તીકા > અભિધમ્મપિટક (ટીકા) > અભિધમ્મમાતિકાપાળિ

કુસલા ધમ્મા (ધ. સ. તિકમાતિકા ૧-૨૨), અકુસલા ધમ્મા, અબ્યાકતા ધમ્મા. સુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા ધમ્મા, દુક્ખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા ધમ્મા, અદુક્ખમસુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા ધમ્મા. વિપાકા ધમ્મા, વિપાકધમ્મધમ્મા, નેવવિપાકનવિપાકધમ્મધમ્મા. ઉપાદિણ્ણુપાદાનિયા ¶ ધમ્મા, અનુપાદિણ્ણુપાદાનિયા ધમ્મા, અનુપાદિણ્ણઅનુપાદાનિયા ધમ્મા. સંકિલિટ્ઠસંકિલેસિકા ધમ્મા, અસંકિલિટ્ઠસંકિલેસિકા ધમ્મા, અસંકિલિટ્ઠઅસંકિલેસિકા ધમ્મા. સવિતક્કસવિચારા ધમ્મા, અવિતક્કવિચારમત્તા ધમ્મા, અવિતક્કઅવિચારા ધમ્મા. પીતિસહગતા ધમ્મા, સુખસહગતા ધમ્મા, ઉપેક્ખાસહગતા ધમ્મા. દસ્સનેન પહાતબ્બા ધમ્મા, ભાવનાય પહાતબ્બા ધમ્મા, નેવ દસ્સનેન ન ભાવનાય પહાતબ્બા ધમ્મા. દસ્સનેન પહાતબ્બહેતુકા ધમ્મા, ભાવનાય પહાતબ્બહેતુકા ધમ્મા, નેવ દસ્સનેન ન ભાવનાય પહાતબ્બહેતુકા ધમ્મા ¶ . આચયગામિનો ધમ્મા, અપચયગામિનો ધમ્મા, નેવાચયગામિનાપચયગામિનો ધમ્મા. સેક્ખા ધમ્મા, અસેક્ખા ધમ્મા, નેવસેક્ખનાસેક્ખા ધમ્મા. પરિત્તા ધમ્મા, મહગ્ગતા ધમ્મા, અપ્પમાણા ધમ્મા. પરિત્તારમ્મણા ધમ્મા, મહગ્ગતારમ્મણા ધમ્મા, અપ્પમાણારમ્મણા ધમ્મા. હીના ધમ્મા, મજ્ઝિમા ધમ્મા, પણીતા ધમ્મા. મિચ્છત્તનિયતા ધમ્મા, સમ્મત્તનિયતા ધમ્મા, અનિયતા ધમ્મા. મગ્ગારમ્મણા ધમ્મા, મગ્ગહેતુકા ધમ્મા, મગ્ગાધિપતિનો ધમ્મા. ઉપ્પન્ના ધમ્મા, અનુપ્પન્ના ધમ્મા, ઉપ્પાદિનો ધમ્મા. અતીતા ધમ્મા, અનાગતા ધમ્મા, પચ્ચુપ્પન્ના ધમ્મા. અતીતારમ્મણા ધમ્મા, અનાગતારમ્મણા ધમ્મા, પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણા ધમ્મા. અજ્ઝત્તા ધમ્મા, બહિદ્ધા ધમ્મા, અજ્ઝત્તબહિદ્ધા ધમ્મા. અજ્ઝત્તારમ્મણા ધમ્મા, બહિદ્ધારમ્મણા ધમ્મા, અજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણા ધમ્મા. સનિદસ્સનસપ્પટિઘા ધમ્મા, અનિદસ્સનસપ્પટિઘા ધમ્મા, અનિદસ્સનઅપ્પટિઘા ધમ્મા (ધ. સ. તિકમાતિકા ૧-૨૨).

હેતૂ ધમ્મા, ન હેતૂ ધમ્મા. સહેતુકા ધમ્મા, અહેતુકા ધમ્મા. હેતુસમ્પયુત્તા ધમ્મા, હેતુવિપ્પયુત્તા ધમ્મા. હેતૂ ચેવ ધમ્મા સહેતુકા ચ, સહેતુકા ચેવ ધમ્મા ન ચ હેતૂ. હેતૂ ચેવ ¶ ધમ્મા હેતુસમ્પયુત્તા ચ, હેતુસમ્પયુત્તા ચેવ ધમ્મા ન ચ હેતૂ. ન હેતૂ ખો પન ધમ્મા સહેતુકાપિ, અહેતુકાપિ. હેતુગોચ્છકં.

સપ્પચ્ચયા ધમ્મા, અપ્પચ્ચયા ધમ્મા. સઙ્ખતા ધમ્મા, અસઙ્ખતા ધમ્મા. સનિદસ્સના ધમ્મા, અનિદસ્સના ધમ્મા. સપ્પટિઘા ધમ્મા, અપ્પટિઘા ¶ ધમ્મા. રૂપિનો ધમ્મા, અરૂપિનો ધમ્મા. લોકિયા ધમ્મા, લોકુત્તરા ધમ્મા. કેનચિ વિઞ્ઞેય્યા ધમ્મા, કેનચિ ન વિઞ્ઞેય્યા ધમ્મા. ચૂળન્તરદુકં.

આસવા ધમ્મા, નો આસવા ધમ્મા. સાસવા ધમ્મા, અનાસવા ધમ્મા. આસવસમ્પયુત્તા ધમ્મા, આસવવિપ્પયુત્તા ધમ્મા. આસવા ચેવ ધમ્મા સાસવા ચ, સાસવા ચેવ ધમ્મા નો ચ આસવા. આસવા ચેવ ધમ્મા આસવસમ્પયુત્તા ચ, આસવસમ્પયુત્તા ચેવ ધમ્મા નો ચ આસવા. આસવવિપ્પયુત્તા ખો પન ધમ્મા સાસવાપિ, અનાસવાપિ. આસવગોચ્છકં.

સઞ્ઞોજના ધમ્મા, નો સઞ્ઞોજના ધમ્મા. સઞ્ઞોજનિયા ધમ્મા, અસઞ્ઞોજનિયા ધમ્મા. સઞ્ઞોજનસમ્પયુત્તા ધમ્મા, સઞ્ઞોજનવિપ્પયુત્તા ધમ્મા. સઞ્ઞોજના ચેવ ધમ્મા સઞ્ઞોજનિયા ચ, સઞ્ઞોજનિયા ચેવ ધમ્મા નો ચ સઞ્ઞોજના. સઞ્ઞોજના ચેવ ધમ્મા સઞ્ઞોજનસમ્પયુત્તા ચ, સઞ્ઞોજનસમ્પયુત્તા ચેવ ધમ્મા નો ચ સઞ્ઞોજના. સઞ્ઞોજનવિપ્પયુત્તા ખો પન ધમ્મા સઞ્ઞોજનિયાપિ, અસઞ્ઞોજનિયાપિ. સઞ્ઞોજનગોચ્છકં.

ગન્થા ધમ્મા, નો ગન્થા ધમ્મા. ગન્થનિયા ધમ્મા, અગન્થનિયા ધમ્મા. ગન્થસમ્પયુત્તા ધમ્મા, ગન્થવિપ્પયુત્તા ધમ્મા. ગન્થા ચેવ ધમ્મા ગન્થનિયા ચ, ગન્થનિયા ચેવ ધમ્મા નો ચ ગન્થા ¶ . ગન્થા ચેવ ધમ્મા ગન્થસમ્પયુત્તા ચ, ગન્થસમ્પયુત્તા ચેવ ધમ્મા નો ચ ગન્થા. ગન્થવિપ્પયુત્તા ખો પન ધમ્મા ગન્થનિયાપિ, અગન્થનિયાપિ. ગન્થગોચ્છકં.

ઓઘા ¶ ધમ્મા, નો ઓઘા ધમ્મા. ઓઘનિયા ધમ્મા, અનોઘનિયા ધમ્મા. ઓઘસમ્પયુત્તા ધમ્મા, ઓઘવિપ્પયુત્તા ધમ્મા. ઓઘા ચેવ ધમ્મા ઓઘનિયા ચ, ઓઘનિયા ચેવ ધમ્મા નો ચ ઓઘા. ઓઘા ચેવ ધમ્મા ઓઘસમ્પયુત્તા ચ, ઓઘસમ્પયુત્તા ચેવ ધમ્મા નો ચ ઓઘા. ઓઘવિપ્પયુત્તા ખો પન ધમ્મા ઓઘનિયાપિ, અનોઘનિયાપિ. ઓઘગોચ્છકં.

યોગા ધમ્મા, નો યોગા ધમ્મા. યોગનિયા ધમ્મા, અયોગનિયા ધમ્મા. યોગસમ્પયુત્તા ધમ્મા, યોગવિપ્પયુત્તા ધમ્મા. યોગા ચેવ ધમ્મા યોગનિયા ચ, યોગનિયા ચેવ ધમ્મા નો ચ યોગા. યોગા ચેવ ધમ્મા યોગસમ્પયુત્તા ચ, યોગસમ્પયુત્તા ચેવ ધમ્મા નો ચ યોગા. યોગવિપ્પયુત્તા ખો પન ધમ્મા યોગનિયાપિ, અયોગનિયાપિ. યોગગોચ્છકં.

નીવરણા ધમ્મા, નો નીવરણા ધમ્મા. નીવરણિયા ધમ્મા, અનીવરણિયા ધમ્મા. નીવરણસમ્પયુત્તા ધમ્મા, નીવરણવિપ્પયુત્તા ધમ્મા. નીવરણા ચેવ ધમ્મા નીવરણિયા ચ, નીવરણિયા ચેવ ધમ્મા નો ચ નીવરણા. નીવરણા ચેવ ધમ્મા નીવરણસમ્પયુત્તા ચ, નીવરણસમ્પયુત્તા ચેવ ધમ્મા નો ચ નીવરણા. નીવરણવિપ્પયુત્તા ખો પન ધમ્મા નીવરણિયાપિ, અનીવરણિયાપિ. નીવરણગોચ્છકં.

પરામાસા ધમ્મા, નો પરામાસા ધમ્મા. પરામટ્ઠા ધમ્મા, અપરામટ્ઠા ધમ્મા. પરામાસસમ્પયુત્તા ધમ્મા, પરામાસવિપ્પયુત્તા ધમ્મા. પરામાસા ચેવ ધમ્મા ¶ પરામટ્ઠા ચ, પરામટ્ઠાચેવ ¶ ધમ્મા નો ચ પરામાસા. પરામાસવિપ્પયુત્તા ખો પન ધમ્મા પરામટ્ઠાપિ, અપરામટ્ઠાપિ. પરામાસગોચ્છકં.

સારમ્મણા ધમ્મા, અનારમ્મણા ધમ્મા. ચિત્તા ધમ્મા, નો ચિત્તા ધમ્મા. ચેતસિકા ધમ્મા, અચેતસિકા ધમ્મા. ચિત્તસમ્પયુત્તા ધમ્મા, ચિત્તવિપ્પયુત્તા ધમ્મા. ચિત્તસંસટ્ઠા ધમ્મા, ચિત્તવિસંસટ્ઠા ધમ્મા. ચિત્તસમુટ્ઠાના ધમ્મા, નો ચિત્તસમુટ્ઠાના ધમ્મા. ચિત્તસહભુનો ધમ્મા, નો ચિત્તસહભુનો ધમ્મા. ચિત્તાનુપરિવત્તિનો ધમ્મા, નો ચિત્તાનુપરિવત્તિનો ધમ્મા. ચિત્તસંસટ્ઠસમુટ્ઠાના ધમ્મા, નો ચિત્તસંસટ્ઠસમુટ્ઠાના ધમ્મા. ચિત્તસંસટ્ઠસમુટ્ઠાનસહભુનો ધમ્મા, નો ચિત્તસંસટ્ઠસમુટ્ઠાનસહભુનો ધમ્મા. ચિત્તસંસટ્ઠસમુટ્ઠાનાનુપરિવત્તિનો ધમ્મા, નો ચિત્તસંસટ્ઠસમુટ્ઠાનાનુપરિવત્તિનો ધમ્મા. અજ્ઝત્તિકા ધમ્મા, બાહિરા ધમ્મા. ઉપાદા ધમ્મા, નો ઉપાદા ધમ્મા. ઉપાદિણ્ણા ધમ્મા, અનુપાદિણ્ણા ધમ્મા. મહન્તરદુકં.

ઉપાદાના ધમ્મા, નો ઉપાદાના ધમ્મા. ઉપાદાનિયા ધમ્મા, અનુપાદાનિયા ધમ્મા. ઉપાદાનસમ્પયુત્તા ધમ્મા, ઉપાદાનવિપ્પયુત્તા ધમ્મા. ઉપાદાના ચેવ ધમ્મા ઉપાદાનિયા ચ, ઉપાદાનિયા ચેવ ધમ્મા નો ચ ઉપાદાના. ઉપાદાના ચેવ ધમ્મા ઉપાદાનસમ્પયુત્તા ચ, ઉપાદાનસમ્પયુત્તા ચેવ ધમ્મા નો ચ ઉપાદાના. ઉપાદાનવિપ્પયુત્તા ખો પન ધમ્મા ઉપાદાનિયાપિ, અનુપાદાનિયાપિ. ઉપાદાનગોચ્છકં.

કિલેસા ધમ્મા, નો કિલેસા ધમ્મા. સંકિલેસિકા ધમ્મા, અસંકિલેસિકા ધમ્મા. સંકિલિટ્ઠા ધમ્મા, અસંકિલિટ્ઠા ધમ્મા. કિલેસસમ્પયુત્તા ધમ્મા, કિલેસવિપ્પયુત્તા ધમ્મા. કિલેસા ¶ ચેવ ધમ્મા સંકિલેસિકા ચ, સંકિલેસિકા ચેવ ધમ્મા નો ચ કિલેસા. કિલેસા ચેવ ધમ્મા સંકિલિટ્ઠા ચ, સંકિલિટ્ઠા ચેવ ધમ્મા નો ચ કિલેસા. કિલેસા ચેવ ધમ્મા કિલેસસમ્પયુત્તા ¶ ચ, કિલેસસમ્પયુત્તા ચેવ ધમ્મા નો ચ કિલેસા. કિલેસવિપ્પયુત્તા ખો પન ધમ્મા સંકિલેસિકાપિ, અસંકિલેસિકાપિ. કિલેસગોચ્છકં.

દસ્સનેન પહાતબ્બા ધમ્મા, ન દસ્સનેન પહાતબ્બા ધમ્મા. ભાવનાય પહાતબ્બા ધમ્મા, ન ભાવનાય પહાતબ્બા ધમ્મા. દસ્સનેન પહાતબ્બહેતુકા ધમ્મા, ન દસ્સનેન પહાતબ્બહેતુકા ધમ્મા. ભાવનાય પહાતબ્બહેતુકા ધમ્મા, ન ભાવનાય પહાતબ્બહેતુકા ધમ્મા. સવિતક્કા ધમ્મા, અવિતક્કા ધમ્મા. સવિચારા ધમ્મા, અવિચારા ધમ્મા. સપ્પીતિકા ધમ્મા, અપ્પીતિકા ધમ્મા. પીતિસહગતા ધમ્મા, ન પીતિસહગતા ધમ્મા. સુખસહગતા ધમ્મા, ન સુખસહગતા ધમ્મા. ઉપેક્ખાસહગતા ધમ્મા, ન ઉપેક્ખાસહગતા ધમ્મા. કામાવચરા ધમ્મા, ન કામાવચરા ધમ્મા. રૂપાવચરા ધમ્મા, ન રૂપાવચરા ધમ્મા. અરૂપાવચરા ધમ્મા, ન અરૂપાવચરા ધમ્મા. પરિયાપન્ના ધમ્મા, અપરિયાપન્ના ધમ્મા. નિય્યાનિકા ધમ્મા, અનિય્યાનિકા ધમ્મા. નિયતા ધમ્મા, અનિયતા ધમ્મા. સઉત્તરા ધમ્મા, અનુત્તરા ધમ્મા. સરણા ધમ્મા, અરણા ધમ્મા. પિટ્ઠિદુકં.

વિજ્જાભાગિનો ધમ્મા, અવિજ્જાભાગિનો ધમ્મા. વિજ્જૂપમા ધમ્મા, વજિરૂપમા ધમ્મા. બાલા ધમ્મા, પણ્ડિતા ધમ્મા. કણ્હા ધમ્મા ¶ , સુક્કા ધમ્મા. તપનીયા ધમ્મા, અતપનીયા ધમ્મા. અધિવચના ધમ્મા, અધિવચનપથા ધમ્મા. નિરુત્તિ ધમ્મા, નિરુત્તિપથા ધમ્મા. પઞ્ઞત્તિ ધમ્મા, પઞ્ઞત્તિપથા ધમ્મા. નામઞ્ચ, રૂપઞ્ચ. અવિજ્જા ચ, ભવતણ્હા ચ. ભવદિટ્ઠિ ચ, વિભવદિટ્ઠિ ચ. સસ્સતદિટ્ઠિ ચ, ઉચ્છેદદિટ્ઠિ ચ. અન્તવા દિટ્ઠિ ચ, અનન્તવા દિટ્ઠિ ચ. પુબ્બન્તાનુદિટ્ઠિ ચ, અપરન્તાનુદિટ્ઠિ ચ. અહિરિકઞ્ચ, અનોત્તપ્પઞ્ચ. હિરી ચ, ઓત્તપ્પઞ્ચ. દોવચસ્સતા ચ, પાપમિત્તતા ચ. સોવચસ્સતા ચ, કલ્યાણમિત્તતા ચ. આપત્તિકુસલતા ચ, આપત્તિવુટ્ઠાનકુસલતા ચ. સમાપત્તિકુસલતા ચ, સમાપત્તિવુટ્ઠાનકુસલતા ચ. ધાતુકુસલતા ચ, મનસિકારકુસલતા ¶ ચ. આયતનકુસલતા ચ, પટિચ્ચસમુપ્પાદકુસલતા ચ. ઠાનકુસલતા ચ, અટ્ઠાનકુસલતા ચ. અજ્જવો ચ, મદ્દવો ચ. ખન્તિ ચ, સોરચ્ચઞ્ચ. સાખલ્યઞ્ચ, પટિસન્થારો ચ. ઇન્દ્રિયેસુ અગુત્તદ્વારતા ચ, ભોજને અમત્તઞ્ઞુતા ચ. ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારતા ચ, ભોજને મત્તઞ્ઞુતા ચ. મુટ્ઠસ્સચ્ચઞ્ચ, અસમ્પજઞ્ઞઞ્ચ. સતિ ચ, સમ્પજઞ્ઞઞ્ચ. પટિસઙ્ખાનબલઞ્ચ, ભાવનાબલઞ્ચ. સમથો ચ, વિપસ્સના ચ. સમથનિમિત્તઞ્ચ, પગ્ગાહનિમિત્તઞ્ચ. પગ્ગાહો ચ, અવિક્ખેપો ચ. સીલવિપત્તિ ચ, દિટ્ઠિવિપત્તિ ચ. સીલસમ્પદા ચ, દિટ્ઠિસમ્પદા ચ. સીલવિસુદ્ધિ ચ, દિટ્ઠિવિસુદ્ધિ ચ. દિટ્ઠિવિસુદ્ધિ ખો પન, યથાદિટ્ઠિસ્સ ચ પધાનં. સંવેગો ચ સંવેજનિયેસુ ઠાનેસુ, સંવિગ્ગસ્સ ચ યોનિસો પધાનં. અસન્તુટ્ઠિતા ચ કુસલેસુ ધમ્મેસુ, અપ્પટિવાનિતા ચ પધાનસ્મિં. વિજ્જા ચ, વિમુત્તિ ચ. ખયે ઞાણં, અનુપ્પાદે ઞાણન્તિ.

પઞ્ચક્ખન્ધા ¶ – (વિભ. ૧) રૂપક્ખન્ધો વેદનાક્ખન્ધો સઞ્ઞાક્ખન્ધો સઙ્ખારક્ખન્ધો વિઞ્ઞાણક્ખન્ધોતિ. ખન્ધવિભઙ્ગં.

દ્વાદસાયતનાનિ (વિભ. ૧૫૪) – ચક્ખાયતનં રૂપાયતનં સોતાયતનં સદ્દાયતનં ઘાનાયતનં ગન્ધાયતનં જિવ્હાયતનં રસાયતનં કાયાયતનં ફોટ્ઠબ્બાયતનં મનાયતનં ધમ્માયતનન્તિ. આયતનવિભઙ્ગં.

અટ્ઠારસ ¶ ધાતુયો (વિભ. ૧૮૩) – ચક્ખુધાતુ રૂપધાતુ ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ, સોતધાતુ સદ્દધાતુ સોતવિઞ્ઞાણધાતુ, ઘાનધાતુ ગન્ધધાતુ ઘાનવિઞ્ઞાણધાતુ, જિવ્હાધાતુ રસધાતુ જિવ્હાવિઞ્ઞાણધાતુ, કાયધાતુ ફોટ્ઠબ્બધાતુ કાયવિઞ્ઞાણધાતુ, મનોધાતુ ધમ્મધાતુ મનોવિઞ્ઞાણધાતૂતિ. ધાતુવિભઙ્ગં.

ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ (વિભ. ૧૮૯) – દુક્ખં અરિયસચ્ચં, દુક્ખસમુદયં અરિયસચ્ચં, દુક્ખનિરોધં અરિયસચ્ચં, દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા અરિયસચ્ચન્તિ. સચ્ચવિભઙ્ગં.

બાવીસતિન્દ્રિયાનિ (વિભ. ૨૧૯) – ચક્ખુન્દ્રિયં સોતિન્દ્રિયં ઘાનિન્દ્રિયં જિવ્હિન્દ્રિયં કાયિન્દ્રિયં મનિન્દ્રિયં ઇત્થિન્દ્રિયં પુરિસિન્દ્રિયં જીવિતિન્દ્રિયં સુખિન્દ્રિયં ¶ દુક્ખિન્દ્રિયં સોમનસ્સિન્દ્રિયં દોમનસ્સિન્દ્રિયં ઉપેક્ખિન્દ્રિયં સદ્ધિન્દ્રિયં વીરિયિન્દ્રિયં સતિન્દ્રિયં સમાધિન્દ્રિયં પઞ્ઞિન્દ્રિયં અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં અઞ્ઞિન્દ્રિયં અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયન્તિ. ઇન્દ્રિયવિભઙ્ગં.

અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા (વિભ. ૨૨૫), સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણં, વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપં, નામરૂપપચ્ચયા સળાયતનં, સળાયતનપચ્ચયા ફસ્સો, ફસ્સપચ્ચયા વેદના, વેદનાપચ્ચયા તણ્હા, તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાનં, ઉપાદાનપચ્ચયા ભવો, ભવપચ્ચયા જાતિ, જાતિપચ્ચયા જરામરણં સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસા સમ્ભવન્તિ, એવમેતસ્સ કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ સમુદયો હોતિ. પટિચ્ચસમુપ્પાદવિભઙ્ગં.

ચત્તારો ¶ સતિપટ્ઠાના (વિભ. ૩૫૫) – ઇધ ભિક્ખુ અજ્ઝત્તં કાયે કાયાનુપસ્સી વિહરતિ, બહિદ્ધા કાયે કાયાનુપસ્સી વિહરતિ, અજ્ઝત્તબહિદ્ધા કાયે કાયાનુપસ્સી વિહરતિ આતાપી સમ્પજાનો સતિમા વિનેય્ય લોકે અભિજ્ઝાદોમનસ્સં.

અજ્ઝત્તં વેદનાસુ વેદનાનુપસ્સી વિહરતિ, બહિદ્ધા વેદનાસુ વેદનાનુપસ્સી વિહરતિ, અજ્ઝત્તબહિદ્ધા વેદનાસુ વેદનાનુપસ્સી વિહરતિ આતાપી સમ્પજાનો સતિમા વિનેય્ય લોકે અભિજ્ઝાદોમનસ્સં.

અજ્ઝત્તં ચિત્તે ચિત્તાનુપસ્સી વિહરતિ, બહિદ્ધા ચિત્તે ચિત્તાનુપસ્સી વિહરતિ, અજ્ઝત્તબહિદ્ધા ચિત્તે ચિત્તાનુપસ્સી વિહરતિ આતાપી સમ્પજાનો સતિમા વિનેય્ય લોકે અભિજ્ઝાદોમનસ્સં.

અજ્ઝત્તં ¶ ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સી વિહરતિ, બહિદ્ધા ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સી વિહરતિ, અજ્ઝત્તબહિદ્ધા ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સી વિહરતિ આતાપી સમ્પજાનો સતિમા વિનેય્ય લોકે અભિજ્ઝાદોમનસ્સં. સતિપટ્ઠાનવિભઙ્ગં.

ચત્તારો સમ્મપ્પધાના (વિભ. ૩૯૦) – ઇધ ભિક્ખુ અનુપ્પન્નાનં પાપકાનં અકુસલાનં ધમ્માનં અનુપ્પાદાય છન્દં જનેતિ વાયમતિ વીરિયં આરભતિ ચિત્તં પગ્ગણ્હાતિ પદહતિ.

ઉપ્પન્નાનં પાપકાનં અકુસલાનં ધમ્માનં પહાનાય છન્દં જનેતિ વાયમતિ વીરિયં આરભતિ ચિત્તં પગ્ગણ્હાતિ પદહતિ.

અનુપ્પન્નાનં કુસલાનં ધમ્માનં ઉપ્પાદાય છન્દં જનેતિ વાયમતિ વીરિયં આરભતિ ચિત્તં પગ્ગણ્હાતિ પદહતિ.

ઉપ્પન્નાનં ¶ કુસલાનં ધમ્માનં ઠિતિયા અસમ્મોસાય ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાય ભાવનાય પારિપૂરિયા છન્દં જનેતિ વાયમતિ વીરિયં આરભતિ ચિત્તં પગ્ગણ્હાતિ પદહતિ. સમ્મપ્પધાનવિભઙ્ગં.

ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા (વિભ. ૪૩૦) – ઇધ ભિક્ખુ છન્દસમાધિપધાનસઙ્ખારસમન્નાગતં ઇદ્ધિપાદં ભાવેતિ, વીરિયસમાધિપધાનસઙ્ખારસમન્નાગતં ઇદ્ધિપાદં ભાવેતિ, ચિત્તસમાધિપધાનસઙ્ખારસમન્નાગતં ઇદ્ધિપાદં ભાવેતિ, વીમંસાસમાધિપધાનસઙ્ખારસમન્નાગતં ઇદ્ધિપાદં ભાવેતિ. ઇદ્ધિપાદવિભઙ્ગં.

સત્ત ¶ બોજ્ઝઙ્ગા (વિભ. ૪૬૬) – સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગો. બોજ્ઝઙ્ગવિભઙ્ગં.

અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો (વિભ. ૪૮૬). સેય્યથિદં – સમ્માદિટ્ઠિ સમ્માસઙ્કપ્પો સમ્માવાચા સમ્માકમ્મન્તો સમ્માઆજીવો સમ્માવાયામો સમ્માસતિ સમ્માસમાધિ. મગ્ગઙ્ગવિભઙ્ગં.

ઇધ ભિક્ખુ પાતિમોક્ખસંવરસંવુતો વિહરતિ (વિભ. ૫૦૮) આચારગોચરસમ્પન્નો અણુમત્તેસુ વજ્જેસુ ભયદસ્સાવી સમાદાય સિક્ખતિ સિક્ખાપદેસુ ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારો ભોજને મત્તઞ્ઞૂ પુબ્બરત્તાપરરત્તં જાગરિયાનુયોગમનુયુત્તો સાતચ્ચં નેપક્કં બોધિપક્ખિકાનં ધમ્માનં ભાવનાનુયોગમનુયુત્તો.

સો ¶ અભિક્કન્તે પટિક્કન્તે સમ્પજાનકારી હોતિ, આલોકિતે વિલોકિતે સમ્પજાનકારી હોતિ, સમિઞ્જિતે પસારિતે સમ્પજાનકારી હોતિ, સઙ્ઘાટિપત્તચીવરધારણે સમ્પજાનકારી હોતિ, અસિતે પીતે ખાયિતે સાયિતે સમ્પજાનકારી હોતિ, ઉચ્ચારપસ્સાવકમ્મે સમ્પજાનકારી હોતિ, ગતે ઠિતે નિસિન્ને સુત્તે જાગરિતે ભાસિતે તુણ્હીભાવે સમ્પજાનકારી હોતિ.

સો ¶ વિવિત્તં સેનાસનં ભજતિ અરઞ્ઞં રુક્ખમૂલં પબ્બતં કન્દરં ગિરિગુહં સુસાનં વનપત્થં અબ્ભોકાસં પલાલપુઞ્જં અપ્પસદ્દં અપ્પનિગ્ઘોસં વિજનવાતં મનુસ્સરાહસ્સેય્યકં પટિસલ્લાનસારુપ્પં.

સો અરઞ્ઞગતો વા રુક્ખમૂલગતો વા સુઞ્ઞાગારગતો વા નિસીદતિ પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા ઉજું કાયં પણિધાય પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા, સો અભિજ્ઝં લોકે પહાય વિગતાભિજ્ઝેન ચેતસા વિહરતિ, અભિજ્ઝાય ચિત્તં પરિસોધેતિ, બ્યાપાદપદોસં પહાય અબ્યાપન્નચિત્તો વિહરતિ સબ્બપાણભૂતહિતાનુકમ્પી, બ્યાપાદપદોસા ચિત્તં પરિસોધેતિ, થિનમિદ્ધં પહાય વિગતથિનમિદ્ધો વિહરતિ આલોકસઞ્ઞી સતો સમ્પજાનો, થિનમિદ્ધા ચિત્તં પરિસોધેતિ, ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં પહાય અનુદ્ધતો વિહરતિ અજ્ઝત્તં વૂપસન્તચિત્તો, ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચા ચિત્તં પરિસોધેતિ, વિચિકિચ્છં પહાય તિણ્ણવિચિકિચ્છો વિહરતિ અકથંકથી કુસલેસુ ધમ્મેસુ, વિચિકિચ્છાય ચિત્તં પરિસોધેતિ.

સો ઇમે પઞ્ચ નીવરણે પહાય ચેતસો ઉપક્કિલેસે પઞ્ઞાય દુબ્બલીકરણે વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ સવિતક્કં સવિચારં વિવેકજં પીતિસુખં પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા અજ્ઝત્તં સમ્પસાદનં ચેતસો એકોદિભાવં અવિતક્કં અવિચારં સમાધિજં પીતિસુખં દુતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, પીતિયા ચ વિરાગા ઉપેક્ખકો ચ વિહરતિ સતો ચ સમ્પજાનો સુખઞ્ચ કાયેન પટિસંવેદેતિ, યં તં અરિયા આચિક્ખન્તિ ‘‘ઉપેક્ખકો સતિમા સુખવિહારી’’તિ, તતિયં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, સુખસ્સ ચ પહાના દુક્ખસ્સ ચ પહાના પુબ્બેવ સોમનસ્સદોમનસ્સાનં અત્થઙ્ગમા અદુક્ખમસુખં ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિં ચતુત્થં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ.

સબ્બસો ¶ ¶ રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા પટિઘસઞ્ઞાનં અત્થઙ્ગમા નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા ‘‘અનન્તો આકાસો’’તિ આકાસાનઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, સબ્બસો આકાસાનઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘‘અનન્તં વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, સબ્બસો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં સમતિક્કમ્મ ‘‘નત્થિ કિઞ્ચી’’તિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, સબ્બસો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં સમતિક્કમ્મ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. ઝાનવિભઙ્ગં.

ચતસ્સો અપ્પમઞ્ઞાયો (વિભ. ૬૪૨) – ઇધ ભિક્ખુ મેત્તાસહગતેન ચેતસા એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતિ, તથા દુતિયં, તથા તતિયં, તથા ચતુત્થં. ઇતિ ઉદ્ધમધો તિરિયં સબ્બધિ સબ્બત્તતાય સબ્બાવન્તં લોકં મેત્તાસહગતેન ચેતસા વિપુલેન મહગ્ગતેન અપ્પમાણેન અવેરેન અબ્યાપજ્જેન ફરિત્વા વિહરતિ.

કરુણાસહગતેન ચેતસા એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતિ, તથા દુતિયં, તથા તતિયં, તથા ચતુત્થં. ઇતિ ઉદ્ધમધો તિરિયં સબ્બધિસબ્બત્તતાય સબ્બાવન્તં લોકં કરુણાસહગતેન ચેતસા વિપુલેન મહગ્ગતેન અપ્પમાણેન અવેરેન અબ્યાપજ્જેન ફરિત્વા વિહરતિ.

મુદિતાસહગતેન ચેતસા એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતિ, તથા દુતિયં, તથા તતિયં, તથા ચતુત્થં. ઇતિ ઉદ્ધમધો તિરિયં સબ્બધિ સબ્બત્તતાય સબ્બાવન્તં લોકં મુદિતાસહગતેન ચેતસા વિપુલેન મહગ્ગતેન અપ્પમાણેન અવેરેન અબ્યાપજ્જેન ફરિત્વા વિહરતિ.

ઉપેક્ખાસહગતેન ¶ ચેતસા એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતિ, તથા દુતિયં, તથા તતિયં, તથા ચતુત્થં. ઇતિ ઉદ્ધમધો તિરિયં સબ્બધિ સબ્બત્તતાય સબ્બાવન્તં લોકં ઉપેક્ખાસહગતેન ચેતસા વિપુલેન મહગ્ગતેન અપ્પમાણેન અવેરેન અબ્યાપજ્જેન ફરિત્વા વિહરતિ. અપ્પમઞ્ઞાવિભઙ્ગં.

પઞ્ચ ¶ સિક્ખાપદાનિ (વિભ. ૭૦૩) – પાણાતિપાતા વેરમણી સિક્ખાપદં, અદિન્નાદાના વેરમણી સિક્ખાપદં, કામેસુમિચ્છાચારા વેરમણી સિક્ખાપદં, મુસાવાદા વેરમણી સિક્ખાપદં, સુરામેરયમજ્જપમાદટ્ઠાના વેરમણી સિક્ખાપદં. સિક્ખાપદવિભઙ્ગં.

ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા (વિભ. ૭૧૮) – અત્થપટિસમ્ભિદા ધમ્મપટિસમ્ભિદા નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા પટિભાનપટિસમ્ભિદા. પટિસમ્ભિદાવિભઙ્ગં.

એકવિધેન ઞાણવત્થુ (વિભ. ૭૫૧) – પઞ્ચ વિઞ્ઞાણા ન હેતૂ, અહેતુકા, હેતુવિપ્પયુત્તા, સપ્પચ્ચયા, સઙ્ખતા, અરૂપા, લોકિયા, સાસવા, સંયોજનિયા, ગન્થનિયા, ઓઘનિયા, યોગનિયા, નીવરણિયા, પરામટ્ઠા, ઉપાદાનિયા, સંકિલેસિકા, અબ્યાકતા, સારમ્મણા, અચેતસિકા, વિપાકા, ઉપાદિણ્ણુપાદાનિયા, અસંકિલિટ્ઠસંકિલેસિકા, ન સવિતક્કસવિચારા, ન અવિતક્કવિચારમત્તા, અવિતક્કઅવિચારા, ન પીતિસહગતા, નેવ દસ્સનેન ન ભાવનાય પહાતબ્બા, નેવ દસ્સનેન ન ભાવનાય પહાતબ્બહેતુકા, નેવાચયગામિનાપચયગામિનો, નેવસેક્ખનાસેક્ખા, પરિત્તા, કામાવચરા, ન ¶ રૂપાવચરા, ન અરૂપાવચરા, પરિયાપન્ના, નો અપરિયાપન્ના, અનિયતા, અનિય્યાનિકા.

ઉપ્પન્નવત્થુકા, ઉપ્પન્નારમ્મણા, પુરેજાતવત્થુકા, પુરેજાતારમ્મણા, અજ્ઝત્તિકવત્થુકા, બાહિરારમ્મણા, અસમ્ભિન્નવત્થુકા, અસમ્ભિન્નારમ્મણા, નાનાવત્થુકા, નાનારમ્મણા, ન અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ ગોચરવિસયં પચ્ચનુભોન્તિ, ન અસમન્નાહારા ઉપ્પજ્જન્તિ, ન અમનસિકારા ઉપ્પજ્જન્તિ, ન અબ્બોકિણ્ણા ઉપ્પજ્જન્તિ, ન અપુબ્બં અચરિમં ઉપ્પજ્જન્તિ, ન અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ સમનન્તરા ઉપ્પજ્જન્તિ.

પઞ્ચ વિઞ્ઞાણા અનાભોગા, પઞ્ચહિ વિઞ્ઞાણેહિ ન કઞ્ચિ ધમ્મં પટિવિજાનાતિ, અઞ્ઞત્ર ¶ અભિનિપાતમત્તા, પઞ્ચન્નં વિઞ્ઞાણાનં સમનન્તરાપિ ન કઞ્ચિ ધમ્મં પટિવિજાનાતિ, પઞ્ચહિ વિઞ્ઞાણેહિ ન કઞ્ચિ ઇરિયાપથં કપ્પેતિ, પઞ્ચન્નં વિઞ્ઞાણાનં સમનન્તરાપિ ન કઞ્ચિ ઇરિયાપથં કપ્પેતિ, પઞ્ચહિ વિઞ્ઞાણેહિ ન કાયકમ્મં ન વચીકમ્મં પટ્ઠપેતિ, પઞ્ચન્નં વિઞ્ઞાણાનં સમનન્તરાપિ ન કાયકમ્મં ન વચીકમ્મં પટ્ઠપેતિ, પઞ્ચહિ વિઞ્ઞાણેહિ ન કુસલાકુસલં ધમ્મં સમાદિયતિ, પઞ્ચન્નં વિઞ્ઞાણાનં સમનન્તરાપિ ન કુસલાકુસલં ધમ્મં સમાદિયતિ, પઞ્ચહિ વિઞ્ઞાણેહિ ન સમાપજ્જતિ ન વુટ્ઠાતિ, પઞ્ચન્નં વિઞ્ઞાણાનં સમનન્તરાપિ ન સમાપજ્જતિ ન વુટ્ઠાતિ, પઞ્ચહિ વિઞ્ઞાણેહિ ન ચવતિ ન ઉપ્પજ્જતિ, પઞ્ચન્નં વિઞ્ઞાણાનં સમનન્તરાપિ ન ચવતિ ન ઉપ્પજ્જતિ, પઞ્ચહિ વિઞ્ઞાણેહિ ન સુપતિ ન પટિબુજ્ઝતિ ન સુપિનં પસ્સતિ, પઞ્ચન્નં વિઞ્ઞાણાનં સમનન્તરાપિ ન સુપતિ ન પટિબુજ્ઝતિ ન સુપિનં પસ્સતિ, યાથાવકવત્થુવિભાવના પઞ્ઞા. એવં એકવિધેન ઞાણવત્થુ.

દુવિધેન ¶ ઞાણવત્થુ – લોકિયા પઞ્ઞા, લોકુત્તરા પઞ્ઞા. કેનચિ વિઞ્ઞેય્યા પઞ્ઞા, કેનચિ ન વિઞ્ઞેય્યા પઞ્ઞા. સાસવા પઞ્ઞા, અનાસવા પઞ્ઞા. આસવવિપ્પયુત્તા સાસવા પઞ્ઞા, આસવવિપ્પયુત્તા અનાસવા પઞ્ઞા. સંયોજનિયા પઞ્ઞા, અસંયોજનિયા પઞ્ઞા. સંયોજનવિપ્પયુત્તા સંયોજનિયા પઞ્ઞા, સંયોજનવિપ્પયુત્તા અસંયોજનિયા પઞ્ઞા. ગન્થનિયા પઞ્ઞા, અગન્થનિયા પઞ્ઞા. ગન્થવિપ્પયુત્તા ગન્થનિયા પઞ્ઞા, ગન્થવિપ્પયુત્તા અગન્થનિયા પઞ્ઞા.

ઓઘનિયા પઞ્ઞા, અનોઘનિયા પઞ્ઞા. ઓઘવિપ્પયુત્તા ઓઘનિયા પઞ્ઞા, ઓઘવિપ્પયુત્તા અનોઘનિયા પઞ્ઞા. યોગનિયા પઞ્ઞા, અયોગનિયા પઞ્ઞા. યોગવિપ્પયુત્તા યોગનિયા પઞ્ઞા, યોગવિપ્પયુત્તા અયોગનિયા પઞ્ઞા. નીવરણિયા પઞ્ઞા, અનીવરણિયા પઞ્ઞા. નીવરણવિપ્પયુત્તા નીવરણિયા પઞ્ઞા, નીવરણવિપ્પયુત્તા અનીવરણિયા પઞ્ઞા. પરામટ્ઠા પઞ્ઞા, અપરામટ્ઠા પઞ્ઞા. પરામાસવિપ્પયુત્તા પરામટ્ઠા પઞ્ઞા, પરામાસવિપ્પયુત્તા અપરામટ્ઠા પઞ્ઞા. ઉપાદિણ્ણા પઞ્ઞા, અનુપાદિણ્ણા પઞ્ઞા. ઉપાદાનિયા પઞ્ઞા, અનુપાદાનિયા પઞ્ઞા. ઉપાદાનવિપ્પયુત્તા ઉપાદાનિયા પઞ્ઞા, ઉપાદાનવિપ્પયુત્તા અનુપાદાનિયા પઞ્ઞા.

સંકિલેસિકા પઞ્ઞા, અસંકિલેસિકા પઞ્ઞા. કિલેસવિપ્પયુત્તા સંકિલેસિકા પઞ્ઞા, કિલેસવિપ્પયુત્તા ¶ અસંકિલેસિકા પઞ્ઞા. સવિતક્કા પઞ્ઞા, અવિતક્કા પઞ્ઞા. સવિચારા પઞ્ઞા, અવિચારા પઞ્ઞા. સપ્પીતિકા પઞ્ઞા, અપ્પીતિકા પઞ્ઞા. પીતિસહગતા પઞ્ઞા, ન પીતિસહગતા પઞ્ઞા. સુખસહગતા પઞ્ઞા, ન સુખસહગતા પઞ્ઞા. ઉપેક્ખાસહગતા પઞ્ઞા, ન ઉપેક્ખાસહગતા પઞ્ઞા ¶ . કામાવચરા પઞ્ઞા, ન કામાવચરા પઞ્ઞા. રૂપાવચરા પઞ્ઞા, ન રૂપાવચરા પઞ્ઞા. અરૂપાવચરા પઞ્ઞા, ન અરૂપાવચરા પઞ્ઞા. પરિયાપન્ના પઞ્ઞા, અપરિયાપન્ના પઞ્ઞા. નિય્યાનિકા પઞ્ઞા, અનિય્યાનિકા પઞ્ઞા. નિયતા પઞ્ઞા, અનિયતા પઞ્ઞા. સઉત્તરા પઞ્ઞા, અનુત્તરા પઞ્ઞા. અત્થજાપિકા પઞ્ઞા, જાપિતત્થા પઞ્ઞા. એવં દુવિધેન ઞાણવત્થુ.

તિવિધેન ઞાણવત્થુ – ચિન્તામયા પઞ્ઞા, સુતમયા પઞ્ઞા, ભાવનામયા પઞ્ઞા. દાનમયા પઞ્ઞા, સીલમયા પઞ્ઞા, ભાવનામયા પઞ્ઞા. અધિસીલે પઞ્ઞા, અધિચિત્તે પઞ્ઞા, અધિપઞ્ઞાય પઞ્ઞા. આયકોસલ્લં, અપાયકોસલ્લં, ઉપાયકોસલ્લં.

વિપાકા પઞ્ઞા, વિપાકધમ્મધમ્મા પઞ્ઞા, નેવવિપાકનવિપાકધમ્મધમ્મા પઞ્ઞા. ઉપાદિણ્ણુપાદાનિયા પઞ્ઞા, અનુપાદિણ્ણુપાદાનિયા પઞ્ઞા, અનુપાદિણ્ણઅનુપાદાનિયા પઞ્ઞા. સવિતક્કસવિચારા પઞ્ઞા, અવિતક્કવિચારમત્તા પઞ્ઞા, અવિતક્કઅવિચારા પઞ્ઞા. પીતિસહગતા પઞ્ઞા, સુખસહગતા પઞ્ઞા, ઉપેક્ખાસહગતા પઞ્ઞા. આચયગામિની પઞ્ઞા, અપચયગામિની પઞ્ઞા, નેવાચયગામિનાપચયગામિની પઞ્ઞા. સેક્ખા પઞ્ઞા, અસેક્ખા પઞ્ઞા, નેવસેક્ખનાસેક્ખા પઞ્ઞા. પરિત્તા પઞ્ઞા, મહગ્ગતા પઞ્ઞા, અપ્પમાણા પઞ્ઞા. પરિત્તારમ્મણા પઞ્ઞા, મહગ્ગતારમ્મણા પઞ્ઞા, અપ્પમાણારમ્મણા પઞ્ઞા. મગ્ગારમ્મણા પઞ્ઞા, મગ્ગહેતુકા પઞ્ઞા, મગ્ગાધિપતિની પઞ્ઞા. ઉપ્પન્ના પઞ્ઞા, અનુપ્પન્ના પઞ્ઞા, ઉપ્પાદિની પઞ્ઞા. અતીતા પઞ્ઞા, અનાગતા પઞ્ઞા, પચ્ચુપ્પન્ના પઞ્ઞા. અતીતારમ્મણા પઞ્ઞા, અનાગતારમ્મણા પઞ્ઞા, પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણા પઞ્ઞા. અજ્ઝત્તા પઞ્ઞા, બહિદ્ધા પઞ્ઞા, અજ્ઝત્તબહિદ્ધા પઞ્ઞા. અજ્ઝત્તારમ્મણા પઞ્ઞા, બહિદ્ધારમ્મણા પઞ્ઞા, અજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણા પઞ્ઞા.

સવિતક્કસવિચારા ¶ પઞ્ઞા અત્થિ વિપાકા, અત્થિ વિપાકધમ્મધમ્મા, અત્થિ નેવવિપાકનવિપાકધમ્મધમ્મા. અત્થિ ઉપાદિણ્ણુપાદાનિયા, અત્થિ અનુપાદિણ્ણુપાદાનિયા, અત્થિ અનુપાદિણ્ણઅનુપાદાનિયા ¶ . અત્થિ પીતિસહગતા, અત્થિ સુખસહગતા, અત્થિ ઉપેક્ખાસહગતા. અત્થિ આચયગામિની, અત્થિ અપચયગામિની, અત્થિ નેવાચયગામિનાપચયગામિની. અત્થિ સેક્ખા, અત્થિ અસેક્ખા, અત્થિ નેવસેક્ખનાસેક્ખા. અત્થિ પરિત્તા, અત્થિ મહગ્ગતા, અત્થિ અપ્પમાણા. અત્થિ પરિત્તારમ્મણા, અત્થિ મહગ્ગતારમ્મણા, અત્થિ અપ્પમાણારમ્મણા. અત્થિ મગ્ગારમ્મણા, અત્થિ મગ્ગહેતુકા, અત્થિ મગ્ગાધિપતિની. અત્થિ ઉપ્પન્ના, અત્થિ અનુપ્પન્ના, અત્થિ ઉપ્પાદિની. અત્થિ અતીતા, અત્થિ અનાગતા, અત્થિ પચ્ચુપ્પન્ના. અત્થિ અતીતારમ્મણા, અત્થિ અનાગતારમ્મણા, અત્થિ પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણા. અત્થિ અજ્ઝત્તા, અત્થિ બહિદ્ધા, અત્થિ અજ્ઝત્તબહિદ્ધા. અત્થિ અજ્ઝત્તારમ્મણા, અત્થિ બહિદ્ધારમ્મણા, અત્થિ અજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણા.

અવિતક્કવિચારમત્તા પઞ્ઞા અત્થિ વિપાકા, અત્થિ વિપાકધમ્મધમ્મા, અત્થિ નેવવિપાકનવિપાકધમ્મધમ્મા. અત્થિ ઉપાદિણ્ણુપાદાનિયા, અત્થિ અનુપાદિણ્ણુપાદાનિયા, અત્થિ અનુપાદિણ્ણઅનુપાદાનિયા. અત્થિ આચયગામિની, અત્થિ અપચયગામિની, અત્થિ નેવાચયગામિનાપચયગામિની. અત્થિ સેક્ખા, અત્થિ અસેક્ખા, અત્થિ નેવસેક્ખનાસેક્ખા. અત્થિ ઉપ્પન્ના, અત્થિ અનુપ્પન્ના, અત્થિ ઉપ્પાદિની. અત્થિ અતીતા, અત્થિ અનાગતા, અત્થિ પચ્ચુપ્પન્ના. અત્થિ અજ્ઝત્તા, અત્થિ બહિદ્ધા, અત્થિ અજ્ઝત્તબહિદ્ધા.

અવિતક્કઅવિચારા પઞ્ઞા અત્થિ વિપાકા, અત્થિ વિપાકધમ્મધમ્મા, અત્થિ નેવવિપાકનવિપાકધમ્મધમ્મા. અત્થિ ઉપાદિણ્ણુપાદાનિયા, અત્થિ અનુપાદિણ્ણુપાદાનિયા, અત્થિ અનુપાદિણ્ણઅનુપાદાનિયા. અત્થિ પીતિસહગતા, અત્થિ સુખસહગતા, અત્થિ ¶ ઉપેક્ખાસહગતા. અત્થિ આચયગામિની, અત્થિ અપચયગામિની, અત્થિ નેવાચયગામિનાપચયગામિની. અત્થિ સેક્ખા, અત્થિ અસેક્ખા, અત્થિ નેવસેક્ખનાસેક્ખા. અત્થિ પરિત્તારમ્મણા, અત્થિ મહગ્ગતારમ્મણા, અત્થિ અપ્પમાણારમ્મણા. અત્થિ મગ્ગારમ્મણા, અત્થિ મગ્ગહેતુકા, અત્થિ મગ્ગાધિપતિની. અત્થિ ઉપ્પન્ના, અત્થિ અનુપ્પન્ના, અત્થિ ઉપ્પાદિની. અત્થિ અતીતા, અત્થિ અનાગતા, અત્થિ પચ્ચુપ્પન્ના. અત્થિ અતીતારમ્મણા, અત્થિ અનાગતારમ્મણા, અત્થિ પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણા. અત્થિ અજ્ઝત્તા, અત્થિ બહિદ્ધા, અત્થિ અજ્ઝત્તબહિદ્ધા. અત્થિ અજ્ઝત્તારમ્મણા, અત્થિ બહિદ્ધારમ્મણા, અત્થિ અજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણા.

પીતિસહગતા પઞ્ઞા, સુખસહગતા પઞ્ઞા અત્થિ વિપાકા, અત્થિ વિપાકધમ્મધમ્મા, અત્થિ નેવવિપાકનવિપાકધમ્મધમ્મા ¶ . અત્થિ ઉપાદિણ્ણુપાદાનિયા, અત્થિ અનુપાદિણ્ણુપાદાનિયા, અત્થિ અનુપાદિણ્ણઅનુપાદાનિયા. અત્થિ સવિતક્કસવિચારા, અત્થિ અવિતક્કવિચારમત્તા, અત્થિ અવિતક્કઅવિચારા. અત્થિ આચયગામિની, અત્થિ અપચયગામિની, અત્થિ નેવાચયગામિનાપચયગામિની. અત્થિ સેક્ખા, અત્થિ અસેક્ખા, અત્થિ નેવસેક્ખનાસેક્ખા. અત્થિ પરિત્તા, અત્થિ મહગ્ગતા, અત્થિ અપ્પમાણા. અત્થિ પરિત્તારમ્મણા, અત્થિ મહગ્ગતારમ્મણા, અત્થિ અપ્પમાણારમ્મણા. અત્થિ મગ્ગારમ્મણા, અત્થિ મગ્ગહેતુકા, અત્થિ મગ્ગાધિપતિની. અત્થિ ઉપ્પન્ના, અત્થિ અનુપ્પન્ના, અત્થિ ઉપ્પાદિની. અત્થિ અતીતા, અત્થિ અનાગતા, અત્થિ પચ્ચુપ્પન્ના. અત્થિ અતીતારમ્મણા, અત્થિ અનાગતારમ્મણા, અત્થિ પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણા. અત્થિ અજ્ઝત્તા, અત્થિ બહિદ્ધા, અત્થિ અજ્ઝત્તબહિદ્ધા. અત્થિ અજ્ઝત્તારમ્મણા, અત્થિ બહિદ્ધારમ્મણા, અત્થિ અજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણા.

ઉપેક્ખાસહગતા પઞ્ઞા અત્થિ વિપાકા, અત્થિ વિપાકધમ્મધમ્મા, અત્થિ નેવવિપાકનવિપાકધમ્મધમ્મા. અત્થિ ઉપાદિણ્ણુપાદાનિયા ¶ , અત્થિ અનુપાદિણ્ણુપાદાનિયા, અત્થિ અનુપાદિણ્ણઅનુપાદાનિયા. અત્થિ આચયગામિની, અત્થિ અપચયગામિની, અત્થિ નેવાચયગામિનાપચયગામિની. અત્થિ સેક્ખા, અત્થિ અસેક્ખા, અત્થિ નેવસેક્ખનાસેક્ખા. અત્થિ પરિત્તા, અત્થિ મહગ્ગતા, અત્થિ અપ્પમાણા. અત્થિ પરિત્તારમ્મણા, અત્થિ મહગ્ગતારમ્મણા, અત્થિ અપ્પમાણારમ્મણા. અત્થિ મગ્ગારમ્મણા, અત્થિ મગ્ગહેતુકા, અત્થિ મગ્ગાધિપતિની. અત્થિ ઉપ્પન્ના, અત્થિ અનુપ્પન્ના, અત્થિ ઉપ્પાદિની. અત્થિ અતીતા, અત્થિ અનાગતા, અત્થિ પચ્ચુપ્પન્ના. અત્થિ અતીતારમ્મણા, અત્થિ અનાગતારમ્મણા, અત્થિ પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણા. અત્થિ અજ્ઝત્તા, અત્થિ બહિદ્ધા, અત્થિ અજ્ઝત્તબહિદ્ધા. અત્થિ અજ્ઝત્તારમ્મણા, અત્થિ બહિદ્ધારમ્મણા, અત્થિ અજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણા. એવં તિવિધેન ઞાણવત્થુ.

ચતુબ્બિધેન ઞાણવત્થુ – કમ્મસ્સકતઞાણં, સચ્ચાનુલોમિકં ઞાણં, મગ્ગસમઙ્ગિસ્સ ઞાણં, ફલસમઙ્ગિસ્સ ઞાણં. દુક્ખે ઞાણં, દુક્ખસમુદયે ઞાણં, દુક્ખનિરોધે ઞાણં, દુક્ખનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ઞાણં. કામાવચરા પઞ્ઞા, રૂપાવચરા પઞ્ઞા, અરૂપાવચરા પઞ્ઞા, અપરિયાપન્ના પઞ્ઞા. ધમ્મે ઞાણં, અન્વયે ઞાણં, પરિચ્ચે ઞાણં, સમ્મુતિ ઞાણં. અત્થિ પઞ્ઞા આચયાય, નો અપચયાય, અત્થિ પઞ્ઞા અપચયાય, નો આચયાય, અત્થિ પઞ્ઞા આચયાય ચેવ, અપચયાય ચ, અત્થિ પઞ્ઞા નેવાચયાય, નો અપચયાય. અત્થિ પઞ્ઞા નિબ્બિદાય, નો પટિવેધાય, અત્થિ પઞ્ઞા પટિવેધાય, નો નિબ્બિદાય ¶ , અત્થિ પઞ્ઞા નિબ્બિદાય ચેવ, પટિવેધાય ચ, અત્થિ પઞ્ઞા નેવ નિબ્બિદાય, નો પટિવેધાય. હાનભાગિની પઞ્ઞા, ઠિતિભાગિની પઞ્ઞા, વિસેસભાગિની પઞ્ઞા, નિબ્બેધભાગિની પઞ્ઞા.

ચતસ્સો ¶ પટિસમ્ભિદા. ચતસ્સો પટિપદા. ચત્તારિ આરમ્મણાનિ. જરામરણે ઞાણં, જરામરણસમુદયે ઞાણં, જરામરણનિરોધે ઞાણં, જરામરણનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ઞાણં. જાતિયા ઞાણં…પે… ભવે ઞાણં…પે… ઉપાદાને ઞાણં…પે… તણ્હાય ઞાણં…પે… વેદનાય ઞાણં…પે… ફસ્સે ઞાણં…પે… સળાયતને ઞાણં…પે… નામરૂપે ઞાણં…પે… વિઞ્ઞાણે ઞાણં…પે… સઙ્ખારેસુ ઞાણં, સઙ્ખારસમુદયે ઞાણં, સઙ્ખારનિરોધે ઞાણં, સઙ્ખારનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ઞાણં. એવં ચતુબ્બિધેન ઞાણવત્થુ.

પઞ્ચવિધેન ઞાણવત્થુ – પઞ્ચઙ્ગિકો સમ્માસમાધિ, પઞ્ચઞાણિકો સમ્માસમાધિ. એવં પઞ્ચવિધેન ઞાણવત્થુ.

છબ્બિધેન ઞાણવત્થુ – છસુ અભિઞ્ઞાસુ પઞ્ઞા. એવં છબ્બિધેન ઞાણવત્થુ.

સત્તવિધેન ઞાણવત્થુ – સત્તસત્તતિ ઞાણવત્થૂનિ. એવં સત્તવિધેન ઞાણવત્થુ.

અટ્ઠવિધેન ઞાણવત્થુ – ચતૂસુ મગ્ગેસુ, ચતૂસુ ફલેસુ પઞ્ઞા. એવં અટ્ઠવિધેન ઞાણવત્થુ.

નવવિધેન ઞાણવત્થુ – નવસુ અનુપુબ્બવિહારસમાપત્તીસુ પઞ્ઞા. એવં નવવિધેન ઞાણવત્થુ.

દસવિધેન ઞાણવત્થુ – દસ તથાગતસ્સ તથાગતબલાનિ, યેહિ બલેહિ સમન્નાગતો તથાગતો આસભં ઠાનં પટિજાનાતિ, પરિસાસુ સીહનાદં નદતિ, બ્રહ્મચક્કં પવત્તેતિ. કતમાનિ દસ? ઇધ તથાગતો ઠાનઞ્ચ ઠાનતો અટ્ઠાનઞ્ચ અટ્ઠાનતો યથાભૂતં પજાનાતિ, યમ્પિ તથાગતો ઠાનઞ્ચ ઠાનતો અટ્ઠાનઞ્ચ અટ્ઠાનતો યથાભૂતં પજાનાતિ, ઇદમ્પિ તથાગતસ્સ તથાગતબલં ¶ હોતિ. યં બલં આગમ્મ તથાગતો આસભં ¶ ઠાનં પટિજાનાતિ, પરિસાસુ સીહનાદં નદતિ, બ્રહ્મચક્કં પવત્તેતિ.

પુન ચપરં તથાગતો અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નાનં કમ્મસમાદાનાનં ઠાનસો હેતુસો વિપાકં યથાભૂતં પજાનાતિ. યમ્પિ તથાગતો અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નાનં કમ્મસમાદાનાનં ઠાનસો હેતુસો વિપાકં યથાભૂતં પજાનાતિ, ઇદમ્પિ તથાગતસ્સ તથાગતબલં હોતિ. યં બલં આગમ્મ તથાગતો આસભં ઠાનં પટિજાનાતિ, પરિસાસુ સીહનાદં નદતિ, બ્રહ્મચક્કં પવત્તેતિ.

પુન ચપરં તથાગતો સબ્બત્થગામિનિં પટિપદં યથાભૂતં પજાનાતિ, યમ્પિ તથાગતો સબ્બત્થગામિનિં પટિપદં યથાભૂતં પજાનાતિ, ઇદમ્પિ તથાગતસ્સ તથાગતબલં હોતિ. યં બલં આગમ્મ તથાગતો આસભં ઠાનં પટિજાનાતિ, પરિસાસુ સીહનાદં નદતિ, બ્રહ્મચક્કં પવત્તેતિ.

પુન ચપરં તથાગતો અનેકધાતુનાનાધાતુલોકં યથાભૂતં પજાનાતિ, યમ્પિ તથાગતો અનેકધાતુનાનાધાતુલોકં યથાભૂતં પજાનાતિ, ઇદમ્પિ તથાગતસ્સ તથાગતબલં હોતિ. યં બલં આગમ્મ તથાગતો આસભં ઠાનં પટિજાનાતિ, પરિસાસુ સીહનાદં નદતિ, બ્રહ્મચક્કં પવત્તેતિ.

પુન ચપરં તથાગતો સત્તાનં નાનાધિમુત્તિકતં યથાભૂતં પજાનાતિ, યમ્પિ તથાગતો સત્તાનં નાનાધિમુત્તિકતં યથાભૂતં પજાનાતિ, ઇદમ્પિ તથાગતસ્સ તથાગતબલં હોતિ. યં બલં આગમ્મ તથાગતો આસભં ઠાનં પટિજાનાતિ, પરિસાસુ સીહનાદં નદતિ, બ્રહ્મચક્કં પવત્તેતિ.

પુન ચપરં તથાગતો પરસત્તાનં પરપુગ્ગલાનં ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તં યથાભૂતં પજાનાતિ, યમ્પિ તથાગતો પરસત્તાનં ¶ પરપુગ્ગલાનં ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તં યથાભૂતં પજાનાતિ, ઇદમ્પિ તથાગતસ્સ તથાગતબલં હોતિ. યં બલં આગમ્મ તથાગતો આસભં ઠાનં પટિજાનાતિ, પરિસાસુ સીહનાદં નદતિ, બ્રહ્મચક્કં પવત્તેતિ.

પુન ચપરં તથાગતો ઝાનવિમોક્ખસમાધિસમાપત્તીનં સંકિલેસં વોદાનં વુટ્ઠાનં યથાભૂતં પજાનાતિ, યમ્પિ તથાગતો ઝાનવિમોક્ખસમાધિસમાપત્તીનં સંકિલેસં વોદાનં વુટ્ઠાનં યથાભૂતં પજાનાતિ ¶ , ઇદમ્પિ તથાગતસ્સ તથાગતબલં હોતિ. યં બલં આગમ્મ તથાગતો આસભં ઠાનં પટિજાનાતિ, પરિસાસુ સીહનાદં નદતિ, બ્રહ્મચક્કં પવત્તેતિ.

પુન ચપરં તથાગતો પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિં યથાભૂતં પજાનાતિ, યમ્પિ તથાગતો પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિં યથાભૂતં પજાનાતિ, ઇદમ્પિ તથાગતસ્સ તથાગતબલં હોતિ. યં બલં આગમ્મ તથાગતો આસભં ઠાનં પટિજાનાતિ, પરિસાસુ સીહનાદં નદતિ, બ્રહ્મચક્કં પવત્તેતિ.

પુન ચપરં તથાગતો સત્તાનં ચુતૂપપાતં યથાભૂતં પજાનાતિ, યમ્પિ તથાગતો સત્તાનં ચુતૂપપાતં યથાભૂતં પજાનાતિ, ઇદમ્પિ તથાગતસ્સ તથાગતબલં હોતિ. યં બલં આગમ્મ તથાગતો આસભં ઠાનં પટિજાનાતિ, પરિસાસુ સીહનાદં નદતિ, બ્રહ્મચક્કં પવત્તેતિ.

પુન ચપરં તથાગતો આસવાનં ખયં યથાભૂતં પજાનાતિ, યમ્પિ તથાગતો આસવાનં ખયં યથાભૂતં પજાનાતિ, ઇદમ્પિ તથાગતસ્સ તથાગતબલં હોતિ. યં બલં આગમ્મ તથાગતો આસભં ઠાનં પટિજાનાતિ, પરિસાસુ સીહનાદં નદતિ, બ્રહ્મચક્કં પવત્તેતિ.

ઇમાનિ ¶ દસ તથાગતસ્સ તથાગતબલાનિ. યેહિ બલેહિ સમન્નાગતો તથાગતો આસભં ઠાનં પટિજાનાતિ, પરિસાસુ સીહનાદં નદતિ, બ્રહ્મચક્કં પવત્તેતિ. એવં દસવિધેન ઞાણવત્થુ.

જાતિમદો (વિભ. ૮૩૨), ગોત્તમદો, આરોગ્યમદો, યોબ્બનમદો, જીવિતમદો, લાભમદો, સક્કારમદો, ગરુકારમદો, પુરેક્ખારમદો, પરિવારમદો, ભોગમદો, વણ્ણમદો, સુતમદો ¶ , પટિભાનમદો, રત્તઞ્ઞુમદો, પિણ્ડપાતિકમદો, અનવઞ્ઞાતમદો, ઇરિયાપથમદો, ઇદ્ધિમદો, યસમદો, સીલમદો, ઝાનમદો, સિપ્પમદો, આરોહમદો, પરિણાહમદો, સણ્ઠાનમદો, પારિપૂરિમદો, મદો, પમાદો, થમ્ભો, સારમ્ભો, અત્રિચ્છતા, મહિચ્છતા, પાપિચ્છતા, સિઙ્ગં, તિન્તિણં, ચાપલ્યં, અસભાગવુત્તિ, અરતિ, તન્દી, વિજમ્ભિતા, ભત્તસમ્મદો, ચેતસો ચ લીનત્તં, કુહના, લપના, નેમિત્તિકતા, નિપ્પેસિકતા, લાભેન લાભં નિજિગીસનતા, ‘‘સેય્યોહમસ્મી’’તિ માનો, ‘‘સદિસોહમસ્મી’’તિ માનો, ‘‘હીનોહમસ્મી’’તિ માનો. સેય્યસ્સ ‘‘સેય્યોહમસ્મી’’તિ માનો, સેય્યસ્સ ‘‘સદિસોહમસ્મી’’તિ માનો, સેય્યસ્સ ‘‘હીનોહમસ્મી’’તિ માનો, સદિસસ્સ ‘‘સેય્યોહમસ્મી’’તિ માનો, સદિસસ્સ ‘‘સદિસોહમસ્મી’’તિ માનો, સદિસસ્સ ‘‘હીનોહમસ્મી’’તિ માનો, હીનસ્સ ‘‘સેય્યોહમસ્મી’’તિ માનો, હીનસ્સ ¶ ‘‘સદિસોહમસ્મી’’તિ માનો, હીનસ્સ ‘‘હીનોહમસ્મી’’તિ માનો, માનો, અતિમાનો, માનાતિમાનો, ઓમાનો, અધિમાનો, અસ્મિમાનો, મિચ્છામાનો, ઞાતિવિતક્કો, જનપદવિતક્કો, અમરવિતક્કો, પરાનુદ્દયતાપટિસંયુત્તો વિતક્કો, લાભસક્કારસિલોકપટિસંયુત્તો વિતક્કો, અનવઞ્ઞત્તિપટિસંયુત્તો વિતક્કો (વિભ. ૮૩૨). એકકં.

કોધો ચ ઉપનાહો ચ, મક્ખો ચ પળાસો ચ, ઇસ્સા ચ મચ્છરિયઞ્ચ, માયા ચ સાઠેય્યઞ્ચ, અવિજ્જા ચ ભવતણ્હા ચ, ભવદિટ્ઠિ ચ વિભવદિટ્ઠિ ચ, સસ્સતદિટ્ઠિ ચ ઉચ્છેદદિટ્ઠિ ચ, અન્તવાદિટ્ઠિ ચ અનન્તવાદિટ્ઠિ ચ, પુબ્બન્તાનુદિટ્ઠિ ચ અપરન્તાનુદિટ્ઠિ ચ, અહિરિકઞ્ચ અનોત્તપ્પઞ્ચ, દોવચસ્સતા ચ પાપમિત્તતા ચ, અનજ્જવો ચ અમદ્દવો ચ, અક્ખન્તિ ચ અસોરચ્ચઞ્ચ, અસાખલ્યઞ્ચ અપ્પટિસન્થારો ચ, ઇન્દ્રિયેસુ અગુત્તદ્વારતા ચ ભોજને અમત્તઞ્ઞુતા ચ, મુટ્ઠસ્સચ્ચઞ્ચ અસમ્પજઞ્ઞઞ્ચ, સીલવિપત્તિ ચ દિટ્ઠિવિપત્તિ ચ, અજ્ઝત્તસંયોજનઞ્ચ બહિદ્ધાસંયોજનઞ્ચ. દુકં.

તીણિ અકુસલમૂલાનિ, તયો અકુસલવિતક્કા, તિસ્સો અકુસલસઞ્ઞા, તિસ્સો અકુસલધાતુયો, તીણિ દુચ્ચરિતાનિ, તયો આસવા, તીણિ સંયોજનાનિ, તિસ્સો તણ્હા, અપરાપિ તિસ્સો તણ્હા, અપરાપિ તિસ્સો તણ્હા, તિસ્સો એસના, તિસ્સો વિધા, તીણિ ભયાનિ ¶ , તીણિ તમાનિ, તીણિ તિત્થાયતનાનિ, તયો કિઞ્ચના, તીણિ અઙ્ગણાનિ, તીણિ મલાનિ, તીણિ વિસમાનિ, અપરાનિપિ તીણિ વિસમાનિ, તયો અગ્ગી, તયો કસાવા, અપરેપિ તયો કસાવા.

અસ્સાદદિટ્ઠિ ¶ અત્તાનુદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ, અરતિ વિહેસા અધમ્મચરિયા, દોવચસ્સતા પાપમિત્તતા નાનત્તસઞ્ઞા, ઉદ્ધચ્ચં કોસજ્જં પમાદો, અસન્તુટ્ઠિતા અસમ્પજઞ્ઞતા મહિચ્છતા, અહિરિકં અનોત્તપ્પં પમાદો, અનાદરિયં દોવચસ્સતા પાપમિત્તતા, અસ્સદ્ધિયં અવદઞ્ઞુતા કોસજ્જં, ઉદ્ધચ્ચં અસંવરો દુસ્સીલ્યં, અરિયાનં અદસ્સનકમ્યતા સદ્ધમ્મં અસોતુકમ્યતા ઉપારમ્ભચિત્તતા, મુટ્ઠસ્સચ્ચં અસમ્પજઞ્ઞં ચેતસો વિક્ખેપો, અયોનિસો મનસિકારો કુમ્મગ્ગસેવના ચેતસો ચ લીનત્તં. તિકં.

ચત્તારો આસવા, ચત્તારો ગન્થા, ચત્તારો ઓઘા, ચત્તારો યોગા, ચત્તારિ ઉપાદાનાનિ, ચત્તારો તણ્હુપ્પાદા, ચત્તારિ અગતિગમનાનિ, ચત્તારો વિપરિયાસા, ચત્તારો અનરિયવોહારા, અપરેપિ ચત્તારો અનરિયવોહારા, ચત્તારિ દુચ્ચરિતાનિ, અપરાપિ ચત્તારિ દુચ્ચરિતાનિ, ચત્તારિ ભયાનિ, (અપરાનિપિ ચત્તારિ ભયાનિ,) ચતસ્સો દિટ્ઠિયો. ચતુક્કં.

પઞ્ચોરમ્ભાગિયાનિ સંયોજનાનિ, પઞ્ચુદ્ધમ્ભાગિયાનિ સંયોજનાનિ, પઞ્ચ મચ્છરિયાનિ, પઞ્ચ સઙ્ગા, પઞ્ચ સલ્લા, પઞ્ચ ચેતોખિલા, પઞ્ચ ચેતસોવિનિબન્ધા, પઞ્ચ નીવરણાનિ, પઞ્ચ કમ્માનિ આનન્તરિકાનિ, પઞ્ચ દિટ્ઠિયો, પઞ્ચ વેરા, પઞ્ચ બ્યસના, પઞ્ચ અક્ખન્તિયા આદીનવા, પઞ્ચ ભયાનિ, પઞ્ચ દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદા. પઞ્ચકં.

છ વિવાદમૂલાનિ, છ છન્દરાગા ધમ્મા, છ વિરોધવત્થૂનિ, છ તણ્હાકાયા, છ અગારવા, છ પરિહાનિયા ધમ્મા, અપરેપિ ¶ છ પરિહાનિયા ધમ્મા, છ સોમનસ્સુપવિચારા, છ ¶ દોમનસ્સુપવિચારા, છ ઉપેક્ખુપવિચારા, છ ગેહસિતાનિ સોમનસ્સાનિ, છ ગેહસિતાનિ દોમનસ્સાનિ, છ ગેહસિતા ઉપેક્ખા, છ દિટ્ઠિયો. છક્કં.

સત્ત અનુસયા, સત્ત સંયોજનાનિ, સત્ત પરિયુટ્ઠાનાનિ, સત્ત અસદ્ધમ્મા, સત્ત દુચ્ચરિતાનિ, સત્ત માના, સત્ત દિટ્ઠિયો. સત્તકં.

અટ્ઠ કિલેસવત્થૂનિ, અટ્ઠ કુસીતવત્થૂનિ, અટ્ઠસુ લોકધમ્મેસુ ચિત્તસ્સ પટિઘાતો, અટ્ઠ અનરિયવોહારા, અટ્ઠ મિચ્છત્તા, અટ્ઠ પુરિસદોસા, અટ્ઠ અસઞ્ઞિવાદા, અટ્ઠ નેવસઞ્ઞિનાસઞ્ઞિવાદા. અટ્ઠકં.

નવ આઘાતવત્થૂનિ, નવ પુરિસમલાનિ, નવવિધા માના, નવ તણ્હામૂલકા ધમ્મા, નવ ઇઞ્જિતાનિ, નવ મઞ્ઞિતાનિ, નવ ફન્દિતાનિ, નવ પપઞ્ચિતાનિ, નવ સઙ્ખતાનિ. નવકં.

દસ કિલેસવત્થૂનિ, દસ આઘાતવત્થૂનિ, દસ અકુસલકમ્મપથા, દસ સંયોજનાનિ, દસ મિચ્છત્તા, દસવત્થુકા મિચ્છાદિટ્ઠિ, દસવત્થુકા અન્તગ્ગાહિકા દિટ્ઠિ. દસકં.

અટ્ઠારસ તણ્હાવિચરિતાનિ અજ્ઝત્તિકસ્સ ઉપાદાય, અટ્ઠારસ તણ્હાવિચરિતાનિ બાહિરસ્સ ઉપાદાય, તદેકજ્ઝં અભિસઞ્ઞુહિત્વા અભિસઙ્ખિપિત્વા છત્તિંસ તણ્હાવિચરિતાનિ હોન્તિ ¶ , ઇતિ અતીતાનિ છત્તિંસ તણ્હાવિચરિતાનિ, અનાગતાનિ છત્તિંસ તણ્હાવિચરિતાનિ, પચ્ચુપ્પન્નાનિ છત્તિંસ તણ્હાવિચરિતાનિ, તદેકજ્ઝં અભિસઞ્ઞુહિત્વા અભિસઙ્ખિપિત્વા અટ્ઠ તણ્હાવિચરિતસતં હોતિ, યાનિ ચ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ બ્રહ્મજાલે વેય્યાકરણે વુત્તાનિ ભગવતા.

કતિ ¶ ખન્ધા, કતિ આયતનાનિ, કતિ ધાતુયો, કતિ સચ્ચાનિ, કતિ ઇન્દ્રિયાનિ, કતિ હેતૂ, કતિ આહારા, કતિ ફસ્સા, કતિ વેદના, કતિ સઞ્ઞા, કતિ ચેતના, કતિ ચિત્તાનિ (વિભ. ૯૭૮)?

પઞ્ચક્ખન્ધા, દ્વાદસાયતનાનિ, અટ્ઠારસ ધાતુયો, ચત્તારિ સચ્ચાનિ, બાવીસતિન્દ્રિયાનિ, નવ હેતૂ, ચત્તારો આહારા, સત્ત ફસ્સા, સત્ત વેદના, સત્ત સઞ્ઞા, સત્ત ચેતના, સત્ત ચિત્તાનિ (વિભ. ૯૭૮).

સઙ્ગહો અસઙ્ગહો (ધાતુ. ૧). સઙ્ગહિતેન અસઙ્ગહિતં. અસઙ્ગહિતેન સઙ્ગહિતં. સઙ્ગહિતેન સઙ્ગહિતં. અસઙ્ગહિતેન અસઙ્ગહિતં. સમ્પયોગો વિપ્પયોગો. સમ્પયુત્તેન વિપ્પયુત્તં. વિપ્પયુત્તેન સમ્પયુત્તં. સમ્પયુત્તેન સમ્પયુત્તં. વિપ્પયુત્તેન ¶ વિપ્પયુત્તં. સઙ્ગહિતેન સમ્પયુત્તં વિપ્પયુત્તં. સમ્પયુત્તેન સઙ્ગહિતં અસઙ્ગહિતં. અસઙ્ગહિતેન સમ્પયુત્તં વિપ્પયુત્તં. વિપ્પયુત્તેન સઙ્ગહિતં અસઙ્ગહિતં.

પઞ્ચક્ખન્ધા. દ્વાદસાયતનાનિ. અટ્ઠારસ ધાતુયો. ચત્તારિ સચ્ચાનિ. બાવીસતિન્દ્રિયાનિ. પટિચ્ચસમુપ્પાદો. ચત્તારો સતિપટ્ઠાના. ચત્તારો સમ્મપ્પધાના. ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા ¶ . ચત્તારિ ઝાનાનિ. ચતસ્સો અપ્પમઞ્ઞાયો. પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ. પઞ્ચ બલાનિ. સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા. અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો. ફસ્સો વેદના સઞ્ઞા ચેતના ચિત્તં અધિમોક્ખો મનસિકારો.

તીહિ સઙ્ગહો. તીહિ અસઙ્ગહો. ચતૂહિ સમ્પયોગો. ચતૂહિ વિપ્પયોગો.

સબ્બાપિ ધમ્મસઙ્ગણી ધાતુકથાય માતિકાતિ.

છ પઞ્ઞત્તિયો (પુ. પ. માતિકા ૧) – ખન્ધપઞ્ઞત્તિ આયતનપઞ્ઞત્તિ ધાતુપઞ્ઞત્તિ સચ્ચપઞ્ઞત્તિ ઇન્દ્રિયપઞ્ઞત્તિ પુગ્ગલપઞ્ઞત્તીતિ.

પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિમાતિકા નિટ્ઠિતા.

સુદ્ધસચ્ચિકટ્ઠઅનુલોમપચ્ચનીકં

પુગ્ગલો ¶ ¶ ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ (કથા. ૧), આમન્તા. યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ? ન હેવં વત્તબ્બે.

આજાનાહિ નિગ્ગહં – હઞ્ચિ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન, તેન વત રે વત્તબ્બે ‘‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ. યં તત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ, મિચ્છા.

નો ચે પન વત્તબ્બે ‘‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ, નો ચ વત રે વત્તબ્બે ‘‘પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ. યં તત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ, મિચ્છા.

પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ? આમન્તા. યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ? ન હેવં વત્તબ્બે.

આજાનાહિ ¶ પટિકમ્મં – હઞ્ચિ પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન, તેન વત રે વત્તબ્બે ‘‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ. યં ¶ તત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ, મિચ્છા.

નો ચે પન વત્તબ્બે ‘‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ, નો ચ વત રે વત્તબ્બે ‘‘પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ. યં તત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ, મિચ્છા.

ત્વં ચે પન મઞ્ઞસિ ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ. તેન તવ તત્થ હેતાય પટિઞ્ઞાય હેવં પટિજાનન્તં હેવં નિગ્ગહેતબ્બે, અથ તં નિગ્ગણ્હામ, સુનિગ્ગહિતો ચ હોસિ –

હઞ્ચિ પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન, તેન વત રે વત્તબ્બે ‘‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ. યં તત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ, મિચ્છા.

નો ¶ ચે પન વત્તબ્બે ‘‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ, નો ચ વત રે વત્તબ્બે ‘‘પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ. યં તત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ, ઇદં તે મિચ્છા.

એસે ¶ ચે દુન્નિગ્ગહિતે હેવમેવં તત્થ દક્ખ, ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ, નો ચ મયં તયા તત્થ હેતાય પટિઞ્ઞાય હેવં પટિજાનન્તા હેવં નિગ્ગહેતબ્બા, અથ મં નિગ્ગણ્હાસિ, દુન્નિગ્ગહિતા ચ હોમ –

હઞ્ચિ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન, તેન વત રે વત્તબ્બે ‘‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ. યં તત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ, મિચ્છા.

નો ચે પન વત્તબ્બે ‘‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ, નો ચ વત રે વત્તબ્બે ‘‘પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ, યં તત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ, ઇદં તે મિચ્છા.

ન ¶ હેવં નિગ્ગહેતબ્બે, તેન હિ યં નિગ્ગણ્હાસિ – હઞ્ચિ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન, તેન વત રે વત્તબ્બે ‘‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ. યં તત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ, મિચ્છા.

સુદ્ધસચ્ચિકટ્ઠપચ્ચનીકાનુલોમં

આજાનાહિ નિગ્ગહં – હઞ્ચિ પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન, તેન વત રે વત્તબ્બે ‘‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ. યં તત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘યો સચ્ચિકટ્ઠો ¶ પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ, મિચ્છા.

નો ચે પન વત્તબ્બે ‘‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ, નો ચ વત રે વત્તબ્બે ‘‘પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ, યં તત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ, મિચ્છા.

પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ? આમન્તા. યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ? ન હેવં વત્તબ્બે.

આજાનાહિ ¶ પટિકમ્મં – હઞ્ચિ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન, તેન વત રે વત્તબ્બે ‘‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ. યં તત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ, મિચ્છા.

ત્વં ¶ ચે પન મઞ્ઞસિ ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ. તેન તવ તત્થ હેતાય પટિઞ્ઞાય હેવં પટિજાનન્તં હેવં નિગ્ગહેતબ્બે, અથ તં નિગ્ગણ્હામ, સુનિગ્ગહિતો ચ હોસિ –

એસે ¶ ચે દુન્નિગ્ગહિતે હેવમેવં તત્થ દક્ખ, ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ, નો ચ મયં તયા તત્થ હેતાય પટિઞ્ઞાય હેવં પટિજાનન્તા હેવં નિગ્ગહેતબ્બા, અથ મં નિગ્ગણ્હાસિ, દુન્નિગ્ગહિતા ચ હોમ –

હઞ્ચિ ¶ પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન, તેન વત રે વત્તબ્બે ‘‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ. યં તત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ, મિચ્છા.

ન હેવં નિગ્ગહેતબ્બે, તેન હિ યં નિગ્ગણ્હાસિ – હઞ્ચિ પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન, તેન વત રે વત્તબ્બે ‘‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ. યં તત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ, મિચ્છા.

ઓકાસસચ્ચિકટ્ઠઅનુલોમપચ્ચનીકં

પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ? આમન્તા. સબ્બત્થ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ? ન હેવં વત્તબ્બે.

આજાનાહિ નિગ્ગહં – હઞ્ચિ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન, તેન વત રે વત્તબ્બે ‘‘સબ્બત્થ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ. યં તત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘સબ્બત્થ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ, મિચ્છા.

નો ચે પન વત્તબ્બે ‘‘સબ્બત્થ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ, નો ચ વત રે વત્તબ્બે ‘‘પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ. યં તત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘સબ્બત્થ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ, મિચ્છા…પે….

પુગ્ગલો ¶ ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ? આમન્તા. સબ્બદા પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ? ન હેવં વત્તબ્બે.

આજાનાહિ ¶ નિગ્ગહં – હઞ્ચિ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન, તેન વત રે વત્તબ્બે ‘‘સબ્બદા પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ. યં તત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘સબ્બદા પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ મિચ્છા.

નો ચે પન વત્તબ્બે ‘‘સબ્બદા પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ, નો ચ વત રે વત્તબ્બે ‘‘પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ. યં તત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘સબ્બદા પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ, મિચ્છા…પે….

અવયવસચ્ચિકટ્ઠઅનુલોમપચ્ચનીકં

પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ? આમન્તા. સબ્બેસુ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ? ન હેવં વત્તબ્બે.

આજાનાહિ નિગ્ગહં – હઞ્ચિ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન, તેન વત રે વત્તબ્બે ‘‘સબ્બેસુ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ. યં તત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘સબ્બેસુ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ? મિચ્છા.

નો ¶ ચે પન વત્તબ્બે ‘‘સબ્બેસુ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ, નો ચ વત રે વત્તબ્બે ‘‘પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ. યં તત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘સબ્બેસુ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ, મિચ્છા…પે….

ઓકાસસચ્ચિકટ્ઠપચ્ચનીકાનુલોમં

પુગ્ગલો ¶ નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ? આમન્તા. સબ્બત્થ પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ? ન હેવં વત્તબ્બે.

આજાનાહિ નિગ્ગહં – હઞ્ચિ પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન, તેન વત રે વત્તબ્બે ‘‘સબ્બત્થ પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ. યં તત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘સબ્બત્થ પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ, મિચ્છા.

નો ચે પન વત્તબ્બે ‘‘સબ્બત્થ પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ, નો ચ વત રે વત્તબ્બે ‘‘પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ. યં તત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘સબ્બત્થ પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ, મિચ્છા…પે….

પુગ્ગલો ¶ નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ? આમન્તા. સબ્બદા પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ? ન હેવં વત્તબ્બે.

આજાનાહિ નિગ્ગહં – હઞ્ચિ પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન, તેન વત રે વત્તબ્બે ‘‘સબ્બદા પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ. યં તત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘સબ્બદા પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ, મિચ્છા.

નો ¶ ચે પન વત્તબ્બે ‘‘સબ્બદા પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ, નો ચ વત રે વત્તબ્બે ‘‘પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ. યં તત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘સબ્બદા પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ, મિચ્છા…પે….

અવયવસચ્ચિકટ્ઠપચ્ચનીકાનુલોમં

પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ? આમન્તા. સબ્બેસુ પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ? ન હેવં વત્તબ્બે.

આજાનાહિ નિગ્ગહં – હઞ્ચિ પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન, તેન વત રે વત્તબ્બે ‘‘સબ્બેસુ પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ. યં તત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘સબ્બેસુ પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ, મિચ્છા.

નો ¶ ચે પન વત્તબ્બે ‘‘સબ્બેસુ પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ, નો ચ વત રે વત્તબ્બે ‘‘પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ. યં તત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બે ખો ‘પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન’, નો ચ વત્તબ્બે ‘સબ્બેસુ પુગ્ગલો નુપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’’તિ, મિચ્છા…પે….

યે ¶ કેચિ કુસલા ધમ્મા (યમ. ૧.મૂલયમક.૧ આદયો), સબ્બે તે કુસલમૂલા. યે વા પન કુસલમૂલા, સબ્બે તે ધમ્મા કુસલા.

યે કેચિ કુસલા ધમ્મા, સબ્બે તે કુસલમૂલેન એકમૂલા. યે વા પન કુસલમૂલેન એકમૂલા, સબ્બે તે ધમ્મા કુસલા.

યે કેચિ કુસલમૂલેન એકમૂલા ધમ્મા, સબ્બે તે કુસલમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલા. યે વા પન કુસલમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલા, સબ્બે તે ધમ્મા કુસલા.

યે કેચિ કુસલા ધમ્મા, સબ્બે તે કુસલમૂલમૂલા. યે વા પન કુસલમૂલમૂલા, સબ્બે તે ધમ્મા કુસલા.

યે ¶ કેચિ કુસલા ધમ્મા, સબ્બે તે કુસલમૂલેન એકમૂલમૂલા. યે વા પન કુસલમૂલેન એકમૂલમૂલા, સબ્બે તે ધમ્મા કુસલા.

યે કેચિ કુસલમૂલેન એકમૂલમૂલા ધમ્મા, સબ્બે તે કુસલમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલમૂલા. યે વા પન કુસલમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલમૂલા, સબ્બે તે ધમ્મા કુસલા.

યે કેચિ કુસલા ધમ્મા, સબ્બે તે કુસલમૂલકા. યે વા પન કુસલમૂલકા, સબ્બે તે ધમ્મા કુસલા.

યે કેચિ કુસલા ધમ્મા, સબ્બે તે કુસલમૂલેન એકમૂલકા. યે વા પન કુસલમૂલેન એકમૂલકા, સબ્બે તે ધમ્મા કુસલા.

યે ¶ કેચિ કુસલમૂલેન એકમૂલકા ધમ્મા, સબ્બે તે કુસલમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલકા. યે વા પન કુસલમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલકા, સબ્બે તે ધમ્મા કુસલા.

યે કેચિ કુસલા ધમ્મા, સબ્બે તે કુસલમૂલમૂલકા. યે વા પન કુસલમૂલમૂલકા, સબ્બે તે ધમ્મા કુસલા.

યે કેચિ કુસલા ધમ્મા, સબ્બે તે કુસલમૂલેન એકમૂલમૂલકા. યે વા પન કુસલમૂલેન એકમૂલમૂલકા, સબ્બે તે ધમ્મા કુસલા.

