અટ્ઠકથા > અભિધમ્મપિટક (અટ્ઠકથા)

૧. સઙ્ગહો ¶ અસઙ્ગહોતિઆદીનઞ્હિ વસેન ઇદં પકરણં ચુદ્દસવિધેન વિભત્તન્તિ વુત્તં. તં સબ્બમ્પિ ઉદ્દેસનિદ્દેસતો દ્વિધા ઠિતં. તત્થ માતિકા ઉદ્દેસો. સા પઞ્ચવિધા – નયમાતિકા, અબ્ભન્તરમાતિકા, નયમુખમાતિકા, લક્ખણમાતિકા, બાહિરમાતિકાતિ. તત્થ સઙ્ગહો અસઙ્ગહો…પે… વિપ્પયુત્તેન સઙ્ગહિતં અસઙ્ગહિતન્તિ – અયં ચુદ્દસહિ પદેહિ નિક્ખિત્તા નયમાતિકા નામ. અયઞ્હિ ઇમિના સઙ્ગહાદિકેન નયેન ધાતુકથા ધમ્મા વિભત્તાતિ દસ્સેતું ઠપિતત્તા નયમાતિકાતિ વુચ્ચતિ. એતેસં પદાનં મૂલભૂતત્તા મૂલમાતિકાતિપિ વત્તું વટ્ટતિ.

૨. પઞ્ચક્ખન્ધા ¶ …પે… મનસિકારોતિ અયં પઞ્ચવીસાધિકેન પદસતેન નિક્ખિત્તા અબ્ભન્તરમાતિકા નામ. અયઞ્હિ ‘‘સબ્બાપિ ધમ્મસઙ્ગણી ધાતુકથાય માતિકા’’તિ એવં અવત્વા સઙ્ગહાદિના નયેન વિભજિતબ્બે ખન્ધાદિધમ્મે સરૂપતો દસ્સેત્વા ધાતુકથાય અબ્ભન્તરેયેવ ઠપિતત્તા અબ્ભન્તરમાતિકાતિ વુચ્ચતિ. ખન્ધાદિપદાનં ધમ્મસઙ્ગણીમાતિકાય ¶ અસઙ્ગહિતત્તા પકિણ્ણકમાતિકાતિપિ વત્તું વટ્ટતિ.

૩. તીહિ સઙ્ગહો, તીહિ અસઙ્ગહો; ચતૂહિ સમ્પયોગો, ચતૂહિ વિપ્પયોગોતિ અયં ચતૂહિ પદેહિ નિક્ખિત્તા નયમુખમાતિકા નામ. અયઞ્હિ સબ્બેસુપિ પઞ્ચક્ખન્ધાદીસુ ચેવ કુસલત્તિકાદીસુ ચ માતિકાધમ્મેસુ, તીહિ ખન્ધાયતનધાતુપદેહેવ સઙ્ગહો ચ અસઙ્ગહો ચ યોજેતબ્બો. તથા ચતૂહિ અરૂપક્ખન્ધેહિ સમ્પયોગો ચ વિપ્પયોગો ચ. એતાનિ ઇમેસં સઙ્ગહાસઙ્ગહાદીનં નયાનં મુખાનીતિ દસ્સેતું ઠપિતત્તા નયમુખમાતિકાતિ વુચ્ચતિ.

૪. સભાગો ¶ , વિસભાગોતિ અયં દ્વીહિ પદેહિ નિક્ખિત્તા લક્ખણમાતિકા નામ. અયઞ્હિ સભાગલક્ખણેહિ ધમ્મેહિ સઙ્ગહનયો, વિસભાગલક્ખણેહિ અસઙ્ગહનયો, તથા સમ્પયોગવિપ્પયોગનયો યોજેતબ્બોતિ સભાગવિસભાગલક્ખણવસેન સઙ્ગહાદિલક્ખણં દસ્સેતું ઠપિતત્તા લક્ખણમાતિકાતિ વુચ્ચતિ.

૫. સબ્બાપિ ધમ્મસઙ્ગણી ધાતુકથાય માતિકાતિ અયં છસટ્ઠિ તિકપદાનિ, દ્વે ચ દુકપદસતાનિ સઙ્ખિપિત્વા નિક્ખિત્તા બાહિરમાતિકા નામ. અયઞ્હિ ‘‘પઞ્ચક્ખન્ધા…પે… મનસિકારો’’તિ એવં ધાતુકથાય અબ્ભન્તરે અવત્વા ‘‘સબ્બાપિ ધમ્મસઙ્ગણી’’તિ એવં ધાતુકથાય માતિકતો બહિ ઠપિતત્તા બાહિરમાતિકાતિ વુચ્ચતિ.

એવં ¶ માતિકાય પઞ્ચધા ઠિતભાવં વિદિત્વા ઇદાનિ ‘સઙ્ગહો અસઙ્ગહો’તિઆદીસુ સઙ્ગહો તાવ જાતિસઞ્જાતિકિરિયાગણનવસેન ચતુબ્બિધો. તત્થ – ‘‘સબ્બે ખત્તિયા આગચ્છન્તુ, સબ્બે બ્રાહ્મણા, સબ્બે વેસ્સા, સબ્બે સુદ્દા આગચ્છન્તુ’’, ‘‘યા ચાવુસો વિસાખ, સમ્માવાચા, યો ચ સમ્માકમ્મન્તો, યો ચ સમ્માઆજીવો, ઇમે ધમ્મા સીલક્ખન્ધે સઙ્ગહિતા’’તિ અયં જાતિસઙ્ગહો નામ. ‘‘એકજાતિકા આગચ્છન્તૂ’’તિ વુત્તટ્ઠાને વિય હિ ઇધ સબ્બેપિ જાતિયા એકસઙ્ગહં ગતા. ‘‘સબ્બે કોસલકા આગચ્છન્તુ, સબ્બે માગધકા, સબ્બે ભારુકચ્છકા આગચ્છન્તુ’’, ‘‘યો ચાવુસો વિસાખ, સમ્માવાયામો; યા ચ સમ્માસતિ, યો ચ સમ્માસમાધિ, ઇમે ધમ્મા ¶ સમાધિક્ખન્ધે સઙ્ગહિતા’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૨) અયં સઞ્જાતિસઙ્ગહો નામ. ‘‘એકટ્ઠાને જાતા સંવડ્ઢા આગચ્છન્તૂ’’તિ વુત્તટ્ઠાને વિય હિ ઇધ સબ્બેપિ સઞ્જાતિઠાનેન નિવુત્થોકાસેન એકસઙ્ગહં ગતા. ‘‘સબ્બે હત્થારોહા આગચ્છન્તુ, સબ્બે અસ્સારોહા, સબ્બે રથિકા આગચ્છન્તુ’’, ‘‘યા ચાવુસો વિસાખ, સમ્માદિટ્ઠિ, યો ચ સમ્માસઙ્કપ્પો, ઇમે ધમ્મા પઞ્ઞાક્ખન્ધે સઙ્ગહિતા’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૨) અયં કિરિયાસઙ્ગહો નામ. સબ્બેવ હેતે અત્તનો કિરિયાકરણેન એકસઙ્ગહં ગતા. ‘‘ચક્ખાયતનં કતમક્ખન્ધગણનં ગચ્છતીતિ? રૂપક્ખન્ધગણનં ગચ્છતી’’તિ. હઞ્ચિ ચક્ખાયતનં રૂપક્ખન્ધગણનં ગચ્છતિ, તેન વત રે વત્તબ્બે – ‘ચક્ખાયતનં રૂપક્ખન્ધેન સઙ્ગહિત’’ન્તિ (કથા. ૪૭૧), અયં ¶ ગણનસઙ્ગહો નામ. અયમિધ અધિપ્પેતો. તપ્પટિપક્ખેન અસઙ્ગહો વેદિતબ્બો. તેસં વિકપ્પતો સઙ્ગહિતેન અસઙ્ગહિતાદીનિ. એકુપ્પાદેકનિરોધએકવત્થુકએકારમ્મણતાવસેન સમ્પયોગો, તપ્પટિપક્ખતો વિપ્પયોગો. તેસં વિકપ્પતો સમ્પયુત્તેન વિપ્પયુત્તાદીનિ. તદુભયસંસગ્ગવિકપ્પતો સઙ્ગહિતેન સમ્પયુત્તં વિપ્પયુત્તન્તિઆદીનિ. પઞ્ચક્ખન્ધાતિઆદીનિ પન ખન્ધવિભઙ્ગાદીસુ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ. ફસ્સાદયો પનેત્થ સન્નિટ્ઠાનવસેન વુત્તસબ્બચિત્તુપ્પાદસાધારણતો વુત્તાતિ.

૧. પઠમનયો સઙ્ગહાસઙ્ગહપદવણ્ણના

૬. ઇદાનિ ¶ પઞ્ચક્ખન્ધાદિવસેન નિક્ખિત્તમાતિકં ‘સઙ્ગહો અસઙ્ગહો’તિઆદીહિ નયમાતિકાપદેહિ સદ્ધિં યોજેત્વા દસ્સેતું રૂપક્ખન્ધો કતિહિ ખન્ધેહીતિઆદિના ¶ નયેન નિદ્દેસવારો આરદ્ધો. તત્થ યસ્મા ‘‘સઙ્ગહો અસઙ્ગહોતિઆદિકાય નયમાતિકાય ‘‘તીહિ સઙ્ગહો, તીહિ અસઙ્ગહો’’તિ નયમુખમાતિકા ઠપિતા, તસ્મા રૂપક્ખન્ધાદીનં સઙ્ગહં દસ્સેતું કતિહિ ખન્ધેહિ કતિહાયતનેહિ કતિહિ ધાતૂહીતિ તીણિ ખન્ધાયતનધાતુપદાનેવ ઉદ્ધટાનિ. ‘ચત્તારિ સચ્ચાની’તિઆદીસુ એકમ્પિ ન પરામટ્ઠં. યસ્મા ચ ‘‘સભાગો વિસભાગો’’તિ એવં લક્ખણમાતિકા ઠપિતા, તસ્મા ઇમસ્સ પઞ્હસ્સ વિસ્સજ્જને રૂપક્ખન્ધો એકેન ખન્ધેનાતિઆદિ વુત્તં. સભાગા હિ તસ્સ એતે ખન્ધાદયોતિ. તત્થ એકેન ખન્ધેનાતિ રૂપક્ખન્ધેનેવ. યઞ્હિ કિઞ્ચિ રૂપં રૂપક્ખન્ધસભાગત્તા રૂપક્ખન્ધોત્વેવ સઙ્ગહં ગચ્છતીતિ રૂપક્ખન્ધેનેવ ગણિતં, તં રૂપક્ખન્ધેનેવ પરિચ્છિન્નં. એકાદસહાયતનેહીતિ મનાયતનવજ્જેહિ. સબ્બોપિ હિ રૂપક્ખન્ધો દસાયતનાનિ ધમ્માયતનેકદેસો ચ હોતિ, તસ્મા એકાદસહાયતનેહિ ગણિતો ¶ , પરિચ્છિન્નો. એકાદસહિ ધાતૂહીતિ સત્તવિઞ્ઞાણધાતુવજ્જાહિ એકાદસહિ એતાસુ હિ અપરિયાપન્નં રૂપં નામ નત્થિ.

અસઙ્ગહનયનિદ્દેસે કતિહિ અસઙ્ગહિતોતિ સઙ્ખેપેનેવ પુચ્છા કતા. વિસ્સજ્જને પનસ્સ યસ્મા રૂપક્ખન્ધસ્સ વિસભાગા ચત્તારો અરૂપક્ખન્ધા, એકં મનાયતનં, સત્ત વિઞ્ઞાણધાતુયો; તસ્મા ચતૂહિ ખન્ધેહીતિઆદિ વુત્તં. ઇમિના નયેન સબ્બપદેસુ સઙ્ગહાસઙ્ગહો વેદિતબ્બો. ઇમસ્મિં પન ખન્ધનિદ્દેસે – ‘‘રૂપક્ખન્ધો કતિહિ ખન્ધેહી’’તિઆદિમ્હિ તાવ એકમૂલકે સઙ્ગહનયે સરૂપેનેવ દસ્સિતા પઞ્ચ પુચ્છા, પઞ્ચ વિસ્સજ્જનાનિ. અસઙ્ગહનયે સઙ્ખેપેન દસ્સિતા પઞ્ચ પુચ્છા, પઞ્ચ વિસ્સજ્જનાનિ. ઇમિના ઉપાયેન દુકમૂલકાદીસુપિ પુચ્છાવિસ્સજ્જનાનિ ¶ વેદિતબ્બાનિ. રૂપક્ખન્ધમૂલકાયેવ ચેત્થ દુકતિકચતુક્કા દસ્સિતા. પઞ્ચકે પન ‘‘રૂપક્ખન્ધો ¶ ચ…પે… વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો ચા’’તિ એવં ભેદતો ચ, ‘‘પઞ્ચક્ખન્ધા કતિહિ ખન્ધેહી’’તિ એવં અભેદતો ચાતિ દ્વિધા પુચ્છાવિસ્સજ્જનાનિ કતાનિ. એવં પાળિનયો વેદિતબ્બોતિ.

૨૨. આયતનપદનિદ્દેસાદીસુ આયતનપદનિદ્દેસે તાવ ચક્ખાયતનં એકેન ખન્ધેનાતિ એકેન રૂપક્ખન્ધેનેવ, એકેન ચક્ખાયતનેનેવ એકાય ચક્ખુધાતુયાવ સઙ્ગહિતન્તિ વેદિતબ્બં. સોતાયતનાદીસુપિ ઇમિનાવ નયેન સઙ્ગહાસઙ્ગહો વેદિતબ્બો. અસઙ્ખતં ખન્ધતો ઠપેત્વાતિ એત્થ પન યસ્મા અસઙ્ખતં ધમ્માયતનં નામ નિબ્બાનં, તઞ્ચ ખન્ધસઙ્ગહં ન ગચ્છતિ; તસ્મા ‘ખન્ધતો ઠપેત્વા’તિ વુત્તં. ચતૂહિ ખન્ધેહીતિ રૂપવેદનાસઞ્ઞાસઙ્ખારક્ખન્ધેહિ. નિબ્બાનવજ્જઞ્હિ ધમ્માયતનં એતેહિ સઙ્ગહિતં. વિઞ્ઞાણક્ખન્ધેન પન ઠપેત્વા ધમ્માયતનધમ્મધાતુયો સેસાયતનધાતૂહિ ચ તં ન સઙ્ગય્હતિ. તેન વુત્તં – ‘‘એકેન ખન્ધેન, એકાદસહાયતનેહિ, સત્તરસહિ ધાતૂહિ અસઙ્ગહિત’’ન્તિ. યથા ચ તે હેટ્ઠા રૂપક્ખન્ધમૂલકા, એવમિધાપિ ચક્ખાયતનમૂલકાવ નયા વેદિતબ્બા. દુકમત્તમેવ પન પાળિયં દસ્સેત્વા ‘‘દ્વાદસાયતનાની’’તિ અભેદતોવ પુચ્છાવિસ્સજ્જનં કતં. ધાતુનિદ્દેસેપિ એસેવ નયો.

૪૦. સચ્ચનિદ્દેસે ¶ – સબ્બેપિ દુકતિકચતુક્કા પાળિયં દસ્સિતા. યસ્મા ચ દુકતિકેસુ સમુદયસચ્ચસદિસમેવ મગ્ગસચ્ચેપિ વિસ્સજ્જનં, તસ્મા તં સમુદયાનન્તરં વુત્તં.

૫૦. ઇન્દ્રિયનિદ્દેસે – જીવિતિન્દ્રિયં દ્વીહિ ખન્ધેહીતિ રૂપજીવિતિન્દ્રિયં રૂપક્ખન્ધેન, અરૂપજીવિતિન્દ્રિયં ¶ સઙ્ખારક્ખન્ધેન સઙ્ગહિતં. સેસં વુત્તનયાનુસારેનેવ વેદિતબ્બં. પાળિવવત્થાનં પનેત્થ આયતનધાતુનિદ્દેસસદિસમેવ.

૬૧. પટિચ્ચસમુપ્પાદનિદ્દેસે – ‘‘અવિજ્જા કતિહિ ખન્ધેહી’’તિ પુચ્છં અનારભિત્વા અવિજ્જા એકેન ખન્ધેનાતિ એવં વિસ્સજ્જનમેવ દસ્સિતં. તત્થ સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણન્તિ પટિસન્ધિયં પવત્તે ચ સબ્બમ્પિ વિપાકવિઞ્ઞાણં. તેનેવાહ ¶ – ‘‘સત્તહિ ધાતૂહિ સઙ્ગહિત’’ન્તિ. નામરૂપમ્પિ પટિસન્ધિપવત્તિવસેનેવ વેદિતબ્બં. તેનેવેત્થ સદ્દાયતનમ્પિ સઙ્ગહેત્વા એકાદસહાયતનેહિ સઙ્ગહો દસ્સિતો. ફસ્સાદીસુ ખન્ધભેદો વેદિતબ્બો. અઞ્ઞેનેવ હિ એકેન ખન્ધેન ફસ્સો સઙ્ગહિતો, અઞ્ઞેન વેદના, તણ્હાઉપાદાનકમ્મભવા પન સઙ્ખારક્ખન્ધેનેવ સઙ્ગહિતા. ભવપદઞ્ચેત્થ કમ્મભવાદીનં વસેન એકાદસધા વિભત્તં. તત્થ કમ્મભવો ફસ્સાદીહિ સદિસવિસજ્જનત્તા તેહિ સદ્ધિં એકતો દસ્સિતો. ઉપપત્તિભવકામભવસઞ્ઞાભવપઞ્ચવોકારભવા અઞ્ઞમઞ્ઞસદિસવિસ્સજ્જનત્તા એકતો દસ્સિતા. યસ્મા ચેતે ઉપાદિન્નકધમ્માવ તસ્મા ‘‘એકાદસહાયતનેહિ સત્તરસહિ ધાતૂહી’’તિ વુત્તં. સદ્દાયતનઞ્હિ અનુપાદિન્નં, તં એત્થ ન ગહિતં.

૬૮. રૂપભવનિદ્દેસે – પઞ્ચહાયતનેહીતિ ચક્ખુસોતમનરૂપધમ્માયતનેહિ. અટ્ઠહિ ધાતૂહીતિ ચક્ખુસોતચક્ખુવિઞ્ઞાણસોતવિઞ્ઞાણરૂપધમ્મમનોધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતૂહિ. અરૂપભવાદયોપિ તયો સદિસવિસ્સજ્જનત્તાવ એકતો દસ્સિતા. તથા અસઞ્ઞાભવએકવોકારભવા. તત્થ દ્વીહાયતનેહીતિ રૂપાયતનધમ્માયતનેહિ. ધાતૂસુપિ એસેવ નયો. એકતલવાસિકાનઞ્હિ સેસબ્રહ્માનં ચક્ખુસબ્ભાવતો તસ્સારમ્મણત્તા તત્થ રૂપાયતનં ઉદ્ધટં.

૭૧. જાતિ દ્વીહિ ખન્ધેહીતિ રૂપજાતિ રૂપક્ખન્ધેન, અરૂપજાતિ સઙ્ખારક્ખન્ધેન. જરામરણેસુપિ ¶ એસેવ નયો. સોકાદીસુપિ ¶ એકેન ખન્ધેનાતિ સોકદુક્ખદોમનસ્સાનિ વેદનાક્ખન્ધેન, પરિદેવો રૂપક્ખન્ધેન, ઉપાયાસાદયો સઙ્ખારક્ખન્ધેનાતિ એવં ખન્ધવિસેસો વેદિતબ્બો.

૭૩. ઇદ્ધિપાદો દ્વીહીતિ સઙ્ખારવિઞ્ઞાણક્ખન્ધેહિ, મનાયતનધમ્માયતનેહિ, ધમ્મધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતૂહિ ચ. ઝાનં દ્વીહીતિ વેદનાક્ખન્ધસઙ્ખારક્ખન્ધેહિ. અપ્પમઞ્ઞાદયો સદિસવિસ્સજ્જનત્તા એકતો નિદ્દિટ્ઠા. ચિત્તં પન ચેતનાનન્તરં નિક્ખિત્તમ્પિ અસદિસવિસ્સજ્જનત્તા પચ્છા ગહિતં. તત્થ અપ્પમઞ્ઞાદીસુ એકેન ખન્ધેનાતિ વેદના વેદનાક્ખન્ધેન, સઞ્ઞા સઞ્ઞાક્ખન્ધેન, સેસા સઙ્ખારક્ખન્ધેન સઙ્ગહિતાતિ એવં ખન્ધવિસેસો વેદિતબ્બો.

૭૭. એવં ¶ અબ્ભન્તરમાતિકાય સઙ્ગહં દસ્સેત્વા ઇદાનિ બાહિરમાતિકાય સઙ્ગહં દસ્સેતું કુસલા ધમ્માતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ વેદનાત્તિકે તીહિ ધાતૂહીતિ કાયવિઞ્ઞાણમનોવિઞ્ઞાણધમ્મધાતૂહિ. સત્તહિ ધાતૂહીતિ ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાવિઞ્ઞાણધાતૂહિ ચેવ મનોધાતુધમ્મધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતૂહિ ચ. વિપાકત્તિકે અટ્ઠહિ ધાતૂહીતિ કાયવિઞ્ઞાણધાતુયા સદ્ધિં તાહિયેવ. વિપાકધમ્મધમ્મા પન સંકિલિટ્ઠસંકિલેસિકેહિ સદ્ધિં સદિસવિસ્સજ્જનત્તા એકતો ગહિતા. યથા ચેતે, એવં સબ્બતિકદુકપદેસુ યં યં પદં યેન યેન પદેન સદ્ધિં સદિસવિસ્સજ્જનં હોતિ, તં તં ઉપ્પટિપાટિયાપિ તેન તેન સદ્ધિં ગહેત્વા વિસ્સજ્જિતં. તત્થ વુત્તાનુસારેનેવ સઙ્ગહાસઙ્ગહનયો વેદિતબ્બોતિ.

૨. દુતિયનયો સઙ્ગહિતેનઅસઙ્ગહિતપદવણ્ણના

૧૭૧. ઇદાનિ ¶ સઙ્ગહિતેન અસઙ્ગહિતપદં ભાજેતું ચક્ખાયતનેનાતિઆદિ આરદ્ધં. તત્રિદં ¶ લક્ખણં – ઇમસ્મિઞ્હિ વારે યં ખન્ધપદેન સઙ્ગહિતં હુત્વા આયતનધાતુપદેહિ અસઙ્ગહિતં, ખન્ધાયતનપદેહિ વા સઙ્ગહિતં હુત્વા ધાતુપદેન અસઙ્ગહિતં, તસ્સ ખન્ધાદીહિ અસઙ્ગહં પુચ્છિત્વા વિસ્સજ્જનં કતં. તં પન રૂપક્ખન્ધાદીસુ ન યુજ્જતિ. રૂપક્ખન્ધેન હિ રૂપક્ખન્ધોવ સઙ્ગહિતો. સો ચ અડ્ઢેકાદસહિ આયતનધાતૂહિ અસઙ્ગહિતો નામ નત્થિ. વેદનાક્ખન્ધેન ચ વેદનાક્ખન્ધોવ સઙ્ગહિતો. સોપિ ધમ્માયતનધમ્મધાતૂહિ અસઙ્ગહિતો નામ નત્થિ. એવં અસઙ્ગહિતતાય અભાવતો એતાનિ અઞ્ઞાનિ ચ એવરૂપાનિ મનાયતનધમ્માયતનાદીનિ પદાનિ ઇમસ્મિં વારે ન ગહિતાનિ. યાનિ પન પદાનિ રૂપેકદેસં અરૂપેન અસમ્મિસ્સં, વિઞ્ઞાણેકદેસઞ્ચ અઞ્ઞેન અસમ્મિસ્સં દીપેન્તિ, તાનિ ઇધ ગહિતાનિ. પરિયોસાને ચ –

સત્તિન્દ્રિયા અસઞ્ઞાભવો એકવોકારભવો;

અનિદસ્સનં પુનદેવ સપ્પટિઘં ઉપાદા’’તિ.

એવં ઉદ્દાનગાથાય દસ્સિતાનેવ. તસ્મા તેસં વસેનેવ સઙ્ગહાસઙ્ગહો વેદિતબ્બો. પઞ્હવસેન હિ ઇમસ્મિં વારે આયતનધાતુવસેનેવ સદિસવિસ્સજ્જને વીસતિ ધમ્મે સમોધાનેત્વા એકો પઞ્હો કતો, સત્ત વિઞ્ઞાણધાતુયો સમોધાનેત્વા એકો, સત્તિન્દ્રિયાનિ સમોધાનેત્વા એકો, દ્વે ભવે સમોધાનેત્વા એકો, પરિદેવેન ચ સનિદસ્સનસપ્પટિઘેહિ ચ એકો, અનિદસ્સનસપ્પટિઘેહિ એકો, સનિદસ્સનેહિ એકો, સપ્પટિઘેહિ ચ ઉપાદાધમ્મેહિ ચ એકોતિ અટ્ઠ પઞ્હા કતા. તેસુ ખન્ધાદિવિભાગો ¶ એવં વેદિતબ્બો સેય્યથિદં – પઠમપઞ્હે તાવ ચતૂહિ ખન્ધેહીતિ અરૂપક્ખન્ધેહિ, દ્વીહાયતનેહીતિ ચક્ખાયતનાદીસુ એકેકેન સદ્ધિં મનાયતનેન, અટ્ઠહિ ધાતૂહીતિ ચક્ખુધાતુઆદીસુ એકેકાય સદ્ધિં સત્તહિ વિઞ્ઞાણધાતૂહિ.

તત્રાયં નયો – ચક્ખાયતનેન હિ ખન્ધસઙ્ગહેન રૂપક્ખન્ધો સઙ્ગહિતો. તસ્મિં સઙ્ગહિતે રૂપક્ખન્ધે આયતનસઙ્ગહેન ચક્ખાયતનમેવેકં સઙ્ગહિતં. સેસાનિ દસ આયતનાનિ અસઙ્ગહિતાનિ. ધાતુસઙ્ગહેનપિ તેન ચક્ખુધાતુયેવેકા સઙ્ગહિતા. સેસા દસ ધાતુયો અસઙ્ગહિતા. ઇતિ યાનિ તેન અસઙ્ગહિતાનિ દસાયતનાનિ, તાનિ ચક્ખાયતનમનાયતનેહિ દ્વીહિ ¶ અસઙ્ગહિતાનિ. યાપિ તેન અસઙ્ગહિતા દસ ધાતુયો, તા ચક્ખુધાતુયા ચેવ સત્તહિ ચ વિઞ્ઞાણધાતૂહિ અસઙ્ગહિતાતિ. રૂપાયતનાદીસુપિ એસેવ નયો.

૧૭૨. દુતિયપઞ્હે – યસ્મા યાય કાયચિ વિઞ્ઞાણધાતુયા સઙ્ગહિતો વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો મનાયતનેન અસઙ્ગહિતો નામ નત્થિ, તસ્મા આયતનસઙ્ગહેન સઙ્ગહિતાતિ વુત્તં. એત્થ પન ચતૂહિ ખન્ધેહીતિ રૂપાદીહિ ચતૂહિ. એકાદસહાયતનેહીતિ મનાયતનવજ્જેહિ. દ્વાદસહિ ધાતૂહીતિ યથાનુરૂપા છ વિઞ્ઞાણધાતુયો અપનેત્વા સેસાહિ દ્વાદસહિ. ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુયા હિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુયેવ સઙ્ગહિતા, ઇતરા અસઙ્ગહિતા. સોતવિઞ્ઞાણધાતુઆદીસુપિ એસેવ નયો.

૧૭૩. તતિયપઞ્હે ¶ – ચક્ખુન્દ્રિયાદીનં વિસ્સજ્જનં ચક્ખાયતનાદિસદિસમેવ. ઇત્થિન્દ્રિયપુરિસિન્દ્રિયેસુ પન ધમ્માયતનેન સદ્ધિં દ્વે આયતનાનિ, ધમ્મધાતુયા ચ સદ્ધિં અટ્ઠ ધાતુયો વેદિતબ્બા.

૧૭૪. ચતુત્થપઞ્હે – તીહાયતનેહીતિ રૂપાયતનધમ્માયતનમનાયતનેહિ. તેસુ હિ ભવેસુ રૂપાયતનધમ્માયતનવસેન દ્વેવ આયતનાનિ તેહિ સઙ્ગહિતાનિ ¶ . સેસાનિ નવ રૂપાયતનાનિ તેહેવ ચ દ્વીહિ, મનાયતનેન ચાતિ તીહિ અસઙ્ગહિતાનિ નામ હોન્તિ. નવહિ ધાતૂહીતિ રૂપધાતુધમ્મધાતૂહિ સદ્ધિં સત્તહિ વિઞ્ઞાણધાતૂહિ.

૧૭૫. પઞ્ચમપઞ્હે – દ્વીહાયતનેહીતિ પઠમપદં સન્ધાય સદ્દાયતનમનાયતનેહિ. દુતિયપદં સન્ધાય રૂપાયતનમનાયતનેહિ. ધાતુયોપિ તેસંયેવ એકેકેન સદ્ધિં સત્ત વિઞ્ઞાણધાતુયો વેદિતબ્બા.

૧૭૬. છટ્ઠપઞ્હે – દસહાયતનેહીતિ રૂપાયતનધમ્માયતનવજ્જેહિ. સોળસહિ ધાતૂહીતિ રૂપધાતુધમ્મધાતુવજ્જેહેવ. કથં? અનિદસ્સનસપ્પટિઘા હિ ધમ્મા નામ નવ ઓળારિકાયતનાનિ. તેહિ ખન્ધસઙ્ગહેન સઙ્ગહિતે રૂપક્ખન્ધે, આયતનસઙ્ગહેન તાનેવ નવાયતનાનિ સઙ્ગહિતાનિ. રૂપાયતનધમ્માયતનાનિ અસઙ્ગહિતાનિ. ધાતુસઙ્ગહેનપિ તા એવ નવ ધાતુયો સઙ્ગહિતા. રૂપધાતુધમ્મધાતુયો અસઙ્ગહિતા. ઇતિ યાનિ તેહિ અસઙ્ગહિતાનિ દ્વે આયતનાનિ ¶ , તાનિ રૂપાયતનવજ્જેહિ નવહિ ઓળારિકાયતનેહિ, મનાયતનેન ચાતિ દસહિ અસઙ્ગહિતાનિ. યાપિ તેહિ અસઙ્ગહિતા દ્વે ધાતુયો, તા રૂપધાતુવજ્જાહિ નવહિ ઓળારિકધાતૂહિ, સત્તહિ ચ વિઞ્ઞાણધાતૂહીતિ સોળસહિ અસઙ્ગહિતાતિ વેદિતબ્બા.

૧૭૭. સત્તમપઞ્હે – દ્વીહાયતનેહીતિ રૂપાયતનમનાયતનેહિ. અટ્ઠહિ ધાતૂહીતિ રૂપધાતુયા સદ્ધિં સત્તહિ વિઞ્ઞાણધાતૂહિ.

૧૭૮. અટ્ઠમપઞ્હે – એકાદસહાયતનેહીતિ સપ્પટિઘધમ્મે સન્ધાય ધમ્માયતનવજ્જેહિ, ઉપાદાધમ્મે સન્ધાય ફોટ્ઠબ્બાયતનવજ્જેહિ. ધાતૂસુપિ એસેવ નયો. અત્થયોજના પનેત્થ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાતિ.

૩. તતિયનયો અસઙ્ગહિતેનસઙ્ગહિતપદવણ્ણના

૧૭૯. ઇદાનિ ¶ ¶ અસઙ્ગહિતેનસઙ્ગહિતપદં ભાજેતું વેદનાક્ખન્ધેનાતિઆદિ આરદ્ધં. તત્રિદં લક્ખણં – ઇમસ્મિઞ્હિ વારે યં ખન્ધપદેન અસઙ્ગહિતં હુત્વા આયતનધાતુપદેહિ સઙ્ગહિતં, તસ્સ ખન્ધાદીહિ સઙ્ગહં પુચ્છિત્વા વિસ્સજ્જનં કતં. તં પન રૂપક્ખન્ધવિઞ્ઞાણક્ખન્ધચક્ખાયતનાદીસુ ન યુજ્જતિ. રૂપક્ખન્ધેન હિ ચત્તારો ખન્ધા ખન્ધસઙ્ગહેન અસઙ્ગહિતા. તેસુ તેન એકધમ્મોપિ આયતનધાતુસઙ્ગહેન સઙ્ગહિતો નામ નત્થિ. નનુ ચ વેદનાદયો ધમ્માયતનેન સઙ્ગહિતાતિ? સઙ્ગહિતા. ન પન રૂપક્ખન્ધોવ ધમ્માયતનં, રૂપક્ખન્ધતો હિ સુખુમરૂપમત્તં ધમ્માયતનં ભજતિ. તસ્મા યે ધમ્માયતનેન સઙ્ગહિતા, ન તે રૂપક્ખન્ધેન સઙ્ગહિતા નામ. વિઞ્ઞાણક્ખન્ધેનપિ ઇતરે ચત્તારો ખન્ધા અસઙ્ગહિતા. તેસુ તેન એકોપિ આયતનધાતુસઙ્ગહેન સઙ્ગહિતો નામ નત્થિ. એવં સઙ્ગહિતતાય અભાવતો એતાનિ અઞ્ઞાનિ ચ એવરૂપાનિ ચક્ખાયતનાદીનિ પદાનિ ઇમસ્મિં વારે ન ગહિતાનિ. યાનિ પન પદાનિ ¶ વિઞ્ઞાણેન વા ઓળારિકરૂપેન વા અસમ્મિસ્સં ધમ્માયતનેકદેસં દીપેન્તિ, તાનિ ઇધ ગહિતાનિ. તેસં ઇદમુદ્દાનં –

‘‘તયો ખન્ધા તથા સચ્ચા, ઇન્દ્રિયાનિ ચ સોળસ;

પદાનિ પચ્ચયાકારે, ચુદ્દસૂપરિ ચુદ્દસ.

‘‘સમતિંસ પદા હોન્તિ, ગોચ્છકેસુ દસસ્વથ;

દુવે ચૂળન્તરદુકા, અટ્ઠ હોન્તિ મહન્તરા’’તિ.

એતેસુ પન પદેસુ સદિસવિસ્સજ્જનાનિ પદાનિ એકતો કત્વા સબ્બેપિ દ્વાદસ પઞ્હા વુત્તા. તેસુ એવં ખન્ધવિભાગો વેદિતબ્બો. આયતનધાતૂસુ પન ભેદો નત્થિ. તત્થ પઠમપઞ્હે તાવ – તીહિ ખન્ધેહીતિ રૂપસઞ્ઞાસઙ્ખારક્ખન્ધેહિ. આયતનધાતુયો પન ધમ્માયતનધમ્મધાતુવસેન વેદિતબ્બા.

તત્રાયં નયો – વેદનાક્ખન્ધેન હિ નિબ્બાનઞ્ચ સુખુમરૂપસઞ્ઞાસઙ્ખારા ¶ ચ ખન્ધસઙ્ગહેન અસઙ્ગહિતા હુત્વા આયતનધાતુસઙ્ગહેન સઙ્ગહિતા. તેસુ નિબ્બાનં ખન્ધસઙ્ગહં ન ગચ્છતિ, સેસા રૂપસઞ્ઞાસઙ્ખારક્ખન્ધેહિ સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ. આયતનધાતુસઙ્ગહં પન નિબ્બાનમ્પિ ગચ્છતેવ. તેન વુત્તં ¶ – ‘‘અસઙ્ખતં ખન્ધતો ઠપેત્વા તીહિ ખન્ધેહિ, એકેનાયતનેન, એકાય ધાતુયા સઙ્ગહિતા’’તિ. સઞ્ઞાક્ખન્ધપક્ખે પનેત્થ સઞ્ઞં અપનેત્વા વેદનાય સદ્ધિં તયો ખન્ધા સઙ્ખારાદીસુ સઙ્ખારક્ખન્ધં અપનેત્વા રૂપવેદનાસઞ્ઞાવસેન તયો ખન્ધા વેદિતબ્બા.

૧૮૦. દુતિયે – ચતૂહિ ખન્ધેહીતિ વિઞ્ઞાણવજ્જેહિ. તે હિ નિરોધેન ખન્ધસઙ્ગહેન અસઙ્ગહિતા હુત્વા આયતનધાતુસઙ્ગહેન સઙ્ગહિતા.

૧૮૧. તતિયે – દ્વીહીતિ વેદનાસઞ્ઞાક્ખન્ધેહિ. રૂપારૂપજીવિતિન્દ્રિયેન હિ વેદનાસઞ્ઞાવિઞ્ઞાણક્ખન્ધા ચ ખન્ધસઙ્ગહેન અસઙ્ગહિતા. તેસુ પન વેદનાસઞ્ઞાવ આયતનધાતુસઙ્ગહેન સઙ્ગહિતા. તેન વુત્તં – ‘‘વેદનાસઞ્ઞાક્ખન્ધેહી’’તિ. ઇમિના ઉપાયેન સબ્બત્થ ખન્ધભેદો વેદિતબ્બો. ઇતો પરઞ્હિ ખન્ધાનં નામમત્તમેવ વક્ખામ.

૧૮૨. ચતુત્થે ¶ – તીહિ ખન્ધેહીતિ ઇત્થિન્દ્રિયપુરિસિન્દ્રિયેસુ વેદનાસઞ્ઞાસઙ્ખારેહિ, વેદનાપઞ્ચકે રૂપસઞ્ઞાસઙ્ખારેહિ; સદ્ધિન્દ્રિયાદીસુ ફસ્સપરિયોસાનેસુ રૂપવેદનાસઞ્ઞાક્ખન્ધેહિ. વેદનાય વેદનાક્ખન્ધસદિસોવ તણ્હુપાદાનકમ્મભવેસુ સઙ્ખારક્ખન્ધસદિસોવ વિનિચ્છયો.

૧૮૩. પઞ્ચમે – જાતિજરામરણેસુ જીવિતિન્દ્રિયસદિસોવ. ઝાનેન પન નિબ્બાનં સુખુમરૂપં સઞ્ઞા ચ ખન્ધસઙ્ગહેન અસઙ્ગહિતા હુત્વા આયતનધાતુસઙ્ગહેન સઙ્ગહિતા. તસ્મા તં સન્ધાય રૂપક્ખન્ધસઞ્ઞાક્ખન્ધાનં વસેન દ્વે ખન્ધા વેદિતબ્બા.

૧૮૪. છટ્ઠે – સોકાદિત્તયે વેદનાય સદિસો. ઉપાયાસાદીસુ સઙ્ખારસદિસો. પુન વેદનાય વેદનાક્ખન્ધસદિસો, સઞ્ઞાય સઞ્ઞાક્ખન્ધસદિસો, ચેતનાદીસુ સઙ્ખારક્ખન્ધસદિસો ¶ વિનિચ્છયો. ઇમિના ઉપાયેન સત્તમપઞ્હાદીસુપિ સઙ્ગહાસઙ્ગહો વેદિતબ્બોતિ.

૪. ચતુત્થનયો સઙ્ગહિતેનસઙ્ગહિતપદવણ્ણના

૧૯૧. ઇદાનિ ¶ સઙ્ગહિતેનસઙ્ગહિતપદં ભાજેતું સમુદયસચ્ચેનાતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ યં ખન્ધાદીહિ સઙ્ગહિતેન ખન્ધાદિવસેન સઙ્ગહિતં, પુન તસ્સેવ ખન્ધાદીહિ સઙ્ગહં પુચ્છિત્વા વિસ્સજ્જનં કતં. તં ખન્ધાયતનધાતૂસુ એકમ્પિ સકલકોટ્ઠાસં ગહેત્વા ઠિતપદેસુ ન યુજ્જતિ. સકલેન હિ ખન્ધાદિપદેન અઞ્ઞં ખન્ધાદિવસેન સઙ્ગહિતં નામ નત્થિ, યં અત્તનો સઙ્ગાહકં સઙ્ગણ્હિત્વા પુન તેનેવ સઙ્ગહં ગચ્છેય્ય. તસ્મા તથારૂપાનિ પદાનિ ઇમસ્મિં વારે ન ગહિતાનિ. યાનિ પન પદાનિ સઙ્ખારેકદેસં વા અઞ્ઞેન અસમ્મિસ્સં દીપેન્તિ – વેદનેકદેસં વા સુખુમરૂપં વા સદ્દેકદેસં વા, તાનિ ઇધ ગહિતાનિ. તેસં ઇદમુદ્દાનં –

‘‘દ્વે સચ્ચા પન્નરસિન્દ્રિયા, એકાદસ પટિચ્ચપદા;

ઉદ્ધં પુન એકાદસ, ગોચ્છકપદમેત્થ તિંસવિધ’’ન્તિ.

પઞ્હા ¶ પનેત્થ દ્વેયેવ હોન્તિ. તત્થ યં પુચ્છાય ઉદ્ધટં પદં, તદેવ યેહિ ધમ્મેહિ ખન્ધાદિવસેન સઙ્ગહિતં, તે ધમ્મે સન્ધાય સબ્બત્થ એકેન ખન્ધેનાતિઆદિ વુત્તં. તત્રાયં નયો – સમુદયસચ્ચેન હિ તણ્હાવજ્જા સેસા સઙ્ખારા ખન્ધાદિસઙ્ગહેન સઙ્ગહિતા. પુન તેહિ તણ્હાવ સઙ્ગહિતા. સા ¶ તણ્હા પુન સઙ્ખારેહેવ ખન્ધાદિસઙ્ગહેન સઙ્ગહિતાતિ. એસેવ નયો સબ્બત્થ. અરૂપધમ્મપુચ્છાસુ પનેત્થ સઙ્ખારક્ખન્ધો વા વેદનાક્ખન્ધો વા એકો ખન્ધો નામ. રૂપધમ્મપુચ્છાસુ રૂપક્ખન્ધો. પરિદેવપુચ્છાય સદ્દાયતનં એકં આયતનં નામ. સદ્દધાતુ એકા ધાતુ નામ, સેસટ્ઠાનેસુ ધમ્માયતનધમ્મધાતુવસેનેવ અત્થો વેદિતબ્બોતિ.

૫. પઞ્ચમનયો અસઙ્ગહિતેનઅસઙ્ગહિતપદવણ્ણના

૧૯૩. ઇદાનિ અસઙ્ગહિતેન અસઙ્ગહિતપદં ભાજેતું રૂપક્ખન્ધેનાતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ યં ખન્ધાદીહિ અસઙ્ગહિતેન ખન્ધાદિવસેન અસઙ્ગહિતં, પુન તસ્સેવ ખન્ધાદીહિ અસઙ્ગહં પુચ્છિત્વા વિસ્સજ્જનં કતં. તં પઞ્ચક્ખન્ધગ્ગાહકેસુ દુક્ખસચ્ચાદીસુ ¶ વિઞ્ઞાણેન સદ્ધિં સુખુમરૂપગ્ગાહકેસુ અનિદસ્સનઅપ્પટિઘાદીસુ ચ પદેસુ ન યુજ્જતિ. તાદિસેન હિ પદેન નિબ્બાનં ખન્ધસઙ્ગહમત્તં ન ગચ્છેય્ય. સેસા ખન્ધાદીહિ અસઙ્ગહિતધમ્મા નામ નત્થિ. તસ્મા તથારૂપાનિ પદાનિ ઇમસ્મિં વારે ન ગહિતાનિ. યાનિ પન પઞ્ચક્ખન્ધે વિઞ્ઞાણઞ્ચ સુખુમરૂપેન સદ્ધિં એકતો ન દીપેન્તિ, તાનિ ઇધ ગહિતાનિ. તેસં ઇદમુદ્દાનં –

‘‘સબ્બે ખન્ધા તથાયતનધાતુયો સચ્ચતો તયો;

ઇન્દ્રિયાનિપિ સબ્બાનિ, તેવીસતિ પટિચ્ચતો.

‘‘પરતો સોળસ પદા, તેચત્તાલીસકં તિકે;

ગોચ્છકે સત્તતિ દ્વે ચ, સત્ત ચૂળન્તરે પદા.

‘‘મહન્તરે ¶ પદા વુત્તા, અટ્ઠારસ તતો પરં;

અટ્ઠારસેવ ઞાતબ્બા, સેસા ઇધ ન ભાસિતા’’તિ.

પઞ્હા પનેત્થ સદિસવિસ્સજ્જનાનં વસેન સમોધાનેત્વા કતિહિ સદ્ધિં સબ્બેપિ ચતુત્તિંસ હોન્તિ. તત્થ યં ¶ પુચ્છાય ઉદ્ધટં પદં, તદેવ યેહિ ખન્ધાદીહિ અસઙ્ગહિતં, તે ધમ્મે સન્ધાય એકેન ખન્ધેનાતિઆદિ વુત્તં.

તત્રાયં નયો – રૂપક્ખન્ધેન હિ ચત્તારો ખન્ધા નિબ્બાનઞ્ચ ખન્ધસઙ્ગહેન અસઙ્ગહિતા. આયતનધાતુસઙ્ગહેન પન ઠપેત્વા વિઞ્ઞાણં અવસેસા સઙ્ગહિતાતિ વિઞ્ઞાણમેવ તીહિપિ ખન્ધસઙ્ગહાદીહિ અસઙ્ગહિતં નામ. પુન તેન વિઞ્ઞાણેન સદ્ધિં નિબ્બાનેન ચત્તારો ખન્ધા ખન્ધાદિસઙ્ગહેન અસઙ્ગહિતા. તે સબ્બેપિ પુન વિઞ્ઞાણેનેવ ખન્ધાદિસઙ્ગહેન અસઙ્ગહિતાતિ એકેન ખન્ધેન, એકેનાયતનેન, સત્તહિ ધાતૂહિ અસઙ્ગહિતા નામ હોન્તિ. અથ વા – યદેતં રૂપક્ખન્ધેન વિઞ્ઞાણમેવ તીહિ ખન્ધાદિસઙ્ગહેહિ અસઙ્ગહિતં, તેહિપિ વિઞ્ઞાણધમ્મેહિ તે રૂપધમ્માવ તીહિ સઙ્ગહેહિ અસઙ્ગહિતા. પુન તે રૂપધમ્મા વિઞ્ઞાણેનેવ તીહિ સઙ્ગહેહિ અસઙ્ગહિતા. વિઞ્ઞાણઞ્ચ ખન્ધતો એકો વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો હોતિ, આયતનતો એકં મનાયતનં, ધાતુતો સત્ત વિઞ્ઞાણધાતુયો. તસ્મા ‘‘એકેન ખન્ધેના’’તિઆદિ વુત્તં. ઇમિના ઉપાયેન સબ્બત્થ યં પુચ્છાય ઉદ્ધટં પદં, તદેવ યેહિ ધમ્મેહિ ખન્ધાદિવસેન અસઙ્ગહિતં, તેસં ધમ્માનં વસેન ખન્ધાદયો વેદિતબ્બા. તત્થ દુતિયપઞ્હે તાવ – રૂપવિઞ્ઞાણાનં વસેન ¶ વેદિતબ્બા. વેદનાદયો હિ રૂપવિઞ્ઞાણેહેવ ખન્ધાદિસઙ્ગહેન અસઙ્ગહિતા. તે ચ દ્વે ખન્ધા એકાદસાયતનાનિ સત્તરસ ધાતુયો હોન્તિ.

૧૯૫. તતિયપઞ્હે – વિઞ્ઞાણં રૂપાદીહિ ચતૂહિ અસઙ્ગહિતન્તિ તેસં વસેન ખન્ધાદયો વેદિતબ્બા.

૧૯૬. ચતુત્થપઞ્હે – ચક્ખાયતનં વેદનાદીહિ ચતૂહીતિ ઇમિના નયેન સબ્બત્થ ખન્ધાદયો વેદિતબ્બા. પરિયોસાને – રૂપઞ્ચ ધમ્માયતનન્તિ ઉદ્દાનગાથાય દસ્સિતધમ્માયેવ અઞ્ઞેનાકારેન સઙ્ખિપિત્વા દસ્સિતાતિ.

૬. છટ્ઠનયો સમ્પયોગવિપ્પયોગપદવણ્ણના

૨૨૮. ઇદાનિ ¶ ¶ સમ્પયોગવિપ્પયોગપદં ભાજેતું રૂપક્ખન્ધોતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ યં લબ્ભતિ યઞ્ચ ન લબ્ભતિ તં સબ્બં પુચ્છાય ગહિતં. વિસ્સજ્જને પન યં ન લબ્ભતિ, તં નત્થીતિ પટિક્ખિત્તં. ચતૂહિ સમ્પયોગો, ચતૂહિ વિપ્પયોગો; સભાગો વિસભાગોતિ હિ વચનતો ચતૂહિ અરૂપક્ખન્ધેહેવ સભાગાનં એકસન્તાનસ્મિં એકક્ખણે ઉપ્પન્નાનં અરૂપક્ખન્ધાનંયેવ અઞ્ઞમઞ્ઞં સમ્પયોગો લબ્ભતિ. રૂપધમ્માનં પન રૂપેન નિબ્બાનેન વા, નિબ્બાનસ્સ ચ રૂપેન સદ્ધિં સમ્પયોગો નામ નત્થિ. તથા રૂપનિબ્બાનાનં અરૂપક્ખન્ધેહિ, વિસભાગા હિ તે તેસં. યથા ચ અરૂપક્ખન્ધાનં રૂપનિબ્બાનેહિ, એવં ભિન્નસન્તાનેહિ નાનાક્ખણિકેહિ અરૂપધમ્મેહિપિ સદ્ધિં નત્થિયેવ. તેપિ હિ તેસં સન્તાનક્ખણવિસભાગતાય વિસભાગાયેવ. અયં પન વિસભાગતા સઙ્ગહટ્ઠેન વિરુજ્ઝનતો સઙ્ગહનયે નત્થિ. ગણનૂપગમત્તઞ્હિ સઙ્ગહટ્ઠો. સમ્પયોગનયે પન અત્થિ, એકુપ્પાદતાદિલક્ખણઞ્હિ સમ્પયોગટ્ઠોતિ. એવમેત્થ યસ્સ એકધમ્મેનપિ સમ્પયોગલક્ખણં ન યુજ્ઝતિ, તસ્સ પુચ્છાય સઙ્ગહં કત્વાપિ નત્થીતિ પટિક્ખેપો કતો. યસ્સ વિપ્પયોગલક્ખણં યુજ્જતિ, તસ્સ વિપ્પયોગો દસ્સિતો. યાનિ પન પદાનિ સત્તસુ વિઞ્ઞાણધાતૂસુ એકાયપિ અવિપ્પયુત્તે રૂપેન નિબ્બાનેન વા મિસ્સકધમ્મે દીપેન્તિ, તાનિ સબ્બથાપિ ઇધ ન યુજ્જન્તીતિ ન ગહિતાનિ. તેસં ઇદમુદ્દાનં –

‘‘ધમ્માયતનં ¶ ધમ્મધાતુ, દુક્ખસચ્ચઞ્ચ જીવિતં;

સળાયતનં નામરૂપં, ચત્તારો ચ મહાભવા.

‘‘જાતિજરા ચ મરણં, તિકેસ્વેકૂનવીસતિ;

ગોચ્છકેસુ ચ પઞ્ઞાસ, અટ્ઠ ચૂળન્તરે પદા.

‘‘મહન્તરે પન્નરસ, અટ્ઠારસ તતો પરે;

તેવીસ પદસતં એતં, સમ્પયોગે ન લબ્ભતી’’તિ.

ધમ્માયતનઞ્હિ ¶ રૂપનિબ્બાનમિસ્સકત્તા તસ્મિં અપરિયાપન્નેન વિઞ્ઞાણેનપિ ન સક્કા સમ્પયુત્તન્તિ ¶ વત્તું. યસ્મા પનેત્થ વેદનાદયો વિઞ્ઞાણેન સમ્પયુત્તા, તસ્મા વિપ્પયુત્તન્તિપિ ન સક્કા વત્તું. સેસેસુપિ એસેવ નયો. એવં સબ્બત્થાપિ એતાનિ ન યુજ્જન્તીતિ ઇધ ન ગહિતાનિ. સેસાનિ ખન્ધાદીનિ યુજ્જન્તીતિ તાનિ ગહેત્વા એકેકવસેન ચ સમોધાનેન ચ પઞ્હવિસ્સજ્જનં કતં. તેસુ પઞ્હેસુ, પઠમે – એકેનાયતનેનાતિ મનાયતનેન. કેહિચીતિ ધમ્માયતનધમ્મધાતુપરિયાપન્નેહિ વેદનાસઞ્ઞાસઙ્ખારેહિ.

૨૨૯. દુતિયે – તીહીતિ પુચ્છિતં પુચ્છિતં ઠપેત્વા સેસેહિ. કેહિચિ સમ્પયુત્તોતિ વેદનાક્ખન્ધો સઞ્ઞાસઙ્ખારેહિ. ઇતરેપિ અત્તાનં ઠપેત્વા ઇતરેહિ. કેહિચિ વિપ્પયુત્તોતિ રૂપનિબ્બાનેહિ. એવં સબ્બત્થ રૂપસ્સ વિપ્પયોગે ધમ્માયતનધમ્મધાતૂસુ અરૂપં, અરૂપસ્સ વિપ્પયોગે રૂપં દટ્ઠબ્બં. તતિયપઞ્હો ઉત્તાનત્થોવ.

૨૩૧. ચતુત્થે – ‘કતિહિ ખન્ધેહી’તિઆદિં અવત્વા સમ્પયુત્તન્તિ નત્થીતિ વુત્તં. તં પન ખન્ધાદીનંયેવ વસેન વેદિતબ્બં. પરતોપિ એવરૂપેસુ પઞ્હેસુ એસેવ નયો. આદિપઞ્હસ્મિઞ્હિ સરૂપતો દસ્સેત્વા પરતો પાળિ સંખિત્તા. ઇમિના નયેન સબ્બત્થ અત્થયોજના વેદિતબ્બા. યત્થ પન નાતિપાકટા ભવિસ્સતિ, તત્થ નં પાકટં કત્વાવ ગમિસ્સામ.

૨૩૪. સોળસહિ ધાતૂહીતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ તાવ અત્તાનં ઠપેત્વા છહિ વિઞ્ઞાણધાતૂહિ, દસહિ ચ રૂપધાતૂહિ. સેસાસુપિ એસેવ નયો.

૨૩૫. તીહિ ¶ ખન્ધેહીતિ સઙ્ખારક્ખન્ધં ઠપેત્વા સેસેહિ. એકાય ધાતુયાતિ મનોવિઞ્ઞાણધાતુયા. સમુદયમગ્ગાનઞ્હિ અઞ્ઞાય ધાતુયા સમ્પયોગો નત્થિ. એકેન ખન્ધેનાતિ સઙ્ખારક્ખન્ધેન. એકેનાયતનેનાતિ ધમ્માયતનેન. એકાય ¶ ધાતુયાતિ ધમ્મધાતુયા. એતેસુ હિ તં સચ્ચદ્વયં કેહિચિ સમ્પયુત્તં.

૨૩૮. સુખિન્દ્રિયાદિપઞ્હે – તીહીતિ સઞ્ઞાસઙ્ખારવિઞ્ઞાણેહિ. એકાય ધાતુયાતિ કાયવિઞ્ઞાણધાતુયા, મનોવિઞ્ઞાણધાતુયા ચ. છહિ ધાતૂહીતિ કાયવિઞ્ઞાણધાતુવજ્જાહિ.

૨૪૫. રૂપભવપઞ્હે – સબ્બેસમ્પિ અરૂપક્ખન્ધાનં અરૂપાયતનાનઞ્ચ અત્થિતાય ન કેહિચીતિ ¶ વુત્તં. ઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણધાતૂનં પન નત્થિતાય તીહિ ધાતૂહિ વિપ્પયુત્તોતિ વુત્તં.

૨૫૬. અધિમોક્ખપઞ્હે – દ્વીહિ ધાતૂહીતિ મનોધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતૂહિ. પન્નરસહીતિ સેસાહિ દસહિ રૂપધાતૂહિ, પઞ્ચહિ ચ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીહિ.

૨૫૭. કુસલપઞ્હે – કુસલેહિ ચતુન્નમ્પિ ખન્ધાનં ગહિતત્તા સમ્પયોગો પટિક્ખિત્તો.

૨૫૮. વેદનાત્તિકપઞ્હે – એકેન ખન્ધેનાતિ વેદનાક્ખન્ધેનેવ. પન્નરસહીતિ ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાવિઞ્ઞાણધાતુમનોધાતૂહિ ચેવ રૂપધાતૂહિ ચ. એકાદસહીતિ કાયવિઞ્ઞાણધાતુયા સદ્ધિં રૂપધાતૂહિ.

૨૬૨. નેવવિપાકનવિપાકધમ્મધમ્મપઞ્હે – પઞ્ચહીતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીહિ. અનુપાદિન્નઅનુપાદાનિયપઞ્હે – છહીતિ મનોવિઞ્ઞાણધાતુવજ્જાહિ. સવિતક્કસવિચારપઞ્હે – પન્નરસહીતિ પઞ્ચહિ વિઞ્ઞાણેહિ સદ્ધિં રૂપધાતૂહિ. અવિતક્કવિચારમત્તપઞ્હે – એકેન ખન્ધેનાતિઆદિ સઙ્ખારક્ખન્ધવસેનેવ વેદિતબ્બં. દુતિયજ્ઝાનવિચારઞ્હિ ઠપેત્વા સેસા અવિતક્કવિચારમત્તા નામ. પીતિં ઠપેત્વા સેસા પીતિસહગતા. તત્થ વિચારો વિચારેન, પીતિ ચ પીતિયા ન સમ્પયુત્તાતિ સઙ્ખારક્ખન્ધધમ્માયતનધમ્મધાતૂસુ કેહિચિ સમ્પયુત્તા નામ. સોળસહીતિ ધમ્મધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતુવજ્જાહેવ. અવિતક્કઅવિચારપઞ્હે ¶ ¶ – એકાય ધાતુયાતિ મનોધાતુયા. સુખસહગતા ઉપેક્ખાસહગતા ચ વેદનાત્તિકે વુત્તાવ. દસ્સનેનપહાતબ્બાદયો કુસલસદિસાવ.

૨૭૧. પરિત્તારમ્મણં વિપાકધમ્મસદિસં. એકાય ધાતુયાતિ ધમ્મધાતુયા. કેહિચીતિ યે તત્થ પરિત્તારમ્મણા ન હોન્તિ, તેહિ. ધમ્મધાતુ પન પરિત્તારમ્મણાનં છન્નં ચિત્તુપ્પાદાનં વસેન ચતૂહિ ખન્ધેહિ સઙ્ગહિતત્તા પઠમપટિક્ખેપમેવ ભજતિ. મહગ્ગતારમ્મણાદયો કુસલસદિસાવ.

૨૭૩. અનુપ્પન્નેસુ – પઞ્ચહિ ધાતૂહીતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીહિ. તાનિ હિ એકન્તેન ઉપ્પાદિધમ્મભૂતાનેવ, ઉપ્પન્નકોટ્ઠાસમ્પિ પન ભજન્તિ. પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણાદયો પરિત્તારમ્મણસદિસાવ ¶ . હેતુઆદયો સમુદયસદિસાવ. સહેતુકા ચેવ ન ચ હેતૂપિ પીતિસહગતસદિસાવ. તથા પરામાસસમ્પયુત્તા. અનુપાદિન્ના અનુપ્પન્નસદિસાવ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૭. સત્તમનયો સમ્પયુત્તેનવિપ્પયુત્તપદવણ્ણના

૩૦૬. ઇદાનિ સમ્પયુત્તેનવિપ્પયુત્તપદં ભાજેતું વેદનાક્ખન્ધેનાતિઆદિ આરદ્ધં. તત્રિદં લક્ખણં – ઇમસ્મિઞ્હિ વારે પુચ્છાય ઉદ્ધટપદેન યે ધમ્મા સમ્પયુત્તા, તેહિ યે ધમ્મા વિપ્પયુત્તા, તેસં ખન્ધાદીહિ વિપ્પયોગં પુચ્છિત્વા વિસ્સજ્જનં કતં. તં પન રૂપક્ખન્ધાદીસુ ન યુજ્જતિ. રૂપક્ખન્ધેન હિ સમ્પયુત્તા નામ નત્થિ. તસ્મા તઞ્ચ અઞ્ઞાનિ ચ એવરૂપાનિ પદાનિ ઇમસ્મિં વારે ન ગહિતાનિ. યાનિ પન પદાનિ ધમ્મધાતુયા ¶ સમ્પયુત્તે ધમ્મે વિઞ્ઞાણઞ્ચ અઞ્ઞેન અસમ્મિસ્સં દીપેન્તિ, તાનિ ઇધ ગહિતાનિ. તેસં ઇદમુદ્દાનં –

દ્વે ઇન્દ્રિયા ધાતુપદાનિ સત્ત;

પરિયોસાને – ખન્ધા ચતુરોતિઆદિનાપિ અયમેવત્થો સઙ્ગહિતો. તત્થ યાનિ પદાનિ સદિસવિસ્સજ્જનાનિ, તાનિ ઉપ્પટિપાટિયાપિ સમોધાનેત્વા તત્થ વેદનાક્ખન્ધાદિકા પઞ્હા કતા. તેસુ એવં ખન્ધાદિવિભાગો વેદિતબ્બો. વેદનાક્ખન્ધાદિપઞ્હે તાવ – એકેનાતિ મનાયતનેન. સત્તહીતિ વિઞ્ઞાણધાતૂહિ. કેહિચીતિ ધમ્માયતને વેદનાદીહિ. વિઞ્ઞાણધાતુપઞ્હે ¶ – તે ધમ્મા ન કેહિચીતિ તે પુચ્છાય ઉદ્ધટપદં વિઞ્ઞાણધાતું ઠપેત્વા સેસા છ વિઞ્ઞાણધાતુધમ્મા, રૂપં, નિબ્બાનઞ્ચ. તેહિ સબ્બેસં ખન્ધાયતનાનં સઙ્ગહિતત્તા ન કેહિચિ ખન્ધેહિ આયતનેહિ વા વિપ્પયુત્તા. એકાય ધાતુયાતિ યા યા પુચ્છાય ઉદ્ધટા હોતિ તાય તાય.

૩૦૯. ઉપેક્ખિન્દ્રિયપઞ્હે – પઞ્ચહીતિ ઉપેક્ખાસમ્પયુત્તાહિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુઆદીહિ. ઇમિના નયેન સબ્બત્થ પુચ્છાય ઉદ્ધટપદેનેવ સદ્ધિં વિપ્પયુત્તાનં વસેન અત્થો વેદિતબ્બોતિ.

સમ્પયુત્તેનવિપ્પયુત્તપદવણ્ણના.

૮. અટ્ઠમનયો વિપ્પયુત્તેનસમ્પયુત્તપદવણ્ણના

૩૧૭. ઇદાનિ વિપ્પયુત્તેનસમ્પયુત્તપદં ભાજેતું રૂપક્ખન્ધેનાતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ સબ્બાપિ પુચ્છા મોઘપુચ્છાવ ¶ . રૂપક્ખન્ધેન હિ વિપ્પયુત્તા નામ ચત્તારો ખન્ધા, તેસં અઞ્ઞેહિ સમ્પયોગો નત્થિ. વેદનાક્ખન્ધેન વિપ્પયુત્તં રૂપં નિબ્બાનઞ્ચ, તસ્સ ચ કેનચિ સમ્પયોગો નત્થિ. એવં સબ્બપદેસુ. વિપ્પયુત્તાનં પન સમ્પયોગાભાવો વેદિતબ્બો. ઇતિ પુચ્છાય મોઘત્તા સબ્બવિસ્સજ્જનેસુ નત્થિ નત્થિઇચ્ચેવ વુત્તન્તિ.

વિપ્પયુત્તેનસમ્પયુત્તપદવણ્ણના.

૯. નવમનયો સમ્પયુત્તેનસમ્પયુત્તપદવણ્ણના

૩૧૯. ઇદાનિ ¶ સમ્પયુત્તેનસમ્પયુત્તપદં ભાજેતું વેદનાક્ખન્ધેનાતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ યં ¶ ખન્ધાદિવસેન સમ્પયુત્તં, પુન તસ્સેવ ખન્ધાદીહિ સમ્પયોગં પુચ્છિત્વા વિસ્સજ્જનં કતં. તં રૂપેન વા રૂપમિસ્સકેહિ વા સબ્બરૂપક્ખન્ધસઙ્ગાહકેહિ વા પદેહિ સદ્ધિં ન યુજ્જતિ. રૂપેન હિ રૂપમિસ્સકેન વા અઞ્ઞેસં સમ્પયોગો નત્થિ. સબ્બરૂપક્ખન્ધસઙ્ગાહકેહિ સબ્બેસં સમ્પયોગારહાનં ખન્ધાદીનં ગહિતત્તા અઞ્ઞંયેવ નત્થિ, યં તેન સહ સમ્પયોગં ગચ્છેય્ય. તસ્મા તથારૂપાનિ પદાનિ ઇધ ન ગહિતાનિ. યાનિ પન પદાનિ રૂપેન અસમ્મિસ્સં અરૂપેકદેસં દીપેન્તિ, તાનિ ઇધ ગહિતાનિ. તેસં ઇદમુદ્દાનં –

‘‘અરૂપક્ખન્ધા ચત્તારો, મનાયતનમેવ ચ;

વિઞ્ઞાણધાતુયો સત્ત, દ્વે સચ્ચા ચુદ્દસિન્દ્રિયા.

‘‘પચ્ચયે દ્વાદસ પદા, તતો ઉપરિ સોળસ;

તિકેસુ અટ્ઠ ગોચ્છકે, તેચત્તાલીસમેવ ચ.

‘‘મહન્તરદુકે સત્ત, પદા પિટ્ઠિદુકેસુ છ;

નવમસ્સ પદસ્સેતે, નિદ્દેસે સઙ્ગહં ગતા’’તિ.

સબ્બપઞ્હેસુ પન યે ધમ્મા પુચ્છાય ઉદ્ધટા, તે યેહિ સમ્પયુત્તા હોન્તિ, તેસં વસેન ખન્ધાદિભેદો વેદિતબ્બો ¶ . વેદનાક્ખન્ધેન હિ ઇતરે તયો ખન્ધા સમ્પયુત્તા, પુન તેહિ વેદનાક્ખન્ધો સમ્પયુત્તો. સો તેહિ સઞ્ઞાદીહિ તીહિ ખન્ધેહિ, એકેન મનાયતનેન, સત્તહિ વિઞ્ઞાણધાતૂહિ, એકસ્મિં ધમ્માયતને, ધમ્મધાતુયા ચ, કેહિચિ સઞ્ઞાસઙ્ખારેહેવ સમ્પયુત્તો. એસેવ નયો સબ્બત્થાતિ.

સમ્પયુત્તેનસમ્પયુત્તપદવણ્ણના.

૧૦. દસમનયો વિપ્પયુત્તેનવિપ્પયુત્તપદવણ્ણના

૩૫૩. ઇદાનિ ¶ વિપ્પયુત્તેનવિપ્પયુત્તપદં ભાજેતું રૂપક્ખન્ધેનાતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ યે સમ્પયોગવિપ્પયોગપદનિદ્દેસે રૂપક્ખન્ધાદયો ધમ્મા ઉદ્ધટા, સબ્બપુચ્છાસુ તેયેવ ઉદ્ધટા. સદિસવિસ્સજ્જનાનં પન એકતો ગહિતત્તા ¶ પદાનિ અઞ્ઞાય પટિપાટિયા આગતાનિ. તત્થ યં પદં પુચ્છાય ઉદ્ધટં, તં યેહિ ધમ્મેહિ વિપ્પયુત્તં, તેસં વસેન ખન્ધાદિવિભાગો વેદિતબ્બો. રૂપક્ખન્ધેન હિ વેદનાદયો વિપ્પયુત્તા, તેહિ ચ રૂપક્ખન્ધો વિપ્પયુત્તો. નિબ્બાનં પન સુખુમરૂપગતિકમેવ. સો રૂપક્ખન્ધો ચતૂહિ ખન્ધેહિ, એકેન મનાયતનેન સત્તહિ વિઞ્ઞાણધાતૂહિ, ધમ્માયતનધમ્મધાતૂસુ, કેહિચિ વેદનાદીહિ ધમ્મેહેવ વિપ્પયુત્તો. એસેવ નયો સબ્બત્થાતિ.

વિપ્પયુત્તેનવિપ્પયુત્તપદવણ્ણના.

૧૧. એકાદસમનયો સઙ્ગહિતેનસમ્પયુત્તવિપ્પયુત્તપદવણ્ણના

૪૦૯. ઇદાનિ સઙ્ગહિતેનસમ્પયુત્તવિપ્પયુત્તપદં ભાજેતું સમુદયસચ્ચેનાતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ યે સઙ્ગહિતેનસઙ્ગહિતપદનિદ્દેસે સમુદયસચ્ચાદયોવ ધમ્મા ઉદ્ધટા, સબ્બપુચ્છાસુ તેયેવ ઉદ્ધટા. સદિસવિસ્સજ્જનાનં પન એકતો ગહિતત્તા પદાનિ અઞ્ઞાય પટિપાટિયા આગતાનિ. તત્થ યે ધમ્મા પુચ્છાય ઉદ્ધટપદેન ખન્ધાદિસઙ્ગહેન સઙ્ગહિતા, તેસં યેહિ સમ્પયોગો વા વિપ્પયોગો વા હોતિ, તેસં વસેન ¶ ખન્ધાદિવિભાગો વેદિતબ્બો.

તત્રાયં નયો – સમુદયસચ્ચેન તાવ સઙ્ખારક્ખન્ધપરિયાપન્ના ધમ્મા ખન્ધાદિસઙ્ગહેન સઙ્ગહિતા. તે ચ સેસેહિ તીહિ ખન્ધેહિ, એકેન મનાયતનેન, સત્તહિ વિઞ્ઞાણધાતૂહિ, સઙ્ખારક્ખન્ધે ધમ્માયતનધમ્મધાતૂસુ ચ ઠપેત્વા તણ્હં સેસેહિ સમ્પયુત્તત્તા કેહિચિ સમ્પયુત્તા નામ. એકેન પન રૂપક્ખન્ધેન, દસહિ રૂપાયતનેહિ, રૂપધાતૂહિ ચ વિપ્પયુત્તા, એકસ્મિં ધમ્માયતને ¶ ધમ્મધાતુયા ચ, રૂપનિબ્બાનેહિ વિપ્પયુત્તત્તા કેહિચિ વિપ્પયુત્તા નામ. ઇમિના ઉપાયેન સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બોતિ.

સઙ્ગહિતેનસમ્પયુત્તવિપ્પયુત્તપદવણ્ણના.

૧૨. દ્વાદસમનયો સમ્પયુત્તેનસઙ્ગહિતાસઙ્ગહિતપદવણ્ણના

૪૧૭. ઇદાનિ ¶ સમ્પયુત્તેનસઙ્ગહિતાસઙ્ગહિતપદં ભાજેતું વેદનાક્ખન્ધેનાતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ યે સમ્પયુત્તેનસમ્પયુત્તપદનિદ્દેસે વેદનાક્ખન્ધાદયો ધમ્મા ઉદ્ધટા, સબ્બપુચ્છાસુ તેયેવ ઉદ્ધટા. તત્થ યે ધમ્મા પુચ્છાય ઉદ્ધટપદેન સમ્પયુત્તા, તેસં યેહિ સઙ્ગહો વા અસઙ્ગહો વા હોતિ, તેસં વસેન ખન્ધાદિભેદો વેદિતબ્બો.

તત્રાયં નયો – વેદનાક્ખન્ધો હિ સઞ્ઞાદીહિ સમ્પયુત્તો. તે સઞ્ઞાદયો તીહિ સઞ્ઞાદિક્ખન્ધેહિ, દ્વીહિ ધમ્માયતનમનાયતનેહિ, ધમ્મધાતુયા ચેવ, સત્તહિ ચ વિઞ્ઞાણધાતૂહીતિ અટ્ઠહિ ધાતૂહિ સઙ્ગહિતા, સેસાહિ ખન્ધાયતનધાતૂહિ અસઙ્ગહિતા. ઇમિના ઉપાયેન સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બોતિ.

સમ્પયુત્તેનસઙ્ગહિતાસઙ્ગહિતપદવણ્ણના.

૧૩. તેરસમનયો અસઙ્ગહિતેનસમ્પયુત્તવિપ્પયુત્તપદવણ્ણના

૪૪૮. ઇદાનિ અસઙ્ગહિતેનસમ્પયુત્તવિપ્પયુત્તપદં ¶ ભાજેતું રૂપક્ખન્ધેનાતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ યે પઞ્ચમે અસઙ્ગહિતેનઅસઙ્ગહિતપદનિદ્દેસે રૂપક્ખન્ધેન સદિસપઞ્હા ધમ્મા, યે ચ અરૂપભવેન સદિસા, તેયેવ ઉદ્ધટા. સેસા પન ન રુહન્તીતિ ન ઉદ્ધટા. વેદનાક્ખન્ધેન હિ ¶ ખન્ધાદિવસેન પન રૂપારૂપધમ્મા અસઙ્ગહિતા હોન્તિ. તેસઞ્ચ સમ્પયોગો નામ નત્થિ. તસ્મા યાનિ પદાનિ રુહન્તિ, તાનેવ સદિસવિસ્સજ્જનેહિ સદ્ધિં સમોધાનેત્વા ઉદ્ધટાનિ. તત્થ યે ધમ્મા પુચ્છાય ઉદ્ધટધમ્મેહિ ખન્ધાદિવસેન અસઙ્ગહિતા, તે યેહિ સમ્પયુત્તા ચ વિપ્પયુત્તા ચ, તેસં વસેન ખન્ધાદિવિભાગો વેદિતબ્બો.

તત્રાયં નયો – રૂપક્ખન્ધેન તાવ વિઞ્ઞાણમેવ તીહિ સઙ્ગહેહિ અસઙ્ગહિતં. તં વેદનાદીહિ તીહિ ખન્ધેહિ, ધમ્માયતનધમ્મધાતૂસુ ચ વેદનાદીહેવ સમ્પયુત્તં. એકેન રૂપક્ખન્ધેન, દસહિ રૂપાયતનરૂપધાતૂહિ, ધમ્માયતનધમ્મધાતૂસુ ¶ ચ રૂપનિબ્બાનધમ્મેહિ વિપ્પયુત્તં. તં સન્ધાય તે ધમ્મા તીહિ ખન્ધેહીતિઆદિ વુત્તં. ઇમિના નયેન સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બોતિ.

અસઙ્ગહિતેનસમ્પયુત્તવિપ્પયુત્તપદવણ્ણના.

૧૪. ચુદ્દસમનયો વિપ્પયુત્તેનસઙ્ગહિતાસઙ્ગહિતપદવણ્ણના

૪૫૬. ઇદાનિ વિપ્પયુત્તેનસઙ્ગહિતાસઙ્ગહિતપદં ભાજેતું રૂપક્ખન્ધેનાતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ યેસં પદાનં વિપ્પયોગો ન રુહતિ, તાનિ ઇમસ્મિં વારે ન ગહિતાનિ. કાનિ પન તાનીતિ? ધમ્માયતનાદીનિ. ધમ્માયતનસ્સ હિ ખન્ધાદીસુ એકેનાપિ વિપ્પયોગો ન રુહતિ. ધમ્મધાતુઆદીસુપિ એસેવ નયો. તેસં ઇદમુદ્દાનં –

‘‘ધમ્માયતનં ધમ્મધાતુ, જીવિતિન્દ્રિયમેવ ચ;

‘‘જાતિઆદિત્તયં એકં, પદં વીસતિમે તિકે;

તિકાવસાનિકં એકં, સત્ત ચૂળન્તરે પદા.

‘‘દસેવ ¶ ગોચ્છકે હોન્તિ, મહન્તરમ્હિ ચુદ્દસ;

છ પદાનિ તતો ઉદ્ધં સબ્બાનિપિ સમાસતો;

પદાનિ ચ ન લબ્ભન્તિ, ચત્તાલીસઞ્ચ સત્ત ચા’’તિ.

પરિયોસાને ¶ ચ – ધમ્માયતનં ધમ્મધાતૂતિ ગાથાપિ ઇમમેવત્થં દીપેતું વુત્તા. ઇમાનિ પન ઠપેત્વા સેસાનિ સબ્બાનિપિ લબ્ભન્તિ. તેસુ ખન્ધાદિવિભાગો વુત્તનયાનુસારેનેવ વેદિતબ્બોતિ.

વિપ્પયુત્તેનસઙ્ગહિતાસઙ્ગહિતપદવણ્ણના.

ધાતુપ્પભેદકુસલો, યં ધાતુકથં તથાગતો આહ;

તસ્સા નયમુખભેદ-પ્પકાસનં નિટ્ઠિતં હોતિ.

ઇમિના નયમુખભેદ-પ્પકાસનેન હિ વિભાવિના સક્કા;

ઞાતું સબ્બેપિ નયા, સઙ્ખેપકથાવ ઇતિ વુત્તા.

એકેકસ્સ પન સચે, પદસ્સ વિત્થારમેવ ભાસેય્યં;

વચનઞ્ચ અતિવિય બહું, ભવેય્ય અત્થો ચ અવિસેસો.

ઇતિ ઊનભાણવારદ્વયાય, યં તન્તિયા મયા એતં;

કુરુના પત્તં પુઞ્ઞં, સુખાય તં હોતુ લોકસ્સાતિ.

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

નિપુણત્થં ¶ ¶ ¶ પકરણં, ધાતુભેદપ્પકાસનો;

સત્થા ધાતુકથં નામ, દેસયિત્વા સુરાલયે.

અનન્તરં તસ્સ જિનો, પઞ્ઞત્તિભેદદીપનં;

આહ પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિં, યં લોકે અગ્ગપુગ્ગલો.

તસ્સા સંવણ્ણનોકાસો, યસ્મા દાનિ ઉપાગતો;

તસ્મા નં વણ્ણયિસ્સામિ, તં સુણાથ સમાહિતાતિ.

૧. છ ¶ પઞ્ઞત્તિયો – ખન્ધપઞ્ઞત્તિ…પે… પુગ્ગલપઞ્ઞત્તીતિ અયં તાવ પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિયા ઉદ્દેસો. તત્થ છાતિ ગણનપરિચ્છેદો. તેન યે ધમ્મે ઇધ પઞ્ઞપેતુકામો તેસં ગણનવસેન સંખેપતો પઞ્ઞત્તિપરિચ્છેદં દસ્સેતિ. પઞ્ઞત્તિયોતિ પરિચ્છિન્નધમ્મનિદસ્સનં. તત્થ ‘‘આચિક્ખતિ દેસેતિ પઞ્ઞપેતિ પટ્ઠપેતી’’તિ (સં. નિ. ૨.૨૦) આગતટ્ઠાને પઞ્ઞાપના દસ્સના પકાસના પઞ્ઞત્તિ નામ. ‘‘સુપઞ્ઞત્તં મઞ્ચપીઠ’’ન્તિ (પારા. ૨૬૯) આગતટ્ઠાને ઠપના નિક્ખિપના પઞ્ઞત્તિ નામ. ઇધ ઉભયમ્પિ વટ્ટતિ. છ પઞ્ઞત્તિયોતિ હિ છ પઞ્ઞાપના, છ દસ્સના પકાસનાતિપિ; છ ઠપના નિક્ખિપનાતિપિ ઇધ અધિપ્પેતમેવ. નામપઞ્ઞત્તિ હિ તે તે ધમ્મે દસ્સેતિપિ, તેન તેન કોટ્ઠાસેન ઠપેતિપિ.

ખન્ધપઞ્ઞત્તીતિઆદિ પન સંખેપતો તાસં પઞ્ઞત્તીનં સરૂપદસ્સનં. તત્થ ખન્ધાનં ‘ખન્ધા’તિ પઞ્ઞાપના દસ્સના પકાસના ઠપના નિક્ખિપના ખન્ધપઞ્ઞત્તિ નામ. આયતનાનં આયતનાનીતિ, ધાતૂનં ધાતુયોતિ, સચ્ચાનં સચ્ચાનીતિ, ઇન્દ્રિયાનં ઇન્દ્રિયાનીતિ, પુગ્ગલાનં પુગ્ગલાતિ પઞ્ઞાપના દસ્સના પકાસના ઠપના નિક્ખિપના પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિ નામ.

પાળિમુત્તકેન ¶ પન અટ્ઠકથાનયેન અપરાપિ છ પઞ્ઞત્તિયો – વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ, અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ, વિજ્જમાનેન ¶ અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ, અવિજ્જમાનેન વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ, વિજ્જમાનેન વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ, અવિજ્જમાનેન અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તીતિ. તત્થ કુસલાકુસલસ્સેવ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થવસેન વિજ્જમાનસ્સ સતો સમ્ભૂતસ્સ ધમ્મસ્સ પઞ્ઞાપના વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ નામ. તથા અવિજ્જમાનસ્સ લોકનિરુત્તિમત્તસિદ્ધસ્સ ઇત્થિપુરિસાદિકસ્સ પઞ્ઞાપના અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ નામ. સબ્બાકારેનપિ અનુપલબ્ભનેય્યસ્સ વાચાવત્થુમત્તસ્સેવ પઞ્ચમસચ્ચાદિકસ્સ તિત્થિયાનં અણુપકતિપુરિસાદિકસ્સ વા પઞ્ઞાપનાપિ અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિયેવ. સા પન સાસનાવચરા ન હોતીતિ ઇધ ન ગહિતા. ઇતિ ઇમેસં વિજ્જમાનાવિજ્જમાનાનં વિકપ્પનવસેન સેસા વેદિતબ્બા. ‘તેવિજ્જો’, ‘છળભિઞ્ઞો’તિઆદીસુ હિ તિસ્સો વિજ્જા છ અભિઞ્ઞા ચ વિજ્જમાના, પુગ્ગલો અવિજ્જમાનો. તસ્મા તિસ્સો વિજ્જા અસ્સાતિ તેવિજ્જો, છ અભિઞ્ઞા અસ્સાતિ છળભિઞ્ઞોતિ એવં વિજ્જમાનેન અવિજ્જમાનસ્સ પઞ્ઞાપનતો એવરૂપા વિજ્જમાનેન અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ નામ. ‘ઇત્થિરૂપં’, ‘પુરિસરૂપ’ન્તિઆદીસુ ¶ પન ઇત્થિપુરિસા અવિજ્જમાના, રૂપં વિજ્જમાનં. તસ્મા ઇત્થિયા રૂપં ઇત્થિરૂપં, પુરિસસ્સ રૂપં પુરિસરૂપન્તિ એવં અવિજ્જમાનેન વિજ્જમાનસ્સ પઞ્ઞાપનતો એવરૂપા અવિજ્જમાનેન વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ નામ. ચક્ખુસમ્ફસ્સો, સોતસમ્ફસ્સોતિઆદીસુ ચક્ખુસોતાદયોપિ ફસ્સોપિ વિજ્જમાનોયેવ. તસ્મા ચક્ખુમ્હિ સમ્ફસ્સો, ચક્ખુતો જાતો સમ્ફસ્સો, ચક્ખુસ્સ વા ફલભૂતો સમ્ફસ્સો ચક્ખુસમ્ફસ્સોતિ એવં વિજ્જમાનેન વિજ્જમાનસ્સ પઞ્ઞાપનતો એવરૂપા વિજ્જમાનેન વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ નામ. ખત્તિયપુત્તો, બ્રાહ્મણપુત્તો, સેટ્ઠિપુત્તોતિઆદીસુ ખત્તિયાદયોપિ અવિજ્જમાના, પુત્તોપિ. તસ્મા ખત્તિયસ્સ પુત્તો ખત્તિયપુત્તોતિ એવં અવિજ્જમાનેન અવિજ્જમાનસ્સ પઞ્ઞાપનતો એવરૂપા અવિજ્જમાનેન અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ નામ. તાસુ ઇમસ્મિં પકરણે પુરિમા તિસ્સોવ પઞ્ઞત્તિયો લબ્ભન્તિ. ‘‘ખન્ધપઞ્ઞત્તિ…પે… ઇન્દ્રિયપઞ્ઞત્તી’’તિ ઇમસ્મિઞ્હિ ¶ ઠાને વિજ્જમાનસ્સેવ પઞ્ઞાપિતત્તા વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ લબ્ભતિ. ‘‘પુગ્ગલપઞ્ઞત્તી’’તિ પદે અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ. પરતો પન ‘તેવિજ્જો’, ‘છળભિઞ્ઞો’તિઆદીસુ વિજ્જમાનેન અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ લબ્ભતીતિ.

અટ્ઠકથામુત્તકેન પન આચરિયનયેન અપરાપિ છ પઞ્ઞત્તિયો – ઉપાદાપઞ્ઞત્તિ, ઉપનિધાપઞ્ઞત્તિ, સમોધાનપઞ્ઞત્તિ, ઉપનિક્ખિત્તપઞ્ઞત્તિ, તજ્જાપઞ્ઞત્તિ, સન્તતિપઞ્ઞત્તીતિ ¶ . તત્થ યો રૂપવેદનાદીહિ એકત્તેન વા અઞ્ઞત્તેન વા રૂપવેદનાદયો વિય સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન અનુપલબ્ભસભાવોપિ રૂપવેદનાદિભેદે ખન્ધે ઉપાદાય નિસ્સાય કારણં કત્વા સમ્મતો સત્તો. તાનિ તાનિ અઙ્ગાનિ ઉપાદાય રથો ગેહં મુટ્ઠિ ઉદ્ધનન્તિ ચ; તે તેયેવ રૂપાદયો ઉપાદાય ઘટો પટો; ચન્દસૂરિયપરિવત્તાદયો ઉપાદાય કાલો, દિસા; તં તં ભૂતનિમિત્તઞ્ચેવ ભાવનાનિસંસઞ્ચ ઉપાદાય નિસ્સાય કારણં કત્વા સમ્મતં તેન તેનાકારેન ઉપટ્ઠિતં ઉગ્ગહનિમિત્તં પટિભાગનિમિત્તન્તિ અયં એવરૂપા ઉપાદાપઞ્ઞત્તિ નામ. પઞ્ઞપેતબ્બટ્ઠેન ચેસા પઞ્ઞત્તિ નામ, ન પઞ્ઞાપનટ્ઠેન. યા પન તસ્સત્થસ્સ પઞ્ઞાપના, અયં અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિયેવ.

યા પઠમદુતિયાદીનિ ઉપનિધાય દુતિયં તતિયન્તિઆદિકા, અઞ્ઞમઞ્ઞઞ્ચ ઉપનિધાય દીઘં રસ્સં, દૂરં, સન્તિકન્તિઆદિકા પઞ્ઞાપના; અયં ઉપનિધાપઞ્ઞત્તિ નામ. અપિચેસા ઉપનિધાપઞ્ઞત્તિ – તદઞ્ઞાપેક્ખૂપનિધા, હત્થગતૂપનિધા, સમ્પયુત્તૂપનિધા, સમારોપિતૂપનિધા, અવિદૂરગતૂપનિધા ¶ , પટિભાગૂપનિધા, તબ્બહુલૂપનિધા, તબ્બિસિટ્ઠૂપનિધાતિઆદિના ભેદેન અનેકપ્પકારા.

તત્થ દુતિયં તતિયન્તિઆદિકાવ તદઞ્ઞં અપેક્ખિત્વા વુત્તતાય તદઞ્ઞાપેક્ખૂપનિધા નામ. છત્તપાણિ, સત્થપાણીતિઆદિકા હત્થગતં ઉપનિધાય વુત્તતાય ¶ હત્થગતૂપનિધા નામ. કુણ્ડલી, સિખરી, કિરિટીતિઆદિકા સમ્પયુત્તં ઉપનિધાય વુત્તતાય સમ્પયુત્તૂપનિધા નામ. ધઞ્ઞસકટં, સપ્પિકુમ્ભોતિઆદિકા સમારોપિતં ઉપનિધાય વુત્તતાય સમારોપિતૂપનિધા નામ. ઇન્દસાલગુહા, પિયઙ્ગુગુહા, સેરીસકન્તિઆદિકા અવિદૂરગતં ઉપનિધાય વુત્તતાય અવિદૂરગતૂપનિધા નામ. સુવણ્ણવણ્ણો, ઉસભગામીતિઆદિકા પટિભાગં ઉપનિધાય વુત્તતાય પટિભાગૂપનિધા નામ. પદુમસ્સરો, બ્રાહ્મણગામોતિઆદિકા તબ્બહુલં ઉપનિધાય વુત્તતાય તબ્બહુલૂપનિધા નામ. મણિકટકં, વજિરકટકન્તિઆદિકા તબ્બિસિટ્ઠં ઉપનિધાય વુત્તતાય તબ્બિસિટ્ઠૂપનિધા નામ.

યા પન તેસં તેસં સમોધાનમપેક્ખિત્વા તિદણ્ડં, અટ્ઠપદં, ધઞ્ઞરાસિ, પુપ્ફરાસીતિઆદિકા પઞ્ઞાપના, અયં સમોધાનપઞ્ઞત્તિ નામ. યા પુરિમસ્સ પુરિમસ્સ ઉપનિક્ખિપિત્વા દ્વે, તીણિ, ચત્તારીતિઆદિકા પઞ્ઞાપના, અયં ¶ ઉપનિક્ખિત્તપઞ્ઞત્તિ નામ. યા તં તં ધમ્મસભાવં અપેક્ખિત્વા પથવી, તેજો, કક્ખળતા, ઉણ્હતાતિઆદિકા પઞ્ઞાપના, અયં તજ્જાપઞ્ઞત્તિ નામ. યા પન સન્તતિવિચ્છેદાભાવં અપેક્ખિત્વા આસીતિકો, નાવુતિકોતિઆદિકા પઞ્ઞાપના, અયં સન્તતિપઞ્ઞત્તિ નામ. એતાસુ પન તજ્જાપઞ્ઞત્તિ વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિયેવ. સેસા અવિજ્જમાનપક્ખઞ્ચેવ, અવિજ્જમાનેન અવિજ્જમાનપક્ખઞ્ચ ભજન્તિ.

અટ્ઠકથામુત્તકેન આચરિયનયેનેવ અપરાપિ છ પઞ્ઞત્તિયો – કિચ્ચપઞ્ઞત્તિ, સણ્ઠાનપઞ્ઞત્તિ, લિઙ્ગપઞ્ઞત્તિ, ભૂમિપઞ્ઞત્તિ, પચ્ચત્તપઞ્ઞત્તિ, અસઙ્ખતપઞ્ઞત્તીતિ. તત્થ ભાણકો, ધમ્મકથિકોતિઆદિકા કિચ્ચવસેન પઞ્ઞાપના કિચ્ચપઞ્ઞત્તિ નામ. કિસો, થૂલો, પરિમણ્ડલો, ચતુરસ્સોતિઆદિકા સણ્ઠાનવસેન પઞ્ઞાપના સણ્ઠાનપઞ્ઞત્તિ ¶ નામ. ઇત્થી, પુરિસોતિઆદિકા લિઙ્ગવસેન પઞ્ઞાપના લિઙ્ગપઞ્ઞતિ નામ. કામાવચરા, રૂપાવચરા, અરૂપાવચરા, કોસલકા, માધુરાતિઆદિકા ભૂમિવસેન પઞ્ઞાપના ભૂમિપઞ્ઞત્તિ નામ. તિસ્સો ¶ , નાગો, સુમનોતિઆદિકા પચ્ચત્તનામકરણમત્તવસેન પઞ્ઞાપના પચ્ચત્તપઞ્ઞત્તિ નામ. નિરોધો, નિબ્બાનન્તિઆદિકા અસઙ્ખતધમ્મસ્સ પઞ્ઞાપના અસઙ્ખતપઞ્ઞત્તિ નામ. તત્થ એકચ્ચા ભૂમિપઞ્ઞત્તિ અસઙ્ખતપઞ્ઞત્તિ ચ વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિયેવ, કિચ્ચપઞ્ઞત્તિ વિજ્જમાનેન અવિજ્જમાનપક્ખં ભજતિ. સેસા અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિયો નામ.

