તીકા > અભિધમ્મપિટક (ટીકા) > અભિધમ્માવતારો-નામરૂપપરિચ્છેદો

તસ્મા અનવજ્જઇટ્ઠવિપાકલક્ખણં કુસલં, અકુસલવિદ્ધંસનરસં, વોદાનપચ્ચુપટ્ઠાનં. વજ્જપટિપક્ખત્તા અનવજ્જલક્ખણં વા કુસલં, વોદાનભાવરસં, ઇટ્ઠવિપાકપચ્ચુપટ્ઠાનં, યોનિસોમનસિકારપદટ્ઠાનં. સાવજ્જાનિટ્ઠવિપાકલક્ખણમકુસલં. તદુભયવિપરીતલક્ખણમબ્યાકતં, અવિપાકારહં વા.

તત્થ ¶ કુસલચિત્તં એકવીસતિવિધં હોતિ, તદિદં ભૂમિતો ચતુબ્બિધં હોતિ – કામાવચરં, રૂપાવચરં, અરૂપાવચરં, લોકુત્તરઞ્ચેતિ.

તત્થ કામાવચરકુસલચિત્તં ભૂમિતો એકવિધં, સવત્થુકાવત્થુકભેદતો દુવિધં, હીનમજ્ઝિમપણીતભેદતો તિવિધં, સોમનસ્સુપેક્ખાઞાણપ્પયોગભેદતો અટ્ઠવિધં હોતિ. સેય્યથિદં – સોમનસ્સસહગતં ઞાણસમ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકમેકં, સસઙ્ખારિકમેકં, સોમનસ્સસહગતં ઞાણવિપ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકમેકં, સસઙ્ખારિકમેકં, ઉપેક્ખાસહગતં ઞાણસમ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકમેકં, સસઙ્ખારિકમેકં, ઉપેક્ખાસહગતં ઞાણવિપ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકમેકં, સસઙ્ખારિકમેકન્તિ ઇદં અટ્ઠવિધમ્પિ કામાવચરકુસલચિત્તં નામ.

ઉદ્દાનતો દુવે કામા, ક્લેસવત્થુવસા પન;

કિલેસો છન્દરાગોવ, વત્થુ તેભૂમવટ્ટકં.

કિલેસકામો ¶ કામેતિ, વત્થુ કામીયતીતિ ચ;

સિજ્ઝતિ દુવિધોપેસ, કામો વો કારકદ્વયે.

યસ્મિં ¶ પન પદેસે સો, કામોયં દુવિધોપિ ચ;

સમ્પત્તીનં વસેનાવ-ચરતીતિ ચ સો પન.

પદેસો ચતુપાયાનં, છન્નં દેવાનમેવ ચ;

મનુસ્સાનં વસેનેવ, એકાદસવિધો પન.

કામોવચરતીતેત્થ, કામાવચરસઞ્ઞિતો;

અસ્સાભિલક્ખિતત્તા હિ, સસત્થાવચરો વિય.

સ્વાયં રૂપભવો રૂપં, એવં કામોતિ સઞ્ઞિતો;

ઉત્તરસ્સ પદસ્સેવ, લોપં કત્વા ઉદીરિતો.

તસ્મિં ¶ કામે ઇદં ચિત્તં, સદાવચરતીતિ ચ;

કામાવચરમિચ્ચેવં, કથિતં કામઘાતિના.

પટિસન્ધિં ભવે કામે, અવચારયતીતિ વા;

કામાવચરમિચ્ચેવં, પરિયાપન્નન્તિ તત્ર વા.

ઇદં અટ્ઠવિધં ચિત્તં, કામાવચરસઞ્ઞિતં;

દસપુઞ્ઞક્રિયવત્થુ-વસેનેવ પવત્તતિ.

દિટ્ઠિજ્જુત્તં સંસુતિચ્ચાપચાયો,

ઞેય્યો એવં પુઞ્ઞવત્થુપ્પભેદો.

ગચ્છન્તિ સઙ્ગહં દાને, પત્તિદાનાનુમોદના;

તથા સીલમયે પુઞ્ઞે, વેય્યાવચ્ચાપચાયના.

દેસના સવનં દિટ્ઠિ-ઉજુકા ભાવનામયે;

પુન તીણેવ સમ્ભોન્તિ, દસ પુઞ્ઞક્રિયાપિ ચ.

સબ્બાનુસ્સતિપુઞ્ઞઞ્ચ, પસંસા સરણત્તયં;

યન્તિ દિટ્ઠિજુકમ્મસ્મિં, સઙ્ગહં નત્થિ સંસયો.

પુરિમા ¶ મુઞ્ચના ચેવ, પરા તિસ્સોપિ ચેતના;

હોતિ દાનમયં પુઞ્ઞં, એવં સેસેસુ દીપયે.

ઇદાનિ અસ્સ પનટ્ઠવિધસ્સાપિ કામાવચરકુસલચિત્તસ્સ અયમુપ્પત્તિક્કમો વેદિતબ્બો. યદા હિ યો દેય્યધમ્મપ્પટિગ્ગાહકાદિસમ્પત્તિં, અઞ્ઞં વા સોમનસ્સહેતું આગમ્મ હટ્ઠપહટ્ઠો ‘‘અત્થિ દિન્ન’’ન્તિ આદિનયપ્પવત્તં સમ્માદિટ્ઠિં પુરક્ખત્વા પરેહિ અનુસ્સાહિતો દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કરોતિ, તદાસ્સ સોમનસ્સસહગતં ઞાણસમ્પયુત્તં ¶ અસઙ્ખારિકં ¶ પઠમં મહાકુસલચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. યદા પન વુત્તનયેનેવ હટ્ઠપહટ્ઠો સમ્માદિટ્ઠિં પુરક્ખત્વા પરેહિ ઉસ્સાહિતો કરોતિ, તદાસ્સ તમેવ ચિત્તં સસઙ્ખારિકં હોતિ. ઇમસ્મિં પનત્થે સઙ્ખારોતિ અત્તનો વા પરસ્સ વા પવત્તસ્સ પુબ્બપ્પયોગસ્સાધિવચનં. યદા પન ઞાતિજનસ્સ પટિપત્તિદસ્સનેન જાતપરિચયા બાલકા ભિક્ખૂ દિસ્વા સોમનસ્સજાતા સહસા યં કિઞ્ચિ હત્થગતં દદન્તિ વા વન્દન્તિ વા, તદા તેસં તતિયચિત્તમુપ્પજ્જતિ. યદા પન તે ‘‘દેથ વન્દથ, અય્યે’’તિ વદન્તિ, એવં ઞાતિજનેન ઉસ્સાહિતા હુત્વા હત્થગતં દદન્તિ વા વન્દન્તિ વા, તદા તેસં ચતુત્થચિત્તમુપ્પજ્જતિ. યદા પન દેય્યધમ્મપ્પટિગ્ગાહકાદીનં અસમ્પત્તિં વા અઞ્ઞેસં વા સોમનસ્સહેતૂનં અભાવં આગમ્મ ચતૂસુપિ વિકપ્પેસુ સોમનસ્સરહિતા હોન્તિ, તદા સેસાનિ ચત્તારિ ઉપેક્ખાસહગતાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. એવં સોમનસ્સુપેક્ખાઞાણપ્પયોગભેદતો અટ્ઠવિધં કામાવચરકુસલચિત્તં વેદિતબ્બં.

દસપુઞ્ઞક્રિયાદીનં, વસેન ચ બહૂનિપિ;

એતાનિ પન ચિત્તાનિ, ભવન્તીતિ પકાસયે.

સત્તરસ સહસ્સાનિ, દ્વે સતાનિ અસીતિ ચ;

કામાવચરપુઞ્ઞાનિ, ભવન્તીતિ વિનિદ્દિસે.

તં પન યથાનુરૂપં કામાવચરસુગતિયં ભવભોગસમ્પત્તિં અભિનિપ્ફાદેતિ.

ઇતરેસુ પન રૂપાવચરકુસલચિત્તં સવત્થુકતો એકવિધં, દ્વીસુ ભવેસુ ઉપ્પજ્જનતો દુવિધં, હીનમજ્ઝિમપણીતભેદતો તિવિધં, પટિપદાદિભેદતો ચતુબ્બિધં, ઝાનઙ્ગયોગભેદતો પઞ્ચવિધં. સેય્યથિદં – કામચ્છન્દબ્યાપાદથિનમિદ્ધઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચવિચિકિચ્છાવિપ્પહીનં વિતક્કવિચારપીતિસુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં ¶ પઠમં, વિતક્કવિપ્પહીનં વિચારપીતિસુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં ¶ દુતિયં, વિતક્કવિચારવિપ્પહીનં પીતિસુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં તતિયં, વિતક્કવિચારપીતિવિપ્પહીનં સુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં ચતુત્થં, વિતક્કવિચારપીતિસુખવિપ્પહીનં ઉપેક્ખાચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં પઞ્ચમન્તિ ઇદં પઞ્ચવિધં ¶ રૂપાવચરકુસલચિત્તં નામ.

તં પન યથાસમ્ભવં પથવીકસિણાદીસુ આરમ્મણેસુ પવત્તિવસેન અનેકવિધં હોતિ. સબ્બં પનેતં રૂપાવચરભાવનાપુઞ્ઞવસપ્પવત્તં યથાનુરૂપં રૂપાવચરૂપપત્તિનિપ્ફાદકં હોતિ. એવં તાવ રૂપાવચરકુસલં વેદિતબ્બં.

સેસેસુ પન દ્વીસુ અરૂપાવચરકુસલચિત્તં તાવ ઉપેક્ખાવેદનાયોગભેદતો એકવિધં, સવત્થુકાવત્થુકભેદતો દુવિધં, હીનમજ્ઝિમપણીતભેદતો તિવિધં, આરમ્મણભેદતો ચતુબ્બિધં. કસિણુગ્ઘાટિમાકાસં, તત્થ પવત્તવિઞ્ઞાણં, તસ્સ અપગમો, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનન્તિ ઇદમસ્સ ચતુબ્બિધમારમ્મણં. યથાપટિપાટિયા એતસ્સારમ્મણસ્સ ભેદતો ચતુબ્બિધં હોતિ. સેય્યથિદં – સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા પટિઘસઞ્ઞાનં અત્થઙ્ગમા નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞાસહગતં, વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞાસહગતં, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાસહગતં, નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાસહગતન્તિ ઇદં ચતુબ્બિધં અરૂપાવચરકુસલચિત્તં નામ. સબ્બં પનેતં અરૂપાવચરભાવનાપુઞ્ઞવસપ્પવત્તં યથાનુરૂપં અરૂપૂપપત્તિનિપ્ફાદકં હોતિ. એવં અરૂપાવચરકુસલચિત્તં વેદિતબ્બં.

ઇતરં પન લોકુત્તરકુસલચિત્તં નિબ્બાનારમ્મણતો એકવિધં, નિયતાનિયતવત્થુકભેદતો દુવિધં, તીહિ વિમોક્ખમુખેહિ પત્તબ્બતો તિવિધં, ચતુમગ્ગયોગભેદતો ચતુબ્બિધં ¶ . સેય્યથિદં – સક્કાયદિટ્ઠિવિચિકિચ્છાસીલબ્બતપરામાસસઞ્ઞોજનપ્પહાનકરં સોતાપત્તિમગ્ગચિત્તં, રાગદોસમોહાનં તનુત્તકરં સકદાગામિમગ્ગચિત્તં, કામરાગબ્યાપાદાનં નિરવસેસપ્પહાનકરં અનાગામિમગ્ગચિત્તં, રૂપરાગઅરૂપરાગમાનઉદ્ધચ્ચઅવિજ્જાપહાનકરં અરહત્તમગ્ગચિત્તન્તિ ઇદં ચતુબ્બિધં લોકુત્તરકુસલચિત્તં નામ. એકેકં પનેત્થ ઝાનઙ્ગયોગભેદતો પઞ્ચવિધં હોતિ, તસ્મા વીસતિવિધં હોતિ. સબ્બં પનેતં લોકુત્તરભાવનાપુઞ્ઞવસપ્પવત્તં મગ્ગાનુરૂપફલપ્પવત્તિયા ચત્તારો અરિયપુગ્ગલે અભિનિપ્ફાદેતિ. એવં લોકુત્તરકુસલં વેદિતબ્બં.

કામે ¶ ¶ અટ્ઠેવ રૂપે ચ, પઞ્ચ ચત્તારિરૂપિસુ;

ચત્તારાનુત્તરાનેવં, કુસલાનેકવીસતિ.

અકુસલં પન ભૂમિતો એકવિધં કામાવચરમેવ, નિયતાનિયતવત્થુવસેન ચ એકહેતુકદુહેતુકવસેન ચ પટિસન્ધિજનકાજનકવસેન ચ દુવિધં, તીહિ વેદનાહિ યોગતો ચ લોભમૂલં દોસમૂલં મોહમૂલન્તિ મૂલતો ચ તિવિધં હોતિ. તત્થ લોભમૂલં પન સોમનસ્સુપેક્ખાદિટ્ઠિપ્પયોગભેદતો અટ્ઠવિધં હોતિ. સેય્યથિદં – સોમનસ્સસહગતં દિટ્ઠિગતસમ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકમેકં, સસઙ્ખારિકમેકં, સોમનસ્સસહગતં દિટ્ઠિગતવિપ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકમેકં, સસઙ્ખારિકમેકં, ઉપેક્ખાસહગતં દિટ્ઠિગતસમ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકમેકં, સસઙ્ખારિકમેકં, ઉપેક્ખાસહગતં દિટ્ઠિગતવિપ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકમેકં, સસઙ્ખારિકમેકન્તિ.

યદા ¶ હિ ‘‘નત્થિ કામેસુ આદીનવો’’તિઆદિના નયેન મિચ્છાદિટ્ઠિં પુરક્ખત્વા કેવલં હટ્ઠતુટ્ઠો કામે વા પરિભુઞ્જતિ, દિટ્ઠમઙ્ગલાદીનિ વા સારતો પચ્ચેતિ સભાવતિક્ખેનેવ અનુસ્સાહિતેન ચિત્તેન, તદાસ્સ પઠમં અકુસલચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. યદા પન મન્દેન સમુસ્સાહિતેન, તદા દુતિયં. યદા મિચ્છાદિટ્ઠિં અપુરક્ખત્વા કેવલં હટ્ઠતુટ્ઠો મેથુનં ધમ્મં વા પરિભુઞ્જતિ, પરસમ્પત્તિં વા અભિજ્ઝાયતિ, પરસ્સ ભણ્ડં વા હરતિ સભાવતિક્ખેનેવ અનુસ્સાહિતેન ચિત્તેન, તદા તતિયં. યદા મન્દેન સમુસ્સાહિતેન, તદા ચતુત્થં ઉપ્પજ્જતિ. યદા પન કામાનં વા અસમ્પત્તિં આગમ્મ અઞ્ઞેસં વા સોમનસ્સહેતૂનં અભાવેન ચતૂસુપિ વિકપ્પેસુ સોમનસ્સરહિતા હોન્તિ, તદા સેસાનિ ચત્તારિ ઉપેક્ખાસહગતાનિ ઉપ્પજ્જન્તીતિ. એવં સોમનસ્સુપેક્ખાદિટ્ઠિપ્પયોગભેદતો અટ્ઠવિધં લોભમૂલં વેદિતબ્બં.

દોસમૂલં પન એકન્તસવત્થુકતો એકવિધં, અસઙ્ખારસસઙ્ખારભેદતો દુવિધં દોમનસ્સસહગતં પટિઘસમ્પયુત્તં અસઙ્ખારં, સસઙ્ખારન્તિ. અસ્સ પન પાણાતિપાતાદીસુ તિક્ખમન્દપ્પવત્તિકાલે ઉપ્પત્તિ વેદિતબ્બા.

મોહમૂલમ્પિ ¶ ¶ વિચિકિચ્છુદ્ધચ્ચયોગતો દુવિધં હોતિ ઉપેક્ખાસહગતં વિચિકિચ્છાસમ્પયુત્તં, ઉપેક્ખાસહગતં ઉદ્ધચ્ચસમ્પયુત્તન્તિ. તસ્સ અસન્નિટ્ઠાનવિક્ખેપકાલેસુ પવત્તિ વેદિતબ્બાતિ.

એવં તાવ દ્વાદસવિધં અકુસલચિત્તં વેદિતબ્બં, સબ્બં પનેતં યથાનુરૂપં અપાયેસુ ઉપપત્તિયા, સુગતિયમ્પિ દુક્ખવિસેસસ્સ અભિનિપ્ફાદકં હોતિ.

લોભમૂલવસેનટ્ઠ, દોસમૂલવસા દુવે;

મોહમૂલવસેન દ્વે, એવં દ્વાદસધા સિયું.

પાપાપાપેસ્વપાપેન ¶ , યં વુત્તં પાપમાનસં;

પાપાપાપપ્પહીનેન, તં મયા સમુદાહટં.

ઇતરં પન અબ્યાકતમવિપાકારહતો એકવિધં હોતિ, જાતિભેદતો દુવિધં વિપાકચિત્તં કિરિયચિત્તન્તિ. તત્થ વિપાકચિત્તં ભૂમિભેદતો ચતુબ્બિધં કામાવચરં રૂપાવચરં અરૂપાવચરં લોકુત્તરન્તિ. તત્થ કામાવચરં દુવિધં કુસલવિપાકં અકુસલવિપાકન્તિ. કુસલવિપાકં દુવિધં સહેતુકમહેતુકઞ્ચેતિ.

તત્થ સહેતુકવિપાકચિત્તં સકકુસલં વિય સોમનસ્સુપેક્ખાઞાણપ્પયોગભેદતો અટ્ઠવિધં. સેય્યથિદં – સોમનસ્સસહગતં ઞાણસમ્પયુત્તં અસઙ્ખારં, સસઙ્ખારં, સોમનસ્સસહગતં ઞાણવિપ્પયુત્તં અસઙ્ખારં, સસઙ્ખારં, ઉપેક્ખાસહગતં ઞાણસમ્પયુત્તં અસઙ્ખારં, સસઙ્ખારં, ઉપેક્ખાસહગતં ઞાણવિપ્પયુત્તં અસઙ્ખારં, સસઙ્ખારન્તિ ઇદં અટ્ઠવિધં સહેતુકવિપાકં નામ.

યથા પનસ્સ કુસલં દાનાદિવસેન છસુ આરમ્મણેસુ પવત્તતિ, ન ઇદં તથા. ઇદં હિ પટિસન્ધિભવઙ્ગચુતિતદારમ્મણવસેન પરિત્તધમ્મપરિયાપન્નેસુયેવ છસુ આરમ્મણેસુ પવત્તતિ. સમ્પયુત્તધમ્માનઞ્ચ વિસેસે અસતિપિ આદાસતલાદીસુ મુખનિમિત્તં વિય નિરુસ્સાહં વિપાકં, મુખં વિય સઉસ્સાહં કુસલન્તિ વેદિતબ્બં. ઇમેસં પન વિપચ્ચનટ્ઠાનં વેદિતબ્બં. ઇમાનિ હિ પટિસન્ધિભવઙ્ગચુતિતદારમ્મણાનિ હુત્વા વિપચ્ચન્તિ.

કામાવચરદેવાનં ¶ , મનુસ્સાનં ઇમે પન;

દુહેતુકતિહેતૂનં, ભવન્તિ પટિસન્ધિયો.

તતો પવત્તિયં હુત્વા, ભવઙ્ગં યાવતાયુકં;

બલવારમ્મણે હુત્વા, તદારમ્મણમેવ ચ.

તતો ¶ ¶ મરણકાલસ્મિં, ચુતિ હુત્વા પવત્તરે;

એવં ચતૂસુ ઠાનેસુ, વિપચ્ચન્તીતિ નિદ્દિસે.

સભૂમિકુસલેહેવ, મહાપાકા સમા વિના;

કમ્મદ્વારઞ્ચ કમ્મઞ્ચ, પુઞ્ઞાનં ક્રિયવત્થુકં.

અવિઞ્ઞત્તિજનત્તા હિ, અવિપાકસભાવતો;

અપ્પવત્તનતો ચેવ, પાકા પુઞ્ઞેહિ નો સમા.

પરિત્તારમ્મણત્તા હિ, તેસમેકન્તતો પન;

કરુણામુદિતા તેસુ, ન જાયન્તિ કદાચિપિ.

તથા વિરતિયો તિસ્સો, ન પનેતેસુ જાયરે;

પઞ્ચ સિક્ખાપદા વુત્તા, કુસલાતિ હિ સત્થુના.

તથાધિપતિનોપેત્થ, ન સન્તીતિ વિનિદ્દિસે;

છન્દાદીનિ ધુરં કત્વા, અનુપ્પજ્જનતો પન.

અસઙ્ખારસસઙ્ખાર-વિધાનં પન પુઞ્ઞતો;

ઞેય્યં પચ્ચયતો ચેવ, વિપાકેસુ ચ વિઞ્ઞુના.

હીનાદીનં વિપાકત્તા, પુઞ્ઞાનં પુઞ્ઞવાદિના;

હીનાદયો ભવન્તીતિ, વિપાકા પરિદીપિતા.

ઇદં અટ્ઠવિધં ચિત્તં, એકન્તેન સવત્થુકં;

જાયતે કામલોકસ્મિં, ન પનઞ્ઞત્થ જાયતે.

એવં તાવ સહેતુકવિપાકચિત્તં વેદિતબ્બં.

