસતો વુત્તપ્પકારેસુ પચ્ચયેસુ વિપાકપચ્ચયવજ્જેહિ છહિ પચ્ચયો હોતિ. કિઞ્ચિ પનેત્થ હેતુપચ્ચયેન, કિઞ્ચિ આહારપચ્ચયેનાતિ એવં અઞ્ઞથાપિ પચ્ચયો હોતિ. તસ્સ વસેન ઉક્કંસાવકંસો વેદિતબ્બો.

અઞ્ઞસ્મિમ્પિ ભવે નામં, તથેવ પટિસન્ધિયં;

છટ્ઠસ્સ ઇતરેસં તં, છહાકારેહિ પચ્ચયો.

આરુપ્પતો હિ અઞ્ઞસ્મિમ્પિ પઞ્ચવોકારભવે તં વિપાકનામં હદયવત્થુનો સહાયં હુત્વા છટ્ઠસ્સ મનાયતનસ્સ યથા આરુપ્પે વુત્તં તથેવ અવકંસતો સત્તધા પચ્ચયો હોતિ. ઇતરેસં પનેતં પઞ્ચન્નં ચક્ખાયતનાદીનં ચતુમહાભૂતસહાયં હુત્વા સહજાત નિસ્સયવિપાકવિપ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતવસેન છહાકારેહિ પચ્ચયો હોતિ. કિઞ્ચિ પનેત્થ હેતુપચ્ચયેન, કિઞ્ચિ આહારપચ્ચયેનાતિ એવં અઞ્ઞથાપિ પચ્ચયો હોતિ. તસ્સ વસેન ઉક્કંસાવકંસો વેદિતબ્બો.

પવત્તેપિ તથા હોતિ, પાકં પાકસ્સ પચ્ચયો;

અપાકં અવિપાકસ્સ, છધા છટ્ઠસ્સ પચ્ચયો.

પવત્તેપિ હિ પઞ્ચવોકારભવે યથા પટિસન્ધિયં, તથેવ વિપાકનામં વિપાકસ્સ છટ્ઠાયતનસ્સ અવકંસતો સત્તધા પચ્ચયો હોતિ. અવિપાકં પન અવિપાકસ્સ છટ્ઠસ્સ અવકંસતોવ તતો વિપાકપચ્ચયં અપનેત્વા છધાવ પચ્ચયો હોતિ. વુત્તનયેનેવ પનેત્થ ઉક્કંસાવકંસો વેદિતબ્બો.

તત્થેવ સેસપઞ્ચન્નં, વિપાકં પચ્ચયો ભવે;

ચતુધા અવિપાકમ્પિ, એવમેવ પકાસિતં.

તત્થેવ હિ પવત્તે સેસાનં ચક્ખાયતનાદીનં પઞ્ચન્નં ચક્ખુપ્પસાદાદિવત્થુકમ્પિ ઇતરમ્પિ વિપાકનામં પચ્છાજાતવિપ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતપચ્ચયેહિ ચતુધા પચ્ચયો હોતિ. યથા ચ વિપાકં, અવિપાકમ્પિ એવમેવ પકાસિતં. તસ્મા કુસલાદિભેદમ્પિ તેસં ચતુધા પચ્ચયો હોતીતિ વેદિતબ્બં. એવં તાવ નામમેવ પટિસન્ધિયં પવત્તે વા યસ્સ યસ્સ આયતનસ્સ પચ્ચયો હોતિ, યથા ચ હોતિ, તથા વેદિતબ્બં.

રૂપં પનેત્થ આરુપ્પ-ભવે ભવતિ પચ્ચયો;

ન એકાયતનસ્સાપિ, પઞ્ચક્ખન્ધભવે પન.

રૂપતો સન્ધિયં વત્થુ, છધા છટ્ઠસ્સ પચ્ચયો;

ભૂતાનિ ચતુધા હોન્તિ, પઞ્ચન્નં અવિસેસતો.

રૂપતો હિ પટિસન્ધિયં વત્થુરૂપં છટ્ઠસ્સ મનાયતનસ્સ સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયવિપ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતપચ્ચયેહિ છધા પચ્ચયો હોતિ. ચત્તારિ પન ભૂતાનિ અવિસેસતો પટિસન્ધિયં પવત્તે ચ યં યં આયતનં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ તસ્સ વસેન પઞ્ચન્નમ્પિ ચક્ખાયતનાદીનં સહજાતનિસ્સયઅત્થિઅવિગતપચ્ચયેહિ ચતુધા પચ્ચયા હોન્તિ.

તિધા જીવિતમેતેસં, આહારો ચ પવત્તિયં;

તાનેવ છધા છટ્ઠસ્સ, વત્થુ તસ્સેવ પઞ્ચધા.

એતેસં પન ચક્ખાદીનં પઞ્ચન્નં પટિસન્ધિયં પવત્તે ચ અત્થિઅવિગતઇન્દ્રિયવસેન રૂપજીવિતં તિધા પચ્ચયો હોતિ.

‘આહારો ચા’તિ આહારો ચ અત્થિઅવિગતઆહારવસેન તિધા પચ્ચયો હોતિ. સો ચ ખો યે સત્તા આહારૂપજીવિનો, તેસં આહારાનુગતે કાયે પવત્તિયંયેવ, નો પટિસન્ધિયં. તાનિ પન પઞ્ચ ચક્ખાયતનાદીનિ છટ્ઠસ્સ ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણસઙ્ખાતસ્સ મનાયતનસ્સ નિસ્સયપુરેજાતઇન્દ્રિયવિપ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતવસેન છહાકારેહિ પચ્ચયા હોન્તિ પવત્તે, નો પટિસન્ધિયં. ઠપેત્વા પન પઞ્ચ વિઞ્ઞાણાનિ તસ્સેવ અવસેસમનાયતનસ્સ વત્થુરૂપં નિસ્સયપુરેજાતવિપ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતવસેન પઞ્ચધા પચ્ચયો હોતિ પવત્તે, નો પટિસન્ધિયં. એવં રૂપમેવ પટિસન્ધિયં પવત્તે વા યસ્સ યસ્સ આયતનસ્સ પચ્ચયો હોતિ યથા ચ હોતિ તથા વેદિતબ્બં.

નામરૂપં પનુભયં, હોતિ યં યસ્સ પચ્ચયો;

યથા ચ તમ્પિ સબ્બત્થ, વિઞ્ઞાતબ્બં વિભાવિના.

સેય્યથિદં – પટિસન્ધિયં તાવ પઞ્ચવોકારભવે ખન્ધત્તયવત્થુરૂપસઙ્ખાતં નામરૂપં છટ્ઠાયતનસ્સ સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયવિપાકસમ્પયુત્તવિપ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતપચ્ચયાદીહિ પચ્ચયો હોતીતિ ઇદમેત્થ મુખમત્તં. વુત્તનયાનુસારેન પન સક્કા સબ્બં યોજેતુન્તિ ન એત્થ વિત્થારો દસ્સિતોતિ.

નામરૂપપચ્ચયા સળાયતનપદનિદ્દેસો.

ફસ્સપદનિદ્દેસો

૨૩૦. સળાયતનપચ્ચયા ફસ્સનિદ્દેસે –

છળેવ ફસ્સા સઙ્ખેપા, ચક્ખુસમ્ફસ્સઆદયો;

વિઞ્ઞાણમિવ બત્તિંસ, વિત્થારેન ભવન્તિ તે.

‘સઙ્ખેપતો’ હિ પાળિયં ચક્ખુસમ્ફસ્સોતિ આદયો છળેવ ફસ્સા આગતા. વિત્થારેન પન ચક્ખુસમ્ફસ્સાદયો પઞ્ચ કુસલવિપાકા પઞ્ચ અકુસલવિપાકાતિ દસ, સેસા બાવીસતિ લોકિયવિપાકવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તા ચ બાવીસતીતિ એવં સબ્બેપિ સઙ્ખારપચ્ચયા વુત્તવિઞ્ઞાણમિવ બાત્તિંસ હોન્તિ. યં પનેતસ્સ બાત્તિંસવિધસ્સાપિ ફસ્સસ્સ પચ્ચયો સળાયતનં. તત્થ –

છટ્ઠેન સહ અજ્ઝત્તં, ચક્ખાદિં બાહિરેહિપિ;

સળાયતનમિચ્છન્તિ, છહિ સદ્ધિં વિચક્ખણા.

તત્થ યે તાવ ‘‘ઉપાદિન્નકપવત્તિકથા અય’’ન્તિ એકસન્તતિપરિયાપન્નમેવ પચ્ચયં પચ્ચયુપ્પન્નઞ્ચ દીપેન્તિ, તે છટ્ઠાયતનપચ્ચયા ફસ્સોતિ પાળિઅનુસારતો આરુપ્પે છટ્ઠાયતનઞ્ચ અઞ્ઞત્થ સબ્બસઙ્ગહતો સળાયતનઞ્ચ ફસ્સસ્સ પચ્ચયોતિ એકદેસસરૂપેકસેસં કત્વા છટ્ઠેન સહ અજ્ઝત્તં ચક્ખાદિં સળાયતનન્તિ ઇચ્છન્તિ. તઞ્હિ છટ્ઠાયતનઞ્ચ સળાયતનઞ્ચ સળાયતનન્ત્વેવ સઙ્ઘં ગચ્છતિ. યે પન પચ્ચયુપ્પન્નમેવ એકસન્તતિપરિયાપન્નં દીપેન્તિ, પચ્ચયં પન ભિન્નસન્તાનમ્પિ, તે યં યં આયતનં ફસ્સસ્સ પચ્ચયો હોતિ તં સબ્બં દીપેન્તા બાહિરમ્પિ પરિગ્ગહેત્વા તદેવ છટ્ઠેન સહ અજ્ઝત્તં બાહિરેહિપિ રૂપાયતનાદીહિ સદ્ધિં સળાયતનન્તિ ઇચ્છન્તિ. તમ્પિ હિ છટ્ઠાયતનઞ્ચ સળાયતનઞ્ચ સળાયતનન્તિ એતેસં એકસેસે કતે સળાયતનન્ત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ.

એત્થાહ – ન સબ્બાયતનેહિ એકો ફસ્સો સમ્ભોતિ, નાપિ એકમ્હા આયતના સબ્બે ફસ્સા, અયઞ્ચ સળાયતનપચ્ચયા ફસ્સોતિ એકોવ વુત્તો, સો કસ્માતિ? તત્રિદં વિસ્સજ્જનં – સચ્ચમેતં. સબ્બેહિ એકો એકમ્હા વા સબ્બે ન સમ્ભોન્તિ, સમ્ભોતિ પન અનેકેહિ એકો; યથા ચક્ખુસમ્ફસ્સો ચક્ખાયતના રૂપાયતના ચક્ખુવિઞ્ઞાણસઙ્ખાતા મનાયતના અવસેસા સમ્પયુત્તધમ્માયતના ચાતિ એવં સબ્બત્થ યથાનુરૂપં યોજેતબ્બં. તસ્મા એવ હિ –

એકો પનેકાયતન-પ્પભવો ઇતિ દીપિતો;

ફસ્સોયં એકવચન-નિદ્દેસેનિધ તાદિના.

‘એકવચનનિદ્દેસેના’તિ સળાયતનપચ્ચયા ફસ્સોતિ ઇમિના હિ એકવચનનિદ્દેસેન અનેકેહિ આયતનેહિ એકો ફસ્સો હોતીતિ તાદિના દીપિતોતિ અત્થો. આયતનેસુ પન –

છધા પઞ્ચ તતો એકં, નવધા બાહિરાનિ છ;

યથાસમ્ભવમેતસ્સ, પચ્ચયત્તે વિભાવયે.

તત્રાયં વિભાવના – ચક્ખાયતનાદીનિ તાવ પઞ્ચ ચક્ખુસમ્ફસ્સાદિભેદતો પઞ્ચવિધસ્સ ફસ્સસ્સ નિસ્સયપુરેજાતઇન્દ્રિયવિપ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતવસેન છધા પચ્ચયા હોન્તિ. તતો પરં એકં વિપાકમનાયતનં અનેકભેદસ્સ વિપાકમનોસમ્ફસ્સસ્સ સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયવિપાકઆહારઇન્દ્રિયસમ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતવસેન નવધા પચ્ચયો હોતિ. બાહિરેસુ પન રૂપાયતનં ચક્ખુસમ્ફસ્સસ્સ આરમ્મણપુરેજાતઅત્થિઅવિગતવસેન ચતુધા પચ્ચયો હોતિ. તથા સદ્દાયતનાદીનિ સોતસમ્ફસ્સાદીનં. મનોસમ્ફસ્સસ્સ પન તાનિ ધમ્માયતનઞ્ચ તથા ચ આરમ્મણપચ્ચયમત્તેનેવ ચાતિ એવં બાહિરાનિ છ યથાસમ્ભવમેતસ્સ પચ્ચયત્તે વિભાવયેતિ.

સળાયતનપચ્ચયા ફસ્સપદનિદ્દેસો.

વેદનાપદનિદ્દેસો

૨૩૧. ફસ્સપચ્ચયા વેદનાનિદ્દેસે –

દ્વારતો વેદના વુત્તા, ચક્ખુસમ્ફસ્સજાદિકા;

છળેવ તા પભેદેન, એકૂનનવુતી મતા.

ચક્ખુસમ્ફસ્સજાવેદનાતિઆદિના હિ નયેન પાળિયં ઇમા ચક્ખુસમ્ફસ્સજાદિકા દ્વારતો છળેવ વેદના વુત્તા. તા પન પભેદેન એકૂનનવુતિયા ચિત્તેહિ સમ્પયુત્તત્તા એકૂનનવુતીતિ મતા.

વેદનાસુ પનેતાસુ, ઇધ બાત્તિંસ વેદના;

વિપાકચિત્તયુત્તાવ, અધિપ્પેતાતિ ભાસિતા.

અટ્ઠધા તત્થ પઞ્ચન્નં, પઞ્ચદ્વારમ્હિ પચ્ચયો;

સેસાનં એકધા ફસ્સો, મનોદ્વારેપિ સો તથા.

તત્થ હિ પઞ્ચદ્વારે ચક્ખુપસાદાદિવત્થુકાનં પઞ્ચન્નં વેદનાનં ચક્ખુસમ્ફસ્સાદિકો ફસ્સો સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયવિપાકઆહારસમ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતવસેન અટ્ઠધા પચ્ચયો હોતિ. સેસાનં પન એકેકસ્મિં દ્વારે સમ્પટિચ્છનસન્તીરણતદારમ્મણવસેન પવત્તાનં કામાવચરવિપાકવેદનાનં ચક્ખુસમ્ફસ્સાદિકો ફસ્સો ઉપનિસ્સયવસેન એકધાવ પચ્ચયો હોતિ.

‘મનોદ્વારેપિ સો તથા’તિ મનોદ્વારેપિ હિ તદારમ્મણવસેન પવત્તાનં કામાવચરવિપાકવેદનાનં સો સહજાતમનોસમ્ફસ્સસઙ્ખાતો ફસ્સો તથેવ અટ્ઠધા પચ્ચયો હોતિ, પટિસન્ધિભવઙ્ગચુતિવસેન ચ પવત્તાનં તેભૂમકવિપાકવેદનાનમ્પિ. યા પનેતા મનોદ્વારે તદારમ્મણવસેન પવત્તા કામાવચરવેદના, તાસં મનોદ્વારે આવજ્જનસમ્પયુત્તો મનોસમ્ફસ્સો ઉપનિસ્સયવસેન એકધા પચ્ચયો હોતીતિ.

ફસ્સપચ્ચયા વેદનાપદનિદ્દેસો.

તણ્હાપદનિદ્દેસો

૨૩૨. વેદનાપચ્ચયા તણ્હાનિદ્દેસે –

રૂપતણ્હાદિભેદેન, છ તણ્હા ઇધ દીપિતા;

એકેકા તિવિધા તત્થ, પવત્તાકારતો મતા.

ઇમસ્મિઞ્હિ વેદનાપચ્ચયા તણ્હાનિદ્દેસે ‘સેટ્ઠિપુત્તો બ્રાહ્મણપુત્તો’તિ પિતિતો નામવસેન પુત્તો વિય ઇમા રૂપતણ્હા…પે… ધમ્મતણ્હાતિ આરમ્મણતો નામવસેન છ તણ્હા દીપિતા પકાસિતા કથિતાતિ અત્થો. તત્થ રૂપે તણ્હા રૂપતણ્હાતિ ઇમિના નયેન પદત્થો વેદિતબ્બો.

તાસુ ચ પન તણ્હાસુ એકેકા તણ્હા પવત્તિઆકારતો કામતણ્હા, ભવતણ્હા, વિભવતણ્હાતિ એવં તિવિધા મતા. રૂપતણ્હા એવ હિ યદા ચક્ખુસ્સ આપાથગતં રૂપારમ્મણં કામસ્સાદવસેન અસ્સાદયમાના પવત્તતિ, તદા કામતણ્હા નામ હોતિ. યદા તદેવારમ્મણં ધુવં સસ્સતન્તિ પવત્તાય સસ્સતદિટ્ઠિયા સદ્ધિં પવત્તતિ, તદા ભવતણ્હા નામ હોતિ. સસ્સતદિટ્ઠિસહગતો હિ રાગો ભવતણ્હાતિ વુચ્ચતિ. યદા પન તદેવારમ્મણં ‘‘ઉચ્છિજ્જતિ વિનસ્સતી’’તિ પવત્તાય ઉચ્છેદદિટ્ઠિયા સદ્ધિં પવત્તતિ, તદા વિભવતણ્હા નામ હોતિ. ઉચ્છેદદિટ્ઠિસહગતો હિ રાગો વિભવતણ્હાતિ વુચ્ચતિ. એસેવ નયો સદ્દતણ્હાદીસુપીતિ એતા અટ્ઠારસ તણ્હા હોન્તિ.

તા અજ્ઝત્તરૂપાદીસુ અટ્ઠારસ, બહિદ્ધા અટ્ઠારસાતિ છત્તિંસ. ઇતિ અતીતા છત્તિંસ, અનાગતા છત્તિંસ, પચ્ચુપ્પન્ના છત્તિંસાતિ અટ્ઠસતં તણ્હા હોન્તિ. તા પન સંઙ્ખિપ્પમાના રૂપાદિઆરમ્મણવસેન છ, કામતણ્હાદિવસેન વા તિસ્સોવ તણ્હા હોન્તીતિ વેદિતબ્બા. યસ્મા પનિમે સત્તા પુત્તં અસ્સાદેત્વા પુત્તે મમત્તેન ધાતિયા વિય રૂપાદિઆરમ્મણવસેન ઉપ્પજ્જમાનં વેદનં અસ્સાદેત્વા વેદનાય મમત્તેન રૂપાદિઆરમ્મણદાયકાનં ચિત્તકારગન્ધબ્બગન્ધિકસૂદતન્તવાયરસાયનવિધાયકવેજ્જાદીનં મહાસક્કારં કરોન્તિ, તસ્મા સબ્બાપેસા વેદનાપચ્ચયા તણ્હા હોતીતિ વેદિતબ્બા.

યસ્મા ચેત્થ અધિપ્પેતા, વિપાકસુખવેદના;

એકાવ એકધા ચેસા, તસ્મા તણ્હાય પચ્ચયો.

‘એકધા’તિ ઉપનિસ્સયપચ્ચયેન પચ્ચયો હોતિ. યસ્મા વા –

દુક્ખી સુખં પત્થયતિ, સુખી ભિય્યોપિ ઇચ્છતિ;

ઉપેક્ખા પન સન્તત્તા, સુખમિચ્ચેવ ભાસિતા.

તણ્હાય પચ્ચયા તસ્મા, હોન્તિ તિસ્સોપિ વેદના;

વેદનાપચ્ચયા તણ્હા, ઇતિ વુત્તા મહેસિના.

વેદના પચ્ચયા ચાપિ, યસ્મા નાનુસયં વિના;

હોતિ તસ્મા ન સા હોતિ, બ્રાહ્મણસ્સ વુસીમતોતિ.

વેદનાપચ્ચયા તણ્હાપદનિદ્દેસો.

ઉપાદાનપદનિદ્દેસો

૨૩૩. તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાનનિદ્દેસે –

ઉપાદાનાનિ ચત્તારિ, તાનિ અત્થવિભાગતો;

ધમ્મસઙ્ખેપવિત્થારા, કમતો ચ વિભાવયે.

પાળિયઞ્હિ ઉપાદાનન્તિ કામુપાદાનં…પે… અત્તવાદુપાદાનન્તિ ઇમાનિ ચત્તારિ ઉપાદાનાનિ આગતાનિ. તેસં અયં અત્થવિભાગો – વત્થુસઙ્ખાતં કામં ઉપાદિયતીતિ કામુપાદાનં. કામો ચ સો ઉપાદાનઞ્ચાતિપિ કામુપાદાનં. ઉપાદાનન્તિ દળ્હગ્ગહણં. દળ્હત્થો હેત્થ ઉપસદ્દો ઉપાયાસ-ઉપકટ્ઠાદીસુ વિય. તથા દિટ્ઠિ ચ સા ઉપાદાનઞ્ચાતિ દિટ્ઠુપાદાનં. દિટ્ઠિં ઉપાદિયતીતિ વા દિટ્ઠુપાદાનં. સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચાતિઆદીસુ હિ પુરિમદિટ્ઠિં ઉત્તરદિટ્ઠિ ઉપાદિયતિ. તથા સીલબ્બતં ઉપાદિયતીતિ સીલબ્બતુપાદાનં. સીલબ્બતઞ્ચ તં ઉપાદાનઞ્ચાતિપિ સીલબ્બતુપાદાનં. ગોસીલગોવતાદીનિ હિ એવં સુદ્ધીતિ અભિનિવેસતો સયમેવ ઉપાદાનાનીતિ. તથા વદન્તિ એતેનાતિ વાદો, ઉપાદિયન્તિ એતેનાતિ ઉપાદાનં. કિં વદન્તિ ઉપાદિયન્તિ વા? અત્તાનં. અત્તનો વાદુપાદાનં અત્તવાદુપાદાનં. અત્તવાદમત્તમેવ વા અત્તાતિ ઉપાદિયન્તિ એતેનાતિ અત્તવાદુપાદાનં. અયં તાવ તેસં અત્થવિભાગો.

‘ધમ્મસઙ્ખેપવિત્થારે’ પન કામુપાદાનં તાવ ‘‘તત્થ કતમં કામુપાદાનં? યો કામેસુ કામચ્છન્દો કામરાગો કામનન્દી કામતણ્હા કામસ્નેહો કામપરિળાહો કામમુચ્છા કામજ્ઝોસાનં – ઇદં વુચ્ચતિ કામુપાદાન’’ન્તિ આગતત્તા સઙ્ખેપતો તણ્હાદળ્હત્તં વુત્તં. તણ્હાદળ્હત્તં નામ પુરિમતણ્હાઉપનિસ્સયપચ્ચયેન દળ્હસમ્ભૂતા ઉત્તરતણ્હા એવ. કેચિ પનાહુ – અપ્પત્તવિસયપત્થના તણ્હા, અન્ધકારે ચોરસ્સ હત્થપ્પસારણં વિય. સમ્પત્તવિસયગ્ગહણં ઉપાદાનં, તસ્સેવ ભણ્ડગ્ગહણં વિય. અપ્પિચ્છતાસન્તુટ્ઠિતાપટિપક્ખા ચ તે ધમ્મા. તથા પરિયેસનારક્ખદુક્ખમૂલાતિ. સેસુપાદાનત્તયં પન સઙ્ખેપતો દિટ્ઠિમત્તમેવ.

વિત્થારતો પન પુબ્બે રૂપાદીસુ વુત્તાય અટ્ઠસતપ્પભેદાયપિ તણ્હાય દળ્હભાવો કામુપાદાનં. દસવત્થુકા મિચ્છાદિટ્ઠિ દિટ્ઠુપાદાનં. યથાહ – ‘‘તત્થ કતમં દિટ્ઠુપાદાનં? નત્થિ દિન્નં, નત્થિ યિટ્ઠં…પે… સચ્છિકત્વા પવેદેન્તીતિ યા એવરૂપા દિટ્ઠિ…પે… વિપરિયેસગ્ગાહો – ઇદં વુચ્ચતિ દિટ્ઠુપાદાન’’ન્તિ (ધ. સ. ૧૨૨૧; વિભ. ૯૩૮) સીલવતેહિ સુદ્ધિપરામસનં પન સીલબ્બતુપાદાનં. યથાહ – ‘‘તત્થ કતમં સીલબ્બતુપાદાનં? ઇતો બહિદ્ધા સમણબ્રાહ્મણાનં સીલેન સુદ્ધિ, વતેન સુદ્ધિ, સીલબ્બતેન સુદ્ધીતિ યા એવરૂપા દિટ્ઠિ…પે… વિપરિયેસગ્ગાહો – ઇદં વુચ્ચતિ સીલબ્બતુપાદાન’’ન્તિ (ધ. સ. ૧૨૨૨; વિભ. ૯૩૮). વીસતિવત્થુકા સક્કાયદિટ્ઠિ અત્તવાદુપાદાનં. યથાહ – ‘‘તત્થ કતમં અત્તવાદુપાદાનં? ઇધ અસ્સુતવા પુથુજ્જનો…પે… સપ્પુરિસધમ્મે અવિનીતો રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ…પે… વિપરિયેસગ્ગાહો – ઇદં વુચ્ચતિ અત્તવાદુપાદાન’’ન્તિ (ધ. સ. ૧૨૨૩; વિભ. ૯૩૮). અયમેત્થ ધમ્મસઙ્ખેપવિત્થારો.