૨. ઇદાનિ યાસં પઞ્ઞત્તીનં ઉદ્દેસવારે સઙ્ખેપતો સરૂપદસ્સનં કતં, સઙ્ખેપતોયેવ તાવ તાસં વત્થું વિભજિત્વા દસ્સનવસેન તા દસ્સેતું કિત્તાવતાતિઆદિમાહ. તત્થ પુચ્છાય તાવ એવમત્થો વેદિતબ્બો – યા અયં ખન્ધાનં ‘ખન્ધા’તિ પઞ્ઞાપના, દસ્સના, ઠપના, સા કિત્તકેન હોતીતિ કથેતુકમ્યતાપુચ્છા. પરતો કિત્તાવતા આયતનાનન્તિઆદીસુપિ એસેવ નયો. વિસ્સજ્જનેપિ એવમત્થો વેદિતબ્બો – યત્તકેન પઞ્ઞાપનેન સઙ્ખેપતો પઞ્ચક્ખન્ધાતિ વા પભેદતો ‘‘રૂપક્ખન્ધો…પે… વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો’’તિ વા; તત્રાપિ રૂપક્ખન્ધો કામાવચરો, સેસા ચતુભૂમિકાતિ વા એવરૂપં પઞ્ઞાપનં હોતિ; એત્તકેન ખન્ધાનં ‘ખન્ધા’તિ પઞ્ઞત્તિ હોતિ.

૩. તથા યત્તકેન પઞ્ઞાપનેન સઙ્ખેપતો દ્વાદસાયતનાનીતિ વા, પભેદતો ‘‘ચક્ખાયતનં…પે… ધમ્માયતન’’ન્તિ વા; તત્રાપિ દસાયતના કામાવચરા ¶ , દ્વાયતના ચતુભૂમિકાતિ વા, એવરૂપં પઞ્ઞાપનં હોતિ; એત્તકેન આયતનાનં આયતનાનીતિ પઞ્ઞત્તિ હોતિ.

૪. યત્તકેન પઞ્ઞાપનેન સઙ્ખેપતો અટ્ઠારસ ધાતુયોતિ વા ¶ , પભેદતો ‘‘ચક્ખુધાતુ…પે… મનોવિઞ્ઞાણધાતૂ’’તિ વા; તત્રાપિ સોળસ ધાતુયો કામાવચરા, દ્વે ધાતુયો ચતુભૂમિકાતિ વા એવરૂપં પઞ્ઞાપનં હોતિ; એત્તકેન ધાતૂનં ધાતૂતિ પઞ્ઞત્તિ હોતિ.

૫. યત્તકેન પઞ્ઞાપનેન સઙ્ખેપતો ચત્તારિ સચ્ચાનીતિ વા, પભેદતો ‘‘દુક્ખસચ્ચં…પે… નિરોધસચ્ચ’’ન્તિ વા; તત્રાપિ દ્વે સચ્ચા લોકિયા, દ્વે સચ્ચા લોકુત્તરાતિ વા એવરૂપં પઞ્ઞાપનં હોતિ; એત્તકેન સચ્ચાનં ‘સચ્ચાની’તિ પઞ્ઞત્તિ હોતિ.

૬. યત્તકેન પઞ્ઞાપનેન સઙ્ખેપતો બાવીસતિન્દ્રિયાનીતિ વા, પભેદતો ‘‘ચક્ખુન્દ્રિયં…પે… અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિય’’ન્તિ વા; તત્રાપિ દસિન્દ્રિયાનિ કામાવચરાનિ, નવિન્દ્રિયાનિ ¶ મિસ્સકાનિ, તીણિ ઇન્દ્રિયાનિ લોકુત્તરાનીતિ વા એવરૂપં પઞ્ઞાપનં હોતિ; એત્તકેન ઇન્દ્રિયાનં ઇન્દ્રિયાનીતિ પઞ્ઞત્તિ હોતિ. એત્તાવતા સઙ્ખેપતો વત્થું વિભજિત્વા દસ્સનવસેન પઞ્ચ પઞ્ઞત્તિયો દસ્સિતા હોન્તિ.

૭. ઇદાનિ વિત્થારતો વત્થું વિભજિત્વા દસ્સનવસેન પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિં દસ્સેતું સમયવિમુત્તો અસમયવિમુત્તોતિઆદિમાહ. સમ્માસમ્બુદ્ધેન હિ તિલે વિસારયમાનેન વિય, વાકે હીરયમાનેન વિય ચ, હેટ્ઠા વિભઙ્ગપ્પકરણે ઇમાસં પઞ્ચન્નં પઞ્ઞત્તીનં વત્થુભૂતા ખન્ધાદયો નિપ્પદેસેન કથિતાતિ તેન તે ઇધ એકદેસેનેવ કથેસિ. છટ્ઠા પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિ હેટ્ઠા અકથિતાવ. ઇધાપિ ઉદ્દેસવારે એકદેસેનેવ કથિતા; તસ્મા તં વિત્થારતો કથેતુકામો સમયવિમુત્તો અસમયવિમુત્તોતિ એકકતો પટ્ઠાય યાવ દસકા માતિકં ઠપેસીતિ.

૧. ઇદાનિ ¶ ¶ યથાઠપિતં માતિકં આદિતો પટ્ઠાય વિભજિત્વા દસ્સેતું – કતમો ચ પુગ્ગલો સમયવિમુત્તોતિઆદિમાહ. તત્થ ઇધાતિ ઇમસ્મિં સત્તલોકે. એકચ્ચો પુગ્ગલોતિ એકો પુગ્ગલો. કાલેન કાલન્તિ એત્થ ભુમ્મવસેન અત્થો વેદિતબ્બો. એકેકસ્મિં કાલેતિ વુત્તં હોતિ. સમયેન સમયન્તિ ઇદં પુરિમસ્સેવ વેવચનં. અટ્ઠ વિમોક્ખેતિ રૂપાવચરારૂપાવચરઅટ્ઠસમાપત્તિયો. તાસઞ્હિ પચ્ચનીકધમ્મેહિ વિમુચ્ચનતો વિમોક્ખોતિ નામં. કાયેનાતિ વિમોક્ખસહજાતેન નામકાયેન. ફુસિત્વા વિહરતીતિ પટિલભિત્વા ઇરિયતિ. કતમસ્મિં પનેસ કાલે વિમોક્ખે ફુસિત્વા વિહરતીતિ? સમાપત્તિં સમાપજ્જિતુકામસ્સ હિ કાલો નામ અત્થિ, અકાલો નામ અત્થિ. તત્થ પાતોવ સરીરપટિજગ્ગનકાલો, વત્તકરણકાલો ચ સમાપજ્જનસ્સ અકાલો નામ. સરીરં પન પટિજગ્ગિત્વા વત્તં કત્વા વસનટ્ઠાનં ¶ પવિસિત્વા નિસિન્નસ્સ યાવ પિણ્ડાય ગમનકાલો નાગચ્છતિ, એતસ્મિં અન્તરે સમાપજ્જનસ્સ કાલો નામ.

પિણ્ડાય ગમનકાલં પન સલ્લક્ખેત્વા નિક્ખન્તસ્સ ચેતિયવન્દનકાલો, ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતસ્સ વિતક્કમાળકે ઠાનકાલો પિણ્ડાય ગમનકાલો ગામે ચરણકાલો; આસનસાલાય યાગુપાનકાલો વત્તકરણકાલોતિ અયમ્પિ સમાપજ્જનસ્સ અકાલો નામ. આસનસાલાય પન વિવિત્તે ઓકાસે સતિ યાવ ભત્તકાલો નાગચ્છતિ, એતસ્મિમ્પિ અન્તરે સમાપજ્જનસ્સ કાલો નામ. ભત્તં પન ભુઞ્જનકાલો, વિહારગમનકાલો, પત્તચીવરપટિસામનકાલો, દિવાવત્તકરણકાલો, પરિપુચ્છાદાનકાલોતિ અયમ્પિ સમાપજ્જનસ્સ અકાલો નામ. યો અકાલો, સ્વેવ અસમયો. તં સબ્બમ્પિ ઠપેત્વા અવસેસે કાલે કાલે, સમયે સમયે વુત્તપ્પકારે અટ્ઠ ¶ વિમોક્ખે સહજાતનામકાયેન પટિલભિત્વા વિહરન્તો, ‘‘ઇધેકચ્ચો પુગ્ગલો…પે… વિહરતી’’તિ વુચ્ચતિ.

અપિચેસ ¶ સફસ્સકેહિ સહજાતનામધમ્મેહિ સહજાતધમ્મે ફુસતિયેવ નામ, ઉપચારેન અપ્પનં ફુસતિયેવ નામ. પુરિમાય અપ્પનાય અપરં અપ્પનં ફુસતિયેવ. યેન હિ સદ્ધિં યે ધમ્મા સહજાતા, તેન તે પટિલદ્ધા નામ હોન્તિ. ફસ્સેનાપિ ફુટ્ઠાયેવ નામ હોન્તિ. ઉપચારમ્પિ અપ્પનાય પટિલાભકારણમેવ, તથા પુરિમા અપ્પના અપરઅપ્પનાય. તત્રાસ્સ એવં સહજાતેહિ સહજાતાનં ફુસના વેદિતબ્બા – પઠમજ્ઝાનઞ્હિ વિતક્કાદીહિ પઞ્ચઙ્ગિકં. તસ્મિં ઠપેત્વા તાનિ અઙ્ગાનિ સેસા અતિરેકપણ્ણાસધમ્મા ચત્તારો ખન્ધા નામ હોન્તિ. તેન નામકાયેન પઠમજ્ઝાનસમાપત્તિવિમોક્ખં ફુસિત્વા પટિલભિત્વા વિહરતિ. દુતિયં ઝાનં પીતિસુખચિત્તેકગ્ગતાહિ તિવઙ્ગિકં, તતિયં સુખચિત્તેકગ્ગતાહિ દુવઙ્ગિકં, ચતુત્થં ઉપેક્ખાચિત્તેકગ્ગતાહિ દુવઙ્ગિકં, તથા આકાસાનઞ્ચાયતનં…પે… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનઞ્ચ. તત્થ ઠપેત્વા તાનિ અઙ્ગાનિ સેસા અતિરેકપણ્ણાસધમ્મા ચત્તારો ખન્ધા નામ હોન્તિ. તેન નામકાયેન નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિવિમોક્ખં ફુસિત્વા પટિલભિત્વા વિહરતિ.

પઞ્ઞાય ચસ્સ દિસ્વાતિ વિપસ્સનાપઞ્ઞાય સઙ્ખારગતં, મગ્ગપઞ્ઞાય ચતુસચ્ચધમ્મે પસ્સિત્વા. એકચ્ચે આસવા પરિક્ખીણા હોન્તીતિ ઉપડ્ઢુપડ્ઢા પઠમમગ્ગાદિવજ્ઝા આસવા પરિક્ખીણા હોન્તિ. અયં વુચ્ચતિ પુગ્ગલો સમયવિમુત્તોતિ એત્થ અટ્ઠસમાપત્તિલાભી પુથુજ્જનો તેન ¶ નામકાયેન ફુસિત્વા વિહરતીતિ ¶ વત્તું વટ્ટતિ. પાળિયં પન ‘‘એકચ્ચે આસવા પરિક્ખીણા’’તિ વુત્તં. પુથુજ્જનસ્સ ચ ખીણા આસવા નામ નત્થિ, તસ્મા સો ન ગહિતો. અટ્ઠસમાપત્તિલાભી ખીણાસવોપિ તેન નામકાયેન ફુસિત્વા વિહરતીતિ વત્તું વટ્ટતિ. તસ્સ પન અપરિક્ખીણાસવા નામ નત્થિ, તસ્મા સોપિ ન ગહિતો. સમયવિમુત્તોતિ પન તિણ્ણં સોતાપન્નસકદાગામિઅનાગામીનંયેવેતં નામન્તિ વેદિતબ્બં.

૨. અસમયવિમુત્તનિદ્દેસે – પુરિમસદિસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. અસમયવિમુત્તોતિ પનેત્થ સુક્ખવિપસ્સકખીણાસવસ્સેતં નામં. સુક્ખવિપસ્સકા પન સોતાપન્નસકદાગામિઅનાગામિનો અટ્ઠસમાપત્તિલાભિનો ચ ખીણાસવા પુથુજ્જના ચ ઇમસ્મિં દુકે ન લબ્ભન્તિ, દુકમુત્તકપુગ્ગલા ¶ નામ હોન્તિ. તસ્મા સત્થા અત્તનો બુદ્ધસુબુદ્ધતાય હેટ્ઠા ગહિતે ચ અગ્ગહિતે ચ સઙ્કડ્ઢિત્વા સદ્ધિં પિટ્ઠિવટ્ટકેહિ તન્તિં આરોપેન્તો સબ્બેપિ અરિયપુગ્ગલાતિઆદિમાહ. તત્થ અરિયે વિમોક્ખેતિ કિલેસેહિ આરકત્તા અરિયેતિ સઙ્ખં ગતે લોકુત્તરવિમોક્ખે. ઇદં વુત્તં હોતિ – બાહિરાનઞ્હિ અટ્ઠન્નં સમાપત્તીનં સમાપજ્જન્તસ્સ સમયોપિ અત્થિ અસમયોપિ. મગ્ગવિમોક્ખેન વિમુચ્ચનસ્સ સમયો વા અસમયો વા નત્થિ. યસ્સ સદ્ધા બલવતી, વિપસ્સના ચ આરદ્ધા, તસ્સ ગચ્છન્તસ્સ તિટ્ઠન્તસ્સ નિસીદન્તસ્સ નિપજ્જન્તસ્સ ખાદન્તસ્સ ભુઞ્જન્તસ્સ મગ્ગફલપટિવેધો નામ ન હોતીતિ નત્થિ. ઇતિ મગ્ગવિમોક્ખેન વિમુચ્ચનસ્સ સમયો વા અસમયો વા નત્થીતિ હેટ્ઠા ગહિતે ચ અગ્ગહિતે ચ સઙ્કડ્ઢિત્વા ઇમં પિટ્ઠિવટ્ટકં તન્તિં આરોપેસિ ધમ્મરાજા. સમાપત્તિલાભી પુથુજ્જનો ઇમાયપિ તન્તિયા અગ્ગહિતોવ. ભજાપિયમાનો પન ¶ સમાપત્તિવિક્ખમ્ભિતાનં કિલેસાનં વસેન સમયવિમુત્તભાવં ભજેય્ય.

૩. કુપ્પધમ્માકુપ્પધમ્મનિદ્દેસેસુ – યસ્સ અધિગતો સમાપત્તિધમ્મો કુપ્પતિ નસ્સતિ, સો કુપ્પધમ્મો. રૂપસહગતાનન્તિ રૂપનિમિત્તસઙ્ખાતેન રૂપેન સહગતાનં. તેન સદ્ધિં પવત્તાનં ન વિના રૂપારમ્મણાનં ચતુન્નં રૂપાવચરજ્ઝાનાનન્તિ અત્થો. અરૂપસહગતાનન્તિ રૂપતો અઞ્ઞં, ન રૂપન્તિ અરૂપં. અરૂપેન સહગતાનં તેન સદ્ધિં પવત્તાનં ન વિના અરૂપારમ્મણાનં ચતુન્નં અરૂપાવચરજ્ઝાનાનન્તિ અત્થો. ન નિકામલાભીતિ પઞ્ચહાકારેહિ અચિણ્ણવસિતાય ઇચ્છિતાકારેન અલદ્ધત્તા ન નિકામલાભી. અપ્પગુણસમાપત્તિકોતિ અત્થો. ન અકિચ્છલાભીતિ કિચ્છલાભી દુક્ખલાભી. યો આગમનમ્હિ કિલેસે વિક્ખમ્ભેન્તો ઉપચારં પાપેન્તો ¶ અપ્પનં પાપેન્તો ચિત્તમઞ્જૂસં લભન્તો દુક્ખેન કિચ્છેન સસઙ્ખારેન સપ્પયોગેન કિલમન્તો તં સમ્પદં પાપુણિતું સક્કોતિ, સો ન અકિચ્છલાભી નામ. ન અકસિરલાભીતિ અવિપુલલાભી. સમાપત્તિં અપ્પેત્વા અદ્ધાનં ફરિતું ન સક્કોતિ. એકં દ્વે ચિત્તવારે વત્તેત્વા સહસાવ વુટ્ઠાતીતિ અત્થો.

યત્થિચ્છકન્તિ યસ્મિં ઓકાસે સમાપત્તિં અપ્પેત્વા નિસીદિતું ઇચ્છતિ. યદિચ્છકન્તિ કસિણજ્ઝાનં વા આનાપાનજ્ઝાનં વા બ્રહ્મવિહારજ્ઝાનં વા અસુભજ્ઝાનં ¶ વાતિ યં યં સમાપત્તિં અપ્પેત્વા નિસીદિતું ઇચ્છતિ. યાવતિચ્છકન્તિ અદ્ધાનપરિચ્છેદેન યત્તકં કાલં ઇચ્છતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યત્થ યત્થ યં યં સમાપત્તિં યત્તકં અદ્ધાનં સમાપજ્જિતુમ્પિ વુટ્ઠાતુમ્પિ ઇચ્છતિ, તત્થ તત્થ તં તં સમાપત્તિં તત્તકં અદ્ધાનં સમાપજ્જિતુમ્પિ વુટ્ઠાતુમ્પિ ન સક્કોતિ. ચન્દં વા સૂરિયં વા ઉલ્લોકેત્વા ‘ઇમસ્મિં ¶ ચન્દે વા સૂરિયે વા એત્તકં ઠાનં ગતે વુટ્ઠહિસ્સામી’તિ પરિચ્છિન્દિત્વા ઝાનં સમાપન્નો યથાપરિચ્છેદેન વુટ્ઠાતું ન સક્કોતિ, અન્તરાવ વુટ્ઠાતિ; સમાપત્તિયા અપ્પગુણતાયાતિ.

પમાદમાગમ્માતિ પમાદં પટિચ્ચ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવંવિધો પુગ્ગલો કુપ્પધમ્મોતિ વુચ્ચતિ. ઇદં પન અટ્ઠસમાપત્તિલાભિનો પુથુજ્જનસ્સ સોતાપન્નસ્સ સકદાગામિનોતિ તિણ્ણં પુગ્ગલાનં નામં. એતેસઞ્હિ સમાધિપારિબન્ધકા વિપસ્સનાપારિબન્ધકા ચ ધમ્મા ન સુવિક્ખમ્ભિતા, ન સુવિક્ખાલિતા, તેન તેસં સમાપત્તિ નસ્સતિ પરિહાયતિ. સા ચ ખો નેવ સીલભેદેન, નાપત્તિવીતિક્કમેન. ન ગરુકમોક્ખધમ્મો પનેસ અપ્પમત્તકેનપિ કિચ્ચકરણીયેન વા વત્તભેદમત્તકેન વા નસ્સતિ.

તત્રિદં વત્થુ – એકો કિર થેરો સમાપત્તિં વળઞ્જેતિ. તસ્મિં પિણ્ડાય ગામં પવિટ્ઠે દારકા પરિવેણે કીળિત્વા પક્કમિંસુ. થેરો આગન્ત્વા ‘પરિવેણં સમ્મજ્જિતબ્બ’ન્તિ ચિન્તેત્વા અસમ્મજ્જિત્વા વિહારં પવિસિત્વા ‘સમાપત્તિં અપ્પેસ્સામી’તિ નિસીદિ. સો અપ્પેતું અસક્કોન્તો, ‘કિં નુ ખો આવરણ’ન્તિ સીલં આવજ્જન્તો અપ્પમત્તકમ્પિ વીતિક્કમં અદિસ્વા ‘વત્તભેદો નુ ખો અત્થી’તિ ઓલોકેન્તો પરિવેણસ્સ અસમ્મટ્ઠભાવં ઞત્વા સમ્મજ્જિત્વા પવિસિત્વા નિસીદન્તો સમાપત્તિં અપ્પેન્તોવ નિસીદિ.

૪. અકુપ્પધમ્મનિદ્દેસો ¶ વુત્તપટિપક્ખવસેનેવ વેદિતબ્બો. અકુપ્પધમ્મોતિ ઇદં પન અટ્ઠસમાપત્તિલાભિનો અનાગામિસ્સ ચેવ ખીણાસવસ્સ ચાતિ દ્વિન્નં પુગ્ગલાનં નામં. તેસઞ્હિ સમાધિપારિબન્ધકા વિપસ્સનાપારિબન્ધકા ચ ધમ્મા સુવિક્ખમ્ભિતા સુવિક્ખાલિતા; તેન તેસં ¶ ભસ્સસઙ્ગણિકારામાદિકિચ્ચેન વા અઞ્ઞેન વા યેન કેનચિ અત્તનો અનુરૂપેન પમાદેન વીતિનામેન્તાનમ્પિ સમાપત્તિ ન કુપ્પતિ, ન નસ્સતિ. સુક્ખવિપસ્સકા પન સોતાપન્નસકદાગામિઅનાગામિખીણાસવા ઇમસ્મિં દુકે ¶ ન લબ્ભન્તિ; દુકમુત્તકપુગ્ગલા નામ હોન્તિ. તસ્મા સત્થા અત્તનો બુદ્ધસુબુદ્ધતાય હેટ્ઠા ગહિતે ચ અગ્ગહિતે ચ સઙ્કડ્ઢિત્વા ઇમસ્મિમ્પિ દુકે સદ્ધિં પિટ્ઠિવટ્ટકેહિ તન્તિં આરોપેન્તો સબ્બેપિ અરિયપુગ્ગલાતિઆદિમાહ. અટ્ઠન્નઞ્હિ સમાપત્તીનં કુપ્પનં નસ્સનં ભવેય્ય, લોકુત્તરધમ્મસ્સ પન સકિં પટિવિદ્ધસ્સ કુપ્પનં નસ્સનં નામ નત્થિ, તં સન્ધાયેતં વુત્તં.

૫. પરિહાનધમ્માપરિહાનધમ્મનિદ્દેસાપિ કુપ્પધમ્માકુપ્પધમ્મનિદ્દેસવસેનેવ વેદિતબ્બા. કેવલઞ્હિ ઇધ પુગ્ગલસ્સ પમાદં પટિચ્ચ ધમ્માનં પરિહાનમ્પિ અપરિહાનમ્પિ ગહિતન્તિ ઇદં પરિયાયદેસનામત્તમેવ નાનં. સેસં સબ્બત્થ તાદિસમેવ.

૭. ચેતનાભબ્બનિદ્દેસે – ચેતનાભબ્બોતિ ચેતનાય અપરિહાનિં આપજ્જિતું ભબ્બો. સચે અનુસઞ્ચેતેતીતિ, સચે સમાપજ્જતિ. સમાપત્તિઞ્હિ સમાપજ્જન્તો અનુસઞ્ચેતેતિ નામ. સો ન પરિહાયતિ, ઇતરો પરિહાયતિ.

૮. અનુરક્ખણાભબ્બનિદ્દેસે – અનુરક્ખણાભબ્બોતિ અનુરક્ખણાય અપરિહાનિં આપજ્જિતું ભબ્બો. સચે અનુરક્ખતીતિ સચે અનુપકારધમ્મે પહાય ઉપકારધમ્મે સેવન્તો સમાપજ્જતિ. એવઞ્હિ પટિપજ્જન્તો અનુરક્ખતિ નામ. સો ન પરિહાયતિ, ઇતરો પરિહાયતિ.

ઇમે દ્વેપિ સમાપત્તિં ઠપેતું થાવરં કાતું પટિબલા. ચેતનાભબ્બતો પન અનુરક્ખણાભબ્બોવ બલવતરો. ચેતનાભબ્બો હિ ઉપકારાનુપકારે ધમ્મે ન જાનાતિ. અજાનન્તો ઉપકારધમ્મે નુદતિ નીહરતિ, અનુપકારધમ્મે સેવતિ. સો તે સેવન્તો સમાપત્તિતો પરિહાયતિ ¶ . અનુરક્ખણાભબ્બો ઉપકારાનુપકારે ધમ્મે જાનાતિ. જાનન્તો અનુપકારધમ્મે ¶ નુદતિ નીહરતિ, ઉપકારધમ્મે સેવતિ. સો તે સેવન્તો સમાપત્તિતો ન પરિહાયતિ.

યથા હિ દ્વે ખેત્તપાલા એકો પણ્ડુરોગેન સરોગો અક્ખમો સીતાદીનં, એકો અરોગો સીતાદીનં સહો. સરોગો હેટ્ઠાકુટિં ન ઓતરતિ, રત્તારક્ખં દિવારક્ખં વિજહતિ. તસ્સ દિવા સુકમોરાદયો ખેત્તં ઓતરિત્વા સાલિસીસં ખાદન્તિ, રત્તિં મિગસૂકરાદયો પવિસિત્વા ખલં ¶ તચ્છિ તં વિય છેત્વા ગચ્છન્તિ. સો અત્તનો પમત્તકારણા પુન બીજમત્તમ્પિ ન લભતિ. ઇતરો રત્તારક્ખં દિવારક્ખં ન વિજહતિ. સો અત્તનો અપ્પમત્તકારણા એકકરીસતો ચત્તારિપિ અટ્ઠપિ સકટાનિ લભતિ.

તત્થ સરોગખેત્તપાલો વિય ચેતનાભબ્બો, અરોગો વિય અનુરક્ખણાભબ્બો દટ્ઠબ્બો. સરોગસ્સ અત્તનો પમાદેન પુન બીજમત્તસ્સપિ અલભનં વિય ચેતનાભબ્બસ્સ ઉપકારાનુપકારે ધમ્મે અજાનિત્વા ઉપકારે પહાય અનુપકારે સેવન્તસ્સ સમાપત્તિયા પરિહાનં. ઇતરસ્સ અત્તનો અપ્પમાદેન એકકરીસમત્તતો ચતુઅટ્ઠસકટઉદ્ધરણં વિય અનુરક્ખણાભબ્બસ્સ ઉપકારાનુપકારે ધમ્મે જાનિત્વા અનુપકારે પહાય ઉપકારે સેવન્તસ્સ સમાપત્તિયા અપરિહાનં વેદિતબ્બં. એવં ચેતનાભબ્બતો અનુરક્ખણાભબ્બોવ સમાપત્તિં થાવરં કાતું બલવતરોતિ વેદિતબ્બો.

૯. પુથુજ્જનનિદ્દેસે – તીણિ સંયોજનાનીતિ દિટ્ઠિસંયોજનસીલબ્બતપરામાસસંયોજનવિચિકિચ્છાસંયોજનાનિ. એતાનિ હિ ફલક્ખણે પહીનાનિ નામ હોન્તિ. અયં પન ફલક્ખણેપિ ન હોતીતિ દસ્સેતિ. તેસં ધમ્માનન્તિ તેસં સંયોજનધમ્માનં. મગ્ગક્ખણસ્મિઞ્હિ તેસં પહાનાય પટિપન્નો નામ હોતિ. અયં પન મગ્ગક્ખણેપિ ન હોતિ. એત્તાવતા વિસ્સટ્ઠકમ્મટ્ઠાનો થૂલબાલપુથુજ્જનોવ ઇધ કથિતોતિ વેદિતબ્બો.

૧૦. ગોત્રભુનિદ્દેસે ¶ – યેસં ધમ્માનન્તિ યેસં ગોત્રભુઞાણેન સદ્ધિં ઉપ્પન્નાનં પરોપણ્ણાસકુસલધમ્માનં. અરિયધમ્મસ્સાતિ લોકુત્તરમગ્ગસ્સ. અવક્કન્તિ હોતીતિ ઓક્કન્તિ નિબ્બત્તિ પાતુભાવો હોતિ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં નિબ્બાનારમ્મણેન ઞાણેન સબ્બં પુથુજ્જનસઙ્ખં પુથુજ્જનગોત્તં ¶ પુથુજ્જનમણ્ડલં પુથુજ્જનપઞ્ઞત્તિં અતિક્કમિત્વા અરિયસઙ્ખં અરિયગોત્તં અરિયમણ્ડલં અરિયપઞ્ઞત્તિં ઓક્કમનતો ગોત્રભૂપુગ્ગલો નામ વુચ્ચતિ.

૧૧. ભયૂપરતનિદ્દેસે – ભયેન ઉપરતોતિ ભયૂપરતો. સત્તપિ સેક્ખા પુથુજ્જના ચ ભાયિત્વા પાપતો ઓરમન્તિ પાપં ન કરોન્તિ ¶ . તત્થ પુથુજ્જના દુગ્ગતિભયં, વટ્ટભયં, કિલેસભયં, ઉપવાદભયન્તિ ચત્તારિ ભયાનિ ભાયન્તિ. તેસુ ભાયિતબ્બટ્ઠેન દુગ્ગતિયેવ ભયં દુગ્ગતિભયં. સેસેસુપિ એસેવ નયો. તત્થ પુથુજ્જનો ‘સચે ત્વં પાપં કરિસ્સસિ, ચત્તારો અપાયા મુખં વિવરિત્વા ઠિતચ્છાતઅજગરસદિસા, તેસુ દુક્ખં અનુભવન્તો કથં ભવિસ્સસી’તિ દુગ્ગતિભયં ભાયિત્વા પાપં ન કરોતિ. અનમતગ્ગસંસારવટ્ટંયેવ પન વટ્ટભયં નામ. સબ્બમ્પિ અકુસલં કિલેસભયં નામ. ગરહા પન ઉપવાદભયં નામ. તાનિપિ ભાયિત્વા પુથુજ્જનો પાપં ન કરોતિ. સોતાપન્નસકદાગામિઅનાગામિનો પન તયો સેક્ખા દુગ્ગતિં અતીતત્તા સેસાનિ તીણિ ભયાનિ ભાયિત્વા પાપં ન કરોન્તિ. મગ્ગટ્ઠકસેક્ખા આગમનવસેન વા અસમુચ્છિન્નભયત્તા વા ભયૂપરતા નામ હોન્તિ. ખીણાસવો ઇમેસુ ચતૂસુ ભયેસુ એકમ્પિ ન ભાયતિ. સો હિ સબ્બસો સમુચ્છિન્નભયો; તસ્મા અભયૂપરતોતિ વુચ્ચતિ. કિં પન સો ઉપવાદમ્પિ ન ભાયતીતિ? ન ભાયતિ. ઉપવાદં પન રક્ખતીતિ વત્તું વટ્ટતિ. દોણુપ્પલવાપિગામે ખીણાસવત્થેરો વિય.

૧૨. અભબ્બાગમનનિદ્દેસે ¶ – સમ્મત્તનિયામાગમનસ્સ અભબ્બોતિ અભબ્બાગમનો. કમ્માવરણેનાતિ પઞ્ચવિધેન આનન્તરિયકમ્મેન. કિલેસાવરણેનાતિ નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિયા. વિપાકાવરણેનાતિ અહેતુકદુહેતુકપટિસન્ધિયા. અસ્સદ્ધાતિ બુદ્ધધમ્મસઙ્ઘેસુ સદ્ધારહિતા. અચ્છન્દિકાતિ કત્તુકમ્યતાકુસલચ્છન્દરહિતા. તે ઠપેત્વા જમ્બુદીપં ઇતરદીપત્તયવાસિનો વેદિતબ્બા. તેસુ હિ મનુસ્સા અચ્છન્દિકભાવં પવિટ્ઠા નામ. દુપ્પઞ્ઞાતિ ભવઙ્ગપઞ્ઞારહિતા. અભબ્બાતિ અપ્પટિલદ્ધમગ્ગફલૂપનિસ્સયા. નિયામન્તિ મગ્ગનિયામં, સમ્મત્તનિયામં. ઓક્કમિતુન્તિ એતં કુસલેસુ ધમ્મેસુ સમ્મત્તસઙ્ખાતં નિયામં ઓક્કમિતું પવિસિતું તત્થ પતિટ્ઠાતું અભબ્બા.

૧૩. ભબ્બાગમનનિદ્દેસો વુત્તપટિપક્ખનયેન વેદિતબ્બો. એવમિમસ્મિં દુકે યે ચ પુગ્ગલા પઞ્ચાનન્તરિયકા, યે ચ નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિકા, યેહિ ચ અહેતુકદુહેતુકપટિસન્ધિ ગહિતા ¶ , યે ચ બુદ્ધાદીનં ન સદ્દહન્તિ, યેસઞ્ચ કત્તુકમ્યતાછન્દો નત્થિ, યે ચ અપરિપુણ્ણભવઙ્ગપઞ્ઞા, યેસઞ્ચ મગ્ગફલાનં ઉપનિસ્સયો નત્થિ, તે સબ્બેપિ સમ્મત્તનિયામં ઓક્કમિતું અભબ્બા, વિપરીતા ભબ્બાતિ વુત્તા.

૧૪. નિયતાનિયતનિદ્દેસે ¶ – આનન્તરિકાતિ આન્તરિકકમ્મસમઙ્ગિનો. મિચ્છાદિટ્ઠિકાતિ નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિસમઙ્ગિનો. સબ્બેપિ હેતે નિરયસ્સ અત્થાય નિયતત્તા નિયતા નામ. અટ્ઠ પન અરિયપુગ્ગલા સમ્માભાવાય ઉપરૂપરિમગ્ગફલત્થાય ચેવ અનુપાદાપરિનિબ્બાનત્થાય ચ નિયતત્તા નિયતા નામ. અવસેસપુગ્ગલા પન અનિબદ્ધગતિકા. યથા આકાસે ખિત્તદણ્ડો પથવિયં પતન્તો ‘અગ્ગેન વા મજ્ઝેન વા મૂલેન વા પતિસ્સતી’તિ ન ઞાયતિ; એવમેવ ‘અસુકગતિયા નામ નિબ્બત્તિસ્સન્તી’તિ નિયમાભાવા અનિયતા નામાતિ વેદિતબ્બા. યા પન ઉત્તરકુરુકાનં નિયતગતિકતા ¶ વુત્તા, ન સા નિયતધમ્મવસેન. મિચ્છત્તસમ્મત્તનિયતધમ્માયેવ હિ નિયતા નામ. તેસઞ્ચ વસેનાયં પુગ્ગલનિયમો કથિતોતિ.

૧૫. પટિપન્નકનિદ્દેસે – મગ્ગસમઙ્ગિનોતિ મગ્ગટ્ઠકપુગ્ગલા. તે હિ ફલત્થાય પટિપન્નત્તા પટિપન્નકા નામ. ફલસમઙ્ગિનોતિ ફલપટિલાભસમઙ્ગિતાય ફલસમઙ્ગિનો. ફલપટિલાભતો પટ્ઠાય હિ તે ફલસમાપત્તિં અસમાપન્નાપિ ફલે ઠિતાયેવ નામ.

૧૬. સમસીસીનિદ્દેસે – અપુબ્બં અચરિમન્તિ અપુરે અપચ્છા, એકપ્પહારેનેવાતિ અત્થો. પરિયાદાનન્તિ પરિક્ખયો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં પુગ્ગલો સમસીસી નામ વુચ્ચતિ. સો પનેસ તિવિધો હોતિ – ઇરિયાપથસમસીસી, રોગસમસીસી, જીવિતસમસીસીતિ. તત્થ યો ચઙ્કમન્તોવ વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા અરહત્તં પત્વા ચઙ્કમન્તોવ પરિનિબ્બાતિ પદુમત્થેરો વિય; ઠિતકોવ વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા અરહત્તં પત્વા ઠિતકોવ પરિનિબ્બાતિ કોટપબ્બતવિહારવાસીતિસ્સત્થેરો વિય; નિસિન્નોવ વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા અરહત્તં પત્વા નિસિન્નોવ પરિનિબ્બાતિ, નિપન્નોવ વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા અરહત્તં પત્વા નિપન્નોવ પરિનિબ્બાતિ – અયં ઇરિયાપથસમસીસી નામ.

યો પન એકં રોગં પત્વા અન્તોરોગેયેવ વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા અરહત્તં પત્વા તેનેવ રોગેન પરિનિબ્બાતિ – અયં રોગસમસીસી નામ.

કતરો ¶ ¶ જીવિતસમસીસી નામ? ‘‘સીસન્તિ તેરસ સીસાનિ – પલિબોધસીસઞ્ચ તણ્હા, વિનિબન્ધનસીસઞ્ચ માનો, પરામાસસીસઞ્ચ દિટ્ઠિ, વિક્ખેપસીસઞ્ચ ઉદ્ધચ્ચં, સંકિલેસસીસઞ્ચ અવિજ્જા, અધિમોક્ખસીસઞ્ચ સદ્ધા, પગ્ગહસીસઞ્ચ વીરિયં, ઉપટ્ઠાનસીસઞ્ચ સતિ, અવિક્ખેપસીસઞ્ચ સમાધિ, દસ્સનસીસઞ્ચ પઞ્ઞા, પવત્તસીસઞ્ચ જીવિતિન્દ્રિયં, ગોચરસીસઞ્ચ વિમોક્ખો, સઙ્ખારસીસઞ્ચ નિરોધો’’તિ (પટિ. મ. ૧.૮૭). તત્થ કિલેસસીસં અવિજ્જં અરહત્તમગ્ગો પરિયાદિયતિ. પવત્તસીસં જીવિતિન્દ્રિયં ચુતિચિત્તં પરિયાદિયતિ. અવિજ્જાપરિયાદાયકં ¶ ચિત્તં જીવિતિન્દ્રિયં પરિયાદાતું ન સક્કોતિ. જીવિતિન્દ્રિયપરિયાદાયકં ચિત્તં અવિજ્જં પરિયાદાતું ન સક્કોતિ. અવિજ્જાપરિયાદાયકં ચિત્તં અઞ્ઞં, જીવિતિન્દ્રિયપરિયાદાયકં ચિત્તં અઞ્ઞં. યસ્સ ચેતં સીસદ્વયં સમં પરિયાદાનં ગચ્છતિ, સો જીવિતસમસીસી નામ.

કથમિદં સમં હોતીતિ? વારસમતાય. યસ્મિઞ્હિ વારે મગ્ગવુટ્ઠાનં હોતિ – સોતાપત્તિમગ્ગે પઞ્ચ પચ્ચવેક્ખણાનિ, સકદાગામિમગ્ગે પઞ્ચ, અનાગામિમગ્ગે પઞ્ચ, અરહત્તમગ્ગે ચત્તારીતિ એકૂનવીસતિયા પચ્ચવેક્ખણઞાણે પતિટ્ઠાય ભવઙ્ગં ઓતરિત્વા પરિનિબ્બાયતિ. ઇમાય વારસમતાય ઇદં ઉભયસીસપરિયાદાનં સમં હોતિ નામ. તેનાયં પુગ્ગલો જીવિતસમસીસીતિ વુચ્ચતિ. અયમેવ ચ ઇધ અધિપ્પેતો.

૧૭. ઠિતકપ્પીનિદ્દેસે – ઠિતો કપ્પોતિ ઠિતકપ્પો, ઠિતકપ્પો અસ્સ અત્થીતિ ઠિતકપ્પી. કપ્પં ઠપેતું સમત્થોતિ અત્થો. ઉડ્ડય્હનવેલા અસ્સાતિ ઝાયનકાલો ભવેય્ય. નેવ તાવાતિ યાવ એસ મગ્ગસમઙ્ગી પુગ્ગલો સોતાપત્તિફલં ન સચ્છિકરોતિ, નેવ તાવ કપ્પો ઝાયેય્ય. ઝાયમાનોપિ અજ્ઝાયિત્વાવ તિટ્ઠેય્ય. કપ્પવિનાસો હિ નામ મહાવિકારો મહાપયોગો કોટિસતસહસ્સચક્કવાળસ્સ ઝાયનવસેન મહાલોકવિનાસો. અયમ્પિ એવં મહાવિનાસો તિટ્ઠેય્ય વાતિ વદતિ. સાસને પન ધરમાને અયં કપ્પવિનાસો નામ નત્થિ. કપ્પવિનાસે સાસનં નત્થિ. ગતકોટિકે હિ કાલે કપ્પવિનાસો નામ હોતિ. એવં સન્તેપિ સત્થા અન્તરાયાભાવં દીપેતું ઇદં કારણં આહરિ – ‘‘ઇદમ્પિ ભવેય્ય, મગ્ગસમઙ્ગિનો પન ફલસ્સ અન્તરાયો ન સક્કા કાતુ’’ન્તિ. અયં પન પુગ્ગલો કપ્પં ઠપેન્તો કિત્તકં કાલં ઠપેય્યાતિ? યસ્મિં ¶ વારે મગ્ગવુટ્ઠાનં હોતિ, અથ ભવઙ્ગં આવટ્ટેન્તં મનોદ્વારાવજ્જનં ઉપ્પજ્જતિ. તતો તીણિ અનુલોમાનિ, એકં ગોત્રભુચિત્તં, એકં મગ્ગચિત્તં, દ્વે ફલચિત્તાનિ, પઞ્ચ ¶ પચ્ચવેક્ખણઞાણાનીતિ ¶ એત્તકં કાલં ઠપેય્ય. ઇમં પનત્થં બાહિરાય આગન્તુકૂપમાયપિ એવં દીપયિંસુ. સચે હિ સોતાપત્તિમગ્ગસમઙ્ગિસ્સ મત્થકૂપરિ યોજનિકં એકગ્ઘનસેલં તિવટ્ટાય રજ્જુયા બન્ધિત્વા ઓલમ્બેય્ય, એકસ્મિં વટ્ટે છિન્ને દ્વીહિ ઓલમ્બેય્ય, દ્વીસુ છિન્નેસુ એકેન ઓલમ્બેય્યેવ, તસ્મિમ્પિ છિન્ને અબ્ભકૂટં વિય આકાસે તિટ્ઠેય્ય, ન ત્વેવ તસ્સ પુગ્ગલસ્સ મગ્ગાનન્તરફલસ્સ અન્તરાયં કરેય્યાતિ. અયં પન દીપના પરિત્તા, પુરિમાવ મહન્તા. ન કેવલં પન સોતાપત્તિમગ્ગટ્ઠોવ કપ્પં ઠપેતિ, ઇતરે મગ્ગસમઙ્ગિનોપિ ઠપેન્તિયેવ. તેન ભગવા હેટ્ઠા ગહિતઞ્ચ અગ્ગહિતઞ્ચ સબ્બં સઙ્કડ્ઢિત્વા સદ્ધિં પિટ્ઠિવટ્ટકપુગ્ગલેહિ ઇમં તન્તિં આરોપેસિ – ‘‘સબ્બેપિ મગ્ગસમઙ્ગિનો પુગ્ગલા ઠિતકપ્પિનો’’તિ.

૧૮. અરિયનિદ્દેસે – કિલેસેહિ આરકત્તા અરિયા. સદેવકેન લોકેન અરણીયત્તા અરિયા. અરિયટ્ઠો નામ પરિસુદ્ધટ્ઠોતિ પરિસુદ્ધત્તાપિ અરિયા. સેસા અપરિસુદ્ધતાય અનરિયા.

૧૯. સેક્ખનિદ્દેસે – મગ્ગસમઙ્ગિનો મગ્ગક્ખણે, ફલસમઙ્ગિનો ચ ફલક્ખણે, અધિસીલસિક્ખાદિકા તિસ્સોપિ સિક્ખા સિક્ખન્તિયેવાતિ સેક્ખા. અરહતા પન અરહત્તફલક્ખણે તિસ્સો સિક્ખા સિક્ખિતા. પુન તસ્સ સિક્ખનકિચ્ચં નત્થીતિ અસેક્ખા. ઇતિ સત્ત અરિયા સિક્ખન્તીતિ સેક્ખા. ખીણાસવા અઞ્ઞસ્સ સન્તિકે સીલાદીનં સિક્ખિતત્તા સિક્ખિતઅસેક્ખા નામ. બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધા સયમ્ભૂતતાય અસિક્ખિતઅસેક્ખા નામ. સેસપુગ્ગલા નેવ સિક્ખન્તિ ન સિક્ખિતાતિ નેવસેક્ખાનાસેક્ખા.

૨૦. તેવિજ્જનિદ્દેસે – પઠમં પુબ્બેનિવાસદિબ્બચક્ખુઞાણાનિ નિબ્બત્તેત્વા પચ્છા અરહત્તં પત્તોપિ, પઠમં અરહત્તં ¶ પત્વા પચ્છા પુબ્બેનિવાસદિબ્બચક્ખુઞાણનિબ્બત્તકોપિ તેવિજ્જોયેવ નામ. સુત્તન્તકથા પન પરિયાયદેસના અભિધમ્મકથા નિપ્પરિયાયદેસનાતિ ઇમસ્મિં ઠાને આગમનીયમેવ ધુરં. તસ્મા પઠમં દ્વે વિજ્જા નિબ્બત્તેત્વા પચ્છા અરહત્તં પત્તોવ ઇધ અધિપ્પેતો. છળભિઞ્ઞેપિ એસેવ નયો.

૨૨. સમ્માસમ્બુદ્ધનિદ્દેસે ¶ – પુબ્બે અનનુસ્સુતેસૂતિ પચ્છિમભવે સચ્ચપ્પટિવેધતો પુબ્બે અઞ્ઞસ્સ ¶ કસ્સચિ સન્તિકે અસ્સુતપુબ્બેસુ. તતો પુરિમપુરિમેસુ પન ભવેસુ સબ્બઞ્ઞુબોધિસત્તા બુદ્ધસાસને પબ્બજિત્વા તીણિ પિટકાનિ ઉગ્ગહેત્વા ગતપચ્ચાગતવત્તં આરુય્હ કમ્મટ્ઠાનં અનુલોમં ગોત્રભું આહચ્ચ ઠપેન્તિ. તસ્મા પચ્છિમભવસ્મિંયેવ અનાચરિયકભાવં સન્ધાયેતં વુત્તં. તદા હિ તથાગતો પૂરિતપારમિત્તા અઞ્ઞસ્સ સન્તિકે સામં અનનુસ્સુતેસુ સઙ્ખતાસઙ્ખતધમ્મેસુ ‘‘ઇદં દુક્ખં…પે… અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા’’તિ અત્તપચ્ચક્ખેન ઞાણેન ચત્તારિ સચ્ચાનિ અભિસમ્બુજ્ઝતિ.

તત્થ ચાતિ તસ્મિઞ્ચ ચતુસચ્ચસમ્બોધિસઙ્ખાતે અરહત્તમગ્ગે. સબ્બઞ્ઞુતં પાપુણાતિ બલેસુ ચ વસીભાવન્તિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણઞ્ચેવ બલેસુ ચ ચિણ્ણવસીભાવં પાપુણાતિ. બુદ્ધાનઞ્હિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ ચેવ દસબલઞાણસ્સ ચ અધિગમનતો પટ્ઠાય અઞ્ઞં કાતબ્બં નામ નત્થિ. યથા પન ઉભતોસુજાતસ્સ ખત્તિયકુમારસ્સ અભિસેકપ્પત્તિતો પટ્ઠાય ‘ઇદં નામ ઇસ્સરિયં અનાગત’ન્તિ ન વત્તબ્બં, સબ્બં આગતમેવ હોતિ. એવમેવ બુદ્ધાનં અરહત્તમગ્ગસ્સ આગમનતો પટ્ઠાય ‘અયં નામ ગુણો ન આગતો, ન પટિવિદ્ધો, ન પચ્ચક્ખો’તિ ન વત્તબ્બો, સબ્બેપિ સબ્બઞ્ઞુગુણા આગતા પટિવિદ્ધા પચ્ચક્ખકતાવ હોન્તિ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવં પારમીપૂરણસિદ્ધાનુભાવેન અરિયમગ્ગેન પટિવિદ્ધસબ્બઞ્ઞુગુણો પુગ્ગલો સમ્માસમ્બુદ્ધોતિ વુચ્ચતિ.

૨૩. પચ્ચેકબુદ્ધનિદ્દેસેપિ ¶ – પુબ્બે અનનુસ્સુતેસૂતિ પદે પુબ્બે વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. પચ્ચેકબુદ્ધોપિ હિ પચ્છિમભવે અનાચરિયકો અત્તુક્કંસિકઞાણેનેવ પટિવિદ્ધસચ્ચો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણઞ્ચેવ બલેસુ ચ ચિણ્ણવસીભાવં ન પાપુણાતિ.

૨૪. ઉભતોભાગવિમુત્તનિદ્દેસે – અટ્ઠ વિમોક્ખે કાયેન ફુસિત્વા વિહરતીતિ અટ્ઠ સમાપત્તિયો સહજાતનામકાયેન પટિલભિત્વા વિહરતિ. પઞ્ઞાય ચસ્સ દિસ્વાતિ વિપસ્સનાપઞ્ઞાય સઙ્ખારગતં, મગ્ગપઞ્ઞાય ચત્તારિ સચ્ચાનિ પસ્સિત્વા ચત્તારોપિ આસવા ખીણા હોન્તિ. અયં વુચ્ચતીતિ ¶ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો ઉભતોભાગવિમુત્તો નામાતિ વુચ્ચતિ. અયઞ્હિ દ્વીહિ ભાગેહિ દ્વે વારે વિમુત્તોતિ ઉભતોભાગવિમુત્તો. તત્રાયં થેરવાદો – તિપિટકચૂળનાગત્થેરો તાવ આહ – ‘‘સમાપત્તિયા વિક્ખમ્ભનવિમોક્ખેન, મગ્ગેન સમુચ્છેદવિમોક્ખેન ¶ વિમુત્તોતિ ઉભતોભાગેહિ દ્વે વારે વિમુત્તો’’તિ. તિપિટકમહાધમ્મરક્ખિતત્થેરો ‘‘નામનિસ્સિતકો એસો’’તિ વત્વા –

‘‘અચ્ચી યથા વાતવેગેન ખિત્તા, (ઉપસીવાતિ ભગવા;)

અત્થં પલેતિ ન ઉપેતિ સઙ્ખ’’ન્તિ. (સુ. નિ. ૧૦૮૦);

વત્વા સુત્તં આહરિત્વા ‘‘નામકાયતો ચ રૂપકાયતો ચ સુવિમુત્તત્તા ઉભતોભાગવિમુત્તો’’તિ આહ. તિપિટકચૂળાભયત્થેરો પનાહ – ‘‘સમાપત્તિયા વિક્ખમ્ભનવિમોક્ખેન એકવારં વિમુત્તો મગ્ગેન સમુચ્છેદવિમોક્ખેન એકવારં વિમુત્તોતિ ઉભતોભાગવિમુત્તો’’તિ. ઇમે પન તયોપિ થેરા પણ્ડિતા, ‘તિણ્ણમ્પિ વાદે કારણં દિસ્સતી’તિ તિણ્ણમ્પિ ¶ વાદં તન્તિં કત્વા ઠપયિંસુ.

સઙ્ખેપતો પન અરૂપસમાપત્તિયા રૂપકાયતો વિમુત્તો, મગ્ગેન નામકાયતો વિમુત્તોતિ ઉભોહિ ભાગેહિ વિમુત્તત્તા ઉભતોભાગવિમુત્તો. સો ચતુન્નં અરૂપસમાપત્તીનં એકેકતો વુટ્ઠાય સઙ્ખારે સમ્મસિત્વા અરહત્તં પત્તાનં ચતુન્નં, નિરોધા વુટ્ઠાય અરહત્તં પત્તસ્સ અનાગામિનો ચ વસેન પઞ્ચવિધો હોતિ. તત્થ પુરિમા ચત્તારો સમાપત્તિસીસં નિરોધં ન સમાપજ્જન્તીતિ પરિયાયેન ઉભતોભાગવિમુત્તા નામ. અટ્ઠસમાપત્તિલાભી અનાગામી તં સમાપજ્જિત્વા તતો વુટ્ઠાય વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પત્તોતિ નિપ્પરિયાયેન ઉભતોભાગવિમુત્તસેટ્ઠો નામ. નનુ ચ અરૂપાવચરજ્ઝાનમ્પિ ઉપેક્ખાચિત્તેકગ્ગતાહિ દુવઙ્ગિકં રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનમ્પિ, તસ્મા તમ્પિ પદટ્ઠાનં કત્વા અરહત્તં પત્તેન ઉભતોભાગવિમુત્તેન ભવિતબ્બન્તિ? ન ભવિતબ્બં. કસ્મા? રૂપકાયતો અવિમુત્તત્તા. તઞ્હિ કિલેસકાયતોવ વિમુત્તં, ન રૂપકાયતો; તસ્મા તતો વુટ્ઠાય અરહત્તં પત્તો ઉભતોભાગવિમુત્તો નામ ન હોતિ ¶ . અરૂપાવચરં પન નામકાયતો ચ વિમુત્તં રૂપકાયતો ચાતિ તદેવ પાદકં કત્વા અરહત્તં પત્તો ઉભતોભાગવિમુત્તો હોતીતિ વેદિતબ્બો.

૨૫. પઞ્ઞાવિમુત્તનિદ્દેસે – પઞ્ઞાય વિમુત્તોતિ પઞ્ઞાવિમુત્તો. સો સુક્ખવિપસ્સકો ચતૂહિ ¶ ઝાનેહિ વુટ્ઠાય અરહત્તં પત્તા ચત્તારો ચાતિ પઞ્ચવિધો હોતિ. એતેસુ હિ એકોપિ અટ્ઠવિમોક્ખલાભી ન હોતિ. તેનેવ ન હેવ ખો અટ્ઠ વિમોક્ખેતિઆદિમાહ. અરૂપાવચરજ્ઝાનેસુ પન એકસ્મિં સતિ ઉભતોભાગવિમુત્તોયેવ નામ હોતીતિ.

૨૬. કાયસક્ખિનિદ્દેસે – એકચ્ચે આસવાતિ હેટ્ઠિમમગ્ગત્તયવજ્ઝા. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો કાયસક્ખીતિ વુચ્ચતિ. સો હિ ફુટ્ઠન્તં સચ્છિકરોતીતિ કાયસક્ખી. ઝાનફસ્સં પઠમં ફુસતિ, પચ્છા નિરોધં નિબ્બાનં સચ્છિકરોતીતિપિ કાયસક્ખી. સો સોતાપત્તિફલટ્ઠં આદિં કત્વા યાવ અરહત્તમગ્ગટ્ઠા છબ્બિધો હોતિ.

૨૭. દિટ્ઠિપ્પત્તનિદ્દેસે ¶ – ઇદં દુક્ખન્તિ ઇદં દુક્ખં, એત્તકં દુક્ખં, ન ઇતો ઉદ્ધં દુક્ખં. દુક્ખસમુદયાદીસુપિ એસેવ નયો. યથાભૂતં પજાનાતીતિ ઠપેત્વા તણ્હં પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધે ‘દુક્ખસચ્ચ’ન્તિ યાથાવસરસતો પજાનાતિ. તણ્હા પન દુક્ખં જનેતિ નિબ્બત્તેતિ, પભાવેતિ, તતો તં દુક્ખં સમુદેતિ; તસ્મા નં અયં ‘દુક્ખસમુદયો’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ. યસ્મા પન ઇદં દુક્ખઞ્ચ સમુદયો ચ નિબ્બાનં પત્વા નિરુજ્ઝન્તિ વૂપસમ્મન્તિ અપ્પવત્તિં ગચ્છન્તિ; તસ્મા નં ‘અયં દુક્ખનિરોધો’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ. અરિયો પન અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો, તં દુક્ખનિરોધં ગચ્છતિ; તેન તં ‘અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ. એત્તાવતા નાનાક્ખણે સચ્ચવવત્થાનં દસ્સિતં. ઇદાનિ એકક્ખણે દસ્સેતું તથાગતપ્પવેદિતાતિઆદિમાહ. તત્થ તથાગતપ્પવેદિતાતિ મહાબોધિમણ્ડે નિસીદત્વા તથાગતેન પટિવિદ્ધા વિદિતા પાકટીકતા. ધમ્માતિ ચતુસચ્ચધમ્મા. વોદિટ્ઠા હોન્તીતિ સુદિટ્ઠા હોન્તિ. વોચરિતાતિ સુચરિતા. તેસુ અનેન પઞ્ઞા સુટ્ઠુ ચરાપિતા હોતીતિ અત્થો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો દિટ્ઠિપ્પત્તોતિ વુચ્ચતિ. અયઞ્હિ દિટ્ઠન્તં પત્તો. ‘‘દુક્ખા સઙ્ખારા, સુખો નિરોધો’’તિ ઞાણં હોતિ ¶ . દિટ્ઠં વિદિતં સચ્છિકતં પસ્સિતં પઞ્ઞાયાતિ દિટ્ઠપ્પત્તો. અયમ્પિ કાયસક્ખી વિય છબ્બિધોવ હોતિ.

૨૮. સદ્ધાવિમુત્તનિદ્દેસે – નો ચ ખો યથા દિટ્ઠિપ્પત્તસ્સાતિ યથા દિટ્ઠિપ્પત્તસ્સ આસવા પરિક્ખીણા, ન એવં સદ્ધાવિમુત્તસ્સાતિ અત્થો. કિં પન નેસં કિલેસપ્પહાને નાનત્તં અત્થીતિ? નત્થિ. અથ કસ્મા સદ્ધાવિમુત્તો દિટ્ઠિપ્પત્તં ન પાપુણાતીતિ? આગમનીયનાનત્તેન. દિટ્ઠિપ્પતો હિ આગમનમ્હિ કિલેસે વિક્ખમ્ભેન્તો અપ્પદુક્ખેન અપ્પકસિરેન અકિલમન્તોવ ¶ વિક્ખમ્ભેતું સક્કોતિ. સદ્ધાવિમુત્તો ¶ પન દુક્ખેન કસિરેન કિલમન્તો હુત્વા વિક્ખમ્ભેતું સક્કોતિ, તસ્મા દિટ્ઠિપ્પત્તં ન પાપુણાતિ. અપિચ નેસં પઞ્ઞાયપિ નાનત્તં અત્થિયેવ. દિટ્ઠિપ્પત્તસ્સ હિ ઉપરિ તિણ્ણં મગ્ગાનં વિપસ્સનાઞાણં તિક્ખં સૂરં પસન્નં હુત્વા વહતિ. સદ્ધાવિમુત્તસ્સ વિપસ્સનાઞાણં નો તિક્ખં સૂરં પસન્નં હુત્વા વહતિ, તસ્માપિ સો દિટ્ઠિપ્પત્તં ન પાપુણાતિ.

યથા હિ દ્વીસુ તરુણેસુ સિપ્પં દસ્સેન્તેસુ એકસ્સ હત્થે તિખિણો અસિ, એકસ્સ કુણ્ઠો. તિખિણેન અસિના કદલી છિજ્જમાના સદ્દં ન કરોતિ. કુણ્ઠેન અસિના છિજ્જમાના ‘કટકટા’તિ સદ્દં કરોતિ. તત્થ તિખિણેન અસિના સદ્દં અકરોન્તિયા એવ કદલિયા છેદનં વિય દિટ્ઠિપ્પત્તસ્સ તિણ્ણં મગ્ગાનં વિપસ્સનાઞાણસ્સ તિખિણસૂરવિપ્પસન્નભાવો. કુણ્ઠેન અસિના સદ્દં કરોન્તિયાપિ કદલિયા છેદનં વિય સદ્ધાવિમુત્તસ્સ તિણ્ણં મગ્ગાનં વિપસ્સનાઞાણસ્સ અતિખિણઅસૂરઅપ્પસન્નભાવો વેદિતબ્બો. ઇમં પન નયં ‘નો’તિ પટિક્ખિપિત્વા, આગમનીયનાનત્તેનેવ સદ્ધાવિમુત્તો દિટ્ઠિપ્પત્તં ન પાપુણાતીતિ સન્નિટ્ઠાનં કતં.

આગમટ્ઠકથાસુ પન વુત્તં – ‘‘એતેસુ હિ સદ્ધાવિમુત્તસ્સ પુબ્બભાગમગ્ગક્ખણે સદ્દહન્તસ્સ વિય ઓકપ્પેન્તસ્સ વિય અધિમુચ્ચન્તસ્સ વિય ચ કિલેસક્ખયો હોતિ. દિટ્ઠિપ્પત્તસ્સ પુબ્બભાગમગ્ગક્ખણે કિલેસચ્છેદકઞાણં અદન્ધં તિખિણં સૂરં હુત્વા વહતિ. તસ્મા યથા નામ અતિખિણેન અસિના કદલિં છિન્દન્તસ્સ છિન્નટ્ઠાનં ન મટ્ઠં હોતિ, અસિ ન સીઘં વહતિ, સદ્દો સુય્યતિ, બલવતરો વાયામો કાતબ્બો હોતિ ¶ ; એવરૂપા સદ્ધાવિમુત્તસ્સ પુબ્બભાગમગ્ગભાવના. યથા પન સુનિસિતેનેવ અસિના કદલિં છિન્દન્તસ્સ છિન્નટ્ઠાનં મટ્ઠં હોતિ, અસિ સીઘં વહતિ, સદ્દો ન સુય્યતિ, બલવવાયામકિચ્ચં ન હોતિ; એવરૂપા ¶ દિટ્ઠિપ્પત્તસ્સ પુબ્બભાગમગ્ગભાવના વેદિતબ્બા’’તિ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો સદ્ધાવિમુત્તોતિ વુચ્ચતિ. અયઞ્હિ સદ્દહન્તો વિમુત્તોતિ સદ્ધાવિમુત્તો. અયમ્પિ કાયસક્ખી વિય છબ્બિધોવ હોતિ.

૨૯. ધમ્માનુસારીનિદ્દેસે – પટિપન્નસ્સાતિ ઇમિના સોતાપત્તિમગ્ગટ્ઠો દસ્સિતો. અધિમત્તન્તિ બલવં. પઞ્ઞં વાહેતીતિ પઞ્ઞાવાહી. પઞ્ઞા ઇમં પુગ્ગલં વહતીતિ પઞ્ઞાવાહીતિપિ ¶ વુત્તં હોતિ. પઞ્ઞાપુબ્બઙ્ગમન્તિ પઞ્ઞં પુરેચારિકં કત્વા. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો ધમ્માનુસારીતિ વુચ્ચતિ. સો હિ પઞ્ઞાસઙ્ખાતેન ધમ્મેન સરતિ અનુસ્સરતીતિ ધમ્માનુસારી. સોતાપત્તિમગ્ગટ્ઠસ્સેવેતં નામં. ફલે પન પત્તે દિટ્ઠિપ્પત્તો નામ હોતિ.

૩૦. સદ્ધાનુસારીનિદ્દેસેપિ – સદ્ધં વાહેતીતિ સદ્ધાવાહી. સદ્ધા ઇમં પુગ્ગલં વહતીતિ સદ્ધાવાહીતિપિ વુત્તમેવ. સદ્ધાપુબ્બઙ્ગમન્તિ સદ્ધં પુરેચારિકં કત્વા. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો સદ્ધાનુસારીતિ વુચ્ચતિ. સો હિ સદ્ધાય સરતિ. અનુસ્સરતીતિ સદ્ધાનુસારી. સોતાપત્તિમગ્ગટ્ઠસ્સેવેતં નામં. ફલે પન પત્તે સદ્ધાવિમુત્તો નામ હોતિ. લોકુત્તરધમ્મઞ્હિ નિબ્બત્તેન્તાનં દ્વે ધુરાનિ નામ, દ્વે અભિનિવેસા નામ, દ્વે સીસાનિ નામ. તત્થ સદ્ધાધુરં પઞ્ઞાધુરન્તિ – દ્વે ધુરાનિ નામ. એકો પન ભિક્ખુ સમથાભિનિવેસેન અભિનિવિસતિ, એકો વિપસ્સનાભિનિવેસેનાતિ – ઇમે દ્વે અભિનિવેસા નામ. એકો ચ મત્થકં પાપુણન્તો ઉભતોભાગવિમુત્તો હોતિ, એકો પઞ્ઞાવિમુત્તોતિ – ઇમાનિ દ્વે સીસાનિ નામ. યે કેચિ હિ લોકુત્તરધમ્મં નિબ્બત્તેન્તિ, સબ્બે તે ઇમે દ્વે ધમ્મે ધુરં કત્વા ઇમેસુ દ્વીસુ ઠાનેસુ અભિનિવિસિત્વા ઇમેહિ દ્વીહિ ઠાનેહિ વિમુચ્ચન્તિ. તેસુ યો ભિક્ખુ અટ્ઠસમાપત્તિલાભી પઞ્ઞં ધુરં કત્વા સમથવસેન અભિનિવિટ્ઠો અઞ્ઞતરં અરૂપસમાપત્તિં પદટ્ઠાનં કત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ, સો સોતાપત્તિમગ્ગક્ખણે ધમ્માનુસારી નામ. પરતો પન છસુ ઠાનેસુ કાયસક્ખી નામ. અરહત્તફલે પત્તે ઉભતોભાગવિમુત્તો નામ.

અપરો ¶ પઞ્ઞમેવ ¶ ધુરં કત્વા વિપસ્સનાવસેન અભિનિવિટ્ઠો સુદ્ધસઙ્ખારે વા રૂપાવચરજ્ઝાનેસુ વા અઞ્ઞતરં સમ્મસિત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ, અયમ્પિ સોતાપત્તિમગ્ગક્ખણેયેવ ધમ્માનુસારી નામ. પરતો પન છસુ ઠાનેસુ દિટ્ઠિપ્પત્તો નામ. અરહત્તે પત્તે પઞ્ઞાવિમુત્તો નામ. ઇધ દ્વે નામાનિ અપુબ્બાનિ, તાનિ પુરિમેહિ સદ્ધિં પઞ્ચ હોન્તિ. અપરો અટ્ઠસમાપત્તિલાભી સદ્ધં ધુરં કત્વા સમાધિવસેન અભિનિવિટ્ઠો અઞ્ઞતરં અરૂપસમાપત્તિં પદટ્ઠાનં કત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ – અયં સોતાપત્તિમગ્ગક્ખણે સદ્ધાનુસારી નામ. પરતો છસુ ઠાનેસુ કાયસક્ખીયેવ નામ. અરહત્તે પત્તે ઉભતોભાગવિમુત્તોયેવ નામ. ઇધ એકમેવ નામં અપુબ્બં. તેન સદ્ધિં પુરિમાનિ પઞ્ચ છ હોન્તિ. અપરો સદ્ધમેવ ધુરં કત્વા વિપસ્સનાવસેન અભિનિવિટ્ઠો સુદ્ધસઙ્ખારે વા રૂપાવચરજ્ઝાનેસુ વા અઞ્ઞતરં સમ્મસિત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ. અયમ્પિ સોતાપત્તિમગ્ગક્ખણે સદ્ધાનુસારી ¶ નામ. પરતો છસુ ઠાનેસુ સદ્ધાવિમુત્તો નામ. અરહત્તે પત્તે પઞ્ઞાવિમુત્તો નામ. ઇધાપિ એકમેવ નામં અપુબ્બં. તેન સદ્ધિં પુરિમાનિ છ સત્ત હોન્તિ. ઇમે સત્ત પુગ્ગલા લોકે અગ્ગદક્ખિણેય્યા નામાતિ.

૩૧. સત્તક્ખત્તુપરમનિદ્દેસે – સત્તક્ખત્તુન્તિ સત્તવારે. સત્તક્ખત્તુપરમા ભવૂપપત્તિ અત્તભાવગ્ગહણં અસ્સ, તતો પરં અટ્ઠમં ભવં નાદિયતીતિ સત્તક્ખત્તુપરમો. સોતાપન્નો હોતીતિ એત્થ સોતોતિ અરિયમગ્ગો, તેન સમન્નાગતો સોતાપન્નો નામ. યથાહ –

‘‘સોતો સોતોતિ હિદં, સારિપુત્ત, વુચ્ચતિ. કતમો નુ ખો, સારિપુત્ત, સોતોતિ? અયમેવ હિ, ભન્તે, અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો સોતો, સેય્યથિદં – સમ્માદિટ્ઠિ…પે… સમ્માસમાધીતિ. સોતાપન્નો સોતાપન્નોતિ, હિદં, સારિપુત્ત, વુચ્ચતિ. કતમો નુ ખો, સારિપુત્ત, સોતાપન્નોતિ? યો હિ, ભન્તે, ઇમિના અરિયેન અટ્ઠઙ્ગિકેન મગ્ગેન સમન્નાગતો અયં વુચ્ચતિ સોતાપન્નો, સ્વાયં આયસ્મા એવંનામો એવંગોત્તો ઇતિ વા’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૦૧).

એવં ¶ મગ્ગક્ખણેપિ સોતાપન્નો નામ હોતિ. ઇધ ¶ પન મગ્ગેન ફલસ્સ નામં દિન્નન્તિ ફલક્ખણે સોતાપન્નો અધિપ્પેતો.

અવિનિપાતધમ્મોતિ વિનિપાતસઙ્ખાતં અપાયં ઉપપત્તિવસેન અનાગમનસભાવો. નિયતોતિ મગ્ગનિયામેન નિયતો. સમ્બોધિપરાયણોતિ બુજ્ઝનકભાવપરાયણો. સો હિ પટિલદ્ધમગ્ગેન બુજ્ઝતીતિ સમ્બોધિપરાયણો. ઉપરિ તીહિ મગ્ગેહિ અવસ્સં બુજ્ઝિસ્સતીતિ સમ્બોધિપરાયણો. દેવે ચ મનુસ્સે ચાતિ દેવલોકઞ્ચ મનુસ્સલોકઞ્ચ. સન્ધાવિત્વા સંસરિત્વાતિ પટિસન્ધિવસેન અપરાપરં ગન્ત્વા. દુક્ખસ્સન્તં કરોતીતિ વટ્ટદુક્ખસ્સ પરિયન્તં પરિવટુમં કરોતિ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો સત્તક્ખત્તુપરમો નામ વુચ્ચતિ. અયં પન કાલેન દેવલોકસ્સ કાલેન મનુસ્સલોકસ્સ વસેન મિસ્સકભવેન કથિતોતિ વેદિતબ્બો.

૩૨. કોલંકોલનિદ્દેસે – કુલતો કુલં ગચ્છતીતિ કોલંકોલો. સોતાપત્તિફલસચ્છિકિરિયતો હિ પટ્ઠાય નીચે કુલે ઉપપત્તિ નામ નત્થિ, મહાભોગકુલેસુયેવ નિબ્બત્તતીતિ ¶ અત્થો. દ્વે વા તીણિ વા કુલાનીતિ દેવમનુસ્સવસેન દ્વે વા તયો વા ભવે. ઇતિ અયમ્પિ મિસ્સકભવેનેવ કથિતો. દેસનામત્તમેવ ચેતં – ‘દ્વે વા તીણિ વા’તિ. યાવ છટ્ઠભવા સંસરન્તોપિ પન કોલંકોલોવ હોતિ.

૩૩. એકબીજિનિદ્દેસે – ખન્ધબીજં નામ કથિતં. યસ્સ હિ સોતાપન્નસ્સ એકંયેવ ખન્ધબીજં અત્થિ, એકં અત્તભાવગ્ગહણં, સો એકબીજી નામ. માનુસકં ભવન્તિ ઇદં પનેત્થ દેસનામત્તમેવ. દેવભવં નિબ્બત્તેતીતિપિ પન વત્તું વટ્ટતિયેવ. ભગવતા ગહિતનામવસેનેવ ચેતાનિ એતેસં નામાનિ. એત્તકં ઠાનં ગતો સત્તક્ખત્તુપરમો નામ હોતિ, એત્તકં કોલંકોલો, એત્તકં એકબીજીતિ ભગવતા એતેસં નામં ગહિતં. નિયમતો પન અયં સત્તક્ખત્તુપરમો, અયં કોલંકોલો, અયં એકબીજીતિ નત્થિ.

કો ¶ પન તેસં એતં પભેદં નિયમેતીતિ? કેચિ તાવ થેરા ‘પુબ્બહેતુ નિયમેતી’તિ વદન્તિ, કેચિ ‘પઠમમગ્ગો’, કેચિ ‘ઉપરિ તયો મગ્ગા’, કેચિ ‘તિણ્ણં મગ્ગાનં વિપસ્સના’તિ. તત્થ ‘પુબ્બહેતુ નિયમેતી’તિ વાદે ‘પઠમમગ્ગસ્સ ઉપનિસ્સયો કતો નામ હોતિ, ઉપરિ તયો મગ્ગા નિરુપનિસ્સયા ઉપ્પન્ના’તિ વચનં આપજ્જતિ. ‘પઠમમગ્ગો નિયમેતી’તિ ¶ વાદે ઉપરિ તિણ્ણં મગ્ગાનં નિરત્થકતા આપજ્જતિ. ‘ઉપરિ તયો મગ્ગા નિયમેન્તી’તિ વાદે ‘અટ્ઠમમગ્ગે અનુપ્પન્નેયેવ ઉપરિ તયો મગ્ગા ઉપ્પન્ના’તિ આપજ્જતિ. ‘તિણ્ણં મગ્ગાનં વિપસ્સના નિયમેતી’તિ વાદો પન યુજ્જતિ. સચે હિ ઉપરિ તિણ્ણં મગ્ગાનં વિપસ્સના બલવતી હોતિ, એકબીજી નામ હોતિ; તતો મન્દતરાય કોલંકોલો; તતો મન્દતરાય સત્તક્ખત્તુપરમોતિ.

એકચ્ચો હિ સોતાપન્નો વટ્ટજ્ઝાસયો હોતિ, વટ્ટાભિરતો, પુનપ્પુનં વટ્ટસ્મિંયેવ વિચરતિ સન્દિસ્સતિ. અનાથપિણ્ડિકો સેટ્ઠિ, વિસાખા ઉપાસિકા, ચૂળરથમહારથા દેવપુત્તા, અનેકવણ્ણો દેવપુત્તો, સક્કો દેવરાજા, નાગદત્તો દેવપુત્તોતિ ઇમે હિ એત્તકા જના વટ્ટજ્ઝાસયા વટ્ટાભિરતા આદિતો પટ્ઠાય છ દેવલોકે સોધેત્વા અકનિટ્ઠે ઠત્વા પરિનિબ્બાયિસ્સન્તિ, ઇમે ઇધ ન ગહિતા. ન કેવલઞ્ચિમે; યોપિ મનુસ્સેસુયેવ સત્તક્ખત્તું સંસરિત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ, યોપિ દેવલોકે નિબ્બત્તો દેવેસુયેવ સત્તક્ખત્તું અપરાપરં સંસરિત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ, ઇમેપિ ઇધ ન ગહિતા. મિસ્સકભવવસેનેવ પનેત્થ સત્તક્ખત્તુપરમકોલંકોલા ¶ માનુસકભવનિબ્બત્તકોયેવ ચ એકબીજી ગહિતોતિ વેદિતબ્બો. તત્થ એકેકો દુક્ખાપટિપદાદિવસેન ચતુબ્બિધભાવં આપજ્જતિ. સદ્ધાધુરેનેવ ચત્તારો સત્તક્ખત્તુપરમા, ચત્તારો કોલંકોલા, ચત્તારો એકબીજિનોતિ દ્વાદસ હોન્તિ. સચે પઞ્ઞાય સક્કા નિબ્બત્તેતું, ‘અહં લોકુત્તરં ધમ્મં નિબ્બત્તેસ્સામી’તિ એવં પઞ્ઞં ધુરં કત્વા સત્તક્ખત્તુપરમાદિભાવં પત્તાપિ પટિપદાવસેન દ્વાદસેવાતિ ઇમે ચતુવીસતિ સોતાપન્ના ઇહટ્ઠકનિજ્ઝાનિકવસેનેવ ઇમસ્મિં ઠાને કથિતાતિ વેદિતબ્બા.

૩૪. સકદાગામિનિદ્દેસે – પટિસન્ધિવસેન સકિં આગચ્છતીતિ સકદાગામી. સકિદેવાતિ એકવારંયેવ. ઇમં લોકં આગન્ત્વાતિ ઇમિના પઞ્ચસુ ¶ સકદાગામીસુ ચત્તારો વજ્જેત્વા એકોવ ગહિતો. એકચ્ચો હિ ઇધ સકદાગામિફલં પત્વા ઇધેવ પરિનિબ્બાયતિ, એકચ્ચો ઇધ પત્વા દેવલોકે પરિનિબ્બાયતિ, એકચ્ચો દેવલોકે પત્વા તત્થેવ પરિનિબ્બાયતિ, એકચ્ચો દેવલોકે ¶ પત્વા ઇધૂપપજ્જિત્વા પરિનિબ્બાયતિ – ઇમે ચત્તારોપિ ઇધ ન ગહિતા. યો પન ઇધ પત્વા દેવલોકે યાવતાયુકં વસિત્વા પુન ઇધૂપપજ્જિત્વા પરિનિબ્બાયતિ – અયં એકોવ ઇધ ગહિતોતિ વેદિતબ્બો. સેસમેત્થ યં વત્તબ્બં સિયા તં સબ્બં હેટ્ઠા ધમ્મસઙ્ગહટ્ઠકથાયં લોકુત્તરકુસલનિદ્દેસે વુત્તમેવ. ઇમસ્સ પન સકદાગામિનો એકબીજિના સદ્ધિં કિં નાનાકરણન્તિ? એકબીજિસ્સ એકાવ પટિસન્ધિ, સકદાગામિસ્સ દ્વે પટિસન્ધિયો – ઇદં નેસં નાનાકરણન્તિ.

૩૫. અનાગામિનિદ્દેસે – ઓરમ્ભાગિયાનં સંયોજનાનન્તિ ઓરં વુચ્ચતિ કામધાતુ. યસ્સ ઇમાનિ પઞ્ચ બન્ધનાનિ અપ્પહીનાનિ હોન્તિ, સો ભવગ્ગે નિબ્બત્તોપિ ગિલિતબળિસો મચ્છો વિય દીઘસુત્તકેન પાદે બદ્ધકાકો વિય તેહિ બન્ધનેહિ આકડ્ઢિયમાનો કામધાતુયંયેવ પવત્તતીતિ પઞ્ચ બન્ધનાનિ ઓરમ્ભાગિયાનીતિ વુચ્ચન્તિ. હેટ્ઠાભાગિયાનિ હેટ્ઠાકોટ્ઠાસિકાનીતિ અત્થો. પરિક્ખયાતિ તેસં બન્ધનાનં પરિક્ખયેન. ઓપપાતિકોતિ ઉપપાતયોનિકો. ઇમિનાસ્સ ગબ્ભસેય્યા પટિક્ખિત્તા. તત્થ પરિનિબ્બાયીતિ તત્થ સુદ્ધાવાસલોકે પરિનિબ્બાયિતા. અનાવત્તિધમ્મો તસ્મા લોકાતિ પટિસન્ધિગ્ગહણવસેન તસ્મા લોકા ઇધ અનાવત્તનસભાવો. બુદ્ધદસ્સનથેરદસ્સનધમ્મસ્સવનાનં પનત્થાયસ્સ આગમનં અનિવારિતં. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવંવિધો પુગ્ગલો પટિસન્ધિવસેન પુન અનાગમનતો અનાગામી નામ વુચ્ચતિ.

૩૬. અન્તરાપરિનિબ્બાયિનિદ્દેસે ¶ – ઉપપન્નં વા સમનન્તરાતિ ઉપપન્નસમનન્તરા વા હુત્વા. અપ્પત્તં વા વેમજ્ઝં આયુપ્પમાણન્તિ આયુપ્પમાણં વેમજ્ઝં અપ્પત્તં વા હુત્વા અરિયમગ્ગં સઞ્જનેતીતિ અત્થો. વાસદ્દવિકપ્પતો પન વેમજ્ઝં પત્તન્તિપિ અત્થો વેદિતબ્બો. એવં તયો અન્તરાપરિનિબ્બાયિનો સિદ્ધા હોન્તિ. ઉપરિટ્ઠિમાનં સંયોજનાનન્તિ ઉપરિ પઞ્ચન્નં ઉદ્ધમ્ભાગિયસંયોજનાનં અટ્ઠન્નં વા કિલેસાનં. પહાનાયાતિ એતેસં પજહનત્થાય ¶ મગ્ગં સઞ્જનેતિ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો આયુવેમજ્ઝસ્સ અન્તરાયેવ પરિનિબ્બાયનતો અન્તરાપરિનિબ્બાયીતિ વુચ્ચતિ.

૩૭. ઉપહચ્ચપરિનિબ્બાયિનિદ્દેસે ¶ – અતિક્કમિત્વા વેમજ્ઝં આયુપ્પમાણન્તિ આયુપ્પમાણં વેમજ્ઝં અતિક્કમિત્વા. ઉપહચ્ચ વા કાલકિરિયન્તિ ઉપગન્ત્વા કાલકિરિયં. આયુક્ખયસ્સ આસન્ને ઠત્વાતિ અત્થો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો અવિહેસુ તાવ કપ્પસહસ્સપ્પમાણસ્સ આયુનો પઞ્ચકપ્પસતસઙ્ખાતં વેમજ્ઝં અતિક્કમિત્વા છટ્ઠે વા કપ્પસતે સત્તમટ્ઠમનવમાનં વા અઞ્ઞતરસ્મિં દસમેયેવ વા કપ્પસતે ઠત્વા અરહત્તં પત્વા કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બાયનતો ઉપહચ્ચપરિનિબ્બાયીતિ વુચ્ચતિ.

૩૮. અસઙ્ખારસસઙ્ખારપરિનિબ્બાયિનિદ્દેસેસુ – અસઙ્ખારેન અપ્પદુક્ખેન અધિમત્તપયોગં અકત્વાવ કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બાનધમ્મોતિ અસઙ્ખારપરિનિબ્બાયી. સસઙ્ખારેન દુક્ખેન કસિરેન અધિમત્તપયોગં કત્વાવ કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બાયનધમ્મોતિ સસઙ્ખારપરિનિબ્બાયી.

૪૦. ઉદ્ધંસોતનિદ્દેસે – ઉદ્ધં વાહિભાવેન ઉદ્ધમસ્સ તણ્હાસોતં વટ્ટસોતં વાતિ ઉદ્ધંસોતો. ઉદ્ધં વા ગન્ત્વા પટિલભિતબ્બતો ઉદ્ધમસ્સ મગ્ગસોતન્તિ ઉદ્ધંસોતો. અકનિટ્ઠં ગચ્છતીતિ અકનિટ્ઠગામી. અવિહા ચુતો અતપ્પં ગચ્છતીતિઆદીસુ અવિહે કપ્પસહસ્સં વસન્તો અરહત્તં પત્તું અસક્કુણિત્વા અતપ્પં ગચ્છતિ. તત્રાપિ દ્વે કપ્પસહસ્સાનિ વસન્તો અરહત્તં પત્તું અસક્કુણિત્વા સુદસ્સં ગચ્છતિ. તત્રાપિ ચત્તારિ કપ્પસહસ્સાનિ વસન્તો અરહત્તં પત્તું અસક્કુણિત્વા સુદસ્સિં ગચ્છતિ. તત્રાપિ અટ્ઠ કપ્પસહસ્સાનિ વસન્તો અરહત્તં પત્તું અસક્કુણિત્વા અકનિટ્ઠં ગચ્છતિ. તત્થ વસન્તો અરિયમગ્ગં સઞ્જનેતીતિ અત્થો.

ઇમેસં ¶ પન અનાગામીનં પભેદજાનનત્થં ઉદ્ધંસોતો અકનિટ્ઠગામીચતુક્કં વેદિતબ્બં. તત્થ યો અવિહતો પટ્ઠાય ચત્તારો દેવલોકે સોધેત્વા અકનિટ્ઠં ગન્ત્વા પરિનિબ્બાયતિ અયં ઉદ્ધંસોતો અકનિટ્ઠગામી નામ. યો પન હેટ્ઠા તયો દેવલોકે સોધેત્વા સુદસ્સીદેવલોકે ઠત્વા પરિનિબ્બાયતિ – અયં ઉદ્ધંસોતો, ન અકનિટ્ઠગામી નામ ¶ . યો પન ઇતો અકનિટ્ઠમેવ ગન્ત્વા પરિનિબ્બાયતિ, અયં ન ઉદ્ધંસોતો, અકનિટ્ઠગામી નામ ¶ . યો પન હેટ્ઠા ચતૂસુ દેવલોકેસુ તત્થ તત્થેવ પરિનિબ્બાયતિ, અયં ન ઉદ્ધંસોતો, ન અકનિટ્ઠગામી નામાતિ. એવમેતે અટ્ઠચત્તાલીસ અનાગામિનો હોન્તિ.

કથં? અવિહે તાવ તયો અન્તરાપરિનિબ્બાયિનો, એકો ઉપહચ્ચપરિનિબ્બાયી, એકો ઉદ્ધંસોતો તે અસઙ્ખારપરિનિબ્બાયિનો પઞ્ચ, સસઙ્ખારપરિનિબ્બાયિનો પઞ્ચાતિ દસ હોન્તિ. તથા અતપ્પાસુદસ્સાસુદસ્સીસૂતિ ચત્તારો દસકા ચત્તાલીસં. અકનિટ્ઠે પન ઉદ્ધંસોતો નત્થિ. તયો પન અન્તરાપરિનિબ્બાયિનો, એકો ઉપહચ્ચપરિનિબ્બાયી. તે અસઙ્ખારપરિનિબ્બાયિનો ચત્તારો, સસઙ્ખારપરિનિબ્બાયિનો ચત્તારોતિ અટ્ઠ. એવં અટ્ઠચત્તાલીસં હોન્તિ.

તે સબ્બેપિ પપટિકોપમાય દીપિતા – દિવસં સન્તત્તાનમ્પિ હિ આરકણ્ટકવિપ્ફલિકનખચ્છેદનાનં અયોમુખે હઞ્ઞમાને પપટિકા ઉપ્પજ્જિત્વાવ નિબ્બાયતિ – એવરૂપો પઠમો અન્તરાપરિનિબ્બાયી વેદિતબ્બો. કસ્મા? ઉપ્પન્નસમનન્તરાવ કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બાયનતો. તતો મહન્તતરે અયોમુખે હઞ્ઞમાને પપટિકા આકાસં ઉલ્લઙ્ઘિત્વા નિબ્બાયતિ – એવરૂપો દુતિયો અન્તરાપરિનિબ્બાયી દટ્ઠબ્બો. કસ્મા? વેમજ્ઝં અપ્પત્વા પરિનિબ્બાયનતો. તતો મહન્તતરે અયોમુખે હઞ્ઞમાને પપટિકા આકાસં ઉલ્લઙ્ઘિત્વા નિવત્તમાના પથવિયં અનુપહચ્ચતલા હુત્વા પરિનિબ્બાયતિ – એવરૂપો તતિયો અન્તરાપરિનિબ્બાયી દટ્ઠબ્બો. કસ્મા? વેમજ્ઝં પત્વા અનુપહચ્ચ પરિનિબ્બાયનતો. તતો મહન્તતરે અયોમુખે હઞ્ઞમાને પપટિકા આકાસં ઉલ્લઙ્ઘિત્વા પથવિયં પતિત્વા ઉપહચ્ચતલા હુત્વા નિબ્બાયતિ – એવરૂપો ઉપહચ્ચપરિનિબ્બાયી વેદિતબ્બો. કસ્મા? કાલકિરિયં ઉપગન્ત્વા આયુગતિં ખેપેત્વા પરિનિબ્બાયનતો. તતો મહન્તતરે અયોમુખે હઞ્ઞમાને પપટિકા પરિત્તે તિણકટ્ઠે પતિત્વા તં પરિત્તં તિણકટ્ઠં ઝાપેત્વા નિબ્બાયતિ – એવરૂપો અસઙ્ખારપરિનિબ્બાયી વેદિતબ્બો. કસ્મા? અપ્પયોગેન લહુસાય ગતિયા પરિનિબ્બાયનતો. તતો મહન્તતરે અયોમુખે હઞ્ઞમાને પપટિકા વિપુલે તિણકટ્ઠપુઞ્જે ¶ પતિત્વા તં વિપુલં તિણકટ્ઠપુઞ્જં ¶ ઝાપેત્વા નિબ્બાયતિ – એવરૂપો સસઙ્ખારપરિનિબ્બાયી વેદિતબ્બો. કસ્મા? સપ્પયોગેન અલહુસાય ¶ ગતિયા પરિનિબ્બાયનતો. અપરા મહન્તેસુ તિણકટ્ઠપુઞ્જેસુ પતતિ, તત્થ મહન્તેસુ તિણકટ્ઠપુઞ્જેસુ ઝાયમાનેસુ વીતચ્ચિતઙ્ગારો વા જાલા વા ઉપ્પતિત્વા કમ્મારસાલં ઝાપેત્વા ગામનિગમનગરરટ્ઠં ઝાપેત્વા સમુદ્દન્તં પત્વા નિબ્બાયતિ – એવરૂપો ઉદ્ધંસોતો અકનિટ્ઠગામી દટ્ઠબ્બો. કસ્મા? અનેકભવબીજવિપ્ફારં ફુસ્સ ફુસ્સ બ્યન્તીકત્વા પરિનિબ્બાયનતો. યસ્મા પન આરકણ્ટકાદિભેદં ખુદ્દકમ્પિ મહન્તમ્પિ અયોકપાલમેવ, તસ્મા સુત્તે સબ્બવારેસુ અયોકપાલન્ત્વેવ વુત્તં (અ. નિ. ૭.૫૫). યથાહ –

‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ એવં પટિપન્નો હોતિ – ‘નો ચસ્સ, નો ચ મે સિયા, ન ભવિસ્સતિ, ન મે ભવિસ્સતિ, યદત્થિ યં ભૂતં, તં પજહામી’’’તિ ઉપેક્ખં પટિલભતિ. સો ભવે ન રજ્જતિ, સમ્ભવે ન રજ્જતિ, અત્થુત્તરિ પદં સન્તં સમ્મપ્પઞ્ઞાય પસ્સતિ. તઞ્ચ ખ્વસ્સ પદં ન સબ્બેન સબ્બં સચ્છિકતં હોતિ. તસ્સ ન સબ્બેન સબ્બં માનાનુસયો પહીનો હોતિ, ન સબ્બેન સબ્બં ભવરાગાનુસયો પહીનો હોતિ, ન સબ્બેન સબ્બં અવિજ્જાનુસયો પહીનો હોતિ. સો પઞ્ચન્નં ઓરમ્ભાગિયાનં સંયોજનાનં પરિક્ખયા અન્તરાપરિનિબ્બાયી હોતિ. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, દિવસં સન્તત્તે અયોકપાલે હઞ્ઞમાને પપટિકા નિબ્બત્તિત્વા નિબ્બાયેય્ય; એવમેવ ખો ¶ , ભિક્ખવે, ભિક્ખુ એવં પટિપન્નો હોતિ – નો ચસ્સ…પે… અન્તરાપરિનિબ્બાયી હોતિ.

‘‘ઇધ પન, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ એવં પટિપન્નો હોતિ – નો ચસ્સ…પે… અન્તરાપરિનિબ્બાયી હોતિ. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, દિવસં સન્તત્તે અયોકપાલે હઞ્ઞમાને પપટિકા નિબ્બત્તિત્વા ઉપ્પતિત્વા નિબ્બાયેય્ય; એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ એવં પટિપન્નો હોતિ – નો ચસ્સ…પે… અન્તરાપરિનિબ્બાયી હોતિ.

‘‘ઇધ પન, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ એવં પટિપન્નો હોતિ – નો ચસ્સ…પે… અન્તરાપરિનિબ્બાયી ¶ હોતિ. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, દિવસં સન્તત્તે અયોકપાલે હઞ્ઞમાને પપટિકા નિબ્બત્તિત્વા ઉપ્પતિત્વા અનુપહચ્ચ ¶ તલં નિબ્બાયેય્ય; એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ એવં પટિપન્નો હોતિ – નો ચસ્સ…પે… અન્તરાપરિનિબ્બાયી હોતિ.

‘‘ઇધ પન, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ એવં પટિપન્નો હોતિ – નો ચસ્સ…પે… ઉપહચ્ચપરિનિબ્બાયી હોતિ. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, દિવસં સન્તત્તે અયોકપાલે હઞ્ઞમાને પપટિકા નિબ્બત્તિત્વા ઉપ્પતિત્વા ઉપહચ્ચ તલં નિબ્બાયેય્ય; એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ એવં પટિપન્નો હોતિ – નો ચસ્સ…પે… ઉપહચ્ચપરિનિબ્બાયી હોતિ.

