📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

અભિધમ્માવતાર-પુરાણટીકા

૧. પઠમો પરિચ્છેદો

ચિત્તનિદ્દેસવણ્ણના

૮. તત્થ ¶ ¶ તેસુ ચતુબ્બિધેસુ પરમત્થેસુ, જાતિનિદ્ધારણં. ચિત્તન્તિ ચિત્તં નામ. વિજાનાતીતિ વિજાનનં, વિસયાનં વિજાનનં વિસયવિજાનનં. ચિત્તસરૂપપરિદીપનમિદં વચનં. તસ્સ પન ચિત્તસ્સ કો વચનત્થો કો સદ્દત્થો. વુચ્ચતે આચરિયેન. સબ્બસઙ્ગાહકવસેન સબ્બેસં ચિત્તાનં સઙ્ગાહકનયવસેન. આરમ્મણં ચિન્તેતિ જાનાતીતિ ચિત્તં, તદા સબ્બં ચિત્તં અધિપ્પેતં. જવનવીથિવસેન અત્તસન્તાનં ચિનોતીતિ ચિત્તં, તદા કુસલાકુસલમહાકિરિયાચિત્તં અધિપ્પેતં. અઞ્ઞેસં જવનાનં અગ્ગહણં કામાવચરજવનાનિ એવ યેભુય્યવસેન સત્તક્ખત્તું જવન્તીતિ ઞાપનત્થં.

૯. વિચિત્તં ¶ કરણં યસ્સ તં વિચિત્તકરણં, તસ્સ ભાવો વિચિત્તકરણા. ‘‘ઇમસ્સ રૂપસ્સ ઉદ્ધં ઇદં હોતુ, હેટ્ઠા ઇદં હોતુ, ઉભયપસ્સે ઇદ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા યથાચિન્તિતેન કમેન સેસચિત્તરૂપનિપ્ફાદનં હોતિ, એવં યં કિઞ્ચિ લોકે વિચિત્તં સિપ્પજાતં, સબ્બં તં ચિત્તેનેવ કરીયતિ. એવં વિચિત્તકરણતાય ચિત્તં. તદા કરણતાય ચિત્તં કરોતીતિ ચિત્તં. ઇદં તદ્ધિતપદં. વા અયં અઞ્ઞો નયો ¶ . તં અત્તનો ચિત્તતાય અઞ્ઞદેવ સરાગં ચિત્તં, અઞ્ઞં સદોસં, અઞ્ઞં સમોહં. અઞ્ઞં કામાવચરં, અઞ્ઞં રૂપાવચરાદિભેદં. અઞ્ઞં રૂપારમ્મણં, અઞ્ઞં સદ્દાદિઆરમ્મણં. રૂપારમ્મણેસુપિ અઞ્ઞં નીલારમ્મણં, અઞ્ઞં પીતાદિઆરમ્મણં. સદ્દાદિઆરમ્મણેસુપિ એસેવ નયો. સબ્બેસુપિ તેસુ અઞ્ઞં હીનં, અઞ્ઞં મજ્ઝિમં, અઞ્ઞં પણીતં. હીનાદીસુપિ અઞ્ઞં છન્દાધિપતેય્યં, અઞ્ઞં ચિત્તાધિપતેય્યં, અઞ્ઞં વીરિયાધિપતેય્યં, અઞ્ઞં વીમંસાધિપતેય્યં, તસ્મા યસ્સ ઇમેસં સમ્પયુત્તભૂમિઆરમ્મણહીનમજ્ઝિમપણીતાધિપતીનં વસેન અત્તનો ચિત્તતાય ચિત્તં. ચિત્તો એતસ્મિં અત્થીતિ ચિત્તં. તદા સબ્બં ચિત્તં. પઞ્ઞત્તિયમ્પિ વિઞ્ઞાણે વિચિત્તે ચિત્તસ્સ કમ્મં ચિત્તકમ્મં, ચિત્તકમ્મમેવ ચિત્તકમ્મકં, ચિત્તકમ્મકે વિચિત્તે ઇધ ઇમસ્મિં અધિકારે ચિત્તસમ્મુતિ ચિત્તસદ્દો વિઞ્ઞાણે ચિત્તે વિઞ્ઞુના દટ્ઠબ્બો.

તં પન સબ્બસઙ્ગાહકવસેન ચિન્તેતીતિઆદિના વુત્તપ્પકારં ચિત્તં. સારમ્મણતો સારમ્મણભાવેન એકવિધં. સવિપાકાવિપાકતો સવિપાકાવિપાકવસેન દુવિધં. તત્થ તસ્મિં દુવિધે ચિત્તે સવિપાકં નામ ચિત્તં કુસલાકુસલં, અવિપાકં અબ્યાકતં, કુસલાકુસલભાવેન અકથિતન્તિ અત્થો. કુસલજાતિ અકુસલજાતિ અબ્યાકતજાતીતિ જાતિભેદતો તિવિધં.

તત્થ તસ્મિં વચને ‘‘કુસલ’’ન્તિ એતસ્સ સદ્દસ્સ પન કો વચનત્થો.

૧૦. કુચ્છિતાનં સલનતો પાપકાનં ધમ્માનં કમ્પનતો વિદ્ધંસનતો. કુચ્છિતેનાકારેન સયન્તીતિ કુસા, કુસાનં અકુસલસઙ્ખાતાનં લવનેન છિન્દનતો. કુચ્છિતે સાતિ તનું કરોતીતિ કુસં, કુસેન ઞાણેન લાતબ્બત્તા ગહેતબ્બત્તા. વા અયં અઞ્ઞો નયો.

૧૧. કુસલસદ્દોયં ¶ અયં કુસલસદ્દો છેકે અત્થે આરોગ્યત્થે અનવજ્જત્થે ઇટ્ઠવિપાકે અત્થેપિ દિટ્ઠો અમ્હેહિ. ઇધ ઇમસ્મિં અધિકારે અનવજ્જાદિકે અત્થે દિટ્ઠો. આદિ-સદ્દેન આરોગ્યત્થઇટ્ઠવિપાકત્થા ¶ ગહેતબ્બા. દિટ્ઠો યસ્મા, તસ્મા અનવજ્જઇટ્ઠવિપાકલક્ખણં કુસલં. નત્થિ અવજ્જં કિલેસાવજ્જં કિલેસદોસો કિલેસદરથો એતસ્સાતિ અનવજ્જં, કમ્મેન વિપચ્ચીયતેતિ વિપાકો, ઇટ્ઠાનિટ્ઠાદિઆરમ્મણાનુભવનવસેન, અત્તનો સભાવેન ચ ઇટ્ઠો વિપાકો એતસ્સાતિ ઇટ્ઠવિપાકં, અનવજ્જમેવ ઇટ્ઠવિપાકં, તં લક્ખીયતિ અનેન અવિઞ્ઞાતં લક્ખિતબ્બં કુસલન્તિ લક્ખણં, અનવજ્જઇટ્ઠવિપાકં લક્ખણં એતસ્સાતિ અનવજ્જઇટ્ઠવિપાકલક્ખણં. અનવજ્જઇટ્ઠવિપાકમેવ કુસલં. નનુ કથં સયમેવ અત્તનો લક્ખણં ભવેય્યાતિ ચોદના ભવેય્ય વિઞ્ઞાતાવિઞ્ઞાતસદ્દત્થભાવેન લક્ખણલક્ખિતબ્બભાવયુત્તિતો. કુસલસદ્દત્થવસેન હિ અવિઞ્ઞાતં અપાકટં કુસલં લક્ખિતબ્બં હોતિ. અનવજ્જઇટ્ઠવિપાકસદ્દત્થવસેન વિઞ્ઞાતં પાકટં કુસલં લક્ખણં હોતિ. અકુસલવિદ્ધંસનરસં અકુસલાનં વિદ્ધંસનં અકુસલવિદ્ધંસનં, તં રસો કિચ્ચમેતસ્સાતિ અકુસલવિદ્ધંસનરસં, અકુસલવિદ્ધંસનકિચ્ચં. વોદાનભાવેન પચ્ચુપટ્ઠાતીતિ વોદાનપચ્ચુપટ્ઠાનં, વોદાનઉપટ્ઠાનાકારં વોદાનગય્હાકારં. વા અયં અઞ્ઞો નયો. વજ્જપટિપક્ખત્તા અનવજ્જલક્ખણમેવ કુસલં, વજ્જપટિપક્ખલક્ખણં કુસલન્તિ અત્થો. વોદાનભાવરસં વોદાનભાવસમ્પત્તિકં. ઇટ્ઠવિપાકપચ્ચુપટ્ઠાનં ઇટ્ઠવિપાકફલં. યોનિસોમનસિકારપદટ્ઠાનં પદઞ્ચ તં ઠાનઞ્ચાતિ પદટ્ઠાનં, ઉભો કારણત્થાધિવચનં, તસ્મા આસન્નકારણન્તિ અત્થો, ઇતરથા પુનરુત્તિદોસો સિયા, યોનિસોમનસિકારો પદટ્ઠાનં આસન્નકારણં એતસ્સાતિ યોનિસોમનસિકારપદટ્ઠાનં.

સાવજ્જાનિટ્ઠવિપાકલક્ખણં ¶ અકુસલં. તદુભયવિપરીતં તેહિ ઉભયેહિ કુસલાકુસલેહિ વિપરીતં અવિપાકલક્ખણં એતસ્સાતિ તદુભયવિપરીતલક્ખણં અબ્યાકતં. વા અયં અઞ્ઞો નયો. અવિપાકારહં વિપાકસ્સ અનનુચ્છવિકં.

સવત્થુકાવત્થુકભેદતોતિ સવત્થુકં હદયવત્થુકં, અવત્થુકં હદયવત્થુવિરહિતં.

૧૨. ઉદ્દાનતો સઙ્ખેપવસેન કિલેસવત્થુવસેન દુવે કામા હોન્તિ. છન્દરાગોવ કિલેસો, તેભૂમકે પવત્તં વટ્ટસહિતં વત્થુ, વસતિ કિલેસો એત્થાતિ વત્થુ.

૧૩. કિલેસકામો વત્થું કામેતિ ઇચ્છતિ, વત્થુ કિલેસકામેન કામીયતિ ઇચ્છીયતીતિ કત્તુકારકકમ્મકારકદ્વયે સાધનદ્વયે એસ એસો દુવિધોપિ કામો સિજ્ઝતિ.

૧૪-૫. સો ¶ અયં દુવિધોપિ કામો યસ્મિં પદેસે સમ્પત્તીનં વસેન અવચરતિ, ઇતિ તસ્મા કારણા સો પન પદેસો ચતુપાયાનં છન્નં દેવાનં મનુસ્સાનં વસેન એવ એકાદસવિધો હોતિ.

૧૬. કામોવચરતીતિ એત્થ એતસ્મિં એકાદસવિધે પદેસે કામો અવચરતિ, ઇતિ તસ્મા કારણા સો પદેસો અસ્સ કામસ્સ અનેન કામેન અભિલક્ખિતત્તા કામાવચરસઞ્ઞિતો. અભિલક્ખિતસદ્દપ્પયોગે તતિયત્થે ‘‘અસ્સા’’તિ છટ્ઠી હોતીતિ સદ્દસત્થવિદૂ પઠન્તિ. સસત્થાવચરો પદેસો વિય સત્તે સસન્તિ હિંસન્તિ તેહીતિ સત્થા, સહ સત્થેહીતિ સસત્થા, સસત્થા પુરિસા અવચરન્તિ એત્થાતિ સસત્થાવચરો. યથા હિ યસ્મિં પદેસે સસત્થા પુરિસા અવચરન્તિ, સો પદેસો વિજ્જમાનેસુપિ ¶ અઞ્ઞેસુ દ્વિપદચતુપ્પદેસુ અવચરન્તેસુ તેસં ઉપલક્ખિતત્તા ‘‘સસત્થાવચરો’’ત્વેવ વુચ્ચતિ, એવં વિજ્જમાનેસુપિ અઞ્ઞેસુ રૂપાવચરાદીસુ તત્થ અવચરન્તેસુ તેસં અભિલક્ખિતત્તા અયં પદેસો ‘‘કામાવચરો’’ત્વેવ વુચ્ચતિ.

૧૭. યથા રૂપભવો ઉત્તરપદસ્સ લોપં કત્વા રૂપન્તિ વુત્તો, એવં તથા સ્વાયં સો અયં એસો કામાવચરો ઉત્તરપદસ્સ લોપં કત્વા કામો ઇતિ સઞ્ઞિતો કામો નામ ઉદીરિતો પણ્ડિતેન કથિતો.

૧૮. તસ્મિં કામે ઇદં ચિત્તં તસ્મિં કામાવચરે સદા અવચરતિ, ઇતિ તસ્મા કારણા કામાવચરં ઇતિ એવં કામઘાતિના કામાનં વિનાસકેન બુદ્ધેન કથિતં. કિઞ્ચાપિ એતં રૂપારૂપભવેસુપિ અવચરતિ, યથા પન સઙ્ગામે યેભુય્યેન અવચરણતો ‘‘સઙ્ગામાવચરો’’તિ લદ્ધનામો નાગો નગરે ચરન્તોપિ ‘‘સઙ્ગામાવચરો’’ત્વેવ વુચ્ચતિ, થલચરજલચરા પાણિનો અથલે અજલે ઠિતાપિ ‘‘થલચરજલચરા’’ત્વેવ વુચ્ચન્તિ, એવં ઇદં અઞ્ઞત્થ અવચરન્તમ્પિ કામાવચરમેવાતિ દટ્ઠબ્બં. આરમ્મણકરણવસેન વા એત્થ કામો અવચરતીતિપિ કામાવચરં. કામઞ્ચેસ રૂપારૂપાવચરેસુપિ અવચરતિ, યથા પન વદતીતિ વચ્છો, મહિયં સેતીતિ મહિંસોતિ વુત્તે ન યત્તકા વદન્તિ, મહિયં વા સેન્તિ, સબ્બેસં તં નામં હોતિ, એવંસમ્પદમિદં દટ્ઠબ્બં.

૧૯. પટિસન્ધિં ભવે કામે કામભવસઙ્ખાતે કામે પટિસન્ધિં અવચારયતિ, ઇતિ તસ્મા કામાવચરં ¶ . ઇતિ એવં વા અયં અઞ્ઞો નયો. તત્ર તસ્મિં કામાવચરે પરિયાપન્નં અન્તોગધં, ઇતિ તસ્મા કામાવચરં.

૨૦. અટ્ઠવિધં ચિત્તં કામાવચરસઞ્ઞિતં ઇદં અટ્ઠવિધં ચિત્તં. દસપુઞ્ઞકિરિયવત્થુવસેનેવ પુઞ્ઞકિરિયા એવ તેસં તેસં ફલાનિસંસાનં ¶ વત્થૂનિ કારણાનીતિ પુઞ્ઞકિરિયવત્થૂનિ, તેસં વસો, તેન પવત્તતિ.

૨૧. દાનં સીલં ભાવના પત્તિદાનં વેય્યાવચ્ચં ધમ્મદેસના અનુમોદના દિટ્ઠિજુભાવો સંસુતિ ધમ્મસ્સવનઞ્ચ અપચાયો અપચાયનં, એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન પુઞ્ઞાનિ એવ વત્થૂનિ પુઞ્ઞવત્થૂનિ, તેસં પભેદો પુઞ્ઞવત્થુપ્પભેદો ઞેય્યો પણ્ડિતેન જાનિતબ્બો.

૨૨-૩. ગચ્છન્તિ સઙ્ગહં દાને પત્તિદાનાનુમોદના દાને સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ, વેય્યાવચ્ચાપચાયના સીલમયે પુઞ્ઞે સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ, ધમ્મદેસના ધમ્મસ્સવનં દિટ્ઠિઉજુકા ભાવનામયે પુઞ્ઞે સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ, દસ પુઞ્ઞકિરિયાપિ ચ તીણિ એવ સમ્ભોન્તિ.

૨૪. સબ્બાનુસ્સતિપુઞ્ઞઞ્ચ પસંસા સરણત્તયં રતનત્તયગુણપસંસા ચ એતે દિટ્ઠિજુકમ્મમ્હિ સઙ્ગય્હન્તિ, તસ્મિં સઙ્ગહપાપુણે સંસયો સન્દેહો નત્થિ.

૨૫. પુરિમા ચેતના તતો પુબ્બભાગે પવત્તા ચેતના, મુઞ્ચચેતના પચ્ચુપ્પન્ના ચેતના, પરચેતના પચ્છાકાલે પવત્તા ચેતના, તિસ્સોપિ ચેતના દાનમયે પુઞ્ઞે હોન્તિ. એવન્તિ યથા તિસ્સોપિ ચેતના દાનમયે પુઞ્ઞે હોન્તિ, એવં તથા દાનમયપુઞ્ઞતો સેસેસુપિ સીલમયભાવનામયેસુ તિસ્સો ચેતના પણ્ડિતો દીપયે કથેય્ય.

હિ સચ્ચં યદા પન યો પુગ્ગલો દેય્યધમ્મપટિગ્ગાહકાદિસમ્પત્તિં આગમ્મ પટિચ્ચ. પટિગ્ગાહકાદિસમ્પત્તિન્તિ એત્થ આદિ-સદ્દેન દેસકાલકલ્યાણમિત્તાદયો ગહિતા. અઞ્ઞં વા સોમનસ્સહેતુન્તિ અઞ્ઞ-ગ્ગહણેન સદ્ધાબહુલતાવિસુદ્ધિદિટ્ઠિતાકુસલકિરિયાનિસંસદસ્સિતાસોમનસ્સપટિસન્ધિકતાદીનં સઙ્ગહો. અત્થિ દિન્નં દાનસ્સ ફલં અત્થિ. આદિ-સદ્દેન ¶ અત્થિહુતાદયો ગહિતા. પુરક્ખત્વાતિ પુરતો કત્વા. પરેહિ અનુસ્સાહિતો અચોદિતો દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ ¶ કરોતિ. દાનાદીનીતિ વચનેન દેય્યધમ્મં નિસ્સાય પવત્તદાનચેતના ગહેતબ્બા. તદા અસ્સ પુગ્ગલસ્સ. સઙ્ખરણં સઙ્ખારો, નત્થિ સઙ્ખારો એતસ્સાતિ અસઙ્ખારો, તં એવ અસઙ્ખારિકં, અપ્પયોગન્તિ અત્થો. વુત્તનયેનાતિ વુત્તનયો નામ ‘‘દેય્યધમ્મપટિગ્ગાહકાદિસમ્પત્તિ’’ન્તિ વચનં. ઇમસ્મિં પનત્થે સઙ્ખરોતીતિ સઙ્ખારો નામ અત્તનો વા પવત્તસ્સ પુબ્બપ્પયોગસ્સ અધિવચનં, પરસ્સ વા પવત્તપુબ્બપ્પયોગસ્સ અધિવચનં. અયમસ્સ અધિપ્પાયો – યદા યો ‘‘દાનાદીનિ કરિસ્સામી’’તિ ચિત્તં સમુપ્પાદેત્વા નાકાસિ, પચ્છા અત્તનો પુબ્બચેતનાય ઉસ્સાહિતો કરોતિ, તદા સસઙ્ખારિકં હોતિ, અત્તનો પુબ્બપ્પયોગેન સહ પવત્તતીતિ અત્થો. પટિપત્તિદસ્સનેન પટિપજ્જિતબ્બા સીલાદીહિ પટિપજ્જન્તિ જાનન્તિ ગચ્છન્તિ વા નિબ્બાનં એતાયાતિ પટિપત્તિ, તાય દસ્સનં પટિપત્તિદસ્સનં, તેન. જાતો પરિચયો એતેસન્તિ જાતપરિચયા. સહસાતિ વેગેન. ચતૂસુપિ વિકપ્પેસુ દસ્સેય્ય.

૨૬. દસપુઞ્ઞક્રિયાદીનં વસેન ચ બહૂનિપિ ભવન્તિ એતાનિ પન ચિત્તાનિ દસપુઞ્ઞકિરિયાદીનં વસેનપિ બહૂનિપિ ભવન્તિ ઇતિ એવં પકાસયે ભગવા પકાસેય્ય.

૨૭.

સત્તરસ સહસ્સાનિ, દ્વે સતાનિ અસીતિ ચ;

કામાવચરપુઞ્ઞાનિ, ભવન્તીતિ વિનિદ્દિસેતિ. –

કામાવચરપુઞ્ઞાનિ સત્તરસ સહસ્સાનિ ચ દ્વે સતાનિ ચ અસીતિ ચ ભવન્તિ, ઇતિ વચનં વિનિદ્દિસે આચરિયો કથેય્ય.

દસપુઞ્ઞક્રિયાવત્થુ, છદ્વારાધિપતીહિ ચ;

કાયાદીહિ ચ તીહેવ, હીનાદીહિ ચ તીહિ તુ.

દ્વીસુ ¶ ભવેસુ કામભવરૂપભવેસુ. પટિપદાદિભેદતો દુક્ખાપટિપદં દન્ધાભિઞ્ઞં, દુક્ખાપટિપદં ખિપ્પાભિઞ્ઞં, સુખાપટિપદં દન્ધાભિઞ્ઞં, સુખાપટિપદં ખિપ્પાભિઞ્ઞં. રૂપાવચરભાવનાપુઞ્ઞવસપ્પવત્તં રૂપાવચરે પવત્તસ્સ ભાવનાપુઞ્ઞસ્સ વસેન પવત્તં રૂપાવચરૂપપત્તિનિપ્ફાદકં રૂપાવચરે ઉપપત્તિયા પટિસન્ધિયા નિપ્ફાદકં હોતિ.

સવત્થુકાવત્થુકભેદતોતિ ¶ અરૂપાવચરં યદા કામરૂપે જાયતિ, તદા હદયવત્થું નિસ્સાય જાયતિ, ઇતિ તસ્મા સવત્થુકં નામ જાતં. યદા અરૂપે જાયતિ, તદા હદયવત્થું અનિસ્સાય જાયતિ, ઇતિ તસ્મા અવત્થુકં નામ જાતં.

આકાસાનઞ્ચાયતનસ્સ કસિણુગ્ઘાટિમાકાસં આરમ્મણં. વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસ્સ તત્થ પવત્તવિઞ્ઞાણં, તસ્મિં કસિણુગ્ઘાટિમાકાસે પવત્તં વિઞ્ઞાણં ચિત્તં આરમ્મણં હોતિ. આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસ્સ તસ્સ અપગમો તસ્સ આકાસાનઞ્ચાયતનસ્સ અપગમો અભાવો વોહારો આરમ્મણં હોતિ. નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસ્સ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં આરમ્મણં હોતિ.

રૂપે સઞ્ઞા રૂપસઞ્ઞા. સઞ્ઞાસીસેન ચિત્તમ્પિ ગહિતં. સમતિક્કમા કસિણુગ્ઘાટિમાકાસસમતિક્કમનેન. પટિઘે દ્વારારમ્મણાનં સઙ્ઘટ્ટને પવત્તા સઞ્ઞા પટિઘસઞ્ઞા. દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણાનં અધિવચનં. તાસં પટિઘસઞ્ઞાનં દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણાનં અત્થઙ્ગમા અત્થઙ્ગમેન. નાના અત્તા સભાવો એતસ્સાતિ નાનત્તં, આરમ્મણં, નાનત્તે નાનાસભાવે પવત્તા સઞ્ઞા નાનત્તસઞ્ઞા, નાના અત્તા સભાવો એતિસ્સાતિ વા નાનત્તા, સાયેવ સઞ્ઞા નાનત્તસઞ્ઞા, કામાવચરસઞ્ઞાતિ અત્થો. તાસં નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા અમનસિકારેન.

નિયતાનિયતવત્થુકભેદતોતિ ¶ સોતાપત્તિમગ્ગો નિયતવત્થુકો. કસ્મા? કામરૂપેસુયેવ હદયવત્થું નિસ્સાય ઉપ્પજ્જનતો. ઇતરે પન તયો મગ્ગા અનિયતવત્થુકા. કસ્મા? કામરૂપેસુ હદયવત્થું નિસ્સાય જાયન્તિ, અરૂપે હદયવત્થું અનિસ્સાય જાયન્તિ, તસ્મા અનિયતવત્થુકા. તીહિ વિમોક્ખમુખેહીતિ સુઞ્ઞતઅનિમિત્તઅપ્પણિહિતસઙ્ખાતેહિ તીહિ વિમોક્ખમુખેહિ.

યસ્સ સંવિજ્જન્તિ, તં પુગ્ગલં વટ્ટસ્મિં સંયોજેન્તિ બન્ધન્તીતિ સંયોજના. સક્કાયદિટ્ઠિવિચિકિચ્છાસીલબ્બતપરામાસાયેવ સંયોજના સક્કાયદિટ્ઠિવિચિકિચ્છાસીલબ્બતપરામાસસંયોજના, તેસં પહાનં સક્કાયદિટ્ઠિવિચિકિચ્છાસીલબ્બતપરામાસસંયોજનપ્પહાનં, તં કરોતીતિ સક્કાયદિટ્ઠિવિચિકિચ્છાસીલબ્બતપરામાસસંયોજનપ્પહાનકરં, સોતાપત્તિમગ્ગચિત્તં. માનોપિ એકદેસતો અપાયગામિકોયેવ પહિય્યતે. સોતાપત્તિમગ્ગેન નિસ્સેસતો ન પહિય્યતે. સેસકિલેસેસુપિ ¶ એસેવ નયો. ઉદ્ધચ્ચં પન એકદેસતોપિ અપાયગામિકમ્પિ ન પહિય્યતિ. સકદાગામિમગ્ગચિત્તં રાગદોસમોહાનં તનુત્તકરં. સોતાપત્તિમગ્ગેન નાસિતસંયોજનાનં પહાનં કસ્મા ન વુત્તન્તિ ચે? પઠમમગ્ગતો દુતિયમગ્ગસ્સ મહન્તત્તા પઠમમગ્ગેન નાસિતા સંયોજના દુતિયમગ્ગેન નાસિતાતિ પઞ્ઞાયતિ, ઇતિ યસ્મા, તસ્મા ન વુત્તં. તતિયચતુત્થમગ્ગેસુપિ એસેવ નયો. એત્થ એતસ્મિં લોકુત્તરચિત્તે. એકેકન્તિ વિચ્છાવસેન વુત્તં. મગ્ગાનુરૂપન્તિ વચનં પઠમમગ્ગસ્સ પઠમફલઞ્ચ અનુરૂપન્તિ વિઞ્ઞાપનત્થં.

૨૮. કામે અટ્ઠેવ કામાવચરે અટ્ઠ એવ ચિત્તાનિ, રૂપે રૂપભવે પઞ્ચ ચિત્તાનિ, અરૂપિસુ ચત્તારિ ચિત્તાનિ, અનુત્તરાનિ લોકુત્તરચિત્તાનિ ચત્તારિ, એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન કુસલાનિ ચિત્તાનિ એકવીસતિ હોન્તિ.

૨૯. કુસલાકુસલાપગતેન ¶ સતા મુનિના કુસલતો, અકુસલતો ચ અપગતેન સતા સતિસમ્પન્નેન કુસલે કુસલેન છેકેન વસિના પઞ્ચવસીહિ સમન્નાગતેન યં કુસલચિત્તં ચતુભૂમિગતં ચતૂસુ ભૂમીસુ પવત્તં સકલં સબ્બં લપિતં કથિતં, તં કુસલચિત્તં મયાપિ બુદ્ધદત્તાચરિયેન લપિતં કથિતં.

નિયતાનિયતવત્થુવસેનાતિ પટિઘસમ્પયુત્તદ્વયં કામેયેવ હદયવત્થું નિસ્સાય જાયતિ, અઞ્ઞભૂમીસુ ન જાયતિ, તસ્મા નિયતવત્થુકં હોતિ. ઇતરાનિ પન અકુસલાનિ કામરૂપેસુ ઉપ્પજ્જનકાલે હદયવત્થું નિસ્સાય જાયન્તિ, અરૂપે હદયવત્થું અનિસ્સાય જાયન્તિ, તસ્મા અનિયતવત્થુકાનિ, તેન. પટિસન્ધિજનકાજનકવસેન ચાતિ ઉદ્ધચ્ચસહગતં પટિસન્ધિં ન જનેતિ. યદિ પટિસન્ધિં જનેય્ય, અપાયેસુયેવ જનેય્ય. કસ્મા? સોતાપત્તિમગ્ગેન એકદેસતો અપાયગામિકમ્પિ ન જહિતં, સબ્બં ન જહિતન્તિ અત્થો. સોપિ મગ્ગો અપાયગામી ન હોતિ. અઞ્ઞે પન કિલેસા એકદેસવસેન અપાયગામિકા જહિતા, તેન પઠમમગ્ગેનાતિ તસ્મા ન જનેતિ. એકાદસવિધં પન પટિસન્ધિં જનેતિ, તેન.

દિટ્ઠમઙ્ગલાદીનીતિ આદિ-સદ્દેન સુતમઙ્ગલાદીનિ ગહિતાનિ. સારતો ઉત્તમતો પચ્ચેતિ સદ્દહતિ. સભાવતિક્ખેન સભાવો તિક્ખો એતસ્સાતિ સભાવતિક્ખં, તેન સભાવતિક્ખેન.

અસ્સ ¶ પન પટિઘસમ્પયુત્તસ્સ પાણાતિપાતાદીસુ અકુસલકમ્મેસુ તિક્ખપ્પવત્તિકાલે અસઙ્ખારિકસ્સ ઉપ્પત્તિ, મન્દપ્પવત્તિકાલે સસઙ્ખારિકસ્સ ઉપ્પત્તિ વેદિતબ્બા.

તસ્સ મોમૂહસ્સ.

દુક્ખવિસેસસ્સ દુક્ખનાનત્તસ્સ.

૩૦. લોભમૂલવસેન ¶ અટ્ઠ ચિત્તાનિ, દોસમૂલવસા દુવે ચિત્તાનિ, મોહમૂલવસેન દ્વે ચિત્તાનિ. એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન અકુસલાનિ દ્વાદસપ્પકારાનિ સિયું ભવેય્યું.

૩૧. યં પાપમાનસં યં અકુસલચિત્તં પાપાપાપેસુ પાપઅપાપેસુ કુસલાકુસલેસુ અપાપેન અપ્પવત્તેન પાપાપાપપ્પહીનેન વુત્તં ઈરિતં કથિતં, તં પાપમાનસં તં અકુસલચિત્તં મયા સમુદાહટં કથિતં.

યથા પનસ્સ યથા પન અસ્સ વિપાકસ્સ કુસલં દાનાદિવસેન દાનાદીનં દસપુઞ્ઞકિરિયવત્થૂનં વસેન છસુ આરમ્મણેસુ પવત્તતિ, ઇદં વિપાકચિત્તં તથા ન પવત્તતિ. હિ સચ્ચં ઇદં વિપાકં પટિસન્ધિભવઙ્ગચુતિતદારમ્મણવસેન પરિત્તધમ્મપરિયાપન્નેસુ કામાવચરધમ્મન્તોગધેસુ છસુ આરમ્મણેસુ પવત્તતિ. સમ્પયુત્તધમ્માનઞ્ચ વિસેસે અસતિપિ કુસલસમ્પયુત્તધમ્મતો અસ્સ વિપાકસ્સ, સમ્પયુત્તધમ્માનઞ્ચ નાનત્તે અસતિપિ ઇદં વિપાકં આદાસતલાદીસુ ધમ્મજાતેસુ મુખનિમિત્તં વિય નિરુસ્સાહં. અયમસ્સાધિપ્પાયો – યથા આદાસતલે મુખનિમિત્તં મુખે ચલિતે ચલતિ, અચલિતે ન ચલતિ, મુખસ્સ કારણં વિના મુખનિમિત્તસ્સ વિય કારણં નત્થિ, એવં કુસલકારણા વિપાકસ્સ અઞ્ઞં કારણં નત્થિ, નિરુસ્સાહં વિપાકં.

૩૨. કામાવચરદેવાનં મનુસ્સાનં ઇમે અટ્ઠ મહાવિપાકા દુહેતુકતિહેતુકાનં કામાવચરદેવાનં, મનુસ્સાનઞ્ચ પટિસન્ધિયો ભવન્તિ.

૩૩-૪. તતો પરં પવત્તિયં યાવતાયુકં ભવઙ્ગં હુત્વા બલવારમ્મણે અતિમહન્તવિભૂતારમ્મણે ¶ તદારમ્મણઞ્ચ હુત્વા તતો પરં મરણકાલસ્મિં ચુતિ હુત્વા પવત્તન્તિ ¶ , એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન ચતૂસુ ઠાનેસુ વિપચ્ચન્તિ વિપાકભાવેન જાયન્તિ.

૩૫. સભૂમિકુસલેહેવ મહાપાકા સમા વિના મહાપાકા કમ્મદ્વારં કમ્મકારણં વિના, કમ્મઞ્ચ મહાપુઞ્ઞાનં કિરિયવત્થુકં વિના વજ્જેત્વા સભૂમિકુસલેહેવ અત્તનો ભૂમિયં પવત્તેહિ કુસલેહિ એવ સમા સદિસા. કમ્મદ્વારં નામ કાયવિઞ્ઞત્તિકમ્મદ્વારં, વચીવિઞ્ઞત્તિકમ્મદ્વારં, ભવઙ્ગસઙ્ખાતં મનોદ્વારં, ઇતિ તિવિધં કમ્મદ્વારં કમ્મકારણં. કમ્મં નામ અટ્ઠકામાવચરકુસલચેતના ઇધ અધિપ્પેતા.

૩૬. પાકા કુસલવિપાકા અવિઞ્ઞત્તિજનત્તા ચ વિઞ્ઞત્તિ ચ વિઞ્ઞત્તિ ચ વિઞ્ઞત્તિવિઞ્ઞત્તિયોતિ વત્તબ્બે સરૂપેકસેસં કત્વા ‘‘વિઞ્ઞત્તી’’તિ વુત્તં, તા જનેન્તીતિ વિઞ્ઞત્તિજના, ન વિઞ્ઞત્તિજના અવિઞ્ઞત્તિજના, તેસં ભાવો અવિઞ્ઞત્તિજનત્તં. તસ્મા અવિઞ્ઞત્તિજનત્તા કાયવિઞ્ઞત્તિવચીવિઞ્ઞત્તિસઙ્ખાતાનં કમ્મદ્વારાનં અજનકત્તા મનોદ્વારસઙ્ખાતસ્સ કમ્મદ્વારસ્સ વસેન ચ અપ્પવત્તનતો અવિપાકસભાવતો ચ અકમ્મભાવતો ચ અપ્પવત્તનતો ચેવ પુઞ્ઞકિરિયવત્થુવસેન અપ્પવત્તનતો ચેવ પુઞ્ઞેહિ નો સમા અસદિસા.

૩૭-૯. પરિત્તારમ્મણત્તા હિ તેસમેકન્તતો તેસં વિપાકાનં એકન્તતો પરિત્તારમ્મણત્તા કામાવચરારમ્મણત્તા તેસુ વિપાકેસુ સત્તપઞ્ઞત્તિકારમ્મણા કરુણામુદિતા કદાચિ કિસ્મિઞ્ચિ કાલે ન જાયન્તિ, તથા એવં તિસ્સો પન વિરતિયો એતેસુ વિપાકેસુ ન જાયન્તિ, હિ કસ્મા કારણા ન જાયન્તિ, પઞ્ચ સિક્ખાપદા કુસલાતિ કુસલા નામાતિ સત્થુના વુત્તા યસ્મા કારણા, તસ્મા ન જાયન્તિ. તથાધિપતિનોપેત્થ તથા એવમેવ ચત્તારો અધિપતિનોપિ એતેસુ વિપાકેસુ ન સન્તિ. કસ્મા ¶ ? છન્દાદીનિ ધમ્મજાતાનિ પુરેતરં કત્વા અનુપ્પજ્જનતો ન સન્તિ, ઇતિ વચનં વિનિદ્દિસે આચરિયો કથેય્ય.

૪૦. અસઙ્ખારસસઙ્ખારવિધાનં પન પુઞ્ઞતો વિપાકેસુ અસઙ્ખારસસઙ્ખારવિધાનં પુઞ્ઞતો કુસલતો આગમનવસેન ઞેય્યં. તત્થ એકચ્ચાનં આચરિયાનં મતેન મુખે ચલિતે આદાસતલે મુખનિમિત્તચલનં વિય અસઙ્ખારસ્સ કુસલસ્સ વિપાકો અસઙ્ખારો હોતિ, સસઙ્ખારસ્સ કુસલસ્સ વિપાકો સસઙ્ખારો હોતિ, એવં આગમનવસેન ઞેય્યં. પચ્ચયતો ચેવ ઞેય્યં તત્થ એકચ્ચાનં ¶ આચરિયાનં મતેન બલવન્તેહિ વિભૂતેહિ પચ્ચયેહિ કમ્માદીહિ ઉપ્પન્નો અસઙ્ખારો દુબ્બલેહિ સસઙ્ખારોતિ એવં પચ્ચયવસેન વિઞ્ઞેય્યં જાનિતબ્બં.

૪૧-૨. હીનાદીનં પુઞ્ઞાનં વિપાકત્તા હીનાદયો વિપાકા પુઞ્ઞવાદિના જિનેન પરિદીપિતા ભવન્તિ, ઇતિ એવં ઇમિના વુત્તપ્પકારેન પવત્તં ઇદં અટ્ઠવિધં ચિત્તં એકન્તેન સવત્થુકં કામલોકસ્મિં જાયતે, અઞ્ઞત્થ પન અઞ્ઞાસુ ભૂમીસુ ન જાયતે.

વિઞ્ઞાણપઞ્ચકં નિયતારમ્મણન્તિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ રૂપમેવ આરમ્મણં, ન સદ્દાદયો. સેસત્તયં યદા ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન ગહિતં આરમ્મણં કરોતિ, તદાસ્સ રૂપં આરમ્મણં હોતિ. યદા સોતવિઞ્ઞાણેન ગહિતં, તદાસ્સ સદ્દો આરમ્મણો હોતિ. યદા ઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણેહિ ગહિતાનિ આરમ્મણાનિ કરોન્તિ, તદાસ્સ ગન્ધરસફોટ્ઠબ્બારમ્મણાનિ હોન્તિ. મનોવિઞ્ઞાણધાતુદ્વયં યદા તદારમ્મણં હોતિ, તદા છઆરમ્મણં હોતિ, એવં અનિયતારમ્મણં હોતિ.

રૂપારમ્મણાય કિરિયામનોધાતુયા અપગમો પદટ્ઠાનં આસન્નકારણં એતસ્સાતિ અપગમપદટ્ઠાનં, તાય આવજ્જનં ¶ કત્વા ઠિતાય ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન દસ્સનકિચ્ચં કરીયતીતિ અત્થો. તથાભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં સમ્પટિચ્છનભાવેન ગય્હાકારં. સન્તીરણાદિરસા સોમનસ્સયુત્તા મનોવિઞ્ઞાણધાતુસન્તીરણતદારમ્મણરસા, ઉપેક્ખાયુત્તા પન સન્તીરણતદારમ્મણપટિસન્ધિભવઙ્ગચુતિરસા, તથાભાવપચ્ચુપટ્ઠાના સન્તીરણાદિભાવેન ગય્હાકારં.

૪૩. કામાવચરપુઞ્ઞસ્સ કામાવચરકુસલસ્સ સોળસ વિપાકા હોન્તિ. ઇતિ યં વચનં વુત્તં, તં વચનં તિહેતુકપુઞ્ઞસ્સ ઉક્કટ્ઠસ્સ વસેન આચરિયો પરિદીપયે. અયમેત્થ અત્થો – છન્દાધિપતેય્યાદીનં વસેન ઉક્કટ્ઠતિહેતુકકુસલં કામસુગતિયં તિહેતુકપટિસન્ધિં દત્વા પવત્તે અટ્ઠ અહેતુકકુસલવિપાકાનિ, અટ્ઠ મહાકુસલવિપાકાનીતિ સોળસ પાકાનિ નિપ્ફાદેતિ.

૪૪. કુસલાનુગતં કત્વા ભાજિતં કિં મહગ્ગતં વિપાકચિત્તં કુસલાનુગતં કુસલં અનુગતં કત્વા મહગ્ગતકુસલચિત્તેન સમાનં કત્વા ભગવતા ભાજિતં દેસિતં. કિં કેન કારણેન? કામાવચરપુઞ્ઞંવ કામાવચરકુસલં ઇવ અસમાનફલં નત્થિ યતો યસ્મા કારણા, તસ્મા ¶ વિપાકં કુસલાનુગતં કત્વા ભગવતા ભાજિતં દેસિતં. કામાવચરપુઞ્ઞંવાતિ યથા અટ્ઠવિધેસુ કામાવચરકુસલેસુ ઉક્કટ્ઠતિહેતુકકુસલં કામસુગતિયં તિહેતુકપટિસન્ધિં દત્વા પવત્તે સોળસ કુસલવિપાકાનિ નિપ્ફાદેતિ, તિહેતુકઓમકઞ્ચ દુહેતુકઉક્કટ્ઠઞ્ચ કામસુગતિયં દુહેતુકપટિસન્ધિં દત્વા પવત્તે તિહેતુકવિરહિતાનિ અહેતુકદુહેતુકસઙ્ખાતાનિ વિપાકાનિ નિપ્ફાદેતિ, દુહેતુકઓમકં પન કામસુગતિયં અહેતુકપટિસન્ધિં દત્વા પવત્તે અટ્ઠ અહેતુકવિપાકાનિ નિપ્ફાદેતિ, એવં કામાવચરપુઞ્ઞં અસમાનફલંવ હોતિ.

૪૫. ગજાદીનં ¶ છાયા ગજાદિસદિસા હોતિ યથા, એવં મહગ્ગતવિપાકં સબ્બથા સબ્બપકારેન અત્તનો કુસલેહેવ સમાનં હોતિ.

૪૬-૭. કામાવચરપુઞ્ઞંવ નાપરાપરિયવેદનં ઇદં મહગ્ગતકુસલં કામાવચરપુઞ્ઞંવ અપરાપરિયવેદનં અપરસ્મિં ભવે ફલદાયકં ન હોતિ, ઝાના અપરિહીનસ્સ ભવગામિનો પટિસન્ધિગામિનો સત્તસ્સ કુસલાનન્તરંયેવ ફલં ઉપ્પજ્જતિ, ઇતિ ચ ઞાપનત્થં એતસ્સ મહગ્ગતવિપાકસ્સ કુસલાનુગતં કુસલાનુગમનં ભગવતા કતં.

૪૮. એત્થ એતસ્મિં મહગ્ગતવિપાકે પટિપદાક્કમો તેસઞ્ચ હીનાદીનં ભેદતો ઝાનાગમનતો મહગ્ગતકુસલઝાનસ્સ આગમનવસેન વિભાવિના પણ્ડિતેન વેદિતબ્બો.

૪૯. એત્થ વિપાકે છન્દાદિઅધિપતીનં અભાવો, અયમેવ વિસેસતો કુસલતો અયં એવ વિસેસો, સેસં સબ્બપકારં અવિસેસેન કુસલેન સમં મતં કથિતં ભગવતા.

૫૦. સુઞ્ઞતં અનિમિત્તન્તિ, તથાપણિહિતન્તિપિ સુઞ્ઞતં અનત્તા, અનિમિત્તં અનિચ્ચં, અપ્પણિહિતં દુક્ખં ઇતિ એતાનિ તીણિ નામાનિ મગ્ગસ્સ અનન્તરે ચતુબ્બિધસ્સ મગ્ગસ્સ અનન્તરે ચતુબ્બિધે ફલે હોન્તિ.

૫૧. લબ્ભન્તિ પરભાગસ્મિં મગ્ગાનન્તરે પવત્તફલતો અઞ્ઞસ્મિં કાલે વળઞ્જનફલેસુ ફલસમાપત્તિસમાપજ્જનકાલેસુ એતાનિ તીણિ નામાનિ ન લબ્ભન્તે, ફલેહિ વિપસ્સનાવસેનેવ અનત્તઅનિચ્ચદુક્ખસઙ્ખાતાનં ¶ તિણ્ણં વિપસ્સનાનં વસેન એવ તાનિ તીણિ નામાનિ લબ્ભરે ફલેહિ લબ્ભન્તે.

૫૨. હોન્તિ ¶ સાધિપતીનેવ લોકુત્તરફલાનિ તુ એકન્તતો સાધિપતીનિ એવ હોન્તિ, લોકુત્તરફલાનિ ઠપેત્વા અઞ્ઞસ્મિં વિપાકે અધિપતી નત્થિ.

૫૩. મગ્ગો અત્તનો મગ્ગભાવેન મગ્ગો નામ વુચ્ચતે ભગવતા. ફલં મગ્ગં ઉપાદાય અટ્ઠઙ્ગિકમગ્ગં નિસ્સયં કત્વા મગ્ગો નામ ઇતિ વચનં વુચ્ચતે ભગવતા.

૫૪. ઇમે સત્ત અકુસલવિપાકા. ગાવો ચરન્તિ એત્થાતિ ગોચરો, તસ્સદિસત્તા ગોચરો આરમ્મણન્તિ અત્થો, અનિટ્ઠો ચ અનિટ્ઠમજ્ઝત્તો ચ અનિટ્ઠાનિટ્ઠમજ્ઝત્તા, તેયેવ ગોચરો અનિટ્ઠાનિટ્ઠમજ્ઝત્તગોચરો, તસ્મિં અનિટ્ઠાનિટ્ઠમજ્ઝત્તગોચરે વત્તરે વત્તન્તિ. સુખાદિત્તયયુત્તા તે તે અટ્ઠ અહેતુકકુસલવિપાકા સુખાદિત્તયયુત્તા સુખસોમનસ્સઉપેક્ખાવેદનાહિ સહગતા. દુક્ખુપેક્ખાયુતા ઇમે ઇમે સત્ત અહેતુકઅકુસલવિપાકા દુક્ખુપેક્ખાવેદનાહિ સહગતા.

૫૫. એવં છત્તિંસધા પાકં પાકસાસનપૂજિતો સુગતો. કિં વિસિટ્ઠો? પાકં નામ અસુરં, તં સાસતિ, પાકેન અત્તનો પુઞ્ઞફલેન દેવે અનુસાસતીતિ વા પાકસાસનો, કો સો? સક્કો. તેન પાકસાસનેન પૂજિતો સવિપાકાવિપાકેસુ કુસલવિપાકકિરિયેસુ કુસલો છેકો એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન પાકં ચિત્તં છત્તિંસપ્પકારં અબ્ર્વિ અવોચ.

અનુળારેસૂતિ ખુદ્દકેસુ. તથાભાવપચ્ચુપટ્ઠાના છળારમ્મણવિજાનનગય્હાકારા. સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ ગતિ વિય ગતિ એતિસ્સાતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણગતિકા.

૫૬. સોમનસ્સયુત્તાનટ્ઠ ¶ , કુસલાકુસલાનિ ચ સોમનસ્સયુત્તાનિ અટ્ઠ કુસલાકુસલાનિ ચ, ક્રિયતો પન પઞ્ચ એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન હાસચિત્તાનિ તેરસ.

૫૭. પુથુજ્જના હસન્તેત્થ એત્થ એતેસુ તેરસચિત્તેસુ પુથુજ્જના પન અટ્ઠહિ ચિત્તેહિ હસન્તિ ¶ . સેખા સત્ત અરિયા છહિ ચિત્તેહિ હસન્તિ. અસેખા ખીણાસવા પઞ્ચહિ ચિત્તેહિ હસન્તિ.

કુસલાનિ પન રૂપારૂપકુસલાનિ સેખપુથુજ્જનાનં ઉપ્પજ્જન્તિ. ઇમાનિ રૂપારૂપકિરિયાનિ ખીણાસવાનં ભાવનાયેવ કારો ભાવનાકારો, તસ્સ વસો ભાવનાકારવસો, તેન પવત્તાનિ. તાનિ રૂપારૂપકુસલાનિ ભાવનાપુઞ્ઞવસપ્પવત્તાનિ ભાવનાકુસલવસેન પવત્તાનિ. ઇમેસં રૂપારૂપકિરિયાનં તેસઞ્ચ રૂપારૂપકુસલાનં અયમેવ વિસેસો.

૫૮-૯. યા પુથુજ્જનકાલસ્મિં, અભિનિબ્બત્તિતા પન પુથુજ્જનકાલસ્મિં પુથુજ્જનભાવટ્ઠિતેન યોગિના અભિનિબ્બત્તિતા યા રૂપારૂપસમાપત્તિ, સા રૂપારૂપસમાપત્તિ સો યોગી ખીણાસવો ભિક્ખુ હુત્વા નં રૂપારૂપસમાપત્તિં યાવ યત્તકં કાલં ન સમાપજ્જતે, તાવ તત્તકેન કાલેન તસ્સ ખીણાસવભિક્ખુનો કુસલા એવ રૂપારૂપકુસલા એવ હોતિ. ખીણાસવેન સા રૂપારૂપસમાપત્તિ સચે યદિ સમાપન્ના સમાપજ્જિતા, ક્રિયા રૂપારૂપકિરિયા હોતિ.

૬૦. એકાદસવિધં કામે કામાવચરે કિરિયચિત્તં એકાદસવિધં, રૂપે રૂપાવચરે પઞ્ચ, અરૂપિસુ ચત્તારિ ઇતિ સબ્બાનિ ક્રિયચિત્તાનિ વીસતિ.

૬૧. લોકુત્તરક્રિયચિત્તં, પન કસ્મા ન વિજ્જતિ? મગ્ગસ્સ એકચિત્તક્ખણિકત્તા ન વિજ્જતિ. અયમેત્થ અધિપ્પાયો – ચતુમગ્ગટ્ઠો ¶ ખીણાસવો નામ ન હોતિ, મગ્ગાનન્તરમેવ ફલં ઉપ્પજ્જતિ, મગ્ગોપિ એકચિત્તક્ખણિકો યદિ ચિત્તં બહુચિત્તક્ખણિકં, ફલસમઙ્ગિનો ખીણાસવસ્સપિ મગ્ગચિત્તં ભવેય્ય, એવં સતિ લોકુત્તરકિરિયચિત્તં ભવેય્યાતિ અધિપ્પાયો.

૬૨. ક્રિયાક્રિયાપત્તિવિભાગદેસકો કરણં ક્રિયં, ક્રિયં નામ વિનયપરિયાયેન અકત્તબ્બસ્સ કરણં, ન કરણં અક્રિયં, અક્રિયં નામ વિનયપરિયાયેન કત્તબ્બસ્સ અકરણં, આપજ્જનં આપત્તિ, ક્રિયાય કરણેન આપત્તિ ક્રિયાપત્તિ, અક્રિયાય અકરણેન આપત્તિ અક્રિયાપત્તિ, ક્રિયાપત્તિ ચ અક્રિયાપત્તિ ચ ક્રિયાપત્યાક્રિયાપત્તિયો, એકસ્સ આપત્તિ-સદ્દસ્સ લોપં કત્વા ‘‘ક્રિયાક્રિયાપત્તિયો’’તિ વુત્તં, તાસં વિભાગો ક્રિયાક્રિયાપત્તિવિભાગો, દેસેતીતિ દેસકો, તસ્સ દેસકો ક્રિયાક્રિયાપત્તિવિભાગદેસકો. ણ્વુ-તુ-પચ્ચયેસુ પરેસુ કમ્મત્થે છટ્ઠી હોતીતિ ¶ વદન્તિ. જિનો કિં વિસિટ્ઠો? ક્રિયાક્રિયાપત્તિવિભાગદેસકો હિતાહિતાનં સક્રિયાક્રિયારતો હિતસ્સ સક્રિયાય રતો, અહિતસ્સ અક્રિયાય રતો, યં ક્રિયાક્રિયં, ક્રિયં નામ ક્રિયચિત્તં, અક્રિયં નામ કુસલાકુસલવિપાકચિત્તં ઇચ્છન્તિ એકે. તં ન. કસ્મા? કુસલાધિકારે ‘‘કુસલં મુનિના લપિતં’’ અકુસલાધિકારે ‘‘પાપમાનસં પાપાપાપેસ્વપાપેન વુત્તં’’ વિપાકાધિકારે ‘‘પાકં સુગતો અબ્રવી’’તિ વત્વા પુન ક્રિયાધિકારે ‘‘કુસલાકુસલવિપાકાનિ અવોચા’’તિ વચનસ્સ વત્તબ્બાભાવતો. તેન વાસ્સ ક્રિયાક્રિયં એતસ્સાતિ ક્રિયાક્રિયં, ક્રિયાક્રિયસભાવન્તિ અત્થો. અયમેવ સારતો પચ્ચેતબ્બો. યં ક્રિયાક્રિયં ચિત્તં ક્રિયાક્રિયાસભાવં અવોચ દેસેસિ, તં ક્રિયાક્રિયં ક્રિયાક્રિયસભાવં મયા સમીરિતં, સમ્મા પકારેન ઈરિતં કથિતં.

૬૪. એકૂનનવુતિ ¶ સબ્બે, ચિત્તુપ્પાદા મહેસિના લોકુત્તરે અટ્ઠ કત્વા એકૂનનવુતિ સબ્બે ચિત્તુપ્પાદા મહેસિના તથાગતેન સમાસતો સઙ્ખેપતો નિદ્દિટ્ઠા.

૬૫. પિટકે અભિધમ્મસ્મિં, યે ભિક્ખૂ પાટવત્થિનો અભિધમ્મપિટકે પટુનો ભાવો પાટવં, તેન અત્થો પાટવત્થો, સો એતેસં અત્થીતિ પાટવત્થિનો, છેકભાવત્થિકા યે ભિક્ખૂ, તેહિ ભિક્ખૂહિ અયં અભિધમ્માવતારો ઉગ્ગહેતબ્બો સિક્ખિતબ્બો પુનપ્પુનં ચિન્તિતબ્બો.

૬૬. યે જના તસ્સઙ્કાસેન તંસન્નિભેન અભિધમ્માવતારેન અભિધમ્મમહોદધિં મહાસાગરસન્નિભં અભિધમ્મં તરન્તિ, તે ઇમં લોકં પરલોકઞ્ચ તરન્તિ. ઇતીતિ પરિસમાપને.

ઇતિ અભિધમ્માવતારટીકાય

ચિત્તનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પઠમો પરિચ્છેદો.

૨. દુતિયો પરિચ્છેદો

ચેતસિકનિદ્દેસવણ્ણના

૬૭. ચિત્તાનન્તરમુદ્દિટ્ઠા ¶ , યે ચ ચેતસિકા મયા યે ચ ચેતસિકા ચિત્તાનન્તરં મયા ઉદ્દિટ્ઠા, ઇતો પરં ઇદાનિ તેસં ચેતસિકાનં વિભાજનં કરિસ્સામિ અહં.

ઇમેસુ પન કરુણામુદિતાવસેન ભાવનાકાલે કરુણાપુબ્બભાગો વા, અપ્પનાપત્તાય કરુણાય પુબ્બભાગો, તસ્મિં પુબ્બભાગે, કરુણાતો પુબ્બભાગે કામાવચરચિત્તેતિ અત્થો. એકા કરુણા ઉપ્પજ્જતિ. મુદિતાપુબ્બભાગે વા અપ્પનાપત્તાય મુદિતાય પુબ્બભાગે એકા મુદિતા ¶ ઉપ્પજ્જતિ. ઇમિના કામાવચરચિત્તેન યોગી મિચ્છાકમ્મન્તાદીહિ ધમ્મેહિ વિરમતિ. રમુ-ધાતુ કીળાયં, વિ-સદ્દો વિરમણત્થો.

૬૮. આદિના પુઞ્ઞચિત્તેન, તેત્તિંસ નિયતા મતા આદિના પુઞ્ઞચિત્તેન પઠમમહાકુસલચિત્તેન સહ નિયતા તેત્તિંસ ચેતસિકા ભગવતા મતાતિ, અથ વા કરુણામુદિતા અનિયતા એકેન ધમ્મેન સહ ચતુત્તિંસ ધમ્મા ભવન્તિ.

૬૯. કસ્મા પનેત્થ મેત્તા ચ, ઉપેક્ખા ચ ન ઉદ્ધટા એત્થ એતેસુ યેવાપનકધમ્મેસુ, નિદ્ધારણં, મેત્તા ચ ઉપેક્ખા ચ ધમ્મરાજેન સત્થુના ન ઉદ્ધટા ન વુત્તા કસ્મા કારણા.

૭૦. અબ્યાપાદેન મેત્તાપિ અબ્યાપાદેન મેત્તા ગહિતા, ઉપેક્ખાતિ તત્રમજ્ઝત્તતાય ચ ગહિતા યસ્મા કારણા, તસ્મા ઉભોપેતા ભગવતા ન ગહિતા.

૭૧. કસ્મા યેવાપના ધમ્મા, બુદ્ધેનાદિચ્ચબન્ધુના સબ્બે તે યેવાપના ધમ્મા યેવાપનનામકા પાળિયં સરૂપેન એવ. બન્ધતિ સ્નેહેન એતસ્મિન્તિ બન્ધુ, આદિચ્ચસ્સ બન્ધુ આદિચ્ચબન્ધુ, તેન આદિચ્ચબન્ધુના બુદ્ધેન ન ચ ઉદ્ધટા ન દેસિતા.

૭૨. કસ્મા ¶ કારણા? યસ્મા અનિયતા કેચિ યેવાપનકા અનિયતા, યસ્મા કારણા રાસિં દુકવગ્ગાદિરાસિં ન ભજન્તિ ન સેવન્તિ, યસ્મા કારણા કેચિ યેવાપનકા દુબ્બલા, તસ્મા પાળિયં ભગવતા ન વુત્તા.

૭૩. છન્દાધિમોક્ખમુદિતા મનસિ ચ કારો,

મજ્ઝત્તતા ચ કરુણા વિરતિત્તયઞ્ચ;

પુઞ્ઞેસુ તેન નિયતાનિયતા ચ સબ્બે,

યેવાપના મુનિવરેન ન ચેવ વુત્તા.

છન્દાધિમોક્ખો ¶ મુદિતા મનસિકારો મજ્ઝત્તતા કરુણા વિરતિત્તયઞ્ચ પુઞ્ઞેસુકુસલેસુ નિયતા ચત્તારો અનિયતા પઞ્ચ સબ્બે યેવાપના ન ચ એવ તેન મુનિવરેન વુત્તા.

૭૪-૮૦. કસ્મા પનેત્થ ફસ્સોવ, પઠમં સમુદીરિતો એત્થ એતેસુ ચેતસિકેસુ, જાતિનિદ્ધારણં, ફસ્સોવ પઠમં સમુદીરિતો કથિતો. કસ્મા કારણા? કિર મયા સુતં, આરમ્મણે ચિત્તસ્સ પઠમં અભિનિપાતત્તા ફસ્સો પઠમં સમુદીરિતો, ફુસિત્વા પન ફસ્સેન ફસ્સેન આરમ્મણં ફુસિત્વા યોગિનો વેદનાય આરમ્મણં વેદયે, સઞ્ઞાય સઞ્જાનાતિ, ચેતનાય આરમ્મણં ચેતયે. સહજાતાનં ચેતસિકાનં ફસ્સોવ ઇધ ઇમસ્મિં ચિત્તે મહેસિના પઠમં વુત્તો. હિ કસ્મા કારણા? યસ્મા બલવપચ્ચયત્તા, તસ્મા વુત્તો. અકારણમિદં સબ્બં, ચિત્તાનં તુ સહેવ ચ ‘‘પઠમાભિનિપાતત્તા’’તિ ચ ‘‘બલવપચ્ચયત્તા’’તિ ચ ઇદં સબ્બં વચનં અકારણં અહેતુકં અયુત્તં, કસ્મા કારણા? ચિત્તજાનં ચિત્તેહિ સહપ્પવત્તાનં ચેતસિકાનં એકુપ્પાદાદિભાવેન સમાનુપ્પાદસમાનનિરોધસમાનાલમ્બણસમાનવત્થુકભાવેન પવત્તિતો અકારણં અયુત્તં. અયં તુ પઠમુપ્પન્નો, અયં પચ્છાતિ નત્થિદં અયં ધમ્મો પઠમુપ્પન્નો, અયં ધમ્મો પચ્છાકાલે ઉપ્પન્નો ઇતિ ઇદં વચનં નત્થિ. બલવપચ્ચયત્તેપિ કારણં ન ચ દિસ્સતિ. દેસનાક્કમતો ચેવ પઠમં સમુદીરિતો ઇચ્ચેવં ઇતિ એવં ઇતિ ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન ફસ્સસ્સ પઠમં સમુદીરિતતં વિઞ્ઞુના વિભાવિના વિઞ્ઞેય્યં, વિસેસતો વિસેસેન અઞ્ઞથા ન વિઞ્ઞેય્યં. ન ચ પરિયેસિતબ્બોયં, તસ્મા પુબ્બાપરક્કમો યસ્મા કારણા અયં પુબ્બાપરક્કમો વિઞ્ઞુના ન ચ પરિયેસિતબ્બો ન ગવેસિતબ્બો, ધમ્મા એવ વચનત્થલક્ખણાદીહિ વિજાનતા પણ્ડિતેન પરિયેસિતબ્બા.

ઇટ્ઠાકારાનુભવનરસા ¶ ¶ ઇટ્ઠારમ્મણાનુભવનકિચ્ચા સુભોજનરસં અનુભવન્તો રાજા વિય. ચેતસિકઅસ્સાદપચ્ચુપટ્ઠાના ચેતસિકપસ્સદ્ધિપદટ્ઠાના.

પચ્ચાભિઞ્ઞાણકરણરસા પટિજાનનકિચ્ચા વડ્ઢકિસ્સ અભિઞ્ઞાણકરણમિવ વડ્ઢકિનો સકિં સઞ્જાનિત્વાપિ દારુહરેસુ સુત્તસ્સ પટિપસારણં વિયાતિ અધિપ્પાયો. યથાગહિતનિમિત્તવસેનાતિ યથાપવત્તિતનિમિત્તસ્સ વસેન. મનસિ અભિનિવેસકરણં ગય્હાકારા.

આયૂહનરસા પવત્તનકિચ્ચસાધકા. મહાવડ્ઢકિઆદયો વિય યથા મહાવડ્ઢકી સયમ્પિ દારું તચ્છતિ, પરેપિ દારું તચ્છાપેતિ, એવં સયમ્પિ આરમ્મણે સન્દહતિ, સમ્પયુત્તધમ્મેપિ અભિસન્દહાપેતિ.

આહનનં ભુસો હનનં, પરિયાહનનં સમન્તા હનનં, તં રસો એતસ્સાતિ આહનનપરિયાહનનરસો.

આરમ્મણાનુમજ્જનલક્ખણો આરમ્મણપરિમદ્દનલક્ખણો.

પિનયતીતિ પીતિ, સહજાતધમ્મે આરમ્મણે પિનયતીતિ અત્થો. કાયચિત્તફરણરસા. ઉદગ્ગસ્સ ચિત્તસ્સ ભાવો ઓદગ્યં, તં પચ્ચુપટ્ઠાનં એતસ્સાતિ ઓદગ્યપચ્ચુપટ્ઠાના.

સદ્દહન્તિ વત્થુત્તયં સદ્દહન્તિ. અકાલુસિયપચ્ચુપટ્ઠાના અનાવિલભાવપચ્ચુપટ્ઠાના. સદ્ધેય્યવત્થુપદટ્ઠાના સદ્દહિતબ્બવત્થુત્તયાસન્નકારણા.

અરઞ્ઞગતસુદેસકો વિય અરઞ્ઞે ગતો મગ્ગસુદેસકો વિય.

અત્તના અવિનિબ્ભુત્તાનં ધમ્માનન્તિ અવિગતાનં ચેતસિકાનં. તેસન્તિ તેસં ચેતસિકાનં ધમ્માનં. સન્તેપિ ચ તેસં ¶ ચેતસિકાનં અનુપાલનલક્ખણાદિમ્હિ ¶ વિધાને અત્થિક્ખણેયેવ તં તેસં પાલેતબ્બાનં ચેતસિકાનં પવત્તક્ખણેયેવ તં જીવિતં તે ધમ્મે પાલેતબ્બે ચેતસિકે અનુપાલેતિ. ઉદકં વિયાતિ યથા ઉદકં અત્તનિ ઉપ્પલાદીનિ અનુપાલેતિ, તથા અનુપાલનલક્ખણાદિમ્હિ વિધાને સન્તેપિ તેસં અત્થિક્ખણેયેવ અનુપાલેતિ, વિજ્જમાનક્ખણેવ અનુપાલેતીતિ અધિપ્પાયો. પચ્ચયુપ્પન્નેપિ ચ ધમ્મે અનુપાલેતિ, ધાતિ વિય કુમારં અઞ્ઞાય જનિતં કુમારં રક્ખન્તી ધાતિ વિય, પરસ્સ પુત્તં અઙ્કાદિના ધારેતીતિ ધાતિ. સયંપવત્તિતધમ્મસમ્બન્ધેનેવ પવત્તતિ અત્તના પવત્તિતેહિ ધમ્મેહિ સમ્પવત્તતિ. નિયામકો વિય યથા નિયામકો એકનાવાય વુત્થેહિ જનેહિ સહ પવત્તતિ, ભઙ્ગતો ઉદ્ધં તં જીવિતં ન પવત્તયતિ, અત્તનો ચ અભાવા ઠપયિતબ્બાનં ચેતસિકાનઞ્ચ અભાવા, ભઙ્ગક્ખણે ચેતસિકે ન ઠપેતિ સયં ભિજ્જમાનત્તા, વટ્ટિસ્નેહો ખીયમાનો પદીપસિખં ન કરોતિ યથા.

સોમ્મભાવપચ્ચુપટ્ઠાનોતિ મુદુભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો, સીતલભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો વા.

કાયોતિ ચેત્થ વેદનાદયો તયો ખન્ધા વેદનાક્ખન્ધો સઞ્ઞાક્ખન્ધો સઙ્ખારક્ખન્ધો ઇમે ખન્ધા ગહિતા.

નિમ્મદ્દનરસાતિ નિમ્મદ્દનકિચ્ચા. કાયચિત્તાનં અવૂપસમતાઉદ્ધચ્ચાદિકિલેસપટિપક્ખભૂતાતિ આદિગ્ગહણેન કુક્કુચ્ચં ગહેતબ્બં.

ઇતિ અભિધમ્માવતારટીકાય

ચેતસિકનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

દુતિયો પરિચ્છેદો.

૩. તતિયો પરિચ્છેદો

ચેતસિકવિભાગનિદ્દેસવણ્ણના

૮૯. સબ્બે ¶ ચેતસિકા વુત્તા, બુદ્ધેનાદિચ્ચબન્ધુના યે સબ્બે ચેતસિકા આદિચ્ચબન્ધુના બુદ્ધેન ¶ વુત્તા, તે સબ્બે ચેતસિકા નામસામઞ્ઞતો નામસમાનભાવેન દ્વેપઞ્ઞાસભવન્તિ તે, અનોત્તપ્પપરિયોસાના દ્વિપઞ્ઞાસ ભવન્તિ.

૯૦-૯૨. ચતુપઞ્ઞાસધા કામે, રૂપે પઞ્ચદસેરિતા કામે કામાવચરે ચતુપઞ્ઞાસ ચિત્તાનિ ઈરિતા. રૂપે રૂપાવચરે પઞ્ચદસ ચિત્તાનિ ઈરિતા ભવન્તિ. દ્વાદસારૂપે અરૂપાવચરે દ્વાદસ ચિત્તાનિ ભવન્તિ. ચત્તાલીસ મનાસવા લોકુત્તરચિત્તાનિ ચત્તાલીસ ભવન્તિ, એકવીસસતં સબ્બે ચિત્તુપ્પાદા સમાસતો સઙ્ખેપતો એકવીસસતં હોતિ. એતેસુ તેસમુપ્પત્તિં ઇતો પરં એતેસુ મયા વુત્તેસુ ચિત્તેસુ તેસં ફસ્સાદીનં ધમ્માનં ઉપ્પત્તિં એકં એકં ઉદ્ધરિત્વા ચિત્તચેતસિકેસુ ભિક્ખૂનં પાટવત્થાય અહં પવક્ખામિ દેસિસ્સામિ.

૯૩. એકગ્ગતા ચિત્તેકગ્ગતા મનક્કારો મનસિકારો જીવિતં ફસ્સપઞ્ચકં એતે અટ્ઠ ચેતસિકા અવિનિબ્ભોગા અઞ્ઞમઞ્ઞતો અવિગતા એકુપ્પાદા સમાનુપ્પાદા સહક્ખયા સહવયા.

૯૪. ફસ્સો ચ વેદના સઞ્ઞા, ચેતના જીવિતિન્દ્રિયં એકગ્ગતા મનક્કારો ઇમે ચેતસિકા સબ્બસાધારણા સબ્બચિત્તેહિ સાધારણા, સબ્બચિત્તાનં સાધારણા વા.

૯૫. વિતક્કો પઞ્ચપઞ્ઞાસ-ચિત્તેસુ સમુદીરિતો. ચારો છસટ્ઠિચિત્તેસુ વિતક્કો તાવ દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણવજ્જિતકામાવચરેસુ ચેવ એકાદસસુ પઠમજ્ઝાનચિત્તેસુ ચાતિ પઞ્ચપઞ્ઞાસચિત્તેસુ ¶ ભગવતા સમુદીરિતો. વિચારો દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણવજ્જિતકામાવચરચિત્તેસુ એકાદસસુ પઠમજ્ઝાનચિત્તેસુ ચ એકાદસસુ દુતિયજ્ઝાનચિત્તેસુ ચાતિ છસટ્ઠિચિત્તેસુ જાયતિ. એત્થ એતસ્મિં વચને સંસયો નત્થિ.

૯૬. એકપઞ્ઞાસચિત્તેસુ, પીતિ તેસટ્ઠિયા સુખં પીતિદોમનસ્સુપેક્ખાસહગતકાયવિઞ્ઞાણચતુત્થજ્ઝાનવજ્જિતેસુ એકપઞ્ઞાસચિત્તેસુ જાયતિ. સુખં દોમનસ્સદુક્ખુપેક્ખાસહગતવજ્જિતેસુ તેસટ્ઠિચિત્તેસુ જાયતિ. ઉપેક્ખા સોમનસ્સસુખદુક્ખસહગતવજ્જિતેસુ પઞ્ચપઞ્ઞાસચિત્તેસુ જાયતિ. દુક્ખં અકુસલવિપાકકાયવિઞ્ઞાણપટિઘસહગતેસુ તીસુ ચિત્તેસુ જાયતિ.

૯૭. હોતિ દ્વાસટ્ઠિચિત્તેસુ, સોમનસ્સિન્દ્રિયં પન દોમનસ્સદુક્ખસુખુપેક્ખાસહગતવજ્જિતેસુ ¶ દ્વાસટ્ઠિચિત્તેસુ જાયતિ. દુક્ખિન્દ્રિયં પનેકસ્મિં અકુસલવિપાકે કાયવિઞ્ઞાણે જાયતિ. તથેકમ્હિ સુખિન્દ્રિયં તથા એકસ્મિં પુઞ્ઞપાકે કાયવિઞ્ઞાણે હોતિ.

૯૮. પઞ્ચુત્તરસતે ચિત્તે, વીરિયં આહ નાયકો જિનો પઞ્ચદ્વારાવજ્જનદ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણસમ્પટિચ્છનસન્તીરણવજ્જિતે પઞ્ચુત્તરસતે ચિત્તે વીરિયં આહ કથેસિ. ચતુત્તરસતે ચિત્તે, સમાધિન્દ્રિયમબ્ર્વિ વિચિકિચ્છાસહગતદ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણસમ્પટિચ્છનસન્તીરણપઞ્ચદ્વારાવજ્જનવજ્જિતે ચતુત્તરસતે ચિત્તે સમાધિન્દ્રિયં અવોચ.

૯૯. સબ્બાહેતુકચિત્તાનિ, ઠપેત્વા ચેકહેતુકે સબ્બાનિ અટ્ઠારસ અહેતુકચિત્તાનિ એકહેતુકચિત્તદ્વયઞ્ચ ઠપેત્વા સેસસ્મિં એકુત્તરસતે ચિત્તે છન્દસ્સ ઉપ્પત્તિં ઉદ્દિસે પણ્ડિતો કથેય્ય.

૧૦૦. ઠપેત્વા ¶ દસ વિઞ્ઞાણે ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિકે દસ વિઞ્ઞાણે ચ વિચિકિચ્છાયુતમ્પિ ચિત્તં ઠપેત્વા સેસસ્મિં દસુત્તરસતે ચિત્તે અધિમોક્ખો ભગવતા ઉદીરિતો.

૧૦૧-૨. સદ્ધા સતિ હિરી ઓત્તપ્પં અલોભો અદોસો તત્રમજ્ઝત્તં છ યુગળા ચ ઇતિ ઇમે એકૂનવીસતિ ધમ્મા નિયતા હુત્વા એકનવુતિયા ચિત્તે જાયન્તિ. એકૂનવીસતિ ધમ્મા અહેતુકેસુ અટ્ઠારસસુ અપુઞ્ઞેસુ દ્વાદસસુ અકુસલેસુ ન જાયરે ન જાયન્તિ.

૧૦૩. એકૂનાસીતિયા ચિત્તે, પઞ્ઞા જાયતિ સબ્બદા પઞ્ઞા દ્વાદસઅકુસલઅટ્ઠારસઅહેતુકમહાકુસલઞાણવિપ્પયુત્તમહાવિપાકઞાણવિપ્પયુત્તમહાકિરિયાઞાણવિપ્પયુત્તવજ્જિતે એકૂનાસીતિયા ચિત્તે જાયતિ. અટ્ઠવીસતિયા ચિત્તે, કરુણામુદિતા સિયું કરુણામુદિતા અટ્ઠસુ મહાકુસલેસુ, અટ્ઠસુ મહાકિરિયાસુ, રૂપાવચરપઞ્ચમજ્ઝાનવજ્જિતેસુ દ્વાદસરૂપાવચરેસુ ચાતિ અટ્ઠવીસતિયા ચિત્તેસુ સિયું ભવેય્યું.

૧૦૪. કામાવચરપુઞ્ઞેસુ, સબ્બલોકુત્તરેસુ ચ કામાવચરમહાકુસલેસુ ચિત્તેસુ સબ્બેસુ લોકુત્તરેસુ ચાતિ સહ અટ્ઠકે ચત્તાલીસવિધે ચિત્તે વિરતિત્તયં હોતિ.

૧૦૫. સદ્ધા ¶ સતિ હિરોત્તપ્પં અલોભાદિત્તયમ્પિ ચ યુગળાનિ છ ચ મજ્ઝત્તં કરુણામુદિતાપિ ચ.

૧૦૬. તથા તિસ્સો વિરતિયો સબ્બે તે પઞ્ચવીસતિ ધમ્મા મહાકુસલચિત્તસમ્પયુત્તઅબ્યાકતચિત્તસમ્પયુત્તાતિ કુસલેન સબ્બેસુયેવ ધમ્મેસુ છેકેન વિજિતઙ્ગણેન પકાસિતા.

૧૦૭. અહિરીકં ¶ અનોત્તપ્પં, મોહો ઉદ્ધચ્ચમેવ ચાતિ ઇમે ચત્તારો ધમ્મા નિયતા હુત્વા દ્વાદસાપુઞ્ઞચિત્તેસુયેવ દ્વાદસઅકુસલચિત્તેસુયેવ જાયરે જાયન્તિ.

૧૦૮-૯. લોભો દોસો ચ મોહો ચ, માનો દિટ્ઠિ ચ સંસયો વિચિકિચ્છા મિદ્ધં ઉદ્ધચ્ચં કુક્કુચ્ચં થિનં મચ્છરિયમ્પિ ચ અહિરિકં અનોત્તપ્પં ઇસ્સા ચ દોમનસ્સકં એતે ધમ્મા અકુસલા અકુસલચિત્તસમ્પયુત્તા એકન્તેન મહેસિના વિજિતઙ્ગણવિગતમલેન વુત્તા.

૧૧૦. લોભો અટ્ઠસુ લોભમૂલેસુ ચિત્તેસુ ભગવતા નિદ્દિટ્ઠો દસ્સિતો. દિટ્ઠિ ચતૂસુ દિટ્ઠિસમ્પયુત્તેસુ ચિત્તેસુ વુત્તા. માનો દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તેસુ ચતૂસુ ગાહૂપવાદપ્પભિન્દનેન વુત્તો. દોસો દ્વીસુ એવ પટિઘસમ્પયુત્તેસુ ચિત્તેસુ મુનિન્દેન વુત્તો.

૧૧૧. ઇસ્સામચ્છેરકુક્કુચ્ચા દ્વીસુ દોસમૂલેસુ ચિત્તેસુ જાયન્તિ, નો સહ સહ નો જાયન્તિ, એકેકોવ જાયન્તીતિ અત્થો. વિચિકિચ્છા પનેકસ્મિં વિચિકિચ્છા પન એકસ્મિં વિચિકિચ્છાસહગતચિત્તે જાયતિ. થિનમિદ્ધં પઞ્ચસુ સસઙ્ખારિકઅકુસલચિત્તેસુ જાયતિ.

૧૧૨-૩. ફસ્સો ચ વેદના સઞ્ઞા, ચેતના જીવિતં મનો વિતક્કો ચ વિચારો ચ પીતિ વીરિયં સમાધિ ચ છન્દો ચેવાધિમોક્ખો ચ મનસિકારો ચ ચુદ્દસ ધમ્મા કુસલા ચ કુસલચેતસિકા ચ હોન્તિ. અકુસલા ચેવ અકુસલચેતસિકા ચેવ અબ્યાકતાપિ ચ અબ્યાકતચેતસિકા ચ હોન્તિ.

૧૧૪. એકૂનતિંસચિત્તેસુ, ઝાનં પઞ્ચઙ્ગિકં મતં ચતૂસુ સોમનસ્સસહગતાકુસલેસુ, દ્વાદસસુ સોમનસ્સસહગતમહાકુસલમહાવિપાકમહાકિરિયચિત્તેસુ, સુખસન્તીરણહસિતુપ્પાદચિત્તેસુ ¶ ¶ , તીસુ રૂપપઠમજ્ઝાનચિત્તેસુ, અટ્ઠસુ લોકુત્તરપઠમજ્ઝાનચિત્તેસુ ચાતિ એકૂનતિંસચિત્તેસુ પઞ્ચઙ્ગિકં પઞ્ચાવયવઝાનયુત્તં ઝાનં સુગતેન મતં. ઉપેક્ખાસહગતાનિ ચત્તારિ લોભમૂલાનિ ચ દ્વે દોસમૂલાનિ ચ દ્વે મોહમૂલાનિ ચ મનોધાતુત્તિકઞ્ચ ઉપેક્ખાસહગતા તિસ્સો અહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુયો ચ દ્વાદસુપેક્ખાસહગતાનિ મહાકુસલમહાવિપાકકિરિયચિત્તાનિ તીણિ રૂપદુતિયજ્ઝાનચિત્તાનિ અટ્ઠ લોકુત્તરદુતિયજ્ઝાનચિત્તાનિ ચાતિ સત્તતિંસ ચિત્તાનિ ચતુઝાનઙ્ગયુત્તાનિ ચતુઝાનાવયવયુત્તાનિ ઇતિ એવં નિદ્દિસે કથેય્ય.

૧૧૫. એકાદસવિધં ચિત્તં, તિવઙ્ગિકમુદીરિતં તીણિ રૂપાવચરતતિયજ્ઝાનચિત્તાનિ, અટ્ઠલોકુત્તરતતિયજ્ઝાનચિત્તાનિ ચાતિ એકાદસવિધં ચિત્તં તિવઙ્ગિકં તિઅવયવઝાનયુત્તં, છ રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનપઞ્ચમજ્ઝાનચિત્તાનિ, દ્વાદસારૂપાવચરચિત્તાનિ, સોળસ લોકુત્તરચતુત્થજ્ઝાનપઞ્ચમજ્ઝાનચિત્તાનિ ચાતિ ચતુતિંસવિધં ચિત્તં દુવઙ્ગિકં દ્વિઅવયવઝાનયુત્તં ઉદીરિતં જિનેન ઈરિતં.

૧૧૬. સભાવેનાવિતક્કેસુ, ઝાનઙ્ગાનિ ન ઉદ્ધરે સભાવેન પકતિયા અવિતક્કેસુ વિતક્કવિરહિતેસુ દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણેસુ ઝાનઙ્ગાનિ ઝાનાવયવાનિ જિનો ન ઉદ્ધરે. અયમેત્થાધિપ્પાયો – અઞ્ઞત્થ વિતક્કો ઝાનચિત્તેન વિપ્પહીનો ભાસિતો, ઇમેસુ પન નેવ ઝાનચિત્તેન પહીના, પકતિયા વિતક્કવિરહિતાનિ દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણાનિ સબ્બાહેતુકચિત્તેસુ મગ્ગઙ્ગાનિ મગ્ગાવયવાનિ જિનો ન ઉદ્ધરે ન દેસેય્ય.

૧૧૭. બુધો જિનો દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણેસુ મનોધાતુત્તિકે ચ તીસુ સન્તીરણેસુ ચાતિ સોળસચિત્તેસુ તીણિન્દ્રિયાનિ ¶ વદે કથેય્ય. એકસ્મિં પન ચત્તારિ એકસ્મિં વિચિકિચ્છાસહગતચિત્તે ચત્તારિ ઇન્દ્રિયાનિ હોન્તિ, એકાદસસુ અકુસલચિત્તેસુ વિચિકિચ્છાયુત્તચિત્તવજ્જિતેસુ હસિતુપ્પાદે ચેવ વોટ્ઠબ્બનચિત્તે ચાતિ તેરસસુ ચિત્તેસુ પઞ્ચ ઇન્દ્રિયાનિ બુધો ભગવા ઉદ્ધરે ઉદ્ધરેય્ય.

૧૧૮. સત્ત દ્વાદસચિત્તેસુ, ઇન્દ્રિયાનિ જિનોબ્ર્વિ જિનો બુદ્ધો ઞાણવિપ્પયુત્તમહાકુસલમહાવિપાકમહાકિરિયાસઙ્ખાતેસુ દ્વાદસચિત્તેસુ સત્ત ઇન્દ્રિયાનિ અબ્ર્વિ કથેસિ, એકેનૂનેસુ અટ્ઠેવ, ચત્તાલીસમનેસુ ચ જિનો ઞાણસમ્પયુત્તમહાકુસલમહાવિપાકમહાકિરિયાસઙ્ખાતેસુ ¶ દ્વાદસસુ ચિત્તેસુ, પઞ્ચદસસુ રૂપેસુ, દ્વાદસસુ અરૂપેસુ ચાતિ એકેનૂનેસુ ચત્તાલીસમનેસુ અટ્ઠેવ ઇન્દ્રિયાનિ અબ્ર્વિ.

૧૧૯. ચત્તાલીસાય લોકુત્તરચિત્તેસુ નવકં ઇન્દ્રિયનવકં નાયકો અબ્ર્વિ કથેસિ. એવં ઇન્દ્રિયયોગોપિ, વેદિતબ્બો વિભાવિના એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન ચિત્તેસુ ઇન્દ્રિયયોગો વિભાવિના વિસેસેન પઞ્ઞં ભાવેતું પકાસેતું સીલમેતસ્સાતિ વિભાવી, તેન વેદિતબ્બો.

૧૨૦. અમગ્ગઙ્ગાનિ નામેત્થ, અટ્ઠારસ અહેતુકા એત્થ એતેસુ ચિત્તેસુ અટ્ઠારસ અહેતુકા નત્થિ મગ્ગો એતેસૂતિ અમગ્ગઙ્ગાનિ નામ, ઝાનઙ્ગાનિ ન વિજ્જન્તિ, વિઞ્ઞાણેસુ દ્વિપઞ્ચસુ દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણેસુ ઝાનઙ્ગાનિપિ ન સંવિજ્જન્તિ.

૧૨૧. એકં ચિત્તં દુમગ્ગઙ્ગં એકં વિચિકિચ્છાસહગતચિત્તં દુમગ્ગઙ્ગં દુમગ્ગાવયવં, ચતૂસુ દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તાકુસલચિત્તેસુ ચ દ્વીસુ પટિઘયુત્તેસુ ચ ઉદ્ધચ્ચયુત્તેસુ ચાતિ સત્તસુ ચિત્તેસુ ચ તિમગ્ગઙ્ગાનિ તિમગ્ગાવયવાનિ હોન્તિ. ચત્તાલીસાય ચિત્તેસુ ¶ , મગ્ગો સો ચતુરઙ્ગિકો ચતૂસુ દિટ્ઠિસમ્પયુત્તાકુસલેસુ ઞાણવિપ્પયુત્તમહાકુસલમહાવિપાકમહાકિરિયાસઙ્ખાતેસુ દ્વાદસસુ ચિત્તેસુ ચ રૂપાવચરદુતિયતતિયચતુત્થપઞ્ચમજ્ઝાનસઙ્ખાતેસુ દ્વાદસસુ રૂપાવચરેસુ, દ્વાદસસુ અરૂપાવચરેસુ ચાતિ ચત્તાલીસાય ચિત્તેસુ ચતુરઙ્ગિકો મગ્ગો ચતુરાવયવો મગ્ગો હોતિ.

૧૨૨. પઞ્ચદ્દસસુ ચિત્તેસુ, મગ્ગો પઞ્ચઙ્ગિકો મતો ઞાણસમ્પયુત્તમહાકુસલમહાવિપાકમહાકિરિયાસઙ્ખાતેસુ દ્વાદસસુ, તીસુ રૂપપઠમજ્ઝાનચિત્તેસુ ચાતિ પઞ્ચદ્દસસુ ચિત્તેસુ પઞ્ચઙ્ગિકો પઞ્ચાવયવો મગ્ગો ભગવતા મતો. દ્વત્તિંસચિત્તેસુ મગ્ગો સત્તઙ્ગિકોપિ ચ લોકુત્તરદુતિયતતિયચતુત્થપઞ્ચમજ્ઝાનસઙ્ખાતેસુ દ્વત્તિંસચિત્તેસુ મગ્ગો સત્તઙ્ગિકો સત્તાવયવો હોતિ.

૧૨૩. મગ્ગો અટ્ઠસુ ચિત્તેસુ મગ્ગફલવસેન અટ્ઠસુ લોકુત્તરચિત્તેસુ મગ્ગો અટ્ઠઙ્ગિકો અટ્ઠાવયવો હોતિ. ઇતિ પરિસમાપને. તુ પદપૂરણે. એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન સબ્બચિત્તેસુ મગ્ગઙ્ગાનિ મગ્ગાવયવાનિ ધીરો ઉદ્ધરેય્ય, દેસેય્યાતિ અત્થો.

૧૨૪. બલાનિ દ્વે દ્વિચિત્તેસુ હસિતુપ્પાદવોટ્ઠબ્બનસઙ્ખાતેસુ દ્વીસુ ચિત્તેસુ દ્વે બલાનિ હોન્તિ ¶ . એકસ્મિં તીણિ દીપયે એકસ્મિં વિચિકિચ્છાયુત્તે તીણિ બલાનિ ધીરો દીપયે પકાસેય્ય. વિચિકિચ્છાયુત્તતો સેસેસુ એકાદસસુ અકુસલેસુ ચત્તારિ બલાનિ હોન્તિ. છ દ્વાદસસુ ઞાણવિપ્પયુત્તમહાકુસલમહાવિપાકમહાકિરિયાસઙ્ખાતેસુ દ્વાદસસુ ચિત્તેસુ છ બલાનિ હોન્તીતિ ધીરો નિદ્દિસે કથેય્ય.

૧૨૫. એકૂનાસીતિયા ¶ સત્ત ઞાણસમ્પયુત્તમહાકુસલમહાવિપાકમહાકિરિયાસઙ્ખાતેસુ દ્વાદસસુ કામાવચરચિત્તેસુ, સત્તવીસતિયા મહગ્ગતચિત્તેસુ, ચત્તાલીસલોકુત્તરચિત્તેસુ ચાતિ એકૂનાસીતિયા ચિત્તેસુ સત્ત બલાનિ હોન્તિ. સોળસેવાબલાનિ તુ દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણાનિ ચ તિસ્સો મનોધાતુયો ચ તીણિ સન્તીરણાનિ ચાતિ સોળસ એવ ચિત્તાનિ અબલાનિ બલવિરહિતાનિ હોન્તિ, એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન ચિત્તં સબલં બલેન સહગતં અબલમ્પિ ચ બલવિરહિતઞ્ચાપિ ચિત્તં વિઞ્ઞેય્યં ધીરેન વિજાનિતબ્બં.

૧૨૬. ઝાનઙ્ગમગ્ગઙ્ગબલિન્દ્રિયાનિ, ચિત્તેસુ જાયન્તિ હિ યેસુ યાનિ યેસુ ચિત્તેસુ યાનિ ઝાનઙ્ગમગ્ગઙ્ગબલઇન્દ્રિયાનિ જાયન્તિ, મયા સમાસેન સમુદ્ધરિત્વા અસંસટ્ઠં ઉદ્ધરિત્વા તેસુ ચિત્તેસુ સબ્બાનિપિ તાનિ ઝાનઙ્ગમગ્ગઙ્ગબલઇન્દ્રિયાનિ સમાસેન સઙ્ખેપેન મયા બુદ્ધદત્તાચરિયેન વુત્તાનિ કથિતાનિ.

ઇતિ અભિધમ્માવતારટીકાય

ચેતસિકવિભાગનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

તતિયો પરિચ્છેદો.

૪. ચતુત્થો પરિચ્છેદો

એકવિધાદિનિદ્દેસવણ્ણના

૧૨૭.

ઇતો ¶ પરં પવક્ખામિ, નયમેકવિધાદિકં;

આભિધમ્મિકભિક્ખૂનં, બુદ્ધિયા પન વુદ્ધિયા.

અહં ઇતો પરં ઇતો પરિચ્છેદતો પરં એકવિધાદિકં નયં આભિધમ્મિકભિક્ખૂનં બુદ્ધિયા વુદ્ધિત્થાય પવક્ખામિ દેસેસ્સામિ.

૧૨૮. સબ્બમેકવિધં ¶ ચિત્તં, વિજાનનસભાવતો સબ્બં ચિત્તં વિજાનનસભાવતો એકવિધં, દુવિધઞ્ચ ભવે ચિત્તં અહેતુકસહેતુકતો ઇદં ચિત્તં દુવિધં ભવેય્ય.

૧૨૯. પુઞ્ઞાપુઞ્ઞવિપાકા હિ, કામે દસ ચ પઞ્ચ ચ હિ સચ્ચં કામે કામાવચરે કુસલાકુસલવિપાકા દસ પઞ્ચ ચ કિરિયા તિસ્સો ઇતિ સબ્બે અટ્ઠારસ ચિત્તુપ્પાદા અહેતુકા.

૧૩૦. અહેતુકતો ચિત્તુપ્પાદતો સેસા એકસત્તતિ ચિત્તુપ્પાદા સહેતુકાતિ સહેતુકા નામાતિ મહેસિના તાદિના અવિપરીતસભાવેન હેતુવાદિના પચ્ચયવાદિના નિદ્દિટ્ઠા.

૧૩૧. સવત્થુકાવત્થુકતો સવત્થુકઅવત્થુકવસેન તથા ઉભયવસેન સવત્થુકવસેન, અવત્થુકવસેન ચ સબ્બં વુત્તપ્પકારેન ચ માનસં તિવિધં હોતિ.

૧૩૨-૪. સબ્બો કામવિપાકો ચ, રૂપે પઞ્ચદસાપિ ચ ચિત્તુપ્પાદા આદિમગ્ગો પઠમમગ્ગો હસિતુપ્પાદો મનોધાતુકિરિયાપિ ચ દોમનસ્સદ્વયઞ્ચાપિ તેચત્તાલીસ માનસા વિના વત્થું વત્થું વજ્જેત્વા ન ઉપ્પજ્જન્તિ, એકન્તેન સવત્થુકા નામ. અરૂપાવચરવિપાકા ચ એકન્તેન ¶ અવત્થુકા, મયા વુત્તતો ચિત્તુપ્પાદતો સેસાનિ દ્વેચત્તાલીસ ચિત્તાનિ ઉભયથા સવત્થુકાવત્થુકવસેન સિયું.

૧૩૫. એકેકારમ્મણં ચિત્તં, પઞ્ચારમ્મણમેવ ચ ચિત્તં છળારમ્મણકઞ્ચેતિ એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેનાપિ તિવિધં ચિત્તં સિયા.

૧૩૬-૮. વિઞ્ઞાણાનિ ચ દ્વે પઞ્ચ, અટ્ઠ લોકુત્તરાનિ ચ અભિઞ્ઞામાનસં ઠપેત્વા સબ્બં મહગ્ગતઞ્ચેવાતિ તેચત્તાલીસ ચિત્તુપ્પાદા પન એકેકારમ્મણા વિઞ્ઞેય્યા ધીરેન. તત્થ ¶ ચિત્તે મનોધાતુત્તયં પઞ્ચારમ્મણં ઈરિતં ભગવતા. મયા વુત્તચિત્તતો સેસાનિ તેચત્તાલીસ ચિત્તાનિ છળારમ્મણિકાનિ મતાનિ સત્થુના, તથા એવં ચિત્તં કુસલાકુસલાદિતો તિવિધં. આદિ-સદ્દેન અબ્યાકતં ગહેતબ્બં.

૧૩૯. અહેતુકં ચિત્તં એકહેતુકઞ્ચ ચિત્તં દ્વિહેતુકઞ્ચ ચિત્તં તિહેતુકઞ્ચ ચિત્તન્તિ એવં ઇમિના પકારેન ચિત્તં ચતુબ્બિધં વિભાવિના વિઞ્ઞાતબ્બં.

૧૪૦-૨. હેટ્ઠા મયાપિ નિદ્દિટ્ઠા અટ્ઠારસ ચિત્તુપ્પાદા અહેતુકા, વિચિકિચ્છુદ્ધચ્ચસંયુત્તં ચિત્તં એકહેતુકં એવં ઉદીરિતં ભગવતા. કામે કામાવચરે પુઞ્ઞવિપાકક્રિયતો કુસલવસેન ચ વિપાકવસેન ચ કિરિયાવસેન ચ દ્વાદસધા ચિત્તુપ્પાદા અકુસલા ચ દસધા ચાતિ બાવીસતિ ચિત્તુપ્પાદા દુહેતુકા. કામે કામાવચરે પુઞ્ઞવિપાકક્રિયતો પુઞ્ઞવસેન ચ વિપાકવસેન ચ કિરિયાવસેન ચ દ્વાદસધા ચિત્તુપ્પાદા. સબ્બં મહગ્ગતઞ્ચેવ અપ્પમાણં લોકુત્તરચિત્તઞ્ચ તિહેતુકં.

૧૪૩-૫૦. રૂપીરિયાપથવિઞ્ઞત્તિ-જનકાજનકાદિતોતિ રૂપઇરિયાપથવિઞ્ઞત્તિજનકવસેન રૂપઇરિયાપથજનકવસેન ચ રૂપજનકવસેન ચ તિકિચ્ચાજનકવસેન ચાતિઆદીહિ પકારેહિ સબ્બં ચિત્તં ચતુબ્બિધં હોતિ. તત્થ તસ્મિં ચિત્તે દ્વાદસાકુસલા, કામધાતુયા કુસલા, તથા કામે દસ કિરિયા, અભિઞ્ઞામાનસં દ્વયં, ઇમે બાત્તિંસ માનસા રૂપાનિ સમુટ્ઠાપેન્તિ, ઇરિયાપથં કપ્પેન્તિ, વિઞ્ઞત્તિં જનયન્તિ. કુસલા મહગ્ગતમાનસા કિરિયા ચ મહગ્ગતમાનસા, અટ્ઠ અનાસવચિત્તાનિ, છબ્બીસતિ ચ માનસા રૂપાનિ સમુટ્ઠાપેન્તિ, ઇરિયાપથં ¶ કપ્પેન્તિ. ચોપનં ન પાપેન્તિ વિઞ્ઞત્તિં ન જનયન્તીતિ અત્થો. ઇમે ચિત્તુપ્પાદા દુકિચ્ચનિયતા ¶ , દસ વિઞ્ઞાણે ઠપેત્વા દ્વીસુ ભૂમીસુ વિપાકા મનોધાતુદ્વયસન્તીરણત્તયમહાવિપાકરૂપવિપાકાનં વસેન અટ્ઠારસ પાકા મનોધાતુ કિરિયા ચેવાતિ ઇમાનિ એકૂનવીસતિ ચિત્તાનિ રૂપાનિ સમુટ્ઠાપેન્તિ, ઇતરદ્વયં ન કરોન્તિ, પુન દ્વેપઞ્ચવિઞ્ઞાણા પઠમં ‘‘દસ વિઞ્ઞાણે’’તિ વુત્તત્તા ‘‘પુના’’તિ વુત્તા. અરૂપીસુ વિપાકા ચ સબ્બેસં સત્તાનં પટિસન્ધિચિત્તઞ્ચ અરહતો ચુતિચિત્તઞ્ચ ઇમે સોળસ માનસા તિકિચ્ચાનિ ન કરોન્તિ.

૧૫૧. એકદ્વિતિચતુટ્ઠાન-પઞ્ચટ્ઠાનપ્પભેદતો એકકિચ્ચદ્વિકિચ્ચતિકિચ્ચચતુકિચ્ચપઞ્ચકિચ્ચભેદેન પઞ્ચધા ચિત્તં પઞ્ચપકારં ચિત્તં પઞ્ચનિમ્મલલોચનો બુદ્ધો અક્ખાસિ કથેસિ.

૧૫૨.

કુસલાકુસલા સબ્બે, ચિત્તુપ્પાદા મહાક્રિયા;

મહગ્ગતા ક્રિયા ચેવ, ચત્તારો ફલમાનસા.

૧૫૩. સબ્બેવ પઞ્ચપઞ્ઞાસ ચિત્તુપ્પાદા જવનટ્ઠાનતોયેવ જવનકિચ્ચવસેનેવ એકટ્ઠાને એકકિચ્ચે નિપ્પપઞ્ચેન સત્થુના તણ્હામાનદિટ્ઠિવિરહિતેન સત્થુના નિયામિતા કથિતા.

૧૫૪. પુન દ્વેપઞ્ચવિઞ્ઞાણા ચિત્તુપ્પાદા દસ્સને સવને તથા ઘાયને સાયનટ્ઠાને ફુસને પટિપાટિયા સત્થુના નિયામિતા.

૧૫૫. મનોધાતુત્તિકં આવજ્જને પટિચ્છને, એતે અટ્ઠસટ્ઠિ ચિત્તુપ્પાદા એકટ્ઠાનિકતં એકકિચ્ચભાવં ગતા પત્તા ભવન્તિ.

૧૫૬-૮. ચિત્તદ્વયં દ્વિટ્ઠાનિકં નામ ઉદીરિતં ભગવતા, સોમનસ્સયુતં ચિત્તં પઞ્ચદ્વારે સન્તીરણં સિયા. છદ્વારે તદાલમ્બણઞ્ચ બલવારમ્મણે અતિમહન્તારમ્મણે સતિ સિયા ¶ , તથા વોટ્ઠબ્બનં પઞ્ચદ્વારેસુ વોટ્ઠબ્બનં હોતિ. મનોદ્વારેસુ પન સબ્બેસં આરમ્મણાનં આવજ્જનં હોતિ, ઇદં ચિત્તદ્વયં દ્વિટ્ઠાનિકં નામ હોતિ.

૧૫૯. પટિસન્ધિયા ઠાનતો પટિસન્ધિયા કિચ્ચવસેન ભવઙ્ગસ્સ ઠાનતો ભવઙ્ગસ્સ કિચ્ચવસેન ચુતિયા ઠાનતો ¶ ચુતિયા કિચ્ચવસેન તે મહગ્ગતવિપાકા નવ તિટ્ઠાનિકા તિકિચ્ચાતિ મુનિના મતા.

૧૬૦-૩. અટ્ઠ કામા મહાપાકા, પટિસન્ધિભવઙ્ગતો પટિસન્ધિભવઙ્ગવસેન તદારમ્મણતો ચેવ તદારમ્મણવસેન ચ એવ ચુતિટ્ઠાનવસેન ચ અટ્ઠ ચિત્તાનિ ચતુટ્ઠાનિકચિત્તાનિ હોન્તિ, ઇતિ વચનં ધીરો નિદ્દિસે, કુસલાકુસલપાકોપેક્ખાસહગતદ્વયં પઞ્ચદ્વારે સન્તીરણં ભવે, છદ્વારિકેસુપિ બલવારમ્મણે સતિ તદારમ્મણતા સિયા. પટિસન્ધિભવઙ્ગાનં ઠાનવસેન ચ ચુતિટ્ઠાનવસેન ચ ઇદં ચિત્તદ્વયં પઞ્ચટ્ઠાનિકચિત્તં નામાતિ ઉદીરિતં મુનિના.

૧૬૪. પઞ્ચકિચ્ચં દ્વયં ચિત્તં, અટ્ઠકં પન ચતુકિચ્ચં, નવકં તિકિચ્ચં, દ્વે ચિત્તુપ્પાદા દ્વિકિચ્ચા, ઇમેસં ઇમેહિ ચિત્તુપ્પાદેહિ સેસં એકકં કિચ્ચં.

૧૬૫.

ભવઙ્ગાવજ્જનઞ્ચેવ, દસ્સનં સમ્પટિચ્છનં;

સન્તીરણં વોટ્ઠબ્બનં, જવનં ભવતિ સત્તમં.

૧૬૬. છબ્બિધં હોતિ તં છન્નં તં ચિત્તં છન્નં ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયમનોવિઞ્ઞાણાનં પભેદતો છબ્બિધં હોતિ, ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયમનોધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતૂનં સત્તન્નં વસેન ચિત્તં સત્તધા હોતિ.

૧૬૭. એકેકારમ્મણં છક્કં, પઞ્ચારમ્મણભેદતો છળારમ્મણતો ચેવ છળારમ્મણચિત્તવસેન મનો ચિત્તં અટ્ઠવિધં હોતિ.

૧૬૮. તત્થ ¶ તસ્મિં ચિત્તે દ્વેપઞ્ચવિઞ્ઞાણા એકેકગોચરા હોન્તિ, દ્વે ચિત્તુપ્પાદા રૂપારમ્મણિકા, દ્વે દ્વે ચિત્તુપ્પાદા સદ્દાદિગોચરા.

૧૬૯. પઞ્ચાભિઞ્ઞાવિવજ્જિતં સબ્બં મહગ્ગતં, સબ્બં લોકુત્તરઞ્ચ ઇતિ ઇદં ચિત્તં એકેકારમ્મણં ભવે.

૧૭૦. ઇદં ¶ છક્કં એકેકારમ્મણં વિભાવિના ઞેય્યં, મનોધાતુત્તયં પઞ્ચારમ્મણિકં નામ ભવે.

૧૭૧. કામાવચરચિત્તાનિ ચત્તાલીસં તથા એકેકં સબ્બાનિ અભિઞ્ઞાનિ ચ છળારમ્મણિકાનીતિ છળારમ્મણિકાનિ નામ પણ્ડિતેન વિઞ્ઞેય્યાનિ.

૧૭૨. સત્તવિઞ્ઞાણધાતૂસુ પચ્છિમં મનોવિઞ્ઞાણધાતુઞ્ચ કુસલાકુસલાબ્યાકતવસેન તિધા કત્વા નવવિધં ચિત્તં હોતિ.

૧૭૩. મનોવિઞ્ઞાણધાતુયા ભેદો પુઞ્ઞાપુઞ્ઞવસેનેવ વિપાકકિરિયભેદતો છસત્તતિવિધો હોતિ.

૧૭૪. મનોધાતું વિપાકકિરિયભેદતો દ્વિધા કત્વા પુબ્બે વુત્તેહિ નવધા ચિત્તેહિ માનસં દસધા હોતિ.

૧૭૫. પચ્છિમં ધાતુદ્વયં મનોધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતુદ્વયં, મનોધાતું કુસલવિપાકઅકુસલવિપાકકિરિયાવસેન તિધા કત્વા, મનોવિઞ્ઞાણધાતુઞ્ચ કુસલાકુસલાબ્યાકતવસેન તિવિધા કત્વા ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણેહિ સહ ચિત્તં એકાદસવિધં હોતિ, ઇતિ ઇદં વચનં પણ્ડિતો પરિદીપયે.

૧૭૬. મનોવિઞ્ઞાણધાતુમ્પિ કુસલાકુસલાદિતો કુસલાકુસલવિપાકકિરિયાવસેન ચતુધા વિભજિત્વાન તં ¶ ચિત્તં ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણેહિ સહ તિપ્પકારાય મનોધાતુયા ચ સહ દ્વાદસધાપિ ધીરો વદે.

૧૭૭-૯. ચિત્તં ચુદ્દસટ્ઠાનભેદેન ચુદ્દસધા ભવે, પટિસન્ધિયા વસેન ચ ભવઙ્ગવસેન ચ ચુતિયા વસેન ચ આવજ્જનસ્સ વસેન ચ પઞ્ચન્નં દસ્સનાદીનં કિચ્ચાનં વસેન ચ સમ્પટિચ્છનચેતસો વસેન ચ સન્તીરણસ્સ વસેન ચ વોટ્ઠબ્બનજવનાનં વસેન ચ, યથા એવં તદારમ્મણચિત્તસ્સ વસેન ¶ ચાતિ એવં ઇમિના પકારેન ઠાનભેદતો કિચ્ચભેદેન ચુદ્દસધા ચિત્તં હોતિ, ઇતિ ઇદં વચનં ધીરો પરિદીપયે પરિદીપેય્ય.

૧૮૦. ભૂમિપુગ્ગલનાનત્તવસેન ભૂમિનાનત્તવસેન, પુગ્ગલનાનત્તવસેન ચ ચિત્તાનં પવત્તિતો ઇદં ચિત્તં બહુધા હોતિ, ઇતિ વચનઞ્ચ ધીરો વિભાવયે પકાસેય્ય.

૧૮૧. ઇધ ઇમસ્મિં સાસને યો ભિક્ખુ મતિમા ઇમસ્મિં એકવિધાદિનયે કુસલો છેકો હોતિ, અભિધમ્મે પવત્તા અત્થા તસ્સ ભિક્ખુનો હત્થગતા હત્થપવિટ્ઠા આમલકા વિય સુદ્ધમણિકા વિય હોન્તિ.

ઇતિ અભિધમ્માવતારટીકાય

એકવિધાદિનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ચતુત્થો પરિચ્છેદો.

૫. પઞ્ચમો પરિચ્છેદો

ભૂમિપુગ્ગલચિત્તુપ્પત્તિનિદ્દેસવણ્ણના

૧૮૨.

ઇતો પરં પવક્ખામિ, બુદ્ધિવુદ્ધિકરં નયં;

ચિત્તાનં ભૂમિસુપ્પત્તિં, પુગ્ગલાનં વસેન ચ.

અહં ¶ ઇતો પરં બુદ્ધિવુદ્ધિકરં નયં મતિવદ્ધિકરં નયં પવક્ખામિ દેસેસ્સામિ. ચિત્તાનં ભૂમિસુપ્પત્તિં પુગ્ગલાનં વસેન ચ ભૂમીસુ ચિત્તાનં ઉપ્પત્તિં, પુગ્ગલાનં વસેન ભૂમીસુ ચિત્તાનં ઉપ્પત્તિઞ્ચ પવક્ખામિ.

૧૮૩. દેવા ¶ ચેવ મનુસ્સા ચ, તિસ્સો ચ અપાયભૂમિયો હોન્તિ, ગતિયો પઞ્ચ તેસં દેવમનુસ્સતિરચ્છાનપેતનિરયગતીનં વસેન પઞ્ચ ગતિયો નિદ્દિટ્ઠા સત્થુના દસ્સિતા ભગવતા. તયો ભવા પન કામરૂપારૂપભવવસેન તયો સત્થુના નિદ્દિટ્ઠા દસ્સિતા.

૧૮૪-૫. ભૂમિયો તત્થ તિંસેવ, તાસુ તિંસેવ પુગ્ગલા તત્થ તેસુ તીસુ ભવેસુ તિંસ એવ ભૂમિયો હોન્તિ, તાસુ ભૂમીસુ ઉપ્પન્ના પુગ્ગલા તિંસ એવ હોન્તિ, એતાસુ ભૂમીસુ ઉપ્પન્ના સબ્બે ચ પન પુગ્ગલા પટિસન્ધિકચિત્તાનં વસેન એકૂનવીસતિ હોન્તિ. પટિસન્ધિ ચ નામેસા એસા પટિસન્ધિ ચ નામ દુવિધા દ્વિપ્પકારા સમુદીરિતા સત્થુના કથિતા.

૧૮૬. અચિત્તકા પટિસન્ધિ, સચિત્તકા પટિસન્ધિ ચ ઇતિ દુવિધા પટિસન્ધિ હોતિ, અસઞ્ઞિબ્રહ્માનં પટિસન્ધિ અચિત્તકા રૂપપટિસન્ધિ હોતિ. સેસા રૂપપટિસન્ધિતો સેસા સચિત્તકા સચિત્તકપટિસન્ધિ ઞેય્યા પણ્ડિતેન જાનિતબ્બા. સા પન સચિત્તકા પટિસન્ધિ એકૂનવીસતિ હોતિ.

૧૮૭. પટિસન્ધિવસેનેવ સચિત્તકપટિસન્ધિવસેન એવ વીસતિ પુગ્ગલા હોન્તિ. ઇધ ઇમસ્મિં ચિત્તાધિકારે ચિત્તાધિકારત્તા અચિત્તકપટિસન્ધિ રૂપપટિસન્ધિ ન ચ ઉદ્ધટા ન ચ કથિતા મયા.

૧૮૮. અહેતુદ્વિતિહેતૂતિ, પુગ્ગલા તિવિધા સિયું અહેતુકદ્વિહેતુકતિહેતુકા ઇતિ તિવિધા તિપ્પકારા પુગ્ગલા ¶ સિયું ભવેય્યું. અરિયા પન પુગ્ગલા અટ્ઠ ઇતિ એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન સબ્બે પુગ્ગલા એકાદસ ઈરિતા કથિતા ભગવતા.

૧૮૯. ભૂમીસુ તિંસભૂમીસુ ચિત્તાનં ઉપ્પત્તિં એતેસં પન સબ્બેસં પુગ્ગલાનં પભેદતો ભૂમીસુ ચિત્તાનં ઉપ્પત્તિઞ્ચ ગણ્હતો ગણ્હન્તસ્સ મમ વચનં નિબોધથ, તુમ્હે જાનાથ સુણાથ.

૧૯૦. તીસુ ભૂમીસુ કતિ ચિત્તાનિ જાયન્તિ? મે મય્હં વદ તાનિ ચિત્તાનિ ત્વં કથેહિ, સબ્બાસુ ભૂમીસુ ચુદ્દસ એવ ચિત્તાનિ. તં યથા –

વોટ્ઠબ્બં ¶ કામપુઞ્ઞઞ્ચ, વિયુત્તાનિ ચ દિટ્ઠિયા;

ઉદ્ધચ્ચસહિતઞ્ચેવ, હોન્તિ સબ્બત્થ ચુદ્દસ.

૧૯૧. સદા વીસતિ ચિત્તાનિ, કામેયેવ ભવે સિયું વીસતિ ચિત્તાનિ કામેયેવ ભવે સદા સબ્બસ્મિં કાલે સિયું ભવેય્યુન્તિ. તં યથા –

કામે અટ્ઠ મહાપાકા, દોમનસ્સદ્વયમ્પિ ચ;

તથા ઘાનાદિવિઞ્ઞાણત્તયં પાકા અપુઞ્ઞજા.

ઘાનાદિવિઞ્ઞાણત્તયન્તિ કુસલવિપાકઘાનાદિત્તયં. પાકા અપુઞ્ઞજા અકુસલતો જાતા અહેતુકા સત્ત વિપાકા. પઞ્ચ રૂપભવેયેવ પઞ્ચ ચિત્તાનિ રૂપભવેયેવ ભવન્તિ. ચત્તારેવ અરૂપિસુ ચત્તારિ ચિત્તાનિ અરૂપીસુયેવ હોન્તિ. તં યથા –

રૂપેવ રૂપપાકા વારુપ્પપાકા અરૂપિસુ;

નવ મહગ્ગતા પાકા, રૂપારૂપેવ જાયરે.

૧૯૨. કામરૂપભવેસ્વેવ અટ્ઠારસ ચિત્તાનિ ભવન્તિ.

તં ¶ યથા –

પુઞ્ઞરૂપાનિ પઞ્ચેવ, પુઞ્ઞજં સમ્પટિચ્છનં;

ચક્ખુસોતદ્વયં પુઞ્ઞપાકં સન્તીરણદ્વયં.

પુઞ્ઞપાકં હસિતુપ્પાદમનોધાતુક્રિયાપિ ચ;

અટ્ઠારસાદિમગ્ગેન, પઞ્ચ રૂપક્રિયાપિ ચ;

કામરૂપભવેસ્વેવ, એતાનેવ સદા સિયું.

દ્વેચત્તાલીસ ચિત્તાનિ, હોન્તિ તીસુ ભવેસુપિ દ્વેચત્તાલીસ ચિત્તાનિ હોન્તિ. તં યથા –

પટિઘદ્વયવજ્જિતાનિ ¶ , અપુઞ્ઞાનિ દસેવ ચ;

મહાપુઞ્ઞાનિ અટ્ઠેવ, વોટ્ઠબ્બનક્રિયાનિ ચ.

પુઞ્ઞારુપ્પાનિ ચત્તારિ, આરુપ્પકિરિયાનિ ચ;

કનિટ્ઠમગ્ગવજ્જાનિ, સત્ત લોકુત્તરાનિ ચ;

દ્વેચત્તાલીસ ચિત્તાનિ, હોન્તિ તીસુ ભવેસુપિ.

૧૯૩. ઠપેત્વા પન સબ્બેસં, ચતસ્સોપાયભૂમિયો ચતસ્સો અપાયભૂમિયો ઠપેત્વા વજ્જેત્વા અપાયતો સેસાનં સબ્બેસં પુગ્ગલાનં છબ્બીસભૂમીસુ તેરસ એવ ચિત્તાનિ હોન્તિ. તં યથા –

ચતુત્થારૂપાવચરં, અનાગામિફલાદયો;

મહાક્રિયા ચ જાયન્તિ, તેરસાપાયવજ્જિતા.

અનાગામિફલાદયોતિ આદિ-સદ્દેન હિ અરહત્તફલાનિ ગહિતાનિ.

૧૯૪. અપરાનિ ચતસ્સોપિ, ઠપેત્વારુપ્પભૂમિયો ચતસ્સો અરૂપભૂમિયો ઠપેત્વા સેસાસુ છબ્બીસભૂમીસુ અપરાનિ છ ચિત્તાનિ જાયન્તિ. તં યથા –

મનોધાતુક્રિયઞ્ચેવ ¶ , પુઞ્ઞજં સમ્પટિચ્છનં;

ચક્ખુસોતદ્વયં પુઞ્ઞપાકં સન્તીરણદ્વયં;

છેવ ચિત્તાનિ જાયન્તિ, તથા ઉપરિવજ્જિતે.

૧૯૫. સુદ્ધાવાસિકદેવાનં, ઠપેત્વા પઞ્ચ ભૂમિયો પઞ્ચ ભૂમિયો ઠપેત્વા પઞ્ચવીસતિભૂમીસુ પઞ્ચ ચિત્તાનિ જાયન્તિ. તં યથા –

દિટ્ઠિયા સમ્પયુત્તાનં, વિચિકિચ્છાયુતં તથા;

પઞ્ચ સબ્બત્થ જાયન્તિ, સુદ્ધાવાસવિવજ્જિતે.

૧૯૬.

અપરાનિ ¶ દુવે હોન્તિ, પઞ્ચવીસતિભૂમિસુ;

ઠપેત્વા નેવસઞ્ઞઞ્ચ, ચતસ્સોપાયભૂમિયો.

ચતસ્સોપાયભૂમિયો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞઞ્ચ ઠપેત્વાયેવ પઞ્ચવીસતિભૂમીસુ અપરાનિ દુવે ચિત્તાનિ હોન્તિ. તં યથા –

ઠપેત્વા નેવસઞ્ઞઞ્ચ, ચતસ્સોપાયભૂમિયો;

સેસાસુ તતિયારુપ્પજવનં જાયતિ દ્વયં.

૧૯૭. દ્વેપિ ચિત્તાનિ જાયન્તિ, ચતુવીસતિભૂમિસુ ચતસ્સોપાયભૂમિયો આકિઞ્ચઞ્ઞઞ્ચ નેવસઞ્ઞઞ્ચ ઠપેત્વા સેસાસુ ચતુવીસતિભૂમીસુ દ્વેપિ ચિત્તાનિ જાયન્તિ. તં યથા –

ચતુત્થતતિયારુપ્પં, ઠપેત્વાપાયભૂમિયો;

સેસાસુ દુતિયારુપ્પ-જવનં જાયતિ દ્વયં.

૧૯૮. અપાયભૂમિયો હિત્વા ચતસ્સો અપાયભૂમિયો તિસ્સો ઉપરિ અરૂપભૂમિયો હિત્વા છડ્ડેત્વા સેસાસુ તેવીસતિભૂમીસુ દ્વેયેવ પન ચિત્તાનિ હોન્તિ. તં યથા –

અપાયભૂમિયો ¶ હિત્વા, તિસ્સોચારુપ્પભૂમિયો;

સેસાસુ પઠમારુપ્પં, જવનદ્વયં જાયતિ.

૧૯૯. અરૂપે ચ અપાયે ચ અટ્ઠ ભૂમિયો ઠપેત્વા સેસાસુ બાવીસતિભૂમીસુ એકાદસવિધં ચિત્તં હોતિ. તં યથા –

સબ્બં રૂપઞ્ચ વિપાકં, ઠપેત્વા સિતમાનસં;

એકાદસેવ જાયતિ, અપાયારૂપવજ્જિતે.

૨૦૦. સુદ્ધાવાસે ¶ અપાયે ચ નવ ભૂમિયો ઠપેત્વા સેસાસુ એકવીસાસુ ભૂમીસુ નિચ્ચમ્પિ ચત્તારો એવ માનસા હોન્તિ. તં યથા –

સોતાપત્તિફલઞ્ચેવ, સકદાગામિફલમ્પિ ચ;

સકદાગામિમગ્ગો ચ, ઠપેત્વાપાયસુદ્ધકે;

અનાગામિમગ્ગો ચેવ, એકવીસાસુ હોન્તિ હિ.

૨૦૧. એકં સત્તરસસ્વેવ, ચિત્તં જાયતિ ભૂમિસુ સુદ્ધાવાસઅપાયારુપ્પભૂમિયો ઠપેત્વા અવસેસાસુ સત્તરસસુ ભૂમીસુ એકં ચિત્તં જાયતિ. તં યથા –

સુદ્ધાવાસે અપાયે ચ, ઠપેત્વારુપ્પભૂમિયો;

આદિમગ્ગો એકો હોતિ, સત્તરસસુ ભૂમિસુ.

૨૦૨.

દ્વાદસેવ તુ જાયન્તે, એકાદસસુ ભૂમિસુ;

ઠપેત્વા પન સબ્બાપિ, ભૂમિયો હિ મહગ્ગતા. –

એકૂનવીસતિભૂમિયો ઠપેત્વા સેસાસુ એકાદસસુ ભૂમીસુ દ્વાદસ ચિત્તાનિ જાયન્તિ. તં યથા –

દોમનસ્સદ્વયાપુઞ્ઞપાકા સત્ત ચ પુઞ્ઞજં;

ઘાનાદિત્તયં સેસાસુ, હિત્વા સબ્બા મહગ્ગતા.

૨૦૩. કામાવચરદેવાનં ¶ વસેન ચ મનુસ્સાનં વસેન ચ સત્તસુ કામાવચરભૂમીસુ અટ્ઠ ચિત્તાનિ સબ્બદા જાયન્તિ. તં યથા –

કામે દેવમનુસ્સાનં, મહાપાકાનિ જાયરે;

સદા સત્તસુ એતાનિ, હિત્વા તેવીસ ભૂમિયો.

૨૦૪. પઞ્ચમજ્ઝાનપાકેકો ¶ , જાયતે છસુ ભૂમિસુ એકો પઞ્ચમજ્ઝાનવિપાકો વેહપ્ફલાદીસુ છસુ ભૂમીસુ જાયતિ. ચત્તારિ પન રૂપવિપાકચિત્તાનિ તીસુ તીસુ ભૂમીસુ જાયન્તિ. અયમેત્થાધિપ્પાયો – એકો પઠમરૂપવિપાકો બ્રહ્મપારિસજ્જબ્રહ્મપુરોહિતમહાબ્રહ્માનં તીસુ ભૂમીસુ જાયતિ, એકો દુતિયરૂપવિપાકો, એકો તતિયરૂપવિપાકો ચ પરિત્તાભાઅપ્પમાણાભાઆભસ્સરાનં તીસુ ભૂમીસુ જાયતિ, એકો ચતુત્થરૂપવિપાકો પરિત્તસુભઅપ્પમાણસુભસુભકિણ્હાનં તીસુ ભૂમીસુ જાયતિ.

૨૦૫. ચત્તારિ પન ચિત્તાનિ, હોન્તિ એકેકભૂમિસુ અરૂપાવચરવિપાકાનં વસેન ચત્તારિ પન ચિત્તાનિ એકેકભૂમીસુ એકેકાસુ ભૂમીસુ હોન્તિ, ઇતિ એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન સબ્બાસુ ભૂમીસુ ચિત્તુપ્પાદં પરિદીપયે પણ્ડિતો કથેય્ય.

૨૦૬-૭. કુસલાકુસલા કામે કામે વીસતિ કુસલાકુસલા, તેસં પાકા અહેતુકા તેસં કુસલાકુસલાનં અહેતુકા પઞ્ચદસ વિપાકા આવજ્જનદ્વયઞ્ચ ઇતિ એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન સત્તતિંસ માનસા નરકાદીસુ ચતૂસુ અપાયેસુપિ જાયરે. અવસેસાનિ દ્વિપઞ્ઞાસ ચિત્તાનિ કદાચિપિ કિસ્મિઞ્ચિ કાલેપિ નુપ્પજ્જન્તિ. તં યથા –

પઞ્ચદસાનિ ¶ રૂપે તુ, અરૂપે દ્વાદસીરિતા;

અટ્ઠ લોકુત્તરાનેવ, કામપાકા સહેતુકા.

અટ્ઠ મહાક્રિયા ચેવ, હસિતુપ્પાદમાનસં;

દ્વિપઞ્ઞાસાનિ ચિત્તાનિ, અપાયેસુ ન જાયરે.

૨૦૮. કામે દેવમનુસ્સાનં કામાવચરે દેવમનુસ્સાનં મહગ્ગતા નવ પાકા નેવ જાયન્તિ, અસીતિ હદયા માનસા સદા જાયન્તિ. તં યથા –

દ્વાદસાકુસલાનેવ, કુસલાનેકવીસતિ;

સત્તવીસતિ પાકા ચ, મહગ્ગતવિવજ્જિતા.

કામે ¶ દેવમનુસ્સાનં, ક્રિયચિત્તાનિ વીસતિ;

હોન્તિ અસીતિ ચિત્તાનિ, વિઞ્ઞેય્યાનિ વિભાવિના.

૨૦૯-૧૨. કામે કામાવચરે અટ્ઠ મહાવિપાકા દોમનસ્સદ્વયમ્પિ ચ તથા ઘાનાદિવિઞ્ઞાણત્તયં કુસલવિપાકં અપુઞ્ઞજા સત્ત પાકા. નત્થિ આરુપ્પપાકા ચ, રૂપાવચરભૂમિયં અરૂપપાકા ચ ચત્તારો રૂપાવચરભૂમિયં નત્થિ. અયમેત્થાધિપ્પાયો – રૂપાવચરભૂમિયં અટ્ઠ મહાવિપાકા કામસુગતિસત્તાનં દ્વિન્નં વિપાકચિત્તત્તા ન હોન્તિ, ઝાનેન વિક્ખમ્ભિતત્તા દોમનસ્સદ્વયમ્પિ નત્થિ, ઘાનજિવ્હાકાયપસાદવિરહિતત્તા કુસલવિપાકં ઘાનાદિત્તયં નત્થિ, અનિટ્ઠારમ્મણાનં અભાવતો સત્ત અકુસલવિપાકા ચ નત્થિ, અરૂપપાકા ચ નત્થિ. કસ્મા? અરૂપાનં વિપાકચિત્તત્તા. ઇમેહિ સહ ચિત્તેહિ ઇમેહિ ચતુવીસતિચિત્તેહિ સહ તયો મગ્ગા ફલદ્વયં સોતાપત્તિમગ્ગો સકદાગામિમગ્ગો અનાગામિમગ્ગો ચ સોતાપત્તિફલસકદાગામિફલાનિ ચ ચત્તારો દિટ્ઠિસંયુત્તા વિચિકિચ્છાસંયુત્તમ્પિ ચ ચત્તારો હેટ્ઠિમા પાકા ચ સુદ્ધાવાસે ન લબ્ભરે ન લબ્ભન્તિ. અયમેત્થાધિપ્પાયો – પુથુજ્જનસોતાપન્નસકદાગામિપુગ્ગલાનં અસાધારણત્તા સુદ્ધો ચ આવાસો, અથ વા ¶ ઘોરાતિક્કમટ્ઠિતત્તા અનાગામિપુગ્ગલા સુદ્ધા નામ, ચતુરોઘતિણ્ણત્તા ખીણાસવા સુદ્ધા નામ, તેસં સુદ્ધાનં દ્વિન્નં ઉત્તમસત્તાનં આવાસોતિપિ સુદ્ધાવાસો, તસ્મિં.

અયમેત્થાધિપ્પાયો – સુદ્ધાવાસે પન સોતાપત્તિમગ્ગસોતાપત્તિફલસકદાગામિમગ્ગસકદાગામિફલઅનાગામિમગ્ગા ન વિજ્જન્તિ. કસ્માતિ ચે? અનાગામિફલટ્ઠાનંયેવ તસ્મિં ઉપ્પજ્જનતો ચત્તારો દિટ્ઠિસંયુત્તા ચ વિચિકિચ્છાયુત્તઞ્ચ પઞ્ચ અકુસલચિત્તાનં સોતાપન્નેન વિનાસિતત્તા, ઇતિ તસ્મા કારણા ન જાયન્તિ. ચત્તારો હેટ્ઠિમવિપાકા હેટ્ઠિમાનં રૂપબ્રહ્માનં વિપાકચિત્તત્તા નત્થિ. સેસાનિ એકપઞ્ઞાસ ચિત્તાનિ સુદ્ધાવાસે પન લબ્ભન્તિ. તં યથા –

દિટ્ઠિયા વિપ્પયુત્તાનિ, ઉદ્ધચ્ચસહગતં તથા;

કામપુઞ્ઞાનિ અટ્ઠ ચ, રૂપપુઞ્ઞાનિ પઞ્ચ વા.

અરૂપકુસલાનેવ, મગ્ગો ખીણાસવસ્સ ચ;

ચક્ખુસોતમનોધાતુ, પુઞ્ઞજા તીરણા દુવે.

પઞ્ચમજ્ઝાનપાકો ¶ ચ, અનાગામિફલાદયો;

સુદ્ધાવાસેસુ લબ્ભન્તિ, ક્રિયચિત્તાનિ વીસતિ.

રૂપાવચરિકા સબ્બે સબ્બાનિ રૂપાવચરાનિ પઞ્ચદસ ચિત્તાનિ, કામધાતુયા સબ્બે તેવીસતિ વિપાકા.

૨૧૩. દોમનસ્સાદિમગ્ગો ચ દોમનસ્સદ્વયઞ્ચ આદિમગ્ગો ચ સોતાપત્તિમગ્ગો ચ, ક્રિયા ચ દ્વે અહેતુકા પઞ્ચદ્વારાવજ્જનહસિતુપ્પાદાનિ કિરિયાનિ ચાતિ તેચત્તાલીસ ચિત્તાનિ અરૂપભૂમિયં નત્થિ. પઞ્ચ રૂપાવચરવિપાકા રૂપીનં વિપાકચિત્તત્તા નત્થિ. રૂપજવનાનિ હેટ્ઠિમઝાનાનં વિરત્તત્તા નત્થિ. ચક્ખુસોતવિઞ્ઞાણાનિ પુઞ્ઞજાનિ પસાદરહિતત્તા નત્થિ. ઘાનાદિવિઞ્ઞાણાનિ પકતિયાયેવ નત્થિ. કુસલવિપાકા મનોધાતુ ચક્ખાદિગ્ગહિતપઞ્ચારમ્મણત્તા અરૂપાનં ધમ્મારમ્મણત્તા નત્થિ, અસતિ ચક્ખાદિવિઞ્ઞાણે સા ચ પુઞ્ઞજા મનોધાતુ ¶ તાય ચ અસતિયા ચક્ખાદિવિઞ્ઞાણમ્પિ નત્થિયેવ. કિરિયામનોધાતુપિ પઞ્ચારમ્મણત્તાયેવ નત્થિ, હસિતુપ્પાદોપિ રૂપકાયાભાવા સિતસ્સાભાવા નત્થિ, પુબ્બેવ દિટ્ઠસચ્ચા અરિયા રૂપભૂમિકા, તસ્મા આદિમગ્ગોપિ નત્થિ.

૨૧૪. એવં ભૂમિવસેનેવ, ચિત્તુપ્પત્તિં વિભાવયે એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન ભૂમિવસેન ચિત્તુપ્પત્તિં વિભાવયે ધીરો કથેય્ય. તથા એવં એકાદસન્નં પુગ્ગલાનં વસેન ચિત્તુપ્પત્તિં ધીરો વિભાવયે કથેય્ય.

૨૧૫.

કુસલાકુસલા કામે,

તેસં પાકા અહેતુકા;

આવજ્જનદ્વયઞ્ચાતિ,

સત્તતિંસેવ માનસાતિ. –

અયં વુત્તત્થા.

૨૧૬. એવં ચતૂસ્વપાયભૂમીસુ મનુસ્સભૂમિયઞ્ચાતિ પઞ્ચભૂમીસુ અહેતુકસ્સ સત્તસ્સ જાયન્તે ¶ ઉપ્પજ્જન્તિ. દ્વેપઞ્ઞાસાવસેસાનિ, ન જાયન્તિ કદાચિપિ અવસેસાનિ દ્વેપઞ્ઞાસ ચિત્તાનિ કદાચિપિ ન જાયન્તિ ન ઉપ્પજ્જન્તિ, તાનિ સરૂપતો વુત્તાનેવ.

૨૧૭. અહેતુકસ્સ સત્તસ્સ ઉપ્પજ્જન્તેહિ સત્તતિંસચિત્તેહિ સહ દુહેતુકા, ચતુમહાવિપાકા ચાતિ ચત્તાલીસ ચિત્તાનિ તથા એકકં દુહેતુકસ્સ સત્તસ્સ જાયન્તિ.

૨૧૮-૨૩. સબ્બે મહગ્ગતા ચેવ સબ્બે સત્તવીસતિવિધા મહગ્ગતા ચેવ સબ્બેપિ ચ અનાસવા સબ્બે અટ્ઠ લોકુત્તરા ચેવ ચત્તારો તિહેતુકવિપાકા ચ કામે હસિતુપ્પાદો સહેતુકમહાકિરિયા ચાતિ નવ ક્રિયાપિ ચેતિ ચત્તાલીસં તથા અટ્ઠ ચ દુહેતુનો સત્તસ્સ ન જાયન્તિ.

અયમેત્થાધિપ્પાયો ¶ – દુહેતુનો રૂપારૂપસમાપત્તિયા અસમત્થતાય સત્તવીસ મહગ્ગતા ન જાયન્તિ, મગ્ગફલં અધિગન્તું અસમત્થતાય અટ્ઠ લોકુત્તરા ન જાયન્તિ, તિહેતુકવિપાકા તિહેતુકાનં સત્તાનં વિપાકચિત્તત્તા ન જાયન્તિ, નવ કિરિયાનિ ખીણાસવાનંયેવ ઉપ્પજ્જમાનત્તા ન જાયન્તીતિ. કામાવચરસત્તસ્સ, તિહેતુપટિસન્ધિનો પુથુજ્જનસ્સ ચતુપઞ્ઞાસ માનસા જાયન્તિ. કતમાનિ તાનિ? દુહેતુકસ્સ વુત્તાનિ ચત્તાલીસ ચિત્તાનિ તથા એકઞ્ચ કામધાતુયં ચત્તારો ઞાણસમ્પયુત્તવિપાકા રૂપારૂપેસુ નવ પુઞ્ઞાનિ ચાતિ ચતુપઞ્ઞાસ માનસા જાયન્તિ. પુથુજ્જનસ્સ તિહેતુનો કામસત્તસ્સ પઞ્ચતિંસ ચિત્તાનિ ન જાયરે ન જાયન્તિ. તં યથા –

આવજ્જનદ્વયં હિત્વા, અટ્ઠારસ ક્રિયાપિ ચ;

નવ મહગ્ગતા પાકા, અટ્ઠ લોકુત્તરાનિ ચ.

કામપુથુજ્જનસ્સેવ, તિહેતુપટિસન્ધિનો;

પઞ્ચતિંસેવ ચિત્તાનિ, ન જાયન્તિ કદાચિપિ.

છદેવેસુ મનુસ્સેસુ ચાતિ સત્તસુ ભૂમીસુ જાતસ્સ સોતાપન્નસ્સ દેહિનો સત્તસ્સ પઞ્ઞાસ ચિત્તાનિ જાયન્તિ. ઇતિ વચનં ધીરો નિદ્દિસે કથેય્ય. તં યથા –

દિટ્ઠિયા ¶ વિપ્પયુત્તાનિ, દોમનસ્સદ્વયમ્પિ ચ;

ઉદ્ધચ્ચસહિતઞ્ચેવ, કામપુઞ્ઞાનિ અટ્ઠ ચ.

નવ મહગ્ગતપુઞ્ઞાનિ, આવજ્જનદ્વયમ્પિ ચ;

સબ્બે કામવિપાકા ચ, સોતાપત્તિફલમ્પિ ચ.

અસ્સ સોતાપન્નસ્સ નવતિંસેવ ચિત્તાનિ ન ઉપ્પજ્જન્તિ. ઇતિ વચનં ધીરો દીપયે દેસેય્ય. તં યથા –

આવજ્જનદ્વયં હિત્વા, અટ્ઠારસ ક્રિયાપિ ચ;

નવ મહગ્ગતા પાકા, સત્ત લોકુત્તરાનિ ચ.

દિટ્ઠિયા ¶ સમ્પયુત્તાનિ, વિચિકિચ્છાયુતં તથા;

નવતિંસ ન જાયન્તિ, સોતાપન્નસ્સ દેહિનો.

૨૨૪. પઠમં ફલં ઠપેત્વા સોતાપન્નસ્સ પુગ્ગલસ્સ વુત્તાનિ ચિત્તાનિ અત્તનો સકદાગામિનો ફલેન સકદાગામિફલેન સહ સકદાગામિપુગ્ગલસ્સ સિયું.

૨૨૫. સોતાપન્નસ્સ વુત્તાનિ, ઠપેત્વા પટિઘદ્વયં દુતિયઞ્ચ ફલં સકદાગામિફલઞ્ચ હિત્વા અત્તનો અનાગામિફલેન સહ સોતાપન્નસ્સ સત્તસ્સ વુત્તાનિ યાનિ અટ્ઠચત્તાલીસ ચિત્તાનિ અત્થિ, તાનિ અનાગામિસ્સ સત્તસ્સ જાયન્તિ. ઇતિ વચનં ધીરો વિનિદ્દિસે.

૨૨૬. કતિ ચિત્તાનિ જાયન્તિ, કામે અરહતો પન કામે સત્તસુ કામભૂમીસુ જાતસ્સ અરહતો ખીણાસવસ્સ કતિ ચિત્તાનિ જાયન્તિ? ચત્તારિ ચ ચત્તારીસઞ્ચ ચિત્તાનિ કામે સત્તસુ કામભૂમીસુ જાતસ્સ અરહતો સિયું ભવેય્યું. તં યથા –

તેવીસ કામપાકાનિ, ક્રિયચિત્તાનિ વીસતિ;

અરહત્તફલેનેવ, કામે અરહતો સિયું.

