📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

અભિધમ્માવતારો

ગન્થારમ્ભકથા

.

અનન્તકરુણાપઞ્ઞં, તથાગતમનુત્તરં;

વન્દિત્વા સિરસા બુદ્ધં, ધમ્મં સાધુગણમ્પિ ચ.

.

પણ્ડુકમ્બલનામાય, સિલાયાતુલવિક્કમો;

નિસિન્નો દેવરાજસ્સ, વિમલે સીતલે તલે.

.

યં દેવદેવો દેવાનં, દેવદેવેહિ પૂજિતો;

દેસેસિ દેવલોકસ્મિં, ધમ્મં દેવપુરક્ખતો.

.

તત્થાહં પાટવત્થાય, ભિક્ખૂનં પિટકુત્તમે;

અભિધમ્માવતારન્તુ, મધુરં મતિવડ્ઢનં.

.

તાળં મોહકવાટસ્સ, વિઘાટનમનુત્તરં;

ભિક્ખૂનં પવિસન્તાનં, અભિધમ્મમહાપુરં.

.

સુદુત્તરં તરન્તાનં, અભિધમ્મમહોદધિં;

સુદુત્તરં તરન્તાનં, તરંવ મકરાકરં.

.

આભિધમ્મિકભિક્ખૂનં, હત્થસારમનુત્તરં;

પવક્ખામિ સમાસેન, તં સુણાથ સમાહિતા.

૧. પઠમો પરિચ્છેદો

ચિત્તનિદ્દેસો

.

ચિત્તં ચેતસિકં રૂપં, નિબ્બાનન્તિ નિરુત્તરો;

ચતુધા દેસયી ધમ્મે, ચતુસચ્ચપ્પકાસનો.

તત્થ ચિત્તન્તિ વિસયવિજાનનં ચિત્તં, તસ્સ પન કો વચનત્થો? વુચ્ચતે – સબ્બસઙ્ગાહકવસેન પન ચિન્તેતીતિ ચિત્તં, અત્તસન્તાનં વા ચિનોતીતિપિ ચિત્તં.

.

વિચિત્તકરણા ચિત્તં, અત્તનો ચિત્તતાય વા;

પઞ્ઞત્તિયમ્પિ વિઞ્ઞાણે, વિચિત્તે ચિત્તકમ્મકે;

ચિત્તસમ્મુતિ દટ્ઠબ્બા, વિઞ્ઞાણે ઇધ વિઞ્ઞુના.

તં પન સારમ્મણતો એકવિધં, સવિપાકાવિપાકતો દુવિધં. તત્થ સવિપાકં નામ કુસલાકુસલં, અવિપાકં અબ્યાકતં. કુસલાકુસલાબ્યાકતજાતિભેદતો તિવિધં.

તત્થ કુસલન્તિ પનેતસ્સ કો વચનત્થો?

૧૦.

કુચ્છિતાનં સલનતો, કુસાનં લવનેન વા;

કુસેન લાતબ્બત્તા વા, કુસલન્તિ પવુચ્ચતિ.

૧૧.

છેકે કુસલસદ્દોયં, આરોગ્યે અનવજ્જકે;

દિટ્ઠો ઇટ્ઠવિપાકેપિ, અનવજ્જાદિકે ઇધ.

તસ્મા અનવજ્જઇટ્ઠવિપાકલક્ખણં કુસલં, અકુસલવિદ્ધંસનરસં, વોદાનપચ્ચુપટ્ઠાનં. વજ્જપટિપક્ખત્તા અનવજ્જલક્ખણં વા કુસલં, વોદાનભાવરસં, ઇટ્ઠવિપાકપચ્ચુપટ્ઠાનં, યોનિસોમનસિકારપદટ્ઠાનં. સાવજ્જાનિટ્ઠવિપાકલક્ખણમકુસલં. તદુભયવિપરીતલક્ખણમબ્યાકતં, અવિપાકારહં વા.

તત્થ કુસલચિત્તં એકવીસતિવિધં હોતિ, તદિદં ભૂમિતો ચતુબ્બિધં હોતિ – કામાવચરં, રૂપાવચરં, અરૂપાવચરં, લોકુત્તરઞ્ચેતિ.

તત્થ કામાવચરકુસલચિત્તં ભૂમિતો એકવિધં, સવત્થુકાવત્થુકભેદતો દુવિધં, હીનમજ્ઝિમપણીતભેદતો તિવિધં, સોમનસ્સુપેક્ખાઞાણપ્પયોગભેદતો અટ્ઠવિધં હોતિ. સેય્યથિદં – સોમનસ્સસહગતં ઞાણસમ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકમેકં, સસઙ્ખારિકમેકં, સોમનસ્સસહગતં ઞાણવિપ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકમેકં, સસઙ્ખારિકમેકં, ઉપેક્ખાસહગતં ઞાણસમ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકમેકં, સસઙ્ખારિકમેકં, ઉપેક્ખાસહગતં ઞાણવિપ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકમેકં, સસઙ્ખારિકમેકન્તિ ઇદં અટ્ઠવિધમ્પિ કામાવચરકુસલચિત્તં નામ.

૧૨.

ઉદ્દાનતો દુવે કામા, ક્લેસવત્થુવસા પન;

કિલેસો છન્દરાગોવ, વત્થુ તેભૂમવટ્ટકં.

૧૩.

કિલેસકામો કામેતિ, વત્થુ કામીયતીતિ ચ;

સિજ્ઝતિ દુવિધોપેસ, કામો વો કારકદ્વયે.

૧૪.

યસ્મિં પન પદેસે સો, કામોયં દુવિધોપિ ચ;

સમ્પત્તીનં વસેનાવ-ચરતીતિ ચ સો પન.

૧૫.

પદેસો ચતુપાયાનં, છન્નં દેવાનમેવ ચ;

મનુસ્સાનં વસેનેવ, એકાદસવિધો પન.

૧૬.

કામોવચરતીતેત્થ, કામાવચરસઞ્ઞિતો;

અસ્સાભિલક્ખિતત્તા હિ, સસત્થાવચરો વિય.

૧૭.

સ્વાયં રૂપભવો રૂપં, એવં કામોતિ સઞ્ઞિતો;

ઉત્તરસ્સ પદસ્સેવ, લોપં કત્વા ઉદીરિતો.

૧૮.

તસ્મિં કામે ઇદં ચિત્તં, સદાવચરતીતિ ચ;

કામાવચરમિચ્ચેવં, કથિતં કામઘાતિના.

૧૯.

પટિસન્ધિં ભવે કામે, અવચારયતીતિ વા;

કામાવચરમિચ્ચેવં, પરિયાપન્નન્તિ તત્ર વા.

૨૦.

ઇદં અટ્ઠવિધં ચિત્તં, કામાવચરસઞ્ઞિતં;

દસપુઞ્ઞક્રિયવત્થુ-વસેનેવ પવત્તતિ.

૨૧.

દાનં સીલં ભાવના પત્તિદાનં,

વેય્યાવચ્ચં દેસના ચાનુમોદો;

દિટ્ઠિજ્જુત્તં સંસુતિચ્ચાપચાયો,

ઞેય્યો એવં પુઞ્ઞવત્થુપ્પભેદો.

૨૨.

ગચ્છન્તિ સઙ્ગહં દાને, પત્તિદાનાનુમોદના;

તથા સીલમયે પુઞ્ઞે, વેય્યાવચ્ચાપચાયના.

૨૩.

દેસના સવનં દિટ્ઠિ-ઉજુકા ભાવનામયે;

પુન તીણેવ સમ્ભોન્તિ, દસ પુઞ્ઞક્રિયાપિ ચ.

૨૪.

સબ્બાનુસ્સતિપુઞ્ઞઞ્ચ, પસંસા સરણત્તયં;

યન્તિ દિટ્ઠિજુકમ્મસ્મિં, સઙ્ગહં નત્થિ સંસયો.

૨૫.

પુરિમા મુઞ્ચના ચેવ, પરા તિસ્સોપિ ચેતના;

હોતિ દાનમયં પુઞ્ઞં, એવં સેસેસુ દીપયે.

ઇદાનિ અસ્સ પનટ્ઠવિધસ્સાપિ કામાવચરકુસલચિત્તસ્સ અયમુપ્પત્તિક્કમો વેદિતબ્બો. યદા હિ યો દેય્યધમ્મપ્પટિગ્ગાહકાદિસમ્પત્તિં, અઞ્ઞં વા સોમનસ્સહેતું આગમ્મ હટ્ઠપહટ્ઠો ‘‘અત્થિ દિન્ન’’ન્તિ આદિનયપ્પવત્તં સમ્માદિટ્ઠિં પુરક્ખત્વા પરેહિ અનુસ્સાહિતો દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કરોતિ, તદાસ્સ સોમનસ્સસહગતં ઞાણસમ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકં પઠમં મહાકુસલચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. યદા પન વુત્તનયેનેવ હટ્ઠપહટ્ઠો સમ્માદિટ્ઠિં પુરક્ખત્વા પરેહિ ઉસ્સાહિતો કરોતિ, તદાસ્સ તમેવ ચિત્તં સસઙ્ખારિકં હોતિ. ઇમસ્મિં પનત્થે સઙ્ખારોતિ અત્તનો વા પરસ્સ વા પવત્તસ્સ પુબ્બપ્પયોગસ્સાધિવચનં. યદા પન ઞાતિજનસ્સ પટિપત્તિદસ્સનેન જાતપરિચયા બાલકા ભિક્ખૂ દિસ્વા સોમનસ્સજાતા સહસા યં કિઞ્ચિ હત્થગતં દદન્તિ વા વન્દન્તિ વા, તદા તેસં તતિયચિત્તમુપ્પજ્જતિ. યદા પન તે ‘‘દેથ વન્દથ, અય્યે’’તિ વદન્તિ, એવં ઞાતિજનેન ઉસ્સાહિતા હુત્વા હત્થગતં દદન્તિ વા વન્દન્તિ વા, તદા તેસં ચતુત્થચિત્તમુપ્પજ્જતિ. યદા પન દેય્યધમ્મપ્પટિગ્ગાહકાદીનં અસમ્પત્તિં વા અઞ્ઞેસં વા સોમનસ્સહેતૂનં અભાવં આગમ્મ ચતૂસુપિ વિકપ્પેસુ સોમનસ્સરહિતા હોન્તિ, તદા સેસાનિ ચત્તારિ ઉપેક્ખાસહગતાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. એવં સોમનસ્સુપેક્ખાઞાણપ્પયોગભેદતો અટ્ઠવિધં કામાવચરકુસલચિત્તં વેદિતબ્બં.

૨૬.

દસપુઞ્ઞક્રિયાદીનં, વસેન ચ બહૂનિપિ;

એતાનિ પન ચિત્તાનિ, ભવન્તીતિ પકાસયે.

૨૭.

સત્તરસ સહસ્સાનિ, દ્વે સતાનિ અસીતિ ચ;

કામાવચરપુઞ્ઞાનિ, ભવન્તીતિ વિનિદ્દિસે.

તં પન યથાનુરૂપં કામાવચરસુગતિયં ભવભોગસમ્પત્તિં અભિનિપ્ફાદેતિ.

ઇતરેસુ પન રૂપાવચરકુસલચિત્તં સવત્થુકતો એકવિધં, દ્વીસુ ભવેસુ ઉપ્પજ્જનતો દુવિધં, હીનમજ્ઝિમપણીતભેદતો તિવિધં, પટિપદાદિભેદતો ચતુબ્બિધં, ઝાનઙ્ગયોગભેદતો પઞ્ચવિધં. સેય્યથિદં – કામચ્છન્દબ્યાપાદથિનમિદ્ધઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચવિચિકિચ્છાવિપ્પહીનં વિતક્કવિચારપીતિસુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં પઠમં, વિતક્કવિપ્પહીનં વિચારપીતિસુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં દુતિયં, વિતક્કવિચારવિપ્પહીનં પીતિસુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં તતિયં, વિતક્કવિચારપીતિવિપ્પહીનં સુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં ચતુત્થં, વિતક્કવિચારપીતિસુખવિપ્પહીનં ઉપેક્ખાચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં પઞ્ચમન્તિ ઇદં પઞ્ચવિધં રૂપાવચરકુસલચિત્તં નામ.

તં પન યથાસમ્ભવં પથવીકસિણાદીસુ આરમ્મણેસુ પવત્તિવસેન અનેકવિધં હોતિ. સબ્બં પનેતં રૂપાવચરભાવનાપુઞ્ઞવસપ્પવત્તં યથાનુરૂપં રૂપાવચરૂપપત્તિનિપ્ફાદકં હોતિ. એવં તાવ રૂપાવચરકુસલં વેદિતબ્બં.

સેસેસુ પન દ્વીસુ અરૂપાવચરકુસલચિત્તં તાવ ઉપેક્ખાવેદનાયોગભેદતો એકવિધં, સવત્થુકાવત્થુકભેદતો દુવિધં, હીનમજ્ઝિમપણીતભેદતો તિવિધં, આરમ્મણભેદતો ચતુબ્બિધં. કસિણુગ્ઘાટિમાકાસં, તત્થ પવત્તવિઞ્ઞાણં, તસ્સ અપગમો, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનન્તિ ઇદમસ્સ ચતુબ્બિધમારમ્મણં. યથાપટિપાટિયા એતસ્સારમ્મણસ્સ ભેદતો ચતુબ્બિધં હોતિ. સેય્યથિદં – સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા પટિઘસઞ્ઞાનં અત્થઙ્ગમા નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞાસહગતં, વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞાસહગતં, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાસહગતં, નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાસહગતન્તિ ઇદં ચતુબ્બિધં અરૂપાવચરકુસલચિત્તં નામ. સબ્બં પનેતં અરૂપાવચરભાવનાપુઞ્ઞવસપ્પવત્તં યથાનુરૂપં અરૂપૂપપત્તિનિપ્ફાદકં હોતિ. એવં અરૂપાવચરકુસલચિત્તં વેદિતબ્બં.

ઇતરં પન લોકુત્તરકુસલચિત્તં નિબ્બાનારમ્મણતો એકવિધં, નિયતાનિયતવત્થુકભેદતો દુવિધં, તીહિ વિમોક્ખમુખેહિ પત્તબ્બતો તિવિધં, ચતુમગ્ગયોગભેદતો ચતુબ્બિધં. સેય્યથિદં – સક્કાયદિટ્ઠિવિચિકિચ્છાસીલબ્બતપરામાસસઞ્ઞોજનપ્પહાનકરં સોતાપત્તિમગ્ગચિત્તં, રાગદોસમોહાનં તનુત્તકરં સકદાગામિમગ્ગચિત્તં, કામરાગબ્યાપાદાનં નિરવસેસપ્પહાનકરં અનાગામિમગ્ગચિત્તં, રૂપરાગઅરૂપરાગમાનઉદ્ધચ્ચઅવિજ્જાપહાનકરં અરહત્તમગ્ગચિત્તન્તિ ઇદં ચતુબ્બિધં લોકુત્તરકુસલચિત્તં નામ. એકેકં પનેત્થ ઝાનઙ્ગયોગભેદતો પઞ્ચવિધં હોતિ, તસ્મા વીસતિવિધં હોતિ. સબ્બં પનેતં લોકુત્તરભાવનાપુઞ્ઞવસપ્પવત્તં મગ્ગાનુરૂપફલપ્પવત્તિયા ચત્તારો અરિયપુગ્ગલે અભિનિપ્ફાદેતિ. એવં લોકુત્તરકુસલં વેદિતબ્બં.

૨૮.

કામે અટ્ઠેવ રૂપે ચ, પઞ્ચ ચત્તારિરૂપિસુ;

ચત્તારાનુત્તરાનેવં, કુસલાનેકવીસતિ.

૨૯.

કુસલાકુસલાપગતેન સતા,

કુસલે કુસલેન ચ યં કુસલં;

ચતુભૂમિગતં મુનિના વસિના,

લપિતં લપિતં સકલમ્પિ મયા.

અકુસલં પન ભૂમિતો એકવિધં કામાવચરમેવ, નિયતાનિયતવત્થુવસેન ચ એકહેતુકદુહેતુકવસેન ચ પટિસન્ધિજનકાજનકવસેન ચ દુવિધં, તીહિ વેદનાહિ યોગતો ચ લોભમૂલં દોસમૂલં મોહમૂલન્તિ મૂલતો ચ તિવિધં હોતિ. તત્થ લોભમૂલં પન સોમનસ્સુપેક્ખાદિટ્ઠિપ્પયોગભેદતો અટ્ઠવિધં હોતિ. સેય્યથિદં – સોમનસ્સસહગતં દિટ્ઠિગતસમ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકમેકં, સસઙ્ખારિકમેકં, સોમનસ્સસહગતં દિટ્ઠિગતવિપ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકમેકં, સસઙ્ખારિકમેકં, ઉપેક્ખાસહગતં દિટ્ઠિગતસમ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકમેકં, સસઙ્ખારિકમેકં, ઉપેક્ખાસહગતં દિટ્ઠિગતવિપ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકમેકં, સસઙ્ખારિકમેકન્તિ.

યદા હિ ‘‘નત્થિ કામેસુ આદીનવો’’તિઆદિના નયેન મિચ્છાદિટ્ઠિં પુરક્ખત્વા કેવલં હટ્ઠતુટ્ઠો કામે વા પરિભુઞ્જતિ, દિટ્ઠમઙ્ગલાદીનિ વા સારતો પચ્ચેતિ સભાવતિક્ખેનેવ અનુસ્સાહિતેન ચિત્તેન, તદાસ્સ પઠમં અકુસલચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. યદા પન મન્દેન સમુસ્સાહિતેન, તદા દુતિયં. યદા મિચ્છાદિટ્ઠિં અપુરક્ખત્વા કેવલં હટ્ઠતુટ્ઠો મેથુનં ધમ્મં વા પરિભુઞ્જતિ, પરસમ્પત્તિં વા અભિજ્ઝાયતિ, પરસ્સ ભણ્ડં વા હરતિ સભાવતિક્ખેનેવ અનુસ્સાહિતેન ચિત્તેન, તદા તતિયં. યદા મન્દેન સમુસ્સાહિતેન, તદા ચતુત્થં ઉપ્પજ્જતિ. યદા પન કામાનં વા અસમ્પત્તિં આગમ્મ અઞ્ઞેસં વા સોમનસ્સહેતૂનં અભાવેન ચતૂસુપિ વિકપ્પેસુ સોમનસ્સરહિતા હોન્તિ, તદા સેસાનિ ચત્તારિ ઉપેક્ખાસહગતાનિ ઉપ્પજ્જન્તીતિ. એવં સોમનસ્સુપેક્ખાદિટ્ઠિપ્પયોગભેદતો અટ્ઠવિધં લોભમૂલં વેદિતબ્બં.

દોસમૂલં પન એકન્તસવત્થુકતો એકવિધં, અસઙ્ખારસસઙ્ખારભેદતો દુવિધં દોમનસ્સસહગતં પટિઘસમ્પયુત્તં અસઙ્ખારં, સસઙ્ખારન્તિ. અસ્સ પન પાણાતિપાતાદીસુ તિક્ખમન્દપ્પવત્તિકાલે ઉપ્પત્તિ વેદિતબ્બા.

મોહમૂલમ્પિ વિચિકિચ્છુદ્ધચ્ચયોગતો દુવિધં હોતિ ઉપેક્ખાસહગતં વિચિકિચ્છાસમ્પયુત્તં, ઉપેક્ખાસહગતં ઉદ્ધચ્ચસમ્પયુત્તન્તિ. તસ્સ અસન્નિટ્ઠાનવિક્ખેપકાલેસુ પવત્તિ વેદિતબ્બાતિ.

એવં તાવ દ્વાદસવિધં અકુસલચિત્તં વેદિતબ્બં, સબ્બં પનેતં યથાનુરૂપં અપાયેસુ ઉપપત્તિયા, સુગતિયમ્પિ દુક્ખવિસેસસ્સ અભિનિપ્ફાદકં હોતિ.

૩૦.

લોભમૂલવસેનટ્ઠ, દોસમૂલવસા દુવે;

મોહમૂલવસેન દ્વે, એવં દ્વાદસધા સિયું.

૩૧.

પાપાપાપેસ્વપાપેન, યં વુત્તં પાપમાનસં;

પાપાપાપપ્પહીનેન, તં મયા સમુદાહટં.

ઇતરં પન અબ્યાકતમવિપાકારહતો એકવિધં હોતિ, જાતિભેદતો દુવિધં વિપાકચિત્તં કિરિયચિત્તન્તિ. તત્થ વિપાકચિત્તં ભૂમિભેદતો ચતુબ્બિધં કામાવચરં રૂપાવચરં અરૂપાવચરં લોકુત્તરન્તિ. તત્થ કામાવચરં દુવિધં કુસલવિપાકં અકુસલવિપાકન્તિ. કુસલવિપાકં દુવિધં સહેતુકમહેતુકઞ્ચેતિ.

તત્થ સહેતુકવિપાકચિત્તં સકકુસલં વિય સોમનસ્સુપેક્ખાઞાણપ્પયોગભેદતો અટ્ઠવિધં. સેય્યથિદં – સોમનસ્સસહગતં ઞાણસમ્પયુત્તં અસઙ્ખારં, સસઙ્ખારં, સોમનસ્સસહગતં ઞાણવિપ્પયુત્તં અસઙ્ખારં, સસઙ્ખારં, ઉપેક્ખાસહગતં ઞાણસમ્પયુત્તં અસઙ્ખારં, સસઙ્ખારં, ઉપેક્ખાસહગતં ઞાણવિપ્પયુત્તં અસઙ્ખારં, સસઙ્ખારન્તિ ઇદં અટ્ઠવિધં સહેતુકવિપાકં નામ.

યથા પનસ્સ કુસલં દાનાદિવસેન છસુ આરમ્મણેસુ પવત્તતિ, ન ઇદં તથા. ઇદં હિ પટિસન્ધિભવઙ્ગચુતિતદારમ્મણવસેન પરિત્તધમ્મપરિયાપન્નેસુયેવ છસુ આરમ્મણેસુ પવત્તતિ. સમ્પયુત્તધમ્માનઞ્ચ વિસેસે અસતિપિ આદાસતલાદીસુ મુખનિમિત્તં વિય નિરુસ્સાહં વિપાકં, મુખં વિય સઉસ્સાહં કુસલન્તિ વેદિતબ્બં. ઇમેસં પન વિપચ્ચનટ્ઠાનં વેદિતબ્બં. ઇમાનિ હિ પટિસન્ધિભવઙ્ગચુતિતદારમ્મણાનિ હુત્વા વિપચ્ચન્તિ.

૩૨.

કામાવચરદેવાનં, મનુસ્સાનં ઇમે પન;

દુહેતુકતિહેતૂનં, ભવન્તિ પટિસન્ધિયો.

૩૩.

તતો પવત્તિયં હુત્વા, ભવઙ્ગં યાવતાયુકં;

બલવારમ્મણે હુત્વા, તદારમ્મણમેવ ચ.

૩૪.

તતો મરણકાલસ્મિં, ચુતિ હુત્વા પવત્તરે;

એવં ચતૂસુ ઠાનેસુ, વિપચ્ચન્તીતિ નિદ્દિસે.

૩૫.

સભૂમિકુસલેહેવ, મહાપાકા સમા વિના;

કમ્મદ્વારઞ્ચ કમ્મઞ્ચ, પુઞ્ઞાનં ક્રિયવત્થુકં.

૩૬.

અવિઞ્ઞત્તિજનત્તા હિ, અવિપાકસભાવતો;

અપ્પવત્તનતો ચેવ, પાકા પુઞ્ઞેહિ નો સમા.

૩૭.

પરિત્તારમ્મણત્તા હિ, તેસમેકન્તતો પન;

કરુણામુદિતા તેસુ, ન જાયન્તિ કદાચિપિ.

૩૮.

તથા વિરતિયો તિસ્સો, ન પનેતેસુ જાયરે;

પઞ્ચ સિક્ખાપદા વુત્તા, કુસલાતિ હિ સત્થુના.

૩૯.

તથાધિપતિનોપેત્થ, ન સન્તીતિ વિનિદ્દિસે;

છન્દાદીનિ ધુરં કત્વા, અનુપ્પજ્જનતો પન.

૪૦.

અસઙ્ખારસસઙ્ખાર-વિધાનં પન પુઞ્ઞતો;

ઞેય્યં પચ્ચયતો ચેવ, વિપાકેસુ ચ વિઞ્ઞુના.

૪૧.

હીનાદીનં વિપાકત્તા, પુઞ્ઞાનં પુઞ્ઞવાદિના;

હીનાદયો ભવન્તીતિ, વિપાકા પરિદીપિતા.

૪૨.

ઇદં અટ્ઠવિધં ચિત્તં, એકન્તેન સવત્થુકં;

જાયતે કામલોકસ્મિં, ન પનઞ્ઞત્થ જાયતે.

એવં તાવ સહેતુકવિપાકચિત્તં વેદિતબ્બં.

અહેતુકવિપાકચિત્તં પન અલોભાદિહેતુવિરહિતં ઉપેક્ખાસહગતં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, ઉપેક્ખાસહગતં સોતવિઞ્ઞાણં, ઉપેક્ખાસહગતં ઘાનવિઞ્ઞાણં, ઉપેક્ખાસહગતં જિવ્હાવિઞ્ઞાણં, સુખસહગતં કાયવિઞ્ઞાણં, ઉપેક્ખાસહગતં અહેતુકમનોધાતુસમ્પટિચ્છનં, સોમનસ્સસહગતં અહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુસન્તીરણં, ઉપેક્ખાસહગતં અહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુસન્તીરણન્તિ ઇદં પન અટ્ઠવિધં અહેતુકવિપાકચિત્તં નામ.

ઇદં પન અટ્ઠવિધં નિયતવત્થુકતો એકવિધં, નિયતાનિયતારમ્મણતો દુવિધં. તત્થ વિઞ્ઞાણપઞ્ચકં નિયતારમ્મણં, સેસત્તયં અનિયતારમ્મણં. સુખસોમનસ્સુપેક્ખાવેદનાયોગતો તિવિધં. તત્થ સુખસહગતં કાયવિઞ્ઞાણં, દ્વિટ્ઠાનિકં સન્તીરણં સોમનસ્સુપેક્ખાયુત્તં, સેસમુપેક્ખાયુત્તન્તિ.

દિટ્ઠારમ્મણસુતારમ્મણમુતારમ્મણદિટ્ઠસુતમુતારમ્મણદિટ્ઠ-સુતમુતવિઞ્ઞાતારમ્મણવસેન પઞ્ચવિધં. તત્થ દિટ્ઠારમ્મણં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, સુતારમ્મણં સોતવિઞ્ઞાણં, મુતારમ્મણં ઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણત્તયં, દિટ્ઠસુતમુતારમ્મણં મનોધાતુસમ્પટિચ્છનં, દિટ્ઠસુતમુતવિઞ્ઞાતારમ્મણં સેસમનોવિઞ્ઞાણધાતુદ્વયન્તિ.

વત્થુતો છબ્બિધં. કથં? ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ ચક્ખુમેવ વત્થુ, તથા સોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણાનં સોતઘાનજિવ્હાકાયવત્થુ, અવસેસત્તયસ્સ હદયવત્થુમેવાતિ.

આરમ્મણતો સત્તવિધં હોતિ. કથં? રૂપારમ્મણમેવ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, તથા સદ્દગન્ધરસફોટ્ઠબ્બારમ્મણાનિ પટિપાટિયા સોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણાનિ, રૂપાદિપઞ્ચારમ્મણા મનોધાતુ, સેસમનોવિઞ્ઞાણધાતુદ્વયં છળારમ્મણન્તિ.

તં સબ્બં પન અહેતુકવિપાકચિત્તં કિચ્ચતો અટ્ઠવિધં હોતિ. કથં? દસ્સનકિચ્ચં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, સવનઘાયનસાયનફુસનસમ્પટિચ્છનસન્તીરણતદારમ્મણકિચ્ચાનિ અવસેસાનિ.

તત્થ ચક્ખુતો પવત્તં વિઞ્ઞાણં, ચક્ખુમ્હિ સન્નિસ્સિતં વિઞ્ઞાણન્તિ વા ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, તથા સોતવિઞ્ઞાણાદીનિ. તત્થ ચક્ખુસન્નિસ્સિતરૂપવિજાનનલક્ખણં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, રૂપમત્તારમ્મણરસં, રૂપાભિમુખભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, રૂપારમ્મણાય કિરિયામનોધાતુયા અપગમપદટ્ઠાનં. તથા સોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણાનિ સોતાદિસન્નિસ્સિતસદ્દાદિવિજાનનલક્ખણાનિ, સદ્દાદિમત્તારમ્મણરસાનિ, સદ્દાદીસુ અભિમુખભાવપચ્ચુપટ્ઠાનાનિ, સદ્દાદિઆરમ્મણાનં કિરિયામનોધાતૂનં અપગમપદટ્ઠાનાનિ. મનોધાતુસમ્પટિચ્છનં પન ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં અનન્તરા રૂપાદિવિજાનનલક્ખણં, રૂપાદિસમ્પટિચ્છનરસં, તથાભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં અપગમપદટ્ઠાનં.

સેસા પન દ્વે અહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુયો છળારમ્મણવિજાનનલક્ખણા, સન્તીરણાદિરસા, તથાભાવપચ્ચુપટ્ઠાના, હદયવત્થુપદટ્ઠાનાતિ વેદિતબ્બા. તત્થ પઠમા એકન્તમિટ્ઠારમ્મણે પવત્તિસબ્ભાવતો સોમનસ્સયુત્તાવ હુત્વા પઞ્ચદ્વારે સન્તીરણકિચ્ચં સાધયમાના પઞ્ચસુ દ્વારેસુ ઠત્વા વિપચ્ચતિ, છસુ પન દ્વારેસુ બલવારમ્મણે તદારમ્મણં હુત્વા વિપચ્ચતિ. દુતિયા પન ઇટ્ઠમજ્ઝત્તારમ્મણે પવત્તિસબ્ભાવતો ઉપેક્ખાસહગતા હુત્વા સન્તીરણતદારમ્મણપટિસન્ધિભવઙ્ગચુતિવસેન પવત્તનતો પઞ્ચસુ ઠાનેસુ વિપચ્ચતિ. કથં? મનુસ્સલોકે તાવ જચ્ચન્ધજચ્ચબધિરજચ્ચજળજચ્ચુમ્મત્તકપણ્ડકઉભતોબ્યઞ્જનનપુંસકાદીનં પટિસન્ધિગ્ગહણકાલે પટિસન્ધિ હુત્વા વિપચ્ચતિ. પટિસન્ધિયા વીતિવત્તાય પવત્તિયં યાવતાયુકં ભવઙ્ગં હુત્વા વિપચ્ચતિ. ઇટ્ઠમજ્ઝત્તે પઞ્ચારમ્મણવીથિયા સન્તીરણં હુત્વા, બલવારમ્મણે છદ્વારે તદારમ્મણં હુત્વા, મરણકાલે ચુતિ હુત્વાતિ ઇમેસુ પન પઞ્ચસુ ઠાનેસુ વિપચ્ચતીતિ. એવં તાવ અહેતુકવિપાકચિત્તાનિ વેદિતબ્બાનિ.

૪૩.

કામાવચરપુઞ્ઞસ્સ, વિપાકા હોન્તિ સોળસ;

તં તિહેતુકપુઞ્ઞસ્સ, વસેન પરિદીપયે.

ઇદાનિ રૂપાવચરવિપાકચિત્તાનિ વુચ્ચન્તિ. તાનિ નિયતવત્થુકતો એકવિધાનિ, ઝાનઙ્ગયોગભેદતો પઞ્ચવિધાનિ. કથં? વિતક્કવિચારપીતિસુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં પઠમં, વિચારપીતિસુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં દુતિયં, પીતિસુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં તતિયં, સુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં ચતુત્થં, ઉપેક્ખાચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં પઞ્ચમન્તિ ઇમાનિ પઞ્ચપિ રૂપાવચરવિપાકચિત્તાનિ ઉપપત્તિયં પટિસન્ધિભવઙ્ગચુતિવસેન પવત્તન્તિ.

ઇદાનિ અરૂપાવચરવિપાકચિત્તાનિ વુચ્ચન્તિ. તાનિ સકકુસલાનિ વિય આરમ્મણભેદતો ચતુબ્બિધાનિ હોન્તિ. કથં? આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞાસહગતં, વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞાસહગતં, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાસહગતં, નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાસહગતન્તિ ઇમાનિ ચત્તારિ અરૂપાવચરવિપાકચિત્તાનિ.

૪૪.

કુસલાનુગતં કત્વા, ભાજિતં કિં મહગ્ગતં;

કામાવચરપુઞ્ઞંવ, નાસમાનફલં યતો.

૪૫.

અત્તનો કુસલેહેવ, સમાનં સબ્બથા ઇદં;

ગજાદીનં યથા છાયા, ગજાદિસદિસા તથા.

૪૬.

કામાવચરપુઞ્ઞંવ, નાપરાપરિયવેદનં;

ઝાના અપરિહીનસ્સ, સત્તસ્સ ભવગામિનો.

૪૭.

કુસલાનન્તરંયેવ, ફલં ઉપ્પજ્જતીતિ ચ;

ઞાપનત્થં પનેતસ્સ, કુસલાનુગતં કતં.

૪૮.

પટિપ્પદાક્કમો ચેવ, હીનાદીનઞ્ચ ભેદતો;

ઝાનાગમનતો ચેત્થ, વેદિતબ્બો વિભાવિના.

૪૯.

અભાવોધિપતીનઞ્ચ, અયમેવ વિસેસકો;

સેસં સબ્બં ચ સેસેન, કુસલેન સમં મતં. –

એવં રૂપાવચરારૂપાવચરવિપાકા વેદિતબ્બા.

ઇદાનિ લોકુત્તરવિપાકચિત્તાનિ હોન્તિ. તાનિ ચતુમગ્ગયુત્તચિત્તફલત્તા ચતુબ્બિધાનિ હોન્તિ. કથં? સોતાપત્તિમગ્ગફલચિત્તં, સકદાગામિમગ્ગફલચિત્તં, અનાગામિમગ્ગફલચિત્તં, અરહત્તમગ્ગફલચિત્તન્તિ. એવં પનેત્થ એકેકં ઝાનઙ્ગયોગભેદતો પઞ્ચવિધં, પુન મગ્ગવીથિફલસમાપત્તિવસેન પવત્તિતો દુવિધં. એવં લોકુત્તરકુસલવિપાકચિત્તાનિ વેદિતબ્બાનિ.

૫૦.

સુઞ્ઞતં અનિમિત્તન્તિ, તથાપણિહિતન્તિપિ;

એતાનિ તીણિ નામાનિ, મગ્ગસ્સાનન્તરે ફલે.

૫૧.

લબ્ભન્તિ પરભાગસ્મિં, વળઞ્જનફલેસુ ન;

વિપસ્સનાવસેનેવ, તાનિ નામાનિ લબ્ભરે.

૫૨.

હોન્તિ સાધિપતીનેવ, લોકુત્તરફલાનિ તુ;

વિપાકેધિપતી નત્થિ, ઠપેત્વા તુ અનાસવે.

૫૩.

અત્તનો મગ્ગભાવેન, મગ્ગો ‘‘મગ્ગો’’તિ વુચ્ચતિ;

ફલં મગ્ગમુપાદાય, મગ્ગો નામાતિ વુચ્ચતિ. –

એવં લોકુત્તરવિપાકા વેદિતબ્બા.

ઇદાનિ સત્તાકુસલવિપાકાનિ વુચ્ચન્તિ. અકુસલવિપાકં ઉપેક્ખાસહગતં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, ઉપેક્ખાસહગતં સોતવિઞ્ઞાણં, ઉપેક્ખાસહગતં ઘાનવિઞ્ઞાણં, ઉપેક્ખાસહગતં જિવ્હાવિઞ્ઞાણં, દુક્ખસહગતં કાયવિઞ્ઞાણં, ઉપેક્ખાસહગતં અહેતુકમનોધાતુસમ્પટિચ્છનં, ઉપેક્ખાસહગતં અહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુસન્તીરણન્તિ ઇમાનિ સત્ત અકુસલવિપાકચિત્તાનિ.

એત્થ પન ઉપેક્ખાસહગતાહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ એકાદસવિધેનાપિ અકુસલચિત્તેન કમ્મે આયૂહિતે કમ્મકમ્મનિમિત્તગતિનિમિત્તેસુ અઞ્ઞતરં આરમ્મણં કત્વા ચતૂસુ અપાયેસુ પટિસન્ધિ હુત્વા વિપચ્ચતિ, પટિસન્ધિયા વીતિવત્તાય દુતિયચિત્તવારં તતો પટ્ઠાય યાવતાયુકં ભવઙ્ગં હુત્વા, અનિટ્ઠમજ્ઝત્તારમ્મણાય પઞ્ચવિઞ્ઞાણવીથિયા સન્તીરણં હુત્વા, બલવારમ્મણે છસુ દ્વારેસુ તદારમ્મણં હુત્વા, મરણકાલે ચુતિ હુત્વા વિપચ્ચતિ. એવં પઞ્ચસુ ઠાનેસુ વિપચ્ચતિ. કેવલં હિ તાનિ કુસલવિપાકાહેતુકચિત્તાનિ કુસલકમ્મપચ્ચયાનિ, ઇમાનિ અકુસલકમ્મપચ્ચયાનિ. અયમિમેસં, તેસઞ્ચ વિસેસો.

૫૪.

અનિટ્ઠાનિટ્ઠમજ્ઝત્તગોચરે વત્તરે ઇમે;

સુખાદિત્તયયુત્તા તે, દુક્ખુપેક્ખાયુતા ઇમે.

એવં કામાવચરકુસલવિપાકસહેતુકમટ્ઠવિધં, અહેતુકમટ્ઠવિધં, ઝાનઙ્ગયોગભેદતો રૂપાવચરવિપાકં પઞ્ચવિધં, આરમ્મણભેદતો અરૂપાવચરવિપાકં ચતુબ્બિધં, મગ્ગસમ્પયુત્તચિત્તફલભેદતો લોકુત્તરવિપાકં ચતુબ્બિધં, ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિભેદતો અકુસલવિપાકં સત્તવિધન્તિ છત્તિંસવિધં વિપાકચિત્તં વેદિતબ્બં.

૫૫.

એવં છત્તિંસધા પાકં, પાકસાસનપૂજિતો;

સવિપાકાવિપાકેસુ, કુસલો સુગતોબ્રવિ.

કિરિયાબ્યાકતચિત્તં પન અવિપાકતો એકવિધં, પરિત્તમહગ્ગતતો દુવિધં, કામાવચરરૂપાવચરઅરૂપાવચરભૂમિભેદતો તિવિધં. તત્થ કામાવચરં દુવિધં સહેતુકમહેતુકન્તિ. તત્થ સહેતુકં એકવિધં અરહતો એવ ઉપ્પજ્જનતો. સોમનસ્સુપેક્ખાઞાણપ્પયોગભેદતો કામાવચરકુસલં વિય અટ્ઠવિધં હોતિ. સેય્યથિદં – સોમનસ્સસહગતં ઞાણસમ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકં, સસઙ્ખારિકં, સોમનસ્સસહગતં ઞાણવિપ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકં, સસઙ્ખારિકં, ઉપેક્ખાસહગતં ઞાણસમ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકં, સસઙ્ખારિકં, ઉપેક્ખાસહગતં ઞાણવિપ્પયુત્તં અસઙ્ખારિકં, સસઙ્ખારિકન્તિ ઇમાનિ અટ્ઠ સહેતુકકિરિયચિત્તાનિ. એતાનિ પન યથાનુરૂપં દાનાદિવસેન ખીણાસવાનંયેવ પવત્તન્તિ. એવં સહેતુકકિરિયચિત્તાનિ વેદિતબ્બાનિ.

અહેતુકકિરિયચિત્તં પન તિવિધં કિરિયાહેતુકમનોધાતુઉપેક્ખાસહગતાવજ્જનચિત્તં, કિરિયાહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુસોમનસ્સસહગતં હસિતુપ્પાદચિત્તં, કિરિયાહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુઉપેક્ખાસહગતં વોટ્ઠબ્બનચિત્તન્તિ.

તત્થ કિરિયાહેતુકમનોધાતુ ઉપેક્ખાસહગતા હદયવત્થું નિસ્સાય ચક્ખુદ્વારે ઇટ્ઠઇટ્ઠમજ્ઝત્તઅનિટ્ઠઅનિટ્ઠમજ્ઝત્તેસુ રૂપારમ્મણેસુ યેન કેનચિ પસાદે ઘટ્ટિતે તં તં આરમ્મણં ગહેત્વા આવજ્જનવસેન ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ પુરેચારી હુત્વા ભવઙ્ગં આવટ્ટયમાના ઉપ્પજ્જતિ. સોતદ્વારાદીસુપિ એસેવ નયો. ઇતરા પન દ્વે અહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુયો સાધારણાસાધારણાતિ દુવિધા હોન્તિ. તત્થ અસાધારણા પન કિરિયાહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ સોમનસ્સસહગતા ખીણાસવસ્સેવ છસુ દ્વારેસુ છસુ અનુળારેસુ આરમ્મણેસુ હસિતુપ્પાદકિચ્ચા નિયતવત્થુકા ઉપ્પજ્જતિ. સાધારણા પન અહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ ઉપેક્ખાસહગતા છળારમ્મણવિજાનનલક્ખણા, તથાભાવપચ્ચુપટ્ઠાના, સા તીસુ ભવેસુ સબ્બેસં સચિત્તકસત્તાનં સાધારણા, ન કસ્સચિ પન સચિત્તકસ્સ ન ઉપ્પજ્જતિ નામ. ઉપ્પજ્જમાના પનાયં પઞ્ચદ્વારમનોદ્વારેસુ વોટ્ઠબ્બનાવજ્જનકિચ્ચા ઉપ્પજ્જતિ. છ અસાધારણઞાણાનિપિ એતાય ગહિતારમ્મણમેવ ગણ્હન્તિ. સબ્બારમ્મણગહણસમત્થતાય સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણગતિકાતિ વેદિતબ્બા. ઇમાનિ તીણિ અહેતુકકિરિયચિત્તાનિ.

ઇધ ઠત્વા હસનચિત્તાનિ પરિગ્ગણ્હિતબ્બાનિ. તેરસ હસનચિત્તાનિ. કુસલતો ચતૂહિ સોમનસ્સસહગતેહિ, અકુસલતો ચતૂહીતિ ઇમેહિ અટ્ઠહિ ચિત્તેહિ પુથુજ્જના હસન્તિ, સેખા પન કુસલતો ચતૂહિ, અકુસલતો દ્વીહિ દિટ્ઠિગતવિપ્પયુત્તસોમનસ્સસહગતેહીતિ છહિ હસન્તિ, ખીણાસવા કિરિયતો પઞ્ચહિ સોમનસ્સસહગતેહિ હસન્તીતિ.

૫૬.

સોમનસ્સયુતાનટ્ઠ, કુસલાકુસલાનિ ચ;

ક્રિયતો પન પઞ્ચેવં, હાસચિત્તાનિ તેરસ.

૫૭.

પુથુજ્જના હસન્તેત્થ, ચિત્તેહિ પન અટ્ઠહિ;

છહિ સેખા અસેખા ચ, હસન્તિ પન પઞ્ચહિ.

ઇદાનિ રૂપાવચરકિરિયચિત્તાનિ હોન્તિ. વિતક્કવિચારપીતિસુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં પઠમં, વિચારપીતિસુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં દુતિયં, પીતિસુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં તતિયં, સુખચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં ચતુત્થં, ઉપેક્ખાચિત્તેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં પઞ્ચમન્તિ ઇમાનિ પઞ્ચ રૂપાવચરકિરિયચિત્તાનિ.

ઇદાનિ અરૂપાવચરકિરિયચિત્તાનિ વુચ્ચન્તિ. આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞાસહગતં, વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞાસહગતં, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાસહગતં, નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાસહગતન્તિ ઇમાનિ ચત્તારિ અરૂપાવચરકિરિયચિત્તાનિ. ઇમાનિ પન રૂપારૂપકિરિયચિત્તાનિ સકસકભૂમિકુસલસદિસાનિ. કેવલં પનેતાનિ કિરિયચિત્તાનિ ખીણાસવાનંયેવ ઉપ્પજ્જન્તિ, કુસલાનિ પન સેખપુથુજ્જનાનં. ઇમાનિ ચ ખીણાસવાનં ભાવનાકારવસપ્પવત્તાનિ, તાનિ પન સેખપુથુજ્જનાનં ભાવનાપુઞ્ઞવસપ્પવત્તાનીતિ અયમેવ ઇમેસં, તેસઞ્ચ વિસેસો.

૫૮.

યા પુથુજ્જનકાલસ્મિં, અભિનિબ્બત્તિતા પન;

રૂપારૂપસમાપત્તિ, સા ખીણાસવભિક્ખુનો.

૫૯.

યાવ ખીણાસવો ભિક્ખુ, ન સમાપજ્જતેવ નં;

તાવ તા કુસલા એવ, સમાપન્ના સચે ક્રિયા.

એવં સોમનસ્સાદિભેદતો કામાવચરસહેતુકકિરિયચિત્તમટ્ઠવિધં, મનોધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતુદ્વયભેદતો અહેતુકં તિવિધં, ઝાનઙ્ગયોગભેદતો રૂપાવચરં પઞ્ચવિધં, આરમ્મણભેદતો અરૂપાવચરં ચતુબ્બિધં, એવં ભૂમિવસેન વીસતિવિધં કિરિયચિત્તં વેદિતબ્બન્તિ.

૬૦.

એકાદસવિધં કામે, રૂપે પઞ્ચ અરૂપિસુ;

ચત્તારીતિ ચ સબ્બાનિ, ક્રિયાચિત્તાનિ વીસતિ.

૬૧.

લોકુત્તરક્રિયચિત્તં, પન કસ્મા ન વિજ્જતિ;

એકચિત્તક્ખણત્તા હિ, મગ્ગસ્સાતિ ન વિજ્જતિ.

૬૨.

ક્રિયાક્રિયાપત્તિવિભાગદેસકો,

ક્રિયાક્રિયં ચિત્તમવોચ યં જિનો;

હિતાહિતાનં સક્રિયાક્રિયારતો,

ક્રિયાક્રિયં તન્તુ મયા સમીરિતં.

એત્તાવતા એકવીસતિવિધં કુસલં, દ્વાદસવિધં અકુસલં છત્તિંસવિધં વિપાકં, વીસતિવિધં કિરિયચિત્તન્તિ આદિમ્હિ નિક્ખિત્તં ચિત્તં એકૂનનવુતિપ્પભેદેન વિધિના પકાસિતં હોતીતિ.

૬૩.

એકવીસતિ પુઞ્ઞાનિ, દ્વાદસાકુસલાનિ ચ;

છત્તિંસેવ વિપાકાનિ, ક્રિયચિત્તાનિ વીસતિ.

૬૪.

એકૂનનવુતિ સબ્બે, ચિત્તુપ્પાદા મહેસિના;

અટ્ઠ લોકુત્તરે કત્વા, નિદ્દિટ્ઠા હિ સમાસતો.

૬૫.

પિટકે અભિધમ્મસ્મિં, યે ભિક્ખૂ પાટવત્થિનો;

તેહાયં ઉગ્ગહેતબ્બો, ચિન્તેતબ્બો પુનપ્પુનં.

૬૬.

અભિધમ્માવતારેન, અભિધમ્મમહોદધિં;

યે તરન્તિ ઇમં લોકં, પરઞ્ચેવ તરન્તિ તેતિ.

ઇતિ અભિધમ્માવતારે ચિત્તનિદ્દેસો નામ

પઠમો પરિચ્છેદો.

૨. દુતિયો પરિચ્છેદો

ચેતસિકનિદ્દેસો

૬૭.

ચિત્તાનન્તરમુદ્દિટ્ઠા, યે ચ ચેતસિકા મયા;

તેસં દાનિ કરિસ્સામિ, વિભાજનમિતો પરં.

તત્થ ચિત્તસમ્પયુત્તા, ચિત્તે ભવા વા ચેતસિકા. તેપિ ચિત્તં વિય સારમ્મણતો એકવિધા, સવિપાકાવિપાકતો દુવિધા, કુસલાકુસલાબ્યાકતભેદતો તિવિધા, કામાવચરાદિભેદતો ચતુબ્બિધા.

તત્થ કામાવચરચિત્તસમ્પયુત્તા કામાવચરા. તેસુ કામાવચરપઠમમહાકુસલચિત્તસમ્પયુત્તા તાવ નિયતા સરૂપેન આગતા એકૂનતિંસ ધમ્મા હોન્તિ. સેય્યથિદં – ફસ્સો વેદના સઞ્ઞા ચેતના વિતક્કો વિચારો પીતિ ચિત્તેકગ્ગતા સદ્ધા સતિ વીરિયં પઞ્ઞા જીવિતિન્દ્રિયં અલોભો અદોસો હિરી ઓત્તપ્પં કાયપ્પસ્સદ્ધિ ચિત્તપ્પસ્સદ્ધિ કાયલહુતા ચિત્તલહુતા કાયમુદુતા ચિત્તમુદુતા કાયકમ્મઞ્ઞતા ચિત્તકમ્મઞ્ઞતા કાયપાગુઞ્ઞતા ચિત્તપાગુઞ્ઞતા કાયુજુકતા ચિત્તુજુકતાતિ. પુન છન્દો, અધિમોક્ખો, તત્રમજ્ઝત્તતા, મનસિકારો ચાતિ ચત્તારો નિયતયેવાપનકા હોન્તિ. ઇમેહિ ચતૂહિ તેત્તિંસ હોન્તિ. પુન કરુણા મુદિતા કાયદુચ્ચરિતવિરતિ વચીદુચ્ચરિતવિરતિ મિચ્છાજીવવિરતિ ચેતિ ઇમે પઞ્ચ અનિયતા. ઇમે પન કદાચિ ઉપ્પજ્જન્તિ.

ઇમેસુ પન કરુણામુદિતાવસેન ભાવનાકાલે કરુણાપુબ્બભાગો વા મુદિતાપુબ્બભાગો વા એતા ઉપ્પજ્જન્તિ, ન પનેકતો ઉપ્પજ્જન્તિ. યદા પન ઇમિના ચિત્તેન મિચ્છાકમ્મન્તાદીહિ વિરમતિ, તદા સમ્માકમ્મન્તાદીનિ પરિપૂરેન્તિ, એકા વિરતિ ઉપ્પજ્જતિ, કરુણામુદિતાહિ સહ, અઞ્ઞમઞ્ઞેન ચ ન ઉપ્પજ્જન્તિ. તસ્મા એતેસુ એકેન સહ ચતુત્તિંસેવ ધમ્મા હોન્તિ.

૬૮.

આદિના પુઞ્ઞચિત્તેન, તેત્તિંસ નિયતા મતા;

કરુણામુદિતેકેન, ચતુત્તિંસ ભવન્તિ તે.

૬૯.

કસ્મા પનેત્થ મેત્તા ચ, ઉપેક્ખા ચ ન ઉદ્ધટા;

યેવાપનકધમ્મેસુ, ધમ્મરાજેન સત્થુના.

૭૦.

અબ્યાપાદેન મેત્તાપિ, તત્રમજ્ઝત્તતાય ચ;

ઉપેક્ખા ગહિતા યસ્મા, તસ્મા ન ગહિતા ઉભો.

૭૧.

કસ્મા યેવાપના ધમ્મા, બુદ્ધેનાદિચ્ચબન્ધુના;

સરૂપેનેવ સબ્બેતે, પાળિયં ન ચ ઉદ્ધટા.

૭૨.

યસ્મા અનિયતા કેચિ, યસ્મા રાસિં ભજન્તિ ન;

યસ્મા ચ દુબ્બલા કેચિ, તસ્મા વુત્તા ન પાળિયં.

૭૩.

છન્દાધિમોક્ખમુદિતા મનસિ ચ કારો,

મજ્ઝત્તતા ચ કરુણા વિરતિત્તયં ચ;

પુઞ્ઞેસુ તેન નિયતાનિયતા ચ સબ્બે,

યેવાપના મુનિવરેન ન ચેવ વુત્તા.

૭૪.

કસ્મા પનેત્થ ફસ્સોવ, પઠમં સમુદીરિતો;

પઠમાભિનિપાતત્તા, ચિત્તસ્સારમ્મણે કિર.

૭૫.

ફુસિત્વા પન ફસ્સેન, વેદનાય ચ વેદયે;

સઞ્જાનાતિ ચ સઞ્ઞાય, ચેતનાય ચ ચેતયે.

૭૬.

બલવપચ્ચયત્તા ચ, સહજાતાનમેવ હિ;

ફસ્સોવ પઠમં વુત્તો, તસ્મા ઇધ મહેસિના.

૭૭.

અકારણમિદં સબ્બં, ચિત્તાનં તુ સહેવ ચ;

એકુપ્પાદાદિભાવેન, ચિત્તજાનં પવત્તિતો.

૭૮.

અયં તુ પઠમુપ્પન્નો, અયં પચ્છાતિ નત્થિદં;

બલવપચ્ચયત્તેપિ, કારણઞ્ચ ન દિસ્સતિ.

૭૯.

દેસનાક્કમતો ચેવ, પઠમં સમુદીરિતો;

ઇચ્ચેવં પન વિઞ્ઞેય્યં, વિઞ્ઞુના ન વિસેસતો.

૮૦.

ન ચ પરિયેસિતબ્બોયં, તસ્મા પુબ્બાપરક્કમો;

વચનત્થલક્ખણાદીહિ, ધમ્મા એવ વિજાનતા.

યસ્મા પન ઇમે ધમ્મા વચનત્થલક્ખણાદીહિ વુચ્ચમાના પાકટા હોન્તિ સુવિઞ્ઞેય્યાવ, તસ્મા તેસં વચનત્થલક્ખણાદીનિ પવક્ખામિ. સેય્યથિદં – ફુસતીતિ ફસ્સો. સ્વાયં ફુસનલક્ખણો, સઙ્ઘટ્ટનરસો, સન્નિપાતપચ્ચુપટ્ઠાનો, ફલટ્ઠેન વેદનાપચ્ચુપટ્ઠાનો વા, આપાથગતવિસયપદટ્ઠાનો. અયં હિ અરૂપધમ્મોપિ સમાનો આરમ્મણેસુ ફુસનાકારેનેવ પવત્તતિ, સો દ્વિન્નં મેણ્ડાનં સન્નિપાતો વિય દટ્ઠબ્બો.

સુન્દરં મનોતિ સુમનો, સુમનસ્સ ભાવો સોમનસ્સં, સોમનસ્સમેવ વેદના સોમનસ્સવેદના. સા વેદયિતલક્ખણા, ઇટ્ઠાકારાનુભવનરસા રાજા વિય સુભોજનરસં, ચેતસિકઅસ્સાદપચ્ચુપટ્ઠાના, પસ્સદ્ધિપદટ્ઠાના.

નીલાદિભેદં આરમ્મણં સઞ્જાનાતીતિ સઞ્ઞા. સા સઞ્જાનનલક્ખણા, પચ્ચાભિઞ્ઞાણકરણરસા વડ્ઢકિસ્સ અભિઞ્ઞાણકરણમિવ, યથાગહિતનિમિત્તવસેન અભિનિવેસકરણપચ્ચુપટ્ઠાના, યથોપટ્ઠિતવિસયપદટ્ઠાના.

ચેતયતીતિ ચેતના. સદ્ધિં અત્તના સમ્પયુત્તધમ્મે આરમ્મણે અભિસન્દહતીતિ અત્થો. સા ચેતયિતલક્ખણા, આયૂહનરસા, સંવિદહનપચ્ચુપટ્ઠાના સકકિચ્ચપરકિચ્ચસાધકા જેટ્ઠસિસ્સમહાવડ્ઢકિઆદયો વિય.

વિતક્કેતીતિ વિતક્કો. વિતક્કનં વા વિતક્કો. સ્વાયં આરમ્મણે ચિત્તસ્સ અભિનિરોપનલક્ખણો, આહનનપરિયાહનનરસો, આરમ્મણે ચિત્તસ્સ આનયનપચ્ચુપટ્ઠાનો.

આરમ્મણે તેન ચિત્તં વિચરતીતિ વિચારો. વિચરણં વા વિચારો. અનુસઞ્ચરણન્તિ વુત્તં હોતિ. સ્વાયં આરમ્મણાનુમજ્જનલક્ખણો, તત્થ સહજાતાનુયોજનરસો, ચિત્તસ્સ અનુપબન્ધપચ્ચુપટ્ઠાનો.

પિનયતીતિ પીતિ. સા સમ્પિયાયનલક્ખણા, કાયચિત્તપીણનરસા, ફરણરસા વા, ઓદગ્યપચ્ચુપટ્ઠાના.

ચિત્તસ્સ એકગ્ગભાવો ચિત્તેકગ્ગતા. સમાધિસ્સેતં નામં. સો અવિસારલક્ખણો, અવિક્ખેપલક્ખણો વા, સહજાતાનં સમ્પિણ્ડનરસો ન્હાનિયચુણ્ણાનં ઉદકં વિય, ઉપસમપચ્ચુપટ્ઠાનો, વિસેસતો સુખપદટ્ઠાનો.

સદ્દહન્તિ એતાય, સયં વા સદ્દહતિ, સદ્દહનમત્તમેવ વા એસાતિ સદ્ધા. સા પનેસા સદ્દહનલક્ખણા, પસાદનરસા ઉદકપ્પસાદકમણિ વિય, અકાલુસિયપચ્ચુપટ્ઠાના, સદ્ધેય્યવત્થુપદટ્ઠાના.

સરન્તિ એતાય, સયં વા સરતિ, સરણમત્તમેવ વા એસાતિ સતિ. સા અપિલાપનલક્ખણા, અસમ્મોસરસા, આરક્ખપચ્ચુપટ્ઠાના, થિરસઞ્ઞાપદટ્ઠાના.

વીરભાવો વીરિયં. વીરાનં વા કમ્મં વીરિયં. તં પનેતં ઉસ્સાહનલક્ખણં, સહજાતાનં ઉપત્થમ્ભનરસં, અસંસીદનભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, સંવેગપદટ્ઠાનં.

પજાનાતીતિ પઞ્ઞા. સા પનેસા વિજાનનલક્ખણા, વિસયોભાસનરસા પદીપો વિય, અસમ્મોહપચ્ચુપટ્ઠાના અરઞ્ઞગતસુદેસકો વિય.

જીવન્તિ તેન તંસમ્પયુત્તધમ્માતિ જીવિતં. તં પન અત્તના અવિનિબ્ભુત્તાનં ધમ્માનં અનુપાલનલક્ખણં, તેસં પવત્તનરસં, તેસંયેવ ઠપનપચ્ચુપટ્ઠાનં, યાપયિતબ્બધમ્મપદટ્ઠાનં. સન્તેપિ ચ તેસં અનુપાલનલક્ખણાદિમ્હિ વિધાને અત્થિક્ખણેયેવ તં તે ધમ્મે અનુપાલેતિ ઉદકં વિય ઉપ્પલાદીનિ, યથાસકં પચ્ચયુપ્પન્નેપિ ચ ધમ્મે અનુપાલેતિ ધાતિ વિય કુમારં, સયંપવત્તિતધમ્મસમ્બન્ધેનેવ પવત્તતિ નિયામકો વિય, ન ભઙ્ગતો ઉદ્ધં પવત્તયતિ અત્તનો ચ પવત્તયિતબ્બાનઞ્ચ અભાવા, ન ભઙ્ગક્ખણે ઠપેતિ સયં ભિજ્જમાનત્તા ખીયમાનો વિય વત્તિસ્નેહોવ પદીપસિખન્તિ.

ન લુબ્ભન્તિ તેન, સયં વા ન લુબ્ભતિ, અલુબ્ભનમત્તમેવ વા તન્તિ અલોભો. સો આરમ્મણે ચિત્તસ્સ અલગ્ગભાવલક્ખણો કમલદલે જલબિન્દુ વિય, અપરિગ્ગહરસો મુત્તભિક્ખુ વિય, અનલ્લીનભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો અસુચિમ્હિ પતિતપુરિસો વિય.

ન દુસ્સન્તિ તેન, સયં વા ન દુસ્સતિ, અદુસ્સનમત્તમેવ વા તન્તિ અદોસો. સો અચણ્ડિક્કલક્ખણો, અવિરોધલક્ખણો વા અનુકૂલમિત્તો વિય, આઘાતવિનયનરસો, પરિળાહવિનયનરસો વા ચન્દનં વિય, સોમ્મભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો પુણ્ણચન્દો વિય.

કાયદુચ્ચરિતાદીહિ હિરીયતીતિ હિરી. લજ્જાયેતં અધિવચનં. તેહિયેવ ઓત્તપ્પતીતિ ઓત્તપ્પં. પાપતો ઉબ્બેગસ્સેતં અધિવચનં. તત્થ પાપતો જિગુચ્છનલક્ખણા હિરી, ઓત્તાસલક્ખણં ઓત્તપ્પં. ઉભોપિ પાપાનં અકરણરસા, પાપતો સઙ્કોચનપચ્ચુપટ્ઠાના, અત્તગારવપરગારવપદટ્ઠાના. ઇમે ધમ્મા લોકપાલાતિ દટ્ઠબ્બા.

કાયપસ્સમ્ભનં કાયપસ્સદ્ધિ. ચિત્તપસ્સમ્ભનં ચિત્તપસ્સદ્ધિ. કાયોતિ ચેત્થ વેદનાદયો તયો ખન્ધા. ઉભોપિ પનેતા એકતો હુત્વા કાયચિત્તદરથવૂપસમલક્ખણા, કાયચિત્તદરથનિમ્મદનરસા, કાયચિત્તાનં અપરિપ્ફન્દનસીતિભાવપચ્ચુપટ્ઠાના, કાયચિત્તપદટ્ઠાના, કાયચિત્તાનં અવૂપસમતાઉદ્ધચ્ચાદિકિલેસપ્પટિપક્ખભૂતાતિ વેદિતબ્બા.

કાયલહુભાવો કાયલહુતા. ચિત્તલહુભાવો ચિત્તલહુતા. કાયચિત્તાનં ગરુભાવવૂપસમલક્ખણા, કાયચિત્તગરુભાવનિમ્મદનરસા, કાયચિત્તાનં અદન્ધતાપચ્ચુપટ્ઠાના, કાયચિત્તપદટ્ઠાના, કાયચિત્તાનં ગરુભાવકરથિનમિદ્ધાદિકિલેસપ્પટિપક્ખભૂતાતિ વેદિતબ્બા.

કાયમુદુભાવો કાયમુદુતા. ચિત્તમુદુભાવો ચિત્તમુદુતા. કાયચિત્તાનં થદ્ધભાવવૂપસમલક્ખણા, કાયચિત્તાનં થદ્ધભાવનિમ્મદનરસા, અપ્પટિઘાતપચ્ચુપટ્ઠાના, કાયચિત્તપદટ્ઠાના, કાયચિત્તાનં થદ્ધભાવકરદિટ્ઠિમાનાદિકિલેસપ્પટિપક્ખભૂતાતિ વેદિતબ્બા.

કાયકમ્મઞ્ઞભાવો કાયકમ્મઞ્ઞતા. ચિત્તકમ્મઞ્ઞભાવો ચિત્તકમ્મઞ્ઞતા. કાયચિત્તાનં અકમ્મઞ્ઞભાવવૂપસમલક્ખણા, કાયચિત્તાનં અકમ્મઞ્ઞભાવનિમ્મદનરસા, કાયચિત્તાનં આરમ્મણકરણસમ્પત્તિપચ્ચુપટ્ઠાના, કાયચિત્તપદટ્ઠાનં, કાયચિત્તાનં અકમ્મઞ્ઞભાવકરઅવસેસનીવરણાદિકિલેસપ્પટિપક્ખભૂતાતિ વેદિતબ્બા.

કાયપાગુઞ્ઞભાવો કાયપાગુઞ્ઞતા. ચિત્તપાગુઞ્ઞભાવો ચિત્તપાગુઞ્ઞતા. કાયચિત્તાનં અગેલઞ્ઞભાવલક્ખણા, કાયચિત્તાનં ગેલઞ્ઞનિમ્મદનરસા, નિરાદીનવપચ્ચુપટ્ઠાના, કાયચિત્તપદટ્ઠાના, કાયચિત્તાનં ગેલઞ્ઞભાવકરઅસ્સદ્ધાદિકિલેસપ્પટિપક્ખભૂતાતિ દટ્ઠબ્બા.

કાયસ્સ ઉજુકભાવો કાયુજુકતા. ચિત્તસ્સ ઉજુકભાવો ચિત્તુજુકતા. કાયચિત્તાનં અકુટિલભાવલક્ખણા, કાયચિત્તાનં અજ્જવલક્ખણા વા, કાયચિત્તાનં કુટિલભાવનિમ્મદનરસા, અજિમ્હતાપચ્ચુપટ્ઠાના, કાયચિત્તપદટ્ઠાના, કાયચિત્તાનં કુટિલભાવકરમાયાસાઠેય્યાદિકિલેસપ્પટિપક્ખભૂતાતિ દટ્ઠબ્બા.

છન્દોતિ કત્તુકમ્યતાયેતં અધિવચનં. તસ્મા સો કત્તુકમ્યતાલક્ખણો છન્દો, આરમ્મણપરિયેસનરસો, આરમ્મણેન અત્થિકતાપચ્ચુપટ્ઠાનો, તદેવસ્સ પદટ્ઠાનો.

અધિમુચ્ચનં અધિમોક્ખો. સો સન્નિટ્ઠાનલક્ખણો, અસંસપ્પનરસો, નિચ્છયપચ્ચુપટ્ઠાનો, સન્નિટ્ઠેય્યધમ્મપદટ્ઠાનો, આરમ્મણે નિચ્ચલભાવેન ઇન્દખીલો વિય દટ્ઠબ્બો.

તેસુ તેસુ ધમ્મેસુ મજ્ઝત્તભાવો તત્રમજ્ઝત્તતા. સા ચિત્તચેતસિકાનં સમવાહિતલક્ખણા, ઊનાધિકતાનિવારણરસા, પક્ખપાતુપચ્છેદનરસા વા, મજ્ઝત્તભાવપચ્ચુપટ્ઠાના.

કિરિયા કારો, મનસ્મિં કારો મનસિકારો. પુરિમમનતો વિસદિસં મનં કરોતીતિ ચ મનસિકારો.

સ્વાયં આરમ્મણપટિપાદકો, વીથિપટિપાદકો, જવનપટિપાદકોતિ તિપ્પકારો. તત્થ આરમ્મણપટિપાદકો મનસ્મિં કારો મનસિકારો. સો સારણલક્ખણો, સમ્પયુત્તાનં આરમ્મણે સંયોજનરસો, આરમ્મણાભિમુખભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો, આરમ્મણપદટ્ઠાનો, સઙ્ખારક્ખન્ધપરિયાપન્નો આરમ્મણપટિપાદકત્તેન સમ્પયુત્તાનં સારથી વિય દટ્ઠબ્બો. વીથિપટિપાદકોતિ પઞ્ચદ્વારાવજ્જનસ્સેતં અધિવચનં, જવનપટિપાદકોતિ મનોદ્વારાવજ્જનસ્સેતં અધિવચનં, ન તે ઇધ અધિપ્પેતા.

કરુણાતિ પરદુક્ખે સતિ સાધૂનં હદયકમ્પનં કરોતીતિ કરુણા, કિનાતિ વિનાસેતિ વા પરદુક્ખન્તિ કરુણા. સા પરદુક્ખાપનયનાકારપ્પવત્તિલક્ખણા, પરદુક્ખાસહનરસા, અવિહિંસાપચ્ચુપટ્ઠાના, દુક્ખાભિભૂતાનં અનાથભાવદસ્સનપદટ્ઠાના.

મોદન્તિ તાય, સયં વા મોદતીતિ મુદિતા. સા પમોદનલક્ખણા, અનિસ્સાયનરસા, અરતિવિઘાતપચ્ચુપટ્ઠાના, સત્તાનં સમ્પત્તિદસ્સનપદટ્ઠાના. કેચિ પન મેત્તુપેક્ખાયોપિ અનિયતે ઇચ્છન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં. અત્થતો હિ અદોસો એવ મેત્તા, તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખાયેવ ઉપેક્ખાતિ.

કાયદુચ્ચરિતતો વિરતિ કાયદુચ્ચરિતવિરતિ. એસેવ નયો સેસેસુપિ દ્વીસુ. લક્ખણાદિતો પન એતા તિસ્સોપિ વિરતિયો કાયદુચ્ચરિતાદિવત્થૂનં અવીતિક્કમલક્ખણા, કાયદુચ્ચરિતાદિવત્થુતો સઙ્કોચનરસા, અકિરિયપચ્ચુપટ્ઠાના, સદ્ધાહિરિઓત્તપ્પઅપ્પિચ્છતાદિગુણપદટ્ઠાના. કેચિ પન ઇમાસુ એકેકં નિયતં વિરતિં ઇચ્છન્તિ. એવં કામાવચરપઠમમહાકુસલચિત્તેન ઇમે તેત્તિંસ વા ચતુત્તિંસ વા ધમ્મા સમ્પયોગં ગચ્છન્તીતિ વેદિતબ્બા.

યથા ચ પઠમેન, એવં દુતિયચિત્તેનાપિ. સસઙ્ખારભાવમત્તમેવ હિ એત્થ વિસેસો. પુન તતિયેન ઞાણવિપ્પયોગતો ઠપેત્વા અમોહં અવસેસા દ્વત્તિંસ વા તેત્તિંસ વા વેદિતબ્બા. તથા ચતુત્થેનાપિ સસઙ્ખારભાવમત્તમેવ વિસેસો, પઠમે વુત્તેસુ પન ઠપેત્વા પીતિં અવસેસા પઞ્ચમેન સમ્પયોગં ગચ્છન્તિ. સોમનસ્સટ્ઠાને ચેત્થ ઉપેક્ખાવેદના પવિટ્ઠા. સા પન ઇટ્ઠાનિટ્ઠવિપરીતાનુભવનલક્ખણા, પક્ખપાતુપચ્છેદનરસા. યથા ચ પઞ્ચમેન, એવં છટ્ઠેનાપિ. સસઙ્ખારમત્તમેવ હોતિ વિસેસો. સત્તમેન પન ઠપેત્વા પઞ્ઞં અવસેસા એકતિંસ વા દ્વત્તિંસ વા ધમ્મા હોન્તિ, તથા અટ્ઠમેનાપિ. સસઙ્ખારમત્તમેવ વિસેસો. એવં તાવ કામાવચરકુસલચેતસિકા વેદિતબ્બા.

૮૧.

ઉપેક્ખાયુત્તચિત્તેસુ, ન દુક્ખસુખપીતિયો;

જાયન્તેવ વિસું પઞ્ચ, કરુણામુદિતાદયો.

અવસેસેસુ પન રૂપાવચરચિત્તસમ્પયુત્તા રૂપાવચરા, તત્થ પઠમચિત્તસમ્પયુત્તા તાવ કામાવચરપઠમચિત્તે વુત્તેસુ ઠપેત્વા વિરતિત્તયં અવસેસા વેદિતબ્બા. વિરતિયો પન કામાવચરકુસલલોકુત્તરેસ્વેવ ઉપ્પજ્જન્તિ, ન અઞ્ઞેસુ. દુતિયેન વિતક્કવજ્જા દ્વત્તિંસ વા તેત્તિંસ વા. તતિયેન વિચારવજ્જા એકતિંસ વા દ્વત્તિંસ વા. ચતુત્થેન તતો પીતિવજ્જા તિંસ વા એકતિંસ વા. પઞ્ચમેન તતો કરુણામુદિતાવજ્જા તિંસ હોન્તિ, સોમનસ્સટ્ઠાને ઉપેક્ખા પવિટ્ઠા. એવં રૂપાવચરકુસલચેતસિકા વેદિતબ્બા.

અરૂપાવચરચિત્તસમ્પયુત્તા અરૂપાવચરા, તે પન રૂપાવચરપઞ્ચમે વુત્તનયેન વેદિતબ્બા. અરૂપાવચરભાવોવેત્થ વિસેસો.

લોકુત્તરચિત્તસમ્પયુત્તા લોકુત્તરા, તે પન પઠમજ્ઝાનિકે મગ્ગચિત્તે પઠમરૂપાવચરચિત્તે વુત્તનયેન દુતિયજ્ઝાનિકાદિભેદેપિ મગ્ગચિત્તે દુતિયરૂપાવચરચિત્તાદીસુ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા. કરુણામુદિતાનમભાવો ચ નિયતવિરતિભાવો ચ લોકુત્તરભાવો ચેત્થ વિસેસો. એવં તાવ કુસલચિત્તસમ્પયુત્તચેતસિકા વેદિતબ્બા.

અકુસલા પન ચેતસિકા ભૂમિતો એકવિધા કામાવચરાયેવ, તેસુ લોભમૂલપઠમાકુસલચિત્તસમ્પયુત્તા તાવ નિયતા સરૂપેનાગતા પન્નરસ, યેવાપનકા નિયતા ચત્તારોતિ એકૂનવીસતિ હોન્તિ. અનિયતા છ યેવાપનકાતિ સબ્બે પઞ્ચવીસતિ હોન્તિ. સેય્યથિદં – ફસ્સો સોમનસ્સવેદના સઞ્ઞા ચેતના વિતક્કો વિચારો પીતિ ચિત્તસ્સેકગ્ગતા વીરિયં જીવિતં અહિરિકં અનોત્તપ્પં લોભો મોહો મિચ્છાદિટ્ઠીતિ ઇમે સરૂપેનાગતા પન્નરસ, છન્દો અધિમોક્ખો ઉદ્ધચ્ચં મનસિકારોતિ ઇમે ચત્તારો નિયતયેવાપનકા, ઇમે પન પટિપાટિયા દસસુ ચિત્તેસુ નિયતા હોન્તિ, માનો ઇસ્સા મચ્છરિયં કુક્કુચ્ચં થિનમિદ્ધન્તિ ઇમે છયેવ અનિયતયેવાપનકા.

૮૨.

એવં યેવાપના સબ્બે, નિયતાનિયતા દસ;

નિદ્દિટ્ઠા પાપચિત્તેસુ, હતપાપેન તાદિના.

તત્થ ફસ્સોતિ અકુસલચિત્તસહજાતો ફસ્સો. એસ નયો સેસેસુપિ. ન હિરીયતીતિ અહિરિકો, અહિરિકસ્સ ભાવો અહિરિકં. કાયદુચ્ચરિતાદીહિ ઓત્તપ્પતીતિ ઓત્તપ્પં, ન ઓત્તપ્પં અનોત્તપ્પં. તત્થ કાયદુચ્ચરિતાદીહિ અજિગુચ્છનલક્ખણં, અલજ્જાલક્ખણં વા અહિરિકં, અનોત્તપ્પં તેહેવ અસારજ્જનલક્ખણં, અનુત્તાસલક્ખણં વા.

લુબ્ભન્તિ તેન, સયં વા લુબ્ભતિ, લુબ્ભનમત્તમેવ વા તન્તિ લોભો. સો આરમ્મણગહણલક્ખણો મક્કટાલેપો વિય, અભિસઙ્ગરસો તત્તકપાલે પક્ખિત્તમંસપેસિ વિય, અપરિચ્ચાગપચ્ચુપટ્ઠાનો તેલઞ્જનરાગો વિય, સંયોજનિયેસુ ધમ્મેસુ અસ્સાદદસ્સનપદટ્ઠાનો.

મુય્હન્તિ તેન, સયં વા મુય્હતિ, મુય્હનમત્તમેવ વા તન્તિ મોહો. સો ચિત્તસ્સ અન્ધભાવલક્ખણો, અઞ્ઞાણલક્ખણો વા, અસમ્પટિવેધરસો, આરમ્મણસભાવચ્છાદનરસો વા, અન્ધકારપચ્ચુપટ્ઠાનો, અયોનિસોમનસિકારપદટ્ઠાનો.

મિચ્છા પસ્સન્તિ તાય, સયં વા મિચ્છા પસ્સતિ, મિચ્છાદસ્સનમત્તમેવ વા એસાતિ મિચ્છાદિટ્ઠિ. સા અયોનિસોઅભિનિવેસલક્ખણા, પરામાસરસા, મિચ્છાભિનિવેસપચ્ચુપટ્ઠાના, અરિયાનં અદસ્સનકામતાદિપદટ્ઠાના.

ઉદ્ધતભાવો ઉદ્ધચ્ચં. તં અવૂપસમલક્ખણં વાતાભિઘાતચલજલં વિય, અનવટ્ઠાનરસં વાતાભિઘાતચલધજપટાકા વિય, ભન્તત્તપચ્ચુપટ્ઠાનં પાસાણાભિઘાતસમુદ્ધતભસ્મં વિય, અયોનિસોમનસિકારપદટ્ઠાનં.

મઞ્ઞતીતિ માનો. સો ઉણ્ણતિલક્ખણો, સમ્પગ્ગહણરસો, કેતુકમ્યતાપચ્ચુપટ્ઠાનો, દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તલોભપદટ્ઠાનો.

ઇસ્સતીતિ ઇસ્સા. સા પરસમ્પત્તીનં ઉસૂયનલક્ખણા, તત્થેવ અનભિરતિરસા, તતો વિમુખભાવપચ્ચુપટ્ઠાના, પરસમ્પત્તિપદટ્ઠાના.

મચ્છરભાવો મચ્છરિયં. તં અત્તનો સમ્પત્તીનં નિગુહણલક્ખણં, તાસંયેવ પરેહિ સાધારણભાવઅક્ખમનરસં, સઙ્કોચનપચ્ચુપટ્ઠાનં, અત્તસમ્પત્તિપદટ્ઠાનં.