અહેતુકવિપાકચિત્તં ¶ પન અલોભાદિહેતુવિરહિતં ઉપેક્ખાસહગતં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, ઉપેક્ખાસહગતં સોતવિઞ્ઞાણં, ઉપેક્ખાસહગતં ઘાનવિઞ્ઞાણં, ઉપેક્ખાસહગતં જિવ્હાવિઞ્ઞાણં, સુખસહગતં કાયવિઞ્ઞાણં, ઉપેક્ખાસહગતં અહેતુકમનોધાતુસમ્પટિચ્છનં, સોમનસ્સસહગતં અહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુસન્તીરણં ¶ , ઉપેક્ખાસહગતં અહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુસન્તીરણન્તિ ઇદં પન અટ્ઠવિધં અહેતુકવિપાકચિત્તં નામ.

ઇદં પન અટ્ઠવિધં નિયતવત્થુકતો એકવિધં, નિયતાનિયતારમ્મણતો દુવિધં. તત્થ વિઞ્ઞાણપઞ્ચકં નિયતારમ્મણં, સેસત્તયં અનિયતારમ્મણં. સુખસોમનસ્સુપેક્ખાવેદનાયોગતો તિવિધં. તત્થ સુખસહગતં કાયવિઞ્ઞાણં, દ્વિટ્ઠાનિકં સન્તીરણં સોમનસ્સુપેક્ખાયુત્તં, સેસમુપેક્ખાયુત્તન્તિ.

દિટ્ઠારમ્મણસુતારમ્મણમુતારમ્મણદિટ્ઠસુતમુતારમ્મણદિટ્ઠ-સુતમુતવિઞ્ઞાતારમ્મણવસેન પઞ્ચવિધં. તત્થ દિટ્ઠારમ્મણં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, સુતારમ્મણં ¶ સોતવિઞ્ઞાણં, મુતારમ્મણં ઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણત્તયં, દિટ્ઠસુતમુતારમ્મણં મનોધાતુસમ્પટિચ્છનં, દિટ્ઠસુતમુતવિઞ્ઞાતારમ્મણં સેસમનોવિઞ્ઞાણધાતુદ્વયન્તિ.

વત્થુતો છબ્બિધં. કથં? ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ ચક્ખુમેવ વત્થુ, તથા સોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણાનં સોતઘાનજિવ્હાકાયવત્થુ, અવસેસત્તયસ્સ હદયવત્થુમેવાતિ.

આરમ્મણતો સત્તવિધં હોતિ. કથં? રૂપારમ્મણમેવ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, તથા સદ્દગન્ધરસફોટ્ઠબ્બારમ્મણાનિ પટિપાટિયા સોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણાનિ, રૂપાદિપઞ્ચારમ્મણા મનોધાતુ, સેસમનોવિઞ્ઞાણધાતુદ્વયં છળારમ્મણન્તિ.

તં સબ્બં પન અહેતુકવિપાકચિત્તં કિચ્ચતો અટ્ઠવિધં હોતિ. કથં? દસ્સનકિચ્ચં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, સવનઘાયનસાયનફુસનસમ્પટિચ્છનસન્તીરણતદારમ્મણકિચ્ચાનિ અવસેસાનિ.

તત્થ ¶ ચક્ખુતો પવત્તં વિઞ્ઞાણં, ચક્ખુમ્હિ સન્નિસ્સિતં વિઞ્ઞાણન્તિ વા ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, તથા સોતવિઞ્ઞાણાદીનિ. તત્થ ચક્ખુસન્નિસ્સિતરૂપવિજાનનલક્ખણં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ¶ , રૂપમત્તારમ્મણરસં, રૂપાભિમુખભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, રૂપારમ્મણાય કિરિયામનોધાતુયા અપગમપદટ્ઠાનં. તથા સોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણાનિ સોતાદિસન્નિસ્સિતસદ્દાદિવિજાનનલક્ખણાનિ, સદ્દાદિમત્તારમ્મણરસાનિ, સદ્દાદીસુ અભિમુખભાવપચ્ચુપટ્ઠાનાનિ, સદ્દાદિઆરમ્મણાનં કિરિયામનોધાતૂનં અપગમપદટ્ઠાનાનિ. મનોધાતુસમ્પટિચ્છનં પન ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં અનન્તરા રૂપાદિવિજાનનલક્ખણં, રૂપાદિસમ્પટિચ્છનરસં, તથાભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં અપગમપદટ્ઠાનં.

સેસા પન દ્વે અહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુયો છળારમ્મણવિજાનનલક્ખણા, સન્તીરણાદિરસા, તથાભાવપચ્ચુપટ્ઠાના, હદયવત્થુપદટ્ઠાનાતિ વેદિતબ્બા. તત્થ પઠમા એકન્તમિટ્ઠારમ્મણે પવત્તિસબ્ભાવતો સોમનસ્સયુત્તાવ હુત્વા પઞ્ચદ્વારે સન્તીરણકિચ્ચં સાધયમાના પઞ્ચસુ દ્વારેસુ ઠત્વા વિપચ્ચતિ, છસુ પન દ્વારેસુ બલવારમ્મણે તદારમ્મણં હુત્વા વિપચ્ચતિ. દુતિયા ¶ પન ઇટ્ઠમજ્ઝત્તારમ્મણે પવત્તિસબ્ભાવતો ઉપેક્ખાસહગતા હુત્વા સન્તીરણતદારમ્મણપટિસન્ધિભવઙ્ગચુતિવસેન પવત્તનતો પઞ્ચસુ ઠાનેસુ વિપચ્ચતિ. કથં? મનુસ્સલોકે તાવ જચ્ચન્ધજચ્ચબધિરજચ્ચજળજચ્ચુમ્મત્તકપણ્ડકઉભતોબ્યઞ્જનનપુંસકાદીનં પટિસન્ધિગ્ગહણકાલે પટિસન્ધિ હુત્વા વિપચ્ચતિ. પટિસન્ધિયા વીતિવત્તાય પવત્તિયં યાવતાયુકં ભવઙ્ગં હુત્વા વિપચ્ચતિ. ઇટ્ઠમજ્ઝત્તે પઞ્ચારમ્મણવીથિયા સન્તીરણં હુત્વા, બલવારમ્મણે છદ્વારે તદારમ્મણં હુત્વા, મરણકાલે ચુતિ હુત્વાતિ ઇમેસુ પન પઞ્ચસુ ઠાનેસુ વિપચ્ચતીતિ. એવં તાવ અહેતુકવિપાકચિત્તાનિ વેદિતબ્બાનિ.

કામાવચરપુઞ્ઞસ્સ ¶ , વિપાકા હોન્તિ સોળસ;

તં તિહેતુકપુઞ્ઞસ્સ, વસેન પરિદીપયે.

ઇદાનિ રૂપાવચરવિપાકચિત્તાનિ વુચ્ચન્તિ. તાનિ નિયતવત્થુકતો એકવિધાનિ, ઝાનઙ્ગયોગભેદતો પઞ્ચવિધાનિ. કથં? વિતક્કવિચારપીતિસુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં પઠમં, વિચારપીતિસુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં દુતિયં, પીતિસુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં તતિયં, સુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં ચતુત્થં, ઉપેક્ખાચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં પઞ્ચમન્તિ ઇમાનિ પઞ્ચપિ રૂપાવચરવિપાકચિત્તાનિ ઉપપત્તિયં પટિસન્ધિભવઙ્ગચુતિવસેન પવત્તન્તિ.

ઇદાનિ ¶ અરૂપાવચરવિપાકચિત્તાનિ વુચ્ચન્તિ. તાનિ સકકુસલાનિ વિય આરમ્મણભેદતો ચતુબ્બિધાનિ હોન્તિ. કથં? આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞાસહગતં, વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞાસહગતં, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાસહગતં, નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાસહગતન્તિ ઇમાનિ ચત્તારિ અરૂપાવચરવિપાકચિત્તાનિ.

કુસલાનુગતં કત્વા, ભાજિતં કિં મહગ્ગતં;

કામાવચરપુઞ્ઞંવ, નાસમાનફલં યતો.

અત્તનો કુસલેહેવ, સમાનં સબ્બથા ઇદં;

ગજાદીનં યથા છાયા, ગજાદિસદિસા તથા.

કામાવચરપુઞ્ઞંવ, નાપરાપરિયવેદનં;

ઝાના અપરિહીનસ્સ, સત્તસ્સ ભવગામિનો.

કુસલાનન્તરંયેવ ¶ , ફલં ઉપ્પજ્જતીતિ ચ;

ઞાપનત્થં પનેતસ્સ, કુસલાનુગતં કતં.

પટિપ્પદાક્કમો ચેવ, હીનાદીનઞ્ચ ભેદતો;

ઝાનાગમનતો ચેત્થ, વેદિતબ્બો વિભાવિના.

અભાવોધિપતીનઞ્ચ ¶ , અયમેવ વિસેસકો;

સેસં સબ્બં ચ સેસેન, કુસલેન સમં મતં. –

એવં રૂપાવચરારૂપાવચરવિપાકા વેદિતબ્બા.

ઇદાનિ લોકુત્તરવિપાકચિત્તાનિ હોન્તિ. તાનિ ચતુમગ્ગયુત્તચિત્તફલત્તા ચતુબ્બિધાનિ હોન્તિ. કથં? સોતાપત્તિમગ્ગફલચિત્તં, સકદાગામિમગ્ગફલચિત્તં, અનાગામિમગ્ગફલચિત્તં, અરહત્તમગ્ગફલચિત્તન્તિ. એવં પનેત્થ એકેકં ઝાનઙ્ગયોગભેદતો પઞ્ચવિધં, પુન મગ્ગવીથિફલસમાપત્તિવસેન પવત્તિતો દુવિધં. એવં લોકુત્તરકુસલવિપાકચિત્તાનિ વેદિતબ્બાનિ.

સુઞ્ઞતં ¶ અનિમિત્તન્તિ, તથાપણિહિતન્તિપિ;

એતાનિ તીણિ નામાનિ, મગ્ગસ્સાનન્તરે ફલે.

લબ્ભન્તિ પરભાગસ્મિં, વળઞ્જનફલેસુ ન;

વિપસ્સનાવસેનેવ, તાનિ નામાનિ લબ્ભરે.

હોન્તિ સાધિપતીનેવ, લોકુત્તરફલાનિ તુ;

વિપાકેધિપતી નત્થિ, ઠપેત્વા તુ અનાસવે.

અત્તનો મગ્ગભાવેન, મગ્ગો ‘‘મગ્ગો’’તિ વુચ્ચતિ;

ફલં મગ્ગમુપાદાય, મગ્ગો નામાતિ વુચ્ચતિ. –

એવં લોકુત્તરવિપાકા વેદિતબ્બા.

ઇદાનિ સત્તાકુસલવિપાકાનિ વુચ્ચન્તિ. અકુસલવિપાકં ઉપેક્ખાસહગતં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, ઉપેક્ખાસહગતં સોતવિઞ્ઞાણં, ઉપેક્ખાસહગતં ઘાનવિઞ્ઞાણં, ઉપેક્ખાસહગતં જિવ્હાવિઞ્ઞાણં, દુક્ખસહગતં કાયવિઞ્ઞાણં, ઉપેક્ખાસહગતં અહેતુકમનોધાતુસમ્પટિચ્છનં, ઉપેક્ખાસહગતં અહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુસન્તીરણન્તિ ઇમાનિ સત્ત અકુસલવિપાકચિત્તાનિ.

એત્થ ¶ પન ઉપેક્ખાસહગતાહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ એકાદસવિધેનાપિ અકુસલચિત્તેન કમ્મે આયૂહિતે કમ્મકમ્મનિમિત્તગતિનિમિત્તેસુ અઞ્ઞતરં આરમ્મણં કત્વા ચતૂસુ અપાયેસુ પટિસન્ધિ હુત્વા વિપચ્ચતિ, પટિસન્ધિયા વીતિવત્તાય ¶ દુતિયચિત્તવારં તતો પટ્ઠાય યાવતાયુકં ભવઙ્ગં હુત્વા, અનિટ્ઠમજ્ઝત્તારમ્મણાય પઞ્ચવિઞ્ઞાણવીથિયા સન્તીરણં હુત્વા, બલવારમ્મણે છસુ દ્વારેસુ તદારમ્મણં હુત્વા, મરણકાલે ચુતિ હુત્વા વિપચ્ચતિ. એવં પઞ્ચસુ ઠાનેસુ વિપચ્ચતિ. કેવલં હિ તાનિ કુસલવિપાકાહેતુકચિત્તાનિ કુસલકમ્મપચ્ચયાનિ, ઇમાનિ અકુસલકમ્મપચ્ચયાનિ. અયમિમેસં, તેસઞ્ચ વિસેસો.

અનિટ્ઠાનિટ્ઠમજ્ઝત્તગોચરે વત્તરે ઇમે;

સુખાદિત્તયયુત્તા તે, દુક્ખુપેક્ખાયુતા ઇમે.

એવં ¶ કામાવચરકુસલવિપાકસહેતુકમટ્ઠવિધં, અહેતુકમટ્ઠવિધં, ઝાનઙ્ગયોગભેદતો રૂપાવચરવિપાકં પઞ્ચવિધં, આરમ્મણભેદતો અરૂપાવચરવિપાકં ચતુબ્બિધં, મગ્ગસમ્પયુત્તચિત્તફલભેદતો લોકુત્તરવિપાકં ચતુબ્બિધં, ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિભેદતો અકુસલવિપાકં સત્તવિધન્તિ છત્તિંસવિધં વિપાકચિત્તં વેદિતબ્બં.

એવં છત્તિંસધા પાકં, પાકસાસનપૂજિતો;

સવિપાકાવિપાકેસુ, કુસલો સુગતોબ્રવિ.

કિરિયાબ્યાકતચિત્તં પન અવિપાકતો એકવિધં, પરિત્તમહગ્ગતતો દુવિધં, કામાવચરરૂપાવચરઅરૂપાવચરભૂમિભેદતો તિવિધં. તત્થ કામાવચરં દુવિધં સહેતુકમહેતુકન્તિ. તત્થ સહેતુકં એકવિધં અરહતો એવ ઉપ્પજ્જનતો. સોમનસ્સુપેક્ખાઞાણપ્પયોગભેદતો કામાવચરકુસલં વિય અટ્ઠવિધં હોતિ. સેય્યથિદં – સોમનસ્સસહગતં ઞાણસમ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકં, સસઙ્ખારિકં, સોમનસ્સસહગતં ¶ ઞાણવિપ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકં, સસઙ્ખારિકં, ઉપેક્ખાસહગતં ઞાણસમ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકં, સસઙ્ખારિકં, ઉપેક્ખાસહગતં ઞાણવિપ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકં, સસઙ્ખારિકન્તિ ઇમાનિ અટ્ઠ સહેતુકકિરિયચિત્તાનિ. એતાનિ પન યથાનુરૂપં દાનાદિવસેન ખીણાસવાનંયેવ પવત્તન્તિ. એવં સહેતુકકિરિયચિત્તાનિ વેદિતબ્બાનિ.

અહેતુકકિરિયચિત્તં પન તિવિધં કિરિયાહેતુકમનોધાતુઉપેક્ખાસહગતાવજ્જનચિત્તં, કિરિયાહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુસોમનસ્સસહગતં હસિતુપ્પાદચિત્તં, કિરિયાહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુઉપેક્ખાસહગતં વોટ્ઠબ્બનચિત્તન્તિ ¶ .

તત્થ કિરિયાહેતુકમનોધાતુ ઉપેક્ખાસહગતા હદયવત્થું નિસ્સાય ચક્ખુદ્વારે ઇટ્ઠઇટ્ઠમજ્ઝત્તઅનિટ્ઠઅનિટ્ઠમજ્ઝત્તેસુ રૂપારમ્મણેસુ યેન કેનચિ પસાદે ઘટ્ટિતે તં તં આરમ્મણં ગહેત્વા આવજ્જનવસેન ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ પુરેચારી હુત્વા ભવઙ્ગં આવટ્ટયમાના ઉપ્પજ્જતિ. સોતદ્વારાદીસુપિ એસેવ નયો. ઇતરા પન દ્વે અહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુયો સાધારણાસાધારણાતિ દુવિધા હોન્તિ. તત્થ અસાધારણા પન કિરિયાહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ સોમનસ્સસહગતા ખીણાસવસ્સેવ છસુ દ્વારેસુ છસુ અનુળારેસુ આરમ્મણેસુ હસિતુપ્પાદકિચ્ચા નિયતવત્થુકા ઉપ્પજ્જતિ. સાધારણા પન અહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ ઉપેક્ખાસહગતા છળારમ્મણવિજાનનલક્ખણા ¶ , તથાભાવપચ્ચુપટ્ઠાના, સા તીસુ ભવેસુ સબ્બેસં સચિત્તકસત્તાનં સાધારણા, ન કસ્સચિ પન સચિત્તકસ્સ ન ઉપ્પજ્જતિ નામ. ઉપ્પજ્જમાના પનાયં પઞ્ચદ્વારમનોદ્વારેસુ વોટ્ઠબ્બનાવજ્જનકિચ્ચા ઉપ્પજ્જતિ. છ અસાધારણઞાણાનિપિ એતાય ગહિતારમ્મણમેવ ગણ્હન્તિ. સબ્બારમ્મણગહણસમત્થતાય ¶ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણગતિકાતિ વેદિતબ્બા. ઇમાનિ તીણિ અહેતુકકિરિયચિત્તાનિ.

ઇધ ઠત્વા હસનચિત્તાનિ પરિગ્ગણ્હિતબ્બાનિ. તેરસ હસનચિત્તાનિ. કુસલતો ચતૂહિ સોમનસ્સસહગતેહિ, અકુસલતો ચતૂહીતિ ઇમેહિ અટ્ઠહિ ચિત્તેહિ પુથુજ્જના હસન્તિ, સેખા પન કુસલતો ચતૂહિ, અકુસલતો દ્વીહિ દિટ્ઠિગતવિપ્પયુત્તસોમનસ્સસહગતેહીતિ છહિ હસન્તિ, ખીણાસવા કિરિયતો પઞ્ચહિ સોમનસ્સસહગતેહિ હસન્તીતિ.

સોમનસ્સયુતાનટ્ઠ, કુસલાકુસલાનિ ચ;

ક્રિયતો પન પઞ્ચેવં, હાસચિત્તાનિ તેરસ.

પુથુજ્જના હસન્તેત્થ, ચિત્તેહિ પન અટ્ઠહિ;

છહિ સેખા અસેખા ચ, હસન્તિ પન પઞ્ચહિ.

ઇદાનિ રૂપાવચરકિરિયચિત્તાનિ હોન્તિ. વિતક્કવિચારપીતિસુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં પઠમં, વિચારપીતિસુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં દુતિયં, પીતિસુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં તતિયં, સુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં ચતુત્થં, ઉપેક્ખાચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં પઞ્ચમન્તિ ઇમાનિ પઞ્ચ રૂપાવચરકિરિયચિત્તાનિ.

ઇદાનિ ¶ અરૂપાવચરકિરિયચિત્તાનિ વુચ્ચન્તિ. આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞાસહગતં, વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞાસહગતં, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાસહગતં, નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાસહગતન્તિ ઇમાનિ ચત્તારિ અરૂપાવચરકિરિયચિત્તાનિ. ઇમાનિ પન રૂપારૂપકિરિયચિત્તાનિ સકસકભૂમિકુસલસદિસાનિ. કેવલં પનેતાનિ કિરિયચિત્તાનિ ખીણાસવાનંયેવ ઉપ્પજ્જન્તિ, કુસલાનિ પન સેખપુથુજ્જનાનં. ઇમાનિ ચ ખીણાસવાનં ભાવનાકારવસપ્પવત્તાનિ, તાનિ પન સેખપુથુજ્જનાનં ભાવનાપુઞ્ઞવસપ્પવત્તાનીતિ અયમેવ ઇમેસં, તેસઞ્ચ વિસેસો.

યા ¶ ¶ પુથુજ્જનકાલસ્મિં, અભિનિબ્બત્તિતા પન;

રૂપારૂપસમાપત્તિ, સા ખીણાસવભિક્ખુનો.

યાવ ખીણાસવો ભિક્ખુ, ન સમાપજ્જતેવ નં;

તાવ તા કુસલા એવ, સમાપન્ના સચે ક્રિયા.

એવં સોમનસ્સાદિભેદતો કામાવચરસહેતુકકિરિયચિત્તમટ્ઠવિધં, મનોધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતુદ્વયભેદતો અહેતુકં તિવિધં, ઝાનઙ્ગયોગભેદતો રૂપાવચરં પઞ્ચવિધં, આરમ્મણભેદતો અરૂપાવચરં ચતુબ્બિધં, એવં ભૂમિવસેન વીસતિવિધં કિરિયચિત્તં વેદિતબ્બન્તિ.

એકાદસવિધં કામે, રૂપે પઞ્ચ અરૂપિસુ;

ચત્તારીતિ ચ સબ્બાનિ, ક્રિયાચિત્તાનિ વીસતિ.

લોકુત્તરક્રિયચિત્તં, પન કસ્મા ન વિજ્જતિ;

એકચિત્તક્ખણત્તા હિ, મગ્ગસ્સાતિ ન વિજ્જતિ.