યે કેચિ કુસલમૂલેન એકમૂલમૂલકા ધમ્મા, સબ્બે તે કુસલમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલમૂલકા. યે વા પન કુસલમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલમૂલકા, સબ્બે તે ધમ્મા કુસલા.

યે કેચિ અકુસલા ધમ્મા, સબ્બે તે અકુસલમૂલા. યે વા પન અકુસલમૂલા, સબ્બે તે ધમ્મા અકુસલા.

યે ¶ કેચિ અકુસલા ધમ્મા, સબ્બે તે અકુસલમૂલેન એકમૂલા. યે વા પન અકુસલમૂલેન એકમૂલા, સબ્બે તે ધમ્મા અકુસલા.

યે કેચિ અકુસલમૂલેન એકમૂલા ધમ્મા, સબ્બે તે અકુસલમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલા. યે વા પન અકુસલમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલા, સબ્બે તે ધમ્મા અકુસલા.

યે કેચિ અકુસલા ધમ્મા, સબ્બે તે અકુસલમૂલમૂલા. યે વા પન અકુસલમૂલમૂલા, સબ્બે તે ધમ્મા અકુસલા.

યે કેચિ અકુસલા ધમ્મા, સબ્બે તે અકુસલમૂલેન એકમૂલમૂલા. યે વા પન અકુસલમૂલેન એકમૂલમૂલા, સબ્બે તે ધમ્મા અકુસલા.

યે ¶ કેચિ અકુસલમૂલેન એકમૂલમૂલા ધમ્મા, સબ્બે તે અકુસલમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલમૂલા. યે વા પન અકુસલમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલમૂલા, સબ્બે તે ધમ્મા અકુસલા.

યે કેચિ અકુસલા ધમ્મા, સબ્બે તે અકુસલમૂલકા. યે વા પન અકુસલમૂલકા, સબ્બે તે ધમ્મા અકુસલા.

યે કેચિ અકુસલા ધમ્મા, સબ્બે તે અકુસલમૂલેન એકમૂલકા. યે વા પન અકુસલમૂલેન એકમૂલકા, સબ્બે તે ધમ્મા અકુસલા.

યે કેચિ અકુસલમૂલેન એકમૂલકા ધમ્મા, સબ્બે તે અકુસલમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલકા. યે વા પન અકુસલમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલકા, સબ્બે તે ધમ્મા અકુસલા.

યે કેચિ અકુસલા ધમ્મા, સબ્બે તે અકુસલમૂલમૂલકા. યે વા પન અકુસલમૂલમૂલકા, સબ્બે તે ધમ્મા અકુસલા.

યે ¶ કેચિ અકુસલા ધમ્મા, સબ્બે તે અકુસલમૂલેન એકમૂલમૂલકા. યે વા પન અકુસલમૂલેન એકમૂલમૂલકા, સબ્બે તે ધમ્મા અકુસલા.

યે કેચિ અકુસલમૂલેન એકમૂલમૂલકા ધમ્મા, સબ્બે તે અકુસલમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલમૂલકા. યે વા પન અકુસલમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલમૂલકા, સબ્બે તે ધમ્મા અકુસલા.

યે કેચિ અબ્યાકતા ધમ્મા, સબ્બે તે અબ્યાકતમૂલા. યે વા પન અબ્યાકતમૂલા, સબ્બે તે ધમ્મા અબ્યાકતા.

યે ¶ કેચિ અબ્યાકતા ધમ્મા, સબ્બે તે અબ્યાકતમૂલેન એકમૂલા. યે વા પન અબ્યાકતમૂલેન એકમૂલા, સબ્બે તે ધમ્મા અબ્યાકતા.

યે કેચિ અબ્યાકતમૂલેન એકમૂલા ધમ્મા, સબ્બે તે અબ્યાકતમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલા. યે વા પન અબ્યાકતમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલા, સબ્બે તે ધમ્મા અબ્યાકતા.

યે કેચિ અબ્યાકતા ધમ્મા, સબ્બે તે અબ્યાકતમૂલમૂલા. યે વા પન અબ્યાકતમૂલમૂલા, સબ્બે તે ધમ્મા અબ્યાકતા.

યે કેચિ અબ્યાકતા ધમ્મા, સબ્બે તે અબ્યાકતમૂલેન એકમૂલમૂલા. યે વા પન અબ્યાકતમૂલેન એકમૂલમૂલા, સબ્બે તે ધમ્મા અબ્યાકતા.

યે કેચિ અબ્યાકતમૂલેન એકમૂલમૂલા ધમ્મા, સબ્બે તે અબ્યાકતમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલમૂલા. યે વા પન અબ્યાકતમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલમૂલા, સબ્બે તે ધમ્મા અબ્યાકતા.

યે ¶ કેચિ અબ્યાકતા ધમ્મા, સબ્બે તે અબ્યાકતમૂલકા. યે વા પન અબ્યાકતમૂલકા, સબ્બે તે ધમ્મા અબ્યાકતા.

યે કેચિ અબ્યાકતા ધમ્મા, સબ્બે તે અબ્યાકતમૂલેન એકમૂલકા. યે વા પન અબ્યાકતમૂલેન એકમૂલકા, સબ્બે તે ધમ્મા અબ્યાકતા.

યે કેચિ અબ્યાકતમૂલેન એકમૂલકા ધમ્મા, સબ્બે તે અબ્યાકતમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલકા. યે વા પન અબ્યાકતમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલકા, સબ્બે તે ધમ્મા અબ્યાકતા.

યે કેચિ અબ્યાકતા ધમ્મા, સબ્બે તે અબ્યાકતમૂલમૂલકા. યે વા પન અબ્યાકતમૂલમૂલકા, સબ્બે તે ધમ્મા અબ્યાકતા.

યે ¶ કેચિ અબ્યાકતા ધમ્મા, સબ્બે તે અબ્યાકતમૂલેન એકમૂલમૂલકા. યે વા પન અબ્યાકતમૂલેન એકમૂલમૂલકા, સબ્બે તે ધમ્મા અબ્યાકતા.

યે કેચિ અબ્યાકતમૂલેન એકમૂલમૂલકા ધમ્મા, સબ્બે તે અબ્યાકતમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલમૂલકા. યે વા પન અબ્યાકતમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલમૂલકા, સબ્બે તે ધમ્મા અબ્યાકતા.

યે કેચિ નામા ધમ્મા, સબ્બે તે નામમૂલા. યે વા પન નામમૂલા, સબ્બે તે ધમ્મા નામા.

યે કેચિ નામા ધમ્મા, સબ્બે તે નામમૂલેન એકમૂલા. યે વા પન નામમૂલેન એકમૂલા, સબ્બે તે ધમ્મા નામા.

યે ¶ કેચિ નામમૂલેન એકમૂલા ધમ્મા, સબ્બે તે નામમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલા. યે વા પન નામમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલા, સબ્બે તે ધમ્મા નામા.

યે કેચિ નામા ધમ્મા, સબ્બે તે નામમૂલમૂલા. યે વા પન નામમૂલમૂલા, સબ્બે તે ધમ્મા નામા.

યે કેચિ નામા ધમ્મા, સબ્બે તે નામમૂલેન એકમૂલમૂલા. યે વા પન નામમૂલેન એકમૂલમૂલા, સબ્બે તે ધમ્મા નામા.

યે કેચિ નામમૂલેન એકમૂલમૂલા ધમ્મા, સબ્બે તે નામમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલમૂલા. યે વા પન નામમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલમૂલા, સબ્બે તે ધમ્મા નામા.

યે કેચિ નામા ધમ્મા, સબ્બે તે નામમૂલકા. યે વા પન નામમૂલકા, સબ્બે તે ધમ્મા નામા.

યે ¶ કેચિ નામા ધમ્મા, સબ્બે તે નામમૂલેન એકમૂલકા. યે વા પન નામમૂલેન એકમૂલકા, સબ્બે તે ધમ્મા નામા.

યે કેચિ નામમૂલેન એકમૂલકા ધમ્મા, સબ્બે તે નામમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલકા. યે વા પન નામમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલકા, સબ્બે તે ધમ્મા નામા.

યે કેચિ નામા ધમ્મા, સબ્બે તે નામમૂલમૂલકા. યે વા પન નામમૂલમૂલકા, સબ્બે તે ધમ્મા નામા.

યે કેચિ નામા ધમ્મા, સબ્બે તે નામમૂલેન એકમૂલમૂલકા. યે વા પન નામમૂલેન એકમૂલમૂલકા, સબ્બે તે ધમ્મા નામા.

યે ¶ કેચિ નામમૂલેન એકમૂલમૂલકા ધમ્મા, સબ્બે તે નામમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલમૂલકા. યે વા પન નામમૂલેન અઞ્ઞમઞ્ઞમૂલમૂલકા, સબ્બે તે ધમ્મા નામા.

યે કેચિ કુસલા ધમ્મા, સબ્બે તે કુસલહેતૂ…પે… કુસલનિદાના…પે… કુસલસમ્ભવા…પે… કુસલપ્પભવા…પે… કુસલસમુટ્ઠાના…પે… કુસલાહારા…પે… કુસલારમ્મણા…પે… કુસલપચ્ચયા…પે… કુસલસમુદયા…પે….

મૂલં હેતુ નિદાનઞ્ચ, સમ્ભવો પભવેન ચ;

સમુટ્ઠાનાહારારમ્મણા, પચ્ચયો સમુદયેન ચાતિ.

પઞ્ચક્ખન્ધા (યમ. ૧.ખન્ધયમક.૧ આદયો) – રૂપક્ખન્ધો વેદનાક્ખન્ધો સઞ્ઞાક્ખન્ધો સઙ્ખારક્ખન્ધો વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો.

રૂપં ¶ રૂપક્ખન્ધો, રૂપક્ખન્ધો રૂપં.

વેદના વેદનાક્ખન્ધો, વેદનાક્ખન્ધો વેદના.

સઞ્ઞા સઞ્ઞાક્ખન્ધો, સઞ્ઞાક્ખન્ધો સઞ્ઞા.

સઙ્ખારા સઙ્ખારક્ખન્ધો, સઙ્ખારક્ખન્ધો સઙ્ખારા.

વિઞ્ઞાણં વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો, વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો વિઞ્ઞાણં.

ન ¶ રૂપં ન રૂપક્ખન્ધો, ન રૂપક્ખન્ધો ન રૂપં.

ન વેદના ન વેદનાક્ખન્ધો, ન વેદનાક્ખન્ધો ન વેદના.

ન સઞ્ઞા ન સઞ્ઞાક્ખન્ધો, ન સઞ્ઞાક્ખન્ધો ન સઞ્ઞા.

ન સઙ્ખારા ન સઙ્ખારક્ખન્ધો, ન સઙ્ખારક્ખન્ધો ન સઙ્ખારા.

ન વિઞ્ઞાણં ન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો, ન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો ન વિઞ્ઞાણં.

રૂપં રૂપક્ખન્ધો, ખન્ધા વેદનાક્ખન્ધો.

રૂપં રૂપક્ખન્ધો, ખન્ધા સઞ્ઞાક્ખન્ધો.

રૂપં રૂપક્ખન્ધો, ખન્ધા સઙ્ખારક્ખન્ધો.

રૂપં રૂપક્ખન્ધો, ખન્ધા વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો.

વેદના વેદનાક્ખન્ધો, ખન્ધા રૂપક્ખન્ધો.

વેદના વેદનાક્ખન્ધો, ખન્ધા સઞ્ઞાક્ખન્ધો.

વેદના વેદનાક્ખન્ધો, ખન્ધા સઙ્ખારક્ખન્ધો.

વેદના વેદનાક્ખન્ધો, ખન્ધા વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો.

સઞ્ઞા ¶ સઞ્ઞાક્ખન્ધો, ખન્ધા રૂપક્ખન્ધો.

સઞ્ઞા સઞ્ઞાક્ખન્ધો, ખન્ધા વેદનાક્ખન્ધો.

સઞ્ઞા સઞ્ઞાક્ખન્ધો, ખન્ધા સઙ્ખારક્ખન્ધો.

સઞ્ઞા સઞ્ઞાક્ખન્ધો, ખન્ધા વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો.

સઙ્ખારા ¶ સઙ્ખારક્ખન્ધો, ખન્ધા રૂપક્ખન્ધો.

સઙ્ખારા સઙ્ખારક્ખન્ધો, ખન્ધા વેદનાક્ખન્ધો.

સઙ્ખારા સઙ્ખારક્ખન્ધો, ખન્ધા સઞ્ઞાક્ખન્ધો.

સઙ્ખારા સઙ્ખારક્ખન્ધો, ખન્ધા વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો.

વિઞ્ઞાણં વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો, ખન્ધા રૂપક્ખન્ધો.

વિઞ્ઞાણં વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો, ખન્ધા વેદનાક્ખન્ધો.

વિઞ્ઞાણં વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો, ખન્ધા સઞ્ઞાક્ખન્ધો.

વિઞ્ઞાણં વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો, ખન્ધા સઙ્ખારક્ખન્ધો.

ન રૂપં ન રૂપક્ખન્ધો, ન ખન્ધા ન વેદનાક્ખન્ધો.

ન રૂપં ન રૂપક્ખન્ધો, ન ખન્ધા ન સઞ્ઞાક્ખન્ધો.

ન રૂપં ન રૂપક્ખન્ધો, ન ખન્ધા ન સઙ્ખારક્ખન્ધો.

ન રૂપં ન રૂપક્ખન્ધો, ન ખન્ધા ન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો.

ન વેદના ન વેદનાક્ખન્ધો, ન ખન્ધા ન રૂપક્ખન્ધો.

ન વેદના ન વેદનાક્ખન્ધો, ન ખન્ધા ન સઞ્ઞાક્ખન્ધો.

ન વેદના ન વેદનાક્ખન્ધો, ન ખન્ધા ન સઙ્ખારક્ખન્ધો.

ન વેદના ન વેદનાક્ખન્ધો, ન ખન્ધા ન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો.

ન સઞ્ઞા ન સઞ્ઞાક્ખન્ધો, ન ખન્ધા ન રૂપક્ખન્ધો.

ન સઞ્ઞા ન સઞ્ઞાક્ખન્ધો, ન ખન્ધા ન વેદનાક્ખન્ધો.

ન સઞ્ઞા ન સઞ્ઞાક્ખન્ધો, ન ખન્ધા ન સઙ્ખારક્ખન્ધો.

ન સઞ્ઞા ન સઞ્ઞાક્ખન્ધો, ન ખન્ધા ન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો.

ન ¶ ¶ સઙ્ખારા ન સઙ્ખારક્ખન્ધો, ન ખન્ધા ન રૂપક્ખન્ધો.

ન સઙ્ખારા ન સઙ્ખારક્ખન્ધો, ન ખન્ધા ન વેદનાક્ખન્ધો.

ન સઙ્ખારા ન સઙ્ખારક્ખન્ધો, ન ખન્ધા ન સઞ્ઞાક્ખન્ધો.

ન સઙ્ખારા ન સઙ્ખારક્ખન્ધો, ન ખન્ધા ન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો.

ન વિઞ્ઞાણં ન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો, ન ખન્ધા ન રૂપક્ખન્ધો.

ન વિઞ્ઞાણં ન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો, ન ખન્ધા ન વેદનાક્ખન્ધો.

ન વિઞ્ઞાણં ન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો, ન ખન્ધા ન સઞ્ઞાક્ખન્ધો.

ન વિઞ્ઞાણં ન વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો, ન ખન્ધા ન સઙ્ખારક્ખન્ધો.

વિઞ્ઞાણં ખન્ધો, ખન્ધા વિઞ્ઞાણં.

ન વેદના ન ખન્ધો, ન ખન્ધા ન વેદના.

ન સઞ્ઞા ન ખન્ધો, ન ખન્ધા ન સઞ્ઞા.

ન સઙ્ખારા ન ખન્ધો, ન ખન્ધા ન સઙ્ખારા.

ન વિઞ્ઞાણં ન ખન્ધો, ન ખન્ધા ન વિઞ્ઞાણં.

સઙ્ખારા ખન્ધો, ખન્ધા વિઞ્ઞાણં.

વિઞ્ઞાણં ખન્ધો, ખન્ધા સઙ્ખારા.

ન ¶ રૂપં ન ખન્ધો, ન ખન્ધા ન વેદના.

ન રૂપં ન ખન્ધો, ન ખન્ધા ન સઙ્ખારા.

ન રૂપં ન ખન્ધો, ન ખન્ધા ન વિઞ્ઞાણં.

ન વેદના ન ખન્ધો, ન ખન્ધા ન સઞ્ઞા.

ન વેદના ન ખન્ધો, ન ખન્ધા ન સઙ્ખારા.

ન વેદના ન ખન્ધો, ન ખન્ધા ન વિઞ્ઞાણં.

ન ¶ સઞ્ઞા ન ખન્ધો, ન ખન્ધા ન રૂપં.

ન સઞ્ઞા ન ખન્ધો, ન ખન્ધા ન વેદના.

ન સઞ્ઞા ન ખન્ધો, ન ખન્ધા ન સઙ્ખારા.

ન સઞ્ઞા ન ખન્ધો, ન ખન્ધા ન વિઞ્ઞાણં.

ન સઙ્ખારા ન ખન્ધો, ન ખન્ધા ન રૂપં.

ન સઙ્ખારા ન ખન્ધો, ન ખન્ધા ન વેદના.

ન સઙ્ખારા ન ખન્ધો, ન ખન્ધા ન સઞ્ઞા.

ન સઙ્ખારા ન ખન્ધો, ન ખન્ધા ન વિઞ્ઞાણં.

ન વિઞ્ઞાણં ન ખન્ધો, ન ખન્ધા ન રૂપં.

ન વિઞ્ઞાણં ન ખન્ધો, ન ખન્ધા ન વેદના.

ન વિઞ્ઞાણં ન ખન્ધો, ન ખન્ધા ન સઞ્ઞા.

ન વિઞ્ઞાણં ન ખન્ધો, ન ખન્ધા ન સઙ્ખારા.

દ્વાદસાયતનાનિ ¶ (યમ. ૧.આયતનયમક.૧ આદયો) – ચક્ખાયતનં સોતાયતનં ઘાનાયતનં જિવ્હાયતનં કાયાયતનં રૂપાયતનં સદ્દાયતનં ગન્ધાયતનં રસાયતનં ફોટ્ઠબ્બાયતનં મનાયતનં ધમ્માયતનં.

ચક્ખુ ચક્ખાયતનં, ચક્ખાયતનં ચક્ખુ.

જિવ્હા ¶ જિવ્હાયતનં, જિવ્હાયતનં જિવ્હા.

સદ્દો સદ્દાયતનં, સદ્દાયતનં સદ્દો.

ગન્ધો ગન્ધાયતનં, ગન્ધાયતનં ગન્ધો.

ફોટ્ઠબ્બો ફોટ્ઠબ્બાયતનં, ફોટ્ઠબ્બાયતનં ફોટ્ઠબ્બો.

ધમ્મો ધમ્માયતનં, ધમ્માયતનં ધમ્મો.

ન ¶ ચક્ખુ ન ચક્ખાયતનં, ન ચક્ખાયતનં ન ચક્ખુ.

ન સોતં ન સોતાયતનં, ન સોતાયતનં ન સોતં.

ન ઘાનં ન ઘાનાયતનં, ન ઘાનાયતનં ન ઘાનં.

ન જિવ્હા ન જિવ્હાયતનં, ન જિવ્હાયતનં ન જિવ્હા.

ન કાયો ન કાયાયતનં, ન કાયાયતનં ન કાયો.

ન રૂપં ન રૂપાયતનં, ન રૂપાયતનં ન રૂપં.

ન સદ્દો ન સદ્દાયતનં, ન સદ્દાયતનં ન સદ્દો.

ન ગન્ધો ન ગન્ધાયતનં, ન ગન્ધાયતનં ન ગન્ધો.

ન રસો ન રસાયતનં, ન રસાયતનં ન રસો.

ન ફોટ્ઠબ્બો ન ફોટ્ઠબ્બાયતનં, ન ફોટ્ઠબ્બાયતનં ન ફોટ્ઠબ્બો.

ન મનો ન મનાયતનં, ન મનાયતનં ન મનો.

ન ધમ્મો ન ધમ્માયતનં, ન ધમ્માયતનં ન ધમ્મો.

ચક્ખુ ¶ ચક્ખાયતનં, આયતના સોતાયતનં.

ચક્ખુ ચક્ખાયતનં, આયતના ઘાનાયતનં.

ચક્ખુ ચક્ખાયતનં, આયતના જિવ્હાયતનં…પે….

ચક્ખુ ચક્ખાયતનં, આયતના ધમ્માયતનં.

સોતં સોતાયતનં, આયતના ચક્ખાયતનં.

સોતં સોતાયતનં, આયતના ઘાનાયતનં…પે….

સોતં સોતાયતનં, આયતના ધમ્માયતનં.

ઘાનં ¶ ઘાનાયતનં, આયતના ચક્ખાયતનં…પે….

ઘાનં ઘાનાયતનં, આયતના ધમ્માયતનં…પે….

ધમ્મો ધમ્માયતનં, આયતના ચક્ખાયતનં.

ધમ્મો ધમ્માયતનં, આયતના સોતાયતનં…પે….

ધમ્મો ધમ્માયતનં, આયતના મનાયતનં. (ચક્કં બન્ધિતબ્બં.)

ન ચક્ખુ ન ચક્ખાયતનં, નાયતના ન સોતાયતનં.

ન ચક્ખુ ન ચક્ખાયતનં, નાયતના ન ઘાનાયતનં…પે….

ન ચક્ખુ ન ચક્ખાયતનં, નાયતના ન ધમ્માયતનં.

ન સોતં ન સોતાયતનં, નાયતના ન ચક્ખાયતનં…પે….

ન સોતં ન સોતાયતનં, નાયતના ન ધમ્માયતનં.

ન ઘાનં ન ઘાનાયતનં, નાયતના ન ચક્ખાયતનં…પે….

ન ઘાનં ન ઘાનાયતનં, નાયતના ન ધમ્માયતનં…પે….

ન ધમ્મો ન ધમ્માયતનં, નાયતના ન ચક્ખાયતનં.

ન ધમ્મો ન ધમ્માયતનં, નાયતના ન સોતાયતનં…પે….

ન ધમ્મો ન ધમ્માયતનં, નાયતના ન મનાયતનં. (ચક્કં બન્ધિતબ્બં.)

ફોટ્ઠબ્બો આયતનં, આયતના ફોટ્ઠબ્બો.

ન જિવ્હા નાયતનં, નાયતના ન જિવ્હા.

ન ¶ ફોટ્ઠબ્બો નાયતનં, નાયતના ન ફોટ્ઠબ્બો.

ધમ્મો આયતનં, આયતના મનો. (ચક્કં બન્ધિતબ્બં.)

ન ચક્ખુ નાયતનં, નાયતના ન સોતં…પે….

ન સોતં નાયતનં, નાયતના ન ચક્ખુ…પે….

ન ¶ ઘાનં નાયતનં, નાયતના ન ચક્ખુ…પે….

ન ઘાનં નાયતનં, નાયતના ન ધમ્મો…પે….

ન ધમ્મો નાયતનં, નાયતના ન સોતં…પે….

ન ધમ્મો નાયતનં, નાયતના ન મનો. (ચક્કં બન્ધિતબ્બં.)

અટ્ઠારસ ¶ ધાતુયો (યમ. ૧.ધાતુરમક.૧ આદયો) – ચક્ખુધાતુ સોતધાતુ ઘાનધાતુ જિવ્હાધાતુ કાયધાતુ રૂપધાતુ સદ્દધાતુ ગન્ધધાતુ રસધાતુ ફોટ્ઠબ્બધાતુ ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ સોતવિઞ્ઞાણધાતુ ઘાનવિઞ્ઞાણધાતુ જિવ્હાવિઞ્ઞાણધાતુ કાયવિઞ્ઞાણધાતુ મનોધાતુ મનોવિઞ્ઞાણધાતુ ધમ્મધાતુ.

ચક્ખુ ચક્ખુધાતુ, ચક્ખુધાતુ ચક્ખુ.

સોતં સોતધાતુ, સોતધાતુ સોતં…પે….

ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ, ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં…પે….

મનોવિઞ્ઞાણં ¶ મનોવિઞ્ઞાણધાતુ, મનોવિઞ્ઞાણધાતુ મનોવિઞ્ઞાણં.

ધમ્મો ધમ્મધાતુ, ધમ્મધાતુ ધમ્મો.

ન ચક્ખુ ન ચક્ખુધાતુ, ન ચક્ખુધાતુ ન ચક્ખુ.

ન સોતં ન સોતધાતુ, ન સોતધાતુ ન સોતં…પે….

ન ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ન ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ, ન ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ ન ચક્ખુવિઞ્ઞાણં…પે….

ન મનો ન મનોધાતુ, ન મનોધાતુ ન મનો.

ન ¶ મનોવિઞ્ઞાણં ન મનોવિઞ્ઞાણધાતુ, ન મનોવિઞ્ઞાણધાતુ ન મનોવિઞ્ઞાણં.

ન ધમ્મો ન ધમ્મધાતુ, ન ધમ્મધાતુ ન ધમ્મો.

ચક્ખુ ચક્ખુધાતુ, ધાતૂ સોતધાતુ…પે….

ચક્ખુ ચક્ખુધાતુ, ધાતૂ ધમ્મધાતુ. (યથા આયતનયમકે ચક્કં બન્ધિતં, એવમિધ ચક્કં બન્ધિતબ્બં.)

ન ચક્ખુ ન ચક્ખુધાતુ, ન ધાતૂ ન સોતધાતુ.

ન ચક્ખુ ન ચક્ખુધાતુ, ન ધાતૂ ન ઘાનધાતુ…પે….

ન ચક્ખુ ન ચક્ખુધાતુ, ન ધાતૂ ન ધમ્મધાતુ…પે….

ન ધમ્મો ન ધમ્મધાતુ, ન ધાતૂ ન ચક્ખુધાતુ…પે….

ન ધમ્મો ન ધમ્મધાતુ, ન ધાતૂ ન મનોવિઞ્ઞાણધાતુ. (ચક્કં બન્ધિતબ્બં.)

ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ધાતુ, ધાતૂ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં…પે….

મનોવિઞ્ઞાણં ધાતુ, ધાતૂ મનોવિઞ્ઞાણં.

ન ચક્ખુ ન ધાતુ, ન ધાતૂ ન ચક્ખુ…પે….

ન ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ન ધાતુ, ન ધાતૂ ન ચક્ખુવિઞ્ઞાણં…પે….

ન ¶ મનોવિઞ્ઞાણં ન ધાતુ, ન ધાતૂ ન મનોવિઞ્ઞાણં.

ધમ્મો ધાતુ, ધાતૂ મનોવિઞ્ઞાણં. (ચક્કં બન્ધિતબ્બં.)

ન ¶ ચક્ખુ ન ધાતુ, ન ધાતૂ ન સોતં…પે….

ન ચક્ખુ ન ધાતુ, ન ધાતૂ ન ધમ્મો…પે….

ન ધમ્મો ન ધાતુ, ન ધાતૂ ન ચક્ખુ…પે….

ન ધમ્મો ન ધાતુ, ન ધાતૂ ન મનોવિઞ્ઞાણં. (ચક્કં બન્ધિતબ્બં. )

ચત્તારિ સચ્ચાનિ (યમ. ૧.સચ્ચયમક.૧ આદયો) – દુક્ખસચ્ચં સમુદયસચ્ચં નિરોધસચ્ચં મગ્ગસચ્ચં.

દુક્ખં ¶ દુક્ખસચ્ચં, દુક્ખસચ્ચં દુક્ખં.

સમુદયો સમુદયસચ્ચં, સમુદયસચ્ચં સમુદયો.

નિરોધો નિરોધસચ્ચં, નિરોધસચ્ચં નિરોધો.

મગ્ગો મગ્ગસચ્ચં, મગ્ગસચ્ચં મગ્ગો.

ન ¶ દુક્ખં ન દુક્ખસચ્ચં, ન દુક્ખસચ્ચં ન દુક્ખં.

ન સમુદયો ન સમુદયસચ્ચં, ન સમુદયસચ્ચં ન સમુદયો.

ન નિરોધો ન નિરોધસચ્ચં, ન નિરોધસચ્ચં ન નિરોધો.

ન મગ્ગો ન મગ્ગસચ્ચં, ન મગ્ગસચ્ચં ન મગ્ગો.

દુક્ખં દુક્ખસચ્ચં, સચ્ચા સમુદયસચ્ચં.

દુક્ખં દુક્ખસચ્ચં, સચ્ચા નિરોધસચ્ચં.

દુક્ખં દુક્ખસચ્ચં, સચ્ચા મગ્ગસચ્ચં.

સમુદયો સમુદયસચ્ચં, સચ્ચા દુક્ખસચ્ચં.

સમુદયો સમુદયસચ્ચં, સચ્ચા નિરોધસચ્ચં.

સમુદયો સમુદયસચ્ચં, સચ્ચા મગ્ગસચ્ચં.

નિરોધો નિરોધસચ્ચં, સચ્ચા દુક્ખસચ્ચં.

નિરોધો નિરોધસચ્ચં, સચ્ચા સમુદયસચ્ચં.

નિરોધો નિરોધસચ્ચં, સચ્ચા મગ્ગસચ્ચં.

મગ્ગો મગ્ગસચ્ચં, સચ્ચા દુક્ખસચ્ચં.

મગ્ગો મગ્ગસચ્ચં, સચ્ચા સમુદયસચ્ચં.

મગ્ગો મગ્ગસચ્ચં, સચ્ચા નિરોધસચ્ચં.

ન ¶ ¶ દુક્ખં ન દુક્ખસચ્ચં, ન સચ્ચા ન સમુદયસચ્ચં.

ન દુક્ખં ન દુક્ખસચ્ચં, ન સચ્ચા ન નિરોધસચ્ચં.

ન દુક્ખં ન દુક્ખસચ્ચં, ન સચ્ચા ન મગ્ગસચ્ચં.

ન સમુદયો ન સમુદયસચ્ચં, ન સચ્ચા ન દુક્ખસચ્ચં.

ન સમુદયો ન સમુદયસચ્ચં, ન સચ્ચા ન નિરોધસચ્ચં.

ન સમુદયો ન સમુદયસચ્ચં, ન સચ્ચા ન મગ્ગસચ્ચં.

ન નિરોધો ન નિરોધસચ્ચં, ન સચ્ચા ન દુક્ખસચ્ચં.

ન નિરોધો ન નિરોધસચ્ચં, ન સચ્ચા ન સમુદયસચ્ચં.

ન નિરોધો ન નિરોધસચ્ચં, ન સચ્ચા ન મગ્ગસચ્ચં.

ન મગ્ગો ન મગ્ગસચ્ચં, ન સચ્ચા ન દુક્ખસચ્ચં.

ન મગ્ગો ન મગ્ગસચ્ચં, ન સચ્ચા ન સમુદયસચ્ચં.

ન મગ્ગો ન મગ્ગસચ્ચં, ન સચ્ચા ન નિરોધસચ્ચં.

ન ¶ દુક્ખં ન સચ્ચં, ન સચ્ચા ન દુક્ખં.

ન સમુદયો ન સચ્ચં, ન સચ્ચા ન સમુદયો.

ન નિરોધો ન સચ્ચં, ન સચ્ચા ન નિરોધો.

ન મગ્ગો ન સચ્ચં, ન સચ્ચા ન મગ્ગો.

સમુદયો સચ્ચં, સચ્ચા દુક્ખં…પે… સચ્ચા મગ્ગો.

નિરોધો સચ્ચં, સચ્ચા દુક્ખં…પે… સચ્ચા મગ્ગો.

ન દુક્ખં ન સચ્ચં, ન સચ્ચા ન સમુદયો.

ન દુક્ખં ન સચ્ચં, ન સચ્ચા ન નિરોધો.

ન દુક્ખં ન સચ્ચં, ન સચ્ચા ન મગ્ગો.

ન ¶ સમુદયો ન સચ્ચં, ન સચ્ચા ન દુક્ખં…પે… ન સચ્ચા ન મગ્ગો.

ન નિરોધો ન સચ્ચં, ન સચ્ચા ન દુક્ખં…પે… ન સચ્ચા ન મગ્ગો.

ન મગ્ગો ન સચ્ચં, ન સચ્ચા ન દુક્ખં.

ન મગ્ગો ન સચ્ચં, ન સચ્ચા ન સમુદયો.

ન મગ્ગો ન સચ્ચં, ન સચ્ચા ન નિરોધો.

તયો ¶ સઙ્ખારા (યમ. ૨.સઙ્ખારયમક.૧ આદયો) – કાયસઙ્ખારો વચીસઙ્ખારો ચિત્તસઙ્ખારો. અસ્સાસપસ્સાસા કાયસઙ્ખારો, વિતક્કવિચારા વચીસઙ્ખારો, સઞ્ઞા ચ વેદના ચ ચિત્તસઙ્ખારો, ઠપેત્વા વિતક્કવિચારે સબ્બેપિ ચિત્તસમ્પયુત્તકા ધમ્મા ચિત્તસઙ્ખારો.

કાયો કાયસઙ્ખારો, કાયસઙ્ખારો કાયો.

વચી વચીસઙ્ખારો, વચીસઙ્ખારો વચી.

ચિત્તં ચિત્તસઙ્ખારો, ચિત્તસઙ્ખારો ચિત્તં.

ન ¶ કાયો ન કાયસઙ્ખારો, ન કાયસઙ્ખારો ન કાયો.

ન વચી ન વચીસઙ્ખારો, ન વચીસઙ્ખારો ન વચી.

ન ચિત્તં ન ચિત્તસઙ્ખારો, ન ચિત્તસઙ્ખારો ન ચિત્તં.

કાયો કાયસઙ્ખારો, સઙ્ખારા વચીસઙ્ખારો.

કાયો કાયસઙ્ખારો, સઙ્ખારા ચિત્તસઙ્ખારો.

વચી વચીસઙ્ખારો, સઙ્ખારા કાયસઙ્ખારો.

વચી વચીસઙ્ખારો, સઙ્ખારા ચિત્તસઙ્ખારો.

ચિત્તં ¶ ચિત્તસઙ્ખારો, સઙ્ખારા કાયસઙ્ખારો.

ચિત્તં ચિત્તસઙ્ખારો, સઙ્ખારા વચીસઙ્ખારો.

ન કાયો ન કાયસઙ્ખારો, ન સઙ્ખારા ન વચીસઙ્ખારો.

ન કાયો ન કાયસઙ્ખારો, ન સઙ્ખારા ન ચિત્તસઙ્ખારો.

ન વચી ન વચીસઙ્ખારો, ન સઙ્ખારા ન કાયસઙ્ખારો.

ન વચી ન વચીસઙ્ખારો, ન સઙ્ખારા ન ચિત્તસઙ્ખારો.

ન ચિત્તં ન ચિત્તસઙ્ખારો, ન સઙ્ખારા ન કાયસઙ્ખારો.

ન ચિત્તં ન ચિત્તસઙ્ખારો, ન સઙ્ખારા ન વચીસઙ્ખારો.

કાયસઙ્ખારો ¶ વચીસઙ્ખારો, વચીસઙ્ખારો કાયસઙ્ખારો.

કાયસઙ્ખારો ચિત્તસઙ્ખારો, ચિત્તસઙ્ખારો કાયસઙ્ખારો.

વચીસઙ્ખારો ચિત્તસઙ્ખારો, ચિત્તસઙ્ખારો વચીસઙ્ખારો.

ન કાયસઙ્ખારો ન વચીસઙ્ખારો, ન વચીસઙ્ખારો ન કાયસઙ્ખારો.

ન કાયસઙ્ખારો ન ચિત્તસઙ્ખારો, ન ચિત્તસઙ્ખારો ન કાયસઙ્ખારો.

ન વચીસઙ્ખારો ન ચિત્તસઙ્ખારો, ન ચિત્તસઙ્ખારો ન વચીસઙ્ખારો.

સત્તાનુસયા ¶ (યમ. ૨.અનુસયયમક.૧) – કામરાગાનુસયો પટિઘાનુસયો માનાનુસયો દિટ્ઠાનુસયો વિચિકિચ્છાનુસયો ભવરાગાનુસયો અવિજ્જાનુસયો.

યસ્સ ¶ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ ન નિરુજ્ઝતિ (યમ. ૨.ચિત્તયમક.૧ આદયો), તસ્સ ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યસ્સ વા પન ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ ન નિરુજ્ઝતિ.

યસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ નિરુજ્ઝતિ, તસ્સ ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યસ્સ વા પન ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ નિરુજ્ઝતિ.

યસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ ચિત્તં ઉપ્પન્નં. યસ્સ વા પન ચિત્તં ઉપ્પન્નં, તસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ.

યસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં. યસ્સ વા પન ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં, તસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ.

યસ્સ ¶ ચિત્તં નિરુજ્ઝતિ, તસ્સ ચિત્તં ઉપ્પન્નં. યસ્સ વા પન ચિત્તં ઉપ્પન્નં, તસ્સ ચિત્તં નિરુજ્ઝતિ.

યસ્સ ¶ ચિત્તં ન નિરુજ્ઝતિ, તસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં. યસ્સ વા પન ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં, તસ્સ ચિત્તં ન નિરુજ્ઝતિ.

યસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ. યસ્સ વા પન ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ, તસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ.

યસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ. યસ્સ વા પન ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ, તસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ.

યસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યસ્સ વા પન ચિત્તં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ.

યસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યસ્સ વા પન ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ.

યસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ, તસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યસ્સ વા પન ચિત્તં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ.

યસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ, તસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યસ્સ વા પન ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ.

યસ્સ ચિત્તં નિરુજ્ઝતિ, તસ્સ ચિત્તં નિરુજ્ઝિત્થ. યસ્સ વા પન ચિત્તં નિરુજ્ઝિત્થ, તસ્સ ચિત્તં નિરુજ્ઝતિ.

યસ્સ ચિત્તં ન નિરુજ્ઝતિ, તસ્સ ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિત્થ. યસ્સ વા પન ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિત્થ, તસ્સ ચિત્તં ન નિરુજ્ઝતિ.

યસ્સ ચિત્તં નિરુજ્ઝતિ, તસ્સ ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ. યસ્સ વા પન ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ, તસ્સ ચિત્તં નિરુજ્ઝતિ.

યસ્સ ¶ ¶ ચિત્તં ન નિરુજ્ઝતિ, તસ્સ ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ. યસ્સ વા પન ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ, તસ્સ ચિત્તં ન નિરુજ્ઝતિ.

યસ્સ ચિત્તં નિરુજ્ઝિત્થ, તસ્સ ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ. યસ્સ વા પન ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ, તસ્સ ચિત્તં નિરુજ્ઝિત્થ.

યસ્સ ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિત્થ, તસ્સ ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ. યસ્સ વા પન ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ, તસ્સ ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિત્થ.

યસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ ચિત્તં નિરુજ્ઝિત્થ. યસ્સ વા પન ચિત્તં નિરુજ્ઝિત્થ, તસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ.

યસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિત્થ. યસ્સ વા પન ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિત્થ, તસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ.

યસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ. યસ્સ વા પન ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ, તસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ.

યસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ. યસ્સ વા પન ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ, તસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ.

યસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ, તસ્સ ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ. યસ્સ વા પન ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ, તસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ.

યસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ, તસ્સ ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ. યસ્સ વા પન ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ, તસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ.

યસ્સ ¶ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ ચિત્તં ન નિરુજ્ઝતિ. યસ્સ વા પન ચિત્તં ન નિરુજ્ઝતિ, તસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ.

યસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ ચિત્તં નિરુજ્ઝતિ. યસ્સ વા પન ચિત્તં નિરુજ્ઝતિ, તસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ.

યસ્સ ¶ ચિત્તં ઉપ્પજ્જમાનં, તસ્સ ચિત્તં ઉપ્પન્નં. યસ્સ વા પન ચિત્તં ઉપ્પન્નં, તસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જમાનં.

યસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જમાનં, તસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં. યસ્સ વા પન ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં, તસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જમાનં.

યસ્સ ચિત્તં નિરુજ્ઝમાનં, તસ્સ ચિત્તં ઉપ્પન્નં. યસ્સ વા પન ચિત્તં ઉપ્પન્નં, તસ્સ ચિત્તં નિરુજ્ઝમાનં.

યસ્સ ચિત્તં ન નિરુજ્ઝમાનં, તસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં. યસ્સ વા પન ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં, તસ્સ ચિત્તં ન નિરુજ્ઝમાનં.

યસ્સ ચિત્તં ઉપ્પન્નં, તસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ. યસ્સ વા પન ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ, તસ્સ ચિત્તં ઉપ્પન્નં.

યસ્સ ¶ ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં, તસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ. યસ્સ વા પન ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ, તસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં.

યસ્સ ચિત્તં ઉપ્પન્નં, તસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યસ્સ વા પન ચિત્તં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ ચિત્તં ઉપ્પન્નં.

યસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં, તસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યસ્સ વા પન ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં.

યસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ, નો ચ તસ્સ ચિત્તં ઉપ્પન્નં, તસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યસ્સ વા પન ચિત્તં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, નો ચ તસ્સ ચિત્તં ઉપ્પન્નં, તસ્સ ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ.

યસ્સ ¶ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ, નો ચ તસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં, તસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યસ્સ વા પન ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, નો ચ તસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં, તસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ.

ઉપ્પન્નં ઉપ્પજ્જમાનં, ઉપ્પજ્જમાનં ઉપ્પન્નં.

ન ઉપ્પન્નં ન ઉપ્પજ્જમાનં, ન ઉપ્પજ્જમાનં ન ઉપ્પન્નં.

નિરુદ્ધં નિરુજ્ઝમાનં, નિરુજ્ઝમાનં નિરુદ્ધં.

ન નિરુદ્ધં ન નિરુજ્ઝમાનં, ન નિરુજ્ઝમાનં ન નિરુદ્ધં.

યસ્સ ¶ ચિત્તં ઉપ્પજ્જમાનં ખણં ખણં વીતિક્કન્તં અતિક્કન્તકાલં, નિરુજ્ઝમાનં ખણં ખણં વીતિક્કન્તં અતિક્કન્તકાલં તસ્સ ચિત્તં. યસ્સ વા પન ચિત્તં નિરુજ્ઝમાનં ખણં ખણં વીતિક્કન્તં અતિક્કન્તકાલં, ઉપ્પજ્જમાનં ખણં ખણં વીતિક્કન્તં અતિક્કન્તકાલં તસ્સ ચિત્તં.

યસ્સ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જમાનં ખણં ખણં વીતિક્કન્તં અતિક્કન્તકાલં, ન નિરુજ્ઝમાનં ખણં ખણં વીતિક્કન્તં અતિક્કન્તકાલં તસ્સ ચિત્તં. યસ્સ વા પન ચિત્તં ન નિરુજ્ઝમાનં ખણં ખણં વીતિક્કન્તં અતિક્કન્તકાલં, ન ઉપ્પજ્જમાનં ખણં ખણં વીતિક્કન્તં અતિક્કન્તકાલં તસ્સ ચિત્તં.

યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ ન નિરુજ્ઝતિ, તં ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યં વા પન ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ ન નિરુજ્ઝતિ.

યં ¶ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ નિરુજ્ઝતિ, તં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યં વા પન ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ નિરુજ્ઝતિ.

યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તં ચિત્તં ઉપ્પન્નં. યં વા પન ચિત્તં ઉપ્પન્નં, તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ.

યં ¶ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ, તં ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં. યં વા પન ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં, તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ.

યં ચિત્તં નિરુજ્ઝતિ, તં ચિત્તં ઉપ્પન્નં. યં વા પન ચિત્તં ઉપ્પન્નં, તં ચિત્તં નિરુજ્ઝતિ.

યં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝતિ, તં ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં. યં વા પન ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં, તં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝતિ.

યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ. યં વા પન ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ, તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ.

યં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ, તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ. યં વા પન ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ, તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ.

યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યં વા પન ચિત્તં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ.

યં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ, તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યં વા પન ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ.

યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ, તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યં વા પન ચિત્તં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ.

યં ¶ ¶ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ, તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યં વા પન ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ.

યં ચિત્તં નિરુજ્ઝતિ, તં ચિત્તં નિરુજ્ઝિત્થ. યં વા પન ચિત્તં નિરુજ્ઝિત્થ, તં ચિત્તં નિરુજ્ઝતિ.

યં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝતિ, તં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિત્થ. યં વા પન ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિત્થ, તં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝતિ.

યં ચિત્તં નિરુજ્ઝતિ, તં ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ. યં વા પન ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ, તં ચિત્તં નિરુજ્ઝતિ.

યં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝતિ, તં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ. યં વા પન ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ, તં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝતિ.

યં ચિત્તં નિરુજ્ઝિત્થ, તં ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ. યં વા પન ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ, તં ચિત્તં નિરુજ્ઝિત્થ.

યં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિત્થ, તં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ. યં વા પન ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ, તં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિત્થ.

યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તં ચિત્તં નિરુજ્ઝિત્થ. યં વા પન ચિત્તં નિરુજ્ઝિત્થ, તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ.

યં ¶ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ, તં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિત્થ. યં વા પન ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિત્થ, તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ.

યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તં ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ. યં વા પન ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ, તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ.

યં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ, તં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ. યં વા પન ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ, તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ.

યં ¶ ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ, તં ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ. યં વા પન ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ, તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ.

યં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ, તં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ. યં વા પન ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ, તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ.

યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝતિ. યં વા પન ચિત્તં ન નિરુજ્ઝતિ, તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ.

યં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ, તં ચિત્તં નિરુજ્ઝતિ. યં વા પન ચિત્તં નિરુજ્ઝતિ, તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ.

યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જમાનં, તં ચિત્તં ઉપ્પન્નં. યં વા પન ચિત્તં ઉપ્પન્નં, તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જમાનં.

યં ¶ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જમાનં, તં ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં. યં વા પન ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં, તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જમાનં.

યં ચિત્તં નિરુજ્ઝમાનં, તં ચિત્તં ઉપ્પન્નં. યં વા પન ચિત્તં ઉપ્પન્નં, તં ચિત્તં નિરુજ્ઝમાનં.

યં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝમાનં, તં ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં. યં વા પન ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં, તં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝમાનં.

યં ચિત્તં ઉપ્પન્નં, તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ. યં વા પન ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ, તં ચિત્તં ઉપ્પન્નં.

યં ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં, તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ. યં વા પન ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ, તં ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં.

યં ¶ ચિત્તં ઉપ્પન્નં, તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યં વા પન ચિત્તં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તં ચિત્તં ઉપ્પન્નં.

યં ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં, તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યં વા પન ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તં ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં.

યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ, નો ચ તં ચિત્તં ઉપ્પન્નં, તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યં વા પન ચિત્તં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, નો ચ તં ચિત્તં ઉપ્પન્નં, તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ.

યં ¶ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ, નો ચ તં ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં, તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યં વા પન ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, નો ચ તં ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં, તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ.

ઉપ્પન્નં ઉપ્પજ્જમાનં, ઉપ્પજ્જમાનં ઉપ્પન્નં.

ન ઉપ્પન્નં ન ઉપ્પજ્જમાનં, ન ઉપ્પજ્જમાનં ન ઉપ્પન્નં.

નિરુદ્ધં નિરુજ્ઝમાનં, નિરુજ્ઝમાનં નિરુદ્ધં.

ન નિરુદ્ધં ન નિરુજ્ઝમાનં, ન નિરુજ્ઝમાનં ન નિરુદ્ધં.

યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જમાનં ખણં ખણં વીતિક્કન્તં અતિક્કન્તકાલં, નિરુજ્ઝમાનં ખણં ખણં વીતિક્કન્તં અતિક્કન્તકાલં તં ચિત્તં. યં વા પન ચિત્તં નિરુજ્ઝમાનં ખણં ખણં વીતિક્કન્તં અતિક્કન્તકાલં, ઉપ્પજ્જમાનં ખણં ખણં વીતિક્કન્તં અતિક્કન્તકાલં તં ચિત્તં.

યં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જમાનં ખણં ખણં વીતિક્કન્તં અતિક્કન્તકાલં, ન નિરુજ્ઝમાનં ખણં ખણં વીતિક્કન્તં અતિક્કન્તકાલં તં ચિત્તં. યં વા ¶ પન ચિત્તં ન નિરુજ્ઝમાનં ખણં ખણં વીતિક્કન્તં અતિક્કન્તકાલં, ન ઉપ્પજ્જમાનં ખણં ખણં વીતિક્કન્તં અતિક્કન્તકાલં તં ચિત્તં.

યસ્સ ¶ યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ ન નિરુજ્ઝતિ, તસ્સ તં ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ ન નિરુજ્ઝતિ.

યસ્સ યં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ નિરુજ્ઝતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ નિરુજ્ઝતિ.

યસ્સ યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ઉપ્પન્નં. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં ઉપ્પન્નં, તસ્સ તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ.

યસ્સ યં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં, તસ્સ તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ.

યસ્સ યં ચિત્તં નિરુજ્ઝતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ઉપ્પન્નં. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં ઉપ્પન્નં, તસ્સ તં ચિત્તં નિરુજ્ઝતિ.

યસ્સ યં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં, તસ્સ તં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝતિ.

યસ્સ ¶ યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ, તસ્સ તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ.

યસ્સ ¶ યં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ, તસ્સ તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ.

યસ્સ યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ.

યસ્સ યં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ.

યસ્સ યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ, તસ્સ તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ.

યસ્સ યં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ, તસ્સ તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ.

યસ્સ યં ચિત્તં નિરુજ્ઝતિ, તસ્સ તં ચિત્તં નિરુજ્ઝિત્થ. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં નિરુજ્ઝિત્થ, તસ્સ તં ચિત્તં નિરુજ્ઝતિ.

યસ્સ યં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિત્થ. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિત્થ, તસ્સ તં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝતિ.

યસ્સ ¶ યં ચિત્તં નિરુજ્ઝતિ, તસ્સ તં ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ, તસ્સ તં ચિત્તં નિરુજ્ઝતિ.

યસ્સ યં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝતિ.

યસ્સ યં ચિત્તં નિરુજ્ઝિત્થ, તસ્સ તં ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ, તસ્સ તં ચિત્તં નિરુજ્ઝિત્થ.

યસ્સ યં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિત્થ, તસ્સ તં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિત્થ.

યસ્સ ¶ યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ તં ચિત્તં નિરુજ્ઝિત્થ. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં નિરુજ્ઝિત્થ, તસ્સ તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ.

યસ્સ યં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિત્થ. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિત્થ, તસ્સ તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ.

યસ્સ યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ તં ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ.

યસ્સ યં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ.

યસ્સ યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ, તસ્સ તં ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ.

યસ્સ ¶ યં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ, તસ્સ તં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ.

યસ્સ યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝતિ. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ.

યસ્સ યં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ તં ચિત્તં નિરુજ્ઝતિ. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં નિરુજ્ઝતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ.

યસ્સ યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જમાનં, તસ્સ તં ચિત્તં ઉપ્પન્નં. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં ઉપ્પન્નં, તસ્સ તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જમાનં.

યસ્સ યં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જમાનં, તસ્સ તં ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં, તસ્સ તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જમાનં.

યસ્સ ¶ યં ચિત્તં નિરુજ્ઝમાનં, તસ્સ તં ચિત્તં ઉપ્પન્નં. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં ઉપ્પન્નં, તસ્સ તં ચિત્તં નિરુજ્ઝમાનં.

યસ્સ યં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝમાનં, તસ્સ તં ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં, તસ્સ તં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝમાનં.

યસ્સ ¶ યં ચિત્તં ઉપ્પન્નં, તસ્સ તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ, તસ્સ તં ચિત્તં ઉપ્પન્નં.

યસ્સ યં ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં, તસ્સ તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ, તસ્સ તં ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં.

યસ્સ યં ચિત્તં ઉપ્પન્નં, તસ્સ તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ઉપ્પન્નં.

યસ્સ યં ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં, તસ્સ તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, યસ્સ વા પન યં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ તં ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં.

યસ્સ યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ, નો ચ તસ્સ તં ચિત્તં ઉપ્પન્નં, તસ્સ તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, નો ચ તસ્સ તં ચિત્તં ઉપ્પન્નં, તસ્સ તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જિત્થ.

યસ્સ યં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ, નો ચ તસ્સ તં ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં, તસ્સ તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, નો ચ તસ્સ તં ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં, તસ્સ તં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જિત્થ.

ઉપ્પન્નં ઉપ્પજ્જમાનં, ઉપ્પજ્જમાનં ઉપ્પન્નં.

ન ઉપ્પન્નં ન ઉપ્પજ્જમાનં, ન ઉપ્પજ્જમાનં ન ઉપ્પન્નં.

નિરુદ્ધં ¶ ¶ નિરુજ્ઝમાનં, નિરુજ્ઝમાનં નિરુદ્ધં.

ન નિરુદ્ધં ન નિરુજ્ઝમાનં, ન નિરુજ્ઝમાનં ન નિરુદ્ધં.

યસ્સ યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જમાનં ખણં ખણં વીતિક્કન્તં અતિક્કન્તકાલં, નિરુજ્ઝમાનં ખણં ખણં વીતિક્કન્તં અતિક્કન્તકાલં તસ્સ તં ચિત્તં. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં નિરુજ્ઝમાનં ખણં ખણં વીતિક્કન્તં અતિક્કન્તકાલં, ઉપ્પજ્જમાનં ખણં ખણં વીતિક્કન્તં અતિક્કન્તકાલં તસ્સ તં ચિત્તં.

યસ્સ યં ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જમાનં ખણં ખણં વીતિક્કન્તં અતિક્કન્તકાલં, ન નિરુજ્ઝમાનં ખણં ખણં વીતિક્કન્તં અતિક્કન્તકાલં તસ્સ તં ચિત્તં. યસ્સ વા પન યં ચિત્તં ન નિરુજ્ઝમાનં ખણં ખણં વીતિક્કન્તં અતિક્કન્તકાલં, ન ઉપ્પજ્જમાનં ખણં ખણં વીતિક્કન્તં અતિક્કન્તકાલં તસ્સ તં ચિત્તં.

યસ્સ સરાગં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ…પે… યસ્સ વીતરાગં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. યસ્સ સદોસં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. યસ્સ વીતદોસં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. યસ્સ સમોહં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. યસ્સ વીતમોહં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. યસ્સ સંખિત્તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. યસ્સ વિક્ખિત્તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. યસ્સ મહગ્ગતં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. યસ્સ અમહગ્ગતં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. યસ્સ સઉત્તરં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. યસ્સ અનુત્તરં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. યસ્સ સમાહિતં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. યસ્સ અસમાહિતં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. યસ્સ વિમુત્તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. યસ્સ અવિમુત્તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ.

યસ્સ ¶ ¶ કુસલં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ…પે… યસ્સ અકુસલં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. યસ્સ અબ્યાકતં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. યસ્સ સુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ.

(એતેન ઉપાયેન યાવ સરણઅરણા ઉદ્ધરિતબ્બા.)

યસ્સ અરણં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ ન નિરુજ્ઝતિ, તસ્સ અરણં ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. યસ્સ વા પન અરણં ચિત્તં નિરુજ્ઝિસ્સતિ ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ અરણં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ ન નિરુજ્ઝતિ.

કુસલા કુસલા ધમ્મા (યમ. ૩.ધમ્મયમક.૧ આદયો). કુસલા ધમ્મા કુસલા.

અકુસલા અકુસલા ધમ્મા. અકુસલા ધમ્મા અકુસલા.

અબ્યાકતા અબ્યાકતા ધમ્મા. અબ્યાકતા ધમ્મા અબ્યાકતા.

ન ¶ કુસલા ન કુસલા ધમ્મા. ન કુસલા ધમ્મા ન કુસલા.

ન ¶ અકુસલા ન અકુસલા ધમ્મા. ન અકુસલા ધમ્મા ન અકુસલા.

ન અબ્યાકતા ન અબ્યાકતા ધમ્મા. ન અબ્યાકતા ધમ્મા ન અબ્યાકતા.

કુસલા કુસલા ધમ્મા. ધમ્મા અકુસલા ધમ્મા.

કુસલા કુસલા ધમ્મા. ધમ્મા અબ્યાકતા ધમ્મા.

અકુસલા અકુસલા ધમ્મા. ધમ્મા કુસલા ધમ્મા.

અકુસલા અકુસલા ધમ્મા. ધમ્મા અબ્યાકતા ધમ્મા.

અબ્યાકતા અબ્યાકતા ધમ્મા. ધમ્મા કુસલા ધમ્મા.

અબ્યાકતા અબ્યાકતા ધમ્મા. ધમ્મા અકુસલા ધમ્મા.

ન કુસલા ન કુસલા ધમ્મા. ન ધમ્મા ન અકુસલા ધમ્મા.

ન કુસલા ન કુસલા ધમ્મા. ન ધમ્મા ન અબ્યાકતા ધમ્મા.

ન અકુસલા ન અકુસલા ધમ્મા. ન ધમ્મા ન કુસલા ધમ્મા.

ન અકુસલા ન અકુસલા ધમ્મા. ન ધમ્મા ન અબ્યાકતા ધમ્મા.

ન અબ્યાકતા ન અબ્યાકતા ધમ્મા. ન ધમ્મા ન કુસલા ધમ્મા.

ન અબ્યાકતા ન અબ્યાકતા ધમ્મા. ન ધમ્મા ન અકુસલા ધમ્મા.

અબ્યાકતા ધમ્મા. ધમ્મા અબ્યાકતા.

ન કુસલા ન ધમ્મા. ન ધમ્મા ન કુસલા.

ન અકુસલા ન ધમ્મા. ન ધમ્મા ન અકુસલા.

ન અબ્યાકતા ન ધમ્મા. ન ધમ્મા ન અબ્યાકતા.

ન ¶ કુસલા ન ધમ્મા. ન ધમ્મા ન અકુસલા.

ન કુસલા ન ધમ્મા. ન ધમ્મા ન અબ્યાકતા.

ન અકુસલા ન ધમ્મા. ન ધમ્મા ન કુસલા.

ન અકુસલા ન ધમ્મા. ન ધમ્મા ન અબ્યાકતા.

ન અબ્યાકતા ન ધમ્મા. ન ધમ્મા ન કુસલા.

ન અબ્યાકતા ન ધમ્મા. ન ધમ્મા ન અકુસલા.

બાવીસતિન્દ્રિયાનિ ¶ (યમ. ૩.ઇન્દ્રિયયમક.૧ આદયો) – ચક્ખુન્દ્રિયં સોતિન્દ્રિયં ઘાનિન્દ્રિયં જિવ્હિન્દ્રિયં કાયિન્દ્રિયં મનિન્દ્રિયં ઇત્થિન્દ્રિયં પુરિસિન્દ્રિયં જીવિતિન્દ્રિયં સુખિન્દ્રિયં દુક્ખિન્દ્રિયં સોમનસ્સિન્દ્રિયં દોમનસ્સિન્દ્રિયં ઉપેક્ખિન્દ્રિયં સદ્ધિન્દ્રિયં વીરિયિન્દ્રિયં સતિન્દ્રિયં સમાધિન્દ્રિયં પઞ્ઞિન્દ્રિયં અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં અઞ્ઞિન્દ્રિયં અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

ચક્ખુ ¶ ચક્ખુન્દ્રિયં, ચક્ખુન્દ્રિયં ચક્ખુ.

સોતં સોતિન્દ્રિયં, સોતિન્દ્રિયં સોતં.

ઘાનં ઘાનિન્દ્રિયં, ઘાનિન્દ્રિયં ઘાનં.

જિવ્હા જિવ્હિન્દ્રિયં, જિવ્હિન્દ્રિયં જિવ્હા.

કાયો કાયિન્દ્રિયં, કાયિન્દ્રિયં કાયો.

મનો મનિન્દ્રિયં, મનિન્દ્રિયં મનો.

ઇત્થી ઇત્થિન્દ્રિયં, ઇત્થિન્દ્રિયં ઇત્થી.

પુરિસો પુરિસિન્દ્રિયં, પુરિસિન્દ્રિયં પુરિસો.

જીવિતં જીવિતિન્દ્રિયં, જીવિતિન્દ્રિયં જીવિતં.

સુખં સુખિન્દ્રિયં, સુખિન્દ્રિયં સુખં.

દુક્ખં દુક્ખિન્દ્રિયં, દુક્ખિન્દ્રિયં દુક્ખં.

સોમનસ્સં સોમનસ્સિન્દ્રિયં, સોમનસ્સિન્દ્રિયં સોમનસ્સં.

દોમનસ્સં દોમનસ્સિન્દ્રિયં, દોમનસ્સિન્દ્રિયં દોમનસ્સં.

ઉપેક્ખા ઉપેક્ખિન્દ્રિયં, ઉપેક્ખિન્દ્રિયં ઉપેક્ખા.

સદ્ધા સદ્ધિન્દ્રિયં, સદ્ધિન્દ્રિયં સદ્ધા.

વીરિયં વીરિયિન્દ્રિયં, વીરિયિન્દ્રિયં વીરિયં.

સતિ ¶ સતિન્દ્રિયં, સતિન્દ્રિયં સતિ.

સમાધિ સમાધિન્દ્રિયં, સમાધિન્દ્રિયં સમાધિ.

પઞ્ઞા પઞ્ઞિન્દ્રિયં, પઞ્ઞિન્દ્રિયં પઞ્ઞા.

અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિ અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં, અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિ.

અઞ્ઞં અઞ્ઞિન્દ્રિયં, અઞ્ઞિન્દ્રિયં અઞ્ઞં.

અઞ્ઞાતાવી અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં, અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં અઞ્ઞાતાવી.

ન ¶ ચક્ખુ ન ચક્ખુન્દ્રિયં, ન ચક્ખુન્દ્રિયં ન ચક્ખુ.

ન સોતં ન સોતિન્દ્રિયં, ન સોતિન્દ્રિયં ન સોતં.

ન ઘાનં ન ઘાનિન્દ્રિયં, ન ઘાનિન્દ્રિયં ન ઘાનં.

ન જિવ્હા ન જિવ્હિન્દ્રિયં, ન જિવ્હિન્દ્રિયં ન જિવ્હા.

ન કાયો ન કાયિન્દ્રિયં, ન કાયિન્દ્રિયં ન કાયો.

ન મનો ન મનિન્દ્રિયં, ન મનિન્દ્રિયં ન મનો.

ન ઇત્થી ન ઇત્થિન્દ્રિયં, ન ઇત્થિન્દ્રિયં ન ઇત્થી.

ન પુરિસો ન પુરિસિન્દ્રિયં, ન પુરિસિન્દ્રિયં ન પુરિસો.

ન જીવિતં ન જીવિતિન્દ્રિયં, ન જીવિતિન્દ્રિયં ન જીવિતં.

ન સુખં ન સુખિન્દ્રિયં, ન સુખિન્દ્રિયં ન સુખં.

ન દુક્ખં ન દુક્ખિન્દ્રિયં, ન દુક્ખિન્દ્રિયં ન દુક્ખં.

ન સોમનસ્સં ન સોમનસ્સિન્દ્રિયં, ન સોમનસ્સિન્દ્રિયં ન સોમનસ્સં.

ન દોમનસ્સં ન દોમનસ્સિન્દ્રિયં, ન દોમનસ્સિન્દ્રિયં ન દોમનસ્સં.

ન ઉપેક્ખા ન ઉપેક્ખિન્દ્રિયં, ન ઉપેક્ખિન્દ્રિયં ન ઉપેક્ખા.

ન સદ્ધા ન સદ્ધિન્દ્રિયં, ન સદ્ધિન્દ્રિયં ન સદ્ધા.

ન વીરિયં ન વીરિયિન્દ્રિયં, ન વીરિયિન્દ્રિયં ન વીરિયં.

ન સતિ ન સતિન્દ્રિયં, ન સતિન્દ્રિયં ન સતિ.

ન સમાધિ ન સમાધિન્દ્રિયં, ન સમાધિન્દ્રિયં ન સમાધિ.

ન ¶ પઞ્ઞા ન પઞ્ઞિન્દ્રિયં, ન પઞ્ઞિન્દ્રિયં ન પઞ્ઞા.

ન અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિ ન અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં, ન અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં ન અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિ.

ન અઞ્ઞં ન અઞ્ઞિન્દ્રિયં, ન અઞ્ઞિન્દ્રિયં ન અઞ્ઞં.

ન અઞ્ઞાતાવી ન અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં, ન અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં ન અઞ્ઞાતાવી.

ચક્ખુ ¶ ચક્ખુન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા સોતિન્દ્રિયં.

ચક્ખુ ચક્ખુન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ઘાનિન્દ્રિયં.

ચક્ખુ ચક્ખુન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા જિવ્હિન્દ્રિયં.

ચક્ખુ ચક્ખુન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા કાયિન્દ્રિયં.

ચક્ખુ ચક્ખુન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા મનિન્દ્રિયં.

ચક્ખુ ચક્ખુન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ઇત્થિન્દ્રિયં.

ચક્ખુ ચક્ખુન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા પુરિસિન્દ્રિયં.

ચક્ખુ ચક્ખુન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા જીવિતિન્દ્રિયં.

ચક્ખુ ચક્ખુન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા સુખિન્દ્રિયં.

ચક્ખુ ચક્ખુન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા દુક્ખિન્દ્રિયં.

ચક્ખુ ચક્ખુન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા સોમનસ્સિન્દ્રિયં.

ચક્ખુ ચક્ખુન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા દોમનસ્સિન્દ્રિયં.

ચક્ખુ ચક્ખુન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ઉપેક્ખિન્દ્રિયં.

ચક્ખુ ચક્ખુન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા સદ્ધિન્દ્રિયં.

ચક્ખુ ચક્ખુન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા વીરિયિન્દ્રિયં.

ચક્ખુ ચક્ખુન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા સતિન્દ્રિયં.

ચક્ખુ ચક્ખુન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા સમાધિન્દ્રિયં.

ચક્ખુ ચક્ખુન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા પઞ્ઞિન્દ્રિયં.

ચક્ખુ ચક્ખુન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં.

ચક્ખુ ચક્ખુન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞિન્દ્રિયં.

ચક્ખુ ચક્ખુન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

સોતં ¶ ¶ સોતિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુન્દ્રિયં…પે….

સોતં સોતિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

ઘાનં ઘાનિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુન્દ્રિયં…પે….

ઘાનં ઘાનિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

જિવ્હા જિવ્હિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુન્દ્રિયં…પે….

જિવ્હા જિવ્હિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

કાયો કાયિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુન્દ્રિયં…પે….

કાયો કાયિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

મનો મનિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુન્દ્રિયં…પે….

મનો મનિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

ઇત્થી ઇત્થિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુન્દ્રિયં…પે….

ઇત્થી ઇત્થિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

પુરિસો પુરિસિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુન્દ્રિયં…પે….

પુરિસો પુરિસિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

જીવિતં જીવિતિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુન્દ્રિયં…પે….

જીવિતં જીવિતિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

સુખં સુખિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુન્દ્રિયં…પે….

સુખં સુખિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

દુક્ખં ¶ દુક્ખિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુન્દ્રિયં…પે….

દુક્ખં દુક્ખિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

સોમનસ્સં સોમનસ્સિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુન્દ્રિયં…પે….

સોમનસ્સં સોમનસ્સિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

દોમનસ્સં દોમનસ્સિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુન્દ્રિયં…પે….

દોમનસ્સં દોમનસ્સિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

ઉપેક્ખા ઉપેક્ખિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુન્દ્રિયં…પે….

ઉપેક્ખા ઉપેક્ખિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

સદ્ધા ¶ સદ્ધિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુન્દ્રિયં…પે….

સદ્ધા સદ્ધિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

વીરિયં વીરિયિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુન્દ્રિયં…પે….

વીરિયં વીરિયિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

સતિ સતિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુન્દ્રિયં…પે….

સતિ સતિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

સમાધિ સમાધિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુન્દ્રિયં…પે….

સમાધિ સમાધિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

પઞ્ઞા પઞ્ઞિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુન્દ્રિયં…પે….

પઞ્ઞા પઞ્ઞિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિ ¶ અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુન્દ્રિયં…પે….

અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિ અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

અઞ્ઞં અઞ્ઞિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુન્દ્રિયં…પે….

અઞ્ઞં અઞ્ઞિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

અઞ્ઞાતાવી અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુન્દ્રિયં…પે….

અઞ્ઞાતાવી અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞિન્દ્રિયં.

ન ચક્ખુ ન ચક્ખુન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન સોતિન્દ્રિયં.

ન ચક્ખુ ન ચક્ખુન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ઘાનિન્દ્રિયં.

ન ચક્ખુ ન ચક્ખુન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન જિવ્હિન્દ્રિયં.

ન ચક્ખુ ન ચક્ખુન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન કાયિન્દ્રિયં.

ન ચક્ખુ ન ચક્ખુન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન મનિન્દ્રિયં.

ન ચક્ખુ ન ચક્ખુન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ઇત્થિન્દ્રિયં.

ન ચક્ખુ ન ચક્ખુન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન પુરિસિન્દ્રિયં.

ન ¶ ચક્ખુ ન ચક્ખુન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન જીવિતિન્દ્રિયં.

ન ચક્ખુ ન ચક્ખુન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન સુખિન્દ્રિયં.

ન ચક્ખુ ન ચક્ખુન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન દુક્ખિન્દ્રિયં.

ન ચક્ખુ ન ચક્ખુન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન સોમનસ્સિન્દ્રિયં.

ન ચક્ખુ ન ચક્ખુન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન દોમનસ્સિન્દ્રિયં.

ન ચક્ખુ ન ચક્ખુન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ઉપેક્ખિન્દ્રિયં.

ન ચક્ખુ ન ચક્ખુન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન સદ્ધિન્દ્રિયં.

ન ચક્ખુ ન ચક્ખુન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન વીરિયિન્દ્રિયં.

ન ચક્ખુ ન ચક્ખુન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન સતિન્દ્રિયં.

ન ચક્ખુ ન ચક્ખુન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન સમાધિન્દ્રિયં.

ન ¶ ચક્ખુ ન ચક્ખુન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન પઞ્ઞિન્દ્રિયં.

ન ચક્ખુ ન ચક્ખુન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં.

ન ચક્ખુ ન ચક્ખુન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞિન્દ્રિયં.

ન ચક્ખુ ન ચક્ખુન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

ન સોતં ન સોતિન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુન્દ્રિયં…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

ન ઘાનં ન ઘાનિન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુન્દ્રિયં…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

ન જિવ્હા ન જિવ્હિન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુન્દ્રિયં…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

ન કાયો ન કાયિન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુન્દ્રિયં…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

ન મનો ન મનિન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુન્દ્રિયં…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

ન ઇત્થી ન ઇત્થિન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુન્દ્રિયં…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

ન ¶ પુરિસો ન પુરિસિન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુન્દ્રિયં…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

ન જીવિતં ન જીવિતિન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુન્દ્રિયં…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

ન ¶ સુખં ન સુખિન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુન્દ્રિયં…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

ન દુક્ખં ન દુક્ખિન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુન્દ્રિયં…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

ન સોમનસ્સં ન સોમનસ્સિન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુન્દ્રિયં…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

ન દોમનસ્સં ન દોમનસ્સિન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુન્દ્રિયં…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

ન ઉપેક્ખા ન ઉપેક્ખિન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુન્દ્રિયં…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

ન સદ્ધા ન સદ્ધિન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુન્દ્રિયં…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

ન વીરિયં ન વીરિયિન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુન્દ્રિયં…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

ન સતિ ન સતિન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુન્દ્રિયં…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

ન સમાધિ ન સમાધિન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુન્દ્રિયં…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

ન પઞ્ઞા ન પઞ્ઞિન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુન્દ્રિયં…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

ન અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિ ન અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુન્દ્રિયં…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

ન ¶ ¶ અઞ્ઞં ન અઞ્ઞિન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુન્દ્રિયં…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

ન અઞ્ઞાતાવી ન અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુન્દ્રિયં…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞિન્દ્રિયં.

ચક્ખુ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુ.

સોતં ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા સોતં.

ઘાનં ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ઘાનં.

જિવ્હા ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા જિવ્હા.

કાયો ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા કાયો.

ઇત્થી ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ઇત્થી.

પુરિસો ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા પુરિસો.

જીવિતં ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા જીવિતં.

સુખં ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા સુખં.

દુક્ખં ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા દુક્ખં.

સોમનસ્સં ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા સોમનસ્સં.

દોમનસ્સં ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા દોમનસ્સં.

ઉપેક્ખા ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ઉપેક્ખા.

સદ્ધા ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા સદ્ધા.

વીરિયં ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા વીરિયં.

સમાધિ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા સમાધિ.

પઞ્ઞા ¶ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા પઞ્ઞા.

અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિ.

અઞ્ઞં ¶ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞં.

અઞ્ઞાતાવી ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવી.

ન ચક્ખુ ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુ.

ન સોતં ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન સોતં.

ન ઘાનં ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ઘાનં.

ન જિવ્હા ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન જિવ્હા.

ન કાયો ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન કાયો.

ન મનો ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન મનો.

ન ઇત્થી ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ઇત્થી.

ન પુરિસો ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન પુરિસો.

ન જીવિતં ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન જીવિતં.

ન સુખં ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન સુખં.

ન દુક્ખં ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન દુક્ખં.

ન સોમનસ્સં ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન સોમનસ્સં.

ન દોમનસ્સં ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન દોમનસ્સં.

ન ઉપેક્ખા ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ઉપેક્ખા.

ન સદ્ધા ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન સદ્ધા.

ન વીરિયં ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન વીરિયં.

ન સતિ ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન સતિ.

ન સમાધિ ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન સમાધિ.

ન પઞ્ઞા ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન પઞ્ઞા.

ન અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિ ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિ.

ન અઞ્ઞં ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞં.

ન અઞ્ઞાતાવી ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવી.

ચક્ખુ ¶ ¶ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા સોતં.

ચક્ખુ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ઘાનં.

ચક્ખુ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા જિવ્હા.

ચક્ખુ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા કાયો.

ચક્ખુ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા મનો.

ચક્ખુ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ઇત્થી.

ચક્ખુ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા પુરિસો.

ચક્ખુ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા જીવિતં.

ચક્ખુ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા સુખં.

ચક્ખુ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા દુક્ખં.

ચક્ખુ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા સોમનસ્સં.

ચક્ખુ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા દોમનસ્સં.

ચક્ખુ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ઉપેક્ખા.

ચક્ખુ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા સદ્ધા.

ચક્ખુ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા વીરિયં.

ચક્ખુ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા સતિ.

ચક્ખુ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા સમાધિ.

ચક્ખુ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા પઞ્ઞા.

ચક્ખુ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિ.

ચક્ખુ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞં.

ચક્ખુ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવી.

સોતં ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુ…પે… ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવી.

ઘાનં ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુ…પે… ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવી.

જિવ્હા ¶ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુ…પે… ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવી.

કાયો ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુ…પે… ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવી.

મનો ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુ…પે… ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવી.

ઇત્થી ¶ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુ…પે… ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવી.

પુરિસો ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુ…પે… ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવી.

જીવિતં ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુ…પે… ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવી.

સુખં ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુ…પે… ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવી.

દુક્ખં ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુ…પે… ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવી.

સોમનસ્સં ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુ…પે… ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવી.

દોમનસ્સં ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુ…પે… ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવી.

ઉપેક્ખા ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુ…પે… ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવી.

સદ્ધા ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુ…પે… ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવી.

વીરિયં ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુ…પે… ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવી.

સતિ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુ…પે… ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવી.

સમાધિ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુ…પે… ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવી.

પઞ્ઞા ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુ…પે… ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવી.

અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિ ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુ…પે… ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવી.

અઞ્ઞં ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુ…પે… ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞાતાવી.

અઞ્ઞાતાવી ઇન્દ્રિયં, ઇન્દ્રિયા ચક્ખુ…પે… ઇન્દ્રિયા અઞ્ઞં.

ન ચક્ખુ ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન સોતં.

ન ચક્ખુ ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ઘાનં.

ન ચક્ખુ ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન જિવ્હા.

ન ચક્ખુ ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન કાયો.

ન ચક્ખુ ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન મનો.

ન ચક્ખુ ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ઇત્થી.

ન ¶ ચક્ખુ ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન પુરિસો.

ન ચક્ખુ ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન જીવિતં.

ન ચક્ખુ ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન સુખં.

ન ચક્ખુ ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન દુક્ખં.

ન ચક્ખુ ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન સોમનસ્સં.

ન ¶ ચક્ખુ ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન દોમનસ્સં.

ન ચક્ખુ ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ઉપેક્ખા.

ન ચક્ખુ ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન સદ્ધા.

ન ચક્ખુ ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન વીરિયં.

ન ચક્ખુ ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન સતિ.

ન ચક્ખુ ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન સમાધિ.

ન ચક્ખુ ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન પઞ્ઞા.

ન ચક્ખુ ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિ.

ન ચક્ખુ ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞં.

ન ચક્ખુ ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવી.

ન સોતં ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુ…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવી.

ન ઘાનં ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુ…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવી.

ન જિવ્હા ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુ…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવી.

ન કાયો ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુ…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવી.

ન મનો ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુ…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવી.

ન ઇત્થી ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુ…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવી.

ન પુરિસો ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુ…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવી.

ન જીવિતં ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુ…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવી.

ન સુખં ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુ…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવી.

ન ¶ દુક્ખં ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુ…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવી.

ન સોમનસ્સં ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુ…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવી.

ન ¶ દોમનસ્સં ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુ…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવી.

ન ઉપેક્ખા ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુ…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવી.

ન સદ્ધા ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુ…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવી.

ન વીરિયં ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુ…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવી.

ન સતિ ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુ…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવી.

ન સમાધિ ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુ…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવી.

ન પઞ્ઞા ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુ…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવી.

ન અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિ ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુ…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવી.

ન અઞ્ઞં ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુ…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞાતાવી.

ન અઞ્ઞાતાવી ન ઇન્દ્રિયં, ન ઇન્દ્રિયા ન ચક્ખુ…પે… ન ઇન્દ્રિયા ન અઞ્ઞં.

હેતુપચ્ચયો ¶ આરમ્મણપચ્ચયો અધિપતિપચ્ચયો અનન્તરપચ્ચયો સમનન્તરપચ્ચયો સહજાતપચ્ચયો અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયો નિસ્સયપચ્ચયો ઉપનિસ્સયપચ્ચયો પુરેજાતપચ્ચયો પચ્છાજાતપચ્ચયો આસેવનપચ્ચયો કમ્મપચ્ચયો વિપાકપચ્ચયો આહારપચ્ચયો ઇન્દ્રિયપચ્ચયો ઝાનપચ્ચયો મગ્ગપચ્ચયો સમ્પયુત્તપચ્ચયો વિપ્પયુત્તપચ્ચયો અત્થિપચ્ચયો નત્થિપચ્ચયો વિગતપચ્ચયો અવિગતપચ્ચયોતિ (પટ્ઠા. ૧.૧.પચ્ચયુદ્દેસ).

સત્તપ્પકરણનામતો ¶ ¶ , અભિધમ્મમદેસયિ;

દેવાતિદેવો દેવાનં, દેવલોકમ્હિ તં પુરે.

તસ્સાયં માતિકા સબ્બા, સકલસ્સાપિ ઉદ્ધરા;

ચિરટ્ઠિતત્થં ધમ્મસ્સ, તં પગ્ગણ્હન્તુ સાધવો.

દ્વાવીસતિ તિકા ચેવ, તથેવ હેતુગોચ્છકં;

ચૂળન્તરદુકા સત્ત, ગોચ્છકા ચ તતો પરં.

મહન્તરદુકા ચાપિ, તતો ચુદ્દસ નિદ્દિસે;

ગોચ્છકાનિ દુવે પિટ્ઠિ-દુકાનિટ્ઠારસેદિસા.

દ્વાચત્તાલીસ સુત્તન્ત-દુકા તેવન્તિ પઞ્ચધા;

સત્તપ્પકરણિકા ભિન્ના, ધમ્મસઙ્ગણિમાતિકા.

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

૧. કારુઞ્ઞભાવિતં ¶ ¶ યસ્સ, ઞાણચક્ખુ મહોદયં.

અન્ધભૂતસ્સ લોકસ્સ, જાતં સામઞ્ઞલોચનં.

૨. તં બુદ્ધં સુગતં ધીરં, સસદ્ધમ્મં સસાવકં.

વન્દિત્વાનુસ્સરિત્વા ચ, થોમેત્વા ચ વિનાયકં.

૩. થેરે ચ થિરસીલાદિ-ગુણાલઙ્કારસોભિતે.

સાસનુજ્જોતકે ધીરે, પુબ્બકે વંસપાલકે.

૪. વિસુદ્ધિદેવદેવો ¶ યં, દેવાનં તિદસાલયે.

પઞ્ઞાય દેસયી તસ્સ, અભિધમ્મસ્સ માતિકા.

૫. યા તસ્સા વિપુલત્થાય, ધમ્મસઙ્ગણિઆદિહિ.

અનેકેહિ પકારેહિ, પાળિઅટ્ઠકથાહિ ચ.

૭. સમાસેનાભિધમ્મત્થં, માતિકામુખતોખિલં.

ઞાતુકામેહિ સુદ્ધેહિ, અન્તેવાસીહિ યાચિતો.

૮. સઙ્કડ્ઢિત્વાન ¶ નયતો, પાળિઅટ્ઠકથાગતં.

અત્થં વિનિચ્છયઞ્ચેવ, સમાસેન નિરાકુલં.

૯. સામત્થિયગતં અત્થં, નિકાયન્તરનિસ્સટં.

મહાવિહારવાસીનં, કમાભતનયાનુગં.

૧૦. દીપયન્તો નયઞ્ઞૂનં, સદા સમ્મોદકારિનિં.

મોહવિચ્છેદનિં નામ, કરિસ્સામત્થવણ્ણનન્તિ.

તત્થ ¶ ¶ અભિધમ્મસ્સ માતિકાતિ એત્થ કેનટ્ઠેન અભિધમ્મો? ધમ્માતિરેકધમ્મવિસેસટ્ઠેન. અતિરેકવિસેસત્થદીપકો હિ એત્થ અભિ-સદ્દો ‘‘બાળ્હા મે દુક્ખા વેદના અભિક્કમન્તિ, નો પટિક્કમન્તિ (સં. નિ. ૪.૮૭; ૫.૧૯૫, ૧૦૨૨; મ. નિ. ૩.૩૮૪, ૩૮૯), અભિક્કન્તવણ્ણા’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૧; ખુ. પા. ૫.૧; સુ. નિ. મઙ્ગલસુત્ત; વિ. વ. ૮૫૭) વિય, તસ્મા યથા સમુસ્સિતેસુ બહૂસુ છત્તેસુ ચેવ ધજેસુ ચ યં અતિરેકપ્પમાણં, વિસેસવણ્ણસણ્ઠાનઞ્ચ છત્તં, તં અતિચ્છત્તં, યો અતિરેકપ્પમાણો, વિસેસવણ્ણસણ્ઠાનો ચ ધજો, સો અતિદ્ધજોતિ ચ વુચ્ચતિ, એવમેવ અયમ્પિ ધમ્મો ધમ્માતિરેકધમ્મવિસેસટ્ઠેન ‘‘અભિધમ્મો’’તિ વુચ્ચતિ. ભગવતા હિ સુત્તન્તં પત્વા ખન્ધાયતનધાતુસચ્ચઇન્દ્રિયપચ્ચયાકારાદયો ધમ્મા એકદેસેન વિભત્તા, ન નિપ્પદેસેન, અભિધમ્મં પત્વા પન અનેકેહિ નયવિસેસેહિ નિપ્પદેસતોવ વિભત્તા. એવં ધમ્માતિરેકધમ્મવિસેસટ્ઠેન ‘‘અભિધમ્મો’’તિ વેદિતબ્બો.

કેનટ્ઠેન માતિકા? માતુસમટ્ઠેન. માતા વિયાતિ હિ માતિકા યથા પદુમિકં મુખન્તિ. યથા હિ માતા નાનાવિધે પુત્તે પસવતિ, તે પાલેતિ, પોસેતિ ચ, એવમયમ્પિ નાનાવિધે ધમ્મે, અત્થે ચ પસવતિ, તે ચ અવિનસ્સમાને પાલેતિ, પોસેતિ ચ, તસ્મા ‘‘માતિકા’’તિ વુચ્ચતિ. માતિકં હિ નિસ્સાય ધમ્મસઙ્ગણીઆદિસત્તપ્પકરણવસેન વિત્થારિયમાના અનન્તાપરિમાણા ધમ્મા, અત્થા ચ તાય પસુતા, પાલિતા, પોસિતા વિય ચ હોન્તિ. તથા હિ ધમ્મસઙ્ગણિપ્પકરણે ચતસ્સો વિભત્તિયો ચિત્તવિભત્તિ રૂપવિભત્તિ નિક્ખેપરાસિ અત્થુદ્ધારોતિ ¶ . તત્થ નાનાનયેહિ એકૂનનવુતિચિત્તવિભાવિની ¶ ચિત્તવિભત્તિ વિત્થારિયમાના અનન્તાપરિમાણભાણવારા હોતિ, તદનન્તરં એકવિધાદિના રૂપવિભાવિની રૂપવિભત્તિ વિત્થારિયમાના અનન્તાપરિમાણભાણવારા હોતિ, તદનન્તરં મૂલખન્ધદ્વારાદીનિ નિક્ખિપિત્વા દેસિતો નિક્ખેપરાસિ વિત્થારિયમાનો અનન્તાપરિમાણભાણવારો હોતિ, તદનન્તરં તેપિટકસ્સ બુદ્ધવચનસ્સ અટ્ઠકથાભૂતો અત્થુદ્ધારો વિત્થારિયમાનો અનન્તાપરિમાણભાણવારો હોતિ. એવમિદં ધમ્મસઙ્ગણિપ્પકરણં વાચનામગ્ગતો અતિરેકતેરસમત્તભાણવારમ્પિ સમાનં વિત્થારિયમાનં અનન્તાપરિમાણભાણવારં હોતિ.

તથા વિભઙ્ગપ્પકરણે ખન્ધવિભઙ્ગો આયતનધાતુસચ્ચઇન્દ્રિયપચ્ચયાકારસતિપટ્ઠાનસમ્મપ્પધાનઇદ્ધિપાદબોજ્ઝઙ્ગમગ્ગઙ્ગઝાનઅપ્પમઞ્ઞાસિક્ખાપદપટિસમ્ભિદાઞાણખુદ્દકવત્થુધમ્મહદયવિભઙ્ગાતિ અટ્ઠારસ વિભઙ્ગા વિભત્તા, તે સુત્તન્તભાજનીયઅભિધમ્મભાજનીયાદિનાનાનયેહિ વિત્થારિયમાના પચ્ચેકં અનન્તાપરિમાણભાણવારા હોન્તિ. એવમિદં વિભઙ્ગપ્પકરણં વાચનામગ્ગતો પઞ્ચતિંસમત્તભાણવારમ્પિ સમાનં વિત્થારિયમાનં અનન્તાપરિમાણભાણવારં હોતિ.

તથા ધાતુકથાપકરણં ‘‘સઙ્ગહો અસઙ્ગહો’’તિઆદિના ચુદ્દસવિધેન વિભત્તં વાચનામગ્ગતો અતિરેકછભાણવારમત્તમ્પિ સમાનં વિત્થારિયમાનં અનન્તાપરિમાણભાણવારં હોતિ.

તથા પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિપ્પકરણં ખન્ધપઞ્ઞત્તિ આયતનધાતુસચ્ચઇન્દ્રિયપુગ્ગલપઞ્ઞત્તીતિ છબ્બિધેન વિભત્તં વાચનામગ્ગતો અતિરેકપઞ્ચભાણવારમત્તમ્પિ વિત્થારિયમાનં અનન્તાપરિમાણભાણવારં હોતિ.

તથા ¶ કથાવત્થુપ્પકરણં સકવાદે પઞ્ચ સુત્તસતાનિ, પરવાદે પઞ્ચ સુત્તસતાનીતિ સુત્તસહસ્સં સમોધાનેત્વા વિભત્તં વાચનામગ્ગતો સઙ્ગીતિઆરોપિતનયેન દીઘનિકાયપ્પમાણમ્પિ વિત્થારિયમાનં અનન્તાપરિમાણભાણવારં હોતિ.