‘કમતો’તિ એત્થ પન તિવિધો કમો – ઉપ્પત્તિક્કમો, પહાનક્કમો, દેસનાક્કમો ચ. તત્થ અનમતગ્ગે સંસારે ઇમસ્સ પઠમં ઉપ્પત્તીતિ અભાવતો કિલેસાનં નિપ્પરિયાયેન ઉપ્પત્તિક્કમો ન વુચ્ચતિ. પરિયાયેન પન યેભુય્યેન એકસ્મિં ભવે અત્તગ્ગાહપુબ્બઙ્ગમો સસ્સતુચ્છેદાભિનિવેસો. તતો ‘‘સસ્સતો અયં અત્તા’’તિ ગણ્હતો અત્તવિસુદ્ધત્થં સીલબ્બતુપાદાનં, ઉચ્છિજ્જતીતિ ગણ્હતો પરલોકનિરપેક્ખસ્સ કામુપાદાનન્તિ એવં પઠમં અત્તવાદુપાદાનં, તતો દિટ્ઠિસીલબ્બતકામુપાદાનાનીતિ અયમેતેસં એકસ્મિં ભવે ઉપ્પત્તિક્કમો.

દિટ્ઠુપાદાનાદીનિ ચેત્થ પઠમં પહીયન્તિ સોતાપત્તિમગ્ગવજ્ઝત્તા. કામુપાદાનં પચ્છા અરહત્તમગ્ગવજ્ઝત્તાતિ. અયમેતેસં પહાનક્કમો.

મહાવિસયત્તા પન પાકટત્તા ચ એતેસુ કામુપાદાનં પઠમં દેસિતં. મહાવિસયઞ્હિ તં અટ્ઠચિત્તસમ્પયોગા. અપ્પવિસયાનિ ઇતરાનિ ચતુચિત્તસમ્પયોગા. યેભુય્યેન ચ આલયરામતાય પજાય પાકટં કામુપાદાનં, ન ઇતરાનિ. કામુપાદાનવા વત્થુકામાનં સમધિગમત્થં કોતૂહલમઙ્ગલાદિબહુલો હોતિ, ન સસ્સતદિટ્ઠીતિ તદનન્તરં દિટ્ઠુપાદાનં. તં પભિજ્જમાનં સીલબ્બતઅત્તવાદુપાદાનવસેન દુવિધં હોતિ. તસ્મિં દ્વયે ગોકિરિયં વા કુક્કુરકિરિયં વા દિસ્વાપિ વેદિતબ્બતો ઓળારિકન્તિ સીલબ્બતુપાદાનં પઠમં દેસિતં, સુખુમત્તા અન્તે અત્તવાદુપાદાનન્તિ અયમેતેસં દેસનાક્કમો.

તણ્હા ચ પુરિમસ્સેત્થ, એકધા હોતિ પચ્ચયો;

સત્તધા અટ્ઠધા વાપિ, હોતિ સેસત્તયસ્સ સા.

એત્થ ચ એવં દેસિતે ઉપાદાનચતુક્કે પુરિમસ્સ કામુપાદાનસ્સ કામતણ્હા ઉપનિસ્સયવસેન એકધાવ પચ્ચયો હોતિ તણ્હાભિનન્દિતેસુ વિસયેસુ ઉપ્પત્તિતો. સેસત્તયસ્સ પન સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયસમ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતહેતુવસેન સત્તધા વા ઉપનિસ્સયેન સહ અટ્ઠધા વાપિ પચ્ચયો હોતિ. યદા ચ સા ઉપનિસ્સયવસેન પચ્ચયો હોતિ તદા અસહજાતાવ હોતીતિ.

તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાનપદનિદ્દેસો.

ભવપદનિદ્દેસો

૨૩૪. ઉપાદાનપચ્ચયા ભવનિદ્દેસે –

અત્થતો ધમ્મતો ચેવ, સાત્થતો ભેદસઙ્ગહા;

યં યસ્સ પચ્ચયો ચેવ, વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

તત્થ ભવતીતિ ભવો. દુવિધેનાતિ દ્વીહિ આકારેહિ પવત્તિતોતિ અત્થો. અથવા દુવિધેનાતિ પચ્ચતે કરણવચનં, દુવિધોતિ વુત્તં હોતિ. અત્થીતિ સંવિજ્જતિ. કમ્મમેવ ભવો કમ્મભવો. ઉપપત્તિયેવ ભવો ઉપપત્તિભવો. એત્થ ચ ઉપપત્તિ ભવતીતિ ભવો. કમ્મં પન યથા સુખકારણત્તા ‘‘સુખો બુદ્ધાનમુપ્પાદો’’તિ (ધ. પ. ૧૯૪) વુત્તો, એવં ભવકારણત્તા ફલવોહારેન ભવોતિ વેદિતબ્બં. તત્થ કતમો કમ્મભવોતિ તેસુ દ્વીસુ ભવેસુ યો કમ્મભવોતિ વુત્તો, સો કતમોતિ અત્થો. પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારાદયો વુત્તત્થા એવ. સબ્બન્તિ અનવસેસં. ભવં ગચ્છતિ ગમેતિ ચાતિ ભવગામિ. ઇમિના લોકુત્તરં પટિક્ખિપતિ. અયઞ્હિ વટ્ટકથા, તઞ્ચ વિવટ્ટનિસ્સિતન્તિ. કરીયતીતિ કમ્મં.

કામભવાદીસુ કામસઙ્ખાતો ભવો કામભવો. એસ નયો રૂપારૂપભવેસુ. સઞ્ઞાવતં ભવો, સઞ્ઞા વા એત્થ ભવે અત્થીતિ સઞ્ઞાભવો. વિપરિયાયેન અસઞ્ઞાભવો. ઓળારિકસઞ્ઞાય અભાવા સુખુમાય ચ ભાવા નેવ સઞ્ઞા નાસઞ્ઞા અસ્મિં ભવેતિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાભવો. એકેન રૂપક્ખન્ધેન વોકિણ્ણો ભવો એકવોકારભવો. એકો વા વોકારો અસ્સ ભવસ્સાતિ એકવોકારભવો. એસેવ નયો ચતુવોકારપઞ્ચવોકારભવેસુ. અયં વુચ્ચતિ ઉપપત્તિભવોતિ એસ નવવિધોપિ ઉપપત્તિભવો નામ વુચ્ચતીતિ. એવં તાવેત્થ ‘અત્થતો’ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

‘ધમ્મતો’ પન એત્થ હિ પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો ધમ્મતો તેરસ ચેતના, અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો દ્વાદસ, આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો ચતસ્સો. ‘‘સબ્બમ્પિ ભવગામિકમ્મ’’ન્તિ એતેન સબ્બેપેતે ધમ્મા ચેતના સમ્પયુત્તા વા કમ્મસઙ્ખાતા આચયગામિનો ધમ્મા સઙ્ગહિતા. કામભવો પઞ્ચ ઉપાદિન્નક્ખન્ધા, તથા રૂપભવો, અરૂપભવો ચત્તારો, સઞ્ઞાભવો ચતુપઞ્ચ, અસઞ્ઞાભવો એકો ઉપાદિન્નક્ખન્ધો, નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાભવો ચત્તારો. એકવોકારભવાદયો એકચતુપઞ્ચક્ખન્ધા ઉપાદિન્નક્ખન્ધેહીતિ એવમેત્થ ‘ધમ્મતો’પિ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

‘સાત્થતો’તિ યથા ચ ભવનિદ્દેસે તથેવ કામઞ્ચ સઙ્ખારનિદ્દેસેપિ પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારાદયોવ વુત્તા, એવં સન્તેપિ પુરિમા અતીતકમ્મવસેન ઇધ પટિસન્ધિયા પચ્ચયત્તા વુત્તા. ઇમે પચ્ચુપ્પન્નકમ્મવસેન આયતિં પટિસન્ધિયા પચ્ચયત્તાતિ પુનવચનં સાત્થકમેવ. પુબ્બે વા ‘‘તત્થ કતમો પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો? કુસલચેતના કામાવચરા’’તિ એવમાદિના નયેન ચેતનાવ સઙ્ખારાતિ વુત્તા. ઇધ પન ‘‘સબ્બમ્પિ ભવગામિકમ્મ’’ન્તિ વચનતો ચેતનાસમ્પયુત્તાપિ. પુબ્બે ચ વિઞ્ઞાણપચ્ચયમેવ કમ્મં સઙ્ખારાતિ વુત્તં, ઇદાનિ અસઞ્ઞાભવનિબ્બત્તકમ્પિ. કિં વા બહુના? ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિ એત્થ પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારાદયોવ કુસલાકુસલધમ્મા વુત્તા. ‘‘ઉપાદાનપચ્ચયા ભવો’’તિ ઇધ પન ઉપપત્તિભવસ્સાપિ સઙ્ગહિતત્તા કુસલાકુસલાબ્યાકતા ધમ્મા વુત્તા. તસ્મા સબ્બથાપિ સાત્થકમેવિદં પુનવચનન્તિ. એવમેત્થ ‘સાત્થતો’પિ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

‘ભેદસઙ્ગહા’તિ ઉપાદાનપચ્ચયા ભવસ્સ ભેદતો ચેવ સઙ્ગહતો ચ. યઞ્હિ કામુપાદાનપચ્ચયા કામભવનિબ્બત્તકં કમ્મં કરિયતિ, સો કમ્મભવો. તદભિનિબ્બત્તા ખન્ધા ઉપપત્તિભવો. એસ નયો રૂપારૂપભવેસુ. એવં કામુપાદાનપચ્ચયા દ્વે કામભવા, તદન્તોગધાવ સઞ્ઞાભવપઞ્ચવોકારભવા; દ્વે રૂપભવા, તદન્તોગધાવ સઞ્ઞાભવઅસઞ્ઞાભવએકવોકારભવપઞ્ચવોકારભવા; દ્વે અરૂપભવા, તદન્તોગધાવ સઞ્ઞાભવનેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાભવચતુવોકારભવાતિ સદ્ધિં અન્તોગધેહિ છ ભવા. યથા ચ કામુપાદાનપચ્ચયા સદ્ધિં અન્તોગધેહિ છ ભવા તથા સેસુપાદાનપચ્ચયાપીતિ એવં ઉપાદાનપચ્ચયા ભેદતો સદ્ધિં અન્તોગધેહિ ચતુવીસતિ ભવા.

સઙ્ગહતો પન કમ્મભવં ઉપપત્તિભવઞ્ચ એકતો કત્વા કામુપાદાનપચ્ચયા સદ્ધિં અન્તોગધેહિ એકો કામભવો, તથા રૂપારૂપભવાતિ તયો ભવા. તથા સેસુપાદાનપચ્ચયાપીતિ એવં ઉપાદાનપચ્ચયા સઙ્ગહતો સદ્ધિં અન્તોગધેહિ દ્વાદસ ભવા. અપિચ અવિસેસેન ઉપાદાનપચ્ચયા કામભવૂપગં કમ્મં કમ્મભવો. તદભિનિબ્બત્તા ખન્ધા ઉપપત્તિભવો. એસ નયો રૂપારૂપભવેસુ. એવં ઉપાદાનપચ્ચયા સદ્ધિં અન્તોગધેહિ દ્વે કામભવા, દ્વે રૂપભવા, દ્વે અરૂપભવાતિ અપરેનપિ પરિયાયેન સઙ્ગહતો છ ભવા. કમ્મભવઉપપત્તિભવભેદં વા અનુપગમ્મ સદ્ધિં અન્તોગધેહિ કામભવાદિવસેન તયો ભવા હોન્તિ. કામભવાદિભેદઞ્ચાપિ અનુપગમ્મ કમ્મભવઉપપત્તિભવવસેન દ્વે ભવા હોન્તિ. કમ્મુપપત્તિભેદઞ્ચ અનુપગમ્મ ઉપાદાનપચ્ચયા ભવોતિ ભવવસેન એકો ભવો હોતીતિ. એવમેત્થ ઉપાદાનપચ્ચયસ્સ ભવસ્સ ભેદસઙ્ગહાપિ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

‘યં યસ્સ પચ્ચયો ચેવા’તિ યઞ્ચેત્થ ઉપાદાનં યસ્સ પચ્ચયો હોતિ, તતોપિ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયોતિ અત્થો. કિં પનેત્થ કસ્સ પચ્ચયો હોતિ? યં કિઞ્ચિ યસ્સ કસ્સચિ પચ્ચયો હોતિયેવ. ઉમ્મત્તકો વિય હિ પુથુજ્જનો. સો ‘ઇદં યુત્તં, ઇદં અયુત્ત’ન્તિ અવિચારેત્વા યસ્સ કસ્સચિ ઉપાદાનસ્સ વસેન યં કિઞ્ચિ ભવં પત્થેત્વા યં કિઞ્ચિ કમ્મં કરોતિયેવ. તસ્મા યદેકચ્ચે ‘‘સીલબ્બતુપાદાનેન રૂપારૂપભવા ન હોન્તી’’તિ વદન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં. સબ્બેન પન સબ્બો હોતીતિ ગહેતબ્બં, સેય્યથિદં – ઇધેકચ્ચો અનુસ્સવવસેન વા દિટ્ઠાનુસારેન વા ‘‘કામા નામેતે મનુસ્સલોકે ચેવ ખત્તિયમહાસાલકુલાદીસુ છકામાવચરદેવલોકે ચ સમિદ્ધા’’તિ ચિન્તેત્વા તેસં અધિગમત્થં અસદ્ધમ્મસવનાદીહિ વઞ્ચિતો ‘ઇમિના કમ્મેન કામા સમ્પજ્જન્તી’તિ મઞ્ઞમાનો કામુપાદાનવસેન કાયદુચ્ચરિતાદીનિપિ કરોતિ. સો દુચ્ચરિતપારિપૂરિયા અપાયે ઉપ્પજ્જતિ; સન્દિટ્ઠિકે વા પન કામે પત્થયમાનો પટિલદ્ધે વા ગોપયમાનો કામુપાદાનવસેન કાયદુચ્ચરિતાદીનિપિ કરોતિ. સો દુચ્ચરિતપારિપૂરિયા અપાયે ઉપ્પજ્જતિ. તત્રાસ્સ ઉપપત્તિહેતુભૂતં કમ્મં કમ્મભવો, કમ્માભિનિબ્બત્તા ખન્ધા ઉપપત્તિભવો સઞ્ઞાભવપઞ્ચવોકારભવા પન તદન્તોગધા એવ.

અપરો પન સદ્ધમ્મસવનાદીહિ ઉપબ્રૂહિતઞાણો ‘‘ઇમિના કમ્મેન કામા સમ્પજ્જન્તી’’તિ મઞ્ઞમાનો કામુપાદાનવસેન કાયસુચરિતાદીનિ કરોતિ. સો સુચરિતપારિપૂરિયા દેવેસુ વા મનુસ્સેસુ વા ઉપ્પજ્જતિ. તત્રાસ્સ ઉપપત્તિહેતુભૂતં કમ્મં કમ્મભવો, કમ્માભિનિબ્બત્તા ખન્ધા ઉપપત્તિભવો. સઞ્ઞાભવપઞ્ચવોકારભવા પન તદન્તોગધા એવ. ઇતિ કામુપાદાનં સપ્પભેદસ્સ સાન્તોગધસ્સ કામભવસ્સ પચ્ચયો હોતિ.

અપરો ‘‘રૂપારૂપભવેસુ તતો સમિદ્ધતરા કામા’’તિ સુત્વા વા પરિકપ્પેત્વા વા કામુપાદાનવસેનેવ રૂપારૂપસમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા સમાપત્તિબલેન રૂપારૂપબ્રહ્મલોકે ઉપ્પજ્જતિ. તત્રાસ્સ ઉપપત્તિહેતુભૂતં કમ્મં કમ્મભવો, કમ્માભિનિબ્બત્તા ખન્ધા ઉપપત્તિભવો. સઞ્ઞાઅસઞ્ઞા નેવસઞ્ઞા નાસઞ્ઞાએકવોકારચતુવોકારપઞ્ચવોકારભવા પન તદન્તોગધા એવ. ઇતિ કામુપાદાનં સપ્પભેદાનં સાન્તોગધાનં રૂપારૂપભવાનમ્પિ પચ્ચયો હોતિ.

અપરો ‘‘અયં અત્તા નામ કામાવચરસમ્પત્તિભવે વા રૂપારૂપભવાનં વા અઞ્ઞતરસ્મિં ઉચ્છિન્નો સુઉચ્છિન્નો હોતી’’તિ ઉચ્છેદદિટ્ઠિં ઉપાદાય તદુપગં કમ્મં કરોતિ. તસ્સ તં કમ્મં કમ્મભવો, કમ્માભિનિબ્બત્તા ખન્ધા ઉપપત્તિભવો. સઞ્ઞાભવાદયો પન તદન્તોગધા એવ. ઇતિ દિટ્ઠુપાદાનં સપ્પભેદાનં સાન્તોગધાનં તિણ્ણમ્પિ કામરૂપારૂપભવાનં પચ્ચયો હોતિ.

અપરો ‘‘અયં અત્તા નામ કામાવચરસમ્પત્તિભવે વા રૂપારૂપભવાનં વા અઞ્ઞતરસ્મિં સુખી હોતિ, વિગતપરિળાહો હોતી’’તિ અત્તવાદુપાદાનેન તદુપગં કમ્મં કરોતિ. તસ્સ તં કમ્મં કમ્મભવો, તદભિનિબ્બત્તા ખન્ધા ઉપપત્તિભવો. સઞ્ઞાભવાદયો પન તદન્તોગધા એવ. ઇતિ અત્તવાદુપાદાનં સપ્પભેદાનં સાન્તોગધાનં તિણ્ણં ભવાનં પચ્ચયો હોતિ.

અપરો ‘‘ઇદં સીલબ્બતં નામ કામાવચરસમ્પત્તિભવે વા રૂપારૂપભવાનં વા અઞ્ઞતરસ્મિં પરિપૂરેન્તસ્સ સુખં પારિપૂરિં ગચ્છતી’’તિ સીલબ્બતુપાદાનવસેન તદુપગં કમ્મં કરોતિ. તસ્સ તં કમ્મં કમ્મભવો, તદભિનિબ્બત્તા ખન્ધા ઉપપત્તિભવો. સઞ્ઞાભવાદયો પન તદન્તોગધા એવ. ઇતિ સીલબ્બતુપાદાનમ્પિ સપ્પભેદાનં સાન્તોગધાનં તિણ્ણં ભવાનં પચ્ચયો હોતીતિ એવમેત્થ યં યસ્સ પચ્ચયો હોતિ તતોપિ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

કિં પનેત્થ કસ્સ ભવસ્સ કથં પચ્ચયો હોતીતિ ચે?

રૂપારૂપભવાનં, ઉપનિસ્સયપચ્ચયો ઉપાદાનં;

સહજાતાદીહિપિ તં, કામભવસ્સાતિ વિઞ્ઞેય્યં.

રૂપારૂપભવાનઞ્હિ કામભવપરિયાપન્નસ્સ ચ કામભવે કુસલકમ્મસ્સેવ ઉપપત્તિભવસ્સ ચેતં ચતુબ્બિધમ્પિ ઉપાદાનં ઉપનિસ્સયપચ્ચયેન એકધા પચ્ચયો હોતિ. કામભવે અત્તના સમ્પયુત્તઅકુસલકમ્મભવસ્સ સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયસમ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતહેતુપચ્ચયપ્પભેદેહિ સહજાતાદીહિ પચ્ચયો હોતિ. વિપ્પયુત્તસ્સ પન ઉપનિસ્સયપચ્ચયેનેવાતિ.

ઉપાદાનપચ્ચયા ભવપદનિદ્દેસો.

જાતિજરામરણાદિપદનિદ્દેસો

૨૩૫. ભવપચ્ચયા જાતિનિદ્દેસાદીસુ જાતિઆદીનં વિનિચ્છયો સચ્ચવિભઙ્ગે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. ભવોતિ પનેત્થ કમ્મભવોવ અધિપ્પેતો. સો હિ જાતિયા પચ્ચયો, ન ઉપપત્તિભવો. સો પન કમ્મપચ્ચયઉપનિસ્સયપચ્ચયવસેન દ્વિધાવ પચ્ચયો હોતીતિ.

તત્થ સિયા – કથં પનેતં જાનિતબ્બં ‘‘ભવો જાતિયા પચ્ચયો’’તિ ચે? બાહિરપચ્ચયસમત્તેપિ હીનપણીતતાદિવિસેસદસ્સનતો. બાહિરાનઞ્હિ જનકજનેત્તિસુક્કસોણિતાહારાદીનં પચ્ચયાનં સમત્તેપિ સત્તાનં યમકાનમ્પિ સતં હીનપણીતતાદિવિસેસો દિસ્સતિ. સો ચ ન અહેતુકો, સબ્બદા ચ સબ્બેસઞ્ચ અભાવતો; ન કમ્મભવતો અઞ્ઞહેતુકો, તદભિનિબ્બત્તકસત્તાનં અજ્ઝત્તસન્તાને અઞ્ઞસ્સ કારણસ્સ અભાવતોતિ કમ્મભવહેતુકોવ. કમ્મઞ્હિ સત્તાનં હીનપણીતાદિવિસેસહેતુ. તેનાહ ભગવા – ‘‘કમ્મં સત્તે વિભજતિ યદિદં હીનપ્પણીતતાયા’’તિ (મ. નિ. ૩.૨૮૯). તસ્મા જાનિતબ્બમેતં – ‘‘ભવો જાતિયા પચ્ચયો’’તિ.

યસ્મા ચ અસતિ જાતિયા જરામરણં નામ ન હોતિ, સોકાદયો ચ ધમ્મા ન હોન્તિ, જાતિયા પન સતિ જરામરણઞ્ચેવ જરામરણસઙ્ખાતદુક્ખધમ્મફુટ્ઠસ્સ ચ બાલસ્સ જરામરણાભિસમ્બન્ધા વા તેન તેન દુક્ખધમ્મેન ફુટ્ઠસ્સ અનભિસમ્બન્ધા વા સોકાદયો ચ ધમ્મા હોન્તિ, તસ્મા અયં જાતિજરામરણસ્સ ચેવ સોકાદીનઞ્ચ પચ્ચયો હોતીતિ વેદિતબ્બા. સા પન ઉપનિસ્સયકોટિયા એકધાવ પચ્ચયો હોતીતિ.

ભવપચ્ચયા જાતિઆદિપદનિદ્દેસો.

૨૪૨. એવમેતસ્સાતિઆદીનં અત્થો ઉદ્દેસવારે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. સઙ્ગતિઆદીનિ સમુદયવેવચનાનેવ.

યસ્મા પનેત્થ સોકાદયો અવસાને વુત્તા, તસ્મા યા સા અવિજ્જા ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિ એવમેતસ્સ ભવચક્કસ્સ આદિમ્હિ વુત્તા, સા –

સોકાદીહિ અવિજ્જા, સિદ્ધા ભવચક્કમવિદિતાદિમિદં;

કારકવેદકરહિતં, દ્વાદસવિધસુઞ્ઞતાસુઞ્ઞં.

સતતં સમિતં પવત્તતીતિ વેદિતબ્બં. કથં પનેત્થ સોકાદીહિ અવિજ્જા સિદ્ધા? કથમિદં ભવચક્કં અવિદિતાદિ? કથં કારકવેદકરહિતં? કથં દ્વાદસવિધસુઞ્ઞતાસુઞ્ઞન્તિ ચે? એત્થ હિ સોકદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસા અવિજ્જાય અવિયોગિનો, પરિદેવો ચ નામ મૂળ્હસ્સાતિ તેસુ તાવ સિદ્ધેસુ સિદ્ધાવ હોતિ અવિજ્જા. અપિચ ‘‘આસવસમુદયા અવિજ્જાસમુદયો’’તિ હિ વુત્તં. આસવસમુદયા ચેતે સોકાદયો હોન્તિ. કથં? વત્થુકામવિયોગે તાવ સોકો કામાસવસમુદયો હોતિ? યથાહ –

‘‘તસ્સ ચે કામયાનસ્સ, છન્દજાતસ્સ જન્તુનો;

તે કામા પરિહાયન્તિ, સલ્લવિદ્ધોવ રુપ્પતી’’તિ. (સુ. નિ. ૭૭૩);

યથા ચાહ – ‘‘કામતો જાયતી સોકો’’તિ (ધ. પ. ૨૧૫). સબ્બેપિ ચેતે દિટ્ઠાસવસમુદયા હોન્તિ, યથાહ – ‘‘તસ્સ અહં રૂપં, મમ રૂપન્તિ પરિયુટ્ઠટ્ઠાયિનો તં રૂપં વિપરિણમતિ અઞ્ઞથા હોતિ. તસ્સ રૂપવિપરિણામઞ્ઞથાભાવા ઉપ્પજ્જન્તિ સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસા’’તિ (સં. નિ. ૩.૧). યથા ચ દિટ્ઠાસવસમુદયા એવં ભવાસવસમુદયાપિ, યથાહ – ‘‘યેપિ તે દેવા દીઘાયુકા વણ્ણવન્તો સુખબહુલા ઉચ્ચેસુ વિમાનેસુ ચિરટ્ઠિતિકા તેપિ તથાગતસ્સ ધમ્મદેસનં સુત્વા યેભુય્યેન ભયં સંવેગં સન્તાસં આપજ્જ’’ન્તિ (સં. નિ. ૩.૭૮; અ. નિ. ૪.૩૩) પઞ્ચ પુબ્બનિમિત્તાનિ દિસ્વા મરણભયેન સન્તજ્જિતાનં દેવાનં વિયાતિ. યથા ચ ભવાસવસમુદયા એવં અવિજ્જાસવસમુદયાપિ, યથાહ – ‘‘સ ખો સો, ભિક્ખવે, બાલો દિટ્ઠેવ ધમ્મે તિવિધં દુક્ખદોમનસ્સં પટિસંવેદેતી’’તિ (મ. નિ. ૩.૨૪૬).