‘‘ઇધ પન, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ એવં પટિપન્નો હોતિ – નો ચસ્સ…પે… પરિક્ખયા અસઙ્ખારપરિનિબ્બાયી હોતિ. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, દિવસં સન્તત્તે અયોકપાલે હઞ્ઞમાને પપટિકા નિબ્બત્તિત્વા ઉપ્પતિત્વા પરિત્તે તિણપુઞ્જે વા કટ્ઠપુઞ્જે વા નિપતેય્ય, સા તત્થ અગ્ગિમ્પિ જનેય્ય, ધૂમમ્પિ જનેય્ય, અગ્ગિમ્પિ જનેત્વા ધૂમમ્પિ જનેત્વા તમેવ પરિત્તં તિણપુઞ્જં વા ¶ કટ્ઠપુઞ્જં વા પરિયાદિયિત્વા અનાહારા નિબ્બાયેય્ય; એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ એવં પટિપન્નો હોતિ – નો ચસ્સ…પે… પરિક્ખયા અસઙ્ખારપરિનિબ્બાયી હોતિ.

‘‘ઇધ પન, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ એવં પટિપન્નો હોતિ – નો ચસ્સ…પે… સસઙ્ખારપરિનિબ્બાયી હોતિ. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, દિવસં સન્તત્તે અયોકપાલે હઞ્ઞમાને પપટિકા નિબ્બત્તિત્વા ઉપ્પતિત્વા વિપુલે તિણપુઞ્જે વા કટ્ઠપુઞ્જે વા નિપતેય્ય, સા તત્થ અગ્ગિમ્પિ જનેય્ય…પે… તમેવ વિપુલં તિણપુઞ્જં વા કટ્ઠપુઞ્જં વા પરિયાદિયિત્વા અનાહારા નિબ્બાયેય્ય; એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ એવં પટિપન્નો હોતિ – નો ચસ્સ…પે… સસઙ્ખારપરિનિબ્બાયી હોતિ.

‘‘ઇધ પન, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ એવં પટિપન્નો હોતિ – નો ચસ્સ…પે… પરિક્ખયા ઉદ્ધંસોતો હોતિ અકનિટ્ઠગામી. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, દિવસં સન્તત્તે અયોકપાલે હઞ્ઞમાને પપટિકા નિબ્બત્તિત્વા ઉપ્પતિત્વા મહન્તે તિણપુઞ્જે વા કટ્ઠપુઞ્જે વા નિપતેય્ય, સા તત્થ અગ્ગિમ્પિ જનેય્ય…પે… તમેવ મહન્તં તિણપુઞ્જં વા કટ્ઠપુઞ્જં વા પરિયાદિયિત્વા ગચ્છમ્પિ દહેય્ય, દાયમ્પિ દહેય્ય ¶ , ગચ્છમ્પિ દહિત્વા દાયમ્પિ ¶ દહિત્વા હરિતન્તં વા પથન્તં વા સેલન્તં વા ઉદકન્તં વા રમણીયં વા ભૂમિભાગં આગમ્મ અનાહારા નિબ્બાયેય્ય; એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ એવં પટિપન્નો હોતિ – નો ચસ્સ…પે… પરિક્ખયા ઉદ્ધંસોતો હોતિ અકનિટ્ઠગામી’’તિ (અ. નિ. ૭.૫૫).

૪૧-૪૪. સોતાપત્તિફલસચ્છિકિરિયાય પટિપન્નાદિનિદ્દેસા ઉત્તાનત્થાવ. અયં વુચ્ચતિ પુગ્ગલો અરહાતિ એત્થ પન દ્વાદસ અરહન્તો વેદિતબ્બા. કથં? તયો હિ વિમોક્ખા – સુઞ્ઞતો, અનિમિત્તો, અપ્પણિહિતોતિ. તત્થ સુઞ્ઞતવિમોક્ખેન વિમુત્તખીણાસવો પટિપદાવસેન ચતુબ્બિધો હોતિ; તથા અનિમિત્તઅપ્પણિહિતવિમોક્ખેહીતિ – એવં દ્વાદસ અરહન્તો વેદિતબ્બા. ઇતિ ઇમે દ્વાદસ અરહન્તો વિય દ્વાદસેવ સકદાગામિનો, ચતુવીસતિ સોતાપન્ના, અટ્ઠચત્તાલીસ અનાગામિનોતિ એત્તકા પુગ્ગલા ઇતો મુચ્ચિત્વા બહિદ્ધા નુપ્પજ્જન્તિ, ઇમસ્મિઞ્ઞેવ સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધસાસને ઉપ્પજ્જન્તીતિ.

૪૫. દુકનિદ્દેસે કોધનોતિ કુજ્ઝનસીલો મહાકોધો. એવં પુગ્ગલં પુચ્છિત્વાપિ ધમ્મેન પુગ્ગલં દસ્સેતું તત્થ કતમો કોધોતિઆદિમાહ. ઉપનાહીનિદ્દેસાદીસુપિ એસેવ નયો. કોધો કુજ્ઝનાતિઆદીનિ હેટ્ઠા વુત્તત્થાનેવ. તથા ઉપનાહીનિદ્દેસાદીસુ પુબ્બકાલં કોધોતિઆદીનિ. અયં કોધો અપ્પહીનોતિ અયં એત્તકો કોધો વિક્ખમ્ભનપ્પહાનેન વા તદઙ્ગપ્પહાનેન વા સમુચ્છેદપ્પહાનેન વા અપ્પહીનો. પરતો ઉપનાહાદીસુપિ એસેવ નયો.

૫૩. અહિરિકનિદ્દેસાદીસુ – ઇમિના અહિરિકેનાતિ ઇમિના એવંપકારેન અહિરિકધમ્મેન સમન્નાગતો. ઇમિના અનોત્તપ્પેનાતિઆદીસુપિ એસેવ નયો.

૬૩. અજ્ઝત્તસંયોજનોતિ ¶ ¶ અજ્ઝત્તબન્ધનો. બહિદ્ધાસંયોજનોતિ બહિદ્ધાબન્ધનો. તે ઉભોપિ વચ્છકસાલૂપમાય દીપેતબ્બા. વચ્છકસાલાય હિ અન્તો બદ્ધો અન્તોયેવ ¶ સયિતવચ્છકો વિય ઇધટ્ઠકસોતાપન્નસકદાગામિનો. તેસઞ્હિ બન્ધનમ્પિ ઇધેવ, સયમ્પિ ઇધેવ. અન્તો બદ્ધો પન બહિ સયિતવચ્છકો વિય રૂપારૂપભવે સોતાપન્નસકદાગામિનો. તેસઞ્હિ બન્ધનમેવ ઇધ, સયં પન બ્રહ્મલોકે ઠિતા. બહિ બદ્ધો બહિ સયિતવચ્છકો વિય રૂપારૂપભવે અનાગામી. તસ્સ હિ બન્ધનમ્પિ બહિદ્ધા, સયમ્પિ બહિદ્ધાવ. બહિ બદ્ધો પન અન્તોસયિતવચ્છકો વિય ઇધટ્ઠકઅનાગામી. તસ્સ હિ બન્ધનં રૂપારૂપભવેસુ, સયં પન ઇધ ઠિતો.

૬૫. અક્કોધનનિદ્દેસાદીસુ – પહીનોતિ વિક્ખમ્ભનપ્પહાનેન વા, તદઙ્ગપ્પહાનેન વા, સમુચ્છેદપ્પહાનેન વા પહીનો.

૮૩. દુલ્લભનિદ્દેસે – દુલ્લભાતિ ન સુલભા. પુબ્બકારીતિ પઠમમેવ કારકો. કતવેદીતિ કતં વેદેતિ, વિદિતં પાકટં કરોતિ. તે અગારિયાનગારિયેહિ દીપેતબ્બા. અગારિયેસુ હિ માતાપિતરો પુબ્બકારિનો નામ. પુત્તધીતરો પન માતાપિતરો પટિજગ્ગન્તા અભિવાદનાદીનિ તેસં કુરુમાના કતવેદિનો નામ. અનગારિયેસુ આચરિયુપજ્ઝાયા પુબ્બકારિનો નામ. અન્તેવાસિકસદ્ધિવિહારિકા આચરિયુપજ્ઝાયે પટિજગ્ગન્તા અભિવાદનાદીનિ તેસં કુરુમાના કતવેદિનો નામ. તેસં આવિભાવત્થાય ઉપજ્ઝાયપોસકસોણત્થેરાદીનં વત્થૂનિ કથેતબ્બાનિ.

અપરો નયો – પરેન અકતેયેવ ઉપકારે અત્તનિ કતં ઉપકારં અનપેક્ખિત્વા કારકો પુબ્બકારી, સેય્યથાપિ માતાપિતરો ચેવ આચરિયુપજ્ઝાયા ચ. સો દુલ્લભો; સત્તાનં તણ્હાભિભૂતત્તા. પરેન કતસ્સ ઉપકારસ્સ અનુરૂપપ્પવત્તિં અત્તનિ કતં ઉપકારં ઉપકારતો જાનન્તો, વેદિયન્તો, કતઞ્ઞુકતવેદી. સેય્યથાપિ માતાપિતુઆચરિયુપજ્ઝાયેસુ સમ્મા પટિપન્નો. સોપિ દુલ્લભો; સત્તાનં અવિજ્જાભિભૂતત્તા.

અપિચ – અકારણવચ્છલો પુબ્બકારી, સકારણવચ્છલો કતઞ્ઞુકતવેદી. ‘કરિસ્સતિ મે’તિ એવમાદિકારણનિરપેક્ખકિરિયો ¶ પુબ્બકારી. ‘કરિસ્સતિ ¶ મે’તિ એવમાદિકારણસાપેક્ખકિરિયો કતઞ્ઞુકતવેદી. તમોજોતિપરાયણો પુબ્બકારી, જોતિજોતિપરાયણો કતઞ્ઞુકતવેદી. દેસેતા પુબ્બકારી, પટિપજ્જિતા કતઞ્ઞુકતવેદી. સદેવકે લોકે અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો ¶ પુબ્બકારી, અરિયસાવકો કતઞ્ઞુકતવેદીતિ. દુકનિપાતટ્ઠકથાયં (અ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨.૧૨૦) પન – ‘‘‘પુબ્બકારી’તિ પઠમં ઉપકારસ્સ કારકો, ‘કતઞ્ઞુકતવેદી’તિ તેન કતં ઞત્વા પચ્છા કારકો. તેસુ પુબ્બકારી ઇણં દેમીતિ સઞ્ઞં કરોતિ, પચ્છાકારકો ‘ઇણં જીરાપેમી’તિ સઞ્ઞં કરોતી’’તિ એત્તકમેવ વુત્તં.

૮૪. દુત્તપ્પયનિદ્દેસે – દુત્તપ્પયાતિ અતપ્પયા, ન સક્કા કેનચિ તપ્પેતું. યો હિ ઉપટ્ઠાકકુલં વા ઞાતિકુલં વા નિસ્સાય વસમાનો ચીવરે જિણ્ણે તેહિ દિન્નં ચીવરં નિક્ખિપતિ, ન પરિભુઞ્જતિ. પુનપ્પુનં દિન્નમ્પિ ગહેત્વા નિક્ખિપતેવ. યો ચ તેનેવ નયેન લદ્ધં લદ્ધં વિસ્સજ્જેતિ પરસ્સ દેતિ. પુનપ્પુનં લદ્ધમ્પિ તથેવ કરોતિ. ઇમે દ્વે પુગ્ગલા સકટેહિપિ પચ્ચયે ઉપનેન્તેન તપ્પેતું ન સક્કાતિ દુત્તપ્પયા નામ.

૮૫. સુતપ્પયનિદ્દેસે – ન વિસ્સજ્જેતીતિ અત્તનો અકત્વા પરસ્સ ન દેતિ. અતિરેકે પન સતિ ન નિક્ખિપતિ પરસ્સ દેતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યો પન ભિક્ખુ ઉપટ્ઠાકકુલા વા ઞાતિકુલા વા જિણ્ણચીવરો સાટકં લભિત્વા ચીવરં કત્વા પરિભુઞ્જતિ, ન નિક્ખિપતિ; અગ્ગળં દત્વા પારુપન્તોપિ પુન દિય્યમાને સહસા ન પટિગ્ગણ્હાતિ. યો ચ લદ્ધં લદ્ધં અત્તના પરિભુઞ્જતિ, પરેસં ન દેતિ. ઇમે દ્વેપિ સુખેન સક્કા તપ્પેતુન્તિ સુતપ્પયા નામાતિ.

૮૬. આસવાતિ કિલેસા. ન કુક્કુચ્ચાયિતબ્બં કુક્કુચ્ચાયતીતિ ન કુક્કુચ્ચાયિતબ્બયુત્તકં કુક્કુચ્ચાયતિ. સૂકરમંસં લભિત્વા અચ્છમંસન્તિ કુક્કુચ્ચાયતિ, મિગમંસં, લભિત્વા દીપિમંસન્તિ કુક્કુચ્ચાયતિ. કાલે સન્તેયેવ ‘કાલો નત્થી’તિ, અપ્પવારેત્વાવ ‘પવારિતોસ્મી’તિ, પત્તે રજસ્મિં અપતિતેયેવ ‘પતિત’ન્તિ, અત્તાનં ઉદ્દિસ્સ મચ્છમંસે અકતેયેવ ‘મં ઉદ્દિસ્સ કત’ન્તિ કુક્કુચ્ચાયતિ. કુક્કુચ્ચાયિતબ્બં ન કુક્કુચ્ચાયતીતિ કુક્કુચ્ચાયિતબ્બયુત્તકં ન કુક્કુચ્ચાયતિ. અચ્છમંસં લભિત્વા સૂકરમંસન્તિ ન ¶ કુક્કુચ્ચાયતિ…પે… અત્તાનં ઉદ્દિસ્સ મચ્છમંસે કતે ‘મં ઉદ્દિસ્સ કત’ન્તિ ન કુક્કુચ્ચાયતિ ¶ . અઙ્ગુત્તરટ્ઠકથાયં પન – ‘‘‘ન કુક્કુચ્ચાયિતબ્બ’ન્તિ સઙ્ઘભોગસ્સ અપટ્ઠપનં અવિચારણં ન કુક્કુચ્ચાયિતબ્બં ¶ નામ, તં કુક્કુચ્ચાયતિ. ‘કુક્કુચ્ચાયિતબ્બ’ન્તિ તસ્સેવ પટ્ઠપનં વિચારણં, તં ન કુક્કુચ્ચાયતી’’તિ એત્તકમેવ વુત્તં. ઇમેસન્તિ ઇમેસં દ્વિન્નં પુગ્ગલાનં સુભૂમિયં તિણલતાદીનિ વિય રત્તિમ્પિ દિવાપિ આસવા વડ્ઢન્તિયેવ. સુક્કપક્ખે કપ્પિયમંસં લભિત્વા કપ્પિયમંસન્ત્વેવ ગણ્હન્તો ન કુક્કુચ્ચાયિતબ્બં ન કુક્કુચ્ચાયતિ નામાતિ ઇમિના નયેન અત્થો વેદિતબ્બો.

૮૮. હીનાધિમુત્તોતિ હીનજ્ઝાસયો. દુસ્સીલોતિ નિસ્સીલો. પાપધમ્મોતિ લામકધમ્મો.

૮૯. પણીતાધિમુત્તોતિ પણીતજ્ઝાસયો. કલ્યાણધમ્મોતિ ભદ્દકધમ્મો, સુચિધમ્મો, સુન્દરધમ્મો.

૯૦. તિત્તોતિ સુહિતો પરિયોસિતો. તપ્પેતાતિ અઞ્ઞેસમ્પિ તિત્તિકરો. પચ્ચેકસમ્બુદ્ધા યે ચ તથાગતસાવકાતિ એત્થ પચ્ચેકબુદ્ધા નવહિ લોકુત્તરધમ્મેહિ સયં તિત્તા પરિપુણ્ણા. અઞ્ઞે પન તપ્પેતું ન સક્કોન્તિ. તેસઞ્હિ ધમ્મકથાય અભિસમયો ન હોતિ. સાવકાનં પન ધમ્મકથાય અપરિમાણાનમ્પિ દેવમનુસ્સાનં અભિસમયો હોતિ. એવં સન્તેપિ યસ્મા પન તે ધમ્મં દેસેન્તા ન અત્તનો વચનં કત્વા કથેન્તિ, બુદ્ધાનં વચનં કત્વા કથેન્તિ. સોતું નિસિન્નપરિસાપિ ‘અયં ભિક્ખુ ન અત્તના પટિવિદ્ધધમ્મં કથેતિ, બુદ્ધેહિ પટિવિદ્ધધમ્મં કથેતી’તિ ચિત્તીકારં કરોતિ. ઇતિ સો ચિત્તીકારો બુદ્ધાનંયેવ હોતિ. એવં તત્થ સમ્માસમ્બુદ્ધોવ તપ્પેતા નામ. યથા હિ ‘અસુકસ્સ નામ ઇદઞ્ચિદઞ્ચ દેથા’તિ રઞ્ઞા આણત્તા કિઞ્ચાપિ આનેત્વા દેન્તિ, અથ ખો રાજાવ તત્થ દાયકો. યેહિપિ લદ્ધં હોતિ, તે ‘રઞ્ઞા અમ્હાકં ઠાનન્તરં દિન્નં, ઇસ્સરિયવિભવો દિન્નો’ત્વેવ ગણ્હન્તિ, ન રાજપુરિસેહીતિ. એવંસમ્પદમિદં વેદિતબ્બં. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૯૧. તિકનિદ્દેસે ¶ ¶ – દુસ્સીલોતિ નિસ્સીલો. પાપધમ્મોતિ લામકધમ્મો. સીલવિપત્તિયા વા દુસ્સીલો, દિટ્ઠિવિપત્તિયા પાપધમ્મો ¶ . કાયવચીસંવરભેદેન દુસ્સીલો, સેસસંવરભેદેન પાપધમ્મો. અસુદ્ધપયોગતાય દુસ્સીલો, અસુદ્ધાસયતાય પાપધમ્મો. કુસલસીલવિરહેન દુસ્સીલો; અકુસલસીલસમન્નાગમેન પાપધમ્મો. અસુચીતિ અસુચીહિ કાયકમ્માદીહિ સમન્નાગતો. સઙ્કસ્સરસમાચારોતિ સઙ્કાય પરેહિ સરિતબ્બસમાચારો. કિઞ્ચિદેવ અસારુપ્પં દિસ્વા ‘ઇદં ઇમિના કતં ભવિસ્સતી’તિ એવં પરેહિ આસઙ્કનીયસમાચારો, અત્તનોયેવ વા સઙ્કાય સરિતબ્બસમાચારો – સાસઙ્કસમાચારોતિ અત્થો. તસ્સ હિ દિવાટ્ઠાનાદીસુ સન્નિપતિત્વા કિઞ્ચિદેવ મન્તયન્તે ભિક્ખૂ દિસ્વા ‘ઇમે એકતો હુત્વા મન્તેન્તિ, કચ્ચિ નુ ખો મયા કતકમ્મં જાનિત્વા મન્તેન્તી’તિ એવં સાસઙ્કસમાચારો હોતિ.

પટિચ્છન્નકમ્મન્તોતિ પટિચ્છાદેતબ્બયુત્તકેન પાપકમ્મેન સમન્નાગતો. અસ્સમણો સમણપટિઞ્ઞોતિ અસ્સમણો હુત્વાવ સમણપતિરૂપકતાય ‘સમણો અહ’ન્તિ એવં પટિઞ્ઞો. અબ્રહ્મચારી બ્રહ્મચારિપટિઞ્ઞોતિ અઞ્ઞે બ્રહ્મચારિનો સુનિવત્થે સુપારુતે સુમ્ભકપત્તધરે ગામનિગમજનપદરાજધાનીસુ પિણ્ડાય ચરિત્વા જીવિકં કપ્પેન્તે દિસ્વા સયમ્પિ તાદિસેન આકારેન તથા પટિપજ્જનતો ‘અહં બ્રહ્મચારી’તિ પટિઞ્ઞં દેન્તો વિય હોતિ. ‘અહં ભિક્ખૂ’તિ વત્વા ઉપોસથગ્ગાદીનિ પવિસન્તો પન બ્રહ્મચારિપટિઞ્ઞો હોતિયેવ, તથા સઙ્ઘિકં લાભં ગણ્હન્તો. અન્તોપૂતીતિ પૂતિના કમ્મેન અન્તો અનુપવિટ્ઠો, નિગ્ગુણતાય વા ગુણસારવિરહિતત્તા અન્તોપૂતિ. અવસ્સુતોતિ રાગાદીહિ તિન્તો. કસમ્બુજાતોતિ સઞ્જાતરાગાદિકચવરો. અથ વા કસમ્બુ વુચ્ચતિ તિન્તકુણપગતં કસટઉદકં. ઇમસ્મિઞ્ચ સાસને દુસ્સીલો નામ જિગુચ્છનીયત્તા તિન્તકુણપકસટઉદકસદિસો. તસ્મા કસમ્બુ વિય જાતોતિ કસમ્બુજાતો.

તસ્સ ન એવં હોતીતિ કસ્મા ન હોતિ? યત્થ પતિટ્ઠિતેન સક્કા ભવેય્ય અરહત્તં લદ્ધું, તસ્સા પતિટ્ઠાય ભિન્નત્તા. યથા હિ ચણ્ડાલકુમારકસ્સ ¶ ‘અસુકો નામ ખત્તિયકુમારો ¶ રજ્જે અભિસિત્તો’તિ સુત્વાપિ, યસ્મિં કુલે પચ્ચાજાતા અભિસેકં પાપુણન્તિ, તસ્મિં કુલે અપચ્ચાજાતત્તા ન એવં હોતિ – ‘કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ સો ખત્તિયકુમારો વિય અભિસેકં ¶ પાપુણેય્ય’ન્તિ; એવમેવ દુસ્સીલસ્સ ‘અસુકો નામ ભિક્ખુ અરહત્તં પત્તો’તિ સુત્વાપિ, યસ્મિં સીલે પતિટ્ઠિતેન અરહત્તં પત્તબ્બં, તસ્સ અભાવતો ‘કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ સો સીલવા વિય અરહત્તં પાપુણેય’ન્તિ ન એવં હોતિ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો અરહત્તાસાય અભાવા નિરાસોતિ વુચ્ચતિ.

૯૨. તસ્સ એવં હોતીતિ કસ્મા હોતિ? યસ્મિં પતિટ્ઠિતેન સક્કા ભવેય્ય અરહત્તં પાપુણિતું, તસ્સા પતિટ્ઠાય થિરત્તા. યથા હિ સુજાતસ્સ ખત્તિયકુમારસ્સ ‘અસુકો નામ ખત્તિયકુમારો રજ્જે અભિસિત્તો’તિ સુત્વાવ યસ્મિં કુલે પચ્ચાજાતા અભિસેકં પાપુણન્તિ, તસ્મિં પચ્ચાજાતસ્સ એવં હોતિ – ‘કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ, સો કુમારો વિય અભિસેકં પાપુણેય્ય’ન્તિ એવમેવ સીલવતો ‘અસુકો નામ ભિક્ખુ અરહત્તં પત્તો’તિ સુત્વાવ યસ્મિં સીલે પતિટ્ઠિતેન અરહત્તં પત્તબ્બં, તસ્સા પતિટ્ઠાય થિરત્તા – ‘કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ સો ભિક્ખુ વિય અરહત્તં પાપુણેય્ય’ન્તિ એવં હોતિ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો આસંસો નામ વુચ્ચતિ. સો હિ અરહત્તં આસંસતિ પત્થેતીતિ આસંસો.

૯૩. યા હિસ્સ પુબ્બે અવિમુત્તસ્સાતિ યા તસ્સ ખીણાસવસ્સ પુબ્બે અરહત્તવિમુત્તિયા અવિમુત્તસ્સ વિમુત્તાસા અહોસિ, સા પટિપ્પસ્સદ્ધા, તસ્મા ન એવં હોતિ. યથા હિ અભિસિત્તસ્સ ખત્તિયસ્સ ‘અસુકો નામ ખત્તિયકુમારો રજ્જે અભિસિત્તો’તિ સુત્વા એકસ્સ રઞ્ઞો દ્વિન્નં રજ્જાભિસેકાનં દ્વિન્નં સેતચ્છત્તાનં અભાવા ન એવં હોતિ – ‘‘કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ સો કુમારો વિય અભિસેકં પાપુણેય્ય’’ન્તિ; એવમેવ ખીણાસવસ્સ ‘અસુકો નામ ભિક્ખુ અરહત્તં પત્તો’તિ સુત્વા, દ્વિન્નં અરહત્તાનં અભાવા – ‘કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ સો ભિક્ખુ વિય અરહત્તં પાપુણેય્ય’ન્તિ ¶ ન એવં હોતિ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો અરહત્તાસાય વિગતત્તા વિગતાસોતિ વુચ્ચતિ.

૯૪. ગિલાનૂપમનિદ્દેસે – યાય ઉપમાય તે ગિલાનૂપમાતિ વુચ્ચન્તિ, તં તાવ ઉપમં દસ્સેતું તયો ગિલાનાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ સપ્પાયાનીતિ હિતાનિ વુદ્ધિકરાનિ. પતિરૂપન્તિ ¶ અનુચ્છવિકં. નેવ વુટ્ઠાતિ તમ્હા આબાધાતિ ઇમિના અતેકિચ્છેન વાતાપમારાદિના રોગેન સમન્નાગતો નિટ્ઠપ્પત્તો ગિલાનો કથિતો. વુટ્ઠાતિ તમ્હા આબાધાતિ ઇમિના ખિપિતકચ્છુતિણપુપ્ફકજરાદિપ્પભેદો અપ્પમત્તકાબાધો કથિતો.

લભન્તો ¶ સપ્પાયાનિ ભોજનાનિ નો અલભન્તોતિ ઇમિના પન યેસં પટિજગ્ગનેન ફાસુકં હોતિ, સબ્બેપિ તે આબાધા કથિતા. એત્થ ચ પતિરૂપો ઉપટ્ઠાકો નામ ગિલાનુપટ્ઠાકઅઙ્ગેહિ સમન્નાગતો પણ્ડિતો દક્ખો અનલસો વેદિતબ્બો.

ગિલાનુપટ્ઠાકો અનુઞ્ઞાતોતિ ‘ભિક્ખુસઙ્ઘેન દાતબ્બો’તિ અનુઞ્ઞાતો. તસ્મિઞ્હિ ગિલાને અત્તનો ધમ્મતાય યાપેતું અસક્કોન્તે ભિક્ખુસઙ્ઘેન તસ્સ ભિક્ખુનો ‘એકો ભિક્ખુ ચ સામણેરો ચ ઇમં પટિજગ્ગથા’તિ અપલોકેત્વા દાતબ્બા. યાવ પન તે તં પટિજગ્ગન્તિ, તાવ ગિલાનસ્સ ચ તેસઞ્ચ દ્વિન્નં યેનત્થો સબ્બં ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સેવ ભારો. અઞ્ઞેપિ ગિલાના ઉપટ્ઠાતબ્બાતિ ઇતરેપિ દ્વે ગિલાના ઉપટ્ઠાતબ્બા. કિં કારણા? યોપિ હિ નિટ્ઠપ્પત્તગિલાનો, સો અનુપટ્ઠિયમાનો ‘સચે મં પટિજગ્ગેય્યું, ફાસુકં મે ભવેય્ય, ન ખો પન મં પટિજગ્ગન્તી’તિ મનોપદોસં કત્વા અપાયે નિબ્બત્તેય્ય. પટિજગ્ગિયમાનસ્સ પન એવં હોતિ – ‘ભિક્ખુસઙ્ઘેન યં કત્તબ્બં તં સબ્બં કતં, મય્હં પન કમ્મવિપાકો ઈદિસો’તિ સો ભિક્ખુસઙ્ઘે મેત્તં પચ્ચુપટ્ઠપેત્વા સગ્ગે નિબ્બત્તતિ. યો પન અપ્પમત્તકેન બ્યાધિના સમન્નાગતો લભન્તોપિ અલભન્તોપિ વુટ્ઠાતિયેવ, તસ્સ વિનાપિ ભેસજ્જેન વૂપસમનકબ્યાધિ ભેસજ્જે કતે ખિપ્પતરં વૂપસમ્મતિ. તતો સો બુદ્ધવચનં ¶ વા ઉગ્ગણ્હિતું સમણધમ્મં વા કાતું સક્ખિસ્સતિ. ઇમિના કારણેન અઞ્ઞેપિ ગિલાના ઉપટ્ઠાતબ્બાતિ વુત્તં.

નેવ ઓક્કમતીતિ નેવ પવિસતિ. નિયામં કુસલેસુ ધમ્મેસુ સમ્મત્તન્તિ કુસલેસુ ધમ્મેસુ મગ્ગનિયામસઙ્ખાતં સમ્મત્તં. ઇમિના પદપરમો પુગ્ગલો કથિતો. દુતિયવારેન ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ ગહિતો સાસને નાળકત્થેરસદિસો ¶ . બુદ્ધન્તરે એકવારં પચ્ચેકબુદ્ધાનં સન્તિકે ઓવાદં લભિત્વા પટિવિદ્ધપચ્ચેકબોધિઞાણો ચ. તતિયવારેન વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ પુગ્ગલો કથિતો. નેય્યો પન તન્નિસ્સિતોવ હોતિ.

ધમ્મદેસના અનુઞ્ઞાતાતિ માસસ્સ અટ્ઠ વારે ધમ્મકથા અનુઞ્ઞાતા. અઞ્ઞેસમ્પિ ધમ્મો દેસેતબ્બોતિ ઇતરેસમ્પિ ધમ્મો કથેતબ્બો. કિં કારણા? પદપરમસ્સ હિ ઇમસ્મિં અત્તભાવે ધમ્મં પટિવિજ્ઝિતું અસક્કોન્તસ્સાપિ અનાગતે પચ્ચયો ભવિસ્સતિ. યો પન તથાગતસ્સ રૂપદસ્સનં લભન્તોપિ અલભન્તોપિ ધમ્મવિનયઞ્ચ સવનાય લભન્તોપિ અલભન્તોપિ ધમ્મં અભિસમેતિ; સો અલભન્તો ન તાવ અભિસમેતિ, લભન્તો પન ખિપ્પમેવ અભિસમેસ્સતીતિ ઇમિના ¶ કારણેન તેસં ધમ્મો દેસેતબ્બો. તતિયસ્સ પન પુનપ્પુનં દેસેતબ્બોવ. કાયસક્ખિદિટ્ઠપ્પત્તસદ્ધાવિમુત્તા હેટ્ઠા કથિતાયેવ.

૯૮. ગૂથભાણીઆદીસુ – સભગ્ગતોતિ સભાયં ઠિતો. પરિસગ્ગતોતિ ગામપરિસાય ઠિતો. ઞાતિમજ્ઝગતોતિ દાયાદાનં મજ્ઝે ઠિતો. પૂગમજ્ઝગતોતિ સેણીનં મજ્ઝે ઠિતો. રાજકુલમજ્ઝગતોતિ રાજકુલસ્સ મજ્ઝે મહાવિનિચ્છયે ઠિતો. અભિનીતોતિ પુચ્છનત્થાય નીતો. સક્ખિપુટ્ઠોતિ સક્ખિં કત્વા પુચ્છિતો. એહમ્ભો પુરિસાતિ આલપનમેતં. અત્તહેતુ વા પરહેતુ વાતિ અત્તનો વા પરસ્સ વા હત્થપાદાદિહેતુ વા ધનહેતુ વા. આમિસકિઞ્ચિક્ખહેતુ વાતિ એત્થ આમિસન્તિ લાભો અધિપ્પેતો. કિઞ્ચિક્ખન્તિ યં વા તં વા અપ્પમત્તકં. અન્તમસો તિત્તિરવટ્ટકસપ્પિપિણ્ડનવનીતપિણ્ડાદિઅપ્પમત્તકસ્સાપિ લઞ્જસ્સ હેતૂતિ અત્થો. સમ્પજાનમુસા ભાસિતા હોતીતિ જાનન્તોયેવ મુસાવાદં કત્તા હોતિ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો ગૂથસદિસવચનત્તા ગૂથભાણીતિ વુચ્ચતિ. યથા હિ ગૂથં નામ મહાજનસ્સ અનિટ્ઠં ¶ હોતિ અકન્તં; એવમેવ ઇમસ્સ પુગ્ગલસ્સ વચનં દેવમનુસ્સાનં અનિટ્ઠં હોતિ અકન્તં.

૯૯. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો પુપ્ફસદિસવચનત્તા પુપ્ફભાણીતિ વુચ્ચતિ. યથા હિ ફુલ્લાનિ વસ્સિકાનિ વા અધિમુત્તકાનિ વા મહાજનસ્સ ઇટ્ઠાનિ કન્તાનિ હોન્તિ; એવમેવ ઇમસ્સ પુગ્ગલસ્સ વચનં દેવમનુસ્સાનં ઇટ્ઠં ¶ હોતિ કન્તં.

૧૦૦. નેલાતિ એલં વુચ્ચતિ દોસો. નાસ્સા એલન્તિ નેલા. નિદ્દોસાતિ અત્થો, ‘‘નેલઙ્ગો સેતપચ્છાદો’’તિ (ઉદા. ૬૫) એત્થ વુત્તનેલં વિય. કણ્ણસુખાતિ બ્યઞ્જનમધુરતાય કણ્ણાનં સુખા. સૂચિવિજ્ઝનં વિય કણ્ણસૂલં ન જનેતિ. અત્થમધુરતાય સકલસરીરે કોપં અજનેત્વા પેમં જનેતીતિ પેમનીયા. હદયં ગચ્છતિ અપ્પટિહઞ્ઞમાના સુખેન ચિત્તં પવિસતીતિ હદયઙ્ગમા. ગુણપરિપુણ્ણતાય પુરે ભવાતિ પોરી. પુરે સંવડ્ઢનારી વિય સુકુમારાતિપિ પોરી. પુરસ્સ એસાતિપિ પોરી. નગરવાસીનં કથાતિ અત્થો. નગરવાસિનો હિ યુત્તકથા હોન્તિ. પિતિમત્તં પિતાતિ, માતિમત્તં માતાતિ, ભાતિમત્તં ભાતાતિ વદન્તિ. એવરૂપી કથા બહુનો જનસ્સ કન્તા હોતીતિ બહુજનકન્તા. બહુજનસ્સ કન્તભાવેનેવ બહુનો જનસ્સ મનાપા ચિત્તવુદ્ધિકરાતિ બહુજનમનાપા. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો મધુભાણીતિ ¶ વુચ્ચતિ. મુદુભાણીતિપિ પાઠો. ઉભયત્થાપિ મધુરવચનોતિ અત્થો. યથા હિ ચતુમધુરં નામ મધુરં પણીતં; એવમેવ ઇમસ્સ પુગ્ગલસ્સ વચનં દેવમનુસ્સાનં મધુરં હોતિ.

૧૦૧. અરુકૂપમચિત્તાદીસુ – અભિસજ્જતીતિ લગ્ગતિ. કુપ્પતીતિ કોપવસેન કુપ્પતિ. બ્યાપજ્જતીતિ પકતિભાવં પજહતિ, પૂતિકો હોતિ. પતિત્થીયતીતિ થિનભાવં થદ્ધભાવઞ્ચ આપજ્જતિ. કોપન્તિ દુબ્બલકોધં. દોસન્તિ દુસ્સનવસેન તતો બલવતરં. અપ્પચ્ચયન્તિ અતુટ્ઠાકારં દોમનસ્સં. દુટ્ઠારુકોતિ પુરાણવણો. કટ્ઠેનાતિ દણ્ડકકોટિયા. કઠલાયાતિ કપાલેન. આસવં દેતીતિ અપરાપરં સવતિ. પુરાણવણો હિ અત્તનો ધમ્મતાય એવ પુબ્બં લોહિતં યૂસન્તિ ઇમાનિ તીણિ સવતિ ¶ , ઘટ્ટિતો પન તાનિ અધિકતરં સવતિ. એવમેવં ખોતિ એત્થ ઇદં ઓપમ્મસંસન્દનં, દુટ્ઠારુકો વિય હિ કોધનો પુગ્ગલો. તસ્સ અત્તનો ધમ્મતાય સવનં વિય કોધનસ્સપિ અત્તનો ધમ્મતાય ઉદ્ધુમાતકસ્સ વિય ચણ્ડિકતસ્સ ચરણં. કટ્ઠેન વા કઠલાય વા ઘટ્ટનં વિય અપ્પમત્તકમ્પિ ¶ વચનં ભિય્યોસો મત્તાય સવનં વિય ‘માદિસં નામ એસ એવં વદતી’તિ ભિય્યોસો મત્તાય ઉદ્ધુમાયનભાવો દટ્ઠબ્બો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો અરુકૂપમચિત્તોતિ વુચ્ચતિ. પુરાણવણસદિસચિત્તોતિ અત્થો.

૧૦૨. રત્તન્ધકારતિમિસાયાતિ રત્તિં ચક્ખુવિઞ્ઞાણુપ્પત્તિનિવારણેન અન્ધભાવકરણે બહલતમે. વિજ્જન્તરિકાયાતિ વિજ્જુપ્પત્તિક્ખણે. ઇધાપિ ઇદં ઓપમ્મસંસન્દનં – ચક્ખુમા પુરિસો વિય હિ યોગાવચરો દટ્ઠબ્બો. અન્ધકારં વિય સોતાપત્તિમગ્ગવજ્ઝા કિલેસા. વિજ્જુસઞ્ચરણં વિય સોતાપત્તિમગ્ગઞાણસ્સ ઉપ્પત્તિકાલો. વિજ્જન્તરિકાય ચક્ખુમતો પુરિસસ્સ સામન્તા રૂપદસ્સનં વિય સોતાપત્તિમગ્ગક્ખણે નિબ્બાનદસ્સનં. પુન અન્ધકારાવત્થરણં વિય સકદાગામિમગ્ગવજ્ઝા કિલેસા. પુન વિજ્જુસઞ્ચરણં વિય સકદાગામિમગ્ગઞાણસ્સ ઉપ્પાદો. વિજ્જન્તરિકાય ચક્ખુમતો પુરિસસ્સ સામન્તા રૂપદસ્સનં વિય સકદાગામિમગ્ગક્ખણે નિબ્બાનદસ્સનં. પુન અન્ધકારાવત્થરણં વિય અનાગામિમગ્ગવજ્ઝા કિલેસા. પુન વિજ્જુસઞ્ચરણં વિય અનાગામિમગ્ગઞાણસ્સ ઉપ્પાદો. વિજ્જન્તરિકાય ચક્ખુમતો પુરિસસ્સ સામન્તા રૂપદસ્સનં વિય અનાગામિમગ્ગક્ખણે નિબ્બાનદસ્સનં વેદિતબ્બં. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો વિજ્જૂપમચિત્તોતિ વુચ્ચતિ. ઇત્તરકાલોભાસેન વિજ્જુસદિસચિત્તોતિ અત્થો.

૧૦૩. વજિરૂપમચિત્તતાયપિ ¶ ઇદં ઓપમ્મસંસન્દનં – વજિરં વિય હિ અરહત્તમગ્ગઞાણં દટ્ઠબ્બં. મણિગણ્ઠિપાસાણગણ્ઠિ વિય અરહત્તમગ્ગવજ્ઝા કિલેસા. વજિરસ્સ મણિગણ્ઠિં વા પાસાણગણ્ઠિં વા વિનિવિજ્ઝિત્વા અગમનભાવસ્સ નત્થિભાવો વિય અરહત્તમગ્ગઞાણેન અચ્છેજ્જાનં કિલેસાનં નત્થિભાવો. વજિરેન નિબ્બિદ્ધવેધસ્સ પુન અપટિપૂરણં વિય અરહત્તમગ્ગેન છિન્નાનં કિલેસાનં પુન અનુપ્પાદો દટ્ઠબ્બો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો ¶ વજિરૂપમચિત્તોતિ વુચ્ચતિ. કિલેસાનં મૂલઘાતકરણસમત્થતાય વજિરેન સદિસચિત્તોતિ અત્થો.

૧૦૪. અન્ધાદીસુ તથારૂપં ચક્ખુ ન હોતીતિ તથાજાતિકં તથાસભાવં ¶ પઞ્ઞાચક્ખુ ન હોતિ. ફાતિં કરેય્યાતિ ફીતં વડ્ઢિતં કરેય્ય. સાવજ્જાનવજ્જેતિ સદોસનિદ્દોસે. હીનપ્પણીતેતિ અધમુત્તમે. કણ્હસુક્કસપ્પટિભાગેતિ કણ્હસુક્કાયેવ અઞ્ઞમઞ્ઞપટિબાહનતો પટિપક્ખવસેન સપ્પટિભાગાતિ વુચ્ચન્તિ. અયં પનેત્થ સઙ્ખેપો – કુસલે ધમ્મે ‘કુસલા ધમ્મા’તિ યેન પઞ્ઞાચક્ખુના જાનેય્ય, અકુસલે ધમ્મે ‘અકુસલા ધમ્મા’તિ, સાવજ્જાદીસુપિ એસેવ નયો. કણ્હસુક્કસપ્પટિભાગેસુ પન કણ્હધમ્મે ‘સુક્કસુપ્પટિભાગા’તિ, સુક્કધમ્મે ‘કણ્હસપ્પટિભાગા’તિ યેન પઞ્ઞાચક્ખુના જાનેય્ય. તથારૂપમ્પિસ્સ ચક્ખુ ન હોતીતિ ઇમિના નયેન સેસટ્ઠાનેસુપિ અત્થો વેદિતબ્બો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો દિટ્ઠધમ્મિકભોગસંહરણપઞ્ઞાચક્ખુનો ચ સમ્પરાયિકત્થસોધનપઞ્ઞાચક્ખુનો ચ અભાવા અન્ધોતિ વુચ્ચતિ. દુતિયો દિટ્ઠધમ્મિકભોગસંહરણપઞ્ઞાચક્ખુનો ભાવા, સમ્પરાયિકત્થસોધનપઞ્ઞાચક્ખુનો પન અભાવા એકચક્ખૂતિ વુચ્ચતિ. તતિયો દ્વિન્નમ્પિ ભાવા દ્વિચક્ખૂતિ વુચ્ચતિ.

૧૦૭. અવકુજ્જપઞ્ઞાદીસુ ધમ્મં દેસેન્તીતિ ઉપાસકો ધમ્મસ્સવનત્થાય આગતોતિ અત્તનો કમ્મં પહાય ધમ્મં દેસેન્તિ. આદિકલ્યાણન્તિ આદિમ્હિ કલ્યાણં ભદ્દકં અનવજ્જં નિદ્દોસં કત્વા દેસેન્તિ. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. એત્થ પન આદીતિ પુબ્બપટ્ઠપના. મજ્ઝન્તિ કથાવેમજ્ઝં. પરિયોસાનન્તિ સન્નિટ્ઠાનં. ઇતિસ્સ ધમ્મં કથેન્તા પુબ્બપટ્ઠપનેપિ કલ્યાણં ભદ્દકં અનવજ્જમેવ કત્વા કથેન્તિ, વેમજ્ઝેપિ, પરિયોસાનેપિ. એત્થ ચ અત્થિ દેસનાય આદિમજ્ઝપરિયોસાનાનિ, અત્થિ સાસનસ્સ. તત્થ દેસનાય તાવ – ચતુપ્પદિકગાથાય પઠમપદં આદિ, દ્વે પદાનિ મજ્ઝં, અવસાનપદં પરિયોસાનં. એકાનુસન્ધિકસુત્તસ્સ – નિદાનં આદિ, અનુસન્ધિ મજ્ઝં, ઇદમવોચાતિ અપ્પના પરિયોસાનં. અનેકાનુસન્ધિકસ્સ – પઠમો અનુસન્ધિ આદિ ¶ , તતો પરં એકો વા અનેકા વા મજ્ઝં, પચ્છિમો પરિયોસાનં. અયં તાવ દેસનાય નયો.

સાસનસ્સ ¶ પન સીલં આદિ, સમાધિ મજ્ઝં, વિપસ્સના પરિયોસાનં. સમાધિ વા આદિ, વિપસ્સના મજ્ઝં, મગ્ગો પરિયોસાનં. વિપસ્સના વા આદિ, મગ્ગો મજ્ઝં, ફલં પરિયોસાનં. મગ્ગો વા આદિ, ફલં મજ્ઝં, નિબ્બાનં પરિયોસાનં ¶ . દ્વે દ્વે વા કરિયમાને સીલસમાધયો આદિ, વિપસ્સનામગ્ગા મજ્ઝં, ફલનિબ્બાનાનિ પરિયોસાનં. સાત્થન્તિ સાત્થકં કત્વા દેસેન્તિ. સબ્યઞ્જનન્તિ અક્ખરપારિપૂરિં કત્વા દેસેન્તિ. કેવલપરિપુણ્ણન્તિ સકલપરિપુણ્ણં અનૂનં કત્વા દેસેન્તિ. પરિસુદ્ધન્તિ પરિસુદ્ધં નિજ્જટં નિગ્ગણ્ઠિં કત્વા દેસેન્તિ. બ્રહ્મચરિયં પકાસેન્તીતિ એવં દેસેન્તા ચ સેટ્ઠચરિયભૂતં સિક્ખત્તયસઙ્ગહિતં અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં પકાસેન્તિ. નેવ આદિં મનસિ કરોતીતિ નેવ પુબ્બપટ્ઠપનં મનસિ કરોતિ. કુમ્ભોતિ ઘટો. નિક્કુજ્જોતિ અધોમુખો ઠપિતો. એવમેવન્તિ એત્થ કુમ્ભો નિક્કુજ્જો વિય અવકુજ્જપઞ્ઞો પુગ્ગલો દટ્ઠબ્બો. ઉદકાસિઞ્ચનકાલો વિય ધમ્મદેસનાય લદ્ધકાલો. ઉદકસ્સ વિવટ્ટનકાલો વિય તસ્મિં આસને નિસિન્નસ્સ ઉગ્ગહેતું અસમત્થકાલો. ઉદકસ્સ અસણ્ઠાનકાલો વિય ઉટ્ઠહિત્વા અસલ્લક્ખણકાલો વેદિતબ્બો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો અવકુજ્જપઞ્ઞોતિ વુચ્ચતિ. અધોમુખપઞ્ઞોતિ અત્થો.

૧૦૮. આકિણ્ણાનીતિ પક્ખિત્તાનિ. સતિસમ્મોસા પકિરેય્યાતિ મુટ્ઠસ્સતિતાય વિકિરેય્ય. એવમેવન્તિ એત્થ ઉચ્છઙ્ગો વિય ઉચ્છઙ્ગપઞ્ઞો પુગ્ગલો દટ્ઠબ્બો. નાનાખજ્જકાનિ વિય નાનપ્પકારં બુદ્ધવચનં. ઉચ્છઙ્ગે નાનાખજ્જકાનિ ખાદન્તસ્સ નિસિન્નકાલો વિય તસ્મિં આસને નિસિન્નસ્સ ઉગ્ગહણકાલો. વુટ્ઠહન્તસ્સ સતિસમ્મોસા વિકિરણકાલો વિય તસ્મા આસના વુટ્ઠાય ગચ્છન્તસ્સ અસલ્લક્ખણકાલો વેદિતબ્બો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો ઉચ્છઙ્ગપઞ્ઞોતિ વુચ્ચતિ. ઉચ્છઙ્ગસદિસપઞ્ઞોતિ અત્થો.

૧૦૯. ઉક્કુજ્જોતિ ઉપરિમુખો ઠપિતો. સણ્ઠાતીતિ પતિટ્ઠહતિ. એવમેવ ખોતિ એત્થ ઉપરિમુખો ઠપિતો કુમ્ભો વિય પુથુપઞ્ઞો પુગ્ગલો દટ્ઠબ્બો. ઉદકસ્સ આસિત્તકાલો વિય દેસનાય લદ્ધકાલો. ઉદકસ્સ સણ્ઠાનકાલો વિય તત્થ નિસિન્નસ્સ ઉગ્ગહણકાલો. નો વિવટ્ટનકાલો ¶ ¶ વિય ઉટ્ઠાય ગચ્છન્તસ્સ સલ્લક્ખણકાલો વેદિતબ્બો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો પુથુપઞ્ઞોતિ વુચ્ચતિ. વિત્થારિકપઞ્ઞોતિ અત્થો.

૧૧૦. અવીતરાગાદીસુ – યથા સોતાપન્નસકદાગામિનો, એવં પુથુજ્જનોપિ ¶ પઞ્ચસુ કામગુણેસુ, તીસુ ચ ભવેસુ અવીતરાગો. અદબ્બતાય પન ન ગહિતો. યથા હિ છેકો વડ્ઢકી દબ્બસમ્ભારત્થં વનં પવિટ્ઠો ન આદિતો પટ્ઠાય સમ્પત્તસમ્પત્તરુક્ખે છિન્દતિ, યે પનસ્સ દબ્બસમ્ભારૂપગા હોન્તિ, તેયેવ છિન્દતિ; એવમિધાપિ ભગવતા દબ્બજાતિકા અરિયાવ ગહિતા, પુથુજ્જના પન અદબ્બતાય ન ગહિતાતિ વેદિતબ્બા. કામેસુ વીતરાગોતિ પઞ્ચસુ કામગુણેસુ વીતરાગો. ભવેસુ અવીતરાગોતિ રૂપારૂપભવેસુ અવીતરાગો.

૧૧૩. પાસાણલેખૂપમાદીસુ – અનુસેતીતિ અપ્પહીનતાય અનુસેતિ. ન ખિપ્પં લુજ્જતીતિ ન અન્તરા નસ્સતિ, કપ્પુટ્ઠાનેનેવ નસ્સતિ. એવમેવન્તિ એવં તસ્સાપિ પુગ્ગલસ્સ કોધો ન અન્તરા પુનદિવસે વા અપરદિવસે વા નિબ્બાતિ, અદ્ધનિયો પન હોતિ. મરણેનેવ નિબ્બાતીતિ અત્થો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો પાસાણલેખા વિય કુજ્ઝનભાવેન ચિરટ્ઠિતિકતો પાસાણલેખૂપમોતિ વુચ્ચતિ.

૧૧૪. સો ચ ખ્વસ્સ કોધોતિ સો અપ્પમત્તકેપિ કારણે સહસા કુદ્ધસ્સ કોધો. ન ચિરન્તિ અચિરં અપ્પહીનતાય નાનુસેતિ. યથા પન પથવિયં આકડ્ઢિત્વા કતલેખા વાતાદીહિ ખિપ્પં નસ્સતિ, એવમસ્સ સહસા ઉપ્પન્નોપિ કોધો ખિપ્પમેવ નિબ્બાતીતિ અત્થો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો પથવિયં લેખા વિય કુજ્ઝનભાવેન અચિરટ્ઠિતિકતો પથવીલેખૂપમોતિ વુચ્ચતિ.

૧૧૫. આગાળ્હેનાતિ અતિગાળ્હેન મમ્મચ્છેદકેન થદ્ધવચનેન. ફરુસેનાતિ ન સોતસુખેન. અમનાપેનાતિ ન ચિત્તસુખેન. સંસન્દતીતિ એકીભવતિ. સન્ધિયતીતિ ઘટયતિ. સમ્મોદતીતિ નિરન્તરો હોતિ. અથ વા – સંસન્દતીતિ ચિત્તકિરિયાદીસુ ચિત્તેન સમોધાનં ગચ્છતિ. ખીરોદકં વિય એકીભાવં ઉપેતીતિ અત્થો. સન્ધિયતીતિ ઠાનગમનાદીસુ કાયકિરિયાદીસુ ¶ કાયેન સમોધાનં ગચ્છતિ. તિલતણ્ડુલા વિય મિસ્સીભાવં ઉપેતીતિ અત્થો. સમ્મોદતીતિ ઉદ્દેસપરિપુચ્છાદીસુ વચીકિરિયાસુ વાચાય સમોધાનં ગચ્છતિ. વિપ્પવાસગતોપિ ¶ પિયસહાયકો વિય પિયતરભાવં ઉપેતીતિ અત્થો. અપિચ – કિચ્ચકરણીયેસુ તેહિ સદ્ધિં આદિતોવ એકકિરિયભાવં ઉપગચ્છન્તો સંસન્દતિ. યાવ મજ્ઝા પવત્તન્તો સન્ધિયતિ, યાવ પરિયોસાના અનિવત્તન્તો સમ્મોદતીતિપિ વેદિતબ્બો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો ઉદકલેખા ¶ વિય ખિપ્પં સંસન્દનતો ઉદકલેખૂપમોતિ વુચ્ચતિ.

૧૧૬. પોત્થકૂપમેસુ – યાય ઉપમાય તે પોત્થકૂપમાતિ વુચ્ચન્તિ, તં તાવ ઉપમં દસ્સેતું તયો પોત્થકાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ નવોતિ નવવાયિમો. પોત્થકોતિ સાણવાકસાટકો. દુબ્બણ્ણોતિ વિવણ્ણો. દુક્ખસમ્ફસ્સોતિ ખરસમ્ફસ્સો. અપ્પગ્ઘોતિ અતિબહું અગ્ઘન્તો કહાપણગ્ઘનકો હોતિ. મજ્ઝિમોતિ પરિભોગમજ્ઝિમો. સો હિ નવભાવં અતિક્કમિત્વા જિણ્ણભાવં અપ્પત્તો મજ્ઝે પરિભોગકાલેપિ દુબ્બણ્ણો ચ દુક્ખસમ્ફસ્સો ચ અપ્પગ્ઘોયેવ ચ હોતિ. અતિબહું અગ્ઘન્તો અડ્ઢં અગ્ઘતિ. જિણ્ણકાલે પન અડ્ઢમાસકં વા કાકણિકં વા અગ્ઘતિ. ઉક્ખલિપરિમજ્જનન્તિ કાળુક્ખલિપરિપુઞ્છનં.

નવોતિ ઉપસમ્પદાય પઞ્ચવસ્સકાલતો હેટ્ઠા જાતિયા સટ્ઠિવસ્સોપિ નવોયેવ. દુબ્બણ્ણતાયાતિ સરીરવણ્ણેનપિ ગુણવણ્ણેનપિ દુબ્બણ્ણતાય. દુસ્સીલસ્સ હિ પરિસમજ્ઝે નિસિન્નસ્સ નિત્તેજતાય સરીરવણ્ણોપિ ન સમ્પજ્જતિ, ગુણવણ્ણે વત્તબ્બમેવ નત્થિ. યે ખો પનસ્સાતિ યે ખો પન તસ્સ ઉપટ્ઠાકા વા ઞાતિમિત્તાદયો વા એતં પુગ્ગલં સેવન્તિ. તેસં તન્તિ તેસં પુગ્ગલાનં છ સત્થારે સેવન્તાનં મિચ્છાદિટ્ઠિકાનં વિય, દેવદત્તં સેવન્તાનં કોકાલિકાદીનં વિય ચ તં સેવનં દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાય હોતિ. મજ્ઝિમોતિ પઞ્ચવસ્સકાલતો પટ્ઠાય યાવ નવવસ્સકાલા મજ્ઝિમો નામ. થેરોતિ દસવસ્સકાલતો પટ્ઠાય થેરો નામ. એવમાહંસૂતિ એવં વદન્તિ. કિં નુ ખો તુય્હન્તિ તુય્હં બાલસ્સ ભણિતેન કો અત્થોતિ વુત્તં હોતિ. તથારૂપન્તિ તથાજાતિકં તથાસભાવં ઉક્ખેપનીયકમ્મસ્સ કારણભૂતં.

૧૧૭. કાસિકવત્થૂપમેસુ ¶ – કાસિકવત્થં નામ તયો કપ્પાસંસૂ ગહેત્વા કન્તિતસુત્તેન વાયિતં સુખુમવત્થં. તં નવવાયિમં અનગ્ઘં હોતિ. પરિભોગમજ્ઝિમં વીસમ્પિ તિંસમ્પિ સહસ્સાનિ અગ્ઘતિ. જિણ્ણકાલે પન અટ્ઠપિ દસપિ સહસ્સાનિ અગ્ઘતિ.

તેસં ¶ તં હોતીતિ તેસં સમ્માસમ્બુદ્ધાદયો સેવન્તાનં વિય તં સેવનં દીઘરત્તં ¶ હિતાય સુખાય હોતિ. સમ્માસમ્બુદ્ધઞ્હિ એકં નિસ્સાય યાવજ્જકાલા મુચ્ચનકસત્તાનં પમાણં નત્થિ. તથા સારિપુત્તત્થેરમહામોગ્ગલ્લાનત્થેરે અવસેસે ચ અસીતિમહાસાવકે નિસ્સાય સગ્ગં ગતસત્તાનં પમાણં નત્થિ. યાવજ્જકાલા તેસં દિટ્ઠાનુગતિં પટિપન્નસત્તાનમ્પિ પમાણં નત્થિયેવ. આધેય્યં ગચ્છતીતિ તસ્સ મહાથેરસ્સ તં અત્થનિસ્સિતં વચનં યથા ગન્ધકરણ્ડકે કાસિકવત્થં આધાતબ્બતં ઠપેતબ્બતં ગચ્છતિ, એવં ઉત્તમઙ્ગે સિરસ્મિં હદયે ચ આધાતબ્બતં ઠપેતબ્બતમ્પિ ગચ્છતિ. સેસમેત્થ હેટ્ઠા વુત્તાનુસારેનેવ વેદિતબ્બં.

૧૧૮. સુપ્પમેય્યાદીસુ – સુખેન પમેતબ્બોતિ સુપ્પમેય્યો. ઇધાતિ ઇમસ્મિં સત્તલોકે. ઉદ્ધતોતિ ઉદ્ધચ્ચેન સમન્નાગતો. ઉન્નળોતિ ઉગ્ગતનળો; તુચ્છમાનં ઉક્ખિપિત્વા ઠિતોતિ અત્થો. ચપલોતિ પત્તમણ્ડનાદિના ચાપલ્લેન સમન્નાગતો. મુખરોતિ મુખખરો. વિકિણ્ણવાચોતિ અસંયતવચનો. અસમાહિતોતિ ચિત્તેકગ્ગતારહિતો. વિબ્ભન્તચિત્તોતિ ભન્તચિત્તો, ભન્તગાવીભન્તમિગીસપ્પટિભાગો. પાકટિન્દ્રિયોતિ વિવટિન્દ્રિયો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો ‘સુપ્પમેય્યો’તિ વુચ્ચતિ. યથા હિ પરિત્તસ્સ ઉદકસ્સ સુખેન પમાણં ગય્હતિ; એવમેવ ઇમેહિ અગુણઙ્ગેહિ સમન્નાગતસ્સ સુખેન પમાણં ગય્હતિ. તેનેસ ‘સુપ્પમેય્યો’તિ વુત્તો.

૧૧૯. દુક્ખેન પમેતબ્બોતિ દુપ્પમેય્યો. અનુદ્ધતાદીનિ વુત્તપટિપક્ખવસેન વેદિતબ્બાનિ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો ‘દુપ્પમેય્યો’તિ વુચ્ચતિ. યથા હિ મહાસમુદ્દસ્સ દુક્ખેન પમાણં ગય્હતિ; એવમેવ ઇમેહિ ગુણઙ્ગેહિ સમન્નાગતસ્સ દુક્ખેન પમાણં ગય્હતિ. તાદિસો ‘અનાગામી નુ ખો, ખીણાસવો નુ ખો’તિ વત્તબ્બતં ગચ્છતિ, તેનેસ ‘દુપ્પમેય્યો’તિ વુત્તો.

૧૨૦. ન ¶ સક્કા પમેતુન્તિ અપ્પમેય્યો. યથા હિ આકાસસ્સ ન સક્કા પમાણં ગહેતું, એવં ખીણાસવસ્સ. તેનેસ ‘અપ્પમેય્યો’તિ વુત્તો.

૧૨૧. ન સેવિતબ્બાદીસુ – ન સેવિતબ્બોતિ ન ઉપસઙ્કમિતબ્બો. ન ભજિતબ્બોતિ ન અલ્લીયિતબ્બો. ન પયિરુપાસિતબ્બોતિ ન સન્તિકે નિસીદનવસેન પુનપ્પુનં ઉપાસિતબ્બો. હીનો ¶ હોતિ સીલેનાતિઆદીસુ ઉપાદાયુપાદાય હીનતા વેદિતબ્બા ¶ . યો હિ પઞ્ચ સીલાનિ રક્ખતિ, સો દસ સીલાનિ રક્ખન્તેન ન સેવિતબ્બો. યો પન દસ સીલાનિ રક્ખતિ, સો ચતુપારિસુદ્ધિસીલં રક્ખન્તેન ન સેવિતબ્બો. અઞ્ઞત્ર અનુદ્દયા અઞ્ઞત્ર અનુકમ્પાતિ ઠપેત્વા અનુદ્દયઞ્ચ અનુકમ્પઞ્ચ. અત્તનો અત્થાય એવ હિ એવરૂપો પુગ્ગલો ન સેવિતબ્બો. અનુદ્દયાનુકમ્પાવસેન પન તં ઉપસઙ્કમિતું વટ્ટતિ.

૧૨૨. સદિસો હોતીતિ સમાનો હોતિ. સીલસામઞ્ઞગતાનં સતન્તિ સીલેન સમાનભાવં ગતાનં સન્તાનં. સીલકથા ચ નો ભવિસ્સતીતિ એવં સમાનસીલાનં અમ્હાકં સીલમેવ આરબ્ભ કથા ભવિસ્સતિ. સા ચ નો ફાસુ ભવિસ્સતીતિ સા ચ સીલકથા અમ્હાકં ફાસુવિહારો સુખવિહારો ભવિસ્સતિ. સા ચ નો પવત્તિની ભવિસ્સતીતિ સા ચ અમ્હાકં કથા દિવસમ્પિ કથેન્તાનં પવત્તિની ભવિસ્સતિ, ન પટિહઞ્ઞિસ્સતિ. દ્વીસુ હિ સીલવન્તેસુ એકેન સીલસ્સ વણ્ણે કથિતે ઇતરો અનુમોદતિ; તેન તેસં કથા ફાસુ ચેવ હોતિ, પવત્તિની ચ. એકસ્મિં પન દુસ્સીલે સતિ દુસ્સીલસ્સ સીલકથા દુક્કથાતિ નેવ સીલકથા હોતિ, ન ફાસુ હોતિ, ન પવત્તિની. સમાધિપઞ્ઞાકથાસુપિ એસેવ નયો. દ્વે હિ સમાધિલાભિનો સમાધિકથં, સપ્પઞ્ઞા ચ પઞ્ઞાકથં કથેન્તા, રત્તિં વા દિવસં વા અતિક્કન્તમ્પિ ન જાનન્તિ.

૧૨૩. સક્કત્વા ગરું કત્વાતિ સક્કારઞ્ચેવ ગરુકારઞ્ચ કરિત્વા. અધિકો હોતીતિ અતિરેકો હોતિ. સીલક્ખન્ધન્તિ સીલરાસિં. પરિપૂરેસ્સામીતિ તં અતિરેકસીલં પુગ્ગલં નિસ્સાય અત્તનો અપરિપૂરં સીલરાસિં પરિપૂરં કરિસ્સામિ. તત્થ તત્થ પઞ્ઞાય અનુગ્ગહેસ્સામીતિ એત્થ સીલસ્સ ¶ અસપ્પાયે અનુપકારધમ્મે વજ્જેત્વા સપ્પાયે ઉપકારધમ્મે સેવન્તો તસ્મિં તસ્મિં ઠાને સીલક્ખન્ધં પઞ્ઞાય અનુગ્ગણ્હાતિ નામ. સમાધિપઞ્ઞાક્ખન્ધેસુપિ એસેવ નયો.

૧૨૪. જિગુચ્છિતબ્બાદીસુ – જિગુચ્છિતબ્બોતિ ગૂથં વિય જિગુચ્છિતબ્બો. અથ ખો નન્તિ અથ ખો અસ્સ. કિત્તિસદ્દોતિ કથાસદ્દો. એવમેવન્તિ એત્થ ગૂથકૂપો વિય દુસ્સીલ્યં દટ્ઠબ્બં. ગૂથકૂપે પતિત્વા ઠિતો ધમનીઅહિ વિય દુસ્સીલપુગ્ગલો. ગુથકૂપતો ઉદ્ધરિયમાનેન તેન અહિના પુરિસસ્સ સરીરં આરુળ્હેનાપિ અદટ્ઠભાવો વિય દુસ્સીલં સેવમાનસ્સાપિ ¶ તસ્સ કિરિયાય ¶ કારણભાવો સરીરં ગૂથેન મક્ખેત્વા અહિનો ગતકાલો વિય દુસ્સીલં સેવમાનસ્સ પાપકિત્તિસદ્દસ્સ અબ્ભુગ્ગમનકાલો વેદિતબ્બો.

૧૨૫. તિન્દુકાલાતન્તિ તિન્દુકરુક્ખઅલાતં. ભિય્યોસો મત્તાય ચિચ્ચિટાયતીતિ તઞ્હિ ઝાયમાનં પકતિયાપિ પપટિકાયો મુઞ્ચન્તં ચિચ્ચિટાયતિ ચિટિચિટાતિ સદ્દં કરોતિ. ઘટ્ટિતં પન અધિમત્તં કરોતીતિ અત્થો. એવમેવન્તિ એવમેવં કોધનો અત્તનો ધમ્મતાયપિ ઉદ્ધતો ચણ્ડિકતો હુત્વા ચરતિ. અપ્પમત્તકં પન વચનં વુત્તકાલે ‘માદિસં નામ એવં વદતી’તિ અતિરેકતરં ઉદ્ધતો ચણ્ડિકતો હુત્વા ચરતિ. ગૂથકૂપોતિ ગૂથપુણ્ણકૂપો, ગૂથરાસિયેવ વા. ઓપમ્મસંસન્દનં પનેત્થ પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બં. તસ્મા એવરૂપો પુગ્ગલો અજ્ઝુપેક્ખિતબ્બો, ન સેવિતબ્બોતિ યસ્મા કોધનો અતિસેવિયમાનોપિ અતિઉપસઙ્કમિયમાનોપિ કુજ્ઝતિયેવ, ‘કિં ઇમિના’તિ પટિક્કમન્તોપિ કુજ્ઝતિયેવ, તસ્મા પલાલગ્ગિ વિય અજ્ઝુપેક્ખિતબ્બો, ન સેવિતબ્બો. કિં વુત્તં હોતિ? યો હિ પલાલગ્ગિં અતિઉપસઙ્કમિત્વા તપ્પતિ, તસ્સ સરીરં ઝાયતિ. યો અતિપટિક્કમિત્વા તપ્પતિ, તસ્સ સીતં ન વૂપસમ્મતિ. અનુપસઙ્કમિત્વા અપટિક્કમિત્વા પન મજ્ઝત્તભાવેન તપ્પેન્તસ્સ સીતં વૂપસમ્મતિ, કાયોપિ ન ડય્હતિ. તસ્મા પલાલગ્ગિ વિય કોધનો પુગ્ગલો મજ્ઝત્તભાવેન અજ્ઝુપેક્ખિતબ્બો, ન સેવિતબ્બો, ન ભજિતબ્બો, ન પયિરુપાસિતબ્બો.

૧૨૬. કલ્યાણમિત્તોતિ સુચિમિત્તો. કલ્યાણસહાયોતિ સુચિસહાયો. સહાયોતિ સહગામી સદ્ધિંચરો. કલ્યાણસમ્પવઙ્કોતિ કલ્યાણેસુ ¶ સુચિપુગ્ગલેસુ સમ્પવઙ્કો, તન્નિન્નતપ્પોણતપ્પબ્ભારમાનસોતિ અત્થો.

૧૨૭. સીલેસુ પરિપૂરકારીતિઆદીસુ – સીલેસુ પરિપૂરકારિનોતિ એતે અરિયસાવકા યાનિ તાનિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ આદિભૂતાનિ, આદિબ્રહ્મચરિયકાનિ, પારાજિકસઙ્ખાતાનિ ચત્તારિ મહાસીલસિક્ખાપદાનિ, તેસં અવીતિક્કમનતો યાનિ ખુદ્દાનુખુદ્દકાનિ આપજ્જન્તિ, તેહિ ચ વુટ્ઠાનતો સીલેસુ યં કત્તબ્બં, તં પરિપૂરં સમત્તં કરોન્તીતિ ‘સીલેસુ પરિપૂરકારિનો’તિ વુચ્ચન્તિ. સમાધિપારિબન્ધકાનં પન કામરાગબ્યાપાદાનં, પઞ્ઞાપારિબન્ધકસ્સ ચ સચ્ચપટિચ્છાદકસ્સ મોહસ્સ ¶ અસમૂહતત્તા, સમાધિં પઞ્ઞઞ્ચ ભાવેન્તાપિ સમાધિપઞ્ઞાસુ યં ¶ કત્તબ્બં તં મત્તસો પમાણેન પદેસમત્તમેવ કરોન્તીતિ સમાધિસ્મિં પઞ્ઞાય ચ મત્તસો કારિનોતિ વુચ્ચન્તિ. ઇમિના ઉપાયેન ઇતરેસુપિ દ્વીસુ નયેસુ અત્થો વેદિતબ્બો.

‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સીલેસુ પરિપૂરકારી હોતિ, સમાધિસ્મિં મત્તસો કારી, પઞ્ઞાય મત્તસો કારી. સો યાનિ તાનિ ખુદ્દાનુખુદ્દકાનિ સિક્ખાપદાનિ તાનિ આપજ્જતિપિ, વુટ્ઠાતિપિ. તં કિસ્સ હેતુ? ન હિ મેત્થ, ભિક્ખવે, અભબ્બતા વુત્તા. યાનિ ચ ખો તાનિ સિક્ખાપદાનિ આદિબ્રહ્મચરિયકાનિ બ્રહ્મચરિયસારુપ્પાનિ, તત્થ ધુવસીલો ચ હોતિ, ઠિતસીલો ચ, સમાદાય સિક્ખતિ સિક્ખાપદેસુ. સો તિણ્ણં સંયોજનાનં પરિક્ખયા સોતાપન્નો હોતિ, અવિનિપાતધમ્મો નિયતો સમ્બોધિપરાયણો. ઇધ પન, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સીલેસુ…પે… સો તિણ્ણં સંયોજનાનં પરિક્ખયા, રાગદોસમોહાનં તનુત્તા, સકદાગામી હોતિ; સકિદેવ ઇમં લોકં આગન્ત્વા દુક્ખસ્સન્તં કરોતિ. ઇધ પન, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સીલેસુ પરિપૂરકારી હોતિ, સમાધિસ્મિં પરિપૂરકારી, પઞ્ઞાય મત્તસો કારી. સો યાનિ તાનિ…પે… સિક્ખતિ સિક્ખાપદેસુ. સો પઞ્ચન્નં ઓરમ્ભાગિયાનં…પે… અનાવત્તિધમ્મો તસ્મા લોકા. ઇધ પન, ભિક્ખવે ¶ , ભિક્ખુ સીલેસુ પરિપૂરકારી, સમાધિસ્મિં પરિપૂરકારી, પઞ્ઞાય પરિપૂરકારી. સો યાનિ તાનિ ખુદ્દાનુખુદ્દકાનિ…પે… સિક્ખતિ સિક્ખાપદેસુ. સો આસવાનં ખયા…પે… ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’’તિ (અ. નિ. ૩.૮૭).

૧૩૦. સત્થારનિદ્દેસે – પરિઞ્ઞં પઞ્ઞપેતીતિ પહાનં સમતિક્કમં પઞ્ઞપેતિ. તત્રાતિ તેસુ તીસુ જનેસુ. તેન દટ્ઠબ્બોતિ તેન પઞ્ઞાપનેન સો સત્થા રૂપાવચરસમાપત્તિયા લાભીતિ દટ્ઠબ્બોતિ અત્થો. દુતિયવારેપિ એસેવ નયો. સમ્માસમ્બુદ્ધો સત્થા તેન દટ્ઠબ્બોતિ તેન તિત્થિયેહિ અસાધારણેન પઞ્ઞાપનેન અયં તતિયો સત્થા સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધો દટ્ઠબ્બો. તિત્થિયા હિ કામાનં પરિઞ્ઞં પઞ્ઞપેન્તા રૂપભવં વક્ખન્તિ. રૂપાનં પરિઞ્ઞં પઞ્ઞપેન્તા ¶ અરૂપભવં વક્ખન્તિ. વેદનાનં પરિઞ્ઞં પઞ્ઞપેન્તા અસઞ્ઞભવં વક્ખન્તિ. સમ્મા પઞ્ઞપેન્તા ‘એવં પઞ્ઞપેય્યું’, નો ચ સમ્મા પઞ્ઞપેતું સક્કોન્તિ. સમ્માસમ્બુદ્ધો પન કામાનં પરિઞ્ઞં પહાનં અનાગામિમગ્ગેન પઞ્ઞપેતિ ¶ . રૂપવેદનાનં પરિઞ્ઞં પહાનં અરહત્તમગ્ગેન પઞ્ઞપેતિ. ઇમે તયો સત્થારોતિ ઇમે દ્વે જના બાહિરકા, એકો સમ્માસમ્બુદ્ધોતિ – ઇમસ્મિં લોકે તયો સત્થારો નામ.

૧૩૧. દુતિયે સત્થારનિદ્દેસે – દિટ્ઠે ચેવ ધમ્મેતિ ઇમસ્મિં અત્તભાવે. અત્તાનં સચ્ચતો થેતતો પઞ્ઞપેતીતિ ‘‘અત્તા નામેકો અત્થિ નિચ્ચો ધુવો સસ્સતો’’તિ ભૂતતો થિરતો પઞ્ઞપેતિ. અભિસમ્પરાયઞ્ચાતિ અપરસ્મિં અત્તભાવે એવમેવ પઞ્ઞપેતિ. સેસમેત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

૧૩૨. ચતુક્કનિદ્દેસે – અસપ્પુરિસોતિ લામકપુરિસો. પાણં અતિપાતેતીતિ પાણાતિપાતી. અદિન્નં આદિયતીતિ અદિન્નાદાયી. કામેસુ મિચ્છા ચરતીતિ કામેસુમિચ્છાચારી. મુસા વદતીતિ મુસાવાદી. સુરામેરયમજ્જપમાદે તિટ્ઠતીતિ સુરામેરયમજ્જપમાદટ્ઠાયી.

૧૩૩. પાણાતિપાતે ¶ સમાદપેતીતિ યથા પાણં અતિપાતેતિ, તથા નં તત્થ ગહણં ગણ્હાપેતિ. સેસેસુપિ એસેવ નયો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો યસ્મા સયં કતેન ચ દુસ્સીલ્યેન સમન્નાગતો યઞ્ચ સમાદપિતેન કતં, તતો ઉપડ્ઢસ્સ દાયાદો, તસ્મા અસપ્પુરિસેન અસપ્પુરિસતરોતિ વુચ્ચતિ. સપ્પુરિસોતિ ઉત્તમપુરિસો.

૧૩૫. સપ્પુરિસેન સપ્પુરિસતરોતિ અત્તના કતેન સુસીલ્યેન સમન્નાગતત્તા યઞ્ચ સમાદપિતો કરોતિ. તતો ઉપડ્ઢસ્સ દાયાદત્તા ઉત્તમપુરિસેન ઉત્તમપુરિસતરો.

૧૩૬. પાપોતિ અકુસલકમ્મપથસઙ્ખાતેન દસવિધેન પાપેન સમન્નાગતો.

૧૩૮. કલ્યાણોતિ ¶ કુસલકમ્મપથસઙ્ખાતેન દસવિધેન કલ્યાણધમ્મેન સમન્નાગતો સુદ્ધકો ¶ ભદ્રકો. સેસમેત્થ હેટ્ઠા વુત્તનયત્તા ઉત્તાનત્થમેવ.

૧૪૦. પાપધમ્માદીસુ – પાપો ધમ્મો અસ્સાતિ પાપધમ્મો. કલ્યાણો ધમ્મો અસ્સાતિ કલ્યાણધમ્મો. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ.

૧૪૪. સાવજ્જાદીસુ – સાવજ્જોતિ સદોસો. સાવજ્જેન કાયકમ્મેનાતિ સદોસેન પાણાતિપાતાદિના કાયકમ્મેન. ઇતરેસુપિ એસેવ નયો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો તીહિ દ્વારેહિ આયૂહનકમ્મસ્સ સદોસત્તા, ગૂથકુણપાદિભરિતો પદેસો વિય સાવજ્જોતિ વુચ્ચતિ.

૧૪૫. સાવજ્જેન બહુલન્તિ યસ્સ સાવજ્જમેવ કાયકમ્મં બહુ હોતિ, અપ્પં અનવજ્જં; સો સાવજ્જેન બહુલં કાયકમ્મેન સમન્નાગતો, અપ્પં અનવજ્જેનાતિ વુચ્ચતિ. ઇતરેસુપિ એસેવ નયો. કો પન એવરૂપો હોતીતિ? યો ગામધમ્મતાય વા નિગમધમ્મતાય વા કદાચિ કરહચિ ઉપોસથં સમાદિયતિ, સીલાનિ પૂરેતિ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો ¶ તીહિ દ્વારેહિ આયૂહનકમ્મેસુ સાવજ્જસ્સેવ બહુલતાય અનવજ્જસ્સ અપ્પતાય વજ્જબહુલોતિ વુચ્ચતિ.

યથા હિ એકસ્મિં પદેસે દુબ્બણ્ણાનિ દુગ્ગન્ધાનિ પુપ્ફાનિ રાસિકતાનસ્સુ, તેસં ઉપરિ તહં તહં અતિમુત્તકવસ્સિકપાટલાનિ પતિતાનિ ભવેય્યું. એવરૂપો અયં પુગ્ગલો વેદિતબ્બો. યથા પન એકસ્મિં પદેસે અતિમુત્તકવસ્સિકપાટલાનિ રાસિકતાનસ્સુ, તેસં ઉપરિ તહં તહં દુબ્બણ્ણદુગ્ગન્ધાનિ બદરપુપ્ફાદીનિ પતિતાનિ ભવેય્યું. એવરૂપો તતિયો પુગ્ગલો વેદિતબ્બો. ચતુત્થો પન તીહિપિ દ્વારેહિ આયૂહનકમ્મસ્સ નિદ્દોસત્તા, ચતુમધુરભરિતસુવણ્ણપાતિ વિય દટ્ઠબ્બો. તેસુ પઠમો અન્ધબાલપુથુજ્જનો. દુતિયો અન્તરન્તરા કુસલસ્સ કારકો લોકિયપુથુજ્જનો. તતિયો સોતાપન્નો સકદાગામિઅનાગામિનોપિ એતેનેવ સઙ્ગહિતા. ચતુત્થો ખીણાસવો. સો હિ એકન્તેન અનવજ્જોયેવ. અયં અઙ્ગુત્તરટ્ઠકથાયો.

૧૪૮. ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂઆદીસુ – ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂતિ એત્થ ઉગ્ઘટિતં નામ ¶ ઞાણુગ્ઘાટનં, ઞાણે ઉગ્ઘટિતમત્તેયેવ ¶ જાનાતીતિ અત્થો. સહ ઉદાહટવેલાયાતિ ઉદાહારે ઉદાહટમત્તેયેવ. ધમ્માભિસમયોતિ ચતુસચ્ચધમ્મસ્સ ઞાણેન સદ્ધિં અભિસમયો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં ‘ચત્તારો સતિપટ્ઠાના’તિઆદિના નયેન સંખિત્તેન માતિકાય ઠપિયમાનાય દેસનાનુસારેન ઞાણં પેસેત્વા અરહત્તં ગણ્હિતું સમત્થો પુગ્ગલો ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂતિ વુચ્ચતિ.

૧૪૯. વિપઞ્ચિતં વિત્થારિતમેવ અત્થં જાનાતીતિ વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં સઙ્ખિત્તેન માતિકં ઠપેત્વા વિત્થારેન અત્થે ભાજિયમાને અરહત્તં પાપુણિતું સમત્થો પુગ્ગલો વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂતિ વુચ્ચતિ.

૧૫૦. ઉદ્દેસાદીહિ નેતબ્બોતિ નેય્યો. અનુપુબ્બેન ધમ્માભિસમયો હોતીતિ અનુક્કમેન અરહત્તપ્પત્તિ.

૧૫૧. બ્યઞ્જનપદમેવ ¶ પરમં અસ્સાતિ પદપરમો. ન તાય જાતિયા ધમ્માભિસમયો હોતીતિ ન તેન અત્તભાવેન ઝાનં વા વિપસ્સનં વા મગ્ગં વા ફલં વા નિબ્બત્તેતું સક્કોતીતિ અત્થો.

૧૫૨. યુત્તપટિભાનાદીસુ – પટિભાનં વુચ્ચતિ ઞાણમ્પિ, ઞાણસ્સ ઉપટ્ઠિતવચનમ્પિ. તં ઇધ અધિપ્પેતં. અત્થયુત્તં કારણયુત્તઞ્ચ પટિભાનમસ્સાતિ યુત્તપ્પટિભાનો. પુચ્છિતાનન્તરમેવ સીઘં બ્યાકાતું અસમત્થતાય નો મુત્તં પટિભાનમસ્સાતિ નો મુત્તપ્પટિભાનો. ઇમિના નયેન સેસા વેદિતબ્બા. એત્થ પન પઠમો – કિઞ્ચિ કાલં વીમંસિત્વા યુત્તમેવ પેક્ખતિ, તિપિટકચૂળનાગત્થેરો વિય. સો કિર પઞ્હં પુટ્ઠો પરિગ્ગહેત્વા યુત્તપયુત્તકારણમેવ કથેતિ.

દુતિયો – પુચ્છાનન્તરમેવ યેન વા તેન વા વચનેન પટિબાહતિ, વીમંસિત્વાપિ ચ યુત્તં ન પેક્ખતિ ચતુનિકાયિકપણ્ડિતતિસ્સત્થેરો વિય. સો કિર પઞ્હં પુટ્ઠો પઞ્હપરિયોસાનમ્પિ નાગમેતિ, યં વા તં વા કથેતિયેવ. વચનત્થં પનસ્સ વીમંસિયમાનં કત્થચિ ન લગ્ગતિ.

તતિયો – પુચ્છાસમકાલમેવ યુત્તં પેક્ખતિ, તઙ્ખણઞ્ઞેવ વચનં બ્યાકરોતિ તિપિટકચૂળાભયત્થેરો ¶ વિય. સો કિર પઞ્હં પુટ્ઠો સીઘમેવ કથેતિ, યુત્તપયુત્તકારણો ચ હોતિ.

ચતુત્થો – પુટ્ઠો સમાનો નેવ યુત્તં પેક્ખતિ ¶ , ન યેન વા તેન વા પટિબાહિતું સક્કોતિ તિબ્બન્ધકારનિમુગ્ગો વિય હોતિ લાળુદાયિત્થેરો વિય.

૧૫૬. ધમ્મકથિકેસુ – અપ્પઞ્ચ ભાસતીતિ સમ્પત્તપરિસાય થોકમેવ કથેતિ. અસહિતઞ્ચાતિ કથેન્તો ચ પન ન અત્થયુત્તં કારણયુત્તં કથેતિ. પરિસા ચસ્સ ન કુસલા હોતીતિ સોતું નિસિન્નપરિસા ચસ્સ યુત્તાયુત્તં કારણાકારણં સિલિટ્ઠાસિલિટ્ઠં ન જાનાતીતિ અત્થો. એવરૂપોતિ અયં એવંજાતિકો બાલધમ્મકથિકો. એવંજાતિકાય બાલપરિસાય ધમ્મકથિકોત્વેવ નામં લભતિ. ઇમિના નયેન સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. એત્થ ચ દ્વેયેવ જના સભાવધમ્મકથિકા, ઇતરે પન ધમ્મકથિકાનં અન્તરે પવિટ્ઠત્તા એવં વુત્તા.

૧૫૭. વલાહકૂપમેસુ ¶ વલાહકાતિ મેઘા. ગજ્જિતાતિ થનિતા. તત્થ ગજ્જિત્વા નો વસ્સનભાવો નામ પાપકો. મનુસ્સા હિ યથા દેવો ગજ્જતિ ‘સુવુટ્ઠિકા ભવિસ્સતી’તિ બીજાનિ નીહરિત્વા વપન્તિ. અથ દેવે અવસ્સન્તે ખેત્તે બીજાનિ ખેત્તેયેવ નસ્સન્તિ, ગેહે બીજાનિ ગેહેયેવ નસ્સન્તીતિ દુબ્ભિક્ખં હોતિ. નો ગજ્જિત્વા વસ્સનભાવોપિ પાપકોવ. મનુસ્સા હિ ‘ઇમસ્મિં કાલે દુબ્બુટ્ઠિકા ભવિસ્સતી’તિ નિન્નટ્ઠાનેસુયેવ વપ્પં કરોન્તિ. અથ દેવો વસ્સિત્વા સબ્બબીજાનિ મહાસમુદ્દં પાપેતિ, દુબ્ભિક્ખમેવ હોતિ. ગજ્જિત્વા વસ્સનભાવો પન ભદ્દકો. તદા હિ સુભિક્ખં હોતિ. નો ગજ્જિત્વા નો વસ્સનભાવો એકન્તપાપકોવ.

ભાસિતા હોતિ નો કત્તાતિ ‘ઇદાનિ ગન્થધુરં પૂરેસ્સામિ, વાસધુરં પૂરેસ્સામી’તિ કથેતિયેવ, ન પન ઉદ્દેસં ગણ્હાતિ, ન કમ્મટ્ઠાનં ભાવેતિ.

કત્તા હોતિ નો ભાસિતાતિ ‘ગન્થધુરં વા પૂરેસ્સામિ વાસધુરં વા’તિ ન ભાસતિ. સમ્પત્તે પન કાલે તમત્થં સમ્પાદેતિ. ઇમિના નયેન ઇતરેપિ વેદિતબ્બા. સબ્બં પનેતં પચ્ચયદાયકેનેવ કથિતં. એકો હિ ‘અસુકદિવસે નામ દાનં દસ્સામી’તિ સઙ્ઘં નિમન્તેતિ, સમ્પત્તકાલે નો કરોતિ. અયં પુગ્ગલો પુઞ્ઞેન પરિહાયતિ, ભિક્ખુસઙ્ઘોપિ લાભેન પરિહાયતિ ¶ . અપરો સઙ્ઘં અનિમન્તેત્વાવ સક્કારં કત્વા ‘ભિક્ખૂ આનેસ્સામી’તિ ન લભતિ, સબ્બે અઞ્ઞત્થ નિમન્તિતા હોન્તિ. અયમ્પિ પુઞ્ઞેન પરિહાયતિ ¶ , સઙ્ઘોપિ તેન લાભેન પરિહાયતિ. અપરો પઠમં સઙ્ઘં નિમન્તેત્વા, પચ્છા સક્કારં કત્વા દાનં દેતિ, અયં કિચ્ચકારી હોતિ. અપરો નેવ સઙ્ઘં નિમન્તેતિ, ન દાનં દેતિ, અયં ‘પાપપુગ્ગલો’તિ વેદિતબ્બો.

૧૫૮. મૂસિકૂપમેસુ – ગાધં કત્તા નો વસિતાતિ અત્તનો આસયં બિલં કૂપં ખણતિ, નો તત્થ વસતિ, કિસ્મિઞ્ચિદેવ ઠાને વસતિ, એવં બિળારાદિઅમિત્તવસં ગચ્છતિ. ખત્તાતિપિ પાઠો. વસિતા નો ગાધં કત્તાતિ સયં ન ખણતિ, પરેન ખતે બિલે વસતિ, એવં જીવિતં રક્ખતિ. તતિયા દ્વેપિ કરોન્તી, જીવિતં રક્ખતિ. ચતુત્થા દ્વેપિ અકરોન્તી અમિત્તવસં ગચ્છતિ. ઇમાય પન ઉપમાય ઉપમિતેસુ પુગ્ગલેસુ ¶ પઠમો યથા સા મૂસિકા ગાધં ખણતિ, એવં નવઙ્ગં સત્થુસાસનં ઉગ્ગણ્હાતિ. યથા પન સા તત્થ ન વસતિ, કિસ્મિઞ્ચિદેવ ઠાને વસન્તી, અમિત્તવસં ગચ્છતિ; તથા અયમ્પિ પરિયત્તિવસેન ઞાણં પેસેત્વા ચતુસચ્ચધમ્મં ન પટિવિજ્ઝતિ, લોકામિસટ્ઠાનેસુયેવ ચરન્તો મચ્ચુમારકિલેસમારદેવપુત્તમારસઙ્ખાતાનં અમિત્તાનં વસં ગચ્છતિ. દુતિયો યથા સા મૂસિકા ગાધં ન ખણતિ, એવં નવઙ્ગં સત્થુસાસનં ન ઉગ્ગણ્હાતિ. યથા પન પરેન ખતબિલે વસન્તી જીવિતં રક્ખતિ; એવં પરસ્સ કથં સુત્વા ચતુસચ્ચધમ્મં પટિવિજ્ઝિત્વા તિણ્ણં મારાનં વસં અતિક્કમતિ. ઇમિના નયેન તતિયચતુત્થેસુપિ ઓપમ્મસંસન્દનં વેદિતબ્બં.

૧૫૯. અમ્બૂપમેસુ – આમં પક્કવણ્ણીતિ અન્તો આમં બહિ પક્કસદિસં. પક્કં આમવણ્ણીતિ અન્તો પક્કં બહિ આમસદિસં. સેસદ્વયેસુપિ એસેવ નયો. તત્થ યથા અમ્બે અપક્કભાવો આમતા હોતિ, એવં પુગ્ગલેપિ પુથુજ્જનભાવો આમતા, અરિયભાવો પક્કતા. યથા ચ તત્થ પક્કસદિસતા પક્કવણ્ણિતા; એવં પુગ્ગલેપિ અરિયાનં અભિક્કમનાદિસદિસતા પક્કવણ્ણિતાતિ – ઇમિના નયેન ઉપમિતપુગ્ગલેસુ ઓપમ્મસંસન્દનં વેદિતબ્બં.

૧૬૦. કુમ્ભૂપમેસુ ¶ – કુમ્ભોતિ ઘટો. તુચ્છોતિ અન્તો રિત્તો. પિહિતોતિ પિદહિત્વા ઠપિતો. પુરોતિ અન્તો પુણ્ણો. વિવટોતિ વિવરિત્વા ઠપિતો. ઉપમિતપુગ્ગલેસુ પનેત્થ અન્તો ગુણસારવિરહિતો ¶ તુચ્છો બાહિરસોભનતાય પિહિતો પુગ્ગલો વેદિતબ્બો. સેસેસુપિ એસેવ નયો.

૧૬૧. ઉદકરહદૂપમેસુ – ઉદકરહદો તાવ જણ્ણુમત્તેપિ ઉદકે સતિ પણ્ણરસસમ્ભિન્નવણ્ણત્તા વા બહલત્તા વા ઉદકસ્સ અપઞ્ઞાયમાનતલો ઉત્તાનો ગમ્ભીરોભાસો નામ હોતિ. તિપોરિસ ચતુપોરિસેપિ પન ઉદકે સતિ અચ્છત્તા ઉદકસ્સ પઞ્ઞાયમાનતલો ગમ્ભીરો ઉત્તાનોભાસો નામ હોતિ. ઉભયકારણસમ્ભાવતો પન ઇતરે દ્વે વેદિતબ્બા. પુગ્ગલોપિ કિલેસુસ્સદભાવતો ગુણગમ્ભીરતાય ચ અભાવતો ગુણગમ્ભીરાનં સદિસેહિ અભિક્કમાદીહિ યુત્તો ઉત્તાનો ગમ્ભીરોભાસો નામ. ઇમિના નયેન સેસાપિ વેદિતબ્બા.

૧૬૨. બલીબદ્દૂપમેસુ ¶ – બલીબદ્દો તાવ યો અત્તનો ગોગણં ઘટ્ટેતિ ઉબ્બેજેતિ, પરગોગણે પન સોરતો સુખસીલો હોતિ – અયં સકગવચણ્ડો નો પરગવચણ્ડો નામ. પુગ્ગલોપિ અત્તનો પરિસં ઘટ્ટેન્તો વિજ્ઝન્તો ફરુસેન સમુદાચરન્તો, પરપરિસાય પન સોરચ્ચં નિવાતવુત્તિતં આપજ્જન્તો સકગવચણ્ડો હોતિ નો પરગવચણ્ડો નામાતિ. ઇમિના નયેન સેસાપિ વેદિતબ્બા. નિદ્દેસવારે પનેત્થ ઉબ્બેજિતા હોતીતિ ઘટ્ટેત્વા વિજ્ઝિત્વા ઉબ્બેગપ્પત્તં કરોતિચ્ચેવ અત્થો.