૨૨૭. મગ્ગટ્ઠાનં ¶ ચતુન્નમ્પિ તેસં પુગ્ગલાનં સકં સકં મગ્ગચિત્તં સિયા ભવેય્ય. એકચિત્તક્ખણા હિ તે હિ સચ્ચં તં મયા વુત્તં વચનં. તે મગ્ગા એકચિત્તક્ખણા.

૨૨૮. પુથુજ્જનસ્સ તીસ્વેવ, પઠમજ્ઝાનભૂમિસુ તીસુ એવ પઠમજ્ઝાનભૂમીસુ જાતસ્સ પુથુજ્જનસ્સ બ્રહ્મુનો પઞ્ચતિંસ એવ ચિત્તાનિ જાયન્તિ. ઇતિ વચનં ધીરો વિનિદ્દિસે ઉચ્ચારેય્ય. તં યથા –

દોમનસ્સદ્વયં હિત્વા, અપુઞ્ઞાનિ દસેવ ચ;

કામપુઞ્ઞાનિ અટ્ઠેવ, નવ પુઞ્ઞા મહગ્ગતા.

ચક્ખુસોતદ્વયં ¶ પુઞ્ઞપાકં સન્તીરણદ્વયં;

આવજ્જનદ્વયઞ્ચેવ, પુઞ્ઞજં સમ્પટિચ્છનં;

પઠમજ્ઝાનપાકો ચ, પઞ્ચતિંસેવ જાયરે.

૨૨૯-૨૩૪. ઘાનાદીસુ પસાદેસુ પવત્તં કુસલવિપાકં વિઞ્ઞાણત્તયં સત્ત અપુઞ્ઞજા પાકા અટ્ઠ મહાપાકા તથા ઉપરિઝાનભૂમીસુ જાતા પાકા આરુપ્પા ચત્તારો વિપાકાપિ ચ દોમનસ્સદ્વયમ્પિ ચ આવજ્જનદ્વયવજ્જા અટ્ઠારસ ક્રિયા ચેવ અટ્ઠ લોકુત્તરાનિ ચ એતાનિ ચતુપઞ્ઞાસ ચિત્તાનિ પઠમજ્ઝાનભૂમીસુ તીસુ નિબ્બત્તસ્સ પુથુજ્જનસ્સ દેહિનો સત્તસ્સ ન ચ લબ્ભરે ન લબ્ભન્તિ. તાસુ તીસુ ભૂમીસુ નિબ્બત્તસ્સ પુથુજ્જનસ્સ બ્રહ્મુનો વુત્તેસુ ચિત્તેસુ અપુઞ્ઞપઞ્ચકં હિત્વા તત્થ તીસુ પઠમજ્ઝાનભૂમીસુ નિબ્બત્તસ્સ સોતાપન્નસ્સ બ્રહ્મુનો પઠમફલેન સહ એકતિંસ ચિત્તાનિ જાયરે જાયન્તિ. સકદાગામિનો તત્થ તીસુ પઠમજ્ઝાનભૂમીસુ જાતસ્સ સકદાગામિનો બ્રહ્મુનો તેસુ ચિત્તેસુ પઠમં ફલં ઠપેત્વા સકદાગામિફલં પક્ખિપિત્વા એકતિંસેવ ચિત્તાનિ જાયરે. અનાગામિસ્સ તત્થેવ તીસુ પઠમજ્ઝાનભૂમીસુ એવ જાતસ્સ અનાગામિસ્સ દુતિયં ફલં ઠપેત્વા અત્તનો ફલચિત્તેન સહ એકતિંસેવ ચિત્તાનિ જાયન્તિ.

૨૩૫.

વિઞ્ઞાણં ચક્ખુસોતાનં, પુઞ્ઞજં સમ્પટિચ્છનં;

સન્તીરણદ્વયઞ્ચેવ, ક્રિયચિત્તાનિ વીસતિ.

૨૩૬-૭. અરહત્તફલં ¶ પઠમજ્ઝાનતો સમ્ભવો પાકો સત્તવીસતિ ચિત્તાનિ અરહન્તસ્સ ખીણાસવસ્સ જાયરે. પુથુજ્જનસ્સ તીસ્વેવ તીસુ એવ દુતિયજ્ઝાનભૂમીસુ જાતસ્સ પુથુજ્જનસ્સ બ્રહ્મુનો દુતિયજ્ઝાનતતિયજ્ઝાનપાકેન સહ છત્તિંસ ચિત્તાનિ જાયન્તિ. તં યથા –

દોમનસ્સદ્વયં ¶ હિત્વા, અપુઞ્ઞાનિ દસેવ ચ;

કામપુઞ્ઞાનિ અટ્ઠેવ, નવ પુઞ્ઞમહગ્ગતા.

ચક્ખુસોતદ્વયં પુઞ્ઞપાકં સન્તીરણદ્વયં;

આવજ્જનદ્વયઞ્ચેવ, પુઞ્ઞજં સમ્પટિચ્છનં.

દુતિયજ્ઝાનપાકેન, તતિયજ્ઝાનપાકતો;

છત્તિંસેવ ચ ચિત્તાનિ, દુતિયજ્ઝાનદેહિનો.

૨૩૮-૨૪૧. પુથુજ્જનસ્સ વુત્તેસુ, હિત્વા વાપુઞ્ઞપઞ્ચકં અત્તનો ફલેન સહ બાત્તિંસ ચિત્તાનિ સોતાપન્નસ્સ જાયન્તિ. સોતાપન્નસ્સ વુત્તેસુ, ઠપેત્વા પઠમં ફલં સોતાપન્નસ્સ વુત્તેસુ પઠમં ફલં ઠપેત્વા અત્તનો ફલચિત્તેન સહ બાત્તિંસ ચિત્તાનિ, સકદાગામિસ્સ વુત્તેસુ દુતિયં ફલં ઠપેત્વા અનાગામિફલેન સહ બાત્તિંસેવ ચિત્તાનિ અસ્સ અનાગામિનો ભવન્તિ. અરહન્તસ્સ તીસ્વેવ, અટ્ઠવીસતિ અત્તનો તીસુ એવ દુતિયજ્ઝાનભૂમીસુ જાતસ્સ અરહતો અત્તનો ફલેન દુતિયજ્ઝાનતતિયજ્ઝાનપાકતો પાકેહિ સહ અટ્ઠવીસતિ ચિત્તાનિ હોન્તિ. તં યથા –

વિઞ્ઞાણં ચક્ખુસોતાનં, પુઞ્ઞજં સમ્પટિચ્છનં;

સન્તીરણદ્વયઞ્ચેવ, ક્રિયચિત્તાનિ વીસતિ.

અરહત્તફલં પાકો, દુતિયજ્ઝાનસમ્ભવો;

તતિયજ્ઝાનપાકો ચ, અટ્ઠવીસતિ માનસા.

૨૪૨-૬. પરિત્તકસુભાદીનં, દેવાનં તીસુ ભૂમીસુ ચતુત્થજ્ઝાનવિપાકેન સહ પઞ્ચતિંસેવ ચિત્તાનિ ¶ જાયન્તિ. સોતાપન્નસ્સ તત્થેક-તિંસ ચિત્તાનિ જાયરેતત્થ તાસુ તીસુ પરિત્તકસુભાદીનં ભૂમીસુ સોતાપન્નસ્સ ચ એકતિંસ ચિત્તાનિ જાયરે. યથા એવં સકદાગામિનો એકતિંસ ચિત્તાનિ જાયરે. તથા અનાગામિનો એકતિંસ જાયરે. તત્થેવ ¶ તાસુ તીસુ ભૂમીસુ એવ જાતસ્સ ખીણાસવસ્સ સત્તવીસતિ માનસા હોન્તિ, તથા એવં વેહપ્ફલે વેહપ્ફલભૂમિયં જાતાનં પુથુજ્જનસેક્ખાનં પઞ્ચન્નં સબ્બેસં પુગ્ગલાનં માનસા હોન્તિ. પઞ્ચસુ સુદ્ધાવાસિકભૂમીસુ જાતસ્સ અનાગામિનો સત્તસ્સ એકતિંસેવ ચિત્તાનિ હોન્તિ. ઇતિ વચનં ધીરો પરિદીપયે દેસેય્ય. તત્થેવ તાસુ સુદ્ધાવાસભૂમીસુ એવ જાતસ્સ અરહતો સત્તવીસતિ માનસા હોન્તિ. એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન રૂપીસુ પઞ્ચદસસુ રૂપિભૂમીસુ જાતાનં સબ્બેસં પુગ્ગલાનં ચિત્તાનિ વિભાવિના ધીરેન વિઞ્ઞેય્યાનિ જાનિતબ્બાનિ.

૨૪૭. ચતુવીસતિ ચિત્તાનિ, પઠમારુપ્પભૂમિયં પઠમઆરુપ્પભૂમિયં જાતસ્સ પુથુજ્જનસ્સ ચતુવીસતિ ચિત્તાનિ જાયન્તિ. ઇતિ વચનં ધીરો વિનિદ્દિસે. તં યથા –

દોમનસ્સદ્વયં હિત્વા, અપુઞ્ઞાનિ દસેવ ચ;

કામપુઞ્ઞાનિ અટ્ઠેવ, આરુપ્પકુસલાનિ ચ;

પઠમારુપ્પપાકો ચ, ક્રિયાવોટ્ઠબ્બનમ્પિ ચ.

૨૪૮-૨૫૧. સોતાપન્નસ્સ તત્થેવ, ઠપેત્વાપુઞ્ઞપઞ્ચકંતત્થ તિસ્સં પઠમારુપ્પભૂમિયં એવ સોતાપન્નસ્સ પુગ્ગલસ્સ અપુઞ્ઞપઞ્ચકં હિત્વા અત્તનો ફલેન સહ વીસતિ ચિત્તાનિ હોન્તિ. તથા તત્થ તિસ્સં પઠમારુપ્પભૂમિયં સકદાગામિનો, અનાગામિનોપિ ચ પુગ્ગલસ્સ પુબ્બં પુબ્બં ફલં વિના વજ્જેત્વા અત્તનો ફલેન સહ વીસતિ ચિત્તાનિ જાયન્તિ. ખીણાસવસ્સ તત્થેવ તત્થ તિસ્સં પઠમારુપ્પભૂમિયં એવ જાતસ્સ ખીણાસવસ્સ દસ પઞ્ચ માનસા ચ જાયન્તિ. તં યથા –

મહાક્રિયાનિ અટ્ઠેવ, ચત્વારુપ્પક્રિયાનિ ચ;

અરહત્તફલં પાકો, વોટ્ઠબ્બઞ્ચાપિ માનસં.

દુતિયારુપ્પભૂમિયં ¶ જાતસ્સ પુથુજ્જનસ્સ સત્તસ્સ તેવીસતિ ચિત્તાનિ હોન્તિ. તં યથા –

દોમનસ્સદ્વયં ¶ હિત્વા, અપુઞ્ઞાનિ દસેવ ચ;

કામપુઞ્ઞાનિ અટ્ઠેવ, પુઞ્ઞારૂપૂપરી તયો;

દુતિયારુપ્પપાકો ચ, વોટ્ઠબ્બઞ્ચાપિ માનસં.

ઇતિ એવં ઇમિના પકારેન વત્વા કથેત્વા ધીરો પણ્ડિતો વિભાવયે દેસેય્ય. એત્થ એતિસ્સં દુતિયારુપ્પભૂમિયં જાતાનં તિણ્ણન્નં સેક્ખાનમ્પિ એકૂનવીસતિ ચિત્તાનિ હોન્તિ. તં યથા –

દિટ્ઠિયા વિપ્પયુત્તાનિ, ઉદ્ધચ્ચસહિતં તથા;

કામપુઞ્ઞાનિ અટ્ઠેવ, પુઞ્ઞારૂપૂપરી તયો.

દુતિયારુપ્પપાકો ચ, વોટ્ઠબ્બઞ્ચાપિ માનસં;

સકસકફલેનેવ, ચિત્તાનેકૂનવીસતિ.

૨૫૨. ચુદ્દસેવ તુ ચિત્તાનિ દુતિયારુપ્પભૂમિયં જાતસ્સ ખીણાસવસ્સ કિરિયચિત્તાનિ દ્વાદસ એકો પાકો અરહત્તફલઞ્ચાતિ ચુદ્દસેવ ચિત્તાનિ હોન્તિ. તં યથા –

મહાક્રિયાનિ અટ્ઠેવ, ક્રિયારૂપૂપરી તયો;

વોટ્ઠબ્બઞ્ચ સકો પાકો, અરહત્તફલમ્પિ ચ.

૨૫૩. પુથુજ્જનસ્સ સત્તસ્સ, તતિયારુપ્પભૂમિયં તતિયઅરૂપભૂમિયં જાતસ્સ પુથુજ્જનસ્સ સત્તસ્સ બાવીસતિ ચિત્તાનિ ભવન્તિ. ઇતિ વચનં ધીરો પકાસયે. તં યથા –

દોમનસ્સદ્વયં હિત્વા, અપુઞ્ઞાનિ દસેવ ચ;

કામપુઞ્ઞાનિ અટ્ઠેવ, પુઞ્ઞારૂપૂપરી દુવે;

તતિયારુપ્પપાકો ચ, વોટ્ઠબ્બઞ્ચાપિ માનસં.

૨૫૪-૫. અટ્ઠારસેવ ચિત્તાનિ, સોતાપન્નસ્સ પુગ્ગલસ્સ અટ્ઠારસ એવ ચિત્તાનિ જાયરે. તં યથા –

દિટ્ઠિયા ¶ ¶ વિપ્પયુત્તાનિ, ઉદ્ધચ્ચસહિતં તથા;

મહાપુઞ્ઞાનિ અટ્ઠેવ, પુઞ્ઞારૂપૂપરી દુવે.

અટ્ઠારસેવ પાકેન, સોતાપત્તિફલેન ચ;

વોટ્ઠબ્બઞ્ચાપિ માનસં, સોતાપન્નસ્સ જાયરે.

સકદાગામિનો પઠમં ફલં ઠપેત્વા અત્તનો ફલેન તાનિ અટ્ઠારસ ચિત્તાનિ હોન્તિ. સકદાગામિનો વુત્તેસુ ચિત્તેસુ દુતિયં ફલં ઠપેત્વા અત્તનો ફલેન સહ અટ્ઠારસ ચિત્તાનિ એવ અનાગામિસ્સ જાયરે.

૨૫૬. તેરસેવ ચ ચિત્તાનિ, તતિયારુપ્પભૂમિયં તતિયઅરૂપભૂમિયં જાતસ્સ ખીણાસવસ્સ તેરસેવ ચિત્તાનિ જાયન્તિ. ઇતિ વચનં ધીરો વિનિદ્દિસે. તં યથા –

મહાક્રિયાનિ અટ્ઠેવ, ક્રિયારૂપૂપરી દુવે;

અરહત્તફલં પાકો, વોટ્ઠબ્બઞ્ચાપિ માનસં.

૨૫૭. એકવીસતિ ચિત્તાનિ, ચતુત્થારુપ્પભૂમિયં ચતુત્થઅરૂપભૂમિયં જાતસ્સ પુથુજ્જનસ્સ સત્તસ્સ એકવીસતિ ચિત્તાનિ જાયન્તિ. ઇતિ ઇદં વચનં ધીરો વિનિદ્દિસે. તં યથા –

દોમનસ્સદ્વયં હિત્વા, અપુઞ્ઞાનિ દસેવ ચ;

કામપુઞ્ઞાનિ અટ્ઠેવ, વોટ્ઠબ્બઞ્ચાપિ માનસં;

ચતુત્થારુપ્પપુઞ્ઞઞ્ચ, સપાકેનેકવીસતિ.

૨૫૮-૨૬૦. સોતાપન્નસ્સ સત્તસ્સ, સત્તરસ ચિત્તાનિ ધીરો પકાસયે. તં યથા –

દિટ્ઠિયા વિપ્પયુત્તાનિ, ઉદ્ધચ્ચસહિતં તથા;

કામપુઞ્ઞાનિ અટ્ઠેવ, સોતાપત્તિફલમ્પિ ચ;

ચતુત્થારુપ્પપુઞ્ઞઞ્ચ, સપાકો વોટ્ઠબ્બમ્પિ ચ.

સકદાગામિનો ¶ પઠમં ફલં ઠપેત્વા તાનિ એવ ચિત્તાનિ સફલેન હોન્તિ. સકદાગામિનો વુત્તેસુ ચિત્તેસુ દુતિયં ¶ ફલં ઠપેત્વા અત્તનો ફલેન સત્તરસ માનસા અનાગામિસ્સ હોન્તિ. દ્વાદસેવ તુ ચિત્તાનિ, ચતુત્થારુપ્પભૂમિયં જાતસ્સ અરહન્તસ્સ દ્વાદસ એવ ચિત્તાનિ જાયન્તિ. તં યથા –

મહાક્રિયાનિ અટ્ઠેવ, વોટ્ઠબ્બઞ્ચાપિ માનસં;

ચતુત્થઞ્ચ ક્રિયારૂપં, પાકો અરહતો ફલં.

ઇતિ એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન પુગ્ગલાનં વસેન ભૂમીસુ ચિત્તપ્પવત્તિં વિદૂ ધીરો વિભાવયે.

૨૬૧-૨. હેટ્ઠિમાનં અરૂપીનં, બ્રહ્માનં ઉપરૂપરિ જાતા અરૂપકુસલા ચેવ કિરિયાપિ ચ ઉપ્પજ્જન્તિ. ઉદ્ધં ઉદ્ધં ભાગે જાતાનં અરૂપીનં બ્રહ્માનં હેટ્ઠિમા હેટ્ઠિમા આરુપ્પા હેટ્ઠાભાગે જાતા અરૂપાવચરા પન નેવ જાયન્તિ. કસ્મા કારણાતિ? કિર મયા સુતં, હેટ્ઠિમઝાનેસુ દિટ્ઠાદીનવતો દિટ્ઠદોસભાવતો નેવ જાયન્તિ.

૨૬૩-૫. ઠપેત્વા પઠમં મગ્ગં સોતાપત્તિમગ્ગં ઠપેત્વા કુસલાનુત્તરા તયો તયો અનુત્તરા કુસલા તયો મગ્ગા, કામાવચરપુઞ્ઞાનિ અટ્ઠ, તથા દસ અપુઞ્ઞાનિ ચિત્તાનિ, અરૂપપુઞ્ઞાનિ ચત્તારિ. સબ્બે પાકા અનુત્તરા સબ્બાનિ લોકુત્તરફલાનિ, પઠમારુપ્પપાકો ચ નવ કામકિરિયાપિ ચ, અરૂપાપિ સબ્બા કિરિયા, એતાનિ પન તેચત્તાલીસ માનસા પઠમારુપ્પભૂમિયં ઉપ્પજ્જન્તિ.

૨૬૬-૭. સબ્બો તેવીસતિકામવિપાકો, સબ્બો પન્નરસવિધો મહગ્ગતો રૂપો ચિત્તુપ્પાદો, મનોધાતુ કિરિયામનોધાતુ, દોમનસ્સદ્વયમ્પિ ચ આદિમગ્ગો ચ તથા ઉપરિ જાતા તયો અરૂપપાકા ચાતિ છચત્તાલીસ ચિત્તાનિ એત્થ એતિસ્સં પઠમારુપ્પભૂમિયં નત્થિ.

૨૬૮-૯. વુત્તેસુ ¶ પન ચિત્તેસુ, પઠમારુપ્પભૂમિયં વુત્તેસુ ચિત્તેસુ કુસલપાકકિરિયાવસેન પઠમારુપ્પત્તયં ઠપેત્વા અત્તનો પાકો ચાતિ ચત્તાલીસ ચિત્તાનિ દુતિયારુપ્પભૂમિયં ¶ જાયન્તિ. એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન સેસદ્વયે પઠમદુતિયારુપ્પતો સેસઆકિઞ્ચઞ્ઞાયતનનેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનભૂમિદ્વયે હેટ્ઠિમહેટ્ઠિમં કુસલવિપાકકિરિયાવસેન હેટ્ઠાભાગે જાતં અરૂપત્તયં હિત્વા અત્તનો અત્તનો પાકા એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન પણ્ડિતેન ઞેય્યા જાનિતબ્બા.

૨૭૦-૩. ચત્તારો ચ અનાસવા, વિપાકા ચત્તારિ લોકુત્તરફલચિત્તાનિ, સબ્બે સબ્બાનિ ચ ચતૂસુ આરુપ્પભૂમીસુ હોન્તિ. વોટ્ઠબ્બનેન ચિત્તેન સહ કામે અટ્ઠ મહાકિરિયા, ચતસ્સો અરૂપકિરિયાપિ ચાતિ તેરસ એવ કિરિયા પઠમારુપ્પભૂમિયં જાતસ્સ ખીણાસવસ્સ જાયન્તિ. દુતિયારુપ્પભૂમિયં જાતસ્સ ખીણાસવસ્સ પઠમારુપ્પકિરિયં હિત્વા દ્વાદસ એવ કિરિયા હોન્તિ. તતિયારુપ્પભૂમિયં જાતસ્સ ખીણાસવસ્સ પઠમદુતિયારુપ્પકિરિયાનિ હિત્વા એકાદસ કિરિયા હોન્તિ. ચતુત્થારુપ્પભૂમિયં જાતસ્સ ખીણાસવસ્સ પઠમદુતિયતતિયારુપ્પકિરિયાનિ હિત્વા દસેવ કિરિયા ઞેય્યા જાનિતબ્બા.

૨૭૪.

અરહતો પન ચિત્તાનિ, હોન્તિ એકૂનવીસતિ;

અરહત્તં ક્રિયા સબ્બા, ઠપેત્વાવજ્જનદ્વયં.

આવજ્જનદ્વયં ઠપેત્વા સબ્બા કિરિયા, અરહત્તફલઞ્ચાતિ એકૂનવીસતિ ચિત્તાનિ અરહતો પન હોન્તિ. આવજ્જનદ્વયં કિઞ્ચાપિ ખીણાસવસ્સ હોન્તિ, એવમ્પિ અઞ્ઞેસં પુથુજ્જનસેક્ખાનમ્પિ હોન્તિયેવ. એકૂનવીસતિ ચિત્તાનિ ખીણાસવસ્સ એવ હોન્તિ, ન અઞ્ઞેસન્તિ ઞાપનત્થં ‘‘આવજ્જનદ્વયં ઠપેત્વા’’તિ વુત્તં.

૨૭૫-૬. ચતુન્નં ¶ ફલટ્ઠાનં પુગ્ગલાનઞ્ચ તિહેતુકપુથુજ્જને ચ તેરસેવ ચિત્તાનિ ભવન્તિ. ઇતિ વચનં ધીરો પકાસયે. તં યથા – ચત્તારો ઞાણસમ્પયુત્તા મહાવિપાકાનિ, નવ રૂપારૂપપાકા ચ ઇમે તેરસેવ ચિત્તાનિ ભવન્તિ.

૨૭૭-૯. ચતુન્નં ફલટ્ઠાનં પુગ્ગલાનઞ્ચ દુહેતુકપુથુજ્જને ચ ઞાણપરિહીનાનિ ચત્તારિ વિપાકાનિ એવ જાયરે. પુથુજ્જનાનં તિણ્ણમ્પિ, ચતુન્નં અરિયદેહિનં અરિયગતાનં સત્તન્નં પુગ્ગલાનં ¶ સત્તરસેવ ચિત્તાનિ ભવન્તિ. તં યથા – દુવે પઞ્ચવિઞ્ઞાણાનિ, મનોધાતુત્તયસન્તીરણાનિ, વોટ્ઠબ્બનઞ્ચ ઇમે સત્તરસ એવ હોન્તિ.

૨૮૦-૫. હેટ્ઠા તિણ્ણં ફલટ્ઠાનં, તિહેતુકપુથુજ્જને ચતુન્નં પુગ્ગલાનં મહગ્ગતાનિ એવ કુસલાનિ હોન્તિ. તિણ્ણં પુથુજ્જનાનઞ્ચ, આદિતો તિણ્ણં અરિયાનં હેટ્ઠા અરિયાનં તેરસેવ ચિત્તાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. ઇતિ વચનં ધીરો નિદ્દિસે. અટ્ઠેવ કામપુઞ્ઞાનિ, અપુઞ્ઞતો અકુસલવસેન દિટ્ઠિહીના ચત્તારો ચિત્તુપ્પાદાપિ, ઉદ્ધચ્ચસમ્પયુત્તઞ્ચાતિ તેરસ ચિત્તાનિ હોન્તિ. હેટ્ઠા દ્વિન્નં ફલટ્ઠાનં સોતાપન્નસકદાગામિપુગ્ગલાનં સબ્બપુથુજ્જને અહેતુકદુહેતુકતિહેતુકપુથુજ્જને દોમનસ્સયુત્તં દ્વયમેવ ચિત્તં જાયતે. તિણ્ણં પુથુજ્જનાનઞ્ચ પઞ્ચ એવ જાયરે. તં યથા –

ચત્તારિ દિટ્ઠિયુત્તાનિ, વિચિકિચ્છાયુતમ્પિ ચ;

મગ્ગટ્ઠાનં ચતુન્નમ્પિ, મગ્ગચિત્તં સકં સકં.

તેસં ચતુન્નં મગ્ગટ્ઠાનં પુગ્ગલાનં સકં સકં એકમેવ મગ્ગચિત્તં ભવે ભવેય્ય. ઇતિ એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન ધીરો પણ્ડિતો વિભાવયે ચિત્તપ્પવત્તિં પકાસયે.

૨૮૬-૯. મયા ભવેસુ ચિત્તાનં, પુગ્ગલાનં વસેન ચ. ભવેસુ સબ્બભવેસુ ચિત્તાનં, પુગ્ગલાનં વસેન ચ ચિત્તપ્પવત્તિ ભિક્ખૂનં ¶ આભિધમ્મિકભિક્ખૂનં પાટવત્થાય છેકભાવાય મયા પકાસિતા. એવં સબ્બમિદં ચિત્તં, ભૂમિપુગ્ગલભેદતો એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન ભૂમિપુગ્ગલભેદતો ઇદં સબ્બં ચિત્તં બહુધાપિ ચ બહુપ્પકારમ્પિ ચ હોતિ. ઇતિ ગહણં વિભાવિના વિઞ્ઞાતબ્બં. સક્કા વુત્તાનુસારેન મયા વુત્તસ્સ અનુસારેન ભેદો ચિત્તભેદો વિભાવિના ઞાતું વિજાનિતું સક્કા. ગન્થવિત્થારભીતેન મયા ઇદં ચિત્તપ્પવત્તિદીપકવચનં સંખિત્તં, પુબ્બાપરં વિલોકેત્વા, ચિન્તેત્વા ચ પુનપ્પુનં અત્થં ઉપપરિક્ખિત્વા વિભાવિના ગહેતબ્બં.

૨૯૦. ઇમઞ્ચાભિધમ્માવતારં સુસારં, વરં સત્તમોહન્ધકારપ્પદીપં ઇમઞ્ચ અભિધમ્માવતારપ્પકરણં સુસારં સુન્દરસારભૂતં વરં સત્તઅન્ધકારસદિસે મોહે પદીપં પજ્જોતપ્પદીપં ¶ યો નરો સાધુકં ચિન્તેતિ વાચેતિપિ, તં નરં રાગદોસા ચિરં ચિરકાલં નોપયન્તિ ન ઉપગચ્છન્તિ.

ઇતિ અભિધમ્માવતારટીકાય

ભૂમિપુગ્ગલચિત્તુપ્પત્તિનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પઞ્ચમો પરિચ્છેદો.

૬. છટ્ઠો પરિચ્છેદો

આરમ્મણવિભાગવણ્ણના

૨૯૧.

એતેસં પન ચિત્તાનં, આરમ્મણમિતો પરં;

દસ્સયિસ્સામહં તેન, વિના નત્થિ હિ સમ્ભવો.

ઇતો પરં ઇતો પરિચ્છેદતો પરં અહં એતેસં પન ચિત્તાનં આરમ્મણં દસ્સયિસ્સામિ. હિ કસ્મા? તેન વિના તં આરમ્મણં વજ્જેત્વા ચિત્તાનં સમ્ભવો નત્થિ યસ્મા કારણા, તસ્મા કારણા દસ્સયિસ્સામિ.

૨૯૨.

રૂપં ¶ સદ્દં ગન્ધં રસં, ફોટ્ઠબ્બં ધમ્મમેવ ચ;

છધા આરમ્મણં આહુ, છળારમ્મણકોવિદા.

છળારમ્મણેસુ છેકા પણ્ડિતા આરમ્મણં છધા છપ્પકારં આહુ કથેસું.

૨૯૩. તત્થ ભૂતે ઉપાદાય. તત્થ તેસુ આરમ્મણેસુ ભૂતે ઉપાદાય ભૂતે પટિચ્ચ વણ્ણો ચતુસમુટ્ઠિતો ¶ કમ્મચિત્તઉતુઆહારસઙ્ખાતેહિ ચતૂહિ પચ્ચયેહિ સમુટ્ઠિતો નિબ્બત્તો નિદસ્સનેન સહ પવત્તો પટિઘેન સહ પવત્તો રૂપારમ્મણસઞ્ઞિતો.

૨૯૪. દુવિધોપિ સમુદ્દિટ્ઠો, સદ્દો ચિત્તોતુસમ્ભવો સદ્દો દુવિધોપિ મુનિના સમુદ્દિટ્ઠો ચિત્તોતુસમ્ભવો, સવિઞ્ઞાણકસદ્દોવ ચિત્તસમુટ્ઠિતો હોતિ. કથં? વચીભેદકચિત્તેન ભૂતાય જાતાય ભૂમિયા પથવીધાતુયા વિકારતા પથવીલક્ખણભાવતો અતિથદ્ધલક્ખણતા વિકારતા નામ. સા વચીવિઞ્ઞત્તિ વિઞ્ઞાયતીતિ વિઞ્ઞત્તિયા ઉપાદિણ્ણઘટ્ટનસ્સ કમ્મજપથવીધાતુયા ઘટ્ટનસ્સ કારણં ચિત્તજપથવીધાતુયા કમ્મજપથવીધાતુયા ઘટ્ટનઞ્ચ સદ્દો ચ અપુબ્બં અચરિમં હોતિ.

૨૯૫. અવિઞ્ઞાણકસદ્દો યો સો અવિઞ્ઞાણકસદ્દો ઉતુસમુટ્ઠિતો હોતિ. અયં દુવિધોપિ સદ્દો સદ્દારમ્મણતં ગતો સદ્દારમ્મણભાવં પત્તો.

૨૯૬. ધરીયતીતિ ગચ્છન્તો ગચ્છન્તો જનેહિ ધરીયતેતિ ગન્ધો. ગમુ સપ્પ ગતિમ્હિ, ધર ધારણે. સૂચનતો અત્તનો સાધારણસ્સ પુપ્ફાદિનો વત્થુસ્સ પકાસનતોપિ વા ગન્ધો નામ. ગન્ધ સૂચને. અયં ગન્ધો ચતૂહિ સમુટ્ઠાનં એતસ્સાતિ ચતુસમુટ્ઠાનો. ગન્ધારમ્મણસમ્મતો.

૨૯૭. રસમાના ¶ રસન્તીતિ, રસોતિ પરિકિત્તિતો જના રસમાના યં ધમ્મજાતં રસન્તિ અનુભવન્તિ, ઇતિ યસ્મા કારણા, તસ્મા કારણા રસો ઇતિ રસો નામ પણ્ડિતેહિ પરિકિત્તિતો, સો રસો ચતુસમ્ભૂતો રસારમ્મણનામકો.

૨૯૮. ફુસીયતીતિ ફોટ્ઠબ્બં યં ધમ્મજાતં જનેહિ ફુસીયતીતિ તસ્મા ફોટ્ઠબ્બં, પથવીતેજવાયવો. તં ફોટ્ઠબ્બં ચતુસમ્ભૂતં ફોટ્ઠબ્બારમ્મણં મતં.

૨૯૯. સબ્બં નામઞ્ચ રૂપઞ્ચ, હિત્વા રૂપાદિપઞ્ચકં રૂપાદિપઞ્ચકં હિત્વા સબ્બં નામઞ્ચ ચિત્તચેતસિકનિબ્બાનનામઞ્ચ રૂપઞ્ચ પઞ્ચપસાદસુખુમરૂપઞ્ચ લક્ખણાનિ ચ અનિચ્ચદુક્ખઅનત્તલક્ખણાનિ ચ પઞ્ઞત્તિ ચ ધમ્મારમ્મણસઞ્ઞિતં.

૩૦૦. છારમ્મણાનિ ¶ લબ્ભન્તિ, કામાવચરભૂમિયં કામાવચરભૂમિયં છારમ્મણાનિ લબ્ભન્તિ. તીણિ રૂપાવચરે રૂપસદ્દધમ્મારમ્મણવસેન લબ્ભન્તિ. અરૂપે પન એકેકં ધમ્મારમ્મણં લબ્ભતિ.

૩૦૧-૩. ખણવત્થુપરિત્તત્તા, આપાથં ન વજન્તિ યે યે રૂપાદયો પઞ્ચ વિસયા ખણવત્થુપરિત્તત્તા પઞ્ચારમ્મણાનં ખણસ્સ પરિત્તત્તા મન્દત્તા તેસં અપ્પાયુકત્તા વત્થુપરિત્તત્તા પઞ્ચારમ્મણાનં અતિખુદ્દકવત્થુકત્તા આપાથં પઞ્ચદ્વારેસુ પાકટભાવં ન વજન્તિ, પઞ્ચપસાદેસુ ઘટ્ટનકિચ્ચં ન સાધેન્તિ, તે રૂપાદયો પઞ્ચ વિસયા ધમ્મારમ્મણં હોન્તિ. ઇતિ યેસં એકચ્ચાનં આચરિયાનં મતં હોતિ. કિરાતિ અનુસ્સવનત્થે નિપાતો. તે પટિક્ખિપિતબ્બાવ તે એવં વાદિનો એકચ્ચે આચરિયા પટિક્ખિપિતબ્બા, મયા પટિસેધિતબ્બા. કસ્મા? ચક્ખુવિઞ્ઞાણં સોતવિઞ્ઞાણસ્સ ગોચરભૂતં સદ્દં ન પટિઅનુભોતિ, સોતવિઞ્ઞાણં ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ ગોચરભૂતં ¶ રૂપં ન પટિઅનુભોતિ. ઇતિ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ ગોચરં નેવ પચ્ચનુભોન્તાનં તેસં પઞ્ચન્નં ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં વિઞ્ઞાણાનં તઞ્ચ ગોચરં મનોધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતુસઙ્ખાતં જવનં પન પચ્ચનુભોતિ. ઇતિ વચનસ્સ ભગવતા વુત્તત્તા પટિક્ખિપિતબ્બા. રૂપાદયો પન વિસયા રૂપાદિપઞ્ચારમ્મણાનિ એવ હોન્તિ.

૩૦૪-૬. દિબ્બચક્ખાદિઞાણાનં, રૂપાદીનેવ ગોચરા તાનિ રૂપાદીનિ એવ ગોચરા દિબ્બચક્ખાદિઞાણાનં અનાપાથગતાનં એવ પાકટભાવં અપ્પત્તાનેવ. ઇતિપિ વચનં વુત્તં ન યુજ્જતિ. યં ધમ્મજાતં રૂપારમ્મણં ભવન્તં, તં ધમ્મજાતં કથં કેન પકારેન ધમ્મારમ્મણં ભવેય્ય? એવં સતિ રૂપારમ્મણસ્સ ધમ્મારમ્મણત્તે સતિ એતેસં રૂપારમ્મણધમ્મારમ્મણાનં નિયમોપિ કથં ભવે કેન પકારેન ભવેય્ય? સબ્બં આરમ્મણં એતં એતં સબ્બં આરમ્મણં છબ્બિધં છપ્પકારં ભગવતા સમુદીરિતં. તં પરિત્તત્તિકાદીનં વસેન બહુપ્પકારેહિ મતં.

૩૦૭. સબ્બો કામવિપાકો ચ સબ્બો તેવીસતિકામવિપાકો ચ ક્રિયાહેતુદ્વયમ્પિ ચ મનોધાતુહસિતુપ્પાદવસેન કિરિયાહેતુદ્વયમ્પિ ચાતિ પઞ્ચવીસતિ ચિત્તુપ્પાદા એકન્તપરિત્તારમ્મણા એકન્તકામાવચરારમ્મણા સિયું ભવેય્યું.

૩૦૮-૧૦. ઇટ્ઠાદિભેદા પઞ્ચેવ, રૂપસદ્દાદયો પન દ્વિપઞ્ચન્નં વિઞ્ઞાણાનં પટિપાટિયા અનુક્કમેન ગોચરા હોન્તિ. રૂપાદિપઞ્ચકં સબ્બં, મનોધાતુત્તયસ્સ તુ મનોધાતુત્તયસ્સ પન સબ્બં ¶ રૂપાદિપઞ્ચકં આરમ્મણં હોતિ, એતેસં તેરસન્નં પન ચિત્તાનં રૂપક્ખન્ધોવ ગોચરો આરમ્મણં હોતિ. નારૂપં નામં આરમ્મણં ન કરોન્તિ. ન ચ પઞ્ઞત્તિં પઞ્ઞત્તિં આરમ્મણં ન કરોન્તિ. નાતીતં અતીતં આરમ્મણં ન કરોન્તિ ¶ . ન ચનાગતં અનાગતં આરમ્મણં ન કરોન્તિ એવ. હિ સચ્ચં વત્તમાનો ગોચરો એતેસં દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણાનં, મનોધાતુત્તયસ્સ ચાતિ તેરસન્નં ચિત્તાનં તં આરમ્મણં વત્તમાનં એવ પચ્ચુપ્પન્નં એવ.

૩૧૧. તેરસેતાનિ ચિત્તાનિ, જાયન્તે કામધાતુયં એતાનિ તેરસ ચિત્તાનિ કામધાતુયં જાયન્તિ, રૂપાવચરે પુઞ્ઞજાનિ ચક્ખુસોતવિઞ્ઞાણસમ્પટિચ્છનાનિ, કિરિયામનોધાતુ ચાતિ ચત્તારિ ચિત્તાનિ જાયન્તિ. અરૂપિસુ અરૂપભૂમીસુ નેવ કિઞ્ચિપિ એકમ્પિ ચિત્તં નેવ જાયતિ.

૩૧૨-૩. મહાપાકાનમટ્ઠન્નં અટ્ઠન્નં મહાવિપાકાનં પવત્તિયં છસુ દ્વારેસુ તદારમ્મણકિચ્ચાનં રૂપાદિછપરિત્તાનિ ગોચરા. સન્તીરણત્તયસ્સપિ પવત્તિયં પઞ્ચદ્વારે સન્તીરણત્તયકિચ્ચસ્સ, છદ્વારેસુ તદાલમ્બણકિચ્ચસ્સ ચ રૂપાદિછપરિત્તાનિ ગોચરા. રૂપાદયો પરિત્તા છ, હસિતુપ્પાદગોચરા હસિતુપ્પાદસ્સ રૂપાદયો છ પરિત્તા ગોચરા હોન્તિ. પઞ્ચદ્વારે પટુપ્પન્ના પઞ્ચસુ દ્વારેસુ યે ગોચરા પચ્ચુપ્પન્ના, મનોદ્વારે તિકાલિકા યે ગોચરા તિકાલિકા તીસુ કાલેસુ નિયુત્તા.

૩૧૪-૫. દુતિયારુપ્પચિત્તઞ્ચ, ચતુત્થારુપ્પમાનસં કુસલવિપાકકિરિયાવસેન છબ્બિધં ચિત્તં મહગ્ગતગોચરં નિયતં નિયતારમ્મણં હોતિ, તં છબ્બિધં ચિત્તં મહગ્ગતગોચરં પુબ્બે અત્તના અધિગતઆકાસાનઞ્ચાયતનઆકિઞ્ચઞ્ઞાયતનકુસલારમ્મણં, તેસુ દ્વે દુતિયચતુત્થારુપ્પપાકા ‘‘યસ્સ યસ્સ કુસલઝાનસ્સ યં યં આરમ્મણં ગહેત્વા બ્રહ્મલોકે પટિસન્ધિ હોતી’’તિ વચનતો સકસકકુસલસ્સ આરમ્મણં એવ તેસં વિપાકાનં આરમ્મણં હોતિ. નિબ્બાનારમ્મણત્તા હિ, એકન્તેન અનઞ્ઞતો અટ્ઠાનાસવચિત્તાનં અપ્પમાણોવ નિબ્બાનં એવ ગોચરં આરમ્મણં હોતિ ¶ . હિ કસ્મા કારણા? નિબ્બાનારમ્મણત્તા, ન અઞ્ઞતો આરમ્મણતો.

૩૧૬-૩૨૦. ચત્તારો ઞાણહીના ચ, કામાવચરપુઞ્ઞતો કામાવચરકુસલવસેન ચત્તારો ઞાણહીના ચ ક્રિયતો કિરિયવસેન ચત્તારો ઞાણહીના ચ દ્વાદસાકુસલાનિ ચ તે પરિત્તારમ્મણા ચેવ મહગ્ગતગોચરા ચ, તે ન વત્તબ્બા ચ હોન્તિ. કસ્મા? પઞ્ઞત્તારમ્મણત્તા ¶ . ચત્તારો ઞાણસંયુત્તા, પુઞ્ઞતો કુસલવસેન ચત્તારો ઞાણસમ્પયુત્તા, ક્રિયતો કિરિયવસેન ચત્તારો ઞાણસમ્પયુત્તા ચ તથા અભિઞ્ઞાદ્વયઞ્ચ કિરિયાવોટ્ઠબ્બનમ્પિ ચ એકાદસન્નં એતેસં ચિત્તાનં ગોચરો પરિત્તમહગ્ગતઅપ્પમાણવસેન તિવિધો હોતિ. ઇમે એકાદસ ન વત્તબ્બાપિ હોન્તિ. કસ્મા? પઞ્ઞત્તારમ્મણત્તા. યાનિ વુત્તાવસેસાનિ વુત્તતો ચિત્તતો સેસાનિ યાનિ ચિત્તાનિ, તાનિ ન વત્તબ્બારમ્મણાનીતિ વિભાવિના વિઞ્ઞેય્યાનિ.

પરિત્તારમ્મણત્તિકં સમત્તં.

૩૨૧.

દુતિયારુપ્પચિત્તઞ્ચ, ચતુત્થારુપ્પમાનસં;

છબ્બિધં પન એકન્તઅતીતારમ્મણં સિયા.

૩૨૨-૬. વિઞ્ઞાણાનં દ્વિપઞ્ચન્નં દ્વિન્નં પઞ્ચવિઞ્ઞાણાનં, મનોધાતુત્તયસ્સ ચ તેરસન્નં ચિત્તાનં ગોચરા રૂપાદયો પઞ્ચ ધમ્મા પચ્ચુપ્પન્નાવ, અટ્ઠ કામમહાવિપાકા તદારમ્મણકિચ્ચવસેન અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નગોચરા, ચુતિકિચ્ચવસેન અતીતારમ્મણા, પટિસન્ધિભવઙ્ગકિચ્ચવસેન પચ્ચુપ્પન્નાતીતારમ્મણા. સોમનસ્સસન્તીરણં સન્તીરણકિચ્ચવસેન પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણં. તદારમ્મણકિચ્ચવસેન પચ્ચુપ્પન્નાનાગતાતીતારમ્મણં. સેસસન્તીરણદ્વયં સન્તીરણકિચ્ચવસેન પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણં ¶ , તદારમ્મણકિચ્ચવસેન પચ્ચુપ્પન્નાનાગતાતીતારમ્મણં, ચુતિકિચ્ચવસેન અતીતારમ્મણં, પટિસન્ધિભવઙ્ગકિચ્ચવસેન પચ્ચુપ્પન્નાતીતારમ્મણં. હસિતુપ્પાદચિત્તં જવનકિચ્ચવસેન પચ્ચુપ્પન્નાતીતાનાગતગોચરં. ઇતિ એતે દ્વાદસ માનસા પન સિયાતીતારમ્મણા અતીતારમ્મણા સિયું. પચ્ચુપ્પન્નાનાગતગોચરા પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણા અનાગતારમ્મણા સિયું. કામે વીસતિ કુસલાકુસલા ક્રિયતો કિરિયવસેન કામે નવ માનસા, વોટ્ઠબ્બં વોટ્ઠબ્બનકિચ્ચવસેન પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણં, આવજ્જનકિચ્ચવસેન તિકાલારમ્મણં. મહાકિરિયમાનસા જવનકિચ્ચવસેન તિકાલારમ્મણા, સન્તે પઞ્ઞત્તિકાલે નવત્તબ્બારમ્મણા. દ્વે અભિઞ્ઞામાનસાપિ અભિઞ્ઞાકિચ્ચવસેન અતીતાદિગોચરા સિયું. ઇમે માનસા પઞ્ઞત્તિકાલેપિ સન્તે નવત્તબ્બા ભવન્તિ. રૂપારૂપભવેસુ મયા વુત્તતો સેસાનિ સબ્બાનિ ચિત્તાનિ અતીતારમ્મણાદિના અતીતારમ્મણાદિવસેન પણ્ડિતેન ન વત્તબ્બાનિ ન કથિતબ્બાનિ હોન્તિ એવ, પઞ્ઞત્તારમ્મણાનિ એવ હોન્તીતિ અત્થો.

૩૨૭. કામતો ¶ ચ ક્રિયા પઞ્ચ કામાવચરવસેન પઞ્ચ કિરિયા, રૂપતો રૂપાવચરવસેન પઞ્ચમી ક્રિયા અભિઞ્ઞાચિત્તં, એતેસં છન્નં ચિત્તાનં નત્થિ કિઞ્ચિ એકમ્પિ અગોચરં અનારમ્મણં, સબ્બારમ્મણન્તિ અત્થો. ‘‘પઞ્ચમી ક્રિયા’’તિ વચનં અભિઞ્ઞાચિત્તવસેન વુત્તં. સુદ્ધઝાનસ્સ પઞ્ચમરૂપકિરિયસ્સ પઞ્ઞત્તારમ્મણં એવાતિ વેદિતબ્બં.

૩૨૮. નિબ્બાનઞ્ચ ચતુબ્બિધં ફલં, મગ્ગં રૂપઞ્ચ અરૂપં ચિત્તચેતસિકસઙ્ખાતં નામઞ્ચ ગોચરં કાતું યાનિ ચિત્તાનિ સક્કોન્તિ, તાનિ ચિત્તાનિ મે વદ, આચરિય, તાનિ મય્હં કથેહિ.

૩૨૯-૩૦. ચત્તારો ઞાણસંયુત્તા, પુઞ્ઞતો પુઞ્ઞવસેન ચત્તારો ઞાણસમ્પયુત્તા, ક્રિયતો તથા કિરિયવસેન ¶ ચત્તારો ઞાણસમ્પયુત્તા, દ્વે અભિઞ્ઞામાનસા, કિરિયાવોટ્ઠબ્બનમ્પિ ચાતિ એકાદસ ચિત્તાનિ નિબ્બાનઞ્ચ ફલઞ્ચ મગ્ગઞ્ચ રૂપઞ્ચ અરૂપં નામઞ્ચ ગોચરં કાતું સક્કોન્તિ.

૩૩૧-૪. ચિત્તેસુ પન સબ્બેસુ યાનિ ચિત્તાનિ અરહત્તફલં અરહત્તમગ્ગં ગોચરં કાતું સક્કોન્તિ, તાનિ કતિ ચિત્તાનિ મે વદ તાનિ મય્હં ત્વં કથેહિ. સબ્બેસુ પન ચિત્તેસુ, છ ચ ચિત્તાનિ મે સુણ, ભો ભદ્દમુખ, ત્વં મય્હં વચનં સુણોહિ, સબ્બેસુ પન ચિત્તેસુ છ ચિત્તાનિ અરહત્તફલં અરહત્તમગ્ગં ગોચરં કાતું સક્કોન્તિ. ચત્તારો ઞાણસંયુત્તા, કિરિયા ચ વોટ્ઠબ્બનમ્પિ ચ કિરિયાભિઞ્ઞામનો ચાતિ છ ચ ચિત્તાનિ ગોચરં કાતું સક્કોન્તિ. પુઞ્ઞતો પુઞ્ઞવસેન ચત્તારો ઞાણસમ્પયુત્તા, પુઞ્ઞતો પુઞ્ઞવસેન અભિઞ્ઞાચિત્તઞ્ચ અરહત્તફલં મગ્ગં ગોચરં કાતું ન સક્કોન્તિ.

૩૩૫-૮. અરહતો ખીણાસવસ્સ મગ્ગચિત્તં ફલમાનસં વા પુથુજ્જના વા સેક્ખા વા વિજાનિતું ન સક્કોન્તિ. કસ્મા કારણા? પુથુજ્જનો સોતાપન્નસ્સ માનસં ન જાનાતિ, સોતાપન્નો સકદાગામિસ્સ માનસં ન જાનાતિ, સકદાગામી અનાગામિસ્સ માનસં ન જાનાતિ, અનાગામી અરહન્તસ્સ માનસં ન જાનાતિ. હેટ્ઠિમો હેટ્ઠિમો પુગ્ગલો ઉપરૂપરિ ઠિતસ્સ પુગ્ગલસ્સ માનસં નેવ જાનાતિ, ઉપરૂપરિ ઠિતો પુગ્ગલોપિ હેટ્ઠિમસ્સ હેટ્ઠિમસ્સ પુગ્ગલસ્સ માનસં જાનાતિ.

૩૩૯-૩૪૨. યો ¶ ધમ્મો યસ્સ ધમ્મસ્સ આરમ્મણં હોતિ, તં આરમ્મણં એકં એકં ઉદ્ધરિત્વા ઇતો પરં પવક્ખામિ. કુસલારમ્મણં કામે કામે અટ્ઠવિધં કુસલં અટ્ઠવિધસ્સ કામાવચરકુસલસ્સ આરમ્મણં હોતિ. કથં ¶ ? પુબ્બેવ કતં અટ્ઠવિધં મહાકુસલં પચ્છા સોમનસ્સસહગતઞાણસમ્પયુત્તચિત્તદ્વયેન વા સોમનસ્સસહગતઞાણવિપ્પયુત્તચિત્તદ્વયેન વા ઉપેક્ખાસહગતઞાણસમ્પયુત્તદ્વયેન વા ઉપેક્ખાસહગતઞાણવિપ્પયુત્તદ્વયેન વા અનુસ્સરણકઆલાદીસુ તસ્સ અટ્ઠવિધસ્સ કુસલસ્સ જવનકિચ્ચવસેન આરમ્મણં હોતિ, વિપ્પટિસારકાલાદીસુ દ્વાદસવિધસ્સ અકુસલસ્સ આરમ્મણં હોતિ, કુસલસ્સ અભિઞ્ઞામાનસસ્સ ચ કિરિયસ્સ અભિઞ્ઞામાનસસ્સ ચ આરમ્મણં હોતિ, એકાદસવિધસ્સ કામાવચરવિપાકસ્સ તદારમ્મણવસેન આરમ્મણં હોતિ. તથા કામક્રિયસ્સાતિ જવનકિચ્ચવસેન હસનસ્સ આવજ્જનકિચ્ચવસેન વોટ્ઠબ્બનસ્સ જવનકિચ્ચવસેન મહાકિરિયસ્સ આરમ્મણં હોતિ, એતેસં છન્નં રાસીનં આરમ્મણં સિયા ભવેય્ય. રૂપાવચરપુઞ્ઞાનિ પઞ્ચ તતો છરાસિતો કામવિપાકં વજ્જેત્વા પઞ્ચન્નં રાસીનં આરમ્મણાનિ હોન્તિ. તદા લોભમૂલમોહમૂલવસેન અત્તના પટિલદ્ધઝાનાનં અનુસ્સરણકાલે તસ્સ દસવિધસ્સ અકુસલસ્સ આરમ્મણં હોતિ, તિહેતુકપટિસન્ધિનો સત્તસ્સ ઝાનતો પરિહીનસ્સ ઝાનં પચ્ચવેક્ખતો ઝાનારમ્મણં દોમનસ્સયુત્તં હોતિ, તદા તસ્સ પટિઘદ્વયસ્સ આરમ્મણં હોતિ. કામક્રિયસ્સાતિ એકન્તપરિત્તારમ્મણાનિ કિરિયામનોધાતુહસનાનિ વજ્જેત્વા આવજ્જનકિચ્ચવસેન વોટ્ઠબ્બનસ્સ, જવનકિચ્ચવસેન મહાકિરિયસ્સ ચ આરમ્મણં હોતિ.

૩૪૩. આરુપ્પકુસલઞ્ચાપિ, તેભૂમકુસલસ્સ ચ મહાકુસલસ્સ ચ અભિઞ્ઞાકિચ્ચવસેન પઞ્ચમરૂપકુસલસ્સ ચ દુતિયચતુત્થઅરૂપકુસલસ્સ ચ તેભૂમકક્રિયસ્સાપિ વોટ્ઠબ્બનસ્સ મહાકિરિયસ્સ ચ અભિઞ્ઞાકિચ્ચવસેન પઞ્ચમરૂપકિરિયસ્સ ચ દુતિયચતુત્થારુપ્પકિરિયસ્સ ચ આરમ્મણં હોતિ, દુતિયારુપ્પકિરિયસ્સ ચ પઠમારુપ્પકિરિયાય આરમ્મણેન ¶ ભવિતબ્બં, ચતુત્થારુપ્પકિરિયસ્સ ચ તતિયારુપ્પકિરિયાય આરમ્મણેન ભવિતબ્બં, એવઞ્ચ સતિ કથં પઠમારુપ્પકુસલં દુતિયારુપ્પકિરિયસ્સ આરમ્મણં હોતિ, તતિયારુપ્પકુસલઞ્ચ ચતુત્થારુપ્પકિરિયસ્સ આરમ્મણં હોતીતિ ચે વત્તબ્બં, યદા પુથુજ્જનયોગી વા સેક્ખો વા યોગી રૂપસમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા તતો વુટ્ઠહિત્વા આકાસાનઞ્ચાયતનસઙ્ખાતં પઠમારુપ્પસમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા વીતરાગો હુત્વા અત્તના અધિગતા સમાપત્તિયો ગહેત્વા પુથુજ્જનસેક્ખકાલે અત્તના અનધિગતં દુતિયં અરૂપસમાપત્તિં સમાપજ્જિ, તદા ખીણાસવકાલે ¶ સમાપજ્જિતં દુતિયં અરૂપકિરિયં પઠમારુપ્પકુસલં આરમ્મણં કરોતિ, એવં પઠમારુપ્પકુસલં દુતિયારુપ્પકિરિયસ્સ આરમ્મણં હોતિ.

યદા યોગી રૂપસમાપત્તિયો સમાપજ્જિત્વા તતો વુટ્ઠહિત્વા પઠમારુપ્પકુસલં દુતિયારુપ્પકુસલં તતિયારુપ્પકુસલઞ્ચ સમાપજ્જિત્વા ખીણાસવો હુત્વા અત્તના અધિગતા સમાપત્તિયો ગહેત્વા અત્તના અનધિગતં ચતુત્થં અરૂપસમાપત્તિં સમાપજ્જિ, તદા ચતુત્થારુપ્પકિરિયા તતિયારુપ્પકુસલં આરમ્મણં કરોતિ, એવં ચતુત્થારુપ્પકિરિયસ્સ તતિયારુપ્પકુસલં આરમ્મણં હોતિ, પચ્છા ખીણાસવકાલે સમાપજ્જિતા રૂપારૂપસમાપત્તિયો હોન્તિ. યથા હોતિ, તથા એવ અકુસલસ્સપિ આરમ્મણં હોતિ.

૩૪૪-૭. અરૂપાવચરપાકાનન્તિ જાતિનિદ્ધારણં, ચતુત્થદુતિયાનં અરૂપપાકાનમ્પિ આરમ્મણં હોતિ, ‘‘ચતુત્થદુતિયાન’’ન્તિ વત્તબ્બે તિયાનં-સદ્દસ્સ લોપં કત્વા ‘‘ચતુત્થદૂ’’તિ વુત્તં, તદા દ્વિન્નં અરૂપપાકાનં પઠમારુપ્પતતિયારુપ્પજવનાનિ આરમ્મણાનિ હોન્તિ, ‘‘યસ્સ કુસલસ્સ ઝાનસ્સ યં આરમ્મણં ગહેત્વા બ્રહ્મલોકે પટિસન્ધિ હોતી’’તિ વચનતો સકસકકુસલાનં આરમ્મણભૂતાનિ ¶ આકાસાનઞ્ચાયતનઆકિઞ્ચઞ્ઞાયતનાનિ તેસં દુતિયચતુત્થારુપ્પપાકાનં આરમ્મણાનિ હોન્તિ, એવં અરૂપકુસલં ઇમેસં અટ્ઠરાસીનં આરમ્મણપચ્ચયો હોતિ. અપરિયાપન્નપુઞ્ઞમ્પિ ચતુબ્બિધલોકુત્તરકુસલમ્પિ કામાવચરતો કામાવચરવસેન કુસલસ્સ ઞાણસમ્પયુત્તમહાકુસલસ્સ ચ ક્રિયસ્સ વોટ્ઠબ્બનસ્સ, ઞાણસમ્પયુત્તતો કિરિયસ્સ ચ રૂપતો રૂપાવચરવસેન પઞ્ચમસ્સ રૂપકુસલસ્સ ચ પઞ્ચમસ્સ રૂપકિરિયસ્સ ચાતિ ચતુન્નં રાસીનં આરમ્મણં સદા હોતિ, અયમેત્થ અધિપ્પાયો – સેક્ખાનં ઞાણસમ્પયુત્તમહાકુસલસ્સ, વોટ્ઠબ્બનસ્સ, પઞ્ચમસ્સ રૂપકુસલસ્સ ચ તિવિધં લોકુત્તરપુઞ્ઞં આરમ્મણં હોતિ. ખીણાસવસ્સ વોટ્ઠબ્બનસ્સ, ઞાણસમ્પયુત્તમહાકિરિયસ્સ, પઞ્ચમસ્સ રૂપકિરિયસ્સ ચ અરહત્તપુઞ્ઞં આરમ્મણં હોતિ. યથા તથા એવ સબ્બં અકુસલં કામાવચરતો કામાવચરવસેન કુસલસ્સ મહાકુસલસ્સ, ક્રિયસ્સ હસનવોટ્ઠબ્બનમહાકિરિયસ્સ ચ રૂપાવચરતો પન રૂપાવચરવસેન પઞ્ચમસ્સ રૂપકુસલસ્સ, પઞ્ચમસ્સ રૂપકિરિયસ્સ ચ આરમ્મણં હોતિ, યથા તથા એવ સબ્બસ્સ અકુસલસ્સ ચ કામાવચરવિપાકાનં તદારમ્મણકિચ્ચવસેન એકાદસન્નઞ્ચાતિ છન્નં રાસીનં આરમ્મણં ભગવતા ઈરિતં.

૩૪૮-૩૫૨. વિપાકારમ્મણં ¶ કામે સબ્બં વિપાકારમ્મણં કામાવચરતોપિ કામાવચરવસેનપિ કુસલસ્સ મહાકુસલસ્સ, ક્રિયસ્સ હસનવોટ્ઠબ્બનમહાકિરિયસ્સ ચ રૂપાવચરતો ચેવ રૂપાવચરવસેન ચ એવ પઞ્ચમસ્સ રૂપકુસલસ્સ, પઞ્ચમસ્સ રૂપકિરિયસ્સ ચ કામાવચરપાકાનં કામાવચરવિપાકાનં એકાદસન્નઞ્ચ તથેવ અકુસલસ્સ ચ છન્નં રાસીનં આરમ્મણં હોતિ. રૂપે વિપાકારમ્મણં કામાવચરતોપિ ચ કામાવચરવસેનપિ ચ કુસલસ્સ મહાકુસલસ્સ ¶ , ક્રિયસ્સ ચ વોટ્ઠબ્બનમહાકિરિયસ્સ ચ રૂપાવચરતો ચેવ રૂપાવચરવસેન ચ એવ કુસલસ્સ ચ અપુઞ્ઞસ્સ ચાતિ પઞ્ચન્નં રાસીનં ગોચરો હોતિ, અરૂપાવચરપાકેસુ અયં નયો ભગવતા મતો. વટ્ટે ન પરિયાપન્ના નપ્પવિટ્ઠાતિ અપરિયાપન્ના, તેસં પુગ્ગલાનં પાકાપિ કામતો કામાવચરવસેન કુસલસ્સ ઞાણસમ્પયુત્તમહાકુસલસ્સ, ક્રિયસ્સ ચ વોટ્ઠબ્બનઞાણસમ્પયુત્તમહાકિરિયસ્સ ચ રૂપતોપિ રૂપાવચરવસેનપિ કુસલસ્સ પઞ્ચમસ્સ રૂપકુસલસ્સ, ક્રિયસ્સ ચ પઞ્ચમસ્સ રૂપકિરિયસ્સ ચ એવં આરમ્મણં હોતીતિ. એત્થાયમધિપ્પાયો અપરિયાપન્નપુઞ્ઞે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

૩૫૩-૬. કામે ઇદં સબ્બકિરિયચિત્તં કામાવચરતોપિ ચ કામાવચરવસેનપિ ચ કુસલસ્સ મહાકુસલસ્સ, ક્રિયસ્સ ચ હસનવોટ્ઠબ્બનમહાકિરિયસ્સ ચ રૂપાવચરતો ચેવ રૂપાવચરવસેન ચ એવ કુસલસ્સ પઞ્ચમસ્સ રૂપકુસલસ્સ, ક્રિયસ્સ ચ પઞ્ચમસ્સ રૂપકિરિયસ્સ ચ એકાદસકામાવચરપાકસ્સ ચ તથેવ અકુસલસ્સ ચ એતેસં છન્નં રાસીનં આરમ્મણં હોતિ. યં ક્રિયામાનસં રૂપે રૂપાવચરે યં કિરિયામાનસં, કામપાકં તતો વિના તતો રાસિતો કામપાકં વિના વજ્જેત્વા પઞ્ચન્નં પન રાસીનં આરમ્મણં હોતિ. કામાવચરતો કામાવચરવસેન કિરિયસ્સ વોટ્ઠબ્બનમહાકિરિયસ્સ આરમ્મણં હોતિ, હસનં એકન્તપરિત્તારમ્મણત્તા રૂપકિરિયં આરમ્મણં ન કરોતિ. ક્રિયાચિત્તં પનારુપ્પે અરૂપકિરિયાચિત્તં પન તેસં પઞ્ચન્નં એવ ચ રાસીનં આરુપ્પક્રિયસ્સાપિ પઠમારુપ્પકિરિયં દુતિયારુપ્પકિરિયસ્સ આરમ્મણં હોતિ, તતિયારુપ્પકિરિયં ચતુત્થારુપ્પકિરિયસ્સ આરમ્મણં હોતિ. ઇતિ છન્નં રાસીનં ગોચરો હોતિયેવ.

૩૫૭-૮.

રૂપં ¶ ચતુસમુટ્ઠાનં, રૂપારમ્મણસઞ્ઞિતં;

કામાવચરપુઞ્ઞસ્સ, તથેવ કુસલસ્સ ચ;

અભિઞ્ઞાદ્વયચિત્તસ્સ, કામપાકક્રિયસ્સ ચ.

દ્વિચક્ખુવિઞ્ઞાણમનોધાતુદ્વયસન્તીરણત્તયમહાપાકસ્સ ¶ ચ કામકિરિયસ્સ ચાતિ એકાદસવિધસ્સ કામકિરિયસ્સ ચ છન્નં એતેસં રાસીનં આરમ્મણપચ્ચયો હોતિ.

૩૫૯-૩૬૦. નિબ્બાનારમ્મણં કામરૂપાવચરતો કામરૂપાવચરવસેન સેક્ખાનં ઞાણસમ્પયુત્તમહાકુસલસ્સ, રૂપાવચરવસેન પઞ્ચમસ્સ રૂપકુસલસ્સ ચ કામરૂપકિરિયસ્સ ચ ખીણાસવાનં વોટ્ઠબ્બનઞાણસમ્પયુત્તમહાકિરિયસ્સ ચ પઞ્ચમરૂપકિરિયસ્સ ચ ઉભયસ્સાપિ ચિત્તસ્સ આરમ્મણં હોતિ. અપરિયાપન્નતો ચેવ લોકુત્તરવસેન ચ એવ ફલસ્સ, કુસલસ્સ ચ એતેસં છન્નં રાસીનં આરમ્મણપચ્ચયો હોતિ.

૩૬૧-૨. નાનપ્પકારકં સબ્બં, પઞ્ઞત્તારમ્મણં પન તેભૂમકસ્સ પુઞ્ઞસ્સ મહાકુસલસ્સ, સુદ્ધઝાનસ્સ પઞ્ચવિધસ્સ રૂપકુસલસ્સ, પઠમારુપ્પતતિયારુપ્પકુસલસ્સ ચ તથેવ અકુસલસ્સ ચ રૂપારૂપવિપાકસ્સ સબ્બસ્સ રૂપવિપાકસ્સ, પઠમારુપ્પતતિયારુપ્પવિપાકસ્સ ચ તેભૂમકક્રિયસ્સ ચ હસનવોટ્ઠબ્બનમહાકિરિયસ્સ સબ્બસ્સ રૂપકિરિયસ્સ, પઠમારુપ્પતતિયારુપ્પકિરિયસ્સ ચાતિ નવન્નં પન રાસીનં આરમ્મણપચ્ચયો હોતિ.

૩૬૩-૪. રૂપારમ્મણિકા દ્વે તુ દ્વે ચિત્તુપ્પાદા રૂપારમ્મણિકા, દ્વે દ્વે સદ્દાદિગોચરા દ્વે દ્વે ચિત્તુપ્પાદા સદ્દારમ્મણાદિગોચરા, તયો મનોધાતુસઙ્ખાતા ચિત્તુપ્પાદા પઞ્ચારમ્મણિકા નામ મતા ભગવતા. ઇધ ઇમસ્મિં કામાવચરાધિકારે ¶ એકચત્તાલીસેવ ચિત્તુપ્પાદા છળારમ્મણિકા મતા. અયં કામાવચરચિત્તાનં આરમ્મણક્કમો.

૩૬૫-૯. પઞ્ચાભિઞ્ઞા વિવજ્જેત્વા, રૂપારૂપા અનાસવા ઇમે સબ્બે ચિત્તુપ્પાદા ધમ્મારમ્મણગોચરા હોન્તિ. પઠમારુપ્પકુસલં દુતિયારુપ્પચેતસો કુસલસ્સ આરમ્મણં હોતિ, દુતિયારુપ્પચેતસો વિપાકસ્સ ચ આરમ્મણં હોતિ, દુતિયારુપ્પચેતસો કિરિયસ્સ ચ આરમ્મણં હોતિ. દુતિયારુપ્પચેતસો કિરિયસ્સ પઠમારુપ્પકુસલારમ્મણભાવે કારણં હેટ્ઠા વુત્તમેવ. પઠમારુપ્પપાકોયં, દુતિયારુપ્પચેતસો કુસલસ્સ ચ દુતિયારુપ્પચેતસો વિપાકસ્સ ચ દુતિયારુપ્પચેતસો કિરિયસ્સ ચ આરમ્મણં ન હોતિ. હિ કસ્મા? તેસં દુતિયારુપ્પકુસલવિપાકકિરિયાનં પઠમારુપ્પકુસલારમ્મણત્તા. પઠમં તુ ક્રિયાચિત્તં પઠમં કિરિયાચિત્તં પન દુતિયારુપ્પચેતસો પુઞ્ઞસ્સ આરમ્મણં ન હોતિ. દુતિયારુપ્પચેતસો વિપાકસ્સ આરમ્મણં ન ¶ હોતિ. રૂપારૂપભવેસુ હિ ખીણાસવા વિપાકચિત્તાનિ ચુતિવસેન સકસકકુસલાનં આરમ્મણં કરોન્તિ. પઠમં તુ ક્રિયાચિત્તં પન દુતિયારુપ્પચેતસો કિરિયસ્સ આરમ્મણં હોતિ. ઇતિ એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન ચિત્તાનં આરમ્મણુપ્પત્તિ વિભાવિના ધીરેન ઞેય્યા.

૩૭૦-૩. પુથુજ્જનસ્સ સેક્ખસ્સ, અરૂપારમ્મણં દ્વિધા દ્વિપ્પકારં કુસલં કુસલસ્સ દુતિયારુપ્પકુસલસ્સ આરમ્મણં હોતિ, તં પઠમારુપ્પકુસલં દુતિયારુપ્પવિપાકસ્સ આરમ્મણં સિયા ભવેય્ય. ખીણાસવસ્સ ભિક્ખુસ્સ, પઠમારુપ્પમાનસં આરમ્મણં તિધા તિપ્પકારં હોતિ. ઇતિ વચનં મહેસિના વુત્તં. ક્રિયસ્સાપિ દુતિયારુપ્પકિરિયસ્સાપિ પઠમારુપ્પકિરિયા આરમ્મણં હોતિ. કુસલમ્પિ પઠમારુપ્પકુસલમ્પિ દુતિયારુપ્પકિરિયસ્સ ચ આરમ્મણં હોતિ. કુસલં ¶ પઠમારુપ્પકુસલં દુતિયારુપ્પવિપાકસ્સ આરમ્મણં હોતિ. એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન પઠમારુપ્પમાનસં આરમ્મણં તિધા હોતિ. તતિયારુપ્પચિત્તમ્પિ ચતુત્થારુપ્પચેતસો કુસલસ્સ આરમ્મણં હોતિ, ચતુત્થારુપ્પચેતસો વિપાકસ્સ ચ તં આરમ્મણં હોતિ. એવમેવ યથા પઠમારુપ્પમાનસં આરમ્મણં દ્વિધા હોતિ, એવમેવ તથા તતિયારુપ્પચિત્તં આરમ્મણં દ્વિધા હોતિ. યથા પઠમારુપ્પમાનસં આરમ્મણં તિધા હોતિ, એવમેવ તથા તતિયારુપ્પચિત્તં આરમ્મણં તિધા સિયા.

૩૭૪. યં યં પન ઇધારબ્ભ ઇધ ઇમસ્મિં અધિકારે યં યં ગોચરં આરબ્ભ પટિચ્ચ યે યે ચિત્તુપ્પાદા જાયન્તિ, સો સો ગોચરો તેસઞ્ચ તેસઞ્ચ ચિત્તુપ્પાદાનં આરમ્મણપચ્ચયો હોતિ.

૩૭૫. યો પન નરો ઇમસ્સ અભિધમ્માવતારસ્સ કિર પારં દુત્તરં ઇધ ઇમસ્મિં લોકે ઉત્તરતિ, સો નરો અભિધમ્મમહણ્ણવે પારં દુત્તરં ઉત્તરં ઉત્તરતિ એવ.

ઇતિ અભિધમ્માવતારટીકાય

આરમ્મણવિભાગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

છટ્ઠો પરિચ્છેદો.

૭. સત્તમો પરિચ્છેદો

વિપાકચિત્તપ્પવત્તિનિદ્દેસવણ્ણના

૩૭૬.

અનન્તઞાણેન ¶ નિરઙ્ગણેન,

ગુણેસિના કારુણિકેન તેન;

વુત્તે વિપાકે મતિપાટવત્થં,

વિપાકચિત્તપ્પભવં સુણાથ.

યેન ¶ જિનેન અનન્તઞાણેન નિક્કિલેસેન ગુણેસિના કારુણિકેન તેન જિનેન વુત્તે વિપાકસ્મિં મતિપાટવત્થં મતિછેકભાવત્થાય વિપાકચિત્તપ્પભવં મયા ભણમાનં વિપાકચિત્તપ્પવત્તિં તુમ્હે સુણાથ.

૩૭૭. એકૂનતિંસ કમ્માનિ, પાકા દ્વત્તિંસ ભગવતા દસ્સિતા, કમ્માનિ તીસુ દ્વારેસુ દિસ્સરે, વિપાકા છસુ દ્વારેસુ દિસ્સન્તિ.

૩૭૮-૯. કુસલં કામલોકસ્મિં કામલોકમ્હિ કુસલં પવત્તે, પટિસન્ધિયઞ્ચ તંતંપચ્ચયમાગમ્મ તંતંપચ્ચયં પટિચ્ચ. સો સો પચ્ચયો તંતંપચ્ચયો, ‘‘તતપચ્ચયો’’તિ વત્તબ્બે નિગ્ગહીતાગમવસેન ‘‘તંતંપચ્ચયો’’તિ વુત્તં. વિચ્છાકમ્મધારયસમાસોયં. વિવિધં ફલં દદાતિ. એકાય ચેતનાય એકા પટિસન્ધિ ભગવતા પકાસિતા. નાનાકમ્મેહિ નાના પટિસન્ધિયો ચ ભવન્તિ.

૩૮૦-૧. તિહેતુકં તુ યં કમ્મં તિહેતુકં યં કમ્મં પન કામાવચરસઞ્ઞિતં તિહેતુકં વિપાકં દુહેતુઞ્ચ વિપાકં અહેતુઞ્ચ વિપાકં દેતિ. દુહેતુકં તુ યં કમ્મં દુહેતુકં યં કમ્મં પન, તં કમ્મં તિહેતુકં વિપાકં ન દેતિ, અત્તનો વિપાકં દુહેતુઞ્ચ અહેતુઞ્ચ દેતિ.

૩૮૨-૩. તિહેતુકેન ¶ કમ્મેન, પટિસન્ધિ તિહેતુકા હોતિ, દુહેતુકાપિ પટિસન્ધિ હોતેવ, અહેતુકા પટિસન્ધિ નેવ હોતિ, ઉક્કટ્ઠતિહેતુકકમ્મેન તિહેતુકા પટિસન્ધિ, ઓમકતિહેતુકકમ્મેન દુહેતુકા પટિસન્ધિ હોતીતિ અધિપ્પાયો. દુહેતુકેન કમ્મેન દુહેતુકા પટિસન્ધિ, અહેતુકાપિ પટિસન્ધિ હોતેવ, તિહેતુકા પટિસન્ધિ નેવ હોતિ. ઉક્કટ્ઠદુહેતુકકમ્મેન દુહેતુકા પટિસન્ધિ, ઓમકદુહેતુકકમ્મેન અહેતુકા પટિસન્ધિ હોતીતિ અધિપ્પાયો.

૩૮૪. અસઙ્ખારકમ્મં ¶ અસઙ્ખારવિપાકં દેતિ, સસઙ્ખારવિપાકમ્પિ દેતિ, સસઙ્ખારકમ્મં સસઙ્ખારફલં, તથા અસઙ્ખારફલં દેતિ.

૩૮૫. એકાય ચેતનાયેત્થ એત્થ એતાસુ ચેતનાસુ એકાય કુસલાય ચેતનાય સોળસવિધા વિપાકચિત્તાનિ ભવન્તિ. ઇતિ વચનં જિનો પકાસયે.

૩૮૬-૯૨. વેદનાપરિવત્તનં આરમ્મણેન હોતેવ, તદારમ્મણચિત્તમ્પિ જવનેન નિયામિતં, સોમનસ્સયુત્તે કુસલે જવને જવિતે તદારમ્મણમ્પિ સોમનસ્સયુત્તમેવ હોતીતિ અત્થો. ઉપેક્ખાયુત્તકુસલેપિ એસેવ નયો. કામાવચરચિત્તેન કુસલેનાદિના પઠમેન કુસલેન તુલ્યેન વિપાકચિત્તેન. તતિયાવિસેસનં. યેન સત્તેન ગહિતા પટિસન્ધિ ચે યદિ, ઇટ્ઠે બલવારમ્મણે મનાપે અતિમહન્તારમ્મણે તસ્સ સત્તસ્સ ચક્ખુસ્સ ચક્ખુપસાદસ્સ આપાથં પાકટભાવં આગતે સતિ મનોધાતુયા તાય ભવઙ્ગસ્મિં આવટ્ટિતે ભવઙ્ગસોતે છિન્દિતે સતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણકાદીસુ વીથિચિત્તેસુ જાતેસુ પઠમં કુસલં કામમાનસં જવનં હુત્વા જાયતે. સત્તક્ખત્તુવારાનિ જવિત્વાન પઠમે મહાકુસલે ગતે તદેવ તં એવ ઇટ્ઠં આરમ્મણં કત્વા તેનેવ પઠમમહાકુસલેન સદિસં તદારમ્મણવિપાકચિત્તં. સન્ધિયા તુલ્યતો પટિસન્ધિયા તુલ્યભાવેન મૂલભવઙ્ગન્તિ મૂલભવઙ્ગં નામ ભગવતા પવુચ્ચતે. તઞ્ચ તદારમ્મણચિત્તં સન્તીરણં સોમનસ્સયુત્તં સન્તીરણં દસ્સનં સમ્પટિચ્છનં એત્થ એતસ્મિં વીથિચિત્તે ગણનૂપગચિત્તાનિ ગણનં ઉપગતાનિ ચિત્તાનિ ચત્તારિ એવ ભવન્તિ.

૩૯૩-૪. યદા હિ દુતિયં ચિત્તં, કુસલં જવનં યદા યસ્મિં કાલે તસ્સેવ સોમનસ્સતિહેતુનો પુગ્ગલસ્સ દુતિયં ¶ કુસલં ચિત્તં જવનં હોતિ, તદા તસ્મિં કાલે તેન જવનેન તુલ્યવિપાકં તદારમ્મણં. તસ્સ સન્ધિયા અસમાનત્તા તસ્સ તદારમ્મણચિત્તસ્સ સન્ધિયા અસમાનત્તા ¶ દ્વે નામાનિ અસ્સ વિપાકચિત્તસ્સ અનેન વિપાકચિત્તેન લબ્ભરે લબ્ભન્તિ, ‘‘આગન્તુકભવઙ્ગ’’ન્તિ નામં ‘‘તદારમ્મણક’’ન્તિ ચ નામં ઇતિ દ્વે નામાનિ લબ્ભન્તિ.

૩૯૫-૬. યદા તસ્સેવ પુગ્ગલસ્સ તતિયં પુઞ્ઞં જવનં હોતિ, તદા તેન જવનેન સદિસં તતિયં પાકં તદારમ્મણિકં સિયા. ઇદં વિપાકચિત્તં આગન્તુકભવઙ્ગન્તિ આગન્તુભવઙ્ગં નામ ભગવતા વુચ્ચતે, પુરિમાનિ ચ પઞ્ચ વિપાકચિત્તાનિ ઇમિના પન તતિયવિપાકેન પન સદ્ધિં છ ચિત્તાનિ હોન્તિ.

૩૯૭-૮. યદા ચતુત્થં કુસલં જવનં હોતિ, તદા તેન જવનેન તુલ્યં ચતુત્થવિપાકં તદારમ્મણભાવં વજે ગચ્છેય્ય. ચતુત્થવિપાકં આગન્તુકભવઙ્ગં તદારમ્મણનામકં હોતિ, પુરિમાનિ છ પાકાનિ ઇમિના સહ ચતુત્થપાકેન સત્ત ચિત્તાનિ હોન્તિ.

૩૯૯-૪૦૩. યદા યસ્મિં કાલે તસ્મિં ચક્ખુદ્વારે ઇટ્ઠમજ્ઝત્તારમ્મણં પન તથા આપાથં આગચ્છતિ ચ, તદા વુત્તનયેન આવજ્જનદસ્સનસમ્પટિચ્છનચિત્તેસુ જાતેસુ ઇધ ઇમસ્મિં મજ્ઝત્તારમ્મણે આરમ્મણવસેન વેદના પરિવત્તતિ, તસ્મા ઉપેક્ખાસહગતં સન્તીરણં મનો હોતિ. ઉપેક્ખાસહગતેસુ એવ ચતૂસુપિ જવનેસુ જવિતેસુ તેહિ જવનેહિ તુલ્યાનિ ચત્તારિ વિપાકચિત્તાનિ જાયરે. અચ્ચન્તં એકન્તેન વેદનાય ઉપેક્ખાવેદનાય પુરિમેહિ સોમનસ્સસહગતેહિ ચિત્તેહિ અસમાનત્તા ચત્તારિ ચિત્તાનિ નામતો પિટ્ઠિભવઙ્ગાનિ નામ હોન્તિ, પિટ્ઠિભવઙ્ગાનિ સોમનસ્સવિપાકાનં પચ્છાભાગે ભવઙ્ગાનીતિ અત્થો. ઇમાનિ ¶ ઉપેક્ખાસહગતાનિ પઞ્ચ વિપાકાનિ પુરિમેહિ સત્તહિ વિપાકેહિ સદ્ધિં દ્વાદસ વિપાકાનિ ભવન્તિ. ઇતિ વચનં ધીરો વિનિદ્દિસે.

૪૦૪-૬. યથા ચક્ખુદ્વારે દ્વાદસ વિપાકાનિ હોન્તિ, તથા એવં સોતાદીસુ દ્વારેસુપિ દ્વાદસ પાકાનિ હોન્તિ. ઇતિ વચનં ધીરો નિદ્દિસે, ઇમે મયા વુત્તા વિપાકા સમસટ્ઠિ ભવન્તિ. એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન એકાય ચેતનાય કમ્મે આયૂહિતે પવત્તિતે સમસટ્ઠિ વિપાકાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ, ઇમસ્મિં વચને સંસયો નત્થિ. ગહિતાગ્ગહણેનેત્થ એત્થ એતેસુ વિપાકેસુ ગહિતાનં વિપાકાનં અગ્ગહણેન ચક્ખુદ્વારે દ્વાદસ પાકા, સોતવિઞ્ઞાણકાદીનિ ચત્તારિ ચાતિ સોળસ પાકાનિ હોન્તિ.

૪૦૭-૧૧. એકેન ¶ તિહેતુકકુસલેન અસઙ્ખારિકેન કમ્મેન આયૂહિતે યથા, એવમેવ સસઙ્ખારતિહેતુકકુસલેનાપિ અસઙ્ખારસસઙ્ખારઉપેક્ખાસહગતેહિપિ કુસલેહિ કમ્મે આયૂહિતે પવત્તિતે તેસં તિણ્ણં કુસલાનં વિપાકેહિ તીહિપિ દિન્નાય પટિસન્ધિયા એસેવ નયો પણ્ડિતેન જાનિતબ્બો. ઇધ ઇમસ્મિં ઉપેક્ખાસહગતદ્વયે ઇટ્ઠમજ્ઝત્તગોચરસ્સ વસેન વિપાકચિત્તપ્પવત્તિં પઠમં દસ્સેત્વા દસ્સેતબ્બાથ પચ્છા તુ, ઇટ્ઠસ્મિં ગોચરે ઇધ અથ પચ્છા મયા વુત્તચિત્તપ્પવત્તિતો પચ્છાકાલે પન ઇધ ઇમસ્મિં ઇટ્ઠગોચરે એકેકસ્મિં પન દ્વાદસ દ્વાદસ પાકા પણ્ડિતેન દસ્સેતબ્બા. ગહિતાગ્ગહણેનેત્થ એત્થ એતેસુ વિપાકેસુ ગહિતાનં વિપાકાનં અગ્ગહણેન સોળસ પાકચિત્તાનિ હોન્તિ. પુબ્બે કાલે મયા વુત્તનયેનેવ સબ્બં વચનં અસેસતો અસેસભાવેન પણ્ડિતેન ઞેય્યં.

૪૧૨-૪. તિહેતુકેન કમ્મેન, પટિસન્ધિ તિહેતુકા ભવતિ, ઇતિ અયં વારો એત્તાવતા એત્તકેન વચનેન મયા ¶ વુત્તો. એકં કમ્મં એકસ્મિં ભવે એકં પટિસન્ધિં જનેતિ, તતો પટિસન્ધિતો અપરં અઞ્ઞં દુતિયં પટિસન્ધિં ન જનેતિ, પવત્તિયં અનેકાનિ વિપાકાનિ સઞ્જનેતિ. હિ સચ્ચં ‘‘એકં કમ્મ’’ન્તિઆદિકં વચનં. એકસ્મા બીજા એકતો બીજતો એકં અઙ્કુરં જાયતિ, અસ્સ બીજસ્સ બહૂનિ ફલાનિ હેતુપ્પવત્તિતો સલિલાદિહેતુપ્પત્તિયા હોન્તિ.

૪૧૫-૨૧. દુહેતુકેન કમ્મેન, પટિસન્ધિ દુહેતુકા હોતિ, ઇતિ વચનં અયં વારો અનુપુબ્બેન અનુપટિપાટિયા આગતો. ઇધ ઇમસ્મિં અધિકારે દુહેતુકેન પુઞ્ઞેન સોમનસ્સયુત્તેન અસઙ્ખારિકેન ચિત્તેન કમ્મે આયૂહિતે પન દુહેતુકેન સોમનસ્સયુત્તકુસલેન તુલ્યેન પાકેન યેન સત્તેન ગહિતા પટિસન્ધિ ચે, ઇટ્ઠે આરમ્મણે તસ્સ સત્તસ્સ ચક્ખુદ્વારે આપાથં આગતે સોમનસ્સયુત્તે ઞાણહીને કુસલમાનસે તસ્મિં દુહેતુકે સત્તક્ખત્તું જવિત્વાન ગતે તં એવ આરમ્મણં કત્વા તદનન્તરં તસ્સ જવનસ્સ અનન્તરં તંસરિક્ખકં તેન જવનેન સદિસં એકન્તં અસઙ્ખારિકમાનસં જાયતિ. તન્તિ તં ચિત્તં મૂલભવઙ્ગન્તિ મૂલભવઙ્ગં નામ તદારમ્મણમિચ્ચપિ તદારમ્મણં નામ ઉભયમ્પિ નામં તસ્સેવ નામં તસ્સ ચિત્તસ્સ એવ નામં. ઇતિ એવં ઇમિના પકારેન ભગવતા પરિદીપિતં. દુહેતુકે સસઙ્ખારે કુસલે જવને જવિતેપિ ચ તંસમં તેન ચિત્તેન સદિસં આગન્તુકસઙ્ખાતં તદારમ્મણમાનસં હોતિ.

૪૨૨-૯. તથેવ ચ તથા એવ ચ ઇટ્ઠમજ્ઝત્તગોચરે દુહેતૂનં દ્વિન્નં ઉપેક્ખાયુત્તાનં જવનાનં ¶ અનન્તરં તાદિસાનિ તેહિ જવનેહિ સદિસાનિ દ્વે તદારમ્મણમાનસાનિ જાયન્તે, તેસં તદારમ્મણમાનસાનં ‘‘પિટ્ઠિભવઙ્ગ’’ન્તિ નામં, ‘‘આગન્તુકભવઙ્ગ’’ન્તિ ચ નામં હોતિ. સન્તીરણદ્વયઞ્ચેવ દસ્સનં ¶ સમ્પટિચ્છનં ઇમાનિ દ્વે ભવઙ્ગાનિ ચાતિ અટ્ઠ વિપાકા ચક્ખુદ્વારે હોન્તિ. એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન પઞ્ચસુ દ્વારેસુપિ ચ અટ્ઠ અટ્ઠ વિપાકે કત્વા પવત્તિયં ચત્તાલીસ વિપાકાનિ ભવન્તિ. ગહિતાગ્ગહણેનેત્થ, ચક્ખુદ્વારે પનટ્ઠ ચ એત્થ એતેસુ વિપાકેસુ ગહિતાનં વિપાકાનં અગ્ગહણેન ચક્ખુદ્વારે અટ્ઠ ચ વિપાકા સોતઘાનાદિના વિપાકેન સદ્ધિં દ્વાદસ એવ વિપાકાનિ ભવન્તિ. એકાય ચેતનાયેવં એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન એકાય ચેતનાય કમ્મે આયૂહિતે પવત્તિતે પન સતિ દ્વાદસેવ વિપાકાનિ ભવન્તિ. ઇતિ વચનં વિજિતકુસલયુદ્ધસઙ્ગામેન પકાસિતં દેસિતં. દુહેતુકત્તયેનાપિ, સેસેન સદિસેન તુ મયા વુત્તતો દુહેતુતો સેસેન દુહેતુકત્તયેનાપિ સદિસેન પાકેન આદિન્નસન્ધિનો ગહિતપટિસન્ધિકસ્સ સત્તસ્સ એવં નયો મતો કથિતો નિરઙ્ગણેન. દુહેતુકેન કમ્મેન દુહેતુકા પટિસન્ધિ હોતિ. ઇતિ અયં વારો ચ એત્તાવતા એત્તકેન વચનેન મયા વુત્તો.

૪૩૦-૮. દુહેતુકેન કમ્મેન અહેતુકા પટિસન્ધિ હોતિ, ઇતિ અયં વારો અનુપુબ્બેન પટિપાટિયા આગતો. તેસુ ચતૂસુપિ દુહેતુકેસુ કુસલેસુ ચિત્તેસુ અઞ્ઞતરેનેવ હેતુકેન કમ્મે આયૂહિતે પવત્તિતે સતિ તસ્સેવ દુહેતુકસ્સ કુસલજવનસ્સ પાકભૂતાય ઉપેક્ખાસહગતાહેતુકાય મનોવિઞ્ઞાણધાતુયા આદિન્નપટિસન્ધિનો સત્તસ્સ સા પટિસન્ધિ કમ્મસદિસા નામ ન વત્તબ્બા પણ્ડિતેહિ. હિ સચ્ચં ‘‘પટિસન્ધિ ન વત્તબ્બા’’તિઆદિકં વચનં. કમ્મં દુહેતુકં હોતિ, પટિસન્ધિ અહેતુકા હોતિ. તસ્સ દેહિનો સત્તસ્સ વુડ્ઢિમુપેતસ્સ વુડ્ઢિં ઉપગતસ્સ ચક્ખુદ્વારે પન ઇટ્ઠમજ્ઝત્તગોચરે આપાથમાગતે સતિ દુહેતુકાનં ચતુન્નં પુઞ્ઞાનં યસ્સ કસ્સચિ ¶ જવનસ્સ અવસાનમ્હિ ઇદં અહેતુકં મનો તદારમ્મણભાવેન જાયતિ. એત્થ એતસ્મિં વચને સંસયો સન્દેહો નત્થિ, તં અહેતુકચિત્તં મૂલભવઙ્ગઞ્ચ તદારમ્મણમેવ ચ હોતિ. ચક્ખુવિઞ્ઞાણકાદીસુપિ વીથિચિત્તેસુ જાતેસુ ઉપેક્ખાસહગતંયેવ સન્તીરણમ્પિ ચ હોતિ. તેસુ એકં ઠપેત્વાન, ગહિતાગ્ગહણેનિધ તેસુ દ્વીસુ સન્તીરણતદારમ્મણકિચ્ચેસુ વિપાકેસુ એકં સન્તીરણકિચ્ચં તદારમ્મણકિચ્ચં તં ચિત્તં ઠપેત્વા ગહિતાનં વિપાકાનં અગ્ગહણેન ઇધ ઇટ્ઠમજ્ઝત્તારમ્મણે ગણનૂપગચિત્તાનિ તીણિયેવ ભવન્તિ.

૪૩૯-૪૧. ઇટ્ઠે આરમ્મણે ચક્ખુ-દ્વારે આપાથમાગતે તદા સન્તીરણઞ્ચેવ સોમનસ્સયુત્તંયેવ ¶ હોતિ, તદારમ્મણમાનસઞ્ચ સોમનસ્સયુત્તંયેવ હોતિ, તેસુ સન્તીરણતદારમ્મણકિચ્ચેસુ વિપાકેસુ એકેકં સન્તીરણકિચ્ચં, તદારમ્મણકિચ્ચં વા ચિત્તં ગહેત્વા પુરિમાનિ ચ તીણિ ચત્તારિ એવ વિપાકાનિ ભવન્તિ. એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન પઞ્ચસુ દ્વારેસુપિ ચત્તારિ ચત્તારિ વિપાકચિત્તાનીતિ પવત્તિયં વિપાકાનિ વીસતિ ચિત્તાનિ હોન્તિ.

૪૪૨-૮. ચક્ખુદ્વારે તુ ચત્તારિ, ગહિતાગ્ગહણેનિધ ગહિતાનં વિપાકાનં અગ્ગહણેન ચક્ખુદ્વારે પન ચત્તારિ વિપાકાનિ ઇધ ઇમસ્મિં ઇટ્ઠારમ્મણે સોતઘાનાદિના વિપાકેન સદ્ધિં અહેતુકં અટ્ઠકં હોતિ એવ. અહેતુકપટિસન્ધિસ્સ સત્તસ્સ દુહેતુકં, તિહેતુકં વા તદારમ્મણં ન ભવે ન ભવેય્ય, દુહેતુપટિસન્ધિનો સત્તસ્સ તિહેતુકં તદારમ્મણં ન ભવે. જાતા સુગતિયં યેન, પાકેન પટિસન્ધિ તુ સુગતિયં યેન પાકેન પટિસન્ધિ જાતા, તેન વિપાકેન તુલ્યમ્પિ, હીનં વા તેસં તદારમ્મણં ભવેય્ય. મનુસ્સલોકં સન્ધાય, વુત્તઞ્ચાહેતુકટ્ઠકં સુગતિયં અહેતુકટ્ઠકઞ્ચ મનુસ્સલોકઞ્ચ સન્ધાય પટિચ્ચ કારણં ¶ કત્વા મયા વુત્તં. ચતૂસુપિ અપાયેસુ પન અપેતો અયો પતિટ્ઠા એતેહીતિ અપાયો, તેસુ. પવત્તે અહેતુકં અટ્ઠકં આપાયિકેહિ લબ્ભતિ. થેરો નેરયિકાનં તુ, ધમ્મં દેસેતિ વસ્સતિ થિરો થિરકારધમ્મો યસ્મિં અત્થીતિ થેરો, દુતિયઅગ્ગસાવકભૂતો ઇદ્ધિમા મોગ્ગલ્લાનત્થેરો નેરયિકાનં નિરયે જાતાનં સત્તાનં ધમ્મં દેસેતિ વસ્સતિ, ‘‘ઉચ્છઙ્ગે મં નિસીદિત્વા’’તિઆદીસુ વિય દેવં વસ્સાપેતીતિ અત્થો. ગન્ધં વાયુઞ્ચ માપેતિ યદા, તદા પન તેસં નેરયિકાનં સત્તાનં તેહિ નેરયિકસત્તેહિ થેરં દિસ્વા, ધમ્મઞ્ચ સુત્વા, ગન્ધઞ્ચ ઘાયિત્વા જલં ઉદકઞ્ચ પિવતં પિવન્તાનં મુદું વાયુઞ્ચ તેહિ ફુસતં ફુસન્તાનં તેસં નેરયિકસત્તાનં ચક્ખુવિઞ્ઞાણકાદીનિ પઞ્ચપિ પુઞ્ઞજાનિ એવ કુસલવિપાકાનિ એવ સન્તીરણદ્વયં પુઞ્ઞજં એવ કુસલવિપાકં એવ પુઞ્ઞજા એવ એકા મનોધાતુ ઇતિ અટ્ઠકં હોતિ.

૪૪૯-૫૦. અયં તાવ કથા ‘‘ચક્ખુવિઞ્ઞાણકાદીનિ પુઞ્ઞજાનેવા’’તિઆદિકા અયં કથા ઇટ્ઠઇટ્ઠમજ્ઝત્તગોચરે કામાવચરે પુઞ્ઞાનં જવનાનં વસેન મયા વુત્તા. તદારમ્મણચેતસો તદારમ્મણચિત્તસ્સ યં નિયમત્તં ‘‘તદારમ્મણમાનસં જવનેન નિયામિત’’ન્તિઆદિવચનેન મયા વુત્તં, તં નિયમત્તં કુસલં સન્ધાય વુત્તં. સોમનસ્સયુત્તે કામાવચરકુસલે જવિતે તદારમ્મણમ્પિ સોમનસ્સયુત્તમેવ હોતિ, ઉપેક્ખાયુત્તે કામાવચરકુસલે જવિતે તદારમ્મણમ્પિ ઉપેક્ખાયુત્તમેવ ¶ હોતિ, નેતં અકુસલે ઉપેક્ખાયુત્તે વિચિકિચ્છાદિકે અકુસલે જવને પન જવિતે સોમનસ્સયુત્તમ્પિ તદારમ્મણં હોતીતિ અધિપ્પાયો. ઇતિપિ વચનં આચરિયેન દીપિતં.

૪૫૧-૭. ઇધ ઇમસ્મિં અધિપ્પાયે અકુસલચિત્તેસુ સોમનસ્સયુત્તેસુ ચતૂસુપિ ઇટ્ઠે આરમ્મણે તેસુ ચિત્તેસુ ¶ જવિતેસુ સોમનસ્સયુત્તા અહેતુમનોવિઞ્ઞાણધાતુ તદનન્તરં તેસં અકુસલજવનાનં અનન્તરં તદારમ્મણભાવેન જાયતિ. ઉપેક્ખાયુત્તેસુ છસુ અકુસલચિત્તેસુ ઇટ્ઠમજ્ઝત્તે ગોચરે જવિતેસુ પુઞ્ઞજા ઉપેક્ખાસહગતા અહેતુમનોવિઞ્ઞાણધાતુ એવ તદનન્તરં વા તેસં ઉપેક્ખાસહગતાનં છન્નં અકુસલજવનાનં અનન્તરં તદારમ્મણભાવેન જાયતિ. ઇટ્ઠારમ્મણયોગસ્મિં બુદ્ધરૂપાદિઇટ્ઠારમ્મણયોગસ્મિં કઙ્ખતો ‘‘બુદ્ધો નુ ખો, નો બુદ્ધો’’તિ કઙ્ખન્તસ્સ સત્તસ્સ ઉદ્ધતસ્સ વા સત્તસ્સ તદારમ્મણમાનસં સોમનસ્સયુત્તં અહેતુકં વિપાકં હોતિ પિટ્ઠિભવઙ્ગં. સોમનસ્સયુતે ચિત્તે, જવને જવિતે પન સોમનસ્સયુત્તા એવ પઞ્ચ તદારમ્મણમાનસા પણ્ડિતેન ગવેસિતબ્બા. ઉપેક્ખાસહગતે ચિત્તે જવને પન જવિતે સતિ ઉપેક્ખાસહગતા છ ચ તદારમ્મણમાનસા પણ્ડિતેન ગવેસિતબ્બા.

૪૫૮-૬૩. તિહેતુસોમનસ્સેન, આદિન્નપટિસન્ધિનો સત્તસ્સ ઝાનતો પરિહીનસ્સ વિપ્પટિસારિનો તં ઝાનં પચ્ચવેક્ખતો પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ દોમનસ્સયુત્તં ચિત્તં હોતિ. તસ્સ દોમનસ્સસ્સ અનન્તરં કિં માનસં જાયતે, ત્વં દોમનસ્સયુત્તજવનસ્સ અનન્તરમાનસં બ્રૂહિ કથેહિ. પટ્ઠાને પટિસિદ્ધા હિ દોમનસ્સસ્સાનન્તરં સોમનસ્સસ્સ ઉપ્પત્તિ પટ્ઠાને પટિસિદ્ધા પટ્ઠાનપ્પકરણે ભગવતા નિવારિતા, અસ્સ સોમનસ્સસ્સ વા અનન્તરં દોમનસ્સસ્સ ઉપ્પત્તિ પટ્ઠાને પટ્ઠાનપ્પકરણે પટિસિદ્ધા ભગવતા નિવારિતા. મહગ્ગતં પનારબ્ભ મહગ્ગતં પટિચ્ચ જવને જવિતેપિ ચ તદારમ્મણમાનસં તત્થેવ તસ્મિં પટ્ઠાને એવ પટિસિદ્ધં ભગવતા નિવારિતં. તસ્મા કારણા ભવઙ્ગપાતો વા તદારમ્મણમેવ વા ન હોતિ. કિં નુ કાતબ્બં તેસં ભવઙ્ગતદારમ્મણાનં અભાવે કારણં યં કાતબ્બં, અમ્હેહિ તં ¶ કારણં કિં નુ પુચ્છામ, તં તદત્થં આભિધમ્મિકભાવેન આભિધમ્મિક તં કારણં વદ વદાહિ. ઉપેક્ખાસહગતાહેતુમનોવિઞ્ઞાણધાતુ પુઞ્ઞાપુઞ્ઞવિપાકા તદારમ્મણિકા સિયા ભવેય્ય.

૪૬૪-૭. ઇમસ્સ તદારમ્મણસ્સ આવજ્જનં કિં નત્થિ? તં તદારમ્મણમાનસં કથં કેન પકારેન જાયતે? ભવઙ્ગઆવજ્જનાનં ચિત્તાનં કિં આવજ્જનમત્તં? મગ્ગસ્સ અનન્તરસ્સ ચ ફલસ્સાપિ કિં આવજ્જનં નત્થિ? નિરોધા ચ નિરોધતો વુટ્ઠહન્તસ્સ ભિક્ખુનો ફલચિત્તસ્સ વાતિ ¶ મયા સુતં, એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન આવજ્જનં નત્થિ. વિના આવજ્જનેનાપિ, હોતુ જાયતુ માનસં ચિત્તં આવજ્જનેન વિના આવજ્જનં વજ્જેત્વા હોતુ જાયતુ, કિમસ્સારમ્મણં અસ્સ તદારમ્મણમાનસસ્સ કિં આરમ્મણં, પણ્ડિત, ત્વં આરમ્મણં યદિ જાનાસિ, તં આરમ્મણં બ્રૂહિ મય્હં કથેહિ. વિના આરમ્મણેનેતં એતં માનસં આરમ્મણેન વિના આરમ્મણં વજ્જેત્વા ન જાયતિ. હિ સચ્ચં ‘‘વિના આરમ્મણેનેત’’ન્તિઆદિકં વચનં, તદારમ્મણમાનસં યદા દોમનસ્સયુત્તં જવનં મહગ્ગતારમ્મણં જવતિ, તદા તસ્મિંયેવ જવનચિત્તક્ખણે પરિત્તેસુ કામાવચરારમ્મણેસુ યં કિઞ્ચિ પરિત્તારમ્મણં આરબ્ભ પટિચ્ચ જાયતિ.

૪૬૮-૭૩. ઉતુબીજનિયામો ચ ઉતુનિયામો બીજનિયામો ચ કમ્મધમ્મનિયામતા ચ કમ્મનિયામતા ચ સીલાદિપારમીધમ્મનિયામતા ચ ચિત્તસ્સ નિયામો ચાતિ પઞ્ચ નિયામતા પણ્ડિતેન ઞેય્યા. તત્થ તેસુ પઞ્ચસુ નિયામેસુ સબ્બેસં પન રુક્ખાનં એકપ્પહારેન ફલપુપ્ફાદિધારણં ઉતુ, અયં ઉતુનિયામતા. તેસં તેસં તુ બીજાનં, તંતંતુલ્યફલુબ્ભવો તેસં તેસં બીજાનં પન તેહિ તેહિ બીજેહિ તુલ્યાનમ્પિ સસ્સાનં ફલાનં ઉપ્પત્તિ, અયં બીજનિયામતા ¶ . મત્થકે નાળિકેરસ્સ નાળિકેરફલસ્સ મત્થકે છિદ્દત્તં છિદ્દભાવો, અયં બીજજો બીજતો જાતો નિયામો. તિહેતુકકમ્મં તિહેતુકઞ્ચ વિપાકં દુહેતુકઞ્ચ વિપાકં અહેતુકઞ્ચ વિપાકં યતો યં કમ્મં દેતિ, અયં કમ્મનિયામતા. બોધિસત્તસ્સ જાતિયં જિનઙ્કુરસ્સ જાતિક્ખણે મેદનીકમ્પનાદિકં અનેકવિસેસત્તં, અયં સીલાદિપારમીધમ્મનિયામતા. તેન ગોચરેન પસાદસ્મિં ઘટ્ટિતે સતિ ઇધ ઇમસ્મિં ચિત્તવીથિયં આવજ્જનાદીનં ચિત્તાનં ઉપ્પત્તિ, અયં ચિત્તનિયામતા.

૪૭૪. યો પુગ્ગલો ધીરો ધીરસમ્પન્નો ગુણસમ્પન્નો વિક્ખિત્તપાપો મોહન્ધકારાપગમં અન્ધકારમનિસ્સાય અવિજ્જાનિસ્સરણં યદિચ્છે સચે ઇચ્છેય્ય, સો ધીરો ઇમં અભિધમ્માવતારપ્પકરણં અન્ધજ્જનાનં અન્ધસદિસબાલજનાનં હદયન્ધકારં વિદ્ધંસનં અન્ધકારસન્નિસ્સિતસ્સ યસ્સ હદયસ્સ વિદ્ધંસનકરં જલન્તં દીપં જલમાનં દીપં. પયત્તોતિ પકારેન યતતિ વીરિયં કરોતીતિ પયત્તો, સતતં સબ્બદા સિક્ખેથ સજ્ઝાયનધારણચિન્તનવસેન સિક્ખેય્ય.

ઇતિ અભિધમ્માવતારટીકાય

વિપાકચિત્તપ્પવત્તિનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સત્તમો પરિચ્છેદો.

૮. અટ્ઠમો પરિચ્છેદો

પકિણ્ણકનિદ્દેસવણ્ણના

૪૭૫.

ઇદાનિ ¶ પન સબ્બેસં, એતેસં માનસં મયા;

પાટવત્થાય ભિક્ખૂનં, કથીયતિ પકિણ્ણકં.

ઇદાનિ પન કાલે એતેસં તિહેતુકદ્વિહેતુકઅહેતુકાનં સબ્બેસં પુગ્ગલાનં પકિણ્ણકં માનસં ભિક્ખૂનં પાટવત્થાય ¶ ભિક્ખૂનં છેકભાવત્થાય મયા કથીયતે ઉચ્ચતે.

૪૭૬-૮૫. પન્થમક્કટકો ઉણ્ણનાભિ પન્થમક્કટકો નામ પઞ્ચસુ દિસાસુ તસ્સ સુત્તં પસારેત્વા જાલમજ્ઝે નિપજ્જતિ. પઠમાય દિસાયેત્થ એત્થ એતાસુ દિસાસુ પઠમાય દિસાય પસારિતે સુત્તે પાણકેન પટઙ્ગેન વા મક્ખિકાય વા ઘટ્ટિતે સતિ સા ઉણ્ણનાભિ કિઞ્ચિ ચલિત્વા ફન્દનં કત્વા નિપન્નટ્ઠાનતો સુત્તાનુસારેન સુત્તં અનુસારેત્વા તસ્સ પાણકસ્સ યૂસં યૂસસઙ્ખાતં સોણિતં પિવતિ. પુનાગન્ત્વા તત્થેવ તસ્મિં જાલમજ્ઝેયેવ યથાસુખં નિપજ્જતિ, યથા પઠમાય દિસાય ચલનાદિકં કિરિયં કરોતિ, એવમેવ દુતિયાદીસુ ચતૂસુ દિસાસુ ચલનાદિકં કિરિયં કરોતિ, એવં પઞ્ચસુ દિસાસુ સુત્તં વિય પઞ્ચ પસાદા પણ્ડિતેન દટ્ઠબ્બા, મજ્ઝે મક્કટકો વિય ચ ચિત્તં પન પણ્ડિતેન દટ્ઠબ્બં. પાણકાદીહિ ખુદ્દકતિરચ્છાનેહિ તસ્સ સઙ્ઘટ્ટના વિય આરમ્મણે પન પસાદાનં સઙ્ઘટ્ટના પણ્ડિતેન દટ્ઠબ્બા. જાલમજ્ઝે નિપન્નાય ઉણ્ણનાભિયા તં ચલનં વિય પસાદે ઘટ્ટેતીતિ પસાદઘટ્ટનં, કિં તં? આરમ્મણં. તત્થ તિસ્સં વીથિયં પસાદઘટ્ટનં આરમ્મણં ગહેત્વા મનોધાતુકિરિયાચિત્તં ભવઙ્ગં આવટ્ટેતીતિ ભવઙ્ગાવટ્ટનં મતં ભગવતા. તસ્સ પન્થમક્કટકસ્સ સુત્તાનુસારંવ સુત્તં અનુગમનં વિય વીથિચિત્તપ્પવત્તનં પણ્ડિતેન દટ્ઠબ્બં. સીસે પન વિજ્ઝિત્વા અસ્સ મક્કટસ્સ યૂસપાનં વિય જવનસ્સ ચિત્તસ્સ આરમ્મણેસુ પવત્તનં પણ્ડિતેન દટ્ઠબ્બં. પુન આગન્ત્વા સુત્તજાલમજ્ઝે નિપજ્જનં યથા વત્થુંયેવ હદયવત્થું એવ નિસ્સાય ચિત્તસ્સ પરિવત્તનં પણ્ડિતેન દટ્ઠબ્બં.

૪૮૬-૯૩. ઇદં ¶ તુ પન ઓપમ્મં, અત્થં દીપેતિ કિં તુ હિ ઇદં ઓપમ્મં કં અત્થં દીપેતિ પકાસેતિ? પઠમં પસાદે આરમ્મણેન ¶ ઘટ્ટિતે સતિ પસાદવત્થુતો પસાદો વત્થુ નિસ્સયો એતસ્સાતિ પસાદવત્થુ, ચિત્તં, તતો પસાદવત્થુતો, પઠમં એવ વત્થુસન્નિસ્સિતં ભવઙ્ગસઙ્ખાતં મનો જાયતિ, ઇતિપિ અત્થો તેન ઓપમ્મેન દીપિતો. એકેકારમ્મણં દ્વીસુ દ્વીસુ દ્વારેસુ સબ્બસો સબ્બપ્પકારેન પન આપાથં આગચ્છતિ, અયમત્થોપિ તેન ઓપમ્મેન દીપિતો ‘‘દ્વીસુ દ્વીસુ દ્વારેસૂ’’તિ, એકં રૂપારમ્મણં એકસ્મિંયેવ ખણે ચક્ખુદ્વારે, મનોદ્વારે ચાતિ દ્વીસુ દ્વારેસુ આપાથં આગચ્છતીતિ અત્થો. સોતદ્વારાદીસુપિ એસેવ નયો ઞેય્યો. રૂપં ચક્ખુપસાદમ્હિ ઘટ્ટેત્વા તઙ્ખણે પન તસ્સ ખણે પન તથા મનોદ્વારે પન આપાથં આગચ્છતિ, ભવઙ્ગચલનસ્સ પચ્ચયો હોતીતિ અત્થો. ન સંસયો એતસ્મિં વચને સંસયો નત્થિ. યથા ખગો યથા સકુણો. હિ સચ્ચં મયા વુત્તં વચનં. રુક્ખગ્ગે રુક્ખકોટિયં નિલીયન્તોવ સાખિનો સાખં ઘટ્ટેતિ, તસ્સ છાયા ભૂમિયં પથવિયં ફરતિ પટિહઞ્ઞતિ. ઇધાતિ નિપાતો. સાખાય સકુણેન ઘટ્ટનં ભૂમિયં છાયાફરણાપિ ચ અપુબ્બં અચરિમં એકક્ખણસ્મિંયેવ જાયરે જાયન્તિ. એવમેવ પન રૂપસ્સ, પસાદસ્સ ચ ઘટ્ટનં, તથેવ અત્થતો અત્થવસેન ભવઙ્ગચલનસ્સાપિ પચ્ચયત્તેન પચ્ચયભાવેન મનોદ્વારે આપાથં આગમનં અપુબ્બં અચરિમં એકક્ખણેયેવ હોતિ.

૪૯૪-૭. તતો પરં ભવઙ્ગસોતં છિન્દિત્વા ચક્ખુદ્વારે ચક્ખુપસાદે યથાક્કમં આવજ્જને સમુપ્પન્ને, દસ્સને સમુપ્પન્ને, સમ્પટિચ્છને સમુપ્પન્ને, સન્તીરણે સમુપ્પન્ને, તથા વોટ્ઠબ્બને ચ સમુપ્પન્ને કુસલં જવનચિત્તં જવતિ, તથા અકુસલમેવ ચિત્તં જવતિ. સોતદ્વારાદીસુપિ સદ્દાદીનં આરમ્મણાનં ઘટ્ટને એસેવ નયો અવિસેસેન વિઞ્ઞુના વિઞ્ઞેય્યો. એતસ્સ અત્થસ્સ દીપને દોવારિકોપમાદીનિ વચનાનિ ¶ ઉદ્ધરિત્વા તતો પકરણતો નીહરિત્વા એત્થ એતસ્મિં વીથિયાધિકારે વિઞ્ઞુના દસ્સેતબ્બાનિ.

૪૯૮-૯. અસમ્ભેદેન ચક્ખુસ્સાતિ તસ્સાપિ ચક્ખુ અસમ્ભિન્નં હોતિ. જીવિતા નિરુદ્ધમ્પિ પિત્તેન વા સેમ્હેન વા રુહિરેન વા પલિબુદ્ધં ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયો ભવિતું અસક્કોન્તં સમ્ભિન્નં નામ, સક્કોન્તં અસમ્ભિન્નં નામ હોતિ. તેન ચક્ખુપસાદસ્સ અસમ્ભિન્નેન રૂપાપાથગમનેન આલોકસન્નિસ્સયેનાપિ. તેન તિવિધેન પચ્ચયેન સમનક્કારહેતુના પઞ્ચદ્વારાવજ્જનપચ્ચયેન સહ પવત્તનેન. એતેહિ પન ચતૂહિ પચ્ચયેહિ સં એકતો ઇન્તિ પવત્તન્તીતિ ¶ સમેતા, સમેતેહિ સહગતેહિ સમાગમં એકીભાવં આગતેહિ, તં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ચક્ખુપસાદનિસ્સિતં વિઞ્ઞાણં સમ્પયુત્તેહિ ચેતસિકેહિ સહ જાયતે.

૫૦૦-૧. અસમ્ભેદેન સોતસ્સ સોતપસાદસ્સ અસમ્ભિન્નેન સદ્દાપાથગમેન ચ સદ્દસ્સ આપાથગમનેન ચ. આકાસનિસ્સયેનાપિ પિહિતકણ્ણચ્છિદ્દસ્સ સોતવિઞ્ઞાણં નુપ્પજ્જતિ. તેન તિવિધેન પચ્ચયેન. સમનક્કારહેતુના પઞ્ચદ્વારાવજ્જનપચ્ચયેન સહ પવત્તેન. એતેહિ પન ચતૂહિ પચ્ચયેહિ સમેતેહિ સહગતેહિ સમાગમં એકીભાવં આગતેહિ તં સોતવિઞ્ઞાણં સમ્પયુત્તેહિ સહ જાયતિ.

૫૦૨-૩. અસમ્ભેદેન ઘાનસ્સ ઘાનપસાદસ્સ અસમ્ભિન્નેન ગન્ધાપાથગમેન ચ ગન્ધસ્સ આપાથગમનેન ચ. વાયોસન્નિસ્સયેનાપીતિ ઘાનબિલમ્હિ પવિસન્તેન વાયુનાતિ અત્થો. તેન તિવિધેન પચ્ચયેન. સમનક્કારહેતુના પઞ્ચદ્વારાવજ્જનપચ્ચયેન સહ પવત્તેન. એતેહિ પન ચતૂહિ પચ્ચયેહિ સમેતેહિ સહગતેહિ સમાગમં એકીભાવં ¶ આગતેહિ તં ઘાનવિઞ્ઞાણં સમ્પયુત્તેહિ સહ જાયતિ.

૫૦૪-૫. અસમ્ભેદેન જિવ્હાય જિવ્હાય અસમ્ભિન્નેન રસાપાથગમેન ચ રસસ્સ આપાથગમનેન ચ. આપોસન્નિસ્સયેનાપીતિ જિવ્હાતેમનં આપં લદ્ધા ચ ઉપ્પજ્જતિ, તેન વિના સુક્ખખાદનીયે જિવ્હાય સાયિતેપિ જિવ્હાવિઞ્ઞાણં નુપ્પજ્જતીતિ અત્થો. તેન તિવિધેન પચ્ચયેન. સમનક્કારહેતુના પઞ્ચદ્વારાવજ્જનપચ્ચયેન સહ પવત્તેન. એતેહિ પન ચતૂહિ પચ્ચયેહિ સમેતેહિ સહગતેહિ સમાગમં એકીભાવં આગતેહિ તં જિવ્હાવિઞ્ઞાણં સમ્પયુત્તેહિ સહ જાયતિ.

૫૦૬-૭. કાયપસાદસ્સ અસમ્ભેદેન ફોટ્ઠબ્બસ્સ આપાથગમનેન ચ. પથવીનિસ્સયેનાપીતિ તેન વિના કાયદ્વારમ્પીતિ બહિદ્ધા મહાભૂતારમ્મણં અજ્ઝત્તિકં કાયપસાદં ઘટ્ટેત્વા પસાદપચ્ચયેસુ મહાભૂતેસુ પટિહઞ્ઞતિ. તેન તિવિધેન પચ્ચયેન. સમનક્કારહેતુના પઞ્ચદ્વારાવજ્જનપચ્ચયેન સહ પવત્તેન. એતેહિ પન ચતૂહિ પચ્ચયેહિ સમેતેહિ સહગતેહિ સમાગમં એકીભાવં આગતેહિ તં કાયવિઞ્ઞાણં સમ્પયુત્તેહિ સહ જાયતિ.

૫૦૮-૯. અસમ્ભેદા ¶ મનસ્સાપીતિ મનન્તિ ભવઙ્ગચિત્તં. તં નિરુદ્ધમ્પિ આવજ્જનચિત્તસ્સ પચ્ચયો ભવિતું અસમત્થં મન્દતમગતમેવ વત્તમાનમ્પિ સમ્ભિન્નં નામ હોતિ. આવજ્જનસ્સ પચ્ચયો ભવિતું સમત્થં અસમ્ભિન્નં નામ. મનસ્સ અસમ્ભેદેન ધમ્મસ્સ આપાથગમનેન ચ વત્થુસન્નિસ્સયેન હદયવત્થુસન્નિસ્સયેન. તેન તિવિધેન પચ્ચયેન. સમનક્કારહેતુના મનોદ્વારાવજ્જનેન સહ પવત્તેન. એતેહિ પન ચતૂહિ પચ્ચયેહિ સમેતેહિ સહગતેહિ સમાગમં ¶ એકીભાવં આગતેહિ તં મનોવિઞ્ઞાણં તં મનોવિઞ્ઞાણસઙ્ખાતં જવનચિત્તં સમ્પયુત્તેહિ સહ જાયતે.

૫૧૦-૧૧. મનો ભવઙ્ગચિત્તં નામ વિભાવિના વેદિતબ્બં. આવજ્જનક્રિયાચિત્તં આવજ્જનકિરિયાચિત્તદ્વયં સમનક્કારો નામ વિભાવિના સઞ્ઞિતં. વત્થુસન્નિસ્સયેન ઇતિ અયં પાઠો સબ્બત્થ સબ્બેસુ ભવેસુ ન ગચ્છતિ. પઞ્ચહિ ખન્ધેહિ વોકારો વોકિણ્ણોતિ પઞ્ચવોકારો, પઞ્ચવોકારભવં સન્ધાય કારણં કત્વા ‘‘વત્થુસન્નિસ્સયેના’’તિ અયં પાઠો પન કથિતો મયા, પઞ્ચવોકારભવો નામ કામરૂપભવો, અરૂપભવો ચતુવોકારભવો નામ, અસઞ્ઞીભવો એકવોકારભવો નામ. અયં પાઠો ચતુવોકારઅરૂપભવં સન્ધાય ન કથિતોતિ અત્થો. વત્થુસ્સ રૂપત્તા અરૂપભવે કથં વત્થુસન્નિસ્સયો ભવેય્યાતિ અત્થો.

૫૧૨-૪. પટિસન્ધાદિચિત્તાનિ, સબ્બાનેકૂનવીસતિ હોન્તિ, કામાવચરેસુ દસ, રૂપેસુ પઞ્ચ, અરૂપીસુ ચત્તારિ, સબ્બાનિ પટિસન્ધિચિત્તાનિ એકૂનવીસતિ હોન્તિ. કમ્મં નામ કુસલાકુસલચેતના. કમ્મનિમિત્તં નામ રૂપાનિ પઞ્ચારમ્મણાનિ પઞ્ઞત્તિ ચ મહગ્ગતચિત્તઞ્ચ. તથા ગતિનિમિત્તકં નામ કપ્પરુક્ખાદયો, અકુસલપક્ખે રૂપાદિઆરમ્મણભૂતા લોહકુમ્ભાદયો ચ. ઇતિ એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન તેસં પટિસન્ધાદિચિત્તાનં આરમ્મણં તિવિધં ભગવતા ઉદીરિતં. કામાવચરસન્ધીનં પરિત્તારમ્મણં કામાવચરારમ્મણં ભગવતા મતં. પચ્ચુપ્પન્નં રૂપાદિપઞ્ચારમ્મણં, ગતિનિમિત્તં પઞ્ચારમ્મણઞ્ચ પચ્ચુપ્પન્નઞ્ચ હોતિ. અતીતં વા કમ્મં કુસલાકુસલચેતના અતીતાયેવ, ન પચ્ચુપ્પન્ના. અનાગતં આરમ્મણં નત્થિ.

૫૧૫-૨૬. અટ્ઠેવ ચ મહાવિપાકા, તીણિ સન્તીરણાનિ ચાતિ એકાદસવિધં ચિત્તં તદારમ્મણસઞ્ઞિતં. એકાદસવિધે ચિત્તે ¶ તદારમ્મણસઞ્ઞિતે પુઞ્ઞવિપાકાનિ કુસલવિપાકા દસ ¶ હોન્તિ, અપુઞ્ઞજં અકુસલવિપાકં પન એકં હોતિ. મહાવિપાકા રૂપારૂપભવદ્વયે ન જાયન્તિ, કામરૂપભવે સન્તીરણત્તયં હોતિ. યાનિ તદારમ્મણચિત્તાનિ સત્થુના જિનેન વુત્તાનિ, તેસુ તદારમ્મણચિત્તેસુ એકમ્પિ તદારમ્મણચિત્તં રૂપારૂપભવદ્વયે તદારમ્મણં હુત્વા કદાચિપિ નપ્પવત્તતિ. કસ્મા કારણા? તત્થ તસ્મિં રૂપારૂપભવદ્વયે ‘‘તદારમ્મણં ન હોતી’’તિ વચનં ચોદકો ભવેય્ય, બીજસ્સાભાવતો પન ન હોતીતિ પરિહારો. અકામાવચરારમ્મણે અકામાવચરધમ્મે ઇદં તદારમ્મણમાનસં નેવ અનુબન્ધતિ. હિ કસ્મા કારણા? પરિત્તારમ્મણત્તા ચ એકન્તેન અવસ્સં તદારમ્મણમાનસસ્સ કામાવચરારમ્મણત્તા ચ તથા અપરિચિતત્તા ચ સબ્બદા નાનુબન્ધતિ. તઞ્હિ યથા પિતરં વા પિતુસદિસં વા ઞાતિં અનુબન્ધન્તોપિ તરુણદારકો ઘરદ્વારન્તરવીથિચતુક્કાદિમ્હિ પરિચિતેયેવ દેસે અનુબન્ધતિ, ન અરઞ્ઞં વા યુદ્ધભૂમિં વા ગચ્છતિ, એવં કામાવચરે ધમ્મે અનુબન્ધન્તમ્પિ મહગ્ગતલોકુત્તરધમ્મમારબ્ભ પવત્તમાને ધમ્મે નાનુબન્ધતિ. યસ્મા ચસ્સ સબ્બો કામાવચરપાકો ચ કિરિયામનોધાતુ કિરિયાઅહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ સોમનસ્સસહગતા ઇમે ધમ્મા પરિત્તારમ્મણાતિ એવં અચ્ચન્તં પરિત્તમેવ આરમ્મણં વુત્તં, તસ્મા ચેતં મહગ્ગતલોકુત્તરારમ્મણે કામાવચરધમ્મેપિ નાનુબન્ધતીતિ વેદિતબ્બં.

૫૨૭-૩૨. કિં તેન યુત્તિવાદેન, વુત્તં અટ્ઠકથાસુ હિ ‘‘જનકં તેન તુલ્ય’’ન્તિઆદિકેન તેન, યુત્તિયા વાદો યુત્તિવાદો, ‘‘જનકં તેન તુલ્ય’’ન્તિઆદિકાય યુત્તિકથાય કિં પયોજનં વુત્તં? અટ્ઠકથાસુ હિ સચ્ચં ‘‘કિં તેન યુત્તિવાદેના’’તિ વચનં, ‘‘અત્થકથાસૂ’’તિ વત્તબ્બે સમાસે હિ ત્થ-સ્સ ટ્ઠ-કારં કત્વા ‘‘અટ્ઠકથાસૂ’’તિ વુત્તં ¶ . કામાવચરે ધમ્મે પટિચ્ચ તદારમ્મણભાવદીપકં વચનં આચરિયેન વુત્તં. તદારમ્મણચિત્તાનિ, એકાદસપિ સબ્બસો સબ્બપ્પકારેનપિ તદારમ્મણચિત્તાનિ નામગોત્તં પનારબ્ભ તિસ્સાદિકં નામપઞ્ઞત્તિં પટિચ્ચ કચ્ચાયનગોત્તકસ્સપગોત્તાદિકં ગોત્તપઞ્ઞત્તિં પટિચ્ચ જવને જવિતેપિ ચ તદારમ્મણં ન ગણ્હન્તિ, રૂપારૂપભવેસુ વા તદારમ્મણં ન ગણ્હન્તિ. યદા પઞ્ઞત્તિમારબ્ભ, જવને જવિતેપિ વા યદા મયા વુત્તાય પઞ્ઞત્તિયા સેસપઞ્ઞત્તિં પટિચ્ચ જવને જવિતેપિ વા તદારમ્મણં ન લબ્ભતે આચરિયેન, તથા દુક્ખઅનિચ્ચઅનત્તલક્ખણારમ્મણિકાય વિપસ્સનાય તદારમ્મણં ન લબ્ભતે આચરિયેન. તદારમ્મણા ન લબ્ભન્તિ, મિચ્છત્તનિયતેસુપિ મિચ્છત્તે મિચ્છાસભાવે ‘‘નત્થિ દિન્ન’’ન્ત્યાદિવસેન નિયતાનિ ચત્તારિ દિટ્ઠિયુત્તજવનાનિ મિચ્છત્તનિયતાનિ, મિચ્છત્તનિયતેસુપિ તદારમ્મણં ન લબ્ભતે આચરિયેન, લોકુત્તરધમ્મે આરબ્ભ ¶ જવને ગતેપિ તદારમ્મણં ન લબ્ભતે આચરિયેન. તથા મહગ્ગતે ધમ્મે આરબ્ભ જવને જવિતેપિ તદારમ્મણં ન લબ્ભતે આચરિયેન, પટિસમ્ભિદાઞાણં આરબ્ભ જવને જવિતેપિ તદારમ્મણં ન લબ્ભતે આચરિયેન. મનોદ્વારેપિ સબ્બેસં જવનાનં અનન્તરં અનુપુબ્બતો તદારમ્મણચિત્તાનિ ભવન્તિ.

૫૩૩-૪. મનોદ્વારે આરમ્મણઘટ્ટના ન વિજ્જતિ. ભવઙ્ગતો ચેતસો વીથિચિત્તસ્સ વુટ્ઠાનં કથં કેન પકારેન હોતિ? મનોદ્વારેપિ ઘટ્ટનાય વિના ઘટ્ટનં વજ્જેત્વા આપાથં આગચ્છન્તેવ યસ્મા કારણા, તસ્મા વીથિચિત્તાનં સમ્ભવો હોતિ.

૫૩૫-૬. દ્વાદસાપુઞ્ઞચિત્તાનં દ્વાદસઅકુસલચિત્તાનં વિપાકા સત્તસત્તતિ પાપપાકા દ્વાદસપાપચિત્તાનં વિપાકા ¶ ચતુરાસીતિ પવત્તિયં હોન્તિ. એકસ્સ સોમનસ્સયુત્તદિટ્ઠિસમ્પયુત્તાકુસલસ્સ ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણાનિ, સમ્પટિચ્છનં, ઉપેક્ખાયુત્તસન્તીરણાનિ ચાતિ સત્ત અકુસલપાકા હોન્તિ. તથા સેસાનં એકાદસન્નં અકુસલાનમ્પિ સત્ત વિપાકા હોન્તિ. એકાદસવિધાનં તુ, હિત્વા ઉદ્ધચ્ચમાનસં ઉદ્ધચ્ચમાનસં હિત્વા એકાદસવિધાનં પટિસન્ધિયો એકાદસવિધા ચેવ ભવન્તિ.

૫૩૭-૮. ક્રિયચિત્તેસુ સબ્બેસુ યં આવજ્જનદ્વયં જવનં ન ચ હોતિ, તં આવજ્જનદ્વયં કરણમત્તત્તા કિરિયામત્તત્તા વાતપુપ્ફસમં વાતપુપ્ફેન સદિસં મતં ભગવતા. અયમેત્થાધિપ્પાયો – ખીણાસવે ઉપ્પન્નકાલે વા તં આવજ્જનદ્વયં કિરિયચિત્તં ભવિતું યુત્તં. સબ્બેસુ પુથુજ્જનેસુ ઉપ્પન્નકાલે કથં કિરિયા હોતીતિ ચે? કરણમત્તત્તા અફલદાયકં વાતપુપ્ફં વિય અફલદાયકં કિરિયચિત્તં ભવિતું યુત્તિહારો કિરિયા પન હોતિ. યં સબ્બં કિરિયચિત્તં કિચ્ચસાધનતો જવનકિચ્ચસાધનવસેન જવનત્તં જવનભાવં પત્તં છિન્નમૂલસ્સ રુક્ખસ્સ પુપ્ફં અફલં હોતિ યથા, એવં છિન્નાવિજ્જાતણ્હામૂલસ્સ વીતરાગસ્સ તં સબ્બં કિરિયચિત્તં અફલં વિપાકવિરહિતં સિયા ભવેય્ય.

૫૩૯-૪૦. પટિચ્ચ પન એતસ્મા, ફલમેતીતિ પચ્ચયો એકં ધમ્મં પટિચ્ચ એતસ્મા ધમ્મતો ફલં એતિ પવત્તતિ તસ્મા પચ્ચયો, યો ધમ્મો યસ્સ ધમ્મસ્સ ઠિતિયા ઉપ્પત્તિયાપિ ઉપકારો ¶ નામ હોતિ, સો ધમ્મો તસ્સ ધમ્મસ્સ પચ્ચયોતિ પચ્ચયો નામ પણ્ડિતેન પવુચ્ચતે. સમ્ભવો પભવો હેતુ કારણં પચ્ચયો મતો ભગવતા. ઇદં વચનં અઞ્ઞત્થ દીપનવચનં.

૫૪૧. લોભાદિ પન યો ધમ્મો, મૂલટ્ઠેનુપકારકો યો લોભાદિ પન ધમ્મો મૂલભાવેન ફલધમ્મસ્સ ¶ ઉપકારકો, સો લોભાદિધમ્મો ફલધમ્મસ્સ હેતૂતિ હેતુ નામ વિભાવિના વિઞ્ઞાતબ્બો.

૫૪૨. લોભો દોસો ચ મોહો ચ તથા અલોભાદયો તયો હેતૂ, તે છ એવ હેતુયો હોન્તિ, જાતિતો જાતિવસેન કુસલજાતિઅકુસલજાતિઅબ્યાકતજાતિવસેન નવધા નવહિ કોટ્ઠાસેહિ સિયું.

૫૪૩-૪. ધમ્માનં કુસલાદીનં, કુસલાદિત્તસાધકો યો ધમ્મો કુસલાદીનં ધમ્માનં કુસલાદિત્તસાધકો કુસલાદિભાવસાધકો, સો ધમ્મો મૂલટ્ઠો નામ. એવં વચનં એકે એકચ્ચે આચરિયા વદન્તિ. એવં સન્તે કુસલાકુસલાદીનં ધમ્માનં કુસલાદિત્તસાધકવસેન મૂલટ્ઠે સન્તે તંસમુટ્ઠાનરૂપીસુ તેહિ ચિત્તેહિ સમુટ્ઠાનરૂપેસુ તેહિ ચિત્તેહિ સમુટ્ઠિતેસુ ચિત્તજરૂપેસુ હેતૂનં લોભાદિહેતૂનં હેતુપચ્ચયતા કદાચિપિ નેવ સમ્પજ્જતિ. અયમેત્થાધિપ્પાયો – યદિ ચિત્તેસુ રૂપાનિ સમુટ્ઠાપેન્તેસુ તે લોભાદયોપિ ચિત્તાનં સમ્પયુત્તચિત્તાનં એકુપ્પાદત્તા ચ રૂપાનિ સમુટ્ઠાપેન્તિયેવ. તદા તેસં મતે તેસં ચિત્તજરૂપાનં કુસલાદિત્તં સિયા. ન ચ કદાચિ રૂપાનિ કુસલાદિનામકાનિ દિસ્સન્તિ યસ્મા, તસ્મા ચિત્તજરૂપાનં કુસલાદિભાવઞાપનત્થં તેસં ચિત્તજરૂપાનં તે લોભાદયો હેતુપચ્ચયા ન હોન્તિ, ઇતિ વચનં વત્તબ્બં સિયા. એવઞ્ચ સતિ ચિત્તજરૂપાનિ નામ કદાચિપિ વિયુત્તાનિ ચરન્તિ, તસ્મા કુસલાદિત્તસાધકો મૂલટ્ઠો ન હોતિ.

૫૪૫-૬. હિ સચ્ચં ‘‘એવં સન્તે તુ હેતૂન’’ન્તિઆદિકં વચનં. તે લોભાદયો હેતૂ તેસં રૂપાનં કુસલાદિતં કુસલાદિભાવં ન સાધેન્તિ ન નિપ્ફાદેન્તિ. તે હેતૂ તેસં ¶ પન રૂપાનં પચ્ચયા ન ચ ન હોન્તિયેવ, તસ્મા કારણા કુસલાદીનં ધમ્માનં કુસલાદિત્તસાધકો યો ધમ્મો, સો ધમ્મો મૂલટ્ઠોતિ મૂલસભાવો નામ સમયઞ્ઞુના સમયવિજાનનસીલેન વિઞ્ઞુના ગન્તબ્બો જાનિતબ્બો.

૫૪૭. સુપ્પતિટ્ઠિતભાવસ્સ ¶ , સાધનેનુપકારકો સુપ્પતિટ્ઠિતભાવં સાધનેન ઉપકારકો યો અત્થો, સો અત્થો હેતૂનં લોભાદીનં મૂલટ્ઠો મૂલસભાવો ઇતિ ચ ગહણં વિભાવિના વિઞ્ઞાતબ્બં.

૫૪૮-૯. કુસલાકુસલા હેતૂ કુસલા હેતૂ, અકુસલા હેતૂ, ક્રિયાહેતૂ સબ્બસો સબ્બપ્પકારેન સબ્બે કિરિયાહેતુયો ચ સમ્પયુત્તાનં પઞ્ચવોકારભૂમિયં સમ્પયુત્તાનં ધમ્માનં અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયભાવેન હેતુપચ્ચયતં યાતા ગતા. તંસમુટ્ઠાનાનં ચિત્તજરૂપાનઞ્ચ હેતુપચ્ચયતં યાતા ગતા, એતે હેતૂ ચતુવોકારભૂમિયં સમ્પયુત્તાનં એવ ધમ્માનં હેતુપચ્ચયતં યાતા ગતા.

૫૫૦-૧. કામે વિપાકહેતૂપિ અત્તના સમ્પયુત્તાનં હેતુપચ્ચયતં યાતા, પટિસન્ધિક્ખણેપિ કટત્તારૂપજાતાનં કમ્મજરૂપાનં હેતુપચ્ચયતં યાતા, તસ્મા પટિસન્ધિચિત્તુપ્પાદક્ખણેયેવ કમ્મજરૂપાનં ઉપ્પાદો હોતિ, યસ્મા કારણા પવત્તિયં ચિત્તજાનઞ્ચ રૂપાનં હેતુપચ્ચયતં ગતા.