ઇતિ યસ્મા આસવસમુદયા એતે હોન્તિ, તસ્મા એતે સિજ્ઝમાના અવિજ્જાય હેતુભૂતે આસવે સાધેન્તિ. આસવેસુ ચ સિદ્ધેસુ પચ્ચયભાવે ભાવતો અવિજ્જાપિ સિદ્ધાવ હોતીતિ. એવં તાવેત્થ ‘સોકાદીહિ અવિજ્જા સિદ્ધા’ હોતીતિ વેદિતબ્બા.

યસ્મા પન એવં પચ્ચયભાવે ભાવતો અવિજ્જાય સિદ્ધાય પુન ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા, સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ એવં હેતુફલપરમ્પરાય પરિયોસાનં નત્થિ, તસ્મા તં હેતુફલસમ્બન્ધવસેન પવત્તં દ્વાદસઙ્ગં ‘ભવચક્કં અવિદિતાદી’તિ સિદ્ધં હોતિ.

એવં સતિ ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિ ઇદં આદિમત્તકથનં વિરુજ્ઝતીતિ ચે? નયિદં આદિમત્તકથનં, પધાનધમ્મકથનં પનેતં. તિણ્ણઞ્હિ વટ્ટાનં અવિજ્જા પધાના. અવિજ્જાગ્ગહણેન હિ અવસેસં કિલેસવટ્ટઞ્ચ કમ્માદીનિ ચ બાલં પલિવેઠેન્તિ, સપ્પસિરગ્ગહણેન સેસં સપ્પસરીરં વિય બાહં. અવિજ્જાસમુચ્છેદે પન કતે તેહિ વિમોક્ખો હોતિ, સપ્પસિરચ્છેદે કતે પલિવેઠિતબાહાવિમોક્ખો વિય. યથાહ – ‘‘અવિજ્જાયત્વેવ અસેસવિરાગનિરોધા સઙ્ખારનિરોધો’’તિઆદિ (સં. નિ. ૨.૧; મહાવ. ૧). ઇતિ યં ગણ્હતો બન્ધો મુઞ્ચતો ચ મોક્ખો હોતિ, તસ્સ પધાનધમ્મસ્સ કથનમિદં, ન આદિમત્તકથનન્તિ એવમિદં ભવચક્કં અવિદિતાદીતિ વેદિતબ્બં. તયિદં યસ્મા અવિજ્જાદીહિ કારણેહિ સઙ્ખારાદીનં પવત્તિ, તસ્મા તતો અઞ્ઞેન ‘‘બ્રહ્મા મહાબ્રહ્મા સેટ્ઠો સજિતા’’તિ એવં પરિકપ્પિતેન બ્રહ્માદિના વા સંસારસ્સ કારકેન ‘‘સો ખો પન મે અયં અત્તા વદો વેદેય્યો’’તિ એવં પરિકપ્પિતેન અત્તના વા સુખદુક્ખાનં વેદકેન રહિતં. ઇતિ ‘કારકવેદકરહિત’ન્તિ વેદિતબ્બં.

યસ્મા પનેત્થ અવિજ્જા ઉદયબ્બયધમ્મકત્તા ધુવભાવેન, સંકિલિટ્ઠત્તા સંકિલેસિકત્તા ચ સુભભાવેન, ઉદયબ્બયપટિપીળિતત્તા સુખભાવેન, પચ્ચયાયત્તવુત્તિત્તા વસવત્તનભૂતેન અત્તભાવેન ચ સુઞ્ઞા, તથા સઙ્ખારાદીનિપિ અઙ્ગાનિ; યસ્મા વા અવિજ્જા ન અત્તા, ન અત્તનો, ન અત્તનિ, ન અત્તવતી, તથા સઙ્ખારાદીનિપિ અઙ્ગાનિ; તસ્મા ‘દ્વાદસવિધસુઞ્ઞતાસુઞ્ઞમિદં’ ભવચક્કન્તિ વેદિતબ્બં.

એવઞ્ચ વિદિત્વા પુન –

તસ્સ અવિજ્જાતણ્હા, મૂલમતીતાદયો તયો કાલા;

દ્વે અટ્ઠ દ્વે એવ ચ, સરૂપતો તેસુ અઙ્ગાનિ.

તસ્સ ખો પનેતસ્સ ભવચક્કસ્સ અવિજ્જા તણ્હા ચાતિ દ્વે ધમ્મા મૂલન્તિ વેદિતબ્બા. તદેતં પુબ્બન્તાહરણતો અવિજ્જામૂલં વેદનાવસાનં, અપરન્તસન્તાનતો તણ્હામૂલં જરામરણાવસાનન્તિ દુવિધં હોતિ. તત્થ પુરિમં દિટ્ઠિચરિતવસેન વુત્તં, પચ્છિમં તણ્હાચરિતવસેન. દિટ્ઠિચરિતાનઞ્હિ અવિજ્જા, તણ્હાચરિતાનં તણ્હા સંસારનાયિકા. ઉચ્છેદદિટ્ઠિસમુગ્ઘાતાય વા પઠમં, ફલુપ્પત્તિયા હેતૂનં અનુપચ્છેદપકાસનતો; સસ્સતદિટ્ઠિસમુગ્ઘાતાય દુતિયં, ઉપ્પન્નાનં જરામરણપકાસનતો; ગબ્ભસેય્યકવસેન વા પુરિમં, અનુપુબ્બપવત્તિદીપનતો; ઓપપાતિકવસેન પચ્છિમં સહુપ્પત્તિદીપનતો.

અતીતપચ્ચુપ્પન્નાનાગતા ચસ્સ તયો કાલા. તેસુ પાળિયં સરૂપતો આગતવસેન અવિજ્જા સઙ્ખારા ચાતિ દ્વે અઙ્ગાનિ અતીતકાલાનિ, વિઞ્ઞાણાદીનિ ભવાવસાનાનિ અટ્ઠ પચ્ચુપ્પન્નકાલાનિ, જાતિ ચેવ જરામરણઞ્ચ દ્વે અનાગતકાલાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. પુન –

હેતુફલહેતુપુબ્બક-તિસન્ધિચતુભેદસઙ્ગહઞ્ચેતં;

વીસતિઆકારારં, તિવટ્ટમનવટ્ઠિતં ભમતિ.

ઇતિપિ વેદિતબ્બં. તત્થ સઙ્ખારાનઞ્ચ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણસ્સ ચ અન્તરા એકો હેતુફલસન્ધિ નામ. વેદનાય ચ તણ્હાય ચ અન્તરા એકો ફલહેતુસન્ધિ નામ. ભવસ્સ ચ જાતિયા ચ અન્તરા એકો હેતુફલસન્ધીતિ. એવમિદં હેતુફલહેતુપુબ્બકતિસન્ધીતિ વેદિતબ્બં. સન્ધીનં આદિપરિયોસાનવવત્થિતા પનસ્સ ચત્તારો સઙ્ગહા હોન્તિ, સેય્યથિદં – અવિજ્જાસઙ્ખારા એકો સઙ્ગહો, વિઞ્ઞાણનામરૂપસળાયતનફસ્સવેદના દુતિયો, તણ્હુપાદાનભવા તતિયો, જાતિજરામરણં ચતુત્થોતિ. એવમિદં ચતુભેદસઙ્ગહન્તિ વેદિતબ્બં.

અતીતે હેતવો પઞ્ચ, ઇદાનિ ફલપઞ્ચકં;

ઇદાનિ હેતવો પઞ્ચ, આયતિં ફલપઞ્ચકન્તિ.

એતેહિ પન વીસતિયા આકારેહિ અરેહિ વીસતિઆકારારન્તિ વેદિતબ્બં. તત્થ ‘અતીતે હેતવો પઞ્ચા’તિ અવિજ્જા સઙ્ખારા ચાતિ ઇમે તાવ દ્વે વુત્તા એવ. યસ્મા પન અવિદ્વા પરિતસ્સતિ, પરિતસિતો ઉપાદિયતિ, તસ્સ ઉપાદાનપચ્ચયા ભવો, તસ્મા તણ્હુપાદાનભવાપિ ગહિતા હોન્તિ. તેનાહ ‘‘પુરિમકમ્મભવસ્મિં મોહો અવિજ્જા, આયૂહના સઙ્ખારા, નિકન્તિ તણ્હા, ઉપગમનં ઉપાદાનં, ચેતના ભવો, ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા પુરિમકમ્મભવસ્મિં ઇધ પટિસન્ધિયા પચ્ચયા’’તિ (પટિ. મ. ૧.૪૭).

તત્થ પુરિમકમ્મભવસ્મિન્તિ પુરિમે કમ્મભવે, અતીતજાતિયં કમ્મભવે કરિયમાનેતિ અત્થો. મોહો અવિજ્જાતિ યો તદા દુક્ખાદીસુ મોહો, યેન મૂળ્હો કમ્મં કરોતિ, સા અવિજ્જા. આયૂહના સઙ્ખારાતિ તં કમ્મં કરોતો પુરિમચેતનાયો, યથા ‘દાનં દસ્સામી’તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેત્વા માસમ્પિ સંવચ્છરમ્પિ દાનૂપકરણાનિ સજ્જેન્તસ્સ ઉપ્પન્ના પુરિમચેતનાયો. પટિગ્ગાહકાનં પન હત્થે દક્ખિણં પતિટ્ઠાપયતો ચેતના ભવોતિ વુચ્ચતિ. એકાવજ્જનેસુ વા છસુ જવનેસુ ચેતના આયૂહનસઙ્ખારા નામ. સત્તમા ચેતના ભવો. યા કાચિ વા પન ચેતના ભવો, તંસમ્પયુત્તા આયૂહનસઙ્ખારા નામ. નિકન્તિ તણ્હાતિ યા કમ્મં કરોન્તસ્સ તસ્સ ફલે ઉપ્પત્તિભવે નિકામના પત્થના સા તણ્હા નામ. ઉપગમનં ઉપાદાનન્તિ યં કમ્મં ભવસ્સ પચ્ચયભૂતં; ‘ઇદં કત્વા અસુકસ્મિં નામ ઠાને કામે સેવિસ્સામિ ઉચ્છિજ્જિસ્સામી’તિઆદિના નયેન પવત્તં ઉપગમનં ગહણં પરામસનં – ઇદં ઉપાદાનં નામ. ચેતના ભવોતિ આયૂહનાવસાને વુત્તચેતના ભવોતિ એવમત્થો વેદિતબ્બો.

‘ઇદાનિ ફલપઞ્ચક’ન્તિ વિઞ્ઞાણાદિ વેદનાવસાનં પાળિયં આગતમેવ. યથાહ ‘‘ઇધ પટિસન્ધિ વિઞ્ઞાણં, ઓક્કન્તિ નામરૂપં, પસાદો આયતનં, ફુટ્ઠો ફસ્સો, વેદયિતં વેદના ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા ઇધૂપપત્તિભવસ્મિં પુરેકતસ્સ કમ્મસ્સ પચ્ચયા’’તિ (પટિ. મ. ૧.૪૭). તત્થ પટિસન્ધિ વિઞ્ઞાણન્તિ યં ભવન્તરપટિસન્ધાનવસેન ઉપ્પન્નત્તા પટિસન્ધીતિ વુચ્ચતિ, તં વિઞ્ઞાણં. ઓક્કન્તિ નામરૂપન્તિ યા ગબ્ભે રૂપારૂપધમ્માનં ઓક્કન્તિ, આગન્ત્વા પવિસનં વિય – ઇદં નામરૂપં. પસાદો આયતનન્તિ ઇદં ચક્ખાદિપઞ્ચાયતનવસેન વુત્તં. ફુટ્ઠો ફસ્સોતિ યો આરમ્મણં ફુટ્ઠો ફુસન્તો ઉપ્પન્નો – અયં ફસ્સો. વેદયિતં વેદનાતિ યં પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણેન વા સળાયતનપચ્ચયેન વા ફસ્સેન સહુપ્પન્નં વિપાકવેદયિતં, સા વેદનાતિ એવમત્થો વેદિતબ્બો.

‘ઇદાનિ હેતવો પઞ્ચા’તિ તણ્હાદયો પાળિયં આગતાવ તણ્હુપાદાનભવા. ભવે પન ગહિતે તસ્સ પુબ્બભાગા તંસમ્પયુત્તા વા સઙ્ખારા ગહિતાવ હોન્તિ, તણ્હુપાદાનગ્ગહણેન ચ તંસમ્પયુત્તા, યાય વા મૂળ્હો કમ્મં કરોતિ સા અવિજ્જા ગહિતાવ હોતીતિ એવં પઞ્ચ. તેનાહ ‘‘ઇધ પરિપક્કત્તા આયતનાનં મોહો અવિજ્જા, આયૂહના સઙ્ખારા, નિકન્તિ તણ્હા, ઉપગમનં ઉપાદાનં, ચેતના ભવો. ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા ઇધ કમ્મભવસ્મિં આયતિં પટિસન્ધિયા પચ્ચયા’’તિ (પટિ. મ. ૧.૪૭). તત્થ ઇધ પરિપક્કત્તા આયતનાનન્તિ પરિપક્કાયતનસ્સ કમ્મકરણકાલે સમ્મોહો દસ્સિતો. સેસં ઉત્તાનમેવ.

‘આયતિં ફલપઞ્ચક’ન્તિ વિઞ્ઞાણાદીનિ પઞ્ચ. તાનિ જાતિગ્ગહણેન વુત્તાનિ. જરામરણં પન તેસંયેવ જરામરણં. તેનાહ ‘‘આયતિં પટિસન્ધિ વિઞ્ઞાણં, ઓક્કન્તિ નામરૂપં, પસાદો આયતનં, ફુટ્ઠો ફસ્સો, વેદયિતં વેદના. ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા આયતિં ઉપપત્તિભવસ્મિં ઇધ કતસ્સ કમ્મસ્સ પચ્ચયા’’તિ (પટિ. મ. ૧.૪૭). એવમિદં વીસતિઆકારારં હોતિ.

તત્થ પુરિમભવસ્મિં પઞ્ચ કમ્મસમ્ભારા, એતરહિ પઞ્ચ વિપાકસમ્ભારા, એતરહિ પઞ્ચ કમ્મસમ્ભારા, અનાગતે પઞ્ચ વિપાકધમ્માતિ દસ ધમ્મા કમ્મં, દસ વિપાકોતિ. દ્વીસુ ઠાનેસુ કમ્મં કમ્મં નામ, દ્વીસુ ઠાનેસુ વિપાકો વિપાકો નામાતિ સબ્બમ્પેતં ભવચક્કં પચ્ચયાકારવટ્ટં કમ્મઞ્ચેવ કમ્મવિપાકો ચ. તથા દ્વીસુ ઠાનેસુ કમ્મં કમ્મસઙ્ખેપો, દ્વીસુ ઠાનેસુ વિપાકો વિપાકસઙ્ખેપોતિ સબ્બમ્પેતં કમ્મસઙ્ખેપો ચેવ વિપાકસઙ્ખેપો ચ. દ્વીસુ ઠાનેસુ કમ્મં કમ્મવટ્ટં, દ્વીસુ ઠાનેસુ વિપાકો વિપાકવટ્ટન્તિ સબ્બમ્પેતં કમ્મવટ્ટઞ્ચેવ વિપાકવટ્ટઞ્ચ. તથા દ્વીસુ ઠાનેસુ કમ્મં કમ્મભવો, દ્વીસુ ઠાનેસુ વિપાકો વિપાકભવોતિ સબ્બમ્પેતં કમ્મભવો ચેવ વિપાકભવો ચ. દ્વીસુ ઠાનેસુ કમ્મં કમ્મપવત્તં, દ્વીસુ ઠાનેસુ વિપાકો વિપાકપવત્તન્તિ સબ્બમ્પેતં કમ્મપવત્તઞ્ચેવ વિપાકપવત્તઞ્ચ. તથા દ્વીસુ ઠાનેસુ કમ્મં કમ્મસન્તતિ, દ્વીસુ વિપાકો વિપાકસન્તતીતિ સબ્બમ્પેતં કમ્મસન્તતિ ચેવ વિપાકસન્તતિ ચ. દ્વીસુ ઠાનેસુ કમ્મં કિરિયા નામ, દ્વીસુ વિપાકો કિરિયાફલં નામાતિ સબ્બમ્પેતં કિરિયા ચેવ કિરિયાફલઞ્ચાતિ.

એવં સમુપ્પન્નમિદં સહેતુકં,

દુક્ખં અનિચ્ચં ચલમિત્તરદ્ધુવં;

ધમ્મેહિ ધમ્મા પભવન્તિ હેતુસો,

ન હેત્થ અત્તાવ પરોવ વિજ્જતિ.

ધમ્મા ધમ્મે સઞ્જનેન્તિ, હેતુસમ્ભારપચ્ચયા;

હેતૂનઞ્ચ નિરોધાય, ધમ્મો બુદ્ધેન દેસિતો;

હેતૂસુ ઉપરુદ્ધેસુ, છિન્નં વટ્ટં ન વટ્ટતિ.

એવં દુક્ખન્તકિરિયાય, બ્રહ્મચરિયીધ વિજ્જતિ;

સત્તે ચ નૂપલબ્ભન્તે, નેવુચ્છેદો ન સસ્સતં.

તિવટ્ટમનવટ્ઠિતં ભમતીતિ એત્થ પન સઙ્ખારભવા કમ્મવટ્ટં, અવિજ્જાતણ્હૂપાદાનાનિ કિલેસવટ્ટં, વિઞ્ઞાણનામરૂપસળાયતનફસ્સવેદના વિપાકવટ્ટન્તિ ઇમેહિ તીહિ વટ્ટેહિ તિવટ્ટમિદં ભવચક્કં યાવ કિલેસવટ્ટં ન ઉપચ્છિજ્જતિ તાવ અનુપચ્છિન્નપચ્ચયત્તા અનવટ્ઠિતં પુનપ્પુનં પરિવટ્ટનતો ભમતિયેવાતિ વેદિતબ્બં.

તયિદમેવં ભમમાનં –

સચ્ચપ્પભવતો કિચ્ચા, વારણા ઉપમાહિ ચ;

ગમ્ભીરનયભેદા ચ, વિઞ્ઞાતબ્બં યથારહં.

તત્થ યસ્મા કુસલાકુસલકમ્મં અવિસેસેન સમુદયસચ્ચન્તિ સચ્ચવિભઙ્ગે વુત્તં, તસ્મા અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારાતિ અવિજ્જાય સઙ્ખારા દુતિયસચ્ચપ્પભવં દુતિયસચ્ચં, સઙ્ખારેહિ વિઞ્ઞાણં દુતિયસચ્ચપ્પભવં પઠમસચ્ચં, વિઞ્ઞાણાદીહિ નામરૂપાદીનિ વિપાકવેદનાપરિયોસાનાનિ પઠમસચ્ચપ્પભવં પઠમસચ્ચં, વેદનાય તણ્હા પઠમસચ્ચપ્પભવં દુતિયસચ્ચં, તણ્હાય ઉપાદાનં દુતિયસચ્ચપ્પભવં દુતિયસચ્ચં, ઉપાદાનતો ભવો દુતિયસચ્ચપ્પભવં પઠમદુતિયસચ્ચદ્વયં, ભવતો જાતિ દુતિયસચ્ચપ્પભવં પઠમસચ્ચં, જાતિયા જરામરણં પઠમસચ્ચપ્પભવં પઠમસચ્ચન્તિ. એવં તાવિદં ‘સચ્ચપ્પભવતો’ વિઞ્ઞાતબ્બં યથારહં.

યસ્મા પનેત્થ અવિજ્જા વત્થૂસુ ચ સત્તે સમ્મોહેતિ પચ્ચયો ચ હોતિ સઙ્ખારાનં પાતુભાવાય, તથા સઙ્ખારા સઙ્ખતઞ્ચ અભિસઙ્ખરોન્તિ પચ્ચયા ચ હોન્તિ વિઞ્ઞાણસ્સ, વિઞ્ઞાણમ્પિ વત્થુઞ્ચ પટિજાનાતિ પચ્ચયો ચ હોતિ નામરૂપસ્સ, નામરૂપમ્પિ અઞ્ઞમઞ્ઞઞ્ચ ઉપત્થમ્ભેતિ પચ્ચયો ચ હોતિ સળાયતનસ્સ, સળાયતનમ્પિ સવિસયે ચ વત્તતિ પચ્ચયો ચ હોતિ ફસ્સસ્સ, ફસ્સોપિ આરમ્મણઞ્ચ ફુસતિ પચ્ચયો ચ હોતિ વેદનાય, વેદનાપિ આરમ્મણરસઞ્ચ અનુભવતિ પચ્ચયો ચ હોતિ તણ્હાય, તણ્હાપિ રજ્જનીયે ચ ધમ્મે રજ્જતિ પચ્ચયો ચ હોતિ ઉપાદાનસ્સ, ઉપાદાનમ્પિ ઉપાદાનીયે ચ ધમ્મે ઉપાદિયતિ પચ્ચયો ચ હોતિ ભવસ્સ, ભવોપિ નાનાગતીસુ ચ વિક્ખિપતિ પચ્ચયો ચ હોતિ જાતિયા, જાતિપિ ખન્ધે ચ જનેતિ તેસં અભિનિબ્બત્તિભાવેન પવત્તતા પચ્ચયો ચ હોતિ જરામરણસ્સ, જરામરણમ્પિ ખન્ધાનં પાકભેદભાવઞ્ચ અધિતિટ્ઠતિ પચ્ચયો ચ હોતિ ભવન્તરપાતુભાવાય સોકાદીનં અધિટ્ઠાનત્તા, તસ્મા સબ્બપદેસુ દ્વિધા પવત્ત‘કિચ્ચતો’પિ ઇદં વિઞ્ઞાતબ્બં યથારહં.

યસ્મા ચેત્થ ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિ ઇદં કારકદસ્સનનિવારણં, ‘‘સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ અત્તસઙ્કન્તિદસ્સનનિવારણં, ‘‘વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપ’’ન્તિ અત્તાતિપરિકપ્પિતવત્થુભેદદસ્સનતો ઘનસઞ્ઞાનિવારણં, ‘‘નામરૂપપચ્ચયા સળાયતન’’ન્તિઆદીસુ ‘‘અત્તા પસ્સતિ…પે… વિજાનાતિ ફુસતિ વેદયતિ તણ્હિયતિ ઉપાદિયતિ ભવતિ જાયતિ જીયતિ મીયતી’’તિ એવમાદિદસ્સનનિવારણં, તસ્મા મિચ્છાદસ્સનનિવારણતોપેતં ભવચક્કં ‘નિવારણતો’ વિઞ્ઞાતબ્બં યથારહં.

યસ્મા પનેત્થ સલક્ખણસામઞ્ઞલક્ખણવસેન ધમ્માનં અદસ્સનતો અન્ધો વિય અવિજ્જા, અન્ધસ્સ ઉપક્ખલનં વિય અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા, ઉપક્ખલિતસ્સ પતનં વિય સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણં, પતિતસ્સ ગણ્ડપાતુભાવો વિય વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપં, ગણ્ડભેદપીળકા વિય નામરૂપપચ્ચયા સળાયતનં, ગણ્ડપીળકાઘટ્ટનં વિય સળાયતનપચ્ચયા ફસ્સો, ઘટ્ટનદુક્ખં વિય ફસ્સપચ્ચયા વેદના, દુક્ખસ્સ પટિકારાભિલાસો વિય વેદનાપચ્ચયા તણ્હા, પટિકારાભિલાસેન અસપ્પાયગ્ગહણં વિય તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાનં, ઉપાદિન્નઅસપ્પાયાલેપનં વિય ઉપાદાનપચ્ચયા ભવો, અસપ્પાયાલેપનેન ગણ્ડવિકારપાતુભાવો વિય ભવપચ્ચયા જાતિ, ગણ્ડવિકારતો ગણ્ડભેદો વિય જાતિપચ્ચયા જરામરણં.