૧૬૩. આસીવિસૂપમેસુ – આસીવિસો તાવ યસ્સ વિસં આસું આગચ્છતિ સીઘં ફરતિ; ઘોરં પન ન હોતિ, ચિરકાલં ન પીળેતિ – અયં આગતવિસો નો ઘોરવિસો. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. પુગ્ગલવિભાજનં પન ઉત્તાનત્થમેવ.

૧૬૪. અનનુવિચ્ચ અપરિયોગાહેત્વા અવણ્ણારહસ્સ વણ્ણં ભાસિતા હોતીતિઆદીસુ અનનુવિચ્ચાતિ અતુલયિત્વા, અપરિગ્ગણ્હિત્વા. અપરિયોગાહેત્વાતિ પઞ્ઞાય ગુણે અનોગાહેત્વા.

૧૬૬. ભૂતં તચ્છન્તિ વિજ્જમાનતો ભૂતં, અવિપરીતતો તચ્છં. કાલેનાતિ યુત્તપયુત્તકાલેન. તત્ર કાલઞ્ઞૂ હોતીતિ યમિદં ¶ કાલેનાતિ વુત્તં. તત્ર યો પુગ્ગલો કાલઞ્ઞૂ હોતિ, કાલં જાનાતિ, તસ્સ પઞ્હસ્સ વેય્યાકરણત્થાય ‘‘ઇમસ્મિં કાલે પુચ્છિતેનાપિ મયા ¶ ન કથેતબ્બા, ઇમસ્મિં કાલે કથેતબ્બા’’તિ – અયં કાલેન ભણતિ નામ. ઉપેક્ખકો વિહરતીતિ મજ્ઝત્તભૂતાય ઉપેક્ખાય ઠિતો હુત્વા વિહરતિ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવ.

૧૬૭. ઉટ્ઠાનફલૂપજીવીતિઆદીસુ – યો ઉટ્ઠાનવીરિયેનેવ દિવસં વીતિનામેત્વા તસ્સ નિસ્સન્દફલમત્તં કિઞ્ચિદેવ લભિત્વા જીવિકં કપ્પેતિ, તં પન ઉટ્ઠાનં આગમ્મ કિઞ્ચિ પુઞ્ઞફલં ન પટિલભતિ, તં સન્ધાય યસ્સ પુગ્ગલસ્સ ઉટ્ઠહતોતિઆદિ વુત્તં. તતૂપરિ દેવાતિ તતો ઉપરિ બ્રહ્મકાયિકાદયો દેવા. તેસઞ્હિ ઉટ્ઠાનવીરિયેન કિચ્ચં નામ નત્થિ. પુઞ્ઞફલમેવ ઉપજીવન્તિ. પુઞ્ઞવતો ચાતિ ઇદં પુઞ્ઞવન્તે ખત્તિયબ્રાહ્મણાદયો ચેવ ભુમ્મદેવે આદિં કત્વા નિમ્માનરતિપરિયોસાને દેવે ચ સન્ધાય ¶ વુત્તં. સબ્બેપિ હેતે વાયામફલઞ્ચેવ પુઞ્ઞફલઞ્ચ અનુભવન્તિ. નેરયિકા પન નેવ ઉટ્ઠાનેન આજીવં ઉપ્પાદેતું સક્કોન્તિ, નાપિ નેસં પુઞ્ઞફલેન કોચિ આજીવો ઉપ્પજ્જતિ.

૧૬૮. તમાદીસુ – ‘‘નીચે કુલે પચ્ચાજાતો’’તિઆદિકેન તમેન યુત્તોતિ તમો. કાયદુચ્ચરિતાદીહિ પુન નિરયતમૂપગમનતો તમપરાયણો. નેસાદકુલેતિ મિગલુદ્દકાદીનં કુલે. વેનકુલેતિ વિલીવકારકુલે. રથકારકુલેતિ ચમ્મકારકુલે. પુક્કુસકુલેતિ પુપ્ફછડ્ડકકુલે. કસિરવુત્તિકેતિ દુક્ખવુત્તિકે. દુબ્બણ્ણોતિ પંસુપિસાચકો વિય ઝામખાણુવણ્ણો. દુદ્દસિકોતિ વિજાતમાતુયાપિ અમનાપદસ્સનો. ઓકોટિમકોતિ લકુણ્ડકો. કાણોતિ એકક્ખિકાણો વા ઉભયક્ખિકાણો વા. કુણીતિ એકહત્થકુણી વા ઉભયહત્થકુણી વા. ખઞ્જોતિ એકપાદખઞ્જો વા ઉભયપાદખઞ્જો વા. પક્ખહતોતિ હતપક્ખો પીઠસપ્પી. પદીપેય્યસ્સાતિ તેલકપલ્લકાદિનો પદીપૂપકરણસ્સ. એવં પુગ્ગલો તમો હોતિ તમપરાયણોતિ એત્થ એકો પુગ્ગલો બહિદ્ધા આલોકં અદિસ્વા માતુકુચ્છિસ્મિઞ્ઞેવ કાલં કત્વા અપાયેસુ નિબ્બત્તન્તો સકલેપિ કપ્પે સંસરતિ. સોપિ તમો તમપરાયણોવ. સો પન કુહકપુગ્ગલો ભવેય્ય. કુહકસ્સ હિ એવરૂપા નિબ્બત્તિ હોતીતિ વુત્તં.

એત્થ ચ નીચે કુલે પચ્ચાજાતો ¶ હોતિ ચણ્ડાલકુલે વાતિઆદીહિ આગમનવિપત્તિ ચેવ પુબ્બુપ્પન્નપચ્ચયવિપત્તિ ચ દસ્સિતા. દલિદ્દેતિઆદીહિ પવત્તિપચ્ચયવિપત્તિ. કસિરવુત્તિકેતિઆદીહિ આજીવુપાયવિપત્તિ. દુબ્બણ્ણોતિઆદીહિ રૂપવિપત્તિ. બહ્વાબાધોતિઆદીહિ દુક્ખકારણસમાયોગો. ન લાભીતિઆદીહિ સુખકારણવિપત્તિ ચેવ ઉપભોગવિપત્તિ ¶ ચ. કાયેન દુચ્ચરિતન્તિઆદીહિ તમપરાયણભાવસ્સ કારણસમાયોગો. કાયસ્સ ભેદાતિઆદીહિ સમ્પરાયિકતમૂપગમો. સુક્કપક્ખો વુત્તપટિપક્ખનયેન વેદિતબ્બો.

અપિચેત્થ તિવિધાય કુલસમ્પત્તિયા પચ્ચાજાતિઆદિકેન જોતિના યુત્તતો જોતિ, આલોકભૂતોતિ વુત્તં હોતિ. કાયસુચરિતાદીહિ પન સગ્ગૂપપત્તિજોતિભાવૂપગમનતો જોતિપરાયણો. ખત્તિયમહાસાલકુલે વાતિઆદીસુ ખત્તિયમહાસાલાતિ ખત્તિયા મહાસારા ¶ મહાસારપ્પત્તા ખત્તિયા. યેસઞ્હિ ખત્તિયાનં હેટ્ઠિમન્તેન કોટિસતં નિધાનગતં હોતિ, તયો કહાપણકુમ્ભા વળઞ્જનત્થાય ગેહમજ્ઝે રાસિં કત્વા ઠપિતા હોન્તિ, તે ખત્તિયમહાસાલા નામ. યેસં બ્રાહ્મણાનં અસીતિકોટિધનં નિહિતં હોતિ, દિયડ્ઢો કહાપણકુમ્ભો વળઞ્જનત્થાય ગેહમજ્ઝે રાસિં કત્વા ઠપિતો હોતિ, તે બ્રાહ્મણમહાસાલા નામ. યેસં ગહપતીનં ચત્તાલીસકોટિધનં નિહિતં હોતિ, કહાપણકુમ્ભો વળઞ્જત્થાય ગેહમજ્ઝે રાસિં કત્વા ઠપિતો હોતિ, તે ગહપતિમહાસાલા નામ. તેસં કુલેતિ અત્થો. અડ્ઢેતિ ઇસ્સરે. નિધાનગતધનસ્સ મહન્તતાય મહદ્ધને. સુવણ્ણરજતભાજનાદીનં ઉપભોગભણ્ડાનં મહન્તતાય મહાભોગે. નિધાનગતસ્સ જાતરૂપરજતસ્સ પહૂતતાય પહૂતજાતરૂપરજતે. વિત્તૂપકરણસ્સ તુટ્ઠિકરણસ્સ પહૂતતાય પહૂતવિત્તૂપકરણે. ગોધનાદીનઞ્ચ સત્તવિધધઞ્ઞાનઞ્ચ પહૂતતાય પહૂતધનધઞ્ઞે. અભિરૂપોતિ સુન્દરરૂપો. દસ્સનીયોતિ અઞ્ઞં કમ્મં પહાય દિવસમ્પિ પસ્સિતબ્બયુત્તો. પાસાદિકોતિ દસ્સનેનેવ ચિત્તપસાદાવહો. પરમાયાતિ ઉત્તમાય. વણ્ણપોક્ખરતાયાતિ પોક્ખરવણ્ણતાય. પોક્ખરં વુચ્ચતિ સરીરં. તસ્સ વણ્ણસમ્પત્તિયાતિ અત્થો. સમન્નાગતોતિ ઉપેતો.

૧૬૯. ઓણતોણતાદીસુ ¶ – દિટ્ઠધમ્મિકાય વા સમ્પરાયિકાય વા સમ્પત્તિયા વિરહિતો ઓણતો. નીચો, લામકોતિ અત્થો. તબ્બિપક્ખતો ઉણ્ણતો. ઉચ્ચો, ઉગ્ગતોતિ અત્થો. સેસમેત્થ તમાદીસુ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. અપિચ – ઓણતોણતોતિ ઇદાનિ નીચો, આયતિમ્પિ નીચોવ ભવિસ્સતિ. ઓણતુણ્ણતોતિ ઇદાનિ નીચો, આયતિં ઉચ્ચો ભવિસ્સતિ. ઉણ્ણતોણતોતિ ઇદાનિ ઉચ્ચો, આયતિં નીચો ભવિસ્સતિ. ઉણ્ણતુણ્ણતોતિ ઇદાનિ ઉચ્ચો, આયતિમ્પિ ઉચ્ચોવ ભવિસ્સતીતિ.

૧૭૦. રુક્ખૂપમેસુ – રુક્ખો તાવ ફેગ્ગુસારપરિવારોતિ વનજેટ્ઠકરુક્ખો સયં ફેગ્ગુ હોતિ ¶ , પરિવારરુક્ખા પનસ્સ સારા હોન્તિ. ઇમિના નયેન સેસા વેદિતબ્બા. પુગ્ગલેસુ પન સીલસારવિરહતો ફેગ્ગુતા, સીલાચારસમન્નાગમેન ચ સારતા વેદિતબ્બા.

૧૭૧. રૂપપ્પમાણાદીસુ ¶ – સમ્પત્તિયુત્તં રૂપં પમાણં કરોતીતિ રૂપપ્પમાણો. તત્થ પસાદં જનેતીતિ રૂપપ્પસન્નો. કિત્તિસદ્દભૂતં ઘોસં પમાણં કરોતીતિ ઘોસપ્પમાણો. આરોહં વાતિઆદીસુ પન – આરોહન્તિ ઉચ્ચત્તનં. પરિણાહન્તિ કિસથૂલભાવાપગતં પરિક્ખેપસમ્પત્તિં. સણ્ઠાનન્તિ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનં દીઘરસ્સવટ્ટતાદિયુત્તટ્ઠાનેસુ તથાભાવં. પારિપૂરિન્તિ યથાવુત્તપ્પકારાનં અનૂનતં, લક્ખણપરિપુણ્ણભાવં વા. પરવણ્ણનાયાતિ પરેહિ પરમ્મુખા નિચ્છારિતાય ગુણવણ્ણનાય. પરથોમનાયાતિ પરેહિ થુતિવસેન ગાથાદિઉપનિબન્ધનેન વુત્તાય થોમનાય. પરપસંસનાયાતિ પરેહિ સમ્મુખા વુત્તાય પસંસાય. પરવણ્ણહારિકાયાતિ પરમ્પરથુતિવસેન પરેહિ પવત્તિતાય વણ્ણહરણાય.

૧૭૨. ચીવરલૂખન્તિ ચીવરસ્સ દુબ્બણ્ણાદિભાવેન લૂખતં. પત્તલૂખન્તિ ભાજનસ્સ વણ્ણસણ્ઠાનવત્થૂહિ લૂખતં. સેનાસનલૂખન્તિ નાટકાદિસમ્પત્તિવિરહેન સેનાસનસ્સ લૂખતં. વિવિધન્તિ અચેલકાદિભાવેન અનેકપ્પકારં. દુક્કરકારિકન્તિ સરીરતાપનં.

અપરો નયો – ઇમેસુ હિ ચતૂસુ પુગ્ગલેસુ રૂપે પમાણં ગહેત્વા પસન્નો રૂપપ્પમાણો નામ. રૂપપ્પસન્નોતિ તસ્સેવ અત્થવચનં. ઘોસે પમાણં ગહેત્વા પસન્નો ઘોસપ્પમાણો ¶ નામ. ચીવરલૂખપત્તલૂખેસુ પમાણં ગહેત્વા પસન્નો લૂખપ્પમાણો નામ. ધમ્મે પમાણં ગહેત્વા પસન્નો ધમ્મપ્પમાણો નામ. ઇતરાનિ તેસંયેવ અત્થવચનાનિ. સબ્બસત્તે ચ તયો કોટ્ઠાસે કત્વા દ્વે કોટ્ઠાસા રૂપપ્પમાણા, એકો ન રૂપપ્પમાણો. પઞ્ચ કોટ્ઠાસે કત્વા ચત્તારો કોટ્ઠાસા ઘોસપ્પમાણા, એકો ન ઘોસપ્પમાણો. દસ કોટ્ઠાસે કત્વા નવ કોટ્ઠાસા લૂખપ્પમાણા, એકો ન લૂખપ્પમાણો. સતસહસ્સં કોટ્ઠાસે કત્વા પન એકો કોટ્ઠાસોવ ધમ્મપ્પમાણો, સેસા ન ધમ્મપ્પમાણા. એવમયં ચતુપ્પમાણો લોકસન્નિવાસો.

એતસ્મિં ચતુપ્પમાણે લોકસન્નિવાસે બુદ્ધેસુ અપ્પસન્ના મન્દા, પસન્નાવ બહુકા. રૂપપ્પમાણસ્સ હિ બુદ્ધરૂપતો ઉત્તરિ પસાદાવહં રૂપં નામ નત્થિ. ઘોસપ્પમાણસ્સ બુદ્ધાનં કિત્તિઘોસતો ઉત્તરિ પસાદાવહો ઘોસો નામ નત્થિ. લૂખપ્પમાણસ્સ કાસિકાનિ વત્થાનિ મહારહાનિ ¶ ¶ કઞ્ચનભાજનાનિ તિણ્ણં ઉતૂનં અનુચ્છવિકે સબ્બસમ્પત્તિયુત્તે પાસાદવરે પહાય પંસુકૂલચીવરસેલમયપત્તરુક્ખમૂલાદિસેનાસનસેવિનો બુદ્ધસ્સ ભગવતો લૂખતો ઉત્તરિ પસાદાવહં અઞ્ઞં લૂખં નામ નત્થિ. ધમ્મપ્પમાણસ્સ સદેવકે લોકે અસાધારણસીલાદિગુણસ્સ તથાગતસ્સ સીલાદિગુણતો ઉત્તરિ પસાદાવહો અઞ્ઞો સીલાદિગુણો નામ નત્થિ. ઇતિ ભગવા ઇમં ચતુપ્પમાણિકં લોકસન્નિવાસં મુટ્ઠિના ગહેત્વા વિય ઠિતોતિ.

૧૭૩. અત્તહિતાય પટિપન્નાદીસુ – સીલસમ્પન્નોતિ સીલેન સમ્પન્નો સમન્નાગતો. સમાધિસમ્પન્નોતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. એત્થ ચ સીલં લોકિયલોકુત્તરં કથિતં. તથા સમાધિપઞ્ઞા ચ. વિમુત્તિ અરહત્તફલવિમુત્તિયેવ. ઞાણદસ્સનં એકૂનવીસતિવિધં પચ્ચવેક્ખણઞાણં. નો પરન્તિઆદીસુ – પરપુગ્ગલં ‘‘તયાપિ સીલસમ્પન્નેન ભવિતું વટ્ટતી’’તિ વત્વા યથા સીલં સમાદિયતિ, એવં ન સમાદપેતિ, ન ગણ્હાપેતિ. એસેવ નયો સબ્બત્થ. એતેસુ પન ચતૂસુ પઠમો વક્કલિત્થેરસદિસો હોતિ. દુતિયો ઉપનન્દસક્યપુત્તસદિસો ¶ . તતિયો સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાનત્થેરસદિસો. ચતુત્થો દેવદત્તસદિસોતિ વેદિતબ્બો.

૧૭૪. અત્તન્તપાદીસુ – અત્તાનં તપતિ દુક્ખાપેતીતિ અત્તન્તપો. અત્તનો પરિતાપનાનુયોગં અત્તપરિતાપનાનુયોગં. અચેલકોતિ નિચ્ચેલો, નગ્ગો. મુત્તાચારોતિ વિસટ્ઠાચારો. ઉચ્ચારકમ્માદીસુ લોકિયકુલપુત્તાચારેન વિરહિતો ઠિતકોવ ઉચ્ચારં કરોતિ, પસ્સાવં કરોતિ, ખાદતિ, ભુઞ્જતિ ચ. હત્થાપલેખનોતિ હત્થે પિણ્ડમ્હિ નિટ્ઠિતે જિવ્હાય હત્થં અપલેખતિ. ઉચ્ચારં વા કત્વા હત્થસ્મિઞ્ઞેવ દણ્ડકસઞ્ઞી હુત્વા હત્થેન અપલેખતીતિ દસ્સેતિ. તે કિર દણ્ડકં સત્તોતિ પઞ્ઞપેન્તિ. તસ્મા તેસં પટિપદં પૂરેન્તો એવં કરોતિ. ભિક્ખાગહણત્થં ‘એહિ ભદ્દન્તે’તિ વુત્તો, ન એતીતિ નએહિભદ્દન્તિકો. તેન હિ ‘તિટ્ઠ ભદ્દન્તે’તિ વુત્તોપિ ન તિટ્ઠતીતિ નતિટ્ઠભદ્દન્તિકો. તદુભયમ્પિ હેતં તિત્થિયા ‘‘એતસ્સ વચનં કતં ભવિસ્સતી’’તિ ન કરોન્તિ. અભિહટન્તિ પુરેતરં ગહેત્વા આહટં ભિક્ખં. ઉદ્દિસ્સકતન્તિ ‘‘ઇમં તુમ્હે ઉદ્દિસ્સ કત’’ન્તિ એવં આરોચિતભિક્ખં. ન નિમન્તનન્તિ ‘‘અસુકં નામ કુલં વા વીથિં વા ગામં વા પવિસેય્યાથા’’તિ એવં નિમન્તિતભિક્ખમ્પિ ન સાદિયતિ, ન ગણ્હાતિ.

ન ¶ કુમ્ભિમુખાતિ કુમ્ભિતો ઉદ્ધરિત્વા દિય્યમાનં ભિક્ખં ન ગણ્હાતિ. ન કળોપિમુખાતિ ¶ કળોપીતિ ઉક્ખલિ, પચ્છિ વા. તતોપિ ન ગણ્હાતિ. કસ્મા? કુમ્ભી કળોપિયો કટચ્છુના પહારં લભન્તીતિ. ન એળકમન્તરન્તિ ઉમ્મારં અન્તરં કત્વા દિય્યમાનં ન ગણ્હાતિ. કસ્મા? અયં મં નિસ્સાય અન્તરકરણં લભતીતિ. દણ્ડમુસલેસુપિ એસેવ નયો. દ્વિન્નન્તિ દ્વીસુ ભુઞ્જમાનેસુ એકસ્મિં ઉટ્ઠાય દેન્તે ન ગણ્હતિ. કસ્મા? કબળન્તરાયો હોતીતિ. ન ગબ્ભિનિયાતિઆદીસુ પન ગબ્ભિનિયા કુચ્છિયં દારકો કિલમતિ. પાયન્તિયા દારકસ્સ ખીરન્તરાયો હોતિ. પુરિસન્તરગતાય રતિઅન્તરાયો હોતીતિ ન ગણ્હાતિ ન સઙ્કિત્તીસૂતિ સઙ્કિત્તેત્વા કતભત્તેસુ. દુબ્ભિક્ખસમયે કિર અચેલકસાવકા અચેલકાનં અત્થાય તતો તતો તણ્ડુલાદીનિ સમાદપેત્વા ¶ ભત્તં પચન્તિ, ઉક્કટ્ઠાચેલકો તતો ન પટિગ્ગણ્હાતિ. ન યત્થ સાતિ યત્થ સુનખો ‘પિણ્ડં લભિસ્સામી’તિ ઉપટ્ઠિતો હોતિ, તત્થ તસ્સ અદત્વા આહટં ન ગણ્હાતિ. કસ્મા? એતસ્સ પિણ્ડન્તરાયો હોતીતિ.

સણ્ડસણ્ડચારિનીતિ સમૂહસમૂહચારિની. સચે હિ અચેલકં દિસ્વા ‘ઇમસ્સ ભિક્ખં દસ્સામા’તિ માનુસ્સકા ભત્તગેહં પવિસન્તિ, તેસુ ચ પવિસન્તેસુ કળોપિમુખાદીસુ નિલીના મક્ખિકા ઉપ્પતિત્વા સણ્ડસણ્ડા ચરન્તિ, તતો આહટં ભિક્ખં ન ગણ્હાતિ. કસ્મા? મં નિસ્સાય મક્ખિકાનં ગોચરન્તરાયો જાતોતિ. થુસોદકન્તિ સબ્બસસ્સસમ્ભારેહિ કતં સોવીરકં. એત્થ ચ સુરાપાનમેવ સાવજ્જં. અયં પન એતસ્મિમ્પિ સાવજ્જસઞ્ઞી. એકાગારિકોતિ યો એકસ્મિંયેવ ગેહે ભિક્ખં લભિત્વા નિવત્તતિ. એકાલોપિકોતિ યો એકેનેવ આલોપેન યાપેતિ. દ્વાગારિકાદીસુપિ એસેવ નયો. એકિસ્સાપિ દત્તિયાતિ એકાય દત્તિયા. દત્તિ નામ એકા ખુદ્દકપાતિ હોતિ, યત્થ અગ્ગભિક્ખં પક્ખિપિત્વા ઠપેન્તિ.

એકાહિકન્તિ એકદિવસન્તરિકં. અડ્ઢમાસિકન્તિ અડ્ઢમાસન્તરિકં. પરિયાયભત્તભોજનન્તિ વારભત્તભોજનં. એકાહવારેન દ્વીહવારેન સત્તાહવારેન અડ્ઢમાસવારેનાતિ – એવં દિવસવારેન આભતભત્તભોજનં. સાકભક્ખોતિ અલ્લસાકભક્ખો. સામાકભક્ખોતિ સામાકતણ્ડુલભક્ખો. નીવારાદીસુ – નીવારા નામ તાવ અરઞ્ઞે સયં જાતા વીહિજાતિ. દદ્દુલન્તિ ચમ્મકારેહિ ચમ્મં વિલિખિત્વા છડ્ડિતકસટં. હટં વુચ્ચતિ ¶ સિલેસોપિ, સેવાલોપિ કણિકારાદિરુક્ખનિય્યાસોપિ. કણન્તિ કુણ્ડકં. આચામોતિ ભત્તઉક્ખલિકાય લગ્ગો ઝામોદનો. તં છડ્ડિતટ્ઠાને ગહેત્વા ખાદતિ. ‘‘ઓદનકઞ્જિય’’ન્તિપિ વદન્તિ. પિઞ્ઞાકાદયો પાકટા એવ. પવત્તફલભોજીતિ પતિતફલભોજી.

સાણાનીતિ ¶ સાણવાકચેલાનિ. મસાણાનીતિ મિસ્સકચેલાનિ. છવદુસ્સાનીતિ મતસરીરતો છડ્ડિતવત્થાનિ. એરકતિણાદીનિ વા ગન્થેત્વા કતનિવાસનાનિ. પંસુકૂલાનીતિ પથવિયં છડ્ડિતનન્તકાનિ. તિરીટાનીતિ રુક્ખત્તચવત્થાનિ. અજિનન્તિ ¶ અજિનમિગચમ્મં. અજિનક્ખિપન્તિ તદેવ મજ્ઝે ફાલિતં. સખુરકન્તિપિ વદન્તિ. કુસચીરન્તિ કુસતિણાનિ ગન્થેત્વા કતચીરકં. વાકચીરફલકચીરેસુપિ એસેવ નયો. કેસકમ્બલન્તિ મનુસ્સકેસેહિ કતકમ્બલં. યં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, યાનિ કાનિચિ તન્તાવુતાનં વત્થાનં કેસકમ્બલો તેસં પતિકુટ્ઠો અક્ખાયતી’’તિ (અ. નિ. ૩.૧૩૮). વાળકમ્બલન્તિ અસ્સવાળાદીહિ કતકમ્બલં. ઉલૂકપક્ખન્તિ ઉલૂકપત્તાનિ ગન્થેત્વા કતનિવાસનં. ઉબ્ભટ્ઠકોતિ ઉદ્ધં ઠિતકો.

ઉક્કુટિકપ્પધાનમનુયુત્તોતિ ઉક્કુટિકવીરિયં અનુયુત્તો. ગચ્છન્તોપિ ઉક્કુટિકોવ હુત્વા ઉપ્પતિત્વા ઉપ્પતિત્વા ગચ્છતિ. કણ્ટકાપસ્સયિકોતિ અયકણ્ટકે વા પકતિકણ્ટકે વા ભૂમિયં કોટ્ટેત્વા તત્થ ચમ્મં અત્થરિત્વા ઠાનચઙ્કમાદીનિ કરોતિ. સેય્યન્તિ સયન્તોપિ તત્થેવ સેય્યં કપ્પેતિ. સાયં તતિયમસ્સાતિ સાયતતિયકં. ‘‘પાતો, મજ્ઝન્હિકે, સાયન્તિ દિવસસ્સ તિક્ખત્તું પાપં પવાહેસ્સામી’’તિ ઉદકોરોહનાનુયોગં અનુયુત્તો વિહરતિ.

૧૭૫. પરં તપતીતિ પરન્તપો. પરેસં પરિતાપનાનુયોગં પરપરિતાપનાનુયોગં. ઓરબ્ભિકાદીસુ – ઉરબ્ભા વુચ્ચન્તિ એળકા. ઉરબ્ભે હનતીતિ ઓરબ્ભિકો. સૂકરિકાદીસુપિ – એસેવ નયો. લુદ્દોતિ દારુણો કક્ખળો. મચ્છઘાતકોતિ મચ્છબન્ધો કેવટ્ટો. બન્ધનાગારિકોતિ બન્ધનાગારગોપકો. કુરૂરકમ્મન્તાતિ દારુણકમ્મન્તા.

૧૭૬. મુદ્ધાવસિત્તોતિ ખત્તિયાભિસેકેન મુદ્ધનિ અભિસિત્તો. પુરત્થિમેન નગરસ્સાતિ નગરતો પુરત્થિમદિસાય. સન્ધાગારન્તિ યઞ્ઞસાલં ¶ . ખરાજિનં નિવાસેત્વાતિ સખુરં અજિનચમ્મં નિવાસેત્વા. સપ્પિતેલેનાતિ સપ્પિના ચ તેલેન ચ. ઠપેત્વા હિ સપ્પિં અવસેસો યો કોચિ સ્નેહો તેલન્તિ વુચ્ચતિ. કણ્ડુવમાનોતિ નખાનં છિન્નત્તા કણ્ડુવિતબ્બકાલે તેન કણ્ડુવમાનો. અનન્તરહિતાયાતિ અસન્થતાય. સરૂપવચ્છાયાતિ સદિસવચ્છાય. સચે ગાવી સેતા હોતિ, વચ્છોપિ સેતકોવ સચે કબરા વા, રત્તા વા, વચ્છોપિ તાદિસોવાતિ – એવં સરૂપવચ્છાય. સો એવમાહાતિ ¶ સો રાજા એવં વદેતિ. વચ્છતરાતિ તરુણવચ્છકભાવં અતિક્કન્તા ¶ બલવવચ્છા. વચ્છતરીસુપિ એસેવ નયો. બરિહિસત્થાયાતિ પરિક્ખેપકરણત્થાય ચેવ યઞ્ઞભૂમિયં અત્થરણત્થાય ચ.

૧૭૭. દિટ્ઠેવ ધમ્મેતિ ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે. નિચ્છાતોતિ છાતં વુચ્ચતિ તણ્હા, સા અસ્સ નત્થીતિ નિચ્છાતો. સબ્બકિલેસાનં નિબ્બુતત્તા નિબ્બુતો. અન્તો તાપનકિલેસાનં અભાવા સીતલો જાતોતિ સીતીભૂતો. ઝાનમગ્ગફલનિબ્બાનસુખાનિ પટિસંવેદેતીતિ સુખપ્પટિસંવેદી. બ્રહ્મભૂતેન અત્તનાતિ સેટ્ઠભૂતેન અત્તના.

ઇમં પન પુગ્ગલં બુદ્ધુપ્પાદતો પટ્ઠાય દસ્સેતું – ઇધ તથાગતોતિઆદિમાહ. તત્થ તથાગતોતિ અટ્ઠહિ કારણેહિ ભગવા તથાગતો – તથા આગતોતિ તથાગતો, તથા ગતોતિ તથાગતો, તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો, તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો, તથદસ્સિતાય તથાગતો, તથાવાદિતાય તથાગતો, તથાકારિતાય તથાગતો, અભિભવનટ્ઠેન તથાગતોતિ. અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધોતિઆદીનિ વિસુદ્ધિમગ્ગે વિત્થારિતાનેવ. તં ધમ્મન્તિ તં વુત્તપ્પકારસમ્પદં ધમ્મં. સુણાતિ ગહપતિ વાતિ કસ્મા પઠમં ગહપતિં નિદ્દિસતિ? નિહતમાનત્તા ઉસ્સન્નત્તા ચ. યેભુય્યેન હિ ખત્તિયકુલતો પબ્બજિતા જાતિં નિસ્સાય માનં કરોન્તિ. બ્રાહ્મણકુલા પબ્બજિતા મન્તે નિસ્સાય માનં કરોન્તિ. હીનજચ્ચકુલા પબ્બજિતા અત્તનો વિજાતિતાય પતિટ્ઠાતું ન સક્કોન્તિ. ગહપતિદારકા પન કચ્છેહિ સેદં મુઞ્ચન્તેહિ પિટ્ઠિયા લોણં પુપ્ફમાનાય ભૂમિં કસિત્વા તાદિસસ્સ માનસ્સ અભાવતો નિહતમાનદપ્પા હોન્તિ. તે પબ્બજિત્વા માનં વા દપ્પં વા અકત્વા યથાબલં બુદ્ધવચનં ¶ ઉગ્ગહેત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તા સક્કોન્તિ અરહત્તે પતિટ્ઠાતું. ઇતરેહિ ચ કુલેહિ નિક્ખમિત્વા પબ્બજિતા નામ ન બહુકા, ગહપતિકાવ બહુકા. ઇતિ નિહતમાનત્તા ઉસ્સન્નત્તા ચ પઠમં ગહપતિં નિદ્દિસતીતિ.

અઞ્ઞતરસ્મિં વાતિ ઇતરેસં વા કુલાનં અઞ્ઞતરસ્મિં. પચ્ચાજાતોતિ પતિજાતો. તથાગતે સદ્ધં પટિલભતીતિ પરિસુદ્ધં ¶ ધમ્મં સુત્વા ધમ્મસ્સામિમ્હિ તથાગતે ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો વત સો ભગવા’’તિ સદ્ધં પટિલભતિ. ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતીતિ એવં પચ્ચવેક્ખતિ. સમ્બાધો ઘરાવાસોતિ સચેપિ સટ્ઠિહત્થે ઘરે યોજનસતન્તરેપિ વા દ્વે જાયમ્પતિકા વસન્તિ, તથાપિ નેસં સકિઞ્ચનસપલિબોધટ્ઠેન ઘરાવાસો સમ્બાધોયેવ. રજોપથોતિ રાગરજાદીનં ઉટ્ઠાનટ્ઠાનન્તિ મહાઅટ્ઠકથાયં ¶ વુત્તં. આગમનપથોતિપિ વત્તું વટ્ટતિ. અલગ્ગનટ્ઠેન અબ્ભોકાસો વિયાતિ અબ્ભોકાસો. પબ્બજિતો હિ કૂટાગારરતનપાસાદે ચ દેવવિમાનાદીસુ ચ સુપિહિતદ્વારવાતપાનેસુ પટિચ્છન્નેસુ વસન્તોપિ નેવ લગ્ગતિ, ન સજ્જતિ, ન બજ્ઝતિ. તેન વુત્તં – ‘‘અબ્ભોકાસો પબ્બજ્જા’’તિ.

અપિચ – સમ્બાધો ઘરાવાસો કુસલકિરિયાય ઓકાસાભાવતો. રજોપથો અસંવુતસઙ્કારટ્ઠાનં વિય રજાનં કિલેસરજાનં સન્નિપાતટ્ઠાનતો. અબ્ભોકાસો પબ્બજ્જા કુસલકિરિયાય યથાસુખં ઓકાસસમ્ભાવતો. નયિદં સુકરં…પે… પબ્બજેય્યન્તિ એત્થ અયં સઙ્ખેપકથા – યદેતં સિક્ખત્તયબ્રહ્મચરિયં એકમ્પિ દિવસં અખણ્ડં કત્વા ચરિમકચિત્તં પાપેતબ્બતાય એકન્તપરિપુણ્ણં. એકદિવસમ્પિ ચ કિલેસમલેન અમલિનં કત્વા ચરિમકચિત્તં પાપેતબ્બતાય એકન્તપરિસુદ્ધં. સઙ્ખલિખિતં લિખિતસઙ્ખસદિસં ધોતસઙ્ખસપ્પટિભાગં ચરિતબ્બં. ઇદં ન સુકરં અગારં અજ્ઝાવસતા અગારમજ્ઝે વસન્તેન એકન્તપરિપુણ્ણં…પે… ચરિતું – ‘‘યંનૂનાહં કેસે ચ મસ્સુઞ્ચ ઓહારેત્વા કસાયરસપીતતાય કાસાયાનિ બ્રહ્મચરિયં ચરન્તાનં અનુચ્છવિકાનિ વત્થાનિ અચ્છાદેત્વા પરિદહિત્વા અગારસ્મા નિક્ખમિત્વા અનગારિયં પબ્બજેય્ય’’ન્તિ. એત્થ ચ યસ્મા અગારસ્સ હિતં કસિવાણિજ્જાદિકમ્મં ‘‘અગારિય’’ન્તિ વુચ્ચતિ, તઞ્ચ પબ્બજ્જાય નત્થિ, તસ્મા પબ્બજ્જા ‘‘અનગારિય’’ન્તિ ઞાતબ્બા. તં અનગારિયં. પબ્બજેય્યન્તિ ¶ પટિપજ્જેય્યં. અપ્પં વાતિ સહસ્સતો હેટ્ઠા ભોગક્ખન્ધો અપ્પો નામ હોતિ, સહસ્સતો પટ્ઠાય ¶ મહા. અબન્ધનટ્ઠેન ઞાતિયેવ ઞાતિપરિવટ્ટો. સોપિ વીસતિયા હેટ્ઠા અપ્પો હોતિ, વીસતિયા પટ્ઠાય મહા.

૧૭૮. ભિક્ખૂનં સિક્ખાસાજીવસમાપન્નોતિ યા ભિક્ખૂનં અધિસીલસઙ્ખાતા સિક્ખા, તઞ્ચ. યત્થ ચેતે સહ જીવન્તિ, એકજીવિકા સભાગવુત્તિનો હોન્તિ, તં ભગવતા પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદસઙ્ખાતં સાજીવઞ્ચ. તત્થ સિક્ખનભાવેન સમાપન્નોતિ ભિક્ખૂનં સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો. સમાપન્નોતિ સિક્ખં પરિપૂરેન્તો સાજીવઞ્ચ અવીતિક્કમન્તો હુત્વા તદુભયં ઉપગતોતિ અત્થો. પાણાતિપાતં પહાયાતિઆદીસુ પાણાતિપાતાદિકથા હેટ્ઠા વિત્થારિતા એવ. પહાયાતિ ઇમં પાણાતિપાતચેતનાસઙ્ખાતં દુસ્સીલ્યં પજહિત્વા. પટિવિરતો હોતીતિ પહીનકાલતો પટ્ઠાય તતો દુસ્સીલ્યતો ઓરતો વિરતોવ હોતિ. નિહિતદણ્ડો નિહિતસત્થોતિ પરૂપઘાતત્થાય દણ્ડં વા સત્થં વા આદાય અવત્તનતો નિક્ખિત્તદણ્ડો ચેવ નિક્ખિત્તસત્થો ચાતિ ¶ અત્થો. એત્થ ચ ઠપેત્વા દણ્ડં, સબ્બમ્પિ અવસેસં ઉપકરણં સત્તાનં વિનાસનભાવતો ‘સત્થ’ન્તિ વેદિતબ્બં. યં પન ભિક્ખૂ કત્તરદણ્ડં વા દન્તકટ્ઠવાસિં વા પિપ્ફલિકં વા ગહેત્વા વિચરન્તિ, ન તં પરૂપઘાતત્થાય. તસ્મા નિહિતદણ્ડા નિહિતસત્થાત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છન્તિ. લજ્જીતિ પાપજિગુચ્છનલક્ખણાય લજ્જાય સમન્નાગતો. દયાપન્નોતિ દયં મેત્તચિત્તતં આપન્નો. સબ્બપાણભૂતહિતાનુકમ્પીતિ સબ્બે પાણભૂતે હિતેન અનુકમ્પકો. તાય દયાપન્નતાય સબ્બેસં પાણભૂતાનં હિતચિત્તકોતિ અત્થો. વિહરતીતિ ઇરિયતિ, પાલેતિ.

દિન્નમેવ આદિયતીતિ દિન્નાદાયી. ચિત્તેનપિ દિન્નમેવ પટિકઙ્ખતીતિ દિન્નપાટિકઙ્ખી. થેનેતીતિ થેનો. ન થેનેન અથેનેન. અથેનત્તાયેવ સુચિભૂતેન. અત્તનાતિ અત્તભાવેન. અથેનં સુચિભૂતં અત્તભાવં કત્વા વિહરતીતિ વુત્તં હોતિ.

અબ્રહ્મચરિયન્તિ ¶ અસેટ્ઠચરિયં. બ્રહ્મં સેટ્ઠં આચારં ચરતીતિ બ્રહ્મચારી. આરાચારીતિ અબ્રહ્મચરિયતો દૂરચારી. મેથુનાતિ રાગપરિયુટ્ઠાનવસેન સદિસત્તા મેથુનકાતિ લદ્ધવોહારેહિ પટિસેવિતબ્બતો મેથુનાતિ સઙ્ખં ગતા અસદ્ધમ્મા. ગામધમ્માતિ ગામવાસીનં ધમ્મા.

સચ્ચં ¶ વદતીતિ સચ્ચવાદી. સચ્ચેન સચ્ચં સન્દહતિ ઘટેતીતિ સચ્ચસન્ધો. ન અન્તરન્તરા મુસા વદતીતિ અત્થો. યો હિ પુરિસો કદાચિ મુસા વદતિ, કદાચિ સચ્ચં, તસ્સ મુસાવાદેન અન્તરિતત્તા સચ્ચં સચ્ચેન ન ઘટીયતિ, તસ્મા ન સો સચ્ચસન્ધો. અયં પન ન તાદિસો. જીવિતહેતુપિ મુસા અવત્વા સચ્ચેન સચ્ચં સન્દહતિયેવાતિ સચ્ચસન્ધો. થેતોતિ થિરો, થિરકથોતિ અત્થો. એકો હિ પુગ્ગલો હલિદ્દિરાગો વિય, થુસરાસિમ્હિ નિખાતખાણુકો વિય, અસ્સપિટ્ઠે ઠપિતકુમ્ભણ્ડમિવ ચ, ન થિરકથો હોતિ. એકો પાસાણલેખા વિય, ઇન્દખીલો વિય ચ થિરકથો હોતિ. અસિના સીસે છિન્દન્તેપિ દ્વે કથા ન કથેતિ. અયં વુચ્ચતિ થેતો. પચ્ચયિકોતિ પત્તિયાયિતબ્બકો, સદ્ધાયિકોતિ અત્થો. એકચ્ચો હિ પુગ્ગલો ન પચ્ચયિકો હોતિ. ‘ઇદં કેન વુત્તં? અસુકેના’તિ વુત્તે ‘મા તસ્સ વચનં સદ્દહથા’તિ વત્તબ્બતં આપજ્જતિ. એકો પચ્ચયિકો હોતિ. ‘ઇદં કેન વુત્તં? અસુકેના’તિ વુત્તે ‘યદિ તેન વુત્તં, ઇદમેવ પમાણં, ઇદાનિ ઉપપરિક્ખિતબ્બં નત્થિ, એવમેવ ઇદ’ન્તિ વત્તબ્બતં આપજ્જતિ. અયં વુચ્ચતિ પચ્ચયિકો. અવિસંવાદકો લોકસ્સાતિ તાય સચ્ચવાદિતાય લોકં ન વિસંવાદેતીતિ અત્થો.

ઇમેસં ¶ ભેદાયાતિ યેસં ઇતો સુત્વાતિ વુત્તાનં સન્તિકે સુતં, તેસં ભેદાય. ભિન્નાનં વા સન્ધાતાતિ દ્વિન્નં મિત્તાનં વા સમાનુપજ્ઝાયકાદીનં વા કેનચિદેવ કારણેન ભિન્નાનં એકમેકં ઉપસઙ્કમિત્વા – ‘તુમ્હાકં ઈદિસે કુલે જાતાનં, એવં બહુસ્સુતાનં ઇદં ન યુત્ત’ન્તિઆદીનિ વત્વા સન્ધાનં કત્તા. અનુપ્પદાતાતિ સન્ધાનાનુપ્પદાતા. દ્વે જને સમગ્ગે દિસ્વા – ‘તુમ્હાકં એવરૂપે કુલે જાતાનં, એવરૂપેહિ ગુણેહિ સમન્નાગતાનં ¶ અનુચ્છવિકમેત’ન્તિઆદીનિ વત્વા દળ્હીકમ્મં કત્તાતિ અત્થો. સમગ્ગો આરામો અસ્સાતિ સમગ્ગારામો. યત્થ સમગ્ગા નત્થિ, તત્થ વસિતુમ્પિ ન ઇચ્છતીતિ અત્થો. સમગ્ગરામોતિપિ પાળિ. અયમેવ અત્થો. સમગ્ગરતોતિ સમગ્ગેસુ રતો. તે પહાય અઞ્ઞત્ર ગન્તુમ્પિ ન ઇચ્છતીતિ અત્થો. સમગ્ગે દિસ્વાપિ સુત્વાપિ નન્દતીતિ સમગ્ગનન્દી. સમગ્ગકરણિં વાચં ભાસિતાતિ યા વાચા સત્તે સમગ્ગેયેવ કરોતિ, તં સામગ્ગીગુણપરિદીપકમેવ ¶ વાચં ભાસતિ, ન ઇતરન્તિ.

કાલેન વદતીતિ કાલવાદી. વત્તબ્બયુત્તકાલં સલ્લક્ખેત્વા વદતીતિ અત્થો. ભૂતં તથં તચ્છં સભાવમેવ વદતીતિ ભૂતવાદી. દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકત્થસન્નિસ્સિતમેવ કત્વા વદતીતિ અત્થવાદી. નવલોકુત્તરધમ્મસન્નિસ્સિતં કત્વા વદતીતિ ધમ્મવાદી. સંવરવિનયપહાનવિનયસન્નિસ્સિતં કત્વા વદતીતિ વિનયવાદી. નિધાનં વુચ્ચતિ ઠપનોકાસો. નિધાનમસ્સ અત્થીતિ નિધાનવતી. હદયે નિધાતબ્બયુત્તકં વાચં ભાસિતાતિ અત્થો. કાલેનાતિ એવરૂપિં ભાસમાનોપિ ચ ‘‘અહં નિધાનવતિં વાચં ભાસિસ્સામી’’તિ ન અકાલેન ભાસતિ. યુત્તકાલં પન સલ્લક્ખેત્વાવ ભાસતીતિ અત્થો. સાપદેસન્તિ સઉપમં, સકારણન્તિ અત્થો. પરિયન્તવતિન્તિ પરિચ્છેદં દસ્સેત્વા. યથાસ્સા પરિચ્છેદો પઞ્ઞાયતિ, એવં ભાસતીતિ અત્થો. અત્થસંહિતન્તિ અનેકેહિપિ નયેહિ વિભજન્તેન પરિયાદાતું અસક્કુણેય્યતાય અત્થસમ્પન્નં ભાસતિ. યં વા સો અત્થવાદી અત્થં વદતિ, તેન અત્થેન સંહિતત્તા અત્થસંહિતં વાચં ભાસતિ. ન અઞ્ઞં નિક્ખિપિત્વા અઞ્ઞં ભાસતીતિ વુત્તં હોતિ.

૧૭૯. બીજગામભૂતગામસમારમ્ભાતિ મૂલબીજં, ખન્ધબીજં, ફળુબીજં, અગ્ગબીજં બીજબીજન્તિ પઞ્ચવિધસ્સ બીજગામસ્સ ચેવ યસ્સ કસ્સચિ નીલતિણરુક્ખાદિકસ્સ ભૂતગામસ્સ ચ સમારમ્ભા. છેદનભેદનપચનાદિભાવેન વિકોપના પટિવિરતોતિ અત્થો. એકભત્તિકોતિ પાતરાસભત્તં, સાયમાસભત્તન્તિ દ્વે ભત્તાનિ. તેસુ પાતરાસભત્તં અન્તોમજ્ઝન્હિકેન પરિચ્છિન્નં. ઇતરં મજ્ઝન્હિકતો ઉદ્ધં અન્તોઅરુણેન. તસ્મા અન્તોમજ્ઝન્હિકે ¶ દસક્ખત્તું ¶ ભુઞ્જમાનોપિ એકભત્તિકોવ હોતિ. તં સન્ધાય વુત્તં – એકભત્તિકોતિ. રત્તિયા ભોજનં રત્તિ, તતો ઉપરતોતિ રત્તૂપરતો. અતિક્કન્તે મજ્ઝન્હિકે યાવ સૂરિયસત્થઙ્ગમના ભોજનં વિકાલભોજનં નામ, તતો વિરતત્તા વિરતો વિકાલભોજના. સાસનસ્સ અનનુલોમત્તા વિસૂકં પટાણીભૂતં દસ્સનન્તિ વિસૂકદસ્સનં. અત્તના નચ્ચનનચ્ચાપનાદિવસેન નચ્ચા ચ ગીતા ચ વાદિતા ચ અન્તમસો મયૂરનચ્ચનાપનાદિવસેનપિ પવત્તાનં નચ્ચાદીનં વિસૂકભૂતા દસ્સના ચાતિ નચ્ચગીતવાદિતવિસૂકદસ્સના. નચ્ચાદીનિ ¶ હિ અત્તના પયોજેતું વા પરેહિ પયોજાપેતું વા યુત્તાનિ પસ્સિતું વા નેવ ભિક્ખૂનં ન ભિક્ખુનીનં વટ્ટન્તિ. માલાદીસુ – માલાતિ યંકિઞ્ચિ પુપ્ફં. ગન્ધન્તિ યંકિઞ્ચિ ગન્ધજાતં. વિલેપનન્તિ છવિરાગકરણં. તત્થ પિળન્ધન્તો ધારેતિ નામ. ઊનટ્ઠાનં પૂરેન્તો મણ્ડેતિ નામ. ગન્ધવસેન છવિરાગવસેન ચ સાદિયન્તો વિભૂસેતિ નામ. ઠાનં વુચ્ચતિ કારણં. તસ્મા યાય દુસ્સીલ્યચેતનાય તાનિ માલાધારણાદીનિ મહાજનો કરોતિ, તતો પટિવિરતોતિ અત્થો. ઉચ્ચાસયનં વુચ્ચતિ પમાણાતિક્કન્તં. મહાસયનં અકપ્પિયસન્થતં, તતો પટિવિરતોતિ અત્થો. જાતરૂપન્તિ સુવણ્ણં. રજતન્તિ કહાપણો, લોહમાસકો, જતુમાસકો, દારુમાસકોતિ યે વોહારં ગચ્છન્તિ. તસ્સ ઉભયસ્સાપિ પટિગ્ગહણા પટિવિરતો, નેવ નં ઉગ્ગણ્હાતિ, ન ઉગ્ગણ્હાપેતિ, ન ઉપનિક્ખિત્તં સાદિયતીતિ અત્થો.

આમકધઞ્ઞપટિગ્ગહણાતિ સાલિવીહિયવગોધુમકઙ્ગુવરકકુદ્રૂસકસઙ્ખાતસ્સ સત્તવિધસ્સાપિ આમકધઞ્ઞસ્સ પટિગ્ગહણા. ન કેવલઞ્ચ એતેસં પટિગ્ગહણમેવ, આમસનમ્પિ ભિક્ખૂનં ન વટ્ટતિયેવ. આમકમંસપટિગ્ગહણાતિ એત્થ અઞ્ઞત્ર ઓદિસ્સ અનુઞ્ઞાતા આમકમચ્છમંસાનં પટિગ્ગહણમેવ ભિક્ખૂનં ન વટ્ટતિ, નો આમસનં. ઇત્થિકુમારિકપટિગ્ગહણાતિ એત્થ ઇત્થીતિ પુરિસન્તરગતા. ઇતરા કુમારિકા નામ. તાસં પટિગ્ગહણમ્પિ આમસનમ્પિ અકપ્પિયમેવ. દાસિદાસપટિગ્ગહણાતિ એત્થ દાસિદાસવસેનેવ તેસં પટિગ્ગહણં ન વટ્ટતિ. ‘કપ્પિયકારકં દમ્મિ’, ‘આરામિકં દમ્મી’તિ એવં વુત્તે પન વટ્ટતિ. અજેળકાદીસુપિ ખેત્તવત્થુપરિયોસાનેસુ કપ્પિયાકપ્પિયનયો વિનયવસેન ઉપપરિક્ખિતબ્બો. તત્થ ખેત્તં નામ યસ્મિં પુબ્બણ્ણં રુહતિ. વત્થુ નામ યસ્મિં અપરણ્ણં રુહતિ. યત્થ વા ઉભયમ્પિ ¶ રુહતિ તં ખેત્તં. તદત્થાય અકતભૂમિભાગો વત્થુ. ખેત્તવત્થુસીસેન ચેત્થ વાપિતળાકાદીનિપિ સઙ્ગહિતાનેવ.

દૂતેય્યં વુચ્ચતિ દૂતકમ્મં. ગિહીનં પહિતં પણ્ણં વા સાસનં વા ગહેત્વા તત્થ તત્થ ગમનં ¶ . પહીણગમનં વુચ્ચતિ પરઘરં પેસિતસ્સ ખુદ્દકગમનં. અનુયોગો નામ તદુભયકરણં. તસ્મા દૂતેય્યપહીણગમનાનં અનુગોતિ ¶ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. કયવિક્કયાતિ કયા ચ વિક્કયા ચ. તુલાકૂટાદીસુ – કૂટન્તિ વઞ્ચનં. તત્થ તુલાકૂટં નામ રૂપકૂટં, અઙ્ગકૂટં ગહણકૂટં, પટિચ્છન્નકૂટન્તિ ચતુબ્બિધં હોતિ. તત્થ રૂપકૂટં નામ દ્વે તુલા સમરૂપા કત્વા ગણ્હન્તો મહતિયા ગણ્હાતિ, દદન્તો ખુદ્દિકાય દેતિ. અઙ્ગકૂટં નામ ગણ્હન્તો પચ્છાભાગે હત્થેન તુલં અક્કમતિ, દદન્તો પુબ્બભાગે. ગહણકૂટં નામ ગણ્હન્તો મૂલે રજ્જું ગણ્હાતિ, દદન્તો અગ્ગે. પટિચ્છન્નકૂટં નામ તુલં સુસિરં કત્વા અન્તો અયચુણ્ણં પક્ખિપિત્વા ગણ્હન્તો તં પચ્છાભાગે કરોતિ, દદન્તો અગ્ગભાગે.

કંસો વુચ્ચતિ સુવણ્ણપાતિ. તાય વઞ્ચનં કંસકૂટં. કથં? એકં સુવણ્ણપાતિં કત્વા અઞ્ઞા દ્વે તિસ્સો લોહપાતિયો સુવણ્ણવણ્ણા કરોન્તિ, તતો જનપદં ગન્ત્વા કિઞ્ચિદેવ અડ્ઢકુલં પવિસિત્વા સુવણ્ણભાજનાનિ કિણથા’તિ વત્વા અગ્ઘે પુચ્છિતે સમગ્ઘતરં દાતુકામા હોન્તિ. તતો તેહિ ‘કથં ઇમેસં સુવણ્ણભાવો જાનિતબ્બો’તિ વુત્તે ‘વીમંસિત્વા ગણ્હથા’તિ સુવણ્ણપાતિં પાસાણે ઘંસિત્વા સબ્બપાતિયો દત્વા ગચ્છન્તિ.

માનકૂટં નામ હદયભેદસિખાભેદરજ્જુભેદવસેન તિવિધં હોતિ. તત્થ હદયભેદો સપ્પિતેલાદિમિનનકાલે લબ્ભતિ. તાનિ હિ ગણ્હન્તો હેટ્ઠા છિદ્દેન માનેન ‘સણિકં આસિઞ્ચા’તિ વત્વા અન્તોભાજને બહું પગ્ઘરાપેત્વા ગણ્હાતિ. દદન્તો છિદ્દં પિધાય સીઘં પૂરેત્વા દેતિ. સિખાભેદો તિલતણ્ડુલાદિમિનનકાલે લબ્ભતિ. તાનિ હિ ગણ્હન્તો સણિકં સિખં ઉસ્સાપેત્વા ગણ્હાતિ. દદન્તો વેગેન પૂરેત્વા સિખં છિન્દન્તો દેતિ. રજ્જુભેદો ખેત્તવત્થુમિનનકાલે લબ્ભતિ. લઞ્જં અલભન્તા હિ ખેત્તં અમહન્તમ્પિ મહન્તં કત્વા મિનન્તિ.

ઉક્કોટનાદીસુ ¶ – ઉક્કોટનન્તિ અસ્સામિકે સામિકે કાતું લઞ્જગ્ગહણં. વઞ્ચનન્તિ તેહિ તેહિ ઉપાયેહિ પરેસં વઞ્ચનં. તત્રિદમેકં વત્થુ – એકો કિર લુદ્દકો મિગઞ્ચ મિગપોતકઞ્ચ ગહેત્વા આગચ્છતિ. તમેકો ધુત્તો – ‘‘કિં ભો મિગો અગ્ઘતિ, કિં મિગપોતકો’’તિ આહ. ‘‘મિગો દ્વે કહાપણે, મિગપોતકો એક’’ન્તિ ચ વુત્તે કહાપણં દત્વા મિગપોતકં ગહેત્વા થોકં ગન્ત્વા નિવત્તો ¶ , ‘‘ન મે ભો મિગપોતકેન અત્થો, મિગં મે દેહી’’તિ આહ. તેન હિ ‘‘દ્વે કહાપણે દેહી’’તિ. સો આહ – ‘‘નનુ તે, ભો, મયા પઠમં ¶ એકો કહાપણો દિન્નો’’તિ? ‘‘આમ દિન્નો’’તિ. ઇદમ્પિ મિગપોતકં ગણ્હ, એવં સો ચ કહાપણો અયઞ્ચ કહાપણગ્ઘણકો મિગપોતકોતિ દ્વે કહાપણા ભવિસ્સન્તીતિ. સો ‘‘કારણં વદતી’’તિ સલ્લક્ખેત્વા મિગપોતકં ગહેત્વા મિગં અદાસીતિ.

નિકતીતિ યોગવસેન વા માયાવસેન વા અપામઙ્ગં પામઙ્ગન્તિ, અમણિં મણીતિ, અસુવણ્ણં સુવણ્ણન્તિ કત્વા પતિરૂપકેન વઞ્ચનં. સાચિયોગોતિ કુટિલયોગો. એતેસંયેવ ઉક્કોટનાદીનમેતં નામં. તસ્મા ઉક્કોટનસાચિયોગો વઞ્ચનસાચિયોગો નિકતિસાચિયોગોતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. કેચિ અઞ્ઞં દસ્સેત્વા અઞ્ઞસ્સ પરિવત્તનં ‘સાચિયોગો’તિ વદન્તિ. તં પન વઞ્ચનેનેવ સઙ્ગહિતં.

છેદનાદીસુ – છેદનન્તિ હત્થચ્છેદનાદિ. વધોતિ મારણં. બન્ધોતિ રજ્જુબન્ધનાદીહિ બન્ધનં. વિપરામોસોતિ હિમવિપરામોસો, ગુમ્બવિપરામોસોતિ દુવિધો. યઞ્હિ હિમપાતસમયે હિમેન પટિચ્છન્ના હુત્વા મગ્ગપ્પટિપન્નં જનં મુસન્તિ, અયં હિમવિપરામોસો. યં ગુમ્બાદીહિ પટિચ્છન્ના મુસન્તિ, અયં ગુમ્બવિપરામોસો. આલોપો વુચ્ચતિ ગામનિગમાદીનં વિલોપકરણં. સહસાકારોતિ સાહસિકકિરિયા. ગેહં પવિસિત્વા મનુસ્સાનં ઉરે સત્થં ઠપેત્વા ઇચ્છિતભણ્ડગ્ગહણં. એવમેતસ્મા છેદન…પે… સહસાકારા પટિવિરતો હોતિ.

૧૮૦. સો સન્તુટ્ઠો હોતીતિ સો ચતૂસુ પચ્ચયેસુ દ્વાદસવિધેન ઇતરીતરપચ્ચયસન્તોસેન સમન્નાગતો હોતિ. કાયપરિહારિકેનાતિ કાયં પરિહરણમત્તકેન. કુચ્છિપરિહારિકેનાતિ કુચ્છિપરિહરણમત્તકેન. સમાદાયેવ પક્કમતીતિ અટ્ઠવિધં ભિક્ખુ પરિક્ખારમત્તકં સબ્બં ગહેત્વાવ કાયપટિબદ્ધં કત્વાવ ગચ્છતિ. ‘‘મમ ¶ વિહારો પરિવેણં ઉપટ્ઠાકો’’તિ સઙ્ગો વા બદ્ધો વા ન હોતિ. સો જિયા મુત્તસરો વિય યૂથા પક્કન્તો, મત્તહત્થી વિય ઇચ્છિતિચ્છિતં સેનાસનં વનસણ્ડં રુક્ખમૂલં વનપત્થં પબ્ભારં પરિભુઞ્જન્તો એકોવ તિટ્ઠતિ, એકોવ નિસીદતિ. સબ્બિરિયાપથેસુ એકોવ અદુતિયો.

‘‘ચાતુદ્દિસો ¶ અપ્પટિઘો ચ હોતિ,

એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ. (સુ. નિ. ૪૨);

એવં વણ્ણિતં ખગ્ગવિસાણકપ્પતં આપજ્જતિ.

ઇદાનિ તમત્થં ઉપમાય સાધેન્તો, ‘‘સેય્યથાપી’’તિઆદિમાહ. તત્થ પક્ખી સકુણોતિ પક્ખયુત્તો સકુણો. ડેતીતિ ઉપ્પતતિ. અયં પનેત્થ સઙ્ખેપત્થો – સકુણો નામ ‘‘અસુકસ્મિં પદેસે રુક્ખો પરિપક્કફલો’’તિ ઞત્વા નાનાદિસાહિ આગન્ત્વા નખપક્ખતુણ્ડાદીહિ તસ્સ ફલાનિ વિજ્ઝન્તા વિધુનન્તા ખાદન્તિ. ‘‘ઇદં અજ્જતનાય, ઇદં સ્વાતનાય ભવિસ્સતી’’તિ તેસં ન હોતિ. ફલે પન ખીણે નેવ રુક્ખસ્સ આરક્ખં ઠપેન્તિ, ન તત્થ પત્તં વા નખં વા તુણ્ડં વા ઠપેન્તિ. અથ ખો તસ્મિં રુક્ખે અનપેક્ખો હુત્વા યો યં દિસાભાગં ઇચ્છતિ, સો તેન સપત્તભારોવ ઉપ્પતિત્વા ગચ્છતિ. એવમેવ અયં ભિક્ખુ નિસ્સઙ્ગો નિરપેક્ખોયેવ પક્કમતિ, તેન વુત્તં સમાદાયેવ પક્કમતીતિ. અરિયેનાતિ નિદ્દોસેન. અજ્ઝત્તન્તિ સકે અત્તભાવે. અનવજ્જસુખન્તિ નિદ્દોસસુખં.

૧૮૧. સો ચક્ખુના રૂપં દિસ્વાતિ સો ઇમિના અરિયેન સીલક્ખન્ધેન સમન્નાગતો ભિક્ખુ ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન રૂપં પસ્સિત્વાતિ અત્થો. સેસપદેસુપિ યં વત્તબ્બં, તં સબ્બં હેટ્ઠા વુત્તમેવ. અબ્યાસેકસુખન્તિ કિલેસેહિ અનવસિત્તસુખં. અવિકિણ્ણસુખન્તિપિ વુત્તં. ઇન્દ્રિયસંવરસુખઞ્હિ દિટ્ઠાદીસુ દિટ્ઠમત્તાદિવસેન પવત્તતાય અવિકિણ્ણં હોતિ.

૧૮૨. સો ¶ અભિક્કન્તે પટિક્કન્તેતિ સો મનચ્છટ્ઠાનં ઇન્દ્રિયાનં સંવરેન સમન્નાગતો ભિક્ખુ ઇમેસુ અભિક્કન્તપટિક્કન્તાદીસુ સત્તસુ ઠાનેસુ સતિસમ્પજઞ્ઞવસેન સમ્પજાનકારી હોતિ. તત્થ યં વત્તબ્બં સિયા, તં ઝાનવિભઙ્ગે વુત્તમેવ.

સો ઇમિના ચાતિઆદિના કિં દસ્સેતિ? અરઞ્ઞવાસસ્સ પચ્ચયસમ્પત્તિં દસ્સેતિ. યસ્સ હિ ઇમે ચત્તારો પચ્ચયા નત્થિ ¶ , તસ્સ અરઞ્ઞવાસો ન ઇજ્ઝતિ, તિરચ્છાનગતેહિ વા વનચરકેહિ વા સદ્ધિં વત્તબ્બતં આપજ્જતિ. અરઞ્ઞે અધિવત્થા દેવતા ‘‘કિં એવરૂપસ્સ પાપભિક્ખુનો અરઞ્ઞવાસેના’’તિ ભેરવં સદ્દં સાવેન્તિ. હત્થેહિ સીસં પહરિત્વા પલાયનાકારં કરોન્તિ ¶ . ‘‘અસુકો ભિક્ખુ અરઞ્ઞં પવિસિત્વા ઇદઞ્ચિદઞ્ચ પાપકમ્મં અકાસી’’તિ અયસો પત્થરતિ. યસ્સ પનેતે ચત્તારો પચ્ચયા અત્થિ, તસ્સ અરઞ્ઞવાસો ઇજ્ઝતિ. સો હિ અત્તનો સીલં પચ્ચવેક્ખન્તો કિઞ્ચિ કાળકં વા તિલકં વા અપસ્સન્તો પીતિં ઉપ્પાદેત્વા તં ખયતો વયતો સમ્મસન્તો અરિયભૂમિં ઓક્કમતિ. અરઞ્ઞે અધિવત્થા દેવતા અત્તમના વણ્ણં ભાસન્તિ. ઇતિસ્સ ઉદકે પક્ખિત્તતેલબિન્દુ વિય યસો વિત્થારિકો હોતિ. વિવિત્તન્તિઆદીનિ હેટ્ઠા વુત્તત્થાનેવ. સો એવં સમાહિતે ચિત્તે…પે… યથાકમ્મૂપગે સત્તે પજાનાતીતિ એત્તકે ઠાને યં વત્તબ્બં સિયા, તં સબ્બં વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તમેવ.

૧૮૫. તતિયવિજ્જાય સો એવં સમાહિતે ચિત્તેતિ વિપસ્સનાપાદકં ચતુત્થજ્ઝાનચિત્તં વેદિતબ્બં. આસવાનં ખયઞાણાયાતિ અરહત્તમગ્ગઞાણત્થાય. અરહત્તમગ્ગો હિ આસવાનં વિનાસનતો આસવાનં ખયોતિ વુચ્ચતિ. તત્ર ચેતં ઞાણં તપ્પરિયાપન્નત્તાતિ. ચિત્તં અભિનિન્નામેતીતિ વિપસ્સનાચિત્તં અભિનીહરતિ. સો ઇદં દુક્ખન્તિ એવમાદીસુ – ‘‘એત્તકં દુક્ખં, ન ઇતો ભિય્યો’’તિ સબ્બમ્પિ દુક્ખસચ્ચં સરસલક્ખણપ્પટિવેધેન યથાભૂતં પજાનાતિ, પટિવિજ્ઝતિ. તસ્સ ચ દુક્ખસ્સ નિબ્બત્તિકં તણ્હં – અયં દુક્ખસમુદયોતિ; તદુભયમ્પિ યં ઠાનં પત્વા નિરુજ્ઝતિ, તં તેસં અપ્પવત્તિં નિબ્બાનં – અયં દુક્ખનિરોધોતિ; તસ્સ ચ સમ્પાપકં અરિયમગ્ગં – અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદાતિ સરસલક્ખણપટિવેધેન યથાભૂતં પજાનાતિ, પટિવિજ્ઝતીતિ – એવમત્થો વેદિતબ્બો.

એવં ¶ સરૂપતો સચ્ચાનિ દસ્સેત્વા ઇદાનિ કિલેસવસેન પરિયાયતો દસ્સેન્તો ઇમે આસવાતિઆદિમાહ. તસ્સ એવં જાનતો એવં ¶ પસ્સતોતિ તસ્સ એવં જાનન્તસ્સ એવં પસ્સન્તસ્સ સહ વિપસ્સનાય કોટિપ્પત્તં મગ્ગં કથેતિ. કામાસવાતિ કામાસવતો. વિમુચ્ચતીતિ ઇમિના મગ્ગક્ખણં દસ્સેતિ. વિમુત્તસ્મિન્તિ ઇમિના ફલક્ખણં દસ્સેતિ. મગ્ગક્ખણે હિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ, ફલક્ખણે વિમુત્તં હોતિ. વિમુત્તસ્મિં વિમુત્તમિતિ ઞાણન્તિ ઇમિના પચ્ચવેક્ખણઞાણં દસ્સેતિ. ખીણા જાતીતિઆદીહિ તસ્સ ભૂમિં. તેન હિ ઞાણેન સો પચ્ચવેક્ખન્તો ‘ખીણા જાતી’તિઆદીનિ પજાનાતિ. વુસિતન્તિ વુટ્ઠં પરિવુટ્ઠં કતં ચરિતં નિટ્ઠિતન્તિ અત્થો. બ્રહ્મચરિયન્તિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયં. પુથુજ્જનકલ્યાણકેન હિ સદ્ધિં સત્ત સેક્ખા બ્રહ્મચરિયવાસં વસન્તિ નામ. ખીણાસવો વુટ્ઠવાસો. તસ્મા સો અત્તનો બ્રહ્મચરિયવાસં પચ્ચવેક્ખન્તો વુસિતં બ્રહ્મચરિયન્તિ પજાનાતિ. કતં કરણીયન્તિ ચતૂસુ સચ્ચેસુ ચતૂહિ મગ્ગેહિ ¶ પરિઞ્ઞાપહાનસચ્છિકિરિયાભાવનાવસેન સોળસવિધમ્પિ કિચ્ચં નિટ્ઠાપિતન્તિ અત્થો. પુથુજ્જનકલ્યાણકાદયો હિ તં કિચ્ચં કરોન્તિ; ખીણાસવો કતકરણીયો. તસ્મા સો અત્તનો કરણીયં પચ્ચવેક્ખન્તો. ‘‘કતં કરણીય’’ન્તિ પજાનાતિ. નાપરં ઇત્થત્તાયાતિ ‘‘ઇદાનિ પુન એત્થભાવાય એવં સોળસકિચ્ચભાવાય કિલેસક્ખયાય વા મગ્ગભાવનાકિચ્ચં નત્થી’’તિ પજાનાતિ.

૧૮૬. સરાગાદીસુ – અપ્પહીનોતિ વિક્ખમ્ભનપ્પહાનેન વા તદઙ્ગપ્પહાનેન વા સમુચ્છેદપ્પહાનેન વા અપ્પહીનો.

૧૮૭. લાભી હોતીતિઆદીસુ – લાભીતિ લાભવા પટિલભિત્વા ઠિતો. અજ્ઝત્તં ચેતોસમથસ્સાતિ નિયકજ્ઝત્તસઙ્ખાતે અત્તનો ચિત્તે ઉપ્પન્નસ્સ ચેતોસમથસ્સ. અધિપઞ્ઞાધમ્મવિપસ્સનાયાતિ અધિપઞ્ઞાસઙ્ખાતાય ખન્ધધમ્મેસુ અનિચ્ચાદિવસેન પવત્તાય વિપસ્સનાય. રૂપસહગતાનન્તિ રૂપનિમિત્તારમ્મણાનં રૂપાવચરસમાપત્તીનં. અરૂપસહગતાનન્તિ ન રૂપનિમિત્તારમ્મણાનં અરૂપસમાપત્તીનં. એત્થ ચ પઠમો અટ્ઠસમાપત્તિલાભી પુથુજ્જનો. દુતિયો સુક્ખવિપસ્સકઅરિયસાવકો. તતિયો અટ્ઠસમાપત્તિલાભી ¶ અરિયસાવકો. ચતુત્થો લોકિયમહાજનો વેદિતબ્બો.

૧૮૮. અનુસોતગામીઆદીસુ – અનુસોતગામીતિ વટ્ટસોતં અનુગતો, વટ્ટસોતે નિમુગ્ગો પુથુજ્જનો વેદિતબ્બો. પટિસોતગામીતિ પટિસોતગમનો ¶ . અનુસોતં અગન્ત્વા પટિસોતં ગચ્છન્તસ્સેતં અધિવચનં. પાપઞ્ચ કમ્મં ન કરોતીતિ પઞ્ઞત્તં વીતિક્કમન્તો ન કરોતિ. સહાપિ દુક્ખેન સહાપિ દોમનસ્સેનાતિ કિલેસપરિયુટ્ઠાને સતિ ઉપ્પન્નેન દુક્ખદોમનસ્સેન સદ્ધિમ્પિ. પરિપુણ્ણન્તિ તિસ્સન્નં સિક્ખાનં એકાયપિ અનૂનં. પરિસુદ્ધન્તિ નિરુપક્કિલેસં. બ્રહ્મચરિયન્તિ સેટ્ઠચરિયં. ઇમિના વારેન સોતાપન્નસકદાગામિનો કથિતા. કિં પન તે રુદન્તા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તીતિ? આમ. કિલેસરોદનેન રુદન્તા ચરન્તિ નામ. સીલસમ્પન્નો પુથુજ્જનભિક્ખુપિ એત્થેવ સઙ્ગહિતો.

ઠિતત્તોતિ ઠિતસભાવો. અનાગામીતિ કામરાગબ્યાપાદેહિ અકમ્પનીયચિત્તતાય ચ તમ્હા લોકા અનાવત્તિધમ્મતાય ચ ઠિતસભાવો નામ. તિણ્ણોતિ તણ્હાસોતં ઉત્તિણ્ણો. પારઙ્ગતોતિ નિબ્બાનપારં ¶ ગતો. થલે તિટ્ઠતીતિ અરહત્તફલસમાપત્તિથલે તિટ્ઠતિ. ચેતોવિમુત્તિન્તિ ફલસમાધિં. પઞ્ઞાવિમુત્તિન્તિ ફલઞાણં. અયં વુચ્ચતીતિ અયં ખીણાસવો ‘‘તિણ્ણો પારઙ્ગતો થલે તિટ્ઠતિ બ્રાહ્મણો’’તિ વુચ્ચતિ. બાહિતપાપતાય હિ એસ બ્રાહ્મણો નામ.

૧૮૯. અપ્પસ્સુતાદીસુ – અપ્પકં સુતં હોતીતિ નવઙ્ગે સત્થુસાસને કિઞ્ચિદેવ થોકં સુતં હોતિ. ન અત્થમઞ્ઞાય, ન ધમ્મમઞ્ઞાય ધમ્માનુધમ્મપટિપન્નો હોતીતિ અટ્ઠકથઞ્ચ પાળિઞ્ચ જાનિત્વા લોકુત્તરધમ્મસ્સ અનુરૂપધમ્મં પુબ્બભાગપટિપદં પટિપન્નો ન હોતિ. ઇમિના નયેન સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

૧૯૦. સમણમચલાદીસુ – સમણમચલોતિ સમણઅચલો, મકારો પદસન્ધિકરો. નિચ્ચલસમણો, થિરસમણોતિ અત્થો ¶ . અયં વુચ્ચતીતિ અયં સોતાપન્નો સાસને મૂલજાતાય સદ્ધાય પતિટ્ઠિતત્તા ‘સમણમચલો’તિ વુચ્ચતિ. સકદાગામી પન રજ્જનકિલેસસ્સ અત્થિતાય સમણપદુમોતિ વુત્તો. રત્તટ્ઠો હિ ઇધ પદુમટ્ઠો નામાતિ વુત્તં. અનાગામી કામરાગસઙ્ખાતસ્સ રજ્જનકિલેસસ્સ નત્થિતાય સમણપુણ્ડરીકોતિ વુત્તો. પણ્ડરટ્ઠો હિ ઇધ પુણ્ડરીકટ્ઠો નામાતિ વુત્તં ¶ . ખીણાસવો ચ થદ્ધભાવકરાનં કિલેસાનં અભાવેન સમણેસુ સમણસુખુમાલો નામાતિ વુત્તો. અપ્પદુક્ખટ્ઠેનપિ ચેસ સમણસુખુમાલોયેવાતિ.

૧૯૧. પઞ્ચકે – તત્રાતિ તેસુ ‘‘આરભતિ ચ વિપ્પટિસારી ચ હોતી’’તિઆદિના નયેન હેટ્ઠા ઉદ્દિટ્ઠપુગ્ગલેસુ. ય્વાયન્તિ યો અયં. આરભતીતિ એત્થ આરમ્ભસદ્દો કમ્મકિરિયાહિંસનવીરિયવિકોપનાપત્તિવીતિક્કમેસુ વત્તતિ. તથા હેસ ‘‘યંકિઞ્ચિ દુક્ખં સમ્ભોતિ, સબ્બં આરમ્ભપચ્ચયા’’તિ (સુ. નિ. ૭૪૮) કમ્મે આગતો. ‘‘મહાયઞ્ઞા મહારમ્ભા, ન તે હોન્તિ મહપ્ફલા’’તિ (અ. નિ. ૪.૩૯) કિરિયાયં. ‘‘સમણં ગોતમં ઉદ્દિસ્સ ¶ પાણં આરભન્તી’’તિ (મ. નિ. ૨.૫૧-૫૨) હિંસને. ‘‘આરભથ, નિક્ખમથ, યુઞ્જથ બુદ્ધસાસને’’તિ (સં. નિ. ૧.૧૮૫) વીરિયે. ‘‘બીજગામભૂતગામસમારમ્ભા પટિવિરતો હોતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૧૦, ૧૯૪; મ. નિ. ૧.૨૯૩) વિકોપને. ‘‘આરભતિ ચ વિપ્પટિસારી ચ હોતી’’તિ (અ. નિ. ૫.૧૪૨) અયં પન આપત્તિવીતિક્કમે આગતો. તસ્મા આપત્તિવીતિક્કમવસેન આરભતિ ચેવ તપ્પચ્ચયા વિપ્પટિસારી ચ હોતીતિ અયમેત્થ અત્થો.

યથાભૂતં નપ્પજાનાતીતિ અનધિગતત્તા યથાસભાવતો ન જાનાતિ. યત્થસ્સાતિ યસ્મિં અસ્સ, યં ઠાનં પત્વા એતસ્સ પુગ્ગલસ્સ ઉપ્પન્ના પાપકા અકુસલા ધમ્મા અપરિસેસા નિરુજ્ઝન્તીતિ અત્થો. કિં પન પત્વા તે નિરુજ્ઝન્તીતિ? અરહત્તમગ્ગં. ફલપ્પત્તસ્સ પન નિરુદ્ધા નામ હોન્તિ. એવં ¶ સન્તેપિ ઇધ મગ્ગકિચ્ચવસેન ફલમેવ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. આરમ્ભજાતિ આપત્તિવીતિક્કમસમ્ભવા. વિપ્પટિસારજાતિ વિપ્પટિસારતો જાતા. પવડ્ઢન્તીતિ પુનપ્પુનં ઉપ્પજ્જનેન વડ્ઢન્તિ. સાધૂતિ આયાચનસાધુ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યાવ અપરદ્ધઞ્ચ વત આયસ્મતા, એવં સન્તેપિ મયં આયસ્મન્તં યાચામ – ‘‘દેસેતબ્બયુત્તકસ્સ દેસનાય, વુટ્ઠાતબ્બયુત્તકસ્સ વુટ્ઠાનેન, આવિકાતબ્બયુત્તકસ્સ આવિકિરિયાય, આરમ્ભજે આસવે ¶ પહાય, સુદ્ધન્તે ઠિતભાવપચ્ચવેક્ખણેન વિપ્પટિસારજે આસવે પટિવિનોદેત્વા નીહરિત્વા વિપસ્સનાચિત્તઞ્ચેવ વિપસ્સનાપઞ્ઞઞ્ચ ભાવેતૂ’’તિ. અમુના પઞ્ચમેન પુગ્ગલેનાતિ એતેન પઞ્ચમેન ખીણાસવપુગ્ગલેન. સમસમો ભવિસ્સતીતિ લોકુત્તરગુણેહિ સમભાવેનેવ સમો ભવિસ્સતીતિ એવં ખીણાસવેન ઓવદિતબ્બોતિ અત્થો.

આરભતિ ન વિપ્પટિસારી હોતીતિ આપત્તિં આપજ્જતિ. તં પન દેસેતું સભાગપુગ્ગલં પરિયેસતિ. તસ્મા ન વિપ્પટિસારી હોતિ. અઙ્ગુત્તરટ્ઠકથાયં પન ‘‘વુટ્ઠિતત્તા ન વિપ્પટિસારી હોતી’’તિ વુત્તં. ન આરભતિ વિપ્પટિસારી હોતીતિ આપત્તિં નાપજ્જતિ, વિનયપઞ્ઞત્તિયં પન અકોવિદત્તા અનાપત્તિયં આપત્તિસઞ્ઞી હુત્વા વિપ્પટિસારી હોતિ. અઙ્ગુત્તરટ્ઠકથાયં પન ‘‘સકિં આપત્તિં આપજ્જિત્વા તતો વુટ્ઠાય પચ્છા કિઞ્ચાપિ નાપજ્જતિ, વિપ્પટિસારં પન વિનોદેતું ન સક્કોતી’’તિ વુત્તં. ન આરભતિ ન વિપ્પટિસારી હોતીતિ નેવ આપત્તિં આપજ્જતિ, ન વિપ્પટિસારી હોતિ. કતમો પનેસ પુગ્ગલોતિ? ઓસ્સટ્ઠવીરિયપુગ્ગલો. સો હિ ‘‘કિં મે ઇમસ્મિં બુદ્ધકાલે પરિનિબ્બાનેન, અનાગતે મેત્તેય્યસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે પરિનિબ્બાયિસ્સામી’’તિ ¶ વિસુદ્ધસીલોપિ પટિપત્તિં ન પૂરેતિ. સોપિ ‘‘કિમત્થં આયસ્મા પમત્તો વિહરતિ પુથુજ્જનસ્સ નામ ગતિ અનિબદ્ધા. આયસ્મા હિ મેત્તેય્યસમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સમ્મુખભાવં લભેય્યપિ ન લભેય્યાપીતિ અરહત્તત્થાય વિપસ્સનં ભાવેહી’’તિ ઓવદિતબ્બોવ. સેસં સબ્બત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

૧૯૨. દત્વા ¶ અવજાનાતીતિઆદીસુ – એકો ભિક્ખુ મહાપુઞ્ઞો ચતુપચ્ચયલાભી હોતિ. સો ચીવરાદીનિ લભિત્વા અઞ્ઞં અપ્પપુઞ્ઞં આપુચ્છતિ. સોપિ તસ્મિં પુનપ્પુનં આપુચ્છન્તેપિ ગણ્હાતિયેવ. અથસ્સ ઇતરો થોકં કુપિતો હુત્વા મઙ્કુભાવં ઉપ્પાદેતુકામો વદતિ – ‘‘અયં અત્તનો ધમ્મતાય ચીવરાદીનિ ન લભતિ, અમ્હે નિસ્સાય લભતી’’તિ. એવં પુગ્ગલો દત્વા અવજાનાતિ નામ. એકો પન એકેન સદ્ધિં દ્વે તીણિ વસ્સાનિ વસન્તો પુબ્બે તં પુગ્ગલં ગરું કત્વા પચ્છા ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે ચિત્તીકારં ન કરોતિ, આસનાપિ ન વુટ્ઠાતિ, ઉપટ્ઠાનમ્પિ ન ગચ્છતિ. એવં પુગ્ગલો સંવાસેન અવજાનાતિ નામ.

આધેય્યમુખોતિ ¶ આદિતો ધેય્યમુખો. પઠમવચનસ્મિંયેવ ઠપિતમુખોતિ અત્થો. અધિમુચ્ચિતા હોતીતિ સદ્ધાતા હોતિ. તત્રાયં નયો – એકો પુગ્ગલો સારુપ્પંયેવ ભિક્ખું ‘અસારુપ્પો એસો’તિ કથેતિ, તં સુત્વા એસ નિટ્ઠં ગચ્છતિ. પુન અઞ્ઞેન સભાગેન ભિક્ખુના ‘સારુપ્પો અય’ન્તિ વુત્તેપિ તસ્સ વચનં ન ગણ્હાતિ ‘‘અસુકેન નામ ‘અસારુપ્પો અય’ન્તિ અમ્હાકં કથિત’’ન્તિ પુરિમભિક્ખુનોવ કથં ગણ્હાતિ. અપરોપિસ્સ દુસ્સીલં ‘સીલવા’તિ કથેતિ. તસ્સ વચનં સદ્દહિત્વા પુન અઞ્ઞેન ‘‘અસારુપ્પો એસ ભિક્ખુ, નાયં તુમ્હાકં સન્તિકં ઉપસઙ્કમિતું યુત્તો’’તિ વુત્તોપિ તસ્સ વચનં અગ્ગહેત્વા પુરિમસ્સેવ કથં ગણ્હાતિ. અપરો વણ્ણમ્પિ કથિતં ગણ્હાતિ, અવણ્ણમ્પિ કથિતં ગણ્હાતિયેવ. અયમ્પિ આધેય્યમુખોયેવ નામ. આધાતબ્બમુખો યં યં સુણાતિ, તત્થ તત્થ ઠપિતમુખોતિ અત્થો.

લોલોતિ સદ્ધાદીનં ઇત્તરકાલટ્ઠિતિકત્તા અસ્સદ્ધિયાદીહિ લુલિતભાવેન લોલો. ઇત્તરસદ્ધોતિ પરિત્તસદ્ધો, અપરિપુણ્ણસદ્ધો. સેસેસુપિ એસેવ નયો. એત્થ પન પુનપ્પુનં ભજનવસેન સદ્ધાવ ભત્તિ. પેમં સદ્ધાપેમં ગેહસિતપેમમ્પિ વટ્ટતિ. પસાદો સદ્ધાપસાદોવ. એવં પુગ્ગલો લોલો હોતીતિ એવં ઇત્તરસદ્ધાદિતાય પુગ્ગલો લોલો નામ હોતિ. હલિદ્દિરાગો વિય ¶ , થુસરાસિમ્હિ કોટ્ટિતખાણુકો વિય, અસ્સપિટ્ઠિયં ઠપિતકુમ્ભણ્ડં ¶ વિય ચ અનિબદ્ધટ્ઠાનો મુહુત્તેન પસીદતિ, મુહુત્તેન કુપ્પતિ.

મન્દો મોમૂહોતિ અઞ્ઞાણભાવેન મન્દો અવિસદતાય મોમૂહો. મહામૂળ્હોતિ અત્થો.

૧૯૩. યોધાજીવૂપમેસુ – યોધાજીવાતિ યુદ્ધૂપજીવિનો. રજગ્ગન્તિ હત્થિઅસ્સાદીનં પાદપ્પહારભિન્નાય ભૂમિયા ઉગ્ગતં રજક્ખન્ધં. ન સન્થમ્ભતીતિ સન્થમ્ભિત્વા ઠાતું ન સક્કોતિ. સહતિ રજગ્ગન્તિ રજક્ખન્ધં દિસ્વાપિ અધિવાસેતિ. ધજગ્ગન્તિ હત્થિઅસ્સાદિપિટ્ઠેસુ વા રથેસુ વા ઉસ્સાપિતાનં ધજાનં અગ્ગં. ઉસ્સારણન્તિ હત્થિઅસ્સરથાદીનઞ્ચેવ બલકાયસ્સ ચ ઉચ્ચાસદ્દમહાસદ્દં. સમ્પહારેતિ સમાગતે અપ્પમત્તકેપિ પહારે. હઞ્ઞતીતિ વિહઞ્ઞતિ, વિઘાતં આપજ્જતિ. બ્યાપજ્જતીતિ વિપત્તિં આપજ્જતિ, પકતિભાવં જહતિ. સહતિ સમ્પહારન્તિ દ્વે તયો પહારે પત્વાપિ સહતિ, અધિવાસેતિ ¶ . તમેવ સઙ્ગામસીસન્તિ તમેવ જયખન્ધાવારટ્ઠાનં. અજ્ઝાવસતીતિ સત્તાહમત્તં અભિભવિત્વા આવસતિ. કિં કારણા? લદ્ધપ્પહારાનં પહારજગ્ગનત્થઞ્ચેવ કતકમ્માનં વિસેસં ઞત્વા ઠાનન્તરદાનત્થઞ્ચ ઇસ્સરિયસુખાનુભવનત્થઞ્ચ.

૧૯૪. ઇદાનિ યસ્મા સત્થુ યોધાજીવેહિ કિચ્ચં નત્થિ, ઇમસ્મિં પન સાસને તથારૂપે પઞ્ચ પુગ્ગલે દસ્સેતું ઇદં ઓપમ્મં આભતં, તસ્મા તે પુગ્ગલે દસ્સેન્તો એવમેવન્તિઆદિમાહ.

તત્થ સંસીદતીતિ મિચ્છાવિતક્કસ્મિં વિસીદતિ, અનુપવિસતિ. ન સક્કોતિ બ્રહ્મચરિયં સન્ધારેતુન્તિ બ્રહ્મચરિયવાસં અનુપચ્છિજ્જમાનં ગોપેતું ન સક્કોતિ. સિક્ખાદુબ્બલ્યં આવિકત્વાતિ સિક્ખાય દુબ્બલભાવં પકાસેત્વા. કિમસ્સ રજગ્ગસ્મિન્તિ કિં તસ્સ પુગ્ગલસ્સ રજગ્ગં નામાતિ વદતિ. અભિરૂપાતિ અભિરૂપવતી. દસ્સનીયાતિ દસ્સનયોગ્ગા. પાસાદિકાતિ દસ્સનેનેવ ચિત્તપ્પસાદાવહા. પરમાયાતિ ઉત્તમાય. વણ્ણપોક્ખરતાયાતિ સરીરવણ્ણેન ચેવ અઙ્ગસણ્ઠાનેન ચ.

૧૯૬. ઊહસતીતિ અવહસતિ. ઉલ્લપતીતિ કથેતિ. ઉજ્જગ્ઘતીતિ પાણિં પહરિત્વા મહાહસિતં ¶ હસતિ. ઉપ્પણ્ડેતીતિ ઉપ્પણ્ડનકથં કથેતિ.

૧૯૭. અભિનિસીદતીતિ ¶ અભિભવિત્વા સન્તિકે વા એકાસને વા નિસીદતિ. દુતિયપદેપિ એસેવ નયો. અજ્ઝોત્થરતીતિ અવત્થરતિ.

૧૯૮. વિનિવેઠેત્વા વિનિમોચેત્વાતિ ગહિતટ્ઠાનતો તસ્સ હત્થં વિનિવેઠેત્વા ચેવ, મોચેત્વા ચ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ.

૧૯૯. પિણ્ડપાતિકેસુ – મન્દત્તા મોમૂહત્તાતિ નેવ સમાદાનં જાનાતિ, ન આનિસંસં; અત્તનો પન મન્દત્તા મોમૂહત્તા અઞ્ઞાણેનેવ પિણ્ડપાતિકો હોતિ. પાપિચ્છો ઇચ્છાપકતોતિ પિણ્ડપાતિકસ્સ મે સતો ‘‘અયં પિણ્ડપાતિકો’’તિ ચતુપચ્ચયસક્કારં કરિસ્સન્તિ. લજ્જી, અપ્પિચ્છોતિઆદીહિ ચ ગુણેહિ સમ્ભાવેસ્સન્તીતિ. એવં પાપિકાય ઇચ્છાય ઠત્વા તાય પાપિચ્છાય અભિભૂતો હુત્વા પિણ્ડપાતિકો હોતિ. ઉમ્માદવસેન પિણ્ડાય ચરન્તો પન ઉમ્માદા ચિત્તવિક્ખેપા પિણ્ડપાતિકો ¶ નામ હોતિ. વણ્ણિતન્તિ ઇદં પિણ્ડપાતિકઙ્ગં નામ બુદ્ધેહિ ચ બુદ્ધસાવકેહિ ચ વણ્ણિતં પસત્થન્તિ પિણ્ડપાતિકો હોતિ. અપ્પિચ્છતંયેવ નિસ્સાયાતિઆદીસુ – ‘‘ઇતિ અપ્પિચ્છો ભવિસ્સામિ, ઇદં મે પિણ્ડપાતિકઙ્ગં અપ્પિચ્છતાય સંવત્તિસ્સતિ; ‘ઇતિ સન્તુટ્ઠો ભવિસ્સામિ ઇદં મે પિણ્ડપાતિકઙ્ગં સન્તુટ્ઠિયા સંવત્તિસ્સતિ’; ‘ઇતિ કિલેસે સંલિખિસ્સામિ’, ઇદં મે પિણ્ડપાતિકઙ્ગં કિલેસસલ્લેખનત્થાય સંવત્તિસ્સતી’’તિ પિણ્ડપાતિકો હોતિ. ઇદમત્થિતન્તિ ઇમાય કલ્યાણાય પટિપત્તિયા અત્થિકભાવં, ઇમિના વા પિણ્ડપાતમત્તેન અત્થિકભાવં. યં યં લદ્ધં તેન તેનેવ યાપનભાવં નિસ્સાયાતિ અત્થો. અગ્ગોતિ જેટ્ઠકો. સેસાનિ તસ્સેવ વેવચનાનિ.