કુચ્છિતં કતં કુકતં, તસ્સ ભાવો કુક્કુચ્ચં. તં પચ્છાનુતાપલક્ખણં, કતાકતાનુસોચનરસં, વિપ્પટિસારપચ્ચુપટ્ઠાનં, કતાકતપદટ્ઠાનં.

થિનતા થિનં. મિદ્ધતા મિદ્ધં. અનુસ્સાહનસંસીદનતા, અસત્તિવિઘાતો ચાતિ અત્થો. થિનઞ્ચ મિદ્ધઞ્ચ થિનમિદ્ધં. તત્થ થિનં અનુસ્સાહનલક્ખણં, વીરિયવિનોદનરસં, સંસીદનભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં. મિદ્ધં અકમ્મઞ્ઞતાલક્ખણં, ઓનહનરસં, લીનતાપચ્ચુપટ્ઠાનં, ઉભયમ્પિ અયોનિસોમનસિકારપદટ્ઠાનં. સેસા કુસલે વુત્તનયેન વેદિતબ્બા.

એત્થ પન વિતક્કવીરિયસમાધીનં મિચ્છાસઙ્કપ્પમિચ્છાવાયામમિચ્છાસમાધયો વિસેસકા. ઇતિ ઇમે એકૂનવીસતિ ચેતસિકા પઠમાકુસલચિત્તેન સમ્પયોગં ગચ્છન્તીતિ વેદિતબ્બા. યથા ચ પઠમેન, એવં દુતિયેનાપિ. સસઙ્ખારભાવો ચેત્થ થિનમિદ્ધસ્સ નિયતભાવો ચ વિસેસો. તતિયેન પઠમે વુત્તેસુ ઠપેત્વા દિટ્ઠિં સેસા અટ્ઠારસ વેદિતબ્બા. માનો પનેત્થ અનિયતો હોતિ, દિટ્ઠિયા સહ ન ઉપ્પજ્જતીતિ. ચતુત્થેન દુતિયે વુત્તેસુ ઠપેત્વા દિટ્ઠિં અવસેસા વેદિતબ્બા. એત્થાપિ ચ માનો અનિયતો હોતિ. પઞ્ચમેન પઠમે વુત્તેસુ ઠપેત્વા પીતિં અવસેસા સમ્પયોગં ગચ્છન્તીતિ. સોમનસ્સટ્ઠાને પનેત્થ ઉપેક્ખા પવિટ્ઠા. છટ્ઠેનાપિ પઞ્ચમે વુત્તસદિસા એવ. સસઙ્ખારતા, થિનમિદ્ધસ્સ નિયતભાવો ચ વિસેસો. સત્તમેન પઞ્ચમે વુત્તેસુ ઠપેત્વા દિટ્ઠિં અવસેસા વેદિતબ્બા. માનો પનેત્થ અનિયતો. અટ્ઠમેન છટ્ઠે વુત્તેસુ ઠપેત્વા દિટ્ઠિં અવસેસા વેદિતબ્બા. એત્થાપિ માનો અનિયતો હોતિ. એવં લોભમૂલચેતસિકા વેદિતબ્બા.

દોમનસ્સસહગતેસુ પટિઘસમ્પયુત્તેસુ દોસમૂલેસુ દ્વીસુ પઠમેન અસઙ્ખારિકેન સમ્પયુત્તા નિયતા સરૂપેનાગતા તેરસ. સેય્યથિદં – ફસ્સો દોમનસ્સવેદના સઞ્ઞા ચેતના ચિત્તેકગ્ગતા વિતક્કો વિચારો વીરિયં જીવિતં અહિરિકં અનોત્તપ્પં દોસો મોહો ચેતિ ઇમે તેરસ ધમ્મા છન્દાદીહિ ચતૂહિ નિયતયેવાપનકેહિ સત્તરસ હોન્તિ ઇસ્સામચ્છરિયકુક્કુચ્ચેસુ અનિયતેસુ તીસુ એકેન સહ અટ્ઠારસ હોન્તિ, એતેપિ તયો ન એકતો ઉપ્પજ્જન્તિ.

તત્થ દુટ્ઠુ મનોતિ દુમનો, દુમનસ્સ ભાવો દોમનસ્સં, દોમનસ્સવેદનાયેતં અધિવચનં. તેન સહગતં દોમનસ્સસહગતં. તં અનિટ્ઠારમ્મણાનુભવનલક્ખણં, અનિટ્ઠાકારસમ્ભોગરસં, ચેતસિકાબાધપચ્ચુપટ્ઠાનં, એકન્તેનેવ હદયવત્થુપદટ્ઠાનં.

દુસ્સન્તિ તેન, સયં વા દુસ્સતિ, દુસ્સનમત્તમેવ વા તન્તિ દોસો. સો ચણ્ડિક્કલક્ખણો પહતાસીવિસો વિય, વિસપ્પનરસો વિસનિપાતો વિય, અત્તનો નિસ્સયદહનરસો વા દાવગ્ગિ વિય, દુસ્સનપચ્ચુપટ્ઠાનો લદ્ધોકાસો વિય સપત્તો, આઘાતવત્થુપદટ્ઠાનો. અવસેસા હેટ્ઠા વુત્તપ્પકારાવ. ઇતિ ઇમે સત્તરસ વા અટ્ઠારસ વા નવમેન સમ્પયોગં ગચ્છન્તીતિ વેદિતબ્બા. યથા ચ નવમેન, એવં દસમેનાપિ. સસઙ્ખારતા, પનેત્થ થિનમિદ્ધસમ્ભવો ચ વિસેસો.

દ્વીસુ પન મોહમૂલેસુ વિચિકિચ્છાસમ્પયુત્તેન એકાદસમેન સમ્પયુત્તા તાવ ફસ્સો ઉપેક્ખાવેદના સઞ્ઞા ચેતના વિતક્કો વિચારો વીરિયં જીવિતં ચિત્તટ્ઠિતિ અહિરિકં અનોત્તપ્પં મોહો વિચિકિચ્છાતિ સરૂપેનાગતા તેરસ, ઉદ્ધચ્ચં મનસિકારોતિ દ્વે યેવાપનકા નિયતા. તેહિ સદ્ધિં પન્નરસ હોન્તિ.

તત્થ પવત્તટ્ઠિતિમત્તા એકગ્ગતા. વિગતા ચિકિચ્છાતિ વિચિકિચ્છા. સભાવં વિચિનન્તો એતાય કિચ્છતિ કિલમતીતિ વિચિકિચ્છા. સા સંસયલક્ખણા, કમ્પનરસા, અનિચ્છયપચ્ચુપટ્ઠાના, અયોનિસોમનસિકારપદટ્ઠાના. સેસા વુત્તનયા એવ.

દ્વાદસમેન ઉદ્ધચ્ચસમ્પયુત્તેન સમ્પયુત્તા સરૂપેનાગતા વિચિકિચ્છાસહગતે વુત્તેસુ વિચિકિચ્છાહીના ઉદ્ધચ્ચં સરૂપેન આગતં, તસ્મા તેરસેવ હોન્તિ. વિચિકિચ્છાય અભાવેન પનેત્થ અધિમોક્ખો ઉપ્પજ્જતિ, તેન સદ્ધિં ચુદ્દસ હોન્તિ. અધિમોક્ખસમ્ભવતો સમાધિ બલવા હોતિ, અધિમોક્ખમનસિકારા દ્વે યેવાપનકા, તેહિ સહ પન્નરસેવ હોન્તિ. એવં તાવ અકુસલચેતસિકા વેદિતબ્બા.

ઇદાનિ અબ્યાકતા વુચ્ચન્તિ, અબ્યાકતા પન દુવિધા વિપાકકિરિયભેદતો. તત્થ વિપાકા કુસલા વિય ભૂમિવસેન ચતુબ્બિધા કામાવચરં રૂપાવચરં અરૂપાવચરં લોકુત્તરઞ્ચેતિ. તત્થ કામાવચરવિપાકા સહેતુકાહેતુકવસેન દુવિધા. તત્થ સહેતુકવિપાકસમ્પયુત્તા સહેતુકા. તે સહેતુકકામાવચરકુસલસમ્પયુત્તસદિસા. યા પન કરુણામુદિતા અનિયતા, તા સત્તારમ્મણત્તા વિપાકેસુ નુપ્પજ્જન્તિ. કામાવચરવિપાકાનં એકન્તપરિત્તારમ્મણત્તા વિરતિયો પનેત્થ એકન્તકુસલત્તા ન લબ્ભન્તિ. વિભઙ્ગે ‘‘પઞ્ચ સિક્ખાપદા કુસલાયેવા’’તિ હિ વુત્તં. એવં કામાવચરસહેતુકવિપાકચેતસિકા વેદિતબ્બા.

૮૩.

તેત્તિંસાદિદ્વયે ધમ્મા, દ્વત્તિંસેવ તતો પરે;

બાત્તિંસ પઞ્ચમે છટ્ઠે, એકતિંસ તતો પરે.

અહેતુકચિત્તસમ્પયુત્તા પન અહેતુકા. તેસુ ચક્ખુવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તા તાવ ફસ્સો ઉપેક્ખાવેદના સઞ્ઞા ચેતના જીવિતં ચિત્તટ્ઠિતીતિ સરૂપેનાગતા છ, મનસિકારેન ચ સત્ત હોન્તિ. સોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તાપિ સત્ત સત્તેવ ચેતસિકા. તત્થ કાયવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તેસુ પન ઉપેક્ખાઠાને સુખવેદના પવિટ્ઠા. સા કાયિકસાતલક્ખણા, પીણનરસા, સેસા વુત્તનયા એવ.

૮૪.

ઇટ્ઠારમ્મણયોગસ્મિં, ચક્ખુવિઞ્ઞાણકાદિસુ;

સતિ કસ્મા ઉપેક્ખાવ, વુત્તા ચતૂસુ સત્થુના.

૮૫.

ઉપાદાય ચ રૂપેન, ઉપાદારૂપકે પન;

સઙ્ઘટ્ટનાનિઘંસસ્સ, દુબ્બલત્તાતિ દીપયે.

૮૬.

પસાદં પનતિક્કમ્મ, કૂટંવ પિચુપિણ્ડકં;

ભૂતરૂપેન ભૂતાનં, ઘટ્ટનાય સુખાદિકં.

તસ્મા કાયવિઞ્ઞાણં સુખાદિસમ્પયુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. મનોધાતુના સમ્પયુત્તા સરૂપેનાગતા ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન સદ્ધિં વુત્તા છ, વિતક્કવિચારેહિ સહ અટ્ઠ, અધિમોક્ખમનસિકારેહિ દ્વીહિ યેવાપનકેહિ દસ ધમ્મા હોન્તિ. તથા મનોવિઞ્ઞાણધાતુઉપેક્ખાસહગતેન. સોમનસ્સસહગતેન પીતિઅધિકા વેદનાપરિવત્તનઞ્ચ નાનત્તં. તસ્માવેત્થ એકાદસ ધમ્મા હોન્તિ. એવં અહેતુકાપિ કામાવચરવિપાકચેતસિકા વેદિતબ્બા.

રૂપાવચરવિપાકચિત્તસમ્પયુત્તા પન રૂપાવચરા. અરૂપાવચરવિપાકચિત્તસમ્પયુત્તા અરૂપાવચરા. તે સબ્બેપિ અત્તનો અત્તનો કુસલચિત્તસમ્પયુત્તચેતસિકેહિ સદિસાયેવાતિ.

લોકુત્તરવિપાકચિત્તસમ્પયુત્તા લોકુત્તરા. તે સબ્બે તેસંયેવ લોકુત્તરવિપાકચિત્તાનં સદિસા કુસલચિત્તસમ્પયુત્તેહિ ચેતસિકેહિ સદિસા. એવં રૂપાવચરારૂપાવચરલોકુત્તરવિપાકચેતસિકા વેદિતબ્બા.

અકુસલવિપાકચિત્તસમ્પયુત્તા પન અકુસલવિપાકચેતસિકા નામ. તે પન કુસલવિપાકાહેતુકચિત્તેસુ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીસુ વુત્તચેતસિકસદિસા. એત્થ પન કાયવિઞ્ઞાણે દુક્ખવેદના પવિટ્ઠા. સા કાયિકાબાધલક્ખણા. સેસા વુત્તનયાયેવાતિ. એવં છત્તિંસ વિપાકચિત્તસમ્પયુત્તચેતસિકા વેદિતબ્બા.

કિરિયાબ્યાકતા ચ ચેતસિકા ભૂમિતો તિવિધા હોન્તિ કામાવચરા રૂપાવચરા અરૂપાવચરાતિ. તત્થ કામાવચરા સહેતુકાહેતુકતો દુવિધા હોન્તિ. તેસુ સહેતુકકિરિયચિત્તસમ્પયુત્તા સહેતુકા, તે પન અટ્ઠહિ કામાવચરકુસલચિત્તસમ્પયુત્તેહિ સમાના ઠપેત્વા વિરતિત્તયં અનિયતયેવાપનકેસુ કરુણામુદિતાયેવ ઉપ્પજ્જન્તિ. અહેતુકકિરિયચિત્તસમ્પયુત્તા અહેતુકા, તે કુસલવિપાકાહેતુકમનોધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતુચિત્તસમ્પયુત્તેહિ સમાના. મનોવિઞ્ઞાણધાતુદ્વયે પન વીરિયિન્દ્રિયં અધિકં. વીરિયિન્દ્રિયસમ્ભવતો પનેત્થ બલપ્પત્તો સમાધિ હોતિ. હસિતુપ્પાદચિત્તેન સમ્પયુત્તા દ્વાદસ ધમ્મા હોન્તિ પીતિયા સહ. અયમેત્થ વિસેસો.

રૂપાવચરકિરિયચિત્તસમ્પયુત્તા પન રૂપાવચરા. અરૂપાવચરકિરિયચિત્તસમ્પયુત્તા અરૂપાવચરા. તે સબ્બેપિ સકસકભૂમિકુસલચિત્તસમ્પયુત્તેહિ સમાનાતિ. એવં વીસતિ કિરિયચિત્તસમ્પયુત્તા ચ ચેતસિકા વેદિતબ્બા.

એત્તાવતા કુસલાકુસલવિપાકકિરિયભેદભિન્નેન એકૂનનવુતિયા ચિત્તેન સમ્પયુત્તા ચેતસિકા નિદ્દિટ્ઠા હોન્તિ.

૮૭.

કુસલાકુસલેહિ વિપાકક્રિયા-

હદયેહિ યુતા પન ચેતસિકા;

સકલાપિ ચ સાધુ મયા કથિતા,

સુગતેન મહામુનિના કથિતા.

૮૮.

અવગચ્છતિ યો ઇમં અનુનં,

પરમં તસ્સ સમન્તતો મતિ;

અભિધમ્મનયે દૂરાસદે,

અતિગમ્ભીરઠાને વિજમ્ભતે.

ઇતિ અભિધમ્માવતારે ચેતસિકનિદ્દેસો નામ

દુતિયો પરિચ્છેદો.

૩. તતિયો પરિચ્છેદો

ચેતસિકવિભાગનિદ્દેસો

૮૯.

સબ્બે ચેતસિકા વુત્તા, બુદ્ધેનાદિચ્ચબન્ધુના;

નામસામઞ્ઞતોયેવ, દ્વેપઞ્ઞાસ ભવન્તિ તે.

સેય્યથિદં – ફસ્સો વેદના સઞ્ઞા ચેતના વિતક્કો વિચારો પીતિ ચિત્તેકગ્ગતા વીરિયં જીવિતં છન્દો અધિમોક્ખો મનસિકારો તત્રમજ્ઝત્તતા સદ્ધા સતિ હિરી ઓત્તપ્પં અલોભો અદોસો અમોહો કાયપ્પસ્સદ્ધિઆદીનિ છ યુગાનિ, તિસ્સો વિરતિયો, કરુણા મુદિતા લોભો દોસો મોહો ઉદ્ધચ્ચં માનો દિટ્ઠિ ઇસ્સા મચ્છરિયં કુક્કુચ્ચં થિનં મિદ્ધં વિચિકિચ્છા અહિરિકં અનોત્તપ્પઞ્ચાતિ.

૯૦.

ચતુપઞ્ઞાસધા કામે, રૂપે પઞ્ચદસેરિતા;

તે હોન્તિ દ્વાદસારૂપે, ચત્તાલીસમનાસવા.

૯૧.

એકવીસસતં સબ્બે, ચિત્તુપ્પાદા સમાસતો;

એતેસુ તેસમુપ્પત્તિં, ઉદ્ધરિત્વા પનેકકં.

૯૨.

ફસ્સાદીનં તુ ધમ્માનં, પવક્ખામિ ઇતો પરં;

પાટવત્થાય ભિક્ખૂનં, ચિત્તચેતસિકેસ્વહં.

૯૩.

એકગ્ગતા મનક્કારો, જીવિતં ફસ્સપઞ્ચકં;

અટ્ઠેતે અવિનિબ્ભોગા, એકુપ્પાદા સહક્ખયા.

૯૪.

ફસ્સો ચ વેદના સઞ્ઞા, ચેતના જીવિતિન્દ્રિયં;

એકગ્ગતા મનક્કારો, સબ્બસાધારણા ઇમે.

૯૫.

વિતક્કો પઞ્ચપઞ્ઞાસ-ચિત્તેસુ સમુદીરિતો;

ચારો છસટ્ઠિચિત્તેસુ, જાયતે નત્થિ સંસયો.

૯૬.

એકપઞ્ઞાસચિત્તેસુ, પીતિ તેસટ્ઠિયા સુખં;

ઉપેક્ખા પઞ્ચપઞ્ઞાસ-ચિત્તે દુક્ખં તુ તીસુ હિ.

૯૭.

હોતિ દ્વાસટ્ઠિચિત્તેસુ, સોમનસ્સિન્દ્રિયં પન;

દુક્ખિન્દ્રિયં પનેકસ્મિં, તથેકમ્હિ સુખિન્દ્રિયં.

૯૮.

પઞ્ચુત્તરસતે ચિત્તે, વીરિયં આહ નાયકો;

ચતુત્તરસતે ચિત્તે, સમાધિન્દ્રિયમબ્રવિ.

૯૯.

સબ્બાહેતુકચિત્તાનિ, ઠપેત્વા ચેકહેતુકે;

એકુત્તરસતે ચિત્તે, છન્દસ્સુપ્પત્તિમુદ્દિસે.

૧૦૦.

ઠપેત્વા દસ વિઞ્ઞાણે, વિચિકિચ્છાયુતમ્પિ ચ;

દસુત્તરસતે ચિત્તે, અધિમોક્ખો ઉદીરિતો.

૧૦૧.

સદ્ધા સતિ હિરોત્તપ્પં, અલોભાદોસમજ્ઝતા;

છળેવ યુગળા ચાતિ, ધમ્મા એકૂનવીસતિ.

૧૦૨.

એકનવુતિયા ચિત્તે, જાયન્તિ નિયતા ઇમે;

અહેતુકેસુ ચિત્તેસુ, અપુઞ્ઞેસુ ન જાયરે.

૧૦૩.

એકૂનાસીતિયા ચિત્તે, પઞ્ઞા જાયતિ સબ્બદા;

અટ્ઠવીસતિયા ચિત્તે, કરુણામુદિતા સિયું.

૧૦૪.

કામાવચરપુઞ્ઞેસુ, સબ્બલોકુત્તરેસુ ચ;

ચત્તાલીસવિધે ચિત્તે, સાટ્ઠકે વિરતિત્તયં.

૧૦૫.

સદ્ધા સતિ હિરોત્તપ્પં, અલોભાદિત્તયમ્પિ ચ;

યુગળાનિ છ મજ્ઝત્તં, કરુણામુદિતાપિ ચ.

૧૦૬.

તથા વિરતિયો તિસ્સો, સબ્બે તે પઞ્ચવીસતિ;

કુસલાબ્યાકતા ચાપિ, કુસલેન પકાસિતા.

૧૦૭.

અહિરીકમનોત્તપ્પં, મોહો ઉદ્ધચ્ચમેવ ચ;

દ્વાદસાપુઞ્ઞચિત્તેસુ, નિયતાયેવ જાયરે.

૧૦૮.

લોભો દોસો ચ મોહો ચ, માનો દિટ્ઠિ ચ સંસયો;

મિદ્ધમુદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં, થિનં મચ્છરિયમ્પિ ચ.

૧૦૯.

અહિરીકમનોત્તપ્પં, ઇસ્સા ચ દોમનસ્સકં;

એતે અકુસલા વુત્તા, એકન્તેન મહેસિના.

૧૧૦.

લોભો અટ્ઠસુ નિદ્દિટ્ઠો, વુત્તા ચતૂસુ દિટ્ઠિતુ;

માનો દિટ્ઠિવિયુત્તેસુ, દોસોદ્વીસ્વેવ જાયતે.

૧૧૧.

ઇસ્સામચ્છેરકુક્કુચ્ચા, દ્વીસુ જાયન્તિ નો સહ;

વિચિકિચ્છા પનેકસ્મિં, થિનમિદ્ધં તુ પઞ્ચસુ.

૧૧૨.

ફસ્સો ચ વેદના સઞ્ઞા, ચેતના જીવિતં મનો;

વિતક્કો ચ વિચારો ચ, પીતિ વીરિયસમાધિ ચ.

૧૧૩.

છન્દો ચેવાધિમોક્ખો ચ, મનસિકારો ચ ચુદ્દસ;

કુસલાકુસલા ચેવ, હોન્તિ અબ્યાકતાપિ ચ.

૧૧૪.

એકૂનતિંસચિત્તેસુ, ઝાનં પઞ્ચઙ્ગિકં મતં;

ચતુઝાનઙ્ગયુત્તાનિ, સત્તતિંસાતિ નિદ્દિસે.

૧૧૫.

એકાદસવિધં ચિત્તં, તિવઙ્ગિકમુદીરિતં;

ચતુતિંસવિધં ચિત્તં, દુવઙ્ગિકમુદીરિતં.

૧૧૬.

સભાવેનાવિતક્કેસુ, ઝાનઙ્ગાનિ ન ઉદ્ધરે;

સબ્બાહેતુકચિત્તેસુ, મગ્ગઙ્ગાનિ ન ઉદ્ધરે.

૧૧૭.

તીણિ સોળસચિત્તેસુ, ઇન્દ્રિયાનિ વદે બુધો;

એકસ્મિં પન ચત્તારિ, પઞ્ચ તેરસસુદ્ધરે.

૧૧૮.

સત્ત દ્વાદસચિત્તેસુ, ઇન્દ્રિયાનિ જિનોબ્રવિ;

એકેનૂનેસુ અટ્ઠેવ, ચત્તાલીસમનેસુ ચ.

૧૧૯.

ચત્તાલીસાય ચિત્તેસુ, નવકં નાયકોબ્રવિ;

એવં ઇન્દ્રિયયોગોપિ, વેદિતબ્બો વિભાવિના.

૧૨૦.

અમગ્ગઙ્ગાનિ નામેત્થ, અટ્ઠારસ અહેતુકા;

ઝાનઙ્ગાનિ ન વિજ્જન્તિ, વિઞ્ઞાણેસુ દ્વિપઞ્ચસુ.

૧૨૧.

એકં ચિત્તં દુમગ્ગઙ્ગં, તિમગ્ગઙ્ગાનિ સત્તસુ;

ચત્તાલીસાય ચિત્તેસુ, મગ્ગો સો ચતુરઙ્ગિકો.

૧૨૨.

પઞ્ચદ્દસસુ ચિત્તેસુ, મગ્ગો પઞ્ચઙ્ગિકો મતો;

વુત્તો દ્વત્તિંસચિત્તેસુ, મગ્ગો સત્તઙ્ગિકોપિ ચ.

૧૨૩.

મગ્ગો અટ્ઠસુ ચિત્તેસુ, મતો અટ્ઠઙ્ગિકોતિ હિ;

એવં તુ સબ્બચિત્તેસુ, મગ્ગઙ્ગાનિ સમુદ્ધરે.

૧૨૪.

બલાનિ દ્વે દ્વિચિત્તેસુ, એકસ્મિં તીણિ દીપયે;

એકાદસસુ ચત્તારિ, છ દ્વાદસસુ નિદ્દિસે.

૧૨૫.

એકૂનાસીતિયા સત્ત, સોળસેવાબલાનિ તુ;

ચિત્તમેવં તુ વિઞ્ઞેય્યં, સબલં અબલમ્પિ ચ.

૧૨૬.

ઝાનઙ્ગમગ્ગઙ્ગબલિન્દ્રિયાનિ,

ચિત્તેસુ જાયન્તિ હિ યેસુ યાનિ;

મયા સમાસેન સમુદ્ધરિત્વા,

વુત્તાનિ સબ્બાનિપિ તાનિ તેસુ.

ઇતિ અભિધમ્માવતારે ચેતસિકવિભાગનિદ્દેસો નામ

તતિયો પરિચ્છેદો.

૪. ચતુત્થો પરિચ્છેદો

એકવિધાદિનિદ્દેસો

૧૨૭.

ઇતો પરં પવક્ખામિ, નયમેકવિધાદિકં;

આભિધમ્મિકભિક્ખૂનં, બુદ્ધિયા પન વુદ્ધિયા.

૧૨૮.

સબ્બમેકવિધં ચિત્તં, વિજાનનસભાવતો;

દુવિધઞ્ચ ભવે ચિત્તં, અહેતુકસહેતુતો.

૧૨૯.

પુઞ્ઞાપુઞ્ઞવિપાકા હિ, કામે દસ ચ પઞ્ચ ચ;

ક્રિયા તિસ્સોતિ સબ્બેપિ, અટ્ઠારસ અહેતુકા.

૧૩૦.

એકસત્તતિ સેસાનિ, ચિત્તુપ્પાદા મહેસિના;

સહેતુકાતિ નિદ્દિટ્ઠા, તાદિના હેતુવાદિના.

૧૩૧.

સવત્થુકાવત્થુકતો, તથોભયવસેન ચ;

સબ્બં વુત્તપકારં તુ, તિવિધં હોતિ માનસં.

૧૩૨.

સબ્બો કામવિપાકો ચ, રૂપે પઞ્ચદસાપિ ચ;

આદિમગ્ગો સિતુપ્પાદો, મનોધાતુ ક્રિયાપિ ચ.

૧૩૩.

દોમનસ્સદ્વયઞ્ચાપિ, તેચત્તાલીસ માનસા;

નુપ્પજ્જન્તિ વિના વત્થું, એકન્તેન સવત્થુકા.

૧૩૪.

અરૂપાવચરપાકા ચ, એકન્તેન અવત્થુકા;

દ્વાચત્તાલીસ સેસાનિ, ચિત્તાનુભયથા સિયું.

૧૩૫.

એકેકારમ્મણં ચિત્તં, પઞ્ચારમ્મણમેવ ચ;

છળારમ્મણકઞ્ચેતિ, એવમ્પિ તિવિધં સિયા.

૧૩૬.

વિઞ્ઞાણાનિ ચ દ્વેપઞ્ચ, અટ્ઠ લોકુત્તરાનિ ચ;

સબ્બં મહગ્ગતઞ્ચેવ, ઠપેત્વાભિઞ્ઞમાનસં.

૧૩૭.

તેચત્તાલીસ વિઞ્ઞેય્યા, એકેકારમ્મણા પન;

મનોધાતુત્તયં તત્થ, પઞ્ચારમ્મણમીરિતં.

૧૩૮.

તેચત્તાલીસ સેસાનિ, છળારમ્મણિકા મતા;

તથા ચ તિવિધં ચિત્તં, કુસલાકુસલાદિતો.

૧૩૯.

અહેતું એકહેતુઞ્ચ, દ્વિહેતુઞ્ચ તિહેતુકં;

એવં ચતુબ્બિધં ચિત્તં, વિઞ્ઞાતબ્બં વિભાવિના.

૧૪૦.

હેટ્ઠા મયાપિ નિદ્દિટ્ઠા, અટ્ઠારસ અહેતુકા;

વિચિકિચ્છુદ્ધચ્ચસંયુત્તં, એકહેતુમુદીરિતં.

૧૪૧.

કામે દ્વાદસધા પુઞ્ઞ-વિપાકક્રિયતો પન;

દસધાકુસલા ચાતિ, બાવીસતિ દુહેતુકા.

૧૪૨.

કામે દ્વાદસધા પુઞ્ઞ-વિપાકક્રિયતો પન;

સબ્બં મહગ્ગતઞ્ચેવ, અપ્પમાણં તિહેતુકં.

૧૪૩.

રૂપીરિયાપથવિઞ્ઞત્તિ-જનકાજનકાદિતો;

એવઞ્ચાપિ હિ તં ચિત્તં, હોતિ સબ્બં ચતુબ્બિધં.

૧૪૪.

દ્વાદસાકુસલા તત્થ, કુસલા કામધાતુયા;

તથા દસ ક્રિયા કામે, અભિઞ્ઞામાનસં દ્વયં.

૧૪૫.

સમુટ્ઠાપેન્તિ રૂપાનિ, કપ્પેન્તિ ઇરિયાપથં;

જનયન્તિ ચ વિઞ્ઞત્તિં, ઇમે દ્વત્તિંસ માનસા.

૧૪૬.

કુસલા ચ ક્રિયા ચેવ, તે મહગ્ગતમાનસા;

અટ્ઠાનાસવચિત્તાનિ, છબ્બીસતિ ચ માનસા.

૧૪૭.

સમુટ્ઠાપેન્તિ રૂપાનિ, કપ્પેન્તિ ઇરિયાપથં;

ચોપનં ન ચ પાપેન્તિ, દ્વિકિચ્ચા નિયતા ઇમે.

૧૪૮.

ઠપેત્વા દસ વિઞ્ઞાણે, વિપાકા દ્વીસુ ભૂમિસુ;

ક્રિયા ચેવ મનોધાતુ, ઇમાનેકૂનવીસતિ.

૧૪૯.

સમુટ્ઠાપેન્તિ રૂપાનિ, ન કરોન્તિતરદ્વયં;

પુન દ્વેપઞ્ચવિઞ્ઞાણા, વિપાકા ચ અરૂપિસુ.

૧૫૦.

સબ્બેસં સન્ધિચિત્તઞ્ચ, ચુતિચિત્તઞ્ચારહતો;

ન કરોન્તિ તિકિચ્ચાનિ, ઇમે સોળસ માનસા.

૧૫૧.

એકદ્વિતિચતુટ્ઠાન-પઞ્ચટ્ઠાનપભેદતો;

પઞ્ચધા ચિત્તમક્ખાસિ, પઞ્ચનિમ્મલલોચનો.

૧૫૨.

કુસલાકુસલા સબ્બે, ચિત્તુપ્પાદા મહાક્રિયા;

મહગ્ગતા ક્રિયા ચેવ, ચત્તારો ફલમાનસા.

૧૫૩.

સબ્બેવ પઞ્ચપઞ્ઞાસ, નિપ્પપઞ્ચેન સત્થુના;

જવનટ્ઠાનતોયેવ, એકટ્ઠાને નિયામિતા.

૧૫૪.

પુન દ્વેપઞ્ચવિઞ્ઞાણા, દસ્સને સવને તથા;

ઘાયને સાયને ઠાને, ફુસને પટિપાટિયા.

૧૫૫.

મનોધાતુત્તિકં ઠાને, આવજ્જને પટિચ્છને;

અટ્ઠસટ્ઠિ ભવન્તેતે, એકટ્ઠાનિકતં ગતા.

૧૫૬.

પુન દ્વિટ્ઠાનિકં નામ, ચિત્તદ્વયમુદીરિતં;

સોમનસ્સયુતં પઞ્ચ-દ્વારે સન્તીરણં સિયા.

૧૫૭.

તદારમ્મણં છદ્વારે, બલવારમ્મણે સતિ;

તથા વોટ્ઠબ્બનં હોતિ, પઞ્ચદ્વારેસુ વોટ્ઠબો.

૧૫૮.

મનોદ્વારેસુ સબ્બેસં, હોતિ આવજ્જનં પન;

ઇદં દ્વિટ્ઠાનિકં નામ, હોતિ ચિત્તદ્વયં પન.

૧૫૯.

પટિસન્ધિભવઙ્ગસ્સ, ચુતિયા ઠાનતો પન;

મહગ્ગતવિપાકા તે, નવ તિટ્ઠાનિકા મતા.

૧૬૦.

અટ્ઠ કામા મહાપાકા, પટિસન્ધિભવઙ્ગતો;

તદારમ્મણતો ચેવ, ચુતિટ્ઠાનવસેન ચ.

૧૬૧.

ચતુટ્ઠાનિકચિત્તાનિ, અટ્ઠ હોન્તીતિ નિદ્દિસે;

કુસલાકુસલપાકં તુ-પેક્ખાસહગતદ્વયં.

૧૬૨.

સન્તીરણં ભવે પઞ્ચ-દ્વારે છદ્વારિકેસુ ચ;

તદારમ્મણતં યાતિ, બલવારમ્મણે સતિ.

૧૬૩.

પટિસન્ધિભવઙ્ગાનં, ચુતિટ્ઠાનવસેન ચ;

પઞ્ચટ્ઠાનિકચિત્તન્તિ, ઇદં દ્વયમુદીરિતં.

૧૬૪.

પઞ્ચકિચ્ચં દ્વયં ચિત્તં, ચતુકિચ્ચં પનટ્ઠકં;

તિકિચ્ચં નવકં દ્વે તુ, દ્વિકિચ્ચા સેસમેકકં.

૧૬૫.

ભવઙ્ગાવજ્જનઞ્ચેવ, દસ્સનં સમ્પટિચ્છનં;

સન્તીરણં વોટ્ઠબ્બનં, જવનં ભવતિ સત્તમં.

૧૬૬.

છબ્બિધં હોતિ તં છન્નં, વિઞ્ઞાણાનં પભેદતો;

સત્તધા સત્તવિઞ્ઞાણ-ધાતૂનં તુ પભેદતો.

૧૬૭.

એકેકારમ્મણં છક્કં, પઞ્ચારમ્મણભેદતો;

છળારમ્મણતો ચેવ, હોતિ અટ્ઠવિધં મનો.

૧૬૮.

તત્થ દ્વેપઞ્ચવિઞ્ઞાણા, હોન્તિ એકેકગોચરા;

રૂપારમ્મણિકા દ્વે તુ, દ્વે દ્વે સદ્દાદિગોચરા.

૧૬૯.

સબ્બં મહગ્ગતં ચિત્તં, પઞ્ચાભિઞ્ઞાવિવજ્જિતં;

સબ્બં લોકુત્તરઞ્ચેતિ, એકેકારમ્મણં ભવે.

૧૭૦.

એકેકારમ્મણં છક્ક-મિદં ઞેય્યં વિભાવિના;

પઞ્ચારમ્મણિકં નામ, મનોધાતુત્તયં ભવે.

૧૭૧.

કામાવચરચિત્તાનિ, ચત્તાલીસં તથેકકં;

અભિઞ્ઞાનિ ચ સબ્બાનિ, છળારમ્મણિકાનિતિ.

૧૭૨.

ચિત્તં નવવિધં હોતિ, સત્તવિઞ્ઞાણધાતુસુ;

પચ્છિમઞ્ચ તિધા કત્વા, કુસલાકુસલાદિતો.

૧૭૩.

પુઞ્ઞાપુઞ્ઞવસેનેવ, વિપાકક્રિયભેદતો;

છસત્તતિવિધો ભેદો, મનોવિઞ્ઞાણધાતુયા.

૧૭૪.

મનોધાતું દ્વિધા કત્વા, વિપાકક્રિયભેદતો;

નવધા પુબ્બવુત્તેહિ, દસધા હોતિ માનસં.

૧૭૫.

ધાતુદ્વયં તિધા કત્વા, પચ્છિમં પુન પણ્ડિતો;

એકાદસવિધં ચિત્તં, હોતીતિ પરિદીપયે.

૧૭૬.

મનોવિઞ્ઞાણધાતુમ્પિ, કુસલાકુસલાદિતો;

ચતુધા વિભજિત્વાન, વદે દ્વાદસધા ઠિતં.

૧૭૭.

ભવે ચુદ્દસધા ચિત્તં, ચુદ્દસટ્ઠાનભેદતો;

પટિસન્ધિભવઙ્ગસ્સ, ચુતિયાવજ્જનસ્સ ચ.

૧૭૮.

પઞ્ચન્નં દસ્સનાદીનં, સમ્પટિચ્છનચેતસો;

સન્તીરણસ્સ વોટ્ઠબ્બ-જવનાનં વસેન ચ.

૧૭૯.

તદારમ્મણચિત્તસ્સ, તથેવ ઠાનભેદતો;

એવં ચુદ્દસધા ચિત્તં, હોતીતિ પરિદીપયે.

૧૮૦.

ભૂમિપુગ્ગલનાનાત્ત-વસેન ચ પવત્તિતો;

બહુધા પનિદં ચિત્તં, હોતીતિ ચ વિભાવયે.

૧૮૧.

એકવિધાદિનયે પનિમસ્મિં,

યો કુસલો મતિમા ઇધ ભિક્ખુ;

તસ્સભિધમ્મગતા પન અત્થા,

હત્થગતામલકા વિય હોન્તિ.

ઇતિ અભિધમ્માવતારે એકવિધાદિનિદ્દેસો નામ

ચતુત્થો પરિચ્છેદો.

૫. પઞ્ચમો પરિચ્છેદો

ભૂમિપુગ્ગલચિત્તુપ્પત્તિનિદ્દેસો

૧૮૨.

ઇતો પરં પવક્ખામિ, બુદ્ધિવુદ્ધિકરં નયં;

ચિત્તાનં ભૂમીસુપ્પત્તિં, પુગ્ગલાનં વસેન ચ.

૧૮૩.

દેવાચેવ મનુસ્સા ચ, તિસ્સો વાપાયભૂમિયો;

ગતિયો પઞ્ચ નિદ્દિટ્ઠા, સત્થુના તુ તયો ભવા.

૧૮૪.

ભૂમિયો તત્થ તિંસેવ, તાસુ તિંસેવ પુગ્ગલા;

ભૂમીસ્વેતાસુ ઉપ્પન્ના, સબ્બે ચ પન પુગ્ગલા.

૧૮૫.

પટિસન્ધિકચિત્તાનં, વસેનેકૂનવીસતિ;

પટિસન્ધિ ચ નામેસા, દુવિધા સમુદીરિતા.

૧૮૬.

અચિત્તકા સચિત્તા ચ, અસઞ્ઞીનમચિત્તકા;

સેસા સચિત્તકા ઞેય્યા, સા પનેકૂનવીસતિ.

૧૮૭.

પટિસન્ધિવસેનેવ, હોન્તિ વીસતિ પુગ્ગલા;

ઇધ ચિત્તાધિકારત્તા, અચિત્તા ન ચ ઉદ્ધટા.

૧૮૮.

અહેતુદ્વિતિહેતૂતિ, પુગ્ગલા તિવિધા સિયું;

અરિયા પન અટ્ઠાતિ, સબ્બે એકાદસેરિતા.

૧૮૯.

એતેસં પન સબ્બેસં, પુગ્ગલાનં પભેદતો;

ચિત્તાનં ભૂમીસુપ્પત્તિં, ભણતો મે નિબોધથ.

૧૯૦.

તિંસભૂમીસુ ચિત્તાનિ, કતિ જાયન્તિ મે વદ;

ચુદ્દસેવ તુ ચિત્તાનિ, હોન્તિ સબ્બાસુ ભૂમિસુ.

૧૯૧.

સદા વીસતિ ચિત્તાનિ, કામેયેવ ભવે સિયું;

પઞ્ચ રૂપભવેયેવ, ચત્તારેવ અરૂપિસુ.

૧૯૨.

કામરૂપભવેસ્વેવ, અટ્ઠારસ ભવન્તિ હિ;

દ્વેચત્તાલીસ ચિત્તાનિ, હોન્તિ તીસુ ભવેસુપિ.

૧૯૩.

ઠપેત્વા પન સબ્બાસં, ચતસ્સોપાયભૂમિયો;

તેરસેવ ચ ચિત્તાનિ, હોન્તિ છબ્બીસભૂમિસુ.

૧૯૪.

અપરાનિ ચતસ્સોપિ, ઠપેત્વારુપ્પભૂમિયો;

ચિત્તાનિ પન જાયન્તિ, છ ચ છબ્બીસભૂમિસુ.

૧૯૫.

સુદ્ધાવાસિકદેવાનં, ઠપેત્વા પઞ્ચ ભૂમિયો;

પઞ્ચ ચિત્તાનિ જાયન્તે, પઞ્ચવીસતિભૂમિસુ.

૧૯૬.

અપરાનિ દુવે હોન્તિ, પઞ્ચવીસતિભૂમિસુ;

ઠપેત્વા નેવસઞ્ઞઞ્ચ, ચતસ્સોપાયભૂમિયો.

૧૯૭.

દ્વેપિ ચિત્તાનિ જાયન્તિ, ચતુવીસતિભૂમિસુ;

આકિઞ્ચઞ્ઞં નેવસઞ્ઞઞ્ચ, ઠપેત્વાપાયભૂમિયો.

૧૯૮.

અપાયભૂમિયો હિત્વા, તિસ્સો આરુપ્પભૂમિયો;

દ્વેયેવ પન ચિત્તાનિ, હોન્તિ તેવીસભૂમિસુ.

૧૯૯.

અરૂપે ચ અપાયે ચ, ઠપેત્વા અટ્ઠ ભૂમિયો;

એકાદસવિધં ચિત્તં, હોન્તિ દ્વાવીસભૂમિસુ.

૨૦૦.

સુદ્ધાવાસે અપાયે ચ, ઠપેત્વા નવ ભૂમિયો;

એકવીસાસુ નિચ્ચમ્પિ, ચત્તારોવ ભવન્તિ હિ.

૨૦૧.

એકં સત્તરસસ્વેવ, ચિત્તં જાયતિ ભૂમિસુ;

સુદ્ધાવાસે ઠપેત્વા તુ, અપાયારુપ્પભૂમિયો.

૨૦૨.

દ્વાદસેવ તુ જાયન્તે, એકાદસસુ ભૂમિસુ;

ઠપેત્વા પન સબ્બાપિ, ભૂમિયો હિ મહગ્ગતા.

૨૦૩.

કામાવચરદેવાનં, મનુસ્સાનં વસેન તુ;

અટ્ઠ ચિત્તાનિ જાયન્તે, સદા સત્તસુ ભૂમિસુ.

૨૦૪.

પઞ્ચમજ્ઝાનપાકેકો, જાયતે છસુ ભૂમિસુ;

ચત્તારિ પન ચિત્તાનિ, તીસુ તીસ્વેવ ભૂમિસુ.

૨૦૫.

ચત્તારિ પન ચિત્તાનિ, હોન્તિ એકેકભૂમિસુ;

અરૂપાવચરપાકાનં, વસેન પરિદીપયે.

૨૦૬.

કુસલાકુસલા કામે,

તેસં પાકા અહેતુકા;

આવજ્જનદ્વયઞ્ચાતિ,

સત્તતિંસેવ માનસા.

૨૦૭.

નરકાદીસ્વપાયેસુ, ચતૂસુપિ ચ જાયરે;

દ્વેપઞ્ઞાસાવસેસાનિ, નુપ્પજ્જન્તિ કદાચિપિ.

૨૦૮.

કામે દેવમનુસ્સાનં, નવ પાકા મહગ્ગતા;

નેવ જાયન્તિ જાયન્તિ, અસીતિ હદયા સદા.

૨૦૯.

કામે અટ્ઠ મહાપાકા, દોમનસ્સદ્વયમ્પિ ચ;

તથા ઘાનાદિવિઞ્ઞાણ-ત્તયં પાકા અપુઞ્ઞજા.

૨૧૦.

નત્થિ આરુપ્પપાકા ચ, રૂપાવચરભૂમિયં;

ઇમેહિ સહ ચિત્તેહિ, તયો મગ્ગા ફલદ્વયં.

૨૧૧.

ચત્તારો દિટ્ઠિસંયુત્તા, વિચિકિચ્છાયુતમ્પિ ચ;

ચત્તારો હેટ્ઠિમા પાકા, સુદ્ધાવાસે ન લબ્ભરે.

૨૧૨.

સેસાનિ એકપઞ્ઞાસ, ચિત્તાનિ પન લબ્ભરે;

રૂપાવચરિકા સબ્બે, વિપાકા કામધાતુયા.

૨૧૩.

દોમનસ્સાદિમગ્ગો ચ, ક્રિયા ચ દ્વે અહેતુકા;

તેચત્તાલીસ ચિત્તાનિ, નત્થિ આરુપ્પભૂમિયં.

૨૧૪.

એવં ભૂમિવસેનેવ, ચિત્તુપ્પત્તિં વિભાવયે;

તથા એકાદસન્નમ્પિ, પુગ્ગલાનં વસેન ચ.

૨૧૫.

કુસલાકુસલા કામે,

તેસં પાકા અહેતુકા;

આવજ્જનદ્વયઞ્ચાતિ,

સત્તતિંસેવ માનસા.

૨૧૬.

અહેતુકસ્સ સત્તસ્સ, જાયન્તે પઞ્ચભૂમિસુ;

દ્વેપઞ્ઞાસાવસેસાનિ, ન જાયન્તિ કદાચિપિ.

૨૧૭.

અહેતુકસ્સ વુત્તેહિ, કામપાકા દુહેતુકા;

દુહેતુકસ્સ જાયન્તે, ચત્તાલીસં તથેકકં.

૨૧૮.

સબ્બે મહગ્ગતા ચેવ, સબ્બેપિ ચ અનાસવા;

તિહેતુકા વિપાકા ચ, કામે નવ ક્રિયાપિ ચ.

૨૧૯.

દુહેતુનો ન જાયન્તિ, ચત્તાલીસં તથાટ્ઠ ચ;

કામાવચરસત્તસ્સ, તિહેતુપટિસન્ધિનો.

૨૨૦.

પુથુજ્જનસ્સ જાયન્તે, ચતુપઞ્ઞાસ માનસા;

દ્વિહેતુકસ્સ વુત્તાનિ, ચત્તાલીસં તથેકકં.

૨૨૧.

ચત્તારો ઞાણસંયુત્તા, વિપાકા કામધાતુયા;

રૂપારૂપેસુ પુઞ્ઞાનિ, ચતુપઞ્ઞાસ માનસા.

૨૨૨.

પુથુજ્જનસ્સ જાયન્તે, પઞ્ચતિંસ ન જાયરે;

છદેવેસુ મનુસ્સેસુ, સોતાપન્નસ્સ દેહિનો.

૨૨૩.

પઞ્ઞાસેવસ્સ ચિત્તાનિ, જાયન્તીતિ વિનિદ્દિસે;

નવતિંસેવ ચિત્તાનિ, નુપ્પજ્જન્તીતિ દીપયે.

૨૨૪.

સોતાપન્નસ્સ વુત્તાનિ, ઠપેત્વા પઠમં ફલં;

અત્તનોવ ફલેનસ્સ, સકદાગામિનો સિયું.

૨૨૫.

સોતાપન્નસ્સ વુત્તાનિ, ઠપેત્વા પટિઘદ્વયં;

દુતિયં ચ ફલં હિત્વા, યાનિ ચિત્તાનિ તાનિતિ;

અનાગામિસ્સ સત્તસ્સ, જાયન્તીતિ વિનિદ્દિસે.

૨૨૬.

કતિ ચિત્તાનિ જાયન્તે, કામે અરહતો પન;

ચત્તારીસઞ્ચ ચત્તારિ, કામે અરહતો સિયું.

૨૨૭.

મગ્ગટ્ઠાનં ચતુન્નમ્પિ, પુગ્ગલાનં સકં સકં;

મગ્ગચિત્તં સિયા તેસં, એકચિત્તક્ખણા હિ તે.

૨૨૮.

પુથુજ્જનસ્સ તીસ્વેવ, પઠમજ્ઝાનભૂમિસુ;

પઞ્ચતિંસેવ ચિત્તાનિ, જાયન્તેતિ વિનિદ્દિસે.

૨૨૯.

ઘાનાદીસુ ચ વિઞ્ઞાણ-ત્તયં સત્ત અપુઞ્ઞજા;

મહાપાકા તથા પાકા, ઉપરિજ્ઝાનભૂમિકા.

૨૩૦.

વિપાકાપિ ચ આરુપ્પા, દોમનસ્સદ્વયમ્પિ ચ;

અટ્ઠારસ ક્રિયા ચેવ, અટ્ઠ લોકુત્તરાનિ ચ.

૨૩૧.

પઠમજ્ઝાનનિબ્બત્ત-પુથુજ્જનસરીરિનો;

એતાનિ ચતુપઞ્ઞાસ, ચિત્તાનિ ન ચ લબ્ભરે.

૨૩૨.

સોતાપન્નસ્સ ચિત્તાનિ, તત્થેકતિંસ જાયરે;

પુથુજ્જનસ્સ વુત્તેસુ, હિત્વા ચાપુઞ્ઞપઞ્ચકં.

૨૩૩.

સકદાગામિનો તત્થ, ઠપેત્વા પઠમં ફલં;

એકતિંસેવ જાયન્તે, પક્ખિપિત્વા સકં ફલં.

૨૩૪.

અનાગામિસ્સ તત્થેવ, ઠપેત્વા દુતિયં ફલં;

એકતિંસેવ જાયન્તે, ફલચિત્તેન અત્તનો.

૨૩૫.

વિઞ્ઞાણં ચક્ખુસોતાનં, પુઞ્ઞજં સમ્પટિચ્છનં;

સન્તીરણદ્વયઞ્ચેવ, ક્રિયચિત્તાનિ વીસતિ.

૨૩૬.

અરહત્તફલં પાકો, પઠમજ્ઝાનસમ્ભવો;

સત્તવીસતિ ચિત્તાનિ, અરહન્તસ્સ જાયરે.

૨૩૭.

પુથુજ્જનસ્સ તીસ્વેવ, દુતિયજ્ઝાનભૂમિસુ;

છત્તિંસ દુતિયજ્ઝાન-તતિયજ્ઝાનપાકતો.

૨૩૮.

પુથુજ્જનસ્સ વુત્તેસુ, હિત્વા વાપુઞ્ઞપઞ્ચકં;

સોતાપન્નસ્સ બાત્તિંસ, ફલેન સહ અત્તનો.

૨૩૯.

સોતાપન્નસ્સ વુત્તેસુ, ઠપેત્વા પઠમં ફલં;

બાત્તિંસ ફલચિત્તેન, સકદાગામિસ્સ અત્તનો.

૨૪૦.

સકદાગામીસુ વુત્તેસુ, ઠપેત્વા દુતિયં ફલં;

અનાગામિફલેનસ્સ, બાત્તિંસેવ ભવન્તિ હિ.

૨૪૧.

અરહન્તસ્સ તીસ્વેવ, અટ્ઠવીસતિ અત્તનો;

ફલેન દુતિયજ્ઝાન-તતિયજ્ઝાનપાકતો.

૨૪૨.

પરિત્તકસુભાદીનં, દેવાનં તીસુ ભૂમિસુ;

પઞ્ચતિંસેવ જાયન્તે, ચતુત્થજ્ઝાનપાકતો.

૨૪૩.

સોતાપન્નસ્સ તત્થેક-તિંસ ચિત્તાનિ જાયરે;

સકદાગામિનો એવં, તથાનાગામિનોપિ ચ.

૨૪૪.

ખીણાસવસ્સ તત્થેવ, સત્તવીસતિ માનસા;

તથા વેહપ્ફલે ચાપિ, સબ્બેસં હોન્તિ માનસા.

૨૪૫.

એકતિંસેવ ચિત્તાનિ, સુદ્ધાવાસિકભૂમિસુ;

અનાગામિકસત્તસ્સ, હોન્તીતિ પરિદીપયે.

૨૪૬.

અરહતો પન તત્થેવ, માનસા સત્તવીસતિ;

એવં રૂપીસુ ચિત્તાનિ, વિઞ્ઞેય્યાનિ વિભાવિના.

૨૪૭.

ચતુવીસતિ ચિત્તાનિ, પઠમારુપ્પભૂમિયં;

પુથુજ્જનસ્સ સત્તસ્સ, જાયન્તીતિ વિનિદ્દિસે.

૨૪૮.

સોતાપન્નસ્સ તત્થેવ, ઠપેત્વાપુઞ્ઞપઞ્ચકં;

સમવીસતિ ચિત્તાનિ, ફલેન સહ અત્તનો.

૨૪૯.

સકદાગામિનો તત્થ, તથાનાગામિનોપિ ચ;

જાયન્તિ વીસ ચિત્તાનિ, પુબ્બપુબ્બફલં વિના.

૨૫૦.

ખીણાસવસ્સ તત્થેવ, દસપઞ્ચ ચ માનસા;

પુથુજ્જનસ્સ સત્તસ્સ, દુતિયારુપ્પભૂમિયં.

૨૫૧.

હોન્તિ તેવીસ ચિત્તાનિ, ઇતિ વત્વા વિભાવયે;

તિણ્ણન્નમ્પેત્થ સેખાનં, ચિત્તાનેકૂનવીસતિ.

૨૫૨.

ચુદ્દસેવ તુ ચિત્તાનિ, દુતિયારુપ્પભૂમિયં;

ક્રિયાદ્વાદસ પાકેકો, ફલં ખીણાસવસ્સ તુ.

૨૫૩.

પુથુજ્જનસ્સ સત્તસ્સ, તતિયારુપ્પભૂમિયં;

બાવીસતિ ચ ચિત્તાનિ, ભવન્તીતિ પકાસયે.

૨૫૪.

અટ્ઠારસેવ ચિત્તાનિ, સોતાપન્નસ્સ જાયરે;

સકદાગામિનો તાનિ, ઠપેત્વા પઠમં ફલં.

૨૫૫.

સકદાગામિવુત્તેસુ, ઠપેત્વા દુતિયં ફલં;

અટ્ઠારસેવ ચિત્તાનિ, અનાગામિસ્સ જાયરે.

૨૫૬.

તેરસેવ ચ ચિત્તાનિ, તતિયારુપ્પભૂમિયં;

ખીણાસવસ્સ સત્તસ્સ, ભવન્તીતિ વિનિદ્દિસે.

૨૫૭.

એકવીસતિ ચિત્તાનિ, ચતુત્થારુપ્પભૂમિયં;

પુથુજ્જનસ્સ સત્તસ્સ, જાયન્તીતિ વિનિદ્દિસે.

૨૫૮.

સોતાપન્નસ્સ સત્તસ્સ, સત્તરસ પકાસયે;

સકદાગામિનો તાનિ, ઠપેત્વા પઠમં ફલં.

૨૫૯.

સકદાગામિવુત્તેસુ, ઠપેત્વા દુતિયં ફલં;

હોન્તિ સત્તરસેવસ્સ, અનાગામિસ્સ માનસા.

૨૬૦.

દ્વાદસેવ તુ ચિત્તાનિ, ચતુત્થારુપ્પભૂમિયં;

જાયન્તિ અરહન્તસ્સ, ઇતિ વત્વા વિભાવયે.

૨૬૧.

હેટ્ઠિમાનં અરૂપીનં, બ્રહ્માનં ઉપરૂપરિ;

અરૂપકુસલા ચેવ, ઉપ્પજ્જન્તિ ક્રિયાપિ ચ.

૨૬૨.

ઉદ્ધમુદ્ધમરૂપીનં, હેટ્ઠિમા હેટ્ઠિમા પન;

આરુપ્પાનેવ જાયન્તે, દિટ્ઠાદીનવતો કિર.

૨૬૩.

ઠપેત્વા પઠમં મગ્ગં, કુસલાનુત્તરા તયો;

કામાવચરપુઞ્ઞાનિ, અપુઞ્ઞાનિ તથા દસ.

૨૬૪.

ચત્તારારુપ્પપુઞ્ઞાનિ, સબ્બે પાકા અનુત્તરા;

પઠમારુપ્પપાકો ચ, નવ કામક્રિયાપિ ચ.

૨૬૫.

આરુપ્પાપિ ક્રિયા સબ્બા, તેચત્તાલીસ માનસા;

ઉપ્પજ્જન્તિ પનેતાનિ, પઠમારુપ્પભૂમિયં.

૨૬૬.

સબ્બો કામવિપાકો ચ, સબ્બો રૂપોમહગ્ગતો;

ચિત્તુપ્પાદો મનોધાતુ, દોમનસ્સદ્વયમ્પિ ચ.

૨૬૭.

આદિમગ્ગો તયો પાકા, આરુપ્પા ચ તથૂપરિ;

છચત્તાલીસ નત્થેત્થ, પઠમારુપ્પભૂમિયં.

૨૬૮.

વુત્તેસુ પન ચિત્તેસુ, પઠમારુપ્પભૂમિયં;

ઠપેત્વા પઠમારુપ્પ-ત્તયં પાકો ચ અત્તનો.

૨૬૯.

તાલીસેતાનિ જાયન્તે, દુતિયારુપ્પભૂમિયં;

એવં સેસદ્વયે ઞેય્યા, હિત્વા હેટ્ઠિમહેટ્ઠિમં.

૨૭૦.

અત્તનો અત્તનો પાકા, ચત્તારો ચ અનાસવા;

વિપાકા હોન્તિ સબ્બેવ, ચતૂસ્વારુપ્પભૂમિસુ.

૨૭૧.

વોટ્ઠબ્બનેન ચિત્તેન, કામે અટ્ઠ મહાક્રિયા;

ચતસ્સોપિ ચ આરુપ્પા, તેરસેવ ક્રિયા સિયું.

૨૭૨.

ખીણાસવસ્સ જાયન્તે, પઠમારુપ્પભૂમિયં;

દ્વાદસેવ ક્રિયા હોન્તિ, દુતિયારુપ્પભૂમિયં.

૨૭૩.

એકાદસ ક્રિયા હોન્તિ, તતિયારુપ્પભૂમિયં;

દસેવ ચ ક્રિયા ઞેય્યા, ચતુત્થારુપ્પભૂમિયં.

૨૭૪.

અરહતો પન ચિત્તાનિ, હોન્તિ એકૂનવીસતિ;

અરહત્તં ક્રિયા સબ્બા, ઠપેત્વાવજ્જનદ્વયં.

૨૭૫.

ચતુન્નઞ્ચ ફલટ્ઠાનં, તિહેતુકપુથુજ્જને;

તેરસેવ ચ ચિત્તાનિ, ભવન્તીતિ પકાસયે.

૨૭૬.

ચત્તારો ઞાણસંયુત્તા, મહાપાકા તથા નવ;

રૂપારૂપવિપાકા ચ, તેરસેવ ભવન્તિમે.

૨૭૭.

ચતુન્નઞ્ચ ફલટ્ઠાનં, દુહેતુકપુથુજ્જને;

ઞાણહીનાનિ ચત્તારિ, વિપાકા એવ જાયરે.

૨૭૮.

પુથુજ્જનાનં તિણ્ણમ્પિ, ચતુન્નં અરિયદેહિનં;

સત્તરસેવ ચિત્તાનિ, સત્તન્નમ્પિ ભવન્તિ હિ.

૨૭૯.

વિઞ્ઞાણાનિ દુવે પઞ્ચ, મનોધાતુત્તયમ્પિ ચ;

સન્તીરણાનિ વોટ્ઠબ્બં, હોન્તિ સત્તરસેવિમે.

૨૮૦.

હેટ્ઠા તિણ્ણં ફલટ્ઠાનં, તિહેતુકપુથુજ્જને;

નવેવ કુસલા હોન્તિ, ચતુન્નમ્પિ મહગ્ગતા.

૨૮૧.

તિણ્ણં પુથુજ્જનાનઞ્ચ, તિણ્ણમરિયાનમાદિતો;

તેરસેવ તુ ચિત્તાનિ, ઉપ્પજ્જન્તીતિ નિદ્દિસે.

૨૮૨.

અટ્ઠેવ કામપુઞ્ઞાનિ, દિટ્ઠિહીના અપુઞ્ઞતો;

ચત્તારોપિ ચ ઉદ્ધચ્ચ-સંયુત્તઞ્ચાતિ તેરસ.

૨૮૩.

હેટ્ઠા દ્વિન્નં ફલટ્ઠાનં, તથા સબ્બપુથુજ્જને;

દોમનસ્સયુત્તં ચિત્તં, દ્વયમેવ તુ જાયતે.

૨૮૪.

તિણ્ણં પુથુજ્જનાનં તુ, પઞ્ચેવ પન જાયરે;

ચત્તારિ દિટ્ઠિયુત્તાનિ, વિચિકિચ્છાયુતમ્પિ ચ.

૨૮૫.

મગ્ગટ્ઠાનં ચતુન્નમ્પિ, મગ્ગચિત્તં સકં સકં;

એકમેવ ભવે તેસં, ઇતિ વત્વા વિભાવયે.

૨૮૬.

મયા ભવેસુ ચિત્તાનં, પુગ્ગલાનં વસેન ચ;

ભિક્ખૂનં પાટવત્થાય, ચિત્તુપ્પત્તિ પકાસિતા.

૨૮૭.

એવં સબ્બમિદં ચિત્તં, ભૂમિપુગ્ગલભેદતો;

બહુધાપિ ચ હોતીતિ, વિઞ્ઞાતબ્બં વિભાવિના.

૨૮૮.

સક્કા વુત્તાનુસારેન, ભેદો ઞાતું વિભાવિના;

ગન્થવિત્થારભીતેન, સંખિત્તં પનિદં મયા.

૨૮૯.

પુબ્બાપરં વિલોકેત્વા, ચિન્તેત્વા ચ પુનપ્પુનં;

અત્થં ઉપપરિક્ખિત્વા, ગહેતબ્બં વિભાવિના.

૨૯૦.

ઇમઞ્ચાભિધમ્માવતારં સુસારં,

વરં સત્તમોહન્ધકારપ્પદીપં;

સદા સાધુ ચિન્તેતિ વાચેતિ યો તં,

નરં રાગદોસા ચિરં નોપયન્તિ.

ઇતિ અભિધમ્માવતારે ભૂમિપુગ્ગલવસેન ચિત્તુપ્પત્તિનિદ્દેસો નામ

પઞ્ચમો પરિચ્છેદો.

૬. છટ્ઠો પરિચ્છેદો

આરમ્મણવિભાગનિદ્દેસો

૨૯૧.

એતેસં પન ચિત્તાનં, આરમ્મણમિતો પરં;

દસ્સયિસ્સામહં તેન, વિના નત્થિ હિ સમ્ભવો.

૨૯૨.

રૂપં સદ્દં ગન્ધં રસં, ફોટ્ઠબ્બં ધમ્મમેવ ચ;

છધા આરમ્મણં આહુ, છળારમ્મણકોવિદા.

૨૯૩.

તત્થ ભૂતે ઉપાદાય, વણ્ણો ચતુસમુટ્ઠિતો;

સનિદસ્સનપટિઘો, રૂપારમ્મણસઞ્ઞિતો.

૨૯૪.

દુવિધો હિ સમુદ્દિટ્ઠો, સદ્દો ચિત્તોતુસમ્ભવો;

સવિઞ્ઞાણકસદ્દોવ, હોતિ ચિત્તસમુટ્ઠિતો.

૨૯૫.

અવિઞ્ઞાણકસદ્દો યો,

સો હોતૂતુસમુટ્ઠિતો;

દુવિધોપિ અયં સદ્દો,

સદ્દારમ્મણતં ગતો.

૨૯૬.

ધરીયતીતિ ગચ્છન્તો, ગન્ધો સૂચનતોપિ વા;

અયં ચતુસમુટ્ઠાનો, ગન્ધારમ્મણસમ્મતો.

૨૯૭.

રસમાના રસન્તીતિ, રસોતિ પરિકિત્તિતો;

સોવ ચતુસમુટ્ઠાનો, રસારમ્મણનામકો.

૨૯૮.

ફુસીયતીતિ ફોટ્ઠબ્બં, પથવીતેજવાયવો;

ફોટ્ઠબ્બં ચતુસમ્ભૂતં, ફોટ્ઠબ્બારમ્મણં મતં.

૨૯૯.

સબ્બં નામઞ્ચ રૂપઞ્ચ, હિત્વા રૂપાદિપઞ્ચકં;

લક્ખણાનિ ચ પઞ્ઞત્તિ-ધમ્મારમ્મણસઞ્ઞિતં.

૩૦૦.

છારમ્મણાનિ લબ્ભન્તિ, કામાવચરભૂમિયં;

તીણિ રૂપે પનારૂપે, ધમ્મારમ્મણમેકકં.

૩૦૧.

ખણવત્થુપરિત્તત્તા, આપાથં ન વજન્તિ યે;

તે ધમ્મારમ્મણા હોન્તિ, યેસં રૂપાદયો કિર.

૩૦૨.

તે પટિક્ખિપિતબ્બાવ, અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ ગોચરં;

નેવ પચ્ચનુભોન્તાનં, મનો તેસં તુ ગોચરં.

૩૦૩.

તઞ્ચ ‘‘પચ્ચનુભોતી’’તિ, વુત્તત્તા પન સત્થુના;

રૂપાદારમ્મણાનેવ, હોન્તિ રૂપાદયો પન.

૩૦૪.

દિબ્બચક્ખાદિઞાણાનં, રૂપાદીનેવ ગોચરા;

અનાપાથગતાનેવ, તાનીતિપિ ન યુજ્જતિ.

૩૦૫.

યં રૂપારમ્મણં હોન્તં, તં ધમ્મારમ્મણં કથં;

એવં સતિ પનેતેસં, નિયમોતિ કથં ભવે.

૩૦૬.

સબ્બં આરમ્મણં એતં, છબ્બિધં સમુદીરિતં;

તં પરિત્તત્તિકાદીનં, વસેન બહુધા મતં.

૩૦૭.

સબ્બો કામવિપાકો ચ, ક્રિયાહેતુદ્વયમ્પિ ચ;

પઞ્ચવીસતિ એકન્તં, પરિત્તારમ્મણા સિયું.

૩૦૮.

ઇટ્ઠાદિભેદા પઞ્ચેવ, રૂપસદ્દાદયો પન;

વિઞ્ઞાણાનં દ્વિપઞ્ચન્નં, ગોચરા પટિપાટિયા.

૩૦૯.

રૂપાદિપઞ્ચકં સબ્બં, મનોધાતુત્તયસ્સ તુ;

તેરસન્નં પનેતેસં, રૂપક્ખન્ધોવ ગોચરો.

૩૧૦.

નારૂપં ન ચ પઞ્ઞત્તિં, નાતીતં ન ચનાગતં;

આરમ્મણં કરોન્તે ચ, વત્તમાનો હિ ગોચરો.

૩૧૧.

તેરસેતાનિ ચિત્તાનિ, જાયન્તે કામધાતુયં;

ચત્તારિ રૂપાવચરે, નેવ કિઞ્ચિ અરૂપિસુ.

૩૧૨.

મહાપાકાનમટ્ઠન્નં, સન્તીરણત્તયસ્સપિ;

છસુ દ્વારેસુ રૂપાદિછપરિત્તાનિ ગોચરા.

૩૧૩.

રૂપાદયો પરિત્તા છ, હસિતુપ્પાદગોચરા;

પઞ્ચદ્વારે પટુપ્પન્ના, મનોદ્વારે તિકાલિકા.

૩૧૪.

દુતિયારુપ્પચિત્તઞ્ચ, ચતુત્થારુપ્પમાનસં;

છબ્બિધં નિયતં હોતિ, તં મહગ્ગતગોચરં.

૩૧૫.

નિબ્બાનારમ્મણત્તા હિ, એકન્તેન અનઞ્ઞતો;

અટ્ઠાનાસવચિત્તાનં, અપ્પમાણોવ ગોચરો.

૩૧૬.

ચત્તારો ઞાણહીના ચ, કામાવચરપુઞ્ઞતો;

ક્રિયતોપિ ચ ચત્તારો, દ્વાદસાકુસલાનિ ચ.

૩૧૭.

પરિત્તારમ્મણા ચેવ, તે મહગ્ગતગોચરા;

પઞ્ઞત્તારમ્મણત્તા હિ, નવત્તબ્બાવ હોન્તિ તે.

૩૧૮.

ચત્તારો ઞાણસંયુત્તા, પુઞ્ઞતો ક્રિયતોપિ ચ;

તથાભિઞ્ઞાદ્વયઞ્ચેવ, ક્રિયાવોટ્ઠબ્બનમ્પિ ચ.

૩૧૯.

એકાદસન્નમેતેસં, તિવિધો હોતિ ગોચરો;

પઞ્ઞત્તારમ્મણત્તા હિ, નવત્તબ્બાપિ હોન્તિમે.

૩૨૦.

યાનિ વુત્તાવસેસાનિ, ચિત્તાનિ પન તાનિ હિ;

નવત્તબ્બારમ્મણાનીતિ, વિઞ્ઞેય્યાનિ વિભાવિના.

પરિત્તારમ્મણત્તિકં સમત્તં.

૩૨૧.

દુતિયારુપ્પચિત્તઞ્ચ, ચતુત્થારુપ્પમાનસં;

છબ્બિધં પન એકન્ત-અતીતારમ્મણં સિયા.

૩૨૨.

વિઞ્ઞાણાનં દ્વિપઞ્ચન્નં, મનોધાતુત્તયસ્સ ચ;

પઞ્ચ રૂપાદયો ધમ્મા, પચ્ચુપ્પન્નાવ ગોચરા.

૩૨૩.

અટ્ઠ કામમહાપાકા, સન્તીરણત્તયમ્પિ ચ;

હસિતુપ્પાદચિત્તન્તિ, દ્વાદસેતે તુ માનસા.

૩૨૪.

સિયાતીતારમ્મણા પચ્ચુ-પ્પન્નાનાગતગોચરા;

કુસલાકુસલા કામે, ક્રિયતો નવ માનસા.

૩૨૫.

અભિઞ્ઞામાનસા દ્વેપિ, સિયાતીતાદિગોચરા;

સન્તપઞ્ઞત્તિકાલેપિ, નવત્તબ્બા ભવન્તિમે.

૩૨૬.

સેસાનિ પન સબ્બાનિ, રૂપારૂપભવેસુપિ;

નવત્તબ્બાનિ હોન્તેવ, અતીતારમ્મણાદિના.

૩૨૭.

કામતો ચ ક્રિયા પઞ્ચ, રૂપતો પઞ્ચમી ક્રિયા;

ચિત્તાનં છન્નમેતેસં, નત્થિ કિઞ્ચિ અગોચરં.

૩૨૮.

નિબ્બાનઞ્ચ ફલં મગ્ગં, રૂપઞ્ચારૂપમેવ ચ;

સક્કોન્તિ ગોચરં કાતું, કતિ ચિત્તાનિ મે વદ.

૩૨૯.

ચત્તારો ઞાણસંયુત્તા,

પુઞ્ઞતો ક્રિયતો તથા;

અભિઞ્ઞાહદયા દ્વેપિ,

ક્રિયા વોટ્ઠબ્બનમ્પિ ચ.

૩૩૦.

સક્કોન્તિ ગોચરં કાતું, ચિત્તાનેકાદસાપિ ચ;

નિબ્બાનઞ્ચ ફલં મગ્ગં, રૂપઞ્ચારૂપમેવ ચ.

૩૩૧.

ચિત્તેસુ પન સબ્બેસુ, કતિ ચિત્તાનિ મે વદ;

અરહત્તફલં મગ્ગં, કાતું સક્કોન્તિ ગોચરં.

૩૩૨.

સબ્બેસુ પન ચિત્તેસુ, છ ચ ચિત્તાનિ મે સુણ;

અરહત્તફલં મગ્ગં, કાતું સક્કોન્તિ ગોચરં.

૩૩૩.

ચત્તારો ઞાણસંયુત્તા, ક્રિયા વોટ્ઠબ્બનમ્પિ ચ;

ક્રિયાભિઞ્ઞા મનોધાતુ, છ ચ સક્કોન્તિ ગોચરં.

૩૩૪.

ચત્તારો ઞાણસંયુત્તા-ભિઞ્ઞાચિત્તઞ્ચ પુઞ્ઞતો;

નારહત્તં ફલં મગ્ગં, કાતું સક્કોન્તિ ગોચરં.

૩૩૫.

કસ્મા અરહતો મગ્ગ-ચિત્તં વા ફલમાનસં;

પુથુજ્જના વા સેક્ખા વા, ન સક્કોન્તિ હિ જાનિતું.

૩૩૬.

પુથુજ્જનો ન જાનાતિ,

સોતાપન્નસ્સ માનસં;

સોતાપન્નો ન જાનાતિ,

સકદાગામિસ્સ માનસં.

૩૩૭.

સકદાગામી ન જાનાતિ, અનાગામિસ્સ માનસં;

અનાગામી ન જાનાતિ, અરહન્તસ્સ માનસં.

૩૩૮.

હેટ્ઠિમો હેટ્ઠિમો નેવ, જાનાતિ ઉપરૂપરિ;

ઉપરૂપરિ જાનાતિ, હેટ્ઠિમસ્સ ચ માનસં.

૩૩૯.

યો ધમ્મો યસ્સ ધમ્મસ્સ,

હોતિ આરમ્મણં પન;

તમુદ્ધરિત્વા એકેકં,

પવક્ખામિ ઇતો પરં.

૩૪૦.

કુસલારમ્મણં કામે, કુસલાકુસલસ્સ ચ;

અભિઞ્ઞામાનસસ્સાપિ, કુસલસ્સ ક્રિયસ્સ ચ.

૩૪૧.

કામાવચરપાકસ્સ, તથા કામક્રિયસ્સ ચ;

એતેસં પન રાસીનં, છન્નં આરમ્મણં સિયા.

૩૪૨.

રૂપાવચરપુઞ્ઞાનિ, કામપાકં તતો વિના;

પઞ્ચન્નં પન રાસીનં, હોન્તિ આરમ્મણાનિ હિ.

૩૪૩.

આરુપ્પકુસલઞ્ચાપિ, તેભૂમકુસલસ્સ ચ;

તેભૂમકક્રિયસ્સાપિ, તથેવાકુસલસ્સપિ.

૩૪૪.

અરૂપાવચરપાકાનં, દ્વિન્નં પન ચતુત્થદુ;

ઇમેસં અટ્ઠરાસીનં, હોતારમ્મણપચ્ચયો.

૩૪૫.

અપરિયાપન્નપુઞ્ઞમ્પિ, કામાવચરતોપિ ચ;

રૂપતો પઞ્ચમસ્સાપિ, કુસલસ્સ ક્રિયસ્સ ચ.

૩૪૬.

ચતુન્નં પન રાસીનં, હોતિ આરમ્મણં સદા;

તથેવાકુસલં કામ-રૂપાવચરતો પન.

૩૪૭.

કુસલસ્સ ક્રિયસ્સાપિ, તથેવાકુસલસ્સ ચ;

કામાવચરપાકાનં, છન્નં રાસીનમીરિતં.

૩૪૮.

વિપાકારમ્મણં કામે, કામાવચરતોપિ ચ;

રૂપાવચરતો ચેવ, કુસલસ્સ ક્રિયસ્સ ચ.

૩૪૯.

કામાવચરપાકાનં, તથેવાકુસલસ્સ ચ;

છન્નઞ્ચ પન રાસીનં, હોતારમ્મણપચ્ચયો.

૩૫૦.

વિપાકારમ્મણં રૂપે, કામાવચરતોપિ ચ;

રૂપાવચરતો ચેવ, કુસલસ્સ ક્રિયસ્સ ચ.

૩૫૧.

અપુઞ્ઞસ્સાતિ પઞ્ચન્નં, રાસીનં હોતિ ગોચરો;

અરૂપાવચરપાકેસુ, અયમેવ નયો મતો.

૩૫૨.

અપરિયાપન્નપાકમ્પિ, કામતો રૂપતોપિ ચ;

કુસલસ્સ ક્રિયસ્સાપિ, હોતિ આરમ્મણં પન.

૩૫૩.

ક્રિયચિત્તમિદં કામે, કામાવચરતોપિ ચ;

રૂપાવચરતો ચેવ, કુસલસ્સ ક્રિયસ્સ ચ.

૩૫૪.

કામાવચરપાકસ્સ, તથેવાકુસલસ્સ ચ;

છન્નં રાસીનમેતેસં, હોતારમ્મણપચ્ચયો.

૩૫૫.

યં ક્રિયામાનસં રૂપે, કામપાકં તતો વિના;

પઞ્ચન્નં પન રાસીનં, હોતિ આરમ્મણં પન.

૩૫૬.

ક્રિયાચિત્તં પનારુપ્પે, તેસં પઞ્ચન્નમેવ ચ;

આરુપ્પસ્સ ક્રિયસ્સાપિ, છન્નં હોતેવ ગોચરો.

૩૫૭.

રૂપં ચતુસમુટ્ઠાનં, રૂપારમ્મણસઞ્ઞિતં;

કામાવચરપુઞ્ઞસ્સ, તથેવ કુસલસ્સ ચ.

૩૫૮.

અભિઞ્ઞાદ્વયચિત્તસ્સ, કામપાકક્રિયસ્સ ચ;

છન્નં રાસીનમેતેસં, હોતારમ્મણપચ્ચયો.

૩૫૯.

નિબ્બાનારમ્મણં કામ-રૂપાવચરતો પન;

કુસલસ્સુભયસ્સાપિ, કામરૂપક્રિયસ્સ ચ.

૩૬૦.

અપરિયાપન્નતો ચેવ, ફલસ્સ કુસલસ્સ ચ;

છન્નં રાસીનમેતેસં, હોતારમ્મણપચ્ચયો.

૩૬૧.

નાનપ્પકારકં સબ્બં, પઞ્ઞત્તારમ્મણં પન;

તેભૂમકસ્સ પુઞ્ઞસ્સ, તથેવાકુસલસ્સ ચ.

૩૬૨.

રૂપારૂપવિપાકસ્સ, તેભૂમકક્રિયસ્સ ચ;

નવન્નં પન રાસીનં, હોતારમ્મણપચ્ચયો.

૩૬૩.

રૂપારમ્મણિકા દ્વે તુ, દ્વે દ્વે સદ્ધાદિગોચરા;

પઞ્ચારમ્મણિકા નામ, ચિત્તુપ્પાદા તયો મતા.

૩૬૪.