તથા યમકપ્પકરણં મૂલયમકં ખન્ધાયતનધાતુસચ્ચસઙ્ખારઅનુસયચિત્તધમ્મઇન્દ્રિયયમકન્તિ દસવિધેન વિભત્તં વાચનામગ્ગતો વીસભાણવારસતમ્પિ વિત્થારિયમાનં અનન્તાપરિમાણભાણવારં હોતિ.

પટ્ઠાનપ્પકરણં ¶ હેતુપચ્ચયઆરમ્મણપચ્ચયાદિચતુવીસતિપચ્ચયે ગહેત્વા તિકપટ્ઠાનાદિચતુવીસતિવિધેન વિભત્તં પચ્ચેકં કતિપયભાણવારમ્પિ વિત્થારિયમાનં અનન્તાપરિમાણભાણવારં હોતિ. એવં અનન્તાપરિમાણાનં ધમ્માનં, અત્થાનઞ્ચ પસવનતો, પાલનતો, પોસનતો ચ ‘‘માતા વિયાતિ માતિકા’’તિ વુચ્ચતિ. પાલનપોસનઞ્ચેત્થ સમ્મુટ્ઠાનં, વિરદ્ધાનઞ્ચ પાળિઅત્થાનં માતિકાનુસારેન સલ્લક્ખેત્વા સમાનયનતો, રક્ખણતો ચ વેદિતબ્બં. સા પનાયં પરિચ્છેદતો ધમ્મસઙ્ગણીમાતિકા વિભઙ્ગમાતિકા ધાતુકથામાતિકા પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિમાતિકા કથાવત્થુમાતિકા યમકમાતિકા પટ્ઠાનમાતિકાતિ સત્તન્નં પકરણાનં આદિમ્હિ ઠપિતા સત્તવિધા હોતિ.

તત્થ ધમ્મસઙ્ગણીમાતિકા આદિ, સાપિ તિકમાતિકા દુકમાતિકાતિ દુવિધા. તત્થ દ્વાવીસતિ તિકા તિકમાતિકા નામ. દ્વેચત્તાલીસસતદુકા દુકમાતિકા નામ, સા પુન આહચ્ચભાસિતા સાવકભાસિતાતિ દુવિધા. તત્થ દ્વાવીસતિ તિકા ચેવ, ‘‘હેતૂ ધમ્મા ન હેતૂ ધમ્મા…પે… સરણા ધમ્મા અરણા ધમ્મા’’તિ ઇમે ચ સતં ¶ દુકાતિ અયં આહચ્ચભાસિતા સમ્માસમ્બુદ્ધદેસિતા સત્તન્નં પકરણાનં માતિકા નામ, તદનન્તરા ‘‘વિજ્જાભાગિનો ધમ્મા અવિજ્જાભાગિનો ધમ્મા…પે… ખયેઞાણં અનુપ્પાદેઞાણ’’ન્તિ ઇમે દ્વાચત્તાલીસ સુત્તન્તિકદુકા ધમ્મસેનાપતિસારિપુત્તત્થેરેન ઠપિતત્તા સાવકભાસિતા નામ. ઇમે ઠપેન્તો પન થેરો ન સામુક્કંસિકેન અત્તનો ઞાણેન ઠપેસિ, એકુત્તરિયં પન એકકનિપાતદુકનિપાતસઙ્ગીતિસુત્તદસુત્તરસુત્તેહિ સમોધાનેત્વા આભિધમ્મિકત્થેરાનં સુત્તન્તં પત્વા અકિલમનત્થં ઠપેસિ.

સા પુન સપ્પદેસનિપ્પદેસવસેન દ્વે કોટ્ઠાસા હોન્તિ. એત્થ હિ નવ તિકા, એકસત્તતિ ચ દુકા સપ્પદેસાનં સાવસેસાનં નામરૂપાનં પરિગ્ગહિતત્તા સપ્પદેસા નામ, અવસેસા તેરસ તિકા, એકસત્તતિ ચ દુકા નિપ્પદેસાનં નિરવસેસાનં નામરૂપાનં ગહિતત્તા નિપ્પદેસા નામ. તેસં વિભાગો તત્થ તત્થેવ આવિ ભવિસ્સતિ. તથા નામલાભવસેન દ્વિધા. સબ્બેવ હિ એતે તિકદુકા આદિપદવસેન, સબ્બપદવસેન ચાતિ દ્વિધા નામં લભન્તિ. તત્થ ‘‘કુસલા ધમ્મા, અકુસલા ધમ્મા, અબ્યાકતા ધમ્મા’’તિ અયં તાવ આદિપદવસેન લદ્ધનામો કુસલત્તિકો નામ. ‘‘સુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા ધમ્મા…પે… ધમ્મા’’તિ અયં સબ્બપદવસેન લદ્ધનામો વેદનાત્તિકો નામ. એવં સબ્બેસમ્પિ તિકદુકાનં નામં વેદિતબ્બં.

સા પનેસા પઞ્ચદસહિ પરિચ્છેદેહિ વવત્થિતા. તિકાનં હિ એકો પરિચ્છેદો, દુકાનં ચુદ્દસ ¶ . ‘‘હેતૂ ધમ્મા નહેતૂ ધમ્મા’’તિઆદયો હિ છ દુકા ગન્થતો ચ અત્થતો ચ અઞ્ઞમઞ્ઞસમ્બન્ધેન કણ્ણિકા વિય, ઘટા વિય ચ હુત્વા ઠિતત્તા ‘‘હેતુગોચ્છકો’’તિ વુચ્ચતિ. તતો અપરે ‘‘સપ્પચ્ચયા ધમ્મા’’તિઆદયો સત્ત દુકા અઞ્ઞમઞ્ઞં અસમ્બન્ધા ¶ કેવલં દુકસામઞ્ઞેન ઉચ્ચિનિત્વા ગોચ્છકન્તરે ઠપિતત્તા, અઞ્ઞેહિ ચ અન્તરદુકેહિ ચૂળકત્તા ‘‘ચૂળન્તરદુકા’’તિ વેદિતબ્બા. તતો પરં આસવદુકાદીનં છન્નં દુકાનં વસેન આસવગોચ્છકો નામ. તતો સંયોજનદુકાદીનં છન્નં વસેન સંયોજનગોચ્છકો નામ. તથા ગન્થઓઘયોગનીવરણદુકાદીનં છન્નં છન્નં વસેન ગન્થઓઘયોગનીવરણગોચ્છકા નામ. પરામાસદુકાદીનં પઞ્ચન્નં વસેન પરામાસગોચ્છકો નામ. તતો પરં સારમ્મણદુકાદયો ચતુદ્દસ દુકા મહન્તરદુકા નામ. તતો પરં ઉપાદાનદુકાદયો છ દુકા ઉપાદાનગોચ્છકો નામ. તતો કિલેસદુકાદયો અટ્ઠદુકા કિલેસગોચ્છકો નામ. તતો પરં દસ્સનેનપહાતબ્બદુકાદયો અટ્ઠારસ દુકા અભિધમ્મમાતિકાય પરિયોસાને ઠપિતત્તા પિટ્ઠિદુકા નામ. વિજ્જાભાગિયદુકાદયો પન દ્વાચત્તાલીસ દુકા સુત્તન્તિકદુકા નામ. એવમેતિસ્સા પઞ્ચદસહિ પરિચ્છેદેહિ વવત્થિતાય તાવ અયં અત્થવણ્ણના ભવિસ્સતિ.

યસ્મા પનેત્થ તિકમાતિકા આદિ, તત્થાપિ કુસલત્તિકો આદિ, તસ્મા કુસલત્તિકસ્સ તાવ –

અત્થતો ભૂમિભેદા ચ, પચ્ચેકં સમ્પયોગતો;

ઉદ્દેસતો ચ ધમ્માનં, લક્ખણાદિવિભાગતો.

સઙ્ગહા સુઞ્ઞતો ચેવ, વિસયાદિપ્પભેદતો;

યથાનુરૂપં સબ્બત્થ, વેદિતબ્બો વિનિચ્છયો.

તત્થ અત્થતો તાવ કુસલા ધમ્માતિ એત્થ કુસલસદ્દો આરોગ્યાનવજ્જછેકસુખવિપાકેસુ દિસ્સતિ. અયં હિ ¶ ‘‘કચ્ચિ નુ ભોતો કુસલં, કચ્ચિ ભોતો અનામય’’ન્તિઆદીસુ (જા. ૧.૧૫.૨૪૬; ૨.૨૦.૧૨૯) આરોગ્યે દિસ્સતિ. ‘‘કતમો પન, ભન્તે, કાયસમાચારો કુસલો ¶ ? યો ખો, મહારાજ, કાયસમાચારો અનવજ્જો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૩૬૧) અનવજ્જે. ‘‘કુસલો ત્વં રથસ્સ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાન’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૮૭) છેકે. ‘‘કુસલસ્સ કમ્મસ્સ કતત્તા ઉપચિતત્તા’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૪૩૧) સુખવિપાકે. સ્વાયમિધ આરોગ્યેપિ અનવજ્જેપિ સુખવિપાકેપિ વત્તતિ. યથેવ હિ રૂપકાયે નિબ્યાધિતાય આરોગ્યટ્ઠેન કુસલં વુત્તં, એવં અરૂપધમ્મેપિ કિલેસબ્યાધિનો અભાવેન આરોગ્યટ્ઠેન કુસલં વેદિતબ્બં. કિલેસવજ્જસ્સ પન અભાવા અનવજ્જટ્ઠેન કુસલં.

ધમ્મ-સદ્દો પનાયં પરિયત્તિહેતુગુણનિસ્સત્તનિજ્જીવતાદીસુ દિસ્સતિ. અયં હિ ‘‘ધમ્મં પરિયાપુણાતિ સુત્તં ગેય્ય’’ન્તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૧૦૨) પરિયત્તિયં દિસ્સતિ. ‘‘હેતુમ્હિ ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા’’તિઆદીસુ (વિભ. ૭૨૦) હેતુમ્હિ. ‘‘ન હિ ધમ્મો અધમ્મો ચ, ઉભો સમવિપાકિનો’’તિઆદીસુ (થેરગા. ૩૦૪) ગુણે. ‘‘ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સી વિહરતી’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૩૭૩) નિસ્સત્તનિજ્જીવતાયં, સ્વાયમિધાપિ નિસ્સત્તનિજ્જીવતાયમેવ વટ્ટતિ.

વચનત્થો પનેત્થ – કુચ્છિતે પાપધમ્મે સલયન્તિ ચલયન્તિ કમ્પેન્તિ વિદ્ધંસેન્તીતિ કુસલા. કુચ્છિતેન વા આકારેન સયન્તીતિ કુસા, તે કુસે લુનન્તિ છિન્દન્તીતિ કુસલા. કુચ્છિતાનં વા સાનતો તનુકરણતો ઞાણં કુસં નામ, તેન કુસેન લાતબ્બા પરિવત્તેતબ્બાતિ કુસલા. અથ વા કોસલ્લં વુચ્ચતિ પઞ્ઞા, તતો કોસલ્લતો સમ્ભૂતત્તા કુસલા. ઇદં પન અનન્તરે વુત્તઞ્ચાતિ નિબ્બચનદ્વયં કિઞ્ચાપિ નિપ્પરિયાયતો ઞાણસમ્પયુત્તાનમેવ ¶ યુજ્જતિ, રુળ્હીવસેન પન તંસદિસતાય ઞાણવિપ્પયુત્તાનમ્પીતિ ગહેતબ્બં. યથા વા કુસા ઉભયભાગગતં હત્થપ્પદેસં લુનન્તિ, એવમિમેપિ ઉપ્પન્નાનુપ્પન્નભાવેન ઉભયભાગગતં સંકિલેસપક્ખં લુનન્તિ, તસ્મા કુસા વિય લુનન્તીતિ કુસલા. અત્તનો પન સભાવં ધારેન્તીતિ ધમ્મા, ધારીયન્તિ વા પચ્ચયેહિ, ધારીયન્તિ વા યથાસભાવતો આધારીયન્તીતિપિ ધમ્મા. ન કુસલા અકુસલા, મિત્તપટિપક્ખા અમિત્તા વિય કુસલપટિપક્ખાતિ અત્થો. ન બ્યાકતાતિ અબ્યાકતા, કુસલાકુસલભાવેન અકથિતાતિ અત્થો. તેસુ અનવજ્જસુખવિપાકલક્ખણા કુસલા, સાવજ્જદુક્ખવિપાકલક્ખણા અકુસલા, અવિપાકલક્ખણા અબ્યાકતા.

કિં પનેતાનિ કુસલાતિ વા ધમ્માતિ વાતિઆદીનિ એકત્થાનિ, ઉદાહુ નાનત્થાનીતિ? કિઞ્ચેત્થ ¶ યદિ તાવ એકત્થાનિ, ‘‘કુસલા ધમ્મા’’તિ ઇદં ‘‘કુસલા કુસલા’’તિ વુત્તસદિસં હોતિ. અથ નાનત્થાનિ, તિકદુકાનં છક્કચતુક્કભાવો આપજ્જતિ, પદાનઞ્ચ અસમ્બન્ધો ‘‘કુસલા રૂપં ચક્ખુમા’’તિઆદીનં વિય. અથાપિ યદિ એતાનિ એકત્થાનિ, કુસલાકુસલાબ્યાકતપદાનં તિણ્ણમ્પિ ધમ્માનં ધમ્મસભાવેન એકત્તા કુસલાદીનમ્પિ એકત્તં આપજ્જતિ. અથ ‘‘કુસલપદતો અકુસલાદિપદસ્સ અઞ્ઞત્તં સિયા’’તિ વદથ, ન એતાનિ એકત્થાનિ. તદા ધમ્મો નામ ભાવો. ભાવતો ચ અઞ્ઞો અભાવોતિ. એવં અઞ્ઞોઞ્ઞાપેક્ખાય અભાવત્તમાપન્નેહિ ધમ્મેહિ અનઞ્ઞે કુસલાદયોપિ અભાવા એવ સિયુન્તિ? સબ્બમેતં અકારણં, કસ્મા? યથાનુમતિવોહારસિદ્ધિતો, ન હિ ‘‘કુસલા ધમ્મા’’તિઆદીનિ પદાનિ યથા કુસલા કુસલાતિ, એવં અત્થવિસેસાભાવેન પણ્ડિતેહિ ¶ અનુમતાનિ, નાપિ કુસલા રૂપં ચક્ખુમા-સદ્દા વિય અઞ્ઞમઞ્ઞં અનોલોકિતત્થભાવેન, અથ ખો અનવજ્જઇટ્ઠવિપાકત્તાદિસઙ્ખાતસ્સ અત્થવિસેસસ્સ, સભાવસાધારણાદિઅત્થસામઞ્ઞસ્સ ચ જોતકત્તેન યથાક્કમં અનુમતાનિ. કુસલ-સદ્દો હિ ધમ્મ-સદ્દસ્સ પુરતો વુચ્ચમાનો કુસલાકુસલાદિસબ્બસાધારણસામઞ્ઞત્થદીપકં ધમ્મ-સદ્દં અકુસલાદિતો નિવત્તેત્વા અત્તનો અત્તનો અત્થવિસેસવિસિટ્ઠત્થદીપકં કરોતિ. એવં પચ્ચેકં ભિન્નવિસયાનમ્પિ નેસં વિસેસનવિસેસિતબ્બભાવેન પવત્તિયં એકત્થતાય પણ્ડિતાનુમતતાય યથાવુત્તદોસારોપને કારણં વુત્તં, સબ્બમેતં અકારણં. એવં તતો પરેસુપિ સબ્બત્થ યથાનુરૂપતો ઞાતબ્બં. અયં તાવ પદત્થતો વિનિચ્છયો.

ભૂમિભેદાતિ તેસુ કુસલાકુસલાબ્યાકતેસુ ધમ્મેસુ કુસલા તાવ ધમ્મા ભૂમિભેદતો ચતુબ્બિધા હોન્તિ – કામાવચરા રૂપાવચરા અરૂપાવચરા લોકુત્તરાતિ. અયં ભૂમિભેદતો વિનિચ્છયો.

સમ્પયોગતોતિ એવં ભૂમિભેદતો ચતુબ્બિધાનમ્પિ નેસં પચ્ચેકં સમ્પયોગતો વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો. તત્થ કામાવચરા તાવ સમ્પયોગતો અટ્ઠવિધા હોન્તિ. સેય્યથિદં? સોમનસ્સસહગતં ઞાણસમ્પયુત્તં અસઙ્ખારં, તથા સસઙ્ખારં. ઉપેક્ખાસહગતં ઞાણસમ્પયુત્તં અસઙ્ખારં, તથા સસઙ્ખારં. સોમનસ્સસહગતં ઞાણવિપ્પયુત્તં અસઙ્ખારં, તથા સસઙ્ખારં. ઉપેક્ખાસહગતં ઞાણવિપ્પયુત્તં અસઙ્ખારં, તથા સસઙ્ખારન્તિ. તત્થ ઇટ્ઠારમ્મણતા, સદ્ધાબાહુલ્લતા, વિસુદ્ધદિટ્ઠિતા, આનિસંસદસ્સાવિતા ચ એકાદસ પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગકારણાનિ ચાતિ ¶ ઇમેહિ તાવ કારણેહિ સોમનસ્સસહગતભાવો વેદિતબ્બો. ઞાણસમ્પત્તિં પન ¶ પત્થેત્વા કતકમ્મતો, બ્રહ્માદિઉપપત્તિતો, પઞ્ઞાદસકવસેન ઇન્દ્રિયપરિપાકતો, વિક્ખમ્ભનેન કિલેસદૂરિભાવતો ચ સત્તવિધધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગકારણતો ચ ઞાણસમ્પયુત્તતા વેદિતબ્બા. અત્તનો વા પરેસં વા વસેન પવત્તો પુબ્બપયોગો સઙ્ખારો નામ.

તેન ઉપ્પન્નં સસઙ્ખારં, તદભાવા અસઙ્ખારઞ્ચ વેદિતબ્બં. એતેસુ હિ યથાવુત્તસોમનસ્સઞાણહેતું આગમ્મ પહટ્ઠો ‘‘અત્થિ દિન્ન’’ન્તિ આદિનયપ્પવત્તં સમ્માદિટ્ઠિં પુરક્ખત્વા અસંસીદન્તો, પરેહિ ચ અનુસ્સાહિતો દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કરોતિ, તદાસ્સ સોમનસ્સસહગતં ઞાણસમ્પયુત્તં પઠમં કુસલં ઉપ્પજ્જતિ. યદા પન વુત્તનયેન હટ્ઠતુટ્ઠો સમ્માદિટ્ઠિં પુરક્ખત્વા અમુત્તચાગિતાદિવસેન સંસીદમાનો, અત્તનો પટિસઙ્ખારેન વા પરેહિ વા ઉસ્સાહિતો કરોતિ, તદાસ્સ તદેવ સસઙ્ખારં દુતિયં કુસલં હોતિ. યદા પન ઞાતિજનાદિપટિપત્તિદસ્સનેન જાતપરિચયા બાલદારકાદયો ભિક્ખુઆદિદસ્સનેન સોમનસ્સજાતા સહસા દાનવન્દનાદીનિ કરોન્તિ, તદા ઞાણવિપ્પયુત્તં તતિયં કુસલં ઉપ્પજ્જતિ. યદા પન ઞાતિઆદીહિ ઉસ્સાહિતા એવં પટિપજ્જન્તિ, તદા તદેવ ચતુત્થં સસઙ્ખારચિત્તં હોતિ. યદા પન સોમનસ્સહેતુનો અભાવેન વિસું ચતૂસુપિ વિકપ્પેસુ સોમનસ્સરહિતા હોન્તિ, તદા સેસાનિ ચત્તારિ ઉપેક્ખાસહગતાનિ કુસલાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. એવં પચ્ચેકં સમ્પયોગતો વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

ઉદ્દેસતો ચ ધમ્માનન્તિ એવં સમ્પયોગતો અટ્ઠવિધેસુ કુસલેસુ પચ્ચેકં ધમ્માનં ઉદ્દેસતોપિ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો. તત્થ પઠમકુસલે તાવ પાળિયા સરૂપેન આગતા તિંસ ધમ્મા, યેવાપનકા નવાતિ એકૂનચત્તાલીસ ધમ્મા ¶ હોન્તિ. સેય્યથિદં – ફસ્સો વેદના સઞ્ઞા ચેતના ચિત્તં વિતક્કો વિચારો પીતિ વીરિયં ચિત્તેકગ્ગતા જીવિતં સદ્ધા સતિ હિરી ઓત્તપ્પં અલોભો અદોસો અમોહો કાયપસ્સદ્ધિ ચિત્તપસ્સદ્ધિ કાયલહુતા ચિત્તલહુતા કાયમુદુતા ચિત્તમુદુતા કાયકમ્મઞ્ઞતા ચિત્તકમ્મઞ્ઞતા કાયપાગુઞ્ઞતા ચિત્તપાગુઞ્ઞતા કાયુજુકતા ચિત્તુજુકતાતિ ઇમે સરૂપેન આગતા તિંસધમ્મા. છન્દો અધિમોક્ખો મનસિકારો તત્રમજ્ઝત્તતા કરુણા મુદિતા કાયદુચ્ચરિતવિરતિ વચીદુચ્ચરિતવિરતિ મિચ્છાજીવવિરતીતિ ઇમે યેવાપનકા નવાતિ.

‘‘યસ્મિં સમયે કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ…પે… તસ્મિં સમયે ફસ્સો હોતિ, વેદના…પે… સઞ્ઞા ચેતના ચિત્તં વિતક્કો વિચારો પીતિ સુખં ચિત્તસ્સેકગ્ગતા સદ્ધિન્દ્રિયં વીરિયિન્દ્રિયં સતિન્દ્રિયં સમાધિન્દ્રિયં પઞ્ઞિન્દ્રિયં મનિન્દ્રિયં સોમનસ્સિન્દ્રિયં જીવિતિન્દ્રિયં સમ્માદિટ્ઠિ સમ્માસઙ્કપ્પો સમ્માવાયામો સમ્માસતિ સમ્માસમાધિ સદ્ધાબલં વીરિયબલં સતિબલં સમાધિબલં પઞ્ઞાબલં હિરિબલં ઓત્તપ્પબલં અલોભો અદોસો અમોહો અનભિજ્ઝા અબ્યાપાદો સમ્માદિટ્ઠિ હિરી ઓત્તપ્પં કાયપસ્સદ્ધિ ચિત્તપસ્સદ્ધિ કાયલહુતા ચિત્તલહુતા કાયમુદુતા ચિત્તમુદુતા કાયકમ્મઞ્ઞતા ચિત્તકમ્મઞ્ઞતા કાયપાગુઞ્ઞતા ચિત્તપાગુઞ્ઞતા કાયુજુકતા ચિત્તુજુકતા સતિ સમ્પજઞ્ઞં સમથો વિપસ્સના પગ્ગાહો અવિક્ખેપો હોતી’’તિ (ધ. સ. ૧) –

એવં સરૂપતો ઉદ્દિટ્ઠા છપઞ્ઞાસ ધમ્મા ‘‘યે વા પન તસ્મિં સમયે અઞ્ઞેપિ અત્થિ પટિચ્ચસમુપ્પન્ના અરૂપિનો ધમ્મા’’તિ ¶ (ધ. સ. ૧) એવં યેવાપનકવસેન સામઞ્ઞતો ઉદ્દિટ્ઠા, અટ્ઠકથાયં ચસ્સા તેસુ તેસુ સુત્તપ્પદેસેસુ આગતે ગહેત્વા સરૂપતો નિદ્દિટ્ઠા છન્દાદયો નવાતિ પઞ્ચસટ્ઠિ ધમ્મા આગતા. યસ્મા પન તેસુ સરૂપેન આગતા ઝાનઙ્ગઇન્દ્રિયમગ્ગઙ્ગબલમૂલાદીનં વસેન એકસ્સેવ બહુકિચ્ચતાદસ્સનત્થં પુનપ્પુનં ગહેત્વા પરિયાયેન છપઞ્ઞાસવિધેન દેસિતાપિ અગહિતગ્ગહણેન યથાવુત્તા સમતિંસેવ ધમ્મા હોન્તિ, તે પન સવિભત્તિકા અવિભત્તિકાતિ દુવિધા. તત્થ ફસ્સાદયો અટ્ઠારસ એકકત્તા અવિભત્તિકા. વેદનાદયો દ્વાદસ ધમ્મા અટ્ઠતિંસપ્પભેદેન યથાયોગં વિભત્તત્તા સવિભત્તિકા, યેવાપનકા પન અવિભત્તિકા એવ. તસ્મા તે સબ્બેપિ નિપ્પરિયાયેન એકૂનચત્તાલીસ ધમ્માવ હોન્તિ. હોન્તિ ચેત્થ –

ફસ્સાદિપઞ્ચકં પઞ્ચઝાનઙ્ગાનિન્દ્રિયટ્ઠકં;

મગ્ગઙ્ગપઞ્ચકં સત્તબલં મૂલત્તિકમ્પિ ચ.

કમ્મપથત્તિકઞ્ચેવ ¶ , લોકપાલદુકં તથા;

પસ્સદ્ધિઆદી છ દુકા, તીણિ પિટ્ઠિદુકાનિતિ.

સત્તરસહિ રાસીહિ, છપઞ્ઞાસેવ પાળિયં;

વુત્તા સભાવતો તિંસ, ધમ્મા અગહિતગ્ગહે.

ફસ્સો જીવિતસઞ્ઞા ચ, ચેતના ચારપીતિયો;

છ દુકા કાયપસ્સદ્ધિ-પમુખાટ્ઠારસેકકા.

ચિત્તં વિતક્કો સદ્ધા ચ, હિરિઓત્તપ્પિયમ્પિ ચ;

અલોભો ચ અદોસો ચ, સત્ત દ્વિધા વિભાવિતા.

વેદના તિવિધા વીરિયં, સતિ ચ ચતુધા મતા;

છદ્ધા એકગ્ગતા પઞ્ઞા, સત્તધાવ વિભાવિતા.

વિરતી ¶ અપ્પમઞ્ઞાયો, મનક્કારો છન્દમજ્ઝત્તા;

ધિમોક્ખો યેવાપનકા, નવેતે પઠમે મને.

પઞ્ચસટ્ઠિવિધેનેવ, પરિયાયેન દેસિતા;

નવાધિકા ચ તેત્તિંસ, ધમ્માવ પરમત્થતોતિ.

એત્થ ચ સરૂપેન આગતા તિંસ ધમ્મા, યેવાપનકેસુ ચત્તારો ચાતિ ચતુત્તિંસ ધમ્મા એકક્ખણે નિયતા લબ્ભન્તિ, સેસા પન કરુણાદયો પઞ્ચ કરુણાપુબ્બભાગમુદિતાપુબ્બભાગવસેન, કાયદુચ્ચરિતવચીદુચ્ચરિતમિચ્છાજીવેહિ વિરમણવસેન ચ ચિત્તસ્સ પવત્તિકાલેસુ એવ ઉપ્પજ્જિત્વા અઞ્ઞથાનુપ્પજ્જનતો અનિયતા. તે ચ યસ્મા દુક્ખિતસુખિતસત્તવસેન, કાયદુચ્ચરિતાદિત્તયવસેન ચ પચ્ચેકં ભિન્નવિસયત્તા એકતો ન ઉપ્પજ્જન્તિ, તસ્મા કરુણાપુબ્બભાગાદિવસેન પવત્તેસુ પઞ્ચસુ ચિત્તક્ખણેસુ નિયતા ચતુત્તિંસ, કરુણાદીસુ ¶ એકન્તિ પઞ્ચતિંસ ધમ્મા ઉપ્પજ્જન્તિ, કેવલં પન દાનાદિવસેન પવત્તિયં નિયતા ચતુત્તિંસેવ ઉપ્પજ્જન્તીતિ વેદિતબ્બં. અયં ધમ્મુદ્દેસતો વિનિચ્છયો.

લક્ખણાદિવિભાગતોતિ એવં ઉદ્દિટ્ઠાનં ધમ્માનં લક્ખણરસાદિતો વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો. ફુસતીતિ ફસ્સો. સ્વાયં ફુસનલક્ખણો, સઙ્ઘટ્ટનરસો, સન્નિપાતપચ્ચુપટ્ઠાનો, આપાથગતવિસયપદટ્ઠાનો. અયં હિ અરૂપધમ્મોપિ સમાનો આરમ્મણે ફુસનાકારેન પવત્તતીતિ ફુસનલક્ખણો, સા ચસ્સ ફુસનાકારપ્પવત્તિ અમ્બિલાદિદસ્સને ખેળુપ્પાદાદિના ઞાતબ્બા. એકદેસેન પન અનલ્લીયમાનોપિ રૂપં વિય ચક્ખું, સદ્દો વિય ચ સોતં ચિત્તમારમ્મણઞ્ચ સઙ્ઘટ્ટેતીતિ સઙ્ઘટ્ટનરસો. તિકસન્નિપાતસઙ્ખાતસ્સ પન અત્તનો કારણસ્સ વસેન પવેદિતત્તા સન્નિપાતપચ્ચુપટ્ઠાનો, ફલટ્ઠેન પચ્ચુપટ્ઠાનેન પનેસ વેદનાપચ્ચુપટ્ઠાનો નામ હોતિ. તજ્જાસમન્નાહારેન ચેવ ¶ ઇન્દ્રિયેન ચ પરિક્ખતે વિસયે અનન્તરાયેન ઉપ્પજ્જનતો આપાથગતવિસયપદટ્ઠાનોતિ વુચ્ચતિ. વેદનાધિટ્ઠાનભાવતો પનેસ નિચ્ચમ્મા ગાવી વિય દટ્ઠબ્બો. લક્ખણાદીસુ ચ તેસં તેસં ધમ્માનં સભાવો વા સામઞ્ઞં વા લક્ખણં નામ, કિચ્ચં વા સમ્પત્તિ વા રસો નામ, ઉપટ્ઠાનાકારો વા ફલં વા પચ્ચુપટ્ઠાનં નામ, આસન્નકારણં પદટ્ઠાનં નામ. એવં ઉપરિપિ સબ્બત્થ લક્ખણાદીનં નાનત્તં વેદિતબ્બં.

વેદયતીતિ વેદના, સા વેદયિતલક્ખણા, સભાવભેદતો પનેસા પઞ્ચવિધા હોતિ – સુખં દુક્ખં સોમનસ્સં દોમનસ્સં ઉપેક્ખાતિ. તત્થ ઇટ્ઠફોટ્ઠબ્બાનુભવનલક્ખણં સુખં, સમ્પયુત્તાનં ઉપબ્રૂહનરસં, કાયિકઅસ્સાદપચ્ચુપટ્ઠાનં, કાયિન્દ્રિયપદટ્ઠાનં. અનિટ્ઠફોટ્ઠબ્બાનુભવનલક્ખણં દુક્ખં, સમ્પયુત્તાનં મિલાપનરસં, કાયિકાબાધપચ્ચુપટ્ઠાનં, કાયિન્દ્રિયપદટ્ઠાનં. ઇટ્ઠારમ્મણાનુભવનલક્ખણં સોમનસ્સં, યથા તથા વા ઇટ્ઠાકારસમ્ભોગરસં, સમ્પયુત્તાનં ઉપબ્રૂહનરસં વા, ચેતસિકઅસ્સાદપચ્ચુપટ્ઠાનં, ઇટ્ઠાકારદસ્સનપદટ્ઠાનં. અનિટ્ઠારમ્મણાનુભવનલક્ખણં દોમનસ્સં, યથા તથા વા અનિટ્ઠાકારસમ્ભોગરસં, સમ્પયુત્તાનં મિલાપનરસં વા, ચેતસિકાબાધપચ્ચુપટ્ઠાનં, એકન્તેન હદયવત્થુપદટ્ઠાનં. મજ્ઝત્તવેદયિતલક્ખણા ઉપેક્ખા, સમ્પયુત્તાનં નાતિઉપબ્રૂહનમિલાપનરસા, સન્તભાવપચ્ચુપટ્ઠાના, નિપ્પીતિકચિત્તપદટ્ઠાના. એત્થ ચ સુખં, દુક્ખઞ્ચ એકન્તમબ્યાકતં, દોમનસ્સમેકન્તમકુસલં, સોમનસ્સુપેક્ખા પન સિયા કુસલા, સિયા અકુસલા, સિયા અબ્યાકતા. ઇધ પન કુસલા સોમનસ્સવેદના અધિપ્પેતા.

નીલાદિભેદં ¶ આરમ્મણં સઞ્જાનાતીતિ સઞ્ઞા. સા સઞ્જાનનલક્ખણા, પચ્ચાભિઞ્ઞાણરસા, પુનસઞ્જાનનપચ્ચયનિમિત્તકરણરસા વા દારુઆદીસુ તચ્છકાદયો વિય, યથાગહિતનિમિત્તવસેન ¶ અભિનિવેસકરણપચ્ચુપટ્ઠાના હત્થિદસ્સકઅન્ધા વિય, આરમ્મણે અનોગાળ્હવુત્તિતાય અચિરટ્ઠાનપચ્ચુપટ્ઠાના વા વિજ્જુ વિય, યથાઉપટ્ઠિતવિસયપદટ્ઠાના તિણપુરિસેસુ મિગપોતકાનં પુરિસાતિ ઉપ્પન્નસઞ્ઞા વિય.

ચેતેતીતિ ચેતના, સદ્ધિં અત્તના સમ્પયુત્તધમ્મે આરમ્મણે અભિસન્દહતીતિ અત્થો. સા ચેતનાભાવલક્ખણા, આયૂહનરસા, સા ચ કુસલાકુસલેસુ એવ હોતિ. ઇતરેસુ પન તંસદિસતાય સંવિદહનપચ્ચુપટ્ઠાના સકિચ્ચપરકિચ્ચસાધકા જેટ્ઠસિસ્સમહાવડ્ઢકિઆદયો વિય. અચ્ચાયિકકમ્માનુસ્સરણાદીસુ પનાયં સમ્પયુત્તેસુ ઉસ્સાહનભાવેન પવત્તમાના પાકટા હોતિ.

આરમ્મણં ચિન્તેતીતિ ચિત્તં, વિઞ્ઞાણં. વિત્થારતો પનસ્સ વચનત્થો ચિત્તદુકે આવિ ભવિસ્સતિ. તદેતં વિજાનનલક્ખણં ચિત્તં, પુબ્બઙ્ગમરસં, નિરન્તરપ્પવત્તિતો સન્ધાનપચ્ચુપટ્ઠાનં, નામરૂપપદટ્ઠાનં.

વિતક્કેતિ ઊહેતિ, વિતક્કનમત્તમેવ વા સોતિ વિતક્કો. સ્વાયમારમ્મણે ચિત્તસ્સ અભિરોપનલક્ખણો, આહનનપરિયાહનનરસો, આરમ્મણે ચિત્તસ્સ આનયનપચ્ચુપટ્ઠાનો.

આરમ્મણે તેન ચિત્તં વિચરતિ, વિચરણમત્તમેવ વા સોતિ વિચારો. સ્વાયમારમ્મણાનુમજ્જનલક્ખણો, તત્થ સહજાતાનુયોજનરસો, ચિત્તસ્સ અનુપ્પબન્ધનપચ્ચુપટ્ઠાનો. અભિનિરોપનાનુમજ્જનવસેન પનેસં યથાક્કમં ઓળારિકસુખુમતાય ઘણ્ટાભિઘાતો વિય ચેતસો પઠમાભિનિપાતો વિતક્કો, ઘણ્ટાનુરવો વિય અનુપ્પબન્ધો વિચારો. વિપ્ફારવા ચેત્થ વિતક્કો આકાસે ઉપ્પતિતુકામપક્ખિનો પક્ખવિક્ખેપો વિય, સન્તવુત્તિ વિચારો આકાસે ¶ ઉપ્પતિતસ્સ પક્ખિનો પક્ખપસારણં વિય. સો પન નેસં વિસેસો પઠમદુતિયજ્ઝાનેસુ પાકટો હોતિ. ઉભોપિ પનેતે સમ્પયુત્તધમ્મપદટ્ઠાના.

પિણયતીતિ પીતિ. સા સમ્પિયાયનલક્ખણા, કાયચિત્તપીણનરસા, ફરણરસા વા, ઓદગ્યપચ્ચુપટ્ઠાના, સોમનસ્સસહગતચિત્તપદટ્ઠાના.

વીરાનં ¶ ભાવો, કમ્મં વા વીરિયં, વિવિધેન વા ઉપાયેન ઈરયિતબ્બં પવત્તયિતબ્બન્તિ વીરિયં. તઞ્ચ ઉસ્સાહલક્ખણં, સહજાતાનં ઉપત્થમ્ભનરસં, અસંસીદનભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, ‘‘સંવિગ્ગો યોનિસો પદહતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૧૧૩) વચનતો સંવેગપદટ્ઠાનં, વીરિયારમ્ભવત્થુપદટ્ઠાનં વા. ઇદં પન કુસલપક્ખે પદટ્ઠાનં, અકુસલાદિપક્ખે પન સાધારણવસેન યથા તથા વા દુક્ખવિનોદનકામતાપદટ્ઠાનં, સમ્પયુત્તધમ્મપદટ્ઠાનં વા. તં સમારદ્ધં સબ્બાસં સમ્પત્તીનં મૂલં હોતીતિ દટ્ઠબ્બં.

એકો અગ્ગો વિસયો અસ્સાતિ એકગ્ગં, ચિત્તં, તસ્સ ભાવો એકગ્ગતા, ચિત્તસ્સ એકગ્ગતા ચિત્તેકગ્ગતા, સમાધિસ્સેતં નામં. સા અવિસારણલક્ખણા, સહજાતાનં સમ્પિણ્ડનરસા નહાનીયચુણ્ણાનં ઉદકં વિય, ઉપસમપચ્ચુપટ્ઠાના, ઞાણપચ્ચુપટ્ઠાના વા, સુખપદટ્ઠાના, અકુસલાદિસાધારણવસેન પનેત્થાપિ પચ્ચુપટ્ઠાનપદટ્ઠાનાનિ વુત્તનયેન યોજેત્વા ઞાતબ્બાનિ. નિવાતે દીપચ્ચીનં ઠિતિ વિય ચેતસો ઠિતીતિ દટ્ઠબ્બા.

એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ આરમ્મણં ભિન્દિત્વા અનુપવિસન્તા વિય કુસલપક્ખે ચત્તારો ધમ્મા આરમ્મણં ઓગાહન્તિ સદ્ધા સતિ એકગ્ગતા પઞ્ઞાતિ, તેનેવ સદ્ધા ‘‘ઓકપ્પના’’તિ વુત્તા, સતિ ચ ‘‘અપિલાપના’’તિ, એકગ્ગતા ‘‘અવટ્ઠિતી’’તિ, પઞ્ઞા ¶ ‘‘પરિયોગાહના’’તિ ચ વુત્તા. અકુસલપક્ખે ચ તયો તણ્હા દિટ્ઠિ અવિજ્જાતિ. તેન તે એવ ‘‘ઓઘા’’તિ વુત્તા. તથાપિ નેસં લક્ખણાદિતો નાનત્તમ્પિ સિદ્ધમેવ. અકુસલપક્ખે પન એકગ્ગતા ઉદ્ધચ્ચસમાગતત્તા ‘‘ઓગાહના’’તિ ન વુત્તા. અકુસલધમ્મા હિ એકવિસયે સમ્પિણ્ડનકિચ્ચેન સમાધિના યુત્તાપિ ઉદકસિત્તરજુટ્ઠાનં વિય તઙ્ખણઞ્ઞેવ વિકિરણસભાવા હોન્તિ. તેનેવ હેત્થ ઉપચારપ્પનાપ્પત્તિ ન હોતિ, કુસલધમ્મા પન યસ્મા ઉદકં આસિઞ્ચિત્વા આસિઞ્ચિત્વા આકોટનમજ્જનાદીનિ કત્વા ઉપલિત્તટ્ઠાનં વિય સકલમ્પિ દિવસં નિચ્ચલપવત્તનસમત્થાતિ ઉપચારપ્પનાપ્પત્તાપિ હોતિ, તસ્મા તત્થ ઓગાહનાતિ વુત્તાતિ ગહેતબ્બં.

જીવન્તિ તેન, જીવનમત્તં વા તન્તિ જીવિતં, તં સહજાતાનુપાલનલક્ખણં, તેસં પવત્તનરસં, તેસઞ્ઞેવ ઠપનપચ્ચુપટ્ઠાનં, યાપયિતબ્બધમ્મપદટ્ઠાનં. અત્તનો ઠિતિક્ખણે એવ ચેતં તે ધમ્મે અનુપાલેતિ ઉદકં વિય ઉપ્પલાદીનિ, ન ભઙ્ગક્ખણે. સયં ભિજ્જમાનત્તા સયં પવત્તિતધમ્મસમ્બન્ધેનેવ પવત્તતિ નિયામકો વિયાતિ દટ્ઠબ્બં.

સદ્દહન્તિ ¶ એતાય, સયં વા સદ્દહતિ, સદ્દહનમત્તં વા એસાતિ સદ્ધા. સા સદ્દહનલક્ખણા, ઓકપ્પનલક્ખણા વા, પસાદનરસા ઉદકપ્પસાદકમણિ વિય, પક્ખન્દનરસા વા ઓઘુત્તારકવીરપુરિસો વિય, અકાલુસિયપચ્ચુપટ્ઠાના, અધિમુત્તિપચ્ચુપટ્ઠાના વા, સદ્ધેય્યવત્થુપદટ્ઠાના, સદ્ધમ્મસવનાદિસોતાપત્તિયઙ્ગપદટ્ઠાના વા, હત્થવિત્તબીજાનિ વિય દટ્ઠબ્બા.

સરન્તિ તાય, સયં વા સરતિ, સરણમત્તમેવ વા એસાતિ સતિ. સા અપિલાપનલક્ખણા, અસમ્મોસનરસા, આરક્ખપચ્ચુપટ્ઠાના, વિસયાભિમુખભાવપચ્ચુપટ્ઠાના વા, થિરસઞ્ઞાપદટ્ઠાના, કાયાદિસતિપટ્ઠાનપદટ્ઠાના વા. આરમ્મણે ¶ દળ્હપતિટ્ઠિતત્તા પન એસિકા વિય, ચક્ખુદ્વારાદિરક્ખણતો દોવારિકો વિય ચ દટ્ઠબ્બા.

કાયદુચ્ચરિતાદીહિ હિરીયતીતિ હિરી, લજ્જાયેતં અધિવચનં. તેહિયેવ ઓત્તપ્પતીતિ ઓત્તપ્પં, પાપતો ઉબ્બેગસ્સેતં અધિવચનં. તત્થ પાપતો જિગુચ્છનલક્ખણા હિરી, ઉત્તાસલક્ખણં ઓત્તપ્પં. લજ્જનાકારેન પાપકાનં અકરણરસા હિરી, ઉત્તાસાકારેન ઓત્તપ્પં. અસુચિમક્ખિતસ્સ, અગ્ગિસન્તત્તસ્સ ચ અયોગુળસ્સ ગહેતું અવિસહનં વિય એતેસં યથાક્કમં જિગુચ્છનસન્તાસાકારેહિ પાપાકરણં વેદિતબ્બં. વુત્તાકારેનેવ ચ પાપતો સંકોચનપચ્ચુપટ્ઠાનાનિ એતાનિ, અત્તપરગારવપદટ્ઠાનાનિ કુલવધૂવેસિયા ભાવો વિય, લોકપાલકાનિ ચાતિ દટ્ઠબ્બાનિ. ઉભિન્નમ્પિ પનેસં સમુટ્ઠાનં અધિપતિ સભાવો લક્ખણેન ચાતિ માતિકં ઠપેત્વા યથાક્કમં અજ્ઝત્તબહિદ્ધાસમુટ્ઠાનતા, અત્તલોકાધિપતિતા, લજ્જાભયસભાવસણ્ઠિતતા, સપ્પતિસ્સવવજ્જભયદસ્સાવિતાલક્ખણતા ચ અટ્ઠસાલિનિયં (ધ. સ. અટ્ઠ. ૧ બલરાસિવણ્ણના) વિત્થારતો વિભત્તા, અત્થિકેહિ તં તત્થેવ ગહેતબ્બં.

ન લુબ્ભતિ એતેન, સયં વા ન લુબ્ભતિ, અલુબ્ભનમત્તમેવ વા તન્તિ અલોભો. અદોસામોહેસુપિ એસેવ નયો. તેસુ અલોભો આરમ્મણે ચિત્તસ્સ અગેધલક્ખણો, અલગ્ગભાવલક્ખણો વા કમલદલે જલબિન્દુ વિય, અપરિગ્ગહરસો મુત્તભિક્ખુ વિય, અનલ્લીનભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો અસુચિમ્હિ પતિતપુરિસો વિય.

અદોસો અચણ્ડિક્કલક્ખણો, અવિરોધલક્ખણો વા અનુકૂલમિત્તો વિય, આઘાતવિનયનરસો, પરિળાહવિનયનરસો વા ચન્દનં વિય, સોમ્મભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો પુણ્ણચન્દો વિય.

અમોહો ¶ ¶ યથાસભાવપ્પટિવેધલક્ખણો, અક્ખલિતપ્પટિવેધલક્ખણો વા કુસલિસ્સાસક્ખિત્તઉસુપ્પટિવેધો વિય, વિસયોભાસનરસો અનુદ્ધટો પદીપો વિય, અસમ્મોહપચ્ચુપટ્ઠાનો અરઞ્ઞગતસુદેસકો વિય. તયોપિ ચેતે સબ્બકુસલાનં મૂલભૂતાતિ દટ્ઠબ્બા.

અપિચ અલોભો ચેત્થ દાનહેતુ, અદોસો સીલહેતુ, અમોહો ભાવનાહેતુ. તીહિપિ ચેતેહિ યથાપટિપાટિયા નેક્ખમ્મસઞ્ઞા અબ્યાપાદસઞ્ઞા અવિહિંસાસઞ્ઞા હોન્તિ, તથા અધિકઊનવિપરીતગ્ગહણાનં અભાવો, તથા પિયવિપ્પયોગઅપ્પિયસમ્પયોગઇચ્છિતાલાભદુક્ખાનં, જાતિજરામરણદુક્ખાનં, પેતનિરયતિરચ્છાનગતિદુક્ખાનઞ્ચ અભાવો, તથા ભોગમિત્તઅત્તસમ્પત્તિપચ્ચયભાવો, તથા કામસુખપરિચ્ચાગઅત્તકિલમથપરિચ્ચાગમજ્ઝિમપટિપત્તીનં સમ્ભવો, તથા અસુભઅપ્પમાણધાતુસઞ્ઞાનં, અનિચ્ચદુક્ખઅનત્તસઞ્ઞાનં, દિબ્બબ્રહ્મઅરિયવિહારાનઞ્ચ સમ્ભવો હોતીતિ એવમાદીહિ નયેહિ તેસં વિત્થારો વેદિતબ્બો.

એત્થ ચ અમોહો નામ પઞ્ઞા, સા પજાનનલક્ખણા. વિઞ્ઞાણં વિજાનનલક્ખણં. સઞ્ઞા સઞ્જાનનલક્ખણા. કિં પનેતાસં સઞ્ઞાવિઞ્ઞાણપઞ્ઞાનં નાનત્તન્તિ? સઞ્જાનનવિજાનનપજાનનમેવ. એતાસં હિ સમાનેપિ જાનનભાવે સઞ્ઞાય ‘‘નીલં પીત’’ન્તિઆદિના પુન સઞ્ઞુપ્પાદકમત્તેન આકારેન સઞ્જાનનમત્તમેવ હોતિ, અજાતબુદ્ધિદારકસ્સ વિય ચિત્તવટ્ટાદિભાવમત્તાકારેન કહાપણાદિદસ્સનં, ન તતો ઉદ્ધં. વિઞ્ઞાણસ્સ પન યથાવુત્તેન ચ તતો વિસિટ્ઠેન ચ અનિચ્ચાદિના આકારેન જાનનં હોતિ, ગામિકપુરિસસ્સ વિય યથાવુત્તેન ચેવ ઉપભોગારહતાદિના ચ આકારેન કહાપણાદિદસ્સનં, ન તતો ઉદ્ધં. પઞ્ઞાય પન તેહિ ચ યથાવુત્તેહિ નાનપ્પકારેહિ ચ ¶ મગ્ગપાતુભાવાદિહેતૂહિ સબ્બેહિ આકારેહિ પજાનનં હોતિ, હેરઞ્ઞિકસ્સ વિય યથાવુત્તેહિ ચેવ છેકકૂટઅદ્ધસારાદિસબ્બેહિ આકારેહિ ચ કહાપણાદિદસ્સનં. પઞ્ઞાય હિ અજાનિતબ્બં નામ નત્થિ. એવં સઞ્જાનનવિજાનનપજાનનાકારેહિ એતાસં નાનત્તં વેદિતબ્બં. એત્થ ચ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ વિતક્કવીરિયાદિસહજાતપચ્ચયવિરહતો રૂપાદીસુ સઞ્ઞાકિચ્ચતો અધિકવિજાનનકિચ્ચં કાતું ન સક્કોન્તિ, બલપરિણાયકાનિ વિય સેનઙ્ગાનિ પઞ્ઞાનુવત્તકાનેવ હોન્તીતિ વેદિતબ્બાનિ. તેનાહ ભગવા ‘‘પઞ્ચહિ વિઞ્ઞાણેહિ ન કઞ્ચિ ધમ્મં પટિવિજાનાતિ અઞ્ઞત્ર અભિનિપાતમત્તા’’તિઆદિ (વિભ. ૭૬૬).

કાયપસ્સમ્ભનં ¶ કાયપસ્સદ્ધિ. ચિત્તપસ્સમ્ભનં ચિત્તપસ્સદ્ધિ. કાયોતિ પનેત્થ વેદનાદયો તયો ખન્ધા. ઉભોપિ પનેતા કાયચિત્તદરથવૂપસમલક્ખણા, કાયચિત્તદરથનિમ્મદ્દનરસા, કાયચિત્તાનં અપરિપ્ફન્દસીતિભાવપચ્ચુપટ્ઠાના, કાયચિત્તપદટ્ઠાના. કાયચિત્તાનઞ્ચ અવૂપસમકરઉદ્ધચ્ચાદિકિલેસપટિપક્ખભૂતાતિ દટ્ઠબ્બા.

કાયલહુભાવો કાયલહુતા. ચિત્તલહુભાવો ચિત્તલહુતા. એવં ઉપરિપિ પદત્થો દટ્ઠબ્બો. કાયચિત્તાનં ગરુભાવવૂપસમલક્ખણા કાયલહુતા, ચિત્તલહુતા ચ, તેસં ગરુભાવનિમ્મદ્દનરસા, તેસં અદન્ધતાપચ્ચુપટ્ઠાના, તેસં ગરુભાવકરથિનમિદ્ધાદિકિલેસપટિપક્ખભૂતાતિ દટ્ઠબ્બા.

કાયચિત્તાનં થદ્ધભાવવૂપસમલક્ખણા કાયમુદુતા, ચિત્તમુદુતા ચ, તેસં થદ્ધભાવનિમ્મદ્દનરસા, અપ્પટિઘાતપચ્ચુપટ્ઠાના, કાયચિત્તપદટ્ઠાના, તેસં થદ્ધભાવકરદિટ્ઠિમાનાદિકિલેસપટિપક્ખભૂતાતિ દટ્ઠબ્બા.

કાયચિત્તાનં ¶ અકમ્મઞ્ઞભાવવૂપસમલક્ખણા કાયકમ્મઞ્ઞતા, ચિત્તકમ્મઞ્ઞતા ચ, તેસં અકમ્મઞ્ઞભાવનિમ્મદ્દનરસા, કાયચિત્તાનં આરમ્મણકરણસમ્પત્તિપચ્ચુપટ્ઠાના, તેસં અકમ્મઞ્ઞભાવકરાવસેસનીવરણપટિપક્ખભૂતાતિ દટ્ઠબ્બા. પસાદનીયવત્થૂસુ પસાદાવહા, હિતકિરિયાસુ વિનિયોગક્ખમભાવાવહા સુવણ્ણવિસુદ્ધિ વિયાતિ દટ્ઠબ્બા.

કાયચિત્તાનં અગેલઞ્ઞભાવલક્ખણા કાયપાગુઞ્ઞતા, ચિત્તપાગુઞ્ઞતા ચ, તેસં ગેલઞ્ઞનિમ્મદ્દનરસા, નિરાદીનવપચ્ચુપટ્ઠાના, તેસં ગેલઞ્ઞકરઅસ્સદ્ધિયાદિકિલેસપટિપક્ખભૂતાતિ દટ્ઠબ્બા. કાયચિત્તાનં અજ્જવલક્ખણા કાયુજુકતા, ચિત્તુજુકતા ચ, તેસં કુટિલભાવનિમ્મદ્દનરસા, અજિમ્હતાપચ્ચુપટ્ઠાના, તેસં કુટિલભાવકરમાયાસાઠેય્યાદિપટિપક્ખભૂતાતિ દટ્ઠબ્બા. સબ્બેપેતે પસ્સદ્ધિઆદયો ધમ્મા કાયચિત્તપદટ્ઠાનાતિ વેદિતબ્બા.

કિં પનેત્થ પસ્સદ્ધાદયો ધમ્મા ઉદ્ધચ્ચાદિં વિનોદેતું ન સક્કોન્તિ, યેન ઇમે પસ્સદ્ધાદયો ધમ્મા ન વિસું વિભત્તાતિ? નો ન સક્કોન્તિ, ઇમે પન સહિતા એવ સક્કોન્તિ, ઇતરથા તેસં ઉપ્પત્તિયા એવ અસમ્ભવતો. યથા વા પસ્સદ્ધાદીસુ વિજ્જમાનેસુ મોહાહિરિકાદીનં ઉજુપટિપક્ખભાવેન ¶ અમોહહિરિઆદયો હોન્તિ, એવમેતેપિ ઉદ્ધચ્ચાદિઉજુપટિપક્ખભાવેન ઇચ્છિતબ્બાતિ ગહેતબ્બા. યસ્મા ચેત્થ દ્વીહિ દ્વીહિ એવ યથાસકં પટિપક્ખા હરિતબ્બા, તસ્મા તે એતે એવ દ્વિધા વિભત્તા, ન અમોહાદયોતિ ઞાતબ્બા.

યેવાપનકેસુ છન્દોતિ કત્તુકામતાયેતં અધિવચનં, તસ્મા સો કત્તુકામતાલક્ખણો, આરમ્મણપરિયેસનરસો, આરમ્મણેન અત્થિકતાપચ્ચુપટ્ઠાનો, તદેવસ્સ ¶ પદટ્ઠાનં. આરમ્મણગ્ગહણે ચાયં ચેતસો હત્થપ્પસારણં વિય દટ્ઠબ્બો. અયઞ્ચ યસ્મા વિરજ્જિતબ્બાદીસુપિ નેક્ખમ્માદિના સહ લોભવિસદિસેન કત્તુકામતાકારેન પવત્તતિ, તસ્મા અસેખાનમ્પિ ઉપ્પજ્જતિ. લોભો પન સુભસુખાદિવિપલ્લાસપુબ્બકેન અભિસઙ્ગાકારેનેવ પવત્તતીતિ અયમેતેસં વિસેસો. એવં મેત્તાકરુણાદીનમ્પિ લોભાદીહિ વિસેસો યથાનુરૂપં ઞાતબ્બો.

અધિમુચ્ચનં અધિમોક્ખો. સો સન્નિટ્ઠાનલક્ખણો, અસંસપ્પનરસો, નિચ્છયપચ્ચુપટ્ઠાનો, સન્નિટ્ઠાતબ્બધમ્મપદટ્ઠાનો, આરમ્મણે નિચ્ચલભાવેન ઇન્દખીલો વિય દટ્ઠબ્બો. નનુ ચ સદ્ધાપિ અધિમોક્ખોતિ વુચ્ચતિ. તથા હિ અધિમોક્ખલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ સદ્ધિન્દ્રિયન્તિ વુચ્ચતીતિ? સચ્ચં, સા ચ ખો સમ્પસાદનભાવેન અધિમોક્ખો, અયં પન યથા તથા વા નિચ્છયભાવેનાતિ ન કોચિ વિરોધો.

કિરિયા કારો, મનસ્મિં કારો મનસિકારો, પુરિમમનતો વિસદિસં મનં કરોતીતિપિ મનસિકારો, સ્વાયં આરમ્મણપટિપાદકો વીથિપટિપાદકો જવનપટિપાદકોતિ તિપ્પકારો, તત્થ આરમ્મણપટિપાદકો ઇધ મનસિકારો. સો સારણલક્ખણો, સમ્પયુત્તાનં આરમ્મણેસુ પયોજનરસો, આરમ્મણાભિમુખભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો, આરમ્મણપદટ્ઠાનો, સઙ્ખારક્ખન્ધપરિયાપન્નો. આરમ્મણપટિપાદકત્તેન સમ્પયુત્તાનં સારથિ વિય દટ્ઠબ્બો. વીથિપટિપાદકોતિ પન પઞ્ચદ્વારાવજ્જનસ્સેતં અધિવચનં. જવનપટિપાદકોતિ મનોદ્વારાવજ્જનસ્સ, ન તે ઇધ અધિપ્પેતા. એત્થ ચાયં મનસિકારો સમન્નાહારમત્તાકારેન આરમ્મણે સમ્પયુત્તાનં પયોજકો, ચેતના ચેતોકિરિયાભાવેન, વિતક્કો પન સઙ્કપ્પાકારેન, ઉપનિજ્ઝાયનાકારેન ચ અભિનિરોપકો. તેનેવ હેત્થ પદભાજનીયે ‘‘તક્કો ¶ સઙ્કપ્પોતિ ચ, ઝાનઙ્ગ’’ન્તિ ચ વુચ્ચતીતિ અયમેતેસં વિસેસો.

તેસુ ¶ તેસુ ધમ્મેસુ મજ્ઝત્તતા તત્રમજ્ઝત્તતા. સા ચિત્તચેતસિકાનં સમવાહિતલક્ખણા, ઊનાધિકતાનિવારણરસા, પક્ખપાતુપચ્છેદનરસા વા, મજ્ઝત્તભાવપચ્ચુપટ્ઠાના, સમપ્પવત્તસમ્પયુત્તધમ્મપદટ્ઠાના. સમ્પયુત્તધમ્માનં અજ્ઝુપેક્ખણેન સમપ્પવત્તાનં આજાનીયાનં અજ્ઝુપેક્ખકસારથિ વિય દટ્ઠબ્બા.

પરદુક્ખે સતિ સાધૂનં હદયકમ્પનં કરોતીતિ કરુણા, કિરતિ વા પરદુક્ખં હિંસતિ ચ, કિરીયતિ વા દુક્ખિતેસુ પસારીયતીતિ કરુણા. સા પરદુક્ખાપનયનાકારપ્પવત્તિલક્ખણા, પરદુક્ખાસહનરસા, અવિહિંસાપચ્ચુપટ્ઠાના, દુક્ખાભિભૂતાનં અનાથભાવદસ્સનપદટ્ઠાના. મોદન્તિ તાય તંસમઙ્ગિનો, સયં વા મોદતિ, મોદનમત્તમેવ વા તન્તિ મુદિતા. સા પમોદલક્ખણા, અનિસ્સાયનરસા, અરતિવિઘાતપચ્ચુપટ્ઠાના, સત્તાનં સમ્પત્તિદસ્સનપદટ્ઠાના.

કસ્મા પનેત્થ મેત્તુપેક્ખા ન વુત્તાતિ? પુબ્બે ગહિતત્તા. અદોસો એવ હિ સત્તેસુ હિતફરણવસેન પવત્તિયં મેત્તા. તત્રમજ્ઝત્તતા એવ ચ ઇટ્ઠાનિટ્ઠસત્તેસુ મજ્ઝત્તાકારેન પવત્તિયં ઉપેક્ખા. તે ચ ધમ્મા નિયતા, કેવલં પન નેસં સત્તેસુ મેત્તુપેક્ખાભાવેન પવત્તિ અનિયતાતિ. કાયદુચ્ચરિતતો વિરતિ કાયદુચ્ચરિતવિરતિ. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો. લક્ખણાદિતો પનેતા તિસ્સોપિ કાયદુચ્ચરિતાદિવત્થૂનં અવીતિક્કમલક્ખણા, તતો સંકોચનરસા, તેસં અકિરિયપચ્ચુપટ્ઠાના, સદ્ધાહિરોત્તપ્પઅપ્પિચ્છતાદિગુણપદટ્ઠાના, પાપકિરિયતો ચિત્તસ્સ વિમુખભાવભૂતાતિ દટ્ઠબ્બા. એવં લક્ખણાદિતો વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

સઙ્ગહાતિ ¶ એવં યે ઇમે ઇમસ્મિં કામાવચરપઠમકુસલે વિભત્તા એકૂનચત્તાલીસ ધમ્મા, સબ્બેતે ખન્ધતો ચતુબ્બિધા હોન્તિ – વેદનાક્ખન્ધો સઞ્ઞાક્ખન્ધો સઙ્ખારક્ખન્ધો વિઞ્ઞાણક્ખન્ધોતિ. તત્થ રાસટ્ઠેન સોમનસ્સવેદના વેદનાક્ખન્ધો, તથા સઞ્ઞા સઞ્ઞાક્ખન્ધો, ચિત્તં વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો, અવસેસા ફસ્સાદયો છત્તિંસ ધમ્મા સઙ્ખારક્ખન્ધોતિ વેદિતબ્બા.

નનુ ચ યદિ રાસટ્ઠેન ખન્ધો, ફસ્સાદીનં તાવ અનેકત્તા સઙ્ખારક્ખન્ધતા યુત્તા, કથં પન વેદનાદીનં તિણ્ણં ખન્ધતાતિ? ઉપચારતો. પચ્ચેકં હિ અતીતાદિભેદભિન્નેસુ વેદનાસઞ્ઞાવિઞ્ઞાણેસુ નિરુળ્હોપિ ખન્ધ-સદ્દો તદેકદેસેસુ એકેકવેદનાદીસુપિ સમુદાયોપચારેન ¶ વોહરીયતીતિ તદેકદેસેપિ તબ્બોહારો, યથા રુક્ખસ્સ સાખાય છિજ્જમાનાય ‘‘રુક્ખો છિજ્જતી’’તિઆદીસુ વિયાતિ. એવં ખન્ધતો ચતુબ્બિધા હોન્તિ.

તે પુન આયતનતો દુવિધા હોન્તિ – મનાયતનં ધમ્માયતનન્તિ. સઞ્જાતિસમોસરણટ્ઠાનટ્ઠેન હેત્થ ચિત્તં મનાયતનં, સેસા પન અટ્ઠતિંસ ધમ્મા ધમ્માયતનન્તિ. એવં આયતનતો દુવિધા હોન્તિ. તે પુન ધાતુવસેન દુવિધા મનોવિઞ્ઞાણધાતુ ધમ્મધાતૂતિ. નિસ્સત્તનિજ્જીવટ્ઠેન હેત્થ ચિત્તં મનોવિઞ્ઞાણધાતુ, સેસા ધમ્મધાતૂતિ. એવં ધાતુવસેન દુવિધા.

તથા આહારાનાહારવસેન. તત્થ ફસ્સો ચેતના ચિત્તન્તિ ઇમે તયો ધમ્મા વિસેસપચ્ચયત્તેન યથાક્કમં ‘‘ફસ્સાહારો મનોસઞ્ચેતનાહારો વિઞ્ઞાણાહારો’’તિ વુચ્ચન્તિ, અવસેસા ન આહારાતિ. કિં પનેતે પચ્ચયા ન હોન્તિ, યે ન આહારાતિ વુચ્ચેય્યુન્તિ? નો ન હોન્તિ, વિસેસપચ્ચયા પન ન હોન્તિ, ફસ્સાદયો પન તેસં ધમ્માનં વિસેસપચ્ચયા હોન્તિ, વિસેસતો વેદનાદયો ¶ ચ આહરન્તિ. ફસ્સાહારો હિ તિસ્સો વેદનાયો આહરતિ, મનોસઞ્ચેતનાહારો તયો ભવે, વિઞ્ઞાણાહારો પટિસન્ધિનામરૂપં. નનુ ચ સો વિપાકો, ઇદં પન કુસલવિઞ્ઞાણન્તિ? કિઞ્ચાપિ એવં, તંસરિક્ખતાય પન વિઞ્ઞાણાહારોત્વેવ વુત્તં. યસ્મા વા ઇમે ‘‘અરૂપિનો આહારા સમ્પયુત્તકાનં ધમ્માનં તંસમુટ્ઠાનાનઞ્ચ રૂપાનં આહારપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા. ૧.૧.૧૫) વચનતો કબળીકારાહારો વિય રૂપકાયસ્સ ઉપત્થમ્ભકટ્ઠેન નામકાયસ્સ આહારપચ્ચયા હોન્તિ, તસ્મા ઇમેવ ‘‘આહારા’’તિ વુત્તાતિ વેદિતબ્બં. એવં આહારાનાહારવસેન દુવિધા.

તથા ઇન્દ્રિયાનિન્દ્રિયતો. તત્થ સદ્ધા વીરિયં સતિ એકગ્ગતા અમોહો ચિત્તં સોમનસ્સવેદના જીવિતન્તિ ઇમે અટ્ઠ ધમ્મા અધિપતિયટ્ઠેન યથાક્કમં ‘‘સદ્ધિન્દ્રિયં વીરિયિન્દ્રિયં સતિન્દ્રિયં સમાધિન્દ્રિયં પઞ્ઞિન્દ્રિયં મનિન્દ્રિયં સોમનસ્સિન્દ્રિયં જીવિતિન્દ્રિય’’ન્તિ વુચ્ચન્તિ, અવસેસા ન ‘‘ઇન્દ્રિયાની’’તિ. એવં ઇન્દ્રિયાનિન્દ્રિયતો દુવિધા.

તથા ઝાનઙ્ગાઝાનઙ્ગવસેન. તત્થ વિતક્કો વિચારો પીતિ સોમનસ્સં એકગ્ગતાતિ ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા ઉપનિજ્ઝાયનટ્ઠેન ‘‘ઝાનઙ્ગાની’’તિ વુચ્ચન્તિ, ઇતરે ‘‘અઝાનઙ્ગાની’’તિ. એવં ઝાનઙ્ગાઝાનઙ્ગવસેન દુવિધા.

તથા ¶ મગ્ગઙ્ગામગ્ગઙ્ગવસેન. તત્થ અમોહો વિતક્કો વિરતિત્તયં વીરિયં સતિ એકગ્ગતાતિ ઇમે અટ્ઠ ધમ્મા નિય્યાનટ્ઠેન, વિમોક્ખટ્ઠેન ચ યથાક્કમં ‘‘સમ્માદિટ્ઠિ સમ્માસઙ્કપ્પો સમ્માવાચા સમ્માકમ્મન્તો સમ્માઆજીવો સમ્માવાયામો સમ્માસતિ સમ્માસમાધી’’તિ નામેન ‘‘મગ્ગઙ્ગાની’’તિ વુચ્ચન્તિ, ઇતરે ‘‘અમગ્ગઙ્ગાની’’તિ. પાળિયં પન લોકિયચિત્તે વિરતીનં ¶ અનિયતત્તા, યેવાપનકત્તા ચ તા વજ્જેત્વા ‘‘પઞ્ચઙ્ગિકો મગ્ગો હોતી’’તિ (ધ. સ. ૫૮, ૧૨૧) વુચ્ચતિ. એવં મગ્ગઙ્ગામગ્ગઙ્ગવસેન દુવિધા.

તથા બલાબલવસેન. તત્થ સદ્ધાવીરિયં સતિ સમાધિ પઞ્ઞા હિરી ઓત્તપ્પન્તિ ઇમે સત્ત ધમ્મા અકમ્પિયટ્ઠેન બલાનીતિ વુચ્ચન્તિ, ઇતરે અબલાનીતિ. એવં બલાબલવસેન દુવિધા.

તથા હેતુનહેતુવસેન. તત્થ અલોભો અદોસો અમોહોતિ ઇમે તયો ધમ્મા મૂલટ્ઠેન હેતૂતિ વુચ્ચન્તિ, ઇતરે નહેતૂતિ. એવં હેતુનહેતુવસેન દુવિધા. એવં ફસ્સાફસ્સવેદનાવેદના સઞ્ઞાસઞ્ઞાચિત્તાચિત્તાદિવસેનપિ વુત્તનયાનુસારેન યથાયોગં સઙ્ગહવિભાગો વેદિતબ્બો. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન પદભાજનીયસઙ્ગહવારે (ધ. સ. ૧૦૩ આદયો), તદટ્ઠકથાયઞ્ચ (ધ. સ. અટ્ઠ. ૫૮-૧૨૦) ગહેતબ્બો. એવં સઙ્ગહતો વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

સુઞ્ઞતો ચેવાતિ એવં ખન્ધાદીહિ સઙ્ગહિતેસુ તેસુ ધમ્મેસુ તબ્બિનિમુત્તો કારકવેદકાદિસભાવો અત્તા વા સસ્સતો વા ભાવો ન ઉપલબ્ભતિ. સુઞ્ઞા તે ધમ્મા અત્તેન વા અત્તનિયેન વા, કેવલં પટિચ્ચસમુપ્પન્ના, સલક્ખણધારણતો ધમ્મમત્તા, નિચ્ચસુખાદિસારવિરહતો અસારા, પવત્તકનિયામકાભાવતો અપરિણાયકા અનિચ્ચા, દુક્ખા, અનત્તા, અનત્તનિયા ચ હુત્વા પવત્તન્તીતિ અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન પદભાજનીયસુઞ્ઞતવારે, તદટ્ઠકથાયઞ્ચ ગહેતબ્બોતિ. એવં સુઞ્ઞતો વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

નિટ્ઠિતા પઠમકુસલસ્સ અત્થવણ્ણના.

દુતિયાદીસુપિ ¶ પઠમકુસલે વુત્તનયેન ધમ્મુદ્દેસાદિના સબ્બો વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો. ન કેવલઞ્ચ એત્થેવ, ઇતો પરેસુપિ સબ્બત્થ હેટ્ઠા વુત્તસદિસાનં પદાનં, ધમ્માનઞ્ચ અત્થો, સબ્બો ચ વિનિચ્છયો ¶ એત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. ઇતો પરં પન અપુબ્બમેવ વણ્ણયિસ્સામ. દુતિયચિત્તે તાવ સસઙ્ખારભાવમત્તમેવ પઠમચિત્તતો વિસેસો, સેસં તાદિસમેવ. દુતિયકુસલં.

તતિયેપિ ધમ્મુદ્દેસે અમોહાભાવા ઇન્દ્રિયમગ્ગઙ્ગબલમૂલસઙ્ગહેસુ પઞ્ઞિન્દ્રિયસમ્માદિટ્ઠિમગ્ગઙ્ગપઞ્ઞાબલઅમોહમૂલાનં પરિહાનિયા સદ્ધિન્દ્રિયાદીનં ભાવોવ વિસેસો, સેસં તાદિસમેવ. તથા ચતુત્થે સસઙ્ખારભાવમત્તમેવ વિસેસો. તતિયચતુત્થાનિ.

પઞ્ચમછટ્ઠસત્તમટ્ઠમેસુ પન સુખસોમનસ્સટ્ઠાનેસુ ઉપેક્ખાભાવો, પીતિયા ચ અભાવો. તેનેવ ઝાનઙ્ગસઙ્ગહવારે ચતુરઙ્ગજ્ઝાનતાવ વિસેસો, સેસં પઠમદુતિયતતિયચતુત્થચિત્તસદિસમેવ. ઉપેક્ખાસહગતેસુ ચેત્થ ચતૂસુ કરુણામુદિતા ન ઉપ્પજ્જન્તીતિ કેચિ વદન્તિ, પરિકમ્મભૂતાનં પનેત્થ તાસં ઉપ્પત્તિયા મહાઅટ્ઠકથાયં અનુઞ્ઞાતત્તા ઉપચારપ્પત્તા પન ઉપ્પજ્જન્તિ, ન ઇતરાતિ ગહેતબ્બં. પઞ્ચમછટ્ઠસત્તમટ્ઠમાનિ.

વિસયાદિપ્પભેદતોતિ એવં ધમ્મુદ્દેસાદિના વિભત્તાનિ અટ્ઠ કામાવચરકુસલાનિ આરમ્મણવિભાગતો પચ્ચેકં છબ્બિધાનિ હોન્તિ રૂપારમ્મણં…પે… ધમ્મારમ્મણન્તિ. તત્થ નીલાદિભેદભિન્ના, અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નઅજ્ઝત્તિકબાહિરઓળારિકસુખુમાદિભેદભિન્ના ચ વણ્ણધાતુ રૂપારમ્મણં નામ. એવં સદ્દારમ્મણાદીસુપિ યથાનુરૂપં ભેદો વેદિતબ્બો.

એત્થ ¶ ચ ફોટ્ઠબ્બન્તિ આપોધાતુવજ્જિતભૂતત્તયં, ધમ્મારમ્મણન્તિ પઞ્ચારમ્મણાનિ વજ્જેત્વા અવસેસા રૂપારૂપપઞ્ઞત્તિયો વેદિતબ્બા, સેસં તાદિસમેવ. કેચિ પનેત્થ ‘‘ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનમાપાથગતાનિ એતાનારમ્મણાનિ રૂપારમ્મણાદિવોહારં લભન્તિ, અનાપાથગતાનિ પન અતીતાનાગતદૂરસુખુમાદિભેદભિન્નાનિ ધમ્મારમ્મણાનેવા’’તિ વદન્તિ, તં ન યુત્તં દિબ્બચક્ખાદીનં રૂપારમ્મણતાદિવચનતો.

અનાપાથગતા એવ હિ તાનિ દિબ્બચક્ખુઆદીનં આરમ્મણં, ન ચ તાનિ ધમ્મારમ્મણાનિ. રૂપાદયો હિ પઞ્ચ પચ્ચેકં દ્વીસુ દ્વીસુ દ્વારેસુ એકસ્મિં ખણે આપાથમાગન્ત્વા તંતંદ્વારિકજવનાનં, તદનન્તરે મનોદ્વારિકાનઞ્ચ અપરભાગે ચ દિટ્ઠસુતાદિવસેનાનુસ્સરન્તસ્સ સુદ્ધમનોદ્વારિકાનઞ્ચ આરમ્મણાનિ હોન્તિ. તથા હિ નાનાવણ્ણવિચિત્તચેતિયાદિદસ્સનં કરોન્તસ્સ, ધમ્મં ¶ સુણન્તસ્સ, ભેરિસદ્દાદીહિ વા પૂજાદિં કરોન્તસ્સ ચ ગન્ધમાલાદીનિ ઘાયિત્વા, ખાદનીયભોજનીયાદિઞ્ચ સાયિત્વા, સુખસમ્ફસ્સાનિ અત્થરણપાવુરણાદીનિ ચ ફુસિત્વા મનાપભાવં ઞત્વા તેહિ ચેતિયપૂજં કરોન્તસ્સ, તત્થ તત્થ અકુસલં વા ઉપ્પાદેન્તસ્સ, તસ્મિં તસ્મિં ખણે ગય્હમાનાનિ રૂપાદિપઞ્ચારમ્મણાનિ સાખાય અક્કમનં, પથવિયં છાયાફરણઞ્ચ એકક્ખણે કુરુમાનં રુક્ખગ્ગે નિલીયમાનં પક્ખિનો સરીરં વિય યથાસકં પસાદઞ્ચ ઘટ્ટેત્વા તસ્મિંયેવ ખણે ભવઙ્ગચલનપચ્ચયભાવેન મનોદ્વારેપિ આપાથમાગન્ત્વા તતો ભવઙ્ગં વિચ્છિન્દિત્વા ઉપ્પન્નાનં આવજ્જનાદિવોટ્ઠબ્બનપરિયોસાનાનં, વીથિચિત્તાનં, તદનન્તરાનઞ્ચ કુસલાકુસલાદિજવનાનં આરમ્મણં હુત્વા તદનન્તરાસુ મનોદ્વારવીથીસુ ચ અપરભાગે તથારૂપં પચ્ચયં આગમ્મ અત્તના પૂજાદિકરણકાલેસુ, દિટ્ઠસુતઘાયિતસાયિતફુટ્ઠવસેનાનુસ્સરન્તસ્સ, પચ્ચક્ખતો અનુભુય્યમાનાનિ વિય મનોદ્વારે ચ આરમ્મણાનિ હોન્તિ.

અથાપિ ¶ પઞ્ચહિ દ્વારેહિ અગહિતપુબ્બાનિ બુદ્ધરૂપાદીનિ, દિબ્બરૂપાદીનિ ચ પઞ્ચારમ્મણાનિ સવનવસેન સલ્લક્ખેત્વા જવનક્ખણે વા અપરભાગે સુતવસેનેવ અનુસ્સરિત્વા વા પસાદં, કમ્મફલસદ્ધાદિં, લોભાદિઞ્ચ ઉપ્પાદેન્તસ્સાપિ મનોદ્વારે આપાથમાગચ્છન્તિ. અભિઞ્ઞાનં પન સુદ્ધમનોદ્વારે એવ, તસ્મા એવં પઞ્ચદ્વારે, મનોદ્વારે, સુદ્ધમનોદ્વારે ચ આપાથગતાનિ અતીતાદિભેદભિન્નાનિ સબ્બાનિપિ પઞ્ચારમ્મણાનિ કદાચિપિ ધમ્મારમ્મણં ન હોન્તિ, તદિતરા નામરૂપપઞ્ઞત્તિયો ધમ્મારમ્મણન્તિ ગહેતબ્બં. નનુ ચેતાનિ ઇટ્ઠકન્તમનાપાનિ આરમ્મણાનિ લોભસ્સ વત્થુ, કથમેત્થ કુસલં ઉપ્પજ્જતીતિ? નિયમાદિકારણતો. ચિત્તં હિ ‘‘કુસલમેવ મયા કત્તબ્બ’’ન્તિ પુબ્બે નિયમિતવસેન સબ્બત્થ અકુસલપ્પવત્તિં નિવત્તેત્વા કુસલે પરિણામનવસેન ચ અભિણ્હં આસેવિતકુસલસમુદાચારવસેન ચ સપ્પુરિસૂપનિસ્સયાદિઉપનિસ્સયવસેન ચ યોનિસોઆભુજિતવસેન ચાતિ ઇમેહિ કારણેહિ કુસલં હુત્વા ઉપ્પજ્જતીતિ વેદિતબ્બં. એવમિમેસુ છસુ આરમ્મણેસુ ઉપ્પજ્જનતો પચ્ચેકં છબ્બિધાનિ હોન્તિ. આરમ્મણવવત્થાનકથા.

એવં આરમ્મણભેદભિન્નેસુ રૂપારમ્મણં તાવ કુસલં દસપુઞ્ઞકિરિયવત્થુવસેન દસવિધં હોતિ. તત્થ એકેકં પન કાયકમ્મં વચીકમ્મં મનોકમ્મન્તિ તિવિધં. તત્થ કાયદ્વારે પવત્તં કાયકમ્મં, વચીદ્વારે પવત્તં વચીકમ્મં, મનોદ્વારે પવત્તં મનોકમ્મં. તત્થ કાયદ્વારન્તિ કાયવિઞ્ઞત્તિ. વચીદ્વારન્તિ વચીવિઞ્ઞત્તિ. તાસં વિભાગો રૂપવિભત્તિયં આવિ ભવિસ્સતિ. મનોદ્વારન્તિ ¶ સબ્બં ચેતનાસમ્પયુત્તં ચિત્તં વુચ્ચતિ, વિસેસતો કુસલાકુસલં. તં હિ સહજાતાનં ચેતનાનં, કાયઙ્ગવાચઙ્ગચોપનં અસમ્પાપુણિત્વા પવત્તાનં સુદ્ધમનોકમ્માનં પવત્તિઓકાસદાનતો દ્વારન્તિ વુચ્ચતિ, ઇમેસુ પન તીસુ ¶ દ્વારેસુ પવત્તા ચેતના કાયકમ્માદયો નામ. અપિચ પાણાતિપાતાદયો, પાણાતિપાતાવેરમણિઆદયો ચ કાયકમ્મં નામ, મુસાવાદાદયો, મુસાવાદાવેરમણિઆદયો ચ વચીકમ્મં નામ, અભિજ્ઝાદયો, અનભિજ્ઝાદયો ચ મનોકમ્મં નામ.

કુસલપક્ખે પન દાનાદિદસપુઞ્ઞકિરિયવત્થૂનિ ચ યથારહં કાયવચીમનોકમ્માનિ હોન્તિ. એવં યેભુય્યવુત્તિતો ચેસ કાયકમ્માદિભાવો વુત્તો પાણાતિપાતાદીનમ્પિ વચીદ્વારાદીસુ પવત્તિતો કેસઞ્ચિ પુરિસાનં વનચરકાદિભાવો વિય, દ્વારાનઞ્ચ કાયકમ્મદ્વારાદિભાવો કેસઞ્ચિ ગામાનં બ્રાહ્મણગામાદિભાવો વિય. અકુસલે તાવ એત્થ પાણાતિપાતાદિકાયકમ્મં કાયદ્વારે, વચીદ્વારે ચ યથારહં સમુટ્ઠાતિ, નો મનોદ્વારે. તથા મુસાવાદાદિવચીકમ્મં. પાણાતિપાતાદિનિપ્ફાદનત્થં હિ મનોદ્વારે એવ ચિન્તેન્તસ્સ ચેતનાબ્યાપાદાદીસુ કમ્મપથપ્પત્તેસુ વા કમ્મપથં અપ્પત્તેસુ વા મનોકમ્મેસુ એવ પવિસનતો કાયકમ્માદિભાવં ન પાપુણાતિ. નનુ વિજ્જામયેનાપિ કેવલં મનોકમ્મેન પાણાતિપાતાદિં કરોન્તીતિ? ન અલોણભોજનદબ્ભસયનમન્તપરિજપ્પનાદિકાયવચીપયોગં વિના તસ્સાસિજ્ઝનતો. અભિજ્ઝાદિમનોકમ્મં પન તીસુપિ દ્વારેસુ સમુટ્ઠાતિ. અભિજ્ઝાય હિ કાયેન પરભણ્ડગ્ગાહાદીનં, બ્યાપાદેન દણ્ડપરામસનાદીનં, મિચ્છાદિટ્ઠિયા તિત્થિયવન્દનાદીનં કરણકાલે, વાચાય પરસમ્પત્તિપત્થનાય ‘‘હઞ્ઞન્તુ બજ્ઝન્તૂ’’તિ અનત્થપત્થનાય ચ તિત્થિયત્થુતિતદત્થદીપનાદીનઞ્ચ યથાક્કમં પવત્તિકાલે ચ તસ્સ મનોકમ્મસ્સ કાયવાચાસુ પવત્તિ વેદિતબ્બા.

કામાવચરકુસલં પન પાણાતિપાતાવેરમણિઆદિકં કાયવચીમનોકમ્મં પચ્ચેકં દ્વારત્તયેપિ પવત્તતિ. તત્થ પાણાતિપાતાદીહિ ¶ સમ્ફપ્પલાપપરિયોસાનેહિ સત્તહિ વિરમન્તસ્સ તાવ હત્થમુદ્દાય, વચીભેદેન ચ સમાદિયનકાલે, મનસા વિરમણકાલે ચ તેસં કાયવચીકમ્માનં તીસુ દ્વારેસુ પવત્તિ વેદિતબ્બા. અનભિજ્ઝાદીહિ સહગતેન ચેતસા તજ્જસ્સ કાયપયોગસ્સ, ‘‘પરવિત્તુપકરણં ચિરટ્ઠિતિકં હોતુ, સબ્બે સત્તા અવેરા હોન્તુ, સો ભગવા અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિઆદિના વચીપયોગસ્સ, કેવલં મનોપયોગસ્સ ચ કરણકાલે મનોકમ્મસ્સ તીસુપિ દ્વારેસુ પવત્તિ વેદિતબ્બા. એત્થ ચ પઞ્ચદ્વારે ઉપ્પન્નાનિ જવનાનિ કાયવચીકમ્માનિ ¶ ન હોન્તિ, મનોકમ્માનિ એવ. તાનિ ચ ન કમ્મપથપ્પત્તાનિ, કેવલં કુસલાદીનિ હોન્તિ. મનોદ્વારે પટુતરપ્પવત્તાનિ એવ હિ કમ્મપથપ્પત્તાનિ મનોકમ્માનિ હોન્તિ, રૂપારૂપજવનાનિ પન એકન્તં ભાવનામયં મનોકમ્મમેવ મનોદ્વારે એવ ચ પવત્તન્તિ.

કિઞ્ચાપિ અભિઞ્ઞાઞાણાનિ વિઞ્ઞત્તિદ્વયજનકાનિ, તથાપિ કાયવચીકમ્મવોહારં ન લભન્તિ, લોકુત્તરકુસલં પન કાયવચીદ્વારેસુ અનુપ્પજ્જમાનમ્પિ મિચ્છાવાચાકમ્મન્તાજીવાનં સમુચ્છેદપ્પહાનકારીનં વિરતીનં વસેન કાયવચીકમ્મમ્પિ હોતિ, તદિતરમગ્ગઙ્ગવસેન મનોકમ્મમ્પીતિ એકક્ખણે તીણિપિ કમ્માનિ હોન્તિ, તઞ્ચ ભાવનામયં, દ્વારં પનસ્સ મનોદ્વારમેવ. યથા ચ પાણાતિપાતાવેરમણિયાદીનં વસેન કુસલસ્સ દ્વારત્તયે પવત્તિ વુત્તા, એવં દસપુઞ્ઞકિરિયવત્થૂનમ્પિ વસેન વત્તબ્બા. અટ્ઠકથાસુ પન ન વિચારિતા, તથાપિ નયતો એવં વેદિતબ્બા.

તેસુ દાનં કાયકમ્મમેવ, વચીકમ્મમ્પિ વા. પત્તાનુપ્પદાનં, અબ્ભનુમોદનં, દેસના વચીકમ્મમેવ. સીલં અપચિતિસહગતં, વેય્યાવચ્ચસહગતઞ્ચ કાયકમ્મમ્પિ અત્થિ, વચીકમ્મમ્પિ અત્થિ. તત્થ સીલસ્સ કાયવચીકમ્મભાવો સિદ્ધો એવ. અપચિતિયા પન ¶ પુપ્ફપૂજાદિના, વન્દનાદિના વા પવત્તિકાલે કાયકમ્મભાવો, થુતિમયપૂજાદિના પવત્તિકાલે વચીકમ્મભાવો ચ વેદિતબ્બો. વેય્યાવચ્ચસ્સાપિ સહત્થા કરણકાલે કાયકમ્મભાવો, ગિલાનાદીનં ચતુપચ્ચયસમાદાપનાદિવસેન, ગરૂહિ આણત્તસદ્દેન આરોચનપક્કોસનાદિવસેન વચીકમ્મભાવો ચ વેદિતબ્બો. ભાવના, સવનં, દિટ્ઠિજુકમ્મઞ્ચ મનોકમ્મમેવ, અબ્ભનુમોદનમ્પીતિ કેચિ. સવનમ્પિ હિ સોતદ્વારાનુસારેન મનોદ્વારે એવ ધમ્મત્થસલ્લક્ખણવસેન પવત્તિકાલે મનોકમ્મમેવ.

તત્થ દાનં અપચિતિ વેય્યાવચ્ચં પત્તાનુપ્પદાનં દેસનાતિ ઇમાનિ પઞ્ચ કાયવચીદ્વારેસુ એવ પવત્તન્તિ, ન મનોદ્વારે. એત્થ ચ પત્તાનુપ્પદાનદેસનાનં કાયવિકારેન પત્તિં દેન્તસ્સ, ધમ્મં દેસેન્તસ્સ ચ કાયદ્વારેપિ પવત્તિ વેદિતબ્બા. સીલં ભાવના અબ્ભનુમોદનં સવનં દિટ્ઠિજુકમ્મન્તિ ઇમાનિ પન પઞ્ચ તીસુપિ દ્વારેસુ પવત્તન્તિ, ‘‘ન પુનેવં કરિસ્સામી’’તિ ચેત્થ મનસાવ દુચ્ચરિતતો વિરમન્તસ્સ, અબ્ભનુમોદન્તસ્સ ચ વસેન સીલબ્ભનુમોદનાનં મનોદ્વારેપિ પવત્તિ વેદિતબ્બા. યં પન અટ્ઠસાલિનિયં ‘‘દાનમયં કાયવચીમનોકમ્મવસેન તિવિધં ¶ હોતી’’તિઆદિ વુત્તં, તં પુબ્બચેતનાવસેન મનોદ્વારે પવત્તં ગહેત્વા પરિયાયતો વુત્તં, નિપ્પરિયાયતો કાયવચીદ્વારપ્પવત્તા સન્નિટ્ઠાનચેતનાવ. તેનેવ હિ તત્થેવ વુત્તં ‘‘વિનયપરિયાયં પત્વા હિ ‘દસ્સામિ કરિસ્સામી’તિ વાચા ભિન્ના હોતીતિ. ઇમિના લક્ખણેન દાનં નામ હોતિ, અભિધમ્મપરિયાયં પત્વા પન વિજ્જમાનકવત્થું આરબ્ભ મનસા ચિન્તિતકાલતો પટ્ઠાય કુસલં હોતિ. અપરભાગે કાયેન વા વાચાય વા કત્તબ્બં કરિસ્સતી’’તિ (ધ. સ. અટ્ઠ. ૧). ઇતરથા ‘‘દસ્સામી’’તિ ચિન્તિતમત્તેનાપિ દાનં ¶ નામ ભવેય્ય, તથા ચ તાદિસં વત્થું યથાચિન્તિતનિયામેન અદેન્તસ્સ ધુરનિક્ખેપે અદિન્નાદાનમ્પિ સિયા. એવં મનસા પાણાતિપાતાદયોપિ સિયું, તઞ્ચ ન યુત્તં, તસ્મા વુત્તનયેનેવ ગહેતબ્બં. અથ વા ‘‘સબ્બં સાપતેય્યં દિન્નઞ્ઞેવ હરતૂ’’તિ પરિચ્ચજનસમ્ભવતો દાનસ્સ મનોદ્વારેપિ પવત્તિ વેદિતબ્બા.