યસ્મા વા પનેત્થ અવિજ્જા અપ્પટિપત્તિમિચ્છાપટિપત્તિભાવેન સત્તે અભિભવતિ પટલં વિય અક્ખીનિ, તદભિભૂતો ચ બાલો પોનોબ્ભવિકેહિ સઙ્ખારેહિ અત્તાનં વેઠેતિ કોસકારકિમિ વિય કોસપ્પદેસેહિ, સઙ્ખારપરિગ્ગહિતં વિઞ્ઞાણં ગતીસુ પતિટ્ઠં લભતિ પરિણાયકપરિગ્ગહિતો વિય રાજકુમારો રજ્જે, ઉપપત્તિનિમિત્તં પરિકપ્પનતો વિઞ્ઞાણં પટિસન્ધિયં અનેકપ્પકારં નામરૂપં અભિનિબ્બત્તેતિ માયાકારો વિય માયં, નામરૂપે પતિટ્ઠિતં સળાયતનં વુદ્ધિં વિરૂળ્હિં વેપુલ્લં પાપુણાતિ સુભૂમિયં પતિટ્ઠિતો વનપ્પગુમ્બો વિય, આયતનઘટ્ટનતો ફસ્સો જાયતિ અરણીસહિતાભિમદ્દનતો અગ્ગિ વિય, ફસ્સેન ફુટ્ઠસ્સ વેદના પાતુભવતિ અગ્ગિના ફુટ્ઠસ્સ ડાહો વિય, વેદયમાનસ્સ તણ્હા વડ્ઢતિ લોણૂદકં પિવતો પિપાસા વિય, તસિતો ભવેસુ અભિલાસં કરોતિ પિપાસિતો વિય પાનીયે, તદસ્સુપાદાનં ઉપાદાનેન ભવં ઉપાદિયતિ આમિસલોભેન મચ્છો બળિસં વિય, ભવે સતિ જાતિ હોતિ બીજે સતિ અઙ્કુરો વિય, જાતસ્સ અવસ્સં જરામરણં ઉપ્પન્નસ્સ રુક્ખસ્સ પતનં વિય, તસ્મા એવં ‘ઉપમાહિ’ પેતં ભવચક્કં વિઞ્ઞાતબ્બં યથારહં.

યસ્મા ચ ભગવતા અત્થતોપિ ધમ્મતોપિ દેસનાતોપિ પટિવેધતોપિ ગમ્ભીરભાવં સન્ધાય ‘‘ગમ્ભીરો ચાયં, આનન્દ, પટિચ્ચસમુપ્પાદો ગમ્ભીરાવભાસો ચા’’તિ (દી. નિ. ૨.૯૫; સં. નિ. ૨.૬૦) વુત્તં, તસ્મા ‘ગમ્ભીરભેદતો’પેતં ભવચક્કં વિઞ્ઞાતબ્બં યથારહં.

તત્થ યસ્મા ન જાતિતો જરામરણં ન હોતિ, ન ચ જાતિં વિના અઞ્ઞતો હોતિ, ઇત્થઞ્ચ જાતિતો સમુદાગચ્છતીતિ એવં જાતિપચ્ચયસમુદાગતટ્ઠસ્સ દુરવબોધનીયતો જરામરણસ્સ જાતિપચ્ચયસમ્ભૂતસમુદાગતટ્ઠો ગમ્ભીરો, તથા જાતિયા ભવપચ્ચય…પે… સઙ્ખારાનં અવિજ્જાપચ્ચયસમ્ભૂતસમુદાગતટ્ઠો ગમ્ભીરો, તસ્મા ઇદં ભવચક્કં અત્થગમ્ભીરન્તિ. અયં તાવેત્થ ‘અત્થગમ્ભીરતા’ હેતુફલઞ્હિ અત્થોતિ વુચ્ચતિ, યથાહ ‘‘હેતુફલે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા’’તિ (વિભ. ૭૨૦).

યસ્મા પન યેનાકારેન યદવત્થા ચ અવિજ્જા તેસં તેસં સઙ્ખારાનં પચ્ચયો હોતિ, તસ્સ દુરવબોધનીયતો અવિજ્જાય સઙ્ખારાનં પચ્ચયટ્ઠો ગમ્ભીરો, તથા સઙ્ખારાનં…પે… જાતિયા જરામરણસ્સ પચ્ચયટ્ઠો ગમ્ભીરો, તસ્મા ઇદં ભવચક્કં ધમ્મગમ્ભીરન્તિ અયમેત્થ ‘ધમ્મગમ્ભીરતા’ હેતુનો હિ ધમ્મોતિ નામં, યથાહ ‘‘હેતુમ્હિ ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા’’તિ.

યસ્મા ચસ્સ તેન તેન કારણેન તથા તથા પવત્તેતબ્બત્તા દેસનાપિ ગમ્ભીરા, ન તત્થ સબ્બઞ્ઞુતઞાણતો અઞ્ઞં ઞાણં પતિટ્ઠં લભતિ, તથા હેતં કત્થચિ સુત્તે અનુલોમતો, કત્થચિ પટિલોમતો; કત્થચિ અનુલોમપટિલોમતો, કત્થચિ વેમજ્ઝતો પટ્ઠાય અનુલોમતો વા પટિલોમતો વા, કત્થચિ તિસન્ધિચતુસઙ્ખેપં, કત્થચિ દ્વિસન્ધિતિસઙ્ખેપં, કત્થચિ એકસન્ધિદ્વિસઙ્ખેપં દેસિતં, તસ્મા ઇદં ભવચક્કં દેસનાગમ્ભીરન્તિ અયં દેસનાગમ્ભીરતા.

યસ્મા પનેત્થ યો અવિજ્જાદીનં સભાવો, યેન પટિવિદ્ધેન અવિજ્જાદયો ધમ્મા સલક્ખણતો પટિવિદ્ધા હોન્તિ, સો દુપ્પરિયોગાહત્તા ગમ્ભીરો, તસ્મા ઇદં ભવચક્કં પટિવેધગમ્ભીરં. તથા હેત્થ અવિજ્જાય અઞ્ઞાણાદસ્સનસચ્ચાસમ્પટિવેધટ્ઠો ગમ્ભીરો, સઙ્ખારાનં અભિસઙ્ખરણાયૂહનસરાગવિરાગટ્ઠો, વિઞ્ઞાણસ્સ સુઞ્ઞતઅબ્યાપારઅસઙ્કન્તિપટિસન્ધિપાતુભાવટ્ઠો, નામરૂપસ્સ એકુપ્પાદવિનિબ્ભોગાવિનિબ્ભોગનમનરુપ્પનટ્ઠો, સળાયતનસ્સ અધિપતિલોકદ્વારખેત્તવિસયવિસયીભાવટ્ઠો, ફસ્સસ્સ ફુસનસઙ્ઘટ્ટનસઙ્ગતિસન્નિપાતટ્ઠો, વેદનાય આરમ્મણરસાનુભવનસુખદુક્ખમજ્ઝત્તભાવનિજ્જીવવેદયિતટ્ઠો, તણ્હાય અભિનન્દિતજ્ઝોસાનસરિતાલતાનદીતણ્હાસમુદ્દદુપ્પૂરણટ્ઠો, ઉપાદાનસ્સ આદાનગ્ગહણાભિનિવેસપરામાસદુરતિક્કમનટ્ઠો, ભવસ્સ આયૂહનાભિસઙ્ખરણયોનિગતિઠિતિનિવાસેસુ ખિપનટ્ઠો, જાતિયા જાતિસઞ્જાતિઓક્કન્તિનિબ્બત્તિપાતુભાવટ્ઠો, જરામરણસ્સ ખયવયભેદવિપરિણામટ્ઠો ગમ્ભીરોતિ અયમેત્થ પટિવેધગમ્ભીરતા.

યસ્મા પનેત્થ એકત્તનયો, નાનત્તનયો, અબ્યાપારનયો, એવંધમ્મતાનયોતિ ચત્તારો અત્થનયા હોન્તિ, તસ્મા ‘નયભેદતો’પેતં ભવચક્કં વિઞ્ઞાતબ્બં યથારહં. તત્થ ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા, સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ એવં બીજસ્સ અઙ્કુરાદિભાવેન રુક્ખભાવપ્પત્તિ વિય સન્તાનાનુપચ્છેદો ‘એકત્તનયો’ નામ; યં સમ્મા પસ્સન્તો હેતુફલસમ્બન્ધેન પવત્તમાનસ્સ સન્તાનસ્સ અનુપચ્છેદાવબોધતો ઉચ્છેદદિટ્ઠિં પજહતિ, મિચ્છા પસ્સન્તો હેતુફલસમ્બન્ધેન પવત્તમાનસ્સ સન્તાનાનુપચ્છેદસ્સ એકત્તગ્ગહણતો સસ્સતદિટ્ઠિં ઉપાદિયતિ.

અવિજ્જાદીનં પન યથાસકલક્ખણવવત્થાનં ‘નાનત્તનયો’ નામ; યં સમ્મા પસ્સન્તો નવનવાનં ઉપ્પાદદસ્સનતો સસ્સતદિટ્ઠિં પજહતિ, મિચ્છા પસ્સન્તો એકસન્તાનપતિતસ્સ ભિન્નસન્તાનસ્સેવ નાનત્તગ્ગહણતો ઉચ્છેદદિટ્ઠિં ઉપાદિયતિ.

અવિજ્જાય ‘સઙ્ખારા મયા ઉપ્પાદેતબ્બા’, સઙ્ખારાનં વા ‘વિઞ્ઞાણં અમ્હેહી’તિ એવમાદિબ્યાપારાભાવો ‘અબ્યાપારનયો’ નામ; યં સમ્મા પસ્સન્તો કારકસ્સ અભાવાવબોધતો અત્તદિટ્ઠિં પજહતિ, મિચ્છા પસ્સન્તો યો અસતિપિ બ્યાપારે અવિજ્જાદીનં સભાવનિયમસિદ્ધો હેતુભાવો તસ્સ અગ્ગહણતો અકિરિયદિટ્ઠિં ઉપાદિયતિ.

અવિજ્જાદીહિ પન કારણેહિ સઙ્ખારાદીનંયેવ સમ્ભવો ખીરાદીહિ દધિઆદીનં વિય, ન અઞ્ઞેસન્તિ અયં ‘એવંધમ્મતાનયો’ નામ; યં સમ્મા પસ્સન્તો પચ્ચયાનુરૂપતો ફલાવબોધતો અહેતુકદિટ્ઠિઞ્ચ અકિરિયદિટ્ઠિઞ્ચ પજહતિ, મિચ્છા પસ્સન્તો પચ્ચયાનુરૂપં ફલપ્પવત્તિં અગ્ગહેત્વા યતો કુતોચિ યસ્સ કસ્સચિ અસમ્ભવગ્ગહણતો અહેતુકદિટ્ઠિઞ્ચેવ નિયતવાદઞ્ચ ઉપાદિયતીતિ એવમિદં ભવચક્કં –

સચ્ચપ્પભવતો કિચ્ચા, વારણા ઉપમાહિ ચ;

ગમ્ભીરનયભેદા ચ, વિઞ્ઞાતબ્બં યથારહં.

ઇદઞ્હિ ગમ્ભીરતો અગાધં નાનાનયગ્ગહણતો દુરભિયાનં ઞાણાસિના સમાધિપવરસિલાયં સુનિસિતેન –

ભવચક્કમપદાલેત્વા,

અસનિવિચક્કમિવ નિચ્ચનિમ્મથનં;

સંસારભયમતીતો,

ન કોચિ સુપિનન્તરેપ્યત્થિ.

વુત્તમ્પિ ચેતં ભગવતા – ‘‘ગમ્ભીરો ચાયં, આનન્દ, પટિચ્ચસમુપ્પાદો ગમ્ભીરાવભાસો ચ. એતસ્સ, આનન્દ, ધમ્મસ્સ અનનુબોધા અપ્પટિવેધા એવમયં પજા તન્તાકુલકજાતા કુલગણ્ઠિકજાતા મુઞ્જપબ્બજભૂતા અપાયં દુગ્ગતિં વિનિપાતં સંસારં નાતિવત્તતી’’તિ (દી. નિ. ૨.૯૫; સં. નિ. ૨.૬૦). તસ્મા અત્તનો વા પરેસં વા હિતાય સુખાય પટિપન્નો અવસેસકિચ્ચાનિ પહાય –

ગમ્ભીરે પચ્ચયાકાર-પ્પભેદે ઇધ પણ્ડિતો;

યથા ગાધં લભેથેવ-મનુયુઞ્જે સદા સતોતિ.

સુત્તન્તભાજનીયવણ્ણના.

૨. અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના

૨૪૩. એવં મહાપથવિં પત્થરન્તો વિય આકાસં વિત્થારયન્તો વિય ચ સબ્બધમ્મેસુ અપ્પટિહતઞાણો સત્થા સુત્તન્તભાજનીયે નિગ્ગણ્ઠિં નિજ્જટં પચ્ચયાકારં નાનાચિત્તવસેન દસ્સેત્વા ઇદાનિ યસ્મા ન કેવલં અયં પચ્ચયાકારો નાનાચિત્તેસુયેવ હોતિ, એકચિત્તેપિ હોતિયેવ, તસ્મા અભિધમ્મભાજનીયવસેન એકચિત્તક્ખણિકં પચ્ચયાકારં નાનપ્પકારતો દસ્સેતું અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારોતિઆદિના નયેન માતિકં તાવ ઠપેસિ. એવં ઠપિતાય પન માતિકાય –

અવિજ્જાદીહિ મૂલેહિ, નવ મૂલપદા નવ;

નયા તત્થ ચતુક્કાનિ, વારભેદઞ્ચ દીપયે.

તત્રાયં દીપના – એત્થ હિ અવિજ્જાસઙ્ખારવિઞ્ઞાણનામછટ્ઠાયતનફસ્સવેદનાતણ્હાઉપાદાનપ્પભેદેહિ અવિજ્જાદીહિ નવહિ મૂલપદેહિ અવિજ્જાદિકો, સઙ્ખારાદિકો, વિઞ્ઞાણાદિકો, નામાદિકો, છટ્ઠાયતનાદિકો, ફસ્સાદિકો, વેદનાદિકો, તણ્હાદિકો, ઉપાદાનાદિકોતિ ઇમે નવ મૂલપદા નવ નયા હોન્તિ.

તેસુ યો તાવ અયં અવિજ્જાદિકો નયો, તત્થ પચ્ચયચતુક્કં, હેતુચતુક્કં, સમ્પયુત્તચતુક્કં, અઞ્ઞમઞ્ઞચતુક્કન્તિ ચત્તારિ ચતુક્કાનિ હોન્તિ. યથા ચેત્થ એવં સેસેસુપીતિ એકેકસ્મિં નયે ચતુન્નં ચતુન્નં ચતુક્કાનં વસેન છત્તિંસ ચતુક્કાનિ. તત્થ એકેકેન ચતુક્કેન ચતુન્નં ચતુન્નં વારાનં સઙ્ગહિતત્તા ચતુન્નમ્પિ ચતુક્કાનં વસેન એકેકસ્મિં નયે સોળસ સોળસ વારાતિ ચતુચત્તાલીસાધિકં વારસતં હોતીતિ વેદિતબ્બં.

૧. પચ્ચયચતુક્કં

તત્થ યદેતં સબ્બપઠમે અવિજ્જામૂલકે નયે પચ્ચયચતુક્કં, તસ્મિં પઠમો નામરૂપટ્ઠાને નામસ્સ, સળાયતનટ્ઠાને છટ્ઠાયતનસ્સ ચ વુત્તત્તા અપરિપુણ્ણઅઙ્ગદ્વયયુત્તો દ્વાદસઙ્ગિકવારો નામ. દુતિયો નામરૂપટ્ઠાને નામસ્સેવ, સળાયતનટ્ઠાને ચ ન કસ્સચિ વુત્તત્તા અપરિપુણ્ણએકઙ્ગયુત્તો એકાદસઙ્ગિકવારો નામ. તતિયો સળાયતનટ્ઠાને છટ્ઠાયતનસ્સ વુત્તત્તા પરિપુણ્ણએકઙ્ગયુત્તો દ્વાદસઙ્ગિકવારો નામ. ચતુત્થો પન પરિપુણ્ણદ્વાદસઙ્ગિકોયેવ.

તત્થ સિયા – અયમ્પિ છટ્ઠાયતનપચ્ચયા ફસ્સોતિ વુત્તત્તા અપરિપુણ્ણેકઙ્ગયુત્તોયેવાતિ? ન, તસ્સ અનઙ્ગત્તા. ફસ્સોયેવ હેત્થ અઙ્ગં, ન છટ્ઠાયતનં. તસ્મા તસ્સ અનઙ્ગત્તા નાયં અપરિપુણ્ણેકઙ્ગયુત્તોતિ. અટ્ઠકથાયં પન વુત્તં – ‘‘પઠમો સબ્બસઙ્ગાહિકટ્ઠેન, દુતિયો પચ્ચયવિસેસટ્ઠેન, તતિયો ગબ્ભસેય્યકસત્તાનં વસેન, ચતુત્થો ઓપપાતિકસત્તાનં વસેન ગહિતો. તથા પઠમો સબ્બસઙ્ગાહિકટ્ઠેન, દુતિયો પચ્ચયવિસેસટ્ઠેન, તતિયો અપરિપુણ્ણાયતનવસેન, ચતુત્થો પરિપુણ્ણાયતનવસેન ગહિતો. તથા પઠમો સબ્બસઙ્ગાહિકટ્ઠેન, દુતિયો મહાનિદાનસુત્તન્તવસેન (દી. નિ. ૨.૯૫ આદયો), તતિયો રૂપભવવસેન, ચતુત્થો કામભવવસેન ગહિતો’’તિ.

તત્થ પઠમો ઇમેસુ દુતિયાદીસુ તીસુ વારેસુ ન કત્થચિ ન પવિસતીતિ સબ્બસઙ્ગાહિકોતિ વુત્તો. સેસાનં વિસેસો પરતો આવિભવિસ્સતિ. તસ્સાવિભાવત્થં –

યં યત્થ અઞ્ઞથા વુત્તં, અવુત્તઞ્ચાપિ યં યહિં;

યં યથા પચ્ચયો યસ્સ, તં સબ્બમુપલક્ખયે.

તત્રાયં નયો – અવિસેસેન તાવ ચતૂસુપિ એતેસુ સુત્તન્તભાજનિયે વિય સઙ્ખારાતિ અવત્વા સઙ્ખારોતિ વુત્તં, તં કસ્માતિ? એકચિત્તક્ખણિકત્તા. તત્ર હિ નાનાચિત્તક્ખણિકો પચ્ચયાકારો વિભત્તો. ઇધ એકચિત્તક્ખણિકો આરદ્ધો. એકચિત્તક્ખણે ચ બહૂ ચેતના ન સન્તીતિ સઙ્ખારાતિ અવત્વા સઙ્ખારોતિ વુત્તં.

પઠમવારે પનેત્થ એકચિત્તક્ખણપરિયાપન્નધમ્મસઙ્ગહણતો સબ્બટ્ઠાનસાધારણતો ચ રૂપં છડ્ડેત્વા ‘‘વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામ’’ન્ત્વેવ વુત્તં. તઞ્હિ એકચિત્તક્ખણપરિયાપન્નં સબ્બટ્ઠાનસાધારણઞ્ચ, ન કત્થચિ વિઞ્ઞાણપ્પવત્તિટ્ઠાને ન પવત્તતિ. યસ્મા ચ એકચિત્તક્ખણપરિયાપન્નો એકોવેત્થ ફસ્સો, તસ્મા તસ્સાનુરૂપં પચ્ચયભૂતં આયતનં ગણ્હન્તો સળાયતનટ્ઠાને ‘‘નામપચ્ચયા છટ્ઠાયતન’’ન્તિ એકં મનાયતનંયેવ આહ. તઞ્હિ એકસ્સ અકુસલફસ્સસ્સ અનુરૂપં પચ્ચયભૂતં. કામઞ્ચેતં સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણન્તિ એત્થાપિ વુત્તં, હેતુફલવિસેસદસ્સનત્થં પન અઙ્ગપુણ્ણત્થઞ્ચ પુન ઇધ ગહિતં. તત્ર હિ એતસ્સ વિસેસેન સઙ્ખારો હેતુ, અવિસેસેન નામં ફલં. ઇધ પનસ્સ અવિસેસેન નામં હેતુ, વિસેસેન ફસ્સો ફલન્તિ. સોકાદયો પન યસ્મા સબ્બે એકચિત્તક્ખણે ન સમ્ભવન્તિ, સબ્બસ્મિઞ્ચ ચિત્તપ્પવત્તિટ્ઠાને ચેવ ચિત્તે ચ ન પવત્તન્તિ, તસ્મા ન ગહિતા. જાતિજરામરણાનિ પન અચિત્તક્ખણમત્તાનિપિ સમાનાનિ ચિત્તક્ખણે અન્તોગધત્તા અઙ્ગપરિપૂરણત્થં ગહિતાનિ. એવં તાવેત્થ ‘યં અઞ્ઞથા વુત્તં. યઞ્ચ અવુત્તં’ તં વેદિતબ્બં.

યં પનેત્થ ઇતો પરેસુ વારેસુ વુત્તં, તસ્સત્થો વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. યસ્મિં યસ્મિં પન વારે યો યો વિસેસો આગતો, તં તં તત્થ તત્થેવ પકાસયિસ્સામ.

‘યં યથા પચ્ચયો યસ્સા’તિ એત્થ પન સઙ્ખારસ્સ અવિજ્જા સમ્પયુત્તધમ્મસાધારણેહિ સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયસમ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતપચ્ચયેહિ છહિ હેતુપચ્ચયેન ચાતિ સત્તધા પચ્ચયો. તત્થ યસ્મા પરતો હેતુચતુક્કાદીનિ તીણિ ચતુક્કાનિ અવિગતસમ્પયુત્તઅઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયવસેન વુત્તાનિ, તસ્મા ઇધ તાનિ અપનેત્વા અવસેસાનં વસેન અવિજ્જા સઙ્ખારસ્સ ચતુધા પચ્ચયોતિ વેદિતબ્બો.

સઙ્ખારો વિઞ્ઞાણસ્સ સાધારણેહિ છહિ, કમ્માહારપચ્ચયેહિ ચાતિ અટ્ઠધા પચ્ચયો. ઇધ પન તેયેવ તયો અપનેત્વા પઞ્ચધા. વિઞ્ઞાણં નામસ્સ સાધારણેહિ છહિ, ઇન્દ્રિયાહારાધિપતીહિ ચાતિ નવધા. ઇધ પન તયો અપનેત્વા છધા. નામં છટ્ઠાયતનસ્સ સાધારણેહિ છહિ. કિઞ્ચિ પનેત્થ અધિપતિપચ્ચયેન, કિઞ્ચિ આહારપચ્ચયાદીહીતિ અનેકધા. ઇધ પન તેયેવ તયો અપનેત્વા તિધા ચતુધા પઞ્ચધા વા. છટ્ઠાયતનં ફસ્સસ્સ યથા વિઞ્ઞાણં નામસ્સ. એવં ફસ્સો વેદનાય સાધારણેહિ છહિ આહારપચ્ચયેન ચાતિ સત્તધા. ઇધ પન તેયેવ તયો અપનેત્વા ચતુધા. વેદના તણ્હાય સાધારણેહિ છહિ ઝાનિન્દ્રિયપચ્ચયેહિ ચાતિ અટ્ઠધા. ઇધ પન તેયેવ તયો અપનેત્વા પઞ્ચધા. તણ્હા ઉપાદાનસ્સ, યથા અવિજ્જા સઙ્ખારસ્સ. એવં ઉપાદાનં ભવસ્સ સાધારણેહિ છહિ મગ્ગપચ્ચયેન ચાતિ સત્તધા. ઇધ પન તેયેવ તયો અપનેત્વા ચતુધા. ભવો જાતિયા, યસ્મા જાતીતિ ઇધ સઙ્ખતલક્ખણં અધિપ્પેતં, તસ્મા પરિયાયેન ઉપનિસ્સયપચ્ચયેનેવ પચ્ચયો. તથા જાતિ જરામરણસ્સાતિ.

યે પન એવં વદન્તિ – ‘‘ઇમસ્મિં ચતુક્કે સબ્બેસમ્પિ સઙ્ખારાદીનં અવિજ્જાદયો સહજાતપચ્ચયેન પચ્ચયા હોન્તિ. સહજાતપચ્ચયવસેનેવ હિ પઠમવારો આરદ્ધો’’તિ, તે ભવાદીનં તથા અભાવં સેસપચ્ચયાનઞ્ચ સમ્ભવં દસ્સેત્વા પટિક્ખિપિતબ્બા. ન હિ ભવો જાતિયા સહજાતપચ્ચયો હોતિ, ન જાતિ જરામરણસ્સ. યે ચેતેસં સઙ્ખરાદીનં અવસેસા પચ્ચયા વુત્તા, તેપિ સમ્ભવન્તિયેવ. તસ્મા ન સક્કા છડ્ડેતુન્તિ. એવં તાવ પઠમવારે યં યત્થ અઞ્ઞથા વુત્તં, અવુત્તઞ્ચાપિ યં યહિં, યઞ્ચ યથા યસ્સ પચ્ચયો હોતિ, તં વેદિતબ્બં. દુતિયવારાદીસુપિ એસેવ નયો.