ક્રિયાક્રિયાપત્તિવિભાગદેસકો,

ક્રિયાક્રિયં ચિત્તમવોચ યં જિનો;

હિતાહિતાનં સક્રિયાક્રિયારતો,

ક્રિયાક્રિયં તન્તુ મયા સમીરિતં.

એત્તાવતા એકવીસતિવિધં કુસલં, દ્વાદસવિધં અકુસલં છત્તિંસવિધં વિપાકં, વીસતિવિધં કિરિયચિત્તન્તિ આદિમ્હિ નિક્ખિત્તં ચિત્તં એકૂનનવુતિપ્પભેદેન વિધિના પકાસિતં હોતીતિ.

એકવીસતિ ¶ પુઞ્ઞાનિ, દ્વાદસાકુસલાનિ ચ;

છત્તિંસેવ વિપાકાનિ, ક્રિયચિત્તાનિ વીસતિ.

એકૂનનવુતિ સબ્બે, ચિત્તુપ્પાદા મહેસિના;

અટ્ઠ લોકુત્તરે કત્વા, નિદ્દિટ્ઠા હિ સમાસતો.

પિટકે ¶ ¶ અભિધમ્મસ્મિં, યે ભિક્ખૂ પાટવત્થિનો;

તેહાયં ઉગ્ગહેતબ્બો, ચિન્તેતબ્બો પુનપ્પુનં.

અભિધમ્માવતારેન, અભિધમ્મમહોદધિં;

યે તરન્તિ ઇમં લોકં, પરઞ્ચેવ તરન્તિ તેતિ.

ઇતિ અભિધમ્માવતારે ચિત્તનિદ્દેસો નામ

ચિત્તાનન્તરમુદ્દિટ્ઠા ¶ , યે ચ ચેતસિકા મયા;

તેસં દાનિ કરિસ્સામિ, વિભાજનમિતો પરં.

તત્થ ચિત્તસમ્પયુત્તા, ચિત્તે ભવા વા ચેતસિકા. તેપિ ચિત્તં વિય સારમ્મણતો એકવિધા, સવિપાકાવિપાકતો દુવિધા, કુસલાકુસલાબ્યાકતભેદતો તિવિધા, કામાવચરાદિભેદતો ચતુબ્બિધા.

તત્થ કામાવચરચિત્તસમ્પયુત્તા કામાવચરા. તેસુ કામાવચરપઠમમહાકુસલચિત્તસમ્પયુત્તા તાવ નિયતા સરૂપેન આગતા એકૂનતિંસ ધમ્મા હોન્તિ. સેય્યથિદં – ફસ્સો વેદના સઞ્ઞા ચેતના વિતક્કો વિચારો પીતિ ચિત્તેકગ્ગતા સદ્ધા સતિ વીરિયં પઞ્ઞા જીવિતિન્દ્રિયં અલોભો અદોસો હિરી ઓત્તપ્પં કાયપ્પસ્સદ્ધિ ચિત્તપ્પસ્સદ્ધિ કાયલહુતા ચિત્તલહુતા કાયમુદુતા ચિત્તમુદુતા કાયકમ્મઞ્ઞતા ચિત્તકમ્મઞ્ઞતા કાયપાગુઞ્ઞતા ચિત્તપાગુઞ્ઞતા કાયુજુકતા ચિત્તુજુકતાતિ. પુન છન્દો, અધિમોક્ખો, તત્રમજ્ઝત્તતા, મનસિકારો ચાતિ ચત્તારો નિયતયેવાપનકા હોન્તિ. ઇમેહિ ચતૂહિ તેત્તિંસ હોન્તિ ¶ . પુન કરુણા મુદિતા કાયદુચ્ચરિતવિરતિ ¶ વચીદુચ્ચરિતવિરતિ મિચ્છાજીવવિરતિ ચેતિ ઇમે પઞ્ચ અનિયતા. ઇમે પન કદાચિ ઉપ્પજ્જન્તિ.

ઇમેસુ પન કરુણામુદિતાવસેન ભાવનાકાલે કરુણાપુબ્બભાગો વા મુદિતાપુબ્બભાગો વા એતા ઉપ્પજ્જન્તિ, ન પનેકતો ઉપ્પજ્જન્તિ. યદા પન ઇમિના ચિત્તેન મિચ્છાકમ્મન્તાદીહિ વિરમતિ, તદા સમ્માકમ્મન્તાદીનિ પરિપૂરેન્તિ, એકા વિરતિ ઉપ્પજ્જતિ, કરુણામુદિતાહિ સહ, અઞ્ઞમઞ્ઞેન ચ ન ઉપ્પજ્જન્તિ. તસ્મા એતેસુ એકેન સહ ચતુત્તિંસેવ ધમ્મા હોન્તિ.

આદિના ¶ પુઞ્ઞચિત્તેન, તેત્તિંસ નિયતા મતા;

કરુણામુદિતેકેન, ચતુત્તિંસ ભવન્તિ તે.

કસ્મા પનેત્થ મેત્તા ચ, ઉપેક્ખા ચ ન ઉદ્ધટા;

યેવાપનકધમ્મેસુ, ધમ્મરાજેન સત્થુના.

અબ્યાપાદેન મેત્તાપિ, તત્રમજ્ઝત્તતાય ચ;

ઉપેક્ખા ગહિતા યસ્મા, તસ્મા ન ગહિતા ઉભો.

કસ્મા યેવાપના ધમ્મા, બુદ્ધેનાદિચ્ચબન્ધુના;

સરૂપેનેવ સબ્બેતે, પાળિયં ન ચ ઉદ્ધટા.

યસ્મા અનિયતા કેચિ, યસ્મા રાસિં ભજન્તિ ન;

યસ્મા ચ દુબ્બલા કેચિ, તસ્મા વુત્તા ન પાળિયં.

છન્દાધિમોક્ખમુદિતા મનસિ ચ કારો,

મજ્ઝત્તતા ચ કરુણા વિરતિત્તયં ચ;

પુઞ્ઞેસુ તેન નિયતાનિયતા ચ સબ્બે,

યેવાપના મુનિવરેન ન ચેવ વુત્તા.

કસ્મા પનેત્થ ફસ્સોવ, પઠમં સમુદીરિતો;

પઠમાભિનિપાતત્તા, ચિત્તસ્સારમ્મણે કિર.

ફુસિત્વા ¶ ¶ પન ફસ્સેન, વેદનાય ચ વેદયે;

સઞ્જાનાતિ ચ સઞ્ઞાય, ચેતનાય ચ ચેતયે.

બલવપચ્ચયત્તા ચ, સહજાતાનમેવ હિ;

ફસ્સોવ પઠમં વુત્તો, તસ્મા ઇધ મહેસિના.

અકારણમિદં સબ્બં, ચિત્તાનં તુ સહેવ ચ;

એકુપ્પાદાદિભાવેન, ચિત્તજાનં પવત્તિતો.

અયં તુ પઠમુપ્પન્નો, અયં પચ્છાતિ નત્થિદં;

બલવપચ્ચયત્તેપિ, કારણઞ્ચ ન દિસ્સતિ.

દેસનાક્કમતો ચેવ, પઠમં સમુદીરિતો;

ઇચ્ચેવં પન વિઞ્ઞેય્યં, વિઞ્ઞુના ન વિસેસતો.

ન ચ પરિયેસિતબ્બોયં, તસ્મા પુબ્બાપરક્કમો;

વચનત્થલક્ખણાદીહિ, ધમ્મા એવ વિજાનતા.

યસ્મા પન ઇમે ધમ્મા વચનત્થલક્ખણાદીહિ વુચ્ચમાના પાકટા હોન્તિ સુવિઞ્ઞેય્યાવ, તસ્મા તેસં વચનત્થલક્ખણાદીનિ પવક્ખામિ. સેય્યથિદં – ફુસતીતિ ફસ્સો. સ્વાયં ફુસનલક્ખણો, સઙ્ઘટ્ટનરસો, સન્નિપાતપચ્ચુપટ્ઠાનો, ફલટ્ઠેન વેદનાપચ્ચુપટ્ઠાનો વા, આપાથગતવિસયપદટ્ઠાનો. અયં હિ અરૂપધમ્મોપિ સમાનો આરમ્મણેસુ ફુસનાકારેનેવ ¶ પવત્તતિ, સો દ્વિન્નં મેણ્ડાનં સન્નિપાતો વિય દટ્ઠબ્બો.

સુન્દરં મનોતિ સુમનો, સુમનસ્સ ભાવો સોમનસ્સં, સોમનસ્સમેવ વેદના સોમનસ્સવેદના. સા વેદયિતલક્ખણા, ઇટ્ઠાકારાનુભવનરસા રાજા વિય સુભોજનરસં, ચેતસિકઅસ્સાદપચ્ચુપટ્ઠાના, પસ્સદ્ધિપદટ્ઠાના.

નીલાદિભેદં ¶ આરમ્મણં સઞ્જાનાતીતિ સઞ્ઞા. સા સઞ્જાનનલક્ખણા, પચ્ચાભિઞ્ઞાણકરણરસા વડ્ઢકિસ્સ અભિઞ્ઞાણકરણમિવ, યથાગહિતનિમિત્તવસેન અભિનિવેસકરણપચ્ચુપટ્ઠાના, યથોપટ્ઠિતવિસયપદટ્ઠાના.

ચેતયતીતિ ¶ ચેતના. સદ્ધિં અત્તના સમ્પયુત્તધમ્મે આરમ્મણે અભિસન્દહતીતિ અત્થો. સા ચેતયિતલક્ખણા, આયૂહનરસા, સંવિદહનપચ્ચુપટ્ઠાના સકકિચ્ચપરકિચ્ચસાધકા જેટ્ઠસિસ્સમહાવડ્ઢકિઆદયો વિય.

વિતક્કેતીતિ વિતક્કો. વિતક્કનં વા વિતક્કો. સ્વાયં આરમ્મણે ચિત્તસ્સ અભિનિરોપનલક્ખણો, આહનનપરિયાહનનરસો, આરમ્મણે ચિત્તસ્સ આનયનપચ્ચુપટ્ઠાનો.

આરમ્મણે તેન ચિત્તં વિચરતીતિ વિચારો. વિચરણં વા વિચારો. અનુસઞ્ચરણન્તિ વુત્તં હોતિ. સ્વાયં આરમ્મણાનુમજ્જનલક્ખણો, તત્થ સહજાતાનુયોજનરસો, ચિત્તસ્સ અનુપબન્ધપચ્ચુપટ્ઠાનો.

પિનયતીતિ પીતિ. સા સમ્પિયાયનલક્ખણા, કાયચિત્તપીણનરસા, ફરણરસા વા, ઓદગ્યપચ્ચુપટ્ઠાના.

ચિત્તસ્સ એકગ્ગભાવો ચિત્તેકગ્ગતા. સમાધિસ્સેતં નામં. સો અવિસારલક્ખણો, અવિક્ખેપલક્ખણો વા, સહજાતાનં સમ્પિણ્ડનરસો ન્હાનિયચુણ્ણાનં ઉદકં વિય, ઉપસમપચ્ચુપટ્ઠાનો, વિસેસતો સુખપદટ્ઠાનો.

સદ્દહન્તિ એતાય, સયં વા સદ્દહતિ, સદ્દહનમત્તમેવ વા એસાતિ સદ્ધા. સા પનેસા સદ્દહનલક્ખણા, પસાદનરસા ઉદકપ્પસાદકમણિ વિય, અકાલુસિયપચ્ચુપટ્ઠાના, સદ્ધેય્યવત્થુપદટ્ઠાના.

સરન્તિ ¶ એતાય, સયં વા સરતિ, સરણમત્તમેવ વા એસાતિ સતિ. સા અપિલાપનલક્ખણા, અસમ્મોસરસા, આરક્ખપચ્ચુપટ્ઠાના, થિરસઞ્ઞાપદટ્ઠાના.

વીરભાવો ¶ વીરિયં. વીરાનં વા કમ્મં વીરિયં. તં પનેતં ઉસ્સાહનલક્ખણં, સહજાતાનં ઉપત્થમ્ભનરસં, અસંસીદનભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, સંવેગપદટ્ઠાનં.

પજાનાતીતિ ¶ પઞ્ઞા. સા પનેસા વિજાનનલક્ખણા, વિસયોભાસનરસા પદીપો વિય, અસમ્મોહપચ્ચુપટ્ઠાના અરઞ્ઞગતસુદેસકો વિય.

જીવન્તિ તેન તંસમ્પયુત્તધમ્માતિ જીવિતં. તં પન અત્તના અવિનિબ્ભુત્તાનં ધમ્માનં અનુપાલનલક્ખણં, તેસં પવત્તનરસં, તેસંયેવ ઠપનપચ્ચુપટ્ઠાનં, યાપયિતબ્બધમ્મપદટ્ઠાનં. સન્તેપિ ચ તેસં અનુપાલનલક્ખણાદિમ્હિ વિધાને અત્થિક્ખણેયેવ તં તે ધમ્મે અનુપાલેતિ ઉદકં વિય ઉપ્પલાદીનિ, યથાસકં પચ્ચયુપ્પન્નેપિ ચ ધમ્મે અનુપાલેતિ ધાતિ વિય કુમારં, સયંપવત્તિતધમ્મસમ્બન્ધેનેવ પવત્તતિ નિયામકો વિય, ન ભઙ્ગતો ઉદ્ધં પવત્તયતિ અત્તનો ચ પવત્તયિતબ્બાનઞ્ચ અભાવા, ન ભઙ્ગક્ખણે ઠપેતિ સયં ભિજ્જમાનત્તા ખીયમાનો વિય વત્તિસ્નેહોવ પદીપસિખન્તિ.

ન લુબ્ભન્તિ તેન, સયં વા ન લુબ્ભતિ, અલુબ્ભનમત્તમેવ વા તન્તિ અલોભો. સો આરમ્મણે ચિત્તસ્સ અલગ્ગભાવલક્ખણો કમલદલે જલબિન્દુ વિય, અપરિગ્ગહરસો મુત્તભિક્ખુ વિય, અનલ્લીનભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો અસુચિમ્હિ પતિતપુરિસો વિય.

ન દુસ્સન્તિ તેન, સયં વા ન દુસ્સતિ, અદુસ્સનમત્તમેવ વા તન્તિ અદોસો. સો અચણ્ડિક્કલક્ખણો, અવિરોધલક્ખણો વા અનુકૂલમિત્તો વિય, આઘાતવિનયનરસો, પરિળાહવિનયનરસો ¶ વા ચન્દનં વિય, સોમ્મભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો પુણ્ણચન્દો વિય.

કાયદુચ્ચરિતાદીહિ હિરીયતીતિ હિરી. લજ્જાયેતં અધિવચનં. તેહિયેવ ઓત્તપ્પતીતિ ઓત્તપ્પં. પાપતો ઉબ્બેગસ્સેતં અધિવચનં. તત્થ પાપતો જિગુચ્છનલક્ખણા હિરી, ઓત્તાસલક્ખણં ઓત્તપ્પં. ઉભોપિ પાપાનં અકરણરસા, પાપતો સઙ્કોચનપચ્ચુપટ્ઠાના, અત્તગારવપરગારવપદટ્ઠાના. ઇમે ધમ્મા લોકપાલાતિ દટ્ઠબ્બા.

કાયપસ્સમ્ભનં કાયપસ્સદ્ધિ. ચિત્તપસ્સમ્ભનં ચિત્તપસ્સદ્ધિ. કાયોતિ ચેત્થ વેદનાદયો તયો ખન્ધા. ઉભોપિ પનેતા એકતો હુત્વા કાયચિત્તદરથવૂપસમલક્ખણા ¶ , કાયચિત્તદરથનિમ્મદનરસા, કાયચિત્તાનં અપરિપ્ફન્દનસીતિભાવપચ્ચુપટ્ઠાના, કાયચિત્તપદટ્ઠાના, કાયચિત્તાનં અવૂપસમતાઉદ્ધચ્ચાદિકિલેસપ્પટિપક્ખભૂતાતિ વેદિતબ્બા.

કાયલહુભાવો ¶ કાયલહુતા. ચિત્તલહુભાવો ચિત્તલહુતા. કાયચિત્તાનં ગરુભાવવૂપસમલક્ખણા, કાયચિત્તગરુભાવનિમ્મદનરસા, કાયચિત્તાનં અદન્ધતાપચ્ચુપટ્ઠાના, કાયચિત્તપદટ્ઠાના, કાયચિત્તાનં ગરુભાવકરથિનમિદ્ધાદિકિલેસપ્પટિપક્ખભૂતાતિ વેદિતબ્બા.

કાયમુદુભાવો કાયમુદુતા. ચિત્તમુદુભાવો ચિત્તમુદુતા. કાયચિત્તાનં થદ્ધભાવવૂપસમલક્ખણા, કાયચિત્તાનં થદ્ધભાવનિમ્મદનરસા, અપ્પટિઘાતપચ્ચુપટ્ઠાના, કાયચિત્તપદટ્ઠાના, કાયચિત્તાનં થદ્ધભાવકરદિટ્ઠિમાનાદિકિલેસપ્પટિપક્ખભૂતાતિ વેદિતબ્બા.

કાયકમ્મઞ્ઞભાવો કાયકમ્મઞ્ઞતા. ચિત્તકમ્મઞ્ઞભાવો ચિત્તકમ્મઞ્ઞતા. કાયચિત્તાનં અકમ્મઞ્ઞભાવવૂપસમલક્ખણા, કાયચિત્તાનં અકમ્મઞ્ઞભાવનિમ્મદનરસા, કાયચિત્તાનં આરમ્મણકરણસમ્પત્તિપચ્ચુપટ્ઠાના, કાયચિત્તપદટ્ઠાનં, કાયચિત્તાનં ¶ અકમ્મઞ્ઞભાવકરઅવસેસનીવરણાદિકિલેસપ્પટિપક્ખભૂતાતિ વેદિતબ્બા.

કાયપાગુઞ્ઞભાવો કાયપાગુઞ્ઞતા. ચિત્તપાગુઞ્ઞભાવો ચિત્તપાગુઞ્ઞતા. કાયચિત્તાનં અગેલઞ્ઞભાવલક્ખણા, કાયચિત્તાનં ગેલઞ્ઞનિમ્મદનરસા, નિરાદીનવપચ્ચુપટ્ઠાના, કાયચિત્તપદટ્ઠાના, કાયચિત્તાનં ગેલઞ્ઞભાવકરઅસ્સદ્ધાદિકિલેસપ્પટિપક્ખભૂતાતિ દટ્ઠબ્બા.

કાયસ્સ ઉજુકભાવો કાયુજુકતા. ચિત્તસ્સ ઉજુકભાવો ચિત્તુજુકતા. કાયચિત્તાનં અકુટિલભાવલક્ખણા, કાયચિત્તાનં અજ્જવલક્ખણા વા, કાયચિત્તાનં કુટિલભાવનિમ્મદનરસા, અજિમ્હતાપચ્ચુપટ્ઠાના, કાયચિત્તપદટ્ઠાના, કાયચિત્તાનં કુટિલભાવકરમાયાસાઠેય્યાદિકિલેસપ્પટિપક્ખભૂતાતિ દટ્ઠબ્બા.

છન્દોતિ કત્તુકમ્યતાયેતં અધિવચનં. તસ્મા સો કત્તુકમ્યતાલક્ખણો છન્દો, આરમ્મણપરિયેસનરસો, આરમ્મણેન અત્થિકતાપચ્ચુપટ્ઠાનો, તદેવસ્સ પદટ્ઠાનો.

અધિમુચ્ચનં ¶ અધિમોક્ખો. સો સન્નિટ્ઠાનલક્ખણો, અસંસપ્પનરસો, નિચ્છયપચ્ચુપટ્ઠાનો, સન્નિટ્ઠેય્યધમ્મપદટ્ઠાનો, આરમ્મણે નિચ્ચલભાવેન ઇન્દખીલો વિય દટ્ઠબ્બો.

તેસુ ¶ તેસુ ધમ્મેસુ મજ્ઝત્તભાવો તત્રમજ્ઝત્તતા. સા ચિત્તચેતસિકાનં સમવાહિતલક્ખણા, ઊનાધિકતાનિવારણરસા, પક્ખપાતુપચ્છેદનરસા વા, મજ્ઝત્તભાવપચ્ચુપટ્ઠાના.

કિરિયા કારો, મનસ્મિં કારો મનસિકારો. પુરિમમનતો વિસદિસં મનં કરોતીતિ ચ મનસિકારો.

સ્વાયં ¶ આરમ્મણપટિપાદકો, વીથિપટિપાદકો, જવનપટિપાદકોતિ તિપ્પકારો. તત્થ આરમ્મણપટિપાદકો મનસ્મિં કારો મનસિકારો. સો સારણલક્ખણો, સમ્પયુત્તાનં આરમ્મણે સંયોજનરસો, આરમ્મણાભિમુખભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો, આરમ્મણપદટ્ઠાનો, સઙ્ખારક્ખન્ધપરિયાપન્નો આરમ્મણપટિપાદકત્તેન સમ્પયુત્તાનં સારથી વિય દટ્ઠબ્બો. વીથિપટિપાદકોતિ પઞ્ચદ્વારાવજ્જનસ્સેતં અધિવચનં, જવનપટિપાદકોતિ મનોદ્વારાવજ્જનસ્સેતં અધિવચનં, ન તે ઇધ અધિપ્પેતા.