એત્થ ચ દાનસીલાદિકાયકમ્માનં કાયદ્વારે પવત્તિયં કમ્મં કાયકમ્મમેવ, દ્વારમ્પિ કાયદ્વારમેવ. વચીદ્વારે પવત્તિયં કમ્મં કાયકમ્મમેવ, દ્વારં પન વચીદ્વારં. મનોદ્વારે પવત્તિયમ્પિ કમ્મં કાયકમ્મં, દ્વારં પન મનોદ્વારં. દેસનાબ્ભનુમોદનાદીનં વચીકમ્માનં વચીદ્વારે પવત્તિયં કમ્મમ્પિ વચીકમ્મં, દ્વારમ્પિ વચીદ્વારમેવ. કાયદ્વારે પવત્તિયમ્પિ કમ્મં વચીકમ્મમેવ, દ્વારં પન કાયદ્વારં. મનોદ્વારે પવત્તિયમ્પિ કમ્મં વચીકમ્મં, દ્વારં પન મનોદ્વારં. ભાવનાદિમનોકમ્માનં મનોદ્વારે પવત્તિયં કમ્મમ્પિ મનોકમ્મં, દ્વારમ્પિ મનોદ્વારમેવ. કાયદ્વારે પવત્તિયમ્પિ કમ્મં મનોકમ્મમેવ, દ્વારં પન કાયદ્વારં. વચીદ્વારે પવત્તિયમ્પિ કમ્મં મનોકમ્મમેવ, દ્વારં પન વચીદ્વારં. એવં પાણાતિપાતાદીનં, પાણાતિપાતાવેરમણિઆદીનઞ્ચ વુત્તાનુસારેન કમ્મવવત્થાનં, દ્વારવવત્થાનઞ્ચ યથાનુરૂપં યોજેત્વા અસઙ્કરતો ઞાતબ્બં.

દ્વારકમ્મવવત્થાનકથા નિટ્ઠિતા.

ઇદાનિ યસ્મા દસવિધાનિ ચેતાનિ પુઞ્ઞકિરિયવત્થૂનિ તીસુ એવં સઙ્ગય્હન્તિ દાનમયે સીલમયે ભાવનામયેતિ. પત્તાનુપ્પદાનં હિ દાનમયે સઙ્ગય્હતિ, ‘‘અબ્ભનુમોદનમ્પી’’તિ (ધ. સ. અટ્ઠ. ૧૫૬-૧૫૯ પુઞ્ઞકિરિયવત્થાદિકથા) અટ્ઠકથાયં. અપચિતિવેય્યાવચ્ચાનિ સીલમયે. દેસનાસવનદિટ્ઠિજુકમ્માનિ ભાવનામયે, તસ્મા રૂપારમ્મણસ્સ કુસલસ્સ ¶ દાનસીલભાવનાવસેન દ્વારત્તયપ્પવત્તિં યોજેત્વા દસ્સેસ્સામ. તદનુસારેનેવ ઇતરેસં વસેનાપિ સક્કા ઞાતુન્તિ. કુસલં હિ વણ્ણારમ્મણં હુત્વા ઉપ્પજ્જમાનં દાનસીલભાવનાવસેનેવ તીસુ દ્વારેસુ ¶ પવત્તતિ. કથં? યદા હિ નીલપીતાદિવણ્ણવિચિત્તં પુપ્ફવત્થાદિદેય્યધમ્મં લભિત્વા ‘‘વણ્ણદાનં મે ભવિસ્સતી’’તિ વણ્ણવસેન આભુજિત્વા ચેતિયાદીસુ સહત્થેન પૂજેતિ, તદા રૂપારમ્મણં દાનમયં કાયદ્વારે પવત્તતિ, તઞ્ચ પુબ્બચેતના સન્નિટ્ઠાનચેતના અપરચેતનાતિ તિવિધં હોતિ. એવં ઉપરિપિ સબ્બવારેસુ તિવિધતા વેદિતબ્બા. યદા પન તદેવ યથાવુત્તવત્થું વાચાય આણાપેત્વા પુત્તદારાદીહિ દાપેતિ, તદારૂપારમ્મણં દાનમયં વચીદ્વારે પવત્તતિ. યદા પન તદેવ વિજ્જમાનકવત્થું ‘‘દસ્સામી’’તિ ચિન્તેતિ, પચ્ચાસીસતિ, યથાધિપ્પાયં નિપ્ફાદેસ્સતિ, તદા પુબ્બચેતનાવસેન પરિયાયતો દાનમયં મનોદ્વારે પવત્તતિ નામ. એવં રૂપારમ્મણં દાનમયં દ્વારવસેન તિવિધં હોતિ.

યદા પન વુત્તપ્પકારવણ્ણં દેય્યધમ્મં લભિત્વા ‘‘એવં મનાપવણ્ણાનં પરિચ્ચજનં નામ મય્હં કુલવંસાગતવત્તમેત’’ન્તિ સહત્થા પૂજેતિ, તાદિસવણ્ણવન્તં વા પરપરિગ્ગહિતાદિભોગસમ્પત્તિં પરિચ્ચજિત્વા સીલં રક્ખતિ, તદા રૂપારમ્મણં સીલં કાયદ્વારે ચ પવત્તતિ. યદા પન વુત્તપ્પકારવણ્ણં દેય્યધમ્મં કુલવંસાદિવસેન વાચાય આણાપેત્વા પરેહિ દાપેતિ, તાદિસં વા પરપરિગ્ગહિતાદિં વાચાય અપનેત્વા સીલં રક્ખતિ, તદા રૂપારમ્મણં સીલં વચીદ્વારે પવત્તતિ. યદા પન તાદિસં વિજ્જમાનકવત્થું કુલવંસાદિવસેન ‘‘દસ્સામી’’તિ, તાદિસં પરપરિગ્ગહિતાદિકં અનામસિત્વા ‘‘સીલં રક્ખિસ્સામી’’તિ વા ચિન્તેતિ, તદા રૂપારમ્મણં સીલં મનોદ્વારે પવત્તતિ. એવં રૂપારમ્મણં સીલમયં દ્વારવસેન તિવિધં હોતિ.

યદા ¶ પન વુત્તપ્પકારં વણ્ણવન્તં દત્વા તદેવ વણ્ણં, સબ્બં વા રૂપાયતનં ચઙ્કમન્તો અનિચ્ચાદિતો વિપસ્સતિ, તદા રૂપારમ્મણં ભાવનામયં કાયદ્વારે પવત્તતિ. તદેવ વચીભેદં કત્વા સમ્મસન્તસ્સ રૂપારમ્મણં ભાવનામયં વચીદ્વારે પવત્તતિ. તદેવ કાયઙ્ગવાચઙ્ગં અચોપેત્વા સમ્મસન્તસ્સ રૂપારમ્મણં ભાવનામયં મનોદ્વારે પવત્તતિ. એવં રૂપારમ્મણં ભાવનામયં દ્વારવસેન તિવિધં હોતિ. ઇતિ રૂપારમ્મણસ્સ કુસલસ્સ તિવિધપુઞ્ઞકિરિયવત્થુવસેન નવસુ કમ્મદ્વારેસુ પવત્તિવિભાગો વેદિતબ્બો. ઇમિનાવ નયેન રૂપારમ્મણસ્સ કુસલસ્સ દસપુઞ્ઞકિરિયવત્થુવસેનાપિ તિંસાય કમ્મદ્વારેસુ પવત્તિવિભાગો યોજેત્વા ઞાતબ્બો. યથા ચ રૂપારમ્મણસ્સ, એવં સદ્દારમ્મણાદીનમ્પિ પઞ્ચન્નં કુસલાનં પુઞ્ઞકિરિયવત્થુદ્વારેહિ વિભાગો, યોજનાનયો ચ યથાનુરૂપં ઞાતબ્બો.

અપિચ ¶ સદ્દં નામ કન્દમૂલં વિય હત્થેન ગહેત્વા દાતું ન સક્કા. યદા પન ‘‘સદ્દદાનં મે’’તિ આભુજિત્વા ભેરિઆદિતૂરિયે તિણ્ણં રતનાનં દેતિ, તેહિ ઉપહારં વા કરોતિ, ધમ્મકથિકાદીનં સરભેસજ્જાદિં દેતિ, ધમ્મસ્સવનં ઘોસેતિ, સરભઞ્ઞધમ્મકથાદિં વા કરોતિ, તદા કુસલં સદ્દારમ્મણં હોતિ. એવં ગન્ધાદિવત્થુપરિચ્ચાગેપિ ગન્ધાદિઆરમ્મણં. ધમ્મારમ્મણં પન ઓજાજીવિતિન્દ્રિયતદાયત્તાનં વસેન ઞાતબ્બં. યદા હિ ઓજવન્તાનિ અન્નપાનસપ્પિનવનીતાદીનિ ‘‘ઓજદાનં મે ભવિસ્સતી’’તિ દેતિ, ગિલાનાનં ભેસજ્જં વા વેજ્જં વા ઉપનેત્વા, પાણોપરોધકં આવુધજાલકુમિનાદિં વિનાસેત્વા વા, વજ્ઝપ્પત્તે પાણિનો મોચેત્વા વા ‘‘જીવિતદાનં મે ભવિસ્સતિ જીવિતાયત્તવુત્તિતાય, પઞ્ચપસાદસોળસસુખુમરૂપચિત્તચેતસિકાનં વસેન પસાદાદિદાનં મે ભવિસ્સતી’’તિ ચ મનસિ કરોતિ, તદા કુસલં ધમ્મારમ્મણં હોતિ. સેસં તાદિસમેવ.

અયં ¶ નાનાવત્થૂસુ ઠિતારમ્મણાનં યોજના. એકવત્થુસ્મિમ્પિ છારમ્મણં લબ્ભતેવ. પિણ્ડપાતસ્મિં હિ મનાપો વણ્ણો, ખાદનકાલે મુરુમુરાયનસદ્દો, ગન્ધો, રસો, ફોટ્ઠબ્બં, ઓજા, તદાયત્તા વા જીવિતપસાદાદયો, તબ્બિસયાનિ ચ વિઞ્ઞાણાદીનીતિ છારમ્મણમ્પિ વેદિતબ્બં. એવં ચીવરાદીસુ ચેવ વત્થાદીસુ ચ યથાનુરૂપં ઞાતબ્બં. એત્થપિ દાનસીલભાવનામયતા, કાયવચીમનોકમ્મભાવો ચ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. યથા ચ કુસલાનં, એવં અકુસલાનમ્પિ આરમ્મણકમ્મદ્વારવવત્થાનં, અપુઞ્ઞકિરિયવત્થૂસુ યોજનાનયો ચ વુત્તાનુસારેન યથાયોગં ઞાતબ્બો.

એવં આરમ્મણતો, પુઞ્ઞકિરિયવત્થુતો, કમ્મતો, દ્વારતો ચ અનેકસહસ્સપ્પભેદેસુ ચેતેસુ કુસલેસુ ઉપડ્ઢાનિ પન ઞાણસમ્પયુત્તાનિ ચતુન્નં અધિપતીનં વસેન પચ્ચેકં ચતુબ્બિધાનિ, ઞાણવિપ્પયુત્તાનિ પન ઉપડ્ઢાનિ વીમંસાધિપતિવજ્જિતાધિપતિત્તયવસેન પચ્ચેકં તિવિધાનિ, તદુભયાનિ પુન હીનત્તિકવસેન પચ્ચેકં તિવિધાનિ, તાનિ પુન અપરિમાણેસુ પન ચક્કવાળેસુ પચ્ચેકં અપરિમાણેસુ સત્તેસુ એકેકસ્મિં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નઓળારિકસુખુમતાદીહિ અનન્તેહિ પકારેહિ ઉપ્પજ્જનતો અનન્તાપરિમાણાનિ હોન્તિ. તાનિ સબ્બાનિ સમ્બુદ્ધો અનન્તેન બુદ્ધઞાણેન મહાતુલાય તુલયમાનો વિય, મહાતુમ્બે પક્ખિપિત્વા મિનયમાનો વિય સબ્બાકારતો પરિચ્છિન્દિત્વા મહાકરુણાય કામાવચરટ્ઠેન સરિક્ખતાય એકત્તં ઉપનેત્વા, પુન સોમનસ્સુપેક્ખાસહગતટ્ઠેન, ઞાણસમ્પયુત્તવિપ્પયુત્તટ્ઠેન, અસઙ્ખારિકસસઙ્ખારિકટ્ઠેન ¶ ચ કોટ્ઠાસે કત્વા દેસેસિ, યથા તં લોકવિદૂ સત્થા દેવમનુસ્સાનન્તિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન આદિતો પટ્ઠાય ધમ્મસઙ્ગણિયા (ધ. સ. ૧), તદટ્ઠકથાય ચ અટ્ઠસાલિનિયા (ધ. સ. અટ્ઠ. ૧) સબ્બાકારતો ¶ ઞાતબ્બોતિ. એવં વિસયાદિપ્પભેદતો વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

રૂપાવચરધમ્મા પન કુસલા ઝાનઙ્ગસમ્પયોગભેદતો પઞ્ચવિધા હોન્તિ. સેય્યથિદં – વિતક્કવિચારપીતિસુખેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં પઠમજ્ઝાનિકં, તતો વૂપસન્તં અતિક્કન્તવિતક્કં વિચારપીતિસુખેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં દુતિયજ્ઝાનિકં, તતો વૂપસન્તં અતિક્કન્તવિચારં પીતિસુખેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં તતિયજ્ઝાનિકં, તતો વૂપસન્તં વિરત્તપીતિકં સુખેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં ચતુત્થજ્ઝાનિકં, તતો વૂપસન્તં અત્થઙ્ગતસુખં ઉપેક્ખેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં પઞ્ચમજ્ઝાનિકન્તિ. એવં સમ્પયોગભેદતો વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

ધમ્મુદ્દેસાદિતો પન પઠમજ્ઝાને તાવ કામાવચરપઠમકુસલે વુત્તેસુ ઠપેત્વા વિરતિત્તયં સેસા છત્તિંસ ધમ્મા હોન્તિ. તત્થ છન્દાદયો ચત્તારો, કરુણા, મુદિતા ચાતિ છ યેવાપનકા. સેસં સુઞ્ઞતવારપરિયોસાનં સબ્બં કામાવચરપઠમકુસલે વુત્તસદિસમેવ. કેવલં હિ વિરતીનં અભાવો, સઙ્ગહવારે પઞ્ચમગ્ગઙ્ગભાવો, ભૂમન્તરવસેન રૂપાવચરભાવો ચ વિસેસો, સેસં તાદિસમેવ. પઠમજ્ઝાનં.

તથા દુતિયજ્ઝાનેપિ કેવલં ધમ્મુદ્દેસે વિતક્કાભાવો, સઙ્ગહવારે ચતુક્કજ્ઝાનઙ્ગમગ્ગઙ્ગભાવો ચ વિસેસો, સેસં પઠમસદિસમેવ. દુતિયં.

તથા તતિયજ્ઝાનેપિ કેવલં ધમ્મુદ્દેસે વિચારાભાવો, સઙ્ગહવારે તિવઙ્ગિકજ્ઝાનતા ચ વિસેસો, સેસં દુતિયસદિસમેવ. તતિયં.

તથા ¶ ચતુત્થે કેવલં ધમ્મુદ્દેસે પીતિયા અભાવો, કોટ્ઠાસવારે દુવઙ્ગિકજ્ઝાનભાવો ચ વિસેસો, સેસં તતિયસદિસમેવ. ચતુત્થં.

તથા ¶ પઞ્ચમે કેવલં ધમ્મુદ્દેસે કરુણામુદિતાદીનં અભાવો, સોમનસ્સટ્ઠાને ઉપેક્ખાભાવો, કોટ્ઠાસવારે ઝાનિન્દ્રિયેસુ ઉપેક્ખાઝાનઙ્ગભાવો, ઉપેક્ખિન્દ્રિયભાવો ચ વિસેસો, સેસં ચતુત્થસમમેવ. પઞ્ચમં.

પદભાજનીયે પન વિતક્કવિચારાનં વૂપસમા દુતિયં, પીતિયા ચ વિરાગા તતિયં, સોમનસ્સસ્સ ચ અત્થઙ્ગમા ચતુત્થન્તિ ચતુક્કનયોપિ આગતો, સો તિક્ખપઞ્ઞાનં એકપ્પહારેનેવ વિતક્કવિચારસમતિક્કમસમ્ભવતો વુત્તો. તત્થ દુતિયાદીનં સબ્બસો પઞ્ચકનયે તતિયાદિસમત્તા તત્થ વુત્તનયેનેવ સબ્બો વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો તત્થેવ અન્તોગધભાવો ચાતિ. ચતુક્કનયો.

વિસયાદિપ્પભેદતો પન વિનિચ્છયં પઞ્ચકનયેનેવ વક્ખામ, તદનુસારતો એવ ચતુક્કનયવસેનાપિ સક્કા ઞાતુન્તિ. એવં ઉપરિ લોકુત્તરેપિ. પઞ્ચવિધાપિ ચેતે રૂપાવચરકુસલધમ્મા કસિણારમ્મણભેદતો પચ્ચેકં અટ્ઠવિધા હોન્તિ પથવીકસિણં આપોતેજોવાયોનીલપીતલોહિતોદાતકસિણઞ્ચાતિ, આલોકાકાસકસિણેહિ સદ્ધિં દસવિધા હોન્તિ. પદભાજનીયે (ધ. સ. ૨૦૨) પન આલોકકસિણસ્સ ઓદાતકસિણેન સઙ્ગહિતત્તા અગ્ગહણં દટ્ઠબ્બં, આકાસકસિણસ્સ પન ઉગ્ઘાટનાસમ્ભવતો અનારુપ્પજ્ઝાનિકત્તા. તં હિ પુનપ્પુનં ઉગ્ઘાટિયમાનમ્પિ આકાસમેવ હોતિ, તસ્મા તત્થુપ્પન્નં રૂપાવચરપઞ્ચમજ્ઝાનં ભવવિસેસાય, દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારાય ચ સંવત્તતિ, અભિઞ્ઞાય, વિપસ્સનાય ચ પાદકમ્પિ હોતિ, અનારુપ્પત્તા પન ¶ નિરોધપાદકં ન હોતિ. સેસાનિ પન નવ કસિણાનિ નિરોધપાદકાનિપીતિ અયમેતેસં વિસેસો. આનાપાનજ્ઝાનસ્સાપિ પનેત્થ વાયોકસિણે સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બોતિ. કસિણકથા.

એવં કસિણવસેન અટ્ઠવિધા ચેતે અભિભાયતનવસેન પન પચ્ચેકં અટ્ઠવિધા હોન્તિ. ભગવતા હિ –

‘‘અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ પરિત્તાનિ, તાનિ અભિભુય્ય…પે… અપ્પમાણાનિ. તાનિ અભિભુય્ય ¶ …પે… પરિત્તાનિ સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાનિ…પે… અપ્પમાણાનિ સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાનિ સુવિસુદ્ધં નીલં પીતં લોહિતં ઓદાત’’ન્તિ (ધ. સ. ૨૧૧ આદયો) –

અટ્ઠ અભિભાયતનાનિ દેસિતાનિ, તાનિ ચ કસિણેસ્વેવ અભિભવિત્વા સમાપજ્જનવસેન ઝાનુપ્પત્તિવિસેસતો, અનારમ્મણવિસેસતો. તત્થ હિ અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞીતિ અલાભિતાય વા અનત્થિકતાય વા અજ્ઝત્તરૂપે કસિણવસેન પરિકમ્મસઞ્ઞાવિરહિતોવ. બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતીતિ બહિદ્ધા અટ્ઠ કસિણરૂપાનિ પરિકમ્મવસેન ચેવ અપ્પનાવસેન ચ પસ્સતિ. પરિત્તાનીતિ ખુદ્દકપરિમાણાનિ, તાનિ અભિભુય્ય પસ્સન્તો ચ સમ્પન્નગહણિકો કટચ્છુમત્તં ભત્તં લભિત્વા ‘‘કિં એત્થ ભુઞ્જિતબ્બં અત્થી’’તિ સઙ્કડ્ઢિત્વા સબ્બં એકકબળમેવ કરોતિ, એવમેવ ઞાણુત્તરિકો ‘‘કિમેત્થ પરિત્તકે આરમ્મણે સમાપજ્જિતબ્બં અત્થિ, નાયં મમ ભારો’’તિ તાનિ અભિભવિત્વા સહ નિમિત્તુપ્પાદેનેવ અપ્પનં નિબ્બત્તેતિ, તસ્મા તં ઝાનં ‘‘અભિભાયતન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. અપ્પમાણાનીતિ મહન્તાનિ. તાનિ અભિભુય્યાતિ મહગ્ઘસો એકં ભત્તપાતિં લભિત્વા વિય ઞાણુત્તરો અપ્પમાણં લભિત્વા ‘‘એતં વા હોતુ અઞ્ઞં વા, કિમેત્થ સમાપજ્જિતબ્બ’’ન્તિ અપ્પનં નિબ્બત્તેતિ. સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાનીતિ પરિસુદ્ધાપરિસુદ્ધવણ્ણાનિ ¶ . પરિસુદ્ધાનિ હિ નીલાદીનિ, અપરિસુદ્ધાનિ ચ સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાનીતિ ઇધ અધિપ્પેતાનિ, એતાનિપિ ‘‘સુવણ્ણાનિ વા હોન્તુ દુબ્બણ્ણાનિ વા, પરિત્તઅપ્પમાણવસેનેવ અભિભાયતનાની’’તિ આગમટ્ઠકથાસુ (દી. નિ. અટ્ટ. ૨.૧૭૩; મ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨૪૯; અ. નિ. અટ્ઠ. ૩.૮.૬૫) વણ્ણિતાનિ. વણ્ણાભોગસ્સ હિ અત્થિતાય પુરિમાનિ અભિભાયતનાનિ વણ્ણાભોગરહિતસહિતતાય એત્થ કેવલતો વિસેસસબ્ભાવા ચતુધા વુત્તાનિ, નીલાદીનિ પન ચત્તારિ સુવિસુદ્ધવણ્ણવસેન સુખારોહતાય ઞાણુત્તરિકો અભિભવિત્વા અપ્પનં નિબ્બત્તેતિ, તસ્મા આરમ્મણવિસેસાભાવેપિ ઝાનુપ્પત્તિવિસેસતો ઇમેસં અટ્ઠન્નં અભિભાયતનાનં વસેન પચ્ચેકં અટ્ઠવિધા હોન્તીતિ વેદિતબ્બા. અભિભાયતનકથા.

તાનિ પુન યથા ચ અભિભાયતનવસેન, એવં વિમોક્ખવસેનાપિ પચ્ચેકં તિવિધા હોન્તિ. ભગવતા હિ ‘‘રૂપી રૂપાનિ પસ્સતિ, અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ, સુભન્ત્વેવ અધિમુત્તો હોતી’’તિ (ધ. સ. ૨૪૦ આદયો; દી. નિ. ૩.૩૩૯, ૩૫૮; અ. નિ. ૮.૬૬) તયો વિમોક્ખા દેસિતા. તે ચ કસિણેસ્વેવ અધિમુચ્ચનવસેન ઝાનુપ્પત્તિવિસેસતો, ભાવનારમ્મણવિસેસતો કિમિદં અધિમુચ્ચનં નામ? પચ્ચનીકધમ્મેહિ ¶ સુટ્ઠુ વિમુચ્ચનં, આરમ્મણેસુ ચ સુટ્ઠુ અભિરતિ, પિતુ માતુ અઙ્કે વિસ્સટ્ઠઙ્ગપચ્ચઙ્ગસ્સ દારકસ્સ સયનં વિય અનિગ્ગહિતભાવેન નિરાસઙ્કતાય આરમ્મણે પવત્તીતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ રૂપીતિ અજ્ઝત્તં કેસાદીસુ ઉપ્પાદિતં રૂપજ્ઝાનં રૂપં નામ, તદસ્સ અત્થીતિ રૂપી. અજ્ઝત્તમ્પિ હિ કેસાદીસુ નીલં, મેદાદીસુ પીતં, મંસાદીસુ લોહિતં, દન્તાદીસુ ઓદાતઞ્ચ વણ્ણકસિણવસેન આભુજિત્વા પરિકમ્મં કરોન્તસ્સ રૂપજ્ઝાનાનિ, કસિણં ઉગ્ઘાટેત્વા ચ અરૂપજ્ઝાનાનિ ઉપ્પજ્જન્તેવ ¶ . રૂપાનિ પસ્સતીતિ બહિદ્ધાપિ નીલકસિણાદિરૂપાનિ ઝાનચક્ખુના પસ્સતિ, ઇમિના અજ્ઝત્તબહિદ્ધવત્થુકેસુ કસિણેસુ ઝાનપ્પટિલાભો દસ્સિતો. અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞીતિ અત્તનો કેસાદીસુ અનુપ્પાદિતરૂપાવચરજ્ઝાનો, ઇમિના બહિદ્ધા પટિલદ્ધજ્ઝાનતા દસ્સિતા. સુભન્ત્વેવ અધિમુત્તો હોતીતિ ઇમિના સુવિસુદ્ધેસુ નીલાદિવણ્ણકસિણેસુ ‘‘સુભ’’ન્તિ અધિમુત્તિવસેન પટિલદ્ધજ્ઝાનતા દસ્સિતા. એવં આરમ્મણવિસેસાભાવેપિ અધિમુત્તિવસેન ઝાનુપ્પત્તિવિસેસતો ઇમેસં તિણ્ણં વિમોક્ખાનં વસેન પચ્ચેકં તિવિધા હોન્તીતિ વેદિતબ્બા. વિમોક્ખકથા.

યથા ચ વિમોક્ખતો, એવં પટિપદાભેદતો પચ્ચેકં ચતુબ્બિધા હોન્તિ દુક્ખપટિપદં દન્ધાભિઞ્ઞં, દુક્ખપટિપદં ખિપ્પાભિઞ્ઞં, સુખપટિપદં દન્ધાભિઞ્ઞં, સુખપટિપદં ખિપ્પાભિઞ્ઞન્તિ. તત્થ પઠમસમન્નાહારતો પટ્ઠાય યાવ ઉપચારં ઉપ્પજ્જતિ, તાવ પવત્તા ઝાનભાવના ‘‘પટિપદા’’તિ વુચ્ચતિ. સા એકચ્ચસ્સ દુક્ખા નીવરણાદિપચ્ચનીકધમ્મસમુદાચારગહનતાય અસુખસેવના હોતિ, એકચ્ચસ્સ તદભાવતો સુખા. ઉપચારતો પન પટ્ઠાય યાવ અપ્પના, તાવ પવત્તા પઞ્ઞા ‘‘અભિઞ્ઞા’’તિ વુચ્ચતિ. સા એકચ્ચસ્સ દન્ધા અસીઘપ્પવત્તિની, એકચ્ચસ્સ ખિપ્પા. અસપ્પાયસેવિનો દુક્ખા પટિપદા હોતિ દન્ધા ચ અભિઞ્ઞા, સપ્પાયસેવિનો સુખા પટિપદા હોતિ ખિપ્પા ચ અભિઞ્ઞા. પુબ્બાપરકાલેસુ સપ્પાયાસપ્પાયસેવનવસેન વોમિસ્સતા ચ વેદિતબ્બા. તથા પલિબોધુપચ્છેદાદિકં પુબ્બકિચ્ચં અસમ્પાદેન્તસ્સ પટિપદા દુક્ખા, સમ્પાદેન્તસ્સ સુખા પટિપદા. અપ્પનાકોસલ્લં અસમ્પાદેન્તસ્સ દન્ધાભિઞ્ઞા, સમ્પાદેન્તસ્સ ખિપ્પા. કિલેસિન્દ્રિયાનં વા તિક્ખમુદુતાય પઠમા, વિપરિયાયેન ચતુત્થા, વોમિસ્સતાય મજ્ઝિમા દ્વેતિ વેદિતબ્બા. તણ્હાવિજ્જાભિભવનાનભિભવનવસેન વા સમથવિપસ્સનાસુ કતાધિકારાકતાધિકારતાવસેન વાપિ ¶ એતાસં પભેદો વેદિતબ્બો. પઠમજ્ઝાનાદિઆગમનવસેનાપિ દુતિયાદીનં પટિપદાભિઞ્ઞાભેદો હોતિયેવાતિ દટ્ઠબ્બં. એવં પટિપદાવસેન પચ્ચેકં ચતુબ્બિધા હોન્તીતિ વેદિતબ્બા. પટિપદાકથા.

યથા ¶ ચ પટિપદાહિ, એવં આરમ્મણભેદતોપિ પચ્ચેકં ચતુબ્બિધા હોન્તિ પરિત્તં પરિત્તારમ્મણં, પરિત્તં અપ્પમાણારમ્મણં, અપ્પમાણં પરિત્તારમ્મણં, અપ્પમાણં અપ્પમાણારમ્મણન્તિ. તત્થ યં અપ્પગુણં, ઉપરિજ્ઝાનસ્સ પચ્ચયો ભવિતું ન સક્કોતિ, ઇદં પરિત્તં. યં પન અવડ્ઢિતે આરમ્મણે પવત્તં, તં પરિત્તં આરમ્મણં અસ્સાતિ પરિત્તારમ્મણં. વિપરિયાયતો અપ્પમાણં અપ્પમાણારમ્મણં. તદુભયવોમિસ્સતાય મજ્ઝે ઇતરદ્વયં વેદિતબ્બં. એવં આરમ્મણભેદતો ચતુબ્બિધા હોન્તીતિ વેદિતબ્બા. આરમ્મણકથા.

યથા ચ પટિપદારમ્મણેહિ, એવં અધિપતીનં વસેન પચ્ચેકં ચતુબ્બિધતા, હીનત્તિકવસેન પુન તિવિધતા ચ યોજેત્વા વેદિતબ્બા.

યથા કસિણમૂલેસુ, એવં બ્રહ્મવિહારમૂલેસુપિ યથાયોગં વિભાગો વેદિતબ્બો – મેત્તાકરુણામુદિતાવસેન હિ આદિતો ચત્તારિ ઝાનાનિ પચ્ચેકં તિવિધા હોન્તિ મેત્તાસહગતં, કરુણાસહગતં, મુદિતાસહગતન્તિ. પઞ્ચમજ્ઝાનં પન ઉપેક્ખાબ્રહ્મવિહારવસેન એકવિધં ઉપેક્ખાસહગતન્તિ. પુરિમેસુ હિ તીસુ પઞ્ચમજ્ઝાનં નુપ્પજ્જતિ. કસ્મા? સોમનસ્સાવિપ્પયોગતો, સોમનસ્સસમુટ્ઠિતાનં બ્યાપાદવિહિંસારતીનં યથાક્કમં નિસ્સરણત્તા, પચ્છિમે ચ તિકચતુક્કજ્ઝાનં નુપ્પજ્જતિ. કસ્મા? ઉપેક્ખાવેદનાસમ્પયોગતો, તસ્સા ચ પટિઘાનુનયનિસ્સરણતો મજ્ઝત્તાકારેન પવત્તિતો, તાનિ પુન પટિપદારમ્મણાધિપતિહીનત્તિકભેદેહિ પુબ્બે ¶ વુત્તનયેન યોજેત્વા વેદિતબ્બાનિ. એત્થ ચ અપ્પસત્તારમ્મણવસેન પરિત્તારમ્મણતા, બહુસત્તારમ્મણવસેન અપ્પમાણારમ્મણતા ચ એકસ્મિં સત્તે અપ્પનં પાપેત્વા અનુક્કમેન એકાવાસએકવીથિગામાદિગતસત્તેસુ પાપનવસેન વડ્ઢના ચ વેદિતબ્બા. ધમ્મુદ્દેસે પનેત્થ કરુણાસહગતે મુદિતાવિરહિતા પઞ્ચતિંસ ધમ્મા, તેસુ છન્દાદયો ચત્તારો, કરુણા ચાતિ પઞ્ચેવ યેવાપનકા, કરુણા ચ નિયતાતિ વેદિતબ્બા. એવં મુદિતાસહગતેપિ. કેવલં કરુણાવિરહિતા મુદિતા નિયતા પવત્તાતિ અયમેત્થ વિસેસો. અવસેસબ્રહ્મવિહારદ્વયે, પન કસિણાસુભાદીસુ ચ સબ્બત્થ કરુણામુદિતાવિરહિતા ચ ચતુત્તિંસ ધમ્મા, તત્થ ચ છન્દાદયો ચત્તારોવ યેવાપનકા વેદિતબ્બાતિ. બ્રહ્મવિહારમૂલવિભાગકથા.

અસુભભેદતો ¶ પન પઠમજ્ઝાનમેવેકં દસવિધં હોતિ ઉદ્ધુમાતકસઞ્ઞાસહગતં વિનીલકવિપુબ્બકવિચ્છિદ્દકવિક્ખાયિતકવિક્ખિત્તકહતવિક્ખિત્તકલોહિતકપુળવકઅટ્ઠિકસઞ્ઞાસહગતન્તિ, દસવિધેપિ ચેતસ્મિં અસુભે પટિકૂલત્તા, દુબ્બલત્તા ચ વિતક્કબલેનેવ ઝાનં તિટ્ઠતિ, ન વિના વિતક્કેન સીઘસોતાય નદિયા અરિત્તબલેનેવ નાવા વિય, તસ્મા પઠમજ્ઝાનમેવેત્થ ઉપ્પજ્જતિ, સમથવિપસ્સનાદિઆનિસંસદસ્સાવિતાય, પનેત્થ નીવરણપ્પહાનેન ચ પીતિસોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ બહુવેતનલાભદસ્સનેન પુપ્ફછડ્ડકસ્સ ગૂથરાસિમ્હિ વિય, ઉપસન્તબ્યાધિદુક્ખસ્સ ચ રોગિનો વમનવિરેચનપ્પવત્તિયં વિયાતિ દટ્ઠબ્બં. તં પન દસવિધમ્પિ પઠમજ્ઝાનં પટિપદારમ્મણાધિપતિહીનત્તિકવસેન પચ્ચેકં યોજેત્વા વેદિતબ્બં. એત્થ ચ અસુભારમ્મણસ્સ અવડ્ઢનીયતાય ખુદ્દકે ઉદ્ધુમાતકાદિટ્ઠાને ઉપ્પન્નં નિમિત્તં પરિત્તારમ્મણં, મહન્તે અપ્પમાણારમ્મણં વેદિતબ્બં. એતેસુ પન ¶ દસસુ અસુભેસુ સામઞ્ઞતો દ્વત્તિંસાકારવસેન, નવસિવથિકપબ્બવસેન ચ પવત્તા કાયગતાસતિ સઙ્ગહિતા, વણ્ણકસિણેસુ ચ કેસાદીનં કોટ્ઠાસાનં નીલાદિવણ્ણારમ્મણા, ચતુક્કપઞ્ચકજ્ઝાનવસેન ઉપ્પન્ના કાયગતાસતિ ચ સઙ્ગહિતા. પદભાજનીયે વિસું ન વુત્તા, તસ્મા તેસં વસેનાપિ વિભાગો વેદિતબ્બો. અસુભમૂલવિભાગકથા.

એવં આરમ્મણાદિભેદતો ચ ભિન્નાનં રૂપાવચરકુસલધમ્માનં કાલદેસાદિભેદેન અનન્તતા, ભગવતા ચ એકત્તં ઉપનેત્વા દેસિતભાવો, વિત્થારનયાતિદેસો ચ કામાવચરકુસલે વુત્તાનુસારેન યથાનુરૂપં ઞાતબ્બો. ઇતો પરં અરૂપાવચરાદીસુપિ વિસેસમત્તમેવ વક્ખામ. એવં વિસયાદિપ્પભેદતો વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

અરૂપાવચરા પન કુસલધમ્મા સમ્પયોગતો ન ભિન્ના, સબ્બેપિ ઉપેક્ખેકગ્ગતાસમ્પયુત્તાવ, ધમ્મુદ્દેસાદિતોપિ સબ્બસો રૂપાવચરપઞ્ચમજ્ઝાનસદિસા. અરૂપાવચરભાવો એવ હેત્થ વિસેસો. વિસયાદિપ્પભેદતોતિ એત્થ પન આરમ્મણતો તે ચતુબ્બિધા હોન્તિ. સેય્યથિદં – આકાસાનઞ્ચાયતનં વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનન્તિ. તત્થ હિ કસિણુગ્ઘાટિમાકાસે ‘‘અનન્તો આકાસો’’તિ પવત્તં પઠમં, તસ્મિં પઠમારુપ્પવિઞ્ઞાણે ‘‘અનન્તં વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ પવત્તં દુતિયં, તસ્સ પઠમારુપ્પવિઞ્ઞાણસ્સ અભાવે ‘‘નત્થિ કિઞ્ચી’’તિ પવત્તં ¶ તતિયં, તસ્મિં તતિયે ‘‘સન્તમેતં પણીતમેત’’ન્તિ પવત્તં ચતુત્થં. પુરિમપુરિમેહિ પચ્છિમપચ્છિમં સન્તસન્તતરસન્તતમન્તિ ચ વેદિતબ્બં.

નનુ ¶ રૂપાવચરેસુ વિતક્કાદિઅઙ્ગસમતિક્કમતો ઉપરૂપરિઝાનાનં સન્તતરાદિભાવો વુત્તો, અઙ્ગાતિક્કમરહિતેસુ પન આરુપ્પેસુ કથન્તિ? આરમ્મણાતિક્કમતો. એતેસુ હિ કસિણરૂપસમતિક્કમતો પઠમં ઝાનં રૂપાવચરપઞ્ચમજ્ઝાનતો સન્તં, તતોપિ કસિણુગ્ઘાટિમાકાસાતિક્કમતો દુતિયં, તતોપિ આકાસે પવત્તવિઞ્ઞાણાતિક્કમતો તતિયં, તતોપિ આકાસે પવત્તવિઞ્ઞાણસ્સ સમતિક્કમતો ચતુત્થન્તિ. એવં અઙ્ગસમત્તેપિ થૂલથૂલાતિક્કમેન સુખુમસુખુમારમ્મણતાય ઉપરૂપરિજ્ઝાનાનં સન્તતરાદિભાવો વેદિતબ્બો સમાયામવિત્થારાનમ્પિ વત્થાનં સુત્તસુખુમતરાદિભાવો વિય. નનુ અભાવારમ્મણતાય તતિયારુપ્પં સન્તપણીતતો મનસિ કરોન્તસ્સ ચતુત્થારુપ્પસ્સ કથં તત્થ નિકન્તિપરિયાદાનં, કથં ચ સમતિક્કમો વા હોતીતિ? અસમાપજ્જિતુકામતાય, સા ચ અત્તનો સન્તપણીતતાય. યથા હિ રાજા દન્તકારાદિસિપ્પિકાનં અતિસુખુમમનાપસિપ્પં દિસ્વા ‘‘છેકા વતિમે આચરિયા’’તિ તેસં છેકતાય તુસ્સન્તોપિ ન તં સિપ્પિકભાવં પત્થેતિ, તં સમતિક્કમ્મ રાજભાવે એવ તિટ્ઠતિ, એવંસમ્પદમિદં દટ્ઠબ્બં. એવં આરમ્મણભેદતો ચતુબ્બિધાનમ્પેતેસં પુન પટિપદારમ્મણાધિપતિહીનત્તિકભેદેહિ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ પચ્ચેકં ભેદો વેદિતબ્બો.

એત્થ ચ રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનનિકન્તિ પરિયાદાનદુક્ખતાય પઠમારુપ્પસ્સ, પઠમારુપ્પાદિનિકન્તિપરિયાદાનદુક્ખતાય દુતિયારુપ્પાદીનઞ્ચ દુક્ખપટિપદતા, પરિયાદિણ્ણનિકન્તિકસ્સ તદપ્પનાપરિવાસદન્ધતાય દન્ધાભિઞ્ઞતા, વિપરિયાયેન ઇતરા ચ વેદિતબ્બા. પરિત્તકસિણુગ્ઘાટિમાકાસમૂલકાનં પન ચતુન્નં પરિત્તારમ્મણતા, વિપરિયાયાનં અપ્પમાણારમ્મણતા વેદિતબ્બા. રૂપારૂપાવચરા પનેત્થ અધિપતિસહિતાવ ઉપ્પજ્જન્તિ, ન વિના અધિપતીહિ. કામાવચરા તુ અધિપતિરહિતાપિ ઉપ્પજ્જન્તિ ¶ , તે ચ આરમ્મણાધિપતિ સહજાતાધિપતીતિ દ્વેપિ લબ્ભન્તિ. રૂપારૂપાવચરા પન સહજાતાધિપતિમેવ, નેતરં. તત્થ ચ છન્દાધિપતિના સહજાતા ધમ્મા છન્દાધિપતેય્યા, છન્દો પન અધિપતિ એવ, ન છન્દાધિપતેય્યો. ઇતરે પન અધિપતેય્યાવ, નાધિપતયો અઞ્ઞસ્સ અત્તના સહજાતસ્સ છન્દસ્સ, ઇતરેસઞ્ચ અધિપતિયત્થસ્સ અભાવા. એકસ્મિં હિ ચિત્તુપ્પાદે છન્દાદીસુ ચતૂસુપિ વિજ્જમાનેસુ યથાપચ્ચયં સહજાતાધિપતિ ¶ એકોવ લબ્ભતિ. એવં વીરિયાધિપતિયાદીસુપિ યથાનુરૂપં ઞાતબ્બં. એવં વિસયાદિપ્પભેદતો વિનિચ્છયો ઞાતબ્બો.

લોકુત્તરા પન કુસલા મગ્ગસમ્પયોગભેદતો ચતુબ્બિધા. સેય્યથિદં – સોતાપત્તિમગ્ગસમ્પયુત્તં સકદાગામિમગ્ગસમ્પયુત્તં અનાગામિમગ્ગસમ્પયુત્તં અરહત્તમગ્ગસમ્પયુત્તન્તિ. નનુ ચતૂસુપિ ચેતેસુ મગ્ગસમ્પયોગો સમાનો અટ્ઠન્નમ્પિ મગ્ગઙ્ગાનં સબ્બત્થ ઉપ્પત્તિતો કથં તત્થ ભેદોતિ? અનુસયપ્પહાનસઙ્ખાતસ્સ મગ્ગકિચ્ચસ્સ ભેદતો. અનુસયે મારેન્તો ગચ્છતીતિ હિ મગ્ગો. મગ્ગા હિ યથાસકં અનુસયે પજહન્તિ એવ, નિમિત્તા વુટ્ઠહન્તિ, પવત્તઞ્ચ છિન્દન્તિ નામાતિ વુચ્ચન્તિ. નિમિત્તન્તિ ચ પઞ્ચક્ખન્ધા, પવત્તન્તિપિ તે એવ. તં દુવિધં ઉપાદિન્નકં, અનુપાદિન્નકઞ્ચ.

તત્થપિ સોતાપત્તિમગ્ગો દિટ્ઠાનુસયં, વિચિકિચ્છાનુસયં, તદેકટ્ઠે ચ કિલેસે, તંસહજાતાનિ દિટ્ઠિસમ્પયુત્તાનિ, વિચિકિચ્છાસમ્પયુત્તઞ્ચાતિ પઞ્ચાકુસલચિત્તાનિ ચ ઉપ્પજ્જમાનોવ સમુગ્ઘાતેતિ, સમુગ્ઘાતેન્તો ચ અપાયભવતો ચેવ સુગતિભવતો ચ ઠપેત્વા સત્ત ભવે તદવસેસતો વુટ્ઠાતિ ¶ . તત્થ યદેતં પઠમમગ્ગાનુપ્પત્તિયં ઉપ્પજ્જમાનારહં દિટ્ઠિવિચિકિચ્છાસમ્પયુત્તપઞ્ચચિત્તસમુટ્ઠાનં રૂપં, તં રૂપક્ખન્ધો, તાનિ પઞ્ચ ચિત્તાનિ વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો, તંસમ્પયુત્તા વેદનાદયો ઇતરે તયો ખન્ધા. ઇમે અનુપાદિન્નપઞ્ચક્ખન્ધા અનુપાદિન્નનિમિત્તં, અનુપાદિન્નપ્પવત્તં નામ. તતો પઠમમગ્ગો વુટ્ઠાતિ, તં છિન્દતિ નામ. યદેતં અપાયભવે, સુગતિયઞ્ચ ઠપેત્વા સત્ત ભવે તદવસેસે ચ પઠમમગ્ગાનુપ્પત્તિયં આયતિં ઉપ્પજ્જમાનારહં કમ્મજક્ખન્ધપઞ્ચકં, તં ઉપાદિન્નનિમિત્તં, ઉપાદિન્નપ્પવત્તં નામ. તતો પઠમમગ્ગો વુટ્ઠાતિ, તઞ્ચ છિન્દતિ નામ. તતોવ પઠમમગ્ગો અનુસયં પજહન્તોવ નિમિત્તા વુટ્ઠહતિ, પવત્તઞ્ચ છિન્દતિ નામાતિ વેદિતબ્બં. એવં ઇતરમગ્ગેસુપિ ઉપાદિન્નાનુપાદિન્નનિમિત્તપ્પવત્તં વુટ્ઠાનં છિન્દનં યથાનુરૂપં ઞાતબ્બં.

સકદાગામિમગ્ગો પન ઓળારિકકામરાગાનુસયં, પટિઘાનુસયં, તદેકટ્ઠે ચ કિલેસે, તંસહજાતાનિ ચ તથા પવત્તાનિ ચત્તારિ દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તાનિ, દ્વે ચ દોમનસ્સસહગતાનીતિ છ અકુસલચિત્તાનિ ¶ ચ ઉપ્પજ્જમાનોવ સમુગ્ઘાતેતિ, સમુગ્ઘાતેન્તો ચ કામસુગતિતો ઠપેત્વા એકભવં તદવસેસતો વુટ્ઠાતિ, પતનુભૂતાવ તંસમઙ્ગિનો કામરાગબ્યાપાદા અધિમત્તા, તે ચ કદાચિ વિરળાવ ઉપ્પજ્જન્તીતિ વેદિતબ્બા.

અનાગામિમગ્ગોપિ તાનેવ તનુસહગતકામરાગપ્પટિઘાનુસયવસેન ઉપ્પન્નાનિ છ ચિત્તાનિ ઉપ્પજ્જમાનોવ સમુગ્ઘાતેતિ, સમુગ્ઘાતેન્તો ચ કામભવતો વુટ્ઠાતિ. અરહત્તમગ્ગો પન રૂપરાગઅરૂપરાગમાનાવિજ્જાનુસયે, ઉદ્ધચ્ચં, તદેકટ્ઠે સબ્બે કિલેસે ચ તંસહજાતાનિ ચત્તારિ દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તાનિ, ઉદ્ધચ્ચસહગતઞ્ચાતિ પઞ્ચાકુસલચિત્તાનિ ચ ઉપ્પજ્જમાનોવ સમુગ્ઘાતેતિ, સમુગ્ઘાતેન્તો ચ રૂપારૂપતો, સબ્બભવતોપિ ¶ વુટ્ઠાતિ. સેસં પઠમમગ્ગે વુત્તાનુસારતો વેદિતબ્બં. એવં અનુસયપ્પહાનસઙ્ખાતકિચ્ચભેદતો ચતુન્નં મગ્ગાનં ભેદો વેદિતબ્બો.

તદેવં મગ્ગસમ્પયોગભેદતો ચતુબ્બિધં, પુન ઝાનઙ્ગસમ્પયોગભેદતો પચ્ચેકં પઞ્ચવિધા હોન્તિ. કથં? પઠમમગ્ગસમ્પયુત્તં તાવ વિતક્કવિચારપીતિસુખેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં પઠમજ્ઝાનિકં, વિચારપીતિસુખેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં દુતિયજ્ઝાનિકં, પીતિસુખેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં તતિયજ્ઝાનિકં, સુખેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં ચતુત્થજ્ઝાનિકં, ઉપેક્ખેકગ્ગતાસમ્પયુત્તં પઞ્ચમજ્ઝાનિકઞ્ચાતિ પઞ્ચવિધં હોતિ. એવં દુતિયમગ્ગાદિસમ્પયુત્તા ચાતિ વીસતિવિધા હોન્તિ, એત્થ ચ ચતુક્કનયવસેન સોળસવિધતાપિ યોજેતબ્બા. કિં પનેત્થ એવં ઝાનઙ્ગયોગભેદસ્સ નિયામકં કારણન્તિ? સઙ્ખારુપેક્ખાઞાણં. તસ્મિં હિ વુટ્ઠાનગામિનિવિપસ્સનાભૂતે સોમનસ્સસહગતે અરિયમગ્ગા પઞ્ચમજ્ઝાનિકા ન ઉપ્પજ્જન્તિ, સોમનસ્સસહગતા ચતુક્કજ્ઝાનિકાવ ઉપ્પજ્જન્તિ, ઉપેક્ખાસહગતે ચ ચતુક્કજ્ઝાનિકા ન ઉપ્પજ્જન્તિ, ઉપેક્ખાસહગતા પઞ્ચમજ્ઝાનિકાવ ઉપ્પજ્જન્તિ.

નનુ ચેત્થ સઙ્ખારુપેક્ખાઞાણં સોમનસ્સુપેક્ખાસહગતત્તા ચતુક્કપઞ્ચમજ્ઝાનિકાનં સોમનસ્સુપેક્ખાસહગતભાવસ્સ નિયામકહેતુ, વિતક્કાદિઅઙ્ગસમતિક્કમતો પન નેસં દુતિયાદિજ્ઝાનભાવસ્સ નિયામકેન અઞ્ઞેન ભવિતબ્બં. ન હિ સઙ્ખારુપેક્ખાઞાણં વિતક્કાદિવિકલં ઉપ્પજ્જતિ. યેન તં નિયામકં ભવેય્ય, કિં તં નિયામકકારણન્તિ? પાદકજ્ઝાનં, સમ્મસિતજ્ઝાનં વા. રૂપારૂપાવચરેસુ હિ યં યં ઝાનં સમાપજ્જિત્વા તતુટ્ઠાય યે કેચિ પકિણ્ણકસઙ્ખારે સમ્મસિત્વા યે મગ્ગે ઉપ્પાદેતિ, તે સબ્બે તંતંઝાનસદિસાવ હોન્તિ. યં ¶ યં વા પન ઝાનં, તંસમ્પયુત્તે ચ અનિચ્ચાદિતો વિપસ્સિત્વા યે ¶ યે મગ્ગે ઉપ્પાદેતિ, તે ચ તંતંઝાનસદિસાવ હોન્તિ ભૂમિવણ્ણસદિસવણ્ણા ગોધા વિય. તત્થ ચ સુક્ખવિપસ્સકસ્સ ઉપ્પન્નમગ્ગાપિ, સમાપત્તિલાભિના ઝાનં પાદકં અકત્વા અસમ્મસિત્વાવ ઉપ્પાદિતમગ્ગાપિ પઠમજ્ઝાનં પાદકં કત્વા તં તં વા સમ્મસિત્વા ઉપ્પાદિતમગ્ગાપિ સબ્બે એકસદિસા પઠમજ્ઝાનિકાવ હોન્તિ. ન હિ લોકુત્તરમગ્ગો અપ્પનં અપ્પત્તો નામ અત્થિ. દુતિયતતિયચતુત્થજ્ઝાનાનિ પાદકાનિ કત્વા વા તત્થ ગતે ધમ્મે સમ્મસિત્વા વા ઉપ્પાદિતમગ્ગા યથાક્કમં ચતુરઙ્ગિકા, તિવઙ્ગિકા, દુવઙ્ગિકા ચ હોન્તિ. પઞ્ચમજ્ઝાનં, પન આરુપ્પજ્ઝાનાનિ ચ પાદકં કત્વા વા તત્થ ગતે ધમ્મે સમ્મસિત્વા વા ઉપ્પાદિતમગ્ગા ઉપેક્ખેકગ્ગતાવસેન દુવઙ્ગિકાવ હોન્તિ. એતેસઞ્ચ પઞ્ચન્નં ઝાનિકાનમ્પિ પુબ્બભાગે વિપસ્સના સોમનસ્સસહગતાપિ હોતિ ઉપેક્ખાસહગતાપિ, વુટ્ઠાનગામિની પન વિપસ્સના ચતુક્કજ્ઝાનિકાનં સોમનસ્સસહગતા હોતિ. પઞ્ચમજ્ઝાનિકાનં પન ઉપેક્ખાસહગતાવાતિ તદેવ પાદકજ્ઝાનં, સમ્મસિતજ્ઝાનં વા નિયામકકારણન્તિ વેદિતબ્બં. એવં સમ્પયોગતો વિનિચ્છયો.

ધમ્મુદ્દેસાદિતો પન પઠમજ્ઝાનિકેસુ તાવ ચતૂસુ કામાવચરપઠમકુસલે વુત્તધમ્મેસુ ઠપેત્વા કરુણામુદિતા સત્તતિંસ ધમ્મા હોન્તિ. વિરતિયો પનેત્થ નિયતા, પાળિયઞ્ચ (ધ. સ. ૨૭૭) રૂપેન નિદ્દિટ્ઠા, છન્દાદયો ચ ચત્તારો યેવાપનકાતિ વેદિતબ્બા.

સઙ્ગહવારે પન બોધિપક્ખિયધમ્મેસુ પુબ્બે સઙ્ગહિતાવસેસાનં સતિપટ્ઠાનસમ્મપ્પધાનઇદ્ધિપાદબોજ્ઝઙ્ગાનં વસેન અતિરેકા ચત્તારો સઙ્ગહા વેદિતબ્બા. પઠમજ્ઝાનિકમગ્ગસમ્પયુત્તેસુ હિ ધમ્મેસુ સતિ ઉપટ્ઠાનટ્ઠેન સતિપટ્ઠાનં, સા વિસયભેદેન ચતુબ્બિધા, ઇતરે અસ્સતિપટ્ઠાનાતિ સબ્બેવ ¶ તે દ્વિધા હોન્તિ. તથા વીરિયં પદહનટ્ઠેન સમ્મપ્પધાનં, તં કિચ્ચભેદેન ચતુબ્બિધં, ઇતરે અસમ્મપ્પધાનાતિ. તથા છન્દો વીરિયં ચિત્તં અમોહોતિ ચત્તારો ધમ્મા ઇજ્ઝનકટ્ઠેન યથાક્કમં ‘‘છન્દિદ્ધિપાદો વીરિયચિત્તવીમંસિદ્ધિપાદો’’તિ નામેન ‘‘ઇદ્ધિપાદા’’તિ વુચ્ચન્તિ, ઇતરે ‘‘અનિદ્ધિપાદા’’તિ. તથા સતિ અમોહો વીરિયં પીતિ પસ્સદ્ધિ સમાધિ તત્રમજ્ઝત્તતાતિ ઇમે સત્ત ધમ્મા બુજ્ઝનટ્ઠેન યથાક્કમં ‘‘સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો વીરિયપીતિપસ્સદ્ધિસમાધિઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગો’’તિ વુચ્ચન્તિ, ઇતરે અબોજ્ઝઙ્ગાતિ એવં ચત્તારો સઙ્ગહા.

સેસં સબ્બં લક્ખણાદિતો પટ્ઠાય સુઞ્ઞતવારપરિયોસાનં કામાવચરપઠમકુસલે વુત્તસદિસમેવ ¶ , કેવલં પન મગ્ગઙ્ગસઙ્ગહે ‘‘અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો હોતી’’તિ (ધ. સ. ૩૩૭) પદભાજનીયે સરૂપેનેવ નિદ્દિટ્ઠં, ઇન્દ્રિયસઙ્ગહે પઞ્ઞિન્દ્રિયટ્ઠાને પઠમમગ્ગસ્સ અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં ગહેત્વા ઇતરમગ્ગાનં અઞ્ઞિન્દ્રિયં ગહેત્વાવ અટ્ઠિન્દ્રિયન્તિ અટ્ઠિન્દ્રિયતા, સબ્બત્થ લોકુત્તરતા ચ વિસેસો, સેસં તાદિસમેવ. પઠમજ્ઝાનિકા ચત્તારો મગ્ગા.

તથા દુતિયજ્ઝાનિકેસુપિ કેવલં ધમ્મુદ્દેસે વિતક્કાભાવો, સઙ્ગહવારે ચતુરઙ્ગજ્ઝાનતા, સત્તઙ્ગમગ્ગતા ચ વિસેસો, સેસં પઠમજ્ઝાનિકસદિસમેવ. દુતિયજ્ઝાનિકમગ્ગા.

તથા તતિયજ્ઝાનિકેસુપિ કેવલં ધમ્મુદ્દેસે વિચારાભાવો, સઙ્ગહવારે તિવઙ્ગિકજ્ઝાનતા ચ વિસેસો, સેસં દુતિયજ્ઝાનિકસદિસમેવ. તતિયજ્ઝાનિકમગ્ગા.

તથા ચતુત્થજ્ઝાનિકેસુપિ કેવલં ધમ્મુદ્દેસે પીતિયા અભાવો, કોટ્ઠાસવારે દુવઙ્ગિકજ્ઝાનતા, છળઙ્ગિકબોજ્ઝઙ્ગતા ¶ ચ વિસેસો, સેસં તતિયજ્ઝાનિકસદિસમેવ. ચતુત્થજ્ઝાનિકમગ્ગા.

તથા પઞ્ચમજ્ઝાનિકેસુપિ કેવલં સબ્બત્થ વેદનાપરિવત્તનમેવ વિસેસો, સેસં ચતુત્થજ્ઝાનિકસદિસમેવ. પઞ્ચમજ્ઝાનિકમગ્ગા. એવં ધમ્મુદ્દેસાદિતો વિનિચ્છયો.

વિસયાદિપ્પભેદતો પન સબ્બેપિ લોકુત્તરકુસલા આરમ્મણતો નિબ્બાનારમ્મણાવ, તસ્મા ન તતો નેસં ભેદો, પટિપદાદિભેદતો પન પુબ્બે વુત્તનયેન પચ્ચેકં ભેદો વેદિતબ્બો. એત્થ ચ યો નામરૂપપરિગ્ગહતો પટ્ઠાય કિલમન્તો વિપસ્સનં આરભિત્વા દુક્ખેન કસિરેન કિલેસે વિક્ખમ્ભેતિ, તસ્સ દુક્ખા પટિપદા હોતિ. યો પન વિક્ખમ્ભિતકિલેસો, સો વિપસ્સનાપરિવાસં વાસેન્તો ચિરેન મગ્ગપાતુભાવં પાપુણાતિ, તસ્સ દન્ધાભિઞ્ઞા હોતિ. ઇમિના નયેન ઇતરા તિસ્સોપિ પટિપદાભિઞ્ઞાયો વેદિતબ્બા. યથા ચ પટિપદાદિભેદતો, એવં વિમોક્ખભેદતોપિ પચ્ચેકં દ્વિધા હોન્તિ – સુઞ્ઞતવિમોક્ખો અપ્પણિહિતવિમોક્ખોતિ.

તત્થ સુઞ્ઞતન્તિ, અપ્પણિહિતન્તિ ચ લોકુત્તરમગ્ગસ્સ નામં. સો હિ આગમનતો સગુણતો આરમ્મણતોતિ તીહિ કારણેહિ નામં લભતિ. કથં? ઇધ ભિક્ખુ વિપસ્સનાકમ્મટ્ઠાનિકો આદિતો પટ્ઠાય ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખમનત્તા’’તિ તિવિધં અનુપસ્સનં આરોપેત્વા ¶ સમ્મસન્તો વિચરતિ, સચસ્સ વુટ્ઠાનગામિનિવિપસ્સના તેભૂમકે સઙ્ખારે અનત્તતો વિપસ્સતિ, અયં અત્તસુઞ્ઞતાદસ્સનટ્ઠેન સુઞ્ઞતા નામ હોતિ. સચે દુક્ખતો વિપસ્સતિ, અયં તણ્હાપણિધિરહિતટ્ઠેન અપ્પણિહિતા નામ હોતિ, તા ઉભોપિ આગમનીયટ્ઠાને ઠત્વા અત્તનો અત્તનો મગ્ગસ્સ યથાક્કમં સુઞ્ઞતમગ્ગો ¶ અપ્પણિહિતમગ્ગોતિ નામં દેન્તિ. એવં આગમનતો નામલાભો વેદિતબ્બો. નનુ સુત્તન્તેસુ સચે વુટ્ઠાનગામિનિવિપસ્સના અનિચ્ચતો પસ્સતિ, તસ્સા વસેન મગ્ગો અનિમિત્તવિમોક્ખો હોતીતિ કત્વા તયો વિમોક્ખા કથિતાતિ? સચ્ચં, અપિ ચ ખો પરિયાયતો કથિતા, નિપ્પરિયાયતો પન સયમ્પિ સનિમિત્તા અત્તનો મગ્ગસ્સ અનિમિત્તનામં દાતું અસક્કુણેય્યતાય દ્વે એવ વિમોક્ખા હોન્તીતિ. તિસ્સોપિ હિ વિપસ્સના નિચ્ચનિમિત્તં, સુખનિમિત્તઞ્ચ ઉગ્ઘાટનેન અનિમિત્તવોહારં લભન્તિ, તિસ્સોપિ નિમિત્તભૂતેસુ ખન્ધેસુ ચરણતો સનિમિત્તાવ, તસ્મા સયં આગમનીયટ્ઠાને ઠત્વા અત્તનો મગ્ગસ્સ નિપ્પરિયાયતો અનિમિત્તનામં દાતું ન સક્કોન્તિ. યસ્મા પન મગ્ગો સયં રાગાદીહિ સુઞ્ઞો, રાગાદિનિમિત્તપણિધિરહિતો ચ, તસ્મા સગુણેનેવ સુઞ્ઞતનામં, અપ્પણિહિતનામઞ્ચ લભતિ. એવમસ્સ સગુણતો નામલાભો વેદિતબ્બો. યસ્મા પન નિબ્બાનં રાગાદીહિ, સઙ્ખારેહિ ચ સુઞ્ઞત્તા, રાગાદિનિમિત્તપણિધિરહિતત્તા ચ ‘‘સુઞ્ઞતં, અનિમિત્તં, અપ્પણિહિત’’ન્તિ ચ વુચ્ચતિ, તસ્મા તં આરમ્મણં કત્વા ઉપ્પન્નમગ્ગોપિ ‘‘સુઞ્ઞતો, અનિમિત્તો, અપ્પણિહિતો’’તિ ચ નામં લભતિ. એવં આરમ્મણતો નામલાભો વેદિતબ્બો.

તેસુ ઇધ આગમનતોવ મગ્ગો નામં લભતિ, ન સગુણતો, નાપિ આરમ્મણતો, સગુણારમ્મણતો નામલાભસ્સ સુત્તન્તેસુ પરિયાયદેસિતત્તા. તેનેવ હેત્થ મગ્ગાનં સગુણારમ્મણતોપિ અનિમિત્તવિમોક્ખતં અગ્ગહેત્વા સુઞ્ઞતઅપ્પણિહિતવિમોક્ખતાવ આગમનતો વુત્તા, તઞ્ચાગમનં દુવિધં વિપસ્સનાગમનં, મગ્ગાગમનઞ્ચ. તત્થ વિપસ્સનાગમનતો મગ્ગો ચ સુઞ્ઞતાદિનામં લભતિ, મગ્ગાગમનતો ચ લભતેવ, ઇધ પન મગ્ગસ્સ અધિપ્પેતત્તા ¶ વિપસ્સનાગમનતોવ વેદિતબ્બં. એવં વિમોક્ખભેદતો પચ્ચેકં દ્વિધા હોન્તિ. એવં વિસયાદિપ્પભેદતો વિનિચ્છયો.

નિટ્ઠિતા ચ મોહવિચ્છેદનિયા નામ

‘‘કુસલા ધમ્મા’’તિ પદસ્સ અત્થવણ્ણના.

અકુસલા ¶ પન ધમ્મા ભૂમિતો એકવિધા કામાવચરાવ, સમ્પયોગતો પન મૂલવસેન તિવિધા હોન્તિ લોભમૂલા દોસમૂલા મોહમૂલાતિ. તત્થ લોભમૂલા અટ્ઠવિધા સોમનસ્સસહગતં દિટ્ઠિગતસમ્પયુત્તં અસઙ્ખારં, તથા સસઙ્ખારં, સોમનસ્સસહગતં દિટ્ઠિગતવિપ્પયુત્તં અસઙ્ખારં, તથા સસઙ્ખારં, ઉપેક્ખાસહગતં દિટ્ઠિગતસમ્પયુત્તં અસઙ્ખારં, તથા સસઙ્ખારં, ઉપેક્ખાસહગતં દિટ્ઠિગતવિપ્પયુત્તં અસઙ્ખારં, તથા સસઙ્ખારન્તિ.

તત્થ ઇટ્ઠારમ્મણે લોભબહુલતાદીહિ કારણેહિ સોમનસ્સસહગતતા, અસદ્ધમ્મસવનઅકલ્યાણમિત્તતાદીહિ દિટ્ઠિસમ્પયુત્તતા ચ વેદિતબ્બા. યદા હિ ‘‘નત્થિ કામેસુ આદીનવો’’તિઆદિના નયેન મિચ્છાદિટ્ઠિં પુરક્ખત્વા હટ્ઠતુટ્ઠો કામે વા પરિભુઞ્જતિ, દિટ્ઠમઙ્ગલાદીનિ વા સારતો પચ્ચેતિ સભાવતિક્ખેનેવ અનુસ્સાહિતેન ચિત્તેન, તદા પઠમં અકુસલચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. યદા મન્દેન સમુસ્સાહિતેન, તદા દુતિયં. યદા મિચ્છાદિટ્ઠિં અપુરક્ખત્વા કેવલં હટ્ઠતુટ્ઠો મેથુનં વા સેવતિ, પરસમ્પત્તિં ¶ વા અભિજ્ઝાયતિ, પરભણ્ડં વા હરતિ સભાવતિક્ખેનાનુસ્સાહિતેન, તદા તતિયં. યદા સમુસ્સાહિતેન, તદા ચતુત્થં. યદા પન કામાનં વા અસમ્પત્તિં આગમ્મ, અઞ્ઞેસં વા સોમનસ્સહેતૂનં અભાવેન ચતૂસુપિ વિકપ્પેસુ સોમનસ્સરહિતતા હોતિ, તદા સેસાનિ ચત્તારિ ઉપેક્ખાસહગતાનિ ઉપ્પજ્જન્તીતિ અયં સમ્પયોગતો વિનિચ્છયો.

ધમ્મુદ્દેસતો પન પઠમાકુસલે તાવ નિયતા પાળિયં સરૂપેનાગતા સોળસ, યેવાપનકવસેન ચત્તારોતિ વીસતિ ધમ્મા હોન્તિ. કથં? ફસ્સો વેદના સઞ્ઞા ચેતના ચિત્તં વિતક્કો વિચારો પીતિ વીરિયં એકગ્ગતા જીવિતં અહિરિકં અનોત્તપ્પં લોભો મોહો મિચ્છાદિટ્ઠીતિ ઇમે સરૂપેનાગતા સોળસ ધમ્મા, છન્દો અધિમોક્ખો મનસિકારો ઉદ્ધચ્ચન્તિ ઇમે યેવાપનકા ચત્તારોતિ. પદભાજનીયે પન પુબ્બે વુત્તનયેનેવ ‘‘ફસ્સપઞ્ચકં ઝાનઙ્ગપઞ્ચકં વીરિયસમાધિમનોસોમનસ્સજીવિતવસેન ઇન્દ્રિયાનિ પઞ્ચ, મિચ્છાદિટ્ઠિસઙ્કપ્પવાયામસમાધિવસેન મગ્ગઙ્ગાનિ ચત્તારિ, વીરિયસમાધિઅહિરિકાનોત્તપ્પવસેન બલાનિ ચત્તારિ, લોભો મોહોતિ દ્વે મૂલાનિ, અભિજ્ઝા મિચ્છાદિટ્ઠીતિ દ્વે કમ્મપથાનિ, અહિરિકં અનોત્તપ્પન્તિ ¶ લોકનાસદુકં, સમથો પગ્ગાહો અવિક્ખેપો ચાતિ એવં સરૂપેનાગતાનં દ્વત્તિંસધમ્માનં સોળસસુ એવ સમવરોધો, સવિભત્તિકાવિભત્તિકભેદો ચ કામાવચરપઠમકુસલે વુત્તાનુસારતો ઞાતબ્બો. અયં ધમ્મુદ્દેસતો વિનિચ્છયો.

લક્ખણાદિવિભાગતો પન ન હિરીયતીતિ અહિરિકો, અહિરિકસ્સ ભાવો અહિરિક્કં, ન ઓત્તપ્પં અનોત્તપ્પં. તેસુ અહિરિક્કં કાયદુચ્ચરિતાદીહિ અજિગુચ્છનલક્ખણં, અલજ્જાલક્ખણં વા, અનોત્તપ્પં તેહેવ અસારજ્જનલક્ખણં, અનુત્તાસલક્ખણં ¶ વા, સેસં હિરિઓત્તપ્પાનં વુત્તપ્પટિપક્ખવસેન વેદિતબ્બં.

લુબ્ભતિ તેન, સયં વા લુબ્ભતિ, લુબ્ભનમત્તમેવ વા તન્તિ લોભો. સો આરમ્મણગહણલક્ખણો મક્કટાલેપો વિય, અભિસઙ્ગરસો તત્તકપાલે ખિત્તમંસપેસિ વિય, અપરિચ્ચાગપચ્ચુપટ્ઠાનો તેલઞ્જનરાગો વિય, સઞ્ઞોજનીયધમ્મેસુ અસ્સાદદસ્સનપદટ્ઠાનો. તણ્હાનદિભાવેન વડ્ઢમાનો સીઘસોતા નદી વિય મહાસમુદ્દં અપાયમેવ ગહેત્વા ગચ્છતીતિ દટ્ઠબ્બો.

મુય્હન્તિ તેન, સયં વા મુય્હતિ, મુય્હનમત્તમેવ વા તન્તિ મોહો. સો ચિત્તસ્સ અન્ધકારલક્ખણો, અઞ્ઞાણલક્ખણો વા, અસમ્પટિવેધરસો, આરમ્મણસભાવચ્છાદનરસો વા, અસમ્માપટિપત્તિપચ્ચુપટ્ઠાનો, અન્ધકારપચ્ચુપટ્ઠાનો વા, અયોનિસોમનસિકારપદટ્ઠાનો, સબ્બાકુસલાનં મૂલન્તિ દટ્ઠબ્બો.

મિચ્છા પસ્સન્તિ તાય, સયં વા મિચ્છા પસ્સતિ, મિચ્છાદસ્સનમત્તમેવ વા એસાતિ મિચ્છાદિટ્ઠિ. સા અયોનિસો અભિનિવેસલક્ખણા, પરામાસરસા, મિચ્છાભિનિવેસપચ્ચુપટ્ઠાના, અરિયાનં અદસ્સનકામતાદિપદટ્ઠાના, પરમં વજ્જન્તિ દટ્ઠબ્બા.

ઉદ્ધતભાવો ઉદ્ધચ્ચં. તં અવૂપસમલક્ખણં, અનવટ્ઠાનરસં, ભન્તતાપચ્ચુપટ્ઠાનં, અયોનિસોમનસિકારપદટ્ઠાનં, ચિત્તવિક્ખેપોતિ દટ્ઠબ્બો. સેસો પનેત્થ સુઞ્ઞતવારપરિયોસાનો સબ્બોપિ વિનિચ્છયો કુસલાધિકારે વુત્તાનુસારતો વેદિતબ્બો. કેવલં સઙ્ગહવારે પાળિયં આગતવસેન ¶ પઞ્ચિન્દ્રિયતા, ચતુરઙ્ગમગ્ગતા, ચતુબ્બિધબલતા, દ્વેહેતુતા, સબ્બત્થ અકુસલભાવો ચ વિસેસો, સેસં તાદિસમેવ. પઠમાકુસલં નિટ્ઠિતં.

યથા ¶ ચ પઠમે, એવં દુતિયેપિ સસઙ્ખારતા, યેવાપનકેસુ થિનમિદ્ધાનં સમ્ભવો, નિયતતા ચ વિસેસો. તત્થ થિનનતા થિનં, મિદ્ધનતા મિદ્ધં, અનુસ્સાહનસંસીદનતા, સત્તિવિઘાતો ચાતિ અત્થો. તત્થ થિનં અનુસ્સાહલક્ખણં, વીરિયવિનોદનરસં, સંસીદનપચ્ચુપટ્ઠાનં. મિદ્ધં અકમ્મઞ્ઞતાલક્ખણં, ઓનહનરસં, લીનતાપચ્ચુપટ્ઠાનં, પચલાયિકાનિદ્દાપચ્ચુપટ્ઠાનં વા, ઉભયમ્પિ અરતિતન્દિવિજમ્ભિકાદીસુ અયોનિસોમનસિકારપદટ્ઠાનં. દુતિયં.

તતિયે સબ્બોપિ વિનિચ્છયો પઠમાકુસલે વુત્તનયોવ. કેવલં દિટ્ઠિયા અભાવો, યેવાપનકેસુ માનસ્સ સમ્ભવો, અનિયતતા ચ, સઙ્ગહવારે તિવઙ્ગિકમગ્ગતા ચ વિસેસો, સેસં તાદિસમેવ. તત્થ મઞ્ઞતીતિ માનો. સો ઉણ્ણતિલક્ખણો, સમ્પગ્ગહરસો, કેતુકમ્યતાપચ્ચુપટ્ઠાનો, દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તલોભપદટ્ઠાનો, ઉમ્માદો વિય દટ્ઠબ્બો. તતિયં.

યથા ચ તતિયે, એવં ચતુત્થેપિ. થિનમિદ્ધઞ્ચેત્થ સસઙ્ખારતા ચ અધિકા, સેસં તાદિસમેવ. ચતુત્થં.

પઞ્ચમછટ્ઠસત્તમટ્ઠમેસુ સોમનસ્સટ્ઠાને ઉપેક્ખાસમ્ભવો, પીતિયા ચ અભાવો, તતો એવ સઙ્ગહવારે ચતુરઙ્ગજ્ઝાનતા ચ વિસેસો, સેસં સબ્બં પઠમદુતિયતતિયચતુત્થચિત્તસદિસમેવ.

દોસમૂલા પન દ્વિધા દોમનસ્સસહગતં પટિઘસમ્પયુત્તં અસઙ્ખારં, તથા સસઙ્ખારં. એવં સમ્પયોગતો. ધમ્મુદ્દેસાદિતો પન પઠમે તાવ પઠમાકુસલે વુત્તેસુ પીતિલોભદિટ્ઠિયો વજ્જેત્વા દોસં ¶ , યેવાપનકેસુ અનિયતાનિ ¶ ઇસ્સામચ્છરિયકુક્કુચ્ચાનિ, સોમનસ્સટ્ઠાને દોમનસ્સઞ્ચ પક્ખિપિત્વા એકવીસતિ ધમ્મા હોન્તિ. યેવાપનકા ચેત્થ સત્ત. તત્થ દુસ્સન્તિ તેન, સયં વા દુસ્સતિ, દુસ્સનમત્તમેવ વા તન્તિ દોસો. સો ચણ્ડિક્કલક્ખણો પહટાસીવિસો વિય, વિસપ્પનરસો વિસનિપાતો વિય, અત્તનો નિસ્સયદહનરસો વા દાવગ્ગિ વિય, દુસ્સનપચ્ચુપટ્ઠાનો લદ્ધોકાસો વિય સપત્તો, આઘાતવત્થુપદટ્ઠાનો, વિસસંસટ્ઠપૂતિમુત્તં વિય દટ્ઠબ્બો. ઇસ્સાયના ઇસ્સા. સા પરસમ્પત્તીનં ઉસૂયનલક્ખણા, તત્થેવ અનભિરતિરસા, તતો વિમુખભાવપચ્ચુપટ્ઠાના, પરસમ્પત્તિપદટ્ઠાના, સઞ્ઞોજનન્તિ દટ્ઠબ્બા. મચ્છેરભાવો મચ્છરિયં. તં લદ્ધાનં વા લભિતબ્બાનં વા અત્તનો સમ્પત્તીનં નિગૂહનલક્ખણં, તાસઞ્ઞેવ પરેહિ સાધારણભાવઅક્ખમનરસં, સઙ્કોચનપચ્ચુપટ્ઠાનં, કટુકઞ્ચુકતાપચ્ચુપટ્ઠાનં વા, અત્તસમ્પત્તિપદટ્ઠાનં, ચેતસો વિરૂપભાવોતિ દટ્ઠબ્બં. કુચ્છિતં કતં કુકતં, તસ્સ ભાવો કુક્કુચ્ચં. તં પચ્છાનુતાપલક્ખણં, કતાકતાનુસોચનરસં, વિપ્પટિસારપચ્ચુપટ્ઠાનં, કતાકતપદટ્ઠાનં, દાસબ્યમિવ દટ્ઠબ્બં. સઙ્ગહવારે દુક્ખેન સદ્ધિં ચતુરઙ્ગજ્ઝાનતા, દોમનસ્સેન પઞ્ચિન્દ્રિયતા, તિવઙ્ગિકમગ્ગતા, દોસમોહવસેન દ્વિહેતુકતા ચ વેદિતબ્બા. સેસો પન સબ્બો વિનિચ્છયો પઠમાકુસલે વુત્તસદિસો એવ. યથા ચ પઠમે, એવં દુતિયેપિ, સસઙ્ખારતા પન થિનમિદ્ધેહિ સદ્ધિં નવયેવાપનકતા ચ વિસેસો, સેસં તાદિસમેવ.

મોહમૂલાપિ દ્વિધા ઉપેક્ખાસહગતં વિચિકિચ્છાસમ્પયુત્તં, તથા ઉદ્ધચ્ચસમ્પયુત્તન્તિ. તત્થ પઠમે ધમ્મુદ્દેસતો તાવ ફસ્સપઞ્ચકં વિતક્કો વિચારો વીરિયં એકગ્ગતા જીવિતં અહિરિકં અનોત્તપ્પં મોહો વિચિકિચ્છાતિ સરૂપેનાગતા ચુદ્દસ ¶ , ઉદ્ધચ્ચં મનસિકારોતિ યેવાપનકા દ્વે ચાતિ સોળસ ધમ્મા હોન્તિ, એકગ્ગતા ચેત્થ ચિત્તટ્ઠિતિમત્તા, ઇન્દ્રિયમગ્ગબલભાવં ન સમ્પાપુણાતિ. તતો એવ સઙ્ગહવારે સમાધિં વજ્જેત્વા ઉપેક્ખાય સદ્ધિં ચત્તારિ ઇન્દ્રિયાનિ, દ્વે ¶ મગ્ગઙ્ગાનિ, તીણિ બલાનિ હોન્તિ. મોહો પનેત્થ એકોવ હેતુ. સેસો પનેત્થ સબ્બો વિનિચ્છયો વુત્તનયો એવ.

તત્થ વિગતા ચિકિચ્છા એતિસ્સાતિ વિચિકિચ્છા. સા સંસયલક્ખણા, કમ્પનરસા, અનિચ્છયપચ્ચુપટ્ઠાના, અનેકંસભાવપચ્ચુપટ્ઠાના વા, અયોનિસોમનસિકારપદટ્ઠાના, પટિપત્તિઅન્તરાયકરાતિ દટ્ઠબ્બા. યથા ચ વિચિકિચ્છાસમ્પયુત્તે, એવં ઉદ્ધચ્ચસમ્પયુત્તેપિ. કેવલં વિચિકિચ્છાય અભાવો, અધિમોક્ખસ્સ ચ ભાવો, તતો એવ બલવતરસમાધિતા, તેનેવ સઙ્ગહવારે સમાધિના સદ્ધિં પઞ્ચિન્દ્રિયતા, તિવઙ્ગિકમગ્ગતા, ચતુબ્બલતા ચ હોતિ. ઉદ્ધચ્ચઞ્ચેત્થ સરૂપેનેવ નિદ્દિટ્ઠં, અધિમોક્ખમનસિકારા દ્વે યેવાપનકવસેનાતિ અયં વિસેસો, સેસં તાદિસમેવ. ઇમાનિ પન દ્વે ચિત્તાનિ નાનાવિસયે, એકવિસયે ચ અસણ્ઠહનતો પવટ્ટનકાનિ. ઉદ્ધચ્ચસહગતં હિ લદ્ધાધિમોક્ખતાય લદ્ધપતિટ્ઠં એકારમ્મણેયેવ પતિટ્ઠાય પતિટ્ઠાય પવટ્ટતિ ચતુરસ્સમણિ વિય, ઇતરં નાનારમ્મણેસુ વટ્ટમણિ વિયાતિ દટ્ઠબ્બં. ઉદ્ધચ્ચસહગતઞ્ચ ઠપેત્વા સેસા એકાદસ પટિસન્ધિં જનેન્તીતિ વેદિતબ્બં.

વિસયાદિપ્પભેદતો પનેતે દ્વાદસપિ વત્થારમ્મણવસેન તાવ છબ્બિધા હોન્તિ. તેસુ લોભમોહમૂલા પન દસ પઞ્ચદ્વારે હદયવત્થું નિસ્સાયેવ, મનોદ્વારે નિસ્સાય વા અનિસ્સાય વા જવનકિચ્ચં સાધયમાના છબ્બિધા. તથા દોસમૂલા નિસ્સાયેવ પન પવત્તન્તિ. લોભમૂલા પન ¶ અદિન્નાદાનકામમિચ્છાચારમુસાવાદપેસુઞ્ઞસમ્ફપ્પલાપાભિજ્ઝાસઙ્ખાતાનં છન્નં કમ્મપથાનં વસેન છબ્બિધા. દિટ્ઠિસમ્પયુત્તા પનેત્થ મિચ્છાદિટ્ઠિવસેનાપીતિ સત્તવિધા હોન્તિ. દોસમૂલા પન પાણાભિપાતાદિન્નાદાનમુસાવાદપેસુઞ્ઞફરુસસમ્ફપ્પલાપબ્યાપાદવસેન સત્તવિધા હોન્તિ. દસન્નમ્પિ પનેસં દ્વારકમ્મવસેન ચેવ વીમંસાવજ્જિતાધિપતિત્તયવસેન ચ કુસલે વુત્તનયેન વિભાગો વેદિતબ્બો. એકન્તહીનત્તા હીનત્તિકભેદો નત્થિ. આરમ્મણાધિપતિ પનેત્થ લોભમૂલેસુ એવ, ન ઇતરેસુ, મોહમૂલેસુ પન સહજાતાધિપતિપિ નત્થિ, તથા કમ્મપથભેદોપિ. ન હિ પવટ્ટમાનં કઞ્ચિ અધિપતિં કરોતિ. દોસો વા સવિસયં, વિચિકિચ્છાચિત્તઞ્ચ પટિપત્તિમન્તરાયકરત્તેન દુચ્ચરિતહેતુભૂતમ્પિ પાણાતિપાતાદીનં દોસલોભમૂલચિત્તેહેવ સન્નિટ્ઠાપનિયતો કમ્મપથભેદં ન ગચ્છતિ, પુબ્બભાગે એવ પન હેતુ હોતિ. તેનેવસ્સ અપાયહેતુતા પઠમમગ્ગવજ્ઝતાતિ દટ્ઠબ્બં. અતીતાદિભેદતો પન દ્વાદસન્નં પચ્ચેકમનન્તતા, સેસો ચ વિનિચ્છયો કુસલાધિકારે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બોતિ.

અબ્યાકતા ¶ પન ધમ્મા જાતિતો ચતુબ્બિધા વિપાકકિરિયરૂપનિબ્બાનવસેન. તત્થ વિપાકાબ્યાકતા ધમ્મા જાતિતો ચ દ્વિધા હોન્તિ કુસલાકુસલવિપાકવસેન. તત્થ કુસલવિપાકા ભૂમિતો ચતુબ્બિધા કામરૂપારૂપાવચરલોકુત્તરવિપાકવસેન. તત્થ કામાવચરવિપાકા અહેતુકા સહેતુકાતિ દુવિધા. તત્થ અલોભાદિસહજાતહેતુવિરહિતા અહેતુકા. તે સમ્પયોગવત્થારમ્મણાદિભેદતો ¶ અટ્ઠવિધા. સેય્યથિદં – ઉપેક્ખાસહગતં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, તથા સોતઘાનજિવ્હાવિઞ્ઞાણં, સુખસહગતં કાયવિઞ્ઞાણં, ઉપેક્ખાસહગતા મનોધાતુ, સોમનસ્સસહગતા મનોવિઞ્ઞાણધાતુ, તથા ઉપેક્ખાસહગતા ચાતિ. ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ હિ ચત્તારિ ચક્ખુપસાદાદીસુ ચતૂસુ ઉપાદાયરૂપેસુ ઉપાદાયરૂપાનં ઘટ્ટનાનિઘંસસ્સ પિચુપિણ્ડે પિચુપિણ્ડસ્સેવાતિદુબ્બલતાય ઉપેક્ખાવેદનાસમ્પયુત્તાનેવ હોન્તિ. કાયવિઞ્ઞાણં પન કાયિન્દ્રિયે ફોટ્ઠબ્બભૂતત્તયઘટ્ટનાનિઘંસસ્સ અધિકરણિમત્થકે ઠપિતપિચુપિણ્ડે કૂટપહારસ્સેવ બલવતાય પસાદનિસ્સયેસુપિ ભૂતેસુ પટિઘાતસમ્ભવતો સુખસહગતં હોતિ, મનોધાતુ અત્તનો ગહણદુબ્બલતાય અતિઇટ્ઠેપિ ઉપેક્ખાસહગતાવ, મનોવિઞ્ઞાણધાતુ પન અતિઇટ્ઠે સોમનસ્સસહગતા, ઇટ્ઠમજ્ઝત્તે ઉપેક્ખાસહગતાતિ અયં સમ્પયોગતો વિનિચ્છયો.

ધમ્મુદ્દેસાદિતો પન ચક્ખુવિઞ્ઞાણે તાવ ફસ્સપઞ્ચકં, એકગ્ગતા, જીવિતન્તિ સરૂપેનાગતા સત્ત, યેવાપનકવસેન મનસિકારો એકો ચાતિ અટ્ઠ ધમ્મા હોન્તિ. સઙ્ગહતો પનેત્થ ખન્ધાયતનધાતુઆહારિન્દ્રિયવસેન પઞ્ચેવસઙ્ગહા. તત્થ ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુધમ્મધાતુવસેન ધાતુસઙ્ગહો, મનો ઉપેક્ખાજીવિતિન્દ્રિયવસેન ઇન્દ્રિયસઙ્ગહો ચ વેદિતબ્બો. સેસં વુત્તનયમેવ. એત્થ ચ વિજ્જમાનાપિ વેદના ઝાનઙ્ગતં ન ગચ્છતિ, ઇન્દ્રિયં પન હોતિ. એકગ્ગતા ઇન્દ્રિયમગ્ગઙ્ગબલભાવમ્પિ ન ગચ્છતિ અતિદુબ્બલત્તા. વિતક્કપચ્છિમકં હિ ઝાનં, હેતુપચ્છિમકો મગ્ગો, બલઞ્ચ. યથા ચેત્થ, એવં સોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણેસુપિ. કેવલં પન સઙ્ગહવારે સોતવિઞ્ઞાણધાતુઆદિવસેન ધાતુસઙ્ગહો, કાયવિઞ્ઞાણે વેદનાપરિવત્તનઞ્ચ વિસેસો. યથા ¶ ચેત્થ, એવં મનોધાતુયાપિ. કેવલં પન વિતક્કવિચારા દ્વે યેવાપનકા ચ અધિમોક્ખોતિ તયો ધમ્મા અધિકા. સઙ્ગહવારે મનોધાતુધમ્મધાતુવસેન ધાતુસઙ્ગહો, વિતક્કવિચારુપેક્ખેકગ્ગતાહિ ચતૂહિ ઝાનઙ્ગસઙ્ગહો ચ વિસેસો. પાળિયં પનેત્થ કિઞ્ચાપિ ઝાનઙ્ગસઙ્ગહો ¶ ન ઉદ્ધટો, તથાપિ સવિતક્કેસુ નિયમેન ઝાનઙ્ગતાસમ્ભવતો ગહેતબ્બોવ. યથા ચેત્થ, એવં મનોવિઞ્ઞાણધાતુદ્વયેપિ. સોમનસ્સસહગતતાય પનેત્થ પીતિ અધિકા, સઙ્ગહવારે ચ પઞ્ચઙ્ગજ્ઝાનતા, વેદનાપરિવત્તનં, ઉભયત્થાપિ મનોવિઞ્ઞાણધાતુધમ્મધાતુવસેન ધાતુસઙ્ગહો ચ વિસેસો, સેસં તાદિસમેવ.