ઇધેકચત્તાલીસેવ, છળારમ્મણિકા મતા;

કામાવચરચિત્તાન-મયમારમ્મણક્કમો.

૩૬૫.

પઞ્ચાભિઞ્ઞા વિવજ્જેત્વા, રૂપારૂપા અનાસવા;

ચિત્તુપ્પાદા ઇમે સબ્બે, ધમ્મારમ્મણગોચરા.

૩૬૬.

પઠમારુપ્પકુસલં, દુતિયારુપ્પચેતસો;

કુસલસ્સ વિપાકસ્સ, ક્રિયસ્સારમ્મણં ભવે.

૩૬૭.

પઠમારુપ્પપાકોયં, દુતિયારુપ્પચેતસો;

કુસલસ્સ વિપાકસ્સ, ક્રિયસ્સારમ્મણં ન હિ.

૩૬૮.

પઠમં તુ ક્રિયાચિત્તં, દુતિયારુપ્પચેતસો;

ન પુઞ્ઞસ્સ ન પાકસ્સ, હોતિ આરમ્મણં પન.

૩૬૯.

પઠમં તુ ક્રિયાચિત્તં, દુતિયારુપ્પચેતસો;

ક્રિયસ્સારમ્મણં હોતિ, ઇતિ ઞેય્યં વિભાવિના.

૩૭૦.

પુથુજ્જનસ્સ સેક્ખસ્સ, અરૂપારમ્મણં દ્વિધા;

કુસલં કુસલસ્સાપિ, વિપાકસ્સ ચ તં સિયા.

૩૭૧.

ખીણાસવસ્સ ભિક્ખુસ્સ, પઠમારુપ્પમાનસં;

આરમ્મણં તિધા હોતિ, ઇતિ વુત્તં મહેસિના.

૩૭૨.

ક્રિયસ્સાપિ ક્રિયા હોતિ, કુસલમ્પિ ક્રિયસ્સ ચ;

કુસલં તુ વિપાકસ્સ, એવં હોતિ તિધા પન.

૩૭૩.

તતિયારુપ્પચિત્તમ્પિ, ચતુત્થારુપ્પચેતસો;

એવમેવ દ્વિધા ચેવ, તિધા ચારમ્મણં સિયા.

૩૭૪.

યં યં પન ઇધારબ્ભ,

યે યે જાયન્તિ ગોચરં;

સો સો તેસઞ્ચ તેસઞ્ચ,

હોતારમ્મણપચ્ચયો.

૩૭૫.

યો પનિમસ્સ નરો કિર પારં,

દુત્તરમુત્તરમુત્તરતીધ;

સો અભિધમ્મમહણ્ણવપારં,

દુત્તરમુત્તરમુત્તરતેવ.

ઇતિ અભિધમ્માવતારે આરમ્મણવિભાગો નામ

છટ્ઠો પરિચ્છેદો.

૭. સત્તમો પરિચ્છેદો

વિપાકચિત્તપ્પવત્તિનિદ્દેસો

૩૭૬.

અનન્તઞાણેન નિરઙ્ગણેન,

ગુણેસિના કારુણિકેન તેન;

વુત્તે વિપાકે મતિપાટવત્થં,

વિપાકચિત્તપ્પભવં સુણાથ.

૩૭૭.

એકૂનતિંસ કમ્માનિ, પાકા દ્વત્તિંસ દસ્સિતા;

તીસુ દ્વારેસુ કમ્માનિ, વિપાકા છસુ દિસ્સરે.

૩૭૮.

કુસલં કામલોકસ્મિં, પવત્તે પટિસન્ધિયં;

તં તં પચ્ચયમાગમ્મ, દદાતિ વિવિધં ફલં.

૩૭૯.

એકાય ચેતનાયેકા, પટિસન્ધિ પકાસિતા;

નાનાકમ્મેહિ નાના ચ, ભવન્તિ પટિસન્ધિયો.

૩૮૦.

તિહેતુકં તુ યં કમ્મં, કામાવચરસઞ્ઞિતં;

તિહેતુકં દુહેતુઞ્ચ, વિપાકં દેત્યહેતુકં.

૩૮૧.

દુહેતુકં તુ યં કમ્મં, તં ન દેતિ તિહેતુકં;

દુહેતુકમહેતુઞ્ચ, વિપાકં દેતિ અત્તનો.

૩૮૨.

તિહેતુકેન કમ્મેન,

પટિસન્ધિ તિહેતુકા;

દુહેતુકાપિ હોતેવ,

ન ચ હોતિ અહેતુકા.

૩૮૩.

દુહેતુકેન કમ્મેન,

પટિસન્ધિ દુહેતુકા;

અહેતુકાપિ હોતેવ,

ન ચ હોતિ તિહેતુકા.

૩૮૪.

અસઙ્ખારમસઙ્ખારં, સસઙ્ખારમ્પિ દેતિ હિ;

સસઙ્ખારમસઙ્ખારં, સસઙ્ખારં ફલં તથા.

૩૮૫.

એકાય ચેતનાયેત્થ, કુસલસ્સ ચ સોળસ;

વિધા વિપાકચિત્તાનિ, ભવન્તીતિ પકાસયે.

૩૮૬.

આરમ્મણેન હોતેવ, વેદનાપરિવત્તનં;

તદારમ્મણચિત્તમ્પિ, જવનેન નિયામિતં.

૩૮૭.

કામાવચરચિત્તેન, કુસલેનાદિના પન;

તુલ્યેન પાકચિત્તેન, ગહિતા પટિસન્ધિ ચે.

૩૮૮.

બલવારમ્મણે ઇટ્ઠે, ચક્ખુસ્સાપાથમાગતે;

મનોધાતુ ભવઙ્ગસ્મિં, તાય આવટ્ટિતે પન.

૩૮૯.

વીથિચિત્તેસુ જાતેસુ, ચક્ખુવિઞ્ઞાણકાદિસુ;

જાયતે જવનં હુત્વા, પઠમં કામમાનસં.

૩૯૦.

સત્તક્ખત્તું જવિત્વાન, પઠમે કુસલે ગતે;

તદેવારમ્મણં કત્વા, તેનેવ સદિસં પુન.

૩૯૧.

વિપાકં જાયતે ચિત્તં, તદારમ્મણસઞ્ઞિતં;

સન્ધિયા તુલ્યતો મૂલ-ભવઙ્ગન્તિ પવુચ્ચતે.

૩૯૨.

તઞ્ચ સન્તીરણં એત્થ, દસ્સનં સમ્પટિચ્છનં;

ગણનૂપગચિત્તાનિ, ચત્તારેવ ભવન્તિ હિ.

૩૯૩.

યદા હિ દુતિયં ચિત્તં, કુસલં જવનં તદા;

તેન તુલ્યવિપાકમ્પિ, તદારમ્મણકં સિયા.

૩૯૪.

સન્ધિયા અસમાનત્તા, દ્વે નામાનિસ્સ લબ્ભરે;

‘‘આગન્તુકભવઙ્ગ’’ન્તિ, ‘‘તદારમ્મણક’’ન્તિ ચ.

૩૯૫.

યદા હિ તતિયં પુઞ્ઞં, જવનં હોતિ તેન ચ;

સદિસં તતિયં પાકં, તદારમ્મણકં સિયા.

૩૯૬.

‘‘આગન્તુકભવઙ્ગ’’ન્તિ, ઇદમ્પિ ચ પવુચ્ચતિ;

ઇમિના પન સદ્ધિં છ, પુરિમાનિ ચ પઞ્ચપિ.

૩૯૭.

યદા ચતુત્થં કુસલં, જવનં હોતિ તેન ચ;

તુલ્યં ચતુત્થં પાકં તુ, તદારમ્મણતં વજે.

૩૯૮.

આગન્તુકભવઙ્ગં તુ, તદારમ્મણનામકં;

પુરિમાનિ છ પાકાનિ, ઇમિના હોન્તિ સત્ત તુ.

૩૯૯.

તસ્મિં દ્વારે યદા ઇટ્ઠ-મજ્ઝત્તારમ્મણં પન;

આગચ્છતિ તદાપાથં, તદા વુત્તનયેનિધ.

૪૦૦.

આરમ્મણવસેનેવ, વેદના પરિવત્તતિ;

ઉપેક્ખાસહિતં તસ્મા, હોતિ સન્તીરણં મનો.

૪૦૧.

ઉપેક્ખાસહિતેસ્વેવ, જવનેસુ ચતૂસુપિ;

તેહિ તુલ્યાનિ ચત્તારિ, પાકચિત્તાનિ જાયરે.

૪૦૨.

વેદનાયાસમાનત્તા, અચ્ચન્તં પુરિમેહિ તુ;

હોન્તિ પિટ્ઠિભવઙ્ગાનિ, ચત્તારીતિ ચ નામતો.

૪૦૩.

પઞ્ચિમાનિ વિપાકાનિ, પુરિમેહિ ચ સત્તહિ;

સદ્ધિં દ્વાદસ પાકાનિ, ભવન્તીતિ વિનિદ્દિસે.

૪૦૪.

ચક્ખુદ્વારે તથા એવં, સોતાદીસ્વપિ નિદ્દિસે;

દ્વાદસ દ્વાદસ પાકા, સમસટ્ઠિ ભવન્તિમે.

૪૦૫.

એકાય ચેતનાયેવ, કમ્મે આયૂહિતે પન;

સમસટ્ઠિ વિપાકાનિ, ઉપ્પજ્જન્તિ ન સંસયો.

૪૦૬.

ગહિતાગહણેનેત્થ, ચક્ખુદ્વારેસુ દ્વાદસ;

સોતવિઞ્ઞાણકાદીનિ, ચત્તારીતિ ચ સોળસ.

૪૦૭.

એવમેવ સસઙ્ખાર-તિહેતુકુસલેનપિ;

અસઙ્ખારસસઙ્ખારુ-પેક્ખાસહગતેહિપિ.

૪૦૮.

કમ્મે આયૂહિતે તેસં, વિપાકેહિ ચ તીહિપિ;

એસેવ ચ નયો તેહિ, દિન્નાય પટિસન્ધિયા.

૪૦૯.

પઠમં ઇટ્ઠમજ્ઝત્ત-ગોચરસ્સ વસેનિધ;

પવત્તિં પન દસ્સેત્વા, ઉપેક્ખાસહિતદ્વયે.

૪૧૦.

દસ્સેતબ્બા તપ્પચ્છા તુ, ઇટ્ઠસ્મિં ગોચરે ઇધ;

એકેકસ્મિં પન દ્વારે, દ્વાદસ દ્વાદસેવ તુ.

૪૧૧.

ગહિતાગહણેનેત્થ, પાકચિત્તાનિ સોળસ;

પુબ્બે વુત્તનયેનેવ, ઞેય્યં સબ્બમસેસતો.

૪૧૨.

તિહેતુકેન કમ્મેન, પટિસન્ધિ તિહેતુકા;

ભવતીતિ અયં વારો, વુત્તો એત્તાવતા મયા.

૪૧૩.

સન્ધિમેકં તુ કમ્મેકં, જનેતિ ન તતો પરં;

અનેકાનિ વિપાકાનિ, સઞ્જનેતિ પવત્તિયં.

૪૧૪.

એકસ્મા હિ યથા બીજા, જાયતે એકમઙ્કુરં;

સુબહૂનિ ફલાનિસ્સ, હોન્તિ હેતુપવત્તિતો.

૪૧૫.

દુહેતુકેન કમ્મેન, પટિસન્ધિ દુહેતુકા;

હોતીતિ હિ અયં વારો, અનુપુબ્બેન આગતો.

૪૧૬.

દુહેતુકેન કમ્મેન, સોમનસ્સયુતેનિધ;

અસઙ્ખારિકચિત્તેન, કમ્મે આયૂહિતે પન.

૪૧૭.

તેન તુલ્યેન પાકેન, ગહિતા પટિસન્ધિ ચે;

ઇટ્ઠે આરમ્મણે ચક્ખુ-દ્વારે આપાથમાગતે.

૪૧૮.

સોમનસ્સયુતે ઞાણ-હીને કુસલમાનસે;

સત્તક્ખત્તું જવિત્વાન, ગતે તસ્મિં દુહેતુકે.

૪૧૯.

તદેવારમ્મણં કત્વા, જાયતે તદનન્તરં;

તંસરિક્ખકમેકં તુ, અસઙ્ખારિકમાનસં.

૪૨૦.

તં હિ મૂલભવઙ્ગન્તિ, તદારમ્મણમિચ્ચપિ;

ઉભયમ્પિ ચ તસ્સેવ, નામન્તિ પરિદીપિતં.

૪૨૧.

દુહેતુકસસઙ્ખારે, જવિતેપિ ચ તંસમં;

હોતાગન્તુકસઙ્ખાતં, તદારમ્મણમાનસં.

૪૨૨.

તથેવ ચ દુહેતૂનં, ઇટ્ઠમજ્ઝત્તગોચરે;

દ્વિન્નં ઉપેક્ખાયુત્તાનં, જવનાનમનન્તરં.

૪૨૩.

દ્વે તાદિસાનિ જાયન્તે, તદારમ્મણમાનસા;

તેસં ‘‘પિટ્ઠિભવઙ્ગ’’ન્તિ, નામં ‘‘આગન્તુક’’ન્તિ ચ.

૪૨૪.

સન્તીરણદ્વયઞ્ચેવ, દસ્સનં સમ્પટિચ્છનં;

ઇમાનિ ચ ભવઙ્ગાનિ, ચક્ખુદ્વારે પનટ્ઠ હિ.

૪૨૫.

એવમટ્ઠટ્ઠ કત્વાન, દ્વારેસુપિ ચ પઞ્ચસુ;

ચત્તાલીસ વિપાકાનિ, ભવન્તીતિ પવત્તિયં.

૪૨૬.

ગહિતાગહણેનેત્થ, ચક્ખુદ્વારે પનટ્ઠ ચ;

સોતઘાનાદિના સદ્ધિં, દ્વાદસેવ ભવન્તિ હિ.

૪૨૭.

એકાય ચેતનાયેવં, કમ્મે આયૂહિતે પન;

દ્વાદસેવ વિપાકાનિ, ભવન્તીતિ પકાસિતં.

૪૨૮.

દુહેતુકત્તયેનાપિ, સેસેન સદિસેન તુ;

પાકેનાદિન્નસન્ધિયા, અયમેવ નયો મતો.

૪૨૯.

દુહેતુકેન કમ્મેન, પટિસન્ધિ દુહેતુકા;

હોતીતિપિ અયં વારો, વુત્તો એત્તાવતા મયા.

૪૩૦.

દુહેતુકેન કમ્મેન, પટિસન્ધિ અહેતુકા;

હોતીતિ ચ અયં વારો, અનુપુબ્બેન આગતો.

૪૩૧.

દુહેતુકેસુ ચિત્તેસુ, કુસલેસુ ચતૂસુપિ;

તેસુ અઞ્ઞતરેનેવ, કમ્મે આયૂહિતે પન.

૪૩૨.

તસ્સેવ પાકભૂતાય, આદિન્નપટિસન્ધિનો;

ઉપેક્ખાસહિતાહેતુ, મનોવિઞ્ઞાણધાતુયા.

૪૩૩.

પટિસન્ધિ ન વત્તબ્બા, સા કમ્મસદિસાતિ હિ;

કમ્મં દુહેતુકં હોતિ, પટિસન્ધિ અહેતુકા.

૪૩૪.

તસ્સ બુદ્ધિમુપેતસ્સ, ઇટ્ઠમજ્ઝત્તગોચરે;

આપાથમાગતે ચક્ખુ-દ્વારે પુન ચ દેહિનો.

૪૩૫.

દુહેતૂનં ચતુન્નમ્પિ, પુઞ્ઞાનં યસ્સ કસ્સચિ;

જવનસ્સાવસાનસ્મિં, અહેતુકમિદં મનો.

૪૩૬.

તદારમ્મણભાવેન, જાયતે નત્થિ સંસયો;

તં તુ મૂલભવઙ્ગઞ્ચ, તદારમ્મણમેવ ચ.

૪૩૭.

વીથિચિત્તેસુ જાતેસુ, ચક્ખુવિઞ્ઞાણકાદિસુ;

ઉપેક્ખાસહિતંયેવ, હોતિ સન્તીરણમ્પિ ચ.

૪૩૮.

તેસુ એકં ઠપેત્વાન, ગહિતાગહણેનિધ;

ગણનૂપગચિત્તાનિ, તીણિયેવ ભવન્તિ હિ.

૪૩૯.

ઇટ્ઠે આરમ્મણે ચક્ખુ-દ્વારે આપાથમાગતે;

તદા સન્તીરણઞ્ચેવ, તદારમ્મણમાનસં.

૪૪૦.

સોમનસ્સયુતંયેવ, ગહેત્વા તેસુ એકકં;

પુરિમાનિ ચ તીણીતિ, ચત્તારોવ ભવન્તિ હિ.

૪૪૧.

એવં ચત્તારિ ચિત્તાનિ, દ્વારેસુપિ ચ પઞ્ચસુ;

હોન્તિ વીસતિ ચિત્તાનિ, વિપાકાનિ પવત્તિયં.

૪૪૨.

ચક્ખુદ્વારે તુ ચત્તારિ, ગહિતાગહણેનિધ;

સોતઘાનાદિના સદ્ધિં, હોતેવાહેતુકટ્ઠકં.

૪૪૩.

અહેતુપટિસન્ધિસ્સ, ન તદારમ્મણં ભવે;

દુહેતુકં તિહેતું વા, દુહેતુપટિસન્ધિનો.

૪૪૪.

જાતા સુગતિયં યેન, પાકેન પટિસન્ધિ તુ;

તેન તુલ્યમ્પિ હીનં વા, તદારમ્મણકં ભવે.

૪૪૫.

મનુસ્સલોકં સન્ધાય, વુત્તઞ્ચાહેતુકટ્ઠકં;

ચતૂસુપિ અપાયેસુ, પવત્તે પન લબ્ભતિ.

૪૪૬.

થેરો નેરયિકાનં તુ, ધમ્મં દેસેતિ વસ્સતિ;

ગન્ધં વાયુઞ્ચ માપેતિ, યદા તેસં તદા પન.

૪૪૭.

થેરં દિસ્વા ચ સુત્વા ચ, ધમ્મં ગન્ધઞ્ચ ઘાયતં;

પિવતઞ્ચ જલં વાયું, ફુસતં મુદુમેવ ચ.

૪૪૮.

ચક્ખુવિઞ્ઞાણકાદીનિ, પુઞ્ઞજાનેવ પઞ્ચપિ;

સન્તીરણદ્વયં એકા, મનોધાતૂતિ અટ્ઠકં.

૪૪૯.

અયં તાવ કથા ઇટ્ઠ-ઇટ્ઠમજ્ઝત્તગોચરે;

કામાવચરપુઞ્ઞાનં, જવનાનં વસેનિધ.

૪૫૦.

નિયમત્થં તુ યં વુત્તં, તદારમ્મણચેતસો;

કુસલં પન સન્ધાય, તં વુત્તન્તિ હિ દીપિતં.

૪૫૧.

ઇધાકુસલચિત્તેસુ, સોમનસ્સયુતેસુપિ;

ઇટ્ઠે આરમ્મણે તેસુ, જવિતેસુ ચતૂસુપિ.

૪૫૨.

સોમનસ્સયુતાહેતુ-મનોવિઞ્ઞાણધાતુ હિ;

તદારમ્મણભાવેન, જાયતે તદનન્તરં.

૪૫૩.

છસ્વાકુસલચિત્તેસુ, ઉપેક્ખાય યુતેસુ હિ;

ગોચરે ઇટ્ઠમજ્ઝત્તે, જવિતેસુ અનન્તરં.

૪૫૪.

ઉપેક્ખાસહિતાહેતુ-મનોવિઞ્ઞાણધાતુ હિ;

તદારમ્મણભાવેન, જાયતે પન પુઞ્ઞજા.

૪૫૫.

ઇટ્ઠારમ્મણયોગસ્મિં, કઙ્ખતો ઉદ્ધતસ્સ વા;

સોમનસ્સયુતં હોતિ, તદારમ્મણમાનસં.

૪૫૬.

સોમનસ્સયુતે ચિત્તે, જવને જવિતે પન;

ગવેસિતબ્બા પઞ્ચેવ, તદારમ્મણમાનસા.

૪૫૭.

ઉપેક્ખાસહિતે ચિત્તે, જવને જવિતે પન;

છળેવ ગવેસિતબ્બા, તદારમ્મણમાનસા.

૪૫૮.

તિહેતુસોમનસ્સેન, આદિન્નપટિસન્ધિનો;

ઝાનતો પરિહીનસ્સ, તં ઝાનં પચ્ચવેક્ખતો.

૪૫૯.

દોમનસ્સયુતં ચિત્તં, હોતિ વિપ્પટિસારિનો;

તસ્સ કિં જાયતે બ્રૂહિ, તદારમ્મણમાનસં.

૪૬૦.

પટ્ઠાને પટિસિદ્ધા હિ, દોમનસ્સઅનન્તરં;

સોમનસ્સસ્સ ઉપ્પત્તિ, દોમનસ્સસ્સ ચસ્સ વા.

૪૬૧.

મહગ્ગતં પનારબ્ભ, જવને જવિતેપિ ચ;

તત્થેવ પટિસિદ્ધં તુ, તદારમ્મણમાનસં.

૪૬૨.

તસ્મા ભવઙ્ગપાતોવ, તદારમ્મણમેવ વા;

ન હોતિ કિં નુ કાતબ્બં, વદ ત્વં આભિધમ્મિક.

૪૬૩.

ઉપેક્ખાસહિતાહેતુ-મનોવિઞ્ઞાણધાતુ તુ;

પુઞ્ઞાપુઞ્ઞવિપાકા હિ, તદારમ્મણિકા સિયા.

૪૬૪.

આવજ્જનં કિમસ્સાતિ, નત્થિ તં જાયતે કથં;

ભવઙ્ગાવજ્જનાનં કિં, મગ્ગસ્સાનન્તરસ્સ ચ.

૪૬૫.

ફલસ્સપિ નિરોધા ચ, વુટ્ઠહન્તસ્સ ભિક્ખુનો;

ફલચિત્તસ્સ વા એવં, નત્થિ આવજ્જનં કિર.

૪૬૬.

વિના આવજ્જનેનાપિ, હોતિ જાયતુ માનસં;

કિમસ્સારમ્મણં બ્રૂહિ, યદિ જાનાસિ પણ્ડિત.

૪૬૭.

વિના આરમ્મણેનેવ, ન હિ જાયતિ માનસં;

રૂપાદીસુ પરિત્તેસુ, યં કિઞ્ચારબ્ભ જાયતે.

૪૬૮.

ઉતુબીજનિયામો ચ, કમ્મધમ્મનિયામતા;

ચિત્તસ્સ ચ નિયામોતિ, ઞેય્યા પઞ્ચ નિયામતા.

૪૬૯.

તત્થ એકપ્પહારેન, ફલપુપ્ફાદિધારણં;

રુક્ખાનં પન સબ્બેસં, અયં ઉતુનિયામતા.

૪૭૦.

તેસં તેસં તુ બીજાનં, તંતંતુલ્યફલુબ્ભવો;

મત્થકે નાળિકેરસ્સ, છિદ્દત્તં બીજજો અયં.

૪૭૧.

તિહેતુકં તિહેતુઞ્ચ, દુહેતુઞ્ચ અહેતુકં;

વિપાકં તુ યતો દેતિ, અયં કમ્મનિયામતા.

૪૭૨.

જાતિયં બોધિસત્તસ્સ, મેદનીકમ્પનાદિકં;

વિસેસત્તમનેકમ્પિ, અયં ધમ્મનિયામતા.

૪૭૩.

ગોચરેન પસાદસ્મિં, ઘટ્ટિતે પન તેનિધ;

ઉપ્પત્તાવજ્જનાદીનં, અયં ચિત્તનિયામતા.

૪૭૪.

અન્ધજ્જનાનં હદયન્ધકારં,

વિદ્ધંસનં દીપમિમં જલન્તં;

સિક્ખેથ ધીરો સતતં પયુત્તો,

મોહન્ધકારાપગમં યદિચ્છેતિ.

ઇતિ અભિધમ્માવતારે વિપાકચિત્તપ્પવત્તિનિદ્દેસો નામ

સત્તમો પરિચ્છેદો.

૮. અટ્ઠમો પરિચ્છેદો

પકિણ્ણકનિદ્દેસો

૪૭૫.

ઇદાનિ પન સબ્બેસં, એતેસં માનસં મયા;

પાટવત્થાય ભિક્ખૂનં, કથીયતિ પકિણ્ણકં.

૪૭૬.

પન્થમક્કટકો નામ, દિસાસુ પન પઞ્ચસુ;

તત્થ સુત્તં પસારેત્વા, જાલમજ્ઝે નિપજ્જતિ.

૪૭૭.

પઠમાય દિસાયેત્થ, સુત્તે પન પસારિતે;

પાણકેન પટઙ્ગેન, ઘટ્ટિતે મક્ખિકાય વા.

૪૭૮.

નિપન્નટ્ઠાનતો કિઞ્ચિ, ચલિત્વા ઉણ્ણનાભિ તુ;

ગન્ત્વા સુત્તાનુસારેન, યૂસં પિવતિ તસ્સ સા.

૪૭૯.

પુનાગન્ત્વાન તત્થેવ, નિપજ્જતિ યથાસુખં;

એવમેવ કરોતેવ, દિસાસુ દુતિયાદિસુ.

૪૮૦.

પસાદા પઞ્ચ દટ્ઠબ્બા, સુત્તં પઞ્ચદિસાસ્વિવ;

ચિત્તં પન ચ દટ્ઠબ્બં, મજ્ઝે મક્કટકો વિય.

૪૮૧.

પાણકાદીહિ સુત્તસ્સ, તસ્સ સઙ્ઘટ્ટના વિય;

પસાદાનં તુ દટ્ઠબ્બા, ઘટ્ટનારમ્મણેન હિ.

૪૮૨.

ચલનં વિય તંમજ્ઝે, નિપન્નાયુણ્ણનાભિયા;

પસાદઘટ્ટનં તત્થ, ગહેત્વારમ્મણં પન.

૪૮૩.

મનોધાતુક્રિયાચિત્તં, ભવઙ્ગાવટ્ટનં મતં;

તસ્સા સુત્તાનુસારંવ, વીથિચિત્તપવત્તનં.

૪૮૪.

સીસે પનસ્સ વિજ્ઝિત્વા, યૂસપાનંવ ચેતસો;

આરમ્મણેસુ દટ્ઠબ્બં, જવનસ્સ પવત્તનં.

૪૮૫.

પુનાગન્ત્વા યથા સુત્ત-જાલમજ્ઝે નિપજ્જનં;

વત્થુંયેવ ચ નિસ્સાય, ચિત્તસ્સ પરિવત્તનં.

૪૮૬.

ઇદં તુ પન ઓપમ્મં, અત્થં દીપેતિ કિં તુ હિ;

આરમ્મણેન પઠમં, પસાદે ઘટ્ટિતે પન.

૪૮૭.

પસાદવત્થુતો ચિત્તા, વત્થુસન્નિસ્સિતં મનો;

તતો હિ પઠમંયેવ, જાયતીતિ હિ દીપિતં.

૪૮૮.

એકેકારમ્મણં દ્વીસુ, દ્વીસુ દ્વારેસુ સબ્બસો;

આગચ્છતિ તેનાપાથં, અયમત્થોપિ દીપિતો.

૪૮૯.

રૂપં ચક્ખુપસાદમ્હિ, ઘટ્ટિત્વા તઙ્ખણે પન;

મનોદ્વારે તથાપાથ-માગચ્છતિ નિસંસયો.

૪૯૦.

ખગો યથા હિ રુક્ખગ્ગે, નિલીયન્તોવ સાખિનો;

સાખં ઘટ્ટેતિ તસ્સીધ, છાયા ફરતિ ભૂમિયં.

૪૯૧.

સાખાય ઘટ્ટનચ્છાયા, ફરણાનિ ચ સબ્બસો;

અપુબ્બાચરિમં એક-ક્ખણસ્મિંયેવ જાયરે.

૪૯૨.

એવમેવ ચ રૂપસ્સ, પસાદસ્સ ચ ઘટ્ટનં;

ભવઙ્ગચલનસ્સાપિ, પચ્ચયત્તેન અત્થતો.

૪૯૩.

તથેવ ચ મનોદ્વારે, આપાથગમનમ્પિ ચ;

અપુબ્બાચરિમં એક-ક્ખણસ્મિંયેવ હોતિતિ.

૪૯૪.

તતો ભવઙ્ગં છિન્દિત્વા, ચક્ખુદ્વારે યથાક્કમં;

આવજ્જને સમુપ્પન્ને, દસ્સને સમ્પટિચ્છને.

૪૯૫.

સન્તીરણે સમુપ્પન્ને, તતો વોટ્ઠબ્બનેપિ ચ;

કુસલં જવનં ચિત્તં, તથાકુસલમેવ વા.

૪૯૬.

એસો એવ નયો સોત-દ્વારાદીસુપિ વિઞ્ઞુના;

અવિસેસેન વિઞ્ઞેય્યો, સદ્દાદીનં તુ ઘટ્ટને.

૪૯૭.

દોવારિકોપમાદીનિ, એતસ્સત્થસ્સ દીપને;

ઉદ્ધરિત્વાન તાનેત્થ, દસ્સેતબ્બાનિ વિઞ્ઞુના.

૪૯૮.

અસમ્ભેદેન ચક્ખુસ્સ, રૂપાપાથગમેન ચ;

આલોકનિસ્સયેનાપિ, સમનક્કારહેતુના.

૪૯૯.

પચ્ચયેહિ પનેતેહિ, સમેતેહિ ચતૂહિપિ;

જાયતે ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, સમ્પયુત્તેહિ તં સહ.

૫૦૦.

અસમ્ભેદેન સોતસ્સ, સદ્દાપાથગમેન ચ;

આકાસનિસ્સયેનાપિ, સમનક્કારહેતુના.

૫૦૧.

પચ્ચયેહિ પનેતેહિ, સમેતેહિ ચતૂહિપિ;

જાયતે સોતવિઞ્ઞાણં, સમ્પયુત્તેહિ તં સહ.

૫૦૨.

અસમ્ભેદેન ઘાનસ્સ, ગન્ધાપાથગમેન ચ;

વાયોસન્નિસ્સયેનાપિ, સમનક્કારહેતુના.

૫૦૩.

પચ્ચયેહિ પનેતેહિ, સમેતેહિ ચતૂહિપિ;

જાયતે ઘાનવિઞ્ઞાણં, સમ્પયુત્તેહિ તં સહ.

૫૦૪.

અસમ્ભેદેન જિવ્હાય, રસાપાથગમેન ચ;

આપોસન્નિસ્સયેનાપિ, સમનક્કારહેતુના.

૫૦૫.

પચ્ચયેહિ પનેતેહિ, સમેતેહિ ચતૂહિપિ;

જાયતે જિવ્હાવિઞ્ઞાણં, સમ્પયુત્તેહિ તં સહ.

૫૦૬.

અસમ્ભેદેન કાયસ્સ, ફોટ્ઠબ્બાપાથસઙ્ગમા;

પથવીનિસ્સયેનાપિ, સમનક્કારહેતુના.

૫૦૭.

પચ્ચયેહિ પનેતેહિ, સમેતેહિ ચતૂહિપિ;

જાયતે કાયવિઞ્ઞાણં, સમ્પયુત્તેહિ તં સહ.

૫૦૮.

અસમ્ભેદા મનસ્સાપિ, ધમ્માપાથગમેન ચ;

વત્થુસન્નિસ્સયેનાપિ, સમનક્કારહેતુના.

૫૦૯.

પચ્ચયેહિ પનેતેહિ, સમેતેહિ ચતૂહિપિ;

મનોવિઞ્ઞાણમેવં તુ, સમ્પયુત્તેહિ જાયતે.

૫૧૦.

મનો ભવઙ્ગચિત્તન્તિ, વેદિતબ્બં વિભાવિના;

આવજ્જનક્રિયાચિત્તં, સમનક્કારોતિ સઞ્ઞિતં.

૫૧૧.

વત્થુસન્નિસ્સયેનાતિ, નાયં સબ્બત્થ ગચ્છતિ;

ભવં તુ પઞ્ચવોકારં, સન્ધાય કથિતો પન.

૫૧૨.

પટિસન્ધાદિચિત્તાનિ, સબ્બાનેકૂનવીસતિ;

કામે દસ ચ રૂપેસુ, પઞ્ચ ચત્તારિરૂપિસુ.

૫૧૩.

કમ્મં કમ્મનિમિત્તઞ્ચ, તથા ગતિનિમિત્તકં;

ઇદં હિ તિવિધં તેસં, આરમ્મણમુદીરિતં.

૫૧૪.

કામાવચરસન્ધીનં, પરિત્તારમ્મણં મતં;

પચ્ચુપ્પન્નમતીતં વા, હોતિ નત્થિ અનાગતં.

૫૧૫.

અટ્ઠેવ ચ મહાપાકા, તીણિ સન્તીરણાનિ ચ;

એકાદસવિધં ચિત્તં, તદારમ્મણસઞ્ઞિતં.

૫૧૬.

એકાદસવિધે ચિત્તે, તદારમ્મણસઞ્ઞિતે;

દસ પુઞ્ઞવિપાકાનિ, એકં હોતિ અપુઞ્ઞજં.

૫૧૭.

મહાપાકા ન જાયન્તે, રૂપારૂપભવદ્વયે;

કામે રૂપે ભવે ચેવ, હોતિ સન્તીરણત્તયં.

૫૧૮.

તદારમ્મણચિત્તાનિ, યાનિ વુત્તાનિ સત્થુના;

તેસુ ચિત્તં પનેકમ્પિ, રૂપારૂપભવદ્વયે.

૫૧૯.

ન તદારમ્મણં હુત્વા, પવત્તતિ કદાચિપિ;

કસ્મા ન હોતિ ચે તત્થ, બીજસ્સાભાવતો પન.

૫૨૦.

પટિસન્ધિબીજં નત્થેત્થ, કામાવચરસઞ્ઞિતં;

રૂપાદિગોચરે તસ્સ, ભવેય્ય જનકં તુ યં.

૫૨૧.

ચક્ખુવિઞ્ઞાણકાદીનં, નત્થિતાપજ્જતીતિ ચે;

નિન્દ્રિયાનં પવત્તાનુ-ભાવતો ચિત્તસમ્ભવો.

૫૨૨.

એકન્તેન યથા ચેતં, તદારમ્મણમાનસં;

નપ્પવત્તતિ સબ્બમ્પિ, રૂપારૂપભવદ્વયે.

૫૨૩.

અકામાવચરધમ્મેપિ, તદેતં નાનુબન્ધતિ;

કસ્મા અજનકત્તા હિ, જનકસ્સાસમાનતો.

૫૨૪.

જનકં તેન તુલ્યં વા, કામાવચરસઞ્ઞિતં;

કુસલાકુસલાદિં તુ, જવનં અનુબન્ધતિ.

૫૨૫.

કામાવચરધમ્માપિ, યે મહગ્ગતગોચરા;

હુત્વા વત્તન્તિ તે ચાપિ, ઇદં નેવાનુબન્ધતિ.

૫૨૬.

પરિત્તારમ્મણત્તા ચ, એકન્તેન પનસ્સ હિ;

તથાપરિચિતત્તા ચ, નાનુબન્ધતિ સબ્બદા.

૫૨૭.

કિં તેન યુત્તિવાદેન, વુત્તં અટ્ઠકથાસુ હિ;

તદારમ્મણચિત્તાનિ, એકાદસપિ સબ્બસો.

૫૨૮.

નામગોત્તં પનારબ્ભ, જવને જવિતેપિ ચ;

તદારમ્મણં ન ગણ્હન્તિ, રૂપારૂપભવેસુ વા.

૫૨૯.

યદા પઞ્ઞત્તિમારબ્ભ, જવને જવિતેપિ વા;

તથા વિપસ્સનાયાપિ, લક્ખણારમ્મણાય ચ.

૫૩૦.

તદારમ્મણા ન લબ્ભન્તિ, મિચ્છત્તનિયતેસુપિ;

ન લોકુત્તરધમ્મેપિ, આરબ્ભ જવને ગતે.

૫૩૧.

તથા મહગ્ગતે ધમ્મે, આરબ્ભ જવને પન;

પટિસમ્ભિદાઞાણાનિ, આરબ્ભ જવિતેપિ ચ.

૫૩૨.

મનોદ્વારેપિ સબ્બેસં, જવનાનમનન્તરં;

તદારમ્મણચિત્તાનિ, ભવન્તિ અનુપુબ્બતો.

૫૩૩.

વિજ્જતિ મનોદ્વારે, ઘટ્ટનારમ્મણસ્સ હિ;

કથં ભવઙ્ગતો હોતિ, વુટ્ઠાનં પન ચેતસો.

૫૩૪.

મનોદ્વારેપિ આપાથ-માગચ્છન્તેવ ગોચરા;

ઘટ્ટનાય વિના તસ્મા, ચિત્તાનં હોતિ સમ્ભવો.

૫૩૫.

દ્વાદસાપુઞ્ઞચિત્તાનં, વિપાકા સત્તસત્તતિ;

ભવન્તિ ચતુરાસીતિ, પાપપાકા પવત્તિયં.

૫૩૬.

એકાદસવિધાનં તુ, હિત્વા ઉદ્ધચ્ચમાનસં;

એકાદસવિધા ચેવ, ભવન્તિ પટિસન્ધિયો.

૫૩૭.

ક્રિયચિત્તેસુ સબ્બેસુ, જવનં ન ચ હોતિ યં;

તં વે કરણમત્તત્તા, વાતપુપ્ફસમં મતં.

૫૩૮.

જવનત્તં તુ સમ્પત્તં, કિચ્ચસાધનતો પન;

છિન્નમૂલસ્સ રુક્ખસ્સ, પુપ્ફંવ અફલં સિયા.

૫૩૯.

પટિચ્ચ પન એતસ્મા, ફલમેતીતિ પચ્ચયો;

યો ધમ્મો યસ્સ ધમ્મસ્સ, ઠિતિયુપ્પત્તિયાપિ વા.

૫૪૦.

ઉપકારો હિ સો તસ્સ, પચ્ચયોતિ પવુચ્ચતિ;

સમ્ભવોપભવો હેતુ, કારણં પચ્ચયો મતો.

૫૪૧.

લોભાદિ પન યો ધમ્મો, મૂલટ્ઠેનુપકારકો;

હેતૂતિ પન સો ધમ્મો, વિઞ્ઞાતબ્બો વિભાવિના.

૫૪૨.

લોભો દોસો ચ મોહો ચ,

તથાલોભાદયો તયો;

છળેવ હેતુયો હોન્તિ,

જાતિતો નવધા સિયું.

૫૪૩.

ધમ્માનં કુસલાદીનં, કુસલાદિત્તસાધકો;

મૂલટ્ઠોતિ વદન્તેવં, એકે આચરિયા પન.

૫૪૪.

એવં સન્તે તુ હેતૂનં, તંસમુટ્ઠાનરૂપિસુ;

હેતુપચ્ચયતા નેવ, સમ્પજ્જતિ કદાચિપિ.

૫૪૫.

ન હિ તે પન રૂપાનં, સાધેન્તિ કુસલાદિકં;

ન તેસં પન રૂપાનં, પચ્ચયા ન ચ હોન્તિ તે.

૫૪૬.

તસ્મા હિ કુસલાદીનં, કુસલાદિત્તસાધકો;

મૂલટ્ઠોતિ ન ગન્તબ્બો, વિઞ્ઞુના સમયઞ્ઞુના.

૫૪૭.

સુપ્પતિટ્ઠિતભાવસ્સ, સાધનેનુપકારકો;

મૂલટ્ઠોતિ ચ હેતૂનં, વિઞ્ઞાતબ્બો વિભાવિના.

૫૪૮.

કુસલાકુસલા હેતૂ, ક્રિયાહેતૂ ચ સબ્બસો;

ધમ્માનં સમ્પયુત્તાનં, તંસમુટ્ઠાનરૂપિનં.

૫૪૯.

હેતુપચ્ચયતં યાતા, પઞ્ચવોકારભૂમિયં;

સમ્પયુત્તાનમેવેતે, ચતુવોકારભૂમિયં.

૫૫૦.

કામે વિપાકહેતૂપિ, કામાવચરભૂમિયં;

અત્તના સમ્પયુત્તાનં, પટિસન્ધિક્ખણે પન.

૫૫૧.

કટત્તારૂપજાતાનં, તથેવ ચ પવત્તિયં;

ચિત્તજાનઞ્ચ રૂપાનં, હેતુપચ્ચયતં ગતા.

૫૫૨.

રૂપે વિપાકહેતુ ચ, રૂપાવચરભૂમિયં;

તથા વુત્તપ્પકારાનં, હોન્તિ તે હેતુપચ્ચયા.

૫૫૩.

હેતુયો પઞ્ચવોકારે, લોકુત્તરવિપાકજા;

ચિત્તજાનઞ્ચ રૂપાનં, સમ્પયુત્તાનમેવ ચ.

૫૫૪.

તે હેતુપચ્ચયા હોન્તિ, ચતુવોકારભૂમિયં;

ભવન્તિ સમ્પયુત્તાનં, ઇતરે ચ સભૂમિયં.

૫૫૫.

હેતુત્થો હેતુયો ચેવ, હેતુપચ્ચયસમ્ભવો;

એવમેવ ચ વિઞ્ઞેય્યો, સઞ્જાતસુખહેતુના.

૫૫૬.

છન્દો ચિત્તઞ્ચ વીરિયં, વીમંસા ચાતિ સત્થુના;

લોકાધિપતિના વુત્તા, ચતુધાધિપતી સિયું.

૫૫૭.

છન્દં તુ જેટ્ઠકં કત્વા, છન્દં કત્વા ધુરં પન;

ચિત્તસ્સુપ્પત્તિકાલસ્મિં, છન્દાધિપતિ નામસો.

૫૫૮.

એસેવ ચ નયો ઞેય્યો, સેસેસુપિ ચ તીસુપિ;

અધિપ્પતીતિ નિદ્દિટ્ઠો, જેટ્ઠટ્ઠેનુપકારકો.

૫૫૯.

સુમતિમતિવિબોધનં વિચિત્તં,

કુમતિમતિન્ધનપાવકં પધાનં;

ઇમમતિમધુરં અવેદિ યો યો,

જિનવચનં સકલં અવેદિ સો સો.

ઇતિ અભિધમ્માવતારે પકિણ્ણકનિદ્દેસો નામ

અટ્ઠમો પરિચ્છેદો.

૯. નવમો પરિચ્છેદો

પુઞ્ઞવિપાકપચ્ચયનિદ્દેસો

૫૬૦.

બાત્તિંસ પાકચિત્તાનિ, લોકિકાનેવ યાનિ હિ;

એતેસં પાકચિત્તાનં, પટિસન્ધિપવત્તિસુ.

૫૬૧.

પુઞ્ઞાપુઞ્ઞાદિસઙ્ખારા, યથા યેસઞ્ચ પચ્ચયા;

ભવાદીસુ તથા તેપિ, વિઞ્ઞાતબ્બા વિભાવિના.

૫૬૨.

તયો ભવા ચતસ્સો ચ, યોનિયો ગતિપઞ્ચકં;

વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયો સત્ત, સત્તાવાસા નવેરિતા.

૫૬૩.

કામે પુઞ્ઞાભિસઙ્ખાર-સઞ્ઞિતા અટ્ઠ ચેતના;

નવન્નં પાકચિત્તાનં, કામે સુગતિયં પન.

૫૬૪.

નાનાક્ખણિકકમ્મૂપ-નિસ્સયપચ્ચયેહિ ચ;

દ્વેધા હિ પચ્ચયા તેસં, ભવન્તિ પટિસન્ધિયં.

૫૬૫.

ઉપેક્ખાસહિતાહેતુ-મનોવિઞ્ઞાણધાતુયા;

વિના પરિત્તપાકાનં, હોન્તિ દ્વેધા પવત્તિયં.

૫૬૬.

તાયેવ ચેતના રૂપ-ભવે દ્વેધાવ પચ્ચયા;

પઞ્ચન્નં પાકચિત્તાનં, ભવન્તિ હિ પવત્તિયં.

૫૬૭.

અટ્ઠન્નં તુ પરિત્તાનં, કામે દુગ્ગતિયં તથા;

પવત્તે પચ્ચયા હોન્તિ, ન હોન્તિ પટિસન્ધિયં.

૫૬૮.

હોન્તિ વુત્તપ્પકારાવ, કામે સુગતિયં તથા;

સોળસન્નં વિપાકાનં, પવત્તે પટિસન્ધિયં.

૫૬૯.

રૂપે પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારા, રૂપાવચરભૂમિયં;

પઞ્ચન્નં પાકચિત્તાનં, પચ્ચયા પટિસન્ધિયં.

૫૭૦.

હોન્તિમાપુઞ્ઞસઙ્ખારા, કામે દુગ્ગતિયં દ્વિધા;

વિઞ્ઞાણસ્સ પનેકસ્સ, પચ્ચયા પટિસન્ધિયં.

૫૭૧.

છન્નં પન પવત્તેવ, હોન્તિ નો પટિસન્ધિયં;

સત્તન્નમ્પિ ભવન્તેવ, પવત્તે પટિસન્ધિયં.

૫૭૨.

કામે સુગતિયં તેસં, સત્તન્નમ્પિ તથેવ ચ;

પવત્તે પચ્ચયા હોન્તિ, ન હોન્તિ પટિસન્ધિયં.

૫૭૩.

વિઞ્ઞાણાનં ચતુન્નમ્પિ, તેસં રૂપભવે તથા;

પવત્તે પચ્ચયા હોન્તિ, ન હોન્તિ પટિસન્ધિયં.

૫૭૪.

સો ચ કામભવેનિટ્ઠ-રૂપાદિઉપલદ્ધિયં;

અનિટ્ઠરૂપાદયો પન, બ્રહ્મલોકે ન વિજ્જરે.

૫૭૫.

તથેવાનેઞ્જસઙ્ખારો, અરૂપાવચરભૂમિયં;

ચતુન્નં પાકચિત્તાનં, પવત્તે પટિસન્ધિયં.

૫૭૬.

એવં તાવ ભવેસ્વેતે, પટિસન્ધિપવત્તિસુ;

યથા ચ પચ્ચયા હોન્તિ, તથા ઞેય્યા વિભાવિના.

૫૭૭.

એસેવ ચ નયો ઞેય્યો, યોનિઆદીસુ તત્રિદં;

આદિતો પન પટ્ઠાય, મુખમત્તનિદસ્સનં.

૫૭૮.

અવિસેસેન પુઞ્ઞાભિ-સઙ્ખારો દ્વિભવેસુપિ;

દત્વાન પટિસન્ધિં તુ, સબ્બપાકં જનેતિ સો.

૫૭૯.

તથા ચતૂસુ વિઞ્ઞેય્યો, અણ્ડજાદીસુ યોનિસુ;

બહુદેવમનુસ્સાનં, ગતીસુ દ્વીસુ એવ ચ.

૫૮૦.

તથા નાનત્તકાયાદિ-વિઞ્ઞાણાનં ઠિતીસુપિ;

તથા વુત્તપ્પકારસ્મિં, સત્તાવાસે ચતુબ્બિધે.

૫૮૧.

એવં પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો, ભવાદીસુ યથારહં;

એકવીસતિપાકાનં, પચ્ચયો હોતિ ચ દ્વિધા.

૫૮૨.

કામે અપુઞ્ઞસઙ્ખારો, ભવે ચતૂસુ યોનિસુ;

તીસુ ગતીસુ એકિસ્સા, વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયાપિ ચ.

૫૮૩.

સત્તાવાસે પનેકસ્મિં,

ઉહોતિ સો પચ્ચયો દ્વિધા;

સત્તન્નં પાકચિત્તાનં,

પવત્તે પટિસન્ધિયં.

૫૮૪.

તથેવાનેઞ્જસઙ્ખારો, એકારૂપભવે પુન;

એકિસ્સા યોનિયા ચેવ, એકિસ્સા ગતિયાપિ ચ.

૫૮૫.

તીસુ ચિત્તટ્ઠિતીસ્વેવ, સત્તાવાસે ચતુબ્બિધે;

ચતુન્નં પાકચિત્તાનં, દ્વેધા સો હોતિ પચ્ચયો.

૫૮૬.

પટિસન્ધિપવત્તીનં, વસેનેવ ભવાદિસુ;

વિજાનિતબ્બા સઙ્ખારા, યથા યેસઞ્ચ પચ્ચયા.

૫૮૭.

રૂપારૂપધમ્માનં, સઙ્કન્તિ પન વિજ્જતિ;

સઙ્કન્તિભાવે અસતિ, પટિસન્ધિ કથં સિયા.

૫૮૮.

નત્થિ ચિત્તસ્સ સઙ્કન્તિ, અતીતભવતો ઇધ;

તતો હેતું વિના તસ્સ, પાતુભાવો ન વિજ્જતિ.

૫૮૯.

સુલદ્ધપચ્ચયં રૂપા-રૂપમત્તં તુ જાયતિ;

ઉપ્પજ્જમાનમેવં તુ, લભિત્વા પચ્ચયં પન.

૫૯૦.

ભવન્તરમુપેતીતિ, સમઞ્ઞાય પવુચ્ચતિ;

ન ચ સત્તો ન ચ જીવો, ન અત્તા વાપિ વિજ્જતિ.

૫૯૧.

તયિદં પાકટં કત્વા, પટિસન્ધિક્કમં પન;

દસ્સયિસ્સામહં સાધુ, નિબોધથ સુદુબ્બુધં.

૫૯૨.

અતીતસ્મિં ભવે તસ્સ, આસન્નમરણસ્સ હિ;

હરિતં તાલપણ્ણંવ, પક્ખિત્તં આતપે પન.

૫૯૩.

સુસ્સમાને સરીરસ્મિં, નટ્ઠે ચક્ખુન્દ્રિયાદિકે;

હદયવત્થુમત્તસ્મિં, ઠિતે કાયપ્પસાદિકે.

૫૯૪.

વત્થુસન્નિસ્સિતં ચિત્તં, હોતિ તસ્મિં ખણેપિ ચ;

પુબ્બાનુસેવિતં કમ્મં, પુઞ્ઞં વાપુઞ્ઞમેવ વા.

૫૯૫.

કમ્મં કમ્મનિમિત્તં વા, આલમ્બિત્વા પવત્તતિ;

એવં પવત્તમાનં તં, વિઞ્ઞાણં લદ્ધપચ્ચયં.

૫૯૬.

અવિજ્જાય પટિચ્છન્ના-દીનવે વિસયે પન;

તણ્હા નમેતિ સઙ્ખારા, ખિપન્તિ સહજા પન.

૫૯૭.

ન મીયમાનં તણ્હાય, તં સન્તતિવસા પન;

ઓરિમા પન તીરમ્હા, આલમ્બિત્વાન રજ્જુકં.

૫૯૮.

માતિકાતિક્કમોવેતં, પુરિમં જહતિ નિસ્સયં;

અપરં કમ્મસમ્ભૂતં, લમ્બિત્વા વાપિ નિસ્સયં.

૫૯૯.

તં પનારમ્મણાદીહિ, પચ્ચયેહિ પવત્તતિ;

પુરિમં ચવનં એત્થ, પચ્છિમં પટિસન્ધિ તુ.

૬૦૦.

તદેતં નાપિ પુરિમા, ભવતોપિ ઇધાગતં;

કમ્માદિઞ્ચ વિના હેતું, પાતુભૂતં ન ચેવ તં.

૬૦૧.

એત્થ ચેતસ્સ ચિત્તસ્સ, પુરિમા ભવતો પન;

ઇધાનાગમનેતીત-ભવહેતૂહિ સમ્ભવે.

૬૦૨.

પટિઘોસદીપમુદ્દાદી, ભવન્તેત્થ નિદસ્સના;

યથા આગન્ત્વા અઞ્ઞત્ર, હોન્તિ સદ્દાદિહેતુકા.

૬૦૩.

એવમેવ ચ વિઞ્ઞાણં, વેદિતબ્બં વિભાવિના;

સન્તાનબન્ધતો નત્થિ, એકતા વાપિ નાનતા.

૬૦૪.

સતિ સન્તાનબન્ધે તુ, એકન્તેનેકતા સિયા;

ખીરતો દધિસમ્ભૂતં, ન ભવેય્ય કદાચિપિ.

૬૦૫.

અથાપિ પન એકન્ત-નાનતા સા ભવેય્ય ચે;

ખીરસામી નરો નેવ, દધિસામી ભવેય્ય સો.

૬૦૬.

તસ્મા એત્થ પનેકન્ત-એકતાનાનતાપિ વા;

ન ચેવ ઉપગન્તબ્બા, વિઞ્ઞુના સમયઞ્ઞુના.

૬૦૭.

નનુ એવમસઙ્કન્તિ-પાતુભાવે તસ્સ સતિ;

યે ઇમસ્મિં મનુસ્સત્ત-ભાવે ખન્ધાભિસમ્ભવા.

૬૦૮.

તેસં ઇધ નિરુદ્ધત્તા, કમ્મસ્સ ફલહેતુનો;

પરત્થાગમતો ચેવ, ઇધ તસ્સ કતસ્સ હિ.

૬૦૯.

અઞ્ઞસ્સ અઞ્ઞતો ચેવ, કમ્મતો તં ફલં સિયા;

તસ્મા ન સુન્દરં એતં, વિધાનં સબ્બમેવ ચ.

એત્થાહ

૬૧૦.

સન્તાને યં ફલં એતં, નાઞ્ઞસ્સ ન ચ અઞ્ઞતો;

બીજાનં અભિસઙ્ખારો, એતસ્સત્થસ્સ સાધકો.

૬૧૧.

એકસ્મિં પન સન્તાને, વત્તમાનં ફલં પન;

અઞ્ઞસ્સાતિપિ વા નેવ, અઞ્ઞતો વા ન હોતિ તં.

૬૧૨.

બીજાનં અભિસઙ્ખારા, એતસ્સત્થસ્સ સાધકો;

બીજાનં અભિસઙ્ખારે, કતે તુ મધુઆદિના.

૬૧૩.

તસ્સ બીજસ્સ સન્તાને, પઠમં લદ્ધપચ્ચયો;

મધુરો ફલસો તસ્સ, હોતિ કાલન્તરે પન.

૬૧૪.

ન હિ તાનિ હિ બીજાનિ, અભિસઙ્ખરણમ્પિ વા;

પાપુણન્તિ ફલટ્ઠાનં, એવં ઞેય્યમિદમ્પિ ચ.

૬૧૫.

બાલકાલે પયુત્તેન, વિજ્જાસિપ્પોસધાદિના;

દીપેતબ્બો અયં વુદ્ધ-કાલસ્મિં ફલદાયિના.

૬૧૬.

એવં સન્તેપિ તં કમ્મં, વિજ્જમાનમ્પિ વા પન;

ફલસ્સ પચ્ચયો હોતિ, અથ વાવિજ્જમાનકં.

૬૧૭.

વિજ્જમાનં સચે હોતિ, તપ્પવત્તિક્ખણે પન;

ભવિતબ્બં વિપાકેન, સદ્ધિમેવ ચ હેતુના.

૬૧૮.

અથ વાવિજ્જમાનં તં, નિરુદ્ધં પચ્ચયો ભવે;

પવત્તિક્ખણતો પુબ્બે, પચ્છા નિચ્ચફલં સિયા.

વુચ્ચતે

૬૧૯.

કટત્તા પચ્ચયો કમ્મં, તસ્મા નિચ્ચફલં ન ચ;

પાટિભોગાદિકં કમ્મં, વેદિતબ્બં નિદસ્સનં.

૬૨૦.

કટત્તાયેવ તં કમ્મં, ફલસ્સ પન પચ્ચયો;

ન ચસ્સ વિજ્જમાનત્તં, તસ્સ વાવિજ્જમાનતા.

૬૨૧.

અભિધમ્માવતારોયં, પરમત્થપકાસનો;

સોતબ્બો પન સોતૂનં, પીતિબુદ્ધિવિવડ્ઢનો.

ઇતિ અભિધમ્માવતારે પુઞ્ઞવિપાકપચ્ચયનિદ્દેસો નામ

નવમો પરિચ્છેદો.

૧૦. દસમો પરિચ્છેદો

રૂપવિભાગનિદ્દેસો

૬૨૨.

વુત્તમાદિમ્હિ યં રૂપં, ચિત્તજાનમનન્તરં;

તસ્સ દાનિ કરિસ્સામિ, સમાસેન વિભાવનં.

૬૨૩.

યં રુપ્પતીતિ રૂપન્તિ, તથા રૂપયતીતિ વા;

રૂપારૂપભવાતીતો, સુરૂપો રૂપમબ્રવિ.

૬૨૪.

તં રૂપં દુવિધં હોતિ, ભૂતોપાદાયભેદતો;

ચતુબ્બિધા મહાભૂતા, ઉપાદા ચતુવીસતિ.

૬૨૫.

પથવીધાતુ આપો ચ,

તેજો વાયો તથેવ ચ;

ચત્તારોમે મહાભૂતા,

મહાભૂતેન દેસિતા.

૬૨૬.

મહન્તા પાતુભૂતાતિ, મહાભૂતસમાતિ વા;

વઞ્ચકત્તા અભૂતેન, મહાભૂતાતિ સઞ્ઞિતા.

૬૨૭.

ચક્ખુ સોતઞ્ચ ઘાનઞ્ચ, જિવ્હા કાયો ચ રૂપતા;

સદ્દો ગન્ધો રસો ઇત્થિ-પુરિસિન્દ્રિયજીવિતં.

૬૨૮.

વત્થુમાહારતા કાય-વચીવિઞ્ઞત્તિયો દુવે;

આકાસો ચેવ રૂપસ્સ, લહુતાદિત્તયમ્પિ ચ.

૬૨૯.

ઉપચયો સન્તતિરૂપં, જરતાનિચ્ચતાપિ ચ;

ઉપાદાતિ પવુચ્ચન્તિ, ઇમાનિ ચતુવીસતિ.

૬૩૦.

મહાભૂતાનિ નિસ્સાય, અમુઞ્ચિત્વા પવત્તિતો;

ઉપાદારૂપમિચ્ચાહ, નિરુપાદાનમાનસો.

૬૩૧.

પથવી પત્થટત્તા ચ, વાયો વાયનતો ભવે;

તેજો તેજેતિ રૂપાનિ, આપો આપેતિ પાલના.

૬૩૨.

તેસં દાનિ પવક્ખામિ, રૂપાનં લક્ખણાદિકં;

લક્ખણાદીસુ ઞાતેસુ, ધમ્મા આવિ ભવન્તિ હિ.

૬૩૩.

સામઞ્ઞં વા સભાવો વા, ધમ્માનં લક્ખણં મતં;

કિચ્ચં વા તસ્સ સમ્પત્તિ, રસોતિ પરિદીપિતો.

૬૩૪.

ફલં વા પચ્ચુપટ્ઠાનં, ઉપટ્ઠાનનયોપિ વા;

આસન્નકારણં યં તુ, તં પદટ્ઠાનસઞ્ઞિતં.

તત્થ કક્ખળત્તલક્ખણા પથવીધાતુ, પતિટ્ઠાનરસા, સમ્પટિચ્છનપચ્ચુપટ્ઠાના. પગ્ઘરણલક્ખણા આપોધાતુ, ઉપબ્રૂહનરસા, સઙ્ગહપચ્ચુપટ્ઠાના. ઉણ્હત્તલક્ખણા તેજોધાતુ, પરિપાચનરસા, મદ્દવાનુપ્પદાનપચ્ચુપટ્ઠાના. વિત્થમ્ભનલક્ખણા વાયોધાતુ, સમુદીરણરસા, અભિનીહારપચ્ચુપટ્ઠાના. એકેકાય ચેત્થ સેસભૂતત્તયપદટ્ઠાનાતિ વેદિતબ્બા.

ચક્ખતીતિ ચક્ખુ, રૂપં વિભાવેતીતિ અત્થો.

૬૩૫.

તત્થ ચક્ખુ દ્વિધા વુત્તં, પઞ્ઞામંસપ્પભેદતો;

તત્થ પઞ્ઞામયં ચક્ખુ, હોતિ પઞ્ચવિધં પન.

૬૩૬.

બુદ્ધધમ્મસમન્તેહિ, ઞાણદિબ્બેહિ નામતો;

યથાનુક્કમતો તેસં, નાનત્તં મે નિબોધથ.

૬૩૭.

આસયાનુસયે ઞાણં, ઇન્દ્રિયાનં પરોપરે;

બુદ્ધચક્ખુન્તિ નિદ્દિટ્ઠં, મુનિના લોકચક્ખુના.

૬૩૮.

હેટ્ઠામગ્ગત્તયે ઞાણં, ધમ્મચક્ખુન્તિ સઞ્ઞિતં;

ઞેય્યં સમન્તચક્ખુન્તિ, ઞાણં સબ્બઞ્ઞુતા પન.

૬૩૯.

યં ‘‘ચક્ખું ઉદપાદી’’તિ, આગતં ઞાણચક્ખુ તં;

અભિઞ્ઞાચિત્તજા પઞ્ઞા, દિબ્બચક્ખુન્તિ વુચ્ચતિ.

૬૪૦.

મંસચક્ખુપિ દુવિધં, સસમ્ભારપસાદતો;

સસમ્ભારઞ્ચ નામેત્થ, અક્ખિકૂપે પતિટ્ઠિતં.

૬૪૧.

અક્ખિકૂપટ્ઠિના હેટ્ઠા, ઉદ્ધઞ્ચ ભમુકટ્ઠિના;

ઉભતો અક્ખિકૂટેહિ, મત્થલુઙ્ગેન અન્તતો.

૬૪૨.

બહિદ્ધા અક્ખિલોમેહિ, પરિચ્છિન્નો ચ યો પન;

ન્હારુસુત્તેન આબન્ધો, મંસપિણ્ડો પવુચ્ચતિ.

૬૪૩.

સકલોપિ ચ લોકોયં, કમલસ્સ દલં વિય;

પુથુલં વિપુલં નીલં, ઇતિ જાનાતિ લોચનં.

૬૪૪.

ચક્ખુ નામ ન તં હોતિ, વત્થુ તસ્સાતિ વુચ્ચતિ;

ઇદં પન સસમ્ભાર-ચક્ખુન્તિ પરિદીપિતં.

૬૪૫.

વણ્ણો ગન્ધો રસો ઓજા,

ચતસ્સો ચાપિ ધાતુયો;

ભાવસમ્ભવસણ્ઠાનં,

જીવિતાનિ તથેવ ચ.

૬૪૬.

કાયચક્ખુપસાદાતિ,

સમ્ભારા હોન્તિ ચુદ્દસ;

તથા વિત્થારતો ચેતં,

ચતસ્સો ચાપિ ધાતુયો.

૬૪૭.

વણ્ણો ગન્ધો રસો ઓજા,

સણ્ઠાનસમ્ભવો તથા;

દસેતે ચતુસમુટ્ઠાના,

ચત્તાલીસ ભવન્તિ તે.

૬૪૮.

ચક્ખુ કાયપ્પસાદો ચ, ભાવો જીવિતમેવ ચ;

ચત્તાલીસઞ્ચ રૂપાનિ, ચત્તારિ તુ ભવન્તિ હિ.

૬૪૯.

ઇમેસં પન રૂપાનં, વસેન પરિપિણ્ડિતં;

ઇદં સમ્ભારચક્ખુન્તિ, પણ્ડિતેહિ પકાસિતં.

૬૫૦.

યો પનેત્થ સિતો અત્થિ, પરિબન્ધો પરિત્તકો;

ચતુન્નં પન ભૂતાનં, પસાદો કમ્મસમ્ભવો.

૬૫૧.

ઇદં પસાદચક્ખુન્તિ, અક્ખાતં પઞ્ચચક્ખુના;

તદેતં તસ્સ મજ્ઝે તુ, સસમ્ભારસ્સ ચક્ખુનો.

૬૫૨.

સેતેન મણ્ડલેનસ્સ, પરિક્ખિત્તસ્સ સબ્બસો;

કણ્હમણ્ડલમજ્ઝે વા, નિવિટ્ઠે દિટ્ઠમણ્ડલે.

૬૫૩.

સન્ધારણાદિકિચ્ચાહિ, ધાતૂહિ ચ ચતૂહિપિ;

કતૂપકારં હુત્વાન, ઉતુચિત્તાદિના પન.

૬૫૪.

ઉપત્થમ્ભિયમાનં તં, આયુના કતપાલનં;

વણ્ણગન્ધરસાદીહિ, રૂપેહિ પરિવારિતં.

૬૫૫.

ચક્ખુવિઞ્ઞાણકાદીનં, વત્થુદ્વારઞ્ચ સાધયં;

ઊકાસિરસમાનેન, પમાણેનેવ તિટ્ઠતિ.

વુત્તં હેતં –

૬૫૬.

‘‘યેન ચક્ખુપસાદેન, રૂપાનિમનુપસ્સતિ;

પરિત્તં સુખુમં એતં, ઊકાસિરસમૂપમ’’ન્તિ.

૬૫૭.

સોતાદીસુ ચ એસેવ, નયો ઞેય્યો વિભાવિના;

વિસેસમત્તમેવેત્થ, પવક્ખામિ ઇતો પરં.

સુણાતીતિ સોતં, તં તનુતમ્બલોમાચિતે અઙ્ગુલિવેધકસણ્ઠાને પદેસે વુત્તપ્પકારાહિ ધાતૂહિ કતૂપકારં ઉતુચિત્તાહારેહિ ઉપત્થમ્ભિયમાનં આયુના પરિપાલિયમાનં સોતવિઞ્ઞાણાદીનં વત્થુદ્વારભાવં સાધયમાનં તિટ્ઠતિ.

ઘાયતીતિ ઘાનં, તં સસમ્ભારઘાનબિલસ્સ અન્તો અજપદસણ્ઠાને પદેસે યથાવુત્તપ્પકારા હુત્વા તિટ્ઠતિ.

સાયતીતિ જિવ્હા, જીવિતમવ્હાયતીતિ વા જિવ્હા, સા સસમ્ભારજિવ્હામજ્ઝસ્સ ઉપરિ ઉપ્પલદલગ્ગસણ્ઠાને પદેસે યથાવુત્તપ્પકારા હુત્વા તિટ્ઠતિ.

કુચ્છિતાનં મલાનં આયોતિ કાયો. યાવતા પન ઇમસ્મિં કાયે ઉપાદિન્નકં રૂપં અત્થિ, સબ્બત્થ કાયપસાદો કપ્પાસપટલે સ્નેહો વિય યથાવુત્તપ્પકારો હુત્વા તિટ્ઠતિ.

એત્થ પનેતેસં લક્ખણાદીનિ પવક્ખામિ – દટ્ઠુકામતાનિદાનકમ્મસમુટ્ઠાનભૂતપસાદલક્ખણં ચક્ખુ, રૂપેસુ આવિઞ્છનરસં, ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ આધારભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, દટ્ઠુકામતાનિદાનકમ્મજભૂતપદટ્ઠાનં.

સોતુકામતાનિદાનકમ્મસમુટ્ઠાનભૂતપસાદલક્ખણં સોતં, સદ્દેસુ આવિઞ્છનરસં, સોતવિઞ્ઞાણસ્સ આધારભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, સોતુકામતાનિદાનકમ્મજભૂતપદટ્ઠાનં.

ઘાયિતુકામતાનિદાનકમ્મસમુટ્ઠાનભૂતપસાદલક્ખણં ઘાનં, ગન્ધેસુ આવિઞ્છનરસં, ઘાનવિઞ્ઞાણસ્સ આધારભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, ઘાયિતુકામતાનિદાનકમ્મજભૂતપદટ્ઠાનં.

સાયિતુકામતાનિદાનકમ્મસમુટ્ઠાનભૂતપસાદલક્ખણાજિવ્હા, રસેસુ આવિઞ્છનરસા, જિવ્હાવિઞ્ઞાણસ્સ આધારભાવપચ્ચુપટ્ઠાના, સાયિતુકામતાનિદાનકમ્મજભૂતપદટ્ઠાના.

ફુસિતુકામતાનિદાનકમ્મસમુટ્ઠાનભૂતપસાદલક્ખણો કાયો, ફોટ્ઠબ્બેસુ આવિઞ્છનરસો, કાયવિઞ્ઞાણસ્સ આધારભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો, ફુસિતુકામતાનિદાનકમ્મજભૂતપદટ્ઠાનો.

કેચિ પનાહુ –

૬૫૮.

તેજાધિકાનં ભૂતાનં, પસાદો પન ચક્ખુતિ;

આકાસાનિલતોયુબ્બિઅધિકાનં તુ સેસકા.

૬૫૯.

તે પનેવં તુ વત્તબ્બા, ‘‘સુત્તં આહરથા’’તિ હિ;

સુત્તમેવ ચ તે અદ્ધા, ન દક્ખિસ્સન્તિ કિઞ્ચિપિ.

૬૬૦.

વિસેસે સતિ ભૂતાનં, પસાદો હિ કથં ભવે;

સમાનાનં હિ ભૂતાનં, પસાદો પરિદીપિતો.

૬૬૧.

તસ્મા નિસ્સયભૂતાનં, ચતુન્નં સબ્બસો પન;

પહાયેવ પનેતેસં, વિસેસપરિકપ્પનં.

૬૬૨.

ઞેય્યા કમ્મવિસેસેન, પસાદાનં વિસેસતા;

ન હિ ભૂતવિસેસેન, હોતિ તેસં વિસેસતા.

૬૬૩.

એવમેતેસુ ચક્ખુઞ્ચ, સોતં અપત્તગાહકં;

સેસં તુ પન ઘાનાદિત્તયં સમ્પત્તગાહકં.

રૂપન્તિ રૂપયતીતિ રૂપં, વણ્ણવિકારમાપજ્જમાનં હદયઙ્ગતભાવં પકાસેતીતિ અત્થો. તં પન ચક્ખુપટિહનનલક્ખણં, ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ વિસયભાવરસં, તસ્સેવ ગોચરભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, ચતુમહાભૂતપદટ્ઠાનં. યથા ચેતં, તથા સબ્બાનિપિ ઉપાદારૂપાનીતિ.

સદ્દોતિ સદ્દયતીતિ સદ્દો, સો પન સોતપટિહનનલક્ખણો, સોતવિઞ્ઞાણસ્સ વિસયભાવરસો, તસ્સેવ ગોચરભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો.

રસોતિ રસન્તિ તેનાતિ રસો, સો જિવ્હાપટિહનનલક્ખણો, જિવ્હાવિઞ્ઞાણસ્સ વિસયભાવરસો, તસ્સેવ ગોચરભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો.

ગન્ધોતિ અત્તાનં ગન્ધયતિ સૂચયતીતિ ગન્ધો, સો ઘાનપટિહનનલક્ખણો, ઘાનવિઞ્ઞાણસ્સ વિસયભાવરસો, તસ્સેવ ગોચરભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો.

ઇત્થિન્દ્રિયન્તિ –

૬૬૪.

કમ્મજો ઇત્થિભાવોયં, પટિસન્ધિસમુટ્ઠિતો;

યઞ્ચેતં ઇત્થિલિઙ્ગાદિ, ન તુ તં ઇન્દ્રિયં સિયા.

૬૬૫.

ઇત્થિન્દ્રિયં પટિચ્ચેવ, ઇત્થિલિઙ્ગાદયો પન;

પવત્તેયેવ જાયન્તે, ન તાનિ પટિસન્ધિયં.

૬૬૬.

ન ચ તં ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યં, મનોવિઞ્ઞેય્યમેવ તં;

ઇત્થિલિઙ્ગાદયો ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યા હોન્તિ વા ન વા.

૬૬૭.

એસેવ ચ નયો ઞેય્યો, સેસેપિ પુરિસિન્દ્રિયે;

ઇદં પઠમકપ્પાનં, ઉભયં તુ પવત્તિયં.

૬૬૮.

સમુટ્ઠાતીતિ વિઞ્ઞેય્યં, પરતો પટિસન્ધિયં;

પવત્તેપિ સમુટ્ઠાય, પવત્તે પરિવત્તતિ.

૬૬૯.

મહતા પાપકમ્મેન, પુરિસત્તં વિનસ્સતિ;

મહતા કુસલેનેવ, જાયતે પુરિસિન્દ્રિયં.

૬૭૦.

દુબ્બલાકુસલેનેવ, ઇત્થિલિઙ્ગં વિનસ્સતિ;

દુબ્બલેનેવ પુઞ્ઞેન, ઇત્થિભાવો હિ જાયતે.

૬૭૧.

ઉભતોબ્યઞ્જનસ્સાપિ, એકમેવિન્દ્રિયં સિયા;

એવં સન્તે અભાવો ચ, દુતિયબ્યઞ્જનસ્સ તુ.

૬૭૨.

ન ચાભાવો સિયા કસ્મા, ન તં બ્યઞ્જનકારણં;

તસ્સ કમ્મસહાયં હિ, રાગચિત્તં તુ કારણં.

ઉભયસ્સ પનેતસ્સ લક્ખણાદીનિ વુચ્ચતિ. તત્થ ઇત્થિભાવલક્ખણં ઇત્થિન્દ્રિયં, ‘‘ઇત્થી’’તિ પકાસનરસં, ઇત્થિલિઙ્ગનિમિત્તકુત્તાકપ્પાનં કારણભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં.

પુરિસભાવલક્ખણં પુરિસિન્દ્રિયં, ‘‘પુરિસો’’તિ પકાસનરસં, પુરિસલિઙ્ગનિમિત્તકુત્તાકપ્પાનં કારણભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં.

જીવિતન્તિ –

૬૭૩.

જીવિતિન્દ્રિયનિદ્દેસે, વત્તબ્બં યં સિયા ઇધ;

અરૂપજીવિતે વુત્ત-નયેનેવ ચ તં વદે.

લક્ખણાદીનિ પનસ્સ એવં વેદિતબ્બાનિ. સહજરૂપપરિપાલનલક્ખણં જીવિતિન્દ્રિયં, તેસં પવત્તનરસં, તેસમેવ ઠપનપચ્ચુપટ્ઠાનં, યાપયિતબ્બભૂતપદટ્ઠાનન્તિ.

વત્થૂતિ હદયવત્થુ.

૬૭૪.

યં નિસ્સાય મનોધાતુ-મનોવિઞ્ઞાણધાતુયો;

વત્તન્તિ પઞ્ચવોકારે, તં ‘‘વત્થૂ’’તિ પવુચ્ચતિ.

મનોધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતૂનં નિસ્સયલક્ખણં હદયવત્થુ, તાસઞ્ચેવ ધાતૂનં આધારણરસં, ઉબ્બાહનપચ્ચુપટ્ઠાનં.

આહારતાતિ કબળીકારો આહારો. ઓજટ્ઠમકં રૂપં આહરતીતિ આહારો.

૬૭૫.

યાય ઓજાય યાપેન્તિ, યત્થ યત્થ ચ પાણિનો;

અયં તુ ‘‘કબળીકારો, આહારો’’તિ પવુચ્ચતિ.

૬૭૬.

અન્નપાનાદિકં વત્થુ, અગ્ગિં હરતિ કમ્મજં;

કેવલં ન ચ સક્કોતિ, પાલેતું જીવિતં પન.

૬૭૭.

ઓજા સક્કોતિ પાલેતું, હરિતું ન ચ પાચકં;

હરિતુમ્પિ ચ પાલેતું, ઉભો સક્કોન્તિ એકતો.

લક્ખણાદિતો પનસ્સ ઓજાલક્ખણો કબળીકારો આહારો, રૂપાહરણરસો, ઉપત્થમ્ભનપચ્ચુપટ્ઠાનો, કબળં કત્વા અજ્ઝોહરિતબ્બવત્થુપદટ્ઠાનોતિ વેદિતબ્બો.

કાયવિઞ્ઞત્તિનિદ્દેસે કાયેન અત્તનો ભાવં વિઞ્ઞાપેન્તાનં કાયગ્ગહણાનુસારેન ગહિતાય એતાય ભાવો વિઞ્ઞાયતીતિ વિઞ્ઞત્તિ. સયં વા કાયગ્ગહણાનુસારેન વિઞ્ઞાયતીતિપિ વિઞ્ઞત્તિ. ‘‘કાયેન સંવરો સાધુ, સાધુ વાચાય સંવરો’’તિ આગતો ચોપનસઙ્ખાતો કાયોવ વિઞ્ઞત્તિ કાયવિઞ્ઞત્તિ. કાયવિપ્ફન્દનેન અધિપ્પાયવિઞ્ઞાપનહેતુત્તા સયઞ્ચ તથા વિઞ્ઞેય્યત્તા કાયેન વિઞ્ઞત્તીતિપિ કાયવિઞ્ઞત્તિ.

૬૭૮.

તત્થ યા સહજાતસ્સ, ચિત્તજાનિલધાતુયા;

રૂપસ્સ ચલને હેતુ, એકાકારવિકારતા.

૬૭૯.

કાયવિઞ્ઞત્તિ નામાયં, કાયદ્વારન્તિ સા મતા;

તત્થ યા ચેતનાસિદ્ધા, પુઞ્ઞાપુઞ્ઞવસા પન.

૬૮૦.

કાયકમ્મન્તિ નિદ્દિટ્ઠા, સત્થુના સા હિતેસિના;

સમ્પવત્તિ પનેતિસ્સા, વચીદ્વારેપિ જાયતે.

૬૮૧.

લભિત્વા પનુપત્થમ્ભં, એકાવજ્જનવીથિયં;

હેટ્ઠાહિ છહિ ચિત્તેહિ, વાયોધાતુસમુટ્ઠિતં.

૬૮૨.

સત્તમેન તુ ચિત્તેન, વાયોધાતુસમુટ્ઠિતા;

ચાલેતિ સહજં રૂપં, વિઞ્ઞત્તિસહિતાત્તના.

વચીવિઞ્ઞત્તિનિદ્દેસે પન –

૬૮૩.