કરુણાતિ પરદુક્ખે સતિ સાધૂનં હદયકમ્પનં કરોતીતિ કરુણા, કિનાતિ વિનાસેતિ વા પરદુક્ખન્તિ કરુણા. સા પરદુક્ખાપનયનાકારપ્પવત્તિલક્ખણા, પરદુક્ખાસહનરસા, અવિહિંસાપચ્ચુપટ્ઠાના, દુક્ખાભિભૂતાનં અનાથભાવદસ્સનપદટ્ઠાના.

મોદન્તિ તાય, સયં વા મોદતીતિ મુદિતા. સા પમોદનલક્ખણા, અનિસ્સાયનરસા, અરતિવિઘાતપચ્ચુપટ્ઠાના, સત્તાનં સમ્પત્તિદસ્સનપદટ્ઠાના. કેચિ પન મેત્તુપેક્ખાયોપિ અનિયતે ઇચ્છન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં. અત્થતો હિ અદોસો એવ મેત્તા, તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખાયેવ ઉપેક્ખાતિ.

કાયદુચ્ચરિતતો વિરતિ કાયદુચ્ચરિતવિરતિ. એસેવ નયો સેસેસુપિ દ્વીસુ. લક્ખણાદિતો પન એતા તિસ્સોપિ વિરતિયો કાયદુચ્ચરિતાદિવત્થૂનં અવીતિક્કમલક્ખણા, કાયદુચ્ચરિતાદિવત્થુતો સઙ્કોચનરસા, અકિરિયપચ્ચુપટ્ઠાના, સદ્ધાહિરિઓત્તપ્પઅપ્પિચ્છતાદિગુણપદટ્ઠાના. કેચિ પન ઇમાસુ એકેકં નિયતં વિરતિં ઇચ્છન્તિ. એવં કામાવચરપઠમમહાકુસલચિત્તેન ઇમે તેત્તિંસ વા ચતુત્તિંસ વા ધમ્મા સમ્પયોગં ગચ્છન્તીતિ વેદિતબ્બા.

યથા ¶ ¶ ¶ ચ પઠમેન, એવં દુતિયચિત્તેનાપિ. સસઙ્ખારભાવમત્તમેવ હિ એત્થ વિસેસો. પુન તતિયેન ઞાણવિપ્પયોગતો ઠપેત્વા અમોહં અવસેસા દ્વત્તિંસ વા તેત્તિંસ વા વેદિતબ્બા. તથા ચતુત્થેનાપિ સસઙ્ખારભાવમત્તમેવ વિસેસો, પઠમે વુત્તેસુ પન ઠપેત્વા પીતિં અવસેસા પઞ્ચમેન સમ્પયોગં ગચ્છન્તિ. સોમનસ્સટ્ઠાને ચેત્થ ઉપેક્ખાવેદના પવિટ્ઠા. સા પન ઇટ્ઠાનિટ્ઠવિપરીતાનુભવનલક્ખણા, પક્ખપાતુપચ્છેદનરસા. યથા ચ પઞ્ચમેન, એવં છટ્ઠેનાપિ. સસઙ્ખારમત્તમેવ હોતિ વિસેસો. સત્તમેન પન ઠપેત્વા પઞ્ઞં અવસેસા એકતિંસ વા દ્વત્તિંસ વા ધમ્મા હોન્તિ, તથા અટ્ઠમેનાપિ. સસઙ્ખારમત્તમેવ વિસેસો. એવં તાવ કામાવચરકુસલચેતસિકા વેદિતબ્બા.

ઉપેક્ખાયુત્તચિત્તેસુ, ન દુક્ખસુખપીતિયો;

જાયન્તેવ વિસું પઞ્ચ, કરુણામુદિતાદયો.

અવસેસેસુ પન રૂપાવચરચિત્તસમ્પયુત્તા રૂપાવચરા, તત્થ પઠમચિત્તસમ્પયુત્તા તાવ કામાવચરપઠમચિત્તે વુત્તેસુ ઠપેત્વા વિરતિત્તયં અવસેસા વેદિતબ્બા. વિરતિયો પન કામાવચરકુસલલોકુત્તરેસ્વેવ ઉપ્પજ્જન્તિ, ન અઞ્ઞેસુ. દુતિયેન વિતક્કવજ્જા દ્વત્તિંસ વા તેત્તિંસ વા. તતિયેન વિચારવજ્જા એકતિંસ વા દ્વત્તિંસ વા. ચતુત્થેન તતો પીતિવજ્જા તિંસ વા એકતિંસ વા. પઞ્ચમેન તતો કરુણામુદિતાવજ્જા તિંસ હોન્તિ, સોમનસ્સટ્ઠાને ઉપેક્ખા પવિટ્ઠા. એવં રૂપાવચરકુસલચેતસિકા વેદિતબ્બા.

અરૂપાવચરચિત્તસમ્પયુત્તા અરૂપાવચરા, તે પન રૂપાવચરપઞ્ચમે વુત્તનયેન વેદિતબ્બા. અરૂપાવચરભાવોવેત્થ વિસેસો.

લોકુત્તરચિત્તસમ્પયુત્તા ¶ લોકુત્તરા, તે પન પઠમજ્ઝાનિકે મગ્ગચિત્તે પઠમરૂપાવચરચિત્તે વુત્તનયેન દુતિયજ્ઝાનિકાદિભેદેપિ મગ્ગચિત્તે દુતિયરૂપાવચરચિત્તાદીસુ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા. કરુણામુદિતાનમભાવો ચ નિયતવિરતિભાવો ચ લોકુત્તરભાવો ચેત્થ વિસેસો. એવં તાવ કુસલચિત્તસમ્પયુત્તચેતસિકા વેદિતબ્બા.

અકુસલા પન ચેતસિકા ભૂમિતો એકવિધા કામાવચરાયેવ, તેસુ લોભમૂલપઠમાકુસલચિત્તસમ્પયુત્તા ¶ તાવ નિયતા સરૂપેનાગતા પન્નરસ, યેવાપનકા નિયતા ચત્તારોતિ ¶ એકૂનવીસતિ હોન્તિ. અનિયતા છ યેવાપનકાતિ સબ્બે પઞ્ચવીસતિ હોન્તિ. સેય્યથિદં – ફસ્સો સોમનસ્સવેદના સઞ્ઞા ચેતના વિતક્કો વિચારો પીતિ ચિત્તસ્સેકગ્ગતા વીરિયં જીવિતં અહિરિકં અનોત્તપ્પં લોભો મોહો મિચ્છાદિટ્ઠીતિ ઇમે સરૂપેનાગતા પન્નરસ, છન્દો અધિમોક્ખો ઉદ્ધચ્ચં મનસિકારોતિ ઇમે ચત્તારો નિયતયેવાપનકા, ઇમે પન પટિપાટિયા દસસુ ચિત્તેસુ નિયતા હોન્તિ, માનો ઇસ્સા મચ્છરિયં કુક્કુચ્ચં થિનમિદ્ધન્તિ ઇમે છયેવ અનિયતયેવાપનકા.

એવં યેવાપના સબ્બે, નિયતાનિયતા દસ;

નિદ્દિટ્ઠા પાપચિત્તેસુ, હતપાપેન તાદિના.

તત્થ ફસ્સોતિ અકુસલચિત્તસહજાતો ફસ્સો. એસ નયો સેસેસુપિ. ન હિરીયતીતિ અહિરિકો, અહિરિકસ્સ ભાવો અહિરિકં. કાયદુચ્ચરિતાદીહિ ઓત્તપ્પતીતિ ઓત્તપ્પં, ન ઓત્તપ્પં અનોત્તપ્પં. તત્થ કાયદુચ્ચરિતાદીહિ અજિગુચ્છનલક્ખણં, અલજ્જાલક્ખણં વા અહિરિકં, અનોત્તપ્પં તેહેવ અસારજ્જનલક્ખણં, અનુત્તાસલક્ખણં વા.

લુબ્ભન્તિ ¶ તેન, સયં વા લુબ્ભતિ, લુબ્ભનમત્તમેવ વા તન્તિ લોભો. સો આરમ્મણગહણલક્ખણો મક્કટાલેપો વિય, અભિસઙ્ગરસો તત્તકપાલે પક્ખિત્તમંસપેસિ વિય, અપરિચ્ચાગપચ્ચુપટ્ઠાનો તેલઞ્જનરાગો વિય, સંયોજનિયેસુ ધમ્મેસુ અસ્સાદદસ્સનપદટ્ઠાનો.

મુય્હન્તિ તેન, સયં વા મુય્હતિ, મુય્હનમત્તમેવ વા તન્તિ મોહો. સો ચિત્તસ્સ અન્ધભાવલક્ખણો, અઞ્ઞાણલક્ખણો વા, અસમ્પટિવેધરસો, આરમ્મણસભાવચ્છાદનરસો વા, અન્ધકારપચ્ચુપટ્ઠાનો, અયોનિસોમનસિકારપદટ્ઠાનો.

મિચ્છા પસ્સન્તિ તાય, સયં વા મિચ્છા પસ્સતિ, મિચ્છાદસ્સનમત્તમેવ વા એસાતિ મિચ્છાદિટ્ઠિ. સા અયોનિસોઅભિનિવેસલક્ખણા, પરામાસરસા, મિચ્છાભિનિવેસપચ્ચુપટ્ઠાના, અરિયાનં અદસ્સનકામતાદિપદટ્ઠાના.

ઉદ્ધતભાવો ¶ ઉદ્ધચ્ચં. તં અવૂપસમલક્ખણં વાતાભિઘાતચલજલં વિય, અનવટ્ઠાનરસં વાતાભિઘાતચલધજપટાકા વિય, ભન્તત્તપચ્ચુપટ્ઠાનં પાસાણાભિઘાતસમુદ્ધતભસ્મં વિય, અયોનિસોમનસિકારપદટ્ઠાનં.

મઞ્ઞતીતિ ¶ માનો. સો ઉણ્ણતિલક્ખણો, સમ્પગ્ગહણરસો, કેતુકમ્યતાપચ્ચુપટ્ઠાનો, દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તલોભપદટ્ઠાનો.

ઇસ્સતીતિ ઇસ્સા. સા પરસમ્પત્તીનં ઉસૂયનલક્ખણા, તત્થેવ અનભિરતિરસા, તતો વિમુખભાવપચ્ચુપટ્ઠાના, પરસમ્પત્તિપદટ્ઠાના.

મચ્છરભાવો મચ્છરિયં. તં અત્તનો સમ્પત્તીનં નિગુહણલક્ખણં, તાસંયેવ પરેહિ સાધારણભાવઅક્ખમનરસં, સઙ્કોચનપચ્ચુપટ્ઠાનં, અત્તસમ્પત્તિપદટ્ઠાનં.

કુચ્છિતં ¶ કતં કુકતં, તસ્સ ભાવો કુક્કુચ્ચં. તં પચ્છાનુતાપલક્ખણં, કતાકતાનુસોચનરસં, વિપ્પટિસારપચ્ચુપટ્ઠાનં, કતાકતપદટ્ઠાનં.

થિનતા થિનં. મિદ્ધતા મિદ્ધં. અનુસ્સાહનસંસીદનતા, અસત્તિવિઘાતો ચાતિ અત્થો. થિનઞ્ચ મિદ્ધઞ્ચ થિનમિદ્ધં. તત્થ થિનં અનુસ્સાહનલક્ખણં, વીરિયવિનોદનરસં, સંસીદનભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં. મિદ્ધં અકમ્મઞ્ઞતાલક્ખણં, ઓનહનરસં, લીનતાપચ્ચુપટ્ઠાનં, ઉભયમ્પિ અયોનિસોમનસિકારપદટ્ઠાનં. સેસા કુસલે વુત્તનયેન વેદિતબ્બા.

એત્થ પન વિતક્કવીરિયસમાધીનં મિચ્છાસઙ્કપ્પમિચ્છાવાયામમિચ્છાસમાધયો વિસેસકા. ઇતિ ઇમે એકૂનવીસતિ ચેતસિકા પઠમાકુસલચિત્તેન સમ્પયોગં ગચ્છન્તીતિ વેદિતબ્બા. યથા ચ પઠમેન, એવં દુતિયેનાપિ. સસઙ્ખારભાવો ચેત્થ થિનમિદ્ધસ્સ નિયતભાવો ચ વિસેસો. તતિયેન પઠમે વુત્તેસુ ઠપેત્વા દિટ્ઠિં સેસા અટ્ઠારસ વેદિતબ્બા. માનો પનેત્થ અનિયતો હોતિ, દિટ્ઠિયા સહ ન ઉપ્પજ્જતીતિ. ચતુત્થેન દુતિયે વુત્તેસુ ઠપેત્વા દિટ્ઠિં અવસેસા વેદિતબ્બા. એત્થાપિ ચ માનો અનિયતો હોતિ. પઞ્ચમેન પઠમે વુત્તેસુ ઠપેત્વા પીતિં અવસેસા સમ્પયોગં ગચ્છન્તીતિ. સોમનસ્સટ્ઠાને પનેત્થ ઉપેક્ખા પવિટ્ઠા. છટ્ઠેનાપિ પઞ્ચમે વુત્તસદિસા એવ. સસઙ્ખારતા ¶ , થિનમિદ્ધસ્સ નિયતભાવો ચ વિસેસો. સત્તમેન પઞ્ચમે વુત્તેસુ ઠપેત્વા દિટ્ઠિં અવસેસા વેદિતબ્બા. માનો પનેત્થ અનિયતો. અટ્ઠમેન છટ્ઠે વુત્તેસુ ઠપેત્વા દિટ્ઠિં અવસેસા વેદિતબ્બા. એત્થાપિ માનો ¶ અનિયતો હોતિ. એવં લોભમૂલચેતસિકા વેદિતબ્બા.

દોમનસ્સસહગતેસુ પટિઘસમ્પયુત્તેસુ દોસમૂલેસુ દ્વીસુ પઠમેન અસઙ્ખારિકેન સમ્પયુત્તા નિયતા સરૂપેનાગતા ¶ તેરસ. સેય્યથિદં – ફસ્સો દોમનસ્સવેદના સઞ્ઞા ચેતના ચિત્તેકગ્ગતા વિતક્કો વિચારો વીરિયં જીવિતં અહિરિકં અનોત્તપ્પં દોસો મોહો ચેતિ ઇમે તેરસ ધમ્મા છન્દાદીહિ ચતૂહિ નિયતયેવાપનકેહિ સત્તરસ હોન્તિ ઇસ્સામચ્છરિયકુક્કુચ્ચેસુ અનિયતેસુ તીસુ એકેન સહ અટ્ઠારસ હોન્તિ, એતેપિ તયો ન એકતો ઉપ્પજ્જન્તિ.

તત્થ દુટ્ઠુ મનોતિ દુમનો, દુમનસ્સ ભાવો દોમનસ્સં, દોમનસ્સવેદનાયેતં અધિવચનં. તેન સહગતં દોમનસ્સસહગતં. તં અનિટ્ઠારમ્મણાનુભવનલક્ખણં, અનિટ્ઠાકારસમ્ભોગરસં, ચેતસિકાબાધપચ્ચુપટ્ઠાનં, એકન્તેનેવ હદયવત્થુપદટ્ઠાનં.

દુસ્સન્તિ તેન, સયં વા દુસ્સતિ, દુસ્સનમત્તમેવ વા તન્તિ દોસો. સો ચણ્ડિક્કલક્ખણો પહતાસીવિસો વિય, વિસપ્પનરસો વિસનિપાતો વિય, અત્તનો નિસ્સયદહનરસો વા દાવગ્ગિ વિય, દુસ્સનપચ્ચુપટ્ઠાનો લદ્ધોકાસો વિય સપત્તો, આઘાતવત્થુપદટ્ઠાનો. અવસેસા હેટ્ઠા વુત્તપ્પકારાવ. ઇતિ ઇમે સત્તરસ વા અટ્ઠારસ વા નવમેન સમ્પયોગં ગચ્છન્તીતિ વેદિતબ્બા. યથા ચ નવમેન, એવં દસમેનાપિ. સસઙ્ખારતા, પનેત્થ થિનમિદ્ધસમ્ભવો ચ વિસેસો.

દ્વીસુ પન મોહમૂલેસુ વિચિકિચ્છાસમ્પયુત્તેન એકાદસમેન સમ્પયુત્તા તાવ ફસ્સો ઉપેક્ખાવેદના સઞ્ઞા ચેતના વિતક્કો વિચારો વીરિયં જીવિતં ચિત્તટ્ઠિતિ અહિરિકં અનોત્તપ્પં મોહો વિચિકિચ્છાતિ સરૂપેનાગતા તેરસ, ઉદ્ધચ્ચં મનસિકારોતિ દ્વે યેવાપનકા નિયતા. તેહિ સદ્ધિં પન્નરસ હોન્તિ.

તત્થ ¶ પવત્તટ્ઠિતિમત્તા એકગ્ગતા. વિગતા ચિકિચ્છાતિ વિચિકિચ્છા. સભાવં વિચિનન્તો ¶ એતાય કિચ્છતિ કિલમતીતિ વિચિકિચ્છા. સા સંસયલક્ખણા, કમ્પનરસા, અનિચ્છયપચ્ચુપટ્ઠાના, અયોનિસોમનસિકારપદટ્ઠાના. સેસા વુત્તનયા એવ.

દ્વાદસમેન ઉદ્ધચ્ચસમ્પયુત્તેન સમ્પયુત્તા સરૂપેનાગતા ¶ વિચિકિચ્છાસહગતે વુત્તેસુ વિચિકિચ્છાહીના ઉદ્ધચ્ચં સરૂપેન આગતં, તસ્મા તેરસેવ હોન્તિ. વિચિકિચ્છાય અભાવેન પનેત્થ અધિમોક્ખો ઉપ્પજ્જતિ, તેન સદ્ધિં ચુદ્દસ હોન્તિ. અધિમોક્ખસમ્ભવતો સમાધિ બલવા હોતિ, અધિમોક્ખમનસિકારા દ્વે યેવાપનકા, તેહિ સહ પન્નરસેવ હોન્તિ. એવં તાવ અકુસલચેતસિકા વેદિતબ્બા.

ઇદાનિ અબ્યાકતા વુચ્ચન્તિ, અબ્યાકતા પન દુવિધા વિપાકકિરિયભેદતો. તત્થ વિપાકા કુસલા વિય ભૂમિવસેન ચતુબ્બિધા કામાવચરં રૂપાવચરં અરૂપાવચરં લોકુત્તરઞ્ચેતિ. તત્થ કામાવચરવિપાકા સહેતુકાહેતુકવસેન દુવિધા. તત્થ સહેતુકવિપાકસમ્પયુત્તા સહેતુકા. તે સહેતુકકામાવચરકુસલસમ્પયુત્તસદિસા. યા પન કરુણામુદિતા અનિયતા, તા સત્તારમ્મણત્તા વિપાકેસુ નુપ્પજ્જન્તિ. કામાવચરવિપાકાનં એકન્તપરિત્તારમ્મણત્તા વિરતિયો પનેત્થ એકન્તકુસલત્તા ન લબ્ભન્તિ. વિભઙ્ગે ‘‘પઞ્ચ સિક્ખાપદા કુસલાયેવા’’તિ હિ વુત્તં. એવં કામાવચરસહેતુકવિપાકચેતસિકા વેદિતબ્બા.

તેત્તિંસાદિદ્વયે ધમ્મા, દ્વત્તિંસેવ તતો પરે;

બાત્તિંસ પઞ્ચમે છટ્ઠે, એકતિંસ તતો પરે.

અહેતુકચિત્તસમ્પયુત્તા ¶ પન અહેતુકા. તેસુ ચક્ખુવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તા તાવ ફસ્સો ઉપેક્ખાવેદના સઞ્ઞા ચેતના જીવિતં ચિત્તટ્ઠિતીતિ સરૂપેનાગતા છ, મનસિકારેન ચ સત્ત હોન્તિ. સોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તાપિ સત્ત સત્તેવ ચેતસિકા. તત્થ કાયવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તેસુ પન ઉપેક્ખાઠાને સુખવેદના પવિટ્ઠા. સા કાયિકસાતલક્ખણા, પીણનરસા, સેસા વુત્તનયા એવ.

ઇટ્ઠારમ્મણયોગસ્મિં, ચક્ખુવિઞ્ઞાણકાદિસુ;

સતિ કસ્મા ઉપેક્ખાવ, વુત્તા ચતૂસુ સત્થુના.

ઉપાદાય ¶ ચ રૂપેન, ઉપાદારૂપકે પન;

સઙ્ઘટ્ટનાનિઘંસસ્સ, દુબ્બલત્તાતિ દીપયે.

પસાદં પનતિક્કમ્મ, કૂટંવ પિચુપિણ્ડકં;

ભૂતરૂપેન ભૂતાનં, ઘટ્ટનાય સુખાદિકં.

તસ્મા ¶ કાયવિઞ્ઞાણં સુખાદિસમ્પયુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. મનોધાતુના સમ્પયુત્તા સરૂપેનાગતા ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન સદ્ધિં વુત્તા છ, વિતક્કવિચારેહિ સહ અટ્ઠ, અધિમોક્ખમનસિકારેહિ દ્વીહિ યેવાપનકેહિ દસ ધમ્મા હોન્તિ. તથા મનોવિઞ્ઞાણધાતુઉપેક્ખાસહગતેન. સોમનસ્સસહગતેન પીતિઅધિકા વેદનાપરિવત્તનઞ્ચ નાનત્તં. તસ્માવેત્થ એકાદસ ધમ્મા હોન્તિ. એવં અહેતુકાપિ કામાવચરવિપાકચેતસિકા વેદિતબ્બા.