વિસયાદિપ્પભેદતો પન ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ પઞ્ચ યથાક્કમં ચક્ખાદિએકેકમેવ વત્થું નિસ્સાય પચ્ચુપ્પન્ને, ઇટ્ઠે ચ રૂપાદિએકેકારમ્મણે એવ કિરિયમનોધાતુઅનન્તરં આલોકાકાસવાયુજલપથવીસહકારીનિ પસાદકાદીનિ દસ્સનસવનઘાયનસાયનફુસનકિચ્ચાનિ સાધયમાનાનિ ચક્ખુદ્વારાદીસુ એકેકસ્મિં એવ વિપચ્ચન્તિ. એવમેતેસં વત્થુદ્વારારમ્મણકિચ્ચાનિ વિસું નિયતાનિ. ઠાનં પન તેસં પઞ્ચન્નમ્પિ એકમેવ, તેન નેસં ન ભેદો. મનોધાતુ પન હદયવત્થું નિસ્સાયેવ પચ્ચુપ્પન્નેસુ રૂપાદીસુ પઞ્ચસુપિ આરમ્મણેસુ પઞ્ચવિઞ્ઞાણાનન્તરં સમ્પટિચ્છનકિચ્ચં સાધયમાના પઞ્ચસુપિ દ્વારેસુ પવત્તતિ, સોમનસ્સસહગતા મનોવિઞ્ઞાણધાતુ પન હદયવત્થું નિસ્સાયેવ અતિઇટ્ઠે પચ્ચુપ્પન્ને પઞ્ચારમ્મણે વિપાકમનોધાતુઅનન્તરં સન્તીરણકિચ્ચં, છસુપિ દ્વારેસુ છસુ બલવકામાવચરારમ્મણેસુ અતીતાદીસુ જવનાનન્તરં તદારમ્મણકિચ્ચઞ્ચ સાધયમાના વિપચ્ચતિ. એવમેતિસ્સા દ્વારારમ્મણકિચ્ચટ્ઠાનાનિ અનિબદ્ધાનિ, તતો તેહિ ભેદો હોતિ, વત્થુ પન તત્થેવ નિબદ્ધં, તતો ન ભેદો, એવમુપેક્ખાસહગતાયપિ. કેવલં ¶ પનેસા દ્વારવિનિમુત્તાપિ હુત્વા સુગતિયં જચ્ચન્ધબધિરજચ્ચુમ્મત્તકાદીનં પટિસન્ધિકાલે પુરિમચુતિચિત્તાનન્તરં કમ્મબલેનોપટ્ઠિતં કમ્મકમ્મનિમિત્તગતિનિમિત્તેસુ અઞ્ઞતરં અતીતાદિભેદં છબ્બિધમ્પિ કામાવચરારમ્મણમારબ્ભ પટિસન્ધિકિચ્ચં, તદનન્તરતો પટ્ઠાય યાવતાયુકં ભવઙ્ગકિચ્ચં, અન્તે ચુતિકિચ્ચઞ્ચ, વુત્તનયેન સન્તીરણતદારમ્મણકિચ્ચાનિ ચ સાધયમાના ઇમેસુ પઞ્ચસુ ઠાનેસુ વિપચ્ચતીતિ અયં વિસેસો, સેસં તાદિસમેવ.

એત્થ ચ વધબન્ધાદિવસપ્પવત્તે અનિટ્ઠારમ્મણે ખન્તિપટિસઙ્ખાનાદિવસેન કુસલુપ્પત્તિતો તન્નિબ્બત્તાનં પટિસન્ધિઆદિવિઞ્ઞાણાનં કમ્મનિમિત્તઞ્ચે આરમ્મણં હોતિ, અનિટ્ઠેનેવ તેન ભવિતબ્બં. એવં ઇટ્ઠવિસયે ઉપ્પન્નાનં કુસલવિપાકાનં અનિટ્ઠારમ્મણેસુ અનુપ્પત્તિતો કમ્મગતિનિમિત્તમેવ તેસં આરમ્મણં હોતીતિ વિઞ્ઞાયતિ. વિચારેત્વા યથા અવિરોધો હોતિ, તથા ગહેતબ્બં. એવં ઇટ્ઠવિસયે ઉપ્પન્નકુસલતો નિબ્બત્તાનમ્પિ પટિસન્ધિઆદિવિઞ્ઞાણાનં કમ્મનિમિત્તારમ્મણતાય ¶ અવિરોધો ઞાતબ્બો. અતીતાદિભેદતો પન અટ્ઠન્નમ્પિ પચ્ચેકમનન્તરતા હેટ્ઠા વુત્તનયેન ગહેતબ્બા.

અલોભાદિવિપાકહેતુસમ્પયુત્તા પન સહેતુકા, તે સમ્પયોગતો કામાવચરકુસલા વિય અટ્ઠવિધા. સોમનસ્સઞાણાદિસમ્પયોગો પનેત્થ આગમનાદિતો વેદિતબ્બો. તિહેતુકં હિ કામાવચરકુસલં તિહેતુકદ્વિહેતુકપટિસન્ધિયો દત્વા પવત્તે છસુ દ્વારેસુ સોળસ વિપાકાનિ દેતિ, દુહેતુકં પન કુસલં દુહેતુકાહેતુકપટિસન્ધિયો દત્વા પવત્તે છસુ દ્વારેસુ તિહેતુકરહિતાનિ ¶ દ્વાદસ વિપાકાનિ દેતિ. અસઙ્ખારિકસસઙ્ખારિકભાવો પનેત્થ પચ્ચયવિસેસતોપિ હોતિ. બલવપચ્ચયેનાપિ હિ ઉપ્પન્નં અસઙ્ખારિકં હોતિ, દુબ્બલેનાપિ ઇતરં. કેચિ પન અસઙ્ખારિકેન સસઙ્ખારવિપાકાનં, સસઙ્ખારિકેન ચ અસઙ્ખારિકાનં ઉપ્પત્તિં ન ઇચ્છન્તિ. યસ્મા પનેતાનિ પટિસન્ધિદાયકતો અઞ્ઞેનાપિ કમ્મેન પવત્તે અકુસલવિપાકાનિ પવત્તન્તિ, પટ્ઠાને ચ ‘‘સહેતુકં ભવઙ્ગં અહેતુકસ્સ ભવઙ્ગસ્સ અનન્તરપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા. ૩.૧.૧૦૨) વુત્તં, તસ્મા અહેતુકપટિસન્ધિકસ્સ પુગ્ગલસ્સ સુગતિયં પવત્તે સહેતુકાનિપિ વિપાકાનિ પવત્તન્તિ. દુગ્ગતિયં, પન રૂપાવચરભૂમિયઞ્ચ અહેતુકાનેવ પવત્તન્તિ. તેસુપિ અતિઇટ્ઠે આરમ્મણે સોમનસ્સસહગતાનિ, ઇટ્ઠમજ્ઝત્તે ઉપેક્ખાસહગતાનીતિ એવં આગમનાદિતો સમ્પયોગભેદો વેદિતબ્બો.

ધમ્મુદ્દેસાદિતો પન યાવ સુઞ્ઞતવારપરિયોસાના કામાવચરકુસલસદિસોવ સબ્બો વિનિચ્છયો, કેવલઞ્ચેત્થ યેવાપનકેસુ કરુણામુદિતા ન સન્તિ સત્તારમ્મણત્તા. એકન્તપરિત્તારમ્મણા હિ કામાવચરવિપાકા. વિરતિયોપેત્થ લોકિયેસુ એકન્તકુસલસભાવત્તા ન સન્તિ. ‘‘પઞ્ચસિક્ખાપદા કુસલા એવા’’તિ (વિભ. ૭૧૫ આદયો) હિ વુત્તં. ફસ્સાદયો ચેત્થ ¶ વિપાકત્તા આદાસે મુખનિમિત્તં વિય નિરુસ્સાહસન્તા, કુસલા પન મુખં વિય સઉસ્સાહા. સઙ્ગહવારે ચ પઞ્ચઙ્ગિકો મગ્ગો હોતિ, અયં વિસેસો. સેસં તાદિસમેવ.

વિસયાદિપ્પભેદતો પન ય્વાયં કુસલેસુ કમ્મદ્વારપુઞ્ઞકિરિયાધિપતીહિ ભેદો વુત્તો, સો ઇધ નત્થિ અવિઞ્ઞત્તિજનકતો, અવિપાકધમ્મતો, તથા અપ્પવત્તિતો ચ. હીનત્તિકભેદો પન અત્થિ હીનમજ્ઝિમપ્પણીતાનં કુસલાનં વિપાકત્તા ¶ , તથા દ્વારારમ્મણાદિભેદો. એતે હિ હદયવત્થું નિસ્સાય દ્વારવિનિમુત્તા હુત્વા દેવમનુસ્સેસુ દ્વિહેતુકતિહેતુકાનં હેટ્ઠા વુત્તનયેન પટિસન્ધિભવઙ્ગચુતિકિચ્ચાનિ, છદ્વારે છસુ આરમ્મણેસુ તદારમ્મણકિચ્ચઞ્ચ સાધયમાના એવં ચતૂસુ ઠાનેસુ વિપચ્ચન્તિ. એવમેતેસં દ્વારારમ્મણકિચ્ચટ્ઠાનાનિ અનિબદ્ધાનિ, તતો તેહિ ભેદો હોતિ. વત્થુ પન તત્થેવ નિબદ્ધં, તતો ન ભેદો. અતીતાદિભેદતો પનેત્થાપિ અનન્તતા વુત્તનયા એવાતિ.

કામાવચરસહેતુકકુસલવિપાકા નિટ્ઠિતા.

રૂપાવચરવિપાકાપિ સમ્પયોગભેદતો અત્તનો કુસલા વિય પઞ્ચવિધા હોન્તિ. સબ્બો ચેત્થ વિનિચ્છયભેદો કુસલે વુત્તનયો એવ. વિપાકભાવતો પનેત્થ યથા હત્થિઆદીનં છાયા તંસદિસા, એવં કુસલાગમનતો ચ ઝાનઙ્ગાદિસમ્પયુત્તધમ્મસમાયોગો, પટિપદાદિભેદો ચ હોતિ. અપિચેત્થ તિવિધાય પઠમજ્ઝાનભૂમિયા પઠમજ્ઝાનવિપાકા, તથા દુતિયજ્ઝાનભૂમિયા દુતિયજ્ઝાનવિપાકા તતિયજ્ઝાનવિપાકા ચ, તતિયજ્ઝાનભૂમિયા ચતુત્થજ્ઝાનવિપાકા, વેહપ્ફલપઞ્ચસુદ્ધાવાસવસેન છબ્બિધાય ચતુત્થજ્ઝાનભૂમિયા પઞ્ચમજ્ઝાનવિપાકા ચ વુત્તનયેન પટિસન્ધિભવઙ્ગચુતિકિચ્ચાનિ સાધયમાના હદયવત્થું નિસ્સાય દ્વારવિનિમુત્તાવ કમ્મનિમિત્તસઙ્ખાતપઞ્ઞત્તારમ્મણા હુત્વા વિપચ્ચન્તીતિ અયં વિસેસો, સેસં તાદિસમેવ.

એવં ¶ અરૂપાવચરવિપાકાપિ આરમ્મણભેદતો અત્તનો કુસલા વિય ચતુબ્બિધા હોન્તિ. વિનિચ્છયો ચ સબ્બો કુસલે ¶ વુત્તનયોવ. કુસલતો ચેત્થ વિસેસો રૂપાવચરવિપાકે વુત્તનયેન વેદિતબ્બો. કેવલં પનેત્થ કમ્મનિમિત્તભૂતપઞ્ઞત્તારમ્મણો આકાસાનઞ્ચાયતનવિપાકો પઠમારુપ્પભૂમિયં, તથા મહગ્ગતારમ્મણો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનવિપાકો દુતિયારુપ્પભૂમિયં, કમ્મનિમિત્તભૂતપઞ્ઞત્તારમ્મણો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનવિપાકો તતિયારુપ્પભૂખિયં, મહગ્ગતારમ્મણો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનવિપાકો ચતુત્થારુપ્પભૂમિયઞ્ચ અવત્થુકા વુત્તનયેન પટિસન્ધિભવઙ્ગચુતિકિચ્ચાનિ સાધયમાનાવ પવત્તન્તીતિ અયમેવ વિસેસો.

તથા લોકુત્તરવિપાકાપિ અત્તનો કુસલા વિય તંતંમગ્ગફલત્તા ચતુબ્બિધા, ઝાનઙ્ગયોગભેદતો પચ્ચેકં પઞ્ચ પઞ્ચ કત્વા વીસતિવિધાવ હોન્તિ. વિનિચ્છયો ચેત્થ કુસલે વુત્તનયોવ. કેવલં સઙ્ગહવારે સોતાપત્તિમગ્ગફલં સકદાગામિમગ્ગફલં અનાગામિમગ્ગફલન્તિ ઇમેસં તિણ્ણં અઞ્ઞિન્દ્રિયં, અરહત્તફલસ્સ ચ અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં પઞ્ઞિન્દ્રિયટ્ઠાને ગહેત્વા અટ્ઠિન્દ્રિયતા, બોજ્ઝઙ્ગમગ્ગઙ્ગાદિબોધિપક્ખિયધમ્મા, પટિપદાદિભેદો ચ મગ્ગાગમનવસેનેવ હોતીતિ વેદિતબ્બો. અધિપતિભેદોપેત્થ લબ્ભતિ. લોકુત્તરકુસલા હિ અત્તનો ફલાનં અનન્તરુપ્પત્તિતો, જવનવુત્તિતો ચ અધિપતિં વિધાતું સક્કોન્તિ, લોકિયા પન વિપરીતતો ન સક્કોન્તિ. તેનાહુ પોરાણા ‘‘વિપાકે અધિપતી નત્થિ ઠપેત્વા લોકુત્તર’’ન્તિ (ધ. સ. અટ્ઠ. ૫૦૫). વિમોક્ખભેદતો પનેતે મગ્ગાગમનતો તિવિધા હોન્તિ સુઞ્ઞતઅનિમિત્તઅપ્પણિહિતવિમોક્ખવસેન. મગ્ગા હિ વિપસ્સનાગમનતો ‘‘સુઞ્ઞતો અપ્પણિહિતો’’તિ દ્વે નામાનિ લભિત્વા સગુણારમ્મણતો પરિયાયેન ¶ અનિમિત્તાતિપિ વુચ્ચન્તિ, તસ્મા સયં આગમનીયટ્ઠાને ઠત્વા અત્તનો અત્તનો અનન્તરફલાનં નિપ્પરિયાયતો તીણિપિ નામાનિ દેન્તિ. અપરભાગે પન ફલસમાપત્તિભૂતાનં ન દેન્તિ. તત્થ વિપસ્સનાગમનતોવ મગ્ગે વુત્તનયેન ¶ દુવિધો નામલાભો વેદિતબ્બો. તે ચ ન મગ્ગા વિય એકચિત્તક્ખણિકા, મગ્ગવીથિયં પન દ્વત્તિક્ખત્તું, ફલસમાપત્તિવીથિયં સકલમ્પિ દિવસં અપ્પનાજવનવસેનેવ નિરન્તરં મહગ્ગતજવનાનિ વિય પવત્તન્તીતિ અયં વિસેસો.

અકુસલવિપાકા પન કામાવચરાવ, લોભાદિસમ્પયુત્તહેતુ અભાવતો અહેતુકા એવ ચ હોન્તિ. તે સમ્પયોગતો ઉપેક્ખાસહગતં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, તથા સોતઘાનજિવ્હાવિઞ્ઞાણાનિ, તથા દુક્ખસહગતં કાયવિઞ્ઞાણં, ઉપેક્ખાસહગતા મનોધાતુ, તથા મનોવિઞ્ઞાણધાતૂતિ સત્તવિધા. વિનિચ્છયો પનેસ સબ્બત્થ તાદિસાહેતુકકુસલવિપાકેસુ વુત્તનયો એવ. કેવલં પનાનિટ્ઠારમ્મણતા, કાયવિઞ્ઞાણસ્સ દુક્ખસહગતતા, ઉપેક્ખાસહગતમનોવિઞ્ઞાણધાતુયા ઉદ્ધચ્ચવજ્જિતાકુસલપચ્ચયા ચતૂસુ અપાયેસુ પટિસન્ધિભવઙ્ગચુતિકિચ્ચાનિ, સુગતિયઞ્ચ સન્તીરણતદારમ્મણકિચ્ચાનિ ચ સાધનવસેન પવત્તિ ચ વિસેસો, સેસં તાદિસમેવ.

કિરિયાબ્યાકતા પન કામરૂપારૂપાવચરવસેન તિવિધા. તત્થ કામાવચરકિરિયા અહેતુકા સહેતુકાતિ દુવિધા. તત્થ સહજાતહેતુવિરહિતા અહેતુકા. તા ¶ સમ્પયોગાદિતો તિવિધા ઉપેક્ખાસહગતા મનોધાતુ, સોમનસ્સસહગતા મનોવિઞ્ઞાણધાતુ, તથા ઉપેક્ખાસહગતાતિ. કિરિયાતિ કરણમત્તં, કિચ્ચમત્તન્તિ અત્થો. સબ્બેસુયેવ હિ કિરિયચિત્તેસુ યં આવજ્જનકિચ્ચદ્વયં, તં અજવનવુત્તિતો મોઘપુપ્ફં વિય. યં જવનવુત્તિકં, તં નિરાનુસયસન્તાનપ્પવત્તિતો છિન્નમૂલરુક્ખપુપ્ફં વિય અફલં હોતિ. તંતંઆવજ્જનજવનકિચ્ચસાધનવસેન પવત્તત્તા પન કિચ્ચમત્તતં ઉપાદાય ‘‘કિરિયા’’તિ વુત્તં. તત્થ મનોધાતુયા વિપાકમનોધાતુયં વુત્તનયેન ¶ સબ્બો વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો. કેવલં પન પઞ્ચદ્વારે ઇટ્ઠેસુ વા અનિટ્ઠેસુ વા પઞ્ચારમ્મણેસુ પઞ્ચપસાદે ઘટ્ટિતેસુ ઉપ્પન્નભવઙ્ગુપચ્છેદાનન્તરં તમેવ પઞ્ચારમ્મણમારબ્ભ હદયવત્થું નિસ્સાયેવાવજ્જનકિચ્ચં સાધયમાના પઞ્ચસુપિ દ્વારેસુ પવત્તતીતિ અયં વિસેસો.

મનોવિઞ્ઞાણધાતુદ્વયમ્પિ યથાક્કમં કુસલવિપાકાહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુદ્વયસદિસં, વીરિયં પનેત્થ અધિકં, વીરિયૂપત્થમ્ભોવ સમાધિ બલવા હોતિ. તતો એવેત્થ સઙ્ગહવારે વીરિયસમાધિમનોસોમનસ્સજીવિતિન્દ્રિયાનં પઞ્ચન્નં વસેન ઇન્દ્રિયસઙ્ગહો હોતિ, ઇધાપિ બલસઙ્ગહો નત્થેવ. યં પનેત્થ પદભાજનીયે સમાધિવીરિયાનં નિદ્દેસે ‘‘સમાધિબલં વીરિયબલ’’ન્તિ (ધ. સ. ૫૭૦-૫૭૨) બલવેવચનં વુત્તં, તં ઇતરાહેતુકચિત્તસમ્પયુત્તેહિ ઇમેસં બલવતરતાદસ્સનત્થં પરિયાયતો વુત્તં. તતો એવ હિ સઙ્ગહવારે ‘‘દ્વે બલાનિ હોન્તી’’તિ ન વુત્તં, તસ્મા અહેતુકેસુ નિપ્પરિયાયતો બલં નત્થિ એવાતિ ગહેતબ્બં.

વિસયાદિપ્પભેદતો પનેત્થ સોમનસ્સસહગતા તાવ હદયવત્થુઞ્ઞેવ નિસ્સાય પઞ્ચદ્વારે વોટ્ઠબ્બનકિચ્ચાય ચ, મનોદ્વારે અનુળારેસુ છસુ કામાવચરારમ્મણેસુ આવજ્જનકિચ્ચાય ¶ ચ મનોવિઞ્ઞાણધાતુયા અનન્તરં જવનકિચ્ચં સાધયમાના ખીણાસવાનઞ્ઞેવ હસિતં ઉપ્પાદેન્તી પવત્તતિ. હસિતં હિ સોમનસ્સસહગતકામાવચરેહેવ જવનેહિ, તેસુ અસેખાનં પઞ્ચહિ કિરિયાજવનેહિ, સેખાનં પન કુસલેહિ ચેવ દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તલોભમૂલેહિ ચાતિ છહિ, પુથુજ્જનાનં દિટ્ઠિસમ્પયુત્તેહિ ચાતિ અટ્ઠહીતિ તેરસહિ ચિત્તેહિ ઉપ્પજ્જતિ. ઉપેક્ખાસહગતા પન પઞ્ચદ્વારે હદયવત્થુઞ્ઞેવ નિસ્સાય સન્તીરણકિચ્ચાય વિપાકમનોવિઞ્ઞાણધાતુયા અનન્તરં વોટ્ઠબ્બનકિચ્ચં, મનોદ્વારે સબ્બેસુ છસુપિ આરમ્મણેસુ સવત્થુકા, અવત્થુકા વા ભવઙ્ગચલનાનન્તરં આવજ્જનકિચ્ચં સાધયમાના પવત્તતિ. અયં હિ તીસુ ભવેસુ કસ્સચિ સચિત્તકપુગ્ગલસ્સ ન કિસ્મિઞ્ચિ વિસયે ન ઉપ્પજ્જતિ, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસદિસં મહાગમનં નામેતં ચિત્તન્તિ અયં વિસેસો, સેસં તાદિસમેવ.

અલોભાદિકિરિયાહેતુસમ્પયુત્તા ¶ પન સહેતુકા, તે સમ્પયોગતો કુસલા વિય અટ્ઠવિધા. સબ્બોપેત્થ વિનિચ્છયો કુસલેસુ વુત્તનયો એવ. કેવલં પનેત્થ વિરતિયો ન સન્તિ, કુસલા ચ સેખપુથુજ્જનાનં વુત્તનયેન છસુ દ્વારેસુ વત્થું નિસ્સાય વા અનિસ્સાય વા જવનકિચ્ચં સાધયમાના પવત્તન્તિ, ઇમે પન અસેખાનન્તિ અયં વિસેસો. કામાવચરકિરિયા.

રૂપાવચરકિરિયા ચ કુસલા વિય પઞ્ચવિધા. વિનિચ્છયો ચ તત્થ વુત્તનયો એવ. કેવલં હિ કુસલા સેખપુથુજ્જનાનં પઞ્ઞત્તારમ્મણા ¶ , અભિઞ્ઞાવસેન પવત્તં પઞ્ચમજ્ઝાનં સબ્બારમ્મણઞ્ચ હુત્વા મનોદ્વારે હદયવત્થુઞ્ઞેવ નિસ્સાય જવનકિચ્ચં સાધયમાના પવત્તન્તિ, ઇમે પન અસેખાનન્તિ અયમેવ વિસેસો. રૂપાવચરકિરિયા.

અરૂપાવચરકિરિયા ચ કુસલા વિય ચતુબ્બિધા. વિનિચ્છયો ચ તત્થ વુત્તનયો એવ. કેવલં હિ કુસલા સેખપુથુજ્જનાનં સવત્થુકા, અવત્થુકા વા હેટ્ઠા વુત્તનયેન યથાયોગં પઞ્ઞત્તિમહગ્ગતારમ્મણા મનોદ્વારે જવનકિચ્ચં સાયેમાના પવત્તન્તિ, ઇમે પન અસેખાનન્તિ અયં વિસેસો. અરૂપાવચરકિરિયા.

એત્થ ¶ ઠત્વા સબ્બે ચિત્તચેતસિકધમ્મે જાતિસઙ્ગહાદિતો સમોધાનેત્વા પકિણ્ણકકથા વત્તબ્બા. યથાવુત્તાનિ હિ ચિત્તાનિ કુસલાનિ એકવીસતિ, અકુસલાનિ દ્વાદસ, વિપાકાનિ છત્તિંસ, કિરિયાનિ વીસતિ ચાતિ સબ્બાનિપિ એકૂનનવુતિવિધાનિ, લોકુત્તરાનં ઝાનઙ્ગયોગભેદતો ચત્તાલીસવિધત્તા એકવીસસતં વા હોન્તિ. તેસુ કામાવચરાનિ ચતુપઞ્ઞાસ, રૂપાવચરાનિ પન્નરસ, અરૂપાવચરાનિ દ્વાદસ, લોકુત્તરાનિ અટ્ઠ, ચત્તાલીસં વા. કામાવચરેસુ ચ કુસલાનિ અટ્ઠ, વિપાકાનિ તેવીસતિ, કિરિયાનિ એકાદસ, અહેતુકાનિ અટ્ઠારસ. સેસાનિ પન ચતુભૂમકાનિપિ સહેતુકાનિ. તેસુ ચ જાતિતો ચિત્તગણના પુબ્બે વુત્તાવ ¶ . ચેતસિકા પન સદ્ધા સતિ હિરીઓત્તપ્પં અલોભો અદોસો કાયપસ્સદ્ધાદયો દ્વાદસ, તત્રમજ્ઝત્તતા અમોહો અપ્પમઞ્ઞાદ્વયં, વિરતિત્તયઞ્ચ મોહો અહિરિકં અનોત્તપ્પં ઉદ્ધચ્ચઞ્ચ લોભો દિટ્ઠિ દોસો વિચિકિચ્છા ચ માનો ઇસ્સા મચ્છરિયં કુક્કુચ્ચં થિનં મિદ્ધઞ્ચ ફસ્સો વેદના સઞ્ઞા ચેતના એકગ્ગતા જીવિતિન્દ્રિયઞ્ચ મનસિકારો ચ વિતક્કો વિચારો પીતિ વીરિયં છન્દો અધિમોક્ખો ચાતિ દ્વેપઞ્ઞાસ હોન્તિ.

તત્થ તત્રમજ્ઝત્તતા, અપ્પમઞ્ઞાદ્વયં, માનાદીનિ છ, મનસિકારો છન્દો અધિમોક્ખો ચાતિ દ્વાદસ ધમ્મા યથાઠાને યેવાપનકા એવ, વિરતિત્તયં, ઉદ્ધચ્ચઞ્ચ કત્થચિ યેવાપનકા. તેસુ ચ તત્રમજ્ઝત્તતા મનસિકારો છન્દો અધિમોક્ખો ઉદ્ધચ્ચં વિરતિયોતિ ઇમે ઠપેત્વા સેસા અટ્ઠ યથાઠાને અનિયતા એવ, વિરતિયો પન કત્થચિ અનિયતા, ઇમે પન એકાદસ ઠપેત્વા સેસા એકચત્તાલીસ ધમ્મા નિયતા એવ. તત્થ સદ્ધાદયો પઞ્ચવીસતિ ધમ્મા કુસલાબ્યાકતાયેવ, મોહાદયો ચુદ્દસ અકુસલા એવ, ફસ્સાદયો તેરસ કુસલાકુસલાબ્યાકતા તિજાતિકા. એકન્તતો હિ કુસલા વા અબ્યાકતા વા ધમ્મા નત્થિ, કુસલચિત્તસમ્પયુત્તસમયે પન કુસલા, અબ્યાકતચિત્તસમ્પયુત્તસમયે અબ્યાકતા ચ હોન્તિ. મોહાદયો પન સરૂપેનેવ અકુસલા, ઇતરે ચ તંસમ્પયોગેન સબ્બેપિ ચેતે અત્થના સમ્પયુત્તચિત્તભેદેન ભેદવન્તોવ હોન્તીતિ વેદિતબ્બા.

તેસુ હિ સદ્ધાદયો એકૂનવીસતિ સબ્બેસુ કુસલેસુ ચેવ સહેતુકાબ્યાકતેસુ ચાતિ એકૂનસટ્ઠિચિત્તેસુ ઉપ્પજ્જન્તિ, તતો પચ્ચેકં એકૂનસટ્ઠિપ્પભેદા ચ હોન્તિ. એવમઞ્ઞેપિ ઞાતબ્બા ¶ . અમોહો તેસુ ઞાણવિપ્પયુત્તાનિ દ્વાદસ ¶ ઠપેત્વા સેસેસુ, અપ્પમઞ્ઞા પન કામાવચરેસુ સહેતુકકિરિયકુસલેસુ ચેવ પઞ્ચમજ્ઝાનવજ્જિતરૂપાવચરેસુ ચાતિ અટ્ઠવીસતિચિત્તેસુ, વિરતિયો પન કામાવચરકુસલેસુ, લોકુત્તરેસુ ચાતિ સોળસસુ. એવમેતે પઞ્ચવીસતિ ધમ્મા કુસલાબ્યાકતેસુ ઉપ્પજ્જનતો કુસલાબ્યાકતા નામ જાતા. અકુસલેસુ પન મોહાદયો ચત્તારો દ્વાદસસુપિ અકુસલચિત્તેસુ ઉપ્પજ્જન્તિ, લોભો અટ્ઠસુ લોભમૂલેસુ, દિટ્ઠિ તત્થ દિટ્ઠિસમ્પયુત્તેસુ, માનો દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તેસુ, દોસો ઇસ્સા મચ્છરિયં કુક્કુચ્ચં પટિઘસમ્પયુત્તેસુ, થિનમિદ્ધં પઞ્ચસુ સસઙ્ખારિકેસુ, વિચિકિચ્છા વિચિકિચ્છાસમ્પયુત્તે એવાતિ. એવમેતે ચુદ્દસપિ સયં અકુસલત્તા, અકુસલેસ્વેવ ઉપ્પજ્જનતો ચ અકુસલા નામ.

ઇતરેસુ ચ ફસ્સાદયો સત્ત ધમ્મા સબ્બચિત્તેસુ, ન હિ તં ચિત્તમત્થિ, યં ઇમેસુ એકેનાપિ વિના ઉપ્પજ્જતિ. સબ્બત્થકા હિ એતે. વિતક્કાદયો પન યથાયોગિકા. તેસુ હિ વિતક્કો તાવ દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણવજ્જિતકામાવચરેસુ ચેવ એકાદસસુ પઠમજ્ઝાનિકરૂપાવચરલોકુત્તરેસુ ચાતિ પઞ્ચપઞ્ઞાસચિત્તેસુ ઉપ્પજ્જતિ. વિચારો પન તેસુ ચેવ તથા દુતિયજ્ઝાનિકચિત્તેસુ ચાતિ છસટ્ઠિચિત્તેસુ. પીતિ ચતુત્થજ્ઝાનિકવજ્જિતસોમનસ્સસહગતેસુ. વીરિયં દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણમનોધાતુસન્તીરણત્તિકવજ્જિતેસુ. છન્દો અહેતુકમોમૂહવજ્જિતેસુ. અધિમોક્ખો દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણવિચિકિચ્છાયુત્તવજ્જિતેસુ. એવમેતે તેરસ કુસલાકુસલાબ્યાકતેસુ ઉપ્પજ્જનતો તિજાતિકા નામ જાતા. સમ્પયુત્તચિત્તભેદેન ચેસં પચ્ચેકં ગણનાભેદોપિ વેદિતબ્બો. યથા હિ ચિત્તં સલક્ખણતો એકવિધમ્પિ સમ્પયોગાવત્થાદિભેદેનેવ ભિન્નં, તથા ચેતસિકાપિ પચ્ચેકન્તિ ઞાતબ્બા, વિસેસં પન નેસં વક્ખામ.

વત્થુસઙ્ગહે ¶ પન નેસં ચિત્તેસુ તાવ કામાવચરવિપાકમનોધાતુહસિતાનિ, દોસસમ્પયુત્તપટિઘરૂપાવચરપઠમમગ્ગાનિ ચાતિ તેચત્તાલીસ ચિત્તાનિ હેટ્ઠા વુત્તનયેન યથાસકં વત્થૂનિ નિસ્સાયેવ ઉપ્પજ્જન્તિ, અરૂપાવચરવિપાકાનિ પન અનિસ્સાયેવ, સેસાનિ દ્વેચત્તાલીસ નિસ્સાયપિ, આરુપ્પેસુપિ ઉપ્પજ્જનતો અનિસ્સાયપિ. અરૂપીનં હિ છપિ વત્થૂનિ ન સન્તિ, રૂપીનં પન ઘાનાદીનિ તીણિ, સબ્બત્થ ચ તંતંવત્થુરહિતાનં સબ્બત્થ નિયતવિઞ્ઞાણાનિપિ, અસઞ્ઞીનં પન સબ્બાનિપિ વત્થુવિઞ્ઞાણાનિ ન સન્તિ. તેસં હિ જીવિતનવકમેવ રૂપં પટિસન્ધિ, પવત્તિયં ભવઙ્ગં, મરણકાલે ચુતિ ચ હુત્વા પવત્તતિ. યથા ચેત્થ ચિત્તાનં, એવં તંસમ્પયુત્તચેતસિકાનમ્પિ વત્થુતો સઙ્ગહભેદો વેદિતબ્બો. અયં પન વિસેસો – તેસુ હિ દોસો ઇસ્સા ¶ મચ્છરિયં કુક્કુચ્ચઞ્ચ હદયવત્થું નિસ્સાય કામલોકે એવ ઉપ્પજ્જતિ. કરુણામુદિતા પન રૂપલોકેપિ, ન અરૂપે. તત્થ હિ રૂપાવચરપુબ્બભાગાનિપિ ન ઉપ્પજ્જન્તિ, સેસા પન સબ્બે નિસ્સાયપિ અનિસ્સાયપિ તીસુપિ ભવેસુ ઉપ્પજ્જન્તિ. તત્થ હિ ફસ્સાદયો સત્ત છપિ વત્થૂનિ, ઇતરે પન હદયમેવાતિ, સેસં ચિત્તસમં.

કિચ્ચદ્વારસઙ્ગહે પન નેસં ચિત્તં યથા ચ ચુદ્દસહિ કિચ્ચેહિ છદ્વારિકદ્વારવિનિમુત્તભાવેન, એવં પવત્તિક્કમો વેદિતબ્બો. યદા હિ કુસલાકુસલબલેન તીસુ ભૂમીસુ સત્તા નિબ્બત્તન્તિ, તદા તેસં મરણકાલે યેભુય્યેન છન્નં દ્વારાનમઞ્ઞતરસ્મિં પચ્ચુપટ્ઠિતં કમ્મકમ્મનિમિત્તગતિનિમિત્તાનમઞ્ઞતરં ગહેત્વા ઉપેક્ખાસહગતવિપાકાહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુદ્વયઞ્ચેવ અટ્ઠ મહાવિપાકાનિ, નવ રૂપારૂપવિપાકાનિ ચેતિ એકૂનવીસતિ ચિત્તાનિ હેટ્ઠા વુત્તનયેન યથાસકભૂમીસુ પટિસન્ધિ હુત્વા ઉપ્પજ્જન્તિ, તાનેવ ભવઙ્ગચુતિવસેન દ્વારવિનિમુત્તાનિ નામ હોન્તિ. મરણકાલે હિ ¶ સત્તાનં અસઞ્ઞિસત્તવિરહિતાનં ભવન્તરે પટિસન્ધિજનકં અતીતં કમ્મં વા તંકમ્મકરણકાલે વિસયોપકરણાદિભૂતં રૂપાદિછબ્બિધમ્પિ અતીતાદિભેદં કાલવિનિમુત્તઞ્ચ કમ્મનિમિત્તં વા ઉપપજ્જમાનભવાનુરૂપં કપ્પરુક્ખમાતુકુચ્છિનિરયગ્ગિજાલાદિગતિનિમિત્તં વા કમ્મબલેન યથારહં છન્નં દ્વારાનમઞ્ઞતરસ્મિં સાયન્હે પબ્બતચ્છાયા પથવિયં વિય ચિત્તસન્તાને અલ્લીયમાનં ઉપટ્ઠાતિ. એવં ઉપટ્ઠિતે ચ તસ્મિં આરમ્મણે કમ્મબલેન નિરન્તરં પવત્તમાનચિત્તસન્તાનસ્સ આયુક્ખયકમ્મક્ખયઉભયક્ખયઉપચ્છેદકકમ્માનમઞ્ઞતરેન પચ્ચાસન્નમરણસ્સ તસ્સ તસ્સ વીથિચિત્તભવઙ્ગાનન્તરં ચુતિચિત્તં હોતિ, તદનન્તરં કમ્મકમ્મનિમિત્તાદીસુ યથાગહિતં આરબ્ભ યથારહં તીસુ ભવેસુ યં કિઞ્ચિ પટિસન્ધિચિત્તં ભવન્તરે પઠમચિત્તં હુત્વા ઉપ્પજ્જતિ.

તત્થ ચ દુહેતુકાહેતુકચુતિયાનન્તરં દસ કામાવચરપટિસન્ધિયોવ હોન્તિ, ન ઇતરા, કામાવચરતિહેતુકાય ચુતિયા સબ્બાપિ હોન્તિ, રૂપાવચરાય પન ચુતિયાપિ અહેતુકપટિસન્ધિરહિતા, અરૂપાવચરાય ચુતિયા હેટ્ઠિમવજ્જિતારુપ્પપટિસન્ધિયો ચેવ કામાવચરતિહેતુકપટિસન્ધિયો ચ, અસઞ્ઞીનં પન રૂપચુતિતો ભવન્તરે ગહિતપુબ્બં કમ્માદિમેવારબ્ભ અહેતુકરહિતા કામાવચરપટિસન્ધિયોવ હોન્તિ, ન ઇતરા. પુથુજ્જનાનં, પન સોતાપન્નસકદાગામીનઞ્ચ ચુતિયા સુદ્ધાવાસેસુ પટિસન્ધિ ન હોતિ, સેખાનં દ્વિહેતુકાહેતુકાસઞ્ઞિપટિસન્ધિયો, અસેખાનં પન સબ્બાપિ પટિસન્ધિયો ન હોન્તિ. તે હિ ચુતિતો ¶ નિરુપધિસેસનિબ્બાનેન અનુપાદાપરિનિબ્બાનપ્પત્તા નામ હોન્તિ. એવં ગહિતપટિસન્ધિનિરોધતો પરં તદેવ ચિત્તં તસ્મિઞ્ઞેવારમ્મણે ભવઙ્ગં હુત્વા ચુતિપરિયોસાનં અસતિ વીથિચિત્તુપ્પાદે સુપિનમ્પિ અદિસ્વા નિદ્દોક્કમનકાલાદીસુ ¶ અપરિમાણસઙ્ખમ્પિ નદીસોતં વિય નિરન્તરં પવત્તતિ. એવં એકૂનવીસતિવિઞ્ઞાણાનં પટિસન્ધિભવઙ્ગચુતિવસેન પવત્તિક્કમો વેદિતબ્બો.

એવં પન વત્તમાને ભવઙ્ગસન્તાને યદા ઇન્દ્રિયપરિપાકમાગમ્મ સભાગપચ્ચયન્તરસહિતં અતિમહન્તં રૂપારમ્મણં ચક્ખુદ્વારે ઘટ્ટેતિ, તદા ઘટ્ટનાનુભાવેન દ્વિક્ખત્તું તત્થ ભવઙ્ગચલનં હોતિ, તદનન્તરં ભવઙ્ગં વોચ્છિન્દિત્વા તસ્મિં રૂપારમ્મણે કિરિયમનોધાતુ આવજ્જનકિચ્ચં સાધયમાના ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝતિ, તથા તદનન્તરં ચક્ખુવિઞ્ઞાણદ્વયે યથારહમેકં દસ્સનકિચ્ચં, તદનન્તરં વિપાકમનોધાતુદ્વયા અઞ્ઞતરં સમ્પટિચ્છનકિચ્ચં, તદનન્તરં વિપાકમનોવિઞ્ઞાણધાતુત્તયા અઞ્ઞતરં સન્તીરણકિચ્ચં, તદનન્તરં ઉપેક્ખાસહગતકિરિયાહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ વોટ્ઠબ્બનકિચ્ચં, તદનન્તરં એકૂનતિંસકામાવચરજવનેસુ યં કિઞ્ચિ યથારહં સત્તક્ખત્તું, છક્ખત્તું, મરણકાલાદીસુ પઞ્ચક્ખત્તુમેવ વા જવનકિચ્ચં સાધયમાનં, તદનન્તરં એકાદસસુ તદારમ્મણકિચ્ચેસુ મહાવિપાકસન્તીરણેસુ યથારહમેકં સકિં, દ્વિક્ખત્તું વા તદારમ્મણકિચ્ચં સાધયમાનં ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝતિ, તદનન્તરં ભવઙ્ગસન્તતિ એવ પવત્તતિ. એવં ચક્ખુદ્વારે સત્તકિચ્ચાનિ છચત્તાલીસ ચિત્તાનિ સમ્ભવન્તિ.

યદા પન વુત્તનયેન સદ્દારમ્મણાદીનિ સોતદ્વારાદીસુ ઘટ્ટેન્તિ, તદાપિ ચક્ખુદ્વારે વિય પચ્ચેકઞ્ચ છચત્તાલીસેવ ભવન્તિ. કેવલં હેત્થ આવજ્જનાનન્તરં ચક્ખુવિઞ્ઞાણટ્ઠાને સોતવિઞ્ઞાણાદિદ્વયાનિ યથાક્કમં સવનાદિકિચ્ચાનિ સાધયમાનાનિ ઉપ્પજ્જન્તીતિ. એવં પઞ્ચદ્વારે અતિમહન્તે પઞ્ચારમ્મણે ચતુપઞ્ઞાસ કામાવચરચિત્તાનેવ સમ્ભવન્તિ. કેચિ પનેત્થ ‘‘સસઙ્ખારિકજવનાનિ પઞ્ચદ્વારે ન ઉપ્પજ્જન્તિ પુબ્બપ્પયોગાસમ્ભવા, મનોદ્વારેયેવેતાનિ ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ વદન્તિ.

મહન્તે ¶ પન તદારમ્મણવજ્જિતાનિ. વિસયસ્સ જવનસમકાલમેવ અતીતત્તા જવનાવસાને ભવઙ્ગં હોતિ. પરિત્તે પન જવનમ્પિ નત્થિ. વોટ્ઠબ્બનં હેત્થ જવનટ્ઠાને ઠત્વા દ્વત્તિક્ખત્તું પવત્તિત્વા નિરુજ્ઝતિ, તતો પરં ભવઙ્ગં હોતિ. અયં પન વારો ‘‘દિટ્ઠં વિય મે ¶ , સુતં વિય મે’’તિઆદિકથનકાલે લબ્ભતિ. અતિપરિત્તે પન વોટ્ઠબ્બનપ્પાદા અસણ્ઠહનતો ભવઙ્ગચલનમત્તમેવ, ન આવજ્જનાદીનિ. આવજ્જનેન હિ ભવઙ્ગે આવટ્ટિતે વોટ્ઠબ્બનં અપ્પત્વા અન્તરા ચક્ખુવિઞ્ઞાણાનન્તરં ચિત્તં ભવઙ્ગં ઓતરિસ્સતીતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ, નાપિ અપ્પવત્તમાને વિસયે પઞ્ચદ્વારિકવીથિચિત્તાનિ પવત્તન્તીતિ. અયં પઞ્ચદ્વારે વિસયપ્પવત્તિભેદેન ચિત્તપ્પવત્તિનિયમો.

મનોદ્વારે પન છસુ આરમ્મણેસુ આપાથગતેસુ વુત્તનયેન ભવઙ્ગચલનમનોદ્વારાવજ્જનાનન્તરં કુસલાકુસલફલનાવજ્જનકિરિયચિત્તેસુ પઞ્ચપઞ્ઞાસજવનકિચ્ચેસુ યં કિઞ્ચિ કામાવચરારમ્મણમારબ્ભ પવત્તતિ, તતો પભુતિ કામાવચરારમ્મણે તદારમ્મણં હોતિ. અપ્પનાજવને અયં પવત્તિક્કમો – સમથવિપસ્સનાકમ્મટ્ઠાનિકાનં હિ યથાસકવિસયે ઉપ્પાદિતપુબ્બભાગભાવનાનં ‘‘ઇદાનિ અપ્પના ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ ભવઙ્ગચલનાવજ્જનાવસાને ઞાણસમ્પયુત્તકામાવચરજવનેસુ અઞ્ઞતરસ્મિં યથારહં પરિકમ્મોપચારાનુલોમગોત્રભુનામેન ચતુક્ખત્તું, તિક્ખત્તુમેવ વા ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધે ચતુત્થં, પઞ્ચમં વા મહગ્ગતજવનેસુ યં કિઞ્ચિ પઠમકપ્પનાભિઞ્ઞાભૂતં એકવારમેવ, ઝાનસમાપત્તિભૂતં અનન્તવારમ્પિ જવતિ. લોકુત્તરજવનેસુ પન કુસલાનિ એકસન્તાને એકવારમેવ જવન્તિ, તદનન્તરં યથાસકં ફલચિત્તઞ્ચ દ્વત્તિવારં, ફલસમાપત્તિવીથિયં ફલમેવ અનન્તવારમ્પિ જવતિ, નિરોધસમાપત્તિયં પન અનુપુબ્બનિરોધવસેન ¶ પઠમજ્ઝાનતો યાવાકિઞ્ચઞ્ઞાયતના યથાક્કમં આવજ્જનપરિકમ્માદિવસેનેવ સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠિતસ્સ ગોત્રભુતો અનન્તરં ચતુત્થારુપ્પજવને દ્વિક્ખત્તું જવિત્વા નિરુદ્ધે યથાપરિચ્છિન્નકાલઞ્ચ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ, વુટ્ઠાનકાલે ચ આવજ્જનપરિકમ્મચિત્તનિયામેન અનાગામિફલં, અરહત્તફલં વા યથારહમેકવારમેવ ઉપ્પજ્જતિ. તત્થ ચ કુસલગોત્રભુતો અનન્તરં કુસલઞ્ચેવ આદિતો ફલત્તયઞ્ચ અપ્પેતિ, કિરિયાગોત્રભુતો કિરિયં, અરહત્તફલઞ્ચ. તત્થાપિ સોમનસ્સસહગતતો સોમનસ્સસહગતમેવ, ઉપેક્ખાસહગતતો ચ ઉપેક્ખાસહગતમેવ અપ્પેતિ. અસેખાનમેવ ચેત્થ અરહત્તફલકિરિયાજવનાનિ, યથાસકં સેખાનમેવ સેસલોકુત્તરાનિ, સેખપુથુજ્જનાનમેવ કુસલાકુસલાનિ, તિહેતુકાનમેવ અપ્પના હોન્તિ, અયં જવનનિયમો.

અપ્પનાજવનતો પરં પન તદારમ્મણં નત્થિ. જવનારમ્મણેસુ હિ કામાવચરભૂતેસ્વેવ કામાવચરપટિસન્ધિકાનમેવ અતિમહન્તે, વિભૂતે ચ વિસયે તદારમ્મણમુપ્પજ્જતિ. અતિઇટ્ઠે પનારમ્મણે ¶ સન્તીરણકિરિયાજવનતદારમ્મણાનિ સોમનસ્સસહગતાનિ, ઇટ્ઠમજ્ઝત્તે, અનિટ્ઠે ચ ઉપેક્ખાસહગતાનિ હોન્તિ. યદા પન દોમનસ્સાનન્તરં સોમનસ્સસ્સ પટ્ઠાને પટિક્ખિત્તત્તા સોમનસ્સપટિસન્ધિકસ્સ અતિઇટ્ઠાદીસુ પટિઘે જવિતે તદારમ્મણભવઙ્ગાનિ ન ઉપ્પજ્જન્તિ, તદા અઞ્ઞં પરિચિતપુબ્બં પરિત્તારમ્મણમારબ્ભ અનાવજ્જનમ્પિ નિરોધતો વુટ્ઠહન્તસ્સ સામઞ્ઞફલં વિય અન્તરા ઉપેક્ખાસહગતસન્તીરણં ઉપ્પજ્જતિ, તમનન્તરિત્વા ભવઙ્ગં હોતીતિ અયં તદારમ્મણનિયમો.

એવં પન ભવઙ્ગાનન્તરં છદ્વારે આવજ્જનાદીનિ વીથિચિત્તાનિ. ઇતિ યાવતાયુકં ઇમિનાવ કમેન ચિત્તનિયામતો વિઞ્ઞાણાનિ પવત્તન્તિ. વીથિચિત્તાનન્તરં, પન ભવઙ્ગાનન્તરં વા સબ્બપચ્છિમં ¶ તં એકૂનવીસતિવિધં ભવઙ્ગમેવ તસ્મિઞ્ઞેવારમ્મણે ચુતિકિચ્ચઞ્ચ સાધયમાનં પવત્તતિ, તસ્મિં નિરુદ્ધે સત્તો ચુતો નામ હોતિ. તતોપિ ચુતિતો પુન પટિસન્ધિભવઙ્ગવીથિચુતિયોતિ એવં પુનપ્પુનં ચિત્તસન્તાનં યન્તયુત્તગોણો વિય ભવાદીસુ યાવાનુપાદાય આસવેહિ ન વિમુચ્ચતિ, તાવાવિચ્છિન્નં પવત્તતિ એવ. એવં પવત્તમાને ચ ચિત્તસન્તાને ‘‘ત્વં ભવઙ્ગં નામ હોતિ, ત્વં તદનન્તરં આવજ્જનં…પે… ત્વં તદનન્તરં તદારમ્મણં નામ હોતિ, ત્વં પન ભવઙ્ગ’’ન્તિઆદિના નિયામકો કત્તા નામ નત્થિ, ચિત્તનિયામેનેવેતં પવત્તતિ.

પઞ્ચવિધો હિ નિયામો – બીજનિયામો ઉતુનિયામો કમ્મનિયામો ધમ્મનિયામો ચિત્તનિયામોતિ, તત્થ અઙ્કુરપણ્ણદણ્ડપુપ્ફફલાદિક્કમેન તેસં તેસં બીજાનં અઞ્ઞોઞ્ઞવિસદિસરુક્ખતિણગચ્છલતાદિસન્તાને અત્તના સદિસફલદાનં બીજનિયામો નામ. તસ્મિં તસ્મિં સમયે તેસં તેસં રુક્ખાનં એકપ્પહારેન પુપ્ફફલપલ્લવાનં ગહણં ઉતુનિયામો નામ. તસ્સ તસ્સ વા કુસલાકુસલકમ્મસ્સ તંતંસદિસાસદિસરૂપારૂપવિપાકદાનં, કમ્મસરિક્ખકવિપાકદાનઞ્ચ કમ્મનિયામો નામ. બોધિસત્તાનં પટિસન્ધિગ્ગહણે, માતુકુચ્છિતો અભિનિક્ખમને, અભિસમ્બોધિધમ્મચક્કપ્પવત્તનાદીસુ ચ દ્વત્તિંસ પુબ્બનિમિત્તાનિ ધમ્મનિયામો નામ. યથાવુત્તેન ભવઙ્ગાવજ્જનાદિકિચ્ચક્કમેનેવ ચિત્તપ્પવત્તિ ચિત્તનિયામો નામ. ઇમિના પન ચિત્તનિયામેન યથાક્કમં કિચ્ચવન્તેસુ ચેતેસુ ચિત્તેસુ દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણમનોધાતુજવનાનિ યથાસમ્ભવં એકકિચ્ચટ્ઠાનાનિ, સેસાનિ પન દ્વિતિચતુપઞ્ચકિચ્ચટ્ઠાનાનિ, તાનિ ચ પુબ્બે વુત્તાનિ, સુવિઞ્ઞેય્યાનિ ચ. એવં એકદ્વારિકાદીનિ ચ. યથા ચ ચિત્તાનં, એવં તંસમ્પયુત્તચેતસિકાનમ્પિ ¶ કિચ્ચદ્વારવસેન સઙ્ગહો વેદિતબ્બો. અયં પન વિસેસો – કિચ્ચતો હિ સબ્બત્થકા તાવ સત્ત ચિત્તં વિય ચુદ્દસ કિચ્ચાનિ કરોન્તિ. વિતક્કવિચારાધિમોક્ખા ¶ પન તયો દસ્સનાદિપઞ્ચકિચ્ચાનિ વજ્જેત્વા નવ, વીરિયં તતો સમ્પટિચ્છનસન્તીરણાનિ વજ્જેત્વા સત્ત, પીતિ વોટ્ઠબ્બનાવજ્જનાનિપિ વજ્જેત્વા સન્તીરણેન સદ્ધિં છ, વિરતિઅપ્પમઞ્ઞાવજ્જિતા પન વીસતિ કુસલાબ્યાકતા ચેવ છન્દો ચ સન્તીરણમ્પિ વજ્જેત્વા પઞ્ચ, તતો અપ્પમઞ્ઞા તદારમ્મણમ્પિ વજ્જેત્વા ચત્તારિ, વિરતિયો પન કુસલા જવનકિચ્ચમેવ કરોન્તિ. દ્વારતો ચ વિરતિયો મનોદ્વારિકા એવ, તથા કરુણામુદિતા, દ્વારવિનિમુત્તા ચ પન હોન્તિ. મનોદ્વારે એવ હિ દુચ્ચરિતવિરમણં સત્તપઞ્ઞત્તિગ્ગહણઞ્ચ હોતિ. અકુસલા પન છદ્વારિકા, તત્થાપિ માનઇસ્સામચ્છરિયકુક્કુચ્ચાનિ મનોદ્વારિકાનેવાતિ કેચિ. અવસેસા છદ્વારિકા ચેવ દ્વારવિનિમુત્તા ચ. સેસં ચિત્તસદિસમેવ. આરમ્મણસઙ્ગહો પન નેસં પરિત્તારમ્મણત્તિકે આવિ ભવિસ્સતીતિ. અયં પકિણ્ણકકથા.

ચિત્તુપ્પાદકણ્ડવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અબ્યાકતપદં પન નેવ તાવ નિટ્ઠિતં. અબ્યાકતેસુ હિ વિપાકાબ્યાકતં, કિરિયાબ્યાકતઞ્ચ વિભત્તં, રૂપાબ્યાકતં, પન નિબ્બાનાબ્યાકતઞ્ચ અવસિટ્ઠં. તત્થ રૂપાબ્યાકતં તાવ ભૂમિતો કામાવચરમેવ, ન ભિન્નં, તથા સમ્પયોગતોપિ અસમ્ભવો એવ. સારમ્મણધમ્માનમેવ, હિ અઞ્ઞમઞ્ઞસમ્પયોગો, ન ઇતરેસન્તિ. ધમ્મુદ્દેસતો પનેતં અટ્ઠવીસતિવિધં હોતિ. સેય્યથિદં – પથવીધાતુ આપોધાતુ તેજોધાતુ વાયોધાતુ ચક્ખુ સોતં ઘાનં જિવ્હા કાયો રૂપં સદ્દો ગન્ધો રસો ઇત્થિન્દ્રિયં પુરિસિન્દ્રિયં જીવિતિન્દ્રિયં હદયવત્થુ કાયવિઞ્ઞત્તિ વચીવિઞ્ઞત્તિ આકાસો રૂપસ્સ લહુતા મુદુતા કમ્મઞ્ઞતા રૂપસ્સ ઉપચયો સન્તતિ જરતા અનિચ્ચતા કબળીકારો આહારોતિ. પદભાજનીયે પનેત્થ કિઞ્ચાપિ હદયવત્થુ ન આગતં, ઉપરિ પન પટ્ઠાનપાળિયં ¶ ‘‘યં રૂપં નિસ્સાય મનોધાતુ ચ મનોવિઞ્ઞાણધાતુ ચ વત્તન્તી’’તિઆદિના (પટ્ઠા. ૧.૧.૮) સરૂપેનેવ આગમિસ્સતીતિ તં ઇધ ગહિતં. કેચિ પન મિદ્ધરૂપં બલરૂપં સમ્ભવરૂપં જાતિરૂપં રોગરૂપન્તિ ઇમાનિપિ પઞ્ચ ગહેત્વા ‘‘તેત્તિંસ રૂપાનિ હોન્તી’’તિ વદન્તિ, તે તેસં અભાવં, અન્તોગધભાવઞ્ચ વત્વા પટિક્ખિપિતબ્બા. ઇમેસુ હિ મિદ્ધં રૂપમેવ ન હોતિ અરૂપધમ્મત્તા નીવરણાનં. મિદ્ધેનેવ હિ પચલાયિકાકારેન રૂપપ્પવત્તિ હોતિ, બલરૂપં પન વાયોધાતુયા અન્તોગધં તંસભાવત્તા, સમ્ભવરૂપં આપોધાતુયા, જાતિરૂપં ¶ ઉપચયસન્તતીસુ, રોગરૂપઞ્ચ જરતાઅનિચ્ચતાસુ પવિસતિ સપ્પચ્ચયસમુટ્ઠિતરૂપવિકારભેદેસુ રોગબ્યપદેસતોતિ સબ્બં રૂપં અટ્ઠવીસતિવિધમેવ હોતિ. અયં ધમ્મુદ્દેસતો વિનિચ્છયો.

લક્ખણાદિતો પનેત્થ કક્ખળત્તલક્ખણા પથવીધાતુ, પતિટ્ઠાનરસા, સમ્પટિચ્છનપચ્ચુપટ્ઠાના. પગ્ઘરણલક્ખણા આપોધાતુ, બ્રૂહનરસા, સઙ્ગહપચ્ચુપટ્ઠાના. ઉણ્હત્તલક્ખણા તેજોધાતુ, પરિપાચનરસા, મદ્દવાનુપ્પદાનપચ્ચુપટ્ઠાના. વિત્થમ્ભનલક્ખણા વાયોધાતુ, સમુદીરણરસા, અભિનીહારપચ્ચુપટ્ઠાના. ચતસ્સોપિ ચેતા સેસભૂતત્તયપદટ્ઠાના. રૂપાભિઘાતારહભૂતપ્પસાદલક્ખણં, દટ્ઠુકામતાનિદાનકમ્મસમુટ્ઠાનભૂતપ્પસાદલક્ખણં વા ચક્ખુ, રૂપેસુ આવિઞ્છનરસં, ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ આધારભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, દટ્ઠુકામતાનિદાનકમ્મજભૂતપદટ્ઠાનં. ઇદં પન યદેતં અક્ખિકૂપકે પતિટ્ઠિતં નહારુસુત્તકેન મત્થલુઙ્ગેન આબદ્ધમંસયુત્તં, યત્થ સેતમ્પિ અત્થિ કણ્હમ્પિ લોહિતમ્પિ ચત્તારિપિ મહાભૂતાનિ, યઞ્ચ સેમ્હુસ્સદત્તા સેતં, પિત્તુસ્સદત્તા કણ્હં, રુહિરુસ્સદત્તા લોહિતકં, પથવુસ્સદત્તા પત્થિણ્ણં હોતિ, આપુસ્સદત્તા પગ્ઘરતિ, તેજુસ્સદત્તા ¶ પરિદય્હતિ, વાયુસ્સદત્તા પરિબ્ભમતિ, યઞ્ચ લોકે નીલપખુમસમાકિણ્ણં કણ્હસુક્કમણ્ડલવિચિત્તં નીલુપ્પલદલસન્નિભં દીઘં પુથુલં ચક્ખૂતિ વુચ્ચતિ, તસ્સ સસમ્ભારચક્ખુનો સેતમણ્ડલપરિક્ખિત્તસ્સ કણ્હમણ્ડલસ્સ મજ્ઝે અભિમુખે ઠિતાનં સરીરસણ્ઠાનુપ્પત્તિદેસે સત્તસુ પિચુપટલેસુ આસિત્તતેલં પિચુપટલાનિ વિય સત્ત અક્ખિપટલાનિ બ્યાપેત્વા ધારણનહાપનમણ્ડનબીજનકિચ્ચાહિ ચતૂહિ ધાતીહિ ખત્તિયકુમારો વિય સન્ધારણાબન્ધનપરિપાચનસમુદીરણકિચ્ચાહિ ચતૂહિ ધાતૂહિ કતૂપકારં આયુના અનુપાલિયમાનં વણ્ણગન્ધરસાદીહિ પરિવુતં ઉતુચિત્તાહારેહિ ઉપત્થમ્ભિયમાનં પમાણતો ઊકાસિરમત્તં ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં યથારહં વત્થુદ્વારભાવં સાધયમાનં તિટ્ઠતિ. વુત્તમ્પિ ચેતં ધમ્મસેનાપતિના –

‘‘યેન ચક્ખુપસાદેન, રૂપાનિ મનુપસ્સતિ;

પરિત્તં સુખુમં એતં, ઊકાસિરસમૂપમ’’ન્તિ.

સદ્દાભિઘાતારહભૂતપ્પસાદલક્ખણં, સોતુકામતાનિદાનકમ્મસમુટ્ઠાનભૂતપ્પસાદલક્ખણં વા સોતં, સદ્દેસુ આવિઞ્છનરસં, સોતવિઞ્ઞાણસ્સ આધારભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, સોતુકામતાનિદાનકમ્મજભૂતપદટ્ઠાનં ¶ . ઇદં પન સસમ્ભારસોતબિલસ્સ અન્તો તનુતમ્બલોમાચિતે અઙ્ગુલિવેધકસણ્ઠાને પદેસે વુત્તપ્પકારાહિ ધાતુઆદીહિ કતૂપકારાનુપાલનપરિવારોપત્થમ્ભં સોતવિઞ્ઞાણાદીનં યથારહં વત્થુદ્વારભાવં સાધયમાનં તિટ્ઠતિ.

ગન્ધાભિઘાતારહભૂતપ્પસાદલક્ખણં, ઘાયિતુકામતાનિદાનકમ્મસમુટ્ઠાનભૂતપ્પસાદલક્ખણં વા ઘાનં, ગન્ધેસુ આવિઞ્છનરસં, ઘાનવિઞ્ઞાણસ્સ આધારભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, ઘાયિતુકામતાનિદાનકમ્મજભૂતપદટ્ઠાનં ¶ . ઇદઞ્ચ સસમ્ભારઘાનબિલસ્સ અન્તો અજપદસણ્ઠાને પદેસે વુત્તપ્પકારોપકારાનુપાલનપરિવારોપત્થમ્ભં ઘાનવિઞ્ઞાણાદીનં યથારહં વત્થુદ્વારભાવં સાધયમાનં તિટ્ઠતિ.

રસાભિઘાતારહભૂતપ્પસાદલક્ખણા, સાયિતુકામતાનિદાનકમ્મસમુટ્ઠાનભૂતપ્પસાદલક્ખણા વા જિવ્હા, રસેસુ આવિઞ્છનરસા, જિવ્હાવિઞ્ઞાણસ્સ આધારભાવપચ્ચુપટ્ઠાના, સાયિતુકામતાનિદાનકમ્મજભૂતપદટ્ઠાના. એસા ચ સસમ્ભારજિવ્હામજ્ઝસ્સ ઉપરિ ઉપ્પલદલગ્ગસણ્ઠાને પદેસે વુત્તપ્પકારોપકારાનુપાલનપરિવારોપત્થમ્ભા જિવ્હાવિઞ્ઞાણાદીનં યથારહં વત્થુદ્વારભાવં સાધયમાના તિટ્ઠતિ.

ફોટ્ઠબ્બાભિઘાતારહભૂતપ્પસાદલક્ખણો, ફુસિતુકામતાનિદાનકમ્મસમુટ્ઠાનભૂતપ્પસાદલક્ખણો વા કાયો, ફોટ્ઠબ્બેસુ આવિઞ્છનરસો, કાયવિઞ્ઞાણસ્સ આધારભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો, ફુસિતુકામતાનિદાનકમ્મજભૂતપદટ્ઠાનો. અયં પન ઇમસ્મિં કાયે યાવતા ઉપાદિન્ના પથવીઆપોકોટ્ઠાસા હોન્તિ, તત્થ સબ્બત્થ કપ્પાસપટલે સ્નેહો વિય અનુગતો વુત્તપ્પકારોપકારાનુપાલનપરિવારોપત્થમ્ભો કાયવિઞ્ઞાણાદીનં યથારહં વત્થુદ્વારભાવં સાધયમાનો તિટ્ઠતિ. કેચિ (ધ. સ. અટ્ઠ. ૬૦૦) પન ‘‘તેજાધિકાનં ભૂતાનં પસાદો ચક્ખુ, વિવરવાયુઆપપથવિઅધિકાનં સોતઘાનજિવ્હાકાયા’’તિ વદન્તિ. અપરે (ધ. સ. અ. ૬૦૦) ‘‘તેજોસભાવં ચક્ખુ, આકાસપથવિઆપવાયુસભાવા સોતઘાનજિવ્હાકાયા’’તિ વદન્તિ. ‘‘તેજાદિસહકારિત્તા, તેજાદિગુણરૂપાદિવિસયત્તા ચા’’તિ કારણઞ્ચ યથાક્કમં વદન્તિ. તે ચ વત્તબ્બા – કો પનેવમાહ ‘‘સહકારિસભાવેહેવ ઇન્દ્રિયેહિ ભવિતબ્બ’’ન્તિ, ‘‘રૂપાદયો વા તેજાદીનં ¶ ગુણા’’તિ. અવિનિબ્ભોગેસુ હિ ભૂતેસુ ‘‘અયં ઇમસ્સ ગુણો, અયં ઇમસ્સ ગુણો’’તિ ન લબ્ભા વત્તુન્તિ. અથાપિ વદેય્યું ‘‘તેજાદિઅધિકેસુ સમ્ભારેસુ રૂપાદીનં અધિકભાવદસ્સનતો ¶ ઇચ્છિતબ્બમેતં ‘રૂપાદયો તેજાદીનં ગુણા’’’તિ, તે વત્તબ્બા ઇચ્છેય્યામ, યદિ આપાધિકસ્સ આસવસ્સ ગન્ધતો પથવિઅધિકે કપ્પાસે ગન્ધો અધિકતરો સિયા, તેજાધિકસ્સ ચ ઉણ્હોદકસ્સ વણ્ણતોપિ સીતૂદકસ્સ વણ્ણો પરિહાયેથ. યસ્મા પનેતં ઉભયમ્પિ નત્થિ, તસ્મા પહાયેથ તમેતેસં નિસ્સયભૂતાનં વિસેસકપ્પનં. યથા અવિસેસેપિ એકકલાપે ભૂતાનં રૂપરસાદયો અઞ્ઞમઞ્ઞં વિસદિસા હોન્તિ, એવં ચક્ખુપસાદાદયોપીતિ ગહેતબ્બમેતં. કિં પનેસં વિસેસકારણં નત્થીતિ? નો નત્થિ. કિં પન તન્તિ? કમ્મમેવ નેસં અસાધારણં કારણં જનકતણ્હાજનિતાનં ભૂતાનં વિસેસતો. ભૂતવિસેસે હિ સતિ પસાદોવ નુપ્પજ્જતિ. સમાનાનં હિ ભૂતાનં પસાદો, ન વિસમાનાનન્તિ પોરાણા. એવં કમ્મવિસેસતો વિસેસવન્તેસુ ચેતેસુ ચક્ખુસોતાનિ અસમ્પત્તવિસયગ્ગાહકાનિ અત્તનો નિસ્સયં અનલ્લીનનિસ્સયેવ વિસયે વિઞ્ઞાણહેતુત્તા. ઘાનજિવ્હાકાયા પન સમ્પત્તવિસયગ્ગાહકા નિસ્સયવસેન ચેવ સયઞ્ચ અત્તનો નિસ્સયં અલ્લીને એવ વિસયે વિઞ્ઞાણહેતુત્તા.

કેચિ પન ‘‘ચક્ખુસોતાનિપિ સમ્પત્તવિસયગ્ગાહકાનેવ, દૂરે ઠિતેસુપિ ચન્દરૂપાદીસુ સીઘયાયિનયનરંસિસઞ્ઞોગેન, સદ્દાનઞ્ચ પરમ્પરાયાગન્ત્વા સોતબિલે ઘટ્ટનેન વિઞ્ઞાણુપ્પત્તિતો. તેનેવ હિ કુટ્ટાદિઅન્તરિતેસુ, વિચ્છિદ્દપબ્બતલેણાદિગતેસુ ચ રૂપસદ્દેસુ વિઞ્ઞાણં ન ¶ ઉપ્પજ્જતી’’તિ વદન્તિ. તેસમ્પિ હિ ચક્ખુનો દૂરાસન્નેસુ ચન્દરુક્ખાદીસુ અનુપલક્ખિતકાલભેદેન રંસિસમાયોજનસામત્થિયં, સદ્દાનમ્પિ દૂરાસન્નાનં અવિદિતતાભેદં આગન્ત્વા સોતબિલઘટ્ટનસામત્થિયં વિઞ્ઞાણુપ્પત્તિહેતુભૂતં ઉપગન્તબ્બં. તતો પરં તત્થેવ ઠિતાનઞ્ઞેવ વિઞ્ઞાણુપ્પાદનસામત્થિયોપગમનં. કુટ્ટલેણાદિઅન્તરિતાનઞ્ચ રૂપસદ્દાનં સહકારિપચ્ચયવિરહતો અનાપાથગમનં. ઇતરથા તેસમ્પિ તાદિસેસુ ઇન્દ્રિયસઞ્ઞોગં ન ધાવિતબ્બં. ગમનનિવારણમ્પિ ઉપ્પત્તિનિવારણમેવ, તથેવ સહકારિપચ્ચયવિરહતો યાદિસેવ તેસં ઇન્દ્રિયસઞ્ઞોગો હોતિ, તાદિસે વિઞ્ઞાણુપ્પત્તિ હોતીતિ ગહેતબ્બં.

ચક્ખુ તાવ દૂરે ઠિતાનં ચન્દાદીનમ્પિ ગહણતો અસમ્પત્તગ્ગાહકં હોતુ, સોતં પન દૂરે રુક્ખં છિન્દન્તાનં, વત્થં ધોવન્તાનઞ્ચ દૂરતોવ પઞ્ઞાયમાનકાયવિકારાદિના સદ્ધિં સદ્દં ગહેતું અસમત્થતાય કથં સણિકં વવત્થાપયમાનં તં અસમ્પત્તગ્ગાહકં હોતીતિ? તત્થાપિ ચ કુઠારિવત્થાદીનં પઠમનિપાતસદ્દાનં મન્દતાય યથા હત્થછિજ્જમાનસાખાપલાસચલનાદિસમુટ્ઠિતમન્દસદ્દાનં પરમ્પરાયાગમનં નત્થિ, તથા અનાપાથગમનમ્પિ, પચ્છા પન ઘટ્ટનાનિઘંસસ્સ બલવતાય ¶ ઉપ્પન્નમહાસદ્દાનં આગમનં વિય તત્થેવ ઠિતાનઞ્ઞેવ આપાથગમનં હોતિ, ઇતરથા દૂરાસન્નાદિવવત્થાનાનિ ન સિયું ગન્ધાદીનં વિય, તસ્મા અસમ્પત્તગોચરાનેવેતાનિ, ઘાનાદીનિ ચ સમ્પત્તગોચરાનીતિ વેદિતબ્બાનિ.

અહિસુંસુમારપક્ખિકુક્કુરસિઙ્ગાલસદિસાનિ ચેતાનિ. યથા હિ અહિ નામ બહિસિત્તસમ્મટ્ઠટ્ઠાને નાભિરમતિ, તં વિહાય તિણપણ્ણગહનવમ્મિકાદિવિસમજ્ઝાસયોવ હોતિ, એવં ¶ ચક્ખુપિ સમ્મટ્ઠભિત્તિઆદિં વિહાય ઇત્થિપુરિસપુપ્ફલતાચિત્તાદિવિસમજ્ઝાસયં હોતિ. યથા ચ સુંસુમારોપિ બહિ ચરણં વિહાય ઉદકે બિલજ્ઝાસયો હોતિ, એવં સોતમ્પિ વાતપાનચ્છિદ્દાદિબિલજ્ઝાસયં હોતિ. યથા હિ ગિજ્ઝાદિપક્ખીપિ ભૂમિરુક્ખાદિં વિહાય આકાસે પક્ખન્દનજ્ઝાસયો હોતિ, એવં ઘાનમ્પિ ઉદ્ધગ્ગં હુત્વા ગન્ધપવેસકવાતાકડ્ઢનત્થં આકાસજ્ઝાસયં હોતિ. યથા કુક્કુરો બહિગામચારં વિહાય આમિસગવેસી ગામજ્ઝાસયો મહાનસાદિનિન્નચિત્તો હોતિ, એવં જિવ્હાપિ આપજ્ઝાસયા હોતિ. યથા ચ સિઙ્ગાલો બહિસુસાનચારં વિહાય મંસગવેસી સુસાનજ્ઝાસયો હોતિ, એવં કાયોપિ અનુપાદિન્નં સુખસમ્ફસ્સસયનાદિં લભિત્વાપિ ઉપાદિન્નજ્ઝાસયો હોતિ. અઞ્ઞં હિ ઉપાદિન્નકં અલભમાના સત્તા અત્તનો જણ્ણુકાનિ ઉરન્તરં પવેસેત્વા હત્થતલે સીસં કત્વાપિ નિપજ્જન્તિ. આલોકવિવરવાયુજલપથવિપચ્ચયાનિ ચેતાનિ વિઞ્ઞાણુપ્પાદકાનિ. એવમેતેસં પઞ્ચન્નં પસાદાનં લક્ખણરસપચ્ચુપટ્ઠાનપદેસનિસ્સયગોચરજ્ઝાસયપ્પચ્ચયભેદેન વવત્થાનં વેદિતબ્બં.

ચક્ખુપટિહનનલક્ખણં રૂપં, ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ વિસયભાવરસં, તસ્સેવ ગોચરભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, ચતુમહાભૂતપદટ્ઠાનં, યથા ચેતસ્સ, એવં સબ્બેસમ્પિ ઉપાદારૂપાનં પદટ્ઠાનં વેદિતબ્બં, વિસેસં પન વક્ખામ. તયિદં રૂપં નીલપીતલોહિતોદાતકાળમઞ્જિટ્ઠસામછાયાતપઆલોકન્ધકારાદિવસેન અનેકવિધં. કેચિ પન ‘‘અન્ધકારો નામ આલોકાભાવમત્તો એવ, તતો એવ તત્થ ગતરૂપાનિ ન દિસ્સન્તી’’તિ વદન્તિ, તં ન યુત્તં. યથા હિ નીલમેઘમણિઆદીનં છાયા આલોકવિસદિસા વણ્ણાયતનભૂતા હોતિ, એવં ભિત્તિચ્છદનભૂમિપબ્બતાદિચ્છાયા ચ ઘનીભૂતા ઘટરૂપાદિચ્છાદનતો આલોકવિસદિસો અન્ધકારોતિ ¶ દટ્ઠબ્બો, સોતપટિહનનલક્ખણો સદ્દો, સોતવિઞ્ઞાણસ્સ વિસયભાવરસો, તસ્સેવ ગોચરભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો. સો ગીતભેરિસદ્દાદિવસેન અનેકવિધો. ઘાનપટિહનનલક્ખણો ગન્ધો, ઘાનવિઞ્ઞાણસ્સ વિસયભાવરસો, તસ્સેવ ગોચરભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો. સો મૂલગન્ધસારગન્ધાદિવસેન અનેકવિધો ¶ . જિવ્હાપટિહનનલક્ખણો રસો, જિવ્હાવિઞ્ઞાણસ્સ વિસયભાવરસો, તસ્સેવ ગોચરભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો. સો મૂલરસતચરસાદીનં વસેન અનેકવિધો.

ઇત્થિભાવલક્ખણં ઇત્થિન્દ્રિયં, ઇત્થીતિ પકાસનરસં, ઇત્થિલિઙ્ગનિમિત્તકુત્તાકપ્પાનં કારણભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં. પુરિસભાવલક્ખણં પુરિસિન્દ્રિયં, પુરિસોતિ પકાસનરસં, પુરિસલિઙ્ગનિમિત્તકુત્તાકપ્પાનં કારણભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં. ઉભિન્નમ્પેસં ઇત્થિપુરિસલિઙ્ગાદીનં કારણભાવો ન સરસતો અત્થિ કેનચિ પચ્ચયેન નેસં પચ્ચયભાવસ્સ પટ્ઠાને અનાગતત્તા, અત્તનો પન જનકપચ્ચયભૂતઆગમનતોવ. ઇત્થિપુરિસાનં પટિનિયતલિઙ્ગનિમિત્તકુત્તાકપ્પભાવાનુગુણરૂપાનમ્પિ નિયમેન ઉપ્પજ્જનતો, લિઙ્ગનિમિત્તાદિવોહારાનઞ્ચ તપ્પધાનતો પચ્ચયભાવો, ઇન્દ્રિયભાવો ચ પરિયાયતો વુત્તો. તેનેવ હિ ઇત્થિઉભતોબ્યઞ્જનકસ્સ પુરિસિન્દ્રિયાભાવેપિ પુરિસલિઙ્ગનિમિત્તાદિબ્યઞ્જનં, પુરિસઉભતોબ્યઞ્જનકસ્સ ઇત્થિન્દ્રિયાભાવેપિ ઇત્થિલિઙ્ગનિમિત્તાદિબ્યઞ્જનઞ્ચ પુરિમકમ્મતો એવ ઉપ્પજ્જતિ. યદિ હિ નેસં તંતંઇન્દ્રિયેનેવ પટિનિયતબ્યઞ્જનાનિ ઉપ્પજ્જેય્યું, દુતિયબ્યઞ્જનસ્સ અભાવો આપજ્જતિ. ન હિ તેસં ભાવદ્વયં અત્થિ. યદિ સિયા, સબ્બદાપિ બ્યઞ્જનદ્વયસ્સ ભાવપ્પસઙ્ગો સિયા. ઇત્થિઉભતોબ્યઞ્જનકસ્સ હિ ઇત્થિન્દ્રિયમેવ વિજ્જતિ, ન ઇતરં. તસ્સ પન યદા ઇત્થિયં રાગચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તદા પુરિસબ્યઞ્જનં પાતુભવતિ, ઇત્થિબ્યઞ્જનં પટિચ્છન્નં હોતિ. તથા ઇતરસ્સ ઇતરં. યસ્મા પનેસં એકમેવ ઇન્દ્રિયં નિયતં ¶ , તસ્મા ઇત્થિઉભતોબ્યઞ્જનકો સયમ્પિ ગબ્ભં ગણ્હાતિ, પરમ્પિ ગણ્હાપેતિ. પુરિસઉભતોબ્યઞ્જનકો પરં ગણ્હાપેતિ, સયં પન ન ગણ્હાતિ. યથા તેસં ઉભતોબ્યઞ્જનકાનં કમ્મસહાયં રાગચિત્તમેવ બ્યઞ્જનકારણં, ન ભાવો, એવં પકતિત્થિપુરિસાનમ્પિ ભાવદ્વયજનકકમ્માદિપચ્ચયો એવ તંતંલિઙ્ગનિમિત્તાદિકારણન્તિ ગહેતબ્બં. ઉભયમ્પિ ચેતં પઠમકપ્પિકાનં પવત્તે સમુટ્ઠાતિ, તતો અપરભાગે પટિસન્ધિયમેવ, સબ્બેસં પન પવત્તે એવ પરિવત્તતિ. ઇમેસુ ચ પુરિસલિઙ્ગં ઉત્તમં, ઇત્થિલિઙ્ગં હીનં, તસ્મા પુરિસલિઙ્ગં બલવઅકુસલેન અન્તરધાયતિ, ઇત્થિલિઙ્ગં દુબ્બલકુસલેન પતિટ્ઠાતિ. ઇત્થિલિઙ્ગં પન અન્તરધાયન્તં દુબ્બલાકુસલેન અન્તરધાયતિ, ઇતરં બલવકુસલેન પતિટ્ઠાતિ. એવં ઉભયમ્પિ સુગતિયં અકુસલેનેવ અન્તરધાયતિ, કુસલેનેવ પતિટ્ઠાતિ. કાયપ્પસાદો વિય ચ સકલસરીરબ્યાપકમેવ, ન ચ કાયપ્પસાદાદીનં ઠિતોકાસે તિટ્ઠતિ.

યદિ એવં ન સબ્બત્થ કાયભાવિન્દ્રિયાનીતિ? નેવં પરમત્થતો સબ્બત્થ, વિનિબ્ભુજિત્વા પનેસં ¶ ઓકાસભેદં પઞ્ઞાપેતું ન સક્કા રૂપરસાદીનં વિય. ન હિ પરમત્થતો રૂપે રસો અત્થિ. યદિ સિયા, રૂપગ્ગહણેનેવ ગહણં ગચ્છેય્ય. એવં કાયભાવિન્દ્રિયાનિ પરમત્થતો ન સબ્બત્થ, ન ચ સબ્બત્થ નત્થિ વિવેચેતું અસક્કુણેય્યતાય હેટ્ઠા વુત્તલક્ખણાદિવવત્થાનતોપિ ચેસં અસમ્મિસ્સતા દેસતો ન વિવેકાભાવેપિ. ન કેવલઞ્ચ ઇમાનેવ, સબ્બાનિપિ રૂપાનિ અસમ્મિસ્સાનેવ હોન્તિ. યથા હિ પઞ્ચવણ્ણેન કપ્પાસેન વટ્ટિં કત્વા દીપે જલિતે કિઞ્ચાપિ જાલા એકાબદ્ધા વિય હોન્તિ, તસ્સ તસ્સ પન અંસુનો પાટિયેક્કં જાલા અઞ્ઞમઞ્ઞં અસમ્મિસ્સાવ. એવં કાયભાવિન્દ્રિયાદીનિ એકસ્મિં ઠાને સમોસટાનિપિ ભિન્નટ્ઠાનેસુ હેટ્ઠુપરિયાદિવસેન નત્થિ, તાનિપિ અસમ્મિસ્સાનેવ હોન્તિ.

સહજરૂપાનં ¶ અનુપાલનલક્ખણં જીવિતિન્દ્રિયં, તેસં પવત્તનરસં, તેસંયેવ ઠપનપચ્ચુપટ્ઠાનં, યાપયિતબ્બધમ્મપદટ્ઠાનં. અત્થિક્ખણે એવ ચેતં સહજરૂપાનિ અનુપાલેતિ ઉદકં વિય ઉપ્પલાદીનિ, ન ભઙ્ગક્ખણે સયં ભિજ્જમાનત્તા, યથાસકં પચ્ચયુપ્પન્નેપિ ચ ધમ્મે પાલેતિ ધાતી વિય કુમારં, સયંપવત્તિતધમ્મસમ્બન્ધેનેવ ચ પવત્તતિ નિયામકો વિયાતિ દટ્ઠબ્બં.

મનોધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતૂનં નિસ્સયલક્ખણં હદયવત્થુ, તાસઞ્ઞેવ ધાતૂનં ધારણરસં, ઉબ્બહનપચ્ચુપટ્ઠાનં. ઇદં પન હદયવત્થુ યદેતં અન્તોસરીરે દ્વિન્નં થનાનં મજ્ઝે બાહિરપત્તાનિ અપનેત્વા અધોમુખટ્ઠપિતરત્તપદુમમકુલસણ્ઠાનં બહિ મટ્ઠં, અન્તો કોસાતકીફલસ્સ અબ્ભન્તરસદિસં, પઞ્ઞવન્તાનં થોકં વિકસિતં, મન્દપઞ્ઞાનં મકુળિતં, હદયમંસયમકં પરિક્ખિપિત્વા વક્કયકનકિલોમકપિહકાદયો તિટ્ઠન્તિ. તસ્સ સસમ્ભારહદયમંસસ્સ અન્તો પુન્નાગટ્ઠિપતિટ્ઠાનમત્તે આવાટકે સણ્ઠિતં અદ્ધપસતમત્તલોહિતં સણ્ઠાતિ. તઞ્ચ રાગચરિતસ્સ રત્તં, દોસચરિતસ્સ કાળકં, મોહચરિતસ્સ મંસધોવનઉદકસદિસં, વિતક્કચરિતસ્સ કુલત્થયૂસવણ્ણં, સદ્ધાચરિતસ્સ કણિકારપુપ્ફવણ્ણં, બુદ્ધિચરિતસ્સ અચ્છં વિપ્પસન્નં અનાવિલં પણ્ડરં પરિસુદ્ધં નિદ્ધોતજાતિમણિ વિય જુતિમન્તં હોતિ, બ્યાપેત્વા સન્ધારણાદિકિચ્ચેહિ ભૂતેહિ કતૂપકારં આયુના અનુપાલિયમાનં વણ્ણાદિપરિવુતં ઉતુચિત્તાહારેહિ ઉપત્થમ્ભિયમાનં મનોધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતૂનઞ્ચેવ તંસમ્પયુત્તાનઞ્ચ વત્થુભાવં સાધયમાનં તિટ્ઠતિ.

અભિક્કમાદિપ્પવત્તકચિત્તસમુટ્ઠાનવાયોધાતુયા સહજરૂપકાયસન્થમ્ભનસન્ધારણચલનસ્સ પચ્ચયાકારવિકારલક્ખણા કાયવિઞ્ઞત્તિ, અધિપ્પાયપ્પકાસનરસા, કાયવિપ્ફન્દનહેતુભાવપચ્ચુપટ્ઠાના ¶ , ચિત્તસમુટ્ઠાનવાયોધાતુપદટ્ઠાના. વચીભેદપ્પવત્તકચિત્તસમુટ્ઠાનપથવીધાતુયા ઉપાદિન્નઘટ્ટનસ્સ ¶ પચ્ચયાકારવિકારલક્ખણા વચીવિઞ્ઞત્તિ, અધિપ્પાયપ્પકાસનરસા, વચીઘોસસ્સ હેતુભાવપચ્ચુપટ્ઠાના, ચિત્તસમુટ્ઠાનપથવીધાતુપદટ્ઠાના. ઉભોપેતા કાયવિપ્ફન્દનવચીઘોસેહિ સયં વિઞ્ઞેય્યત્તા, અધિપ્પાયવિઞ્ઞાપનતો ચ ‘‘કાયવચીવિઞ્ઞત્તિયો’’તિ વુચ્ચન્તિ. ચક્ખુસોતપથસ્મિં હિ ઠત્વા કેનચિ હત્થવિકારસીસુક્ખિપનાદિકાયવિકારે, સદ્દે વા કતે તથાપવત્તરૂપસદ્દાયતનાનિ ચક્ખુસોતવિઞ્ઞેય્યાનિ, ન તાનિ વિઞ્ઞત્તિયો, ચિત્તસમુટ્ઠિતકલાપગતાય પન વાયોધાતુયા સહજાતરૂપકાયસન્ધારણચલનાદીનં પચ્ચયભૂતો વિકારો કાયવિઞ્ઞત્તિ, તથા ચિત્તસમુટ્ઠિતપથવીધાતુયા ઉપાદિન્નઘટ્ટનસ્સ પચ્ચયભૂતો આકારવિકારો વચીવિઞ્ઞત્તિ. ન ચ તા ચક્ખુસોતવિઞ્ઞેય્યા, તા પન મનોદ્વારિકજવનેહિ તાલપણ્ણાદિસઞ્ઞાય ઉદપાનાદીનિ વિય યથાગહિતકાયવિકારવચીઘોસાનુસારેન તિરચ્છાનાનમ્પિ વિઞ્ઞેય્યા, તદનુસારેનેવ ‘‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ એસ કારેતિ, વદતિ ચા’’તિ અધિપ્પાયો ચ વિઞ્ઞેય્યો હોતિ, તસ્મા સયં વિઞ્ઞેય્યતો, અધિપ્પાયવિઞ્ઞાપનતો ચ ‘‘વિઞ્ઞત્તિયો’’તિ વુચ્ચન્તિ.