૫૫૨-૫. રૂપે વિપાકહેતૂ કામાવચરભૂમિયં હેતુયો વિય હેતુપચ્ચયા હોન્તિ, પઞ્ચવોકારે લોકુત્તરવિપાકહેતવો ચિત્તજાનં રૂપાનઞ્ચ સમ્પયુત્તાનઞ્ચ પઞ્ચવોકારભૂમિયં હેતુપચ્ચયા હોન્તિ. ચતુવોકારે લોકુત્તરવિપાકજા હેતવો સમ્પયુત્તાનં એવ ચતુવોકારભૂમિયં હેતુપચ્ચયા ભવન્તિ. ઇતરે ચતુવોકારે અરૂપભવે વિપાકજા હેતવો સમ્પયુત્તાનં એવ સભૂમિયં અત્તનો ¶ ભૂમિયં અરૂપભૂમિયં હેતુપચ્ચયા હોન્તિ. હેતુત્થો હેતૂનં અત્થો હેતુયો ચેવ હેતુપચ્ચયો ચેવ હેતુપચ્ચયસમ્ભવો હેતુપચ્ચયુપ્પત્તિ, એવમેવ એવં ઇમિના પકારેન. સઞ્જાતો સુખહેતુ યસ્સાતિ સઞ્જાતસુખહેતુ, તેન વિઞ્ઞેય્યો.

૫૫૬-૮. છન્દો ચિત્તઞ્ચ વીરિયં વીમંસા ચાતિ ચતુધાધિપતી લોકાધિપતિના સત્થુના વુત્તા. છન્દં જેટ્ઠકં કત્વા ચિત્તસ્સ ઉપ્પત્તિકાલસ્મિં યો છન્દો, સો છન્દાધિપતિ નામ, છન્દં ધુરં કત્વા સમાધિકરણચિત્તસ્સ એસેવ નયો સેસેસુપિ ચ તીસુ મયા વુત્તતો છન્દાધિપતિતો સેસેસુપિ ચ અધિપતીસુ. યો ધમ્મો જેટ્ઠટ્ઠેન ઉપકારકો, સો ધમ્મો અધિપતીતિ અધિપતિ નામ ભગવતા નિદ્દિટ્ઠો.

૫૫૯.

સુમતિમતિવિબોધનં ¶ વિચિત્તં,

કુમતિમતિન્ધનપાવકં પધાનં;

ઇમમતિમધુરં અવેદિ યો યો,

જિનવચનં સકલં અવેદિ સો સો.

યો યો જનો ઇમં અભિધમ્માવતારં સુમતિમતિવિબોધનં સુમતીનં સુન્દરમતીનં પણ્ડિતાનં મતિયા વિબોધનકરં વિચિત્તં કુમતીનં કુચ્છિતમતીનં બાલાનં મતિઇન્ધને પધાનં પાવકં અતિમધુરકરં અવેદિ જાનિ, સો સો જનો સકલં જિનવચનં અવેદિ જાનિ.

ઇતિ અભિધમ્માવતારટીકાય

પકિણ્ણકનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અટ્ઠમો પરિચ્છેદો.

૯. નવમો પરિચ્છેદો

પુઞ્ઞવિપાકપચ્ચયનિદ્દેસવણ્ણના

૫૬૦-૨.

બાત્તિંસપાકચિત્તાનિ ¶ , લોકિકાનેવ યાનિ હિ;

એતેસં પાકચિત્તાનં, પટિસન્ધિપવત્તિસુ.

યાનિ લોકિકાનિ એવ બાત્તિંસ પાકચિત્તાનિ હોન્તિ, એતેસં પાકચિત્તાનં પુઞ્ઞાપુઞ્ઞાદિસઙ્ખારા ભવાદીસુ યોનિગતિવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિસત્તાવાસેસુ પટિસન્ધિપવત્તીસુ યથા યેન પકારેન પચ્ચયા હોન્તિ એવ, ઇમેસં વિપાકચિત્તાનં તેપિ સઙ્ખારા ભવાદીસુ યોનિગતિવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિસત્તાવાસેસુ પટિસન્ધિપવત્તીસુ તથા તેન પકારેન વિભાવિના પણ્ડિતેન વિઞ્ઞાતબ્બા. તયો ભવા ચતસ્સો ચ યોનિયો કામભવરૂપભવઅરૂપભવવસેન તયો ભવા, અણ્ડજજલાબુજસંસેદજઓપપાતિકયોનિવસેન ચતસ્સો ચ યોનિયો, નિરયગતિતિરચ્છાનગતિપેતગતિમનુસ્સગતિદેવગતિવસેન ¶ ગતિપઞ્ચકં, સન્ધિસઞ્ઞાય પટિસન્ધિસઞ્ઞાય નાનત્તા નાનાભાવતો, કાયસ્સાપિ ચ રૂપકાયસ્સાપિ ચ નાનત્તા નાનાભાવતો કામસુગતિયો, નાના અત્તા સભાવો એતસ્સાતિ નાનત્તા, નાનત્તો રૂપકાયો એતેસન્તિ નાનત્તકાયા, નાના સભાવો એતસ્સાતિ નાનત્તા, નાનત્તાયેવ સઞ્ઞા નાનત્તસઞ્ઞા, સા એતેસં અત્થીતિ નાનત્તસઞ્ઞી નામ, પઠમજ્ઝાનભૂમિ ચ ચતુરાપાયભૂમિયો ચ નાનત્તકાયએકત્તસઞ્ઞી નામ, દુતિયજ્ઝાનભૂમિ એકત્તકાયનાનત્તસઞ્ઞી નામ, તતિયજ્ઝાનભૂમિવેહપ્ફલભૂમિસુદ્ધાવાસભૂમિયો એકત્તકાયએકત્તસઞ્ઞી નામ, હેટ્ઠા ઠિતા રૂપેહિ સદ્ધિં સત્તવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયો, તિટ્ઠન્તિ વિઞ્ઞાણાનિ એત્થાતિ ઠિતિયો, વિઞ્ઞાણાનં ઠિતિયો વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયો, વિઞ્ઞાણસ્સ અભાવતો અસઞ્ઞીભૂમિ ન ગય્હતે, ચતુત્થારુપ્પભૂમિ ચ ¶ પટુવિઞ્ઞાણાભાવતો ન ગય્હતે. સત્તાવાસવસેન અસઞ્ઞીભૂમિં, ચતુત્થારુપ્પભૂમિઞ્ચ પન ગહેત્વા તે સત્તાવાસા નવ એવ હોન્તિ.

૫૬૩-૮. કામે પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારસઞ્ઞિતા અટ્ઠ ચેતના પૂરેન્તિ અત્તનો કારકં પૂરેન્તિ ચ, અજ્ઝાસયં પુજ્જઞ્ચ ભવં નિબ્બત્તેન્તીતિ પુઞ્ઞાનિ, અભિસઙ્ખરોન્તિ વિપાકં, કમ્મજરૂપઞ્ચાતિ અભિસઙ્ખારા, પુઞ્ઞાનિ એવ અભિસઙ્ખારા પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારા, તેયેવ સઞ્ઞિતા પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારસઞ્ઞિતા, કામે પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારસઞ્ઞિતા અટ્ઠ ચેતના. નવન્નં પાકચિત્તાનં ઉપેક્ખાયુત્તાહેતુકમહાવિપાકવસેન નવન્નં પાકચિત્તાનં કામસુગતિયં પન નાના વત્તમાનચેતનાખણતો પરં ખણં એતસ્સાતિ નાનાખણં, તં એવ નાનક્ખણિકં, તમેવ કમ્મં નાનક્ખણિકકમ્મં, વત્તમાનચેતનાતો પરા અતીતચેતનાતિ અત્થો. બલવા નિસ્સયપચ્ચયો ઉપનિસ્સયપચ્ચયો, બલવત્થો ચેત્થ ઉપ-સદ્દો, બલવપચ્ચયોતિ અત્થો, નાનક્ખણિકકમ્મપચ્ચયવસેન બલવપચ્ચયવસેન ચાતિ અત્થો. દ્વેધા દ્વીહિ પકારેહિ તેસં પટિસન્ધિયં પચ્ચયા ભવન્તિ, તા અટ્ઠ કામાવચરમહાકુસલચેતના ઉપેક્ખાસહિતાહેતુમનોવિઞ્ઞાણધાતુયા વિના ઉપેક્ખાસહગતાહેતુમનોવિઞ્ઞાણધાતું વજ્જેત્વા પરિત્તપાકાનં ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયસમ્પટિચ્છનસોમનસ્સયુત્તાહેતુકકુસલવિપાકાનં દ્વેધા નાનક્ખણિકકમ્મૂપનિસ્સયપચ્ચયેહિ પવત્તિયં પચ્ચયા હોન્તિ. તાયેવ ચેતના તા એવ અટ્ઠ કામાવચરમહાકુસલચેતના રૂપભવે પઞ્ચન્નં પાકચિત્તાનં કુસલવિપાકચિત્તાનં ચક્ખુસોતસમ્પટિચ્છનસોમનસ્સયુત્તઉપેક્ખાયુત્તસન્તીરણાનં દ્વેધા નાનક્ખણિકકમ્મૂપનિસ્સયપચ્ચયેહિ પવત્તિયં પચ્ચયા હોન્તિ. અટ્ઠન્નં તુ પરિત્તાનં, કામે દુગ્ગતિયં તથા અટ્ઠન્નં પરિત્તાનં કુસલવિપાકાનં ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયસમ્પટિચ્છનાનં, દ્વિન્નં ¶ સન્તીરણાનઞ્ચ પવત્તે પવત્તિક્ખણે ¶ પચ્ચયા હોન્તિ, પટિસન્ધિયં પટિસન્ધિક્ખણે પન પચ્ચયા ન હોન્તિ. વુત્તપ્પકારાવ કામે સુગતિયં યથાવુત્તપ્પકારાવ અટ્ઠ કામાવચરમહાકુસલચેતના કામસુગતિયં તથા સોળસન્નં કુસલવિપાકાનં પવત્તે પવત્તિક્ખણે દ્વેધા નાનક્ખણિકકમ્મૂપનિસ્સયપચ્ચયેહિ પચ્ચયા હોન્તિ, પવત્તે પવત્તિક્ખણે સત્તન્નં કુસલવિપાકાનં પચ્ચયા હોન્તિ. પટિસન્ધિયં પટિસન્ધિક્ખણે નવન્નં કુસલવિપાકચિત્તાનં પચ્ચયા હોન્તિ.

૫૬૯-૭૪. રૂપે પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારા, રૂપાવચરભૂમિયં પઞ્ચન્નં પાકચિત્તાનં પટિસન્ધિયં પટિસન્ધિક્ખણે પચ્ચયા હોન્તિમાપુઞ્ઞસઙ્ખારા, કામે દુગ્ગતિયં દ્વિધા ઇમે અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારા, ઇમા કુસલપટિપક્ખા ઉદ્ધચ્ચવજ્જા એકાદસ ચેતના કામદુગ્ગતિયં એકસ્સ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણસ્સ પટિસન્ધિયં પટિસન્ધિક્ખણે દ્વિધા નાનક્ખણિકકમ્મૂપનિસ્સયપચ્ચયેહિ પચ્ચયા હોન્તિ. દ્વાદસ અકુસલચેતના પવત્તે પવત્તિક્ખણે એવ છન્નં ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયસમ્પટિચ્છનાનં અકુસલવિપાકાનં પચ્ચયા હોન્તિ, પટિસન્ધિયં પટિસન્ધિક્ખણે પચ્ચયા નો હોન્તિ. સત્તન્નમ્પિ ભવન્તેવ પવત્તે પવત્તિક્ખણે પટિસન્ધિયં પટિસન્ધિક્ખણે અકુસલવિપાકાનિ સત્તન્નં ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયસમ્પટિચ્છનસન્તીરણાનં પચ્ચયા ભવન્તિ. કામે સુગતિયં તેસં, સત્તન્નમ્પિ તથેવ ચ દ્વાદસાકુસલચેતના કામે સુગતિયં તથેવ ચ તેસં સત્તન્નં અકુસલવિપાકાનં પવત્તે પવત્તિક્ખણે પચ્ચયા હોન્તિ, પટિસન્ધિયં પટિસન્ધિક્ખણે પચ્ચયા ન હોન્તિ. વિઞ્ઞાણાનં ચતુન્નમ્પિ, તેસં રૂપભવે તથા તાયેવ દ્વાદસાકુસલચેતના રૂપભવે તેસં ચતુન્નં અકુસલવિપાકાનં ચક્ખુસોતસમ્પટિચ્છનસન્તીરણસઙ્ખાતાનં વિઞ્ઞાણાનં તથા પવત્તે પવત્તિક્ખણે પચ્ચયા હોન્તિ, પટિસન્ધિયં પટિસન્ધિક્ખણે ¶ પચ્ચયા ન હોન્તિ. સો ચ કામભવેનિટ્ઠરૂપાદિઉપલદ્ધિયં સો ચ અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો કામભવે અનિટ્ઠરૂપાદિઉપલદ્ધિયં અમનાપરૂપાદીનિ આરમ્મણાનિ ઉપલદ્ધિયં તેસં ચતુન્નં અપુઞ્ઞજાનં વિઞ્ઞાણાનં પચ્ચયો હોતિ. હિ સચ્ચં ‘‘સો ચ કામભવેનિટ્ઠ-રૂપાદિઉપલદ્ધિય’’ન્તિઆદિકં વચનં. અનિટ્ઠરૂપાદયો નામ વિસયા બ્રહ્મલોકે ન વિજ્જરે ન વિજ્જન્તિ.

૫૭૫-૬. તથેવાનેઞ્જસઙ્ખારો ન ઇઞ્જતિ ન ફન્દતિ ન ચલતીતિ આનેઞ્જં, આનેઞ્જઞ્ચ તં સઙ્ખારો ચાતિ આનેઞ્જસઙ્ખારો, તથા એવ આનેઞ્જસઙ્ખારો અરૂપાવચરભૂમિયં ચતુન્નં પાકચિત્તાનં પવત્તે પવત્તિક્ખણે પટિસન્ધિયં પટિસન્ધિક્ખણે પચ્ચયો હોતિ. ભવેસ્વેતે ભવેસુ એતે વુત્તપ્પકારા પચ્ચયા વુત્તપ્પકારેન પટિસન્ધિપવત્તીસુ યથા ચ યેન યેન ચ પકારેન ¶ નાનક્ખણિકકમ્મૂપનિસ્સયપચ્ચયેહિ પચ્ચયા હોન્તિ, તેન પચ્ચયા તથા તેન તેન પકારેન વિભાવિના વિજાનન્તેન પણ્ડિતેન ઞેય્યા.

૫૭૭. એસેવ ચ નયો ઞેય્યો, યોનિઆદીસુ યોનિગતિવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિસત્તાવાસેસુ એસેવ ચ નયો ભવેસુ મયા વુત્તો એવ નયો પણ્ડિતેન ઞેય્યો. તત્રિદં તત્ર ભવેસુ આદિતો પટ્ઠાય વુત્તં ઇદં વચનં મુખમત્તનિદસ્સનં ઉપાયમત્તદીપનં હોતિ.

૫૭૮-૮૧. અવિસેસેન પુઞ્ઞાભિ-સઙ્ખારો દ્વિભવેસુપિ કામપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારવસેન, રૂપપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારવસેન ચ પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો અવિસેસેન સમાનભાવેન દ્વીસુ ભવેસુ કામરૂપભવેસુ પટિસન્ધિં દત્વા સો સઙ્ખારો સબ્બપાકં જનેતિ નિબ્બત્તેતિ. તથા ચતૂસુ વિઞ્ઞેય્યો, અણ્ડજાદીસુ યોનિસુ દ્વિભવેસુ પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો વિય તથા ચતૂસુ અણ્ડજાદીસુ સો પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો પણ્ડિતેન ઞેય્યો. ‘‘અણ્ડજાદીસૂ’’તિ ¶ વચનં પદુમપચ્ચેકબુદ્ધાનં મનુસ્સત્તં સન્ધાય વુત્તં. બહુદેવમનુસ્સાનં વસેન દ્વીસુ ગતીસુ એવ ચ તથા સો પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો પણ્ડિતેન ઞેય્યો. તથા નાનત્તકાયાદિ-વિઞ્ઞાણાનં ઠિતીસુપિ નાનત્તકાયનાનત્તસઞ્ઞીનાનત્તકઆયએકત્તસઞ્ઞી એકત્તકાયનાનત્તસઞ્ઞી એકત્તકાયએકત્તસઞ્ઞીનં વસેન ચતૂસુ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ સો પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો પણ્ડિતેન ઞેય્યો. નાનત્તકાયનાનત્તસઞ્ઞીનાનત્તકાયએકત્તસઞ્ઞીએકત્તકાયનાનત્તસઞ્ઞીએકત્તકાયએકત્તસઞ્ઞીનં વસેન વુત્તપ્પકારસ્મિં ચતુબ્બિધે સત્તાવાસે તથા સો પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો પણ્ડિતેન ઞેય્યો. એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો ભવાદીસુ ભવયોનિગતિવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિસત્તાવાસેસુ યથારહં સોળસન્નં કામકુસલપાકાનં, પઞ્ચન્નં રૂપપાકાનઞ્ચાતિ એકવીસતિપાકાનં દ્વિધા નાનક્ખણિકકમ્મૂપનિસ્સયપચ્ચયેન પચ્ચયો હોતિ.

૫૮૨-૩. કામે અપુઞ્ઞસઙ્ખારો કામભવે અણ્ડજજલાબુજસંસેદજઓપપાતિકયોનિવસેન અણ્ડજાદીસુ યોનીસુ નિરયગતિપેતગતિતિરચ્છાનગતિવસેન તીસુ ગતીસુ નાનત્તકાયએકત્તસઞ્ઞીવસેન એકિસ્સા વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયા નાનત્તકાયએકત્તસઞ્ઞીવસેન ચ એકસ્મિં પન સત્તાવાસે દ્વિધા નાનક્ખણિકકમ્મૂપનિસ્સયપચ્ચયેહિ પવત્તે પવત્તિક્ખણે પટિસન્ધિયં પટિસન્ધિક્ખણે સો અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો પચ્ચયો હોતિ.

૫૮૪-૬. તથેવાનેઞ્જસઙ્ખારો ¶ તથા એવ આનેઞ્જસઙ્ખારો, એકારૂપભવે એકસ્મિં અરૂપભવે એકિસ્સા ઓપપાતિકયોનિયા ચેવ એકિસ્સા દેવગતિયાપિ ચ આકાસાનઞ્ચાયતનભૂમિ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનભૂમિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનભૂમિવસેન તીસુ એવ ચિત્તટ્ઠિતીસુ ચતુન્નં અરૂપભૂમીનં વસેન ચતુબ્બિધે સત્તાવાસે ચતુન્નં અરૂપપાકચિત્તાનં દ્વેધા ¶ નાનક્ખણિકકમ્મોપનિસ્સયપચ્ચયેહિ સો આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો પચ્ચયો હોતિ. પટિસન્ધિપવત્તીનં, વસેનેવં ભવાદીસુ એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન પટિસન્ધિપવત્તીનં વસેન ભવાદીસુ યથા યે સઙ્ખારા એસં પાકચિત્તાનં પચ્ચયા હોન્તિ, તથા તે સઙ્ખારા એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન પણ્ડિતેન વિજાનિતબ્બા.

૫૮૭-૯૦. ન રૂપારૂપધમ્માનં, સઙ્કન્તિ પન વિજ્જતિ રૂપધમ્માનં, ચિત્તચેતસિકસઙ્ખાતાનં નામધમ્માનઞ્ચ સઙ્કન્તિ પન સઙ્કમનં પન ન વિજ્જતિ. સઙ્કન્તિભાવે અસતિ અતીતભવતો ઇધ ઇમસ્મિં ભવે રૂપધમ્માનં સઙ્કમનભાવે અસતિ પટિસન્ધિચિત્તં કથં કેન પકારેન સિયા ભવેય્ય? નત્થિ ચિત્તસ્સ સઙ્કન્તિ, અતીતભવતો ઇધ ઇમસ્મિં ભવે ચિત્તસ્સ સઙ્કન્તિ સઙ્કમનં નત્થિ, તતો અતીતભવતો અતીતં હેતું વિના વજ્જેત્વા ઇધ ઇમસ્મિં ભવે ચિત્તસ્સ પાતુભાવો ન વિજ્જતિ. સુલદ્ધપચ્ચયં રૂપારૂપમત્તં સુટ્ઠુ લદ્ધપચ્ચયં રૂપનામમત્તં જાયતિ. એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન પચ્ચયં લભિત્વા ઉપ્પજ્જમાનં રૂપારૂપમત્તં રૂપનામમત્તં જાયતિ. એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન પચ્ચયં લભિત્વા ઉપ્પજ્જમાનં રૂપારૂપમત્તં ભવન્તરં અઞ્ઞભવં પટિસન્ધિં ઉપેતિ ઉપગચ્છતિ. ઇતિ વચનં સમઞ્ઞાય લોકિયવોહારેન પવુચ્ચતે, સત્તો વા નત્થિ, સત્તો જીવોતિ વેવચનં, અત્તા વાપિ ન વિજ્જતિ.

૫૯૧-૯. તસ્સિદં પાકટં કત્વા, પટિસન્ધિક્કમં પન તસ્સ સત્તસ્સ ઇદં પટિસન્ધિક્કમં સુદુબ્બુધં અતિદુબ્બિજાનં પાકટં કત્વા અહં દસ્સયિસ્સામિ, તમેતં પટિસન્ધિક્કમં સાધુ સાધુકં નિબોધથ, સાધુ સાધુકં મનસિ કરોથ, વિવિધેસુ આરમ્મણેસુ લોભવસેન ચિત્તં અનામેત્વા વજિરમઞ્જૂસાય અનગ્ઘમણિરતનં પક્ખિપન્તો વિય ચિત્તે ઠપેત્વાતિ અત્થો. અતીતસ્મિં ભવે તસ્સ, આસન્નમરણસ્સ હિઇતો ¶ ભવતો અતીતસ્મિં ભવે આસન્નમરણસ્સ તસ્સ સરીરસ્મિં આતપે પક્ખિત્તં હરિતં તાલપણ્ણં વિય સુસ્સમાને સતિ ચક્ખુન્દ્રિયાદિકે ઇન્દ્રિયે નટ્ઠે હદયવત્થુમત્તસ્મિં ઠિતે કાયપ્પસાદિકે વિઞ્ઞાણે તસ્મિં ખણે વત્થુસન્નિસ્સિતં હદયવત્થુનિસ્સિતં. ‘‘ચિત્ત’’ન્તિ વચનં ભવઙ્ગમનોદ્વારાવજ્જનજવનં સન્ધાય વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. પુબ્બાનુસેવિતન્તિ ¶ ઇતો કાલા પુબ્બકાલે તેન પન અનુસેવિતં અનુચિણ્ણં પુઞ્ઞં કમ્મં વા અપુઞ્ઞં એવ વા કમ્મં કમ્મનિમિત્તં ગતિનિમિત્તં વા કમ્મફલેન દ્વારેસુ પચ્ચુપટ્ઠિતં આલમ્બિત્વા મનોદ્વારાવજ્જનજવનવસેન સેવિતચિત્તં પવત્તતિ. એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન પવત્તમાનં તં વિઞ્ઞાણં તં જવનચિત્તં લદ્ધપચ્ચયં લદ્ધારમ્મણપચ્ચયં. અવિજ્જાય પટિચ્છન્નાદીનવે વિસયેતિ અકુસલજવને જવિતે તસ્સ જવનસ્સ અવિજ્જાય અપ્પટિચ્છન્નદોસે તસ્મિં કમ્માદિકે આરમ્મણે કુસલજવને જવિતે તતો ચિત્તવીથિતો પુબ્બભાગે પવત્તાય અવિજ્જાય પટિચ્છન્નદોસે તસ્મિં કમ્માદિકે આરમ્મણે. તણ્હાતિ અકુસલજવનેન સહજો લોભો, અકુસલજવને વા જવિતે તતો વીથિચિત્તતો પુબ્બભાગે પવત્તો લોભો તણ્હા. નમેતીતિ અઞ્ઞં આરમ્મણં અગ્ગાહાપેત્વા દળ્હગ્ગાહવસેન તં એવ કમ્મનિમિત્તગતિનિમિત્તસઙ્ખાતં આરમ્મણં ગણ્હાપેતીતિ અત્થો. સહજા સઙ્ખારા પન તસ્સ ચિત્તસ્સ સહજા એકતો જાતા ચેતના પન તસ્મિં યેવારમ્મણે ખિપન્તિ પવત્તન્તિ. ઇમસ્મિં પચ્ચુપ્પન્નભવે એકસન્તતિવસા પવત્તાય તણ્હાય નમીયમાનં તં વિઞ્ઞાણં ઓરિમા તીરમ્હા રજ્જુકં આલમ્બિત્વા માતિકાતિક્કમો પુરિસો વિય એતં પુરિમં નિસ્સયભૂતં હદયવત્થું જહતિ છડ્ડેતિ, ચુતિચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝતીતિ અત્થો. અપરં કમ્મસમ્ભૂતં નિસ્સયં અપરં અઞ્ઞકમ્મતો સમ્ભૂતં નિસ્સયભૂતં હદયવત્થું લભિત્વા વા અલભિત્વાપિ વા આરમ્મણાદીહિ ¶ પચ્ચયેહિ તં પટિસન્ધિસઙ્ખાતં માનસં પવત્તતિ. ‘‘લભિત્વા’’તિ વચનં કામરૂપભવં સન્ધાય વુત્તં. ‘‘અલભિત્વા’’તિ વચનં અરૂપભવં સન્ધાય વુત્તં. એત્થ એતેસુ ચિત્તેસુ પુરિમં ‘‘જહતી’’તિ વચનેન વુત્તઞ્ચેવ ચિત્તં, ચુતિચિત્તં પચ્છિમં ‘‘આરમ્મણાદીહિ પચ્ચયેહિ પવત્તતી’’તિ વચનેન વુત્તઞ્ચેવ ચિત્તં પટિસન્ધિચિત્તં પણ્ડિતેન વેદિતબ્બં.

૬૦૦-૬. તદેતં તં એતં પટિસન્ધિચિત્તં પુરિમા ભવતો ઇધ ઇમસ્મિં પચ્છિમભવે નાપિ આગતં, કમ્માદિઞ્ચ હેતું વિના વજ્જેત્વા પટિસન્ધિચિત્તં પાતુભૂતં ન ચેવ તં એત્થ એતસ્મિં વચને એતસ્સ પટિસન્ધિચિત્તસ્સ પુરિમા ભવતો ઇધ ઇમસ્મિં પચ્ચુપ્પન્નભવે અનાગમને અતીતભવહેતૂહિ અતીતભવે કમ્માદિપચ્ચયેહિ એતસ્સ પટિસન્ધિચિત્તસ્સ સમ્ભવે. પટિઘોસદીપમુદ્દાદી, ભવન્તેત્થ નિદસ્સના એત્થ એતસ્મિં તસ્સ પટિસન્ધિચિત્તસ્સ અતીતભવતો અનાગમને અતીતભવે હેતૂહિ સમ્ભવે પટિઘોસદીપમુદ્દાદિઅત્થનિદસ્સના ઉપમા ભવન્તિ. અઞ્ઞત્ર અઞ્ઞસ્મિં પટિઘોસાદીનં અત્થાનં પવત્તિટ્ઠાને આગન્ત્વા સદ્દાદિહેતુકા સદ્દાદયો પચ્ચયા હોન્તિ યથા. ઇદં વુત્તં હોતિ – ઇમસ્મિં ઠાને જનેહિ પવત્તાપિતા સદ્દદીપમુદ્દાદયો અત્થા ¶ પબ્બતન્તરાદીસુ અઞ્ઞેસુ ઠાનેસુ પવત્તાનં પટિઘોસદીપમુદ્દાદીનં અત્થાનં હેતુકા હોન્તિ. તેસુ સદ્દાદીસુ પચ્ચયેસુ સન્તેસુ યે તે પટિઘોસાદયો હોન્તિ, અસન્તેસુ ન હોન્તિ યથા, એવમેવ ચ વિઞ્ઞાણં અતીતભવતો પચ્ચુપ્પન્નભવવિઞ્ઞાણવસેન પવત્તં વિઞ્ઞાણં વિભાવિના વેદિતબ્બં. સન્તાનબન્ધતો સન્તાનબન્ધવસેન એકતા અતીતભવપચ્ચુપ્પન્નભવવિઞ્ઞાણવસેન પવત્તસ્સ વિઞ્ઞાણસ્સ એકીભાવો નત્થિ, નાનતાપિ તસ્સ વિઞ્ઞાણસ્સ નાનાભાવોપિ પચ્ચેકભાવો અપિ. સતિ સન્તાનબન્ધે તુ, એકન્તેનેકતા સિયા સન્તાનબન્ધે સતિ એકન્તેન તસ્સ ¶ વિઞ્ઞાણસ્સ એકતા એકીભાવો સિયા ભવેય્ય, ખીરસભાવતો પગ્ઘરણસભાવતો ખીરતો સમ્ભૂતં ઘનસભાવં કદાચિપિ કિસ્મિઞ્ચિપિ કાલે ન ભવેય્ય, સબ્બદા પગ્ઘરણસભાવખીરમેવ ભવેય્યાતિ અત્થો. અથાપિ અપરો નયોપિ સા એકન્તનાનતા તસ્સ વિઞ્ઞાણસ્સ સો એકન્તનાનાભાવો યદિ ભવેય્ય, ખીરસામિકો સો પુગ્ગલો દધિસામિ ન ભવેય્ય. ખીરકાલે ખીરસ્સ ઇસ્સરભૂતો સામિકો પગ્ઘરણસભાવં જહિત્વા દધિસ્સ ઉપ્પજ્જમાનકાલે તસ્સ દધિસ્સ ઇસ્સરો ન ભવેય્ય, તતો ખીરસામિકો અઞ્ઞો પુગ્ગલો તસ્સ દધિસ્સ અનિસ્સરો અસામિકો ભવેય્યાતિ અત્થો. યસ્મા કારણા એત્થ એતસ્મિં પટિસન્ધિક્કમવિનિચ્છયે એકન્તએકતાપિ વા એકન્તનાનતાપિ વા સમયઞ્ઞુના વિઞ્ઞુના ન ચેવ ઉપગન્તબ્બા.

૬૦૭-૧૦. એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન અસઙ્કન્તિપાતુભાવે સઙ્કન્તિપાતુભાવરહિતે ભવે સતિ ઇમસ્મિં મનુસ્સત્તભાવે ખન્ધાદિસમતા અભિસમ્ભૂતા યે ખન્ધા હોન્તિ, એતેસં ઇધ ઇમસ્મિં મનુસ્સત્તભાવે નિરુદ્ધત્તા ઇધ ઇમસ્મિં મનુસ્સત્તભાવે જનેહિ કતસ્સ તસ્સ કમ્મસ્સ ફલહેતુનો ફલસ્સ પચ્ચયભૂતસ્સ પરત્થ પરસ્મિં લોકે આગમતો ચેવ એવં અઞ્ઞસ્સ સત્તસ્સ અઞ્ઞતો કમ્મતો હિ તતો સત્તતો અઞ્ઞેન સત્તેન કતતો અઞ્ઞતો ચેવ કમ્મતો તં ફલં સિયા ભવેય્ય, ‘‘અઞ્ઞસ્સ સત્તસ્સા’’તિ વચનેન તિત્થિયસત્તસ્સપિ કમ્મં અઞ્ઞસ્સ ચ ફલં દદેય્યાતિ અત્થો, તસ્મા કારણા એતં સબ્બં એવ ચ તુમ્હેહિ વુત્તવિધાનં ન સુન્દરં. એત્થાહાતિ એતસ્મિં ઠાને ઠત્વા ચોદકો આહ – નનુ એવં ‘‘અસઙ્કન્તિપાતુભાવે ભવે સતી’’તિઆદિકં વચનં નિયતીતિ? વુચ્ચતે – સન્તાને યં ફલં એતં એકસ્મિં ¶ સન્તાને પવત્તમાનં યં એતં ફલં અઞ્ઞસ્સ સત્તસ્સ ન હોતિ, અઞ્ઞતો કમ્મતો ન ચ હોતિ, બીજાનં અભિસઙ્ખારો એતસ્સત્થસ્સ ‘‘એકસ્મિં સન્તાને’’તિઆદિકસ્સ એતસ્સ અત્થસ્સ સાધકો નિપ્ફાદકો હોતિ.

૬૧૧-૫. એકસ્મિં ¶ પન સન્તાને, વત્તમાનં ફલં પન અઞ્ઞસ્સ સત્તસ્સાપિ વા ન હોતિ, તં ફલં અઞ્ઞતો કમ્મતો ન હોતિ. બીજાનં અભિસઙ્ખારો એતસ્સત્થસ્સ ‘‘એકસ્મિં પન સન્તાને’’તિઆદિકસ્સ એતસ્સ અત્થસ્સ સાધકો નિપ્ફાદકો હોતિ, બીજાનં અભિસઙ્ખારે મધુઆદિના વત્થુના જનેહિ કતે તસ્સ બીજસ્સ સન્તાને પઠમં લદ્ધપચ્ચયો પઠમં લદ્ધમધુઆદિપચ્ચયો તસ્સ બીજસ્સ ફલં કાલન્તરે મધુઆદિના બીજાભિસઙ્ખરણતો અઞ્ઞસ્મિં કાલે મધુરો હોતિ. હિ સચ્ચં ‘‘બીજાનં અભિસઙ્ખારે’’તિઆદિકં વચનં. તાનિ હિ તાનિ એવ પઠમં મધુઆદિના જનેહિ રોપિતાનિ બીજાનિ અભિસઙ્ખરણતો કાલન્તરે મધુરભાવં ફલમ્પિ વા ફલટ્ઠં વા ન પાપુણન્તિ. એવં ઇમિના પકારેન ઇદં મયા વુત્તં ‘‘એકસ્મિં પન સન્તાને’’તિઆદિકં વચનં પણ્ડિતેન ઞેય્યં. અપિ ચ અપરો નયો. બાલકાલે તરુણકાલે તેન તરુણેન પયુત્તેન વિજ્જાસિપ્પોસધાદિના કમ્મેનાપિ તસ્સ વુદ્ધકાલસ્મિં ફલદાનસીલેન અયં ‘‘એકસ્મિં પન સન્તાને’’તિઆદિકો અત્થો પણ્ડિતેન દીપેતબ્બો.

૬૧૬-૨૦. ચોદકો પુનાહ – એવં સન્તેપિ તં કમ્મં એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન કમ્મે સન્તેપિ સંવિજ્જમાનેપિ તં કમ્મં એતસ્મિંયેવ ખણે વિજ્જમાનમ્પિ વા ફલસ્સ પચ્ચયો હોતિ. અથ વાવિજ્જમાનકં પચ્ચયો ન ભવેય્ય. એતસ્મિંયેવ ખણે અવિજ્જમાનકં કમ્મં વા ફલસ્સ પચ્ચયો હોતિ. સચે યદિ વિજ્જમાનં ફલસ્સ પચ્ચયો હોતિ, તપ્પવત્તિક્ખણે પન ¶ તસ્સ કમ્મસ્સ પવત્તિક્ખણે તસ્સ કમ્મસ્સ વિજ્જમાનકાલે પન હેતુના કમ્મેનેવ સદ્ધિં પાકેન ભવિતબ્બં. અથ વા અપરો નયો. વિજ્જમાનં નિરુદ્ધં કમ્મં વિપાકસ્સ પચ્ચયો યદિ ભવેય્ય, પવત્તિક્ખણતો તસ્સ કમ્મસ્સ પવત્તિક્ખણતો પુબ્બે વા કાલે, તસ્સ કમ્મસ્સ પવત્તિક્ખણતો પચ્છા વા અવિજ્જમાનકાલેતિ અત્થો. નિચ્ચફલં સિયાતિ સબ્બદા કમ્મપચ્ચયવિરહિતં ફલં સિયાતિ અત્થો. આચરિયેન વુચ્ચતે – ‘‘લોભં, ભિક્ખવે, પજહથ, સોતાપત્તિપટિલાભાય અહમેવ પાટિભોગો’’તિઆદીસુ પાઠેસુ પાટિભોગો વિય કમ્મં દટ્ઠબ્બં. સોતાપત્તિફલં વિય કમ્મતો સમ્ભૂતં ફલં દટ્ઠબ્બં. કટત્તાયેવ જનેહિ કટત્તાયેવ તં કમ્મં ફલસ્સ પચ્ચયો હોતિ, અસ્સ વિજ્જમાનત્તં ન ચ હોતિ, તસ્સ અવિજ્જમાનસ્સ કમ્મસ્સ વિજ્જમાનતા વા ન ચ નેવ હોતિ.

૬૨૧. અભિધમ્માવતારોયં અભિધમ્માવતારો અયં પરમત્થપ્પકાસનો ભૂતત્થદીપનો સોતૂનં પુગ્ગલાનં ¶ પીતિબુદ્ધિવિવડ્ઢનો પણ્ડિતેહિ વિવિધેસુ આરમ્મણેસુ ચિત્તં અનામેત્વા સક્કચ્ચેન મનસિકારેન સોતબ્બો.

ઇતિ અભિધમ્માવતારટીકાય

પુઞ્ઞવિપાકપચ્ચયનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નવમો પરિચ્છેદો.

૧૦. દસમો પરિચ્છેદો

રૂપવિભાગવણ્ણના

૬૨૨. વુત્તમાદિમ્હિ યં રૂપં, ચિત્તજાનમનન્તરં યં રૂપં ચિત્તચેતસિકાનં અનન્તરં આદિમ્હિ પકરણાદિમ્હિ ‘‘ચિત્તં ચેતસિકં ¶ રૂપ’’ન્તિઆદિના વચનેન આચરિયેન વુત્તં, ઇતો પરં ઇદાનિ તસ્સ રૂપસ્સ વિભાવનં સમાસેન સઙ્ખેપેન કરિસ્સં.

૬૨૩. યં રુપ્પતીતિ રૂપન્તિ યં ધમ્મજાતં રુપ્પતિ સીતાદિના વિરુદ્ધપચ્ચયેન વિકારમાપજ્જતિ. તથા રૂપયતીતિ રૂપં યં ધમ્મજાતં વણ્ણવિકારમાપજ્જમાનં હદયઙ્ગતભાવં અજ્ઝાસયં પકાસેતિ, ઇતિ તસ્મા રૂપં, કિં તં? વણ્ણાયતનં. રૂપારૂપભવાતીતો, સુરૂપો રૂપમબ્ર્વિ ભગવા રૂપારૂપભવઅતીતો સુરૂપો રૂપં અબ્ર્વિ કથેસિ.

૬૨૫-૬. મહાભૂતેનાતિ મહન્તો ભૂતો ઉપ્પત્તિ એતસ્સાતિ મહાભૂતો, તેન. વઞ્ચકત્તા મહાભૂતસમાતિ વા.

૬૩૦. નિરુપાદાનમાનસોતિ ઉપાદાનવિરહિતચિત્તો.

૬૩૩. તસ્સ ¶ સમ્પત્તીતિ તસ્સ કિચ્ચસ્સ સમ્પત્તિ.

૬૩૪. ઉપબ્રૂહનરસાતિ વડ્ઢનકિચ્ચા.

૬૩૭. આસયાનુસયે ઞાણન્તિ એત્થ આસયો નામ

સસ્સતુચ્છેદદિટ્ઠી ચ, ખન્તી સચ્ચાનુલોમિકં;

યથાભૂતઞ્ચ યં ઞાણં, એતં આસયસદ્દિતં.

અત્થીતિ ખો, કચ્ચાન, અયમેકો અન્તો, અન્તો ખો, કચ્ચાન, અત્થિ ઇતિ અયં એકો અન્તો કોટ્ઠાસો, અયં સસ્સતદિટ્ઠિ. નત્થીતિ ખો, કચ્ચાન, અયં દુતિયો અન્તો, અયં ઉચ્છેદદિટ્ઠિ. ખન્તી સચ્ચાનુલોમિકન્તિ ચતુન્નં સચ્ચાનં અનુલોમિકઞાણં, સઙ્ખારુપેક્ખાઞાણન્તિ અત્થો. યથાભૂતઞ્ચ યં ઞાણન્તિ સપ્પચ્ચયનામરૂપદસ્સનં ઞાણં. એતં આસયસદ્દિતન્તિ ¶ એતં આસયં ઇતિ કથિતં. એવં વુત્તપ્પકારેન આસયે ઞાણં નામ. અનુસયો નામ દિટ્ઠાનુસયાદયો અનુસયા સત્ત. ઇન્દ્રિયાનં પરોપરેતિ પરે અધિકભાવેન ઓપરે ચ તિક્ખાનુભાવેન અયં સત્તો તિક્ખસદ્ધિન્દ્રિયો મુદુસદ્ધિન્દ્રિયો હીનસદ્ધિન્દ્રિયોતિ અત્થો. સમાધિન્દ્રિયાદીસુપિ એસેવ નયો. ઇતિ સત્તાનં ઇન્દ્રિયાનં પરઓપરે ઞાણં.

૬૩૮. સબ્બઞ્ઞુતા ઞાણન્તિ તિહેતુકકામાવચરક્રિયાચતુક્કં ગહેતબ્બં.

૬૪૧. અક્ખિકૂટેહિ મત્થલુઙ્ગેન પરિચ્છિન્નો અન્તતો.

૬૪૫. ભાવસમ્ભવસણ્ઠાનાતિ ઇત્થિપુમસમ્ભવભૂતવણ્ણાયતનં.

૬૪૭. એતે દસ ચતુસમુટ્ઠાના સમ્ભારા ચતૂહિ પચ્ચયેહિ ચત્તાલીસ ભવન્તિ.

૬૫૨. નિવિટ્ઠેતિ પતિટ્ઠિતે.

૬૫૮. ઉબ્બિઅધિકાનં ¶ પથવીઅધિકાનં.

૬૬૦-૨. વિસેસે સતીતિ નિસ્સયભૂતાનં ચતુન્નં વિસેસે સતિ, સબ્બસો સબ્બેસં વિસેસપરિકપ્પનં પહાય એવ કમ્મવિસેસેન પસાદાનં વિસેસતા ઞેય્યા.

૬૬૩. સદ્દીયતીતિ ઉચ્ચારીયતે. રસન્તીતિ અસ્સાદેન્તિ.

૬૬૮. પરતોતિ પઠમકપ્પતો અપરભાગે પટિસન્ધિયં ભાવદ્વયં સમુટ્ઠાતીતિ વિઞ્ઞેય્યં. ‘‘પવત્તેપિ સમુટ્ઠાયા’’તિઆદિકં સોણકુમારાદયો સન્ધાય વુત્તં.

૬૭૨. ન તં બ્યઞ્જનકારણન્તિ તં ઇન્દ્રિયદ્વયં બ્યઞ્જનસ્સ કારણં ન સિયા. તસ્સાતિ બ્યઞ્જનસ્સ.

૬૭૪. ઉબ્બાહનન્તિ ¶ નીહરણં.

૬૭૬-૭. અન્નપાનાદિકં વત્થુ યં કમ્મજં અગ્ગિં હરતિ, કેવલં એકં હુત્વા તં અન્નપાનાદિકં વત્થુ જીવિતં પન પાલેતું ન ચ સક્કોતિ. એકતો જીવિતં પાલેતુઞ્ચ સક્કોન્તિ.

કાયેન રૂપકાયેન અત્તનો ભાવં વિઞ્ઞાપેન્તાનં ભાવો કાયગ્ગહણાનુસારેન કાયગ્ગહણસ્સ અનુચિન્તનેન ગહિતાય વાયોધાતુવિકારસઙ્ખાતાય એતાય ધમ્મજાતિયા પણ્ડિતેહિ વિઞ્ઞાયતે. ઇતિપિ તસ્મા કાયવિઞ્ઞત્તિ.

૬૮૧. એકાવજ્જનવીથિયં હેટ્ઠા છહિ ચિત્તેહિ વાયોધાતુસમુટ્ઠિતં ઉપત્થમ્ભં લભિત્વા.

૬૮૪. સહ સદ્દેન વાતિ સદ્દેન સહેવ.

૬૯૦-૧. એતાસં પન લહુતાદીનં તિસ્સન્નં પવત્તિયં નિદસ્સનં કમતો આરોગ્યં લહુતા ¶ , મદ્દિતં ધમ્મં મુદુતા, ધન્તહેમં કમ્મઞ્ઞતા હોતિ. લહુતાદિત્તયં પન કમ્મં કાતું ન સક્કોતિ, આહારાદિત્તયંયેવ લહુતાદિત્તયં કરોતિ યસ્મા, તતો તં તિજં નામ.

૬૯૩. વુત્તમાકારનાનત્તાતિ એત્થ આકારનાનત્તા નામ આચયાકારઅનુબન્ધતાકારવસેન વુત્તં. વેનેય્યાનં વસેન વાતિ એકે વેનેય્યા આચયવસેન જાતિરૂપં જાનન્તિ, એકે અનુબન્ધતાવસેન જાનન્તિ. ઇતિ વેનેય્યાનં જાનનવસેન જાતિરૂપં દ્વિધા વુત્તં.

૬૯૪. સભાવાનપગમે અત્તનો સભાવસ્સ અનપગમે સતિ.

તે ¶ મિદ્ધરૂપવાદાચરિયા પટિક્ખિપિતબ્બા. કથં? અદ્ધા મુનિસિ સમ્બુદ્ધો, નત્થિ નીવરણા તવાતિ યો ત્વં અદ્ધા એકન્તેન મુનિ અસિ સમ્બુદ્ધો અસિ નીવરણા ધમ્મા તવ તુય્હં નત્થિ, ઇતિ વચને સચે મિદ્ધં નીવરણં રૂપે પવિટ્ઠં સિયા. ભગવતા રૂપકાયસ્સ વિજ્જમાનત્તા ‘‘નત્થિ નીવરણા તવા’’તિ વચનં વત્તબ્બં સિયા. થિનમિદ્ધનીવરણં અવિજ્જાનીવરણેન સહ નીવરણઞ્ચેવ હોતિ, નીવરણસમ્પયુત્તઞ્ચ હોતિ. ઇતિ સમ્પયુત્તવચનતો સમ્પયુત્તસ્સ રૂપસ્સ અભાવતો તમ્પિ ન વત્તબ્બં સિયા. ન પુરેજાતપચ્ચયાતિ અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયાતિ અત્થો. સચે થિનમિદ્ધં રૂપં સિયા, કથં અરૂપેપિ અઞ્ઞમઞ્ઞં સિયા, ન સિયાતિ અત્થો. અરૂપેપિ કામચ્છન્દનીવરણં પટિચ્ચ થિનમિદ્ધનીવરણં ઉપ્પજ્જતિ. ઇતિ વચનેન ચ ન મિદ્ધરૂપં સિયા, અરૂપે કથં સિયાતિ અત્થો. અરૂપમેવ મિદ્ધં ઇતિ પટિક્ખિપિતબ્બા. અરૂપેપિ એતસ્સ મિદ્ધસ્સ ઉપ્પત્તિયા સાધકવચનતો નિટ્ઠં એત્થ ચ અવગન્તબ્બં ‘‘અરૂપ’’ન્તિ વિઞ્ઞુના.

૭૦૫-૬. કમ્મેન વીસતિ રૂપાતિ અટ્ઠિન્દ્રિયવત્થુઅટ્ઠાવિનિબ્ભોગસન્તતૂપચયાકાસા કમ્મજા. ચેતસા વિઞ્ઞત્તિદ્વયસદ્દલહુતાદિત્તયઅવિનિબ્ભોગસન્તતૂપચયાકાસા ચિત્તજા. ઉતુના સદ્દલહુતાદિત્તયઅવિનિબ્ભોગસન્તતૂપચયાકાસા ઉતુજા. આહારતો લહુતાદિત્તયઅવિનિબ્ભોગસન્તતૂપચયાકાસા આહારજા.

૭૦૭-૧૭. જાયેય્યું યદિ તાનિપીતિ તાનિ જરતાઅનિચ્ચતારૂપા યદિ જાયેય્યું, એવં સન્તે તુ તેસં જરતાઅનિચ્ચતા ભેદા સિયું. હિ સચ્ચં વચનં પાકો ન પચ્ચતિ, ભેદો વા ન ¶ ચ ભિજ્જતિ યસ્મા, તસ્મા તેસં પાકભેદા સિયુન્તિ, તં વચનં નત્થિ. એતં જરતાઅનિચ્ચતાદ્વયં જાતસ્સ નિપ્ફન્નરૂપસ્સ પાકભેદત્તા ન જાયતિ. સિયા કસ્સચિ બુદ્ધેત્થાતિ એત્થ જરતાઅનિચ્ચતાવિનિચ્છયાધિકારે કસ્સચિ જનસ્સ બુદ્ધિ ઞાણં યદિ સિયા, ‘‘રૂપસ્સૂપચયો’’તિ વચનેન ‘‘જાતિ ¶ જાયતી’’તિ વચનં દીપિતં યથા, એવં તથા પાકોપિ પચ્ચતુ, ભેદોપિ પરિભિજ્જતુ, એવં બુદ્ધિ સિયા. જાતિ ન ચેવ જાયતે. ઇતિ ઇમિના પકારેન વિભાવિના ઞેય્યા. જાતિ જાયમાનસ્સ નિપ્ફન્નરૂપસ્સ નિબ્બત્તિ નામ પકાસિતા. તત્થ યસ્સ સિયા તત્થ વચને યસ્સ જનસ્સ બુદ્ધિ સિયા. યેસં નિપ્ફન્નરૂપધમ્માનં જાતિ અત્થિ, સા જાતિ અભિનિબ્બત્તિસમ્મુતિં તપ્પચ્ચયત્તવોહારં તેસં નિપ્ફન્નરૂપધમ્માનં પચ્ચયટ્ઠેન લદ્ધવોહારં કમ્મજાદિકં વોહારં લભતેવ યથા, તથા તેસં નિપ્ફન્નરૂપધમ્માનં તે પાકભેદા અભિનિબ્બત્તિસમ્મુતિં નામ તપ્પચ્ચયત્તવોહારં લભન્તિ, ઇતિ બુદ્ધિ સિયા. તસ્સ જનસ્સ એવં વત્તબ્બં – ઇદં સન્તતૂપચયદ્વયં કમ્માદિસમ્ભવં હોતિ યથા, એવં પાકભેદા તં કમ્માદિસમ્ભવવોહારં કદાચિપિ ન લભન્તિ. હિ સચ્ચં વચનં કસ્મા કારણા જનકાનં કમ્માદિપચ્ચયાનં આનુભાવસઙ્ખાતે ખણુપ્પાદે તેસં પાકભેદાનં અભાવતો ન લભન્તિ. વુત્તપ્પકારેન ખણુપ્પાદે જાતિપરમ્પરાભાવતો સા જાતિ લબ્ભતે, તસ્મા કારણા જાતિ એવ અભિનિબ્બત્તિસમ્મુતિં પચ્ચયત્તવોહારં લભતિ, ઇતરં જરતાઅનિચ્ચતાદ્વયં પન ન લભતિ. તં જરતાઅનિચ્ચતાદ્વયં જિય્યતિ ઇતિ ભિજ્જતિ ઇતિ વા ન વત્તબ્બં હોતિ. કસ્મા? કમ્માદિપચ્ચયાનં આનુભાવક્ખણે તસ્સ જરતાઅનિચ્ચતાદ્વયસ્સ પચ્ચયાનં અભાવતો.

૭૧૮-૨૩. અનિચ્ચં સઙ્ખતઞ્ચેતં જરામરણં અનિચ્ચસઙ્ખાતં ઇતિપિ વચનસ્સ ભગવતા વુત્તત્તા જરતાઅનિચ્ચતાદ્વયં જાયતિ, એવં ઇતિ ત્વં ચે મઞ્ઞસિ, એવં ‘‘જાયતિ એવા’’તિ વચનં ભગવતા ન વત્તબ્બં. હિ કસ્મા કારણા? ‘‘અનિચ્ચં સઙ્ખતઞ્ચેતં, જરામરણમિચ્ચપી’’તિવુત્તભાવાદિના આકારદેસનાપરિયાયેન લેસેન ભગવતા અનિચ્ચાનં નિપ્ફન્નરૂપધમ્માનં જરામરણસઙ્ખાતં સભાવતો જરામરણં અનિચ્ચં સઙ્ખતઞ્ચાપિ ¶ ચિત્તજાનં વિકારત્તા વિઞ્ઞત્તિયો ‘‘ચિત્તજા’’તિ વુત્તા વિય, તથા એવં ભગવતા વુત્તં. યદિ એવં અત્થે સતિ એતં રુપ્પનલક્ખણત્તયં અજાતત્તા ચ સબ્બથા સબ્બાકારેન ખંપુપ્ફંવ નત્થિ, અસઙ્ખતં નિબ્બાનં વિય નિચ્ચંવાતિ ચ ચોદકો વદેય્ય, નત્થિ નિચ્ચન્તિ ઇદં ઉભયવચનં નો ભગવતા વત્તબ્બં. કસ્મા? નિસ્સયધમ્માનં આયત્તભાવેન પવત્તિતો પથવિયાદીનં નિસ્સયાનં ભાવે સતિ તસ્સ લક્ખણત્તયસ્સ ભાવતો, તસ્મા ખંપુપ્ફંવ તં લક્ખણત્તયં ન નત્થિ, અત્થીતિ અત્થો. પથવીઆદીનં ¶ અભાવે તં લક્ખણત્તયં ન ચ લબ્ભતિ યસ્મા, તસ્મા નિબ્બાનં વિય, તથા નિચ્ચં ન.

૭૨૪-૫. પરિચ્છેદાદયો અનિપ્ફન્ના. તેસમેવ ચ રૂપાનં તેસમેવ નિપ્ફન્નરૂપધમ્માનં વિકારત્તા નિપ્ફન્ના ચેવ સઙ્ખતા સેસવસેન વુત્તાનં પભેદકતોતિ દસ્સનતો. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ.

૭૬૭.

ગન્તું પનિચ્છે પિટકેભિધમ્મે,

યો ધમ્મસેનાપતિના સમત્તં;

હિતત્થિના તેન ચ ભિક્ખુનાયં,

સક્કચ્ચ સમ્મા પન સિક્ખિતબ્બો.

યો ભિક્ખુ અભિધમ્મે પિટકે ધમ્મસેનાપતિના સમત્તં સભાવં ગન્તું પાપુણિતું ઇચ્છેય્ય, તેન ચ ભિક્ખુના હિતત્થિના સક્કચ્ચં આદરેન સમ્મા તીરણચિન્તનસજ્ઝાયનેહિ અયં અભિધમ્માવતારો સિક્ખિતબ્બો.

ઇતિ અભિધમ્માવતારટીકાય

રૂપવિભાગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

દસમો પરિચ્છેદો.

૧૧. એકાદસમો પરિચ્છેદો

નિબ્બાનનિદ્દેસવણ્ણના

૭૬૯. ભવાભવં ¶ વિનનતોતિ ખુદ્દકં, મહન્તં ભવં સિબ્બનતો. સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગોતિ સબ્બેહિ સઙ્ખારૂપધિકિલેસૂપધિખન્ધૂપધીહિ પટિનિસ્સજ્જનં. અચ્ચુતિરસં અચુતિસમ્પત્તિકં. નિબ્બાનં પુટ્ઠેનાતિ સુગતેન નિબ્બાનં પુટ્ઠેન સારિપુત્તત્થેરેન. ઉભિન્નં સુત્તાનન્તિ ધમ્મસેનાપતિવુત્તાનં ¶ દ્વિન્નં સુત્તાનન્તિ અત્થો. ખયસ્સ ઉપનિસ્સયત્તાતિ ખયસ્સ બલવકારણત્તા. પુથૂનં ધમ્માનં અપ્પમત્તક્ખણે રાગાદિક્ખયમત્તં નિબ્બાનં ભવેય્ય. સબ્બે બાલપુથુજ્જના સમધિગતનિબ્બાના સચ્છિકતનિરોધા ભવેય્યું. કિઞ્ચ ભિય્યો કિં ઉત્તરિ કારણઞ્ચ અત્થીતિ અત્થો. રાગાદીનં સઙ્ખતત્તા તેસં સઙ્ખતાનં નિબ્બાનં સઙ્ખતલક્ખણં ભવેય્ય. કિં પનેત્થાતિ એતેસુ ખણેસુ કિં પન ખણે ત્વં વદેસિ. ખીણેસ્વેવાતિ ભવાદીસુ ખીણેસુ એવ. નિરુત્તરોતિ નિપ્ફન્નહારો.

૭૭૧. અસ્સદ્ધોતિ બાહિરસદ્ધાય વિરહિતો. વન્તાસોતિ વન્તા વમિતા આસા તણ્હા યેનાતિ વન્તાસો.

નિસ્સરણિયાતિ નિસ્સરણે નિયુત્તા. યદિદં નેક્ખમ્મં યં ઇદં કામાનં એતં નિસ્સરણં નિરોધો, તસ્સ કિઞ્ચિભૂતસ્સ સઙ્ખતસ્સ પટિચ્ચસમુપ્પન્નધમ્મજાતસ્સ નિરોધો નિસ્સરણન્તિ, એવં ઇમિના પકારેન વુત્તસ્સ તસ્સ નિસ્સરણનામકસ્સ અભાવપ્પત્તિદોસતો નિસ્સરણનામકાનં પઠમજ્ઝાનઆકાસાનઞ્ચાયતનાનમ્પિ અભાવો ભવેય્ય. અત્થિ નિસ્સરણન્તિ અત્થિ નિબ્બાનં. ઉપ્પાદાદીનન્તિ ઉપ્પાદટ્ઠિતિભઙ્ગાનં. પપઞ્ચાભાવતોતિ તણ્હામાનદિટ્ઠીનં અભાવતો.

૭૭૨. અપલોકિતન્તિ અદસ્સનધમ્મં.

૭૭૪. અબ્યાપજ્ઝન્તિ નિદુક્ખં. અક્ખરન્તિ અખરં.

૭૭૭. સદ્ધાબુદ્ધિકરં ¶ તથાગતમતે જિનવચને સમ્મોહવિદ્ધંસનં પઞ્ઞાસમ્ભવં પઞ્ઞાકારણં સમ્પસાદનકરં. અત્થબ્યઞ્જનસાલિનન્તિ અત્થબ્યઞ્જનસારવન્તં સુમધુરં સારઞ્ઞુ જિનસાસનસારઞ્ઞૂ વિમ્હાપનં અચ્છેરકરં ઇમં એવં વુત્તપ્પકારં અભિધમ્માવતારં યો જાનાતિ, સો જનો ગમ્ભીરે નિપુણે નિપુણઞાણગોચરે અભિધમ્મપિટકે પદં નિટ્ઠં ઉત્તમસન્નિટ્ઠાનં યાતિ પાપુણાતિ.

ઇતિ અભિધમ્માવતારટીકાય

નિબ્બાનનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

એકાદસમો પરિચ્છેદો.

૧૨. દ્વાદસમો પરિચ્છેદો

પઞ્ઞત્તિનિદ્દેસવણ્ણના

સઙ્ખાયતીતિ ¶ સઙ્ખા, કથીયતીતિ અત્થો. કિન્તિ કિં ઇતિ કથીયતિ. ‘‘અહ’’ન્તિ ‘‘મમ’’ન્તિ કથીયતિ.

તજ્જાપઞ્ઞત્તીતિ તસ્સ ચક્ખુસોતાદિકસ્સ અનુરૂપવસેન જાતા પઞ્ઞત્તીતિ અત્થો.

એકસ્સવાતિ એકસ્સ નામધમ્મસ્સ ‘‘અચ્છો’’તિ નામં ગહેત્વા બહૂનં નામધમ્માનં ‘‘અચ્છો’’તિ નામં ગહેત્વા. સમૂહમેવાતિ નામધમ્માનં સમૂહં એવ.

ગહિતો પુબ્બે સઙ્કેતો એતેનાતિ ગહિતપુબ્બસઙ્કેતં. કિં તં? મનોદ્વારાવજ્જનજવનવિઞ્ઞાણં. તેન ગહિતાય પઞ્ઞત્તિયા વિઞ્ઞાયતિ ‘‘સત્તા’’તિ ‘‘કમ્મજા’’તિ કથીયતિ.

ઇત્થી ¶ ચ પુરિસો ચ ઇત્થિપુરિસા, તે આદયો યેસં તે ઇત્થિપુરિસાદયો, તેસં.

૭૭૮. તતિયા કોટીતિ તતિયો કોટ્ઠાસો.

ઇતિ અભિધમ્માવતારટીકાય

પઞ્ઞત્તિનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

દ્વાદસમો પરિચ્છેદો.

૧૩. તેરસમો પરિચ્છેદો

કારકપટિવેધવણ્ણના

વેદકસ્સાતિ ¶ સુખદુક્ખવેદકસ્સ. તદાયત્તવુત્તીનન્તિ તેસં આયત્તા પટિબદ્ધા યેસં વિપાકાનં તે તદાયત્તવુત્તિનો, તેસં. અત્ર ઇમસ્મિં ઠાને આચરિયેન પરિહારો વુચ્ચતે. કુતોયં તવ તત્થાનુરોધોતિ તત્થ તસ્મિં અઞ્ઞસ્સ અત્તકારકસ્સ અભાવેપિ સત્તુસઙ્ખાતસ્સ અત્તનો ભાવેપિ અયં તવ અનુરોધો અનુનયો કુતો કેન કારણેન ઇધ ઇમસ્મિં અસતિ કત્તરિ કુસલાદીનં અત્થિભાવે કમ્મવિરોધો કુતો કેન કારણેન. અથાપીતિ અપરો નયોપિ. કિઞ્ચેત્થાતિ એત્થ એતિસ્સં ચોદનાયં કિઞ્ચિ વત્તબ્બં અત્થિ, અવસિટ્ઠં તાવ બ્રૂહિ, અપરિસમત્તા તે ચોદના. તસ્સાતિ અત્તનો. કારકવેદકત્તાભાવોતિ કારકવેદકત્તસ્સ અભાવો સિયા.

અથ ન ભવતીતિ અત્તનો અનાસે ચેતનાપિ અનાસો યદિ ન ભવતિ. પટિઞ્ઞા હીનાતિ ‘‘ચેતનાય અનઞ્ઞો અત્તા’’તિ પટિઞ્ઞા હીના. વુત્તપ્પકારતોતિ ‘‘અત્તનો અનાસે ચેતનાય નાસો ન ભવતિ’’ઇતિ વુત્તપ્પકારતો ¶ . વિપરીતન્તિ ‘‘અત્તનો અનાસે ચેતનાય અનાસો’’ઇતિ વિપરીતગ્ગહણં સિયા. અત્તા નસ્સતુ, ચેતના તિટ્ઠતુ, અથ પન એવં ન ભવતીતિ અત્તા નસ્સતુ, ચેતના તિટ્ઠતુ, એવં ગહણં પન ન ભવતિ. અનઞ્ઞત્તપક્ખં પરિચ્ચજ પરિચ્ચજાહિ ‘‘ચેતનાય અનઞ્ઞો અત્તા’’તિ. પટિઞ્ઞા હીના યસ્સ સો પટિઞ્ઞાહીનો.

ઉભિન્નં ચેતનત્તાનં એકદેસતા એકદેસભાવો નત્થિ. એવઞ્ચ સતીતિ એવં ઉભિન્નં એકદેસસ્સ અભાવે સતિ કો દોસો ઇતિ ત્વં ચે વદેય્યાસિ. યં પન તયા વુત્તં યથા રૂપરસગન્ધાદીનં એકદેસે વત્તમાનાનમ્પિ લક્ખણતો અઞ્ઞત્તન્તિ યં વચનં પન તયા વુત્તં, તં વચનં અયુત્તં, નાનુરૂપન્તિ અત્થો. તવ પટિઞ્ઞા હીનાતિ ‘‘એકદેસે વત્તમાનાનં ચેતનત્તાનં લક્ખણતો અઞ્ઞત્ત’’ન્તિ પટિઞ્ઞા હીના.

એવઞ્ચ સતીતિ એતં ચેતનાય અઞ્ઞભાવે સતિ કો દોસો ઇતિ ચે ભવં વદેય્ય. ‘‘અચેતનો ¶ અત્તા’’તિ વચનં, પુબ્બે વુત્તદોસતોતિ ‘‘પાકારતરુપાસાણતિણસદિસો સિયા’’તિ પુબ્બે વુત્તદોસતો.

૭૮૦. અત્થિ સત્તોપપાતિકોતિ ઓપપાતિકા સત્તા અત્થિ.

૭૮૧. ભારાદાનન્તિ ભારગ્ગહણં. ભારનિક્ખેપનન્તિ ભારોરોપનં.

૭૮૩. એકસ્સ પુગ્ગલસ્સ અટ્ઠિસઞ્ચયો અટ્ઠિસમૂહો એકેન કપ્પેન પબ્બતસમો રાસિ સિયા.

૭૮૫. ભો માર, ત્વં સત્તો ઇતિ પચ્ચેસિ, કં સદ્દહસિ, ‘‘સત્તો’’તિ ગહણં તે તવ દિટ્ઠિગતં, સુદ્ધસઙ્ખારપુઞ્જો અયં, ઇધ લોકે સત્તો ન ઉપલબ્ભતિ.

૭૮૭. યો ¶ ભિક્ખુ ઇમં ગન્થં અચ્ચન્તં સતતમ્પિ ચિન્તેતિ, તસ્સ ભિક્ખુનો પરમા પઞ્ઞા વેપુલં વિપુલભાવં ગચ્છતિ.

૭૮૮. યો ભિક્ખુ ઇમં અભિધમ્માવતારં અતિમતિકરં ઉત્તમં અભિઞ્ઞાણકરં વિમતિવિનાસકરં કઙ્ખચ્છેદકરં પિયક્કરં પેમકરં સદા પઠતિ, સુણાતિ, તસ્સ ભિક્ખુનો મતિ ઇધ સાસને ઠિતે વિકસતિ પટિફુલ્લતિ.

ઇતિ અભિધમ્માવતારટીકાય

કારકપટિવેધવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

તેરસમો પરિચ્છેદો.

૧૪. ચુદ્દસમો પરિચ્છેદો

રૂપાવચરસમાધિભાવનાનિદ્દેસવણ્ણના

૭૮૯-૯૩. હિતાનયન્તિ ¶ હિતાવહં. માનસઞ્ચ સુગતન્તિ સુટ્ઠુ પવત્તમાનસઞ્ચ. મધુરા અત્થવણ્ણના એતસ્સાતિ મધુરત્થવણ્ણનં. ઉત્તરં તુ મનુસ્સાનં, ધમ્મતો ઞાણદસ્સનન્તિ મનુસ્સાનં લોકિયધમ્મતો ઉત્તરિભૂતઞાણદસ્સનલોકુત્તરં. સઙ્કસ્સરસમાચારેતિ સઙ્કાય કઙ્ખાય સરિતબ્બસમાચારે. અચ્છિદ્દં અક્ખણ્ડં અકમ્માસં. અત્થકામેનાતિ અત્તનો હિતકામેન.

૭૯૭. દુવિધલક્ખણં ચારિત્તવારિત્તલક્ખણં.

૮૦૫. તેસં ચરિતાનં વોમિસ્સકનયા.

૮૦૭. સવણ્ણકસિણાતિ નીલપીતઓદાતલોહિતવણ્ણકસિણા.

૮૦૮. તં ¶ એકકં આનાપાનં અસ્સાસપસ્સાસો.

૮૦૯-૧૦. મરણૂપસમાયુત્તા સતીતિ મરણાનુસ્સતિ ઉપસમાનુસ્સતિ. આહારનિસ્સિતસઞ્ઞાતિ આહારે પટિકૂલસઞ્ઞા. ધાતુવવત્થાનન્તિ ચતુધાતુવવત્થાનં.

૮૧૧-૨. અનુકૂલા ઇમે સબ્બ-ચરિતાનન્તિ વણ્ણિતાતિ યં કમ્મટ્ઠાનં સદ્ધાચરિતસ્સ અનુકૂલં, તમેવ પઞ્ઞાચરિતસ્સ અનુકૂલન્તિ અધિપ્પાયો. ઇદં સબ્બં પન વચનં એકન્તવિપચ્ચનીકભાવતો એકન્તપટિપક્ખભાવતો અતિસપ્પાયતો વુત્તં, ઇતિ વિભાવિના ઞેય્યં.

૮૩૫. વિપસ્સનાભવસમ્પત્તિ-સુખાનં પચ્ચયા સિયું વિપસ્સનાસમ્પત્તિસુખાનં ભવસમ્પત્તિસુખાનં પચ્ચયા સિયું.

૮૩૮. સમ્મટ્ઠાનં ¶ મનોભુનોતિ મનોભુહદયો તસ્સ હદયસ્સ સમ્મટ્ઠાનં.

૮૪૪. પત્તુકામેન ધીમતા કસિણં કત્તબ્બં.

૮૪૫. સંહારિમન્તિ ઇતો ચિતો ચ હરિતબ્બકસિણં. તત્રટ્ઠકન્તિ તસ્મિં ઠાને ઠિતં ઇતો ચિતો ચ અનાહરિતબ્બં કસિણં.

૮૪૯. વિવટ્ટં પન મિચ્છતાતિ નિબ્બાનં ઇચ્છન્તેન વિદત્થિચતુરઙ્ગુલં વટ્ટં કાતું તં કસિણં વટ્ટતિ.

૮૫૧-૨. હત્થપાસપ્પમાણસ્મિં, તમ્હા કસિણમણ્ડલાતિ તતો કસિણમણ્ડલતો હત્થપાસપ્પમાણસ્મિં પદેસે વિદત્થિચતુરઙ્ગુલે ઉચ્ચે. પરિમુખં સતિન્તિ કમ્મટ્ઠાનાભિમુખં સતિં.

૮૫૩-૪. નેક્ખમ્મન્તિ ઝાનં. ખેમતો દટ્ઠું દિસ્વા અહં ઇમાય પટિપત્તિયા અદ્ધા એકન્તેન પવિવેકસુખસ્સ નિબ્બાનસુખસ્સ ભાગી અસ્સં ભવેય્યં.

૮૫૬. સો ¶ કસિણસ્સ વણ્ણો તેન યોગિના ન પેક્ખિતબ્બો, કસિણસ્સ લક્ખણં ન પેક્ખિતબ્બં ઉસ્સદસ્સ વસેન વણ્ણં અમુઞ્ચિત્વા.

૮૬૦. એવં ઇમિના વુત્તપ્પકારેન એકગ્ગચેતસો એકગ્ગચિત્તસ્સ યોગિનો નિમીલેત્વા આવજ્જન્તસ્સ યથા યેન પકારેન કમ્મટ્ઠાનં હોતિ ઉમ્મીલિતે કાલેપિ, તથા તેન પકારેન તં કમ્મટ્ઠાનં આપાથં યાતિ ચે યદિ આગચ્છતિ, ઉગ્ગહમેવ ઉગ્ગહનિમિત્તં.

૮૬૪. પાદાનં ધોવને પપઞ્ચપરિહારત્થં. એકતલિકાતિ એકતલમત્તા.

૮૬૫. તં સંહારિમં કસિણમાદાય.

૮૬૬. સમન્નાહરિતબ્બન્તિ ¶ કમ્મટ્ઠાનં સુમનેન આહરિતબ્બં, મનસિકાતબ્બન્તિ અત્થો. તક્કાહટન્તિ વિતક્કેન આહટં ફુસિતં કરે કરેય્ય.

૮૬૮. તન્તિ તં નિમિત્તં.

૮૭૧-૪. ઇમસ્સાતિ પટિભાગનિમિત્તસ્સ. પુરિમસ્સાતિ ઉગ્ગહનિમિત્તસ્સ. કો પન અયં વિસેસો? થવિકા નીહરિતં આદાસમણ્ડલં મજ્જિતં વિય. તોયદે કાળમેઘે સેતબલાકા વિય. તદા તં ઉગ્ગહનિમિત્તં પદાલેત્વાવ નિગ્ગતં પટિભાગનિમિત્તં. તતો ઉગ્ગહનિમિત્તતો. તન્તિ તં પટિભાગનિમિત્તં. સણ્ઠાનવન્તઞ્ચ વણ્ણવન્તઞ્ચ ન ચ ઉપટ્ઠાકારમત્તં. પઞ્ઞજન્તિ પઞ્ઞાય જાતં.

૮૭૭-૮. ઉપચારક્ખણે તસ્સાતિ તસ્સ સમાધિનો ઉપચારક્ખણે. નીવરણપ્પહાનેન સમાધિનો પટિલાભક્ખણે પન અઙ્ગાનં વિતક્કાદીનં પાતુભાવેન ઇતિ દ્વીહિ આકારેહિ.

૮૭૯. દ્વિન્નં ¶ સમાધીનન્તિ ઉપચારપ્પનાસમાધીનં.

૮૮૨. ચક્કવત્તિયગબ્ભોવ રતનં વિય અસ્સ અનેન સુદુલ્લભં.

૮૮૪. અયન્તિ પટિસન્ધિસન્થારો.

૮૯૧-૨. સમતં વીરિયસ્સેવાતિ વીરિયસમભાવં. લયં લીનભાવં ઈસકમ્પિ યન્તં ગચ્છન્તં માનસં આવજ્જનચિત્તં.

૮૯૫-૯. ભવઙ્ગં પન પચ્છિજ્જ ઉચ્છિન્દિત્વા તદેવ પથવીકસિણં આરમ્મણં કત્વા યોગિનો મનોદ્વારમ્હિ જાયતિ. તતોતિ આવજ્જનતો તત્રેવારમ્મણે તસ્મિં પથવીકસિણસઙ્ખાતે આરમ્મણે તસ્સ યોગિનો જવનાનિ ચત્તારિ વા પઞ્ચ વા જાયન્તે. અવસાને એકં જવનમાનસં રૂપાવચરિકં હોતિ, તસ્મિં રૂપાવચરિકે વિતક્કાદયો અઙ્ગા. અઞ્ઞેહિ અઞ્ઞેસં ચિત્તાનં અઞ્ઞેહિ વિતક્કાદીહિ બલવતરા હોન્તિ. તાનિ અપ્પનાભાવં અપ્પત્તાનિ અપ્પનાચેતસો ¶ પરિકમ્મોપચારતો પરિકમ્મભાવતો પરિકમ્માનીતિ વુચ્ચન્તે, ઉપચારભાવતો ઉપચારાનીતિ ચ વુચ્ચન્તે. તાનિ જવનાનિ અપ્પનાયાનુલોમત્તા અનુલોમાનિ એવ ચ વુચ્ચન્તિ. એત્થ અનુલોમકેસુ યં સબ્બન્તિમં જવનં, તં ગોત્રભૂતિ પવુચ્ચતિ.

૯૦૧. ગોત્રભુ દિટ્ઠન્તિ ગોત્રભુ નામ ઉદ્દિટ્ઠં.

૯૦૪-૫. પુરિમેહિ જવનેહિ યં આસેવનં, તં બલવપચ્ચયં લદ્ધા લભિત્વા છટ્ઠં જવનં, સત્તમં વા જવનં અપ્પેતિ. ઇતિ વચનં પવુચ્ચતિ, એત્થ વાદે ગોદત્તો નામ આભિધમ્મિકો આચરિયો આહ. છિન્નતટે મુખં યસ્સ છિન્નતટમુખો.

૯૦૮. પચ્ચવેક્ખણા ¶ હેતુ યસ્સ આવજ્જનસ્સાતિ પચ્ચવેક્ખણહેતુકં.

૯૧૧-૨. કામચ્છન્દસ્સ નાનાવિસયે પલુદ્ધસ્સ. ચેતસો એકસ્મિં વિસયે સમાધાનેન સમાધિ.

૯૧૫. સયઞ્ચ અતિસન્તતો સુખં અવૂપસન્તસભાવસ્સ ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચદ્વયસ્સ પટિપક્ખતો વુત્તં.

૯૧૭. પઞ્ચઙ્ગવિપ્પયુત્તન્તિ પઞ્ચનીવરણવિપ્પયુત્તં. પઞ્ચઙ્ગસંયુતન્તિ વિતક્કાદીહિ યુત્તં.

૯૨૦-૧. વેપુલ્લન્તિ કમ્મટ્ઠાનસ્સ વિપુલભાવં. તઞ્ચ પટિભાગનિમિત્તં ઉપચારં વિચારેત્વા વડ્ઢેતું વટ્ટતિ.

૯૨૮-૩૧. પમાદયોગિનોતિ પમાદવસેન યોગિસમ્પન્નસ્સ કામસહગતા સઞ્ઞામનક્કારા મનસિકારા ચે ચરન્તિ, તસ્સ યોગિનો તં ઝાનં હાનભાગિયં હોતિ. સતિ સન્તિટ્ઠતે તસ્મિં, સન્તા તદનુધમ્મતા તસ્મિં પઠમજ્ઝાને તદનુધમ્મતા તસ્સ પઠમજ્ઝાનસ્સ અનુરૂપા સતિ નિકન્તિ સન્તા સંવિજ્જમાના સન્તિટ્ઠતે સન્તિટ્ઠતિ, તં ઝાનં મન્દસ્સ યોગિનો ઠિતિભાગિયં હોતિ, ઠિતિં ભજતિ. વિસેસભાગિયં હોતિ, વિસેસં દુતિયાદિભાવનં પાપુણાતીતિ અત્થો. નિબ્બિદાસંયુતા ¶ સઞ્ઞા, મનક્કારાતિ નિબ્બિદાવિપસ્સનાસંયુત્તા સઞ્ઞામનક્કારા. નિબ્બેધભાગિયન્તિ લોકુત્તરભાગિયં, લોકુત્તરમગ્ગભાગિયન્તિ અત્થો.

૯૩૩. અયં સમાપત્તિ આસન્નાકુસલારયો આસન્નાકુસલારિકા યસ્મા તક્કચારાનં થૂલત્તા ચ, તસ્મા કારણા અયં સમાપત્તિ અઙ્ગદુબ્બલા.

૯૩૫. નિકન્તિન્તિ તણ્હં. પરિયાદાયાતિ સોસાપેત્વા.

૯૩૬. વિધિનાતિ ¶ પુબ્બે વુત્તવિધિના. સતસ્સાતિ સતિસમ્પન્નસ્સ.

૯૩૮. નિમિત્તં તુ તદેવ ચાતિ તમેવ પઠમનિમિત્તં ‘‘પથવી પથવી’’ઇતિ એવં મનસા કરોન્તસ્સ.

૯૪૩. સમ્પસાદનન્તિ સદ્ધા. મજ્ઝત્તન્તિ તત્રમજ્ઝત્તતા.

૯૪૪. દુવઙ્ગહીનન્તિ વિતક્કવિચારહીનં.

૯૪૮. પીતિ નામ ચેતસો ચિત્તસ્સ ઉપ્પિલાપનં ઉપ્પિલાપિતત્તં યતો યસ્મા કારણા.

૯૬૧-૨. આસન્નપીતિદોસાતિ પીતિયેવ દોસા. એત્થ એતસ્મિં તતિયજ્ઝાને યદેવ યં એવ સુખં ઇતિ એવં સુખં ચેતસો આભોગો મનસિકારો. એવં ઇમિના પકારેન સુખસ્સ થૂલત્તા અયં સમાપત્તિ અઙ્ગદુબ્બલા હોતિ.

૯૭૪-૫. સુખં ઉપેક્ખાય આસેવનં પન ન હોતિ યસ્મા ઉપેક્ખાય આસેવનં પન ન હોતિ, યસ્મા ઉપેક્ખાસહગતાનિ જવનાનિ જવન્તિ, તસ્મા ચતુત્થજ્ઝાનં ઉપેક્ખાસહગતં સમુદીરિતં.

૯૭૬. દુતિયજ્ઝાનં દ્વિધા દ્વીહિ કોટ્ઠાસેહિ ઠિતં.

૯૭૯. અયં ¶ અભિધમ્માવતારો સુમધુરવરતરવચનો કં નુ જનં નેવ રઞ્જયતિ, અતિનિસિતવિસદો બુદ્ધિપ્પચારો યસ્સ સો અતિનિસિતવિસદબુદ્ધિપ્પચારો, સો તેન જનેન વેદનીયો જાનિતબ્બો.

ઇતિ અભિધમ્માવતારટીકાય

રૂપાવચરસમાધિભાવનાનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ચુદ્દસમો પરિચ્છેદો.

૧૫. પન્નરસમો પરિચ્છેદો

અરૂપાવચરસમાધિભાવનાનિદ્દેસવણ્ણના

૯૮૨-૩. રૂપે ¶ ખો વિજ્જમાનસ્મિન્તિ રૂપકાયે વિજ્જમાને દણ્ડાદાનાદયો દણ્ડગ્ગહણાદયો. ઇતિ રૂપે રૂપકાયે આદીનવં દિસ્વા.

૯૮૪. સૂકરાભિહતોવ સાતિ સૂકરં અનુબન્ધિતો સા સુનખો વિય.

૯૮૫. વસીતિ યોગી.

૯૮૮-૯૯૦. ફુટ્ઠોકાસઞ્ચ તેન તન્તિ તેન ચિત્તેન ફુટ્ઠં તમોકાસં ‘‘અનન્તો આકાસો’’ઇતિ ચ મનસા કરોન્તો એવ ઉગ્ઘાટેતિ. ઇતિ વચનં વુચ્ચતે, અયમઞ્ઞો નયો, ‘‘આકાસો’’ ઇતિ મનસા કરોન્તો તં કસિણં ન સંવેલ્લેતિ.

૯૯૮. રૂપાવચરજ્ઝાનમેવ પચ્ચત્થિકં રૂપાવચરજ્ઝાનપચ્ચત્થિકં.

૧૦૦૪. આકાસફુટવિઞ્ઞાણેતિ ¶ ફુટમેવ વિઞ્ઞાણં ફુટવિઞ્ઞાણં, તસ્મિં આકાસારમ્મણે ફુટવિઞ્ઞાણે.

૧૦૦૫-૬. અયં આકાસો અનન્તો ઇતિ એવં તં આકાસમેવ ફરિત્વા પવત્તં વિઞ્ઞાણં વિઞ્ઞાણઞ્ચ ઇતિ વચનં વુચ્ચતે. વિઞ્ઞાણં અનન્તં નામ ન હોતિ, અનન્તારમ્મણત્તા ‘‘વિઞ્ઞાણં અનન્ત’’ન્તિ વુચ્ચતે, તં વિઞ્ઞાણં મનક્કારવસેન અપિ અનન્તં પરિદીપિતં.

૧૦૧૦. પઠમારુપ્પવિઞ્ઞાણસ્સ અભાવો તસ્સ એવ પઠમારુપ્પસ્સ સુઞ્ઞતો સુઞ્ઞભાવતો.

૧૦૧૩. સતિ ¶ તિટ્ઠતિ ભિય્યો બલવા સતિ તિટ્ઠતિ.

૧૦૧૫. અભાવકે નત્થિભાવે.

૧૦૧૭-૮. દુતિયારુપ્પચક્ખુનાતિ ચક્ખુના દુતિયારુપ્પં ‘‘નત્થિ નત્થી’’તિઆદિના આકારેન પરિકમ્મવસેન મનક્કારે. તસ્સાપગમમત્તઞ્ચ તસ્સ પઠમારુપ્પસ્સ અપગમમત્તઞ્ચ.

૧૦૨૯. યા નામ અયં સમાપત્તિ અભાવમત્તમ્પિ ગોચરં કત્વા ઠસ્સતિ, અયં સમાપત્તિ વત એકન્તેન અહો સન્તાતિ પદિસ્સતિ.

૧૦૩૩. યાય સઞ્ઞાય નેવસઞ્ઞી, નાસઞ્ઞી ચ હોતિ, કેવલં એકન્તેન અથ ખો સા સઞ્ઞા એદિસી ન હોતિ.

૧૦૩૫-૭. પટુસઞ્ઞાય કિચ્ચસ્સ નેવ કરણતો અયં સમાપત્તિ ‘‘નેવસઞ્ઞા’’તિ નિદ્દિટ્ઠાતિ ચતુત્થઆરુપ્પતો સમ્ભવા પવત્તા તેજોધાતુ સુખોદકે દહનકિચ્ચં કાતું ન સક્કોતિ યથા, સા સઙ્ખારધમ્માનં અવસેસત્તા.

૧૦૪૦. પાસાદતલઞ્ચ ¶ સાટિકા ચ.

૧૦૪૧. યો પન ભિક્ખુ ઇમં રૂપારૂપજ્ઝાનસમાપત્તિવિધાનં સારતરં જાનાતિ, સો રૂપારૂપજ્ઝાનસમાપત્તિપુરેક્ખો સેક્ખો ભવં કામભવં અભિભુય્ય અભિભવિત્વા રૂપારૂપં યાતિ પાપુણાતિ.

ઇતિ અભિધમ્માવતારટીકાય

અરૂપાવચરસમાધિભાવનાનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પન્નરસમો પરિચ્છેદો.

૧૬. સોળસમો પરિચ્છેદો

અભિઞ્ઞાનિદ્દેસવણ્ણના

૧૦૪૫. સતાતિ ¶ સતિસમ્પન્નેન. અનુયોગન્તિ વીરિયં.

૧૦૪૭. યોગાવચરભિક્ખુના નિબ્બત્તિતાસુ અભિઞ્ઞાસુ અસ્સ યોગાવચરસ્સ ભિક્ખુનો સમાધિભાવના નિટ્ઠં પરિયોસાનં ગતા સિયા.

૧૦૫૦. દન્તેતિ દન્તે ઠિતે. અચલેતિ અચલે ઠિતે.

૧૦૫૨-૪. અભિઞ્ઞાય પાદકં કારણં અભિઞ્ઞાપાદકં યોગી સતં વાપિ સહસ્સં વાપિ યદિ સચે ઇચ્છતિ, અભિઞ્ઞાપાદકં ઝાનં સમાપજ્જિત્વા તતો અભિઞ્ઞાપાદકઝાનતો વુટ્ઠાય વુટ્ઠહિત્વા ‘‘સતં હોમિ, સતં હોમિ’’ ઇતિ એવં કામાવચરપરિકમ્મમાનસં કત્વા અભિઞ્ઞાય પાદકં કારણભૂતં ઝાનં પુનાધિટ્ઠાતિ પુન આપજ્જિત્વા તતો ઝાનતો વુટ્ઠાય પુન અધિટ્ઠાતિ ¶ , સહાધિટ્ઠાનેન ચેતસા અધિટ્ઠાનસઙ્ખાતેન ચતુત્થજ્ઝાનચિત્તેન સહ સો યોગી સતં હોતિ. ઇદ્ધિવિધઞાણં.

૧૦૬૭-૮. એસો અધિગતાભિઞ્ઞો યોગી પાદકારમ્મણેન ચતુત્થજ્ઝાનસ્સ પટિભાગનિમિત્તસઙ્ખાતેન આરમ્મણેન ફુટ્ઠે ઓકાસે ગતે પવત્તે પન સદ્દે સુણાતિ. દિબ્બસોતઞાણં.

૧૦૬૯. પરસ્સ ચિત્તં પરિયતિ પરિચ્છિજ્જતીતિ ચેતોપરિયં, તમેવ માનસં ચેતોપરિયમાનસં.

૧૦૭૦. હદયં પન નિસ્સાયાતિ હદયવત્થું નિસ્સાય પવત્તમાનલોહિતં, હદયકોસે પવત્તં રુહિરન્તિ અત્થો.

૧૦૭૫. કામાવચરચિત્તઞ્ચાતિ ¶ કામાવચરસત્તાનં કામાવચરચિત્તઞ્ચ. રૂપારૂપેસુ રૂપભવારૂપભવેસુ સત્તાનં માનસઞ્ચ. કિં ભૂતં? સરાગાદિપ્પભેદકં માનસં સબ્બં ચેતોપરિયઞાણં જાનાતિ. ચેતોપરિયઞાણં.

૧૦૭૭-૮૨. નિસજ્જા સબ્બપચ્છિમાતિ સબ્બેસં ઇરિયાપથાનં પચ્છા જાતા નિસજ્જા ભિક્ખુના આવજ્જિતબ્બા. તતો પભુતિ તતો સબ્બપચ્છિમતો નિસજ્જાતો પભુતિ તં સબ્બં પચ્છિમનિસજ્જં આદિં કત્વા પટિલોમક્કમા પટિલોમક્કમેન સબ્બં અત્તના કતં આવજ્જિતબ્બં. અસ્મિં ભવે યાવ યત્તકં કાલં સન્ધિ પટિસન્ધિ હોતિ, તાવ તત્તકં કાલં કતં કિરિયં તેન ભિક્ખુના આવજ્જિતબ્બં. પુરિમસ્મિં ભવેપિ ચુતિક્ખણેપિ નિબ્બત્તં નામરૂપઞ્ચ સાધુકં આવજ્જિતબ્બં. ચુતિક્ખણે નિબ્બત્તે તસ્મિં નામરૂપે એવં ભિક્ખુના આવજ્જિતબ્બે યદા તદેવ તમેવ નામરૂપં આરમ્મણં કત્વા ચુતિક્ખણે મનોદ્વારે મનક્કારો મનોદ્વારાવજ્જનચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણં.

૧૦૮૬-૯૬. અભિઞ્ઞાપાદકં કસિણારમ્મણં ઝાનં અભિનીહારક્ખમં કત્વા ઇમેસુ તીસુ કસિણેસુ કતપુઞ્ઞેહિ. તસ્મા તમિતરં વાપીતિ આલોકકસિણં વા ઇતરં વાપિ કસિણદ્વયં યથાક્કમં ¶ ઉપ્પાદેત્વા ઉપચારભૂમિયંયેવ ઠત્વા તં આલોકકસિણં ઠપેતબ્બં. અપ્પનં પણ્ડિતો ન ઉપ્પાદેય્ય, સચે ઉપ્પાદેતિ, તં આલોકકસિણં પાદકજ્ઝાનનિસ્સિતં પાદકજ્ઝાનસ્સ આરમ્મણં હોતિ. વડ્ઢિતસ્સ ઝાનસ્સ અન્તોગધં રૂપં તેન યોગિના પસ્સિતબ્બં ભવે ભવેય્ય. તં રૂપં પસ્સતો પસ્સન્તસ્સ તસ્સ યોગિનો પરિકમ્મસ્સ વારો અતિક્કમતિ, તાવદે તસ્મિંયેવ ખણે આલોકોપિ તસ્સ યોગિનો આલોકોપિ ખિપ્પં અન્તરધાયતિ. તસ્મિં આલોકે અન્તરહિતે ¶ રૂપગતં રૂપં ન દિસ્સતિ. દિવસમ્પિ નિસીદિત્વા પસ્સતો રૂપદસ્સનં હોતિ.

૧૧૦૦-૧. તંચિત્તસંયુતન્તિ તેન ચતુત્થજ્ઝાનેન યુત્તં ચિત્તં. અનાગતંસઞાણસ્સ પરિકમ્મં, યથાકમ્મૂપગસ્સ ઞાણસ્સ ચ પરિકમ્મં. દિબ્બચક્ખુઞાણં.

૧૧૦૩. યો ભિક્ખુ ઇધ ઇમસ્મિં સાસને ઇમં પન ગન્થં સુણાતિ, ચિત્તે કરોતિ ચ, સો ભિક્ખુ અનેન તરેન ઇમિના ગન્થેન તરિત્વા અભિધમ્મમહણ્ણવપારં યાતિ પાપુણાતિ, જાનાતીતિ અત્થો.

ઇતિ અભિધમ્માવતારટીકાય

અભિઞ્ઞાનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સોળસમો પરિચ્છેદો.

૧૭. સત્તરસમો પરિચ્છેદો

અભિઞ્ઞારમ્મણનિદ્દેસવણ્ણના

૧૧૦૪. અનાગતંસઞાણઞ્ચાતિ ન આગતો અનાગતો, ન તાવ સમ્પત્તોતિ અત્થો, અનાગતે અંસા કોટ્ઠાસા તેસં ઞાણં અનાગતંસઞાણં. યં યં કમ્મં યથાકમ્મં, તં ઉપગચ્છતિ જાનાતીતિ યથાકમ્મુપગં, વિપાકચેતનાજાનનકઞાણં.

૧૧૦૭-૯. તત્થ ¶ તેસુ આરમ્મણત્તિકેસુ. ચિત્તસન્નિસ્સિતં કત્વાતિ તં કાયં ચિત્તં સન્નિસ્સિતં કરિત્વા તમેવ કાયચિત્તચેતસિકવસેન મહગ્ગતે ચિત્તસ્મિં સમારોપેતિ ઞાણં ઇદ્ધિવિધઞાણં, તતો કાયારમ્મણતો કાયસ્સ પરિત્તત્તા કામાવચરત્તા પરિત્તારમ્મણં ઞાણં સિયા.

૧૧૧૦-૩. દિસ્સમાનેન ¶ કાયેન, ગન્તુકામો યદા ભવે યો યોગી દિસ્સમાનેન કાયેન ગન્તુકામો યદા ભવેય્ય, સો યોગી તદા ચિત્તં કાયસન્નિસ્સિતં કત્વા રૂપકાયે સન્નિસ્સિતં કત્વા તં પાદકજ્ઝાનચિત્તં કાયવસેન કાયે આરોપેતિ, તદા ઝાનારમ્મણતો તં ઞાણં મહગ્ગતગોચરં હોતિ, યં ઞાણં યદા અનાગતઞ્ચ ધમ્મજાતં, અતીતઞ્ચ ધમ્મજાતં વિસયં આરમ્મણં કરોતિ, તદા તં ઞાણં અતીતારમ્મણં હોતિ, તદા અનાગતારમ્મણં આરમ્મણકરણકાલે અનાગતગોચરં હોતિ. દિસ્સમાનેન કાયેન તસ્સ ભિક્ખુનો ગમને પન સતિ તસ્સ યોગિનો ઞાણસ્સ ગોચરો પચ્ચુપ્પન્નો નામ હોતિ, ઇતિ વિનિદ્દિસે.

૧૧૧૪. કાયં ચિત્તસ્સ વસેન ચિત્તે આરોપેતિ, ચિત્તં કાયસ્સ વસેન કાયે આરોપેતિ, ઇતિ પરિણામનકાલસ્મિં તસ્સ યોગિનો ઞાણં અજ્ઝત્તારમ્મણં સિયા. સમ્પવત્તતિ સત્તસૂતિ પરિત્તમહગ્ગતઅતીતઅનાગતપચ્ચુપ્પન્નઅજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણસઙ્ખાતેસુ સત્તસુ આરમ્મણેસુ સમ્પવત્તતિ.

૧૧૨૦. જાનને મજ્ઝિમાનન્તિ મહગ્ગતાનં જાનને.

૧૧૨૨. એતસ્સ ચેતોપરિયઞાણસ્સ મગ્ગારમ્મણતા પરિયાયેન એવ મતા ઞાતા.

૧૧૨૬-૭. તત્થ તિક્ખણસમ્પત્તં, પચ્ચુપ્પન્નં ખણાદિકં.

તત્થ તેસુ પચ્ચુપ્પન્નેસુ યં પચ્ચુપ્પન્નં ખણાદિકં તિક્ખણસમ્પત્તં ઉપ્પાદટ્ઠિતિભઙ્ગક્ખણસમ્પત્તં ખણાદિકં ખણાયેવ તં ખણાવયવં પચ્ચુપ્પન્નં નામ. એકદ્વેસન્તતિવારપરિયાપન્નન્તિ એકચિત્તદ્વિચિત્તવીથિવારપરિયાપન્નં સન્તતિપચ્ચુપ્પન્નં નામ. પચ્ચુપ્પન્નન્તિ પચ્છિમન્તિ અદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નન્તિ અત્થો.

૧૧૩૧-૨. યેન ¶ ¶ આવજ્જનચિત્તેન ધમ્મે આવજ્જતિ, યેન ચેતસા જાનાતિ, તેસં દ્વિન્નં આવજ્જનજવનચિત્તાનં સહટ્ઠાનસ્સ અભાવા તં ‘‘ખણાદિકત્તયં પચ્ચુપ્પન્ન’’ન્તિઆદિકં ‘‘એકસ્સ ચિત્તમેકેન, અવસ્સં પન વિજ્ઝતિ’’ઇતિ પરિયોસાનં વચનં ન યુજ્જતિ. આવજ્જનજવનાનં નાનારમ્મણભાવં પત્તિતો આપજ્જનતો ચ ન યુજ્જતિ. અનિટ્ઠે પન ઠાને તેસં આવજ્જનજવનાનં એકારમ્મણભાવે અનિચ્છિતે તસ્મિં ઠાને ન યુજ્જતિ, અઞ્ઞસ્મિં પન ઠાને મગ્ગવીથિયં આવજ્જનપરિકમ્મજવનાનં કસિણાદિકં આરમ્મણં હોતિ, ગોત્રભુલોકુત્તરચિત્તાનઞ્ચ નિબ્બાનં આરમ્મણં હોતિ, એત્થ આરમ્મણજવનાનં એકારમ્મણતા અનિચ્છતા.

૧૧૩૪-૪૧. ‘‘એકબ્ભવપરિચ્છિન્નં, પચ્ચુપ્પન્નન્તિ પચ્છિમ’’ન્તિ વત્વા પુન અઞ્ઞેન પરિયાયેન તં પચ્ચુપ્પન્નં દસ્સેતું ઇદં અદ્ધાખ્યં અદ્ધાનામ પચ્ચુપ્પન્નં જવનવારતો દીપેતબ્બં. ઇતિ વચનં નિદ્દિટ્ઠં. યદા ઇદ્ધિમા યોગી પરસ્સ ચિત્તં ઞાતું આવજ્જતિ, તસ્સ આવજ્જનમનો પચ્ચુપ્પન્નખણવ્હયં પચ્ચુપ્પન્નં મનોદ્વારાવજ્જનચિત્તં આરમ્મણં કત્વા તેન ચિત્તેન સદ્ધિં નિરુજ્ઝતિ, તેસુ નિરુદ્ધેસુ તસ્સ યોગિનો ચત્તારિ, પઞ્ચ વા જવનાનિ જાયન્તિ. એતેસં ચતુન્નં, પઞ્ચન્નં જવનાનં યં પચ્છિમં ચિત્તં ઇદ્ધિચિત્તમુદીરિતં. ઇદ્ધિચિત્તતો સેસાનિ કામાવચરચિત્તાનિ. એતેસં કામાવચરે ઇદ્ધિજવનાનં તદેવ ચ પરચિત્તં આરમ્મણં હોતિ યસ્મા, તસ્મા સબ્બાનિ તાનિ જવનાનિ એકારમ્મણતં યન્તિ, તેસં જવનાનં નાનારમ્મણતા અદ્ધાવસા ન ભવેય્ય, પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણતો તેસં જવનાનં એકારમ્મણભાવેપિ ઇદ્ધિમાનસમેવ ચ પરસ્સ ચિત્તં જાનાતિ. ઇતરાનિ કામાવચરાનિ પન ચિત્તાનિ પરસ્સ ચિત્તં ન જાનન્તિ. યથા ચક્ખુદ્વારે તુ વિઞ્ઞાણન્તિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં રૂપં પસ્સતિ, તથા ઇતરં ચિત્તં ન પસ્સતિ.

૧૧૬૧. અનાગતંસઞાણસ્સાતિ ¶ અનાગતંસઞાણસ્સ અનાગતં ધમ્મં અગોચરં, ગોચરં ન હોતિયેવાતિ અત્થો.

૧૧૬૯. વિવિધત્થાનિ વણ્ણપદાનિ યસ્મિં સો વિવિધત્થવણ્ણપદો, તં મધુરત્થમતિનીહરં ઉત્તમં સોતુજનસ્સ હદયં પીતિકરં સચેતનો કો નામ મનુજો ન સુણેય્ય.

ઇતિ અભિધમ્માવતારટીકાય

અભિઞ્ઞારમ્મણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સત્તરસમો પરિચ્છેદો.

૧૮. અટ્ઠારસમો પરિચ્છેદો

દિટ્ઠિવિસુદ્ધિનિદ્દેસવણ્ણના

૧૧૭૫. યા ¶ સઞ્જાનનમત્તંવ, સઞ્ઞા નીલાદિતો પનાતિ સા સઞ્ઞા નીલાદિવસેન સઞ્જાનનમત્તંવ કરોતિ. લક્ખણપ્પટિવેધન્તિ અનિચ્ચાદિલક્ખણપટિબુજ્ઝનં.

૧૧૭૭. તં વિઞ્ઞાણં ઉસ્સક્કિત્વા ઉદ્ધં સક્કં કત્વા સત્તે મગ્ગં પાપેતું ન સક્કોતિ.

૧૧૭૮-૯. સબ્બેસં પન ધમ્માનં સભાવપટિવેધનં અવિપરીતવસેન પટિબુજ્ઝનં પઞ્ઞાય લક્ખણં.

૧૧૮૦. સમાધિ આસન્નકારણં એતાયાતિ સમાધાસન્નકારણા.

૧૧૮૧. લક્ખણેનેકધાતિ સબ્બધમ્મં પટિબુજ્ઝનલક્ખણેન પઞ્ઞાવ એકધા વુત્તા.

૧૧૮૩. ભૂરિપઞ્ઞેનાતિ ¶ ભૂતે અત્થે અવિપરીતે અત્થે રમતીતિ ભૂરિ, ભૂરિ પઞ્ઞા એતસ્સાતિ ભૂરિપઞ્ઞો, તેન.

૧૧૮૬-૯૧. તીસુ અત્થધમ્મનિરુત્તીસુ ચ ઞાણેસુ અત્થધમ્મનિરુત્તીસુ જાતેસુ ઞાણેસુ ચ ઞાણં. યં કિઞ્ચિ પચ્ચયુપ્પન્નં ફલં ધમ્મજાતં. ભાસિતત્થોતિ પાળિયા અત્થો. એતે પઞ્ચ ધમ્મા અત્થસઞ્ઞિતા અત્થનામકા. ફલનિબ્બત્તકો હેતૂતિ જનનકો પચ્ચયો. ભાસિતન્તિ પાળિ. ધમ્મસઞ્ઞિતાતિ ધમ્મનામકા. સભાવનિરુત્તીતિ અવિપરીતવોહારો. પરિયત્તીતિ સિક્ખનં. સવનાધિગમેહિ પુબ્બયોગેન પુબ્બે પવત્તનાય.

૧૧૯૨. ભૂમિભૂતેસૂતિ વિપસ્સનાય ભૂમિભૂતેસુ.

૧૧૯૪. જનનાદિતોતિ ¶ જાતિઆદિતો ભીતેન પઞ્ઞા ભાવેતબ્બા.

૧૨૦૩. એકાસીતિયા ચિત્તેનાતિ લોકુત્તરચિત્તવજ્જિતેન વિપસ્સનાભૂમિભૂતેન એકાસીતિયા ચિત્તેન.

૧૨૦૮. સત્તસમ્મોહઘાતત્થન્તિ સત્તોતિ સમ્મોહસ્સ વિનાસિતત્થં.

૧૨૧૧. નિરીહકન્તિ ઈહવિરહિતં બ્યાપારવિરહિતં, દારુરજ્જુસમાયોગે.

૧૨૧૫. ઉભો ભિજ્જન્તિ પચ્ચયાતિ અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયકારણા.

૧૨૨૫. અન્તદ્વયન્તિ કામસુખલ્લિકાનુયોગઅત્તકિલમથાનુયોગદ્વયં. ભાવયેતિ દિટ્ઠિવિસુદ્ધિં વડ્ઢેય્ય.

ઇતિ અભિધમ્માવતારટીકાય

દિટ્ઠિવિસુદ્ધિનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અટ્ઠારસમો પરિચ્છેદો.

૧૯. એકૂનવીસતિમો પરિચ્છેદો

કઙ્ખાવિતરણવિસુદ્ધિનિદ્દેસવણ્ણના

૧૨૩૧. ઇચ્ચેવમાદિબાત્તિંસકોટ્ઠાસાનં ¶ પચ્ચયસ્સ હેતુપચ્ચયે તાવ યોગી મનસા પરિગ્ગણ્હાતિ.

૧૨૩૩. હેત્વઙ્કુરસ્સ બીજં તુ બીજં અઙ્કુરસ્સ હેતુજનકં, પથવાદયો અઙ્કુરસ્સ પચ્ચયા.

૧૨૩૪. પઞ્ચ ¶ ધમ્માતિ અવિજ્જાતણ્હુપાદાનકમ્માહારા હેતુપચ્ચયા ધમ્મા.

૧૨૩૫. કમ્મં પુત્તસ્સ જનકો પિતા વિય નામરૂપસ્સ જનકં.

૧૨૩૮. પચ્ચયાતિ પચ્ચયેન.

૧૨૪૦. યા સાતિ યા સા કઙ્ખા. પુબ્બન્તે પુબ્બકોટ્ઠાસે.

૧૨૪૧. સબ્બથા સબ્બકોટ્ઠાસતો અનવસેસાવ તસ્સ યોગિનો સા કઙ્ખા પહિય્યતિ નાસીયતે.

૧૨૪૩. અત્થસાધિકાતિ કુસલપક્ખે દાનાદિઅત્થસાધિકા, અકુસલપક્ખે પાણાતિપાતાદિઅત્થસાધિકા.

તં વિપાકન્તિ ઉપઘાતકકમ્મસ્સ તં વિપાકં ઉપ્પન્નં નામ હોતિ. એવં એકો યોગી કમ્મવિપાકવસેન નામરૂપસ્સ પચ્ચયપરિગ્ગહં કરોતિ.

૧૨૪૬. હેતુફલસ્સ સમ્બન્ધવસેનાતિ હેતુફલસમ્બન્ધવસેન ઇદં નામરૂપં કેવલં એકન્તેન પવત્તતિ, ઇતિ સમ્મા અવિપરીતાકારેન સં અનુપસ્સતિ.

૧૨૪૭. પાકપ્પવત્તિતો ¶ ઉદ્ધં પાકપટિવેદકં ન પસ્સતિ ન જાનિયતે.

૧૨૫૦-૧. અપ્પવત્તિ નામ ન દિસ્સતિ, ઉપપન્નં દિસ્સતિ. તિત્થિયા એતમત્થં અનઞ્ઞાય અજાનિત્વા અસયંવસી સત્તસઞ્ઞન્તિ ‘‘સત્તો’’તિ સઞ્ઞં ગહેત્વાન સસ્સતઉચ્છેદદસ્સિનો અઞ્ઞમઞ્ઞં વિરોધિનો હુત્વા દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિં ગણ્હન્તિ.

૧૨૫૪. ઉભોતિ ઉભો કમ્મવિપાકા અઞ્ઞમઞ્ઞતો સુઞ્ઞા. ન ચ કમ્મં વિના ફલન્તિ કમ્મં વિના ફલં ન ચ હોતિ.

૧૨૫૫. સમ્ભારેહીતિ ¶ સૂરિયાદિસમ્ભારેહિ.

૧૨૫૭. સુઞ્ઞં તં નામરૂપધમ્મં.

૧૨૫૮. હેતુસમ્ભારપચ્ચયાતિ હેતુના ચ સમ્ભારપચ્ચયેહિ ચ.

ઇતિ અભિધમ્માવતારટીકાય

કઙ્ખાવિતરણવિસુદ્ધિનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

એકૂનવીસતિમો પરિચ્છેદો.

૨૦. વીસતિમો પરિચ્છેદો

મગ્ગામગ્ગઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિનિદ્દેસવણ્ણના

૧૨૬૪. પચ્ચુપ્પન્નસ્સ ધમ્મસ્સાતિ પચ્ચુપ્પન્નસ્સ નામરૂપધમ્મસ્સ.

૧૨૬૬-૮. ઉપ્પજ્જતો ઉપ્પજ્જન્તસ્સ નામરૂપધમ્મસ્સ રાસિતો નિચયતો આગમનઞ્ચ નત્થિ. દિસાગમનન્તિ દિસાય ગમનં ¶ . નિરુદ્ધસ્સાપિ નામરૂપધમ્મસ્સ એકસ્મિં ઠાને નિચયોતિ ચ નત્થિ.

૧૨૭૦-૧. અવિજ્જાસમુદયા રૂપસમુદયો, અવિજ્જાનિરોધા રૂપનિરોધો. તણ્હાસમુદયા રૂપસમુદયો, તણ્હાનિરોધા રૂપનિરોધો. કમ્મસમુદયા રૂપસમુદયો, કમ્મનિરોધા રૂપનિરોધો. આહારનિરોધા રૂપનિરોધો. ધમ્મેતિ સઙ્ખારધમ્મે.

૧૨૮૦. સમ્પત્તપટિવેધસ્સાતિ સમ્પત્તલોકુત્તરસઙ્ખાતમગ્ગફલસ્સ સોતાપન્નાદિપુગ્ગલસ્સ. વિપ્પટિપન્નસ્સાતિ પટિપત્તિયં અપ્પટિપન્નસ્સ, વિરુદ્ધવસેન પટિપન્નસ્સ વા.

૧૨૮૬. કાયચિત્તાનીતિ ¶ કાયાતિ વેદનાસઞ્ઞાસઙ્ખારા. ચિત્તન્તિ વિઞ્ઞાણં.

૧૨૯૦. યતો યતો પચ્ચયાદિતો. યં અમતં નિબ્બાનં વિજાનતં વિજાનન્તાનં પીતિપામોજ્જં, તેહિ લભિતબ્બં અમતં, અમતં વિય પીતિપામોજ્જં વા.

૧૨૯૩. અપ્પત્તેતિ અત્તનિ મગ્ગફલસ્મિં અપ્પત્તે. પત્તસઞ્ઞીતિ મગ્ગફલે અહં પત્તો અસ્મિ ઇતિ સઞ્ઞિતો હોતિ.

૧૨૯૭. સારવેદિનોતિ સારજાનનસીલા. તન્તિ તં મગ્ગામગ્ગઞાણદસ્સનં. ઇદં ઞાણં મગ્ગામગ્ગઞાણદસ્સનન્તિ મગ્ગામગ્ગઞાણદસ્સનં નામ.

ઇતિ અભિધમ્માવતારટીકાય

મગ્ગામગ્ગઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

વીસતિમો પરિચ્છેદો.

૨૧. એકવીસતિમો પરિચ્છેદો

પટિપદાઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિનિદ્દેસવણ્ણના

૧૨૯૯. ઉપલ્લેસવિમુત્તં ¶ સુવિસદં ઞાણન્તિ અટ્ઠવિધઞાણં સન્ધાયાહ.

૧૩૦૨. સચ્ચાનુલોમઞાણન્તિ અયમેવ પવુચ્ચતિ.

૧૩૦૬. અયં સિખાપત્તા વિપસ્સના એવ સચ્ચાનુલોમઞાણં નામ પવુચ્ચતિ.

૧૩૦૯. ભવઙ્ગાનન્તરં સઙ્ખારુ-પેક્ખાગતનયેનાતિ ભવઙ્ગાનન્તરં સઙ્ખારુપેક્ખાસઙ્ખાતેન ઞાણેન કતનયેન.

૧૩૧૪-૬. બોધિપક્ખિયધમ્માનં ¶ , ઉદ્ધઞ્ચ અનુલોમતોતિ ઉદ્ધં વત્તમાનાનં બોધિપક્ખિયધમ્માનં અનુલોમતો, ઇદં અનુલોમઞાણં વુટ્ઠાનગામિનિયા પરિયોસાનં નામ ભાસિતં મહેસિના કથિતં. સચ્ચાનુલોમઞાણં આહચ્ચ ઉપ્પન્ના, સબ્બપ્પકારેન ગોત્રભુપરિયોસાનં.

૧૩૧૮. તત્થાતિ વિપસ્સનાય.

ઇતિ અભિધમ્માવતારટીકાય

પટિપદાઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

એકવીસતિમો પરિચ્છેદો.

૨૨. દ્વાવીસતિમો પરિચ્છેદો

ઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિનિદ્દેસવણ્ણના

૧૩૧૯-૨૨. આવજ્જનસ્સ હિતં આવજ્જનિયં, તં ઠાનં એતસ્સાતિ આવજ્જનિયઠાનં, ગોત્રભૂતિ અત્થો. તં ગોત્રભુચિત્તં ¶ મગ્ગચિત્તસ્સ આવજ્જનિયઠાનત્તા. પટિપદાઞાણદસ્સનં કુદાચનં ન ચ ભજતિ, તથેવ ઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિં કુદાચનં ન ભજતેવ. ઉભિન્નં ઞાણાનં અન્તરા એકં અબ્બોહારિકં વોહારે નિયુત્તન્તિ વોહારિકં, ન વોહારિકં અબ્બોહારિકં. વિપસ્સનાય સોતસ્મિં વિપસ્સનાય સોતે પતિતત્તા વિપસ્સના નામ વોહરિતબ્બા. તતો નિબ્બાનતો.

૧૩૨૫. સૂરં તિક્ખં વિપસ્સનન્તિ ગોત્રભુચિત્તં સન્ધાયાહ.

૧૩૨૬-૯. વિસઙ્ખારન્તિ સઙ્ખારેહિ વિગતં. પઠમાવજ્જનઞ્ચેવાતિ પઠમાવજ્જનં વિય. પઠમાભોગતાપિ ચાતિ પઠમમનસિકારા વિય. મગ્ગસ્સ અનન્તરાદીહિ પચ્ચયેહિ. તસ્સાતિ મગ્ગસ્સ. સિખાપત્તાય તાય વિપસ્સનાય મુદ્ધમ્હિ મત્થકે. અનાવત્તન્તિ અનિવત્તં.

૧૩૩૦-૩. એકેન ¶ આવજ્જનેન એકિસ્સાયેવ વીથિયા. અનુલોમગોત્રભુચેતસન્તિ અનુલોમગોત્રભુચિત્તાનં નાનારમ્મણતા વુત્તા. તં ગોત્રભુચિત્તં અનાવજ્જનમ્પિ મગ્ગસ્સ આવજ્જનટ્ઠાને ઠત્વા. સઞ્ઞં દત્વા વિયાતિ ‘‘અહં નિબ્બાનં આરમ્મણં કરોમિ, ત્વમ્પિ તમેવારમ્મણં કરોહિ’’ ઇતિ સઞ્ઞં દત્વા વિયાતિ અધિપ્પાયો. સઞ્ઞિતન્તિ સઞ્ઞં. કદાચિપિ અનિબ્બિદ્ધપુબ્બં મગ્ગો એસ એસો મગ્ગો પુબ્બે અનિબ્બિદ્ધપુબ્બો.

૧૩૩૬. ઉજ્ઝતીતિ છિન્દતિ.

૧૩૩૮. અનેકેસં આનિસંસાનં દાયકેન આદિમગ્ગેન સંયુત્તં. પઠમમગ્ગઞાણં.

૧૩૪૧. એકસ્સાસેવનં ¶ નત્થિ એકસ્સ ચિત્તુપ્પાદસ્સ આસેવનપચ્ચયો નત્થિ, તસ્મા કારણા દ્વે ચિત્તુપ્પાદા અનુલોમકા. તેહીતિ ચિત્તુપ્પાદેહિ આસેવનપચ્ચયં લદ્ધા લભિત્વા તતિયં ચિત્તં ગોત્રભુ હોતિ.

૧૩૪૫-૭. મગ્ગપેક્ખનહેતુ યસ્સ આવજ્જનમનસો, તં મગ્ગપેક્ખનહેતુકં. તસ્મિં નિરુદ્ધેતિ તસ્મિં આવજ્જનચિત્તે નિરુદ્ધે મગ્ગસ્સ પચ્ચવેક્ખણસઞ્ઞિતાનિ સત્ત જવનાનિ પટિપાટિયા જાયન્તે. પચ્ચવેક્ખણઞાણાનિ એકૂનવીસતિ હોન્તિ.

૧૩૫૧. તતો તદા વિપસ્સનાવીથિં ઓતરતિ. દુતિયમગ્ગઞાણં.

૧૩૬૧. મૂલઘાતન્તિ મૂલઘાતનં. તતિયમગ્ગઞાણં.

૧૩૬૩. અનાવત્તિસભાવતોતિ અનિવત્તતો. ચતુત્થમગ્ગઞાણં.

ઇતિ અભિધમ્માવતારટીકાય

ઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

દ્વાવીસતિમો પરિચ્છેદો.

૨૩. તેવીસતિમો પરિચ્છેદો

કિલેસપહાનનિદ્દેસવણ્ણના

૧૩૭૫. ઇધ ¶ પન ઇમસ્મિં પનાધિકારે કારણૂપચારેન લાભાદિકારણસ્સ વોહારેન, લાભો આદિ વત્થુ યસ્સ અનુનયસ્સાતિ લાભાદિવત્થુકો, તસ્સ.

સુખુમાતિ કામરાગપટિઘા સુખુમા.

૧૩૭૬. યેન ¶ યેન પઠમમગ્ગાદિઞાણેન યો યો સંયોજનાદિકો પહાતબ્બો ધમ્મો ઘાતં વિનાસં યાતિ, સો સો ધમ્મો તેન તેન અસેસેન ઞાણેન એવં સાધુ મયા સન્દસ્સિતો.

૧૩૮૩. પરિઞ્ઞાભિસમયેનાતિ પરિચ્છિન્દિત્વા જાનનેન. દુક્ખં અભિસમેતીતિ દુક્ખં પટિવિજ્ઝતિ.

૧૩૯૪. યો યોગી ઇમં વિદિત્વા હિતભાવનં વનં વનેતબ્બં વિદિત્વા જાનિત્વા વે એકન્તેન સુખસંહિતં હિતં ઉપેતિ, ચિત્તસ્સ તમં અનુત્તમં હીનં વિધૂય વિનાસેત્વા અવિગ્ગહકમ્પદં પદં અવિગ્ગહકં સરીરરહિતં પદં પટિપજ્જિતબ્બં ઞાતબ્બં પદં નિબ્બાનં ઉપેતિ પાપુણાતિ ચ.

ઇતિ અભિધમ્માવતારટીકાય

કિલેસપહાનનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

તેવીસતિમો પરિચ્છેદો.

૨૪. ચતુવીસતિમો પરિચ્છેદો

પચ્ચયનિદ્દેસવણ્ણના

૧૩૯૫. રૂપં ¶ રૂપસ્સાતિ રૂપં રૂપસ્સ. અરૂપસ્સ નામસ્સ.

૧૩૯૬. મિસ્સકસ્સાતિ નામરૂપમિસ્સકસ્સાતિ અત્થો.

૧૩૯૭. તિપઞ્ચ ચાતિ પન્નરસ ચ.

૧૩૯૯. એકોતિ ¶ કમ્મપચ્ચયો. દ્વેકાલિકોતિ અતીતપચ્ચુપ્પન્નકાલવસેન દ્વીસુ કાલેસુ નિયુત્તો. દસ્સિતોતિ ભગવતા દેસિતો.

ઇતિ અભિધમ્માવતારટીકાય

પચ્ચયનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ચતુવીસતિમો પરિચ્છેદો.

નિગમનકથાવણ્ણના

૧૪૦૧. સુમતિમતિવિચારબોધનોતિ સુમતીનં સુન્દરપઞ્ઞાનં કવીનં મતિયા વિચારસ્સ બોધનો. વિમતિવિમોહવિનાસનોતિ વિમતીનં બાલાનં વિમોહસ્સ વિનાસનો. કુમતિમતિમહાતમોનાસોતિ કુમતીનં બાલાનં મહાતમસન્નિભાય મતિયા નાસકો. પટુમતિભાસકરોતિ પટૂનં પણ્ડિતાનં તિક્ખપઞ્ઞાય ઓભાસકરો.

૧૪૦૨. સુમતિનામકો ભિક્ખુ અસમાનતો અસદિસાય પૂજાય મમ આયાચિતો યતો યસ્મા ¶ કારણા, તતો તસ્મા કારણા અયં અભિધમ્માવતારો. પદાતો પદાતિ કોટ્ઠાસતો કોટ્ઠાસતો. હિતવિભાવના ભાવનાતિ હિતપ્પકાસનાય ભાવનાય મયા રચિતો. અથ વા અહં સુમતિના ભિક્ખુના અસમાનતો માનતો આયાચિતો યતો યસ્મા, તતો તસ્મા.

૧૪૦૫. તિવિધા બ્યપ્પથાનઞ્હિ ગતિયોતિ બ્યપ્પથાનં વચનાનં અત્થગન્થયુત્તિવસેન તિવિધા ગતિયો.

૧૪૦૬. નિકાયન્તરલદ્ધીહીતિ અઞ્ઞસ્મિં નિકાયે લદ્ધીહિ. વાચનામગ્ગનિસ્સિતોતિ વચનપ્પબન્ધનિસ્સિતો.

૧૪૧૦. અસંકિણ્ણકુલાકુલેતિ ¶ અસમ્મિસ્સકુલેહિ આકિણ્ણે. સુપસન્નસિતોદકેતિ મધુરસીતોદકે.

૧૪૧૧. સઙ્કટેતિ સમ્બાધે.

૧૪૧૨. કેલાસસિખરાકારપાસાદપટિમણ્ડિતેતિ રજતપબ્બતમત્થકનિભેહિ પાસાદેહિ અલઙ્કતે.

૧૪૧૩. વિવિધાકારચારુપાકારગોપુરેતિ વિવિધસણ્ઠાનમનુઞ્ઞપાકારદ્વારકોટ્ઠકે.

૧૪૧૪. સલ્લેખાતિ સલ્લેખવુત્તિ. સાખલ્યેતિ સખિલભાવે. સતાતિ સતિસમ્પન્નેન.

૧૪૧૫. વસ્સવલાહકા દેવાતિ વસ્સવલાહકભૂતા દેવા અમરા.

નિગમનકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અભિધમ્માવતારપુરાણટીકા નિટ્ઠિતા.

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

અભિધમ્માવતાર-અભિનવટીકા

(પઠમો ભાગો)

ગન્થારમ્ભકથા

(ક) વિસુદ્ધકરુણાઞાણં ¶ ¶ , બુદ્ધં સમ્બુદ્ધપૂજિતં;

ધમ્મં સદ્ધમ્મસમ્ભૂતં, વન્દે સંઘં નિરઙ્ગણં.

(ખ) સારિપુત્તં મહાથેરં, પરિયત્તિવિસારદં;

નમામિ સન્તવુત્તિં મે, ગુરું ગારવભાજનં.

(ગ) વન્દન્તેન મયા એવં,

યા લદ્ધા પુઞ્ઞસમ્પદા;

હિત્વા તસ્સાનુભાવેન,

અન્તરાયે અસેસતો.

(ઘ) મહાવિહારવાસીનં ¶ , થેરાનં થિરસીલિનં;

વંસાલઙ્કારભૂતેન, ભૂતાનુગ્ગહકારિના.

(ઙ) થેરેન બુદ્ધદત્તેન, રચિતં યં મનોરમં;

પિટકે અભિધમ્મસ્મિં, ઓતારુપાયભાવતો.

(ચ) અભિધમ્માવતારોતિ, લદ્ધનામેન વિસ્સુતં;

નાનાનિપુણગમ્ભીરનયં પકરણુત્તમં.

(છ) અત્થસંવણ્ણનં તસ્સ, આરભિસ્સં યથાબલં;

પામોજ્જજનનત્થાય, આભિધમ્મિકભિક્ખુનન્તિ.

ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના

૧. પરમનિપુણવિચિત્તનયસમન્નાગતં ¶ સકસમયસમયન્તરગહનવિગ્ગાહણસમત્થં સુવિમલવિપુલપઞ્ઞાવેય્યત્તિયજનનં પકરણમિદમારભન્તોયમાચરિયો પઠમં તાવ રતનત્તયપ્પણામકરણેન અન્તરાયનિવારણઞ્ચેવ પઞ્ઞાપાટવઞ્ચ પત્થેતિ. રતનત્તયપ્પણામો હિ અત્થતો પણામકિરિયાભિનિપ્ફાદિકા કુસલચેતના. સા ચ વન્દનેય્યવન્દકાનં ખેત્તજ્ઝાસયસમ્પદાહિ દિટ્ઠધમ્મવેદનીયભૂતા યથાલદ્ધસમ્પત્તિનિમિત્તકસ્સ કમ્મસ્સ અનુબલપ્પદાનવસેન તન્નિબ્બત્તિતવિપાકસન્તતિયા અન્તરાયકરાનિ ઉપપીળકઉપચ્છેદકકમ્માનિ પટિબાહિત્વા તન્નિદાનાનં યથાધિપ્પેતસિદ્ધિવિબન્ધકાનં રોગાદિઅન્તરાયાનમપ્પવત્તિં સાધેતિ, રાગાદિમલવિક્ખાલનેન ચ ચિત્તસન્તાનં પરિસોધેત્વા તન્નિસ્સિતાય પઞ્ઞાય યથાધિપ્પેતસિદ્ધિસમ્પાદકં તિક્ખવિસદભાવમાવહતિ. કિઞ્ચિ આચિણ્ણમેતં પણ્ડિતાનં, યદિદં ગન્થસમારમ્ભે રતનત્તયપ્પણામકરણં, તસ્મા સપ્પુરિસાચારાનુરક્ખણત્થઞ્ચ આદિમ્હિ રતનત્તયવન્દના આરદ્ધાતિ એવમાદિના અઞ્ઞાનિપિ બહૂનિ પયોજનાનિ નિદ્ધારેતબ્બાનિ. તાનિ પન તત્થ તત્થ બહુધા વિત્થારિતાનીતિ તં પપઞ્ચપરિસ્સમં ઠપેત્વા યથાનુપ્પત્તમેવ તાવ વણ્ણયિસ્સામ.

એત્થ ચ રતનત્તયપ્પણામં કત્તુકામો તથાગતમૂલકત્તા સેસરતનાનં પઠમં તાવ તથાગતસ્સ ¶ થોમનાપુબ્બઙ્ગમં પણામમારભન્તો આહ ‘‘અનન્તકરુણાપઞ્ઞ’’ન્તિઆદિ. થોમનાપુબ્બઙ્ગમેન હિ પણામેન સત્થુ ગુણાતિસયયોગો, તતો ચસ્સ અનુત્તરવન્દનીયભાવો, તેન ચ અત્તનો વન્દનાય ખેત્તઙ્ગતભાવો, ખેત્તઙ્ગતાય ચ વન્દનાય યથાધિપ્પેતનિપ્ફત્તિયા હેતુભાવો ચ દસ્સિતો હોતિ.

તત્થ ¶ વન્દિત્વાતિ પુબ્બકાલકિરિયાનિદ્દેસો. તસ્સ પન ઓસાનગાથાયં ‘‘પવક્ખામી’’તિ ઇમિના અપરકાલકિરિયાવચનેન સહ સમ્બન્ધો. બુદ્ધન્તિ વન્દનકિરિયાય કમ્મનિદ્દેસો. ‘‘અનન્તકરુણાપઞ્ઞ’’ન્તિઆદિકં પન તબ્બિસેસનં. તત્થ કિરતીતિ કરુણા, પરદુક્ખં વિક્ખિપતિ અપનેતીતિ અત્થો. કિરીયતિ દુક્ખિતેસુ પસારીયતીતિ વા કરુણા. અથ વા કરોતીતિ કરુણા, પરદુક્ખે સતિ સાધૂનં કમ્પનં હદયખેદં જનયતીતિ અત્થો. કિણાતીતિ વા કરુણા, પરસ્સ દુક્ખં પચ્ચયવેકલ્લકરણતો હિંસતીતિ અત્થો. પજાનાતીતિ પઞ્ઞા, યથાસભાવં પકારેહિ પટિવિજ્ઝતીતિ અત્થો. કરુણા ચ પઞ્ઞા ચ કરુણાપઞ્ઞા, નત્થિ એતાસં અન્તોતિ અનન્તા, અનન્તા કરુણાપઞ્ઞા એતસ્સાતિ અનન્તકરુણાપઞ્ઞો, તં અનન્તકરુણાપઞ્ઞં.

એત્થ ચ ઉપ્પાદવયન્તતાવસેન ચેવ સન્તતિપરિયોસાનવસેન ચ સતિપિ ભગવતો કરુણાપઞ્ઞાનં સપરિયન્તભાવે અનન્તારમ્મણેસુ પવત્તનતો અનન્તતા વેદિતબ્બા. સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ હિ સબ્બસત્તાનં દુક્ખાપનયનાકારપ્પવત્તા અનઞ્ઞસાધારણા મહાકરુણા કઞ્ચિ સત્તં અવજ્જેત્વા સબ્બેસુ સત્તેસુ નિરવસેસેન પવત્તતિ, તથા સબ્બધમ્મસભાવબોધનસમત્થા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસઙ્ખાતા પઞ્ઞાપિ સકલઞેય્યધમ્મેસુ અનવસેસતો પવત્તતિ, તસ્મા અનન્તારમ્મણપ્પવત્તકરુણાઞાણવન્તતાય અનન્તકરુણાપઞ્ઞો ભગવા. કરુણાપઞ્ઞાગ્ગહણેન ચેત્થ ભગવતો સબ્બલોકિયલોકુત્તરગુણસમ્પત્તિ દસ્સિતા હોતિ. તથા હિ કરુણાગ્ગહણેન લોકિયેસુ મહગ્ગતભાવપ્પત્તાસાધારણગુણદીપનતો સકલલોકિયગુણસમ્પત્તિ દસ્સિતા, પઞ્ઞાગ્ગહણેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણપદટ્ઠાનમગ્ગઞાણદીપનતો સબ્બલોકુત્તરગુણસમ્પત્તિ દસ્સિતાતિ.

અપિચ ¶ સબ્બબુદ્ધગુણાનં કરુણા આદિ, પઞ્ઞા પરિયોસાનં. મહાકરુણાસઞ્ચોદિતમાનસો હિ ભગવા સંસારપઙ્કતો સત્તાનં સમુદ્ધરણત્થાય કતાભિનીહારો અનુપુબ્બેન પારમિયો પૂરેત્વા અનુત્તરસમ્માસમ્બોધિયા અધિગમેન સકલબુદ્ધગુણે પટિલભિ. ઇતિ ¶ સકલબુદ્ધગુણાનં તન્નિદાનભાવતો કરુણા સબ્બબુદ્ધગુણાનમાદિ, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણપદટ્ઠાનસ્સ પન મગ્ગઞાણસ્સ પટિલભનતો ઉત્તરિકરણીયાભાવતો પઞ્ઞા પરિયોસાનં. આદિપરિયોસાનદસ્સનેન ચ સકલબુદ્ધગુણા નયતો દસ્સિતા હોન્તિ. નયગ્ગાહો એવ હિ સબ્બબુદ્ધગુણાનં દસ્સનુપાયો, ઇતરથા તાદિસસ્સ સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધસ્સપિ વચનપથાતીતં તથાગતગુણં અનુપદં વણ્ણેન્તો કો નામ પરિયોસાનમાહરિતું સક્કુણેય્યાતિ.

એવં કરુણાપઞ્ઞામુખેન સઙ્ખેપતો સકલબુદ્ધગુણેહિ ભગવન્તં થોમેત્વાપિ પુન અત્તનો બુદ્ધગુણસંકિત્તને અતિત્તાભાવેન ચેવ પરેસઞ્ચ પસાદબાહુલ્લજનનત્થં તદન્તોગધેપિ વિસિટ્ઠગુણે પધાનભાવેન નીહરિત્વા દસ્સેન્તો આહ ‘‘તથાગત’’ન્તિઆદિ. તત્થ ‘‘તથાગત’’ન્તિ તથા આગતતાદીહિ અટ્ઠહિ કારણેહિ તથાગતં. વુત્તઞ્હેતં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૭; મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૨; બુ. વં. અટ્ઠ. ૧.૨ નિદાનકથા; અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૧૭૦) –

‘‘અટ્ઠહિ કારણેહિ ભગવા તથાગતો, તથા આગતોતિ તથાગતો, તથા ગતોતિ તથાગતો, તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો, તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો, તથદસ્સિતાય તથાગતો, તથવાદિતાય તથાગતો, તથાકારિતાય તથાગતો, અભિભવનટ્ઠેન તથાગતો’’તિ.

‘‘કથં ¶ ભગવા તથા આગતોતિ તથાગતો? યથા સબ્બલોકહિતાય ઉસ્સુક્કમાપન્ના પુરિમકા સમ્માસમ્બુદ્ધા આગતા, કિં વુત્તં હોતિ? મનુસ્સત્તાદિઅટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતેન યેન અભિનીહારેન તે ભગવન્તો આગતા, તેનેવ ચ અભિનીહારેન અયમ્પિ ભગવા આગતો, યથા ચ તે ભગવન્તો સમતિંસ પારમિયો પૂરેત્વા પઞ્ચમહાપરિચ્ચાગાદીનિ સમ્પાદેત્વા આગતા, યથા ચ તે સત્તતિંસ બોધિપક્ખિયધમ્મે ભાવેત્વા બ્રૂહેત્વા આગતા, તથા અયમ્પિ ભગવા આગતોતિ એવં તાવ તથા આગતો’’તિ તથાગતો. (૧)

‘‘કથં તથા ગતોતિ તથાગતો? યથા સમ્પતિજાતા તે ભગવન્તો સત્તપદવીતિહારેન ગતા, યથા વા તે સમથવિપસ્સનામગ્ગેહિ તં તં અકુસલપક્ખં વિધમિત્વા ગતા, તથા અયમ્પિ ભગવા ગતો, એવં તથા ગતોતિ તથાગતો. (૨)

‘‘કથં ¶ તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો? યસ્મા તેસં તેસં ધમ્માનં યં સભાવસરસલક્ખણં તથં અવિતથં, તઞ્ચેસ તથલક્ખણં આગતો યાથાવતો અધિગતો, તસ્મા તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો ગમનત્થાનં બુજ્ઝનત્થસમ્ભવતો. તથા હિ વદન્તિ ‘યે ગતિઅત્થા, તે બુજ્ઝનત્થા. યે બુજ્ઝનત્થા, તે ગતિઅત્થા’તિ. (૩)

‘‘કથં તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો? યસ્મા ‘ઇદં દુક્ખન્તિ, ભિક્ખવે, તથમેતં અવિતથમેત’ન્તિઆદિવચનતો (સં. નિ. ૫.૧૦૯૦) ‘અવિજ્જાય સઙ્ખારાનં ¶ પચ્ચયટ્ઠો સઙ્ખારાનં અવિજ્જાપચ્ચયસમ્ભૂતસમુદાગતટ્ઠો તથો અવિતથો અનઞ્ઞથો’તિઆદિવચનતો ચ તથધમ્મસઙ્ખાતે સચ્ચપટિચ્ચસમુપ્પાદે યાથાવતો આગતો અભિસમ્બુદ્ધો, તસ્મા તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો. (૪)

‘‘કથં તથદસ્સિતાય તથાગતો? યસ્મા અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ અપરિમાણાનં સત્તાનં છદ્વારગ્ગહિતે આરમ્મણે અવિપરીતમેવ પસ્સતિ જાનાતિ, ઞત્વા ચ પનેવં ‘કતમં તં રૂપાયતનં, યં ચતુન્નં મહાભૂતાનં ઉપાદાયા’તિઆદિના (ધ. સ. ૬૧૬ આદયો) તથમેસ અવિપરીતં વિભજતિ દસ્સેતિ, તસ્મા તથં આગચ્છતિ પસ્સતિ જાનાતિ, તં વા આગમયતિ દસ્સેતીતિ તથાગતોતિ એવં તથદસ્સિતાય તથાગતો. (૫)

‘‘કથં તથવાદિતાય તથાગતો? યસ્મા એસ અભિસમ્બોધિતો યાવ પરિનિબ્બાના રાગમદાદિનિમ્મથનવસેન એકસદિસમેવ ધમ્મં તથં અવિતથં ભાસતિ, તસ્મા તથં ગદતિ, તથો અવિપરીતો આગદોવચનમેતસ્સાતિ વા દ-કારસ્સ ત-કારં કત્વા તથાગતોતિ વુત્તોતિ એવં તથવાદિતાય તથાગતો. (૬)

‘‘કથં તથાકારિતાય તથાગતો? ભગવા હિ ‘યથા વાદી તથા કારી’તિ (અ. નિ. ૪.૨૩; ચૂળનિ. પોસાલમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૮૩) વચનતો અત્તનો વાચાય અનુરૂપમેવ કરોતિ, તસ્મા યથા વાચા, તથા કાયોપિ ગતો પવત્તો ઇમસ્સાતિ તથાગતોતિ એવં તથાકારિતાય તથાગતો. (૭)

‘‘કથં ¶ અભિભવનટ્ઠેન તથાગતો? યસ્મા પનેસ અનુપમાય સકલલોકિયલોકુત્તરગુણસમ્પદાય ¶ સમન્નાગતત્તા સદેવકં લોકં અભિભુય્ય પવત્તતિ, તસ્મા અભિભવનટ્ઠેન તથાગતોતિ વુચ્ચતી’’તિ.