અયં પન વિસેસો – દુતિયવારે ‘‘નામપચ્ચયા ફસ્સો’’તિ વત્વા સળાયતનટ્ઠાને ન કિઞ્ચિ વુત્તં, તં કિમત્થન્તિ? પચ્ચયવિસેસદસ્સનત્થઞ્ચેવ મહાનિદાનદેસનાસઙ્ગહત્થઞ્ચ. ફસ્સસ્સ હિ ન કેવલઞ્ચ છટ્ઠાયતનમેવ પચ્ચયો, વેદનાક્ખન્ધાદયો પન તયો ખન્ધાપિ પચ્ચયાયેવ. મહાનિદાનસુત્તન્તે ચસ્સ ‘‘અત્થિ ઇદપ્પચ્ચયા ફસ્સોતિ ઇતિ પુટ્ઠેન સતા, આનન્દ, અત્થીતિસ્સ વચનીયં. કિં પચ્ચયા ફસ્સોતિ? ઇતિ ચે વદેય્ય, નામપચ્ચયા ફસ્સોતિ ઇચ્ચસ્સ વચનીય’’ન્તિ (દી. નિ. ૨.૯૬). એવં સળાયતનં છડ્ડેત્વા એકાદસઙ્ગિકો પટિચ્ચસમુપ્પાદો વુત્તો. તસ્મા ઇમસ્સ પચ્ચયવિસેસસ્સ દસ્સનત્થં ઇમિસ્સા ચ મહાનિદાનસુત્તન્તદેસનાય પરિગ્ગહત્થં દુતિયવારે ‘‘નામપચ્ચયા ફસ્સો’’તિ વત્વા સળાયતનટ્ઠાને ન કિઞ્ચિ વુત્તન્તિ. એસ તાવ દુતિયવારે વિસેસો.

તતિયવારે પન ‘‘વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપ’’ન્તિ સુત્તન્તભાજનીયે આગતમેવ ચતુત્થમઙ્ગં વુત્તં, તં એકચિત્તક્ખણિકત્તા પચ્ચયાકારસ્સ ઇધ અયુત્તન્તિ ચે? તં નાયુત્તં. કસ્મા? સકક્ખણે પચ્ચયભાવતો. સચેપિ હિ તત્થ રૂપં ચિત્તક્ખણતો ઉદ્ધં તિટ્ઠતિ, તથાપિસ્સ તં વિઞ્ઞાણં સકક્ખણે પચ્ચયો હોતિ. કથં? પુરેજાતસ્સ તાવ ચિત્તસમુટ્ઠાનસ્સ અઞ્ઞસ્સ વા પચ્છાજાતપચ્ચયેન. વુત્તઞ્ચેતં ‘‘પચ્છાજાતા ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા પુરેજાતસ્સ ઇમસ્સ કાયસ્સ પચ્છાજાતપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા. ૧.૧.૧૧). સહજાતસ્સ પન ચિત્તસમુટ્ઠાનસ્સ નિસ્સયપચ્ચયેન પચ્ચયો. યથાહ ‘‘ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા ચિત્તસમુટ્ઠાનાનં રૂપાનં નિસ્સયપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા. ૧.૧.૮).

યદિ એવં, પુરિમવારેસુ કસ્મા એવં ન વુત્તન્તિ? રૂપપ્પવત્તિદેસં સન્ધાય દેસિતત્તા. અયઞ્હિ પચ્ચયાકારો રૂપપ્પવત્તિદેસે કામભવે ગબ્ભસેય્યકાનઞ્ચેવ અપરિપુણ્ણાયતનઓપપાતિકાનઞ્ચ રૂપાવચરદેવાનઞ્ચ વસેન દેસિતો. તેનેવેત્થ ‘‘નામરૂપપચ્ચયા સળાયતન’’ન્તિ અવત્વા છટ્ઠાયતનન્તિ વુત્તં. તત્થ નામં હેટ્ઠા વુત્તનયમેવ. રૂપં પન હદયરૂપં વેદિતબ્બં. તં પનેતસ્સ છટ્ઠાયતનસ્સ નિસ્સયપચ્ચયેન ચેવ પુરેજાતપચ્ચયેન ચાતિ દ્વિધા પચ્ચયો હોતીતિ એસ તતિયવારે વિસેસો.

ચતુત્થવારો પન યોનિવસેન ઓપપાતિકાનં, આયતનવસેન પરિપુણ્ણાયતનાનં, ભવવસેન કામાવચરસત્તાનં વસેન વુત્તો. તેનેવેત્થ ‘‘નામરૂપપચ્ચયા સળાયતન’’ન્તિ વુત્તં. તત્થ નામં છટ્ઠાયતનસ્સ સહજાતાદીહિ, ચક્ખાયતનાદીનં પચ્છાજાતપચ્ચયેન. રૂપે હદયરૂપં છટ્ઠાયતનસ્સ નિસ્સયપચ્ચયપુરેજાતપચ્ચયેહિ, ચત્તારિ મહાભૂતાનિ ચક્ખાયતનાદીનં સહજાતનિસ્સયઅત્થિઅવિગતેહિ. યસ્મા પનેસ એકચિત્તક્ખણિકો પચ્ચયાકારો, તસ્મા એત્થ સળાયતનપચ્ચયાતિ અવત્વા ‘‘છટ્ઠાયતનપચ્ચયા ફસ્સો’’તિ વુત્તોતિ અયં ચતુત્થવારે વિસેસો.

એવમેતેસં નાનાકરણં ઞત્વા પુન સબ્બેસ્વેવ તેસુ વિસેસેન પઠમકા દ્વે વારા અરૂપભવે પચ્ચયાકારદસ્સનત્થં વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. અરૂપભવસ્મિઞ્હિ રૂપેન અસમ્મિસ્સાનિ પટિચ્ચસમુપ્પાદઙ્ગાનિ પવત્તન્તિ. તતિયો રૂપભવે પચ્ચયાકારદસ્સનત્થં વુત્તો. રૂપભવસ્મિઞ્હિ સતિપિ રૂપસમ્મિસ્સત્તે સળાયતનં ન પવત્તતિ. ચતુત્થો કામભવે પચ્ચયાકારદસ્સનત્થં વુત્તો. કામભવસ્મિઞ્હિ સકલં સળાયતનં પવત્તતિ. તતિયો વા રૂપભવે ચેવ કામભવે ચ અપરિપુણ્ણાયતનાનં અકુસલપ્પવત્તિક્ખણં સન્ધાય વુત્તો. ચતુત્થો વા કામભવે પરિપુણ્ણાયતનાનં. પઠમો વા સબ્બત્થગામિતં સન્ધાય વુત્તો. સો હિ ન કત્થચિ ચિત્તપ્પવત્તિદેસે ન પવત્તતિ. દુતિયો પચ્ચયવિસેસં સન્ધાય વુત્તો. એકાદસઙ્ગિકત્તઞ્હેત્થ ફસ્સસ્સ ચ નામપચ્ચયત્તં પચ્ચયવિસેસો. તતિયો પુરિમયોનિદ્વયં સન્ધાય વુત્તો. પુરિમાસુ હિ દ્વીસુ યોનીસુ સો સમ્ભવતિ, તત્થ સદા સળાયતનસ્સ અસમ્ભવતો. ચતુત્થો પચ્છિમયોનિદ્વયં સન્ધાય વુત્તો. પચ્છિમાસુ હિ સો દ્વીસુ યોનીસુ સમ્ભવતિ, તત્થ સદા સળાયતનસ્સ સમ્ભવતોતિ.

એત્તાવતા ચ યં વુત્તં ચતૂસુપિ વારેસુ –

યં યત્થ અઞ્ઞથા વુત્તં, અવુત્તઞ્ચાપિ યં યહિં;

યં યથા પચ્ચયો યસ્સ, તં સબ્બમુપલક્ખયેતિ.

ગાથાય અત્થદીપના કતા હોતિ.

એતેનેવાનુસારેન, સબ્બમેતં નયં ઇતો;

વિસેસો યો ચ તં જઞ્ઞા, ચતુક્કેસુ પરેસુપિ.

૨. હેતુચતુક્કં

૨૪૪. તત્થ યો તાવ ઇધ વુત્તો નયો, સો સબ્બત્થ પાકટોયેવ. વિસેસો પન એવં વેદિતબ્બો – હેતુચતુક્કે તાવ અવિજ્જા હેતુ અસ્સાતિ અવિજ્જાહેતુકો. અવિજ્જા અસ્સ સહવત્તનતો યાવભઙ્ગા પવત્તિકા ગમિકાતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા’’તિ ચ એત્તાવતા સહજાતાદિપચ્ચયવસેન સાધારણતો સઙ્ખારસ્સ અવિજ્જા પચ્ચયોતિ દસ્સેત્વા, પુન ‘‘અવિજ્જાહેતુકો’’તિ એતેનેવ વિસેસતો અવિગતપચ્ચયતા દસ્સિતા. સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણં સઙ્ખારહેતુકન્તિઆદીસુપિ એસેવ નયો.

કસ્મા પન ભવાદીસુ હેતુકગ્ગહણં ન કતન્તિ? અવિગતપચ્ચયનિયમાભાવતો અભાવતો ચ અવિગતપચ્ચયસ્સ. ‘‘તત્થ કતમો ઉપાદાનપચ્ચયા ભવો? ઠપેત્વા ઉપાદાનં વેદનાક્ખન્ધો સઞ્ઞાક્ખન્ધો સઙ્ખારક્ખન્ધો વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો – અયં વુચ્ચતિ ઉપાદાનપચ્ચયા ભવો’’તિ વચનતો ઉપાદાનપચ્ચયા ચતુન્નં ખન્ધાનં ઇધ ભવોતિ નામં. સઙ્ખારક્ખન્ધે ચ ‘‘જાતિ દ્વીહિ ખન્ધેહિ સઙ્ગહિતા’’તિઆદિવચનતો (ધાતુ. ૭૧) જાતિજરામરણાનિ અન્તોગધાનિ.

તત્થ યાવ ઉપાદાનં તાવ જાતિજરામરણાનં અનુપલબ્ભનતો ઉપાદાનં ભવસ્સ ન નિયમતો અવિગતપચ્ચયો હોતિ. ‘‘યા તેસં તેસં ધમ્માનં જાતી’’તિ આદિવચનતો સઙ્ખતલક્ખણેસુ જાતિયા જરામરણસઙ્ખાતસ્સ ભવસ્સ જાતિક્ખણમત્તેયેવ અભાવતો અવિગતપચ્ચયભાવો ન સમ્ભવતિ. તથા જાતિયા જરામરણક્ખણે અભાવતો. ઉપનિસ્સયપચ્ચયેનેવ પન ભવો જાતિયા. જાતિ જરામરણસ્સ પચ્ચયોતિ સબ્બથાપિ અવિગતપચ્ચયનિયમાભાવતો અભાવતો ચ અવિગતપચ્ચયસ્સ ભવાદીસુ હેતુકગ્ગહણં ન કતન્તિ વેદિતબ્બં.

કેચિ પનાહુ – ‘‘ભવો દુવિધેના’’તિ વચનતો ઉપપત્તિમિસ્સકો ભવો, ન ચ ઉપપત્તિભવસ્સ ઉપાદાનં અવિગતપચ્ચયો હોતીતિ ‘‘ઉપાદાનપચ્ચયા ભવો ઉપાદાનહેતુકો’’તિ અવત્વા ‘‘ઉપાદાનપચ્ચયા ભવો’’તિ વુત્તો. ઇધ પચ્છિન્નત્તા પરતોપિ ન વુત્તન્તિ. તં ઇધ ઉપપત્તિમિસ્સકસ્સ ભવસ્સ અનધિપ્પેતત્તા અયુત્તં. અરૂપક્ખન્ધા હિ ઇધ ભવોતિ આગતા.

ભવપચ્ચયા જાતીતિ એત્થ ચ ઠપેત્વા જાતિજરામરણાનિ અવસેસો ભવો જાતિયા પચ્ચયોતિ વેદિતબ્બો. કસ્મા? જાતિઆદીનં જાતિયા અપ્પચ્ચયત્તા. યદિ એવં, ઠપેત્વા જાતિજરામરણાનિ ભવો જાતિયા પચ્ચયોતિ વત્તબ્બોતિ? આમ વત્તબ્બો, વત્તબ્બપદેસાભાવતો પન ન વુત્તો. દસમઙ્ગનિદ્દેસે હિ ઉપાદાનપચ્ચયસમ્ભૂતો ભવો વત્તબ્બો. એકાદસમઙ્ગનિદ્દેસે જાતિ વત્તબ્બા. યો પન ભવો જાતિયા પચ્ચયો, તસ્સ વત્તબ્બપદેસો નત્થીતિ વત્તબ્બપદેસાભાવતો ન વુત્તો. અવુત્તોપિ પન યુત્તિતો ગહેતબ્બોતિ. વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપન્તિઆદીસુ ચ વિઞ્ઞાણાદીનં અવિગતપચ્ચયભાવસમ્ભવતો વિઞ્ઞાણહેતુકાદિવચનં કતન્તિ એસ હેતુચતુક્કે વિસેસો.

૩. સમ્પયુત્તચતુક્કં

૨૪૫. સમ્પયુત્તચતુક્કેપિ અવિજ્જાપચ્ચયાતિ એત્તાવતા સહજાતાદિપચ્ચયવસેન સઙ્ખારસ્સ અવિજ્જાપચ્ચયતં દસ્સેત્વા પુન ‘‘અવિજ્જાસમ્પયુત્તો’’તિ સમ્પયુત્તપચ્ચયતા દસ્સિતા. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. યસ્મા પન અરૂપીનં ધમ્માનં રૂપધમ્મેહિ સમ્પયોગો નત્થિ, તસ્મા વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપન્તિઆદીસુ તતિયચતુત્થવારપદેસુ ‘‘વિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તં નામ’’ન્તિઆદિના નયેન યં લબ્ભતિ, તદેવ ગહિતન્તિ એસ સમ્પયુત્તચતુક્કે વિસેસો.

૪. અઞ્ઞમઞ્ઞચતુક્કં

૨૪૬. અઞ્ઞમઞ્ઞચતુક્કેપિ અવિજ્જાપચ્ચયાતિ સહજાતાદિપચ્ચયવસેન સઙ્ખારસ્સ અવિજ્જાપચ્ચયતં દસ્સેત્વા ‘‘સઙ્ખારપચ્ચયાપિ અવિજ્જા’’તિ અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયતા દસ્સિતા. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. યસ્મા પન ભવો નિપ્પદેસો, ઉપાદાનં સપ્પદેસં, સપ્પદેસધમ્મો ચ નિપ્પદેસધમ્મસ્સ પચ્ચયો હોતિ, ન નિપ્પદેસધમ્મો સપ્પદેસધમ્મસ્સ, તસ્મા એત્થ ‘‘ભવપચ્ચયાપિ ઉપાદાન’’ન્તિ ન વુત્તં; હેટ્ઠા વા દેસનાય પચ્છિન્નત્તા એવં ન વુત્તં. યસ્મા ચ નામરૂપપચ્ચયા સળાયતનં અત્થિ, સળાયતનપચ્ચયા એકચિત્તક્ખણે નામરૂપં નત્થિ, યસ્સ સળાયતનં અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયો ભવેય્ય, તસ્મા ચતુત્થવારે ‘‘છટ્ઠાયતનપચ્ચયાપિ નામરૂપ’’ન્તિ યં લબ્ભતિ તદેવ ગહિતન્તિ એસ અઞ્ઞમઞ્ઞચતુક્કે વિસેસો.

અવિજ્જામૂલકનયમાતિકા.

સઙ્ખારાદિમૂલકનયમાતિકા

૨૪૭. ઇદાનિ સઙ્ખારપચ્ચયા અવિજ્જાતિ સઙ્ખારમૂલકનયો આરદ્ધો. તત્થાપિ યથા અવિજ્જામૂલકે એવં ચત્તારિ ચતુક્કાનિ સોળસ ચ વારા વેદિતબ્બા. પઠમચતુક્કે પન પઠમવારમેવ દસ્સેત્વા દેસના સંખિત્તા. યથા ચેત્થ એવં વિઞ્ઞાણમૂલકાદીસુપિ. તત્થ સબ્બેસ્વેવ તેસુ સઙ્ખારમૂલકાદીસુ અટ્ઠસુ નયેસુ ‘‘સઙ્ખારપચ્ચયા અવિજ્જા’’તિઆદિના નયેન સહજાતાદિપચ્ચયવસેન અવિજ્જાય સઙ્ખારાદિપચ્ચયતં દસ્સેત્વા પુન ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિઆદિના નયેન એકચિત્તક્ખણેપિ પચ્ચયાકારચક્કસ્સ પવત્તિ દસ્સિતા.

કસ્મા પન ભવમૂલકા જાતિજરામરણમૂલકા વા નયા ન વુત્તા? કિં ભવપચ્ચયા અવિજ્જા ન હોતીતિ? નો ન હોતિ. ‘‘સઙ્ખારપચ્ચયા અવિજ્જા’’તિ એવમાદીસુ પન વુચ્ચમાનેસુ ન કોચિ ભવપરિયાપન્નો ધમ્મો અવિજ્જાય પચ્ચયો ન વુત્તો. તસ્મા અપુબ્બસ્સ અઞ્ઞસ્સ અવિજ્જાપચ્ચયસ્સ વત્તબ્બસ્સ અભાવતો ભવમૂલકો નયો ન વુત્તો. ભવગ્ગહણેન ચ અવિજ્જાપિ સઙ્ગહં ગચ્છતિ. તસ્મા ‘‘ભવપચ્ચયા અવિજ્જા’’તિ વુચ્ચમાને ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા અવિજ્જા’’તિપિ વુત્તં સિયા. ન ચ એકચિત્તક્ખણે અવિજ્જા અવિજ્જાય પચ્ચયો નામ હોતિ. તત્થ પચ્છિન્નત્તાવ જાતિજરામરણમૂલકાપિ નયા ન ગહિતા. અપિચ ભવે જાતિજરામરણાનિપિ અન્તોગધાનિ. ન ચેતાનિ એકચિત્તક્ખણે અવિજ્જાય પચ્ચયા હોન્તીતિ ભવમૂલકા જાતિજરામરણમૂલકા વા નયા ન વુત્તાતિ.

માતિકાવણ્ણના.

અકુસલનિદ્દેસવણ્ણના

૨૪૮-૨૪૯. ઇદાનિ યથા હેટ્ઠા ચિત્તુપ્પાદકણ્ડે કુસલત્તિકં આદિં કત્વા નિક્ખિત્તમાતિકાય પટિપાટિયા પઠમં કુસલં ભાજિતં, તથા ઇધ માતિકાય અનિક્ખિત્તત્તા પઠમં કુસલં અનામસિત્વા ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારો’’તિ અકુસલધમ્મવસેન માતિકાય નિક્ખિત્તત્તા નિક્ખેપપટિપાટિયાવ અવિજ્જાદીનિ પટિચ્ચસમુપ્પાદઙ્ગાનિ ભાજેત્વા દસ્સેતું કતમે ધમ્મા અકુસલાતિઆદિમાહ. તસ્સત્થો હેટ્ઠા ચિત્તુપ્પાદકણ્ડે (ધ. સ. અટ્ઠ. ૩૬૫) વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. યસ્મા પન એકચિત્તક્ખણે તણ્હાય ચ કામુપાદાનસ્સ ચ સમ્ભવો નત્થિ, તસ્મા યં એત્થ તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાનં લબ્ભતિ, તદેવ દસ્સેતું દિટ્ઠિ દિટ્ઠિગતન્તિઆદિ વુત્તં.

ભવનિદ્દેસે ચ યસ્મા ઉપાદાનં સઙ્ખારક્ખન્ધે સઙ્ગહં ગચ્છતિ, તસ્મા ‘‘ઠપેત્વા ઉપાદાનં વેદનાક્ખન્ધો સઞ્ઞાક્ખન્ધો સઙ્ખારક્ખન્ધો વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો’’તિ વુત્તં. એવઞ્હિ વુચ્ચમાને ઉપાદાનસ્સ ઉપાદાનપચ્ચયત્તં આપજ્જેય્ય. ન ચ તદેવ તસ્સ પચ્ચયો હોતિ. જાતિઆદિનિદ્દેસેસુ યસ્મા એતે અરૂપધમ્માનં જાતિઆદયો, તસ્મા ‘‘ખણ્ડિચ્ચં, પાલિચ્ચં, વલિત્તચતા, ચુતિ, ચવનતા’’તિ ન વુત્તં.

૨૫૦. એવં પઠમવારં નિટ્ઠપેત્વા પુન દુતિયવારે યસ્મિં સમયે પઠમવારેન પચ્ચયાકારો દસ્સિતો, તસ્મિંયેવ સમયે અપરેનપિ નયેન પચ્ચયાકારં દસ્સેતું વિસું સમયવવત્થાનવારં અવત્વા તસ્મિં સમયે અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારોતિઆદિનાવ નયેન દેસના કતા. તત્થ ઠપેત્વા ફસ્સન્તિ ઇદં યસ્મા ફસ્સોપિ નામપરિયાપન્નો, તસ્મા ફસ્સસ્સ નામતો નીહરણત્થં વુત્તં.

૨૫૨. તતિયવારે યસ્સ ચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપસ્સ વિઞ્ઞાણં પચ્ચયો, તસ્મિં પવત્તમાને યસ્મા તેનુપત્થદ્ધાનં ચક્ખાયતનાદીનં ઉપચિતત્તં પઞ્ઞાયતિ, તસ્મા ચક્ખાયતનસ્સ ઉપચયોતિઆદિ વુત્તં. યસ્મા ચ કમ્મજરૂપસ્સપિ તસ્મિં સમયે વત્તમાનસ્સ વિઞ્ઞાણં પચ્છાજાતપચ્ચયેન પચ્ચયો હોતિ, તસ્માપિ એવં વુત્તં. તત્થ કિઞ્ચાપિ કમ્મજં ચિત્તસમુટ્ઠાનન્તિ દ્વેવ સન્તતિયો ગહિતા, ઇતરાપિ પન દ્વે સન્તતિયો ગહેતબ્બા. તાસમ્પિ હિ વિઞ્ઞાણં પચ્ચયો હોતિયેવ.

૨૫૪. ચતુત્થવારે પન યસ્મા એકચિત્તક્ખણેપિ મહાભૂતરૂપપચ્ચયા ચક્ખાયતનાદીનિ, હદયરૂપપચ્ચયા છટ્ઠાયતનં, નામપચ્ચયા ચ પચ્છાજાતસહજાતાદિવસેન યથાનુરૂપં સબ્બાનિપિ પવત્તન્તિ, તસ્મા તત્થ કતમં નામરૂપપચ્ચયા સળાયતનં? ચક્ખાયતનન્તિઆદિ વુત્તં.

૨૫૬. દુતિયચતુક્કે સબ્બં ઉત્તાનમેવ.

૨૬૪. તતિયચતુક્કે યસ્સ સમ્પયુત્તપચ્ચયભાવો ન હોતિ, યસ્સ ચ હોતિ, તં વિસું વિસું દસ્સેતું ઇદં વુચ્ચતિ વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપં વિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તં નામન્તિઆદિ વુત્તં.

૨૭૨. ચતુત્થચતુક્કે ફસ્સપચ્ચયા નામનિદ્દેસે કિઞ્ચાપિ ‘‘ઠપેત્વા ફસ્સં વેદનાક્ખન્ધો…પે… વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો – ઇદં વુચ્ચતિ ફસ્સપચ્ચયા નામ’’ન્તિ ન વુત્તં, તથાપિ અનન્તરાતીતપદનિદ્દેસે ‘‘ઠપેત્વા ફસ્સં વેદનાક્ખન્ધો…પે… વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો’’તિ વુત્તત્તા અવુત્તમ્પિ તં વુત્તમેવ હોતિ. યદેવ હિ નામં ફસ્સસ્સ પચ્ચયો, ફસ્સોપિ તસ્સેવ પચ્ચયોતિ.

યથા ચાયં ચતુચતુક્કો સોળસવારપ્પભેદો અવિજ્જામૂલકો પઠમનયો એતસ્મિં પઠમાકુસલચિત્તે પકાસિતો, એવં સઙ્ખારમૂલકાદયો અટ્ઠ નયાપિ વેદિતબ્બા. પાળિ પન સંખિત્તા. એવમેવ તસ્મિં પઠમાકુસલચિત્તેયેવ નવ નયા, છત્તિંસ ચતુક્કાનિ, ચતુચત્તાલીસાધિકઞ્ચ વારસતં હોતીતિ વેદિતબ્બં.