રૂપાવચરવિપાકચિત્તસમ્પયુત્તા પન રૂપાવચરા. અરૂપાવચરવિપાકચિત્તસમ્પયુત્તા અરૂપાવચરા. તે સબ્બેપિ અત્તનો અત્તનો કુસલચિત્તસમ્પયુત્તચેતસિકેહિ સદિસાયેવાતિ.

લોકુત્તરવિપાકચિત્તસમ્પયુત્તા ¶ લોકુત્તરા. તે સબ્બે તેસંયેવ લોકુત્તરવિપાકચિત્તાનં સદિસા કુસલચિત્તસમ્પયુત્તેહિ ચેતસિકેહિ સદિસા. એવં રૂપાવચરારૂપાવચરલોકુત્તરવિપાકચેતસિકા વેદિતબ્બા.

અકુસલવિપાકચિત્તસમ્પયુત્તા પન અકુસલવિપાકચેતસિકા નામ. તે પન કુસલવિપાકાહેતુકચિત્તેસુ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીસુ વુત્તચેતસિકસદિસા. એત્થ પન કાયવિઞ્ઞાણે દુક્ખવેદના પવિટ્ઠા. સા કાયિકાબાધલક્ખણા. સેસા વુત્તનયાયેવાતિ. એવં છત્તિંસ વિપાકચિત્તસમ્પયુત્તચેતસિકા વેદિતબ્બા.

કિરિયાબ્યાકતા ચ ચેતસિકા ભૂમિતો તિવિધા હોન્તિ કામાવચરા રૂપાવચરા અરૂપાવચરાતિ. તત્થ કામાવચરા સહેતુકાહેતુકતો દુવિધા હોન્તિ. તેસુ સહેતુકકિરિયચિત્તસમ્પયુત્તા સહેતુકા, તે પન અટ્ઠહિ કામાવચરકુસલચિત્તસમ્પયુત્તેહિ સમાના ઠપેત્વા વિરતિત્તયં અનિયતયેવાપનકેસુ કરુણામુદિતાયેવ ઉપ્પજ્જન્તિ. અહેતુકકિરિયચિત્તસમ્પયુત્તા અહેતુકા, તે કુસલવિપાકાહેતુકમનોધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતુચિત્તસમ્પયુત્તેહિ સમાના. મનોવિઞ્ઞાણધાતુદ્વયે ¶ પન વીરિયિન્દ્રિયં અધિકં. વીરિયિન્દ્રિયસમ્ભવતો પનેત્થ બલપ્પત્તો સમાધિ હોતિ. હસિતુપ્પાદચિત્તેન સમ્પયુત્તા દ્વાદસ ધમ્મા હોન્તિ પીતિયા સહ. અયમેત્થ વિસેસો.

રૂપાવચરકિરિયચિત્તસમ્પયુત્તા પન રૂપાવચરા. અરૂપાવચરકિરિયચિત્તસમ્પયુત્તા અરૂપાવચરા. તે સબ્બેપિ સકસકભૂમિકુસલચિત્તસમ્પયુત્તેહિ સમાનાતિ. એવં વીસતિ કિરિયચિત્તસમ્પયુત્તા ચ ચેતસિકા વેદિતબ્બા.

એત્તાવતા ¶ ¶ કુસલાકુસલવિપાકકિરિયભેદભિન્નેન એકૂનનવુતિયા ચિત્તેન સમ્પયુત્તા ચેતસિકા નિદ્દિટ્ઠા હોન્તિ.

ઇતિ અભિધમ્માવતારે ચેતસિકનિદ્દેસો નામ

સબ્બે ¶ ¶ ચેતસિકા વુત્તા, બુદ્ધેનાદિચ્ચબન્ધુના;

નામસામઞ્ઞતોયેવ, દ્વેપઞ્ઞાસ ભવન્તિ તે.

સેય્યથિદં – ફસ્સો વેદના સઞ્ઞા ચેતના વિતક્કો વિચારો પીતિ ચિત્તેકગ્ગતા વીરિયં જીવિતં છન્દો અધિમોક્ખો મનસિકારો તત્રમજ્ઝત્તતા સદ્ધા સતિ હિરી ઓત્તપ્પં અલોભો અદોસો અમોહો કાયપ્પસ્સદ્ધિઆદીનિ છ યુગાનિ, તિસ્સો વિરતિયો, કરુણા મુદિતા લોભો દોસો મોહો ઉદ્ધચ્ચં માનો દિટ્ઠિ ઇસ્સા મચ્છરિયં કુક્કુચ્ચં થિનં મિદ્ધં વિચિકિચ્છા અહિરિકં અનોત્તપ્પઞ્ચાતિ.

ચતુપઞ્ઞાસધા ¶ કામે, રૂપે પઞ્ચદસેરિતા;

તે હોન્તિ દ્વાદસારૂપે, ચત્તાલીસમનાસવા.

એકવીસસતં સબ્બે, ચિત્તુપ્પાદા સમાસતો;

એતેસુ તેસમુપ્પત્તિં, ઉદ્ધરિત્વા પનેકકં.

ફસ્સાદીનં તુ ધમ્માનં, પવક્ખામિ ઇતો પરં;

પાટવત્થાય ભિક્ખૂનં, ચિત્તચેતસિકેસ્વહં.

એકગ્ગતા મનક્કારો, જીવિતં ફસ્સપઞ્ચકં;

અટ્ઠેતે અવિનિબ્ભોગા, એકુપ્પાદા સહક્ખયા.

ફસ્સો ચ વેદના સઞ્ઞા, ચેતના જીવિતિન્દ્રિયં;

એકગ્ગતા મનક્કારો, સબ્બસાધારણા ઇમે.

વિતક્કો પઞ્ચપઞ્ઞાસ-ચિત્તેસુ સમુદીરિતો;

ચારો છસટ્ઠિચિત્તેસુ, જાયતે નત્થિ સંસયો.

એકપઞ્ઞાસચિત્તેસુ ¶ , પીતિ તેસટ્ઠિયા સુખં;

ઉપેક્ખા પઞ્ચપઞ્ઞાસ-ચિત્તે દુક્ખં તુ તીસુ હિ.

હોતિ દ્વાસટ્ઠિચિત્તેસુ, સોમનસ્સિન્દ્રિયં પન;

દુક્ખિન્દ્રિયં પનેકસ્મિં, તથેકમ્હિ સુખિન્દ્રિયં.

પઞ્ચુત્તરસતે ¶ ચિત્તે, વીરિયં આહ નાયકો;

ચતુત્તરસતે ચિત્તે, સમાધિન્દ્રિયમબ્રવિ.

સબ્બાહેતુકચિત્તાનિ, ઠપેત્વા ચેકહેતુકે;

એકુત્તરસતે ચિત્તે, છન્દસ્સુપ્પત્તિમુદ્દિસે.

ઠપેત્વા દસ વિઞ્ઞાણે, વિચિકિચ્છાયુતમ્પિ ચ;

દસુત્તરસતે ચિત્તે, અધિમોક્ખો ઉદીરિતો.

સદ્ધા ¶ સતિ હિરોત્તપ્પં, અલોભાદોસમજ્ઝતા;

છળેવ યુગળા ચાતિ, ધમ્મા એકૂનવીસતિ.

એકનવુતિયા ચિત્તે, જાયન્તિ નિયતા ઇમે;

અહેતુકેસુ ચિત્તેસુ, અપુઞ્ઞેસુ ન જાયરે.

એકૂનાસીતિયા ચિત્તે, પઞ્ઞા જાયતિ સબ્બદા;

અટ્ઠવીસતિયા ચિત્તે, કરુણામુદિતા સિયું.

કામાવચરપુઞ્ઞેસુ, સબ્બલોકુત્તરેસુ ચ;

ચત્તાલીસવિધે ચિત્તે, સાટ્ઠકે વિરતિત્તયં.

સદ્ધા સતિ હિરોત્તપ્પં, અલોભાદિત્તયમ્પિ ચ;

યુગળાનિ છ મજ્ઝત્તં, કરુણામુદિતાપિ ચ.

તથા વિરતિયો તિસ્સો, સબ્બે તે પઞ્ચવીસતિ;

કુસલાબ્યાકતા ચાપિ, કુસલેન પકાસિતા.

અહિરીકમનોત્તપ્પં, મોહો ઉદ્ધચ્ચમેવ ચ;

દ્વાદસાપુઞ્ઞચિત્તેસુ, નિયતાયેવ જાયરે.

લોભો ¶ દોસો ચ મોહો ચ, માનો દિટ્ઠિ ચ સંસયો;

મિદ્ધમુદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં, થિનં મચ્છરિયમ્પિ ચ.

અહિરીકમનોત્તપ્પં, ઇસ્સા ચ દોમનસ્સકં;

એતે અકુસલા વુત્તા, એકન્તેન મહેસિના.

લોભો અટ્ઠસુ નિદ્દિટ્ઠો, વુત્તા ચતૂસુ દિટ્ઠિતુ;

માનો દિટ્ઠિવિયુત્તેસુ, દોસોદ્વીસ્વેવ જાયતે.

ઇસ્સામચ્છેરકુક્કુચ્ચા, દ્વીસુ જાયન્તિ નો સહ;

વિચિકિચ્છા પનેકસ્મિં, થિનમિદ્ધં તુ પઞ્ચસુ.

ફસ્સો ¶ ચ વેદના સઞ્ઞા, ચેતના જીવિતં મનો;

વિતક્કો ચ વિચારો ચ, પીતિ વીરિયસમાધિ ચ.

છન્દો ચેવાધિમોક્ખો ચ, મનસિકારો ચ ચુદ્દસ;

કુસલાકુસલા ચેવ, હોન્તિ અબ્યાકતાપિ ચ.

એકૂનતિંસચિત્તેસુ, ઝાનં પઞ્ચઙ્ગિકં મતં;

ચતુઝાનઙ્ગયુત્તાનિ, સત્તતિંસાતિ નિદ્દિસે.

એકાદસવિધં ચિત્તં, તિવઙ્ગિકમુદીરિતં;

ચતુતિંસવિધં ચિત્તં, દુવઙ્ગિકમુદીરિતં.

સભાવેનાવિતક્કેસુ ¶ , ઝાનઙ્ગાનિ ન ઉદ્ધરે;

સબ્બાહેતુકચિત્તેસુ, મગ્ગઙ્ગાનિ ન ઉદ્ધરે.

તીણિ સોળસચિત્તેસુ, ઇન્દ્રિયાનિ વદે બુધો;

એકસ્મિં પન ચત્તારિ, પઞ્ચ તેરસસુદ્ધરે.

સત્ત દ્વાદસચિત્તેસુ, ઇન્દ્રિયાનિ જિનોબ્રવિ;

એકેનૂનેસુ અટ્ઠેવ, ચત્તાલીસમનેસુ ચ.

ચત્તાલીસાય ¶ ચિત્તેસુ, નવકં નાયકોબ્રવિ;

એવં ઇન્દ્રિયયોગોપિ, વેદિતબ્બો વિભાવિના.

અમગ્ગઙ્ગાનિ નામેત્થ, અટ્ઠારસ અહેતુકા;

ઝાનઙ્ગાનિ ન વિજ્જન્તિ, વિઞ્ઞાણેસુ દ્વિપઞ્ચસુ.

એકં ચિત્તં દુમગ્ગઙ્ગં, તિમગ્ગઙ્ગાનિ સત્તસુ;

ચત્તાલીસાય ચિત્તેસુ, મગ્ગો સો ચતુરઙ્ગિકો.

પઞ્ચદ્દસસુ ચિત્તેસુ, મગ્ગો પઞ્ચઙ્ગિકો મતો;

વુત્તો દ્વત્તિંસચિત્તેસુ, મગ્ગો સત્તઙ્ગિકોપિ ચ.

મગ્ગો ¶ અટ્ઠસુ ચિત્તેસુ, મતો અટ્ઠઙ્ગિકોતિ હિ;

એવં તુ સબ્બચિત્તેસુ, મગ્ગઙ્ગાનિ સમુદ્ધરે.

બલાનિ દ્વે દ્વિચિત્તેસુ, એકસ્મિં તીણિ દીપયે;

એકાદસસુ ચત્તારિ, છ દ્વાદસસુ નિદ્દિસે.

એકૂનાસીતિયા સત્ત, સોળસેવાબલાનિ તુ;

ચિત્તમેવં તુ વિઞ્ઞેય્યં, સબલં અબલમ્પિ ચ.

ચિત્તેસુ જાયન્તિ હિ યેસુ યાનિ;

ઇતિ અભિધમ્માવતારે ચેતસિકવિભાગનિદ્દેસો નામ

ઇતો ¶ ¶ પરં પવક્ખામિ, નયમેકવિધાદિકં;

આભિધમ્મિકભિક્ખૂનં, બુદ્ધિયા પન વુદ્ધિયા.

સબ્બમેકવિધં ચિત્તં, વિજાનનસભાવતો;

દુવિધઞ્ચ ભવે ચિત્તં, અહેતુકસહેતુતો.

પુઞ્ઞાપુઞ્ઞવિપાકા હિ, કામે દસ ચ પઞ્ચ ચ;

ક્રિયા તિસ્સોતિ સબ્બેપિ, અટ્ઠારસ અહેતુકા.

એકસત્તતિ સેસાનિ, ચિત્તુપ્પાદા મહેસિના;

સહેતુકાતિ નિદ્દિટ્ઠા, તાદિના હેતુવાદિના.

સવત્થુકાવત્થુકતો ¶ , તથોભયવસેન ચ;

સબ્બં વુત્તપકારં તુ, તિવિધં હોતિ માનસં.

સબ્બો કામવિપાકો ચ, રૂપે પઞ્ચદસાપિ ચ;

આદિમગ્ગો સિતુપ્પાદો, મનોધાતુ ક્રિયાપિ ચ.

દોમનસ્સદ્વયઞ્ચાપિ, તેચત્તાલીસ માનસા;

નુપ્પજ્જન્તિ વિના વત્થું, એકન્તેન સવત્થુકા.

અરૂપાવચરપાકા ચ, એકન્તેન અવત્થુકા;

દ્વાચત્તાલીસ સેસાનિ, ચિત્તાનુભયથા સિયું.

એકેકારમ્મણં ચિત્તં, પઞ્ચારમ્મણમેવ ચ;

છળારમ્મણકઞ્ચેતિ, એવમ્પિ તિવિધં સિયા.

વિઞ્ઞાણાનિ ચ દ્વેપઞ્ચ, અટ્ઠ લોકુત્તરાનિ ચ;

સબ્બં મહગ્ગતઞ્ચેવ, ઠપેત્વાભિઞ્ઞમાનસં.

તેચત્તાલીસ ¶ વિઞ્ઞેય્યા, એકેકારમ્મણા પન;

મનોધાતુત્તયં તત્થ, પઞ્ચારમ્મણમીરિતં.

તેચત્તાલીસ સેસાનિ, છળારમ્મણિકા મતા;

તથા ચ તિવિધં ચિત્તં, કુસલાકુસલાદિતો.

અહેતું એકહેતુઞ્ચ, દ્વિહેતુઞ્ચ તિહેતુકં;

એવં ચતુબ્બિધં ચિત્તં, વિઞ્ઞાતબ્બં વિભાવિના.

હેટ્ઠા મયાપિ નિદ્દિટ્ઠા, અટ્ઠારસ અહેતુકા;

વિચિકિચ્છુદ્ધચ્ચસંયુત્તં, એકહેતુમુદીરિતં.

કામે ¶ દ્વાદસધા પુઞ્ઞ-વિપાકક્રિયતો પન;

દસધાકુસલા ચાતિ, બાવીસતિ દુહેતુકા.

કામે ¶ દ્વાદસધા પુઞ્ઞ-વિપાકક્રિયતો પન;

સબ્બં મહગ્ગતઞ્ચેવ, અપ્પમાણં તિહેતુકં.

રૂપીરિયાપથવિઞ્ઞત્તિ-જનકાજનકાદિતો;

એવઞ્ચાપિ હિ તં ચિત્તં, હોતિ સબ્બં ચતુબ્બિધં.

દ્વાદસાકુસલા તત્થ, કુસલા કામધાતુયા;

તથા દસ ક્રિયા કામે, અભિઞ્ઞામાનસં દ્વયં.

સમુટ્ઠાપેન્તિ રૂપાનિ, કપ્પેન્તિ ઇરિયાપથં;

જનયન્તિ ચ વિઞ્ઞત્તિં, ઇમે દ્વત્તિંસ માનસા.

કુસલા ચ ક્રિયા ચેવ, તે મહગ્ગતમાનસા;

અટ્ઠાનાસવચિત્તાનિ, છબ્બીસતિ ચ માનસા.

સમુટ્ઠાપેન્તિ રૂપાનિ, કપ્પેન્તિ ઇરિયાપથં;

ચોપનં ન ચ પાપેન્તિ, દ્વિકિચ્ચા નિયતા ઇમે.

ઠપેત્વા દસ વિઞ્ઞાણે, વિપાકા દ્વીસુ ભૂમિસુ;

ક્રિયા ચેવ મનોધાતુ, ઇમાનેકૂનવીસતિ.

સમુટ્ઠાપેન્તિ ¶ રૂપાનિ, ન કરોન્તિતરદ્વયં;

પુન દ્વેપઞ્ચવિઞ્ઞાણા, વિપાકા ચ અરૂપિસુ.

સબ્બેસં સન્ધિચિત્તઞ્ચ, ચુતિચિત્તઞ્ચારહતો;

ન કરોન્તિ તિકિચ્ચાનિ, ઇમે સોળસ માનસા.

એકદ્વિતિચતુટ્ઠાન-પઞ્ચટ્ઠાનપભેદતો;

પઞ્ચધા ચિત્તમક્ખાસિ, પઞ્ચનિમ્મલલોચનો.

કુસલાકુસલા સબ્બે, ચિત્તુપ્પાદા મહાક્રિયા;

મહગ્ગતા ક્રિયા ચેવ, ચત્તારો ફલમાનસા.

સબ્બેવ ¶ પઞ્ચપઞ્ઞાસ, નિપ્પપઞ્ચેન સત્થુના;

જવનટ્ઠાનતોયેવ, એકટ્ઠાને નિયામિતા.

પુન દ્વેપઞ્ચવિઞ્ઞાણા, દસ્સને સવને તથા;

ઘાયને સાયને ઠાને, ફુસને પટિપાટિયા.

મનોધાતુત્તિકં ઠાને, આવજ્જને પટિચ્છને;

અટ્ઠસટ્ઠિ ભવન્તેતે, એકટ્ઠાનિકતં ગતા.

પુન દ્વિટ્ઠાનિકં નામ, ચિત્તદ્વયમુદીરિતં;

સોમનસ્સયુતં પઞ્ચ-દ્વારે સન્તીરણં સિયા.

તદારમ્મણં છદ્વારે, બલવારમ્મણે સતિ;

તથા વોટ્ઠબ્બનં હોતિ, પઞ્ચદ્વારેસુ વોટ્ઠબો.

મનોદ્વારેસુ સબ્બેસં, હોતિ આવજ્જનં પન;

ઇદં દ્વિટ્ઠાનિકં નામ, હોતિ ચિત્તદ્વયં પન.

પટિસન્ધિભવઙ્ગસ્સ, ચુતિયા ઠાનતો પન;

મહગ્ગતવિપાકા તે, નવ તિટ્ઠાનિકા મતા.

અટ્ઠ ¶ કામા મહાપાકા, પટિસન્ધિભવઙ્ગતો;

તદારમ્મણતો ચેવ, ચુતિટ્ઠાનવસેન ચ.

ચતુટ્ઠાનિકચિત્તાનિ ¶ , અટ્ઠ હોન્તીતિ નિદ્દિસે;

કુસલાકુસલપાકં તુ-પેક્ખાસહગતદ્વયં.

સન્તીરણં ભવે પઞ્ચ-દ્વારે છદ્વારિકેસુ ચ;

તદારમ્મણતં યાતિ, બલવારમ્મણે સતિ.

પટિસન્ધિભવઙ્ગાનં, ચુતિટ્ઠાનવસેન ચ;

પઞ્ચટ્ઠાનિકચિત્તન્તિ, ઇદં દ્વયમુદીરિતં.

પઞ્ચકિચ્ચં ¶ દ્વયં ચિત્તં, ચતુકિચ્ચં પનટ્ઠકં;

તિકિચ્ચં નવકં દ્વે તુ, દ્વિકિચ્ચા સેસમેકકં.

ભવઙ્ગાવજ્જનઞ્ચેવ, દસ્સનં સમ્પટિચ્છનં;

સન્તીરણં વોટ્ઠબ્બનં, જવનં ભવતિ સત્તમં.

છબ્બિધં હોતિ તં છન્નં, વિઞ્ઞાણાનં પભેદતો;

સત્તધા સત્તવિઞ્ઞાણ-ધાતૂનં તુ પભેદતો.

એકેકારમ્મણં છક્કં, પઞ્ચારમ્મણભેદતો;

છળારમ્મણતો ચેવ, હોતિ અટ્ઠવિધં મનો.

તત્થ દ્વેપઞ્ચવિઞ્ઞાણા, હોન્તિ એકેકગોચરા;

રૂપારમ્મણિકા દ્વે તુ, દ્વે દ્વે સદ્દાદિગોચરા.

સબ્બં મહગ્ગતં ચિત્તં, પઞ્ચાભિઞ્ઞાવિવજ્જિતં;

સબ્બં લોકુત્તરઞ્ચેતિ, એકેકારમ્મણં ભવે.