તત્રેવં પદસિદ્ધિ વેદિતબ્બા – અગદો વિયાતિ અગદો, દેસનાવિલાસો ચેવ પુઞ્ઞુસ્સયો ચ. તેન હેસ મહાનુભાવો ભિસક્કો વિય દિબ્બાગદેન સપ્પે સબ્બપરપ્પવાદિનો, સદેવકઞ્ચ લોકં અભિભવતિ. ઇતિ સબ્બલોકાભિભવને તથો અવિપરીતો યથાવુત્તો અગદો એતસ્સાતિ દ-કારસ્સ ત-કારં કત્વા તથાગતોતિ વુચ્ચતીતિ અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારો પન દીઘાગમસંવણ્ણનાદીસુ ગહેતબ્બો. આહ ચેત્થ –

‘‘યથેવ લોકમ્હિ વિપસ્સિઆદયો,

સબ્બઞ્ઞુભાવં મુનયો ઇધાગતા;

તથા અયં સક્યમુનીપિ આગતો,

તથાગતો વુચ્ચતિ તેન ચક્ખુમા. (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૭; મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૨; અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૧૭૦; બુ. વં. અટ્ઠ. ૧.૨ નિદાનકથા);

‘‘પહાય કામાદિમલે યથા ગતા,

સમાધિઞાણેહિ વિપસ્સિઆદયો;

મહેસિનો સક્યમુની જુતિન્ધરો,

તથા ગતો તેન તથાગતો મતો.

‘‘તથઞ્ચ ધાત્વાયતનાદિલક્ખણં,

સભાવસામઞ્ઞવિભાગભેદતો;

સયમ્ભુઞાણેન જિનોયમાગતો,

તથાગતો વુચ્ચતિ સક્યપુઙ્ગવો.

‘‘તથાનિ ¶ સચ્ચાનિ સમન્તચક્ખુના,

તથા ઇદપ્પચ્ચયતા ચ સબ્બસો;

અનઞ્ઞઞેય્યેન ¶ યતો વિભાવિતા,

યાથાવતો તેન જિનો તથાગતો.

‘‘અનન્તભેદાસુપિ લોકધાતુસુ,

જિનસ્સ રૂપાયતનાદિગોચરે;

વિચિત્તભેદે તથમેવ દસ્સનં,

તથાગતો તેન સમન્તલોચનો.

‘‘યતો ચ ધમ્મં તથમેવ ભાસતિ,

કરોતિ વાચાયનુલોમમત્તનો;

ગુણેહિ લોકં અભિભુય્યિરીયતિ,

તથાગતો તેનપિ લોકનાયકો’’તિ. (ઇતિવુ. અટ્ઠ. ૩૮; દી. નિ. ટી. ૧.૭);

કેનચિ ગુણેન અત્તનો વિસિટ્ઠસ્સ કસ્સચિ અભાવતો નત્થિ એતસ્સ ઉત્તરોતિ અનુત્તરો. ભગવતો હિ અવીચિતો પટ્ઠાય યાવ ભવગ્ગં તિરિયં અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ ન કોચિ કેનચિ ગુણેન સમસમોપિ અત્થિ, કુતો પન ઉત્તરિતરો. યથાહ –

‘‘રૂપે સીલે સમાધિમ્હિ, પઞ્ઞાય ચ અસાદિસો;

વિમુત્તિયા સમસમો, ધમ્મચક્કપ્પવત્તને’’તિ.

વિન્દિત્વાતિ તીહિ વન્દનાહિ તન્નિન્નતાદિવસેન નમસ્સિત્વા. કાયવચીમનોદ્વારવસેન હિ તિસ્સો વન્દના. યથાહ ‘‘તિસ્સો ઇમા, ભિક્ખવે, વન્દના કાયેન વન્દતિ, વચસા વન્દતિ, મનસા વન્દતી’’તિ. તત્થ બુદ્ધાદિગુણારમ્મણા કામાવચરકુસલકિરિયાનમઞ્ઞતરા ચેતના કાયવિઞ્ઞત્તિં સમુટ્ઠાપેત્વા કાયદ્વારપ્પવત્તિવસેન ઉપ્પન્ના કાયવન્દનાતિ વુચ્ચતિ, સાયેવ વચીવિઞ્ઞત્તિં સમુટ્ઠાપેત્વા વચીદ્વારપ્પવત્તિવસેન ઉપ્પન્ના વચીવન્દનાતિ, ઉભયવિઞ્ઞત્તિયો પન અસમુટ્ઠાપેત્વા કેવલં ¶ મનોદ્વારપ્પવત્તિવસેન ઉપ્પન્ના મનોવન્દનાતિ. સિરસાતિ ઉત્તમઙ્ગેન કરણભૂતેન. અબુજ્ઝિ, બોધેતીતિ વા બુદ્ધો. અયઞ્હિ ચતુસચ્ચધમ્મે સયમ્પિ અબુજ્ઝિ, પરેપિ બોધેતિ ¶ , તસ્મા બુજ્ઝનબોધનટ્ઠેન ‘‘બુદ્ધો’’તિ વુચ્ચતિ. યથાહ ‘‘બુજ્ઝિતા સચ્ચાનીતિ બુદ્ધો, બોધેતા પજાયાતિ બુદ્ધો’’તિ (મહાનિ. ૧૯૨; ચૂળનિ. પારાયનત્થુતિગાથાનિદ્દેસ ૯૭; પટિ. મ. ૧.૧૬૨). અથ વા બુધ-સદ્દસ્સ જાગરણવિકસનત્થેસુપિ પવત્તનતો અબુજ્ઝિ સવાસનસમ્મોહનિદ્દાય અચ્ચન્તં વિગતો, બુદ્ધિયા વિકસિતવાતિ વા બુદ્ધો. ભગવા હિ વત્થુસભાવદસ્સનવિબન્ધિકાય અવિજ્જાસઙ્ખાતાય નિદ્દાય અરિયમગ્ગઞાણેન સહ વાસનાય સમુચ્છિન્નત્તા તતો અચ્ચન્તં વિગતો. પરમરુચિરસિરિસોભગ્ગસમાગમેન વિકસિતમિવ પદુમં અપરિમિતગુણગણાલઙ્કતસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસમાગમેન વિકસિતો વિકાસમનુપ્પત્તો, તસ્મા જાગરણવિકસનત્થવસેનપિ ‘‘બુદ્ધો’’તિ વુચ્ચતિ.

એત્તાવતા ચ દ્વીહિ આકારેહિ ભગવતો થોમના કતા હોતિ અત્તહિતસમ્પત્તિતો, પરહિતપટિપત્તિતો ચ. તાસુ અત્તહિતસમ્પત્તિ અનાવરણઞાણાધિગમો સવાસનસકલસંકિલેસાનમચ્ચન્તપ્પહાનં અનુપાદિસેસનિબ્બાનાધિગમો ચ, પરહિતપટિપત્તિ પન આસયપ્પયોગવસેન દુવિધં પરહિતસમીહનં. તત્થ ધમ્મદેસનાય અભાજનેસુ દેવદત્તાદીસુ વિરોધિસત્તેસુપિ નિચ્ચં હિતજ્ઝાસયતા અપરિપાકગતિન્દ્રિયાનં ઇન્દ્રિયપરિપાકકાલાગમનઞ્ચ આસયો નામ. તદઞ્ઞસત્તાનં પન લાભસક્કારાદિનિરપેક્ખચિત્તસ્સ યાનત્તયમુખેન સબ્બદુક્ખનિય્યાનિકધમ્મદેસના પયોગો નામ. દુવિધાસુ પનેતાસુ પરહિતપટિપત્તીસુ, તિવિધાસુ ચ અત્તહિતસમ્પત્તીસુ અનન્તકરુણા-વચનેન, તથા આગતટ્ઠેન ચ તથાગત-સદ્દેન આસયવસેન પરહિતપટિપત્તિ દસ્સિતા, બોધનટ્ઠેન બુદ્ધ-સદ્દેન, તથદસ્સનટ્ઠેન ¶ ચ તથાગતટ્ઠેન ચ તથાગતસદ્દેન પયોગવસેન, અનન્તપઞ્ઞા-વચનેન, ઞાણગતિદીપકેન તથાગત-સદ્દેન, બુજ્ઝનજાગરણવિકસનટ્ઠેન ચ બુદ્ધ-સદ્દેન તિવિધાપિ અત્તહિતસમ્પત્તિ, અનુત્તરવચનેન ચ અત્તહિતપરહિતસમ્પત્તિ પકાસિતાતિ વેદિતબ્બા.

અપિચ હેતુફલસત્તૂપકારસમ્પદાવસેન તીહાકારેહિપિ ભગવતો થોમના પવત્તતીતિ તંવસેનપેત્થ થોમના દટ્ઠબ્બા. તત્થ હેતુસમ્પદા નામ મહાકરુણાસમાયોગો, બોધિસમ્ભારસમ્ભરણઞ્ચ તમ્મૂલકત્તા સકલબુદ્ધગુણાનં. ફલસમ્પદા પન ચતુબ્બિધા ઞાણસમ્પદા, પહાનસમ્પદા, આનુભાવસમ્પદા, રૂપકાયસમ્પદા ચાતિ. તાસુ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણપદટ્ઠાનં મગ્ગઞાણં, મગ્ગઞાણપદટ્ઠાનં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં, તમ્મૂલકાનિ ચ દસબલાદિઞાણાનિ ઞાણસમ્પદા નામ. અગ્ગમગ્ગભાવનાય સબ્બકિલેસાનં સહ વાસનાહિ અનુપ્પત્તિધમ્મતાપાદનં ¶ પહાનસમ્પદા. અચિન્તેય્યાપરિમિતાનં સબ્બલોકહિતાનં નિપ્ફાદને, સદેવકલોકાભિભવને ચ આધિપચ્ચં આનુભાવસમ્પદા. સકલલોકનયનાભિસેકભૂતા પન લક્ખણાનુબ્યઞ્જનપટિમણ્ડિતા અત્તભાવસમ્પત્તિ રૂપકાયસમ્પદા નામ. સત્તૂપકારો હેટ્ઠા વુત્તપરહિતપટિપત્તિવસેનેવ વેદિતબ્બો. ઇમાસુ પન અનન્તકરુણા-વચનેન, તથા આગતટ્ઠેન ચ તથાગત-સદ્દેન હેતુસમ્પદા દસ્સિતા. ફલસમ્પદાસુ ઞાણસમ્પદા ચેવ પહાનસમ્પદા ચ અનન્તપઞ્ઞા-વચનેન, અભિસમયપરિદીપકેન તથાગતસદ્દેન, બુજ્ઝનજાગરણવિકસનટ્ઠેન, ચ બુદ્ધ-સદ્દેન દસ્સિતા, આનુભાવસમ્પદાપિ અભિભવનટ્ઠેન તથાગત-સદ્દેન, અનુત્તર-વચનેન ચ વિભાવિતા, રૂપકાયસમ્પદા પન રૂપગ્ગપ્પત્તિદીપકેન અનુત્તર-સદ્દેન દસ્સિતાતિ દટ્ઠબ્બં.

એવં ¶ બુદ્ધરતનસ્સ થોમનાપુબ્બઙ્ગમં પણામં કત્વા ઇદાનિ સેસરતનાનમ્પિ પણામમારભન્તો આહ ‘‘ધમ્મં સાધુગણમ્પિ ચા’’તિ. ભગવતો થોમનેન ચ સ્વાક્ખાતતાદયો ધમ્મગુણા, સુપ્પટિપન્નતાદયો સઙ્ઘગુણા ચ દસ્સિતા હોન્તિ તપ્પભવસ્સ અનઞ્ઞથાભાવતોતિ ન તેસં વિસું થોમના કતા. અધિગતમગ્ગે સચ્છિકતનિરોધે પુગ્ગલે યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાને ચ અપાયદુક્ખેસુ ચેવ વટ્ટદુક્ખેસુ ચ અપતમાને કત્વા ધારેતીતિ ધમ્મો, સો ચતુન્નં અરિયમગ્ગાનં, ચતુન્નઞ્ચ સામઞ્ઞફલાનં, નિબ્બાનસ્સ, પરિયત્તિધમ્મસ્સ ચ વસેન દસવિધો. વુત્તઞ્હેતં છત્તવિમાને –

‘‘રાગવિરાગમનેજમસોકં,

ધમ્મમસઙ્ખતમપ્પટિકૂલં;

મધુરમિમં પગુણં સુવિભત્તં,

ધમ્મમિમં સરણત્થમુપેહી’’તિ. (વિ. વ. ૮૮૭);

એત્થ હિ કામરાગાદિભેદો સબ્બોપિ રાગો વિરજ્જતિ એતેનાતિ ‘‘રાગવિરાગો’’તિ મગ્ગો કથિતો. એજાસઙ્ખાતાય તણ્હાય, અન્તોનિજ્ઝાનલક્ખણસ્સ ચ સોકસ્સ તદુપ્પત્તિયં સબ્બસો પરિક્ખીણત્તા ‘‘અનેજમસોક’’ન્તિ ફલં કથિતં. કેનચિ પચ્ચયેન અસઙ્ખતત્તા ‘‘ધમ્મમસઙ્ખત’’ન્તિ નિબ્બાનં વુત્તં. અવિરોધદીપનતો પન અત્થબ્યઞ્જનસ્સ સમ્પન્નતાય, પકટ્ઠગુણવિભાવનતો સુટ્ઠુ વિભજિતત્તા ચ ‘‘અપ્પટિકૂલ’’ન્તિઆદિના સબ્બોપિ પરિયત્તિધમ્મો કથિતો. તત્થ અરિયમગ્ગનિબ્બાનાનિ નિપ્પરિયાયેનેવ અપાયાદિતો ધારણતો ધમ્મો, ફલપરિયત્તિયો ¶ પન પરિયાયેન. તથા હેત્થ ધારણં નામ અપાયાદિનિબ્બત્તકકિલેસવિદ્ધંસનં. ઇતિ અરિયમગ્ગસ્સ કિલેસસમુચ્છેદકતાય, નિબ્બાનસ્સ ચ આલમ્બણભાવેન તસ્સ તદત્થસિદ્ધિહેતુતાયપિ ઉભિન્નમ્પિ ¶ નિપ્પરિયાયતો લબ્ભતિ. ઇતરેસુ પન અરિયફલસ્સ મગ્ગેન સમુચ્છિન્નકિલેસાનં પટિપસ્સદ્ધકિચ્ચતાય, મગ્ગાનુકૂલપ્પવત્તિતો પરિયત્તિધમ્મસ્સ ચ તદધિગમહેતુતાયાતિ ઉભિન્નમ્પિ પરિયાયતોવ લબ્ભતીતિ.

અત્તહિતપરહિતં સાધેન્તીતિ સાધૂ, તેસં ગણો સમુદાયોતિ સાધુગણો, સાધુ ચાયં ગણો ચાતિ વા સાધુગણો, સાધુનો વા સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ આયત્તો ગણો તસ્સ ઓરસપુત્તભાવતોતિ સાધુગણો. સો પન ચતુન્નં અરિયમગ્ગસમઙ્ગીનં, ચતુન્નઞ્ચ ફલસમઙ્ગીનં વસેન અટ્ઠવિધો અરિયસઙ્ઘો, તં સાધુગણં. પિચાતિ નિપાતસમુદાયો, એકો વા નિપાતો, તિણ્ણં રતનાનં વન્દનકિરિયાય સમ્પિણ્ડનત્થો. કેચિ ‘‘ગણો’’તિ ઇધ પકરણતોવ અરિયગણપુગ્ગલોવ લબ્ભતીતિ સાધૂતિ ભાવનપુંસકવસેન ‘‘વન્દિત્વા’’તિ ઇમિના સહ યોજેન્તિ, તદા પન સાધૂતિ ભયલાભાદિવિરહેન સક્કચ્ચં આદરન્તિ અત્થો.

૨. એવં પકરણારમ્ભે યથાધિપ્પેતં રતનત્તયપ્પણામં કત્વા ઇદાનિ યત્થ પાટવત્થાય ઇદં પકરણં પટ્ઠપીયતિ, તં સદ્ધિં દેસકદેસપટિગ્ગાહકસમ્પત્તીહિ વિભાવેત્વા દસ્સેન્તો આહ ‘‘પણ્ડુકમ્બલનામાયા’’તિઆદિ. તત્થ દેવરાજસ્સ પણ્ડુકમ્બલનામાય સિલાય વિમલે સીતલે તલે નિસિન્નો અતુલવિક્કમો દેવદેવેહિ પૂજિતો દેવદેવો દેવપુરક્ખતો દેવાનં દેવલોકસ્મિં યં ધમ્મં દેસેસીતિ સમ્બન્ધો.

અયં પનેત્થ અત્થો – પણ્ડુકમ્બલસરિક્ખવણ્ણતાય ‘‘પણ્ડુકમ્બલ’’ન્તિ નામં સમઞ્ઞા એતિસ્સાતિ પણ્ડુકમ્બલનામા. સા હિ સક્કસ્સ તાદિસપુઞ્ઞાનુભાવેન નિબ્બત્તા પણ્ડુકમ્બલજયસુમનપુપ્ફસમાનેન વણ્ણેન સબ્બકાલં વિરોચતિ ¶ , પમાણતો પન સટ્ઠિયોજનાયામા, પઞ્ઞાસયોજનવિત્થારા, પન્નરસયોજનુબ્બેધા ચ હોતિ. સિલાયાતિ અવયવસમ્બન્ધે સામિવચનં. તુલાય સમ્મિતો તુલ્યો, ન તુલ્યો અતુલ્યો, અતુલ્યો વિક્કમો બલં એતસ્સાતિ અતુલ્યવિક્કમો. સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ હિ પરમપારમિતાનુભાવસંસિદ્ધેન હત્થિગણનાય કોટિસહસ્સહત્થીનં, પુરિસગણનાય દસકોટિસહસ્સપુરિસાનં બલેહિ સમપ્પમાણેન કાયબલેન, અપ્પમાણેન ચ ઞાણબલેન ન કસ્સચિ દેવબ્રહ્માદીસુ અઞ્ઞતરસ્સ બલતુલનાય ઉપનેતબ્બં અત્થિ ¶ . અથ વા અનઞ્ઞસાધારણત્તા અતુલ્યો પરક્કમસઙ્ખાતો અપરિમાણગુણવિસેસાવહેન અનઞ્ઞસાધારણેન સમ્મપ્પધાનેન સમન્નાગતત્તા વા અતુલ્યો સમ્મપ્પધાનસઙ્ખાતો વિક્કમો ઇમસ્સાતિ અતુલ્યવિક્કમો. ‘‘અતુલ્યવિક્કમો’’તિ ચ વત્તબ્બે ગાથાબન્ધવસેન ય-કારલોપં કત્વા ‘‘અતુલવિક્કમો’’તિ વુત્તં. અથ વા સમ્મિતત્થે અ-કારપચ્ચયસ્સાપિ સમ્ભવતો અતુલો વિક્કમો અસ્સાતિ ‘‘અતુલવિક્કમો’’તિ વુત્તં.

દિબ્બન્તીતિ દેવા, પઞ્ચકામગુણાદીહિ કીળન્તિ, તેસુ વા વિહરન્તિ, વિજયસમત્થતાયોગેન બાહિરબ્ભન્તરિકે પચ્ચત્થિકે વિજેતું ઇચ્છન્તિ, ઇસ્સરિયધનાદિસક્કારદાનગ્ગહણં, તંતંઅત્થાનુસાસનઞ્ચ કરોન્તા વોહરન્તિ, પુઞ્ઞઞાણાનુભાવપ્પત્તાય જુતિયા જોતેન્તિ, યથાધિપ્પેતઞ્ચ વિસયં અપ્પટિઘાતેન ગચ્છન્તિ, યથિચ્છિતનિપ્ફાદને ચ સક્કોન્તીતિ અત્થો. અથ વા દેવનીયા તંતંબ્યસનનિત્થરણત્થિકેહિ ‘‘સરણં પરાયણ’’ન્તિ ગમનીયા, અભિત્થવનીયા સોભાવિસેસયોગેન કમનીયાતિ વા દેવા, તે તિવિધા – સમ્મુતિદેવા ઉપપત્તિદેવા વિસુદ્ધિદેવાતિ. તત્થ સમ્મુતિદેવા નામ મહાસમ્મતાદયો ખત્તિયા. ઉપપત્તિદેવા નામ ¶ ચાતુમહારાજિકે ઉપાદાય તદુત્તરિદેવા. વિસુદ્ધિદેવા નામ ખીણાસવા. ઇધ પન ઉપપત્તિદેવા દટ્ઠબ્બા. નો ચ ખો તેપિ અવિસેસેન, ઠપેત્વા પન યામાદિકે ચાતુમહારાજિકતાવતિંસવાસિનોવ અધિપ્પેતા. તેસં ચતૂહિ સઙ્ગહવત્થૂહિ રઞ્જનતો રાજા, દેવાનં રાજા ઇસ્સરો દેવરાજા, તસ્સ દેવરાજસ્સ, ‘‘સક્કસ્સ દેવરઞ્ઞો’’તિ અધિપ્પાયો. ન હિ અઞ્ઞેસં દેવલોકેસુ નિસિન્નો ભગવા અભિધમ્મપિટકં દેસેસીતિ.

૩. યન્તિ અનિયમનિદ્દેસો, તસ્સ પન ‘‘તત્થા’’તિ ઇમિના નિયમનં વેદિતબ્બં. યથાવુત્તાનં તિણ્ણમ્પિ દેવાનં ઉત્તમો દેવો તેહિ સબ્બેહિ અધિકતરં કીળનાદિયોગતોતિ દેવદેવો, ભગવા. સો હિ નિરતિસયાય અભિઞ્ઞાકીળાય ઉત્તમેહિ દિબ્બબ્રહ્મઅરિયવિહારેહિ સપરસન્તાનસિદ્ધાય પઞ્ચવિધમારવિજયિચ્છાનિબ્બત્તિયા ચિત્તિસ્સરિયસત્તધનાદિસમ્માપટિપત્તિઅવેચ્ચપ્પસાદસક્કારદાનગ્ગહણસઙ્ખાતેન, યથાપરાધયથાનુલોમયથાધમ્માનુસાસનસઙ્ખાતેન ચ વોહારાતિસયેન પરમાય પઞ્ઞાય ચ સરીરપ્પભાસઙ્ખાતાય જુતિયા અનુપમાય ઞાણસરીરગતિયા મારવિજયસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણપરહિતનિપ્ફાદનેસુ અપ્પટિહતાય સત્તિયા ચ સમન્નાગતત્તા સદેવકેન વા લોકેન ‘‘સરણ’’ન્તિ ગમનીયતો, અભિત્થવનીયતો, ભત્તિવસેન કમનીયતો ચ સબ્બે તે દેવે તેહિ તેહિ ગુણેહિ અભિભુય્ય ઠિતોતિ સબ્બદેવેહિ પૂજનીયતરો દેવો ¶ , વિસુદ્ધિદેવભાવસઙ્ખાતસ્સ વા સબ્બઞ્ઞુગુણાલઙ્કારસ્સ અધિગતત્તા અઞ્ઞેસઞ્ચ દેવાનં અતિસયેન દેવોતિ દેવદેવો. દેવાનન્તિ તદા ધમ્મપટિગ્ગાહકાનં દસસહસ્સચક્કવાળાધિવાસીનં માતુદેવપુત્તપ્પમુખાનં ઉપપત્તિદેવાનં. વિસુદ્ધિદેવાનમ્પેત્થ ગહણન્તિ વદન્તિ. તે પન ઉપપત્તિદેવેસ્વેવ સઙ્ગહિતા મનુસ્સઅરહન્તાનં તત્થ અભાવતો ¶ . દેવદેવેહીતિ વિસુદ્ધિદેવેહિ. વિસુદ્ધિદેવા હિ વુત્તનયેન ઇતરદેવેહિ સાતિસયં કીળનાદિયોગતો ઇધ ‘‘દેવદેવા’’તિ અધિપ્પેતા, તેહિ. પૂજિતોતિ પૂજિતબ્બો, પૂજિતું અરહોતિ અત્થો. એતેન વિસુદ્ધિદેવેસુપિ ભગવતો અગ્ગપુગ્ગલતં દીપેતિ. દેસેસીતિ મધુરકરવીકસદ્દસદિસં બ્રહ્મસ્સરં નિચ્છારેન્તો પકાસેસિ. દેવલોકસ્મિન્તિ તાવતિંસદેવલોકે. સભાવસામઞ્ઞલક્ખણં ધારેતીતિ ધમ્મો, કુસલાદિભેદો અભિધમ્મો, ઇધ પન તપ્પકાસકં અભિધમ્મપિટકં ‘‘ધમ્મ’’ન્તિ વુત્તં. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘પિટકુત્તમે’’તિ. દેવપુરક્ખતોતિ દસસહસ્સચક્કવાળવાસિદિબ્બબ્રહ્મેહિ પુરક્ખતો, પરિવારિતોતિ અત્થો.

નનુ ચ ‘‘દેવાન’’ન્તિ વચનેનેવ દેવપુરક્ખતભાવો સિદ્ધોતિ કિં ‘‘દેવપુરક્ખતો’’તિ વચનેન? નાયં દોસો. ભગવા હિ કદાચિ ચૂળપન્થકત્થેરાદીનં વિય પરમ્મુખેપિ નિસીદિત્વા ઓભાસં વિસ્સજ્જેત્વા સત્તાનં સમ્મુખે નિસિન્નં વિય દસ્સેન્તો ધમ્મં દેસેતિ, કદાચિપિ પારાયનિકબ્રાહ્મણાદીનં વિય સમ્મુખેપિ નિસીદિત્વા અઞ્ઞેહિ ચ પરિવુતો અઞ્ઞેસમ્પિ ધમ્મં દેસેતિ, ઇધ પન ન તથા, દેવેહિયેવ પરિવુતો દેવાનં દેસેતીતિ દસ્સનત્થં ‘‘દેવપુરક્ખતો’’તિપિ વત્તબ્બમેવાતિ.

૪. એવમેતસ્મિં પકરણે ગારવજનનત્થં તેન સમ્પાદેતબ્બપાટવવિસયં અભિધમ્મપિટકં દેસકાદિસમ્પત્તીહિ સહ વિભાવેત્વા ઇદાનિ યથાધિપ્પેતપકરણારમ્ભપયોજનાભિધાનાભિધેય્યસોતુજનસમુસ્સાહનકરણપ્પકારાનિ ચ વિભાવેતું ‘‘તત્થાહ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ‘‘પાટવત્થાયા’’તિ ઇમિના પકરણારમ્ભપયોજનં વુત્તં. ‘‘અભિધમ્માવતાર’’ન્તિ ઇમિના અભિધાનાભિધેય્યાનિ. ‘‘મધુર’’ન્તિઆદીહિ પકરણં વિસેસેતિ. ‘‘સમાસેના’’તિ ચ ઇમિના સોતુજનસમુસ્સાહનકરણપ્પકારાનીતિ ¶ દટ્ઠબ્બં. ‘‘અહ’’ન્તિ કત્તુભૂતં અત્તાનં નિદ્દિસતિ. તથા હિ યો પરો ન હોતિ, સો નિયકજ્ઝત્તસઙ્ખાતો અત્તા ‘‘અહ’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

પટુનો ભાવો પાટવં, તંયેવ અત્થો પયોજનટ્ઠેનાતિ પાટવત્થો, તદત્થાય. તં સન્ધાય વિવિધનયગ્ગહણસમત્થસ્સ ¶ સુતમયઞાણસ્સ ઉપ્પાદનત્થન્તિ વુત્તં હોતિ. સંસારે ભયં ઇક્ખન્તિ, ભિન્દન્તિ વા પાપકે અકુસલે ધમ્મેતિ ભિક્ખૂ, તેસં. પિટકઞ્ચ તં ઉત્તમઞ્ચાતિ પિટકુત્તમં, તસ્મિં પિટકુત્તમે, અભિધમ્મપિટકેતિ અધિપ્પાયો. તઞ્હિ પરિયત્તિભાજનત્થતો પિટકં, તીસુ પિટકેસુ વિસિટ્ઠભાવતો ઉત્તમઞ્ચાતિ પિટકુત્તમં. તત્થ પરિયત્તિભાજનત્થતોતિ પરિયત્તિઅત્થેન ચેવ ભાજનત્થેન ચ. તથા હિ ‘‘મા પિટકસમ્પદાનેના’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૩.૬૬) પરિયત્તિ પિટકન્તિ વુચ્ચતિ. ‘‘અથ પુરિસો આગચ્છેય્ય કુદાલપિટક’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૨૮; અ. નિ. ૩.૭૦) યં કિઞ્ચિ ભાજનમ્પિ. તસ્મા ઇદમ્પિ પરિયાપુણિતબ્બટ્ઠેન પરિયત્તિ, અભિધમ્મત્થાનમાધારણત્થેન ભાજનઞ્ચાતિ પરિયત્તિભાજનત્થતો પિટકન્તિ વુચ્ચતિ. તેનેવાહુ –

‘‘પિટકં પિટકત્થવિદૂ,

પરિયત્તિબ્ભાજનત્થતો આહુ;

તેન સમોધાનેત્વા,

તયોપિ વિનયાદયો ઞેય્યા’’તિ. (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા; પારા. અટ્ઠ. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા; ધ. સ. અટ્ઠ. નિદાનકથા);

વિસિટ્ઠભાવો પનસ્સ લોકવોહારમતિક્કમ્મ યથાસભાવવસેન દેસનતો, વિસિટ્ઠધમ્મક્ખન્ધવિભાવનતો ચ વેદિતબ્બો. એત્થ હિ ‘‘સત્તો પુગ્ગલો ભિક્ખૂ’’તિઆદિકં લોકવોહારમતિક્કમ્મ ‘‘ખન્ધધાતુઆયતન’’ન્તિઆદિના યથાધમ્મવસેનેવ બાહુલ્લદેસના પવત્તા, ન ઇતરેસુ વિય ¶ યથાવુત્તવોહારવસેન, યતો ઇદં યથાધમ્મસાસનન્તિ વુચ્ચતિ. સબ્બસઙ્ખતધમ્મવિસિટ્ઠો ચેત્થ પઞ્ઞાક્ખન્ધો વિસેસતો વિભાવિતો, તસ્મા તિણ્ણમ્પિ પિટકાનં બુદ્ધવચનભાવેપિ યથાસભાવાનતિક્કમદેસનાદિતો ઇદમેવ તીસુ પિટકેસુ વિસિટ્ઠન્તિ યુત્તં. અપિચ ધમ્માતિરેકધમ્મવિસેસભાવતો ચસ્સ વિસિટ્ઠભાવો વેદિતબ્બો. અભિધમ્મે હિ નિપ્પદેસતો ખન્ધાયતનાદિધમ્માનં વિભત્તત્તા ઇતરદ્વયતો અતિરેકતરા, વિસિટ્ઠા ચ પાળિ હોતિ, તસ્મા અતિરેકસ્સ, વિસિટ્ઠસ્સ ચ પાળિધમ્મસ્સ વસેન ઇદમેવ તીસુ પિટકેસુ ઉત્તમન્તિ વત્તું વટ્ટતિ. યથાવુત્તવિસિટ્ઠભાવયોગતોયેવ ચેતં ‘‘અભિધમ્મપિટક’’ન્તિ વુચ્ચતિ અભિ-સદ્દસ્સ વિસિટ્ઠભાવજોતનતો ¶ . અપિચ વુડ્ઢિમન્તાદિધમ્માનં એત્થ વુત્તત્તા ચેતં અભિધમ્મપિટકં. યથાહુ પોરાણા –

‘‘યં એત્થ વુડ્ઢિમન્તો, સલક્ખણા પૂજિતા પરિચ્છિન્ના;

વુત્તાધિકા ચ ધમ્મા, અભિધમ્મો તેન અક્ખાતો’’તિ. (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા; પારા. અટ્ઠ. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા; ધ. સ. અટ્ઠ. નિદાનકથા);

તથા હેત્થ ‘‘રૂપૂપપત્તિયા મગ્ગં ભાવેતિ, મેત્તાસહગતેન ચેતસા એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતી’’તિઆદિના (ધ. સ. ૧૬૦ આદયો) વુડ્ઢિમન્તોપિ ધમ્મા વુત્તા, ‘‘રૂપારમ્મણં વા સદ્દારમ્મણં વા’’તિઆદિના (ધ. સ. ૧) નયેન આરમ્મણાદીહિ લક્ખિતબ્બત્તા સલક્ખણાપિ ‘‘સેક્ખા ધમ્મા અસેક્ખા ધમ્મા, લોકુત્તરા ધમ્મા’’તિઆદિના નયેન પૂજિતા પૂજારહાપિ ‘‘ફસ્સો હોતિ, વેદના હોતી’’તિઆદિના (ધ. સ. ૧) નયેન સભાવપરિચ્છિન્નત્તા પરિચ્છિન્નાપિ ‘‘મહગ્ગતા ધમ્મા અપ્પમાણા ધમ્મા (ધ. સ. તિકમાતિકા ૧૨, દુકમાતિકા ૯૯), અનુત્તરા ધમ્મા’’તિઆદિના નયેન અધિકા વિસિટ્ઠાપિ ધમ્મા વુત્તા, તસ્મા અભિ-સદ્દસ્સ વુડ્ઢિઆદિઅત્થેસુપિ પવત્તનતો ‘‘વુડ્ઢિમન્તો ધમ્મા એત્થા’’તિઆદિના નિબ્બચનેન ઇદં પિટકં ¶ ‘‘અભિધમ્મ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. અભિધમ્મં ઓતરન્તિ અનેનાતિ અભિધમ્માવતારં નામ પકરણં. ઇમિના પનસ્સ અત્થાનુગતમભિધાનં દસ્સેતિ. તુ-સદ્દો પદપૂરણે. આચરિયેન હિ ગાથાપદપૂરણત્થં યેભુય્યેન તત્થ તત્થ નિપાતા વુચ્ચન્તિ. યત્થ પન નેસં પયોજનવિસેસો દિસ્સતિ, તત્થેવ તમત્થં વક્ખામ. મધુરન્તિ નિપ્પરિયાયતો મધુર-સદ્દોયં જિવ્હાવિઞ્ઞેય્યે રસવિસેસે વત્તતિ, ઇધ પન ઇટ્ઠભાવસામઞ્ઞેન અત્થબ્યઞ્જનસમ્પત્તિ મધુરસદ્દેન વુત્તા. ભવતિ હિ તંસદિસસ્સ તં-સદ્દેનાભિધાનં યથા ‘‘અગ્ગિમાણવો’’તિ. તેન પન મધુરેન યોગતો ઇદમ્પિ મધુરં યથા નીલગુણયોગતો નીલુપ્પલન્તિ. નિપુણગમ્ભીરાય બ્યઞ્જનસમ્પત્તિયા ચેવ અત્થસમ્પત્તિયા ચ અભિધમ્મવિસયં મતિં વડ્ઢેતીતિ મતિવડ્ઢનં. અથ વા બ્યઞ્જનસમ્પત્તિયા ‘‘મધુર’’ન્તિ વુત્તં, અત્થસમ્પત્તિયા ‘‘મતિવડ્ઢન’’ન્તિ.

૫. તાળન્તિ કુઞ્ચિકં, કુઞ્ચિકાસદિસન્તિ અત્થો. મુય્હન્તિ તેનાતિ મોહો, અવિજ્જાયેતં અધિવચનં, મોહોયેવ અભિધમ્મમહાપુરં પવિસન્તાનં પવેસનનિવારણત્તા કવાટભૂતોતિ ¶ મોહકવાટં, તસ્સ. વિઘાટેતિ, વિઘાટીયતિ અનેનાતિ વા વિઘાટનં. નનુ ચ અવિજ્જાકવાટં પઞ્ઞાય ઉગ્ઘાટીયતિ. સા હિ તસ્સા ઉજુવિપચ્ચનીકભૂતાતિ? સચ્ચં, ઇદમ્પિ તસ્સા કારણભાવેન ‘‘મોહકવાટવિઘાટનકર’’ન્તિ વુત્તં. કારણકારણમ્પિ હિ કારણવસેન વુચ્ચતિ યથા ‘‘ચોરેહિ ગામો દડ્ઢો, તિણેહિ ભત્તં સિદ્ધ’’ન્તિ.

૬. સુદુત્તરન્તિ ધમ્મત્થદેસનાપટિવેધસઙ્ખાતચતુગમ્ભીરભાવપટિસંયુત્તતાય મન્દબુદ્ધીહિ તરિતું અસક્કુણેય્યત્તા અતિદુત્તરં, તેનેવ ચેદં મહોદધિસમાનત્તા ‘‘મહોદધી’’તિ વુત્તં. મહણ્ણવોપિ હિ ચતુરાસીતિયોજનસહસ્સગમ્ભીરો ન સક્કા અઞ્ઞત્ર સિનેરુપબ્બતરાજતો કેનચિ પતિટ્ઠં લદ્ધું, એવમિદમ્પિ ચતુગમ્ભીરતાપટિસંયુત્તં અઞ્ઞત્ર તથાગતા ¶ ન કેનચિ પતિટ્ઠં લદ્ધું સક્કાતિ. તરન્તાનન્તિ અત્થગ્ગહણવસેન ઉત્તરિતુકામાનં. એત્થ ચ ‘‘તરંવા’’તિ અધિકારવસેન વત્તબ્બં, વક્ખમાનં વા આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. તરન્તાનન્તિ પરતીરસમ્પાપુણનત્થં ઉત્તરન્તાનં. તરંવાતિ ઉળુમ્પં વિય, તંસમાનન્તિ અત્થો. મકરા નામ મચ્છજાતિકા, તેસં આકરો નિવાસભૂમીતિ મકરાકરો, તં.

૭. અભિધમ્મે નિયુત્તા આભિધમ્મિકા, તેસં. હત્થસારં વિયાતિ હત્થસારં. યથા હિ મનુસ્સાનં બહૂસુ રતનાદીસુ વિજ્જમાનેસુપિ આપદાસુ ચ સુખપરિભોગત્થં હત્થે કયિરમાનં સારરતનાદિકં ‘‘હત્થસાર’’ન્તિ વુચ્ચતિ, એવમિદમ્પિ સતિપિ મહન્તે અભિધમ્મપિટકે તસ્સ સબ્બસો વિત્તિણ્ણતાય પરિહરિતું અસક્કુણેય્યત્તા તદત્થસારસમ્પિણ્ડનવસેન કયિરમાનં આભિધમ્મિકભિક્ખૂનં સુખપરિહરણત્થાય સમ્પજ્જતીતિ હત્થસારસદિસત્તા ‘‘હત્થસાર’’ન્તિ વુત્તં. પવક્ખામીતિ પકારેન કથેસ્સામિ, અનાગતવચનઞ્ચેતં, વત્તમાનસમીપત્તા વા અનાગતે વત્તમાનૂપચારતો વત્તમાનવચનં, પટિઞ્ઞાનન્તરમેવ વક્ખતીતિ. અત્થવસેન પકારેન કથેન્તોપિ સદ્દવસેન સઙ્ખિપિત્વા કથેસ્સામીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘સમાસેના’’તિ. સમસનં સંખિપનં સમાસો, તેન સમાસેન, ન બ્યાસવસેનાતિ વુત્તં હોતિ. એત્તાવતા ચ પયોજનાભિધાનાભિધેય્યસોતુજનસમુસ્સાહનકરણપ્પકારાનિ દસ્સેત્વા ઇદાનિ યસ્મા સોતુજનસમુસ્સાહનં નામ તેસં સક્કચ્ચસવને નિયુઞ્જનં, તસ્મા તે તત્થ નિયોજેન્તો આહ ‘‘તં સુણાથ સમાહિતા’’તિ. સક્કચ્ચસવનપટિબદ્ધા હિ સમ્માપટિપત્તીતિ. તત્થ તન્તિ તં મયા વક્ખમાનં અભિધમ્માવતારં સુણાથ નિસામયથ. સમાહિતા સમ્મા આહિતા, અવિક્ખિત્તચિત્તાતિ અત્થો.

ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧. પઠમો પરિચ્છેદો

ચિત્તનિદ્દેસો

કામાવચરકુસલવણ્ણના

૮. એવં ¶ ¶ તાવ રતનત્તયપ્પણામાદિકં દસ્સેત્વા ઇદાનિ યથારદ્ધપ્પકરણસ્સ અત્થસરીરભૂતમભિધમ્મં સઙ્ખેપતો ઉદ્દિસન્તો આહ ‘‘ચિત્તં ચેતસિક’’ન્તિઆદિ. તત્થ ચિત્તસદ્દસ્સ તાવ વચનત્થં સયમેવ અનન્તરં વિપઞ્ચેતિ. ‘‘ચેતસિક’’ન્તિઆદીસુ પન અવિપ્પયોગીભાવેન ચેતસિ ચિત્તે નિયુત્તં, તત્થ વા ભવં તદાયત્તવુત્તિતાયાતિ ચેતસિકં, વેદનાદિક્ખન્ધત્તયસ્સેતં અધિવચનં. રુપ્પતિ, રૂપીયતીતિ વા રૂપં, સીતુણ્હાદીહિ વિકારમાપજ્જતિ, આપાદીયતીતિ અત્થો, ચતુન્નં મહાભૂતાનં, ચતુવીસતિઉપાદારૂપાનઞ્ચ વસેન અટ્ઠવીસતિવિધસ્સ રૂપક્ખન્ધસ્સેતં અધિવચનં. ભવાભવં વિનનતો સંસિબ્બનતો વાનં વુચ્ચતિ તણ્હા, ન વિજ્જતિ સા એત્થ, તતો વા નિક્ખન્તં એતન્તિ નિબ્બાનં, અમતં અસઙ્ખતં વત્થુ. ઇતિ-સદ્દો નિદસ્સને. નત્થિ એતસ્સ ઉત્તરિતરોતિ નિરુત્તરો. અથ વા ચતુવેસારજ્જવિહારત્તા નત્થિ એતસ્સ ઉત્તરં પચ્ચનીકવચનન્તિ નિરુત્તરો. ઞાણપ્પહાનઅન્તરાયનિય્યાનિકેસુ હિ સદેવકે લોકે ન કોચિ સત્થુ સહધમ્મિકં ઉત્તરં વચનં કથેતું સમત્થો અત્થીતિ. તત્ર ભગવા ઉત્રાસાભાવતો વિસારદોવ હોતિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

‘‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ તે પટિજાનતો ઇમે ધમ્મા અનભિસમ્બુદ્ધાતિ તત્ર વત મં સમણો વા બ્રાહ્મણો વા દેવો વા મારો વા બ્રહ્મા વા કોચિ વા લોકસ્મિં સહધમ્મેન પટિચોદેસ્સતીતિ નિમિત્તમેતં, સારિપુત્ત, ન સમનુપસ્સામિ, એતમહં, સારિપુત્ત, નિમિત્તં અસમનુપસ્સન્તો ખેમપ્પત્તો અભયપ્પત્તો વેસારજ્જપ્પત્તો વિહરામિ.

‘‘ખીણાસવસ્સ ¶ તે પટિજાનતો ઇમે આસવા અપરિક્ખીણાતિ તત્ર વત મં…પે… વિહરામિ.

‘‘યે ¶ ચ ખો પન તે અન્તરાયિકા ધમ્મા વુત્તા, તે પટિસેવતો નાલં અન્તરાયાયાતિ તત્ર વત મં…પે… વિહરામિ.

‘‘યસ્સ ખો પન તે અત્થાય ધમ્મો દેસિતો, સો ન નિય્યાતિ તક્કરસ્સ સમ્મા દુક્ખક્ખયાયાતિ તત્ર વત મં…પે… વિહરામી’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૫૦).

ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ પકાસેતીતિ ચતુસચ્ચપ્પકાસનો. દુક્ખસમુદયનિરોધમગ્ગવસેન હિ ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ. યથાહ, ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, અરિયસચ્ચાનિ. કતમાનિ ચત્તારિ? દુક્ખં અરિયસચ્ચં, દુક્ખસમુદયં અરિયસચ્ચં, દુક્ખનિરોધં અરિયસચ્ચં, દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા અરિયસચ્ચ’’ન્તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૮૩). તત્થ તેભૂમકા ધમ્મા અનેકુપદ્દવાધિટ્ઠાનતાય ધુવસુભાદિવિરહેન, કુચ્છિતતુચ્છટ્ઠેન ચ દુક્ખં નામ. કમ્માદિવિસેસપચ્ચયસમવાયે દુક્ખુપ્પત્તિકારણભાવેન તણ્હા સમુદયો નામ ‘‘સમેચ્ચ ઉદેતિ દુક્ખં ઇમસ્મા’’તિ કત્વા. દુક્ખસ્સ અનુપ્પાદનિરોધપચ્ચયત્તા દુક્ખનિરોધો નિબ્બાનં. તં પન દુક્ખનિરોધં આલમ્બણકરણવસેન ગમનતો પાપુણનતો, તદધિગમાય પટિપદાભાવતો ચાતિ ‘‘દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા’’તિ લોકુત્તરમગ્ગો વુચ્ચતિ. સચ્ચટ્ઠો પન તેસં તચ્છાવિપરીતભૂતભાવતો વેદિતબ્બો. વુત્તઞ્હિ ‘‘‘ઇદં દુક્ખન્તિ, ભિક્ખવે, તથમેતં અવિતથમેતં અનઞ્ઞથમેત’’ન્તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૯૦) વિત્થારો. એત્થ પન ચતુન્નં અરિયફલાનં, અરિયમગ્ગસમ્પયુત્તાનઞ્ચ સચ્ચવિનિસ્સટભાવેપિ ઇધ મગ્ગનિબ્બાનપ્પકાસનતાવચનેનેવ તપ્પકાસનત્થમ્પિ વુત્તં હોતિ, અનાસવભાવેન ¶ એકલક્ખણત્તા તંતંહેતુકવિસયભાવતો ચાતિ દટ્ઠબ્બં.

એત્થ ચ ‘‘નિરુત્તરો ચતુસચ્ચપ્પકાસનો’’તિ ઇમેહિ ભગવતો ચિત્તાદિચતુબ્બિધધમ્મદેસનાનુકૂલગુણવિસેસં દસ્સેતિ અતથાવિધસ્સ તંદેસનાસામત્થિયાયોગતો. અથ વા ‘‘નિરુત્તરો’’તિ વચનેન ચતુબ્બિધધમ્મસ્સ અનઞ્ઞથત્તં દીપેતિ. ‘‘ચતુસચ્ચપ્પકાસનો’’તિ પન ઇમિના યે તે ધમ્મા ભગવતા વિનેય્યપરિપાચનત્થં દેસિતા, ન તે ઇધ અધિપ્પેતા. યે પન પરિપાચિતેહિ તેહિ અભિસમેતબ્બવસેન દુક્ખાદયો ચતુબ્બિધા વુત્તા, તેયેવ ઉદ્દિસિતબ્બત્થેન અધિપ્પેતાતિ દસ્સેતિ.

એવં ¶ સઙ્ખેપતો ચત્તારો ધમ્મે ઉદ્દિસિત્વા ઇદાનિ ઉદ્દેસો નામ નિદ્દેસત્થાય હોતીતિ યથાઉદ્દિટ્ઠધમ્મે નિદ્દિસિતું ‘‘તત્થ ચિત્ત’’ન્તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ ચિત્તાદીસુ ધમ્મેસુ. વિસયવિજાનનં ચિત્તન્તિ યં વિસયસઙ્ખાતસ્સ આરમ્મણસ્સ વિજાનનં ઉપલદ્ધિ, તં ચિત્તન્તિ અત્થો. ઇમિના પન ચિત્તસ્સ આરમ્મણપટિબદ્ધવુત્તિતં, અનિચ્ચતં, અકારકતઞ્ચ દીપેતિ. ‘‘વિસયવિજાનન’’ન્તિ હિ આરમ્મણેન ચિત્તં ઉપલક્ખેન્તો તસ્સ તદાયત્તવુત્તિતં, તંદીપનેન ચ તદભિમુખકાલેયેવ ઉપ્પત્તિદીપનતો અનિચ્ચભાવઞ્ચ દીપેતિ. ભાવનિદ્દેસેન પન વિજાનનમત્તદીપનતો અકારકભાવં. યથાપચ્ચયઞ્હિ પવત્તિમત્તમેવેતં, યદિદં સભાવધમ્મો નામાતિ. એવઞ્ચ કત્વા સબ્બેસમ્પિ ચિત્તચેતસિકધમ્માનં ભાવસાધનમેવ નિપ્પરિયાયતો લબ્ભતિ. યં પન ‘‘ચિન્તેતીતિ ચિત્તં, તેન ચિત્તં વિચરતીતિ વિચારો’’તિઆદિના કત્તુકરણવસેન નિબ્બચનં વુચ્ચતિ, તં પરિયાયકથનન્તિ વેદિતબ્બં. સકસકકિચ્ચેસુ હિ ધમ્માનં અત્તપ્પધાનતાસમારોપનેન કત્તુભાવો, તદનુકૂલભાવેન તંસમ્પયુત્તધમ્મસમૂહે કત્તુભાવસમારોપનેન કરણત્તઞ્ચ પરિયાયતોવ ¶ લબ્ભતીતિ. તથા નિદસ્સનં પન ધમ્મસભાવતો અઞ્ઞસ્સ કત્તાદિનો અભાવપરિદીપનત્થન્તિ વેદિતબ્બં.

‘‘વિસયવિજાનન’’ન્તિ ચ એતેન ચિત્તસ્સ આરમ્મણૂપલદ્ધિલક્ખણતા વુત્તાતિ ઇદાનિસ્સ રસાદીનિ વુચ્ચન્તિ. પુબ્બઙ્ગમરસઞ્હિ ચિત્તં સન્ધાનપચ્ચુપટ્ઠાનં નામરૂપપદટ્ઠાનં. દ્વારં પત્વા તદારમ્મણઞ્હિ વિભાવનટ્ઠેન ચિત્તં પુબ્બઙ્ગમં પુરેચારિકં. તથા હિ ચક્ખુદ્વારેન દટ્ઠબ્બં રૂપારમ્મણં ચિત્તેનેવ જાનાતિ…પે… મનોદ્વારેન વિઞ્ઞાતબ્બં ધમ્મારમ્મણં ચિત્તેનેવ જાનાતિ. યથા હિ નગરગુત્તિકો નગરમજ્ઝે સિઙ્ઘાટકે નિસીદિત્વા ‘‘અયં નેવાસિકો, અયં આગન્તુકો’’તિ આગતાગતં જનં ઉપધારેતિ, એવં સમ્પદમિદં દટ્ઠબ્બં, તસ્મા દ્વારં પત્વા તદારમ્મણં વિભાવનટ્ઠેન પુરેચારિકન્તિ પુબ્બઙ્ગમરસં. પચ્છિમં પચ્છિમં ઉપ્પજ્જમાનં પુરિમં પુરિમં નિરન્તરં કત્વા સન્દહમાનમિવ ઉપટ્ઠાતિ, ગહણભાવં ગચ્છતીતિ સન્ધાનપચ્ચુપટ્ઠાનં. પઞ્ચવોકારે પનસ્સ નિયમતો નામરૂપં, ચતુવોકારભવે નામમેવ પદટ્ઠાનન્તિ નામરૂપપદટ્ઠાનઞ્ચ હોતિ. નાનત્તં પન લક્ખણાદીનં ઉપરિ વક્ખમાનનયેન વેદિતબ્બં. વક્ખતિ હિ રૂપપરિચ્છેદે –

‘‘સામઞ્ઞં વા સભાવો વા, ધમ્માનં લક્ખણં મતં;

કિચ્ચં વા તસ્સ સમ્પત્તિ, રસોતિ પરિદીપિતો.

‘‘ફલં ¶ વા પચ્ચુપટ્ઠાનં, ઉપટ્ઠાનનયોપિ વા;

આસન્નકારણં યં તુ, તં પદટ્ઠાનસઞ્ઞિત’’ન્તિ. (અભિધ. ૬૩૩-૬૩૪);

યત્થ યત્થ પન લક્ખણાદીનિ વુચ્ચન્તિ, તત્થ તત્થ ઇમિનાવ નયેન તેસં નાનત્તં વેદિતબ્બં.

વચનત્થવિજાનનેન વિદિતચિત્તસામઞ્ઞસ્સ ઉત્તરિ ચિત્તવિભાગો વુચ્ચમાનો સોભેય્યાતિ વચનત્થવિજાનનમેવ તાવ ¶ આદિમ્હિ યુત્તતરન્તિ તં તાવ કથેતુકમ્યતાય પુચ્છતિ ‘‘તસ્સ પન કો વચનત્થો’’તિ. પઞ્ચવિધા હિ પુચ્છા – (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૭; મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૪૪૯; સં. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨.૧; અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૧૭૦) અદિટ્ઠજોતનાપુચ્છા દિટ્ઠસંસન્દનાપુચ્છા વિમતિચ્છેદનાપુચ્છા અનુમતિપુચ્છા કથેતુકમ્યતાપુચ્છાતિ. તત્થ યં અઞ્ઞાતં અદિટ્ઠં, તસ્સ ઞાણાય દસ્સનાય પઞ્હાકરણં અદિટ્ઠજોતનાપુચ્છા નામ. યં પન ઞાતં દિટ્ઠં, તસ્સ અઞ્ઞેહિ પણ્ડિતેહિ સંસન્દનત્થાય પઞ્હાકરણં દિટ્ઠસંસન્દનાપુચ્છા નામ. પકતિયા પન સંસયપક્ખન્દનસ્સ અત્તનો સંસયસમુગ્ઘાટનત્થં પઞ્હાકરણં વિમતિચ્છેદનાપુચ્છા નામ. ‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, ભિક્ખવે, રૂપં નિચ્ચં વા અનિચ્ચં વાતિ? અનિચ્ચં, ભન્તે. યં પનાનિચ્ચં, દુક્ખં વા તં સુખં વા’’તિઆદિના (સં. નિ. ૩.૭૯; મહાવ. ૨૧) અનુમતિગ્ગહણત્થં પઞ્હાકરણં અનુમતિપુચ્છા નામ. ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, સતિપટ્ઠાના. કતમે ચત્તારો’’તિઆદિના (દી. નિ. ૨.૩૭૩; સં. નિ. ૫.૪૦૨-૪૦૪) પન તંતંધમ્માનં દેસનાધિપ્પાયેન પઞ્હાકરણં કથેતુકમ્યતાપુચ્છા નામ.

તાસુ પુરિમા તિસ્સો આચરિયાનં ન સમ્ભવન્તિ. ન હિ તે ગન્થકરણત્થાય આરભિત્વા ઇદાનિ અદિટ્ઠં જોતેન્તિ, દિટ્ઠં સંસન્દેન્તિ, સંસયં વા પક્ખન્દન્તિ તબ્બિસોધનપુબ્બકમેવ ગન્થકરણે અભિનિવેસનતો. ઇતરા પન દ્વે સમ્ભવન્તિ. તાસુ અયં કથેતુકમ્યતાપુચ્છા. અપિચ ચોદનં સમુટ્ઠાપેન્તા આચરિયા અઞ્ઞં ચોદકં પરિકપ્પેત્વા તસ્સ વચનવસેન સમુટ્ઠાપેન્તીતિ તંવસેનેત્થ અદિટ્ઠજોતનાવિમતિચ્છેદનાપુચ્છાપિ લબ્ભન્તેવાતિ દટ્ઠબ્બં. તસ્સાતિ તસ્સ ચિત્ત-સદ્દસ્સ. ચિત્તે હિ અધિગતે તસ્સ વાચકો સદ્દોપિ સહચરિયતો અધિગતોવ હોતીતિ તસ્સ ઇધ ત-સદ્દેન પરિગ્ગહો. કેચિ પન ‘‘તસ્સ ચિત્તસ્સા’’તિ અત્થં વદન્તિ, તં ‘‘તસ્સ ¶ કો વચનત્થો’’તિ ઇમિના ન સમેતિ. ન હિ ચિત્તસ્સ ‘‘કો વચનત્થો’’તિ પુચ્છા સમ્ભવતીતિ.

ઇદાનિ ¶ યથાપુચ્છિતમત્થં વિસ્સજ્જેતું ‘‘વુચ્ચતે’’તિ તાવ પટિઞ્ઞં કત્વા ‘‘સબ્બસઙ્ગાહકવસેના’’તિઆદિના વિસ્સજ્જનમારદ્ધં. તત્થ સબ્બસઙ્ગાહકવસેનાતિ હેટ્ઠિમન્તતો ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદયો ઉપાદાય સબ્બેસં આરમ્મણવિજાનનસભાવત્તા તેસં સબ્બેસમેવ સઙ્ગાહકવસેન, ન પન વક્ખમાનનિબ્બચનેસુ વિય યથાલાભવસેનાતિ અત્થો. ચિન્તેતીતિ વિજાનાતિ. ચિન્તેન્તિ તેન ગોચરન્તિ વા ચિત્તં. સમ્પયુત્તધમ્માનં કત્તુતાસમારોપનેન હિસ્સ કરણભાવો લબ્ભતિ. સબ્બસઙ્ગાહકવસેન તાવ અત્થં દસ્સેત્વા ઇદાનિ યથાલાભવસેનપિ દસ્સેતું ‘‘અત્તસન્તાનં વા ચિનોતીતિપી’’તિઆદિ વુત્તં. સબ્બચિત્તસાધારણત્તા હિ ચિત્ત-સદ્દસ્સ યત્થ યત્થ યથા યથા અત્થો લબ્ભતિ, તત્થ તત્થ તથા તથા ગહેતબ્બો. યસ્સ પન ચિત્તસ્સ યથાવુત્તઅત્થવિસેસો ન લબ્ભતિ, તં રુળ્હીવસેન ચિત્તન્તિ વેદિતબ્બં. યથા કિલઞ્જાદીહિ કતમ્પિ તાલપણ્ણેહિ કતસરિક્ખકતાય રુળ્હીસદ્દેન ‘‘તાલવણ્ટ’’ન્ત્વેવ વુચ્ચતીતિ. અત્તસન્તાનન્તિ સકસન્તાનં, જવનસન્તાનન્તિ અત્થો. અત્ત-સદ્દસ્સ હિ પરપચ્ચનીકવચનત્તા અત્તનો સન્તાનોતિ સદિસવસેન ઉપ્પજ્જમાનો જવનસન્તાનો વુચ્ચતિ. તં ચિનોતિ રાસિં કરોતીતિ અયમત્થો સાસેવનકાનં જવનચિત્તાનં વસેન દટ્ઠબ્બો. તાનિ હિ પુરેજાતાનિ પચ્છાજાતાનં આસેવનપચ્ચયા હુત્વા અત્તનો જવનસન્તાનસ્સ પગુણબલવભાવકરણેન તં ચિનન્તિ નામ. વા-સદ્દો અસબ્બસઙ્ગાહકત્થવિકપ્પને. પિ-સદ્દો કિરિયાસમ્પિણ્ડનત્થે. અથ વા ‘‘સબ્બસઙ્ગાહકવસેના’’તિ ઇમસ્સ ઇધાપિ સમ્બન્ધો હોતીતિ ઇદમ્પિ સબ્બસઙ્ગાહકવસેન વુત્તન્તિ ગય્હમાને અત્તસન્તાનન્તિ વિઞ્ઞાણવચનસ્સ અત્ત-સદ્દસ્સ સકત્થવુત્તિત્તાયેવ તંવસેન ચિત્તસન્તાનન્તિ અત્થો. અનન્તરાદિપચ્ચયવસેન હિ ચિત્તસન્તાનસ્સ અબ્બોચ્છિન્નપ્પવત્તિકરણતો સબ્બમેવ ચિત્તજાતં ચિત્તસન્તાનં ચિનોતિ નામ. ઇમસ્મિં પનત્થે ¶ વા-સદ્દો કિરિયાવિકપ્પનત્થો. પિ-સદ્દો ‘‘ચિત્ત’’ન્તિ ઇમસ્સ આકડ્ઢનત્થોતિ દટ્ઠબ્બં. પુરિમપક્ખે પન ચિત્તન્તિ અધિકારતોવ ગહેતબ્બં.

૯. વિચિત્તં કરોતિ, વિચિત્તસ્સ વા કરણન્તિ વિચિત્તકરણં, તતો વિચિત્તકરણા, વિચિત્તચિત્તકમ્માદીનં કરણતોતિ અત્થો. લોકસ્મિઞ્હિ યં કિઞ્ચિ ચિત્તકમ્માદિભેદં વિચિત્તં સિપ્પજાતં, સબ્બં તં ચિત્તેનેવ ચિન્તેત્વા કરીયતીતિ. તેનાહ ભગવા – ‘‘દિટ્ઠં વો, ભિક્ખવે ¶ , ચરણં નામ ચિત્તન્તિ? એવં, ભન્તે. તમ્પિ ખો, ભિક્ખવે, ચરણં નામ ચિત્તં ચિત્તેનેવ ચિન્તિત’’ન્તિ (સં. નિ. ૩.૧૦૦). સ્વાયમત્થો સવિઞ્ઞત્તિકાનં બાત્તિંસચિત્તાનમુપલબ્ભતિ. સાસવકુસલાકુસલં વા વિચિત્તગતિઆદિકરણતો વા વિચિત્તકરણટ્ઠેન ચિત્તં. નનુ ચ વિચિત્તગતિઆદયો કમ્મવસેન નિપ્ફજ્જન્તિ. યથાહ –

‘‘કમ્મનાનાકરણં પટિચ્ચ સત્તાનં ગતિયા નાનાકરણં પઞ્ઞાયતિ અપદા દ્વિપદા ચતુપ્પદા બહુપ્પદા રૂપિનો અરૂપિનો સઞ્ઞિનો અસઞ્ઞિનો નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞિનો, કમ્મનાનાકરણં પટિચ્ચ સત્તાનં ઉપપત્તિયા નાનાકરણં પઞ્ઞાયતિ ઉચ્ચનીચતા હીનપણીતતા સુગતદુગ્ગતતા, કમ્મનાનાકરણં પટિચ્ચ સત્તાનં અત્તભાવે નાનાકરણં પઞ્ઞાયતિ સુવણ્ણદુબ્બણ્ણતા સુજાતદુજ્જાતતા સુસણ્ઠિતદુસ્સણ્ઠિતતા, કમ્મનાનાકરણં પટિચ્ચ સત્તાનં લોકધમ્મે નાનાકરણં પઞ્ઞાયતિ લાભાલાભે યસાયસે નિન્દાપસંસાયં સુખદુક્ખે’’તિ (ધ. સ. અટ્ઠ. ૧).

તસ્મા કમ્મભેદનિબ્બત્તત્તા ગતિઆદીનં ચિત્તતા. કમ્મન્તિ ચ ચેતસિકધમ્મભૂતા ચેતના, અભિજ્ઝાદયો ચ વુચ્ચન્તિ, ન ચિત્તન્તિ. કથં ચિત્તસ્સ વિચિત્તગતિઆદિકરણન્તિ? વુચ્ચતે ¶ – કમ્મસ્સ ચિત્તસન્નિસ્સિતત્તા તન્નિપ્ફાદિતમ્પિ ચિત્તેનેવ કતં હોતિ, યથા રાજયોધેન પરાજિતો સત્તુરઞ્ઞા જિતોતિ વુચ્ચતિ. વિચિત્તં કરણમસ્સાતિ વા વિચિત્તકરણં. તતો એકટ્ઠાનિકવજ્જિતઞ્હિ ચિત્તં પચ્ચેકં પટિસન્ધાદિવિચિત્તકિરિયવન્તતાય, સબ્બમેવ વા ચિત્તં આવજ્જનાદિઅઞ્ઞમઞ્ઞવિસદિસકિરિયવન્તતાય વિચિત્તકરણં યુત્તન્તિ. સબ્બવિકપ્પેસુપિ ‘‘રૂપભવો રૂપ’’ન્તિઆદીસુ વિય ઉત્તરપદલોપો ચિત્તપરિયાયેન ચ વિચિત્ત-સદ્દેન વા વિગ્ગહો વિ-સદ્દલોપો વા દટ્ઠબ્બો. અથ વા ‘‘વિચિત્તકરણા’’તિ ઇદં ચિત્તવિચિત્તભાવસ્સ ઞાપકહેતુનિદસ્સનં. તેન યસ્મા ઇદં વિચિત્તકરણં, તસ્મા તસ્સ વિચિત્તસ્સ નિપ્ફાદકં સયમ્પિ તથેવ વિચિત્તન્તિ વિઞ્ઞાતબ્બન્તિ એવં કરણવિચિત્તતાય વિચિત્તત્તા ચિત્તન્તિ અત્થો. ઠપેત્વા તં કરણવિચિત્તતાય વિચિત્તભાવં અત્તનો એવ જાતિભૂમિસમ્પયોગાદિવસેન વિચિત્તતાય ચિત્તન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અત્તનો ચિત્તતાય વા’’તિ. તત્થ યસ્મા અઞ્ઞદેવ કુસલં, અઞ્ઞં અકુસલં, અઞ્ઞં અબ્યાકતં, અઞ્ઞં કામાવચરં, અઞ્ઞં રૂપાવચરાદિભેદં, અઞ્ઞં સરાગં, અઞ્ઞં વીતરાગં, અઞ્ઞં સદોસં, અઞ્ઞં વીતદોસં, અઞ્ઞં સમોહં, અઞ્ઞં વીતમોહં, અઞ્ઞં રૂપારમ્મણં, અઞ્ઞં સદ્દાદિઆરમ્મણં, રૂપારમ્મણેસુ ચ અઞ્ઞં નીલારમ્મણં, અઞ્ઞં ¶ પીતાદિઆરમ્મણં. એવં સદ્દારમ્મણાદીસુપિ યથાસમ્ભવં. સબ્બેસુ ચેવ તેસુ અઞ્ઞં હીનં, અઞ્ઞં મજ્ઝિમં, અઞ્ઞં પણીતં, હીનાદીસુ ચ અઞ્ઞં છન્દાધિપતેય્યં, અઞ્ઞં ચિત્તાધિપતેય્યં, અઞ્ઞં વીરિયાધિપતેય્યં, અઞ્ઞં વીમંસાધિપતેય્યન્તિ એવમાદિના જાતિભૂમિસમ્પયુત્તઆરમ્મણહીનમજ્ઝિમપણીતઅધિપતિઆદીનં વસેન વિચિત્તમનેકપ્પકારં, તસ્મા ઇમાય અત્તવિચિત્તતાય વા ચિત્તન્તિ વુચ્ચતીતિ.

કામઞ્ચેત્થ એકમેવ ચિત્તં એવં વિચિત્તં નામ ન હોતિ, વિચિત્તાનં પન અન્તોગધત્તા એતેસુ યં કિઞ્ચિ એકમ્પિ વિચિત્તતાય ¶ ચિત્તન્તિ વત્તું વટ્ટતિ સમુદાયવોહારેન અવયવસ્સાપિ વોહરિયમાનત્તા યથા પબ્બતનદીસમુદ્દાદીનમેકદેસા દિટ્ઠા પબ્બતાદયો દિટ્ઠાતિ, યથા ચ એકેકચિત્તસમ્પયુત્તાપિ વેદનાદયો રાસટ્ઠેન ખન્ધવોહારેન ‘‘વેદનાક્ખન્ધો સઞ્ઞાક્ખન્ધો’’તિઆદિના વુચ્ચન્તિ. અપિચેત્થ વિપાકવિઞ્ઞાણં કમ્મકિલેસેહિ ચિતન્તિ ચિત્તં, તં કિલેસસહાયેન કમ્મુના ફલભાવેન નિબ્બત્તિતં તેહિ ચિતં નામ હોતિ. હોતુ તાવિદં લોકિયવિપાકં સન્ધાય, લોકુત્તરં પન પત્વા કથન્તિ? વુચ્ચતે – ‘‘કતમે ધમ્મા કુસલા, યસ્મિં સમયે લોકુત્તરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ…પે… તસ્મિં સમયે અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિઆદિના અરિયમગ્ગચેતનાયપિ અવિજ્જૂપનિસ્સયભાવસ્સ પકાસિતત્તા લોકુત્તરકુસલસ્સાપિ અનુસયા ઉપનિસ્સયા હોન્તીતિ તન્નિબ્બત્તિતસ્સ વિપાકસ્સ કમ્મકિલેસસઞ્ચિતતાપરિયાયો લબ્ભતીતિ. ચિતં તાયતીતિ વા ચિત્તં. કમ્માદિસઞ્ચિતોપિ હિ અત્તભાવો વિઞ્ઞાણૂપરમે મતોતિ વુચ્ચતિ. યથાહ –

‘‘આયુ ઉસ્મા ચ વિઞ્ઞાણં, યદા કાયં જહન્તિમં;

અપ્પવિદ્ધો તદા સેતિ, નિરત્થંવ કલિઙ્ગર’’ન્તિ. (સં. નિ. ૩.૯૫);

સો પનાયં ચિત્ત-સદ્દો કિઞ્ચાપિ અનેકત્થેસુ દિસ્સતિ. તથા હેસ ‘‘ચિત્તો ચ ગહપતી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૨.૧૩૩; ૪.૧૭૬) પઞ્ઞત્તિયં આગતો. ‘‘સબ્બો લોકો પરચિત્તેન અચિત્તો’’તિઆદીસુ વિઞ્ઞાણે. ‘‘નાહં, ભિક્ખવે, અઞ્ઞં એકનિકાયમ્પિ સમનુપસ્સામિ, એવં ચિત્ત’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૩.૧૦૦) વિચિત્તે, નાનપ્પકારેતિ અત્થો. ‘‘ચરણં નામ ચિત્ત’’ન્તિઆદીસુ ચિત્તકમ્મકે. ઇધ પન ચતુબ્બિધધમ્મે નિદ્દેસતો પકરણવસેન યથાવુત્તવચનત્થયુત્તો વિઞ્ઞાણવચનોવ દટ્ઠબ્બોતિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘પઞ્ઞત્તિયમ્પી’’તિઆદિ ¶ . પઞ્ઞાપીયતિ એતાયાતિ ¶ પઞ્ઞત્તિ, તસ્સં નામપઞ્ઞત્તિયન્તિ અત્થો. ચિત્તોતિ હિ એકસ્સ ગહપતિનો નામં. પિ-સદ્દો વક્ખમાનસમ્પિણ્ડનત્થો. વિઞ્ઞાણેતિ સવિપાકાવિપાકભેદે ચિત્તે. તઞ્હિ વિજાનનટ્ઠેન ‘‘વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. યથાહ – ‘‘વિજાનાતીતિ ખો, ભિક્ખવે, વિઞ્ઞાણં, તસ્મા વિઞ્ઞાણન્તિ વુચ્ચતી’’તિ. ચિત્તસમ્મુતીતિ ચિત્તવોહારો. દટ્ઠબ્બાતિ વિઞ્ઞાતબ્બા. ઇધાતિ ઇમસ્મિં ચતુબ્બિધધમ્મનિદ્દેસટ્ઠાને. વિઞ્ઞુનાતિ વિજાનતા, આભિધમ્મિકેનાતિ અત્થો.

વિભાગવન્તાનં ધમ્માનં સભાવવિભાવનં વિભાગેન વિના ન હોતીતિ ચિત્તસ્સ વિભાગં દસ્સેતું ‘‘સારમ્મણતો’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ આલમ્બન્તિ તં નિસ્સાય પવત્તન્તીતિ આરમ્મણં, પચ્ચયો, ગોચરો ચ. તથા હિ ‘‘લભતિ મારો આરમ્મણં, લભતિ મારો ઓતાર’’ન્તિઆદીસુ (દી. નિ. ૩.૮૦) પચ્ચયો ‘‘આરમ્મણ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ‘‘નિમિત્તં અસ્સાસપસ્સાસા, અનારમ્મણમેકચિત્તસ્સા’’તિઆદીસુ (પટિ. મ. ૧.૧૫૯) ગોચરો. ઇધ પન ઉભયમ્પિ વટ્ટતિ સબ્બસ્સેવ ચિત્તસ્સ સપ્પચ્ચયસગોચરત્તા. સહ આરમ્મણેન વત્તતિ તદવિનાભાવતોતિ સારમ્મણં. ભાવપ્પધાનનિદ્દેસવસેન ચેત્થ સારમ્મણભાવો સારમ્મણ-સદ્દેન વુત્તો યથા ‘‘ઇદમ્પિ બુદ્ધે રતનં પણીતં (ખુ. પા. ૬.૩). ચક્ખુ સુઞ્ઞં અત્તેન વા અત્તનિયેન વા’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૪.૮૫) રતનઅત્તત્તનિયાદિભાવો રતનાદીહિ સદ્દેહીતિ, તતો સારમ્મણભાવતોતિ અત્થો. એવમઞ્ઞત્થાપિ યથાનુરૂપં દટ્ઠબ્બં. એકવિધન્તિ એકપ્પકારં, એકકોટ્ઠાસન્તિ અત્થો.

સવિપાકાવિપાકતોતિ વિપાકુપ્પાદનસભાવસ્સ વિજ્જમાનાવિજ્જમાનભાવતો. વિપાક-સદ્દો હિ દ્વીસુ અત્થેસુ પવત્તતિ. કત્થચિ વિપક્કભાવમાપન્નેસુ અરૂપધમ્મેસુ, કત્થચિ વિપાકુપ્પાદનસભાવે ¶ . તથા હેસ ‘‘વિપાકા ધમ્મા’’તિઆદીસુ (ધ. સ. તિકમાતિકા ૩) વિપક્કભાવમાપન્નેસુ અરૂપધમ્મેસુ પવત્તતિ. ‘‘વિપાકધમ્મધમ્મા’’તિઆદીસુ (ધ. સ. તિકમાતિકા ૩) વિપાકુપ્પાદનસભાવે. ઇધ પન વિપાકુપ્પાદનસભાવો દટ્ઠબ્બો. ઇતરથા હિ અભિઞ્ઞાકુસલાદીનં સવિપાક-પદે અસઙ્ગહિતભાવાપત્તિ સિયા. તથા હિ યદિ વિપક્કભાવમાપન્ના એવ ધમ્મા ઇધ ગહિતા સિયું, તે યસ્સ સન્તિ, તં સવિપાકમિતરમવિપાકન્તિ અભિઞ્ઞાકુસલસ્સ ચેવ કદાચિ અવિપાકસ્સ દિટ્ઠધમ્મવેદનીયાદિકમ્મસ્સ ભાવનાયપહાતબ્બાકુસલસ્સ ચ વિપાકુપ્પત્તિયા અભાવતો અવિપાક-પદસઙ્ગહો સિયા, એવઞ્ચ ¶ સતિ ‘‘અવિપાકં અબ્યાકત’’ન્તિ વક્ખમાનત્તા નેસં અબ્યાકતભાવો આપજ્જતિ, ન ચેતમિટ્ઠં કુસલાકુસલનિદ્દેસેયેવ તેસં નિદ્દેસતો. વિપાકુપ્પાદનસભાવે પન ગહિતે તંસભાવો નામ અનુપચ્છિન્નાવિજ્જમાનતણ્હાનુસયસ્મિં સન્તાને સબ્યાપારપ્પવત્તિ એવાતિ તસ્સા તેસુપિ અત્થિતાય અસતિપિ વિપાકુપ્પાદને સવિપાક-પદસઙ્ગહો સિદ્ધોતિ ન કોચિ ઇટ્ઠવિઘાતો આપજ્જતિ. યેન પન કારણેન અભિઞ્ઞાકુસલાદિકમવિપાકં, યો ચેત્થ વત્તબ્બો વિનિચ્છયો, તં સબ્બં તસ્સ તસ્સ આગતટ્ઠાનેયેવ દસ્સયિસ્સામ.

કતમં પનેત્થ સવિપાકં, કતમમવિપાકન્તિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘તત્થ સવિપાક’’ન્તિઆદિ. અબ્યાકતન્તિ વિપાકકિરિયાવસેન દુવિધમબ્યાકતં. તેસુ વિપાકચિત્તં તાવ આદાસતલે મુખનિમિત્તં વિય નિરુસ્સાહત્તા વિપાકુપ્પાદને અસમત્થં. કિરિયચિત્તેસુ ચ યદેતં ખીણાસવસન્તાનેયેવ નિયતમટ્ઠારસવિધં વિઞ્ઞાણં, તં ઉપચ્છિન્નભવમૂલાય સન્તતિયં પવત્તતીતિ સમુચ્છિન્નમૂલાય લતાય પુપ્ફં ¶ વિય ફલદાયી ન હોતિ. આવજ્જનદ્વયં પન અનુપચ્છિન્નભવમૂલેપિ સન્તાને પવત્તમાનં અનાસેવનભાવેન દુબ્બલત્તા મોઘપુપ્ફમિવ બીજભાવે અસમત્થં અફલમેવ. ઇતિ સબ્બમેતં અબ્યાકતં વિપાકારહતાભાવતો અવિપાકન્તિ વુત્તં ‘‘અવિપાકં અબ્યાકત’’ન્તિ. જાયન્તિ એત્થ અસદિસાપિ સદિસાકારાતિ જાતિ, સમાનાકારો, કુસલાકુસલાબ્યાકતાનં જાતિ કુસલાકુસલાબ્યાકતજાતિ, તસ્સા ભેદતો તિવિધં કુસલં અકુસલં અબ્યાકતન્તિ. વચનત્થપુચ્છાય પયોજનં વુત્તમેવ.

૧૦. ‘‘કુચ્છિતાન’’ન્તિઆદિ વિસ્સજ્જનં. તત્થ કુચ્છિતાનન્તિ નિન્દિતાનં, અસુચિ વિય નાગરિકેહિ વિઞ્ઞૂહિ ગરહિતબ્બાનં પાપધમ્માનન્તિ અત્થો. સલનતોતિ હિંસનતો, અપનયનતો વા. કુસલઞ્હિ યથાનુરૂપં તદઙ્ગાદિવસેન અકુસલધમ્મે પજહન્તં તે હિંસતિ, અપનયતીતિ વા વુચ્ચતિ. અથ વા સલનતો સંવરણતો, પિદહનતોતિ અત્થો. કુસલધમ્મવસેન હિ અકુસલપ્પવત્તિનિવારણેન, અપ્પવત્તિધમ્મતાપાદનેન ચ મનચ્છટ્ઠેસુ દ્વારેસુ અપ્પવત્તિયા સંવુતા પિહિતા હોન્તિ. કુસાનન્તિ રાગાદિઅસુચિસમ્પયોગેન નાનાવિધદુક્ખહેતુતાય ચ કુચ્છિતેનાકારેન અપ્પહીનભાવેન સન્તાને સયન્તિ પવત્તન્તીતિ કુસા, પાપધમ્મા. અથ વા કુચ્છિતાનં પાણાતિપાતાદીનં સાવજ્જધમ્માનં સાનતો નિસાનતો તેજનતો કુસા, દોસલોભાદયો. દોસાદીનઞ્હિ વસેન ચેતનાય તિક્ખભાવપ્પત્તિયા પાણાતિપાતાદીનં મહાસાવજ્જતાતિ. તેસં લવનેન છિન્દનેન યથાનુરૂપં પજહનેનાતિ અત્થો. કુસેનાતિ કુચ્છિતાનં સાનતો તનુકરણતો, ઓસાનકરણતો ¶ વા ‘‘કુસા’’તિ લદ્ધનામેન ઞાણેન. લાતબ્બત્તાતિ આદાતબ્બત્તા, સહજાતઉપનિસ્સયભાવેન સન્તાને પવત્તેતબ્બત્તા. ઞાણઞ્હિ તિહેતુકકુસલં સહજાતભાવેન ¶ ચેવ ઉપનિસ્સયભાવેન ચ, દુહેતુકકુસલં ઉપનિસ્સયભાવેનેવ સન્તાને પવત્તેતિ. એવઞ્ચ કત્વા કોસલ્લસમ્ભૂતટ્ઠો કુસલટ્ઠોતિ સબ્બકુસલાનં સાધારણવસેન અત્થો વુચ્ચતિ. અથ વા કુસેનાતિ જાતિસદ્દતાય એકવચનનિદ્દેસો, કુસેહીતિ પન અત્થો. પુઞ્ઞકિરિયાવસેન હિ પવત્તાનિ સદ્ધાદીનિ ઇન્દ્રિયાનિ યથાવુત્તનયેન ‘‘કુસાની’’તિ વુચ્ચન્તિ, તેહિ લાતબ્બત્તા વુત્તનયેન પવત્તેતબ્બત્તા. અપિચેત્થ –

‘‘કુસો વિય લુનાતીતિ, કુસા વિય લુનાતિ વા;

કુસલં કું સલેતીતિ, લુનાતિ કુસમિચ્ચપી’’તિ.

તત્થ યથા કુસો ગહિતો ઉભયભાગગતં હત્થપદેસં લુનાતિ, એવમિદમ્પિ ઉપ્પન્નાનુપ્પન્નવસેન ઉભયભાગગતં કિલેસપક્ખં લુનાતિ છિન્દતિ, સેય્યથાપિ – ‘‘અનુપ્પન્નાનં પાપકાનં અકુસલાનં ધમ્માનં અનુપ્પાદાય છન્દં જનેતિ, વાયમતિ, ઉપ્પન્નાનં…પે… પહાનાયા’’તિ આગતં સમ્મપ્પધાનં. તસ્મા કુસો વિય લુનાતીતિ કુસલં. કુસા વિય લુનાતીતિ એત્થ ‘‘કુ’’ઇતિ ભૂમિ વુચ્ચતિ, ધમ્માનં અધિટ્ઠાનભાવેન તંસદિસતાય ઇધ રૂપારૂપક્ખન્ધો વુત્તો. અત્તનો નિસ્સયભૂતસ્સ તસ્સ એતરહિ, આયતિઞ્ચ અનુદહનતો વિનાસનતો કું સાયન્તીતિ કુસા, રાગાદયો, તે વિય અત્તનો નિસ્સયં લુનાતિ છિન્દતીતિ કુસલં. પયોગસમ્પાદિતા હિ કુસલધમ્મા અચ્ચન્તમેવ રૂપારૂપધમ્મે અપ્પવત્તિકરણેન સમુચ્છિન્દન્તિ અનુપાદિસેસનિબ્બાનધાતુપાપનતોતિ. વુત્તનયેન પન ‘‘કુ’’ન્તિ લદ્ધનામસ્સ રૂપારૂપક્ખન્ધસ્સ સલનતો અપનયનતો કું સલેતીતિ કુસલં. કુસં લુનાતીતિ પન કુચ્છિતા એત્થ સયન્તીતિ કુસો, કાયો, તં લુનાતિ યથાવુત્તવસેનેવાતિ કુસલં.

૧૧. ઇદાનિ ¶ કુસલ-સદ્દસ્સ અત્થુદ્ધારદસ્સનત્થમાહ ‘‘છેકે કુસલ-સદ્દોય’’ન્તિઆદિ. તત્થ ‘‘કુસલો ત્વં રથસ્સ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનં (મ. નિ. ૨.૮૭), કુસલાનચ્ચગીતસ્સ, સિક્ખિતા ચાતુરિત્થિયો’’તિઆદીસુ (જા. ૨.૨૨.૯૪) છેકે દિટ્ઠો, છેકપરિયાયો પવીણત્થોતિ અત્થો. ‘‘કચ્ચિ નુ ભોતો કુસલં, કચ્ચિ ભોતો અનામય’’ન્તિઆદીસુ (જા. ૧.૧૫.૧૪૬; ૨.૨૦.૧૨૯) આરોગ્યે. ‘‘કતમો પન, ભન્તે, કાયસમાચારો કુસલો? યો ખો, મહારાજ, કાયસમાચારો ¶ અનવજ્જો’’તિ (મ. નિ. ૨.૩૬૧) ચ ‘‘અપરં પન, ભન્તે, એતદાનુત્તરિયં, યથા ભગવા ધમ્મં દેસેતિ કુસલેસુ ધમ્મેસૂ’’તિ (દી. નિ. ૩.૧૪૫) ચ એવમાદીસુ અનવજ્જે. ‘‘કુસલાનં ધમ્માનં સમાદાનહેતુ એવમિદં પુઞ્ઞં વડ્ઢતિ (દી. નિ. ૩.૮૦), કુસલસ્સ કમ્મસ્સ કતત્તા ઉપચિતત્તા’’તિ (ધ. સ. ૪૩૧) ચ આદીસુ ઇટ્ઠવિપાકે. અનવજ્જાદિકેતિ અનવજ્જઇટ્ઠવિપાકે, ‘‘અનવજ્જાદિકે’’તિ ચ અત્તના વક્ખમાનલક્ખણસ્સ અનુરૂપત્તા વુત્તં, ન પન આરોગ્યત્થસ્સ અસમ્ભવતો. કિલેસરોગસ્સ હિ અભાવતો કુસલં આરોગ્યં હોતિ.

વજ્જા રાગાદયો, તે યસ્સ ન સન્તિ, તં અનવજ્જં, ઇટ્ઠો વિપાકો ચતુક્ખન્ધસઙ્ખાતો યસ્સ, તં ઇટ્ઠવિપાકં, ઇટ્ઠવિપાકતા ચસ્સ તંસભાવવન્તતાય દટ્ઠબ્બા, ન તસ્સ અવસ્સં ઇટ્ઠવિપાકસમ્ભવતોયેવ, લક્ખીયતિ અનેનાતિ લક્ખણં, અનવજ્જઞ્ચ તં ઇટ્ઠવિપાકઞ્ચાતિ અનવજ્જઇટ્ઠવિપાકં. તં લક્ખણમસ્સાતિ અનવજ્જઇટ્ઠવિપાકલક્ખણં.

નનુ ચ કુસલમેવ અનવજ્જઇટ્ઠવિપાકં, વુત્તનિયામેન પન અનવજ્જઇટ્ઠવિપાકતો અઞ્ઞં કુસલં સિયા. ન હિ સયમેવ અત્તનો લક્ખણન્તિ સક્કા વત્તુન્તિ? નાયં દોસો પરિઞ્ઞાતાપરિઞ્ઞાતવચનત્થભાવભેદે ¶ એકસ્સાપિ લક્ખિતબ્બલક્ખણભાવપરિકપ્પનતો. ‘‘અનવજ્જઇટ્ઠવિપાક’’ન્તિ હિ પરિઞ્ઞાતવચનત્થં. ‘‘કુસલ’’ન્તિ અપરિઞ્ઞાતવચનત્થં. એવઞ્ચ યેન સભાવેન પરિઞ્ઞાતવચનત્થસ્સ સદ્દસ્સ અત્થો હોતિ, યેન ચ અપરિઞ્ઞાતવચનત્થસ્સ, તેસં પરિઞ્ઞાતાપરિઞ્ઞાતવચનત્થસભાવાનં ભેદેન તંસમઙ્ગિસ્સ કુસલસ્સ એકસ્સાપિ ભેદો પરિકપ્પીયતિ યથા ‘‘પુરે ભવં પટુ આસિ, પટુતરો એતરહી’’તિ ગુણભેદેન, વત્થુભેદેન ચ પરિકપ્પીયતિ, તસ્મા પરિઞ્ઞાતવચનત્થભાવેન લક્ખણં, અપરિઞ્ઞાતવચનત્થભાવેન લક્ખિતબ્બન્તિ એવં પરિકપ્પિતભેદે પરિગ્ગય્હમાને ન કોચિ દોસો આપજ્જતિ.

અથ વા લક્ખીયતીતિ લક્ખણં, અનવજ્જઇટ્ઠવિપાકઞ્ચ તં લક્ખણઞ્ચાતિ અનવજ્જઇટ્ઠવિપાકલક્ખણં, યં અનવજ્જઇટ્ઠવિપાકં હુત્વા લક્ખીયતિ, તં કુસલન્તિ અત્થો. અથ વા અનવજ્જ-સદ્દેન અનવજ્જભાવો વુત્તો, ઇટ્ઠવિપાકસદ્દેન ઇટ્ઠવિપાકભાવો, તસ્મા અનવજ્જો ચ ઇટ્ઠવિપાકો ચ અનવજ્જઇટ્ઠવિપાકં, તં લક્ખણમેતસ્સાતિ કરણત્થે, કમ્મત્થે વા લક્ખણ-સદ્દેન અનવજ્જઇટ્ઠવિપાકલક્ખણન્તિ અનવજ્જઇટ્ઠવિપાકસભાવવન્તં, અનવજ્જઇટ્ઠવિપાકભાવેન ¶ લક્ખિતબ્બં વાતિ અત્થો. કિં પનેત્થ કારણં પદદ્વયપરિગ્ગહેન, નનુ એકેનેવ પદેન અધિપ્પેતત્થસિદ્ધિ સિયા. કિઞ્ચાપિ હિ ‘‘અનવજ્જલક્ખણ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘અપરં પન, ભન્તે, એતદાનુત્તરિયં, યથા ભગવા ધમ્મં દેસેતિ કુસલેસુ ધમ્મેસૂ’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૩.૧૪૫) વિય વજ્જરહિતત્તા અબ્યાકતસ્સાપિ પસઙ્ગો સિયાતિ ઇટ્ઠવિપાક-પદં વત્તબ્બમેવ, ‘‘ઇટ્ઠવિપાકલક્ખણ’’ન્તિ પન વુત્તે ઇતરં ન વત્તબ્બં અબ્યાકતસ્સ વિપાકારહભાવેન ઇટ્ઠવિપાકતાપસઙ્ગભાવતો? સચ્ચમેતં, અનવજ્જ-પદેન કુસલસ્સ પવત્તિસુખતં, ઇટ્ઠવિપાક-પદેન ચ વિપાકસુખતં દસ્સેતું ¶ પદદ્વયં વુત્તં. અનવજ્જપદઞ્હિ અત્તનો પવત્તિસભાવવસેન લક્ખણવચનં, ઇતરં કાલન્તરે વિપાકુપ્પાદનસમત્થતાવસેનાતિ. અથ વા કુસલસ્સ અત્થવિસુદ્ધિં દસ્સેતું પુરિમપદં વુત્તં, પરિસુદ્ધવિપાકતં દસ્સેતું પચ્છિમં. પુરિમં વા કુસલસ્સ અકુસલસભાવતો નિવત્તનં, પચ્છિમં અબ્યાકતસભાવતોતિ અલમતિપપઞ્ચેન. એત્થ ચ ‘‘અનવજ્જ…પે… લક્ખણ’’ન્તિ વચનેન કુસલસ્સ સામઞ્ઞલક્ખણં વુત્તં અનવજ્જઇટ્ઠવિપાકસભાવસ્સ કુસલજાતિયા સાધારણત્તા. અકુસલાદીનમસાધારણભાવેન સભાવલક્ખણં વાતિ દટ્ઠબ્બં.

અકુસલવિદ્ધંસનરસન્તિ યથાનુરૂપં અકુસલપ્પજહનકિચ્ચં. કુસલઞ્હિ પરિત્તમહગ્ગતલોકુત્તરભેદભિન્નં યથાક્કમં તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદપ્પહાનવસેન અકુસલપક્ખં પજહતિ. અથ તદઙ્ગાદિપ્પહાનાનં કિં નાનાકરણન્તિ? વુચ્ચતે – દાનાદિપુઞ્ઞકિરિયવત્થુગતેન તેન તેન કુસલઙ્ગેન તસ્સ તસ્સ મચ્છેરાદિઅકુસલઙ્ગસ્સ પહાનં તદઙ્ગપ્પહાનં, તં દીપાલોકેન અન્ધકારવિદ્ધંસનં વિય દટ્ઠબ્બં, કામાવચરકુસલાનં પરિત્તાનુભાવતાય તેહિ અત્તનો ઠિતિક્ખણે વિદ્ધંસિતાનમકુસલાનં તદપગમે સતિ પુન આગમેન વોત્થરણતો. તેસં તેસં નીવરણધમ્માનં વિક્ખમ્ભનસઙ્ખાતં પવત્તિનિવારણવસેન પહાનં વિક્ખમ્ભનપ્પહાનં, તં ઘટપ્પહારેન જલતલે સેવાલવિયૂહનં વિય દટ્ઠબ્બં. યથા હિ બલવતા ઘટપ્પહારેન દૂરીકતં સેવાલં તસ્મિં અપનીતેપિ તંપહારવેગેન સહસા ન ઓત્થરતિ, એવમેવ ઉપચારપ્પનાભેદેન ઝાનેન વિક્ખમ્ભિતા કામચ્છન્દાદયો તદપ્પવત્તિકાલેપિ તસ્સ બલેન સહસા ન ઓત્થરન્તીતિ. અનુપ્પત્તિધમ્મતાપાદનસઙ્ખાતં સમ્મા ઉચ્છેદવસેન પહાનં સમુચ્છેદપ્પહાનં, તં પન અસનિસમ્પાતેન રુક્ખાદીનં સમૂલવિદ્ધંસનં વિય દટ્ઠબ્બં. ન હિ અરિયમગ્ગેન ¶ સમુચ્છિન્નકિલેસા અનુસયમત્તકેનાપિ સન્તાને પવત્તન્તિ. યથા પન એકવારપ્પવત્તેનપિ ઇન્દગ્ગિના સહ મૂલેહિ વિદ્ધંસિતા રુક્ખાદયો ન પુન વિરુહન્તિ, એવમેવં એકચિત્તક્ખણિકેનપિ ¶ તેન અત્તનો ઉપ્પાદમત્તેનેવ અનુસયમત્તટ્ઠાયિનોપિ કિલેસા સબ્બેન સબ્બં વિદ્ધંસિતાયેવ હોન્તિ.

વોદાનં વિસુદ્ધિ, સંકિલેસમલવિમુત્તીતિ અત્થો, તથા હુત્વા પચ્ચુપટ્ઠાનમસ્સાતિ વોદાનપચ્ચુપટ્ઠાનં, પરિસુદ્ધાકારેન યોગિનો ઞાણસ્સ ઉપટ્ઠાતીતિ વુત્તં હોતિ.

એવં કુસલસ્સ વજ્જરહિતઇટ્ઠવિપાકસભાવેહિ લક્ખણં, કિચ્ચઉપટ્ઠાનાકારવસેન ચ રસપચ્ચુપટ્ઠાનાનિ વત્વા પુન વજ્જપટિપક્ખભાવવસેન ચ લક્ખણં, સમ્પત્તિફલવસેન ચ રસાદિકં દસ્સેતું ‘‘વજ્જપટિપક્ખત્તા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ વજ્જાનં પટિપક્ખભાવો વજ્જપટિપક્ખત્તં, તતો. એતેન ‘‘અનવજ્જલક્ખણ’’ન્તિ એત્થ અ-કારો પટિપક્ખત્થોતિ દસ્સેતિ, તેન પનસ્સ અબ્યાકતતો નિવત્તનં કતં. ઇતરથા હિ નાસ્સ વજ્જં, વજ્જતો અઞ્ઞં વા અનવજ્જન્તિ અબ્યાકતસ્સાપિ તંલક્ખણતાપસઙ્ગો સિયા. ‘‘વજ્જપટિપક્ખત્તા’’તિ પન વુત્તે યસ્મા કુસલાકુસલાનમેવ પહાયકપ્પહાતબ્બભાવેન આલોકન્ધકારાનં વિય અઞ્ઞમઞ્ઞં ઉજુવિપચ્ચનીકભાવો, તસ્મા કુસલમેવ વજ્જપટિપક્ખત્તા અનવજ્જલક્ખણં, ન અઞ્ઞન્તિ અયમત્થો સિદ્ધો હોતિ. વોદાનભાવરસન્તિ વોદાનભાવસમ્પત્તિકં, કિલેસમલેહિ અસંકિલિટ્ઠભાવેન સમ્પજ્જનકન્તિ અત્થો. પચ્ચુપટ્ઠાપીયતિ ઉપનીયતિ કારણેન, અત્તનો વા કારણં પટિચ્ચ, તપ્પટિબદ્ધભાવેન પટિમુખં વા ઉપટ્ઠાતીતિ પચ્ચુપટ્ઠાનં, ઇટ્ઠો વિપાકો પચ્ચુપટ્ઠાનમસ્સાતિ ઇટ્ઠવિપાકપચ્ચુપટ્ઠાનં.

અસતિ ¶ યોનિસોમનસિકારે કુસલસ્સ અનુપ્પજ્જનતો, સતિ ચ તસ્મિં ઉપ્પજ્જનતો તસ્સ સો આસન્નકારણન્તિ આહ ‘‘યોનિસોમનસિકારપદટ્ઠાન’’ન્તિ. તત્થ યોનિસો પથેન ઉપાયેન મનસિકારો યોનિસોમનસિકારો, અત્થતો પન સાનુસયસન્તાનવતો છન્નં દ્વારાનમાપાથગતેસ્વારમ્મણેસુ પતિરૂપદેસવાસાદિસમ્પત્તિયા કુસલધમ્માનં પચ્ચયભાવેન ભવઙ્ગં આવટ્ટેત્વા ઉપ્પન્નમાવજ્જનં યોનિસોમનસિકારો નામ. વુત્તપટિપક્ખવસેન અયોનિસોમનસિકારોપિ દટ્ઠબ્બો. યં પન નિરનુસયસન્તાનસમઙ્ગિસ્સ કિરિયચિત્તાનં પચ્ચયભાવેન ઉપ્પન્નં, તં ઠપેત્વા નિરવજ્જધમ્મં સાવજ્જધમ્મસ્સ કસ્સચિ પચ્ચયભાવાનુપગમનતો યોનિસોમનસિકારપક્ખં વા ભજેય્ય. ખીણાસવસન્તાનગતત્તા યોનિસોઅયોનિસોભાવમનપેક્ખિત્વા આપાથગતારમ્મણેસુ ઉપ્પત્તિમત્તં ¶ વિના ન કસ્સચિ કુસલાકુસલભાવસ્સ પચ્ચયો હોતીતિ તદુભયવસેન નવત્તબ્બત્તા અબ્યાકતમનસિકારોતિ વા સઙ્ખં ગચ્છેય્યાતિ.

સાવજ્જાનિટ્ઠવિપાકલક્ખણમકુસલન્તિ એત્થાપિ ‘‘વજ્જા રાગાદયો, તે યસ્સ સન્તિ, તં સાવજ્જં, અનિટ્ઠો વિપાકો યસ્સ, તં અનિટ્ઠવિપાક’’ન્તિઆદિના વુત્તનયાનુસારેન પટિપક્ખયોજના દટ્ઠબ્બા. રસાદિતો પનેતં અનત્થજનનરસં, સંકિલેસપચ્ચુપટ્ઠાનં. અથ વા ગારય્હભાવતો સાવજ્જલક્ખણમેવ, સંકિલેસભાવરસં, અનિટ્ઠવિપાકપચ્ચુપટ્ઠાનં, અયોનિસોમનસિકારપદટ્ઠાનં. વચનત્થતો પન ન કુસલન્તિ અકુસલં, કુસલપટિપક્ખન્તિ અત્થો. પટિપક્ખત્થે હિ અયં અકારો, ન પન અઞ્ઞત્થે, નાપિ અભાવે. ઇતરથા હિ તિકં ન સિયા, દુકં, ચતુક્કં વા આપજ્જેય્ય. તથા હિ યદિ કુસલતો અઞ્ઞમકુસલં સિયા ¶ , તદા અબ્યાકતસ્સાપિ તતો અઞ્ઞભાવેન અકુસલ-સદ્દસઙ્ગહોતિ કુસલાકુસલજાતિભેદતો દુવિધન્તિ દુકં વત્તબ્બં. યદિ ચ કુસલાભાવો અકુસલં, તેન ન કાચિ જાતિ ગય્હતીતિ કુસલાબ્યાકતજાતિભેદતો દુકમેવ વત્તબ્બં. અથ સિયા ‘‘અભાવોપિ વિસું ગહેતબ્બો’’તિ, એવં સતિ તસ્સ જાતિયા અભાવતો જાતિ-સદ્દેન સહ સમ્બન્ધો ન સિયા. વિજ્જમાનસ્સ હિ જાતિ નામ હોતિ. યથેવ વા કુસલસ્સ અભાવો, એવં અબ્યાકતસ્સાપિ અભાવો અત્થીતિ અનબ્યાકતજાતિપિ વત્તબ્બાતિ ચતુક્કં આપજ્જેય્ય. ન ચેતમિટ્ઠં કુસલાદિવસેન તિવિધજાતિયા એવ ઇચ્છિતત્તા, પાળિયઞ્ચ ‘‘કુસલા ધમ્મા અકુસલા ધમ્મા અબ્યાકતા ધમ્મા’’તિ તિકવસેનેવ વુત્તત્તા ‘‘કુસલપટિપક્ખ’’ન્તિ પન વુચ્ચમાને મિત્તપટિપક્ખો અમિત્તો વિય, લોભપટિપક્ખો અલોભો વિય ચ યં ધમ્મજાતં કુસલસ્સ ઉજુવિપચ્ચનીકભૂતં, તં અકુસલન્તિ તસ્સ વસેન તિકં ઉપપન્નં હોતિ, ઉજુવિપચ્ચનીકતા ચસ્સ સાવજ્જાનિટ્ઠવિપાકત્તા, તેન પહાતબ્બભાવતો ચ વેદિતબ્બા, ન પન કુસલવિનાસનતો. ન હિ અકુસલેન કુસલં પહીયતિ, મહાબલત્તા પન કુસલમેવ તં પજહતિ. કુસલઞ્હિ મહાબલં, અકુસલં દુબ્બલં. તેનેવાહ ‘‘અબલા નં બલીયન્તિ, મદ્દન્તેનં પરિસ્સયા’’તિ (સુ. નિ. ૭૭૬), તસ્મા કુસલમેવ યથાવુત્તનયેન અકુસલસ્સ પહાયકં, નાકુસલં ઇતરસ્સાતિ વેદિતબ્બં.

તદુભય…પે… અબ્યાકતન્તિ યં ધમ્મજાતં કુસલં વિય ન અનવજ્જઇટ્ઠવિપાકલક્ખણં, નાપિ અકુસલં વિય સાવજ્જાનિટ્ઠવિપાકલક્ખણં, અથ ખો અવિપાકત્તા ¶ તદુભયવિપરીતલક્ખણં, તં અબ્યાકતન્તિ અત્થો. નનુ ચ ‘‘તદુભયવિપરીતલક્ખણ’’ન્તિ વુત્તે સુખદુક્ખવેદનાનં વિપરીતા ઉપેક્ખાવેદના ¶ વિય ઇટ્ઠાનિટ્ઠવિપાકાનં વિપરીતો અઞ્ઞો કોચિ વિપાકો યસ્સ અત્થિ, તં અબ્યાકતન્તિ આપજ્જતીતિ? નાપજ્જતિ તથા અસમ્ભવતો. યથા હિ આલોકન્ધકારાનં વિપરીતો અઞ્ઞો કોચિ નત્થિ, એવમિટ્ઠાનિટ્ઠવિપાકાનં વિપરીતો ન કોચિ વિપાકો અત્થીતિ. અથ વા તં-સદ્દો ઇધ ઇટ્ઠાનિટ્ઠવિપાકનિરપેક્ખં કુસલાકુસલમત્તમેવ પચ્ચામસતીતિ કુસલાકુસલાનં સવિપાકત્તા તદુભયવિપરીતલક્ખણં, તં અવિપાકલક્ખણન્તિ અત્થોતિ અલમેત્થ અનુયોગેન. કુસલાકુસલભાવેન ન બ્યાકતન્તિ અબ્યાકતં. કુસલાકુસલઞ્હિ વત્વા અબ્યાકતસ્સ વુત્તત્તા કુસલાકુસલભાવેનેવ અવુત્તત્તાતિ વિઞ્ઞાયતિ, ન પકારન્તરેન. તથા અવચનઞ્ચ તસ્સ તદુભયવિપરીતલક્ખણત્તાયેવ, ન પન અવત્તબ્બત્તામત્તેનાતિ દટ્ઠબ્બં. અથ વા વિ-સદ્દો વિરોધિવચનો. આ-સદ્દો અભિમુખભાવપ્પકાસનો, તસ્મા અત્તનો પચ્ચયેહિ અઞ્ઞમઞ્ઞં વિરોધાભિમુખતં કતં લક્ખણવિરોધતો પહાયકપ્પહાતબ્બભાવતો વાતિ બ્યાકતં, કુસલાકુસલં. તતો અઞ્ઞં અબ્યાકતં. તઞ્હિ લક્ખણતો અઞ્ઞમઞ્ઞં કુસલાકુસલં વિય ન તસ્સ વિરુદ્ધં. ન હિ અવિપાકતં અનિટ્ઠવિપાકતા વિય, ઇટ્ઠવિપાકતાય ઇટ્ઠવિપાકતા વિય ચ અનિટ્ઠવિપાકતાય ઇટ્ઠાનિટ્ઠવિપાકતાહિ વિરુજ્ઝતિ, ન ચાપિ અબ્યાકતં કુસલાકુસલેસુ કિઞ્ચિ પજહતિ, ન ચ કેનચિ પહાતબ્બન્તિ. ‘‘તદુભયવિપરીતલક્ખણમબ્યાકત’’ન્તિ વિઞ્ઞાયમાને અહોસિ કમ્મં, નાહોસિ કમ્મવિપાકો, નત્થિ કમ્મવિપાકો, ન ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકોતિ ઇમિના તિકેન સઙ્ગહિતસ્સ ગતિઉપધિકાલપ્પયોગવિપત્તીહિ અવિપાકસ્સ દિટ્ઠધમ્મવેદનીયાદિકમ્મસ્સ ભાવનાયપહાતબ્બસ્સ અકુસલસ્સ ચ અભિઞ્ઞાકુસલસ્સ ચ વિપાકુપ્પાદનાભાવતો ‘‘સિયા નુ ખો અબ્યાકતભાવો વા’’તિ કદાચિ કોચિ ચિન્તેય્યાતિ તન્નિવારણત્થમાહ ‘‘અવિપાકારહં વા’’તિ, વિપાકં ¶ દાતું નારહતિ તત્થ સામત્થિયાભાવતોતિ અવિપાકારહં. ઇદં વુત્તં હોતિ – દિટ્ઠધમ્મવેદનીયાદયો તાવ પચ્ચયવેકલ્લાદીહિ કારણેહિ અવિપાકા, સચે પનેતે તબ્બિદૂરા અસ્સુ, તદા વિપાકદાને સમત્થતાય વિપાકારહાયેવ, તં પન ન તથા, અથ ખો યેન કેનચિ આકારેન વિપાકદાને અસમત્થતાયેવ વિપાકારહં ન હોતિ, તં અબ્યાકતં નામાતિ.

ઇદાનિ એવં તિકવસેન નિદ્દિટ્ઠેસુ કુસલાદીસુ પઠમં તાવ કુસલચિત્તં વિભજન્તો ‘‘તત્થ કુસલચિત્ત’’ન્તિઆદિના તસ્સ ગણનપરિચ્છેદં દસ્સેતિ. એકવીસતિવિધન્તિ અટ્ઠ કામાવચરાનિ ¶ , પઞ્ચ રૂપાવચરાનિ, ચત્તારિ અરૂપાવચરાનિ, ચત્તારિ લોકુત્તરાનીતિ એવં સઙ્ખેપતો એકવીસતિવિધં. ભૂમિતો ચતુબ્બિધન્તિ કામરૂપારૂપલોકુત્તરભૂમિસઙ્ખાતાનં ચતુન્નં ભૂમીનં વસેન તત્થ પવત્તમાનં ચિત્તમ્પિ ચતુબ્બિધં હોતિ. તત્થ ભવન્તિ એત્થાતિ ભૂમિ, ઠાનં, અવત્થા ચ. અવત્થાપિ હિ અવત્થવન્તાનં પવત્તિટ્ઠાનં વિય ગય્હતિ. એવઞ્હિ નેસં સુખગ્ગહણં હોતિ. અવત્થાતિ ચેત્થ ધમ્માનં કામતણ્હાદીહિ પરિચ્છિન્નાપરિચ્છિન્નભાવો. તત્થ પુરિમા તિસ્સો ભૂમિયો ઉભયવસેન વેદિતબ્બા, ઇતરા અવત્થાવસેનેવ. ન હિ લોકુત્તરધમ્માનં કામભવાદિતો અઞ્ઞં ઠાનમુપલબ્ભતીતિ.

અઞ્ઞત્થ પવત્તમાનસ્સાપિ વક્ખમાનનયેન કામભૂમિપરિયાપન્નત્તા ભૂમિતો એકવિધન્તિ. સવત્થુકાવત્થુકભેદતોતિ ચક્ખાદીનિ પઞ્ચ, હદયઞ્ચાતિ છ વત્થૂનિ. કુસલસ્સ પન ચક્ખાદિનિસ્સિતત્તાભાવતો હદયવત્થુ ઇધ વત્થૂતિ અધિપ્પેતં. તેન સહિતં એકન્તેન તન્નિસ્સિતપ્પવત્તિતોતિ સવત્થુકં, કામરૂપધાતુયં પવત્તમાનવિઞ્ઞાણં. તત્થ હિ અરૂપસ્સ રૂપપટિબન્ધપ્પવત્તિ, અરૂપધાતુયં પન રૂપાભાવતો વત્થુવિરહિતમેવ પવત્તતીતિ તત્થ પવત્તમાનં ¶ અવત્થુકં. હીન…પે… તિવિધન્તિ એત્થ પચ્ચયતો, ફલતો ચ મજ્ઝિમપણીતેહિ નિહીનં, તેસં વા ગુણેહિ પરિહીનન્તિ હીનં, અત્તનો પચ્ચયેહિ પધાનભાવં નીતન્તિ પણીતં, ઉભિન્નં વેમજ્ઝે ભવં મજ્ઝિમં. તત્થ હીનેન છન્દેન ચિત્તેન વીરિયેન વીમંસાય વા પવત્તિતં હીનં, મજ્ઝિમેહિ છન્દાદીહિ પવત્તિતં મજ્ઝિમં, પણીતેહિ પણીતં. છન્દાદીનં પન હીનાદિભાવો અધિમુત્તિવસેન દટ્ઠબ્બો. હીનાધિમુત્તિવસેન હિ નેસં હીનતા, પણીતાધિમુત્તિવસેન પણીતતા, તદુભયવેમજ્ઝવસેન મજ્ઝિમતા. યસકામતાય વા કતં કુસલં હીનં, પુઞ્ઞફલકામતાય મજ્ઝિમં, ‘‘પુઞ્ઞં નામેતં સાધૂહિ કત્તબ્બમેવા’’તિ એવં અરિયભાવં નિસ્સાય કતં પણીતં. ‘‘અહમસ્મિ દાનપતિ, ઇમે પનઞ્ઞે દાનદાસાદયો’’તિઆદિના અત્તુક્કંસનપરવમ્ભનાહિ ઉપક્કિલિટ્ઠં પવત્તિતં વા હીનં, તથા અનુપક્કિલિટ્ઠં મજ્ઝિમં, મગ્ગફલપદટ્ઠાનં પણીતં. ભવભોગસમ્પત્તિનિમિત્તં વા કતં હીનં, સાવકપચ્ચેકબોધિપારમિતાવસેન અત્તનો વિમોક્ખત્થાય કતં મજ્ઝિમં, સમ્માસમ્બોધિપારમિતાવસેન સબ્બેસં વિમોક્ખત્થાય કતં પણીતન્તિ.

સોમનસ્સુ…પે… ભેદતોતિ ભેદ-સદ્દો પચ્ચેકં સમ્બન્ધિતબ્બો ‘‘સોમનસ્સુપેક્ખાભેદતો ઞાણભેદતો પયોગભેદતો’’તિ. તત્થ પયોગભેદતોતિ સઙ્ખારભેદતોતિ અત્થો. નનુ ચ સોમનસ્સુપેક્ખાભેદો ¶ તાવ યુત્તો તેસં ભિન્નસભાવત્તા. ઞાણપ્પયોગભેદો પન કથન્તિ? વુચ્ચતે – ઞાણપ્પયોગકતો ભેદો ઞાણપ્પયોગભેદો તેસં ભાવાભાવમુપાદાય પવત્તત્તા. ઇદાનિ તમેવ સોમનસ્સુપેક્ખાદિભેદં વિભાગેન દસ્સેતું ‘‘સેય્યથિદ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સોમનસ્સસહગત’’ન્તિઆદિના વિસ્સજ્જેતિ. તત્થ સેય્યથિદન્તિ તં કતમં, તં કથન્તિ વા અત્થો.

સોભનં ¶ મનો, સોભનં વા મનો એતસ્સાતિ સુમનો, તસ્સ ભાવો સોમનસ્સં, માનસિકસુખવેદનાયેતં અધિવચનં, સોમનસ્સેન ઉપ્પાદતો યાવ નિરોધા સહગતં પવત્તં સંસટ્ઠં સમ્પયુત્તન્તિ અત્થો. અથ વા સોમનસ્સેન સહ એકુપ્પાદાદિભાવં ગતન્તિ સોમનસ્સસહગતં. જાનાતિ યથાસભાવં પટિવિજ્ઝતીતિ ઞાણં, તેન સમં એકુપ્પાદાદીહિ પકારેહિ યુત્તન્તિ ઞાણસમ્પયુત્તં. નાસ્સ સઙ્ખારો અત્થીતિ અસઙ્ખારં, અસઙ્ખારમેવ અસઙ્ખારિકં. સહ સઙ્ખારેન પવત્તમાનં સસઙ્ખારં, તદેવ સસઙ્ખારિકં. સઙ્ખારોતિ ચેત્થ અત્તનો, પરસ્સ વા પુબ્બપ્પયોગો ‘‘સઙ્ખરોતિ તિક્ખભાવસઙ્ખાતેન મણ્ડનવિસેસેન સજ્જેતિ, સઙ્ખરીયતિ વા સજ્જીયતિ ચિત્તં એતેના’’તિ કત્વા. તત્થ દાનાદિપુઞ્ઞકરણકાલે મચ્છેરમલથિનમિદ્ધાદીહિ ઉપક્કિલેસેહિ સંસીદમાને ચિત્તે ઉપક્કિલેસવૂપસમવસેન, ચિત્તસ્સ ચ ઉસ્સાહજનનવસેન તીસુ દ્વારેસુ પવત્તો સમ્માવાયામો અત્તનો પયોગો નામ. કુસલકરણે નિરુસ્સાહસ્સ પન ‘‘અમ્ભો, સપ્પુરિસ, કુસલકરણં નામ પણ્ડિતેહિ આસેવિતમગ્ગો, તત્થ તયાપિ પટિપજ્જિતું વટ્ટતિ, તસ્મા દાનં દેહિ, સીલં રક્ખ, તઞ્હિ તે અત્થાય હિતાય સુખાય ભવિસ્સતી’’તિઆદિના કુસલકરણત્થાય ઉસ્સાહજનનવસેન પરેસં કાયવચીદ્વારેસુ પવત્તા આણત્તિ પરપ્પયોગો નામ. તેસુ પન પુરિમો પુબ્બભાગપ્પવત્તચિત્તસન્તાને, પચ્છિમો પરેસં ચિત્તસન્તાનેયેવ સમ્ભવતીતિ તન્નિબ્બત્તિતો ચિત્તસ્સ તિક્ખભાવસઙ્ખાતો વિસેસો ઇધ ઉપચારતો સઙ્ખારોતિ વેદિતબ્બો. તેનાહુ આચરિયા –

‘‘પુબ્બપ્પયોગસમ્ભૂતો, વિસેસો ચિત્તસમ્ભવી;

સઙ્ખારો ઇતિ સઙ્ખાર-સભાવઞ્ઞૂહિ કિત્તિતો’’તિ.

અથ ¶ વા ‘‘સસઙ્ખારિકમસઙ્ખારિક’’ન્તિ ચ એતં કેવલં સઙ્ખારસ્સ ભાવાભાવમત્તાપેક્ખાય વુત્તં, ન તસ્સ સહપ્પવત્તિસબ્ભાવાભાવતોતિ ભિન્નસન્તાનપ્પવત્તિનોપિ સઙ્ખારસ્સ ઇદમત્થિતાય તંવસેન નિબ્બત્તં ચિત્તં સઙ્ખારો અસ્સ અત્થીતિ સસઙ્ખારિકં સહ-સદ્દસ્સ વિજ્જમાનત્થપરિદીપનતો ¶ ‘‘સલોમકો સપક્ખકો’’તિઆદીસુ વિય. તબ્બિપરીતં પન તદભાવતો યથાવુત્તવસેનેવ અસઙ્ખારિકં. અથ વા સઙ્ખરણં, સઙ્ખરીયતિ વા એતેન આગન્તુકસમ્ભૂતેન ચિત્તસંસીદનસભાવાપનયનવસેનેવ સજ્જીયતિ, સઙ્ખરોતિ વા તં યથાવુત્તવસેનેવાતિ સઙ્ખારોતિ ઉજુકમેવ પુબ્બપ્પયોગજનિતો તિક્ખભાવો વુચ્ચતિ, તદભાવતો અસઙ્ખારિકં, સભાવતિક્ખન્તિ અત્થો. તંસહગતાય સસઙ્ખારિકં, અથ વા મચ્છેરમલાદીહિ સઙ્ખરીયતીતિ સઙ્ખારો, ચિત્તસ્સ સંસીદનસભાવો, સો યસ્સ નત્થીતિ અસઙ્ખારિકં, ઇતરં સસઙ્ખારિકં. પણીતઉતુભોજનાદિકો વા બલવપચ્ચયો સઙ્ખારો ‘‘સઙ્ખરોતિ ચિત્તં તિક્ખભાવેન, સઙ્ખરીયતિ વા તં એતેના’’તિ કત્વા. અ-કારસ્સ વુડ્ઢત્થવુત્તિતાય વુડ્ઢિપ્પત્તો સઙ્ખારો અસ્સાતિ અસઙ્ખારિકં, બલવપચ્ચયવન્તન્તિ અત્થો. વુડ્ઢિપરિદીપકેન પન અ-કારેન અવિસેસિતત્તા સસઙ્ખારિકં સપ્પચ્ચયં દુબ્બલપચ્ચયન્તિ અધિપ્પાયો. ઞાણેન વિપ્પયુત્તં વિરહિતન્તિ ઞાણવિપ્પયુત્તં.

ઉપેક્ખતીતિ ઉપેક્ખા, વેદિયમાનાપિ આરમ્મણં અજ્ઝુપેક્ખતિ, મજ્ઝત્તાકારસણ્ઠિતિયાતિ અત્થો. અથ વા ઇટ્ઠે, અનિટ્ઠે ચ આરમ્મણે પક્ખપાતાભાવેન ઉપપત્તિતો યુત્તિતો ઇક્ખતિ અનુભવતીતિ ઉપેક્ખા. અથ વા ઉપેતા સુખદુક્ખાનં અવિરુદ્ધા ઇક્ખા અનુભવનન્તિ ઉપેક્ખા. અવિરુદ્ધત્તાયેવ હેસા તેસં અનન્તરમ્પિ પવત્તતિ. સુખદુક્ખવેદના પન વિસું વિસું વિરુદ્ધસભાવત્તા નાઞ્ઞમઞ્ઞં અનન્તરં પવત્તન્તિ ¶ . તેનેવ હિ પટ્ઠાને સોમનસ્સસ્સ અનન્તરં દોમનસ્સસ્સ, દોમનસ્સસ્સ અનન્તરં સોમનસ્સસ્સ ચ ઉપ્પત્તિ પટિસિદ્ધા. અયઞ્ચ અત્થો લોભસહગતચિત્તસમ્પયુત્તવેદનાયપિ લબ્ભતિ, પુરિમા પન દ્વે ન તથા. ન હિ લોભસહગતાદીનં મજ્ઝત્તાકારેન અજ્ઝુપેક્ખનં, ઉપપત્તિતો ઇક્ખનં વા અત્થીતિ. ઉપેક્ખાસહગતન્તિ સબ્બં હેટ્ઠા વુત્તનયમેવ.

નનુ ચ અઞ્ઞેપિ ફસ્સાદયો સમ્પયુત્તધમ્મા અત્થીતિ સોમનસ્સાદીનં વસેનેવ પન અટ્ઠવિધતા કસ્મા ગહિતાતિ? ભેદકરભાવતો. ફસ્સાદીનઞ્હિ સબ્બચિત્તસાધારણત્તા, સદ્ધાદીનઞ્ચ સબ્બકુસલસાધારણત્તા ન તેહિ ચિત્તસ્સ વિભાગો, સોમનસ્સાદયો પન કત્થચિ ચિત્તે હોન્તિ, કત્થચિ ન હોન્તીતિ પાકટોવ તેહિ ચિત્તસ્સ વિભાગોતિ. કસ્મા પનેતે કત્થચિ ચિત્તે હોન્તિ, કત્થચિ ન હોન્તીતિ? કારણસ્સ સન્નિહિતાસન્નિહિતભાવતો. કિં પન નેસં કારણન્તિ? વુચ્ચતે – તત્થ સોમનસ્સસહગતભાવો તાવ આરમ્મણવસેન હોતિ. ઇટ્ઠારમ્મણસ્મિઞ્હિ ¶ સોમનસ્સસહગતચિત્તમુપ્પજ્જતિ. નનુ ચ ઇટ્ઠારમ્મણં લોભસ્સ વત્થુ રજ્જનીયત્તાતિ કથં તત્થ કુસલં ઉપ્પજ્જતીતિ? નયિદમેકન્તિકં ઇટ્ઠેપિ આરમ્મણે નિયમિતાદિવસેન કુસલસ્સ ઉપ્પજ્જનતો. યસ્સ હિ ‘‘કુસલમેવ મયા કત્તબ્બ’’ન્તિ કુસલકરણેયેવ ચિત્તં નિયમિતં હોતિ, અકુસલપ્પવત્તિતોવ નિવત્તેત્વા કુસલકરણેયેવ પરિણામિતં, અભિણ્હકરણેન ચ કુસલં સમુદાચિણ્ણં, પટિરૂપદેસવાસસદ્ધમ્મસ્સવનસપ્પુરિસૂપનિસ્સયપુબ્બેકતપુઞ્ઞતાસઙ્ખાતચતુચક્કૂપનિસ્સયવસેન, યોનિસો ચ આભોગો પવત્તતિ, તસ્સ ઇટ્ઠેપિ આરમ્મણે અલોભસમ્પયુત્તમેવ ચિત્તમુપ્પજ્જતિ, ન લોભસમ્પયુત્તં. હોતિ ચેત્થ –

‘‘નિયામપરિણામેહિ ¶ , સમુદાચિણ્ણતાય ચ;

ઞાણપુબ્બઙ્ગમાભોગા, ઇટ્ઠેપિ કુસલં સિયા’’તિ.

અપિચ સદ્ધાબહુલતાદીહિ ચ કારણેહિ ચિત્તસ્સ સોમનસ્સસહગતતા વેદિતબ્બા. અસ્સદ્ધાનં, હિ મિચ્છાદિટ્ઠિકાનઞ્ચ એકન્તમિટ્ઠારમ્મણભૂતં તથાગતરૂપમ્પિ દિસ્વા સોમનસ્સં ન ઉપ્પજ્જતિ. યે ચ કુસલપ્પવત્તિયં આનિસંસં ન પસ્સન્તિ, તેસં પરેહિ ઉસ્સાહિતાનં કુસલં કરોન્તાનમ્પિ સોમનસ્સં ન ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મા સદ્ધાબહુલતા વિસુદ્ધિદિટ્ઠિતા આનિસંસદસ્સાવિતાતિ ઇમેહિપિ કારણેહિ ચિત્તસ્સ સોમનસ્સસહગતતા હોતિ.

અપિચ યે તે એકાદસ ધમ્મા પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદાય સંવત્તન્તિ. સેય્યથિદં – બુદ્ધાનુસ્સતિ ધમ્માનુસ્સતિ સંઘાનુસ્સતિ સીલાનુસ્સતિ ચાગાનુસ્સતિ દેવતાનુસ્સતિ ઉપસમાનુસ્સતિ લૂખપુગ્ગલપરિવજ્જનં સિનિદ્ધપુગ્ગલસેવના પસાદનીયસુત્તન્તપચ્ચવેક્ખણા તદધિમુત્તતાતિ ઇમેહિપિ કારણેહિ ચિત્તસ્સ સોમનસ્સસહગતભાવો વેદિતબ્બો. બુદ્ધાદિગુણે અનુસ્સરન્તસ્સ હિ યાવ ઉપચારુપ્પાદા સકલસરીરં ફરમાના પીતિ ઉપ્પજ્જતિ. તથા દીઘરત્તં અક્ખણ્ડતાદિવસેન અત્તના રક્ખિતં ચતુપારિસુદ્ધિસીલં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ, ગિહિનો દસસીલં પઞ્ચસીલં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ, દુબ્ભિક્ખભયાદીસુ પણીતં ભોજનં સબ્રહ્મચારીનં દત્વા ‘‘એવંનામ દાનં અદાસિ’’ન્તિ અત્તનોચાગં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ, ગિહિનોપિ તથારૂપે કાલે સીલવન્તાનં દિન્નદાનં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ, યેહિ ગુણેહિ સમન્નાગતા દેવા દેવત્તં ગતા, તથારૂપાનં ગુણાનં અત્તનિ અત્થિતં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ, સમથવિપસ્સનાહિ વિક્ખમ્ભિતકિલેસે સટ્ઠિપિ ¶ સત્તતિપિ વસ્સાનિ અસમુદાચરન્તે દિસ્વા ‘‘અહો મય્હં કિલેસા ન સમુદાચરન્તી’’તિ ચિન્તેન્તસ્સ, ચેતિયદસ્સનથેરદસ્સનેસુ અસક્કચ્ચકિરિયાય સંસુચિતલૂખભાવેન બુદ્ધાદીસુ પસાદસિનેહાભાવેન ગદ્રભપિટ્ઠે રજસદિસે લૂખપુગ્ગલે ¶ પરિવજ્જન્તસ્સ, બુદ્ધાદીસુ પસાદબહુલે મુદુચિત્તે સિનિદ્ધપુગ્ગલે પટિસેવન્તસ્સ, રતનત્તયગુણપરિદીપકે પસાદનીયસુત્તન્તે પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ, ઠાનનિસજ્જાદીસુપિ પીતિઉપ્પાદનત્થં તન્નિન્નતાદિવસેન પવત્તેન્તસ્સ યેભુય્યેન પીતિ ઉપ્પજ્જતિ. પીતિયા ચ સોમનસ્સેન સહ અવિનાભાવતો તદુપ્પત્તિયા તસ્સાપિ ઉપ્પત્તિ નિયતાતિ એવં પીતિકારણાનિપિ સોમનસ્સકારણાનીતિ દટ્ઠબ્બાનિ. કિઞ્ચ – અગમ્ભીરપકતિતા, સોમનસ્સપટિસન્ધિકતાતિ ઇમેહિ દ્વીહિ કારણેહિ સોમનસ્સસહગતતા હોતિ. યો હિ અગમ્ભીરપકતિકો હોતિ, અપ્પમત્તકેપિ હિતોપકરણે તુસ્સતિ, યો ચ સોમનસ્સપટિસન્ધિકો અપ્પસન્નેસુ આરમ્મણેસુપિ અપ્પટિક્કૂલદસ્સાવી, તસ્સ યેભુય્યેન સોમનસ્સસહગતચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. યથાવુત્તાનં પન સોમનસ્સકારણાનમભાવેન મજ્ઝત્તારમ્મણતાય ચ ઉપેક્ખાસહગતતા વેદિતબ્બા.

ઞાણસમ્પયુત્તસ્સ પન કમ્મતો ઉપપત્તિતો ઇન્દ્રિયપરિપાકતો કિલેસદૂરીભાવતોતિ ઇમેહિ કારણેહિ હોતિ. યો હિ પરેસં હિતજ્ઝાસયેન ધમ્મં દેસેતિ હીનુક્કટ્ઠાદીનિ ચ નળકારમુદ્દાગણનાદીનિ સિપ્પાયતનાનિ, વડ્ઢકીકસિવાણિજ્જાદીનિ ચ કમ્માયતનાનિ, વિસહરણાદીનિ ચ વિજ્જાયતનાનીતિ એવં નિરવજ્જસિપ્પાયતનાદીનિ સિક્ખાપેતિ, સયં વા સિક્ખતિ, ધમ્મકથિકસ્સ સક્કારં કત્વા ધમ્મં કથાપેતિ, ‘‘આયતિં પઞ્ઞવા ભવિસ્સામી’’તિ પત્થનં પટ્ઠપેત્વા નાનપ્પકારં પુઞ્ઞકમ્મં કરોતિ, તસ્સેવં નાનપ્પકારં પઞ્ઞાસંવત્તનિકકમ્મં સમ્પાદેન્તસ્સ તં કમ્મં ઉપનિસ્સાય ઉપ્પજ્જમાનં કુસલં ઞાણસમ્પયુત્તં ઉપ્પજ્જતિ. તથા અબ્યાપજ્જે લોકે ઉપ્પન્નસ્સ ઉપ્પજ્જમાનં કુસલં ઞાણસમ્પયુત્તં હોતિ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘તસ્સ ¶ તત્થ સુખિનો ધમ્મપદાનિ પિલવન્તિ, દન્ધો, ભિક્ખવે, સતુપ્પાદો, અથ સો સત્તો ખિપ્પમેવ વિસેસભાગી હોતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૧૯૧).

તથા પઞ્ઞાદસકં સમ્પત્તસ્સ ઇન્દ્રિયપરિપાકં નિસ્સાય ઉપ્પજ્જમાનં કુસલં ઞાણસમ્પયુત્તં હોતિ. યેન પન સમથવિપસ્સનાભાવનાહિ કિલેસા વિક્ખમ્ભિતા, તસ્સ કિલેસદૂરીભાવં નિસ્સાય ઉપ્પજ્જમાનં ચિત્તં ઞાણસમ્પયુત્તં ઉપ્પજ્જતિ. યથાહ –

‘‘યોગા ¶ વે જાયતે ભૂરિ, અયોગા ભૂરિસઙ્ખયો’’તિ. (ધ. પ. ૨૮૨).

અપિચ યે તે ધમ્મા ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદાય સંવત્તન્તિ. સેય્યથિદં – પરિપુચ્છકતા વત્થુવિસદકિરિયા ઇન્દ્રિયસમત્તપટિપાદના દુપ્પઞ્ઞપુગ્ગલપરિવજ્જના પઞ્ઞવન્તપુગ્ગલસેવના ગમ્ભીરઞાણચરિયપચ્ચવેક્ખણા તદધિમુત્તતાતિ ઇમેહિ કારણેહિ ઞાણસમ્પયુત્તભાવો હોતિ. તથા હિ યો પઞ્ઞવન્તે ઉપસઙ્કમ્મ ખન્ધધાતુઆયતનઇન્દ્રિયબલબોજ્ઝઙ્ગમગ્ગઙ્ગઝાનઙ્ગસમથવિપસ્સનાદીનં પરિપુચ્છાબહુલો હોતિ, તસ્સ તંવસેન ઉપ્પન્નં સુતમયઞાણં આદિં કત્વા ઉપ્પજ્જમાનં ચિત્તં ઞાણસહગતં હોતિ. યેન પન નખકેસચીવરસેનાસનાદીનિ અજ્ઝત્તિકબાહિરવત્થૂનિ પુબ્બે અવિસદાનિ છેદનમલહરણાદિના વિસદાનિ કતાનિ, તસ્સેવં વિસદવત્થુકસ્સ ઉપ્પન્નેસુ ચિત્તચેતસિકેસુ વિસદં ઞાણં હોતિ પરિસુદ્ધાનિ દીપકપલ્લકાદીનિ નિસ્સાય ઉપ્પન્નદીપસિખાય ઓભાસો વિય. યસ્સ ચ સદ્ધિન્દ્રિયાદીસુ અઞ્ઞતરં બલવં હોતિ, ઇતરાનિ મન્દાનિ, તતો તાનિ સકસકકિચ્ચં કાતું ન સક્કોન્તિ, તસ્મા સો તસ્સ બોજ્ઝઙ્ગવિભઙ્ગે આગતનયેન તેન તેન આકારેન સમત્તં પટિપાદેતિ, તસ્સેવં ઇન્દ્રિયાનં સમત્તં પટિપાદેન્તસ્સ વિપસ્સનાઞાણાદીનં વસેન ¶ ચિત્તં ઞાણસહગતં હોતિ. યો પન દુપ્પઞ્ઞપુગ્ગલે પરિવજ્જેતિ, પઞ્ઞવન્તપુગ્ગલે વા પયિરુપાસતિ, ખન્ધાદીસુ ઓગાળ્હં ભગવતો ગમ્ભીરઞાણચરિયં વા પચ્ચવેક્ખતિ, ઠાનનિસજ્જાદીસુ તદધિમુત્તચિત્તો વા વિહરતિ, ઇમેસમ્પિ ઉપ્પજ્જમાનં કુસલં ઞાણસમ્પયુત્તં હોતિ. અપિચ બુદ્ધાદિગુણાનુસ્સરણેનપિ ચિત્તં ઞાણસહગતં હોતિ. યથાહ –

‘‘યસ્મિં, મહાનામ, સમયે અરિયસાવકો તથાગતં અનુસ્સરતિ, નેવસ્સ તસ્મિં સમયે રાગપરિયુટ્ઠિતં ચિત્તં હોતિ, ન દોસ…પે… ન મોહપરિયુટ્ઠિતં ચિત્તં હોતિ, ઉજુગતમેવસ્સ તસ્મિં સમયે ચિત્તં હોતિ તથાગતં આરબ્ભ. ઉજુગતચિત્તો ખો પન, મહાનામ, અરિયસાવકો લભતિ અત્થવેદં, લભતિ ધમ્મવેદં, લભતિ ધમ્મૂપસંહિતં પામોજ્જં, પમુદિતસ્સ પીતિ જાયતિ, પીતિમનસ્સ કાયો પસ્સમ્ભતિ, પસ્સદ્ધકાયો સુખં વેદેતિ, સુખિનો ચિત્તં સમાધિયતિ, સમાહિતો યથાભૂતં પજાનાતી’’તિઆદિ (અ. નિ. ૬.૧૦; ૧૧.૧૧).

એવં બુદ્ધાનુસ્સતિઆદયોપિ રાગાદિમલવિસોધનેન ઞાણુપ્પત્તિહેતુકાયેવાતિ દટ્ઠબ્બં. કિઞ્ચ ¶ – તિહેતુકપટિસન્ધિકતા ઞાણુપ્પત્તિકારણં. પટિસન્ધિપઞ્ઞા હિ આદિતો પટ્ઠાય ભવઙ્ગસન્તતિવસેન બહુલં પવત્તમાના સન્તાનપરિભાવનેન ઞાણુપ્પત્તિયા સવિસેસઉપનિસ્સયો હોતિ. અસઙ્ખારિકત્તં પન સપ્પાયઉતુભોજનઆવાસાદિપચ્ચયેહિ હોતીતિ. હોન્તિ ચેત્થ –

‘‘ઇટ્ઠારમ્મણતા સદ્ધાબાહુલ્યં દિટ્ઠિસુદ્ધિ ચ;

ફલદસ્સાવિતા ચેવ, પીતિબોજ્ઝઙ્ગહેતુયો.

‘‘એકાદસ ¶ તથા ધમ્મા, અગમ્ભીરસભાવતા;

સોમનસ્સયુત્તા સન્ધિ, ઇચ્ચેતે સુખહેતુયો.

‘‘અભાવો સુખહેતૂનં, મજ્ઝત્તારમ્મણન્તિ ચ;

ઉપેક્ખુપ્પત્તિહેતુ ચ, એવં ઞેય્યા વિભાવિના.

‘‘કમ્મૂપપત્તિતો ચેવ, તથા ઇન્દ્રિયપાકતો;

કિલેસૂપસમા ધમ્મ-વિચયસ્સ ચ હેતુહિ.