પચ્ચયો ચિત્તજાતાય, ઉપાદિન્નકઘટ્ટને;

યો આકારવિકારેકો, અયં પથવિધાતુયા.

૬૮૪.

વચીવિઞ્ઞત્તિ વિઞ્ઞેય્યા, સહ સદ્દવસા પન;

વચીદ્વારન્તિ નિદ્દિટ્ઠા, સાવ સક્યકુલિન્દુના.

૬૮૫.

સદ્દો ન ચિત્તજો અત્થિ, વિના વિઞ્ઞત્તિઘટ્ટનં;

ધાતુસઙ્ઘટ્ટનેનેવ, સહ સદ્દો હિ જાયતિ.

૬૮૬.

સા વિઞ્ઞાપનતો ચેવ, અયં વિઞ્ઞેય્યતોપિ ચ;

વિઞ્ઞત્તીતિ સિયા તસ્સા, સમ્ભવો કારકદ્વયે.

૬૮૭.

ન વિઞ્ઞત્તિદ્વયં અટ્ઠ, રૂપાનિ વિય ચિત્તજં;

ચિત્તજાનં વિકારત્તા, ચિત્તજન્તિ પવુચ્ચતિ.

તત્થ કાયવિઞ્ઞત્તિ અધિપ્પાયપકાસનરસા, કાયવિપ્ફન્દનહેતુભાવપચ્ચુપટ્ઠાના, ચિત્તસમુટ્ઠાનવાયોધાતુપદટ્ઠાના. તથા વચીવિઞ્ઞત્તિ અધિપ્પાયપકાસનરસા, વચીઘોસસ્સ હેતુભાવપચ્ચુપટ્ઠાના, ચિત્તસમુટ્ઠાનપથવીધાતુપદટ્ઠાના.

૬૮૮.

ન કસ્સતીતિ આકાસો, રૂપાનં વિવરો પન;

યો રૂપાનં પરિચ્છેદો, સ્વાકાસોતિ પવુચ્ચતિ.

સો રૂપપરિચ્છેદલક્ખણો, રૂપપરિયન્તપકાસનરસો, રૂપમરિયાદપચ્ચુપટ્ઠાનો, અસમ્ફુટ્ઠભાવછિદ્દવિવરભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો વા, પરિચ્છિન્નરૂપપદટ્ઠાનો.

રૂપસ્સ લહુતાદિત્તયનિદ્દેસે –

૬૮૯.

હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ, રૂપસ્સ લહુતાદિસુ;

તિસ્સો રૂપવિકારાતિ, વિઞ્ઞાતબ્બા વિભાવિના.

૬૯૦.

એતાસં પન તિસ્સન્નં, કમતો ચ પવત્તિયં;

અરોગી મદ્દિતં ચમ્મં, ધન્તહેમં નિદસ્સનં.

૬૯૧.

કમ્મં કાતું ન સક્કોતિ, લહુતાદિત્તયં પન;

આહારાદિત્તયંયેવ, તં કરોતિ તતો તિજં.

તત્થ અદન્ધતાલક્ખણા રૂપસ્સ લહુતા, રૂપાનં ગરુભાવવિનોદનરસા, લહુપરિવત્તિતાપચ્ચુપટ્ઠાના, લહુરૂપપદટ્ઠાના.

અથદ્ધતાલક્ખણા રૂપસ્સ મુદુતા, રૂપાનં થદ્ધભાવવિનોદનરસા, સબ્બકિરિયાસુ અવિરોધિતાપચ્ચુપટ્ઠાના, મુદુરૂપપદટ્ઠાના.

સરીરકિરિયાનુકૂલકમ્મઞ્ઞતાલક્ખણા રૂપસ્સ કમ્મઞ્ઞતા, અકમ્મઞ્ઞતાવિનોદનરસા, અદુબ્બલભાવપચ્ચુપટ્ઠાના, કમ્મઞ્ઞતારૂપપદટ્ઠાના. એતા પન તિસ્સોપિ ન અઞ્ઞમઞ્ઞં વિજહન્તિ.

ઉપચયસન્તતિનિદ્દેસે –

૬૯૨.

રૂપાનમાચયો યો હિ, વુત્તો ઉપચયોતિ સો;

અનુપ્પબન્ધતા તેસં, સન્તતીતિ પવુચ્ચતિ.

૬૯૩.

અત્થતો ઉભયમ્પેતં, જાતિરૂપન્તિ દીપિતં;

વુત્તમાકારનાનત્તા, વેનેય્યાનં વસેન વા.

લક્ખણાદિતો પન આચયલક્ખણો રૂપસ્સ ઉપચયો, પુબ્બન્તતો રૂપાનં ઉમ્મુજ્જાપનરસો, નિય્યાતનપચ્ચુપટ્ઠાનો, પરિપુણ્ણભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો વા, ઉપચિતરૂપપદટ્ઠાનો.

પવત્તિલક્ખણા રૂપસ્સ સન્તતિ, અનુપ્પબન્ધનરસા, અનુપચ્છેદપચ્ચુપટ્ઠાના, અનુપ્પબન્ધરૂપપદટ્ઠાના.

જરાનિદ્દેસે જીરણં જરા.

૬૯૪.

દુવિધાયં જરા નામ, પાકટાપાકટાતિ ચ;

પાકટા રૂપધમ્મેસુ, અરૂપેસુ અપાકટા.

રૂપસ્સ પરિપાકતાલક્ખણા રૂપસ્સ જરતા, ઉપનયનરસા, સભાવાનં અપગમેપિ નસભાવાપગમપચ્ચુપટ્ઠાના વીહિપુરાણભાવો વિય, પરિપચ્ચમાનરૂપપદટ્ઠાના.

પરિભેદલક્ખણા રૂપસ્સ અનિચ્ચતા, સંસીદનરસા, ખયવયપચ્ચુપટ્ઠાના, પરિભિજ્જમાનરૂપપદટ્ઠાનાતિ વેદિતબ્બાતિ.

એવં ચતુવીસતિ ઉપાદારૂપાનિ વેદિતબ્બાનિ.

૬૯૫.

ભૂતરૂપાનિ ચત્તારિ, ઉપાદા ચતુવીસતિ;

અટ્ઠવીસતિ રૂપાનિ, સબ્બાનેવ ભવન્તિ હિ.

૬૯૬.

ઇમેસુ પન રૂપેસુ, અસમ્મોહત્થમેવ તં;

સમોધાનં સમુટ્ઠાનં, નિપ્ફન્નં સઙ્ખતમ્પિ ચ.

૬૯૭.

ચોદનં પરિહારઞ્ચ, નયમેકવિધાદિકં;

સઙ્ખેપેન પવક્ખામિ, પકિણ્ણકમિદં સુણ.

તત્થ સમોધાનન્તિ સબ્બમેવ ઇદં રૂપં સબ્બસમોધાનતો પથવીધાતુ આપોધાતુ તેજોધાતુ વાયોધાતુ ચક્ખાયતનં…પે… જરતા અનિચ્ચતાતિ અટ્ઠવીસતિવિધં ચ હોતિ, ઇતો અઞ્ઞં રૂપં નામ નત્થિ. કેચિ પન મિદ્ધવાદિનો ‘‘મિદ્ધરૂપં નામ અત્થી’’તિ વદન્તિ, તે ‘‘અદ્ધા મુનીસિ સમ્બુદ્ધો, નત્થિ નીવરણા તવા’’તિ ચ ‘‘થિનમિદ્ધનીવરણં અવિજ્જાનીવરણઞ્ચ નીવરણસમ્પયુત્ત’’ન્તિ સમ્પયુત્તવચનતો ચ મહાપકરણપટ્ઠાને ‘‘નીવરણં ધમ્મં પટિચ્ચ નીવરણો ધમ્મો ઉપ્પજ્જતિ નપુરેજાતપચ્ચયા’’તિ અરૂપેપિ ‘‘કામચ્છન્દનીવરણં પટિચ્ચ થિનમિદ્ધઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચાવિજ્જાનીવરણ’’ન્તિ એવમાદીહિ પાળીહિ વિરુજ્ઝનતો ચ અરૂપમેવ મિદ્ધન્તિ પટિક્ખિપિતબ્બા.

૬૯૮.

અરૂપેપિ પનેતસ્સ, મિદ્ધસ્સુપ્પત્તિ પાઠતો;

નિટ્ઠમેત્થાવગન્તબ્બા, અરૂપન્તિ ચ વિઞ્ઞુના.

અપરે ‘‘બલરૂપેન સદ્ધિં એકૂનતિંસ, સમ્ભવરૂપેન સદ્ધિં તિંસ, જાતિરૂપેન સદ્ધિં એકતિંસ, રોગરૂપેન સદ્ધિં દ્વત્તિંસ રૂપાની’’તિ વદન્તિ. તેપિ તેસં વિસું વિસું અભાવં દસ્સેત્વા પટિક્ખિપિતબ્બા. વાયોધાતુયા ગહિતાય બલરૂપં ગહિતમેવ, અઞ્ઞં બલરૂપં નામ નત્થિ. આપોધાતુયા સમ્ભવરૂપં, ઉપચયસન્તતીતિ જાતિરૂપં, જરતાઅનિચ્ચતાદીહિ રોગરૂપં ગહિતં, અઞ્ઞં રોગરૂપં નામ નત્થીતિ, તસ્મા અટ્ઠવીસતિવિધાનેવ રૂપાનીતિ.

એવં સમોધાનતો વેદિતબ્બાનીતિ.

સમુટ્ઠાનન્તિ ચત્તારિ રૂપસમુટ્ઠાનાનિ ઉતુચિત્તાહારકમ્માનીતિ.

૬૯૯.

કમ્મં ઉતુ ચ ચિત્તઞ્ચ, આહારો રૂપહેતુયો;

એતેહેવ ચ રૂપાનિ, જાયન્તિ ન પનઞ્ઞતો.

૭૦૦.

તસ્મા એકસમુટ્ઠાના, એકાદસ ભવન્તિ હિ;

અટ્ઠિન્દ્રિયાનિ વત્થુઞ્ચ, વિઞ્ઞત્તિદ્વયમેવ ચ.

૭૦૧.

અટ્ઠિન્દ્રિયાનિ વત્થુઞ્ચ, એકન્તેનેવ કમ્મજા;

ચિત્તજંયેવ વિઞ્ઞત્તિ-દ્વયં વુત્તં મહેસિના.

૭૦૨.

ચિત્તેન ઉતુના ચેવ, સદ્દો દ્વીહિ સમુટ્ઠિતો;

ઉતુઆહારચિત્તેહિ, લહુતાદિત્તયં કતં.

૭૦૩.

વણ્ણો ગન્ધો રસો ઓજા,

ચતસ્સો ચાપિ ધાતુયો;

સન્તત્યુપચયાકાસા,

એકાદસ ચતુબ્ભવા.

૭૦૪.

એકાદસેકતો જાતા,

દ્વિજેકોવ તિજા તયો;

ચતુજેકાદસક્ખાતા,

દ્વે ન કેનચિ જાયરે.

૭૦૫.

કમ્મેન વીસતિ રૂપા, સત્તરસ તુ ચેતસા;

ઉતુના દસપઞ્ચેવ, ચુદ્દસાહારતો પન.

૭૦૬.

છસટ્ઠિ સબ્બાનેતાનિ, સમુટ્ઠાનવિભાગતો;

અટ્ઠસટ્ઠિ ચ હોન્તેવ, જરતાનિચ્ચતાહિ તે.

૭૦૭.

જરતાનિચ્ચતા ચેવ, ન કેનચિ સમુટ્ઠિતા;

જાતસ્સ પાકભેદત્તા, જાયેય્યું યદિ તાનિપિ.

૭૦૮.

એવં સન્તે તુ તેસમ્પિ, પાકભેદા સિયું ન હિ;

પાકો પચ્ચતિ ભેદો વા, ન ચ ભિજ્જતિ નત્થિ તં.

૭૦૯.

જાતસ્સ પાકભેદત્તા, દ્વયમેતં ન જાયતિ;

સિયા કત્થચિ બુદ્ધેત્થ, ‘‘રૂપસ્સુપચયો’’તિ હિ.

૭૧૦.

વચનેન યથા ‘‘જાતિ, જાયતી’’તિ ચ દીપિતં;

પાકોપિ પચ્ચતેવં તુ, ભેદોપિ પરિભિજ્જતુ.

૭૧૧.

ન ચેવ જાયતે જાતિ, ઇતિ ઞેય્યા વિભાવિના;

જાયમાનસ્સ ધમ્મસ્સ, નિબ્બત્તીતિ પકાસિતા.

૭૧૨.

તત્થ યથા સિયા જાતિ, યેસં ધમ્માનમેવ સા;

તપ્પચ્ચયત્તવોહારં, અભિનિબ્બત્તિસમ્મુતિં.

૭૧૩.

લભતેવ તથા તેસં, પાકભેદા લબ્ભન્તિ તે;

તપ્પચ્ચયત્તવોહારં, અભિનિબ્બત્તિસમ્મુતિં.

૭૧૪.

એવં ઇદં દ્વયઞ્ચાપિ, હોતિ કમ્માદિસમ્ભવં;

ન પાકભેદા વોહારં, તં લભન્તિ કદાચિપિ.

૭૧૫.

કસ્મા હિ જનકાનં તુ, પચ્ચયાનમભાવતો;

આનુભાવખણુપ્પાદે, જાતિયા પન લબ્ભતિ.

૭૧૬.

તપ્પચ્ચયત્તવોહારં, અભિનિબ્બત્તિસમ્મુતિં;

તસ્મા લભતિ જાતિ ચ, લભતી નેતરદ્વયં.

૭૧૭.

જિય્યતીતિ ન વત્તબ્બં, તં દ્વયં ભિજ્જતીતિ વા;

આનુભાવખણે તસ્સ, પચ્ચયાનમભાવતો.

૭૧૮.

‘‘અનિચ્ચં સઙ્ખતઞ્ચેતં, જરામરણ’’મિચ્ચપિ;

વુત્તત્તા જાયતિચ્ચેતં, અથ મઞ્ઞસિ ચે તુવં.

૭૧૯.

એવમ્પિ ચ ન વત્તબ્બં, સા હિ પરિયાયદેસના;

અનિચ્ચાનં તુ ધમ્માનં, જરામરણતો તથા.

૭૨૦.

અનિચ્ચં સઙ્ખતઞ્ચાતિ, વુત્તં વિઞ્ઞત્તિયો વિય;

યદિ એવં તયમેતં, અજાતત્તા ચ સબ્બથા.

૭૨૧.

નત્થીતિ ચે ખંપુપ્ફંવ, નિચ્ચં વાસઙ્ખતં વિય;

નોભયં પનિદં કસ્મા, નિસ્સયાયત્તવુત્તિતો.

૭૨૨.

ભાવે પથવિયાદીનં, નિસ્સયાનં તુ ભાવતો;

તસ્મા હિ ચ ખંપુપ્ફંવ, ન નત્થિ પન તં તયં.

૭૨૩.

યસ્મા પથવિયાદીનં, અભાવેન ચ લબ્ભતિ;

તસ્મા ન પન નિચ્ચં વા, નિબ્બાનં વિય તં તયં.

નિપ્ફન્નન્તિ એત્થ ચત્તારો મહાભૂતા ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયરૂપસદ્દગન્ધરસઇત્થિપુરિસજીવિતિન્દ્રિયકબળીકારાહારહદયવત્થૂતિ અટ્ઠારસ રૂપાનિ નિપ્ફન્નાનિ નામ. સેસાનિ દસ અનિપ્ફન્નાનિ નામ.

૭૨૪.

અટ્ઠારસ નિપ્ફન્નાનિ, અનિપ્ફન્નાવસેસકા;

યદિ હોન્તિ અનિપ્ફન્ના, ભવેય્યું તે અસઙ્ખતા.

૭૨૫.

તેસમેવ ચ રૂપાનં, વિકારત્તા અસઙ્ખતા;

કથં નામ ભવેય્યું તે, નિપ્ફન્ના ચેવ સઙ્ખતા.

એવં નિપ્ફન્નસઙ્ખતો વેદિતબ્બો.

ચોદનાપરિહારન્તિ એત્થ –

૭૨૬.

ઇત્થિભાવો પુમત્તઞ્ચ, જીવિતં સમ્ભવોપિ ચ;

તથા કાયપ્પસાદોતિ, સબ્બટ્ઠાનાતિ વણ્ણિતા.

૭૨૭.

એવં સન્તે તુ ધમ્માનં, હોતિ સઙ્કરદોસતા;

ચક્ખુકાયપસાદાનં, એકત્તં ઉપપજ્જતિ.

૭૨૮.

અઞ્ઞં પન ચ અઞ્ઞસ્મિં, ન ચત્થિ પરમત્થતો;

તસ્મા કાયિન્દ્રિયં ચક્ખુ-પસાદેન ન સઙ્કરં.

૭૨૯.

અઞ્ઞમઞ્ઞાવિનિબ્ભોગવસેન તુ પવત્તિતો;

તેસં ઠાનન્તરં વત્તું, ન સક્કા સમયઞ્ઞુના.

૭૩૦.

યાવતા અનુપાદિન્નસન્તાનં અત્થિ તત્થ સો;

અત્થિ કાયપસાદોતિ, તસ્મા એવમુદીરિતં.

૭૩૧.

લક્ખણાદિવસેનાપિ, નાનત્તં સમુપાગતં;

ધજાનં પઞ્ચવણ્ણાનં, છાયા ઉપમતં ગતા.

૭૩૨.

તસ્મા હિ પન ધમ્માનં, અઞ્ઞમઞ્ઞં વિમિસ્સતા;

ન હોતેવાતિ વિઞ્ઞેય્યા, વિઞ્ઞુના સમયઞ્ઞુના.

એવં નિપ્ફન્નાનિપ્ફન્નભાવો, ચોદનાપરિહારો ચ વેદિતબ્બો.

નયમેકવિધાદિકન્તિ –

૭૩૩.

લોકિકત્તા નહેતુત્તા, સઙ્ખતત્તા ચ સાસવા;

સબ્બમેકવિધં રૂપં, પચ્ચયાયત્તવુત્તિતો.

૭૩૪.

અજ્ઝત્તિકબહિદ્ધા ચ, ઇન્દ્રિયાનિન્દ્રિયાપિ ચ;

સુખુમોળારિકા ચેવ, ઉપાદિન્નાદિતો દ્વિધા.

૭૩૫.

ચક્ખુઆયતનાદીનિ, પઞ્ચ અજ્ઝત્તિકાનિ તુ;

તેવીસતિવિધં સેસં, બાહિરન્તિ પવુચ્ચતિ.

૭૩૬.

ચક્ખુસોતિન્દ્રિયાદીનિ, ઇન્દ્રિયાનિ પનટ્ઠ તુ;

સેસઞ્ચ તુ વીસં રૂપં, અનિન્દ્રિયમુદીરિતં.

૭૩૭.

ચક્ખુઆયતનાદીનિ, નવ ફોટ્ઠબ્બમેવ ચ;

તં બારસવિધં રૂપં, ઓળારિકમુદીરિતં.

૭૩૮.

સેસાનિ પન રૂપાનિ, સુખુમાનિ તુ સોળસ;

કમ્મજં તુ ઉપાદિન્નં, અનુપાદિન્નમઞ્ઞથા.

એવઞ્ચ દુવિધં હોતિ.

પુન સનિદસ્સનસપ્પટિઘઅનિદસ્સનસપ્પટિઘ- અનિદસ્સનઅપ્પટિઘભેદતો ચ, કમ્મજાકમ્મજનેવકમ્મજાનાકમ્મજભેદતો ચ તિવિધં. તત્થ રૂપાયતનં સનિદસ્સનસપ્પટિઘં, એકાદસવિધં સેસોળારિકરૂપં અનિદસ્સનસપ્પટિઘં, સેસં સોળસવિધં સુખુમરૂપં અનિદસ્સનઅપ્પટિઘં. કમ્મતો જાતં કમ્મજં, અટ્ઠિન્દ્રિયાનિ, વત્થુ ચ કમ્મજં, તદઞ્ઞપ્પચ્ચયા જાતં અકમ્મજં, નકુતોચિ જાતં નેવકમ્મજાનાકમ્મજં જરતા અનિચ્ચતા ચ. એવં તિવિધં હોતિ.

પુન દિટ્ઠસુતમુતવિઞ્ઞાતવસેન ચ, દ્વારઞ્ચેવ વત્થુ ચ, દ્વારમેવ હુત્વા ન વત્થુ ચ, વત્થુમેવ હુત્વા ન દ્વારઞ્ચ, નેવ દ્વારઞ્ચ ન વત્થુ ચાતિ એવં ભેદતો ચ, દ્વારઞ્ચેવિન્દ્રિયઞ્ચ, દ્વારંયેવ હુત્વા નેવિન્દ્રિયઞ્ચ, ઇન્દ્રિયમેવ હુત્વા ન દ્વારઞ્ચ, નેવ દ્વારઞ્ચ નેવિન્દ્રિયઞ્ચાતિ એવં ભેદતો ચ, વત્થુ ચેવ ઇન્દ્રિયઞ્ચ, ઇન્દ્રિયમેવ હુત્વા ન વત્થુ ચ, વત્થુમેવ હુત્વા નેવિન્દ્રિયઞ્ચ, નેવિન્દ્રિયં ન વત્થુ ચેતિ એવં ભેદતો ચ ચતુબ્બિધં.

તત્થ દિટ્ઠં નામ રૂપાયતનં, સુતં નામ સદ્દાયતનં, મુતં નામ ગન્ધરસફોટ્ઠબ્બાયતનત્તયં, વિઞ્ઞાતં નામ અવસેસચક્ખાયતનાદિપઞ્ચકં, સોળસવિધં સુખુમરૂપઞ્ચ. ચક્ખાયતનાદિપઞ્ચકં દ્વારઞ્ચેવ વત્થુ ચ, વિઞ્ઞત્તિદ્વયં દ્વારમેવ હોતિ, ન વત્થુ, હદયવત્થુ વત્થુમેવ હોતિ, ન દ્વારં, સેસં સબ્બં રૂપં નેવ દ્વારં ન વત્થુ ચ. તતિયચતુક્કે ઇન્દ્રિયમેવ હુત્વા ન દ્વારન્તિ ઇત્થિન્દ્રિયપુરિસિન્દ્રિયજીવિતિન્દ્રિયાનિ. ઇમાનિ હિ ઇન્દ્રિયાનેવ હોન્તિ, ન દ્વારાનિ, સેસમનન્તરચતુક્કે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. ચતુત્થચતુક્કે તતિયપદં હદયવત્થું સન્ધાય વુત્તં, સેસં વુત્તનયમેવ. એવં ચતુબ્બિધં હોતીતિ વેદિતબ્બં.

પુન એકજદ્વિજતિજચતુજનકુતોચિજાતભેદતો, દ્વારિન્દ્રિયં વત્થુ ચ, દ્વારમેવ હુત્વા નેવિન્દ્રિયં ન વત્થુ ચ, વત્થુમેવ હુત્વા નેવિન્દ્રિયં ન દ્વારઞ્ચ, ઇન્દ્રિયમેવ હુત્વા ન વત્થુ ન દ્વારઞ્ચ, નેવિન્દ્રિયં ન વત્થુ ન દ્વારઞ્ચાતિ એવં પભેદતો પઞ્ચવિધં.

તત્થ –

૭૩૯.

અટ્ઠિન્દ્રિયાનિ વત્થુઞ્ચ, વિઞ્ઞત્તિદ્વયમેવ ચ;

એકાદસવિધં રૂપં, એકજન્તિ પવુચ્ચતિ.

૭૪૦.

સદ્દો એકો દ્વિજો નામ, લહુતાદિત્તયં તિજં;

એકાદસવિધં સેસં, ચતુજન્તિ પકાસિતં.

૭૪૧.

જરતાનિચ્ચતા ચેવ, નકુતોચિ ભવે પન;

ચક્ખાદિપઞ્ચકં દ્વારં, ઇન્દ્રિયં વત્થુમેવ ચ.

૭૪૨.

વિઞ્ઞત્તીનં દ્વયં દ્વારં, નેવિન્દ્રિયં ન વત્થુ ચ;

હદયવત્થુ વત્થૂવ, ન દ્વારં નેવિન્દ્રિયં પન.

ઇત્થિપુરિસજીવિતિન્દ્રિયાનિ ઇન્દ્રિયમેવ ન વત્થુ ન દ્વારઞ્ચ, સેસં પન રૂપં નેવિન્દ્રિયં ન વત્થુ ન દ્વારન્તિ. એવં પઞ્ચવિધન્તિ વેદિતબ્બં.

પુન કમ્મજચિત્તજઉતુચિત્તજઉતુચિત્તાહારજચતુજનકુતોચિજાતભેદતો, ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યસોતઘાનજિવ્હાકાયમનોવિઞ્ઞેય્યવસેન છબ્બિધં.

તત્થ અટ્ઠિન્દ્રિયાનિ વત્થુ ચ કમ્મજમેવ, વિઞ્ઞત્તિદ્વયં ચિત્તજમેવ, સદ્દો ઉતુચિત્તજો, લહુતાદિત્તયં ઉતુચિત્તાહારજમેવ, સેસં એકાદસવિધં ચતુજં નામ, જરતા અનિચ્ચતા નકુતોચિજાતં નામ. દુતિયછક્કે ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યં નામ ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન વિઞ્ઞેય્યં રૂપાયતનં…પે… કાયવિઞ્ઞેય્યં નામ ફોટ્ઠબ્બાયતનં, મનોવિઞ્ઞેય્યં નામ સેસા પઞ્ચ ઓળારિકા ચ સોળસ સુખુમરૂપાનિ ચાતિ એકવીસતિવિધં હોતિ. એવં છબ્બિધં હોતિ.

પુન છવત્થુઅવત્થુભેદતો ચ, ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યં સોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞેય્યં મનોધાતુવિઞ્ઞેય્યં મનોવિઞ્ઞાણધાતુવિઞ્ઞેય્યન્તિ સત્તવિધં હોતિ.

તત્થ ચક્ખાદિપઞ્ચવત્થૂનિ હદયવત્થુના સદ્ધિં છ વત્થૂનિ, સેસં બાવીસતિવિધં રૂપં અવત્થુ નામ, દુતિયસત્તકમુત્તાનમેવ. એવં સત્તવિધં હોતિ.

પુન સત્તદ્વારાદ્વારભેદતો અટ્ઠવિધં. તત્થ ચક્ખુદ્વારાદીનિ પઞ્ચ કાયવિઞ્ઞત્તિવચીવિઞ્ઞત્તિદ્વારેહિ સદ્ધિં સત્ત દ્વારાનિ, સેસમદ્વારન્તિ એવં અટ્ઠવિધં હોતિ.

પુન અટ્ઠિન્દ્રિયાનિન્દ્રિયભેદતો પન નવવિધં.

પુન નવકમ્મજાકમ્મજભેદતો દસવિધં.

પુન આયતનભેદતો એકાદસવિધં.

ભવેસુ રૂપકલાપપવત્તિભેદતો બહુવિધન્તિ વેદિતબ્બં.

૭૪૩.

ઇતો પરં પવક્ખામિ, કામરૂપભવદ્વયે;

ઉપ્પત્તિં પન રૂપાનં, પટિસન્ધિપવત્તિસુ.

૭૪૪.

ભુમ્મવજ્જેસુ દેવેસુ, નિરયે નિજ્ઝામતણ્હિકે;

યોનિયો પુરિમા તિસ્સો, ન સન્તીતિ વિનિદ્દિસે.

૭૪૫.

સેસે ગતિત્તયે ભુમ્મ-દેવેસુપિ ચ યોનિયો;

ચતસ્સો ચ ભવન્તીતિ, વેદિતબ્બા વિભાવિના.

૭૪૬.

ગબ્ભસેય્યકસત્તસ્સ, પટિસન્ધિક્ખણે પન;

તિંસ રૂપાનિ જાયન્તે, સભાવસ્સેવ દેહિનો.

૭૪૭.

અભાવગબ્ભસેય્યાનં, અણ્ડજાનઞ્ચ વીસતિ;

ભવન્તિ પન રૂપાનિ, કાયવત્થુવસેન તુ.

૭૪૮.

ગહિતાગહણેનેત્થ, એકાદસ ભવન્તિ તે;

એસેવ ચ નયો ઞેય્યો, સબ્બેસુ દસકેસુપિ.

૭૪૯.

જીવિતેન યદા સદ્ધિં, જાતે સુદ્ધકમટ્ઠકં;

જીવિતનવકં નામ, હોતીતિ સમુદીરિતં.

૭૫૦.

જીવિતનવકં કાયપસાદેનેકતો સિયા;

તં કાયદસકં નામ, હોતીતિ પરિયાપુટં.

૭૫૧.

એસેવ ચ નયો ઞેય્યો, સદ્ધિં ભાવેન વત્થુના;

ચક્ખાદીહિ ચ યોજેત્વા, દસકા સત્ત વિઞ્ઞુના.

૭૫૨.

ઓપપાતિકસત્તાનં, મનુસ્સેસૂપપત્તિયં;

કામાવચરદેવાનં, નિચ્ચં રૂપાનિ સત્તતિ.

૭૫૩.

ચક્ખુ સોતઞ્ચ ઘાનઞ્ચ, જિવ્હા કાયો ચ વત્થુ ચ;

ભાવો ચાતિ હિ સત્તન્નં, દસકાનં વસા પન.

૭૫૪.

બ્રહ્માનં રૂપિનં ચક્ખુ-સોતવત્થુવસા પન;

દસકાનિ ચ તીણેવ, નવકં જીવિતસ્સ ચ.

૭૫૫.

ચતુન્નં તુ કલાપાનં, વસેન પન રૂપિનં;

ચત્તાલીસેવ રૂપાનિ, એકૂનાનિ ભવન્તિ હિ.

૭૫૬.

જીવિતનવકેનેવ, અસઞ્ઞુપ્પત્તિ દીપિતા;

જચ્ચન્ધબધિરાઘાન-રહિતે તુ નપુંસકે.

૭૫૭.

વત્થુનો કાયજિવ્હાનં, વસા તિંસાવકંસતો;

ઉક્કંસસ્સાવકંસસ્સ, અન્તરે અનુરૂપતો.

૭૫૮.

પરિપુણ્ણાનં રૂપાનં, વસેન પન પાણિનં;

રૂપાનં તુ સમુપ્પત્તિ, વેદિતબ્બા વિભાવિના.

૭૫૯.

સત્તવીસતિ રૂપાનિ, કામાવચરદેહિનો;

અપ્પવત્તનતો હોન્તિ, દ્વિન્નં ભાવાનમેકતો.

૭૬૦.

ઘાનં જિવ્હા ચ કાયો ચ, તથા ભાવદ્વયમ્પિ ચ;

બ્રહ્માનં પન રૂપીનં, પઞ્ચ રૂપા ન વિજ્જરે.

૭૬૧.

ચતુસન્તતિ કામસ્મિં, રૂપે હોન્તિ તિસન્તતિ;

દ્વિસન્તતિ અસઞ્ઞેસુ, બહિદ્ધા એકસન્તતિ.

૭૬૨.

રૂપં નિબ્બત્તમાનં તુ, સબ્બેસં પન પાણિનં;

પઠમં કમ્મતોયેવ, નિબ્બત્તતિ ન સંસયો.

૭૬૩.

ગબ્ભસેય્યકસત્તાનં, પટિસન્ધિક્ખણે પન;

તઞ્ચ ખો સન્ધિચિત્તસ્સ, ઉપ્પાદેયેવ જાયરે.

૭૬૪.

યથેવ તસ્સ ઉપ્પાદે, તિંસ રૂપાનિ જાયરે;

તથેવ ઠિતિભઙ્ગેસુ, તિંસ તિંસેવ જાયરે.

૭૬૫.

સબ્બાનેતાનિ રૂપાનિ, રૂપક્ખન્ધોતિ સઞ્ઞિતો;

અનિચ્ચો અદ્ધુવોનત્તા, દુક્ખક્ખન્ધોવ કેવલો.

૭૬૬.

રોગતો ગણ્ડતો રૂપં, પરતો ચ પલોકતો;

દિસ્વાન દુક્ખતો રૂપં, રૂપે છન્દં વિરાજયે.

૭૬૭.

ગન્તું પનિચ્છે પિટકેભિધમ્મે,

યો ધમ્મસેનાપતિના સમત્તં;

હિતત્થિના તેન ચ ભિક્ખુનાયં,

સક્કચ્ચ સમ્મા પન સિક્ખિતબ્બો.

ઇતિ અભિધમ્માવતારે રૂપવિભાગો નામ

દસમો પરિચ્છેદો.

૧૧. એકાદસમો પરિચ્છેદો

નિબ્બાનનિદ્દેસો

૭૬૮.

રૂપાનન્તરમુદ્દિટ્ઠં, નિબ્બાનં યં પનાદિતો;

તસ્સિદાનિ અનુપ્પત્તો, વિભાવનનયક્કમો.

૭૬૯.

તસ્માહં તસ્સ દસ્સેતું, દુક્કરસ્સ યથાબલં;

દુબ્બોધસ્સ પવક્ખામિ, વિભાવનમિતો પરં.

તત્થ નિબ્બાનન્તિ ભવાભવં વિનનતો વાનં વુચ્ચતિ તણ્હા, વાનતો નિક્ખન્તત્તા નિબ્બાનન્તિ ચ પવુચ્ચતિ અમતં અસઙ્ખતં પરમં સુખં. વુત્તં હેતં ‘‘યો સો સબ્બસઙ્ખારસમથો સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગો તણ્હાક્ખયો વિરાગો નિરોધો નિબ્બાન’’ન્તિ.

૭૭૦.

યસ્સ ચાધિગમા સબ્બ-કિલેસાનં ખયો ભવે;

નિબ્બાનમિતિ નિદ્દિટ્ઠં, નિબ્બાનકુસલેન તં.

એતં ચ નિબ્બાનં નામ તયિદં સન્તિલક્ખણં, અચ્ચુતિરસં, અસ્સાસકરણરસં વા, અનિમિત્તપચ્ચુપટ્ઠાનં, નિસ્સરણપચ્ચુપટ્ઠાનં વાતિ વેદિતબ્બં.

એત્થાહ – ન પરમત્થતો નિબ્બાનં નામ એકો સભાવો અત્થિ, તિત્થિયાનં અત્તા વિય, સસવિસાણં વિય ચ અનુપલબ્ભનીયતોતિ? ન, પઞ્ઞાચક્ખુના ઉપપરિક્ખિયમાનાનં હિતગવેસીનં યથાનુરૂપાય પટિપત્તિયા ઉપલબ્ભનીયતો. યં હિ પુથુજ્જના નોપલબ્ભન્તિ, તં ‘‘નત્થી’’તિ ન વત્તબ્બં. અથાયસ્મતા સારિપુત્તત્થેરેન ધમ્મસેનાપતિના ‘‘કતમં નુ ખો, આવુસો, નિબ્બાન’’ન્તિ નિબ્બાનં પુટ્ઠેન ‘‘યો ખો, આવુસો, રાગક્ખયો દોસક્ખયો મોહક્ખયો’’તિ રાગાદીનં ખયોવ દસ્સિતો, તસ્મા રાગાદીનં ખયમત્તમેવ નિબ્બાનન્તિ ચે? તં ન. કસ્મા? અરહત્તસ્સાપિ રાગાદીનં ખયમત્તપસઙ્ગદોસાપત્તિતો. કથં? નિબ્બાનં પુચ્છાનન્તરમેવ ‘‘કતમં નુ ખો, આવુસો, અરહત્ત’’ન્તિ પુટ્ઠેન ‘‘યો ખો, આવુસો, રાગક્ખયો દોસક્ખયો મોહક્ખયો’’તિ રાગાદીનં ખયોવ વુત્તો, તસ્મા તવ મતેન અરહત્તફલસ્સાપિ રાગાદીનં ખયમત્તતા ભવેય્ય, ન ચેતં યુત્તં અનુત્તરસ્સ લોકુત્તરફલચિત્તસ્સ રાગાનં ખયમત્તતાપજ્જનં, તસ્મા મા એવં બ્યઞ્જનચ્છાયાય વદેસિ, ઉભિન્નં પન સુત્તાનં અત્થો ઉપપરિક્ખિતબ્બો.

યસ્સ પન ધમ્મસ્સાધિગમેન રાગાદીનં ખયો હોતિ, સો ધમ્મો રાગાદીનં ખયસ્સ ઉપનિસ્સયત્તા અક્ખયોપિ સમાનો ‘‘રાગાદીનં ખયો નિબ્બાન’’ન્તિ ખયોપચારેન વુત્તો, ‘‘તિપુસં જરો ગુળો સેમ્હો’’તિઆદીસુ વિય ફલૂપચારેન વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. અરહત્તં પન ખયન્તે ઉપ્પન્નત્તા ‘‘ખયો’’તિ વુત્તં. યદિ રાગાદીનં ખયમત્તં નિબ્બાનં ભવેય્ય, સબ્બે બાલપુથુજ્જનાપિ સમધિગતનિબ્બાના સચ્છિકતનિરોધા ભવેય્યું. કિઞ્ચ ભિય્યો – નિબ્બાનસ્સ બહુત્તાદિદોસાપત્તિતો ચ. એવઞ્હિ સતિ રાગાદિક્ખયાનં બહુભાવતો નિબ્બાનસ્સાપિ બહુભાવો ભવેય્ય, સઙ્ખતલક્ખણઞ્ચ નિબ્બાનં ભવેય્ય, સઙ્ખતલક્ખણત્તા સઙ્ખતપરિયાપન્નઞ્ચ, સઙ્ખતપરિયાપન્નત્તા અનિચ્ચં દુક્ખં નિબ્બાનં ભવેય્યાતિ.

કિઞ્ચ ભિય્યો – યદિ ખયો નિબ્બાનં ભવેય્ય, ગોત્રભુવોદાનમગ્ગફલચિત્તાનં કિં નુ આરમ્મણં વદેસિ, વદ ભદ્રમુખાતિ? રાગાદીનં ખયમેવ વદામીતિ. કિં પન રાગાદયો ગોત્રભુઆદીનં ખણે ખીયન્તિ, ઉદાહુ ખીયિસ્સન્તિ, અથ ખીણાતિ? કિં પનેત્થ ‘‘ખીણેસ્વેવ ખયં વદામી’’તિ. સુટ્ઠુ ઉપધારેત્વા વદ ભદ્રમુખાતિ, યદિ ખીણેસ્વેવ ખયં વદેસિ, ન ગોત્રભુચિત્તાદીનં નિબ્બાનારમ્મણતા સિજ્ઝતીતિ. કિં કારણં? ગોત્રભુક્ખણે રાગાદયો ખીયિસ્સન્તિ, તથા વોદાનક્ખણે, મગ્ગક્ખણે પન ખીયન્તિ, ન ખીણા, ફલક્ખણે ખીણા. એવં સન્તે ભવતો મતેન ફલમેવ ખયારમ્મણં, ન ઇતરે, ઇતરેસં પન કિમારમ્મણં વદેસીતિ? અદ્ધા સો આરમ્મણં અપસ્સન્તો નિરુત્તરો ભવિસ્સતિ. અપિચ કિલેસક્ખયો નામ સપ્પુરિસેહિ કરીયતિ, યથાનુરૂપાય પટિપત્તિયા ઉપ્પાદીયતીતિ અત્થો. નિબ્બાનં પન ન કેનચિ કરીયતિ ન ઉપ્પાદીયતિ, તસ્મા નિબ્બાનમમતમસઙ્ખતં. તમકતં જાનાતીતિ અરિયસાવકો ‘‘અકતઞ્ઞૂ’’તિ પવુચ્ચતિ. વુત્તઞ્ચેતં –

૭૭૧.

‘‘અસદ્ધો અકતઞ્ઞૂ ચ,

સન્ધિચ્છેદો ચ યો નરો;

હતાવકાસો વન્તાસો,

સ વે ઉત્તમપોરિસો’’તિ.

અપિચ ‘‘નિસ્સરણ’’ન્તિ ભગવતા વુત્તત્તા ચ. ‘‘નિસ્સરણ’’ન્તિ હિ નિબ્બાનસ્સેતં નામં. યથાહ ‘‘તયો ખોમે, ભિક્ખવે, ધમ્મા દુપ્પટિવિજ્ઝા. કતમે તયો ધમ્મા દુપ્પટિવિજ્ઝા? તિસ્સો નિસ્સરણધાતુયો. કામાનમેતં નિસ્સરણં, યદિદં નેક્ખમ્મં. રૂપાનમેતં નિસ્સરણં, યદિદં અરૂપં. યં ખો પન કિઞ્ચિ ભૂતં સઙ્ખતં પટિચ્ચસમુપ્પન્નં, નિરોધો તસ્સ નિસ્સરણ’’ન્તિ હિ વુત્તં. એવં વુત્તસ્સ તસ્સ નિબ્બાનસ્સ અભાવપત્તિદોસતો પઠમજ્ઝાનાકાસાનઞ્ચાયતનાનમ્પિ અભાવો ભવેય્ય, તસ્મા અયુત્તં અક્ખયસ્સ નિબ્બાનસ્સ ખયદોસાપજ્જનન્તિ, ન તુ ખયો નિબ્બાનં.

‘‘અત્થિ નિસ્સરણં લોકે, પઞ્ઞાય મે સુફુસિત’’ન્તિ ચ ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, અજાતં અભૂતં અકતં અસઙ્ખત’’ન્તિ ચ ધમ્મસામિના તથાગતેન સમ્માસમ્બુદ્ધેન અનેકેસુ સુત્તન્તેસુ પરમત્થવસેન વુત્તત્તા ‘‘અત્થિ નિબ્બાનં નામ એકો ધમ્મો’’તિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં. અપિચ પરિત્તત્તિકે ‘‘કતમે ધમ્મા અપ્પમાણા’’તિ પદમુદ્ધરિત્વા – ‘‘ચત્તારો મગ્ગા અપરિયાપન્ના ચત્તારિ ચ સામઞ્ઞફલાનિ નિબ્બાનઞ્ચ, ઇમે ધમ્મા અપ્પમાણા’’તિ વુત્તત્તા રાગાદીનં ખયસ્સ અપ્પમાણત્તં કથં યુજ્જતિ, તસ્મા પરમત્થતો અત્થિયેવ નિબ્બાનં નામ એકો સભાવોતિ. તં પન પકતિવાદીનં પકતિ વિય, તિત્થિયાનં અત્તા વિય ચ સસવિસાણં વિય ચ નાવિજ્જમાનં.

અથ પઞ્ઞત્તિમત્તં નિબ્બાનન્તિ ચે, તમ્પિ અયુત્તં. કસ્મા? નિબ્બાનારમ્મણાનં ચિત્તચેતસિકાનં નવત્તબ્બારમ્મણત્તા. કથં? પરિત્તારમ્મણત્તિકે ચ પન ‘‘કતમે ધમ્મા અપ્પમાણારમ્મણા’’તિ પદમુદ્ધરિત્વા ‘‘ચત્તારો મગ્ગા અપરિયાપન્ના ચત્તારિ ચ સામઞ્ઞફલાનિ, ઇમે ધમ્મા અપ્પમાણારમ્મણા’’તિ હિ વુત્તં. યદિ પનેતેસં પઞ્ઞત્તિઆરમ્મણં સિયા, અપ્પમાણારમ્મણતા ન યુજ્જેય્ય, નવત્તબ્બારમ્મણપક્ખં ભજેય્યું. ‘‘નવત્તબ્બારમ્મણા પન રૂપાવચરત્તિકચતુક્કજ્ઝાના કુસલતો ચ વિપાકતો ચ કિરિયતો ચ, ચતુત્થસ્સ ઝાનસ્સ વિપાકો, આકાસાનઞ્ચાયતનં આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં કુસલતો ચ વિપાકતો ચ કિરિયતો ચ, ઇમે ધમ્મા નવત્તબ્બારમ્મણા’’તિ હિ વુત્તં, તસ્મા ન પઞ્ઞત્તિમત્તં નિબ્બાનં. યસ્મા ચ પણ્ણત્તિભાવો નિબ્બાનસ્સ ન યુજ્જતિ, તસ્મા મગ્ગફલાનં આરમ્મણપચ્ચયભૂતં ઉપ્પાદાદીનમભાવતો નિચ્ચં, રૂપસભાવાભાવતો અરૂપં, પપઞ્ચાભાવતો નિપ્પપઞ્ચં નિબ્બાનં નામ અત્થીતિ ઉપગન્તબ્બન્તિ.

૭૭૨.

અચ્ચન્તમનન્તં સન્તં, અમતં અપલોકિતં;

પણીતં સરણં ખેમં, તાણં લેણં પરાયણં.

૭૭૩.

સિવઞ્ચ નિપુણં સચ્ચં, દુક્ખક્ખયમનાસવં;

સુદુદ્દસં પરં પારં, નિબ્બાનમનિદસ્સનં.

૭૭૪.

તણ્હાક્ખયં ધુવં દીપં, અબ્યાપજ્ઝમનીતિકં;

અનાલયમરૂપઞ્ચ, પદમચ્ચુતમક્ખરં.

૭૭૫.

વિરાગઞ્ચ નિરોધઞ્ચ, વિમુત્તિ મોક્ખમેવ ચ;

ઇમેહિ પન નામેહિ, નિબ્બાનં તુ કથીયતિ.

૭૭૬.

એવઞ્ચ પન વિઞ્ઞાય, નિબ્બાનમ્પિ ચ અચ્ચુતં;

તસ્સ ચાધિગમૂપાયો, કત્તબ્બો વિઞ્ઞુના સદા.

૭૭૭.

સદ્ધાબુદ્ધિકરં તથાગતમતે સમ્મોહવિદ્ધંસનં,

પઞ્ઞાસમ્ભવસમ્પસાદનકરં જાનાતિ યો ચે ઇમં;

અત્થબ્યઞ્જનસાલિનં સુમધુરં સારઞ્ઞુવિમ્હાપનં,

ગમ્ભીરે નિપુણાભિધમ્મપિટકે સો યાભિનિટ્ઠં પદં.

ઇતિ અભિધમ્માવતારે નિબ્બાનનિદ્દેસો નામ

એકાદસમો પરિચ્છેદો.

૧૨. દ્વાદસમો પરિચ્છેદો

પઞ્ઞત્તિનિદ્દેસો

એત્થાહ – ‘‘કિં એત્તકમેવ ઞેય્યં, ઉદાહુ અઞ્ઞમ્પિ અત્થી’’તિ? અત્થિ પઞ્ઞત્તિ નામાતિ. સા પનેસા પઞ્ઞપેતબ્બતો, પઞ્ઞાપનતો ચ ‘‘પઞ્ઞત્તી’’તિ વુચ્ચતિ. તેનેવાહ – ‘‘યા તેસં તેસં ધમ્માનં સઙ્ખા સમઞ્ઞા પઞ્ઞત્તિ વોહારો નામં નામકમ્મં નામધેય્યં નિરુત્તિ બ્યઞ્જનં અભિલાપો’’તિ. તત્થ સઙ્ખાયતીતિ સઙ્ખા, કથીયતીતિ અત્થો. કિન્તિ કથીયતિ? ‘‘અહ’’ન્તિ ‘‘મમ’’ન્તિ ‘‘પરો’’તિ ‘‘પરસ્સા’’તિ ‘‘મઞ્ચો’’તિ ‘‘પીઠ’’ન્તિ અનેકેહિ આકારેહિ કથીયતીતિ સઙ્ખા. સમઞ્ઞાયતીતિ સમઞ્ઞા. પઞ્ઞાપીયતીતિ પઞ્ઞત્તિ. વોહરીયતીતિ વોહારો. કિન્તિ વોહરીયતિ? ‘‘અહ’’ન્તિ ‘‘મમ’’ન્તિ ‘‘પરો’’તિ ‘‘પરસ્સા’’તિ ‘‘મઞ્ચો’’તિ ‘‘પીઠ’’ન્તિ. એવં તાવ પઞ્ઞપેતબ્બતો પઞ્ઞત્તીતિ વુત્તા. ‘‘અહ’’ન્તિ હિ રૂપાદયો ધમ્મે ઉપાદાય પટિચ્ચ કારણં કત્વા યથા તે રૂપાદયો ધમ્મા ઉપ્પાદવયવન્તો, ન એવંવિધા, કેવલં લોકસઙ્કેતેન સિદ્ધા યા અયં ‘‘અહ’’ન્તિ કથીયતિ ચેવ પઞ્ઞાપીયતિ ચ, એસા પઞ્ઞત્તીતિ અત્થો.

ઇદાનિ પઞ્ઞાપનતો પઞ્ઞત્તિં પકાસેતું ‘‘નામં નામકમ્મ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ નામન્તિ તં તં ધમ્મં ‘‘એસ ઇત્થન્નામો નામા’’તિ પઞ્ઞપેતિ, તસ્મા તં પઞ્ઞત્તીતિ પવુચ્ચતિ. નામકમ્મન્તિઆદીનિ તસ્સા એવ વેવચનાનિ. અયં પઞ્ઞાપનતો પઞ્ઞત્તિ નામ.

સા પનેસા તજ્જાપઞ્ઞત્તિ ઉપાદાપઞ્ઞત્તિ ઉપનિધાપઞ્ઞત્તીતિ તિવિધા હોતિ. તત્થ તજ્જાપઞ્ઞત્તિ નામ ચક્ખુસોતરૂપસદ્દપથવીતેજોવાયોતિઆદિનયપ્પવત્તા. ઉપાદાપઞ્ઞત્તિ પન સમૂહાસમૂહવસેન દુવિધા હોતિ. તત્થ સમૂહપઞ્ઞત્તિ નામ રૂપારૂપધમ્મેસુ એકસ્સ વા બહૂનં વા નામં ગહેત્વા સમૂહમેવોપાદાય વુચ્ચતિ. કથં? અચ્છતરચ્છઘટપટાદિપ્પભેદા. અયં સમૂહપઞ્ઞત્તિ નામ. અસમૂહપઞ્ઞત્તિ પન દિસાકાસકાલનિમિત્તાભાવનિરોધાદિભેદા.

યદા પન સા વિજ્જમાનં પરમત્થં જોતયતિ, તદા ‘‘વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તી’’તિ પવુચ્ચતિ. યદા અવિજ્જમાનં સમૂહાસમૂહભેદં નામમત્તં જોતયતિ, તદા ‘‘અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તી’’તિ પવુચ્ચતિ. દુવિધાપિ પનેસા સોતદ્વારજવનાનન્તરં ગહિતપુબ્બસઙ્કેતમનોદ્વારજવનવિઞ્ઞાણેન વિઞ્ઞાયતિ. યાય ગહિતપુબ્બસઙ્કેતેન મનોદ્વારજવનવિઞ્ઞાણેન પઞ્ઞાપીયતિ. યં સન્ધાય ‘‘વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ, અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ, વિજ્જમાનેન અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ, અવિજ્જમાનેન વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ, વિજ્જમાનેન વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ, અવિજ્જમાનેન અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તી’’તિ છક્કનયો વુત્તો. તત્થ પરમત્થતો વિજ્જમાનાનં રૂપાદીનં પઞ્ઞાપના વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ. તથા અવિજ્જમાનાનમિત્થિપુરિસાદીનં પઞ્ઞાપના અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ. ઠપેત્વા પન વચનત્થં કેનચિ આકારેન અનુપલબ્ભમાનાનં પઞ્ચમસચ્ચાદીનં, તિત્થિયપરિકપ્પિતાનં વા પકતિપુરિસાદીનં પઞ્ઞાપનાપિ અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિયેવ. ‘‘તેવિજ્જો, છળભિઞ્ઞો’’તિ એવમાદિનયપ્પવત્તા વિજ્જમાનેન અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ. ‘‘ઇત્થિસદ્દો, પુરિસસદ્દો’’તિ એવમાદિકા અવિજ્જમાનેન વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ. ‘‘ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, સોતવિઞ્ઞાણ’’ન્તિ એવમાદિકા વિજ્જમાનેન વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ. ‘‘ખત્તિયકુમારો, બ્રાહ્મણકુમારો, ભિક્ખુકુમારો’’તિ એવમાદિકા અવિજ્જમાનેન અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તીતિ એવં વુત્તા છ પઞ્ઞત્તિયોપિ એત્થેવ સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ. અયં ઉપાદાપઞ્ઞત્તિ નામ.

ઉપનિધાપઞ્ઞત્તિપિ એતિસ્સા એવ પભેદા, સા પન ‘‘દીઘં ઉપનિધાય રસ્સો, રસ્સં ઉપનિધાય દીઘો’’તિઆદિનયપ્પવત્તા ‘‘કપણં માનુસકં રજ્જં દિબ્બસુખં ઉપનિધાયા’’તિ એવમાદિકા ચ, તસ્મા પઞ્ઞપેતબ્બતો ચ પઞ્ઞાપનતો ચ પઞ્ઞત્તીતિ વેદિતબ્બા. સમઞ્ઞા સમત્તા.

૭૭૮.

પરમત્થતો ચ પઞ્ઞત્તિ, તતિયા કોટિ ન વિજ્જતિ;

દ્વીસુ ઠાનેસુ કુસલો, પરવાદેસુ ન કમ્પતિ.

ઇતિ અભિધમ્માવતારે પઞ્ઞત્તિનિદ્દેસો નામ

દ્વાદસમો પરિચ્છેદો.

૧૩. તેરસમો પરિચ્છેદો

કારકપટિવેધનિદ્દેસો

એત્થાહ – નિદ્દિટ્ઠા કુસલાદયો નામ ધમ્મા, ન પનેતેસં કારકો અત્તા નિદ્દિટ્ઠો. તસ્સ હિ કારકસ્સ વેદકસ્સ અત્તનો અભાવે કુસલાકુસલાનં ધમ્માનં અભાવો સિયા, તેસમભાવે તદાયત્તવુત્તીનં તેસં વિપાકાનમભાવો હોતિ, તસ્મા કુસલાદીનં ધમ્માનં દેસના નિરત્થિકાતિ? અત્ર વુચ્ચતે – નાયં નિરત્થિકા, સાત્થિકાવાયં દેસના. યદિ કારકસ્સાભાવા કુસલાદીનમભાવો સિયા, તસ્સ પરિકપ્પિતસ્સ અત્તનોપિ અભાવો સિયા. કિં કારણન્તિ ચે? તસ્સ અત્તનો અઞ્ઞસ્સ કારકસ્સાભાવતો. કારકાભાવેપિ કત્તા અત્તા અત્થીતિ ચે? તથા કુસલાદીનમ્પિ અસતિપિ કત્તરિ અત્થિતા ઉપગન્તબ્બા, કુતોયં તવ તત્થાનુરોધો, ઇધ વિરોધોતિ. અથાપિ યથા પન લોકે કારકાભાવેપિ પથવીઆપતેજઉતુઆદયો પટિચ્ચ અઙ્કુરાદીનં અભિનિબ્બત્તિ દિસ્સતિ, તથા એતેસમ્પિ કુસલાદીનં ધમ્માનં હેતુપચ્ચયસામગ્ગિયા અભિનિબ્બત્તિ હોતીતિ વેદિતબ્બા.

અથાપિ ચેત્થ તસ્સા પઞ્ઞાય પરિકપ્પિતો નિચ્ચો ધુવો કુસલાદીનં કત્તા અત્તા પરમત્થતો અત્થીતિ ચે? તમુપપરિક્ખિસ્સામ તાવ, સો પન તાવ અત્તા કારકો વેદકો કિં સચેતનો વા, ઉદાહુ અચેતનો વાતિ? કિઞ્ચેત્થ – યદિ અચેતનો સિયા, પાકારતરુપાસાણસદિસો સિયા. તસ્સ કારકવેદકત્તાભાવો સિયા. યદિ સચેતનો, સો ચેતનાય અઞ્ઞો વા સિયા, અનઞ્ઞો વા. અથાનઞ્ઞો, ચેતનાય નાસે અત્તનોપિ નાસો સિયા. કિં કારણન્તિ ચે? ચેતનાય અનઞ્ઞત્તા.

અથાપિ ભવતો અધિપ્પાયો એવં સિયા, અત્તનો પન નાસો ન ભવતિ નિચ્ચત્તા, ચેતનાયયેવ નાસો ભવતીતિ? વુચ્ચતે – અત્તનો અનાસે સતિ ચેતનાયપિ નાસો ન ભવતિ. કિં કારણન્તિ ચે? ચેતનાય અનઞ્ઞત્તા. ચેતનત્તાનં અનઞ્ઞત્તે સતિ ચેતનાયયેવ નાસો ભવતિ, ન અત્તનોતિ અયુત્તમેતં. અથ ચેતનાયયેવ વિનાસે વિસેસકારણં નત્થિ, અત્તાવ નસ્સતુ, તિટ્ઠતુ ચેતના. અથ ચેતનાય નાસે અત્તનો નાસો ન ભવતીતિ ચે? ચેતનાય અત્તા અઞ્ઞો સિયા. અથ અઞ્ઞસ્સ અત્તસ્સ નાસે સતિ સયં નાસો ન ભવતિ, એવઞ્ચ સતિ ‘‘ચેતનાય અનઞ્ઞો અત્તા’’તિ તવ પટિઞ્ઞા હીના. અથાપિ ચેતનત્તાનં અનઞ્ઞત્તે સતિ અત્તનો અનાસો ચેતનાયપિ અનાસો ભવતુ. અથ ન ભવતિ, પટિઞ્ઞા હીના. અથ વુત્તપ્પકારતો વિપરીતં વા સિયા, અત્તા નસ્સતુ, ચેતના તિટ્ઠતુ. અથ પન એવં ન ભવતીતિ ચે? અનઞ્ઞત્તપક્ખં પરિચ્ચજ. અથ પન ન પરિચ્ચજસિ, પટિઞ્ઞાહીનો ભવસિ.

અથાયં ભવતો અધિપ્પાયો સિયા ‘‘નાયં મમ અત્તા ચેતનાય અનઞ્ઞો, અઞ્ઞોયેવા’’તિ? તત્ર વુચ્ચતે – ઇધ પન અઞ્ઞત્તં દુવિધં હોતિ લક્ખણકતમઞ્ઞત્તઞ્ચ દેસન્તરકતમઞ્ઞત્તઞ્ચાતિ. તત્થ કિં ત્વં ચેતનત્તાનં લક્ખણકતમઞ્ઞત્તં વદેસિ, ઉદાહુ દેસન્તરકતમઞ્ઞત્તન્તિ? અહં લક્ખણકતમઞ્ઞત્તં વદામીતિ. યથા હિ રૂપરસગન્ધાદીનમેકદેસે વત્તમાનાનમ્પિ લક્ખણતો અઞ્ઞત્તં હોતિ, એવં ચેતનત્તાનમેકદેસે વત્તમાનાનમ્પિ લક્ખણતો અઞ્ઞત્તં હોતિ, તસ્મા લક્ખણકતમઞ્ઞત્તં વદામીતિ. તત્ર વુચ્ચતે – યથા હિ જાતવેદસ્સ ડય્હમાને આમકસઙ્ઘટે આમકવણ્ણવિનાસે રસાદીનં વિનાસો ભવતિ, તથેવ ચેતનાય વિનાસે અત્તનોપિ વિનાસો સિયા. કિં કારણન્તિ ચે? રૂપરસાદીનં વિય એકદેસત્તાતિ.

અથેવં ભવતો મતિ સિયા ‘‘એકદેસત્તે સતિપિ અત્તનો પન નાસો ન ભવતિ, ચેતનાયયેવ વિનાસો ભવતી’’તિ? અત્ર વુચ્ચતે – અત્તનો અનાસે ચેતનાયપિ અનાસોવ હોતિ. કિં કારણન્તિ ચે? રૂપરસાદીનં વિય અવિનિબ્ભોગતો. અથ સમાને એકદેસત્તે અવિનિબ્ભોગભાવેપિ કેન હેતુના ચેતનાય એવ નાસો ભવતિ, ન પન અત્તનો. અથ વિસેસકારણં નત્થિ, તવ લદ્ધિયા અત્તાવ નસ્સતુ, તિટ્ઠતુ ચેતના. અથ ચેતનાય નાસે અત્તનો નાસો ન ભવતિ, ઉભિન્નં એકદેસતા નત્થિ. એવઞ્ચ સતિ કો દોસોતિ ચે? યં પન તયા વુત્તં, યથા રૂપરસગન્ધાદીનં એકદેસે વત્તમાનાનમ્પિ લક્ખણતો અઞ્ઞત્તં, તથા ચેતનત્તાનમેકદેસે વત્તમાનાનમ્પિ લક્ખણતો અઞ્ઞત્તન્તિ? તમયુત્તન્તિ તવ પટિઞ્ઞા હીના. અથ રૂપરસાદીનં વિય સમાનેપિ એકદેસત્તે યદિ અત્તનો અનાસે ચેતનાયપિ અનાસો ન ભવતિ, પટિઞ્ઞાહીનો અસિ. અથ વુત્તપ્પકારતો વિપરીતં વા સિયા, તવ અત્તા નસ્સતુ, ચેતના તિટ્ઠતુ. અથેવં ન ભવતીતિ ચે? એકદેસતાવ નત્થીતિ.

અથ દેસન્તરકતમઞ્ઞત્તં વદેસિ, ચેતનત્તાનં અઞ્ઞત્તે સતિ ઘટપટસકટગેહાદીનં વિય અઞ્ઞત્તં સિયા. ચેતનાય વિના અનઞ્ઞતા તે અત્તા ન ઘટેન વિના પટો વિય અઞ્ઞો સિયા. અઞ્ઞો ચ હિ ઘટો અઞ્ઞો ચ પટોતિ? ન, એવઞ્ચ સતિ કો દોસોતિ ચે? ‘‘અચેતનો અત્તા’’તિ પુબ્બે વુત્તદોસતો ન પરિમુચ્ચતીતિ. તસ્મા પરમત્થતો ન કોચિ કત્તા વા વેદકો વા અત્તા અત્થીતિ દટ્ઠબ્બન્તિ.

યદિ એવં અથ કસ્મા ભગવતા –

૭૭૯.

‘‘અસ્મા લોકા પરં લોકં,

સો ચ સન્ધાવતી નરો;

સો ચ કરોતિ વેદેતિ,

સુખદુક્ખં સયંકત’’ન્તિ ચ.

૭૮૦.

‘‘સત્તો સંસારમાપન્નો,

દુક્ખમસ્સ મહબ્ભયં;

અત્થિ માતા અત્થિ પિતા,

અત્થિ સત્તોપપાતિકો’’તિ ચ.

૭૮૧.

‘‘ભારા હવે પઞ્ચક્ખન્ધા,

ભારહારો ચ પુગ્ગલો;

ભારાદાનં દુક્ખં લોકે,

ભારનિક્ખેપનં સુખ’’ન્તિ ચ.

૭૮૨.

‘‘યઞ્હિ કરોતિ પુરિસો,

કાયેન વાચા ઉદ ચેતસા;

તઞ્હિ તસ્સ સકં હોતિ,

તઞ્ચ આદાય ગચ્છતી’’તિ ચ.

૭૮૩.

‘‘એકસ્સેકેન કપ્પેન,

પુગ્ગલસ્સટ્ઠિસઞ્ચયો;

સિયા પબ્બતસમો રાસિ,

ઇતિ વુત્તં મહેસિના’’તિ ચ.

૭૮૪.

‘‘અસદ્ધો અકતઞ્ઞૂ ચ,

સન્ધિચ્છેદો ચ યો નરો;

હતાવકાસો વન્તાસો,

સ વે ઉત્તમપોરિસો’’તિ ચ. –

વુત્તન્તિ. સચ્ચં એવં વુત્તં ભગવતા, તઞ્ચ ખો સમ્મુતિવસેન, ન પરમત્થતો. નનુ ભગવતા ઇદમ્પિ વુત્તં –

૭૮૫.

‘‘કિં નુ સત્તોતિ પચ્ચેસિ, માર દિટ્ઠિગતં નુ તે;

સુદ્ધસઙ્ખારપુઞ્જોયં, નયિધ સત્તુપલબ્ભતી’’તિ ચ.

૭૮૬.

‘‘યથાપિ અઙ્ગસમ્ભારા,

હોતિ સદ્દો રથો ઇતિ;

એવં ખન્ધેસુ સન્તેસુ,

હોતિ સત્તોતિ સમ્મુતી’’તિ ચ.

તસ્મા ન વચનમત્તમેવાવલમ્બિતબ્બં, ન ચ દળ્હમૂળ્હગાહિના ચ ભવિતબ્બં, ગરુકુલમુપસેવિત્વા સુત્તપદાનં અધિપ્પાયો જાનિતબ્બો, સુત્તપદેસુ અભિયોગો કાતબ્બો. દ્વે સચ્ચાનિ ભગવતા વુત્તાનિ – ‘‘સમ્મુતિસચ્ચં, પરમત્થસચ્ચઞ્ચા’’તિ. તસ્મા દ્વેપિ સમ્મુતિપરમત્થસચ્ચાનિ અસઙ્કરતો ઞાતબ્બાનિ. એવં અસઙ્કરતો ઞત્વા કોચિ કારકો વા વેદકો વા નિચ્ચો ધુવો અત્તા પરમત્થતો નત્થીતિ ઉપપરિક્ખિત્વા પચ્ચયસામગ્ગિયા ધમ્માનં પવત્તિં સલ્લક્ખેત્વા પણ્ડિતેન કુલપુત્તેન અત્થકામેન દુક્ખસ્સન્તકિરિયાય પટિપજ્જિતબ્બન્તિ.

૭૮૭.

યો ઇમં ગન્થં અચ્ચન્તં, ચિન્તેતિ સતતમ્પિ સો;

કમેન પરમા પઞ્ઞા, તસ્સ ગચ્છતિ વેપુલં.

૭૮૮.

અતિમતિકરમાધિનીહરં,

વિમતિવિનાસકરં પિયક્કરં;

પઠતિ સુણતિ યો સદા ઇમં,

વિકસતિ તસ્સ મતીધ ભિક્ખુનો.

ઇતિ અભિધમ્માવતારે કારકપટિવેધનિદ્દેસો નામ

તેરસમો પરિચ્છેદો.

૧૪. ચુદ્દસમો પરિચ્છેદો

રૂપાવચરસમાધિભાવનાનિદ્દેસો

૭૮૯.

ભાવનાનયમહં હિતાનયં,

માનયઞ્ચ સુગતં સુખાનયં;

બ્યાકરોમિ પરમં ઇતો પરં,

તં સુણાથ મધુરત્થવણ્ણનં.

૭૯૦.

ઉત્તરં તુ મનુસ્સાનં, ધમ્મતો ઞાણદસ્સનં;

પત્તુકામેન કાતબ્બં, આદિતો સીલસોધનં.

૭૯૧.

સઙ્કસ્સરસમાચારે, દુસ્સીલે સીલવજ્જિતે;

નત્થિ ઝાનં કુતો મગ્ગો, તસ્મા સીલં વિસોધયે.

૭૯૨.

સીલં ચારિત્તવારિત્તવસેન દુવિધં મતં;

તં પનાચ્છિદ્દમક્ખણ્ડમકમ્માસમનિન્દિતં.

૭૯૩.

કત્તબ્બં અત્થકામેન, વિવેકસુખમિચ્છતા;

સીલઞ્ચ નામ ભિક્ખૂનં, અલઙ્કારો અનુત્તરો.

૭૯૪.

રતનં સરણં ખેમં, તાણં લેણં પરાયણં;

ચિન્તામણિ પણીતો ચ, સીલં યાનમનુત્તરં.

૭૯૫.

સીતલં સલિલં સીલં, કિલેસમલધોવનં;

ગુણાનં મૂલભૂતઞ્ચ, દોસાનં બલઘાતિ ચ.

૭૯૬.

તિદિવારોહણઞ્ચેતં, સોપાનં પરમુત્તમં;

મગ્ગો ખેમો ચ નિબ્બાનનગરસ્સ પવેસને.

૭૯૭.

તસ્મા સુપરિસુદ્ધં તં, સીલં દુવિધલક્ખણં;

કત્તબ્બં અત્થકામેન, પિયસીલેન ભિક્ખુના.

૭૯૮.

કાતબ્બો પન સીલસ્મિં, પરિસુદ્ધે ઠિતેનિધ;

પલિબોધસ્સુપચ્છેદો, પલિબોધા દસાહુ ચ.

૭૯૯.

‘‘આવાસો ચ કુલં લાભો,

ગણો કમ્મઞ્ચ પઞ્ચમં;

અદ્ધાનં ઞાતિ આબાધો,

ગન્થો ઇદ્ધીતિ તે દસા’’તિ.

૮૦૦.

પલિબોધસ્સુપચ્છેદં, કત્વા દસવિધસ્સપિ;

ઉપસઙ્કમિતબ્બો સો, કમ્મટ્ઠાનસ્સ દાયકો.

૮૦૧.

પિયો ગરુ ભાવનીયો, વત્તા ચ વચનક્ખમો;

ગમ્ભીરઞ્ચ કથં કત્તા, નો ચટ્ઠાને નિયોજકો.

૮૦૨.

એવમાદિગુણોપેતમુપગન્ત્વા હિતેસિનં;

કલ્યાણમિત્તં કાલેન, કમ્મટ્ઠાનસ્સ દાયકં.

૮૦૩.

કમ્મટ્ઠાનં ગહેતબ્બં, વત્તં કત્વા પનસ્સ તુ;

તેનાપિ ચરિતં ઞત્વા, દાતબ્બં તસ્સ ભિક્ખુનો.

૮૦૪.

ચરિતં પનિદં રાગદોસમોહવસેન ચ;

સદ્ધાબુદ્ધિવિતક્કાનં, વસેન છબ્બિધં મતં.

૮૦૫.

વોમિસ્સકનયા તેસં, ચતુસટ્ઠિ ભવન્તિ તે;

તેહિ અત્થો ન ચત્થીતિ, ન મયા ઇધ દસ્સિતા.

૮૦૬.

અસુભા ચ દસેવેત્થ, તથા કાયગતાસતિ;

એકાદસ ઇમે રાગ-ચરિતસ્સાનુકૂલતા.

૮૦૭.

ચતસ્સો અપ્પમઞ્ઞાયો, સવણ્ણકસિણા ઇમે;

અટ્ઠેવ ચ સદા દોસ-ચરિતસ્સાનુકૂલતા.

૮૦૮.

તં મોહચરિતસ્સેત્થ, વિતક્કચરિતસ્સ ચ;

અનુકૂલન્તિ નિદ્દિટ્ઠં, આનાપાનં પનેકકં.

૮૦૯.

પુરિમાનુસ્સતિછક્કં, સદ્ધાચરિતદેહિનો;

મરણૂપસમાયુત્તા, સતિમાહારનિસ્સિતા.

૮૧૦.

સઞ્ઞા ધાતુવવત્થાનં, બુદ્ધિપ્પકતિજન્તુનો;

ઇમે પન ચ ચત્તારો, અનુકૂલાતિ દીપિતા.

૮૧૧.

ચત્તારોપિ ચ આરુપ્પા, સેસાનિ કસિણાનિ ચ;

અનુકૂલા ઇમે સબ્બ-ચરિતાનન્તિ વણ્ણિતા.

૮૧૨.

ઇદં સબ્બં પનેકન્ત-વિપચ્ચનીકભાવતો;

અતિસપ્પાયતો વુત્ત-મિતિ ઞેય્યં વિભાવિના.

૮૧૩.

કમ્મટ્ઠાનાનિ સબ્બાનિ, ચત્તાલીસાતિ નિદ્દિસે;

કસિણાનિ દસ ચેવ, અસુભાનુસ્સતી દસ.

૮૧૪.

ચતસ્સો અપ્પમઞ્ઞાયો, ચત્તારો ચ અરૂપિનો;

ચતુધાતુવવત્થાનં, સઞ્ઞા ચાહારતા ઇતિ.

૮૧૫.

કમ્મટ્ઠાનેસુ એતેસુ, ઉપચારવહા કતિ;

આનાપાનસતિં કાય-ગતં હિત્વા પનટ્ઠપિ.

૮૧૬.

સેસાનુસ્સતિયો સઞ્ઞા, વવત્થાનન્તિ તેરસ;

ઉપચારવહા વુત્તા, સેસા તે અપ્પનાવહા.

૮૧૭.

અપ્પનાયાવહેસ્વેત્થ, કસિણાનિ દસાપિ ચ;

આનાપાનસતી ચેવ, ચતુક્કજ્ઝાનિકા ઇમે.

૮૧૮.

અસુભાનિ દસ ચેત્થ, તથા કાયગતાસતિ;

એકાદસ ઇમે ધમ્મા, પઠમજ્ઝાનિકા સિયું.

૮૧૯.

આદિબ્રહ્મવિહારાતિ, તિકજ્ઝાનવહા તયો;

ચતુત્થાપિ ચ આરુપ્પા, ચતુત્થજ્ઝાનિકા મતા.

૮૨૦.

વસેનારમ્મણઙ્ગાનં, દુવિધો સમતિક્કમો;

ગોચરાતિક્કમારૂપે, રૂપે ઝાનઙ્ગતિક્કમો.

૮૨૧.

દસેવ કસિણાનેત્થ, વડ્ઢેતબ્બાનિ હોન્તિ હિ;

ન ચ વડ્ઢનિયા સેસા, ભવન્તિ અસુભાદયો.

૮૨૨.

દસેવ કસિણાનેત્થ, અસુભાનિ દસાપિ ચ;

આનાપાનસતી ચેવ, તથા કાયગતાસતિ.

૮૨૩.

પટિભાગનિમિત્તાનિ, હોન્તિ આરમ્મણાનિ હિ;

સેસાનેવ પટિભાગ-નિમિત્તારમ્મણા સિયું.

૮૨૪.

અસુભાનિ દસાહાર-સઞ્ઞા કાયગતાસતિ;

દેવેસુ નપ્પવત્તન્તિ, દ્વાદસેતાનિ સબ્બદા.

૮૨૫.

તાનિ દ્વાદસ ચેતાનિ, આનાપાનસતીપિ ચ;

તેરસેવ પનેતાનિ, બ્રહ્મલોકે ન વિજ્જરે.

૮૨૬.

ઠપેત્વા ચતુરારૂપે, નત્થિ કિઞ્ચિ અરૂપિસુ;

મનુસ્સલોકે સબ્બાનિ, પવત્તન્તિ ન સંસયો.

૮૨૭.

ચતુત્થં કસિણં હિત્વા, કસિણા અસુભાનિ ચ;

દિટ્ઠેનેવ ગહેતબ્બા, ઇમે એકૂનવીસતિ.

૮૨૮.

સતિયમ્પિ ચ કાયમ્હિ, દિટ્ઠેન તચપઞ્ચકં;

સેસમેત્થ સુતેનેવ, ગહેતબ્બન્તિ દીપિતં.

૮૨૯.

આનાપાનસતી એત્થ, ફુટ્ઠેન પરિદીપિતા;

વાયોકસિણમેવેત્થ, દિટ્ઠફુટ્ઠેન ગય્હતિ.

૮૩૦.

સુતેનેવ ગહેતબ્બા, સેસા અટ્ઠારસાપિ ચ;

ઉપેક્ખા અપ્પમઞ્ઞા ચ, અરૂપા ચેવ પઞ્ચિમે.

૮૩૧.

આદિતોવ ગહેતબ્બા, ન હોન્તીતિ પકાસિતા;

પઞ્ચતિંસાવસેસાનિ, ગહેતબ્બાનિ આદિતો.

૮૩૨.

કમ્મટ્ઠાનેસુ હેતેસુ, આકાસકસિણં વિના;

કસિણા નવ હોન્તે ચ, અરૂપાનં તુ પચ્ચયા.

૮૩૩.

દસાપિ કસિણા હોન્તિ, અભિઞ્ઞાનં તુ પચ્ચયા;

તયો બ્રહ્મવિહારાપિ, ચતુક્કસ્સ ભવન્તિ તુ.

૮૩૪.

હેટ્ઠિમં હેટ્ઠિમારુપ્પં, ઉપરૂપરિમસ્સ હિ;

તથા ચતુત્થમારુપ્પં, નિરોધસ્સાતિ દીપિતં.

૮૩૫.

સબ્બાનિ ચ પનેતાનિ, ચત્તાલીસવિધાનિ તુ;

વિપસ્સનાભવસમ્પત્તિ-સુખાનં પચ્ચયા સિયું.

૮૩૬.

કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વાન, આચરિયસ્સ સન્તિકે;

વસન્તસ્સ કથેતબ્બં, આગતસ્સાગતક્ખણે.

૮૩૭.

ઉગ્ગહેત્વા પનઞ્ઞત્ર, ગન્તુકામસ્સ ભિક્ખુનો;

નાતિસઙ્ખેપવિત્થારં, કથેતબ્બં તુ તેનપિ.

૮૩૮.

કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વાન, સમ્મટ્ઠાનં મનોભુનો;

અટ્ઠારસહિ દોસેહિ, નિચ્ચં પન વિવજ્જિતે.

૮૩૯.

અનુરૂપે વિહારસ્મિં, વિહાતબ્બં તુ ગામતો;

નાતિદૂરે નચ્ચાસન્ને, સિવે પઞ્ચઙ્ગસંયુતે.

૮૪૦.

ખુદ્દકો પલિબોધોપિ, છિન્દિતબ્બો પનત્થિ ચે;

દીઘા કેસા નખા લોમા, છિન્દિતબ્બા વિભાવિના.

૮૪૧.

ચીવરં રજિતબ્બં તં, કિલિટ્ઠં તુ સચે સિયા;

સચે પત્તે મલં હોતિ, પચિતબ્બોવ સુટ્ઠુ સો.

૮૪૨.

અચ્છિન્નપલિબોધેન, પચ્છા તેન ચ ભિક્ખુના;

પવિવિત્તે પનોકાસે, વસન્તેન યથાસુખં.

૮૪૩.

વજ્જેત્વા મત્તિકં નીલં, પીતં સેતઞ્ચ લોહિતં;

સણ્હાયારુણવણ્ણાય, મત્તિકાય મનોરમં.

૮૪૪.

કત્તબ્બં કસિણજ્ઝાનં, પત્તુકામેન ધીમતા;

સેનાસને વિવિત્તસ્મિં, બહિદ્ધા વાપિ તાદિસે.