એકેકારમ્મણં છક્ક-મિદં ઞેય્યં વિભાવિના;

પઞ્ચારમ્મણિકં નામ, મનોધાતુત્તયં ભવે.

કામાવચરચિત્તાનિ, ચત્તાલીસં તથેકકં;

અભિઞ્ઞાનિ ચ સબ્બાનિ, છળારમ્મણિકાનિતિ.

ચિત્તં નવવિધં હોતિ, સત્તવિઞ્ઞાણધાતુસુ;

પચ્છિમઞ્ચ તિધા કત્વા, કુસલાકુસલાદિતો.

પુઞ્ઞાપુઞ્ઞવસેનેવ ¶ , વિપાકક્રિયભેદતો;

છસત્તતિવિધો ભેદો, મનોવિઞ્ઞાણધાતુયા.

મનોધાતું દ્વિધા કત્વા, વિપાકક્રિયભેદતો;

નવધા પુબ્બવુત્તેહિ, દસધા હોતિ માનસં.

ધાતુદ્વયં ¶ તિધા કત્વા, પચ્છિમં પુન પણ્ડિતો;

એકાદસવિધં ચિત્તં, હોતીતિ પરિદીપયે.

મનોવિઞ્ઞાણધાતુમ્પિ, કુસલાકુસલાદિતો;

ચતુધા વિભજિત્વાન, વદે દ્વાદસધા ઠિતં.

ભવે ¶ ચુદ્દસધા ચિત્તં, ચુદ્દસટ્ઠાનભેદતો;

પટિસન્ધિભવઙ્ગસ્સ, ચુતિયાવજ્જનસ્સ ચ.

પઞ્ચન્નં દસ્સનાદીનં, સમ્પટિચ્છનચેતસો;

સન્તીરણસ્સ વોટ્ઠબ્બ-જવનાનં વસેન ચ.

તદારમ્મણચિત્તસ્સ, તથેવ ઠાનભેદતો;

એવં ચુદ્દસધા ચિત્તં, હોતીતિ પરિદીપયે.

ભૂમિપુગ્ગલનાનાત્ત-વસેન ચ પવત્તિતો;

બહુધા પનિદં ચિત્તં, હોતીતિ ચ વિભાવયે.

ઇતિ અભિધમ્માવતારે એકવિધાદિનિદ્દેસો નામ

ભૂમિપુગ્ગલચિત્તુપ્પત્તિનિદ્દેસો

ઇતો ¶ ¶ પરં પવક્ખામિ, બુદ્ધિવુદ્ધિકરં નયં;

ચિત્તાનં ભૂમીસુપ્પત્તિં, પુગ્ગલાનં વસેન ચ.

દેવાચેવ ¶ મનુસ્સા ચ, તિસ્સો વાપાયભૂમિયો;

ગતિયો પઞ્ચ નિદ્દિટ્ઠા, સત્થુના તુ તયો ભવા.

ભૂમિયો તત્થ તિંસેવ, તાસુ તિંસેવ પુગ્ગલા;

ભૂમીસ્વેતાસુ ઉપ્પન્ના, સબ્બે ચ પન પુગ્ગલા.

પટિસન્ધિકચિત્તાનં, વસેનેકૂનવીસતિ;

પટિસન્ધિ ચ નામેસા, દુવિધા સમુદીરિતા.

અચિત્તકા સચિત્તા ચ, અસઞ્ઞીનમચિત્તકા;

સેસા સચિત્તકા ઞેય્યા, સા પનેકૂનવીસતિ.

પટિસન્ધિવસેનેવ, હોન્તિ વીસતિ પુગ્ગલા;

ઇધ ચિત્તાધિકારત્તા, અચિત્તા ન ચ ઉદ્ધટા.

અહેતુદ્વિતિહેતૂતિ, પુગ્ગલા તિવિધા સિયું;

અરિયા પન અટ્ઠાતિ, સબ્બે એકાદસેરિતા.

એતેસં પન સબ્બેસં, પુગ્ગલાનં પભેદતો;

ચિત્તાનં ભૂમીસુપ્પત્તિં, ભણતો મે નિબોધથ.

તિંસભૂમીસુ ચિત્તાનિ, કતિ જાયન્તિ મે વદ;

ચુદ્દસેવ તુ ચિત્તાનિ, હોન્તિ સબ્બાસુ ભૂમિસુ.

સદા વીસતિ ચિત્તાનિ, કામેયેવ ભવે સિયું;

પઞ્ચ રૂપભવેયેવ, ચત્તારેવ અરૂપિસુ.

કામરૂપભવેસ્વેવ ¶ , અટ્ઠારસ ભવન્તિ હિ;

દ્વેચત્તાલીસ ચિત્તાનિ, હોન્તિ તીસુ ભવેસુપિ.

ઠપેત્વા પન સબ્બાસં, ચતસ્સોપાયભૂમિયો;

તેરસેવ ચ ચિત્તાનિ, હોન્તિ છબ્બીસભૂમિસુ.

અપરાનિ ¶ ચતસ્સોપિ, ઠપેત્વારુપ્પભૂમિયો;

ચિત્તાનિ પન જાયન્તિ, છ ચ છબ્બીસભૂમિસુ.

સુદ્ધાવાસિકદેવાનં ¶ , ઠપેત્વા પઞ્ચ ભૂમિયો;

પઞ્ચ ચિત્તાનિ જાયન્તે, પઞ્ચવીસતિભૂમિસુ.

અપરાનિ દુવે હોન્તિ, પઞ્ચવીસતિભૂમિસુ;

ઠપેત્વા નેવસઞ્ઞઞ્ચ, ચતસ્સોપાયભૂમિયો.

દ્વેપિ ચિત્તાનિ જાયન્તિ, ચતુવીસતિભૂમિસુ;

આકિઞ્ચઞ્ઞં નેવસઞ્ઞઞ્ચ, ઠપેત્વાપાયભૂમિયો.

અપાયભૂમિયો હિત્વા, તિસ્સો આરુપ્પભૂમિયો;

દ્વેયેવ પન ચિત્તાનિ, હોન્તિ તેવીસભૂમિસુ.

અરૂપે ચ અપાયે ચ, ઠપેત્વા અટ્ઠ ભૂમિયો;

એકાદસવિધં ચિત્તં, હોન્તિ દ્વાવીસભૂમિસુ.

સુદ્ધાવાસે અપાયે ચ, ઠપેત્વા નવ ભૂમિયો;

એકવીસાસુ નિચ્ચમ્પિ, ચત્તારોવ ભવન્તિ હિ.

એકં સત્તરસસ્વેવ, ચિત્તં જાયતિ ભૂમિસુ;

સુદ્ધાવાસે ઠપેત્વા તુ, અપાયારુપ્પભૂમિયો.

દ્વાદસેવ તુ જાયન્તે, એકાદસસુ ભૂમિસુ;

ઠપેત્વા પન સબ્બાપિ, ભૂમિયો હિ મહગ્ગતા.

કામાવચરદેવાનં, મનુસ્સાનં વસેન તુ;

અટ્ઠ ચિત્તાનિ જાયન્તે, સદા સત્તસુ ભૂમિસુ.

પઞ્ચમજ્ઝાનપાકેકો ¶ , જાયતે છસુ ભૂમિસુ;

ચત્તારિ પન ચિત્તાનિ, તીસુ તીસ્વેવ ભૂમિસુ.

ચત્તારિ ¶ પન ચિત્તાનિ, હોન્તિ એકેકભૂમિસુ;

અરૂપાવચરપાકાનં, વસેન પરિદીપયે.

નરકાદીસ્વપાયેસુ, ચતૂસુપિ ચ જાયરે;

દ્વેપઞ્ઞાસાવસેસાનિ, નુપ્પજ્જન્તિ કદાચિપિ.

કામે દેવમનુસ્સાનં, નવ પાકા મહગ્ગતા;

નેવ જાયન્તિ જાયન્તિ, અસીતિ હદયા સદા.

કામે અટ્ઠ મહાપાકા, દોમનસ્સદ્વયમ્પિ ચ;

તથા ઘાનાદિવિઞ્ઞાણ-ત્તયં પાકા અપુઞ્ઞજા.

નત્થિ આરુપ્પપાકા ચ, રૂપાવચરભૂમિયં;

ઇમેહિ સહ ચિત્તેહિ, તયો મગ્ગા ફલદ્વયં.

ચત્તારો દિટ્ઠિસંયુત્તા, વિચિકિચ્છાયુતમ્પિ ચ;

ચત્તારો હેટ્ઠિમા પાકા, સુદ્ધાવાસે ન લબ્ભરે.

સેસાનિ એકપઞ્ઞાસ, ચિત્તાનિ પન લબ્ભરે;

રૂપાવચરિકા સબ્બે, વિપાકા કામધાતુયા.

દોમનસ્સાદિમગ્ગો ચ, ક્રિયા ચ દ્વે અહેતુકા;

તેચત્તાલીસ ચિત્તાનિ, નત્થિ આરુપ્પભૂમિયં.

એવં ¶ ભૂમિવસેનેવ, ચિત્તુપ્પત્તિં વિભાવયે;

તથા એકાદસન્નમ્પિ, પુગ્ગલાનં વસેન ચ.

અહેતુકસ્સ સત્તસ્સ, જાયન્તે પઞ્ચભૂમિસુ;

દ્વેપઞ્ઞાસાવસેસાનિ, ન જાયન્તિ કદાચિપિ.

અહેતુકસ્સ વુત્તેહિ, કામપાકા દુહેતુકા;

દુહેતુકસ્સ જાયન્તે, ચત્તાલીસં તથેકકં.

સબ્બે મહગ્ગતા ચેવ, સબ્બેપિ ચ અનાસવા;

તિહેતુકા વિપાકા ચ, કામે નવ ક્રિયાપિ ચ.

દુહેતુનો ન જાયન્તિ, ચત્તાલીસં તથાટ્ઠ ચ;

કામાવચરસત્તસ્સ, તિહેતુપટિસન્ધિનો.

પુથુજ્જનસ્સ જાયન્તે, ચતુપઞ્ઞાસ માનસા;

દ્વિહેતુકસ્સ વુત્તાનિ, ચત્તાલીસં તથેકકં.

ચત્તારો ઞાણસંયુત્તા, વિપાકા કામધાતુયા;

રૂપારૂપેસુ પુઞ્ઞાનિ, ચતુપઞ્ઞાસ માનસા.

પુથુજ્જનસ્સ જાયન્તે, પઞ્ચતિંસ ન જાયરે;

છદેવેસુ મનુસ્સેસુ, સોતાપન્નસ્સ દેહિનો.

પઞ્ઞાસેવસ્સ ચિત્તાનિ, જાયન્તીતિ વિનિદ્દિસે;

નવતિંસેવ ચિત્તાનિ, નુપ્પજ્જન્તીતિ દીપયે.

સોતાપન્નસ્સ વુત્તાનિ, ઠપેત્વા પઠમં ફલં;

અત્તનોવ ફલેનસ્સ, સકદાગામિનો સિયું.

સોતાપન્નસ્સ ¶ ¶ વુત્તાનિ, ઠપેત્વા પટિઘદ્વયં;

દુતિયં ચ ફલં હિત્વા, યાનિ ચિત્તાનિ તાનિતિ;

અનાગામિસ્સ સત્તસ્સ, જાયન્તીતિ વિનિદ્દિસે.

કતિ ચિત્તાનિ જાયન્તે, કામે અરહતો પન;

ચત્તારીસઞ્ચ ચત્તારિ, કામે અરહતો સિયું.

મગ્ગટ્ઠાનં ચતુન્નમ્પિ, પુગ્ગલાનં સકં સકં;

મગ્ગચિત્તં સિયા તેસં, એકચિત્તક્ખણા હિ તે.

પુથુજ્જનસ્સ તીસ્વેવ, પઠમજ્ઝાનભૂમિસુ;

પઞ્ચતિંસેવ ચિત્તાનિ, જાયન્તેતિ વિનિદ્દિસે.

ઘાનાદીસુ ચ વિઞ્ઞાણ-ત્તયં સત્ત અપુઞ્ઞજા;

મહાપાકા તથા પાકા, ઉપરિજ્ઝાનભૂમિકા.

વિપાકાપિ ચ આરુપ્પા, દોમનસ્સદ્વયમ્પિ ચ;

અટ્ઠારસ ક્રિયા ચેવ, અટ્ઠ લોકુત્તરાનિ ચ.

પઠમજ્ઝાનનિબ્બત્ત-પુથુજ્જનસરીરિનો;

એતાનિ ચતુપઞ્ઞાસ, ચિત્તાનિ ન ચ લબ્ભરે.

સોતાપન્નસ્સ ¶ ચિત્તાનિ, તત્થેકતિંસ જાયરે;

પુથુજ્જનસ્સ વુત્તેસુ, હિત્વા ચાપુઞ્ઞપઞ્ચકં.

સકદાગામિનો તત્થ, ઠપેત્વા પઠમં ફલં;

એકતિંસેવ જાયન્તે, પક્ખિપિત્વા સકં ફલં.

અનાગામિસ્સ તત્થેવ, ઠપેત્વા દુતિયં ફલં;

એકતિંસેવ જાયન્તે, ફલચિત્તેન અત્તનો.

વિઞ્ઞાણં ચક્ખુસોતાનં, પુઞ્ઞજં સમ્પટિચ્છનં;

સન્તીરણદ્વયઞ્ચેવ, ક્રિયચિત્તાનિ વીસતિ.

અરહત્તફલં ¶ ¶ પાકો, પઠમજ્ઝાનસમ્ભવો;

સત્તવીસતિ ચિત્તાનિ, અરહન્તસ્સ જાયરે.

પુથુજ્જનસ્સ તીસ્વેવ, દુતિયજ્ઝાનભૂમિસુ;

છત્તિંસ દુતિયજ્ઝાન-તતિયજ્ઝાનપાકતો.

પુથુજ્જનસ્સ વુત્તેસુ, હિત્વા વાપુઞ્ઞપઞ્ચકં;

સોતાપન્નસ્સ બાત્તિંસ, ફલેન સહ અત્તનો.

સોતાપન્નસ્સ વુત્તેસુ, ઠપેત્વા પઠમં ફલં;

બાત્તિંસ ફલચિત્તેન, સકદાગામિસ્સ અત્તનો.

સકદાગામીસુ વુત્તેસુ, ઠપેત્વા દુતિયં ફલં;

અનાગામિફલેનસ્સ, બાત્તિંસેવ ભવન્તિ હિ.

અરહન્તસ્સ તીસ્વેવ, અટ્ઠવીસતિ અત્તનો;

ફલેન દુતિયજ્ઝાન-તતિયજ્ઝાનપાકતો.

પરિત્તકસુભાદીનં, દેવાનં તીસુ ભૂમિસુ;

પઞ્ચતિંસેવ જાયન્તે, ચતુત્થજ્ઝાનપાકતો.

સોતાપન્નસ્સ તત્થેક-તિંસ ચિત્તાનિ જાયરે;

સકદાગામિનો એવં, તથાનાગામિનોપિ ચ.

ખીણાસવસ્સ તત્થેવ, સત્તવીસતિ માનસા;

તથા વેહપ્ફલે ચાપિ, સબ્બેસં હોન્તિ માનસા.

એકતિંસેવ ચિત્તાનિ, સુદ્ધાવાસિકભૂમિસુ;

અનાગામિકસત્તસ્સ, હોન્તીતિ પરિદીપયે.

અરહતો પન તત્થેવ, માનસા સત્તવીસતિ;

એવં રૂપીસુ ચિત્તાનિ, વિઞ્ઞેય્યાનિ વિભાવિના.

ચતુવીસતિ ¶ ચિત્તાનિ, પઠમારુપ્પભૂમિયં;

પુથુજ્જનસ્સ સત્તસ્સ, જાયન્તીતિ વિનિદ્દિસે.

સોતાપન્નસ્સ ¶ તત્થેવ, ઠપેત્વાપુઞ્ઞપઞ્ચકં;

સમવીસતિ ચિત્તાનિ, ફલેન સહ અત્તનો.

સકદાગામિનો તત્થ, તથાનાગામિનોપિ ચ;

જાયન્તિ વીસ ચિત્તાનિ, પુબ્બપુબ્બફલં વિના.

ખીણાસવસ્સ તત્થેવ, દસપઞ્ચ ચ માનસા;

પુથુજ્જનસ્સ સત્તસ્સ, દુતિયારુપ્પભૂમિયં.

હોન્તિ ¶ તેવીસ ચિત્તાનિ, ઇતિ વત્વા વિભાવયે;

તિણ્ણન્નમ્પેત્થ સેખાનં, ચિત્તાનેકૂનવીસતિ.

ચુદ્દસેવ તુ ચિત્તાનિ, દુતિયારુપ્પભૂમિયં;

ક્રિયાદ્વાદસ પાકેકો, ફલં ખીણાસવસ્સ તુ.

પુથુજ્જનસ્સ સત્તસ્સ, તતિયારુપ્પભૂમિયં;

બાવીસતિ ચ ચિત્તાનિ, ભવન્તીતિ પકાસયે.

અટ્ઠારસેવ ચિત્તાનિ, સોતાપન્નસ્સ જાયરે;

સકદાગામિનો તાનિ, ઠપેત્વા પઠમં ફલં.

સકદાગામિવુત્તેસુ, ઠપેત્વા દુતિયં ફલં;

અટ્ઠારસેવ ચિત્તાનિ, અનાગામિસ્સ જાયરે.

તેરસેવ ચ ચિત્તાનિ, તતિયારુપ્પભૂમિયં;

ખીણાસવસ્સ સત્તસ્સ, ભવન્તીતિ વિનિદ્દિસે.

એકવીસતિ ચિત્તાનિ, ચતુત્થારુપ્પભૂમિયં;

પુથુજ્જનસ્સ સત્તસ્સ, જાયન્તીતિ વિનિદ્દિસે.

સોતાપન્નસ્સ ¶ સત્તસ્સ, સત્તરસ પકાસયે;

સકદાગામિનો તાનિ, ઠપેત્વા પઠમં ફલં.

સકદાગામિવુત્તેસુ, ઠપેત્વા દુતિયં ફલં;

હોન્તિ સત્તરસેવસ્સ, અનાગામિસ્સ માનસા.

દ્વાદસેવ ¶ તુ ચિત્તાનિ, ચતુત્થારુપ્પભૂમિયં;

જાયન્તિ અરહન્તસ્સ, ઇતિ વત્વા વિભાવયે.

હેટ્ઠિમાનં અરૂપીનં, બ્રહ્માનં ઉપરૂપરિ;

અરૂપકુસલા ચેવ, ઉપ્પજ્જન્તિ ક્રિયાપિ ચ.

ઉદ્ધમુદ્ધમરૂપીનં, હેટ્ઠિમા હેટ્ઠિમા પન;

આરુપ્પાનેવ જાયન્તે, દિટ્ઠાદીનવતો કિર.

ઠપેત્વા પઠમં મગ્ગં, કુસલાનુત્તરા તયો;

કામાવચરપુઞ્ઞાનિ, અપુઞ્ઞાનિ તથા દસ.

ચત્તારારુપ્પપુઞ્ઞાનિ, સબ્બે પાકા અનુત્તરા;

પઠમારુપ્પપાકો ચ, નવ કામક્રિયાપિ ચ.

આરુપ્પાપિ ક્રિયા સબ્બા, તેચત્તાલીસ માનસા;

ઉપ્પજ્જન્તિ પનેતાનિ, પઠમારુપ્પભૂમિયં.

સબ્બો કામવિપાકો ચ, સબ્બો રૂપોમહગ્ગતો;

ચિત્તુપ્પાદો મનોધાતુ, દોમનસ્સદ્વયમ્પિ ચ.

આદિમગ્ગો તયો પાકા, આરુપ્પા ચ તથૂપરિ;

છચત્તાલીસ નત્થેત્થ, પઠમારુપ્પભૂમિયં.

વુત્તેસુ પન ચિત્તેસુ, પઠમારુપ્પભૂમિયં;

ઠપેત્વા પઠમારુપ્પ-ત્તયં પાકો ચ અત્તનો.

તાલીસેતાનિ ¶ જાયન્તે, દુતિયારુપ્પભૂમિયં;

એવં સેસદ્વયે ઞેય્યા, હિત્વા હેટ્ઠિમહેટ્ઠિમં.

અત્તનો ¶ અત્તનો પાકા, ચત્તારો ચ અનાસવા;

વિપાકા હોન્તિ સબ્બેવ, ચતૂસ્વારુપ્પભૂમિસુ.

વોટ્ઠબ્બનેન ચિત્તેન, કામે અટ્ઠ મહાક્રિયા;

ચતસ્સોપિ ચ આરુપ્પા, તેરસેવ ક્રિયા સિયું.

ખીણાસવસ્સ ¶ જાયન્તે, પઠમારુપ્પભૂમિયં;

દ્વાદસેવ ક્રિયા હોન્તિ, દુતિયારુપ્પભૂમિયં.

એકાદસ ક્રિયા હોન્તિ, તતિયારુપ્પભૂમિયં;

દસેવ ચ ક્રિયા ઞેય્યા, ચતુત્થારુપ્પભૂમિયં.

અરહતો પન ચિત્તાનિ, હોન્તિ એકૂનવીસતિ;

અરહત્તં ક્રિયા સબ્બા, ઠપેત્વાવજ્જનદ્વયં.

ચતુન્નઞ્ચ ફલટ્ઠાનં, તિહેતુકપુથુજ્જને;

તેરસેવ ચ ચિત્તાનિ, ભવન્તીતિ પકાસયે.