૨૮૦. ઇદાનિ ઇમિનાવ નયેન સેસાકુસલચિત્તેસુપિ પચ્ચયાકારં દસ્સેતું કતમે ધમ્મા અકુસલાતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ યસ્મા દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તેસુ તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાનં નત્થિ, તસ્મા ઉપાદાનટ્ઠાને ઉપાદાનં વિય દળ્હનિપાતિના અધિમોક્ખેન પદં પૂરિતં. દોમનસ્સસહગતેસુ ચ યસ્મા વેદનાપચ્ચયા તણ્હાપિ નત્થિ, તસ્મા તણ્હાટ્ઠાને તણ્હા વિય બલવકિલેસેન પટિઘેન પદં પૂરિતં. ઉપાદાનટ્ઠાને અધિમોક્ખેનેવ. વિચિકિચ્છાસમ્પયુત્તે પન યસ્મા સન્નિટ્ઠાનાભાવતો અધિમોક્ખોપિ નત્થિ, તસ્મા તણ્હાટ્ઠાને બલવકિલેસભૂતાય વિચિકિચ્છાય પદં પૂરિતં. ઉપાદાનટ્ઠાનં પરિહીનમેવ. ઉદ્ધચ્ચસમ્પયુત્તે પન યસ્મા અધિમોક્ખો અત્થિ, તસ્મા તણ્હાટ્ઠાને બલવકિલેસેન ઉદ્ધચ્ચેન પદં પૂરિતં. ઉપાદાનટ્ઠાને અધિમોક્ખેનેવ. સબ્બત્થેવ ચ વિસેસમત્તં દસ્સેત્વા પાળિ સંખિત્તા. યો ચાયં વિસેસો દસ્સિતો, તત્થ કેવલં અધિમોક્ખનિદ્દેસોવ અપુબ્બો. સેસં હેટ્ઠા આગતમેવ.

અધિમોક્ખનિદ્દેસે પન અધિમુચ્ચનવસેન અધિમોક્ખો. અધિમુચ્ચતિ વા તેન આરમ્મણે ચિત્તં નિબ્બિચિકિચ્છતાય સન્નિટ્ઠાનં ગચ્છતીતિ અધિમોક્ખો. અધિમુચ્ચનાકારો અધિમુચ્ચના. તસ્સ ચિત્તસ્સ, તસ્મિં વા આરમ્મણે અધિમુત્તત્તાતિ તદધિમુત્તતા. સબ્બચિત્તેસુ ચ પઠમચિત્તે વુત્તનયેનેવ નયચતુક્કવારપ્પભેદો વેદિતબ્બો. કેવલઞ્હિ વિચિકિચ્છાસમ્પયુત્તે ઉપાદાનમૂલકસ્સ નયસ્સ અભાવા અટ્ઠ નયા, દ્વત્તિંસ ચતુક્કાનિ, અટ્ઠવીસાધિકઞ્ચ વારસતં હોતીતિ.

અકુસલનિદ્દેસવણ્ણના.

કુસલનિદ્દેસવણ્ણના

૨૯૨. ઇદાનિ ઇમિનાવ નયેન કુસલચિત્તાદીસુપિ પચ્ચયાકારં દસ્સેતું કતમે ધમ્મા કુસલાતિઆદિ આરદ્ધં. યથા પન અકુસલે પઠમં માતિકં નિક્ખિપિત્વા પચ્છા નિદ્દેસો કતો, ન તથા ઇધ. કસ્મા? અપ્પનાવારે નાનત્તસમ્ભવતો. લોકિયકુસલાદીસુ હિ તેસં ધમ્માનં દુક્ખસચ્ચપરિયાપન્નત્તા ‘‘એવમેતસ્સ કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સા’’તિ અપ્પના હોતિ, લોકુત્તરકુસલાદીસુ ‘‘એવમેતેસં ધમ્માન’’ન્તિ. તસ્મા એત્થ સાધારણતો માતિકં ઠપેતું ન સક્કાતિ પાટિયેક્કં તેસં તેસં કુસલાદીનં માતિકં ઉદ્દિસિત્વાવ નિદ્દેસો કતોતિ.

તત્થ યસ્મા એકચિત્તક્ખણે કુસલસઙ્ખારેન સદ્ધિં અવિજ્જા નત્થિ, તસ્મા તં અવત્વા, અવિજ્જા વિય અકુસલાનં, કુસલાનં મૂલતો કુસલમૂલં, તણ્હુપાદાનાનઞ્ચ અભાવતો તણ્હાટ્ઠાને તણ્હા વિય આરમ્મણે અજ્ઝોગાળ્હો પસાદો, ઉપાદાનટ્ઠાને ઉપાદાનં વિય દળ્હનિપાતી નામ અધિમોક્ખો વુત્તો. સેસં હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

કુસલનિદ્દેસવણ્ણના.

અબ્યાકતનિદ્દેસવણ્ણના

૩૦૬. અબ્યાકતં હેટ્ઠા ચિત્તુપ્પાદકણ્ડે આગતપટિપાટિયાવ વિભત્તં. સબ્બવારેસુ ચ અવિજ્જામૂલકા નયા પરિહીના. કસ્મા? અવિજ્જાટ્ઠાને ઠપેતબ્બસ્સ અભાવતો. કુસલચિત્તેસુ હિ અવિજ્જાટ્ઠાને ઠપેતબ્બં કુસલમૂલં અત્થિ, ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીસુ નત્થિ. સહેતુકેસુ પન કિઞ્ચાપિ અત્થિ, એવં સન્તેપિ ઇધ પચ્છિન્નત્તા તત્થ ન ગહિતં. પઞ્ચવિઞ્ઞાણસોતે સોતપતિતાવ હુત્વા દેસના કતાતિ વેદિતબ્બા.

વિસેસતો પનેત્થ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીસુ તણ્હાટ્ઠાનં ઉપાદાનટ્ઠાનઞ્ચ પરિહીનં. કસ્મા? તણ્હાટ્ઠાનારહસ્સ બલવધમ્મસ્સ અભાવા અધિમોક્ખરહિતત્તા ચ. સેસાહેતુકેસુ તણ્હાટ્ઠાનમેવ પરિહીનં. સહેતુકેસુ પસાદસબ્ભાવતો તણ્હાટ્ઠાને પસાદેન પદં પૂરિતં. એવમેત્થ કુસલાકુસલવિપાકેસુ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીસુ સઙ્ખારવિઞ્ઞાણનામછટ્ઠાયતનફસ્સવેદનામૂલકા છ છ, સેસાહેતુકેસુ અધિમોક્ખમૂલકેન સદ્ધિં સત્ત સત્ત, સહેતુકેસુ પસાદમૂલકેન સદ્ધિં અટ્ઠ અટ્ઠ નયા વેદિતબ્બા.

તત્થ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીસુપિ ચતુન્નમ્પિ ચતુક્કાનં આદિવારોવ વુત્તો. દુતિયવારો પચ્ચયવિસેસટ્ઠેન લબ્ભમાનોપિ ન વુત્તો. તતિયચતુત્થવારા અસમ્ભવતોયેવ. રૂપમિસ્સકા હિ તે, ન ચ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ રૂપં સમુટ્ઠાપેન્તિ. યથા ચ પઠમચતુક્કે દ્વે વારા લબ્ભન્તિ, એવં સેસચતુક્કેસુપિ. તસ્મા પઠમચતુક્કે દુતિયવારો, સેસચતુક્કેસુ ચ દ્વે દ્વે વારા અવુત્તાપિ વુત્તાવ હોન્તીતિ વેદિતબ્બા. સેસાહેતુકાબ્યાકતે સબ્બચતુક્કેસુ સબ્બેપિ વારા લબ્ભન્તિ. ઇધ પચ્છિન્નત્તા પન પરતો ન ગહિતા. સોતપતિતાવ હુત્વા દેસના કતાતિ. સેસસહેતુકવિપાકેસુપિ એસેવ નયો અઞ્ઞત્ર અરૂપાવચરવિપાકા. અરૂપાવચરવિપાકસ્મિઞ્હિ વારદ્વયમેવ લબ્ભતીતિ.

અબ્યાકતનિદ્દેસવણ્ણના.

અવિજ્જામૂલકકુસલનિદ્દેસવણ્ણના

૩૩૪. ઇદાનિ અપરેન પરિયાયેન એકચિત્તક્ખણે પચ્ચયાકારં દસ્સેતું પુન કતમે ધમ્મા કુસલાતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ અવિજ્જાપચ્ચયાતિ ઉપનિસ્સયપચ્ચયતં સન્ધાય વુત્તં. તેનેવ નિદ્દેસવારે ‘‘તત્થ કતમા અવિજ્જા’’તિ અવિભજિત્વા ‘‘તત્થ કતમો અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારો’’તિ વિભત્તં. કુસલચેતનાસઙ્ખાતો હિ સઙ્ખારોયેવ તસ્મિં સમયે ચિત્તેન સહજાતો હોતિ, ન અવિજ્જા.

તત્થ લોકિયકુસલસ્સ હેટ્ઠા સુત્તન્તભાજનીયે વુત્તનયેનેવ અવિજ્જા પચ્ચયો હોતિ. યસ્મા પન અપ્પહીનાવિજ્જો અવિજ્જાય પહાનત્થં લોકુત્તરં ભાવેતિ, તસ્મા તસ્સાપિ સમતિક્કમવસેન પચ્ચયો હોતિ. અવિજ્જાવતોયેવ હિ કુસલાયૂહનં હોતિ, ન ઇતરસ્સ. તત્થ તેભૂમકકુસલે સમ્મોહવસેનપિ સમતિક્કમભાવનાવસેનપિ આયૂહનં લબ્ભતિ; લોકુત્તરે સમુચ્છેદભાવનાવસેનાતિ. સેસં વુત્તનયમેવ.

અયં પન વિસેસો – યથા હેટ્ઠા એકેકકુસલે ચતુન્નં ચતુક્કાનં વસેન નવ સોળસકા લદ્ધા, તથા ઇધ ન લબ્ભન્તિ. કસ્મા? અવિજ્જાય અવિગતસમ્પયુત્તઅઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયાભાવતો. ઉપનિસ્સયવસેન પનેત્થ પઠમચતુક્કમેવ લબ્ભતિ. તમ્પિ પઠમવારમેવ દસ્સેત્વા સંખિત્તં. નીહરિત્વા પન દસ્સેતબ્બન્તિ.

અવિજ્જામૂલકકુસલનિદ્દેસવણ્ણના.

કુસલમૂલકવિપાકનિદ્દેસવણ્ણના

૩૪૩. ઇદાનિ અબ્યાકતેસુપિ અપરેનેવ નયેન પચ્ચયાકારં દસ્સેતું કતમે ધમ્મા અબ્યાકતાતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ કુસલમૂલપચ્ચયાતિ ઇદમ્પિ ઉપનિસ્સયપચ્ચયતં સન્ધાય વુત્તં. કુસલવિપાકસ્સ હિ કુસલમૂલં, અકુસલવિપાકસ્સ ચ અકુસલમૂલં ઉપનિસ્સયપચ્ચયો હોતિ; નાનાક્ખણિકકમ્મપચ્ચયે પન વત્તબ્બમેવ નત્થિ. તસ્મા એસ ઉપનિસ્સયપચ્ચયેન ચેવ નાનાક્ખણિકકમ્મપચ્ચયેન ચ પચ્ચયો હોતિ. તેનેવ નિદ્દેસવારે ‘‘તત્થ કતમં કુસલમૂલ’’ન્તિ અવિભજિત્વા ‘‘તત્થ કતમો કુસલમૂલપચ્ચયા સઙ્ખારો’’તિ વિભત્તં. અકુસલવિપાકેપિ એસેવ નયો.

અવિજ્જામૂલકકુસલનિદ્દેસે વિય ચ ઇમસ્મિમ્પિ વિપાકનિદ્દેસે પઠમં પચ્ચયચતુક્કમેવ લબ્ભતિ. તમ્પિ પઠમવારં દસ્સેત્વા સંખિત્તં. તસ્મા એકેકસ્મિં વિપાકચિત્તે એકમેકસ્સેવ ચતુક્કસ્સ વસેન કુસલમૂલમૂલકે અકુસલમૂલમૂલકે ચ નયે વારપ્પભેદો વેદિતબ્બો. કિરિયાધમ્માનં પન યસ્મા નેવ અવિજ્જા ન કુસલાકુસલમૂલાનિ ઉપનિસ્સયપચ્ચયતં લભન્તિ, તસ્મા કિરિયવસેન પચ્ચયાકારો ન વુત્તોતિ.

એવમેસ –

અકુસલકુસલાબ્યાકત-ધમ્મેસુ અનેકભેદતો વત્વા;

કુસલાકુસલાનં પન, વિપાકે ચ ઉપનિસ્સયવસેન.

પુન એકધાવ વુત્તો, વાદિપ્પવરેન પચ્ચયાકારો;

ધમ્મપ્પચ્ચયભેદે, ઞાણસ્સ પભેદજનનત્થં.

પરિયત્તિસવનચિન્તન-પટિપત્તિક્કમવિવજ્જિતાનઞ્ચ;

યસ્મા ઞાણપભેદો, ન કદાચિપિ હોતિ એતસ્મિં.

પરિયત્તિસવનચિન્તન-પટિપત્તિક્કમતો સદા ધીરો;

તત્થ કયિરા ન હઞ્ઞં, કરણીયતરં તતો અત્થીતિ.

અયં પન પચ્ચયાકારો સુત્તન્તઅભિધમ્મભાજનીયવસેન દ્વેપરિવટ્ટમેવ નીહરિત્વા ભાજેત્વા દસ્સિતો હોતિ.

અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના.

સમ્મોહવિનોદનિયા વિભઙ્ગટ્ઠકથાય

પટિચ્ચસમુપ્પાદવિભઙ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. સતિપટ્ઠાનવિભઙ્ગો

૧. સુત્તન્તભાજનીયં ઉદ્દેસવારવણ્ણના

૩૫૫. ઇદાનિ તદનન્તરે સતિપટ્ઠાનવિભઙ્ગે ચત્તારોતિ ગણનપરિચ્છેદો. તેન ન તતો હેટ્ઠા ન ઉદ્ધન્તિ સતિપટ્ઠાનપરિચ્છેદં દીપેતિ. સતિપટ્ઠાનાતિ તયો સતિપટ્ઠાના – સતિગોચરોપિ, તિધા પટિપન્નેસુ સાવકેસુ સત્થુનો પટિધાનુનયવીતિવત્તતાપિ, સતિપિ. ‘‘ચતુન્નં, ભિક્ખવે, સતિપટ્ઠાનાનં સમુદયઞ્ચ અત્થઙ્ગમઞ્ચ દેસેસ્સામિ. તં સુણાથ…પે… કો ચ, ભિક્ખવે, કાયસ્સ સમુદયો? આહારસમુદયા કાયસ્સ સમુદયો’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૫.૪૦૮) હિ સતિગોચરો સતિપટ્ઠાનન્તિ વુચ્ચતિ. તથા ‘‘કાયો ઉપટ્ઠાનં, નો સતિ. સતિ ઉપટ્ઠાનઞ્ચેવ સતિ ચા’’તિઆદીસુ (પટિ. મ. ૩.૩૫). તસ્સત્થો – પતિટ્ઠાતિ અસ્મિન્તિ પટ્ઠાનં. કા પતિટ્ઠાતિ? સતિ. સતિયા પટ્ઠાનં સતિપટ્ઠાનં, પધાનં ઠાનન્તિ વા પટ્ઠાનં; સતિયા પટ્ઠાનં સતિપટ્ઠાનં હત્થિટ્ઠાનઅસ્સટ્ઠાનાદીનિ વિય.

‘‘તયો સતિપટ્ઠાના યદરિયો સેવતિ, યદરિયો સેવમાનો સત્થા ગણં અનુસાસિતુમરહતી’’તિ (મ. નિ. ૩.૩૦૪, ૩૧૧) એત્થ તિધા પટિપન્નેસુ સાવકેસુ સત્થુનો પટિઘાનુનયવીતિવત્તતા સતિપટ્ઠાનન્તિ વુત્તા. તસ્સત્થો – પટ્ઠપેતબ્બતો પટ્ઠાનં, પવત્તયિતબ્બતોતિ અત્થો. કેન પટ્ઠપેતબ્બતોતિ? સતિયા; સતિયા પટ્ઠાનં સતિપટ્ઠાનં. ‘‘ચત્તારો સતિપટ્ઠાના ભાવિતા બહુલીકતા સત્ત બોજ્ઝઙ્ગે પરિપૂરેન્તી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૧૪૭) પન સતિયેવ સતિપટ્ઠાનન્તિ વુચ્ચતિ. તસ્સત્થો – પતિટ્ઠાતીતિ પટ્ઠાનં, ઉપટ્ઠાતિ ઓક્કન્દિત્વા પક્ખન્દિત્વા પવત્તતીતિ અત્થો; સતિયેવ પટ્ઠાનટ્ઠેન સતિપટ્ઠાનં; અથવા સરણટ્ઠેન સતિ, ઉપટ્ઠાનટ્ઠેન પટ્ઠાનં. ઇતિ સતિ ચ સા પટ્ઠાનઞ્ચાતિપિ સતિપટ્ઠાનં. ઇદમિધ અધિપ્પેતં. યદિ એવં, કસ્મા સતિપટ્ઠાનાતિ બહુવચનં કતન્તિ? સતિયા બહુત્તા; આરમ્મણભેદેન હિ બહુકા તા સતિયોતિ.

કસ્મા પન ભગવતા ચત્તારોવ સતિપટ્ઠાના વુત્તા, અનૂના અનધિકાતિ? વેનેય્યહિતત્તા. તણ્હાચરિતદિટ્ઠિચરિતસમથયાનિકવિપસ્સનાયાનિકેસુ હિ મન્દતિક્ખવસેન દ્વિધા પવત્તેસુ મન્દસ્સ તણ્હાચરિતસ્સ ઓળારિકં કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં વિસુદ્ધિમગ્ગો, તિક્ખસ્સ સુખુમં વેદનાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં. દિટ્ઠિચરિતસ્સપિ મન્દસ્સ નાતિપ્પભેદગતં ચિત્તાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં વિસુદ્ધિમગ્ગો, તિક્ખસ્સ અતિપ્પભેદગતં ધમ્માનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં. સમથયાનિકસ્સ ચ મન્દસ્સ અકિચ્છેન અધિગન્તબ્બનિમિત્તં પઠમં સતિપટ્ઠાનં વિસુદ્ધિમગ્ગો, તિક્ખસ્સ ઓળારિકારમ્મણે અસણ્ઠહનતો દુતિયં. વિપસ્સનાયાનિકસ્સાપિ મન્દસ્સ નાતિપ્પભેદગતારમ્મણં તતિયં, તિક્ખસ્સ અતિપ્પભેદગતારમ્મણં ચતુત્થં. ઇતિ ચત્તારોવ વુત્તા, અનૂના અનધિકાતિ.

સુભસુખનિચ્ચઅત્તભાવવિપલ્લાસપ્પહાનત્થં વા. કાયો હિ અસુભો. તત્થ સુભવિપલ્લાસવિપલ્લત્થા સત્તા. તેસં તત્થ અસુભભાવદસ્સનેન તસ્સ વિપલ્લાસસ્સ પહાનત્થં પઠમં સતિપટ્ઠાનં વુત્તં. સુખં, નિચ્ચં, અત્તાતિ ગહિતેસુપિ ચ વેદનાદીસુ વેદના દુક્ખા, ચિત્તં અનિચ્ચં, ધમ્મા અનત્તા. એતેસુ ચ સુખનિચ્ચઅત્તભાવવિપલ્લાસવિપલ્લત્થા સત્તા. તેસં તત્થ દુક્ખાદિભાવદસ્સનેન તેસં વિપલ્લાસાનં પહાનત્થં સેસાનિ તીણિ વુત્તાનીતિ. એવં સુભસુખનિચ્ચઅત્તભાવવિપલ્લાસપ્પહાનત્થં વા ચત્તારોવ વુત્તા અનૂના અનધિકાતિ વેદિતબ્બા. ન કેવલઞ્ચ વિપલ્લાસપહાનત્થમેવ, અથ ખો ચતુરોઘયોગાસવગન્થઉપાદાનઅગતિપ્પહાનત્થમ્પિ ચતુબ્બિધાહારપરિઞ્ઞત્થઞ્ચ ચત્તારોવ વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. અયં તાવ પકરણનયો.

અટ્ઠકથાયં પન ‘‘સરણવસેન ચેવ એકત્તસમોસરણવસેન ચ એકમેવ સતિપટ્ઠાનં આરમ્મણવસેન ચત્તારોતિ એતદેવ વુત્તં. યથા હિ ચતુદ્વારે નગરે પાચીનતો આગચ્છન્તા પાચીનદિસાય ઉટ્ઠાનકં ભણ્ડં ગહેત્વા પાચીનદ્વારેન નગરમેવ પવિસન્તિ, દક્ખિણતો, પચ્છિમતો, ઉત્તરતો આગચ્છન્તા ઉત્તરદિસાય ઉટ્ઠાનકં ભણ્ડં ગહેત્વા ઉત્તરદ્વારેન નગરમેવ પવિસન્તિ, એવં સમ્પદમિદં વેદિતબ્બં. નગરં વિય હિ નિબ્બાનમહાનગરં, દ્વારં વિય અટ્ઠઙ્ગિકો લોકુત્તરમગ્ગો. પાચીનદિસાદયો વિય કાયાદયો.

યથા પાચીનતો આગચ્છન્તા પાચીનદિસાય ઉટ્ઠાનકં ભણ્ડં ગહેત્વા પાચીનદ્વારેન નગરમેવ પવિસન્તિ, એવં કાયાનુપસ્સનામુખેન આગચ્છન્તા ચુદ્દસવિધેન કાયાનુપસ્સનં ભાવેત્વા કાયાનુપસ્સનાભાવનાનુભાવનિબ્બત્તેન અરિયમગ્ગેન એકં નિબ્બાનમેવ ઓસરન્તિ. યથા દક્ખિણતો આગચ્છન્તા દક્ખિણદિસાય ઉટ્ઠાનકં ભણ્ડં ગહેત્વા દક્ખિણદ્વારેન નગરમેવ પવિસન્તિ, એવં વેદનાનુપસ્સનામુખેન આગચ્છન્તા નવવિધેન વેદનાનુપસ્સનં ભાવેત્વા વેદનાનુપસ્સનાભાવનાનુભાવનિબ્બત્તેન અરિયમગ્ગેન એકં નિબ્બાનમેવ ઓસરન્તિ. યથા પચ્છિમતો આગચ્છન્તા પચ્છિમદિસાય ઉટ્ઠાનકં ભણ્ડં ગહેત્વા પચ્છિમદ્વારેન નગરમેવ પવિસન્તિ, એવં ચિત્તાનુપસ્સનામુખેન આગચ્છન્તા સોળસવિધેન ચિત્તાનુપસ્સનં ભાવેત્વા ચિત્તાનુપસ્સનાભાવનાનુભાવનિબ્બત્તેન અરિયમગ્ગેન એકં નિબ્બાનમેવ ઓસરન્તિ. યથા ઉત્તરતો આગચ્છન્તા ઉત્તરદિસાય ઉટ્ઠાનકં ભણ્ડં ગહેત્વા ઉત્તરદ્વારેન નગરમેવ પવિસન્તિ, એવં ધમ્માનુપસ્સનામુખેન આગચ્છન્તા પઞ્ચવિધેન ધમ્માનુપસ્સનં ભાવેત્વા ધમ્માનુપસ્સનાભાવનાનુભાવનિબ્બત્તેન અરિયમગ્ગેન એકં નિબ્બાનમેવ ઓસરન્તીતિ. એવં સરણવસેન ચેવ એકત્તસમોસરણવસેન ચ એકમેવ સતિપટ્ઠાનં આરમ્મણવસેન ચત્તારોતિ વુત્તાતિ વેદિતબ્બા.

ઇધ ભિક્ખૂતિ એત્થ કિઞ્ચાપિ ભગવતા દેવલોકે નિસીદિત્વા અયં સતિપટ્ઠાનવિભઙ્ગો કથિતો, એકભિક્ખુપિ તત્થ ભગવતો સન્તિકે નિસિન્નકો નામ નત્થિ. એવં સન્તેપિ યસ્મા ઇમે ચત્તારો સતિપટ્ઠાને ભિક્ખૂ ભાવેન્તિ, ભિક્ખુગોચરા હિ એતે, તસ્મા ઇધ ભિક્ખૂતિ આલપતિ. કિં પનેતે સતિપટ્ઠાને ભિક્ખૂયેવ ભાવેન્તિ, ન ભિક્ખુનીઆદયોતિ? ભિક્ખુનીઆદયોપિ ભાવેન્તિ. ભિક્ખૂ પન અગ્ગપરિસા. ઇતિ અગ્ગપરિસત્તા ઇધ ભિક્ખૂતિ આલપતિ. પટિપત્તિયા વા ભિક્ખુભાવદસ્સનતો એવમાહ. યો હિ ઇમં પટિપત્તિં પટિપજ્જતિ, સો ભિક્ખુ નામ હોતિ. પટિપન્નકો હિ દેવો વા હોતુ મનુસ્સો વા, ભિક્ખૂતિ સઙ્ખં ગચ્છતિયેવ. યથાહ –

‘‘અલઙ્કતો ચેપિ સમઞ્ચરેય્ય,

સન્તો દન્તો નિયતો બ્રહ્મચારી;

સબ્બેસુ ભૂતેસુ નિધાય દણ્ડં,

સો બ્રાહ્મણો સો સમણો સ ભિક્ખૂ’’તિ. (ધ. પ. ૧૪૨);

કાયાનુપસ્સનાઉદ્દેસવણ્ણના

અજ્ઝત્તન્તિ નિયકજ્ઝત્તં અધિપ્પેતં. તસ્મા અજ્ઝત્તં કાયેતિ અત્તનો કાયેતિ અત્થો. તત્થ કાયેતિ રૂપકાયે. રૂપકાયો હિ ઇધ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનં કેસાદીનઞ્ચ ધમ્માનં સમૂહટ્ઠેન, હત્થિકાયઅસ્સકાયરથકાયાદયો વિય, કાયોતિ અધિપ્પેતો. યથા ચ સમૂહટ્ઠેન એવં કુચ્છિતાનં આયટ્ઠેન. કુચ્છિતાનઞ્હિ પરમજેગુચ્છાનં સો આયોતિપિ કાયો. આયોતિ ઉપ્પત્તિદેસો. તત્રાયં વચનત્થો – આયન્તિ તતોતિ આયો. કે આયન્તિ? કુચ્છિતા કેસાદયો. ઇતિ કુચ્છિતાનં કેસાદીનં આયોતિ કાયો.