૮૪૫.

પટિચ્છન્ને પનટ્ઠાને, પબ્ભારે વા ગુહન્તરે;

સંહારિમં વા કાતબ્બં, તં તત્રટ્ઠકમેવ વા.

૮૪૬.

સંહારિમં કરોન્તેન, દણ્ડકેસુ ચતૂસ્વપિ;

ચમ્મં વા કટસારં વા, દુસ્સપત્તમ્પિ વા તથા.

૮૪૭.

બન્ધિત્વા તથા કાતબ્બં, મત્તિકાય પમાણતો;

ભૂમિયં પત્થરિત્વા ચ, ઓલોકેતબ્બમેવ તં.

૮૪૮.

તત્રટ્ઠં ભૂમિયં વટ્ટં, આકોટિત્વાન ખાણુકે;

વલ્લીહિ તં વિનન્ધિત્વા, કાતબ્બં કણ્ણિકં સમં.

૮૪૯.

વિત્થારતો પમાણેન, વિદત્થિચતુરઙ્ગુલં;

વટ્ટં વત્તતિ તં કાતું, વિવટ્ટં પન મિચ્છતા.

૮૫૦.

ભેરીતલસમં સાધુ, કત્વા કસિણમણ્ડલં;

સમ્મજ્જિત્વાન તં ઠાનં, ન્હત્વા આગમ્મ પણ્ડિતો.

૮૫૧.

હત્થપાસપમાણસ્મિં, તમ્હા કસિણમણ્ડલા;

પદેસે તુ સુપઞ્ઞત્તે, આસનસ્મિં સુઅત્થતે.

૮૫૨.

ઉચ્ચે તત્થ નિસીદિત્વા, વિદત્થિચતુરઙ્ગુલે;

ઉજુકાયં પણિધાય, કત્વા પરિમુખં સતિં.

૮૫૩.

કામેસ્વાદીનવં દિસ્વા, નેક્ખમ્મં દટ્ઠુ ખેમતો;

પરમં પીતિપામોજ્જં, જનેત્વા રતનત્તયે.

૮૫૪.

‘‘ભાગી અસ્સમહં અદ્ધા, ઇમાય પટિપત્તિયા;

પવિવેકસુખસ્સા’’તિ, કત્વા ઉસ્સાહમુત્તમં.

૮૫૫.

આકારેન સમેનેવ, ઉમ્મીલિત્વાન લોચનં;

નિમિત્તં ગણ્હતા સાધુ, ભાવેતબ્બં પુનપ્પુનં.

૮૫૬.

ન વણ્ણો પેક્ખિતબ્બો સો, દટ્ઠબ્બં ન ચ લક્ખણં;

વણ્ણં પન અમુઞ્ચિત્વા, ઉસ્સદસ્સ વસેન હિ.

૮૫૭.

ચિત્તં પણ્ણત્તિધમ્મસ્મિં, ઠપેત્વેકગ્ગમાનસો;

‘‘પથવી પથવિ’’ચ્ચેવં, વત્વા ભાવેય્ય પણ્ડિતો.

૮૫૮.

પથવી મેદની ભૂમિ, વસુધા ચ વસુન્ધરા;

એવં પથવિનામેસુ, એકં વત્તુમ્પિ વટ્ટતિ.

૮૫૯.

ઉમ્મીલિત્વા નિમીલિત્વા, આવજ્જેય્ય પુનપ્પુનં;

યાવુગ્ગહનિમિત્તં તુ, નુપ્પજ્જતિ ચ તાવ સો.

૮૬૦.

એવં ભાવયતો તસ્સ, પુન એકગ્ગચેતસો;

યદા પન નિમીલેત્વા, આવજ્જન્તસ્સ યોગિનો.

૮૬૧.

યથા ઉમ્મીલિતેકાલે, તથાપાથં તુ યાતિ ચે;

તદુગ્ગહનિમિત્તં ત-મુપ્પન્નન્તિ પવુચ્ચતિ.

૮૬૨.

નિમિત્તે પન સઞ્જાતે, તતો પભુતિ યોગિના;

નિસીદિતબ્બં નો ચેવં, તસ્મિં ઠાને વિજાનતા.

૮૬૩.

અત્તનો વસનટ્ઠાનં, પવિસિત્વાન ધીમતા;

તેન તત્થ નિસિન્નેન, ભાવેતબ્બં યથાસુખં.

૮૬૪.

પપઞ્ચપરિહારત્થં, પાદાનં પન ધોવને;

તસ્સેકતલિકા દ્વે ચ, ઇચ્છિતબ્બા ઉપાહના.

૮૬૫.

સમાધિતરુણો તસ્સ, અસપ્પાયેન કેનચિ;

સચે નસ્સતિ તં ઠાનં, ગન્ત્વાવાદાય તં પન.

૮૬૬.

પીઠે સુખનિસિન્નેન, ભાવેતબ્બં પુનપ્પુનં;

સમન્નાહરિતબ્બઞ્ચ, કરે તક્કાહતમ્પિ ચ.

૮૬૭.

નિમિત્તં પન તં હિત્વા, ચિત્તં ધાવતિ ચે બહિ;

નિવારેત્વા નિમિત્તસ્મિં, ઠપેતબ્બં તુ માનસં.

૮૬૮.

યત્થ યત્થ નિસીદિત્વા, તમિચ્છતિ તપોધનો;

તત્થ તત્થ દિવારત્તિં, તસ્સુપટ્ઠાતિ ચેતસો.

૮૬૯.

એવં તસ્સ કરોન્તસ્સ, અનુપુબ્બેન યોગિનો;

વિક્ખમ્ભન્તિ ચ સબ્બાનિ, પઞ્ચ નીવરણાનિપિ.

૮૭૦.

સમાધિયતિ ચિત્તમ્પિ, ઉપચારસમાધિના;

પટિભાગનિમિત્તમ્પિ, ઉપ્પજ્જતિ ચ યોગિનો.

૮૭૧.

કો પનાયં વિસેસો હિ, ઇમસ્સ પુરિમસ્સ વા;

થવિકા નીહતાદાસ-મણ્ડલં વિય મજ્જિતં.

૮૭૨.

મેઘતો વિય નિક્ખન્તં, સમ્પુણ્ણચન્દમણ્ડલં;

પટિભાગનિમિત્તં તં, બલાકા વિય તોયદે.

૮૭૩.

તદુગ્ગહનિમિત્તં તં, પદાલેત્વાવ નિગ્ગતં;

તતોધિકતરં સુદ્ધં, હુત્વાપટ્ઠાતિ તસ્સ તં.

૮૭૪.

તનુસણ્ઠાનવન્તઞ્ચ, વણ્ણવન્તં ન ચેવ તં;

ઉપટ્ઠાકારમત્તં તં, પઞ્ઞજં ભાવનામયં.

૮૭૫.

પટિભાગે સમુપ્પન્ને, નિમિત્તે ભાવનામયે;

હોન્તિ વિક્ખમ્ભિતાનેવ, પઞ્ચ નીવરણાનિપિ.

૮૭૬.

કિલેસા સન્નિસિન્નાવ, યુત્તયોગસ્સ ભિક્ખુનો;

ચિત્તં સમાહિતંયેવ, ઉપચારસમાધિના.

૮૭૭.

આકારેહિ પન દ્વીહિ, સમાધિયતિ માનસં;

ઉપચારક્ખણે તસ્સ, પટિલાભે સમાધિનો.

૮૭૮.

નીવારણપ્પહાનેન, ઉપચારક્ખણે તથા;

અઙ્ગાનં પાતુભાવેન, પટિલાભક્ખણે પન.

૮૭૯.

દ્વિન્નં પન સમાધીનં, કિં નાનાકરણં પન;

અઙ્ગાનિ થામજાતાનિ, ઉપચારક્ખણેન ચ.

૮૮૦.

અપ્પનાય પનઙ્ગાનિ, થામજાતાનિ જાયરે;

તસ્મા તં અપ્પનાચિત્તં, દિવસમ્પિ પવત્તતિ.

૮૮૧.

પલ્લઙ્કેન ચ તેનેવ, વડ્ઢેત્વા તં નિમિત્તકં;

અપ્પનં અધિગન્તું સો, સક્કોતિ યદિ સુન્દરં.

૮૮૨.

નો ચે સક્કોતિ સો તેન,

તં નિમિત્તં તુ યોગિના;

ચક્કવત્તિય ગબ્ભોવ,

રતનં વિય દુલ્લભં.

૮૮૩.

સતતં અપ્પમત્તેન, રક્ખિતબ્બં સતીમતા;

નિમિત્તં રક્ખતો લદ્ધં, પરિહાનિ ન વિજ્જતિ.

૮૮૪.

આરક્ખણે અસન્તમ્હિ, લદ્ધં લદ્ધં વિનસ્સતિ;

રક્ખિતબ્બં હિ તસ્મા તં, તત્રાયં રક્ખણાવિધિ.

૮૮૫.

આવાસો ગોચરો ભસ્સં, પુગ્ગલો ભોજનં ઉતુ;

ઇરિયાપથોતિ સત્તેતે, અસપ્પાયે વિવજ્જયે.

૮૮૬.

સપ્પાયે સત્ત સેવેય્ય, એવઞ્હિ પટિપજ્જતો;

ન ચિરેનેવ કાલેન, હોતિ ભિક્ખુસ્સ અપ્પના.

૮૮૭.

યસ્સપ્પના ન હોતેવ, એવમ્પિ પટિપજ્જતો;

અપ્પનાય ચ કોસલ્લં, સમ્મા સમ્પાદયે બુધો.

૮૮૮.

અપ્પનાય હિ કોસલ્લ-મિદં દસવિધં ઇધ;

ગન્થવિત્થારભીતેન, મયા વિસ્સજ્જિતન્તિ ચ.

૮૮૯.

એવઞ્હિ સમ્પાદયતો, અપ્પનાકોસલ્લં પન;

પટિલદ્ધે નિમિત્તસ્મિં, અપ્પના સમ્પવત્તતિ.

૮૯૦.

એવમ્પિ પટિપન્નસ્સ, સચે સા નપ્પવત્તતિ;

તથાપિ ન જહે યોગં, વાયમેથેવ પણ્ડિતો.

૮૯૧.

ચિત્તપ્પવત્તિઆકારં, તસ્મા સલ્લક્ખયં બુધો;

સમતં વીરિયસ્સેવ, યોજયેથ પુનપ્પુનં.

૮૯૨.

ઈસકમ્પિ લયં યન્તં, પગ્ગણ્હેથેવ માનસં;

અચ્ચારદ્ધં નિસેધેત્વા, સમમેવ પવત્તયે.

૮૯૩.

લીનતુદ્ધતભાવેહિ, મોચયિત્વાન માનસં;

પટિભાગનિમિત્તાભિ-મુખં તં પટિપાદયે.

૮૯૪.

એવં નિમિત્તાભિમુખં, પટિપાદયતો પન;

ઇદાનેવપ્પના તસ્સ, સા સમિજ્ઝિસ્સતીતિ ચ.

૮૯૫.

ભવઙ્ગં પન પચ્છિજ્જ, પથવીકસિણં તથા;

તદેવારમ્મણં કત્વા, મનોદ્વારમ્હિ યોગિનો.

૮૯૬.

જાયતેવજ્જનં ચિત્તં, તત્રેવારમ્મણે તતો;

જવનાનિ ચ જાયન્તે, તસ્સ ચત્તારિ પઞ્ચ વા.

૮૯૭.

અવસાને પનેકં તુ, રૂપાવચરિકં ભવે;

તક્કાદયો પનઞ્ઞેહિ, ભવન્તિ બલવત્તરા.

૮૯૮.

અપ્પનાચેતસો તાનિ, પરિકમ્મોપચારતો;

વુચ્ચન્તિ પરિકમ્માનિ, ઉપચારાનિ ચાતિપિ.

૮૯૯.

અપ્પનાયાનુલોમત્તા, અનુલોમાનિ એવ ચ;

યં તં સબ્બન્તિમં એત્થ, ગોત્રભૂતિ પવુચ્ચતિ.

૯૦૦.

ગહિતાગહણેનેત્થ, પરિકમ્મપ્પનાદિકં;

દુતિયં ઉપચારં તં, તતિયં અનુલોમકં.

૯૦૧.

ચતુત્થં ગોત્રભુ દિટ્ઠં, પઞ્ચમં અપ્પનામનો;

પઠમં ઉપચારં વા, દુતિયં અનુલોમકં.

૯૦૨.

તતિયં ગોત્રભુ દિટ્ઠં, ચતુત્થં અપ્પનામનો;

ચતુત્થં પઞ્ચમં વાતિ, અપ્પેતિ ન તતો પરં.

૯૦૩.

છટ્ઠે વા સત્તમે વાપિ, અપ્પના નેવ જાયતિ;

આસન્નત્તા ભવઙ્ગસ્સ, જવનં પતિ તાવદે.

૯૦૪.

પુરિમેહાસેવનં લદ્ધા, છટ્ઠં વા સત્તમમ્પિ વા;

અપ્પેતીતિ પનેત્થાહ, ગોદત્તો આભિધમ્મિકો.

૯૦૫.

ધાવન્તો હિ યથા કોચિ,

નરો છિન્નતટામુખો;

ઠાતુકામો પરિયન્તે,

ઠાતું સક્કોતિ નેવ સો.

૯૦૬.

એવમેવ પનચ્છટ્ઠે, સત્તમે વાપિ માનસો;

ન સક્કોતીતિ અપ્પેતું, વેદિતબ્બં વિભાવિના.

૯૦૭.

એકચિત્તક્ખણાયેવ, હોતાયં અપ્પના પન;

તતો ભવઙ્ગપાતોવ, હોતીતિ પરિદીપિતં.

૯૦૮.

તતો ભવઙ્ગં છિન્દિત્વા, પચ્ચવેક્ખણહેતુકં;

આવજ્જનં તતો ઝાન-પચ્ચવેક્ખણમાનસં.

૯૦૯.

કામચ્છન્દો ચ બ્યાપાદો, થિનમિદ્ધઞ્ચ ઉદ્ધતો;

કુક્કુચ્ચં વિચિકિચ્છા ચ, પહીના પઞ્ચિમે પન.

૯૧૦.

વિતક્કેન વિચારેન, પીતિયા ચ સુખેન ચ;

એકગ્ગતાય સંયુત્તં, ઝાનં પઞ્ચઙ્ગિકં ઇદં.

૯૧૧.

નાનાવિસયલુદ્ધસ્સ, કામચ્છન્દવસા પન;

ઇતો ચિતો ભમન્તસ્સ, વને મક્કટકો વિય.

૯૧૨.

એકસ્મિં વિસયેયેવ, સમાધાનેવ ચેતસો;

‘‘સમાધિ કામચ્છન્દસ્સ, પટિપક્ખો’’તિ વુચ્ચતિ.

૯૧૩.

પામોજ્જભાવતો ચેવ, સીતલત્તા સભાવતો;

‘‘બ્યાપાદસ્સ તતો પીતિ, પટિપક્ખા’’તિ ભાસિતા.

૯૧૪.

સવિપ્ફારિકભાવેન, નેક્ખમ્માદિપવત્તિતો;

‘‘વિતક્કો થિનમિદ્ધસ્સ, પટિપક્ખો’’તિ વણ્ણિતો.

૯૧૫.

અવૂપસન્તભાવસ્સ, સયઞ્ચેવાતિસન્તતો;

‘‘સુખં ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચ-દ્વયસ્સ પટિપક્ખકં’’.

૯૧૬.

મતિયા અનુરૂપત્તા, ‘‘અનુમજ્જનલક્ખણો;

વિચારો વિચિકિચ્છાય, પટિપક્ખો’’તિ દીપિતો.

૯૧૭.

પઞ્ચઙ્ગવિપ્પયુત્તં તં, ઝાનં પઞ્ચઙ્ગસંયુતં;

સિવં તિવિધકલ્યાણં, દસલક્ખણસંયુતં.

૯૧૮.

એવઞ્ચાધિગતં હોતિ, પઠમં તેન યોગિના;

સુચિરટ્ઠિતિકામેન, તસ્સ ઝાનસ્સ સબ્બસો.

૯૧૯.

તં સમાપજ્જિતબ્બં તુ, વિસોધેત્વાન પાપકે;

તં સમાપજ્જતો તસ્સ, સુચિરટ્ઠિતિકં ભવે.

૯૨૦.

ચિત્તભાવનવેપુલ્લં, પત્થયન્તેન ભિક્ખુના;

પટિભાગનિમિત્તં તં, વડ્ઢેતબ્બં યથાક્કમં.

૯૨૧.

વડ્ઢનાભૂમિયો દ્વે ચ, ઉપચારઞ્ચ અપ્પના;

ઉપચારમ્પિ વા પત્વા, વડ્ઢેતું તઞ્ચ વત્તતિ.

૯૨૨.

અપ્પનં પન પત્વા વા, તત્રાયં વડ્ઢનક્કમો;

કસિતબ્બં યથાઠાનં, પરિચ્છિન્દતિ કસ્સકો.

૯૨૩.

યોગિના એવમેવમ્પિ, અઙ્ગુલદ્વઙ્ગુલાદિના;

પરિચ્છિજ્જ પરિચ્છિજ્જ, વડ્ઢેતબ્બં યથિચ્છકં.

૯૨૪.

પત્તેપિ પઠમે ઝાને, આકારેહિપિ પઞ્ચહિ;

સુચિણ્ણવસિના તેન, ભવિતબ્બં તપસ્સિના.

૯૨૫.

આવજ્જનં સમાપત્તિ, અધિટ્ઠાનેસુ તીસુ ચ;

વુટ્ઠાનપચ્ચવેક્ખાસુ, વસિતા પઞ્ચ ભાસિતા.

૯૨૬.

આવજ્જિત્વા અધિટ્ઠિત્વા, સમાપજ્જ પુનપ્પુનં;

વુટ્ઠિત્વા પચ્ચવેક્ખિત્વા, વસિતા પઞ્ચ સાધયે.

૯૨૭.

પઠમે અવસિપત્તે, દુતિયં યો પનિચ્છતિ;

ઉભતો ભટ્ઠોભવે યોગી, પઠમા દુતિયાપિ ચ.

૯૨૮.

કામસ્સહગતા સઞ્ઞા, મનક્કારા ચરન્તિ ચે;

પમાદયોગિનો ઝાનં, હોતિ તં હાનભાગિયં.

૯૨૯.

સતિ સન્તિટ્ઠતે તસ્મિં, સન્તા તદનુધમ્મતા;

મન્દસ્સ યોગિનો ઝાનં, હોતિ તં ઠિતિભાગિયં.

૯૩૦.

અતક્કસહિતા સઞ્ઞા, મનક્કારા ચરન્તિ ચે;

અપ્પમત્તસ્સ તં ઝાનં, વિસેસભાગિયં સિયા.

૯૩૧.

નિબ્બિદાસંયુતા સઞ્ઞા, મનક્કારા ચરન્તિ ચે;

નિબ્બેધભાગિયં ઝાનં, હોતીતિ પરિદીપિતં.

૯૩૨.

તસ્મા પઞ્ચસુ એતેસુ, સુચિણ્ણવસિના પન;

પઠમા પગુણતો ઝાના, વુટ્ઠાય વિધિના તતો.

૯૩૩.

યસ્મા અયં સમાપત્તિ, આસન્નાકુસલારિકા;

થૂલત્તા તક્કચારાનં, તતોયં અઙ્ગદુબ્બલા.

૯૩૪.

ઇતિ આદીનવં દિસ્વા, પઠમે પન યોગિના;

દુતિયં સન્તતો ઝાનં, ચિન્તયિત્વાન ધીમતા.

૯૩૫.

નિકન્તિં પરિયાદાય, ઝાનસ્મિં પઠમે પુન;

દુતિયાધિગમત્થાય, કાતબ્બો ભાવનક્કમો.

૯૩૬.

અથસ્સ પઠમજ્ઝાના, વુટ્ઠાય વિધિના યદા;

સતસ્સ સમ્પજાનસ્સ, ઝાનઙ્ગં પચ્ચવેક્ખતો.

૯૩૭.

થૂલતો તક્કચારા હિ, ઉપતિટ્ઠન્તિ યોગિનો;

સેસમઙ્ગત્તયં તસ્સ, સન્તમેવોપતિટ્ઠતિ.

૯૩૮.

થૂલઙ્ગાનં પહાનાય, તદા તસ્સ ચ યોગિનો;

સન્તઙ્ગપટિલાભાય, નિમિત્તં તુ તદેવ ચ.

૯૩૯.

‘‘પથવી પથવિ’’ચ્ચેવં, કરોતો મનસા પુન;

ઇદાનિ દુતિયજ્ઝાન-મુપ્પજ્જિસ્સતિ તં ઇતિ.

૯૪૦.

ભવઙ્ગં પન પચ્છિજ્જ, પથવીકસિણં પન;

તદેવારમ્મણં કત્વા, મનોદ્વારમ્હિ યોગિનો.

૯૪૧.

જાયતાવજ્જનં ચિત્તં, તસ્મિં આરમ્મણે તતો;

જવનાનિ હિ જાયન્તે, તસ્સ ચત્તારિ પઞ્ચ વા.

૯૪૨.

અવસાને પનેકમ્પિ, તેસં જવનચેતસં;

રૂપાવચરિકં હોતિ, દુતિયજ્ઝાનમાનસં.

૯૪૩.

સમ્પસાદનમજ્ઝત્તં, પીતિયા ચ સુખેન ચ;

એકગ્ગતાય સંયુત્તં, ઝાનં હોતિ તિવઙ્ગિકં.

૯૪૪.

હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ, સેસં સમુપલક્ખયે;

એવં દુવઙ્ગહીનં તુ, તીહિ અઙ્ગેહિ સંયુતં.

૯૪૫.

ઝાનં તિવિધકલ્યાણં, દસલક્ખણસંયુતં;

દુતિયાધિગતં હોતિ, ભિક્ખુના ભાવનામયં.

૯૪૬.

દુતિયાધિગતે ઝાને, આકારેહિ ચ પઞ્ચહિ;

સુચિણ્ણવસિના હુત્વા, દુતિયેપિ સતીમતા.

૯૪૭.

તસ્મા પગુણતો ઝાના, વુટ્ઠાય દુતિયા પુન;

આસન્નતક્કચારારિ, સમાપત્તિ અયં ઇતિ.

૯૪૮.

પીતિયા પિયતો તસ્સ, ચેતસો ઉપ્પિલાપનં;

પીતિયા પન થૂલત્તા, તતોયં અઙ્ગદુબ્બલા.

૯૪૯.

તત્થ આદીનવં દિસ્વા, તતિયે સન્તતો પન;

નિકન્તિં પરિયાદાય, ઝાનસ્મિં દુતિયે પુન.

૯૫૦.

તતિયાધિગમત્થાય, કાતબ્બો ભાવનક્કમો;

અથસ્સ દુતિયજ્ઝાના, વુટ્ઠાય ચ યદા પન.

૯૫૧.

સતસ્સ સમ્પજાનસ્સ, ઝાનઙ્ગં પચ્ચવેક્ખતો;

થૂલતો પીતુપટ્ઠાતિ, સુખાદિ સન્તતો પન.

૯૫૨.

થૂલઙ્ગાનં પહાનાય, તદા તસ્સ ચ યોગિનો;

સન્તઙ્ગપટિલાભાય, નિમિત્તં તુ તદેવ ચ.

૯૫૩.

‘‘પથવી પથવિ’’ચ્ચેવં, કરોતો મનસા પુન;

ઇદાનિ તતિયં ઝાન-મુપ્પજ્જિસ્સતિ તં ઇતિ.

૯૫૪.

ભવઙ્ગં મનુપચ્છિજ્જ, પથવીકસિણં પન;

તદેવારમ્મણં કત્વા, મનોદ્વારમ્હિ યોગિનો.

૯૫૫.

જાયતાવજ્જનં ચિત્તં, તસ્મિં આરમ્મણે તતો;

જવનાનિ ચ જાયન્તે, તસ્સ ચત્તારિ પઞ્ચ વા.

૯૫૬.

અવસાને પનેકં તુ, તેસં જવનચેતસં;

રૂપાવચરિકં હોતિ, તતિયજ્ઝાનમાનસં.

૯૫૭.

સતિયા સમ્પજઞ્ઞેન, સમ્પન્નં તુ સુખેન ચ;

એકગ્ગતાય સંયુત્તં, દુવઙ્ગં તતિયં મતં.

૯૫૮.

હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ, સેસં સમુપલક્ખયે;

એવમેકઙ્ગહીનં તુ, દ્વીહિ અઙ્ગેહિ સંયુતં.

૯૫૯.

ઝાનં તિવિધકલ્યાણં, દસલક્ખણસંયુતં;

તતિયાધિગતં હોતિ, ભિક્ખુના ભાવનામયં.

૯૬૦.

તતિયાધિગતે ઝાને, આકારેહિ ચ પઞ્ચહિ;

સુચિણ્ણવસિના હુત્વા, તસ્મિં પન સતીમતા.

૯૬૧.

તસ્મા પગુણતો ઝાના, વુટ્ઠાય તતિયા પુન;

આસન્નપીતિદોસા હિ, સમાપત્તિ અયન્તિ ચ.

૯૬૨.

યદેવચેત્થ આભોગો, સુખમિચ્ચેવ ચેતસો;

એવં સુખસ્સ થૂલત્તા, હોતાયં અઙ્ગદુબ્બલા.

૯૬૩.

ઇતિ આદીનવં દિસ્વા, ઝાનસ્મિં તતિયે પુન;

ચતુત્થં સન્તતો દિસ્વા, ચેતસા પન યોગિના.

૯૬૪.

નિકન્તિં પરિયાદાય, ઝાનસ્મિં તતિયે પુન;

ચતુત્થાધિગમત્થાય, કાતબ્બો ભાવનક્કમો.

૯૬૫.

અથસ્સ તતિયજ્ઝાના, વુટ્ઠાય હિ યદા પન;

સતસ્સ સમ્પજાનસ્સ, ઝાનઙ્ગં પચ્ચવેક્ખતો.

૯૬૬.

થૂલતો તસ્સુપટ્ઠાતિ, સુખં તં માનસં તતો;

ઉપેક્ખા સન્તતો તસ્સ, ચિત્તસ્સેકગ્ગતાપિ ચ.

૯૬૭.

થૂલઙ્ગસ્સ પહાનાય, સન્તઙ્ગસ્સૂપલદ્ધિયા;

તદેવ ચ નિમિત્તઞ્હિ, ‘‘પથવી પથવી’’તિ ચ.

૯૬૮.

કરોતો મનસા એવ, પુનપ્પુનઞ્ચ યોગિનો;

ચતુત્થં પનિદં ઝાનં, ઉપ્પજ્જિસ્સતિ તં ઇતિ.

૯૬૯.

ભવઙ્ગં પનુપચ્છિજ્જ, પથવીકસિણં તથા;

તદેવારમ્મણં કત્વા, મનોદ્વારમ્હિ યોગિનો.

૯૭૦.

જાયતાવજ્જનં ચિત્તં, તસ્મિં આરમ્મણે તતો;

જવનાનિ ચ જાયન્તે, તસ્સ ચત્તારિ પઞ્ચ વા.

૯૭૧.

અવસાને પનેકં તુ, તેસં જવનચેતસં;

રૂપાવચરિકં હોતિ, ચતુત્થજ્ઝાનમાનસં.

૯૭૨.

એકઙ્ગવિપ્પહીનં તુ, દ્વીહિ અઙ્ગેહિ યોગતો;

ચતુત્થં પનિદં ઝાનં, દુવઙ્ગન્તિ પવુચ્ચતિ.

૯૭૩.

એવં તિવિધકલ્યાણં, દસલક્ખણસંયુતં;

ચતુત્થાધિગતં હોતિ, ભિક્ખુના ભાવનામયં.

૯૭૪.

યસ્મા સુખમુપેક્ખાય, ન હોતાસેવનં પન;

ઉપેક્ખાસહગતાનેવ, જવનાનિ જવન્તિ ચ.

૯૭૫.

ઉપેક્ખાસહગતં તસ્મા, ચતુત્થં સમુદીરિતં;

અયમેત્થ વિસેસો હિ, સેસં વુત્તનયં પન.

૯૭૬.

યં ચતુક્કનયે ઝાનં, દુતિયં તં દ્વિધા પન;

કત્વાન પઞ્ચકનયે, દુતિયં તતિયં કતં.

૯૭૭.

તતિયં તં ચતુત્થઞ્ચ, ચતુત્થં પઞ્ચમં ઇધ;

પઠમં પઠમંયેવ, અયમેત્થ વિસેસતા.

૯૭૮.

એવમેત્તાવતા વુત્તા, નાતિસઙ્ખેપતો મયા;

નાતિવિત્થારતો ચાયં, રૂપાવચરભાવના.

૯૭૯.

સુમધુરવરતરવચનો, કં નુ જનં નેવ રઞ્જયતિ;

અતિનિસિતવિસદબુદ્ધિ-પસાદજન વેદનીયોયં.

ઇતિ અભિધમ્માવતારે રૂપાવચરસમાધિભાવનાનિદ્દેસો

નામ ચુદ્દસમો પરિચ્છેદો.

૧૫. પન્નરસમો પરિચ્છેદો

અરૂપાવચરસમાધિભાવનાનિદ્દેસો

૯૮૦.

રૂપારૂપમતીતેન, રૂપારૂપાદિવેદિના;

યાનિ ચારૂપપુઞ્ઞાનિ, સરૂપેનીરિતાનિ તુ.

૯૮૧.

તેસં દાનિ પવક્ખામિ, ભાવનાનયમુત્તમં;

યોગાવચરભિક્ખૂનં, હિતત્થાય સમાસતો.

૯૮૨.

‘‘રૂપે ખો વિજ્જમાનસ્મિં, દણ્ડાદાનાદયો સિયું;

અનેકાપિ પનાબાધા, ચક્ખુરોગાદયો’’ઇતિ.

૯૮૩.

રૂપે આદીનવં દિસ્વા, રૂપે નિબ્બિન્દમાનસો;

તસ્સાતિક્કમનત્થાય, અરૂપં પટિપજ્જતિ.

૯૮૪.

તમ્હા કસિણરૂપાપિ, સો નિબ્બિજ્જ વિસારદો;

અપક્કમિતુકામો ચ, સૂકરાભિહતોવ સા.

૯૮૫.

ચતુત્થે પન ઝાનસ્મિં, હુત્વા ચિણ્ણવસી વસી;

ચતુત્થજ્ઝાનતો ધીમા, વુટ્ઠાય વિધિના પુન.

૯૮૬.

કરોતિ પનિદં ચિત્તં, રૂપમારમ્મણં યતો;

આસન્નસોમનસ્સઞ્ચ, થૂલસન્તવિમોક્ખતો.

૯૮૭.

ઇતિ આદીનવં દિસ્વા, ચતુત્થે તત્થ સબ્બસો;

નિકન્તિં પરિયાદાય, પઠમારુપ્પઞ્ચ સન્તતો.

૯૮૮.

ચક્કવાળપરિયન્તં, યત્તકં વા પનિચ્છતિ;

તત્તકં પત્થરિત્વાન, ફુટ્ઠોકાસઞ્ચ તેન તં.

૯૮૯.

આકાસો ઇતિ વાનન્તો,

આકાસો ઇતિ વા પુન;

મનસા હિ કરોન્તોવ,

ઉગ્ઘાટેતિ પવુચ્ચતિ.

૯૯૦.

ઉગ્ઘાટેન્તો હિ કસિણં, ન સંવેલ્લેતિ તં પન;

ન ચુદ્ધરતિ સો યોગી, પૂવં વિય કપાલતો.

૯૯૧.

કેવલં પન તં નેવ, આવજ્જતિ ન પેક્ખતિ;

નાવજ્જન્તો નપેક્ખન્તો, ઉગ્ઘાટેતિ હિ નામસો.

૯૯૨.

કસિણુગ્ઘાટિમાકાસં, નિમિત્તં પન તંવ સો;

આકાસો ઇતિ ચિત્તેન, આવજ્જતિ પુનપ્પુનં.

૯૯૩.

આવજ્જતો હિ તસ્સેવં,

કરોતો તક્કાહતમ્પિ ચ;

પઞ્ચ નીવરણા તસ્સ,

વિક્ખમ્ભન્તિ હિ સબ્બસો.

૯૯૪.

આસેવતિ ચ ભાવેતિ, તં નિમિત્તં પુનપ્પુનં;

કરોતો પન તસ્સેવ, સન્તચિત્તસ્સ યોગિનો.

૯૯૫.

તત્રાકાસે પનાપ્પેતિ, પઠમારુપ્પમાનસં;

ઇધાપિ પુરિમે ભાગે, તીણિ ચત્તારિ વા પન.

૯૯૬.

જવનાનિ ઉપેક્ખાય, સમ્પયુત્તાનિ હોન્તિ હિ;

ચતુત્થં પઞ્ચમં વાપિ, હોતિ આરુપ્પમાનસં.

૯૯૭.

પુન ભાવેતુકામેન, દુતિયારુપ્પમાનસં;

સુચિણ્ણવસિના હુત્વા, પઠમારુપ્પમાનસે.

૯૯૮.

આસન્નરૂપાવચર-જ્ઝાનપચ્ચત્થિકન્તિ ચ;

દુતિયારુપ્પચિત્તંવ, ન ચ સન્તમિદન્તિ ચ.

૯૯૯.

એવમાદીનવં દિસ્વા, પઠમારુપ્પમાનસે;

નિકન્તિં પરિયાદાય, દુતિયં સન્તતો પન.

૧૦૦૦.

તમાકાસં ફરિત્વાન, પવત્તમાનસં પન;

તઞ્ચ વિઞ્ઞાણમિચ્ચેવં, કત્તબ્બં મનસા બહું.

૧૦૦૧.

આવજ્જનઞ્ચ કત્તબ્બં, તથા તક્કાહતમ્પિ ચ;

‘‘અનન્ત’’ન્તિ ‘‘અનન્ત’’ન્તિ, કાતબ્બં મનસા નિધ.

૧૦૦૨.

તસ્મિં પન નિમિત્તસ્મિં, વિચારેન્તસ્સ માનસં;

ઉપચારેન તં ચિત્તં, સમાધિયતિ યોગિનો.

૧૦૦૩.

આસેવતિ ચ ભાવેતિ, તં નિમિત્તં પુનપ્પુનં;

તસ્સ ચેવં કરોન્તસ્સ, સતિસમ્પન્નચેતસો.

૧૦૦૪.

આકાસં ફુસવિઞ્ઞાણે, દુતિયારુપ્પમાનસં;

અપ્પેતિ અપ્પના યસ્મિં, નયો વુત્તનયોવ સો.

૧૦૦૫.

આકાસોયમનન્તોતિ, એવમાકાસમેવ તં;

ફરિત્વા પવત્તવિઞ્ઞાણં, ‘‘વિઞ્ઞાણઞ્ચ’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

૧૦૦૬.

મનક્કારવસેનાપિ, અનન્તં પરિદીપિતં;

‘‘વિઞ્ઞાણાનન્ત’’મિચ્ચેવ, વત્તબ્બં પનિદં સિયા.

૧૦૦૭.

અથ ભાવેતુકામેન, તતિયારુપ્પમાનસં;

સુચિણ્ણવસિના હુત્વા, દુતિયારુપ્પમાનસે.

૧૦૦૮.

આસન્નપઠમારુપ્પ-ચિત્તપચ્ચત્થિકન્તિ ચ;

તતિયારુપ્પચિત્તંવ, ન ચ સન્તમિદન્તિ ચ.

૧૦૦૯.

એવમાદીનવં દિસ્વા, દુતિયારુપ્પમાનસે;

નિકન્તિં પરિયાદાય, તતિયં સન્તતો પન.

૧૦૧૦.

એવં મનસિ કત્વાન, કાતબ્બો મનસા પુન;

પઠમારુપ્પવિઞ્ઞાણા-ભાવો તસ્સેવ સુઞ્ઞતો.

૧૦૧૧.

તં પનાકાસવિઞ્ઞાણં, અકત્વા મનસા પુન;

‘‘નત્થિ નત્થી’’તિ વાતેન, ‘‘સુઞ્ઞં સુઞ્ઞ’’ન્તિ વા તતો.

૧૦૧૨.

આવજ્જિતબ્બમેવઞ્હિ, કત્તબ્બં મનસાપિ ચ;

તક્કાહતઞ્ચ કાતબ્બં, પુનપ્પુનંવ ધીમતા.

૧૦૧૩.

તસ્મિં નિમિત્તે તસ્સેવં, વિચારેન્તસ્સ માનસં;

સતિ તિટ્ઠતિ ભિય્યોપિ, સમાધિયતિ માનસં.

૧૦૧૪.

આસેવતિ ચ ભાવેતિ, તં નિમિત્તં પુનપ્પુનં;

તસ્સ ચેવં કરોન્તસ્સ, સતિસમ્પન્નચેતસો.

૧૦૧૫.

કસિણુગ્ઘાટિમાકાસં, ફરિત્વાન સમન્તતો;

વિઞ્ઞાણસ્સ પવત્તસ્સ, નત્થિભાવે અભાવકે.

૧૦૧૬.

તતિયારુપ્પવિઞ્ઞાણં,

તં પનાપ્પેતિ યોગિનો;

અપ્પનાય નયોપેત્થ,

હોતિ વુત્તનયોવ સો.

૧૦૧૭.

આકાસગતવિઞ્ઞાણં, દુતિયારુપ્પચક્ખુના;

પસ્સન્તો વિહરિત્વાન, ‘‘નત્થિ નત્થી’’તિઆદિના.

૧૦૧૮.

પરિકમ્મમનક્કારે, તસ્મિં અન્તરહિતે પન;

તસ્સાપગમમત્તંવ, પસ્સન્તો વસતી ચ સો.

૧૦૧૯.

સન્નિપાતં યથા કોચિ, દિસ્વા સઙ્ઘસ્સ કત્થચિ;

ગતે સઙ્ઘે તુ તં ઠાનં, સુઞ્ઞમેવાનુપસ્સતિ.

૧૦૨૦.

પુન ભાવેતુકામેન, ચતુત્થારુપ્પમાનસં;

સુચિણ્ણવસિના હુત્વા, તતિયારુપ્પમાનસે.

૧૦૨૧.

આસન્નદુતિયારુપ્પ-ચિત્તપચ્ચત્થિકન્તિ ચ;

ચતુત્થારુપ્પચિત્તંવ, ન ચ સન્તમિદન્તિ ચ.

૧૦૨૨.

એવમાદીનવં દિસ્વા, તતિયારુપ્પમાનસે;

નિકન્તિં પરિયાદાય, ચતુત્થં સન્તતો પન.

૧૦૨૩.

એવં મનસિ કત્વાન, પુન તત્થેવ ધીમતા;

અભાવારમ્મણં કત્વા, સમ્પવત્તમિદં મનો.

૧૦૨૪.

‘‘સન્તં સન્તમિદં ચિત્ત’’-મિચ્ચેવં તં પુનપ્પુનં;

હોતિ આવજ્જિતબ્બઞ્ચ, કાતબ્બં મનસાપિ ચ.

૧૦૨૫.

તસ્મિં નિમિત્તે તસ્સેવં, વિચારેન્તસ્સ માનસં;

સતિ તિટ્ઠતિ ભિય્યોપિ, સમાધિયતિ માનસં.

૧૦૨૬.

આસેવતિ ચ ભાવેતિ, તં નિમિત્તં પુનપ્પુનં;

તસ્સ ચેવં કરોન્તસ્સ, સતિસમ્પન્નચેતસો.

૧૦૨૭.

તતિયારુપ્પસઙ્ખાત-ખન્ધેસુ ચ ચતૂસુપિ;

ચતુત્થારુપ્પવિઞ્ઞાણં, તં પનાપ્પેતિ યોગિનો.

૧૦૨૮.

અપ્પનાય નયોપેત્થ, હેટ્ઠા વુત્તનયૂપમો;

અપિચેત્થ વિસેસોયં, વેદિતબ્બો વિભાવિના.

૧૦૨૯.

‘‘અહો સન્તા વતાય’’ન્તિ, સમાપત્તિ પદિસ્સતિ;

યા પનાભાવમત્તમ્પિ, કત્વા ઠસ્સતિ ગોચરં.

૧૦૩૦.

સન્તારમ્મણતાયેવ, ‘‘સન્તાય’’ન્તિ વિપસ્સતિ;

સન્તતો ચે મનક્કારો, કથઞ્ચ સમતિક્કમો.

૧૦૩૧.

અનાપજ્જિતુકામત્તા, હોતેવ સમતિક્કમો;

‘‘સમાપજ્જામહમેત’’-મિચ્ચાભોગો ન વિજ્જતિ.

૧૦૩૨.

સન્તતો તં કરોન્તો હિ, મનસા સુખુમં પરં;

અસઞ્ઞં પન દુબ્બલ્યં, પાપુણાતિ મહગ્ગતં.

૧૦૩૩.

નેવસઞ્ઞી ચ નાસઞ્ઞી,

યાય સઞ્ઞાય હોતિ સો;

કેવલં તુ સઞ્ઞાવ,

એદિસી અથ ખો પન.

૧૦૩૪.

એવમેવ ભવન્તેત્થ, સુખુમા વેદનાદયો;

પત્તમક્ખનતેલેન, મગ્ગસ્મિં ઉદકેન ચ.

૧૦૩૫.

સાવેતબ્બો અયં અત્થો, ચતુત્થારુપ્પબોધને;

પટુસઞ્ઞાય કિચ્ચસ્સ, નેવક્કરણતો અયં.

૧૦૩૬.

‘‘નેવસઞ્ઞા’’તિ નિદ્દિટ્ઠા, ચતુત્થારુપ્પસમ્ભવા;

પટુસઞ્ઞાય કિચ્ચં સા, કાતું સક્કોતિ નેવ ચ.

૧૦૩૭.

યથા દહનકિચ્ચં તુ, તેજોધાતુ સુખોદકે;

સા સઙ્ખારાવસેસત્તા, સુખુમત્તેન વિજ્જતિ;

તસ્મા પન ચ સા સઞ્ઞા, ‘‘નાસઞ્ઞા’’તિ પવુચ્ચતિ.

૧૦૩૮.

એતા હિ રૂપમાકાસં,

વિઞ્ઞાણં તદભાવકં;

અતિક્કમિત્વા કમતો,

ચતસ્સો હોન્તિ આહ ચ.

૧૦૩૯.

‘‘આરમ્મણાતિક્કમતો, ચતસ્સોપિ ભવન્તિમા;

અઙ્ગાતિક્કમમેતાસં, ન ઇચ્છન્તિ વિભાવિનો.

૧૦૪૦.

સુપણીતતરા હોન્તિ,

પચ્છિમા પચ્છિમા ઇધ;

ઉપમા તત્થ વિઞ્ઞેય્યા,

પાસાદતલસાટિકા’’તિ.

૧૦૪૧.

સઙ્ખેપેન મયારુપ્પ-સમાપત્તિનયો અયં;

દસ્સિતો દસ્સિતો સુદ્ધ-દસ્સિના પિયદસ્સિના.

૧૦૪૨.

રૂપારૂપજ્ઝાનસમાપત્તિવિધાનં,

જાનાતિમં સારતરં યો પન ભિક્ખુ;

રૂપારૂપજ્ઝાનસમાપત્તીસુ દક્ખો,

રૂપારૂપં યાતિ ભવં સો અભિભુય્ય.

ઇતિ અભિધમ્માવતારે અરૂપાવચરસમાધિભાવનાનિદ્દેસો નામ

પન્નરસમો પરિચ્છેદો.

૧૬. સોળસમો પરિચ્છેદો

અભિઞ્ઞાનિદ્દેસો

૧૦૪૩.

ઇતો પરં કરિસ્સામિ, પઞ્ઞાસુદ્ધિકરં પરં;

પઞ્ચન્નમ્પિ અભિઞ્ઞાનં, મુખમત્તનિદસ્સનં.

૧૦૪૪.

રૂપારૂપસમાપત્તી,

નિબ્બત્તેત્વા પનટ્ઠપિ;

લોકિકાપિ અભિઞ્ઞાયો,

ભાવેતબ્બા વિભાવિના.

૧૦૪૫.

ચતુત્થજ્ઝાનમત્તેપિ, સુચિણ્ણવસિના સતા;

અનુયોગમભિઞ્ઞાસુ, કાતું વત્તતિ યોગિનો.

૧૦૪૬.

અભિઞ્ઞા નામ ભિક્ખૂનં, સાભિઞ્ઞાનં અનુત્તરો;

અલઙ્કારો હિ તાણન્તિ, સત્થન્તિ ચ પવુચ્ચતિ.

૧૦૪૭.

નિબ્બત્તિતાસ્વભિઞ્ઞાસુ, યોગાવચરભિક્ખુના;

સમાધિભાવના હિસ્સ, તદા નિટ્ઠઙ્ગતા સિયા.

૧૦૪૮.

દિબ્બાનિ ચક્ખુસોતાનિ, ઇદ્ધિચિત્તવિજાનનં;

પુબ્બેનિવાસઞાણન્તિ, પઞ્ચાભિઞ્ઞા ઇમા સિયું.

૧૦૪૯.

કસિણાનુલોમતાદીહિ, ચતુદ્દસનયેહિ ચ;

દમેતબ્બમભિઞ્ઞાયો, પત્તુકામેન માનસં.

૧૦૫૦.

દન્તે સમાહિતે સુદ્ધે, પરિયોદાતે અનઙ્ગણે;

નુપક્લેસે મુદુભૂતે, કમ્મનીયે ઠિતાચલે.

૧૦૫૧.

ઇતિ અટ્ઠઙ્ગસમ્પન્ને, ચિત્તે ઇદ્ધિવિધાય ચ;

અભિનીહરતિ ચે ચિત્તં, સિજ્ઝતિદ્ધિવિકુબ્બનં.

૧૦૫૨.

અભિઞ્ઞાપાદકજ્ઝાનં, સમાપજ્જ તતો પન;

વુટ્ઠાય હિ સતં વાપિ, સહસ્સં વા યદિચ્છતિ.

૧૦૫૩.

‘‘સતં હોમિ સતં હોમી’’-ચ્ચેવં કત્વાન માનસં;

અભિઞ્ઞાપાદકજ્ઝાનં, સમાપજ્જ તતો પન.

૧૦૫૪.

વુટ્ઠાય પુનધિટ્ઠાતિ,

સહાધિટ્ઠાનચેતસા;

સતં હોતિ હિ સો યોગી,

સહસ્સાદીસ્વયં નયો.

૧૦૫૫.

પાદકજ્ઝાનચિત્તં તુ, નિમિત્તારમ્મણં સિયા;

પરિકમ્મમનાનેત્થ, સતારમ્મણિકાનિ તુ.

૧૦૫૬.

તદાધિટ્ઠાનચિત્તમ્પિ, સતારમ્મણમેવ તં;

પુબ્બે વુત્તપ્પનાચિત્તં, વિય ગોત્રભુનન્તરં.

૧૦૫૭.

તમેકં જાયતે તત્થ, ચતુત્થજ્ઝાનિકં મનો;

પરિકમ્મવિસેસોવ, સેસં પુબ્બસમં ઇધ.

ઇદ્ધિવિધઞાણં.

૧૦૫૮.

દિબ્બસોતમિદં તત્થ, ભાવેતબ્બં કથં સિયા;

અભિઞ્ઞાપાદકજ્ઝાનં, સમાપજ્જ તતો પુન.

૧૦૫૯.

વુટ્ઠાય પરિકમ્મેન, કામાવચરચેતસા;

સદ્દો આવજ્જિતબ્બોવ, મહન્તો સુખુમોપિ ચ.

૧૦૬૦.

તસ્સેવં પન સદ્દસ્સ, નિમિત્તં મનસિ કુબ્બતો;

દિબ્બસોતમિદાનિસ્સ, ઉપ્પજ્જિસ્સતિ તં ઇતિ.

૧૦૬૧.

સદ્દેસ્વઞ્ઞતરં સદ્દં, કત્વા આરમ્મણં તતો;

ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધે તુ, મનોદ્વારાવજ્જને પુન.

૧૦૬૨.

જવનાનિ હિ જાયન્તે, તસ્સ ચત્તારિ પઞ્ચ વા;

પુરિમાનેત્થ ચિત્તેસુ, તીણિ ચત્તારિ વા પન.

૧૦૬૩.

પરિકમ્મોપચારાનુ-લોમગોત્રભુનામકા;

ચતુત્થં પઞ્ચમં વાપિ, અપ્પનાચિત્તમીરિતં.

૧૦૬૪.

સહજાતં તુ યં ઞાણં, અપ્પનામાનસેન હિ;

તં ઞાણં દિબ્બસોતન્તિ, વદન્તિ સુતકોવિદા.

૧૦૬૫.

થામજાતં કરોન્તેન, તં ઞાણં તેન યોગિના;

‘‘એત્થન્તરગતં સદ્દં, સુણામી’’તિ ચ ચેતસા.

૧૦૬૬.

અઙ્ગુલં દ્વઙ્ગુલં ભિય્યો,

વિદત્થિ રતનં તથા;

ગામો દેસો તતો યાવ,

ચક્કવાળા તતો પરં.

૧૦૬૭.

ઇચ્ચેવં તુ પરિચ્છિજ્જ, વડ્ઢેતબ્બં યથાક્કમં;

એસો અધિગતાભિઞ્ઞો, પાદકારમ્મણેન તુ.

૧૦૬૮.

ફુટ્ઠોકાસગતે સદ્દે, સબ્બે પન સુણાતિ સો;

સુણન્તો પાટિયેક્કમ્પિ, સલ્લક્ખેતું પહોતિ સો.

દિબ્બસોતઞાણં.

૧૦૬૯.

કથં પનુપ્પાદેતબ્બં, ચેતોપરિયમાનસં;

દિબ્બચક્ખુવસેનેવ, ઇદં ઞાણં પનિજ્ઝતિ.

૧૦૭૦.

આલોકં પન વડ્ઢેત્વા, તસ્મા દિબ્બેન ચક્ખુના;

હદયં પન નિસ્સાય, વત્તમાનં તુ લોહિતં.

૧૦૭૧.

દિસ્વા પરસ્સ વિઞ્ઞેય્યં,

હોતિ ચિત્તં તુ ભિક્ખુના;

સોમનસ્સયુતે ચિત્તે,

લોહિતં લોહિતં સિયા.

૧૦૭૨.

દોમનસ્સયુતે ચિત્તે, વત્તમાને તુ કાળકં;

ઉપેક્ખાસહિતે ચિત્તે, તિલતેલૂપમં સિયા.

૧૦૭૩.

તસ્મા પરસ્સ સત્તસ્સ, દિસ્વા હદયલોહિતં;

ચેતોપરિયઞાણં તં, કાતબ્બં થામતં ગતં.

૧૦૭૪.

એવં થામગતે તસ્મિં, યથાનુક્કમતો પન;

ચિત્તમેવ વિજાનાતિ, વિના લોહિતદસ્સનં.

૧૦૭૫.

કામાવચરચિત્તઞ્ચ, રૂપારૂપેસુ માનસં;

સબ્બમેવ વિજાનાતિ, સરાગાદિપ્પભેદકં.

ચેતોપરિયઞાણં.

૧૦૭૬.

પુબ્બેનિવાસઞાણેન, કત્તબ્બા તદનુસ્સતિ;

તં સમ્પાદેતુકામેન, આદિકમ્મિકભિક્ખુના;

ઝાનાનિ પન ચત્તારિ, સમાપજ્જાનુપુબ્બતો.

૧૦૭૭.

અભિઞ્ઞાપાદકજ્ઝાના, વુટ્ઠાય હિ તતો પુન;

ભિક્ખુના વજ્જિતબ્બાવ, નિસજ્જા સબ્બપચ્છિમા.

૧૦૭૮.

તતો પભુતિ સબ્બમ્પિ, પટિલોમક્કમા પન;

સબ્બમાવજ્જિતબ્બં તં, દિવસે રત્તિયં કતં.

૧૦૭૯.

પટિલોમક્કમેનેવ, દુતિયે તતિયેપિ ચ;

દિવસે પક્ખમાસેસુ, તથા સંવચ્છરેસુપિ.

૧૦૮૦.

યાવ અસ્મિં ભવે સન્ધિ, તાવ તેન ચ ભિક્ખુના;

કતમાવજ્જિતબ્બં તં, પુરિમસ્મિં ભવેપિ ચ.

૧૦૮૧.

ચુતિક્ખણેપિ નિબ્બત્તં, નામરૂપઞ્ચ સાધુકં;

એવમાવજ્જિતે તસ્મિં, નામરૂપે યદા પન.

૧૦૮૨.

તદેવારમ્મણં કત્વા, નામરૂપં ચુતિક્ખણે;

મનોદ્વારે મનક્કારો, ઉપ્પજ્જતિ તદા પન.

૧૦૮૩.

આવજ્જને નિરુદ્ધસ્મિં, તદેવારમ્મણં પન;

કત્વા જવનચિત્તાનિ, હોન્તિ ચત્તારિ પઞ્ચ વા;

પુબ્બે વુત્તનયેનેવ, સેસં ઞેય્યં વિભાવિના.

૧૦૮૪.

પરિકમ્માદિનામાનિ, પુરિમાનિ ભવન્તિ તુ;

પચ્છિમં અપ્પનાચિત્તં, રૂપાવચરિકં ભવે.

૧૦૮૫.

તેન ચિત્તેન યં ઞાણં, સંયુત્તં તેન યા પન;

સંયુત્તા સતિ સા પુબ્બે-નિવાસાનુસ્સતીરિતા.

પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણં.

૧૦૮૬.

રૂપં પસ્સિતુકામેન, ભિક્ખુના દિબ્બચક્ખુના;

કસિણારમ્મણં ઝાનં, અભિઞ્ઞાપાદકં પન.

૧૦૮૭.

અભિનીહારક્ખમં કત્વા, તેજોકસિણમેવ વા;

ઓદાતકસિણં વાપિ, આલોકકસિણમ્પિ વા.

૧૦૮૮.

ઇમેસુ કતપુઞ્ઞેહિ, કસિણેસુ ચ તીસુપિ;

આલોકકસિણં એત્થ, સેટ્ઠન્તિ પરિદીપિતં.

૧૦૮૯.

તસ્મા તમિતરં વાપિ, ઉપ્પાદેત્વા યથાક્કમં;

ઉપચારભૂમિયંયેવ, ઠત્વા તં પન પણ્ડિતો.

૧૦૯૦.

વડ્ઢેત્વાન ઠપેતબ્બં, ન ઉપ્પાદેય્ય અપ્પનં;

ઉપ્પાદેતિ સચે હોતિ, પાદકજ્ઝાનનિસ્સિતં.

૧૦૯૧.

ઝાનસ્સ વડ્ઢિતસ્સન્તો-ગતં રૂપં તુ યોગિના;

પસ્સિતબ્બં ભવે રૂપં, પસ્સતો પન તસ્સ તં.

૧૦૯૨.

પરિકમ્મસ્સ વારો હિ, અતિક્કમતિ તાવદે;

આલોકોપિ તતો તસ્સ, ખિપ્પમન્તરધાયતિ.

૧૦૯૩.

તસ્મિં અન્તરહિતે રૂપ-ગતમ્પિ ચ ન દિસ્સતિ;

તેનાથ પાદકજ્ઝાનં, પવિસિત્વા તતો પુન.

૧૦૯૪.

વુટ્ઠાય પન આલોકો, ફરિતબ્બોવ ભિક્ખુના;

એવં અનુક્કમેનેવ, આલોકો થામવા સિયા.

૧૦૯૫.

‘‘આલોકો એત્થ હોતૂ’’તિ,

યત્તકં ઠાનમેવ સો;

પરિચ્છિન્દતિ તત્થેવ,

આલોકો પન તિટ્ઠતિ.

૧૦૯૬.

દિવસમ્પિ નિસીદિત્વા, પસ્સતો હોતિ દસ્સનં;

તિણુક્કાય ગતો મગ્ગં, પુરિસેત્થ નિદસ્સનં.

૧૦૯૭.

ઉપ્પાદનક્કમોપિસ્સ, તત્રાયં દિબ્બચક્ખુનો;

વુત્તપ્પકારરૂપં તં, કત્વા આરમ્મણં પન.

૧૦૯૮.

મનોદ્વારે મનક્કારે, જાતે યાનિ તદેવ ચ;

રૂપં આરમ્મણં કત્વા, જાયન્તિ જવનાનિ હિ.

૧૦૯૯.

કામાવચરચિત્તાનિ, તાનિ ચત્તારિ પઞ્ચ વા;

હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ, સેસં ઞેય્યં વિભાવિના.

૧૧૦૦.

અત્થસાધકચિત્તં તં, ચતુત્થજ્ઝાનિકં મતં;

તંચિત્તસંયુતં ઞાણં, દિબ્બચક્ખુન્તિ વુચ્ચતિ.

૧૧૦૧.

અનાગતંસઞાણસ્સ, યથાકમ્મુપગસ્સ ચ;

પરિકમ્મં વિસું નત્થિ, ઇજ્ઝન્તિ દિબ્બચક્ખુના.

૧૧૦૨.

ચુતૂપપાતઞાણમ્પિ, દિબ્બચક્ખુન્તિ વા પન;

અત્થતો એકમેવેદં, બ્યઞ્જને પન નાનતા.

દિબ્બચક્ખુઞાણં.

૧૧૦૩.

યોધ સુણાતિ કરોતિ ચ ચિત્તે,

ગન્થમિમં પરમં પન ભિક્ખુ;

સો અભિધમ્મમહણ્ણવપારં,

યાતિ અનેન તરેન તરિત્વા.

ઇતિ અભિધમ્માવતારે અભિઞ્ઞાનિદ્દેસો નામ

સોળસમો પરિચ્છેદો.

૧૭. સત્તરસમો પરિચ્છેદો

અભિઞ્ઞારમ્મણનિદ્દેસો

૧૧૦૪.

અનાગતંસઞાણઞ્ચ, યથાકમ્મુપગમ્પિ ચ;

પઞ્ચ ઇદ્ધિવિધાદીનિ, સત્તાભિઞ્ઞા ઇમા પન.

૧૧૦૫.

એતાસં પન સત્તન્નં, અભિઞ્ઞાનમિતો પરં;

પવક્ખામિ સમાસેન, આરમ્મણવિનિચ્છયં.

૧૧૦૬.

આરમ્મણત્તિકા વુત્તા, યે ચત્તારો મહેસિના;

સત્તન્નમેત્થ ઞાણાનં, સમ્પવત્તિં સુણાથ મે.

૧૧૦૭.

તત્થ ઇદ્ધિવિધઞાણં, પરિત્તાદીસુ સત્તસુ;

આરમ્મણવિભાગેસુ, પવત્તતિ કથં પન.

૧૧૦૮.

કાયેનાદિસ્સમાનેન, ગન્તુકામો યદાભવે;

ચિત્તસન્નિસ્સિતં કત્વા, કાયં ચિત્તવસેન તં.

૧૧૦૯.

મહગ્ગતે ચ ચિત્તસ્મિં, સમારોપેતિ સો તદા;

કાયારમ્મણતો ઞાણં, પરિત્તારમ્મણં સિયા.

૧૧૧૦.

દિસ્સમાનેન કાયેન, ગન્તુકામો યદા ભવે;

કાયસન્નિસ્સિતં કત્વા, ચિત્તં કાયવસેન તં.

૧૧૧૧.

પાદકજ્ઝાનચિત્તં તં, કાયે રોપેતિ સો તદા;

ઝાનારમ્મણતો ઞાણં, તં મહગ્ગતગોચરં.

૧૧૧૨.

અનાગતમતીતઞ્ચ, કરોતિ વિસયં યદા;

અતીતારમ્મણં હોતિ, તદાનાગતગોચરં.

૧૧૧૩.

કાયેન દિસ્સમાનેન, ગમને પન ભિક્ખુનો;

પચ્ચુપ્પન્નો ભવે તસ્સ, ગોચરોતિ વિનિદ્દિસે.

૧૧૧૪.

કાયં ચિત્તવસેનાપિ, ચિત્તં કાયવસેન વા;

પરિણામનકાલસ્મિં, અજ્ઝત્તારમ્મણં સિયા.

૧૧૧૫.

બહિદ્ધારમ્મણં હોતિ, બહિદ્ધારૂપદસ્સને;

એવમિદ્ધિવિધં ઞાણં, સમ્પવત્તતિ સત્તસુ.

૧૧૧૬.

પચ્ચુપ્પન્ને પરિત્તે ચ, બહિદ્ધજ્ઝત્તિકેસુપિ;

ચતૂસ્વેતેસુ ધમ્મેસુ, દિબ્બસોતં પવત્તતિ.

૧૧૧૭.

પચ્ચુપ્પન્નો પરિત્તો ચ, સદ્દો આરમ્મણં યતો;

પરિત્તારમ્મણં પચ્ચુ-પ્પન્નારમ્મણતં ગતં.

૧૧૧૮.

અત્તનો કુચ્છિસદ્દસ્સ, સવનેપિ પરસ્સ ચ;

અજ્ઝત્તારમ્મણઞ્ચેવ, બહિદ્ધારમ્મણમ્પિ ચ.

૧૧૧૯.

ચેતોપરિયઞાણમ્પિ, પરિત્તાદીસુ અટ્ઠસુ;

આરમ્મણવિભાગેસુ, પવત્તતિ કથં પન.

૧૧૨૦.

પરિત્તારમ્મણં હોતિ, પરિત્તાનં પજાનને;

જાનને મજ્ઝિમાનં તુ, તં મહગ્ગતગોચરં.

૧૧૨૧.

જાનને પન મગ્ગસ્સ, ફલસ્સાપિ પજાનને;

તદા પનસ્સ ઞાણસ્સ, અપ્પમાણોવ ગોચરો.

૧૧૨૨.

તં મગ્ગારમ્મણં હોતિ, મગ્ગચિત્તસ્સ જાનને;

પરિયાયેનેવેતસ્સ, મગ્ગારમ્મણતા મતા.

૧૧૨૩.

અતીતે સત્તદિવસ-બ્ભન્તરે ચ યદા પન;

અનાગતે તથા સત્ત-દિવસબ્ભન્તરેપિ ચ.

૧૧૨૪.

પરેસં પન ચિત્તસ્સ, જાનને સમુદીરિતં;

અતીતારમ્મણઞ્ચેવ, તદાનાગતગોચરં.

૧૧૨૫.

કથઞ્ચ પન તં પચ્ચુપ્પન્નગોચરતં ગતં;

પચ્ચુપ્પન્નં તિધા વુત્તં, ખણસન્તતિઅદ્ધતો.

૧૧૨૬.

તત્થ તિક્ખણસમ્પત્તં, પચ્ચુપ્પન્નખણાદિકં;

એકદ્વેસન્તતિવારપરિયાપન્નમિદં પન.

૧૧૨૭.

સન્તતિપચ્ચુપ્પન્નન્તિ, આહુ સન્તતિકોવિદા;

એકબ્ભવપરિચ્છિન્નં, પચ્ચુપ્પન્નન્તિ પચ્છિમં.

૧૧૨૮.

ખણાદિકત્તયં પચ્ચુ-પ્પન્નં તમાહુ કેચિધ;

ચેતોપરિયઞાણસ્સ, હોતિ આરમ્મણં ઇતિ.

૧૧૨૯.

યથા ચ પુપ્ફમુટ્ઠિમ્હિ, ઉક્ખિત્તે ગગને પન;

અવસ્સં એકમેકસ્સ, વણ્ટં વણ્ટેન વિજ્ઝતિ.

૧૧૩૦.

એવં મહાજનસ્સાપિ, ચિત્તે આવજ્જિતે પન;

એકસ્સ ચિત્તમેકેન, અવસ્સં પન વિજ્ઝતિ.

૧૧૩૧.

યેનાવજ્જતિ ચિત્તેન, યેન જાનાતિ ચેતસા;

તેસં દ્વિન્નં સહટ્ઠાના-ભાવતો તં ન યુજ્જતિ.

૧૧૩૨.

જવનાવજ્જનાનં તુ, નાનારમ્મણપત્તિતો;

અનિટ્ઠે પન હિ ઠાને, અયુત્તન્તિ પકાસિતં.

૧૧૩૩.

તસ્મા સન્તતિઅદ્ધાન-પચ્ચુપ્પન્નાનમેવ તુ;

વસેન પચ્ચુપ્પન્નં તં, હોતિ આરમ્મણં ઇદં.

૧૧૩૪.

પચ્ચુપ્પન્નમ્પિ અદ્ધાખ્યં, ઇદં જવનવારતો;

દીપેતબ્બન્તિ નિદ્દિટ્ઠં, તત્રાયં દીપનાનયો.

૧૧૩૫.

યદા પરસ્સ ચિત્તઞ્હિ, ઞાતુમાવજ્જતિદ્ધિમા;

આવજ્જનમનો તસ્સ, પચ્ચુપ્પન્નખણવ્હયં.

૧૧૩૬.

આરમ્મણં તદા કત્વા, તેન સદ્ધિં નિરુજ્ઝતિ;

જવનાનિ હિ જાયન્તે, તસ્સ ચત્તારિ પઞ્ચ વા.

૧૧૩૭.

એતેસં પચ્છિમં ચિત્તં, ઇદ્ધિચિત્તમુદીરિતં;

કામાવચરચિત્તાનિ, સેસાનીતિ વિનિદ્દિસે.

૧૧૩૮.

એતેસં પન સબ્બેસં, નિરુદ્ધં તુ તદેવ ચ;

ચિત્તં આરમ્મણં હોતિ, તસ્મા સબ્બાનિ તાનિપિ.

૧૧૩૯.

એકારમ્મણતં યન્તિ, ન નાનારમ્મણાનિ હિ;

અદ્ધાવસા ભવે પચ્ચુ-પ્પન્નારમ્મણતો પન.

૧૧૪૦.

એકારમ્મણભાવેપિ, ઇદ્ધિમાનસમેવ ચ;

પરસ્સ ચિત્તં જાનાતિ, નેતરાનિ યથા પન.

૧૧૪૧.

ચક્ખુદ્વારે તુ વિઞ્ઞાણં, રૂપં પસ્સતિ નેતરં;

એવમેવ ચ તં ઇદ્ધિ-ચિત્તમેવ ચ જાનાતિ.

૧૧૪૨.

પરચિત્તારમ્મણત્તા, બહિદ્ધારમ્મણં સિયા;

ચેતોપરિયઞાણમ્પિ, અટ્ઠસ્વેવ પવત્તતિ.

૧૧૪૩.

પુબ્બેનિવાસઞાણમ્પિ, પરિત્તાદીસુ અટ્ઠસુ;

આરમ્મણવિભાગેસુ, પવત્તતિ કથં પન.

૧૧૪૪.

કામાવચરખન્ધાનં, સમનુસ્સરણે પન;

પરિત્તારમ્મણંયેવ, હોતીતિ પરિદીપયે.

૧૧૪૫.

રૂપાવચરિકારુપ્પખન્ધાનુસ્સરણે પન;

ભવતીતિ હિ ઞાતબ્બં, તં મહગ્ગતગોચરં.

૧૧૪૬.

અતીતે અત્તના મગ્ગં, ભાવિતં તુ ફલમ્પિ વા;

સમનુસ્સરતો એવ-પ્પમાણારમ્મણં સિયા.

૧૧૪૭.

સમનુસ્સરતો મગ્ગં, મગ્ગારમ્મણમેવ તં;

અતીતારમ્મણંયેવ, હોતિ એકન્તતો ઇદં.

૧૧૪૮.

ચેતોપરિયઞાણમ્પિ, યથાકમ્મુપગમ્પિ ચ;

અતીતારમ્મણા હોન્તિ, કિઞ્ચાપિ અથ ખો પન.

૧૧૪૯.

ચેતોપરિયઞાણસ્સ, સત્તદ્દિવસબ્ભન્તરં;

અતીતં ચિત્તમેવસ્સ, આરમ્મણમુદીરિતં.

૧૧૫૦.

અતીતે ચેતનામત્તં, યથાકમ્મુપગસ્સપિ;

પુબ્બેનિવાસઞાણસ્સ, નત્થિ કિઞ્ચિ અગોચરં.

૧૧૫૧.

અજ્ઝત્તારમ્મણં અત્ત-ખન્ધાનુસ્સરણે સિયા;

બહિદ્ધારમ્મણં અઞ્ઞ-ખન્ધાનુસ્સરણે ભવે.

૧૧૫૨.

સરણે નામગોત્તસ્સ, તં નવત્તબ્બગોચરં;

પુબ્બેનિવાસઞાણમ્પિ, અટ્ઠસ્વેવ પવત્તતિ.

૧૧૫૩.

પચ્ચુપ્પન્ને પરિત્તે ચ, બહિદ્ધજ્ઝત્તિકેસુપિ;

ચતૂસ્વેતેસુ ધમ્મેસુ, દિબ્બચક્ખુ પવત્તતિ.

૧૧૫૪.

દિબ્બસોતસમં દિબ્બ-ચક્ખુઆરમ્મણક્કમે;

રૂપં સદ્દોતિ દ્વિન્નં તુ, અયમેવ વિસેસતા.

૧૧૫૫.

અનાગતંસઞાણમ્પિ, પરિત્તાદીસુ અટ્ઠસુ;

આરમ્મણવિભાગેસુ, પવત્તતિ કથં પન.

૧૧૫૬.

નિબ્બત્તિસ્સતિ યં કામા-વચરેતિ પજાનતો;

પરિત્તારમ્મણં હોતિ, રૂપારૂપેસ્વનાગતે.

૧૧૫૭.

નિબ્બત્તિસ્સતિ યઞ્ચાપિ, સિયા મહગ્ગતગોચરં;

ભાવેસ્સતિ અયં મગ્ગં, ફલં સચ્છિકરિસ્સતિ.

૧૧૫૮.

એવં પજાનને અપ્પ-માણારમ્મણતં ભવે;

મગ્ગં ભાવેસ્સતિચ્ચેવ, જાનને મગ્ગગોચરં.

૧૧૫૯.

એકન્તેન ઇદં ઞાણં, હોતાનાગતગોચરં;

ચેતોપરિયં તુ કિઞ્ચાપિ, હોતાનાગતગોચરં.

૧૧૬૦.

અથ ખો પન તં સત્ત-દિવસબ્ભન્તરં પન;

ચિત્તમેવ ચ જાનાતિ, ન હિ તં અઞ્ઞગોચરં.

૧૧૬૧.

અનાગતંસઞાણસ્સ, અનાગતંસગોચરં;

‘‘અહં દેવો ભવિસ્સામિ’’-ચ્ચેવમજ્ઝત્તગોચરં.

૧૧૬૨.

‘‘તિસ્સો ફુસ્સો અમુત્રાયં,

નિબ્બત્તિસ્સતિનાગતે’’;

ઇચ્ચેવં જાનને તસ્સ,

બહિદ્ધારમ્મણં સિયા.

૧૧૬૩.

જાનને નામગોત્તસ્સ, યસ્સ કસ્સચિનાગતે;

પુબ્બેનિવાસઞાણંવ, તં નવત્તબ્બગોચરં.

૧૧૬૪.

યથાકમ્મુપગઞાણં, પરિત્તાદીસુ પઞ્ચસુ;

આરમ્મણવિભાગેસુ, પવત્તતિ કથં પન.

૧૧૬૫.

જાનને કામકમ્મસ્સ, પરિત્તારમ્મણં સિયા;

તથા મહગ્ગતકમ્મસ્સ, તં મહગ્ગતગોચરં.

૧૧૬૬.

અતીતમેવ જાનાતિ, તસ્મા ચાતીતગોચરં;

અજ્ઝત્તારમ્મણં હોતિ, અત્તનો કમ્મજાનને.

૧૧૬૭.

બહિદ્ધારમ્મણં હોતિ, પરકમ્મપજાનને;

એવં પવત્તિ ઞાતબ્બા, યથાકમ્મુપગસ્સપિ.

૧૧૬૮.

સત્તન્નમ્પિ અભિઞ્ઞાનં, વુત્તો આરમ્મણક્કમો;

એત્થ વુત્તનયેનેવ, વેદિતબ્બો વિભાવિના.

૧૧૬૯.

વિવિધત્થવણ્ણપદેહિ સમ્પન્નં,

મધુરત્થમતિનીહરં ગન્થં;

સોતુજનસ્સ હદયપીતિકરં,

સુણેય્ય કોચિ મનુજો સચેતનો.

ઇતિ અભિધમ્માવતારે અભિઞ્ઞારમ્મણનિદ્દેસો નામ

સત્તરસમો પરિચ્છેદો.

૧૮. અટ્ઠારસમો પરિચ્છેદો

દિટ્ઠિવિસુદ્ધિનિદ્દેસો

૧૧૭૦.

સમાધિં પન સાભિઞ્ઞં, ભાવેત્વા તદનન્તરં;

ભાવેતબ્બા યતો પઞ્ઞા, ભિક્ખુના તેન ધીમતા.

૧૧૭૧.

તતોહં દાનિ વક્ખામિ, પઞ્ઞાભાવનમુત્તમં;

સમાસેનેવ ભિક્ખૂનં, પરં પીતિસુખાવહં.

૧૧૭૨.

કા પઞ્ઞા પન કો ચત્થો,

કિમસ્સા લક્ખણાદિકં;

કતિધા સા કથં તેન,

ભાવેતબ્બાતિ વુચ્ચતે. –

૧૧૭૩.

પઞ્ઞા વિપસ્સનાપઞ્ઞા, પુઞ્ઞચિત્તસમાયુતા;

પજાનાતીતિ પઞ્ઞા સા, જાનના વા પકારતો.

૧૧૭૪.

સઞ્ઞાવિઞ્ઞાણપઞ્ઞાનં, કો વિસેસો કિમન્તરં;

સઞ્ઞાવિઞ્ઞાણપઞ્ઞાનં, જાનનત્તે સમેપિ ચ.

૧૧૭૫.

યા સઞ્જાનનમત્તંવ, સઞ્ઞા નીલાદિતો પન;

લક્ખણપ્પટિવેધં તુ, કાતું સક્કોતિ નેવ સા.

૧૧૭૬.

વિઞ્ઞાણં પન જાનાતિ, નીલપીતાદિગોચરં;

સક્કોતિપિ અનિચ્ચાદિલક્ખણં પટિવિજ્ઝિતું.

૧૧૭૭.

ઉસ્સક્કિત્વા ન સક્કોતિ, મગ્ગં પાપેતુમેવ તં;

પઞ્ઞા વુત્તનયં કાતું, સક્કોતિ તિવિધમ્પિ તં.

૧૧૭૮.

ઇમેસં પન તિણ્ણમ્પિ, વિસેસો સમુદીરિતો;

સબ્બેસં પન ધમ્માનં, સભાવપટિવેધનં.

૧૧૭૯.

લક્ખણં પન પઞ્ઞાય, લક્ખણઞ્ઞૂહિ દીપિતં;

સમ્મોહનન્ધકારસ્સ, વિદ્ધંસનરસા મતા.

૧૧૮૦.

અસમ્મોહપચ્ચુપટ્ઠાના, સમાધાસન્નકારણા;

એવમેત્થ ચ વિઞ્ઞેય્યા, પઞ્ઞાય લક્ખણાદિકા.

કતિધાતિ એત્થ –

૧૧૮૧.

લક્ખણેનેકધા વુત્તા,

લોકિકાલોકિકા દ્વિધા;

લોકિયેનેત્થ મગ્ગેન,

યુત્તા સા લોકિકા સિયા.

૧૧૮૨.

લોકુત્તરેન મગ્ગેન, યુત્તા લોકુત્તરા મતા;

તિવિધાપિ સિયા પઞ્ઞા, ચિન્તાસુતમયાદિતો.

૧૧૮૩.

તત્થત્તનોવ ચિન્તાય, નિપ્ફન્નત્તાતિ તસ્સ સા;

હોતિ ચિન્તામયા પઞ્ઞા, ભૂરિપઞ્ઞેન દેસિતા.

૧૧૮૪.

પરતો પન સુત્વાન, લદ્ધા પઞ્ઞા અયં ઇધ;

સુતેનેવ ચ નિપ્ફન્ના, પઞ્ઞા સુતમયા મતા.

૧૧૮૫.

યથા વાપિ તથા ચેત્થ, ભાવનાય વસેન તુ;

નિપ્ફન્ના અપ્પનાપત્તા, પઞ્ઞા સા ભાવનામયા.

૧૧૮૬.

પટિસમ્ભિદાચતુક્કસ્સ, વસેન ચતુધા સિયા;

અત્થધમ્મનિરુત્તીસુ, ઞાણં ઞાણેસુ તીસુપિ.

૧૧૮૭.

યં કિઞ્ચિ પચ્ચયુપ્પન્નં, વિપાકા ચ ક્રિયા તથા;

નિબ્બાનં ભાસિતત્થો ચ, પઞ્ચેતે અત્થસઞ્ઞિતા.

૧૧૮૮.

ફલનિબ્બત્તકો હેતુ, અરિયમગ્ગો ચ ભાસિતં;

કુસલાકુસલઞ્ચેતિ, પઞ્ચેતે ધમ્મસઞ્ઞિતા.

૧૧૮૯.

તસ્મિં અત્થે ચ ધમ્મે ચ, યા સભાવનિરુત્તિ તુ;

નિરુત્તીતિ ચ નિદ્દિટ્ઠા, નિરુત્તિકુસલેન સા.

૧૧૯૦.

ઞાણં આરમ્મણં કત્વા, તિવિધં પચ્ચવેક્ખતો;

તેસુ ઞાણેસુ યં ઞાણં, પટિભાનન્તિ તં મતં.

૧૧૯૧.

પરિયત્તિપરિપુચ્છાહિ, સવનાધિગમેહિ ચ;

પુબ્બયોગેન ગચ્છન્તિ, પભેદં પટિસમ્ભિદા.

કથં ભાવેતબ્બાતિ એત્થ –

૧૧૯૨.

ખન્ધાદીસુ હિ ધમ્મેસુ, ભૂમિભૂતેસુ યોગિના;

ઉગ્ગહાદિવસેનેત્થ, કત્વા પરિચયં પન.