‘‘સત્તધમ્મેહિ બુદ્ધાદિ-ગુણાનુસ્સરણેન ચ;

સપ્પઞ્ઞસન્ધિતો ચેવ, ચિત્તં ઞાણયુતં સિયા.

‘‘ઉતુભોજનઆવાસ-સપ્પાયાદીહિ હેતુહિ;

અસઙ્ખારિકભાવોપિ, વિઞ્ઞાતબ્બો વિભાવિના’’તિ.

એવં વેદનાઞાણપ્પયોગભેદતો અટ્ઠવિધં કામાવચરચિત્તં નિદ્દિસિત્વા ઇદાનિ તં નિગમેન્તો આહ ‘‘ઇદં…પે… નામા’’તિ.

૧૨. યેન પનત્થેન ઇદં ‘‘કામાવચર’’ન્તિ વુચ્ચતિ, તં દાનિ દસ્સેતું ‘‘ઉદ્દાનતો’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ ઉદ્દાનતોતિ ઉદ્દેસતો, સઙ્ખેપતોતિ અત્થો. કિઞ્ચાપિ અવસિટ્ઠકિલેસાદયો વિય કિલેસકામોપિ અસ્સાદેતબ્બતાય વત્થુકામે સઙ્ગહિતો ઞાણં વિય ઞેય્યેતિ ¶ સઙ્ખેપતો એકોયેવ કામો સિયા, તથાપિ કિલેસકામો વત્થુકામભાવં ગચ્છન્તો કામનીયટ્ઠેન ગચ્છતિ, ન કામનવસેન. કામનવસેન ચ પન કિલેસકામોવ હોતિ, ન પન વત્થુકામોતિ આહ ‘‘ક્લેસવત્થુવસા’’તિઆદિ. કો પનેત્થ વત્થુકામો, કો કિલેસકામોતિ ચોદનં મનસિ નિધાય ‘‘છન્દો કામો, રાગો કામો, છન્દરાગો કામો, સઙ્કપ્પો કામો, રાગો કામો, સઙ્કપ્પરાગો કામો’’તિ (મહાનિ. ૧) એવં નિદ્દેસપાળિયં આગતા નિદ્દિટ્ઠા ¶ કામતણ્હાવ ઇધ કિલેસકામો. વત્થુકામોતિ ચ ‘‘મનાપિકા રૂપા…પે… મનાપિકા ફોટ્ઠબ્બા…પે… સબ્બેપિ કામાવચરા ધમ્મા…પે… સબ્બેપિ રૂપાવચરા…પે… સબ્બેપિ અરૂપાવચરા…પે… કામા’’તિ (મહાનિ. ૧) તત્થેવ નિદ્દિટ્ઠા સવિઞ્ઞાણાવિઞ્ઞાણપ્પભેદા તેભૂમકધમ્માતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘કિલેસો…પે… વટ્ટક’’ન્તિ. ‘‘છન્દરાગોવા’’તિ અવધારણેન કિલેસભાવેન નિરુળ્હેસુ લોભદોસમોહાદીસુ દસસુ દોસમોહાદયો નવ કિલેસે પટિક્ખિપતિ. કામરૂપારૂપતણ્હાય વત્થુ પતિટ્ઠાનં, કારણભૂતન્તિ વા વત્થુ.

૧૩. કથં પન કિલેસકામો નામ, કથઞ્ચ વત્થુકામોતિ આહ ‘‘કિલેસકામો’’તિઆદિ. કામેતીતિ વત્થુકામં પત્થેતિ. કામીયતીતિ કિલેસકામેન પત્થીયતિ. ઇતિ-સદ્દો ‘‘તસ્મા’’તિ ઇમસ્સ અત્થે. ચ-સદ્દો એવ-કારત્થે, તેન યસ્મા કિલેસકામો કામેતીતિ કામો, વત્થુકામો ચ કામીયતીતિ, તસ્મા એવ કિલેસકામો, વત્થુકામો ચાતિ દુવિધોપિ એસ કામો કારકદ્વયે કત્તરિ, કમ્મનિ ચ સિજ્ઝતિ, કત્તુભાવં, કમ્મભાવઞ્ચ પચ્ચનુભોતીતિ અત્થો. અથ વા દુવિધોતિ દ્વિન્નં કામાનં વાચકતો દુવિધો. ‘‘કામો’’તિ અયં સદ્દો કારકદ્વયે સિજ્ઝતિ યથાવુત્તકારકયુગળે નિપ્ફજ્જતિ, કત્તરિ, કમ્મનિ ચ ‘‘કામો’’તિ પદસમ્ભવો હોતીતિ અત્થો. વો-કારો પન નિપાતમત્તં ‘‘એવં વો કાલામા’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૩.૬૬) વિય. અથ વા વોકારકદ્વયેતિ ખન્ધદ્વયેતિ અત્થો. કિલેસકામો હિ સઙ્ખારસભાવત્તા સઙ્ખારક્ખન્ધે, વત્થુકામો ચ વક્ખમાનનયેન પઞ્ચકામગુણભૂતો રૂપસભાવત્તા રૂપક્ખન્ધેતિ એવં દુવિધોપેસ કામો ખન્ધદ્વયે સિજ્ઝતિ નિપ્ફજ્જતિ, અન્તોભાવં ગચ્છતીતિ.

૧૪. સમ્પજ્જનાનિ ¶ સમ્પત્તિયો, તાસં વસેન વિસયવિસયીભાવેન અઞ્ઞમઞ્ઞં સમોસરણવસેન, સમ્પાપુણનવસેનાતિ અત્થો. ઇમિના પન ઇદં દીપેતિ – યત્થ દુવિધોપિ કામો વિસયવિસયીભાવેન સહિતો પવત્તતિ, સોયેવ એકાદસવિધો પદેસો કામાવચરસઞ્ઞિતો ¶ . યત્થ પન રૂપારૂપધાતુયં કેવલં વત્થુકામોવ પવત્તતિ, ન સો પદેસો કામાવચરો નામાતિ. નનુ ચ દુવિધોપિ સહિતો રૂપારૂપધાતૂસુ પવત્તતિ, રૂપારૂપાવચરધમ્માનં વત્થુકામત્તા, તદારમ્મણભૂતાનઞ્ચ રૂપારૂપતણ્હાનં તંયોગેન કિલેસકામભાવસિદ્ધિતોતિ? નયિદમેવં ઓરમ્ભાગિયભૂતસ્સ બહલકિલેસસ્સેવ કામરાગસ્સ ઇધ કિલેસકામભાવેન અધિપ્પેતત્તા. ‘‘ઉદ્દાનતો દુવે કામા’’તિ સબ્બે કામે ઉદ્દિસિત્વાપિ હિ ‘‘પદેસો ચતુપાયાન’’ન્તિઆદિના વિસયનિયમનેન ‘‘દુવિધોપિ અય’’ન્તિ એત્થ કામેકદેસભૂતો નીવરણાવત્થાય કથિતો કામરાગો કિલેસકામભાવેન, તબ્બત્થુકાયેવ ધમ્મા વત્થુકામભાવેન ગહિતા, ન રૂપારૂપતણ્હા, તબ્બત્થુકધમ્મા ચાતિ ઞાપીયતિ. એવઞ્ચ કત્વા ઉપરિ વક્ખમાના સસત્થાવચરૂપમા ઉપપન્ના હોતિ, યથાવુત્તાનમેવ કામાનં ઇધ અધિપ્પેતત્તા રૂપારૂપધાતૂસુ વિમાનકપ્પરુક્ખવત્થાલઙ્કારપરિત્તકુસલાદિભેદેસુ કામાવચરધમ્મેસુ પવત્તો છન્દરાગો કિલેસકામો નામ ન હોતિ, ન ચ તબ્બત્થુભૂતં વિમાનકપ્પરુક્ખાદિપરિત્તધમ્મજાતં વત્થુકામો નામાતિ સિદ્ધં. તેનેવાહ ‘‘કામો વા કામસઞ્ઞા વા બ્રહ્મલોકે ન વિજ્જતી’’તિ. કામાવચરસત્તસન્તાનગતતણ્હાય વિસયભાવે સતિ પન તંયોગેન રૂપારૂપધાતૂસુપિ પવત્તમાનો પરિત્તધમ્મો વત્થુકામોયેવાતિ વેદિતબ્બં. અથ વા નિદ્દેસે આગતનયેન નિરવસેસો કિલેસકામો કામતણ્હાભવતણ્હાવિભવતણ્હાનિરોધતણ્હાપભેદો ઇધ પવત્તતિ. વત્થુકામેસુપિ ¶ અપ્પકં રૂપારૂપવિપાકમત્તં ઠપેત્વા સબ્બોયેવ ઇધ પવત્તતીતિ અનવસેસપ્પવત્તિં સન્ધાય ‘‘કામોયં દુવિધોપિ ચા’’તિ વુત્તં. કિઞ્ચાપિ એવં વુત્તં, તેસુ પન બહલકિલેસકામભૂતો બહલકામરાગો ચ તબ્બત્થુકા પઞ્ચ કામગુણા ચ ઇધ ગહિતાતિ દસ્સનત્થં ‘‘સમ્પત્તીનં વસેના’’તિ વુત્તં. સમ્પજ્જનવસેન, સમિજ્ઝનવસેનાતિ અત્થો. અવચરતીતિ પવત્તતિ. ઇતિ-સદ્દો હેતુમ્હિ, યસ્મા દુવિધોપિ અયં કામો અવચરતિ, તસ્મા કામો એત્થ અવચરતીતિ કામાવચરસઞ્ઞિતોતિ અત્થો.

૧૫. સગ્ગમોક્ખહેતુભૂતા પુઞ્ઞસમ્મતા અયા યેભુય્યેન અપેતાતિ અપાયા. નિરયાદિવસેન ચત્તારો અપાયા ચતુપાયા. છન્નન્તિ ચાતુમહારાજિકતાવતિંસયામાતુસિતાનિમ્માનરતિપરનિમ્મિતવસવત્તિસઙ્ખાતાનં છન્નં દેવલોકાનં. મેરુપાદવાસિનો પન અસુરા તાવતિંસેસુયેવ સઙ્ગય્હન્તીતિ ન તેહિ સદ્ધિં સત્તન્નન્તિ વુત્તં. મનસો ઉસ્સન્નતાય મનુસ્સા, સતિસૂરભાવબ્રહ્મચરિયયોગ્યતાદિગુણવસેન ઉપચિતમાનસતાય ઉક્કટ્ઠગુણચિત્તતાયાતિ અત્થો, તે પન નિપ્પરિયાયતો જમ્બુદીપવાસિનો વેદિતબ્બા. યથાહ –

‘‘તીહિ ¶ , ભિક્ખવે, ઠાનેહિ જમ્બુદીપકા મનુસ્સા ઉત્તરકુરુકે ચ મનુસ્સે અધિગ્ગણ્હન્તિ દેવે ચ તાવતિંસે. કતમેહિ તીહિ? સૂરા સતિમન્તો ઇધ બ્રહ્મચરિયવાસો’’તિ (અ. નિ. ૯.૨૧).

તેહિ પન સમાનરૂપાદિતાય સદ્ધિં પરિત્તદીપવાસીહિ ઇતરમહાદીપવાસિનોપિ ‘‘મનુસ્સા’’ઇચ્ચેવ પઞ્ઞાયિંસુ. લોકિયા પન મનુનો અપચ્ચભાવેનેવ ‘‘મનુસ્સા’’તિ વદન્તિ ¶ . એકાદસવિધોતિ ચતુરાપાયેસુ તિરચ્છાનપેત્તિવિસયાનં વિસું પરિચ્છિન્નસ્સ ઓકાસસ્સ અભાવેપિ યત્થ તે અરઞ્ઞસમુદ્દપબ્બતપાદાદિકે નિબદ્ધવાસં વસન્તિ, તાદિસસ્સ ઠાનસ્સ ગહિતત્તા એકાદસવિધો.

૧૬. નનુ ચેત્થ અઞ્ઞેસમ્પિ ધમ્માનં પવત્તિસમ્ભવતો કામસ્સેવ અવચરણવસેન કથં નામલાભોતિ આહ ‘‘અસ્સાભિલક્ખિતત્તા’’તિઆદિ. તત્થ અસ્સાતિ ઇમસ્સ દુવિધસ્સ કામસ્સ. અભિલક્ખિતત્તાતિ એકાદસવિધે પદેસે પાકટત્તા. અથ વા અસ્સાતિ કરણત્થે સામિવચનં, તસ્મા અનેન દુવિધેન કામેન એકાદસવિધસ્સ પદેસસ્સ અભિલક્ખિતત્તા, પઞ્ઞાપિતત્તાતિ અત્થો. અથ વા ઉપયોગત્થે સામિવચનવસેન અસ્સ એકાદસવિધસ્સ પદેસસ્સ તેન દુવિધેન અભિલક્ખિતત્તાતિ અત્થો. સહ સત્થેહીતિ સસત્થા, યત્થ તે અવચરન્તિ, સો સસત્થાવચરો, પદેસો. સો વિય. યથા હિ યસ્મિં પદેસે સસત્થા પુરિસા અવચરન્તિ, સો વિજ્જમાનેસુપિ અઞ્ઞેસુ દ્વિપદચતુપ્પદાદીસુ અવચરન્તેસુ તેસં તત્થ પાકટત્તા, તેહિ વા અભિલક્ખિતત્તા ‘‘સસત્થાવચરો’’ત્વેવ પઞ્ઞાયતિ, એવં વિજ્જમાનેસુપિ અઞ્ઞેસુ રૂપાવચરાદીસુ અવચરન્તેસુ અભિલક્ખણવસેન અયં પદેસો ‘‘કામાવચરો’’ત્વેવ સઞ્ઞિતોતિ. એસ નયો રૂપારૂપાવચરેસુ.

૧૭-૮. નનુ ચ ચિત્તં કામાવચરન્તિ વુત્તં, યથાવુત્તનયેન પન પદેસસ્સ ગહિતત્તા કથં તત્થ અવચરન્તં કામાવચરં નામાતિ આહ ‘‘સ્વાય’’ન્તિઆદિ. સો અયં કામાવચરો ‘‘કામો’’તિ સઞ્ઞિતોતિ સમ્બન્ધો. રૂપભવો રૂપન્તિ યથા રૂપભવો રૂપં. અવુત્તોપિ હિ યથાસદ્દો એવં-સદ્દસન્નિટ્ઠાનતો લબ્ભતિ. યથા ‘‘રૂપૂપપત્તિયા મગ્ગં ભાવેતી’’તિ એત્થ ‘‘રૂપભવૂપપત્તિયા’’તિ વત્તબ્બે રૂપભવો ¶ ‘‘રૂપ’’ન્તિ સઞ્ઞિતોતિ અયમેત્થ અત્થો. કથં પનેસ એવં સઞ્ઞિતોતિ આહ ‘‘ઉત્તરસ્સા’’તિઆદિ. અથ વા યથા ઉત્તરસ્સ પદસ્સ લોપં કત્વા ¶ ઉદીરિતો એસ રૂપભવો ‘‘રૂપ’’ન્તિ સઞ્ઞિતો, એવં સ્વાયં કામાવચરો કામોતિ સમ્બન્ધો. તસ્મિં કામેતિ તસ્મિં ઉત્તરપદલોપવસેન કામસઞ્ઞિતે પદેસે. ઇદન્તિ ઇદં અટ્ઠવિધં ચિત્તં. અધિકારવસેન પન તસ્સ ગહણેપિ સબ્બેસમેવ પરિત્તચિત્તાનમયમત્થો લબ્ભતિ સબ્બેસમ્પિ કામે અવચરણતો. સદાતિ સબ્બકાલં, બાહુલ્યેનાતિ અધિપ્પાયો. ઇમિના પન ઇદં દીપેતિ – યથા સઙ્ગામે યેભુય્યેન અવચરન્તો ‘‘સઙ્ગામાવચરો’’તિ લદ્ધનામો હત્થી અઞ્ઞત્થ અવચરન્તોપિ બાહુલ્લપ્પવત્તિવસેન ‘‘સઙ્ગામાવચરો’’ત્વેવ પઞ્ઞાયતિ, એવમિદં અઞ્ઞત્થ અવચરન્તમ્પિ કામલોકે બાહુલ્લવુત્તિતો ‘‘કામાવચર’’મિચ્ચેવ વુત્તન્તિ. તેન પન નનુ ચેતં રૂપારૂપભવેસુપિ અવચરણતો રૂપાવચરાદિનામમ્પિ લભેય્યાતિ ઇદં ચોદનં પરિહરતિ. હોતિ ચેત્થ –

‘‘કામેવચરતીત્યેતં, કામાવચરસઞ્ઞિતં;

સેસે અવચરન્તમ્પિ, સઙ્ગામાવચરો યથા’’તિ.

ઇતિ-સદ્દો હેતુમ્હિ. ચ-સદ્દો વત્તબ્બન્તરસમુચ્ચયે. તેન યસ્મા ઉત્તરપદલોપેન કામાવચરો ‘‘કામો’’તિ સઞ્ઞિતો, યસ્મા ચ તસ્મિં કામે ઇદં ચિત્તં સદા અવચરતિ, તસ્મા ‘‘કામાવચર’’મિચ્ચેવ કથિતં, ન પન કામાવચરાવચરં, નાપિ રૂપારૂપાવચરન્તિ વાતિ અધિપ્પાયો. કામઘાતિનાતિ દેસનાઞાણેન વિનેય્યસન્તાનગતસ્સ કિલેસકામસ્સ હનનસીલેન સમ્માસમ્બુદ્ધેન.

૧૯. પટિસન્ધિં ¶ …પે… અવચારયતીતિ વાતિ અથ વા યસ્મા યત્થ કત્થચિ ઉપ્પન્નમ્પિ કામે ભવેયેવ પટિસન્ધિં અવચારયતિ, તસ્મા ઇદં કામે અવચારયતીતિ ‘‘કામાવચર’’ન્તિ કથિતં ચા-સદ્દસ્સ રસ્સત્તં કત્વાતિ અત્થો. એવં ઉત્તરપદલોપવસેન પદસમ્ભવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ વિનાપિ ઉત્તરપદલોપં કામાવચર-સદ્દસ્સ સમ્ભવં દસ્સેતું ‘‘પરિયાપન્નન્તિ તત્ર વા’’તિ વુત્તં. તત્રાતિ તસ્મિં કામભવે. પરિયાપન્નન્તિ અન્તોગધં. અયં પનેત્થ અધિપ્પાયો –

‘‘કતમે ધમ્મા કામાવચરા? હેટ્ઠતો અવીચિનિરયં પરિયન્તં કત્વા ઉપરિતો પરનિમ્મિતવસવત્તી દેવે અન્તોકરિત્વા યં એતસ્મિં અન્તરે એત્થાવચરા એત્થ પરિયાપન્ના ખન્ધધાતુઆયતના ¶ રૂપં વેદના સઞ્ઞા સઙ્ખારા વિઞ્ઞાણં. ઇમે ધમ્મા કામાવચરા’’તિ (ધ. સ. ૧૨૮૭) –

વુત્તત્તા યથા મનુસ્સિત્થિયા કુચ્છિસ્મિં નિબ્બત્તોપિ તિરચ્છાનગતિકો તિરચ્છાનયોનિયમેવ પરિયાપન્નત્તા ‘‘તિરચ્છાનો’’ત્વેવ વુચ્ચતિ, એવમિદં રૂપારૂપભવેસુ ઉપ્પન્નમ્પિ કામભવપરિયાપન્નત્તા ‘‘કામાવચર’’મિચ્ચેવ કથિતન્તિ. તપ્પરિયાપન્નતા ચસ્સ અવીચિપરનિમ્મિતપરિચ્છિન્નોકાસનિન્નાય કામતણ્હાય વિસયભાવતોતિ વેદિતબ્બા. તથા હિ વુત્તં આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન નિક્ખેપકણ્ડેપિ ‘‘‘એત્થાવચરા’તિ વચનં અવીચિપરનિમ્મિતપરિચ્છિન્નોકાસાય કામતણ્હાય વિસયભાવં સન્ધાય વુત્ત’’ન્તિ. પદસમ્ભવો પનેત્થ એવં વેદિતબ્બો – કામતણ્હા કામો, સો એત્થ આરમ્મણકરણવસેન અવચરતીતિ કામાવચરન્તિ. નનુ ચેત્થ કતમા કામતણ્હા, યા કામાવચરધમ્મારમ્મણા તણ્હા. કતમે કામાવચરધમ્મા, યે કામતણ્હાવિસયાતિ એવં ઇતરીતરનિસ્સયતાદોસો આપજ્જતીતિ ¶ ? નાપજ્જતિ, અવીચિઆદિએકાદસોકાસનિન્નતાય યંકિઞ્ચિ તણ્હં કામતણ્હાભાવેન ગહેત્વા તંસભાવાય તણ્હાય વિસયભાવેન કામાવચરધમ્માનં ઉપલક્ખેતબ્બભાવતો. અથ વા કિલેસવત્થુવસેન દુવિધોપિ કામો યથારહં સહજાતવસેન એત્થ અવચરતીતિ કામાવચરં, આરમ્મણકરણવસેન વા દુવિધેપિ કામે એતં અવચરતીતિ કામાવચરં. અથ વા મઞ્ચનિસ્સિતકેસુ ઉક્કુટ્ઠિં કરોન્તેસુ નિસ્સયનિસ્સિતાનં અભેદસ્સ બુદ્ધિયા ગહિતત્તા નિસ્સિતકેસુ નિસ્સયૂપચારવસેન ‘‘મઞ્ચા ઉક્કુટ્ઠિં કરોન્તી’’તિ વુચ્ચતિ, એવમેતમ્પિ કામાવચરભવે પવત્તનવસેન તન્નિસ્સિતત્તા નિસ્સયવોહારેન ‘‘કામાવચર’’ન્તિ વુચ્ચતિ. હોતિ ચેત્થ –

‘‘કામોવચરતીત્યેત્થ, કામેવચરતીતિ વા;

ઠાનૂપચારતો વાપિ, તં કામાવચરં ભવે’’તિ.

૨૦. પુજ્જફલનિબ્બત્તનતો, અત્તસન્તાનં પુનનતો ચ પુઞ્ઞાનિ, કત્તબ્બતાય કિરિયા, તેસં તેસં આનિસંસાનં વત્થુતાય વત્થૂનિ ચાતિ પુઞ્ઞકિરિયવત્થૂનિ. ગણનતો દસપરિમાણત્તા દસ ચ તાનિ પુઞ્ઞકિરિયવત્થૂનિ ચાતિ દસ પુઞ્ઞકિરિયવત્થૂનિ, તેસં વસેનાતિ દસપુઞ્ઞક્રિયવત્થુવસેન, દસપુઞ્ઞકિરિયવત્થુભાવેન તંમયં હુત્વાતિ અત્થો. એવ-કારેન પન રૂપારૂપલોકુત્તરં ¶ વિય ન કેવલં ભાવનાવસેનેવાતિ દસ્સેતિ. અથ વા દસપુઞ્ઞકિરિયવત્થુવસેનેવ પવત્તતિ, ન પન પરેહિ પરિકપ્પિતપરપસંસાદિપુઞ્ઞકિરિયવત્થુવસેનાતિ એવ-સદ્દેન અવધારણં. યતો વક્ખતિ ‘‘સબ્બાનુસ્સતિપુઞ્ઞઞ્ચા’’તિઆદિ.

૨૧. કાનિ પન તાનિ દસપુઞ્ઞકિરિયવત્થૂનિ, યેસં વસેન ઇદં અટ્ઠવિધં ચિત્તં પવત્તતીતિ વુત્તન્તિ ઇમં અનુયોગં સન્ધાય તાનિ સરૂપતો દસ્સેતું ‘‘દાનં સીલ’’ન્તિઆદિ વુત્તં ¶ . તત્થ દિય્યતિ એતેનાતિ દાનં, પરિચ્ચાગચેતના. ઇધ પન ચિત્તાધિકારવસેન તંસમ્પયુત્તં ગહેતબ્બં. તથા ‘‘સીલા’’દીસુપિ. સીલતીતિ સીલં, કાયવચીકમ્માનિ સમાદહતીતિ અત્થો. સુસિલ્યવસેન હિ કાયકમ્માદીનિ અવિપ્પકિણ્ણાનિ સમ્પતિ, આયતિઞ્ચ હિતસુખાવહાનિ સમ્મા ઠપિતાનિ સમાહિતાનિ હોન્તિ, સીલયતિ ઉપધારેતીતિ વા સીલં. ઉપધારણં પનેત્થ કુસલાનં અધિટ્ઠાનભાવો. ભાવેતિ કુસલધમ્મે આસેવતિ વડ્ઢેતિ એતાયાતિ ભાવના. અત્તનો સન્તાને નિપ્ફન્ના પત્તિ દિય્યતિ એતેનાતિ પત્તિદાનં. તંતંકિચ્ચકરણે બ્યાવટસ્સ ભાવો વેય્યાવચ્ચં. દેસેતિ એતાયાતિ દેસના. પત્તિં અનુમોદતિ એતેનાતિ પત્તાનુમોદો. પુબ્બપદલોપેન પન ‘‘અનુમોદો’’તિ વુત્તં. દિટ્ઠિયા ઉજુભાવો દિટ્ઠિજુત્તં, સમ્માદિટ્ઠિયા ઉજુકરણન્તિ અત્થો. અત્તનો, પરસ્સ વા હિતજ્ઝાસયવસેન સમ્મા સુણન્તિ એતાયાતિ સંસુતિ. પૂજાવસેન અપચાયતિ સામીચિં કરોતિ એતેનાતિ અપચાયો. પુઞ્ઞકિરિયવત્થૂનં પભેદો પુઞ્ઞકિરિયવત્થુપ્પભેદો. મજ્ઝપદલોપવસેન પન ‘‘પુઞ્ઞવત્થુપ્પભેદો’’તિ વુત્તં યથા આજઞ્ઞયુત્તો રથો ‘‘આજઞ્ઞરથો’’તિ. અયં તાવેત્થ પદવિચારો.

અયં પન વિનિચ્છયો – તત્થ સેખપુથુજ્જનાનં પરં ઉદ્દિસ્સ પૂજાનુગ્ગહકામતાય અત્તનો વિજ્જમાનવત્થુપરિચ્ચજનવસેન પવત્તા ચેતના દાનમયપુઞ્ઞકિરિયવત્થુ નામ. ખીણાસવાનમ્પિ તથા પવત્તા દાનમેવ, સા પન પુઞ્ઞકિરિયા નામ ન હોતીતિ ન ઇધ અધિપ્પેતા. પુજ્જફલનિબ્બત્તનતો, હિ અત્તસન્તાનં પુનનતો ચ પુઞ્ઞં, ન ચ ખીણાસવસન્તાને પવત્તા ફલનિબ્બત્તિકા હોતિ, ન ચ તં પુનાતિ વિસુદ્ધસન્તાનપ્પવત્તત્તાતિ. એવં સેસેસુપિ.

યા પન નિચ્ચસીલઉપોસથસીલાદિવસેન પઞ્ચસીલં અટ્ઠસીલં દસસીલં સમાદિયન્તસ્સ, અસમાદિયન્તસ્સપિ કુલચારિત્તવસેન ¶ સમ્પત્તકાયદુચ્ચરિતાદીહિ વિરમન્તસ્સ, ઉપસમ્પદમાળકે સંવરં સમાદિયન્તસ્સ, પાતિમોક્ખં પરિપૂરેન્તસ્સ, આપાથગતવિસયેસુ ચક્ખાદીનિ ઇન્દ્રિયાનિ થકેન્તસ્સ ¶ , ચીવરાદિકે ચ પચ્ચયે પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ, કુહનાદિવત્થુતો આજીવં પરિસોધેન્તસ્સ પવત્તા ચેતના, અયં સીલમયપુઞ્ઞકિરિયવત્થુનામ. એત્થાહ – ‘‘દાનં નામેતં મય્હં કુલવંસો કુલચારિત્ત’’ન્તિ એવં ચારિત્તસીલે ઠત્વા દેન્તસ્સ પવત્તા દાનમયપુઞ્ઞકિરિયવત્થુ કિં, ઉદાહુ સીલમયન્તિ? સીલમયમેવ ચારિત્તસીલભાવતો. દેય્યધમ્મપરિચ્ચાગવસેન પવત્તાપિ હેસા પુબ્બાભિસઙ્ખારસ્સ અપરભાગે ચેતનાય ચ તથા પવત્તત્તા સીલમયમેવ પુઞ્ઞકિરિયવત્થુ, ન દાનમયં. પૂજાનુગ્ગહકામતાય હિ દિન્નં દાનમયન્તિ.

‘‘ચક્ખુ અનિચ્ચ’’ન્તિઆદિના પન ચક્ખાદિકે તિલક્ખણં આરોપેત્વા સમ્મસન્તસ્સ પવત્તા ગોત્રભુવોદાનપરિયોસાના વિપસ્સનાચેતના, કસિણાદીસુ આરમ્મણેસુ અપ્પનં અપ્પત્તા ગોત્રભુપરિયોસાના પરિકમ્મચેતના ચાતિ અયં ભાવનામયપુઞ્ઞકિરિયવત્થુ નામ. અપ્પનાપ્પત્તાપિ ભાવનાયેવ, સા પન ન કામાવચરાતિ ઇધ ન ગહિતા. નિરવજ્જવિજ્જાયતનકમ્માયતનસિપ્પાયતનાનં સિક્ખનચેતનાપિ ભાવનામયેયેવ સમોધાનં ગચ્છતીતિ આચરિયા. યા ચેત્થ દેય્યધમ્મં ખયતો વયતો સમ્મસિત્વા દદતો પવત્તા, સાપિ પુબ્બે વિય ઉભયભાગે ચેતનાનં તથા પવત્તત્તા ભાવનામયપુઞ્ઞકિરિયવત્થુયેવાતિ વેદિતબ્બં.

દાનાદિકં યં કિઞ્ચિ સુચરિતકમ્મં કત્વા ‘‘અસુકસ્સ ચ નામ પત્તિ હોતુ, સબ્બસત્તાનં વા હોતૂ’’તિ એવં અત્તના કતસ્સ પરેહિ સાધારણભાવં પચ્ચાસીસનવસેન પવત્તા પત્તિદાનમયપુઞ્ઞકિરિયવત્થુ નામ. કિં પનેવં પત્તિં દદતો પુઞ્ઞક્ખયો હોતીતિ? ન હોતિ, યથા પન એકં દીપં જાલેત્વા તતો દીપસહસ્સં જાલેન્તસ્સ પઠમદીપો ખીણોતિ ¶ ન વત્તબ્બો, પુરિમાલોકેન પન સદ્ધિં પચ્છિમાલોકસ્સ એકીભાવે અતિમહાવ હોતિ, એવમેવ પત્તિં દદતો પરિહાનિ નામ ન હોતિ, વુડ્ઢિયેવ પન હોતીતિ દટ્ઠબ્બા. કથં પનેસા દિન્ના નામ હોતીતિ? ‘‘ઇદં મે પુઞ્ઞકમ્મં સબ્બસત્તાનં, અસુકસ્સ વા પરિણમતૂ’’તિ એવં પુબ્બભાગે, પચ્છાપિ વા વચીભેદં કરોન્તેન મનસા એવ વા ચિન્તેન્તેન દિન્ના નામ હોતિ. કેચિ પન ‘‘યં મયા કતં સુચરિતં, તસ્સ ફલં ‘દમ્મી’તિ વુત્તેપિ પત્તિ દિન્નાવ હોતી’’તિ વદન્તિ. કુસલકમ્માધિકારત્તા પન પરેહિ ચ કમ્મસ્સેવ અનુમોદિતબ્બત્તા કમ્મમેવ દાતબ્બં, અનુમોદેન્તેનપિ કમ્મમેવ અનુમોદિતબ્બન્તિ ઇદમેત્થ આચરિયાનં સન્નિટ્ઠાનં.

ચીવરાદીસુ ¶ પચ્ચાસારહિતસ્સ અસંકિલિટ્ઠેન અજ્ઝાસયેન સમણબ્રાહ્મણાનં વત્તપટિવત્તકરણવસેન, ગિલાનુપટ્ઠાનવસેન ચ પવત્તા વેય્યાવચ્ચમયપુઞ્ઞકિરિયવત્થુ નામ.

આમિસકિઞ્ચક્ખાદિનિરપેક્ખચિત્તસ્સ અત્તનો પગુણં ધમ્મં વિમુત્તાયતનસીસે ઠત્વા દેસેન્તસ્સ, તથેવ નિરવજ્જવિજ્જાયતનાદિકં ઉપદિસન્તસ્સ ચ પવત્તા દેસનામયપુઞ્ઞકિરિયવત્થુ નામ. પરેહિ કતં યં કિઞ્ચિ સુચરિતકમ્મં દિન્નમદિન્નમ્પિ વા ઇસ્સામચ્છેરમલં પહાય ‘‘સાધુ સુટ્ઠૂ’’તિ અનુમોદન્તસ્સ પવત્તા અનુમોદનપુઞ્ઞકિરિયવત્થુ નામ, ‘‘અત્થિ દિન્ન’’ન્તિઆદિના કમ્મસ્સકતાઞાણવસેન દિટ્ઠિં ઉજું કરોન્તસ્સ પવત્તા દિટ્ઠિજુકમ્મપુઞ્ઞકિરિયવત્થુ નામ. યદિ એવં ઞાણવિપ્પયુત્તચિત્તસ્સ દિટ્ઠિજુકમ્મપુઞ્ઞકિરિયતા ન લબ્ભતીતિ? નો ન લબ્ભતિ પુરિમપચ્છિમચેતનાનમ્પિ તંતંપુઞ્ઞકિરિયાસ્વેવ સઙ્ગણ્હનતો. તથા હિ વક્ખતિ –

‘‘પુરિમા મુઞ્ચના ચેવ, પરા તિસ્સોપિ ચેતના;

હોતિ દાનમયં પુઞ્ઞં, એવં સેસેસુ દીપયે’’તિ.

તસ્મા ¶ કિઞ્ચાપિ ઉજુકરણવેલાયં ઞાણસમ્પયુત્તમેવ ચિત્તં હોતિ, પુરિમપચ્છાભાગે પન ઞાણવિપ્પયુત્તમ્પિ હોતીતિ તસ્સાપિ દિટ્ઠિજુકમ્મપુઞ્ઞકિરિયભાવો ઉપ્પજ્જતિ.

અપરે પનાહુ – વિઞ્ઞાણપઞ્ઞાણવસેન દસ્સનં દિટ્ઠિ, ચિત્તં પઞ્ઞા ચ. દિટ્ઠિયા ઉજુભાવો દિટ્ઠિજુત્તં. કિં તં? કુસલઞ્ચ વિઞ્ઞાણં કમ્મસ્સકતાઞાણાદિ ચ સમ્માદસ્સનં. તત્થ કુસલવિઞ્ઞાણેન ઞાણુપ્પાદેપિ અત્તનો સુચરિતાનુસ્સરણપરગુણપસંસાસરણગમનાનં સઙ્ગહો, કમ્મસ્સકતાઞાણેન કમ્મપથસમ્માદિટ્ઠિયાતિ. દાનાદિસમ્પયુત્તં પન ઞાણં દાનાદીસ્વેવ અન્તોગધન્તિ વેદિતબ્બં. ‘‘એવમિમં ધમ્મં સુત્વા તત્થ વુત્તનયેન પટિપજ્જન્તો લોકિયલોકુત્તરગુણવિસેસં અધિગમિસ્સામિ, બહુસ્સુતો વા હુત્વા પરે ધમ્મદેસનાય અનુગ્ગણ્હિસ્સામી’’તિ એવં અત્તનો, પરેસં વા વિમુત્તાયતનસીસેન સદ્ધમ્મં સુણન્તસ્સ પવત્તા સવનમયપુઞ્ઞકિરિયવત્થુ નામ. નિરવજ્જવિજ્જાયતનાદિસવનચેતનાપિ એત્થેવ સઙ્ગય્હતિ. પૂજારહે, ગરુટ્ઠાનિયે, મહલ્લકે ચ દિસ્વા આસના વુટ્ઠહન્તસ્સ પત્તચીવરપટિગ્ગહણમગ્ગદાનઅભિવાદનઅઞ્જલિકમ્મકરણઆસનપુપ્ફગન્ધાદિઅભિહારં કરોન્તસ્સ ચ પવત્તા બહુમાનચેતના અપચિતિસહગતપુઞ્ઞકિરિયવત્થુ ¶ નામ. વેય્યાવચ્ચાપચાયનાનઞ્હિ અયં વિસેસો – વયસા, ગુણેન ચ જેટ્ઠાનં, ગિલાનાનઞ્ચ તંતંકિચ્ચકરણં વેય્યાવચ્ચં, સામીચિકિરિયા અપચાયનન્તિ.

૨૨-૩. એવં અટ્ઠકથાય આગતનયેન દસપુઞ્ઞકિરિયવત્થૂનિ દસ્સેત્વા ઇદાનિ સુત્તે આગતનયેન દાનં સીલં ભાવનાતિ તીણિયેવ દસ્સેતું તેસુ ઇતરેસમ્પિ સઙ્ગહં દીપેન્તો આહ ‘‘ગચ્છન્તિ સઙ્ગહ’’ન્તિઆદિ. તત્થ પત્તિદાનાનુમોદના દાને સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ તંસભાવત્તા. દાનમ્પિ હિ ઇસ્સામચ્છેરાનં પટિપક્ખં, એતેપિ, તસ્મા સમાનપટિપક્ખતાય ¶ દાનેન સહ એકલક્ખણત્તા એતે દાનમયપુઞ્ઞકિરિયવત્થુમ્હિ સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ. વેય્યાવચ્ચાપચાયના સીલમયે પુઞ્ઞે સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ ચારિત્તસીલસભાવત્તા. દેસનાસવનદિટ્ઠિઉજુકા પન કુસલધમ્માસેવનતો ભાવનતો ભાવનામયે સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ. કેચિ પન ‘‘દેસેન્તો, સુણન્તો ચ દેસનાનુસારેન ઞાણં પેસેત્વા લક્ખણં પટિવિજ્ઝ દેસેતિ, સુણાતિ ચ, તાનિ ચ દેસનાસવનાનિ પટિવેધમેવ આહરન્તીતિ દેસનાસવનં ભાવનામયે સઙ્ગહં ગચ્છતી’’તિ વદન્તિ. ધમ્મદાનભાવતો ‘‘દેસના દાનમયે સઙ્ગહં ગચ્છતી’’તિપિ સક્કા વત્તું. તથા દિટ્ઠિજુકમ્મં સબ્બત્થાપિ સબ્બેસં નિયમનલક્ખણત્તાતિ. દાનાદીસુ હિ યં કિઞ્ચિ ‘‘અત્થિ દિન્ન’’ન્તિઆદિનયપ્પવત્તાય સમ્માદિટ્ઠિયાવ વિસોધિતં મહપ્ફલં હોતિ મહાનિસંસન્તિ. એવઞ્ચ કત્વા દીઘનિકાયટ્ઠકથાયં ‘‘દિટ્ઠિજુકમ્મં પન સબ્બેસં નિયમનલક્ખણ’’ન્તિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૩.૩૦૫) વુત્તં. મહાસંઘિયા પન અભયગિરિવાસિનો ચ દિટ્ઠિજુકમ્મં વિસું પુઞ્ઞકિરિયભાવેન ન ગણ્હન્તિ. તથા હિ તે દાનં સીલં ભાવના સંસુતિ દેસનાનુસ્સતિમોદનં વેય્યાવચ્ચપૂજાસરણપ્પત્તિપસંસા ચાતિ અત્તના કતપુઞ્ઞાનુસ્સરણં બુદ્ધાદીસુ સરણગમનં પરગુણપસંસાતિ ઇમાનિ તીણિ પક્ખિપિત્વા દિટ્ઠિજુકમ્મં અગ્ગહેત્વા દ્વાદસ પુઞ્ઞકિરિયવત્થૂનિ પઞ્ઞાપેન્તિ. પુન તીણેવાતિ પઠમં દસાપિ સમાના પુન સઙ્ખેપતો તીણેવ સમ્ભોન્તિ.

૨૪. ઇદાનિ પરેહિ નિદ્દિસિયમાનાનં પુઞ્ઞાનુસ્સરણાદીનં અત્તના નિદ્દિટ્ઠેસ્વેવ સમોધાનં દસ્સેતું ‘‘સબ્બાનુસ્સતિપુઞ્ઞઞ્ચા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સબ્બસ્સેવ અત્તના કતસુચરિતસ્સ અનુસ્સરણં સબ્બાનુસ્સતિપુઞ્ઞં નામ. પસંસાતિ પરેહિ કતાય પુઞ્ઞકિરિયાય, સમ્માપટિપત્તિયા ચ વિપ્પસન્નચિત્તેન ¶ પસંસનં, સન્તુસ્સનન્તિ અત્થો. સરણત્તયન્તિ એત્થ સરન્તિ હિંસન્તીતિ સરણાનિ, બુદ્ધાદીનિ તીણિ રતનાનિ. તાનિ હિ સરણગતાનં તેનેવ સરણગમનેન ભયં સન્તાસં દુગ્ગતિપરિક્કિલેસં હિંસન્તિ વિનાસેન્તિ. તયો અવયવા અસ્સાતિ તયં, તીહિ અવયવેહિ ¶ યુત્તસમુદાયસ્સેતં અધિવચનં, સરણાનં તયં સરણત્તયં, તીણિ સરણાનીતિ વુત્તં હોતિ. ન હિ અવયવવિનિમુત્તો સમુદાયો નામ કોચિ અત્થીતિ. ઇધ પન સરણત્તયગ્ગહણેન ઉપચારતો, ઉત્તરપદલોપતો વા સરણગમનં અધિપ્પેતં. ન હિ સરણત્તયં પુઞ્ઞકિરિયવત્થુ નામ હોતિ. અત્થતો પનેતં ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો વત સો ભગવા, સ્વાક્ખાતો ધમ્મો, સુપ્પટિપન્નો સંઘો’’તિઆદિના બુદ્ધાદીસુ પસાદપટિલાભવસેન પવત્તા ચેતના દિટ્ઠિજુકમ્મસ્મિં સઙ્ગહં યન્તિ તંવસેનેવ તેસં ઇજ્ઝતો. ન હિ વિપરીતદિટ્ઠિકસ્સ ઇમાનિ તીણિ સમ્ભવન્તિ, તસ્મા તે એકન્તેન દિટ્ઠિજુકમ્મપુઞ્ઞકિરિયવત્થુસ્મિં સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ, ન વિસું પુઞ્ઞકિરિયભાવેન ગહેતબ્બાતિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘નત્થિ સંસયો’’તિ. દિટ્ઠિજુકમ્મસ્સ ભાવનામયસઙ્ગહેપિ સઙ્ખેપનયેન ભાવનામયે સઙ્ગય્હન્તિ, વિત્થારનયેન પન ‘‘કત્થ નુ ખો’’તિ સંસયો સિયાતિ ઇમેસં ભાવનામયસઙ્ગહો ન વુત્તો. દિટ્ઠિજુકમ્મસ્સ વા સબ્બેસં મહપ્ફલભાવનિયામકત્તેન મૂલભૂતત્તા તસ્સ પધાનભાવં દસ્સેતું વિસું તત્થ સઙ્ગય્હન્તીતિ વુત્તં. અપરે પન ‘‘સઙ્ગણ્હન્તો સઙ્ગણ્હાતિ, ગણ્હન્તો ‘મુઞ્ચતી’તિ વચનતો સરણગમનસ્સ સીલસમાદાને વિય ગહણં સમ્ભવતીતિ સીલમયે સઙ્ગય્હતી’’તિ વદન્તિ. ‘‘સરણગમનં પણિપાતભાવતો અપચિતિસહગતે સઙ્ગય્હતી’’તિ કેચિ.

૨૫. ઇદાનિ યથાવુત્તપુઞ્ઞકિરિયવત્થૂનં પુરિમપચ્છિમભાગવસેન પવત્તમાનાપિ ચેતના તત્થ તત્થેવ સઙ્ગહં ગચ્છન્તીતિ ¶ દસ્સેતું ‘‘પુરિમા મુઞ્ચના’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ પુરિમાતિ દાનત્થાય દેય્યધમ્મં ધમ્મેન સમેન ઉપ્પાદેન્તસ્સ, ઉપ્પન્નં ‘‘પરિચ્ચજિસ્સામી’’તિ ચિન્તેન્તસ્સ, દક્ખિણેય્યં પરિયેસન્તસ્સ ચ યાવ વત્થુનો પટિગ્ગાહકસ્સ હત્થે વિસ્સજ્જનં, પરિણામનં વા, તાવ પવત્તા પુબ્બભાગચેતના. પટિગ્ગાહકસ્સ પન હત્થે વિસ્સજ્જનચેતના, પરિણામનચેતના વા મુઞ્ચનચેતના નામ. સાયેવ નિગ્ગહીતલોપેન ‘‘મુચના’’તિ વુત્તા. ‘‘મુઞ્ચના’’ઇતિયેવ વા પાઠો. પરાતિ અત્તના વિસ્સટ્ઠવત્થુમ્હિ આલયં અકત્વા ‘‘સાધુ સુટ્ઠુ અગ્ગં દાનં મે દિન્ન’’ન્તિ સોમનસ્સચિત્તેન પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ ઉપ્પન્ના અપરભાગચેતના. તિસ્સોપિ ચેતનાતિ ઇતિ અયઞ્ચ પુરિમા ચેતના, અયઞ્ચ મુઞ્ચનચેતના, અયઞ્ચ અપરચેતનાતિ તિસ્સોપિ ચેતના એકતો હુત્વા દાનમયં પુઞ્ઞં હોતિ, દાનમયપુઞ્ઞકિરિયવત્થુ નામ હોતીતિ અત્થો. ‘‘પુઞ્ઞ’’ન્તિ પદં અપેક્ખિત્વા ‘‘હોતી’’તિ એકવચનનિદ્દેસો. ઇદાનિ યથાવુત્તમત્થં સેસેસુપિ અતિદિસન્તો આહ ‘‘એવં સેસેસુ દીપયે’’તિ. સેસેસૂતિ સીલાદીસુ પુઞ્ઞકિરિયવત્થૂસુ એવં યથાવુત્તનયેન ‘‘સીલં ‘રક્ખિસ્સામી’તિ ચિન્તેન્તસ્સ, ‘પબ્બજિસ્સામી’તિ વિહારં ગચ્છન્તસ્સ પવત્તા પુરિમચેતના, સીલં ¶ સમાદિયન્તસ્સ, પબ્બજન્તસ્સ, સીલં પરિપૂરેન્તસ્સ ઉપ્પન્ના મજ્ઝિમચેતના, ‘પૂરિતં મે’તિ પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ ઉપ્પન્ના અપરચેતનાતિ એવં તિસ્સોપિ ચેતના એકતો હુત્વા સીલમયપુઞ્ઞકિરિયવત્થુ નામા’’તિઆદિના દીપયે, પકાસેય્યાતિ અત્થો. નનુ ચ અત્તના કતપુઞ્ઞાનુસ્સરણચેતના દિટ્ઠિજુકમ્મસઙ્ગહિતા, અયઞ્ચ અપરચેતના સાયેવાતિ કથમસ્સા તત્થ સઙ્ગહોતિ? નાયં દોસો, વિસયભેદેન ઉભિન્નમ્પિ વિસેસસબ્ભાવતો. પુઞ્ઞાનુસ્સરણઞ્હિ અત્તના કતપુઞ્ઞવિસયમેવ. અયં પન તબ્બત્થુવિસયાતિ પાકટોયેવ દ્વિન્નં વિસેસોતિ.

એત્તાવતા ¶ ચ યં વુત્તં ‘‘દસપુઞ્ઞકિરિયવત્થુવસેનેવ પવત્તતી’’તિ, તત્થ દસપુઞ્ઞકિરિયવત્થૂનિ સરૂપતો, સઙ્ગહતો ચ નિદ્દિસિત્વા ઇદાનિ તથાપવત્તમાનસ્સ ચસ્સ પાટેક્કં પવત્તાકારવિસયં દસ્સેતું ‘‘ઇદાની’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ અયન્તિ વક્ખમાનનિદસ્સનં. દાતબ્બો ધમ્મો દેય્યધમ્મો, અન્નાદિદસવિધં વત્થુ. વુત્તઞ્હિ –

‘‘અન્નં પાનં વત્થં યાનં, માલાગન્ધવિલેપનં;

સેય્યાવસથપદીપેય્યં, દાનવત્થૂ દસાવિમે’’તિ.

પટિગ્ગાહકો આદિ યેસં દેસકાલમિત્તાદીનં તે પટિગ્ગાહકાદયો, દેય્યધમ્મસ્સ, પટિગ્ગાહકાદીનઞ્ચ સમ્પત્તિ સમ્પન્નતા દેય્યધમ્મપટિગ્ગાહકાદિસમ્પત્તિ. તત્થ દેય્યધમ્મસ્સ પણીતમનાપભાવો ધમ્મેન સમેન ઉપ્પન્નભાવો દેય્યધમ્મસમ્પત્તિ. પટિગ્ગાહકાનં અગ્ગદક્ખિણેય્યભાવો પટિગ્ગાહકસમ્પત્તિ. દુલ્લભઅન્નપાનાદિકો દેસો દેસસમ્પત્તિ. તાદિસોવ કાલો કાલસમ્પત્તિ. દુલ્લભઅન્નપાનાદિકે હિ દેસે, કાલે વા દિન્નં અજ્ઝાસયસ્સ બલવતાય મહપ્ફલં, સોમનસ્સહેતુકઞ્ચ હોતિ, તસ્મા તે દાનસ્સ સમ્પત્તિવસેન વુત્તા. મિત્તસમ્પત્તિ પન કલ્યાણમિત્તભાવો. કલ્યાણમિત્તઞ્હિ નિસ્સાય દાનાદીસુ ચિત્તં ઓદગ્યપ્પત્તં હોતિ. પરિચારિકસમ્પત્તિ પન અનાણત્તિયાપિ તંતંકિચ્ચસમ્પાદને અપ્પમત્તસ્સ પરિચારિકજનસ્સ પટિલાભો. અઞ્ઞં વા સોમનસ્સહેતુન્તિ સદ્ધાબહુલતાવિસુદ્ધિદિટ્ઠિતાદિભેદં અઞ્ઞં સોમનસ્સકારણં વા. આગમ્માતિ ઉપાગમ્મ, પટિચ્ચાતિ અત્થો. હટ્ઠપહટ્ઠોતિ સોમનસ્સવસેન હટ્ઠો ચેવ પહટ્ઠો ચ. ઉભયેનપિ અધિકસોમનસ્સં વુત્તં. અત્થિ…પે… પવત્તન્તિ ‘‘અત્થિ દિન્નં, અત્થિ યિટ્ઠં, અત્થિ હુતં, અત્થિ સુકતદુક્કટાનં કમ્માનં ફલં વિપાકો, અત્થિ અયં લોકો, અત્થિ પરો લોકો, અત્થિ માતા, અત્થિ પિતા, અત્થિ સત્તા ઓપપાતિકા, અત્થિ લોકે ¶ સમણબ્રાહ્મણા સમ્મગ્ગતા ¶ સમ્માપટિપન્ના, યે ઇમઞ્ચ લોકં પરઞ્ચ લોકં સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરન્તી’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૪૧) એવં પવત્તં દસવિધં સમ્માદિટ્ઠિવત્થુવસેન ચેવ ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગટ્ઠાનિયાદીનં વસેન ચ પવત્તં. આદિ-સદ્દેન હિ ન કેવલં નવન્નંયેવ સમ્માદિટ્ઠિવત્થૂનં ગહણં, અથ ખો ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગટ્ઠાનિયાનમ્પિ સઙ્ગહો. સમ્મા ઞાયેન પવત્તા દિટ્ઠિ, પસત્થા વા દિટ્ઠીતિ સમ્માદિટ્ઠિ, તં. પુરક્ખત્વાતિ પુબ્બઙ્ગમં કત્વા. તઞ્ચ ખો સહજાતપુબ્બઙ્ગમવસેન ‘‘મનોપુબ્બઙ્ગમા ધમ્મા’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૧-૨) વિય સમ્પયોગસ્સ અધિપ્પેતત્તા.

અનુસ્સાહિતોતિ લોભમચ્છરિયાદિવસેન પુઞ્ઞકિરિયાય સઙ્કોચં અનાપજ્જનતો અત્તના, પરેન વા કેનચિ અનુસ્સાહિતો હુત્વા. સભાવતો હિ પુઞ્ઞપ્પવત્તિદસ્સનમિદં. પરેહીતિ પન પરપાકટુસ્સાહદસ્સનવસેન વુત્તં. પઠમન્તિ દેસનાક્કમેન, ઇધ નિદ્દિટ્ઠક્કમેન વા પઠમં. મહાકુસલચિત્તન્તિ સોમનસ્સસહગતતાદિઅઙ્ગપારિપૂરિયા મહન્તં કુસલચિત્તં. અથ વા પચ્છિમભવિકબોધિસત્તાનં પટિસન્ધિઆકડ્ઢનતો મહન્તં પૂજિતં કુસલચિત્તન્તિ મહાકુસલચિત્તં. સબ્બેસમ્પિ હિ સબ્બઞ્ઞુબોધિસત્તાનં પટિસન્ધિ મેત્તાપુબ્બઙ્ગમસ્સ તિહેતુકસોમનસ્સમયસ્સ અસઙ્ખારિકચિત્તસ્સ વિપાકોતિ વુત્તં. એત્થ ‘‘દેય્યધમ્મ…પે… હટ્ઠપહટ્ઠો’’તિ એત્તાવતા ઇમસ્સ સોમનસ્સસહગતભાવમાહ, ‘‘સમ્માદિટ્ઠિં પુરક્ખત્વા’’તિ ઞાણસમ્પયુત્તભાવં, ‘‘અનુસ્સાહિતો’’તિ પન ઇમિના અસઙ્ખારિકભાવન્તિ દટ્ઠબ્બં.

વુત્તનયેનેવાતિ ‘‘દેય્યધમ્મપટિગ્ગાહકાદિસમ્પત્તિં, અઞ્ઞં વા સોમનસ્સકારણં આગમ્મા’’તિ એવં વુત્તનયેન. ઉસ્સાહિતોતિ દેય્યધમ્મે સાપેક્ખાદિતાય, સીલસમ્પદાદીસુ અનધિમુત્તતાદીહિ ચ પુઞ્ઞકિરિયાય સઙ્કોચાપજ્જનતો અત્તના, પરેન વા કેનચિ ઉસ્સાહિતો. પરેહીતિ ¶ પન વુત્તનયમેવ. કરોતિ દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનીતિ સમ્બન્ધો. તમેવાતિ સોમનસ્સસહગતાદિના તંસદિસતાય વુત્તં. હોતિ હિ તંસદિસેપિ તંવોહારો યથા ચ ‘‘સાયેવ તિત્તિરી, તાનિયેવ ઓસધાની’’તિ. એત્થ પન ‘‘ઉસ્સાહિતો’’તિ ઇમિના સસઙ્ખારિકતં દસ્સેતિ. સેસં વુત્તનયમેવ. ઇમસ્મિં પનત્થેતિ ઇમસ્મિં સસઙ્ખારિકસદ્દાભિધેય્યે, ઉસ્સાહિતબ્બચિત્તસઙ્ખાતે અત્થે તંવિસયેતિ અત્થો. પુબ્બપ્પયોગસ્સાતિ પુઞ્ઞકિરિયાય સઙ્કોચે જાયમાને તતો વિવેચેત્વા સમુસ્સાહનવસેન પવત્તસ્સ ચિત્તપ્પયોગસ્સ. પુબ્બ-ગ્ગહણં પનેત્થ તથાપવત્તપુબ્બાભિસઙ્ખારવસેન ¶ સો પયોગો હોતીતિ કત્વા વુત્તં, ન તસ્સ પુબ્બકાલિકતાયાતિ વુત્તોવાયમત્થો.

પટિપત્તિદસ્સનેનાતિ ભિક્ખૂ દિસ્વા દેય્યધમ્મપરિચ્ચજનવન્દનાદિપટિપત્તિદસ્સનેન. બલન્તિ અનન્તીતિ બાલા, અસ્સાસિતપસ્સાસિતમત્તેનેવ જીવન્તિ, ન પઞ્ઞાજીવિતેનાતિ અધિપ્પાયો. બાલાયેવ બાલકા. તે પન ઇધ ‘‘અત્થિ દિન્ન’’ન્તિઆદિનયપ્પવત્તાય સમ્માદિટ્ઠિયા અભાવેન અસઞ્જાતબુદ્ધિનો દારકા. પાકટવસેન ચેત્થ બાલક-ગ્ગહણં. સહસા કરણાદિકાલે પન ઇતરેસમ્પિ ઞાણવિપ્પયુત્તં હોતીતિ. સોમનસ્સં જાતં એતેસન્તિ સોમનસ્સજાતા, જાતસોમનસ્સાતિ અત્થો. સહસાતિ સીઘં સીઘં દાતુકામતાય ઉપ્પત્તિસમકાલમેવ.

એત્થ ચ ‘‘પટિપત્તિદસ્સનેના’’તિ ઇમિના પરેસં પયોગાભાવમાહ, ‘‘જાતપરિચયા’’તિ અત્તનો પયોગાભાવં. ઉભયેનાપિ ઇમસ્સ અસઙ્ખારિકભાવં દીપેતિ. ‘‘બાલકા, સહસા’’તિ ચ ઇમેહિ ઞાણવિપ્પયુત્તભાવમાહ, ‘‘ભિક્ખૂ…પે… જાતા’’તિ સોમનસ્સસહગતભાવં. અથ વા ‘‘પટિપત્તિ…પે… પરિચયા’’તિ ઇમિના અસઙ્ખારિકભાવસ્સ ‘‘બાલકા ભિક્ખૂ…પે… જાતા’’તિ ¶ ચ ઇમેહિ ઞાણવિપ્પયુત્તસોમનસ્સસહગતભાવસ્સ ચ દીપિતત્તા ‘‘સહસા’’તિ વચનેન યથાવુત્તમેવ ઞાણવિપ્પયુત્તઅસઙ્ખારિકભાવં પકાસેતિ. એવં સતિ પટિલોમતો સોમનસ્સસહગતાદિભાવો દસ્સિતો હોતિ. અનુલોમતો પન ‘‘સોમનસ્સજાતા’’તિ ઇમિના સોમનસ્સસહગતભાવં, સહસા-ગ્ગહણેન ઞાણવિપ્પયુત્તાસઙ્ખારિકભાવં દીપેતિ. ‘‘પટિપત્તિ…પે… દિસ્વા’’તિ એત્તાવતા પન સોમનસ્સસહગતાદિભાવસ્સ કારણં વુત્તન્તિ. તેતિ તે ઞાતકા, તે બાલકાતિ વા અત્થો. ‘‘સોમનસ્સહેતૂનં અભાવં આગમ્મા’’તિ ઇદં નિદસ્સનમત્તં દટ્ઠબ્બં. મજ્ઝત્તારમ્મણં તથારૂપે ચેતોભિસઙ્ખારાદયોપિ હિ ઉપેક્ખાસહગતતાય કારણમેવાતિ. ચિત્તસ્સ સોમનસ્સાભાવે પુગ્ગલસ્સપિ સોમનસ્સરહિતતા હોતીતિ ‘‘ચતૂસુપિ…પે… હોન્તી’’તિ પુગ્ગલાધિટ્ઠાનં કત્વા વુત્તં, સોમનસ્સરહિતા હોન્તિ પુઞ્ઞં કરોન્તાતિ અધિપ્પાયો. ‘‘એવ’’ન્તિઆદિ નિગમનં.

ઇમેસુ પન અટ્ઠસુ વિઞ્ઞાણેસુ સોમનસ્સસહગતતો ઉપેક્ખાસહગતં બલવતરં, ઞાણવિપ્પયુત્તતો ઞાણસમ્પયુત્તં, સસઙ્ખારિકતો અસઙ્ખારિકં સદિસં બલવતરં. વિસદિસં પન વેદનાઞાણપ્પયોગવસેન બલવં, દુબ્બલઞ્ચ હોતિ. સોમનસ્સસહગતતિહેતુકઅસઙ્ખારિકતો હિ ઉપેક્ખાસહગતતિહેતુકસસઙ્ખારિકં ¶ બલવતરં, ઉપેક્ખાસહગતદુહેતુકઅસઙ્ખારિકતો સોમનસ્સસહગતતિહેતુકઅસઙ્ખારિકં બલવતરં. ઇતિ ચતુત્થચિત્તતો તતિયચિત્તં બલવતરં, તતો અટ્ઠમચિત્તં, તતો સત્તમચિત્તં, તતો દુતિયચિત્તં, તતો પઠમચિત્તં, તતો છટ્ઠચિત્તં, તતો પઞ્ચમચિત્તન્તિ એવમિમેસં બલવબલવતરભાવો વેદિતબ્બો.

૨૬. એવં ¶ પાળિયં આગતનયેન વેદનાઞાણપ્પયોગભેદતો અટ્ઠવિધતં નિદ્દિસિત્વા ઇદાનિ અટ્ઠકથાયં આગતપુઞ્ઞકિરિયાદીનં વસેનપિ પભેદં દસ્સેતું ‘‘દસ પુઞ્ઞક્રિયાદીન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. આદિ-સદ્દેન છન્નં આરમ્મણાનં, ચતુન્નં અધિપતીનં, તિણ્ણં કમ્માનં, હીનાદિભેદસ્સ ચ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. તેનેવાહુ –

‘‘કમેન પુઞ્ઞવત્થૂહિ, ગોચરાધિપતીહિ ચ;

કમ્મહીનાદિતો ચાપિ, ગણેય્ય નયકોવિદો’’તિ.

૨૭. ઇદાનિ તથાપવત્તમાનસ્સ તસ્સ યો યો તેસં તેસં વસેન લબ્ભમાનો ગણનપરિચ્છેદો, તં સમ્પિણ્ડિત્વા દસ્સેતું ‘‘સત્તરસ સહસ્સાની’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થેવં ગણના વેદિતબ્બા – ઇમાનિ તાવ અટ્ઠ વિઞ્ઞાણાનિ દસન્નં પુઞ્ઞકિરિયવત્થૂનં વસેન પવત્તનતો પચ્ચેકં દસ દસાતિ કત્વા અસીતિ ચિત્તાનિ હોન્તિ, તાનિ ચ છસુ આરમ્મણેસુ પવત્તનતો છગ્ગુણિતાનિ સાસીતિકાનિ ચત્તારિ સતાનિ હોન્તિ, તાનિ ચતુન્નં અધિપતીનં સહયોગવસેન ચતુગ્ગુણિતાનિ સહસ્સં, વીસાધિકાનિ ચ નવ સતાનિ હોન્તિ, તાનિ ચ કાયવચીમનોસઙ્ખાતાનં તિણ્ણં કમ્માનં વસેન તિગુણિતાનિ સસટ્ઠિસત્તસતાધિકાનિ પઞ્ચ સહસ્સાનિ હોન્તિ, તાનિ ચ હીનમજ્ઝિમપણીતભેદતો તિગુણિતાનિ સાસીતિકદ્વિસતાધિકાનિ સત્તરસ સહસ્સાનિ હોન્તીતિ. નનુ ચ ઞાણવિપ્પયુત્તચિત્તાનં વીમંસાધિપતિસહયોગાભાવતો અધિપતિવસેન સહસ્સં, સાસીતિકાનિ ચ છ સતાનિ હોન્તીતિ તાનિ કમ્માદીનં વસેન સમ્પિણ્ડિતાનિ વીસસતાધિકાનિ પન્નરસ સહસ્સાનિ ભવન્તીતિ? સચ્ચમેતં, સોતપતિતવસેન પન તં અનાદિયિત્વા અધિપતિગણના ગહિતાતિ ન તસ્સ વસેન ગણનહાનિ કતાતિ દટ્ઠબ્બં.

નનુ ¶ ચ ‘‘સવિપાકં કુસલ’’ન્તિ વુત્તં, તં પન કથં, કુહિં, કિં ફલતીતિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘તં પના’’તિઆદિ. યસ્મા તિહેતુકં કુસલં તિહેતુકં વા દુહેતુકં વા પટિસન્ધિં દેતિ ¶ , નાહેતુકં પટિસન્ધિં દેતિ. યદા ચ તિહેતુકં પટિસન્ધિં જનેતિ, તદા પવત્તે સોળસ વિપાકાનિ અભિનિપ્ફાદેતિ. યદા દ્વિહેતુકં, તદા દ્વાદસ. દુહેતુકં પન દુહેતુકમહેતુકઞ્ચ પટિસન્ધિં જનેતિ, ન તિહેતુકં. યદા ચ દુહેતુકં જનેતિ, તદા પવત્તિયં દ્વાદસ. યદા અહેતુકં, તદા અટ્ઠ. યે પન આગમનતો વિપાકસ્સ સઙ્ખારભેદમિચ્છન્તિ, તેસં મતેન તિહેતુકં દ્વાદસ, દસ વા વિપચ્ચતિ, દુહેતુકં દસ, અટ્ઠ વા, તસ્મા વુત્તં ‘‘યથાનુરૂપ’’ન્તિ. નાનાવિધસમ્પત્તિટ્ઠાનભાવતો સોભના, ગન્તબ્બતો ગતિ ચાતિ સુગતિ, કામાવચરભવોવ સુગતિ કામાવચરસુગતિ. તસ્સં કામાવચરસુગતિયં. ભવભોગસમ્પત્તિન્તિ એત્થ ચ ભવતીતિ ભવો, ઉપપત્તિભવસઙ્ખાતાનં વિપાકક્ખન્ધકટત્તારૂપાનમેતં ગહણં, ભુઞ્જિતબ્બતો ભોગો, પવત્તિયં પટિલભિતબ્બસમ્પત્તિ, ભવોતિ વા પટિસન્ધિ, ભોગો સેસવિપાકકટત્તારૂપેહિ સહ પવત્તિયં પટિલભિતબ્બા સમ્પત્તિ, ભવો ચ ભોગો ચ ભવભોગો, તેયેવ સમ્પન્નભાવતો સમ્પત્તિ, તેસં વા સમ્પત્તિ ભવભોગસમ્પત્તિ, તં અભિનિપ્ફાદેતિ, જનકવસેન ચ ઉપનિસ્સયવસેન ચ સાધેતીતિ અત્થો. એત્થ ચ ભવભોગસમ્પત્તીનં નિરવસેસતો લબ્ભમાનટ્ઠાનં સન્ધાય ‘‘કામાવચરસુગતિય’’ન્તિ વુત્તં. સહેતુકવિપાકવજ્જં પન પવત્તિવિપાકકટત્તારૂપસભાવં ભવસમ્પત્તિં, એકચ્ચભોગસમ્પત્તિઞ્ચ, ભોગસમ્પદમેવ વા અવિસેસેન સુગતિયં દુગ્ગતિયમ્પિ અભિનિપ્ફાદેતિયેવ. નાગસુપણ્ણાદીનમ્પિ હિસ્સ દેવસમ્પત્તિસદિસં મનુઞ્ઞં ભોગજાતં, તબ્બિસયાનિ ચ વિપાકચિત્તાનિ, સુવણ્ણતાસુસ્સરતાદિ ચ તં સબ્બં કામાવચરકુસલસ્સેવ ફલં. ન હિ અકુસલસ્સ ઇટ્ઠફલં અત્થિ. વુત્તઞ્હેતં ¶ – ‘‘અટ્ઠાનમેતં અનવકાસો, યં અકુસલસ્સ ઇટ્ઠો કન્તો વિપાકો સંવિજ્જતી’’તિ.

કામાવચરકુસલવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

રૂપાવચરકુસલવણ્ણના

ઇદાનિ યસ્મા કામાવચરકુસલાનન્તરં ઉદ્દિટ્ઠસ્સ રૂપાવચરકુસલસ્સ નિદ્દેસાવકાસો અનુપ્પત્તો, તસ્મા તં દસ્સનત્થં ‘‘ઇતરેસૂ’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ ઇતરેસૂતિ યથાવુત્તકામાવચરકુસલતો ઇતરેસુ, રૂપાવચરાદીસૂતિ અત્થો. સવત્થુકતો એકવિધં એકન્તેન વત્થુસન્નિસ્સિતત્તા ¶ . ન હિ અરૂપધાતુયં રૂપાવચરધમ્મા લબ્ભન્તિ રૂપવિરાગભાવનાય નિબ્બત્તત્તા પુન રૂપાવચરજ્ઝાનસમાપત્તિયા અભાવતો.

હીનમજ્ઝિમપણીતભેદતોતિ એત્થ પુબ્બે વિય અધિપતીનં હીનાદિભાવેહિ ઝાનસ્સ હીનાદિભાવો યોજેતબ્બો. અથ વા પટિલદ્ધમત્તમનાસેવિતં હીનં પરિદુબ્બલભાવતો, નાતિસુભાવિતં અપરિપુણ્ણવસિભાવં મજ્ઝિમં, અતિવિય સુભાવિતં પન સબ્બસો પરિપુણ્ણવસિભાવં પણીતં. તથા ઉળારપુઞ્ઞફલકામતાવસેન પવત્તિતં હીનં, લોકિયાભિઞ્ઞત્થાય પવત્તિતં મજ્ઝિમં, વિવેકકામતાય અરિયભાવે ઠિતેન પવત્તિતં પણીતં. અત્તહિતાય વા પવત્તિતં હીનં, કેવલં અલોભજ્ઝાસયેન પવત્તિતં મજ્ઝિમં, પરહિતાય પવત્તિતં પણીતં. વટ્ટજ્ઝાસયેન વા પવત્તિતં હીનં, વિવેકજ્ઝાસયેન પવત્તિતં મજ્ઝિમં, વિવટ્ટજ્ઝાસયેન લોકુત્તરપાદકત્થં પવત્તિતં પણીતં.

પટિપદાદિભેદતોતિ દુક્ખપટિપદાદન્ધાભિઞ્ઞાદીનં પટિપદાભિઞ્ઞાનં ભેદેન. પટિપદાવચનેનેવ વા તદવિનાભાવતો અભિઞ્ઞાપિ લબ્ભતિ. તથા હેત્થ પટિપદાચતુક્કન્તિ વોહરન્તીતિ ¶ આદિ-સદ્દેન અધિપતિઆદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો, તસ્મા પટિપદાદિભેદતોતિ પટિપદાભેદતો, અધિપતિભેદતો, આરમ્મણભેદતો, હાનભાગિયાદિભેદતોતિ અત્થો. તત્થ પટિપદાભેદતો તાવ દુક્ખપટિપદં દન્ધાભિઞ્ઞં, દુક્ખપટિપદં ખિપ્પાભિઞ્ઞં, સુખપટિપદં દન્ધાભિઞ્ઞં, સુખપટિપદં ખિપ્પાભિઞ્ઞન્તિ એવં ચતુબ્બિધં હોતિ. તત્થ દુક્ખા પટિપદા અસ્સાતિ દુક્ખપટિપદં. દન્ધા અભિઞ્ઞા અસ્સાતિ દન્ધાભિઞ્ઞં. એસ નયો ‘‘દુક્ખપટિપદં ખિપ્પાભિઞ્ઞ’’ન્તિઆદીસુપિ.

તત્થ અપ્પહીનનીવરણસ્સ, અવિક્ખમ્ભિતઝાનનિકન્તિકસ્સ ચ ઞાણકિચ્ચસ્સ અપરિબ્યત્તતાય પરિનિટ્ઠિતસકલપુબ્બકિચ્ચસ્સ ‘‘પથવી પથવી’’તિ વા ‘‘આપો આપો’’તિ વા એવં પવત્તપઠમસમન્નાહારતો પટ્ઠાય યાવ તસ્સ તસ્સ ઝાનસ્સ ઉપચારુપ્પત્તિયા નીવરણપ્પહાનં, નિકન્તિવિક્ખમ્ભનઞ્ચ હોતિ, તાવ પવત્તા પુબ્બભાગભાવના પટિપદા નામ ‘‘પટિપજ્જતિ ઝાનં એતાયા’’તિ કત્વા. પહીનનીવરણસ્સ, પન વિક્ખમ્ભિતઝાનનિકન્તિકસ્સ ચ ઞાણકિચ્ચસ્સ પરિબ્યત્તભાવતો ઉપચારજ્ઝાનં આદિં કત્વા યાવ અપ્પનાય ઉપ્પત્તિ, તાવ પવત્તા પઞ્ઞા પુબ્બભાગપઞ્ઞાય વિસિટ્ઠભાવતો અભિઞ્ઞા નામ, તસ્મા યો આદિતો કિલેસે ઝાનનિકન્તિઞ્ચ ¶ વિક્ખમ્ભેન્તો દુક્ખેન સસઙ્ખારેન સપ્પયોગેન કિલમન્તો વિક્ખમ્ભેતિ, વિક્ખમ્ભિતકિલેસઝાનનિકન્તિ ચ અપ્પનાપરિવાસં વસન્તો ચિરેન અઙ્ગપાતુભાવં પાપુણાતિ, તસ્સ દુક્ખપટિપદં, દન્ધાભિઞ્ઞઞ્ચ ઝાનં હોતિ. યો પન સસઙ્ખારેન કિલેસાદિકે વિક્ખમ્ભેત્વા ન ચિરેન અઙ્ગપાતુભાવં પાપુણાતિ, તસ્સ દુક્ખપટિપદં, ખિપ્પાભિઞ્ઞઞ્ચ. યો કિલેસાદિકે વિક્ખમ્ભેન્તો સુખેન અકિલમન્તો વિક્ખમ્ભેતિ, અપ્પનાપરિવાસં પન ચિરાયતિ, તસ્સ સુખપટિપદં, દન્ધાભિઞ્ઞં. યો પન સુખેનેવ કિલેસાદિકે વિક્ખમ્ભેત્વા ¶ સીઘમેવ અપ્પનં પાપુણાતિ, તસ્સ સુખપટિપદં, ખિપ્પાભિઞ્ઞન્તિ વેદિતબ્બં.

સો પનાયં પટિપદાભિઞ્ઞાનં ભેદો કિલેસિન્દ્રિયાધિકારવસેન વેદિતબ્બો. યસ્સ હિ રાગાદયો કિલેસા તિબ્બા હોન્તિ, સદ્ધાપઞ્ચમકાનિ ચ ઇન્દ્રિયાનિ મુદૂનિ. યો ચ સમથવિપસ્સનાસુ અકતાધિકારો, તસ્સ પવત્તઝાનં દુક્ખપટિપદં, દન્ધાભિઞ્ઞઞ્ચ હોતિ. તસ્સ હિ કિલેસસમુદાચારતિબ્બતાય નીવરણવિક્ખમ્ભનસ્સ કિચ્છેન કસિરેન સમિજ્ઝનતો પટિપદા દુક્ખા અસુખા, તસ્સેવ સદ્ધાદીનં ઇન્દ્રિયાનં મુદુતાય અભિઞ્ઞાપિ દન્ધા મન્દા અસીઘપ્પવત્તિની હોતિ. ભવન્તરે વા સમથે અકતાધિકારત્તા પટિપદા દુક્ખા, વિપસ્સનાય અકતાધિકારત્તા અભિઞ્ઞાપિ દન્ધા. યો પન વુત્તવિપરીતો હોતિ, તસ્સ કિલેસાનં અતિબ્બસમુદાચારતાય, ઇન્દ્રિયાનઞ્ચ તિખીણતાય સમથવિપસ્સનાસુ કતાધિકારતાય યથાક્કમં સુખપટિપદા, ખિપ્પાભિઞ્ઞા ચ હોતિ. ભવન્તરે કતપરિચયસ્સ હિ યથા પગુણં કત્વા વિસ્સટ્ઠગન્થો અપ્પમત્તકેન પયોગેન સુપ્પવત્તિ વાચુગ્ગતો ચ હોતિ, એવં ભાવના અપ્પકસિરેનેવ ઇજ્ઝતીતિ. સ્વાયં અકતો, કતો ચ અધિકારો સમથનિસ્સિતો પટિપદાયં વુત્તો સમાધિપ્પધાનત્તા પટિપદાય. વિપસ્સનાનિસ્સિતો અભિઞ્ઞાય ઞાણપ્પધાનત્તા અપ્પનાયાતિ દટ્ઠબ્બં.

યો પન તિબ્બકિલેસો તિક્ખિન્દ્રિયો વિપસ્સનાયમેવ વા કતાધિકારો હોતિ, તસ્સ વુત્તનયેન દુક્ખા પટિપદા, ખિપ્પા પન અભિઞ્ઞા હોતિ, તબ્બિપરીતસ્સ સુખપટિપદા દન્ધાભિઞ્ઞાતિ. તસ્મા કિલેસાનં તિબ્બમન્દભાવતો, ઇન્દ્રિયાનં તિખિણમુદુભાવતો, પુબ્બપરિચયસ્સ ચ સમ્ભવાસમ્ભવવસેનાતિ એવં કિલેસિન્દ્રિયાધિકારવસેન ઇમાસં ભેદો વેદિતબ્બો.

અપિચ ¶ યાનિ પરતો સપ્પાયાસપ્પાયાનિ, પલિબોધુપચ્છેદાદીનિ પુબ્બકિચ્ચાનિ, અપ્પનાકોસલ્લાનિ ¶ ચ આગમિસ્સન્તિ, તેસુ યો ઉપચારાધિગમતો પુબ્બે, પચ્છા ચ અસપ્પાયસેવી હોતિ, તસ્સ દુક્ખા પટિપદા, દન્ધા ચ અભિઞ્ઞા હોતિ. ઉભયત્થ સપ્પાયસેવિનો સુખા પટિપદા, ખિપ્પા ચ અભિઞ્ઞા. યો પન તતો પુબ્બભાગે અસપ્પાયં સેવિત્વા અપરભાગે સપ્પાયસેવી હોતિ, તસ્સ દુક્ખા પટિપદા, ખિપ્પા અભિઞ્ઞા. તબ્બિપરીતસ્સ સુખા પટિપદા, દન્ધા અભિઞ્ઞા ચ વેદિતબ્બા.

તથા પલિબોધુપચ્છેદાદિપુબ્બકિચ્ચં અસમ્પાદેત્વા ભાવનમનુયુઞ્જન્તસ્સ સપરિપન્થતાય દુક્ખા પટિપદા, વિપરિયાયેન અપરિપન્થતાય સુખા. અપ્પનાકોસલ્લાનિ અસમ્પાદેન્તસ્સ ઞાણસ્સ અવિસદતાય દન્ધા અભિઞ્ઞા હોતિ, સમ્પાદેન્તસ્સ વિપરિયાયતો ખિપ્પા અભિઞ્ઞાતિ. કિઞ્ચ – તણ્હાવિજ્જાતિભવનવસેન એતાસં ભેદો વેદિતબ્બો. તણ્હાભિભૂતસ્સ હિ દુક્ખા પટિપદા હોતિ તસ્સા સમાધિસ્સ ઉજુપટિપક્ખત્તા સમથપટિપદાય પરિપન્થકભાવતો, અનભિભૂતસ્સ તદભાવતો સુખા. અવિજ્જાભિભૂતસ્સ ચ તસ્સા પઞ્ઞાય ઉજુપટિપક્ખભાવતો દન્ધા અભિઞ્ઞા, ઇતરસ્સ ખિપ્પા અભિઞ્ઞાતિ. સો પનાયં પટિપદાભેદો કેવલં સમથભાવનાવસેન પટિલદ્ધજ્ઝાનસ્સ, મગ્ગાધિગમવસેન પટિલદ્ધજ્ઝાનસ્સ પન નત્થિ દુક્ખપટિપદાદિભેદો. કેચિ પન મગ્ગવસેનેવ તસ્સ પટિપદાદિભેદં વણ્ણેન્તિ ‘‘મગ્ગસ્સ હિ દુક્ખપટિપદાદિભાવે તસ્મિં દુક્ખપટિપદાદિક’’ન્તિ.

અધિપતિભેદાદીસુ પન છન્દાધિપતેય્યં ચિત્તાધિપતેય્યં વીરિયાધિપતેય્યં વીમંસાધિપતેય્યન્તિ એવં અધિપતિભેદતો, પરિત્તં પરિત્તારમ્મણં, પરિત્તં અપ્પમાણારમ્મણં, અપ્પમાણં પરિત્તારમ્મણં ¶ , અપ્પમાણં અપ્પમાણારમ્મણન્તિ એવં આરમ્મણભેદતો, હાનભાગિયં ઠિતિભાગિયં વિસેસભાગિયં નિબ્બેધભાગિયન્તિ એવં હાનભાગિયાદિભેદતો ચ ચતુબ્બિધતા વેદિતબ્બા. તત્થ ‘‘છન્દવતો ચે ઝાનં નિબ્બત્તિસ્સતિ, મય્હમ્પિ નિબ્બત્તિસ્સતી’’તિ એવં છન્દં ધુરં કત્વા ઉપ્પન્નં છન્દાધિપતેય્યં. એસ નયો ‘‘ચિત્તાધિપતેય્યા’’દીસુપિ. અપ્પગુણં પન ઉપરિઝાનસ્સ પચ્ચયો ભવિતું અસક્કોન્તં પરિત્તં, સુપ્પસરાવમત્તેસુ અવડ્ઢિતારમ્મણેસુ નિબ્બત્તં પરિત્તારમ્મણં. વુત્તપટિપક્ખતો પન યથાક્કમં અપ્પમાણારમ્મણાદીનિ વેદિતબ્બાનિ. હાનભાગિયાદિવિસેસં સયમેવ વક્ખતિ.

ઝાનઙ્ગયોગભેદતોતિ કત્થચિ પઞ્ચ ઝાનઙ્ગાનિ, કત્થચિ ચત્તારિ, કત્થચિ તીણિ, કત્થચિ દ્વે ¶ , કત્થચિ અપરાનિ દ્વેતિ એવં ઝાનઙ્ગાનં સમ્પયોગભેદતો. નનુ ચેત્થ કામાવચરકુસલે વિય સઙ્ખારભેદો કસ્મા ન ગહિતો. ઇદમ્પિ હિ કેવલં સમથાનુયોગવસેન પટિલદ્ધં સસઙ્ખારં, મગ્ગાધિગમવસેન પટિલદ્ધમસઙ્ખારં, તસ્મા ‘‘ઝાનઙ્ગસઙ્ખારયોગભેદતો દસવિધ’’ન્તિ વત્તબ્બન્તિ? નયિદમેવં, મગ્ગાધિગમવસેન સત્તિતો પટિલદ્ધસ્સાપિ અપરભાગે પરિકમ્મવસેનેવ ઉપ્પજ્જનતો, તસ્મા સબ્બસ્સપિ ઝાનસ્સ પરિકમ્મસઙ્ખાતપુબ્બાભિસઙ્ખારેન વિના કેવલં અધિકારવસેન અનુપ્પજ્જનતો ‘‘અસઙ્ખાર’’ન્તિપિ વત્તું ન સક્કા, અધિકારેન ચ વિના કેવલં પરિકમ્માભિસઙ્ખારેનેવ અનુપ્પજ્જનતો ‘‘સસઙ્ખાર’’ન્તિપિ વત્તું ન સક્કાતિ ઝાનઙ્ગયોગભેદતો પઞ્ચવિધતા ચ વુત્તાતિ.

કામચ્છન્દો બ્યાપાદો થિનમિદ્ધં ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં વિચિકિચ્છાતિ ઇમાનિ પઞ્ચ નીવરણાનિ વિપ્પહીનાનિ એતસ્સાતિ કામચ્છન્દ…પે… વિપ્પહીનં. ‘‘અગ્યાહિતો’’તિ એત્થ આહિત-સદ્દસ્સ વિય વિપ્પહીન-સદ્દસ્સેત્થ પરવચનં દટ્ઠબ્બં. કામચ્છન્દાદીહિ વા વિપ્પહીનં વિસંયુત્તં તેસં પહાયકભાવેનાતિ કામચ્છન્દ…પે… વિપ્પહીનં. તત્થ કામેતીતિ કામો, છન્દનટ્ઠેન છન્દો ચાતિ ¶ કામચ્છન્દો, બહલકામરાગસ્સેતં અધિવચનં. બ્યાપાદાદીનમત્થં વક્ખતિ. યસ્મા કામચ્છન્દાદીસુ અપ્પહીનેસુ ઝાનં નુપ્પજ્જતિ, તસ્મા તાનિસ્સ પહાનઙ્ગાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. નનુ અઞ્ઞેપિ અકુસલા ધમ્મા ઇમિના ઝાનેન પહીયન્તિ, અથ કસ્મા પઞ્ચેવ પહાનઙ્ગવસેન વુત્તાનીતિ? વિસેસેન ઝાનન્તરાયકરત્તા. કામચ્છન્દવસેન હિ નાનાવિસયપલોભિતં ચિત્તં ન એકત્તારમ્મણે સમાધિયતિ. કામચ્છન્દાભિભૂતં વા નાનાવિસયસમુપબ્યૂળ્હાય કામધાતુયા પહાનપટિપદં ન પટિપજ્જતિ, બ્યાપાદેન ચ આરમ્મણે પટિહઞ્ઞમાનં ન સમાહિતં પવત્તતિ, થિનમિદ્ધાભિભૂતં અકમ્મઞ્ઞં હોતિ, ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચપરેતં અવૂપસન્તમેવ હુત્વા પરિબ્ભમતિ, વિચિકિચ્છાઉપહતં ઝાનાધિગમપટિપદં નારોહતિ ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો નુ ખો, ન નુ ખો, પથવી પથવી’’તિઆદિના પવત્તમનસિકારેન ‘‘ઝાનં સિયા નુ ખો, ન નુ ખો’’તિઆદિના વિચિકિચ્છન્તસ્સ ઝાનાધિગમપટિપદાય અસંસિજ્ઝનતો. યતો વક્ખતિ –

‘‘ભાગી અસ્સમહં અદ્ધા, ઇમાય પટિપત્તિયા;

પવિવેકસુખસ્સાતિ, કત્વા ઉસ્સાહમુત્તમ’’ન્તિ.

તસ્મા ¶ સમાધિઆદીનં ઉજુવિપચ્ચનીકભાવેન વિસેસેન ઝાનાધિગમસ્સ અન્તરાયકરણતો એતાનેવ પહાનઙ્ગાનીતિ વુત્તાનિ. હોતિ ચેત્થ –

‘‘પચ્ચનીકા યતો પઞ્ચ, સમાધાદીનમેત્થ હિ;

ઝાનન્તરાયિકા તસ્મા, પહાનઙ્ગે નિયામિતા’’તિ.

એવમિદં પહાનઙ્ગવસેન દસ્સેત્વા ઇદાનિ સમ્પયોગઙ્ગવસેન દસ્સેતું ‘‘વિતક્ક…પે… સમ્પયુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. તત્થ વિતક્કાદયો વચનત્થલક્ખણાદિવસેન ઉપરિ આગમિસ્સન્તિ. યસ્મા પન ઇમેસુ ઉપ્પન્નેસુ ઝાનં ઉપ્પન્નં નામ હોતિ, તેનસ્સ ઇમાનિ સમ્પયોગઙ્ગાનીતિ વેદિતબ્બાનિ, તસ્મા ન એતેહિ ¶ સમન્નાગતં અઞ્ઞદેવ ઝાનં નામ અત્થીતિ ગહેતબ્બં. યથા પન નેમિઆદિઅઙ્ગસમુદાયે રથાદિવોહારો હોતિ, એવં ઝાનઙ્ગસમુદાયે ઝાનવોહારો. વુત્તમ્પિ હેતં વિભઙ્ગે ‘‘ઝાનન્તિ વિતક્કો વિચારો પીતિ સુખં ચિત્તસ્સેકગ્ગતા’’તિ (વિભ. ૫૬૯). કસ્મા પન અઞ્ઞેસુપિ ફસ્સાદીસુ સમ્પયુત્તધમ્મેસુ વિજ્જમાનેસુ ઇમાનિયેવ પઞ્ચ ઝાનઙ્ગવસેન વુત્તાનીતિ? વુચ્ચતે – ઉપનિજ્ઝાનકિચ્ચવન્તતાય, કામચ્છન્દાદીનં ઉજુપટિપક્ખભાવતો ચ. વિતક્કો હિ આરમ્મણે ચિત્તં અભિનિરોપેતિ, વિચારો અનુબન્ધતિ. એવં ઝાનાધિગમસ્સ વિસેસપચ્ચયભૂતેહિ તેહિ અવિક્ખેપાય સમાદહિતપયોગસ્સ ચેતસો પયોગસમ્પત્તિસમુટ્ઠાના પીતિ પીણનં, સુખઞ્ચ ઉપબ્રૂહનં કરોતિ. અથ નં સસમ્પયુત્તધમ્મં એતેહિ અભિનિરોપનાનુબન્ધનપીણનઉપબ્રૂહનેહિ અનુગ્ગહિતા એકગ્ગતા સમાધાનકિચ્ચેન અત્તાનં અનુવત્તાપેન્તી એકત્તારમ્મણે સમં, સમ્મા ચ આધિયતિ, ઇન્દ્રિયસમતાવસેન સમં, પટિપક્ખધમ્માનં દૂરીભાવેન લીનુદ્ધચ્ચાભાવેન સમ્મા ચ ઠપેતીતિ એવમેતેસમેવ ઉપનિજ્ઝાનકિચ્ચં આવેણિકં. કામચ્છન્દાદિપટિપક્ખભાવેન પન સયમેવ વક્ખતિ. એવં ઉપનિજ્ઝાનકિચ્ચવન્તતાય, કામચ્છન્દાદીનં ઉજુપટિપક્ખભાવતો ચ ઇમેયેવ પઞ્ચ ઝાનઙ્ગભાવેન વવત્થિતાતિ. યથાહુ –

‘‘ઉપનિજ્ઝાનકિચ્ચત્તા, કામાદિપટિપક્ખતો;

સન્તેસુપિ ચ અઞ્ઞેસુ, પઞ્ચેવ ઝાનસઞ્ઞિતા’’તિ.

દેસનાક્કમતો, મહગ્ગતધમ્મેસુ પઠમં અધિગન્તબ્બતો ચ પઠમં, પઠમં સમાપજ્જિતબ્બન્તિપિ ¶ પઠમન્તિ વદન્તિ. તં પન ન એકન્તલક્ખણં ઝાનપટિલોમાદિવસેન સમાપજ્જને અસમ્ભવતો.

પુરિમપચ્છિમચિત્તેસુ ઉપ્પજ્જમાનસ્સાપિ અપ્પનાક્ખણે અનુપ્પજ્જનતો વિતક્કો વિપ્પહીનો એતસ્સ, તતો વા એતં વિપ્પહીનન્તિ ¶ વિતક્કવિપ્પહીનં. ભાવનાય હિ પહીનત્તા વિતક્કો ઝાનક્ખણે નુપ્પજ્જતિ. અસંકિલિટ્ઠસભાવત્તા પન ઉપચારભાવનાય ચ તં પહાતું અસમત્થભાવતો પુરિમભાગે, પચ્છાભાગે ચ અપચ્ચનીકચિત્તપ્પવત્તિતો ઉપ્પજ્જતિયેવાતિ.

નનુ ચ ‘‘અસંકિલિટ્ઠસભાવત્તા’’તિ વુત્તં, અથ કથં ઝાનેન એસ પહીયતિ? ન હિ કુસલેહિ અસંકિલિટ્ઠધમ્મસ્સ પહાનં અત્થિ રાગાદિસંકિલિટ્ઠાનં પાપધમ્માનમેતસ્સ ઉજુપટિપક્ખભાવતોતિ? વુચ્ચતે – અસંકિલિટ્ઠસભાવસ્સાપિ એતસ્સ ઓળારિકતાય દુબ્બલભાવતો ઝાનક્ખણે અનુપ્પત્તિસભાવાપાદનત્થં તત્થ નિકન્તિવિક્ખમ્ભનવસેન દુતિયજ્ઝાનભાવના હોતીતિ તસ્સા બલેન તં ઝાનક્ખણે અનુપ્પજ્જન્તં નિકન્તિવિક્ખમ્ભનવસેન વા વિક્ખમ્ભિતં પહીનં નામ હોતિ. યદિ એવં ઉપચારેનપિ નિકન્તિ વિક્ખમ્ભીયતીતિ તત્થપિસ્સ પહાનં સિયા, યથા પઠમજ્ઝાનસ્સ ઉપચારે નીવરણાનીતિ? નયિદમેવં, નીવરણપ્પહાનસ્સ વિય વિતક્કારમ્મણિકનિકન્તિ વિક્ખમ્ભનસ્સ ઉપચારેન સાતિસયં અનિપ્ફજ્જનતો. સાતિસયઞ્હિ તત્થ નિકન્તિપ્પહાનં અપ્પનાય એવ હોતિ, તસ્મા યદવોચુમ્હા ‘‘ઉપચારભાવનાય ચ તં પહાતું અસમત્થભાવતો’’તિ, તં સુટ્ઠુ ઉપપરિક્ખિત્વા વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘વિચારવિપ્પહીન’’ન્તિઆદીસુપિ વુત્તનયાનુસારેન અત્થો દટ્ઠબ્બો. દુતિયજ્ઝાનેયેવ પહીનસ્સ વિતક્કસ્સ ઇધ અપ્પવત્તિમત્તદસ્સનત્થં ‘‘વિતક્કવિચારવિપ્પહીન’’ન્તિ વિતક્ક-ગ્ગહણં કતં. એવં ‘‘વિતક્કવિચારપીતિવિપ્પહીન’’ન્તિઆદીસુપિ.

યથાસમ્ભવન્તિ પથવીકસિણાદીસુ યં યં આરમ્મણં યસ્સ યસ્સ સમ્ભવતિ, તદનતિક્કમતો. કસિણાનાપાનેસુ હિ પઞ્ચેવ ઝાનાનિ પવત્તન્તિ, અસુભકાયગતાસતીસુ પઠમજ્ઝાનં, અનુપેક્ખાબ્રહ્મવિહારેસુ પઞ્ચમજ્ઝાનવજ્જાનિ, ઉપેક્ખાબ્રહ્મવિહારે પઞ્ચમજ્ઝાનન્તિ.

પથવીકસિણાદીસૂતિ ¶ ¶ એત્થ આદિ-ગ્ગહણેન કેવલં આપોકસિણાદીનમેવ, અથ ખો અસુભાદીનમ્પિ અપ્પનાવહકમ્મટ્ઠાનાનં સઙ્ગહોતિ દટ્ઠબ્બં. એત્થ ચ અભિભાયતનવિમોક્ખઝાનાનિ પવત્તાકારમત્તતો ભિન્નાનિ, આરમ્મણતો પન કસિણાયતનાનેવ હોન્તીતિ કસિણાયતનઝાનેહેવ તાનિ સઙ્ગહિતાનિ. ‘‘યથાસમ્ભવં…પે… અનેકવિધ’’ન્તિ વા વચનેન રૂપાવચરજ્ઝાને સબ્બોપિ લબ્ભમાનકભેદો સઙ્ગહિતોતિ અભિભાયતનવિમોક્ખઝાનાનિ વિસું ન વુત્તાનિ, તાનિ પન સરૂપતો એવં વેદિતબ્બાનિ.

તત્થ ઞાણુત્તરસ્સ યોગાવચરસ્સ પથવીકસિણાદિઆરમ્મણં અભિભવિત્વા ‘‘ન મેત્થ અપ્પનાનિબ્બત્તને ભારો’’તિ પટિપન્નસ્સ નિમિત્તુપ્પત્તિતો ઉદ્ધં દુતિયતતિયવીથિયં, ચતુત્થપઞ્ચમવીથિયં વા પટિલદ્ધં ઝાનં અભિભાયતનં નામ. તઞ્હિ આરમ્મણં અભિભવતીતિ અભિભૂ, યોગિનો સુખવિસેસાનં અધિટ્ઠાનતાય, મનાયતનધમ્માયતનપરિયાપન્નતાય વા આયતનન્તિ અભિભાયતનં, અભિભવિતબ્બં વા અભિભૂ, આલમ્બણં, તં આયતનમસ્સાતિ અભિભાયતનં. અથ વા આલમ્બણાભિભવનતોયેવ અભિભૂ, પરિકમ્મં, ઞાણં વા, તં આયતનં કારણમસ્સાતિ અભિભાયતનં. પરિકમ્મં, ઞાણં વા આલમ્બણં અભિભવિત્વા પવત્તમાનં ઉપચારુપ્પત્તિતો પઞ્ચમવીથિમનતિક્કમિત્વા અપ્પનં નિબ્બત્તેતિ. પઞ્ચમવીથિતો પરં નિબ્બત્તં પન અભિભવિતુકામતાય નિબ્બત્તિતમ્પિ અભિભાયતનં નામ ન હોતિ. સામઞ્ઞગતિયા પન કસિણાયતનમેવ હોતિ. ઇમમેવ હિ સીઘતરપ્પવત્તિં સન્ધાય અટ્ઠકથાયં ‘‘તાનિ અભિભવિત્વા સમાપજ્જતિ, સહ નિમિત્તુપ્પાદેનેવેત્થ અપ્પનં નિબ્બત્તેતી’’તિ (ધ. સ. અટ્ઠ. ૨૦૪) વુત્તં. નનુ ચ અટ્ઠકથાયં યથારુતવસેનેવ અત્થો કસ્મા ન ગય્હતિ. ‘‘સહ નિમિત્તુપ્પાદેનેવા’’તિ (ધ. સ. અટ્ઠ. ૨૦૪) હિ વુત્તત્તા નિમિત્તુપ્પત્તિયા સહુપ્પન્નં ઝાનમભિભાયતનન્તિ ¶ વિઞ્ઞાયતીતિ? નયિદમેવં, નિમિત્તુપ્પાદેન સહ અપ્પનાય અસમ્ભવતો. નિમિત્તુપ્પાદોતિ હિ ઇધ પટિભાગનિમિત્તસ્સ ઉપ્પત્તિ તદારમ્મણસ્સ વા ઉપચારજ્ઝાનસ્સ, કિં તાવ પટિભાગનિમિત્તુપ્પત્તિયા સહ અપ્પનાય નિબ્બત્તિ ઉપચારજ્ઝાને અસતિ તસ્સા અસમ્ભવતો, નાપિ ઉપચારજ્ઝાનેન સહ એકવીથિયં નિબ્બત્તિ તસ્સા ઉપચારભાવનાપબન્ધસેવિતબ્બભાવેન તદા અસમ્ભવતો, તસ્મા નાતિચિરાયનપ્પવત્તિદસ્સનત્થં સમીપિમ્હિ સમીપકારીયૂપચારેન અટ્ઠકથાયં તથા વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. યદિ નિમિત્તુપ્પત્તિતો નાતિચિરપ્પવત્તમભિભાયતનં, કથં તસ્સ દન્ધાભિઞ્ઞાખિપ્પાભિઞ્ઞાભેદો પાળિયં વુત્તોતિ? વુચ્ચતે – ચતુત્થપઞ્ચમજવનવીથિયં ઉપ્પન્નં ચિરકાલનિબ્બત્તિતાય દન્ધાભિઞ્ઞં, દુતિયતતિયવીથિયં ¶ ઉપ્પન્નં તબ્બિપરીતલક્ખણતાય ખિપ્પાભિઞ્ઞન્તિ. કેચિ પન ‘‘અભિભાયતનં નામ વસિભાવપ્પત્તમેવ, નેતર’’ન્તિ વદન્તિ, તં તેસં મતિમત્તં, વસિભાવપ્પત્તિયા નિમિત્તુપ્પત્તિતો દૂરતરભાવેન ‘‘સહ નિમિત્તુપ્પાદેનેવેત્થ અપ્પનં નિબ્બત્તેતી’’તિ અટ્ઠકથાવચનેન સહ વિરુજ્ઝનતો.

અપિચ વસિભાવપ્પત્તં ઝાનં અભિભવનકારણનિરપેક્ખં વસિભાવબલેનેવ સક્કચ્ચં સમાપજ્જિતું ન સક્કાતિ ન તં અભિભાયતનં નામ હોતિ, તસ્મા અપ્પત્તવસિભાવા પઠમુપ્પન્નાયેવ અભિભાયતનન્તિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં. યદિ એવં કથં ‘‘અપ્પમાણં પરિત્તારમ્મણં, અપ્પમાણં અપ્પમાણારમ્મણ’’ન્તિ (ધ. સ. ૨૧૨-૨૧૩) અભિભાયતનદેસનાયં વુત્તં. વસિભાવપ્પત્તઞ્હિ ઝાનં અપ્પમાણન્તિ વુચ્ચતિ. ઇદઞ્ચ ઉપ્પન્નમત્તત્તા પરિત્તમેવાતિ? નાયં દોસો. પઠમં અભિભાયતનવસેન પટિલદ્ધજ્ઝાનં પચ્છા વસિભાવપ્પત્તમ્પિ અભિભાયતનનામમેવ લભતીતિ વસિભાવપ્પત્તમભિભાયતનં અપ્પમાણં, ઇતરં પરિત્તં.

અથ ¶ વા વસિભાવપ્પત્તં અપ્પમાણન્તિ ઉક્કંસગતિપરિગ્ગહવસેન વુચ્ચતિ. તં પન યં બલવતરં, તં અપ્પમાણન્તિ ઇમસ્સ અત્થસ્સ ઉપલક્ખણં કત્વા વદન્તિ. બલવભાવનિબન્ધનં અપ્પમાણત્તં. બલવભાવો ચ પઠમઅપ્પનાવારતો પચ્છિમપચ્છિમઅપ્પનાવારાનં બલવતાય અવસિતાપત્તેપિ ઝાને સમ્ભવતીતિ બલવન્તં અપ્પમાણં, ઇતરં પરિત્તન્તિ એવં અવસિતાપત્તેપિ ઝાને અપ્પમાણાદિભાવો વેદિતબ્બો. અથ વા અપ્પનાય બલવભાવો નામ ઉપચારસ્સ બલવતાય સતિ હોતિ. ઉપચારઞ્ચ તં બલવં, યં સહસા અપ્પનં ઉપ્પાદેતું સક્કુણેય્ય, તસ્મા ખિપ્પાભિઞ્ઞાનં દ્વિન્નં અભિભાયતનઝાનાનં ઉપચારવીથિયા અનન્તરં દુતિયવીથિયં ઉપ્પન્નં ઉપચારજ્ઝાનસ્સ બલવતાય સયમ્પિ બલવતરન્તિ અપ્પમાણં નામ હોતિ. દુતિયવીથિમતિક્કમિત્વા તતિયવીથિયં ઉપ્પન્નં તદિતરસભાવતાય પરિત્તં. તથા દન્ધાભિઞ્ઞાનં ચતુત્થવીથિયં ઉપ્પન્નં અપ્પમાણં. પઞ્ચમવીથિયં ઉપ્પન્નં પરિત્તન્તિ. અથ વા યત્થ કત્થચિ અપ્પનાવીથિયં પઞ્ચમં ઉપ્પજ્જનકઅપ્પનાતો ચતુત્થં ઉપ્પજ્જમાનાય બલવભાવોતિ તંવસેનાપેત્થ પરિત્તઅપ્પમાણતા વેદિતબ્બા.

તં પનેતં ગણનતો અટ્ઠવિધં હોતિ. યથાહ –

‘‘અજ્ઝત્તં ¶ અરૂપસઞ્ઞી બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ પરિત્તાનિ, ‘તાનિ અભિભુય્ય જાનામિ પસ્સામી’તિ એવંસઞ્ઞી હોતિ. અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ પરિત્તાનિ સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાનિ. અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ અપ્પમાણાનિ. અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ અપ્પમાણાનિ સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાનિ, તાનિ અભિભુય્ય જાનામિ પસ્સામિ. નીલાનિ નીલવણ્ણાનિ નીલનિદસ્સનાનિ નીલનિભાસાનિ, તાનિ અભિભુય્ય જાનામિ પસ્સામિ. પીતાનિ પીતવણ્ણાનિ પીતનિદસ્સનાનિ પીતનિભાસાનિ. લોહિતાનિ લોહિતવણ્ણાનિ લોહિતનિદસ્સનાનિ ¶ લોહિતનિભાસાનિ. ઓદાતાનિ ઓદાતવણ્ણાનિ ઓદાતનિદસ્સનાનિ ઓદાતનિભાસાનિ, ‘તાનિ અભિભુય્ય જાનામિ પસ્સામી’તિ એવંસઞ્ઞી હોતી’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૭૩; ૩.૩૩૮; મ. નિ. ૨.૨૪૯; અ. નિ. ૧.૪૨૭-૪૩૪; ૮.૬૫).

તત્થ અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞીતિ અલાભિતાય વા અનત્થિકતાય વા અજ્ઝત્તેસુ કેસાદીસુ પરિકમ્મઅપ્પનાસઞ્ઞાવિરહિતો. બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતીતિ બહિદ્ધા અટ્ઠસુ કસિણેસુ, ચતૂસુ ભૂતકસિણેસુ એવ વા કતપરિકમ્મકતાય પરિકમ્મવસેન ચેવ અપ્પનાવસેન ચ તાનિ બહિદ્ધા અટ્ઠ, ચત્તારિ વા કસિણરૂપાનિ પસ્સતિ. પરિત્તાનીતિ અમહન્તાનિ. અભિભુય્યાતિ યથા મહગ્ઘસો સમ્પન્નગહણિકો પુરિસો કટચ્છુમત્તં ભત્તં લભિત્વા ‘‘કિં એત્થ ભુઞ્જિતબ્બં ભત્તં અત્થી’’તિ સઙ્કડ્ઢિત્વા સબ્બં એકકબળમેવ કરોતિ, એવમેવ ઞાણુત્તરિકો પુગ્ગલો વિસદઞાણો ‘‘કિં એત્થ પરિત્તકે આરમ્મણે સમાપજ્જિતબ્બં અત્થિ, નાયં મમ ભારો’’તિ તાનિ રૂપાનિ પરિકમ્મેન, ઞાણેન વા અભિભવિત્વા સમાપજ્જતિ. હેટ્ઠા વુત્તનયેન સીઘં અપ્પનં નિબ્બત્તેતિ. ‘‘જાનામિ પસ્સામી’’તિ ઇમિના પનસ્સ પુબ્બાભોગો કથિતો, તદાગમનતો ચ અન્તોસમાપત્તિયં ચિત્તાભિસઙ્ખારો. ઇતરથા અનેન આભોગમત્તે કથિતે તેન સાધિતબ્બં ઝાનં ન વુત્તં હોતિ, અભિભાયતનદેસનાવાયં ઝાનવિસયાતિ. આગમટ્ઠકથાસુ પન સમાપત્તિતો વુટ્ઠિતસ્સ પુબ્બભાગભાવનાવસેન ઝાનક્ખણે પવત્તમભિભવનાકારં ગહેત્વા પવત્તમાભોગં સન્ધાય –

‘‘ઇમિના પનસ્સ આભોગો કથિતો. સો ચ ખો સમાપત્તિતો વુટ્ઠિતસ્સ, ન અન્તોસમાપત્તિય’’ન્તિ ¶ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૧૭૩; મ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨૪૯; અ. નિ. અટ્ઠ. ૩.૮.૬૫) વુત્તં.

દુતિયે ¶ સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાનીતિ પરિસુદ્ધાપરિસુદ્ધવણ્ણાનિ. પરિસુદ્ધાનિ હિ નીલાદીનિ સુવણ્ણાનિ, અપરિસુદ્ધાનિ દુબ્બણ્ણાનીતિ ઇધ અધિપ્પેતાનિ.

તતિયે અપ્પમાણાનીતિ વુદ્ધિપ્પમાણાનિ વિપુલાનિ ખલમણ્ડલાદીનિ. વડ્ઢનવસેન પનેત્થ અપ્પમાણતા ન ગહિતા કસિણવડ્ઢનસ્સ ઇધ અસમ્ભવતો. કસિણસ્સ હિ દ્વે વડ્ઢનભૂમિયો ઉપચારભૂમિ, અપ્પનાભૂમિ વા. તત્થ ન તાવ ઇધ ઉપચારભૂમિયં વડ્ઢનં સમ્ભવતિ. નિમિત્તુપ્પત્તિયા સમકાલં વિય ઉપ્પજ્જમાને ઝાને કુતો તસ્સ ઓકાસોતિ, નાપિ અપ્પનાભૂમિયં. વડ્ઢિતસ્સ પઠમુપ્પન્નઝાનારમ્મણતા ન યુજ્જતિ, તસ્મા સભાવમહન્તાનેવ આલમ્બણાનિ ઇધ અપ્પમાણાનીતિ અધિપ્પેતાનિ. કેચિ પન ‘‘વડ્ઢિતવસેનેવ અપ્પમાણાનીતિ ગહેત્વા પઠમં અભિભવનિચ્છાય અભાવેન વડ્ઢેત્વા પચ્છા અભિભવનિચ્છાય સતિ અભિભવનાકારેન પવત્તો તસ્મિં અપ્પનં નિબ્બત્તેતીતિ અપ્પનં પટિલભિત્વા વડ્ઢિતનિમિત્તેસુ ઇદં અભિભાયતનં વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ.

ચતુત્થે અભિભુય્યાતિ અભિભવિત્વા. યથા નામ સમ્પન્નગહણિકો મહગ્ઘસો પુરિસો એકં ભત્તવડ્ઢિતકં લભિત્વા ‘‘‘અઞ્ઞોપિ હોતુ, અઞ્ઞોપિ હોતૂ’તિ કિં એસ મય્હં કરિસ્સતી’’તિ ન તં મહન્તતો પસ્સતિ, એવમેવ ઞાણુત્તરો વિસદઞાણો પુગ્ગલો ‘‘‘કિં એત્થ સમાપજ્જિતબ્બં, નયિદં અપ્પમાણ’ન્તિ મય્હં ચિત્તેકગ્ગતાકરણે ભારો’’તિ અભિભવિત્વા સમાપજ્જતિ. વુત્તનયેનેવ અપ્પનં નિબ્બત્તેતિ.

પઞ્ચમે નીલાનિ…પે… નીલનિભાસાનીતિ એતાનિ પરિયાયનામાનીતિ તત્થ ‘‘નીલાની’’તિ સબ્બસઙ્ગાહકવસેન વુત્તં. એત્તકેયેવ પન વુત્તે તંયોગતો તબ્બોહારેન ગુણયુત્તેપિ પસઙ્ગો સિયાતિ તન્નિવારણત્થં ‘‘નીલવણ્ણાની’’તિ વણ્ણવસેન વુત્તં. એવમ્પિ હિ બહુબ્બીહિવસેન ગુણોપિ પસઙ્ગો હોતીતિ ‘‘નીલનિદસ્સનાની’’તિ નિદસ્સનવસેન વુત્તં ¶ . નિદસ્સિતબ્બઞ્હિ નિદસ્સનં, ચક્ખુના દટ્ઠબ્બં રૂપં. તતો સેતાદિનિવારણત્થં નીલ-સદ્દેન સહ સમાસો કતોતિ અપઞ્ઞાયમાનચીવરાનિ અસમ્ભિન્નવણ્ણાનિ એકનીલાનેવ હુત્વા દિસ્સમાનાનીતિ ¶ વુત્તં હોતિ. ‘‘નીલનિભાસાની’’તિ ઇદં પન ઓભાસવસેન વુત્તં, નીલોભાસાનિ નીલપ્પભાયુત્તાનીતિ અત્થો. એતેન તેસં સુવિસુદ્ધત્તં દસ્સેતિ. ‘પીતાની’’તિઆદીસુપિ ઇમિનાવ નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. અટ્ઠસુ ચેતેસુ પુરિમં અભિભવનાકારેન વણ્ણાભોગરહિતાનિ અટ્ઠપિ કસિણાનિ પરિત્તાનિ આરમ્મણં કત્વા ઉપ્પન્નં સન્ધાય વુત્તં. તતિયં તથા અપ્પમાણાનિ. દુતિયચતુત્થાનિયેવ દ્વે વણ્ણાભોગસહિતાનિ આરબ્ભ ઉપ્પન્નં, ન પન વણ્ણકસિણવસેન ઉપ્પન્નં તસ્સ વિસું વક્ખમાનત્તા.

પઞ્ચમાદીનિ પન તેસુ કતાધિકારે સન્ધાય સુવિસુદ્ધવણ્ણવસેનેવ દેસિતાનિ. ન હિ તેસં અભિભવનસ્સ પરિત્તતા, અપ્પમાણતા વા કારણં, અથ ખો સુવિસુદ્ધનીલાદિભાવો. તત્થ હિ તે કતાધિકારાતિ. નનુ ચ આગમટ્ઠકથાસુ ‘‘સુવણ્ણાનિ વા હોન્તુ દુબ્બણ્ણાનિ વા, પરિત્તઅપ્પમાણવસેનેવ ઇમાનિ અભિભાયતનાનિ દેસિતાની’’તિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૧૭૩; મ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨૪૯; અ. નિ. અટ્ઠ. ૩.૮.૬૫) વુત્તન્તિ? સચ્ચં, તં પન આગમે અભિભાયતનાનં અઞ્ઞથા આગતત્તા વુત્તં. તત્થ હિ –

‘‘અજ્ઝત્તં રૂપસઞ્ઞી એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ પરિત્તાનિ સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાનિ, અપ્પમાણાનિ સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાનિ, અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ પરિત્તાનિ સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાનિ, અપ્પમાણાનિ સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાની’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૭૩; ૩.૩૩૮; મ. નિ. ૨.૨૪૯; અ. નિ. ૧.૪૨૭-૪૩૪; ૮.૬૫) –

એવં ચત્તારિયેવ અભિભાયતનાનિ આગતાનિ, તસ્મા તદટ્ઠકથાસુ વણ્ણાભોગે વિજ્જમાને અવિજ્જમાનેપિ પરિત્તઅપ્પમાણતાવસેનેવ ¶ ઇમેસં દેસિતભાવો વુત્તો. પરિત્તઅપ્પમાણતા હિ ઇમેસુ ચતૂસુ અભિભવનસ્સ કારણં વણ્ણાભોગે વિજ્જમાને અવિજ્જમાનેપીતિ. નનુ ચ સબ્બત્થ ‘‘સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાની’’તિ વચનતો વણ્ણાભોગસહિતાનિયેવ તત્થ ગહિતાનીતિ? તં ન, વણ્ણાભોગરહિતાનિ, સહિતાનિ ચ સબ્બાનિ પરિત્તાનિ એકતો કત્વા ‘‘પરિત્તાનિ સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાની’’તિ વુત્તાનિ, તથા ‘‘અપ્પમાણાનિ સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાની’’તિ. યદિ એવં કથં વિસિટ્ઠાનં વણ્ણાભોગરહિતાનં, સહિતાનઞ્ચ એકજ્ઝં મનસિકારો, ન એકજ્ઝં, વિસુંયેવ તેસં મનસિકારો. યદિ એવં વિસું કથમેકત્તન્તિ? પરિત્તભાવસામઞ્ઞતો. યદિ એવં સુવણ્ણદુબ્બણ્ણ-ગ્ગહણમતિરિચ્ચતિ ¶ અવસિટ્ઠોતિ? નાતિરિચ્ચતિ પરિયાયદેસનાભાવતો. અત્થિ હિ એસ પરિયાયો, યદિદં વણ્ણાભોગજનિતાજનિતં વિસેસં અગ્ગહેત્વા પરિત્તભાવસામઞ્ઞેન એકત્તં નેત્વા ‘‘પરિત્તાનિ અભિભુય્યા’’તિ વત્વા પુન તદન્તોગધમેવ પભેદં વિનેય્યવસેન દસ્સેતું તાનિ ચ કદાચિ વણ્ણવસેન આવજ્જિતાનિ હોન્તિ, ‘‘સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાનિ અભિભુય્યા’’તિ વત્તબ્બતાય વણ્ણાભોગરહિતાનિ, સહિતાનિ ચ વિસું મનસિ કત્વા ઉભયત્થાપિ વણ્ણાભોગરહિતપરિત્તાભિભવને, તંસહિતપરિત્તાભિભવને ચ પરિત્તાભિભવનસામઞ્ઞં ગહેત્વા એકત્તં કતન્તિ. અભિધમ્મે પન નિપ્પરિયાયદેસનત્તા વણ્ણાભોગરહિતાનિ, સહિતાનિ ચ વિસું વુત્તાનિ. અત્થિ હિ ઉભયત્થાભિભવનવિસેસોતિ. હોતુ તાવ, એવં સુત્તાભિધમ્મપાઠવિસેસતો અટ્ઠકથાય પાઠભેદે પન કો અધિપ્પાયોતિ? વુચ્ચતે – સુત્તન્તે હિ પઠમવિમોક્ખં દ્વેધા ભિન્દિત્વા પઠમદુતિયઅભિભાયતનાનિ વુત્તાનિ, પરિયાયદેસનત્તા વિમોક્ખાનમ્પિ અભિભવનપરિયાયો વિજ્જતીતિ ‘‘અજ્ઝત્તં રૂપસઞ્ઞી’’તિ અભિભાયતનદ્વયં વુત્તં.

તતિયચતુત્થઅભિભાયતનેસુ ¶ દુતિયવિમોક્ખો, વણ્ણાભિભાયતનેસુ તતિયવિમોક્ખો ચ અભિભવનપ્પવત્તિતો સઙ્ગહિતો, ઇધ પન નિપ્પરિયાયદેસનત્તા વિમોક્ખાભિભાયતનાનિ અસઙ્કરતો દસ્સેતું વિમોક્ખે વજ્જેત્વા અભિભાયતનાનિ કથિતાનિ. સબ્બાનિ ચ વિમોક્ખકિચ્ચાનિ વિમોક્ખદેસનાય વુત્તાનિ, તદેતં ‘‘અજ્ઝત્તં રૂપસઞ્ઞી’’તિ સુત્તે આગતસ્સ અભિભાયતનદ્વયસ્સ અભિધમ્મે અવચનતો ‘‘રૂપી રૂપાનિ પસ્સતી’’તિઆદીનઞ્ચ સબ્બવિમોક્ખકિચ્ચસાધારણવચનભાવતો વવત્થાનં કતન્તિ વિઞ્ઞાયતિ. અવસ્સઞ્ચેતં એવ સમ્પટિચ્છિતબ્બં, ન સમ્પટિચ્છન્તેહિ સુત્તાભિધમ્મપાઠભેદે અઞ્ઞં કારણં વત્તબ્બં. અથ કિમેત્થ વત્તબ્બં, નનુ અટ્ઠકથાયમેવ ‘‘કસ્મા પન યથા સુત્તન્તે ‘અજ્ઝત્તં રૂપસઞ્ઞી એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ પરિત્તાની’તિઆદિ વુત્તં, એવં અવત્વા ઇધ ચતૂસુપિ અભિભાયતનેસુ અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞિતાવ વુત્તા’’તિ વત્વા ‘‘અજ્ઝત્તરૂપાનં અનભિભવનીયતો’’તિ કારણં વુત્તન્તિ? ન તં તસ્સ કારણવચનં, અથ ખો કત્થચિ ‘‘અજ્ઝત્તં રૂપાનિ પસ્સતી’’તિ અવત્વા સબ્બત્થ યં વુત્તં ‘‘બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતી’’તિ, તસ્સ ચ કારણવચનં. તેનેવ હિ તત્થ વા ઇધ વા ‘‘બહિદ્ધા રૂપાનિયેવ અભિભવિતબ્બાની’’તિ તત્થેવ વુત્તં, અનભિભવનીયતા ચ અજ્ઝત્તરૂપાનં બહિદ્ધા રૂપાનિ વિય અવિભૂતત્તા. ન હિ સુટ્ઠુ વિભૂતભાવમન્તરેન ઞાણુત્તરાનં આરમ્મણાભિભવનં સમ્ભવતીતિ. નનુ ચ અટ્ઠકથાયં પાઠદ્વયવિસેસસ્સ દેસનાવિલાસો કારણભાવેન વુત્તોતિ? સચ્ચં વુત્તો, સો ચ યથાવુત્તવવત્થાનવસેનેવ વેદિતબ્બો ¶ . દેસનાવિલાસો હિ નામ વિનેય્યજ્ઝાસયાનુરૂપં વિજ્જમાનસ્સેવ પરિયાયસ્સ વિભાવનં, ન યસ્સ કસ્સચીતિ. એવં તાવ અભિભાયતનં વેદિતબ્બં.

તત્થ ¶ વિમોક્ખોતિ પટિલદ્ધજ્ઝાનસ્સ ઝાનં સમાપજ્જિતુકામતાવસપ્પવત્તજવનવીથિસમનન્તરમેવ પિતુઅઙ્કે વિસ્સટ્ઠઅઙ્ગપચ્ચઙ્ગસ્સ વિય દારકસ્સ આરમ્મણે નિરાસઙ્કમેવ હુત્વા પઠમકપ્પના વિય ચ લહું અવુટ્ઠહિત્વા અન્તમસો ચતુપઞ્ચચિત્તક્ખણતો અનોસક્કિત્વા આરમ્મણે અભિરતિવસેન પવત્તસ્સ વસિભાવપ્પત્તસ્સ ઝાનસ્સેતં અધિવચનં. તઞ્હિ કસિણાયતનવસેન વા અભિભાયતનવસેન વા ઉપ્પન્નં પચ્ચનીકધમ્મેહિ સુટ્ઠુ વિમુત્તત્તા, આરમ્મણે અધિમુત્તતાય ચ ‘‘વિમોક્ખો’’તિ વુચ્ચતિ. વુત્તમ્પિ ચેતં અટ્ઠકથાયં –

‘‘કેનટ્ઠેન પન વિમોક્ખો વેદિતબ્બોતિ? અધિમુચ્ચનટ્ઠેન. કો અયં અધિમુચ્ચનટ્ઠો નામ? પચ્ચનીકધમ્મેહિ ચ સુટ્ઠુ વિમુચ્ચનટ્ઠો, આરમ્મણે ચ અભિરતિવસેન સુટ્ઠુ અધિમુચ્ચનટ્ઠો’’તિ (ધ. સ. અટ્ઠ. ૨૪૮).

યદિ વસિભાવપ્પત્તમેવ વિમોક્ખો, કથમસ્સ આરમ્મણચતુક્કે પરિત્તતા પાળિયં વુત્તા. અવસિતાપત્તઞ્હિ ઝાનં પરિત્તન્તિ વુચ્ચતીતિ? નાયં દોસો, પરિપુણ્ણવસિભાવપ્પત્તં સન્ધાય અપરિપુણ્ણવસિભાવપ્પત્તસ્સ પરિત્તભાવેન તત્થ અધિપ્પેતત્તા, તસ્મા વસિભાવપ્પત્તમેવ ઝાનં વિમોક્ખો નામ, ન ઇતરં. ઇતરં પન યદિ કસિણાયતનવસેન ઉપ્પન્નં, કસિણાયતનં. અથ અભિભાયતનવસેન, અભિભાયતનમેવાતિ. કેચિ પન ‘‘પઠમઅપ્પનાતો પચ્છિમપચ્છિમાય પટિપક્ખતો સુટ્ઠુ વિમુત્તત્તા કસિણાયતનવસેન, અભિભાયતનવસેન ચ ઉપ્પન્નં પઠમકપ્પનં ઠપેત્વા સેસં વિમોક્ખોયેવા’’તિ વદન્તિ.

તં પનેતં ગણનતો તિવિધં. યથાહ –

‘‘રૂપી ¶ રૂપાનિ પસ્સતિ, અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ, સુભન્તેવ અધિમુત્તો હોતી’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૭૪; ૩.૩૩૯; પટિ. મ. ૧.૨૦૯).

તત્થ ¶ રૂપીતિ અજ્ઝત્તં કેસાદીસુ ઉપ્પાદિતં રૂપજ્ઝાનં રૂપં, તદસ્સ અત્થીતિ રૂપી. રૂપાનિ પસ્સતીતિ બહિદ્ધાપિ નીલકસિણાદિરૂપાનિ ઝાનચક્ખુના પસ્સતિ. ઇમિના અજ્ઝત્તબહિદ્ધવત્થુકેસુ કસિણેસુ ઝાનપટિલાભો દસ્સિતો. અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞીતિ અજ્ઝત્તં નરૂપસઞ્ઞી, અત્તનો કેસાદીસુ અનુપ્પાદિતરૂપાવચરજ્ઝાનોતિ અત્થો. ઇમિના બહિદ્ધા પરિકમ્મં કત્વા બહિદ્ધાવ પટિલદ્ધજ્ઝાનતા દસ્સિતા. ‘‘સુભ’’ન્તિ ઇમિના સુવિસુદ્ધેસુ નીલાદીસુ વણ્ણકસિણેસુ ઝાનાનિ દસ્સિતાનિ. તત્થ કિઞ્ચાપિ અન્તોઅપ્પનાયં ‘‘સુભ’’ન્તિ આભોગો નત્થિ, યો પન સુવિસુદ્ધં સુભકસિણં આરમ્મણં કત્વા વિહરતિ, સો યસ્મા ‘‘સુભ’’ન્તિ અધિમુચ્ચનવસેન પઠમજ્ઝાનં ઉપસમ્પજ્જિત્વા વિહરતિ, તથા દુતિયાદીનિ, તસ્મા એવં દેસના કતાતિ. પટિસમ્ભિદામગ્ગે પન ‘‘ઇધ ભિક્ખુ મેત્તાસહગતેન ચેતસા એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતી’’તિઆદિના (પટિ. મ. ૧.૨૧૨) બ્રહ્મવિહારવસેન સુભવિમોક્ખો વુત્તો. ધમ્મસઙ્ગણિયં પન બ્રહ્મવિહારાનં વિસુંયેવ આગતત્તા તં નયં પટિક્ખિપિત્વા સુનીલકાદિવસેનેવ સુભવિમોક્ખો અટ્ઠકથાયં અનુઞ્ઞાતોતિ ઇધાપિ તત્થ વુત્તનયેનેવ વવત્થાનં કતન્તિ એવં તાવ વિમોક્ખઝાનં વેદિતબ્બં.

યથાનુરૂપન્તિ હીનાદિઅનુરૂપં. પઠમજ્ઝાનઞ્હિ હીનં કપ્પસ્સ તતિયભાગાયુકે બ્રહ્મપારિસજ્જે ઉપપત્તિં નિપ્ફાદેતિ, મજ્ઝિમં ઉપડ્ઢકપ્પાયુકે બ્રહ્મપુરોહિતે, પણીતં એકકપ્પાયુકે મહાબ્રહ્મે. તથા દુતિયજ્ઝાનં, તતિયજ્ઝાનઞ્ચ હીનં દ્વિકપ્પાયુકે પરિત્તાભે, મજ્ઝિમં ચતુકપ્પાયુકે અપ્પમાણાભે, પણીતં અટ્ઠકપ્પાયુકે આભસ્સરે. ચતુત્થજ્ઝાનં હીનં ¶ સોળસકપ્પાયુકે પરિત્તાસુભે, મજ્ઝિમં દ્વત્તિંસકપ્પાયુકે અપ્પમાણસુભે, પણીતં ચતુસટ્ઠિકપ્પાયુકે સુભકિણ્હે. પઞ્ચમજ્ઝાનં પન તિવિધમ્પિ પઞ્ચકપ્પસતાયુકે વેહપ્ફલે ઉપપત્તિં નિપ્ફાદેતિ, તદેવ તિત્થિયેહિ સઞ્ઞાવિરાગવસેન ભાવિતં પઞ્ચકપ્પસતાયુકેયેવ અસઞ્ઞસત્તે. અનાગામીહિ પન પુથુજ્જનાદિકાલે પચ્છાપિ ભાવિતં સદ્ધાદિઇન્દ્રિયાધિમુત્તતાનુક્કમેન યથાક્કમં સહસ્સદ્વિસહસ્સચતુસહસ્સઅટ્ઠસહસ્સસોળસસહસ્સકપ્પાયુકેસુ અવિહાઅતપ્પાસુદસ્સાસુદસ્સીઅકનિટ્ઠનામકેસુ પઞ્ચસુદ્ધાવાસેસુ ઉપપત્તિં નિપ્ફાદેતીતિ એવમેતં યથાનુરૂપં સોળસરૂપાવચરબ્રહ્મલોકૂપપત્તિનિપ્ફાદકન્તિ આહ ‘‘યથાનુરૂપં…પે… હોતી’’તિ.

યસ્મા પન રૂપભવેપિ પવત્તિયં લભિતબ્બા ઉપભોગસમ્પત્તિ કામાવચરસ્સેવ ફલં, તસ્મા ¶ ઇધ ‘‘ભવભોગસમ્પત્તિં નિપ્ફાદેતી’’તિ અવત્વા ઉપપત્તિનિપ્ફાદનમેવ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. એત્થ ચ દુતિયજ્ઝાનભૂમિં ઉપાદાય સબ્બત્થ પરિપુણ્ણસ્સ મહાકપ્પસ્સ વસેન પરિચ્છેદો દટ્ઠબ્બો, પઠમજ્ઝાનભૂમિયં પન અસઙ્ખ્યેય્યકપ્પવસેન. ન હિ તત્થ ઇતરવસેન પરિચ્છેદો સમ્ભવતિ એકકપ્પેપિ અવિનાસાભાવેન મહાકપ્પસ્સ ચતુત્થભાગેયેવ તસ્સ સણ્ઠહનતો.

રૂપાવચરકુસલવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અરૂપાવચરકુસલવણ્ણના

ઇદાનિ અરૂપાવચરકુસલસ્સ નિદ્દેસાવકાસો અનુપ્પત્તોતિ તન્નિદ્દેસત્થમાહ ‘‘સેસેસુ પના’’તિઆદિ. આકાસકસિણવજ્જિતસ્સ યસ્સ કસ્સચિ કસિણસ્સ ઉગ્ઘાટનતો લદ્ધમાકાસં કસિણુગ્ઘાટિમાકાસં. તત્થ પવત્તં વિઞ્ઞાણન્તિ આકાસાનઞ્ચાયતનમાહ. તઞ્હિ દુતિયારુપ્પસ્સ ¶ આરમ્મણં હોતિ. સબ્બસોતિ સબ્બાકારેન, રૂપનિમિત્તદણ્ડાદાનસમ્ભવદસ્સનાદિના સબ્બેન રૂપધમ્મેસુ, પથવીકસિણાદિરૂપનિમિત્તેસુ તદારમ્મણજ્ઝાનેસુ ચ દોસદસ્સનાકારેન, તેસુ એવ વા રૂપનિમિત્તેસુ નિકન્તિપ્પહાનઅસમાપજ્જિતુકામતાદિના આકારેનાતિ અત્થો. અથ વા સબ્બસોતિ સબ્બાસં, કુસલાદિભેદેન અનવસેસાનન્તિ અત્થો. રૂપસઞ્ઞાનન્તિ સઞ્ઞાસીસેન વુત્તરૂપાવચરજ્ઝાનાનઞ્ચેવ તદારમ્મણાનઞ્ચ. રૂપાવચરજ્ઝાનમ્પિ હિ ‘‘રૂપ’’ન્તિ વુચ્ચતિ ઉત્તરપદલોપેન ‘‘રૂપી રૂપાનિ પસ્સતી’’તિઆદીસુ વિય. તદારમ્મણમ્પિ કસિણરૂપં પુરિમપદલોપેન ‘‘દેવેન દત્તોતિ, બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતી’’તિઆદીસુ વિય, તસ્મા ઇધ રૂપે રૂપજ્ઝાને તંસહગતસઞ્ઞા રૂપસઞ્ઞાતિ ગહિતા, સઞ્ઞાસીસેન વુત્તરૂપાવચરજ્ઝાનાનમેતં અધિવચનં. ‘‘રૂપ’’ન્તિ સઞ્ઞા અસ્સાતિ રૂપસઞ્ઞં, રૂપનામવન્તન્તિ અત્થો. તંગહિતેન પથવીકસિણાદિભેદસ્સ તદારમ્મણસ્સ ચેતં નામન્તિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘રૂપસઞ્ઞાન’’ન્તિ હિ સરૂપેકસેસવસેન નિદ્દેસો કતો. સમતિક્કમાતિ વિરાગા, નિરોધા ચ. કિં વુત્તં હોતિ? એતાસં કુસલવિપાકકિરિયાવસેન પઞ્ચદસન્નં ઝાનસઙ્ખાતાનં રૂપસઞ્ઞાનં, એતેસઞ્ચ પથવીકસિણાદિવસેન નવન્નં આરમ્મણસઙ્ખાતાનં રૂપસઞ્ઞાનં અનવસેસાનં સબ્બાકારેન ચ, તેસુ એવ વા નિકન્તિપ્પહાનઅસમાપજ્જિતુકામતાદિના આકારેન ¶ વિરાગા, નિરોધા ચ જિગુચ્છનતો ચેવ તપ્પટિબન્ધછન્દરાગવિક્ખમ્ભનતો ચ નિબ્બત્તં આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞાય સહગતં અરૂપાવચરકુસલચિત્તં. ન હિ સક્કા સબ્બસો અનતિક્કન્તરૂપસઞ્ઞેન તં નિબ્બત્તેતુન્તિ.

ન કેવલં એતાસંયેવ સમતિક્કમનતો ઇદં નિબ્બત્તં, અથ ખો પટિઘસઞ્ઞાદીનમત્થઙ્ગમાદિતોપીતિ આહ ‘‘પટિઘસઞ્ઞાન’’ન્તિઆદિ. તત્થ ચક્ખાદીનં વત્થૂનં, રૂપાદીનઞ્ચ આરમ્મણાનં ¶ પટિઘાતેન અઞ્ઞમઞ્ઞસમોધાનસઙ્ખાતેન પટિહનનેન ઉપ્પન્ના સઞ્ઞા પટિઘસઞ્ઞા, રૂપસઞ્ઞાદિદ્વિપઞ્ચસઞ્ઞાનમેતં અધિવચનં. યથાહ –

‘‘તત્થ કતમા પટિઘસઞ્ઞા? રૂપસઞ્ઞા સદ્દસઞ્ઞા ગન્ધસઞ્ઞા રસસઞ્ઞા ફોટ્ઠબ્બસઞ્ઞા, ઇમા વુચ્ચન્તિ પટિઘસઞ્ઞાયો’’તિ (વિભ. ૬૦૩).

તાસં કુસલાકુસલવિપાકભૂતાનં અત્થઙ્ગમા પહાના અસમુપ્પાદા અપ્પવત્તિકરણેનાતિ વુત્તં હોતિ. નનુ ચ એતા રૂપાવચરજ્ઝાનસમાપન્નસ્સાપિ ન સન્તિ. ન હિ પઠમજ્ઝાનાદિસમાપન્નકાલે પઞ્ચદ્વારવસેન ચિત્તં પવત્તતીતિ? સચ્ચમેતં, યથા પન ‘‘સુખસ્સ ચ પહાના દુક્ખસ્સ ચ પહાના અદુક્ખમસુખં ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિં ચતુત્થજ્ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’’તિ એત્થ પસંસાવસેન અઞ્ઞત્થ પહીનાનમ્પિ સુખદુક્ખાનં ચતુત્થજ્ઝાને, ‘‘સક્કાયદિટ્ઠિવિચિકિચ્છાનં પહાના રાગદોસમોહાનં તનુત્તા સકદાગામિમગ્ગં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’’તિ એત્થ પઠમમગ્ગેયેવ પહીનાનં સક્કાયદિટ્ઠાદીનં દુતિયમગ્ગે ચ વચનં, એવમેવ ઇમસ્મિં ઝાને પટિપજ્જનકાનં ઉસ્સાહજનનત્થં ઇમસ્સ ઝાનસ્સ પસંસાવસેન એતાસં એત્થ વચનન્તિ વેદિતબ્બં. અથ વા કિઞ્ચાપિ તા રૂપાવચરસમાપન્નસ્સાપિ ન સન્તિ, ન પન પહીનત્તા ન સન્તિ. કિઞ્ચરહિ પચ્ચયાભાવેન. ન હિ રૂપાવચરભાવના રૂપવિરાગાય સંવત્તતિ, રૂપાયત્તા એવ તાસં પવત્તીતિ. અરૂપભાવના પન રૂપવિરાગાય સંવત્તતિ, તસ્મા ‘‘તા એત્થ પહીના’’તિ વત્તું વટ્ટતિ. તથા હિ એતાસં ઇતો પુબ્બે અપ્પહીનત્તાયેવ ‘‘પઠમજ્ઝાનં સમાપન્નસ્સ સદ્દો કણ્ટકો’’તિ વુત્તો ભગવતા. ઇધ ચ પહીનત્તા એવ અરૂપસમાપત્તીનં આનેઞ્જાભિસઙ્ખારવચનાદીહિ, ‘‘યે તે સન્તા વિમોક્ખા અતિક્કમ્મ રૂપે ¶ અરૂપા’’તિઆદિના ચ આનેઞ્જતા, સન્તવિમોક્ખતા ચ વુત્તા.