કાયાનુપસ્સીતિ કાયં અનુપસ્સનસીલો, કાયં વા અનુપસ્સમાનો કાયેતિ ચ વત્વાપિ પુન કાયાનુપસ્સીતિ દુતિયં કાયગ્ગહણં અસમ્મિસ્સતો વવત્થાનઘનવિનિબ્ભોગાદિદસ્સનત્થં કતન્તિ વેદિતબ્બં. તેન ન કાયે વેદનાનુપસ્સી ચિત્તધમ્માનુપસ્સી વા; અથ ખો કાયે કાયાનુપસ્સી યેવાતિ કાયસઙ્ખાતે વત્થુસ્મિં કાયાનુપસ્સનાકારસ્સેવ દસ્સનેન અસમ્મિસ્સતો વવત્થાનં દસ્સિતં હોતિ. તથા ન કાયે અઙ્ગપચ્ચઙ્ગવિનિમુત્તએકધમ્માનુપસ્સી, નાપિ કેસલોમાદિવિનિમુત્તઇત્થિપુરિસાનુપસ્સી. યોપિ ચેત્થ કેસલોમાદિકો ભૂતુપાદાયસમૂહસઙ્ખાતો કાયો, તત્થાપિ ન ભૂતુપાદાયવિનિમુત્તએકધમ્માનુપસ્સી; અથ ખો રથસમ્ભારાનુપસ્સકો વિય અઙ્ગપચ્ચઙ્ગસમૂહાનુપસ્સી, નગરાવયવાનુપસ્સકો વિય કેસલોમાદિસમૂહાનુપસ્સી, કદલિક્ખન્ધપત્તવટ્ટિવિનિભુઞ્જકો વિય રિત્તમુટ્ઠિવિનિવેઠકો વિય ચ ભૂતુપાદાયસમૂહાનુપસ્સીયેવાતિ નાનપ્પકારતો સમૂહવસેન કાયસઙ્ખાતસ્સ વત્થુનો દસ્સનેન ઘનવિનિબ્ભોગો દસ્સિતો હોતિ. ન હેત્થ યથાવુત્તસમૂહવિનિમુત્તો કાયો વા ઇત્થી વા પુરિસો વા અઞ્ઞો વા કોચિ ધમ્મો દિસ્સતિ. યથાવુત્તધમ્મસમૂહમત્તેયેવ પન તથા તથા સત્તા મિચ્છાભિનિવેસં કરોન્તિ. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘યં પસ્સતિ ન તં દિટ્ઠં, યં દિટ્ઠં તં ન પસ્સતિ;

અપસ્સં બજ્ઝતે મૂળ્હો, બજ્ઝમાનો ન મુચ્ચતી’’તિ.

ઘનવિનિબ્ભોગાદિદસ્સનત્થન્તિ વુત્તં. આદિસદ્દેન ચેત્થ અયમ્પિ અત્થો વેદિતબ્બો – અયઞ્હિ એતસ્મિં કાયે કાયાનુપસ્સીયેવ, ન અઞ્ઞધમ્માનુપસ્સી. કિં વુત્તં હોતિ? યથા અનુદકભૂતાયપિ મરીચિયા ઉદકાનુપસ્સિનો હોન્તિ, ન એવં અનિચ્ચદુક્ખાનત્તઅસુભભૂતેયેવ ઇમસ્મિં કાયે નિચ્ચસુખઅત્તસુભભાવાનુપસ્સી; અથ ખો કાયાનુપસ્સી અનિચ્ચદુક્ખાનત્તઅસુભાકારસમૂહાનુપસ્સીયેવાતિ વુત્તં હોતિ. અથ વા ય્વાયં મહાસતિપટ્ઠાને ‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ અરઞ્ઞગતો વા…પે… સો સતોવ અસ્સસતી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૨.૩૭૪; મ. નિ. ૧.૧૦૭) નયેન અસ્સાસપસ્સાસાદિચુણ્ણકજાતઅટ્ઠિકપરિયોસાનો કાયો વુત્તો, યો ચ ‘‘ઇધેકચ્ચો પથવીકાયં અનિચ્ચતો અનુપસ્સતિ, તથા આપોકાયં, તેજોકાયં, વાયોકાયં, કેસકાયં, લોમકાયં, છવિકાયં, ચમ્મકાયં, મંસકાયં, રુધિરકાયં, ન્હારુકાયં, અટ્ઠિકાયં, અટ્ઠિમિઞ્જકાય’’ન્તિ પટિસમ્ભિદાયં કાયો વુત્તો, તસ્સ સબ્બસ્સ ઇમસ્મિંયેવ કાયે અનુપસ્સનતો કાયે કાયાનુપસ્સીતિ એવમ્પિ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

અથ વા કાયે અહન્તિ વા મમન્તિ વા એવં ગહેતબ્બસ્સ કસ્સચિ અનનુપસ્સનતો, તસ્સ તસ્સેવ પન કેસલોમાદિકસ્સ નાનાધમ્મસમૂહસ્સ અનુપસ્સનતો કાયે કેસાદિધમ્મસમૂહસઙ્ખાતે કાયાનુપસ્સીતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. અપિચ ‘‘ઇમસ્મિં કાયે અનિચ્ચતો અનુપસ્સતિ, નો નિચ્ચતો’’તિઆદિના (પટિ. મ. ૩.૩૫) અનુક્કમેન પટિસમ્ભિદાયં આગતનયસ્સ સબ્બસ્સેવ અનિચ્ચલક્ખણાદિનો આકારસમૂહસઙ્ખાતસ્સ કાયસ્સ અનુપસ્સનતોપિ કાયે કાયાનુપસ્સીતિ એવમ્પિ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

તથા હિ અયં કાયે કાયાનુપસ્સનાપટિપદં પટિપન્નો ભિક્ખુ ઇમં કાયં અનિચ્ચાનુપસ્સનાદીનં સત્તન્નં અનુપસ્સનાનં વસેન અનિચ્ચતો અનુપસ્સતિ નો નિચ્ચતો, દુક્ખતો અનુપસ્સતિ નો સુખતો, અનત્તતો અનુપસ્સતિ નો અત્તતો, નિબ્બિન્દતિ નો નન્દતિ, વિરજ્જતિ નો રજ્જતિ, નિરોધેતિ નો સમુદેતિ, પટિનિસ્સજ્જતિ નો આદિયતિ. સો તં અનિચ્ચતો અનુપસ્સન્તો નિચ્ચસઞ્ઞં પજહતિ, દુક્ખતો અનુપસ્સન્તો સુખસઞ્ઞં પજહતિ, અનત્તતો અનુપસ્સન્તો અત્તસઞ્ઞં પજહતિ, નિબ્બિન્દન્તો નન્દિં પજહતિ, વિરજ્જન્તો રાગં પજહતિ, નિરોધેન્તો સમુદયં પજહતિ, પટિનિસ્સજ્જન્તો આદાનં પજહતીતિ (પટિ. મ. ૩.૩૫) વેદિતબ્બો.

વિહરતીતિ ચતૂસુ ઇરિયાપથવિહારેસુ અઞ્ઞતરવિહારસમાયોગપરિદીપનમેતં, એકં ઇરિયાપથબાધનં અપરેન ઇરિયાપથેન વિચ્છિન્દિત્વા અપતમાનં અત્તભાવં હરતિ પવત્તેતીતિ અત્થો.

બહિદ્ધા કાયેતિ પરસ્સ કાયે. અજ્ઝત્તબહિદ્ધા કાયેતિ કાલેન અત્તનો કાયે, કાલેન પરસ્સ કાયે. પઠમનયેન હિ અત્તનો કાયે કાયપરિગ્ગહો વુત્તો, દુતિયનયેન પરસ્સ કાયે, તતિયનયેન કાલેન અત્તનો કાલેન પરસ્સ કાયે. અજ્ઝત્તબહિદ્ધા પન ઘટિતારમ્મણં નામ નત્થિ. પગુણકમ્મટ્ઠાનસ્સ પન અપરાપરં સઞ્ચરણકાલો એત્થ કથિતો. આતાપીતિ કાયપરિગ્ગાહકવીરિયસમાયોગપરિદીપનમેતં. સો હિ યસ્મા તસ્મિં સમયે યં તં વીરિયં તીસુ ભવેસુ કિલેસાનં આતાપનતો આતાપોતિ વુચ્ચતિ, તેન સમન્નાગતો હોતિ, તસ્મા આતાપીતિ વુચ્ચતિ.

સમ્પજાનોતિ કાયપરિગ્ગાહકેન સમ્પજઞ્ઞસઙ્ખાતેન ઞાણેન સમન્નાગતો. સતિમાતિ કાયપરિગ્ગાહિકાય સતિયા સમન્નાગતો. અયં પન યસ્મા સતિયા આરમ્મણં પરિગ્ગહેત્વા પઞ્ઞાય અનુપસ્સતિ, ન હિ સતિવિરહિતસ્સ અનુપસ્સના નામ અત્થિ, તેનેવાહ – ‘‘સતિઞ્ચ ખ્વાહં, ભિક્ખવે, સબ્બત્થિકં વદામી’’તિ (સં. નિ. ૫.૨૩૪), તસ્મા એત્થ ‘‘કાયે કાયાનુપસ્સી વિહરતી’’તિ એત્તાવતા કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનકમ્મટ્ઠાનં વુત્તં હોતિ. અથ વા યસ્મા અનાતાપિનો અન્તોસઙ્ખેપો અન્તરાયકરો હોતિ, અસમ્પજાનો ઉપાયપરિગ્ગહે અનુપાયપરિવજ્જને ચ સમ્મુય્હતિ, મુટ્ઠસ્સતી ઉપાયાપરિચ્ચાગે અનુપાયાપરિગ્ગહે ચ અસમત્થોવ હોતિ, તેનસ્સ તં કમ્મટ્ઠાનં ન સમ્પજ્જતિ; તસ્મા યેસં ધમ્માનં આનુભાવેન તં સમ્પજ્જતિ તેસં દસ્સનત્થં ‘‘આતાપી સમ્પજાનો સતિમા’’તિ ઇદં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

ઇતિ કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં સમ્પયોગઙ્ગઞ્ચ દસ્સેત્વા ઇદાનિ પહાનઙ્ગં દસ્સેતું વિનેય્ય લોકે અભિજ્ઝાદોમનસ્સન્તિ વુત્તં. તત્થ વિનેય્યાતિ તદઙ્ગવિનયેન વા વિક્ખમ્ભનવિનયેન વા વિનયિત્વા. લોકેતિ એત્થ ય્વાયં અજ્ઝત્તાદિભેદો કાયો પરિગ્ગહિતો સ્વેવ ઇધ લોકો નામ. તસ્મિં લોકે અભિજ્ઝાદોમનસ્સં વિનયિત્વાતિ અત્થો. યસ્મા પનેત્થ અભિજ્ઝાગહણેન કામચ્છન્દો, દોમનસ્સગ્ગહણેન બ્યાપાદો સઙ્ગહં ગચ્છતિ, તસ્મા નીવરણપરિયાપન્નબલવધમ્મદ્વયદસ્સનેન નીવરણપ્પહાનં વુત્તં હોતીતિ વેદિતબ્બં.

વિસેસેન ચેત્થ અભિજ્ઝાવિનયેન કાયસમ્પત્તિમૂલકસ્સ અનુરોધસ્સ, દોમનસ્સવિનયેન કાયવિપત્તિમૂલકસ્સ વિરોધસ્સ, અભિજ્ઝાવિનયેન ચ કાયે અભિરતિયા, દોમનસ્સવિનયેન કાયભાવનાય અનભિરતિયા, અભિજ્ઝાવિનયેન કાયે અભૂતાનં સુભસુખભાવાદીનં પક્ખેપસ્સ, દોમનસ્સવિનયેન કાયે ભૂતાનં અસુભાસુખભાવાદીનં અપનયનસ્સ ચ પહાનં વુત્તં. તેન યોગાવચરસ્સ યોગાનુભાવો યોગસમત્થતા ચ દીપિતા હોતિ. યોગાનુભાવો હિ એસ યદિદં અનુરોધવિરોધવિપ્પમુત્તો, અરતિરતિસહો, અભૂતપક્ખેપભૂતાપનયનવિરહિતો ચ હોતિ. અનુરોધવિરોધવિપ્પમુત્તો ચેસ અરતિરતિસહો અભૂતં અપક્ખિપન્તો ભૂતઞ્ચ અનપનેન્તો યોગસમત્થો હોતીતિ.

અપરો નયો – ‘‘કાયે કાયાનુપસ્સી’’તિ એત્થ અનુપસ્સનાય કમ્મટ્ઠાનં વુત્તં. વિહરતીતિ એત્થ વુત્તવિહારેન કમ્મટ્ઠાનિકસ્સ કાયપરિહરણં. આતાપીતિઆદીસુ આતાપેન સમ્મપ્પધાનં, સતિસમ્પજઞ્ઞેન સબ્બત્થિકકમ્મટ્ઠાનં, કમ્મટ્ઠાનપરિહરણૂપાયો વા; સતિયા વા કાયાનુપસ્સનાવસેન પટિલદ્ધસમથો, સમ્પજઞ્ઞેન વિપસ્સના, અભિજ્ઝાદોમનસ્સવિનયેન ભાવનાફલં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. અયં તાવ કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનુદ્દેસસ્સ અત્થવણ્ણના.

વેદનાનુપસ્સનાદિઉદ્દેસવણ્ણના

વેદનાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનુદ્દેસાદીસુપિ અજ્ઝત્તાદીનિ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ. એતેસુપિ હિ અત્તનો વેદનાદીસુ, પરસ્સ વેદનાદીસુ, કાલેન અત્તનો કાલેન પરસ્સ વેદનાદીસૂતિ તિવિધો પરિગ્ગહો વુત્તો. વેદનાસુ વેદનાનુપસ્સીતિઆદીસુ ચ વેદનાદીનં પુનવચને પયોજનં કાયાનુપસ્સનાયં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. વેદનાસુ વેદનાનુપસ્સી, ચિત્તે ચિત્તાનુપસ્સી, ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સીતિ એત્થ પન વેદનાતિ તિસ્સો વેદના. તા ચ લોકિયા એવ; ચિત્તમ્પિ લોકિયં, તથા ધમ્મા. તેસં વિભાગો નિદ્દેસવારે પાકટો ભવિસ્સતિ. કેવલં પનિધ યથા વેદના અનુપસ્સિતબ્બા તથા અનુપસ્સન્તો ‘‘વેદનાસુ વેદનાનુપસ્સી’’તિ વેદિતબ્બો. એસ નયો ચિત્તધમ્મેસુ. કથઞ્ચ વેદના અનુપસ્સિતબ્બાતિ? સુખા તાવ વેદના દુક્ખતો, દુક્ખા સલ્લતો, અદુક્ખમસુખા અનિચ્ચતો. યથાહ –

‘‘યો સુખં દુક્ખતો અદ્દ, દુક્ખમદ્દક્ખિ સલ્લતો;

અદુક્ખમસુખં સન્તં, અદ્દક્ખિ નં અનિચ્ચતો;

સ વે સમ્મદસો ભિક્ખુ, ઉપસન્તો ચરિસ્સતી’’તિ. (સં. નિ. ૪.૨૫૩);

સબ્બા એવ ચેતા દુક્ખાતિપિ અનુપસ્સિતબ્બા. વુત્તઞ્ચેતં – ‘‘યં કિઞ્ચિ વેદયિતં તં દુક્ખસ્મિન્તિ વદામી’’તિ (સં. નિ. ૪.૨૫૯). સુખદુક્ખતોપિ ચ અનુપસ્સિતબ્બા, યથાહ – ‘‘સુખા ખો, આવુસો વિસાખ, વેદના ઠિતિસુખા, વિપરિણામદુક્ખા’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૫) સબ્બં વિત્થારેતબ્બં. અપિચ અનિચ્ચાદિસત્તાનુપસ્સનાવસેનપિ (પટિ. મ. ૩.૩૫) અનુપસ્સિતબ્બા. સેસં નિદ્દેસવારેયેવ પાકટં ભવિસ્સતિ.

ચિત્તધમ્મેસુપિ ચિત્તં તાવ આરમ્મણાધિપતિસહજાતભૂમિકમ્મવિપાકકિરિયાદિનાનત્તભેદાનં અનિચ્ચાદિનુપસ્સનાનં નિદ્દેસવારે આગતસરાગાદિભેદાનઞ્ચ વસેન અનુપસ્સિતબ્બં. ધમ્મા સલક્ખણસામઞ્ઞલક્ખણાનં સુઞ્ઞતાધમ્મસ્સ અનિચ્ચાદિસત્તાનુપસ્સનાનં નિદ્દેસવારે આગતસન્તાસન્તાદિભેદાનઞ્ચ વસેન અનુપસ્સિતબ્બા. સેસં વુત્તનયમેવ. કામઞ્ચેત્થ યસ્સ કાયસઙ્ખાતે લોકે અભિજ્ઝાદોમનસ્સં પહીનં, તસ્સ વેદનાદિલોકેસુપિ તં પહીનમેવ. નાનાપુગ્ગલવસેન પન નાનાચિત્તક્ખણિકસતિપટ્ઠાનભાવનાવસેન ચ સબ્બત્થ વુત્તં. યતો વા એકત્થ પહીનં, સેસેસુપિ પહીનં હોતિ. તેનેવસ્સ તત્થ પહાનદસ્સનત્થમ્પિ એવં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બન્તિ.

ઉદ્દેસવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

કાયાનુપસ્સનાનિદ્દેસવણ્ણના

૩૫૬. ઇદાનિ સેય્યથાપિ નામ છેકો વિલીવકારકો થૂલકિલઞ્જસણ્હકિલઞ્જચઙ્કોટકપેળાપુટાદીનિ ઉપકરણાનિ કત્તુકામો એકં મહાવેળું લભિત્વા ચતુધા છિન્દિત્વા તતો એકેકં વેળુખણ્ડં ગહેત્વા ફાલેત્વા તં તં ઉપકરણં કરેય્ય, યથા વા પન છેકો સુવણ્ણકારો નાનાવિહિતં પિળન્ધનવિકતિં કત્તુકામો સુપરિસુદ્ધં સુવણ્ણઘટિકં લભિત્વા ચતુધા ભિન્દિત્વા તતો એકેકં કોટ્ઠાસં ગહેત્વા તં તં પિળન્ધનં કરેય્ય, એવમેવ ભગવા સતિપટ્ઠાનદેસનાય સત્તાનં અનેકપ્પકારં વિસેસાધિગમં કત્તુકામો એકમેવ સમ્માસતિં ‘‘ચત્તારો સતિપટ્ઠાના – ઇધ ભિક્ખુ અજ્ઝત્તં કાયે કાયાનુપસ્સી વિહરતી’’તિઆદિના નયેન આરમ્મણવસેન ચતુધા ભિન્દિત્વા તતો એકેકં સતિપટ્ઠાનં ગહેત્વા વિભજન્તો કથઞ્ચ ભિક્ખુ અજ્ઝત્તં કાયેતિઆદિના નયેન નિદ્દેસવારં વત્તુમારદ્ધો.

તત્થ કથઞ્ચાતિઆદિ વિત્થારેતું કથેતુકમ્યતાપુચ્છા. અયં પનેત્થ સઙ્ખેપત્થો – કેન ચ આકારેન કેન પકારેન ભિક્ખુ અજ્ઝત્તં કાયે કાયાનુપસ્સી વિહરતીતિ? સેસપુચ્છાવારેસુપિ એસેવ નયો. ઇધ ભિક્ખૂતિ ઇમસ્મિં સાસને ભિક્ખુ. અયઞ્હેત્થ ઇધ-સદ્દો અજ્ઝત્તાદિવસેન સબ્બપ્પકારકાયાનુપસ્સનાનિબ્બત્તકસ્સ પુગ્ગલસ્સ સન્નિસ્સયભૂતસાસનપરિદીપનો અઞ્ઞસાસનસ્સ તથાભાવપટિસેધનો ચ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘ઇધેવ, ભિક્ખવે, સમણો…પે… સુઞ્ઞા પરપ્પવાદા સમણેભિ અઞ્ઞેહી’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૩૯; અ. નિ. ૪.૨૪૧). તેન વુત્તં ‘‘ઇમસ્મિં સાસને ભિક્ખૂ’’તિ.

અજ્ઝત્તં કાયન્તિ અત્તનો કાયં. ઉદ્ધં પાદતલાતિ પાદતલતો ઉપરિ. અધો કેસમત્થકાતિ કેસગ્ગતો હેટ્ઠા. તચપરિયન્તન્તિ તિરિયં તચપરિચ્છિન્નં. પૂરં નાનપ્પકારસ્સ અસુચિનો પચ્ચવેક્ખતીતિ નાનપ્પકારકેસાદિઅસુચિભરિતો અયં કાયોતિ પસ્સતિ. કથં? અત્થિ ઇમસ્મિં કાયે કેસા…પે… મુત્તન્તિ. તત્થ અત્થીતિ સંવિજ્જન્તિ. ઇમસ્મિન્તિ ય્વાયં ઉદ્ધં પાદતલા અધો કેસમત્થકા તિરિયં તચપરિયન્તો પૂરો નાનપ્પકારસ્સ અસુચિનોતિ વુચ્ચતિ તસ્મિં. કાયેતિ સરીરે. સરીરઞ્હિ અસુચિસઞ્ચયતો કુચ્છિતાનં કેસાદીનઞ્ચેવ ચક્ખુરોગાદીનઞ્ચ રોગસતાનં આયભૂતતો કાયોતિ વુચ્ચતિ.

કેસા લોમાતિ એતે કેસાદયો દ્વત્તિંસાકારા. તત્થ અત્થિ ઇમસ્મિં કાયે કેસા, અત્થિ ઇમસ્મિં કાયે લોમાતિ એવં સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. ઇમસ્મિઞ્હિ પાદતલતો પટ્ઠાય ઉપરિ, કેસમત્થકા પટ્ઠાય હેટ્ઠા, તચતો પટ્ઠાય તિરિયન્તતોતિ એત્તકે બ્યામમત્તે કળેવરે સબ્બાકારેનપિ વિચિનન્તો ન કોચિ કિઞ્ચિ મુત્તં વા મણિં વા વેળુરિયં વા અગરું વા કુઙ્કુમં વા કપ્પૂરં વા વાસચુણ્ણાદિં વા અણુમત્તમ્પિ સુચિભાવં પસ્સતિ, અથ ખો પરમદુગ્ગન્ધજેગુચ્છં અસ્સિરીકદસ્સનં નાનપ્પકારં કેસલોમાદિભેદં અસુચિંયેવ પસ્સતિ. તેન વુત્તં – અત્થિ ઇમસ્મિં કાયે કેસા લોમા…પે… મુત્તન્તિ. અયમેત્થ પદસમ્બન્ધતો વણ્ણના.

ઇમં પન કમ્મટ્ઠાનં ભાવેત્વા અરહત્તં પાપુણિતુકામેન કુલપુત્તેન આદિતોવ ચતુબ્બિધં સીલં સોધેત્વા સુપરિસુદ્ધસીલે પતિટ્ઠિતેન, ય્વાયં દસસુ પલિબોધેસુ પલિબોધો અત્થિ તં ઉપચ્છિન્દિત્વા, પટિક્કૂલમનસિકારકમ્મટ્ઠાનભાવનાય પઠમજ્ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા, ઝાનં પાદકં કત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા, અરહત્તં અનાગામિફલાદીસુ વા અઞ્ઞતરં પત્તસ્સ સબ્બન્તિમેન પરિચ્છેદેન સાટ્ઠકથાય પાળિયા કતપરિચયસ્સ તન્તિઆચરિયસ્સાપિ કલ્યાણમિત્તસ્સ સન્તિકે ઉગ્ગહેતબ્બં. વિસુદ્ધં તથારૂપં કલ્યાણમિત્તં એકવિહારે અલભન્તેન તસ્સ વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા ઉગ્ગહેતબ્બં. તત્થ ચતુબ્બિધસીલવિસોધનઞ્ચેવ (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૯) પલિબોધો (વિસુદ્ધિ. ૧.૪૧) ચ પલિબોધુપચ્છેદો ચ આચરિયસ્સ સન્તિકં ઉપસઙ્કમનવિધાનઞ્ચ સબ્બમ્પિ વિસુદ્ધિમગ્ગે વિત્થારતો કથિતં. તસ્મા તં તત્થ કથિતનયેનેવ વેદિતબ્બં.