૧૧૯૩.

સીલં ચિત્તવિસુદ્ધિઞ્ચ, સમ્પાદેત્વા તતો પરં;

દિટ્ઠિસુદ્ધાદયો પઞ્ચ, સમ્પાદેન્તેન સુદ્ધિયા.

૧૧૯૪.

તાય પઞ્ઞાય યુત્તેન, ભીતેન જનનાદિતો;

ભાવેતબ્બા ભવાભાવં, પત્થયન્તેન ભિક્ખુના.

૧૧૯૫.

રૂપઞ્ચ વેદના સઞ્ઞા, સઙ્ખારા ચેવ સબ્બસો;

વિઞ્ઞાણઞ્ચેતિ પઞ્ચેતે, ખન્ધા સમ્બુદ્ધદેસિતા.

૧૧૯૬.

તત્થ યં કિઞ્ચિ રૂપં તં, અતીતાનાગતાદિકં;

અજ્ઝત્તં વા બહિદ્ધા વા, સુખુમોળારિકમ્પિ વા.

૧૧૯૭.

હીનં વાપિ પણીતં વા, યં દૂરે યઞ્ચ સન્તિકે;

સબ્બં તમેકતો કત્વા, રૂપક્ખન્ધોતિ વુચ્ચતિ.

૧૧૯૮.

ઇતરેસુપિ યં કિઞ્ચિ, તં વેદયિતલક્ખણં;

સબ્બં તમેકતો કત્વા, વેદનાક્ખન્ધતા કતા.

૧૧૯૯.

ચિત્તજં પન યં કિઞ્ચિ, તં સઞ્જાનનલક્ખણં;

સબ્બં તમેકતો કત્વા, સઞ્ઞાક્ખન્ધોતિ વુચ્ચતિ.

૧૨૦૦.

યં કિઞ્ચિ ચિત્તસમ્ભૂતં, અભિસઙ્ખારલક્ખણં;

સબ્બં તમેકતો કત્વા, સઙ્ખારક્ખન્ધતા કતા.

૧૨૦૧.

તત્થ ચિત્તં તુ યં કિઞ્ચિ, તં વિજાનનલક્ખણં;

સબ્બં તમેકતો કત્વા, વિઞ્ઞાણક્ખન્ધતા કતા.

૧૨૦૨.

ચત્તારો ચ મહાભૂતા, ઉપાદા ચતુવીસતિ;

અટ્ઠવીસતિધા ચેતં, રૂપં રૂપન્તિ ગણ્હતિ.

૧૨૦૩.

એકાસીતિયા ચિત્તેન, સંયુત્તા વેદનાદયો;

વેદનાસઞ્ઞાસઙ્ખાર-વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસઞ્ઞિતા.

૧૨૦૪.

ચત્તારોરૂપિનો ખન્ધે, નામન્તિ પરિગણ્હતિ;

રૂપક્ખન્ધો ભવે રૂપં, નામક્ખન્ધા અરૂપિનો.

૧૨૦૫.

રુપ્પનલક્ખણં રૂપં, નામં નમનલક્ખણં;

ઇતિ સઙ્ખેપતો નામ-રૂપં સો પરિગણ્હતિ.

૧૨૦૬.

ફાલેન્તો વિય તાલસ્સ, કન્દં તુ યમકં દ્વિધા;

વવત્થપેતિ નામઞ્ચ, રૂપઞ્ચાતિ દ્વિધા પન.

૧૨૦૭.

નામતો રૂપતો અઞ્ઞો,

સત્તો વા પુગ્ગલોપિ વા;

અત્તા વા કોચિ નત્થીતિ,

નિટ્ઠં ગચ્છતિ સબ્બદા.

૧૨૦૮.

એવં વવત્થપેત્વા સો, નામરૂપં સભાવતો;

સત્તસમ્મોહઘાતત્થં, બહુસુત્તવસેનિધ.

૧૨૦૯.

નામરૂપમત્તઞ્ઞેવ, નત્થિ કોચિધ પુગ્ગલો;

એવમેત્થ પણ્ડિતો પોસો, વવત્થપેતિ તં પન.

વુત્તં હેતં –

૧૨૧૦.

‘‘યથાપિ અઙ્ગસમ્ભારા,

હોતિ સદ્દો રથો ઇતિ;

એવં ખન્ધેસુ સન્તેસુ,

હોતિ સત્તોતિ સમ્મુતી’’તિ.

૧૨૧૧.

યથાપિ દારુયન્તમ્પિ, નિજ્જીવઞ્ચ નિરીહકં;

દારુરજ્જુસમાયોગે, તં ગચ્છતિપિ તિટ્ઠતિ.

૧૨૧૨.

તથેદં નામરૂપમ્પિ, નિજ્જીવઞ્ચ નિરીહકં;

અઞ્ઞમઞ્ઞસમાયોગે, તં ગચ્છતિપિ તિટ્ઠતિ.

તેનાહુ પોરાણા –

૧૨૧૩.

‘‘નામઞ્ચ રૂપઞ્ચ ઇધત્થિ સચ્ચતો,

ન હેત્થ સત્તો મનુજો ચ વિજ્જતિ;

સુઞ્ઞં ઇદં યન્તમિવાભિસઙ્ખતં,

દુક્ખસ્સ પુઞ્જો તિણકટ્ઠસાદિસો’’તિ.

૧૨૧૪.

અઞ્ઞમઞ્ઞૂપનિસ્સાય, દણ્ડકેસુ ઠિતેસુ હિ;

એકસ્મિં પતમાને તુ, તથેવ પતતીતરો.

તેનાહુ પોરાણા –

૧૨૧૫.

‘‘યમકં નામરૂપઞ્ચ, ઉભો અઞ્ઞોઞ્ઞનિસ્સિતા;

એકસ્મિં ભિજ્જમાનસ્મિં, ઉભો ભિજ્જન્તિ પચ્ચયા’’તિ.

૧૨૧૬.

ઉતિન્નં નામરૂપાનં, નામં નિત્તેજમેત્થ તં;

સકેનેવ હિ તેજેન, ન સક્કોતિ પવત્તિતું.

૧૨૧૭.

ન બ્યાહરતિ નો સેતિ, ન તિટ્ઠતિ ન ગચ્છતિ;

ન ભેદેતિ ન ચોરેતિ, ન ભુઞ્જતિ ન ખાદતિ.

૧૨૧૮.

તથા રૂપમ્પિ નિત્તેજં, વિના નામઞ્ચ સબ્બથા;

સકેનેવ હિ તેજેન, ન સક્કોતિ પવત્તિતું.

૧૨૧૯.

ભુઞ્જામીતિ પિવામીતિ, ખાદામીતિ તથેવ ચ;

રોદામીતિ હસામીતિ, રૂપસ્સેતં ન વિજ્જતિ.

૧૨૨૦.

નામં નિસ્સાય રૂપં તુ, રૂપં નિસ્સાય નામકં;

પવત્તતિ સદા સબ્બં, પઞ્ચવોકારભૂમિયં.

૧૨૨૧.

ઇમસ્સ પન અત્થસ્સ, આવિભાવત્થમેવ ચ;

જચ્ચન્ધપીઠસપ્પીનં, વત્તબ્બા ઉપમા ઇધ.

૧૨૨૨.

યથા હિ નાવં નિસ્સાય, મનુસ્સા યન્તિ અણ્ણવે;

એવં રૂપમ્પિ નિસ્સાય, નામકાયો પવત્તતિ.

૧૨૨૩.

યથા મનુસ્સે નિસ્સાય, નાવા ગચ્છતિ અણ્ણવે;

એવં નામમ્પિ નિસ્સાય, રૂપકાયો પવત્તતિ.

૧૨૨૪.

સત્તસઞ્ઞં વિનોદેત્વા, નામરૂપસ્સ સબ્બથા;

યાથાવદસ્સનં એતં, ‘‘દિટ્ઠિસુદ્ધી’’તિ વુચ્ચતિ.

૧૨૨૫.

પરિમુચ્ચિતુકામો ચ, દુક્ખતો જાતિઆદિતો;

અન્તદ્વયં વિવજ્જેત્વા, ભાવયે પન પણ્ડિતો.

૧૨૨૬.

દિટ્ઠિવિસુદ્ધિમિમં પરિસુદ્ધં,

સુટ્ઠુતરં તુ કરોતિ નરો યો;

દિટ્ઠિગતાનિ મલાનિ અસેસં,

નાસમુપેન્તિ હિ તસ્સ નરસ્સ.

ઇતિ અભિધમ્માવતારે દિટ્ઠિવિસુદ્ધિનિદ્દેસો નામ

અટ્ઠારસમો પરિચ્છેદો.

૧૯. એકૂનવીસતિમો પરિચ્છેદો

કઙ્ખાવિતરણવિસુદ્ધિનિદ્દેસો

૧૨૨૭.

એતસ્સ નામરૂપસ્સ, જાનિત્વા હેતુપચ્ચયે;

કઙ્ખા તીસુ પનદ્ધાસુ, વિતરિત્વા ઠિતં પન.

૧૨૨૮.

કઙ્ખાવિતરણં નામ, ઞાણં તં સમુદીરિતં;

તં સમ્પાદેતુકામેન, અત્થકામેન ભિક્ખુના.

૧૨૨૯.

નામરૂપસ્સ કો હેતુ, કોનુ વા પચ્ચયો ભવે;

આવજ્જિત્વા તમિચ્ચેવં, રૂપકાયસ્સ તાવદે.

૧૨૩૦.

કેસા લોમા નખા દન્તા, તચો મંસં નહારુ ચ;

અટ્ઠિમિઞ્જઞ્ચ વક્કઞ્ચ, હદયં યકનમ્પિ ચ.

૧૨૩૧.

ઇચ્ચેવમાદિબાત્તિંસ-કોટ્ઠાસપચ્ચયસ્સ હિ;

પરિગ્ગણ્હતિ કાયસ્સ, મનસા હેતુપચ્ચયે.

૧૨૩૨.

અવિજ્જા તણ્હુપાદાનં, કમ્મં હેતુ ચતુબ્બિધો;

એતસ્સ રૂપકાયસ્સ, આહારો પચ્ચયો મતો.

૧૨૩૩.

જનકો હેતુ અક્ખાતો,

પચ્ચયો અનુપાલકો;

હેત્વઙ્કુરસ્સ બીજં તુ,

પચ્ચયા પથવાદયો.

૧૨૩૪.

ઇતિમે પઞ્ચ ધમ્મા હિ, હેતુપચ્ચયતં ગતા;

અવિજ્જાદયો તયો તત્થ, માતાવ ઉપનિસ્સયા.

૧૨૩૫.

જનકં પન કમ્મં તુ, પુત્તસ્સ હિ પિતા વિય;

ધાતી વિય કુમારસ્સ, આહારો ધારકો ભવે.

૧૨૩૬.

ઇચ્ચેવં રૂપકાયસ્સ, સો પચ્ચયપરિગ્ગહં;

કત્વા પુનપિ ‘‘ચક્ખુઞ્ચ, રૂપમાલોકમેવ ચ.

૧૨૩૭.

પટિચ્ચ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, હોતિ’’ઇચ્ચેવમાદિના;

નયેન નામકાયસ્સ, પચ્ચયં પરિગણ્હતિ.

૧૨૩૮.

સો એવં નામરૂપસ્સ, વુત્તિં દિસ્વાન પચ્ચયા;

યથા એતરહિદં તુ, અતીતેપિ તથેવિદં.

૧૨૩૯.

પચ્ચયા ચ પવત્તિત્થ, તથેવાનાગતેપિ ચ;

પવત્તિસ્સતિ અદ્ધાસુ, તીસ્વેવં અનુપસ્સતિ.

૧૨૪૦.

તસ્સેવં પસ્સતો યા સા, પુબ્બન્તે પઞ્ચધા તથા;

અપરન્તે સિયા કઙ્ખા, પઞ્ચધા સમુદીરિતા.

૧૨૪૧.

પચ્ચુપ્પન્નેપિ અદ્ધાને, છબ્બિધા પરિકિત્તિતા;

સબ્બા ચાનવસેસાવ, યોગિનો સા પહિય્યતિ.

૧૨૪૨.

એકો કમ્મવિપાકાનં, વસેનાપિ ચ પણ્ડિતો;

એતસ્સ નામરૂપસ્સ, પચ્ચયં પરિગણ્હતિ.

૧૨૪૩.

કમ્મં ચતુબ્બિધં દિટ્ઠ-ધમ્મવેદનિયં તથા;

ઉપપજ્જાપરાપરિયા-હોસિકમ્મવસા પન.

તત્થ એકજવનવીથિયં સત્તસુ ચિત્તેસુ કુસલા વા અકુસલા વા પઠમજવનચેતના દિટ્ઠધમ્મવેદનીયકમ્મં નામ. તં ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે વિપાકં દેતિ, તથા અસક્કોન્તં પન ‘‘અહોસિકમ્મં નાહોસિ કમ્મવિપાકો, ન ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકો, નત્થિ કમ્મવિપાકો’’તિ ઇમસ્સ તિકસ્સ વસેન અહોસિકમ્મં નામ હોતિ. અત્થસાધિકા પન સત્તમજવનચેતના ઉપપજ્જવેદનીયકમ્મં નામ. તમનન્તરે અત્તભાવે વિપાકં દેતિ, તથા અસક્કોન્તં વુત્તનયેન અહોસિકમ્મં નામ હોતિ. ઉભિન્નમન્તરે પઞ્ચજવનચેતના અપરાપરિયવેદનીયકમ્મં નામ. તમનાગતે યદા ઓકાસં લભતિ, તદા વિપાકં દેતિ, સતિ સંસારપ્પવત્તિયા અહોસિકમ્મં નામ ન હોતિ.

૧૨૪૪.

અપરં ચતુબ્બિધં કમ્મં, ગરુકં બહુલમ્પિ ચ;

આસન્નઞ્ચ કટત્તા ચ, કમ્મન્તિ સમુદીરિતં.

૧૨૪૫.

અઞ્ઞં ચતુબ્બિધં કમ્મં, જનકં ઉપથમ્ભકં;

તથૂપપીળકં કમ્મ-મુપઘાતકમેવ ચ.

તત્થ જનકં નામ કુસલં વા અકુસલં વા કમ્મં પટિસન્ધિયમ્પિ પવત્તેપિ રૂપારૂપવિપાકક્ખન્ધે જનેતિ. ઉપત્થમ્ભકં પન વિપાકં જનેતું ન સક્કોતિ, અઞ્ઞેન કમ્મેન દિન્નાય પટિસન્ધિયા જનિતે વિપાકે ઉપ્પજ્જનકસુખદુક્ખં ઉપત્થમ્ભેતિ, અદ્ધાનં પવત્તેતિ. ઉપપીળકં પન અઞ્ઞેન કમ્મેન દિન્નાય પટિસન્ધિયા જનિતે વિપાકે ઉપ્પજ્જનકસુખદુક્ખં પીળેતિ બાધતિ, અદ્ધાનં પવત્તિતું ન દેતિ. ઉપઘાતકં પન સયં કુસલમ્પિ અકુસલમ્પિ સમાનં અઞ્ઞં દુબ્બલકમ્મં ઘાતેત્વા તસ્સ વિપાકં પટિબાહિત્વા અત્તનો વિપાકસ્સ ઓકાસં કરોતિ. એવં પન કમ્મેન ઓકાસે કતે તંવિપાકમુપ્પન્નં નામ હોતિ. ઇતિ ઇમં દ્વાદસવિધં કમ્મં કમ્મવટ્ટે પક્ખિપિત્વા એવમેકો કમ્મવિપાકવસેન નામરૂપસ્સ પચ્ચયપરિગ્ગહં કરોતિ.

ઇતિ એવં કમ્મવિપાકવટ્ટવસેન નામરૂપસ્સ પવત્તિં દિસ્વા ‘‘યથા ઇદં એતરહિ, એવમતીતેપિ અદ્ધાને કમ્મવિપાકવસેન પચ્ચયતો પવત્તિત્થ, અનાગતેપિ પવત્તિસ્સતી’’તિ ઇતિ કમ્મઞ્ચેવ વિપાકો ચાતિ કમ્મવિપાકવસેન લોકો પવત્તતીતિ તં સમનુપસ્સતિ. તસ્સેવં સમનુપસ્સતો સબ્બા સોળસવિધા કઙ્ખા પહિય્યતિ.

૧૨૪૬.

હેતુફલસ્સ સમ્બન્ધવસેનેવ પવત્તતિ;

કેવલં નામરૂપન્તિ, સમ્મા સમનુપસ્સતિ.

૧૨૪૭.

એવં કારણતો ઉદ્ધં, કારણં ન ચ પસ્સતિ;

પાકપવત્તિતો ઉદ્ધં, ન પાકપટિવેદકં.

તેનાહુ પોરાણા –

૧૨૪૮.

‘‘કમ્મસ્સ કારકો નત્થિ, વિપાકસ્સ ચ વેદકો;

સુદ્ધધમ્મા પવત્તન્તિ, એવેતં સમ્મદસ્સનં.

૧૨૪૯.

એવં કમ્મે વિપાકે ચ, વત્તમાને સહેતુકે;

બીજરુક્ખાદિકાનંવ, પુબ્બા કોટિ ન નાયતિ.

૧૨૫૦.

અનાગતેપિ સંસારે, અપ્પવત્તિ ન દિસ્સતિ;

એતમત્થમનઞ્ઞાય, તિત્થિયા અસયંવસી.

૧૨૫૧.

સત્તસઞ્ઞં ગહેત્વાન, સસ્સતુચ્છેદદસ્સિનો;

દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિં ગણ્હન્તિ, અઞ્ઞમઞ્ઞવિરોધિનો.

૧૨૫૨.

દિટ્ઠિબન્ધનબદ્ધા તે, તણ્હાસોતેન વુય્હરે;

તણ્હાસોતેન વુય્હન્તા, ન તે દુક્ખા પમુચ્ચરે.

૧૨૫૩.

એવમેતં અભિઞ્ઞાય, ભિક્ખુ બુદ્ધસ્સ સાવકો;

ગમ્ભીરં નિપુણં સુઞ્ઞં, પચ્ચયં પટિવિજ્ઝતિ.

૧૨૫૪.

કમ્મં નત્થિ વિપાકમ્હિ, પાકો કમ્મે ન વિજ્જતિ;

અઞ્ઞમઞ્ઞં ઉભો સુઞ્ઞા, ન ચ કમ્મં વિના ફલં.

૧૨૫૫.

યથા ન સૂરિયે અગ્ગિ, ન મણિમ્હિ ન ગોમયે;

ન તેસં બહિ સો અત્થિ, સમ્ભારેહિ ચ જાયતિ.

૧૨૫૬.

તથા ન અન્તો કમ્મસ્સ, વિપાકો ઉપલબ્ભતિ;

બહિદ્ધાપિ ન કમ્મસ્સ, ન કમ્મં તત્થ વિજ્જતિ.

૧૨૫૭.

ફલેન સુઞ્ઞં તં કમ્મં, ફલં કમ્મે ન વિજ્જતિ;

કમ્મઞ્ચ ખો ઉપાદાય, તતો નિબ્બત્તતે ફલં.

૧૨૫૮.

ન હેત્થ દેવો બ્રહ્મા વા,

સંસારસ્સત્થિ કારકો;

સુદ્ધધમ્મા પવત્તન્તિ,

હેતુસમ્ભારપચ્ચયા’’તિ.

૧૨૫૯.

એવં નાનપ્પકારેહિ, નામરૂપસ્સ પચ્ચયં;

પરિગ્ગહેત્વા અદ્ધાસુ, તરિત્વા કઙ્ખમુટ્ઠિતં.

૧૨૬૦.

કઙ્ખાવિતરણં નામ, ઞાણં તં સમુદીરિતં;

ધમ્મટ્ઠિતિ યથાભૂતં, તં સમ્માદસ્સનન્તિપિ.

૧૨૬૧.

ઇમિના પન ઞાણેન,

સંયુત્તો બુદ્ધસાસને;

હોતિ લદ્ધપતિટ્ઠોવ,

સોતાપન્નો હિ ચૂળકો.

૧૨૬૨.

તસ્મા સપઞ્ઞો પન અત્થકામો,

યો નામરૂપસ્સ હેતુપચ્ચયાનિ;

પરિગ્ગહં સાધુ કરોતિ ધીરો,

ખિપ્પં સ નિબ્બાનપુરં ઉપેતિ.

ઇતિ અભિધમ્માવતારે કઙ્ખાવિતરણવિસુદ્ધિનિદ્દેસો નામ

એકૂનવીસતિમો પરિચ્છેદો.

૨૦. વીસતિમો પરિચ્છેદો

મગ્ગામગ્ગઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિનિદ્દેસો

૧૨૬૩.

કલાપસમ્મસનેનેવ,

યોગો કરણિયો સિયા;

મગ્ગામગ્ગે તુ ઞાણં ત-

મધિગન્તું પનિચ્છતા.

૧૨૬૪.

પચ્ચુપ્પન્નસ્સ ધમ્મસ્સ, નિબ્બત્તિ ઉદયો મતો;

વયો વિપરિણામોતિ, તસ્સેવ સમુદીરિતા.

૧૨૬૫.

અનુપસ્સનાપિ ઞાણન્તિ, વરઞાણેન દેસિતં;

સો પનેવં પજાનાતિ, યોગાવચરમાણવો.

૧૨૬૬.

ઇમસ્સ નામરૂપસ્સ, પુબ્બે ઉપ્પત્તિતો પન;

નિચયો રાસિ વા નત્થિ, તથા ઉપ્પજ્જતોપિ ચ.

૧૨૬૭.

રાસિતો નિચયા વાપિ, નત્થિ આગમનન્તિ ચ;

તથા નિરુજ્ઝમાનસ્સ, ન દિસાગમનન્તિ ચ.

૧૨૬૮.

નિરુદ્ધસ્સાપિ એકસ્મિં, ઠાને નત્થિ ચયોતિ ચ;

એત્થ વીણૂપમા વુત્તા, એતસ્સત્થસ્સ દીપને.

૧૨૬૯.

ઉદબ્બયમનક્કારમેવં સઙ્ખેપતો પન;

કત્વા તસ્સેવ ઞાણસ્સ, વિભઙ્ગસ્સ વસેન તુ.

૧૨૭૦.

‘‘અવિજ્જાસમુદયા રૂપસમુદયો’’તિ હિ આદિના;

નયેનેકેકખન્ધસ્સ, ઉદયબ્બયદસ્સને.

૧૨૭૧.

દસ દસાતિ કત્વાન, વુત્તા પઞ્ઞાસલક્ખણા;

તેસં પન વસેનાપિ, ધમ્મે સમનુપસ્સતિ.

૧૨૭૨.

એવં રૂપુદયો હોતિ, એવમસ્સ વયો ઇતિ;

ઉદેતિ એવં રૂપમ્પિ, એવં રૂપં તુ વેતિ ચ.

૧૨૭૩.

એવં પચ્ચયતોપેત્થ, ખણતો ઉદયબ્બયં;

પસ્સતો સબ્બધમ્મા ચ, પાકટા હોન્તિ તસ્સ તે.

૧૨૭૪.

ઉદકે દણ્ડરાજીવ, આરગ્ગેરિવ સાસપો;

વિજ્જુપ્પાદાવ ધમ્મા તે, પરિત્તટ્ઠાયિનો સિયું.

૧૨૭૫.

કદલીસુપિનાલાતચક્કમાયુપમા ઇમે;

અસારા પન નિસ્સારા, હુત્વા ખાયન્તિ યોગિનો.

૧૨૭૬.

એવમેત્તાવતા તેન, ઉદયબ્બયદસ્સનં;

લક્ખણાનિ ચ પઞ્ઞાસ, પટિવિજ્ઝ ઠિતં પન.

૧૨૭૭.

ઞાણં અધિગતં હોતિ, તરુણં પઠમં પન;

યસ્સ ચાધિગમા યોગી, હોતારદ્ધવિપસ્સકો.

૧૨૭૮.

વિપસ્સનાય હેતાય,

કરુણાયાથ યોગિનો;

વિપસ્સકસ્સ જાયન્તે,

ઉપક્લેસા દસેવિમે.

૧૨૭૯.

ઓભાસો પીતિ પસ્સદ્ધિ, ઞાણં સદ્ધા સતી સુખં;

ઉપેક્ખા વીરિયં નિકન્તીતિ, ઉપક્લેસા દસેવિમે.

૧૨૮૦.

સમ્પત્તપટિવેધસ્સ, સોતાપન્નાદિનોપિ ચ;

તથા વિપ્પટિપન્નસ્સ, ઉપક્લેસા ન જાયરે.

૧૨૮૧.

સમ્માવ પટિપન્નસ્સ, યુત્તયોગસ્સ ભિક્ખુનો;

સદા વિપસ્સકસ્સેવ, ઉપ્પજ્જન્તિ કિરસ્સુ તે.

૧૨૮૨.

વિપસ્સનાય ઓભાસો, ઓભાસોતિ પવુચ્ચતિ;

તસ્મિં પન સમુપ્પન્ને, યોગાવચરભિક્ખુ સો.

૧૨૮૩.

મગ્ગપ્પત્તો ફલપ્પત્તો, અહમસ્મીતિ ગણ્હતિ;

અમગ્ગંયેવ મગ્ગોતિ, તસ્સેવં પન ગણ્હતો.

૧૨૮૪.

એવં વિપસ્સનાવીથિ,

ઓક્કન્તા નામ હોતિ સા;

ઓભાસમેવ સો ભિક્ખુ,

અસ્સાદેન્તો નિસીદતિ.

૧૨૮૫.

પીતિ વિપ્પસ્સનાપીતિ, તસ્સ તસ્મિં ખણે પન;

તદા પઞ્ચવિધા પીતિ, જાયન્તે ખુદ્દિકાદિકા.

૧૨૮૬.

વિપસ્સનાય પસ્સદ્ધિ, પસ્સદ્ધીતિ પવુચ્ચતિ;

યોગિનો કાયચિત્તાનિ, પસ્સદ્ધાનેવ હોન્તિ હિ.

૧૨૮૭.

લહૂનિ ચ મુદૂનેવ, કમ્મઞ્ઞાનેવ હોન્તિ હિ;

પસ્સદ્ધાદીહિ સો ભિક્ખુ, અનુગ્ગહિતમાનસો.

૧૨૮૮.

અમાનુસિં રતિં નામ,

અનુભોતિ અનુત્તરં;

યં સન્ધાય ચ ગાથાયો,

ભાસિતા હિ મહેસિના.

૧૨૮૯.

‘‘સુઞ્ઞાગારં પવિટ્ઠસ્સ, સન્તચિત્તસ્સ ભિક્ખુનો;

અમાનુસી રતિ હોતિ, સમ્મા ધમ્મં વિપસ્સતો.

૧૨૯૦.

‘‘યતો યતો સમ્મસતિ, ખન્ધાનં ઉદયબ્બયં;

લભતી પીતિપામોજ્જં, અમતં તં વિજાનત’’ન્તિ.

૧૨૯૧.

ઞાણાદયો ઉપક્લેસા, ઞેય્યા વુત્તનયેનિધ;

એતે દસ ઉપક્લેસા, વજ્જનીયાવ યોગિના.

૧૨૯૨.

એત્થોભાસાદયો ધમ્મા,

ઉપક્લેસસ્સ વત્થુતો;

ઉપક્લેસાતિ નિદ્દિટ્ઠા,

ઉપક્લેસનિકન્તિ તુ.

૧૨૯૩.

તં તમાવજ્જમાનસ્સ, ભાવના પરિહાયતિ;

અસત્તે સત્તસઞ્ઞી ચ, હોતિ અપ્પસ્સુતો નરો.

૧૨૯૪.

સબ્બોભાસાદયો ધમ્મે, ન મગ્ગોતિ વિચારયં;

મગ્ગો વિપસ્સનાઞાણં, ઇચ્ચેવં પન પણ્ડિતો.

૧૨૯૫.

વવત્થપેતિ મગ્ગઞ્ચ, અમગ્ગઞ્ચેવ ચેતસા;

તસ્સ ચેવં અયં મગ્ગો, નાયં મગ્ગોતિ યોગિનો.

૧૨૯૬.

મગ્ગામગ્ગઞ્ચ વિઞ્ઞાય, ઠિતઞાણમિદં પન;

મગ્ગામગ્ગેસુઞાણન્તિ, ભૂરિઞાણેન દેસિતં.

૧૨૯૭.

મગ્ગામગ્ગઞાણદસ્સનેસુ કોવિદા,

સારાસારવેદિનો સમાહિતાહિતા;

મગ્ગામગ્ગઞાણદસ્સનન્તિ તં ઇદં,

બુદ્ધા બુદ્ધસાવકા વદન્તિ વાદિનો.

ઇતિ અભિધમ્માવતારે મગ્ગામગ્ગઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિનિદ્દેસો

નામ વીસતિમો પરિચ્છેદો.

૨૧. એકવીસતિમો પરિચ્છેદો

પટિપદાઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિનિદ્દેસો

૧૨૯૮.

અટ્ઠઞાણવસેનેવ, સિખાપક્કા વિપસ્સના;

નવમં પટિપદાઞાણ-દસ્સનન્તિ પવુચ્ચતિ.

૧૨૯૯.

અટ્ઠ ઞાણાનિ નામેત્થ, વેદિતબ્બાનિ વિઞ્ઞુના;

ઉપક્લેસવિનિમુત્તં, ઞાણં સુવિસદં પન.

૧૩૦૦.

ઉદયબ્બયે ચ ભઙ્ગે ચ, ભયે આદીનવે તથા;

નિબ્બિદાપસ્સનાઞાણં, ઞાણં મુચ્ચિતુકમ્યતા.

૧૩૦૧.

પટિસઙ્ખા ચ સઙ્ખારે, ઉપેક્ખાઞાણમટ્ઠમં;

ઇમાનિ અટ્ઠ ઞાણાનિ, નવમં સચ્ચાનુલોમકં.

૧૩૦૨.

સચ્ચાનુલોમઞાણન્તિ, અનુલોમં પવુચ્ચતિ;

તં સમ્પાદેતુકામેન, યોગાવચરભિક્ખુના.

૧૩૦૩.

ઉદયબ્બયઞાણં તં, આદિં કત્વા પનટ્ઠસુ;

એતેસુ પન ઞાણેસુ, યોગો કરણિયો પન.

૧૩૦૪.

યથાનુક્કમતો તસ્સ, તેસુ ઞાણેસુ અટ્ઠસુ;

અનિચ્ચાદિવસેનેવ, યોગં કત્વા ઠિતસ્સ હિ.

૧૩૦૫.

અનિચ્ચં દુક્ખમનત્તાતિ, સઙ્ખારે અનુપસ્સતો;

અટ્ઠન્નં પન ઞાણાનં, વસેન પન યોગિનો.

૧૩૦૬.

વિપસ્સના સિખાપત્તા, હોતિ વુટ્ઠાનગામિની;

સચ્ચાનુલોમઞાણન્તિ, અયમેવ પવુચ્ચતિ.

૧૩૦૭.

સઙ્ખારુપેક્ખાઞાણં તં, આસેવન્તસ્સ યોગિનો;

ઇદાનિ તસ્સ મગ્ગો ચ, સમુપ્પજ્જિસ્સતીતિ હિ.

૧૩૦૮.

સઙ્ખારુપેક્ખા સઙ્ખારે, અનિચ્ચા દુક્ખાતિ વા તથા;

સમ્મસિત્વા ભવઙ્ગં તુ, પુન વોતરતેવ સા.

૧૩૦૯.

ભવઙ્ગાનન્તરં સઙ્ખારુ-પેક્ખાગતનયેન તુ;

અનિચ્ચાદિવસેનેવ, સઙ્ખારે પન ગોચરં.

૧૩૧૦.

કુરુમાનં મનોદ્વારે, જાયતાવજ્જનં તતો;

ભવઙ્ગાવટ્ટનં કત્વા, જાતસ્સાનન્તરં પન.

૧૩૧૧.

સઙ્ખારે ગોચરં કત્વા, પઠમં જવનમાનસં;

ઉપ્પજ્જતીતિ તં ચિત્તં, પરિકમ્મન્તિ વુચ્ચતિ.

૧૩૧૨.

તદનન્તરમેવઞ્ઞં, સઙ્ખારારમ્મણં પુન;

દુતિયં જવનં હોતિ, ઉપચારન્તિ તં મતં.

૧૩૧૩.

તદનન્તરં તં હોતિ, તથા સઙ્ખારગોચરં;

તતિયં જવનચિત્તં, અનુલોમન્તિ સઞ્ઞિતં.

૧૩૧૪.

પુરિમાનં પનટ્ઠન્નં, ઞાણાનં અનુલોમતો;

બોધિપક્ખિયધમ્માનં, ઉદ્ધઞ્ચ અનુલોમતો.

૧૩૧૫.

તેનેવ તં હિ સચ્ચાનુલોમઞાણં પવુચ્ચતિ;

ઇદં હિ પન સચ્ચાનુ-લોમઞાણં મહેસિના.

૧૩૧૬.

‘‘વુટ્ઠાનગામિનીયા હિ, પરિયોસાન’’ન્તિ ભાસિતં;

ઞેય્યં સબ્બપકારેન, પરિયોસાનન્તિ ગોત્રભુ.

૧૩૧૭.

ઇતિનેકેહિ નામેહિ, કિત્તિતાયા મહેસિના;

વુટ્ઠાનગામિની સન્તા, પરિસુદ્ધા વિપસ્સના.

૧૩૧૮.

વુટ્ઠાતુકામો સંસારદુક્ખપઙ્કા મહબ્ભયા;

કરેય્ય સતતં તત્થ, યોગં પણ્ડિતજાતિકો.

ઇતિ અભિધમ્માવતારે પટિપદાઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિનિદ્દેસો નામ

એકવીસતિમો પરિચ્છેદો.

૨૨. બાવીસતિમો પરિચ્છેદો

ઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિનિદ્દેસો

૧૩૧૯.

ઇતો પરં તુ ભિક્ખુસ્સ, હોતિ ગોત્રભુમાનસં;

આવજ્જનિયઠાનત્તા, મગ્ગચિત્તસ્સ તં પન.

૧૩૨૦.

ન ચપ્પટિપદાઞાણ-દસ્સનં વા તથેવ ચ;

ઞાણદસ્સનસુદ્ધિં વા, ભજતે ન કુદાચનં.

૧૩૨૧.

ઉભિન્નમન્તરા એતં, અબ્બોહારિકમેવ તં;

વિપસ્સનાય સોતસ્મિં, પતિતત્તા વિપસ્સના.

૧૩૨૨.

પોથુજ્જનિકગોત્તં વા, અભિભુય્ય પવત્તિતો;

ગોત્તં વુચ્ચતિ નિબ્બાનં, તતો ભવતિ ગોત્રભુ.

૧૩૨૩.

ઞાણં ચતૂસુ મગ્ગેસુ, ઞાણદસ્સનસુદ્ધિકં;

તત્થ તં પઠમં મગ્ગં, સમ્પાદેતું પનિચ્છતા.

૧૩૨૪.

અઞ્ઞં કિઞ્ચિપિ કાતબ્બં, ભિક્ખુના તેન નત્થિ તં;

યઞ્હિ તેન ચ કાતબ્બં, સિયા તં કતમેવ તુ.

૧૩૨૫.

અનુલોમાવસાનઞ્હિ, સૂરં તિક્ખં વિપસ્સનં;

ઉપ્પાદેન્તેન તં સબ્બં, કતમેવ ચ યોગિના.

૧૩૨૬.

તસ્સાનુલોમઞાણસ્સ, અન્તે તુ અનિમિત્તકં;

વિસઙ્ખારં નિરોધઞ્ચ, નિબ્બાનં અમતં પદં.

૧૩૨૭.

ગોચરં કુરુમાનં તં, નિબ્બાનારમ્મણે પન;

પઠમાવજ્જનઞ્ચેવ, પઠમાભોગતાપિ ચ.

૧૩૨૮.

મગ્ગસ્સાનન્તરાદીહિ, પચ્ચયેહિ પનચ્છહિ;

તસ્સ પચ્ચયભાવઞ્ચ, સાધયન્તં તતો પન.

૧૩૨૯.

વિપસ્સનાય મુદ્ધઞ્હિ, સિખાપત્તાય તાય તં;

ઉપ્પજ્જતિ અનાવત્તં-રમ્મણં તસ્સ ગોત્રભુ.

૧૩૩૦.

એકેનાવજ્જનેનેવ, એકિસ્સાયેવ વીથિયા;

નાનારમ્મણતા ચાનુ-લોમગોત્રભુચેતસં.

૧૩૩૧.

ઠત્વા આવજ્જનટ્ઠાને, તમનાવજ્જનમ્પિ ચ;

મગ્ગસ્સ પન તં સઞ્ઞં, દત્વા વિય નિરુજ્ઝતિ.

૧૩૩૨.

મગ્ગોપિ તેન તં દિન્નં, અમુઞ્ચિત્વાવ સઞ્હિતં;

તં ઞાણમનુબન્ધન્તો, જાયતે તદનન્તરં.

૧૩૩૩.

કદાચિપિ અનિબ્બિદ્ધપુબ્બં મગ્ગો પનેસ હિ;

લોભં દોસઞ્ચ મોહઞ્ચ, વિદ્ધંસન્તોવ જાયતિ.

૧૩૩૪.

ન કેવલમયં મગ્ગો, દોસનાસનમેવ ચ;

કરોતિ અથ ખોપાયદ્વારાનિપિ પિધેતિ ચ.

૧૩૩૫.

અનામતગ્ગસંસારવટ્ટદુક્ખમહોદધિં;

અપારમતિઘોરઞ્ચ, સોસેતિ ચ અસેસતો.

૧૩૩૬.

મિચ્છામગ્ગં પનટ્ઠઙ્ગં, જાયમાનો ચ ઉજ્ઝતિ;

સબ્બવેરભયાનેત્થ, નિચ્ચં વૂપસમેતિ ચ.

૧૩૩૭.

બુદ્ધસ્સોરસપુત્તત્તં, ઉપનેતિ નયં પન;

આનિસંસે અનેકેપિ, પવત્તયતિ યોગિનો.

૧૩૩૮.

દાયકેનાનિસંસાનં, અનેકેસમનેન ચ;

આદિમગ્ગેન સંયુત્તં, ઞાણન્તિ ઞાણદસ્સનં.

પઠમમગ્ગઞાણં.

૧૩૩૯.

તસ્સેવાનન્તરં તસ્સ, વિપાકા દ્વેપિ તીણિ વા;

ફલચિત્તાનિ જાયન્તે, ન જાયન્તે તતો પરં.

૧૩૪૦.

કેચિ એકઞ્ચ દ્વે તીણિ, ચત્તારીતિ વદન્તિ તુ;

ન પનેતં ગહેતબ્બં, અજાનિત્વા વદન્તિ તે.

૧૩૪૧.

એકસ્સાસેવનં નત્થિ, તસ્મા દ્વે અનુલોમકા;

તેહિ આસેવનં લદ્ધા, તતિયં હોતિ ગોત્રભુ.

૧૩૪૨.

ચતુત્થં મગ્ગચિત્તં તુ,

તસ્મા તીણિ ફલાનિ હિ;

અનુલોમા તયો હોન્તિ,

ચતુત્થં હોતિ ગોત્રભુ.

૧૩૪૩.

પઞ્ચમં મગ્ગચિત્તઞ્ચ, ફલાનિ દ્વે તતો પન;

સત્તચિત્તપરમાવ, એકાવજ્જનવીથિ હિ.

૧૩૪૪.

એત્તાવતા પનેસો હિ, સોતાપન્નોતિ વુચ્ચતિ;

ફલસ્સ પરિયોસાને, ભવઙ્ગોત્તરણં સિયા.

૧૩૪૫.

તતો ભવઙ્ગં છિન્દિત્વા, મગ્ગપેક્ખનહેતુકં;

ઉપ્પજ્જતિ મનોદ્વારે, આવજ્જનમનો પન.

૧૩૪૬.

તસ્મિં નિરુદ્ધે મગ્ગસ્સ, પચ્ચવેક્ખણસઞ્ઞિતા;

જવનાનિ હિ જાયન્તે, સત્તેવ પટિપાટિયા.

૧૩૪૭.

એસેવ ચ નયો ઞેય્યો, ફલાદીનમ્પિ પેક્ખને;

પચ્ચવેક્ખણઞાણાનિ, ભવન્તેકૂનવીસતિ.

૧૩૪૮.

મગ્ગો ફલં પહીના ચ, કિલેસા અવસિટ્ઠકા;

નિબ્બાનઞ્ચેતિ પઞ્ચેતે, પચ્ચવેક્ખણભૂમિયો.

૧૩૪૯.

એવં સો પચ્ચવેક્ખિત્વા, સોતાપન્નોપપત્તિયા;

યોગમારભતે ધીરો, દુતિયાય ચ ભૂમિયા.

૧૩૫૦.

ખન્ધપઞ્ચકસઙ્ખાતં, તં સઙ્ખારગતં પુન;

અનિચ્ચં દુક્ખમનત્તાતિ, ઞાણેન પરિમજ્જતિ.

૧૩૫૧.

તતો વિપસ્સનાવીથિ-મોગાહતિ ચ તાવદે;

તસ્સેવં પટિપન્નસ્સ, હેટ્ઠા વુત્તનયેન તુ.

૧૩૫૨.

તતો સઙ્ખારુપેક્ખાય, અવસાને તથેવ ચ;

એકાવજ્જનવારસ્મિં, ગોત્રભુસ્સ અનન્તરં.

૧૩૫૩.

બ્યાપાદકામરાગાનં, તનુભાવં તુ સાધયં;

સકદાગામિમગ્ગોયં, જાયતે દુતિયો પન.

દુતિયમગ્ગઞાણં.

૧૩૫૪.

ઇમસ્સાપિ ચ ઞાણસ્સ, હેટ્ઠા વુત્તનયેનિધ;

ફલચિત્તાનિ ઞેય્યાનિ, વિઞ્ઞુના દ્વેપિ તીણિ વા.

૧૩૫૫.

એત્તાવતા પનેસો હિ, સકદાગામિ નામયં;

સકિદેવ ઇમં લોકં, આગન્ત્વાન્તકરો ભવે.

૧૩૫૬.

હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ, પઞ્ચધા પચ્ચવેક્ખણં;

એવં સો પચ્ચવેક્ખિત્વા, સકદાગામિપત્તિયા.

૧૩૫૭.

યોગમારભતે ધીરો, તતિયાય ચ ભૂમિયા;

બ્યાપાદકામરાગાનં, પહાનાય ચ પણ્ડિતો.

૧૩૫૮.

ખન્ધપઞ્ચકસઙ્ખાતં, તં સઙ્ખારગતં પન;

અનિચ્ચં દુક્ખમનત્તાતિ, ઞાણેન પરિમજ્જતિ.

૧૩૫૯.

તતો વિપસ્સનાવીથિ-મોગાહતિ ચ તાવદે;

તસ્સેવં પટિપન્નસ્સ, હેટ્ઠા વુત્તનયેન તુ.

૧૩૬૦.

તતો સઙ્ખારુપેક્ખાય, અવસાને તથેવ ચ;

એકાવજ્જનવીથિમ્હિ, ગોત્રભુસ્સ અનન્તરં.

૧૩૬૧.

બ્યાપાદકામરાગાનં, મૂલઘાતં તુ સાધયં;

તસ્સાનાગામિમગ્ગોયં, જાયતે તતિયો પન.

તતિયમગ્ગઞાણં.

૧૩૬૨.

ઇમસ્સાપિ ચ ઞાણસ્સ, હેટ્ઠા વુત્તનયેનિધ;

પવત્તિ ફલચિત્તાનં, વેદિતબ્બા વિભાવિના.

૧૩૬૩.

એત્તાવતા પનેસોપિ, હોતિનાગામિ નામયં;

તત્થેવ પરિનિબ્બાયી, અનાવત્તિસભાવતો.

૧૩૬૪.

હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ, પઞ્ચધા પચ્ચવેક્ખણં;

એવં સો પચ્ચવેક્ખિત્વા, અનાગામિરિયસાવકો.

૧૩૬૫.

યોગમારભતે ધીરો, ચતુત્થાય ચ ભૂમિયા;

પત્તિયારૂપરાગાદિ-પહાનાય ચ પણ્ડિતો.

૧૩૬૬.

તથેવ સઙ્ખારગતં, અનિચ્ચાદિવસેન સો;

પરિવત્તતિ ઞાણેન, તથેવ પરિમજ્જતિ.

૧૩૬૭.

તતો વિપસ્સનાવીથિ-મોગાહતિ ચ તાવદે;

તસ્સેવં પટિપન્નસ્સ, હેટ્ઠા વુત્તનયેન તુ.

૧૩૬૮.

તતો સઙ્ખારુપેક્ખાય, અવસાને તથેવ ચ;

એકાવજ્જનવારસ્મિં, ગોત્રભુસ્સ અનન્તરં.

૧૩૬૯.

તસ્સારહત્તમગ્ગોયં,

જાયતે તુ તતો પરં;

રૂપરાગાદિદોસાનં,

વિદ્ધંસાય કરો પન.

ચતુત્થમગ્ગઞાણં.

૧૩૭૦.

ઇમસ્સાપિ ચ ઞાણસ્સ, હેટ્ઠા વુત્તનયેનિધ;

પવત્તિ ફલચિત્તાનં, વેદિતબ્બા વિભાવિના.

૧૩૭૧.

એત્તાવતા પનેસો હિ,

અરહા નામ અટ્ઠમો;

અરિયો પુગ્ગલો હોતિ,

મહાખીણાસવો અયં.

૧૩૭૨.

અનુપ્પત્તસદત્થો ચ,

ખીણસંયોજનો મુનિ;

સદેવકસ્સ લોકસ્સ,

દક્ખિણેય્યો અનુત્તરો.

૧૩૭૩.

એત્તાવતા ચતસ્સોપિ, ઞાણદસ્સનસુદ્ધિયો;

હિતત્થાય ચ ભિક્ખૂનં, સઙ્ખેપેનેવ દસ્સિતા.

૧૩૭૪.

સદ્ધેન સમ્મા પન ભાવનીયા,

અરિયાય પઞ્ઞાય ચ ભાવનાય;

વિસુદ્ધિકામેન તપોધનેન,

ભવક્ખયં પત્થયતા બુધેન.

ઇતિ અભિધમ્માવતારે ઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિનિદ્દેસો નામ

બાવીસતિમો પરિચ્છેદો.

૨૩. તેવીસતિમો પરિચ્છેદો

કિલેસપ્પહાનકથા

૧૩૭૫.

એતેસુ યેન યે ધમ્મા, પહાતબ્બા ભવન્તિ હિ;

તેસં દાનિ કરિસ્સામિ, પકાસનમિતો પરં.

ઇમેસુ પન ચતૂસુ મગ્ગઞાણેસુ યે ધમ્મા યેન ઞાણેન પહાતબ્બા, તેસં પહાનમેવં વેદિતબ્બં. એતાનિ હિ યથાયોગં સંયોજનકિલેસમિચ્છત્તલોકધમ્મમચ્છરિયવિપલ્લાસગન્થાગતિઆસવ- ઓઘયોગનીવરણપરામાસઉપાદાનાનુસયમલઅકુસલકમ્મપથ- અકુસલચિત્તુપ્પાદસઙ્ખાતાનં પહાનકરાનિ.

તત્થ સંયોજનાનીતિ દસ સંયોજનાનિ. સેય્યથિદં – રૂપરાગારૂપરાગમાનઉદ્ધચ્ચાવિજ્જાતિ ઇમે પઞ્ચ ઉદ્ધંભાગિયસંયોજનાનિ નામ. સક્કાયદિટ્ઠિ વિચિકિચ્છા સીલબ્બતપરામાસો કામરાગો પટિઘોતિ ઇમે પઞ્ચ અધોભાગિયસંયોજનાનિ નામ.

કિલેસાતિ દસ કિલેસા. સેય્યથિદં – લોભો દોસો મોહો માનો દિટ્ઠિ વિચિકિચ્છા થિનં ઉદ્ધચ્ચં અહિરિકં અનોત્તપ્પન્તિ.

મિચ્છત્તાતિ દસ મિચ્છત્તા. સેય્યથિદં – મિચ્છાદિટ્ઠિ મિચ્છાસઙ્કપ્પો મિચ્છાવાચા મિચ્છાકમ્મન્તો મિચ્છાઆજીવો મિચ્છાવાયામો મિચ્છાસતિ મિચ્છાસમાધિ મિચ્છાઞાણં મિચ્છાવિમુત્તીતિ.

લોકધમ્માતિ અટ્ઠ લોકધમ્મા લાભો અલાભો યસો અયસો નિન્દા પસંસા સુખં દુક્ખન્તિ. ઇધ પન કારણૂપચારેન લાભાદિવત્થુકસ્સ અનુનયસ્સ, અલાભાદિવત્થુકસ્સ પટિઘસ્સ ચેતં લોકધમ્મગહણેન ગહણં કતન્તિ વેદિતબ્બં.

મચ્છરિયાનીતિ પઞ્ચ મચ્છરિયાનિ આવાસમચ્છરિયં કુલમચ્છરિયં લાભમચ્છરિયં ધમ્મમચ્છરિયં વણ્ણમચ્છરિયન્તિ. ઇમાનિ આવાસાદીસુ અઞ્ઞેસં સાધારણભાવં અસહનાકારેન પવત્તાનિ મચ્છરિયાનિ.

વિપલ્લાસાતિ અનિચ્ચદુક્ખઅનત્તઅસુભેસુયેવ વત્થૂસુ ‘‘નિચ્ચં સુખં અત્તા સુભ’’ન્તિ એવં પવત્તા સઞ્ઞાવિપલ્લાસો ચિત્તવિપલ્લાસો દિટ્ઠિવિપલ્લાસોતિ ઇમે તયો વિપલ્લાસા.

ગન્થાતિ ચત્તારો ગન્થા અભિજ્ઝાકાયગન્થો, બ્યાપાદો, સીલબ્બતપરામાસો, ઇદંસચ્ચાભિનિવેસો કાયગન્થોતિ.

અગતીતિ છન્દદોસમોહભયાનિ. આસવાતિ ચત્તારો આસવા – કામરાગભવરાગમિચ્છાદિટ્ઠિઅવિજ્જાસવોતિ. ઓઘયોગાનીતિપિ તેસમેવાધિવચનં. નીવરણાનીતિ કામચ્છન્દાદયો. પરામાસોતિ મિચ્છાદિટ્ઠિયા અધિવચનં.

ઉપાદાનાતિ ચત્તારિ ઉપાદાનાનિ કામુપાદાનાદીનીતિ. અનુસયાતિ સત્ત અનુસયા કામરાગાનુસયો પટિઘમાનદિટ્ઠિવિચિકિચ્છાભવરાગાવિજ્જાનુસયોતિ. મલાતિ તયો મલા – લોભો દોસો મોહોતિ.

અકુસલકમ્મપથાતિ દસ અકુસલકમ્મપથા. સેય્યથિદં – પાણાતિપાતો અદિન્નાદાનં કામેસુમિચ્છાચારો મુસાવાદો પિસુણવાચા ફરુસવાચા સમ્ફપ્પલાપો અભિજ્ઝા બ્યાપાદો મિચ્છાદિટ્ઠીતિ દસ.

અકુસલચિત્તુપ્પાદાતિ લોભમૂલાનિ અટ્ઠ, દોસમૂલાનિ દ્વે, મોહમૂલાનિ દ્વેતિ ઇમે દ્વાદસાતિ.

એતેસં સંયોજનાદીનં એતાનિ યથાસમ્ભવં પહાનકરાનિ. કથં? સંયોજનેસુ તાવ સક્કાયદિટ્ઠિવિચિકિચ્છાસીલબ્બતપરામાસા અપાયગમનીયા કામરાગપટિઘાતિ એતે પઠમમગ્ગઞાણવજ્ઝા, સેસા કામરાગપટિઘા ઓળારિકા દુતિયમગ્ગઞાણવજ્ઝા, સુખુમા તતિયમગ્ગઞાણવજ્ઝા, રૂપરાગાદયો પઞ્ચપિ ચતુત્થમગ્ગઞાણવજ્ઝા એવ.

કિલેસેસુ દિટ્ઠિવિચિકિચ્છા પઠમમગ્ગઞાણવજ્ઝા, દોસો તતિયમગ્ગઞાણવજ્ઝો, લોભમોહમાનથિનઉદ્ધચ્ચઅહિરિકાનોત્તપ્પાનિ ચતુત્થમગ્ગઞાણવજ્ઝાનિ.

મિચ્છત્તેસુ મિચ્છાદિટ્ઠિ મુસાવાદો મિચ્છાકમ્મન્તો મિચ્છાઆજીવોતિ ઇમે પઠમમગ્ગઞાણવજ્ઝા, મિચ્છાસઙ્કપ્પો પિસુણવાચા ફરુસવાચાતિ ઇમે તતિયમગ્ગઞાણવજ્ઝા, ચેતનાયેવ ચેત્થ મિચ્છાવાચાતિ વેદિતબ્બા, સમ્ફપ્પલાપમિચ્છાવાયામસતિસમાધિવિમુત્તિઞાણાનિ ચતુત્થમગ્ગઞાણવજ્ઝાનિ.

લોકધમ્મેસુ પટિઘો તતિયમગ્ગઞાણવજ્ઝો, અનુનયો ચતુત્થમગ્ગઞાણવજ્ઝો, યસે પસંસાય ચ અનુનયો ચતુત્થમગ્ગઞાણવજ્ઝોતિ એકે.

મચ્છરિયાનિ પઠમમગ્ગઞાણવજ્ઝાનિ એવ.

વિપલ્લાસેસુ પન અનિચ્ચે નિચ્ચં, અનત્તનિ અત્તાતિ ચ સઞ્ઞાચિત્તદિટ્ઠિવિપલ્લાસા, દુક્ખે સુખં, અસુભે સુભન્તિ દિટ્ઠિવિપલ્લાસો ચાતિ ઇમે પઠમમગ્ગઞાણવજ્ઝા, અસુભે સુભન્તિ સઞ્ઞાચિત્તવિપલ્લાસા તતિયમગ્ગઞાણવજ્ઝા, દુક્ખે સુખન્તિ ચતુત્થમગ્ગઞાણવજ્ઝા.

ગન્થેસુ સીલબ્બતપરામાસઇદંસચ્ચાભિનિવેસકાયગન્થા પઠમમગ્ગઞાણવજ્ઝા, બ્યાપાદકાયગન્થો તતિયમગ્ગઞાણવજ્ઝો, અભિજ્ઝાકાયગન્થો ચતુત્થમગ્ગઞાણવજ્ઝોવ.

અગતિયો પઠમમગ્ગઞાણવજ્ઝા.

આસવેસુ દિટ્ઠાસવો પઠમઞાણવજ્ઝો, કામાસવો તતિયઞાણવજ્ઝો, ઇતરે દ્વે ચતુત્થઞાણવજ્ઝા. ઓઘયોગેસુપિ એસેવ નયો.

નીવરણેસુ વિચિકિચ્છાનીવરણં પઠમઞાણવજ્ઝં, કામચ્છન્દો બ્યાપાદો કુક્કુચ્ચન્તિ તીણિ તતિયઞાણવજ્ઝાનિ, થિનમિદ્ધઉદ્ધચ્ચાનિ ચતુત્થઞાણવજ્ઝાનિ.

પરામાસો પઠમઞાણવજ્ઝો.

ઉપાદાનેસુ સબ્બેસમ્પિ લોકિયધમ્માનં વત્થુકામવસેન ‘‘કામા’’તિ આગતત્તા રૂપારૂપેસુ રાગોપિ કામુપાદાને પતતિ, તસ્મા તઞ્ચ કામુપાદાનં ચતુત્થઞાણવજ્ઝં, સેસાનિ પઠમઞાણવજ્ઝાનિ.

અનુસયેસુ દિટ્ઠિવિચિકિચ્છાનુસયા પઠમઞાણવજ્ઝા, કામરાગપટિઘાનુસયા તતિયઞાણવજ્ઝા, માનભવરાગાવિજ્જાનુસયા ચતુત્થઞાણવજ્ઝા.

મલેસુ દોસમલં તતિયઞાણવજ્ઝં, ઇતરાનિ ચતુત્થઞાણવજ્ઝાનેવ.

અકુસલકમ્મપથેસુ પાણાતિપાતો અદિન્નાદાનં મિચ્છાચારો મુસાવાદો મિચ્છાદિટ્ઠીતિ ઇમે પઠમઞાણવજ્ઝા, પિસુણવાચા ફરુસવાચા બ્યાપાદોતિ તતિયઞાણવજ્ઝા, સમ્ફપ્પલાપો અભિજ્ઝા ચતુત્થઞાણવજ્ઝાવ.

અકુસલચિત્તુપ્પાદેસુ ચત્તારો દિટ્ઠિગતચિત્તુપ્પાદા, વિચિકિચ્છાસમ્પયુત્તો ચાતિ પઞ્ચ પઠમઞાણવજ્ઝા, દ્વે પટિઘસમ્પયુત્તા તતિયઞાણવજ્ઝા, સેસા ચતુત્થઞાણવજ્ઝાતિ.

યઞ્ચ યેન વજ્ઝં, તં તેન પહાતબ્બં નામ. તેન વુત્તં ‘‘એતેસં સંયોજનાદીનં ધમ્માનં એતાનિ યથાયોગં પહાનકરાની’’તિ.

૧૩૭૬.

એતેસુ ઞાણેસુ ચ યેન યેન,

યો યો હિ ધમ્મો સમુપેતિ ઘાતં;

સો સો અસેસેન ચ તેન તેન,

સન્દસ્સિતો સાધુ મયા પનેવં.

કિલેસપહાનક્કમકથાયં.

૧૩૭૭.

પરિઞ્ઞાદીનિ કિચ્ચાનિ, યાનિ વુત્તાનિ સત્થુના;

સચ્ચાભિસમયે તાનિ, પવક્ખામિ ઇતો પરં.

૧૩૭૮.

એકેકસ્સ પનેતેસુ,

ઞાણસ્સેકક્ખણે સિયા;

પરિઞ્ઞા ચ પહાનઞ્ચ,

સચ્છિકિરિયા ચ ભાવના.

૧૩૭૯.

પરિઞ્ઞાદીનિ એતાનિ, કિચ્ચાનેકક્ખણે પન;

યથાસભાવતો તાનિ, જાનિતબ્બાનિ વિઞ્ઞુના.

૧૩૮૦.

પદીપો હિ યથા લોકે, અપુબ્બાચરિમં ઇધ;

ચત્તારિ પન કિચ્ચાનિ, કરોતેકક્ખણે પન.

૧૩૮૧.

આલોકઞ્ચ વિદંસેતિ, નાસેતિ તિમિરમ્પિ ચ;

પરિયાદિયતિ તેલઞ્ચ, વટ્ટિં ઝાપેતિ એકતો.

૧૩૮૨.

એવં તં મગ્ગઞાણમ્પિ, અપુબ્બાચરિમં પન;

ચત્તારિપિ ચ કિચ્ચાનિ, કરોતેકક્ખણે પન.

૧૩૮૩.

પરિઞ્ઞાભિસમયેનેવ, દુક્ખં અભિસમેતિ સો;

પહાનાભિસમયેનેવ, તથા સમુદયમ્પિ ચ.

૧૩૮૪.

ભાવનાવિધિનાયેવ, મગ્ગં અભિસમેતિ તં;

આરમ્મણક્રિયાયેવ, નિરોધં સચ્છિકરોતિ સો.

વુત્તમ્પિ ચેતં ‘‘મગ્ગસમઙ્ગિસ્સ ઞાણં દુક્ખેપેતં ઞાણં, દુક્ખસમુદયેપેતં ઞાણં, દુક્ખનિરોધેપેતં ઞાણં, દુક્ખનિરોધગામિનિયા પટિપદાયપેતં ઞાણ’’ન્તિ. તત્થ યથા પદીપો વટ્ટિં ઝાપેતિ, એવં મગ્ગઞાણં દુક્ખં પરિજાનાતિ. યથા અન્ધકારં નાસેતિ, એવં સમુદયં પજહતિ. યથા આલોકં વિદંસેતિ, એવં સહજાતાદિપચ્ચયતાય સમ્માસઙ્કપ્પાદિમગ્ગં ભાવેતિ. યથા તેલં પરિયાદિયતિ, એવં કિલેસપરિયાદાનેન નિરોધં સચ્છિકરોતીતિ વેદિતબ્બં.

૧૩૮૫.

ઉગ્ગચ્છન્તો યથાદિચ્ચો, અપુબ્બાચરિમં પન;

ચત્તારિ પન કિચ્ચાનિ, કરોતેકક્ખણે ઇધ.

૧૩૮૬.

ઓભાસેતિ ચ રૂપાનિ, નાસેતિ તિમિરમ્પિ ચ;

આલોકઞ્ચ વિદંસેતિ, સીતઞ્ચ પટિહઞ્ઞતિ.

૧૩૮૭.

યથા ચ મહતી નાવા, અપુબ્બાચરિમં પન;

ચત્તારિ પન કિચ્ચાનિ, કરોતેકક્ખણે પન.

૧૩૮૮.

જહતી ઓરિમં તીરં, સોતં છિન્દતિ સા પન;

તથા વહતિ ભણ્ડઞ્ચ, તીરમપ્પેતિ પારિમં.

૧૩૮૯.

નાવાયોરિમતીરસ્સ, યથા પજહનં પન;

તથેવ મગ્ગઞાણસ્સ, દુક્ખસ્સ પરિજાનનં.

૧૩૯૦.

યથા છિન્દતિ તં સોતં, તણ્હં જહતિ તં તથા;

યથા વહતિ તં ભણ્ડં, સહજાતાદિના પન.

૧૩૯૧.

તથેવ પચ્ચયત્તેન, મગ્ગં ભાવેતિ નામ સો;

યથા પારં પન એવં, નિરોધારમ્મણં ભવે.

૧૩૯૨.

લોકુત્તરેન નિદ્દિટ્ઠા, યા લોકુત્તરભાવના;

સા સઙ્ખેપનયેનેવં, મયા સાધુ પકાસિતા.

૧૩૯૩.

કો હિ નામ નરો લોકે,

લોકુત્તરસુખાવહં;

ભાવનં પન પઞ્ઞાય,

ન ચ ભાવેય્ય પણ્ડિતો.

૧૩૯૪.

ઇમં વિદિત્વા હિતભાવનં વનં,

ઉપેતિ યો વે સુખસંહિતં હિતં;

વિધૂય ચિત્તસ્સ અનુત્તમં તમં,

ઉપેતિ ચાવિગ્ગહકમ્પદં પદં.

ઇતિ અભિધમ્માવતારે ઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિનિદ્દેસો નામ

તેવીસતિમો પરિચ્છેદો.

૨૪. ચતુવીસતિમો પરિચ્છેદો

પચ્ચયનિદ્દેસો

૧૩૯૫.

યેસં પચ્ચયધમ્માનં, વસા સપ્પચ્ચયા ઇમે;

ધમ્મા તે પચ્ચયે ચાહં, દસ્સયિસ્સામિતો પરં.

કતમે પચ્ચયાતિ? વુચ્ચતે – હેતારમ્મણાધિપતિઅનન્તરસમનન્તરસહજાત- અઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયૂપનિસ્સયપુરેજાતપચ્છાજાતાસેવનકમ્મવિપાકાહારિન્દ્રિય- ઝાનમગ્ગસમ્પયુત્તવિપ્પયુત્તઅત્થિનત્થિવિગતાવિગતવસેન ચતુવીસતિવિધા હોન્તિ.

તત્થ હેતુપચ્ચયોતિ લોભો દોસો મોહો અલોભો અદોસો અમોહોતિ ઇમે છ ધમ્મા હેતુપચ્ચયા. આરમ્મણપચ્ચયોતિ સબ્બલોકિયલોકુત્તરં યં યં ધમ્મં આરબ્ભ યે યે ધમ્મા ઉપ્પજ્જન્તિ ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા, તે તે ધમ્મા તેસં તેસં ધમ્માનં આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો.

અધિપતિપચ્ચયોતિ એત્થ સહજાતાધિપતિઆરમ્મણાધિપતિવસેન દુવિધો. તત્થ સહજાતાધિપતિ છન્દચિત્તવીરિયવીમંસાવસેન ચતુબ્બિધો, આરમ્મણાધિપતિ પન દોમનસ્સવિચિકિચ્છુદ્ધચ્ચકિરિયાબ્યાકતાકુસલવિપાકે ચ અનિટ્ઠસમ્મતઞ્ચ રૂપં ઠપેત્વા અવસેસં. અનન્તરપચ્ચયોતિ અનન્તરનિરુદ્ધા ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા. તથા સમનન્તરપચ્ચયોપિ.

સહજાતપચ્ચયોતિ ચિત્તચેતસિકા, મહાભૂતા ચેવ હદયવત્થુ ચ. તથા અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયોપિ. નિસ્સયપચ્ચયોતિ વત્થુરૂપાનિ ચેવ મહાભૂતા, ચિત્તચેતસિકા ચ. ઉપનિસ્સયપચ્ચયોતિ આરમ્મણાનન્તરપકતૂપનિસ્સયવસેન તિવિધો. તત્થ આરમ્મણૂપનિસ્સયો આરમ્મણાધિપતિયેવ, અનન્તરૂપનિસ્સયો પન અનન્તરપચ્ચયોવ, પકતૂપનિસ્સયો પન કાયિકસુખદુક્ખઉતુભોજનસેનાસનપુગ્ગલા સદ્ધાસીલસુતચાગપઞ્ઞારાગદોસમોહાદયો ચ.

પુરેજાતપચ્ચયોતિ વત્થારમ્મણવસેન દુવિધો. તત્થ વત્થુપુરેજાતો નામ વત્થુરૂપાનિ, આરમ્મણપુરેજાતો નામ પચ્ચુપ્પન્નરૂપાદીનેવ. પચ્છાજાતપચ્ચયોતિ ચિત્તચેતસિકા ચ. આસેવનપચ્ચયોતિ ઠપેત્વા આવજ્જનદ્વયં લોકિયકુસલાકુસલકિરિયાબ્યાકતા ધમ્માવ.

કમ્મપચ્ચયોતિ સહજાતનાનક્ખણિકવસેન દુવિધો. તત્થ સહજાતા લોકિયલોકુત્તરા એવ, નાનક્ખણિકા પન સાસવકુસલાકુસલચેતના, અનાસવકુસલચેતના અનન્તરમેવ અત્તનો વિપાકસ્સ પચ્ચયો હોતિ. વિપાકપચ્ચયોતિ વિપાકચિત્તચેતસિકા. આહારપચ્ચયોતિ કબળીકારાહારફસ્સચેતનાવિઞ્ઞાણવસેન ચતુબ્બિધો.

ઇન્દ્રિયપચ્ચયોતિ રૂપસત્તકમનજીવિતસુખદુક્ખસોમનસ્સદોમનસ્સઉપેક્ખાસદ્ધાવીરિય- સતિસમાધિપઞ્ઞાઅનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયઅઞ્ઞિન્દ્રિયઅઞ્ઞતાવિન્દ્રિયાનીતિ વીસતિન્દ્રિયાનિ, તેસુ ઇત્થિન્દ્રિયપુરિસિન્દ્રિયાનિ વજ્જેત્વા વીસતિન્દ્રિયાનિ હોન્તિ. ઝાનપચ્ચયોતિ વિતક્કવિચારપીતિસુખચિત્તેકગ્ગતાવસેન પઞ્ચવિધો. મગ્ગપચ્ચયોતિ દિટ્ઠિસઙ્કપ્પવાયામસતિસમાધિવાચાકમ્મન્તાજીવમિચ્છાદિટ્ઠિવસેન નવવિધો.

સમ્પયુત્તપચ્ચયોતિ ચિત્તચેતસિકાવ. વિપ્પયુત્તપચ્ચયોતિ વત્થુપુરેજાતાનિ ચેવ પચ્છાજાતા ચિત્તચેતસિકા ચ. અત્થિપચ્ચયોતિ જીવિતિન્દ્રિયકબળીકારઆહારઆરમ્મણપુરેજાતાનિ ચેવ નિસ્સયપચ્ચયે વુત્તધમ્માપિ ચ. નત્થિપચ્ચયોતિ અનન્તરપચ્ચયોવ. તથા વિગતપચ્ચયો ચ. અવિગતપચ્ચયોતિ અત્થિપચ્ચયોવ. એવમિમે ચતુવીસતિ પચ્ચયા નામ.

એત્થ પન કતિહાકારેહિ રૂપં રૂપસ્સ પચ્ચયો હોતીતિ? યથારહં સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયાહારિન્દ્રિયઅત્થિઅવિગતવસેન સત્તધા પચ્ચયો હોતિ.

રૂપં અરૂપસ્સ યથારહં આરમ્મણાધિપતિસહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયૂપનિસ્સયપુરેજાતિન્દ્રિયવિપ્પ- યુત્તઅત્થિઅવિગતવસેન એકાદસહિ આકારેહિ પચ્ચયો હોતિ.

રૂપં રૂપારૂપસ્સાતિ નત્થિ.

૧૩૯૬.

સત્તધા રૂપં રૂપસ્સ, ભવતેકાદસેહિ તં;

પચ્ચયો નામધમ્મસ્સ, મિસ્સકસ્સ ન કિઞ્ચિ તુ.

અરૂપં અરૂપસ્સ યથારહં હેતારમ્મણાધિપતિઅનન્તરસમનન્તરસહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયૂપનિસ્સયા- સેવનકમ્મવિપાકાહારિન્દ્રિયઝાનમગ્ગસમ્પયુત્તઅત્થિનત્થિવિગતાવિગત- વસેન એકવીસતિધા પચ્ચયો હોતિ.

અરૂપં રૂપસ્સ યથારહં હેતાધિપતિસહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયપચ્છાજાતકમ્મવિપાકાહારિન્દ્રિય- ઝાનમગ્ગવિપ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતવસેન પન્નરસધા પચ્ચયો હોતિ.

અરૂપં રૂપારૂપસ્સ યથારહં હેતાધિપતિસહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયકમ્મવિપાકાહારિન્દ્રિયઝાનમગ્ગ- અત્થિઅવિગતવસેન તેરસધા પચ્ચયો હોતિ.

૧૩૯૭.

એકવીસતિધા નામં, પચ્ચયો ભવતત્તનો;

તિપઞ્ચહિ તં રૂપસ્સ, ઉભિન્નં તેરસધા પન.

રૂપારૂપં રૂપસ્સ યથારહં સહજાતનિસ્સયઅત્થિઅવિગતવસેન ચતુધા પચ્ચયો હોતિ.

રૂપારૂપં અરૂપસ્સ યથારહં સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયિન્દ્રિયઅત્થિઅવિગતવસેન છધા પચ્ચયો હોતિ.

રૂપારૂપં રૂપસ્સાતિ નત્થિ.

૧૩૯૮.

ઉભોપિ રૂપધમ્મસ્સ, ચતુધા હોન્તિ પચ્ચયા;

છબ્બિધા નામધમ્મસ્સ, મિસ્સકસ્સ ન કિઞ્ચિ તુ.

એતેસુ પન પચ્ચયેસુ કતિ રૂપા, કતિ અરૂપા, કતિમિસ્સકાતિ? પુરેજાતપચ્ચયો એકો રૂપધમ્મોવ, હેતુઅનન્તરસમનન્તરપચ્છાજાતાસેવનકમ્મવિપાકઝાનમગ્ગસમ્પયુત્તનત્થિ- વિગતાનં વસેન દ્વાદસ પચ્ચયા અરૂપધમ્માવ, સેસા પન એકાદસ પચ્ચયા રૂપારૂપમિસ્સકાતિ વેદિતબ્બા.

પુન કાલવસેન હેતુસહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયપુરેજાતપચ્છાજાતવિપાકાહારિન્દ્રિયઝાનમગ્ગ- સમ્પયુત્તવિપ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતાનં વસેન પન્નરસ પચ્ચયા પચ્ચુપ્પન્નાવ હોન્તિ. અનન્તરસમનન્તરાસેવનનત્થિવિગતપચ્ચયા અતીતાવ, કમ્મપચ્ચયો અતીતો વા હોતિ પચ્ચુપ્પન્નો વા, આરમ્મણાધિપતિઉપનિસ્સયપચ્ચયા પન તિકાલિકા હોન્તિ કાલવિનિમુત્તા ચ.

૧૩૯૯.

પચ્ચુપ્પન્નાવ હોન્તેત્થ,

પચ્ચયા દસ પઞ્ચ ચ;

અતીતા એવ પઞ્ચેકો,

દ્વેકાલિકોવ દસ્સિતો;

તયો તિકાલિકા ચેવ,

વિનિમુત્તાપિ કાલતો.

સબ્બે પનિમે ચતુવીસતિ પચ્ચયા યથારહં આરમ્મણૂપનિસ્સયકમ્મઅત્થિપચ્ચયાનં વસેન ચતૂસુ પચ્ચયેસુ સઙ્ગહં ગચ્છન્તીતિ વેદિતબ્બા.

ઇતિ અભિધમ્માવતારે પચ્ચયનિદ્દેસો નામ

ચતુવીસતિમો પરિચ્છેદો.

નિગમનકથા

૧૪૦૦.

અભિધમ્માવતારોયં, વરો પરમગમ્ભીરો;

ઇચ્છતા નિપુણં બુદ્ધિં, ભિક્ખુના પન સોતબ્બો.

૧૪૦૧.

સુમતિમતિવિચારબોધનો,

વિમતિવિમોહવિનાસનો અયં;

કુમતિમતિમહાતમોનાસો,

પટુમતિભાસકરો મતો મયા.

૧૪૦૨.

યતો સુમતિના મતો નામતો,

આયાચિતસમ્માનતો માનતો;

તતો હિ રચિતો સદા તોસદા,

મયા હિતવિભાવના ભાવના.

૧૪૦૩.

અત્થતો ગન્થતો ચાપિ, યુત્તિતો ચાપિ એત્થ ચ;

અયુત્તં વા વિરુદ્ધં વા, યદિ દિસ્સતિ કિઞ્ચિપિ.

૧૪૦૪.

પુબ્બાપરં વિલોકેત્વા, વિચારેત્વા પુનપ્પુનં;

ધીમતા સઙ્ગહેતબ્બં, ગહેતબ્બં ન દોસતો.

૧૪૦૫.

તિવિધા બ્યપ્પથાનઞ્હિ, ગતિયો દુબ્બિધાપિ ચે;

તસ્મા ઉપપરિક્ખિત્વા, વેદિતબ્બં વિભાવિના.

૧૪૦૬.

નિકાયન્તરલદ્ધીહિ, અસમ્મિસ્સો અનાકુલો;

મહાવિહારવાસીનં, વાચનામગ્ગનિસ્સિતો.

૧૪૦૭.

મધુરક્ખરસંયુત્તો, અત્થો યસ્મા પકાસિતો;

તસ્મા હિતત્થકામેન, કાતબ્બો એત્થ આદરો.

૧૪૦૮.

સદ્ધમ્મટ્ઠિતિકામેન, કરોન્તેન ચ યં મયા;

પુઞ્ઞમધિગતં તેન, સુખં પપ્પોન્તુ પાણિનો.

૧૪૦૯.

અન્તરાયં વિના ચાયં, યથાસિદ્ધિમુપાગતો;

તથા કલ્યાણસઙ્કપ્પા, સિદ્ધિં ગચ્છન્તુ પાણિનં.

૧૪૧૦.

નરનારિગણાકિણ્ણે, અસંકિણ્ણકુલાકુલે;

ફીતે સબ્બઙ્ગસમ્પન્ને, સુપસન્નસિતોદકે.

૧૪૧૧.

નાનારતનસમ્પુણ્ણે, વિવિધાપણસઙ્કટે;

કાવેરપટ્ટને રમ્મે, નાનારામોપસોભિતે.

૧૪૧૨.

કેલાસસિખરાકારપાસાદપટિમણ્ડિતે;

કારિતે કણ્હદાસેન, દસ્સનીયે મનોરમે.

૧૪૧૩.

વિહારે વિવિધાકારચારુપાકારગોપુરે;

તત્થ પાચીનપાસાદે, મયા નિવસતા સદા.

૧૪૧૪.

અસલ્લેખમસાખલ્યે, સીલાદિગુણસોભિના;

અયં સુમતિના સાધુ, યાચિતેન કતો સતા.

૧૪૧૫.

દેવા કાલેન વસ્સન્તુ, વસ્સં વસ્સવલાહકા;

પાલયન્તુ મહીપાલા, ધમ્મતો સકલં મહિં.

૧૪૧૬.

યાવ તિટ્ઠતિ લોકસ્મિં, હિમવા પબ્બતુત્તમો;

તાવ તિટ્ઠતુ સદ્ધમ્મો, ધમ્મરાજસ્સ સત્થુનોતિ.

ઉરગપુરનિવસનેન આચરિયેન ભદન્તબુદ્ધદત્તેન સીલાચારસમ્પન્નેન કતો અભિધમ્માવતારો નામાયં.

અભિધમ્માવતારો નિટ્ઠિતો.

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

નામરૂપપરિચ્છેદો

ગન્થારમ્ભકથા

.

સમ્મા સમ્માભિસમ્બુદ્ધં, ધમ્મં ધમ્મપ્પકાસનં;

સંઘં સંઘુત્તમં લોકે, વન્દિત્વા વન્દનારહં.

.

નામરૂપપરિચ્છેદં, પવક્ખામિ સમાસતો;

મહાવિહારવાસીનં, વણ્ણનાનયનિસ્સિતં.

૧. પઠમો પરિચ્છેદો

નામત્તયવિભાગો

.

તત્થ ચિત્તં ચેતસિકં, નિબ્બાનન્તિ મતં તિધા;

નામં રૂપં તુ દુવિધં, ભૂતોપાદાયભેદતો.

.

કામભૂમાદિભેદેન, તત્થ ચિત્તં ચતુબ્બિધં;

ચેતોયુત્તા દ્વિપઞ્ઞાસ, ધમ્મા ચેતસિકા મતા.