ગવા ખીરન્તિ ગાવિતો ખીરં નામ હોતિ, ન વિના ગાવિયા. ખીરમ્હા દધીતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. એવમેવન્તિ યથા એતેસુ પઞ્ચસુ ગોરસેસુ સપ્પિમણ્ડો અગ્ગો; એવમેવં ઇમેસુ પઞ્ચસુ પિણ્ડપાતિકેસુ ય્વાયં અપ્પિચ્છતાદીનિ નિસ્સાય પિણ્ડપાતિકો હોતિ. અયં અગ્ગો ચ સેટ્ઠો ચ પામોક્ખો ચ ઉત્તમો ચ પવરો ચ. ઇમેસુ પન પઞ્ચસુ પિણ્ડપાતિકેસુ દ્વેવ જના પિણ્ડપાતિકા ¶ , તયો ન પિણ્ડપાતિકા. નામમત્તેન પન પિણ્ડપાતિકાતિ વેદિતબ્બા. ખલુપચ્છાભત્તિકાદીસુપિ એસેવ નયોતિ.

૨૦૨. છક્કે ¶ – તત્રાતિ તેસુ છસુ પુગ્ગલેસુ. સમ્માસમ્બુદ્ધો તેન દટ્ઠબ્બોતિ સો પુગ્ગલો તેન અનાચરિયકેન અત્તના ઉપ્પાદિતેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધો દટ્ઠબ્બો.

પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો તેનાતિઆદીસુપિ તેન પચ્ચેકસમ્બોધિઞાણેન સો પુગ્ગલો પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો. તેન સાવકપારમીઞાણેન તે પુગ્ગલા સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાના. તેન દુક્ખસ્સ અન્તકરણેન તે પુગ્ગલા અવસેસા અરહન્તો. તેન ઇત્થત્તં અનાગમનેન સો પુગ્ગલો અનાગામી. તેન ઇત્થત્તં આગમનેન તે પુગ્ગલા સોતાપન્નસકદાગામિનો દટ્ઠબ્બાતિ.

૨૦૩. સત્તકે ¶ – સકિં નિમુગ્ગોતિ એકવારં નિમુગ્ગો. એકન્તકાળકેહીતિ એકન્તેનેવ કાળકેહિ નત્થિકવાદઅહેતુકવાદઅકિરિયવાદસઙ્ખાતેહિ નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિધમ્મેહિ. એવં પુગ્ગલોતિ ઇમિના કારણેન પુગ્ગલો એકવારં નિમુગ્ગો તથા નિમુગ્ગોવ હોતિ. એતસ્સ હિ પુન ભવતો વુટ્ઠાનં નામ નત્થીતિ વદન્તિ. મક્ખલિગોસાલાદયો વિય હેટ્ઠા નરકગ્ગીનંયેવ આહારો હોતિ.

સાહુ સદ્ધા કુસલેસુ ધમ્મેસૂતિ કુસલધમ્મેસુ સદ્ધા નામ સાધુલદ્ધિકાતિ ઉમ્મુજ્જતિ. સો તાવતકેનેવ કુસલેન ઉમ્મુજ્જતિ નામ. સાધુ હિરીતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. હાયતિયેવાતિ ચઙ્કવારે આસિત્તઉદકં વિય એકન્તેન પરિહાયતેવ. એવં પુગ્ગલોતિ એવં સાહુ સદ્ધાતિ. ઇમેસં સદ્ધાદીનં વસેન એકવારં ઉમ્મુજ્જિત્વા તેસં પરિહાનિયા પુન નિમુજ્જતિયેવ, દેવદત્તાદયો વિય. દેવદત્તો હિ અટ્ઠ સમાપત્તિયો, પઞ્ચ ચ અભિઞ્ઞાયો નિબ્બત્તેત્વાપિ પુન બુદ્ધાનં પટિકણ્ટકતાય તેહિ ગુણેહિ પરિહીનો રુહિરુપ્પાદકમ્મં ¶ સઙ્ઘભેદકમ્મઞ્ચ ¶ કત્વા કાયસ્સ ભેદા દુતિયચિત્તવારેન નિરયે નિબ્બત્તિ. કોકાલિકો દ્વે અગ્ગસાવકે ઉપવદિત્વા પદુમનિરયે નિબ્બત્તો.

નેવ હાયતિ નો વડ્ઢતીતિ અપ્પહોનકકાલેપિ ન હાયતિ, પહોનકકાલેપિ ન વડ્ઢતિ. ઉભયમ્પિ પનેતં અગારિકેનપિ અનગારિકેનપિ દીપેતબ્બં. એકચ્ચો હિ અગારિકો અપ્પહોનકકાલે પક્ખિકભત્તં વા સલાકભત્તં વા વસ્સાવાસિકં વા ઉપનિબન્ધાપેતિ. સો પચ્છા પહોનકકાલેપિ પક્ખિકભત્તાદિમત્તમેવ પવત્તેતિ. અનગારિકોપિ આદિમ્હિ અપ્પહોનકકાલે ઉદ્દેસં વા ધુતઙ્ગં વા ગણ્હાતિ, મેધાબલવીરિયસમ્પત્તિયા પહોનકકાલેપિ તતો ઉત્તરિં ન કરોતિ. એવં પુગ્ગલોતિ એવં ઇમાય સદ્ધાદીનં ઠિતિયા પુગ્ગલો ઉમ્મુજ્જિત્વા ઠિતો નામ હોતિ.

ઉમ્મુજ્જિત્વા વિપસ્સતિ વિલોકેતીતિ સોતાપન્નો પુગ્ગલો ઉટ્ઠહિત્વા ગમનમગ્ગં ગન્તબ્બં દિસં વા આલોકેતિ નામ.

ઉમ્મુજ્જિત્વા ¶ પતરતીતિ સકદાગામિપુગ્ગલો કિલેસતનુતાય ઉટ્ઠહિત્વા ગન્તબ્બદિસાભિમુખો પતરતિ નામ.

પતિગાધપ્પત્તો હોતીતિ અનાગામિપુગ્ગલો ઉટ્ઠાય વિલોકેત્વા પતરિત્વા ગન્ત્વા એકસ્મિં ઠાને પતિટ્ઠાપત્તો નામ હોતિ, તિટ્ઠતિ, ન પુનાગચ્છતિ.

તિણ્ણો પારઙ્ગતો થલે તિટ્ઠતીતિ સબ્બકિલેસોઘં તરિત્વા પરતીરં ગન્ત્વા નિબ્બાનથલે ઠિતો નામ હોતિ. ઇમે પન સત્ત પુગ્ગલા ઉદકોપમેન દીપિતા.

સત્ત કિર જઙ્ઘવાણિજા અદ્ધાનમગ્ગપટિપન્ના અન્તરામગ્ગે એકં પુણ્ણનદિં પાપુણિંસુ. તેસુ પઠમં ઓતિણ્ણો ઉદકભીરુકો પુરિસો ઓતિણ્ણટ્ઠાનેયેવ નિમુજ્જિત્વા પુન ઉટ્ઠાતું નાસક્ખિ, અન્તોયેવ મચ્છકચ્છપભક્ખો જાતો. દુતિયો ઓતિણ્ણટ્ઠાને નિમુજ્જિત્વા સકિં ઉટ્ઠહિત્વા પુન નિમુગ્ગો ઉટ્ઠાતું નાસક્ખિ, અન્તોયેવ મચ્છકચ્છપભક્ખો જાતો. તતિયો નિમુજ્જિત્વા ઉટ્ઠહિ. સો મજ્ઝે નદિયા ઠત્વા નેવ ઓરતો આગન્તું, ન પરતો ગન્તું અસક્ખિ ¶ . ચતુત્થો ઉટ્ઠાય ઠિતો ઉત્તરણતિત્થં ઓલોકેસિ. પઞ્ચમો ઓતરણતિત્થં ઓલોકેત્વા પતરિ. છટ્ઠો તરિત્વા પારિમતીરં ગન્ત્વા કટિપ્પમાણે ઉદકે ઠિતો. સત્તમો પારિમતીરં ગન્ત્વા ગન્ધચુણ્ણાદીહિ ન્હાત્વા વરવત્થાનિ ¶ નિવાસેત્વા સુરભિવિલેપનં વિલિમ્પિત્વા નીલુપ્પલાદીનિ પિળન્ધિત્વા નાનાલઙ્કારપટિમણ્ડિતો મહાનગરં પવિસિત્વા પાસાદવરમારુય્હ ઉત્તમભોજનં ભુઞ્જિ.

તત્થ સત્ત જઙ્ઘવાણિજા વિય ઇમે સત્ત પુગ્ગલા. નદી વિય વટ્ટં. પઠમસ્સ ઉદકભીરુકસ્સ પુરિસસ્સ ઓતિણ્ણટ્ઠાનેયેવ નિમુજ્જનં વિય મિચ્છાદિટ્ઠિકસ્સ વટ્ટે નિમુજ્જનં. ઉમ્મુજ્જિત્વા નિમુગ્ગપુરિસો વિય સદ્ધાદીનં ઉપ્પત્તિમત્તકેન ઉમ્મુજ્જિત્વા તેસં પરિહાનિયા નિમુગ્ગપુગ્ગલો. મજ્ઝે નદિયા ઠિતો વિય સદ્ધાદીનં ઠિતિયા ઠિતપુગ્ગલો. ઉત્તરણતિત્થં ઓલોકેન્તો વિય ગન્તબ્બમગ્ગં ગન્તબ્બદિસં વા ઓલોકેન્તો સોતાપન્નો. પતરિતપુરિસો વિય કિલેસતનુતાય પતરન્તો સકદાગામી. તરિત્વા કટિમત્તે ઉદકે ઠિતપુરિસો વિય અનાવત્તિતધમ્મતાય ઠિતો અનાગામી. ન્હત્વા પારિમતીરં ¶ ઉત્તરિત્વા થલે ઠિતપુરિસો વિય ચત્તારો ઓઘે અતિક્કમિત્વા નિબ્બાનથલે ઠિતો ખીણાસવબ્રાહ્મણો. થલે ઠિતપુરિસસ્સ નગરં પવિસિત્વા પાસાદવરં આરુય્હ ઉત્તમભોજનભુઞ્જનં વિય ખીણાસવસ્સ નિબ્બાનારમ્મણં ફલસમાપત્તિં અપ્પેત્વા વીતિનામનં વેદિતબ્બં. ઉભતોભાગવિમુત્તાદયો હેટ્ઠા પકાસિતાયેવાતિ.

૨૦૭. અટ્ઠકનવકનિદ્દેસાપિ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા.

૨૦૯. દસકનિદ્દેસે – ઇધાતિ કામાવચરભૂમિયં. કામાવચરભૂમિયઞ્હિ સત્તક્ખત્તુપરમાદીનં કામાવચરભૂમિયઞ્ઞેવ નિટ્ઠા હોતિ. કામાવચરત્તભાવેનેવ અરહત્તપ્પત્તિ ચ અનુપાદિસેસનિબ્બાનપ્પત્તિ ચ હોતીતિ અત્થો.

ઇધ ¶ વિહાયાતિ ઇધ કામાવચરે અત્તભાવે વિહાય સુદ્ધાવાસત્તભાવે ઠિતાનં નિટ્ઠા હોતીતિ અત્થો. અન્તરાપરિનિબ્બાયિઆદયો હિ ઇધ અનાગામિફલં પત્વા ઇતો ચુતા સુદ્ધાવાસેસુ ઉપ્પજ્જિત્વા તેન અત્તભાવેન અરહત્તઞ્ચેવ અનુપાદિસેસનિબ્બાનધાતુઞ્ચ ¶ પાપુણન્તિ. તેન વુત્તં – ‘‘ઇમેસં પઞ્ચન્નં ઇધ વિહાય નિટ્ઠા’’તિ.

યં વે પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિં, લોકે અપ્પટિપુગ્ગલો;

નાતિસઙ્ખેપતો સત્થા, દેસેસિ તિદસાલયે.

તસ્સા અટ્ઠકથઞ્ચેવ, દીપભાસાય સઙ્ખતં;

આગમટ્ઠકથાયો ચ, ઓગાહેત્વા અસેસતો.

સુવિભત્તો ¶ અસંકિણ્ણો, યો યો અત્થો યહિં યહિં;

તતો તતો તં ગહેત્વા, પહાય અતિવિત્થારં.

વિસુદ્ધિમગ્ગે યં વુત્તં, તં અનાદાય સઙ્ખતા;

નાતિસઙ્ખેપવિત્થાર-નયેનટ્ઠકથા અયં.

તં એતં સત્તમત્તેહિ, ભાણવારેહિ તન્તિયા;

ચિરટ્ઠિતત્થં ધમ્મસ્સ, સઙ્ખરોન્તેન યં મયા.

સમ્પત્તં કુસલં તેન, સદ્ધમ્મં સુખુમં સિવં;

ઓલોકેન્તુ વિસુદ્ધેન, પાણયો ધમ્મચક્ખુનાતિ.

પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિ-અટ્ઠકથા નિટ્ઠિતા.

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

નિસિન્નો ¶ ¶ ¶ દેવલોકસ્મિં, દેવસઙ્ઘપુરક્ખતો;

સદેવકસ્સ લોકસ્સ, સત્થા અપ્પટિપુગ્ગલો.

સબ્બપઞ્ઞત્તિકુસલો, પઞ્ઞત્તિપરિદીપનં;

વત્વા પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિં, લોકે ઉત્તમપુગ્ગલો.

યં પુગ્ગલકથાદીનં, કથાનં વત્થુભાવતો;

કથાવત્થુપ્પકરણં, સઙ્ખેપેન અદેસયી.

માતિકાઠપનેનેવ ¶ , ઠપિતસ્સ સુરાલયે;

તસ્સ મોગ્ગલિપુત્તેન, વિભત્તસ્સ મહીતલે.

ઇદાનિ યસ્મા સમ્પત્તો, અત્થસંવણ્ણનાક્કમો;

તસ્મા નં વણ્ણયિસ્સામિ, તં સુણાથ સમાહિતાતિ.

યમકપાટિહીરાવસાનસ્મિઞ્હિ ભગવા તિદસપુરે પારિચ્છત્તકમૂલે પણ્ડુકમ્બલસિલાયં વસ્સં ઉપગન્ત્વા માતરં કાયસક્ખિં કત્વા દેવપરિસાય અભિધમ્મકથં કથેન્તો ધમ્મસઙ્ગણીવિભઙ્ગધાતુકથાપુગ્ગલપઞ્ઞત્તિપ્પકરણાનિ દેસયિત્વા કથાવત્થુદેસનાય વારે સમ્પત્તે ‘‘અનાગતે મમ સાવકો મહાપઞ્ઞો મોગ્ગલિપુત્તતિસ્સત્થેરો નામ ઉપ્પન્નં સાસનમલં સોધેત્વા તતિયસઙ્ગીતિં કરોન્તો ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મજ્ઝે નિસિન્નો સકવાદે પઞ્ચ સુત્તસતાનિ પરવાદે પઞ્ચાતિ સુત્તસહસ્સં ¶ સમોધાનેત્વા ઇમં પકરણં ભાજેસ્સતી’’તિ તસ્સોકાસં કરોન્તો યા ચેસા પુગ્ગલવાદે તાવ ચતૂસુ પઞ્હેસુ દ્વિન્નં પઞ્ચકાનં વસેન અટ્ઠમુખા વાદયુત્તિ, તં આદિં કત્વા સબ્બકથામગ્ગેસુ અસમ્પુણ્ણભાણવારમત્તાય તન્તિયા માતિકં ઠપેસિ. અથાવસેસં ¶ અભિધમ્મકથં વિત્થારનયેનેવ કથેત્વા વુત્થવસ્સો સુવણ્ણરજતસોપાનમજ્ઝે મણિમયેન સોપાનેન દેવલોકતો સઙ્કસ્સનગરે ઓરુય્હ સત્તહિતં સમ્પાદેન્તો યાવતાયુકં ઠત્વા અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિ.

અથસ્સ મહાકસ્સપપ્પમુખો વસીગણો અજાતસત્તુરાજાનં સહાયં ગહેત્વા ધમ્મવિનયસરીરં સઙ્ગહં આરોપેસિ. તતો વસ્સસતસ્સ અચ્ચયેન વજ્જિપુત્તકા ભિક્ખૂ દસ વત્થૂનિ દીપયિંસુ. તાનિ સુત્વા કાકણ્ડકસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ પુત્તો યસત્થેરો સુસુનાગપુત્તં કાલાસોકં નામ રાજાનં સહાયં ગહેત્વા દ્વાદસન્નં ભિક્ખુસતસહસ્સાનં અન્તરે સત્તથેરસતાનિ ઉચ્ચિનિત્વા તાનિ દસવત્થૂનિ મદ્દિત્વા ધમ્મવિનયસરીરં સઙ્ગહં આરોપેસિ.

તેહિ પન ધમ્મસઙ્ગાહકત્થેરેહિ નિગ્ગહિતા દસસહસ્સા વજ્જિપુત્તકા ભિક્ખૂ પક્ખં પરિયેસમાના અત્તનો અનુરૂપં દુબ્બલપક્ખં લભિત્વા વિસું મહાસઙ્ઘિકાચરિયકુલં નામ અકંસુ ¶ . તતો ભિજ્જિત્વા અપરાનિ દ્વે આચરિયકુલાનિ જાતાનિ – ગોકુલિકા ચ એકબ્યોહારિકા ચ. ગોકુલિકનિકાયતો ભિજ્જિત્વા અપરાનિ દ્વે આચરિયકુલાનિ જાતાનિ – પણ્ણત્તિવાદા ચ બાહુલિયા ચ. બહુસ્સુતિકાતિપિ તેસંયેવ નામં. તેસંયેવ અન્તરે ચેતિયવાદા નામ અપરે આચરિયવાદા ઉપ્પન્ના. એવં મહાસઙ્ઘિકાચરિયકુલતો દુતિયે વસ્સસતે પઞ્ચાચરિયકુલાનિ ઉપ્પન્નાનિ. તાનિ મહાસઙ્ઘિકેહિ સદ્ધિં છ હોન્તિ.

તસ્મિંયેવ ¶ દુતિયે વસ્સસતે થેરવાદતો ભિજ્જિત્વા દ્વે આચરિયવાદા ઉપ્પન્ના – મહિસાસકા ચ વજ્જિપુત્તકા ચ. તત્થ વજ્જિપુત્તકવાદતો ભિજ્જિત્વા અપરે ચત્તારો આચરિયવાદા ઉપ્પન્ના – ધમ્મુત્તરિયા, ભદ્રયાનિકા, છન્નાગારિકા, સમિતિયાતિ. પુન તસ્મિંયેવ દુતિયે વસ્સસતે મહિસાસકવાદતો ભિજ્જિત્વા સબ્બત્થિવાદા ધમ્મગુત્તિકાતિ દ્વે આચરિયવાદા ઉપ્પન્ના. પુન સબ્બત્થિવાદકુલતો ભિજ્જિત્વા કસ્સપિકા નામ જાતા. કસ્સપિકેસુ ભિન્નેસુ અપરે સઙ્કન્તિકા નામ જાતા. સઙ્કન્તિકેસુ ભિન્નેસુ સુત્તવાદા નામ જાતાતિ થેરવાદતો ભિજ્જિત્વા ઇમે એકાદસ ¶ આચરિયવાદા ઉપ્પન્ના. તે થેરવાદેહિ સદ્ધિં દ્વાદસ હોન્તિ. ઇતિ ઇમે ચ દ્વાદસ, મહાસઙ્ઘિકાનઞ્ચ છ આચરિયવાદાતિ સબ્બેવ અટ્ઠારસ આચરિયવાદા દુતિયે વસ્સસતે ઉપ્પન્ના. અટ્ઠારસ નિકાયાતિપિ, અટ્ઠારસાચરિયકુલાનીતિપિ એતેસંયેવ નામં. એતેસુ પન સત્તરસ વાદા ભિન્નકા, થેરવાદો અસમ્ભિન્નકોતિ વેદિતબ્બો. વુત્તમ્પિ ચેતં દીપવંસે –

‘‘નિક્કડ્ઢિતા પાપભિક્ખૂ, થેરેહિ વજ્જિપુત્તકા;

અઞ્ઞં પક્ખં લભિત્વાન, અધમ્મવાદી બહૂ જના.

‘‘દસસહસ્સા સમાગન્ત્વા, અકંસુ ધમ્મસઙ્ગહં;

તસ્માયં ધમ્મસઙ્ગીતિ, મહાસઙ્ગીતિ વુચ્ચતિ.

‘‘મહાસઙ્ગીતિકા ભિક્ખૂ, વિલોમં અકંસુ સાસને;

ભિન્દિત્વા મૂલસઙ્ગહં, અઞ્ઞં અકંસુ સઙ્ગહં.

‘‘અઞ્ઞત્ર ¶ ¶ સઙ્ગહિતા સુત્તં, અઞ્ઞત્ર અકરિંસુ તે;

અત્થં ધમ્મઞ્ચ ભિન્દિંસુ, વિનયે નિકાયેસુ ચ પઞ્ચસુ.

‘‘પરિયાયદેસિતઞ્ચાપિ, અથો નિપ્પરિયાયદેસિતં;

નીતત્થઞ્ચેવ નેય્યત્થં, અજાનિત્વાન ભિક્ખવો.

‘‘અઞ્ઞં સન્ધાય ભણિતં, અઞ્ઞં અત્થં ઠપયિંસુ તે;

બ્યઞ્જનચ્છાયાય તે ભિક્ખૂ, બહું અત્થં વિનાસયું.

‘‘છડ્ડેત્વાન એકદેસં, સુત્તં વિનયગમ્ભીરં;

પતિરૂપં સુત્તં વિનયં, તઞ્ચ અઞ્ઞં કરિંસુ તે.

‘‘પરિવારં અત્થુદ્ધારં, અભિધમ્મં છપ્પકરણં;

પટિસમ્ભિદઞ્ચ નિદ્દેસં, એકદેસઞ્ચ જાતકં.

‘‘એત્તકં વિસ્સજ્જિત્વાન, અઞ્ઞાનિ અકરિંસુ તે;

નામં લિઙ્ગં પરિક્ખારં, આકપ્પકરણાનિ ચ.

‘‘પકતિભાવં જહિત્વા, તઞ્ચ અઞ્ઞં અકંસુ તે;

પુબ્બઙ્ગમા ભિન્નવાદા, મહાસઙ્ગીતિકારકા.

‘‘તેસઞ્ચ ¶ અનુકારેન, ભિન્નવાદા બહૂ અહુ;

તતો અપરકાલમ્હિ, તસ્મિં ભેદો અજાયથ.

‘‘ગોકુલિકા એકબ્યોહારિ, દ્વિધા ભિજ્જિત્થ ભિક્ખવો;

ગોકુલિકાનં દ્વે ભેદા, અપરકાલમ્હિ જાયથ.

‘‘બહુસ્સુતિકા ¶ ચ પઞ્ઞત્તિ, દ્વિધા ભિજ્જિત્થ ભિક્ખવો;

ચેતિયા ચ પુનવાદી, મહાસઙ્ગીતિભેદકા.

‘‘પઞ્ચવાદા ઇમે સબ્બે, મહાસઙ્ગીતિમૂલકા;

અત્થં ધમ્મઞ્ચ ભિન્દિંસુ, એકદેસઞ્ચ સઙ્ગહં.

‘‘ગન્થઞ્ચ એકદેસઞ્હિ, છડ્ડેત્વા અઞ્ઞં અકંસુ તે;

નામં ¶ લિઙ્ગં પરિક્ખારં, આકપ્પકરણાનિ ચ.

‘‘પકતિભાવં જહિત્વા, તઞ્ચ અઞ્ઞં અકંસુ તે;

વિસુદ્ધત્થેરવાદમ્હિ, પુન ભેદો અજાયથ.

‘‘મહિસાસકા વજ્જિપુત્તકા, દ્વિધા ભિજ્જિત્થ ભિક્ખવો;

વજ્જિપુત્તકવાદમ્હિ, ચતુધા ભેદો અજાયથ.

‘‘ધમ્મુત્તરિકા ભદ્દયાનિકા, છન્નાગારિકા ચ સમિતિ;

મહિસાસકાનં દ્વે ભેદા, અપરકાલમ્હિ અજાયથ.

‘‘સબ્બત્થિવાદા ધમ્મગુત્તા, દ્વિધા ભિજ્જિત્થ ભિક્ખવો;

સબ્બત્થિવાદાનં કસ્સપિકા, સઙ્કન્તિકસ્સપિકેન ચ.

‘‘સઙ્કન્તિકાનં સુત્તવાદી, અનુપુબ્બેન ભિજ્જથ;

ઇમે એકાદસ વાદા, સમ્ભિન્ના થેરવાદતો.

‘‘અત્થં ધમ્મઞ્ચ ભિન્દિંસુ, એકદેસઞ્ચ સઙ્ગહં;

ગન્થઞ્ચ એકદેસઞ્હિ, છડ્ડેત્વા અઞ્ઞં અકંસુ તે.

‘‘નામં ¶ લિઙ્ગં પરિક્ખારં, આકપ્પકરણાનિ ચ;

પકતિભાવં જહિત્વા, તઞ્ચ અઞ્ઞં અકંસુ તે.

‘‘સત્તરસ ભિન્નવાદા, એકવાદો અભિન્નકો;

સબ્બેવટ્ઠારસ હોન્તિ, ભિન્નવાદેન તે સહ.

‘‘નિગ્રોધોવ ¶ મહારુક્ખો, થેર વાદાનમુત્તમો;

અનૂનં અનધિકઞ્ચ, કેવલં જિનસાસનં.

‘‘સન્તકા વિય રુક્ખમ્હિ, નિબ્બત્તા વાદસેસકા;

પઠમે વસ્સસતે નત્થિ, દુતિયે વસ્સસતન્તરે;

ભિન્ના સત્તરસ વાદા, ઉપ્પન્ના જિનસાસને’’તિ.

અપરાપરં પન હેમવતિકા, રાજગિરિકા, સિદ્ધત્થિકા, પુબ્બસેલિયા, અપરસેલિયા, વાજિરિયાતિ અઞ્ઞેપિ છ આચરિયવાદા ઉપ્પન્ના. તે ઇધ અનધિપ્પેતા. પુરિમકાનં ¶ પન અટ્ઠારસન્નં આચરિયવાદાનં વસેન પવત્તમાને સાસને પટિલદ્ધસદ્ધો અસોકો ધમ્મરાજા દિવસે દિવસે બુદ્ધપૂજાય સતસહસ્સં, ધમ્મપૂજાય સતસહસ્સં, સઙ્ઘપૂજાય સતસહસ્સં, અત્તનો આચરિયસ્સ નિગ્રોધત્થેરસ્સ સતસહસ્સં, ચતૂસુ દ્વારેસુ ભેસજ્જત્થાય સતસહસ્સન્તિ પઞ્ચસતસહસ્સાનિ પરિચ્ચજન્તો સાસને ઉળારં લાભસક્કારં પવત્તેસિ.

તિત્થિયા હતલાભસક્કારા અન્તમસો ઘાસચ્છાદનમત્તમ્પિ અલભન્તા લાભસક્કારં પત્થયમાના ભિક્ખૂસુ પબ્બજિત્વા સકાનિ સકાનિ દિટ્ઠિગતાનિ – ‘‘અયં ધમ્મો, અયં વિનયો, ઇદં સત્થુસાસન’’ન્તિ દીપેન્તિ. પબ્બજ્જં અલભમાનાપિ સયમેવ કેસે છિન્દિત્વા કાસાયાનિ વત્થાનિ અચ્છાદેત્વા વિહારેસુ વિચરન્તા ઉપોસથકમ્માદિકરણકાલે સઙ્ઘમજ્ઝં પવિસન્તિ. તે ભિક્ખુસઙ્ઘેન ધમ્મેન વિનયેન સત્થુસાસનેન નિગ્ગય્હમાનાપિ ધમ્મવિનયાનુલોમાય પટિપત્તિયા અસણ્ઠહન્તા અનેકરૂપં સાસનસ્સ અબ્બુદઞ્ચ મલઞ્ચ કણ્ટકઞ્ચ સમુટ્ઠાપેન્તિ. કેચિ અગ્ગિં પરિચરન્તિ, કેચિ પઞ્ચાતપે તપન્તિ, કેચિ આદિચ્ચં અનુપરિવત્તન્તિ, કેચિ ‘‘ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ વોભિન્દિસ્સામા’’તિ તથા તથા પગ્ગણ્હિંસુ. તદા ભિક્ખુસઙ્ઘો ન તેહિ સદ્ધિં ¶ ઉપોસથં વા પવારણં વા અકાસિ. અસોકારામે સત્ત વસ્સાનિ ઉપોસથો ઉપચ્છિજ્જિ.

રાજા ‘‘આણાય કારેસ્સામી’’તિ વાયમન્તોપિ કારેતું નાસક્ખિ, અઞ્ઞદત્થુ દુગ્ગહિતગાહિના બાલેન અમચ્ચેન અનેકેસુ ભિક્ખૂસુ જીવિતા વોરોપિતેસુ વિપ્પટિસારી અહોસિ. સો તઞ્ચ વિપ્પટિસારં તઞ્ચ સાસને ઉપ્પન્નં અબ્બુદં વૂપસમેતુકામો ‘‘કો નુ ખો ઇમસ્મિં અત્થે પટિબલો’’તિ ¶ સઙ્ઘં પુચ્છિત્વા ‘‘મોગ્ગલિપુત્તતિસ્સત્થેરો, મહારાજા’’તિ સુત્વા સઙ્ઘસ્સ વચનેન અહોગઙ્ગાપબ્બતતો થેરં પક્કોસાપેત્વા ઇદ્ધિપાટિહારિયદસ્સનેન થેરસ્સ આનુભાવે નિબ્બિચિકિચ્છો અત્તનો કુક્કુચ્ચં પુચ્છિત્વા વિપ્પટિસારં વૂપસમેસિ. થેરોપિ તં રાજુય્યાનેયેવ વસન્તો સત્ત દિવસાનિ સમયં ઉગ્ગણ્હાપેસિ. સો ઉગ્ગહિતસમયો સત્તમે દિવસે અસોકારામે ભિક્ખુસઙ્ઘં સન્નિપાતાપેત્વા સાણિપાકારં પરિક્ખિપાપેત્વા સાણિપાકારન્તરે નિસિન્નો એકલદ્ધિકે એકલદ્ધિકે ભિક્ખૂ ¶ એકતો એકતો કારેત્વા એકમેકં ભિક્ખુસમૂહં પક્કોસાપેત્વા પુચ્છિ – ‘‘ભન્તે, કિંવાદી સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિ? તતો સસ્સતવાદિનો – ‘‘સસ્સતવાદી’’તિ આહંસુ. એકચ્ચસસ્સતિકા, અન્તાનન્તિકા, અમરાવિક્ખેપિકા, અધિચ્ચસમુપ્પન્નિકા, સઞ્ઞીવાદા, અસઞ્ઞીવાદા, નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીવાદા, ઉચ્છેદવાદા, દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદા – ‘‘દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદી’’તિ આહંસુ. રાજા પઠમમેવ સમયસ્સ ઉગ્ગહિતત્તા નયિમે ભિક્ખૂ અઞ્ઞતિત્થિયા ઇમેતિ ઞત્વા તેસં સેતકાનિ વત્થાનિ દત્વા ઉપ્પબ્બાજેસિ. તે સબ્બેપિ સટ્ઠિસહસ્સા અહેસું.

અથઞ્ઞે ભિક્ખૂ પક્કોસાપેત્વા પુચ્છિ – ‘‘કિંવાદી, ભન્તે, સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિ? ‘‘વિભજ્જવાદી, મહારાજા’’તિ. એવં વુત્તે રાજા થેરં પુચ્છિ – ‘‘વિભજ્જવાદી, ભન્તે, સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજા’’તિ. તતો રાજા ‘સુદ્ધં દાનિ, ભન્તે, સાસનં, કરોતુ ભિક્ખુસઙ્ઘો ઉપોસથ’ન્તિ આરક્ખં દત્વા નગરં પાવિસિ. સમગ્ગો સઙ્ઘો સન્નિપતિત્વા ઉપોસથં અકાસિ. તસ્મિં સન્નિપાતે સટ્ઠિભિક્ખુસતસહસ્સાનિ અહેસું. તસ્મિં સમાગમે મોગ્ગલિપુત્તતિસ્સત્થેરો યાનિ ચ તદા ઉપ્પન્નાનિ વત્થૂનિ, યાનિ ચ આયતિં ઉપ્પજ્જિસ્સન્તિ, સબ્બેસમ્પિ તેસં પટિબાહનત્થં સત્થારા દિન્નનયવસેનેવ તથાગતેન ઠપિતમાતિકં વિભજન્તો સકવાદે પઞ્ચ સુત્તસતાનિ પરવાદે પઞ્ચાતિ સુત્તસહસ્સં આહરિત્વા ઇમં પરપ્પવાદમથનં આયતિલક્ખણં કથાવત્થુપ્પકરણં અભાસિ.

તતો ¶ સટ્ઠિસતસહસ્સસઙ્ખ્યેસુ ભિક્ખૂ ઉચ્ચિનિત્વા તિપિટકપરિયત્તિધરાનં પભિન્નપટિસમ્ભિદાનં ભિક્ખૂનં સહસ્સમેકં ગહેત્વા યથા મહાકસ્સપત્થેરો ચ યસત્થેરો ચ ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયિંસુ; એવમેવ સઙ્ગાયન્તો ¶ સાસનમલં વિસોધેત્વા તતિયસઙ્ગીતિં અકાસિ. તત્થ અભિધમ્મં સઙ્ગાયન્તો ઇમં યથાભાસિતં પકરણં સઙ્ગહં આરોપેસિ. તેન વુત્તં –

‘‘યં ¶ પુગ્ગલકથાદીનં, કથાનં વત્થુભાવતો;

કથાવત્થુપ્પકરણં, સઙ્ખેપેન અદેસયી.

‘‘માતિકાઠપનેનેવ, ઠપિતસ્સ સુરાલયે;

તસ્સ મોગ્ગલિપુત્તેન, વિભત્તસ્સ મહીતલે.

‘‘ઇદાનિ યસ્મા સમ્પત્તો, અત્થસંવણ્ણનાક્કમો;

તસ્મા નં વણ્ણયિસ્સામિ, તં સુણાથ સમાહિતા’’તિ.

૧. તત્થ ¶ ¶ ¶ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ અયં પુચ્છા. આમન્તાતિ અયં પટિજાનના. કસ્સ પનાયં પુચ્છા, કસ્સ પટિજાનનાતિ? અસુકસ્સાતિ ન વત્તબ્બા. ભગવતા હિ ઇમસ્મિં પકરણે નાનપ્પકારાનં લદ્ધીનં વિસોધનત્થં તન્તિવસેન માતિકા ઠપિતા. સા થેરેન સત્થારા દિન્નનયે ઠત્વા તન્તિવસેન વિભત્તા. ન હિ થેરો યત્તકા એત્થ વાદમગ્ગા દસ્સિતા, તત્તકેહિ વાદીહિ સદ્ધિં વાદેન વિગ્ગાહિકકથં કથેસિ. એવં સન્તેપિ પન તાસં તાસં કથાનં અત્થસ્સ સુખાવધારણત્થં સકવાદીપુચ્છા, પરવાદીપુચ્છા, સકવાદીપટિઞ્ઞા, પરવાદીપટિઞ્ઞાતિ એવં વિભાગં દસ્સેત્વાવ અત્થવણ્ણનં કરિસ્સામ.

પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ હિ અયં સકવાદીપુચ્છા. તાય ‘‘યે અત્થિ પુગ્ગલોતિ એવંલદ્ધિકા પુગ્ગલવાદિનો, તે એવં પુચ્છિતબ્બા’’તિ દીપેતિ. કે પન પુગ્ગલવાદિનોતિ? સાસને વજ્જિપુત્તકા ચેવ સમિતિયા ચ બહિદ્ધા ચ બહૂ અઞ્ઞતિત્થિયા. તત્થ પુગ્ગલોતિ અત્તા, સત્તો જીવો. ઉપલબ્ભતીતિ પઞ્ઞાય ઉપગન્ત્વા લબ્ભતિ, ઞાયતીતિ અત્થો. સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ એત્થ સચ્ચિકટ્ઠોતિ માયામરીચિઆદયો વિય અભૂતાકારેન અગ્ગહેતબ્બો ભૂતટ્ઠો. પરમત્થોતિ અનુસ્સવાદિવસેન અગ્ગહેતબ્બો ઉત્તમત્થો. ઉભયેનાપિ યો પરતો ¶ ‘‘પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન, રૂપઞ્ચ ઉપલબ્ભતી’’તિઆદિના ખન્ધાયતનધાતુઇન્દ્રિયવસેન સત્તપઞ્ઞાસવિધો ધમ્મપ્પભેદો દસ્સિતો ¶ . યથા સો ભૂતેન સભાવટ્ઠેન ઉપલબ્ભતિ, એવં તવ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિ પુચ્છતિ. પરવાદી આમન્તાતિ પટિજાનાતિ. પટિજાનનઞ્હિ કત્થચિ ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ આગચ્છતિ, કત્થચિ ‘‘આમો’’તિ પટિજાનનં આગચ્છતિ. ઇધ પન ‘‘આમન્તા’’તિ આગતં. તત્રાયં અધિપ્પાયો – સો હિ યં તં પરતો વુત્તં ભગવતા – ‘‘અત્થિ પુગ્ગલો અત્તહિતાય પટિપન્નો’’તિ સુત્તં ¶ આગતં, તં ગહેત્વા યસ્મા પન ભગવા સચ્ચવાદી ન વિસંવાદનપુરેક્ખારો વાચં ભાસતિ, નાપિ અનુસ્સવાદિવસેન ધમ્મં દેસેતિ, સદેવકં પન લોકં સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા પવેદેતિ, તસ્મા યો તેન વુત્તો ‘‘અત્થિ પુગ્ગલો અત્તહિતાય પટિપન્નો’’તિ, સો સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનેવ અત્થીતિ લદ્ધિં ગહેત્વા ‘‘આમન્તા’’તિ પટિજાનાતિ.

અથસ્સ તાદિસસ્સ લેસવચનસ્સ છલવાદસ્સ ઓકાસં અદદમાનો સકવાદી યો સચ્ચિકટ્ઠોતિઆદિમાહ. તત્રાયં અધિપ્પાયો – ય્વાયં પરતો ‘‘સપ્પચ્ચયો અપ્પચ્ચયો, સઙ્ખતો અસઙ્ખતો, સસ્સતો, અસસ્સતો સનિમિત્તો અનિમિત્તો’’તિ એવં પરિદીપિતો રૂપાદિસત્તપઞ્ઞાસવિધો ધમ્મપ્પભેદો આગતો; ન સમ્મુતિસચ્ચવસેન, નાપિ અનુસ્સવાદિવસેન ગહેતબ્બો. અત્તનો પન ભૂતતાય એવ સચ્ચિકટ્ઠો, અત્તપચ્ચક્ખતાય ચ પરમત્થો. તં સન્ધાયાહ – ‘‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ.

તતોતિ કરણવચનમેતં, તસ્મા તેન સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન સો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિ અયમેત્થ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – રુપ્પનાદિભેદેન વા સપ્પચ્ચયાદિભેદેન વા આકારેન યો સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થો ઉપલબ્ભતિ, કિં તે પુગ્ગલોપિ તેનાકારેન ઉપલબ્ભતીતિ? ન હેવં વત્તબ્બેતિ અવજાનના પરવાદિસ્સ. સો હિ તથારૂપં પુગ્ગલં અનિચ્છન્તો અવજાનાતિ. તત્રાયં પદચ્છેદો – ‘ન હિ એવં વત્તબ્બે’તિ, ન હિ એવન્તિપિ વટ્ટતિ. દ્વિન્નમ્પિ એવં ન વત્તબ્બોતિ અત્થો.

આજાનાહિ નિગ્ગહન્તિ સકવાદિવચનં. યસ્મા તે પુરિમાય વત્તબ્બપટિઞ્ઞાય પચ્છિમા નવત્તબ્બપટિઞ્ઞા, પચ્છિમાય ચ પુરિમા ન સન્ધિયતિ, તસ્માપિ નિગ્ગહં પત્તો. તં નિગ્ગહં દોસં ¶ અપરાધં સમ્પટિચ્છાહીતિ અત્થો. એવં ¶ નિગ્ગહં આજાનાપેત્વા ઇદાનિ તં ઠપનાય ચેવ અનુલોમપટિલોમતો પાપનારોપનાનઞ્ચ વસેન પાકટં કરોન્તો હઞ્ચિ પુગ્ગલોતિઆદિમાહ. તત્થ હઞ્ચિ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિ યદિ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ, સચે પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ અત્થો. અયં તાવ પરવાદીપક્ખસ્સ ઠપનતો નિગ્ગહપાપનારોપનાનં લક્ખણભૂતા ¶ અનુલોમઠપના નામ. તેન વત રેતિઆદિ અનુલોમપક્ખે નિગ્ગહસ્સ પાપિતત્તા અનુલોમપાપના નામ. તત્થ તેનાતિ કારણવચનં. વતાતિ ઓકપ્પનવચનં. રેતિ આમન્તનવચનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – તેન, રે વત્તબ્બે વત, રે હમ્ભો, ભદ્રમુખ, તેન કારણેન વત્તબ્બોયેવાતિ. યં તત્થ વદેસીતિઆદિ અનુલોમપક્ખે નિગ્ગહસ્સ આરોપિતત્તા અનુલોમરોપના નામ. યં તસ્સ પરિયોસાને મિચ્છાતિપદં તસ્સ પુરતો ઇદં તે’તિ આહરિતબ્બં. ઇદં તે મિચ્છાતિ અયઞ્હેત્થ અત્થો. પરતો ચ પાળિયં એતં આગતમેવ.

નો ચે પન વત્તબ્બેતિઆદિ ‘‘ન હેવં વત્તબ્બે’’તિ પટિક્ખિત્તપક્ખસ્સ ઠપિતત્તા પટિલોમતો નિગ્ગહપાપનારોપનાનં લક્ખણભૂતા પટિલોમઠપના નામ. નો ચ વત રેતિઆદિ પટિલોમપક્ખે નિગ્ગહસ્સ પાપિતત્તા પટિલોમપાપના નામ. પુન યં તત્થ વદેસીતિઆદિ પટિલોમપક્ખે નિગ્ગહસ્સ આરોપિતત્તા પટિલોમરોપના નામ. ઇધાપિ પરિયોસાને મિચ્છાતિપદસ્સ પુરતો ઇદં તેતિ આહરિતબ્બમેવ. પરતોપિ એવરૂપેસુ ઠાનેસુ એસેવ નયો.

તત્રાયં આદિતો પટ્ઠાય સઙ્ખેપત્થો – યદિ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન, તેન વત ભો સો ઉપલબ્ભતીતિ વત્તબ્બો. યં પન તત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બો ખો પુરિમપઞ્હે ‘સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન ઉપલબ્ભતી’તિ, નો ચ વત્તબ્બો દુતિયપઞ્હે ‘તતો સો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતી’’’તિ, ઇદં તે મિચ્છાતિ એવં તાવ અનુલોમતો ઠપનાપાપનારોપના હોન્તિ. અથ ન વત્તબ્બો દુતિયપઞ્હે ‘‘તતો સો ઉપલબ્ભતી’’તિ, પુરિમપઞ્હેપિ ન વત્તબ્બોવ. યં પનેત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બો ખો પુરિમપઞ્હે ‘સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન ઉપલબ્ભતી’તિ, નો ¶ ચ વત્તબ્બો દુતિયપઞ્હે ‘તતો સો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતી’’’તિ, ઇદં તે મિચ્છાતિ એવં પટિલોમતો ઠપનાપાપનારોપના હોન્તિ. એવમેતં નિગ્ગહસ્સ ચ અનુલોમપટિલોમતો ચતુન્નં પાપનારોપનાનઞ્ચ વુત્તત્તા ઉપલબ્ભતીતિઆદિકં અનુલોમપઞ્ચકં નામ. એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ અનુલોમતો પાપનારોપનાહિ એકો, પટિલોમતો પાપનારોપનાહિ એકોતિ દ્વે નિગ્ગહા કતા. ‘આજાનાહિ ¶ નિગ્ગહ’ન્તિ એતસ્સેવ પનેત્થ ¶ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિ પઠમં વાદં નિસ્સાય પઠમસ્સ નિગ્ગહસ્સ દ્વીહાકારેહિ આરોપિતત્તા એકોવાયં નિગ્ગહોતિ પઠમો નિગ્ગહો.

૨. ઇદાનિ પચ્ચનીકનયો હોતિ. તત્થ પુચ્છા પરવાદિસ્સ. સો હિ ‘‘અત્થિ પુગ્ગલો અત્તહિતાય પટિપન્નો’’તિ ગહિતત્તા ‘‘નુપલબ્ભતી’’તિ અસમ્પટિચ્છન્તો એવં પુચ્છતિ. સકવાદી યથા રૂપાદિધમ્મા ઉપલબ્ભન્તિ, એવં અનુપલબ્ભનીયતો આમન્તાતિ પટિજાનાતિ. પુન ઇતરો અત્તના અધિપ્પેતં સચ્ચિકટ્ઠંયેવ સન્ધાય યો સચ્ચિકટ્ઠોતિઆદિમાહ. સમ્મુતિસચ્ચપરમત્થસચ્ચાનિ વા એકતો કત્વાપિ એવમાહ. સકવાદી ‘પુગ્ગલો’તિ ઉપાદાપઞ્ઞત્તિસબ્ભાવતોપિ દ્વિન્નં સચ્ચાનં એકતો કત્વા પુચ્છિતત્તાપિ ન હેવન્તિ પટિક્ખિપતિ.

ઇદાનિ કિઞ્ચાપિ તેન પઠમં પરમત્થસચ્ચવસેન નુપલબ્ભનીયતા સમ્પટિચ્છિતા, પચ્છા સમ્મુતિસચ્ચવસેન વોમિસ્સકવસેન વા પટિક્ખિત્તા. પરવાદી પન ‘નુપલબ્ભતી’તિ વચનસામઞ્ઞમત્તં છલવાદં નિસ્સાય યં તયા પઠમં પટિઞ્ઞાતં, તં પચ્છા પટિક્ખિત્તન્તિ ભણ્ડનસ્સ પટિભણ્ડનં વિય અત્તનો કતસ્સ નિગ્ગહકમ્મસ્સ પટિકમ્મં કરોન્તો આજાનાહિ પટિકમ્મન્તિ આહ. ઇદાનિ યથાસ્સ અનુલોમપઞ્ચકે સકવાદિના વાદટ્ઠપનં કત્વા અનુલોમપટિલોમતો પાપનારોપનાહિ નિગ્ગહો પાકટો કતો, એવં પટિકમ્મં પાકટં કરોન્તો હઞ્ચિ પુગ્ગલોતિઆદિમાહ. તં હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ અત્થતો વેદિતબ્બં. યસ્મા પનેત્થ ઠપના નામ પરવાદીપક્ખસ્સ ઠપનતો ¶ ‘‘અયં તવ દોસો’’તિ દસ્સેતું ઠપનમત્તમેવ હોતિ, ન નિગ્ગહસ્સ વા પટિકમ્મસ્સ વા પાકટભાવકરણં, પાપનારોપનાહિ પનસ્સ પાકટકરણં હોતિ. તસ્મા ઇદં અનુલોમપટિલોમતો પાપનારોપનાનં વસેન ચતૂહાકારેહિ. પટિકમ્મસ્સ કતત્તા પટિકમ્મચતુક્કં નામાતિ એકં ચતુક્કં વેદિતબ્બં.

૩. એવં પટિકમ્મં કત્વા ઇદાનિ ય્વાસ્સ અનુલોમપઞ્ચકે સકવાદિના નિગ્ગહો કતો, તસ્સ તમેવ છલવાદં નિસ્સાય દુક્કટભાવં દસ્સેન્તો ત્વઞ્ચે પન મઞ્ઞસીતિઆદિમાહ. તત્થ ત્વં ચે પન મઞ્ઞસીતિ યદિ ત્વં મઞ્ઞસિ. વત્તબ્બે ખોતિ ઇદં પચ્ચનીકે આમન્તાતિ પટિઞ્ઞં સન્ધાય વુત્તં ¶ . નો ચ વત્તબ્બેતિ ઇદં પન ન હેવાતિ અવજાનનં સન્ધાય વુત્તં. તેન તવ તત્થાતિ તેન કારણેન ત્વંયેવ તસ્મિં નુપલબ્ભતીતિ પક્ખે – ‘‘હેવં પટિજાનન્તન્તિ આમન્તા’’તિ ¶ એવં પટિજાનન્તો. હેવં નિગ્ગહેતબ્બેતિ પુન ન હેવાતિ અવજાનન્તો એવં નિગ્ગહેતબ્બો. અથ તં નિગ્ગણ્હામાતિ અથેવં નિગ્ગહારહં તં નિગ્ગણ્હામ. સુનિગ્ગહિતો ચ હોસીતિ સકેન મતેન નિગ્ગહિતત્તા સુનિગ્ગહિતો ચ ભવસિ.

એવમસ્સ નિગ્ગહેતબ્બભાવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તં નિગ્ગણ્હન્તો હઞ્ચીતિઆદિમાહ. તત્થ ઠપનાપાપનારોપના હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા. પરિયોસાને પન ઇદં તે મિચ્છાતિ ઇદં તવ વચનં મિચ્છા હોતીતિ અત્થો. ઇદં છલવાદેન ચતૂહિ આકારેહિ નિગ્ગહસ્સ કતત્તા નિગ્ગહચતુક્કં નામ.

૪. એવં નિગ્ગહં કત્વાપિ ઇદાનિ ‘‘યદિ અયં મયા તવ મતેન કતો ¶ નિગ્ગહો દુન્નિગ્ગહો, યો મમ તયા હેટ્ઠા અનુલોમપઞ્ચકે કતો નિગ્ગહો, સોપિ દુન્નિગ્ગહો’’તિ દસ્સેન્તો એસે ચે દુન્નિગ્ગહિતેતિઆદિમાહ. તત્થ એસે ચે દુન્નિગ્ગહિતેતિ એસો ચે તવ વાદો મયા દુન્નિગ્ગહિતો. અથ વા એસો ચે તવ મયા કતો નિગ્ગહો દુન્નિગ્ગહો. હેવમેવં તત્થ દક્ખાતિ તત્થાપિ તયા મમ હેટ્ઠા કતે નિગ્ગહે એવમેવં પસ્સ. ઇદાનિ ય્વાસ્સ હેટ્ઠા સકવાદિના નિગ્ગહો કતો, તં ‘‘વત્તબ્બે ખો’’તિઆદિવચનેન દસ્સેત્વા પુન તં નિગ્ગહં અનિગ્ગહભાવં ઉપનેન્તો નો ચ મયં તયાતિઆદિમાહ. તત્થ નો ચ મયં તયા તત્થ હેતાય પટિઞ્ઞાયાતિઆદીસુ અયમત્થો – યસ્મા સો તયા મમ કતો નિગ્ગહો દુન્નિગ્ગહો, તસ્મા મયં તયા તત્થ અનુલોમપઞ્ચકે આમન્તાતિ એતાય પટિઞ્ઞાય એવં પટિજાનન્તા પુન ન હેવાતિ પટિક્ખેપે કતેપિ ‘‘આજાનાહિ નિગ્ગહ’’ન્તિ એવં ન નિગ્ગહેતબ્બોયેવ. એવં અનિગ્ગહેતબ્બમ્પિ મં નિગ્ગણ્હાસિ, ઈદિસેન પન નિગ્ગહેન દુન્નિગ્ગહિતા મયં હોમ.

ઇદાનિ યં નિગ્ગહં સન્ધાય ‘‘દુન્નિગ્ગહિતા ચ હોમા’’તિ અવોચ, તં દસ્સેતું હઞ્ચિ પુગ્ગલો…પે… ઇદં તે મિચ્છાતિઆહ. એવમિદં અનુલોમપટિલોમતો ¶ ચતૂહિ પાપનારોપનાહિ નિગ્ગહસ્સ ઉપનીતત્તા ઉપનયનચતુક્કં નામ હોતિ.

૫. ઇદાનિ ‘‘ન હેવં નિગ્ગહેતબ્બે’’તિઆદિકં નિગ્ગમનચતુક્કં નામ હોતિ. તત્થ ન હેવં નિગ્ગહેતબ્બેતિ યથાહં તયા નિગ્ગહિતો, ન હિ એવં નિગ્ગહેતબ્બો. એતસ્સ હિ નિગ્ગહસ્સ દુન્નિગ્ગહભાવો મયા સાધિતો. તેન હીતિ તેન કારણેન, યસ્મા એસ નિગ્ગહો દુન્નિગ્ગહો, તસ્મા ¶ યં મં નિગ્ગણ્હાસિ હઞ્ચિ પુગ્ગલો…પે… ઇદં તે મિચ્છાતિ, ઇદં નિગ્ગણ્હનં તવ મિચ્છાતિ અત્થો. તેન હિ યે કતે નિગ્ગહેતિ યેન કારણેન ઇદં મિચ્છા, તેન કારણેન યો તયા નિગ્ગહો કતો, સો દુક્કટો. યં મયા પટિકમ્મં કતં, તદેવ સુકતં. યાપિ ¶ ચેસા પટિકમ્મચતુક્કાદિવસેન કથામગ્ગસમ્પટિપાદના કતા, સાપિ સુકતા. એવમેતં પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિઆદિકસ્સ અનુલોમપઞ્ચકસ્સ નુપલબ્ભતીતિઆદિકાનં પટિકમ્મનિગ્ગહોપનયનનિગ્ગમનચતુક્કાનં વસેન અનુલોમપચ્ચનીકપઞ્ચકં નામ નિદ્દિટ્ઠન્તિ વેદિતબ્બં. એત્તાવતા સકવાદિનો પુબ્બપક્ખે સતિ પરવાદિનો વચનસામઞ્ઞમત્તેન છલવાદેન જયો હોતિ.

૬. ઇદાનિ યથા પરવાદિનો પુબ્બપક્ખે સતિ સકવાદિનો ધમ્મેનેવ તથેન સુજયો હોતિ, તથા વાદુપ્પત્તિં દસ્સેતું પુગ્ગલો નુપલબ્ભતીતિ પચ્ચનીકાનુલોમપઞ્ચકં આરદ્ધં. તત્થ પચ્ચનીકે પુચ્છા પરવાદિસ્સ, રૂપાદિભેદં સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થં સન્ધાય પટિઞ્ઞા સકવાદિસ્સ. સુદ્ધસમ્મુતિસચ્ચં વા પરમત્થમિસ્સકં વા સમ્મુતિસચ્ચં સન્ધાય યો સચ્ચિકટ્ઠોતિ પુન અનુયોગો પરવાદિસ્સ, સમ્મુતિવસેન નુપલબ્ભતીતિ નવત્તબ્બત્તા મિસ્સકવસેન વા અનુયોગસ્સ સંકિણ્ણત્તા ન હેવન્તિ પટિક્ખેપો સકવાદિસ્સ. પટિઞ્ઞાતં પટિક્ખિપતીતિ વચનસામઞ્ઞમત્તેન આજાનાહિ નિગ્ગહન્તિઆદિવચનં પરવાદિસ્સ. એવમયં પુગ્ગલો નુપલબ્ભતીતિ દુતિયવાદં નિસ્સાય દુતિયો નિગ્ગહો હોતીતિ વેદિતબ્બો. એવં તેન છલેન નિગ્ગહો આરોપિતો.

૭-૧૦. ઇદાનિ ¶ ધમ્મેન સમેન અત્તનો વાદે જયં ¶ દસ્સેતું અનુલોમનયે પુચ્છા સકવાદિસ્સ, અત્તનો લદ્ધિં નિસ્સાય પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. લદ્ધિયા ઓકાસં અદત્વા પરમત્થવસેન પુન અનુયોગો સકવાદિસ્સ, પરમત્થવસેન પુગ્ગલસ્સ અભાવતો પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ. તતો પરં ધમ્મેન સમેન અત્તનો જયદસ્સનત્થં આજાનાહિ પટિકમ્મન્તિઆદિ સબ્બં સકવાદીવચનમેવ હોતિ. તત્થ સબ્બેસં પટિકમ્મનિગ્ગહોપનયનનિગ્ગમનચતુક્કાનં હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. એવમિદં પુગ્ગલો નુપલબ્ભતીતિઆદિકસ્સ પચ્ચનીકપઞ્ચકસ્સ ઉપલબ્ભતીતિઆદીનં પટિકમ્મનિગ્ગહોપનયનનિગ્ગમનચતુક્કાનઞ્ચ વસેન પચ્ચનીકાનુલોમપઞ્ચકં નામ નિદ્દિટ્ઠં હોતિ. એવમેતાનિ પઠમસચ્ચિકટ્ઠે દ્વે પઞ્ચકાનિ નિદ્દિટ્ઠાનિ. તત્થ પુરિમપઞ્ચકે ¶ પરવાદિસ્સ સકવાદિના કતો નિગ્ગહો સુનિગ્ગહો. સકવાદિસ્સ પન પરવાદિના છલવાદં નિસ્સાય પટિકમ્મં કત્વા અત્તના સાધિતો જયો દુજ્જયો. દુતિયપઞ્ચકે સકવાદિસ્સ પરવાદિના કતો નિગ્ગહો દુન્નિગ્ગહો. પરવાદિસ્સ પન સકવાદિના ધમ્મવાદં નિસ્સાય પટિકમ્મં કત્વા અત્તના સાધિતો જયો સુજયોતિ પઠમસચ્ચિકટ્ઠો. તત્થેતં વુચ્ચતિ –

‘‘નિગ્ગહો પરવાદિસ્સ, સુદ્ધો પઠમપઞ્ચકે;

અસુદ્ધો પન તસ્સેવ, પટિકમ્મજયો તહિં.

‘‘નિગ્ગહો સકવાદિસ્સ, અસુદ્ધો દુતિયપઞ્ચકે;

વિસુદ્ધો પન તસ્સેવ, પટિકમ્મજયો તહિં.

‘‘તસ્મા દ્વીસુપિ ઠાનેસુ, જયોવ સકવાદિનો;

ધમ્મેન હિ જયો નામ, અધમ્મેન કુતો જયો.

‘‘સચ્ચિકટ્ઠે યથા ચેત્થ, પઞ્ચકદ્વયમણ્ડિતે;

ધમ્માધમ્મવસેનેવ, વુત્તો જયપરાજયો.

‘‘ઇતો પરેસુ સબ્બેસુ, સચ્ચિકટ્ઠેસુ પણ્ડિતો;

એવમેવ વિભાવેય્ય, ઉભો જયપરાજયે’’તિ.

૧૧. એવં ¶ ¶ સુદ્ધિકસચ્ચિકટ્ઠં વિત્થારેત્વા ઇદાનિ તમેવ અપરેહિ ઓકાસાદીહિ નયેહિ વિત્થારેતું પુન પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. પુન સબ્બત્થાતિ સરીરં સન્ધાય અનુયોગો સકવાદિસ્સ, રૂપસ્મિં અત્તાનં સમનુપસ્સનાદોસઞ્ચ ‘અઞ્ઞં જીવં અઞ્ઞં સરીર’ન્તિ આપજ્જનદોસઞ્ચ દિસ્વા પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ. સેસમેત્થ અનુલોમપચ્ચનીકપઞ્ચકે હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. પાઠો પન સઙ્ખિત્તો ¶ . તત્થ યસ્મા સરીરં સન્ધાય ‘‘સબ્બત્થ ન ઉપલબ્ભતી’’તિ વુત્તે સરીરતો બહિ ઉપલબ્ભતીતિ આપજ્જતિ. તસ્મા પચ્ચનીકે પટિક્ખેપો સકવાદિસ્સ, પઠમં અનુજાનિત્વા પચ્છા અવજાનાતીતિ છલવાદસ્સ વસેન પટિકમ્મં પરવાદિસ્સ. સેસં પાકટમેવ.

૧૨. દુતિયનયે સબ્બદાતિ પુરિમપચ્છિમજાતિકાલઞ્ચ ધરમાનપરિનિબ્બુતકાલઞ્ચ સન્ધાય અનુયોગો સકવાદિસ્સ, સ્વેવ ખત્તિયો સો બ્રાહ્મણોતિઆદીનં આપત્તિદોસઞ્ચ ધરમાનપરિનિબ્બુતાનં વિસેસાભાવદોસઞ્ચ દિસ્વા પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ. સેસં પઠમનયે વુત્તસદિસમેવ.

૧૩. તતિયનયે સબ્બેસૂતિ ખન્ધાયતનાદીનિ સન્ધાય અનુયોગો સકવાદિસ્સ, રૂપસ્મિં અત્તા, ચક્ખુસ્મિં અત્તાતિઆદિદોસભયેન પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ. સેસં તાદિસમેવાતિ.

૧૪. એવમેતાનિ ¶ ¶ તીણિ અનુલોમપચ્ચનીકપઞ્ચકે અનુલોમમત્તવસેનેવ તાવ પટિપાટિયા ભાજેત્વા પુન પચ્ચનીકાનુલોમપઞ્ચકે પચ્ચનીકમત્તવસેનેવ ભાજેતું પુગ્ગલો નુપલબ્ભતીતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ અનુલોમપઞ્ચકસ્સ પાળિયં સઙ્ખિપિત્વા આગતે પચ્ચનીકે વુત્તનયેનેવ પચ્ચનીકસ્સ ચ પાળિયં સઙ્ખિપિત્વા આગતે અનુલોમે વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. એત્તાવતા સુદ્ધિકસ્સ ચેવ ઇમેસઞ્ચ તિણ્ણન્તિ ચતુન્નં સચ્ચિકટ્ઠાનં એકેકસ્મિં સચ્ચિકટ્ઠે ¶ અનુલોમપચ્ચનીકસ્સ પચ્ચનીકાનુલોમસ્સ ચાતિ દ્વિન્નં દ્વિન્નં પચ્ચનીકાનં વસેન અયં અટ્ઠમુખા નામ વાદયુત્તિ નિદ્દિટ્ઠા હોતીતિ વેદિતબ્બા. યા એકેકસ્મિં મુખે એકેકસ્સ નિગ્ગહસ્સ વસેન અટ્ઠકનિગ્ગહોતિ પાળિયં લિખિયતિ. તત્થેતં વુચ્ચતિ –

‘‘એવં ચતુબ્બિધે પઞ્હે, પઞ્ચકદ્વયભેદતો;

એસા અટ્ઠમુખા નામ, વાદયુત્તિ પકાસિતા.

‘‘અટ્ઠેવ નિગ્ગહા તત્થ, ચત્તારો તેસુ ધમ્મિકા;

અધમ્મિકા ચ ચત્તારો, સબ્બત્થ સકવાદિનો;

જયો પરાજયો ચેવ, સબ્બત્થ પરવાદિનો’’તિ.

૧૭-૨૭. ઇદાનિ રૂપાદીહિ સદ્ધિં સચ્ચિકટ્ઠસંસન્દનં હોતિ. તત્થ રૂપઞ્ચાતિ યથા રૂપં પરમત્થતો ઉપલબ્ભતિ, કિં તે પુગ્ગલોપિ તથેવ ઉપલબ્ભતીતિ સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, અત્થિ પુગ્ગલોતિ વચનમત્તં ગહેત્વા પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. યદિ તે રૂપં વિય પરમત્થતો પુગ્ગલો અત્થિ, રૂપતો વેદનાદીનં વિય ¶ પુગ્ગલસ્સાપિ અઞ્ઞત્તં આપજ્જતીતિ અનુયોગો સકવાદિસ્સ, સમયસુત્તવિરોધં દિસ્વા પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ. સેસં અત્થતો ¶ પાકટમેવ. ધમ્મતો પનેત્થ સત્તપઞ્ઞાસભેદસ્સ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થસ્સ વસેન સકવાદીપક્ખમૂલકે અનુલોમપચ્ચનીકે સત્તપઞ્ઞાસ અનુલોમપઞ્ચકાનિ દસ્સિતાનિ. પટિકમ્મચતુક્કાદીનિ સઙ્ખિત્તાનિ. પરવાદીપક્ખમૂલકેપિ પચ્ચનીકાનુલોમે સત્તપઞ્ઞાસ પટિલોમપઞ્ચકાનિ દસ્સિતાનિ. પટિકમ્મચતુક્કાદીનિ સઙ્ખિત્તાનિ. તત્થ ‘‘વુત્તં ભગવતા’’તિ વચનમત્તેન પુગ્ગલસ્સ અત્થિતં રૂપસ્સ ચ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થવસેન ઉપલબ્ભનીયતં દસ્સેત્વા ઉભિન્નં અઞ્ઞત્તં પટિજાનાપનત્થં ¶ વુત્તં ભગવતાતિ અનુયોગો પરવાદિસ્સ, સમ્મુતિપરમત્થાનં એકત્તનાનત્તપઞ્હસ્સ ઠપનીયત્તા પટિક્ખેપો સકવાદિસ્સ. સેસમિધાપિ અત્થતો પાકટમેવાતિ.

૨૮-૩૬. ઇદાનિ રૂપાદીહેવ સદ્ધિં ઓપમ્મવસેન સચ્ચિકટ્ઠસંસન્દનં હોતિ. તત્થ રૂપવેદનાનં ઉપલદ્ધિસામઞ્ઞેન અઞ્ઞત્તપુચ્છા ચ પુગ્ગલરૂપાનં ઉપલદ્ધિસામઞ્ઞપુચ્છા ચાતિ પુચ્છાદ્વયમ્પિ સકવાદિસ્સ, ઉભોપિ પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. પરવાદિના અનુઞ્ઞાતેન ઉપલદ્ધિસામઞ્ઞેન રૂપવેદનાનં વિય રૂપપુગ્ગલાનં અઞ્ઞત્તાનુયોગો સકવાદિસ્સ, પટિક્ખેપો ઇતરસ્સ. સેસમિધાપિ અત્થતો પાકટમેવ. ધમ્મતો પનેત્થ રૂપમૂલકાદીનં ચક્કાનઞ્ચ વસેન સકવાદીપક્ખે વીસાધિકાનિ નવ નિગ્ગહપઞ્ચકસતાનિ દસ્સિતાનિ. કથં? ખન્ધેસુ તાવ રૂપમૂલકે ચક્કે ચત્તારિ, તથા વેદનાદિમૂલકેસૂતિ વીસતિ. આયતનેસુ ચક્ખાયતનમૂલકે ચક્કે એકાદસ, તથા સેસેસૂતિ દ્વત્તિંસસતં. ધાતૂસુ ચક્ખુધાતુમૂલકે ચક્કે સત્તરસ, તથા સેસેસૂતિ છાધિકાનિ તીણિ સતાનિ. ઇન્દ્રિયેસુ ચક્ખુન્દ્રિયમૂલકે ¶ ચક્કે એકવીસતિ, તથા સેસેસૂતિ દ્વાસટ્ઠાધિકાનિ ચત્તારિ સતાનિ. એવં સબ્બાનિપિ વીસાધિકાનિ નવ નિગ્ગહપઞ્ચકસતાનિ હોન્તિ.

૩૭-૪૫. પરવાદીપક્ખેપિ રૂપં ઉપલબ્ભતીતિ અનુલોમવસેનેવ રૂપવેદનાદીનં અઞ્ઞત્તપટિઞ્ઞં કારેત્વા પુન અત્થિ પુગ્ગલોતિ સુત્તં નિસ્સાય છલવસેન ¶ પુગ્ગલસ્સ રૂપાદીહિ ઉપલદ્ધિસામઞ્ઞં આરોપેત્વા અઞ્ઞત્તાનુયોગો કતો. સેસમિધાપિ અત્થતો ઉત્તાનમેવ. ધમ્મતોપિ સકવાદીપક્ખે વુત્તનયેન વીસાધિકાનિ નવ પટિકમ્મપઞ્ચકસતાનિ દસ્સિતાનિ.

રૂપાદીહિ સદ્ધિં ઓપમ્મવસેન સચ્ચિકટ્ઠસંસન્દનં.

૪૬-૫૨. ઇદાનિ ¶ યં સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન ઉપલબ્ભતિ, તેન યસ્મા રૂપાદીસુ સત્તપઞ્ઞાસાય સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેસુ અઞ્ઞતરેન ભવિતબ્બં; રૂપાદિનિસ્સિતેન વા, અઞ્ઞત્ર વા રૂપાદીહિ, રૂપાદીનં વા નિસ્સયેન, તસ્મા ઇમિના ચતુક્કનયેન સચ્ચિકટ્ઠસંસન્દનં આરદ્ધં. તત્થ રૂપં પુગ્ગલોતિ અનુયોગો સકવાદિસ્સ, ઉચ્છેદદિટ્ઠિભયેન ન હેવાતિ પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ, નિગ્ગહારોપનં સકવાદિસ્સ. કિં પનેતં યુત્તં, નનુ રૂપં વેદનાતિ વુત્તમ્પિ પટિક્ખિપિતબ્બમેવાતિ? આમ પટિક્ખિપિતબ્બં. તં પન રૂપતો વેદનાય અઞ્ઞસભાવસબ્ભાવતો, ન અઞ્ઞત્તાભાવતો. અયઞ્ચ રૂપાદીસુ એકધમ્મતોપિ પુગ્ગલસ્સ અઞ્ઞત્તં ન ઇચ્છતિ, તસ્મા યુત્તં. અયઞ્ચ અનુયોગો રૂપં પુગ્ગલો…પે… અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં પુગ્ગલોતિ સકલં પરમત્થસચ્ચં સન્ધાય આરદ્ધો. સકલં પન પચ્ચત્તલક્ખણવસેન એકતો વત્તું ન સક્કાતિ તન્તિવસેન અનુયોગલક્ખણમત્તમેતં ઠપિતં. તેન વિઞ્ઞૂ અત્થં વિભાવેન્તિ. વાદકામેન પન ઇમં લક્ખણં ગહેત્વા યથા યથા પરવાદિસ્સ ઓકાસો ન હોતિ, તથા તથા ¶ વત્તબ્બં. ઇતિ તન્તિવસેન અનુયોગલક્ખણસ્સ ઠપિતત્તાપિ યુત્તમેવ. ઇમિના નયેન સબ્બાનુયોગેસુ અત્થો વેદિતબ્બો.

અયં પન વિસેસો – રૂપસ્મિં પુગ્ગલોતિઆદીસુ યથા એકં મહાભૂતં નિસ્સાય તયો મહાભૂતા, વત્થુરૂપં નિસ્સાય વિઞ્ઞાણં રૂપસ્મિન્તિ વત્તું વટ્ટતિ, કિં તે એવં રૂપસ્મિં પુગ્ગલો? યથા ચ સભાગવિનિબ્ભોગતો વેદનાદયો સબ્બધમ્મા, અરૂપા વા પન ચત્તારો ખન્ધા, નિબ્બાનમેવ વા ‘‘અઞ્ઞત્ર રૂપા’’તિ વત્તું વટ્ટતિ, કિં તે એવં પુગ્ગલો? યથા ¶ ચ ચિત્તસમુટ્ઠાનાનં રૂપાનં નિસ્સયવસેન ‘‘વેદનાય રૂપં…પે… વિઞ્ઞાણસ્મિં રૂપ’’ન્તિ વત્તું વટ્ટતિ, કિં તે એવં પુગ્ગલોતિ? સબ્બાનુયોગેસુ પન ઉચ્છેદદિટ્ઠિભયેન ચેવ સમયવિરોધેન ચ પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ. સેસમેત્થ અત્થતો પાકટમેવ. ધમ્મતો પનેત્થ સત્તપઞ્ઞાસાય સચ્ચિકટ્ઠેસુ એકેકસ્મિં ચત્તારિ ચત્તારિ કત્વા નિગ્ગહવસેન અટ્ઠવીસાધિકાનિ દ્વે પઞ્ચકસતાનિ દસ્સિતાનિ. પરવાદીપક્ખેપિ પટિકમ્મવસેન તત્તકાનેવ. યા પનેત્થ અત્થિ પુગ્ગલોતિ વુત્તે સકવાદિસ્સ પટિઞ્ઞા, સા સુત્તે આગતેન સમ્મુતિવસેન. યો રૂપં પુગ્ગલોતિઆદીસુ પટિક્ખેપો, સો સક્કાયદિટ્ઠિપઞ્હસ્સ ઠપનીયત્તા. પરવાદિસ્સ પટિકમ્મં છલવસેનેવાતિ.

૫૩. ઇદાનિ ¶ લક્ખણયુત્તિ નામ હોતિ. તત્થ યસ્મા ઠપેત્વા નિબ્બાનં સેસો સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થો પચ્ચયપટિબદ્ધતાય સપ્પચ્ચયો, પચ્ચયેહિ સમાગમ્મ કતત્તા સઙ્ખતો, ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝનતો સદા અભાવતો અસસ્સતો, ઉપ્પત્તિકારણસઙ્ખાતસ્સ નિમિત્તસ્સ અત્થિતાય સનિમિત્તો, નિબ્બાનં વુત્તપ્પકારાભાવતો અપ્પચ્ચયં અસઙ્ખતં સસ્સતં અનિમિત્તન્તિ ઇદં સચ્ચિકટ્ઠસ્સ લક્ખણં. તસ્મા યદિ પુગ્ગલોપિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થોવ તસ્સાપિ ઇમિના લક્ખણેન ભવિતબ્બન્તિ સન્ધાય પુગ્ગલો સપ્પચ્ચયોતિઆદયો અટ્ઠપિ અનુયોગા સકવાદિસ્સ ¶ , પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ. આજાનાહિ નિગ્ગહન્તિઆદિ પનેત્થ સઙ્ખિત્તં. એવમેતાનિ સકવાદીપક્ખે અનુલોમપચ્ચનીકે અનુલોમમત્તવસેન અટ્ઠ પઞ્ચકાનિ વેદિતબ્બાનિ.

૫૪. પરવાદીપક્ખેપિ પચ્ચનીકાનુલોમે પચ્ચનીકમત્તવસેન અટ્ઠેવ. તત્થ યસ્મા પરવાદિના સુત્તવસેન સમ્મુતિસચ્ચં સાધિતં, સમ્મુતિયા ચ સપ્પચ્ચયાદિભાવો ¶ નત્થિ, તસ્મા યાથાવતો ચ પટિક્ખેપો સકવાદિસ્સ. છલવસેન પન વત્તબ્બં ‘‘આજાનાહિ પટિકમ્મ’’ન્તિઆદિ સબ્બં ઇધાપિ સઙ્ખિત્તમેવ.

લક્ખણયુત્તિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૫-૫૯. ઇદાનિ વચનસોધનં હોતિ. તત્થ યદેતં પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિ વચનં, તં સોધેતું પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ, ઉપલબ્ભતિ પુગ્ગલોતિ. પુચ્છા સકવાદિસ્સ. તસ્સત્થો – યદેતં પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિ પદદ્વયં, તં એકત્થં વા ભવેય્ય નાનત્થં વા. યદિ તાવ નાનત્થં, યથા અઞ્ઞં રૂપં, અઞ્ઞા વેદના, એવં અઞ્ઞો પુગ્ગલો, અઞ્ઞો ઉપલબ્ભતીતિ આપજ્જતિ. અથેકત્થં, યથા યં ચિત્તં તં મનો, એવં સ્વેવ પુગ્ગલો, સો ઉપલબ્ભતીતિ આપજ્જતિ. તેન તં વદામિ ‘‘યદિ તે યો પુગ્ગલો, સો ઉપલબ્ભતિ, એવં સન્તે યો યો ઉપલબ્ભતિ, સો સો પુગ્ગલોતિ આપજ્જતિ, કિં સમ્પટિચ્છસિ એત’’ન્તિ? તતો પુગ્ગલવાદી યસ્મા પુગ્ગલસ્સ ઉપલબ્ભતં ¶ ઇચ્છતિ, ન ઉપલબ્ભમાનાનમ્પિ રૂપાદીનં પુગ્ગલભાવં, તસ્મા પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ, ઉપલબ્ભતિ કે હિ ચિ પુગ્ગલો કે હિ ચિ ન પુગ્ગલોતિઆદિમાહ. તસ્સત્થો – મમ પુગ્ગલો અત્થિ પુગ્ગલોતિ સત્થુ વચનતો ઉપલબ્ભતિ. યો પન ઉપલબ્ભતિ, ન સો સબ્બો પુગ્ગલો, અથ ખો કે હિ ચિ પુગ્ગલો કે હિ ચિ ન પુગ્ગલોતિ. તત્થ કો-કારત્થે કે-કારો, હિ-કારો ચ નિપાતમત્તો. કોચિ પુગ્ગલો, કોચિ ન પુગ્ગલોતિ અયં પનેત્થ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – પુગ્ગલોપિ હિ રૂપાદીસુપિ યો કોચિ ધમ્મો ઉપલબ્ભતિયેવ, તત્થ પુગ્ગલોવ પુગ્ગલો. રૂપાદીસુ ¶ પન કોચિપિ ન પુગ્ગલોતિ. તતો તં સકવાદી આહ – પુગ્ગલો કે હિ ચિ ઉપલબ્ભતિ કે હિ ચિ ન ઉપલબ્ભતીતિ. તસ્સત્થો – પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિ પદદ્વયસ્સ અત્થતો એકત્તે યદિ ઉપલબ્ભતીતિ અનુઞ્ઞાતો ધમ્મો પુગ્ગલતો અનઞ્ઞોપિ કોચિ પુગ્ગલો કોચિ ન પુગ્ગલો, પુગ્ગલોપિ ¶ તે કોચિ ઉપલબ્ભતિ, કોચિ ન ઉપલબ્ભતીતિ આપજ્જતિ, કિં સમ્પટિચ્છસિ એતન્તિ? સો પુગ્ગલસ્સ અનુપલદ્ધિં અનિચ્છન્તો ન હેવન્તિ પટિક્ખિપતિ. ઇતો પરં ‘‘આજાનાહિ નિગ્ગહ’’ન્તિઆદિ સબ્બં સઙ્ખિત્તં. વિત્થારતો પન વેદિતબ્બં. પુગ્ગલો સચ્ચિકટ્ઠોતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. સબ્બાનિ હેતાનિ ઉપલબ્ભતિવેવચનાનેવ, અપિચ યસ્મા ‘‘પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિસચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ અયં પુગ્ગલવાદિનો પટિઞ્ઞા, તસ્માસ્સ યથેવ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિ લદ્ધિ, એવમેવં પુગ્ગલો સચ્ચિકટ્ઠોતિપિ આપજ્જતિ. યા પનસ્સ પુગ્ગલો અત્થીતિ લદ્ધિ, તસ્સા વિજ્જમાનોતિવેવચનમેવ, તસ્મા સબ્બાનિપેતાનિ વચનાનિ સોધિતાનિ.

૬૦. તત્થ યં અવસાને ‘‘પુગ્ગલો અત્થિ, અત્થિ ન સબ્બો પુગ્ગલો’’તિઆદિ વુત્તં, તત્રાયમધિપ્પાયો – યઞ્હેતં પરવાદિના ‘‘પુગ્ગલો અત્થિ, અત્થિ કેહિચિ પુગ્ગલો, કેહિચિ ન પુગ્ગલો’’તિ વુત્તં, તં યસ્મા અત્થતો પુગ્ગલો અત્થિ, અત્થિ ન સબ્બો પુગ્ગલોતિ એત્તકં હોતિ, તસ્મા નં સકવાદી સમ્પટિચ્છાપેત્વા ઇદાનિ નં એવં અનુયુઞ્જતિ. તયા હિ ‘‘અત્થિ પુગ્ગલો અત્તહિતાય પટિપન્નો’’તિ વચનમત્તં નિસ્સાય ‘‘પુગ્ગલો અત્થી’’તિ લદ્ધિ ગહિતા, યથા ચ ભગવતા એતં વુત્તં, તથા ‘‘સુઞ્ઞતો લોકં અવેક્ખસ્સુ, મોઘરાજા, સદા સતો’’તિઆદિના (સુ. નિ. ૧૧૨૫) નયેન ‘‘નત્થી’’તિપિ વુત્તં, તસ્મા યથેવ તે ‘‘પુગ્ગલો અત્થિ, અત્થિ ન સબ્બો પુગ્ગલો’’તિ લદ્ધિ, તથા પુગ્ગલો નત્થિ, નત્થિ ન સબ્બો પુગ્ગલોતિપિ આપજ્જતિ, કિં એતં સમ્પટિચ્છસીતિ? અથ નં અસમ્પટિચ્છન્તો ન હેવાતિ પટિક્ખિપતિ. સેસમેત્થ નિગ્ગહાદિવિધાનં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

૬૧-૬૬. ઇદાનિ ¶ પઞ્ઞત્તાનુયોગો નામ હોતિ. રૂપધાતુયા હિ પુગ્ગલવાદી ¶ રૂપિં પુગ્ગલં પઞ્ઞપેતિ, તથા અરૂપધાતુયા અરૂપિં. તસ્સ તં લદ્ધિં ભિન્દિતું સબ્બાપિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ચ પટિક્ખેપો ચ ઇતરસ્સ ¶ . સો હિ રૂપીતિ વુત્તે રૂપકાયસબ્ભાવતો ચેવ તથારૂપાય ચ પઞ્ઞત્તિયા અત્થિતાય પટિજાનાતિ. કામીતિ વુત્તે વીતરાગસબ્ભાવતો ચેવ તથારૂપાય ચ પઞ્ઞત્તિયા નત્થિતાય પટિક્ખિપતિ. અરૂપીતિ વુત્તેપિ અરૂપક્ખન્ધસબ્ભાવતો ચેવ તથારૂપાય ચ પઞ્ઞત્તિયા અત્થિતાય પટિજાનાતિ. દ્વીસુપિ નયેસુ સત્તોતિ પુગ્ગલસ્સ વેવચનવસેન વુત્તં.

૬૭. ઇદાનિ યસ્મા સો ‘‘કાયે કાયાનુપસ્સી’’તિ આગતટ્ઠાને અઞ્ઞો કાયો અઞ્ઞો પુગ્ગલોતિ ઇચ્છતિ, તસ્મા તં લદ્ધિં ભિન્દિતું કાયોતિ વા સરીરન્તિ વાતિઆદિ સકવાદીપુચ્છા હોતિ. તત્થ કાયં અપ્પિયં કરિત્વાતિ કાયં અપ્પેતબ્બં અલ્લીયાપેતબ્બં એકીભાવં ઉપનેતબ્બં અવિભજિતબ્બં કત્વા પુચ્છામીતિ અત્થો. એસેસેતિ એસો સોયેવ. એસે એસેતિપિ પાઠો. એસો એસોયેવાતિ અત્થો. એકટ્ઠેતિ એકટ્ઠો. સમે સમભાગે તજ્જાતેતિ સમો સમભાગો તજ્જાતિકો. વચનમત્તેયેવેત્થ ભેદો. અત્થતો પન કાયોવ એસોતિ પુચ્છતિ. પરવાદી નાનત્તં અપસ્સન્તો આમન્તાતિ પટિજાનાતિ. પુગ્ગલોતિ વા જીવોતિ વાતિ પુચ્છાયપિ એસેવ નયો. અઞ્ઞો કાયોતિ પુટ્ઠો પન કાયાનુપસ્સનાય એવંલદ્ધિકત્તા પટિજાનાતિ. અઞ્ઞં જીવન્તિ પુટ્ઠો પન આહચ્ચ ભાસિતં સુત્તં પટિક્ખિપિતું અસક્કોન્તો અવજાનાતિ. તતો પરં ‘‘આજાનાહિ નિગ્ગહ’’ન્તિઆદિ ઉત્તાનત્થમેવ.

૬૮. પરવાદીપક્ખે પન અઞ્ઞો કાયો અઞ્ઞો પુગ્ગલોતિ પુટ્ઠો સકવાદી ઠપનીયપઞ્હત્તા પટિક્ખિપતિ, પરવાદી છલવસેન પટિકમ્મં કરોતિ. તમ્પિ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

પઞ્ઞત્તાનુયોગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬૯-૭૨. ઇદાનિ ¶ ગતિપરિવત્તનમુખેન ચુતિપટિસન્ધિઅનુયોગો હોતિ. તત્થ યસ્મા પુગ્ગલવાદી ‘‘સ સત્તક્ખત્તુપરમં સન્ધાવિત્વાન ¶ પુગ્ગલો’’તિઆદીનિ (સં. નિ. ૨.૧૩૩; ઇતિવુ. ૨૪) સુત્તાનિ નિસ્સાય પુગ્ગલો સન્ધાવતીતિ લદ્ધિં ગહેત્વા વોહરતિ ¶ , તસ્માસ્સ તં લદ્ધિં ભિન્દિતું સન્ધાવતીતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ. તત્થ સન્ધાવતીતિ સંસરતિ ગમનાગમનં કરોતિ. અત્તનો લદ્ધિવસેન પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. સો પુગ્ગલોતિઆદયો અનુયોગોપિ સકવાદિસ્સ, પટિક્ખેપો ઇતરસ્સ. તત્થ સોતિ સોયેવાતિ અત્થો. એવં પન અનુયુત્તો સસ્સતદિટ્ઠિભયેન પટિક્ખિપતિ. અઞ્ઞોતિ પુટ્ઠો ઉચ્છેદદિટ્ઠિભયેન. સો ચ અઞ્ઞો ચાતિ પુટ્ઠો એકચ્ચસસ્સતદિટ્ઠિભયેન. નેવ સો ન અઞ્ઞોતિ પુટ્ઠો અમરાવિક્ખેપદિટ્ઠિભયેન. પુન ચત્તારોપિ પઞ્હે એકતો પુટ્ઠો ચતુન્નમ્પિ દિટ્ઠીનં ભયેન પટિક્ખિપિત્વા પુન યાનિસ્સ સુત્તાનિ નિસ્સાય લદ્ધિ ઉપ્પન્ના તાનિ દસ્સેન્તો તેન હિ પુગ્ગલો સન્ધાવતીતિઆદિમાહ.

૭૬. પુન સકવાદિના ‘‘ય્વાયં તવ લદ્ધિયા સન્ધાવતિ, કિં સો અસ્મિઞ્ચ પરસ્મિઞ્ચ લોકે એકોયેવા’’તિ અધિપ્પાયેન સ્વેવાતિ નિયમેત્વા પુટ્ઠો સસ્સતભયા પટિક્ખિપિત્વા પુન દળ્હં કત્વા તથેવ પુટ્ઠો યસ્મા સો પુગ્ગલોવ ન અઞ્ઞો ભાવો, ‘‘સો તતો ચુતો ઇધૂપપન્નો’’તિઆદિસુત્તમ્પિ (પારા. ૧૨; દી. નિ. ૧.૨૪૫) અત્થિ, તસ્મા પટિજાનાતિ. સ્વેવ મનુસ્સોતિ પુટ્ઠો મનુસ્સસ્સેવ દેવત્તાભાવતો પટિક્ખિપતિ.

૭૭. પુન પુટ્ઠો ‘‘અહં તેન સમયેન સુનેત્તો નામ સત્થા અહોસિ’’ન્તિઆદિસુત્તવસેન (અ. નિ. ૭.૬૬ અત્થતો સમાનં) પટિજાનાતિ. અથસ્સ સકવાદી દેવમનુસ્સુપપત્તીનં નાનત્તતો વચનં મિચ્છાતિ પકાસેન્તો મનુસ્સો હુત્વાતિઆદિમાહ.

૭૮. તત્થ હેવં મરણં ન હેહિતીતિ એવં સન્તે મરણં ન ભવિસ્સતીતિ અત્થો. ઇતો પરં યક્ખો પેતોતિ અત્તભાવનાનત્તવસેન અનુયોગનાનત્તં વેદિતબ્બં.

૮૨. ખત્તિયોતિઆદીનિ જાતિવસેન ચેવ અઙ્ગવેકલ્લાદિવસેન ચ વુત્તાનિ.

૮૭. પુન ¶ ¶ ન વત્તબ્બન્તિ પરવાદિના પુટ્ઠો ઇધટ્ઠકસ્સ ઉપપત્તિવસેન પરલોકસ્સ ગમનાભાવતો પટિઞ્ઞા સકવાદિસ્સ પુન સોતાપન્નસ્સ ભવન્તરેપિ સોતાપન્નભાવાવિજહનતો દુતિયપટિઞ્ઞાપિ તસ્સેવ. હઞ્ચીતિઆદિવચનં પરવાદિસ્સ.

૮૮. પુન દેવલોકે ઉપપન્નસ્સ મનુસ્સત્તાભાવદસ્સનેન અનુયોગો સકવાદિસ્સ.

૮૯. તતો પરં અનઞ્ઞો અવિગતોતિ એત્થ અનઞ્ઞોતિ સબ્બાકારેન એકસદિસો. અવિગતોતિ એકેનાપિ આકારેન અવિગતોતિ અત્થો. ન હેવન્તિ દેવલોકે ઉપપન્નસ્સ મનુસ્સભાવાભાવતો એવમાહ.

૯૦. પુન ¶ દળ્હં કત્વા અનુયુત્તો ‘‘સ્વેવ પુગ્ગલો સન્ધાવતી’’તિ લદ્ધિયા અનુજાનાતિ. હત્થચ્છિન્નોતિઆદિ આકારવિગમનદસ્સનેન અવિગતો સન્ધાવતીતિ લદ્ધિભિન્દનત્થં વુત્તં. તત્થ અળચ્છિન્નોતિ યસ્સ અઙ્ગુટ્ઠકા છિન્ના. કણ્ડરચ્છિન્નોતિ યસ્સ મહાન્હારૂ છિન્ના.

૯૧. સરૂપોતિઆદીસુ પઠમે પઞ્હે ઇમિના રૂપકાયેન સદ્ધિં અગમનં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ. દુતિયે અન્તરાભવપુગ્ગલં સન્ધાય પટિજાનાતિ. સો હિ તસ્સ લદ્ધિયા સરૂપોવ ગન્ત્વા માતુકુચ્છિં પવિસતિ. અથસ્સ તં રૂપં ભિજ્જતિ. તં જીવન્તિ યેન રૂપસઙ્ખાતેન સરીરેન સદ્ધિં ગચ્છતિ, કિમસ્સ તદેવ જીવં તં સરીરન્તિ પુચ્છતિ. પરવાદી ઇધ સરીરનિક્ખેપા સુત્તવિરોધા ચ પટિક્ખિપતિ.

સવેદનોતિઆદીસુ અસઞ્ઞૂપપત્તિં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ, તદઞ્ઞં ઉપપત્તિં સન્ધાય પટિજાનાતિ. તં જીવન્તિ યેન વેદનાદિસઙ્ખાતેન સરીરેન સદ્ધિં ગચ્છતિ. કિમસ્સ તદેવ જીવં તં સરીરન્તિ પુચ્છતિ. તં જીવં તં સરીરં, અઞ્ઞં જીવં અઞ્ઞં સરીરન્તિ એતિસ્સા હિ લદ્ધિયા પઞ્ચપિ ખન્ધા સરીરન્તિ અધિપ્પેતા. પરવાદી સુત્તવિરોધા પટિક્ખિપતિ.

૯૨. અરૂપોતિઆદીસુ પઠમે પઞ્હે અન્તરાભવં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ. દુતિયે અરૂપા રૂપં ઉપપજ્જમાનં સન્ધાય પટિજાનાતિ. અઞ્ઞં, જીવન્તિ યં ¶ રૂપસઙ્ખાતં સરીરં પહાય અરૂપો ¶ સન્ધાવતિ, કિં તે તં સરીરં અઞ્ઞં, અઞ્ઞં જીવન્તિ પુચ્છતિ. ઇતરો સુત્તવિરોધા પટિક્ખિપતિ.

અવેદનોતિઆદીસુ સઞ્ઞીભવં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ, તદઞ્ઞં ઉપપત્તિં સન્ધાય પટિજાનાતિ. અઞ્ઞં જીવન્તિ યં વેદનાદિસઙ્ખાતં સરીરં પહાય અવેદનો અવિઞ્ઞાણો સન્ધાવતિ, કિં તે તં અઞ્ઞં સરીરં, અઞ્ઞં જીવન્તિ પુચ્છતિ. ઇતરો સુત્તવિરોધા પટિક્ખિપતિ.