તત્થ ચ મનોદ્વારિકજવનવીથિયં સત્તસુ કામાવચરજવનેસુ કાયવિઞ્ઞત્તિજનકેસુ પુરિમેહિ છહિ જવનેહિ સમુટ્ઠિતવાયોધાતુયો ઉપત્થમ્ભનસન્ધારણકિચ્ચમેવ કાતું સક્કોન્તિ, અભિક્કમાદિં પન નિપ્ફાદેતું ન સક્કોન્તિ. સત્તમજવનસમુટ્ઠિતા પન હેટ્ઠા છહિ જવનેહિ સમુટ્ઠિતવાયોધાતુયોપત્થમ્ભં લભિત્વા સત્તહિ યુગેહિ આકડ્ઢિતબ્બભારં સકટં સત્તમયુગયુત્તગોણો વિય ઇતરછયુગયુત્તગોણોપત્થમ્ભં લભિત્વા રૂપકાયસ્સ અભિક્કમપટિક્કમાદિં કારેતું સક્કોતિ, એવં વચીવિઞ્ઞત્તિજનકેપિ સત્તમજવનેહિ સમુટ્ઠિતાય પથવીધાતુયાપિ ઉપાદિન્નઘટ્ટનસ્સ ¶ પચ્ચયભાવો વેદિતબ્બો. ઇધ પન પુરિમજવનસમુટ્ઠિતાય ઉપત્થમ્ભકત્તં, સત્તમજવનસમુટ્ઠિતાય ચલનપચ્ચયત્તઞ્ચ નત્થિ તેસં વાયોધાતુકિચ્ચત્તા, પુરિમસહગતા પન પચ્છિમા પથવીધાતુ ઉપાદિન્નઘટ્ટનસમત્થા હોતિ, સેસં તાદિસમેવ. ચિત્તસમુટ્ઠિતકાયે પન વાયોધાતુયા ચલન્તે તદુપત્થમ્ભિતતેસમુટ્ઠાનિકાનમ્પિ ચલનતો સકલકાયસ્સ અભિક્કમાદયો હોન્તિ ઉદકે ગચ્છન્તે તત્થ પતિતતિણપણ્ણાનિ વિયાતિ દટ્ઠબ્બં.

રૂપપરિચ્છેદલક્ખણા આકાસધાતુ, રૂપપરિયન્તપ્પકાસનરસા, રૂપમરિયાદપચ્ચુપટ્ઠાના, અસમ્ફુટ્ઠભાવપચ્ચુપટ્ઠાના, છિદ્દવિવરભાવપચ્ચુપટ્ઠાના વા, પરિચ્છિન્નરૂપપદટ્ઠાના, યાય પરિચ્છિન્નેસુ રૂપેસુ ‘‘ઇદમિતો ઉદ્ધં, અધો, તિરિય’’ન્તિ ચ હોતિ.

અદન્ધતાલક્ખણા ¶ રૂપસ્સલહુતા, રૂપાનં ગરુભાવવિનોદનરસા, લહુપરિવત્તિતાપચ્ચુપટ્ઠાના, લહુરૂપપદટ્ઠાના. અથદ્ધતાલક્ખણા રૂપસ્સમુદુતા, રૂપાનં થદ્ધભાવવિનોદનરસા, સબ્બકિરિયાસુ અવિરોધિતાપચ્ચુપટ્ઠાના, મુદુરૂપપદટ્ઠાના. સરીરકિરિયાનુકૂલકમ્મઞ્ઞભાવલક્ખણા રૂપસ્સકમ્મઞ્ઞતા, અકમ્મઞ્ઞતાવિનોદનરસા, અદુબ્બલભાવપચ્ચુપટ્ઠાના, કમ્મઞ્ઞતારૂપપદટ્ઠાના. એતા પન તિસ્સોપિ અઞ્ઞમઞ્ઞં ન વિજહન્તિ, ગરુથદ્ધઅકમ્મઞ્ઞરૂપપટિપક્ખભાવેન ચ સમુટ્ઠિતાનં ઉતુચિત્તાહારજાનં લહુમુદુકમ્મઞ્ઞભૂતાનં રૂપાનં વિકારતાય ચ પરિયાયતો ગરુથદ્ધાકમ્મઞ્ઞભાવવિનોદનકિચ્ચા વુત્તા, ન પન સભાવતો સયં અવિજ્જમાનત્તા.

આચયલક્ખણો રૂપસ્સઉપચયો, પુબ્બન્તતો રૂપાનં ઉમ્મુજ્જાપનરસો, નિય્યાતનપચ્ચુપટ્ઠાનો, પરિપુણ્ણભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો વા, ઉપચિતરૂપપદટ્ઠાનો. પવત્તિલક્ખણા રૂપસ્સસન્તતિ, અનુપ્પબન્ધનરસા, અનુપચ્છેદપચ્ચુપટ્ઠાના, અનુપ્પબન્ધકરૂપપદટ્ઠાના ¶ . ઉભયમ્પેતં જાતિરૂપસ્સેવાધિવચનં. સમ્પિણ્ડિતાનં હિ ચતુસમુટ્ઠાનિકરૂપાનં પઠમુપ્પત્તિ ઉપચયો નામ, ઉપરૂપરુપ્પત્તિ સન્તતિ નામ. તેનેવ તાસં પદભાજનીયે ‘‘યો રૂપસ્સ ઉપચયો, સા રૂપસ્સ સન્તતી’’તિ (ધ. સ. ૬૪૨) વુત્તં, આકારનાનત્તતો પન વિસું ઉદ્દિટ્ઠા.

રૂપપરિપાકલક્ખણા રૂપસ્સજરતા, ઉપનયનરસા, સભાવાનપગમેપિ નવભાવાપગમપચ્ચુપટ્ઠાના વીહિપુરાણભાવો વિય, પરિપચ્ચમાનરૂપપદટ્ઠાના. ખણે ખણે ભિજ્જમાનાપિ ચેસા ઉપાદિન્નેસુ ખણ્ડદન્તાદિતો, અનુપાદિન્નેસુ રુક્ખલતાદીસુ વણ્ણવિકારાદિતો ચ અન્તરન્તરા ચ સુવિઞ્ઞેય્યવિકારત્તા ‘‘પાકટજરા, સવીચિજરા’’તિ ચ વુચ્ચતિ, મણિકનકચન્દસૂરિયાદીસુ દુવિઞ્ઞેય્યત્તા, નિરન્તરત્તા ચ ‘‘અપાકટજરા, અવીચિજરા’’તિ વુચ્ચતિ. ઈદિસેસુ હિ કપ્પવિનાસાદિકાલે વિકારતો જરા પઞ્ઞાયેય્ય. સબ્બદાપિ પન અપઞ્ઞાયમાનવિકારત્તા અરૂપધમ્મેસુ જરા પટિચ્છન્નજરા નામ. ન ચ તત્થ વણ્ણવિકારાદયો જરા તેસં ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યતો. ન હિ જરા ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યા, મનોવિઞ્ઞેય્યા પન હોતિ. યથા ઓઘેન પરિભિન્નભૂમિઆદિદસ્સનેન અદિટ્ઠોપિ ઓઘો સુવિઞ્ઞેય્યો હોતિ, એવં વિકારદસ્સનેન જરાતિ ગહેતબ્બં.

પરિભેદલક્ખણા રૂપસ્સઅનિચ્ચતા, સંસીદનરસા, ખયવયપચ્ચુપટ્ઠાના, પરિભિજ્જમાનરૂપપદટ્ઠાના. ન કેવલઞ્ચેતાનિ ઉપચયાદિચતૂહિ ગહિતાનિ જાતિજરામરણાનિ રૂપધમ્માનમેવ ¶ , અરૂપધમ્માનમ્પિ હોન્તિયેવ. એતાનિ ચ ઇમેસં સત્તાનં અરઞ્ઞપ્પવેસકપવિટ્ઠપરિપાતકપતિતઘાતકચોરેહિ યથાક્કમં સદિસાનીતિ દટ્ઠબ્બાનિ.

ઓજાલક્ખણો ¶ કબળીકારો આહારો, રૂપાહરણરસો, ઉપત્થમ્ભનપચ્ચુપટ્ઠાનો, કબળં કત્વા આહરિતબ્બવત્થુપદટ્ઠાનો. અયં લક્ખણાદિતો વિનિચ્છયો.

સઙ્ગહતો પન સબ્બમ્પેતં રૂપં ખન્ધતો એકવિધં રૂપક્ખન્ધોવ હોતિ, તથા અહેતુકં સપ્પચ્ચયં સઙ્ખતં લોકિયં સાસવં સઞ્ઞોજનીયં ઓઘનીયં યોગનીયં નીવરણીયં પરામટ્ઠં સંકિલેસિકં અનારમ્મણં અપ્પહાતબ્બન્તિઆદિના ચ એકવિધં, તં પુન ભૂતોપાદાયવસેન દુવિધં, તથા નિપ્ફન્નાનિપ્ફન્નાદિવસેન ચ. તત્થ પથવીઆદીનિ ચત્તારિ મહાભૂતાનિ ભૂતરૂપં નામ, સેસં ઉપાદારૂપં નામ. પથવીઆદયો સત્તરસ, કબળીકારો આહારો ચેતિ અટ્ઠારસવિધમ્પિ પરમત્થતો વિજ્જમાનત્તા નિપ્ફન્નરૂપં નામ, ઇતરં અનિપ્ફન્નરૂપં નામ. ચક્ખાદયો પઞ્ચ પસાદા, ભાવદ્વયં, જીવિતિન્દ્રિયન્તિ અટ્ઠવિધમ્પિ ઇન્દ્રિયરૂપં નામ, ઇતરં અનિન્દ્રિયં. તાનિ ઇન્દ્રિયાનિ ચેવ હદયઞ્ચાતિ નવવિધમ્પિ ઉપાદિન્નં, ઇતરં અનુપાદિન્નં, પઞ્ચ પસાદા, ચત્તારો રૂપસદ્દગન્ધરસા, આપોધાતુવિવજ્જિતભૂતત્તયઞ્ચાતિ દ્વાદસવિધમ્પિ ઓળારિકરૂપં, સન્તિકેરૂપં, સપ્પટિઘરૂપઞ્ચ, સેસં સુખુમરૂપં, દૂરેરૂપં, અપ્પટિઘરૂપઞ્ચ. પસાદા, હદયઞ્ચ વત્થુરૂપં, ઇતરં અવત્થુરૂપં. પસાદા, વિઞ્ઞત્તિદ્વયઞ્ચ દ્વારરૂપં, ઇતરં અદ્વારં. પસાદા અજ્ઝત્તિકરૂપં, ગોચરગ્ગાહિકરૂપઞ્ચ, ઇતરં બાહિરં, અગોચરગ્ગાહિકરૂપઞ્ચ. ચત્તારિ ભૂતરૂપાનિ, રૂપગન્ધરસઓજા ચાતિ ઇદં સુદ્ધટ્ઠકં અવિનિબ્ભોગરૂપં નામ, ઇતરં વિનિબ્ભોગરૂપં.

ચક્ખુ નચક્ખૂતિ એવમાદિવસેન ચ દુવિધં હોતિ. પુન તં સનિદસ્સનત્તિકવસેન તિવિધં હોતિ. તત્થ રૂપાયતનં સનિદસ્સનસપ્પટિઘં, સેસમોળારિકરૂપં અનિદસ્સનસપ્પટિઘં, સબ્બમ્પિ સુખુમરૂપં અનિદસ્સનઅપ્પટિઘં. તથા કમ્મજાદિત્તિકવસેન. તત્થ નવવિધં ઉપાદિન્નરૂપં, સુદ્ધટ્ઠકં, આકાસો ચ કમ્મજં નામ, વિઞ્ઞત્તિદ્વયં, લહુતાદિત્તયઞ્ચ સદ્દો ¶ ચ અકમ્મજં નામ, ઉપચયાદિચતુબ્બિધં લક્ખણરૂપં અજં નામ. સુદ્ધટ્ઠકં, આકાસો, વિઞ્ઞત્તિદ્વયં, લહુતાદિત્તયં, સદ્દો ચ ચિત્તજં નામ, તદવસેસં લક્ખણરૂપવિરહિતં અચિત્તજં નામ, લક્ખણરૂપં અજં નામ. સુદ્ધટ્ઠકં, આકાસો, લહુતાદિત્તયઞ્ચ આહારજં નામ, સેસં લક્ખણવજ્જિતં ¶ અનાહારજં નામ, લક્ખણં અજં નામ. સુદ્ધટ્ઠકં, આકાસો, લહુતાદિત્તયં, સદ્દો ચ ઉતુજં નામ, સેસં લક્ખણવિરહિતં અનુતુજં નામ, લક્ખણં અજં નામ. લક્ખણાનિ હિ જાયમાનજીયમાનપરિભિજ્જમાનધમ્માનં સભાવતાય કુતોચિ જાતિવોહારં ન લભન્તિ ભેસમ્પિ જાતિઆદિપ્પસઙ્ગતો. ન હિ ‘‘જાતિ જાયતિ, જરા જીરતિ, મરણં મીયતી’’તિ વોહરિતું યુત્તં અનવટ્ઠાનતો. તદવસેસાનં પન આકાસવિઞ્ઞત્તાદિઅનિપ્ફન્નાનં યદિપિ પરમત્થતો અવિજ્જમાનતાય ન કુતોચિ ઉપ્પત્તિ અત્થિ, તથાપિ તથા તથા પવત્તરૂપં ઉપાદાય નેસં વિજ્જમાનવોહારસ્સેવ હેતુસમુપ્પન્નવોહારસ્સાપિ વિરોધાભાવતો સહેતુકતા વુત્તા. યં પન પાળિયં ‘‘રૂપાયતનં…પે… રૂપસ્સ ઉપચયો રૂપસ્સ સન્તતિ કબળીકારો આહારો. ઇમે ધમ્મા ચિત્તસમુટ્ઠાના’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૧૨૦૨) જાતિયાપિ કુતોચિ જાતત્તં વુત્તં, તં રૂપજનકપચ્ચયાનં કિચ્ચાનુભાવલક્ખણે દિટ્ઠત્તા રૂપુપ્પત્તિક્ખણે વિજ્જમાનતં સન્ધાય વુત્તં, જરામરણાનં પન રૂપુપ્પત્તિક્ખણે અભાવતો ન વુત્તં. ‘‘જરામરણં, ભિક્ખવે, અનિચ્ચં સઙ્ખતં પટિચ્ચસમુપ્પન્ન’’ન્તિ (સં. નિ. ૨.૨૦) ઇદં પન જરામરણસીસેન તથાપવત્તવિઞ્ઞાણનામરૂપાદીનમેવ ગહિતત્તા વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. યં તં રૂપં અજ્ઝત્તિકં, તં ઉપાદા, યં તં રૂપં બાહિરં, તં અત્થિ ઉપાદા, અત્થિ નો ઉપાદાતિ એવમાદિના નયેનાપિ તિવિધં હોતિ.

પુન ¶ તં સબ્બં દિટ્ઠસુતમુતવિઞ્ઞાતવસેન ચતુબ્બિધં હોતિ. તત્થ રૂપાયતનં દિટ્ઠં નામ, સદ્દો સુતં નામ, ગન્ધરસફોટ્ઠબ્બાનિ પત્વાવ ગહેતબ્બતો મુતં નામ, સેસં મનસા વિઞ્ઞાતબ્બતો વિઞ્ઞાતં નામ. તથા રૂપરૂપચતુક્કાદિવસેન ચતુબ્બિધં, તત્થ અટ્ઠારસવિધં નિપ્ફન્નં રૂપરૂપં નામ, આકાસો પરિચ્છેદરૂપં નામ, વિઞ્ઞત્તિદ્વયં, લહુતાદિત્તયઞ્ચ વિકારરૂપં નામ, ઉપચયાદિચતુબ્બિધં લક્ખણરૂપં નામ. તથા હદયવત્થુ વત્થુ, ન દ્વારં નામ, વિઞ્ઞત્તિદ્વયં દ્વારં, ન વત્થુ નામ, ચક્ખાદયો પઞ્ચ પસાદા વત્થુ ચેવ દ્વારઞ્ચ નામ, સેસં નેવ વત્થુ ન દ્વારં નામાતિ એવમાદિના નયેન ચતુબ્બિધં.

તં પુન એકજાદિવસેન પઞ્ચવિધં. નવવિધં હિ ઉપાદિન્નરૂપં કમ્મેનેવ, વિઞ્ઞત્તિદ્વયઞ્ચ ચિત્તેનેવ ઉપ્પજ્જનતો એકજં નામ, સદ્દો ઉતુચિત્તેહિ ઉપ્પજ્જનતો દ્વિજં નામ, લહુતાદિત્તયં ઉતુચિત્તાહારેહિ ઉપ્પજ્જનતો તિજં નામ, સુદ્ધટ્ઠકં, આકાસો ચ ચતૂહિપિ ઉપ્પજ્જનતો ચતુજ્જં નામ, લક્ખણાનિ અજં નામ. એવમાદિના પઞ્ચવિધં હોતિ.

તં પુન ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયમનઇન્દ્રિયવિઞ્ઞેય્યવસેન છબ્બિધં. સત્તવિઞ્ઞાણધાતુવિઞ્ઞેય્યવસેન ¶ સત્તવિધં. તદેવ મનોવિઞ્ઞાણધાતુવિઞ્ઞેય્યં ભૂતોપાદાયવસેન દ્વિધા કત્વા અટ્ઠવિધં હોતિ. તત્થ હિ આપોધાતુ મનોવિઞ્ઞાણેનેવ વિઞ્ઞેય્યં ભૂતરૂપં નામ, ઇતરં પસાદસહિતસુખુમરૂપં મનોવિઞ્ઞાણવિઞ્ઞેય્યોપાદાયરૂપં નામ. તદેવ પુન મનોવિઞ્ઞાણવિઞ્ઞેય્યોપાદાયરૂપં ઇન્દ્રિયાનિન્દ્રિયવસેન દ્વિધા કત્વા નવવિધં હોતિ. તં પુન પસાદવિસયઆપોધાતુભાવહદયજીવિતપરિચ્છેદવિકારલક્ખણઆહારવસેન દસવિધં હોતિ.

તદેવ પુન ચક્ખાયતનં સોતાયતનં ઘાનાયતનં જિવ્હાયતનં કાયાયતનં રૂપાયતનં સદ્દાયતનં ગન્ધાયતનં ¶ રસાયતનં ફોટ્ઠબ્બાયતનં ધમ્માયતનન્તિ એવં આયતનતો એકાદસવિધં હોતિ, તથા ધાતુવસેન. તત્થ આપોધાતુવિવજ્જિતભૂતત્તયં ફોટ્ઠબ્બાયતનં ફોટ્ઠબ્બધાતુ ‘‘કાયવિઞ્ઞેય્યં, કાયવિઞ્ઞાણવિઞ્ઞેય્ય’’ન્તિ ચ વુચ્ચતિ, સુખુમરૂપં ધમ્માયતનં ધમ્મધાતૂતિ, તદેવ પસાદસહિતં ‘‘મનોવિઞ્ઞેય્યં, મનોવિઞ્ઞાણવિઞ્ઞેય્ય’’ન્તિ ચ વુત્તં. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

કસ્મા પનેત્થ આપોધાતુવિવજ્જિતાનઞ્ઞેવ ભૂતાનં ફોટ્ઠબ્બતા વુત્તા, નનુ આપોધાતુપિ સીતવસેન ફુસિત્વા વેદિતબ્બાતિ? ન સીતસ્સાપિ તેજોધાતુત્તા. ઉણ્હમેવ હિ સીતન્તિ બ્યપદિસ્સતિ. કઠિનાકઠિનતં ઉપાદાય રુક્ખાદિવિરળચ્છાયા વિય, તં વા ઉપાદાય સન્દચ્છાયાદિ, અઞ્ઞથા કસ્સેતં સીતત્તં સભાવં સિયા. ‘‘આપોધાતુયા’’ ઇતિ ચે. યદિ એવં ઉણ્હોદકાદીસુ આપત્તં ન સિયા આપોતેજાનઞ્ચ સહપવત્તાનં વિરુદ્ધલક્ખણત્તા, ન ચ સા તેજોસન્નિધાને સીતત્તં વિહાય તિટ્ઠતિ. ન હિ સભાવા કેનચિ સહભાવેન તંસભાવં જહન્તિ અભાવાપત્તિતો, નાપિસ્સા સીતભાવં મુઞ્ચિત્વા અપરસભાવો અત્થિ, યેન સહભાવો યુજ્જેય્ય. યદિ સિયા ‘‘આપો સીતત્ત’’ન્તિ, ભાવદ્વયં સિયા અઞ્ઞોઞ્ઞવિલક્ખણસભાવત્તા ભાવસ્સ, અથાપિ ન સીતત્તં, આપોધાતુયા સરૂપં સીતગુણો, સો ચ ઉણ્હસન્નિધાને વિગચ્છતિ, ગુણીરૂપમેવ તિટ્ઠતીતિ ચે? તદા તહિં સયં અફોટ્ઠબ્બાવ આપોધાતુ, ન નિયતફસ્સવતીતિ ચ સિયા, યો ચ સીતફસ્સો ગુણોતિ સુવુત્તો, સો અમ્હેહિ તેજોધાતુવિસેસોતિ.

અયમેવ વિસેસોતિ ચે, નનુ સીતત્તં, ઉણ્હત્તઞ્ચ અઞ્ઞોઞ્ઞવિરુદ્ધં, કથં તેજોધાતુયા સભાવં સિયાતિ? નાયં દોસો એકકલાપે તેસં સમ્ભવાભાવતો, ભિન્નકલાપેસુ ¶ પન પવત્તિયં આલોકન્ધકારનીલપીતાદીનં વણ્ણાયતનતા વિય તેજોધાતુત્તં ન વિરુજ્ઝતીતિ. યદિ આપોધાતુયા ન સીતત્તં સરૂપં, કિં પનસ્સા સરૂપન્તિ? દ્રવતા. યદિ એવં દ્રવતાપિ ફુસિત્વા ¶ ઞાતબ્બતો ફોટ્ઠબ્બં સિયાતિ? ન સીતાદિં ફુસિત્વા મનસાવ વણ્ણં દિસ્વા ઞાતબ્બતો. અન્ધકારે સયન્તા હિ અતિસીતલતાય પત્તાદિં ફુસિત્વા ‘‘ઉદકં એત્થા’’તિ આસઙ્કિતા હોન્તિ, ઉદકં વા ફુસિત્વા સપ્પાદિસઞ્ઞિનો, તસ્મા અફોટ્ઠબ્બમેવ આપોધાતુ, ઇતરભૂતત્તયમેવ ફોટ્ઠબ્બન્તિ ગહેતબ્બં.

કિં પનેતં ભૂતત્તયં એકતો આરમ્મણં કત્વા કાયવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જિતું સક્કોતિ, ન સક્કોતીતિ? ન સક્કોતિ. કસ્મા? આભુજિતવસેન વા ઉસ્સદવસેન વા તેસુ એકમેવારમ્મણં કત્વા ઉપ્પજ્જનતો. આભુજિતવસેન હિ ઓદનથાલિયં સિત્થં ગહેત્વા થદ્ધમુદુભાવં વીમંસન્તસ્સ, ઉણ્હોદકભાજને વા હત્થં ઓતારેત્વા ઉણ્હભાવં વીમંસન્તસ્સ, ઉણ્હસમયે વા વાતપાનં વિવરિત્વા વાતેન સરીરં પહરાપેન્તસ્સ ચ તત્થ તત્થ કિઞ્ચાપિ ઇતરં ભૂતત્તયમ્પિ અત્થિ, યથાભુજિતં પન તંતંપથવીતેજોવાયોધાતુમેવ યથાક્કમં આરબ્ભ કાયવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ. એવં આભુજિતવસેન આરમ્મણં કરોતિ નામ. ઉસ્સદવસેન પન ભુઞ્જનસમયે સક્ખરં ડંસન્તસ્સ, મગ્ગે વા અગ્ગિં અક્કમન્તસ્સ, બલવવાતેન વા કણ્ણસક્ખલિયમ્પિ પહરન્તસ્સ ચ તત્થ તત્થ કિઞ્ચાપિ ઇતરભૂતત્તયમ્પિ અત્થિ, યથાઉસ્સદં પન તંતંપથવીતેજોવાયોધાતુમેવારબ્ભ યથાક્કમં કાયવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ. અગ્ગિમ્હિ વા નિમુગ્ગસકલસરીરસ્સ યદિપિ એકપ્પહારેન અગ્ગિના કાયો ઘટ્ટીયતિ, યસ્મિં યસ્મિં પન ઠાને કાયપ્પસાદો ઉસ્સન્નો હોતિ, યત્થ યત્થ વા પન વિસયઘટ્ટનાનિઘંસો બલવા હોતિ, તત્થ તત્થેવ પઠમં કાયવિઞ્ઞાણં ¶ ઉપ્પજ્જતિ, પચ્છા ઇતરટ્ઠાનેસુ. ખણપરિત્તતાય પન સહસા પરિવત્તિત્વા ઉપ્પજ્જનવસેન એકપ્પહારેન સકલસરીરં ડય્હમાનં વિય ખાયતિ. ન હિ એકસ્મિં ખણે બહૂનિ વિઞ્ઞાણાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ, બ્યાપેત્વા વા એકં. એકેકસ્મિં પન અવિનિબ્ભોગે કાયદસકે એકમેવ કાયવિઞ્ઞાણં ઉસ્સદવસેન ઉપ્પજ્જતિ, એવં ઇતરવત્થૂસુપિ વિઞ્ઞાણાનં અવિનિબ્ભોગે પદેસે એકેકાનમેવ ઉપ્પત્તિ વેદિતબ્બા. એવં ઉસ્સદવસેન આરમ્મણં કરોતિ નામ.

કેન પન ચિત્તસ્સ આરમ્મણસઙ્કન્તિ હોતીતિ? અજ્ઝાસયતો, વિસયાધિમત્તતો વા. નાનાઠાનેસુ હિ ચિત્તપટિમાદીનિ પસ્સિતુકામસ્સ પઠમં એકટ્ઠાને દિસ્વા તતો ઇતરટ્ઠાનેસુ ચ રૂપાનિ પસ્સિતું સરસેનાવજ્જનં ઉપ્પજ્જતિ. એવં અજ્ઝાસયતો સઙ્કન્તિ હોતિ. રૂપારમ્મણં પન મહન્તમ્પિ પસ્સન્તસ્સ સબ્બતૂરિયનિગ્ઘોસે ઉટ્ઠિતે તં વા સુણન્તસ્સ મનુઞ્ઞામનુઞ્ઞે અધિમત્તગન્ધરસફોટ્ઠબ્બે ¶ ઇન્દ્રિયેસુ ઘટ્ટિતે ઇતરિતરે ચિત્તં સઙ્કમતિ, એવં વિસયાધિમત્તતો સઙ્કન્તિ હોતીતિ અયમેત્થ સઙ્ગહતો વિનિચ્છયો. સુઞ્ઞતો, પન અતીતાદિવસેન પચ્ચેકં અનન્તપ્પભેદતો ચ વિનિચ્છયો ચિત્તવિભત્તિયં વુત્તનયાનુસારેન યથાનુરૂપં વેદિતબ્બો.

સમુટ્ઠાનતો, પનેત્થ ભવયોનીસુ પવત્તિક્કમતો ચ પકિણ્ણકકથા વેદિતબ્બા – ચતુસમુટ્ઠાનિકાનિ હિ રૂપાનિ ઉપ્પજ્જમાનાનિ દ્વીસુ ભવેસુ ચતૂસુ યોનીસુ દસકાદિકલાપવસેનેવ પટિસન્ધિપ્પવત્તીસુ યથાસમ્ભવં સમુપ્પજ્જન્તિ. તત્થ કમ્મજેસુ તાવ વીસતિયા કામાવચરકુસલાકુસલેહિ કામલોકેયેવ સંસેદજાનં, ઓપપાતિકાનઞ્ચ છ વત્થૂનિ, ભાવદ્વયે અઞ્ઞતરં, જીવિતઞ્ચાતિ અટ્ઠ રૂપાનિ યથાસમ્ભવં પટિસન્ધિતો પટ્ઠાય પાતુભવન્તિ. તાનિ ચ સુદ્ધટ્ઠકં, જીવિતઞ્ચ જીવિતનવકં, તદેવ નવકં ચક્ખુના સહ ¶ ચક્ખુદસકં, સોતેન સોતદસકં, ઘાનેન ઘાનદસકં, જિવ્હાય જિવ્હાદસકં, કાયેન કાયદસકં, હદયવત્થુના વત્થુદસકં, ભાવઞ્ઞતરેન ભાવદસકઞ્ચાતિ નવ કલાપા હુત્વા ઉપ્પજ્જન્તિ. નપુંસકાનં પનેત્થ ભાવદસકં નત્થિ, તથા જચ્ચન્ધાદીનં ચક્ખુસોતઘાનદસકાનિ. એવં અણ્ડજજલાબુજાનમ્પિ, તેસં પન પટિસન્ધિચિત્તેન સહ કાયવત્થુભાવદસકાનેવ ઉપ્પજ્જન્તિ, તતો પવત્તિકાલે જીવિતનવકચક્ખુદસકાદીનિ યથાનુરૂપં ઉપ્પજ્જન્તિ. રૂપભવે પન ઘાનદસકાદિત્તયં, ભાવદસકદ્વયં, ઉદરગ્ગિનવકઞ્ચ નત્થિ, સેસાનિ પઞ્ચહિ રૂપાવચરકુસલકમ્મેહિ પટિસન્ધિતો પભુતિ ઉપ્પજ્જન્તિ. અઞ્ઞઞ્ઞીનં પન પઞ્ચમજ્ઝાનકુસલેન જીવિતનવકમેવ. એવં કામરૂપાવચરકમ્મસમુટ્ઠિતા નવ રૂપકલાપા દ્વીસુ ભવેસુ ચતૂસુ યોનીસુ યથાસમ્ભવં પટિસન્ધિતો પટ્ઠાય યાવ ચુતિચિત્તોપરિસત્તરસમચિત્તસ્સ ઠિતિ, તાવ ચિત્તસ્સ ઉપ્પાદઠિતિભઙ્ગસઙ્ખાતેસુ તીસુ ખણેસુ નિરન્તરં અજ્ઝત્તસન્તાને એવ ઉપ્પજ્જન્તિ, તતો પભુતિ અનુપ્પજ્જિત્વા ચુતિચિત્તેન સહ નિરુજ્ઝન્તિ.

ચિત્તજાનિ પન પઞ્ચવોકારભવે દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણઆરુપ્પવિપાકવજ્જિતપઞ્ચસત્તતિચિત્તેહિ અત્તનો અત્તનો ઉપ્પત્તિક્ખણે એવ સમુટ્ઠાપિતાનિ પઠમભવઙ્ગમુપાદાય ચુતિચિત્તપરિયોસાનં અજ્ઝત્તસન્તાને એવ સુદ્ધટ્ઠકં, તદેવ કાયવિઞ્ઞત્તિયા સહ કાયવિઞ્ઞત્તિનવકં, વચીવિઞ્ઞત્તિસદ્દેહિ વચીવિઞ્ઞત્તિદસકં, લહુતાદિત્તયેન લહુતાદેકાદસકં, કાયવિઞ્ઞત્તિલહુતાદીહિ દ્વાદસકં, વચીવિઞ્ઞત્તિસદ્દલહુતાદીહિ તેરસકઞ્ચાતિ છ કલાપા હુત્વા યથાયોગં પવત્તન્તિ. રૂપજનકચિત્તેસુ ચેત્થ સોમનસ્સસહગતકામાવચરજવનાનિ ઇરિયાપથવિઞ્ઞત્તિહસનસહિતં ¶ સબ્બં ચિત્તજરૂપં સમુટ્ઠાપેન્તિ, સેસકામાવચરજવનાભિઞ્ઞાવોટ્ઠબ્બનાનિ હસનવજ્જં, અપ્પનાજવનાનિ ચ ઇરિયાપથાદિવિરહિતમેવ, યથાપવત્તં પન ઇરિયાપથં ¶ અવિનસ્સમાનં ઉપત્થમ્ભેન્તિ. સેસાનિ પન રૂપાવચરવિપાકમનોધાતુતદારમ્મણાનિ એકૂનવીસતિ તમ્પિ ન કરોન્તિ, સુદ્ધટ્ઠકં, સદ્દનવકં, લહુતાદેકાદસકં, સદ્દલહુતાદિદ્વાદસકઞ્ચાતિ ચત્તારો કલાપે ઉપ્પાદેન્તિ, તત્થાપિ સબ્બેસમ્પિ પટિસન્ધિચિત્તાનિ, અરહન્તાનં ચુતિચિત્તાનિ, અરૂપભવૂપપન્નાનિ ચ ન કિઞ્ચિ રૂપં સમુટ્ઠાપેન્તિ, આરુપ્પવિપાકદ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણાનિ સબ્બથા ન ઉપ્પાદેન્તીતિ.

આહારજાનિ પન કામભવે એવ અજ્ઝોહટાહારે ઠિતેન ઠિતિપ્પત્તેન ઓજાસઙ્ખાતેન આહારેન સમુટ્ઠિતાનિ અજ્ઝત્તસન્તાને એવ સુદ્ધટ્ઠકં, લહુતાદેકાદસકઞ્ચાતિ દ્વે કલાપા હુત્વા યાવતાયુકં પવત્તન્તિ, ન રૂપભૂમિયં. ઉતુજાનિ અજ્ઝત્તિકબાહિરેન તેજોધાતુસઙ્ખાતેન ઠિતિપ્પત્તેન ઉતુના અજ્ઝત્તસન્તાને સમુટ્ઠિતાનિ સુદ્ધટ્ઠકં, સદ્દનવકં, લહુતાદેકાદસકં, સદ્દલહુતાદેકાદસકં, સદ્દલહુતાદિદ્વાદસકઞ્ચાતિ ચત્તારો કલાપા હુત્વા યાવતાયુકં, બહિદ્ધા પન પથવીપબ્બતદેવબ્રહ્મવિમાનાદીસુ સુદ્ધટ્ઠકં, સમુદ્દઘોસાદિસદ્દનવકઞ્ચાતિ દ્વે કલાપાવ હુત્વા પવત્તન્તિ. આકાસલક્ખણાનિ ચેત્થ સબ્બકલાપેસુ વિજ્જમાનાનિપિ કલાપસઙ્ગહે વોહારાભાવા ન ગણીયન્તિ. પટિસન્ધિક્ખણે ચેત્થ ઉતુચિત્તાહારજાનિ ન હોન્તિ, ન સબ્બત્થાપિ ઉપ્પત્તિક્ખણે જરામરણાનીતિ એવં ચતુસમુટ્ઠાનિકરૂપસ્સ ભવયોનીસુ, પટિસન્ધિપ્પવત્તીસુ ચ પવત્તિક્કમો વેદિતબ્બો.

અપિચ દ્વાચત્તાલીસાય કોટ્ઠાસાનં વસેનાપિ ચેત્થ તસ્સ અજ્ઝત્તં, મહાભૂતાદિવસેન બહિદ્ધા ચ પવત્તિ એવં વેદિતબ્બા – અજ્ઝત્તિકા હિ કેસા લોમા…પે… કરીસં મત્થલુઙ્ગન્તિ ઇમે વીસતિ પથવાધિકકોટ્ઠાસા, પિત્તં…પે… મુત્તન્તિ ઇમે દ્વાદસ આપાધિકકોટ્ઠાસા, યેન ચ સન્તપ્પતિ, યેન ¶ ચ જીરતિ, યેન ચ પરિડય્હતિ, યેન ચ અસિતપીતખાયિતસાયિતં સમ્માપરિણામં ગચ્છતીતિ ઇમે ચત્તારો તેજાધિકકોટ્ઠાસા, ઉદ્ધંગમો અધોગમો કુચ્છિસયો કોટ્ઠાસયો અઙ્ગમઙ્ગાનુસારી અસ્સાસપસ્સાસો ચાતિ ઇમે છ વાયુઅધિકકોટ્ઠાસાતિ દ્વેચત્તાલીસ કોટ્ઠાસા હોન્તિ. તેસુ ઉદરિયં કરીસં પુબ્બો મુત્તન્તિ ઇમે ચત્તારો કોટ્ઠાસા ઉતુજા. એવમેતેસુ એકેકં ઉતુજટ્ઠકમેવ હોતિ, સેદો અસ્સુ ખેળો સિઙ્ઘાણિકાતિ ઇમે ચત્તારો ઉતુચિત્તજા, તેસુ એકેકસ્મિં દ્વે દ્વે અટ્ઠકા હોન્તિ. અસિતાદિપરિપાચકો ¶ તેજો કમ્મજોવ, તત્થ જીવિતનવકમેવ. અસ્સાસપસ્સાસો પન ચિત્તજોવ, તત્થ ચિત્તજસદ્દનવકમેવ. ઇમે દસ કોટ્ઠાસે ઠપેત્વા સેસા દ્વત્તિંસ ચતુજા.

તત્થ અટ્ઠસુ તેજોવાયોકોટ્ઠાસેસુ એકેકસ્મિં જીવિતનવકઞ્ચેવ તીણિ ચ ઉતુચિત્તાહારજટ્ઠકાનિ હોન્તિ, વાયોકોટ્ઠાસેસુ ચેત્થ ઉતુચિત્તજસદ્દનવકમ્પિ હોતિ, સેસેસુ ચતુવીસતિયા કોટ્ઠાસેસુ કેસલોમનખદન્તાનં મંસવિનિમુત્તટ્ઠાનં ઠપેત્વા સબ્બત્થ દ્વે કાયભાવદસકાનિ, તીણિ ચ અટ્ઠકાનિ, મંસમુત્તેસુ પન કેસાદીસુ ઉતુજટ્ઠકમેવ હોતિ. તાનિ ચ યથાવુત્તદસકનવકટ્ઠકાનિ સકલસરીરબ્યાપીસુ તચમંસરુહિરાદીસુ, અબ્યાપીસુ ચ કેસાદીસુ કોટ્ઠાસેસુ અવિનિબ્ભોગે એકસ્મિં અણુપદેસે હોન્તીતિ પચ્ચેકં અનન્તાપરિમાણા, અનન્તધાતુપચ્ચયત્તા તેસં સરીરસ્મિં હિ પરમાણુભેદસઞ્ચુણ્ણાનિ અનન્તાનિ ચત્તારિ મહાભૂતાનિ ચેવ સઉપાદારૂપાનિ ચ અઞ્ઞોઞ્ઞપચ્ચયભૂતાનિ અજ્ઝત્તં દ્વાચત્તાલીસકોટ્ઠાસસરીરારોહપરિણાહસણ્ઠાનાદિના, બહિદ્ધા ચ પથવીપબ્બતાદિના ચ આકારેન યથાપચ્ચયં સમુપ્પન્નાનિ. માયાકારાદયો વિય ન બાલજનપ્પબોધકાનિ હોન્તિ.

પથવીધાતુ ¶ ચેત્થ સુખુમસઞ્ચુણ્ણા રજભૂતા એવ આપોધાતુયા સઙ્ગહિતા, તેજોધાતુયા અનુપાલિતા, વાયોધાતુયા વિત્થમ્ભિતા, વણ્ણાદીહિ પરિવારિતા ન વિકિરિયમાના અજ્ઝત્તં ઇત્થિપુરિસમિગપક્ખિદેવબ્રહ્માદિસરીરભાવં, બહિદ્ધા ચ પથવીપબ્બતરુક્ખદેવબ્રહ્મલોકચન્દસૂરિયનક્ખત્તમણિકનકાદિભાવઞ્ચ ઉપગચ્છતિ, યૂસગતા બન્ધનભૂતા પનેત્થ આપોધાતુ પથવીપતિટ્ઠિતા. અવસેસાનુપાલનવિત્થમ્ભનપરિપાચનપરિવારિતા ન પગ્ઘરતિ, અપગ્ઘરમાના પીણિતભાવં દસ્સેતિ, ઉસુમત્તગતા તેજોધાતુ સેસધાતુપતિટ્ઠાનસઙ્ગહવિત્થમ્ભનપરિવારિતા ઇમં કાયં પરિપાચેતિ, વણ્ણસમ્પત્તિઞ્ચસ્સ અપૂતિભાવઞ્ચ સાધેતિ, વાયોધાતુ વિત્થમ્ભનસમુદીરણસભાવા સેસધાતુપતિટ્ઠાનસઙ્ગહાનુપાલનપરિવારિતા વિત્થમ્ભેતિ ચાલેતિ, સરીરવિમાનાદીનં ગમનાદિપદવીતિહરણાદીનં ઠિતિઞ્ચ સમ્પાદેતિ. ચતસ્સોપિ ચેતા સમ્ભૂય પથવીઅધિકતાય કેસાદિભાવં, પથવીપબ્બતાદિભાવઞ્ચ, આપાધિકતાય પિત્તાદિભાવં, સમુદ્દજલાદિભાવઞ્ચ, વાયુઅધિકતાય ઉદ્ધઙ્ગમવાતાદિભાવં, પથવીસન્ધારકવાતાદિભાવઞ્ચ, તેજાધિકતાય પરિપાચકગ્ગિઆદિભાવં, નરકગ્ગિઆદિભાવઞ્ચ સાધેન્તિ, યાસં પકોપેન રોગજરામરણઞ્ચેવ કપ્પવિનાસાદયો ચ હોન્તિ. એવમેતાસં ચુણ્ણવિચુણ્ણાનં ધાતૂનં સઞ્ચયત્તા પચ્ચેકં ¶ અનન્તાપરિમાણા કલાપા એવ અજ્ઝત્તિકકોટ્ઠાસા હોન્તિ, તથા બાહિરાનિ રૂપાનિ. તાનિ ચ તેન તેન પચ્ચયેન તથાતથાકારેન સમુદિતાવ ઉપ્પજ્જન્તિ ચેવ ઉપ્પજ્જિસ્સન્તિ ચ.

યદિ પઠમં ધાતુયો અણુરૂપેન ઠત્વા પચ્છા સંયુજ્જન્તિ, તથા ઠાને વિનિયોગાભાવતો અપરેનાપિ પરિયાયેન ચેત્થ કમ્મજં કમ્મપચ્ચયં કમ્મપચ્ચયઉતુસમુટ્ઠાનં, આહારજં ¶ આહારપચ્ચયં આહારપચ્ચયઉતુસમુટ્ઠાનં, ઉતુજં ઉતુપચ્ચયં ઉતુપચ્ચયઉતુસમુટ્ઠાનં, ચિત્તજં ચિત્તપચ્ચયં ચિત્તપચ્ચયઉતુસમુટ્ઠાનન્તિ એવં સમુટ્ઠાનભેદો વેદિતબ્બો. તત્થ ઉપાદિન્નરૂપં કમ્મજં નામ, મંસમુત્તકેસલોમદન્તસિઙ્ઘાણિકાદિ કમ્મપચ્ચયં નામ, સમ્પત્તિકરમહામેઘપથવીપબ્બતાદિ, ચક્કરતનદેવવિમાનાદિ ચ કમ્મપચ્ચયઉતુસમુટ્ઠાનં નામ. આહારતો સમુટ્ઠિતં સુદ્ધટ્ઠકં આહારજં નામ, કબળીકારો આહારો આહારજસ્સ જનકો હુત્વા કમ્મજસ્સ અનુપાલકો હોતીતિ તદનુપાલિતં કમ્મજરૂપં આહારપચ્ચયં નામ, વિસભાગાહારં સેવિત્વા આતપે ગચ્છન્તસ્સ કાળકુટ્ઠાદીનિ ઉપ્પજ્જન્તિ, ઇદં આહારપચ્ચયઉતુસમુટ્ઠાનં નામ. કમ્મજઉતુતો સમુટ્ઠિતં સુદ્ધટ્ઠકં ઉતુજં નામ, તસ્મિં ઉતુ અઞ્ઞં અટ્ઠકં સમુટ્ઠાપેતિ, ઇદં ઉતુપચ્ચયં નામ, તસ્મિમ્પિ ઉતુ અઞ્ઞં અટ્ઠકં સમુટ્ઠાપેતિ, ઇદં ઉતુપચ્ચયઉતુસમુટ્ઠાનં નામ. એવં ઉપાદિન્નકે તિસ્સો એવ સન્તતિયો ઘટ્ટેતું સક્કોન્તિ, અનુપાદિન્નકે પન વલાહકો ઉતુજં નામ, વુટ્ઠિધારા ઉતુપચ્ચયં નામ, દેવે પન વુટ્ઠે પથવી ગન્ધં મુઞ્ચતિ, બીજાનિ વિરુહન્તીતિ એવં યં અનન્તં સન્તતિવસેન પવત્તં, એતં ઉતુપચ્ચયઉતુસમુટ્ઠાનં નામ. ચિત્તતો સમુટ્ઠિતં સુદ્ધટ્ઠકાદિ ચિત્તજં નામ, ચિત્તેન પચ્છાજાતપચ્ચયભાવેન ઉપત્થમ્ભિતો કાયો ચિત્તપચ્ચયં નામ, અભિઞ્ઞાચિત્તેન બહિદ્ધા સમુટ્ઠાપિતહત્થિઅસ્સાદિકં ચિત્તપચ્ચયઉતુસમુટ્ઠાનં નામ. પકિણ્ણકકથા.

નિબ્બાનાબ્યાકતં પન ભૂમિતો લોકુત્તરમેવ, ધમ્મતોપિ ચ એકમેવ, ભેદો નત્થિ, લક્ખણાદિતો પન સન્તિલક્ખણં ¶ નિબ્બાનં, નિવત્તિલક્ખણં, અસઙ્ખતલક્ખણં વા, અચ્ચુતિરસં ¶ , અનિમિત્તપચ્ચુપટ્ઠાનં, અસઙ્ખતતાય પનસ્સ કારકહેતુવિરહતો પદટ્ઠાનં નત્થિ, પાપકહેતુવસેન પનેતં ‘‘દુક્ખનિરોધગામિનિપટિપદા’’તિઆદિવચનતો (વિભ. ૨૦૬) ‘‘અરિયમગ્ગપદટ્ઠાન’’ન્તિ વત્તું વટ્ટતિ. સઙ્ગહતો પન ભેદાભાવા ખન્ધેસુ સઙ્ગહં ન ગચ્છતિ, આયતનાદીસુ ધમ્માયતનધમ્મધાતૂસુ સઙ્ગહં ગચ્છતિ. સુઞ્ઞતો પન અત્તસુઞ્ઞં, સલક્ખણધારણતો અનત્તકં ધમ્મમત્તં, અસઙ્ખતતાય વા અચ્ચન્તત્તા ચ અનિચ્ચતાસુઞ્ઞં, દુક્ખતાસુઞ્ઞં, રાગાદિસુઞ્ઞં, નિમિત્તસુઞ્ઞન્તિ પવત્તં સુઞ્ઞન્તિ ગહેતબ્બં.

ભેદતો પન સન્તિલક્ખણાદિસભાવતો એકવિધમ્પિ કારણપરિયાયતો સઉપાદિસેસનિબ્બાનધાતુ, અનુપાદિસેસનિબ્બાનધાતુ ચેતિ દુવિધં હોતિ. સરસવસેન પન પરિકપ્પિતાકારભેદતો સુઞ્ઞતં અનિમિત્તં અપ્પણિહિતન્તિ તિવિધં હોતિ. સઙ્ખતધમ્મભેદમુપાદાય પટિક્ખિપિતબ્બાકારતો ન ચિત્તં, ન ચેતસિકં, ન રૂપં, ન અતીતં, ન અનાગતં, ન પચ્ચુપ્પન્નં, ન મગ્ગો, ન ફલન્તિઆદિના અનન્તપ્પકારં હોતિ.

એવં ઇમસ્મિં કુસલત્તિકે અવુત્તો સભાવધમ્મો નામ નત્થિ. અસભાવધમ્મેસુ પનેત્થ કિઞ્ચાપિ રૂપધમ્માનં પરિચ્છેદાકાસલક્ખણાનિ એવ વુત્તાનિ, કસિણાદિપટિભાગનિમિત્તાનિ પન કસિણુગ્ઘાટિમાકાસો, વિઞ્ઞાણાભાવો, નિરોધસમાપત્તિ, તિસ્સો નામપુગ્ગલઉપાદાપઞ્ઞત્તિયો, અરૂપધમ્માનં અનિચ્ચતાદિલક્ખણાદયો ચ ન વુત્તા, તથાપિ તેસમ્પિ સભાવધમ્મબ્યતિરેકાભાવતો ગહણં હોતિ, તસ્મા અયં તિકો નિપ્પદેસત્તિકોતિ વેદિતબ્બો ¶ . યથા ચેત્થ, એવં ઇતો પરેસુપિ તિકદુકેસુ પઞ્ઞત્તિગ્ગહણાભાવેપિ નિરવસેસપરમત્થગ્ગહણેનેવ નિપ્પદેસતા, વિપરિયાયતો સપ્પદેસતા ચ વેદિતબ્બા. યત્થ પન સમ્મુતિગ્ગહણં અત્થિ, તત્થ વક્ખામ.

ઇદાનિ ¶ કુસલત્તિકાનન્તરં વેદનાત્તિકાદીનં અત્થવણ્ણના અનુપ્પત્તા, યસ્મા પન ય્વાયં કુસલત્તિકસ્સ –

‘‘અત્થતો ભૂમિભેદા ચ, પચ્ચેકં સમ્પયોગતો;

ઉદ્દેસતો ચ ધમ્માનં, લક્ખણાદિવિભાગતો’’તિ. –

આદિના માતિકં નિક્ખિપિત્વા ‘‘કુસલા તાવ ધમ્મા ભૂમિતો ચતુબ્બિધા હોન્તિ કામાવચરા…પે… લોકુત્તરા’’તિએવમાદિના વિનિચ્છયનયો વુત્તો, સો એવ સેસત્તિકદુકાનમ્પિ યથાયોગં હોતિ. યથા હિ એત્થ, એવં ‘‘સુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા તાવ ધમ્મા ભૂમિતો તિવિધા હોન્તિ કામાવચરા રૂપાવચરા લોકુત્તરા’’તિઆદિના અનુક્કમેન સબ્બત્તિકદુકાનમ્પિ પણ્ડિતેહિ સક્કા વિનિચ્છયનયં સલ્લક્ખેતું, તસ્મા તં વિત્થારનયં વજ્જેત્વા નિક્ખેપકણ્ડે, અત્થુદ્ધારકણ્ડે ચ વુત્તાનુસારતો નાતિસઙ્ખેપવિત્થારનયેન વેદનાત્તિકાદીનં તિકદુકાનં –

પદત્થા તંસરૂપા ચ, નવત્તબ્બવિભાગતો;

વિનિચ્છયો વિજાનીયો, તત્થ તત્થ યથારહં.

તત્થ ¶ વેદનાત્તિકે પદત્થતો તાવ ‘‘સુખાય વેદનાયા’’તિઆદીસુ સુખ-સદ્દો સુખવેદનાસુખમૂલસુખારમ્મણસુખહેતુસુખપચ્ચયટ્ઠાનઅબ્યાબજ્ઝનિબ્બાનાદીસુ દિસ્સતિ. અયં હિ ‘‘સુખસ્સ ચ પહાના’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૨૩૨; ધ. સ. ૧૬૫; વિભ. ૫૯૪) સુખવેદનાય દિસ્સતિ. ‘‘સુખો બુદ્ધાનમુપ્પાદો’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૧૯૪) સુખમૂલે. ‘‘યસ્મા ચ ખો, મહાલિ, રૂપં સુખં સુખાનુપતિતં સુખાવક્કન્ત’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૩.૬૦) સુખારમ્મણે. ‘‘સુખસ્સેતં, ભિક્ખવે, અધિવચનં, યદિદં પુઞ્ઞાની’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૭.૬૨; ઇતિવુ. ૨૨) સુખહેતુમ્હિ. ‘‘યાવઞ્ચિદં, ભિક્ખવે, ન સુકરં અક્ખાનેન પાપુણિતું, યાવ સુખા સગ્ગા (મ. નિ. ૩.૨૫૫). ન તે સુખં પજાનન્તિ, યે ન પસ્સન્તિ નન્દન’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૧૧) આદીસુ સુખપચ્ચયટ્ઠાને. ‘‘દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારા ¶ એતે ધમ્મા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૮૨) અબ્યાબજ્ઝે. ‘‘નિબ્બાનં પરમં સુખ’’ન્તિઆદીસુ (ધ. પ. ૨૦૩-૨૦૪; મ. નિ. ૨૧૫, ૨૧૭) નિબ્બાને. ઇધ પનાયં સુખવેદનાયમેવ દટ્ઠબ્બો.

વેદના-સદ્દો ‘‘વિદિતા વેદના ઉપ્પજ્જન્તી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૨૦૮) વેદયિતસ્મિં યેવ વત્તતિ. દુક્ખ-સદ્દો દુક્ખવેદનાદુક્ખવત્થુદુક્ખારમ્મણદુક્ખપચ્ચયદુક્ખપચ્ચયટ્ઠાનાદીસુ દિસ્સતિ. અયં હિ ‘‘દુક્ખસ્સ ચ પહાના’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૨૩૨; ધ. સ. ૧૬૫; વિભ. ૫૯૪) દુક્ખવેદનાયં દિસ્સતિ. ‘‘જાતિપિ દુક્ખા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૩૮૭; વિભ. ૧૯૦) દુક્ખવત્થુસ્મિં. ‘‘યસ્મા ચ ખો, મહાલિ, રૂપં દુક્ખં દુક્ખાનુપતિતં દુક્ખાવક્કન્ત’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૩.૬૦) દુક્ખારમ્મણે. ‘‘દુક્ખો પાપસ્સ ઉચ્ચયો’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૧૧૭) દુક્ખપચ્ચયે. ‘‘યાવઞ્ચિદં, ભિક્ખવે, ન સુકરં અક્ખાનેન પાપુણિતું, યાવ દુક્ખા નિરયા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૨૫૦) દુક્ખપચ્ચયટ્ઠાને. ઇધ પનાયં દુક્ખવેદનાયમેવ દટ્ઠબ્બો.

વચનત્થો ¶ પનેત્થ – સુખયતિ સત્તં, સુટ્ઠુ વા ખાદતિ, ખનતિ ચ કાયચિત્તાબાધન્તિ સુખા, કાયિકચેતસિકાનં સુખસોમનસ્સાનમેતં અધિવચનં. દુક્ખયતીતિ દુક્ખા, કાયિકચેતસિકાનં દુક્ખદોમનસ્સાનમેતં અધિવચનં. ન દુક્ખા ન સુખાતિ અદુક્ખમસુખા, ઉપેક્ખાયેતં અધિવચનં. મ-કારો પદસન્ધિકરો. એવં તીહિ પદેહિ પઞ્ચવિધાપિ વેદના ગહિતા. સબ્બાપિ આરમ્મણરસં વેદિયન્તિ અનુભવન્તીતિ વેદના. યો પનાયં તીસુપિ પદેસુ સમ્પયુત્ત-સદ્દો, તસ્સત્થો – સમં પકારેહિ યુત્તાતિ સમ્પયુત્તા, કતરેહિ પકારેહીતિ? ‘‘અત્થિ કેચિ ધમ્મા કેહિચિ ધમ્મેહિ સહગતા સહજાતા સંસટ્ઠા એકુપ્પાદા એકનિરોધા એકવત્થુકા એકારમ્મણા’’તિ (કથા. ૪૭૩) એવં વુત્તેહિ ઇમેહિ એકુપ્પાદતાદીહિ ચતૂહિ પકારેહિ. ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસો ચેસ. આરુપ્પે હિ વિનાપિ એકવત્થુકભાવં સમ્પયોગો લબ્ભતીતિ. સેસં વુત્તત્થમેવ. અયં તાવેત્થ પદત્થતો વિનિચ્છયો.

તંસરૂપાતિ તસ્સ પદત્થસ્સ સરૂપમત્તદસ્સનતો. તત્થ સુખસહગતં કાયવિઞ્ઞાણં, સોમનસ્સસહગતાનિ અટ્ઠારસ કામાવચરચિત્તાનિ, પઠમદુતિયતતિયચતુત્થજ્ઝાનિકાનિ ચતુચત્તાલીસ રૂપાવચરલોકુત્તરચિત્તાનિ ચાતિ તેસટ્ઠિ ચિત્તાનિ સુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા નામ ¶ . તથા દુક્ખસહગતં કાયવિઞ્ઞાણં, દ્વે દોમનસ્સસહગતાનિ ચાતિ તીણિ ચિત્તાનિ દુક્ખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા નામ. સેસાનિ ઉપેક્ખાસહગતાનિ પઞ્ચપઞ્ઞાસ ચિત્તાનિ અદુક્ખમસુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા નામ. યથા ચ ચિત્તાનં સુખાદિસમ્પયોગો, એવં તંચિત્તસમ્પયુત્તાનં ચેતસિકાનમ્પિ. ન કેવલઞ્ચ એત્થેવ, ઇતો પરેસુપિ તિકદુકેસુ ચિત્તવસેનેવ તંસમ્પયુત્તચેતસિકાનમ્પિ સઙ્ગહો વેદિતબ્બો ¶ . યત્થ પન વિસેસો હોતિ, તત્થ વક્ખામ. ઇધ પન ચેતસિકેસુ સપ્પીતિકાનિ વેદનાવજ્જિતાનિ છ ચેતસિકાનિ એવ પઞ્ચહિપિ વેદનાહિ સમ્પયુત્તાનિ, ઇતરાનિ પન કાયિકસુખદુક્ખવજ્જિતાહિ તીહેવ. તેસુ ચ પીતિવજ્જિતા પઞ્ચ યથાયોગિકા ચેવ મોહો અહિરિકં અનોત્તપ્પં ઉદ્ધચ્ચં થિનં મિદ્ધઞ્ચાતિ ઇમે એકાદસ યથાયોગં તીહિપિ. તત્થાપિ વિતક્કવિચારા મહગ્ગતલોકુત્તરભૂતાય સુખાય એવ, પીતિ પન સબ્બત્થ સુખાય એવ, દોસઇસ્સામચ્છેરકુક્કુચ્ચાનિ દુક્ખાય એવ, વિચિકિચ્છા ઉપેક્ખાય એવ, સેસાનિ અટ્ઠવીસતિસોમનસ્સુપેક્ખાહિ એવ વેદનાહિ સમ્પયુત્તાનિ, તત્થાપિ કરુણામુદિતા મહગ્ગતભૂતાય સુખાય એવાતિ અયં વિસેસો. સેસં ચિત્તસમ્પયોગસદિસં. અયં સરૂપતો વિનિચ્છયો.

નવત્તબ્બવિભાગતોતિ ઇમસ્મિં તિકે સબ્બા વેદના સબ્બં રૂપં નિબ્બાનં સમ્મુતિયોતિ ઇમે ધમ્મા ‘‘સુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા’’તિ વા ‘‘દુક્ખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા’’તિ વા ‘‘અદુક્ખમસુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા’’તિ વા ન વત્તબ્બા. ન હિ વેદના વેદનાય સમ્પયુત્તા હોતિ રૂપાદયો વા, તસ્મા ઇમે ઇમસ્મિં તિકે ન લબ્ભન્તિ. અયઞ્ચ સપ્પદેસત્તિકો હોતિ. યથા ચેત્થ, એવં ઇતો પરેસુપિ તિકદુકેસુ નવત્તબ્બયોજના. યં યસ્મિઞ્ચ ન વુત્તં અત્થિ, તસ્સ સપ્પદેસતા વેદિતબ્બા. ઇતો પરં પન યત્થ અસઙ્ગહિતા ધમ્મા હોન્તિ, તત્થ તેસં વિભાગં દસ્સેત્વા ‘‘ઇમે નવત્તબ્બા’’તિ એત્તકમેવ વક્ખામ, તેનસ્સ સપ્પદેસતાપિ ઞાતબ્બા. યત્થ પન અસઙ્ગહિતા નત્થિ, તં નિપ્પદેસન્તિ વક્ખામ. તેન તત્થ નવત્તબ્બાભાવોપિ વિઞ્ઞાતબ્બો. સબ્બત્થ પન માતિકં અનુદ્ધરિત્વાવ પદત્થં, તંસરૂપવિભાગઞ્ચ વક્ખામ. અયં નવત્તબ્બવિભાગતો વિનિચ્છયો.

વિપાકત્તિકે ¶ અઞ્ઞમઞ્ઞવિસિટ્ઠાનં કુસલાકુસલાનં પાકાતિ વિપાકા, વિપક્કભાવમાપન્નાનં અરૂપધમ્માનમેતં અધિવચનં. કિઞ્ચાપિ અરૂપધમ્મા વિય રૂપધમ્માપિ કમ્મસમુટ્ઠાના ¶ અત્થિ, અનારમ્મણત્તા પન તે કમ્મસરિક્ખકા ન હોન્તીતિ સારમ્મણા અરૂપધમ્માવ કમ્મસરિક્ખત્તા વિપાકાતિ વુત્તા બીજસરિક્ખકં ફલં વિય. યથા હિ સાલિબીજતો નિક્ખન્તસીસમેવ સાલિફલન્તિ વુચ્ચતિ, ન અઙ્કુરાદીનિ, તાનિ પન ‘‘સાલિજાતાનિ, સાલિનિબ્બત્તાનિ ચા’’તિ વુચ્ચન્તિ, એવં કમ્મસદિસા અરૂપધમ્માવ ‘‘વિપાકા’’તિ વુચ્ચન્તિ, રૂપધમ્મા પન કમ્મજા ‘‘ઉપાદિન્ના’’તિ વુચ્ચન્તિ. વિપાકધમ્મધમ્માતિ વિપાકસભાવા ધમ્મા. યથા હિ જાતિજરાસભાવા સત્તા ‘‘જાતિધમ્મા જરાધમ્મા’’તિ વુચ્ચન્તિ, એવં વિપાકજનકટ્ઠેન વિપાકસભાવા વિપાકપકતિકા ધમ્માતિ અત્થો. તતિયપદં ઉભયસભાવપટિક્ખેપવસેન વુત્તં, અયં પદત્થો.

તત્થ ચતૂસુ ભૂમીસુ છત્તિંસ વિપાકચિત્તાનિ વિપાકા નામ, તથા એકવીસતિ કુસલાનિ, દ્વાદસ અકુસલાનિ ચાતિ તેત્તિંસ વિપાકધમ્મધમ્મા નામ, તીસુ ભૂમીસુ વીસતિ કિરિયચિત્તાનિ, સબ્બઞ્ચ રૂપં, નિબ્બાનઞ્ચાતિ ઇમે નેવવિપાકનવિપાકધમ્મધમ્મા નામ. ચેતસિકેસુ પન ચુદ્દસ અકુસલા વિપાકધમ્મધમ્મા એવ, વિરતિયો સિયા વિપાકા, સિયા વિપાકધમ્મધમ્મા, તદવસેસા પન સિયા વિપાકા, સિયા વિપાકધમ્મધમ્મા, સિયા નેવવિપાકનવિપાકધમ્મધમ્માતિ ચિત્તં વિય તિવિધા હોન્તીતિ અયં વિસેસો, સેસં ચિત્તસમં, ઇદઞ્ચ નિપ્પદેસત્તિકન્તિ વેદિતબ્બં.

આરમ્મણકરણવસેન તણ્હાદિટ્ઠીહિ ઉપેતેન કમ્મુના આદિન્ના ફલભાવેન ગહિતાતિ ઉપાદિન્ના, આરમ્મણભાવં ઉપગન્ત્વા ઉપાદાનસમ્બન્ધેન ઉપાદાનાનં હિતાતિ ઉપાદાનિયા, ઉપાદાનસ્સ આરમ્મણપચ્ચયભૂતાનમેતં અધિવચનં. ઉપાદિન્ના ચ ¶ તે ઉપાદાનિયા ચાતિ ઉપાદિન્નુપાદાનિયા, સાસવકમ્મનિબ્બત્તાનં રૂપારૂપધમ્માનમેતં અધિવચનં. ઇમિના નયેન સેસપદદ્વયેપિ પટિસેધસહિતો અત્થો વેદિતબ્બો.

તત્થ દ્વત્તિંસ લોકિયવિપાકચિત્તાનિ, નવ કમ્મજકલાપા ચ ઉપાદિન્નુપાદાનિયા નામ. અવસેસલોકિયચિત્તાનિ ચેવ અકમ્મજરૂપકલાપા ચ અનુપાદિન્નુપાદાનિયા નામ. લોકુત્તરચિત્તનિબ્બાનાનિ અનુપાદિન્નઅનુપાદાનિયા નામ. કિઞ્ચાપિ ખીણાસવાનં ઉપાદાનક્ખન્ધા ¶ ‘‘અમ્હાકં માતુલત્થેરો’’તિઆદિના વદન્તાનં પરેસં ઉપાદાનસ્સ આરમ્મણપચ્ચયા હોન્તિ, મગ્ગફલનિબ્બાનાનિ પન દિવસં સન્તત્તઅયોગુળો વિય મક્ખિકાહિ તેજુસ્સદત્તા ઉપાદાનેહિ અનુપાદિન્નાનેવ. અસંકિલિટ્ઠઅસંકિલેસિકેસુપિ એસેવ નયો. ચેતસિકેસુ પન કુસલા અનુપાદિન્નુપાદાનિયા એવ, કરુણામુદિતા સિયા ઉપાદિન્નુપાદાનિયા, સિયા અનુપાદિન્નુપાદાનિયા વિરતિયો પન સિયા અનુપાદિન્નુપાદાનિયા, સિયા અનુપાદિન્નઅનુપાદાનિયા, સેસા ચિત્તં વિય તિવિધા હોન્તિ, ઇદઞ્ચ નિપ્પદેસત્તિકન્તિ વેદિતબ્બં. ઉપાદિન્નુપાદાનિયત્તિકં.

સંકિલેસેતીતિ સંકિલેસો, વિબાધતિ ઉપતાપેતીતિ અત્થો. સંકિલેસેન સમ્પયુત્તા સંકિલિટ્ઠા, સંકિલેસસહગતાતિ અત્થો. અત્તાનં આરમ્મણં કત્વા પવત્તનેન સંકિલેસં અરહન્તિ, સંકિલેસે વા નિયુત્તા તસ્સ આરમ્મણભાવં અનતિક્કમનતોતિ સંકિલેસિકા, સંકિલેસસ્સ આરમ્મણપચ્ચયભૂતાનમેતં અધિવચનં. સંકિલિટ્ઠા ચ તે સંકિલેસિકા ચાતિ સંકિલિટ્ઠસંકિલેસિકા. સેસપદદ્વયં પુરિમત્તિકે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

તત્થ દ્વાદસ અકુસલચિત્તુપ્પાદા સંકિલિટ્ઠસંકિલેસિકા નામ. સેસલોકિયચિત્તાનિ ચેવ સબ્બં રૂપઞ્ચ ¶ અસંકિલિટ્ઠસંકિલેસિકા નામ. લોકુત્તરચિત્તાનિ, નિબ્બાનઞ્ચ અસંકિલિટ્ઠઅસંકિલેસિકા નામ. ચેતસિકેસુ પન અકુસલા સંકિલિટ્ઠસંકિલેસિકાવ, કરુણામુદિતા અસંકિલિટ્ઠઅસંકિલેસિકાવ, સેસકુસલાબ્યાકતા સિયા સંકિલિટ્ઠસંકિલેસિકા, સિયા અસંકિલિટ્ઠસંકિલેસિકા, સિયા અસંકિલિટ્ઠઅસંકિલેસિકાતિ તિધાપિ હોન્તિ, ઇદઞ્ચ નિપ્પદેસત્તિકં. સંકિલિટ્ઠસંકિલેસિકત્તિકં.

સમ્પયોગવસેન વત્તમાનેન સહ વિતક્કેન સવિતક્કા, તથા સહ વિચારેન સવિચારા, સવિતક્કા ચ તે સવિચારા ચાતિ સવિતક્કસવિચારા. ઉભયરહિતા અવિતક્કઅવિચારા. વિતક્કવિચારેસુ વિચારોવ મત્તા પમાણમેતેસન્તિ વિચારમત્તા, વિચારતો ઉત્તરિં વિતક્કેન સદ્ધિં સમ્પયોગં ન ગચ્છન્તીતિ અત્થો. અવિતક્કા ચ તે વિચારમત્તા ચાતિ અવિતક્કવિચારમત્તા.

તત્થ દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણવજ્જિતકામાવચરચિત્તાનિ ચેવ એકાદસ મહગ્ગતલોકુત્તરપઠમજ્ઝાનિકચિત્તાનિ ¶ ચ તંસમ્પયુત્તેસુ વિતક્કવિચારે ઠપેત્વા સેસા ચ સવિતક્કસવિચારા નામ. તેસુ વિતક્કો એકાદસ દુતિયજ્ઝાનિકમહગ્ગતલોકુત્તરાનિ ચ તંસમ્પયુત્તેસુ વિચારં ઠપેત્વા સેસા ચ અવિતક્કવિચારમત્તા નામ. દુતિયજ્ઝાનિકેસુ વિચારો, સેસા પઞ્ચચત્તાલીસ મહગ્ગતલોકુત્તરચિત્તાનિ, દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણાનિ, તંસમ્પયુત્તા ચ સબ્બઞ્ચ રૂપં, નિબ્બાનઞ્ચ અવિતક્કઅવિચારા નામ. અપિચ કુસલચેતસિકા સવિતક્કસવિચારાવ, વિતક્કો અવિતક્કવિચારમત્તોવ, વિચારો પન દુતિયજ્ઝાનિકેસુ સિયા અવિતક્કઅવિચારો, સવિતક્કચિત્તેસુ સિયા ન વત્તબ્બો, અવસેસા પન સબ્બે ચેતસિકા ધમ્મા તિધાપિ હોન્તિ. ઇમસ્મિં પન તિકે વિતક્કસહજાતો વિચારોવ ન વત્તબ્બો. વિતક્કત્તિકં.

પીતિયા ¶ સહ એકુપ્પાદાદિભાવં ગતાતિ પીતિસહગતા, પીતિસમ્પયુત્તાતિ અત્થો. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો. ઉપેક્ખાતિ ચેત્થ અદુક્ખમસુખા વેદના વુત્તા. સા હિ સુખદુક્ખાકારપ્પવત્તિં ઉપેક્ખતિ મજ્ઝત્તાકારસણ્ઠિતત્તા તેનાકારેન પવત્તતીતિ ઉપેક્ખા. ઇતિ વેદનાત્તિકતો પદદ્વયમેવ ગહેત્વા નિપ્પીતિકસુખસ્સ સપ્પીતિકસુખતો વિસેસદસ્સનવસેન અયં તિકો વુત્તો.

તત્થ પીતિ પઞ્ચવિધા ખુદ્દિકા ખણિકા ઓક્કન્તિકા ઉબ્બેગા ફરણાતિ. તત્થ ખુદ્દિકા પીતિ સરીરે લોમહંસનમત્તમેવ કાતું સક્કોતિ. ખણિકા પીતિ ખણે ખણે વિજ્જુપ્પાદસદિસા હોતિ. ઓક્કન્તિકા પીતિ સમુદ્દતીરં વીચિ વિય કાયં ઓક્કમિત્વા ઓક્કમિત્વા ભિજ્જતિ. ઉબ્બેગા પીતિ બલવતી હોતિ કાયં ઉદ્ધગ્ગં કત્વા આકાસે લઙ્ઘાપનપ્પમાણપ્પત્તા. ફરણાય પીતિયા પન ઉપ્પન્નાય સકલસરીરં ધમિત્વા પૂરિતવત્થિ વિય, મહતા ઉદકોઘેન પક્ખન્દપબ્બતકુચ્છિ વિય ચ અનુપરિપ્ફુટં હોતિ. તત્થ ફરણા રૂપાવચરલોકુત્તરાવ, સેસા કામાવચરાવ.

સુખં પન કાયિકં, ચેતસિકઞ્ચેતિ દુવિધં હોતિ. સતિપિ ચ નેસં કત્થચિ અવિપ્પયોગે ઇટ્ઠારમ્મણપટિલાભતુટ્ઠિ પીતિ, પટિલદ્ધરસાનુભવનં સુખં. યત્થ પીતિ, તત્થ સુખં. યત્થ સુખં, તત્થ ન નિયમતો પીતિ. સઙ્ખારક્ખન્ધસઙ્ગહિતા પીતિ, વેદનાક્ખન્ધસઙ્ગહિતં સુખં. કન્તારખિન્નસ્સ વનન્તોદકદસ્સનસવનેસુ વિય પીતિ, વનચ્છાયાપવેસનઉદકપરિભોગેસુ વિય સુખં. તસ્મિં તસ્મિં સમયે પાકટભાવતો ચેતં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

તત્થ ¶ સુખસહગતા, ઉપેક્ખાસહગતા ચ વેદનાત્તિકે વુત્તાવ, સુખસહગતં પન કાયવિઞ્ઞાણં, મહગ્ગતલોકુત્તરચતુત્થજ્ઝાનિકચિત્તે ચ વજ્જેત્વા સેસા પીતિસહગતા નામ, તત્થ પીતિ ન પીતિસહગતા, સુખસહગતાવ હોતિ ¶ , સુખં પન પીતિસહગતં નામ સિયા ન પીતિસુખસહગતા. ઇમસ્મિં તિકે દ્વે દોમનસ્સસહગતચિત્તુપ્પાદા, દુક્ખસહગતં કાયવિઞ્ઞાણં, રૂપં, નિબ્બાનઞ્ચ નવત્તબ્બા. ચેતસિકેસુ પન પીતિ સુખસહગતાવ, વિચિકિચ્છા ઉપેક્ખાસહગતાવ, લોભદિટ્ઠિમાના, પઞ્ચવીસતિ કુસલાબ્યાકતા ચ તિધાપિ હોન્તિ, ચેતસિકસુખં સિયા પીતિસહગતં, પઠમદુતિયતતિયજ્ઝાનિકેસુ ચતુત્થજ્ઝાનિકેસુ સિયા નવત્તબ્બં, કાયિકં પન સુખં દુક્ખં દોમનસ્સં સબ્બા ચ ઉપેક્ખા દોસો ઇસ્સા મચ્છરિયં કુક્કુચ્ચઞ્ચ નવત્તબ્બાવ, સેસા સત્તરસ ધમ્મા સિયા તિધાપિ હોન્તિ નવત્તબ્બાપિ. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. પીતિત્તિકં.

દસ્સનેનાતિ સોતાપત્તિમગ્ગેન. સો હિ પઠમં નિબ્બાનદસ્સનતો ‘‘દસ્સન’’ન્તિ વુત્તો. ગોત્રભુ પન કિઞ્ચાપિ પઠમતરં પસ્સતિ, યથા પન રઞ્ઞો સન્તિકં કેનચિદેવ કરણીયેન આગતો પુરિસો દૂરતોવ રથિકાય ચરન્તં હત્થિક્ખન્ધગતં રાજાનં દિસ્વાપિ ‘‘દિટ્ઠો તે રાજા’’તિ પુટ્ઠો દિસ્વાપિ કાતબ્બકિચ્ચસ્સ અકતત્તા ‘‘ન પસ્સામી’’તિ વદતિ, એવમેવ નિબ્બાનં દિસ્વા કત્તબ્બસ્સ કિલેસપ્પહાનસ્સ અભાવા ‘‘દસ્સન’’ન્તિ ન વુચ્ચતિ. તં હિ ઞાણં મગ્ગસ્સ આવજ્જનટ્ઠાને તિટ્ઠતિ. ભાવનાયાતિ સેસમગ્ગત્તયેન. સેસમગ્ગત્તયં હિ પઠમમગ્ગેન દિટ્ઠસ્મિંયેવ ધમ્મે ભાવનાવસેન ઉપ્પજ્જતિ, અદિટ્ઠપુબ્બં કઞ્ચિ ન પસ્સતિ, તસ્મા ‘‘ભાવના’’તિ વુચ્ચતિ. તતિયપદં ઉભયપટિક્ખેપવસેન વુત્તં.

તત્થ ચત્તારો દિટ્ઠિગતસમ્પયુત્તચિત્તુપ્પાદા, વિચિકિચ્છાસહગતો ચાતિ પઞ્ચ દસ્સનેન પહાતબ્બાવ, ઉદ્ધચ્ચસહગતો ભાવનાય એવ પહાતબ્બો, અવસેસા છ અકુસલચિત્તુપ્પાદા અપાયહેતુભાવેન પવત્તિતો, અપ્પવત્તિતો ચ સિયા દસ્સનેનપહાતબ્બા, સિયા ભાવનાયપહાતબ્બા, અકુસલવજ્જિતા ¶ પન સબ્બે ચિત્તુપ્પાદા, રૂપં, નિબ્બાનઞ્ચ નેવદસ્સનેનનભાવનાયપહાતબ્બા. ચેતસિકેસુ પન દિટ્ઠિ વિચિકિચ્છા ઇસ્સા મચ્છરિયં કુક્કુચ્ચં દસ્સનેનપહાતબ્બાવ, સેસા અકુસલા સિયા દસ્સનેનપહાતબ્બા, સિયા ભાવનાયપહાતબ્બાતિ તિજાતિકા તેરસવિધા હોન્તિ, વુત્તાવસેસા નેવદસ્સનેનનભાવનાયપહાતબ્બાવ. યં પન ‘‘સોતાપત્તિમગ્ગઞાણેન અભિસઙ્ખારવિઞ્ઞાણસ્સ નિરોધેન સત્ત ભવે ¶ ઠપેત્વા અનમતગ્ગે સંસારે યે ઉપ્પજ્જેય્યું નામઞ્ચ રૂપઞ્ચ, એત્થેતે નિરુજ્ઝન્તી’’તિઆદિના (ચૂળનિ. અજિતમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૬) નયેન કુસલાબ્યાકતાનમ્પિ પહાનં અનુઞ્ઞાતં, તં તેસં મગ્ગાનં અભાવિતત્તા યે ઉપ્પજ્જેય્યું, તે ઉપનિસ્સયપચ્ચયાનં કિલેસાનં પહીનત્તા પહીનાતિ ઇમં પરિયાયં સન્ધાય વુત્તં, ઇદઞ્ચ નિપ્પદેસત્તિકં. દસ્સનેનપહાતબ્બત્તિકં.

દસ્સનેન પહાતબ્બો હેતુ એતેસન્તિ દસ્સનેનપહાતબ્બહેતુકા. દુતિયપદેપિ એસેવ નયો. તતિયપદે પન નેવદસ્સનેનનભાવનાયપહાતબ્બો હેતુ એતેસન્તિ એવમત્થં અગ્ગહેત્વા નેવદસ્સનેનનભાવનાય પહાતબ્બો હેતુ એતેસં અત્થીતિ એવમત્થો ગહેતબ્બો. ઇતરથા હિ અહેતુકાનં અગ્ગહણં ભવેય્ય. હેતુ એવ હિ તેસં નત્થિ, યો દસ્સનભાવનાહિ પહાતબ્બો સિયા. સહેતુકેસુપિ હેતુવજ્જાનં પહાનં આપજ્જતિ, ન હેતૂનં. હેતુયેવ હિ એતેસં નેવદસ્સનેનનભાવનાયપહાતબ્બોતિ વુત્તો, ન તે ધમ્મા. ઉભયમ્પિ ચેતં અનધિપ્પેતં, તસ્મા વુત્તનયેન અત્થો ગહેતબ્બો. ઇતો પરં સબ્બો વિનિચ્છયો અનન્તરત્તિકસદિસોવ. કેવલં ચેતસિકેસુ વિચિકિચ્છુદ્ધચ્ચસમ્પયુત્તો મોહો દસ્સનભાવનાહિ પહાતબ્બહેતુકેસુ ન પવિસતિ સહજાતસ્સ અઞ્ઞસ્સ હેતુનો અભાવા, નેવદસ્સનેનનભાવનાયપહાતબ્બહેતુકેસુ ¶ પન પવિસતિ. લોભદોસમૂલચિત્તેસુ પન હેતૂસુ મોહો લોભેન ચેવ દોસેન ચ સહેતુકો, લોભદોસા ચ મોહેનેવાતિ ઇમે પહાતબ્બહેતુકપદે પવિટ્ઠાતિ અયં વિસેસો, સેસં તાદિસમેવાતિ. દસ્સનેનપહાતબ્બહેતુકત્તિકં.

કમ્મકિલેસેહિ આચીયતીતિ આચયો, પટિસન્ધિચુતિગતિપવત્તિસઙ્ખાતાનં ઉપાદિન્નક્ખન્ધાનમેતં અધિવચનં. તસ્સ કારણં હુત્વા નિપ્ફાદનભાવેન તં આચયં ગચ્છન્તિ, યસ્સ વા પવત્તન્તિ, તં પુગ્ગલં યથાવુત્તમેવ આચયં ગમેન્તીતિ આચયગામિનો. તતો એવ આચયસઙ્ખાતા ચયા અપેતત્તા નિબ્બાનં અપેતં ચયાતિ અપચયો, તં આરમ્મણં કત્વા પવત્તનતો અપચયં ગચ્છન્તીતિ અપચયગામિનો. અપિચ પાકારં ઇટ્ઠકવડ્ઢકી વિય પવત્તં આચિનન્તા ગચ્છન્તીતિ આચયગામિનો. તેનેવ વડ્ઢકિના ચિતં ચિતં વિદ્ધંસયમાનો પુરિસો વિય તદેવ પવત્તં અપચિનન્તા ગચ્છન્તીતિ અપચયગામિનો. તતિયપદં ઉભયપટિક્ખેપેન વુત્તં.

તત્થ લોકિયકુસલાકુસલાનિ આચયગામિનો નામ, ચત્તારિ મગ્ગાનિ અપચયગામિનો નામ ¶ , સબ્બાનિ વિપાકફલકિરિયાનિ, રૂપં, નિબ્બાનઞ્ચ નેવઆચયગામિનો ન અપચયગામિનો નામ. ચેતસિકેસુ પન અકુસલા આચયગામિનો એવ, કરુણા મુદિતા સિયા આચયગામિનો, સિયા નેવાચયગામિનો ન અપચયગામિનો નામ, સેસા તિધાપિ હોન્તિ, ઇદઞ્ચ નિપ્પદેસત્તિકં. આચયગામિત્તિકં.

તીસુ સિક્ખાસુ જાતા, સત્તન્નં વા સેખાનં એતેતિપિ સેખા, અપરિયોસિતસિક્ખત્તા સયમેવ સિક્ખન્તીતિપિ સેખા. ઉપરિ સિક્ખિતબ્બાભાવતો ન સેખાતિ અસેખા, વુદ્ધિપ્પત્તા વા સેખાતિપિ અસેખા. તતિયપદં ઉભયપટિક્ખેપેન વુત્તં.

તત્થ ¶ ચત્તારિ લોકુત્તરકુસલાનિ, હેટ્ઠિમાનિ ચ તીણિ સામઞ્ઞફલાનીતિ સત્ત સેખા નામ, અરહત્તફલં અસેખા નામ, લોકિયચિત્તાનિ, રૂપં, નિબ્બાનઞ્ચ નેવસેખા નાસેખા નામ. ચેતસિકેસુ પન અકુસલા ચ અપ્પમઞ્ઞા ચ નેવસેખા નાસેખા એવ, સેસા તિધાપિ હોન્તિ, ઇદઞ્ચ નિપ્પદેસત્તિકં. સેખત્તિકં.

સમન્તતો ખણ્ડિતત્તા અપ્પમત્તકં પરિત્તન્તિ વુચ્ચતિ ‘‘પરિત્તં ગોમયપિણ્ડ’’ન્તિ (સં. નિ. ૩.૯૬) આદીસુ વિય. કામાવચરધમ્મા હિ અપ્પાનુભાવતાય પરિત્તા વિયાતિ પરિત્તા. કિલેસવિક્ખમ્ભનસમત્થતાય, મહન્તવિપુલફલતાય, દીઘસન્તાનતાય ચ મહન્તભાવં ગતા, મહન્તેહિ વા ઉળારચ્છન્દવીરિયચિત્તપઞ્ઞેહિ ગતા પટિપન્નાતિપિ મહગ્ગતા. પમાણકરા ધમ્મા રાગાદયો પમાણં નામ, આરમ્મણતો વા સમ્પયોગતો વા નત્થિ એતેસં પમાણં, પમાણસ્સ ચ પટિપક્ખાતિ અપ્પમાણા.

તત્થ ચતુપઞ્ઞાસ કામાવચરચિત્તાનિ, રૂપઞ્ચ પરિત્તા નામ, સત્તવીસતિ રૂપારૂપાવચરચિત્તાનિ મહગ્ગતા નામ, લોકુત્તરચિત્તાનિ, નિબ્બાનઞ્ચ અપ્પમાણા નામ. ચેતસિકેસુ પન અકુસલા પરિત્તા એવ, અપ્પમઞ્ઞા પરિત્તમહગ્ગતા એવ, વિરતિયો પરિત્તઅપ્પમાણા એવ, સેસા તિધાપિ હોન્તિ, ઇદઞ્ચ નિપ્પદેસત્તિકં. પરિત્તત્તિકં.

પરિત્તં આરમ્મણં એતેસન્તિ પરિત્તારમ્મણા. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો. સયં પરિત્તા વા હોન્તુ મહગ્ગતા વા, પરિત્તાદિધમ્મે આરબ્ભ પવત્તા તદારમ્મણાતિ વુચ્ચન્તિ.

તત્થ ¶ તેવીસતિ કામાવચરવિપાકા, કિરિયામનોધાતુઅહેતુકજવનઞ્ચ પરિત્તારમ્મણાવ, વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનનેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનકુસલવિપાકકિરિયાનિ મહગ્ગતારમ્મણાવ, અટ્ઠ લોકુત્તરચિત્તાનિ અપ્પમાણારમ્મણાવ, અકુસલચિત્તાનિ ¶ ચ અટ્ઠ ઞાણવિપ્પયુત્તજવનાનિ ચ સિયા પરિત્તારમ્મણા, સિયા મહગ્ગતારમ્મણા, સિયા નવત્તબ્બારમ્મણતાય ન વત્તબ્બા, ન કદાચિ અપ્પમાણારમ્મણા, અટ્ઠ ઞાણસમ્પયુત્તકામાવચરજવનાનિ, અભિઞ્ઞા, મનોદ્વારાવજ્જનઞ્ચાતિ એકાદસ તિધાપિ હોન્તિ નવત્તબ્બાપિ. તેસુ ચ કુસલાનિ પઞ્ચ અરહત્તમગ્ગફલવજ્જિતસબ્બારમ્મણાનિ. તત્થાપિ તંતંસેખાનમેવ યથાસકં મગ્ગફલાનિ આરમ્મણાનિ હોન્તિ, કિરિયાનિ છ સબ્બથાપિ સબ્બારમ્મણાનિ, અભિઞ્ઞાવજ્જિતરૂપાવચરાનિ ચેવ છ આકાસાનઞ્ચાયતનઆકિઞ્ચઞ્ઞાયતનચિત્તાનિ ચ નિયમેન પઞ્ઞત્તારમ્મણતાય, રૂપનિબ્બાનાનઞ્ચ અનારમ્મણતાય સબ્બથા નવત્તબ્બાતિ. ચેતસિકેસુ પન અકુસલા અકુસલચિત્તસદિસાવ, વિરતિયો સિયા પરિત્તારમ્મણા, સિયા અપ્પમાણારમ્મણા, કરુણામુદિતા નવત્તબ્બાવ, સેસા તિધાપિ હોન્તિ સિયા નવત્તબ્બાતિ. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. પરિત્તારમ્મણત્તિકં.

હીનાતિ લામકા, અકુસલા ધમ્મા. હીનપણીતાનં મજ્ઝે ભવાતિ મજ્ઝિમા, અવસેસા તેભૂમકા રૂપારૂપધમ્માવ. ઉત્તમટ્ઠેન, અતપ્પકટ્ઠેન ચ પણીતા, લોકુત્તરચિત્તનિબ્બાનાનિ. ચેતસિકેસુ પન અકુસલા હીનાવ, કરુણામુદિતા મજ્ઝિમાવ, સેસકુસલાબ્યાકતા મજ્ઝિમપણીતાવ, સેસા તિધાપિ હોન્તિ, ઇદઞ્ચ નિપ્પદેસત્તિકં. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. હીનત્તિકં.

‘‘હિતસુખાવહા મે ભવિસ્સન્તી’’તિ એવં આસીસિતાપિ તથા અભાવતો, અસુભાદીસુયેવ સુભન્તિઆદિવિપરીતપ્પવત્તિતો ચ મિચ્છા સભાવાતિ મિચ્છત્તા, વિપાકદાને સતિ ખન્ધભેદાનન્તરમેવ વિપાકદાનતો નિયતા, મિચ્છત્તા ચ તે નિયતા ચાતિ મિચ્છત્તનિયતા. વુત્તવિપરીતેન અત્થેન સમ્મા સભાવાતિ સમ્મત્તા, સમ્મત્તા ચ તે નિયતા ચાતિ સમ્મત્તનિયતા. ઉભયથાપિ ન નિયતાતિ અનિયતા.