.

ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હા-કાયવિઞ્ઞાણધાતુયો;

સમ્પટિચ્છનચિત્તઞ્ચ, તથા સન્તીરણદ્વયં.

.

સોમનસ્સસહગતં, ઉપેક્ખાસહિતન્તિ ચ;

ઇચ્ચાહેતુકચિત્તાનિ, પુઞ્ઞપાકાનિ અટ્ઠધા.

.

સોમનસ્સયુતં તત્થ, હિત્વા સન્તીરણં તથા;

સત્તાકુસલપાકાનિ, તાનેવાતિ વિનિદ્દિસે.

.

પઞ્ચદ્વારમનોદ્વારાવજ્જનં હસનન્તિ ચ;

ક્રિયચિત્તમુદીરિતં, તિવિધમ્પિ અહેતુકં.

.

એવં અટ્ઠારસવિધં, માનસં હોતિહેતુકં;

મૂલભેદેનાકુસલં, ચિત્તં તુ તિવિધં મતં.

૧૦.

સોમનસ્સસહગતં, ઉપેક્ખાસહિતં તથા;

દિટ્ઠિગતસમ્પયુત્તં, વિપ્પયુત્તન્તિ ભેદિતં.

૧૧.

અસઙ્ખારં સસઙ્ખારમિતિ ભિન્નં પનટ્ઠધા;

લોભમૂલં પકાસેન્તિ, તત્થાકુસલમાનસં.

૧૨.

દોમનસ્સસહગતં, પટિઘેન સમાયુતં;

દોસમૂલમસઙ્ખારં, સસઙ્ખારન્તિપિ દ્વિધા.

૧૩.

વિચિકિચ્છાસહગતં, ઉદ્ધચ્ચસહિતન્તિ ચ;

મોહમૂલઞ્ચ દુવિધં, ઉપેક્ખાય સમાયુતં.

૧૪.

દ્વાદસાકુસલાનેવં, ચિત્તાનીતિ વિભાવયે;

હિત્વાહેતુકપાપાનિ, સોભનાનિ તતો પરં.

૧૫.

સોમનસ્સસહગતં, ઉપેક્ખાસહિતં તથા;

દ્વિધા ઞાણેન સંયુત્તં, વિપ્પયુત્તન્તિ ભેદિતં.

૧૬.

અસઙ્ખારં સસઙ્ખારમિતિ ભિન્નં પનટ્ઠધા;

સહેતુકામાવચર-પુઞ્ઞપાકક્રિયા ભવે.

૧૭.

કામે તેવીસ પાકાનિ, પુઞ્ઞાપુઞ્ઞાનિ વીસતિ;

એકાદસ ક્રિયા ચેતિ, ચતુપઞ્ઞાસ સબ્બથા.

૧૮.

તક્કચારપીતિસુખેકગ્ગતાસહિતં પન;

પઠમજ્ઝાનકુસલં, વિપાકઞ્ચ ક્રિયા તથા.

૧૯.

દુતિયં તક્કતો હીનં, તતિયં તુ વિચારતો;

ચતુત્થં પીતિતો હીનં, ઉપેક્ખેકગ્ગતાયુતં.

૨૦.

પઞ્ચમં પઞ્ચદસધા, રૂપાવચરમીરિતં;

પઞ્ચમજ્ઝાનમેવેકમરૂપાવચરં પન.

૨૧.

આકાસાનઞ્ચાયતનં, પુઞ્ઞપાકક્રિયા તથા;

વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનઞ્ચ, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનકં;

નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં દ્વાદસધા ભવે.

૨૨.

સોતાપત્તિમગ્ગચિત્તં, ફલચિત્તં તથાપરં;

સકદાગામાનાગામિ, અરહત્તન્તિ અટ્ઠધા.

૨૩.

ઝાનઙ્ગયોગભેદેન, કત્વેકેકં તુ પઞ્ચધા;

વિત્થારાનુત્તરં ચિત્તં, ચત્તાલીસવિધં ભવે.

૨૪.

રૂપાવચરચિત્તાનિ, ગય્હન્તાનુત્તરાનિ ચ;

પઠમાદિજ્ઝાનભેદે, આરુપ્પઞ્ચાપિ પઞ્ચમે.

૨૫.

દ્વાદસાકુસલાનેવં, કુસલાનેકવીસતિ;

છત્તિંસેવ વિપાકાનિ, ક્રિયચિત્તાનિ વીસતિ.

૨૬.

એકવીસસતં વાથ, એકૂનનવુતીવિધં;

ચિત્તં તંસમ્પયોગેન, ભિન્ના ચેતસિકા તથા.

૨૭.

ફસ્સો ચ વેદના સઞ્ઞા, ચેતનેકગ્ગતા તથા;

જીવિતં મનસીકારો, સબ્બસાધારણા મતા.

૨૮.

તક્કચારાધિમોક્ખા ચ, વીરિયં છન્દપીતિયો;

પકિણ્ણકા છ અક્ખાતા, તેરસઞ્ઞસમાનતા.

૨૯.

પકિણ્ણકા ન વિઞ્ઞાણે, વિતક્કો દુતિયાદિસુ;

વિચારો તતિયાદિમ્હિ, અધિમોક્ખો તુ કઙ્ખિતે.

૩૦.

સન્તીરણમનોધાતુત્તિકેસુ વીરિયં તથા;

ચતુત્થસુખિતે પીતિ, છન્દોહેતુમ્હિ મોમુહે.

૩૧.

છસટ્ઠિ પઞ્ચપઞ્ઞાસ, એકાદસ ચ સોળસ;

સત્તતિ વીસતિ ચેવ, તાનિ ચિત્તાનિ દીપયે.

૩૨.

મોહાહિરિકાનોત્તપ્પ-મુદ્ધચ્ચં સબ્બપાપજં;

ઇસ્સામચ્છેરકુક્કુચ્ચદોસા તુ પટિઘે તથા.

૩૩.

લોભો લોભે તુ દિટ્ઠિ ચ, દિટ્ઠિયુત્તે વિયુત્તકે;

માનો ચ થિનમિદ્ધં તુ, સસઙ્ખારેસુ પઞ્ચસુ.

૩૪.

કઙ્ખિતે વિચિકિચ્છાતિ, ચુદ્દસાકુસલાનિમે;

દ્વાદસાકુસલેસ્વેવ, નિયમેન વવત્થિતા.

૩૫.

સદ્ધા સતિ હિરોત્તપ્પં, અલોભાદોસમજ્ઝતા;

કાયચિત્તાનં પસ્સદ્ધિ, લહુતા મુદુતા તથા.

૩૬.

કમ્મઞ્ઞતા ચ પાગુઞ્ઞઉજુતાતિ યુગા છ ચ;

એકૂનવીસતિ ધમ્મા, અઞ્ઞમઞ્ઞાવિયોગિનો;

એકૂનસટ્ઠિચિત્તેસુ, સોભનેસુ પવત્તિતા.

૩૭.

સમ્માવાચા ચ કમ્મન્તાજીવાતિ વિરતી ઇમા;

લોકુત્તરે સદા સબ્બા, સહ કામસુભે વિસું.

૩૮.

કરુણામુદિતા નાના, રૂપે પઞ્ચમવજ્જિતે;

કદાચિ કામે કુસલે, ક્રિયચિત્તે સહેતુકે.

૩૯.

તિહેતુકેસુ ચિત્તેસુ, પઞ્ઞા સબ્બત્થ લબ્ભતિ;

એતે સદ્ધાદયો ધમ્મા, પઞ્ચવીસતિ સોભના.

૪૦.

ઇસ્સામચ્છેરકુક્કુચ્ચવિરતીકરુણાદયો;

નાના કદાચિ માનો ચ, થિનમિદ્ધં તથા સહ.

૪૧.

સત્ત સબ્બત્થ જાયન્તિ, છ તુ ધમ્મા યથારહં;

ચુદ્દસાકુસલેસ્વેવ, સોભનેસ્વેવ સોભના.

૪૨.

દ્વેપઞ્ઞાસ પનિચ્ચેવં, ધમ્મે સઙ્ગય્હ માનસે;

લબ્ભમાને વિભાવેય્ય, પચ્ચેકમ્પિ વિચક્ખણો.

૪૩.

સોભનઞ્ઞસમાના ચ, પઠમે વિરતી વિના;

દુતિયાદીસુ તક્કઞ્ચ, વિચારં તતિયાદિસુ.

૪૪.

ચતુત્થાદીસુ પીતિઞ્ચ, કરુણાદિઞ્ચ પઞ્ચમે;

હિત્વા નેવ વિયોજેય્ય, સઙ્ખિપિત્વાન પઞ્ચધા.

૪૫.

પઞ્ચતિંસ ચતુત્તિંસ, તેત્તિંસ ચ યથાક્કમં;

દ્વત્તિંસ તિંસ એવાથ, જાયન્તીતિ મહગ્ગતે.

૪૬.

ગહેત્વા વિરતી સબ્બા, હિત્વાન કરુણાદયો;

પઠમે દુતિયાદિમ્હિ, વિતક્કાદિં વિના તથા.

૪૭.

પઞ્ચધાવ ગણેય્યેવં, છત્તિંસા ચ યથાક્કમં;

પઞ્ચતિંસ ચતુત્તિંસ, તેત્તિંસદ્વયમુત્તરે.

૪૮.

સોભનઞ્ઞસમાના ચ, કામેસુ કુસલે ક્રિયે;

હિત્વા વિરતિયો પાકે, વિરતીકરુણાદયો.

૪૯.

ઞાણયુત્તે સોમનસ્સે, વિયુત્તે ઞાણવજ્જિતા;

ઉપેક્ખકે પીતિહીના, વિપ્પયુત્તે દ્વયં વિના.

૫૦.

ચતુધા તિવિધેસ્વેવં, વિગણેય્ય દ્વયં દ્વયં;

ન સન્તુપેક્ખાસહિતે, કરુણાદીતિ કેચન.

૫૧.

અટ્ઠતિંસ સત્તતિંસદ્વયં છત્તિંસકં સુભે;

પઞ્ચતિંસ ચતુત્તિંસદ્વયં તેત્તિંસકં ક્રિયે.

૫૨.

તેત્તિંસ પાકે દ્વત્તિંસદ્વયેકતિંસકં ભવે;

સહેતુકામાવચરપુઞ્ઞપાકક્રિયામને.

૫૩.

મોહાદયો સમાના ચ, પઠમે લોભદિટ્ઠિયા;

તતિયે લોભમાનેન, જાયન્તેકૂનવીસતિ.

૫૪.

અટ્ઠારસ પીતિહીના, પઞ્ચમે સત્તમે તથા;

નવમે દોસકુક્કુચ્ચમચ્છરિસ્સાહિ વીસતિ.

૫૫.

પઠમાદીસુ વુત્તાવ, દુતિયાદીસુ જાયરે;

થિનમિદ્ધેનેકવીસ, વીસ દ્વેવીસતિક્કમા.

૫૬.

છન્દપીતિં વિનુદ્ધચ્ચે, કઙ્ખિતે નિચ્છયં વિના;

પઞ્ચદસેવ કઙ્ખાય, અસુભેસુ વિભાવયે.

૫૭.

સિતે સમાના નિચ્છન્દા, દ્વાદસેકાદસેવ તુ;

પીતિં હિત્વાન વોટ્ઠબ્બે, વીરિયં સુખતીરણે.

૫૮.

દ્વયં હિત્વા મનોધાતુ, ઉપેક્ખાતીરણે દસ;

સત્ત સાધારણા એવ, પઞ્ચવિઞ્ઞાણસમ્ભવા.

૫૯.

ઇતિ ચેતસિ સમ્ભૂતા,

દ્વેપઞ્ઞાસ યથારહં;

ઞેય્યા ચેતસિકા ધમ્મા,

ચેતોભેદપ્પભેદિનો.

૬૦.

સુઞ્ઞતઞ્ચાનિમિત્તઞ્ચ, તથાપણિહિતન્તિ ચ;

તિવિધાકારમીરેન્તિ, નિબ્બાનમમતં બુધા.

૬૧.

યં આરબ્ભ પવત્તન્તં, તત્થાનુત્તરમાનસં;

સુઞ્ઞતાદિવિમોક્ખોતિ, નામમાલમ્બતો લભે.

૬૨.

સોપાદિસેસનિબ્બાનધાતુ ચેવ તથાપરા;

અનુપાદિસેસા ચાતિ, દુવિધા પરિયાયતો.

૬૩.

તદેતં વાનનિક્ખન્તમચ્ચન્તં સન્તિલક્ખણં;

અસ્સાસકરણરસં, ખેમભાવેન ગય્હતિ.

૬૪.

તં નામેતીતિ નિબ્બાનં, નમન્તીતિ તતોપરે;

તેપઞ્ઞાસાતિ નામાનિ, ચતુપઞ્ઞાસ સબ્બથા.

૬૫.

ચિત્તચેતસિકયોજનાનયં,

ચિત્તમુત્તમમિદં પકાસિતં;

સાધુ ચેતસિ નિધાય પણ્ડિતા,

સાધુ સાસનધરા ભવન્તિ તે.

૬૬.

બુદ્ધપ્પવત્તમવગાહિતબોધિઞાણ-

મિચ્ચાભિધમ્મમવગાહિતસબ્બધમ્મં;

ઓગય્હ નામગતરાસિમસેસયિત્વા,

સઙ્ગય્હ સબ્બમિધ યોજિતમાદરેન.

ઇતિ નામરૂપપરિચ્છેદે નામત્તયવિભાગો નામ

પઠમો પરિચ્છેદો.

૨. દુતિયો પરિચ્છેદો

લક્ખણરસુપટ્ઠાનવિભાગો

૬૭.

સભાવો લક્ખણં નામ, કિચ્ચસમ્પજ્જના રસો;

ગય્હાકારો ઉપટ્ઠાનં, પદટ્ઠાનં તુ પચ્ચયો.

૬૮.

અત્તુપલદ્ધિસઙ્ખાતા, સમ્પત્તા ચ પનત્થતો;

લક્ખણરસુપટ્ઠાના, વોહારાભોગભેદિતા.

૬૯.

તેપઞ્ઞાસસભાવેસુ, તસ્મા ભેદં યથારહં;

લક્ખણાદિપ્પકારેહિ, પવક્ખામિ ઇતો પરં.

૭૦.

ચિન્તેતીતિ ભવે ચિત્તં, ચિન્તનમત્તમેવ વા;

સમ્પયુત્તાથ વા તેન, ચિન્તેન્તીતિ ચ ગોચરં.

૭૧.

ફુસતીતિ ભવે ફસ્સો, ફુસનં વાથ કેવલં;

સમ્પયુત્તાથ વા તેન, ફુસન્તીતિ ચ ગોચરં.

૭૨.

એવં કત્તરિ ભાવે ચ, કરણે ચ યથારહં;

તેપઞ્ઞાસસભાવેસુ, સદ્દનિબ્બચનં નયે.

૭૩.

આલમ્બણમનં ચિત્તં, તંવિજાનનલક્ખણં;

સહજાધિટ્ઠાનરસં, ચિન્તાકપ્પોતિ ગય્હતિ.

૭૪.

આલમ્બણસમોધાનો,

ફસ્સો ફુસનલક્ખણો;

સઙ્ઘટ્ટનરસો તત્થ,

સન્નિપાતોતિ ગય્હતિ.

૭૫.

વેદનાલમ્બણરસા, સા વેદયિતલક્ખણા;

ગોચરાનુભવરસા, અનુભુત્તીતિ ગય્હતિ.

૭૬.

આકારગહણં સઞ્ઞા, સા સઞ્જાનનલક્ખણા;

નિમિત્તુપ્પાદનરસા, ઉપલક્ખાતિ ગય્હતિ.

૭૭.

ચેતના ચિત્તવિપ્ફારા, સાયં બ્યાપારલક્ખણા;

કમ્મન્તાયૂહનરસા, સંવિધાનન્તિ ગય્હતિ.

૭૮.

એકગ્ગતા અવિક્ખેપો, સાવિસાહારલક્ખણા;

સમ્પિણ્ડનરસા ચિત્તં, સમોધાનન્તિ ગય્હતિ.

૭૯.

યાપનં સહજાતાન-મનુપાલનલક્ખણં;

જીવિતં જીવનરસં, આયુબન્ધોતિ ગય્હતિ.

૮૦.

સારણા મનસીકારો, સમન્નાહારલક્ખણો;

સંયોજનરસો ચિત્ત-પટિપત્તીતિ ગય્હતિ.

૮૧.

સઙ્કપ્પનલક્ખણો તક્કો, સહજાભિનિરોપનો;

આલમ્બાહનનરસો, સન્નિરુજ્ઝોતિ ગય્હતિ.

૮૨.

વિચારો અનુસન્ધાનો, અનુમજ્જનલક્ખણો;

ચિત્તાનુયોજનરસો, અનુપેક્ખાતિ ગય્હતિ.

૮૩.

અધિમોક્ખો અસંસપ્પો, સુસન્નિટ્ઠાનલક્ખણો;

નિચ્ચલાપાદનરસો, દળ્હવુત્તીતિ ગય્હતિ.

૮૪.

વીરિયં પન વાયામો, મહુસ્સાહનલક્ખણો;

કિચ્ચાસંસીદનરસો, ઉપત્થમ્ભોતિ ગય્હતિ.

૮૫.

આલમ્બત્થિકતા છન્દો, કત્તુકામતલક્ખણો;

આલમ્બણેસનરસો, હત્થાદાનન્તિ ગય્હતિ.

૮૬.

સહજાતાનુફરણા, સમ્પિયાયનલક્ખણા;

સમ્પીનનરસા પીતિ, પામોજ્જમિતિ ગય્હતિ.

૮૭.

ચેતોસદ્દહનં સદ્ધા, ભૂતોકપ્પનલક્ખણા;

હિતપક્ખન્દનરસા, અધિમુત્તીતિ ગય્હતિ.

૮૮.

અસમ્મોસા સભાવેસુ, સતિ ધારણલક્ખણા;

ધમ્માપિલાપનરસા, અપ્પમાદોતિ ગય્હતિ.

૮૯.

હિરી જેગુચ્છા પાપેસુ, સા હરાયનલક્ખણા;

હીળસંકોચનરસા, પાપલજ્જાતિ ગય્હતિ.

૯૦.

પાપસારજ્જમોત્તપ્પં, ઉબ્બેગુત્તાસલક્ખણં;

ભયસઙ્કોચનરસં, અવિસ્સાસોતિ ગય્હતિ.

૯૧.

અલોભો અનભિસઙ્ગો, અપરિગ્ગહલક્ખણો;

મુત્તપ્પવત્તનરસો, અસંસગ્ગોતિ ગય્હતિ.

૯૨.

અદોસો ચિત્તસાખલ્યં, અબ્યાપજ્જનલક્ખણો;

સણ્હપ્પવત્તનરસો, સોમ્મભાવોતિ ગય્હતિ.

૯૩.

અમોહો ખલિતાભાવો, પટિવિજ્ઝનલક્ખણો;

વિસયોભાસનરસો, પટિબોધોતિ ગય્હતિ.

૯૪.

તત્રમજ્ઝત્તતોપેક્ખા, સમીકરણલક્ખણા;

અપક્ખપાતનરસા, સમવાહોતિ ગય્હતિ.

૯૫.

પસ્સદ્ધિ કાયચિત્તાનં, દરથાભાવલક્ખણા;

અપરિપ્ફન્દનરસા, સીતિભાવોતિ ગય્હતિ.

૯૬.

લહુતા કાયચિત્તાનં, અદન્ધાકારલક્ખણા;

અવિત્થારરસા સલ્લહુકવુત્તીતિ ગય્હતિ.

૯૭.

મુદુતા કાયચિત્તાનં, કક્ખળાભાવલક્ખણા;

કિચ્ચાવિરોધનરસા, અનુકુલ્યન્તિ ગય્હતિ.

૯૮.

કમ્મઞ્ઞતા ઉભિન્નમ્પિ, અલંકિચ્ચસ્સ લક્ખણા;

પવત્તિસમ્પત્તિરસા, યોગભાવોતિ ગય્હતિ.

૯૯.

તથા પાગુઞ્ઞતા દ્વિન્નં, વિસદાકારલક્ખણા;

સુખપ્પવત્તનરસા, સેરિભાવોતિ ગય્હતિ.

૧૦૦.

ઉજુતા કાયચિત્તાનં, કુટિલાભાવલક્ખણા;

જિમ્હનિમ્મદનરસા, ઉજુવુત્તીતિ ગય્હતિ.

૧૦૧.

સમ્માવાચા વચીસુદ્ધિ, વાચાસંયમલક્ખણા;

મિચ્છાવાચોરમરસા, વચીવેલાતિ ગય્હતિ.

૧૦૨.

સમ્માકમ્મં ક્રિયાસુદ્ધં, સમ્માકરણલક્ખણં;

મિચ્છાકમ્મોરમરસં, ક્રિયાવેલાતિ ગય્હતિ.

૧૦૩.

સમ્માજીવો વિસુદ્ધેટ્ઠિ, અલ્લિટ્ઠાજીવલક્ખણો;

મિચ્છાજીવોરમરસો, સમ્માવુત્તીતિ ગય્હતિ.

૧૦૪.

કરુણા દીનસત્તેસુ, દુક્ખાપનયલક્ખણા;

સોત્થિતાપત્થનરસા, અનુકમ્પાતિ ગય્હતિ.

૧૦૫.

સુખટ્ઠિતેસુ મુદિતા, અનુમોદનલક્ખણા;

ચેતોવિકાસનરસા, અવિરોધોતિ ગય્હતિ.

૧૦૬.

ચેતોસારજ્જના લોભો, અપરિચ્ચાગલક્ખણો;

આલમ્બગિજ્ઝનરસો, અભિલગ્ગોતિ ગય્હતિ.

૧૦૭.

ચેતોબ્યાપજ્જનં દોસો, સમ્પદુસ્સનલક્ખણો;

આલમ્બણઘાતરસો, ચણ્ડિક્કમિતિ ગય્હતિ.

૧૦૮.

ચેતોસમ્મુય્હનં મોહો,

સો સમ્મુય્હનલક્ખણો;

સભાવચ્છાદનરસો,

અન્ધભાવોતિ ગય્હતિ.

૧૦૯.

પાપાજિગુચ્છાહિરિકં, નિલ્લજ્જાકારલક્ખણં;

પાપોપલાપનરસં, મલગ્ગાહોતિ ગય્હતિ.

૧૧૦.

અસારજ્જનમનોત્તપ્પમનુત્તાસનલક્ખણં;

પાપપક્ખન્દનરસં, પાગબ્ભમિતિ ગય્હતિ.

૧૧૧.

દિટ્ઠિ દળ્હવિપલ્લાસો, સા પરામાસલક્ખણા;

તુચ્છાભિનિવેસનરસા, મિચ્છાગાહોતિ ગય્હતિ.

૧૧૨.

‘‘અહસ્મી’’તિ મઞ્ઞમાનો, સો સમુન્નતિલક્ખણો;

કેતુસમ્પગ્ગહરસો, અહંકારોતિ ગય્હતિ.

૧૧૩.

પરસમ્પત્તીસુ ઇસ્સા, અક્ખમાકારલક્ખણા;

ચેતોવિકુચનરસા, વિમુખત્તન્તિ ગય્હતિ.

૧૧૪.

પરિગ્ગહેસુ મચ્છેરં, સન્નિગૂહનલક્ખણં;

સામઞ્ઞાસહનરસં, વેવિચ્છમિતિ ગય્હતિ.

૧૧૫.

ચેતોપહનનં થીનં, તં સંસીદનલક્ખણં;

ઉસ્સાહભઞ્જનરસં, સંખિત્તત્તન્તિ ગય્હતિ.

૧૧૬.

વિઘાતો સહજાતાનં, મિદ્ધં મોહનલક્ખણં;

સત્તિસંભઞ્જનરસં, આતુરત્તન્તિ ગય્હતિ.

૧૧૭.

ઉદ્ધચ્ચં ચિત્તવિક્ખેપો, અવૂપસમલક્ખણં;

ચેતોનવટ્ઠાનરસં, ભન્તત્તમિતિ ગય્હતિ.

૧૧૮.

વિપ્પટિસારો કુક્કુચ્ચમનુસોચનલક્ખણં;

અત્તાનુસોચનરસં, પચ્છાતાપોતિ ગય્હતિ.

૧૧૯.

કઙ્ખાયના વિચિકિચ્છા, અસન્નિટ્ઠાનલક્ખણા;

અનેકગાહનરસા, અપ્પતિટ્ઠાતિ ગય્હતિ.

૧૨૦.

ઇચ્ચેવં લક્ખણાદીહિ, વિભાવેય્ય વિચક્ખણો;

તેપઞ્ઞાસસભાવેસુ, સભાવાકારલક્ખણં.

૧૨૧.

લક્ખણત્થકુસલા સલક્ખણે,

લક્ખણત્થપરમેપિ કેવલં;

લક્ખણુગ્ગહસુખાય વણ્ણયું,

લક્ખણાદિમુખતો સલક્ખણં.

૧૨૨.

અત્થં તમેવમનુગમ્મ મયેત્થ વુત્ત-

મત્થાનમત્થનયનત્થમનેકધાપિ;

પત્થેય્ય મેત્થ વચનત્થનયેહિ ઞાણ-

મત્થેસુ બુદ્ધવચનત્થનયત્થિકેહિ.

ઇતિ નામરૂપપરિચ્છેદે લક્ખણરસુપટ્ઠાનવિભાગો નામ

દુતિયો પરિચ્છેદો.

૩. તતિયો પરિચ્છેદો

ભેદસઙ્ગહવિભાગો

૧૨૩.

એવં ભેદસભાવેસુ, તેસ્વેવ પુન સઙ્ગહં;

સભાવત્થવિસેસેહિ, પવક્ખામિ ઇતો પરં.

૧૨૪.

અસાધારણઞાણેહિ, સત્થા વત્થુવિવેચકો;

સઙ્ગહેત્વા સભાગેહિ, ધમ્મે દસ્સેસિ ચક્ખુમા.

૧૨૫.

દિટ્ઠિભિનિવેસટ્ઠેન, યથાભૂતસભાવતો;

પરમામસતિચ્ચેકા, પરામાસોતિ ભાસિતા.

૧૨૬.

કિલેસાસુચિભાવેન, વણસ્સાવરસો વિય;

આલિમ્પન્તાવ સન્તાનં, સવન્તીતિ પકાસિતા.

૧૨૭.

કામતણ્હા ભવતણ્હા, દિટ્ઠાવિજ્જાતિ આસવા;

ચત્તારો આસવટ્ઠેન, તયો ધમ્મા સભાવતો.

૧૨૮.

એતેવો ઘાતિ વુત્તાવ, દ્વારાલમ્બાભિવાહિનો;

ઓત્થરિત્વા પરાભૂતે, હરન્તા પાણિનો ભવે.

૧૨૯.

યોગાતિ ચાહુ તે એવ, પાણિનો ભવયન્તકે;

દ્વારાલમ્બાભિસમ્બન્ધા, યન્તબન્ધાવ યોજિતા.

૧૩૦.

સન્તાનમધિગણ્હન્તા, માલુવાવ મહાતરું;

ગણ્હન્તા દળ્હમાલમ્બં, મણ્ડૂકમિવ પન્નગો.

૧૩૧.

કામતણ્હા ચ દિટ્ઠિ ચ, ઉપાદાના ચતુબ્બિધા;

દિટ્ઠિ દિટ્ઠિસીલબ્બત-મત્તવાદોતિ ભેદિતા.

૧૩૨.

કાયેન કાયં ગન્થેન્તા, દુપ્પમુઞ્ચાનુવેઠિનો;

કથિતા કાયગન્થાતિ, તણ્હાબ્યાપાદદિટ્ઠિયો.

૧૩૩.

સીલબ્બતપરામાસો, ઇતિ દિટ્ઠિ વિભેદિતા;

ઇદંસચ્ચાભિનિવેસો, ઇતિ ચેવં ચતુબ્બિધા.

૧૩૪.

નેક્ખમ્મં પલિબોધેન્તા, ભાવનાપરિપન્થકા;

સન્તાનમણ્ડકોસાવ, પરિયોનન્ધકાતિ ચ.

૧૩૫.

કામચ્છન્દો ચ બ્યાપાદો, થિનમિદ્ધઞ્ચ સંસયો;

અવિજ્જુદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચમિતિ નીવરણા મતા.

૧૩૬.

આગાળ્હં પરિયાદાય, ઓગય્હનુપ્પવત્તિનો;

યોપ્પરોગાવ સન્તાન-મનુસેન્તીતિ ભાસિતા.

૧૩૭.

કામરાગો ભવરાગો, પટિઘો માનદિટ્ઠિયો;

કઙ્ખાવિજ્જાતિ સત્તેવ, છ ધમ્માનુસયા મતા.

૧૩૮.

દ્વારાલમ્બણબન્ધેન, પાણીનં ભવમણ્ડલે;

સંયોજનાનિ વુત્તાનિ, પાસબન્ધાવ પક્ખિનં.

૧૩૯.

કામરૂપારૂપરાગા, પટિઘો મોહસંસયો;

દિટ્ઠિ સીલબ્બતં માનો, ઉદ્ધચ્ચેન દસા ભવે.

૧૪૦.

રૂપારૂપરાગુદ્ધચ્ચં, અભિધમ્મે વિના પુન;

ભવરાગિસ્સ મચ્છેરં, ગહેત્વા દસધા સિયું.

૧૪૧.

સંક્લેપયન્તિ સન્તાનં, ઉપઘાતેન્તિ પાણિનો;

સહજાતેક્લેસેન્તીતિ, કિલેસાતિ પકાસિતા.

૧૪૨.

લોભો દોસો ચ મોહો ચ,

દિટ્ઠિ માનો ચ સંસયો;

થિનાહિરિકનોત્તપ્પ-

મુદ્ધચ્ચેન સિયું દસ.

૧૪૩.

નવસઙ્ગહિતા એત્થ, દિટ્ઠિલોભા પકાસિતા;

સત્તસઙ્ગહિતાવિજ્જા, પટિઘો પઞ્ચસઙ્ગહો.

૧૪૪.

ચતુસઙ્ગહિતા કઙ્ખા, માનુદ્ધચ્ચા તિસઙ્ગહા;

દુકસઙ્ગહિતં થીનં, કુક્કુચ્ચમેકસઙ્ગહં.

૧૪૫.

દ્વિધાહિરિકનોત્તપ્પ-મિસ્સામચ્છરિયં તથા;

ઇચ્ચેવં દસધા વુત્તા, પાપકેસ્વેવ સઙ્ગહા.

૧૪૬.

પરામાસાસવોઘા ચ, યોગુપાદાનગન્થતો;

નીવારણાનુસયતો, સંયોજનકિલેસતો.

૧૪૭.

ચુદ્દસેવ તુ સઙ્ખેપા, સત્તપઞ્ઞાસ ભેદતો;

યથાધમ્માનુસારેન, ચિત્તુપ્પાદેસુ યોજયે.

૧૪૮.

તતોપરે નોપરામા-સાદિભેદિતસઙ્ગહા;

ચિત્તં ચેતસિકં રૂપં, નિબ્બાનમિતિ દીપયે.

૧૪૯.

ઇચ્ચાકુસલધમ્માનં, ઞત્વા સઙ્ગહમુત્તરં;

મિસ્સકા નામ વિઞ્ઞેય્યા, યથાસમ્ભવતો કથં;

૧૫૦.

લોભો દોસો ચ મોહો ચ,

એકન્તાકુસલા તયો;

અલોભાદોસામોહો ચ,

કુસલાબ્યાકતા તથા.

૧૫૧.

પાદપસ્સેવ મૂલાનિ, થિરભાવાય પચ્ચયા;

મૂલભાવેન ધમ્માનં, હેતૂ ધમ્મા છ દીપિતા.

૧૫૨.

વિતક્કો ચ વિચારો ચ, પીતિ ચેકગ્ગતા તથા;

સોમનસ્સં દોમનસ્સં, ઉપેક્ખાતિ ચ વેદના.

૧૫૩.

આહચ્ચુપનિજ્ઝાયન્તા, નિજ્ઝાનટ્ઠેન પચ્ચયા;

ઝાનધમ્માતિ સત્થાહ, પઞ્ચ વત્થુસભાવતો.

૧૫૪.

સમ્માદિટ્ઠિ ચ સઙ્કપ્પો, વાયામો વિરતિત્તયં;

સમ્માસતિ સમાધી ચ, મિચ્છાદિટ્ઠિ ચ સમ્ભવા.

૧૫૫.

સમ્મામિચ્છા ચ નીયન્તા, નિય્યાનટ્ઠેન પચ્ચયા;

મગ્ગઙ્ગા દ્વાદસક્ખાતા, નવ ધમ્મા સભાવતો.

૧૫૬.

અત્તભાવં પવત્તેન્તા, ઓજટ્ઠમકવેદનં;

પટિસન્ધિનામરૂપ-માહરન્તા યથાક્કમં.

૧૫૭.

કબળીકારો આહારો,

ફસ્સો સઞ્ચેતના તથા;

વિઞ્ઞાણમિતિ ચત્તારો,

આહારાતિ પકાસિતા.

૧૫૮.

ધમ્માનં સહજાતાનં, ઇન્દ્રિયટ્ઠેન પચ્ચયા;

અત્તાનમિસ્સરટ્ઠેન, અનુવત્તાપકા તથા.

૧૫૯.

સદ્ધા ચ સતિ પઞ્ઞા ચ, વીરિયેકગ્ગતાપિ ચ;

વેદના જીવિતં ચિત્તં, અટ્ઠ રૂપિન્દ્રિયાનિ ચ.

૧૬૦.

કથં જીવિતમેકં તુ, સુખં દુક્ખન્તિ વેદના;

સોમનસ્સં દોમનસ્સં, ઉપેક્ખાતિ ચ ભેદિતા.

૧૬૧.

પઞ્ઞાદિમગ્ગેનઞ્ઞાત-ઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં ભવે;

મજ્ઝે અઞ્ઞિન્દ્રિયમન્તે, અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં તથા.

૧૬૨.

સોળસેવ સભાવેન, ઇન્દ્રિયટ્ઠવિભાગતો;

ઇન્દ્રિયાનીતિ વુત્તાનિ, બાવીસતિ વિભાવયે.

૧૬૩.

દળ્હાધિટ્ઠિતસન્તાના, વિપક્ખેહિ અકમ્પિયા;

બલવન્તસભાવેન, બલધમ્મા પકાસિતા.

૧૬૪.

સદ્ધા સતિ હિરોત્તપ્પં, વીરિયેકગ્ગતા તથા;

પઞ્ઞાહિરિકાનોત્તપ્પ-મિચ્ચેવં નવધા મતા.

૧૬૫.

જેટ્ઠા પુબ્બઙ્ગમટ્ઠેન, પુઞ્ઞાપુઞ્ઞપવત્તિયં;

પચ્ચયાધિપ્પતેય્યેન, સહજાનં યથારહં.

૧૬૬.

ચત્તારોધિપતી વુત્તા, આધિપ્પચ્ચસભાવતો;

છન્દો ચિત્તઞ્ચ વીરિયં, વીમંસાતિ ચ તાદિના.

૧૬૭.

પઞ્ચસઙ્ગહિતા પઞ્ઞા, વાયામેકગ્ગતા પન;

ચતુસઙ્ગહિતા ચિત્તં, સતિ ચેવ તિસઙ્ગહા.

૧૬૮.

સઙ્કપ્પો વેદના સદ્ધા, દુકસઙ્ગહિતા મતા;

એકેકસઙ્ગહા સેસા, અટ્ઠવીસતિ ભાસિતા;

ઇચ્ચેવં સત્તધા ભેદો, વુત્તો મિસ્સકસઙ્ગહો.

૧૬૯.

હેતુઝાનઙ્ગમગ્ગઙ્ગા, આહારિન્દ્રિયતો તથા;

બલાધિપ્પતિતો ચેવ, પુઞ્ઞાપુઞ્ઞાદિમિસ્સતા;

છત્તિંસેવ સભાવેન, ચતુસટ્ઠિ પભેદતો.

૧૭૦.

ઇચ્ચેવં સઙ્ગહેત્વાન, વિભાવેય્ય તતો પરં;

ચિત્તુપ્પાદપભેદેસુ, યથાસમ્ભવતો કથં.

૧૭૧.

સિતાવજ્જનવિઞ્ઞાણં, સમ્પટિચ્છનતીરણા;

અટ્ઠારસાહેતુકાવ, મોમૂહા એકહેતુકા.

૧૭૨.

સેસા તુ કુસલા ઞાણવિયુત્તા ચ દ્વિહેતુકા;

ચિત્તુપ્પાદાપરે સત્ત-ચત્તાલીસ તિહેતુકા.

૧૭૩.

પઞ્ચવિઞ્ઞાણમજ્ઝાનં, દ્વિઝાનઙ્ગિકમીરિતં;

ચતુત્થપઞ્ચમજ્ઝાનં, તિઝાનં તતિયં મતા.

૧૭૪.

ચતુઝાનં તુ દુતિયં, કામે ચ સુખવજ્જિતા;

પઞ્ચઝાનં તુ પઠમં, કામે ચ સુખિતા મતા.

૧૭૫.

પઠમાનુત્તરં ઝાનં, અટ્ઠમગ્ગઙ્ગિકં મતં;

સત્તમગ્ગઙ્ગિકં નામ, સેસઝાનમનુત્તરં.

૧૭૬.

લોકિયં પઠમં ઝાનં, તથા કામે તિહેતુકા;

પઞ્ચમગ્ગઙ્ગિકા નામ, ચિત્તુપ્પાદા પકાસિતા.

૧૭૭.

સેસં મહગ્ગતં ઝાનં, સમ્પયુત્તા ચ દિટ્ઠિયા;

ઞાણેન વિપ્પયુત્તા ચ, ચતુમગ્ગઙ્ગિકા મતા.

૧૭૮.

પટિઘુદ્ધચ્ચયુત્તા ચ, વિપ્પયુત્તા ચ દિટ્ઠિયા;

તિમગ્ગઙ્ગં દુમગ્ગઙ્ગં, કઙ્ખિતં સમુદીરિતં.

૧૭૯.

ન હોન્તાહેતુકે મગ્ગા, ચિત્તટ્ઠિતિ ચ કઙ્ખિતે;

વિદિતા નિયતતા ચ, લોકિયેસુ ન ઉદ્ધટા.

૧૮૦.

કામેસુ કબળીકારો, અનાહારો અસઞ્ઞિનો;

ચિત્તુપ્પાદેસુ સબ્બત્થ, આહારત્તયમીરિતં.

૧૮૧.

ઇન્દ્રિયાનિ વિભાવેય્ય, નવધાનુત્તરે બુધો;

અટ્ઠધા સમુદીરેય્ય, લોકિયેસુ તિહેતુકે.

૧૮૨.

સત્તધા પન ઞાણેન, વિપ્પયુત્તે પકાસયે;

સિતવોટ્ઠબ્બનાપુઞ્ઞે, પઞ્ચધા કઙ્ખિતે પન.

૧૮૩.

ચતુધા તિવિધા સેસે, ચિત્તુપ્પાદે સમીરયે;

તિહેતુકા સત્તબલા, છબલા તુ દુહેતુકા.

૧૮૪.

ચતુબલા અકુસલા, કઙ્ખિતં તિબલં મતં;

દ્વિબલં સિતવોટ્ઠબ્બ-મબલં સેસમીરિતં.

૧૮૫.

જવનેધિપતીનં તુ, યો કોચેકો તિહેતુકે;

દ્વિહેતુકે વા કુસલે, વીમંસા નોપલબ્ભતિ.

૧૮૬.

લોકિયેસુ વિપાકેસુ,

મોહમૂલે અહેતુકે;

યથાસમ્ભવવુત્તિત્તા,

નત્થાધિપતિ કોચિપિ.

૧૮૭.

સમ્ભોતિ કાયવિઞ્ઞાણે, પુઞ્ઞપાકે સુખિન્દ્રિયં;

દુક્ખિન્દ્રિયમ્પિ તત્થેવ, પાપપાકમ્હિ ભાસિતં.

૧૮૮.

સન્તીરણઞ્ચ હસનં, સોમનસ્સાનિ સોળસ;

પઠમાદિચતુજ્ઝાનં, સોમનસ્સયુતં ભવે.

૧૮૯.

દોમનસ્સયુત્તા દ્વેવ, ચિત્તુપ્પાદા પકાસિતા;

તદઞ્ઞે પન સબ્બેપિ, પઞ્ચપઞ્ઞાસુપેક્ખકા.

૧૯૦.

વેદનાસમ્પયોગઞ્ચ, વિનિબ્ભુજ્જેવમટ્ઠધા;

હેતુયોગાદિભેદેહિ, ચિત્તુપ્પાદા પકાસિતા.

૧૯૧.

તંતંવિયોગભેદઞ્ચ, પચ્ચેકમથ મિસ્સિતં;

યથાવુત્તાનુસારેન, યથાસમ્ભવતો નયે.

૧૯૨.

ઇચ્ચેવં પન યોજેત્વા, ચિત્તુપ્પાદેસુ મિસ્સકં;

તતો ઞેય્યા વિસુદ્ધા ચ, બોધિપક્ખિયસઙ્ગહા.

૧૯૩.

કાયે ચ વેદનાચિત્તે, ધમ્મેસુ ચ યથારહં;

અસુભં દુક્ખમનિચ્ચ-મનત્તાતિ સુપટ્ઠિતા.

૧૯૪.

સમ્માસતિ પનિચ્ચેકા, કિચ્ચગોચરભેદતો;

સતિપટ્ઠાનનામેન, ચત્તારોતિ પકાસિતા.

૧૯૫.

ઉપ્પન્નાનુપ્પન્નપાપ-પહાનાનુપ્પાદનાય ચ;

અનુપ્પન્નુપ્પન્નેહિ વા, નિબ્બત્તિઅભિવુદ્ધિયા.

૧૯૬.

પદહન્તસ્સ વાયામો, કિચ્ચાભોગવિભાગતો;

સમ્મપ્પધાનનામેન, ચત્તારોતિ પકાસિતા.

૧૯૭.

ઇદ્ધિયા પાદભૂતત્તા, ઇદ્ધિપાદાતિ ભાસિતા;

છન્દો ચિત્તઞ્ચ વીરિયં, વીમંસાતિ ચતુબ્બિધા.

૧૯૮.

પઞ્ચ સદ્ધા સતિ પઞ્ઞા, વીરિયેકગ્ગતા તથા;

ઇન્દ્રિયાનિન્દ્રિયટ્ઠેન, બલટ્ઠેન બલાનિ ચ.

૧૯૯.

સતિ ધમ્મવિચયો ચ, તથા વીરિયપીતિયો;

પસ્સદ્ધેકગ્ગતાપેક્ખા, બુજ્ઝન્તસ્સઙ્ગભાવતો.

૨૦૦.

બોજ્ઝઙ્ગાતિ વિસેસેન, સત્ત ધમ્મા પકાસિતા;

નિય્યાનટ્ઠેન મગ્ગઙ્ગા, સમ્માદિટ્ઠાદિઅટ્ઠધા.

૨૦૧.

છસઙ્ગહેત્થ વાયામો, સતિપઞ્ઞા સમીરિતા;

પઞ્ચસઙ્ગહિતા નામ, સમાધિ ચતુસઙ્ગહો.

૨૦૨.

સદ્ધા દુસઙ્ગહા વુત્તા, સેસા એકેકસઙ્ગહા;

ઇચ્ચેવં સત્તધા ભેદો, બોધિપક્ખિયસઙ્ગહો.

૨૦૩.

સતિપટ્ઠાનસમ્મપ્પધાનતો ઇદ્ધિપાદતો;

ઇન્દ્રિયબલબોજ્ઝઙ્ગા, મગ્ગભેદા ચ ભાસિતા.

૨૦૪.

છન્દો ચિત્તમુપેક્ખા ચ, સદ્ધાપસ્સદ્ધિપીતિયો;

સમ્માદિટ્ઠિ ચ સઙ્કપ્પો, વાયામો વિરતિત્તયં.

૨૦૫.

સમ્માસતિ સમાધીતિ, દીપિતા બોધિપક્ખિયા;

ચુદ્દસા ધમ્મતો હોન્તિ, સત્તતિંસ પભેદતો.

૨૦૬.

યેહિ ધમ્મેહિ બુજ્ઝન્તો, સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝતિ;

સમત્તાનુત્તરે હોન્તિ, ન વા સઙ્કપ્પપીતિયો.

૨૦૭.

પુબ્બભાગેપિ લબ્ભન્તિ, લોકિયમ્હિ યથારહં;

નિબ્બેધભાવનાકાલે, છબ્બિસુદ્ધિપવત્તિયં.

૨૦૮.

ઇચ્ચેવં તિવિધા ભેદં, વિભાવેય્ય યથારહં;

સભાવભેદભિન્નાનં, સભાગત્થેહિ સઙ્ગહં.

૨૦૯.

ભેદસઙ્ગહવિદૂહિ વણ્ણિતં, ભેદસઙ્ગહવિમુત્તિસાસને;

ભેદસઙ્ગહનયત્થમુત્તમં, ભેદસઙ્ગહમુખં પકાસિતં.

૨૧૦.

ધમ્મસભાવવિભાગબુધેવં, ધમ્મદિસમ્પતિસાસનધમ્મે;

ધમ્મવિભૂતિવિભૂસિતચિત્તા, ધમ્મરસામતભાગિ ભવન્તિ.

ઇતિ નામરૂપપરિચ્છેદે ભેદસઙ્ગહવિભાગો નામ

તતિયો પરિચ્છેદો.

૪. ચતુત્થો પરિચ્છેદો

પકિણ્ણકવિભાગો

૨૧૧.

ઇતો પરં કિચ્ચતો ચ, દ્વારાલમ્બણવત્થુતો;

ભૂમિપુગ્ગલતો ઠાના, જનકા ચ યથારહં.

૨૧૨.

સઙ્ગહો ચ પવત્તિ ચ, પટિસન્ધિપવત્તિસુ;

ચિત્તુપ્પાદવસેનેવ, સંખિપિત્વાન નિય્યતે.

૨૧૩.

રૂપારૂપમહાપાકા, મુપેક્ખાતીરણદ્વયં;

ચુતિસન્ધિભવઙ્ગાનિ, ચિત્તાનેકૂનવીસતિ.

૨૧૪.

આવજ્જનં તુ યુગળં, દસ્સનં સવનં તથા;

ઘાયનં સાયનઞ્ચેવ, ફુસનં સમ્પટિચ્છનં.

૨૧૫.

તીણિ તીરણચિત્તાનિ, એકં વોટ્ઠબ્બનં મતં;

પઞ્ચદ્વારે મનોદ્વારે, તદાવજ્જનનામકં.

૨૧૬.

પઞ્ચપઞ્ઞાસ જવનકિચ્ચાનીતિ વિનિદ્દિસે;

ક્રિયા ચાવજ્જનં હિત્વા, કુસલાકુસલપ્ફલં.

૨૧૭.

તદાલમ્બણચિત્તાનિ, ભવન્તેકાદસેવ હિ;

મહાવિપાકચિત્તાનિ, અટ્ઠ સન્તીરણત્તયં.

૨૧૮.

પઞ્ચકિચ્ચન્તિ ભાસન્તિ, ઉપેક્ખાતીરણદ્વયં;

ચતુકિચ્ચા મહાપાકા, તિકકિચ્ચા મહગ્ગતા.

૨૧૯.

દુકિચ્ચમિતિ વોટ્ઠબ્બં, સુખતીરણમીરિતં;

પઞ્ચવિઞ્ઞાણજવનમનોધાતુત્તિકં પન.

૨૨૦.

એકકિચ્ચાતિ ભાસન્તિ, અટ્ઠસટ્ઠિ વિભાવિનો;

ઇચ્ચેવં કિચ્ચભેદેન, ચિત્તુપ્પાદા વવત્થિતા.

૨૨૧.

ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હા-કાયધાતુ યથાક્કમં;

પઞ્ચદ્વારા ભવઙ્ગં તુ, મનોદ્વારં પવુચ્ચતિ.

૨૨૨.

ઘાનાદયો તયો રૂપે, પઞ્ચ ચક્ખાદયો તથા;

અરૂપે નત્થુભયત્થ, તદાલમ્બણમાનસં.

૨૨૩.

છ દ્વારા વીથિચિત્તાનિ, સત્ત કામીસુ રૂપિસુ;

દ્વારત્તયં છ ચિત્તાનિ, મનોદ્વારમરૂપિસુ.

૨૨૪.

પટિસન્ધાદિભૂતા હિ, અવસાને ચુતિટ્ઠિતા;

મજ્ઝે ભવઙ્ગં છેત્વાન, પચ્ચેકં વીથિ જાયતિ.

૨૨૫.

રૂપાદારમ્મણે ચક્ખુ-પસાદાદિમ્હિ ઘટ્ટિતે;

આવજ્જનાદયો હોન્તિ, ભવઙ્ગદ્વિચલા પરં.

૨૨૬.

પરિણામે ભવઙ્ગસ્સ, આલમ્બે ગહણારહે;

તથા વીથિ મનોદ્વારે, યથાસમ્ભવતો ભવે.

૨૨૭.

આવજ્જા પઞ્ચવિઞ્ઞાણં, સમ્પટિચ્છનતીરણં;

વોટ્ઠબ્બકામજવનં, તદાલમ્બણમાનસં.

૨૨૮.

સત્તેવં વીથિચિત્તાનિ, ચિત્તુપ્પાદા ચતુદ્દસ;

ચતુપઞ્ઞાસ વિત્થારા, પઞ્ચદ્વારે યથારહં.

૨૨૯.

ઉપ્પાદટ્ઠિતિભઙ્ગાનં, વસા ચિત્તક્ખણં તયં;

રૂપાનં ઠિતિ એકૂન-પઞ્ઞાસઞ્ચ દુકે દુકં.

૨૩૦.

પરિત્તેતિપરિત્તે ચ, મહન્તેતિમહન્તકે;

વોટ્ઠબ્બમોઘજવનં, તદાલમ્બન્તિ તં કમા.

૨૩૧.

આવજ્જનઞ્ચ જવનં, મનોદ્વારે તુ ગોચરે;

વિભૂતે તુ તદાલમ્બં, વિત્થારા સત્તસટ્ઠિ તે.

૨૩૨.

કામે જવનસત્તાલ-મ્બણાનં નિયમે સતિ;

વિભૂતેતિમહન્તે ચ, તદાલમ્બણમીરિતં.

૨૩૩.

પઞ્ચદ્વારે મનોધાતુ, પચ્ચેકમ્હિ યથાક્કમં;

પઞ્ચવિઞ્ઞાણયુગળં, પચ્ચેકં તુ પકાસિતં.

૨૩૪.

મનોદ્વારે તુ જવનં, મહગ્ગતમનુત્તરં;

સુખતીરણવોટ્ઠબ્બં, પરિત્તજવનં છસુ.

૨૩૫.

મહાવિપાકચિત્તાનિ, ઉપેક્ખાતીરણદ્વયં;

છસુ દ્વારેસુ જાયન્તિ, વીથિમુત્તાનિ ચેકદા.

૨૩૬.

સત્તતિ વીથિચિત્તાનિ, વિપાકા તુ મહગ્ગતા;

નવ વીથિવિમુત્તા ચ, દુવિધાપિ દસીરિતા.

૨૩૭.

ઇચ્ચેવં દ્વારભેદેન, વિભાવેત્વા તતો પરં;

ઞેય્યા ગોચરભેદેન, ચિત્તુપ્પાદા યથારહં.

૨૩૮.

રૂપસદ્દગન્ધરસફોટ્ઠબ્બા પઞ્ચ ગોચરા;

સેસઞ્ચ રૂપપઞ્ઞત્તિનામઞ્ચ ધમ્મગોચરં.

૨૩૯.

પઞ્ચદ્વારે વત્તમાનં, પઞ્ચાલમ્બં યથાક્કમં;

છાલમ્બણં મનોદ્વારે, અતીતાનાગતમ્પિ ચ.

૨૪૦.

પઞ્ઞત્તાતીતવત્તન્તં, છદ્વારગ્ગહિતં પન;

છળારમ્મણસઙ્ખાતં, યેભુય્યેન ભવન્તરે.

૨૪૧.

નિમિત્તગતિકમ્માનં, કમ્મમેવાથ ગોચરં;

પટિસન્ધિભવઙ્ગાનં, ચુતિયાવ યથારહં.

૨૪૨.

પઞ્ચાલમ્બે મનોધાતુ, પચ્ચેકમ્હિ યથાક્કમં;

પઞ્ચવિઞ્ઞાણયુગળં, પચ્ચેકં તુ પકાસિતં.

૨૪૩.

કામપાકાનિ સેસાનિ, હસનઞ્ચ પરિત્તકે;

ઞાણહીનાનિપુઞ્ઞાનિ, જવનાનિ અનિમ્મલે.

૨૪૪.

તિહેતુકામપુઞ્ઞાનિ, પુઞ્ઞાભિઞ્ઞા ચ લોકિયા;

સબ્બાલમ્બે પવત્તન્તિ, અગ્ગમગ્ગફલં વિના.

૨૪૫.

ક્રિયાભિઞ્ઞા ચ વોટ્ઠબ્બં, ક્રિયા કામે તિહેતુકા;

સબ્બાલમ્બે પવત્તન્તિ, નિબ્બાને નિમ્મલા સિયું.

૨૪૬.

દુતિયઞ્ચ ચતુત્થઞ્ચ, આરુપ્પેસુ મહગ્ગતે;

મહગ્ગતઞ્ઞે વોહારે, અયમાલમ્બણે નયો.

૨૪૭.

ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હા-કાયહદયવત્થુના;

કામલોકે છવત્થૂનિ, નિસ્સિતા સત્ત ધાતુયો.

૨૪૮.

પઞ્ચવિઞ્ઞાણધાતૂ ચ, તાસં પુબ્બાપરત્તયં;

મનોધાતુ તતો સેસા, મનોવિઞ્ઞાણધાતુ ચ.

૨૪૯.

ચતસ્સો ધાતુયો રૂપે, તીણિ વત્થૂનિ નિસ્સિતા;

અરૂપે તુ અનિસ્સાય, ધાત્વેકાવ પવત્તતિ.

૨૫૦.

પઞ્ચપ્પસાદે નિસ્સાય, પચ્ચેકં તુ યથાક્કમં;

પઞ્ચવિઞ્ઞાણયુગળં, ભવતીતિ પકાસિતં.

૨૫૧.

કામપાકાનિ સેસાનિ, મગ્ગાવજ્જનમાદિતો;

હસનં પટિઘારૂપા-વચરં વત્થુનિસ્સિતં.

૨૫૨.

દ્વેચત્તાલીસ નિસ્સાય, અનિસ્સાય ચ જાયરે;

અનિસ્સાય વિપાકાનિ, આરુપ્પેતિ સમીરિતં.

૨૫૩.

ઇચ્ચેવં વત્થુભેદેન, ચિત્તુપ્પાદા પકાસિતા;

તતો પરં વિભાવેય્ય, ભૂમિભેદેન પણ્ડિતો.

૨૫૪.

નિરયે પેતલોકે ચ, તિરચ્છાનાસુરે તથા;

પાપકમ્મોપપજ્જન્તિ, પાપપાકાય સન્ધિયા.

૨૫૫.

ભૂમિસ્સિતેસુ દેવેસુ, મનુસ્સેસુપિ હીનકા;

અહેતુકાય જાયન્તિ, પુઞ્ઞપાકાય સન્ધિયા.

૨૫૬.

ચાતુમહારાજિકા ચ, તાવતિંસા ચ યામકા;

તુસિતા ચેવ નિમ્માનરતિનો વસવત્તિનો.

૨૫૭.

ઇચ્ચેવં છસુ દેવેસુ, મનુસ્સેસુ ચ જાયરે;

મહાવિપાકસન્ધીહિ, કામપુઞ્ઞકતા જના.

૨૫૮.

બ્રહ્માનં પારિસજ્જા ચ, તથા બ્રહ્મપુરોહિતા;

મહાબ્રહ્મા ચ જાયન્તિ, પઠમજ્ઝાનસન્ધિયા.

૨૫૯.

પરિત્તા અપ્પમાણાભા, જાયન્તાભસ્સરા તથા;

દુતિયજ્ઝાનપાકાય, તતિયાય ચ સન્ધિયા.

૨૬૦.

પરિત્તસુભપ્પમાણસુભા ચ સુભકિણ્હકા;

ચતુત્થાય તુ જાયન્તિ, તતિયજ્ઝાનભૂમિકા.

૨૬૧.

વેહપ્ફલા અસઞ્ઞી ચ, સુદ્ધાવાસાતિ સત્તસુ;

પઞ્ચમાય ચ જાયન્તિ, અસઞ્ઞીચિત્તવજ્જિતા.

૨૬૨.

અવિહા ચ અતપ્પા ચ, સુદસ્સા ચ સુદસ્સિનો;

અકનિટ્ઠાતિ પઞ્ચેતે, સુદ્ધાવાસા પકાસિતા.

૨૬૩.

આકાસાનઞ્ચાયતનપાકાદીહિ યથાક્કમં;

આકાસાનઞ્ચાયતનભૂમિકાદીસુ જાયરે.

૨૬૪.

ચુતિસન્ધિભવઙ્ગાનં, વસા પાકા મહગ્ગતા;

કામે સહેતુકા પાકા, તદાલમ્બણતોપિ ચ.

૨૬૫.

યથાવુત્તનિયામેન, ભૂમીસ્વેકાવ જાયરે;

ચિત્તુપ્પાદેસુ સબ્બત્થ, ન ત્વેવાસઞ્ઞિનો મતા.

૨૬૬.

ઘાનજિવ્હાકાયધાતુ-નિસ્સિતં માનસં તથા;

પટિઘદ્વયમિચ્ચેવમટ્ઠ હોન્તેવ કામિસુ.

૨૬૭.

ચક્ખુસોતઞ્ચ વિઞ્ઞાણં, મનોધાતુ ચ તીરણં;

કામરૂપેસુ જાયન્તિ, યથાસમ્ભવતો દસ.

૨૬૮.

વોટ્ઠબ્બકામપુઞ્ઞાનિ, વિપ્પયુત્તાનિ દિટ્ઠિયા;

ઉદ્ધચ્ચસહિતઞ્ચેતિ, સબ્બત્થેતાનિ ચુદ્દસ.

૨૬૯.

કઙ્ખિતં દિટ્ઠિયુત્તાનિ, સુદ્ધાવાસવિવજ્જિતે;

સિતઞ્ચ રૂપજવન-મારુપ્પાપાયવજ્જિતે.

૨૭૦.

કામક્રિયા સહેતૂ ચ, ઉદ્ધં લોકુત્તરત્તયં;

ચતુત્થારુપ્પજવનં, સબ્બત્થાપાયવજ્જિતે.

૨૭૧.

સેસમારુપ્પજવનં, હિત્વાપાયં યથાક્કમં;

ઉદ્ધમારુપ્પભૂમિઞ્ચ, જાયતીતિ વિભાવયે.

૨૭૨.

સોતાપત્તિફલાદીનિ, ચત્તારાનુત્તરાનિ તુ;

સુદ્ધાવાસમપાયઞ્ચ, હિત્વા સબ્બત્થ જાયરે.

૨૭૩.

સુદ્ધાવાસમપાયઞ્ચ, હિત્વારૂપઞ્ચ સબ્બથા;

પઠમાનુત્તરો મગ્ગો, સેસટ્ઠાનેસુ જાયતિ.

૨૭૪.

સત્તતિંસ અપાયેસુ, કામેસીતિ પકાસિતા;

પઞ્ચપઞ્ઞાસ સુદ્ધેસુ, રૂપેસ્વેકૂનસત્તતિ.

૨૭૫.

છચત્તાલીસ આરુપ્પે, ઉપ્પજ્જન્તિ યથારહં;

ઇચ્ચેવં ભૂમિભેદેન, ચિત્તુપ્પાદા પકાસિતા.

૨૭૬.

તિહેતુસત્તે સબ્બાનિ, દ્વિહેતુકાહેતુકે પન;

પરિત્તાનિ વિવજ્જેત્વા, ઞાણપાકક્રિયાજવે.

૨૭૭.

પુથુજ્જનાનં સમ્ભોન્તિ, દિટ્ઠિયુત્તઞ્ચ કઙ્ખિતં;

સોતાપન્નાદિતિણ્ણમ્પિ, ફલં હોતિ યથાસકં.

૨૭૮.

વીતરાગસ્સ જવનં, ક્રિયા ચન્તિમનુત્તરં;

પુથુજ્જનાદિતિણ્ણમ્પિ, પટિઘં સમુદીરિતં.

૨૭૯.

જવા પુથુજ્જનાદીનં, ચતુન્નં સેસ સાસવા;

સાસવાવજ્જપાકાનિ, પઞ્ચન્નમપિ દીપયે.

૨૮૦.

પુથુજ્જનેસુ તેસટ્ઠિ, સોતાપન્નાદિકદ્વયે;

એકૂનસટ્ઠિ ચિત્તાનિ, અનાગામિકપુગ્ગલે.

૨૮૧.

સત્તપઞ્ઞાસ જાયન્તિ, તેપઞ્ઞાસ અનાસવે;

મગ્ગટ્ઠેસુ સકો મગ્ગો, પુગ્ગલેસુ અયં નયો.

૨૮૨.

તિહેતુકામચુતિયા, સબ્બાપિ પટિસન્ધિયો;

દ્વિહેતાહેતુચુતિયા, કામાવચરસન્ધિયો.

૨૮૩.

રૂપાવચરચુતિયા, સહેતુપટિસન્ધિયો;

આરુપ્પારુપ્પચુતિયા, હેટ્ઠિમારુપ્પવજ્જિતા.

૨૮૪.

પટિસન્ધિ તથા કામે, તિહેતુપટિસન્ધિયો;

ભવન્તીતિ ચ મેધાવી, ચુતિસન્ધિનયં નયે.

૨૮૫.

ચુતિયાનન્તરં હોતિ, પટિસન્ધિ તતો પરં;

ભવઙ્ગં તં પન છેત્વા, હોતિ આવજ્જનં તતો.

૨૮૬.

અનિટ્ઠે પાપપાકાવ, ચક્ખુવિઞ્ઞાણકાદયો;

ઇટ્ઠે તુ પુઞ્ઞપાકાવ, યથાસમ્ભવતો સિયું.

૨૮૭.

પુબ્બે વુત્તનયેનેવ, વીથિચિત્તાનિ યોજયે;

પઞ્ચદ્વારે યથાયોગં, મનોદ્વારે ચ પણ્ડિતો.

૨૮૮.

સન્તીરણતદાલમ્બ-મિટ્ઠાલમ્બે પવત્તતિ;

સુખિતં ઇટ્ઠમજ્ઝત્તે, અનિટ્ઠે ચ ઉપેક્ખિતં.

૨૮૯.

સુખોપેતં તદાલમ્બં, ઉપેક્ખાક્રિયતો પરં;

ન હોતિ દોમનસ્સમ્હા, સોમનસ્સં તુ સબ્બદા.

૨૯૦.

તથોપેક્ખાતદાલમ્બં, સુખિતક્રિયતો પરં;

અઞ્ઞત્થ નિયમો નત્થિ, તદાલમ્બપવત્તિયા.

૨૯૧.

સોમનસ્સભવઙ્ગસ્સ, જવને દોમનસ્સિતે;

તદાલમ્બે અસમ્ભોન્તે, ઉપેક્ખાતીરણં ભવે.

૨૯૨.

પરિકમ્મોપચારાનુ-લોમગોત્રભુતો પરં;

પઞ્ચમં વા ચતુત્થં વા, જવનં હોતિ અપ્પના.

૨૯૩.

ચતુઝાનં સુખોપેતં, ઞાણયુત્તાનનન્તરં;

ઉપેક્ખાઞાણયુત્તાનં, પઞ્ચમં જાયતે પરં.

૨૯૪.

પુથુજ્જનાન સેક્ખાનં, કામપુઞ્ઞતિહેતુતો;

તિહેતુકામક્રિયતો, વીતરાગાનમપ્પના.

૨૯૫.

આવજ્જપઞ્ચવિઞ્ઞાણ-સમ્પટિચ્છનતીરણં;

પટિસન્ધિચુતિ સબ્બા, રૂપારૂપાદિકપ્પના.

૨૯૬.

નિરોધા વુટ્ઠહન્તસ્સ, ઉપરિટ્ઠફલં દ્વયં;

પઞ્ચાભિઞ્ઞા તથા મગ્ગા, એકચિત્તક્ખણા મતા.

૨૯૭.

દ્વિક્ખત્તું હિ નિરોધસ્સ, સમાપત્તિક્ખણે પન;

ચતુત્થારુપ્પજવનં, તદાલમ્બઞ્ચ સબ્બથા.

૨૯૮.

દ્વિક્ખત્તું વાથ તિક્ખત્તું, મગ્ગસ્સાનન્તરં ફલં;

ભવઙ્ગાદિ ચ વોટ્ઠબ્બં, જવનાદિ સકિં પન.

૨૯૯.

તિહેતુકામજવનં, અપ્પનાઘટિતં પન;

તિક્ખત્તું વા ચતુક્ખત્તું, મનોદ્વારે પવત્તતિ.

૩૦૦.

છદ્વારેસુ પનઞ્ઞત્થ, જવનં કામધાતુજં;

પઞ્ચ વારે છ વા સત્ત, સમુપ્પજ્જતિ સમ્ભવા.

૩૦૧.

સમાપત્તિભવઙ્ગેસુ, નિયમો ન સમીરિતો;

વીથિચિત્તાવસાને તુ, ભવઙ્ગં ચુતિ વા ભવે.

૩૦૨.

ઇચ્ચાનન્તરભેદેન, ચિત્તુપ્પાદટ્ઠિતિં ચુતિં;

ઞત્વા ગણેય્ય સઙ્ગય્હ, લબ્ભમાનવસા કથં?

૩૦૩.

પઞ્ચદ્વારાવજ્જનતો, દસ ચિત્તાનિ દીપયે;

સેસાવજ્જનતો પઞ્ચ-ચત્તાલીસન્તિ ભાસિતં.

૩૦૪.

પઞ્ચવિઞ્ઞાણતો પાપવિપાકા સમ્પટિચ્છના;

પરમેકં દુવે પુઞ્ઞ-વિપાકા સમ્પટિચ્છના.

૩૦૫.

સન્તીરણદ્વિહેતુમ્હા, પાકા દ્વાદસ જાયરે;

તિહેતુકામપાકમ્હા, એકવીસતિ ભાસિતં.

૩૦૬.

રૂપાવચરપાકમ્હા, પરમેકૂનવીસતિ;

નવટ્ઠારુપ્પપાકમ્હા, સત્ત છ વા યથાક્કમં.

૩૦૭.

પટિઘમ્હા તુ સત્તેવ, સિતમ્હા તેરસબ્રવું;

દ્વિહેતુપુઞ્ઞાપુઞ્ઞમ્હા, એકવીસતિ ભાવયે.

૩૦૮.

દ્વિહેતુકામક્રિયતો, અટ્ઠારસ ઉપેક્ખકા;

સુખિતમ્હા સત્તરસ, વિભાવેન્તિ વિચક્ખણા.

૩૦૯.

કામપુઞ્ઞા તિહેતુમ્હા, તેત્તિંસેવ ઉપેક્ખકા;

સુખિતમ્હા તિપઞ્ઞાસ, ભવન્તીતિ પકાસિતં.

૩૧૦.

તિહેતુકામક્રિયતો, ચતુવીસતિપેક્ખકા;

સુખિતમ્હા તુ દીપેય્ય, પઞ્ચવીસતિ પણ્ડિતો.

૩૧૧.

દસ રૂપજવમ્હેકાદસ દ્વાદસ તેરસ;

યથાક્કમં પઞ્ચદસ, આરુપ્પા પરિદીપયે.

૩૧૨.

ફલમ્હા ચુદ્દસેવાહુ, મગ્ગમ્હા તુ સકં ફલં;

પરં સઙ્ગહમિચ્ચેવં, વિગણેય્ય વિસારદો.

૩૧૩.

પઞ્ચદસમ્હાદ્યાવજ્જ-મેકવીસતિતોપરં;

એકમ્હા પઞ્ચવિઞ્ઞાણં, પઞ્ચમ્હા સમ્પટિચ્છનં.

૩૧૪.

સુખસન્તીરણં હોતિ, પઞ્ચવીસતિતો પરં;

સમ્ભોન્તિ સત્તતિંસમ્હા, ઉપેક્ખાતીરણદ્વયં.

૩૧૫.

ભવન્તિ ચત્તાલીસમ્હા, સુખપાકા દ્વિહેતુકા;

તથેકચત્તાલીસમ્હા, સુખપાકા દ્વિહેતુકા;

તથેકચત્તાલીસમ્હા, ઉપેક્ખાય સમાયુતા.

૩૧૬.

હોન્તિ સત્તતિતો કામે,

સુખપાકા તિહેતુકા;

દ્વિસત્તતિમ્હા જાયન્તિ,

ઉપેક્ખાસહિતા પુન.

૩૧૭.

એકૂનસટ્ઠિતો રૂપા, પાકા પાકા અરૂપિનો;

કમાટ્ઠચત્તાલીસમ્હા, તથેકદ્વિતિહીનતો.

૩૧૮.

ફલદ્વયં ચતુક્કમ્હા, પઞ્ચમ્હાન્તફલદ્વયં;

તિકા મહગ્ગતા જવા, મગ્ગા કામજવા દ્વયા.

૩૧૯.

ચિત્તુપ્પાદાનમિચ્ચેવં, ગણિતો પુબ્બસઙ્ગહો;

ઞેય્યોયં ઠાનભેદોતિ, પુબ્બાપરનિયામિતો.

૩૨૦.

રૂપપાકમહાપાકા, મનોધાતુ ચ તીરણં;

રૂપમેવ જનેન્તીતિ, વુત્તા એકૂનવીસતિ.

૩૨૧.

અપ્પનાજવનં સબ્બં, મહગ્ગતમનુત્તરં;

ઇરિયાપથરૂપાનિ, જનેતીતિ સમીરિતં.

૩૨૨.

વોટ્ઠબ્બં કામજવનમભિઞ્ઞા ચ યથારહં;

ઇરિયાપથવિઞ્ઞત્તિરૂપાનં જનકા સિયું.

૩૨૩.

પઞ્ચવિઞ્ઞાણમારુપ્પા, વિપાકા ચ ન કિઞ્ચિપિ;

સબ્બેસં પટિસન્ધી ચ, ચુતિ ચારહતો તથા.

૩૨૪.

રૂપાદિત્તયમિચ્ચેવં, સમુટ્ઠાપેતિ માનસં;

ઉપ્પજ્જમાનમેવેતિ, ઞેય્યો જનકસઙ્ગહો.

૩૨૫.

ઇતિ કિચ્ચાદિભેદેસુ, પચ્ચેકસ્મિં પકાસિતં;

નયં વુત્તાનુસારેન, સમાસેત્વા વિયોજયે.

૩૨૬.

પનુણ્ણસમ્મોહમલસ્સ સાસને,

વિકિણ્ણવત્થૂહિ સુગન્થિતં નયં;

પકિણ્ણમોગય્હ પરત્થનિન્નયે,

વિતિણ્ણકઙ્ખાવ ભવન્તિ પણ્ડિતા.

૩૨૭.

બહુનયવિનિબન્ધં કુલ્લમેતં ગહેત્વા,

જિનવચનસમુદ્દં કામમોગય્હ ધીરા;

હિતસકલસમત્થં વત્થુસારં હરિત્વા,

હદય રતનગબ્ભં સાધુ સમ્પૂરયન્તિ.

ઇતિ નામરૂપપરિચ્છેદે પકિણ્ણકવિભાગો નામ

ચતુત્થો પરિચ્છેદો.

૫. પઞ્ચમો પરિચ્છેદો

કમ્મવિભાગો

૩૨૮.

વિભાગં પન કમ્માનં,

પવક્ખામિ ઇતો પરં;

કમ્મપાકક્રિયાભેદે,

અમોહાય સમાસતો.

૩૨૯.

કમ્મપચ્ચયકમ્મન્તિ, ચેતનાવ સમીરિતા;

તત્થાપિ નાનક્ખણિકા, પુઞ્ઞાપુઞ્ઞાવ ચેતના.

૩૩૦.

દેતિ પાકમધિટ્ઠાય, સમ્પયુત્તે યથારહં;

કમ્મસ્સાયૂહનટ્ઠેન, પવત્તત્તા હિ ચેતના.

૩૩૧.

ક્લેસાનુસયસન્તાને, પાકધમ્મા હિ જાયરે;

પહીનાનુસયાનં તુ, ક્રિયામત્તં પવત્તતિ.

૩૩૨.

મૂલભાવા ચ સબ્બેસં, તથેવાવજ્જનદ્વયં;

જનિતાનિ ચ કમ્મેહિ, વિપાકાનિ પવત્તરે.

૩૩૩.

ચિત્તુપ્પાદવસેનેવ, કમ્મં તેત્તિંસધા ઠિતં;

કમ્મચતુક્કભેદેહિ, વિભાવેય્ય વિચક્ખણો.

૩૩૪.

પચ્ચુપ્પન્નાદિકણ્હાદિ-જનકાદિગરાદિતો;

દિટ્ઠધમ્માદિકામાદિ-ભેદા છધા યથાક્કમં.

૩૩૫.

યં પાપં સુખવોકિણ્ણં, અકિચ્છેન કરીયતિ;

પચ્ચુપ્પન્નસુખં કમ્મં, આયતિં દુક્ખપાકજં.

૩૩૬.

કિચ્છેન દુક્ખવોકિણ્ણં, યદિ પાપં કરીયતિ;

પચ્ચુપ્પન્ને ચ તં દુક્ખં, આયતિં દુક્ખપાકજં.

૩૩૭.

કિચ્છેન દુક્ખવોકિણ્ણં, યદિ પુઞ્ઞં કરીયતિ;

પચ્ચુપ્પન્નમ્હિ તં દુક્ખં, આયતિં સુખપાકજં.

૩૩૮.

યં પુઞ્ઞં સુખવોકિણ્ણં, અકિચ્છેન કરીયતિ;

પચ્ચુપ્પન્નસુખઞ્ચેવ, આયતિં સુખપાકજં.

૩૩૯.

વિસસંસટ્ઠમધુરં, સવિસં તિત્તકં તથા;

ગોમુત્તમધુભેસજ્જ-મિચ્ચોપમ્મં યથાક્કમં.

૩૪૦.

સમાદાને વિપાકે ચ, સુખદુક્ખપ્પભેદિતં;

કમ્મમેવં ચતુદ્ધાતિ, પકાસેન્તિ તથાગતા.

૩૪૧.

આનન્તરિયકમ્માદિ, એકન્તકટુકાવહં;

કણ્હં કણ્હવિપાકન્તિ, કમ્મં દુગ્ગતિગામિકં.

૩૪૨.

પઠમજ્ઝાનકમ્માદિ, એકન્તેન સુખાવહં;

સુક્કં સુક્કવિપાકન્તિ, કમ્મં સગ્ગૂપપત્તિકં.

૩૪૩.

વોકિણ્ણકમ્મ વોકિણ્ણ-સુખદુક્ખૂપપત્તિકં;

કણ્હસુક્કં કણ્હસુક્ક-વિપાકન્તિ સમીરિતં.

૩૪૪.

અકણ્હસુક્કમીરેન્તિ, અકણ્હસુક્કપાકદં;

કમ્મં લોકુત્તરં લોકે, ગતિકમ્મક્ખયાવહં.

૩૪૫.

ઇતિ વટ્ટપ્પવત્તમ્હિ, ક્લેસવોદાનભેદિતં;

કમ્મક્ખયેન સઙ્ગય્હ, ચતુધા કમ્મમીરિતં.

૩૪૬.

જનકઞ્ચેવુપત્થમ્ભ-મુપપીળોપઘાતકં;

ચતુધા કિચ્ચભેદેન, કમ્મમેવં પવુચ્ચતિ.

૩૪૭.

જનેતિ જનકં પાકં, તં છિન્દતુપપીળકં;

તં પવત્તેતુપત્થમ્ભં, તં ઘાતેતોપઘાતકં.

૩૪૮.

કરોતિ અત્તનો પાક-સ્સાવકાસન્તિ ભાસિતં;

પાકદાયકકમ્મં તુ, યં કિઞ્ચિ જનકં ભવે.

૩૪૯.

બાધમાનકકમ્મં તુ, તં પાકમુપપીળકં;

ઉપઘાતકમીરેન્તિ, તદુપચ્છેદકંપરે.

૩૫૦.

ગરુકાસન્નમાચિણ્ણં, કટત્તાકમ્મુના સહ;

કમ્મં ચતુબ્બિધં પાક-પરિયાયપ્પભેદતો.

૩૫૧.

મહગ્ગતાનન્તરિયં, ગરુકમ્મન્તિ વુચ્ચતિ;

કતં ચિન્તિતમાસન્ન-માસન્નમરણેન તુ.

૩૫૨.

બાહુલ્લેન સમાચિણ્ણમાચિણ્ણન્તિ પવુચ્ચતિ;

સેસં પુઞ્ઞમપુઞ્ઞઞ્ચ, કટત્તાકમ્મમીરિતં.

૩૫૩.

દિટ્ઠધમ્મે વેદનીયમુપપજ્જાપરે તથા;

પરિયાયવેદનીયમિતિ ચાહોસિકમ્મુના.

૩૫૪.

પાકકાલવસેનાથ, કાલાતીતવસેન ચ;

ચતુધેવમ્પિ અક્ખાતં, કમ્મમાદિચ્ચબન્ધુના.

૩૫૫.

દિટ્ઠધમ્મે વેદનીયં, પઠમં જવનં ભવે;

અલદ્ધાસેવનત્તાવ, અસમત્થં ભવન્તરે.

૩૫૬.

વેદનીયં તુપપજ્જપરિયોસાનમીરિતં;

પરિનિટ્ઠિતકમ્મત્તા, વિપચ્ચતિ અનન્તરે.