નાનત્તસઞ્ઞાનન્તિ ¶ નાનત્તે ગોચરે પવત્તાનં, નાનત્તાનં વા સઞ્ઞાનં, વુત્તાવસેસાનં ચતુચત્તાલીસકામાવચરસઞ્ઞાનન્તિ અત્થો. એતા એવ હિ –

‘‘તત્થ કતમા નાનત્તસઞ્ઞા? અસમાપન્નસ્સ મનોધાતુસમઙ્ગિસ્સ વા મનોવિઞ્ઞાણધાતુસમઙ્ગિસ્સ વા સઞ્ઞા સઞ્જાનના સઞ્જાનિતત્તં, ઇમા વુચ્ચન્તિ નાનત્તસઞ્ઞાયો’’તિ (વિભ. ૬૦૪) –

એવં વિભઙ્ગે વિભજિત્વા વુત્તા. તા પન યસ્મા રૂપસદ્દાદિભેદે નાનત્તે નાનાસભાવે આરમ્મણે પવત્તન્તિ, યસ્મા ચ અટ્ઠ કામાવચરકુસલસઞ્ઞા, દ્વાદસ અકુસલસઞ્ઞા, એકાદસ કામાવચરકુસલવિપાકસઞ્ઞા, દ્વે અકુસલવિપાકસઞ્ઞા, એકાદસ કામાવચરકિરિયસઞ્ઞાતિ એવં ચતુચત્તાલીસપ્પભેદા નાનાસભાવા, અઞ્ઞમઞ્ઞં અસદિસા, તસ્મા ‘‘નાનત્તસઞ્ઞા’’તિ વુચ્ચન્તિ. અમનસિકારાતિ સબ્બસો અનાવજ્જના અસમન્નાહારા અપચ્ચવેક્ખણહેતુ જવનપટિપાદકેન વા ભવઙ્ગચિત્તસ્સ અન્તો અકરણા ઠપેત્વા કસિણુગ્ઘાટિમાકાસં નાનારમ્મણે ચિત્તસ્સ અસઙ્ખરણતોતિ વુત્તં હોતિ. ઇમિના હિ નાનત્તસઞ્ઞામનસિકારહેતૂનં રૂપધમ્માનં સમતિક્કમોપિ વુત્તો, રૂપજ્ઝાને પન તદભાવતો ‘‘નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા’’તિ ન વુત્તં. અથ સમતિક્કમાદીનં કિં નાનાકરણન્તિ? વુચ્ચતે – યસ્મા રૂપસઞ્ઞા, પટિઘસઞ્ઞા ચ ઇમિના ઝાનેન નિબ્બત્તિતભવેપિ ન વિજ્જન્તિ, અરૂપસઞ્ઞાય ભાવનાય અભાવે ચુતિતો ઉદ્ધં ઉપ્પત્તિરહાનં રૂપસઞ્ઞાપટિઘસઞ્ઞાનં યાવ અત્તનો ¶ વિપાકુપ્પત્તિ, તાવ અનુપ્પત્તિધમ્મતં આપાદિયમાનત્તા, પગેવ પન ઇમં ઝાનં સમાપન્નકાલે, તસ્મા ‘‘સમતિક્કમા, અત્થઙ્ગમા’’તિ ઉભયથાપિ તાસં અભાવોયેવ દસ્સિતો. નાનત્તસઞ્ઞાસુ પન યા તસ્મિં ભવે ન ઉપ્પજ્જન્તિ એકન્તરૂપનિસ્સિતત્તા, તા અનોકાસતાય ન ઉપ્પજ્જન્તિ, ન અરૂપભાવનાય નિવારિતત્તા, અનિવારિતત્તા ચ કાચિ ઉપ્પજ્જન્તિ, તસ્મા તાસં અમનસિકારો અનાવજ્જનં અપચ્ચવેક્ખણં જવનપટિપાદકેન વા ભવઙ્ગમનસ્સ અન્તો અકરણં અપ્પવેસનં વુત્તં. તત્ર પવત્તમાનાનમ્પિ હિ ઝાનં સમાપન્નસ્સ તાસં અમનસિકારોયેવ ઇતરથા ઝાનસમાપત્તિયા અભાવતો. ઇતિ સઙ્ખેપતો ‘‘રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા’’તિ ઇમિના સબ્બરૂપાવચરધમ્માનં પહાનં વુત્તં, ‘‘પટિઘસઞ્ઞાનં અત્થઙ્ગમા નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા’’તિ સબ્બેસં કામાવચરચિત્તચેતસિકાનં પહાનં, અમનસિકારો ચ વુત્તો, તીહિ પનેતેહિ સમાધિસ્સ થિરભાવો કથિતોતિ.

આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞાસહગતન્તિ ¶ એત્થ પન નાસ્સ અન્તોતિ અનન્તં, અનન્તં આકાસં આકાસાનન્તં, કસિણુગ્ઘાટિમાકાસં, અનન્તતા પન ઉપ્પાદવયન્તાભાવતો અનન્તમનસિકારવસેન વા વેદિતબ્બા. ન હિ એતસ્સ ઉપ્પાદન્તો, વયન્તો વા પઞ્ઞાયતિ અસભાવધમ્મત્તા. સભાવધમ્મો હિ અહુત્વા સમ્ભવનતો, હુત્વા ચ વિનસ્સનતો ઉપ્પાદવયન્તપરિચ્છિન્નો, નેતરો. ન ચ પનેતં મનસિ કરોન્તો યોગાવચરો તસ્સ પરિચ્છેદસઙ્ખાતમન્તં ગણ્હાતિ, અથ ખો રૂપવિવેકમત્તસ્સેવ ગહણેન અનન્તફરણાકારેનેવ મનસિકારં પવત્તેતિ, તસ્મા ઉપ્પાદવયન્તવિરહતો મનસિકારવસેન વા એતમનન્તન્તિ વેદિતબ્બં. ‘‘અનન્તાકાસ’’ન્તિ ચ વત્તબ્બે અનન્ત-સદ્દસ્સ પરનિપાતવસેન ‘‘આકાસાનન્ત’’ન્તિ વુચ્ચતિ. આકાસાનન્તમેવ આકાસાનઞ્ચં ¶ સંયોગપરસ્સ ત-કારસ્સ ચ-કારં કત્વા, તદેવ આયતનં સસમ્પયુત્તધમ્મસ્સ ઝાનસ્સ આરમ્મણભાવતો અધિટ્ઠાનટ્ઠેન દેવાયતનં વિયાતિ આકાસાનઞ્ચાયતનં, તસ્મિં અપ્પનાપત્તા સઞ્ઞા આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞા, તાય સહગતં વિઞ્ઞાણં આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞાસહગતં. અથ વા આકાસાનઞ્ચં આયતનમસ્સા સસમ્પયુત્તધમ્માય સઞ્ઞાયાતિ આકાસાનઞ્ચાયતના, સાયેવ સઞ્ઞા, તાય ઝાનં સહગતન્તિ આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞાસહગતં.

વિઞ્ઞાણ…પે… સહગતન્તિ યદેતં પઠમારુપ્પવિઞ્ઞાણં, તંસભાવધમ્મત્તા ઉપ્પાદાદિઅન્તવન્તમ્પિ આરમ્મણકરણવસેન અનન્તાકાસે ફરણતો અત્તાનં આરબ્ભ અન્તસ્સ અગ્ગહણવસેન પવત્તમનસિકારતો વા અનન્તં વિઞ્ઞાણન્તિ વિઞ્ઞાણાનન્તં, ‘‘વિઞ્ઞાણાનઞ્ચ’’ન્તિ વત્તબ્બે વિઞ્ઞાણઞ્ચ-સદ્દો તદત્થે નિરૂળ્હો આ-કાર ન-કારલોપોતિ વા કત્વા ‘‘વિઞ્ઞાણઞ્ચ’’મિચ્ચેવ વુત્તં. એવઞ્ચ કત્વા વક્ખતિ –

‘‘વિઞ્ઞાણાનન્તમિચ્ચેવં, વત્તબ્બં પનિદં સિયા’’તિ.

અથ વા દુતિયારુપ્પવિઞ્ઞાણેન અઞ્ચિતબ્બં આરમ્મણવસેન પાપુણિતબ્બન્તિ વિઞ્ઞાણઞ્ચં. સેસં પુરિમસદિસમેવ.

આકિઞ્ચઞ્ઞા…પે… સહગતન્તિ નાસ્સ પઠમારુપ્પવિઞ્ઞાણસ્સ કિઞ્ચનન્તિ અકિઞ્ચનં, અન્તમસો ભઙ્ગમત્તમ્પિ અવસિટ્ઠં નત્થીતિ વુત્તં હોતિ. સતિ હિ ભઙ્ગમત્તેપિ તસ્સ સકિઞ્ચનતા ¶ સિયા. અકિઞ્ચનસ્સ ભાવો આકિઞ્ચઞ્ઞં, આકાસાનઞ્ચાયતનવિઞ્ઞાણાભાવસ્સેતં અધિવચનં. સેસં વુત્તનયમેવ.

નેવસઞ્ઞા…પે… સહગતન્તિ હેટ્ઠિમઝાનેસુ વિય ઓળારિકાય સઞ્ઞાય અભાવતો નેવસ્સ સઞ્ઞા અત્થીતિ નેવસઞ્ઞં, સુખુમાય ચ સઞ્ઞાય અત્થિતાય નાસ્સ સઞ્ઞા નત્થીતિ ¶ નાસઞ્ઞં, નેવસઞ્ઞઞ્ચ તં નાસઞ્ઞઞ્ચેતિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞં, ચતુત્થારુપ્પજ્ઝાનં. યદિ એવં ‘‘નેવસઞ્ઞનાસઞ્ઞ’’ન્તિ વત્તબ્બં? સચ્ચમેતં. વચનસોભનત્થં પન દીઘં કત્વા વુત્તં. અથ વા નેવસ્સ સઞ્ઞા નાસઞ્ઞાતિ એવં એકજ્ઝં બહુબ્બીહિસમાસવસેન ‘‘નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞ’’ન્તિ વુત્તં. નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞઞ્ચ તં આયતનઞ્ચ મનાયતનધમ્માયતનપરિયાપન્નત્તાતિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં, તેન સમ્પયુત્તં સઞ્ઞાસહગતં નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાસહગતં. અથ વા સઞ્ઞાયેવ પટુસઞ્ઞાકિચ્ચકરણે અસમત્થતાય નેવસઞ્ઞા, ઉણ્હોદકે તેજોધાતુ વિય સઙ્ખારાવસેસસુખુમભાવપ્પત્તિયા નાસઞ્ઞાતિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞા, સા એવ સેસધમ્માનં નિસ્સયપચ્ચયતાય, અધિટ્ઠાનટ્ઠેન ધમ્માયતનપરિયાપન્નતાય એવ વા આયતનન્તિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં, નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનભૂતાય સઞ્ઞાય સહગતન્તિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસઞ્ઞાસહગતં.

યથાનુરૂપં…પે… નિપ્ફાદકન્તિ ‘‘પઠમારુપ્પભૂમિયા પઠમં, દુતિયારુપ્પભૂમિયા દુતિય’’ન્તિઆદિના અત્તનો અનુરૂપવસેન ચતૂસુ અરૂપભૂમીસુ ઉપપત્તિસાધકં. તાસુ પન પઠમા વીસતિસહસ્સકપ્પાયુકા હોતિ, દુતિયા ચત્તાલીસસહસ્સકપ્પાયુકા, તતિયા સટ્ઠિસહસ્સકપ્પાયુકા, ચતુત્થા પન ચતુરાસીતિસહસ્સકપ્પાયુકાતિ વેદિતબ્બં.

અરૂપાવચરકુસલવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

લોકુત્તરકુસલવણ્ણના

એવં તિવિધમ્પિ લોકિયકુસલં નિદ્દિસિત્વા ઇદાનિ લોકુત્તરકુસલં નિદ્દિસન્તો આહ ‘‘ઇતરં ¶ પના’’તિઆદિ. લુજ્જનપલુજ્જનટ્ઠેન ¶ લોકો, સો તિવિધો – સઙ્ખારલોકો સત્તલોકો ભાજનલોકોતિ. તતો ઇદં ઉત્તરતીતિ લોકુત્તરં. ચત્તારોપિ હિ મગ્ગા ઉપાદાનક્ખન્ધસઙ્ખાતસઙ્ખારલોકતો ઉત્તરન્તિ અનાસવભાવેન. સત્તલોકેસુ ચ સોતાપત્તિમગ્ગો અનરિયલોકતો ઉત્તરતિ, સકદાગામિમગ્ગો સોતાપન્નલોકતો, અનાગામિમગ્ગો સકદાગામિલોકતો, અરહત્તમગ્ગો અનાગામિલોકતો ઉત્તરતિ. ભાજનલોકેસુ પન પઠમમગ્ગો અપાયલોકતો ઉત્તરતિ, સકદાગામિમગ્ગો કામલોકેકદેસતો, અનાગામિમગ્ગો સકલકામલોકતો, અરહત્તમગ્ગો રૂપારૂપલોકતો ઉત્તરતિ. ઇતિ ચતુબ્બિધમ્પિ મગ્ગચિત્તં તિવિધલોકતો ઉત્તરતીતિ લોકુત્તરં, કુચ્છિતસલનાદિતો પન કુસલં, ચિન્તનાદિતો ચિત્તઞ્ચાતિ લોકુત્તરકુસલચિત્તં. ફલં પન લોકતો ઉત્તિણ્ણત્તા લોકુત્તરં, ઉભયમ્પિ વા સહ નિબ્બાનેન ઉપાદાનક્ખન્ધસઙ્ખાતલોકતો ઉત્તરં વિસિટ્ઠતરન્તિ લોકુત્તરં. યથાહ ‘‘યાવતા, ભિક્ખવે, ધમ્મા સઙ્ખતા વા અસઙ્ખતા વા, વિરાગો તેસં ધમ્માનં અગ્ગમક્ખાયતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૩૪; ઇતિવુ. ૯૦).

નિયતાનિયતવત્થુકભેદતોતિ સોતાપત્તિમગ્ગસ્સ પરતોઘોસપચ્ચયેન વિના અનુપ્પજ્જનતો અરૂપભવે સમ્ભવો નત્થીતિ તં નિયતવત્થુકં, ઇતરં પન સત્તવિધમ્પિ પરતોઘોસં વિનાપિ વિપસ્સનાબલેનેવ નિપ્ફજ્જનતો તત્થાપિ સમ્ભવતીતિ અનિયતવત્થુકં.

તીહિ…પે… તિવિધન્તિ લોકુત્તરવિમોક્ખાનં દ્વારભાવતો વિમોક્ખમુખસઙ્ખાતાહિ સુઞ્ઞતાનુપસ્સનાદીહિ તીહિ વુટ્ઠાનગામિનિવિપસ્સનાહિ પત્તબ્બતો ઇદં લોકુત્તરકુસલં તિવિધં સુઞ્ઞતં અનિમિત્તં અપ્પણિહિતન્તિ. કતમે પન ¶ તે લોકુત્તરવિમોક્ખાતિ? નવ લોકુત્તરધમ્મા. યથાહ ‘‘ચત્તારો ચ અરિયમગ્ગા ચત્તારિ ચ સામઞ્ઞફલાનિ નિબ્બાનઞ્ચ, અયં અનાસવો વિમોક્ખો’’તિ (પટિ. મ. ૧.૨૧૩). ઇમાનિ હિ સંકિલેસધમ્મેહિ સુટ્ઠુ વિમુત્તત્તા વિમોક્ખા નામ. તાનિ પન પચ્ચેકં સુઞ્ઞતો વિમોક્ખો, અનિમિત્તો વિમોક્ખો, અપ્પણિહિતો વિમોક્ખોતિ તિવિધાનિ. યથાહ ‘‘તયોમે, ભિક્ખવે, વિમોક્ખા – સુઞ્ઞતો વિમોક્ખો, અનિમિત્તો વિમોક્ખો, અપ્પણિહિતો વિમોક્ખો’’તિ (પટિ. મ. ૧.૨૦૯). ઇધ પન કુસલાધિકારત્તા ચતુમગ્ગસઙ્ખાતાયેવ લોકુત્તરધમ્મા અધિપ્પેતા.

સુઞ્ઞતાદિનામલાભો ચ નેસં આગમનતો, સગુણતો, આરમ્મણતો ચ વેદિતબ્બો. તથા હિ ¶ આગચ્છતિ મગ્ગો, ફલઞ્ચ એતેનાતિ આગમનં. તઞ્હિ દુવિધં મગ્ગાગમનં, ફલાગમનઞ્ચ. તેસુ વુટ્ઠાનગામિનિવિપસ્સના મગ્ગાગમનં, અરિયમગ્ગો ફલાગમનં. તત્થ મગ્ગસ્સ આગતટ્ઠાને મગ્ગાગમનં ગહેતબ્બં, ફલસ્સ આગતટ્ઠાને ફલાગમનં. ઇધ પન મગ્ગસ્સ આગતત્તા મગ્ગાગમનં ગહિતન્તિ. તતો આગમનતો. સગુણતોતિ સભાવતો. આરમ્મણતોતિ આરમ્મણધમ્મતો.

યો હિ સબ્બસઙ્ખારાનં અનત્તલક્ખણપટિવેધવસપ્પવત્તાય અનત્તાનુપસ્સનાય વસેન મગ્ગં પટિલભતિ, તસ્સ સા અનુપસ્સના અસુઞ્ઞત્તકરાનં અત્તાભિનિવેસપચ્ચયાનં દિટ્ઠેકટ્ઠકિલેસાનં વિક્ખમ્ભિતભાવેન તેભૂમકધમ્માનં અત્તસુઞ્ઞતાય યાથાવતો ગહણતો સુઞ્ઞતાનુપસ્સના નામ હોતિ. તાય પન પટિલદ્ધમગ્ગો સુઞ્ઞતાય આગતત્તા સુઞ્ઞતો નામ. તેનાહ ‘‘અનત્તતો મનસિકરોન્તો સુઞ્ઞતવિમોક્ખેન વિમુચ્ચતી’’તિ (પટિ. મ. ૧.૨૨૭).

યો ¶ પન સબ્બસઙ્ખારાનં અનિચ્ચલક્ખણપટિવેધવસપ્પવત્તાય અનિચ્ચાનુપસ્સનાય મગ્ગં પટિલભતિ, તસ્સ સા અનુપસ્સના નિચ્ચનિમિત્તાદિગાહકરાનં કિલેસાનં વિક્ખમ્ભિતત્તા ધુવભાવૂપટ્ઠાનસઙ્ખાતનિચ્ચનિમિત્તાદિનો અગ્ગહણતો અનિમિત્તાનુપસ્સના નામ. તાય પન લદ્ધમગ્ગો અનિમિત્તાય આગતત્તા અનિમિત્તો નામ. તેનાહ ‘‘અનિચ્ચતો મનસિકરોન્તો અનિમિત્તવિમોક્ખેન વિમુચ્ચતી’’તિ (પટિ. મ. ૧.૨૨૭).

યો પન સબ્બસઙ્ખારાનં દુક્ખલક્ખણપટિવેધવસપ્પવત્તાય દુક્ખાનુપસ્સનાય વસેન મગ્ગં પટિલભતિ, તસ્સ સા અનુપસ્સના તણ્હાપણિધાનસ્સ વિક્ખમ્ભનેન પણિધિવિરહિતત્તા અપ્પણિહિતાનુપસ્સના નામ. તાય પન લદ્ધમગ્ગો અપ્પણિહિતાય આગતત્તા અપ્પણિહિતો નામ. તેનાહ ‘‘દુક્ખતો મનસિકરોન્તો અપ્પણિહિતવિમોક્ખેન વિમુચ્ચતી’’તિ. અયં તાવસ્સ આગમનવસેન નામલાભો.

અત્તનો પન રાગાદીહિ સુઞ્ઞતત્તા, નિચ્ચનિમિત્તાદિવિરહિતત્તા, તણ્હાપણિધિઅભાવતો ચ સગુણતો, રાગાદિસુઞ્ઞસ્સેવ, નિચ્ચનિમિત્તાદિવિરહિતસ્સ, પણિધિવિપ્પમુત્તસ્સ ચ નિબ્બાનસ્સ આરમ્મણકરણતો આરમ્મણતો ચ સુઞ્ઞતાદિવિમોક્ખો નામ હોતીતિ એવમસ્સ સગુણારમ્મણેહિ નામલાભો દટ્ઠબ્બો. સો ચ ખો સુત્તન્તપરિયાયેનેવ, નો અભિધમ્મપરિયાયેન. સુત્તન્તકથા હિ પરિયાયદેસના, ઇતરા નિપ્પરિયાયદેસના, તસ્મા સગુણારમ્મણતો નામસ્સ સબ્બસાધારણભાવેન ¶ અવવત્થાનકરત્તા પરિયાયભાવતો સુત્તન્તપરિયાયેનેવ લાભો, આગમનતો પન અભિધમ્મપરિયાયેનપિ વવત્થાનકરભાવેન નિપ્પરિયાયત્તા. તેનેવ હિ આચરિયેન ‘‘તીહિ વિમોક્ખમુખેહિ પત્તબ્બતો તિવિધ’’ન્તિ વિમોક્ખમુખમેવ ધુરં કત્વા વુત્તં, ન ‘‘સુઞ્ઞતાદિનામતો તિવિધ’’ન્તિ. અનિમિત્તનામં પનેત્થ ¶ આગમનતોપિ સુત્તન્તપરિયાયેનેવ લબ્ભતિ અભિધમ્મે મગ્ગં પતિ અનિમિત્તનામસ્સ અનુદ્ધતત્તા. અનુદ્ધટત્તં પન ન અનુદ્ધરિતબ્બતામત્તેન, અથ ખો નિપ્પરિયાયતો તસ્સ મગ્ગે અલબ્ભનતો. કિઞ્ચાપિ હિ અયં વિપસ્સના નિચ્ચનિમિત્તં ઉગ્ઘાટેન્તી પવત્તતિ, સઙ્ખારનિમિત્તસ્સ પન અનિસ્સજ્જનતો ન નિપ્પરિયાયતો અનિમિત્તનામં લભતિ. યં પનેતં સુત્તે –

‘‘અનિમિત્તઞ્ચ ભાવેહિ, માનાનુસયમુજ્જહ;

તતો માનાભિસમયા, ઉપસન્તો ચરિસ્સસી’’તિ. (સુ. નિ. ૩૪૪) –

મગ્ગસ્સ અનિમિત્તભાવવચનં, તં યથાવુત્તપરિયાયવસેન લબ્ભમાનં ગહેત્વા વુત્તં. અભિધમ્મે પન યા સયમ્પિ નિપ્પરિયાયતો અનિમિત્તનામં ન લભતિ, સા કથં મગ્ગસ્સ તં દદેય્યાતિ મગ્ગસ્સ અનિમિત્તનામં ન ઉદ્ધટં. યદિ એવં સુઞ્ઞતનામેનપિ ઇદં સમાનં. અનત્તાનુપસ્સનાપિ હિ કિઞ્ચાપિ પુગ્ગલસુઞ્ઞતં ગણ્હાતિ, ધમ્મસુઞ્ઞતં પન ન ગણ્હાતીતિ સયં નિપ્પરિયાયેન સુઞ્ઞતાનુપસ્સના નામ ન હોતીતિ સુઞ્ઞતનામમ્પિ મગ્ગસ્સ ન દદેય્ય. અથ પુગ્ગલસુઞ્ઞતાગ્ગહણમત્તેન સયં સુઞ્ઞતાનુપસ્સના હુત્વા મગ્ગસ્સ તં દદેય્ય, અનિચ્ચાનુપસ્સનાપિ સઙ્ખારનિમિત્તસ્સ ગહણેપિ નિચ્ચનિમિત્તાદિઉગ્ઘાટનતો સયં અનિમિત્તાનુપસ્સના હુત્વા મગ્ગસ્સ અનિમિત્તનામં દદેય્યાતિ? ન ઇદમેવં, નિચ્ચાદિનિમિત્તુગ્ઘાટનેન અનિમિત્તભાવસ્સ નિપ્પરિયાયેન મગ્ગે અલબ્ભનતો નિચ્ચાદિનિમિત્તુગ્ઘાટનસ્સપિ પરિયાયભાવતો. નનુ ઇદમ્પિ સબ્બત્થ સમાનં. સુઞ્ઞતઅપ્પણિહિતભાવોપિ હિ નિપ્પરિયાયેન અમગ્ગે ન લબ્ભતિ પુગ્ગલસુઞ્ઞતગ્ગહણસ્સ, પણિધિસોસનસ્સ ચ ઉજુકં મગ્ગેનેવ નિપ્ફજ્જનતો, તસ્મા સુઞ્ઞતાનુપસ્સનાપિ અપ્પણિહિતાનુપસ્સનાપિ પરિયાયેનેવ તં તં નામં લભન્તીતિ મગ્ગસ્સ નિપ્પરિયાયતો નામં ન દેન્તીતિ? ન, તતો ¶ લદ્ધઅરિયમગ્ગસ્સ નિપ્પરિયાયતો સમ્પયુત્તધમ્મવસેનેવ સુઞ્ઞતઅપ્પણિહિતનામસમ્ભવતો. કથં? ઠપેત્વા બુદ્ધુપ્પાદં સરભઙ્ગસત્થારાદિકાલેપિ દુબ્બિજાનીયભાવેન સુખુમસ્સ અનત્તલક્ખણસ્સ પઞ્ઞાય એવ ગોચરભાવતો અનત્તાનુપસ્સનાય અનુપસ્સનતો ¶ મગ્ગક્ખણે પઞ્ઞિન્દ્રિયં અધિમત્તં હોતિ. યથાહ – ‘‘અનત્તતો મનસિકરોતો પઞ્ઞિન્દ્રિયં અધિમત્તં હોતી’’તિ (પટિ. મ. ૧.૨૨૧).

તઞ્ચ પન સયં અત્તાભિનિવેસસમુગ્ઘાટનતો, અરિયમગ્ગપરિયાપન્નત્તા ચ નિપ્પરિયાયતોવ સુઞ્ઞતનામં લભતિ. દુક્ખાનુપસ્સનાય સમાધિવિપચ્ચનીકસ્સ પણિધિસઙ્ખાતરાગસ્સ સોસનતો તસ્સા વસેન અનુપસ્સન્તસ્સ મગ્ગક્ખણે સમાધિન્દ્રિયં અધિમત્તં હોતિ. યથાહ – ‘‘દુક્ખતો મનસિકરોતો સમાધિન્દ્રિયં અધિમત્તં હોતી’’તિ. તઞ્ચ પન સયં પણિધિસોસનતો, અરિયમગ્ગપરિયાપન્નત્તા ચ નિપ્પરિયાયતોવ અપ્પણિહિતનામં લભતિ. સબ્બસઙ્ખારાનં પન અનિચ્ચભાવં આગમનતો સુત્વા પચ્છા સયં પચ્ચક્ખતો પસ્સતો ‘‘અનિચ્ચમેવ વત સો ભગવા ‘અનિચ્ચ’ન્તિ આહા’’તિ ભગવતિ સદ્ધાબાહુલ્લપટિલાભતો અનિચ્ચાનુપસ્સનાય મનસિકરોતો મગ્ગક્ખણે સદ્ધિન્દ્રિયં અધિમત્તં હોતિ. યથાહ – ‘‘અનિચ્ચતો મનસિકરોતો સદ્ધિન્દ્રિયં અધિમત્તં હોતી’’તિ. તં પન સયં સઙ્ખારનિમિત્તતો વુટ્ઠહન્તમ્પિ અરિયમગ્ગપરિયાપન્નં ન હોતીતિ નિપ્પરિયાયતો અનિમિત્તનામં ન લભતિ, તસ્મા યથા કાયકમ્માધિકં ચિત્તં ‘‘કાયકમ્મ’’ન્તિ વુચ્ચતિ, એવં સુઞ્ઞતસઙ્ખાતપઞ્ઞિન્દ્રિયાધિમત્તો મગ્ગો સુઞ્ઞતનામં લભતિ, અપ્પણિહિતસઙ્ખાતસમાધિન્દ્રિયાધિમત્તો અપ્પણિહિતનામં, સદ્ધિન્દ્રિયાધિમત્તો પન સદ્ધાય અનિમિત્તનામાલાભતો સયમ્પિ તં ન લભતિ. યદિ સમ્પયુત્તધમ્મવસેન સુઞ્ઞતાદિનામાલાભો, અથ કથં ‘‘આગમનતો’’તિ ¶ વુત્તં? સચ્ચં, આગમનતો અધિમત્તસ્સ પન ઇન્દ્રિયસ્સ વસેન લદ્ધનામમ્પિ આગમનતોવ લદ્ધં હોતિ.

અથ વા અભિધમ્મપરિયાયેનપિ સુઞ્ઞતભાવો નામ પુગ્ગલસુઞ્ઞતાયેવાતિ પુગ્ગલસુઞ્ઞતગ્ગાહિતાય અનત્તાનુપસ્સનાય સુઞ્ઞતનામં નિપ્પરિયાયતોવ લબ્ભતિ. પણિધિ નામ રાગાદિકા એવાતિ રાગાદિસોસિતાય દુક્ખાનુપસ્સનાય અપ્પણિહિતનામમ્પિ નિપ્પરિયાયતોવ લબ્ભતિ.

નિમિત્તન્તિ પન ઠપેત્વા સુત્તન્તપરિયાયં અભિધમ્મપરિયાયેન સઙ્ખારનિમિત્તં હોતીતિ સઙ્ખારનિમિત્તગ્ગાહિતાય અનિચ્ચાનુપસ્સનાય અનિમિત્તનામં નિપ્પરિયાયતો ન લબ્ભતિ, તસ્મા નિપ્પરિયાયતો સુઞ્ઞતઅપ્પણિહિતનામિકાનં અનત્તદુક્ખાનુપસ્સનાનં વસેન પટિલદ્ધમગ્ગો આગમનતો સુઞ્ઞતઅપ્પણિહિતનામં લભતિ, અનિમિત્તનામં પન પરિયાયતોવ લભતિ. તેન વુત્તં ¶ – ‘‘અનિમિત્તનામં પનેત્થ આગમનતોપિ સુત્તન્તપરિયાયેનેવ લબ્ભતિ અભિધમ્મે મગ્ગં પતિ અનિમિત્તનામસ્સ અનુદ્ધટત્તા’’તિ. ઇતિ ઇમેસં તિણ્ણં વિમોક્ખાનં પવેસનદ્વારભાવતો સુઞ્ઞતાનુપસ્સનાદિનામિકા અનત્તાનુપસ્સનાદિકા તિસ્સો અનુક્કમેન બલવભાવં પત્વા વુટ્ઠાનગામિનિવિપસ્સનાભૂતા તીણિ વિમોક્ખમુખાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘તીણિ ખો પનિમાનિ વિમોક્ખમુખાનિ લોકનિય્યાનાય સંવત્તન્તિ, સબ્બસઙ્ખારે પરિચ્છેદપરિવટુમતો સમનુપસ્સનતાય અનિમિત્તાય ચ ધાતુયા ચિત્તસમ્પક્ખન્દનતાય, સબ્બસઙ્ખારેસુ મનોસમુત્તેજનતાય અપ્પણિહિતાય ચ ધાતુયા ચિત્તસમ્પક્ખન્દનતાય, સબ્બધમ્મે પરતો સમનુપસ્સનતાય સુઞ્ઞતાય ચ ધાતુયા ¶ ચિત્તસમ્પક્ખન્દનતાય, ઇમાનિ તીણિ વિમોક્ખમુખાનિ લોકનિય્યાનાય સંવત્તન્તી’’તિ (પટિ. મ. ૧.૨૧૯).

એત્થ હિ પરિચ્છેદપરિવટુમતોતિ ઉદયબ્બયવસેન પરિચ્છેદતો ચેવ પરિવટુમતો ચ. અનિચ્ચાનુપસ્સના હિ ‘‘ઉદયતો પુબ્બે સઙ્ખારા નત્થી’’તિ પરિચ્છિન્દિત્વા તેસં ગતિં સમન્નેસમાના વયતો પરં ન ગચ્છન્તિ, એત્થેવ અન્તરધાયન્તીતિ પરિવટુમતો પરિયન્તતો સમનુપસ્સતિ. સમનુપસ્સનતાયાતિ સમ્મદેવ અનુપસ્સનતાય સંવત્તન્તીતિ સમ્બન્ધો. મનોસમુત્તેજનતાયાતિ ચિત્તસંવેજનતાય. દુક્ખાનુપસ્સનેન હિ સઙ્ખારેસુ ચિત્તં સંવિજ્જતિ. પરતો સમનુપસ્સનતાયાતિ ‘‘નાહં, ન મમ’’ન્તિ એવં અનત્તતો સમનુપસ્સનતાય. ઇતિ ઇમાનિ તીણિ પદાનિ અનિચ્ચાનુપસ્સનાદીનં તિણ્ણં વસેન વુત્તાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. તેનેવ ચ તદનન્તરે પઞ્હાવિસ્સજ્જને –

‘‘અનિચ્ચતો મનસિકરોતો ખયતો સઙ્ખારા ઉપટ્ઠહન્તિ, દુક્ખતો મનસિકરોતો ભયતો સઙ્ખારા ઉપટ્ઠહન્તિ, અનત્તતો મનસિકરોતો સુઞ્ઞતો સઙ્ખારા ઉપટ્ઠહન્તી’’તિ (પટિ. મ. ૧.૨૧૯) –

વુત્તં. નનુ ચેત્થ અભિધમ્માવતારસ્સ ભાસમાનત્તા અભિધમ્મપરિયાયેનેવ વિમોક્ખમુખાનિ ચ વવત્થપેતું યુત્તન્તિ? સચ્ચં, અનિચ્ચાનુપસ્સનાયપિ પન મગ્ગવુટ્ઠાનં હોતીતિ પકાસનત્થં સુત્તન્તપરિયાયેનપિ ¶ એકં વવત્થાનં કતં, તથા વુટ્ઠિતો પન મગ્ગો અભિધમ્મપરિયાયેન સુદ્ધિકપટિપદાયમેવ સઙ્ગય્હતીતિ દટ્ઠબ્બં.

ચતુમગ્ગયોગભેદતોતિ સોતાપત્તિઆદીહિ ચતૂહિ અરિયમગ્ગેહિ સમ્પયોગપ્પભેદતો. અરિયમગ્ગાનં પન સમ્માદિટ્ઠાદિઅટ્ઠઙ્ગસભાવત્તા, તેસઞ્ચ સબ્બલોકુત્તરે અત્થિતાય ¶ ભઙ્ગવસેન અભેદેપિ ઇન્દ્રિયાનં અપાટવપાટવતરતમભાવેન સચ્છિકિરિયાવિસેસતો કિલેસાનં પહાનભેદો હોતીતિ તંવસેન ચતુબ્બિધતા દટ્ઠબ્બા. તેનેવાહ ‘‘સક્કાયદિટ્ઠિવિચિકિચ્છા’’તિઆદિ. સતિ વિજ્જમાને પઞ્ચક્ખન્ધસઙ્ખાતે કાયે દિટ્ઠિ સક્કાયદિટ્ઠિ, સયં વા તત્થ સતિ દિટ્ઠિ સક્કાયદિટ્ઠિ, પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ અત્તત્તનિયાભિનિવેસવસેન પવત્તાય મિચ્છાદિટ્ઠિયા એતં અધિવચનં. સા પન એકેકસ્મિં ખન્ધે ચતુધા અભિનિવેસનવસેન વીસતિવિધા હોતિ. તથા હિ કોચિ રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ ‘‘યં રૂપં, સો અત્તા, યો અત્તા, તં રૂપં, યથા દીપસ્સ વણ્ણોયેવ અચ્ચિ, અચ્ચિયેવ વણ્ણો’’તિ. રૂપવન્તં વા અત્તાનં સમનુપસ્સતિ, છાયાવન્તં વિય રુક્ખં. અત્તનિ વા રૂપં, પુપ્ફે વિય ગન્ધં. રૂપસ્મિં વા અત્તાનં, સમુગ્ગે વિય મણિ. એવં વેદનાદીસુપિ ‘‘વેદનં અત્તતો સમનુપસ્સતી’’તિઆદિના યોજેતબ્બં. તત્થ યો પઞ્ચવિધો અબ્યતિરિત્તઅત્તાભિનિવેસો, સા ઉચ્છેદદિટ્ઠિ. યો પન પન્નરસવિધો બ્યતિરિત્તઅત્તાભિનિવેસો, સા સસ્સતદિટ્ઠીતિ વેદિતબ્બં.

સભાવં વિચિનન્તો તાય કિચ્છતિ કિલમતીતિ વિચિકિચ્છા, તિકિચ્છિતું દુક્કરતાય વા વિગતા ચિકિચ્છા ઞાણપતિકારો ઇમિસ્સાતિ વિચિકિચ્છા. સા પન –

‘‘સત્થરિ કઙ્ખતિ વિચિકિચ્છતિ, ધમ્મે, સઙ્ઘે, સિક્ખાય, પુબ્બન્તે, અપરન્તે, પુબ્બન્તાપરન્તે, ઇદપ્પચ્ચયતાપટિચ્ચસમુપ્પન્નેસુ ધમ્મેસુ કઙ્ખતિ વિચિકિચ્છતી’’તિ (ધ. સ. ૧૦૦૮ થોકં. વિસદિસં) –

એવં બુદ્ધાદીસુ કઙ્ખાવસેન અટ્ઠવત્થુકા,

‘‘અહોસિં નુ ખો અહમતીતમદ્ધાનં, ન નુ ખો અહોસિં, કિં નુ ખો અહોસિં, કથં નુ ખો અહોસિં ¶ , કિં હુત્વા કિં અહોસિં નુ ખો અહમતીતમદ્ધાનં, ભવિસ્સામિ નુ ખો અહમનાગતમદ્ધાનં ¶ , ન નુ ખો ભવિસ્સામિ, કિં નુ ખો ભવિસ્સામિ, કથં નુ ખો ભવિસ્સામિ, કિં હુત્વા કિં ભવિસ્સામિ નુ ખો અહમનાગતમદ્ધાનં, એતરહિ વા પન પચ્ચુપ્પન્નમદ્ધાનં અજ્ઝત્તં કથંકથી હોતિ, અહં નુ ખોસ્મિ, નો નુ ખોસ્મિ, કિં નુ ખોસ્મિ, કથં નુ ખોસ્મિ, અયં નુ ખો સત્તો કુતો આગતો, સો કુહિં ગામી ભવિસ્સતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૮; સં. નિ. ૨.૨૦) –

એવં પુબ્બન્તાદયો આરબ્ભ પવત્તિવસેન સોળસવત્થુકા ચ નિદ્દિટ્ઠા.

તત્થ સત્થરિ કઙ્ખન્તો તસ્સ રૂપકાયધમ્મકાયાનં વિજ્જમાનતં, અવિજ્જમાનતઞ્ચ કઙ્ખતિ, ધમ્મે કઙ્ખન્તો તસ્સ સ્વાક્ખાતદ્વાક્ખાતભાવે કઙ્ખતિ, સઙ્ઘે કઙ્ખન્તો તસ્સ સુપ્પટિપન્નવિપ્પટિપન્નતાદિભાવે કઙ્ખતિ, સિક્ખાય કઙ્ખન્તો તસ્સા સુપઞ્ઞત્તદુપ્પઞ્ઞત્તભાવં કઙ્ખતિ, પુબ્બન્તે કઙ્ખન્તો સસ્સતાકારં, અધિચ્ચસમુપ્પત્તિઆકારઞ્ચ નિસ્સાય અતીતે અત્તનો વિજ્જમાનતં, અવિજ્જમાનતઞ્ચ કઙ્ખતિ, અપરન્તે કઙ્ખન્તો સસ્સતાકારં, ઉચ્છેદાકારઞ્ચ નિસ્સાય અનાગતે અત્તનો ઉપ્પત્તિં, અનુપ્પત્તિઞ્ચ કઙ્ખતિ, પુબ્બન્તાપરન્તે કઙ્ખન્તો પચ્ચુપ્પન્ને અત્તનો અત્થિભાવં, નત્થિભાવઞ્ચ કઙ્ખતિ. પચ્ચુપ્પન્નો હિ અદ્ધા પુબ્બભાગાપરભાગકોટ્ઠાસવન્તતાય ‘‘પુબ્બન્તાપરન્તો’’તિ વુચ્ચતિ, યુત્તં પન તં આરબ્ભ કઙ્ખાજનનન્તિ? યુત્તં, અયુત્તન્તિ કા એત્થ ચિન્તા. ઉમ્મત્તકો વિય હિ બાલપુથુજ્જનો. તસ્મા સો યં કિઞ્ચિ કઙ્ખતિયેવ. તેનેવ ચ સોળસવત્થુકવિચિકિચ્છાનિદ્દેસે ‘‘એતરહિ વા પના’’તિઆદિ વુત્તં. આચરિયા પન ‘‘પુબ્બન્તાપરન્તોતિ અતીતાનાગતે એકજ્ઝં ગહેત્વા તદુભયમારબ્ભ ¶ કઙ્ખન્તો પુબ્બન્તાપરન્તે કઙ્ખતી’’તિપિ વદન્તિ. ઇદપ્પચ્ચયતાપટિચ્ચસમુપ્પન્નેસુ ધમ્મેસુ કઙ્ખન્તો પન અવિજ્જાદીનં પચ્ચયાનં, સઙ્ખારાદીનઞ્ચ પચ્ચયુપ્પન્નાનં હેતુહેતુસમુપ્પન્નભાવસ્સ સબ્ભાવાસબ્ભાવં કઙ્ખતીતિ એવં તાવ અટ્ઠવત્થુકકઙ્ખાય પવત્તિ વેદિતબ્બા.

સોળસવત્થુકા પન ‘‘અહોસિં નુ ખો…પે… ન નુ ખો અહોસિ’’ન્તિ કઙ્ખન્તો વુત્તનયેનેવ અતીતે અત્તનો વિજ્જમાનાવિજ્જમાનતં કઙ્ખતિ. કિં નુ ખો અહોસિન્તિ જાતિલિઙ્ગુપપત્તિયો નિસ્સાય ‘‘ખત્તિયો નુ ખો અહોસિં, બ્રાહ્મણાદીસુ ગહટ્ઠાદીસુ દેવાદીસુ અઞ્ઞતરો નુ ખો’’તિ કઙ્ખતિ. કથં નુ ખોતિ સણ્ઠાનાકારં નિસ્સાય ‘‘દીઘો નુ ખો અહોસિં, રસ્સઓદાતકાળાદીનઞ્ચ અઞ્ઞતરો’’તિ કઙ્ખતિ. ઇસ્સરનિમ્માનાદીનિ નિસ્સાય ‘‘કેન ¶ નુ ખો પકારેન અહોસિ’’ન્તિ નિબ્બત્તનાકારતો કઙ્ખતીતિ વદન્તિ. કિં હુત્વા કિં અહોસિન્તિ જાતિઆદીનિ નિસ્સાય ‘‘ખત્તિયો હુત્વા નુ ખો બ્રાહ્મણો અહોસિં…પે… દેવો હુત્વા નુ ખો મનુસ્સો અહોસિ’’ન્તિ અત્તનો અપરાપરં પવત્તિં કઙ્ખતિ. ભવિસ્સામિ નુ ખો, ન નુ ખોતિ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ અનાગતે અત્તનો વિજ્જમાનાવિજ્જમાનતં કઙ્ખતિ. ‘‘કિં નુ ખો ભવિસ્સામી’’તિઆદિ વુત્તનયમેવ. અહં નુ ખોસ્મિ, ન નુ ખોસ્મીતિ ઇદાનિ અત્તનો અત્થિભાવં, નત્થિભાવઞ્ચ કઙ્ખતિ. તત્થ કારણં વુત્તમેવ. કિં નુ ખોસ્મીતિ ખત્તિયાદિકોવ સમાનો અત્તનો ખત્તિયાદિભાવં કઙ્ખતિ. એસેવ નયો સેસેસુપિ. કથં નુ ખોસ્મીતિ ‘‘અબ્ભન્તરે જીવો નામ અત્થી’’તિ ગહેત્વા તસ્સ દીઘાદિભાવં કઙ્ખતિ. પચ્ચુપ્પન્નં પન અત્તનો સરીરસણ્ઠાનં અજાનન્તો નામ નત્થિ. કુતો આગતો, કુહિં ગામી ભવિસ્સતીતિ અત્તભાવસ્સ આગતગતટ્ઠાનાનિ કઙ્ખતીતિ વેદિતબ્બં.

સીલઞ્ચ ¶ વતઞ્ચ સીલબ્બતં, તત્થ ગોસીલાદિઅસુદ્ધિમગ્ગો સમાદાનવસેન સીલં, અવીતિક્કમવસેન વતં. ઉભયથાપિ વા સીલં, તપોકમ્મભાવેન ગહિતત્તા વતં. ગવાદિપકતિભાવતો અત્તનો વા ગવાદિભાવાધિટ્ઠાનં સીલં, ‘‘ગચ્છન્તો ભક્ખેતિ, તિટ્ઠન્તો મુત્તેતી’’તિઆદિના ગવાદિકિરિયાય કરણં વતં. તંતંઅકિચ્ચસમ્મસતો વા નિવત્તિ સીલં, તંસમાદાનવતો વેસભોજનકિચ્ચચરણાદિવિસેસપટિપત્તિ વતં. સભાવં અતિક્કમ્મ પરતો આમસનં ગહણન્તિ પરામાસો, સીલબ્બતસ્સ પરામાસો સીલબ્બતપરામાસો. ઇતો બહિદ્ધા સમણબ્રાહ્મણાનં સીલેન સુદ્ધિ, વતેન સુદ્ધિ, સીલબ્બતેન સુદ્ધીતિ એવં અસુદ્ધિમગ્ગે ‘‘સુદ્ધિમગ્ગો’’તિ પવત્તસ્સ મિચ્છાભિનિવેસસ્સેતં અધિવચનં. સક્કાયદિટ્ઠિ ચ વિચિકિચ્છા ચ સીલબ્બતપરામાસો ચાતિ સક્કાય…પે… પરામાસો, તેયેવ કમ્મવિપાકેસુ, વટ્ટસ્મિં વા સત્તે સંયોજેન્તિ બન્ધન્તીતિ સંયોજનાનિ, તેસં દિટ્ઠિવિસુદ્ધિઆદીહિ તદઙ્ગવસેન પહીનાનં અનુપ્પત્તિધમ્મતાપાદનેન અચ્ચન્તસમુચ્છેદપ્પહાનં કરોતીતિ સક્કા…પે…પ્પહાનકરં.

નિબ્બાનં પતિ સવનતો સન્દનતો સોતો વુચ્ચતિ અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકમગ્ગો, તસ્સ આદિતો પજ્જનં સોતાપત્તિ, નિબ્બાનં મગ્ગતિ, નિબ્બાનત્થિકેહિ મગ્ગીયતિ, કિલેસે મારેન્તો ગચ્છતીતિ વા મગ્ગો, સોતાપત્તિ એવ મગ્ગો સોતાપત્તિમગ્ગો. અથ વા સોતં આદિતો પજ્જતિ અધિગચ્છતીતિ સોતાપત્તિ, પઠમો અરિયપુગ્ગલો, તસ્સ મગ્ગો સોતાપત્તિમગ્ગો, સમ્માદિટ્ઠિઆદીનિ અટ્ઠઙ્ગાનિ, તેન સમ્પયુત્તં ચિત્તં સોતાપત્તિમગ્ગચિત્તં.

રજ્જતિ ¶ અભિસજ્જતીતિ રાગો, સો ઇધ પઞ્ચકામવિસયા, કામભવવિસયા ચ તણ્હા. દુસ્સતીતિ દોસો, દસવિધઆઘાતવત્થુપદટ્ઠાનો ¶ બ્યાપાદો. મુય્હતીતિ મોહો, દુક્ખાદીસુ અટ્ઠસુ અઞ્ઞાણં. એતેસં કિલેસાનં તનુત્તં તનુભાવં કરોતીતિ રાગ…પે… તનુત્તકરં. તત્થ દ્વીહિ કારણેહિ તનુત્તં અભિણ્હાનુપ્પત્તિતો, પરિયુટ્ઠાનમન્દતાય ચાતિ. સકદાગામિસ્સ હિ વટ્ટાનુસારિમહાજનસ્સ વિય કિલેસા અભિણ્હં ન ઉપ્પજ્જન્તિ, કદાચિ વિરળાકારા હુત્વા ઉપ્પજ્જન્તિ, તથા ઉપ્પજ્જન્તાપિ મદ્દન્તા છાદેન્તા અન્ધકારં કરોન્તા નુપ્પજ્જન્તિ. દ્વીહિ પન મગ્ગેહિ પહીનત્તા મન્દમન્દા તનુકતનુકા ઉપ્પજ્જન્તિ. કેચિ પન સકદાગામિસ્સ કિલેસા ચિરેન ઉપ્પજ્જન્તાપિ બહલાવ ઉપ્પજ્જન્તિ. તથા હિસ્સ પુત્તધીતરો દિસ્સન્તીતિ વદન્તિ. તં અકારણં, વત્થુપટિસેવનેન વિનાપિ ગબ્ભગ્ગહણસબ્ભાવતો, તસ્મા વુત્તનયેનેવ દ્વીહિ કારણેહિ નેસં તનુભાવો વેદિતબ્બો. કસ્મા પનેત્થ મોહસ્સ તનુભાવો વુત્તો, નનુ તતિયમગ્ગવજ્ઝાનમેવ ઇમિના તનુત્તકરણં વત્તબ્બં, ઇતરથા હેટ્ઠા તીહિપિ મગ્ગેહિ ઉપરિમગ્ગવજ્ઝકિલેસાનં બહલાબહલાવત્થાય પહીયમાનત્તા ઇધ સબ્બેસમેવ ઉદ્ધમ્ભાગિયસંયોજનાનં તનુભાવો વત્તબ્બો, તેનેવ ચ પાળિયમ્પિ ‘‘કામરાગબ્યાપાદાનં તનુભાવાય દુતિયાય ભૂમિયા પત્તિયા’’તિ વુત્તન્તિ. સચ્ચમેતં, સુત્તે પન ઉપરિમગ્ગવજ્ઝાનં તનુભાવપરિયાયં ગહેત્વા ‘‘રાગદોસમોહાનં તનુત્તા સકદાગામી હોતી’’તિ હેતુત્તયતનુભાવસ્સ આગતત્તા ઇધાપિ તદનુલોમેન વુત્તં. ‘‘કામરાગબ્યાપાદાન’’મિચ્ચેવ વા પાઠો. તથા હિ એત્થેવ ઉપરિ દુતિયમગ્ગઞાણનિદ્દેસે ‘‘બ્યાપાદકામરાગાનં, તનુભાવં તુ સાધય’’ન્તિ (અભિધ. ૧૩૫૩) વુત્તં. પટિસન્ધિવસેન સકિદેવ ઇમં મનુસ્સલોકં આગચ્છતીતિ સકદાગામી, તસ્સ મગ્ગો સકદાગામિમગ્ગો. કિઞ્ચાપિ હિ મગ્ગટ્ઠસ્સ પટિસન્ધિવસેન આગમનાસમ્ભવતો ¶ ફલટ્ઠોયેવ સકદાગામી નામ હોતિ, તસ્સ પન આગમનભૂતો મગ્ગો મગ્ગન્તરાવચ્છેદનત્થં તદાયત્તભાવૂપનયનેન સકદાગામિમગ્ગોતિ વુચ્ચતિ, તંસમ્પયુત્તં ચિત્તં સકદાગામિમગ્ગચિત્તં.

પઞ્ચસુ કામગુણેસુ, કામભવે ચ રાગો કામરાગો. બ્યાપજ્જતિ તેન ચિત્તન્તિ બ્યાપાદો. પટિસન્ધિવસેન ઇમં કામધાતું ન આગચ્છતીતિ અનાગામી. રૂપભવે છન્દરાગો રૂપરાગો. અરૂપભવે છન્દરાગો અરૂપરાગો. માનો ઇધ અરહત્તાધિગમં પટિચ્ચ ઉણ્ણતિમત્તં. ઉદ્ધચ્ચમ્પિ ‘‘કો મે ભારો કિલેસસમુચ્છેદને’’તિ એવમાકારપ્પવત્તં ચિત્તસ્સ અવૂપસમમત્તં. અવિજ્જાપિ અસુખે સુખસઞ્ઞાવિપલ્લાસો. આરકત્તા કિલેસેહિ, મિચ્છાપટિપન્નેહિ વા, રાગાદિઅરીનં, સંસારચક્કસ્સ અરાનઞ્ચ હતત્તા, પચ્ચયાદીનં અરહત્તા, રહોપિ પાપાકરણેન પાપકરણે ¶ રહસ્સ અભાવા, રહિતબ્બતો જહિતબ્બતો ‘‘રહા’’તિ લદ્ધનામાનં વા પાપધમ્માનં અભાવતો, સાધૂહિ અરહિતબ્બતો અપરિચ્ચજિતબ્બતો, રહસઙ્ખાતસ્સ વા ગમનસ્સ સંસારે અભાવતો અરહા, અટ્ઠમો અરિયપુગ્ગલો, તસ્સ ભાવો અરહત્તં, અગ્ગફલસ્સેતં અધિવચનં. તઞ્હિ ‘‘અરહા’’તિ અભિધાનસ્સ, બુદ્ધિયા ચ પવત્તિનિબન્ધનત્તા અરહતો ભાવોતિ કત્વા ‘‘અરહત્ત’’ન્તિ વુચ્ચતિ, તસ્સ આગમનભૂતો મગ્ગો અરહત્તમગ્ગો, તંસમ્પયુત્તં ચિત્તં અરહત્તમગ્ગચિત્તં.

ઝાનઙ્ગયોગભેદતોતિ રૂપાવચરં વિય પઞ્ચહિ ઝાનઙ્ગેહિ સમ્પયોગભેદતો. કથં પનસ્સ ભેદોતિ? એત્થ તાવ અટ્ઠકથાવાદો, તયો ચ થેરવાદાતિ ચત્તારો વાદા હોન્તિ. તથા હિ અટ્ઠકથાયં તાવ ‘‘સઙ્ખારુપેક્ખાભાવં પત્વા વુટ્ઠાનગામિનિવિપસ્સનામગ્ગસ્સ ઝાનઙ્ગં નિયમેતી’’તિ વુત્તં. તિપિટકચૂળનાગત્થેરો પન ‘‘મગ્ગાસન્નવિપસ્સનાય ¶ પદટ્ઠાનભૂતં પાદકજ્ઝાનં નિયમેતી’’તિ આહ. મોરવાપિવાસિમહાદત્તત્થેરો ‘‘વિપસ્સનાય આરમ્મણભૂતા ખન્ધા નિયમેન્તિ. યઞ્હિ ઝાનં સમ્મસિત્વા વુટ્ઠાતિ, તંસદિસોવ હોતી’’તિ આહ. તિપિટકચૂળાભયત્થેરો પન ‘‘પુગ્ગલજ્ઝાસયો નિયમેતિ, ‘અહો વત પઞ્ચઙ્ગિકં, ચતુરઙ્ગિકં વા મગ્ગં પાપુણેય્ય’ન્તિઆદિના યથા યથાસ્સ અજ્ઝાસયો હોતિ, તથા તથા મગ્ગો હોતી’’તિ આહ.

યસ્મા પન અટ્ઠકથાવાદો પમાણં, તયો ચ થેરા પણ્ડિતા બ્યત્તા, તસ્મા ચત્તારોપિ વાદા અઞ્ઞમઞ્ઞં અપ્પટિબાહનવસેન એવં વેદિતબ્બા. કથં? કામાવચરધમ્મે તાવ સમ્મસિત્વા સુક્ખવિપસ્સકસ્સ ઉપ્પન્નમગ્ગોપિ સમાપત્તિલાભિનો ઝાનં પાદકં અકત્વા ઉપ્પાદિતમગ્ગોપિ વિપસ્સનાનિયામેન પઠમજ્ઝાનિકાવ હોન્તિ. સચે પન કિઞ્ચિ ઝાનં પાદકં કત્વા ઉપ્પાદિતો હોતિ, તસ્સ વસેન અઙ્ગપરિણામો હોતીતિ તંતંઝાનસદિસો હોતિ. યસ્મા પનેત્થ કામાવચરક્ખન્ધે આરબ્ભ પવત્તા વિપસ્સના કામાવચરધમ્મેસુ ચ મહગ્ગતધમ્મેસુ વિય ભાવનાવિસેસતો ઝાનઙ્ગવિસેસો નત્થિ, તસ્મા ‘‘વિપસ્સનાય આરમ્મણભૂતા ખન્ધા નિયમેન્તી’’તિ એવં પવત્તો દુતિયત્થેરવાદો ઇમં વાદં ન પવિસતિ. ઝાનધમ્મે સમ્મસિત્વા ઉપ્પાદિતમગ્ગો સચે પાદકજ્ઝાનં નત્થિ, સમ્મસિતજ્ઝાનનિયામેન તંતંઝાનિકો હોતિ. સચે પઠમજ્ઝાનતો વુટ્ઠાય દુતિયાદિઝાને સમ્મસિત્વા ઉપ્પાદિતો, પુગ્ગલજ્ઝાસયનિયામેન દ્વીસુ અઞ્ઞતરજ્ઝાનસદિસો હોતિ. સચે પન પુગ્ગલસ્સ તથાવિધો અજ્ઝાસયો નત્થિ, તદા કથન્તિ? એત્થ તાવ કેચિ ‘‘નાનાવજ્જનવીથિયમેવ નિવત્તમાનપાદકજ્ઝાનતો એકાવજ્જનવીથિયં ¶ ગોત્રભુભાવં પત્વા નિવત્તમાનાય વિપસ્સનાય આરમ્મણભૂતા ખન્ધાયેવ ¶ બલવન્તો, તસ્મા સમ્મસિતક્ખન્ધનિયામેન તંસદિસો મગ્ગો હોતી’’તિ વદન્તિ. એવઞ્ચ સતિ ‘‘પાદકજ્ઝાનનિયામેન હોતી’’તિ એવં પવત્તો પઠમત્થેરવાદો પાદકજ્ઝાનતો વુટ્ઠાય કામાવચરક્ખન્ધે સમ્મસિત્વા ઉપ્પાદિતમગ્ગમેવ સન્ધાય તિટ્ઠતીતિ.

અપરે પન ‘‘પાદકજ્ઝાનં મગ્ગસ્સ મૂલકારણવસેન પચ્ચયો હોતિ આસન્નકારણવસેનપિ, સમ્મસિતક્ખન્ધા પન મૂલકારણવસેનેવ પચ્ચયા હોન્તિ, તસ્મા સમ્મસિતક્ખન્ધતો પાદકજ્ઝાનમેવ બલવતરન્તિ પાદકજ્ઝાનસદિસો મગ્ગો હોતી’’તિ વદન્તિ. એવં સન્તે પન ‘‘સમ્મસિતક્ખન્ધનિયામેના’’તિ એવં પવત્તો દુતિયત્થેરવાદો સમાપત્તિં પાદકં અકત્વા કેવલં ઝાનધમ્મેયેવ સમ્મસિત્વા ઉપ્પાદિતમગ્ગમેવ સન્ધાય તિટ્ઠતિ. યસ્મા પન હેટ્ઠિમહેટ્ઠિમજ્ઝાનતો ઉપરૂપરિઝાનં બલપ્પત્તં હોતિ, તસ્મા હેટ્ઠિમહેટ્ઠિમજ્ઝાનતો વુટ્ઠાય ઉપરૂપરિઝાનધમ્મે વિપસ્સતો ઉપ્પન્નમગ્ગો પાદકજ્ઝાનં અનપેક્ખિત્વા સમ્મસિતજ્ઝાનવસેન તંતંઝાનિકો હોતિ. ઉપરૂપરિઝાનતો પન વુટ્ઠાય હેટ્ઠિમહેટ્ઠિમજ્ઝાનધમ્મે સમ્મસિત્વા ઉપ્પાદિતમગ્ગો સમ્મસિતજ્ઝાનં અનપેક્ખિત્વા પાદકજ્ઝાનસદિસો હોતીતિ ઇદમેત્થ સારતરં. એવઞ્હિ સતિ દ્વિન્નમ્પિ થેરાનં વાદા નિપ્પદેસવિસયા સમફલા હોન્તિ.

તતિયત્થેરવાદો ચેત્થ પાદકજ્ઝાનં, સમ્મસિતજ્ઝાનં વા વિના અજ્ઝાસયમત્તેનેવ ન ઇજ્ઝતિ. તીસુપિ વાદેસુ ઠપેત્વા સેસઝાનઙ્ગપરિણામં વેદનાપરિણામો વિપસ્સનાનિયામેનેવ હોતિ. તયોપિ થેરવાદા વિપસ્સનાનિયામેન વિના ન હોન્તીતિ દટ્ઠબ્બં. નનુ ચ વેદનાપિ ઝાનઙ્ગમેવ, તસ્મા તાયપિ પાદકજ્ઝાનનિયામેનેવ ભવિતબ્બન્તિ? તં ન, વેદનાયપિ પાદકજ્ઝાનનિયામેન પરિણામે સતિ વિપસ્સનાનિયામં અનપેક્ખિત્વા પાદકજ્ઝાનનિયામેનેવ મગ્ગક્ખણે ¶ સેસઝાનઙ્ગાનિ પરિણામટ્ઠાનેયેવ વેદનાયપિ પરિણામો ભવેય્ય, તથા પન અહુત્વા એકાવજ્જનવીથિયા આદિતોવ પરિણામનતો મગ્ગવુટ્ઠાનવીથિયા આસન્નતરપ્પવત્તાય વિપસ્સનાય વસેન વેદનાનિયામો હોતિ.

અથ વા પાદકજ્ઝાનસમ્મસિતજ્ઝાનાનં સમ્ભવે તેસુ અનુપ્પન્ના વેદના વિપસ્સનાય ન હોતીતિ પાદકજ્ઝાનસમ્મસિતજ્ઝાનનિયામેન પરિણમતીતિપિ ન સક્કા વત્તું. એત્થ સિયા – યત્થ તાવ પાદકજ્ઝાનં અત્થિ, તત્થ તં નિયમેતિ. યત્થ પન તિકચતુક્કપાદકજ્ઝાનં નત્થિ, તસ્મિં ¶ અરૂપભવે કિં નિયમેતીતિ? તત્થાપિ પાદકજ્ઝાનમેવ નિયમેતિ. યો હિ ભિક્ખુ અટ્ઠસમાપત્તિલાભી પઠમજ્ઝાનં પાદકં કત્વા સોતાપત્તિમગ્ગફલાનિ નિબ્બત્તેત્વા અપરિહીનજ્ઝાનો કાલં કત્વા અરૂપભવે નિબ્બત્તો પઠમજ્ઝાનિકાય સોતાપત્તિફલસમાપત્તિયા વુટ્ઠાય વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા ઉપરિ તીણિ મગ્ગફલાનિ નિબ્બત્તેતિ, તસ્સ તાનિ પઠમજ્ઝાનિકાનેવ હોન્તિ. દુતિયજ્ઝાનિકાદીસુપિ એસેવ નયો. અરૂપેપિ હિ લોકુત્તરં તિકચતુક્કજ્ઝાનં ઉપ્પજ્જતીતિ એવમેત્થ એકેકસ્સ લોકુત્તરકુસલસ્સ ઝાનઙ્ગયોગભેદો વેદિતબ્બોતિ.

મગ્ગા…પે… નિપ્ફાદેતીતિ તેભૂમકકુસલં વિય પટિસન્ધિપ્પવત્તીસુ અવિપચ્ચવન્તમ્પિ અત્તનો અત્તનો અનુરૂપસ્સ ફલસ્સ નિપ્ફાદનેન તંતંફલપ્પત્તે સોતાપન્નો સકદાગામી અનાગામી અરહાતિ સામઞ્ઞતો ચત્તારો અરિયપુગ્ગલે અભિનિપ્ફાદેતીતિ. વિસેસતો પન સત્તક્ખત્તુપરમતાદિકે અનેકેપિ સોતાપન્નાદયો નિપ્ફાદેતિ.

લોકુત્તરકુસલવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ચતુભૂમકકુસલવણ્ણના

૨૮. એવં ¶ ચતુભૂમકકુસલચિત્તં સરૂપતો નિદ્દિસિત્વા ઇદાનિ તં નિગમેન્તો આહ ‘‘કામે અટ્ઠેવા’’તિઆદિ. તત્થ કામેતિ કામભવે. તથા ‘‘રૂપે’’તિઆદીસુ.

૨૯. કુસલાકુસલાપગતેનાતિ કુસલાકુસલકમ્મતો અપગતેન. અગ્ગમગ્ગસ્સ હિ ઉપ્પન્નકાલતો પટ્ઠાય અરહતો સબ્બાનિ કુસલાકુસલકમ્માનિ પહીનાનિ નામ હોન્તિ પચ્ચયવેકલ્લેન પટિસન્ધિદાને અસમત્થભાવતો. યતો ચ અરિયમગ્ગઞાણં ‘‘કમ્મક્ખયકર’’ન્તિ વુચ્ચતિ. અથ વા અહેતુઅપચ્ચયવિસુજ્ઝનસ્સ અભાવતો કિલેસસમુચ્છેદકેન મગ્ગકુસલેન અકુસલેહિ અપગતેન. કુસલે કુસલેનાતિ કુચ્છિતાનં સલનાદીહિ ¶ કુસલસઙ્ખાતાય પટિપત્તિયં દેસનુપ્પાદનાદીસુ છેકેન. મુનિનાતિ ઉભયલોકમુનનકેન અગ્ગફલઞાણેન, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન વા સમન્નાગતત્તા મુનિના. તેનાહ –

‘‘યો મુનાતિ ઉભો લોકે, મુનિ તેન પવુચ્ચતી’’તિ.

વસિનાતિ છળભિઞ્ઞતાય પરમેન ચિત્તવસિભાવેન સમન્નાગતત્તા, ઝાનાદીસુ પઞ્ચવિધવસિસબ્ભાવતો ચ વસિભૂતેન વસિભાવૂપગતિન્દ્રિયેન.

ચતુભૂમકકુસલવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અકુસલવણ્ણના

એત્તાવતા ચ યં ‘‘કુસલાકુસલાબ્યાકતજાતિભેદતો તિવિધ’’ન્તિ એત્થ વુત્તં કુસલં, તં સરૂપતો નિદ્દિસિત્વા ઇદાનિ તદનન્તરુદ્દિટ્ઠં અકુસલં નિદ્દિસન્તો આહ ‘‘અકુસલં પના’’તિઆદિ. ‘‘ભૂમિતો એકવિધ’’ન્તિ વુત્તમત્થં નિયમેત્વા દસ્સેન્તો આહ ‘‘કામાવચરમેવા’’તિ. નિકાયન્તરિકા પન રૂપારૂપાવચરમ્પિ અકુસલં ઇચ્છન્તીતિ તેસં ¶ મતિનિસેધનત્થં અવધારણં કતં. મહગ્ગતભૂમિયં ઉપ્પજ્જન્તમ્પિ હેતં તત્થ રૂપધાતુયં પવત્તિવિપાકં દેન્તમ્પિ એકન્તેન કામાવચરમેવાતિ. કુતો પનેસ નિયમોતિ? કામતણ્હાવિસયભાવતો. કામતણ્હાવિસયતા હિ કામાવચરભાવસ્સ કારણં યથા રૂપારૂપતણ્હાવિસયતા રૂપારૂપભાવસ્સ. એકંસેન ચેતં એવં સમ્પટિચ્છિતબ્બં. ઇતરથા બ્યાપિતલક્ખણં ન સિયા. યદિ હિ આલમ્બિતબ્બધમ્મવસેન ભૂમિવવત્થાનં કરેય્ય, એવં સતિ અનારમ્મણાનં સઙ્ગહો ન સિયા. અથ વિપાકદાનવસેન, એવમ્પિ અવિપાકાનં સઙ્ગહો ન સિયા, તસ્મા આલમ્બણધમ્મવસેનેવ પરિયાપન્નાનં સા કાતબ્બા. અપરિયાપન્નાનં પન લોકતો ઉત્તિણ્ણતાય લોકુત્તરતા, ઉત્તરિતરાભાવતો અનુત્તરતા ચ વેદિતબ્બાતિ.

દોમનસ્સસ્સ અનીવરણાવત્થાય અભાવેન તંસહગતચિત્તુપ્પાદો કામભૂમિયંયેવ પવત્તતીતિ સો ¶ નિયતવત્થુકો, ઇતરે અરૂપભૂમિયમ્પિ પવત્તનતો અનિયતવત્થુકાતિ આહ ‘‘નિયતા…પે… દુવિધ’’ન્તિ. વિચિકિચ્છુદ્ધચ્ચસહગતાનં મોહેકહેતુકત્તા, ઇતરેસમ્પિ લોભમોહદોસમોહવસેન દ્વિહેતુકત્તા આહ ‘‘એકહેતુકદુહેતુકતો’’તિ. આદિતો એકાદસન્નં અકુસલચિત્તાનં પટિસન્ધિજનનતો, ઉદ્ધચ્ચસહગતસ્સ તદભાવતો આહ ‘‘પટિસન્ધિજનકાજનકતો’’તિ. ઉદ્ધચ્ચસહગતઞ્હિ પવત્તિવિપાકં દેન્તમ્પિ પટિસન્ધિં નાકડ્ઢતિ. યતો વક્ખતિ –

‘‘એકાદસવિધાનં તુ, હિત્વા ઉદ્ધચ્ચમાનસં;

એકાદસવિધા ચેવ, ભવન્તિ પટિસન્ધિયો’’તિ. (અભિધ. ૫૩૬);

યેન પન કારણેન તં પટિસન્ધિં નાકડ્ઢતિ, તં પટિસન્ધિવિનિચ્છયકથાહિ ઇમિસ્સા ગાથાય વણ્ણનાપદેસેયેવ વક્ખામ ¶ . તીહિ વેદનાહીતિ સુખદુક્ખોપેક્ખાસઙ્ખાતાહિ તીહિ વેદનાહિ. યથાહ – ‘‘તિસ્સો ઇમા, ભિક્ખવે, વેદના. કતમા તિસ્સો? સુખા દુક્ખા અદુક્ખમસુખા’’તિ (સં. નિ. ૪.૨૪૯). યં પન કત્થચિ સુત્તે ‘‘દ્વેમા, ભિક્ખવે, વેદના સુખા દુક્ખા’’તિ (સં. નિ. ૪.૨૬૭) વચનં, તં કુસલપક્ખિકં ઉપેક્ખં સુખે, અકુસલપક્ખિકઞ્ચ દુક્ખે પક્ખિપિત્વા પરિયાયેન વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. સુપ્પતિટ્ઠિતભાવકારણત્તા મૂલમિવાતિ મૂલં, લોભો મૂલં એતસ્સાતિ લોભમૂલં. કિઞ્ચાપિ હિ મોહોપિ લોભમૂલેસુ અત્થિ, સો પન સબ્બાકુસલસાધારણત્તા વવત્થાનકરો ન હોતીતિ અસાધારણધમ્મવસેન ‘‘લોભમૂલ’’ન્ત્વેવ વુત્તં યથા ‘‘ભેરિસદ્દો યવઙ્કુરો’’તિ. તથા ‘‘દોસમૂલ’’ન્તિ એત્થાપિ. મૂલન્તરવિરહતો મોહો એવ મૂલં ઇમસ્સ, નાઞ્ઞન્તિ મોહમૂલં.

મિચ્છાવસેન દસ્સનં દિટ્ઠિ, દિટ્ઠિયેવ દિટ્ઠિગતં યથા ‘‘આકાસગતં થામગત’’ન્તિ. અથ વા વિપરિયેસગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા ગતમેવ, ન એત્થ ગન્તબ્બવત્થુ તથાસભાવન્તિ દિટ્ઠિગતં, દ્વાસટ્ઠિયા વા દિટ્ઠીસુ અન્તોગધન્તિ દિટ્ઠિગતં, તેન સમં પકારેહિ યુત્તન્તિ દિટ્ઠિગતસમ્પયુત્તં.

‘‘યદા હી’’તિઆદિ લોભમૂલચિત્તાનં પવત્તિઆકારદસ્સનં. મિચ્છાદિટ્ઠિન્તિ ઉચ્છેદદિટ્ઠિઆદિં મિચ્છાદિટ્ઠિં. તાય હિ વિપલ્લત્તચિત્તા તાવ કોધવિસયો, યાવ ઇન્દ્રિયગોચરોતિ ¶ પરલોકં પટિક્ખિપિત્વા ‘‘નત્થિ કામેસુ આદીનવો’’તિ ગણ્હન્તિ. આદિ-સદ્દેન –

‘‘એસ પન્થોવિતથો દેવયાને,

યેન યન્તિ પુત્તવન્તો વિસોકા;

તં પસ્સન્તિ પસવો પક્ખિનો ચ,

તેન તે માતરિપિ મિથુનં ચરન્તી’’તિ. –

આદિના ¶ નયેન પુત્તમુખદસ્સનં સગ્ગમોક્ખમગ્ગોતિ એવમાદિકં મિચ્છાદિટ્ઠિં સઙ્ગણ્હાતિ. કામે વાતિ એત્થ વા-સદ્દો અનિયમત્થો. તેન ‘‘બ્રાહ્મણાનં સુવણ્ણહરણમેવ અદિન્નાદાને સાવજ્જં, ઇતરં અનવજ્જં, ગુરૂનં, ગુન્નં, અત્તનો જીવિતસ્સ, વિવાહસ્સ ચ અત્થાય મુસાવાદો અનવજ્જો, ઇતરો સાવજ્જો, ગુરુઆદીનં અત્થાય પેસુઞ્ઞકરણં અનવજ્જં, ઇતરં સાવજ્જં, ભારતયુદ્ધસીતાહરણાદિકથા પાપવૂપસમાય હોતી’’તિ એવમાદિકે મિચ્છાગાહે સઙ્ગણ્હાતિ. દિટ્ઠમઙ્ગલાદીનીતિ દિટ્ઠસુતમુતમઙ્ગલાનિ. સારતો પચ્ચેતીતિ વુડ્ઢિયા પુબ્બનિમિત્તભાવેન અગ્ગહેત્વા ‘‘ઇદમેવ વુડ્ઢિકારણ’’ન્તિ એવં સારવસેન ગણ્હાતિ. સભાવતિક્ખેનેવાતિ લોભસ્સ, મિચ્છાભિનિવેસસ્સ વા વસેન સરસેનેવ તિખિણેન કુરુરેન. મન્દેનાતિ દન્ધેન અતિખિણેન. તાદિસં પન અત્તનો, પરસ્સ વા સમુસ્સાહનેન પવત્તતીતિ આહ ‘‘સમુસ્સાહિતેના’’તિ. પરસ્સ ભણ્ડં વા હરતીતિ વા-સદ્દેન તથાપવત્તનકમુસાવાદાદીનમ્પિ સઙ્ગહો વેદિતબ્બો. કામાનં વાતિ અનુભુય્યમાનાનં કામગુણાનં. વા-સદ્દેન પરસન્તકસ્સ અયથાધિપ્પેતતાય યં લદ્ધં, તં ગહેતબ્બન્તિ ગહણાદિકં સઙ્ગણ્હાતિ.

સમ્પયુત્તધમ્મવસેન ભેદાભાવતો દોસમૂલં અસઙ્ખારિકસસઙ્ખારિકભેદતો દુવિધં. યદિ એવં કસ્મા ‘‘દોમનસ્સસહગતં પટિઘસમ્પયુત્ત’’ન્તિ વુત્તં? અસાધારણધમ્મેહિ તસ્સ ચિત્તસ્સ ઉપલક્ખણત્થં. પાણસ્સ અતીવ, અતિક્કમિત્વા વા પાતનં પાણાતિપાતો. આદિ-સદ્દેન અદિન્નાદાનમુસાવાદપેસુઞ્ઞફરુસસમ્ફપ્પલાપબ્યાપાદે સઙ્ગણ્હાતિ. દસઅકુસલકમ્મપથેસુ હિ કામેસુમિચ્છાચારઅભિજ્ઝામિચ્છાદિટ્ઠિસઙ્ખાતા તયોવ કમ્મપથા ઇમિના ન સિજ્ઝન્તિ. સભાવતિક્ખં હુત્વા પવત્તમાનં ચિત્તં અસઙ્ખારમેવ હોતિ, ઇતરં સસઙ્ખારન્તિ અધિપ્પાયેનાહ ‘‘તિક્ખમન્દપ્પવત્તિકાલે’’તિ. મન્દં ¶ પન હુત્વા પવત્તમાનં એકંસેન સસઙ્ખારમેવાતિ ન સક્કાવ ¶ વિઞ્ઞાતું. યં સસઙ્ખારેન સપ્પયોગેન પવત્તતિ, તં મન્દમેવ હોતીતિ કત્વા તથા વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

મોહમૂલં ચિત્તં મૂલન્તરવિરહતો અતિમૂળ્હં વિચિકિચ્છુદ્ધચ્ચયોગતો ચઞ્ચલઞ્ચાતિ ઉપેક્ખાસહગતમેવ હોતિ, ન તસ્સ કદાચિપિ સભાવતિક્ખતા અત્થિ. આરમ્મણે હિ સંસપ્પનવસેન, વિક્ખિપનવસેન ચ પવત્તમાનસ્સ ચિત્તદ્વયસ્સ કિં તાદિસે કિચ્ચે સભાવતિક્ખતાય, ઉસ્સાહેતબ્બતાય વા ભવિતબ્બં, તસ્મા ન તત્થ સઙ્ખારભેદો અત્થિ. નનુ ચ ઉદ્ધચ્ચં સબ્બાકુસલસાધારણં, કસ્મા પન એતમેવ તેન વિસેસેત્વા વુત્તં ‘‘ઉદ્ધચ્ચસહગત’’ન્તિ. વિસેસતો બલવભાવતો. ઇદઞ્હિ એતસ્મિં ચિત્તે બલવં, તસ્મા સમ્પયુત્તધમ્મેસુ પધાનં હુત્વા પવત્તતીતિ ઇદમેવ તેન વિસેસિતબ્બં. તેનેવ હિ પાળિયં સેસાકુસલેસુ ઉદ્ધચ્ચં યેવાપનકવસેન આગતં, ઇધ પન સરૂપતોયેવ નિદ્દિટ્ઠં. એવં અસાધારણપ્પધાનધમ્મવસેન મોહમૂલં વિચિકિચ્છાસમ્પયુત્તં ઉદ્ધચ્ચસમ્પયુત્તન્તિ દુવિધં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. અસન્નિટ્ઠાનં સંસયો, વિક્ખેપો અવૂપસમો, ભન્તતાતિ અત્થો. તત્થ વિચિકિચ્છાસહગતસ્સ અસન્નિટ્ઠાનકાલે, ઉદ્ધચ્ચસહગતસ્સ વિક્ખેપકાલે ચ પવત્તિ વેદિતબ્બા.

યથાનુરૂપન્તિ પટિસન્ધિજનકાજનકસ્સ, કમ્મપથભાવપ્પત્તાપત્તસ્સ ચ અનુરૂપતો. અથ વા યથાનુરૂપન્તિ યો યસ્સ હેતુ, તદનુરૂપતો. યેભુય્યેન હિ લોભમૂલકેન ખુપ્પિપાસાદિનિરન્તરપેતવિસયે ઉપ્પજ્જન્તિ, દોસમૂલકેન દોસો વિય ચણ્ડજાતતાય તંસરિક્ખકે નિરયે, મોહમૂલકેન નિચ્ચસમ્મૂળ્હાય તિરચ્છાનયોનિયં, તસ્મા લોભાદિહેતુઅનુરૂપતો તત્થ તત્થ અપાયે ઉપપત્તિં નિપ્ફાદેતીતિ આહ ‘‘યથાનુરૂપં…પે… ઉપપત્તિયા’’તિ ¶ . અકુસલવિપાકાનં દુક્ખપ્પધાનતાય ‘‘દુક્ખવિસેસસ્સા’’તિ વુત્તં.

૩૧. અપાપેન અલામકેન પાપાપાપપ્પહીનેન પાપાપાપેસુ માનસેસુ યં પાપમાનસં વુત્તં, પાપાપાપેસુ પુગ્ગલેસુ અપાપેન પાપાપાપપ્પહીનેન યં પાપમાનસં વુત્તન્તિ વા સમ્બન્ધો. અથ વા પાપાપાપેસુ માનસેસુ પાપેન પાપમાનસેન પાપવસેન પાપાપાપપ્પહીનેન યં પાપમાનસં વુત્તન્તિ યોજના. અયં પનેત્થ અધિપ્પાયો – અસમ્માસમ્બુદ્ધેન તાવ ધમ્મસભાવસ્સ દુબ્બિજાનીયત્તા કુસલમ્પિ અકુસલતો, અકુસલમ્પિ કુસલતો વુચ્ચેય્ય, ભગવતો પન સહ વાસનાહિ ¶ વિદ્ધંસિતાકુસલસ્સ કમ્મક્ખયકરઞાણેન પચ્ચયવેકલ્લતો વિદ્ધંસિતકુસલકમ્મસ્સ ચ સમ્માસમ્બુદ્ધભાવતો એકન્તેનેવ અકુસલદેસના અકુસલધમ્મવસેનેવાતિ.

અકુસલવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અબ્યાકતવણ્ણના

અઞ્ઞમઞ્ઞવિસિટ્ઠાનં કુસલાકુસલાનં પાકન્તિ વિપાકં, વિપક્કભાવમાપન્નાનમરૂપધમ્માનમેતમધિવચનં. યથા હિ લોકે સાલિબીજાદીનં ફલાનિ તંસદિસાનિ નિબ્બત્તાનિ વિપક્કાનિ નામ હોન્તિ, વિપાકનિરુત્તિઞ્ચ લભન્તિ, ન મૂલઙ્કુરપત્તદણ્ડનળાદીનિ, એવં કુસલાકુસલાનં ફલાનિ અરૂપધમ્મભાવેન, સારમ્મણભાવેન ચ તંસદિસાનિ વિપક્કભાવમાપન્નાનીતિ વિપાકનિરુત્તિં લભન્તિ, ન પન કમ્માભિનિબ્બત્તાપિ રૂપધમ્મા કમ્મવિસદિસત્તા. વિપાકમેવ ચિત્તં વિપાકચિત્તં. કરણમત્તં કિરિયા ફલદાનાસમ્ભવતો. યેન પન કારણેન તસ્સ ફલદાનં ન સમ્ભવતિ, તં હેટ્ઠા વુત્તમેવ. કિરિયા ¶ એવ ચિત્તં કિરિયચિત્તં. વિપાકસ્સ કામાવચરાદિભાવો કુસલે વુત્તનયેન યથાસમ્ભવં વેદિતબ્બો. અલોભાદિસમ્પયુત્તહેતૂહિ સહ વત્તનતો સહેતુકં. તદભાવતો અહેતુકં. નિબ્બત્તકહેતુવસેન સિજ્ઝમાનમ્પિ હેતં સમ્પયુત્તહેતુવસેનેવ ‘‘સહેતુકમહેતુક’’ન્તિ વુચ્ચતિ, ઇતરથા વવત્થાનાભાવતો.

સકકુસલં વિયાતિ અત્તનો જનકં કામાવચરકુસલં વિય. જનકજનિતબ્બસમ્બન્ધવસેન હિ તં તં કુસલં તસ્સ તસ્સ વિપાકસ્સ સકં નામં હોતિ.

‘‘સકકુસલં વિયા’’તિ વુત્તત્તા પવત્તાકારઆરમ્મણાદિતો ચસ્સ તંસદિસતા આપજ્જેય્યાતિ તંનિવારણત્થમાહ ‘‘યથા પના’’તિઆદિ. છસુ આરમ્મણેસૂતિ પરિત્તાદિઅતીતાદિઅજ્ઝત્તાદિભેદેસુ છસુ રૂપાદિઆરમ્મણેસુ. ભવન્તરપટિસન્ધાનતો પટિસન્ધિ. અવિચ્છેદપ્પવત્તિહેતુભાવેન ભવસ્સ અઙ્ગન્તિ ભવઙ્ગં. નિબ્બત્તિતભવતો પરિગઞ્ઞતાય ચુતિહેતુતાય ચુતિ. પરિત્તધમ્મપરિયાપન્નેસૂતિ કામાવચરધમ્મપરિયાપન્નેસુ. કામાવચરધમ્મા હિ કિલેસવિક્ખમ્ભનાદીસુ ¶ અસમત્થભાવેન પરિત્તાનુભાવતાય, ઓળારિકાહિ વા કામતણ્હાદીહિ પરિતો ગહિતત્તા ‘‘પરિત્તા’’તિ વુચ્ચન્તિ. વિપાકસ્સ સઙ્કપ્પેત્વા આરમ્મણગ્ગહણાભાવતો કમ્માનુરૂપમેવ પવત્તતીતિ પરિત્તકમ્મવિપાકો પરિત્તારમ્મણેયેવ પવત્તિતુમરહતિ, ન મહગ્ગતઅપ્પમાણારમ્મણેતિ વુત્તં ‘‘પરિત્તધમ્મપરિયાપન્નેસૂ’’તિ. યદિ એવં મહગ્ગતવિપાકોપિ મહગ્ગતારમ્મણેયેવ આપજ્જતીતિ? નાપજ્જતિ, સઞ્ઞાયત્તારમ્મણસ્સ સમાધિપ્પધાનસ્સ કમ્મસ્સ અપ્પનાપત્તસ્સ તાદિસેનેવ વિપાકેન ભવિતબ્બત્તા. વણ્ણલક્ખણાદિકઞ્હિ અગ્ગહેત્વા લોકસઞ્ઞાનુરોધેનેવ ગહિતે પથવાદિકે પરિકમ્મસઞ્ઞાય સમુપ્પાદિતં ¶ પટિભાગનિમિત્તસઙ્ખાતમારમ્મણં સઞ્ઞાવસં સઞ્ઞાયત્તં હોતિ, તસ્મા તદારમ્મણસ્સ સમાધિપ્પધાનસ્સ અપ્પનાપત્તસ્સ કમ્મસ્સ વિપાકેન સમાધિપ્પધાનઅપ્પનાપત્તેહિ વિય સઞ્ઞાયત્તારમ્મણતાય નિબ્બિસેસેનેવ ભવિતબ્બં. પરિત્તવિપાકો પન મહગ્ગતઅપ્પમાણપઞ્ઞત્તારમ્મણકમ્મનિબ્બત્તોપિ હોતિ, સો પરતો આગમિસ્સતિ.

મુખનિમિત્તં વિયાતિ મુખં પટિચ્ચ ઉપ્પન્નનિમિત્તં વિય. યથા હિ તં નિરીહં અપરં મુખનિમિત્તં ઉપ્પાદેતું, અઞ્ઞં વા કિઞ્ચિ અત્તનો બલેન કાતું ન સક્કોતિ, એવમેતમ્પિ વિપાકુપ્પાદનાદીસુ ન ઉસ્સહતિ. તેનાહ ‘‘નિરુસ્સાહ’’ન્તિ. ઉસ્સાહોતિ ચેત્થ અનુપચ્છિન્નાવિજ્જાતણ્હામાનાનુસયસ્મિં સન્તાને વિપાકુપ્પાદનસમત્થતાસઙ્ખાતો, આસેવનપચ્ચયભાવસઙ્ખાતો, વિઞ્ઞત્તિજનકતાસઙ્ખાતો ચ બ્યાપારો. સો વિપાકે નત્થિ કમ્મવેગુક્ખિત્તત્તા પતિતં વિય હુત્વા પવત્તમાનસ્સ તસ્સ એકન્તેન દુબ્બલભાવતોતિ તં નિરુસ્સાહં.

વિપચ્ચનટ્ઠાનન્તિ વિપચ્ચનવસેન પવત્તનટ્ઠાનં, પટિસન્ધિભવઙ્ગચુતિતદારમ્મણવસેન ચતુકિચ્ચાનમેતેસં પવત્તિઓકાસોતિ અત્થો. તત્થ ચુતિભવઙ્ગાનં અન્તરાળં પટિસન્ધિકિચ્ચાનં ઠાનં, પટિસન્ધિઆવજ્જનાનં, તદારમ્મણાવજ્જનાનં, જવનાવજ્જનાનં, વોટ્ઠબ્બનાવજ્જનાનઞ્ચ અન્તરાળં ભવઙ્ગકિચ્ચાનં ઠાનં, તદારમ્મણપટિસન્ધીનં, જવનપટિસન્ધીનં, ભવઙ્ગપટિસન્ધીનં વા અન્તરાળં ચુતિકિચ્ચાનં ઠાનં, જવનભવઙ્ગાનં અન્તરાળં તદારમ્મણકિચ્ચાનં ઠાનન્તિ દટ્ઠબ્બં. યસ્મા પનેતં ઠાનં ધમ્માનં તંતંકિચ્ચવસેન પાકટં હોતિ, તસ્મા ઠાનં વેદિતબ્બન્તિ ઠાનં ઉદ્ધરિત્વા પાકટકિચ્ચવસેનેવ તં પકાસેતું ‘‘ઇમાનિ હી’’તિઆદિ ¶ વુત્તં. અથ વા કિચ્ચમ્પિ કિચ્ચવન્તાનં પવત્તિટ્ઠાનભાવેન ગય્હતીતિ ઠાનન્તિપિ કિચ્ચમેવ ઉદ્ધટન્તિ તં સરૂપતો દસ્સેતું ‘‘ઇમાનિ હી’’તિઆદિ વુત્તં.

૩૨. અણ્ડજજલાબુજયોનિસમ્ભવાનં ¶ મનુસ્સાનં, વિનિપાતિકાસુરાનઞ્ચ અહેતુકપટિસન્ધિયાપિ સબ્ભાવતો આહ ‘‘દુહેતુકતિહેતૂન’’ન્તિ. પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તા દ્વે અલોભાદયો હેતૂ યેસં તે દુહેતુકા. એસ નયો તિહેતુકેસુપિ. તત્થ દુહેતુકાનં ઞાણવિપ્પયુત્તાનિ ચત્તારિ, તિહેતુકાનં ઞાણસમ્પયુત્તાનિ ચત્તારિ પટિસન્ધિયો હોન્તિ, તથા ભવઙ્ગચુતિયોપિ. યેન યેન હિ ચિત્તેન પટિસન્ધિ હોતિ, તં તદેવ ભવઙ્ગચુતિવસેનપિ પવત્તતિ. તદારમ્મણં પન અવિસેસેન દટ્ઠબ્બં દુહેતુકાનમ્પિ તિહેતુકતદારમ્મણસ્સ ઇચ્છિતત્તા. નનુ ચેતં અસમપેક્ખિતાભિધાનં આચરિયેનેવ ઇમસ્સ પટિસિદ્ધત્તા. તથા હિ વક્ખતિ –

‘‘અહેતુપટિસન્ધિસ્સ, ન તદારમ્મણં ભવે;

દુહેતુકં તિહેતું વા, દુહેતુપટિસન્ધિનો’’તિ. (અભિધ. ૪૪૩);

નયિદમસમપેક્ખિતાભિધાનં પટિસન્ધિજનકકમ્મં સન્ધાય તત્થ પટિસિદ્ધત્તા. યેન હિ કમ્મેન યા પટિસન્ધિ આદિન્ના, ન તં તતો અધિકતરં તદારમ્મણં પવત્તે અભિનિપ્ફાદેતિ. યં પન અઞ્ઞમ્પિ કિઞ્ચિ કમ્મં તદાલદ્ધાવકાસં સિયા, ન તં તત્થ તતો અધિકતરમ્પિ વિપાકં ન નિબ્બત્તેતીતિ અત્થિ. ‘‘સહેતુકં ભવઙ્ગં અહેતુકસ્સ ભવઙ્ગસ્સ અનન્તરપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા. ૩.૧.૧૦૨) હિ પટ્ઠાનવચનેન અહેતુકસ્સાપિ નાનાકમ્મેન સુગતિયં સહેતુકતદારમ્મણમનુઞ્ઞાતં. તેનાહુ આચરિયા –

‘‘હોતિ અઞ્ઞેન કમ્મેન, સહેતુકં અહેતુન’’ન્તિ.

યથા ¶ ચ અહેતુકસ્સ સહેતુકં, એવં દુહેતુકસ્સ તિહેતુકમ્પિ ઇચ્છન્તિ. આચરિયજોતિપાલત્થેરો પન ‘‘સહેતુક’’ન્તિ અવિસેસેન વુત્તત્તા અહેતુકાનમ્પિ તિહેતુકતદારમ્મણં ઇચ્છતિ. વુત્તઞ્હિ તેન ‘‘સહેતુક’’ન્તિ અવિસેસોપદેસેન દુહેતુકં, તિહેતુકઞ્ચ ગહેતબ્બં. તથા હિ અટ્ઠકથાયં ‘‘અહેતુકસ્સાપિ તિહેતુકતદારમ્મણમભિહિતં, યઞ્ચરહિ અત્થસમાસે અહેતુકાનં તિહેતુકફલાનિ દેતી’’તિ વુત્તં, તં કથં? સો એવ પુચ્છિતબ્બો, યો તસ્સ કત્તાતિ. અપરે પન ‘‘મૂલસન્ધિયા જળત્તા તસ્સ તિહેતુકતદાલમ્બણં ન લબ્ભતિયેવા’’તિ વદન્તિ.

૩૩-૪. તતોતિ ¶ પટિસન્ધિતો પરં, દુતિયચિત્તતો પટ્ઠાય. સતિપિ અન્તરન્તરા વીથિચિત્તુપ્પાદે તદવસાને ઉપ્પજ્જમાનસ્સ યાવતાયુકં અનિવત્તનતો વુત્તં ‘‘યાવતાયુક’’ન્તિ. બલવારમ્મણેતિ અતિમહન્તવિભૂતારમ્મણે. પઞ્ચદ્વારે હિ અતિમહન્તારમ્મણે મનોદ્વારે વિભૂતારમ્મણે તદારમ્મણમુપ્પજ્જતિ, ન અઞ્ઞેસુ. એકારમ્મણપ્પવત્તિયા પટિસન્ધાદીનં તિણ્ણમ્પિ એકટ્ઠાને દસ્સનત્થં ઉદ્દેસે તદારમ્મણસ્સ અવસાનકરણં, ઇધ પન પવત્તિક્કમવસેન ચુતિયા અવસાનકરણન્તિ દટ્ઠબ્બં.

૩૫-૬. કમ્મદ્વારન્તિ કાયવચીકમ્મદ્વારસ્સ જનકવસેન ન પવત્તન્તીતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ કાયોતિ કાયવિઞ્ઞત્તિ. કમ્મન્તિ તંસમુટ્ઠાપિકા ચેતના, કાયેન કતં કમ્મં કાયકમ્મં. કિઞ્ચાપિ હિ કાયો કમ્મસ્સ ચતુવીસતિયા પચ્ચયેસુ ન કેનચિ પચ્ચયેન પચ્ચયો હોતિ, તથાપિ તંસમુટ્ઠાનસ્સ તસ્સ સબ્ભાવેયેવ કાયકમ્માદિવોહારોતિ તં તેન કતન્તિ વુચ્ચતિ. કાયકમ્મસ્સ પવત્તિટ્ઠાનભૂતં દ્વારં કાયકમ્મદ્વારં. યદિ એવં કમ્મદ્વારવવત્થાનં ન સિયા ¶ . કાયદ્વારેન હિ સિદ્ધં કમ્મં ‘‘કાયકમ્મ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તં પન ‘‘દ્વારે ચરન્તિ કમ્માની’’તિ (ધ. સ. અટ્ઠ. ૧ કાયકમ્મદ્વાર) વચનતો વચીદ્વારેપિ સિજ્ઝતીતિ દ્વારેન કમ્મવવત્થાનં ન સિયા, તથા વચીકમ્મં કાયદ્વારેપિ સિજ્ઝતીતિ કમ્મેન દ્વારવવત્થાનમ્પિ ન સિયાતિ? તં ન, તબ્બહુલવુત્તિયા ચેવ યેભુય્યેન વુત્તિયા ચ વવત્થિતત્તા. કાયકમ્મઞ્હિ કાયદ્વારેયેવ બહુલં પવત્તતિ, અપ્પં વચીદ્વારે, તસ્મા કાયદ્વારે બહુલપ્પવત્તનતો એતસ્સ કાયકમ્મભાવો સિદ્ધો વનચરકાદીનં વનચરકાદિભાવો વિય. તથા કાયકમ્મમેવ યેભુય્યેન કાયદ્વારે પવત્તતિ, ન ઇતરં, તસ્મા કાયકમ્મસ્સ યેભુય્યેન એત્થેવ પવત્તિતો અસ્સ કાયકમ્મદ્વારભાવો સિદ્ધો બ્રાહ્મણગામાદીનં બ્રાહ્મણગામાદિભાવો વિયાતિ નેત્થ કમ્મદ્વારવવત્થાને કોચિ વિબન્ધોતિ. વચીકમ્મદ્વારેપિ એસ પબન્ધો યથાસમ્ભવં દટ્ઠબ્બો.

મનોકમ્મદ્વારં પન સયં મનોયેવ સમાનં અત્તના સહગતચેતનાઅનભિજ્ઝાદિકમ્માનં પવત્તિદ્વારભાવેન મનોદ્વારસઙ્ખં લભતીતિ ન તં ચિત્તસ્સ ઉપ્પત્તિદ્વારવસેન ગણ્હાતિ. ન હિ સયં અત્તતોવ પવત્તતિ. યદિ પન ચિત્તસમ્પયુત્તા કમ્મદ્વારભાવેન અધિપ્પેતા, તદા તેસં કમ્મદ્વારભાવો મનસ્મિં ન ઉપચારીયતીતિ સમ્પયુત્તધમ્માનં ચિત્તાધિપતિભાવો ચિત્તે વિયાતિ ચિત્તં ‘‘મનોકમ્મદ્વાર’’ન્તિ વુચ્ચતિ. સભાવતો પન કમ્મદ્વારં નામ સમ્પયુત્તધમ્માયેવાતિ ચિત્તં તતો પવત્તનતો મનોકમ્મદ્વારવસેન પવત્તતિ. અનન્તરપચ્ચયભૂતસ્સ પન મનોકમ્મદ્વારભાવે વત્તબ્બમેવ ¶ નત્થિ. ઇધ પન ‘‘અવિઞ્ઞત્તિજનત્તા’’તિ વચનેન કાયવચીકમ્મદ્વારવસેનેવ અપ્પવત્તિયા સાધિતત્તા મનોકમ્મદ્વારં ન ગહિતમેવ. ન હિ ‘‘અવિઞ્ઞત્તિજનત્તા’’તિ કારણં મનોકમ્મદ્વારવસેનપિ અપ્પવત્તિં સાધેતિ. અથ વા ‘‘અવિપાકસભાવતો’’તિ ¶ વચનેન મનોકમ્મદ્વારવસેનપિ અપ્પવત્તિ સાધિતા હોતિ. ‘‘કમ્મદ્વાર’’ન્તિ એત્થ કમ્મગ્ગહનેન નાનક્ખણિકકમ્મસ્સ અધિપ્પેતત્તા તસ્સાપિ ગહણં દટ્ઠબ્બં. ઇતિ ઇમેસુ કાયવચીકમ્મદ્વારસઙ્ખાતેસુ દ્વીસુ દ્વારેસુ, મનોકમ્મદ્વારેન સહ તીસુ એવ વા યથા કુસલં પવત્તતિ, ન એવં વિપાકો, યથા ચ કુસલં કાયવચીમનોકમ્મસ્સ આયૂહનવસેન દાનાદિપુઞ્ઞકિરિયવત્થુવસેન પવત્તતિ, ન એવમયં. અયં પન નેવ કાયવચીકમ્મદ્વારેસુ પવત્તતિ વિઞ્ઞત્તિસમુટ્ઠાપકત્તાભાવતો, ન કમ્મવસેન, મનોકમ્મદ્વારવસેનાપિ ચ પવત્તતિ વિપાકુપ્પાદનભાવાભાવતો, ન પુઞ્ઞકિરિયવસેન પવત્તતિ દાનાદિવસેન અપ્પવત્તનતોતિ દસ્સેતું ‘‘કમ્મદ્વારઞ્ચ…પે… નો સમા’’તિ વુત્તં. એવન્તિ દાનાદિવસેન.

૩૭. ‘‘પરિત્તારમ્મણત્તા’’તિઆદિ સમ્પયુત્તધમ્મવસેન વિસેસદસ્સનં. યસ્મા એતે પરિત્તારમ્મણા, કરુણામુદિતા ચ પઞ્ઞત્તારમ્મણા સત્તપઞ્ઞત્તિયં પવત્તનતો, તસ્મા દ્વિન્નમાલમ્બણાનં એકચિત્તસ્સ વિસયભાવાનનુગમનતો ન તેસુ કરુણામુદિતા કદાચિપિ જાયન્તીતિ અયમેત્થ પઠમગાથાય અધિપ્પાયો.

૩૮. દુતિયગાથાય પન હિ-સદ્દો યસ્માતિ ઇમસ્સ અત્થે. યસ્મા ‘‘પઞ્ચ સિક્ખાપદા કુસલા’’તિ (વિભ. ૭૧૫) વુત્તા, તસ્માતિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – ભગવતા હિ સિક્ખાપદવિભઙ્ગે ‘‘પઞ્ચ સિક્ખાપદા કુસલા’’તિ (વિભ. ૭૧૫) એવં ‘‘પાણાતિપાતા વેરમણી’’તિઆદીનં પઞ્ચન્નં સિક્ખાપદાનં કુસલભાવો વુત્તો, તે ચ વિરતિસભાવા એવ આદિતો તિણ્ણં સિક્ખાપદાનં, પચ્છિમસ્સ ચ સમ્માકમ્મન્તે, ઇતરસ્સ સમ્માવાચાયં, પઞ્ચન્નમ્પિ મિચ્છાજીવહેતુકપઞ્ચદુચ્ચરિતતો વિરમણવસેન ¶ પવત્તાનં સમ્માઆજીવે ચ અન્તોભાવતો, તસ્મા તા એકન્તકુસલભૂતાનં કદાચિ અબ્યાકતે લભન્તિ, ઇતરથા સદ્ધાસતિઆદયો વિય ‘‘સિયા કુસલા, સિયા અબ્યાકતા’’તિ વુચ્ચેય્યુન્તિ. યદિ એવં લોકુત્તરફલેસુ અટ્ઠ, સત્ત વા મગ્ગઙ્ગા ન લબ્ભન્તીતિ? નો ન લબ્ભન્તિ લોકિયવિરતીનમેવ તત્થ એકન્તકુસલભાવસ્સ વુત્તત્તા, લોકુત્તરવિરતિયો પન ફલસ્સ મગ્ગપટિબિમ્બભૂતત્તા મગ્ગસદિસતો અટ્ઠઙ્ગિકતાય, સત્તઙ્ગિકતાય ¶ ચ ભવિતબ્બન્તિ ન ચ એકન્તકુસલભાવેન વવત્થાપેતું યુત્તા. એવઞ્ચ કત્વા ઉપરિ લોકુત્તરફલેસુપિ અટ્ઠઙ્ગિકતાદિભેદો મગ્ગો ઉદ્ધટોતિ.

૩૯. ‘‘તથાધિપતિનો’’તિઆદિ અધિપતિવસેન વિસેસદસ્સનં. સબ્બેસમ્પિ હિ તેભૂમકકુસલાનં અઞ્ઞો આયૂહનકાલો, અઞ્ઞો વિપચ્ચનકાલો, તસ્મા ન તાનિ અત્તનો વિપાકેહિ અધિપતિં ગાહાપેતું સક્કોન્તીતિ ન તે છન્દાદીનિ ધુરં કત્વા પવત્તન્તિ. લોકુત્તરકુસલાનિ ચ પન આયૂહનકાલસ્સ, વિપચ્ચનકાલસ્સ ચ અન્તરાભાવતો અત્તનો છન્દાદીનં બલસ્સ અવૂપસન્તકાલેયેવ વિપાકં નિબ્બત્તેન્તીતિ અનન્તરપચ્ચયા હુત્વા વિપાકેહિ અધિપતિં ગાહાપેતું સક્કોન્તીતિ. એવઞ્ચ કત્વા ઉપરિ લોકુત્તરવિપાકાનં અધિપતિયોગં વક્ખતિ.

૪૦. યસ્મા મોરવાપિવાસિમહાદત્તત્થેરેન વિપાકાનં આગમનતો અસઙ્ખારિકસસઙ્ખારિકભાવો ઇચ્છિતો, તિપિટકચૂળનાગત્થેરેન પચ્ચયતો, તસ્મા ઉભિન્નમ્પિ મતિદસ્સનત્થમાહ ‘‘અસઙ્ખારસસઙ્ખારવિધાન’’ન્તિઆદિ. પુરિમત્થેરો હિ યથા મુખે ચલિતે આદાસતલે મુખનિમિત્તં ચલતિ ¶ , એવં અસઙ્ખારિકસ્સ કુસલસ્સ વિપાકો અસઙ્ખારિકો, સસઙ્ખારિકસ્સ વિપાકો સસઙ્ખારિકોતિ આહ, તસ્મા તસ્સ મતિદસ્સનત્થં ‘‘અસઙ્ખાર…પે… પુઞ્ઞતો’’તિ વુત્તં. દુતિયત્થેરો પન અસઙ્ખારિકાદીસુ યેન કેનચિપિ ચિત્તેન કમ્મે આયૂહિતે આસન્નમરણસ્સ અત્તનો, પરેસં વા પયોગેન વિના અસઙ્ખારેન અપ્પયોગેન કમ્મકમ્મનિમિત્તગતિનિમિત્તપચ્ચુપટ્ઠાને પટિસન્ધિ ઉપ્પજ્જમાના અસઙ્ખારિકા. યસ્સ કસ્સચિ સસઙ્ખારેન સપ્પયોગેન કમ્માદિપચ્ચુપટ્ઠાને સસઙ્ખારિકા. તથા ભવઙ્ગચુતિયોપિ. તદારમ્મણઞ્ચ પણીતાપણીતઉતુભોજનાદિપચ્ચયવસેન, અનન્તરનિરુદ્ધકુસલાકુસલસ્સ વસેન વા અસઙ્ખારસસઙ્ખારન્તિ એવં પચ્ચયતો અસઙ્ખારિકાદિવિધાનતમાહ, તસ્મા તસ્સ મતિદસ્સનત્થં ‘‘ઞેય્યં પચ્ચયતો ચેવા’’તિ વુત્તં. ઇદમેવ ચ પન આચરિયા પસંસન્તિ.

૪૧-૨. હીનાદીનં વિપાકત્તાતિ અધિપતિયોગાભાવેપિ હીનમજ્ઝિમપણીતાનં કુસલાનં વિપાકત્તા. એતેન આગમનતો હીનાદિભાવં વિભાવેતિ. વિનેય્યસન્તાનગતકિલેસમલવિધમનેન તસ્સ પુનનતો પુઞ્ઞો વાદો વચીઘોસો એતસ્સ, વુત્તનયેનેવ પુઞ્ઞં વદતીતિ વા પુઞ્ઞવાદી, તેન પુઞ્ઞવાદિના. ‘‘એકન્તેન સવત્થુક’’ન્તિ વુત્તેપિ રૂપલોકે પવત્તિ અનિવારિતાતિ આહ ‘‘કામલોકસ્મિ’’ન્તિ ¶ . ‘‘ન પનઞ્ઞત્થ જાયતે’’તિ ઇમિના પન બ્યતિરેકતો લદ્ધમત્થં દસ્સેતીતિ.

એવં તાવ સહેતુકવિપાકે નિદ્દિસિત્વા ઇદાનિ અહેતુકે નિદ્દિસિતું ‘‘અહેતુકવિપાકચિત્તં પના’’તિઆદિ વુત્તં. કસ્મા પન સહેતુકસ્સ કમ્મસ્સ અહેતુકવિપાકો હોતીતિ? વુચ્ચતે – ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં તાવ પઞ્ચન્નં આરમ્મણાભિનિપાતમત્તત્તા અલોભાદિસમ્પયોગો ન સમ્ભવતિ, તથા મન્દતરકિચ્ચેસુ સમ્પટિચ્છનસન્તીરણેસૂતિ ¶ એવં હેતૂનં ઉપ્પત્તિયા અસમ્ભવતો ચ નેસં અહેતુકતા દટ્ઠબ્બા. ઉપેક્ખાદિયોગે પન ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં તાવ ચતુન્નં ઇટ્ઠારમ્મણેપિ પવત્તમાનાનં વત્થારમ્મણસઙ્ઘટ્ટનાય દુબ્બલભાવતો ઉપેક્ખાસહગતતા, કાયવિઞ્ઞાણસ્સ ચ તાય બલવભાવતો સુખસહગતતા હોતિ. સમ્પટિચ્છનં પન આરમ્મણઘટ્ટનયોગ્યભાવેન ઓળારિકત્તા, ચતુચિત્તક્ખણાતીતવસેન ચિરજાતત્તા ચ દુબ્બલમત્તનો નિસ્સયેન સહ અસમાનજાતિકઞ્ચ ચક્ખાદિવત્થું નિસ્સાય ઉપ્પન્નેહિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીહિ લદ્ધાનન્તરપચ્ચયતાય, અપુબ્બનિસ્સયતાય ચ આરમ્મણરસસ્સાદે દુબ્બલન્તિ ઇટ્ઠાદીસુ આરમ્મણેસુ ઉપેક્ખાસહગતમેવ. સન્તીરણં પન વુત્તવિપરીતતો ઇટ્ઠારમ્મણે સુખસહગતં, ઇટ્ઠમજ્ઝત્તે ચ ઉપેક્ખાસહગતન્તિ દટ્ઠબ્બં. મનોવિઞ્ઞાણધાતુ વિય વિસિટ્ઠમનનકિચ્ચાભાવતો મનોમત્તા નિસ્સત્તનિજ્જીવાદિઅત્થેહિ ધાતુ ચાતિ મનોધાતુ. સા હિ સતિપિ વિઞ્ઞાણભાવે મનોવિઞ્ઞાણતો સમ્ભવસ્સ વિસિટ્ઠમનનકિચ્ચસ્સ અકરણતો મનનમત્તાયેવ હોતિ. વુત્તલક્ખણવિપરીતતો પન મનો ચ તં વિઞ્ઞાણઞ્ચાતિ મનોવિઞ્ઞાણં, તદેવ યથાવુત્તટ્ઠેન ધાતૂતિ મનોવિઞ્ઞાણધાતુ.

વિઞ્ઞાણપઞ્ચકં નિયતારમ્મણં યથાક્કમં રૂપાદિએકેકસ્સેવ આરમ્મણકરણતો. સેસત્તયમનિયતારમ્મણં પઞ્ચારમ્મણિકછળારમ્મણિકભાવતો.

દટ્ઠબ્બતાય દિટ્ઠં, રૂપાયતનં. સોતબ્બતાય સુતં, સદ્દાયતનં. મુનિતબ્બતાય મુતં, સમ્પત્તસ્સેવ ગહેતબ્બતાયાતિ અત્થો, ગન્ધાદિત્તયસ્સેતં નામં. ચક્ખાદીહિ વિના કેવલં મનસા એવ વિજાનિતબ્બતાય વિઞ્ઞાતં, ધમ્માયતનં. અનામટ્ઠકાલવિસેસવચનત્તા ચ નેસં અતીતાનાગતાપિ રૂપાદયો દિટ્ઠાદિસદ્દેહિ વુચ્ચન્તિ. તેનેવ હિ ¶ ‘‘દટ્ઠબ્બતાયા’’તિઆદિના કાલસામઞ્ઞેન ¶ નેસં નિબ્બચનં વુત્તં. દિટ્ઠં આરમ્મણં યસ્સ તં દિટ્ઠારમ્મણં. એવં સુતારમ્મણાદીસુ.

ચક્ખુતો પવત્તન્તિ ચક્ખુદ્વારતોવ પવત્તં સબ્બવાક્યાનં અવધારણફલત્તા. તેન મનોધાતુઆદીનં ચક્ખુવિઞ્ઞાણભાવો નિવારિતો હોતિ તેસં દ્વારન્તરતોપિ પવત્તિસમ્ભવતો. અથ વા ‘‘ચક્ખુતો પવત્ત’’ન્તિ ઇદં સઞ્જાતિપ્પવત્તિં સન્ધાય વુત્તં, ન સઞ્ચરણપ્પવત્તિં, તસ્મા યથા કુણ્ડમુખતો ઉદકં સઞ્ચરણવસેન પવત્તતિ, ન એવં પવત્તમિધ ગહિતં. યથા પન ચન્દકન્તપાસાણતો ઉદકં સઞ્જાતિવસેન પવત્તતિ, એવં પવત્તમેવ ચક્ખુતો પવત્તન્તિ ગહિતં. યથા ચ કિં? યથા કુચ્છિતો સમુટ્ઠિતં પિત્તસેમ્હરુહિરાદિ મુખતો સન્દન્તમ્પિ ‘‘મુખસ્સવો’’તિ ન વુચ્ચતિ, મુખતોયેવ પન સમુટ્ઠહિત્વા તતો સવન્તં ખેળં ‘‘મુખસ્સવો’’તિ વુચ્ચતિ, એવં હદયવત્થુસન્નિસ્સયતો સમુટ્ઠહિત્વા ચક્ખુતો પવત્તમાનં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં નામ ન હોતિ. ચક્ખુતોયેવ પન સમુટ્ઠહિત્વા તતો પવત્તમાનં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં નામાતિ. યો પન ઇમમત્થં અસલ્લક્ખેત્વા બ્યઞ્જનમત્તસ્સેવ અભિનિવિસિત્વા તંદ્વારપ્પવત્તાનં સેસાનમ્પિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણભાવં મઞ્ઞેય્ય, તં નિવારેતું પકારન્તરેનપિ વિગ્ગહં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ચક્ખુમ્હિ સન્નિસ્સિત’’ન્તિ. યથા ચક્ખુતો પવત્તં, ચક્ખુસન્નિસ્સિતં વા વિઞ્ઞાણં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, એવં સોતવિઞ્ઞાણાદીસુપિ ‘‘સોતતો પવત્તં, સોતસ્મિં સન્નિસ્સિતં વા વિઞ્ઞાણં સોતવિઞ્ઞાણ’’ન્તિઆદિના યોજનં અતિદિસન્તો આહ ‘‘તથા સોતવિઞ્ઞાણાદીની’’તિ.

ચક્ખુસન્નિસ્સિતં હુત્વા રૂપસ્સ વિજાનનલક્ખણમેતસ્સાતિ ચક્ખુસન્નિસ્સિતરૂપવિજાનનલક્ખણં. તત્થ ચક્ખુસન્નિસ્સિતવચનેન દિબ્બચક્ખાદિકં અઞ્ઞં રૂપારમ્મણં વિઞ્ઞાણં નિવત્તેતિ ¶ . વિજાનન-ગ્ગહણેન ચક્ખુસન્નિસ્સિતે ફસ્સાદિધમ્મે નિવત્તેતિ. ચક્ખુરૂપ-ગ્ગહણેન નિસ્સયતો, આરમ્મણતો ચ ચિત્તં વિભાવેતિ ઉભયાધીનવુત્તિકત્તા. યદિ હિ ચક્ખુ નામ ન સિયા, અન્ધાપિ રૂપં પસ્સેય્યું, ન ચ પસ્સન્તિ. યદિ ચ નીલાદિરૂપં નામ ન સિયા, દેસાદિનિયમેન ન ભવિતબ્બં, અત્થેવ ચ નિયમો. એકન્તસારમ્મણતા ચ ચિત્તસ્સ વુત્તાતિ આરમ્મણેન વિના નીલાદિઆભાસં ચિત્તં પવત્તતીતિ એવં પવત્તો વાદો મિચ્છાવાદોતિ ગહેતબ્બો. તેનાહ ભગવા ‘‘ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચ ઉપ્પજ્જતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણ’’ન્તિઆદિ (મ. નિ. ૧.૨૦૪, ૪૦૦; ૩.૪૨૧, ૪૨૫; સં. નિ. ૪.૬૦; કથા. ૪૬૫). એત્થ ¶ સિયા – કિં પનેતં ચક્ખુ, રૂપઞ્ચ વિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયો હોન્તં એકમેવ પચ્ચયો હોતિ, ઉદાહુ અનેકન્તિ? ચક્ખુ તાવ એકમ્પિ, રૂપં પન અનેકમેવ સઙ્ગતં. કિં કારણં? પચ્ચયભાવવિસેસતો. ચક્ખુ હિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ નિસ્સયપુરેજાતઇન્દ્રિયવિપ્પયુત્તપચ્ચયેહિ પચ્ચયો હોન્તં અત્થિભાવેનેવ હોતિ તસ્મિં સતિ તસ્સ ભાવતો, અસતિ અભાવતો. યતો તં અત્થિઅવિગતપચ્ચયેહિસ્સ પચ્ચયોતિ વુત્તં, સ્વાયં પચ્ચયભાવો ન એકસ્મિં ન સમ્ભવતીતિ એકમ્પિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયો હોતિ. રૂપં પન યદિપિ ચક્ખુ વિય પુરેજાતઅત્થિઅવિગતપચ્ચયેહિ પચ્ચયો હોતિ પુરેતરં ઉપ્પન્નં હુત્વા વિજ્જમાનક્ખણેયેવ ઉપકારકત્તા, તથાપિ અનેકમેવ સઙ્ગતં હુત્વા પચ્ચયો હોતિ આરમ્મણભાવતો. યઞ્હિ તં આરમ્મણં તસ્સ યથા તથા ઉપલબ્ભનીયવસેનેવ આરમ્મણપચ્ચયભાવો, વિઞ્ઞાણસ્સ ચ ઇન્દ્રિયાધીનવુત્તિકસ્સ આરમ્મણસભાવૂપલદ્ધિ ન એકદ્વિકલાપગતવણ્ણવસેન હોતિ, નાપિ કતિપયકલાપગતવણ્ણવસેન, અથ ખો આભોગાનુરૂપં આપાથગતવણ્ણવસેનાતિ અનેકમેવ રૂપં સંહચ્ચકારિતાય વિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયો હોતીતિ. અમુમેવ ¶ હિ વિસેસં વિભાવેતું ‘‘ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચા’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૦૪, ૪૦૦; ૩.૪૨૧, ૪૨૫; સં. નિ. ૪.૬૦; કથા. ૪૬૫) પાળિયં વચનભેદો કતોતિ. એવં સોતવિઞ્ઞાણેપિ યથારહં વત્તબ્બં. ઘાનવિઞ્ઞાણાદીનં પન સમ્પત્તગ્ગાહતાય અત્તનો નિસ્સયેન સહ અલ્લીનસ્સેવ ગહણતો એકકલાપગતમ્પિ ગન્ધાદિકં તેસં ઉપ્પત્તિયા પચ્ચયો હોતિ.

રૂપમત્તારમ્મણરસન્તિ રૂપાયતનમત્તસ્સેવ આરમ્મણકરણરસં. મત્ત-સદ્દેન યથા આરમ્મણન્તરં નિવત્તેતિ, એવં રૂપાયતનેપિ લબ્ભમાને એકચ્ચે વિસેસે નિવત્તેતિ. ન હિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં વણ્ણમત્તતો અઞ્ઞં કિઞ્ચિ નીલાદિવિસેસં તત્થ ગહેતું સક્કોતિ. તેનાહ ભગવા – ‘‘પઞ્ચહિ વિઞ્ઞાણેહિ ન કિઞ્ચિ ધમ્મં પટિવિજાનાતિ અઞ્ઞત્ર અભિનિપાતમત્તા’’તિ. ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જમાનં રૂપારમ્મણે એવ ઉપ્પજ્જનતો તદભિમુખભાવેન ગણ્હાતીતિ વુત્તં ‘‘રૂપાભિમુખભાવપચ્ચુપટ્ઠાન’’ન્તિ. અત્તનો અનન્તરં ઉપ્પજ્જમાનાનં અરૂપધમ્માનં સમનન્તરવિગતા અરૂપધમ્મા પવત્તિઓકાસદાનેન અનન્તરસમનન્તરનત્થિવિગતપચ્ચયેહિ ઉપકારકા, નિસ્સયારમ્મણા ધમ્મા વિય આસન્નકારણાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘રૂપારમ્મણાય કિરિયામનોધાતુયા અપગમપદટ્ઠાન’’ન્તિ. સોતવિઞ્ઞાણાદીસુપિ વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. કિરિયામનોધાતુયા આરમ્મણભેદતો ભિન્નસભાવત્તા આહ ‘‘કિરિયામનોધાતૂન’’ન્તિ. ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીહિ ગહિતં રૂપાદિઆરમ્મણં તદનન્તરમેવ અપરિપતન્તં ¶ કત્વા સમ્પટિચ્છન્તં ગણ્હન્તં વિય હોતીતિ વુત્તં ‘‘રૂપાદિસમ્પટિચ્છનરસ’’ન્તિ. તથાભાવેન સમ્પટિચ્છનભાવેન પચ્ચુપટ્ઠાતીતિ તથાભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં.

છસુ આરમ્મણેસુ કદાચિ પઞ્ચન્નં જચ્ચન્ધાદિવસેન તતોપિ ઊનાનં, બ્રહ્મલોકે ચ દ્વિન્નમેવ વિજાનનસભાવાપિ છળારમ્મણવિજાનનલક્ખણા ¶ વુત્તા તંસભાવાનતિવત્તનતો, છસ્વેવ વા ઇતરેસં આરમ્મણાનં અન્તોગધત્તા. સન્તીરણાદિરસાતિ યથાસમ્ભવં સન્તીરણતદારમ્મણાદિકિચ્ચા, સન્તીરણતદારમ્મણપટિસન્ધિભવઙ્ગચુતિકિચ્ચાતિ અધિપ્પાયો. ‘‘હદયવત્થુપદટ્ઠાના’’તિ ઇદં ઇમાસં દ્વિન્નં મનોવિઞ્ઞાણધાતૂનં અનિબદ્ધટ્ઠાનતાય નિબદ્ધકારણં દસ્સેતું વુત્તં. વુત્તનયેન પન ‘‘તંતંઅનન્તરાતીતવિઞ્ઞાણાપગમપદટ્ઠાન’’ન્તિપિ વત્તું વટ્ટતિયેવ. અહેતુકચિત્તાનં વિસું વિસું લક્ખણાદિકસ્સ દસ્સિતત્તા પરિસેસતો સહેતુકચિત્તાનં એકસદિસમેવ લક્ખણાદિકન્તિ વિઞ્ઞાયતિ. તં પન હેટ્ઠા વિભાવિતમેવ.

ઇદાનિ ઇમાસં આરમ્મણાદિતો ભેદં દસ્સેતું ‘‘તત્થ પઠમા’’તિઆદિ વુત્તં. એકન્તમિટ્ઠારમ્મણેતિ એકન્તેનેવ ઇટ્ઠારમ્મણે, અતિઇટ્ઠારમ્મણેતિ અત્થો. પઞ્ચસુ ઠાનેસૂતિ સહેતુકવિપાકાનં વુત્તેસુ ચતૂસુ, સમ્પટિચ્છનવોટ્ઠબ્બનાનં અન્તરાળસઙ્ખાતસન્તીરણટ્ઠાને ચાતિ પઞ્ચસુ ઠાનેસુ, પઞ્ચસુ કિચ્ચેસૂતિ વા અત્થો. કિઞ્ચાપિ સોમનસ્સપટિસન્ધિકસ્સ દોમનસ્સજવનાવસાને તદારમ્મણસમ્ભવે અસતિ યં કિઞ્ચિ પરિચિતપુબ્બં પરિત્તારમ્મણમારબ્ભ ઉપેક્ખાસહગતસન્તીરણમુપ્પજ્જતીતિ ઇચ્છિતં, તથા પન ઉપ્પજ્જમાનસ્સ કદાચિયેવ સમ્ભવતો યેભુય્યપ્પવત્તિં ગહેત્વા છ ઠાનાનિ અવત્વા પઞ્ચેવ વુત્તાનિ. અથ વા તં ઉપ્પજ્જમાનં તદારમ્મણટ્ઠાનેયેવ નિબ્બત્તતીતિ તંવસેનેવ તસ્સાપિ ઠાનં ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. અચક્ખુસંવત્તનિકકમ્મનિબ્બત્તતાય જાતિયા અન્ધો જચ્ચન્ધો. કિઞ્ચાપિ હિ જાતિક્ખણે અણ્ડજજલાબુજાનં સબ્બેસમ્પિ ચક્ખુ નત્થિ, યસ્સ ભાવાભાવતો અન્ધાનન્ધવિચારણા ભવેય્ય, તથાપિ ચક્ખુસ્સ ઉપ્પજ્જમાનારહકાલેપિ ચક્ખુવિપત્તિવિબન્ધકેન કમ્મુના પટિહતસામત્થિયેન પટિસન્ધિદાયકેન ¶ ઇતરેનાપિ વા કમ્મેન તસ્સ અનુપાદિયમાનત્તા સત્તો ‘‘જચ્ચન્ધો’’તિ વુચ્ચતિ. અથ વા જચ્ચન્ધોતિ પસૂતિયંયેવ અન્ધો, માતુકુચ્છિયંયેવ અન્ધો હુત્વા નિક્ખન્તોતિ અત્થો. તેન દુહેતુકતિહેતુકાનં માતુકુચ્છિગતકાલેપિ ચક્ખુસ્સ અવિપજ્જનં સિદ્ધં હોતિ, એવં જાતિબધિરાદીસુપિ યથારહં વત્તબ્બં. જચ્ચજળોતિ જાતિયા અઞ્ઞાણકો ¶ . કિઞ્ચાપિ દુહેતુકપટિસન્ધિકોપિ જાતિયં અઞ્ઞાણકો, તસ્સ પન પવત્તિયં પઞ્ઞા સમ્ભવતીતિ વુત્તનયેન યેભુય્યતો પવત્તિયમ્પિ પઞ્ઞાયાસમ્ભવતો જચ્ચજળો વેદિતબ્બો. જચ્ચુમ્મત્તકો સુરામેરયપાનાદિઉમ્મત્તકભાવસંવત્તનિકકમ્મપરિભાવિતેન કમ્મેન ગહિતપટિસન્ધિકો. પણ્ડકોતિ પરદારગમનાદિકમ્મપરિભાવિતેન કમ્મુના ગહિતપટિસન્ધિકો. સો પઞ્ચવિધો આસિત્તપણ્ડકો ઉસૂયપણ્ડકો પક્ખપણ્ડકો ઓપક્કમિકપણ્ડકો નપુંસકપણ્ડકોતિ. ઇધ પન ઓપક્કમિકપણ્ડકસ્સ સહેતુકસ્સાપિ ભાવતો, નપુંસકસ્સ ચ વિસું ગહણતો તયો પણ્ડકા અધિપ્પેતા. આદિ-સદ્દેન જાતિમૂગજાતિપઙ્ગુલમમ્મનાદીનં સઙ્ગહો. કેચિ પન ‘‘એકચ્ચે અહેતુકપટિસન્ધિકા અવિકલિન્દ્રિયા હુત્વા થોકં વિચારણપકતિકાપિ હોન્તિ, તસ્મા તાદિસાનમ્પિ ઇધ આદિ-સદ્દેન સઙ્ગહો’’તિ વદન્તિ. એત્થ ચ જચ્ચન્ધાદીનમેવ અયં પટિસન્ધીતિ ન ગહેતબ્બા. જચ્ચન્ધાદયો પન ઇમિના પટિસન્ધિં ગણ્હન્તીતિ ગહેતબ્બં.

૪૩. તિહેતુકપુઞ્ઞસ્સાતિ તિહેતુકસ્સપિ ઉક્કટ્ઠપુઞ્ઞસ્સ. દુહેતુકમ્મસ્સ પન સબ્બથાપિ સોળસન્નં વિપાકાનં અસમ્ભવતો તપ્પટિક્ખેપપરત્તા ચેતનાય ‘‘તિહેતુકપુઞ્ઞસ્સા’’તિ અવિસેસતો વુત્તં.

કામાવચરવિપાકવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

રૂપાવચરારૂપાવચરવિપાકવણ્ણના

મહગ્ગતવિપાકાનં ¶ તંતંકુસલાગમનવસેનેવ ઝાનઙ્ગહાનિ, ન પન ભાવનાવિસેસેનાતિ તેસં પહાનઙ્ગાનિ અનુદ્ધટાનિ. ઉપપત્તિયન્તિ ઉપપત્તિભવે.

અરૂપાવચરવિપાકચિત્તાનિ વુચ્ચન્તીતિ સમ્બન્ધો.

૪૪. કુસલાનુગતં કત્વાતિ કુસલાનુરૂપં કુસલસદિસં કત્વા. યથા કામાવચરવિપાકં કુસલતો વિસદિસમ્પિ કત્વા વિભત્તં, એવમકત્વા કુસલસદિસમેવ કત્વાતિ અત્થં વદન્તિ. અટ્ઠકથાયં ¶ પન કુસલાનન્તરં કત્વા મહગ્ગતવિપાકાનં ભાજિતપાળિં સન્ધાય ‘‘કુસલાનુગતં કત્વા ભાજિત’’ન્તિ વુત્તં. પાળિયઞ્હિ –

‘‘કતમે ધમ્મા અબ્યાકતા? યસ્મિં સમયે કામાવચરસ્સ કુસલસ્સ કમ્મસ્સ કતત્તા ઉપચિતત્તા વિપાકં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ઉપ્પન્નં હોતી’’તિઆદિના (ધ. સ. ૪૩૧) –

કામાવચરવિપાકં વિભજિત્વા મહગ્ગતવિપાકં વિભજન્તેન –

‘‘કતમે ધમ્મા અબ્યાકતા? યસ્મિં સમયે રૂપપત્તિયા મગ્ગં ભાવેતિ, વિવિચ્ચેવ કામેહિ…પે… પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ પથવીકસિણં, તસ્મિં સમયે ફસ્સો હોતિ…પે… અવિક્ખેપો હોતિ, ઇમે ધમ્મા કુસલા, તસ્સેવ રૂપાવચરસ્સ કુસલસ્સ કમ્મસ્સ કતત્તા ઉપચિતત્તા વિપાકં વિવિચ્ચેવ કામેહિ…પે… પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ પથવીકસિણં…પે… ઇમે ધમ્મા અબ્યાકતા’’તિ (ધ. સ. ૪૯૮).

એવં કુસલં ઉદ્દિસિત્વા તદનન્તરં કત્વા મહગ્ગતં વિપાકં વિભત્તં, તસ્મા યથા કામાવચરવિપાકં, એવં અવિભજિત્વા ¶ ઇદં કુસલાનન્તરં કત્વા વિભત્તન્તિ ઇમમત્થં જોતેતું અટ્ઠકથાયં ‘‘કુસલાનુગતં કત્વા’’તિ વુત્તં. ઇમિનાપિ ચ આચરિયેન પરિહારમુખેન વક્ખમાનઅત્થવિસેસવચનિચ્છાય તત્થ વુત્તનયેનેવ ચોદના કતા. એવઞ્હિ સતિ કુસલાનન્તરંયેવ ફલં ઉપ્પજ્જતીતિ ઞાપનં સુટ્ઠૂપપન્નં હોતીતિ અયમેત્થ અમ્હાકં આચરિયસ્સ મગ્ગો.

મહગ્ગતન્તિ મહગ્ગતવિપાકં. તઞ્હિ ઇધ અધિગતં. કામા…પે… યતોતિ યસ્મા કામાવચરકુસલં અસમાનફલં હોતિ તિહેતુકસ્સ દુહેતુકાહેતુકવિપાકાનં, દુહેતુકસ્સ ચ અહેતુકવિપાકાનમ્પિ જનનતો, ન એવમિદં, ઇદં પન એકન્તેનેવ સદિસવિપાકજનનતો સમાનફલમેવ, તસ્માતિ અત્થો. એત્થ ચ ‘‘કુસલ’’ન્તિ અવુત્તેપિ કામાવચરપુઞ્ઞંવાતિ ઉપમિતત્તા ઉપમેય્યસ્સપિ કુસલભાવો વિઞ્ઞાયતિ. કસ્મા પનેતં સદિસવિપાકં, ન કામાવચરં વિય વિસદિસવિપાકમ્પીતિ? વુચ્ચતે – કામાવચરપુઞ્ઞઞ્હિ આચિનન્તો રૂપતણ્હાદિનાનાવત્થુકકામતણ્હૂપનિસ્સયતો ¶ આચિનતિ, તસ્મા તદૂપનિસ્સયકુસલં તદનુરૂપતો નાનાવત્થુકં વિપાકં જનેતિ. મહગ્ગતં પન આચિનન્તો એકવત્થુકાયેવ ભવતણ્હાય વસેન આચિનતીતિ તદનુરૂપતો તં નાનાવત્થું અજનેત્વા એકવત્થુમેવ જનેતીતિ.

૪૫-૬. સબ્બથાતિ ધમ્મતો આરમ્મણતો પટિપદાદિતો ચ. તથા હિ યે ફસ્સાદયો કુસલે ચ લબ્ભન્તિ, તે વિપાકેપિ લબ્ભન્તિ, યસ્મિઞ્ચ આરમ્મણે કુસલં પવત્તતિ, તત્થેવ ઇદં વિપાકમ્પિ. યાવ પટિપદાદયો કુસલસ્સ લબ્ભન્તિ, તાવ ઇમસ્સ વિપાકસ્સપીતિ. કામં યસ્સ કસ્સચિ છાયા તંતંવત્થુસદિસાવ, મહન્તસ્સ પન કુસલવિપાકસ્સ મહન્તાહિયેવ ઉપમાહિ ¶ ભવિતબ્બન્તિ ‘‘ગજાદીન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. અપરે અપરે અત્તભાવે ભવં વેદનમસ્સાતિ અપરાપરિયવેદનં. યદિ અપરાપરિયવેદનં ન હોતિ, કથઞ્ચરહિ ઇમસ્સ ફલુપ્પત્તીતિ આહ ‘‘ઝાના અપરિહીનસ્સા’’તિઆદિ.

૪૭. કુસલાનન્તરન્તિ કુસલભવાનન્તરં. યસ્મિઞ્હિ ભવે તં કુસલં કતં, સો ઇધ કુસલ-સદ્દેન ઉપચારતો ગહિતો કમ્માનન્તરંયેવ ફલસ્સ અસમ્ભવતો. ન હિ તં લોકુત્તરકુસલં વિય અનન્તરફલનિપ્ફાદકં, અથ ખો એકચ્ચકામાવચરકુસલં વિય અપરાપરિયવેદનં અહુત્વા સતિપિ અનેકેયેવ કામાવચરકમ્મે મહોઘો વિય પરિત્તં ઉદકં તમજ્ઝોત્થરિત્વા અત્તનોયેવ વિપાકદાનેન એકન્તેન અનન્તરભવેયેવ ફલં નિબ્બત્તેતિ. નનુ ચ અપરિહીનજ્ઝાનસ્સેવ કસ્સચિ નિકન્તિવસેન કામભવે પટિસન્ધિ હોતિ. તથા હિ તિસ્સમહાબ્રહ્મા ઉપરિબ્રહ્મલોકૂપપત્તિયા ભાવિતમગ્ગો ભિક્ખૂહિ યાચિતો તતો ચવિત્વા મોગ્ગલિબ્રાહ્મણસ્સ ગેહે પટિસન્ધિં અગ્ગહેસીતિ વુત્તન્તિ તં કથન્તિ? નિકન્તિબલેનેવ ઝાનં પરિહાયતીતિ તતો પરિહીનજ્ઝાનો નિબ્બત્તતીતિ વદન્તિ. અપરે પન આચરિયા ‘‘અનીવરણાવત્થાય નિકન્તિયા ઝાનસ્સ પરિહાનિ વીમંસિત્વા ગહેતબ્બા’’તિ વત્વા ‘‘સતિપિ મહગ્ગતકમ્મુનો વિપાકં પટિબાહનસમત્થસ્સેવ પરિત્તકમ્મસ્સ અભાવે ‘ઇજ્ઝતિ, ભિક્ખવે, સીલવતો ચેતોપણિધિ વિસુદ્ધત્તા’તિ (અ. નિ. ૮.૩૫) વચનતો કામભવે ચેતોપણિધિ મહગ્ગતકમ્મસ્સ વિપાકં પટિબાહિત્વા પરિત્તકમ્મુનો વિપાકસ્સ ઓકાસં કરોતી’’તિ વદન્તિ, તં યુત્તં. એતસ્સાતિ ઇમસ્સત્થસ્સ ઞાપનત્થન્તિ સમ્બન્ધો.