ચત્તારો ઞાણસંયુત્તા, મહાપાકા તથા નવ;

રૂપારૂપવિપાકા ચ, તેરસેવ ભવન્તિમે.

ચતુન્નઞ્ચ ફલટ્ઠાનં, દુહેતુકપુથુજ્જને;

ઞાણહીનાનિ ચત્તારિ, વિપાકા એવ જાયરે.

પુથુજ્જનાનં તિણ્ણમ્પિ, ચતુન્નં અરિયદેહિનં;

સત્તરસેવ ચિત્તાનિ, સત્તન્નમ્પિ ભવન્તિ હિ.

વિઞ્ઞાણાનિ દુવે પઞ્ચ, મનોધાતુત્તયમ્પિ ચ;

સન્તીરણાનિ વોટ્ઠબ્બં, હોન્તિ સત્તરસેવિમે.

હેટ્ઠા તિણ્ણં ફલટ્ઠાનં, તિહેતુકપુથુજ્જને;

નવેવ કુસલા હોન્તિ, ચતુન્નમ્પિ મહગ્ગતા.

તિણ્ણં ¶ પુથુજ્જનાનઞ્ચ, તિણ્ણમરિયાનમાદિતો;

તેરસેવ તુ ચિત્તાનિ, ઉપ્પજ્જન્તીતિ નિદ્દિસે.

અટ્ઠેવ કામપુઞ્ઞાનિ, દિટ્ઠિહીના અપુઞ્ઞતો;

ચત્તારોપિ ચ ઉદ્ધચ્ચ-સંયુત્તઞ્ચાતિ તેરસ.

હેટ્ઠા દ્વિન્નં ફલટ્ઠાનં, તથા સબ્બપુથુજ્જને;

દોમનસ્સયુત્તં ચિત્તં, દ્વયમેવ તુ જાયતે.

તિણ્ણં ¶ પુથુજ્જનાનં તુ, પઞ્ચેવ પન જાયરે;

ચત્તારિ દિટ્ઠિયુત્તાનિ, વિચિકિચ્છાયુતમ્પિ ચ.

મગ્ગટ્ઠાનં ચતુન્નમ્પિ, મગ્ગચિત્તં સકં સકં;

એકમેવ ભવે તેસં, ઇતિ વત્વા વિભાવયે.

મયા ભવેસુ ચિત્તાનં, પુગ્ગલાનં વસેન ચ;

ભિક્ખૂનં પાટવત્થાય, ચિત્તુપ્પત્તિ પકાસિતા.

એવં સબ્બમિદં ચિત્તં, ભૂમિપુગ્ગલભેદતો;

બહુધાપિ ચ હોતીતિ, વિઞ્ઞાતબ્બં વિભાવિના.

સક્કા ¶ વુત્તાનુસારેન, ભેદો ઞાતું વિભાવિના;

ગન્થવિત્થારભીતેન, સંખિત્તં પનિદં મયા.

પુબ્બાપરં વિલોકેત્વા, ચિન્તેત્વા ચ પુનપ્પુનં;

અત્થં ઉપપરિક્ખિત્વા, ગહેતબ્બં વિભાવિના.

સદા સાધુ ચિન્તેતિ વાચેતિ યો તં,

ઇતિ અભિધમ્માવતારે ભૂમિપુગ્ગલવસેન ચિત્તુપ્પત્તિનિદ્દેસો નામ

એતેસં ¶ ¶ ¶ પન ચિત્તાનં, આરમ્મણમિતો પરં;

દસ્સયિસ્સામહં તેન, વિના નત્થિ હિ સમ્ભવો.

રૂપં સદ્દં ગન્ધં રસં, ફોટ્ઠબ્બં ધમ્મમેવ ચ;

છધા આરમ્મણં આહુ, છળારમ્મણકોવિદા.

તત્થ ભૂતે ઉપાદાય, વણ્ણો ચતુસમુટ્ઠિતો;

સનિદસ્સનપટિઘો, રૂપારમ્મણસઞ્ઞિતો.

દુવિધો હિ સમુદ્દિટ્ઠો, સદ્દો ચિત્તોતુસમ્ભવો;

સવિઞ્ઞાણકસદ્દોવ, હોતિ ચિત્તસમુટ્ઠિતો.

ધરીયતીતિ ગચ્છન્તો, ગન્ધો સૂચનતોપિ વા;

અયં ચતુસમુટ્ઠાનો, ગન્ધારમ્મણસમ્મતો.

રસમાના રસન્તીતિ, રસોતિ પરિકિત્તિતો;

સોવ ચતુસમુટ્ઠાનો, રસારમ્મણનામકો.

ફુસીયતીતિ ફોટ્ઠબ્બં, પથવીતેજવાયવો;

ફોટ્ઠબ્બં ચતુસમ્ભૂતં, ફોટ્ઠબ્બારમ્મણં મતં.

સબ્બં નામઞ્ચ રૂપઞ્ચ, હિત્વા રૂપાદિપઞ્ચકં;

લક્ખણાનિ ચ પઞ્ઞત્તિ-ધમ્મારમ્મણસઞ્ઞિતં.

છારમ્મણાનિ ¶ લબ્ભન્તિ, કામાવચરભૂમિયં;

તીણિ રૂપે પનારૂપે, ધમ્મારમ્મણમેકકં.

ખણવત્થુપરિત્તત્તા ¶ , આપાથં ન વજન્તિ યે;

તે ધમ્મારમ્મણા હોન્તિ, યેસં રૂપાદયો કિર.

તે પટિક્ખિપિતબ્બાવ, અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ ગોચરં;

નેવ પચ્ચનુભોન્તાનં, મનો તેસં તુ ગોચરં.

તઞ્ચ ¶ ‘‘પચ્ચનુભોતી’’તિ, વુત્તત્તા પન સત્થુના;

રૂપાદારમ્મણાનેવ, હોન્તિ રૂપાદયો પન.

દિબ્બચક્ખાદિઞાણાનં, રૂપાદીનેવ ગોચરા;

અનાપાથગતાનેવ, તાનીતિપિ ન યુજ્જતિ.

યં રૂપારમ્મણં હોન્તં, તં ધમ્મારમ્મણં કથં;

એવં સતિ પનેતેસં, નિયમોતિ કથં ભવે.

સબ્બં આરમ્મણં એતં, છબ્બિધં સમુદીરિતં;

તં પરિત્તત્તિકાદીનં, વસેન બહુધા મતં.

સબ્બો કામવિપાકો ચ, ક્રિયાહેતુદ્વયમ્પિ ચ;

પઞ્ચવીસતિ એકન્તં, પરિત્તારમ્મણા સિયું.

ઇટ્ઠાદિભેદા પઞ્ચેવ, રૂપસદ્દાદયો પન;

વિઞ્ઞાણાનં દ્વિપઞ્ચન્નં, ગોચરા પટિપાટિયા.

રૂપાદિપઞ્ચકં સબ્બં, મનોધાતુત્તયસ્સ તુ;

તેરસન્નં પનેતેસં, રૂપક્ખન્ધોવ ગોચરો.

નારૂપં ન ચ પઞ્ઞત્તિં, નાતીતં ન ચનાગતં;

આરમ્મણં કરોન્તે ચ, વત્તમાનો હિ ગોચરો.

તેરસેતાનિ ચિત્તાનિ, જાયન્તે કામધાતુયં;

ચત્તારિ રૂપાવચરે, નેવ કિઞ્ચિ અરૂપિસુ.

મહાપાકાનમટ્ઠન્નં ¶ ¶ , સન્તીરણત્તયસ્સપિ;

છસુ દ્વારેસુ રૂપાદિછપરિત્તાનિ ગોચરા.

રૂપાદયો પરિત્તા છ, હસિતુપ્પાદગોચરા;

પઞ્ચદ્વારે પટુપ્પન્ના, મનોદ્વારે તિકાલિકા.

દુતિયારુપ્પચિત્તઞ્ચ, ચતુત્થારુપ્પમાનસં;

છબ્બિધં નિયતં હોતિ, તં મહગ્ગતગોચરં.

નિબ્બાનારમ્મણત્તા હિ, એકન્તેન અનઞ્ઞતો;

અટ્ઠાનાસવચિત્તાનં, અપ્પમાણોવ ગોચરો.

ચત્તારો ઞાણહીના ચ, કામાવચરપુઞ્ઞતો;

ક્રિયતોપિ ચ ચત્તારો, દ્વાદસાકુસલાનિ ચ.

પરિત્તારમ્મણા ચેવ, તે મહગ્ગતગોચરા;

પઞ્ઞત્તારમ્મણત્તા હિ, નવત્તબ્બાવ હોન્તિ તે.

ચત્તારો ઞાણસંયુત્તા, પુઞ્ઞતો ક્રિયતોપિ ચ;

તથાભિઞ્ઞાદ્વયઞ્ચેવ, ક્રિયાવોટ્ઠબ્બનમ્પિ ચ.

એકાદસન્નમેતેસં, તિવિધો હોતિ ગોચરો;

પઞ્ઞત્તારમ્મણત્તા હિ, નવત્તબ્બાપિ હોન્તિમે.

યાનિ વુત્તાવસેસાનિ, ચિત્તાનિ પન તાનિ હિ;

નવત્તબ્બારમ્મણાનીતિ, વિઞ્ઞેય્યાનિ વિભાવિના.

દુતિયારુપ્પચિત્તઞ્ચ ¶ , ચતુત્થારુપ્પમાનસં;

છબ્બિધં પન એકન્ત-અતીતારમ્મણં સિયા.

વિઞ્ઞાણાનં દ્વિપઞ્ચન્નં, મનોધાતુત્તયસ્સ ચ;

પઞ્ચ રૂપાદયો ધમ્મા, પચ્ચુપ્પન્નાવ ગોચરા.

અટ્ઠ ¶ ¶ કામમહાપાકા, સન્તીરણત્તયમ્પિ ચ;

હસિતુપ્પાદચિત્તન્તિ, દ્વાદસેતે તુ માનસા.

સિયાતીતારમ્મણા પચ્ચુ-પ્પન્નાનાગતગોચરા;

કુસલાકુસલા કામે, ક્રિયતો નવ માનસા.

અભિઞ્ઞામાનસા દ્વેપિ, સિયાતીતાદિગોચરા;

સન્તપઞ્ઞત્તિકાલેપિ, નવત્તબ્બા ભવન્તિમે.

સેસાનિ પન સબ્બાનિ, રૂપારૂપભવેસુપિ;

નવત્તબ્બાનિ હોન્તેવ, અતીતારમ્મણાદિના.

કામતો ચ ક્રિયા પઞ્ચ, રૂપતો પઞ્ચમી ક્રિયા;

ચિત્તાનં છન્નમેતેસં, નત્થિ કિઞ્ચિ અગોચરં.

નિબ્બાનઞ્ચ ફલં મગ્ગં, રૂપઞ્ચારૂપમેવ ચ;

સક્કોન્તિ ગોચરં કાતું, કતિ ચિત્તાનિ મે વદ.

સક્કોન્તિ ગોચરં કાતું, ચિત્તાનેકાદસાપિ ચ;

નિબ્બાનઞ્ચ ફલં મગ્ગં, રૂપઞ્ચારૂપમેવ ચ.

ચિત્તેસુ પન સબ્બેસુ, કતિ ચિત્તાનિ મે વદ;

અરહત્તફલં મગ્ગં, કાતું સક્કોન્તિ ગોચરં.

સબ્બેસુ પન ચિત્તેસુ, છ ચ ચિત્તાનિ મે સુણ;

અરહત્તફલં મગ્ગં, કાતું સક્કોન્તિ ગોચરં.

ચત્તારો ઞાણસંયુત્તા, ક્રિયા વોટ્ઠબ્બનમ્પિ ચ;

ક્રિયાભિઞ્ઞા મનોધાતુ, છ ચ સક્કોન્તિ ગોચરં.

ચત્તારો ¶ ¶ ઞાણસંયુત્તા-ભિઞ્ઞાચિત્તઞ્ચ પુઞ્ઞતો;

નારહત્તં ફલં મગ્ગં, કાતું સક્કોન્તિ ગોચરં.

કસ્મા અરહતો મગ્ગ-ચિત્તં વા ફલમાનસં;

પુથુજ્જના વા સેક્ખા વા, ન સક્કોન્તિ હિ જાનિતું.

સકદાગામી ન જાનાતિ, અનાગામિસ્સ માનસં;

અનાગામી ન જાનાતિ, અરહન્તસ્સ માનસં.

હેટ્ઠિમો ¶ હેટ્ઠિમો નેવ, જાનાતિ ઉપરૂપરિ;

ઉપરૂપરિ જાનાતિ, હેટ્ઠિમસ્સ ચ માનસં.

કુસલારમ્મણં કામે, કુસલાકુસલસ્સ ચ;

અભિઞ્ઞામાનસસ્સાપિ, કુસલસ્સ ક્રિયસ્સ ચ.

કામાવચરપાકસ્સ, તથા કામક્રિયસ્સ ચ;

એતેસં પન રાસીનં, છન્નં આરમ્મણં સિયા.

રૂપાવચરપુઞ્ઞાનિ, કામપાકં તતો વિના;

પઞ્ચન્નં પન રાસીનં, હોન્તિ આરમ્મણાનિ હિ.

આરુપ્પકુસલઞ્ચાપિ, તેભૂમકુસલસ્સ ચ;

તેભૂમકક્રિયસ્સાપિ, તથેવાકુસલસ્સપિ.

અરૂપાવચરપાકાનં ¶ ¶ , દ્વિન્નં પન ચતુત્થદુ;

ઇમેસં અટ્ઠરાસીનં, હોતારમ્મણપચ્ચયો.

અપરિયાપન્નપુઞ્ઞમ્પિ, કામાવચરતોપિ ચ;

રૂપતો પઞ્ચમસ્સાપિ, કુસલસ્સ ક્રિયસ્સ ચ.

ચતુન્નં પન રાસીનં, હોતિ આરમ્મણં સદા;

કુસલસ્સ ક્રિયસ્સાપિ, તથેવાકુસલસ્સ ચ;

કામાવચરપાકાનં, છન્નં રાસીનમીરિતં.

વિપાકારમ્મણં કામે, કામાવચરતોપિ ચ;

રૂપાવચરતો ચેવ, કુસલસ્સ ક્રિયસ્સ ચ.

કામાવચરપાકાનં, તથેવાકુસલસ્સ ચ;

છન્નઞ્ચ પન રાસીનં, હોતારમ્મણપચ્ચયો.

વિપાકારમ્મણં રૂપે, કામાવચરતોપિ ચ;

રૂપાવચરતો ચેવ, કુસલસ્સ ક્રિયસ્સ ચ.

અપુઞ્ઞસ્સાતિ પઞ્ચન્નં, રાસીનં હોતિ ગોચરો;

અરૂપાવચરપાકેસુ, અયમેવ નયો મતો.

અપરિયાપન્નપાકમ્પિ, કામતો રૂપતોપિ ચ;

કુસલસ્સ ક્રિયસ્સાપિ, હોતિ આરમ્મણં પન.

ક્રિયચિત્તમિદં કામે, કામાવચરતોપિ ચ;

રૂપાવચરતો ચેવ, કુસલસ્સ ક્રિયસ્સ ચ.

કામાવચરપાકસ્સ, તથેવાકુસલસ્સ ચ;

છન્નં રાસીનમેતેસં, હોતારમ્મણપચ્ચયો.

યં ¶ ક્રિયામાનસં રૂપે, કામપાકં તતો વિના;

પઞ્ચન્નં પન રાસીનં, હોતિ આરમ્મણં પન.

ક્રિયાચિત્તં ¶ ¶ પનારુપ્પે, તેસં પઞ્ચન્નમેવ ચ;

આરુપ્પસ્સ ક્રિયસ્સાપિ, છન્નં હોતેવ ગોચરો.

રૂપં ચતુસમુટ્ઠાનં, રૂપારમ્મણસઞ્ઞિતં;

કામાવચરપુઞ્ઞસ્સ, તથેવ કુસલસ્સ ચ.

અભિઞ્ઞાદ્વયચિત્તસ્સ, કામપાકક્રિયસ્સ ચ;

છન્નં રાસીનમેતેસં, હોતારમ્મણપચ્ચયો.

નિબ્બાનારમ્મણં કામ-રૂપાવચરતો પન;

કુસલસ્સુભયસ્સાપિ, કામરૂપક્રિયસ્સ ચ.

અપરિયાપન્નતો ચેવ, ફલસ્સ કુસલસ્સ ચ;

છન્નં રાસીનમેતેસં, હોતારમ્મણપચ્ચયો.

નાનપ્પકારકં સબ્બં, પઞ્ઞત્તારમ્મણં પન;

તેભૂમકસ્સ પુઞ્ઞસ્સ, તથેવાકુસલસ્સ ચ.

રૂપારૂપવિપાકસ્સ, તેભૂમકક્રિયસ્સ ચ;

નવન્નં પન રાસીનં, હોતારમ્મણપચ્ચયો.

રૂપારમ્મણિકા દ્વે તુ, દ્વે દ્વે સદ્ધાદિગોચરા;

પઞ્ચારમ્મણિકા નામ, ચિત્તુપ્પાદા તયો મતા.

ઇધેકચત્તાલીસેવ, છળારમ્મણિકા મતા;

કામાવચરચિત્તાન-મયમારમ્મણક્કમો.

પઞ્ચાભિઞ્ઞા વિવજ્જેત્વા, રૂપારૂપા અનાસવા;

ચિત્તુપ્પાદા ઇમે સબ્બે, ધમ્મારમ્મણગોચરા.

પઠમારુપ્પકુસલં, દુતિયારુપ્પચેતસો;

કુસલસ્સ વિપાકસ્સ, ક્રિયસ્સારમ્મણં ભવે.

પઠમારુપ્પપાકોયં ¶ , દુતિયારુપ્પચેતસો;

કુસલસ્સ વિપાકસ્સ, ક્રિયસ્સારમ્મણં ન હિ.

પઠમં ¶ તુ ક્રિયાચિત્તં, દુતિયારુપ્પચેતસો;

ન પુઞ્ઞસ્સ ન પાકસ્સ, હોતિ આરમ્મણં પન.

પઠમં તુ ક્રિયાચિત્તં, દુતિયારુપ્પચેતસો;

ક્રિયસ્સારમ્મણં હોતિ, ઇતિ ઞેય્યં વિભાવિના.

પુથુજ્જનસ્સ સેક્ખસ્સ, અરૂપારમ્મણં દ્વિધા;

કુસલં કુસલસ્સાપિ, વિપાકસ્સ ચ તં સિયા.

ખીણાસવસ્સ ભિક્ખુસ્સ, પઠમારુપ્પમાનસં;

આરમ્મણં તિધા હોતિ, ઇતિ વુત્તં મહેસિના.

ક્રિયસ્સાપિ ક્રિયા હોતિ, કુસલમ્પિ ક્રિયસ્સ ચ;

કુસલં તુ વિપાકસ્સ, એવં હોતિ તિધા પન.

તતિયારુપ્પચિત્તમ્પિ, ચતુત્થારુપ્પચેતસો;

એવમેવ દ્વિધા ચેવ, તિધા ચારમ્મણં સિયા.

ઇતિ અભિધમ્માવતારે આરમ્મણવિભાગો નામ

એકૂનતિંસ કમ્માનિ, પાકા દ્વત્તિંસ દસ્સિતા;

તીસુ દ્વારેસુ કમ્માનિ, વિપાકા છસુ દિસ્સરે.

કુસલં કામલોકસ્મિં, પવત્તે પટિસન્ધિયં;

તં તં પચ્ચયમાગમ્મ, દદાતિ વિવિધં ફલં.

એકાય ચેતનાયેકા, પટિસન્ધિ પકાસિતા;

નાનાકમ્મેહિ નાના ચ, ભવન્તિ પટિસન્ધિયો.

તિહેતુકં તુ યં કમ્મં, કામાવચરસઞ્ઞિતં;

તિહેતુકં દુહેતુઞ્ચ, વિપાકં દેત્યહેતુકં.

દુહેતુકં તુ યં કમ્મં, તં ન દેતિ તિહેતુકં;

દુહેતુકમહેતુઞ્ચ, વિપાકં દેતિ અત્તનો.

અસઙ્ખારમસઙ્ખારં ¶ , સસઙ્ખારમ્પિ દેતિ હિ;

સસઙ્ખારમસઙ્ખારં, સસઙ્ખારં ફલં તથા.

એકાય ચેતનાયેત્થ, કુસલસ્સ ચ સોળસ;

વિધા વિપાકચિત્તાનિ, ભવન્તીતિ પકાસયે.

આરમ્મણેન હોતેવ, વેદનાપરિવત્તનં;

તદારમ્મણચિત્તમ્પિ, જવનેન નિયામિતં.

કામાવચરચિત્તેન, કુસલેનાદિના પન;

તુલ્યેન પાકચિત્તેન, ગહિતા પટિસન્ધિ ચે.

બલવારમ્મણે ¶ ઇટ્ઠે, ચક્ખુસ્સાપાથમાગતે;

મનોધાતુ ભવઙ્ગસ્મિં, તાય આવટ્ટિતે પન.

વીથિચિત્તેસુ જાતેસુ, ચક્ખુવિઞ્ઞાણકાદિસુ;

જાયતે જવનં હુત્વા, પઠમં કામમાનસં.

સત્તક્ખત્તું જવિત્વાન, પઠમે કુસલે ગતે;

તદેવારમ્મણં કત્વા, તેનેવ સદિસં પુન.