૩૫૭.

સેસાનિ વેદનીયાનિ, પરિયાયાપરે પન;

લદ્ધાસેવનતો પાકં, જનેન્તિ સતિ પચ્ચયે.

૩૫૮.

વુચ્ચન્તાહોસિકમ્માનિ, કાલાતીતાનિ સબ્બથા;

ઉચ્છિન્નતણ્હામૂલાનિ, પચ્ચયાલાભતો તથા.

૩૫૯.

ચતુધા પુન કામાદિભૂમિભેદેન ભાસિતં;

પુઞ્ઞાપુઞ્ઞવસા દ્વેધા, કામાવચરિકં ભવે.

૩૬૦.

અપુઞ્ઞં તત્થ સાવજ્જ-મનિટ્ઠફલદાયકં;

તં કમ્મફસ્સદ્વારેહિ, દુવિધં સમ્પવત્તતિ.+

૩૬૧.

કાયદ્વારં વચીદ્વારં, મનોદ્વારન્તિ તાદિના;

કમ્મદ્વારત્તયં વુત્તં, ફસ્સદ્વારા છ દીપિતા.

૩૬૨.

કમ્મદ્વારે મનોદ્વારે, પઞ્ચદ્વારા સમોહિતા;

ફસ્સદ્વારમનોદ્વારં, કમ્મદ્વારત્તયં કતં.

૩૬૩.

તથા હિ કાયવિઞ્ઞત્તિં, જનેત્વા જાતચેતના;

કાયકમ્મં વચીકમ્મં, વચીભેદપવત્તિકા.

૩૬૪.

વિઞ્ઞત્તિદ્વયસમ્પત્તા, મનોકમ્મન્તિ વુચ્ચતિ;

ભેદોયં પરિયાયેન, કમ્માનમિતિ દીપિતો.

૩૬૫.

પાણઘાતાદિકં કમ્મં, કાયે બાહુલ્લવુત્તિતો;

કાયકમ્મં વચીકમ્મં, મુસાવાદાદિકં તથા.

૩૬૬.

અભિજ્ઝાદિ મનોકમ્મં, તીસુ દ્વારેસુ જાયતિ;

દ્વીસુ દ્વારેસુ સેસાનિ, ભેદોયં પરમત્થતો.

૩૬૭.

ફસ્સદ્વારમનોદ્વારે, વિઞ્ઞત્તિદ્વયમીરિતં;

પઞ્ચદ્વારે દ્વયં નત્થિ, અયમેત્થ વિનિચ્છયો.

૩૬૮.

અક્ખન્તિઞાણ કોસજ્જં, દુસ્સિલ્યં મુટ્ઠસચ્ચતા;

ઇચ્ચાસંવરભેદેન, અટ્ઠદ્વારેસુ જાયતિ.

૩૬૯.

કમ્મદ્વારત્તયઞ્ચેવ, પઞ્ચદ્વારા તથાપરે;

અસંવરાનં પઞ્ચન્નં, અટ્ઠ દ્વારા પકાસિતા.

૩૭૦.

તત્થ કમ્મપથપ્પત્તં, પટિસન્ધિફલાવહં;

પાણઘાતાદિભેદેન, દસધા સમ્પવત્તતિ.

૩૭૧.

પાણાતિપાતો ફરુસં, બ્યાપાદો ચ તથાપરો;

ઇચ્ચેવં તિવિધં કમ્મં, દોસમૂલેહિ જાયતિ.

૩૭૨.

મિચ્છાચારો અભિજ્ઝા ચ, મિચ્છાદિટ્ઠિ તથાપરા;

ઇચ્ચેવં તિવિધં કમ્મં, લોભમૂલેહિ જાયતિ.

૩૭૩.

થેય્યાદાનં મુસાવાદો, પિસુણં સમ્ફલાપનં;

કમ્મં ચતુબ્બિધમ્મેતં, દ્વિમૂલેહિ પવત્તતિ.

૩૭૪.

છન્દાદોસા ભયા મોહા, પાપં કુબ્બન્તિ પાણિનો;

તસ્મા છન્દાદિભેદેન, ચત્તાલીસવિધં ભવે.

૩૭૫.

ઇચ્ચાપુઞ્ઞં પકાસેન્તિ, ચતુરાપાયસાધકં;

અઞ્ઞત્થાપિ પવત્તમ્હિ, વિપત્તિફલસાધનં.

૩૭૬.

તિવિધં પન પુઞ્ઞં તુ, અનવજ્જિટ્ઠપાકદં;

દાનં સીલં ભાવના ચ, તીસુ દ્વારેસુ જાયતિ.

૩૭૭.

મહત્તગારવા સ્નેહા, દયા સદ્ધુપકારતો;

ભોગજીવાભયધમ્મં, દદતો દાનમીરિતં.

૩૭૮.

પુઞ્ઞમાચારવારિત્ત-વત્તમારબ્ભ કુબ્બતો;

પાપા ચ વિરમન્તસ્સ, હોતિ સીલમયં તદા.

૩૭૯.

દાનસીલવિનિમુત્તં, ભાવનાતિ પવુચ્ચતિ;

પુઞ્ઞં ભાવેન્તિ સન્તાને, યસ્મા તેન હિતાવહં.

૩૮૦.

જનેત્વા કાયવિઞ્ઞત્તિં, યદા પુઞ્ઞં કરીયતિ;

કાયકમ્મં તદા હોતિ, દાનં સીલઞ્ચ ભાવના.

૩૮૧.

વચીવિઞ્ઞત્તિયા સદ્ધિં, યદા પુઞ્ઞં કરીયતિ;

વચીકમ્મં મનોકમ્મં, વિના વિઞ્ઞત્તિયા કતં.

૩૮૨.

તંતંદ્વારિકમેવાહુ, તંતંદ્વારિકપાપતો;

વિરમન્તસ્સ વિઞ્ઞત્તિં, વિના વા સહ વા પુન.

૩૮૩.

દાનં સીલં ભાવના ચ, વેય્યાવચ્ચાપચાયના;

પત્તાનુમોદના પત્તિ-દાનં ધમ્મસ્સ દેસના;

સવનં દિટ્ઠિજુકમ્મ-મિચ્ચેવં દસધા ઠિતં.

૩૮૪.

કામપુઞ્ઞં પકાસેન્તિ, કામે સુગતિસાધકં;

અઞ્ઞત્થાપિ પવત્તમ્હિ, સમ્પત્તિફલસાધકં.

૩૮૫.

ચિત્તુપ્પાદપ્પભેદેન, કમ્મં વીસતિધા ઠિતં;

કામાવચરમિચ્ચેવં, વિભાવેન્તિ વિભાવિનો.

૩૮૬.

રૂપાવચરિકં કમ્મ-મપ્પનાભાવનામયં;

કસિણાદિકમારબ્ભ, મનોદ્વારે પવત્તતિ.

૩૮૭.

પથવાપો ચ તેજો ચ,

વાયો નીલઞ્ચ પીતકં;

લોહિતોદાતમાકાસં,

આલોકોતિ વિસારદા.

૩૮૮.

કસિણાનિ દસીરેન્તિ, આદિકમ્મિકયોગિનો;

ઉદ્ધુમાતં વિનીલઞ્ચ, વિપુબ્બકં વિખાદિતં.

૩૮૯.

વિચ્છિદ્દકઞ્ચ વિક્ખિત્તં, હતવિક્ખિત્તલોહિતં;

પુળવં અટ્ઠિકઞ્ચેતિ, અસુભં દસધા ઠિતં.

૩૯૦.

બુદ્ધે ધમ્મે ચ સઙ્ઘે ચ, સીલે ચાગે ચ અત્તનો;

દેવતોપસમાયઞ્ચ, વુત્તાનુસ્સતિભાવના.

૩૯૧.

મરણે સતિ નામેકા, તથા કાયગતાસતિ;

આનાપાનસતિચ્ચેવં, દસધાનુસ્સતીરિતા.

૩૯૨.

મેત્તા કરુણા મુદિતા, ઉપેક્ખા ભાવનાતિ ચ;

ચતુબ્રહ્મવિહારા ચ, અપ્પમઞ્ઞાતિ ભાસિતા.

૩૯૩.

આહારે તુ પટિક્કૂલ-સઞ્ઞેકાતિ પકાસિતા;

ચતુધાતુવવત્થાનં, ચતુધાતુપરિગ્ગહો.

૩૯૪.

ચત્તારોરુપ્પકા ચેતિ, ચત્તાલીસ સમાસતો;

કમ્મટ્ઠાનાનિ વુત્તાનિ, સમથે ભાવનાનયે.

૩૯૫.

આનાપાનઞ્ચ કસિણં, પઞ્ચકજ્ઝાનિકં તહિં;

પઠમજ્ઝાનિકા વુત્તા, કોટ્ઠાસાસુભભાવના.

૩૯૬.

મેત્તાદયો ચતુજ્ઝાના, ઉપેક્ખા પઞ્ચમી મતા;

આરુપ્પારુપ્પકા સેસા, ઉપચારસમાધિકા.

૩૯૭.

કસિણાસુભકોટ્ઠાસે,

આનાપાને ચ જાયતિ;

પટિભાગો તમારબ્ભ,

તત્થ વત્તતિ અપ્પના.

૩૯૮.

કમ્મટ્ઠાનેસુ સેસેસુ, પટિભાગો ન વિજ્જતિ;

તથા હિ સત્તવોહારે, અપ્પમઞ્ઞા પવત્તરે.

૩૯૯.

કસિણુગ્ઘાટિમાકાસં, પઠમારુપ્પમાનસં;

પઠમારુપ્પકાભાવ-માકિઞ્ચઞ્ઞઞ્ચ ગોચરં.

૪૦૦.

આરુપ્પા સમ્પવત્તન્તિ, આલમ્બિત્વા યથાક્કમં;

અઞ્ઞત્થ પન સબ્બત્થ, નપ્પવત્તતિ અપ્પના.

૪૦૧.

પરિકમ્મં પરિકમ્મ-સમાધિ ચ તતો પરં;

ઉપચારપ્પના ચેતિ, ભાવનાયં ચતુબ્બિધં.

૪૦૨.

પરિકમ્મનિમિત્તઞ્ચ, ઉગ્ગહો ચ તતો પરં;

પટિભાગોતિ તીણેવ, નિમિત્તાનિ પકાસયું.

૪૦૩.

નિમિત્તં ગણ્હતો પુબ્બ-માદિકમ્મિકયોગિનો;

પરિકમ્મનિમિત્તન્તિ, કસિણાદિકમીરિતં.

૪૦૪.

તસ્મિં પન નિમિત્તમ્હિ, આરભન્તસ્સ ભાવનં;

પઠમં પરિકમ્મન્તિ, ભાવનાપિ પવુચ્ચતિ.

૪૦૫.

ચિત્તેનુગ્ગહિતે તસ્મિં, મનોદ્વારે વિભાવિતે;

તદુગ્ગહનિમિત્તં તુ, સમુપ્પન્નન્તિ વુચ્ચતિ.

૪૦૬.

પઞ્ચદ્વારવિનિમુત્તા, તમારબ્ભ સમાહિતા;

પરિકમ્મસમાધીતિ, ભાવના સા પકાસિતા.

૪૦૭.

ઉગ્ગહાકારસમ્ભૂતં, વત્થુધમ્મવિમુચ્ચિતં;

પટિભાગનિમિત્તન્તિ, ભાવનામયમીરિતં.

૪૦૮.

રૂપાદિવિસયં હિત્વા, તમારબ્ભ તતો પરં;

ભવઙ્ગન્તરિતં હુત્વા, મનોદ્વારં પવત્તતિ.

૪૦૯.

સિખાપત્તસમાધાન-મુપક્લેસવિમુચ્ચિતં;

ઉપચારસમાધીતિ, કામાવચરમીરિતં.

૪૧૦.

પટિભાગનિમિત્તમ્હિ, ઉપચારસમાધિતો;

ભાવનાબલનિપ્ફન્ના, સમુપ્પજ્જતિ અપ્પના.

૪૧૧.

પુરિમં પુરિમં કત્વા, વસીભૂતં તતો પરં;

ઓળારિકઙ્ગમોહાય, સુખુમઙ્ગપ્પવત્તિયા.

૪૧૨.

અપ્પના પદહન્તસ્સ, પવત્તતિ યથાક્કમં;

વિતક્કાદિવિનિમુત્તા, વિચારાદિસમાયુતા.

૪૧૩.

આવજ્જના ચ વસિતા, તંસમાપજ્જના તથા;

વુટ્ઠાનાધિટ્ઠાના પચ્ચ-વેક્ખણાતિ ચ પઞ્ચધા.

૪૧૪.

વિતક્કઞ્ચ વિચારઞ્ચ, સહાતિક્કમતો પન;

ચતુક્કજ્ઝાનમપ્પેતિ, પઞ્ચકઞ્ચ વિસું વિસું.

૪૧૫.

અપ્પનાય ચ પચ્ચેકઝાનસ્સાપિ વિસું વિસું;

ઇચ્છિતબ્બા હિ સબ્બત્થ, પરિકમ્માદિભાવના.

૪૧૬.

તં પરિત્તં મજ્ઝિમઞ્ચ, પણીતન્તિ વિભજ્જતિ;

વિમોક્ખો ચ વસીભૂતમભિભાયતનન્તિ ચ.

૪૧૭.

પરિત્તાદિ પરિત્તાદિગોચરન્તિ ચતુબ્બિધં;

દુક્ખાપટિપદં દન્ધાભિઞ્ઞમિચ્ચાદિતો તથા.

૪૧૮.

તં છન્દચિત્તવીરિયવીમંસાધિપ્પતેય્યતો;

વિસેસટ્ઠિતિનિબ્બેધહાનભાગિયતોપિ ચ.

૪૧૯.

પઞ્ચધા ઝાનભેદેન, ચતુધાલમ્બભેદતો;

સમાધિભાવનાપુઞ્ઞમપ્પનાપત્તમીરિતં.

૪૨૦.

ઇતિ વિક્ખમ્ભિતક્લેસં, રૂપલોકૂપપત્તિકં;

રૂપાવચરકમ્મન્તિ, વિભાવેન્તિ વિસારદા.

૪૨૧.

અરૂપાવચરકમ્મં, ચતુધારુપ્પસાધનં;

રૂપધમ્મવિભાગેન, ભાવિતન્તિ પવુચ્ચતિ.

૪૨૨.

ચતુપારિસુદ્ધિસીલં, ધુતઙ્ગપરિવારિતં;

સીલવિસુદ્ધિસઙ્ખાતં, પૂરયિત્વા તતો પરં.

૪૨૩.

પત્વા ચિત્તવિસુદ્ધિઞ્ચ, સોપચારસમાધિકં;

તથા દિટ્ઠિવિસુદ્ધિઞ્ચ, નામરૂપપરિગ્ગહં.

૪૨૪.

કઙ્ખાવિતરણં નામ, પચ્ચયટ્ઠિતિદસ્સનં;

વિસોધેત્વા મગ્ગામગ્ગ-ઞાણદસ્સનમેવ ચ.

૪૨૫.

તતો પરં વિપસ્સન્તો, વિસુદ્ધીસુ સમાહિતો;

સમ્પાદેત્વા પટિપદા-ઞાણદસ્સનમુત્તમં.

૪૨૬.

તતો પપ્પોતિ મેધાવી, વિસુદ્ધિં ઞાણદસ્સનં;

ચતુમગ્ગસમઞ્ઞાતં, સામઞ્ઞફલદાયકં.

૪૨૭.

છબ્બિસુદ્ધિકમેનેવં, ભાવેતબ્બં યથાક્કમં;

કમ્મં લોકુત્તરં નામ, સબ્બદુક્ખક્ખયાવહં.

૪૨૮.

ઇતિ છન્નં ચતુક્કાનં, વસા કમ્મં વિભાવયે;

યેન કમ્મવિસેસેન, સન્તાનમભિસઙ્ખતં.

૪૨૯.

ભૂમીભવયોનિગતિઠિતિવાસેસુ સમ્ભવા;

પટિસન્ધાદિભાવેન, પાકાય પરિવત્તતિ.

૪૩૦.

સાયં કમ્મસમઞ્ઞાતા, કમ્મજાનિ યથારહં;

જનેતિ રૂપારૂપાનિ, મનોસઞ્ચેતના કથં.

૪૩૧.

ભૂમિ લોકુત્તરા ચેવ, લોકિયાતિ દ્વિધા ઠિતા;

પરિત્તા ચ મહગ્ગતા, અપ્પમાણાતિ ભેદિતા.

૪૩૨.

એકાદસ કામભવા, ભવા સોળસ રૂપિનો;

ચત્તારોરુપ્પકા ચેતિ, તિવિધો ભવ સઙ્ગહો.

૪૩૩.

અસઞ્ઞેકો ભવો નેવ-

સઞ્ઞિનાસઞ્ઞિકો ભવો;

સબ્બો સઞ્ઞિભવો સેસો,

એવમ્પિ તિવિધો ભવો.

૪૩૪.

આરુપ્પા ચતુવોકારા, એકવોકારસઞ્ઞિનો;

પઞ્ચવોકારકો નામ, ભવો સેસો પવુચ્ચતિ.

૪૩૫.

નિરયે હોતિ દેવે ચ, યોનેકા ઓપપાતિકા;

અણ્ડજા જલાબુજા ચ, સંસેદજોપપાતિકા.

૪૩૬.

પેતલોકે તિરચ્છાને, ભુમ્મદેવે ચ માનુસે;

અસુરે ચ ભવન્તેવં, ચતુધા યોનિ સઙ્ગહા.

૪૩૭.

ગતિયો નિરયં પેતા, તિરચ્છાના ચ માનવા;

સબ્બે દેવાતિ પઞ્ચાહ, પઞ્ચનિમ્મલલોચનો.

૪૩૮.

તાવતિંસેસુ દેવેસુ, વેપચિત્તાસુરા ગતા;

કાલકઞ્ચાસુરા નામ, ગતા પેતેસુ સબ્બથા.

૪૩૯.

સન્ધિસઞ્ઞાય નાનત્તા, કાયસ્સાપિ ચ નાનતો;

નાનત્તકાયસઞ્ઞીતિ, કામસુગ્ગતિયો મતા.

૪૪૦.

પઠમજ્ઝાનભૂમી ચ, ચતુરાપાયભૂમિયો;

નાનત્તકાયએકત્ત-સઞ્ઞીતિ સમુદીરિતા.

૪૪૧.

એકત્તકાયનાનત્ત-સઞ્ઞી દુતિયભૂમિકા;

એકત્તકાયએકત્ત-સઞ્ઞી ઉપરિરૂપિનો.

૪૪૨.

વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયો સત્ત, તીહારુપ્પેહિ હેટ્ઠતો;

અસઞ્ઞેત્થ ન ગણ્હન્તિ, વિઞ્ઞાણાભાવતો સદા.

૪૪૩.

ચતુત્થારુપ્પભૂમિઞ્ચ, પટુવિઞ્ઞાણહાનિતો;

તં દ્વયમ્પિ ગહેત્વાન, સત્તાવાસા નવેરિતા.

૪૪૪.

દેવા મનુસ્સાપાયાતિ, તિવિધા કામધાતુયો;

પઠમજ્ઝાનભૂમાદિ-ભેદા ભૂમિ ચતુબ્બિધા.

૪૪૫.

પઠમારુપ્પાદિભેદા, ચતુધારુપ્પધાતુયો;

સોતાપન્નાદિભેદેન, ચતુધાનુત્તરા મતા.

૪૪૬.

નિરયાદિપ્પભેદેન, ભિન્ના પચ્ચેકતો પુન;

એકતિંસવિધા હોન્તિ, સત્તાનં જાતિભૂમિયો.

૪૪૭.

એવં ભૂમાદિભેદેસુ, સત્તા જાયન્તિ સાસવા;

કમ્માનિ ચ વિપચ્ચન્તિ, યથાસમ્ભવતો કથં;

૪૪૮.

અપાયમ્હા ચુતા સત્તા, કામધાતુમ્હિ જાયરે;

સબ્બટ્ઠાનેસુ જાયન્તિ, સેસકામભવા ચુતા.

૪૪૯.

સુદ્ધાવાસા ચુતા સુદ્ધા-વાસેસુપરિ જાયરે;

અસઞ્ઞિમ્હા ચુતા કામ-સુગતિમ્હોપપજ્જરે.

૪૫૦.

સેસરૂપા ચુતા સત્તા, જાયન્તાપાયવજ્જિતે;

આરુપ્પતોપરિ કામ-સુગતિમ્હિ તહિમ્પિ ચ.

૪૫૧.

પુથુજ્જનાવ જાયન્તિ, અસઞ્ઞાપાયભૂમિસુ;

સુદ્ધાવાસેસુ જાયન્તિ, અનાગામિકપુગ્ગલા.

૪૫૨.

વેહપ્ફલે અકનિટ્ઠે, ભવગ્ગે ચ પતિટ્ઠિતા;

ન પુનઞ્ઞત્થ જાયન્તિ, સબ્બે અરિયપુગ્ગલા.

૪૫૩.

બ્રહ્મલોકગતા હેટ્ઠા, અરિયા નોપપજ્જરે;

દુક્ખમૂલસમુચ્છેદા, પરિનિબ્બન્તિનાસવા.

૪૫૪.

જાયન્તાનઞ્ચ જાતાન-મિતિ વુત્તનિયામતો;

પવત્તાતીતકં કમ્મં, પટિસન્ધિપવત્તિયં.

૪૫૫.

અરૂપં ચતુવોકારે, રૂપમેવ અસઞ્ઞિસુ;

જનેતિ રૂપારૂપાનિ, પઞ્ચવોકારભૂમિયં.

૪૫૬.

આરુપ્પાનુત્તરં કમ્મં, પાકમેવ વિપચ્ચતિ;

કટત્તારૂપપાકાનિ, કામરૂપનિયામિતં.

૪૫૭.

કાલોપધિપ્પયોગાનં, ગતિયા ચ યથારહં;

સમ્પત્તિઞ્ચ વિપત્તિઞ્ચ, કમ્મમાગમ્મ પચ્ચતિ.

૪૫૮.

અપાયે સન્ધિમુદ્ધચ્ચ-હીના દત્વા પવત્તિયં;

સબ્બાપિ પઞ્ચવોકારે, દ્વાદસાપુઞ્ઞચેતના.

૪૫૯.

સત્તાકુસલપાકાનિ, વિપચ્ચન્તિ યથારહં;

કામાવચરપુઞ્ઞાનિ, કામેસુગતિયં પન.

૪૬૦.

સહેતુકાનિ પાકાનિ, પટિસન્ધિપવત્તિયં;

જનેન્તિ પઞ્ચવોકારે, અહેતુપિ યથારહં.

૪૬૧.

તિહેતુપુઞ્ઞમુક્કટ્ઠં, પટિસન્ધિં તિહેતુકં;

દત્વા સોળસ પાકાનિ, પવત્તે તુ વિપચ્ચતિ.

૪૬૨.

તિહેતુકોમકુક્કટ્ઠં, દ્વિહેતુ ચ દ્વિહેતુકં;

સન્ધિં દેતિ પવત્તે તુ, તિહેતુકવિવજ્જિતં.

૪૬૩.

દ્વિહેતુકોમકં પુઞ્ઞં, પટિસન્ધિમહેતુકં;

દત્વાહેતુકપાકાનિ, પવત્તે તુ વિપચ્ચતિ.

૪૬૪.

અસઙ્ખારં સસઙ્ખાર-વિપાકાનિ ન પચ્ચતિ;

સસઙ્ખારમસઙ્ખાર-વિપાકાનીતિ કેચન.

૪૬૫.

પરિત્તં પઠમજ્ઝાનં, મજ્ઝિમઞ્ચ પણીતકં;

ભાવેત્વા જાયરે બ્રહ્મ-પારિસજ્જાદિ તીસુપિ.

૪૬૬.

તથેવ દુતિયજ્ઝાનં, તતિયઞ્ચ યથાક્કમં;

ભાવેત્વા જાયરે ઝાનં, પરિત્તાભાદિ તીસુપિ.

૪૬૭.

તથા ચતુત્થં તિવિધં, ભાવેત્વાન સમાહિતા;

પરિત્તસુભાદિકેસુ, તીસુ જાયન્તિ યોગિનો.

૪૬૮.

પઞ્ચમં પન ભાવેત્વા, હોન્તિ વેહપ્ફલૂપગા;

સઞ્ઞાવિરાગં ભાવેત્વા, અસઞ્ઞીસૂપપજ્જરે.

૪૬૯.

સુદ્ધાવાસેસુ જાયન્તિ, અનાગામિકપુગ્ગલા;

આરુપ્પાનિ તુ ભાવેત્વા, આરુપ્પેસુ યથાક્કમં.

૪૭૦.

એવં મહગ્ગતં પુઞ્ઞં, યથાભૂમિવવત્થિતં;

જનેતિ સદિસં પાકં, પટિસન્ધિપવત્તિયં.

૪૭૧.

લોકુત્તરાનિ પુઞ્ઞાનિ, ઉપ્પન્નાનન્તરં પન;

સમાપત્તિક્ખણે ચેવ, જનેન્તિ સદિસં ફલં.

૪૭૨.

મહગ્ગતાનન્તરિયં, પરિપક્કસભાવતો;

અનન્તરભવાતીતં, કાલાતીતં ન પચ્ચતિ.

૪૭૩.

સુખુમાલસભાવા ચ, સુખુમત્તા મહગ્ગતા;

સન્તાને ન વિપચ્ચન્તિ, પટિપક્ખેહિ દૂસિતે.

૪૭૪.

સમાનાસેવને લદ્ધે, વિજ્જમાને મહબ્બલે;

અલદ્ધા તાદિસં હેતું, અભિઞ્ઞા ન વિપચ્ચતિ.

૪૭૫.

સકં ભૂમિમતીતાનં, ન વિપચ્ચતાનુત્તરં;

કમ્મન્તરસ્સધિટ્ઠાના, સન્તાનસ્સેતિ દીપિતં.

૪૭૬.

ઇતિ તેત્તિંસ કમ્માનિ, પાકા છત્તિંસ ભાસિતા;

ચિત્તુપ્પાદા ક્રિયા સેસા, ક્રિયામત્તપ્પવત્તિતો.

૪૭૭.

ચિત્તુપ્પાદવસેનેવમેકૂનનવુતીવિધા;

તેપઞ્ઞાસ સભાવેન, ચિત્તચેતસિકા મતા.

૪૭૮.

ઇતિ ચિત્તં ચેતસિકં, નિબ્બાનન્તિ નરુત્તરો;

નામં તિધા પકાસેસિ, ચક્ખુમા વદતં વરો.

૪૭૯.

ઇતિ કમ્મવિપાકપણ્ડિતા, મિતકમ્મવિપાકસાસને;

હિતકમ્મવિપાકપારગૂ, ચતુકમ્મવિપાકમબ્રવું.

૪૮૦.

યત્થાયં પરમત્થવત્થુનિયમે તુલ્યેન બાહુલ્યતો,

અત્થાનત્થવિચારણં પતિ જનો સમ્મોહમાપાદિતો;

બુદ્ધો બોધિતલે યમાહ સુગતો ગન્ત્વાન દેવાલયં,

સ્વાયં કમ્મવિપાકનિચ્છયનયો સઙ્ખેપતો દીપિતો.

ઇતિ નામરૂપપરિચ્છેદે કમ્મવિભાગો નામ

પઞ્ચમો પરિચ્છેદો.

૬. છટ્ઠો પરિચ્છેદો

રૂપવિભાગો

૪૮૧.

ઇતિ પઞ્ચપરિચ્છેદ-પરિચ્છિન્નત્થસઙ્ગહં;

નામધમ્મમસેસેન, વિભાવેત્વા સભાવતો.

૪૮૨.

સપ્પભેદં પવક્ખામિ, રૂપધમ્મમિતો પરં;

ભૂતોપાદાયભેદેન, દુવિધમ્પિ પકાસિતં.

૪૮૩.

ઉદ્દેસલક્ખણાદીહિ, વિભાગજનકા તથા;

કલાપુપ્પત્તિતો ચાપિ, યથાનુક્કમતો કથં?

૪૮૪.

રુપ્પતીતિ ભવે રૂપવિકારપ્પચ્ચયેસતિ;

રૂપરૂપં તથા રૂપપરિયાપન્નતોપરં.

૪૮૫.

ભૂતરૂપં તુ પથવી, આપો તેજો તથાપરો;

વાયો ચ ભવતૂપાદારૂપમેત્થાતિ ભાસિતં.

૪૮૬.

ભૂતરૂપમુપાદાય, પવત્તતિ ન ચઞ્ઞથા;

ઇચ્ચુપાદાયરૂપન્તિ, રૂપં સેસમુદીરિતં.

૪૮૭.

ચક્ખુ સોતઞ્ચ ઘાનઞ્ચ, જિવ્હા કાયોતિ પઞ્ચધા;

પસાદરૂપમક્ખાતં, નોપસાદં પનેતરં.

૪૮૮.

રૂપસદ્દગન્ધરસા, ફોટ્ઠબ્બમિતિ પઞ્ચધા;

રૂપં પસાદવિસયં, પસાદો ગોચરંપરં.

૪૮૯.

ઇત્થત્તં પુરિસત્તઞ્ચ, ભાવરૂપમુદીરિતં;

જીવિતિન્દ્રિયરૂપન્તિ, ઉપાદિન્નપવત્તિકં.

૪૯૦.

વત્થુરૂપં તુ હદયં, યં ધાતુદ્વયનિસ્સયં;

કબળીકારમાહારરૂપમિચ્ચાહુ પણ્ડિતા.

૪૯૧.

રૂપધમ્મસભાવત્તા, રૂપન્તિ પરિદીપિતં;

ઇચ્ચેવમટ્ઠારસધા, રૂપરૂપમુદીરિતં.

૪૯૨.

અનિપ્ફન્નસભાવત્તા, રૂપાકારોપલક્ખિતં;

અનિપ્ફન્નં નામ રૂપં, દસધા પરિદીપિતં.

૪૯૩.

રૂપપ્પરિચ્છેદં રૂપમિચ્ચાકાસો પકાસિતો;

કાયબ્બચીવિઞ્ઞત્તિકં, દ્વયં વિઞ્ઞત્તિરૂપકં.

૪૯૪.

લહુતા મુદુતા કમ્મ-ઞ્ઞતા વિઞ્ઞત્તિયા સહ;

વિકારરૂપમિચ્ચાહુ, પઞ્ચધા ચ વિભાવિનો.

૪૯૫.

ઉપચયો સન્તતિ ચ, જરતાનિચ્ચતાતિ ચ;

ચતુધા લક્ખણરૂપં, રૂપકણ્ડે વિભાવિતં.

૪૯૬.

ઇચ્ચેવમટ્ઠવીસતિવિધાનિપિ વિચક્ખણો;

રૂપાનિ લક્ખણાદીહિ, વિભાવેય્ય યથાક્કમં.

૪૯૭.

ખરતા પથવીધાતુ, સાયં કક્ખળલક્ખણા;

કલાપાધિટ્ઠાનરસા, પટિગ્ગાહોતિ ગય્હતિ.

૪૯૮.

આબન્ધનમાપોધાતુ, સા પગ્ઘરણલક્ખણા;

કલાપાબન્ધનરસા, સઙ્ગહત્તેન ગય્હતિ.

૪૯૯.

તેજનત્તં તેજોધાતુ, સાયમુણ્હત્તલક્ખણા;

પાચનરસા મદ્દવા-નુપ્પાદનન્તિ ગય્હતિ.

૫૦૦.

વાયોધાતુ વાયનત્તં, સા વિત્થમ્ભનલક્ખણા;

સમીરણરસાભિનિ-હારભાવેન ગય્હતિ.

૫૦૧.

સબ્બત્થાવિનિભુત્તાપિ, અસમ્મિસ્સિતલક્ખણા;

તંતંભાવસમુસ્સન્નસમ્ભારેસુપલક્ખિતા.

૫૦૨.

અઞ્ઞમઞ્ઞેનુપત્થદ્ધા, સેસરૂપસ્સ નિસ્સયા;

ચતુદ્ધેવં કલાપેસુ, મહાભૂતા પવત્તરે.

૫૦૩.

ચક્ખુ સમ્ભારચક્ખુમ્હિ, સત્તક્ખિપટલોચિતે;

કણ્હમણ્ડલમજ્ઝમ્હિ, પસાદોતિ પવુચ્ચતિ.

૫૦૪.

યેન ચક્ખુપસાદેન, રૂપાનિ અનુપસ્સતિ;

પરિત્તં સુખુમં ચેતં, ઊકાસિરસમૂપમં.

૫૦૫.

સોતં સોતબિલસ્સન્તો,

તમ્બલોમાચિતે તથા;

અઙ્ગુલિવેધનાકારે,

પસાદોતિ પવુચ્ચતિ.

૫૦૬.

અન્તો અજપદટ્ઠાને, ઘાનં ઘાનબિલે ઠિતં;

જિવ્હા જિવ્હાય મજ્ઝમ્હિ, ઉપ્પલાકારસન્નિભે.

૫૦૭.

ઇચ્ચેવં પન ચત્તારો, તંતંદેસવવત્થિતા;

કાયપ્પસાદો કાયમ્હિ, ઉપાદિન્નેતિ પઞ્ચધા.

૫૦૮.

કપ્પાસપટલસ્નેહ-સન્નિભા ભૂતનિસ્સિતા;

પસાદા જીવિતારક્ખા, રૂપાદિપરિવારિતા.

૫૦૯.

ધીતા રાજકુમારાવ, કલાપન્તરવુત્તિનો;

દ્વારભૂતાવ પચ્ચેકં, પઞ્ચવિઞ્ઞાણવીથિયા.

૫૧૦.

રૂપાદાભિઘાતારહભૂતાનં વા યથાક્કમં;

દટ્ઠુકામનિદાનાદિકમ્મભૂતાનમેવ વા.

૫૧૧.

પસાદલક્ખણા રૂપા-દાવિઞ્જનરસા તથા;

પઞ્ચવિઞ્ઞાણયુગળં, દ્વારભાવેન ગય્હરે.

૫૧૨.

રૂપં નિભાસો ભૂતાનં, સદ્દો નિગ્ઘોસનં તથા;

ગન્ધોવ ગન્ધનં તત્થ, રસો ચ રસનીયતા.

૫૧૩.

ઇચ્ચેવં પન ચત્તારો, ગોચરા ભૂતનિસ્સિતા;

ભૂતત્તયઞ્ચ ફોટ્ઠબ્બમાપોધાતુવિવજ્જિતં.

૫૧૪.

સદ્દો અનિયતો તત્થ, તદઞ્ઞો સહવુત્તિનો;

તંતંસભાવભેદેન, તંતંદ્વારોપલક્ખિતો.

૫૧૫.

પઞ્ચેવ પઞ્ચવિઞ્ઞાણવીથિયા વિસયા મતા;

ચક્ખાદિપટિહનનલક્ખણાવ યથાક્કમં.

૫૧૬.

પઞ્ચવિઞ્ઞાણયુગળાલમ્બભાવરસા તથા;

પઞ્ચવિઞ્ઞાણયુગળં, ગોચરત્તેન ગય્હરે.

૫૧૭.

ઇત્થિન્દ્રિયં પનિત્થત્તમિત્થિભાવોતિ ભાસિતો;

પુરિસત્તં તથા ભાવો, પુરિસિન્દ્રિયનામકો.

૫૧૮.

તં દ્વયં પનુપાદિન્નકાયે સબ્બત્થ લબ્ભતિ;

કલાપન્તરભિન્નઞ્ચ, ભિન્નસન્તાનવુત્તિ ચ.

૫૧૯.

વસે વત્તેતિ લિઙ્ગાન-મિત્થિપુમ્ભાવલક્ખણં;

ઇત્થીતિ ચ પુરિસોતિ, પકાસનરસં તથા.

૫૨૦.

ઇત્થીનં પુરિસાનઞ્ચ, લિઙ્ગસ્સ ચ યથાક્કમં;

નિમિત્તકુત્તાકપ્પાનં, કારણત્તેન ગય્હતિ.

૫૨૧.

સત્તા મરન્તિ નાસેન, યસ્સ પાણન્તિ વુત્તિયા;

સજીવમતકાયાનં, ભેદો યેનોપલક્ખિતો.

૫૨૨.

તદેતં કમ્મજાતાન-મનુપાલનલક્ખણં;

જીવિતં જીવનરસં, આયુબદ્ધોતિ ગય્હતિ.

૫૨૩.

મનોધાતુયા ચ તથા, મનોવિઞ્ઞાણધાતુયા;

નિસ્સયલક્ખણં વત્થુ-રૂપં હદયસમ્મતં.

૫૨૪.

સમાધાનરસં તાસ-મુબ્બાહત્તેન ગય્હતિ;

યસ્મિં કુપ્પિતકાલમ્હિ, વિક્ખિત્તા હોન્તિ પાણિનો.

૫૨૫.

કાયો યસ્સાનુસારેન, ચિત્તક્ખેપેન ખિજ્જતિ;

યસ્મિં નિરુદ્ધે વિઞ્ઞાણ-સોતોપિ ચ નિરુજ્ઝતિ.

૫૨૬.

યં નિસ્સાય પતિટ્ઠાતિ, પટિસન્ધિ ભવન્તરે;

તદેતં કમ્મસમ્ભૂતં, પઞ્ચવોકારભૂમિયં.

૫૨૭.

મજ્ઝે હદયકોસમ્હિ, અડ્ઢપસતલોહિતે;

ભૂતરૂપમુપાદાય, ચક્ખાદિ વિય વત્તતિ.

૫૨૮.

કબળીકારો આહારો, રૂપાહરણલક્ખણો;

કાયાનુયાપનરસો, ઉપત્થમ્ભોતિ ગય્હતિ.

૫૨૯.

ઓજાય યાય યાપેન્તિ, આહારસ્નેહસત્તિયા;

પાણિનો કામલોકમ્હિ, સાયમેવં પવુચ્ચતિ.

૫૩૦.

આકાસધાતુ રૂપાનં, પરિયોસાનલક્ખણા;

પરિચ્છેદરસા રૂપમરિયાદોતિ ગય્હતિ.

૫૩૧.

સલક્ખણપરિચ્છિન્નરૂપધમ્મપરિગ્ગહે;

યોગીનમુપકારાય, યં દેસેસિ દયાપરો.

૫૩૨.

પરિચ્છિન્નસભાવાનં, કલાપાનં યથારહં;

પરિયન્તાનમેવેસ, તદાકારો પવુચ્ચતિ.

૫૩૩.

ગમનાદિવચીઘોસપવત્તમ્હિ યથાક્કમં;

વાયોપથવિધાતૂનં, યો વિકારો સમત્થતા.

૫૩૪.

સહજોપાદિન્નકાનં, ક્રિયાવાચાપવત્તિયા;

વિપ્ફન્દઘટ્ટનાહેતુ, ચિત્તાનુપરિવત્તકો.

૫૩૫.

સ વિકારવિસેસોયં, વિઞ્ઞત્તીતિ પકાસિતો;

વિઞ્ઞાપેતીતિ કાયેન, વાચાય ચ વિચિન્તિતં.

૫૩૬.

વાયોપથવાધિકાનં, ભૂતાનમિતિ કેચન;

પવુત્તા તાદિના કાય-પરિગ્ગહસુખાય યા.

૫૩૭.

કાયો યસ્સાનુભાવેન,

સહાભોગોવ ખાયતિ;

યં નિરોધા પરાભૂતો,

સેતિ નિચ્ચેતનો યથા.

૫૩૮.

લોકે પપઞ્ચા વત્તન્તિ, બહુધા યાય નિમ્મિતા;

કપ્પેન્તિ કાયમત્તાનં, બાલા યાય ચ વઞ્ચિતા.

૫૩૯.

સાયં કાયવચીકમ્મ-દ્વારભાવેન લક્ખિતા;

બ્યાપારઘટ્ટનાહેતુ-વિકારાકારલક્ખણા.

૫૪૦.

કાયવાચાઅધિપ્પાય-પકાસનરસા તથા;

કાયવિપ્ફન્દઘટ્ટન-હેતુભાવેન ગય્હતિ.

૫૪૧.

લહુતા પન રૂપાનં, અદન્ધાકારલક્ખણા;

અવિત્થાનરસા સલ્લ-હુકવુત્તીતિ ગય્હતિ.

૫૪૨.

મુદુતાપિ ચ રૂપાનં, કક્ખળાભાવલક્ખણા;

કિચ્ચાવિરુજ્ઝનરસા, અનુકુલ્યન્તિ ગય્હતિ.

૫૪૩.

કમ્મઞ્ઞતા ચ રૂપાનં, અલંકિચ્ચસ્સ લક્ખણા;

પવત્તિસમ્પત્તિરસા, યોગ્ગભાવોતિ ગય્હતિ.

૫૪૪.

સપ્પાયમુતુમાહારં, લદ્ધા ચિત્તમનામયં;

લહૂ મુદુ ચ કમ્મઞ્ઞં, યદા રૂપં પવત્તતિ.

૫૪૫.

તથા પવત્તરૂપસ્સ, પવત્તાકારભેદિતં;

લહુતાદિત્તયમ્પેતં, સહવુત્તિ તદા ભવે.

૫૪૬.

સપ્પાયપટિવેધાય, પટિપત્તુપકારિકા;

સાકારા રૂપસમ્પત્તિ, પઞ્ઞત્તેવં મહેસિના.

૫૪૭.

રૂપસ્સોપચયો નામ, રૂપસ્સાચયલક્ખણો;

રૂપુમ્મુજ્જાપનરસો, પારિપૂરીતિ ગય્હતિ.

૫૪૮.

પવત્તિલક્ખણા રૂપ-સન્તતીતિ પકાસિતા;

અનુપ્પબન્ધનરસા, અવિચ્છેદોતિ ગય્હતિ.

૫૪૯.

રૂપમાચયરૂપેન, જાયતિચ્ચુપરૂપરિ;

પેક્ખતોપચાયાકારા, જાતિ ગય્હતિ યોગિના.

૫૫૦.

અનુપ્પબન્ધાકારેન, જાયતીતિ સમેક્ખતો;

તદાયં સન્તતાકારા, સમુપટ્ઠાસિ ચેતસિ.

૫૫૧.

એવમાભોગભેદેન, જાતિરૂપં દ્વિધા કતં;

અત્થૂપલદ્ધિભાવેન, જાયન્તં વાથ કેવલં.

૫૫૨.

રૂપવિવિત્તમોકાસં, પુરક્ખત્તેન ચીયતિ;

અભાવા પન ભાવાય, પવત્તમિતિ સન્તતિ.

૫૫૩.

એવમાકારભેદાપિ, સબ્બાકારવરાકરો;

જાતિરૂપં દ્વિધાકાસિ, જાતિરૂપવિરોચનો.

૫૫૪.

જરતા કાલહરણં, રૂપાનં પાકલક્ખણા;

નવતાપાયનરસા, પુરાણત્તન્તિ ગય્હતિ.

૫૫૫.

અન્તિમક્ખણસમ્પત્તિ, પરિભિજ્જનલક્ખણા;

અનિચ્ચતા હરણરસા, ખયભાવેન ગય્હતિ.

૫૫૬.

ઇતિ લક્ખણરૂપં તુ, તિવિધં ભિન્નકાલિકં;

સભાવરૂપધમ્મેસુ, તંતંકાલોપલક્ખિતં.

૫૫૭.

યેન લક્ખીયતિ રૂપં, ભિન્નાકારં ખણે ખણે;

વિપસ્સનાનયત્થાય, તમિચ્ચાહ તથાગતો.

૫૫૮.

ઇચ્ચેવં સપરિચ્છેદા, સવિકારા સલક્ખણા;

અકિચ્છા પટિવેધાય, દયાપન્નેન તાદિના.

૫૫૯.

રૂપધમ્મા સભાવેન, વિજ્જમાનાતિ ભાસિતા;

અજ્ઝત્તિકાદિભેદેન, બહુધા ભિજ્જરે કથં;

૫૬૦.

દ્વારભૂતા પવત્તેન્તિ, ચિત્તમત્તાતિ કપ્પિતં;

રૂપમજ્ઝત્તિકં તસ્મા, પસાદા બાહિરંપરં.

૫૬૧.

વણ્ણો ગન્ધો રસોજા ચ, ભૂતરૂપઞ્ચ ભાસિતં;

અવિનિબ્ભોગરૂપં તુ, વિનિબ્ભોગં પનેતરં.

૫૬૨.

સત્તવિઞ્ઞાણધાતૂનં, નિસ્સયત્તા યથારહં;

પસાદા હદયઞ્ચેવ, વત્થુના વત્થુ દેસિતં.

૫૬૩.

પઞ્ચવિઞ્ઞાણુપાદિન્ન-લિઙ્ગાદિ ચ પવત્તિતો;

પસાદા જીવિતં ભાવા, ચેન્દ્રિયં નેન્દ્રિયંપરં.

૫૬૪.

પઞ્ચવિઞ્ઞાણકમ્માનં, પવત્તિમુખભાવતો;

દ્વારં પસાદવિઞ્ઞત્તિ-પરમદ્વારમીરિતં.

૫૬૫.

પટિહઞ્ઞન્તઞ્ઞમઞ્ઞં, પસાદવિસયા પન;

તસ્મા સપ્પટિઘં નામ, રૂપમપ્પટિઘંપરં.

૫૬૬.

દ્વારાલમ્બણભાવેન, સભાવેનેવ પાકટા;

તે એવોળારિકં તસ્મા, સેસં સુખુમમીરિતં.

૫૬૭.

ઓળારિકસભાવેન, પરિગ્ગહસુખા તહિં;

તે એવ સન્તિકેરૂપં, દૂરેરૂપં પનેતરં.

૫૬૮.

તણ્હાદિટ્ઠીહુપેતેન, કમ્મુનાદિન્નભાવતો;

કમ્મજાતમુપાદિન્નં, અનુપાદિન્નકંપરં.

૫૬૯.

ચક્ખુના દિસ્સમાનત્તા, સનિદસ્સનનામકં;

રૂપમેવ તતો સેસ-મનિદસ્સનમબ્રવું.

૫૭૦.

સનિદસ્સનરૂપઞ્ચ, રૂપં સપ્પટિઘં તથા;

અનિદસ્સનમઞ્ઞં તુ, થૂલં સપ્પટિઘં મતં.

૫૭૧.

અનિદસ્સનરૂપઞ્ચ, સેસં અપ્પટિઘં તથા;

રૂપં તિવિધમિચ્ચેવં, વિભજન્તિ વિચક્ખણા.

૫૭૨.

અપ્પત્તગોચરગ્ગાહિરૂપં ચક્ખાદિકં દ્વયં;

સમ્પત્તગ્ગાહિ ઘાનાદિ-ત્તયમગ્ગાહિકં રૂપં.

૫૭૩.

દિટ્ઠં રૂપં સુતં સદ્દો, મુતં ગન્ધાદિકત્તયં;

વિઞ્ઞાણેનેવ ઞેય્યત્તા, વિઞ્ઞાતમપરં ભવે.

૫૭૪.

હદયં વત્થુમેવેત્થ, દ્વારં વિઞ્ઞત્તિકદ્વયં;

પસાદા વત્થુ ચ દ્વારં, અઞ્ઞં તુભયવજ્જિતં.

૫૭૫.

ભેદિત્વા રૂપમિચ્ચેવં, તસ્સેવ પુન પણ્ડિતો;

સમુટ્ઠાનજનકેહિ, વિભાવેય્ય યથારહં.

૫૭૬.

કુસલાકુસલં કમ્મ-મતીતં કામિકં તથા;

રૂપાવચરમિચ્ચેવં, પઞ્ચવીસતિધા ઠિતં.

૫૭૭.

પટિસન્ધિમુપાદાય, સઞ્જનેતિ ખણે ખણે;

કામરૂપેસુ રૂપાનિ, કમ્મજાનિ યથારહં.

૫૭૮.

જાયન્તં પઞ્ચવિઞ્ઞાણ-પાકારુપ્પવિવજ્જિતં;

ભવઙ્ગાદિમુપાદાય, સમુપ્પાદેતિ માનસં.

૫૭૯.

સીતુણ્હોતુસમઞ્ઞાતા,

તેજોધાતુ ઠિતિક્ખણે;

તથેવજ્ઝોહટાહારો,

કામે કાયપ્પતિટ્ઠિતો.

૫૮૦.

અજ્ઝત્તં પન ચત્તારો, બાહિરો તુપલબ્ભતિ;

સબ્બે કામભવે રૂપે, આહારો ન સમીરિતો.

૫૮૧.

પવત્તે હોન્તિ ચત્તારો, કમ્મમેવોપપત્તિયં;

જીવમાનસ્સ સબ્બેપિ, મતસ્સોતુ સિયા ન વા.

૫૮૨.

કમ્મં ચિત્તોતુમાહાર-મિચ્ચેવં પન પણ્ડિતા;

રૂપાનં જનકત્તેન, પચ્ચયાતિ પકાસયું.

૫૮૩.

હદયિન્દ્રિયરૂપાનિ, કમ્મજાનેવ ચિત્તજં;

વિઞ્ઞત્તિદ્વયમીરેન્તિ, સદ્દો ચિત્તોતુજો મતો.

૫૮૪.

ચિત્તોતુકબળીકાર-સમ્ભૂતા લહુતાદયો;

કમ્મચિત્તોતુકાહાર-જાનિ સેસાનિ દીપયે.

૫૮૫.

જાયમાનાદિરૂપાનં, સભાવત્તા હિ કેવલં;

લક્ખણાનિ ન જાયન્તિ, કેહિચીતિ પકાસિતં.

૫૮૬.

યદિજાતાદયો તેસ-મવસ્સં તંસભાવતા;

તેસઞ્ચ લક્ખણાનન્તિ, અનવત્થા ભવિસ્સતિ.

૫૮૭.

અટ્ઠારસ પન્નરસ, તેરસ દ્વાદસાતિ ચ;

કમ્મચિત્તોતુકાહાર-જાનિ હોન્તિ યથાક્કમં.

૫૮૮.

કલાપાનિ યથાયોગં, તાનિ સઙ્ગય્હ પણ્ડિતા;

નવ છ ચતુરો દ્વેતિ, એકવીસતિ ભાવયું.

૫૮૯.

જીવિતઞ્ચાવિનિબ્ભોગ-રૂપઞ્ચ, સહવુત્તિતો;

સઙ્ગય્હ ચક્ખુદસકં, ચક્ખુમાદાય ભાસિતં.

૫૯૦.

તથા સોતઞ્ચ ઘાનઞ્ચ, જિવ્હં કાયં યથાક્કમં;

ઇત્થિભાવઞ્ચ પુમ્ભાવં, વત્થુમાદાય દીપયે.

૫૯૧.

અવિનિબ્ભોગરૂપેન, જીવિતનવકં ભવે;

ઇચ્ચેવં કમ્મજા નામ, કલાપા નવધા ઠિતા.

૫૯૨.

અવિનિબ્ભોગરૂપઞ્ચ, સુદ્ધટ્ઠકમુદીરિતં;

કાયવિઞ્ઞત્તિયા સદ્ધિં, નવકન્તિ પવુચ્ચતિ.

૫૯૩.

વચીવિઞ્ઞત્તિસદ્દેહિ, દસકં ભાસિતં તથા;

લહુતાદેકાદસકં, લહુતાદીહિ તીહિપિ.

૫૯૪.

કાયવિઞ્ઞત્તિલહુતા-દીહિ દ્વાદસકં મતં;

વચીવિઞ્ઞત્તિલહુતા-દીહિ તેરસકં તથા.

૫૯૫.

ગહેત્વાકારભેદઞ્ચ, તંતંકાલોપલક્ખિતં;

ઇતિ ચિત્તસમુટ્ઠાના, છ કલાપાતિ ભાસિતા.

૫૯૬.

સુદ્ધટ્ઠકં તુ પઠમં, સદ્દેન નવકં મતં;

લહુતાદેકાદસકં, લહુતાદિસમાયુતં.

૫૯૭.

સદ્દેન લહુતાદીહિ, તથા દ્વાદસકં ભવે;

કલાપા ઉતુસમ્ભૂતા, ચતુદ્ધેવં પકાસિતા.

૫૯૮.

સુદ્ધટ્ઠકઞ્ચ લહુતા-દેકાદસકમિચ્ચપિ;

કલાપાહારસમ્ભૂતા, દુવિધાવ વિભાવિતા.

૫૯૯.

કલાપાનં પરિચ્છેદ-લક્ખણત્તા વિચક્ખણા;

ન કલાપઙ્ગમિચ્ચાહુ, આકાસં લક્ખણાનિ ચ.

૬૦૦.

ઇચ્ચેવં ચતુસમ્ભૂતા, કલાપા એકવીસતિ;

સબ્બે લબ્ભન્તિ અજ્ઝત્તં, બાહિરોતુસમુટ્ઠિતા.

૬૦૧.

અટ્ઠકં સદ્દનવક-મિતિ દ્વેધાવ ભાસિતા;

મતકાયેપિ તે એવ, સિયુમિચ્ચાહુ પણ્ડિતા.

૬૦૨.

કામે સબ્બેપિ લબ્ભન્તિ, સભાવાનં યથારહં;

સમ્પુણ્ણાયતનાનં તુ, પવત્તે ચતુસમ્ભવા.

૬૦૩.

દસકાનેવ સબ્બાનિ, કમ્મજાનેવ જાતિયં;

ચક્ખુસોતઘાનભાવ-દસકાનિ ન વા સિયું.

૬૦૪.

વત્થુકાયદસકાનિ, સભાવદસકાનિ વા;

ગબ્ભસેય્યકસત્તાનં, તતો સેસાનિ સમ્ભવા.

૬૦૫.

કમ્મં રૂપં જનેતેવં,

માનસં સન્ધિતો પરં;

તેજોધાતુ ઠિતિપ્પત્તા,

આહારજ્ઝોહટો તથા.

૬૦૬.

ઇચ્ચેવં ચતુસમ્ભૂતા, રૂપસન્તતિ કામિનં;

દીપજાલાવ સમ્બન્ધા, યાવજીવં પવત્તતિ.

૬૦૭.

આયુનો વાથ કમ્મસ્સ, ખયેનોભિન્નમેવ વા;

અઞ્ઞેન વા મરન્તાન-મુપચ્છેદકકમ્મુના.

૬૦૮.

સત્તરસચિત્તક્ખણમાયુ રૂપાનમીરિતં;

સત્તરસમચિત્તસ્સ, ચુતિચિત્તોપરી તતો.

૬૦૯.

ઠિતિકાલમુપાદાય, કમ્મજં ન પરં ભવે;

તતો ભિજ્જતુપાદિન્નં, ચિત્તજાહારજં તતો.

૬૧૦.

ઇચ્ચેવં મતસત્તાનં, પુનદેવ ભવન્તરે;

પટિસન્ધિમુપાદાય, તથા રૂપં પવત્તતિ.

૬૧૧.

ઘાનજિવ્હાકાયભાવદસકાહારજં પન;

રૂપં રૂપભવે નત્થિ, પટિસન્ધિપવત્તિયં.

૬૧૨.

તત્થ ગન્ધરસોજા ચ, ન લબ્ભન્તીતિ કેચન;

કલાપા ચ ગણેતબ્બા, તત્થેતં રૂપવજ્જિતા.

૬૧૩.

ઠિતિક્ખણઞ્ચ ચિત્તસ્સ, તે એવ પટિસેધયું;

ચિત્તભઙ્ગક્ખણે રૂપ-સમુપ્પત્તિઞ્ચ વારયું.

૬૧૪.

ચક્ખુસોતવત્થુસદ્દચિત્તજમ્પિ અસઞ્ઞિસુ;

અરૂપે પન રૂપાનિ, સબ્બથાપિ ન લબ્ભરે.

૬૧૫.

ઇત્થં પનેત્થ વિમલેન વિભાવનત્થં,

ધમ્મં સુધમ્મમુપગમ્મ સુરાધિવાસં;

રૂપં અરૂપસવિભાગસલક્ખણં તં,

વુત્તં પવુત્તમભિધમ્મનયે મયાપિ.

૬૧૬.

રૂપવિભાગમિમં સુવિભત્તં, રૂપયતો પન ચેતસિ નિચ્ચં;

રૂપસમિદ્ધજિનેરિતધમ્મે, રૂપવતી અભિવડ્ઢતિ પઞ્ઞા.

ઇતિ નામરૂપપરિચ્છેદે રૂપવિભાગો નામ

છટ્ઠો પરિચ્છેદો.

૭. સત્તમો પરિચ્છેદો

સબ્બસઙ્ગહવિભાગો

૬૧૭.

ચતુપઞ્ઞાસ ધમ્મા હિ, નામનામેન ભાસિતા;

અટ્ઠારસવિધા વુત્તા, રૂપધમ્માતિ સબ્બથા.

૬૧૮.

અભિઞ્ઞેય્યા સભાવેન, દ્વાસત્તતિ સમીરિતા;

સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થા, વત્થુધમ્મા સલક્ખણા.

૬૧૯.

તેસં દાનિ પવક્ખામિ, સબ્બસઙ્ગાહિકં નયં;

આભિધમ્મિકભિક્ખૂનં, હત્થસારમનુત્તરં.

૬૨૦.

દુકા તિકા ચ ખન્ધાયતનતો ધાતુસચ્ચતો;

પટિચ્ચસમુપ્પાદા ચ, પચ્ચયા ચ સમઞ્ઞતો.

૬૨૧.

પચ્ચયો એવ નિબ્બાનમપચ્ચયમસઙ્ખતં;

અસઙ્ખારમનુપ્પાદં, સસ્સતં નિચ્ચલક્ખણં.

૬૨૨.

પચ્ચયા ચેવ સઙ્ખારા, સઙ્ખતા ચ તતોપરે;

ઉપ્પાદવયધમ્મા ચ, પચ્ચયટ્ઠિતિકા તથા.

૬૨૩.

નિબ્બાનં રૂપધમ્મા ચ, વિપ્પયુત્તાવ કેવલં;

આરમ્મણા એવ નામ, નાલમ્બન્તિ હિ કિઞ્ચિપિ.

૬૨૪.

એકુપ્પાદનિરોધા ચ, એકાલમ્બણવત્થુકા;

સંસટ્ઠા સમ્પયુત્તા ચ, સહજાતા યથારહં.

૬૨૫.

અઞ્ઞમઞ્ઞેનુપત્થદ્ધા, સબ્બત્થ સહવુત્તિનો;

સારમ્મણારમ્મણા ચ, ચિત્તચેતસિકા મતા.

૬૨૬.

વિપસ્સનાય ભૂમીતિ, તત્થ તેભૂમકા મતા;

લોકિયા પરિયાપન્ના, વટ્ટધમ્મા સઉત્તરા.

૬૨૭.

સક્કાયધમ્મા સભયા, તીરમોરિમનામકં;

સંયોજનિયા સમલા, તથા નીવરણીયકા.

૬૨૮.

સંક્લેસિકા પરામટ્ઠા, ઉપાદાનીયસાસવા;

ઓઘનીયા યોગનીયા, ગન્થનીયાતિ ભાસિતા.

૬૨૯.

અઞ્ઞે અપરિયાપન્ના, વિવટ્ટા ચાવિપસ્સિયા;

લોકુત્તરાનુત્તરા ચ, નોસંયોજનિયાદયો.

૬૩૦.

કમ્મજાતા ઉપાદિન્ના, નામ વુચ્ચન્તિ સાસવા;

અનુપાદિન્નકા નામ, તતો સેસા પવુચ્ચરે.

૬૩૧.

ધમ્મા સપ્પટિભાગાતિ, કુસલાકુસલા મતા;

અપ્પટિભાગધમ્માતિ, તદઞ્ઞે પરિદીપયે.

૬૩૨.

સરણા ચ પહાતબ્બા, દ્વાદસાકુસલા પન;

તદઞ્ઞે અરણા નામ, પહાતબ્બા ન કેહિચિ.

૬૩૩.

રૂપિનો રૂપધમ્મા ચ, નામધમ્મા અરૂપિનો;

એવમાદિપ્પભેદેન, દ્વિધા ભેદં વિભાવયે.

૬૩૪.

બાલા ધમ્મા તપનીયા, કણ્હા ચ કટુકપ્ફલા;

અસેવિતબ્બા સાવજ્જા, દ્વાદસાકુસલા મતા.

૬૩૫.

પણ્ડિતા ચાતપનીયા, સુક્કા ચ સુખદાયકા;

સેવિતબ્બાનવજ્જા ચ, કુસલા એકવીસતિ.

૬૩૬.

ક્રિયા વિપાકા રૂપઞ્ચ, નિબ્બાનન્તિ ચતુબ્બિધા;

વુત્તા અબ્યાકતા નામ, ધમ્મા તબ્બિપરીતતો.

૬૩૭.

હીના ધમ્મા પરિત્તા ચ, કામાવચરભૂમિકા;

રૂપારૂપા પવુચ્ચન્તિ, મજ્ઝિમા ચ મહગ્ગતા.

૬૩૮.

અપ્પમાણા પણીતા ચ, ધમ્મા લોકુત્તરા મતા;

સંકિલિટ્ઠસંક્લેસિકા, દ્વાદસાકુસલા તથા.

૬૩૯.

અસંકિલિટ્ઠસંક્લેસિકા, ધમ્મા તેભૂમકાપરે;

અસંક્લિટ્ઠાસંક્લેસિકા, નવ લોકુત્તરા સિયું.

૬૪૦.

વિપાકા તે પવુચ્ચન્તિ, વિપાકા ચતુભૂમકા;

વિપાકધમ્મા નામાતિ, કુસલાકુસલા મતા.

૬૪૧.

ક્રિયા રૂપઞ્ચ નિબ્બાનં, ન પાકં ન તુ પચ્ચતિ;

આચયગામિનો ધમ્મા, પુઞ્ઞાપુઞ્ઞાવ સાસવા.

૬૪૨.

વુત્તાપચયગામિનો, કુસલાનુત્તરા પન;

ક્રિયા રૂપઞ્ચ નિબ્બાનં, પાકા ચોભયવજ્જિતા.

૬૪૩.

પઠમાનુત્તરો મગ્ગો, દસ્સનં ભાવનાપરે;

તદઞ્ઞે દ્વયનિમ્મુત્તા, સબ્બેપિ પરમત્થતો.

૬૪૪.

સત્ત લોકુત્તરા હેટ્ઠા, વુત્તા સેક્ખાતિ તાદિના;

અરહત્તફલમેવ, અસેક્ખન્તિ પકાસિતં.

૬૪૫.

લોકિયાપિ ચ નિબ્બાનં, ભાસિતોભયવજ્જિતા;

એવમાદિપ્પકારેહિ, તિવિધાતિ વિભાવયે.

૬૪૬.

અતીતાનાગતં રૂપં, પચ્ચુપ્પન્નમથાપરં;

અજ્ઝત્તં વા બહિદ્ધા વા, સુખુમોળારિકં તથા.

૬૪૭.

હીનં પણીતં યં દૂરે, સન્તિકે વા તદેકતો;

સબ્બં રૂપં સમોધાય, રૂપક્ખન્ધોતિ વુચ્ચતિ.

૬૪૮.

તથેવ વેદનાક્ખન્ધો, નામ યા કાચિ વેદના;

સઞ્ઞાક્ખન્ધોતિ સઞ્ઞા ચ, રાસિભાવેન ભાસિતા.

૬૪૯.

વટ્ટધમ્મેસુ અસ્સાદં, તદસ્સાદોપસેવનં;

વિનિભુજ્જ નિદસ્સેતું, ખન્ધદ્વયમુદાહટં.

૬૫૦.

વિવાદમૂલસંસાર-કમહેતુનિદસ્સનં;

સન્ધાય વેદના સઞ્ઞા, કતા નાનાતિ કેચન.

૬૫૧.

ચિત્તસંસટ્ઠધમ્માનં, ચેતનામુખતો પન;

સઙ્ખારક્ખન્ધનામેન, ધમ્મા ચેતસિકા મતા.

૬૫૨.

સબ્બભેદં તથા ચિત્તં, વિઞ્ઞાણક્ખન્ધ સમ્મતં;

ભેદાભાવેન નિબ્બાનં, ખન્ધસઙ્ગહનિસ્સટં.

૬૫૩.

આલમ્બનીયભાવેન, ઉપાદાનોપકારતો;

પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધાતિ, લોકુત્તરવિવજ્જિતા.

૬૫૪.

યથા થૂલં હિતત્થાય, પરિગ્ગાહકયોગિનં;

ધમ્મા તેભૂમકા એક-ભૂમિભાવાય દેસિતા.

૬૫૫.

ભાજનં ભોજનં તસ્સ, બ્યઞ્જનં ભોજકો તથા;

ભુઞ્જિતા ચાતિ પઞ્ચેતે, ઉપમેન્તિ યથાક્કમં.

૬૫૬.

ગિલાનસાલા ગેલઞ્ઞં, અસપ્પાયોપસેવના;

સમુટ્ઠાનં ગિલાનોતિ, ઉપમેન્તિ ચ પણ્ડિતા.

૬૫૭.

ચારકો કારણં તત્થ, અપરાધો ચ કારકો;

અપરાધકતો ચોરો, ઇતિ ચોપમિતા પુન.

૬૫૮.

નિચ્ચાધિપીળનટ્ઠેન, ભારાતિ પરિદીપિતા;

ક્લેસદુક્ખમુખેનેતે, ખાદકા ચ નિરન્તરં.

૬૫૯.

અનત્થાવહિતા નિચ્ચમુક્ખિત્તાસિકવેરિનો;

મચ્ચુમારાભિધેય્યત્તા, વધકાતિ ચ ભાસિતા.

૬૬૦.

વિમદ્દાસહનં રૂપં, ફેણપિણ્ડંવ દુબ્બલં;

મુહુત્તરમણીયત્તા, વેદના બુબ્બુળૂપમા.

૬૬૧.

મરીચિકૂપમા સઞ્ઞા, વિપલ્લાસકભાવતો;

સઙ્ખારાપિ ચ નિસ્સારા, કદલિક્ખન્ધસાદિસા.

૬૬૨.

નાનપ્પકારં ચિન્તેન્તં, નાનાક્લેસવિમોહિતં;

પલમ્ભતીતિ વિઞ્ઞાણં, માયાસમમુદીરિતં.

૬૬૩.

ઇચ્ચેવં પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા ખન્ધા ચ કેવલં;

પઞ્ચક્ખન્ધાતિ નામેન, દેસિતાતિ વિભાવયે.

૬૬૪.

અજ્ઝત્તઞ્ચ બહિદ્ધા ચ, વિઞ્ઞાણુપ્પત્તિકારણં;

દ્વારાલમ્બણભેદેન, દ્વેધાયતનમીરિતં.

૬૬૫.

ચક્ખાદજ્ઝત્તિકં તત્થ, છદ્વારાયતનં ભવે;

બાહિરાયતનં નામ, તથા રૂપાદિગોચરં.

૬૬૬.

ઇતિ વીથિપ્પવત્તાનં, દ્વારાલમ્બણસઙ્ગહો;

આગમે અભિધમ્મે તુ, સબ્બથાપિ યથારહં.

૬૬૭.

તથાહનન્તરાતીતો, જાયમાનસ્સ પચ્છતો;

મનો સબ્બોપિ સબ્બસ્સ, મનસ્સાયતનં ભવે.

૬૬૮.

તથા પુબ્બઙ્ગમટ્ઠેન, સહજાનમરૂપિનં;

દ્વારભાવેન વિઞ્ઞાણં, સબ્બમાયતનં મતં.

૬૬૯.

મનાયતનમિચ્ચેવં, પસાદાયતનં તથા;

પઞ્ચવિઞ્ઞાણધમ્માનં, ઇતિ છદ્ધા વિભાવયે.

૬૭૦.

પઞ્ચપ્પસાદવિસયા, પઞ્ચાયતનસમ્મતા;

સેસં રૂપઞ્ચ નિબ્બાનં, સબ્બે ચેતસિકાતિ ચ.

૬૭૧.

એકૂનસટ્ઠિધમ્માનં, ધમ્માયતનસઙ્ગહો;

ઇતિ છદ્ધા પકાસેન્તિ, બાહિરાયતનં બુધા.

૬૭૨.

સુઞ્ઞગામોવ દટ્ઠબ્બ-મજ્ઝત્તિકમસારતો;

ગામઘાતકચોરાવ, તં હનન્તંવ બાહિરં.

૬૭૩.

નામપ્પવત્તિમુળ્હાનં, તદુપ્પત્તિકકારણં;

દ્વાદસાયતનાનીતિ, વુત્તમિત્થં મહેસિના.

૬૭૪.

સમત્તા ભાવમત્તેન, ધારેન્તીતિ સલક્ખણં;

દ્વારાલમ્બતદુપ્પન્ન-પરિયાયેન ભેદિતા.

૬૭૫.

મનાયતનમેત્થાહ, સત્ત વિઞ્ઞાણધાતુયો;

એકાદસ યથાવુત્તા, ઇચ્ચટ્ઠારસ ધાતુયો.

૬૭૬.

અન્તાદિકા મનોધાતુ, મનોવિઞ્ઞાણધાતુયા;

પવેસાપગમે દ્વાર-પરિયાયેન તિટ્ઠતિ.

૬૭૭.

ભેરીતલદણ્ડઘોસ-સમં છક્કં યથાક્કમં;

કટ્ઠારણિપાવકાદિ-સમઞ્ચ તિવિધં ભવે.

૬૭૮.

દુક્ખં સમુદયો ચેવ, નિરોધો ચ તથાપરો;

મગ્ગો ચાતિ ચતુદ્ધાહ, સચ્ચં સચ્ચપરક્કમો.

૬૭૯.

ભારો ચ ભારદાનઞ્ચ, ભારનિક્ખેપનં તથા;

ભારનિક્ખેપનૂપાયો, ઇચ્ચોપમ્મં યથાક્કમં.

૬૮૦.

રોગો રોગનિદાનઞ્ચ, રોગવૂપસમો તથા;

રોગભેસજ્જમિચ્ચેવ-મુપમાહિ ચ દીપિતં.

૬૮૧.

વિસરુક્ખો રુક્ખમૂલં, રુક્ખચ્છેદો તથાપરો;

રુક્ખચ્છેદકસત્થન્તિ, ચતુધોપમિતં તથા.

૬૮૨.

તીરમોરિમસઙ્ખાતં, મહોઘો પારિમં તથા;

તદતિક્કમુપાયોતિ, ઉપમેન્તિ ચ તં બુધા.

૬૮૩.

સચ્છિકત્વાન પચ્ચક્ખ-મિચ્ચોપમ્મં યથાક્કમં;

સમાચિક્ખિ વિમોક્ખાય, સચ્ચં તચ્છનિયામતો.

૬૮૪.

તથા હિ દુક્ખં નાબાધં, નાઞ્ઞં દુક્ખા ચ બાધકં;

બાધકત્તનિયામેન, દુક્ખસચ્ચમિતીરિતં.

૬૮૫.

તં વિના નાઞ્ઞતો દુક્ખં, ન હોતિ ન ચ તં તતો;

દુક્ખહેતુનિયામેન, સચ્ચમાહ વિસત્તિકં.

૬૮૬.

નાઞ્ઞા નિબ્બાનતો સન્તિ, ન ચ સન્તં ન તં યતો;

સન્તભાવનિયામેન, નિબ્બાનં સચ્ચમુત્તમં.

૬૮૭.

નાઞ્ઞં મગ્ગાચ નિય્યાનં, અનિય્યાનો ન ચાપિ સો;

તસ્મા નિય્યાનભાવેન, મગ્ગો સચ્ચન્તિ સમ્મતો.

૬૮૮.

ઇતિ તચ્છાવિપલ્લાસ-ભૂતભાવો ચતૂસુપિ;

સચ્ચટ્ઠોતિ વિનિદ્દિટ્ઠો, દુક્ખાદીસ્વવિસેસતો.

૬૮૯.

પીળનટ્ઠો સઙ્ખતટ્ઠો, સન્તાપટ્ઠો ચ ભાસિતો;

વિપરીણામટ્ઠો ચાતિ, દુક્ખસ્સેવં ચતુબ્બિધા.

૬૯૦.

આયૂહના નિદાના ચ, સંયોગા પલિબોધતો;

દુક્ખસ્સમુદયસ્સાપિ, ચતુધત્થા પકાસિતા.

૬૯૧.

નિસ્સારણા વિવેકા ચા-સઙ્ખતામતતો તથા;

અત્થા દુક્ખનિરોધસ્સ, ચતુધાવ સમીરિતા.

૬૯૨.

નિય્યાનતો હેતુતો ચ,

દસ્સનાધિપતેય્યતો;

મગ્ગસ્સાપિ ચતુદ્ધેવ-

મિતિ સોળસધા ઠિતા.

૬૯૩.

સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થં, તચ્છાભિસમયટ્ઠતો;

તથત્થમપિ સચ્ચટ્ઠં, પટ્ઠપેન્તેત્થ પણ્ડિતા.

૬૯૪.

તદેતં પટિવિજ્ઝન્તિ, અરિયાવ ચતુબ્બિધં;

વુત્તમરિયસચ્ચન્તિ, તસ્મા નાથેન તં કથં;

૬૯૫.

જાતિ જરા ચ મરણં, સોકો ચ પરિદેવના;

દુક્ખઞ્ચ દોમનસ્સઞ્ચ, ઉપાયાસો તથાપરો.

૬૯૬.

અપ્પિયેહિ ચ સંયોગો, વિપ્પયોગો પિયેહિ ચ;

યમ્પિ ન લભતિચ્છન્તો, તમ્પિ દુક્ખમિદં મતં.

૬૯૭.

અપાયેસુપપજ્જન્તા, ચવન્તા દેવલોકતો;

મનુસ્સેસુ ચ જીરન્તા, નાનાબ્યસનપીળિતા.

૬૯૮.

સોચન્તા પરિદેવન્તા, વેદેન્તા દુક્ખવેદનં;

દોમનસ્સેહિ સન્તત્તા, ઉપાયાસવિઘાતિનો.

૬૯૯.

અનિટ્ઠેહિ અકન્તેહિ, અપ્પિયેહિ સમાયુતા;

સઙ્ખારેહિ ચ સત્તેહિ, નાનાનત્થવિધાયિભિ.

૭૦૦.

ઇટ્ઠેહિ પિયકન્તેહિ, મનાપેહિ વિયોજિતા;

સઙ્ખારેહિ ચ સત્તેહિ, નાનાસમ્પત્તિદાયિભિ.

૭૦૧.

દુક્ખાપગમમિચ્છન્તા, પત્થયન્તા સુખાગમં;

અલબ્ભનેય્યધમ્મેસુ, પિપાસાતુરમાનસા.

૭૦૨.

કિચ્છાધિપન્ના કપણા, વિપ્ફન્દન્તા રુદમ્મુખા;

તણ્હાદાસા પરાભૂતા, ભવસંસારસંકટે.

૭૦૩.

યં તેભૂમકનિસ્સન્દં, કટુકં ગાળ્હવેદનં;

વેદેન્તિ સંસારફલં, તંજાતાદિં વિના કુતો.

૭૦૪.

તસ્મા જાતાદિભેદેહિ, બાધમાના ભયાવહા;

દુક્ખા ચ દુક્ખવત્થુ ચ, બહુધાપિ પપઞ્ચિતા.

૭૦૫.

તે સબ્બે પઞ્ચુપાદાન-ક્ખન્ધા એવ સમાસતો;

દુક્ખાધિટ્ઠાનભાવેન, દુક્ખતાય નિયામિતા.

૭૦૬.

તસ્મા તેભૂમકા ધમ્મા, સબ્બે તણ્હાવિવજ્જિતા;

દુક્ખસચ્ચન્તિ દેસેસિ, દેસનાકુસલો મુનિ.

૭૦૭.

વિરાગતેજાલાભેન, તણ્હાસ્નેહસિનેહિતં;

વિસરુક્ખોવ જાતાદિનાનાનત્થફલોદયં.

૭૦૮.

નન્દિરાગાનુબન્ધેન, સન્તાનમવકડ્ઢિતં;

પુનબ્ભવાભિનિબ્બત્તિભાવેન પરિવત્તતિ.

૭૦૯.

પતિટ્ઠિતઞ્ચ તત્થેતમત્તસ્નેહાનુસેવનં;

ગોચરાનુનયાબદ્ધં, રાગમુચ્છાસમોહિતં.

૭૧૦.

ક્લેસરાસિપરિક્લિટ્ઠં, બ્યસનોપદ્દવાહતં;

દુક્ખસલ્લસમાવિદ્ધં, વિહઞ્ઞતિ નિરન્તરં.

૭૧૧.

હવે વિરાગતેજેન, વિચ્છિન્ને સતિ સબ્બથા;

કેન બન્ધેન સન્તાન-માનેસ્સતિ ભવન્તરં.

૭૧૨.

ભવન્તરમસમ્પત્તે, સન્તાનમ્હિ વિવટ્ટિતે;

કિમધિટ્ઠાય જાતાદિદુક્ખધમ્મા પવત્તરે.

૭૧૩.

તસ્મા મોક્ખવિપક્ખેન, તણ્હાદુક્ખવિધાયિની;

દુક્ખસમુદયો નામ, સચ્ચમિચ્ચાહ નાયકો.

૭૧૪.

સબ્બદુક્ખવિનિમુત્તં, સબ્બક્લેસવિનિસ્સટં;

દુક્ખનિરોધનામેન, સચ્ચં વુચ્ચતિ અચ્ચુતં.

૭૧૫.

દુક્ખઞ્ચ પરિજાનન્તો, પજહં દુક્ખસમ્ભવં;

નિબ્બાનં પદમારબ્ભ, ભાવનાવીથિમોસટો.

૭૧૬.

નિય્યાનટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો, સબ્બદુક્ખવિમુત્તિયા;

દુક્ખનિરોધગામીતિ, સચ્ચં તસ્મા તમીરિતં.

૭૧૭.

ચતુસચ્ચવિનિમુત્તા, સેસા લોકુત્તરા મતા;

મગ્ગઙ્ગસમ્પયુત્તા ચ, ફલધમ્મા ચ સબ્બથા.

૭૧