૪૮-૯. એવં ¶ અવિસેસેન કુસલસદિસતં અતિદિસિત્વા ઇદાનિ વિસેસં દસ્સેતું ‘‘પટિપદાક્કમો ¶ ચેવા’’તિઆદિ વુત્તં. યથા હિ દુક્ખપટિપદં દન્ધાભિઞ્ઞં ઝાનં ઉપ્પાદેત્વા પુનપ્પુનં સમાપજ્જન્તસ્સ તં ઝાનં તંપટિપદમેવ હોતિ, એવં તસ્મિં તસ્મિં અપરિહીને તસ્સ તસ્સ વિપાકો નિબ્બત્તમાનો તંતંપટિપદોવ ભવિતું અરહતિ. છન્દાધિપતેય્યાદિભાવો પન તસ્મિં ખણે વિજ્જમાનાનં છન્દાદીનં અધિપતિપચ્ચયભાવેન હોતિ, ન આગમનવસેન. તથા હિ એકમેવ ઝાનં નાનક્ખણેસુ નાનાધિપતેય્યં હોતિ, તસ્મા વિપાકસ્સ આગમનવસેન છન્દાધિપતેય્યાદિતા ન ગહિતા. તેનાહ ‘‘અભાવોધિપતીન’’ન્તિ. તદભાવતોવ સરસતો તસ્સ હીનાદિતા ન સમ્ભવતીતિ સાપિ ઝાનાગમનતોવ વુત્તા.

રૂપાવચરારૂપાવચરવિપાકવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

લોકુત્તરવિપાકવણ્ણના

મગ્ગચિત્તસ્સ વિય ફલચિત્તસ્સ મગ્ગયોગતો ભેદાભાવેન ‘‘ચતુમગ્ગયોગતો’’તિ અવત્વા ‘‘ચતુમગ્ગસમ્પયુત્તચિત્તફલત્તા’’તિ વુત્તં, ચતૂહિ અરિયમગ્ગેહિ સમ્પયુત્તકુસલચિત્તસ્સ ફલત્તા ચતુબ્બિધસામઞ્ઞફલસમ્પયુત્તચિત્તભાવતોતિ અત્થો. સોતાપત્તિમગ્ગસ્સ ફલં ચિત્તં સોતાપત્તિમગ્ગફલચિત્તં. એવં સેસેસુ. મગ્ગવીથિયં દ્વિક્ખત્તું, તિક્ખત્તું વા ફલસમાપત્તિયા અપરિચ્છિન્નપરિમાણં પવત્તમાનમ્પિ દ્વીસ્વેવ ઠાનેસુ પવત્તિયા દુવિધમેવ હોતીતિ આહ ‘‘મગ્ગવીથિફલસમાપત્તિવસેન પવત્તિતો દુવિધ’’ન્તિ.

૫૦-૧. મગ્ગસ્સાનન્તરે ફલે લબ્ભન્તિ મગ્ગાગમનતોતિ અધિપ્પાયો. મગ્ગો હિ આગમનતો ‘‘સુઞ્ઞતો’’તિ લદ્ધનામો સગુણાલમ્બણવસેન અનિમિત્તઅપ્પણિહિતનામમ્પિ લભતીતિ ફલસ્સ નામત્તયમ્પિ દેતિ, તથા આગમનતો અપ્પણિહિતો ¶ મગ્ગો સગુણારમ્મણવસેન અનિમિત્તસુઞ્ઞતઅપ્પણિહિતનામકોતિ ફલસ્સ નામત્તયમ્પિ દેતિ. એવઞ્ચ કત્વા અભિધમ્મે એકેકસ્સ ફલસ્સ તીણિ તીણિ નામાનિ વુત્તાનિ. નનુ ચ અભિધમ્મે ‘‘સગુણારમ્મણતો નામં અનધિપ્પેત’’ન્તિ વુત્તં? સચ્ચં વુત્તં, તં પન નામલાભં સન્ધાય, ન નામદાનં. તત્થ હિ વવત્થાનકરત્તાભાવતો તથા અનધિપ્પેતં, ન અલબ્ભનતો. ઇધ પન એકેકસ્સ ¶ ફલં નામત્તયમ્પિ લભતીતિ વવત્થાનપ્પયોજનાભાવતો સગુણારમ્મણેહિ લદ્ધનામદાનસ્સ અધિપ્પેતત્તા તિવિધમ્પિ નામં દેતિ. એકન્તેન ચેતં એવં સમ્પટિચ્છિતબ્બં, ઇતરથા વિપસ્સનાપિ વિપસ્સતો લદ્ધનામમગ્ગસ્સ તં ન દદેય્યાતિ. પરભાગસ્મિન્તિ અપરભાગે. વળઞ્જનફલેસૂતિ સમાપજ્જનવસેન અનુભવિતબ્બફલેસુ. ‘‘વળઞ્જનફલેસુ ના’’તિ મગ્ગાગમનં સન્ધાય પટિક્ખિત્તન્તિ આહ ‘‘વિપસ્સનાવસેનેવા’’તિઆદિ. વળઞ્જનફલઞ્હિ વિસું વિપસ્સનાવસેનેવ નિબ્બત્તતીતિ તસ્સ તંવસેન નામલાભો. યદિ એવં મગ્ગસ્સ વિય અનિમિત્તનામલાભો ન સિયા? તં ન, યથા મગ્ગાનન્તરસ્સ ફલસ્સ વિય વળઞ્જનકફલસમાપત્તિયાપિ મગ્ગાગમનતો ચ ઝાનપટિપદાભેદો હોતિ, એવં અનિમિત્તનામમ્પિ લબ્ભતીતિ.

૫૨-૩. હોન્તિ સાધિપતીનેવાતિ એત્થ કારણં વુત્તમેવ. મગ્ગભાવેનાતિ સોળસહિ આકારેહિ ચતુસચ્ચપટિવેધકમગ્ગભાવેન, કિલેસમારણવસેન ગમનસઙ્ખાતેન, નિબ્બાનત્થિકેહિ મગ્ગિતબ્બભાવસઙ્ખાતેન વા મગ્ગભાવેન. ફલં…પે… વુચ્ચતીતિ સયં ફલભાવમ્પિ મગ્ગસ્સ ફલત્તા, તંસદિસતાય વા તમુપાદાય મગ્ગોતિ વુચ્ચતિ ‘‘મગ્ગઙ્ગં મગ્ગપરિયાપન્ન’’ન્તિઆદીસૂતિ અધિપ્પાયો.

લોકુત્તરવિપાકવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અકુસલવિપાકવણ્ણના

યથા ¶ અતિઇટ્ઠે ઇટ્ઠમજ્ઝત્તે ચ આરમ્મણે વેદનાભેદસમ્ભવતો કુસલવિપાકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ દુવિધા હોતિ સોમનસ્સસહગતા, ઉપેક્ખાસહગતાતિ, એવં અતિઅનિટ્ઠે અનિટ્ઠમજ્ઝત્તે ચ આરમ્મણે વેદનાભેદો નત્થીતિ અકુસલવિપાકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ એકવિધાવાતિ ‘‘સત્તાકુસલવિપાકાની’’તિ વુત્તં. સતિ હિ તત્થ વેદનાભેદે અતિઅનિટ્ઠે દોમનસ્સેન ભવિતબ્બં, ન ચ પટિઘેન વિના દોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતીતિ. કાયવિઞ્ઞાણસ્સ દુક્ખસહગતા કુસલવિપાકે વુત્તવિપરિયાયેન વેદિતબ્બા. એત્થ ચ અકુસલવિપાકેસુ લબ્ભમાનદુક્ખં ¶ વિય નાતિકટુકાપિ ઉપેક્ખા એકન્તનિહીનસ્સ અકુસલસ્સ વિપાકભાવતો દુક્ખસભાવત્તા હીના એવ. ન હિ અકુસલસ્સ વિપાકો અદુક્ખો હોતિ, ઉપેક્ખાભાવો પનસ્સ બલવતા બાધિયમાનસ્સ પટિપહરિતું અસક્કોન્તસ્સ દુબ્બલપુરિસસ્સ તેન કરિયમાનબાધસ્સ ઉપેક્ખના વિયાતિ દટ્ઠબ્બં. ઇમાનિ…પે… ચિત્તાનીતિ ઇમાનિ સત્ત એકેકસ્સ અકુસલસ્સ વિપાકચિત્તાનિ, ન પન કુસલવિપાકે વિય તિહેતુકાદિપુઞ્ઞવિસેસેન. ઉદ્ધચ્ચસહગતસ્સપિ હિ પવત્તિયં સત્તેવ વિપાકા લબ્ભન્તિ. કસ્મા પનેત્થ યથા કુસલવિપાકં સહેતુકમ્પિ ઉદ્ધટં, ન એવં અકુસલવિપાકન્તિ? હેતૂનં અસમ્ભવતો. લોભાદીનઞ્હિ એકન્તસાવજ્જતાય અયોનિસોમનસિકારહેતુકાનં નત્થિ વિપાકભાવો, અલોભાદીનમ્પિ એકન્તમનવજ્જસભાવાનં વા કારણસ્સ તબ્બિદૂરતાય નત્થેવ અકુસલવિપાકભાવો. ન હિ અલોભાદીનં પટિપક્ખલોભાદયો તે અભિનિપ્ફાદેન્તિ, તસ્મા ઇદં સબ્બથા સહેતુપ્પવત્તિયા અસમ્ભવતો અહેતુકમેવાતિ.

કમ્મકમ્મનિમિત્તગતિનિમિત્તેસૂતિ એત્થ અતીતભવે આયૂહિતં અપરાપરિયવેદનીયં, ઉપપજ્જવેદનીયં વા કમ્મં કમ્મં નામ ¶ . કમ્મકરણકાલે ચેતનાય ગહિતમારમ્મણં કમ્મનિમિત્તં નામ. ઉપપજ્જિતબ્બભવપરિયાપન્નો નરકાદીસુ અગ્ગિજાલાદિવણ્ણો ગતિનિમિત્તં નામ.

૫૪. ઇમેતિ અકુસલવિપાકા. તેસં અનિટ્ઠાનિટ્ઠમજ્ઝત્તવિસયેસુ પવત્તિવચનેન તબ્બિપરિયાયેન કુસલવિપાકાનં ઇટ્ઠઇટ્ઠમજ્ઝત્તવિસયેસુ પવત્તિ અત્થતો આપન્નાતિ સા વિસું ન વુત્તા. સુખાદિત્તયયુત્તાતિ સુખસોમનસ્સુપેક્ખાયુત્તા.

‘‘એવ’’ન્તિઆદિ યથાવુત્તવિપાકાનં નિગમનં.

અકુસલવિપાકવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

વિપાકચિત્તવણ્ણના

૫૫. પાકસ્સ ¶ અસુરકઞ્ઞાનં ગબ્ભપરિપાકસ્સ સાસનતો વિનાસનતો, પાકસઙ્ખાતસ્સ વા અસુરસ્સ વિનાસનતો પાકસાસનો વુચ્ચતિ સક્કો દેવરાજા, તેન પૂજિતો પાકસાસનપૂજિતો. પાકં વા પરિપક્કં સાસનમેતેસૂતિ પાકસાસના, ખીણાસવા, તેહિ પૂજિતોતિ પાકસાસનપૂજિતો.

વિપાકચિત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

દાનાદિવસેનાતિ પવત્તાકારમત્તતો દાનાદિવસેન, ન પન પુઞ્ઞકિરિયવત્થુવસેન ખીણાસવસન્તાનગતસ્સ પુઞ્ઞકિરિયભાવાભાવતોતિ વુત્તોવાયમત્થો.

આવજ્જતીતિ આવજ્જનં, આભુઞ્જતિ ઓણોજેતિ પરિણામેતિ વારેતીતિ વા અત્થો. તઞ્હિ આપાથગતં આરમ્મણં પઠમમાભુઞ્જતિ, ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ વીથિચિત્તાનિ આપાથગતારમ્મણાભિમુખં ઓણોજેતિ, ચિત્તસન્તાનં વા પુરિમાકારતો અઞ્ઞથા પરિણામેતિ, અનુપ્પબન્ધતો પવત્તનકં ભવઙ્ગચિત્તસન્તાનં પરતો પવત્તિતું અદત્વા આપાથગતં ¶ વા આરમ્મણં અઞ્ઞત્થ ગન્તું અદત્વા વારેતિ. હસિતં ઉપ્પજ્જતિ, ઉપ્પાદીયતિ વા એતેનાતિ હસિતુપ્પાદં, તદેવ ચિત્તન્તિ હસિતુપ્પાદચિત્તં. વોટ્ઠપેતીતિ વોટ્ઠબ્બનં. કસ્મા પનેત્થ આવજ્જનવોટ્ઠબ્બનાનિ ઉપેક્ખાસહગતાનિ, હસિતુપ્પાદઞ્ચ સોમનસ્સસહગતન્તિ? વુચ્ચતે – આવજ્જનં તાવ અપુબ્બારમ્મણે સકિદેવ ચ પવત્તમાનસન્તતિવિચ્છેદવસેન પવત્તનતો, દુબ્બલભવઙ્ગપચ્ચયં વા સબ્બથા વિસયરસમનુભવિતું ન સક્કોતીતિ ઇટ્ઠાદીસુ સબ્બત્થ ઉપેક્ખાયુત્તમેવ હોતિ. વોટ્ઠબ્બનઞ્ચ વુત્તવિપરિયાયેન વેદનાભેદારહમ્પિ સમાનં વિપાકપ્પબન્ધં વિચ્છિન્દિત્વા વિસદિસચિત્તપ્પબન્ધસ્સ નિબ્બત્તનતો સન્તતિપરિણામનેયેવ કિચ્ચન્તરે બ્યાવટત્તા વિપાકં વિય આરમ્મણરસસ્સાદે અસમત્થમેવાતિ સબ્બત્થ ઉપેક્ખાસહગતમેવ. હસિતુપ્પાદં પન વુત્તવિપરીતતો પરિહીનવિપલ્લાસાનં ખીણાસવાનં સન્તાને ઇટ્ઠારમ્મણેયેવ ઉપ્પજ્જનતો સબ્બથા સોમનસ્સસહગતમેવાતિ.

લક્ખણાદિતો પનેતાસુ પુરિમં ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં પુરેચરં રૂપાદિવિજાનનલક્ખણં, આવજ્જનરસં ¶ , તથાભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, ભવઙ્ગવિચ્છેદપદટ્ઠાનં. દુતિયં છળારમ્મણવિજાનનલક્ખણં, અરહતં અનોળારિકેસુ વત્થૂસુ હસિતુપ્પાદરસં, તથાભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, એકન્તતો હદયવત્થુપદટ્ઠાનં. તતિયમ્પિ છળારમ્મણવિજાનનલક્ખણં, પઞ્ચદ્વારમનોદ્વારેસુ વોટ્ઠબ્બનાવજ્જનરસં, તથાભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, અહેતુકવિપાકમનોવિઞ્ઞાણધાતુભવઙ્ગાનં અઞ્ઞતરાપગમપદટ્ઠાનન્તિ.

ભવઙ્ગં આવટ્ટયમાનાતિ ભવઙ્ગસન્તાનં આવટ્ટયન્તી વિય. સાધારણાતિ સેક્ખાસેક્ખપુથુજ્જનાનં સાધારણા. અસાધારણાતિ અસેક્ખાનંયેવ આવેણિકા. તેનાહ ‘‘ખીણાસવસ્સા’’તિ. છસુ દ્વારેસુ…પે… આરમ્મણેસૂતિ ¶ ચક્ખાદીસુ છસુ દ્વારેસુ, પધાનસારુપ્પટ્ઠાનાદિગતેસુ છસુ રૂપાદિઆરમ્મણેસુ. પધાનસારુપ્પઞ્હિ ઠાનં દિસ્વા દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારત્થાય ‘‘સારુપ્પમિદં ઠાનં મયા લદ્ધ’’ન્તિ તુસન્તસ્સ ચક્ખુદ્વારે રૂપારમ્મણે, ભણ્ડભાજનટ્ઠાને મહાસદ્દં સુત્વા ‘‘એવરૂપા લોલુપ્પતણ્હા મે પહીના’’તિ તુસન્તસ્સ સોતદ્વારે સદ્દારમ્મણે, ગન્ધેહિ વા પુપ્ફેહિ વા ચેતિયપૂજનકાલે ‘‘એવરૂપેન વત સુગન્ધેન ભગવન્તં પૂજેમી’’તિ તુસન્તસ્સ ઘાનદ્વારે ગન્ધારમ્મણે, રસસમ્પન્નં પિણ્ડપાતં સબ્રહ્મચારીહિ સહ ભાજેત્વા પરિભુઞ્જનકાલે ‘‘સારણીયધમ્મો વત મે પૂરિતો’’તિ તુસન્તસ્સ જિવ્હાદ્વારે રસારમ્મણે, આભિસમાચારિકવત્તપૂરણકાલે ‘‘કાયેન વત્તપટિવત્તં પૂરેમી’’તિ તુસન્તસ્સ કાયદ્વારે ફોટ્ઠબ્બારમ્મણેતિ એવં પઞ્ચદ્વારેસુ પઞ્ચારમ્મણેસુ પવત્તતિ.

મનોદ્વારે પન યથાવુત્તેસ્વેવ પઞ્ચસુ પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણેસુ ઘટિકારસુત્તાદીસુ (મ. નિ. ૨.૨૮૨ આદયો) વિય ભગવતો પુબ્બેનિવાસઞાણેન પરિઞ્ઞાતે અતીતારમ્મણે, ‘‘અટ્ઠિસ્સરો નામ પચ્ચેકબુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ (ધ. પ. અટ્ઠ. ૧.૧૬ દેવદત્તવત્થુ) આગતટ્ઠાનાદીસુ વિય અનાગતંસઞાણેન પરિચ્છિન્ને અનાગતારમ્મણે ચાતિ એવં છસ્વેવારમ્મણેસુ હસિતં ઉપ્પાદેતીતિ વેદિતબ્બં. નનુ ચ અતીતંસાદીસુ અપ્પટિહતાદીસુ અપ્પટિહતઞાણં વત્વા ‘‘ઇમેહિ તીહિ ધમ્મેહિ સમન્નાગતસ્સ બુદ્ધસ્સ ભગવતો સબ્બં કાયકમ્મં ઞાણપુબ્બઙ્ગમં ઞાણાનુપરિવત્ત’’ન્તિ વચનતો વિચારણપઞ્ઞારહિતાય એતાય કથં ભગવતો ઉપ્પત્તિ યુજ્જેય્યાતિ? હસિતુપ્પાદચિત્તેન પવત્તિયમાનમ્પિ ભગવતો સિતકરણં પુબ્બેનિવાસઅનાગતંસસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાનં અનુવત્તકત્તા ઞાણાનુપરિવત્તિયેવ, એવં પન ઞાણાનુપરિવત્તિભાવે સતિ ન કોચિ પાળિવિરોધો. એવઞ્ચ કત્વા અટ્ઠકથાયં ‘‘તેસં ઞાણાનં ચિણ્ણપરિયન્તે ઇદં ¶ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતી’’તિ વુત્તં. અવસ્સઞ્ચેતં એવં ઇચ્છિતબ્બં, ઇતરથા અઞ્ઞસ્સાપિ વિઞ્ઞત્તિસમુટ્ઠાપકસ્સ અહેતુકચિત્તસ્સ ભગવતો ઉપ્પત્તિ ન ¶ યુજ્જેય્ય. ન હિ વિઞ્ઞત્તિસમુટ્ઠાપકસ્સ તંસમુટ્ઠિતાય વિઞ્ઞત્તિયા કાયકમ્માદિભાવં આપજ્જનભાવો વિબન્ધતીતિ. એવઞ્ચ કત્વા પઞ્ચદ્વારે ઇમિના ચિત્તેન સોમનસ્સુપ્પાદનમત્તં દટ્ઠબ્બં, ન હાસુપ્પાદનં પઞ્ચદ્વારિકચિત્તાનં અવિઞ્ઞત્તિજનકત્તા. મનોદ્વારે પન હાસુપ્પાદનં. તેનેવ હિ અટ્ઠકથાયં પઞ્ચદ્વારે ‘‘સોમનસ્સિતો હોતી’’તિ (ધ. સ. અટ્ઠ. ૫૬૮) એત્તકમેવ વુત્તં, મનોદ્વારે ચ ‘‘હાસયમાન’’ન્તિ. ઇધ પન ‘‘હસિતુપ્પાદકિચ્ચા’’તિ અવિસેસવચનં પઞ્ચદ્વારે સોમનસ્સકરણવસેન પવત્તસ્સપિ મનોદ્વારે હાસજનનસ્સ પચ્ચયભાવં સન્ધાય વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. હસિતુપ્પાદકિચ્ચાતિ હસિતસ્સેવ ઉપ્પાદનકિચ્ચા. તેનેવ હિ તં ‘‘હસિતુપ્પાદ’’ન્તિ વુચ્ચતિ, ન પન અઞ્ઞેસં હસિતુપ્પાદચિત્તાનં અભાવતો. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘કુસલતો ચતૂહી’’તિઆદિ.

છ અસાધારણઞાણાનીતિ આસયાનુસયઞાણં, ઇન્દ્રિયપરોપરિયઞાણં, યમકપાટિહારિયઞાણં, મહાકરુણાસમાપત્તિઞાણં, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં, અનાવરણઞાણન્તિ ઇમાનિ છ પચ્ચેકબુદ્ધાદીહિ અસાધારણાનિ ઞાણાનિ. નનુ ચ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમેવ અનાવરણઞાણં, ઇતરથા સબ્બઞ્ઞુતાનાવરણઞાણાનં અસબ્બઞ્ઞુતસાવરણઞાણતા ચ આપજ્જેય્ય, તથા હિ યદિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણતો અઞ્ઞમનાવરણઞાણં સિયા, તસ્સ સાવરણત્તા સાવરણે ચ વિસયે સભાવપટિવેધાભાવતો સબ્બઞ્ઞુભાવં ન સિજ્ઝેય્ય, અનાવરણઞાણસ્સ ચ અસબ્બધમ્મારમ્મણભાવેન યત્થ તં ન પવત્તતિ, તત્થાવરણસમ્ભવતો અનાવરણભાવોપિ ન ¶ સિયાતિ? સચ્ચમેતં, એકમેવ તં ઞાણં અનવસેસસઙ્ખતાસઙ્ખતસમ્મુતિધમ્મવિસયત્તા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં, તત્થ ચ આવરણાભાવતો નિસ્સઙ્ગવારમુપાદાય અનાવરણઞાણન્તિ એવં વિસયપવત્તિભેદેન અઞ્ઞેહિ અસાધારણભાવદસ્સનત્થં દ્વેધા વુત્તન્તિ. યથાહ –

‘‘સબ્બં સઙ્ખતમસઙ્ખતં અનવસેસં જાનાતીતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં, તત્થ આવરણં નત્થીતિ અનાવરણઞાણ’’ન્તિઆદિ (પટિ. મ. ૧.૧૧૯).

ઇધ ઠત્વાતિ હસિતસ્સ ઉપ્પાદનતો હસિતસ્સ ઉપ્પાદનન્તિ વુત્તચિત્તસ્સ આગતટ્ઠાને ઠત્વા. પરિગ્ગણ્હિતબ્બાનીતિ પરિચ્છિન્દિત્વા ગણ્હિતબ્બાનિ. કિઞ્ચાપિ રૂપાવચરકિરિયાનં ઝાનઙ્ગપ્પહાનં વિપાકે વિય આગમનતો અહુત્વા કુસલે વિય ભાવનાવિસેસેન પવત્તાકારમત્તંવ ¶ હોતિ, પઠમજ્ઝાનસ્સ પન પહાનઙ્ગસમ્ભવાભાવતો એકસ્સ વસેનેવ નિદ્દિસિતું સેસાનમ્પિ પહાનઙ્ગં અવત્વા સમ્પયોગઙ્ગમેવ તેસુ દસ્સિતન્તિ.

૫૭. યસ્મા પન ભાવનાવસેન પવત્તાકારમત્તં વિના ભાવનાય કાતબ્બસ્સ નીવરણપ્પહાનાદિકિચ્ચસ્સ અભાવતો ઉજુકં ભાવના નામ ન હોતિ, તસ્મા ‘‘ભાવનાકારવસપ્પવત્તાની’’તિ આકાર-ગ્ગહણં કતન્તિ.

૫૮-૯. નન્તિ તં યથાવુત્તરૂપારૂપસમાપત્તિં. સમાપન્ના સચે ક્રિયાતિ એત્થ કિઞ્ચાપિ સા એવ સમાપત્તિ સમાપજ્જિતું ન સક્કા, નિરુદ્ધાનં અનુપ્પન્નતો, પટિલદ્ધસમાપત્તિકસ્સેવ સમાપજ્જિતુકામતાય સદ્ધિંયેવ સમાપજ્જનતો, પઠમજ્ઝાનાદિકમેવ પટિલભિત્વા દુતિયજ્ઝાનાદિકં સમાપજ્જિતું અસક્કુણેય્યભાવતો ચ, પુબ્બે પટિલદ્ધસમાપત્તિસદિસં પુન સમાપજ્જનતો પુથુજ્જનકાલસ્મિં અભિનિબ્બત્તિતસમાપત્તિસદિસા એત્થ સા એવ તથા વુત્તા.

૬૧. એકચિત્તક્ખણત્તાતિ ¶ એકચિત્તક્ખણેયેવ પવત્તનતો. યદિ હિ સો પુનપ્પુનં ઉપ્પજ્જેય્ય, તદાસ્સ અરહતો ઉપ્પત્તિયા કિરિયભાવો ઇચ્છિતબ્બો સિયા. સકિંયેવ પન પવત્તતિ ચતુસચ્ચપટિવેધકિચ્ચસ્સ એકવારેનેવ પરિનિટ્ઠાનતો, તક્કિચ્ચેન ચ વિના તસ્સ અનુપલબ્ભનીયત્તા. તેનાહ – ‘‘ન પારં દિગુણં યન્તી’’તિ (સુ. નિ. ૭૧૯), તસ્મા નત્થિ લોકુત્તરં કિરિયચિત્તન્તિ અયમેત્થ અધિપ્પાયો.

૬૨. ક્રિયા…પે… દેસકોતિ યા આપત્તિયો કાયવાચાહિ અકાતબ્બં કત્વા આપજ્જતિ, તા કિરિયા, યા પન આપત્તિયો કાયવાચાહિ કાતબ્બં અકરોન્તો આપજ્જતિ, તા અકિરિયા, કિરિયા ચ અકિરિયા ચાતિ કિરિયાકિરિયા, કિરિયાકિરિયા ચ તા આપજ્જિતબ્બતો આપત્તિયો ચાતિ કિરિયાકિરિયાપત્તિયો, તાસં વિભાગં દેસેતીતિ કિરિયા…પે… દેસકો. અથ વા કિરિયાઝાનભૂતા સમાપત્તિયો કિરિયાપત્તિયો, કુસલભૂતા પન સમાપત્તિયો અકિરિયાપત્તિયો, તાસં વિભાગં દેસેતીતિ ક્રિયા…પે… દેસકો. યં કિરિયાકિરિયં ચિત્તન્તિ સમ્બન્ધો. પઞ્ચન્નં મારાનં જિતત્તા જિનો. હિતાહિતાનન્તિ અત્થાનત્થાનં. સાતિ સો જિનો. ક્રિયાક્રિયારતોતિ સબ્બસત્તાનં હિતસ્સ કરણે, અહિતસ્સ ચ અકરણે નિરતો. અથ વા એકન્તમિટ્ઠવિપાકત્તા હિતાતિ કુસલાનમેતં અધિવચનં ¶ . તપ્પટિપક્ખત્તા અહિતાતિ અકુસલાનમેતં અધિવચનં. યથાક્કમં તેસં કિરિયાયં, અકિરિયાયઞ્ચ રતોતિ હિતાહિતાનં…પે… રતો. અથ વા હિતાહિતાતિ કુસલાકુસલા એવ, તેસં કિરિયાકિરિયામત્તમવિપાકભાવં કાતું ઇચ્છતીતિ હિતાહિતાનં…પે… રતો. અથ વા હિતાહિતાનં પુગ્ગલાનં સકિરિયાકિરિયાય અત્તનો અત્તનો કિચ્ચસ્સ ઇધલોકપરલોકનિપ્ફાદનસ્સ ¶ કરણે રતો અભિરતોતિ હિતાહિતાનં…પે… રતો.

૬૪-૬. સબ્બે લોકુત્તરે અટ્ઠ કત્વા યે એકૂનનવુતિ ચિત્તુપ્પાદા વુત્તા, તાનિ ચિત્તાનિ મયા નિદ્દિટ્ઠાનીતિ સમ્બન્ધો. પાટવં અત્થેન્તિ પત્થેન્તિ, પાટવસઙ્ખાતો વા અત્થો એતેસન્તિ પાટવત્થિનો. ઉગ્ગહેતબ્બોતિ સવનપટિપુચ્છાવસેન ઉગ્ગહિતબ્બો, ઉગ્ગણ્હિત્વા પન ન કેવલં ઉગ્ગહણમત્તેયેવ ઠાતબ્બન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ચિન્તેતબ્બો પુનપ્પુન’’ન્તિ, ન હિ સક્કા ઉગ્ગહણમત્તેનેવેત્થ સબ્બથા સન્નિટ્ઠાનં ગન્તુન્તિ અધિપ્પાયો. અભિધમ્મમહોદધિન્તિ ધમ્મસઙ્ગણીઆદિસત્તપ્પકરણવસેન ઠિતમભિધમ્મપિટકમહણ્ણવં, ખન્ધાયતનાદિવસેન ઠિતં પરમત્થમહણ્ણવં વા. તરન્તીતિ અત્થગ્ગહણવસેન ઉત્તરન્તિ, સુતમયઞાણમૂલકેન વા ભાવનાઞાણેન ઓતરન્તીતિ અત્થો. ઇમં લોકન્તિ પચ્ચુપ્પન્નભવં. પરં લોકન્તિ અનાગતભવં. તરન્તીતિ અતિક્કમન્તિ. ઇધ લોકસ્મિઞ્હિ છન્દરાગપ્પહાનવસેન ઇમં લોકં તરન્તિ, આયતિં ભવૂપપાદકસ્સ કમ્મસ્સ કમ્મક્ખયકરઞાણેન વિનાસનતો પરલોકં તરન્તિ, અનુપાદાપરિનિબ્બાનવસેન પરિનિબ્બાયન્તીતિ અત્થો.

ઇતિ અભિધમ્મત્થવિકાસિનિયા નામ

અભિધમ્માવતારસંવણ્ણનાય

ચિત્તનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. દુતિયો પરિચ્છેદો

ચેતસિકનિદ્દેસવણ્ણના

૬૭. એત્તાવતા ¶ ચ ચિત્તં ચેતસિકં રૂપં નિબ્બાનન્તિ એવં ઉદ્દિટ્ઠેસુ ચતૂસુ ધમ્મેસુ ચિત્તં તાવ જાતિભૂમિસમ્પયોગપ્પવત્તાકારાદિવસેન વિભાગેન નિદ્દિસિત્વા ઇદાનિ તદનન્તરં ઉદ્દિટ્ઠે ¶ ચેતસિકધમ્મે નિદ્દિસિતું ‘‘ચિત્તાનન્તરમુદ્દિટ્ઠા’’તિઆદિ આરદ્ધં. વિભાજનન્તિ જાતિભૂમિઆદિવસેન વિભાગં, તેસુ તેસુ ચિત્તેસુ યથારહં સમ્પયોગવસેન વિસું વિસું ભાજનઞ્ચ.

કતમે પન ચેતસિકા, યેસં વિભાજનં વુચ્ચતીતિ તે સહ નિબ્બચનેન સરૂપતો દસ્સેતું ‘‘તત્થ ચિત્તસમ્પયુત્તા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ‘‘ચિત્તસમ્પયુત્તા’’તિ ઇદં ચેતસિકલક્ખણદસ્સનં. તેન યે ચિત્તેન સહ સમ્પયોગલક્ખણેન યુત્તા, તેયેવ ચેતસિકાતિ દસ્સેતિ. કિં પન તં સમ્પયોગલક્ખણન્તિ? એકુપ્પાદએકનિરોધએકવત્થુકએકારમ્મણસઙ્ખાતા પકારા. સમં પકારેહિ યુત્તાતિ હિ સમ્પયુત્તા. તત્થ યદિ એકુપ્પાદતામત્તેનેવ ચ સમ્પયુત્તતા અધિપ્પેતા, સહુપ્પત્તિકાનં રૂપારૂપધમ્માનં અઞ્ઞમઞ્ઞસમ્પયુત્તતા આપજ્જેય્યાતિ એકનિરોધ-ગ્ગહણં. એવમ્પિ અવિનિબ્ભોગરૂપાનં અઞ્ઞમઞ્ઞસમ્પયુત્તતા આપજ્જેય્યાતિ એકવત્થુક-ગ્ગહણં. એવમ્પિ ‘‘અવિનિબ્ભોગરૂપેસુ એકં મહાભૂતં સેસમહાભૂતોપાદારૂપાનં નિસ્સયપચ્ચયો હોતીતિ તસ્મા તાનિ એકવત્થુકાનીતિ, ચક્ખાદીનં નિસ્સયભૂતાનિ વા ભૂતાનિ એકં વત્થુ એતેસુ નિસ્સિતન્તિ એકવત્થુકાની’’તિ કપ્પેન્તસ્સ તેસં સમ્પયુત્તતાપત્તિ સિયાતિ તન્નિવારણત્થં એકારમ્મણ-ગ્ગહણં.

પટિલોમતો વા ‘‘એકારમ્મણા’’તિ વુત્તે એકવીથિયં પઞ્ચવિઞ્ઞાણસમ્પટિચ્છનાદીનં, નાનાવીથિયં પરસન્તાને ચ એકસ્મિં આરમ્મણે ઉપ્પજ્જમાનાનં ભિન્નવત્થુકાનં સમ્પયુત્તતા આપજ્જેય્યાતિ એકવત્થુક-ગ્ગહણં. એવમ્પિ મરણાસન્નવીથિયં સમ્પટિચ્છનસન્તીરણાદીનં સમ્પયુત્તતા આપજ્જેય્યાતિ એકનિરોધ-ગ્ગહણં. કિં પન નાનુપ્પાદાપિ એવં તિવિધલક્ખણા હોન્તિ ¶ , અથ એકુપ્પાદા એવાતિ વિચારણાય એકુપ્પાદા ¶ એવ એવં તિવિધલક્ખણા હોન્તીતિ દસ્સનત્થં ‘‘એકુપ્પાદા’’તિ વુત્તં. ઇતિ ઇમેહિ ચતૂહિ સમ્પયોગલક્ખણેહિ યે ચિત્તસમ્પયુત્તા, તે ચેતસિકા નામાતિ એવં ચેતસિકલક્ખણં ઠપિતં હોતિ. કથં પનેતે ચેતસિકા નામાતિ આહ ‘‘ચિત્તે ભવા’’તિ. ‘‘ચેતસિ ભવા ચેતસિકા’’તિ વત્તબ્બે ચિત્ત-સદ્દસ્સપિ ચેતો-સદ્દેન સહ સમાનત્થતાય અત્થમત્તં દસ્સેતું ‘‘ચિત્તે ભવા ચેતસિકા’’તિ વુત્તં.

નિયતાતિ નિયતુપ્પત્તિકા, કરુણામુદિતાદયો વિય કદાચિ અનુપ્પજ્જિત્વા યદા યદા તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તદા તદાવ તેન અવિનિભુત્તા હુત્વા જાયમાનાતિ અત્થો. સરૂપેન આગતાતિ છન્દાદયો વિય ‘‘યે વા પન તસ્મિં સમયે અઞ્ઞેપિ અત્થિ પટિચ્ચસમુપ્પન્ના અરૂપિનો ધમ્મા’’તિ એવં યેવાપનકવસેન અનાગન્ત્વા ‘‘ફસ્સો હોતિ, વેદના હોતી’’તિઆદિના (ધ. સ. ૧) સરૂપેનેવ પાળિયં આગતા. યેવાપનાતિ એવં દેસના એતેસન્તિ યેવાપનકા. એકૂનતિંસ ધમ્માતિ કિચ્ચભેદં અનામસિત્વા કેવલં અસમ્ભિન્નધમ્મવસેનેવ એકેનૂના તિંસ ધમ્મા. પાળિયં પન ચિત્તેન સહ તિંસ ધમ્મે ગહેત્વા તેસં કિચ્ચભેદતો ગહણેન છપ્પઞ્ઞાસ ધમ્મા વુત્તા. સેય્યથિદન્તિ સરૂપપુચ્છા. ફસ્સો…પે… ચિત્તુજુકતાતિ યથાપુચ્છિતાનં સરૂપદસ્સનં. ઇતિ-સદ્દો પરિસમાપને, નિદસ્સને વા. પુન તેત્તિંસ હોન્તીતિ સમ્બન્ધો. તેત્તિંસ હોન્તીતિ તેયેવ એકૂનતિંસ ધમ્માતિ અધિપ્પાયો.

‘‘કદાચિ ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ વુત્તં, તં કથં દટ્ઠબ્બન્તિ આહ ‘‘ઇમેસૂ’’તિઆદિ. કરુણામુદિતાવસેનાતિ પઠમસમન્નાહારતો પટ્ઠાય ગોત્રભુપરિયોસાનપ્પવત્તિતકરુણામુદિતાપરિકમ્મવસેન. કરુણાપુબ્બભાગોતિ કરુણાય ¶ પુબ્બભાગો, પરિકમ્મપ્પનાવસેન પવત્તકરુણાભાવનાય અપ્પનાકોટ્ઠાસતો પુરિમકોટ્ઠાસો, પઠમસમન્નાહારતો પટ્ઠાય ગોત્રભુપરિયોસાનપ્પવત્તપરિકમ્મકોટ્ઠાસો હુત્વાતિ અત્થો. એવં ‘‘મુદિતાપુબ્બભાગો’’તિ એત્થાપિ. ભાગ-સદ્દસ્સ દ્રબ્યવુત્તિતાય તપ્પુરિસસ્સ ચ ઉત્તરપદત્થપ્પધાનતાય ‘‘કરુણાપુબ્બભાગો’’તિઆદિના પુલ્લિઙ્ગેન વુત્તં. એત-સદ્દસ્સ પન ગુણવુત્તિતાય ગુણવિસેસવતિ વત્તમાનો તસ્સ લિઙ્ગવસેન પરિણમતીતિ કરુણામુદિતાપેક્ખાય ‘‘એતા’’તિ ઇત્થિલિઙ્ગવસેન વુત્તન્તિ. ન પનેકતો ઉપ્પજ્જન્તિ, કિઞ્ચરહિ વિસું વિસુંયેવાતિ અત્થો. તેનેવ હિ ‘‘કરુણાપુબ્બભાગો વા મુદિતાપુબ્બભાગો વા’’તિ વિકપ્પો વુત્તોતિ. કસ્મા પનેતા દ્વે એકતો નુપ્પજ્જન્તીતિ? ભિન્નારમ્મણત્તા. કરુણા હિ દુક્ખિતસત્તે આરબ્ભ તેસં દુક્ખાપનયનકામતાવસેન પવત્તતિ, મુદિતા ¶ સુખિતસત્તે આરબ્ભ તેસં સુખાનુમોદનવસેન, તસ્મા ઉભિન્નમ્પિ ભિન્નવિસયત્તા ન એકસ્મિં ચિત્તે ઉપ્પત્તિ સમ્ભવતીતિ. મિચ્છાકમ્મન્તાદીહીતિ આદિ-સદ્દેન મિચ્છાવાચામિચ્છાજીવાનં ગહણં. સમ્માકમ્મન્તાદીનિ પરિપૂરેન્તીતિ સમ્માકમ્મન્તસમ્માવાચાસમ્માઆજીવાનિ પરિપૂરેન્તિ. કો વિરતીતિ તીસુ એકા વિરતિ ઉપ્પજ્જતિ, સમ્માકમ્મન્તં પૂરેન્તી પઠમા, સમ્માવાચં પૂરેન્તી દુતિયા, સમ્માઆજીવં પૂરેન્તી તતિયા વિરતિ ઉપ્પજ્જતીતિ અત્થો. કરુણામુદિતાહિ સહ ન ઉપ્પજ્જન્તિ તાસં પઞ્ઞત્તારમ્મણત્તા, વિરતિયા ચ એકન્તપરિત્તારમ્મણત્તા. અઞ્ઞમઞ્ઞેન ચ ન ઉપ્પજ્જન્તિ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સપિ ભિન્નવિસયત્તા. મિચ્છાકમ્મન્તાદીનઞ્હિ આરમ્મણાનેવ યથાક્કમં સમ્માકમ્મન્તાદીનં આરમ્મણાનિ તતો વિરતિભાવતો. એતેસૂતિ ઇમેસુ પઞ્ચસુ.

૬૮. વિરતીનમ્પિ ¶ સઙ્ગહણત્થં ‘‘કરુણામુદિતાદીસૂ’’તિ વત્તબ્બે ગાથાબન્ધસુખત્થં આદિ-સદ્દલોપવસેન ‘‘કરુણામુદિતાસૂ’’તિ વુત્તં. એવઞ્ચ કત્વા વુત્તં ‘‘એકેના’’તિ, ઇતરથા ‘‘એકાયા’’તિ વત્તબ્બન્તિ.

૬૯-૭૧. કિં પનેત્થ કારણં, ચતૂસુ બ્રહ્મવિહારેસુ દ્વે ઇધ નિદ્દિટ્ઠા, ન ઇતરાતિ ચોદેન્તો આહ ‘‘કસ્મા પના’’તિઆદિ. ઉપેક્ખા ચ ન ઉદ્ધટાતિ સમ્બન્ધો. નવહિ લોકુત્તરધમ્મેહિ જનં રઞ્જેતીતિ ધમ્મરાજા. દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકત્થેહિ સદેવકં લોકં અનુસાસતીતિ સત્થા. અબ્યાપાદેન મેત્તા ગહિતા તસ્સેવ હિતાકારપ્પવત્તિકાલે મેત્તાભાવૂપગમનતો. તેનેવ હેસ ‘‘મેત્તા મેત્તાયના’’તિઆદિના નિદ્દિટ્ઠો. તત્રમજ્ઝત્તતાય ઉપેક્ખા ગહિતા તાયેવ સત્તેસુ મજ્ઝત્તાકારપ્પવત્તાય ઉપેક્ખાબ્રહ્મવિહારભાવતો. આદિચ્ચેન સહ સમાનગોત્તતાય, અરિયસાવકભાવેન વા તસ્સ ભગવતો પુત્તતાય આદિચ્ચો બન્ધુ ઇમસ્સ, આદિચ્ચસ્સ વા બન્ધૂતિ આદિચ્ચબન્ધુ.

૭૨. રાસિન્તિ ફસ્સપઞ્ચકાદિસત્તરસરાસિં. પઠમમહાચિત્તુપ્પાદવસેન હિ –

‘‘ફસ્સો હોતિ, વેદના હોતિ, સઞ્ઞા હોતિ, ચેતના હોતિ, ચિત્તં હોતિ, વિતક્કો હોતિ, વિચારો હોતિ, પીતિ હોતિ, સુખં હોતિ, ચિત્તસ્સેકગ્ગતા હોતિ, સદ્ધિન્દ્રિયં હોતિ, વીરિયિન્દ્રિયં હોતિ, સતિન્દ્રિયં હોતિ, સમાધિન્દ્રિયં હોતિ, પઞ્ઞિન્દ્રિયં ¶ હોતિ, મનિન્દ્રિયં હોતિ, સોમનસ્સિન્દ્રિયં હોતિ, જીવિતિન્દ્રિયં હોતિ, સમ્માદિટ્ઠિ હોતિ, સમ્માસઙ્કપ્પો હોતિ, સમ્માવાયામો હોતિ, સમ્માસતિ હોતિ, સમ્માસમાધિ હોતિ, સદ્ધાબલં હોતિ, વીરિયબલં હોતિ, સતિબલં હોતિ ¶ , સમાધિબલં હોતિ, પઞ્ઞાબલં હોતિ, હિરિબલં હોતિ, ઓત્તપ્પબલં હોતિ, અલોભો હોતિ, અદોસો હોતિ, અમોહો હોતિ, અનભિજ્ઝા હોતિ, અબ્યાપાદો હોતિ, સમ્માદિટ્ઠિ હોતિ, હિરી હોતિ, ઓત્તપ્પં હોતિ, કાયપસ્સદ્ધિ હોતિ, ચિત્તપસ્સદ્ધિ હોતિ, કાયલહુતા હોતિ, ચિત્તલહુતા હોતિ, કાયમુદુતા હોતિ, ચિત્તમુદુતા હોતિ, કાયકમ્મઞ્ઞતા હોતિ, ચિત્તકમ્મઞ્ઞતા હોતિ, કાયપાગુઞ્ઞતા હોતિ, ચિત્તપાગુઞ્ઞતા હોતિ, કાયુજુકતા હોતિ, ચિત્તુજુકતા હોતિ, સતિ હોતિ, સમ્પજઞ્ઞં હોતિ, સમથો હોતિ, વિપસ્સના હોતિ, પગ્ગાહો હોતિ, અવિક્ખેપો હોતી’’તિ (ધ. સ. ૧) –

એવં ધમ્મુદ્ધારં કરોન્તેન ભગવતા ફસ્સાદયો તિંસ ધમ્મે છપ્પઞ્ઞાસ કત્વા ફસ્સપઞ્ચકરાસિ ઝાનપઞ્ચકરાસિ ઇન્દ્રિયટ્ઠકરાસિ મગ્ગપઞ્ચકરાસિ બલસત્તકરાસિ હેતુત્તિકરાસિ કમ્મપથતિકરાસિ લોકપાલદુકરાસિ છયુગળદુકરાસિ ઉપકારદુકરાસિ યુગનન્ધદુકરાસિ વીરિયસમથદુકરાસીતિ સત્તરસન્નં રાસીનં વસેન વિભાગો કતો.

કથં? એતેસુપિ ચિત્તં તાવ ફસ્સપઞ્ચકં પત્વા ‘‘ચિત્તં હોતી’’તિ વુત્તં, ઇન્દ્રિયાનિ પત્વા ‘‘મનિન્દ્રિય’’ન્તિ. વિતક્કો ઝાનઙ્ગાનિ પત્વા ‘‘વિતક્કો હોતી’’તિ વુત્તો, મગ્ગઙ્ગાનિ પત્વા ‘‘સમ્માસઙ્કપ્પો’’તિ. સદ્ધા ઇન્દ્રિયાનિ પત્વા ‘‘સદ્ધિન્દ્રિયં હોતી’’તિ વુત્તા, બલાનિ પત્વા ‘‘સદ્ધાબલ’’ન્તિ. હિરી બલાનિ પત્વા ‘‘હિરિબલં હોતી’’તિ વુત્તા, લોકપાલદુકં પત્વા ‘‘હિરી’’તિ. ઓત્તપ્પેપિ એસેવ નયો. અલોભો મૂલં પત્વા ‘‘અલોભો હોતી’’તિ વુત્તો, કમ્મપથં પત્વા ‘‘અનભિજ્ઝા’’તિ. અદોસો મૂલં પત્વા ¶ ‘‘અદોસો હોતી’’તિ વુત્તો, કમ્મપથં પત્વા ‘‘અબ્યાપાદો’’તિ. ઇમે સત્ત દ્વીસુ ઠાનેસુ વિભત્તા. વેદના પન ફસ્સપઞ્ચકં પત્વા ‘‘વેદના હોતી’’તિ વુત્તા, ઝાનઙ્ગાનિ પત્વા ‘‘સુખ’’ન્તિ, ઇન્દ્રિયાનિ પત્વા ‘‘સોમનસ્સિન્દ્રિય’’ન્તિ. એવમયં એકો ધમ્મો તીસુ ઠાનેસુ વિભત્તો. વીરિયં પન ઇન્દ્રિયાનિ પત્વા ‘‘વીરિયિન્દ્રિયં હોતી’’તિ વુત્તં, મગ્ગઙ્ગાનિ પત્વા ‘‘સમ્માવાયામો’’તિ, બલાનિ પત્વા ‘‘વીરિયબલ’’ન્તિ, વીરિયસમથં પત્વા ‘‘પગ્ગાહો’’તિ. સતિપિ ઇન્દ્રિયાનિ પત્વા ‘‘સતિન્દ્રિયં હોતી’’તિ વુત્તા, મગ્ગઙ્ગાનિ પત્વા ‘‘સમ્માસતી’’તિ, બલાનિ પત્વા ‘‘સતિબલ’’ન્તિ, ઉપકારદુકં પત્વા ‘‘સતિ હોતી’’તિ ¶ . એવં ઇમે દ્વે ધમ્મા ચતૂસુ ઠાનેસુ વિભત્તા. સમાધિ પન ઝાનઙ્ગાનિ પત્વા ‘‘ચિત્તસ્સેકગ્ગતા હોતી’’તિ વુત્તો, ઇન્દ્રિયાનિ પત્વા ‘‘સમાધિન્દ્રિય’’ન્તિ, મગ્ગઙ્ગાનિ પત્વા ‘‘સમ્માસમાધી’’તિ, બલાનિ પત્વા ‘‘સમાધિબલ’’ન્તિ, યુગનન્ધદુકં પત્વા ‘‘સમથો’’તિ, વીરિયસમથં પત્વા ‘‘અવિક્ખેપો હોતી’’તિ. એવમયં એકો ધમ્મો છસુ ઠાનેસુ વિભત્તો. પઞ્ઞા પન ઇન્દ્રિયાનિ પત્વા ‘‘પઞ્ઞિન્દ્રિયં હોતી’’તિ વુત્તા, મગ્ગઙ્ગાનિ પત્વા ‘‘સમ્માદિટ્ઠી’’તિ, બલાનિ પત્વા ‘‘પઞ્ઞાબલ’’ન્તિ, મૂલાનિ પત્વા ‘‘અમોહો’’તિ, કમ્મપથં પત્વા ‘‘સમ્માદિટ્ઠી’’તિ, ઉપકારદુકં પત્વા ‘‘સમ્પજઞ્ઞ’’ન્તિ, યુગનન્ધદુકં પત્વા ‘‘વિપસ્સના’’તિ. એવમયં એકો ધમ્મો સત્તસુ ઠાનેસુ વિભત્તોતિ એવમેતે દ્વાદસ ધમ્મા ઇન્દ્રિયાદિતંતંકિચ્ચવન્તતાય દ્વિટ્ઠાનિકાદિભેદેન સત્તરસસુ રાસીસુ વિભત્તા. ઇતરે અટ્ઠારસ કિચ્ચવસેન ભેદાભાવતો એકટ્ઠાનિકાયેવાતિ ઇમેસુ સત્તરસસુ રાસીસુ યેવાપનકધમ્મા એકરાસિમ્પિ ન ભજન્તિ તંતંકિચ્ચભાવતોતિ કત્વા વુત્તં ‘‘રાસિં ભજન્તિ ના’’તિ.

નનુ ચેતે કિઞ્ચાપિ સેસરાસયો ન ભજન્તિ તેસં સદિસકિચ્ચસઙ્ગહવસેન ઠિતત્તા. ફસ્સપઞ્ચકરાસિ પન ખન્ધસઙ્ગહવસેનેવ ¶ ઠપિતોતિ ચેતનાય વિય નેસં સઙ્ખારક્ખન્ધસઙ્ગહતો તત્થ સમવરોધો યુત્તોતિ? તં ન, ખન્ધસઙ્ગહવસેન ઠપિતોપિ હિ ફસ્સપઞ્ચકરાસિ સબ્બચિત્તસાધારણધમ્મે સઙ્ગહેત્વા ઠપિતોતિ છન્દાદીનં તિણ્ણં પકિણ્ણકવસેન ઉપ્પજ્જમાનાનં સબ્બચિત્તસાધારણતાય અભાવતો, મનસિકારસ્સ ચ સતિપિ સબ્બચિત્તસાધારણત્તે નિપ્પરિયાયતો સઙ્ખારક્ખન્ધસઙ્ગહાભાવતો ન એતેસં ફસ્સપઞ્ચકરાસિભજનમ્પિ યુત્તન્તિ. કસ્મા પન મનસિકારસ્સ નિપ્પરિયાયતો સઙ્ખારક્ખન્ધસઙ્ગહાભાવોતિ? વુચ્ચતે – ઠપેત્વા ચેતનં સેસધમ્માનં સકસકકિચ્ચેસુપિ પરાધીનભાવેન પવત્તનતો અભિસઙ્ખરણલક્ખણં નિપ્પરિયાયતો ન લબ્ભતિ. યદિ લભેય્ય, ચિત્તેકગ્ગતાજીવિતિન્દ્રિયાનં સબ્બચિત્તસાધારણત્તા વેદનાવિઞ્ઞાણાનિ વિય તાનિ ફસ્સપઞ્ચકે વત્તબ્બાનિ સિયું, ન પનેવં વુત્તા, તસ્મા ઠપેત્વા ચેતનં સેસધમ્માનં અભિસઙ્ખરણલક્ખણં નિપ્પરિયાયતો ન લબ્ભતીતિ ન તેસં નિપ્પરિયાયતો ખન્ધસઙ્ગહો લબ્ભતિ. ચેતનાયયેવ પન સકિચ્ચપરકિચ્ચસાધનવસેન પવત્તનતો નિપ્પરિયાયતો અભિસઙ્ખરણલક્ખણસ્સ અત્થિતાય ખન્ધસઙ્ગહો લબ્ભતીતિ. યદિ એવં કથં ફસ્સો ફસ્સપઞ્ચકે વુત્તોતિ? ‘‘ફસ્સપચ્ચયા વેદના (વિભ. ૨૨૫), ફુટ્ઠો વેદેતિ, ફુટ્ઠો સઞ્જાનાતી’’તિઆદિવચનતો (સં. નિ. ૪.૯૩) વેદના સઞ્ઞા ચેતના વિઞ્ઞાણન્તિ ઇમેસં અરૂપક્ખન્ધાનં ઉદ્દેસટ્ઠાને ઠત્વા તેસં પચ્ચયસ્સપિ ઉદ્દિસિતુકામતાય ફસ્સો તત્થ વુત્તો ¶ . દુબ્બલાતિ સકવિસયેપિ પરાયત્તભાવેનેવ પવત્તનતો દુબ્બલા. અધિમોક્ખો હિ સમાધિસ્સ પરિબ્યત્તભાવે પરિબ્યત્તભાવતો સમાધાયત્તવુત્તિ, મનસિકારોપિ ચેતનાય પરિબ્યત્તભાવતો ચેતનાયત્તવુત્તીતિ પરાયત્તાવ તે હોન્તિ.

૭૩. મનસી ¶ ચ કારોતિ મનસિકારો ચ. મનસિકારસદ્દસ્સ હિ અત્થમત્તસન્દસ્સનવસેન ગાથાબન્ધસુખત્થં અસમાસનિદ્દેસો, દીઘકરણં, મજ્ઝે ચ ચ-સદ્દવચનન્તિ. તેન મુનિવરેનાતિ સમ્બન્ધો.

૭૪-૮૦. પઠમાભિનિપાતત્તાતિ આરમ્મણે ફુસનવસેન પઠમમેવ અભિનિપતનતો. સબ્બેપિ ચેતસિકા ચિત્તાયત્તા ચિત્તકિરિયભાવેન વુચ્ચન્તીતિ ‘‘ચિત્તસ્સા’’તિ વુત્તં. કિરાતિ અરુચિસૂચનં. એવં મહાસંઘિકમતં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તમેવ વિત્થારેતું ‘‘ફુસિત્વા પના’’તિઆદિ વુત્તં. મહાસંઘિકા હિ ‘‘પઠમં ફસ્સો આરમ્મણં ફુસતિ, અથ તેન ફુટ્ઠં દુતિયં વેદના વેદિયતિ, એવં એતેહિ ફુટ્ઠવેદિતં તતિયં સઞ્ઞા સઞ્જાનાતિ, તેહિ પન ફુટ્ઠવેદિતસઞ્ઞાતે ચતુત્થં ચેતનાય સમ્પયુત્તધમ્મે અભિસન્દહતી’’તિઆદિના વદન્તિ. બલવપચ્ચયત્તાતિ યથા પાસાદં પત્વા થમ્ભા સેસદબ્બસમ્ભારાનં બલવપચ્ચયા, એવમેસ યસ્મા સેસસમ્પયુત્તાનં બલવપચ્ચયો, તસ્માતિ અત્થો. તસ્માતિ હેતુનિગમનં.

સહેવ ચાતિ ચ-સદ્દો અટ્ઠાનપ્પયુત્તો, સો ‘‘ચિત્તજાન’’ન્તિ ઇમસ્સ અનન્તરં દટ્ઠબ્બો. કસ્મા? ચિત્તાનં, ચિત્તજાનઞ્ચ એકુપ્પાદાદિભાવેન સહેવ પવત્તિતોતિ એવમેત્થ પદસમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. ઇદન્તિ ઇદં યથાવુત્તવિધાનં, એવં ‘‘પઠમાભિનિપાતત્તા’’તિ કારણં પરિહરિત્વા ઇદાનિ ‘‘બલવપચ્ચયત્તા’’તિ ઇદં પરિહરન્તો આહ ‘‘બલવ…પે… દિસ્સતી’’તિ. ચ-સદ્દો અવધારણે, નેવ દિસ્સતીતિ અત્થો. સેસધમ્માનમ્પિ હિ સહજાતપચ્ચયભાવસ્સ સાધારણત્તા તસ્સેવ બલવપચ્ચયભાવે ન કિઞ્ચિ કારણં દિસ્સતીતિ. યદિ સબ્બમિદમકારણં, કથઞ્ચરહિ ફસ્સો પઠમં વુત્તોતિ આહ ‘‘દેસનાક્કમતો’’તિઆદિ. ‘‘વેદના હોતિ, ફસ્સો ¶ હોતિ, સઞ્ઞા હોતિ, ફસ્સો હોતિ, ચેતના હોતિ, ફસ્સો હોતિ, ચિત્તં હોતિ, ફસ્સો હોતિ, વેદના હોતિ, સઞ્ઞા હોતિ, ચેતના હોતિ, વિતક્કો હોતી’’તિઆદીહિ આહરિતુમ્પિ વટ્ટેય્ય, દેસનાવારેન પન ફસ્સોવ પઠમં વુત્તોતિ વેદિતબ્બો. યથા ચેત્થ, એવં સેસધમ્મેસુપિ પુબ્બાપરક્કમો ¶ નામ ન પરિયેસિતબ્બો. વચનત્થલક્ખણાદીહીતિ વચનત્થતો ચ લક્ખણાદિતો ચ.

ફુસતીતિ કત્તુનિદ્દેસો. તત્થ કારણં હેટ્ઠા વુત્તમેવ, ફુસન્તિ એતેન વાતિ ફસ્સો. સમ્પયુત્તધમ્મા હિ આરમ્મણે પવત્તમાના તં ફુસનલક્ખણેન ફસ્સેન ફુસન્તા વિય હોન્તિ, આરમ્મણફુસનમત્તં વા ફસ્સોતિપિ સાધનત્તયમ્પિ યુજ્જતેવ. ફુસનં લક્ખણમેતસ્સાતિ ફુસનલક્ખણો, વેદનાય પચ્ચયભાવટ્ઠેન આરમ્મણફુસનલક્ખણોતિ અત્થો. સંઘટ્ટનરસોતિ મનોદ્વારે ચિત્તારમ્મણાનં સંઘટ્ટનતો સંઘટ્ટનકિચ્ચો. અયઞ્હિ આરમ્મણે અનલ્લીયમાનોપિ રૂપં વિય ચક્ખું, સદ્દો વિય ચ સોતં ચિત્તમારમ્મણઞ્ચ ઘટ્ટેતિ. પઞ્ચદ્વારેસુ વા વત્થારમ્મણસંઘટ્ટનેન સમ્પજ્જતીતિ સંઘટ્ટનસમ્પત્તિકો ફસ્સો ‘‘સંઘટ્ટનરસો’’તિ વુત્તો. યથા ‘‘દ્વે પાણી વજ્જેય્યુ’’ન્તિઆદીસુ પાણિમ્હિ ઘટ્ટનં તબ્બિસેસભૂતા રૂપધમ્મા, એવં ચિત્તસ્સ આરમ્મણે સંઘટ્ટનં તબ્બિસેસભૂતો એકો ચેતસિકધમ્મો દટ્ઠબ્બો. તિણ્ણં સન્નિપાતસઙ્ખાતસ્સ અત્તનો કારણસ્સ વસેન પવેદિતત્તા સન્નિપાતપચ્ચુપટ્ઠાનો. ‘‘ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચ ઉપ્પજ્જતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, તિણ્ણં સઙ્ગતિ ફસ્સો’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૦૪, ૪૦૦; ૩.૪૨૧, ૪૨૫; સં. નિ ૨.૪.૬૦; કથા. ૪૬૫) હિ વચનતો ચક્ખુરૂપવિઞ્ઞાણાદીનં તિણ્ણં સન્નિપાતવસેન ગહેતબ્બતાય ઉપટ્ઠાનતો સન્નિપાતસઙ્ખાતસ્સ કારણસ્સ વસેન ઉપટ્ઠાનમસ્સાતિ ઉપટ્ઠાનટ્ઠેન પચ્ચુપટ્ઠાનેન સન્નિપાતપચ્ચુપટ્ઠાનતા ¶ વુત્તા. ‘‘ફસ્સપચ્ચયા વેદના’’તિ (વિભ. ૨૨૫) વચનતો વેદના ફલમસ્સાતિ વેદનાપચ્ચુપટ્ઠાનો. તજ્જસમન્નાહારેન ચેવ ઇન્દ્રિયેન ચ પરિક્ખતે વિસયે અનન્તરાયેનેવ ઉપ્પજ્જનતો આપાથગતવિસયપદટ્ઠાનો. અયઞ્હિ તસ્સ ફસ્સસ્સ કારણભૂતો તદનુરૂપભૂતો સમન્નાહારોતિ તજ્જસમન્નાહારસઙ્ખાતેન આવજ્જનેન ચેવ ચક્ખાદિઇન્દ્રિયેન ચ યથાક્કમં આરમ્મણકરણતદભિમુખભાવવસેન પરિક્ખતે અભિસઙ્ખાતે આપાથગતેયેવ વિસયે એકન્તેન ઉપ્પજ્જનતો આપાથગતો વિસયો પદટ્ઠાનં આસન્નકારણં ઇમસ્સાતિ આપાથગતવિસયપદટ્ઠાનો.

નનુ ચાયં ધમ્મો ચેતસિકો, સ્વાયં અરૂપધમ્મો સમાનો કથં ફુસનલક્ખણો હોતીતિ અન્તોલીનચોદનં મનસિ કત્વા તસ્સા સોધનત્થં ‘‘અરૂપધમ્મોપિ સમાનો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ‘‘ફુસનાકારેનેવ પવત્તતી’’તિ ઇમિના અરૂપસ્સાપિ સતો તસ્સ ધમ્મસ્સ અયં સભાવોતિ દસ્સેતિ. સા ચ તસ્સ ફુસનાકારપ્પવત્તિ અમ્બિલં અમ્બપક્કાદિં ખાદન્તં પસ્સન્તસ્સ પરસ્સ ખેળુપ્પત્તિપરં ¶ બાધિયમાનં દિસ્વા દયાલુકસ્સ સરીરકમ્પનં, રુક્ખસાખગ્ગે દુટ્ઠિતં પુરિસં દિસ્વા ભૂમિયં ઠિતસ્સ પુરિસસ્સ જઙ્ઘચલનં, પિસાચાદિભાયિતબ્બં દિસ્વા ઊરુપત્થમ્ભોતિ એવમાદિ વિય દટ્ઠબ્બા. સોતિ સો યથાવુત્તલક્ખણાદિકો ફસ્સો.

સુન્દરન્તિ સુખવેદનાસમ્પયુત્તત્તા પસત્થં. મનોતિ વિઞ્ઞાણં. સુમનસ્સ ભાવોતિ સુમનસઙ્ખાતસ્સ વિઞ્ઞાણસ્સ ભાવો. ય્વાયં સદ્દપ્પવત્તિનિબન્ધનો અત્થો, સો સોમનસ્સં. સોમનસ્સવેદનાસમ્પયુત્તત્તા હિ સુમન-સદ્દો તસ્મિં વિઞ્ઞાણે પવત્તતિ. વેદેન અનુભવનાકારેન ¶ અયિતં પવત્તં વેદયિતં, તં લક્ખણમસ્સાતિ વેદયિતલક્ખણા. ઇટ્ઠસ્સ ઇટ્ઠાકારતોવ અનુભવનં કિચ્ચમસ્સાતિ ઇટ્ઠાકારાનુભવનરસા. સા હિ સભાવતો ઇટ્ઠમારમ્મણં ઇટ્ઠવસેન, ઇતરઞ્ચ ઇટ્ઠાકારેનેવ અનુભવતિ, તત્થ ઇટ્ઠાકારાનુભવનં કુસલાકુસલચિત્તસમ્પયુત્તવેદનાય લબ્ભતિ તસ્સા અનિટ્ઠસ્સપિ કપ્પનાવસેન ઇટ્ઠાકારેન ગહણતો, સભાવતો પન ઇટ્ઠાનુભવનં અબ્યાકતચિત્તસમ્પયુત્તાયપિ લબ્ભતિ તસ્સા વિપલ્લાસગ્ગાહાભાવતો. ‘‘રાજા વિય સુભોજનરસ’’ન્તિ ઇમિના ઇમં દીપેતિ – ફસ્સસ્સ ફુસનમત્તમેવ હોતિ, સઞ્ઞાય સઞ્જાનનમત્તમેવ, ચેતનાય સઞ્ચેતનામત્તમેવ, વિઞ્ઞાણસ્સ વિજાનનમત્તમેવ, એકંસતો પન ઇસ્સરવતાય સામિભાવેન વેદનાવ આરમ્મણરસં અનુભવતિ, રાજા વિય સૂદકારેન સમ્પાદિતસુભોજનરસન્તિ. અસ્સાદીયતીતિ અસ્સાદો, સુખવેદના. તેનાહ ભગવા – ‘‘યં, ભિક્ખવે, પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધે પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ સુખં સોમનસ્સં, અયં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધેસુ અસ્સાદો’’તિ. ચેતોસન્નિસ્સિતત્તા ચેતસિ ભવો અસ્સાદોતિ ચેતસિકઅસ્સાદો, તથા પચ્ચુપટ્ઠાતીતિ ચેતસિકઅસ્સાદપચ્ચુપટ્ઠાના. પસ્સદ્ધકાયો સુખં વેદિયતીતિ આહ ‘‘પસ્સદ્ધિપદટ્ઠાના’’તિ. ઇદં પન નિરામિસસોમનસ્સવસેન વેદિતબ્બં.

નીલાદિભેદસ્સ આરમ્મણસ્સ સઞ્જાનનં તમેવ સઞ્ઞં કત્વા જાનનં લક્ખણં એતસ્સાતિ સઞ્જાનનલક્ખણા. પચ્ચાભિઞ્ઞાણકરણરસાતિ પતિ અભિઞ્ઞાયતિ એતેનાતિ પચ્ચાભિઞ્ઞાણં, તદેવેતન્તિ પુન પચ્ચાભિઞ્ઞાણનિમિત્તં સણ્ઠાનાદિકો આકારો, તસ્સ કરણરસો કિચ્ચમસ્સાતિ પચ્ચાભિઞ્ઞાણકરણરસા. સા હિ ઉપ્પજ્જમાના પચ્છા સઞ્જાનનસ્સ કારણભૂતં સણ્ઠાનાદિકં આકારં ગહેત્વા ¶ ઉપ્પજ્જતીતિ. ઇદઞ્ચ નિમિત્તકારિકાય નિમિત્તેન સઞ્જાનન્તિયા ચ સબ્બાય સમાનસઞ્ઞાય યોજેતબ્બં. નિમિત્તેન સઞ્જાનન્તીપિ હિ પુન અપરાય સઞ્ઞાય ચ સઞ્જાનનસ્સ નિમિત્તં કરોતીતિ. તઞ્ચ કુસલાકુસલકિરિયાજવનસઞ્ઞં ધુરં ¶ કત્વા વેદિતબ્બં. તં પનેતં અભિઞ્ઞાણકરણં કથં દટ્ઠબ્બન્તિ આહ ‘‘વડ્ઢકિસ્સ અભિઞ્ઞાણકરણમિવા’’તિ. યથા વડ્ઢકિસ્સ દારૂસુ ‘‘ઇદં ઉદ્ધં, ઇદં અધો’’તિ એવં પચ્છા સઞ્જાનનપચ્ચયભૂતસ્સ સઞ્ઞાણસ્સ કરણં, એવમસ્સા પુન સઞ્જાનનપચ્ચયનિમિત્તકરણન્તિ વુત્તં હોતિ. હત્થિદસ્સકઅન્ધો વિય ‘‘ઇદમેવ સચ્ચ’’ન્તિ સઞ્ઞાય યથાગહિતનિમિત્તવસેન અભિનિવેસકરણતો યથા…પે… પચ્ચુપટ્ઠાના. એતેન સઞ્ઞાય આકારગ્ગહણં કત્વા ઠિતસ્સ દિટ્ઠિઆદીનં ઉપ્પજ્જનતો અકુસલસઞ્ઞાય અનુરૂપવસેન ફલપચ્ચુપટ્ઠાનં દસ્સિતં હોતિ. અથ વા અભિનિવેસકરણન્તિ ‘‘ઇદમેવ સચ્ચ’’ન્તિ સઞ્ઞાભિનિવેસમત્તમેવ, તસ્મા ઉપપરિક્ખાભાવેન યથાગહિતનિમિત્તવસેન અભિનિવેસાકારેન ઉપટ્ઠાનતો આકારપચ્ચુપટ્ઠાનં વુત્તં. તિણપુરિસકેસુ મિગપોતકાનં ‘‘પુરિસા’’તિ ઉપ્પન્નસઞ્ઞા વિય અવિકપ્પસભાવત્તા યથાઉપટ્ઠિતવિસયપદટ્ઠાના. એત્થ ચ ઞાણવિપ્પયુત્તસઞ્ઞાય આકારગ્ગહણવસેન ઉપ્પજ્જનકાલે ચિત્તં અબ્બોહારિકં સઞ્ઞાનુગતિકં હોતિ. ઞાણસમ્પયુત્તે ચિત્તે પન સસમ્ભારપથવિયા અનુગતા સેસધાતુયો વિય સઞ્ઞાચિત્તઞ્ચ અબ્બોહારિકં ઞાણાનુગતિકં હોતિ.

અભિસન્દહતીતિ પબન્ધતિ પવત્તેતિ, ‘‘ગણ્હથ ગણ્હથા’’તિ વદન્તી વિય સમ્પયુત્તધમ્મે આરમ્મણે પયોજેતિ, સકસકકિચ્ચે ચ પટ્ઠપેતીતિ અત્થો. ચેતયિતલક્ખણાતિ નિદ્દોક્કન્તસ્સ પબુદ્ધક્ખણે સમ્ભમપ્પવત્તિ વિય ચેતસો ઉસ્સાહતાવ ¶ લક્ખણા. અથ વા ‘‘અભિસન્દહતી’’તિ વુત્તત્તા પયોજનલક્ખણાત્વેવ અત્થો. આયૂહનરસાતિ ચેતસિકઇરિયનરસા, પયોગરસાતિ વુત્તં હોતિ. કુસલાકુસલકિરિયાજવનસમ્પયુત્તાયયેવ પનેતં લબ્ભતિ. સંવિદહનપચ્ચુપટ્ઠાનાતિ ‘‘ત્વં ઇદં કરોહી’’તિ વિચારેન્તી વિય હોતીતિ વિચારણપચ્ચુપટ્ઠાના. એતાય હિ પવત્તમાનાય સબ્બેપિ સમ્પયુત્તધમ્મા યથા સકિચ્ચપસુતા હોન્તિ, તેનેવ હેસા સકિચ્ચપરકિચ્ચસાધિકા વુત્તા. જેટ્ઠસિસ્સો પરે સજ્ઝાયને ઉય્યોજેન્તો સયમ્પિ સજ્ઝાયતિ. તસ્મિઞ્હિ સજ્ઝાયિતું આરદ્ધે સેસસિસ્સાપિ સજ્ઝાયન્તિ. મહાવડ્ઢકિસ્મિમ્પિ વડ્ઢકિકમ્મં કાતું આરદ્ધે ઇતરેપિ કરોન્તિ યેવાતિ આહ ‘‘જેટ્ઠસિસ્સમહાવડ્ઢકિઆદયો વિયા’’તિ. આદિ-સદ્દેન જેટ્ઠન્તેવાસિકાદીનં ગહણં.

યથાપચ્ચયં પવત્તમાનાનં ધમ્માનં નત્થિ કાચિ વસવત્તિતાતિ વસવત્તિભાવનિવારણત્થં ‘‘વિતક્કનં વિતક્કો’’તિ વુત્તં. ઊહનં આરમ્મણસ્સ પરિકપ્પનં, તસ્મિં અભિનિરોપનન્તિ વા વુત્તં હોતિ. યસ્મા ચિત્તં વિતક્કબલેન આરમ્મણં અભિરુળ્હં વિય હોતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘આરમ્મણે ¶ ચિત્તસ્સ અભિનિરોપનલક્ખણો’’તિ. યથા હિ કોચિ ગામવાસી પુરિસો રાજવલ્લભં, તંસમ્બન્ધિનં મિત્તં વા નિસ્સાય રાજગેહં આરોહતિ અનુપવિસતિ, એવં વિતક્કં નિસ્સાય ચિત્તં આરમ્મણં આરોહતિ. યદિ એવં કથં અવિતક્કચિત્તં આરમ્મણં આરોહતિ, ન હિ દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણદુતિયજ્ઝાનાદિકે વિતક્કો ઉપલબ્ભતિ, યસ્સ બલેન તં આરમ્મણં આરોહતિ, તસ્મા સભાવતો ભાવનાબલેન તત્થ અનુપ્પજ્જનકો? સચ્ચં, તમ્પિ વિતક્કબલેન આરોહતિ. યથા હિ સો પુરિસો પરિચયેન તેન વિનાપિ નિરાસઙ્કો રાજગેહં પવિસતિ, એવં પરિચયેન વિતક્કેન વિનાપિ અવિતક્કચિત્તં ¶ આરમ્મણં આરોહતિ. પરિચયોતિ ચેત્થ સન્તાને અભિણ્હં પવત્તચિત્તભાવનાસઙ્ખાતો પરિચયો. વિતક્કસ્સ હિ સન્તાને અભિણ્હં પવત્તસ્સ વસેન ચિત્તસ્સ આરમ્મણાભિરોહનં ચિરપરિચિતં, તેન તં ચિત્તં કદાચિ વિતક્કેન વિનાપિ તત્થ વત્તતેવ. યથા તં ઞાણસહિતં હુત્વા સમ્મસનવસેન ચિરપરિચિતં કદાચિ ઞાણરહિતમ્પિ સમ્મસનવસેન પવત્તતિ, યથા વા કિલેસસહિતં હુત્વા પવત્તં સબ્બસો કિલેસરહિતમ્પિ પરિચયેન કિલેસવાસનાવસેન પવત્તતિ, એવંસમ્પદમિદં દટ્ઠબ્બં.

અથ વા દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણં અવિતક્કમ્પિ વત્થારમ્મણઘટ્ટનસ્સ બલવતાય, દુતિયજ્ઝાનાદીનિ ચ હેટ્ઠિમહેટ્ઠિમભાવનાય બલવતાય આરમ્મણં આરોહતીતિ. આદિતો, અભિમુખં વા હનનં પહરણમત્તં આહનનં, પરિતો, પરિવત્તેત્વા વા હનનં વિસેસેન પહરણં પરિયાહનનં, તં કિચ્ચમસ્સાતિ આહનનપરિયાહનનરસો. તથા હિ તેન યોગાવચરો આરમ્મણં વિતક્કાહતં વિતક્કપરિયાહતં કરોતીતિ વુચ્ચતિ. આનયનં ચિત્તસ્સ આરમ્મણે ઉપનયનં, આકડ્ઢનં વા, તથા હુત્વા પચ્ચુપટ્ઠાનમસ્સાતિ આનયનપચ્ચુપટ્ઠાનો.

તેનાતિ તેન વિચારેન કરણભૂતેન, હેતુભૂતેન વા ચિત્તં આરમ્મણે વિચરતિ અનુવિચરતિ, અવિચારચિત્તસ્સ પન અવિતક્કચિત્તે વુત્તાનુસારેન પવત્તિ વેદિતબ્બા. વિચરણં અનુસઞ્ચરણં અનુપરિગમનં. સ્વાયં વિસેસો સન્તાનમ્હિ લબ્ભમાનો જવનસન્તાને પાકટો હોતીતિ દટ્ઠબ્બો. એસ નયો સેસેસુપિ. આરમ્મણસ્સ અનુમજ્જનં અનુમસનં પરિમજ્જનમસ્સ લક્ખણન્તિ આરમ્મણાનુમજ્જનલક્ખણો. તથા હિ વિચારો પરિમજ્જનહત્થો વિય, સંસરણહત્થો વિયાતિ વુચ્ચતિ. તત્થાતિ આરમ્મણે. સહજાતાનં ¶ અનુયોજનં આરમ્મણે અનુવિચરણસઙ્ખાતઅનુમજ્જનવસેન વેદિતબ્બં. ધમ્માનઞ્હિ સભાવવિનિમુત્તા કાચિ કિરિયા નામ નત્થિ. તથાગહેતબ્બાકારો બોધનેય્યજનાનુરોધેન પરમત્થતો એકસભાવોપિ સભાવધમ્મો પરિયાયવચનેહિ ¶ વિસયસમારોપિતરૂપેહિ બહૂહિ પકારેહિ પકાસીયતિ. એવઞ્હિ સો સુટ્ઠુ પકાસિતો હોતીતિ. અનુપબન્ધપચ્ચુપટ્ઠાનોતિ આરમ્મણે ચિત્તસ્સ અવિચ્છિન્નસ્સ વિય પવત્તિપચ્ચુપટ્ઠાનો. તથા હિ સો અનુસન્ધાનતાતિ નિદ્દિટ્ઠો.

એત્થ ચ વિચારતો ઓળારિકટ્ઠેન તસ્સેવ પુબ્બઙ્ગમટ્ઠેન પઠમઘણ્ટાભિરવો વિય ચેતસો પઠમાભિનિપાતો વિતક્કો, અનુરવો વિય અનુસઞ્ચરણં વિચારો. યથા હિ ઘણ્ટાભિઘાતજો પઠમાભિરવો અનુરવતો ઓળારિકો, પુબ્બઙ્ગમો ચ હોતિ, એવં આરમ્મણાભિરોપનટ્ઠેન વિતક્કો ઓળારિકો, પુબ્બઙ્ગમો વિય ચ હોતિ. તતો સુખુમટ્ઠેન અનુમજ્જનસભાવેન ચ ઘણ્ટાનુરવો વિય અનુપબન્ધો વિચારો. વિપ્ફારવા ચેત્થ વિતક્કો ચિત્તસ્સ પઠમુપ્પત્તિકાલે ચિત્તસ્સ પરિપ્ફન્દનભૂતો આકાસે ઉપ્પતિતુકામસ્સ સકુણસ્સ પક્ખવિક્ખેપો વિય, પદુમાભિમુખપાતો વિય ચ ગન્ધાનુબન્ધચેતસો ભમરસ્સ. સન્તવુત્તિ વિચારો ચિત્તસ્સ નાતિપરિપ્ફન્દનભાવો, આકાસે ઉપ્પતિતસ્સ સકુણસ્સ પક્ખપ્પસારણં વિય, પદુમસ્સ ઉપરિભાગે પરિબ્ભમનં વિય ચ પદુમાભિમુખપતિતસ્સ ભમરસ્સ. આગમટ્ઠકથાયં પન વિપરિયાયેન આગતં. તથા ચ વુત્તં દુકનિપાતટ્ઠકથાયં –

‘‘આકાસે ગચ્છતો મહાસકુણસ્સ ઉભોહિ પક્ખેહિ વાતં ગહેત્વા પક્ખે સન્નિસીદાપેત્વા ગમનં વિય આરમ્મણે ચેતસો અભિનિરોપનભાવેન પવત્તો ¶ વિતક્કો, વાતગ્ગહણત્થં પક્ખે ફન્દાપયમાનસ્સ ગમનં વિય અનુમજ્જનભાવેન પવત્તો વિચારો’’તિ.

તમ્પિ અનુપબન્ધેન પવત્તિયં યુજ્જતિ. તથા હિ ઉપચારે, અપ્પનાયં વા સન્તાનેન પવત્તિયં વિતક્કો નિચ્ચલો હુત્વા આરમ્મણં અનુપવિસિત્વા વિય પવત્તતિ, ન પઠમાભિનિપાતે વિય પાકટો હોતીતિ.

પિનયતીતિ કાયચિત્તં અપ્પેતિ, વડ્ઢેતિ વા. સમ્પિયાયનલક્ખણાતિ આરમ્મણં કલ્લતો ગહણલક્ખણા. પીણનરસાતિ કાયચિત્તાનં પરિબ્રૂહનકિચ્ચા. ફરણરસાતિ પણીતરૂપેહિ કાયસ્સ બ્યાપનરસા, અત્તના સમ્પયુત્તચિત્તસમુટ્ઠાનેહિ રૂપેહિ સકલરૂપકાયબ્યાપનં ¶ કરોતીતિ વુત્તં હોતિ. ન હિ અઞ્ઞથા ઇમિસ્સા ફરણં હોતિ, ધમ્માનં અબ્યાપારતાય કેસગ્ગમત્તમ્પિ સઙ્કમનાભાવતો. ઉદગ્ગભાવો ઓદગ્યં.

એકં આરમ્મણં અગ્ગમેતસ્સાતિ એકગ્ગં, ચિત્તં, યેન પન ધમ્મેન યોગતો તં એકગ્ગં નામ હોતિ, સો એકગ્ગભાવો. સો પન ચિત્તસ્સેવ હોતિ, ન યસ્સ કસ્સચીતિ આહ ‘‘ચિત્તસ્સ એકગ્ગભાવો’’તિ, નિવાતે દીપસિખાય ઠિતિ વિય ચિત્તસ્સ ઠિતીતિ વુત્તં હોતિ. વિસારસ્સ બ્યગ્ગભાવસ્સ પટિપક્ખો સભાવો અવિસારો, ન વિસારાભાવમત્તં, તં ઇમસ્સ લક્ખણન્તિ આહ ‘‘અવિસારલક્ખણો’’તિ. અવિક્ખેપો સમ્પયુત્તધમ્માનં અવિક્ખિત્તતા, અવિસારાવિક્ખેપાનં સમાધાનભાવતો અત્થતો વિસેસાભાવેપિ સમુખેન, સમ્પયુત્તમુખેન ચ ઉભયં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. અવૂપસમલક્ખણસ્સ વિક્ખેપસ્સ પટિપક્ખતાય ચિત્તસ્સ ઉપસમનાકારેન પચ્ચુપટ્ઠાતીતિ ઉપસમપચ્ચુપટ્ઠાનો. વિસેસતોતિ યેભુય્યેન. સુખવિરહિતોપિ હિ અત્થિ સમાધીતિ સો યેભુય્યેન સુખપદટ્ઠાનો હોતિ. અથ વા ¶ વિસેસતોતિ અતિસયેન. ‘‘સુખિનો ચિત્તં સમાધિયતી’’તિ (અ. નિ. ૧૧.૧૧) વચનતો હિ સુખં સમાધિસ્સ વિસેસકારણં સુખવિરહિતસ્સપિ તદુપનિસ્સયેનેવ સમિજ્ઝનતો.

સદ્દહન્તિ એતાયાતિ કમ્મફલાદિસદ્દહનકિરિયાય પવત્તમાનાનં ધમ્માનં તત્થ આધિપચ્ચભાવેન સદ્ધાય પચ્ચયતં દસ્સેતિ. તસ્સા હિ ધમ્માનં તથા પચ્ચયભાવે સતિ તંસમઙ્ગિપુગ્ગલો ‘‘સદ્દહતી’’તિ વોહરીયતિ. સદ્દહનં સદ્ધેય્યવત્થુનો પત્તિયાયનં, તં લક્ખણમેતિસ્સાતિ સદ્દહનલક્ખણા. કાલુસિયમલં વિધમેત્વા સમ્પયુત્તાનં, પુગ્ગલસ્સેવ વા પસાદં અનાવિલભાવકારણં કિચ્ચમેતિસ્સાતિ પસાદનરસા. યથા કથં વિયાતિ આહ ‘‘ઉદકપ્પસાદકમણિ વિયા’’તિ. અકાલુસિયપચ્ચુપટ્ઠાનાતિ અનાવિલભાવપચ્ચુપટ્ઠાના. રતનત્તયં કમ્મં કમ્મફલઞ્ચ સદ્ધેય્યવત્થુ, તં ઇમિસ્સા આસન્નકારણન્તિ સદ્ધેય્યવત્થુપદટ્ઠાના. ન હિ સદ્ધાય અવત્થુભૂતેસુ તિત્થિયાદીસુ સા ઉપ્પજ્જતિ. સા પનાયં કુસલધમ્માનં આદાને હત્થો વિય, સબ્બસમ્પત્તિસમ્પદાને વિત્તં વિય, અમતકસિફલફલને બીજં વિય ચ દટ્ઠબ્બા. ‘‘સદ્ધાહત્થો, મહાનામ, અરિયસાવકો, સદ્ધીધ વિત્તં પુરિસસ્સ સેટ્ઠં (સં. નિ. ૧.૨૪૬; સુ. નિ. ૧૮૪), સદ્ધા બીજં તપો વુટ્ઠી’’તિઆદિવચનઞ્હેત્થ (સં. નિ. ૧.૧૯૭; સુ. નિ. ૭૭) સાધકં.

સરન્તિ ૨૩૭ એતાયાતિ સરણકિરિયાય પવત્તમાનાનં ધમ્માનં તત્થ આધિપચ્ચભાવેન સતિયા પચ્ચયતં દસ્સેતિ. તસ્સા હિ ધમ્માનં તથા પચ્ચયભાવે સતિ તંસમઙ્ગિપુગ્ગલો ‘‘સરતી’’તિ વોહરીયતિ. ઉદકે અલાબુ વિય પિલવિત્વા ગન્તું અદત્વા પાસાણસ્સ વિય નિચ્ચલસ્સ આરમ્મણસ્સ ઠપનં અસમ્મુટ્ઠતાકરણં અપિલાપનં, તં લક્ખણમસ્સાતિ અપિલાપનલક્ખણા. સા હિ આરમ્મણે દળ્હં ¶ પતિટ્ઠિતત્તા એસિકા વિય વુચ્ચતિ. સમ્મોસપચ્ચનીકકિચ્ચં અસમ્મોસરસો, ન સમ્મોસાભાવમત્તં. ‘‘સતારક્ખેન ચેતસા વિહરતી’’તિ (અ. નિ. ૧૦.૨૦) વુત્તત્તા ચેતોગુણરતનહારકાનં કિલેસચોરાનં નિવારણતો આહ ‘‘આરક્ખપચ્ચુપટ્ઠાના’’તિ. તથા હેસા ચક્ખુદ્વારાદિરક્ખનતો દોવારિકો વિયાતિ વુચ્ચતિ. પઠમં સઞ્ઞાય થિરુપ્પન્નભાવે પચ્છા સતિયા પતિટ્ઠાનભાવતો આહ ‘‘થિરસઞ્ઞાપદટ્ઠાના’’તિ. અથ સતિસઞ્ઞાનં કિં નાનાકરણન્તિ? સઞ્ઞા તાવ પઠમં અગ્ગહિતનિમિત્તં સઞ્જાનાતિ, ગહિતનિમિત્તે પુન પચ્ચાભિઞ્ઞાણપચ્ચયનિમિત્તં કરોતિ, પઠમં અગ્ગહિતે પન સઞ્ઞાકિચ્ચં અપ્પધાનં હોતિ, સતિ પન પઠમં અગ્ગહિતનિમિત્તમ્પિ સરતિ ગહિતનિમિત્તમ્પિ, ગહિતનિમિત્તે પન સતિકિચ્ચં ગુણભૂતં હોતીતિ ઇદમેવ તાસં નાનત્તં.

વીરભાવોતિ યેન વીરિયેન વીરો નામ હોતિ, સો ધમ્મો. વીરાનં વા કમ્મન્તિ યેન કમ્મેન વીરો નામ હોતિ, તં વીરાનં કમ્મં નામ. વીરિયં પનસ્સ સાધકભાવતો તથા વુત્તં. ધમ્મવિનિમુત્તં વા કિઞ્ચિ કમ્મં નત્થીતિ વીરિયમેવ કમ્મભાવેન વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. વિધિના ઈરેતબ્બં પવત્તેતબ્બન્તિ વા વીરિયં. ઉસ્સાહો તં તં કિચ્ચં સમારમ્ભો, પરક્કમો વા. ઉપત્થમ્ભનં પન સમ્પયુત્તધમ્માનં કોસજ્જપક્ખે પતિતું અદત્વા ધારણં અનુબલપ્પદાનં. સમ્પયુત્તધમ્માનં સંસીદનભાવનિવારકો ધમ્મો, ન સંસીદનાભાવમત્તં, અસંસીદનભાવેન પચ્ચુપટ્ઠાતીતિ અસંસીદનભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં. ‘‘સંવિગ્ગો યોનિસો પદહતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૧૧૩) વચનતો સંવેગપદટ્ઠાનં. સંવેગોતિ ચેત્થ સંવેગમયં ઞાણં. અસંવેગપુબ્બિકાય પન કુસલકિરિયાય વીરિયારમ્ભવત્થુપદટ્ઠાનં. તત્થ વીરિયારમ્ભવત્થૂનિ નામ –

‘‘મગ્ગો ¶ ગન્તબ્બો હોતિ, મગ્ગો ગતો. કમ્મં કાતબ્બં હોતિ, કમ્મં કતં. અપ્પમત્તકો આબાધો ઉપ્પન્નો હોતિ, ગિલાના વુટ્ઠિતો હોતિ, અચિરવુટ્ઠિતો ગેલઞ્ઞા. ગામં વા નિગમં વા પિણ્ડાય ચરન્તો ન લભતિ, લૂખસ્સ વા પણીતસ્સ વા ભોજનસ્સ યાવદત્થં પારિપૂરિં લભતિ…પે… પારિપૂરિ’’ન્તિ –

એવં ¶ વુત્તાનિ એતાનિ અનુરૂપપચ્ચવેક્ખણસહિતાનિ અટ્ઠ વીરિયારમ્ભવત્થૂનિ, તમ્મૂલકાનિ વા પચ્ચવેક્ખણાનિ. એત્થ ચ વિતક્કો સમ્પયુત્તધમ્મે આરમ્મણં આરોપેતિ. ચેતના તે તંતંકિચ્ચેસુ નિયોજેતિ. વીરિયં પન તે સંસીદિતું અદત્વા ઉસ્સાહેતીતિ અયં વિતક્કચેતનાવીરિયાનં વિસેસો.

વિજાનનલક્ખણાતિ વિસેસેન જાનનલક્ખણા, યથાસભાવપટિવેધલક્ખણાતિ અત્થો. વિસયસ્સ આરમ્મણસ્સ ઓભાસનં પકાસનં તપ્પટિચ્છાદકસમ્મોહન્ધકારસ્સ વિધમનતોતિ વિસયોભાસનં, તં કિચ્ચમસ્સાતિ વિસયોભાસનરસા. કત્થચિ વિસયે અસમ્મુય્હનાકારેન સમ્મોહપટિપક્ખતાય વા પચ્ચુપટ્ઠાનતો સમ્મોહાભાવસ્સ પચ્ચુપટ્ઠાનતો વા અસમ્મોહપચ્ચુપટ્ઠાના.

અત્તના અનુપાલેતબ્બાનં સહજાતધમ્માનં અનુપાલનં જીવિતસ્સ બ્યાપારો, તઞ્ચ તેસં જીવનન્તિ તં તસ્સ કારણભાવં પુરક્ખત્વા વુત્તં ‘‘જીવન્તિ તેના’’તિ. રૂપારૂપજીવિતિન્દ્રિયસ્સ અનુરૂપતો લક્ખણાદિકં દસ્સેતું ‘‘અત્તના અવિનિભુત્તાન’’ન્તિ વુત્તં. ‘‘સમ્પયુત્તાન’’ન્તિ હિ વુચ્ચમાને રૂપધમ્માનં સમ્પયોગાભાવતો રૂપજીવિતિન્દ્રિયસ્સ સઙ્ગહો ન સિયા. ‘‘અવિનિભુત્તાન’’ન્તિ પન વુત્તત્તા યાનિ ¶ અવિનિબ્ભોગરૂપાનિ રૂપજીવિતિન્દ્રિયેન સદ્ધિં અવિનિભુત્તાનિ અવિસંસટ્ઠાનિ. યે ચ અરૂપધમ્મા અરૂપજીવિતિન્દ્રિયેન સમ્પયુત્તા, તેસં સબ્બેસં સઙ્ગહો હોતીતિ. પવત્તનરસન્તિ ઉપ્પાદતો યાવ ભઙ્ગા અનુપાલનતો અન્તરા અનિવત્તનસભાવસાધનેન તેસં પવત્તનકિચ્ચં. કેચિ પન ‘‘રૂપજીવિતિન્દ્રિયં તેસં ઠિતિક્ખણતો પટ્ઠાય, અરૂપજીવિતિન્દ્રિયં ઉપ્પાદતો પટ્ઠાય પવત્તિયા પચ્ચયો’’તિ વદન્તિ, તં ન યુત્તં. પટ્ઠાને હિ ‘‘અબ્યાકતં ધમ્મં પટિચ્ચ અસઞ્ઞસત્તાનં એકં મહાભૂતં પટિચ્ચ ઇન્દ્રિયપચ્ચયં કમ્મપચ્ચયસદિસ’’ન્તિ અસઞ્ઞસત્તાનં ઇન્દ્રિયપચ્ચયો કમ્મપચ્ચયસદિસં કત્વા વુત્તો, તસ્મા રૂપજીવિતિન્દ્રિયમ્પિ ઉપ્પાદતો પટ્ઠાય પચ્ચયો હોતીતિ દટ્ઠબ્બં. ઉપ્પાદતો યાવ ભઙ્ગા ઠપનતો ઠપનપચ્ચુપટ્ઠાનં. અનુપાલનવસેન યાપયિતબ્બા પવત્તેતબ્બા ધમ્મા પદટ્ઠાનમસ્સાતિ યાપયિતબ્બધમ્મપદટ્ઠાનં. યદિ એવં તેસં અનુપાલનાદિસાધકં, કથં તેસં નિરોધો હોતિ. એવઞ્હિ સબ્બકાલં ઠાતબ્બન્તિ આહ ‘‘સન્તેપિ ચા’’તિઆદિ. અનુપાલનલક્ખણાદિમ્હીતિ આદિ-સદ્દેન પવત્તનરસાદિમેવ સઙ્ગણ્હાતિ. અત્થિક્ખણેયેવાતિ અત્તના અનુપાલેતબ્બાનં, અત્તનો વા અત્થિક્ખણેયેવ. ઉદકન્તિ તળાકગતજલં, દણ્ડગતજલં વા ¶ . તત્થ તળાકગતઉદકસ્સ ગહણે અત્તના અનુપાલેતબ્બધમ્માનં અત્થિક્ખણે અનુપાલનં સાધિતં હોતિ, દણ્ડગતજલસ્સ પન ગહણે અત્તનો અત્થિક્ખણે અનુપાલનં. અત્તના અનુપ્પાદિતધમ્મે કથં પાલેતીતિ આહ ‘‘ધાતિ વિય કુમાર’’ન્તિ. યદિ સેસધમ્માનં પવત્તિકારણેન કેનચિ ભવિતબ્બં, જીવિતસ્સ પન કિં પવત્તિકારણન્તિ આહ ‘‘સયં…પે… પવત્તતી’’તિ. યથા કથં વિયાતિ આહ ‘‘નિયામકો વિયા’’તિ. સોપિ અત્તના પવત્તિતનાવાસમ્બન્ધેન પવત્તતિ. યદિ ધમ્માનં પવત્તિ જીવિતિન્દ્રિયપટિબદ્ધં, ભઙ્ગતો ઉદ્ધમ્પિ કિં પન પવત્તેતીતિ આહ ‘‘ન ભઙ્ગતો ઉદ્ધ’’ન્તિ. કસ્માતિ આહ ‘‘અત્તનો ¶ ચ પવત્તેતબ્બાનઞ્ચ અભાવા’’તિ. ભઙ્ગક્ખણે પન કથન્તિ આહ ‘‘ન ભઙ્ગક્ખણે ઠપેતી’’તિ.

યસ્મા પન લોભપટિપક્ખો અલોભો હોતિ, યે ધમ્મા તેન સમ્પયુત્તા, તંસમઙ્ગિનો વા સત્તા, તે ન લુબ્ભન્તિ, સયમ્પિ કદાચિ ન લુબ્ભતેવ, અત્થતો વા અલુબ્ભનાકારો એવ ચ સો હોતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘ન લુબ્ભન્તિ તેના’’તિઆદિ. એસ નયો ‘‘ન દુસ્સન્તિ તેના’’તિઆદીસુપિ. અલગ્ગભાવો આરમ્મણં નિસ્સાય પવત્તન્તસ્સપિ તત્થ અનાસત્તતા. તેનાહ ‘‘કમલદલે જલબિન્દુ વિયા’’તિ. અપરિગ્ગહો કસ્સચિ વત્થુનો મમત્તવસેન અસઙ્ગહો. મુત્તભિક્ખુ વિયાતિ ખીણાસવભિક્ખુ વિય. સો હિ મુત્તરાગત્તા કત્થચિ મમાયનરહિતો હોતિ. અનલ્લીનો ભાવો અધિપ્પાયો એતસ્સાતિ અનલ્લીનભાવો. એવઞ્હિ ‘‘અસુચિમ્હિ પતિતપુરિસો વિયા’’તિ ઉપમાય સમેતિ. યથા હિ તસ્સ પુરિસસ્સ સતિપિ કાયેન અલ્લીયને ભાવો અનલ્લીનો, એવં અલોભોપિ આરમ્મણકરણવસેન ગહિતેપિ આરમ્મણે અલગ્ગભાવેન અનલ્લીનભાવો અનલ્લીનાકારોયેવ પવત્તતિ. એવંસભાવો હિ સો ધમ્મોતિ.

ચણ્ડિકસ્સ ભાવો ચણ્ડિક્કં, ફરુસભાવો, અત્થતો પન કોપોયેવ, તપ્પટિપક્ખો અફરુસભાવો અચણ્ડિક્કં. અવિરોધો અવિગ્ગહો અપ્પટિપક્ખો સભાવો. આઘાતવિનયનરસોતિ એત્થ આઘાતો નામ પરસ્સ અત્તાનં, અત્તનો પરં ઉદ્દિસ્સ, પરસ્સેવ ચ પરં ઉદ્દિસ્સ પવત્તો ઉપનાહો બલવકોપો. તસ્સ વિનયનરસો અપનયનરસો. સોમ્મભાવો મજ્જનવસેન હિલાદનિયતા સીતલભાવો. તેનાહ ‘‘પુણ્ણચન્દો વિયા’’તિ.

કાયદુચ્ચરીતાદીહીતિ ¶ હેતુમ્હિ કરણવચનં. હિરીયતિ લજ્જનાકારેન જિગુચ્છિયતિ. તેહિયેવાતિ કાયદુચ્ચરિતાદીહિયેવ. ઓત્તપ્પતીતિ ઉબ્બિજ્જતિ. હિરી પાપે ગૂથે વિય પસ્સન્તી જિગુચ્છતીતિ ¶ આહ ‘‘પાપતો જિગુચ્છનલક્ખણા હિરી’’તિ. ઓત્તપ્પં તે ઉણ્હં વિય પસ્સન્તં તતો ઉત્તસતીતિ વુત્તં ‘‘ઉત્તાસલક્ખણં ઓત્તપ્પ’’ન્તિ. ઉભોપિ પાપાનં અકરણરસાતિ લજ્જનાકારેન પાપાનં અકરણરસા હિરી, ઉત્તાસાકારેન ઓત્તપ્પં. પાપતો સઙ્કોચનપચ્ચુપટ્ઠાનાતિ વુત્તપ્પકારેનેવ પાપતો સઙ્કોચનાકારેન પચ્ચુપટ્ઠાના. અત્તગારવપરગારવપદટ્ઠાનાતિ અત્તગારવપદટ્ઠાના હિરી અજ્ઝત્તસમુટ્ઠાનતાય, અત્તાધિપતિતાય ચ. પરગારવપદટ્ઠાનં ઓત્તપ્પં બહિદ્ધાસમુટ્ઠાનતાય, લોકાધિપતિતાય ચ. અત્તાનઞ્હિ ગરું કત્વા હિરિયા પાપં પજહતિ કુલવધૂ વિય. પરં ગરું કત્વા ઓત્તપ્પેન પાપં પજહતિ વેસિયા વિય. અજ્ઝત્તસમુટ્ઠાનાદિતા ચ નેસં તત્થ તત્થ પાકટભાવેન વેદિતબ્બા, ન પન તેસં કદાચિ અઞ્ઞમઞ્ઞવિયોગતો. ન હિ લજ્જનં નિબ્ભયં વા પાપભયં વા અલજ્જનં અત્થીતિ. હિરિયા બલવભાવે પન ઓત્તપ્પં અબ્બોહારિકં હોતિ, ઓત્તપ્પસ્સ બલવભાવે હિરી અબ્બોહારિકા. ઇમે ચ દ્વે ધમ્મા ‘‘લોકપાલા’’તિ વુચ્ચન્તિ. યથાહ –

‘‘દ્વેમે, ભિક્ખવે, સુક્કા ધમ્મા લોકં પાલેન્તિ. કતમે દ્વે? હિરી ચ ઓત્તપ્પઞ્ચ, ઇમે ખો, ભિક્ખવે, દ્વે સુક્કા ધમ્મા લોકં ન પાલેય્યું, નયિધ પઞ્ઞાયેથ ‘માતા’તિ વા ‘માતુચ્છા’તિ વા ‘માતુલાની’તિ વા’’તિઆદિ (અ. નિ. ૨.૯).

પસ્સમ્ભનં દરથવૂપસમો, કાય-સદ્દો સમૂહવચનો. સો ચેત્થ વેદનાદિક્ખન્ધત્તયં. વત્તિચ્છાવસેન હિ સદ્દો વિસિટ્ઠવુત્તિ હોતીતિ આહ ‘‘કાયોતિ ચેત્થા’’તિઆદિ. વેદનાદયોતિ ¶ વેદનાક્ખન્ધો સઞ્ઞાક્ખન્ધો સઙ્ખારક્ખન્ધોતિ તયો ખન્ધા. તથા ચ વુત્તં તત્થ ‘‘કતમા તસ્મિં સમયે કાયપસ્સદ્ધિ હોતિ, યા તસ્મિં સમયે વેદનાક્ખન્ધસ્સા’’તિઆદિ (ધ. સ. ૪૦). દરથો સારમ્ભો દોમનસ્સપચ્ચયાનં ઉદ્ધચ્ચાદીનં કિલેસાનં, તથા પવત્તાનં વા ચતુન્નં ખન્ધાનમેતં અધિવચનં. તસ્સ વૂપસમં લક્ખણમસ્સાતિ કાયચિત્તદરથવૂપસમલક્ખણા. કાયચિત્ત…પે… રસાતિ યથાવુત્તાનમેવ પટિપક્ખધમ્માનં અભિભવનરસા. દરથનિમ્મદ્દનેન પરિળાહપરિપ્ફન્દનવિરહિતો સીતિભાવો અપરિપ્ફન્દનસીતિભાવો. અવૂપસમો પરિપ્ફન્દનં અસન્તવુત્તિતા. ઉદ્ધચ્ચાદિકિલેસાતિ ઉદ્ધચ્ચપ્પધાના ઉદ્ધચ્ચાધિકચિત્તુપ્પાદસમ્પયુત્તા કિલેસા. તેપિ હિ ઉદ્ધચ્ચવસેન અવૂપસમકરા. ઉદ્ધચ્ચં વા આદિં કત્વા સબ્બેયેવ કિલેસા ઉદ્ધચ્ચાદિકિલેસા. એવં સેસેસુપિ.

ગરુભાવો ¶ દન્ધતા, થિનમિદ્ધાધિકાનં તથા પવત્તાનં વા ચતુન્નં ખન્ધાનમેતં અધિવચનં. દન્ધતાય પટિપક્ખો અદન્ધતા અગરુભાવો.

થદ્ધભાવો થમ્ભો. દિટ્ઠિમાનાધિકાનં, તપ્પધાનાનં વા ચતુન્નં ખન્ધાનં એતં નામં. થદ્ધભાવનિમ્મદ્દનતોયેવ કત્થચિ આરમ્મણે અપ્પટિહતાકારેન પચ્ચુપટ્ઠન્તિ, સમ્પયુત્તાનં વા તત્થ અપ્પટિઘાતં પચ્ચુપટ્ઠાપેન્તીતિ અપ્પટિઘાતપચ્ચુપટ્ઠાના.

કમ્મનિ સાધુ કમ્મઞ્ઞં, ન કમ્મઞ્ઞં અકમ્મઞ્ઞં, તસ્સ ભાવો અકમ્મઞ્ઞભાવો, દાનસીલાદિપુઞ્ઞકિરિયાય અસમત્થતા. અત્થતો કામચ્છન્દાદિસંકિલેસધમ્મા, તપ્પધાના વા ચત્તારો અકુસલક્ખન્ધા. અકમ્મઞ્ઞભાવનિમ્મદ્દનેનેવ સમ્પન્નાકારેન આરમ્મણસ્સ ગહણં આરમ્મણકરણસમ્પત્તિ. વુત્તાવસેસા કામચ્છન્દાદયો, તદેકટ્ઠા ચ સંકિલેસધમ્મા સેસનીવરણાદયો. ઇમા પન દ્વે વિનિબન્ધનિમ્મદ્દનેન ¶ પસાદનીયવત્થૂસુ પસાદાવહા, હિતકિરિયાસુ વિનિયોગક્ખમભાવાવહા સુવણ્ણવિસુદ્ધિ વિયાતિ દટ્ઠબ્બા.

ગેલઞ્ઞં અસ્સદ્ધિયાદયો, તદેકટ્ઠા ચ પાપધમ્મા, તપ્પટિપક્ખો અગેલઞ્ઞભાવો લક્ખણં એતાસન્તિ અગેલઞ્ઞભાવલક્ખણા. ગેલઞ્ઞનિમ્મદ્દનેનેવ નત્થિ એતાસં આદીનવો દોસો ઉપદ્દવો વા, ન વા એતા આદીનં કપણં વન્તિ પવત્તન્તીતિ નિરાદીનવા, તેનાકારેન પચ્ચુપટ્ઠન્તિ, તં વા સમ્પયુત્તેસુ પચ્ચુપટ્ઠાપેન્તીતિ નિરાદીનવપચ્ચુપટ્ઠાના.

કાયસમ્બન્ધી, ચિત્તસમ્બન્ધી ચ ઉજુભાવોતિ લક્ખિતબ્બતાય કાયચિત્તાનં અજ્જવલક્ખણા. કાયચિત્તાનં નઙ્ગલસીસચન્દકોટિગોમુત્તવઙ્કતાસઙ્ખાતાનં કુટિલભાવાનં અત્થતો માયાસાઠેય્યાદિભૂતાનં નિમ્મદ્દનતો કાયચિત્તાનં કુટિલભાવનિમ્મદ્દનરસા. તતોયેવ સબ્બથાપિ અજિમ્હભાવેન પચ્ચુપટ્ઠન્તિ, સમ્પયુત્તાનં વા અજિમ્હતં પચ્ચુપટ્ઠાપેન્તીતિ અજિમ્હતાપચ્ચુપટ્ઠાના.

નનુ ચ કાયપસ્સદ્ધિઆદીનં દ્વિન્નં દ્વિન્નં ધમ્માનં એકેકપટિપક્ખત્તા દરથનિમ્મદ્દનાદિકિચ્ચં એકેકમેવ કરોતિ. કસ્મા પન દ્વે દ્વે ધમ્મા વુત્તાતિ? ન ખો પનેવં ચિન્તિતબ્બં ભગવતાપિ તથેવ દેસિતત્તા. કસ્મા પન ભગવતા તથા દેસિતા? સભાવધમ્મભાવતો. ન હિ ભગવતા પુબ્બે અવિજ્જમાના એતે ધમ્મા દેસનાવસેન ઉપ્પાદિતા, અથ ¶ ખો સભાવતો વિજ્જમાનાયેવ સયમ્ભુઞાણેન સમ્મા સચ્છિકત્વા યથાસભાવા દેસિતા, તસ્મા કથમેત્થ ભગવતા સભાવતો વિજ્જમાનસ્સ હાપનં કાતું સક્કા. સભાવતો વિજ્જમાનતાય ચેત્થ ભગવતો વચનમેવ પમાણં. ન હિ ભગવા યથાધમ્મસાસનાધિકારે અયથાધમ્મં કથેય્યાતિ, યસ્સ પન વિજ્જમાનસ્સાપિ અકથનં, તં અઞ્ઞહેતુકં. ન ચેત્થ તાદિસો હેતુ ઉપલબ્ભતિ, યેન ઇમેસુ ¶ એકેકધમ્મસ્સ અકથનન્તિ. યથા પન દ્વિન્નં પુરિસાનં એકોયેવ વેરિકો હોતિ, તસ્સ તે પુરિસા ઓતારં દિસ્વા એકતો હુત્વાવ હનન્તિ, એવમેવ દ્વે દ્વે ધમ્મા એકતો હુત્વા એકં પટિપક્ખધમ્મં હનન્તિ, યથા ચ પનેતે વિસું દિસ્વાપિ તં વેરિં હનન્તિ, ન એવમેતે તં વિસું હનન્તિ તેસં અઞ્ઞમઞ્ઞં અવિનાભાવતોતિ, તસ્મા એતે પટિપક્ખધમ્માનં એકેકભાવેપિ દ્વે દ્વેયેવ વુત્તાતિ, અપિચ ચિત્તપસ્સદ્ધિઆદીહિ ચિત્તમેવ પસ્સદ્ધિ લહુ મુદુ કમ્મઞ્ઞં પગુણં ઉજુઞ્ચ હોતિ. કાયપસ્સદ્ધિઆદીહિ પન રૂપકાયોપીતિ તદત્થદસ્સનત્થં ભગવતા એત્થેવ દુવિધતા વુત્તા, ન સમાધિઆદીસુ.

છન્દનં છન્દો, આરમ્મણેન અત્થિકતા. ‘‘છન્દો કામો’’તિઆદીસુ (મહાનિ. ૧) પન તણ્હાપિ છન્દોતિ વુચ્ચતિ. ‘‘છન્દં જનેતિ વાયમતી’’તિઆદીસુ વીરિયમ્પીતિ તતો નિવત્તનત્થં વુત્તં ‘‘કત્તુકમ્યતાયેતં અધિવચન’’ન્તિ. કત્તુકમ્યતા વુચ્ચતિ કરણિચ્છા. ચેતસિકસ્સ ધમ્મસ્સ સારમ્મણત્તા કરણિચ્છા નામ આરમ્મણસ્સ આલમ્બિતુકામતામુખેનેવ હોતીતિ આરમ્મણકરણિચ્છાલક્ખણો છન્દો ‘‘કત્તુકમ્યતાલક્ખણો’’તિ વુત્તો. તેનેવાહ ‘‘આરમ્મણપરિયેસનરસો, આરમ્મણેન અત્થિકતાપચ્ચુપટ્ઠાનો’’તિ ચ. યદગ્ગેન પનાયં અત્તનો આરમ્મણપરિયેસનરસો, તદગ્ગેન સમ્પયુત્તધમ્માનમ્પિ હોતિયેવ એકારમ્મણતાય. તેન તેસં આરમ્મણગ્ગહણે ચેતસો હત્થપ્પસારણં વિયાતિ વુચ્ચતિ. કથં પન દાનવત્થુવિસ્સજ્જનવસેન પવત્તમાનચેતનાસમ્પયુત્તો છન્દો આરમ્મણેન અત્થિકો હોતીતિ? નનુ અવોચુમ્હા ‘‘આરમ્મણકરણિચ્છાલક્ખણો’’તિ, તસ્મા સઙ્ગામગતઇસ્સાસસ્સ ખિપિતબ્બઉસૂનં ગહણે અત્થિકતા વિય દાનવત્થુવિસ્સજ્જનવસેન ¶ પવત્તચ્છન્દોપિ વિસ્સજ્જિતબ્બેન તેન અત્થિકોયેવાતિ. સ્વાયં કુસલેસુ ઉપ્પન્નો કુસલચ્છન્દો નામ હોતિ યોનિસોમનસિકારસમુટ્ઠાનત્તા. તબ્બિપરીતતો પન અકુસલેસુ ઉપ્પન્નો અકુસલચ્છન્દો.

અધિમુચ્ચનં આરમ્મણે સન્નિટ્ઠાનવસેન વેદિતબ્બં, ન પસાદનવસેન. તેનાહ ‘‘સન્નિટ્ઠાનલક્ખણો’’તિ. યથા તથા હિ આરમ્મણે નિચ્છયનં અધિમુચ્ચનં અનધિમુચ્ચન્તસ્સ પાણાતિપાતાદીસુ ¶ , દાનાદીસુ વા પવત્તિયા અભાવતો, સદ્ધા પન પસાદનીયેસુ પસાદાધિમોક્ખોતિ અયમેતેસં વિસેસો. વોટ્ઠબ્બનં પન યથા સન્તીરિતે અત્થે નિચ્છયનાકારેન પવત્તિત્વા પરતો પવત્તમાનાનં તથા પવત્તિયા પચ્ચયો હોતિ. યદિ એવં વિચિકિચ્છાસમ્પયુત્તેસુ ધમ્મેસુ કથન્તિ? તેસમ્પિ એકંસેનેવ સંસપ્પનાકારસ્સ પચ્ચયતાય દટ્ઠબ્બં, દારકસ્સ વિય ઇતો ચિતો ચ સંસપ્પનસ્સ ‘‘કરિસ્સામિ, ન કરિસ્સામી’’તિ અનિચ્છયસ્સ પટિપક્ખકિરિયા અસંસપ્પનં. યેસુ ચિત્તુપ્પાદેસુ અયં સન્નિટ્ઠાનલક્ખણો અધિમોક્ખો, તેસં આરમ્મણધમ્મોયેવ સન્નિટ્ઠાતબ્બત્તા સન્નિટ્ઠેય્યધમ્મો. સો પદટ્ઠાનમસ્સાતિ સન્નિટ્ઠેય્યધમ્મપદટ્ઠાનો. ઇન્દખિલોતિ એસિકાથમ્ભો વુચ્ચતિ.

તેસુ તેસુ ધમ્મેસૂતિ યેસુ ધમ્મેસુ સયં ઉપ્પન્ના, તેસુ અત્તના સમ્પયુત્તેસુ ચિત્તચેતસિકધમ્મેસુ. અનારમ્મણત્તેપિ હિ તેસુ સમપ્પવત્તેસુ ઉદાસીનભાવો ‘‘તત્રમજ્ઝત્તતા’’તિ વુચ્ચતિ. સમં અવિસમં વાહિતં અત્તના પવત્તિતસમ્પયુત્તાનં વા યથાસકકિચ્ચેસુ પવત્તનં લક્ખણમેતિસ્સાતિ સમવાહિતલક્ખણા. તત્થ સમં હુત્વા પવત્તનલક્ખણાતિ અત્થે અપક્ખપતિતભાવો વુત્તો હોતિ, અવિસમં કત્વા પવત્તનલક્ખણાતિ અત્થે ઊનાધિકતાનિવારણં ¶ . ઉદાસીનભાવેન પવત્તમાનાપિ હિ એસા સમ્પયુત્તધમ્મે સમં કત્વા યથાસકકિચ્ચેસુ પવત્તેતિ, યથા રાજા તુણ્હી નિસિન્નોપિ અધિકરણધમ્મટ્ઠે યથાસકકિચ્ચેસુ સમં અપ્પમત્તે પવત્તેતિ. અલીનાનુદ્ધતપ્પવત્તિપચ્ચયાનં ધમ્માનં ઊનાધિકતાય લીનુદ્ધતભાવસ્સ નિવારણકિચ્ચાતિ વુત્તં ‘‘ઊનાધિકતાનિવારણરસા’’તિ. યદિ એવં કથં સહજાતાધિપતીનં અધિપતિભાવો. આધિપચ્ચઞ્હિ તેસં કિચ્ચતો અધિકભાવોતિ? નાયં દોસો. તમ્પિ તસ્સ કિચ્ચમેવ, યં સહજાતધમ્માનં અધિપતિભાવે પવત્તાપનં. યથા હિ રઙ્ગમણ્ડલં ગતો નટકાચરિયો તે તે નટકે યથાસકં અનુરૂપં ભૂમિયં યોજેતિ, એવમેસાપિ અત્તના સમ્પયુત્તધમ્મેસુ અધિપતિભાવે ઠિતે અધિપતિભાવે યોજેતિ, ઇન્દ્રિયત્તે ઠિતે ઇન્દ્રિયત્તે, ન પન સકસકકિચ્ચતો ઊનતં, અધિકતં વા પત્તું દેતીતિ. ‘‘ઇદં નિહીનકિચ્ચં હોતુ, ઇદં અતિરેકકિચ્ચ’’ન્તિ એવં પક્ખપાતવસેન વિય પવત્તિ પક્ખપાતો. તં ઉપચ્છિન્દન્તી વિય હોતીતિ પક્ખપાતુપચ્છેદનરસા. સા ચિત્તચેતસિકાનં અજ્ઝુપેક્ખનેન સમપ્પવત્તેસુ આજાનીયેસુ સારથિ વિય દટ્ઠબ્બા.

કિરિયા કારોતિ કાર-સદ્દસ્સ ભાવસાધનતં આહ. તેન કારોતિ નાઞ્ઞં, કિરિયાયેવાતિ દીપિતં ¶ હોતિ. મનસ્મિં કારોતિ મનસિ આરમ્મણસ્સ કરણં. યેન હિ મનો આરમ્મણે કરીયતિ આરમ્મણેનસ્સ સંયોજનતો, તતો એવ તેન આરમ્મણમ્પિ મનસિ કરીયતીતિ. મનસિકારોતિ ચેત્થ અલુત્તસમાસો દટ્ઠબ્બો. પુરિમમનતોતિ ભવઙ્ગમનતો. વિસદિસં મનન્તિ વીથિજવનમનં, તં કરોતીતિ મનસિકારો, મનસિકારસામઞ્ઞેન વીથિજવનપટિપાદકે દસ્સેતિ. એત્થ પન ઉપયોગત્થભુમ્મવચને સમાસો દટ્ઠબ્બો. સમ્પયુત્તધમ્મે આરમ્મણાભિમુખં સારેન્તો પયોજેન્તો વિય હોતીતિ મનસિકારો ¶ સારણલક્ખણોતિ વુત્તો. સંયોજનરસોતિ પયોજનરસો. વિતક્કો સમ્પયુત્તાનં આરમ્મણે અભિનિરોપનસભાવત્તા આરમ્મણે ચિત્તં પક્ખિપન્તો વિય હોતિ. ચેતના અત્તનો આરમ્મણં ગણ્હન્તી સમ્પયુત્તેપિ સકસકકિચ્ચં કારેતીતિ અત્તના કરણેન બલં નિયોજેન્તો બલનાયકો વિય હોતિ. મનસિકારો સમ્પયુત્તે આરમ્મણે પયોજેતીતિ આજાનીયપ્પયોજનકસારથિ વિયાતિ અયમેતેસં વિસેસો.

આરમ્મણાભિમુખભાવપચ્ચુપટ્ઠાનોતિ આરમ્મણે સંયોજનવસેન તદભિમુખભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો. એત્થ સતિયા અપ્પમુસ્સનચ્છન્દતા વિસયાભિમુખપચ્ચુપટ્ઠાનતા, મનસિકારસ્સ પન સંયોજનવસેનાતિ અયમેતેસં વિસેસો. આરમ્મણપટિપાદકસ્સ સઙ્ખારક્ખન્ધપરિયાપન્નતાવચનં ઇતરમનસિકારાનં વિઞ્ઞાણક્ખન્ધપરિયાપન્નતં દસ્સેતિ. મહિસાસકા પન ‘‘આવજ્જનસ્સ વિઞ્ઞાણભાવે સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ સબ્બવિસયતા પરિહાયેય્ય, તસ્મા તં જવનસમ્પયુત્તસઙ્ખારક્ખન્ધપરિયાપન્નમેવા’’તિ વદન્તિ. તેસઞ્હિ અયમધિપ્પાયો – યદિ તં વિસું ચિત્તસભાવં સિયા, પચ્ચુપ્પન્નચિત્તં આરમ્મણં કત્વા પવત્તસ્સ તસ્સ અનન્તરં ઉપ્પજ્જમાનજવનાનં પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણતા ન ભવેય્ય, અઞ્ઞદત્થુ અતીતારમ્મણતાવ સિયા, એવઞ્ચ સતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સાપિ પચ્ચુપ્પન્નચિત્તારમ્મણતાય અભાવતો અસબ્બવિસયતા આપજ્જેય્ય, યદગ્ગેન ચ તં અસબ્બવિસયં, તદગ્ગેન સાવરણમ્પિ હોતિ યત્થ ન પવત્તતિ, તત્થ આવરણસમ્ભવતો, તસ્માસ્સ સકલલોકસિદ્ધો સબ્બઞ્ઞુભાવો, અનાવરણભાવો ચ પરિહાયેથ, જવનસમ્પયુત્તભાવે પન સતિ આવજ્જનસ્સ નાયં ઇટ્ઠવિઘાતો આપજ્જતીતિ. તયિદં તેસમભિનિવેસમત્તં ‘‘આવજ્જના કુસલાનં ખન્ધાનં, અકુસલાનં ખન્ધાનં અનન્તરપચ્ચયેન ¶ પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા. ૧.૧.૪૧૭) વચનેન તસ્સાનન્તરં કુસલાકુસલુપ્પત્તિયા દીપિતત્તા. સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ પન પચ્ચુપ્પન્નચિત્તારમ્મણભાવો એવં વેદિતબ્બો – અતીતાદિવસેન હિ વિભાગમકત્વા ‘‘ઇમસ્સ ચિત્તં જાનામી’’તિ પવત્તસ્સ આવજ્જનં સામઞ્ઞેન યં કિઞ્ચિ અભિમુખીભૂતં ચિત્તમાવજ્જતિ, તતો જવનાનિપિ અત્તનો અત્તનો ¶ અભિમુખીભૂતં ચિત્તમારમ્મણં કત્વા પવત્તન્તિ, ન ચેત્થ જવનાનં ભિન્નારમ્મણતા આસઙ્કિતબ્બા ચિત્તસામઞ્ઞેન આરમ્મણસ્સ અભિન્નત્તા, તસ્મા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચુપ્પન્નચિત્તારમ્મણતં પટિચ્ચ ન કાચિ વિહેસા અનુભવિતબ્બાતિ. કિં વા એતેન યુત્તિવાદેન, નનુ વુત્તં ભગવતા – ‘‘અચિન્તેય્યો બુદ્ધવિસયો’’તિ (અ. નિ. ૪.૭૭), તસ્મા અપરિમિતપુઞ્ઞસમ્ભારેકફલસ્સ અચિન્તેય્યસભાવત્તા આવજ્જનેન વિનાપિ વિસયગ્ગહણે વિબન્ધનાભાવતો યત્થ કત્થચિ પવત્તિ અપ્પટિહતાયેવાતિ. કેચિ પનેત્થ ‘‘આવજ્જનં અનાગતચિત્તમારમ્મણં કત્વા નિરુજ્ઝતિ, જવનમેવ પન પચ્ચુપ્પન્નમારમ્મણં ગણ્હાતી’’તિ વદન્તિ. યસ્મા પન ‘‘અનાગતારમ્મણા આવજ્જના પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણાનં ખન્ધાનં અનન્તરપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ પાળિ નત્થિ, તસ્મા તં અપ્પમાણં.

કરોતીતિ કરુણા. કિં કરોતિ, કેસં કિં નિમિત્તન્તિ આહ ‘‘પરદુક્ખે સતિ સાધૂનં હદયકમ્પન’’ન્તિ. કમ્પનન્તિ ચ પરેસં દુક્ખં દિસ્વા તસ્સ અસહનાકારેન ચિત્તસ્સ અઞ્ઞથત્તં, તદિદં સપ્પુરિસાનંયેવ હોતીતિ આહ ‘‘સાધૂન’’ન્તિ. સપ્પુરિસા હિ અત્તહિતપરહિતસાધનેન ‘‘સાધૂ’’તિ વુચ્ચન્તિ. ‘‘કિણાતી’’તિ ઇમસ્સ અત્થમાહ ‘‘વિનાસેતી’’તિ, અદસ્સનં ગમેતિ અપનેતીતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘પરદુક્ખાપનયનાકારપ્પવત્તિલક્ખણા’’તિ. પરેસં દુક્ખસ્સ અપનયનં હોતુ વા, મા વા, સો ¶ પરદુક્ખાપનયનાકારો, તથાપવત્તિલક્ખણાતિ પર…પે… લક્ખણા. અપનેતુકામતાય પરેસં દુક્ખસ્સ અસહનં અનધિવાસનં પરદુક્ખાસહનં. ન વિહિંસા અવિહિંસા, સત્તાનં અવિહેઠનં, તં પચ્ચુપટ્ઠાપેતિ, વિહિંસાય વા પટિપક્ખભાવેન પચ્ચુપટ્ઠાતીતિ અવિહિંસાપચ્ચુપટ્ઠાના.

પમોદનલક્ખણાતિ પરસમ્પત્તિયા પમોદનલક્ખણા. અનિસ્સાયનરસાતિ ઇસ્સાયનસ્સ ઉસૂયનસ્સ પટિપક્ખભાવકિચ્ચા. પન્તસેનાસનેસુ, અધિકુસલધમ્મેસુ ચ અરમણં અરતિ. સા અત્થતો ઇસ્સાધિકં દોમનસ્સસહગતં, થિનમિદ્ધાધિકઞ્ચ ઉદ્ધચ્ચં. તત્થ પુરિમં પરસમ્પત્તિવિસયં, દુતિયં પન્તસેનાસનાદિવિસયન્તિ દટ્ઠબ્બં. અરતિયા વિહનનાકારેન પચ્ચુપટ્ઠાતિ, તસ્સા વિઘાતં વા વૂપસમં પચ્ચુપટ્ઠાપેતીતિ અરતિવિઘાતપચ્ચુપટ્ઠાના. ‘‘અનિયતે ઇચ્છન્તી’’તિ ઇમિના ચેતસિકન્તરભાવેન ઇચ્છન્તીતિ દસ્સેતિ.

કાયદુચ્ચરિતતોતિ વત્થુવીતિક્કમસઙ્ખાતદુચ્ચરિતતો. કાયદુચ્ચરિતાદિવત્થૂનન્તિ પરપાણપરધનપરઇત્થિઆદીનં ¶ કાયદુચ્ચરિતાદીનમાલમ્બણભૂતાનમેવ વત્થૂનં. અવીતિક્કમલક્ખણાતિ અમદ્દનલક્ખણા. કાયદુચ્ચરિતાદિવત્થુતો સઙ્કોચનકિરિયાપદેસેન કાયદુચ્ચરિતાદિતોયેવ સઙ્કોચનકિરિયા વુત્તાતિ દટ્ઠબ્બં. ન હિ વિરતિયો દુચ્ચરિતવત્થુનો અકિરિયપચ્ચુપટ્ઠાના યુજ્જન્તિ, અથ ખો દુચ્ચરિતસ્સેવ, વિરતીનઞ્ચ સોરચ્ચવસેન સઙ્કોચનં, અકિરિયા ચ હિરોત્તપ્પાનં જિગુચ્છાદિવસેનાતિ અયમેતેસં વિસેસો. સદ્ધા…પે… પદટ્ઠાનાતિ એત્થ સદ્ધાદયો સબ્બેવ ધમ્મા કાયસુચરિતાદીનં પદટ્ઠાનાતિ એકે. અપરે પન ‘‘કમ્મં કમ્મફલં સદ્દહન્તસ્સ કાયદુચ્ચરિતાદિઅકરણતો, હિરોત્તપ્પસમ્પન્નસ્સ મુસાવાદાદિઅકથનતો, અપ્પિચ્છસન્તુટ્ઠીસલ્લેખગુણસમન્નાગતસ્સ મિચ્છાજીવવિવજ્જનતો ચ સદ્ધાદયો ¶ તિણ્ણં ધમ્માનં યથાક્કમેન પદટ્ઠાના’’તિ વદન્તિ. કેચીતિ અભયગિરિવાસિનો. ઇમાસૂતિ ઇમાસુ તીસુ વિરતીસુ. એકેકં નિયતં વિરતિમિચ્છન્તીતિ અઞ્ઞં એકં ચતુત્થનિયતવિરતિમિચ્છન્તિ. અથ વા નિદ્ધારણત્થે ભુમ્મવસેન ઇમાસં અન્તરે એકં નિયતં વિરતિમિચ્છન્તીતિ અત્થો. ઉભયથાપિ પન તેસં ઇચ્છા ન યુજ્જતિ અપરાય વિરતિયા ધમ્મસેનાપતિનાપિ અદેસિતત્તા, વિસયસ્સ ચ સદા સન્નિહિતત્તાભાવેન નિયતાય એવ એકિસ્સા અભાવતો. તેનેવ હિ અભયગિરિવાસિનોયેવ ચ કેચિ ઇમાસં તિવિધત્તં અનિયતત્તમેવ ચ ઇચ્છન્તિ. વુત્તઞ્હિ તેહિ –

‘‘કરુણામુદિતા સમ્માવાચાકમ્મન્તઆજિવા;

યેભુય્યતો અનિયતા, હોન્તિ ગોચરભેદતો’’તિ. –

એત્થ પન ‘‘યેભુય્યતો’’તિ વચનં લોકુત્તરચિત્તેસુ સબ્બદા એકતોયેવ ચ લબ્ભમાનતં સન્ધાય વુત્તં.

દુતિયચિત્તેન સમ્પયોગં ગચ્છન્તીતિ સમ્બન્ધો. યથા ચિત્તં, એવં તંસમ્પયુત્તધમ્માપીતિ દુતિયે સસઙ્ખારા એવાતિ આહ ‘‘સસઙ્ખારભાવમત્તમેવ હેત્થ વિસેસો’’તિ. તથાતિ યથા તતિયે, તથા ચતુત્થેપિ પીતિયા સુખપદટ્ઠાનત્તા. સુખસ્સ ચેત્થ અભાવતો આહ ‘‘ઠપેત્વા પીતિ’’ન્તિ. નનુ ચ ‘‘કરુણામુદિતા ઉપેક્ખાસહગતે ન સમ્ભવન્તી’’તિ વદન્તિ, તસ્મા યથા પીતિયા, એવં તાસમ્પિ પટિક્ખેપો કાતબ્બોતિ? ન કાતબ્બો, અપ્પનાપત્તિતો પુબ્બે કરુણામુદિતાનં ઉપેક્ખાસહગતાનમ્પિ સમ્ભવતો. કરુણામુદિતાભાવનાકાલે હિ અપ્પનાવીથિતો પુબ્બે ઉપેક્ખાસહગતચિત્તેનાપિ પરિકમ્મં હોતિ, અપ્પનાવીથિયં પન સોમનસ્સસહગતચિત્તેનેવ એકાવજ્જનવીથિયા ¶ વેદનાપરિવત્તનાભાવતો, તસ્મા પુબ્બભાગવસેનેવ કરુણામુદિતાનમ્પિ ¶ ઉપેક્ખાસહગતેસુ સમ્ભવો હોતીતિ આચરિયા. અપરે પન સબ્બદાપિ તાસં ઉપેક્ખાસહગતેસુ સમ્ભવં ન ઇચ્છન્તિ. ‘‘અવસેસા પઞ્ચમેન સમ્પયોગં ગચ્છન્તી’’તિ અવિસેસેન વુત્તત્તા ઇદાનિ વિસેસદસ્સનત્થમાહ ‘‘સોમનસ્સટ્ઠાને ચા’’તિઆદિ.

૮૧. કરુણામુદિતાદયોતિ કરુણામુદિતા ચેવ વિરતિત્તયઞ્ચ. તેનાહ ‘‘પઞ્ચા’’તિ.

એવં કામાવચરકુસલચિત્તસમ્પયુત્તે દસ્સેત્વા ઇદાનિ રૂપાવચરકુસલચિત્તસમ્પયુત્તધમ્મે દસ્સેતું ‘‘અવસેસેસુ પના’’તિઆદિમાહ. તત્થ ઠપેત્વા વિરતિત્તયન્તિ વિરતિત્તયં વજ્જેત્વા. કસ્મા પનેત્થ વિરતિત્તયં પરિચ્ચત્તન્તિ? વુચ્ચતે – સુવિસુદ્ધકાયકમ્માદિકસ્સ ચિત્તસમાધાનવસેન રૂપારૂપાવચરકુસલપ્પવત્તિ, ન કાયકમ્માદીનં સોધનવસેન, નાપિ દુચ્ચરિતદુરાજીવાનં સમુચ્છિન્દનવસેન. તથા હિ નીવરણાદિધમ્માનં અવત્થત્તયં હોતિ વીતિક્કમાવત્થા પરિયુટ્ઠાનાવત્થા અનુસયાવત્થાતિ. તત્થ વીતિક્કમાવત્થાય પટિપક્ખં કામાવચરકુસલં પરિયુટ્ઠાનાવત્થાય રૂપારૂપાવચરં, અનુસયાવત્થાય લોકુત્તરકુસલં. દુચ્ચરિતદુરાજીવાનં પન ઠપેત્વા વીતિક્કમાવત્થં, અનુસયાવત્થઞ્ચ વીતિક્કમાવત્થાય વિસું પરિયુટ્ઠાનાવત્થા ન ઉપલબ્ભતિ. યસ્સા વિપચ્ચનીકં રૂપારૂપાવચરકુસલં સિયા, તસ્મા તં નેવ કામાવચરકુસલં વિય તેસં વીતિક્કમાવત્થં સોધેતિ, ન ચ લોકુત્તરં વિય અનુસયાવત્થં સમુચ્છિન્દતિ, પટિપસ્સમ્ભેતિ વા. સીલવિસુદ્ધિયં સીલસોધનવસેન કામાવચરકુસલેનેવ વિગતવીતિક્કમસ્સ પરિસુદ્ધકાયકમ્માદિકસ્સ યોગિનો ચિત્તસમાધાનવસેન પવત્તતીતિ મહગ્ગતચિત્તુપ્પાદે વિરતીનં અસમ્ભવોયેવ. ઇમમેવ હિ અત્થં સાધેતું ‘‘વિરતિયો પના’’તિઆદિ આરદ્ધં. તેત્તિંસ વા કરુણાદિઝાનવસેન પવત્તનકાલે ¶ . તતોતિ તતો તતિયે વુત્તચેતસિકતો. કરુણામુદિતાનં અપ્પનાપત્તાનમેકન્તસોમનસ્સસહગતત્તા આહ ‘‘પઞ્ચમેન…પે… કરુણામુદિતાવજ્જા’’તિ.