૯૩. રૂપં સન્ધાવતીતિઆદીસુ યે રૂપાદયો ખન્ધે ઉપાદાય પુગ્ગલં પઞ્ઞપેતિ, કિં તે તસ્મિં પુગ્ગલે સન્ધાવન્તે તમ્પિ રૂપં સન્ધાવતીતિ પુચ્છતિ. પરવાદી ‘‘અવિજ્જાનીવરણાનં સત્તાનં તણ્હાસંયોજનાનં સન્ધાવતં સંસરત’’ન્તિ સત્તસ્સેવ સન્ધાવનવચનતો ¶ પટિક્ખિપતિ. પુન પુટ્ઠો યસ્મા રૂપાદિધમ્મે વિના પુગ્ગલો નત્થિ, તસ્મા તસ્મિં સન્ધાવન્તે તેનપિ રૂપેન સન્ધાવિતબ્બન્તિ સઞ્ઞાય પટિજાનાતિ. વેદનાદીસુપિ એસેવ નયો.

૯૪. રૂપં ન સન્ધાવતીતિઆદીસુ યસ્મા તે રૂપં પુગ્ગલો ન હોતિ, સ્વેવ ચ સન્ધાવતીતિ વદેસિ, તસ્મા તં પુચ્છામિ, કિં તે રૂપં ન સન્ધાવતીતિ અત્થો. ઇતરો પુગ્ગલે સન્ધાવન્તે ન સક્કા તસ્સ ઉપાદાનભૂતેન રૂપેન સન્ધાવિતુન્તિ સઞ્ઞાય પટિક્ખિપતિ. પુન પુટ્ઠો સત્તાનઞ્ઞેવ સન્ધાવનવચનતો પટિજાનાતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

ગાથાનં પન અયમત્થો – આયસ્મતો મતેન રુક્ખં ઉપાદાય છાયા વિય, ઇન્ધનં ઉપાદાય અગ્ગિ વિય ચ, ખન્ધે ઉપાદાય પુગ્ગલો; રૂપાદીનં સન્ધાવને અસતિ તેસુ ખન્ધેસુ ભિજ્જમાનેસુ સો તવ પુગ્ગલો ભિજ્જતિ ચે, એવં સન્તે ઉચ્છેદા ભવતિ દિટ્ઠિ, ઉચ્છેદદિટ્ઠિ તે આપજ્જતિ. કતરા યા બુદ્ધેન વિવજ્જિતા અકુસલદિટ્ઠિ. યા પન ‘‘ઉચ્છેદવાદી સમણો ગોતમો’’તિ પરિયાયભાસિતા, ન તં વદામાતિ દસ્સેતિ. અથાપિ તેસુ ખન્ધેસુ ભિજ્જમાનેસુ સો પુગ્ગલો ન ભિજ્જતિ, એવં સન્તે સસ્સતો પુગ્ગલો હોતિ. તતો સો નિબ્બાનેન સમસમો આપજ્જતિ ¶ . સમસમોતિ અતિવિય સમો, સમેન વા સમો, સમભાવેનેવ સમો. યથેવ નિબ્બાનં નુપ્પજ્જતિ ન ભિજ્જતિ, એવં તે પુગ્ગલોપિ તેન સમસમોતિ.

ગતિપરિવત્તનમુખેન ચુતિપટિસન્ધાનુયોગો નિટ્ઠિતો.

૧૨. ઉપાદાપઞ્ઞત્તાનુયોગવણ્ણના

૯૫. ઇદાનિ ¶ ઉપાદાપઞ્ઞત્તાનુયોગો હોતિ. તત્થ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞાપટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ. સો હિ રુક્ખં ઉપાદાય છાયાય વિય, ઇન્ધનં ઉપાદાય અગ્ગિસ્સ વિય ચ, રૂપાદીનિ ઉપાદાય ¶ પુગ્ગલસ્સ પઞ્ઞત્તિં પઞ્ઞાપનં અવબોધનં ઇચ્છતિ, તસ્મા ‘‘રૂપં ઉપાદાયા’’તિ પુટ્ઠો પટિજાનાતિ. પુન યથા રુક્ખુપાદાના છાયા રુક્ખો વિય, ઇન્ધનુપાદાનો ચ અગ્ગિ ઇન્ધનં વિય અનિચ્ચાદિધમ્મો, એવં તે રૂપાદિઉપાદાનો પુગ્ગલો રૂપાદયો વિય અનિચ્ચોતિ ઇમમત્થં પુટ્ઠો અત્તનો લદ્ધિયં ઠત્વા પટિક્ખિપતિ.

૯૭. નીલં રૂપં ઉપાદાય નીલોતિઆદીસુ નીલરૂપેન સદ્ધિં પુગ્ગલસ્સ એકત્તં, એકસરીરે નીલાદીનં બહૂનં વસેન બહુભાવઞ્ચ અનિચ્છન્તો પટિક્ખિપતિ.

૯૮. કુસલં વેદનન્તિ એત્થાપિ વેદનાય સદ્ધિં એકત્તં એકસન્તાને બહૂનં કુસલવેદનાનં વસેન બહુભાવઞ્ચ અનિચ્છન્તો પટિક્ખિપતિ. દુતિયનયે મગ્ગકુસલોતિઆદિવચનસબ્ભાવતો છેકટ્ઠં સન્ધાય પટિજાનાતિ. સફલોતિઆદીનિ પુટ્ઠો તથારૂપસ્સ વોહારસ્સ અભાવતો પટિક્ખિપતિ.

૯૯. અકુસલપક્ખે અછેકટ્ઠં સન્ધાય પટિજાનાતિ.

૧૦૦. અબ્યાકતપક્ખે સસ્સતાદિવસેન અબ્યાકતભાવં સન્ધાય પટિજાનાતિ. સેસમેત્થ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

૧૦૪. ચક્ખું ¶ ઉપાદાયાતિઆદીસુ ‘‘ચક્ખુમા વિસમાનીવ…પે… પાપાનિ પરિવજ્જયે’’તિ(ઉદા. ૪૩) આદિવોહારસબ્ભાવતો પટિજાનાતિ. ચક્ખુમત્તાદિનિરોધેન પુગ્ગલનિરોધં અનિચ્છન્તો પટિક્ખિપતિ.

૧૦૭. રૂપં ઉપાદાય વેદનં ઉપાદાયાતિ એત્થ અઞ્ઞેપિ રૂપમૂલકા દુકતિકચતુક્કા વેદિતબ્બા. યસ્મા પન ખન્ધે ઉપાદાય પુગ્ગલસ્સ પઞ્ઞત્તિ, તસ્મા દ્વેપિ તયોપિ ચત્તારોપિ પઞ્ચપિ ¶ ઉપાદાય પઞ્ઞત્તિં પટિજાનાતિ. એકસન્તાને પન દ્વિન્નં પઞ્ચન્નં વા અભાવા પટિક્ખિપતિ. આયતનાદીસુપિ એસેવ નયો.

૧૧૨. ઇદાનિ યં ઉપાદાય યસ્સ પઞ્ઞત્તિ, યથા તસ્સ અનિચ્ચતાય તસ્સાપિ અનિચ્ચતા, તતો ચ અઞ્ઞત્તં સિદ્ધં, એવં તસ્સ પુગ્ગલસ્સાપિ આપજ્જતીતિ દસ્સેતું યથા રુક્ખન્તિઆદિમાહ. તત્થ ઉપાદાયાતિ પટિચ્ચ આગમ્મ, ન વિના તન્તિ અત્થો. પરવાદી પન તથા અનિચ્છન્તો લદ્ધિયં ઠત્વા પટિક્ખિપતિ.

૧૧૫. નિગળોતિ સઙ્ખલિકબન્ધનં. નેગળિકોતિ તેન બન્ધકો યસ્સ રૂપં સો રૂપવાતિ યસ્મા યસ્સ રૂપં સો રૂપવા હોતિ, તસ્મા યથા ન નિગળો ¶ …પે… અઞ્ઞો રૂપવાતિ અત્થો.

૧૧૬. ચિત્તે ચિત્તેતિઆદીસુ સરાગાદિચિત્તવસેન સરાગાદિતં સન્ધાય ચિત્તાનુપસ્સનાવસેન પટિજાનાતિ. જાયતીતિઆદિના નયેન પુટ્ઠો પુગ્ગલસ્સ ખણિકભાવં અનિચ્છન્તો પટિક્ખિપતિ. ‘‘સો’’તિ વા ‘‘અઞ્ઞો’’તિ વા પુટ્ઠો સસ્સતુચ્છેદભયેન પટિક્ખિપતિ. પુન ન વત્તબ્બં ‘‘કુમારકો’’તિ વા ‘‘કુમારિકા’’તિ વા પુટ્ઠો લોકવોહારસમુચ્છેદભયેન વત્તબ્બન્તિ પટિજાનાતિ. સેસમેત્થ પાકટમેવ.

૧૧૮. ઇદાનિ પરવાદી અઞ્ઞેનાકારેન લદ્ધિં પતિટ્ઠાપેતુકામો ન વત્તબ્બં પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિઆદિમાહ. તત્થ ન વત્તબ્બન્તિ કિં તે ઇમિના એવં બહુના ઉપાદાપઞ્ઞત્તાનુયોગેન, ઇદં તાવ વદેહિ, કિં ન વત્તબ્બં ‘‘પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ. તતો સકવાદિના આમન્તાતિ વુત્તે નનુ યો પસ્સતીતિઆદિમાહ. તત્થ યોતિ પુગ્ગલો ¶ . યન્તિ રૂપં. યેનાતિ ચક્ખુના. સોતિ પુગ્ગલો. તન્તિ રૂપં. તેનાતિ ચક્ખુના. ઇદં વુત્તં હોતિ – નનુ યો યં રૂપં યેન ચક્ખુના પસ્સતિ, સો તં રૂપં તેન ચક્ખુના પસ્સન્તો પુગ્ગલોતિ. સકવાદી કિઞ્ચાપિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ નિસ્સયભાવં ગચ્છન્તં ચક્ખુમેવ રૂપં પસ્સતિ, તથા સોતમેવ સદ્દં સુણાતિ…પે… વિઞ્ઞાણમેવ ધમ્મં વિજાનાતિ, ‘‘અત્થિ અરહતો ચક્ખુ, પસ્સતિ અરહા ચક્ખુના રૂપ’’ન્તિઆદિસમ્મુતિવસેન પન આમન્તાતિ પટિજાનાતિ.

૧૨૦. તતો ¶ છલવાદં નિસ્સાય પરવાદિના પુગ્ગલસ્સ વત્તબ્બતાય સાધિતાય તમેવ વાદં પરિવત્તેત્વા પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિઆદિમાહ. તત્થ યો ન પસ્સતીતિ અન્ધો અસઞ્ઞસત્તો અરૂપં ઉપપન્નો નિરોધં સમાપન્નો, અનન્ધોપિ ચ અઞ્ઞત્ર દસ્સનસમયા ન પસ્સતિ નામ. સેસવારેસુપિ એસેવ નયો. સેસં પાળિવસેનેવ અત્થતો વેદિતબ્બં.

૧૨૨. સુત્તસંસન્દનાયં દિબ્બસ્સ ચક્ખુનો રૂપગોચરત્તા રૂપં પસ્સતીતિ આહ. દુતિયવારે ‘‘સત્તે પસ્સામી’’તિવચનતો પુગ્ગલં પસ્સતીતિ આહ. તતિયવારે ‘‘રૂપં દિસ્વા પુગ્ગલં વિભાવેતી’’તિ લદ્ધિતો ઉભો પસ્સતીતિ આહ. યસ્મા પન પસ્સિતબ્બં નામ દિટ્ઠં સુતં મુતં વિઞ્ઞાતન્તિ ચતુબ્બિધે રૂપસઙ્ગહે રૂપાયતનમેવ સઙ્ગહિતં, તસ્મા સકવાદી ‘‘રૂપં પુગ્ગલો, પુગ્ગલો રૂપં, ઉભો રૂપ’’ન્તિ અનુયોગં કરોતિ. તસ્સત્થો પાકટોયેવાતિ.

૧૨૩. ઇદાનિ ¶ પુરિસકારાનુયોગો હોતિ. તત્થ કમ્મે સતિ નિયમતો તસ્સ કારકેનપિ ભવિતબ્બન્તિ લદ્ધિયા પુચ્છા પરવાદિસ્સ, તથારૂપાનં કમ્માનં અત્થિતાય પટિઞ્ઞા સકવાદિસ્સ. પુન કત્તા કારેતાતિ પુચ્છા પરવાદિસ્સ. તત્થ કત્તાતિ તેસં કમ્માનં કારકો. કારેતાતિ આણત્તિદેસનાદીહિ ઉપાયેહિ કારાપકો. ઇદાનિ યસ્મા ¶ પરવાદી પુગ્ગલં સન્ધાય કત્તાતિ પુચ્છતિ, ન કરણમત્તં, તસ્મા પટિક્ખેપો સકવાદિસ્સ.

૧૨૪. તસ્સ કત્તા કારેતાતિ એત્થ યદિ યં યં ઉપલબ્ભતિ, તસ્સ તસ્સ કત્તા પુગ્ગલો તે ઉપલબ્ભતિ, કિં તસ્સાપિ કારકો ચ કારાપકો ચ અઞ્ઞો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિ અત્થો. પરવાદી તથા અનિચ્છન્તો ઇસ્સરનિમ્માનવાદભયેન પટિક્ખિપતિ. પુન પુટ્ઠો યસ્મા પુગ્ગલં માતાપિતરો જનેન્તિ નામં કરોન્તિ પોસેન્તિ, તસ્માસ્સ તે કારકા. યે ચ પન તં કલ્યાણમિત્તા વા આચરિયા વા તાનિ તાનિ વિજ્જાટ્ઠાનસિપ્પાયતનાનિ સિક્ખાપેન્તિ ¶ , તે કારાપકા નામાતિ ઇમમત્થં સન્ધાય પટિજાનાતિ. પુરિમકમ્મમેવ તસ્સ કત્તા ચેવ કારાપેતા ચાતિ અધિપ્પેતં.

૧૨૫. તસ્સ તસ્સેવાતિ ઇમિના ઇદં પુચ્છતિ – યદિ કમ્માનં કારકસ્સ કત્તા તસ્સાપિ કત્તા તસ્સાપિ કત્તા અત્થેવ, એવં સન્તે પુરિમેન પુરિમેન અવસ્સં પચ્છા પચ્છા પુગ્ગલો કાતબ્બોતિ ઇમિનાપિ તે કમ્માનં કારકેન પુગ્ગલેન આયતિં અઞ્ઞો પુગ્ગલો કાતબ્બો, તેનાપિ અઞ્ઞોતિ નત્થિ દુક્ખસ્સ અન્તકિરિયા, નત્થિ વટ્ટસ્સ ઉપચ્છેદો, નત્થિ અપ્પચ્ચયપરિનિબ્બાનં. પચ્ચયાભાવેન પચ્ચયપટિબદ્ધસ્સ દુક્ખસ્સ અભાવા યં નિબ્બાનં વુત્તં, નત્થિ તે તન્તિ. અથ વા તસ્સ તસ્સેવાતિ યદિ કમ્મં કમ્મમત્તં ન હોતિ, તસ્સ પન કારકો પુગ્ગલો, તસ્સાપિ કારકો, તસ્સાપિ કારકોતિ એવં પુગ્ગલપરમ્પરા અત્થિ. એવં સન્તે યા એસા કમ્મવટ્ટસ્સ અપ્પવત્તિકરણેન દુક્ખસ્સ અન્તકિરિયા વુત્તા, સા નત્થીતિ અત્થો. પરવાદી તં અનિચ્છન્તો પટિક્ખિપતિ. ઇતો અપરાસુપિ ઉપલબ્ભતિ સામઞ્ઞેન કારકપુચ્છાસુ પુગ્ગલંયેવ સન્ધાય ‘‘કત્તા કારેતા’’તિ ¶ વુત્તં, ન પચ્ચયે. ન હિ મહાપથવીઆદીનં પચ્ચયા નત્થિ.

૧૩૫. અઞ્ઞો કલ્યાણપાપકાનં કમ્માનં કત્તાતિ પઞ્હો ‘‘સઙ્ખારવન્તં વા અત્તાન’’ન્તિઆદિદિટ્ઠિભયા પટિક્ખિત્તો.

૧૩૬. વિપાકો ઉપલબ્ભતીતિઆદિ વિપાકપટિસંવેદીવસેન પુગ્ગલં દસ્સેન્તસ્સ લદ્ધિભિન્દનત્થં વુત્તં. તત્થ વિપાકપટિસંવેદીતિ અનુયોગો પરવાદિસ્સ ¶ , વિપાકપવત્તિતો અઞ્ઞસ્સ વેદકસ્સ અભાવા પટિક્ખેપો સકવાદિસ્સ. પુન પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ.

૧૩૮. તસ્સ પટિસંવેદીતિ તસ્સ વિપાકપટિસંવેદકસ્સ પટિસંવેદી યસ્મા પન પટિસંવેદિતબ્બો નામ વિપાકો, ન ચ પુગ્ગલો વિપાકો, તસ્મા પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ. પુન પુટ્ઠો યસ્મા પુઞ્ઞવિપાકે ઠિતત્તા વિપાકપટિસંવેદી પુત્તં વા પતિં વા માતા વા જાયા વા પરિચુમ્બતિ પરિસજ્જતિ, તસ્મા તથારૂપં પટિસંવેદિતં સન્ધાય પટિજાનાતિ પરવાદી.

તસ્સ ¶ તસ્સેવાતિ યદિ વિપાકો વિપાકમત્તં ન હોતિ, તસ્સ પન પટિસંવેદી પુગ્ગલો, તસ્સાપિ પટિસંવેદી તસ્સાપિ પટિસંવેદીતિ એવં પુગ્ગલપરમ્પરા અત્થિ. એવં સન્તે યા એસા વિપાકવટ્ટસ્સ અપ્પવત્તિકરણેન દુક્ખસ્સ અન્તકિરિયા વુત્તા, સા નત્થીતિ અત્થો. ઇતો પરં ઉપલબ્ભતિસામઞ્ઞેન પટિસંવેદીપુચ્છાસુ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો.

૧૪૨. અઞ્ઞો કલ્યાણપાપકાનં કમ્માનં વિપાકપટિસંવેદીતિ પઞ્હો ‘‘વેદનવન્તં વા અત્તાન’’ન્તિઆદિદિટ્ઠિભયા પટિક્ખિત્તો.

૧૪૩. દિબ્બં સુખન્તિઆદિ કલ્યાણપાપકાનં કમ્માનં વિપાકં ભાજેત્વા દસ્સનવસેન આરદ્ધં. તં સબ્બં હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. સકવાદિનો ચેત્થ પુગ્ગલવસેનેવ પટિસંવેદીપટિક્ખેપો વેદિતબ્બો, ન વેદયિતવસેન.

૧૪૮. મહાપથવીઆદીનિ હિ આરમ્મણં કત્વા વેદયિતાનં ઉપ્પત્તિ અપ્પટિસિદ્ધા.

૧૭૦. કત્તા કારેતા વિપાકપટિસંવેદીતિઆદિ વોમિસ્સકનયવસેન આરદ્ધં. તત્થ સો કરોતીતિ યં ત્વં કત્તાતિ ચ પટિસંવેદીતિ ચ વદેસિ, કિં સોયેવ કરોતિ, સો પટિસંવેદેતિ. અયમનુયોગો સકવાદિસ્સ, સુત્તવિરોધભયેન પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ.

૧૭૧. પુન ¶ પુટ્ઠો ‘‘ઇધ નન્દતિ પેચ્ચ નન્દતી’’તિઆદિસુત્તવસેન (ધ. પ. ૧૮) પટિઞ્ઞા તસ્સેવ. અથસ્સ વચનોકાસં પટિબાહન્તો સકવાદી સયંકતં સુખદુક્ખન્તિ ¶ આહ.

૧૭૨. તત્થ અઞ્ઞો કરોતીતિ કારકવેદકાનં અઞ્ઞત્તપુચ્છાવસેન વુત્તં. તતો પરવાદી સુત્તવિરોધભયેન પટિક્ખિપિત્વા પુન પુટ્ઠો ‘‘મનુસ્સભૂતો કત્વા દેવભૂતો પટિસંવેદેતી’’તિ મઞ્ઞમાનો પટિજાનાતિ ¶ . એવંવાદિનો પન પરંકતં સુખદુક્ખં આપજ્જતીતિ તસ્સ વસેન પુટ્ઠો પુન પટિક્ખિપતિ.

૧૭૪. સો ચ અઞ્ઞો ચાતિ કારકવેદકાનં એકત્તઅઞ્ઞત્તપુચ્છાવસેન વુત્તં. તતો પરવાદી સુત્તવિરોધભયેનેવ પટિક્ખિપિત્વા પુન પુટ્ઠો પુરિમે દ્વેપિ નયે એકતો કત્વા પટિજાનાતિ. એવંવાદિનો પન સયંકતઞ્ચ પરંકતઞ્ચ સુખદુક્ખં આપજ્જતીતિ તસ્સ વસેન પુટ્ઠો પુન પટિક્ખિપતિ.

૧૭૬. નેવ સો કરોતીતિ કારકવેદકાનં એકત્તઅઞ્ઞત્તપટિક્ખેપવસેન વુત્તં. તતો પરવાદી સુત્તવિરોધવસેનેવ પટિક્ખિપિત્વા પુન પુટ્ઠો યસ્મા મનુસ્સો દેવલોકૂપપત્તિયા કમ્મં કત્વા ન મનુસ્સભૂતોવ પટિસંવેદેતિ, નાપિ યેન કમ્મં કતં, તતો અઞ્ઞોવ પટિસંવેદેતિ, તસ્મા કારકતો વેદકો નેવ સો હોતિ, ન અઞ્ઞોતિ મઞ્ઞમાનો પટિજાનાતિ. લદ્ધિમત્તમેવેતં? એવંવાદિનો પન અસયંકારં અપરંકારં અધિચ્ચસમુપ્પન્નં સુખદુક્ખં આપજ્જતીતિ તસ્સ વસેન પુટ્ઠો પુન પટિક્ખિપતિ. અપિચ ઇમસ્મિં વોમિસ્સકનયે આદિતો પટ્ઠાય ઇમિનાપિ નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. યસ્મા હિ અયં પુગ્ગલવાદી કમ્માનં કારકઞ્ચેવ વેદકઞ્ચ ઇચ્છતિ, તસ્માસ્સ યો કારકો, તેનેવ વા વેદકેન ભવિતબ્બં, અઞ્ઞેન વા ઉભોહિ વા ભવિતબ્બં, ઉભોહિ વાપિ ન ભવિતબ્બન્તિ ઇદમાપન્નં હોતિ. એવમાપન્નમેવ અનુયોગં અનુયુઞ્જન્તો સકવાદી ‘‘સો કરોતી’’તિઆદયો ચત્તારોપિ વિકપ્પે આહ. સેસં વુત્તપ્પકારમેવ.

પરિયોસાને પન ચત્તારોપિ પઞ્હા એકતો પુટ્ઠા. તત્થ પટિક્ખેપો ચ પટિજાનના ચ સયંકતાદિદોસપ્પત્તિ ચ પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બા. ઇતો ¶ પરં ‘‘કલ્યાણપાપકાની’’તિ અવત્વા હેટ્ઠા વુત્તનયા એવ ‘‘કમ્મં અત્થી’’તિઆદિના વિકપ્પેન દસ્સિતા. તેસમ્પિ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો.

કલ્યાણવગ્ગોતિપિ એતસ્સેવ નામં.

૧૯૩. ઇતો ¶ પરં અભિઞ્ઞાનુયોગાદિવસેન અરહત્તસાધના હોતિ. તત્થ આમન્તાતિ સકવાદિના પટિઞ્ઞાતે પરવાદી ‘‘બહિદ્ધા અનિન્દ્રિયબદ્ધરૂપે ઇદ્ધિવિધાદિવિસેસાધિગમો નત્થિ, અજ્ઝત્તં ¶ અત્થિ, તસ્મા ઇદ્ધાદિનિબ્બત્તકેન પુગ્ગલેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ મઞ્ઞમાનો નનુ અત્થિ કોચિ ઇદ્ધિં વિકુબ્બતીતિઆદિમાહ. તં સબ્બં ઉત્તાનત્થમેવ.

૧૯૭. ઇદાનિ માતાતિઆદિકો ઞાતકાનુયોગો. ખત્તિયોતિઆદિકો જાતિઅનુયોગો. ગહટ્ઠો પબ્બજિતોતિ પટિપત્તિઅનુયોગો. દેવો મનુસ્સોતિ ઉપપત્તિઅનુયોગો. સોતાપન્નોતિઆદિકો પટિવેધાનુયોગો, અરિયાનુયોગોતિપિ વુચ્ચતિ. તે સબ્બે ઉત્તાનત્થાયેવ. ‘‘અરહા હુત્વા ન અરહા’’તિ પનેત્થ મોઘપઞ્હત્તા ન વુત્તં.

૨૦૬. ચત્તારો પુરિસયુગાતિઆદિ સંઘાનુયોગો, સોપિ ઉત્તાનત્થોયેવ.

૨૦૯. સઙ્ખતોતિઆદિ સચ્ચિકટ્ઠસભાવાનુયોગો. તત્થ તતિયા કોટીતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ. તથારૂપસ્સ સચ્ચિકટ્ઠસ્સ અભાવતો પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ. પુન પુટ્ઠો પુગ્ગલં સન્ધાય પટિઞ્ઞા તસ્સેવ.

૨૧૧. અઞ્ઞો ¶ પુગ્ગલોતિપઞ્હેપિ સઙ્ખતેહિ ખન્ધેહિ અઞ્ઞત્તં અનિચ્છન્તો પટિક્ખેપો તસ્સેવ.

૨૧૨. ખન્ધા સઙ્ખતાતિઆદિ સઙ્ખતાસઙ્ખતાનિ સરૂપેન દસ્સેત્વા અઞ્ઞત્તપુચ્છનત્થં વુત્તં.

૨૧૩. રૂપં સઙ્ખતન્તિઆદિ ખન્ધે વિભાગતો દસ્સેત્વા અઞ્ઞત્તપુચ્છનત્થં વુત્તં.

૨૧૪. પુગ્ગલસ્સ ઉપ્પાદોતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, ‘‘જાતિધમ્મા જરાધમ્મા, અથો મરણધમ્મિનો’’તિઆદિસુત્તવસેન ¶ પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. સઙ્ખતભાવં પનસ્સ સો ન ઇચ્છતિ, તસ્મા પટિક્ખિપતિ.

૨૧૫. પુન ન ઉપ્પાદો પઞ્ઞાયતીતિઆદિના નયેન પુટ્ઠો ‘‘દુક્ખમેવ હિ સમ્ભોતિ ¶ , દુક્ખં તિટ્ઠતિ વેતિ ચા’’તિઆદિવચનતો (સં. નિ. ૧.૧૭૧) પુગ્ગલસ્સ ઉપ્પાદાદયો નામ ન યુજ્જન્તીતિ પટિજાનાતિ.

૨૧૬. અત્થત્થમ્હીતિ અત્થં વુચ્ચતિ નિબ્બાનં. તત્થ અત્થીતિ પુચ્છતિ. તસ્સ અત્થિતાય સસ્સતં, નત્થિતાય. ઉચ્છેદો આપજ્જતિ. તદુભયમ્પિ અનિચ્છન્તો પચ્છા પટિક્ખિપતિ.

૨૧૭. ભવં નિસ્સાય પઞ્હે ભવન્તિ ઉપપત્તિભવં.

૨૧૮. વેદનં વેદિયમાનપઞ્હે વેદનં વેદિયમાનો પરિગ્ગહિતવેદનો યોગાવચરોવ પજાનાતિ, બાલપુથુજ્જનો નપ્પજાનાતિ.

૨૨૪. કાયાનુપસ્સનાદિપઞ્હા ઉત્તાનત્થાયેવ.

૨૨૬. પારાયનગાથાય ¶ સુઞ્ઞતો લોકં અવેક્ખસ્સૂતિ સત્તસુઞ્ઞતવસેન ખન્ધલોકં ઓલોકેહીતિ અત્થો.

૨૨૮. પુગ્ગલો અવેક્ખતીતિ સકવાદિપુચ્છા. પરવાદિસ્સ હિ ‘‘સુઞ્ઞતો લોકં અવેક્ખસ્સૂ’’તિ ગાથાય યો અવેક્ખતિ, સો પુગ્ગલોતિ લદ્ધિ, તસ્મા નં એવં પુચ્છતિ. સહ રૂપેનાતિ ¶ રૂપકાયેન સદ્ધિં. તતો અનિસ્સટો હુત્વાતિ અત્થો. ઇદં પઞ્ચવોકારવસેન અનુજાનિત્વા પુન તં જીવન્તિ પુટ્ઠો સુત્તવિરોધભયેન પટિક્ખિપતિ. વિના રૂપેનાતિ ઇદં ચતુવોકારવસેન અનુજાનિત્વા પુન અઞ્ઞં જીવન્તિ પુટ્ઠો સુત્તવિરોધભયેનેવ પટિક્ખિપતિ. ‘‘અબ્ભન્તરગતો’’તિ ચ ‘‘બહિદ્ધા નિક્ખમિત્વા’’તિ ચ ઇદં ‘‘સહ રૂપેન વિના રૂપેના’’તિ હેટ્ઠા વુત્તસ્સ લક્ખણવચનં. તત્થ અબ્ભન્તરગતોતિ રૂપસ્સ અન્તોગતો, ઇતો વા એત્તો વા અનિક્ખમિત્વા રૂપપરિચ્છેદવસેનેવ ઠિતો હુત્વાતિ અત્થો. નિક્ખમિત્વાતિ રૂપપરિચ્છેદં અતિક્કમિત્વા. રૂપં અનિસ્સિતો હુત્વાતિ અત્થો.

૨૩૧. અનત્તાતિ અત્તના જીવેન પુગ્ગલેન રહિતો. એકધમ્મેપિ પુગ્ગલો નત્થીતિ અત્થો. એવં સબ્બસુત્તાનં આગમટ્ઠકથાસુ વુત્તનયેનેવ ¶ અત્થો વેદિતબ્બો. ઇધ પન સન્ધાયભાસિતમત્તમેવ વક્ખામ.

૨૩૭. વુત્તં ભગવતા સપ્પિકુમ્ભોતિઆદિ ‘‘સબ્બાવ દેસના યથારુતવસેનેવ અત્થતો ન ગહેતબ્બા’’તિ દસ્સનત્થં આભતં. યથા હિ સુવણ્ણં ગહેત્વા કતો સુવણ્ણવિકારો કુમ્ભો સુવણ્ણકુમ્ભોતિ વુચ્ચતિ, ન એવં સપ્પિં ગહેત્વા કતો સપ્પિસ્સ વિકારો સપ્પિકુમ્ભો નામ અત્થિ. યસ્મિં પન કુમ્ભે સપ્પિ પક્ખિત્તં, સો સપ્પિકુમ્ભો નામાતિ અયમેત્થ અત્થો. તેલકુમ્ભાદીસુપિ એસેવ નયો. યથા ચ નિબ્બાનં નિચ્ચં ધુવં, ન એવં ભત્તં વા યાગુ વા અત્થિ. કાલપરિચ્છેદં પન અકત્વા દિવસે દિવસે દસ્સામાતિ પઞ્ઞત્તવસેન ‘‘નિચ્ચભત્તં ધુવયાગૂ’’તિ વુચ્ચતીતિ અયમેત્થ અત્થો.

‘‘અત્થિ પુગ્ગલો અત્તહિતાય પટિપન્નો’’તિઆદીસુપિ યથા રૂપાદયો ધમ્મા પચ્ચત્તલક્ખણસામઞ્ઞલક્ખણવસેન અત્થિ, ન એવં પુગ્ગલો ¶ . રૂપાદીસુ પન સતિ ‘એવંનામો’‘એવંગોત્તો’તિ વોહારો હોતિ. ઇતિ ઇમિના લોકવોહારેન લોકસમ્મુતિયા લોકનિરુત્તિયા અત્થિ પુગ્ગલોતિ અયમેત્થ અત્થો. વુત્તમ્પિ ચેતં ભગવતા – ‘‘ઇમા ખો ચિત્ત, લોકસમઞ્ઞા લોકનિરુત્તિયો લોકવોહારા લોકપઞ્ઞત્તિયો’’તિ (દી. નિ. ૧.૪૪૦). રૂપાદિધમ્મા પન વિનાપિ લોકસમ્મુતિં પચ્ચત્તસામઞ્ઞલક્ખણવસેન પઞ્ઞાપનતો અત્થીતિ અયમેત્થ અત્થો.

બુદ્ધાનં ¶ પન દ્વે કથા સમ્મુતિકથા ચ પરમત્થકથા ચ. તત્થ સત્તો, પુગ્ગલો, દેવો, બ્રહ્માતિઆદિકા સમ્મુતિકથા નામ. અનિચ્ચં, દુક્ખં, અનત્તા, ખન્ધા, ધાતુયો, આયતનાનિ, સતિપટ્ઠાના, સમ્મપ્પધાનાતિઆદિકા પરમત્થકથા નામ.

તત્થ યો સમ્મુતિદેસનાય સત્તોતિ વા…પે… બ્રહ્માતિ વાતિ વુત્તે જાનિતું પટિવિજ્ઝિતું નિય્યાતું અરહત્તજયગ્ગાહં ગહેતું સક્કોતિ, તસ્સ ભગવા આદિતોવ સત્તોતિ વા પુગ્ગલોતિ વા પોસોતિ વા દેવોતિ વા બ્રહ્માતિ વા કથેતિ. યો પરમત્થદેસનાય અનિચ્ચન્તિ વા દુક્ખન્તિ વાતિઆદીસુ અઞ્ઞતરં સુત્વાવ જાનિતું પટિવિજ્ઝિતું નિય્યાતું અરહત્તજયગ્ગાહં ગહેતું સક્કોતિ. તસ્સ અનિચ્ચન્તિઆદીસુ અઞ્ઞતરં કથેતિ. તથા સમ્મુતિકથાય બુજ્ઝનકસત્તસ્સ ન પઠમં પરમત્થકથં કથેતિ. સમ્મુતિકથાય પન બોધેત્વા પચ્છા પરમત્થકથં કથેતિ ¶ . પરમત્થકથાય બુજ્ઝનકસત્તસ્સાપિ ન પઠમં સમ્મુતિકથં કથેતિ. પરમત્થકથાય પન બોધેત્વા પચ્છા સમ્મુતિકથં કથેતિ. પકતિયા પન પઠમમેવ પરમત્થકથં કથેન્તસ્સ દેસના લૂખાકારા હોતિ. તસ્મા બુદ્ધા પઠમં સમ્મુતિકથં કથેત્વા પચ્છા પરમત્થકથં કથેન્તિ. તે સમ્મુતિકથં કથેન્તાપિ સચ્ચમેવ સભાવમેવ અમુસાવ કથેન્તિ. પરમત્થકથં કથેન્તાપિ સચ્ચમેવ સભાવમેવ અમુસાવ કથેન્તિ. અયઞ્હિ –

‘‘દુવે સચ્ચાનિ અક્ખાસિ, સમ્બુદ્ધો વદતં વરો;

સમ્મુતિં પરમત્થઞ્ચ, તતિયં નુપલબ્ભતિ’’.

‘‘સઙ્કેતવચનં સચ્ચં, લોકસમ્મુતિકારણં;

પરમત્થવચનં સચ્ચં, ધમ્માનં તથલક્ખણ’’ન્તિ.

અપરો નયો – દ્વે ભગવતો દેસના પરમત્થદેસના ચ ખન્ધાદિવસેન, સમ્મુતિદેસના ચ સપ્પિકુમ્ભાદિવસેન. ન હિ ભગવા સમઞ્ઞં અતિધાવતિ. તસ્મા ‘‘અત્થિ પુગ્ગલો’’તિ વચનમત્તતો અભિનિવેસો ન કાતબ્બો. સત્થારા હિ –

‘‘પઞ્ઞત્તિં ¶ અનતિક્કમ્મ, પરમત્થો પકાસિતો;

સમઞ્ઞં નાતિધાવેય્ય, તસ્મા અઞ્ઞોપિ પણ્ડિતો;

પરમત્થં પકાસેન્તો, સમઞ્ઞં નાતિધાવયે’’.

સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૨૩૯. ઇદાનિ ¶ ¶ પરિહાનિકથા હોતિ. પરિહાનિધમ્મો અપરિહાનિધમ્મો, ‘‘દ્વેમે, ભિક્ખવે, ધમ્મા સેક્ખસ્સ, ભિક્ખુનો પરિહાનાય સંવત્તન્તિ’’ (અ. નિ. ૨.૧૮૫), ‘‘પઞ્ચિમે, ભિક્ખવે, ધમ્મા ¶ સમયવિમુત્તસ્સ ભિક્ખુનો પરિહાનાય સંવત્તન્તી’’તિ (અ. નિ. ૫.૧૪૯) એવમાદીનિ હિ સુત્તાનિ નિસ્સાય સમ્મિતિયા વજ્જિપુત્તકા સબ્બત્થિવાદિનો એકચ્ચે ચ મહાસઙ્ઘિકા અરહતોપિ પરિહાનિં ઇચ્છન્તિ, તસ્મા તે વા હોન્તુ અઞ્ઞેયેવ વા, યેસં અયં લદ્ધિ, તેસં લદ્ધિભિન્દનત્થં પરિહાયતિ અરહા અરહત્તાતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ. તત્ર પરિહાયતીતિ દ્વે પરિહાનિયો પત્તપરિહાનિ ચ અપ્પત્તપરિહાનિ ચ. તત્થ ‘‘દુતિયમ્પિ ખો આયસ્મા ગોધિકો તમ્હા સામયિકાય ચેતોવિમુત્તિયા પરિહાયી’’તિ (સં. નિ. ૧.૧૫૯) અયં પત્તપરિહાનિ નામ. ‘‘મા વો સામઞ્ઞત્થિકાનં સતં સામઞ્ઞત્થો પરિહાયી’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૧૬-૪૧૮) અયં અપ્પત્તપરિહાનિ. તાસુ ઇધ પત્તપરિહાનિ અધિપ્પેતા. તઞ્હિ સન્ધાય આમન્તાતિ પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. સકસમયે પન ઇમં પત્તપરિહાનિં નામ લોકિયસમાપત્તિયાવ ઇચ્છન્તિ, ન અરહત્તાદીહિ સામઞ્ઞફલેહિ. પરસમયેપિ નં સબ્બસામઞ્ઞફલેસુ સબ્બભવેસુ સબ્બકાલેસુ સબ્બેસઞ્ચ પુગ્ગલાનં ન ઇચ્છન્તિ. તં પન તેસં લદ્ધિમત્તમેવાતિ સબ્બં લદ્ધિજાલં ભિન્દિતું પુન સબ્બત્થાતિઆદિના નયેન દેસના વડ્ઢિતા.

તત્થ યસ્મા પરવાદી કમેન પરિહાયિત્વા સોતાપત્તિફલે ઠિતસ્સ અરહતો પરિહાનિં ન ઇચ્છતિ, ઉપરિફલેસુ ઠિતસ્સેવ ઇચ્છતિ. યસ્મા ચ રૂપારૂપભવેસુ ઠિતસ્સ ન ઇચ્છતિ, કમ્મારામતાદીનં પન પરિહાનિયધમ્માનં ભાવતો કામભવે ઠિતસ્સેવ ઇચ્છતિ, તસ્મા ‘‘સબ્બત્થા’’તિ ¶ પુટ્ઠો પટિક્ખિપતિ. પુન દળ્હં કત્વા પુટ્ઠો કામભવં સન્ધાય પટિજાનાતિ. સબ્બસ્મિમ્પિ હિ કામભવે પરિહાનિકરા કામગુણા અત્થિ, તસ્મા તત્થ પરિહાયતીતિ તસ્સ લદ્ધિ.

તતિયપુચ્છાય ¶ પરિહાનીતિ પરિહાનિકરે ધમ્મે પુચ્છતિ. તત્થ યસ્મા પરિહાનિ નામ કમ્મારામતાદિધમ્મા, વિસેસતો વા કામરાગબ્યાપાદા એવ, તે ચ રૂપારૂપભવે નત્થિ, તસ્મા ‘‘ન હેવ’’ન્તિ પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ.

સબ્બદાતિ કાલપુચ્છા. તત્થ પઠમપઞ્હે યોનિસોમનસિકારકાલે અપરિહાયનતો પટિક્ખિપતિ. દુતિયે અયોનિસોમનસિકરોતો રત્તિભાગે વા દિવસભાગે વા સબ્બદા પરિહાયનતો પટિજાનાતિ. તતિયે પરિહાનિકરધમ્મસમાયોગે ¶ સતિ મુહુત્તમેવ પરિહાનિ નામ હોતિ, તતો પુબ્બે અપરિહીનસ્સ પચ્છા પરિહીનસ્સ ચ પરિહાનિ નામ નત્થીતિ પટિક્ખિપતિ.

સબ્બેવ અરહન્તોતિ પઞ્હાનં પઠમસ્મિં તિક્ખિન્દ્રિયે સન્ધાય પટિક્ખિપતિ. દુતિયસ્મિં મુદિન્દ્રિયે સન્ધાય પટિજાનાતિ. તતિયસ્મિમ્પિ તિક્ખિન્દ્રિયાવ અધિપ્પેતા. તેસઞ્હિ સબ્બેસમ્પિ પરિહાનિ ન હોતીતિ તસ્સ લદ્ધિ.

સેટ્ઠિઉદાહરણે પઠમપુચ્છા પરવાદિસ્સ, દુતિયા સકવાદિસ્સ. તત્રાયં અધિપ્પાયો – યં મં તુમ્હે પુચ્છથ – ‘‘અરહા અરહત્તા પરિહાયન્તો ચતૂહિ ફલેહિ પરિહાયતી’’તિ, તત્ર વો પટિપુચ્છામિ – ‘‘ચતૂહિ સતસહસ્સેહિ સેટ્ઠી સેટ્ઠિત્તં કરોન્તો સતસહસ્સેહિ પરિહીને સેટ્ઠી સેટ્ઠિત્તા પરિહીનો હોતી’’તિ. તતો સકવાદિના એકદેસેન પરિહાનિં સન્ધાય ‘‘આમન્તા’’તિ વુત્તે સબ્બસાપતેય્યા પરિહીનો હોતીતિ પુચ્છતિ. તથા અપરિહીનત્તા સકવાદી ન હેવાતિ વત્વા અથ નં ‘‘એવમેવ અરહાપિ પરિહાયતિ ચ. ન ચ ચતૂહિ ફલેહી’’તિ ઉપ્પન્નલદ્ધિકં દુતિયં ભબ્બપઞ્હં પુચ્છતિ. પરવાદી સેટ્ઠિનો અભબ્બતાય નિયમં અપસ્સન્તો પટિજાનિત્વા અરહતો ચતૂહિ ફલેહિ પરિહાનિભબ્બતં પુટ્ઠો ‘‘નિયતો સમ્બોધિપરાયણો’’તિ (અ. નિ. ૩.૮૭) વચનસ્સ અયોનિસો અત્થં ગહેત્વા લદ્ધિયં ઠિતો સોતાપત્તિફલતો પરિહાયિતું અભબ્બતં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ. તં પનસ્સ લદ્ધિમત્તમેવાતિ.

એત્તાવતા વાદયુત્તિ નામ નિટ્ઠિતા હોતિ.

૨. અરિયપુગ્ગલસંસન્દનપરિહાનિવણ્ણના

૨૪૦. ઇદાનિ ¶ ¶ અરિયપુગ્ગલસંસન્દના આરદ્ધા. તત્થ યસ્મા કેચિ અરહતોવ પરિહાનિં ઇચ્છન્તિ, કેચિ અનાગામિનોપિ, કેચિ સકદાગામિસ્સપિ. સોતાપન્નસ્સ પન સબ્બેપિ ન ઇચ્છન્તિયેવ. યે અરહત્તા પરિહાયિત્વા અનાગામિસકદાગામિભાવે ઠિતા, તેસં પરિહાનિં ઇચ્છન્તિ, ન ઇતરેસં અનાગામિસકદાગામીનં. સોતાપન્નસ્સ ¶ પન તેપિ સબ્બથાપિ ન ઇચ્છન્તિયેવ, તસ્મા પેય્યાલમુખેન પુચ્છા કતા. તત્થ તેસં લદ્ધિવસેન પટિઞ્ઞા ચ પટિક્ખેપો ચ વેદિતબ્બા. ‘‘પરિહાયતિ અનાગામી અનાગામિફલા’’તિ હિ પઞ્હસ્મિં યે અનાગામિનો પરિહાનિં ન ઇચ્છન્તિ, તેસં વસેન પટિક્ખેપો. યે પકતિઅનાગામિનો વા અરહત્તા પરિહાયિત્વા ઠિતઅનાગામિનો વા પરિહાનિં ઇચ્છન્તિ, તેસં વસેન પટિઞ્ઞાતિ ઇદમેત્થ નયમુખં. તસ્સાનુસારેન સબ્બપેય્યાલા અત્થતો વેદિતબ્બા.

૨૪૧. યં પનેત્થ ‘‘સોતાપત્તિફલસ્સ અનન્તરા અરહત્તંયેવ સચ્છિકરોતી’’તિ વુત્તં, તં પરિહીનસ્સ પુન વાયમતો અરહત્તપ્પત્તિં સન્ધાય વુત્તં. ઇતરો સોતાપત્તિફલાનન્તરં અરહત્તસ્સ અભાવા પટિક્ખિપતિ.

૨૪૨. તતો પરં ‘‘પરિહાનિ નામેસા કિલેસપ્પહાનસ્સ વા મન્દતાય ભવેય્ય, મગ્ગભાવનાદીનં વા અનધિમત્તતાય, સચ્ચાનં વા અદસ્સનેના’’તિ એવમાદીનં વસેન અનુયુઞ્જિતું કસ્સ બહુતરા કિલેસા પહીનાતિઆદિ વુત્તં. તં સબ્બં ઉત્તાનાધિપ્પાયમેવ સુત્તાનં પનત્થો આગમટ્ઠકથાસુ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

૨૬૨. સમયવિમુત્તો અરહા અરહત્તા પરિહાયતીતિ એત્થ મુદિન્દ્રિયો સમયવિમુત્તો, તિક્ખિન્દ્રિયો અસમયવિમુત્તોતિ તેસં લદ્ધિ. સકસમયે પન અવસિપ્પત્તો ઝાનલાભી સમયવિમુત્તો, વસિપ્પત્તો ઝાનલાભી ચેવ સબ્બે ચ અરિયપુગ્ગલા અરિયે વિમોક્ખે અસમયવિમુત્તાતિ સન્નિટ્ઠાનં. સો પન તં અત્તનો લદ્ધિં ગહેત્વા સમયવિમુત્તો ¶ પરિહાયતિ, ઇતરો ન પરિહાયતી’’તિ આહ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ.

અરિયપુગ્ગલસંસન્દનપરિહાનિવણ્ણના.

૨૬૫. ઇદાનિ ¶ સુત્તસાધના હોતિ. તત્થ ઉચ્ચાવચાતિ ઉત્તમહીનભેદતો ઉચ્ચા ચ અવચા ચ. પટિપાદાતિ પટિપદા. સમણેન પકાસિતાતિ બુદ્ધસમણેન જોતિતા. સુખાપટિપદા હિ ખિપ્પાભિઞ્ઞા ઉચ્ચા. દુક્ખાપટિપદા દન્ધાભિઞ્ઞા અવચા. ઇતરા દ્વે એકેનઙ્ગેન ¶ ઉચ્ચા, એકેન અવચા. પઠમં વુત્તા એવ વા ઉચ્ચા, ઇતરો તિસ્સોપિ અવચા. તાય ચેતાય ઉચ્ચાવચાય પટિપદાય ન પારં દિગુણં યન્તિ, એકમગ્ગેન દ્વિક્ખત્તું નિબ્બાનં ન ગચ્છન્તીતિ અત્થો. કસ્મા? યેન મગ્ગેન યે કિલેસા પહીના, તેન તેસં પુન અપ્પહાતબ્બતો. એતેન પરિહાનિધમ્માભાવં દીપેતિ. નયિદં એકગુણં મુતન્તિ તઞ્ચ ઇદં પારં એકવારંયેવ ફુસનારહં ન હોતિ. કસ્મા? એકેન મગ્ગેન સબ્બકિલેસાનં અપ્પહાનતો. એતેન એકમગ્ગેનેવ અરહત્તાભાવં દીપેતિ.

અત્થિ છિન્નસ્સ છેદિયન્તિ છિન્નસ્સ કિલેસવટ્ટસ્સ પુન છિન્દિતબ્બં કિઞ્ચિ અત્થીતિ પુચ્છતિ. ઇતરો તિક્ખિન્દ્રિયં સન્ધાય પટિક્ખિપિત્વા પુન પુટ્ઠો મુદિન્દ્રિયં સન્ધાય પટિજાનાતિ. સકવાદી સુત્તં આહરિત્વા નત્થિભાવં દસ્સેતિ. તત્થ ઓઘપાસોતિ કિલેસોઘો ચેવ કિલેસપાસો ચ.

૨૬૬. કતસ્સ પટિચયોતિ ભાવિતસ્સ મગ્ગસ્સ પુન ભાવના. ઇધાપિ પટિક્ખેપપટિજાનનાનિ પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ.

૨૬૭. પરિહાનાય સંવત્તન્તીતિ પરવાદિના આભતે સુત્તે પઞ્ચ ધમ્મા અપ્પત્તપરિહાનાય ચેવ લોકિયસમાપત્તિપરિહાનાય ચ સંવત્તન્તિ. સો પન પત્તસ્સ અરહત્તફલસ્સ પરિહાનાય સલ્લક્ખેતિ. તેનેવ અત્થિ અરહતો કમ્મારામતાતિ આહ. ઇતરોપિ અસમયવિમુત્તં ¶ સન્ધાય પટિક્ખિપિત્વા ઇતરં સન્ધાય પટિજાનાતિ. કામરાગવસેન વા પવત્તમાનં તં પટિક્ખિપિત્વા ઇતરથા પવત્તમાનં પટિજાનાતિ. રાગાદીનં પન અત્થિતં પુટ્ઠો પટિજાનિતું ન સક્કોતિ.

૨૬૮. કિં પરિયુટ્ઠિતોતિ કેન પરિયુટ્ઠિતો અનુબદ્ધો અજ્ઝોત્થતો વા હુત્વાતિ અત્થો. અનુસયપુચ્છાયપિ તિક્ખિન્દ્રિયમુદિન્દ્રિયવસેનેવ પટિક્ખેપપટિજાનનાનિ વેદિતબ્બાનિ. કલ્યાણાનુસયોતિ ¶ વચનમત્તસામઞ્ઞેન વા પટિજાનાતિ. રાગો ઉપચયં ગચ્છતીતિ ભાવનાય પહીનં સન્ધાયાહ. પરતો દોસમોહેસુપિ એસેવ નયો. સક્કાયદિટ્ઠિઆદીનં પન દસ્સનેન પહીનત્તા ઉપચયં ન ઇચ્છતિ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૨૬૯. ઇદાનિ ¶ ¶ ¶ બ્રહ્મચરિયકથા હોતિ. તત્થ દ્વે બ્રહ્મચરિયવાસા, મગ્ગભાવના ચ પબ્બજ્જા ચ. પબ્બજ્જા સબ્બદેવેસુ નત્થિ. મગ્ગભાવના ઠપેત્વા અસઞ્ઞસત્તે સેસેસુ અપ્પટિસિદ્ધા. તત્થ યે પરનિમ્મિતવસવત્તિદેવે ઉપાદાય તદુપરિદેવેસુ મગ્ગભાવનમ્પિ ન ઇચ્છન્તિ સેય્યથાપિ સમ્મિતિયા, તે સન્ધાય નત્થિ દેવેસૂતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ. ‘‘તીહિ, ભિક્ખવે, ઠાનેહિ જમ્બુદીપકા મનુસ્સા ઉત્તરકુરુકે ચ મનુસ્સે અધિગ્ગણ્હન્તિ દેવે ચ તાવતિંસે. કતમેહિ તીહિ? સૂરા સતિમન્તો ઇધ બ્રહ્મચરિયવાસો’’તિ (અ. નિ. ૯.૨૧) ઇદં સુત્તં નિસ્સાય દ્વેપિ બ્રહ્મચરિયવાસા નત્થિ દેવેસૂતિ ઉપ્પન્નલદ્ધિવસેન પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. પુન દ્વિન્નમ્પિ બ્રહ્મચરિયાનં અન્તરાયિકધમ્મવસેનેવ સબ્બે દેવા જળાતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ. તત્થ હત્થસંવાચિકાતિ મૂગા વિય હત્થમુદ્ધાય વત્તારો. પરતો અત્થિ દેવેસૂતિ પુચ્છા પરવાદિસ્સ, મગ્ગભાવનં સન્ધાય પટિઞ્ઞા સકવાદિસ્સ. પટિઞ્ઞાય અધિપ્પાયં અસલ્લક્ખેત્વા પબ્બજ્જાવસેન અનુયોગો પરવાદિસ્સ.

૨૭૦. યત્થ નત્થિ પબ્બજ્જાતિ પઞ્હે ગિહીનઞ્ચેવ એકચ્ચાનઞ્ચ દેવાનં મગ્ગપટિલાભં સન્ધાય પટિક્ખેપો તસ્સેવ. પુન પુટ્ઠો પચ્ચન્તવાસિનો ચેવ અસઞ્ઞસત્તે ચ સન્ધાય પટિઞ્ઞા તસ્સેવ. યો પબ્બજતીતિઆદીસુ પુચ્છાસુપિ એસેવ નયો. પુન ‘‘અત્થિ દેવેસૂ’’તિ પઞ્હેપિ મગ્ગભાવનં સન્ધાયેવ પટિઞ્ઞા સકવાદિસ્સ, ‘‘સબ્બદેવેસૂ’’તિ વુત્તે અસઞ્ઞસત્તે સન્ધાય પટિક્ખેપો તસ્સેવ.

૨૭૧. મનુસ્સેસૂતિ ¶ પઞ્હદ્વયે જમ્બુદીપકે સન્ધાય પટિઞ્ઞા. પચ્ચન્તવાસિનો સન્ધાય પટિક્ખેપો વેદિતબ્બો.

અત્થિ યત્થ અત્થીતિ અત્થિ તે દેવા, અત્થિ વા સો પદેસો, યત્થ અત્થીતિ એવં સત્તપદેસવિભાગમુખેન વિસ્સજ્જનં સકવાદિસ્સ. ઇમિના નયેન સબ્બે એકન્તરિકપઞ્હા વેદિતબ્બા.

૨૭૨. સુત્તાનુયોગે ¶ કુહિં ફલુપ્પત્તીતિ તસ્સ અનાગામિનો અરહત્તફલુપ્પત્તિ કુહિન્તિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ. તત્થેવાતિ સુદ્ધાવાસેસૂતિ અત્થો.

હન્દ હીતિ કારણત્થે નિપાતો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યસ્મા અનાગામિપુગ્ગલો ઇધ લોકે ભાવિતેન મગ્ગેન તત્થ સુદ્ધાવાસેસુ ફલં સચ્છિકરોતિ, ન તત્થ અઞ્ઞં મગ્ગં ભાવેતિ, તસ્મા નત્થિ દેવેસુ બ્રહ્મચરિયવાસોતિ.

૨૭૩. ઇદાનિ ¶ યદિ અઞ્ઞત્થ ભાવિતેન મગ્ગેન અઞ્ઞત્થ ફલસચ્છિકિરિયા હોતિ, સોતાપન્નાદીનમ્પિ સિયાતિ એતમત્થં દસ્સેતું પુન અનાગામીતિઆદીનં સંસન્દનપુચ્છા સકવાદિસ્સ. તત્થ અનાગામિસ્સ ફલસચ્છિકિરિયાય પટિઞ્ઞા, સેસાનં ફલસચ્છિકિરિયાય પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ. ઇધ ભાવિતમગ્ગો હિ અનાગામી ઇધવિહાયનિટ્ઠો નામ હોતિ. સો ઇધ અનાગામિમગ્ગં ભાવેત્વા ‘‘ઓપપાતિકો તત્થપરિનિબ્બાયી’’તિ વચનતો ‘‘પુન મગ્ગભાવનં વિના ઉપપત્તિવસેનેવ અરહત્તફલં સચ્છિકરોતી’’તિ તસ્સ લદ્ધિ. સોતાપન્નસકદાગામિનો પન તત્થ મગ્ગં ભાવેત્વા તત્રુપપત્તિકા નામ હોન્તીતિ તેસં ઇધાગમનઞ્ઞેવ નત્થિ. ઇતિ સો અનાગામિસ્સ ફલસચ્છિકિરિયં પુટ્ઠો પટિજાનાતિ. ઇતરેસં પટિક્ખિપતિ.

અનાગામી પુગ્ગલો તત્થ ભાવિતેન મગ્ગેનાતિ પઞ્હે ‘‘અનાગામિનો તત્થ મગ્ગભાવનાવ નત્થી’’તિ લદ્ધિયા પટિક્ખિપતિ. મગ્ગો ચ ભાવીયતિ, ન ચ કિલેસા પહીયન્તીતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ ¶ , રૂપાવચરમગ્ગં સન્ધાય પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. રૂપાવચરમગ્ગેન હિ સો ઇધવિહાયનિટ્ઠો નામ જાતો.

અનાગામી પુગ્ગલો કતકરણીયોતિ પઞ્હે ‘‘ઓપપાતિકો તત્થપરિનિબ્બાયી’’તિ વચનતો ઉપપત્તિયાવસ્સ કતકરણીયાદિભાવં સન્ધાય પટિજાનાતિ. અરહાતિ પઞ્હે ઇધપરિનિબ્બાયિનો અરહતો વસેનેવ પટિક્ખિપતિ. પુન પુટ્ઠો તત્થપરિનિબ્બાયિનો વસેન પટિજાનાતિ.

અત્થિ અરહતો પુનબ્ભવોતિઆદીસુપિ તત્થપરિનિબ્બાયી ઇધપરિનિબ્બાયીનં વસેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. અપ્પટિવિદ્ધાકુપ્પોવ તત્થપરિનિબ્બાયતીતિ પુટ્ઠો ¶ ઇધેવ ભાવિતેન મગ્ગેન તસ્સ અકુપ્પપટિવેધં ઇચ્છન્તો પટિક્ખિપતિ.

યથા મિગોતિ પઠમં ઉદાહરણં પરવાદિસ્સ, દુતિયં સકવાદિસ્સ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૨૭૪. ઇદાનિ ઓધિસોકથા નામ હોતિ. તત્થ યે સોતાપન્નાદીનં નાનાભિસમયવસેન દુક્ખદસ્સનાદીહિ ઓધિસો ઓધિસો ¶ એકદેસેન એકદેસેન કિલેસપ્પહાનં ઇચ્છન્તિ સેય્યથાપિ એતરહિ સમ્મિતિયાદયો, તેસં તં લદ્ધિં ભિન્દિતું ઓધિસોતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. પુન અનુયોગો સકવાદિસ્સ, એકદેસેન સોતાપન્નાદિભાવસ્સ અભાવતો પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ. ઇમિના ઉપાયેન સબ્બવારેસુ અત્થો વેદિતબ્બોતિ.

૨૭૯. ઇદાનિ ¶ જહતિકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં ‘‘ઝાનલાભી પુથુજ્જનો સહ સચ્ચાભિસમયા અનાગામી નામ હોતિ, તસ્સ પુથુજ્જનકાલેયેવ કામરાગબ્યાપાદા પહીના’’તિ લદ્ધિ સેય્યથાપિ એતરહિ સમ્મિતિયાનં, તેસં તં લદ્ધિં ભિન્દિતું જહતિ પુથુજ્જનોતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, ઝાનવિક્ખમ્ભિતાનં પન તેસં પરિયુટ્ઠાનં અપસ્સન્તસ્સ પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. યસ્મા પન તેસં ઝાનવિક્ખમ્ભિતાનમ્પિ અનાગામિમગ્ગેનેવ અચ્ચન્તં ¶ પહાનં હોતિ, તસ્મા પુન અચ્ચન્તન્તિઆદિઅનુયોગો સકવાદિસ્સ, તથારૂપસ્સ પહાનસ્સ અભાવતો પટિક્ખેપો ઇતરસ્સ. વિક્ખમ્ભેતીતિ અચ્ચન્તવિક્ખમ્ભનમેવ સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ. તતો પરં અનાગામિમગ્ગટ્ઠેન સદ્ધિં પુથુજ્જનસંસન્દનં હોતિ. તં ઉત્તાનત્થમેવ.

૨૮૦. તતો પરં અનાગામિફલે સણ્ઠાતીતિ પુટ્ઠો ઝાનાનાગામિતં સન્ધાય પટિજાનાતિ. અરહત્તે સણ્ઠાતીતિ પુટ્ઠો દસ્સનમગ્ગેન ઉદ્ધમ્ભાગિયાનં પહાનાભાવતો પટિક્ખિપતિ.

અપુબ્બં અચરિમં તયો મગ્ગેતિ પુટ્ઠો તથારૂપાય ભાવનાય અભાવા પટિક્ખિપતિ. પુન પુટ્ઠો તિણ્ણં મગ્ગાનં કિચ્ચસબ્ભાવં સન્ધાય પટિજાનાતિ. સામઞ્ઞફલપુચ્છાસુપિ એસેવ નયો. કતમેન મગ્ગેનાતિ પુટ્ઠો અનાગામિમગ્ગેનાતિ ઝાનાનાગામિતં સન્ધાય વદતિ. પુન સંયોજનપ્પહાનં પુટ્ઠો તિણ્ણં અનાગામિમગ્ગેન તેસં કિલેસાનં અપ્પહેય્યત્તા પટિક્ખિપતિ. દુતિયં પુટ્ઠો પઠમમગ્ગસ્સેવ ¶ ઝાનાનાગામિમગ્ગભાવં સન્ધાય પટિજાનાતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૨૮૨. ઇદાનિ ¶ સબ્બમત્થીતિવાદકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં ‘‘યં કિઞ્ચિ રૂપં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં…પે… અયં વુચ્ચતિ રૂપક્ખન્ધો’’તિઆદિવચનતો (વિભ. ૨) ‘‘સબ્બેપિ અતીતાદિભેદા ધમ્મા ખન્ધસભાવં ન વિજહન્તિ, તસ્મા સબ્બં અત્થિયેવ નામા’’તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ એતરહિ સબ્બમત્થિવાદાનં, તેસં લદ્ધિવિસોધનત્થં સબ્બમત્થીતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, વુત્તપ્પકારાય લદ્ધિયા ઠત્વા પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. સબ્બથાતિ સબ્બસ્મિં સરીરે સબ્બમત્થીતિ પુચ્છતિ. સબ્બદાતિ સબ્બસ્મિં કાલે સબ્બમત્થીતિ પુચ્છતિ. સબ્બેન સબ્બન્તિ સબ્બેનાકારેન સબ્બમત્થીતિ પુચ્છતિ. સબ્બેસૂતિ સબ્બેસુ ધમ્મેસુ સબ્બમત્થીતિ પુચ્છતિ. અયોગન્તિ ¶ અયુત્તં. નાનાસભાવાનઞ્હિ યોગો હોતિ, ન એકસભાવસ્સ. ઇતિ ઇમસ્મિં પઞ્હે રૂપં વેદનાય, વેદનં વા રૂપેન અનાનં એકલક્ખણમેવ કત્વા સબ્બમત્થીતિ પુચ્છતિ. યમ્પિ નત્થિ તમ્પત્થીતિ યમ્પિ છટ્ઠખન્ધાદિકં સસવિસાણાદિકં વા કિઞ્ચિ નત્થીતિ સિદ્ધં, તમ્પિ તે અત્થીતિ પુચ્છતિ. સબ્બમત્થીતિ યા દિટ્ઠિ સા દિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠીતિ, યા દિટ્ઠિ સા દિટ્ઠિ સમ્માદિટ્ઠીતિ હેવમત્થીતિ ઇમિના ઇદં પુચ્છતિ – યા તે એસા સબ્બમત્થીતિ દિટ્ઠિ, સા દિટ્ઠિ અયાથાવકત્તા મિચ્છાદિટ્ઠીતિ એવં યા અમ્હાકં દિટ્ઠિ, સા દિટ્ઠિ યાથાવકત્તા સમ્માદિટ્ઠીતિ એવં તવ સમયે અત્થીતિ પુચ્છતિ. ઇતરો સબ્બેસુપિ એતેસુ નયેસુ વુત્તપ્પકારાય અત્થિતાય અભાવતો પટિક્ખિપતિ. ઇમેસુ પન સબ્બેસુપિ નયેસુ ‘‘આજાનાહિ નિગ્ગહ’’ન્તિ આદિં કત્વા સબ્બો કથામગ્ગભેદો વિત્થારતો વેદિતબ્બોતિ અયં તાવેત્થ વાદયુત્તિ.

૨૮૩-૨૮૪. ઇદાનિ ¶ અતીતં અત્થીતિ કાલસંસન્દનં હોતિ. તત્થ અતીતં અત્થીતિઆદિકં સુદ્ધિકસંસન્દનં. અતીતં રૂપં અત્થીતિઆદિકં ખન્ધવસેન કાલસંસન્દનં.

૨૮૫. પચ્ચુપ્પન્નં રૂપં અપ્પિયં કરિત્વાતિ અતીતાનાગતં પહાય પચ્ચુપ્પન્નરૂપમેવ અપ્પિયં ¶ અવિભજિતબ્બં કરિત્વા. રૂપભાવં જહતીતિપઞ્હે નિરુદ્ધસ્સાપિ રૂપસ્સ રૂપક્ખન્ધસઙ્ગહિતત્તા પટિક્ખિપતિ. રૂપભાવં ન જહતીતિ પટિલોમપઞ્હેપિ રૂપક્ખન્ધેન સઙ્ગહિતત્તાવ પટિજાનાતિ. ઓદાતં વત્થં અપ્પિયં કરિત્વાતિ એત્થ કિઞ્ચાપિ ન સબ્બં વત્થં ઓદાતં, ઇમિના પન વત્થન્તિ અવત્વા ‘‘ઓદાતં વત્થં અપ્પિયં કરિત્વા’’તિ વુત્તે સકવાદિના એકત્થતા અનુઞ્ઞાતા. ઓદાતભાવં જહતીતિ પઞ્હે વણ્ણવિગમં સન્ધાય પટિઞ્ઞા સકવાદિસ્સ. વત્થભાવં જહતીતિ એત્થ પન પઞ્ઞત્તિયા અવિગતત્તા પટિક્ખેપો તસ્સેવ. પટિલોમેપિ એસેવ નયો.

૨૮૬. અતીતં અતીતભાવં ન જહતીતિ પુટ્ઠો ‘‘યદિ જહેય્ય, અનાગતં વા પચ્ચુપ્પન્નં વા સિયા’’તિ મઞ્ઞમાનો પટિજાનાતિ. અનાગતં અનાગતભાવં ન જહતીતિ પુટ્ઠો પન ‘‘યદિ ન જહેય્ય, અનાગતમેવસ્સ ¶ , પચ્ચુપ્પન્નભાવં ન પાપુણેય્યા’’તિ મઞ્ઞમાનો પટિક્ખિપતિ. પચ્ચુપ્પન્નપઞ્હેપિ અતીતભાવં અનાપજ્જનદોસો સિયાતિ પટિક્ખિપતિ. અનુલોમપઞ્હેસુપિ ઇમિનાવ નયેન અત્થો વેદિતબ્બો.

૨૮૭. એવં સુદ્ધિકનયં વત્વા પુન ખન્ધવસેન દસ્સેતું અતીતં રૂપન્તિઆદિ વુત્તં. તં સબ્બં પાળિઅનુસારેનેવ સક્કા જાનિતું.

૨૮૮. ઇદાનિ ‘‘અતીતં ન્વત્થી’’તિઆદિ વચનસોધના હોતિ. તત્થ હઞ્ચિ અતીતં ન્વત્થીતિ યદિ અતીતં નો અત્થીતિ અત્થો. અતીતં ¶ અત્થીતિ મિચ્છાતિ અતીતઞ્ચ તં અત્થિ ચાતિ મિચ્છા એવ. તઞ્ઞેવ અનાગતં તં પચ્ચુપ્પન્નન્તિ પુટ્ઠો અનાગતક્ખણેયેવસ્સ પચ્ચુપ્પન્નતાય અભાવં સન્ધાય કાલનાનત્તેન પટિક્ખિપતિ.

દુતિયં પુટ્ઠો યં ઉપ્પાદતો પુબ્બે અનાગતં અહોસિ, તસ્સ ઉપ્પન્નકાલે પચ્ચુપ્પન્નત્તા પટિજાનાતિ. હુત્વા હોતિ હુત્વા હોતીતિ યદેતં તયા ‘‘અનાગતં હુત્વા પચ્ચુપ્પન્નં હોતી’’તિ વદતા તઞ્ઞેવ અનાગતં તં પચ્ચુપ્પન્નન્તિ લદ્ધિવસેન ‘‘અનાગતં વા પચ્ચુપ્પન્નં વા હુત્વા હોતી’’તિ ¶ વુત્તં. કિં તે તમ્પિ હુત્વા હોતીતિ? ઇતરો હુત્વા ભૂતસ્સ પુન હુત્વા અભાવતો ન હેવન્તિ પટિક્ખિપતિ.

દુતિયં પુટ્ઠો યસ્મા તં અનાગતં હુત્વા પચ્ચુપ્પન્નં હોન્તં ‘‘હુત્વા હોતી’’તિ સઙ્ખં ગતં, તસ્મા પટિજાનાતિ. અથ નં સકવાદી ‘‘યદિ તે તં અનાગતં હુત્વા પચ્ચુપ્પન્નં હોન્તં ‘હુત્વા હોતી’તિ સઙ્ખં ગતં, પુન હુત્વા હોતિ, યં અનાગતં ન હુત્વા પચ્ચુપ્પન્નં ન હોન્તં ‘ન હુત્વા ન હોતી’તિ સઙ્ખં ગતં સસવિસાણં, કિં તે તમ્પિ પુન ન હુત્વા ન હોતી’’તિઅધિપ્પાયેન ન હુત્વા ન હોતિ ન હુત્વા ન હોતીતિ પઞ્હં પુચ્છતિ. ઇતરો ‘‘યં નત્થિ, તં નત્થિતાય, એવ અનાગતં ન હુત્વા પચ્ચુપ્પન્નં ન હોતીતિ નહુત્વાનહોતિ નામ તાવ હોતુ, પુન નહુત્વાનહોતિભાવો પનસ્સ કુતો’’તિ મઞ્ઞમાનો પટિક્ખિપતિ. તઞ્ઞેવ પચ્ચુપ્પન્નં તં અતીતન્તિ પઞ્હેપિ પચ્ચુપ્પન્નક્ખણેયેવસ્સ અતીતતાય અભાવં સન્ધાય કાલનાનત્તા પટિક્ખિપતિ.

દુતિયપઞ્હે ¶ પુટ્ઠો યં અતીતભાવતો પુબ્બે પચ્ચુપ્પન્નં અહોસિ, તસ્સેવ અતીતત્તા પટિજાનાતિ. હુત્વા હોતિ હુત્વા હોતીતિ યદેતં તયા ‘‘પચ્ચુપ્પન્નં હુત્વા અતીતં હોતી’’તિ વદતા ‘‘તઞ્ઞેવ પચ્ચુપ્પન્નં તં અતીત’’ન્તિ લદ્ધિવસેન ‘‘પચ્ચુપ્પન્નં વા અતીતં વા હુત્વા હોતી’’તિ વુત્તં, કિં તે તમ્પિ હુત્વા હોતીતિ? ઇતરો હુત્વા ભૂતસ્સ પુન હુત્વા અભાવતો ન હેવન્તિ પટિક્ખિપતિ.

દુતિયપઞ્હે યસ્મા તં પચ્ચુપ્પન્નં હુત્વા અતીતં હોન્તં ‘‘હુત્વા હોતી’’તિ સઙ્ખં ગતં, તસ્મા પટિજાનાતિ ¶ . અથ નં સકવાદી ‘‘યદિ તે તઞ્ઞેવ પચ્ચુપ્પન્નં હુત્વા અતીતં હોન્તં ‘હુત્વા હોતી’તિ સઙ્ખં ગતં, પુન હુત્વા હોતિ, યં પચ્ચુપ્પન્નં ન હુત્વા અતીતં ન હોન્તં ‘ન હુત્વા ન હોતી’તિ સઙ્ખં ગતં સસવિસાણં, કિં તે તમ્પિ પુન ન હુત્વા ન હોતી’’તિ અધિપ્પાયેન ન હુત્વા ન હોતિ ન હુત્વા ન હોતીતિ પઞ્હં પુચ્છતિ. ઇતરો ‘‘યં નત્થિ, તં નત્થિતાય એવ પચ્ચુપ્પન્નં ન હુત્વા અતીતં ન હોતીતિ નહુત્વાનહોતિ નામ તાવ હોતુ. પુન નહુત્વાનહોતિભાવો પનસ્સ કુતો’’તિ મઞ્ઞમાનો પટિક્ખિપતિ. ઉભયં એકતો કત્વા આગતે તતિયપઞ્હેપિ ઇમિનાવુપાયેન યોજના કાતબ્બા.

અપરો ¶ નયો – યદિ તઞ્ઞેવ અનાગતં તં પચ્ચુપ્પન્નં, અનાગતસ્સ પચ્ચુપ્પન્ને વુત્તો હોતિભાવો, પચ્ચુપ્પન્નસ્સ ચ અનાગતે વુત્તો હુત્વાભાવો આપજ્જતિ. એવં સન્તે અનાગતમ્પિ હુત્વાહોતિ નામ. પચ્ચુપ્પન્નમ્પિ હુત્વાહોતિયેવ નામ. તેન તં પુચ્છામ – ‘‘કિં તે એતેસુ એકેકં હુત્વા હોતિ હુત્વા હોતી’’તિ? ઇતરો – ‘‘તઞ્ઞેવ અનાગતં તં પચ્ચુપ્પન્ન’’ન્તિ પઞ્હે પટિક્ખિત્તનયેનેવ પટિક્ખિપિત્વા પુન પુટ્ઠો દુતિયે પઞ્હે પટિઞ્ઞાતનયેનેવ પટિજાનાતિ. અથ નં સકવાદી ‘‘તઞ્ઞેવ અનાગતં તં પચ્ચુપ્પન્ન’’ન્તિ પઞ્હાવસેન તેસુ એકેકં હુત્વા હોતિ હુત્વા હોતીતિ પટિજાનન્તં પુરિમં પટિક્ખિત્તપઞ્હં પરિવત્તિત્વા પુચ્છન્તો ન હુત્વા ન હોતિ ન હુત્વા ન હોતીતિ પુચ્છતિ. તસ્સત્થો – નનુ ‘‘તયા તઞ્ઞેવ અનાગતં તં પચ્ચુપ્પન્ન’’ન્તિ વુત્તે પઠમપઞ્હં પટિક્ખિપન્તેન અનાગતસ્સ હોતિભાવો પચ્ચુપ્પન્નસ્સ ચ હુત્વાભાવો પટિક્ખિત્તોતિ. તેન અનાગતં ન હોતિ નામ, પચ્ચુપ્પન્નં ન હુત્વા નામ.

દુતિયપઞ્હે ¶ ચ તઞ્ઞેવ અનાગતં તં પચ્ચુપ્પન્નન્તિ પટિઞ્ઞાતં. એવં સન્તે અનાગતમ્પિ ન હુત્વા ન હોતિ નામ. પચ્ચુપ્પન્નમ્પિ ન હુત્વા ન હોતિયેવ નામ. તેન તં પુચ્છામ – ‘‘કિં તે એતેસુ એકેકં ન હુત્વા ન હોતિ ન હુત્વા ન હોતી’’તિ? પરવાદી સબ્બતો અન્ધકારેન પરિયોનદ્ધો વિય તેસં નહુત્વાનહોતિભાવં અપસ્સન્તો ન હેવન્તિ પટિક્ખિપતિ.

દુતિયવારેપિ યદિ તઞ્ઞેવ ¶ પચ્ચુપ્પન્નં તં અતીતં, પચ્ચુપ્પન્નસ્સ અતીતે વુત્તો હોતિભાવો, અતીતસ્સ ચ પચ્ચુપ્પન્ને વુત્તો હુત્વાભાવો આપજ્જતિ, એવં સન્તે પચ્ચુપ્પન્નમ્પિ હુત્વાહોતિ નામ, અતીતમ્પિ હુત્વાહોતિયેવ નામ. તેન તં પુચ્છામ – ‘‘કિં તે એતેસુ એકેકં હુત્વા હોતિ હુત્વા હોતી’’તિ? ઇતરો તઞ્ઞેવ પચ્ચુપ્પન્નં તં અતીતન્તિપઞ્હે પટિક્ખિત્તનયેનેવ પટિક્ખિપિત્વા પુન પુટ્ઠો દુતિયપઞ્હે પટિઞ્ઞાતનયેનેવ પટિજાનાતિ. અથ નં સકવાદી ‘‘તઞ્ઞેવ પચ્ચુપ્પન્નં તં અતીત’’ન્તિ પઞ્હાવસેન તેસુ એકેકં હુત્વા હોતિ હુત્વા હોતીતિ પટિજાનન્તં પુરિમં પટિક્ખિત્તપઞ્હં પરિવત્તિત્વા પુચ્છન્તો ન હુત્વા ન હોતિ ન હુત્વા ન હોતીતિ પુચ્છતિ. તસ્સત્થો – નનુ તયા તઞ્ઞેવ પચ્ચુપ્પન્નં તં અતીતન્તિ વુત્તે પઠમપઞ્હં પટિક્ખિપન્તેન પચ્ચુપ્પન્નસ્સ હોતિભાવો, અતીતસ્સ ચ હુત્વાભાવો પટિક્ખિત્તોતિ. તેન પચ્ચુપ્પન્નં નહોતિ નામ. અતીતં નહુત્વા નામ.

દુતિયપઞ્હે ચ તે ‘‘તઞ્ઞેવ પચ્ચુપ્પન્નં તં અતીત’’ન્તિ પટિઞ્ઞાતં. એવં સન્તે પચ્ચુપ્પન્નમ્પિ ¶ ન હુત્વા ન હોતિ નામ, અતીતમ્પિ ન હુત્વા ન હોતિયેવ નામ. તેન તં પુચ્છામ – ‘‘કિં તે એતેસુ એકેકં ન હુત્વા ન હોતિ, ન હુત્વા ન હોતી’’તિ. પરવાદી સબ્બતો અન્ધકારેન પરિયોનદ્ધો વિય તેસં નહુત્વાનહોતિભાવં અપસ્સન્તો ન હેવન્તિ પટિક્ખિપતિ.

તતિયવારેપિ યદિ તઞ્ઞેવ અનાગતં તં પચ્ચુપ્પન્નં તં અતીતં; અનાગતપચ્ચુપ્પન્નાનં પચ્ચુપ્પન્નાતીતેસુ વુત્તો હોતિભાવો, પચ્ચુપ્પન્નાતીતાનઞ્ચ અનાગતપચ્ચુપ્પન્નેસુ વુત્તો હુત્વાભાવો આપજ્જતિ. એવં સન્તે અનાગતમ્પિ હુત્વાહોતિ નામ. પચ્ચુપ્પન્નમ્પિ અતીતમ્પિ હુત્વા હોતિયેવ નામ. તેન તં પુચ્છામ – ‘‘કિં તે તીસુપિ એતેસુ એકેકં હુત્વા હોતિ ¶ હુત્વા હોતી’’તિ? ઇતરો ‘‘તઞ્ઞેવ અનાગતં, તં પચ્ચુપ્પન્નં, તં અતીત’’ન્તિપઞ્હે પટિક્ખિત્તનયેનેવ પટિક્ખિપિત્વા પુન પુટ્ઠો દુતિયપઞ્હે પટિઞ્ઞાતનયેનેવ પટિજાનાતિ. અથ નં સકવાદી ‘‘તઞ્ઞેવ અનાગતં, તં પચ્ચુપ્પન્નં, તં અતીત’’ન્તિ પઞ્હાવસેન તેસુ એકેકં હુત્વા હોતિ, હુત્વા હોતીતિ પટિજાનન્તં પુરિમં પટિક્ખિત્તપઞ્હં પરિવત્તિત્વા પુચ્છન્તો ન હુત્વા ન હોતિ ન હુત્વા ન હોતીતિ પુચ્છતિ. તસ્સત્થો ¶ – નનુ તયા તઞ્ઞેવ અનાગતં, તં પચ્ચુપ્પન્નં, તં અતીતન્તિ વુત્તે પઠમપઞ્હં પટિક્ખિપન્તેન અનાગતપચ્ચુપ્પન્નાનં હોતિભાવો; પચ્ચુપ્પન્નાતીતાનઞ્ચ હુત્વાભાવો પટિક્ખિત્તોતિ? તેન અનાગતં પચ્ચુપ્પન્નઞ્ચ ન હોતિ નામ. પચ્ચુપ્પન્નઞ્ચ અતીતઞ્ચ ન હુત્વા નામ.

દુતિયપઞ્હે ચ તે ‘‘તઞ્ઞેવ અનાગતં, તં પચ્ચુપ્પન્નં, તં અતીત’’ન્તિ પટિઞ્ઞાતં. એવં સન્તે અનાગતમ્પિ ન હુત્વા ન હોતિ નામ, પચ્ચુપ્પન્નમ્પિ અતીતમ્પિ ન હુત્વા ન હોતિયેવ નામ. તેન તં પુચ્છામ – ‘‘કિં તે એતેસુ એકેકં ન હુત્વા ન હોતિ ન હુત્વા ન હોતી’’તિ? પરવાદી સબ્બતો અન્ધકારેન પરિયોનદ્ધો વિય તેસં ન હુત્વા ન હોતિભાવં અપસ્સન્તો ન હેવન્તિ પટિક્ખિપતીતિ. નિગ્ગહાદીનિ પનેત્થ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ યોજેતબ્બાનિ.

૨૮૯. અતીતં ¶ ચક્ખુ અત્થીતિઆદીસુપિ ચક્ખાદિભાવાવિજહનેનેવ અત્થિતં પટિજાનાતિ. પસ્સતીતિઆદીનિ પુટ્ઠો પન તેસં વિઞ્ઞાણાનં કિચ્ચાભાવવસેન પટિક્ખિપતિ.

૨૯૦. તેન ઞાણેન ઞાણકરણીયં કરોતીતિ પઞ્હે તસ્સ ઞાણસ્સ નિરુદ્ધત્તા કિચ્ચભાવમસ્સ અપસ્સન્તો પટિક્ખિપતિ. પુન પુટ્ઠો અતીતારમ્મણં પચ્ચુપ્પન્નં ઞાણં અતીતાનં ધમ્માનં જાનનતો અતીતં ઞાણન્તિ ¶ લેસેન પચ્ચુપ્પન્નમેવ ‘‘અતીતં ઞાણ’’ન્તિ કત્વા તેન ઞાણેન ઞાણકરણીયસ્સ અત્થિતાય પટિજાનાતિ. અથસ્સ સકવાદી લેસોકાસં અદત્વા તેન ઞાણેન દુક્ખં પરિજાનાતીતિઆદિમાહ. ઇતરો અતીતારમ્મણેનેવ ઞાણેન ઇમેસં ચતુન્નં કિચ્ચાનં અભાવા ¶ પટિક્ખિપતિ. અનાગતપઞ્હેપિ એસેવ નયો. પચ્ચુપ્પન્નપઞ્હો ચેવ સંસન્દનપઞ્હો ચ ઉત્તાનત્થાયેવ.

૨૯૧. અરહતો અતીતો રાગો અત્થીતિઆદીસુપિ રાગાદિભાવાવિજહન્તો એવં પટિજાનાતિ. સરાગોતિઆદીસુ સુત્તવિરોધભયેન ચેવ યુત્તિવિરોધભયેન ચ પટિક્ખિપતિ.

૨૯૫. એવં સબ્બમ્પિ પાળિઅનુસારેનેવ વિદિત્વા પરતો અત્થિ સિયા અતીતં, સિયા ન્વાતીતન્તિ એત્થ એવમત્થો વેદિતબ્બો. યં અતીતમેવ અત્થિ, તં અતીતં. યં પચ્ચુપ્પન્નાનાગતં અત્થિ, તં નો અત્થિ, તં નો અતીતં. તેનાતીતં ન્વાતીતં, ન્વાતીતં અતીતન્તિ તેન કારણેન અતીતં નો અતીતં, નો અતીતં અતીતન્તિ. અનાગતપચ્ચુપ્પન્નપુચ્છાસુપિ એસેવ નયો.

૨૯૬. ન ¶ વત્તબ્બં ‘‘અતીતં અત્થિ અનાગતં અત્થી’’તિ સુત્તસાધનાય પુચ્છા પરવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા સકવાદિસ્સ. પુન અત્તનો લદ્ધિં નિસ્સાય યંકિઞ્ચિ, ભિક્ખવે, રૂપન્તિ અનુયોગો પરવાદિસ્સેવ. દુતિયનયે પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. એવં સબ્બત્થ પુચ્છા ચ પટિઞ્ઞા ચ વેદિતબ્બા. યં પનેતં પરવાદિના અનાગતસ્સ અત્થિભાવસાધનત્થં ‘‘નનુ વુત્તં ભગવતા કબળીકારે, ચે, ભિક્ખવે’’તિ સુત્તસ્સ પરિયોસાને અત્થિ તત્થ આયતિં પુનબ્ભવાભિનિબ્બત્તીતિઆદિ દસ્સિતં ન તં અનાગતસ્સ અત્થિભાવસાધકં ¶ . તઞ્હિ હેતૂનં પરિનિટ્ઠિતત્તા અવસ્સં ભાવિતં સન્ધાય તત્થ વુત્તં. અયં સુત્તાધિપ્પાયો. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

સબ્બમત્થીતિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૯૭. ઇદાનિ ‘‘અતીતં ખન્ધા’’તિઆદિકથા હોતિ. તત્થ ખન્ધાદિભાવાવિજહનતો અતીતાનાગતાનં અત્થિતં ઇચ્છન્તસ્સ અતીતં ખન્ધાતિ પુચ્છા પરવાદિસ્સ, અતીતસ્સ ખન્ધસઙ્ગહિતત્તા આમન્તાતિ પટિઞ્ઞા સકવાદિસ્સ. પુન અતીતં ¶ નત્થીતિ પુચ્છા પરવાદિસ્સ, તસ્સ નિરુત્તિપથસુત્તેન અત્થિતાય વારિતત્તા પટિક્ખેપો સકવાદિસ્સ. આયતનધાતુપુચ્છાસુપિ અનાગતપઞ્હેસુપિ પચ્ચુપ્પન્નેન સદ્ધિં સંસન્દિત્વા અનુલોમપટિલોમતો આગતપઞ્હેસુપિ ‘‘અતીતં રૂપ’’ન્તિઆદિપઞ્હેસુપિ ઇમિનાવુપાયેન અત્થો વેદિતબ્બો.

૨૯૮. સુત્તસાધને ¶ પન ન વત્તબ્બન્તિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ. તત્થ નત્થિ ચેતેતિ નત્થિ ચ એતે ધમ્માતિ અત્થો. ખન્ધાદિભાવે સતિ નત્થિતં અનિચ્છન્તસ્સ આમન્તાતિ પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ, અથ નેસં નત્થિભાવસાધનત્થં સુત્તાહરણં સકવાદિસ્સ. દુતિયપુચ્છાપિ પરવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા સકવાદિસ્સ, સુત્તાહરણં પરવાદિસ્સ. તં પન નેસં ખન્ધાદિભાવમેવ સાધેતિ, ન અત્થિભાવન્તિ આહટમ્પિ અનાહટસદિસમેવાતિ.

૨૯૯. ઇદાનિ ¶ એકચ્ચં અત્થીતિ કથા હોતિ. તત્થ યે ‘‘એકચ્ચં અતીતં અત્થી’’તિ મઞ્ઞન્તિ, સેય્યથાપિ કસ્સપિકા; તેસં લદ્ધિભિન્દનત્થં અતીતં અત્થીતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, એકચ્ચં અત્થીતિ વિસ્સજ્જનં પરવાદિસ્સ. અયઞ્હિ અધિપ્પાયો – અવિપક્કવિપાકં અત્થિ, વિપક્કવિપાકં નત્થીતિ. એકચ્ચં નિરુદ્ધન્તિ અનુયોગો સકવાદિસ્સ. તસ્સત્થો – યદિ તે અતીતં એકચ્ચં અત્થિ એકચ્ચં નત્થિ, એવં સન્તે એકચ્ચં અતીતં નિરુદ્ધં, એકચ્ચં અતીતં અનિરુદ્ધં, તથેવ ઠિતન્તિ આપજ્જતિ. વિગતન્તિઆદીસુપિ એસેવ નયો.

અવિપક્કવિપાકધમ્મા એકચ્ચેતિ ઇદં યસ્મા યેસં સો અવિપક્કવિપાકાનં અત્થિતં ઇચ્છતિ, તેપિ અતીતાયેવ. તસ્મા યથા તે અતીતં એકચ્ચં અત્થિ, કિં તથા અવિપક્કવિપાકાપિ ધમ્મા ¶ એકચ્ચે અત્થી એકચ્ચે નત્થીતિ ચોદેતું વુત્તં. વિપક્કવિપાકાતિ ઇદં યેસં સો નત્થિતં ઇચ્છતિ, તેસં વસેન ચોદેતું વુત્તં. અવિપાકાતિ ઇદં અબ્યાકતાનં વસેન ચોદેતું વુત્તં. ઇતિ ઇમેસં તિણ્ણં રાસીનં વસેન સબ્બેસુ અનુલોમપટિલોમેસુ પટિઞ્ઞા ચ ¶ પટિક્ખેપો ચ વેદિતબ્બા. અતીતા એકદેસં વિપક્કવિપાકા, એકદેસં અવિપક્કવિપાકાતિ વિપ્પકતવિપાકા વુચ્ચન્તિ. યેન હિ કમ્મેન પટિસન્ધિ નિબ્બત્તિતા, ભવઙ્ગમ્પિ ચુતિપિ તસ્સેવ વિપાકો. તસ્મા પટિસન્ધિતો યાવ ચુતિ, તાવ તં વિપ્પકતવિપાકં નામ હોતિ. તથારૂપે ધમ્મે સન્ધાયેતં વુત્તં.

વિપચ્ચિસ્સન્તીતિ કત્વા તે અત્થીતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ. યથા ધમ્મધરસ્સ પુગ્ગલસ્સ નિદ્દાયન્તસ્સાપિ બહુપવત્તિનો ધમ્મા અત્થીતિ વુચ્ચન્તિ, એવં લોકવોહારવસેન અત્થિતં સન્ધાય પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. વિપચ્ચિસ્સન્તીતિ કત્વા પચ્ચુપન્નાતિ દુતિયપઞ્હે ‘‘કમ્માનં અવિનાસસઙ્ખાતો કમ્મૂપચયો નામેકો અત્થી’’તિ લદ્ધિયં ઠત્વા પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ.