આચરિયેન પન કમ્મટ્ઠાનં કથેન્તેન તિવિધેન કથેતબ્બં. એકો ભિક્ખુ પકતિયા ઉગ્ગહિતકમ્મટ્ઠાનો હોતિ. તસ્સ એકં દ્વે નિસજ્જવારે સજ્ઝાયં કારેત્વા કથેતબ્બં. એકો સન્તિકે વસિત્વા ઉગ્ગણ્હિતુકામો હોતિ. તસ્સ આગતાગતવેલાય કથેતબ્બં. એકો ઉગ્ગણ્હિત્વા અઞ્ઞત્થ ગન્તુકામો હોતિ. તસ્સ નાતિપપઞ્ચં નાતિસઙ્ખેપં કત્વા નિજ્જટં નિગ્ગણ્ઠિકં કમ્મટ્ઠાનં કથેતબ્બં. કથેન્તેન કિં આચિક્ખિતબ્બન્તિ? સત્તધા ઉગ્ગહકોસલ્લં દસધા ચ મનસિકારકોસલ્લં આચિક્ખિતબ્બં.

તત્થ વચસા મનસા વણ્ણતો સણ્ઠાનતો દિસતો ઓકાસતો પરિચ્છેદતોતિ એવં સત્તધા ઉગ્ગહકોસલ્લં આચિક્ખિતબ્બં. ઇમસ્મિઞ્હિ પટિક્કૂલમનસિકારકમ્મટ્ઠાને યોપિ તિપિટકો હોતિ, તેનપિ મનસિકારકાલે પઠમં વાચાય સજ્ઝાયો કાતબ્બો. એકચ્ચસ્સ હિ સજ્ઝાયં કરોન્તસ્સેવ કમ્મટ્ઠાનં પાકટં હોતિ, મલયવાસીમહાદેવત્થેરસ્સ સન્તિકે ઉગ્ગહિતકમ્મટ્ઠાનાનં દ્વિન્નં થેરાનં વિય. થેરો કિર તેહિ કમ્મટ્ઠાનં યાચિતો ‘ચત્તારો માસે ઇમં એવં સજ્ઝાયં કરોથા’તિ દ્વત્તિસાકારપાળિં અદાસિ. તે, કિઞ્ચાપિ તેસં દ્વે તયો નિકાયા પગુણા, પદક્ખિણગ્ગાહિતાય પન ચત્તારો માસે દ્વત્તિંસાકારં સજ્ઝાયન્તાવ સોતાપન્ના અહેસું.

તસ્મા કમ્મટ્ઠાનં કથેન્તેન આચરિયેન અન્તેવાસિકો વત્તબ્બો – ‘પઠમં તાવ વાચાય સજ્ઝાયં કરોહી’તિ. કરોન્તેન ચ તચપઞ્ચકાદીનિ પરિચ્છિન્દિત્વા અનુલોમપટિલોમવસેન સજ્ઝાયો કાતબ્બો. ‘‘કેસા લોમા નખા દન્તા તચો’’તિ હિ વત્વા પુન પટિલોમતો ‘‘તચો દન્તા નખા લોમા કેસા’’તિ વત્તબ્બં. તદનન્તરં વક્કપઞ્ચકે ‘‘મંસં ન્હારુ અટ્ઠિ અટ્ઠિમિઞ્જં વક્ક’’ન્તિ વત્વા પુન પટિલોમતો ‘‘વક્કં અટ્ઠિમિઞ્જં અટ્ઠિ ન્હારુ મંસં તચો દન્તા નખા લોમા કેસા’’તિ વત્તબ્બં. તતો પપ્ફાસપઞ્ચકે ‘‘હદયં યકનં કિલોમકં પિહકં પપ્ફાસ’’ન્તિ વત્વા પુન પટિલોમતો ‘‘પપ્ફાસં પિહકં કિલોમકં યકનં હદયં વક્કં અટ્ઠિમિઞ્જં અટ્ઠિ ન્હારુ મંસં તચો દન્તા નખા લોમા કેસા’’તિ વત્તબ્બં.

તતો ઇમં તન્તિં અનારુળ્હમ્પિ પટિસમ્ભિદામગ્ગે (પટિ. મ. ૧.૪) આગતં મત્થલુઙ્ગં કરીસાવસાને તન્તિં આરોપેત્વા ઇમસ્મિં મત્થલુઙ્ગપઞ્ચકે ‘‘અન્તં અન્તગુણં ઉદરિયં કરીસં મત્થલુઙ્ગ’’ન્તિ વત્વા પુન પટિલોમતો ‘‘મત્થલુઙ્ગં કરીસં ઉદરિયં અન્તગુણં અન્તં પપ્ફાસં પિહકં કિલોમકં યકનં હદયં વક્કં અટ્ઠિમિઞ્જં અટ્ઠિ ન્હારુ મંસં તચો દન્તા નખા લોમા કેસા’’તિ વત્તબ્બં.

તતો મેદછક્કે ‘‘પિત્તં સેમ્હં પુબ્બો લોહિતં સેદો મેદો’’તિ વત્વા પુન પટિલોમતો ‘‘મેદો સેદો લોહિતં પુબ્બો સેમ્હં પિત્તં મત્થલુઙ્ગં કરીસં ઉદરિયં અન્તગુણં અન્તં પપ્ફાસં પિહકં કિલોમકં યકનં હદયં વક્કં અટ્ઠિમિઞ્જં અટ્ઠિ ન્હારુ મંસં તચો દન્તા નખા લોમા કેસા’’તિ વત્તબ્બં.

તતો મુત્તછક્કે ‘‘અસ્સુ વસા ખેળો સિઙ્ઘાણિકા લસિકા મુત્ત’’ન્તિ વત્વા પુન પટિલોમતો ‘‘મુત્તં લસિકા સિઙ્ઘાણિકા ખેળો વસા અસ્સુ મેદો સેદો લોહિતં પુબ્બો સેમ્હં પિત્તં મત્થલુઙ્ગં કરીસં ઉદરિયં અન્તગુણં અન્તં પપ્ફાસં પિહકં કિલોમકં યકનં હદયં વક્કં અટ્ઠિમિઞ્જં અટ્ઠિ ન્હારુ મંસં તચો દન્તા નખા લોમા કેસા’’તિ એવં કાલસતમ્પિ કાલસહસ્સમ્પિ કાલસતસહસ્સમ્પિ વાચાય સજ્ઝાયો કાતબ્બો. વચસા સજ્ઝાયેન હિ કમ્મટ્ઠાનતન્તિ પગુણા હોતિ; ન ઇતો ચિતો ચ ચિત્તં વિધાવતિ; કોટ્ઠાસા પાકટા હોન્તિ, હત્થસઙ્ખલિકા વિય ખાયન્તિ, વતિપાદપન્તિ વિય ચ ખાયન્તિ. યથા ચ પન વચસા, તથેવ મનસાપિ સજ્ઝાયો કાતબ્બો. વચસા સજ્ઝાયો હિ મનસા સજ્ઝાયસ્સ પચ્ચયો હોતિ. મનસા સજ્ઝાયો લક્ખણપટિવેધસ્સ પચ્ચયો હોતિ. લક્ખણપટિવેધો મગ્ગફલપટિવેધસ્સ પચ્ચયો હોતિ.

‘વણ્ણતો’તિ કેસાદીનં વણ્ણો વવત્થપેતબ્બો. ‘સણ્ઠાનતો’તિ તેસંયેવ સણ્ઠાનં વવત્થપેતબ્બં. ‘દિસતો’તિ ઇમસ્મિં સરીરે નાભિતો ઉદ્ધં ઉપરિમા દિસા, અધો હેટ્ઠિમા દિસા. તસ્મા ‘‘અયં કોટ્ઠાસો ઇમિસ્સા નામ દિસાયા’’તિ દિસા વવત્થપેતબ્બા. ‘ઓકાસતો’તિ ‘‘અયં કોટ્ઠાસો ઇમસ્મિં નામ ઓકાસે પતિટ્ઠિતો’’તિ એવં તસ્સ તસ્સ ઓકાસો વવત્થપેતબ્બો. ‘પરિચ્છેદતો’તિ સભાગપરિચ્છેદો વિસભાગપરિચ્છેદોતિ દ્વે પરિચ્છેદા. તત્થ ‘‘અયં કોટ્ઠાસો હેટ્ઠા ચ ઉપરિ ચ તિરિયઞ્ચ ઇમિના નામ પરિચ્છિન્નો’’તિ એવં સભાગપરિચ્છેદો વેદિતબ્બો. ‘‘કેસા ન લોમા, લોમાપિ ન કેસા’’તિ એવં અમિસ્સીકતવસેન વિસભાગપરિચ્છેદો વેદિતબ્બો.

એવં સત્તધા ઉગ્ગહકોસલ્લં આચિક્ખન્તેન પન ‘‘ઇદં કમ્મટ્ઠાનં અસુકસ્મિં સુત્તે પટિક્કૂલવસેન કથિતં, અસુકસ્મિં ધાતુવસેના’’તિ ઞત્વા આચિક્ખિતબ્બં. ઇદઞ્હિ મહાસતિપટ્ઠાને (દી. નિ. ૨.૩૭૨; મ. નિ. ૧.૧૦૫ આદયો) પટિક્કૂલવસેનેવ કથિતં, મહાહત્થિપદોપમ (મ. નિ. ૧.૩૦૦ આદયો) -મહારાહુલોવાદ (મ. નિ. ૨.૧૧૩ આદયો) -ધાતુવિભઙ્ગેસુ (મ. નિ. ૩.૩૪૨ આદયો) ધાતુવસેન કથિતં. કાયગતાસતિસુત્તે (મ. નિ. ૩.૧૫૩ આદયો) પન યસ્સ વણ્ણતો ઉપટ્ઠાતિ, તં સન્ધાય ચત્તારિ ઝાનાનિ વિભત્તાનિ. તત્થ ધાતુવસેન કથિતં વિપસ્સનાકમ્મટ્ઠાનં હોતિ, પટિક્કૂલવસેન કથિતં સમથકમ્મટ્ઠાનં. તદેતં ઇધ સમથકમ્મટ્ઠાનં અવિસેસતો સબ્બસાધારણવસેન કથિતન્તિ વદન્તિયેવાતિ.

એવં સત્તધા ઉગ્ગહકોસલ્લં આચિક્ખિત્વા ‘‘અનુપુબ્બતો, નાતિસીઘતો, નાતિસણિકતો, વિક્ખેપપટિબાહનતો, પણ્ણત્તિસમતિક્કમનતો, અનુપુબ્બમુઞ્ચનતો, અપ્પનાતો, તયો ચ સુત્તન્તા’’તિ એવં દસધા મનસિકારકોસલ્લં આચિક્ખિતબ્બં. તત્થ ‘અનુપુબ્બતો’તિ ઇદઞ્હિ સજ્ઝાયકરણતો પટ્ઠાય અનુપટિપાટિયા મનસિકાતબ્બં, ન એકન્તરિકાય. એકન્તરિકાય હિ મનસિકરોન્તો યથા નામ અકુસલો પુરિસો દ્વત્તિંસપદં નિસ્સેણિં એકન્તરિકાય આરોહન્તો કિલન્તકાયો પતતિ, ન આરોહનં સમ્પાદેતિ; એવમેવ ભાવનાસમ્પત્તિવસેન અધિગન્તબ્બસ્સ અસ્સાદસ્સ અનધિગમા કિલન્તચિત્તો પતતિ, ન ભાવનં સમ્પાદેતિ.

અનુપુબ્બતો મનસિકરોન્તેનાપિ ચ ‘નાતિસીઘતો’ મનસિકાતબ્બં. અતિસીઘતો મનસિકરોતો હિ યથા નામ તિયોજનં મગ્ગં પટિપજ્જિત્વા ઓક્કમનવિસ્સજ્જનં અસલ્લક્ખેત્વા સીઘેન જવેન સત્તક્ખત્તુમ્પિ ગમનાગમનં કરોતો પુરિસસ્સ કિઞ્ચાપિ અદ્ધાનં પરિક્ખયં ગચ્છતિ, અથ ખો પુચ્છિત્વાવ ગન્તબ્બં હોતિ; એવમેવ કેવલં કમ્મટ્ઠાનં પરિયોસાનં પાપુણાતિ, અવિભૂતં પન હોતિ, ન વિસેસં આવહતિ. તસ્મા નાતિસીઘતો મનસિકાતબ્બં.

યથા ચ નાતિસીઘતો એવં ‘નાતિસણિકતો’પિ. અતિસણિકતો મનસિકરોતો હિ યથા નામ તદહેવ તિયોજનં મગ્ગં ગન્તુકામસ્સ પુરિસસ્સ અન્તરામગ્ગે રુક્ખપબ્બતગહનાદીસુ વિલમ્બમાનસ્સ મગ્ગો પરિક્ખયં ન ગચ્છતિ, દ્વીહતીહેન પરિયોસાપેતબ્બો હોતિ; એવમેવ કમ્મટ્ઠાનં પરિયોસાનં ન ગચ્છતિ, વિસેસાધિગમસ્સ પચ્ચયો ન હોતિ.

‘વિક્ખેપપટિબાહનતો’તિ કમ્મટ્ઠાનં વિસ્સજ્જેત્વા બહિદ્ધા પુથુત્તારમ્મણે ચેતસો વિક્ખેપો પટિબાહિતબ્બો. અપ્પટિબાહતો હિ યથા નામ એકપદિકં પપાતમગ્ગં પટિપન્નસ્સ પુરિસસ્સ અક્કમનપદં અસલ્લક્ખેત્વા ઇતો ચિતો ચ વિલોકયતો પદવારો વિરજ્ઝતિ, તતો સતપોરિસે પપાતે પતિતબ્બં હોતિ; એવમેવ બહિદ્ધા વિક્ખેપે સતિ કમ્મટ્ઠાનં પરિહાયતિ, પરિધંસતિ. તસ્મા વિક્ખેપપટિબાહનતો મનસિકાતબ્બં.

‘પણ્ણત્તિસમતિક્કમનતો’તિ યા અયં ‘‘કેસા લોમા’’તિ આદિકા પણ્ણત્તિ તં અતિક્કમિત્વા પટિક્કૂલન્તિ ચિત્તં ઠપેતબ્બં. યથા હિ ઉદકદુલ્લભકાલે મનુસ્સા અરઞ્ઞે ઉદપાનં દિસ્વા તત્થ તાલપણ્ણાદિકં કિઞ્ચિદેવ સઞ્ઞાણં બન્ધિત્વા તેન સઞ્ઞાણેન આગન્ત્વા ન્હાયન્તિ ચેવ પિવન્તિ ચ, યદા પન તેસં અભિણ્હસઞ્ચારેન આગતાગતપદં પાકટં હોતિ, તદા સઞ્ઞાણેન કિચ્ચં ન હોતિ, ઇચ્છિતિચ્છિતક્ખણે ગન્ત્વા ન્હાયન્તિ ચેવ પિવન્તિ ચ; એવમેવ પુબ્બભાગે ‘કેસા લોમા’તિ પણ્ણત્તિવસેન મનસિકરોતો પટિક્કૂલભાવો પાકટો હોતિ. અથ ‘કેસા લોમા’તિ પણ્ણત્તિં સમતિક્કમિત્વા પટિક્કૂલભાવેયેવ ચિત્તં ઠપેતબ્બં.

‘અનુપુબ્બમુઞ્ચનતો’તિ યો યો કોટ્ઠાસો ન ઉપટ્ઠાતિ, તં તં મુઞ્ચન્તેન અનુપુબ્બમુઞ્ચનતો મનસિકાતબ્બં. આદિકમ્મિકસ્સ હિ ‘કેસા’તિ મનસિકરોતો મનસિકારો ગન્ત્વા ‘મુત્ત’ન્તિ ઇમં પરિયોસાનકોટ્ઠાસમેવ આહચ્ચ તિટ્ઠતિ. ‘મુત્ત’ન્તિ ચ મનસિકરોતો મનસિકારો ગન્ત્વા ‘કેસા’તિ ઇમં આદિકોટ્ઠાસમેવ આહચ્ચ તિટ્ઠતિ. અથસ્સ મનસિકરોતો કેચિ કોટ્ઠાસા ઉપટ્ઠહન્તિ, કેચિ ન ઉપટ્ઠહન્તિ. તેન યે યે ઉપટ્ઠહન્તિ તેસુ તેસુ તાવ કમ્મં કાતબ્બં, યાવ દ્વીસુ ઉપટ્ઠિતેસુ તેસમ્પિ એકો સુટ્ઠુતરં ઉપટ્ઠહતિ. એવં ઉપટ્ઠિતં પન તમેવ પુનપ્પુનં મનસિકરોન્તેન અપ્પના ઉપ્પાદેતબ્બા.

તત્રાયં ઉપમા – યથા હિ દ્વત્તિંસતાલકે તાલવને વસન્તં મક્કટં ગહેતુકામો લુદ્દો આદિમ્હિ ઠિતતાલસ્સ પણ્ણં સરેન વિજ્ઝિત્વા ઉક્કુટ્ઠિં કરેય્ય; અથ સો મક્કટો પટિપાટિયા તસ્મિં તસ્મિં તાલે પતિત્વા પરિયન્તતાલમેવ ગચ્છેય્ય; તત્થપિ ગન્ત્વા લુદ્દેન તથેવ કતે પુન તેનેવ નયેન આદિતાલં આગચ્છેય્ય; સો એવં પુનપ્પુનં પટિપાટિયા ગચ્છન્તો ઉક્કુટ્ઠુક્કુટ્ઠિટ્ઠાનેયેવ ઉટ્ઠહિત્વા પુન અનુક્કમેન એકસ્મિં તાલે નિપતિત્વા તસ્સ વેમજ્ઝે મકુળતાલપણ્ણસૂચિં દળ્હં ગહેત્વા વિજ્ઝિયમાનોપિ ન ઉટ્ઠહેય્ય, એવંસમ્પદમિદં દટ્ઠબ્બં.

તત્રિદં ઓપમ્મસંસન્દનં – યથા હિ તાલવને દ્વત્તિંસતાલા, એવં ઇમસ્મિં કાયે દ્વત્તિંસ કોટ્ઠાસા; મક્કટો વિય ચિત્તં; લુદ્દો વિય યોગાવચરો; મક્કટસ્સ દ્વત્તિંસતાલકે તાલવને નિવાસો વિય યોગિનો ચિત્તસ્સ દ્વત્તિંસકોટ્ઠાસકે કાયે આરમ્મણવસેન અનુસંચરણં; લુદ્દેન આદિમ્હિ ઠિતતાલસ્સ પણ્ણં સરેન વિજ્ઝિત્વા ઉક્કુટ્ઠિયા કતાય મક્કટસ્સ તસ્મિં તસ્મિં તાલે પતિત્વા પરિયન્તતાલગમનં વિય યોગિનો ‘કેસા’તિ મનસિકારે આરદ્ધે પટિપાટિયા ગન્ત્વા પરિયોસાનકોટ્ઠાસે એવ ચિત્તસ્સ સણ્ઠાનં; પુન પચ્ચાગમનેપિ એસેવ નયો; પુનપ્પુનં પટિપાટિયા ગચ્છમાનસ્સ મક્કટસ્સ ઉક્કુટ્ઠુક્કુટ્ઠિટ્ઠાને ઉટ્ઠાનં વિય પુનપ્પુનં મનસિકરોતો કેસુચિ કેસુચિ ઉપટ્ઠિતેસુ અનુપટ્ઠહન્તે વિસ્સજ્જેત્વા ઉપટ્ઠિતેસુ પરિકમ્મકરણં; અનુક્કમેન એકસ્મિં તાલે નિપતિત્વા તસ્સ વેમજ્ઝે મકુળતાલપણ્ણસૂચિં દળ્હં ગહેત્વા વિજ્ઝિયમાનસ્સાપિ અનુટ્ઠાનં વિય અવસાને દ્વીસુ ઉપટ્ઠિતેસુ યો સુટ્ઠુતરં ઉપટ્ઠાતિ તમેવ પુનપ્પુનં મનસિકરિત્વા અપ્પનાય ઉપ્પાદનં.

અપરાપિ ઉપમા – યથા નામ પિણ્ડપાતિકો ભિક્ખુ દ્વત્તિંસકુલં ગામં ઉપનિસ્સાય વસન્તો પઠમગેહે એવ દ્વે ભિક્ખા લભિત્વા પરતો એકં વિસ્સજ્જેય્ય; પુનદિવસે તિસ્સો લભિત્વા પરતો દ્વે વિસ્સજ્જેય્ય; તતિયદિવસે આદિમ્હિયેવ પત્તપૂરં લભિત્વા આસનસાલં ગન્ત્વા પરિભુઞ્જેય્ય, એવંસમ્પદમિદં દટ્ઠબ્બં. દ્વત્તિંસકુલગામો વિય હિ દ્વત્તિંસાકારો; પિણ્ડપાતિકો વિય યોગાવચરો; તસ્સ તં ગામં ઉપનિસ્સાય વાસો વિય યોગિનો દ્વત્તિંસાકારે પરિકમ્મકરણં; પઠમગેહે દ્વે ભિક્ખા લભિત્વા પરતો એકિસ્સા વિસ્સજ્જનં વિય દુતિયદિવસે તિસ્સો લભિત્વા પરતો દ્વિન્નં વિસ્સજ્જનં વિય ચ મનસિકરોતો મનસિકરોતો અનુપટ્ઠહન્તે અનુપટ્ઠહન્તે વિસ્સજ્જેત્વા ઉપટ્ઠિતેસુ ઉપટ્ઠિતેસુ યાવ કોટ્ઠાસદ્વયે પરિકમ્મકરણં; તતિયદિવસે આદિમ્હિયેવ પત્તપૂરં લભિત્વા આસનસાલાયં નિસીદિત્વા પરિભોગો વિય દ્વીસુ યો સુટ્ઠુતરં ઉપટ્ઠહતિ તમેવ પુનપ્પુનં મનસિકરિત્વા અપ્પનાય ઉપ્પાદનં.

‘અપ્પનાતો’તિ અપ્પનાકોટ્ઠાસતો. કેસાદીસુ એકેકસ્મિં કોટ્ઠાસે અપ્પના હોતીતિ વેદિતબ્બાતિ અયમેત્થ અધિપ્પાયો.

‘તયો ચ સુત્તન્તા’તિ અધિચિત્તં, સીતિભાવો, બોજ્ઝઙ્ગકોસલ્લન્તિ ઇમે તયો સુત્તન્તા વીરિયસમાધિયોજનત્થં વેદિતબ્બાતિ અયમેત્થ અધિપ્પાયો. તત્થ –

‘‘અધિચિત્તમનુયુત્તેન, ભિક્ખવે, ભિક્ખુના તીણિ નિમિત્તાનિ કાલેન કાલં મનસિકાતબ્બાનિ…કાલેન કાલં સમાધિનિમિત્તં મનસિકાતબ્બં, કાલેન કાલં પગ્ગહનિમિત્તં મનસિકાતબ્બં, કાલેન કાલં ઉપેક્ખાનિમિત્તં મનસિકાતબ્બં. સચે, ભિક્ખવે, અધિચિત્તમનુયુત્તો ભિક્ખુ એકન્તં સમાધિનિમિત્તંયેવ મનસિકરેય્ય, ઠાનં તં ચિત્તં કોસજ્જાય સંવત્તેય્ય. સચે, ભિક્ખવે, અધિચિત્તમનુયુત્તો ભિક્ખુ એકન્તં પગ્ગહનિમિત્તંયેવ મનસિકરેય્ય, ઠાનં તં ચિત્તં ઉદ્ધચ્ચાય સંવત્તેય્ય. સચે, ભિક્ખવે, અધિચિત્તમનુયુત્તો ભિક્ખુ એકન્તં ઉપેક્ખાનિમિત્તંયેવ મનસિકરેય્ય, ઠાનં તં ચિત્તં ન સમ્માસમાધિયેય્ય આસવાનં ખયાય. યતો ચ ખો, ભિક્ખવે, અધિચિત્તમનુયુત્તો ભિક્ખુ કાલેન કાલં સમાધિનિમિત્તં, પગ્ગહનિમિત્તં, ઉપેક્ખાનિમિત્તં મનસિકરોતિ, તં હોતિ ચિત્તં મુદુ ચ કમ્મનિયઞ્ચ પભસ્સરઞ્ચ, ન ચ પભઙ્ગુ, સમ્મા સમાધિયતિ આસવાનં ખયાય.

‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, સુવણ્ણકારો વા સુવણ્ણકારન્તેવાસી વા ઉક્કં બન્ધતિ, ઉક્કં બન્ધિત્વા ઉક્કામુખં આલિમ્પેતિ, ઉક્કામુખં આલિમ્પેત્વા સણ્ડાસેન જાતરૂપં ગહેત્વા ઉક્કામુખે પક્ખિપેય્ય, ઉક્કામુખે પક્ખિપિત્વા કાલેન કાલં અભિધમતિ, કાલેન કાલં ઉદકેન પરિપ્ફોસેતિ,