રૂપાવચરપઞ્ચમે વુત્તનયેનાતિ તિંસેવાતિ અધિપ્પાયો. યદિ એવં રૂપાવચરતો કો વિસેસોતિ આહ ‘‘અરૂપાવચરભાવોવેત્થ વિસેસો’’તિ, પઞ્ચમે રૂપસઞ્ઞાભાવતો રૂપાવચરભાવો, ઇધ પન રૂપસઞ્ઞાસમતિક્કમેન પત્તબ્બત્તા અરૂપાવચરભાવોતિ અયમેવસ્સ તતો વિસેસોતિ અત્થો.

પઠમજ્ઝાનિકેતિ ¶ પઠમજ્ઝાનવતિ. મગ્ગચિત્તેતિ ચતુબ્બિધેપિ મગ્ગઞાણે. દુતિયજ્ઝાનિકાદિભેદેતિ દુતિયતતિયચતુત્થપઞ્ચમજ્ઝાનિકે. વુત્તનયેનાતિ ‘‘દુતિયેન વિતક્કવજ્જા’’તિઆદિના વુત્તનયેન. કિં અવિસેસેનાતિ ચે, નોતિ આહ ‘‘કરુણામુદિતાન’’ન્તિઆદિ. મગ્ગધમ્મેસુ પાદકજ્ઝાનાદિવસેન કદાચિ સમ્માસઙ્કપ્પવિરહો સિયા, ન પન વિરતિવિરહો, કાયદુચ્ચરિતાદીનં સમુચ્છિન્નવસેનેવ અરિયમગ્ગસ્સ પવત્તનતોતિ આહ ‘‘નિયતવિરતિભાવો’’તિ. લોકુત્તરભાવોતિ છબ્બિસુદ્ધિપરમ્પરાય પત્તબ્બત્તા લોકતો ઉત્તરણભાવો.

એવં કુસલચેતસિકાનં સમ્પયોગવચનત્થલક્ખણાદીનિ દસ્સેત્વા ઇદાનિ અકુસલચેતસિકાનિ દસ્સેતું ‘‘અકુસલા પના’’તિઆદિ આરદ્ધં. છ યેવાપનકાતિ કિઞ્ચાપિ પઠમે અનિયતયેવાપનકા ન લબ્ભન્તિ, અકુસલેસુ પન લબ્ભમાનકયેવાપનધમ્મે એકત્થ દસ્સેતું તેસમ્પિ ઇધેવ વચનં દટ્ઠબ્બં. એવઞ્ચ કત્વા ઉપરિ ધમ્માનં ઉદ્દેસાનન્તરં ‘‘એવં યેવાપના’’તિઆદિ વુત્તં. વિચિકિચ્છાસહગતે છન્દાધિમોક્ખાનં, ઉદ્ધચ્ચસહગતે છન્દસ્સ ચ અભાવતો વુત્તં ‘‘પટિપાટિયા દસસુ ચિત્તેસૂ’’તિ.

૮૨. નિદ્દિટ્ઠાતિ ¶ નિસ્સેસેન દસ્સિતા. હતા વિહતા વિદ્ધસ્તા પાપા અપાયાદિદુક્ખપાપનતો ‘‘પાપા’’તિ સઙ્ખાતા અકુસલધમ્મા યેન સો ભગવા હતપાપો, તેન. લાભો અલાભો, યસો અયસો, નિન્દા પસંસા, સુખં દુક્ખન્તિ ઇમેસુ અટ્ઠસુ લોકધમ્મેસુ અકમ્પનટ્ઠેન તાદિના સમ્માસમ્બુદ્ધેન. સો હિ લાભાદીસુ યાદિસો, અલાભાદીસુપિ તાદિસોયેવાતિ ‘‘તાદી’’તિ વુચ્ચતિ.

ન હિરીયતીતિ ન લજ્જતિ. અહિરિકોતિ પુગ્ગલો ધમ્મસમૂહો વા. ‘‘અહિરિક્ક’’ન્તિ વત્તબ્બે એકસ્સ ક-કારસ્સ લોપં કત્વા ‘‘અહિરિક’’ન્તિ વુત્તં. ન ઓત્તપ્પન્તિ ઓત્તપ્પસ્સ પટિપક્ખભૂતં ધમ્મમાહ. અજિગુચ્છનં અહીળનં. અલજ્જનં અવિલા. અજિગુચ્છનલક્ખણન્તિ સભાવવસેન વુત્તં, અલજ્જનલક્ખણન્તિ કુસલાબ્યાકતસ્સ સાધારણાય હિરિયા પટિપક્ખવસેન. તેહેવાતિ કાયદુચ્ચરિતાદીહિ એવ. અસારજ્જનં નિબ્ભયતા. અનુત્તાસો અસમ્ભમો. રસાદીનિ હિરિઓત્તપ્પેસુ વુત્તપટિપક્ખવસેન ગહેતબ્બાનીતિ ન તાનિ ઇધ વુત્તાનિ. તેસુ હિ અલજ્જનાકારેન પાપાનં કરણરસં અહિરિકં. અનુત્તાસાકારેન અનોત્તપ્પં ¶ . વુત્તપ્પકારેનેવ પાપતો અસઙ્કોચનપચ્ચુપટ્ઠાનાનિ. અત્તનિ, પરેસુ ચ અગારવપદટ્ઠાનાનિ. ગામસૂકરસ્સ વિય અસુચિતો કિલેસાસુચિતો અજિગુચ્છનં અહિરિકેન હોતિ. સલભસ્સ વિય અગ્ગિતો પાપતો અનુત્તાસો અનોત્તપ્પેન હોતિ. યથાહુ પોરાણા –

‘‘જિગુચ્છતિ નાહિરિકો, પાપા ગૂથાવ સૂકરો;

ન ભાયતિ અનોત્તપ્પો, સલભો વિય પાવકા’’તિ.

એત્થ ¶ ચ યથા હિરિયા બલવભાવે ઓત્તપ્પં અબ્બોહારિકં હોતિ, ઓત્તપ્પસ્સ બલવભાવે હિરી અબ્બોહારિકા, એવં અહિરિકસ્સ બલવભાવે અનોત્તપ્પં અબ્બોહારિકં, અનોત્તપ્પસ્સ બલવભાવે અહિરિકં અબ્બોહારિકં હોતીતિ કેચિ, તં ન યુજ્જતિ. યથા હિ અસુચિના અત્તાનં મક્ખેન્તો, સપ્પમુખે હત્થં પવેસેન્તો બાલદારકો તત્થ પટિક્કૂલભાવસ્સ, આદીનવસ્સ ચ અનુપપરિક્ખનતો નેવ જિગુચ્છતિ, ન ચ ઉત્તસતિ, એવમેવં ધમ્મસભાવસ્સ અઞ્ઞાણતો મોહો પાપતો નેવ જિગુચ્છતિ, ન ઉત્તસતિ, તસ્મા તંસમ્પયુત્તચિત્તુપ્પાદે ઉભયમ્પિ બલવતરં હોતીતિ.

લુબ્ભન્તીતિ અભિગિજ્ઝન્તિ, અલ્લીયન્તીતિ વુત્તં હોતિ. આરમ્મણગ્ગહણલક્ખણોતિ એત્થ આરમ્મણગ્ગહણં નામ ‘‘મમ ઇદ’’ન્તિ તણ્હાભિનિવેસવસેન અભિનિવિટ્ઠસ્સ આરમ્મણસ્સ અવિસ્સજ્જનં, ન આરમ્મણકરણમત્તં. અભિસઙ્ગો અતિસયવતાય આસત્તિયા દુમ્મોચનીયભાવો. અપરિચ્ચાગો અવિજહનં. તેલઞ્જનરાગો વિયાતિ ધોવિત્વાપિ પરિચ્ચજિતું અસક્કુણેય્યો તેલમક્ખિતઅઞ્જનરાગો વિય. ‘‘અસ્સાદાનુપસ્સિનો તણ્હા પવડ્ઢતી’’તિ વચનતો વુત્તં ‘‘અસ્સાદદસ્સનપદટ્ઠાનો’’તિ. તત્થ અસ્સાદવસેન દસ્સનં અસ્સાદદસ્સનં. નનુ ચ અસ્સાદદસ્સનમ્પિ અત્થતો લોભોયેવાતિ કથં સયં અત્તનો પદટ્ઠાનં હોતીતિ? સચ્ચં, પઠમં નાતિબલવલોભવસેન અસ્સાદદસ્સનો પચ્છા બલવલોભો હોતીતિ તસ્સ તંપદટ્ઠાનતા વુત્તા. તેનેવ ચ ‘‘તણ્હા પવડ્ઢતી’’તિ વુત્તં. અપરે પન ‘‘અસ્સાદો નામ સુખવેદના, અસ્સાદદસ્સનન્તિ અસ્સાદદિટ્ઠી’’તિ વદન્તિ. સુખવેદનાય વા કારણભૂતં સુભનિમિત્તં અસ્સાદો નામ, અસુભે ‘‘સુભ’’ન્તિ પવત્તા તયો વિપલ્લાસા અસ્સાદદસ્સનં નામાતિ કેચિ.

મુય્હન્તીતિ ¶ ન બુજ્ઝન્તિ. ધમ્મસભાવસ્સ યાથાવતો અદસ્સનં ચિત્તસ્સ અન્ધભાવો. અઞ્ઞાણં ¶ ઞાણપટિપક્ખો ધમ્મો. તત્થ પુરિમલક્ખણં સભાવવસેન વુત્તં, ઇતરં પટિપક્ખવસેન. અથ વા અઞ્ઞાણલક્ખણોતિ કિચ્ચવસેન વુત્તં. સો હિ અસમ્પટિવેધરસોતિ વુત્તો. ધમ્મસભાવં પટિવિજ્ઝિતું અસમત્થતા અસમ્પટિવેધો. આરમ્મણસભાવચ્છાદનરસોતિ યથા અઞ્ઞાણં, મોહસમઙ્ગિપુગ્ગલો વા આરમ્મણસભાવં પટિવિજ્ઝિતું ન લભતિ, મોહસ્સ તથા પવત્તિ આરમ્મણસભાવચ્છાદનં. એત્થ ચ ઞાણં આરમ્મણં યથાસભાવતો જાનાતિ, દિટ્ઠિ યથાસભાવં વિજહિત્વા અયાથાવતો ગણ્હાતિ, મોહો પન ન કથઞ્ચિ વિજાનાતિ. યદિ એવં આરમ્મણગ્ગહણકાલો કથં તદા સો આરમ્મણં જાનાતેવાતિ? તદાપિ ન જાનાતિ. યથા પન ફસ્સાદયો ફુસનાકારાદિમત્તવસેનેવ આરમ્મણં ગણ્હન્તિ, ન જાનનવસેન, એવમયં આરમ્મણં ગહેત્વા ઉપ્પજ્જમાનો પટિચ્છાદનાકારેનેવ ગણ્હાતિ, ન પન જાનનાકારેનાતિ. યસ્સ ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ અન્ધકરણં અન્ધકારો, તથા પચ્ચુપટ્ઠાતિ, તં વા પચ્ચુપટ્ઠાપેતીતિ અન્ધકારપચ્ચુપટ્ઠાનો.

મિચ્છા પસ્સન્તીતિ ધમ્મસભાવસ્સ વિપરીતવસેન અનિચ્ચાદિં નિચ્ચાદિવસેન પસ્સન્તિ. અયોનિસો અભિનિવેસો ઉપ્પથાભિનિવેસો. ધમ્મસભાવં અતિક્કમિત્વા પરતો નિચ્ચાદિતો વા પરપ્પચ્ચયતો વા આમસનં પરામાસો, વિપરીતગ્ગાહવસેન ‘‘ઇદમેવ સચ્ચં, મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ અભિનિવેસનં મિચ્છાભિનિવેસો. અરિયાનં અદસ્સનકામતાદીતિ આદિ-સદ્દેન સદ્ધમ્મઅસોતુકામતાદિં સઙ્ગણ્હાતિ.

યસ્સ ધમ્મસ્સ વસેન ઉદ્ધતં હોતિ ચિત્તં, તંસમ્પયુત્તધમ્મા વા, સો ધમ્મો ઉદ્ધચ્ચં. તેનાહ ‘‘ઉદ્ધતભાવો’’તિ. અવૂપસમોતિ અસન્નિસિન્નભાવો. વાતા…પે… પટાકા વિયાતિ ¶ યથા પટાકા યોત્તબલેન ધજયટ્ઠિં અમુઞ્ચન્તીપિ વાતાભિઘાતેન એત્થ અવટ્ઠાતું ન સક્કોતિ, એવમિદમ્પિ અધિમોક્ખબલેન આરમ્મણં અમુઞ્ચન્તમ્પિ અયોનિસોમનસિકારબલેન આરમ્મણે અચલં અવટ્ઠાતું ન સક્કોતીતિ વાતપ્પહારેનેવ ચલધજપટાકા વિય અનવટ્ઠાનકિચ્ચં. ભન્તત્તં પરિબ્ભમનાકારો. ઉદ્ધચ્ચસ્સ સબ્બાકુસલસાધારણત્તા, અઞ્ઞેસઞ્ચ અકુસલસાધારણાનં વિસું પદટ્ઠાનસ્સ લબ્ભમાનત્તા વુત્તં ‘‘અયોનિસો…પે… પદટ્ઠાન’’ન્તિ. યેનાકારેન વા મનસિકરોતો ઉદ્ધચ્ચં ઉપ્પજ્જતિ, તેનાકારેન મનસિકરણં ઇધ અયોનિસોમનસિકારો. અથ વા ઉદ્ધચ્ચનિમિત્તસ્સ આરમ્મણસ્સ મનસિકરણં ઇધ અયોનિસોમનસિકારો.

મઞ્ઞતીતિ ¶ અભિમઞ્ઞતિ, અહંકારં કરોતીતિ અત્થો. સેય્યાદિવસેન ઉચ્ચતો નમનં ઉણ્ણતિ. સમ્પગ્ગહરસોતિ ઉણ્ણતિવસેનેવ અત્તનો, સમ્પયુત્તધમ્માનં વા સમ્પગ્ગણ્હનકિચ્ચો, ન વીરિયં વિય તંતંકિચ્ચસાધનેન. અભિભુસ્સહનવસેન હીનસ્સ અત્તાનં નીચં કત્વા ગહણમ્પિ પગ્ગણ્હનવસેનેવાતિ વેદિતબ્બં. કેતુ…પે… પચ્ચુપટ્ઠાનોતિ એત્થ કેતુ વુચ્ચતિ અચ્ચુગ્ગતધજો, ઇધ પન કેતુ વિયાતિ કેતુ, ઉળારતમાદિભાવો, તં કેતુભાવસઙ્ખાતં કેતું કમ્યતીતિ કેતુકમ્યં, યસ્સ ધમ્મસ્સ વસેન તં કેતુકમ્યં, સો કેતુકમ્યતા. ‘‘અહ’’ન્તિ પવત્તનતો માનસ્સ દિટ્ઠિસદિસી પવત્તતીતિ દિટ્ઠિમાના એકચિત્તુપ્પાદે ન પવત્તન્તિ, દ્વે કેસરસીહા વિય એકગુહાયં, તસ્મા માનો દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તચિત્તે સબ્બદા અનુપ્પજ્જમાનોપિ દિટ્ઠિસમ્પયુત્તચિત્તે નિયમેન અનુપ્પજ્જનતો દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તલોભપદટ્ઠાનો. માનો ધમ્મસમૂહગ્ગહણે બલવં હુત્વા અત્તુક્કંસનભાવેન ¶ પવત્તતિ, દિટ્ઠિ એકેકધમ્મમ્પિ નિચ્ચાદિઆકારેન ગણ્હન્તી પવત્તતિ. અત્તસિનેહસન્નિસ્સયો વા માનો, અત્તકિલમથાનુયોગસન્નિસ્સયા દિટ્ઠીતિ અયમેતેસં વિસેસો.

ઇસ્સતીતિ ઉસૂયતિ. તત્થેવાતિ પરસમ્પત્તીસુયેવ. ઇસ્સાવસેન પરસમ્પત્તીસુ અતુસ્સનતો વુત્તં ‘‘અનભિરતિરસા’’તિ. તેનેવેતં વુચ્ચતિ –

‘‘ઇસ્સાનલસિખા યેસં, હદયે જલતીધ તે;

નેવ વિન્દન્તિ પામોજ્જં, સમ્બુદ્ધાદીહિ સેવિત’’ન્તિ.

મચ્છરયોગેન મચ્છરિનિ પવત્તં મચ્છર-સદ્દં ગહેત્વા આહ ‘‘મચ્છરભાવો મચ્છરિય’’ન્તિ. નિરુત્તિનયેન પન ‘‘મા ઇદં અચ્છરિયં અઞ્ઞેસં હોતુ, મય્હંવ હોતૂ’’તિ મચ્છરિયન્તિ પોરાણા. નિગુહણં અત્તનો સમ્પત્તિયા પરેસં અદસ્સનં. સઙ્કોચનં અત્તસમ્પત્તીનં પરેહિ સાધારણભાવકરણસ્સ અરુચ્ચનાકારેન પટિકુટનં. ‘‘મા ઇદં પરસ્સ હોતૂ’’તિ પરેસુ પટિહનનવસેન અત્તસન્તકસ્સ આરમ્મણકરણતો મચ્છેરં પટિઘચિત્તેસ્વેવ લબ્ભતીતિ વદન્તિ, તં ન યુત્તં એકસ્સેવ ધમ્મસ્સ અઞ્ઞત્થ પટિહઞ્ઞિત્વા અઞ્ઞારમ્મણભાવપ્પસઙ્ગતો. પરેહિ સાધારણભાવે પટિહનનવસેન પન તં આરબ્ભ પવત્તનતો મચ્છેરં પટિઘચિત્તેસુ ઉપ્પજ્જતીતિ યુત્તં. અત્તસમ્પત્તીતિ આવાસાદિસમ્પત્તિ.

કુચ્છિતં કતન્તિ એત્થ કતમ્પિ અકતમ્પિ ગરહિતબ્બત્તા કુચ્છિતં કતં નામ હોતિ. એવઞ્હિ ¶ વત્તારો હોન્તિ ‘‘યં મયા ન કતં, તં કુકત’’ન્તિ. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘કતાકતાનુસોચનરસ’’ન્તિ. એવં કતાકતં દુચ્ચરિતં સુચરિતમ્પિ કુચ્છિતં કતં નામ. સુચરિતમ્પિ હિ ગરહન્તસ્સ કુચ્છિતં કતન્તિ હોતિ ¶ . યથા પન પથવીકસિણારમ્મણં ઝાનં પથવીકસિણં, એવં કુકતં આરબ્ભ વિપ્પટિસારવસેન પવત્તં ચિત્તં તંસહચરિતતાય ઇધ કુકતન્તિ ગહેતબ્બં. અથ વા કતાકતં આરબ્ભ ઉપ્પજ્જનકવિપ્પટિસારચિત્તંયેવ ગરહિતબ્બતો ‘‘કુચ્છિતં કતં કુકત’’ન્તિ વુચ્ચતિ. યસ્સ ધમ્મસ્સ વસેન તં ચિત્તં કુકતં નામ હોતિ, સો ધમ્મો કુક્કુચ્ચં. તેનાહ ‘‘કુકતં, તસ્સ ભાવો’’તિ. પચ્છા અનુતપ્પનં વિહેઠનં પચ્છાનુતાપો. કતાકતાનુસોચનં કતાકતસ્સ સુચરિતદુચ્ચરિતસ્સ અનુસોચનં, ‘‘અકતં વત મે કલ્યાણ’’ન્તિઆદિના અનુતપ્પનં, ‘‘અકતં મયા પુબ્બે કલ્યાણકમ્મં, ઇતો દાનિ પટ્ઠાય કરોમી’’તિ પવત્તં પન કુસલપક્ખિકં વીરિયમેવ, ન કતાકતાનુસોચનં, કતાકતાકારવિસિટ્ઠસ્સ સુચરિતદુચ્ચરિતસ્સ અનુસોચનવસેન વિરૂપં પટિસરણં વિપ્પટિસારો. કતાકતાનુસોચનઞ્હિ અવડ્ઢિસમ્પાદનતો વિરૂપં પટિસરણં, તં પરાયત્તતાહેતુતાય દાસબ્યં વિય દટ્ઠબ્બં. યથા હિ દાસબ્યે સતિ દાસો પરાયત્તો હોતિ, એવં કુક્કુચ્ચે સતિ તંસમઙ્ગીપુગ્ગલો. ન હિ સો અત્તનો ધમ્મતાય કુસલે પવત્તિતું સક્કોતિ. અથ વા કતાકતકુસલાકુસલાનુસોચનવસેન આયત્તતાય તદુભયવસેન કુક્કુચ્ચેન તંસમઙ્ગી હોતીતિ તં દાસબ્યં વિય હોતિ.

અનુસ્સાહનાવસીદનવસેન સંહતભાવો થિનં, તેન યોગતો ચિત્તં થિનં, તસ્સ ભાવો થિનતા. તેનાહ ‘‘અનુસ્સાહસંહનનતા’’તિ. અસમત્થતાવિઘાતવસેન અકમ્મઞ્ઞતા મિદ્ધં. તેનાહ ‘‘અસત્તિવિઘાતો’’તિ. યસ્મા મિદ્ધવસેનેવ તેન સમ્પયુત્તધમ્મા મેધિતા વિહતસામત્થિયા હોન્તિ, તસ્મા ‘‘મિદ્ધતા મિદ્ધ’’ન્તિ વુત્તં. ન વિજ્જતિ ઉસ્સાહો અસ્સાતિ અનુસ્સાહં, તબ્ભાવોપિ અનુસ્સાહં. અનુસ્સાહસઙ્ખાતો સંહનનભાવો અનુસ્સાહસંસીદનતા, કુસીતભાવોતિ ¶ વુત્તં હોતિ. અસત્તિવિઘાતોતિ યસ્મા તં મિદ્ધં ઉપ્પજ્જમાનમેવ સત્તિવિનાસવસેન ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મા નત્થિ એતસ્સ સત્તીતિ તં સમ્પયુત્તચિત્તં અસત્તિ, તસ્સ ભાવોપિ, અસત્તિયેવ વિઘાતોતિ અસત્તિવિઘાતો.

અનુસ્સાહનલક્ખણન્તિ ઉસ્સાહપટિપક્ખલક્ખણં. વીરિયસ્સ વિનોદનં ખેપનં વીરિયવિનોદનં. સમ્પયુત્તધમ્માનં સંસીદનાકારેન પચ્ચુપટ્ઠાતિ, તેસં વા સંસીદનં પચ્ચુપટ્ઠાપેતીતિ ¶ સંસીદનપચ્ચુપટ્ઠાનં. અકમ્મઞ્ઞતાલક્ખણન્તિ એત્થ કામં થિનમ્પિ અકમ્મઞ્ઞતાસભાવમેવ, તં પન ચિત્તસ્સ અકમ્મઞ્ઞં, મિદ્ધં વેદનાદિક્ખન્ધત્તયસ્સાતિ અયમેત્થ વિસેસો. તથા હિ પાળિયં ‘‘તત્થ કતમં થિનં? યા ચિત્તસ્સ અકલ્લતા અકમ્મઞ્ઞતા. કતમં મિદ્ધં? યા કાયસ્સ અકલ્લતા અકમ્મઞ્ઞતા’’તિ (ધ. સ. ૧૧૬૨) ચ આદિના ઇમેસં નિદ્દેસો પવત્તો. ઓણહનં વિઞ્ઞાણદ્વારાનં પિદહનં, સમ્પયુત્તાનં બન્ધનં વા. લીનતા લીનાકારો, આરમ્મણગ્ગહણે સઙ્કોચો. યસ્મા થિનેન ચિત્તસ્સેવ સંહનનં હોતિ, મિદ્ધેન પન વેદનાદિક્ખન્ધત્તયસ્સ વિય રૂપકાયસ્સપિ, તસ્મા તં પચલાયિકાનિદ્દં પચ્ચુપટ્ઠાપેતીતિ પચલાયિકાનિદ્દાપચ્ચુપટ્ઠાનન્તિપિ વટ્ટતિ. પોત્થરૂપપટિચ્છાદકપટો વિય આરમ્મણસભાવાવચ્છાદકો મોહો. મુખે બન્ધપટો વિય સમ્પયુત્તધમ્મે પત્થરિતું અદેન્તં મિદ્ધન્તિ અયમેતેસં વિસેસો.

સેસાતિ ઇધ લક્ખણાદિવસેન વુત્તાવસેસા ફસ્સાદયો. કુસલેસુ વુત્તનયેનાતિ લક્ખણાદિતો વુત્તનયેન. ન કોચિ એત્થ વિસેસો અત્થીતિ ચે, નો નત્થીતિ આહ ‘‘એત્થ પના’’તિઆદિ, વિતક્કાદીનં તિણ્ણં યથાક્કમં મિચ્છાસઙ્કપ્પાદિનામમત્તમેવ વિસેસોતિ અત્થો. એકૂનવીસતીતિ ¶ ઠપેત્વા માનાદયો છ અનિયતયેવાપનકે સેસા સરૂપેનાગતા પન્નરસ છન્દાદયો ચ ચત્તારો નિયતયેવાપનકાતિ ઇમે એકેન ઊના વીસતિ ચેતસિકા. અનિયતયેવાપનકાનં પન ઇધ અલભન્તાનમ્પિ એત્થ વચને કારણં વુત્તમેવ.

થિનમિદ્ધસ્સ અનિયતભાવોતિ થિનમિદ્ધસ્સ અનિયતસ્સ ઇધ ઉપ્પજ્જનકભાવમાહ, ન પન પઠમે નિયતભાવં તત્થ સબ્બસોવ અનુપ્પજ્જનતો. ન હિ સભાવતિખિણં ચિત્તં થિનમિદ્ધયોગી હોતીતિ. તતિયે માનસ્સ અનિયતસ્સ સમ્ભવેપિ નિયતધમ્મે સન્ધાય ‘‘અટ્ઠારસા’’તિ વુત્તં. તેનાહ ‘‘માનો પનેત્થ અનિયતો’’તિ. દિટ્ઠિયા સહ ન ઉપ્પજ્જતીતિ એત્થ કારણં વુત્તમેવ. ચતુત્થે અવસેસાતિ અટ્ઠારસેવ, પઞ્ચમે ઠપેત્વા પીતિં દિટ્ઠિયા સહ અટ્ઠારસેવ, તથા છટ્ઠેપિ. સત્તમે પીતિયા, દિટ્ઠિયા ચ અભાવતો સત્તરસ, તથા અટ્ઠમેપિ.

એતેપિ તયોતિ ન કેવલં કરુણામુદિતા એવ, એતેપિ તયો એકતો ન ઉપ્પજ્જન્તિ અઞ્ઞમઞ્ઞં વિસયભેદતોયેવ. તથા હિ ઇસ્સા પરસમ્પત્તિવિસયા, મચ્છરિયં અત્તસમ્પત્તિયા પરેહિ ¶ સાધારણાભાવવિસયં, કુક્કુચ્ચં કતાકતવિસયન્તિ, તસ્મા યં અભયગિરિવાસિનો વદન્તિ ‘‘ઇસ્સામચ્છેરં યદિચ્છાવસેન એકતોપિ ઉપ્પજ્જતી’’તિ, ન તં ગહેતબ્બં.

સભાવતો, પરિકપ્પનતો વા અનિટ્ઠસ્સ આરમ્મણસ્સ અનિટ્ઠાકારં વા આરમ્મણસ્સ અનુભવનં સમ્ભુઞ્જનં અનિટ્ઠારમ્મણાનુભવનં, તં લક્ખણમસ્સાતિ અનિટ્ઠારમ્મણાનુભવનલક્ખણં. તેનાહ ‘‘અનિટ્ઠાકારસમ્ભોગરસ’’ન્તિ, યથાભૂતેન વા અયથાભૂતેન વા અનિટ્ઠાકારેન આરમ્મણસ્સ સમ્ભુઞ્જનરસં, પચ્ચાનુભવનકિચ્ચન્તિ અત્થો. તિત્થિયાદીનઞ્હિ સભાવતો ઇટ્ઠે બુદ્ધાદિઆરમ્મણેપિ અનિટ્ઠાકારતો ગહણવસેન ¶ દોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ. દોમનસ્સસ્સ એકન્તેન કામધાતુયંયેવ પવત્તનતો આહ ‘‘હદયવત્થુપદટ્ઠાન’’ન્તિ. તસ્સ હિ અનીવરણાવત્થાય અભાવતો રૂપારૂપધાતુયં અસમ્ભવો.

અત્તનો પવત્તિઆકારવસેન અનિટ્ઠરૂપસમુટ્ઠાપનવસેન વા વિરૂપં સપ્પનં વિસપ્પનં, અનિટ્ઠરૂપસમુટ્ઠાપનવસેનેવ વા વિસપ્પનં સરીરકમ્પનં, તં રસો કિચ્ચં, સમ્પત્તિ વા અસ્સાતિ વિસપ્પનરસો, નિસ્સયસ્સ હદયવત્થુનો, સકલસ્સેવ વા કાયસ્સ વિજ્ઝત્તભાવાપાદનતો આહ ‘‘અત્તનો નિસ્સયદહનરસો વા’’તિ, વિજ્ઝત્તભાવાપાદનતોતિ ચ મિલાતભાવાપાદનતોતિ અત્થો. યથા કથં વિયાતિ આહ ‘‘દાવગ્ગિ વિયા’’તિ. સો હિ વનઘટેયેવ ઉપ્પન્નો તમેવ દહતિ. દુસ્સનપચ્ચુપટ્ઠાનોતિ અત્તનો, પરસ્સ ચ દૂસનાકારેન પચ્ચુપટ્ઠાનો. સો હિ યસ્સ સન્તાને ઉપ્પન્નો, તં એકન્તેન અન્તમસો વિરૂપભાવાપાદનેનપિ દૂસેતિ, પરં પન દૂસેતુ વા, મા વા હત્થેન ગહિતઅસુચિ વિય. ‘‘અનત્થં મે અચરી’’તિઆદીનિ નવ આઘાતવત્થૂનિ પદટ્ઠાનમસ્સાતિ આઘાતવત્થુપદટ્ઠાનો. સો ઉપયોગફલકાલેસુ અનિટ્ઠત્તા વિસસંસટ્ઠપૂતિમુત્તં વિય દટ્ઠબ્બો. અટ્ઠારસ વાતિ ઇસ્સાદીસુ અનિયતેસુ એકેન સદ્ધિં અટ્ઠારસ વા.

પવત્તિટ્ઠિતિમત્તાતિ ચેતસો પવત્તિસઙ્ખાતા ઠિતિમત્તા, મગ્ગઙ્ગાદિભાવં ન ગચ્છતિ અધિમોક્ખવિરહતોતિ અત્થો. અથ વા પવત્તિટ્ઠિતિમત્તાતિ ખણટ્ઠિતિમત્તા. ‘‘નિવાતે દીપચ્ચીનં ઠિતિ વિયા’’તિ હિ વુત્તં. ચિત્તટ્ઠિતિ વિય સન્તાનટ્ઠિતિયા પચ્ચયો ભવિતું અસમત્થત્તા નિચ્છયાભાવેન અસણ્ઠહનતો ચેતસો પવત્તિપચ્ચયમત્તતાય પવત્તિટ્ઠિતિમત્તા ખણટ્ઠિતિમત્તા પવત્તિપચ્ચયમત્તા ઠિતિ પવત્તિટ્ઠિતીતિ કત્વા. વિગતા ચિકિચ્છાતિ નિસ્સક્કે પચ્ચત્તવચનં ‘‘પિસુણા ¶ વાચા પટિવિરતો’’તિઆદીસુ ¶ વિય, વિગતા તિકિચ્છાયાતિ અત્થો. અયમેવ વા પાઠો. ‘‘વિગતા ચિકિચ્છા’’તિ ચિકિચ્છિતું દુક્કરતાય ચેતં વુત્તં, ન સબ્બથા ચિકિચ્છાય અભાવતો. ‘‘એવં નુ ખો, ન નુ ખો’’તિઆદિના સંસપ્પનવસેન સેતિ, સમન્તતો વા સેતીતિ સંસયો. કમ્પનરસાતિ ચિત્તસ્સ કમ્પનકિચ્ચા. ઉદ્ધચ્ચઞ્હિ અત્તના ગહિતાકારેયેવ ઠત્વા ભમતીતિ એકારમ્મણસ્મિં એવ વિપ્ફન્દનવસેન પવત્તતિ, વિચિકિચ્છા પન યદિપિ એકસ્મિં આરમ્મણે ઉપ્પજ્જતિ, તથાપિ ‘‘એવં નુ ખો, ન નુ ખો’’તિ અઞ્ઞં ગહેતબ્બાકારં અપેક્ખતીતિ નાનારમ્મણે કમ્પનં હોતિ. અનિચ્છયાકારેન દ્વેળ્હકાકારેન પચ્ચુપટ્ઠાતિ, અનિચ્છયં વા પચ્ચુપટ્ઠાપેતીતિ અનિચ્છયપચ્ચુપટ્ઠાના.

અધિમોક્ખવિચિકિચ્છાનં અઞ્ઞમઞ્ઞં વિપરીતકિચ્ચતાય આહ ‘‘વિચિકિચ્છાય અભાવેના’’તિ. સમાધીતિ ચિત્તેકગ્ગતા. સા હિ આરમ્મણે ચિત્તસ્સ સમ્મા આધાનતો ‘‘સમાધી’’તિ વુચ્ચતિ. બલવા હોતીતિ બલવમિત્તેન દિન્નપિટ્ઠિબલો પુરિસો વિય બલવા હોતિ, બલાદિભાવં ગચ્છતીતિ અધિપ્પાયો.

સત્તારમ્મણત્તાતિ સત્તપઞ્ઞત્તારમ્મણત્તા. નનુ પઞ્ઞત્તારમ્મણાપિ વિપાકા હોન્તીતિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘કામાવચરવિપાકાનં એકન્તપરિત્તારમ્મણત્તા’’તિ. કુતો પન વિરતીનં કુસલત્તમેવાતિ ચારિતન્તિ આહ ‘‘પઞ્ચ સિક્ખાપદા કુસલાતિ (વિભ. ૭૧૫) હિ વુત્ત’’ન્તિ. યદિ એવં લોકુત્તરવિપાકેસુ વિરતિયો ન લબ્ભન્તીતિ? નો ન લબ્ભન્તિ સિક્ખાપદવિભઙ્ગે લોકિયવિરતિયોયેવ સન્ધાય વુત્તત્તા. તેન લોકિયવિપાકેસુયેવ વિરતિયો ન સમ્ભવન્તીતિ ગહેતબ્બં.

કાયપસાદસન્નિસ્સિતત્તા ¶ કાયે ભવો સાતભાવો લક્ખણમસ્સાતિ કાયિકસાતલક્ખણા. ચેતસિકસુખે વુત્તનયેન પચ્ચુપટ્ઠાનાદયો નેતબ્બાતિ આહ ‘‘સેસા વુત્તનયા એવા’’તિ.

૮૪-૬. નનુ ચ ઇટ્ઠે આરમ્મણે સુખવેદના ઉપ્પજ્જતિ, અનિટ્ઠે દુક્ખવેદના, ઇટ્ઠાનિટ્ઠમજ્ઝત્તે ઉપેક્ખાવેદના, ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદયો ચ કુસલવિપાકા ઇટ્ઠે, ઇટ્ઠમજ્ઝત્તે વા આરમ્મણે ઉપ્પજ્જન્તિ, તત્થ યુત્તો તાવ ઇટ્ઠમજ્ઝત્તે ઉપેક્ખાવેદનાયોગો, ન પન ઇટ્ઠારમ્મણે, ન ચાપિ એતં સક્કા વત્તું પરિકપ્પનાવસેન ઇટ્ઠારમ્મણમ્પિ ઇટ્ઠમજ્ઝત્તતો ગણ્હન્તિ યથા ‘‘કમ્મવિઞ્ઞાણ’’ન્તિ વિપાકાનં અવઞ્ચનીયભાવતો, તસ્મા કથં ઇટ્ઠે, ઇટ્ઠમજ્ઝત્તે ચ ઉપ્પજ્જમાનેસુ ¶ ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાવિઞ્ઞાણેસુ ઉપેક્ખાવેદનાયેવ સમ્ભવતિ, ન સુખવેદના, યતો તેસુ ઉપેક્ખાવેદના વુત્તાતિ ઇમં ચોદનં સઙ્ખેપતો દસ્સેતું ‘‘ઇટ્ઠારમ્મણયોગસ્મિ’’ન્તિઆદિં વત્વા પુન તસ્સા સોધનત્થં ‘‘ઉપાદાય ચ રૂપેના’’તિઆદિ વુત્તં. ભૂતરૂપં ઉપાદાય નિસ્સાય પવત્તં રૂપં ઉપાદાયરૂપં. ‘‘ઉપાદાય ચ રૂપેના’’તિ પન ‘‘મનસી ચ કારો’’તિ એત્થ વુત્તનયમેવ. ‘‘ઉપાદાયકરૂપેના’’તિ વા પાઠો, ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ વત્થુભૂતેન ચક્ખુપસાદેન, તથા સોતવિઞ્ઞાણાદીનં વત્થુભૂતેન સોતપસાદાદિના ચ ઉપાદાયરૂપેનાતિ અત્થો. ઉપાદારૂપકે પનાતિ ય-કારલોપં કત્વા નિદ્દેસો ‘‘પટિસઙ્ખા યોનિસો’’તિઆદીસુ વિય, યથાક્કમં ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં આરમ્મણભૂતે રૂપસદ્દાદિકે ઉપાદાયરૂપેતિ અત્થો. સંઘટ્ટનાનિઘંસસ્સાતિ સંઘટ્ટનાસઙ્ખાતસ્સ નિઘંસસ્સ. સંઘટ્ટનાયેવ અઞ્ઞમઞ્ઞવિસયવિસયીભાવસ્સ અનુરૂપદેસુપ્પત્તિસઙ્ખાતનિઘંસો વિયાતિ નિઘંસોતિ વુચ્ચતિ. અથ વા સમ્પત્તાસમ્પત્તગ્ગહણવસેન સંઘટ્ટનાય નિઘંસસ્સ ચાતિ અત્થો. ચક્ખુરૂપસોતસદ્દા હિ ¶ અઞ્ઞમઞ્ઞં અસમ્પત્તાયેવ અનુરૂપદેસુપ્પત્તિયા અઞ્ઞમઞ્ઞં ઘટ્ટન્તિ નામ. તતો તેસં વસેન ઘટ્ટનાકારભૂતો અઞ્ઞમઞ્ઞાભિમુખભાવો ‘‘સંઘટ્ટના’’તિ વુત્તો. ઘાનગન્ધા, પન જિવ્હારસા ચ અઞ્ઞમઞ્ઞં સમ્પત્તાયેવ આસન્નતરદેસે ઉપ્પન્ના અઞ્ઞમઞ્ઞં નિઘંસેન્તિ આહચ્ચ તિટ્ઠન્તિ. તતો તેસં વસેન નિઘંસો વુત્તોતિ. દુબ્બલત્તાતિ અધિકરણીમત્થકે પિચુપિણ્ડકં ઠપેત્વા પિચુપિણ્ડેનેવ પહતકાલે વિય ફુટ્ઠમત્તભાવેન દુબ્બલત્તા. દીપયેતિ એવં સંઘટ્ટનાનિઘંસસ્સ દુબ્બલત્તા વેદના મજ્ઝત્તટ્ઠાને તિટ્ઠતીતિ ઉપેક્ખાયોગં પકાસેય્ય. યદિ એવં કાયવિઞ્ઞાણેપિ ઇદં સમાનન્તિ, નોતિ આહ ‘‘પસાદં પના’’તિઆદિ. યથા હિ અધિકરણીમત્થકે કપ્પાસપિચુપિણ્ડં ઠપેત્વા કૂટેન પહરન્તસ્સ કૂટં પિચુપિણ્ડમતિક્કમ્મ અધિકરણિં ગણ્હાતિ, એવમેવં કાયદ્વારે બહિદ્ધા મહાભૂતારમ્મણં અજ્ઝત્તિકકાયપસાદં ઘટ્ટેત્વા તં અતિક્કમ્મ પસાદપચ્ચયેસુ મહાભૂતેસુ પટિહઞ્ઞતિ, નિઘંસો બલવા હોતિ, તસ્મા ઇટ્ઠારમ્મણે કાયવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તા સુખવેદના હોતિ, અનિટ્ઠારમ્મણે પન વુત્તનયેન દુક્ખવેદનાતિ વુત્તં હોતિ.

મનોધાતુનાતિ એત્થ કિઞ્ચાપિ ધાતુ-સદ્દો ઇધ ઇત્થિલિઙ્ગેયેવ દિસ્સતિ, ઇમિનાયેવ પન આચરિયસ્સ વચનેન પુલ્લિઙ્ગો અત્થીતિ સિદ્ધં. કેચિ પન ‘‘સક્કટવોહારેન વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ. સમ્પયુત્તા દસ ધમ્માતિ સમ્બન્ધો. તસ્માવેત્થાતિ એત્થ વ-કારો પદસન્ધિમત્તકરો.

કાયવિઞ્ઞાણે દુક્ખવેદનાતિ કિઞ્ચાપિ સુખાદિકન્તિ આદિ-સદ્દેન અકુસલવિપાકકાયવિઞ્ઞાણસ્સ ¶ દુક્ખવેદનાસમ્પયોગો વુત્તો, ઇધ પનસ્સા લક્ખણાદિદસ્સનત્થં પુન ‘‘કાયવિઞ્ઞાણે દુક્ખવેદના’’તિ ઉપઞ્ઞાસો કતો, રસાદયો ¶ પનસ્સ કુસલવિપાકે સુખવેદનાય વુત્તવિપરિયાયેન યોજેતબ્બાતિ ઇધ ન વુત્તા. સેસાતિ સેસચેતસિકા.

બલપ્પત્તોતિ સેસાહેતુકચિત્તસમ્પયુત્તસમાધિતો અયં વીરિયિન્દ્રિયયોગેન બલવભાવપ્પત્તો, ન પન બલરાસિપ્પત્તોતિ અત્થો. યદિ એવં કસ્મા ચેતસિકવિભાગનિદ્દેસે ‘‘બલાનિ દ્વે દ્વિચિત્તેસૂ’’તિ વુત્તં? તત્થ હિ કિરિયાહેતુકમનોવિઞ્ઞાણયુગળં સન્ધાય તથા વુત્તં. સબ્બં સેસાહેતુકચિત્તેસુ ચિત્તેકગ્ગતાય વિભઙ્ગે –

‘‘કતમા તસ્મિં સમયે ચિત્તસ્સ એકગ્ગતા હોતિ? યા તસ્મિં સમયે ચિત્તસ્સ ઠિતી’’તિ (ધ. સ. ૧૧) –

એત્તકમેવ વત્વા કિરિયાહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુસમ્પયુત્તાય એકગ્ગતાય વિભઙ્ગે –

‘‘કતમા તસ્મિં સમયે ચિત્તસ્સ એકગ્ગતા હોતિ? યા તસ્મિં સમયે ચિત્તસ્સ ઠિતિ સણ્ઠિતિ અવટ્ઠિતિ અવિસાહારો અવિક્ખેપો અવિસાહટમાનસતા સમથો સમાધિન્દ્રિયં સમાધિબલ’’ન્તિ (ધ. સ. ૧૧) –

બલપરિયોસાનં કત્વા વિભજિતત્તા વીરિયવિભઙ્ગે ચ –

‘‘કતમં તસ્મિં સમયે વીરિયિન્દ્રિયં હોતિ? યો તસ્મિં સમયે ચેતસિકો વીરિયારમ્ભો નિક્કમો પરક્કમો ઉય્યામો વાયામો ઉસ્સાહો ઉસ્સોળ્હી થામો ધિતિ અસિથિલપરક્કમતા અનિક્ખિત્તછન્દતા અનિક્ખિત્તધુરતા ધુરસમ્પગ્ગાહો વીરિયં વીરિયિન્દ્રિયં વીરિયબલ’’ન્તિ (ધ. સ. ૧૩) –

બલપરિયોસાનં ¶ કત્વા વિભજિતત્તા વિભઙ્ગવારે આગતં સમાધિબલં, વીરિયબલઞ્ચ સન્ધાય ‘‘બલાનિ દ્વે દ્વિચિત્તેસૂ’’તિ વુત્તં, ન પન ધમ્મુદ્દેસવારે બલરાસિયં આગતબલં સન્ધાય સબ્બાહેતુકચિત્તેસુ ધમ્મુદ્દેસસ્સ મગ્ગરાસિતો પટ્ઠાય પરિહીનત્તા.

૮૭. વિપાકકિરિયાહદયેહીતિ ¶ વિપાકકિરિયચિત્તેહિ. હદયં મનો માનસં ચિત્તન્તિ હિ પરિયાયવચનં. સોભનં ગતં ગમનમસ્સાતિ સુગતો. ભગવતો હિ વિનેય્યજનૂપસઙ્કમનં એકન્તેન તેસં હિતસુખનિપ્ફાદનતો સોભનં, તથા લક્ખણાનુબ્યઞ્જનપટિમણ્ડિતરૂપકાયતાય ધુતવિલમ્બિતાદિદોસરહિતં અવહસિતરાજહંસવસભવારણમિગરાજગમનં કાયગમનં, ઞાણગમનઞ્ચ નિમ્મલવિપુલકરુણાસતિવીરિયાદિગુણવિસેસસમઙ્ગીભૂતમભિનીહારતો યાવ મહાબોધિં અનવજ્જતાય સોભનમેવાતિ. અથ વા સકલમ્પિ લોકં પરિઞ્ઞાભિસમયવસેન સયમ્ભુઞાણેન પરિજાનન્તો સમ્મા ગતો અવગતોતિ સુગતો, તથા લોકસમુદયં પહાનાભિસમયવસેન પજહન્તો અનુપ્પત્તિધમ્મતં આપાદેન્તો સમ્મા ગતો અતીતોતિ સુગતો, લોકનિરોધસઙ્ખાતં નિબ્બાનં સચ્છિકિરિયાભિસમયવસેન સમ્મા ગતો અધિગતોતિ સુગતો, લોકનિરોધગામિનિપટિપદાસઙ્ખાતં મગ્ગં ભાવનાભિસમયવસેન સમ્મા ગતો પત્તોતિ સુગતો. અથ વા સમ્મા ગદતીતિ સુગતો. ભગવા હિ ભૂતં તચ્છં અત્થસંહિતં વિનેય્યાનં યથારહં કાલયુત્તમેવ ધમ્મં ભાસતિ, તસ્મા સમ્મા ગદતીતિ દ-કારસ્સ ત-કારં કત્વા ‘‘સુગતો’’તિ વુત્તો. અથ વા સુન્દરં ઠાનં સમ્માસમ્બોધિં, નિબ્બાનમેવ વા ગતોતિ સુગતો, તેન સુગતેન.

૮૮. ‘‘અવગચ્છતી’’તિઆદીસુ યો ભિક્ખુ અનૂનં અત્થતો વા બ્યઞ્જનતો વા અનૂનં સુપરિપુણ્ણં તતોયેવ પરમં ¶ વિસિટ્ઠં ઇમં અભિધમ્માવતારં નામ પકરણં અવગચ્છતિ અવબુજ્ઝતિ, સમ્માઉગ્ગહણધારણાદિસમ્પાદનવસેન ઓગાહિત્વા જાનાતિ. અથ વા પરમનયદીપનતો પરમં ઇમં પકરણં યો અનૂનં કત્વા અવગચ્છતિ જાનાતિ, તસ્સેવં અવગચ્છતો યથાસભાવં મનનતો મતિસઙ્ખાતા પઞ્ઞા દુરાસદે મંસચક્ખુના પરમાણુ વિય લોકિયઞાણેન દુરાસદે દુરાધિગન્તબ્બે અધિગન્તું દુક્કરતરે, અતિગમ્ભીરટ્ઠાને ઠપેત્વા સિનેરુપબ્બતરાજાનં રાહુઆદીહિ મહાકાયેહિપિ સબ્બેન સબ્બં અજ્ઝોગાહિતું અસક્કુણેય્યતાય મહાસમુદ્દે વિય ઠપેત્વા સમ્માસમ્બુદ્ધં સારિપુત્તાદીહિપિ મહાઞાણેહિ સાવકેહિ સબ્બેન સબ્બં અજ્ઝોગાહિતું અસક્કુણેય્યરૂપે અભિધમ્મનયે વિજમ્ભતે હેમન્તસાલપન્તિ વિય પત્થરતિ, અભિમુખાભિમુખેયેવ ધમ્મે પવત્તતીતિ વા અત્થો.

ઇતિ અભિધમ્મત્થવિકાસિનિયા નામ

અભિધમ્માવતારસંવણ્ણનાય

ચેતસિકનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. તતિયો પરિચ્છેદો

ચેતસિકવિભાગનિદ્દેસવણ્ણના

૮૯. નામસામઞ્ઞતોયેવ ¶ દ્વેપઞ્ઞાસાતિ ફસ્સાદિનામસામઞ્ઞેન દ્વીહિ અધિકા પણ્ણાસ હોન્તિ, સમ્પયુત્તધમ્મભેદતો પન એકૂનનવુતિચિત્તસમ્પયુત્તો ફસ્સો એકૂનનવુતિવિધોતિ એવમાદિના બહુવિધાપિ હોન્તીતિ અત્થો.

નનુ ચ ફસ્સાદયો હેટ્ઠા પાળિક્કમેન દસ્સિતા, ઇધ પન કસ્મા ન તથા વુત્તાતિ? એકેકસભાવવન્તાનં તંતંસામઞ્ઞાપેક્ખાય ¶ એકસ્મિં ઠાને નિદ્દિસિતુકામત્તા. ફસ્સાદયો હિ મનક્કારાવસાના તેરસ કુસલાકુસલાબ્યાકતસામઞ્ઞતો એકતો વુત્તા, મજ્ઝત્તાદયો મુદિતાવસાના પઞ્ચવીસતિ કુસલાબ્યાકતસામઞ્ઞતો, લોભાદયો પન અનોત્તપ્પાવસાના અકુસલભાવસામઞ્ઞતોતિ એવં તંતંસામઞ્ઞાપેક્ખાય સમાનસભાવા ધમ્મા એકતો વુત્તાતિ.

૯૦. એવં ફસ્સાદયો ધમ્મે ઉદ્દિસિત્વા ઇદાનિ ‘‘એત્તકેસુ અયં ધમ્મો સમુપલબ્ભતી’’તિ ચિત્તુપ્પાદેસુ તેસં પયોગં દસ્સેતું પઠમં તાવ ચિત્તગણનં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ચતુપઞ્ઞાસધા’’તિઆદિ. કામેતિ કામાવચરેતિ વુત્તં હોતિ. એવં ‘‘રૂપે અરૂપે’’તિ એત્થાપિ. આસવવિસયત્તાભાવતો ન વિજ્જન્તિ એતેસુ આસવાતિ અનાસવા.

૯૧-૨. સમાસતોતિ વિત્થારાપેક્ખાય વુત્તં, ન ઇતોપિ સમાસસ્સ અભાવતો. અતિસઙ્ખેપતો પન એકૂનનવુતિ ચિત્તુપ્પાદા હોન્તિ. એતેસૂતિ ઇમેસુ ચિત્તુપ્પાદેસુ. તેસં ફસ્સાદીનં ધમ્માનં ઉપ્પત્તિં એકેકં ઉદ્ધરિત્વા ચિત્તચેતસિકેસુ ભિક્ખૂનં પાટવત્થાય પવક્ખામીતિ સમ્બન્ધો. એકકન્તિ એકેકં, ગાથાબન્ધવસેન એ-કારલોપો.

૯૩. ચેતસિકવિભાગં વત્તુકામોપિ અવિનિબ્ભોગધમ્મે દસ્સેતું ચિત્તેન સહ એકતો કત્વા ¶ આહ ‘‘ફસ્સપઞ્ચક’’ન્તિ. એકતો ઉપ્પાદો એતેસન્તિ એકુપ્પાદા, સહ ખીયન્તીતિ સહક્ખયા, એકતો ઉપ્પજ્જિત્વા એકતો નિરુજ્ઝનકાતિ અત્થો.

૯૪. સબ્બેસ્વેવ એકવીસસતેસુ ચિત્તેસુ સમુપલબ્ભનતો સબ્બસાધારણા. કિઞ્ચાપિ અનન્તરગાથાય ચિત્તેન ¶ સહ એકુપ્પાદાદિભાવકથનેનેવ ઇમેસં સબ્બસાધારણતા વુત્તા, તત્થ પન એકુપ્પાદાદિમત્તકથનમેવ ઇચ્છિતં, ન સબ્બસાધારણતા. વુત્તોપિ વાયમત્થો તત્થ અપાકટત્તા પુન પાકટં કત્વા ઇધ વુત્તોતિ.

૯૫-૧૦૦. દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણવજ્જિતચતુચત્તાલીસકામાવચરચિત્તેસુ, લોકિયલોકુત્તરવસેન એકાદસસુ પઠમજ્ઝાનિકચિત્તેસુ ચાતિ પઞ્ચપઞ્ઞાસચિત્તેસુ વિતક્કસ્સ દેસિતત્તા આહ ‘‘વિતક્કો…પે… સમુદીરિતો’’તિ. વિચારો પઞ્ચપઞ્ઞાસસવિતક્કચિત્તેસુ ચેવ એકાદસસુ દુતિયજ્ઝાનિકચિત્તેસુ ચાતિ છસટ્ઠિચિત્તેસુ ઉપ્પજ્જતીતિ આહ ‘‘ચારો…પે… જાયતે’’તિ.

એકપઞ્ઞાસચિત્તેસુ પીતીતિ કાયવિઞ્ઞાણવજ્જિતેસુ અટ્ઠારસસુ સોમનસ્સસહગતકામાવચરચિત્તેસુ ચેવ ચતુત્થપઞ્ચમજ્ઝાનવજ્જિતતેત્તિંસરૂપજ્ઝાનિકચિત્તેસુ ચાતિ એકપઞ્ઞાસચિત્તેસુ પીતિ જાયતિ. તેસટ્ઠિયા સુખન્તિ એકપણ્ણાસસપ્પીતિકચિત્તેસુ ચેવ એકાદસસુ ચતુત્થજ્ઝાનિકચિત્તેસુ, કુસલવિપાકકાયવિઞ્ઞાણે ચાતિ તેસટ્ઠિયા ચિત્તેસુ સુખં જાયતિ. તેસટ્ઠિસુખસહગતચિત્તાનિ ચેવ તીણિ ચ દુક્ખસહગતાનીતિ છસટ્ઠિચિત્તે વજ્જેત્વા અવસેસપઞ્ચપણ્ણાસચિત્તેસુ ઉપેક્ખા ઉપ્પજ્જતીતિ આહ ‘‘ઉપેક્ખા પઞ્ચપઞ્ઞાસચિત્તેસૂ’’તિ. દુક્ખં તીસૂતિ દ્વીસુ પટિઘચિત્તેસુ ચેવ અકુસલવિપાકકાયવિઞ્ઞાણે ચાતિ તીસુ ચિત્તેસુ દુક્ખં જાયતિ. હોતિ…પે… સોમનસ્સિન્દ્રિયન્તિ તેસટ્ઠિયા સુખસહગતચિત્તેસુ એકમેવ કાયવિઞ્ઞાણં અપનેત્વા અવસેસેસુ સોમનસ્સિન્દ્રિયં હોતિ. અકુસલવિપાકકાયવિઞ્ઞાણવસેન એકમેવ દુક્ખિન્દ્રિયસહગતં, તથા કુસલવિપાકકાયવિઞ્ઞાણમેવ સુખિન્દ્રિયસમ્પયુત્તન્તિ આહ ‘‘દુક્ખિન્દ્રિયં…પે… સુખિન્દ્રિય’’ન્તિ.

અહેતુકવિપાકકિરિયામનોધાતુવજ્જિતેસુ ¶ મજ્ઝિમગણનાય પઞ્ચાધિકસતપરિમિતેસુ કુસલાકુસલવિપાકકિરિયાચિત્તેસુ વીરિયં દેસિતન્તિ આહ ‘‘પઞ્ચુત્તર…પે… આહા’’તિ. દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકત્થેસુ ¶ સત્તે વિનેતિ, વિગતો વા નાયકો ઇમસ્સ, વિસિટ્ઠો વા સબ્બલોકસ્સ નાયકો સામિ, વિસેસેન વા વિનેય્યસત્તે નિબ્બાનપુરં નેતીતિ વિનાયકો. સમાધિન્દ્રિયં વિચિકિચ્છાવજ્જિતવીરિયસહગતચિત્તેસુ વુત્તન્તિ આહ ‘‘ચતુત્તરસતે’’તિઆદિ.

અટ્ઠારસ અહેતુકચિત્તાનિ, દ્વે એકહેતુકચિત્તાનિ ચ વજ્જેત્વા અવસેસએકુત્તરસતે ચિત્તે છન્દો ઉપ્પજ્જતીતિ દસ્સેતું ‘‘સબ્બાહેતુકચિત્તાની’’તિઆદિ વુત્તં. દસ વિઞ્ઞાણેતિ કુસલાકુસલવિપાકવસેન દ્વિગુણિતે ચક્ખાદિકે પઞ્ચવિઞ્ઞાણે.

૧૦૨-૬. નિયતા ન યેવાપનકા વિય કદાચીતિ અત્થો. કથં પનેતે એકનવુતિયા ચિત્તેસ્વેવ જાયન્તીતિ આહ ‘‘અહેતુકેસૂ’’તિઆદિ. એકૂનાસીતિયાતિ દ્વાદસ ઞાણસમ્પયુત્તકામાવચરાનિ, પઞ્ચદસ રૂપાવચરાનિ, દ્વાદસ અરૂપાવચરાનિ, સમચત્તાલીસ લોકુત્તરચિત્તાનીતિ એવં એકૂનાસીતિયા તિહેતુકચિત્તેસુ. અટ્ઠવીસતિયા ચિત્તેતિ સોળસસુ કામાવચરકુસલમહાકિરિયાસુ, દ્વાદસસુ ચ લોકિયચતુત્થજ્ઝાનચિત્તેસુ ચાતિ અટ્ઠવીસતિચિત્તેસુ. સાટ્ઠકે ચત્તાલીસવિધેતિ અટ્ઠસહિતે ચત્તાલીસવિધે, અટ્ઠચત્તાલીસવિધેતિ વુત્તં હોતિ. છ યુગળાનીતિ કાયપસ્સદ્ધિચિત્તપસ્સદ્ધાદીનિ છ યુગળાનિ. કુસલાબ્યાકતા ચાતિ કુસલચિત્તસમ્પયોગતો કુસલા, અબ્યાકતચિત્તસમ્પયોગતો અબ્યાકતાતિ કુસલેનપકાસનવિધાનેસુ છેકેન સત્થુના પકાસિતા દેસિતાતિ અત્થો.

૧૦૮-૧૧૧. સંસયોતિ ¶ વિચિકિચ્છા. સા હિ સંસેતિ સમન્તતો સેતિ, ‘‘એવં નુ ખો, નો નુ ખો’’તિ પરિસપ્પતીતિ સંસયો. મહન્તે સીલક્ખન્ધાદિકે એસતિ ગવેસતીતિ મહેસી. તેન મહેસિના સમ્માસમ્બુદ્ધેન. અટ્ઠસૂતિ અટ્ઠલોભસહગતચિત્તેસુ. ચતૂસૂતિ તેસ્વેવ દિટ્ઠિસહગતચિત્તેસુ. દિટ્ઠિવિયુત્તેસુ ચતૂસૂતિ સમ્બન્ધો. દ્વીસ્વેવાતિ દ્વીસુ દોસમૂલકચિત્તેસુ. દ્વીસુ જાયન્તિ નો સહાતિ દોસમૂલેસ્વેવ દ્વીસુ જાયન્તિ, સહ પન ન ઉપ્પજ્જન્તિ, ઉસૂયનકાલે ઇસ્સા, મચ્છરણકાલે મચ્છેરન્તિઆદિના નાના હુત્વાવ ઉપ્પજ્જન્તિ. પઞ્ચસૂતિ પઞ્ચસુ સસઙ્ખારિકચિત્તેસુ.

૧૧૨. ચિત્તસ્સ ચેતસિકત્તાભાવેપિ કુસલાકુસલાબ્યાકતધમ્માનં ગણનટ્ઠાનતો ‘‘મનો’’તિ ચિત્તમ્પિ વુત્તં.

૧૧૪-૫. એત્તાવતા ¶ ચેતસિકવિભાગં દસ્સેત્વા ઇદાનિ એકેકસ્મિં ચિત્તુપ્પાદે લબ્ભમાનરાસીસુ અઙ્ગવિભાગદસ્સનત્થં ‘‘એકૂનતિંસચિત્તેસૂ’’તિઆદિ વુત્તં. નનુ ચ ફસ્સપઞ્ચમકરાસિ સબ્બપઠમં આગતા, સા કસ્મા ન વુત્તાતિ? સબ્બસાધારણભાવતો. ન હિ સો ચિત્તુપ્પાદો અત્થિ, યો ફસ્સપઞ્ચમકવિનિમુત્તોતિ. એકાદસ પઠમજ્ઝાનિકાનિ સોમનસ્સસહગતાનિ, દ્વાદસ સહેતુકકામાવચરાનિ, તથા ચત્તારિ અકુસલાનિ, સુખસન્તીરણહસિતુપ્પાદાનિ દ્વેતિ એકૂનતિંસચિત્તેસુ પઞ્ચઙ્ગિકં ઝાનં પઞ્ચકરાસિસઙ્ખાતં મતં. ચતુ…પે… નિદ્દિસેતિ એકાદસ દુતિયજ્ઝાનિકાનિ, કુસલવિપાકકિરિયાવસેન દ્વાદસ ઉપેક્ખાસહગતસહેતુકકામાવચરાનિ, ઉપેક્ખાદોમનસ્સસહગતાનિ અટ્ઠ અકુસલાનિ, દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણવજ્જિતઉપેક્ખાસહગતાનિ છ અહેતુકચિત્તાનિ ચાતિ ઇમાનિ સત્તતિંસ ચિત્તાનિ યથાયોગં ચતૂહિ ઝાનઙ્ગેહિ યુત્તાનિ. એત્થ ¶ હિ એકાદસ દુતિયજ્ઝાનિકાનિ વિચારપીતિસુખસમાધીહિ સહગતાનિ, ઇતરાનિ યથાયોગં ઉપેક્ખાદોમનસ્સેસુ એકેકેન વિતક્કવિચારસમાધીહીતિ ચતૂહિ સમ્પયુત્તાનિ.

એકાદસવિધન્તિ એકાદસવિધં તતિયજ્ઝાનિકચિત્તં પીતિસુખચિત્તેકગ્ગતાયોગતો તિવઙ્ગિકમુદીરિતં. ચતુત્તિંસ…પે… મુદીરિતન્તિ દ્વાદસ અરૂપાવચરચિત્તાનિ, દ્વાવીસતિ ચતુત્થપઞ્ચમજ્ઝાનિકાનિ સાસવાનાસવાનીતિ ચતુત્તિંસ ચિત્તાનિ યથાયોગં ઉપેક્ખેકગ્ગતાયોગતો, સુખેકગ્ગતાયોગતો ચ દુવઙ્ગિકમુદીરિતં. ચતુત્થજ્ઝાનિકાનિ હિ એકાદસ સુખેકગ્ગતાસહિતાનિ, સેસાનિ તેવીસતિ ઉપેક્ખેકગ્ગતાસહિતાનિ.

૧૧૬. સભાવેનાવિતક્કેસૂતિ દુતિયજ્ઝાનાદયો વિય ભાવનાબલેન વિના સભાવેનેવ અવિતક્કેસુ દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણેસુ. તેસુ હિ વિજ્જમાનાનિપિ સેસઝાનઙ્ગાનિ વિતક્કવિરહેન ઉપનિજ્ઝાનકિચ્ચેસુ અસમત્થાનિ. તેનેવ હિ અટ્ઠકથાયમ્પિ ‘‘વિતક્કપચ્છિમકઞ્હિ ઝાનઙ્ગં નામા’’તિ વુત્તં. ભાવનાય અવિતક્કભાવપ્પત્તાનિ પન ભાવનાબલેનેવ ઉપનિજ્ઝાનકિચ્ચેસુ પટુતરા, તસ્મા સભાવેનાવિતક્કેસુ ઝાનઙ્ગાનિ ન ઉદ્ધરેય્ય. ‘‘ન ઉદ્ધટા’’તિ વા પાઠો, ન ઉદ્ધટાનીતિ અત્થો.

યદિ એવં કસ્મા દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણેસુ સરૂપેનેવ ચિત્તેકગ્ગતા વુત્તા, નનુ તસ્સા વિતક્કવિરહેન ઝાનઙ્ગકિચ્ચે અસમત્થતાય રાસિભજનાભાવતો યેવાપનકવસેન વચનં યુત્તન્તિ ¶ ? વુચ્ચતે – કુસલાકુસલેસુ અવિજ્જમાનધમ્મસ્સ વિપાકેસુપિ અનુપલબ્ભનતો ઝાનઙ્ગકિચ્ચસ્સ અકરણેપિ કુસલાકુસલેસુ દેસિતનિયામેનેવ સરૂપેન ઇધાપિ વુત્તા. હોતુ તાવ એતં, ઝાનરાસિયં વેદના કસ્મા વુત્તા. સા હિ સબ્બચિત્તસાધારણભાવતો ¶ ફસ્સપઞ્ચકરાસિમ્હિ ચેવ, ઉપેક્ખાદિઇન્દ્રિયભાવતો ઇન્દ્રિયરાસિમ્હિયેવ વત્તબ્બા, ન ઇતરત્થ તદભાવતોતિ? સચ્ચં, વેદના પન સબ્બવેદનાનં સામઞ્ઞસભાવેન ફસ્સપઞ્ચકે આગતવેદના ચ અપરેન વિસેસવચનેન તત્થ નિદ્દિટ્ઠા, ન તત્થ અન્તોકરણત્થં. તેનેવ હિ ધમ્મસઙ્ગણિયં દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણેસુ સઙ્ગહવારે ઝાનઙ્ગરાસિ ન ઉદ્ધટાતિ રૂપધાતુયં તિણ્ણં મહાભૂતાનં અપ્પટિઘભાવેપિ કામધાતુયં સપ્પટિઘમહાભૂતેહિ સમાનભાવતો તત્થાપિ સપ્પટિઘભાવો વિય દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણેસુ વેદનાચિત્તેકગ્ગતાનં વિતક્કવિયોગેન ઝાનકિચ્ચાકરણેપિ સવિતક્કચિત્તેસુ ઝાનચિત્તસમઙ્ગીવેદનાદીહિ સમાનત્તા ઝાનઙ્ગભાવેન વચનં નામ યુત્તં. તેનેવ ચ નામરૂપસમાસે ‘‘ફસ્સપઞ્ચકરાસિઝાનદુકરાસિઇન્દ્રિયત્તિકરાસી’’તિ વુત્તન્તિ. અથ વા કિં એતાય યુત્તિચિન્તાય, ધમ્મસભાવવેદિના તથાગતેન ધમ્મસભાવં અવિરજ્ઝિત્વા દેસિતન્તિ ન એત્થ અનુયોગો કાતબ્બોતિ. અહેતુકચિત્તાનં આરમ્મણે સુપ્પતિટ્ઠિતતાભાવેન અનિય્યાનિકત્તા વુત્તં ‘‘સબ્બા…પે… ન ઉદ્ધરે’’તિ. વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયમ્પિ ‘‘હેતુપચ્છિમકો મગ્ગો’’તિ.

૧૧૭. તીણિ સોળસચિત્તેસૂતિ પન્નરસસુ અહેતુકવિપાકચિત્તેસુ ચેવ કિરિયામનોધાતુમ્હિ ચાતિ સોળસસુ ચિત્તેસુ. મનિન્દ્રિયં જીવિતિન્દ્રિયં વેદનિન્દ્રિયેસુ લબ્ભમાનમેકન્તિ તીણિન્દ્રિયાનિ હોન્તિ. ઇમેસુપિ કુસલવિપાકકાયવિઞ્ઞાણધાતુયં મનિન્દ્રિયસુખિન્દ્રિયજીવિતિન્દ્રિયવસેન તીણિન્દ્રિયાનિ, અકુસલવિપાકકાયવિઞ્ઞાણધાતુયં દુક્ખિન્દ્રિયેન સહ તીણિ, સુખસન્તીરણે સોમનસ્સિન્દ્રિયેન સહ તીણિ, અવસેસતેરસચિત્તેસુ ઉપેક્ખિન્દ્રિયેન સહ તીણીતિ. એત્થ ચિત્તન્તિ સસમ્પયુત્તધમ્મસ્સ ચિત્તુપ્પાદસ્સ અધિપ્પેતત્તા મનિન્દ્રિયસ્સાપિ આધારભાવો યુજ્જેય્ય. ઇતરથા હિ મનિન્દ્રિયન્તિ ¶ ચિત્તસ્સેવ ગહણે તસ્સ અત્તનો ચ આધારભાવો ન યુજ્જતીતિ. એકસ્મિં પન ચત્તારીતિ એકસ્મિં વિચિકિચ્છાસહગતે વીરિયિન્દ્રિયમનિન્દ્રિયજીવિતિન્દ્રિયઉપેક્ખિન્દ્રિયવસેન ચત્તારિ. પઞ્ચ તેરસસૂતિ ઠપેત્વા વિચિકિચ્છાસહગતં અવસેસાનિ એકાદસ અકુસલચિત્તાનિ, કિરિયાહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુદ્વયન્તિ તેરસસુ ચિત્તેસુ વીરિયિન્દ્રિયાદીનિ તીણિ, સમાધિન્દ્રિયં, વેદનિન્દ્રિયેસુ લબ્ભમાનં એકન્તિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ. એત્થ હિ દ્વીસુ દોસમૂલેસુ વીરિયિન્દ્રિયસમાધિન્દ્રિયમનિન્દ્રિયજીવિતિન્દ્રિયદોમનસ્સિન્દ્રિયવસેન ¶ પઞ્ચ, પઞ્ચસુ સોમનસ્સસહગતેસુ પુરિમાનિ ચત્તારિ સોમનસ્સિન્દ્રિયેન સદ્ધિં પઞ્ચ, સેસેસુ ઉપેક્ખિન્દ્રિયેન સદ્ધિં પઞ્ચ હોન્તિ.

૧૧૮. સત્ત દ્વાદસચિત્તેસૂતિ દ્વાદસસુ ઞાણવિપ્પયુત્તચિત્તેસુ સદ્ધાસતિસમાધિવીરિયજીવિતમનિન્દ્રિયાનિ ચ વેદનિન્દ્રિયેસુ લબ્ભમાનમેકન્તિ સત્ત ઇન્દ્રિયાનિ. તત્થ હિ છસુ સોમનસ્સસહગતેસુ સદ્ધિન્દ્રિયાદીનિ છ સોમનસ્સિન્દ્રિયેન સદ્ધિં સત્ત, ઇતરેસુ છસુ ઉપેક્ખિન્દ્રિયેન સદ્ધિં સત્ત હોન્તિ. એકેનૂનેસુ…પે… મનેસુ ચાતિ દ્વાદસ ઞાણસમ્પયુત્તાનિ કામાવચરાનિ, સત્તવીસતિ લોકિયજ્ઝાનચિત્તાનિ ચાતિ એકૂનચત્તાલીસવિધેસુ લોકિયચિત્તેસુ પુરિમાનિ સત્ત, પઞ્ઞિન્દ્રિયઞ્ચાતિ અટ્ઠેવ ઇન્દ્રિયાનિ. એત્થ હિ સોમનસ્સસહગતેસુ છસુ કામાવચરેસુ, દ્વાદસસુ રૂપાવચરચતુક્કજ્ઝાનેસુ ચાતિ અટ્ઠારસચિત્તેસુ સોમનસ્સિન્દ્રિયેન, સેસેસુ ચ ઉપેક્ખિન્દ્રિયેન સદ્ધિં યોજેત્વા અટ્ઠિન્દ્રિયાનિ વેદિતબ્બાનિ.

૧૧૯. ચત્તાલીસાય ચિત્તેસુ નવકન્તિ સમચત્તાલીસવિધેસુ લોકુત્તરચિત્તેસુ પુરિમાનિ અટ્ઠઇન્દ્રિયાનિ, અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં અઞ્ઞિન્દ્રિયં અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયન્તિ ઇમેસુ લબ્ભમાનમેકન્તિ ઇન્દ્રિયાનં નવકા. સોતાપત્તિમગ્ગેસુ હિ અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં ¶ લબ્ભતિ. સોતાપત્તિફલતો પટ્ઠાય અરહત્તમગ્ગપરિયોસાનેસુ તં ન લબ્ભતિ. તસ્સ ઠાને અઞ્ઞિન્દ્રિયં. અરહત્તફલે તમ્પિ ન લબ્ભતિ. તસ્સ ઠાને અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં તિટ્ઠતીતિ. એવન્તિ છહિ ઇન્દ્રિયેહિ સમ્પયુત્તસ્સ અભાવતો કત્થચિ તીણિ, કત્થચિ ચત્તારિ, કત્થચિ પઞ્ચ, કત્થચિ સત્ત, કત્થચિ અટ્ઠ, કત્થચિ નવિન્દ્રિયાનીતિ એવં છહિ આકારેહિ ઇન્દ્રિયયોગોપિ, ન કેવલં ઝાનઙ્ગયોગોવ, અથ ખો ઇન્દ્રિયેહિ સહ ચિત્તુપ્પાદાનં સમ્પયોગોપિ વેદિતબ્બોતિ.

૧૨૦-૩. ઇદાનિ મગ્ગઙ્ગસમ્પયોગં દસ્સેન્તો પઠમં તાવ યેસુ ચિત્તેસુ મગ્ગઙ્ગાનિ ન લબ્ભન્તિ, તાનિ દસ્સેત્વા પચ્છા મગ્ગઙ્ગયોગચિત્તુપ્પાદે દસ્સેતું ‘‘અમગ્ગઙ્ગાની’’તિઆદિમાહ. એત્થાતિ એતસ્મિં એકવીસસતપ્પભેદે ચિત્તસ્મિં, ઇમસ્મિં મગ્ગઙ્ગાધિકારે વા. વિઞ્ઞાણેસુ દ્વિપઞ્ચસૂતિ સભાવાવિતક્કેસુ ચક્ખાદીસુ દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણેસુ. કિઞ્ચાપિ હેટ્ઠા દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણેસુ ઝાનઙ્ગાભાવો, અહેતુકેસુ ચ મગ્ગઙ્ગાભાવો વુત્તોવ, અઝાનઙ્ગાનિ પન તત્થ અધિકારવસેન વુત્તાનિ, ઇધ પસઙ્ગાગતવસેન. અમગ્ગઙ્ગાનિ તત્થ પસઙ્ગાગતવસેન, ઇધ અધિકારવસેનાતિ ન કોચિ પુનરુત્તિદોસો.

એકન્તિ ¶ વિચિકિચ્છાસમ્પયુત્તં ચિત્તં. તઞ્હિ મિચ્છાસઙ્કપ્પમિચ્છાવાયામયોગતો દ્વે મગ્ગઙ્ગાનિ એત્થાતિ દુમગ્ગઙ્ગં. તિમગ્ગઙ્ગાનિ સત્તસૂતિ ચત્તારિ દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તાનિ, દ્વે દોસમૂલાનિ, ઉદ્ધચ્ચસહગતચિત્તન્તિ સત્તસુ મિચ્છાસઙ્કપ્પમિચ્છાવાયામમિચ્છાસમાધિયોગતો તિમગ્ગઙ્ગાનિ. ચત્તાલીસ…પે… ચતુરઙ્ગિકોતિ દ્વાદસ ઞાણવિપ્પયુત્તાનિ, ચત્તારિ દિટ્ઠિસમ્પયુત્તાનિ, પઠમજ્ઝાનિકવજ્જાનિ ચતુવીસતિ મહગ્ગતચિત્તાનીતિ ચત્તાલીસચિત્તેસુ યો મગ્ગો લબ્ભતિ, સો યથાયોગં સમ્માસઙ્કપ્પસમ્માવાયામસમ્માસતિસમ્માસમાધિયોગતો, મિચ્છાદિટ્ઠિમિચ્છાસઙ્કપ્પમિચ્છાવાયામમિચ્છાસમાધિયોગતો, સમ્માદિટ્ઠિસમ્માવાયામસમ્માસતિસમ્માસમાધિયોગતો ¶ ચ ચતુરઙ્ગિકો મતો. તત્થ ઞાણવિપ્પયુત્તેસુ દ્વાદસસુ પઠમાનિ ચત્તારિ, દિટ્ઠિસમ્પયુત્તેસુ મજ્ઝિમાનિ, સેસેસુ પચ્છિમાનિ લબ્ભન્તિ.

પઞ્ચદ્દસસુ…પે… પઞ્ચઙ્ગિકોતિ દ્વાદસસુ ઞાણસમ્પયુત્તકામાવચરેસુ ચેવ તીસુ લોકિયપઠમજ્ઝાનિકેસુ ચાતિ પન્નરસસુ ચિત્તેસુ સમ્માદિટ્ઠિસમ્માસઙ્કપ્પસમ્માવાયામસમ્માસતિસમ્માસમાધિવસેન પઞ્ચઙ્ગિકો મગ્ગો. નનુ ચ સમ્માવાચાદયો કામાવચરેસુ લબ્ભન્તીતિ? સચ્ચં લબ્ભન્તિ, પાઠે પન અનાગતત્તા ઇધ પરિચ્ચત્તાતિ. દ્વત્તિંસચિત્તેસૂતિ પઠમજ્ઝાનિકવજ્જેસુ દ્વત્તિંસલોકુત્તરચિત્તેસુ. સત્તઙ્ગિકોતિ અવિતક્કત્તા સમ્માસઙ્કપ્પો ન લબ્ભતીતિ તં પરિચ્ચજિત્વા અવસેસસત્તમગ્ગઙ્ગવસેન સત્તઙ્ગિકો વુત્તો.

યત્થ પન સમ્માસઙ્કપ્પો લબ્ભતિ, તત્થ તેન સહ અટ્ઠઙ્ગિકોતિ આહ ‘‘મગ્ગો અટ્ઠસૂ’’તિઆદિ. તત્થ અટ્ઠસુ ચિત્તેસૂતિ પઠમજ્ઝાનિકેસુ અટ્ઠસુ લોકુત્તરચિત્તેસુ. એવન્તિ છહિ મગ્ગઙ્ગેહિ સમ્પયુત્તસ્સ અભાવતો કત્થચિ દ્વે મગ્ગઙ્ગાનિ, કત્થચિ તીણિ, કત્થચિ ચત્તારિ, કત્થચિ પઞ્ચ, કત્થચિ સત્ત, કત્થચિ અટ્ઠાતિ એવં છહિ પકારેહિ.

૧૨૪-૬. ઇદાનિ બલસમ્પયોગં દસ્સેન્તો આહ ‘‘બલાનિ દ્વે’’તિઆદિ. તત્થ વીરિયબલસમાધિબલવસેન દ્વે બલાનિ કિરિયાહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુદ્વયે વિભઙ્ગવારે આગતાનિ વીરિયબલસમાધિબલાનિ પચ્ચેકં લબ્ભન્તીતિ ‘‘દ્વે દ્વિચિત્તેસૂ’’તિ વુત્તં. એકસ્મિં તીણીતિ એકસ્મિં વિચિકિચ્છાસહગતે વીરિયબલઅહિરિકબલઅનોત્તપ્પબલવસેન તીણિ બલાનિ. એકાદસસુ ચત્તારીતિ વિચિકિચ્છાસહગતવજ્જેસુ એકાદસસુ અકુસલચિત્તેસુ સમાધિબલઞ્ચેવ પુબ્બે ¶ વુત્તાનિ તીણીતિ ચત્તારિબલાનિ. છ દ્વાદસસૂતિ દ્વાદસસુ ઞાણવિપ્પયુત્તચિત્તેસુ સદ્ધાવીરિયસતિસમાધિહિરિઓત્તપ્પવસેન છ બલાનિ.

એકૂનાસીતિયા ¶ સત્તાતિ દ્વાદસસુ ઞાણસમ્પયુત્તકામાવચરચિત્તેસુ ચેવ સત્તવીસતિમહગ્ગતચિત્તેસુ ચ ચત્તાલીસાય લોકુત્તરચિત્તેસુ ચાતિ એકૂનાસીતિવિધેસુ ચિત્તેસુ સદ્ધાવીરિયસતિસમાધિપઞ્ઞાહિરિઓત્તપ્પવસેન સત્ત બલાનિ. સોળસેવાબલાનીતિ પઞ્ચદસ અહેતુકવિપાકાનિ, કિરિયામનોધાતુઆવજ્જનઞ્ચાતિ સોળસ બલવિપ્પયોગતો અબલચિત્તાનિ. એવન્તિ પઞ્ચહિ બલેહિ સમ્પયુત્તસ્સ અભાવતો કત્થચિ દ્વે, કત્થચિ તીણિ, કત્થચિ ચત્તારિ, કત્થચિ છ, કત્થચિ સત્તાતિ પઞ્ચહિ આકારેહિ સબલં, ઇમેસુ એકસ્સાપિ અભાવતો અબલમ્પિ ચ વિઞ્ઞેય્યં, વિજાનિતબ્બન્તિ અત્થો. હેતુરાસિઆદયો વિનિચ્છયભાવતો ન વુત્તાતિ વેદિતબ્બં. યેસુ ચિત્તેસુ યાનિ ઝાનઙ્ગમગ્ગઙ્ગબલિન્દ્રિયાનિ જાયન્તીતિ સમ્બન્ધો. ગાથાબન્ધસુખત્થં ઇન્દ્રિયાનં ઓસાનકરણં.

ઇતિ અભિધમ્મત્થવિકાસિનિયા નામ

અભિધમ્માવતારસંવણ્ણનાય

ચેતસિકવિભાગનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. ચતુત્થો પરિચ્છેદો

એકવિધાદિનિદ્દેસવણ્ણના

૧૨૮-૩૦. વિજાનનસભાવતોતિ આરમ્મણવિજાનનસભાવત્તા. નનુ ચ હેટ્ઠા સારમ્મણતો એકવિધભાવો વુત્તોતિ? સચ્ચં વુત્તો, સો પન ચેતસિકાનઞ્ચ સાધારણોતિ ઇધ તબ્બિવજ્જનત્થં વિજાનનલક્ખણતાવ વુત્તા. સઙ્ખેપગણનવસેન ચ સહેતુકાનં એકસત્તતિવિધતા વુત્તા. હેતુવાદિનાતિ કુસલાકુસલાબ્યાકતહેતૂનં બ્યાકરણકુસલેન ¶ . અથ વા ‘‘યે ધમ્મા હેતુપ્પભવા ¶ , તેસં હેતું તથાગતો આહા’’તિ (અપ. થેર ૧.૧.૨૮૬; મહાવ. ૬૦) વચનતો તંતંપચ્ચયુપ્પન્નધમ્માનં તંતંપચ્ચયવાદિના.

૧૩૧-૪. સવત્થુકાવત્થુકતોતિ એકન્તેન સબ્બવત્થુનિસ્સિતભાવતો ચેવ તદભાવતો ચ. કેચિ પન હદયવત્થુવસેન સવત્થુકાવત્થુકતં વણ્ણેન્તિ, તં ન યુજ્જતિ સવત્થુકનિદ્દેસે ‘‘સબ્બો કામવિપાકો’’તિ પસાદનિસ્સિતાનમ્પિ સઙ્ગહિતત્તા. ઉભયવસેનાતિ સવત્થુકાવત્થુકવસેન. કાનિચિ હિ ચિત્તાનિ એકન્તેન સવત્થુકાનિ, કાનિચિ અવત્થુકાનેવ, કાનિચિ ઉભયસભાવાનિ. તથા ચેવ નિદ્દિસતિ ‘‘સબ્બો કામવિપાકો ચા’’તિઆદિ.

સબ્બો કામવિપાકો ચાતિ સહેતુકાહેતુકભિન્નો સબ્બો તેવીસતિવિધો કામાવચરવિપાકો ચ. આદિમગ્ગોતિ સોતાપત્તિમગ્ગો. સો હિ સબ્બલોકુત્તરેસુ આદિતો ઉપ્પજ્જનતો, અટ્ઠસુ અરિયપુગ્ગલેસુ આદિપુગ્ગલસ્સ સમ્બન્ધીતિ વા ‘‘આદિમગ્ગો’’તિ વુચ્ચતિ. વિના વત્થુન્તિ સકસકવત્થું વિના નુપ્પજ્જન્તિ. તેનેવ હેતાનિ અરૂપભવે નુપ્પજ્જન્તિ તત્થ વત્થૂનં અભાવતો. ‘‘નુપ્પજ્જન્તિ વિના વત્થુ’’ન્તિ ચ ઇદં અન્તોભાવિતકારણત્થં કત્વા વુત્તં. તેન યસ્મા વત્થું વિના નુપ્પજ્જન્તિ, તસ્મા એકન્તેન સવત્થુકાતિ વુત્તં હોતિ.

એકન્તેન અવત્થુકા અરૂપભવેયેવ પટિસન્ધાદિવસેન પવત્તનતો. કથં પન રૂપસન્નિસ્સયેન વિના તત્થ અરૂપં પવત્તતિ, કસ્મા ન પવત્તતિ પઞ્ચવોકારેતિ? તથા અદસ્સનતો. યદિ એવં કબળીકારાહારેનપિ વિના રૂપધાતુયં રૂપેન પવત્તિતબ્બં, કિં કારણા? કામધાતુયં તથા અદસ્સનતો. અપિ તુ યસ્સ ચિત્તસન્તાનસ્સ પવત્તિકારણં ¶ રૂપે અવિગતતણ્હં, તસ્સ સહ રૂપેન પવત્તિ. યસ્સ પન નિબ્બત્તિકારણં રૂપે વિગતતણ્હં, તસ્સ વિના રૂપેન પવત્તિ કારણસ્સ તંવિમુખતાયાતિ રૂપસન્નિસ્સયેન વિના તત્થ અરૂપં પવત્તતિ. દ્વેચત્તાલીસ સેસાનીતિ મનોદ્વારાવજ્જનં કુસલકિરિયાવસેન સોળસ કામાવચરાનિ, તથેવ અટ્ઠ અરૂપાવચરાનિ, પઠમમગ્ગવજ્જાનિ સત્ત લોકુત્તરાનિ, પટિઘદ્વયવજ્જિતદસઅકુસલાનિ ચેતિ દ્વેચત્તાલીસ વુત્તાવસેસચિત્તાનિ.

૧૩૫-૭. રૂપાદીસુ એકેકમેવ આરમ્મણં ઇમસ્સાતિ એકેકારમ્મણં. તસ્સ તસ્સ આરમ્મણસ્સ આપાથગતકાલે તંતંવિજાનનવસેન પઞ્ચપિ આરમ્મણાનિ ઇમસ્સાતિ પઞ્ચારમ્મણં. એવમ્પીતિ ¶ ન કેવલં સવત્થુકાદિવસેનેવ, અથ ખો એકેકારમ્મણાદિતોપિ. અભિઞ્ઞાવજ્જિતાનં સબ્બમહગ્ગતાનમ્પિ ધમ્મારમ્મણભાવેન એકારમ્મણત્તા આહ ‘‘સબ્બં મહગ્ગત’’ન્તિ. પણ્ણત્તારમ્મણતો એકારમ્મણન્તિ કેચિ. તં અરૂપાવચરદુતિયચતુત્થજ્ઝાનાનિ પત્વા ન યુજ્જતિ તેસં મહગ્ગતારમ્મણત્તા. અભિઞ્ઞાદ્વયસ્સ છળારમ્મણિકભાવેન, તસ્સ ચ રૂપાવચરપઞ્ચમજ્ઝાનતો અભિન્નત્તા તં પહાય ‘‘તેચત્તાલીસા’’તિ વુત્તં.

૧૪૧. પુઞ્ઞવિપાકકિરિયતો કામે દ્વાદસાતિ સમ્બન્ધો. ધાતિ નિપાતમત્તં. પુઞ્ઞવિપાકક્રિયતોતિ ઞાણવિપ્પયુત્તકુસલવિપાકકિરિયતો.

૧૪૩-૯. ઇરિયાય કાયિકાય કિરિયાય પવત્તિપથભાવતો ઇરિયાપથો, ગમનાદિ. અત્થતો તદવત્થા રૂપપ્પવત્તિ. કામઞ્ચેત્થ રૂપવિનિમુત્તો ઇરિયાપથો, વિઞ્ઞત્તિ વા નત્થિ, તથાપિ સબ્બં રૂપસમુટ્ઠાપકચિત્તં ઇરિયાપથુપત્થમ્ભકં, વિઞ્ઞત્તિવિકારુપ્પાદનઞ્ચ હોતિ. યં પન ચિત્તં વિઞ્ઞત્તિજનકં ¶ , તં એકંસતો ઇતરદ્વયસ્સ જનકં અવિનાભાવતો, તથા ઇરિયાપથુપત્થમ્ભકં રૂપસ્સાતિ ઇમસ્સ વિસેસસ્સ દસ્સનત્થં ‘‘રૂપીરિયાપથવિઞ્ઞત્તિ-જનકાજનકાદિતો’’તિ ઇરિયાપથવિઞ્ઞત્તીનં વિસું ગહણં. જનકાજનકાદિતોતિ તિણ્ણમ્પિ જનકતો, કસ્સચિપિ અજનકતો, દ્વિન્નં એકસ્સ ચ જનકતો. કાનિચિ હિ ચિત્તાનિ રૂપં સમુટ્ઠાપેન્તિ, ઇરિયાપથં કપ્પેન્તિ, વિઞ્ઞત્તિં જનયન્તિ. કાનિચિ રૂપં સમુટ્ઠાપેન્તિ, ઇરિયાપથં કપ્પેન્તિ, વિઞ્ઞત્તિં ન જનયન્તિ. કાનિચિ રૂપમેવ સમુટ્ઠાપેન્તિ, ઇતરદ્વયં ન કરોન્તિ. કાનિચિ તીણિ ન કરોન્તેવ. તથા ચેવ દસ્સેતિ ‘‘દ્વાદસાકુસલા’’તિઆદિ. એવઞ્ચાપિ હિ તં ચિત્તન્તિ ન કેવલં અહેતુકાદિતોવ, એવં રૂપાદિજનકાદિતોપિ તં ચતુબ્બિધં. ‘‘એવઞ્ચાદિમ્હિ ત’’ન્તિપિ લિખન્તિ. તસ્સ પન આદિમ્હિ નિક્ખિત્તં ચિત્તં એવઞ્ચ ચતુબ્બિધન્તિ અત્થં વદન્તિ. તત્થાતિ તેસુ રૂપજનકાદીસુ. દસ કિરિયાતિ મનોધાતુવજ્જા દસ કિરિયા.

સમુટ્ઠાપેન્તિ રૂપાનીતિ અત્તનો ઉપ્પાદક્ખણેયેવ અત્તના જનેતબ્બરૂપાનિ સમુટ્ઠાપેન્તિ. કપ્પેન્તીતિ સન્નામેન્તિ. યથાપવત્તં ઇરિયાપથં ઉપત્થમ્ભેન્તિ. યથા હિ અન્તરન્તરા ઉપ્પજ્જમાનેહિ વીથિચિત્તેહિ અબ્બોકિણ્ણે ભવઙ્ગે પવત્તમાને અઙ્ગાનિ ઓસીદન્તિ, પવેધન્તા વિય હોન્તિ, ન એવં દ્વત્તિંસવિધેસુ વક્ખમાનેસુ ચ છબ્બીસતિવિધેસુ જાગરણચિત્તેસુ પવત્તમાનેસુ. તદા પન અઙ્ગાનિ ¶ ઉપત્થદ્ધાનિ યથાપવત્તઇરિયાપથભાવેનેવ પવત્તન્તિ. જનયન્તિ ચ વિઞ્ઞત્તિન્તિ મનોદ્વારે પવત્તા એવ વિઞ્ઞત્તિં જનયન્તિ, ન પન પઞ્ચદ્વારે પવત્તાતિ દટ્ઠબ્બં.

દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણાનં ઝાનઙ્ગયોગાભાવેન રૂપાજનકત્તા આહ ‘‘દ્વેપઞ્ચવિઞ્ઞાણા’’તિ. ઝાનઙ્ગાનિ હિ ચિત્તેન સહ રૂપસમુટ્ઠાપકાનિ, તેસં અનુબલપ્પદાયકાનિ મગ્ગઙ્ગાદીનિ તેસુ ¶ વિજ્જમાનેસુ સવિસેસં રૂપપ્પવત્તિદસ્સનતો. અરૂપવિપાકા પન રૂપવિરાગભાવનાય નિબ્બત્તત્તા હેતુનો તંવિમુખતાય રૂપં ન સમુટ્ઠાપેન્તીતિ આહ ‘‘વિપાકા ચ અરૂપિસૂ’’તિ.

૧૫૦. સબ્બેસં સન્ધિચિત્તન્તિ સબ્બેસં સત્તાનં પટિસન્ધિચિત્તં. તઞ્હિ વત્થુદુબ્બલતાય, અપ્પતિટ્ઠિતતાય, પચ્ચયવેકલ્લતો, આગન્તુકતાય ચ રૂપં ન સમુટ્ઠાપેતિ. તથા હિ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણેન સહજાતં વત્થુ પચ્છાજાતપચ્ચયરહિતં, આહારાદીહિ ચ અનુપત્થદ્ધં દુબ્બલં, તસ્સ ચ દુબ્બલત્તા તન્નિસ્સિતવિઞ્ઞાણમ્પિ દુબ્બલન્તિ. યથા ચ પપાતે પતિતો અઞ્ઞસ્સ નિસ્સયો ભવિતું ન સક્કોતિ, એવં તમ્પિ ભિન્નસન્તતિયં કમ્મક્ખિત્તતાય પપાતે પતિતં વિય અપ્પતિટ્ઠિતં ન રૂપસમુટ્ઠાપને ઉસ્સહતિ ચ વત્થુનો ચ અત્તના સહ અપચ્છા અપુરે ઉપ્પજ્જમાનત્તા પુરેજાતપચ્ચયસ્સ અલાભતો. યથા પન આગન્તુકો પુરિસો અગતપુબ્બં દેસં ગતો અઞ્ઞેસં ‘‘એથ ભો અન્તોગામે વો અન્નપાનગન્ધમાલાદીનિ દસ્સામી’’તિ વત્તું ન સક્કોતિ અત્તનો અવિસયતાય, અપ્પહુતાય ચ, એવમેવં પટિસન્ધિચિત્તમ્પિ આગન્તુકન્તિ. એવં વત્થુદુબ્બલતાદીહિ કારણેહિ રૂપં ન સમુટ્ઠાપેતિ. અપિચ આહારિન્દ્રિયાદિવસેન યેહાકારેહિ ચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપાનં ચિત્તચેતસિકા પચ્ચયા હોન્તિ, તેહિ સબ્બેહિ પટિસન્ધિયં ચિત્તચેતસિકા સમતિંસકમ્મજરૂપાનં યથાયોગં પચ્ચયા હોન્તિ. વુત્તઞ્હેતં પટ્ઠાને –

‘‘પટિસન્ધિક્ખણે વિપાકાબ્યાકતા આહારા સમ્પયુત્તાનં ખન્ધાનં કટત્તા ચ રૂપાનં આહારપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિઆદિ (પટ્ઠા. ૧.૧.૪૨૯).

તસ્મા ¶ સમતિંસકમ્મજરૂપાનિ ચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપાનં ઠાનં ગહેત્વા ઠિતાનીતિ પટિસન્ધિચિત્તં રૂપં ન સમુટ્ઠાપેતીતિ વેદિતબ્બં.

ચુતિચિત્તઞ્ચારહતોતિ એત્થ ખીણાસવસ્સ ચુતિચિત્તં ઉપસન્તવટ્ટમૂલસ્મિં સન્તાને સાતિસયં સન્તવુત્તિતાય ¶ રૂપં ન સમુટ્ઠાપેતિ, અનાગામિઆદીનં તદભાવતોતિ વદન્તિ. ટીકાકારો પન આનન્દાચરિયો ભણતિ –

‘‘કામાવચરાનં પચ્છિમચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે યસ્સ ચિત્તસ્સ અનન્તરા કામાવચરાનં પચ્છિમચિત્તં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, રૂપાવચરે, અરૂપાવચરે પચ્છિમભવિકાનં, યે ચ રૂપાવચરં, અરૂપાવચરં ઉપપજ્જિત્વા પરિનિબ્બાયિસ્સન્તિ, તેસં ચવન્તાનં, તેસં વચીસઙ્ખારો નિરુજ્ઝિસ્સતિ, નો ચ તેસં કાયસઙ્ખારો નિરુજ્ઝિસ્સતીતિ વચનતો અઞ્ઞેસમ્પિ ચુતિચિત્તં રૂપં ન સમુટ્ઠાપેતી’’તિ.

આચરિયસ્સ હિ અયમધિપ્પાયો – ‘‘કામાવચરાનં પચ્છિમચિત્તસ્સા’’તિ એતેન અવિસેસેન કામાવચરસત્તાનં ચુતિચિત્તસ્સ, ‘‘યે ચ રૂપાવચરં…પે… નિરુજ્ઝિસ્સતી’’તિ ઇમિના કામભવતો ચવિત્વા રૂપારૂપભવૂપપજ્જનકાનં કામાવચરચુતિચિત્તસ્સાપિ ઉપ્પાદક્ખણતો ઉદ્ધં વચીસઙ્ખારસ્સ નિરોધં વત્વા કાયસઙ્ખારસ્સ તદભાવવચનતો ચુતિચિત્તસ્સ કાયસઙ્ખારાસમુટ્ઠાપનં સિદ્ધં. યદગ્ગેન ચ તં કાયસઙ્ખારં ન સમુટ્ઠાપેતિ, તદગ્ગેન તં સેસરૂપમ્પિ ન જનેતિ. ન હિ રૂપસમુટ્ઠાપકસ્સ ગબ્ભગતતાદિવિબન્ધાભાવે કાયસઙ્ખારાસમુટ્ઠાપને કારણં અત્થિ. ન ચ યુત્તં ચુતિતો ઉદ્ધં ચિત્તસમુટ્ઠાનઞ્ચસ્સ રૂપં પવત્તતીતિ, નાપિ ‘‘ચુતિચિત્તં રૂપં સમુટ્ઠાપેતી’’તિ પાળિ અત્થિ, ન ચાપિ વટ્ટમૂલાનુપસમો ચુતિચિત્તસ્સ રૂપુપ્પાદને ¶ કારણં ચુતિચિત્તેન ન ઉપ્પન્નાનમ્પિ તતો પુરિમતરેહિ ઉપ્પન્નાનં વિય ભવન્તરે અનુપ્પજ્જનતો, તસ્મા સબ્બેસમ્પિ ચુતિચિત્તં રૂપં ન સમુટ્ઠાપેતીતિ. યદિ કાયસઙ્ખારસમુટ્ઠાપનમેવ રૂપજનનારહભાવં સાધેતિ, તદા ચતુત્થજ્ઝાને કથન્તિ? નાયં દોસો, તસ્સ ભાવનાબલેન સાતિસયં સન્તવુત્તિતાય કાયસઙ્ખારાસમુટ્ઠાપનેપિ મરણાસન્નચિત્તાનં વિય પરિદુબ્બલત્તાભાવતો રૂપસમુટ્ઠાપને વિબન્ધો નત્થીતિ. કુતો પન પટ્ઠાય ચિત્તજરૂપં નુપ્પજ્જતીતિ? યતો પટ્ઠાય કાયસઙ્ખારે નુપ્પજ્જતિ. કદા ચ કાયસઙ્ખારો નુપ્પજ્જતીતિ? ચુતિતો પુબ્બે દ્વત્તિંસમચિત્તક્ખણતો પટ્ઠાય નુપ્પજ્જતિ, તેત્તિંસમચિત્તક્ખણે ઉપ્પન્નં પચ્છિમસોળસકતો પુરેતરમેવ નિરુજ્ઝતીતિ વદન્તિ. ‘‘યસ્સ કાયસઙ્ખારો ન નિરુજ્ઝતિ, તસ્સ ચિત્તસઙ્ખારો ન નિરુજ્ઝિસ્સતી’’તિ (યમ. ૨.સઙ્ખારયમક.૧૧૩) પઞ્હે ‘‘પચ્છિમચિત્તસ્સ ભઙ્ગક્ખણે તેસં કાયસઙ્ખારો ચ ન નિરુજ્ઝતિ, ચિત્તસઙ્ખારો ચ ન નિરુજ્ઝિસ્સતી’’તિ પચ્છિમચિત્તસ્સેવ વજ્જિતત્તા ચુતિતો દુતિયતતિયચિત્તેનાપિ સહ નિરુજ્ઝતીતિ અપરે. યસ્સ ચિત્તસ્સ અનન્તરા કામાવચરાનં ¶ પચ્છિમચિત્તં ઉપ્પજ્જતીતિ એત્થ ‘‘યસ્સા’’તિ કામાવચરચુતિચિત્તસ્સ અનન્તરપચ્ચયભૂતં ચિત્તં સન્ધાય વુત્તન્તિ તસ્સ ઉપ્પાદતોપિ ઉદ્ધં કાયસઙ્ખારાભાવવચનેન હેટ્ઠિમકોટિયા ચુતિતો તતિયચિત્તેનેવ સહ નિરુજ્ઝતિ. દુતિયચિત્તં ન પાપુણાતીતિ એકે.

૧૫૧-૭. એકં દ્વે તીણિ ચત્તારિ ઠાનાનિ ઇમસ્સાતિ એકદ્વિતિચતુટ્ઠાનં, એકદ્વિતિચતુટ્ઠાનત્તાતિ અત્થો. ઠાનન્તિ ચ ઇધ કિચ્ચમધિપ્પેતં. તઞ્હિ તિટ્ઠન્તિ એત્થ ધમ્મા અવટ્ઠિતા વિય હોન્તીતિ ‘‘ઠાન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. મંસચક્ખુદિબ્બચક્ખુઞાણચક્ખુબુદ્ધચક્ખુસમન્તચક્ખુવસેન પઞ્ચ નિમ્મલાનિ લોચનાનિ ઇમસ્સાતિ પઞ્ચનિમ્મલલોચનો.

નિપ્પપઞ્ચેનાતિ ¶ રાગાદિપપઞ્ચરહિતેન. રાગાદયો હિ સંસારે પપઞ્ચનતો ‘‘પપઞ્ચા’’તિ વુચ્ચન્તિ.

આવજ્જને પટિચ્છને ઠાને મનોધાતુત્તિકન્તિ સમ્બન્ધો, કિરિયામનોધાતુ આવજ્જનટ્ઠાને, વિપાકદ્વયં સમ્પટિચ્છનટ્ઠાનેતિ અત્થો.

‘‘સોમનસ્સયુત્તસન્તીરણં પઞ્ચદ્વારે સન્તીરણં સિયા’’તિ વત્તબ્બે ‘‘સન્તીરણ’’ન્તિ અધિકારતોવ લબ્ભતીતિ ગાથાબન્ધસુખત્થં ‘‘સોમનસ્સયુત’’ન્તિ એત્તકમેવ વુત્તં.

બલવારમ્મણે સતીતિ તદારમ્મણકિચ્ચસ્સ બલવારમ્મણેયેવ લબ્ભનતો વુત્તં, ન ઇમસ્સેવ આવેણિકભાવેન સબ્બેસમ્પિ તદારમ્મણાનં બલવારમ્મણેયેવ ઉપ્પજ્જનતો. વોટ્ઠબ્બનન્તિ કિરિયામનોવિઞ્ઞાણધાતુસઙ્ખાતં વોટ્ઠબ્બનકિચ્ચં ચિત્તં.

૧૫૮-૯. સબ્બેસન્તિ સબ્બેસં કામરૂપારૂપભવિકસત્તાનં. ઇમિના ઇદં દસ્સેતિ – પઞ્ચદ્વારેસુ વોટ્ઠબ્બનકિચ્ચં કેસઞ્ચિદેવ સત્તાનં અરૂપભવે સબ્બસો પઞ્ચદ્વારિકચિત્તપ્પવત્તિયા, રૂપભવે ચ દ્વારત્તયપ્પવત્તિયા અભાવતો. મનોદ્વારે આવજ્જનકિચ્ચં પન સબ્બેસમેવ સચિત્તકસત્તાનં કરોતીતિ. દ્વિટ્ઠાનિકં નામ હોતીતિ યથાવુત્તટ્ઠાનદ્વયવન્તતાય દ્વિટ્ઠાનિકચિત્તં નામ હોતિ. કેચિ પન ‘‘સોમનસ્સસહગતસન્તીરણં કામસુગતિયં પટિસન્ધિં આકડ્ઢતિ ¶ , તસ્મા તં પઞ્ચટ્ઠાનિક’’ન્તિ વદન્તિ, તં તેસં મતિમત્તં પટ્ઠાને તથા અદીપિતત્તા. તત્થ હિ –

‘‘ઉપેક્ખાસહગતં ધમ્મં પટિચ્ચ ઉપેક્ખાસહગતો ધમ્મો ઉપ્પજ્જતિ નહેતુપચ્ચયા’’તિ એત્થ (પટ્ઠા. ૨.૭.૮) ‘‘અહેતુકં ઉપેક્ખાસહગતં એકં ખન્ધં પટિચ્ચ તયો ખન્ધા, તયો ખન્ધે પટિચ્ચ એકો ખન્ધો, દ્વે ખન્ધે પટિચ્ચ દ્વે ખન્ધા ¶ , અહેતુકપટિસન્ધિક્ખણે ઉપેક્ખાસહગતં એકં ખન્ધં પટિચ્ચ તયો ખન્ધા, તયો ખન્ધે પટિચ્ચ એકો ખન્ધો, દ્વે ખન્ધે પટિચ્ચ દ્વે ખન્ધા’’તિ (પટ્ઠા. ૨.૭.૮) –

એવં ઉપેક્ખાસહગત-પદસ્સ પવત્તિપટિસન્ધિવસેન પટિચ્ચનયો ઉદ્ધટો. પીતિસહગતસુખસહગત-પદાનં પન –

‘‘પીતિસહગતં ધમ્મં પટિચ્ચ પીતિસહગતો ધમ્મો ઉપ્પજ્જતિ નહેતુપચ્ચયા. અહેતુકં પીતિસહગતં એકં ખન્ધં પટિચ્ચ તયો ખન્ધા, તયો ખન્ધે પટિચ્ચ એકો ખન્ધો, દ્વે ખન્ધે પટિચ્ચ દ્વે ખન્ધા. સુખસહગતં ધમ્મં પટિચ્ચ સુખસહગતો ધમ્મો ઉપ્પજ્જતિ નહેતુપચ્ચયા. અહેતુકં સુખસહગતં એકં ખન્ધં પટિચ્ચ તયો ખન્ધા, તયો ખન્ધે પટિચ્ચ એકો ખન્ધો, દ્વે ખન્ધે પટિચ્ચ દ્વે ખન્ધા’’તિ (પટ્ઠા. ૨.૭.૬) –

એવં પવત્તિવસેનેવ ઉદ્ધટો, ન ‘‘અહેતુકપટિસન્ધિક્ખણે’’તિઆદિના પટિસન્ધિવસેન, તસ્મા યથાધમ્મસાસને અવચનમ્પિ અભાવમેવ દીપેતીતિ ન તસ્સ પટિસન્ધિદાનં અત્થીતિ દ્વિટ્ઠાનિકતાવ વુત્તાતિ. તે મહગ્ગતવિપાકા નવાતિ સમ્બન્ધો.

૧૬૨. છદ્વારા એવ છદ્વારિકા. અથ વા છદ્વારિકેસૂતિ છદ્વારિકચિત્તેસૂતિ અત્થો.

૧૬૪-૬. ‘‘પઞ્ચકિચ્ચ’’ન્તિઆદિ યથાવુત્તાનમેવ નિગમનં. સેસન્તિ અટ્ઠસટ્ઠિવિધં ચિત્તં. એકકિચ્ચયોગતો, એકં કિચ્ચમસ્સાતિ વા એકં, એકમેવ એકકં. સબ્બચિત્તાનં કિચ્ચવસેન નિદ્દેસટ્ઠાનેયેવ કિચ્ચાનં પટિપાટિમ્પિ દસ્સેતું ‘‘ભવઙ્ગાવજ્જન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. યદિ એવં પટિસન્ધિતો પટ્ઠાય ચુતિપરિયોસાનં વત્તબ્બન્તિ? સચ્ચં, ચુતિપટિસન્ધીનં પન પાકટત્તા ¶ તથા ¶ ન વુત્તં. ભવસ્સ હિ પટિસન્ધિ આદિ, ચુતિ પરિયોસાનન્તિ પાકટમેવ, તસ્મા પાકટટ્ઠાનં પહાય અપાકટટ્ઠાનતો પટ્ઠાય દસ્સેતું ભવઙ્ગમેવ આદિતો વુત્તં. તદારમ્મણં પન કિઞ્ચાપિ અપાકટં, અથ ખો અનેકન્તિકં કિસ્મિઞ્ચિ ભવે કત્થચિ જવનવીથિયં અલબ્ભનતોતિ એકન્તલબ્ભમાનપરિદીપનત્થં તં ન વુત્તં. અથ વા તદારમ્મણચિત્તમ્પિ યેભુય્યેન ભવઙ્ગનામં લબ્ભતીતિ પુરિમજવનવીથિયં તદારમ્મણં પચ્છિમજવનવીથિયા આવજ્જનસ્સ પુરેચરભૂતં ભવઙ્ગ-ગ્ગહણેનેવ સઙ્ગહિતન્તિ વિસું ન વુત્તં. કેચિ પન ‘‘પઞ્ચદ્વારેસુ પવત્તિવસેન પઞ્ચવિધતાય દસ્સનત્થં ‘ભવઙ્ગાવજ્જન’ન્તિઆદિ વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ, તત્થ પન અપ્પવત્તમાનાનં કેસઞ્ચિ સબ્ભાવતો તં ન યુજ્જતિ, છદ્વારપ્પવત્તિવસેન છબ્બિધત્તનયદસ્સનત્થન્તિ વત્તું વટ્ટતિ. યથા ચેત્થ ‘‘ભવઙ્ગાવજ્જન’’ન્તિઆદિના ચક્ખુદ્વારે વુત્તં, એવં સોતદ્વારાદીસુપિ દસ્સનાદિં અપનેત્વા સવનાદિં પક્ખિપિત્વા કિચ્ચપ્પવત્તિ યોજેતબ્બા. મનોદ્વારે પન –

‘‘ભવઙ્ગં પઠમં હોતિ, તતો આવજ્જનં મતં;

દુતિયં તમતિક્કમ્મ, જવનં તતિયં સિયા’’તિ. –

યોજના દટ્ઠબ્બા. છન્નં વિઞ્ઞાણાનન્તિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં પઞ્ચન્નં, મનોવિઞ્ઞાણસ્સ ચ. સત્તવિઞ્ઞાણધાતૂનન્તિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતાદીનં પઞ્ચન્નં, મનોધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતુદ્વયસ્સાતિ સત્તન્નં વિઞ્ઞાણધાતૂનં.

૧૬૯-૭૧. પઞ્ચાભિઞ્ઞાવિવજ્જિતન્તિ –

‘‘ઇદ્ધિવિધં દિબ્બસોતો, પરચિત્તવિજાનના;

પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિ, દિબ્બચક્ખૂતિ પઞ્ચધા’’તિ. –

એવમાગતાહિ પઞ્ચહિ અભિઞ્ઞાહિ યુત્તેન રૂપાવચરપઞ્ચમજ્ઝાનચિત્તેન વજ્જિતં. દિબ્બસોતાદીનં એકેકારમ્મણત્તેપિ પઞ્ચન્નમ્પિ અભિઞ્ઞાનં એકસ્સેવ ચિત્તસ્સ અવત્થાભેદભાવતો વુત્તં ‘‘પઞ્ચાભિઞ્ઞાવિવજ્જિત’’ન્તિ ¶ . કેચિ પન ‘‘ઇધ એકન્તેન ધમ્મારમ્મણિકચિત્તાનમેવ વચનતો ¶ પરચિત્તવિજાનનં વજ્જેત્વા અનાગતંસઞાણેન સહ પઞ્ચાભિઞ્ઞાનં પટિક્ખેપો’’તિ વદન્તિ.

દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણાનં, મનોધાતુત્તયસ્સ ચ પરિચ્ચાગેન એકચત્તાલીસ હોન્તીતિ આહ ‘‘ચત્તાલીસં તથેકક’’ન્તિ. અભિઞ્ઞાનિ ચાતિ ચ-સદ્દો અટ્ઠાનપ્પયુત્તો, સો ‘‘ચત્તાલીસં તથેકક’’ન્તિ ઇમસ્સાનન્તરં દટ્ઠબ્બો, તેન પન અભિઞ્ઞાચિત્તદ્વયં સઙ્ગણ્હાતિ. અથ વા અભિઞ્ઞા નામ હેટ્ઠા એકેકારમ્મણિકેસુ વુત્તસ્સ પઞ્ચમજ્ઝાનસ્સેવ અવત્થાવિસેસોતિ અભિઞ્ઞાચિત્તાનં છળારમ્મણિકેસુ અગ્ગહણન્તિ દટ્ઠબ્બં.

૧૭૨-૩. તિધા કત્વાતિ તિધા કરણહેતુ. હેત્વત્થો હિ અયં ત્વા-સદ્દો યથા ‘‘સીહં દિસ્વા ભયં છમ્ભિતત્તં ઉપ્પજ્જતિ, પઞ્ઞાય ચસ્સ દિસ્વા આસવા પરિક્ખીણા હોન્તી’’તિ. ‘‘પુઞ્ઞાપુઞ્ઞવસેના’’તિઆદિના જાતિભૂમિહેતુવેદનાદિવસેન યાવ છસત્તતિવિધો ભેદો, તાવ મનોવિઞ્ઞાણધાતું ભિન્દિત્વા તંવસેન ચિત્તવિભાગદસ્સનત્થં નયદાનં કતન્તિ વેદિતબ્બં.

૧૭૫. તિધા કત્વાતિ પઠમં વિપાકદ્વયકિરિયાભેદતો, દુતિયં કુસલાકુસલાદિતોતિ એવં ધાતુદ્વયં પચ્ચેકં તિધા કત્વા.

૧૮૦. ભૂમિ…પે… વિભાવયેતિ તિંસભૂમીનં નાનત્તવસેન પવત્તિતો તિંસવિધં, તત્થેવ તિંસપુગ્ગલાનં નાનત્તવસેન પવત્તિતો ચ તિંસવિધન્તિઆદિના ઇદં યથાનિદ્દિટ્ઠચિત્તં બહુધા હોતીતિ ચ વિભાવેય્યાતિ અત્થો.

૧૮૧. ઇધાતિ ¶ ઇમસ્મિં સાસને. હત્થગતામલકા વિય હોન્તીતિ યથા હત્થગતં આમલકં ચક્ખુમતો સુપાકટં હોતિ, એવમિમસ્સ મતિમતો ભિક્ખુનો અભિધમ્મપિટકગતા અત્થા સુપાકટા હોન્તિ, આવજ્જિતાવજ્જિતક્ખણે સુવિસદાવ પઞ્ઞાયન્તીતિ અત્થો.

ઇતિ અભિધમ્મત્થવિકાસિનિયા નામ

અભિધમ્માવતારસંવણ્ણનાય

એકવિધાદિનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. પઞ્ચમો પરિચ્છેદો

ભૂમિપુગ્ગલચિત્તુપ્પત્તિનિદ્દેસવણ્ણના

૧૮૨-૮. બુદ્ધિયા ¶ વુદ્ધિં વિરુળ્હિં કરોતીતિ બુદ્ધિવુદ્ધિકરં. યસ્સ યસ્સ નયસ્સ કથનં પટિઞ્ઞાતં, તં તં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ચિત્તાનં ભૂમીસુપ્પત્તિ’’ન્તિ. તં વત્વા ભૂમીનં આધારવસેન પસઙ્ગાગતં ગતિભેદં, ભવભેદઞ્ચ દસ્સેતું ‘‘દેવા ચેવા’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘ચતસ્સોપાયભૂમિયો’’તિ વત્વા અસુરગતિયા પેતગતિયંયેવ સઙ્ગહિતત્તા ‘‘ગતિયો પઞ્ચા’’તિ વુત્તન્તિ વદન્તિ. મયં પન ‘‘તિસ્સોવાપાયભૂમિયો’’તિ પાઠેન ભવિતબ્બન્તિ મઞ્ઞામ. ન હિ એસ અનાકુલવચનો આચરિયો ઈદિસં પુબ્બાપરવિરુદ્ધં વિય સમ્મોહજનકં વચનં ભાસતિ. પાળિયમ્પિ હિ –

‘‘પઞ્ચ ખો ઇમા, સારિપુત્ત, ગતિયો. કતમા પઞ્ચ? નિરયો તિરચ્છાનયોનિ પેત્તિવિસયો મનુસ્સા દેવા’’તિ (અ. નિ. ૯.૬૮) –

એવં ¶ તિણ્ણમેવ અપાયાનં વસેન વુત્તં. કામરૂપારૂપવસેન તયો ભવા. તત્થાતિ તેસુ તીસુ ભવેસુ. તિંસેવાતિ ચતસ્સો અપાયભૂમિયો, સત્તવિધા કામસુગતિભૂમિ, સોળસ રૂપીબ્રહ્મલોકા, ચતસ્સો અરૂપભૂમિયોતિ એકતિંસભૂમીનમન્તરે ચિત્તપ્પવત્તિઅધિકારત્તા અસઞ્ઞભૂમિં અપનેત્વા અવસેસા તિંસેવ ભૂમિયોતિ અત્થો. તાસુ તિંસેવ પુગ્ગલાતિ તાસુ ભૂમીસુ ઉપ્પન્ના પુગ્ગલા ભૂમિગણનવસેન તિંસેવ હોન્તિ. ભૂમિવસેન તિંસવિધાપિ પન પટિસન્ધિચિત્તગણનાય એકૂનવીસતિ હોન્તીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ભૂમીસ્વેતાસૂ’’તિઆદિ.

પટિસન્ધિકચિત્તાનન્તિ દસ કામાવચરપટિસન્ધિચિત્તાનિ, પઞ્ચ રૂપાવચરપટિસન્ધિચિત્તાનિ, ચત્તારિ અરૂપાવચરપટિસન્ધિચિત્તાનીતિ ઇમેસં એકૂનવીસતિપટિસન્ધિચિત્તાનં વસેન. અસઞ્ઞીનમચિત્તકાતિ અસઞ્ઞસત્તાનં અચિત્તકા પટિસન્ધિ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘અસઞ્ઞસત્તા ¶ દેવા અહેતુકા અનાહારકા અફસ્સકા અવેદનકા અસઞ્ઞકા અચેતનકા અચિત્તકા પાતુભવન્તી’’તિ.

યદિ પટિસન્ધિવસેન વીસતિ પુગ્ગલા, કથં ભૂમિવસેન તિંસાતિ વુત્તા. એકતિંસાતિ હિ વત્તબ્બન્તિ આહ ‘‘ઇધા’’તિઆદિ.

ન વિજ્જતિ હેતુ ઇમેસન્તિ અહેતૂ, દુવે, તીણિ ચ હેતૂ ઇમેસન્તિ દ્વિતિહેતૂ, પટિસન્ધિવસેન અહેતુકા, દુહેતુકા, તિહેતુકા ચાતિ અત્થો. તત્થ અહેતુકા આપાયિકા ચ, એકચ્ચે ભૂમદેવા, મનુસ્સેસુ જચ્ચન્ધજચ્ચબધિરજચ્ચુમ્મત્તકનપુંસકઉભતોબ્યઞ્જનકાદયો ચ. વુત્તાવસેસા કામસુગતિવાસિનોવ દુહેતુકા. તિહેતુકા પન કામસુગતિવાસિનોવ. અરિયા પન અટ્ઠાતિ ચતુન્નં અરિયમગ્ગસમઙ્ગીનં, ચતુન્નઞ્ચ અરિયફલસમઙ્ગીનં વસેન અટ્ઠ અરિયપુગ્ગલા ¶ . નનુ ચ અરિયાપિ તિહેતુકાયેવાતિ? સચ્ચં, ચિત્તુપ્પાદં પન પત્વા તેસં વિસેસસબ્ભાવતો વિસુંયેવ ઉદ્ધટાતિ દટ્ઠબ્બં.

૧૮૯-૯૨. ‘‘ભૂમીસુપ્પત્તિં ભણતો મે નિબોધથા’’તિ સુત્વા ચોદકો ‘‘તિંસભૂમીસૂ’’તિઆદિના સબ્બેસં ભૂમીનં સાધારણચિત્તાનિ પુચ્છતિ, ઇતરો ‘‘ચુદ્દસેવા’’તિ વિસ્સજ્જેતિ. તત્થ અટ્ઠ પરિત્તકુસલાનિ, ચત્તારિ દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તાનિ, ઉદ્ધચ્ચસહગતં, મનોદ્વારાવજ્જનઞ્ચાતિ ચુદ્દસેવ, ન ઊનાનિ નાધિકાનિ, સબ્બાસુ તિંસભૂમીસુ હોન્તિ, સબ્બભૂમીનં સાધારણાનીતિ અત્થો.

સદા…પે… સિયુન્તિ દ્વે દોસમૂલાનિ, કુસલવિપાકચક્ખુસોતવિઞ્ઞાણસમ્પટિચ્છનસન્તીરણદ્વયવજ્જિતાનિ અટ્ઠારસ કામાવચરવિપાકચિત્તાનીતિ વીસતિ ચિત્તાનિ સદા કામેયેવ ભવે સિયું, ન કદાચિ અઞ્ઞત્થ ઉપ્પજ્જન્તીતિ અત્થો. નનુ ચ બ્રહ્મૂનમ્પિ અકુસલવિપાકાનિ ઉપ્પજ્જન્તીતિ? સચ્ચં ઉપ્પજ્જન્તિ, તાનિ કામભવે અનિટ્ઠરૂપાદયો આરબ્ભ ઉપ્પજ્જન્તિ બ્રહ્મલોકે તેસં અભાવતોતિ કામભવેયેવ નિયમિતાનિ. રૂપાવચરવિપાકચિત્તાનિ પઞ્ચ રૂપાવચરભવેયેવ સિયું, ચત્તારો ચ અરૂપાવચરવિપાકા અરૂપીસૂતિ આહ ‘‘પઞ્ચ રૂપભવે’’તિઆદિ.

કામ ¶ …પે… ભવન્તીતિ રૂપાવચરકુસલકિરિયચિત્તાનિ ચેવ કુસલવિપાકાનિ ચ ચક્ખુસોતવિઞ્ઞાણસમ્પટિચ્છનસન્તીરણાનિ વોટ્ઠબ્બનવજ્જાનિ ચ દ્વે અહેતુકકિરિયચિત્તાનિ પઠમમગ્ગવિઞ્ઞાણન્તિ અટ્ઠારસ ચિત્તાનિ કામરૂપભવેયેવ ભવન્તિ, ન અરૂપભવે. તત્થ હિ સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કન્તત્તા રૂપાવચરકુસલકિરિયા નુપ્પજ્જન્તિ. ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ વત્થુદ્વારવિરહતો, હસિતુપ્પાદો એકન્તવત્થુનિસ્સયત્તા, સોતાપત્તિમગ્ગો પરતોઘોસપચ્ચયાયેવ નિબ્બત્તનતો ¶ ન ઉપ્પજ્જતિ. દ્વેચત્તાલીસાતિ અટ્ઠ પરિત્તકુસલાનિ, ચત્તારિ અરૂપકુસલાનિ, પઠમમગ્ગવજ્જાનિ સત્ત લોકુત્તરચિત્તાનિ, પટિઘદ્વયવજ્જિતાનિ ચ દસ અકુસલચિત્તાનિ, પુબ્બે વુત્તઅહેતુકકિરિયાદ્વયવજ્જિતાનિ નવ કામાવચરકિરિયચિત્તાનિ, ચત્તારિ અરૂપાવચરકિરિયચિત્તાનીતિ એવં દ્વેચત્તાલીસ ચિત્તાનિ તીસુ ભવેસુ હોન્તિ.

૧૯૩-૨૦૪. એવં ભવવસેન ચિત્તુપ્પત્તિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ કાલવસેન દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઠપેત્વા પના’’તિઆદિ. સબ્બાસન્તિ નિદ્ધારણત્થે સામિવચનં. અટ્ઠ મહાકિરિયા, અરહત્તમગ્ગફલચિત્તાનિ, અનાગામિફલં, નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનકુસલકિરિયાતિ તેરસેવ ચિત્તાનિ અપાયરહિતાસુ છબ્બીસભૂમીસુ હોન્તિ અપાયેસુ વિપાકાવરણસબ્ભાવે એતેસં અનુપ્પજ્જનતો. અપરાનિ છ ચિત્તાનીતિ સમ્બન્ધો. તાનિ પન રૂપભવસાધારણાનં પઞ્ચપરિત્તવિપાકાનં, કિરિયમનોધાતુયા ચ વસેન વેદિતબ્બાનિ.

પઞ્ચ ચિત્તાનીતિ દિટ્ઠિસમ્પયુત્તવિચિકિચ્છાવસેન પઞ્ચ ચિત્તાનિ. તાનિ હિ પઞ્ચસુ સુદ્ધાવાસભૂમીસુ ન લબ્ભન્તિ. તત્થ અનાગામિખીણાસવાનમેવ અધિવુત્થત્તા, તેસઞ્ચ પઠમમગ્ગેનેવ ઇમેસં પઞ્ચન્નં વિઞ્ઞાણાનં અનુપ્પાદધમ્મતં આપાદિતત્તા.

અપરાનિ દુવેતિ તતિયારુપ્પકુસલકિરિયચિત્તાનિ. તાનિ હિ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનેસુ અતિક્કન્તારમ્મણત્તા, અપાયેસુ ચ અહેતુકપટિસન્ધિકત્તા નુપ્પજ્જન્તિ. ચતુવીસતીભૂમિસુ દ્વે ચાતિ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનકુસલકિરિયાવસેન દ્વે ચિત્તાનિ. તેવીસભૂમિસુ દ્વેયેવાતિ આકાસાનઞ્ચાયતનકુસલકિરિયચિત્તાનિ.

એકાદસવિધન્તિ રૂપાવચરકુસલકિરિયા હસિતુપ્પાદોતિ એકાદસ. સોતાપત્તિફલં યાવ અનાગામિમગ્ગો ચત્તારિ ચ ચિત્તાનિ સુદ્ધાવાસઅપાયવજ્જાસુ એકવીસતિભૂમીસુ ભવન્તિ. એકં ¶ ¶ સોતાપત્તિમગ્ગચિત્તં સુદ્ધાવાસઅપાયઅરૂપભૂમિવજ્જેસુ સત્તરસસુ ભૂમીસુ જાયતિ. દ્વે દોસમૂલાનિ, કુસલવિપાકઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણાનિ, સત્ત અકુસલવિપાકાતિ દ્વાદસ ચિત્તાનિ મહગ્ગતભૂમિવજ્જાસુ એકાદસસુ કામભૂમીસુ જાયન્તિ. અટ્ઠ મહાવિપાકચિત્તાનિ કામાવચરદેવમનુસ્સવસેન સત્તભૂમીસુ જાયન્તિ. છસુ ભૂમિસૂતિ વેહપ્ફલસુદ્ધાવાસસઙ્ખાતાસુ છસુ પઞ્ચમજ્ઝાનભૂમીસુ.

ચત્તારિ…પે… ભૂમિસૂતિ ચતુત્થજ્ઝાનવિપાકો પરિત્તસુભઅપ્પમાણસુભસુભકિણ્હવસેન તીસુ ભૂમીસુ જાયતિ, દુતિયજ્ઝાનવિપાકો, તતિયજ્ઝાનવિપાકો ચ પરિત્તાભાઅપ્પમાણાભાઆભસ્સરવસેન તીસુ ભૂમીસુ, પઠમજ્ઝાનવિપાકો બ્રહ્મપારિસજ્જબ્રહ્મપુરોહિતમહાબ્રહ્માવસેન તીસુ ભૂમીસુ હોતીતિ એવં ચત્તારિ ચિત્તાનિ એકેકવસેન તીસુ તીસુ ભૂમીસુ જાયન્તિ.

૨૦૬-૯. એવં એત્તકાનેવ ચિત્તાનિ એત્તકાસુ ભૂમીસુ ઉપ્પજ્જન્તીતિ ચિત્તનિયમવસેન ઉપ્પત્તિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ એત્તકાસુ એવ ભૂમીસુ એત્તકાનેવ ચિત્તાનિ ઉપ્પજ્જન્તીતિ ભૂમિનિયમવસેન દસ્સેતું ‘‘કુસલાકુસલા કામે’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ કામે કુસલાકુસલા વીસતિ, તેસં પન્નરસ અહેતુકા પાકા, આવજ્જનદ્વયઞ્ચાતિ સત્તતિંસેવ માનસા નરકાદીસુ ચતૂસુપિ અપાયેસુ જાયરે. અવસેસાનિ પન સત્તરસ કામાવચરવિપાકકિરિયચિત્તાનિ, પઞ્ચતિંસ મહગ્ગતલોકુત્તરાનીતિ દ્વેપઞ્ઞાસ માનસા કદાચિપિ તેસુ નુપ્પજ્જન્તિ અભૂમિભાવતોતિ અત્થો.

અસીતિ હદયાતિ વુત્તાવસેસાનિ અસીતિ ચિત્તાનિ. ઘાનાદિવિઞ્ઞાણત્તયન્તિ કુસલવિપાકઘાનાદિવિઞ્ઞાણત્તયં. ‘‘અપુઞ્ઞજા પાકા’’તિ અકુસલવિપાકાનં સબ્બેસમેવ ગહિતત્તા ઘાનાદિવિઞ્ઞાણત્તયં અગ્ગહિતવિસેસમ્પિ પારિસેસઞાયેન કુસલવિપાકમેવ વિઞ્ઞાયતિ.

૨૧૩. દોમનસ્સન્તિ ¶ દોમનસ્સસહગતં. ક્રિયા ચ દ્વેતિ વોટ્ઠબ્બનવજ્જિતા દ્વે અહેતુકકિરિયા.

૨૧૪. ભૂમિવસેનેવાતિ પુગ્ગલે અનામસિત્વા કેવલં ભૂમિવસેન. પુગ્ગલાનં વસેન ચ ભૂમિવસેન ચ ચિત્તુપ્પત્તિં વિભાવયેતિ સમ્બન્ધો.

૨૧૬-૮. પઞ્ચભૂમિસૂતિ ¶ ચતુરાપાયમનુસ્સવસેન પઞ્ચભૂમીસુ. અહેતુકાનં પટિસન્ધિસદિસતદારમ્મણવસેન ‘‘સત્તતિંસેવા’’તિ વુત્તં, અઞ્ઞકમ્મેન પન દ્વિહેતુકતદારમ્મણસ્સાપિ સમ્ભવતો એકચત્તાલીસ હોન્તિ. આચરિયજોતિપાલત્થેરસ્સ અધિપ્પાયેન તિહેતુકવિપાકેહિપિ સદ્ધિં પઞ્ચચત્તાલીસેવાતિ દટ્ઠબ્બં. અહેતુકસ્સ વુત્તેહીતિ અહેતુકસત્તસ્સ વુત્તેહિ સત્તતિંસમાનસેહિ સહ. નવ ક્રિયાતિ અટ્ઠ મહાકિરિયા, હસિતુપ્પાદો ચાતિ ઇમાનિ અસાધારણકિરિયચિત્તાનિ નવ.

૨૨૦-૧. ‘‘ચતુપઞ્ઞાસ માનસા’’તિ વત્વા તેસં સરૂપતો દસ્સનત્થં આહ ‘‘દ્વિહેતુકસ્સા’’તિઆદિ. પુન ‘‘ચતુપઞ્ઞાસા’’તિઆદિ પન નિગમનં.

૨૨૩-૪. પઞ્ઞાસેવસ્સ ચિત્તાનીતિ તિહેતુકસ્સ પુથુજ્જનસ્સ વુત્તચતુપઞ્ઞાસચિત્તેસુ દિટ્ઠિવિચિકિચ્છાસહગતવજ્જાનિ એકૂનપઞ્ઞાસ, સોતાપત્તિફલન્તિ ઇમાનિ પઞ્ઞાસેવ ચિત્તાનિ અસ્સ કામાવચરસ્સ સોતાપન્નદેહિનો જાયન્તે. નવતિંસેવાતિ એકૂનચત્તાલીસચિત્તાનિ. પઠમં ફલન્તિ સોતાપત્તિફલં.

૨૨૫-૮. દુતિયઞ્ચ ફલં હિત્વાતિ સકદાગામિફલં હિત્વા. ચ-સદ્દેન સોતાપત્તિફલઞ્ચ હિત્વાતિ અત્થો. અત્તનો ફલેન ¶ સહ યાનિ અટ્ઠચત્તાલીસ ચિત્તાનિ, તાનિ અનાગામિસ્સ સત્તસ્સ જાયન્તિ. ચત્તાલીસઞ્ચ ચત્તારીતિ તેવીસતિ કામાવચરવિપાકચિત્તાનિ, વીસતિ કિરિયચિત્તાનિ, અરહત્તફલઞ્ચાતિ ચતુચત્તાલીસ ચિત્તાનિ. સકં સકન્તિ ‘‘સોતાપન્નસ્સ સોતાપત્તિમગ્ગચિત્તં, સકદાગામિનો સકદાગામિમગ્ગચિત્ત’’ન્તિઆદિના અત્તનો અત્તનો મગ્ગચિત્તં. કસ્મા પન તેસં એકેકમેવ ચિત્તં હોતીતિ આહ ‘‘એકચિત્તક્ખણાહિ તે’’તિ. પઞ્ચતિંસેવાતિ સત્તરસ કામરૂપારૂપકુસલચિત્તાનિ, પટિઘદ્વયવજ્જાનિ દસ અકુસલાનિ, રૂપભવે લબ્ભમાનકાનિ પઞ્ચ અહેતુકવિપાકાનિ, આવજ્જનદ્વયં, પઠમજ્ઝાનવિપાકો ચાતિ પઞ્ચતિંસ ચિત્તાનિ તીસુ પઠમજ્ઝાનભૂમીસુ પુથુજ્જનસ્સ જાયન્તિ.

૨૩૨-૫. હિત્વા ચાતિ એત્થ ચ-સદ્દેન પઠમફલસ્સ ગહણં દસ્સેતિ. તેન અપુઞ્ઞપઞ્ચકં હિત્વા પઠમં ફલં ગહેત્વા ચાતિ અત્થો. અપુઞ્ઞપઞ્ચકન્તિ દિટ્ઠિસમ્પયુત્તવિચિકિચ્છાસહગતવસેન ¶ પઞ્ચ અકુસલચિત્તાનિ. તત્થાતિ તેસુ સોતાપન્નસ્સ વુત્તેસુ. તત્થેવાતિ સકદાગામિસ્સ વુત્તેસુ. પુઞ્ઞજં સમ્પટિચ્છનં સન્તીરણદ્વયઞ્ચેવાતિ સમ્બન્ધો.

૨૩૭. એવં પઠમજ્ઝાનભૂમિયં પુથુજ્જનસોતાપન્નાદિવસેન ચિત્તસમ્ભવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તેસમેવ વસેન દુતિયજ્ઝાનભૂમિયં દસ્સેતું ‘‘પુથુજ્જનસ્સા’’તિઆદિ આરદ્ધં. દુતિયજ્ઝાનતતિયજ્ઝાનવિપાકાનં એકસત્તસ્સેવ અસમ્ભવેપિ દુતિયજ્ઝાનતલે નિબ્બત્તે પુથુજ્જનાદયો પુથુજ્જનાદિભાવસામઞ્ઞેન એકતો ગહેત્વા ‘‘દુતિયજ્ઝાનતતિયજ્ઝાનપાકતો’’તિ વુત્તં.