૩૦૦. અનાગતં ¶ અત્થીતિઆદીસુપિ એકચ્ચં અત્થીતિ ઉપ્પાદિનો ધમ્મે સન્ધાય વદતિ. સેસં સબ્બત્થ હેટ્ઠા વુત્તનયત્તા ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૩૦૧. ઇદાનિ સતિપટ્ઠાનકથા હોતિ. ‘‘તત્થ – ચતુન્નં, ભિક્ખવે, સતિપટ્ઠાનાનં સમુદયઞ્ચ અત્થઙ્ગમઞ્ચ દેસેસ્સામી’’તિ (સં. નિ. ૫.૪૦૮) સતિપટ્ઠાનસંયુત્તે વુત્તનયેનેવ યેસં કાયાદયો સતિયા આરમ્મણધમ્મે ગહેત્વા ‘‘સબ્બે ધમ્મા સતિપટ્ઠાના’’તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ એતરહિ અન્ધકાનં. અન્ધકા નામ પુબ્બસેલિયા, અપરસેલિયા, રાજગિરિયા, સિદ્ધત્થિકાતિ ઇમે પચ્છા ઉપ્પન્નનિકાયા. તેસં લદ્ધિવિવેચનત્થં પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. તત્થ યસ્મા ‘‘પતિટ્ઠાતિ એતેસૂતિ પટ્ઠાના ¶ . કા પતિટ્ઠાતિ? સતિ. સતિયા પટ્ઠાના સતિપટ્ઠાના’’તિ ઇમિના અત્થેન સતિગોચરાપિ સતિપટ્ઠાના. ‘‘પતિટ્ઠહન્તીતિ પટ્ઠાના. કા ¶ પતિટ્ઠહન્તિ? સતિયો. સતિયોવ પટ્ઠાના સતિપટ્ઠાના’’તિ ઇમિના અત્થેન સતિયોવ સતિપટ્ઠાના. તસ્મા દ્વેપિ વાદા પરિયાયેન યુજ્જન્તિ. યે પન તં પરિયાયં પહાય એકન્તેનેવ ‘‘સબ્બે ધમ્મા સતિપટ્ઠાના’’તિ વદન્તિ, તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, આરમ્મણવસેન પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. સબ્બે ધમ્મા સતીતિ અનુયુત્તસ્સ પન સબ્બેસં સતિસભાવાભાવતો પટિક્ખેપો તસ્સેવ. તત્થ ખયગામીતિઆદીનિ મગ્ગવિસેસનાનિ. એકાયનમગ્ગો હિ કિલેસાનં ખયભૂતં નિબ્બાનં ગચ્છતીતિ ખયગામી. ચત્તારિ સચ્ચાનિ બુજ્ઝન્તો ગચ્છતીતિ બોધગામી. વટ્ટં અપચિનન્તો ગચ્છતીતિ અપચયગામી. એવમેતેહિ પદેહિ ‘‘કિં તે સબ્બે ધમ્મા એવરૂપો તે એકાયનો મગ્ગો હોતી’’તિ પુચ્છતિ. અનાસવા અસંયોજનિયાતિઆદીનિપિ લોકુત્તરભાવં પુચ્છનત્થાય વુત્તાનિ. બુદ્ધાનુસ્સતીતિઆદીનિ પભેદપુચ્છાવસેન વુત્તાનિ.

ચક્ખાયતનં ¶ સતિપટ્ઠાનન્તિઆદિ સબ્બધમ્માનં પભેદપુચ્છાવસેન વુત્તં. તત્થાપિ સતિવસેન પટિક્ખેપો, આરમ્મણવસેન પટિઞ્ઞાતિ. એવં સબ્બપઞ્હેસુ અત્થો વેદિતબ્બો. સુત્તસાધના ઉત્તાનત્થાયેવાતિ.

સતિપટ્ઠાનકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૦૪. ઇદાનિ હેવત્થિકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં ‘‘સબ્બેપિ અતીતાદિભેદા ધમ્મા રૂપાદિવસેન અત્થિ, અતીતં અનાગતપચ્ચુપ્પન્નવસેન, અનાગતપચ્ચુપ્પન્નાનિ વા અતીતાદિવસેન નત્થિ; તસ્મા સબ્બમેવિદં એવં અત્થિ એવં નત્થી’’તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ એતરહિ વુત્તપ્પભેદાનં અન્ધકાનં; તે સન્ધાય અતીતં અત્થીતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ. હેવત્થિ હેવ નત્થીતિ વિસ્સજ્જનં પરવાદિસ્સ. તત્થ હેવાતિ એવં ¶ . અથ નં સકવાદી ‘‘યદિ અતીતોવ એવં અત્થિ, એવં નત્થીતિ લદ્ધિ, એવં સન્તે સોયેવ અત્થિ, સોયેવ નત્થિ નામા’’તિ પુચ્છન્તો સેવત્થિ, સેવ નત્થીતિ આહ. ઇતરો તેનેવ સભાવેન અત્થિતં, તેનેવ નત્થિતં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ. દુતિયં પુટ્ઠો ¶ સકભાવેનેવ અત્થિતં, પરભાવેનેવ નત્થિતં સન્ધાય પટિજાનાતિ. તતો પરં અત્થટ્ઠો નત્થટ્ઠોતિ અત્થિસભાવો નત્થિસભાવો નામ હોતીતિ પુચ્છતિ. ઇમિનાવુપાયેન સબ્બવારેસુ અત્થો વેદિતબ્બો. પરિયોસાને પન ‘‘તેન હિ અતીતં હેવત્થિ, હેવ નત્થી’’તિ ચ ‘‘તેન હિ રૂપં હેવત્થિ, હેવ નત્થી’’તિ ચાતિઆદીનિ વત્વા કિઞ્ચાપિ પરવાદિના લદ્ધિ પતિટ્ઠાપિતા, અયોનિસો પતિટ્ઠાપિતત્તા પનેસા અપ્પતિટ્ઠાપિતાયેવાતિ.

૩૦૭. ઇદાનિ ¶ ¶ પરૂપહારકથા નામ હોતિ. તત્થ યે અરહત્તં પટિજાનન્તાનં અપ્પત્તે પત્તસઞ્ઞીનં અધિમાનિકાનં કુહકાનં વા અરહત્તં પટિજાનન્તાનં સુક્કવિસ્સટ્ઠિં દિસ્વા ‘‘મારકાયિકા દેવતા અરહતો અસુચિં ઉપસંહરન્તી’’તિ મઞ્ઞન્તિ; સેય્યથાપિ એતરહિ પુબ્બસેલિયા ચ અપરસેલિયા ચ; તે સન્ધાય અત્થિ અરહતોતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. ઇદાનિ યસ્મા સુક્કવિસ્સટ્ઠિ નામ રાગસમુટ્ઠાના હોતિ, તસ્મા અત્થિ અરહતો રાગોતિ અનુયોગો આરદ્ધો. સો સબ્બોપિ ઉત્તાનત્થોયેવ.

મારકાયિકા દેવતા અત્તનોતિઆદિપઞ્હે યસ્મા તાસં દેવતાનં સુક્કવિસ્સટ્ઠિ નામ નત્થિ, અઞ્ઞેસમ્પિ સુક્કં ગહેત્વા ન ઉપસંહરન્તિ, અરહતો પન સુક્કમેવ નત્થિ, તસ્મા ન હેવન્તિ પટિક્ખિપતિ.

નેવ અત્તનોતિપઞ્હે પન નિમ્મિનિત્વા ઉપસંહરન્તીતિ લદ્ધિયા પટિજાનાતિ. લોમકૂપેહીતિપઞ્હે સપ્પિતેલાનં વિય લોમકૂપેહિ ઉપસંહરણાભાવં દિસ્વા પટિક્ખિપતિ.

૩૦૮. હન્દ ¶ હીતિ વચસાયત્થે નિપાતો. ‘‘અરહા નુ ખો અહં, નો’’તિ એવં વિમતિં ગાહયિસ્સામાતિ એવં વચસાયં કત્વા ઉપસંહરન્તીતિ અત્થો. અત્થિ અરહતો વિમતીતિ પુટ્ઠો અટ્ઠવત્થુકં વિચિકિચ્છં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ, દુતિયં પુટ્ઠો ઇત્થિપુરિસાનં નામગોત્તાદીસુ સન્નિટ્ઠાનાભાવં સન્ધાય પટિજાનાતિ.

૩૦૯. અત્થિ તસ્સ આસયોતિ તસ્સ સુક્કસ્સ ઉચ્ચારપસ્સાવાનં વિય પતિટ્ઠાનોકાસો અત્થીતિ પુચ્છતિ.

૩૧૨. સધમ્મકુસલસ્સાતિ અત્તનો અરહત્તધમ્મમત્તેયેવ કુસલસ્સ. પઞ્ઞાવિમુત્તં સન્ધાયેવં ¶ વદતિ. પરધમ્મકુસલસ્સાતિ સધમ્મતો પરસ્મિં ¶ અટ્ઠસમાપત્તિધમ્મેપિ કુસલસ્સ. ઉભતોભાગવિમુત્તં સન્ધાયેવં વદતિ. સેસમેત્થ પાળિઅનુસારેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

૩૧૪. ઇદાનિ અઞ્ઞાણં, કઙ્ખા, પરવિતરણાતિ તિસ્સો કથા નામ હોન્તિ. તત્થ યેસં ‘‘અરહતો ઇત્થિપુરિસાદીનં નામગોત્તાદીસુ ઞાણપ્પવત્તિયા અભાવેન અત્થિ અઞ્ઞાણં, તત્થેવ સન્નિટ્ઠાનાભાવેન અત્થિ કઙ્ખા. યસ્મા ચ નેસં તાનિ વત્થૂનિ પરે વિતરન્તિ પકાસેન્તિ આચિક્ખન્તિ, તસ્મા નેસં અત્થિ પરવિતરણા’’તિ ઇમા લદ્ધિયો, સેય્યથાપિ એતરહિ પુબ્બસેલિયાદીનં; તેસં તા લદ્ધિયો ભિન્દિતું તીસુપિ કથાસુ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ચ પટિક્ખેપો ચ ઇતરસ્સ. તત્થ સબ્બેસુપિ પઞ્હેસુ ચેવ વિસ્સજ્જનેસુ ચ પાળિં અનુગન્ત્વાવ અત્થો વેદિતબ્બોતિ.

૩૨૬. ઇદાનિ ¶ વચીભેદકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં ‘‘સોતાપત્તિમગ્ગક્ખણે પઠમં ઝાનં સમાપન્નસ્સ દુક્ખન્તિ વાચા ભિજ્જતી’’તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ એતરહિ પુબ્બસેલિયાદીનં; તે સન્ધાય સમાપન્નસ્સ અત્થિ વચીભેદોતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, લદ્ધિયં ઠત્વા પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. પુન સબ્બત્થાતિ તયો ભવે સન્ધાય પુટ્ઠો અરૂપં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ. સબ્બદાતિ ¶ કાલવસેન પુટ્ઠો પઠમમગ્ગક્ખણે પઠમજ્ઝાનિકસમાપત્તિતો અઞ્ઞં સબ્બં સમાપત્તિકાલં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ. સબ્બેસં સમાપન્નાનન્તિ પુટ્ઠો લોકિયસમાપત્તિયો સમાપન્ને સન્ધાય પટિક્ખિપતિ. સબ્બસમાપત્તીસૂતિ પુટ્ઠો દુતિયજ્ઝાનાદિકં લોકુત્તરં સબ્બઞ્ચ લોકિયસમાપત્તિં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ.

કાયભેદોતિ ¶ અભિક્કમાદિવસેન પવત્તકાયવિઞ્ઞત્તિ. ઇદં ‘‘યાનિ ચિત્તાનિ વચીવિઞ્ઞત્તિં સમુટ્ઠાપેન્તિ, તાનેવ કાયવિઞ્ઞત્તિં. એવં સન્તે કસ્મા કાયભેદોપિ ન હોતી’’તિ ચોદનત્થં પુચ્છતિ. ઇતરો લદ્ધિવસેન પટિક્ખિપતિ ચેવ પટિજાનાતિ ચ. ઇદાનિ યદિ સો મગ્ગક્ખણે ‘‘દુક્ખ’’ન્તિ વાચં ભાસતિ, ‘‘સમુદયો’’તિઆદિકમ્પિ ભાસેય્ય. યદિ વા તં ન ભાસતિ, ઇતરમ્પિ ન ભાસેય્યાતિ ચોદનત્થં દુક્ખન્તિ જાનન્તોતિઆદયો પઞ્હા વુત્તા. ઇતરો પન અત્તનો લદ્ધિવસેનેવ પટિજાનાતિ ચેવ પટિક્ખિપતિ ચ. લોકુત્તરં પઠમજ્ઝાનં સમાપન્નો દુક્ખદુક્ખન્તિ વિપસ્સતીતિ હિસ્સ લદ્ધિ.

૩૨૮. ઞાણન્તિ લોકુત્તરં ચતુસચ્ચઞાણં. સોતન્તિ સોતવિઞ્ઞાણં અધિપ્પેતં, યેન તં સદ્દં સુણાતિ. દ્વિન્નં ફસ્સાનન્તિ સોતસમ્ફસ્સમનોસમ્ફસ્સાનં.

૩૨૯. નો વત રે વત્તબ્બેતિ યદિ અવિસેસેન યંકિઞ્ચિ સમાપન્નસ્સ નત્થિ વચીભેદો, ન અવિસેસેન વત્તબ્બં ‘‘સમાપન્નસ્સ અત્થિ વચીભેદો’’તિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ સદ્ધિં સુત્તસાધનાય. યં પનેતેન ‘‘સિખિસ્સ આનન્દ, ભગવતો’’તિ પરિયોસાને સુત્તં આભતં, તત્થ યેન સમાપત્તિચિત્તેન સો વચીભેદો સમુટ્ઠિતો, કાયભેદોપિ તેન સમુટ્ઠાતિયેવ, ન ચ તં લોકુત્તરં પઠમજ્ઝાનચિત્તં, તસ્મા અસાધકન્તિ.

૩૩૪. ઇદાનિ ¶ દુક્ખાહારકથા નામ હોતિ. તત્થ ‘‘દુક્ખં દુક્ખન્તિ વાચં ભાસન્તો દુક્ખે ઞાણં આહરતિ, તં દુક્ખાહારો નામ વુચ્ચતિ ¶ . તઞ્ચ પનેતં મગ્ગઙ્ગં મગ્ગપરિયાપન્ન’’ન્તિ યેસં લદ્ધિ, સેય્યથાપિ એતરહિ પુબ્બસેલિયાનં; તે સન્ધાય દુક્ખાહારોતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. યે કેચીતિ પઠમપઞ્હે અવિપસ્સકે સન્ધાય પટિક્ખિપતિ, દુતિયપઞ્હે ¶ વિપસ્સકે સન્ધાય પટિજાનાતિ, તં પનસ્સ લદ્ધિમત્તમેવ. તસ્મા ‘‘સબ્બે તે’’તિ વાદસ્સ ભિન્દનત્થં બાલપુથુજ્જનાતિઆદિમાહ. તં ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૩૩૫. ઇદાનિ ચિત્તટ્ઠિતિકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં સમાપત્તિચિત્તઞ્ચેવ ભવઙ્ગચિત્તઞ્ચ અનુપ્પબન્ધેન પવત્તમાનં દિસ્વા ‘‘એકમેવ ચિત્તં ચિરં તિટ્ઠતી’’તિ લદ્ધિ સેય્યથાપિ એતરહિ હેટ્ઠા વુત્તપ્પભેદાનં અન્ધકાનં, તંલદ્ધિવિસોધનત્થં એકં, ચિત્તં દિવસં તિટ્ઠતીતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. ઉપડ્ઢદિવસો ઉપ્પાદક્ખણોતિ એત્થ ઠિતિક્ખણં અનામસિત્વા ‘‘અનિચ્ચા વત સઙ્ખારા, ઉપ્પાદવયધમ્મિનો’’તિ (સં. નિ. ૧.૧૮૬; ૨.૧૪૩) દેસનાનયેન ઉપ્પાદવયવસેનેવ પુચ્છા કતા.

તે ધમ્મા ચિત્તેન લહુપરિવત્તાતિ પુટ્ઠો ચિત્તતો લહુતરપરિવત્તિનો ધમ્મે અપસ્સન્તો પટિક્ખિપતિ. દુતિયં પુટ્ઠો યસ્સ ચિત્તસ્સ દીઘટ્ઠિતિં ઇચ્છતિ, તં સન્ધાય પટિજાનાતિ. યાવતાયુકં તિટ્ઠતીતિ પઞ્હે ‘‘ચુલ્લાસીતિસહસ્સાનિ, કપ્પા તિટ્ઠન્તિ યે મરૂ’’તિઆદિવચનવસેન (મહાનિ. ૧૦) આરુપ્પતો અઞ્ઞત્ર પટિક્ખિપતિ, આરુપ્પે પટિજાનાતિ. મુહુત્તં મુહુત્તં ઉપ્પજ્જતીતિ પઞ્હે પરવાદિસ્સ ‘‘ઉપ્પાદવયધમ્મિનો’’તિઆદિસુત્તવિરોધભયેન પટિજાનાતિ. ઠિતિં પનસ્સ લદ્ધિવસેન ઇચ્છતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૩૩૮. ઇદાનિ ¶ ¶ કુક્કુળકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં ‘‘સબ્બં, ભિક્ખવે, આદિત્તં (સં. નિ. ૪.૨૮; મહાવ. ૫૪) સબ્બે સઙ્ખારા દુક્ખા’’તિઆદીનિ (ધ. પ. ૨૭૮) સુત્તાનિ અયોનિસો ગહેત્વા ¶ ‘‘નિપ્પરિયાયેનેવ સબ્બે સઙ્ખારા કુક્કુળા વીતચ્ચિતઙ્ગારસમ્મિસ્સા છારિકનિરયસદિસા’’તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ એતરહિ ગોકુલિકાનં; તેસં નાનપ્પકારસુખસન્દસ્સનેન તં લદ્ધિં વિવેચેતું પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. તત્થ અનોધિં કત્વાતિ ઓધિં મરિયાદં કોટ્ઠાસં અકરિત્વા, અવિસેસેન સબ્બેયેવાતિ અત્થો. સેસં સબ્બં પાળિનયેનેવ વેદિતબ્બં સદ્ધિં સુત્તસાધનાયાતિ.

૩૩૯. ઇદાનિ અનુપુબ્બાભિસમયકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં –

‘‘અનુપુબ્બેન મેધાવી, થોકં થોકં ખણે ખણે;

કમ્મારો રજતસ્સેવ, નિદ્ધમે મલમત્તનો’’તિ. (ધ. પ. ૨૩૯) –

આદીનિ સુત્તાનિ અયોનિસો ગહેત્વા ‘‘સોતાપત્તિફલસચ્છિકિરિયાય પટિપન્નો એકચ્ચે કિલેસે દુક્ખદસ્સનેન પજહતિ, એકચ્ચે સમુદયનિરોધમગ્ગદસ્સનેન, તથા સેસાપીતિ એવં સોળસહિ કોટ્ઠાસેહિ અનુપુબ્બેન કિલેસપ્પહાનં કત્વા અરહત્તપટિલાભો હોતી’’તિ એવરૂપા નાનાભિસમયલદ્ધિ ઉપ્પન્ના, સેય્યથાપિ એતરહિ અન્ધકસબ્બત્થિકસમ્મિતિયભદ્રયાનિકાનં; તેસં લદ્ધિવિવેચનત્થં અનુપુબ્બાભિસમયોતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. અનુપુબ્બેન સોતાપત્તિમગ્ગન્તિ પુટ્ઠો પન એકસ્સ મગ્ગસ્સ બહુભાવાપત્તિભયેન પટિક્ખિપતિ. દુતિયં પુટ્ઠો દુક્ખદસ્સનાદિવસેન પટિજાનાતિ. તાનિ વા ચત્તારિપિ ઞાણાનિ એકો સોતાપત્તિમગ્ગોયેવાતિ ¶ પટિજાનાતિ, ફલં પન એકમેવ ઇચ્છતિ, તસ્મા પટિક્ખિપતિ. સકદાગામિમગ્ગાદીસુપિ ¶ એસેવ નયો.

૩૪૪. મગ્ગે દિટ્ઠે ફલે ઠિતોતિ પઞ્હે યસ્મા દુક્ખદસ્સનાદીહિ દસ્સનં અપરિનિટ્ઠિતં, મગ્ગદસ્સનેન પરિનિટ્ઠિતં નામ હોતિ, તદા સો ફલે ઠિતોતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ, તસ્મા પટિજાનાતિ.

૩૪૫. દુક્ખે ¶ દિટ્ઠે ચત્તારિ સચ્ચાનીતિ પુચ્છા પરવાદિસ્સ, એકાભિસમયવસેન પટિઞ્ઞા સકવાદિસ્સ. પુન દુક્ખસચ્ચં ચત્તારિ સચ્ચાનીતિ અનુયોગે ચતુન્નમ્પિ નાનાસભાવત્તા પટિક્ખેપો તસ્સેવ.

રૂપક્ખન્ધે અનિચ્ચતો દિટ્ઠેતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, સમુદ્દતો એકબિન્દુસ્સ રસે પટિવિદ્ધે સેસઉદકસ્સ પટિવેધો વિય એકધમ્મે અનિચ્ચાદિતો પટિવિદ્ધે સબ્બેપિ પટિવિદ્ધા હોન્તીતિ લદ્ધિયા પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ.

ચતૂહિ ઞાણેહીતિ દુક્ખે ઞાણાદીહિ. અટ્ઠહિ ઞાણેહીતિ સાવકાનં સાધારણેહિ સચ્ચઞાણેહિ ચેવ પટિસમ્ભિદાઞાણેહિ ચ. દ્વાદસહિ ઞાણેહીતિ દ્વાદસઙ્ગપટિચ્ચસમુપ્પાદઞાણેહિ. ચતુચત્તારીસાય ઞાણેહીતિ ‘‘જરામરણે ઞાણં, જરામરણસમુદયે ઞાણ’’ન્તિ એવં નિદાનવગ્ગે વુત્તઞાણેહિ. સત્તસત્તતિયા ઞાણેહીતિ ‘‘જરામરણં, ભિક્ખવે, અનિચ્ચં સઙ્ખતં પટિચ્ચસમુપ્પન્નં ખયધમ્મં વયધમ્મં વિરાગધમ્મં નિરોધધમ્મ’’ન્તિ (સં. નિ. ૨.૨૦) એવં તત્થેવ વુત્તઞાણેહિ. સેસમેત્થ પાળિનયેનેવ વેદિતબ્બં સદ્ધિં સુત્તસાધનેનાતિ.

૩૪૭. ઇદાનિ ¶ વોહારકથા નામ હોતિ. તત્થ બુદ્ધો ભગવા લોકુત્તરેન વોહારેન વોહરતીતિ યેસં લદ્ધિ, સેય્યથાપિ એતરહિ અન્ધકાનં; તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, લદ્ધિવસેન પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. લોકુત્તરે સોતેતિઆદીનિ તસ્સ અયુત્તવાદીભાવદીપનત્થં વુત્તાનિ. અયઞ્હેત્થ અધિપ્પાયો – ‘‘સદ્દાયતનમેવ તે લોકુત્તરં, ઉદાહુ સોતાદીનિપી’’તિ.

હઞ્ચિ બુદ્ધસ્સ ભગવતો વોહારો લોકિયે સોતે પટિહઞ્ઞતીતિ એત્થ યદિ સો લોકુત્તરે પટિહઞ્ઞેય્ય. લોકુત્તરો સિયાતિ એવમત્થો ન ગહેતબ્બો. લોકિયે ¶ પટિહઞ્ઞમાનસ્સ પન લોકુત્તરતા નામ નત્થીતિ અયમેત્થાધિપ્પાયો. લોકિયેન વિઞ્ઞાણેનાતિ એત્થાપિ લોકિયેનેવાતિ ¶ અત્થો. ઇતરથા અનેકન્તતા સિયા. લોકુત્તરઞ્હિ લોકિયેનપિ ઞાણેન ઞાયતી. એવં સબ્બં યથાનુરૂપતો વેદિતબ્બં. સબ્બે તે મગ્ગં ભાવેન્તીતિ પઞ્હેસુ યે મગ્ગં નપ્પટિલભન્તિ, તે સન્ધાય પટિક્ખિપતિ. યે પટિલભન્તિ, તે સન્ધાય પટિજાનાતિ.

૩૫૧. સોવણ્ણમયાયાતિ સુવણ્ણમયાય. ઇદં પરવાદિસ્સ ઉદાહરણં.

એળણ્ડિયાયાતિ એળણ્ડમયાય. ઇદં સકવાદિસ્સ ઉદાહરણં. લોકિયં વોહરન્તસ્સ લોકિયોતિ અયમ્પિ એકા લદ્ધિ. સા એતરહિ એકચ્ચાનં અન્ધકાનં લદ્ધિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૩૫૩. ઇદાનિ નિરોધકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં અપ્પટિસઙ્ખાનિરોધઞ્ચ પટિસઙ્ખાનિરોધઞ્ચ દ્વેપિ એકતો કત્વા નિરોધસચ્ચન્તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ એતરહિ મહિસાસકાનઞ્ચેવ અન્ધકાનઞ્ચ; તે સન્ધાય દ્વે નિરોધાતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ ¶ . દ્વે દુક્ખનિરોધાતિ પઞ્હેસુ યસ્મા દ્વે દુક્ખસચ્ચાનિ ન ઇચ્છતિ, તસ્મા પટિક્ખિપતિ. યસ્મા દ્વીહાકારેહિ દુક્ખં નિરુજ્ઝતીતિ ઇચ્છતિ, તસ્મા પટિજાનાતિ. દ્વે નિરોધસચ્ચાનીતિપઞ્હેસુ દ્વિન્નં દુક્ખસચ્ચાનં નિરોધવસેનઅનિચ્છન્તો પટિક્ખિપતિ. દ્વીહાકારેહિ દુક્ખસ્સ નિરુજ્ઝનતો પટિજાનાતિ. દ્વે તાણાનીતિઆદીસુપિ એસેવ નયો.

અત્થિ દ્વિન્નં નિબ્બાનાનન્તિઆદીસુ પુચ્છાસુ ઉચ્ચનીચતાદીનિ અપસ્સન્તો પટિક્ખિપતિ.

અપ્પટિસઙ્ખાનિરુદ્ધેતિ યે પટિસઙ્ખાય લોકુત્તરેન ઞાણેન અનિરુદ્ધા સુદ્ધપકતિકત્તા વા ઉદ્દેસપરિપુચ્છાદીનં વા વસેન ન સમુદાચરણતો નિરુદ્ધાતિ વુચ્ચન્તિ, તે સઙ્ખારે. પટિસઙ્ખા નિરોધેન્તીતિ. લોકુત્તરઞાણેન નિરોધેન્તિ અનુપ્પત્તિભાવં ગમેન્તિ. નનુ અપ્પટિસઙ્ખાનિરુદ્ધા સઙ્ખારાતિ ¶ પુચ્છા પરવાદિસ્સ ¶ . તત્થ ભગ્ગાનં પુન અભઞ્જનતો અપ્પટિસઙ્ખાનિરુદ્ધાનં વા અરિયમગ્ગે ઉપ્પન્ને તથા નિરુજ્ઝનતોવ સકવાદી અચ્ચન્તભગ્ગતં પટિજાનાતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૩૫૪. ઇદાનિ ¶ બલકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં અનુરુદ્ધસંયુત્તે ‘‘ઇમેસઞ્ચ પનાહં, આવુસો, ચતુન્નં સતિપટ્ઠાનાનં ભાવિતત્તા બહુલીકતત્તા ઠાનઞ્ચ ઠાનતો અટ્ઠાનઞ્ચ અટ્ઠાનતો યથાભૂતં પજાનામી’’તિઆદીનિ (સં. નિ. ૫.૯૧૩) દસસુત્તાનિ અયોનિસો ગહેત્વા ‘‘તથાગતબલં સાવકસાધારણ’’ન્તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ એતરહિ અન્ધકાનં; તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, લદ્ધિયં ઠત્વા પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. તથાગતબલઞ્ચ નામેતં સાવકેહિ સાધારણમ્પિ અત્થિ અસાધારણમ્પિ સાધારણાસાધારણમ્પિ. તત્થ આસવાનં ખયે ઞાણં સાધારણં. ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તિઞાણં ¶ અસાધારણં. સેસં સાધારણઞ્ચ અસાધારણઞ્ચ. ઠાનાટ્ઠાનાદીનિ હિ સાવકા પદેસેન જાનન્તિ, તથાગતા નિપ્પદેસેન. ઇતિ તાનિ ઉદ્દેસતો સાધારણાનિ, ન નિદ્દેસતો. અયં પન અવિસેસેન સબ્બમ્પિ સાધારણન્તિ આહ. તમેનં તતો વિવેચેતું તથાગતબલં સાવકબલન્તિ પુન અનુયોગો આરદ્ધો. તત્થ પઠમપઞ્હે નિદ્દેસતો સબ્બાકારવિસયતં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ. દુતિયપઞ્હે ઉદ્દેસતો ઠાનાટ્ઠાનમત્તાદિજાનનવસેન પટિજાનાતિ. તઞ્ઞેવાતિઆદિપઞ્હેસુ સબ્બાકારેન નિન્નાનાકરણતાય અભાવેન પટિક્ખિપતિ. પુબ્બયોગો ચ પુબ્બચરિયા ચ અત્થતો એકં, તથા ધમ્મક્ખાનઞ્ચ ધમ્મદેસના ચ.

ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તિપઞ્હે એકદેસેન સાધારણતં સન્ધાય સાવકવિસયે પટિજાનાતિ.

૩૫૫. ઇદાનિ ¶ યસ્મા ઉદ્દેસતો ઠાનાટ્ઠાનાદીનિ સાવકો જાનાતિ, તસ્મા સાવકસ્સ તથા જાનનં પકાસેત્વા તેન જાનનમત્તસામઞ્ઞેન તેસં સાવકસાધારણત્તં પતિટ્ઠાપેતું સાવકો ઠાનાટ્ઠાનં ¶ જાનાતીતિઆદયો પરવાદિપઞ્હા હોન્તિ. તત્થ ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તિઞાણં છન્નં અસાધારણઞાણાનં અઞ્ઞતરન્તિ ન ગહિતં. આસવક્ખયેન વા આસવક્ખયન્તિ યં તથાગતસ્સ આસવક્ખયેન સદ્ધિં સાવકસ્સ આસવક્ખયં પટિચ્ચ વત્તબ્બં સિયા નાનાકરણં, તં નત્થિ. વિમુત્તિયા વા વિમુત્તિન્તિ પદેપિ એસેવ નયો. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ.

૩૫૬. ઇદાનિ યં સકવાદિના ‘‘આસવાનં ખયે ઞાણં સાધારણ’’ન્તિ અનુઞ્ઞાતં, તેન સદ્ધિં સંસન્દિત્વા સેસાનમ્પિ સાધારણભાવં પુચ્છિતું પુન આસવાનં ખયેતિઆદયો પરવાદિપઞ્હાવ હોન્તિ. તેસં વિસ્સજ્જને સકવાદિના આસવક્ખયે વિસેસાભાવેન તં ઞાણં સાધારણન્તિ અનુઞ્ઞાતં. ઇતરેસુપિ વિસેસાભાવેન સાધારણતા પટિક્ખિત્તા. પુન ઠાનાટ્ઠાનાદીનં આસવક્ખયેનેવ સદ્ધિં સંસન્દિત્વા અસાધારણપુચ્છા પરવાદિસ્સેવ. તત્થ આસવક્ખયઞાણે પટિક્ખેપો, સેસેસુ ચ પટિઞ્ઞા સકવાદિસ્સ. તતો ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તેન સદ્ધિં સંસન્દિત્વા અસાધારણપુચ્છા પરવાદિસ્સ. સા સઙ્ખિપિત્વા દસ્સિતા. તથાપિ ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તે પટિઞ્ઞા, સેસેસુ ચ પટિક્ખેપો સકવાદિસ્સ. તતો ઠાનાટ્ઠાનાદીહિ સદ્ધિં સંસન્દિત્વા ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તસ્સ સાધારણપુચ્છા પરવાદિસ્સ. સાપિ સઙ્ખિપિત્વાવ દસ્સિતા. તત્થ ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તે પટિક્ખેપો. સેસેસુ ચ પટિઞ્ઞા સકવાદિસ્સાતિ.

૩૫૭. ઇદાનિ ¶ અરિયન્તિકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં ‘‘ન કેવલં આસવક્ખયઞાણમેવ અરિયં, અથ ખો પુરિમાનિપિ નવ બલાનિ અરિયાનિ’’ચ્ચેવ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ એતરહિ અન્ધકાનં; તે સન્ધાય અરિયન્તિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. પુન યદિ તં અરિયં, મગ્ગાદીસુ તેન અઞ્ઞતરેન ¶ ભવિતબ્બન્તિ મગ્ગાદિવસેન પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિક્ખેપો ઇતરસ્સ.

પુન સુઞ્ઞતારમ્મણાદિવસેન પુચ્છા સકવાદિસ્સ. તત્થ દ્વે સુઞ્ઞતા – સત્તસુઞ્ઞતા ચ સઙ્ખારસુઞ્ઞતા ચ. સત્તસુઞ્ઞતા નામ દિટ્ઠિયા ¶ પરિકપ્પિતેન સત્તેન સુઞ્ઞા પઞ્ચક્ખન્ધા. સઙ્ખારસુઞ્ઞતા નામ સબ્બસઙ્ખારેહિ સુઞ્ઞં વિવિત્તં નિસ્સટં નિબ્બાનં. તત્થ પરવાદી નિબ્બાનારમ્મણતં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ, સઙ્ખારારમ્મણતં સન્ધાય પટિજાનાતિ. મનસિ કરોતીતિ પુટ્ઠોપિ નિબ્બાનમેવ સન્ધાય પટિક્ખિપતિ, સઙ્ખારે સન્ધાય પટિજાનાતિ. તતો સકવાદિના ‘‘ઠાનાટ્ઠાનાદિમનસિકારો સઙ્ખારારમ્મણો, સુઞ્ઞતમનસિકારો નિબ્બાનારમ્મણો’’તિ ઇમં નયં ગહેત્વા ‘‘દ્વિન્નં ફસ્સાનં દ્વિન્નં ચિત્તાનં સમોધાનં હોતી’’તિ પુટ્ઠો લેસોકાસં અલભન્તો પટિક્ખિપતિ. અનિમિત્તાપણિહિતેસુપિ એસેવ નયો. સત્તનિમિત્તાભાવતો હિ ખન્ધા અનિમિત્તા. સઙ્ખારનિમિત્તાભાવતો નિબ્બાનં. એકધમ્મસ્મિમ્પિ આરોપેત્વા ઠપેતબ્બસઙ્ખાતેન ચ પણિદહિતબ્બટ્ઠેન પણિહિતસઙ્ખં ગતેન સત્તપણિધિના અપ્પણિહિતા ખન્ધા. તણ્હાપણિધિના તણ્હાય વા આરમ્મણભૂતેન સબ્બસઙ્ખારપણિધિના અપ્પણિહિતં નિબ્બાનં. તસ્મા ઇધાપિ પટિક્ખેપો ચ પટિઞ્ઞા ચ પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બા.

૩૫૮. તતો ‘‘યથા સતિપટ્ઠાનાદયો લોકુત્તરધમ્મા અરિયા ચેવ સુઞ્ઞતાદિઆરમ્મણા ચ, કિં તે એવં ઠાનાટ્ઠાનઞાણ’’ન્તિ અનુલોમપટિલોમપુચ્છા હોન્તિ. તત્થ સબ્બાપિ પટિઞ્ઞા સબ્બે ચ પટિક્ખેપા પરવાદિસ્સેવ. ઇમિનાવુપાયેન સેસઞાણેસુપિ પુચ્છાવિસ્સજ્જનં વેદિતબ્બં. પાળિયં પન સેસાનિ સઙ્ખિપિત્વા અવસાને ચુતૂપપાતઞાણમેવ વિભત્તં. તતો પરં સકસમયેપિ ‘‘અરિય’’ન્તિ સિદ્ધેન આસવાનં ખયઞાણેન સદ્ધિં સંસન્દિત્વા સેસઞાણાનં અનુલોમતો ચ પટિલોમતો ચ અરિયભાવપુચ્છા હોન્તિ. તા સબ્બા પરવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા પટિક્ખેપો ચ સકવાદિસ્સ ¶ . તે ઉત્તાનત્થાયેવ. પાળિયં પનેત્થ પઠમનવમાનેવ દસ્સેત્વા સત્ત ઞાણાનિ સઙ્ખિત્તાનીતિ.

૩૬૩. ઇદાનિ ¶ ¶ વિમુત્તિકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં ‘‘વીતરાગચિત્તાનં વિમુત્તિપયોજનં નામ નત્થિ. યથા પન મલીનં વત્થં ધોવિયમાનં મલા વિમુચ્ચતિ, એવં સરાગં ચિત્તં રાગતો વિમુચ્ચતી’’તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ એતરહિ અન્ધકાનં; તે સન્ધાય સરાગન્તિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. તતો રાગસહગતન્તિઆદિના નયેન પુટ્ઠો મગ્ગક્ખણે ચિત્તં વિમુચ્ચતિ નામ. તદા ચ એવરૂપં ચિત્તં નત્થીતિ પટિક્ખિપતિ.

સફસ્સન્તિઆદિના નયેન પુટ્ઠોપિ યથા ફસ્સો ચ ચિત્તઞ્ચ ઉભો રાગતો વિમુચ્ચન્તિ, એવં રાગસ્સ વિમુત્તિં અપસ્સમાનો પટિક્ખિપતિ. સદોસાદીસુપિ ઇમિનાવુપાયેન અત્થો વેદિતબ્બો.

૩૬૬. ઇદાનિ વિમુચ્ચમાનકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં ‘‘ઝાનેન વિક્ખમ્ભનવિમુત્તિયા વિમુત્તં, મગ્ગક્ખણે સમુચ્છેદવિમુત્તિયા વિમુચ્ચમાનં નામ હોતી’’તિ લદ્ધિ, તે સન્ધાય વિમુત્તં વિમુચ્ચમાનન્તિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ.

પુન એકદેસન્તિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ. તત્થ એકદેસન્તિ ભાવનપુંસકં. યથા વિમુત્તં, એકદેસેન ¶ વા એકદેસે વા અવિમુત્તં હોતિ કિં એવં એકદેસં વિમુત્તં, એકદેસં અવિમુત્તન્તિ પુચ્છતિ. કિં કારણા એવં પુચ્છતીતિ? ‘‘વિમુત્તં વિમુચ્ચમાન’’ન્તિ વિપ્પકતભાવેન વુત્તત્તા. યથા હિ કરિયમાના કટાદયો વિપ્પકતત્તા એકદેસેન કતા એકદેસેન અકતા હોન્તિ, તથા ઇદમ્પિ એકદેસં વિમુત્તં એકદેસં અવિમુત્તન્તિ આપજ્જતિ. તતો પરવાદી કટાદીનં વિય ચિત્તસ્સ એકદેસાભાવા પઠમપઞ્હે પટિક્ખિપિત્વા દુતિયે વિમુચ્ચમાનસ્સ અપરિનિટ્ઠિતવિમુત્તિતાય પટિજાનાતિ. લોકિયજ્ઝાનક્ખણં વા સન્ધાય પટિક્ખિપતિ. ન હિ તં તદા સમુચ્છેદવિમુત્તિયા વિમુચ્ચમાનં. લોકુત્તરજ્ઝાનક્ખણં સન્ધાય પટિજાનાતિ. તઞ્હિ તદા સમુચ્છેદવિમુત્તિયા વિમુત્તેકદેસેન ¶ વિમુચ્ચમાનન્તિસ્સ લદ્ધિ. તતો સકવાદી ‘‘યદિ તે એકમેવ ¶ ચિત્તં એકદેસં વિમુત્તં એકદેસં અવિમુત્તં, એવં સન્તે યો એકેનેવ ચિત્તેન સોતાપન્નો હોતિ, સોપિ તે એકદેસં સોતાપન્નો, એકદેસં ન સોતાપન્નો આપજ્જતી’’તિ ચોદનત્થં એકદેસં સોતાપન્નોતિઆદિમાહ. ઇતરો તં વિધાનં અપસ્સન્તો પટિક્ખિપતિ. સેસવારેસુપિ એસેવ નયો.

ઉપ્પાદક્ખણપઞ્હે યદિ એકમેવ ચિત્તં વિમુત્તઞ્ચ વિમુચ્ચમાનઞ્ચ, એકસ્મિં ખણે વિમુત્તં એકસ્મિં વિમુચ્ચમાનં આપજ્જતિ. કિં તે એવરૂપં ચિત્તન્તિ અત્થો.

૩૬૭. સુત્તસાધને પઠમસુત્તં પરવાદિસ્સ. તત્રાસ્સાયમધિપ્પાયો – વિમુચ્ચતીતિ વિપ્પકતનિદ્દેસો. તસ્મા યં તસ્સ યોગિનો એવં જાનતો એવં પસ્સતો એતેહિ આસવેહિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ, તં વિમુચ્ચમાનં નામ હોતીતિ. દુતિયસુત્તં સકવાદિસ્સ. તત્રાસ્સાયમધિપ્પાયો – યદિ તે વિમુચ્ચતીતિ વચનતો વિમુત્તં વિમુચ્ચમાનં, ઇધ વિમુચ્ચતીતિ વચનાભાવતો વિમુત્તમેવ સિયા, ન વિમુચ્ચમાનન્તિ.

ઇદાનિ ‘‘યથા તે વિપ્પકતવિમુત્તિતાય વિમુચ્ચમાનં, કિં એવં વિપ્પકતરાગાદિતાય રજ્જમાનાદીનિપિ અત્થી’’તિ ચોદનત્થં પુન અત્થિ ચિત્તન્તિઆદિ આરદ્ધં. પરવાદિનાપિ તથારૂપં ચિત્તં અપસ્સન્તેન સબ્બં પટિક્ખિત્તં. અથ નં સકવાદી ‘‘દ્વેયેવ કોટિયો, તતિયા નત્થી’’તિ અનુબોધેન્તો નનુ રત્તઞ્ચેવ અરત્તઞ્ચાતિઆદિમાહ. તસ્સત્થો – નનુ ભદ્રમુખ, રાગસમ્પયુત્તં ચિત્તં રત્તં વિપ્પયુત્તં અરત્તન્તિ દ્વેવ કોટિયો, રજ્જમાનં નામ તતિયા કોટિ નત્થીતિ? દુટ્ઠાદીસુપિ એસેવ નયો. અથ નં આમન્તાતિ પટિજાનિત્વા ઠિતં. વિમુત્તિપક્ખેપિ દ્વેયેવ ¶ કોટિયો દસ્સેતું હઞ્ચિ રત્તઞ્ચેવાતિઆદિમાહ. તસ્સત્થો – યદિ એતા દ્વે કોટિયો સમ્પટિચ્છસિ, અવિમુત્તઞ્ચેવ વિમુત્તઞ્ચા તિ ઇમાપિ સમ્પટિચ્છ. કિલેસસમ્પયુત્તઞ્હિ ચિત્તં અવિમુત્તં, વિપ્પયુત્તં વિમુત્તં. વિમુચ્ચમાનં નામાતિ પરમત્થતો તતિયા કોટિ નત્થીતિ.

૩૬૮. ઇદાનિ ¶ ¶ અટ્ઠમકકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં અનુલોમગોત્રભુમગ્ગક્ખણે કિલેસાનં સમુદાચારાભાવતો અટ્ઠમકસ્સ સોતાપત્તિમગ્ગટ્ઠપુગ્ગલસ્સ દ્વે પરિયુટ્ઠાના પહીનાતિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ એતરહિ અન્ધકાનઞ્ચેવ સમ્મિતિયાનઞ્ચ; તેસં અઞ્ઞતરં સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, મગ્ગક્ખણતો પટ્ઠાય દિટ્ઠિયા અનુપ્પત્તિં સન્ધાય પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. તતો યસ્મા દિટ્ઠિ નામેસા સોતાપન્નસ્સેવ પહીના, ન મગ્ગટ્ઠસ્સ, તસ્મા અટ્ઠમકો પુગ્ગલો સોતાપન્નોતિ અનુયોગો સકવાદિસ્સ. વિચિકિચ્છાપઞ્હેપિ એસેવ નયો. અનુસયપઞ્હે પરિયુટ્ઠાનતો અઞ્ઞો અનુસયોતિ તેસં લદ્ધિ, તસ્મા ‘‘ન હેવ’’ન્તિ પટિક્ખિત્તં.

સીલબ્બતપરામાસપઞ્હેપિ સીલબ્બતપરામાસપરિયુટ્ઠાનન્તિ વોહારં ન પસ્સતિ, તસ્મા પટિક્ખિપતિ. પરિયુટ્ઠાનમેવસ્સ પહીનન્તિ લદ્ધિ.

૩૬૯. મગ્ગો ભાવિતોતિ પઞ્હે તસ્મિં ખણે ભાવેતિ, ન ભાવિતો. તસ્મા પટિક્ખિપતિ. અમગ્ગેનાતિઆદિઅનુયોગે પઠમમગ્ગેનેવ પહીનભાવં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ. યદિ હિ અમગ્ગેન પહીયેથ, ગોત્રભુપુગ્ગલાદીનમ્પિ પહીયેથાતિ આપજ્જનતો. ઉપ્પજ્જિસ્સતીતિ પુચ્છા પરવાદિસ્સ, વિસ્સજ્જનં સકવાદિસ્સ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૬. અટ્ઠમકસ્સ ઇન્દ્રિયકથાવણ્ણના

૩૭૧. ઇદાનિ ¶ અટ્ઠમકસ્સ ઇન્દ્રિયકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં ‘‘અટ્ઠમકો મગ્ગક્ખણે ઇન્દ્રિયાનિ પટિલભતિ નામ, નો ચસ્સ પટિલદ્ધાનિ હોન્તી’’તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ એતરહિ અન્ધકાનં; તે સન્ધાય નત્થિ સદ્ધિન્દ્રિયન્તિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. નત્થિ સદ્ધાતિ પુટ્ઠો પન સદ્ધિન્દ્રિયતો સદ્ધાય નાનત્તં સલ્લક્ખેત્વા પટિક્ખિપતિ. સેસેસુપિ એસેવ નયો. યથા પન યસ્સ અત્થિ મનો, તસ્સ મનિન્દ્રિયમ્પિ અત્થિ; એવં યસ્સ ¶ સદ્ધાદયો અત્થિ, તસ્સ અત્થિ સદ્ધિન્દ્રિયાદીનિપીતિ દીપનત્થં ¶ અત્થિ મનો અત્થિ મનિન્દ્રિયન્તિઆદિ આરદ્ધં. તં સબ્બં ઉત્તાનત્થમેવ સદ્ધિં સુત્તસાધનેનાતિ.

અટ્ઠમકસ્સ ઇન્દ્રિયકથાવણ્ણના.

૩૭૩. ઇદાનિ દિબ્બચક્ખુકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં ચતુત્થજ્ઝાનધમ્મૂપત્થદ્ધં મંસચક્ખુમેવ દિબ્બચક્ખુ નામ હોતીતિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ એતરહિ અન્ધકાનઞ્ચેવ સમ્મિતિયાનઞ્ચ; તે સન્ધાય મંસચક્ખુન્તિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ.

પુન ‘‘મંસચક્ખુ દિબ્બચક્ખુ, દિબ્બચક્ખુ મંસચક્ખૂ’’તિ પુટ્ઠો તં મત્તમેવ તં ન હોતીતિ પટિક્ખિપતિ. યાદિસન્તિઆદિપુચ્છાસુપિ ઉભિન્નં એકસભાવાભાવેનેવ પટિક્ખિપતિ.

વિસયોતિઆદીસુ ઉભિન્નમ્પિ રૂપાયતનમેવ વિસયો. મંસચક્ખુ પન આપાથગતમેવ પસ્સતિ. ઇતરં અનાપાથગતં તિરોપબ્બતાદિગતમ્પિ. દિબ્બચક્ખુસ્સ ચ અતિસુખુમમ્પિ રૂપં ગોચરો, ન તાદિસં ઇતરસ્સાતિ એવમેતેસં આનુભાવગોચરા અસદિસા.

ઉપાદિણ્ણં હુત્વા અનુપાદિણ્ણં હોતીતિ પુટ્ઠો યસ્મા મંસચક્ખુ ઉપાદિણ્ણં, દિબ્બચક્ખુ અનુપાદિણ્ણં, ન ચ મંસચક્ખુમેવ દિબ્બચક્ખૂતિ ઇચ્છતિ, તસ્મા પટિક્ખિપતિ. દુતિયં પુટ્ઠો યસ્મા ¶ ‘‘મંસચક્ખુસ્સ ઉપ્પાદો, મગ્ગો દિબ્બસ્સ ચક્ખુનો’’તિ વચનં નિસ્સાય મંસચક્ખુપચ્ચયા દિબ્બચક્ખુ ઉપ્પજ્જતિ, તઞ્ચ રૂપાવચરિકાનં ચતુન્નં મહાભૂતાનં પસાદોતિ ઇચ્છતિ, તસ્મા પટિજાનાતિ. કામાવચરં હુત્વાતિ પુટ્ઠોપિ યસ્મા ન મંસચક્ખુમેવ દિબ્બચક્ખૂતિ ઇચ્છતિ, તસ્મા પટિક્ખિપતિ. દુતિયં પુટ્ઠો રૂપાવચરજ્ઝાનપચ્ચયેન ઉપ્પન્નત્તા રૂપાવચરં નામ જાતન્તિ પટિજાનાતિ.

રૂપાવચરં હુત્વા અરૂપાવચરન્તિ પુટ્ઠોપિ તતો પરં ભાવનાય અરૂપાવચરક્ખણે રૂપાવચરચિત્તસ્સ અભાવા પટિક્ખિપતિ. દુતિયં પુટ્ઠો અરૂપાવચરિકાનં ¶ ચતુન્નં મહાભૂતાનં પસાદો હુત્વા ઉપ્પજ્જતીતિ લદ્ધિયા ¶ પટિજાનાતિ. અપરિયાપન્નભાવં પનસ્સ ન ઇચ્છતિ, તસ્મા પટિક્ખિપતિયેવ.

૩૭૪. દિબ્બચક્ખું ધમ્મુપત્થદ્ધન્તિ કામાવચરધમ્મેન ઉપત્થમ્ભિતં હુત્વા. પુન ધમ્મુપત્થદ્ધન્તિ લોકુત્તરધમ્મેન ઉપત્થદ્ધં. દ્વેવ ચક્ખૂનીતિ પુટ્ઠો કિઞ્ચાપિ દિબ્બચક્ખુનો ધમ્મુપત્થદ્ધસ્સ પઞ્ઞાચક્ખુભાવં ન ઇચ્છતિ, પઞ્ઞાચક્ખુસ્સ પન અત્થિતાય પટિક્ખિપતિ. પુન પુટ્ઠો મંસચક્ખુ ધમ્મુપત્થદ્ધં દિબ્બચક્ખુ હોતીતિ લદ્ધિવસેન પટિજાનાતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૩૭૫. ઇદાનિ દિબ્બસોતકથા નામ હોતિ. તત્થ એકંયેવ સોતન્તિ પુટ્ઠો દ્વિન્નં અત્થિતાય પટિક્ખિપતિ. પુન પુટ્ઠો યસ્મા તદેવ ધમ્મુપત્થદ્ધં દિબ્બસોતં નામ હોતિ, તસ્મા પટિજાનાતિ. સેસં હેટ્ઠા વુત્તનયમેવાતિ.

૩૭૭. ઇદાનિ ¶ યથાકમ્મૂપગતઞાણકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં ‘‘ઇતિ દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેન…પે… યથાકમ્મૂપગે સત્તે પજાનાતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૨૪૬; પટિ. મ. ૧.૧૦૬) સુત્તં અયોનિસો ગહેત્વા યથાકમ્મૂપગતઞાણમેવ દિબ્બચક્ખુન્તિ લદ્ધિ, તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. પુન યથાકમ્મૂપગતઞ્ચ મનસિ કરોતીતિ પુટ્ઠો એકચિત્તસ્સ આરમ્મણદ્વયાભાવા પટિક્ખિપતિ. દુતિયં પુટ્ઠો નાનાચિત્તવસેન પટિજાનાતિ. પુન લેસોકાસં અદત્વા દ્વિન્નં ફસ્સાનન્તિ પુટ્ઠો પટિક્ખિપતિ. ઇતિ યથા ઇમિના યથાકમ્મૂપગતપદેન, એવમેવ ઇમે વત ભોન્તો ¶ , સત્તાતિઆદિપદેહિપિ સદ્ધિં યોજનાસુ અત્થો વેદિતબ્બો.

૩૭૮. આયસ્મા ¶ સારિપુત્તો યથાકમ્મૂપગતં ઞાણં જાનાતીતિ ઇદં સકવાદી યસ્મા થેરો અપ્પિચ્છતાય અભિઞ્ઞાઞાણાનિ ન વળઞ્જેતીતિ એકચ્ચે ન જાનન્તિ, તાનિ પનસ્સ નેવ અત્થીતિ મઞ્ઞન્તિ, તસ્મા તં ‘‘દિબ્બચક્ખુનો અલાભી થેરો’’તિ મઞ્ઞમાનં પુચ્છતિ. તેનેવ કારણેન ‘‘અત્થાયસ્મતો સારિપુત્તસ્સ દિબ્બચક્ખૂ’’તિ પરતો પુટ્ઠો પટિક્ખિપતિ. દુતિયં પુટ્ઠો યંકિઞ્ચિ સાવકેન પત્તબ્બં, સબ્બં તં થેરેન અનુપ્પત્તન્તિ પટિજાનાતિ. ઇદાનિસ્સ વિક્ખેપં કરોન્તો સકવાદી નનુ આયસ્મા સારિપુત્તોતિઆદિમાહ. ઇમઞ્હિ ગાથં થેરો વળઞ્જનપણિધિયા એવ અભાવેન આહ, ન અભિઞ્ઞાઞાણસ્સ અભાવેન. પરવાદી પન અભાવેનેવાતિ અત્થં સલ્લક્ખેતિ. તસ્મા તસ્સ લદ્ધિયા થેરસ્સ યથાકમ્મૂપગતઞાણમેવ અત્થિ, નો દિબ્બચક્ખુ. તેન વુત્તં ‘‘તેન હિ ન વત્તબ્બં યથાકમ્મૂપગતઞાણં દિબ્બચક્ખૂ’’તિ.

૩૭૯. ઇદાનિ સંવરકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં તાવતિંસે દેવે ઉપાદાય તતુત્તરિ દેવેસુ યસ્મા તે પઞ્ચ વેરાનિ ન સમાચરન્તિ, તસ્મા સંવરો અત્થીતિ લદ્ધિ, તે સન્ધાય પુચ્છા ¶ સકવાદિસ્સ, વેરસમુદાચારં અપસ્સતો પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. તતો યસ્મા સંવરો નામ સંવરિતબ્બે અસંવરે સતિ હોતિ, તસ્મા અસંવરપુચ્છા સકવાદિસ્સ, દેવેસુ પાણાતિપાતાદીનં અભાવેન પટિક્ખેપો ઇતરસ્સ.

અત્થિ મનુસ્સેસૂતિઆદિ સંવરે સતિ અસંવરસ્સ અસંવરે ચ સતિ સંવરસ્સ પવત્તિદસ્સનત્થં વુત્તં.

૩૮૦. પાણાતિપાતા વેરમણીતિ આદિપઞ્હેસુ પાણાતિપાતાદીનં અસમાચરણવસેન પટિઞ્ઞા, પાણાતિપાતાદીનં નત્થિતાય પટિક્ખેપો વેદિતબ્બો. પટિલોમપઞ્હા ઉત્તાનત્થાયેવ.

અવસાને નત્થિ દેવેસુ સંવરોતિપઞ્હે ¶ પાણાતિપાતાદીનિ કત્વા પુન તતો સંવરાભાવં સન્ધાય પટિઞ્ઞા સકવાદિસ્સ. તતો છલવસેન ¶ યદિ સંવરો નત્થિ, સબ્બે દેવા પાણાતિપાતિનોતિઆદિપુચ્છા પરવાદિસ્સ. દેવાનં વેરસમુદાચારસ્સ અભાવેન પટિક્ખેપો સકવાદિસ્સ. નહેવન્તિ વચનમત્તં ગહેત્વા લદ્ધિપતિટ્ઠાપનં પરવાદિસ્સ. એવં પતિટ્ઠિતા પન લદ્ધિ અપ્પતિટ્ઠિતાવ હોતીતિ.

૩૮૧. ઇદાનિ અસઞ્ઞકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં ‘‘સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ વચનતો વિના વિઞ્ઞાણેન પટિસન્ધિ નામ નત્થિ. ‘‘સઞ્ઞુપ્પાદા ચ પન તે દેવા તમ્હા કાયા ચવન્તી’’તિ વચનતો અસઞ્ઞસત્તાનમ્પિ ચુતિપટિસન્ધિક્ખણે સઞ્ઞા અત્થીતિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ એતરહિ અન્ધકાનં; તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. તતો નં સકવાદી ‘‘કિં તે તં ઠાનં સઞ્ઞાભવો’’તિઆદીહિ ચોદેતું સઞ્ઞાભવો સઞ્ઞાગતીતિઆદિમાહ. તં સબ્બં તતો પરઞ્ચ પાળિનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

૧૨. નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનકથાવણ્ણના

૩૮૪. ઇદાનિ ¶ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં ‘‘નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતન’’ન્તિ વચનતો ન વત્તબ્બં ‘‘તસ્મિં ભવે સઞ્ઞા અત્થી’’તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ એતરહિ અન્ધકાનં; તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. સેસમેત્થ સબ્બં પાળિનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનકથાવણ્ણના.

૩૮૭. ઇદાનિ ¶ ¶ ગિહિસ્સ અરહાતિ કથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં યસકુલપુત્તાદીનં ગિહિબ્યઞ્જને ઠિતાનં અરહત્તપ્પત્તિં દિસ્વા ‘‘ગિહિ અસ્સ અરહા’’તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ એતરહિ ઉત્તરાપથકાનં; તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ. તત્થ ગિહિસ્સાતિ યો ગિહિસંયોજનસમ્પયુત્તતાય ગિહિ, સો અરહં અસ્સાતિ અત્થો. પરવાદી પન અધિપ્પાયં અસલ્લક્ખેત્વા ગિહિબ્યઞ્જનમત્તમેવ પસ્સન્તો પટિજાનાતિ. ઇદાનિસ્સ ‘‘ગિહિ નામ ગિહિસંયોજનેન હોતિ, ન બ્યઞ્જનમત્તેન. યથાહ ભગવા –

સો બ્રાહ્મણો સો સમણો સ ભિક્ખૂ’’’તિ. (ધ. પ. ૧૪૨);

ઇમં ¶ નયં દસ્સેતું અત્થિ અરહતોતિઆદિ આરદ્ધં. તં સબ્બં ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૩૮૮. ઇદાનિ ઉપપત્તિકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં ‘‘ઓપપાતિકો હોતિ તત્થપરિનિબ્બાયી’’તિવચનાનિ (પુ. પ. ૩૫-૪૦) અયોનિસો ગહેત્વા સુદ્ધાવાસેસુ ઉપપત્તિયા અરહાતિ લદ્ધિ, ‘‘યેસં વા ઉપહચ્ચપરિનિબ્બાયી’’તિ ¶ પદં પરિવત્તિત્વા ‘‘ઉપપજ્જપરિનિબ્બાયી’’તિ પરિયાપુણન્તાનં સહ ઉપપત્તિયા અરહા હોતીતિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ એતરહિ ઉત્તરાપથકાનં; તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. તત્થ યસ્મા ઉપપત્તિચિત્તં નામ લોકિયં, તેન સોતાપન્નાદયોપિ ન હોન્તિ, પગેવ અરહા. તસ્માસ્સ ¶ ઇમં નયં દસ્સેતું સહ ઉપપત્તિયા સોતાપન્નોતિઆદિ આરદ્ધં.

૩૮૯. સારિપુત્તોતિઆદિ ઇમેસુ મહાથેરેસુ કો એકોપિ સહ ઉપપત્તિયા અરહા નામાતિ ચોદનત્થં વુત્તં.

૩૯૦. ઉપપત્તેસિયેનાતિ પટિસન્ધિચિત્તેન. તઞ્હિ ઉપપત્તિં એસતિ ગવેસતિ, તસ્મા ઉપપત્તેસિયન્તિ વુચ્ચતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૩૯૧. ઇદાનિ અનાસવકથા નામ હોતિ. તત્થ યે ધમ્મા અનાસવસ્સ અરહતો, સબ્બે તે ¶ અનાસવાતિ યેસં લદ્ધિ, સેય્યથાપિ એતરહિ ઉત્તરાપથકાનં; તે સન્ધાય અરહતોતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. અથ નં અનાસવા નામ મગ્ગાદયો, કિં તસ્સ તેયેવ ઉપ્પજ્જન્તીતિ ચોદનત્થં મગ્ગો ફલન્તિઆદિ આરદ્ધં. ચક્ખુ અનાસવન્તિ પુટ્ઠો તસ્સ સાસવત્તા પટિક્ખિપતિ. દુતિયં પુટ્ઠો અનાસવસ્સેતન્તિ પટિજાનાતિ.

૩૯૨. ચીવરપઞ્હે એકોવ ધમ્મો અનાસવો સાસવો ચ હોતીતિ લક્ખણવિરોધભયા પટિક્ખિપતિ. દુતિયં પુટ્ઠો અનાસવસ્સ હુત્વા સાસવસ્સ હોતીતિ પટિજાનાતિ. તઞ્ઞેવ અનાસવન્તિ પઞ્હાદ્વયેપિ એસેવ નયો. સકવાદી પન તઞ્ઞેવાતિ અનુઞ્ઞાતત્તા ‘‘મગ્ગો અનાસવો હુત્વા’’તિઆદીહિ ચોદેતિ. ઇમિના ઉપાયેન સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બોતિ.

૩૯૩. ઇદાનિ ¶ ¶ સમન્નાગતકથા નામ હોતિ. તત્થ દ્વે સમન્નાગમા પચ્ચુપ્પન્નક્ખણે સમઙ્ગીભાવસમન્નાગમો ચ રૂપાવચરાદીસુ અઞ્ઞતરભૂમિપ્પત્તિતો પટિલાભસમન્નાગમો ચ. સો યાવ અધિગતવિસેસા ન પરિહાયતિ, તાવદેવ લબ્ભતિ. યેસં પન ઠપેત્વા ઇમે દ્વે સમન્નાગમે અઞ્ઞો ઉપપત્તિધમ્મવસેન એકો સમન્નાગમો નામ હોતીતિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ એતરહિ ઉત્તરાપથકાનં, તેસં પત્તિધમ્મો નામ કોચિ નત્થીતિ અનુબોધનત્થં અરહા ચતૂહિ ફલેહિ સમન્નાગતોતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પત્તિં સન્ધાય પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. અથસ્સ ‘‘યદિ તે અરહા ચતૂહિ ખન્ધેહિ વિય ચતૂહિ ફલેહિ સમન્નાગતો, એવં સન્તે યે ચતૂસુ ફલેસુ ચત્તારો ફસ્સાદયો, તેહિ તે અરહતો સમન્નાગતતા પાપુણાતી’’તિ ચોદનત્થં અરહા ચતૂહિ ફસ્સેહીતિઆદિ આરદ્ધં. તં સબ્બં પરવાદિના એકક્ખણે ચતુન્નં ફસ્સાદીનં અભાવા પટિક્ખિત્તં. અનાગામિપઞ્હાદીસુપિ એસેવ નયો.

૩૯૫. સોતાપત્તિફલં વીતિવત્તોતિ ન પઠમજ્ઝાનં વિય દુતિયજ્ઝાનલાભી; પુન અનુપ્પત્તિયા ¶ પન વીતિવત્તોતિ પુચ્છતિ. સોતાપત્તિમગ્ગન્તિઆદિ યં વીતિવત્તો, તેનસ્સ પુન અસમન્નાગમં દસ્સેતું આરદ્ધં.

૩૯૬. તેહિ ચ અપરિહીનોતિ પઞ્હે યસ્મા યથા પચ્ચનીકસમુદાચારેન લોકિયજ્ઝાનધમ્મા પરિહાયન્તિ, ન એવં લોકુત્તરા. મગ્ગેન હિ યે કિલેસા પહીયન્તિ, ફલેન ચ પટિપ્પસ્સમ્ભન્તિ, તે તથા પહીનાવ તથા પટિપ્પસ્સદ્ધાયેવ ચ હોન્તિ, તસ્મા સકવાદિના આમન્તાતિ પટિઞ્ઞાતં. સ્વાયમત્થો પરતો ‘‘અરહતા ચત્તારો મગ્ગા પટિલદ્ધા’’તિઆદીસુ પકાસિતોયેવ. સેસં ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૩૯૭. અરહા ¶ છહિ ઉપેક્ખાહીતિ કથાયપિ ઇમિનાવ નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. અરહા હિ છસુ દ્વારેસુ ઉપેક્ખાનં ઉપ્પત્તિભબ્બતાય ¶ તાહિ સમન્નાગતોતિ વુચ્ચતિ, ન એકક્ખણે સબ્બાસં ઉપ્પત્તિભાવેનાતિ.

૩૯૮. ઇદાનિ બોધિયા બુદ્ધોતિકથા નામ હોતિ. તત્થ બોધીતિ ચતુમગ્ગઞાણસ્સાપિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સાપિ અધિવચનં. તસ્મા યેસં યથા ઓદાતેન વણ્ણેન ઓદાતો, સામેન વણ્ણેન સામો, એવં બોધિયા બુદ્ધોતિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ એતરહિ ઉત્તરાપથકાનંયેવ; તે સન્ધાય પુચ્છા ચ અનુયોગો ચ સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ચ પટિક્ખેપો ચ ઇતરસ્સ.

અતીતાયાતિ ¶ પઞ્હે તસ્મિં ખણે અભાવતો પટિક્ખિપતિ. દુતિયં પુટ્ઠો પટિલાભં સન્ધાય પટિજાનાતિ. પુન કિચ્ચવસેન પુટ્ઠો કિચ્ચાભાવતો પટિક્ખિપતિ. દુતિયં પુટ્ઠો યં તેન તાય કરણીયં કતં, તત્થ સમ્મોહાભાવં પટિજાનાતિ. લેસોકાસં પન અદત્વા દુક્ખં પરિજાનાતીતિઆદિના નયેન પુટ્ઠો તસ્સ કિચ્ચસ્સ અભાવા પટિક્ખિપતિ.

અનાગતપઞ્હે તસ્મિં ખણે મગ્ગઞાણસ્સ અભાવા પટિક્ખિપતિ. દુતિયં પુટ્ઠો ‘‘અગમા રાજગહં બુદ્ધો’’તિ (સુ. નિ. ૪૧૦) અનાગતાય બોધિયા બુદ્ધભાવં મઞ્ઞમાનો પટિજાનાતિ. બોધિકરણીયં કરોતીતિ પુટ્ઠો તસ્મિં ખણે કિચ્ચાભાવેન પટિક્ખિપતિ. દુતિયં પુટ્ઠો યદિ ન કરેય્ય, બુદ્ધોતિ ન વુચ્ચેય્ય. યસ્મા અવસ્સં કરિસ્સતિ, તસ્મા કરોતિયેવ નામાતિ પટિજાનાતિ. પુન લેસોકાસં અદત્વા પુટ્ઠો પટિક્ખિપતિ. પચ્ચુપ્પન્નપઞ્હો સદ્ધિં સંસન્દનાય ઉત્તાનત્થોવ.

૩૯૯. તિસ્સો બોધિયો એકતો કત્વા પુટ્ઠો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં સન્ધાય તીહિપિ બુદ્ધોતિ વત્તબ્બભાવતો પટિજાનાતિ. પુન તીહિતિ પુટ્ઠો સબ્બાસં ¶ એકક્ખણે અભાવા પટિક્ખિપતિ. દુતિયં પુટ્ઠો અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નસ્સ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ વસેન પટિજાનાતિ. પુન લેસોકાસં અદત્વા સતતં સમિતન્તિ પુટ્ઠો પટિક્ખિપતિ.

ન બત્તબ્બં બોધિયાતિ પુચ્છા પરવાદિસ્સ, બોધિયા અભાવક્ખણે અબુદ્ધભાવાપત્તિતો પટિઞ્ઞા સકવાદિસ્સ. નનુ બોધિપટિલાભાતિ પઞ્હે પન યસ્મિં સન્તાને બોધિસઙ્ખાતં ¶ મગ્ગઞાણં ઉપ્પન્નં, તત્થ બુદ્ધોતિ સમ્મુતિસબ્ભાવતો પટિઞ્ઞા તસ્સેવ. તસ્સ અધિપ્પાયં અજાનિત્વા હઞ્ચીતિ લદ્ધિટ્ઠપના પરવાદિસ્સ. ઇદાનિસ્સ અસલ્લક્ખણં પાકટં કાતું બોધિપટિલાભા બુદ્ધોતિ બોધિયા બુદ્ધોતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ. તસ્સત્થો – ‘‘કિં તે યસ્મા બોધિપટિલાભા બુદ્ધો, તસ્મા બોધિયા બુદ્ધો’’તિ. ઇતરો ‘‘બોધિપટિલાભો નામ બોધિયા ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધાયપિ સન્તાને ઉપ્પન્નભાવોયેવ. બોધિ નામ મગ્ગક્ખણે ઞાણ’’ન્તિ ઇમં વિભાગં અસલ્લક્ખેન્તોવ પુન પટિજાનાતિ. તતો સકવાદિના બોધિપટિલાભા બોધીતિ પુટ્ઠો વચનોકાસં અલભન્તો પટિક્ખિપતીતિ.

ઇતિ ઇમા તિસ્સોપિ કથા ઉત્તરાપથકાનંયેવ.

૪૦૦. ઇદાનિ ¶ લક્ખણકથા નામ હોતિ. તત્થ ‘‘યેહિ સમન્નાગતસ્સ મહાપુરિસસ્સ દ્વેવ ગતિયો ભવન્તી’’તિ (દી. નિ. ૧.૨૫૮) ઇમં સુત્તં અયોનિસો ગહેત્વા લક્ખણસમન્નાગતો બોધિસત્તોવ હોતીતિ યેસં લદ્ધિ, સેય્યથાપિ એતરહિ ઉત્તરાપથકાનં; તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ.

ચક્કવત્તિસત્તોતિ પઞ્હેસુ યસ્મા ચક્કવત્તી સત્તોપિ ચ બોધિસત્તોપિ, તસ્મા અબોધિસત્તં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ. બોધિસત્તં સન્ધાય પટિજાનાતિ.

૪૦૨. દ્વત્તિંસિમાનીતિસુત્તં ¶ બોધિસત્તમેવ સન્ધાય વુત્તં. સો હિ પચ્છિમે ભવે બુદ્ધો હોતિ, ઇતરેસુ ચક્કવત્તી, તસ્મા આભતમ્પિ અનાભતસદિસમેવાતિ.

૪૦૩. ઇદાનિ ¶ નિયામોક્કન્તિકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં ઘટિકારસુત્તે જોતિપાલસ્સ પબ્બજ્જં સન્ધાય ‘‘બોધિસત્તો કસ્સપભગવતો પાવચને ઓક્કન્તનિયામો ચરિતબ્રહ્મચરિયો’’તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ એતરહિ અન્ધકાનં; તે સન્ધાય બોધિસત્તોતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, લદ્ધિયં ઠત્વા પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. તતો યસ્મા નિયામોતિ વા બ્રહ્મચરિયન્તિ વા અરિયમગ્ગસ્સ નામં, બોધિસત્તાનઞ્ચ ઠપેત્વા પારમીપૂરણં અઞ્ઞા નિયામોક્કન્તિ નામ નત્થિ. યદિ ભવેય્ય, બોધિસત્તો સોતાપન્નો સાવકો ભવેય્ય. ન ચેતમેવં. કેવલઞ્હિ નં બુદ્ધા અત્તનો ઞાણબલે ઠત્વા – ‘‘અયં બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકરોન્તિ, તસ્મા પુન બોધિસત્તોતિ અનુયોગો સકવાદિસ્સ. પચ્છિમભવં સન્ધાય પટિક્ખેપો ઇતરસ્સ. દુતિયપઞ્હે જોતિપાલકાલં સન્ધાય પટિઞ્ઞા તસ્સેવ. સાવકો હુત્વાતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. અનુસ્સવિયોતિ ¶ અનુસ્સવેન પટિવિદ્ધધમ્મો. પચ્છિમભવં સન્ધાય પટિક્ખિપિત્વા જોતિપાલકાલે અનુસ્સવં સન્ધાય પટિજાનાતિ.

૪૦૪. અઞ્ઞં સત્થારન્તિઆળારઞ્ચ રામપુત્તઞ્ચ સન્ધાય વુત્તં. આયસ્મા આનન્દોતિઆદિ ‘‘ઓક્કન્તનિયામાવ સાવકા હોન્તિ, ન ઇતરે ઓક્કન્તનિયામા એવરૂપા હોન્તી’’તિ દસ્સેતું વુત્તં.

સાવકો જાતિં વીતિવત્તોતિ યાય જાતિયા સાવકો, તં વીતિવત્તો અઞ્ઞસ્મિં ભવે અસાવકો હોતીતિ પુચ્છતિ. ઇતરો સોતાપન્નાદીનં સોતાપન્નાદિસાવકભાવતો પટિક્ખિપતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૪૦૬. ઇદાનિ ¶ અપરાપિ સમન્નાગતકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં ‘‘ચતુત્થમગ્ગટ્ઠો પુગ્ગલો પત્તિધમ્મવસેન તીહિ ફલેહિ સમન્નાગતો’’તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ એતરહિ અન્ધકાનં ¶ ; તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. સેસમેત્થ હેટ્ઠા ચતૂહિ ફલેહિ સમન્નાગતકથાયં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

૧૦. સબ્બસંયોજનપ્પહાનકથાવણ્ણના

૪૧૩. ઇદાનિ સંયોજનપ્પહાનકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં ‘‘નિપ્પરિયાયેનેવ સબ્બસંયોજનપ્પહાનં ¶ અરહત્ત’’ન્તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ એતરહિ અન્ધકાનં; તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. પુન સબ્બે સંયોજનાતિ પુટ્ઠો હેટ્ઠા વુત્તમગ્ગત્તયેન પહીને સન્ધાય પટિક્ખિપતિ. દુતિયં પુટ્ઠો તેન મગ્ગેન અપ્પહીનસ્સ અભાવા પટિજાનાતિ. સક્કાયદિટ્ઠિઆદીસુપિ પઠમમગ્ગેન પહીનભાવં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ, ચતુત્થમગ્ગેન અનવસેસપ્પહાનં સન્ધાય પટિજાનાતિ. એસેવ નયો સબ્બત્થાતિ.

૪૧૮. ઇદાનિ ¶ વિમુત્તિકથા નામ હોતિ. તત્થ વિપસ્સના, મગ્ગો, ફલં, પચ્ચવેક્ખણન્તિ ચતુન્નં ઞાણાનં વિમુત્તિઞાણન્તિ નામં. તેસુ વિપસ્સનાઞાણં નિચ્ચનિમિત્તાદીહિ વિમુત્તત્તા, તદઙ્ગવિમુત્તિભાવેન વા વિમુત્તત્તા વિમુત્તિઞાણં. મગ્ગો ¶ સમુચ્છેદવિમુત્તિ, ફલં પટિપ્પસ્સદ્ધિવિમુત્તિ, પચ્ચવેક્ખણઞાણં પન વિમુત્તિં જાનાતીતિ વિમુત્તિઞાણં. એવં ચતુબ્બિધે વિમુત્તિઞાણે નિપ્પરિયાયેન ફલઞાણમેવ વિમુત્તિ. સેસાનિ ‘‘વિમુત્તાની’’તિ વા ‘‘અવિમુત્તાની’’તિ વા ન વત્તબ્બાનિ. તસ્મા ‘‘ઇદં નામ વિમુત્તિઞાણં વિમુત્ત’’ન્તિ અવત્વા અવિસેસેનેવ ‘‘વિમુત્તિઞાણં વિમુત્ત’’ન્તિ યેસં લદ્ધિ, સેય્યથાપિ અન્ધકાનં; તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. પુન યંકિઞ્ચીતિ પુટ્ઠો પચ્ચવેક્ખણાદીનિ સન્ધાય પટિક્ખિપતિ. પટિપન્નસ્સાતિ પુટ્ઠો મગ્ગઞાણસ્સ અનાસવતં સન્ધાય પટિજાનાતિ. યસ્મા પન તં સોતાપન્નસ્સ ફલે ઠિતસ્સ ઞાણં ન હોતિ, તસ્મા વિમુત્તં નામ ન હોતીતિ ચોદનત્થં પુન સકવાદી સોતાપન્નસ્સાતિઆદિમાહ. ઇમિના ઉપાયેન સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

૪૨૧. ઇદાનિ ¶ અસેખકથા નામ હોતિ. તત્થ યસ્મા આનન્દત્થેરાદયો સેખા ‘‘ઉળારો ભગવા’’તિઆદિના નયેન અસેખે જાનન્તિ, તસ્મા ¶ ‘‘સેખસ્સ અસેખઞાણં અત્થી’’તિ યેસં લદ્ધિ, સેય્યથાપિ ઉત્તરાપથકાનં; તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. જાનાતિ પસ્સતીતિ ઇદં અત્તના અધિગતસ્સ જાનનવસેન વુત્તં. ગોત્રભુનોતિઆદિ હેટ્ઠિમાય ભૂમિયં ઠિતસ્સ ઉપરૂપરિઞાણસ્સ અભાવદસ્સનત્થં વુત્તં. નનુ આયસ્મા આનન્દો સેખો ‘‘ઉળારો ભગવા’’તિ જાનાતીતિ પરવાદી અસેખે ભગવતિ પવત્તત્તા તં અસેખઞાણન્તિ ઇચ્છતિ, ન પનેતં અસેખં. તસ્મા એવં પતિટ્ઠાપિતાપિ લદ્ધિ અપ્પતિટ્ઠાપિતાવ હોતીતિ.

૪૨૪. ઇદાનિ વિપરીતકથા નામ હોતિ. તત્થ ‘‘ય્વાયં પથવીકસિણે પથવીસઞ્ઞી સમાપજ્જતિ, તસ્સ તં ઞાણં વિપરીતઞાણ’’ન્તિ યેસં લદ્ધિ, સેય્યથાપિ ¶ અન્ધકાનં, તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. પથવિં નિસ્સાય ઉપ્પન્નનિમિત્તઞ્હિ ન પથવીયેવ, તત્ર ચાયં પથવીસઞ્ઞી. તસ્મા વિપરીતઞાણન્તિ અયમેતસ્સ અધિપ્પાયો. તતો સકવાદી ‘‘લક્ખણપથવીપિ સસમ્ભારપથવીપિ નિમિત્તપથવીપિ પથવીદેવતાપિ સબ્બા પથવીયેવ, તાસુ પથવીતિ ઞાણં વિપરીતં ન હોતિ. અનિચ્ચે નિચ્ચન્તિઆદિવિપરિયેસો પન વિપરીતઞાણં નામ. કિં તે ઇદં એતેસુ અઞ્ઞતર’’ન્તિ ચોદેતું અનિચ્ચે નિચ્ચન્તિઆદિમાહ. ઇતરો વિપલ્લાસલક્ખણાભાવં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ, પથવીનિમિત્તં સન્ધાય પટિજાનાતિ.

કુસલન્તિ સેક્ખપુથુજ્જનાનં ઞાણં સન્ધાય વુત્તં. અત્થિ અરહતોતિ પઞ્હેસુપિ વિપલ્લાસલક્ખણાભાવેન પટિક્ખિપતિ. પથવીનિમિત્તં સન્ધાય પટિજાનાતિ. સબ્બેવ પથવીતિ સબ્બં તં પથવીકસિણં લક્ખણપથવીયેવ ¶ હોતીતિ પુચ્છતિ. સકવાદી તથા અભાવતો પટિક્ખિપતિ. નનુ પથવી અત્થિ, અત્થિ ચ કોચિ પથવિં પથવિતો સમાપજ્જતીતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ ¶ . તસ્સત્થો – નનુ નિમિત્તપથવી અત્થિ, અત્થિ ચ કોચિ તં પથવિં પથવિતોયેવ સમાપજ્જતિ, ન આપતો વા તેજતો વાતિ. પથવી અત્થીતિઆદિ ‘‘યદિ યં યથા અત્થિ, તં તથા સમાપજ્જન્તસ્સ ઞાણં વિપરીતં હોતિ, નિબ્બાનં અત્થિ, તમ્પિ સમાપજ્જન્તસ્સ સબ્બવિપરિયેસસમુગ્ઘાતનં મગ્ગઞાણમ્પિ તે વિપરીતં હોતૂ’’તિ દસ્સનત્થં વુત્તન્તિ.

૪૨૮-૪૩૧. ઇદાનિ નિયામકથા નામ હોતિ. તત્થ યો પુગ્ગલો સમ્મત્તનિયામં ઓક્કમિસ્સતિ, તં ‘‘ભબ્બો એસ ધમ્મં અભિસમેતુ’’ન્તિ યસ્મા ભગવા જાનાતિ, તસ્મા ‘‘અનિયતસ્સ પુથુજ્જનસ્સેવ સતો પુગ્ગલસ્સ નિયામગમનાય ઞાણં અત્થી’’તિ યેસં લદ્ધિ, સેય્યથાપિ એતરહિ ઉત્તરાપથકાનં; તે સન્ધાય અનિયતસ્સાતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ. તત્થ નિયામગમનાયાતિ નિયામો વુચ્ચતિ મગ્ગો, મગ્ગગમનાય મગ્ગોક્કમનાયાતિ અત્થો. યં પનસ્સ ઞાણં દિસ્વા ભગવા ‘‘ભબ્બો અય’’ન્તિ જાનાતિ, તં સન્ધાય પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ.

અથસ્સ ¶ સકવાદી અયુત્તવાદિતં દીપેતું નિયતસ્સાતિ વિપરીતાનુયોગમાહ. તત્થ પઠમપઞ્હે મગ્ગેન નિયતસ્સ અનિયામગમનાય ઞાણં નામ નત્થીતિ પટિક્ખિપતિ. દુતિયે નત્થિભાવેન પટિજાનાતિ. તતિયે અનિયતસ્સ નત્થીતિ પુટ્ઠત્તા લદ્ધિવિરોધેન પટિક્ખિપતિ. પુન પઠમપઞ્હમેવ ચતુત્થં કત્વા નિયતસ્સ નિયામગમનાદિવસેન તયો પઞ્હા કતા. તેસુ પઠમે યસ્મા આદિમગ્ગેન નિયતસ્સ પુન તદત્થાય ઞાણં નત્થિ, તસ્મા પટિક્ખિપતિ. દુતિયે ¶ નત્થિભાવેનેવ પટિજાનાતિ. તતિયે લદ્ધિવિરોધેનેવ પટિક્ખિપતિ. પુન પઠમપઞ્હં અટ્ઠમં કત્વા અનિયતસ્સ અનિયામગમનાદિવસેન તયો પઞ્હા કતા. તેસં અત્થો વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. પુન પઠમપઞ્હમેવ દ્વાદસમં કત્વા તંમૂલકા અત્થિ નિયામોતિઆદયો પઞ્હા કતા. તત્થ યસ્મા નિયામગમનાય ઞાણં નામ મગ્ગઞાણમેવ હોતિ, તસ્મા તં સન્ધાય અત્થિ નિયામોતિ વુત્તં. ઇતરો પન નિયામોતિ વુત્તે પટિક્ખિપતિ, ઞાણન્તિ વુત્તે પટિજાનાતિ. સતિપટ્ઠાનાદીસુપિ ¶ એસેવ નયો. પચ્ચનીકં ઉત્તાનત્થમેવ. ગોત્રભુનોતિઆદિ યેન યં અપ્પત્તં, તસ્સ તં નત્થીતિ દસ્સનત્થં વુત્તં. ભગવા જાનાતીતિ અત્તનો ઞાણબલેન જાનાતિ, ન તસ્સ નિયામગમનઞાણસબ્ભાવતો. તસ્મા ઇમિના કારણેન પતિટ્ઠિતાપિસ્સ લદ્ધિ અપ્પતિટ્ઠિતાયેવાતિ.

૪૩૨-૪૩૩. ઇદાનિ પટિસમ્ભિદાકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં ‘‘યંકિઞ્ચિ અરિયાનં ઞાણં, સબ્બં લોકુત્તરમેવા’’તિ ગહેત્વા ‘‘સબ્બં ઞાણં પટિસમ્ભિદા’’તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ અન્ધકાનં; તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. સમ્મુતિઞાણપઞ્હેસુ પથવીકસિણસમ્મુતિયં સમાપત્તિઞાણં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ, નિરુત્તિઞાણં સન્ધાય પટિજાનાતિ. યે કેચિ સમ્મુતિન્તિ પઞ્હે પુથુજ્જને સન્ધાય પટિક્ખિપતિ. ચેતોપરિયાયપઞ્હેસુ પુથુજ્જનસ્સ ઞાણં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ, અરિયસ્સ ઞાણં સન્ધાય પટિજાનાતિ. સબ્બા પઞ્ઞાતિપઞ્હેસુ કસિણસમાપત્તિપઞ્હં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ, લોકુત્તરં સન્ધાય પટિજાનાતિ. પથવીકસિણસમાપત્તિન્તિઆદિ ‘‘યા એતેસુ એત્તકેસુ ઠાનેસુ પઞ્ઞા, કિં સબ્બા સા પટિસમ્ભિદા’’તિ પુચ્છનત્થં વુત્તં. તેન ¶ હિ સબ્બં ઞાણન્તિ યસ્મા સબ્બા લોકુત્તરપઞ્ઞા પટિસમ્ભિદા ¶ , તસ્મા સબ્બન્તિ વચનં સામઞ્ઞફલેન સદ્ધિં પતિટ્ઠાપેતીતિ.

૪૩૪-૪૩૫. ઇદાનિ સમ્મુતિઞાણકથા નામ હોતિ. તત્થ સમ્મુતિસચ્ચં પરમત્થસચ્ચન્તિ દ્વે ¶ સચ્ચાનિ. યે પન એવં વિભાગં અકત્વા સચ્ચન્તિ વચનસામઞ્ઞેન સમ્મુતિઞાણમ્પિ ‘‘સચ્ચારમ્મણમેવા’’તિ વદન્તિ, સેય્યથાપિ અન્ધકા; તે અયુત્તવાદિનોતિ તેસં વાદવિસોધનત્થં અયં કથા આરદ્ધા. તત્થ ન વત્તબ્બન્તિ પુચ્છા પરવાદિસ્સ, પરમત્થસચ્ચં સન્ધાય પટિઞ્ઞા સકવાદિસ્સ. સમ્મુતિસચ્ચમ્હીતિ સમ્મુતિં અનુપવિટ્ઠે સચ્ચમ્હિ. પચ્ચત્તે વા ભુમ્મવચનં, સમ્મુતિસચ્ચન્તિ અત્થો. સમ્મુતિઞાણં સચ્ચારમ્મણઞ્ઞેવાતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. તતો નં ‘‘યદિ તં અવિસેસેન સચ્ચારમ્મણઞ્ઞેવ, તેન ઞાણેન દુક્ખપરિઞ્ઞાદીનિ કરેય્યા’’તિ ચોદેતું તેન ઞાણેનાતિઆદિમાહ.

૪૩૬-૪૩૮. ઇદાનિ ચિત્તારમ્મણકથા નામ હોતિ. તત્થ ચેતોપરિયાયે ઞાણન્તિ વચનમત્તમેવ ગહેત્વા ‘‘તં ઞાણં ચિત્તારમ્મણમેવા’’તિ યેસં લદ્ધિ, સેય્યથાપિ એતરહિ અન્ધકાનં; તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. અથસ્સ ‘‘યો સરાગાદિવસેન ચિત્તં જાનાતિ, તસ્સ રાગાદયોપિ આરમ્મણા હોન્તિ, તસ્મા ન વત્તબ્બં તં ચિત્તારમ્મણઞ્ઞેવા’’તિ ચોદનત્થં નનુ અત્થિ કોચીતિઆદિ આરદ્ધં. ફસ્સારમ્મણેતિ ¶ ફસ્સસઙ્ખાતે આરમ્મણે. વેદનારમ્મણેતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. પુન ફસ્સારમ્મણે ઞાણં ન વત્તબ્બન્તિ પુટ્ઠો ફસ્સસ્સ ફુસનલક્ખણં ¶ મનસિકરોતો ફસ્સોવારમ્મણં હોતીતિ પટિજાનાતિ. કિં પનેતં ફસ્સપરિયાયે ઞાણન્તિ પુટ્ઠો પન તાદિસસ્સ સુત્તપદસ્સ અભાવા પટિક્ખિપતિ. વેદનાદીસુપિ એસેવ નયો. ઇદાનિ યં નિસ્સાય લદ્ધિ, તદેવ દસ્સેત્વા લદ્ધિં પતિટ્ઠાપેતું નનુ ચેતોપરિયાયે ઞાણન્તિઆદિમાહ. સા પનેસા વચનમત્તાભિનિવેસેન પતિટ્ઠાપિતાપિ અપ્પતિટ્ઠાપિતાવ હોતીતિ.

૪૩૯-૪૪૦. ઇદાનિ ¶ અનાગતઞાણકથા નામ હોતિ. તત્થ અનાગતં નામ અન્તરમ્પિ અત્થિ, અનન્તરમ્પિ. તેસુ અનન્તરે એકન્તેનેવ ઞાણં નત્થિ. યથા ચ અનન્તરે, તથા એકવીથિએકજવનપરિયાપન્નેપિ. તત્થ યે સબ્બસ્મિમ્પિ અનાગતે ઞાણં ઇચ્છન્તિ, સેય્યથાપિ અન્ધકા; તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. અથ નં ‘‘યં તે અનાગતે ઞાણં, કિં તેન અનન્તરં અનાગતં મૂલાદિવસેન જાનાતી’’તિ ચોદેતું અનાગતં મૂલતોતિઆદિમાહ. તત્થ મૂલતોતિઆદીનિ સબ્બાનિ કારણવેવચનાનેવ. કારણઞ્હિ યં અત્તનો ફલં કરોતિ, તં તત્થ મૂલયતિ પતિટ્ઠાતીતિ મૂલં. તતો ચ તં હિનોતિ પવત્તયતીતિ હેતુ. તદેવ તં નિદેતિ ‘‘હન્દ નં ગણ્હથા’’તિ. નિય્યાતેતિ વિયાતિ નિદાનં. તતો તં સમ્ભવતીતિ સમ્ભવો. પભવતીતિ પભવો. તત્થ ચ તં સમુટ્ઠાતિ, તં વા નં સમુટ્ઠાપેતીતિ સમુટ્ઠાનં. તદેવ નં આહરતીતિ આહારો. તઞ્ચસ્સ અપરિચ્ચજિતબ્બટ્ઠેન આરમ્મણં. તદેવ ચેતં પટિચ્ચ એતીતિ પચ્ચયો. તતો નં સમુદેતીતિ સમુદયોતિ વુચ્ચતિ. યસ્મા ¶ પન અનન્તરં ચિત્તં એતેહાકારેહિ ન સક્કા જાનિતું, તસ્મા ન હેવન્તિ પટિક્ખિપતિ. અનાગતં હેતુપચ્ચયતન્તિ યા અનન્તરાનાગતે ચિત્તે હેતુપચ્ચયતા, તં જાનાતિ. યે તત્થ ધમ્મા હેતુપચ્ચયા હોન્તિ, તે જાનાતીતિ અત્થો. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. ગોત્રભુનોતિઆદિ યસ્મિં અનાગતે ઞાણં ન ઉપ્પજ્જતિ, તં સરૂપતો દસ્સેતું વુત્તં. પાટલિપુત્તસ્સાતિ ¶ સુત્તં યસ્મિં અનાગતે ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, તં દસ્સેતું આહટં. યસ્મા પનેતં ન સબ્બસ્મિં અનાગતે ઞાણસ્સ સાધકં; તસ્મા અનાહટમેવાતિ.