આનન્તરિકભાવેન ¶ પવત્તિયં સિયા મિચ્છત્તનિયતા, અઞ્ઞથા પવત્તિયં સિયા અનિયતા. અહેતુકઅકિરિયનત્થિકદિટ્ઠીસુ હિ અઞ્ઞતરા દિટ્ઠિ યસ્સ નિયતા, તં બુદ્ધસતમ્પિ વિબોધેતું ¶ ન સક્કોતિ. યેન ચ અનન્તરે એવ અત્તભાવે ફલદાનતો આનન્તરિકેસુ માતુઘાતકપિતુઘાતકઅરહન્તઘાતકસઙ્ઘભેદકલોહિતુપ્પાદકસઙ્ખાતેસુ પઞ્ચસુ કમ્મેસુ એકમ્પિ કમ્મં પટિઘચિત્તેન કતં હોતિ, સો સિનેરુપ્પમાણેપિ સુવણ્ણથૂપે કત્વા સકલચક્કવાળં પૂરેત્વા નિસિન્નસમ્બુદ્ધપ્પમુખં સઙ્ઘં યાવજીવં ચતૂહિ પચ્ચયેહિ ઉપટ્ઠહિત્વાપિ તેન કુસલેન આનન્તરિકસ્સ વિપાકં પટિબાહિતું ન સક્કોતિ, આનન્તરિકેન પન અધિકેન આનન્તરિકં પટિબાહતિ, તસ્મા નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિ આનન્તરિકા ચ મગ્ગફલાનં, મહગ્ગતાનઞ્ચ પટિબાહકતાય અનન્તરમેવ નિરયે વિપાકદાનતો મિચ્છત્તનિયતા ચ જાતા, ચત્તારો પન મગ્ગા સમ્મત્તનિયતા નામ, સેસચિત્તરૂપનિબ્બાનાનિ અનિયતા નામ. ચેતસિકેસુ પન મોહો અહિરિકં અનોત્તપ્પં ઉદ્ધચ્ચં લોભો દિટ્ઠિ દોસો થિનં મિદ્ધન્તિ ઇમે નવ સિયા મિચ્છત્તનિયતા, સિયા અનિયતા, સેસઅકુસલા, કરુણા, મુદિતા ચ અનિયતા એવ, સેસકુસલાબ્યાકતા સિયા સમ્મત્તનિયતા, સિયા અનિયતા, તિજાતિકા પન તિધાપિ હોન્તિ, ઇદઞ્ચ નિપ્પદેસત્તિકન્તિ. મિચ્છત્તત્તિકં.

નિબ્બાનં મગ્ગતિ, કિલેસે વા મારેન્તો ગચ્છતીતિ મગ્ગો, અરિયમગ્ગો, સો આરમ્મણમેતેસન્તિ મગ્ગારમ્મણા. લોકિયો અટ્ઠઙ્ગિકોપિ મગ્ગો પચ્ચયટ્ઠેન એતેસં હેતૂતિ મગ્ગહેતુકા, મગ્ગસમ્પયુત્તા ધમ્મા. મગ્ગે વા હેતૂતિ મગ્ગહેતૂ, અલોભાદયો. તે એતેસં હેતૂતિ મગ્ગહેતુકા. સમ્માદિટ્ઠિ સયં મગ્ગો ચેવ હેતુ ચ, ઇતિ મગ્ગભૂતો હેતુ એતેસન્તિ મગ્ગહેતુકા, લોકુત્તરાવ ¶ . અભિભવિત્વા પવત્તનટ્ઠેન મગ્ગો અધિપતિ આરમ્મણભૂતો, સહજાતો વા એતેસન્તિ મગ્ગાધિપતિનો, તદુભયં.

તત્થ રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનકુસલકિરિયા ચ અભિઞ્ઞાભૂતા, મનોદ્વારાવજ્જનઞ્ચ સિયા મગ્ગારમ્મણા, સિયા નવત્તબ્બા, અરિયાનં હિ ચેતોપરિયઅનાગતંસઞાણાનિ પરેસઞ્ઞેવ મગ્ગચિત્તસ્સ જાનનકાલે મગ્ગારમ્મણાનિ, પુબ્બેનિવાસઞાણમનોદ્વારાવજ્જનાનિ પન અત્તનો, પરેસઞ્ચાપિ તદઞ્ઞારમ્મણકાલે પન નવત્તબ્બાનિ, ચેતોપરિયઞાણસ્સ પન નિયમેન પરચિત્તવિસયત્તા તેન અત્તના અધિગતમગ્ગં અરિયા આલમ્બિતું ન સક્કોન્તિ, અનાગતંસઞાણેન પન અત્તનો અનાગતે ઉપ્પજ્જનકસ્સ ઉપરિમગ્ગસ્સ અવિસયત્તા ન સક્કોન્તિ. અરિયા હિ યથાસકં, હેટ્ઠિમઞ્ચ મગ્ગફલં જાનિતું સક્કોન્તિ, ન ઉપરિમં. તાનિ પન અભિઞ્ઞાજવનાનિ મગ્ગેન અસહજાતત્તા ન મગ્ગહેતુકાનિ. મગ્ગં ગરુંકત્વા અપ્પવત્તનતો ¶ ન મગ્ગાધિપતીનિ. ન હિ તાનિ કિઞ્ચિ આરમ્મણં અધિપતિં કરોન્તિ, અન્તમસો લોકુત્તરમપિ. કસ્મા? અત્તનો મહગ્ગતતાય રાજાનં દિસ્વા તસ્સ માતાપિતરો વિય, મનોદ્વારાવજ્જનં પન અત્તનો અહેતુકતાય રાજાનં દિસ્વા ખુજ્જચેટકાદયો વિય. ચત્તારિ મગ્ગટ્ઠચિત્તાનિ સબ્બદા મગ્ગહેતુકા એવ, તાનેવ ચ વીમંસાવીરિયાનં અધિપતિભાવેન પવત્તિયં સિયા મગ્ગાધિપતિનો, ઇતરેસં છન્દચિત્તાનં અધિપતિભાવેન પવત્તિયં સિયા નવત્તબ્બા, અટ્ઠ ઞાણસમ્પયુત્તકામાવચરજવનાનિ સિયા મગ્ગારમ્મણા, સિયા મગ્ગાધિપતિનો, સિયા નવત્તબ્બા. તાનિ હિ અત્તના, પરેહિ ચ પટિવિદ્ધમગ્ગપચ્ચવેક્ખણકાલે મગ્ગારમ્મણા, અત્તનો મગ્ગં ગરુંકત્વા પચ્ચવેક્ખણકાલે મગ્ગાધિપતિનો ચ તથાઅપ્પવત્તિયં નવત્તબ્બા ચ હોન્તિ. અરિયા હિ પરેસં મગ્ગફલાનિ પચ્ચવેક્ખન્તા ¶ ગરું કરોન્તાપિ અત્તનો મગ્ગફલાનિ વિય ગરું ન કરોન્તિ, અપિ સમ્માસમ્બુદ્ધાનં. તેસુ સોતાપન્નો સોતાપન્નાનમેવ મગ્ગફલાનિ જાનિતું સક્કોતિ, નાઞ્ઞેસં, સકદાગામી પન સકદાગામીનમ્પિ, ન અનાગામિઅરહન્તાનં, અનાગામી પન અનાગામીનમ્પિ, ન અરહન્તાનં, અરહા પન સબ્બેસમ્પિ મગ્ગફલાનિ જાનાતિ, સોભનલોકિયચિત્તરૂપનિબ્બાનાનિ નવત્તબ્બાનેવ. ચેતસિકેસુ પન વિરતિયો લોકુત્તરકુસલે મગ્ગસદિસાવ, અઞ્ઞત્થ નવત્તબ્બા, કરુણા, મુદિતા, અકુસલા ચ નવત્તબ્બા, સેસા તિધાપિ હોન્તિ નવત્તબ્બા ચ. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવાતિ. મગ્ગારમ્મણત્તિકં.

ઉપ્પન્નાતિ એત્થ વત્તમાનભૂતાપગતઓકાસકતભૂમિલદ્ધવસેન ઉપ્પન્ના અનેકપ્પભેદા હોન્તિ. તત્થ સબ્બમ્પિ ઉપ્પાદજરાભઙ્ગસમઙ્ગીસઙ્ખાતં સઙ્ખતં વત્તમાનુપ્પન્નં નામ, આરમ્મણરસં અનુભવિત્વા નિરુદ્ધં અનુભૂતાપગતસઙ્ખાતં કુસલાકુસલઞ્ચ ઉપ્પાદાદિત્તયં અનુપ્પત્વા નિરુદ્ધં ભૂતાપગતસઙ્ખાતં, સેસસઙ્ખતઞ્ચ ભૂતાપગતુપ્પન્નં નામ, ‘‘યાનિસ્સ તાનિ પુબ્બેકતાનિ કમ્માની’’તિ એવમાદિના નયેન વુત્તં કમ્મં અતીતમ્પિ સમાનં અઞ્ઞં વિપાકં પટિબાહિત્વા અત્તનો વિપાકસ્સોકાસં કત્વા ઠિતત્તા, તથાકતોકાસઞ્ચ વિપાકં અનુપ્પન્નમ્પિ એકંસેન ઉપ્પજ્જનકતો ઓકાસકતુપ્પન્નં નામ, તાસુ તાસુ ભૂમીસુ અસમૂહતં અકુસલં ભૂમિલદ્ધુપ્પન્નં નામ. એત્થ ચ વિપસ્સનાય આરમ્મણભૂતા તેભૂમકા પઞ્ચક્ખન્ધા ભૂમિ નામ, તેસુ ખન્ધેસુ ઉપ્પત્તારહકિલેસજાતા ભૂમિલદ્ધં નામ, તેહિ કિલેસેહિ સા ભૂમિ લદ્ધા હોતીતિ એવમેતેસુ ઉપ્પન્નેસુ ઇધ વત્તમાનુપ્પન્ના અધિપ્પેતા.

તત્રાયં વચનત્થો – પુબ્બન્તતો ઉપ્પાદતો પટ્ઠાય યાવ ભઙ્ગા પન્ના ગતા પવત્તાતિ ઉપ્પન્ના, પચ્ચુપ્પન્નાતિ ¶ અત્થો ¶ . ન ઉપ્પન્નાતિ અનુપ્પન્ના. પરિનિટ્ઠિતકારણેકદેસત્તા અવસ્સં ઉપ્પજ્જિસ્સન્તીતિ ઉપ્પાદિનો, ઉભયેનાપિ અનાગતાવ દસ્સિતા. અયં હિ તિકો દ્વિન્નં અદ્ધાનં વસેન પૂરેત્વા દસ્સિતો. લદ્ધોકાસસ્સ હિ કમ્મસ્સ વિપાકો ઉપ્પાદી નામ. યદિ પન આયૂહિતકુસલાકુસલં કમ્મં સબ્બં વિપાકં દદેય્ય, અસ્સ ઓકાસો ન ભવેય્ય. તં પન દુવિધં હોતિ ધુવવિપાકં, અદ્ધુવવિપાકઞ્ચ. તત્થ પઞ્ચાનન્તરિકઅટ્ઠસમાપત્તિચતુત્થમગ્ગાદિ ધુવવિપાકં નામ. તં પન કમ્મં ખણપ્પત્તમ્પિ અત્થિ અપ્પત્તમ્પિ. તત્થ ખણપ્પત્તં ઉપ્પન્નં નામ, અપ્પત્તં અનુપ્પન્નં નામ. તસ્સ દુવિધસ્સ ચ વિપાકો દુવિધો હોતિ ખણપ્પત્તો ચ અપ્પત્તો ચ. તત્થ ખણપ્પત્તો ઉપ્પન્નો નામ, અપ્પત્તો ચિત્તાનન્તરે વા ઉપ્પજ્જતુ, કપ્પસતસહસ્સાતિક્કમે વા ધુવપચ્ચયટ્ઠેન ઉપ્પાદી નામ હોતિ. મેત્તેય્યસ્સ બોધિસત્તસ્સ મગ્ગો અનુપ્પન્નો નામ હોતિ, ફલં ઉપ્પાદી નામ. તત્થ ચતૂસુ ભૂમીસુ વિપાકો, કમ્મજરૂપઞ્ચ વત્તમાનુપ્પન્ના નામ, ઉપ્પજ્જનારહા ઉપ્પાદિનો નામ, ન પન વત્તબ્બા ‘‘અનુપ્પન્ના’’તિ. કુસલાકુસલકિરિયા, કમ્મજરૂપઞ્ચ સિયા ઉપ્પન્ના, સિયા અનુપ્પન્ના, ન પન વત્તબ્બા ‘‘ઉપ્પાદિનો’’તિ. ચેતસિકેસુ પન અકુસલા અકુસલચિત્તસદિસાવ, સેસા દુવિધાપિ હોન્તિ, અતીતા, પનેત્થ નિબ્બાનઞ્ચ નવત્તબ્બા. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવાતિ. ઉપ્પન્નત્તિકં.

અત્તનો સભાવં, ઉપ્પાદાદિક્ખણં વા પત્વા તં અતિક્કમિત્વા ઇતા ગતા પત્તાતિ અતીતા. તદુભયમ્પિ ન આગતાતિ અનાગતા. તં તં કારણં પટિચ્ચ ઉપ્પન્નાતિ પચ્ચુપ્પન્ના, સબ્બે સઙ્ખતા નામરૂપધમ્મા. ન સઙ્ખતધમ્મેસુ તેકાલિકભાવં અપ્પત્તો નામ અત્થિ, સબ્બેપિ તે તિધા હોન્તિ. નિબ્બાનં પનેત્થ નવત્તબ્બન્તિ. અતીતત્તિકં.

અતીતં આરમ્મણં એતેસન્તિ અતીતારમ્મણા. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો.

તત્થ ¶ કુસલવિપાકકિરિયાવસેન છબ્બિધાનિ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનનેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનાનિ હેટ્ઠા અતીતસમાપત્તિં આરબ્ભ પવત્તિતો અતીતારમ્મણાનિ, દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણમનોધાતુયો પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણાવ, સેસા એકાદસ કામાવચરવિપાકા, અહેતુકહસનચિત્તઞ્ચ તિધાપિ હોન્તિ, સેસકામાવચરકિરિયકુસલાકુસલા ચ અભિઞ્ઞાભૂતરૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનકુસલકિરિયા ચ તિધાપિ હોન્તિ નવત્તબ્બા ચ. તેસુ કામાવચરાનં અતીતાદીસુ છસુ આરમ્મણેસુ પવત્તિવિભાગો હેટ્ઠા વુત્તોવ. નવત્તબ્બતા પન તેસુ ઞાણવિપ્પયુત્તજવનકુસલાનં ¶ પઞ્ઞત્તારમ્મણવસેનેવ, ન નિબ્બાનારમ્મણવસેન, તેસુપિ તિહેતુકજવનાવજ્જનાનં મગ્ગફલરૂપારૂપજ્ઝાનાનં, પુરેચારિકભાવેનાપિ નિબ્બાનચતુક્કજ્ઝાનવિસયાનઞ્ચ પચ્ચવેક્ખણભાવેનાપિ નવત્તબ્બતા વેદિતબ્બા, અભિઞ્ઞાનં પન ઇદ્ધિવિધઞાણસ્સ તાવ કાયવસેન ચિત્તં પરિણામેત્વા કાયસન્નિસ્સિતં કત્વા દિસ્સમાનેન કાયેન ગચ્છન્તસ્સ અતીતં પાદકજ્ઝાનચિત્તં આરબ્ભ પવત્તનતો અતીતારમ્મણં, ‘‘અનાગતેસુ રૂપાનિ એવં હોન્તૂ’’તિ અધિટ્ઠહન્તસ્સ અનાગતારમ્મણં, કાયં પન ચિત્તસન્નિસ્સિતં કત્વા અદિસ્સમાનેન કાયેન ગમનકાલે, અજ્ઝત્તં કુમારવણ્ણાદીનં, બહિદ્ધાપાસાદકૂટાગારાદીનઞ્ચ પચ્ચુપ્પન્નાનં નિમ્માનકાલે ચ પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણઞ્ચ તાવ હોતીતિ એવં ઇદ્ધિવિધસ્સ છબ્બિધમ્પિ અજ્ઝત્તિકં, બાહિરઞ્ચ તેકાલિકં આરમ્મણં હોતીતિ વેદિતબ્બં.

દિબ્બસોતસ્સ કુચ્છિગતં અજ્ઝત્તિકં, બાહિરઞ્ચ પચ્ચુપ્પન્નં સદ્દાયતનમેવારમ્મણં. ચેતોપરિયઞાણસ્સ અતીતે સત્તદિવસબ્ભન્તરે, અનાગતે સત્તદિવસબ્ભન્તરે ચ પરેસઞ્ઞેવ ચિત્તં અતીતઞ્ચ અનાગતઞ્ચારમ્મણં હોતિ. સત્તદિવસાતિક્કમે પનેતં પરચિત્તં જાનિતું ન સક્કોતિ. અતીતંસઅનાગતંસઞાણાનં ¶ હિ એસ વિસયો, ન એતસ્સ. પચ્ચુપ્પન્નચિત્તજાનનકાલે પનસ્સ પચ્ચુપ્પન્નમારમ્મણં હોતિ.

પચ્ચુપ્પન્નઞ્ચ નામેતં તિવિધં ખણપચ્ચુપ્પન્નં સન્તતિપચ્ચુપ્પન્નં અદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નઞ્ચાતિ. તત્થ ઉપ્પાદટ્ઠિતિભઙ્ગપ્પત્તં ખણપચ્ચુપ્પન્નં નામ. સન્તતિપચ્ચુપ્પન્નં પન દુવિધં રૂપારૂપવસેન. તત્થ આતપટ્ઠાના આગન્ત્વા ગબ્ભં પવિટ્ઠસ્સ યાવ અન્ધકારભાવો ન વિગચ્છતિ, અન્તોગબ્ભે વા વસિત્વા દિવા આતપટ્ઠાનં ઓલોકેન્તસ્સ યાવ અક્ખીનં ફન્દનભાવો ન વૂપસમ્મતિ, અયં રૂપસન્તતિ નામ. દ્વે તયો જવનવારા અરૂપસન્તતિ નામ, તદુભયં સન્તતિપચ્ચુપ્પન્નન્તિ વેદિતબ્બં. એકભવપરિચ્છિન્નં અદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નં નામ. ઇમસ્મિં પન ચેતોપરિયઞાણવિસયે કતિપયજવનવારા અદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નં નામ. તત્થ ખણપચ્ચુપ્પન્નં ચિત્તં ચેતોપરિયઞાણસ્સ આરમ્મણં ન હોતિ આવજ્જનેન સદ્ધિં નિરુજ્ઝનતો. ન હિ આવજ્જનજવનાનં એત્થ ભિન્નારમ્મણતા યુત્તા. રૂપસન્તતિપચ્ચુપ્પન્નં પન કતિપયજવનવારપરિચ્છિન્નં અદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નં અસ્સ આરમ્મણં હોતિ. ઇદ્ધિમા હિ પરસ્સ ચિત્તં જાનિતુકામો આવજ્જેતિ, તં આવજ્જિતક્ખણે પચ્ચુપ્પન્નચિત્તમારમ્મણં કત્વા તેનેવ સહ નિરુજ્ઝતિ. તતો તદેવ નિરુદ્ધં ચિત્તમાલમ્બિત્વા ચત્તારિ, પઞ્ચ વા જવનાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ, તેસં પચ્છિમં ઇદ્ધિચિત્તં, સેસાનિ કામાવચરજવનાનિ ¶ . તેસઞ્ચ એકારમ્મણત્તેપિ ઇદ્ધિચિત્તમેવ પરસ્સ ચિત્તં જાનાતિ, ન ઇતરાનિ. યથા ચક્ખુદ્વારવીથિયં ચક્ખુવિઞ્ઞાણમેવ રૂપં પસ્સતિ, ન ઇતરાનિ, તેસુ ચ આવજ્જનમેવ નિપ્પરિયાયતો પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણં, ઇતરાનિ પન અદ્ધાસન્તતિવસેન પરિયાયતોતિ ગહેતબ્બં, એવમેતસ્સ અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં ચિત્તમેવારમ્મણં હોતિ, તઞ્ચ ખો પરસ્સેવ, ન અત્તનો.

પુબ્બેનિવાસઞાણં પન નામગોત્તકસિણપઞ્ઞત્તાદિઅનુસ્સરણે, નિબ્બાનાનુસ્સરણે ચ નવત્તબ્બારમ્મણં, સઙ્ખતધમ્માનુસ્સરણે ¶ અતીતારમ્મણમેવ. તસ્સ હિ અતીતેસુ સાસવાનાસવેસુ, અજ્ઝત્તિકબાહિરેસુ ચ ધમ્મેસુ અનારમ્મણં નામ નત્થિ, બુદ્ધાનં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસમગતિકં હોતિ. યથાકમ્મૂપગઞાણસ્સ અજ્ઝત્તિકં, બાહિરઞ્ચ અતીતં કુસલાકુસલચેતનામત્તમેવ. ‘‘ચેતોપરિયઞાણસ્સ ચિત્તમેવારમ્મણં હોતિ, ન તંસમ્પયુત્તધમ્મા’’તિ અટ્ઠકથાસુ વુત્તં, પટ્ઠાને પન ‘‘કુસલા ખન્ધા ઇદ્ધિવિધઞાણસ્સ ચેતોપરિયઞાણસ્સ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણસ્સ યથાકમ્મૂપગઞાણસ્સ અનાગતંસઞાણસ્સ આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા. ૧.૧.૪૦૪) વુત્તત્તા ચેતોપરિયઞાણયથાકમ્મૂપગઞાણાનં ચિત્તસમ્પયુત્તાપિ ચેતનાસમ્પયુત્તાપિ ચત્તારો ખન્ધા આરમ્મણં હોન્તિ એવાતિ દટ્ઠબ્બં.

દિબ્બચક્ખુઞાણસ્સ પન અજ્ઝત્તિકં, બાહિરઞ્ચ પચ્ચુપ્પન્નં વણ્ણાયતનમેવારમ્મણં. અનાગતંસઞાણસ્સ છબ્બિધમ્પિ અનાગતમેવ અજ્ઝત્તઞ્ચ બાહિરઞ્ચારમ્મણં, ઇદમ્પિ પુબ્બેનિવાસઞાણં વિય અનાગતે સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસદિસન્તિ. એવં અભિઞ્ઞાનં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નેસુ, નવત્તબ્બેસુ ચ અજ્ઝત્તિકબાહિરેસુ છસુ આરમ્મણેસુ યથાયોગં પવત્તિ વેદિતબ્બા. સેસાનિ પન્નરસ રૂપાવચરચિત્તાનિ, આકાસાનઞ્ચાયતનઆકિઞ્ચઞ્ઞાયતનકુસલવિપાકકિરિયાનિ, અટ્ઠ લોકુત્તરચિત્તાનિ, રૂપનિબ્બાનાનિ ચ નવત્તબ્બાનિ. ચેતસિકેસુ પન અપ્પમઞ્ઞા નવત્તબ્બાવ. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. અતીતારમ્મણત્તિકં.

‘‘એવં પવત્તમાના મયં અત્તાતિ ગહણં ગમિસ્સામા’’તિ ઇમિના વિય અધિપ્પાયેન અત્તાનં અધિકારં કત્વા પવત્તાતિ અજ્ઝત્તા. અજ્ઝત્ત-સદ્દો પનાયં ગોચરજ્ઝત્તે નિયકજ્ઝત્તે અજ્ઝત્તજ્ઝત્તે વિસયજ્ઝત્તેતિ ચતૂસુ અત્થેસુ દિસ્સતિ. ‘‘અજ્ઝત્તરતો ¶ સમાહિતો’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૩૬૨) હિ અયં ગોચરજ્ઝત્તે દિસ્સતિ. ‘‘અજ્ઝત્તં વા ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સી વિહરતી’’તિઆદીસુ ¶ (દી. નિ. ૨.૩૭૩) નિયકજ્ઝત્તે. ‘‘છ અજ્ઝત્તિકાનિ આયતનાની’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૩૦૪) અજ્ઝત્તજ્ઝત્તે. ‘‘અજ્ઝત્તં સુઞ્ઞતં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૧૮૭) વિસયજ્ઝત્તે, ઇસ્સરિયટ્ઠાનેતિ અત્થો. ફલસમાપત્તિ હિ બુદ્ધાનં ઇસ્સરિયટ્ઠાનં નામ. ઇધ પનાયં નિયકજ્ઝત્તે વત્તતિ, તસ્મા અત્તનો સન્તાને પવત્તા પાટિપુગ્ગલિકા રૂપારૂપધમ્મા ઇધ અજ્ઝત્તાતિ વેદિતબ્બા. તતો બહિભૂતા ઇન્દ્રિયબદ્ધા વા અનિન્દ્રિયબદ્ધા વા રૂપારૂપપઞ્ઞત્તિયો બહિદ્ધા નામ, તતિયપદં તદુભયવસેન વુત્તં.

તત્થ સબ્બાનિ ચિત્તચેતસિકાનિ ઇન્દ્રિયબદ્ધરૂપં તિધા હોન્તિ, અનિન્દ્રિયબદ્ધરૂપં, નિબ્બાનપઞ્ઞત્તિયો ચ બહિદ્ધાવ. ઇમસ્મિં હિ તિકે કુસલત્તિકે અલબ્ભમાના પઞ્ઞત્તિયોપિ લબ્ભન્તિ ઠપેત્વા આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનારમ્મણં, તદેવ ઇધ નવત્તબ્બં. તેનેવ હિ ભગવતા અનન્તરત્તિકે ‘‘કસિણાદિપઞ્ઞત્તારમ્મણાનિ કામરૂપાવચરાદિચિત્તાનિ બહિદ્ધારમ્મણાનિ, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનઞ્ચ નવત્તબ્બ’’ન્તિ વુત્તં, ઇદઞ્ચ નિપ્પદેસત્તિકં. અજ્ઝત્તત્તિકં.

યથાવુત્તે અજ્ઝત્તાદિકે આરમ્મણં કત્વા પવત્તાનં વસેન અયં તિકો વુત્તો. તત્થ છબ્બિધાનિ વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનનેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનચિત્તાનિ અજ્ઝત્તારમ્મણાનેવ, આકાસાનઞ્ચાયતનત્તયં, રૂપાવચરલોકુત્તરચિત્તાનિ ચ બહિદ્ધારમ્મણાનેવ, વોટ્ઠબ્બનવજ્જિતા અહેતુકમહાવિપાકા તિધાપિ હોન્તિ, અવસેસા પન આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનવજ્જિતાનિ આવજ્જનજવનાનિ, અભિઞ્ઞા ચ સિયા તિધાપિ હોન્તિ, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનારમ્મણસ્સ આવજ્જનપરિકમ્મપચ્ચવેક્ખણાદિભાવપ્પવત્તિયં સિયા નવત્તબ્બાતિ. તેસં ¶ અજ્ઝત્તાદિઆરમ્મણતા અનન્તરત્તિકે, હેટ્ઠા ચ વુત્તનયાનુસારેન ઞાતબ્બા, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનત્તયં, પન રૂપનિબ્બાનાનિ ચ નવત્તબ્બાવ. ચેતસિકેસુ પન અપ્પમઞ્ઞાવિરતી બહિદ્ધારમ્મણાવ, સેસા તિધાપિ હોન્તિ નવત્તબ્બા ચ. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. અજ્ઝત્તારમ્મણત્તિકં.

દટ્ઠબ્બભાવસઙ્ખાતેન સહ નિદસ્સનેનાતિ સનિદસ્સના, પટિહનનભાવસઙ્ખાતેન સહ પટિઘેનાતિ સપ્પટિઘા, સનિદસ્સના ચ તે સપ્પટિઘા ચાતિ સનિદસ્સનસપ્પટિઘા, રૂપાયતનમેવ. નીલાદિભેદમુપાદાય પન બહુવચનનિદ્દેસો. નત્થિ એતેસં દટ્ઠબ્બભાવસઙ્ખાતં નિદસ્સનન્તિ અનિદસ્સના, અનિદસ્સના ચ તે વુત્તનયેન સપ્પટિઘા ચાતિ અનિદસ્સનસપ્પટિઘા, ¶ સેસાનિ ઓળારિકરૂપાનિ. તતિયપદં ઉભયપટિક્ખેપેન વુત્તં, સુખુમરૂપચિત્તચેતસિકનિબ્બાનાનિ અનિદસ્સનઅપ્પટિઘા નામ, ઇદઞ્ચ નિપ્પદેસત્તિકન્તિ વેદિતબ્બં. સનિદસ્સનત્તિકં.

દુકમાતિકાય પન હેટ્ઠા અનાગતપદત્થવણ્ણનંયેવ કરિસ્સામ. હેતુગોચ્છકે તાવ હેતૂ ધમ્માતિ એત્થ હેતુહેતુ પચ્ચયહેતુ ઉત્તમહેતુ સાધારણહેતૂતિ ચતુબ્બિધા હેતૂ. તત્થ અલોભાદયો છ ધમ્મા હેતુહેતૂ નામ, ઉપાદારૂપાદીનં મહાભૂતાદયો પચ્ચયહેતૂ નામ, વિપાકુપ્પત્તિયં કુસલાકુસલં, ઇટ્ઠાનિટ્ઠારમ્મણઞ્ચ ઉત્તમહેતૂ નામ, સઙ્ખારાદીનં અવિજ્જાદયો સાધારણહેતૂ નામ. ઇધ પન હેતુહેતુ અધિપ્પેતો. હેતૂ ધમ્માતિ મૂલટ્ઠેન હેતુસઙ્ખાતા ધમ્મા, ‘‘હેતુધમ્મા’’તિપિ પાઠો, સોયેવત્થો. ન હેતૂતિ તેસઞ્ઞેવ પટિક્ખેપવચનં.

તત્થ ¶ અલોભો અદોસો અમોહોતિ કુસલાબ્યાકતા તયો, લોભો દોસો મોહોતિ અકુસલા તયો ચાતિ ઇમે છ ધમ્મા હેતૂ નામ. ઇમે ઠપેત્વા અવસેસા ચેતસિકા, સબ્બાનિ ચ ચિત્તાનિ, રૂપનિબ્બાનાનિ ચાતિ ઇમે ધમ્મા ન હેતૂ નામ, ઇદઞ્ચ નિપ્પદેસદુકન્તિ વેદિતબ્બં. હેતુદુકં પઠમં.

સમ્પયોગતો પવત્તેન સહ હેતુનાતિ સહેતુકા. તથેવ પવત્તો નત્થિ એતેસં હેતૂતિ અહેતુકા.

તત્થ અહેતુકચિત્તવજ્જિતાનિ એકસત્તતિ ચિત્તાનિ સહેતુકા નામ. તેસુ દ્વે મોહમૂલાનિ મોહેનેવ સહેતુકાનિ, અટ્ઠ લોભમૂલાનિ લોભમોહેહિ દ્વીહિ, દ્વે દોસમૂલાનિ દોસમોહેહિ, દ્વાદસ ઞાણવિપ્પયુત્તકુસલાબ્યાકતાનિ અલોભાદોસેહિ, સેસાનિ સત્તચત્તાલીસ અલોભાદીહિ તીહિપિ સહેતુકાનીતિ, મોહમૂલેસુ પન મોહો, દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણં, મનોધાતુ, સન્તીરણત્તયં, વોટ્ઠબ્બનં, હસિતુપ્પાદકાનિ અટ્ઠારસ ચિત્તાનિ, રૂપનિબ્બાનાનિ ચાતિ ઇમે ધમ્મા અહેતુકા નામ. ચેતસિકેસુ પન લોભદોસા, વિચિકિચ્છા ચ મોહેનેવ સહેતુકા, દિટ્ઠિમાનો ¶ લોભમોહેહિ દ્વીહિ, ઇસ્સામચ્છરિયકુક્કુચ્ચાનિ દોસમોહેહિ, મોહો પન સિયા લોભેન, સિયા દોસેનાતિ દ્વીહિ સહેતુકોપિ મોહમૂલેસુ અહેતુકોપિ, થિનમિદ્ધાનિ સિયા લોભમોહેહિ, સિયા દોસમોહેહીતિ તીહિપિ સહેતુકાનિ, અહિરિકાનોત્તપ્પઉદ્ધચ્ચાનિ તથા ચ કેવલમોહેન ચ, અમોહો પન અલોભાદોસેહેવ દ્વીહિ, અલોભો સિયા અદોસામોહેહિ, સિયા અદોસેનાતિ ¶ દ્વીહિ, અદોસો સિયા અલોભામોહેહિ, સિયા અલોભેનાતિ દ્વીહિ, સેસા પન દ્વાવીસતિ કુસલાબ્યાકતા સિયા તીહિ, સિયા દ્વીહિપિ હેતૂહિ સહેતુકા, છન્દો પન યથાયોગં તીહિ, પીતિદોસવજ્જિતેહિ પઞ્ચહિ સિયા સહેતુકાપિ અહેતુકાપિ, સેસા એકાદસ તિજાતિકા છહિ હેતૂહિ સહેતુકાપિ અહેતુકાપિ, વેદના ચેત્થ દોમનસ્સભૂતા દ્વિહેતુકાવ, સોમનસ્સઉપેક્ખા યથાયોગં દોસવજ્જિતેહિ પઞ્ચહિ સહેતુકાપિ અહેતુકાપિ, સુખદુક્ખભૂતા અહેતુકાવ, ઇદઞ્ચ નિપ્પદેસદુકન્તિ. દુતિયં.

એકુપ્પાદાદિતાય હેતુના સમ્પયુત્તાતિ હેતુસમ્પયુત્તા. હેતુના વિપ્પયુત્તાતિ હેતુવિપ્પયુત્તા. અયં હેતુસમ્પયુત્તદુકો અનન્તરે વુત્તસહેતુકદુકેન અત્થતો નિન્નાનાકરણો. સહેતુકદુકો એવ હિ ભગવતા દેસનાવિલાસેન, તથા બુજ્ઝનકપુગ્ગલાનં વા અજ્ઝાસયવસેન હેતુસમ્પયુત્તદુકભાવેનાપિ વુત્તો. એવં ઉપરિપિ સમાનત્થદુકાનં વચને કારણં વેદિતબ્બં. તતિયં.

ચતુત્થાદયો પન યસ્મા પઠમદુકદુતિયતતિયદુકેસુ પઠમપદેન યોજેત્વા દ્વે દુકા, પઠમદુકે ચ પચ્છિમપદં દુતિયદુકેન યોજેત્વા એકં દુકન્તિ તયો દુકા દેસિતા, તસ્મા તેસં પદત્થો વુત્તનયોવ.

તત્થ ચ યથેવ ‘‘હેતૂ ચેવ ધમ્મા સહેતુકા ચ, સહેતુકા ચેવ ધમ્મા ન ચ હેતૂ’’તિ અયં દુકો સમ્ભવતિ, તથા ‘‘હેતૂ ચેવ ધમ્મા અહેતુકા ચ, અહેતુકા ચેવ ધમ્મા ન ચ હેતૂ’’તિ અયમ્પિ સમ્ભવતિ. ઇમિના નયેન હેતુસમ્પયુત્તદુકેન યોજનાયપિ એકો ¶ લબ્ભતિ. યથા ચ ‘‘ન હેતૂ ખો પન ધમ્મા સહેતુકાપિ, અહેતુકાપી’’તિ અયં લબ્ભતિ, તથા ‘‘હેતૂ ખો પન ધમ્મા સહેતુકાપિ, અહેતુકાપી’’તિ અયમ્પિ. યથા ચેત્થ સહેતુકદુકે દ્વે દુકા, એવં હેતુસમ્પયુત્તદુકેપિ ‘‘ન હેતૂ ખો પન ધમ્મા હેતુસમ્પયુત્તાપિ, હેતુવિપ્પયુત્તાપી’’તિ ચ ‘‘હેતૂ ખો પન ધમ્મા હેતુસમ્પયુત્તાપિ, હેતુવિપ્પયુત્તાપી’’તિ ચ દ્વે દુકા લબ્ભન્તીતિ અપરેપિ પઞ્ચ દુકા હેતુગોચ્છકે યોજેતું સક્કા. તે પન ભગવતા વુત્તાનુસારેનેવ સક્કા ઞાતુન્તિ છસુ એવ ¶ સઙ્ગહિતાતિ વેદિતબ્બા. તત્થ યે તાવ એકસ્મિં ચિત્તે દ્વે તયો હેતૂ એકતો ઉપ્પજ્જન્તિ, તે હેતૂ ચેવ અઞ્ઞોઞ્ઞાપેક્ખાય સહેતુકા ચ નામ. સહેતુકચિત્તેસુ પન હેતું ઠપેત્વા સેસા ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા સહેતુકા ચેવ ન ચ હેતૂ નામ. ઇમસ્મિં દુકે સબ્બે અહેતુકધમ્મા ન વત્તબ્બા. ચેતસિકેસુ પન હેતુવજ્જિતા અકુસલા ચેવ કુસલાબ્યાકતા ચ, છન્દો ચ સહેતુકો ચેવ ન હેતુ એવ, સેસા તિજાતિકા, તથા નવત્તબ્બા ચ, મોહો પન હેતુ ચેવ સહેતુકો ચ નવત્તબ્બો ચ. ચતુત્થં.

અનન્તરદુકોપિ ઇમિના દુકેન સબ્બથાપિ સદિસોવાતિ. પઞ્ચમં.

સહેતુકચિત્તેસુ હેતુવજ્જિતા ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા નહેતૂ સહેતૂ નામ, અહેતુકચિત્તરૂપનિબ્બાનાનિ નહેતૂ અહેતુકા નામ. ઇમસ્મિં પન દુકે છ હેતૂ ન વત્તબ્બા. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવાતિ. છટ્ઠં.

સત્તસુ ¶ ચૂળન્તરદુકેસુ અત્તનો નિપ્ફાદકેન સહ પચ્ચયેનાતિ સપ્પચ્ચયા, ચિત્તચેતસિકરૂપાનિ. નત્થિ એતેસં ઉપ્પાદે વા ઠિતિયં વા પચ્ચયો અહુત્વા ભવનસ્સેવાભાવાતિ અપ્પચ્ચયા, નિબ્બાનમેવ. દેસનાય પનેત્થ પરમતાય સોતપતિતવસેન બહુવચનનિદ્દેસો કતો. એવં સનિદસ્સનાદીસુપિ. ઇદઞ્ચ ઇતો પરાનિ છ ચ નિપ્પદેસદુકાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. તતો પરઞ્ચ યત્થ ‘‘ઇમે ન વત્તબ્બા’’તિ ન વક્ખામ, તં નિપ્પદેસન્તિ ગહેતબ્બં. સપ્પચ્ચયદુકં.

પચ્ચયેહિ સમાગન્ત્વા કતાતિ સઙ્ખતા. ન સઙ્ખતાતિ અસઙ્ખતા. ઇદઞ્ચ સબ્બથા સપ્પચ્ચયદુકસદિસમેવ. સપ્પચ્ચયસઙ્ખતઉભયદુકં સબ્બથા સદિસમેવ. સઙ્ખતદુકં.

રૂપાયતનં સનિદસ્સનં નામ. સેસરૂપચિત્તચેતસિકનિબ્બાનાનિ અનિદસ્સના નામ. સનિદસ્સનદુકં.

પસાદવિસયરૂપાનિ ¶ દ્વાદસ સપ્પટિઘા નામ. સેસરૂપચિત્તચેતસિકનિબ્બાનાનિ અપ્પટિઘા નામ. સપ્પટિઘદુકં.

અવિનિબ્ભોગવસેન રૂપં એતેસં અત્થીતિ રૂપિનો, રુપ્પનલક્ખણં વા રૂપં, તં એતેસં અત્થીતિ રૂપિનો, ભૂતોપાદાયરૂપમેવ. ન રૂપિનો અરૂપિનો, ચિત્તચેતસિકનિબ્બાનાનિ. રૂપિદુકં.

લોકો વુચ્ચતિ લુજ્જનપલુજ્જનટ્ઠેન વટ્ટં, તસ્મિં પરિયાપન્નભાવેન લોકે નિયુત્તાતિ લોકિયા, પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા. તતો લોકતો તત્થ અપરિયાપન્નભાવેન ઉત્તિણ્ણાતિ લોકુત્તરા, અરિયમગ્ગફલનિબ્બાનાનિ. ચેતસિકેસુ પનેત્થ યં વત્તબ્બં, તં અસેખત્તિકે વુત્તનયેન વેદિતબ્બં. લોકિયદુકં.

કેનચિ ¶ વિઞ્ઞેય્યાતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીસુ કેનચિ એકેન ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન વા સોતવિઞ્ઞાણાદિના વા વિજાનિતબ્બા. કેનચિ ન વિઞ્ઞેય્યાતિ તેનેવ ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન વા સોતવિઞ્ઞાણાદિના વા ન કેનચિ વિજાનિતબ્બાનિ. એવં હિ સતિ દ્વિન્નમ્પિ પદાનં અત્થનાનત્તતો દુકો હોતિ. પદભાજનીયસ્મિમ્પિ ‘‘યે તે ધમ્મા ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યા, ન તે ધમ્મા સોતવિઞ્ઞેય્યા’’તિ (ધ. સ. ૧૧૦૧) એત્તકં એકદુકન્તિ અગ્ગહેત્વા ‘‘યે તે ધમ્મા ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યા, ન તે ધમ્મા સોતવિઞ્ઞેય્યા, યે વા પન તે ધમ્મા સોતવિઞ્ઞેય્યા, ન તે ધમ્મા ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યા’’તિ (ધ. સ. ૧૧૦૧) અયમેકો દુકોતિ વેદિતબ્બો. તસ્સ પન રૂપં ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યં, સદ્દો ન ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યોતિ અયમત્થો. એવં સેસેસુપિ દુકપરિચ્છેદો ઞાતબ્બો. તત્થ રૂપાયતનં ચક્ખુના વા ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન વા વિઞ્ઞેય્યં નામ. સેસરૂપારૂપધમ્મા તેનેવ ચક્ખુના વા ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન વા કેનચિ નવિઞ્ઞેય્યા. એવં સોતઘાનજિવ્હાકાયતબ્બિઞ્ઞાણમૂલિકાસુપિ ચતૂસુ યોજનાસુ વિભાગો યથાનુરૂપં ઞાતબ્બો. રૂપાદયો પન પઞ્ચવિસયા મનોધાતુત્તયેન કેનચિ વિઞ્ઞેય્યા. સેસરૂપારૂપધમ્મા તેનેવ મનોધાતુત્તયેન કેનચિ નવિઞ્ઞેય્યા. કિઞ્ચાપિ સામઞ્ઞતો મનોવિઞ્ઞાણેન અવિઞ્ઞેય્યસ્સ અભાવતો પાળિયં મનોવિઞ્ઞાણવિઞ્ઞેય્યવસેન દુકો ન વુત્તો, તથાપિ વિસેસતો વત્તબ્બોવ. તથા હિ છબ્બિધાપિ કામાવચરધમ્મા કામાવચરવિપાકાદિના મનોવિઞ્ઞાણેન કેનચિ વિઞ્ઞેય્યા, રૂપારૂપાવચરલોકુત્તરપઞ્ઞત્તિયો તેનેવ કેનચિ નવિઞ્ઞેય્યા. તથા કામરૂપારૂપાવચરપઞ્ઞત્તિયો અકુસલાદિના ¶ કેનચિ વિઞ્ઞેય્યા, લોકુત્તરા તેનેવ કેનચિ નવિઞ્ઞેય્યા. તથા નિબ્બાનં લોકુત્તરેન કેનચિ વિઞ્ઞેય્યં ¶ , સેસલોકિયલોકુત્તરા તેનેવ કેનચિ નવિઞ્ઞેય્યાતિ ઇમિના નયેન રૂપારૂપાવચરાદિભેદેન મનોવિઞ્ઞાણેન કેનચિ વિઞ્ઞેય્યાવિઞ્ઞેય્યધમ્મા યથાયોગં યોજેતબ્બા. એવં સબ્બે ધમ્મા કેનચિ વિઞ્ઞેય્યા, કેનચિ ન વિઞ્ઞેય્યા નામ. ઇમસ્મિઞ્ચ દુકે પઞ્ઞત્તિયોપિ લબ્ભન્તીતિ વેદિતબ્બાતિ. કેનચિવિઞ્ઞેય્યદુકં.

આસવગોચ્છકે આસમન્તતો સવન્તીતિ આસવા, ચક્ખુતોપિ…પે… મનતોપિ સવન્તિ, પવત્તન્તીતિ વુત્તં હોતિ. ધમ્મતો યાવગોત્રભું, ઓકાસતો યાવભવગ્ગા સવન્તીતિ વા આસવા, એતે ધમ્મે, એતઞ્ચ ઓકાસં અન્તોકરિત્વા પવત્તન્તીતિ અત્થો. અન્તોકરણત્થો હિ અયં આ-કારો. ચિરપારિવાસિયટ્ઠેન મદિરાદિઆસવા વિયાતિપિ આસવા. યદિ ચ ચિરપારિવાસિયટ્ઠેન આસવા, એતે એવ ભવિતું અરહન્તિ. અનાદિત્તા આયતં વા સંસારદુક્ખં સવન્તિ પસવન્તીતિપિ આસવા. તતો અઞ્ઞે નો આસવા નામ.

તત્થ કામાસવો ભવાસવો દિટ્ઠાસવો અવિજ્જાસવોતિ ઇમે ચત્તારો આસવા નામ. તત્થ અટ્ઠસુ લોભસહગતચિત્તેસુ ઉપ્પન્નો સબ્બોપિ લોભો કામાસવો નામ. અટ્ઠસાલિનિયં પન ‘‘પઞ્ચકામગુણિકો રાગો કામાસવો’’તિ (ધ. સ. અટ્ઠ. ૧૧૦૨) ચ, ‘‘દિટ્ઠિસહજાતો રાગો કામાસવો ન હોતિ, દિટ્ઠિરાગો નામ હોતી’’તિ (ધ. સ. અટ્ઠ. ૧૧૦૫) ચ, ‘‘યો બ્રહ્માનં વિમાનકપ્પરુક્ખાભરણેસુ છન્દરાગો ઉપ્પજ્જતિ, સો કામાસવો ન હોતિ પઞ્ચકામગુણિકસ્સ રાગસ્સ ઇધેવ પહીનત્તા’’તિ ચ વુત્તં. પાળિયં પન ‘‘કામાસવો અટ્ઠસુ લોભસહગતેસુ ¶ ચિત્તુપ્પાદેસુ ઉપ્પજ્જતી’’તિ (ધ. સ. ૧૪૬૫) ચ, ‘‘કામાસવં પટિચ્ચ દિટ્ઠાસવો અવિજ્જાસવો’’તિ (પટ્ઠા. ૩.૩.૧) ચ વુત્તત્તા ભવાસવં ઠપેત્વા અવસેસો સબ્બોપિ લોભો કામાસવોતિ પઞ્ઞાયતિ દિટ્ઠિસમ્પયુત્તરાગસ્સ, બ્રહ્માનં વત્થાભરણાદીસુ રાગસ્સ ચ ભવાસવત્તાભાવા. દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તરાગો એવ હિ રૂપારૂપભવપત્થનાવસેન પવત્તિયં ભવાસવો હોતિ ‘‘રૂપધાતુયા અરૂપધાતુયા એત્થ ભવરાગાનુસયો અનુસેતી’’તિઆદિવચનતો (યમ. ૨.અનુસયયમક.૨), ન ચ કામાસવભવાસવવિનિમુત્તો લોભો અત્થિ. યદિ સિયા, ‘‘લોભો સિયા આસવો, સિયા નો આસવો’’તિ પાળિયં વત્તબ્બો ભવેય્ય, ‘‘દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તલોભેન સમ્પયુત્તો ¶ અવિજ્જાસવો સિયા આસવસમ્પયુત્તો, સિયા આસવવિપ્પયુત્તો’’તિ ચ વત્તબ્બો સિયા. પદભાજનીયે ચ કામાસવનિદ્દેસે આગતસ્સ ‘‘કામેસુ કામચ્છન્દો’’તિ (ધ. સ. ૧૧૦૩) ઇમસ્સ પદસ્સ અટ્ઠસાલિનિયં ‘‘પઞ્ચકામગુણેસુ કામચ્છન્દો’’તિ (ધ. સ. અ. ૧૧૦૩) અત્થો વુત્તો, તસ્સ પન પદસ્સ વત્થુકામેસુ કિલેસકામોતિપિ અત્થયોજના સક્કા કાતું તેભુમકસ્સ ધમ્મસ્સ વત્થુકામત્તા, તત્થ સબ્બત્થ રાગસ્સ ચ કિલેસકામત્તા. વુત્તં હેતં ધમ્મસેનાપતિના મહાનિદ્દેસે –

‘‘કતમે વત્થુકામા? મનાપિકા રૂપા…પે… સબ્બેપિ કામાવચરા ધમ્મા, સબ્બેપિ રૂપાવચરા ધમ્મા, સબ્બેપિ અરૂપાવચરા ધમ્મા…પે… ઇમે વુચ્ચન્તિ વત્થુકામા.

‘‘કતમે કિલેસકામા? છન્દો કામો રાગો કામો…પે… યો કામેસુ કામચ્છન્દો કામરાગો ¶ કામનન્દી કામતણ્હા કામસ્નેહો કામપરિળાહો કામમુચ્છા કામજ્ઝોસાનં કામોઘો કામયોગો કામુપાદાનં કામચ્છન્દનીવરણં…પે… ઇમે વુચ્ચન્તિ કિલેસકામા’’તિ (મહાનિ. ૧).

અપિચેત્થ ‘‘કામોઘો કામયોગો’’તિઆદિના કિલેસકામસ્સ કામોઘાદિભાવં વદતા ધમ્મસેનાપતિના વત્થુકામત્તવિસયસ્સ રાગસ્સ આસવાદિભાવો અનુઞ્ઞાતો, ન પઞ્ચકઆમગુણિકસ્સેવ રાગસ્સ. ન ચ ઓઘાસવેસુ કોચિ વિસેસો અત્થિ. અટ્ઠસાલિનિયમ્પિ હિ ઉપાદાનગોચ્છકસ્સ પદભાજનીયે ‘‘કામેસુ કામચ્છન્દો’’તિ (ધ. સ. ૧૨૨૦) ઇમસ્સ ‘‘વત્થુકામેસુ કામચ્છન્દો’’તિ (ધ. સ. અ. ૧૨૨૦) અયમેવત્થો વુત્તો. તતો અઞ્ઞેસુ હેતુગન્થકિલેસગોચ્છકેસુ લોભસ્સેવ અનવસેસપરિયાદાનં વુત્તં, ન ઇતરગોચ્છકેસુ. તેસુ ચ લોભસ્સ પાળિઅનુસારતો ઓલોકિયમાને કિલેસકામમત્તકો. અનવસેસલોભપરિયાદાનં પઞ્ઞાયતિ. વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં.

ચતૂસુ પન દિટ્ઠિગતવિપ્પયુત્તચિત્તેસુ ઉપ્પન્નો રૂપારૂપભવેસુ છન્દરાગભાવેન, કામજ્ઝોસાનનિકન્તિભાવેન ¶ ચ પવત્તો લોભો ભવાસવો નામ. અટ્ઠસાલિનિયં પન ‘‘સસ્સતદિટ્ઠિસહજાતો રાગો ભવાસવો’’તિ (ધ. સ. અટ્ઠ. ૧૧૦૨) વુત્તં. પાળિયં પન ‘‘ભવાસવો ચતૂસુ દિટ્ઠિગતવિપ્પયુત્તલોભસહગતેસૂ’’તિ (ધ. સ. ૧૪૬૫) નિયમિતત્તા ન સક્કા ગહેતું, અધિપ્પાયો પન ગવેસિતબ્બો. દ્વાસટ્ઠિપભેદા સબ્બાપિ દિટ્ઠિ દિટ્ઠાસવો નામ. અટ્ઠવત્થુકો સબ્બોપિ મોહો અવિજ્જાસવો નામ. તેસુ દિટ્ઠાસવો પઠમેન મગ્ગેન પહીયતિ, કામાસવો ¶ ચતૂહિપીતિ વત્તું યુત્તં, ‘‘તતિયેના’’તિ પન વુત્તં. ભવાસવો, અવિજ્જાસવો ચ ચતુત્થેન પહીયતિ. ઇમેસઞ્ચ કામાસવભવાસવાનં લોભસભાવત્તા સભાવતો તયો ધમ્મા વિભાગતો ચત્તારો આસવા નામ જાતા. ઇમે ઠપેત્વા સેસા લોકિયલોકુત્તરા સબ્બે ધમ્મા નો આસવા નામ. આસવદુકં પઠમં.

અત્તાનં આરમ્મણં કત્વા પવત્તેહિ સહ આસવેહીતિ સાસવા, સબ્બે લોકિયધમ્મા. એવં પવત્તમાના નત્થિ એતેસં આસવાતિ અનાસવા, નવ લોકુત્તરધમ્માવ. ચેતસિકા પનેત્થ લોકિયદુકે વુત્તસદિસાવ. સાસવદુકં દુતિયં.

તતિયાદીનં ચતુન્નં દુકાનં પદત્થો વુત્તનયોવ. સેસમેત્થ હેતુગોચ્છકે વુત્તનયેન વેદિતબ્બં. અયં પન વિસેસો – યથા તત્થ ‘‘ન હેતૂ ખો પન ધમ્મા સહેતુકાપિ, અહેતુકાપી’’તિ અયં ઓસાનદુકો પઠમદુકે દુતિયપદં દુતિયદુકેન યોજેત્વા વુત્તો, એવમિધ ‘‘નો આસવા ખો પન ધમ્મા સાસવાપિ, અનાસવાપી’’તિ ન વુત્તો. અયઞ્ચ તત્થ તત્થ વુત્તનયેન ઇહ સઙ્ગહિતોતિ વેદિતબ્બો. યથા ચેત્થ, એવં સઞ્ઞોજનગોચ્છકાદીસુપિ યથાનુરૂપં ઞાતબ્બં.

તત્થ દ્વાદસ અકુસલચિત્તુપ્પાદા આસવસમ્પયુત્તા નામ. દોસમોહમૂલચિત્તેસુ મોહો, કુસલાબ્યાકતચિત્તરૂપનિબ્બાનાનિ ચ આસવવિપ્પયુત્તા નામ. ચેતસિકેસુ પન મોહં ઠપેત્વા સેસા અકુસલા આસવસમ્પયુત્તાવ, મોહો પન તિજાતિકો ચ દ્વિધાપિ હોતિ, સેસા આસવવિપ્પયુત્તા એવાતિ. તતિયં.

ચત્તારો ¶ આસવા આસવા ચેવ સાસવા ચ નામ. તદવસેસા લોકિયધમ્મા સાસવા ચેવ નો ચ આસવા નામ. ઇધ પન લોકુત્તરા ન વત્તબ્બા. ચેતસિકેસુ પન આસવાતિ વુત્તેહિ ¶ સેસા અકુસલા, કરુણામુદિતા ચ સાસવા ચેવ નો ચ આસવા એવ, સેસા તથા ચ ન વત્તબ્બા ચ. ચતુત્થં.

યે પન લોભમૂલેસુ લોભમોહા, લોભદિટ્ઠિમોહો ચાતિ દ્વે તયો એકતો કત્વા ઉપ્પજ્જન્તિ, તે આસવા ચેવ આસવસમ્પયુત્તા ચ નામ. દ્વાદસ અકુસલચિત્તાનિ ચેવ આસવવજ્જિતા તંસમ્પયુત્તા ચ આસવસમ્પયુત્તા ચેવ નો ચ આસવા નામ. ઇધ પન આસવવિપ્પયુત્તા ન વત્તબ્બા. ચેતસિકેસુ પન આસવવજ્જિતા અકુસલા આસવસમ્પયુત્તા ચેવ નો ચ આસવા એવ, મોહો સિયા આસવો ચેવ આસવસમ્પયુત્તો ચ, સિયા ન વત્તબ્બો, તિજાતિકા સિયા આસવસમ્પયુત્તા ચેવ નો ચ આસવા, સિયા ન વત્તબ્બા, કુસલાબ્યાકતા ન વત્તબ્બાવ. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. પઞ્ચમં.

લોકુત્તરવજ્જિતા આસવવિપ્પયુત્તા સાસવા નામ. લોકુત્તરા આસવવિપ્પયુત્તા અનાસવા નામ. ઇધ પન આસવસમ્પયુત્તા ન વત્તબ્બાવ. ચેતસિકેસુ પન કરુણામુદિતા આસવવિપ્પયુત્તા સાસવા એવ, મોહો તથા ચ ન વત્તબ્બો ચ, સેસકુસલાબ્યાકતા દ્વિધાપિ હોન્તિ, તિજાતિકા દ્વિધાપિ ન વત્તબ્બાવ, મોહવજ્જિતા પન અકુસલા ન વત્તબ્બાવ. છટ્ઠં.

સંયોજનગોચ્છકે ¶ યસ્સ સંવિજ્જન્તિ, તં પુગ્ગલં વટ્ટસ્મિં સંયોજેન્તિ બન્ધન્તીતિ સંયોજના. તતો અઞ્ઞે નો સંયોજના.

તત્થ કામરાગસંયોજનં ભવરાગપટિઘમાનદિટ્ઠિવિચિકિચ્છાસીલબ્બતપરામાસઇસ્સામચ્છરિયઅવિજ્જાસંયોજનન્તિ ઇમે દસ ધમ્મા સંયોજના નામ. તેસુ કામભવદિટ્ઠિઅવિજ્જાસંયોજનાનિ આસવગોચ્છકે વુત્તનયાનેવ. ‘‘અનત્થં મે અચરિ, ચરતિ, ચરિસ્સતિ, પિયસ્સ મે અનત્થં અચરિ, ચરતિ, ચરિસ્સતિ, અપ્પિયસ્સ મે અત્થં અચરિ, ચરતિ, ચરિસ્સતી’’તિ (ધ. સ. ૧૦૬૬) એવં વુત્તેહિ નવહિ આકારેહિ સત્તેસુ, અટ્ઠાનકોપવસેન સઙ્ખારેસુ ચ ઉપ્પજ્જમાનો સબ્બોપિ દોસો પટિઘસંયોજનં નામ.

‘‘સેય્યોહમસ્મિ ¶ , સદિસોહમસ્મિ, હીનોહમસ્મી’’તિ એવં તીહિ આકારેહિ પવત્તો સબ્બો માનો માનસંયોજનં નામ. તત્થ સેય્યસ્સેવ સતો પુગ્ગલસ્સ ‘‘સેય્યોહમસ્મિ, સદિસો, હીનો’’તિ ચ તિધા માનો ઉપ્પજ્જતિ, તથા સદિસહીનાનમ્પિ. તત્થ સેય્યસ્સ સેય્યમાનોવ યાથાવમાનો. તથા સદિસસ્સ સદિસમાનો, હીનસ્સ હીનમાનો ચ. તિણ્ણમ્પિ ઇતરે દ્વે દ્વે માના અયાથાવમાનાતિ ઞાતબ્બા.

સત્થુધમ્મસઙ્ઘસિક્ખાસુ, પુબ્બન્તાપરન્તતદુભયપટિચ્ચસમુપ્પન્નેસુ ચ કઙ્ખતાવસેન પવત્તા સબ્બાપિ વિચિકિચ્છા વિચિકિચ્છાસંયોજનં નામ.

ગોસીલગોવતાદીહિ સુદ્ધીતિ ગહણાકારપ્પવત્તા દિટ્ઠિ એવ સીલબ્બતપરામાસસંયોજનં નામ.

તદવસેસા દિટ્ઠિ દિટ્ઠિસંયોજનન્તિ ગહેતબ્બં.

પરલાભસક્કારગરુકારમાનનવન્દનપૂજનાદીસુ ¶ અસહનાકારેન પવત્તા ઇસ્સા ઇસ્સાસંયોજનં નામ. આવાસમચ્છરિયં કુલલાભવણ્ણધમ્મમચ્છરિયન્તિ પઞ્ચવિધં મચ્છરિયં મચ્છરિયસંયોજનં નામ. સકલારામેપિ હિ પરિવેણોવરકાદીસુ વા વસન્તો તત્થ અઞ્ઞસ્સ વત્તસમ્પન્નસ્સ પેસલસ્સ ભિક્ખુનો આગમનં ન ઇચ્છતિ, આગતસ્સાપિ ખિપ્પં ગમનઞ્ઞેવ ઇચ્છતિ, ઇદં આવાસમચ્છરિયં નામ. ભણ્ડનકારકાદીનં પન તત્થ વાસં અનિચ્છતો આવાસમચ્છરિયં નામ ન હોતિ.

અત્તનો પન ઉપટ્ઠાકકુલે વા ઞાતિકુલે વા અઞ્ઞસ્સ પેસલસ્સ ઉપસઙ્કમનં અનિચ્છતો કુલમચ્છરિયં હોતિ, પાપપુગ્ગલસ્સ અનિચ્છતો પન ન હોતિ. સો હિ તેસં પસાદભેદાય પટિપજ્જતીતિ.

અત્તના લભનટ્ઠાને ચતુપચ્ચયં લભન્તે સીલવન્તે દિસ્વા ‘‘મા લભન્તૂ’’તિ ચિન્તેન્તસ્સ લાભમચ્છરિયં હોતિ. યો પન સદ્ધાદેય્યં વિનિપાતેતિ, પૂતિભાવમ્પિ ગચ્છન્તં અઞ્ઞસ્સ ન દેતિ ¶ , તં લભન્તં દિસ્વા ‘‘સચે ઇમં અઞ્ઞો સીલવા લભેય્ય, પરિભોગં ગચ્છેય્યા’’તિ ચિન્તેન્તસ્સ મચ્છરિયં નામ નત્થિ.

વણ્ણો નામ અત્તના સદિસો સરીરવણ્ણોપિ ગુણવણ્ણોપિ. તત્થ ‘‘રૂપવા પાસાદિકો’’તિ પરસ્સ સરીરવણ્ણં, ‘‘સીલવા, ધુતવા’’તિઆદિના ગુણવણ્ણઞ્ચ અત્તનો વણ્ણભણનટ્ઠાને વુચ્ચમાનં અસહન્તસ્સ દુવિધં વણ્ણમચ્છરિયં નામ હોતિ, અપેસલં પન વિપન્નં પસંસિત્વા પરિસાસુ ઉપત્થમ્ભેન્તં દિસ્વા પાપગરહિતાય અસહન્તસ્સ ન હોતિ.

ધમ્મોતિ પરિયત્તિયેવ, ન પટિવેધો અરિયાનં તત્થ મચ્છરિયાભાવા. પરિયત્તિં પન ગુળ્હગન્થં અઞ્ઞેસં અકથેતુકામસ્સ ધમ્મમચ્છરિયં નામ હોતિ, ધમ્માનુગ્ગહેન પન લોલસ્સ ¶ , કાલેન સમણો, કાલેન નિગણ્ઠાદિ ચ હુત્વા વિચરન્તસ્સ પવેણિઆગતં તન્તિં ‘‘સણ્હસુખુમં ધમ્મન્તરં ભિન્દિત્વા આલુળિસ્સતિ, અમ્હાકં સમયં ભિન્દિસ્સતી’’તિ ચ ન દેન્તસ્સ, પુગ્ગલાનુગ્ગહેન વા પકતિયા સઠસ્સ માયાવિનો ‘‘સણ્હસુખુમધમ્મં ઉગ્ગણ્હિત્વા અઞ્ઞં બ્યાકરિત્વા નસ્સિસ્સતી’’તિ ન દેન્તસ્સ ચ ધમ્મમચ્છરિયં ન હોતિ. યથા ચ ભિક્ખૂનં, એવં ગહટ્ઠાનમ્પિ પઞ્ચવિધં મચ્છરિયં યથાનુરૂપં ઞાતબ્બં. સઙ્ખેપતો પન ગહટ્ઠપબ્બજિતાનં અત્તસમ્પત્તિનિગૂહનલક્ખણં મચ્છરિયં નામાતિ ગહેતબ્બં.

ઇમેસુ ચ સંયોજનેસુ દિટ્ઠિવિચિકિચ્છાસીલબ્બતપરામાસઇસ્સામચ્છરિયાનિ સોતાપત્તિમગ્ગેન પહીયન્તિ, પટિઘો અનાગામિમગ્ગેન, કામરાગો ચતૂહિપીતિ વત્તબ્બં, ‘‘તતિયેના’’તિ પન વુત્તં. માનભવરાગઅવિજ્જા અરહત્તમગ્ગેન. તત્થ ચ અયાથાવમાનો પઠમમગ્ગેન પહીયતીતિ દટ્ઠબ્બો, ઇમેસં કામરાગભવરાગાનં લોભસભાવત્તા દિટ્ઠિસીલબ્બતપરામાસાનં મિચ્છાદિટ્ઠિસભાવત્તા સભાવતો અટ્ઠેવ ધમ્મા દસ સંયોજના નામ જાતા. ઇમે દસ ઠપેત્વા સેસા લોકિયલોકુત્તરધમ્મા નો સંયોજના નામ. સેસં આસવદુકસદિસં. સંયોજનદુકં પઠમં.

આરમ્મણભાવં ઉપગન્ત્વા સંયોજનસંવડ્ઢનેન સંયોજનાનં હિતાતિ સંયોજનિયા, સાસવધમ્મા એવ. તથા નીવરણિયાતિ એત્થાપિ. ન સંયોજનિયા અસંયોજનિયા, અનાસવા. સેસં સાસવદુકસદિસમેવ. દુતિયં.

તતિયાદયોપિ ¶ આસવગોચ્છકે તતિયાદિસદિસા એવ, વિસેસમત્તમેવેત્થ વક્ખામ. તત્થ હિ દ્વાદસાકુસલચિત્તાનિ સંયોજનસમ્પયુત્તા નામ, ઉદ્ધચ્ચસહગતો મોહો, સેસચિત્તરૂપનિબ્બાનાનિ સંયોજનવિપ્પયુત્તા નામ. સેસં સમમેવ. તતિયં.

દસ ¶ સંયોજનાનિ સંયોજના ચેવ સંયોજનિયા ચ નામ. તદવસેસલોકિયધમ્મા સંયોજનિયા ચેવ નો ચ સંયોજના નામ. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. ચતુત્થં.

યે પન ઉદ્ધચ્ચવિરહિતેસુ એકાદસસુ અકુસલચિત્તેસુ વિચિકિચ્છામોહા દોસમોહા દોસઇસ્સામોહા દોસમચ્છરિયમોહા લોભમાનમોહા લોભદિટ્ઠિમોહા ચાતિ દ્વે તયો એકતો ઉપ્પજ્જન્તિ, તે સંયોજના ચેવ સંયોજનસમ્પયુત્તા ચ નામ. દ્વાદસાકુસલચિત્તાનિ ચેવ સંયોજનવજ્જિતતંસમ્પયુત્તા ચ સંયોજનસમ્પયુત્તા ચેવ નો ચ સંયોજના નામ. સેસમિધ અનન્તરદુકઞ્ચ આસવગોચ્છકે પઞ્ચમછટ્ઠદુકસદિસમેવ. કેવલં આસવપદટ્ઠાને સંયોજનપદમેવ વિસેસો. પઞ્ચમછટ્ઠદુકાનિ.

ગન્થગોચ્છકે યસ્સ સંવિજ્જન્તિ, તં ચુતિપટિસન્ધિવસેન વટ્ટસ્મિં ગન્થેન્તિ ઘટેન્તીતિ ગન્થા. તતો અઞ્ઞે નો ગન્થા.

તત્થ અભિજ્ઝાકાયગન્થો, બ્યાપાદો, સીલબ્બતપરામાસો, ઇદંસચ્ચાભિનિવેસો કાયગન્થોતિ ઇમે ચત્તારો ધમ્મા ગન્થા નામ. તત્થ અભિજ્ઝા એવ નામકાયં વુત્તનયેન ગન્થેતીતિ અભિજ્ઝાકાયગન્થો. એવં સેસેસુપિ. સબ્બઞ્ઞુભાસિતમ્પિ પટિક્ખિપિત્વા ‘‘સસ્સતો લોકો, ઇદમેવ સચ્ચં, મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ ઇમિના આકારેન અભિનિવિસનતો સીલબ્બતપરામાસવિરહિતા સબ્બાપિ દિટ્ઠિ ઇદંસચ્ચાભિનિવેસો નામ. સેસા વુત્તત્થાવ. ઇમેસુ ચ પચ્છિમા દ્વે ગન્થા પઠમેન મગ્ગેન પહીયન્તિ, બ્યાપાદો તતિયેન, અભિજ્ઝા ચતૂહિપિ. ઇમે ચ સભાવતો તયો ધમ્મા ચત્તારો ¶ ગન્થા નામ જાતા. ઇમે પન ઠપેત્વા સેસા સબ્બે ધમ્મા નો ગન્થા નામ. ગન્થદુકં પઠમં.

આરમ્મણકરણવસેન ¶ ગન્થેહિ ગન્થિતબ્બાતિ ગન્થનિયા. ન ગન્થનિયા અગન્થનિયા. સેસં સાસવદુકસદિસમેવ. દુતિયં.

મોહમૂલવજ્જિતાનિ દસ અકુસલચિત્તાનિ, દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તચિત્તેસુ લોભં, દોસમૂલેસુ ચ દોસં ઠપેત્વા તંસમ્પયુત્તા ચ ગન્થસમ્પયુત્તા નામ. યથાવુત્તો લોભો, દોસો, મોહમૂલાનિ, કુસલાબ્યાકતાનિ ચિત્તાનિ, રૂપનિબ્બાનાનિ ચ ગન્થવિપ્પયુત્તા નામ. ચેતસિકેસુ પન દિટ્ઠિમાનઇસ્સામચ્છરિયકુક્કુચ્ચથિનમિદ્ધાનિ ગન્થસમ્પયુત્તા એવ. દોસવિચિકિચ્છા, કુસલાબ્યાકતા ચ ગન્થવિપ્પયુત્તા એવ, સેસા દ્વિધાપિ હોન્તિ. તતિયં.

ચત્તારો ગન્થા ગન્થા ચેવ ગન્થનિયા ચ નામ. તદવસેસા લોકિયા ગન્થનિયા ચેવ નો ચ ગન્થા નામ. તથા ચેતસિકેસુ ગન્થવજ્જિતા અકુસલા, અપ્પમઞ્ઞા ચ, સેસા ચેતસિકા પન તથા ચ ન વત્તબ્બા ચ, ઇધ પન લોકુત્તરા ન વત્તબ્બા. ચતુત્થં.

દિટ્ઠિ ગન્થાચેવ ગન્થસમ્પયુત્તા ચ નામ. લોભો તથા ચ ન વત્તબ્બો ચ, ગન્થસમ્પયુત્તેસુ ગન્થે ઠપેત્વા સેસા ગન્થસમ્પયુત્તા ચેવ નો ચ ગન્થા નામ. ઇધ પન ગન્થવિપ્પયુત્તા ન વત્તબ્બા. ચેતસિકેસુ પન માનઇસ્સામચ્છરિયકુક્કુચ્ચથિનમિદ્ધાનિ ગન્થસમ્પયુત્તા ચેવ નો ચ ગન્થા એવ, મોહાહિરિકાનોત્તપ્પઉદ્ધચ્ચાનિ તિજાતિકા ચ સિયા, તથા નવત્તબ્બા ચ, સેસા ન વત્તબ્બા. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. પઞ્ચમં.

લોકુત્તરવજ્જિતા ગન્થવિપ્પયુત્તા ગન્થનિયા નામ. લોકુત્તરા પન ગન્થવિપ્પયુત્તા અગન્થનિયા નામ. ઇધ પન ગન્થસમ્પયુત્તા ન વત્તબ્બા. ચેતસિકેસુ પન દોસો વિચિકિચ્છા ¶ કરુણા મુદિતા ગન્થવિપ્પયુત્તા ગન્થનિયા એવ, મોહાહિરિકાનોત્તપ્પઉદ્ધચ્ચલોભા તથા ન વત્તબ્બા ચ, સેસા કુસલાબ્યાકતા દ્વિધાપિ હોન્તિ, તિજાતિકા પન દ્વિધાપિ ન વત્તબ્બા ચ, સેસા અકુસલાપિ ન વત્તબ્બા ચ. છટ્ઠં.

ઓઘયોગગોચ્છકાનિ સબ્બથા આસવગોચ્છકસદિસાનિ. પદત્થમત્તમેવ, હેત્થ નામમત્તઞ્ચ વિસેસો ¶ . તત્થ યસ્સ સંવિજ્જન્તિ, તં વટ્ટસ્મિં ઓહનન્તિ ઓસીદાપેન્તીતિ ઓઘા. આરમ્મણં કત્વા અતિક્કમનીયતો ઓઘેહિ અતિક્કમિતબ્બાતિ ઓઘનિયા. તથા યોગનિયાતિ એત્થાપિ. વટ્ટસ્મિં યોજેન્તીતિ યોગા. સેસં તાદિસમેવ.

નીવરણગોચ્છકે ચિત્તં નીવરન્તિ પરિયોનન્ધન્તીતિ નીવરણા. તત્થ કામચ્છન્દનીવરણં બ્યાપાદનીવરણં થિનમિદ્ધનીવરણં ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચનીવરણં વિચિકિચ્છાનીવરણં અવિજ્જાનીવરણન્તિ ઇમે છ નીવરણા નામ. તત્થ થિનન્તિ સપ્પિપિણ્ડો વિય અવિપ્ફારિકતાય ચિત્તસ્સ ઘનભાવો, થદ્ધતાતિ અત્થો. મેધતીતિ મિદ્ધં, અકમ્મઞ્ઞભાવો, પચલાયિકભાવકરોતિ અત્થો. ઇદઞ્ચ સેખપુથુજ્જનાનં નિદ્દાય પુબ્બભાગે, અપરભાગે ચ પચલાયનહેતુકં ઉપ્પજ્જતિ, ન નિદ્દોક્કમનકાલે. ખીણાસવાનમ્પિ હિ કરજકાયસ્સ દુબ્બલભાવેન અસમ્મિસ્સભવઙ્ગસન્તતિવસેન નિદ્દોક્કમનં હોતિ, તં પન તેસં થિનમિદ્ધહેતુકં ન હોતિ, ઇતરેસમેવ હોતિ.

કેચિ ¶ પન રૂપમેવ ‘‘મિદ્ધ’’ન્તિ વદન્તિ, તં ન યુત્તં, ‘‘થિનમિદ્ધનીવરણં અવિજ્જાનીવરણેન નીવરણઞ્ચેવ નીવરણસમ્પયુત્તઞ્ચા’’તિ અરૂપધમ્મેહિ સમ્પયોગવચનતો અરૂપમેવ. અકુસલઞ્ચ ‘‘થિનમિદ્ધનીવરણસ્સ પહીનત્તા’’તિઆદિપહાનવચનતો. અકુસલા એવ હિ પહાતબ્બા, તસ્મા આરુપ્પેપિ ચેતં ઉપ્પજ્જતિ. ‘‘નીવરણં ધમ્મં પટિચ્ચ નીવરણો ધમ્મો ઉપ્પજ્જતિ ન પુરેજાતપચ્ચયા’’તિ (પટ્ઠા. ૩.૮.૮) એતસ્સ વિભઙ્ગે ‘‘આરુપ્પે કામચ્છન્દનીવરણં પટિચ્ચ થિનમિદ્ધઉદ્ધચ્ચઅવિજ્જાનીવરણ’’ન્તિ (પટ્ઠા. ૩.૮.૮) સબ્બં વિત્થારેતબ્બં. ‘‘સોપ્પં પચલાયિકા’’તિ (ધ. સ. ૧૧૬૩) પદભાજનીયે પનસ્સ ફલૂપચારેન વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. થિનં મિદ્ધઞ્ચાતિ ઇદં દ્વયં નીવરણટ્ઠાને એકનીવરણં વુત્તં, તથા ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચઞ્ચાતિ ઇદં દ્વયં. તત્થ કુક્કુચ્ચન્તિ ‘‘અકતં વત મે કલ્યાણં, કતં પાપ’’ન્તિઆદિના ઉપ્પજ્જમાનો વિપ્પટિસારો. તેનેવસ્સ પદભાજનીયે ‘‘ચેતસો વિપ્પટિસારો મનોવિલેખો’’તિ ચ વુત્તં. ‘‘અકપ્પિયે કપ્પિયસઞ્ઞિતા’’તિઆદિ પન કુક્કુચ્ચમૂલદસ્સનત્થં. એવંસઞ્ઞિતાય હિ કતે વીતિક્કમે પચ્છા ‘‘દુટ્ઠુ મયા કત’’ન્તિ સુદિન્નાદીનં વિય વિપ્પટિસારો ઉપ્પજ્જતિ. યં પન વિનયે ‘‘અથ ખો આયસ્મા સારિપુત્તો…પે… કુક્કુચ્ચાયન્તો ન પટિગ્ગહેસી’’તિ (પાચિ. ૨૦૪) કુક્કુચ્ચં આગતં, તં નીવરણકુક્કુચ્ચં ¶ . ન હિ અરહતો નીવરણં અત્થિ, નીવરણવતિરૂપકં પન ‘‘કપ્પતિ, ન કપ્પતી’’તિ વીમંસનસઙ્ખાતં વિનયકુક્કુચ્ચં નામેતન્તિ વેદિતબ્બં. સેસનીવરણાનિ વુત્તત્થાનિ એવ. ઇમેસુ ચ કુક્કુચ્ચવિચિકિચ્છા પઠમેન મગ્ગેન પહીયન્તિ, બ્યાપાદો તતિયેન, થિનમિદ્ધુદ્ધચ્ચાવિજ્જા ચતુત્થેન, કામચ્છન્દો ચતૂહિપીતિ વત્તબ્બં, ‘‘તતિયેના’’તિ પન વુત્તં. ઇમે ચ સભાવતો અટ્ઠ ધમ્મા છ નીવરણા નામ જાતા, ઇમે પન ઠપેત્વા સેસા નો નીવરણા નામ. નીવરણદુકં પઠમં.

દુતિયં ¶ સાસવદુકસદિસમેવ. દ્વાદસ અકુસલચિત્તાનિ નીવરણસમ્પયુત્તા નામ. સેસચિત્તરૂપનિબ્બાનાનિ નીવરણવિપ્પયુત્તા નામ. ચેતસિકેસુ અકુસલા નીવરણસમ્પયુત્તાવ, કુસલાબ્યાકતા નીવરણવિપ્પયુત્તાવ, સેસા દ્વિધાપિ હોન્તિ. તતિયં.

છ નીવરણા નીવરણા ચેવ નીવરણિયા ચ નામ. સેસા લોકિયા નીવરણિયા ચેવ નો ચ નીવરણા નામ. લોકુત્તરા ન વત્તબ્બા. સેસં આસવગોચ્છકે ચતુત્થસદિસમેવ. ચતુત્થં.

છ નીવરણા નીવરણા ચેવ નીવરણસમ્પયુત્તા ચ નામ. તદઞ્ઞે નીવરણસમ્પયુત્તા પન નીવરણસમ્પયુત્તા ચેવ નો ચ નીવરણા નામ. તથા ચેતસિકેસુ નીવરણવિરહિતા અકુસલા, તિજાતિકા પન તથા ચ ન વત્તબ્બા ચ, કુસલાબ્યાકતા ન વત્તબ્બાવ. ઇધ પન નીવરણવિપ્પયુત્તા સબ્બે ન વત્તબ્બા. પઞ્ચમં.

લોકુત્તરવજ્જિતા નીવરણવિપ્પયુત્તા નીવરણિયા નામ. લોકુત્તરા નીવરણવિપ્પયુત્તા અનીવરણિયા નામ. ઇધ પન નીવરણસમ્પયુત્તા ન વત્તબ્બા. ચેતસિકેસુ પન કરુણામુદિતા નીવરણવિપ્પયુત્તા નીવરણિયાવ, કુસલાબ્યાકતા દ્વિધાપિ હોન્તિ, તિજાતિકા તથા ચ ન વત્તબ્બા ચ, અકુસલા પન ન વત્તબ્બાવ. છટ્ઠં.

પરામાસગોચ્છકે ધમ્માનં યથાભૂતં અનિચ્ચાદિઆકારં અતિક્કમિત્વા ‘‘નિચ્ચ’’ન્તિઆદિવસેન ¶ પવત્તમાના પરતો આમસન્તીતિ પરામાસા. મિચ્છાદિટ્ઠિ. બહુવચનનિદ્દેસે કારણં વુત્તમેવ. તદઞ્ઞે સબ્બે ધમ્મા નો પરામાસા નામ. પરામાસદુકં પઠમં.

પરામાસેહિ ¶ આરમ્મણકરણવસેન પરામટ્ઠત્તા પરામટ્ઠા. સેસં આસવદુકસદિસમેવ. દુતિયં.

દિટ્ઠિસમ્પયુત્તચિત્તેસુ દિટ્ઠિવિરહિતા ધમ્મા પરામાસસમ્પયુત્તા નામ. સેસચિત્તરૂપનિબ્બાનાનિ પરામાસવિપ્પયુત્તા નામ. ઇધ પન દિટ્ઠિ ન વત્તબ્બા, સેસચેતસિકેસુ પન માનદોસઇસ્સામચ્છરિયકુક્કુચ્ચવિચિકિચ્છા, કુસલાબ્યાકતા ચ પરામાસવિપ્પયુત્તા એવ, સેસા દ્વિધાપિ હોન્તિ. તતિયં.

દિટ્ઠિ એવ પરામાસા ચેવ પરામટ્ઠા ચ નામ. સેસલોકિયા પરામટ્ઠા ચેવ નો ચ પરામાસા નામ. ઇધ પન લોકુત્તરા ન વત્તબ્બા. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. ચતુત્થં.

ઇમસ્મિં પન ગોચ્છકે ‘‘પરામાસા ચેવ ધમ્મા પરામાસસમ્પયુત્તા ચા’’તિ અયં દુકો ન લબ્ભતિ. ન હિ દિટ્ઠિ દિટ્ઠિયા સમ્પયુજ્જતિ. પચ્છિમદુકે લોકુત્તરવજ્જિતા પરામાસવિપ્પયુત્તા પરામટ્ઠા નામ. લોકુત્તરા પરામાસવિપ્પયુત્તા અપરામટ્ઠા નામ. ઇધ પન પરામાસો, તંસમ્પયુત્તા ચ ન વત્તબ્બા. સેસં વુત્તનયમેવ.

મહન્તરદુકેસુ આરમ્મણં અગ્ગહેત્વા અપ્પવત્તિતો સહ આરમ્મણેનાતિ સારમ્મણા, ચિત્તચેતસિકા. નત્થિ આરમ્મણમેતેસન્તિ અનારમ્મણા, રૂપનિબ્બાનાનિ. સારમ્મણદુકં.

ચિન્તનટ્ઠેન ચિત્તં, ચિત્તતાય વા ચિત્તં. તં હિ વત્થુદ્વારારમ્મણકિચ્ચાદિભેદતો, અતીતાદિભેદતો ચ અત્તનો વિચિત્તતાય ચિત્તન્તિ વુચ્ચતિ ચિત્તકરણતાય વા. લોકસ્મિં હિ ચિત્તકમ્મતો ઉત્તરિતરં ચિત્તં નામ નત્થિ, તસ્મિમ્પિ ચરણં ¶ નામ ચિત્તં અતિચિત્તં હોતિ. યં વા પનઞ્ઞમ્પિ લોકે સિપ્પજાતં, સબ્બં તં ચિત્તેનેવ કરીયતિ. એવં તસ્સ તસ્સ ચિત્તસ્સ નિપ્ફાદકં ¶ ચિત્તમ્પિ તથેવ ચિત્તં હોતિ. યથા ચિન્તિતસ્સ વા અનવસેસસ્સ અનિપ્ફજ્જનતો તતોપિ ચિત્તમેવ ચિત્તતરં, તથા યદેતં દેવમનુસ્સનિરયતિરચ્છાનભેદાસુ ગતીસુ કુસલાકુસલકમ્મનાનત્તં, તેન તાસુ ગતીસુ અપદદ્વિપદાદિઉચ્ચત્તનીચત્તાદિનાનત્તં, તસ્મિં તસ્મિં અત્તભાવે દીઘરસ્સથૂલાથૂલસુવણ્ણદુબ્બણ્ણાદિલાભાલાભાદિ ચાતિ એવમાદિ અજ્ઝત્તં ચિત્તં, બહિદ્ધા ચ પથવીપબ્બતતિણરુક્ખલતાદિદેવબ્રહ્મવિમાનકપ્પરુક્ખાદિભૂતં કમ્મપચ્ચયં ચિત્તં, તમ્પિ ચિત્તેનેવ કતં, તતો ચિત્તમેવ ચિત્તતરં ચિન્તિતનિયામેન સબ્બાકારસ્સ અસમ્ભવતો. એવં ચિન્તનટ્ઠેન, ચિત્તવિચિત્તટ્ઠેન, ચિત્તકરણટ્ઠેન ચ ‘‘ચિત્ત’’ન્તિ વિઞ્ઞાણં વેદિતબ્બં, તદેવ વિઞ્ઞાણં ચિત્તં નામ. ચેતસિકરૂપનિબ્બાનાનિ નો ચિત્તા નામ. ચિત્તદુકં.

અવિપ્પયોગવસેન ચેતસિ નિયુત્તા ચેતસિકા, ફસ્સાદયો દ્વિપઞ્ઞાસ ધમ્મા. ચિત્તરૂપનિબ્બાનાનિ અચેતસિકા નામ. ચેતસિકદુકં.

ચેતસિકા એવ ચિત્તસમ્પયુત્તા નામ. રૂપનિબ્બાનાનિ ચિત્તવિપ્પયુત્તા નામ, ઇધ પન ચિત્તં ન વત્તબ્બં. ચિત્તસમ્પયુત્તદુકં.

નિરન્તરભાવૂપગમનતાય ઉપ્પાદતો યાવ ભઙ્ગાચિત્તેન સંસટ્ઠાતિ ચિત્તસંસટ્ઠા. એકતો વત્તમાનાપિ નિરન્તરભાવં અનુપગમનતાય ચિત્તેન વિસંસટ્ઠાતિ ચિત્તવિસંસટ્ઠા. સેસં અનન્તરદુકસદિસમેવ. ચિત્તસંસટ્ઠદુકં.

સમુટ્ઠહન્તિ એતેનાતિ સમુટ્ઠાનં, ચિત્તં સમુટ્ઠાનં એતેસન્તિ ચિત્તસમુટ્ઠાના, ચેતસિકાનિ ચેવ ચિત્તજરૂપકલાપા ચ ¶ . ચિત્તં, પન અચિત્તજરૂપકલાપા, નિબ્બાનઞ્ચ નો ચિત્તસમુટ્ઠાના નામ. ચિત્તસમુટ્ઠાનદુકં.

સહ ભવન્તીતિ સહભુનો, ચિત્તેન સહભુનો ચિત્તસહભુનો, ચેતસિકાનિ ચેવ કાયવચીવિઞ્ઞત્તિયો ચ. ચિત્તં, પન વિઞ્ઞત્તિવજ્જિતરૂપનિબ્બાનાનિ ચ નો ચિત્તસહભુનો નામ. ચિત્તસહભુદુકં.

અનુપરિવત્તન્તીતિ ¶ અનુપરિવત્તિનો, કિં અનુપરિવત્તન્તિ? ચિત્તં, ચિત્તસ્સ અનુપરિવત્તિનો ચિત્તાનુપરિવત્તિનો. સેસં અનન્તરદુકસદિસમેવ. ચિત્તાનુપરિવત્તિદુકં.

ઇતો પરે પન તયો દુકા ચેતસિકદુકસદિસાવ, કેવલં પદત્થમત્તમેવ વિસેસો. તત્થ ચિત્તસંસટ્ઠા ચ તે ચિત્તસમુટ્ઠાના એવ ચાતિ ચિત્તસંસટ્ઠસમુટ્ઠાના. ચિત્તસંસટ્ઠા ચ તે ચિત્તસમુટ્ઠાના ચ ચિત્તસહભુનો એવ ચાતિ ચિત્તસંસટ્ઠસમુટ્ઠાનસહભુનો, ચિત્તસંસટ્ઠા ચ તે ચિત્તસમુટ્ઠાના ચ ચિત્તાનુપરિવત્તિનો એવ ચાતિ ચિત્તસંસટ્ઠસમુટ્ઠાનાનુપરિવત્તિનો. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

તદનન્તરે પન અજ્ઝત્તિકદુકે અજ્ઝત્તજ્ઝત્તં અજ્ઝત્તત્તિકે વુત્તવસેન અજ્ઝત્તાવ અજ્ઝત્તિકા. પસાદરૂપચિત્તસઙ્ખાતાનિ છ અજ્ઝત્તિકાનિ આયતનાનિ. તતો બહિભૂતા બાહિરા. સેસરૂપચેતસિકનિબ્બાનપઞ્ઞત્તિસઙ્ખાતાનિ છ બાહિરાયતનાનિ, ઇધ પન પઞ્ઞત્તિયોપિ લબ્ભન્તિ. અજ્ઝત્તિકદુકં.

ઉપાદિયન્તેવ ભૂતાનિ, ન ભૂતા વિય ઉપાદિયન્તીતિ ઉપાદા, ચતુવીસતિ ઉપાદારૂપાનિ એવ. ન ઉપાદિયન્તીતિ નો ઉપાદા, ચતુમહાભૂતચિત્તચેતસિકનિબ્બાનાનિ. ઉપાદાદુકં.