વિપાકં જાયતે ચિત્તં, તદારમ્મણસઞ્ઞિતં;

સન્ધિયા તુલ્યતો મૂલ-ભવઙ્ગન્તિ પવુચ્ચતે.

તઞ્ચ સન્તીરણં એત્થ, દસ્સનં સમ્પટિચ્છનં;

ગણનૂપગચિત્તાનિ, ચત્તારેવ ભવન્તિ હિ.

યદા હિ દુતિયં ચિત્તં, કુસલં જવનં તદા;

તેન તુલ્યવિપાકમ્પિ, તદારમ્મણકં સિયા.

સન્ધિયા અસમાનત્તા, દ્વે નામાનિસ્સ લબ્ભરે;

‘‘આગન્તુકભવઙ્ગ’’ન્તિ, ‘‘તદારમ્મણક’’ન્તિ ચ.

યદા ¶ ¶ હિ તતિયં પુઞ્ઞં, જવનં હોતિ તેન ચ;

સદિસં તતિયં પાકં, તદારમ્મણકં સિયા.

‘‘આગન્તુકભવઙ્ગ’’ન્તિ, ઇદમ્પિ ચ પવુચ્ચતિ;

ઇમિના પન સદ્ધિં છ, પુરિમાનિ ચ પઞ્ચપિ.

યદા ચતુત્થં કુસલં, જવનં હોતિ તેન ચ;

તુલ્યં ચતુત્થં પાકં તુ, તદારમ્મણતં વજે.

આગન્તુકભવઙ્ગં તુ, તદારમ્મણનામકં;

પુરિમાનિ છ પાકાનિ, ઇમિના હોન્તિ સત્ત તુ.

તસ્મિં દ્વારે યદા ઇટ્ઠ-મજ્ઝત્તારમ્મણં પન;

આગચ્છતિ તદાપાથં, તદા વુત્તનયેનિધ.

આરમ્મણવસેનેવ, વેદના પરિવત્તતિ;

ઉપેક્ખાસહિતં તસ્મા, હોતિ સન્તીરણં મનો.

ઉપેક્ખાસહિતેસ્વેવ, જવનેસુ ચતૂસુપિ;

તેહિ તુલ્યાનિ ચત્તારિ, પાકચિત્તાનિ જાયરે.

વેદનાયાસમાનત્તા, અચ્ચન્તં પુરિમેહિ તુ;

હોન્તિ પિટ્ઠિભવઙ્ગાનિ, ચત્તારીતિ ચ નામતો.

પઞ્ચિમાનિ વિપાકાનિ, પુરિમેહિ ચ સત્તહિ;

સદ્ધિં દ્વાદસ પાકાનિ, ભવન્તીતિ વિનિદ્દિસે.

ચક્ખુદ્વારે તથા એવં, સોતાદીસ્વપિ નિદ્દિસે;

દ્વાદસ દ્વાદસ પાકા, સમસટ્ઠિ ભવન્તિમે.

એકાય ચેતનાયેવ, કમ્મે આયૂહિતે પન;

સમસટ્ઠિ વિપાકાનિ, ઉપ્પજ્જન્તિ ન સંસયો.

ગહિતાગહણેનેત્થ ¶ ¶ , ચક્ખુદ્વારેસુ દ્વાદસ;

સોતવિઞ્ઞાણકાદીનિ, ચત્તારીતિ ચ સોળસ.

એવમેવ ¶ સસઙ્ખાર-તિહેતુકુસલેનપિ;

અસઙ્ખારસસઙ્ખારુ-પેક્ખાસહગતેહિપિ.

કમ્મે આયૂહિતે તેસં, વિપાકેહિ ચ તીહિપિ;

એસેવ ચ નયો તેહિ, દિન્નાય પટિસન્ધિયા.

પઠમં ઇટ્ઠમજ્ઝત્ત-ગોચરસ્સ વસેનિધ;

પવત્તિં પન દસ્સેત્વા, ઉપેક્ખાસહિતદ્વયે.

દસ્સેતબ્બા તપ્પચ્છા તુ, ઇટ્ઠસ્મિં ગોચરે ઇધ;

એકેકસ્મિં પન દ્વારે, દ્વાદસ દ્વાદસેવ તુ.

ગહિતાગહણેનેત્થ, પાકચિત્તાનિ સોળસ;

પુબ્બે વુત્તનયેનેવ, ઞેય્યં સબ્બમસેસતો.

તિહેતુકેન કમ્મેન, પટિસન્ધિ તિહેતુકા;

ભવતીતિ અયં વારો, વુત્તો એત્તાવતા મયા.

સન્ધિમેકં તુ કમ્મેકં, જનેતિ ન તતો પરં;

અનેકાનિ વિપાકાનિ, સઞ્જનેતિ પવત્તિયં.

એકસ્મા હિ યથા બીજા, જાયતે એકમઙ્કુરં;

સુબહૂનિ ફલાનિસ્સ, હોન્તિ હેતુપવત્તિતો.

દુહેતુકેન કમ્મેન, પટિસન્ધિ દુહેતુકા;

હોતીતિ હિ અયં વારો, અનુપુબ્બેન આગતો.

દુહેતુકેન કમ્મેન, સોમનસ્સયુતેનિધ;

અસઙ્ખારિકચિત્તેન, કમ્મે આયૂહિતે પન.

તેન ¶ તુલ્યેન પાકેન, ગહિતા પટિસન્ધિ ચે;

ઇટ્ઠે આરમ્મણે ચક્ખુ-દ્વારે આપાથમાગતે.

સોમનસ્સયુતે ઞાણ-હીને કુસલમાનસે;

સત્તક્ખત્તું જવિત્વાન, ગતે તસ્મિં દુહેતુકે.

તદેવારમ્મણં ¶ કત્વા, જાયતે તદનન્તરં;

તંસરિક્ખકમેકં તુ, અસઙ્ખારિકમાનસં.

તં હિ મૂલભવઙ્ગન્તિ, તદારમ્મણમિચ્ચપિ;

ઉભયમ્પિ ચ તસ્સેવ, નામન્તિ પરિદીપિતં.

દુહેતુકસસઙ્ખારે, જવિતેપિ ચ તંસમં;

હોતાગન્તુકસઙ્ખાતં, તદારમ્મણમાનસં.

તથેવ ચ દુહેતૂનં, ઇટ્ઠમજ્ઝત્તગોચરે;

દ્વિન્નં ઉપેક્ખાયુત્તાનં, જવનાનમનન્તરં.

દ્વે તાદિસાનિ જાયન્તે, તદારમ્મણમાનસા;

તેસં ‘‘પિટ્ઠિભવઙ્ગ’’ન્તિ, નામં ‘‘આગન્તુક’’ન્તિ ચ.

સન્તીરણદ્વયઞ્ચેવ, દસ્સનં સમ્પટિચ્છનં;

ઇમાનિ ચ ભવઙ્ગાનિ, ચક્ખુદ્વારે પનટ્ઠ હિ.

એવમટ્ઠટ્ઠ ¶ કત્વાન, દ્વારેસુપિ ચ પઞ્ચસુ;

ચત્તાલીસ વિપાકાનિ, ભવન્તીતિ પવત્તિયં.

ગહિતાગહણેનેત્થ, ચક્ખુદ્વારે પનટ્ઠ ચ;

સોતઘાનાદિના સદ્ધિં, દ્વાદસેવ ભવન્તિ હિ.

એકાય ચેતનાયેવં, કમ્મે આયૂહિતે પન;

દ્વાદસેવ વિપાકાનિ, ભવન્તીતિ પકાસિતં.

દુહેતુકત્તયેનાપિ ¶ , સેસેન સદિસેન તુ;

પાકેનાદિન્નસન્ધિયા, અયમેવ નયો મતો.

દુહેતુકેન કમ્મેન, પટિસન્ધિ દુહેતુકા;

હોતીતિપિ અયં વારો, વુત્તો એત્તાવતા મયા.

દુહેતુકેન કમ્મેન, પટિસન્ધિ અહેતુકા;

હોતીતિ ચ અયં વારો, અનુપુબ્બેન આગતો.

દુહેતુકેસુ ¶ ચિત્તેસુ, કુસલેસુ ચતૂસુપિ;

તેસુ અઞ્ઞતરેનેવ, કમ્મે આયૂહિતે પન.

તસ્સેવ પાકભૂતાય, આદિન્નપટિસન્ધિનો;

ઉપેક્ખાસહિતાહેતુ, મનોવિઞ્ઞાણધાતુયા.

પટિસન્ધિ ન વત્તબ્બા, સા કમ્મસદિસાતિ હિ;

કમ્મં દુહેતુકં હોતિ, પટિસન્ધિ અહેતુકા.

તસ્સ બુદ્ધિમુપેતસ્સ, ઇટ્ઠમજ્ઝત્તગોચરે;

આપાથમાગતે ચક્ખુ-દ્વારે પુન ચ દેહિનો.

દુહેતૂનં ચતુન્નમ્પિ, પુઞ્ઞાનં યસ્સ કસ્સચિ;

જવનસ્સાવસાનસ્મિં, અહેતુકમિદં મનો.

તદારમ્મણભાવેન, જાયતે નત્થિ સંસયો;

તં તુ મૂલભવઙ્ગઞ્ચ, તદારમ્મણમેવ ચ.

વીથિચિત્તેસુ જાતેસુ, ચક્ખુવિઞ્ઞાણકાદિસુ;

ઉપેક્ખાસહિતંયેવ, હોતિ સન્તીરણમ્પિ ચ.

તેસુ એકં ઠપેત્વાન, ગહિતાગહણેનિધ;

ગણનૂપગચિત્તાનિ, તીણિયેવ ભવન્તિ હિ.

ઇટ્ઠે ¶ આરમ્મણે ચક્ખુ-દ્વારે આપાથમાગતે;

તદા સન્તીરણઞ્ચેવ, તદારમ્મણમાનસં.

સોમનસ્સયુતંયેવ, ગહેત્વા તેસુ એકકં;

પુરિમાનિ ચ તીણીતિ, ચત્તારોવ ભવન્તિ હિ.

એવં ચત્તારિ ચિત્તાનિ, દ્વારેસુપિ ચ પઞ્ચસુ;

હોન્તિ વીસતિ ચિત્તાનિ, વિપાકાનિ પવત્તિયં.

ચક્ખુદ્વારે તુ ચત્તારિ, ગહિતાગહણેનિધ;

સોતઘાનાદિના સદ્ધિં, હોતેવાહેતુકટ્ઠકં.

અહેતુપટિસન્ધિસ્સ ¶ , ન તદારમ્મણં ભવે;

દુહેતુકં તિહેતું વા, દુહેતુપટિસન્ધિનો.

જાતા ¶ સુગતિયં યેન, પાકેન પટિસન્ધિ તુ;

તેન તુલ્યમ્પિ હીનં વા, તદારમ્મણકં ભવે.

મનુસ્સલોકં સન્ધાય, વુત્તઞ્ચાહેતુકટ્ઠકં;

ચતૂસુપિ અપાયેસુ, પવત્તે પન લબ્ભતિ.

થેરો નેરયિકાનં તુ, ધમ્મં દેસેતિ વસ્સતિ;

ગન્ધં વાયુઞ્ચ માપેતિ, યદા તેસં તદા પન.

થેરં દિસ્વા ચ સુત્વા ચ, ધમ્મં ગન્ધઞ્ચ ઘાયતં;

પિવતઞ્ચ જલં વાયું, ફુસતં મુદુમેવ ચ.

ચક્ખુવિઞ્ઞાણકાદીનિ, પુઞ્ઞજાનેવ પઞ્ચપિ;

સન્તીરણદ્વયં એકા, મનોધાતૂતિ અટ્ઠકં.

અયં તાવ કથા ઇટ્ઠ-ઇટ્ઠમજ્ઝત્તગોચરે;

કામાવચરપુઞ્ઞાનં, જવનાનં વસેનિધ.

નિયમત્થં ¶ તુ યં વુત્તં, તદારમ્મણચેતસો;

કુસલં પન સન્ધાય, તં વુત્તન્તિ હિ દીપિતં.

ઇધાકુસલચિત્તેસુ, સોમનસ્સયુતેસુપિ;

ઇટ્ઠે આરમ્મણે તેસુ, જવિતેસુ ચતૂસુપિ.

સોમનસ્સયુતાહેતુ-મનોવિઞ્ઞાણધાતુ હિ;

તદારમ્મણભાવેન, જાયતે તદનન્તરં.

છસ્વાકુસલચિત્તેસુ, ઉપેક્ખાય યુતેસુ હિ;

ગોચરે ઇટ્ઠમજ્ઝત્તે, જવિતેસુ અનન્તરં.

ઉપેક્ખાસહિતાહેતુ-મનોવિઞ્ઞાણધાતુ હિ;

તદારમ્મણભાવેન, જાયતે પન પુઞ્ઞજા.

ઇટ્ઠારમ્મણયોગસ્મિં ¶ , કઙ્ખતો ઉદ્ધતસ્સ વા;

સોમનસ્સયુતં હોતિ, તદારમ્મણમાનસં.

સોમનસ્સયુતે ચિત્તે, જવને જવિતે પન;

ગવેસિતબ્બા પઞ્ચેવ, તદારમ્મણમાનસા.

ઉપેક્ખાસહિતે ચિત્તે, જવને જવિતે પન;

છળેવ ગવેસિતબ્બા, તદારમ્મણમાનસા.

તિહેતુસોમનસ્સેન, આદિન્નપટિસન્ધિનો;

ઝાનતો પરિહીનસ્સ, તં ઝાનં પચ્ચવેક્ખતો.

દોમનસ્સયુતં ચિત્તં, હોતિ વિપ્પટિસારિનો;

તસ્સ કિં જાયતે બ્રૂહિ, તદારમ્મણમાનસં.

પટ્ઠાને પટિસિદ્ધા હિ, દોમનસ્સઅનન્તરં;

સોમનસ્સસ્સ ઉપ્પત્તિ, દોમનસ્સસ્સ ચસ્સ વા.

મહગ્ગતં ¶ પનારબ્ભ, જવને જવિતેપિ ચ;

તત્થેવ પટિસિદ્ધં તુ, તદારમ્મણમાનસં.

તસ્મા ¶ ભવઙ્ગપાતોવ, તદારમ્મણમેવ વા;

ન હોતિ કિં નુ કાતબ્બં, વદ ત્વં આભિધમ્મિક.

ઉપેક્ખાસહિતાહેતુ-મનોવિઞ્ઞાણધાતુ તુ;

પુઞ્ઞાપુઞ્ઞવિપાકા હિ, તદારમ્મણિકા સિયા.

આવજ્જનં કિમસ્સાતિ, નત્થિ તં જાયતે કથં;

ભવઙ્ગાવજ્જનાનં કિં, મગ્ગસ્સાનન્તરસ્સ ચ.

ફલસ્સપિ નિરોધા ચ, વુટ્ઠહન્તસ્સ ભિક્ખુનો;

ફલચિત્તસ્સ વા એવં, નત્થિ આવજ્જનં કિર.

વિના આવજ્જનેનાપિ, હોતિ જાયતુ માનસં;

કિમસ્સારમ્મણં બ્રૂહિ, યદિ જાનાસિ પણ્ડિત.

વિના ¶ આરમ્મણેનેવ, ન હિ જાયતિ માનસં;

રૂપાદીસુ પરિત્તેસુ, યં કિઞ્ચારબ્ભ જાયતે.

ઉતુબીજનિયામો ચ, કમ્મધમ્મનિયામતા;

ચિત્તસ્સ ચ નિયામોતિ, ઞેય્યા પઞ્ચ નિયામતા.

તત્થ એકપ્પહારેન, ફલપુપ્ફાદિધારણં;

રુક્ખાનં પન સબ્બેસં, અયં ઉતુનિયામતા.

તેસં તેસં તુ બીજાનં, તંતંતુલ્યફલુબ્ભવો;

મત્થકે નાળિકેરસ્સ, છિદ્દત્તં બીજજો અયં.

તિહેતુકં તિહેતુઞ્ચ, દુહેતુઞ્ચ અહેતુકં;

વિપાકં તુ યતો દેતિ, અયં કમ્મનિયામતા.

જાતિયં ¶ બોધિસત્તસ્સ, મેદનીકમ્પનાદિકં;

વિસેસત્તમનેકમ્પિ, અયં ધમ્મનિયામતા.

ગોચરેન પસાદસ્મિં, ઘટ્ટિતે પન તેનિધ;

ઉપ્પત્તાવજ્જનાદીનં, અયં ચિત્તનિયામતા.

ઇતિ અભિધમ્માવતારે વિપાકચિત્તપ્પવત્તિનિદ્દેસો નામ

ઇદાનિ ¶ ¶ પન સબ્બેસં, એતેસં માનસં મયા;

પાટવત્થાય ભિક્ખૂનં, કથીયતિ પકિણ્ણકં.

પન્થમક્કટકો નામ, દિસાસુ પન પઞ્ચસુ;

તત્થ સુત્તં પસારેત્વા, જાલમજ્ઝે નિપજ્જતિ.

પઠમાય દિસાયેત્થ, સુત્તે પન પસારિતે;

પાણકેન પટઙ્ગેન, ઘટ્ટિતે મક્ખિકાય વા.

નિપન્નટ્ઠાનતો કિઞ્ચિ, ચલિત્વા ઉણ્ણનાભિ તુ;

ગન્ત્વા સુત્તાનુસારેન, યૂસં પિવતિ તસ્સ સા.

પુનાગન્ત્વાન તત્થેવ, નિપજ્જતિ યથાસુખં;

એવમેવ કરોતેવ, દિસાસુ દુતિયાદિસુ.

પસાદા ¶ પઞ્ચ દટ્ઠબ્બા, સુત્તં પઞ્ચદિસાસ્વિવ;

ચિત્તં પન ચ દટ્ઠબ્બં, મજ્ઝે મક્કટકો વિય.

પાણકાદીહિ સુત્તસ્સ, તસ્સ સઙ્ઘટ્ટના વિય;

પસાદાનં તુ દટ્ઠબ્બા, ઘટ્ટનારમ્મણેન હિ.

ચલનં વિય તંમજ્ઝે, નિપન્નાયુણ્ણનાભિયા;

પસાદઘટ્ટનં તત્થ, ગહેત્વારમ્મણં પન.

મનોધાતુક્રિયાચિત્તં, ભવઙ્ગાવટ્ટનં મતં;

તસ્સા સુત્તાનુસારંવ, વીથિચિત્તપવત્તનં.

સીસે પનસ્સ વિજ્ઝિત્વા, યૂસપાનંવ ચેતસો;

આરમ્મણેસુ દટ્ઠબ્બં, જવનસ્સ પવત્તનં.

પુનાગન્ત્વા ¶ યથા સુત્ત-જાલમજ્ઝે નિપજ્જનં;

વત્થુંયેવ ચ નિસ્સાય, ચિત્તસ્સ પરિવત્તનં.

ઇદં તુ પન ઓપમ્મં, અત્થં દીપેતિ કિં તુ હિ;

આરમ્મણેન પઠમં, પસાદે ઘટ્ટિતે પન.

પસાદવત્થુતો ચિત્તા, વત્થુસન્નિસ્સિતં મનો;

તતો હિ પઠમંયેવ, જાયતીતિ હિ દીપિતં.

એકેકારમ્મણં ¶ દ્વીસુ, દ્વીસુ દ્વારેસુ સબ્બસો;

આગચ્છતિ તેનાપાથં, અયમત્થોપિ દીપિતો.

રૂપં ચક્ખુપસાદમ્હિ, ઘટ્ટિત્વા તઙ્ખણે પન;

મનોદ્વારે તથાપાથ-માગચ્છતિ નિસંસયો.

ખગો યથા હિ રુક્ખગ્ગે, નિલીયન્તોવ સાખિનો;

સાખં ઘટ્ટેતિ તસ્સીધ, છાયા ફરતિ ભૂમિયં.

સાખાય ¶ ઘટ્ટનચ્છાયા, ફરણાનિ ચ સબ્બસો;

અપુબ્બાચરિમં એક-ક્ખણસ્મિંયેવ જાયરે.

એવમેવ ચ રૂપસ્સ, પસાદસ્સ ચ ઘટ્ટનં;

ભવઙ્ગચલનસ્સાપિ, પચ્ચયત્તેન અત્થતો.

તથેવ ચ મનોદ્વારે, આપાથગમનમ્પિ ચ;

અપુબ્બાચરિમં એક-ક્ખણસ્મિંયેવ હોતિતિ.

તતો ભવઙ્ગં છિન્દિત્વા, ચક્ખુદ્વારે યથાક્કમં;

આવજ્જને સમુપ્પન્ને, દસ્સને સમ્પટિચ્છને.

સન્તીરણે સમુપ્પન્ને, તતો વોટ્ઠબ્બનેપિ ચ;

કુસલં જવનં ચિત્તં, તથાકુસલમેવ વા.

એસો એવ નયો સોત-દ્વારાદીસુપિ વિઞ્ઞુના;

અવિસેસેન વિઞ્ઞેય્યો, સદ્દાદીનં તુ ઘટ્ટને.

દોવારિકોપમાદીનિ ¶ , એતસ્સત્થસ્સ દીપને;

ઉદ્ધરિત્વાન તાનેત્થ, દસ્સેતબ્બાનિ વિઞ્ઞુના.

અસમ્ભેદેન ચક્ખુસ્સ, રૂપાપાથગમેન ચ;

આલોકનિસ્સયેનાપિ, સમનક્કારહેતુના.