૪૪૧-૪૪૨. ઇદાનિ પટુપ્પન્નઞાણકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં ‘‘સબ્બસઙ્ખારેસુ અનિચ્ચતો દિટ્ઠેસુ તમ્પિ ઞાણં અનિચ્ચતો દિટ્ઠં હોતી’’તિ વચનં નિસ્સાય ‘‘અવિસેસેન સબ્બસ્મિં પચ્ચુપ્પન્ને ઞાણં અત્થી’’તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ અન્ધકાનં; તે સન્ધાય પટુપ્પન્નેતિ પુચ્છા ¶ સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. અથ નં ‘‘યદિ અવિસેસેન પટુપ્પન્ને ઞાણં અત્થિ, ખણપચ્ચુપ્પન્નેપિ તેન ભવિતબ્બં. એવં સન્તે દ્વિન્નં ઞાણાનં એકતો અભાવા તેનેવ ઞાણેન તં જાનિતબ્બં હોતી’’તિ ચોદનત્થં તેનાતિ અનુયોગો સકવાદિસ્સ. તત્થ પઠમપઞ્હે તેનેવ તં જાનિતું ન સક્કાતિ પટિક્ખેપો ઇતરસ્સ. દુતિયપઞ્હે સન્તતિં સન્ધાય પટિઞ્ઞા તસ્સેવ. પટિપાટિતો ભઙ્ગં પસ્સન્તો ભઙ્ગાનુપસ્સનેનેવ ભઙ્ગાનુપસ્સનાઞાણં પસ્સતીતિ અધિપ્પાયો. તેન ઞાણેન તં ઞાણં જાનાતીતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. તેન ફસ્સેન તં ફસ્સન્તિઆદીનિસ્સ લેસોકાસનિવારણત્થં વુત્તાનિ ¶ . યં પનેતેન લદ્ધિપતિટ્ઠાપનત્થં નનુ સબ્બસઙ્ખારેતિઆદિ વુત્તં. તત્થ નયતો તં ઞાણં દિટ્ઠં હોતિ, ન આરમ્મણતોતિ અધિપ્પાયેન પટિઞ્ઞા સકવાદિસ્સ. તસ્મા એવં પતિટ્ઠિતાપિસ્સ લદ્ધિ અપ્પતિટ્ઠિતાવ હોતિ.

૪૪૩-૪૪૪. ઇદાનિ ફલે ઞાણકથા નામ હોતિ. તત્થ ‘‘બુદ્ધાપિ સત્તાનં અરિયફલપ્પત્તિયા ધમ્મં દેસેન્તિ સાવકાપિ, ઇતિ ઇમિના સામઞ્ઞેન ¶ બુદ્ધાનં વિય સાવકાનમ્પિ તેન તેન સત્તેન પત્તબ્બે ફલે ઞાણં અત્થી’’તિ યેસં લદ્ધિ, સેય્યથાપિ અન્ધકાનં; તે સન્ધાય સાવકસ્સાતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. અથ નં ‘‘યદિ સાવકસ્સ ફલે ઞાણં અત્થિ, યથા બુદ્ધા સમાનેપિ સોતાપત્તિફલે અત્તનો ઞાણબલેન ‘અયં એકબીજી, અયં કોલંકોલો, અયં સત્તક્ખત્તુપરમો’તિ ફલસ્સકતં પઞ્ઞપેન્તિ, કિં તે એવં સાવકોપી’’તિ ચોદેતું સાવકો ફલસ્સ કતં પઞ્ઞપેતીતિ આહ. ઇતરો પટિક્ખિપતિ.

અત્થિ સાવકસ્સ ફલપરોપરિયત્તીતિઆદિ ફલે ઞાણસ્સ અત્થિતાય પચ્ચયપુચ્છનત્થં વુત્તં. અયઞ્હેત્થ અધિપ્પાયો – બુદ્ધાનં ‘‘ઇદં ફલં પરં, ઇદં ઓપર’’ન્તિ એવં ફલાનં ઉચ્ચાવચભાવજાનનસઙ્ખાતા ફલે પરોપરિયત્તિ નામ અત્થિ. તથા ઇન્દ્રિયપુગ્ગલપરોપરિયત્તિયો, તાસં ¶ અત્થિતાય તસ્સ તસ્સ પુગ્ગલસ્સ તેસં તેસં ઇન્દ્રિયાનં વસેન તં તં ફલં જાનન્તિ, કિં તે સાવકસ્સાપિ એતા પરોપરિયત્તિયો અત્થીતિ.

અત્થિ સાવકસ્સ ખન્ધપઞ્ઞત્તીતિઆદીનિપિ ‘‘યદિ તે સાવકસ્સ બુદ્ધાનં વિય ફલે ઞાણં અત્થિ, ઇમા હિ પિસ્સ પઞ્ઞત્તીહિ ¶ ભવિતબ્બં. કિમસ્સ તા અત્થિ, સક્કોતિ સો એતા પઞ્ઞત્તિયો અત્તનો બલેન જાનિતું વા પઞ્ઞપેતું વા’’તિ ચોદનત્થં વુત્તાનિ. સાવકો જિનોતિઆદિ ‘‘યદિ સાવકસ્સ બુદ્ધાનં વિય ફલે ઞાણં અત્થિ, એવં સન્તે સ્વેવ જિનો’’તિ ચોદનત્થં વુત્તં. સાવકો અનુપ્પન્નસ્સાતિ પઞ્હેપિ અયમેવ નયો. અઞ્ઞાણીતિ પઞ્હે અવિજ્જાસઙ્ખાતસ્સ અઞ્ઞાણસ્સ વિહતત્તા પટિક્ખિત્તો, ન પનસ્સ બુદ્ધાનં વિય ફલે ઞાણં અત્થિ. તસ્મા અપ્પતિટ્ઠિતોવ પરવાદીવાદોતિ.

૪૪૫-૪૪૭. ઇદાનિ ¶ ¶ નિયામકથા નામ હોતિ. તત્થ નિયામોતિ ‘‘ભબ્બો નિયામં ઓક્કમિતું કુસલેસુ ધમ્મેસુ સમ્મત્ત’’ન્તિ (પુ. પ. ૧૩) વચનતો અરિયમગ્ગો વુચ્ચતિ. યસ્મા પન તસ્મિં ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધેપિ પુગ્ગલો અનિયતો નામ ન હોતિ, તસ્મા ‘‘સો નિયામો નિચ્ચટ્ઠેન અસઙ્ખતો’’તિ યેસં લદ્ધિ, સેય્યથાપિ અન્ધકાનં; તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. તતો ‘‘યદિ સો અસઙ્ખતો, એવરૂપેન તેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ દીપેન્તો નિબ્બાનન્તિઆદિમાહ. સંસન્દનપુચ્છા ઉત્તાનત્થાયેવ.

અત્થિ ¶ કેચીતિઆદિ નિયામસ્સ સઙ્ખતભાવદીપનત્થં વુત્તં. મગ્ગો અસઙ્ખતોતિપઞ્હે તસ્સ ઉપ્પાદનિરોધભાવતો પટિક્ખિપતીતિ. નિયામો સઙ્ખતોતિપઞ્હે નિરુદ્ધેપિ મગ્ગે નિયામસ્સ અત્થિતં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ. સોતાપત્તિનિયામોતિઆદિપઞ્હેસુપિ અનુલોમતો ચ પટિલોમતો ચ ઇમિનાવ નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. પઞ્ચ અસઙ્ખતાનીતિ પુટ્ઠો પઞ્ચન્નં અસઙ્ખતાનં આગતટ્ઠાનં અપસ્સન્તો પટિક્ખિપતિ. દુતિયં પુટ્ઠો ચતુન્નં સમ્મત્તનિયામાનં નિયામવચનતો નિબ્બાનસ્સ ચ અસઙ્ખતભાવતો પટિજાનાતિ. મિચ્છત્તનિયામપઞ્હો નિયામવચનમત્તેન અસઙ્ખતતાય અયુત્તભાવદીપનત્થં વુત્તોતિ.

૪૪૮. ઇદાનિ પટિચ્ચસમુપ્પાદકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં નિદાનવગ્ગે ‘‘ઉપ્પાદા વા તથાગતાનં અનુપ્પાદા વા તથાગતાનં ¶ ઠિતાવ સા ધાતુ ધમ્મટ્ઠિતતા’’તિઆદિવચનતો (સં. નિ. ૨.૨૦) ‘‘પટિચ્ચસમુપ્પાદો અસઙ્ખતો’’તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ પુબ્બસેલિયાનઞ્ચ મહિસાસકાનઞ્ચ; તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ.

૪૪૯. અવિજ્જા ¶ અસઙ્ખતાતિ આદયો પઞ્હા અવિજ્જાદીનંયેવ પટિચ્ચસમુપ્પાદભાવદસ્સનત્થં વુત્તા. યેન પનત્થેન તત્થ એકેકં અઙ્ગં ‘‘પટિચ્ચસમુપ્પાદો’’તિ વુચ્ચતિ, સો પટિચ્ચસમુપ્પાદવિભઙ્ગે વુત્તોયેવ.

૪૫૧. અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારાતિ યા તત્થ ધમ્મટ્ઠિતતાતિઆદિ યેન સુત્તેન લદ્ધિ પતિટ્ઠાપિતા, તસ્સેવ અત્થદસ્સનેન લદ્ધિભિન્દનત્થં વુત્તં. અયઞ્હેત્થ અત્થો – યા અયં હેટ્ઠા ‘‘ઠિતાવ સા ધાતુ ધમ્મટ્ઠિતતા ધમ્મનિયામતા’’તિ વુત્તા ન સા અઞ્ઞત્ર અવિજ્જાદીહિ વિસું એકા અત્થિ. અવિજ્જાદીનં પન પચ્ચયાનંયેવેતં નામં. ઉપ્પન્નેપિ હિ તથાગતે અનુપ્પન્નેપિ અવિજ્જાતો સઙ્ખારા સમ્ભવન્તિ, સઙ્ખારાદીહિ ચ વિઞ્ઞાણાદીનિ, તસ્મા ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિ ¶ યા એતસ્મિં પદે સઙ્ખારધમ્માનં કારણટ્ઠેન ઠિતતાતિ ધમ્મટ્ઠિતતા. તેસંયેવ ચ ધમ્માનં કારણટ્ઠેનેવ નિયામતાતિ ધમ્મનિયામતાતિ અવિજ્જા વુચ્ચતિ. સા ચ અસઙ્ખતા, નિબ્બાનઞ્ચ અસઙ્ખતન્તિ પુચ્છતિ. પરવાદી લદ્ધિવસેન પટિજાનિત્વા પુન દ્વે અસઙ્ખતાનીતિ પુટ્ઠો સુત્તાભાવેન પટિક્ખિપિત્વા લદ્ધિવસેનેવ પટિજાનાતિ. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. હેટ્ઠા વુત્તસદિસં પન તત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

૪૫૨-૪૫૪. ઇદાનિ સચ્ચકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, તથાનિ અવિતથાની’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૯૦) સુત્તં નિસ્સાય ‘‘ચત્તારિ સચ્ચાનિ નિચ્ચાનિ અસઙ્ખતાની’’તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ પુબ્બસેલિયાનં; તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. અયઞ્હિસ્સ અધિપ્પાયો – દુક્ખસમુદયમગ્ગેસુ વત્થુસચ્ચં સઙ્ખતં, લક્ખણસચ્ચં ¶ અસઙ્ખતં. નિરોધે વત્થુસચ્ચં નામ નત્થિ અસઙ્ખતમેવ તન્તિ. તસ્મા આમન્તાતિ આહ. તં પનસ્સ લદ્ધિમત્તમેવ. સો હિ દુક્ખં વત્થુસચ્ચં ઇચ્છતિ, તથા સમુદયં મગ્ગઞ્ચ. યાનિ પન નેસં બાધનપભવનિય્યાનિકલક્ખણાનિ, તાનિ લક્ખણસચ્ચં નામાતિ, ન ચ બાધનલક્ખણાદીહિ અઞ્ઞાનિ દુક્ખાદીનિ નામ અત્થીતિ. તાણાનીતિઆદીસુ અધિપ્પાયો વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

દુક્ખસચ્ચન્તિ ¶ પઞ્હે લદ્ધિવસેન લક્ખણં સન્ધાય પટિજાનાતિ. દુક્ખન્તિ પઞ્હે વત્થું સન્ધાય પટિક્ખિપતિ. ઇતો પરં સુદ્ધિકપઞ્હા ચ સંસન્દનપઞ્હા ચ સબ્બે પાળિઅનુસારેનેવ વેદિતબ્બા. અવસાને લદ્ધિપતિટ્ઠાપનત્થં આહટસુત્તં અત્થસ્સ મિચ્છા ગહિતત્તા અનાહટસદિસમેવાતિ.

૪૫૫-૪૫૬. ઇદાનિ ¶ આરુપ્પકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં ‘‘ચત્તારો આરુપ્પા આનેઞ્જા’’તિ વચનં નિસ્સાય ‘‘સબ્બેપિ તે ધમ્મા અસઙ્ખતા’’તિ લદ્ધિ, તે સન્ધાય આકાસાનઞ્ચાયતનન્તિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ. સાધકસુત્તમ્પિ અત્થં અજાનિત્વા આહટત્તા અનાહટસદિસમેવાતિ.

૪૫૭-૪૫૯. ઇદાનિ નિરોધસમાપત્તિકથા નામ હોતિ. તત્થ નિરોધસમાપત્તીતિ ચતુન્નં ખન્ધાનં અપ્પવત્તિ. યસ્મા પન સા કરિયમાના કરિયતિ, સમાપજ્જિયમાના સમાપજ્જિયતિ, તસ્મા નિપ્ફન્નાતિ વુચ્ચતિ. સઙ્ખતાસઙ્ખતલક્ખણાનં પન ¶ અભાવેન ન વત્તબ્બા ‘‘સઙ્ખતાતિ વા અસઙ્ખતા’’તિ વા. તત્થ યેસં ‘‘યસ્મા સઙ્ખતા ન હોતિ, તસ્મા અસઙ્ખતા’’તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ અન્ધકાનઞ્ચેવ ઉત્તરાપથકાનઞ્ચ; તે સન્ધાય નિરોધસમાપત્તીતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. ઉપ્પાદેન્તીતિઆદિ સમાપજ્જનપટિલાભવસેનેવ વુત્તં. યથા પન રૂપાદયો અસઙ્ખતધમ્મે ઉપ્પાદેન્તિ; ન તથા તં કેચિ ઉપ્પાદેન્તિ નામ. નિરોધા વોદાનં વુટ્ઠાનન્તિ ફલસમાપત્તિ વેદિતબ્બા. અસઙ્ખતા પન તં ¶ નત્થિયેવ, તસ્મા પટિક્ખિપતિ. તેન હીતિ યસ્મા સઙ્ખતા ન હોતિ, તસ્મા અસઙ્ખતાતિ લદ્ધિ. ઇદં પન અસઙ્ખતભાવે કારણં ન હોતીતિ વુત્તમ્પિ અવુત્તસદિસમેવાતિ.

૪૬૦-૪૬૨. ઇદાનિ આકાસકથા નામ હોતિ. તત્થ તિવિધો આકાસો – પરિચ્છેદાકાસો ¶ , કસિણુગ્ઘાટિમાકાસો, અજટાકાસો. ‘‘તુચ્છાકાસો’’તિપિ તસ્સેવ નામં. તેસુ પરિચ્છેદાકાસો સઙ્ખતો, ઇતરે દ્વે પઞ્ઞત્તિમત્તા. યેસં પન ‘‘દુવિધોપિ યસ્મા સઙ્ખતો ન હોતિ, તસ્મા અસઙ્ખતો’’તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ ઉત્તરાપથકાનં મહિસાસકાનઞ્ચ; તે સન્ધાય આકાસોતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૭. આકાસો સનિદસ્સનોતિકથાવણ્ણના

૪૬૩-૪૬૪. ઇદાનિ આકાસો સનિદસ્સનોતિકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં તાળચ્છિદ્દાદીસુ ઞાણપ્પવત્તિં નિસ્સાય ‘‘સબ્બોપિ અજટાકાસો ¶ સનિદસ્સનો’’તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ અન્ધકાનં ¶ ; તે સન્ધાય આકાસો સનિદસ્સનોતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. અથ નં ‘‘યદિ સનિદસ્સનો, એવંવિધો ભવેય્યા’’તિ ચોદનત્થં રૂપન્તિઆદિ વુત્તં. ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચાતિપઞ્હેસુ એવરૂપસ્સ સુત્તસ્સ અભાવેન પટિક્ખિપિત્વા તુલન્તરિકાદીનં ઉપલદ્ધિં નિસ્સાય પટિજાનાતિ. દ્વિન્નં રુક્ખાનં અન્તરન્તિ એત્થ રુક્ખરૂપં ચક્ખુના દિસ્વા અન્તરે રૂપાભાવતો આકાસન્તિ મનોદ્વારવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, ન ચક્ખુવિઞ્ઞાણં. સેસેસુપિ એસેવ નયો. તસ્મા અસાધકમેતન્તિ.

૧૦. પથવીધાતુસનિદસ્સનાતિઆદિકથાવણ્ણના

૪૬૫-૪૭૦. ઇદાનિ ¶ પથવીધાતુ સનિદસ્સનાતિઆદિકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં પાસાણઉદકજાલરુક્ખચલનાનઞ્ચેવ પઞ્ચિન્દ્રિયપતિટ્ઠોકાસાનઞ્ચ વણ્ણાયતનં કાયવિઞ્ઞત્તિકાલે હત્થપાદાદિરૂપઞ્ચ દિસ્વા ‘‘પથવીધાતુઆદયો સનિદસ્સના’’તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ અન્ધકાનં; તે સન્ધાય સબ્બકથાસુ આદિપુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. સેસં સબ્બત્થ પાળિઅનુસારેન ચેવ હેટ્ઠા વુત્તનયેન ચ વેદિતબ્બન્તિ. પથવીધાતુ સનિદસ્સનાતિ આદિં કત્વા કાયકમ્મં સનિદસ્સનન્તિ પરિયોસાનકથા નિટ્ઠિતા.

૪૭૧-૪૭૨. ઇદાનિ ¶ સઙ્ગહિતકથા નામ હોતિ. તત્થ યસ્મા દામાદીહિ બલિબદ્દાદયો વિય કેચિ ધમ્મા કેહિચિ ધમ્મેહિ સઙ્ગહિતા નામ નત્થિ, તસ્મા ‘‘નત્થિ કેચિ ધમ્મા કેહિચિ ધમ્મેહિ સઙ્ગહિતા, એવં સન્તે એકવિધેન રૂપસઙ્ગહોતિઆદિ નિરત્થક’’ન્તિ યેસં લદ્ધિ, સેય્યથાપિ રાજગિરિકાનઞ્ચેવ સિદ્ધત્થિકાનઞ્ચ; તે સન્ધાય અઞ્ઞેનત્થેન સઙ્ગહભાવં દસ્સેતું પુચ્છા સકવાદિસ્સ, અત્તનો લદ્ધિવસેન પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. ઇદાનિ યેનત્થેન સઙ્ગહો લબ્ભતિ, તં દસ્સેતું નનુ અત્થિ કેચિ ધમ્માતિઆદિ આરદ્ધં. તં સબ્બં હેટ્ઠા વુત્તનયત્તા ઉત્તાનત્થમેવ. યા પનેસા પરવાદિના લદ્ધિપતિટ્ઠાપનત્થં યથા દામેન વાતિઆદિકા ઉપમા આહટા, સકવાદિના તં અનભિનન્દિત્વા અપ્પટિક્કોસિત્વા ‘‘હઞ્ચિ દામેન વા’’તિ તસ્સ લદ્ધિ ભિન્નાતિ વેદિતબ્બા. અયઞ્હેત્થ અત્થો – યદિ તે દામાદીહિ બલિબદ્દાદયો સઙ્ગહિતા નામ, અત્થિ કેચિ ધમ્મા કેહિચિ ધમ્મેહિ સઙ્ગહિતાતિ.

૪૭૩-૪૭૪. ઇદાનિ ¶ સમ્પયુત્તકથા નામ હોતિ. તત્થ યસ્મા તિલમ્હિ તેલં વિય ન વેદનાદયો સઞ્ઞાદીસુ અનુપવિટ્ઠા, તસ્મા ‘‘નત્થિ કેચિ ધમ્મા કેહિચિ ધમ્મેહિ સમ્પયુત્તા, એવં સન્તે ¶ ઞાણસમ્પયુત્તન્તિઆદિ નિરત્થકં હોતી’’તિ યેસં લદ્ધિ, સેય્યથાપિ ¶ રાજગિરિકસિદ્ધત્થિકાનઞ્ઞેવ; તે સન્ધાય અઞ્ઞેનેવત્થેન સમ્પયુત્તતં દસ્સેતું પુચ્છા સકવાદિસ્સ, અત્તનો લદ્ધિવસેન પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. સેસમિધાપિ હેટ્ઠા વુત્તનયત્તા ઉત્તાનત્થમેવ. યો પનેસ પરવાદિના ‘‘યથા તિલમ્હિ તેલ’’ન્તિઆદિકો ઉપમાપઞ્હો આહટો, સો યસ્મા વેદનાસઞ્ઞાનં વિય તિલતેલાનં લક્ખણતો નાનત્તવવત્થાનં નત્થિ. સબ્બેસુપિ હિ તિલઅટ્ઠિતચેસુ તિલોતિ વોહારમત્તં, તેનેવ તિલં નિબ્બત્તેત્વા ગહિતે પુરિમસણ્ઠાનેન તિલો નામ ન પઞ્ઞાયતિ, તસ્મા અનાહટસદિસોવ હોતીતિ.

૪૭૫-૪૭૭. ઇદાનિ ચેતસિકકથા નામ હોતિ. તત્થ યસ્મા ફસ્સિકાદયો નામ નત્થિ, તસ્મા ‘‘ચેતસિકેનાપિ ન ભવિતબ્બં, ઇતિ નત્થિ ચેતસિકો ધમ્મો’’તિ યેસં લદ્ધિ, સેય્યથાપિ રાજગિરિકસિદ્ધત્થિકાનં; તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. સહજાતોતિ સમ્પયુત્તસહજાતં સન્ધાય વુત્તં. ફસ્સિકાતિ તાદિસં વોહારં અપસ્સન્તસ્સ પુચ્છા પરવાદિસ્સ. કિં વોહારેન, યથા ચિત્તનિસ્સિતકોતિ ચેતસિકો, એવં સોપિ ફસ્સનિસ્સિતત્તા ફસ્સિકોતિ વુત્તે દોસો નત્થીતિ પટિઞ્ઞા સકવાદિસ્સ. સેસં ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૪૭૮. ઇદાનિ ¶ દાનકથા નામ હોતિ. તત્થ દાનં નામ તિવિધં – ચાગચેતનાપિ, વિરતિપિ, દેય્યધમ્મોપિ. ‘‘સદ્ધા હિરિયં કુસલઞ્ચ ¶ દાન’’ન્તિ (અ. નિ. ૮.૩૦) આગતટ્ઠાને ચાગચેતના દાનં. ‘‘અભયં દેતી’’તિ (અ. નિ. ૮.૩૯) આગતટ્ઠાને વિરતિ. ‘‘દાનં દેતિ અન્નં પાન’’ન્તિ આગતટ્ઠાને દેય્યધમ્મો. તત્થ ચાગચેતના ‘‘દેતિ વા દેય્યધમ્મં, દેન્તિ ¶ વા એતાય દેય્યધમ્મ’’ન્તિ દાનં. વિરતિ અવખણ્ડનટ્ઠેન લવનટ્ઠેન વા દાનં. સા હિ ઉપ્પજ્જમાના ભયભેરવાદિસઙ્ખાતં દુસ્સીલ્યચેતનં દાતિ ખણ્ડેતિ લુનાતિ વાતિ દાનં. દેય્યધમ્મો દિય્યતીતિ દાનં. એવમેતં તિવિધમ્પિ અત્થતો ચેતસિકો ચેવ ધમ્મો દેય્યધમ્મો ચાતિ દુવિધં હોતિ. તત્થ યેસં ‘‘ચેતસિકોવ ધમ્મો દાનં, ન દેય્યધમ્મો’’તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ રાજગિરિકસિદ્ધત્થિકાનં; તે સન્ધાય ચેતસિકોતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. અથ નં દેય્યધમ્મવસેન ચોદેતું લબ્ભાતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, અન્નાદીનિ વિય સો ન સક્કા દાતુન્તિ પટિક્ખેપો ઇતરસ્સ. પુન દળ્હં કત્વા પુટ્ઠે ‘‘અભયં દેતી’’તિ સુત્તવસેન પટિઞ્ઞા તસ્સેવ. ફસ્સપઞ્હાદીસુ પન ફસ્સં દેતીતિઆદિવોહારં અપસ્સન્તો પટિક્ખિપતેવ.

૪૭૯. અનિટ્ઠફલન્તિઆદિ અચેતસિકસ્સ ધમ્મસ્સ દાનભાવદીપનત્થં વુત્તં. ન હિ અચેતસિકો અન્નાદિધમ્મો આયતિં વિપાકં દેતિ, ઇટ્ઠફલભાવનિયમનત્થં પનેતં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. અયમ્પિ હેત્થ અધિપ્પાયો – યદિ અચેતસિકો અન્નાદિધમ્મો દાનં ભવેય્ય, હિતચિત્તેન અનિટ્ઠં અકન્તં ભેસજ્જં દેન્તસ્સ નિમ્બબીજાદીહિ વિય નિમ્બાદયો અનિટ્ઠમેવ ફલં નિબ્બત્તેય્ય. યસ્મા પનેત્થ હિતફરણચાગચેતના દાનં, તસ્મા અનિટ્ઠેપિ દેય્યધમ્મે દાનં ઇટ્ઠફલમેવ હોતીતિ.

એવં પરવાદિના ચેતસિકધમ્મસ્સ દાનભાવે પતિટ્ઠાપિતે સકવાદી ઇતરેન પરિયાયેન દેય્યધમ્મસ્સ દાનભાવં સાધેતું દાનં ઇટ્ઠફલં વુત્તં ભગવતાતિઆદિમાહ. પરવાદી પન ચીવરાદીનં ઇટ્ઠવિપાકતં અપસ્સન્તો પટિક્ખિપતિ. સુત્તસાધનં પરવાદીવાદેપિ યુજ્જતિ સકવાદીવાદેપિ, ન પન એકેનત્થેન. દેય્યધમ્મો ઇટ્ઠફલોતિ ઇટ્ઠફલભાવમત્તમેવ પટિક્ખિત્તં. તસ્મા તેન હિ ન વત્તબ્બન્તિ ઇટ્ઠફલભાવેનેવ ન વત્તબ્બતા યુજ્જતિ ¶ . દાતબ્બટ્ઠેન ¶ પન દેય્યધમ્મો દાનમેવ. દિન્નઞ્હિ દાનાનં સઙ્કરભાવમોચનત્થમેવ અયં કથાતિ.

૪૮૩. ઇદાનિ પરિભોગમયપુઞ્ઞકથા નામ હોતિ. તત્થ ‘‘તેસં દિવા ચ રત્તો ચ, સદા પુઞ્ઞં પવડ્ઢતી’’તિ (સં. નિ. ૧.૪૭) ચ ‘‘યસ્સ ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ચીવરં પરિભુઞ્જમાનો’’તિ (અ. નિ. ૪.૫૧) ચ એવમાદીનિ સુત્તાનિ અયોનિસો ગહેત્વા યેસં પરિભોગમયં ¶ નામ પુઞ્ઞં અત્થી’’તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ રાજગિરિકસિદ્ધત્થિકસમ્મિતિયાનં; તે સન્ધાય પરિભોગમયન્તિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. અથ નં ‘‘પુઞ્ઞં નામ ફસ્સાદયો કુસલા ધમ્મા, ન તતો પરં, તસ્મા ફસ્સાદીહિ તે વડ્ઢિતબ્બ’’ન્તિ ચોદેતું પરિભોગમયો ફસ્સોતિઆદિ આરદ્ધં. તં સબ્બં ઇતરેન તેસં અવડ્ઢનતો પટિક્ખિત્તં. લતાવિયાતિઆદીનિ ‘‘કિરિયાય વા ભાવનાય વા વિનાપિ યથા લતાદીનિ સયમેવ વડ્ઢન્તિ, કિં તે એવં વડ્ઢન્તી’’તિ ચોદનત્થં વુત્તાનિ. તથા પનસ્સ અવડ્ઢનતો ન હેવાતિ પટિક્ખિત્તં.

૪૮૪. ન સમન્નાહરતીતિ પઞ્હે પટિગ્ગાહકાનં પરિભોગેન પુરિમચેતના વડ્ઢતિ, એવં તં હોતિ પુઞ્ઞન્તિ લદ્ધિવસેન પટિજાનાતિ. તતો અનાવટ્ટેન્તસ્સાતિઆદીહિ પુટ્ઠો દાયકસ્સ ચાગચેતનં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ. તત્થ અનાવટ્ટેન્તસ્સાતિ દાનચેતનાય પુરેચારિકેન આવજ્જનેન ભવઙ્ગં અનાવટ્ટેન્તસ્સ અપરિવટ્ટેન્તસ્સ. અનાભોગસ્સાતિ નિરાભોગસ્સ. અસમન્નાહરન્તસ્સાતિ ન સમન્નાહરન્તસ્સ. આવજ્જનઞ્હિ ભવઙ્ગં વિચ્છિન્દિત્વા અત્તનો ગતમગ્ગે ઉપ્પજ્જમાનં દાનચેતનં સમન્નાહરતિ નામ. એવંકિચ્ચેન ઇમિના ચિત્તેન અસમન્નાહરન્તસ્સ પુઞ્ઞં હોતીતિ પુચ્છતિ. અમનસિકરોન્તસ્સાતિ ¶ મનં અકરોન્તસ્સ. આવજ્જનેન હિ તદનન્તરં ઉપ્પજ્જમાનં મનં કરોતિ નામ. એવં અકરોન્તસ્સાતિ અત્થો. ઉપયોગવચનસ્મિઞ્હિ એતં ભુમ્મં. અચેતયન્તસ્સાતિ ચેતનં અનુપ્પાદેન્તસ્સ. અપત્થેન્તસ્સાતિ ¶ પત્થનાસઙ્ખાતં કુસલચ્છન્દં અકરોન્તસ્સ. અપ્પણિદહન્તસ્સાતિ દાનચેતનાવસેન ચિત્તં અટ્ઠપેન્તસ્સાતિ અત્થો. નનુ આવટ્ટેન્તસ્સાતિ વારે આભોગસ્સાતિ આભોગવતો. અથ વા આભોગા અસ્સ, આભોગસ્સ વા અનન્તરં તં પુઞ્ઞં હોતીતિ અત્થો.

૪૮૫. દ્વિન્નં ફસ્સાનન્તિઆદીસુપિ એકક્ખણે દાયકસ્સ દ્વિન્નં ફસ્સાદીનં અભાવા પટિક્ખિપતિ, દાયકસ્સ ચ પરિભુઞ્જન્તસ્સ ચાતિ ઉભિન્નં ફસ્સાદયો સન્ધાય પટિજાનાતિ. અપિચસ્સ પઞ્ચન્નં વિઞ્ઞાણાનં સમોધાનં હોતીતિ લદ્ધિ, તસ્સાપિ વસેન પટિજાનાતિ. અથ નં સકવાદી પરિયાયસ્સ દ્વારંપિદહિત્વા ઉજુવિપચ્ચનીકવસેન ચોદેતું કુસલાદિપઞ્હં પુચ્છતિ. તત્રાપિ કુસલાકુસલાનં એકસ્સેકક્ખણે સમ્પયોગાભાવં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ. પરિભોગમયં પન ચિત્તવિપ્પયુત્તં ઉપ્પજ્જતીતિ લદ્ધિયા પટિજાનાતિ. અથ નં સકવાદી સુત્તેન નિગ્ગણ્હાતિ.

૪૮૬. સુત્તસાધને આરામરોપકાદીનં અનુસ્સરણપટિસઙ્ખરણાદિવસેન અન્તરન્તરા ઉપ્પજ્જમાનં ¶ પુઞ્ઞં સન્ધાય સદા પુઞ્ઞં પવડ્ઢતીતિ વુત્તં. અપ્પમાણો તસ્સ પુઞ્ઞાભિસન્દોતિ ઇદં અપ્પમાણવિહારિનો દિન્નપચ્ચયત્તા ચ ‘‘એવરૂપો મે ચીવરં પરિભુઞ્જતી’’તિ અનુમોદનવસેન ચ વુત્તં. તં સો પરિભોગમયન્તિ સલ્લક્ખેતિ. યસ્મા પન પટિગ્ગાહકેન પટિગ્ગહેત્વા અપરિભુત્તેપિ દેય્યધમ્મે પુઞ્ઞં હોતિયેવ, તસ્મા સકવાદીવાદોવ બલવા, તત્થ પટિગ્ગાહકેન પટિગ્ગહિતેતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. સેસં ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૪૮૮-૪૯૧. ઇદાનિ ¶ ઇતો દિન્નકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં ‘‘ઇતો દિન્નેન યાપેન્તિ, પેતા કાલઙ્કતા તહિ’’ન્તિ (પે. વ. ૧૯) વચનં નિસ્સાય ‘‘યં ઇતો ચીવરાદિ દિન્નં તેનેવ યાપેન્તી’’તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ રાજગિરિકસિદ્ધત્થિકાનં; તે સન્ધાય ઇતો દિન્નેનાતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ ¶ . પુન ચીવરાદિવસેન અનુયુત્તો પટિક્ખિપતિ. અઞ્ઞો અઞ્ઞસ્સ કારકોતિ અઞ્ઞસ્સ વિપાકદાયકાનં કમ્માનં અઞ્ઞો કારકો, ન અત્તનાવ અત્તનો કમ્મં કરોતીતિ વુત્તં હોતિ. એવં પુટ્ઠો પન ઇતરો સુત્તવિરોધભયેન પટિક્ખિપતિ. દાનં દેન્તન્તિ દાનં દદમાનં દિસ્વાતિ અત્થો. તત્થ યસ્મા અત્તનો અનુમોદિતત્તા ચ તેસં તત્થ ભોગા ઉપ્પજ્જન્તિ, તસ્માસ્સ ઇમિના કારણેન લદ્ધિં પતિટ્ઠપેન્તસ્સાપિ અપ્પતિટ્ઠિતાવ હોતિ. ન હિ તે ઇતો દિન્નેનેવ વત્થુના યાપેન્તિ. સેસેસુપિ સુત્તસાધનેસુ એસેવ નયોતિ.

૭. પથવીકમ્મવિપાકોતિકથાવણ્ણના

૪૯૨. ઇદાનિ પથવી કમ્મવિપાકોતિકથા નામ હોતિ. તત્થ યસ્મા ‘‘અત્થિ ઇસ્સરિયસંવત્તનિયં કમ્મં, આધિપચ્ચસંવત્તનિયં કમ્મ’’ન્તિ એત્થ ઇસ્સરાનં ભાવો ઇસ્સરિયં નામ ¶ , અધિપતીનઞ્ચ ભાવો આધિપચ્ચં નામ, પથવિસ્સરિયઆધિપચ્ચસંવત્તનિકઞ્ચ કમ્મં અત્થીતિ વુત્તં. તસ્મા યેસં ‘‘પથવી કમ્મવિપાકો’’તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ અન્ધકાનં; તે સન્ધાય પથવીતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. સુખવેદનીયાતિઆદિ કમ્મવિપાકસભાવદસ્સનવસેન વુત્તં. ‘‘ફસ્સો હોતી’’તિઆદિના નયેન નિદ્દિટ્ઠેસુ વિપાકેસુ ફસ્સો સુખવેદનીયાદિભેદો ¶ હોતિ. સો ચ સઞ્ઞાદયો ચ સુખવેદનાદીહિ સમ્પયુત્તા, વેદનાદયો સઞ્ઞાદીહિ, સબ્બેપિ સારમ્મણા, અત્થિ ચ નેસં પુરેચારિકઆવટ્ટનાદિસઙ્ખાતં આવજ્જનં, કમ્મપચ્ચયભૂતા ચેતના, યો તત્થ ઇટ્ઠવિપાકો, તસ્સ પત્થના, પણિધાનવસેન પવત્તા મૂલતણ્હા, કિં તે એવરૂપા પથવીતિ પુચ્છતિ. ઇતરો પટિક્ખિપતિ. પટિલોમપુચ્છાદીનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

૪૯૩. કમ્મવિપાકો પરેસં સાધારણોતિ પઞ્હે ફસ્સાદયો સન્ધાય પટિક્ખિપતિ, કમ્મસમુટ્ઠાનં રૂપઞ્ચ પથવીઆદીનંયેવ ચ સાધારણભાવં સન્ધાય પટિજાનાતિ. અસાધારણમઞ્ઞેસન્તિ સુત્તં પરસમયતો આહરિત્વા ¶ દસ્સિતં. સબ્બે સત્તા પથવિં પરિભુઞ્જન્તીતિ પઞ્હે પથવિં અનિસ્સિતે સન્ધાય પટિક્ખિપતિ, નિસ્સિતે સન્ધાય પટિજાનાતિ. પથવિં અપરિભુઞ્જિત્વા પરિનિબ્બાયન્તીતિ પઞ્હે આરુપ્પે પરિનિબ્બાયન્તાનં વસેન પટિજાનાતિ. કમ્મવિપાકં અખેપેત્વાતિ ઇદં પરસમયવસેન વુત્તં. કમ્મવિપાકઞ્હિ ખેપેત્વાવ પરિનિબ્બાયન્તીતિ તેસં લદ્ધિ. સકસમયે પન કતોકાસસ્સ કમ્મસ્સ ઉપ્પન્નં વિપાકં અખેપેત્વા પરિનિબ્બાનં નત્થિ. તેસઞ્ચ લદ્ધિયા પથવી સાધારણવિપાકત્તા ઉપ્પન્નવિપાકોયેવ હોતિ. તં વિપાકભાવેન ઠિતં અખેપેત્વા પરિનિબ્બાનં ન યુજ્જતીતિ ચોદેતું વટ્ટતિ. ઇતરો લદ્ધિવસેન પટિક્ખિપતિ. ચક્કવત્તિસત્તસ્સ કમ્મવિપાકન્તિ પઞ્હે અસાધારણં ફસ્સાદિં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ, સાધારણં સન્ધાય પટિજાનાતિ. પથવીસમુદ્દસૂરિયચન્દિમાદયો હિ સબ્બેસં સાધારણકમ્મવિપાકોતિ તેસં લદ્ધિ.

૪૯૪. ઇસ્સરિયસંવત્તનિયન્તિ એત્થ ઇસ્સરિયં નામ બહુધનતા. આધિપચ્ચં નામ સેસજને અત્તનો વસે વત્તેત્વા તેહિ ગરુકાતબ્બટ્ઠેન અધિપતિભાવો. તત્થ કમ્મં પટિલાભવસેન તંસંવત્તનિકં નામ હોતિ, ન જનકવસેન. તસ્મા વિપાકભાવે અસાધકમેતન્તિ.

૪૯૫. ઇદાનિ ¶ ¶ જરામરણં વિપાકોતિકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં ‘‘અત્થિ દુબ્બણ્ણસંવત્તનિયં કમ્મં અપ્પાયુકસંવત્તનિયં કમ્મ’’ન્તિ એત્થ દુબ્બણ્ણતા નામ જરા. અપ્પાયુકતા નામ મરણં. તંસંવત્તનિયઞ્ચ કમ્મં અત્થિ. તસ્મા જરામરણં વિપાકોતિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ અન્ધકાનં; તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. પટિલોમપઞ્હે અનારમ્મણન્તિ રૂપધમ્માનં તાવ અનારમ્મણમેવ, અરૂપાનં પન જરામરણં સમ્પયોગલક્ખણાભાવા અનારમ્મણમેવ.

૪૯૬. અકુસલાનં ધમ્માનં જરામરણં અકુસલાનં ધમ્માનં વિપાકોતિ પઞ્હે જરામરણેન નામ અનિટ્ઠવિપાકેન ભવિતબ્બન્તિ લદ્ધિયા પટિજાનાતિ ¶ . તેનેવ કારણેન કુસલાનં ધમ્માનં જરામરણસ્સ કુસલવિપાકતં પટિક્ખિપતિ. પરતો ચસ્સ અકુસલવિપાકતઞ્ઞેવ પટિજાનાતિ.

કુસલાનઞ્ચ અકુસલાનઞ્ચાતિ પુચ્છાવસેન એકતો કતં, એકક્ખણે પન તં નત્થિ. અબ્યાકતાનં અવિપાકાનં જરામરણં વિપાકોતિ વત્તબ્બતાય પરિયાયો નત્થિ, તસ્મા અબ્યાકતવસેન પુચ્છા ન કતા.

૪૯૭. દુબ્બણ્ણસંવત્તનિયન્તિ એત્થ દુબ્બણ્ણિયં નામ અપરિસુદ્ધવણ્ણતા. અપ્પાયુકતા નામ આયુનો ચિરં પવત્તિતું અસમત્થતા. તત્થ અકુસલકમ્મં કમ્મસમુટ્ઠાનસ્સ દુબ્બણ્ણરૂપસ્સ કમ્મપચ્ચયો હોતિ, અસદિસત્તા પનસ્સ તંવિપાકો ન હોતિ. ઉતુસમુટ્ઠાનાદિનો પન તંપટિલાભવસેન આયુનો ચ ઉપચ્છેદકવસેન પચ્ચયો હોતિ. એવમેતં પરિયાયેન તંસંવત્તનિકં નામ હોતિ, ન વિપાકફસ્સાદીનં વિય જનકવસેન, તસ્મા વિપાકભાવે અસાધકં. સેસમેત્થ હેટ્ઠા વુત્તસદિસમેવાતિ.

૪૯૮. ઇદાનિ ¶ ¶ અરિયધમ્મવિપાકકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં કિલેસપ્પહાનમત્તમેવ સામઞ્ઞફલં, ન ચિત્તચેતસિકા ધમ્માતિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ અન્ધકાનં; તે સન્ધાય નત્થિ અરિયધમ્મવિપાકોતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ. તત્થ અરિયધમ્મવિપાકોતિ મગ્ગસઙ્ખાતસ્સ અરિયધમ્મસ્સ વિપાકો. કિલેસક્ખયમત્તં અરિયફલન્તિ લદ્ધિયા પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. સામઞ્ઞન્તિ સમણભાવો, મગ્ગસ્સેતં નામં. ‘‘સામઞ્ઞઞ્ચ વો, ભિક્ખવે, દેસેસ્સામિ સામઞ્ઞફલઞ્ચા’’તિ હિ વુત્તં. બ્રહ્મઞ્ઞેપિ એસેવ નયો.

સોતાપત્તિફલં ન વિપાકોતિઆદીસુ સોતાપત્તિમગ્ગાદીનં અપચયગામિતં સન્ધાય અરિયફલાનં નવિપાકભાવં પટિજાનાતિ, દાનફલાદીનં પટિક્ખિપતિ ¶ . સો હિ આચયગામિત્તિકસ્સ એવં અત્થં ધારેતિ – વિપાકસઙ્ખાતં આચયં ગચ્છન્તિ, તં વા આચિનન્તા ગચ્છન્તીતિ આચયગામિનો, વિપાકં અપચિનન્તા ગચ્છન્તીતિ અપચયગામિનોતિ. તસ્મા એવં પટિજાનાતિ ચ પટિક્ખિપતિ ચ.

૫૦૦. કામાવચરં કુસલં સવિપાકં આચયગામીતિઆદિકા પુચ્છા પરવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ચ પટિક્ખેપો ચ સકવાદિસ્સ. લોકિયઞ્હિ કુસલં વિપાકચુતિપટિસન્ધિયો ચેવ વટ્ટઞ્ચ આચિનન્તં ગચ્છતીતિ આચયગામિ. લોકુત્તરકુસલં ચુતિપટિસન્ધિયો ચેવ વટ્ટઞ્ચ અપચિનન્તં ગચ્છતીતિ અપચયગામિ. એવમેતં સવિપાકમેવ હોતિ, ન અપચયગામિવચનમત્તેન અવિપાકં. ઇમમત્થં સન્ધાયેત્થ સકવાદિનો પટિઞ્ઞા ચ પટિક્ખેપો ચ વેદિતબ્બાતિ.

૧૦. વિપાકો વિપાકધમ્મધમ્મોતિકથાવણ્ણના

૫૦૧. ઇદાનિ વિપાકો વિપાકધમ્મધમ્મોતિકથા નામ ¶ હોતિ. તત્થ યસ્મા વિપાકો વિપાકસ્સ અઞ્ઞમઞ્ઞાદિપચ્ચયવસેન પચ્ચયો હોતિ, તસ્મા વિપાકોપિ વિપાકધમ્મધમ્મોતિ યેસં લદ્ધિ, સેય્યથાપિ અન્ધકાનં; તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. તસ્સ વિપાકોતિ તસ્સ વિપાકધમ્મધમ્મસ્સ વિપાકસ્સ યો વિપાકો, સોપિ તે વિપાકધમ્મધમ્મો હોતીતિ ¶ પુચ્છતિ. ઇતરો આયતિં વિપાકદાનાભાવં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ. દુતિયં પુટ્ઠો તપ્પચ્ચયાપિ અઞ્ઞસ્સ વિપાકસ્સ ઉપ્પત્તિં સન્ધાય પટિજાનાતિ. એવં સન્તે પનસ્સ કુસલાકુસલસ્સ વિય તસ્સાપિ વિપાકસ્સ વિપાકો, તસ્સાપિ વિપાકોતિ વટ્ટાનુપચ્છેદો આપજ્જતીતિ પુટ્ઠો સમયવિરોધભયેન પટિક્ખિપતિ.

વિપાકોતિ વાતિઆદિમ્હિ વચનસાધને પન યદિ વિપાકસ્સ વિપાકધમ્મધમ્મેન એકત્થતા ભવેય્ય, કુસલાકુસલબ્યાકતાનં એકત્થતં આપજ્જેય્યાતિ પટિક્ખિપતિ. વિપાકો ચ વિપાકધમ્મધમ્મો ચાતિ એત્થ ¶ અયં અધિપ્પાયો – સો હિ ચતૂસુ વિપાકક્ખન્ધેસુ એકેકં અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયાદીસુ પચ્ચયટ્ઠેન વિપાકધમ્મધમ્મતં પચ્ચયુપ્પન્નટ્ઠેન ચ વિપાકં મઞ્ઞમાનો ‘‘વિપાકો વિપાકધમ્મધમ્મો’’તિ પુટ્ઠો આમન્તાતિ પટિજાનાતિ. અથ નં સકવાદી ‘‘યસ્મા તયા એકક્ખણે ચતૂસુ ખન્ધેસુ વિપાકો વિપાકધમ્મધમ્મોપિ અનુઞ્ઞાતો, તસ્મા તેસં સહગતાદિભાવો આપજ્જતી’’તિ ચોદેતું એવમાહ. ઇતરો કુસલાકુસલસઙ્ખાતં વિપાકધમ્મધમ્મં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ. તઞ્ઞેવ અકુસલન્તિ યદિ તે વિપાકો વિપાકધમ્મધમ્મો, યો અકુસલવિપાકો, સો અકુસલં આપજ્જતિ. કસ્મા? વિપાકધમ્મધમ્મેન એકત્તા. તઞ્ઞેવ કુસલન્તિઆદીસુપિ એસેવ નયો.

૫૦૨. અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયાતિ ઇદં સહજાતાનં પચ્ચયમત્તવસેન વુત્તં, તસ્મા અસાધકં. મહાભૂતાનમ્પિ ચ અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયતા વુત્તા, ન ચ તાનિ વિપાકાનિ, ન ચ વિપાકધમ્મધમ્માનીતિ.

વિપાકો વિપાકધમ્મધમ્મોતિકથાવણ્ણના.

૫૦૩-૫૦૪. ઇદાનિ ¶ ¶ છગતિકથા નામ હોતિ. તત્થ અસુરકાયેન સદ્ધિં છગતિયોતિ યેસં લદ્ધિ, સેય્યથાપિ અન્ધકાનઞ્ચેવ ઉત્તરાપથકાનઞ્ચ; તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. અથ નં સકવાદી ‘‘પઞ્ચ ખો પનિમા, સારિપુત્ત, ગતિયો’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૫૩) લોમહંસનપરિયાયે પરિચ્છિન્નાનં ગતીનં વસેન ચોદેતું નનુ પઞ્ચ ગતિયોતિઆદિમાહ. ઇતરો સુત્તવિરોધભયેન પટિજાનાતિ. કસ્મા પન સકવાદી છ ગતિયો ન સમ્પટિચ્છતિ, નનુ ‘‘ચતૂહાપાયેહિ ચ વિપ્પમુત્તો’’તિ એત્થ અસુરકાયોપિ ગહિતોતિ. સચ્ચં ગહિતો, ન પનેસા ગતિ. કસ્મા? વિસું અભાવતો. અસુરકાયસ્મિઞ્હિ કાલકઞ્ચિકા અસુરા પેતગતિયા સઙ્ગહિતા ¶ , વેપચિત્તિપરિસા દેવગતિયા, અસુરકાયોતિ વિસું એકા ગતિ નામ નત્થિ.

ઇદાનિ એતમેવ અત્થં દસ્સેતું નનુ કાલકઞ્ચિકાતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ સમાનવણ્ણાતિ સદિસરૂપસણ્ઠાના બીભચ્છા વિરૂપા દુદ્દસ્સિકા. સમાનભોગાતિ સદિસમેથુનસમાચારા. સમાનાહારાતિ સદિસખેળસિઙ્ઘાણિકપુબ્બલોહિતાદિઆહારા. સમાનાયુકાતિ સદિસઆયુપરિચ્છેદા. આવાહવિવાહન્તિ કઞ્ઞાગહણઞ્ચેવ કઞ્ઞાદાનઞ્ચ. સુક્કપક્ખે સમાનવણ્ણાતિ સદિસરૂપસણ્ઠાના અભિરૂપા પાસાદિકા દસ્સનીયા પભાસમ્પન્ના. સમાનભોગાતિ સદિસપઞ્ચકઆમગુણભોગા. સમાનાહારાતિ સદિસસુધાભોજનાદિઆહારા. સેસં વુત્તનયમેવ. નનુ અત્થિ અસુરકાયોતિ ઇદં અસુરકાયસ્સેવ સાધકં. તસ્સ પન વિસું ગતિપરિચ્છેદાભાવેન ન ગતિસાધકન્તિ.

૫૦૫. ઇદાનિ ¶ ¶ અન્તરાભવકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં ‘‘અન્તરા પરિનિબ્બાયી’’તિ સુત્તપદં અયોનિસો ગહેત્વા ‘‘અન્તરાભવો નામ અત્થિ, યત્થ સત્તો દિબ્બચક્ખુકો વિય અદિબ્બચક્ખુકો, ઇદ્ધિમા વિય અનિદ્ધિમા માતાપિતિસમાગમઞ્ચેવ ઉતુસમયઞ્ચ ઓલોકયમાનો સત્તાહં વા અતિરેકસત્તાહં વા તિટ્ઠતી’’તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ પુબ્બસેલિયાનઞ્ચેવ સમ્મિતિયાનઞ્ચ; તે સન્ધાય અત્થીતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, લદ્ધિયં ઠત્વા પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. અથ નં યે ચ ભગવતા તયો ભવા વુત્તા, તેસં વસેન ચોદેતું કામભવોતિઆદિમાહ. તત્રાયં અધિપ્પાયો – યદિ તે અન્તરાભવો નામ કોચિ ભવો અત્થિ, તેન કામભવાદીનંયેવ અઞ્ઞતરેન ભવિતબ્બં પઞ્ચવોકારભવાદિના વિય, તેન તં પુચ્છામિ – ‘‘કિં તે અયં અન્તરાભવો નામ કામભવો, ઉદાહુ રૂપભવો અરૂપભવો વા’’તિ? ઇતરો તથા અનિચ્છન્તો સબ્બં પટિક્ખિપતિ. કામભવસ્સ ચાતિઆદિ યદિ અન્તરાભવો નામ અત્થિ, ઇમેસં ભવાનં અન્તરા દ્વિન્નં સીમાનં સીમન્તરિકા ¶ વિય ભવેય્યાતિ ચોદેતું આરદ્ધં. પરવાદી પન તથા અનિચ્છન્તો સબ્બપઞ્હે પટિક્ખિપતિ કેવલં લદ્ધિયા, ન સહધમ્મેન. તેનેવ નં સકવાદી ‘નો વત રે’તિ પટિસેધેતિ.

૫૦૬. પઞ્ચમી સા યોનીતિઆદીનિપિ યથાપરિચ્છિન્નયોનિઆદીસુ સો સમોધાનં ન ગચ્છતિ, અથ તેન તતો તતો અતિરેકેન ભવિતબ્બન્તિ ચોદેતું વુત્તાનિ. અન્તરાભવૂપગં કમ્મન્તિ યદિ સોપિ એકો ભવો, યથા કામભવૂપગાદીનિ કમ્માનિ અત્થીતિ સત્થારા વિભજિત્વા દસ્સિતાનિ, એવં તદુપગેનાપિ કમ્મેન ભવિતબ્બન્તિ ચોદનત્થં વુત્તં. યસ્મા પન પરસમયે અન્તરાભવૂપગં નામ પાટિયેક્કં કમ્મં નત્થિ, યં યં ભવં ઉપપજ્જિસ્સતિ, તદુપગેનેવ કમ્મેન અન્તરાભવે નિબ્બત્તતીતિ તેસં લદ્ધિ, તસ્મા ‘નહેવ’ન્તિ પટિક્ખિત્તં. અત્થિ અન્તરાભવૂપગા સત્તાતિ પુટ્ઠોપિ કામભવૂપગાયેવ નામ તેતિ લદ્ધિયા પટિક્ખિપતિ. જાયન્તીતિઆદીનિ પુટ્ઠોપિ તત્થ જાતિજરામરણાનિ ચેવ ચુતિપટિસન્ધિપરમ્પરઞ્ચ ¶ અનિચ્છન્તો પટિક્ખિપતિ. રૂપાદિવસેન પુટ્ઠોપિ યસ્મા અન્તરાભવસત્તસ્સ અનિદસ્સનં રૂપં, વેદનાદયોપિ અઞ્ઞેસં વિય ન ઓળારિકાતિ તસ્સ લદ્ધિ, તસ્મા પટિક્ખિપતિ. ઇમિનાવ કારણેન પઞ્ચવોકારભવભાવેપિ પટિક્ખેપો વેદિતબ્બો.

૫૦૭. ઇદાનિ ¶ કામભવો ભવો ગતીતિઆદિ ભવસંસન્દનં નામ હોતિ. તત્રાયં અધિપ્પાયો – યદિ તે અન્તરાભવો નામ કોચિ ભવો ભવેય્ય, યથા કામભવાદીસુ ભવગતિઆદિભેદો લબ્ભતિ, તથા તત્રાપિ લબ્ભેથ. યથા વા તત્થ ન લબ્ભતિ, તથા ઇમેસુપિ ન લબ્ભેથ. સમાનસ્મિઞ્હિ ભવભાવે એતેસ્વેવેસ વિભાગો અત્થિ, ન ઇતરસ્મિન્તિ કો એત્થ વિસેસહેતૂતિ. ઇતરો પુન લદ્ધિમત્તવસેન તં તં પટિજાનાતિ ચેવ પટિક્ખિપતિ ચ.

૫૦૮. સબ્બેસઞ્ઞેવ સત્તાનં અત્થિ અન્તરાભવોતિ પુટ્ઠો યસ્મા નિરયૂપગઅસઞ્ઞસત્તૂપગઅરૂપૂપગાનં અન્તરાભવં ન ઇચ્છતિ, તસ્મા પટિક્ખિપતિ. તેનેવ કારણેન પટિલોમે પટિજાનાતિ. આનન્તરિયસ્સાતિઆદિ યેસં સો અન્તરાભવં ન ઇચ્છતિ, તે તાવ વિભજિત્વા ¶ દસ્સેતું વુત્તં. તં સબ્બં પાળિઅનુસારેનેવ વેદિતબ્બં સદ્ધિં સુત્તસાધનેનાતિ.

૫૧૦. ઇદાનિ કામગુણકથા નામ હોતિ. તત્થ સકસમયે તાવ કામધાતૂતિ વત્થુકામાપિ વુચ્ચન્તિ – કિલેસકામાપિ કામભવોપિ. એતેસુ હિ વત્થુકામા કમનીયટ્ઠેન કામા, સભાવનિસ્સત્તસુઞ્ઞતટ્ઠેન ધાતૂતિ કામધાતુ. કિલેસકામા કમનીયટ્ઠેન ચેવ કમનટ્ઠેન ચ કામા, યથાવુત્તેનેવત્થેન ધાતૂતિ કામધાતુ. કામભવો કમનીયટ્ઠેન ¶ કમનટ્ઠેન વત્થુકામપવત્તિદેસટ્ઠેનાતિ તીહિ કારણેહિ કામો, યથાવુત્તેનેવત્થેન ધાતૂતિ કામધાતુ. પરસમયે પન – ‘‘પઞ્ચિમે, ભિક્ખવે, કામગુણા’’તિ વચનમત્તં નિસ્સાય પઞ્ચેવ કામગુણા કામધાતૂતિ ગહિતં. તસ્મા યેસં અયં લદ્ધિ, સેય્યથાપિ એતરહિ પુબ્બસેલિયાનં; તે સન્ધાય કામધાતુનાનત્તં બોધેતું પઞ્ચેવાતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, લદ્ધિવસેન પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. નનુ અત્થીતિઆદિ કિલેસકામદસ્સનત્થં વુત્તં. તત્થ તપ્પટિસંયુત્તોતિ કામગુણપટિસંયુત્તો, કામગુણારમ્મણોતિ અત્થો. નો ચ વત રે વત્તબ્બે પઞ્ચેવાતિ ઇમેસુ તપ્પટિસંયુત્તછન્દાદીસુ સતિ ¶ પઞ્ચેવ કામગુણા કામધાતૂતિ ન વત્તબ્બં. એતેપિ હિ છન્દાદયો કમનીયટ્ઠેન કામા ચ ધાતુ ચાતિપિ કામધાતુ. કમનટ્ઠેન કામસઙ્ખાતા ધાતૂતિપિ કામધાતૂતિ અત્થો.

મનુસ્સાનં ચક્ખુન્તિઆદિ વત્થુકામદસ્સનત્થં વુત્તં. તત્થ પરવાદી છન્નમ્પિ આયતનાનં વત્થુકામભાવેન નકામધાતુભાવં પટિક્ખિપિત્વા પુન મનોતિ પુટ્ઠો મહગ્ગતલોકુત્તરં સન્ધાય નકામધાતુભાવં પટિજાનાતિ. યસ્મા પન સબ્બોપિ તેભૂમકમનો કામધાતુયેવ, તસ્મા નં સકવાદી સુત્તેન નિગ્ગણ્હાતિ.

૫૧૧. કામગુણા ¶ ભવોતિઆદિ ભવસ્સ કામધાતુભાવદસ્સનત્થં વુત્તં. યસ્મા પન કામગુણમત્તે ભવોતિ વોહારો નત્થિ, તસ્મા પરવાદી નહેવાતિ પટિક્ખિપતિ. કામગુણૂપગં કમ્મન્તિઆદિ સબ્બં કામગુણમત્તસ્સ નકામધાતુભાવદસ્સનત્થં વુત્તં. કામધાતુસઙ્ખાતકામભવૂપગમેવ હિ કમ્મં અત્થિ, કામભવૂપગા એવ ચ સત્તા હોન્તિ. તત્થ જાયન્તિ જિયન્તિ મિયન્તિ ચવન્તિ ઉપપજ્જન્તિ, ન કામગુણેસૂતિ ઇમિના ઉપાયેન સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બોતિ.

૫૧૩-૫૧૪. ઇદાનિ ¶ કામકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં ‘‘પઞ્ચિમે, ભિક્ખવે, કામગુણા’’તિ વચનમત્તં નિસ્સાય રૂપાયતનાદીનિ પઞ્ચેવાયતનાનિ કામાતિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ પુબ્બસેલિયાનં; તેસં કિલેસકામસ્સેવ નિપ્પરિયાયેન કામભાવં દસ્સેતું પઞ્ચેવાતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૫૧૫-૫૧૬. ઇદાનિ ¶ રૂપધાતુકથા નામ હોતિ. તત્થ ‘‘રૂપિનો ધમ્મા રૂપધાતુ નામા’’તિ યેસં લદ્ધિ, સેય્યથાપિ અન્ધકાનં; તે સન્ધાય રૂપિનોતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. અથ નં સકવાદી યસ્મા રૂપધાતુ નામ રૂપભવો, ન રૂપમત્તમેવ, તસ્મા તેનત્થેન ચોદેતું રૂપધાતૂતિઆદિમાહ. તં સબ્બં કામગુણકથાયં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. સાવ કામધાતૂતિ પુટ્ઠો ભૂમિપરિચ્છેદેન વિરોધં પસ્સમાનો પટિક્ખિપતિ. પુન દળ્હં કત્વા પુટ્ઠો અત્તનો લદ્ધિવસેન પટિજાનાતિ. એવં સન્તે પન દ્વીહિ ભવેહિ સમન્નાગતતા આપજ્જતિ, તેન તં સકવાદી કામભવેન ચાતિ આદિમાહ. ઇતરો એકસ્સ દ્વીહિ સમન્નાગતાભાવતો પટિક્ખિપતીતિ.

૫૧૭-૫૧૮. અરૂપધાતુકથાયપિ ¶ ઇમિનાવુપાયેન અત્થો વેદિતબ્બો. અરૂપધમ્મેસુ પન વેદનાક્ખન્ધમેવ ગહેત્વા વેદના ¶ ભવોતિઆદિના નયેનેત્થ દેસના કતા. તત્થ કિં તે અરૂપિનો ધમ્માતિ સઙ્ખં ગતા વેદનાદીસુ અઞ્ઞતરા હોતીતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. સેસં હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

૫૧૯. ઇદાનિ રૂપધાતુયા આયતનકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં ‘‘રૂપી મનોમયો સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગી અહીનિન્દ્રિયો’’તિ (દી. નિ. ૧.૮૭) સુત્તં નિસ્સાય બ્રહ્મકાયિકાનં ઘાનાદિનિમિત્તાનિપિ આયતનાનેવાતિ કપ્પેત્વા સળાયતનિકો તેસં અત્તભાવોતિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ ¶ અન્ધકાનઞ્ચેવ સમ્મિતિયાનઞ્ચ; તે સન્ધાય સળાયતનિકોતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, લદ્ધિવસેન પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. અથ નં યં તત્થ આયતનં નત્થિ, તસ્સ વસેન ચોદેતું અત્થિ તત્થ ઘાનાયતનન્તિઆદિ આરદ્ધં. તતો પરવાદી યં તત્થ અજ્ઝત્તિકાનં તિણ્ણં આયતનાનં ઘાનાદિકં સણ્ઠાનનિમિત્તં તદેવ આયતનન્તિ લદ્ધિયા પટિજાનાતિ. બાહિરાનં ગન્ધાયતનાદીનં વસેન પુટ્ઠો ઘાનપ્પસાદાદયો તત્થ ન ઇચ્છતિ, તસ્મા તેસં ગોચરં પટિસેધેન્તો પટિક્ખિપતિ. પટિલોમપઞ્હસંસન્દનપઞ્હેસુપિ ઇમિનાવુપાયેન અત્થો વેદિતબ્બો.

૫૨૧. અત્થિ તત્થ ઘાનાયતનં અત્થિ ગન્ધાયતનં તેન ઘાનેન તં ગન્ધં ઘાયતીતિ તસ્મિંયેવ પરસમયે એકચ્ચે આચરિયે સન્ધાય વુત્તં. તે કિર તત્થ છ અજ્ઝત્તિકાનિ આયતનાનિ પરિપુણ્ણાનિ ઇચ્છન્તિ, આયતનેન ચ નામ સકિચ્ચકેન ભવિતબ્બન્તિ તેહિ ઘાનાદીહિ તે ગન્ધાદયો ઘાયન્તિ સાયન્તિ ફુસન્તીતિપિ ઇચ્છન્તિ. તં લદ્ધિં સન્ધાય પરવાદી આમન્તાતિ પટિજાનાતિ.

૫૨૨. અત્થિ ¶ તત્થ મૂલગન્ધોતિઆદીનિ પન પુટ્ઠો અત્થિભાવં સાધેતું અસક્કોન્તો પટિક્ખિપતિ. નનુ અત્થિ તત્થ ¶ ઘાનનિમિત્તન્તિઆદિ સણ્ઠાનમત્તસ્સેવ સાધકં, ન આયતનસ્સ, તસ્મા ઉદાહટમ્પિ અનુદાહટસદિસમેવાતિ.

૫૨૪-૫૨૬. ઇદાનિ અરૂપે રૂપકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં ‘‘વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપ’’ન્તિ વચનતો આરુપ્પભવેપિ ઓળારિકરૂપા નિસ્સટં સુખુમરૂપં અત્થીતિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ અન્ધકાનં; તે સન્ધાય અત્થિ રૂપન્તિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૫૨૭-૫૩૭. ઇદાનિ ¶ રૂપં કમ્મન્તિકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં કાયવચીવિઞ્ઞત્તિસઙ્ખાતં રૂપમેવ કાયકમ્મં વચીકમ્મં નામ, તઞ્ચ કુસલસમુટ્ઠાનં કુસલં, અકુસલસમુટ્ઠાનં અકુસલન્તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ મહિસાસકાનઞ્ચેવ સમ્મિતિયાનઞ્ચ; તે સન્ધાય કુસલેન ચિત્તેન સમુટ્ઠિતન્તિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. અથ નં સચે તં કુસલં, ય્વાયં સારમ્મણાદિભેદો કુસલસ્સ લબ્ભતિ, અત્થિ તે સો તસ્સાતિ ચોદેતું સારમ્મણન્તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ પત્થના પણિધીતિ ચેતનાયેવેતં વેવચનં. કુસલચેતનાયેવ હિ પકપ્પયમાના પત્થનાતિ. પકપ્પનવસેન ઠિતત્તા પણિધીતિ ચ વુચ્ચતિ. પરતો પન કુસલેન ચિત્તેન સમુટ્ઠિતા વેદના સઞ્ઞા ચેતના સદ્ધાતિઆદીસુ વેદનાદીનઞ્ઞેવ ચેત્થ પત્થના પણિધીતિ લબ્ભતિ, ન ચેતનાય. કસ્મા? દ્વિન્નં ચેતનાનં એકતો અભાવા, સોતપતિતત્તા પન એવં તન્તિ ગતાતિ વેદિતબ્બા. રૂપાયતનન્તિઆદિ ¶ પુરિમવારે ‘‘સબ્બન્તં કુસલ’’ન્તિ સંખિત્તસ્સ પભેદદસ્સનત્થં વુત્તં ¶ . સેસા સંસન્દનનયા, વચીકમ્મકથા ‘‘અકુસલેન ચિત્તેન સમુટ્ઠિત’’ન્તિઆદિવિધાનઞ્ચ સબ્બં પાળિઅનુસારેનેવ વેદિતબ્બં. અસુચીતિ પનેત્થ સુક્કં અધિપ્પેતં. સુત્તસાધનં ઉત્તાનત્થમેવ.

૫૪૦. ઇદાનિ જીવિતિન્દ્રિયકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં જીવિતિન્દ્રિયં નામ ચિત્તવિપ્પયુત્તો અરૂપધમ્મો, તસ્મા રૂપજીવિતિન્દ્રિયં નત્થીતિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ પુબ્બસેલિયાનઞ્ચેવ સમ્મિતિયાનઞ્ચ; તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. નત્થિ રૂપીનં ધમ્માનં આયૂતિ પઞ્હે ઉપાદિન્નરૂપાનમ્પિ તિણકટ્ઠાદીનમ્પિ સન્તાનવસેન પવત્તિમેવ આયુ ઠિતિ યપના યાપના ઇરિયના વત્તના પાલનાતિ ઇચ્છતિ, તસ્મા પટિક્ખિપતિ. અત્થીતિ પઞ્હેપિ ઇમિના કારણેન પટિજાનાતિ. અત્થિ અરૂપજીવિતિન્દ્રિયન્તિ પઞ્હે ¶ અરૂપધમ્માનં ચિત્તવિપ્પયુત્તં જીવિતિન્દ્રિયસન્તાનં નામ અત્થીતિ ઇચ્છતિ, તસ્મા પટિજાનાતિ.

૫૪૧. રૂપીનં ધમ્માનં આયુ અરૂપજીવિતિન્દ્રિયન્તિ પઞ્હે સત્તસન્તાને રૂપિનો વા હોન્તુ અરૂપિનો વા, સબ્બેસં ચિત્તવિપ્પયુત્તં અરૂપજીવિતિન્દ્રિયમેવ ઇચ્છતિ, તસ્મા પટિજાનાતિ.

૫૪૨. નિરોધસમાપન્નપઞ્હેસુપિ ચિત્તવિપ્પયુત્તં અરૂપજીવિતમેવ સન્ધાય પટિક્ખિપતિ ચ પટિજાનાતિ ચ. સકવાદી પન તં અસમ્પટિચ્છન્તો યં અરૂપપવત્તે અસતિ અત્થિ, રૂપેન તેન ભવિતબ્બન્તિ ચોદેતું હઞ્ચીતિઆદિમાહ. સઙ્ખારક્ખન્ધપઞ્હે ફસ્સાદિસઙ્ખારક્ખન્ધં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ, કાયકમ્માદિસઙ્ખારક્ખન્ધં સન્ધાય પટિજાનાતિ. કાયવિઞ્ઞત્તિ ¶ વચીવિઞ્ઞત્તિ સમ્માવાચા સમ્માકમ્મન્તો જીવિતિન્દ્રિયન્તિ એવમાદયોપિ ધમ્મા સઙ્ખારક્ખન્ધપરિયાપન્નાતિસ્સ લદ્ધિ. સકવાદી પન તં અસમ્પટિચ્છન્તો યદિ નિરુદ્ધેપિ અરૂપપવત્તે સઙ્ખારક્ખન્ધો અત્થિ, ચતુન્નમ્પિ ખન્ધાનં અત્થિતા હોતૂતિ ચોદેતું અત્થિ વેદનાક્ખન્ધોતિ આદિમાહ. ઇતરો અન્તોસમાપત્તિં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ, સમાપજ્જન્તસ્સ ચ વુટ્ઠહન્તસ્સ ચ પુબ્બાપરભાગં સન્ધાય પટિજાનાતિ.

૫૪૩. અસઞ્ઞસત્તવારેપિ ¶ એસેવ નયો. તસ્સ હિ લદ્ધિયા અસઞ્ઞસત્તાનં પટિસન્ધિકાલે ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝતિ, તેન સહ ચિત્તવિપ્પયુત્તઅરૂપજીવિતિન્દ્રિયં ઉપ્પજ્જિત્વા યાવતાયુકં પવત્તતિ. તસ્મા તેસં જીવિતિન્દ્રિયં નત્થીતિ પુટ્ઠો પટિક્ખિપતિ, અત્થીતિ પુટ્ઠો પટિજાનાતિ. વેદનાક્ખન્ધાદયોપિ તેસં પવત્તિવસેન પટિક્ખિપતિ, ચુતિપટિસન્ધિવસેન પટિજાનાતિ. સકવાદી પન તં અનિચ્છન્તો ‘‘સચે તત્થ એકક્ખણેપિ વેદનાદયો અત્થિ, પઞ્ચવોકારભવત્તં પાપુણાતી’’તિ ચોદેતું પઞ્ચવોકારભવોતિ આહ. ઇતરો સુત્તવિરોધભયા પટિક્ખિપતિ.

૫૪૪-૫૪૫. એકદેસં ભિજ્જતીતિ પઞ્હે સમ્પયુત્તં ભિજ્જતિ, વિપ્પયુત્તં તિટ્ઠતીતિ તસ્સ લદ્ધિ, તસ્મા પટિજાનાતિ. દ્વે જીવિતિન્દ્રિયાનીતિ પુચ્છા પરવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા સકવાદિસ્સ. રૂપારૂપવસેન હિ દ્વે જીવિતિન્દ્રિયાનિ, તેહિયેવ સત્તો જીવતિ, તેસં ભઙ્ગેન મરતીતિ વુચ્ચતિ. ચુતિક્ખણસ્મિઞ્હિ દ્વેપિ જીવિતાનિ સહેવ ભિજ્જન્તિ.

૫૪૬. ઇદાનિ ¶ કમ્મહેતુકથા નામ હોતિ. તત્થ યેન અરહતા પુરિમભવે અરહા અબ્ભાચિક્ખિતપુબ્બો, સો તસ્સ કમ્મસ્સ હેતુ અરહત્તા પરિહાયતીતિ યેસં લદ્ધિ, સેય્યથાપિ પુબ્બસેલિયાનઞ્ચેવ સમ્મિતિયાનઞ્ચ; તે સન્ધાય કમ્મહેતૂતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. સેસં પરિહાનિકથાયં વુત્તનયમેવ ¶ .

હન્દ હિ અરહન્તાનં અબ્ભાચિક્ખતીતિ ઇદં યસ્સ કમ્મસ્સ હેતુ પરિહાયતિ, તં સમ્પટિચ્છાપેતું વદતિ. અથ નં સકવાદી તં પક્ખં પટિજાનાપેત્વા ‘‘યદિ એવં યેહિ અરહન્તો ન અબ્ભાચિક્ખિતપુબ્બા, તે સબ્બે અરહત્તં પાપુણેય્યુ’’ન્તિ ચોદેતું યે કેચીતિઆદિમાહ. ઇતરો તસ્સ કમ્મસ્સ અરહત્તં સમ્પાપુણને નિયામં અપસ્સન્તો પટિક્ખિપતિ.

૫૪૭. ઇદાનિ ¶ ¶ આનિસંસદસ્સાવીકથા નામ હોતિ. તત્થ સકસમયે સઙ્ખારે આદીનવતો નિબ્બાનઞ્ચ આનિસંસતો પસ્સન્તસ્સ સંયોજનપ્પહાનં હોતીતિ નિચ્છયો. યેસં પન તેસુ દ્વીસુપિ એકંસિકવાદં ગહેત્વા ‘‘આનિસંસદસ્સાવિનોવ સંયોજનપ્પહાનં હોતી’’તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ અન્ધકાનં; તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. અથસ્સ ‘‘એકંસિકવાદો તયા ગહિતો, આદીનવોપિ દટ્ઠબ્બોયેવા’’તિ વિભાગદસ્સનત્થં સકવાદી સઙ્ખારેતિઆદિમાહ.

સઙ્ખારે ¶ ચ અનિચ્ચતો મનસિકરોતિ, નિબ્બાને ચ આનિસંસદસ્સાવી હોતીતિ પઞ્હસ્મિં અયમધિપ્પાયો – આનિસંસદસ્સાવિસ્સ સંયોજનાનં પહાનં હોતીતિ તેસં લદ્ધિ. નનુ સઙ્ખારે અનિચ્ચતો મનસિકરોતો સંયોજના પહીયન્તીતિ ચ પુટ્ઠો આમન્તાતિ પટિજાનાતિ. તેન તે સઙ્ખારે ચ અનિચ્ચતો મનસિકરોતિ, નિબ્બાને ચ આનિસંસદસ્સાવી હોતીતિ ઇદં આપજ્જતિ, કિં સમ્પટિચ્છસિ એતન્તિ. તતો પરવાદી એકચિત્તક્ખણં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ, દુતિયં પુટ્ઠો નાનાચિત્તવસેન પટિજાનાતિ. સકવાદી પનસ્સ અધિપ્પાયં મદ્દિત્વા અનિચ્ચમનસિકારસ્સ આનિસંસદસ્સાવિતાય ચ એકતો પટિઞ્ઞાતત્તા દ્વિન્નં ફસ્સાનં દ્વિન્નં ચિત્તાનં સમોધાનં હોતીતિ પુચ્છતિ. ઇતરો દ્વિન્નં સમોધાનં અપસ્સન્તો પટિક્ખિપતિ. દુક્ખતોતિઆદિપઞ્હેસુપિ એસેવ નયો. કિં પનેત્થ સન્નિટ્ઠાનં, કિં અનિચ્ચાદિતો મનસિકરોતો સંયોજના પહીયન્તિ, ઉદાહુ નિબ્બાને આનિસંસદસ્સાવિસ્સ, ઉદાહુ દ્વેપિ એકતો કરોન્તસ્સાતિ. યદિ તાવ અનિચ્ચાદિતો મનસિકરોતો પહાનં ¶ ભવેય્ય, વિપસ્સનાચિત્તેનેવ ભવેય્ય. અથ આનિસંસદસ્સાવિનો, અનુસ્સવવસેન નિબ્બાને આનિસંસં પસ્સન્તસ્સ વિપસ્સનાચિત્તેનેવ ભવેય્ય, અથ દ્વેપિ એકતો કરોન્તસ્સ ભવેય્ય, દ્વિન્નં ફસ્સાદીનં સમોધાનં ભવેય્ય. યસ્મા પન અરિયમગ્ગક્ખણે અનિચ્ચાદિમનસિકારસ્સ કિચ્ચં નિપ્ફત્તિં ગચ્છતિ પુન નિચ્ચતોતિઆદિગહણસ્સ અનુપ્પત્તિધમ્મભાવતો, નિબ્બાને ચ પચ્ચક્ખતોવ આનિસંસદસ્સનં ઇજ્ઝતિ, તસ્મા કિચ્ચનિપ્ફત્તિવસેન અનિચ્ચાદિતો ¶ મનસિકરોતો આરમ્મણં કત્વા પવત્તિવસેન ચ નિબ્બાને આનિસંસદસ્સાવિસ્સ સંયોજનાનં પહાનં હોતીતિ વેદિતબ્બં.

૫૪૮. નિબ્બાને સુખાનુપસ્સીતિ સુત્તં નિબ્બાને સુખાનુપસ્સનાદિભાવમેવ સાધેતિ, ન આનિસંસદસ્સાવિતામત્તેન સંયોજનાનં પહાનં. તસ્મા આભતમ્પિ અનાભતસદિસમેવાતિ.

૫૪૯. ઇદાનિ અમતારમ્મણકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં ‘‘નિબ્બાનં મઞ્ઞતી’’તિઆદીનં ¶ અયોનિસો અત્થં ગહેત્વા અમતારમ્મણં સંયોજનં હોતીતિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ પુબ્બસેલિયાનં, તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. અથ નં સચે અમતારમ્મણં સંયોજનં, અમતસ્સ સંયોજનિયાદિભાવો આપજ્જતીતિ ચોદેતું અમતં સંયોજનિયન્તિઆદિમાહ. ઇતરો સુત્તવિરોધભયેન સબ્બં પટિક્ખિપતિ. ઇમિના ઉપાયેન સબ્બવારેસુ અત્થો વેદિતબ્બો. નિબ્બાનં નિબ્બાનતોતિ આહટસુત્તં પન દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનં સન્ધાય ભાસિતં, તસ્મા અસાધકન્તિ.

૫૫૨-૫૫૩. ઇદાનિ ¶ રૂપં સારમ્મણન્તિકથા નામ હોતિ. તત્થ રૂપં સપ્પચ્ચયટ્ઠેન સારમ્મણં નામ હોતિ, ન અઞ્ઞં આરમ્મણં કરોતીતિ આરમ્મણપચ્ચયવસેન. યેસં પન અવિસેસેન રૂપં સારમ્મણન્તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ ઉત્તરાપથકાનં; તે સન્ધાય આરમ્મણત્થસ્સ વિભાગદસ્સનત્થં પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. સેસમેત્થ પાળિઅનુસારેનેવ વેદિતબ્બં. ન વત્તબ્બન્તિ પઞ્હે ઓલુબ્ભારમ્મણં સન્ધાય પટિઞ્ઞા સકવાદિસ્સ. દુતિયપઞ્હેપિ પચ્ચયારમ્મણં સન્ધાય પટિઞ્ઞા તસ્સેવ. ઇતિ સપ્પચ્ચયટ્ઠેનેવેત્થ સારમ્મણતા સિદ્ધાતિ.

૫૫૪-૫૫૬. ઇદાનિ ¶ અનુસયા અનારમ્મણાતિકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં અનુસયા નામ ચિત્તવિપ્પયુત્તા અહેતુકા અબ્યાકતા, તેનેવ ચ અનારમ્મણાતિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ અન્ધકાનઞ્ચેવ એકચ્ચાનઞ્ચ ઉત્તરાપથકાનં; તે સન્ધાય અનુસયાતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ¶ ઇતરસ્સ. અથ નં અનારમ્મણેન નામ એવંવિધેન ભવિતબ્બન્તિ ચોદેતું રૂપન્તિઆદિમાહ. કામરાગોતિઆદિ કામરાગાનુસયતો અનઞ્ઞત્તા દસ્સિતં. સઙ્ખારક્ખન્ધો અનારમ્મણોતિ પઞ્હે ચિત્તસમ્પયુત્તસઙ્ખારક્ખન્ધં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ. અનુસયં જીવિતિન્દ્રિયં કાયકમ્માદિરૂપઞ્ચ સઙ્ખારક્ખન્ધપરિયાપન્નં, તં સન્ધાય પટિજાનાતિ. ઇમિનાવુપાયેન સબ્બવારેસુ અત્થો વેદિતબ્બો. સાનુસયોતિ પઞ્હે પન અપ્પહીનાનુસયત્તા સાનુસયતા અનુઞ્ઞાતા. ન અનુસયાનં પવત્તિસબ્ભાવા. યો હિ અપ્પહીનો, ન સો અતીતો, નાનાગતો, ન પચ્ચુપ્પન્નો ચ. મગ્ગવજ્ઝકિલેસો પનેસ અપ્પહીનત્તાવ અત્થીતિ ¶ વુચ્ચતિ. એવરૂપસ્સ ચ ઇદં નામ આરમ્મણન્તિ ન વત્તબ્બં. તસ્મા તં પટિક્ખિત્તં. તં પનેતં ન કેવલં અનુસયસ્સ, રાગાદીનમ્પિ તાદિસમેવ, તસ્મા અનુસયાનં અનારમ્મણતાસાધકં ન હોતીતિ.

અનુસયા અનારમ્મણાતિકથાવણ્ણના.

૫. ઞાણં અનારમ્મણન્તિકથાવણ્ણના

૫૫૭-૫૫૮. ઇદાનિ ઞાણં અનારમ્મણન્તિકથા નામ હોતિ. તત્થ યસ્મા અરહા ચક્ખુવિઞ્ઞાણસમઙ્ગી ઞાણીતિ વુચ્ચતિ, તસ્સ ઞાણસ્સ તસ્મિં ખણે આરમ્મણં નત્થિ, તસ્મા ઞાણં અનારમ્મણન્તિ યેસં લદ્ધિ, સેય્યથાપિ અન્ધકાનં; તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. સેસમેત્થ અનુસયકથાયં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

૫૫૯-૫૬૧. ઇદાનિ અતીતાનાગતારમ્મણકથા નામ હોતિ. તત્થ યસ્મા અતીતાનાગતારમ્મણં નામ નત્થિ, તસ્મા તદારમ્મણેન ચિત્તેન આરમ્મણસ્સ ¶ નત્થિતાય અનારમ્મણેન ¶ ભવિતબ્બન્તિ અતીતં અનારમ્મણન્તિ યેસં લદ્ધિ, સેય્યથાપિ ઉત્તરાપથકાનં, તે સન્ધાય અતીતારમ્મણન્તિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. સેસમેત્થ યથાપાળિમેવ નિય્યાતીતિ.

૫૬૨. ઇદાનિ ¶ વિતક્કાનુપતિતકથા નામ હોતિ. તત્થ વિતક્કાનુપતિતા નામ દુવિધા – આરમ્મણતો ચ સમ્પયોગતો ચ. તત્થ અસુકચિત્તં નામ વિતક્કસ્સારમ્મણં ન હોતીતિ નિયમાભાવતો સિયા સબ્બં ચિત્તં વિતક્કાનુપતિતં, વિતક્કવિપ્પયુત્તચિત્તસબ્ભાવતો પન ન સબ્બં ચિત્તં વિતક્કાનુપતિતં. ઇતિ ઇમં વિભાગં અકત્વા અવિસેસેનેવ સબ્બં ચિત્તં વિતક્કાનુપતિતન્તિ યેસં લદ્ધિ, સેય્યથાપિ ઉત્તરાપથકાનં, તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. સેસમેત્થ પાળિવસેનેવ નિય્યાતીતિ.

૮. વિતક્કવિપ્ફારસદ્દકથાવણ્ણના

૫૬૩. ઇદાનિ વિતક્કવિપ્ફારસદ્દકથા નામ હોતિ. તત્થ યસ્મા ‘‘વિતક્કવિચારા વચીસઙ્ખારા’’તિ વુત્તા, તસ્મા સબ્બસો વિતક્કયતો વિચારયતો અન્તમસો મનોધાતુપવત્તિકાલેપિ વિતક્કવિપ્ફારો સદ્દોયેવાતિ યેસં લદ્ધિ, સેય્યથાપિ પુબ્બસેલિયાનં; તે સન્ધાય સબ્બસોતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. અથ નં યદિ વિતક્કવિપ્ફારમત્તં સદ્દો, ફસ્સાદિવિપ્ફારોપિ સદ્દો ભવેય્યાતિ ચોદેતું સબ્બસો ફુસયતોતિઆદિમાહ. ઇતરો તાદિસં સુત્તલેસં અપસ્સન્તો પટિક્ખિપતિ. વિતક્કવિપ્ફારો સદ્દો સોતવિઞ્ઞેય્યોતિ વિતક્કસ્સ વિપ્ફારમત્તમેવ ¶ સદ્દોતિ કત્વા પુચ્છતિ, ન વિતક્કવિપ્ફારસમુટ્ઠિતં સુત્તપમત્તાનં ¶ સદ્દં, ઇતરો પટિક્ખિપતિ. નનુ વિતક્કવિપ્ફારસદ્દો ન સોતવિઞ્ઞેય્યોતિ ઇદં તસ્સેવ લદ્ધિયા દસ્સેતિ. સો હિ વિતક્કવિપ્ફારમત્તમેવ સદ્દં વદતિ, સો ન સોતવિઞ્ઞેય્યોતિ. ઇતરો પન ‘‘વિતક્કવિપ્ફારસદ્દં સુત્વા આદિસતી’’ તિ (દી. નિ. ૩.૧૪૮) વચનતો સોતવિઞ્ઞેય્યોવાતિ વદતિ.

૯. નયથાચિત્તસ્સ વાચાતિકથાવણ્ણના

૫૬૪. ઇદાનિ ¶ નયથાચિત્તસ્સ વાચાતિકથા નામ હોતિ. તત્થ યસ્મા કોચિ અઞ્ઞં ભણિસ્સામીતિ અઞ્ઞં ભણતિ, તસ્મા નયથાચિત્તસ્સ વાચા ચિત્તાનુરૂપા ચિત્તાનુગતિકા ન હોતિ, વિનાપિ ચિત્તેન પવત્તતીતિ યેસં લદ્ધિ; સેય્યથાપિ પુબ્બસેલિયાનં; તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. અથ નં ‘‘યદિ તંસમુટ્ઠાપકં ચિત્તં ન સિયા, ફસ્સાદયોપિ તસ્મિં ખણે ન સિયુ’’ન્તિ ચોદેતું અફસ્સકસ્સાતિઆદિમાહ. ન ભણિતુકામોતિઆદીસુ યસ્મા અઞ્ઞં ભણિસ્સામીતિ અઞ્ઞં ભણન્તોપિ ભણિતુકામોયેવ નામ હોતિ, તસ્મા ન હેવાતિ પટિક્ખિપતિ.

૫૬૫. નનુ અત્થિ કોચિ અઞ્ઞં ભણિસ્સામીતિઆદીસુ ચીવરન્તિ ભણિતુકામો ચીરન્તિ ભણેય્ય. તત્થ અઞ્ઞં ભણિતુકામતાચિત્તં, અઞ્ઞં ભણનચિત્તં, ઇતિ પુબ્બભાગેન ચિત્તેન અસદિસત્તા અયથાચિત્તો નામ હોતિ, તેનસ્સ કેવલં અનાપત્તિ નામ હોતિ, ન પન ચીરન્તિ વચનસમુટ્ઠાપકચિત્તં નત્થિ, ઇતિ અચિત્તકા સા વાચાતિ અત્થં સન્ધાય ઇમિના ઉદાહરણેન ‘‘નયથાચિત્તસ્સ વાચા’’તિ પતિટ્ઠાપિતાપિ અપ્પતિટ્ઠાપિતાવ હોતીતિ.

નયથાચિત્તસ્સ વાચાતિકથાવણ્ણના.

૧૦. નયથાચિત્તસ્સ કાયકમ્મન્તિકથાવણ્ણના

૫૬૬-૫૬૭. ઇદાનિ ¶ ¶ નયથાચિત્તસ્સ કાયકમ્મન્તિકથા નામ હોતિ. તત્થ યસ્મા કોચિ અઞ્ઞત્ર ગચ્છિસ્સામીતિ અઞ્ઞત્ર ગચ્છતિ, તસ્મા નયથાચિત્તસ્સ કાયકમ્મં ચિત્તાનુરૂપં ચિત્તાનુગતિકં ન હોતિ, વિનાપિ ચિત્તેન પવત્તતીતિ યેસં લદ્ધિ, સેય્યથાપિ પુબ્બસેલિયાનંયેવ, તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. સેસમેત્થ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

નયથાચિત્તસ્સ કાયકમ્મન્તિકથાવણ્ણના.

૧૧. અતીતાનાગતસમન્નાગતકથાવણ્ણના

૫૬૮-૫૭૦. ઇદાનિ ¶ અતીતાનાગતેહિ સમન્નાગતકથા નામ હોતિ. તત્થ સમન્નાગતપઞ્ઞત્તિ પટિલાભપઞ્ઞત્તીતિ દ્વે પઞ્ઞત્તિયો વેદિતબ્બા. તાસુ પચ્ચુપ્પન્નધમ્મસમઙ્ગી સમન્નાગતોતિ વુચ્ચતિ. અટ્ઠ સમાપત્તિલાભિનો પન સમાપત્તિયો કિઞ્ચાપિ ન એકક્ખણે પવત્તન્તિ, અઞ્ઞા અતીતા હોન્તિ, અઞ્ઞા અનાગતા, અઞ્ઞા પચ્ચુપ્પન્ના, પટિવિજ્ઝિત્વા અપરિહીનતાય પન લાભીતિ વુચ્ચતિ. તત્થ યેસં ઇમં વિભાગં અગ્ગહેત્વા યસ્મા ઝાનલાભીનં અતીતાનાગતાનિ ઝાનાનિપિ અત્થિ, તસ્મા ‘‘તે અતીતેનપિ અનાગતેનપિ સમન્નાગતા’’તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ અન્ધકાનં. તે સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ. ‘‘અટ્ઠવિમોક્ખઝાયી’’તિઆદિ પન લાભીભાવસ્સ સાધકં, ન સમન્નાગતભાવસ્સાતિ.

૫૭૧-૫૭૨. ઇદાનિ ¶ ¶ નિરોધકથા નામ હોતિ. તત્થ યેસં ‘‘ઉપપત્તેસિયન્તિ સઙ્ખં ગતસ્સ ભવઙ્ગચિત્તસ્સ ભઙ્ગક્ખણેન સહેવ કિરિયાતિ સઙ્ખં ગતા ¶ કુસલા વા અકુસલા વા ચત્તારો ખન્ધા ચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપઞ્ચાતિ પઞ્ચક્ખન્ધા ઉપ્પજ્જન્તિ. તેસુ હિ અનુપ્પન્નેસુ ભવઙ્ગે નિરુદ્ધે સન્તતિવિચ્છેદો ભવેય્યા’’તિ લદ્ધિ, સેય્યથાપિ અન્ધકાનં; તે સન્ધાય ઉપપત્તેસિયેતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ. તત્થ ઉપપત્તેસિયેતિ ચતૂસુપિ પદેસુ બહુવચનભુમ્મત્થે એકવચનભુમ્મં. ઉપપત્તેસિયેસુ પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ અનિરુદ્ધેસૂતિ અયઞ્હેત્થ અત્થો. દસન્નન્તિ ઉપપત્તેસિયખન્ધાનઞ્ચ કિરિયખન્ધાનઞ્ચ વસેન વુત્તં. તત્થ પઠમપઞ્હે ખન્ધલક્ખણવસેન કિરિયવસેન ચ પઞ્ચેવ નામ તે ખન્ધાતિ પટિક્ખિપતિ. દુતિયપઞ્હે પુરિમપચ્છિમવસેન ઉપપત્તેસિયકિરિયવસેન ચ નાનત્તં સન્ધાય પટિજાનાતિ. દ્વિન્નં પન ફસ્સાનં ચિત્તાનઞ્ચ સમોધાનં પુટ્ઠો સુત્તલેસાભાવેન પટિક્ખિપતિ.