દ્વત્તિંસ લોકિયવિપાકચિત્તાનિ, કમ્મજરૂપઞ્ચ ઉપાદિન્ના નામ. સેસલોકિયલોકુત્તરાનિ, નિબ્બાનઞ્ચ અનુપાદિન્ના નામ ¶ . સેસં ઉપાદિન્નુપાદાનિયત્તિકે વુત્તાનુસારેન ઞાતબ્બં. ઉપાદિન્નદુકં.

ઉપાદાનગોચ્છકેભુસં આદિયન્તીતિ ઉપાદાના, દળ્હગ્ગાહં ગણ્હન્તીતિ અત્થો. દળ્હત્થો હિ એત્થ ઉપ-સદ્દો ‘‘ઉપાયાસો’’તિઆદીસુ વિય. તતો અઞ્ઞે નો ઉપાદાના. તત્થ કામુપાદાનં દિટ્ઠુપાદાનં સીલબ્બતુપાદાનં અત્તવાદુપાદાનન્તિ ઇમે ઉપાદાના નામ. તત્થ વત્થુકામેસુ ઉપ્પન્નો કિલેસકામોવ વુત્તનયેન ઉપાદાનન્તિ કામુપાદાનં. એવં સેસેસુપિ. તત્થ વીસતિવત્થુકા સક્કાયદિટ્ઠિ અત્તવાદુપાદાનં નામ. સેસાનિ પુબ્બે વુત્તાનેવ. પચ્છિમાનિ પનેત્થ તીણિ ઉપાદાનાનિ તથાપવત્તદિટ્ઠિ એવ. તાનિ ચ પઠમેન મગ્ગેન પહીયન્તિ, કામુપાદાનં ચતૂહિપિ ¶ . ઇમે ચ સભાવતો દ્વે ધમ્મા વિભાગતો ચતુરુપાદાના નામ જાતા. ઇમે પન ઠપેત્વા સેસા સબ્બે ધમ્મા નો ઉપાદાના નામ. ઉપાદાનદુકં પઠમં.

ઉપાદાનિયદુકો સંયોજનિયદુકસદિસોવ. દુતિયં.

અટ્ઠલોભસહગતચિત્તાનિ, તંસમ્પયુત્તેસુ દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તલોભં ઠપેત્વા સેસા ચ ઉપાદાનસમ્પયુત્તા નામ. દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તલોભદોસમોહમૂલાનિ, કુસલાબ્યાકતાનિ ચ ચિત્તાનિ, રૂપનિબ્બાનાનિ ચ ઉપાદાનવિપ્પયુત્તા નામ. ચેતસિકેસુ પન દિટ્ઠિમાના ઉપાદાનસમ્પયુત્તાવ, દોસઇસ્સામચ્છરિયકુક્કુચ્ચવિચિકિચ્છા, કુસલાબ્યાકતા ચ ઉપાદાનવિપ્પયુત્તા એવ. સેસા દુવિધાપિ હોન્તિ. તતિયં.

ચત્તારિ ઉપાદાનાનિ ઉપાદાના ચેવ ઉપાદાનિયા ચ નામ. તદવસેસા લોકિયા ઉપાદાનિયા ચેવ નો ચ ¶ ઉપાદાના નામ. ઇધ પન લોકુત્તરા ન વત્તબ્બા. સેસં વુત્તનયમેવ. ચતુત્થં.

પઞ્ચમછટ્ઠદુકા પાઠતો ગન્થગોચ્છકે પઞ્ચમછટ્ઠદુકસદિસાવ, કેવલં પઞ્ચમદુકે ‘‘ચેતસિકેસુ માનો ઉપાદાનસમ્પયુત્તો ચેવ નો ચ ઉપાદાનો એવ, મોહાહિરિકાનોત્તપ્પઉદ્ધચ્ચથિનમિદ્ધાનિ તિજાતિકાનિ તથા ચ ન વત્તબ્બા ચા’’તિ ઇદઞ્ચ, છટ્ઠદુકે ‘‘ચેતસિકેસુ દોસઇસ્સામચ્છરિયકુક્કુચ્ચવિચિકિચ્છા અપ્પમઞ્ઞા ઉપાદાનવિપ્પયુત્તા ઉપાદાનિયા એવ, મોહાહિરિકાનોત્તપ્પઉદ્ધચ્ચલોભથિનમિદ્ધાનિ તથા ચ ન વત્તબ્બાનિ ચા’’તિ એત્તકમેવ પાઠતો વિસેસો, અત્થતો પન નામમત્તકોવ વિસેસો. સેસો સુવિઞ્ઞેય્યોવ. પઞ્ચમછટ્ઠાનિ.

કિલેસગોચ્છકે સંકિલિટ્ઠત્તિકે વુત્તનયેન પદત્થો વેદિતબ્બો. લોભો દોસો મોહો માનો દિટ્ઠિ વિચિકિચ્છા થિનં ઉદ્ધચ્ચં અહિરિકં અનોત્તપ્પન્તિ ઇમે દસ ધમ્મા કિલેસા નામ. ઇમે ચ વુત્તત્થા એવ, ઇધ પન લોભો, હેતુગન્થનીવરણઉપાદાનગોચ્છકેસુ લોભો ચ નિપ્પદેસતો ચતુમગ્ગવજ્ઝોપિ એકેનેવ કોટ્ઠાસેન ઠિતો, સેસગોચ્છકેસુ સો સબ્બોપિ લોભો ‘‘કામાસવો ભવાસવો’’તિઆદિના ¶ દ્વે દ્વે કોટ્ઠાસા હુત્વા ઠિતો, ઇમિના પન અટ્ઠકથાવચનેનાપિ ભવાસવાદિબ્યતિરિત્તો સબ્બો ચતુમગ્ગવજ્ઝોપિ રાગો કામાસવાદીસુ સઙ્ગહિતો. કામચ્છન્દનીવરણં પન ભવરાગોપિ ન પઞ્ચકામગુણિકરાગમત્તોવાતિ પઞ્ઞાયતિ, ‘‘આરુપ્પે કામચ્છન્દનીવરણં પટિચ્ચ થિનમિદ્ધનીવરણ’’ન્તિઆદિપાળિતો (પટ્ઠા. ૩.૮.૮) ચેતં દટ્ઠબ્બં પઞ્ચકામગુણિકરાગસ્સ રૂપારૂપભૂમીસુ અનુપ્પજ્જનતો. ઇમેસુ ¶ ચ કિલેસેસુ દિટ્ઠિવિચિકિચ્છા પઠમેન મગ્ગેન પહીયન્તિ, દોસો તતિયેન, લોભાદયો ચતૂહિપિ. ઇમે પન દસ ધમ્મે ઠપેત્વા સેસા નો કિલેસા નામ. કિલેસદુકં પઠમં.

સંકિલેસિકદુકો સાસવદુકસદિસોવ. દુતિયં.

સંકિલિટ્ઠદુકો, કિલેસસમ્પયુત્તદુકો ચાતિ દ્વેપિ સમાનત્થાવ. તે ચ નીવરણગોચ્છકે તતિયદુકસદિસાવ. તતિયચતુત્થાનિ.

દસ કિલેસા કિલેસા ચેવ સંકિલેસિકા ચ નામ. સેસા લોકિયધમ્મા સંકિલેસિકા ચેવ નો ચ કિલેસા નામ. ઇધ પન લોકુત્તરા ન વત્તબ્બા. સેસં નીવરણગોચ્છકે ચતુત્થદુકસદિસમેવ. પઞ્ચમં.

છટ્ઠસત્તમદુકાનિપિ અઞ્ઞમઞ્ઞં સમાનત્થાનેવ. તાનિ છટ્ઠસત્તમાનિ નીવરણગોચ્છકે યથાક્કમં પાઠતો પઞ્ચમછટ્ઠદુકસદિસાનિ, અત્થતો પન નામમત્તકોવ વિસેસો. સેસો સુવિઞ્ઞેય્યો. છટ્ઠસત્તમઅટ્ઠમાનિ.

પિટ્ઠિદુકેસુ આદિતો ચત્તારો દુકા દસ્સનેનપહાતબ્બત્તિકે, દસ્સનેનપહાતબ્બહેતુકે ચ વુત્તનયેન વેદિતબ્બા. કેવલં પન તત્થ પઠમત્તિકે વુત્તેસુ દસ્સનેનપહાતબ્બે ધમ્મે ઠપેત્વા સેસા ઇધ પઠમદુકસ્સ દુતિયપદે દસ્સનેનપહાતબ્બેસુ પવિસન્તિ, ભાવનાયપહાતબ્બે ઠપેત્વા સેસા ઇધ દુતિયદુકે નભાવનાયપહાતબ્બેસુ પવિસન્તિ. તત્થ ચ દુતિયત્તિકે વુત્તેસુ દસ્સનેનપહાતબ્બહેતુકે ઠપેત્વા ¶ સેસા ઇધ તતિયદુકે નદસ્સનેનપહાતબ્બહેતુકે, ભાવનાયપહાતબ્બહેતુકે ચ ઠપેત્વા સેસા ઇધ ચતુત્થદુકે નભાવનાયપહાતબ્બહેતુકેસુ પવિસન્તિ.

પદત્થો ¶ ચ દસ્સનેન પહાતબ્બો હેતુ એતેસં અત્થીતિ દસ્સનેનપહાતબ્બહેતુકા. એવં ભાવનાયપહાતબ્બહેતુકાતિ એત્થાપિ અત્થો વેદિતબ્બો. એવં હિ સતિ અહેતુકાનં અગ્ગહણં સિયાતિ એત્તકમેવ વિસેસો. તિકદ્વયમેવ હિ ભગવા દેસનાવિલાસેન ચત્તારો દુકે કત્વા દેસેસિ. સેસં તાદિસમેવ. ચત્તારો દુકા નિટ્ઠિતા.

પઞ્ચપઞ્ઞાસસવિતક્કચિત્તેસુ વિતક્કવિરહિતા ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા સવિતક્કા નામ. વિતક્કો, પન સેસચિત્તરૂપનિબ્બાનાનિ ચ અવિતક્કા નામ. પઞ્ચમં.

છસટ્ઠિયા સવિચારચિત્તેસુ વિચારવિરહિતા ધમ્મા સવિચારા નામ. વિચારો, પન સેસચિત્તરૂપનિબ્બાનાનિ ચ અવિચારા નામ. સેસં ઇધ, અનન્તરે વુત્તદુકે ચ વિતક્કત્તિકે વુત્તાનુસારેન ઞાતબ્બં. છટ્ઠં.

ઇતો પરેસુ સપ્પીતિકદુકો, પીતિસહગતદુકો ચ સમાનત્થાવ, તે ચ સુખસહગતઉપેક્ખાસહગતદુકા ચાતિ ચત્તારોપિ દુકા પીતિત્તિકે વુત્તનયાવ. કેવલં પનેતેસં દુકાનં પઠમં પદં તત્થ પવિસતિ, પીતિત્તિકે ઇતરીતરપદદ્વયસઙ્ગહિતા, અસઙ્ગહિતા ચ સબ્બે અત્થા હેટ્ઠા વુત્તનયેનેત્થ દુકાનં દુતિયપદેસુ અત્થતો સઙ્ગહિતા, ઇમે ચ નિપ્પદેસદુકાતિ અયમેવ વિસેસો. સત્તમઅટ્ઠમનવમદસમા.

તદનન્તરેસુ કામાવચરાતિ એત્થ ‘‘હેટ્ઠતો અવીચિનિરયં પરિયન્તં કરિત્વા ઉપરિતો પરનિમ્મિતવસવત્તી દેવે અન્તો કરિત્વા યં તસ્મિં અન્તરે એત્થાવચરા એત્થ પરિયાપન્ના’’તિ એવં (ધ. સ. ૧૨૮૭) પાળિયં પરિચ્છિન્નાનં ચતુન્નં અપાયાનં, મનુસ્સાનં, છન્નં દેવલોકાનઞ્ચ વસેન ઓકાસતો એકાદસવિધો કામભવો ¶ ‘‘કામો’’તિ વુચ્ચતિ ઉત્તરપદલોપેન યથા ‘‘રૂપૂપપત્તિયા’’તિઆદીસુ રૂપભવો ‘‘રૂપ’’ન્તિ. તસ્મિં કામે અવચરન્તિ પવત્તન્તીતિ કામાવચરા. યેભુય્યતો ચેતં વુત્તં રૂપારૂપેસુ ચેતેસઞ્ચ ઇધ પવત્તિતો ‘‘થલચરા’’તિઆદીસુ વિય. કામભવસઙ્ખાતે વા કામે પટિસન્ધિં અવચારેન્તીતિપિ કામાવચરા, કુસલાકુસલાનિ ¶ . ઉદ્ધચ્ચસહગતચિત્તં પન અબ્યાકતચિત્તસદિસં. તદાયત્તતાય, આરમ્મણકરણવસેન વા કિલેસકામો એત્થ અવચરતીતિપિ કામાવચરં. કામઞ્ચેસ રૂપારૂપાવચરધમ્મેસુપિ અવચરતિ, રુળ્હિતો પન ‘‘વદતીતિ વચ્છો’’તિઆદીસુ વિય ઇમે એવ ‘‘કામાવચરા’’તિ વુચ્ચન્તિ. અપિચ કામતણ્હા રૂપતણ્હા અરૂપતણ્હાતિ એત્થ વુત્તકામતણ્હાસઙ્ખાતો કામો એત્થ અવચરતીતિપિ કામાવચરા. એવં બ્રહ્માનં વિમાનાભરણાદીસુ છન્દરાગસ્સાપિ કામતણ્હાભાવો સિદ્ધો, રૂપતણ્હાવિસયાનમ્પિ ચ બ્રહ્માનં કમ્મજરૂપાદીનં કામતણ્હાયપિ વિસયતાય કામાવચરતા સિદ્ધા હોતિ. ન રૂપારૂપાવચરાનં તદભાવતો તદઞ્ઞે ન કામાવચરા. ઇમિના નયેન રૂપાવચરાદિદુકાનમ્પિ પદત્થો યથારહં ઞાતબ્બો. તત્થ ચતુપઞ્ઞાસ કામાવચરચિત્તાનિ, સબ્બઞ્ચ રૂપં કામાવચરા નામ. સેસચિત્તનિબ્બાનાનિ ન કામાવચરા નામ. ચેતસિકેસુ વત્તબ્બં પરિયાપન્નદુકે એવ આવિ ભવિસ્સતિ. એકાદસમં.

પન્નરસ રૂપાવચરચિત્તાનિ રૂપાવચરા નામ. સેસચિત્તરૂપનિબ્બાનાનિ ન રૂપાવચરા નામ. દ્વાદસમં.

દ્વાદસ અરૂપાવચરચિત્તાનિ અરૂપાવચરા નામ. સેસચિત્તરૂપનિબ્બાનાનિ ન અરૂપાવચરા નામ. તેરસમં.

તેભૂમકવટ્ટે પરિયાપન્ના અન્તોગધાતિ પરિયાપન્ના, લોકિયધમ્માવ. તત્થ ન પરિયાપન્નાતિ અપરિયાપન્ના, લોકુત્તરા. ચેતસિકેસુ પન કામાવચરાદિદુકાનં ચતુન્નમ્પિ ¶ સાધારણો વિનિચ્છયો એવં વેદિતબ્બો – અકુસલચેતસિકા કામાવચરાવ, અપ્પમઞ્ઞા કામરૂપાવચરા, વિરતિયો પન કામાવચરપરિયાપન્ના, વિતક્કવિચારપીતિયો પન કામરૂપાવચરપરિયાપન્ના, સેસા ચતુભૂમકાતિ. ચુદ્દસમં.

વટ્ટમૂલં છિન્દન્તા નિબ્બાનં આરમ્મણં કત્વા વટ્ટતો નીયન્તીતિ નિય્યાનિકા, ચત્તારિ લોકુત્તરમગ્ગચિત્તાનિ. ઇમિના લક્ખણેન ન નિય્યન્તીતિ અનિય્યાનિકા, સેસચિત્તરૂપનિબ્બાનાનિ. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. પઞ્ચદસમં.

ચુતિયા ¶ વા અત્તનો વા પવત્તિયા અનન્તરં ફલદાને નિયતત્તા નિયતા, મિચ્છત્તનિયતા, સમ્મત્તનિયતા ચ. તથા અનિયતત્તા અનિયતા, સેસધમ્મા. સેસં વુત્તનયમેવ. સોળસમં.

અઞ્ઞે ધમ્મે ઉત્તરન્તિ અતિક્કમન્તીતિ ઉત્તરા, અત્તાનં ઉત્તરિતું સમત્થેહિ સહ ઉત્તરેહીતિ સઉત્તરા, લોકિયાવ. નત્થિ એતેસં ઉત્તરાતિ અનુત્તરા, લોકુત્તરા. સત્તરસમં.

રણન્તિ કન્દન્તિ એતેહીતિ રણા, યેહિ અભિભૂતા સત્તા નાનપ્પકારતો પરિદેવન્તિ, તેસં અકુસલમૂલાનં એતં અધિવચનં, તેહિ સમ્પયોગવસેન, પહાનેકટ્ઠતાવસેન ચ સહ રણેહીતિ સરણા. એતેનાકારેન નત્થિ એતેસં રણાતિ અરણા.

તત્થ દ્વાદસ અકુસલચિત્તાનિ સરણા નામ. સરણધમ્મેસુ ચેત્થ લોભદોસમોહા રણા ચેવ સરણા ચ, તેસુ લોભદોસા મોહેનેવ સમ્પયોગતો સરણા, તથા વિચિકિચ્છુદ્ધચ્ચસહગતચિત્તં, તંસમ્પયુત્તા ચ. મોહો પન તેસુ સમ્પયોગતો સરણો, દિટ્ઠિસમ્પયુત્તરાગેન, પન ભવરાગેન ચ રણભૂતેન પહાનેકટ્ઠતાવસેનેવ સરણો ¶ . લોભદોસમોહમૂલસમ્પયુત્તેસુ પન મોહો લોભેન ચેવ દોસેન ચ, સેસા લોભમોહેન ચેવ દોસમોહેન ચ સમ્પયોગતો સરણાતિ વેદિતબ્બા. સબ્બાનિ કુસલાબ્યાકતચિત્તાનિ, રૂપનિબ્બાનાનિ ચ અરણા નામ. ચેતસિકેસુ પન અકુસલા સરણાવ, કુસલાબ્યાકતા અરણાવ, તિજાતિકા પન દ્વિધાપિ હોન્તીતિ. અટ્ઠારસમં.

અભિધમ્મદુકમાતિકત્થવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સુત્તન્તિકદુકમાતિકત્થવણ્ણના

સુત્તન્તિકદુકેસુ વેદેતિ, વિવિધેન વા આકારેન જાનાતીતિ વિજ્જા, વિપસ્સનાઞાણમનોમયિદ્ધિછઅભિઞ્ઞાવસપ્પવત્તા પઞ્ઞા, તસ્મિં વિજ્જાભાગે વિજ્જાકોટ્ઠાસે વિજ્જાસભાવે ¶ વત્તન્તીતિ વિજ્જાભાગિનો. તા એવ વિજ્જા, તં વા વિજ્જં સમ્પયોગવસેન ભજન્તીતિપિ વિજ્જાભાગિનો, અટ્ઠવિધવિજ્જાસમ્પયુત્તધમ્મા. તાસુ યા કાચિ એકા વિજ્જા વિજ્જા, સેસા વિજ્જાભાગિનોતિ એવં વિજ્જાપિ વિજ્જાસમ્પયુત્તધમ્માપિ વિજ્જાભાગિનોત્વેવ વેદિતબ્બા, ઇધ પન વિજ્જાસમ્પયુત્તા ધમ્માવ અધિપ્પેતા. ન વિજાનાતીતિ અવિજ્જા, ચતુસચ્ચચ્છાદકવસેન ચતુબ્બિધો મોહો, તસ્મિં અવિજ્જાભાગે અવિજ્જાકોટ્ઠાસે અવિજ્જાસભાવે વત્તન્તીતિ અવિજ્જાભાગિનો. તા એવ અવિજ્જા, તં વા અવિજ્જં સમ્પયોગવસેન ભજન્તીતિપિ અવિજ્જાભાગિનો, અવિજ્જાસમ્પયુત્તધમ્મા. એવં અવિજ્જાપિ અવિજ્જાસમ્પયુત્તધમ્માપિ અવિજ્જાભાગિનોત્વેવ વેદિતબ્બા, ઇધ પન અવિજ્જાસમ્પયુત્તધમ્માવ અધિપ્પેતા.

તત્થ અરહત્તમગ્ગચિત્તં, પઞ્ઞાવિરહિતતંસમ્પયુત્તા ચ વિજ્જાભાગિનો ચ ઞાણસમ્પયુત્તકામાવચરજવનાનિ, ઞાણવિરહિતતંસમ્પયુત્તા ¶ ચ વિપસ્સનાભાવેન પવત્તિયં વિજ્જાભાગિનો, અઞ્ઞદા ન વત્તબ્બા. રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનિકજવનચિત્તાનિ, પઞ્ઞાવિરહિતતંસમ્પયુત્તા ચ મનોમયિદ્ધિભાવેન ચ પઞ્ચાભિઞ્ઞાભાવેન ચ પવત્તિયં વિજ્જાભાગિનો, અઞ્ઞદા ન વત્તબ્બા. તત્થ દ્વાદસાકુસલચિત્તાનિ, અવિજ્જાવિરહિતતંસમ્પયુત્તા ચ અવિજ્જાભાગિનોવ, ઇધ પન અવિજ્જા, સેસચિત્તરૂપનિબ્બાનાનિ ચ ન વત્તબ્બાવ. ચેતસિકેસુ પન મોહઅપ્પમઞ્ઞા ન વત્તબ્બાવ, સેસા કુસલાબ્યાકતા સિયા વિજ્જાભાગિનો, સિયા ન વત્તબ્બા, તિજાતિકા દ્વિધાપિ ન વત્તબ્બા ચ. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. પઠમં.

પુન અનજ્ઝોત્થરણવસેન કિલેસન્ધકારં વિદ્ધંસેતું અસમત્થતાય વિજ્જુ ઉપમા એતેસન્તિ વિજ્જૂપમા, આદિતો તીસુ મગ્ગેસુ ઞાણંવ. નિસ્સેસં વિદ્ધંસનસમત્થતાય વજિરં ઉપમા એતેસન્તિ વજિરૂપમા, અરહત્તમગ્ગે ઞાણં. યથા હિ મેઘન્ધકારે મગ્ગપટિપન્નસ્સ પટિચ્છાદનઅન્ધકારં વિધમિત્વા વિજ્જુયા ઉપ્પન્નક્ખણે ચાતુદિસા મગ્ગા પાકટા હોન્તિ, વિજ્જુયા નિરુદ્ધાય પુન અન્ધકારો ઓત્થરિત્વા મગ્ગં પટિચ્છાદેતિ, એવં વિપસ્સનાયાનિકસ્સ યથાસકં સચ્ચચ્છાદકકિલેસન્ધકારં વિધમિત્વા તીસુ મગ્ગેસુ યથાક્કમં ઉપ્પન્નેસુ ચત્તારિ સચ્ચાનિ પાકટાનિ હોન્તિ, તેસુ નિરુદ્ધેસુ પુન અવસિટ્ઠકિલેસન્ધકારો ચતુસચ્ચં પટિચ્છાદેતિ, તસ્મા તીસુ મગ્ગેસુ પઞ્ઞા વિજ્જૂપમા વુત્તા. યથા પન વજિરસ્સ અભેજ્જો પાસાણો નામ નત્થિ, તઞ્ચ નિસ્સેસતો વજિરં ખેપેતિ, વજિરેન ચ ગતમગ્ગે પાસાણસ્સ પુન ¶ પાકતિકભાવો નત્થિ, એવં અરહત્તમગ્ગઞાણસ્સ અવજ્ઝકિલેસો નામ નત્થિ, તઞ્ચ નિસ્સેસતો અરહત્તમગ્ગઞાણં ખેપેતિ, તેન ચ ખેપિતે કિલેસે અવસિટ્ઠકિલેસાભાવતો તસ્સ પુન પચ્ચુદાવત્તનં નામ નત્થિ, તસ્મા ¶ ચતુત્થમગ્ગે પઞ્ઞા વજિરૂપમા વુત્તા. પઞ્ઞા એવ હેત્થ સિયા વિજ્જૂપમા, સિયા ન વત્તબ્બા ચ હોતિ. સેસચેતસિકચિત્તરૂપનિબ્બાનાનિ પન સબ્બાનિ ન વત્તબ્બાનેવ. દુતિયં.

બાલેસુ ઠિતત્તા, યત્થ ઠિતા તદુપચારેન બાલા, બાલકરત્તા વા બાલા, દ્વાદસાકુસલચિત્તાનિ. ઇધ પન અહિરિકઞ્ચ અનોત્તપ્પઞ્ચ બાલા નામ. પણ્ડિતેસુ ઠિતત્તા પણ્ડિતા, પણ્ડિતકરત્તા વા પણ્ડિતા, એકવીસતિ કુસલચિત્તાનિ. ઇધ પન હિરી ચ ઓત્તપ્પઞ્ચ પણ્ડિતા નામ. સેસચિત્તરૂપનિબ્બાનાનિ ન વત્તબ્બાનિ. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. તતિયં.

કણ્હાતિ કાળકા, ચિત્તસ્સ અપભસ્સરભાવકરણા. સુક્કાતિ ઓદાતા, પભસ્સરભાવકરણા. સેસં સબ્બં બાલદુકસદિસમેવ. ચતુત્થં.

ઇધ ચેવ સમ્પરાયે ચ તપેન્તીતિ તપનીયા. ન તપનીયા અતપનીયા. સેસં બાલદુકસદિસમેવ. પઞ્ચમં.

‘‘સિરિવડ્ઢકો ધનવડ્ઢકો’’તિઆદયો વિય વચનમત્તમેવ અધિકારં કત્વા પવત્તા અધિવચના નામ. નામધેય્યન્તિ તેસં તેસં ધમ્માનં નામાનિ. તાનિ ચતુબ્બિધાનિ સામઞ્ઞનામં ગુણનામં કિત્તિમનામં ઓપપાતિકનામન્તિ. તત્થ પઠમકપ્પિકેસુ મહાજનેન સમ્મન્નિત્વા ઠપિતત્તા ‘‘મહાસમ્મતો’’તિ રઞ્ઞો નામન્તિ એવરૂપં સામઞ્ઞનામં નામ. ‘‘ધમ્મકથિકો પંસુકૂલિકો કાળો રસ્સો’’તિ એવરૂપં ગુણતો આગતં, ‘‘ભગવા અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિઆદીનિપિ તથાગતસ્સ અનેકાનિ નામસતાનિ ગુણનામં નામ. યં પન જાતસ્સ કુમારસ્સ ઞાતકા કપ્પેત્વા પકપ્પેત્વા ‘‘અયં અસુકો નામા’’તિ નામં કરોન્તિ, ઇદં કિત્તિમનામં ¶ નામ. યા પન પુરિમપઞ્ઞત્તિ અપરપઞ્ઞત્તિયં નિપતતિ, સેય્યથિદં – પુરિમકપ્પેપિ ચન્દો ચન્દો એવ, એતરહિપિ અનાગતેપિ ચન્દો એવ. તથા ‘‘સૂરિયો સમુદ્દો પથવી રૂપં વેદના સઞ્ઞા સઙ્ખારા વિઞ્ઞાણં નિબ્બાન’’ન્તિએવમાદિ ઓપપાતિકનામં નામ. તાનિ પુન વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ વિજ્જમાનેનઅવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ અવિજ્જમાનેનવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ ¶ વિજ્જમાનેનવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ અવિજ્જમાનેનઅવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તીતિ એવં નામપઞ્ઞત્તિવસેન છબ્બિધાનિ હોન્તિ.

તત્થ પરમત્થતો ઉપલબ્ભમાના યથાવુત્તદ્વાસત્તતિવિધા નામરૂપધમ્મા વિજ્જમાના નામ, તેસં પકારેહિ ઞાપનતો પઞ્ઞત્તિ વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ નામ, ‘‘ચિત્તં ફસ્સો પથવી રૂપં નિબ્બાન’’ન્તિઆદયો પરમત્થવાચકા સદ્દા. ઉપાદિન્નનામરૂપધમ્મે પન ઉપાદાય પઞ્ઞત્તા સત્તપુગ્ગલઇત્થિપુરિસદેવમનુસ્સતિરચ્છાનાદિભેદા, અનુપાદિન્નરૂપધમ્મે ઉપાદાય પઞ્ઞત્તા ભૂમિપબ્બતરુક્ખસકટચન્દસૂરિયનક્ખત્તદિસાકાલકસિણાદિભેદા ચ પરમત્થતો અનુપલબ્ભમાના અવિજ્જમાના નામ, તેસં પઞ્ઞત્તિ અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ નામ. તથા ‘‘અત્તા ભૂમી’’તિઆદયો અત્થપઞ્ઞત્તિવાચકા સદ્દા ચ ચિત્તસન્તતિવણ્ણુપગન્તિઆદિ વિજ્જમાનત્થવાચકા સદ્દા વિજ્જમાનેનઅવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ નામ. ‘‘પુરિસસ્સ ચિત્તં, મેઘવણ્ણો’’તિઆદીસુ અવિજ્જમાનેનવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ નામ. ‘‘ચિત્તલહુતા પથવીગન્ધો’’તિઆદિ વિજ્જમાનેનવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ નામ. ‘‘મનુસ્સસરીરં રુક્ખસાખા’’તિઆદિ અવિજ્જમાનેનઅવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ નામ. એવં છબ્બિધાપિ ચેતા અધિપ્પાયં વિઞ્ઞાપેતુકામતાચિત્તસમુટ્ઠાપિતસવિઞ્ઞત્તિસદ્દાનુસારેન ઞાતસઙ્કેતસ્સ સોતવિઞ્ઞાણવીથિઅનન્તરં ઉપ્પન્નેહિ મનોદ્વારિકવિઞ્ઞાણેહિ ‘‘ઇમસ્સેદં નામ’’ન્તિ અનેકસદ્દેસુ એકત્તમારોપેત્વા વવત્થાપિતા અત્થાભિમુખં નમનતો પકારેહિ અત્થસ્સ ઞાપનતો ‘‘નામપઞ્ઞત્તી’’તિ વુચ્ચન્તિ, તેસં ¶ અધિવચનાનં પથા અત્થા અધિવચનપથા, સમ્મુતિપરમત્થભેદા સબ્બે ધમ્મા સદ્દવચનીયસભાવા. છટ્ઠં.

ઇતો પરં દ્વે દુકા અધિવચનદુકસદિસાવ, કેવલં પદત્થમત્તમેવ વિસેસો. તત્થ અભિસઙ્ખરોન્તીતિ સઙ્ખારાતિ એવં નિદ્ધારેત્વા સહેતુકં કત્વા વુચ્ચમાના નિરુત્તિ નામ, ‘‘તક્કો વિતક્કો સઙ્કપ્પો’’તિ એવં તેન તેન પકારેન ઞાપનતો પઞ્ઞત્તિ નામ, યથાવુત્તનામપઞ્ઞત્તિયોવ. ન હિ અધિવચનનિરુત્તિપઞ્ઞત્તીસુ અત્થતો કોચિપિ ભેદો અત્થિ, નિબ્બત્તિનિમિત્તભેદદસ્સનત્થં પન નેસં વિભાગેન પદત્થો દસ્સિતો. ઇમેસુ ચ તીસુ દુકેસુ પઞ્ઞત્તિસહિતા સબ્બે ધમ્મા લબ્ભન્તિ, અનન્તરે નામરૂપદુકે પઞ્ઞત્તિરહિતાતિ ઇમે ચત્તારો દુકા ઇમેસુ સુત્તન્તિકદુકેસુ નિપ્પદેસા, સેસા પન અટ્ઠતિંસાપિ સપ્પદેસાતિ વેદિતબ્બા. સત્તમટ્ઠમાનિ.

નામકરણટ્ઠેન, નમનટ્ઠેન, નામનટ્ઠેન ચ નામં, અરૂપક્ખન્ધનિબ્બાનાનિ. તાનિ હિ સબ્બદાપિ ¶ વેદના સઞ્ઞા સઙ્ખારા વિઞ્ઞાણં નિબ્બાનન્તિ ઓપપાતિકનામવસેન અત્તનો નામં કરોન્તાવ પવત્તન્તિ ચન્દસૂરિયાદયો વિય. ન હિ તેસં સામઞ્ઞગુણકિત્તિમવસેન નામકરણકિચ્ચં અત્થીતિ. એવં નામકરણટ્ઠેન નામં વેદિતબ્બં. આરમ્મણાભિમુખં પન નમનટ્ઠેન, અઞ્ઞમઞ્ઞં તત્થ નામનટ્ઠેન ચ ચત્તારો અરૂપક્ખન્ધાવ નામં. નિબ્બાનં પન આરમ્મણાધિપતિપચ્ચયતાય અત્તનિ અનવજ્જધમ્માનં નામનટ્ઠેનેવ નામં વેદિતબ્બં. રુપ્પનટ્ઠેન રૂપં, રૂપક્ખન્ધો. નવમં.

અવિજ્જાતિ દુક્ખાદિપટિચ્છાદકો સબ્બો મોહો. ભવતણ્હાતિ ભવપત્થનાવસેન પવત્તો લોભો. તથા અપ્પવત્તો પનેત્થ લોભો, સેસચેતસિકચિત્તરૂપનિબ્બાનાનિ ચ ન વત્તબ્બાનિ. ઇતો પરં પન એવં નવત્તબ્બવિભાગં અદસ્સેત્વા પદત્થસરૂપમત્તમેવ દસ્સયિસ્સામ, દસ્સિતાવસેસા ન વત્તબ્બાતિ ગહેતબ્બા. દસમં.

ભવો ¶ વુચ્ચતિ સસ્સતં. ‘‘ભવિસ્સતિ અત્તા ચ લોકો ચા’’તિ સસ્સતવસેન ઉપ્પજ્જનકદિટ્ઠિ ભવદિટ્ઠિ નામ. વિભવો વુચ્ચતિ ઉચ્છેદો. ‘‘ન ભવિસ્સતિ અત્તા ચ લોકો ચા’’તિ ઉચ્છેદવસેન ઉપ્પજ્જનકદિટ્ઠિ વિભવદિટ્ઠિ નામ. ઉભયેનાપિ મિચ્છાદિટ્ઠિ ગહિતા. તથા અનન્તરેસુપિ તીસુ દુકેસુ. એકાદસમં.

ખન્ધપઞ્ચકં ‘‘અત્તા ચ લોકો ચા’’તિ ગહેત્વા ‘‘સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચા’’તિ પવત્તા દિટ્ઠિ સસ્સતદિટ્ઠિ નામ. તથા ‘‘ઉચ્છિજ્જિસ્સતી’’તિ પવત્તા દિટ્ઠિ ઉચ્છેદદિટ્ઠિ નામ. ‘‘અન્તવા’’તિ પવત્તા અન્તવાદિટ્ઠિ નામ. ‘‘અનન્તવા’’તિ પવત્તા અનન્તવાદિટ્ઠિ નામ. પુબ્બન્તં અનુગતા બ્રહ્મજાલે વુત્તનયેન અતીતકોટ્ઠાસં આરમ્મણં કત્વા પવત્તા અટ્ઠારસવિધા પુબ્બન્તાનુદિટ્ઠિ નામ. અપરન્તં અનુગતા તત્થેવ આગતનયેન અનાગતકોટ્ઠાસં આરમ્મણં કત્વા પવત્તા ચતુચત્તાલીસવિધા અપરન્તાનુદિટ્ઠિ નામ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન બ્રહ્મજાલે (દી. નિ. ૧.૨૮), તદટ્ઠકથાય (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨૮) ચ વેદિતબ્બો. દ્વાદસમતેરસમચુદ્દસમાનિ.

અહિરિકદુકં, હિરિદુકઞ્ચ સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. પઞ્ચદસમસોળસમાનિ.

દુક્ખં ¶ વચો એતસ્મિં વિપ્પટિકૂલગાહિમ્હિ વિપચ્ચનીકસાતે અનાદરે પુગ્ગલેતિ દુબ્બચો, સહધમ્મિકં દસ્સેત્વા ઓવદિયમાને અનાદરકારકો પુગ્ગલો, તસ્સ કમ્મં દોવચસ્સં, તસ્સ ભાવો દોવચસ્સતા, અનાદરવસેન પવત્તા દ્વે પટિઘચિત્તા, તંસમ્પયુત્તા ચ. પાપા અસ્સદ્ધાદયો પુગ્ગલા એતસ્સ મિત્તાતિ પાપમિત્તો, તસ્સ ભાવો પાપમિત્તતા, પાપપુગ્ગલેસુ દળ્હભત્તિવસેન, કાયચિત્તેહિ તંસેવનાતન્નિન્નતાવસેન ચ પવત્તાનિ અટ્ઠ લોભચિત્તાનિ. સત્તરસમં.

સોવચસ્સતા ¶ , કલ્યાણમિત્તતા ચ વુત્તપટિપક્ખવસેન વેદિતબ્બા. અત્થતો પન તથાપવત્તાનિ સહેતુકકામાવચરકુસલકિરિયચિત્તાનિ. અટ્ઠારસમં.

પઞ્ચસુ, સત્તસુ વા આપત્તીસુ કુસલભાવો આપત્તિકુસલતા, સહ વત્થુના તાસં આપત્તીનં આપજ્જનપરિચ્છેદજાનનવસેન પવત્તા કામાવચરજવનપઞ્ઞા. આપત્તીહિ વુટ્ઠાને કુસલભાવો આપત્તિવુટ્ઠાનકુસલતા, વુટ્ઠાનવિધાનેન સદ્ધિં આપત્તિવુટ્ઠાનપરિચ્છેદજાનનવસેન પવત્તા યથાવુત્તચિત્તસમ્પયુત્તપઞ્ઞાવ. એકૂનવીસતિમં.

સમાપજ્જિતબ્બતો સમાપત્તિ, તાસુ લોકિયલોકુત્તરાસુ સવિતક્કસવિચારાદીસુ સમાપત્તીસુ કુસલતા સમાપત્તિકુસલતા, સહ પરિકમ્મેન અપ્પનાપરિચ્છેદજાનનવસેન પવત્તા પઞ્ઞા. સમાપત્તીહિ વુટ્ઠાને કુસલભાવો સમાપત્તિવુટ્ઠાનકુસલતા, યથાપરિચ્છિન્નકાલેયેવ તાહિ વુટ્ઠાનકપઞ્ઞા કામાવચરજવનપઞ્ઞાવ. વીસતિમં.

અટ્ઠારસસુ ધાતૂસુ કુસલભાવો ધાતુકુસલતા, સવનધારણપટિવેધપચ્ચવેક્ખણપઞ્ઞા. તાસઞ્ઞેવ ધાતૂનં મનસિકારે કુસલભાવો મનસિકારકુસલતા, તાસં સમ્મસનપટિવેધપચ્ચવેક્ખણપઞ્ઞા. એસ નયો આયતનકુસલતાયપિ. તત્થ હિ સવનધારણપચ્ચવેક્ખણા કામાવચરાવ, પટિવેધો લોકુત્તરોવ, સમ્મસનં કામાવચરલોકુત્તરં. અઞ્ઞમઞ્ઞં પટિચ્ચ સહિતં ફલં ઉપ્પાદેતીતિ પટિચ્ચસમુપ્પાદો, અવિજ્જાદીહિ નિદ્દિટ્ઠો પચ્ચયસમૂહો, તસ્મિં દ્વાદસઙ્ગે અનુલોમપટિચ્ચસમુપ્પાદે કુસલભાવો પટિચ્ચસમુપ્પાદકુસલતા, ‘‘ઇમિના પચ્ચયેન ઇદં હોતી’’તિ જાનનવસેન પવત્તા લોકિયજવનપઞ્ઞાવ. એકવીસતિમદ્વાવીસતિમાનિ.

તિટ્ઠતિ ¶ ¶ એત્થ ફલં તદાયત્તવુત્તિતાયાતિ ઠાનં, કારણં, તસ્મિં ઠાને કુસલતા ઠાનકુસલતા. ન ઠાને કુસલતા અટ્ઠાનકુસલતા. તેવીસતિમં.

ઉજુભાવો અજ્જવો. મુદુભાવો મદ્દવો. કાયચિત્તુજુકતામુદુકતાદ્વયં. ચતુવીસતિમં.

અધિવાસનસઙ્ખાતા ખમનં ખન્તિ, તથાપવત્તકામાવચરજવનાનિ. પાપતો સુટ્ઠુ ઓરતો વિરતોતિ સોરતો, તસ્સ ભાવો સોરચ્ચં. કાયવચીમનોસંવરસીલસઙ્ખાતાનિ લોકિયલોકુત્તરજવનાનિ. પઞ્ચવીસતિમં.

સમ્મોદકપિયવાદિતાસઙ્ખાતો સખિલભાવો સાખલ્યં, યથા પરેહિ સદ્ધિં અત્તનો છિદ્દં વિવરં ન હોતિ, એવં ધમ્મામિસેહિ પટિસન્થરણં પટિચ્છાદનં પટિસન્થારો. આગન્તુકસ્સ હિ પચ્ચુગ્ગમનપત્તચીવરપટિગ્ગહણઆસનદાનબીજનપાદધોવનમક્ખનાદિના, પાનીયેન આપુચ્છનેન, કાલે આગતસ્સ યાગુઆદીનં, વિકાલે પાનકાદીનઞ્ચ દાનેન, પુનદિવસે પિણ્ડાય ચરણટ્ઠાનદસ્સનપવેસનનિક્ખમનકાલારોચનાદિના ચ પબ્બજિતા, ગહટ્ઠાનઞ્ચ વિનયે આગતનયેન યથાનુરૂપં આમિસપટિસન્થારો કાતબ્બો. આગન્તુકં પન ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘તુમ્હે કતરભાણકા’’તિ અપુચ્છિત્વા ‘‘આચરિયુપજ્ઝાયા વો કતરં ગન્થં વળઞ્જેન્તી’’તિ પુચ્છિત્વા તસ્સ વિસયે પઞ્હપુચ્છનેન સચે ન સક્કોતિ, સયં કથેત્વા દાનેન, ધમ્મકથનપઞ્હવિસ્સજ્જનકમ્મટ્ઠાનકથનકુક્કુચ્ચદિટ્ઠિવિનોદનાદિના, પરિવાસાદિવિનયકમ્મકરણેન, પબ્બાજનઉપસમ્પદાદિના ચ ધમ્મપટિસન્થારો કાતબ્બો. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારતો પનાયં સદ્ધિં આનિસંસદીપકવત્થૂહિ અટ્ઠસાલિનિયં (ધ. સ. અટ્ઠ. ૧૩૫૧) ઞાતબ્બો. એતસ્મિં દુવિધે પટિસન્થારે કુસલભાવો પટિસન્થારકુસલતા, તથાપવત્તકામાવચરજવનાનિ એવ. છબ્બીસતિમં.

ઇન્દ્રિયેસુ ¶ મનચ્છટ્ઠેસુ આપાથગતરૂપાદીસુ આરમ્મણેસુ નિમિત્તગહણાદિના ઇન્દ્રિયસંવરભેદસઙ્ખાતો અગુત્તદ્વારભાવો ઇન્દ્રિયેસુ અગુત્તદ્વારતા. પટિગ્ગહણપરિભોગવસેન ભોજને મત્તં અજાનનભાવો ભોજને અમત્તઞ્ઞુતા, તથાપવત્તઅકુસલચિત્તાનિ. સત્તવીસતિમં.

અનન્તરદુકેપિ ¶ વુત્તપટિપક્ખવસેન કામાવચરસહેતુકકુસલકિરિયચિત્તાનિ વેદિતબ્બાનિ. અટ્ઠવીસતિમં.

સતિવિપ્પવાસસઙ્ખાતો મુટ્ઠસતિભાવો મુટ્ઠસ્સચ્ચં, સબ્બે અકુસલા ધમ્મા, અસમ્પજાનનભાવો અસમ્પજઞ્ઞં, મોહો. એકૂનતિંસતિમં.

અનન્તરદુકે ચતુભૂમિકા સતિપઞ્ઞાવ વુત્તા. તિંસતિમં.

અપ્પટિસઙ્ખાને અપ્પટિવાનસઙ્ખાતે અકમ્પિયટ્ઠેન યોનિસોદસ્સનસઙ્ખાતં પટિસઙ્ખાનમેવ બલન્તિ પટિસઙ્ખાનબલં, કામાવચરપઞ્ઞાવ. સત્તબોજ્ઝઙ્ગાદિભાવનાવસેન પવત્તા ચતુભૂમકધમ્મા ભાવનાબલં. એકતિંસતિમં.

પચ્ચનીકધમ્મે સમેતીતિ સમથો, સો તિવિધો ચિત્તસમથો અધિકરણસમથો સબ્બસઙ્ખારસમથોતિ. તત્થ ચ પુબ્બભાગાસુ અટ્ઠસમાપત્તીસુ એકગ્ગતા ચિત્તસમથો નામ, સમ્મુખાવિનયાદિ સત્તવિધો અધિકરણસમથો નામ, નિબ્બાનં સબ્બસઙ્ખારસમથો નામ. ઇધ પન ચતુભૂમકો સમાધિ અધિપ્પેતો. અનિચ્ચાદિવસેન વિવિધેનાકારેન પસ્સતીતિ વિપસ્સના, લોકિયલોકુત્તરા વિપસ્સનાપઞ્ઞાવ. બાત્તિંસતિમં.

સમથોવ તં આકારં ગહેત્વા પુન પવત્તેતબ્બસ્સ સમથસ્સ નિમિત્તન્તિ સમથનિમિત્તં. પગ્ગાહનિમિત્તેપિ એસેવ નયો. ચતુભૂમકસમાધિવીરિયાનિ એવ. તેત્તિંસતિમં.

અનન્તરદુકેપિ ¶ વીરિયસમાધી એવ વુત્તા. ચતુત્તિંસતિમં.

સીલવિનાસિકા અસંવરસઙ્ખાતા સીલસ્સ વિપત્તીતિ સીલવિપત્તિ, તથાપવત્તા અકુસલધમ્મા. સમ્માદિટ્ઠિયા વિપત્તિ દિટ્ઠિવિપત્તિ, મિચ્છાદિટ્ઠિ એવ. પઞ્ચતિંસતિમં.

સોરચ્ચમેવ સીલસ્સ સમ્પાદનતો સીલપરિપૂરણતો સીલસ્સ સમ્પદાતિ સીલસમ્પદા. દિટ્ઠિપારિપૂરિભૂતં ¶ ઞાણમેવ દિટ્ઠિયા સમ્પદાતિ દિટ્ઠિસમ્પદા. ચતુભૂમકા સીલપઞ્ઞાવ. તથા અનન્તરદુકેપિ. છત્તિંસતિમં.

વિસુદ્ધિભાવં સમ્પત્તા સીલસઙ્ખાતા સીલસ્સ વિસુદ્ધિ સીલવિસુદ્ધિ. નિબ્બાનસઙ્ખાતં વિસુદ્ધિં પાપેતું સમત્થા દસ્સનસઙ્ખાતા દિટ્ઠિયા વિસુદ્ધિ દિટ્ઠિવિસુદ્ધિ. સત્તત્તિંસતિમં.

કમ્મસ્સકતાસચ્ચાનુલોમિકમગ્ગફલસમ્પયુત્તપઞ્ઞા દિટ્ઠિ વિસુદ્ધિ નામ. યથાદિટ્ઠિસ્સ તદનુરૂપં પધાનં યથાદિટ્ઠિસ્સ ચ પધાનં નામ. અટ્ઠતિંસતિમં.

સંવેગજનકાનિ જાતિજરાબ્યાધિમરણસઙ્ખાતાનિ કારણાનિ સંવેજનીયટ્ઠાનાનિ નામ, તેસુ જાતિઆદિપટિચ્ચસમુપ્પન્નભયસઙ્ખાતં સંવિજનં સંવેગો નામ, તથાપવત્તકુસલાદિ એવ. એવં સંવેગજાતસ્સ યોનિસો ઉપાયેન પધાનં સંવિગ્ગસ્સ યોનિસો પધાનં, લોકિયલોકુત્તરવીરિયમેવ. એકૂનચત્તાલીસતિમં.

કુસલધમ્મપૂરણે અસન્તુટ્ઠિભાવો અસન્તુટ્ઠિતા. યો પન દાનં દત્વા તતો તેન અસન્તુટ્ઠો હુત્વા સરણગમનં આકઙ્ખતિ, તતો પઞ્ચસીલાદિં, પબ્બજ્જં, બુદ્ધવચનાનં ઉગ્ગણ્હનં, સમથવિપસ્સનં, તતો તેનાપિ અસન્તુટ્ઠો અનુક્કમેન અરહત્તં ગણ્હાતિ, અયં અસન્તુટ્ઠિતા કુસલેસુ ધમ્મેસુ. અધિકુસલધમ્માનં ભાવનાય ઉક્કણ્ઠમાનો પધાનં પટિવાપેતિ નિવત્તાપેતીતિ પટિવાનિ, ન પટિવાનિ ¶ અપ્પટિવાનિ, તસ્સ ભવો અપ્પટિવાનિતા. અરહત્તં અપ્પત્વા પધાનસ્મિં અનિવત્તનતા અનોસક્કનતા, તથાપવત્તલોકિયલોકુત્તરકુસલા ધમ્મા. ચત્તાલીસતિમં.

વિજાનનતો વિજ્જા, પુબ્બેનિવાસચુતૂપપાતઆસવક્ખયઞાણાનિ. વિમુચ્ચનતો વિમુત્તિ, અટ્ઠ સમાપત્તિયો, નિબ્બાનઞ્ચ. અટ્ઠ સમાપત્તિયો હિ આરમ્મણે અધિમુચ્ચનતો, સયં વિક્ખમ્ભિતકિલેસેહિ વિમુચ્ચનટ્ઠેન ચ વિમુત્તીતિ વુત્તા, નિબ્બાનં પન સબ્બકિલેસેહિ અચ્ચન્તવિમુચ્ચનટ્ઠેન. એકચત્તાલીસતિમં.

કિલેસક્ખયકરેસુ ¶ ચતૂસુ અરિયમગ્ગેસુ ઞાણં ખયે ઞાણં નામ. પટિસન્ધિવસેન અનુપ્પાદભૂતે તંતંમગ્ગવજ્ઝકિલેસાનં અનુપ્પાદપરિયોસાને ઉપ્પન્નઅરિયફલે ઞાણં અનુપ્પાદે ઞાણં નામ. સેસં સબ્બત્થ સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. દ્વાચત્તાલીસતિમં.

સુત્તન્તિકદુકમાતિકત્થવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

મોહવિચ્છેદનિયા અભિધમ્મમાતિકત્થવણ્ણનાય

ધમ્મસઙ્ગણીમાતિકત્થવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ઇદાનિ ¶ ¶ ધમ્મસઙ્ગણીમાતિકાનન્તરં વિભઙ્ગમાતિકાય અત્થવણ્ણના અનુપ્પત્તા. તસ્સા પન –

અત્થતો ધમ્મભેદેન, વિભઙ્ગનયદસ્સના;

પાળિમુત્તનયા ચાપિ, હોતિ સંવણ્ણનાનયો.

સા પનેસા અટ્ઠારસન્નં વિભઙ્ગાનં આદિમ્હિ ઠપિતા અટ્ઠારસવિધા હોતિ – ખન્ધવિભઙ્ગમાતિકા-આયતન-ધાતુ-સચ્ચ-ઇન્દ્રિય-પચ્ચયાકાર-સતિપટ્ઠાન-સમ્મપ્પધાન-ઇદ્ધિપાદબોજ્ઝઙ્ગ-મગ્ગઙ્ગઝાન-અપ્પમઞ્ઞા-સિક્ખાપદ-પટિસમ્ભિદા-ઞાણ-ખુદ્દકવત્થુ-ધમ્મહદયવિભઙ્ગમાતિ

તત્થ આદિભૂતાય ખન્ધવિભઙ્ગમાતિકાય અત્થતો તાવ – પઞ્ચક્ખન્ધાતિ એત્થ પઞ્ચાતિ ગણનપરિચ્છેદો, તેન ન તતો હેટ્ઠા, ન ઉદ્ધન્તિ દસ્સેતિ. ખન્ધાતિ પરિચ્છિન્નધમ્મનિદસ્સનં. તત્રાયં ખન્ધ-સદ્દો સમ્બહુલેસુ ઠાનેસુ નિપતતિ રાસિમ્હિ ગુણે પણ્ણત્તિયં રુળ્હિયન્તિ. તત્થ ‘‘મહાઉદકક્ખન્ધો’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૫.૧૦૩૭; અ. નિ. ૪.૫૧; ૫.૪૫; ૬.૩૭) હિ રાસિતો ખન્ધો નામ. ‘‘સીલક્ખન્ધો સમાધિક્ખન્ધો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૩.૩૫૫) ગુણતો. ‘‘અદ્દસા ખો ભગવા મહન્તં દારુક્ખન્ધ’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૪.૨૪૧) પણ્ણત્તિતો. ‘‘વિઞ્ઞાણં વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૬૩) એકમ્પિ ચિત્તં રુળ્હિતો ખન્ધો નામ, સ્વાયમિધ રાસિતો અધિપ્પેતો. રાસટ્ઠો હિ ખન્ધ-સદ્દો, કોટ્ઠાસટ્ઠોતિપિ વત્તું વટ્ટતિ. લોકસ્મિં હિ ઇણં ગહેત્વા ચોદિયમાના ‘‘દ્વીહિ ખન્ધેહિ દસ્સામ ¶ , તીહિ ખન્ધેહિ દસ્સામા’’તિ વદન્તિ, તસ્મા ખન્ધોતિ કોટ્ઠાસોતિ વુત્તં ¶ હોતિ. રૂપક્ખન્ધોતિ એત્થ રુપ્પતીતિ રૂપં, સીતુણ્હાદીહિ પસિદ્ધાકારેન રુપ્પતિ ઘટ્ટીયતિ, પીળિયતીતિ અત્થો. વુત્તં હેતં ભગવતા –

‘‘રુપ્પતીતિ ખો, ભિક્ખવે, તસ્મા રૂપન્તિ વુચ્ચતિ. કેન રુપ્પતિ? સીતેનપિ રુપ્પતિ, ઉણ્હેનપિ રુપ્પતિ, જિઘચ્છાયપિ રુપ્પતિ, પિપાસાયપિ રુપ્પતી’’તિઆદિ (સં. નિ. ૩.૭૯).

રૂપઞ્ચ તં ખન્ધો ચાતિ રૂપક્ખન્ધો, રૂપરાસિ રૂપકોટ્ઠાસોતિ અત્થો. વેદનાક્ખન્ધાદીસુપિ એસેવ નયોતિ અયં તાવેત્થ અત્થતો સંવણ્ણનાનયો.

ધમ્મભેદતો પનેત્થ હેટ્ઠા કુસલત્તિકે વિભત્તા અતીતાદિભેદભિન્ના સબ્બે રૂપધમ્મા રૂપક્ખન્ધો નામ. તથા ચતુભૂમકા વેદનાસઞ્ઞાયો વેદનાક્ખન્ધો નામ, સઞ્ઞાક્ખન્ધો નામ. વેદનાસઞ્ઞા પન ઠપેત્વા સેસા ફસ્સાદયો પઞ્ઞાસ ચેતસિકા સઙ્ખારક્ખન્ધો નામ. પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ નિબ્બાનમેવ અસઙ્ગહિતં, ઉપાદાનક્ખન્ધેસુ પન સબ્બે લોકુત્તરધમ્મા. અયમેવ હિ ખન્ધેહિ ઉપાદાનક્ખન્ધાનં વિસેસો. ખન્ધા અવિસેસતો વુત્તા, ઉપાદાનક્ખન્ધા સાસવોપાદાનિયભાવેન વિસેસેત્વા. ઇધ પન અવિસેસેન વુત્તત્તા નિબ્બાનં ઠપેત્વા અવસેસા સબ્બે ધમ્મા સઙ્ગહં ગચ્છન્તીતિ અયં ધમ્મભેદતો સંવણ્ણનાનયો.

વિભઙ્ગનયદસ્સનાતિ વિભઙ્ગપાળિયા આગતઅત્થનયદસ્સનતો. વિભઙ્ગપાળિયં હિ સુત્તન્તભાજનીયં અભિધમ્મભાજનીયં પઞ્હાપુચ્છકન્તિ તીહિ નયેહિ ખન્ધવિભઙ્ગો વિભત્તો. તથા આયતનવિભઙ્ગાદયો. કેવલં હિ ઇન્દ્રિયવિભઙ્ગે, સિક્ખાપદવિભઙ્ગે ચ સુત્તન્તભાજનીયં નત્થિ. પચ્ચયાકારવિભઙ્ગે પઞ્હાપુચ્છકં નત્થિ. ઞાણવિભઙ્ગાદીસુ પન તીસુ તયોપિ નયા ¶ ન સન્તિ. તેસુ હિ ઞાણવિભઙ્ગો એકવિધતો પટ્ઠાય યાવ દસવિધા વિભત્તો, ખુદ્દકવત્થુવિભઙ્ગો એકવિધતો પટ્ઠાય યાવ દ્વાસટ્ઠિપભેદા વિભત્તો, ધમ્મહદયવિભઙ્ગો પન સબ્બસઙ્ગહાદીહિ દસહિ વારેહિ વિભત્તો, તસ્મા તેસં તેસં નયાનં મુખમત્તદસ્સનવસેન તત્થ તત્થ સંવણ્ણના ભવિસ્સન્તિ. તત્રિદં ખન્ધવિભઙ્ગે તિણ્ણં નયાનં મુખમત્તદસ્સનં. સેય્યથિદં – સુત્તન્તભાજનીયે તાવ રૂપક્ખન્ધો –

‘‘તત્થ ¶ કતમો રૂપક્ખન્ધો? યં કિઞ્ચિ રૂપં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં અજ્ઝત્તં વા બહિદ્ધા વા ઓળારિકં વા સુખુમં વા હીનં વા પણીતં વા યં દૂરે સન્તિકે વા, તદેકજ્ઝં અભિસઞ્ઞૂહિત્વા અભિસઙ્ખિપિત્વા અયં વુચ્ચતિ રૂપક્ખન્ધો’’તિ (વિભ. ૨) –

એવં ઉદ્દિસિત્વા વિત્થારતો વિભત્તો, તથા વેદનાક્ખન્ધાદયોપિ. તત્થ નિયકજ્ઝત્તં નામ અજ્ઝત્તરૂપં અજ્ઝત્તં નામ, તતો અઞ્ઞં પરપુગ્ગલગતં, અવિઞ્ઞાણઞ્ચ બહિદ્ધા નામ, તથા વેદનાદયોપિ. પસાદવિસયરૂપં પન ઓળારિકં નામ, સેસં સુખુમં નામ. અનિટ્ઠરૂપં હીનં નામ, ઇટ્ઠરૂપં પણીતં નામ.

નનુ ઇટ્ઠાનિટ્ઠં નામ પાટેક્કં પટિવિભત્તં નામ નત્થિ, એકં એકચ્ચસ્સ ઇટ્ઠં હોતિ મનાપં, તદેવ અઞ્ઞસ્સ ચ અનિટ્ઠં હોતિ. વત્થાદીનિ હિ સૂકરાદીનં નપ્પિયાનિ હોન્તિ, ન મનુસ્સાદીનં, તેસઞ્ચ વત્થાભરણાદીનિ પિયાનિ, ન સૂકરાદીનન્તિ, તસ્મા રુચિવસેનેવ ઇટ્ઠાનિટ્ઠતા ગહેતબ્બા? ન, ઇટ્ઠાનિટ્ઠાનં પાટેક્કં વિભત્તત્તા. કુસલકમ્મજં હિ કુસલવિપાકવિસયોવ ઇટ્ઠં નામ, અકુસલકમ્મજં અકુસલવિપાકવિસયોવ અનિટ્ઠં નામ, સઞ્ઞાવિપલ્લાસેન પન કોચિ ¶ ઇટ્ઠમેવ બુદ્ધરૂપાદિં જવનક્ખણે અનિટ્ઠતો મનસિ કરોતિ, અનિટ્ઠઞ્ચ નિરયગ્ગિસત્થવિસાદિં ઇટ્ઠતો મનસિ કરોતિ. જવનેહિ એવ વિપલ્લાસભાવો, ન વિપાકેહીતિ વિપાકવસેન ઇટ્ઠાનિટ્ઠં નિયતં વેદિતબ્બં.

સમ્મોહવિનોદનિયા પન વિભઙ્ગટ્ઠકથાય –

‘‘સુખસમ્ફસ્સં હિ ગૂથકલલં ચક્ખુદ્વારઘાનદ્વારેસુ અનિટ્ઠં, કાયદ્વારે ઇટ્ઠં હોતિ. ચક્કવત્તિનો મણિરતનેન પોથિયમાનસ્સ, સુવણ્ણસૂલે ઉત્તાસિયમાનસ્સ ચ મણિરતનસુવણ્ણસૂલાનિ ચક્ખુદ્વારે ઇટ્ઠાનિ હોન્તિ, કાયદ્વારે અનિટ્ઠાની’’તિ (વિભ. અટ્ઠ. ૬) –

એવં દ્વારવસેન એકસ્સેવ વત્થુનો ઇટ્ઠતા, અનિટ્ઠતા ચ વુત્તા. સા ચ એકક્ખણે ન યુત્તા એકકલાપગતભૂતોપાદાયરૂપાનં એકસામગ્ગિયમુપ્પત્તિતો. ન હિ ભૂતેસુ અકુસલવસેન અનિટ્ઠેસુ ¶ ઉપ્પજ્જન્તેસુ તદુપાદાયરૂપાદિકુસલેન ઇટ્ઠાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ, ભિન્નક્ખણે પન ઇટ્ઠાનિ મણિરતનાદીનિ તેહિ પોથિયમાનસ્સ અકુસલપચ્ચયેન ઉતુના અનિટ્ઠાનિ વિપરિણમન્તિ, કુસલપચ્ચયેન અનિટ્ઠાનિ ગૂથકલલાદીનિ ઇટ્ઠાનીતિ, અયં નો અત્તનોમતિ. એવં વિભત્તેસુ ચ ઇટ્ઠાનિટ્ઠેસુ તં તં રૂપં ઉપાદાયુપાદાય હીનં, પણીતઞ્ચ દટ્ઠબ્બં. સુખુમં પન રૂપં દૂરેરૂપં નામ, ઓળારિકં સન્તિકેરૂપં નામ. તં તં વા પન રૂપં ઉપાદાયુપાદાય રૂપં દૂરે સન્તિકે દટ્ઠબ્બં. સેસં વુત્તનયમેવ.

વેદનાદીસુ પન અકુસલા વેદના ઓળારિકા, ઇતરા સુખુમા. કુસલાકુસલા ઓળારિકા, અબ્યાકતા સુખુમા. દુક્ખા વેદના ઓળારિકા, ઇતરા સુખુમા. સુખદુક્ખા વા ઓળારિકા, ઇતરા સુખુમા. અસમાપન્નસ્સ વા વેદના ઓળારિકા, સમાપન્નસ્સ સુખુમા. સાસવા ઓળારિકા ¶ , અનાસવા સુખુમા. તં તં વા પન વેદનં ઉપાદાયુપાદાય ઓળારિકસુખુમતા દટ્ઠબ્બા. અકુસલા વેદના કુસલાબ્યાકતાહિ દૂરે, તા ચ તાય દૂરેતિ એવં જાતિસભાવપુગ્ગલભૂમિભેદતો વુત્તનયેન દૂરેવેદના દટ્ઠબ્બા, કુસલા વેદના કુસલાય સન્તિકેતિ એવં જાતિઆદિસામઞ્ઞતો સન્તિકેવેદના દટ્ઠબ્બા. તં તં વા પન વેદનં ઉપાદાયુપાદાય વેદના દૂરેસન્તિકે દટ્ઠબ્બા. એવં સઞ્ઞાક્ખન્ધાદીસુપિ યથાનુરૂપં ઓળારિકસુખુમતાદયો વેદિતબ્બાતિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન વિભઙ્ગપાળિઅટ્ઠકથાસુ (વિભ. ૮ આદયો; વિભ. અટ્ઠ. ૮ આદયો) ગહેતબ્બોતિ અયં સુત્તન્તભાજનીયનયો.

અભિધમ્મભાજનીયનયે રૂપક્ખન્ધસ્સ તાવ એકવિધાદિતો યાવ એકાદસવિધા રૂપકણ્ડે વુત્તનયેન વેદિતબ્બા. વેદનાક્ખન્ધો પન એકવિધો ફસ્સસમ્પયુત્તો, દુવિધો સહેતુકદુકવસેન, તિવિધો કુસલત્તિકવસેન, ચતુબ્બિધો ચતુભૂમકવસેન, પઞ્ચવિધો સભાવભેદેન, છબ્બિધો છદ્વારિકવસેન, સત્તવિધો સત્તવિઞ્ઞાણસમ્પયોગવસેન, અટ્ઠવિધો તેસુ કાયવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તં સુખદુક્ખવસેન દ્વિધા ભિન્દિત્વા, નવવિધો તેસુ મનોવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તં કુસલત્તિકવસેન તિધા ભિન્દિત્વા, દસવિધો તેસુ કાયવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તં દુવિધા, મનોવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તઞ્ચ તિધા ભિન્દિત્વાતિ એવં સહેતુકદુકમૂલં પઠમવારં વત્વા પુન કુસલત્તિકટ્ઠાને વેદનાત્તિકપીતિત્તિકસનિદસ્સનત્તિકવજ્જિતે સબ્બત્તિકે યોજેત્વા યાવ દસવિધા, અપરેપિ અટ્ઠારસ વારા વુત્તા. યથા ચેત્થ સહેતુકદુકમૂલિકા સબ્બત્તિકયોજના, એવં હેતુસમ્પયુત્તદુકાદીસુ અનુરૂપદુકમૂલિકાપિ સરણદુકપરિયોસાના પચ્ચેકં સબ્બત્તિકયોજનાપિ વેદિતબ્બાતિ ¶ અયં દુકમૂલકો યોજનાનયો. યથા ચ એકેકદુકેન સબ્બત્તિકયોજનાવસેન દુકમૂલકો ¶ નયો વુત્તો, એવં એકેકત્તિકેન યથાનુરૂપં સબ્બદુકયોજનાવસેન તિકમૂલકો, તદુભયમિસ્સકવસેન ઉભતોવડ્ઢનકો ચ નયો વેદિતબ્બો. યથા ચેત્થ વેદનાક્ખન્ધે, એવં સઞ્ઞાક્ખન્ધાદીસુપિ યથારહં દુકમૂલકાદિનયા વેદિતબ્બાતિ અયં અભિધમ્મભાજનીયનયો.

પઞ્હાપુચ્છકનયે પન પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં કતિ કુસલા, કતિ અકુસલા, કતિ અબ્યાકતા, કતિ સુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તા…પે… કતિ સરણા, કતિ અરણાતિ? રૂપક્ખન્ધો અબ્યાકતો, ચત્તારો ખન્ધા સિયા કુસલા, સિયા અકુસલા, સિયા અબ્યાકતા, રૂપં, વેદના ચ વેદનાત્તિકે ન વત્તબ્બા, સેસા તિધાપિ હોન્તિ, રૂપં નેવવિપાકનવિપાકધમ્મધમ્મં, સિયા ઉપાદિન્નુપાદાનિયં, સિયા અનુપાદિન્નુપાદાનિયં, અસંકિલિટ્ઠસંકિલેસિકં, સેસા ચત્તારો ખન્ધા તીહિ તિકેહિ તિધાપિ હોન્તિ. રૂપં અવિતક્કઅવિચારં, તયો ખન્ધા તિધાપિ હોન્તિ, સઙ્ખારક્ખન્ધો તિધા ચ ન વત્તબ્બો ચ. રૂપં ન વત્તબ્બં, વેદના સિયા પીતિસહગતા, ન વત્તબ્બા, તયો તિધા ચ ન વત્તબ્બા ચ. રૂપં નેવદસ્સનેનનભાવનાયપહાતબ્બં, નદસ્સનેનનભાવનાયપહાતબ્બહેતુકં, નેવાચયગામિનઅપચયગામિ, નેવસેખંનાસેખં, પરિત્તં, સેસા તિધાપિ હોન્તિ. પરિત્તારમ્મણત્તિકે રૂપં અનારમ્મણં, સેસા તિધા ચ ન વત્તબ્બા ચ. રૂપં મજ્ઝિમં, અનિયતં, સેસા તિધાપિ. મગ્ગારમ્મણત્તિકે ચ રૂપં અનારમ્મણં, સેસા તિધાપિ વા ન વત્તબ્બા. ઉપ્પન્નાતીતત્તિકેસુ પઞ્ચપિ તિધા હોન્તિ. અતીતારમ્મણત્તિકે રૂપં અનારમ્મણં, સેસા તિધા ચ ન વત્તબ્બા ચ. અજ્ઝત્તત્તિકે પઞ્ચપિ તિધા હોન્તિ. અજ્ઝત્તારમ્મણત્તિકે રૂપં અનારમ્મણં, સેસા તિધાપિ ન વત્તબ્બા ચ. ચત્તારો ખન્ધા અનિદસ્સનઅપ્પટિઘા, રૂપક્ખન્ધો તિધાપિ હોતિ.

ચત્તારો ¶ ખન્ધા નહેતૂ, સઙ્ખારક્ખન્ધો સિયા હેતુ, સિયા ન હેતુ. રૂપં અહેતુકં, હેતુવિપ્પયુત્તં, સેસા દ્વિધાપિ. તયો ખન્ધા સિયા સહેતુકા ચેવ ન ચ હેતૂ, સિયા ન વત્તબ્બા ચ, સઙ્ખારક્ખન્ધો દ્વિધા ચ ન વત્તબ્બો ચ, રૂપં ન વત્તબ્બમેવ. તથા અનન્તરદુકેપિ. રૂપં નહેતુઅહેતુકં, તયો દ્વિધાપિ, સઙ્ખારક્ખન્ધો દ્વિધા ચ ન વત્તબ્બો ચ. પઞ્ચપિ સપ્પચ્ચયા, સઙ્ખતા, ચત્તારો અનિદસ્સના, અપ્પટિઘા, રૂપં દ્વિધાપિ. રૂપં રૂપી, સેસા અરૂપિનો. રૂપં લોકિયં, સેસા દ્વિધાપિ. પઞ્ચપિ કેનચિ વિઞ્ઞેય્યા, ન ચ કેનચિ વિઞ્ઞેય્યા ચ. ચત્તારો નો આસવા, સઙ્ખારા દ્વિધાપિ, ન વત્તબ્બા ચ. રૂપં સાસવો, આસવવિપ્પયુત્તો ¶ , સેસા દ્વિધાપિ. રૂપં સાસવા ચેવ નો ચ આસવા, તયો તથા ચ ન વત્તબ્બા ચ. સઙ્ખારો દ્વિધા ચ ન વત્તબ્બો ચ. રૂપં ન વત્તબ્બમેવ, તયો સિયા આસવસમ્પયુત્તા ચેવ નો ચ આસવા, સિયા ન વત્તબ્બા, સઙ્ખારો દ્વિધા ચ ન વત્તબ્બો ચ. રૂપં આસવવિપ્પયુત્તં સાસવઞ્ચ, સેસા દ્વિધા ચ ન વત્તબ્બા ચ. ઇમિના નયેન સંયોજનગોચ્છકાદીસુપિ યોજના વેદિતબ્બા. કેવલં હિ પરામાસસમ્પયુત્તદુકે રૂપં પરામાસવિપ્પયુત્તં, તયો દ્વિધાપિ, સઙ્ખારો દ્વિધાપિ, દિટ્ઠિવસેન ન વત્તબ્બો ચ. તતિયે એત્તકમેવ વિસેસો. રૂપં અનારમ્મણં, સેસા સારમ્મણા. વિઞ્ઞાણં ચિત્તં, સેસા નો ચિત્તા. તયો ચેતસિકા, દ્વે અચેતસિકા. તયો ચિત્તસમ્પયુત્તા, રૂપં ચિત્તવિપ્પયુત્તં. વિઞ્ઞાણં ન વત્તબ્બં. તથા ચિત્તસંસટ્ઠદુકેપિ. તયો ચિત્તસમુટ્ઠાના, વિઞ્ઞાણં નો ચિત્તસમુટ્ઠાનં. રૂપં દ્વિધાપિ. તથા અનન્તરદુકદ્વયેપિ. તયો ચિત્તસંસટ્ઠસમુટ્ઠાના, દ્વે નો ચિત્તસંસટ્ઠસમુટ્ઠાના. તથા અનન્તરદુકદ્વયેપિ. વિઞ્ઞાણં અજ્ઝત્તિકં, તયો બાહિરા, રૂપં દ્વિધાપિ. ચત્તારો નો ઉપાદા. રૂપં દ્વિધાપિ. પઞ્ચપિ સિયા ઉપાદિન્ના, સિયા અનુપાદિન્ના, નો ઉપાદાના.

કિલેસગોચ્છકો ¶ વુત્તનયોવ. રૂપં નેવદસ્સનેનનભાવનાય પહાતબ્બં, સેસા દ્વિધાપિ. એવં યાવપીતિદુકા યોજના વેદિતબ્બા.

રૂપં ન વેદના, ન સુખા, ન સુખસહગતા, સેસા દ્વિધાપિ. તથા અનન્તરદુકેપિ. રૂપં કામાવચરં, સેસા દ્વિધાપિ. એવં યાવ સરણદુકા યોજના વેદિતબ્બા. અયં પઞ્હાપુચ્છકનયો.

ઇમે પન નયા વિત્થારતો પાળિઅટ્ઠકથાહિ ઞાતબ્બા. અત્થવિનિચ્છયો ચ નેસં ધમ્મસઙ્ગણીમાતિકત્થસંવણ્ણનાય વુત્તાનુસારેન ઞાતબ્બો. ઇતો પરં અતિરેકં અવત્વા અપુબ્બમેવ વણ્ણયિસ્સામાતિ અયં વિભઙ્ગનયદસ્સનતો સંવણ્ણનાનયો.

કમતોનૂનાધિકતો, દટ્ઠબ્બસમભેદતો;

પાળિમુત્તનયો ઞેય્યો, ખન્ધકોસલ્લમિચ્છતા.

તત્થ ¶ કમતોતિ એત્થ ઉપ્પત્તિક્કમો પહાનક્કમો પટિપત્તિક્કમો ભૂમિક્કમો દેસનાક્કમોતિ બહુવિધેસુ કમેસુ ખન્ધાનં દેસનાક્કમોવ યુજ્જતિ, ન ઇતરે, અસમ્ભવા. અભેદેન હિ પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ અત્તગ્ગાહપતિતં વેનેય્યજનં સમૂહઘનવિનિબ્ભોગદસ્સનેન અત્તગ્ગાહતો મોચેતુકામો ભગવા હિતકામો તસ્સ તસ્સ જનસ્સ સુખગ્ગહણત્થં ચક્ખુઆદીનં વિસયભૂતં ઓળારિકં પઠમં રૂપક્ખન્ધં દેસેસિ, તતો ઇટ્ઠાનિટ્ઠવિસયસંવેદકં ઓળારિકં વેદનં, યં વેદેતિ, તં સઞ્જાનાતીતિ એવં વેદનાવિસયસ્સ આકારગ્ગાહિકં સઞ્ઞં, સઞ્ઞાવસેનાભિસઙ્ખારકે સઙ્ખારે, તેસં વેદનાદીનં નિસ્સયાધિપતિભૂતં વિઞ્ઞાણન્તિ અયં તાવેત્થ કમો.

અનૂનાધિકતોતિ ¶ કસ્મા પન ભગવતા પઞ્ચેવ ખન્ધા વુત્તા અનૂના અનધિકાતિ? સબ્બસઙ્ખતસભાગેકસઙ્ગહતો, અત્તત્તનિયગ્ગાહવત્થુસ્સ એતપ્પરમતો, અઞ્ઞેસઞ્ચ તદવરોધતો. અનેકપ્પભેદેસુ હિ સઙ્ખતધમ્મેસુ સભાગવસેન સઙ્ગય્હમાનેસુ રૂપં રૂપસભાગેકસઙ્ગહવસેન એકો ખન્ધો હોતિ, વેદના વેદનાસભાગેકસઙ્ગહવસેન એકો ખન્ધો હોતિ. એસ નયો સઞ્ઞાદીસુપિ, તસ્મા સબ્બસઙ્ખતસભાગેકસઙ્ગહતો પઞ્ચેવ વુત્તા. એતપરમઞ્ચેતં અત્તત્તનિયગ્ગાહવત્થુ, યદિદં રૂપાદયો પઞ્ચ, તસ્મા અત્તત્તનિયગ્ગાહવત્થુસ્સ એતપરમતોપિ પઞ્ચેવ વુત્તા. યેપિ ચઞ્ઞે સીલાદયો પઞ્ચ ધમ્મક્ખન્ધા વુત્તા, તેપિ સઙ્ખારક્ખન્ધપરિયાપન્નત્તા એત્થેવ અવરોધં ગચ્છન્તિ, તસ્મા અઞ્ઞેસં તદવરોધતોપિ પઞ્ચેવ વુત્તાતિ અયં અનૂનાધિકતો.

દટ્ઠબ્બસમભેદતોતિ દટ્ઠબ્બભેદતો, ઉપમાભેદતો ચ. તત્થ દટ્ઠબ્બભેદતો તાવ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા સામઞ્ઞતો ઉક્ખિત્તાસિકપચ્ચત્થિકતો, ભારતો, ખાદકતો, અનિચ્ચદુક્ખઅનત્તસઙ્ખાતવધકતો ચ દટ્ઠબ્બા. વિસેસતો પન ફેણપિણ્ડં વિય રૂપં દટ્ઠબ્બં, ઉદકબુબ્બુળમરીચિકકદલિક્ખન્ધમાયા વિય યથાક્કમં વેદનાદયો દટ્ઠબ્બા. યથા હિ ફેણપિણ્ડો વિમદ્દાસહો, સો ચ પત્તથાલકાદિઅત્થં ગહિતોપિ તમત્થં ન સાધેતિ, ભિજ્જતિ, એવં રૂપમ્પિ વિમદ્દાસહં, તઞ્ચ સુભાદિવસેન ગહિતમ્પિ ન તથા તિટ્ઠતિ, અસુભાદિયેવ હોતિ.

યથા વા ફેણપિણ્ડો અનેકસન્ધિઘટિતો બહુન્નં ઉદકસપ્પાદિપાણકાનં આવાસો, આદિતો ચેસ બદરપક્કમત્તો હુત્વા અનુપુબ્બવડ્ઢનકો ઉટ્ઠિતમત્તોપિ ચેસ ભિજ્જતિ, થોકં ગન્ત્વાપિ, સમુદ્દં પત્વા પન અવસ્સમેવ ભિજ્જતિ ¶ , એવં રૂપમ્પિ છિદ્દાવછિદ્દં અનેકસન્ધિઘટિતં ¶ અસીતિકિમિકુલવોકિણ્ણં, આદિતો ચેતં કલલમત્તં હુત્વા અનુપુબ્બવડ્ઢનકં, કલલમત્તેપિ ચેતં ભિજ્જતિ, અબ્બુદાદિભાવેપિ આયુક્ખયં પત્વા અવસ્સમેવ ભિજ્જતિ. એવં ફેણપિણ્ડસદિસં દટ્ઠબ્બં.

યથા પન બુબ્બુળો મુહુત્તરમણીયો અગય્હુપગો ન ચિરટ્ઠિતિકોવ, એવં વેદનાપિ. યથા ચ બુબ્બુળો ઉદકતલં, ઉદકબિન્દું, ઉદકજલ્લકં સઙ્કડ્ઢિત્વા પુટં કત્વા ગહણવાતઞ્ચાતિ ચત્તારિ કારણાનિ પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ, એવં વેદનાપિ વત્થું, આરમ્મણં, કિલેસજલ્લં, ફસ્સસઙ્ઘટ્ટનઞ્ચાતિ ચત્તારિ કારણાનિ પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતીતિ સા બુબ્બુળસદિસા દટ્ઠબ્બા.

યથા પન મરીચિકા જલાસયાદિભાવેન વિપ્પલમ્ભિકા, એવં સઞ્ઞાપિ નિચ્ચાદિભાવેનાતિ મરીચિસદિસા દટ્ઠબ્બા. યથા પન કદલિક્ખન્ધો અગય્હુપગો બહુવટ્ટિસમોધાનો, એવં સઙ્ખારક્ખન્ધોપિ અગય્હુપગોનિચ્ચાદિસારવિરહિતો, ફસ્સાદિબહુધમ્મસમોધાનો ચ હોતીતિ સો કદલિક્ખન્ધસદિસો દટ્ઠબ્બો. યથા પન માયા અસુવણ્ણરજતાદિરૂપાનિપિ તથા ગાહાપેત્વા મહાજનં વઞ્ચેતિ, એવં વિઞ્ઞાણમ્પિ અનિચ્ચાદિરૂપં તેનેવ ચિત્તેન આગચ્છન્તં વિય નિચ્ચાદિતો ચ ગાહાપેત્વા વઞ્ચેતીતિ તં માયાસદિસં દટ્ઠબ્બં. વુત્તઞ્ચ –

‘‘ફેણપિણ્ડૂપમં રૂપં, વેદના બુબ્બુળૂપમા;

મરીચિકૂપમા સઞ્ઞા, સઙ્ખારા કદલૂપમા;

માયૂપમઞ્ચ વિઞ્ઞાણં, દેસિતાદિચ્ચબન્ધુના’’તિ. (સં. નિ. ૩.૯૫);

ઉપમાભેદતો ચ પન ગિલાનસાલૂપમો રૂપુપાદાનક્ખન્ધો, ગેલઞ્ઞૂપમો વેદનુપાદાનક્ખન્ધો, ગેલઞ્ઞસમુટ્ઠાનૂપમો સઞ્ઞુપાદાનક્ખન્ધો, અસપ્પાયસેવનૂપમો સઙ્ખારુપાદાનક્ખન્ધો ¶ , ગિલાનૂપમો વિઞ્ઞાણુપાદાનક્ખન્ધો. અપિચ ચારકકારણઅપરાધકારણકારકઅપરાધિકૂપમા એતે ભાજનભોજનબ્યઞ્જનપરિવેસકભુઞ્જકૂપમા ચાતિ અયમેત્થ ઉપમાભેદો. એવં પાળિમુત્તકવિનિચ્છયનયો ઞેય્યો.

ખન્ધવિભઙ્ગમાતિકત્થવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

આયતનવિભઙ્ગમાતિકાય ¶ પન અત્થતો તાવ – દ્વાદસાયતનાનીતિ એત્થ આયતનતો, આયાનં તનનતો, આયતસ્સ ચ નયનતો આયતનાનિ. ચક્ખુરૂપાદીસુ હિ તંતંદ્વારારમ્મણા ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા સેન સેન અનુભવનાદિના કિચ્ચેન આયતન્તિ ઉપટ્ઠહન્તિ ઘટેન્તિ વાયમન્તિ, તે ચ પન આયભૂતે ધમ્મે એતાનિ તનોન્તિ વિત્થારેન્તિ, ઇદઞ્ચ અતીવ આયતં સંસારદુક્ખં નયન્તેવ, પવત્તયન્તીતિ વુત્તં હોતિ, તસ્મા ‘‘આયતનાની’’તિ વુચ્ચન્તિ.

અપિચ નિવાસટ્ઠાનટ્ઠેન, આકરટ્ઠેન, સમોસરણટ્ઠાનટ્ઠેન, સઞ્જાભિદેસટ્ઠેન, કારણટ્ઠેન ચ સાસને, લોકે ચ ‘‘આયતન’’ન્તિ વુચ્ચન્તિ. ચક્ખુઆદીસુ હિ તે તે ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા તદાયત્તવુત્તિતાય નિવસન્તિ, તેસુ ચ આકરભૂતેસુ આકિણ્ણા વત્થારમ્મણવસેન ચ સમોસરન્તિ, ચક્ખાદયોવ નેસં સઞ્જાતિદેસો, કારણઞ્ચ, તસ્મા નિવાસટ્ઠાનાદિના અત્થેન ચક્ખાદીનિ આયતનાનીતિ વેદિતબ્બાનિ.

ચક્ખાયતનન્તિઆદીસુ ચક્ખતીતિ ચક્ખુ, રૂપં અસ્સાદેતિ, વિભાવેતિ ચાતિ અત્થો. રૂપયતીતિ રૂપં. વણ્ણવિકારં આપજ્જમાનં ¶ હદયઙ્ગતભાવં પકાસેતીતિ અત્થો. સુણાતીતિ સોતં. સપ્પતીતિ સદ્દો, ઉદાહરીયતીતિ અત્થો. ઘાયતીતિ ઘાનં. ગન્ધયતીતિ ગન્ધો, અત્તનો વત્થું સૂચયતીતિ અત્થો. જીવિતં અવ્હાયતીતિ જિવ્હા. રસન્તિ તં સત્તાતિ રસો, અસ્સાદેન્તીતિ અત્થો. કુચ્છિતાનં સાસવધમ્માનં આયોતિ કાયો, ઉપ્પત્તિદેસો. ફુસીયતીતિ ફોટ્ઠબ્બં. મનતીતિ મનો. અત્તનો લક્ખણં ધારેન્તીતિ ધમ્મા. ચક્ખુ ચ તં યથાવુત્તેનત્થેન આયતનઞ્ચાતિ ચક્ખાયતનં…પે… ધમ્મા ચ તે આયતનઞ્ચાતિ ધમ્માયતનન્તિ અયં તાવેત્થ પદત્થો.

ધમ્મભેદતો પનેત્થ સબ્બમ્પિ વિઞ્ઞાણં મનાયતનં નામ. ચેતસિકસુખુમરૂપનિબ્બાનાનિ ધમ્માયતનં નામ. સેસાનિ સુવિઞ્ઞેય્યાનિ. ઇમેસુ ચ આયતનેસુ અતીતાદિભેદભિન્ના, કાલવિનિમુત્તા ચ લોકિયલોકુત્તરા સબ્બે નામરૂપધમ્મા, પઞ્ઞત્તિયો ચ સઙ્ગહિતાતિ વેદિતબ્બા. ‘‘જાતિ દ્વીહિ ખન્ધેહિ એકેનાયતનેન એકાય ધાતુયા સઙ્ગહિતા’’તિઆદિવચનતો (ધાતુ. ૭૧) હિ ¶ રૂપારૂપલક્ખણાનં જાતિજરાભઙ્ગાનં સઙ્ખારક્ખન્ધધમ્માયતનધમ્મધાતૂસુ સઙ્ગહિતત્તા ઇતરાસમ્પિ પઞ્ઞત્તીનં યથારહં તત્થ સઙ્ગહિતભાવો વેદિતબ્બોતિ અયમેત્થ ધમ્મભેદો.

વિભઙ્ગનયતો પનેત્થ સુત્તન્તભાજનીયે તાવ ‘‘ચક્ખું અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તા વિપરિણામધમ્મં. રૂપા અનિચ્ચા દુક્ખા અનત્તા વિપરિણામધમ્મા…પે… ધમ્મા અનિચ્ચા દુક્ખા અનત્તા વિપરિણામધમ્મા’’તિ (વિભ. ૧૫૪) એવં વિસયિવિસયાયતનવસેન આયતનાનિ વુત્તાનીતિ અયં સુત્તન્તભાજનીયનયો.

અભિધમ્મભાજનીયે પન પસાદવિસયાયતનાનિ તાવ ‘‘તત્થ કતમં ચક્ખાયતનં? યં ચક્ખુ ચતુન્નં મહાભૂતાનં ઉપાદાય ¶ પસાદો’’તિઆદિના (વિભ. ૧૫૬) રૂપકણ્ડે (ધ. સ. ૫૯૭) વુત્તનયેન વિભત્તાનિ. મનાયતનં પન એકવિધતો પટ્ઠાય યાવદસવિધા વેદનાક્ખન્ધે વુત્તનયેન વિભત્તં. ધમ્માયતનં પન ‘‘તત્થ કતમં ધમ્માયતનં? વેદનાક્ખન્ધો સઞ્ઞાક્ખન્ધો સઙ્ખારક્ખન્ધો, યઞ્ચ રૂપં અનિદસ્સનઅપ્પટિઘં ધમ્માયતનપરિયાપન્નં અસઙ્ખતા ચ ધાતૂ’’તિ (વિભ. ૧૬૭) ઉદ્દિસિત્વા ‘‘તત્થ કતમો વેદનાક્ખન્ધો’’તિઆદિના (વિભ. ૧૬૭) વેદનાક્ખન્ધાદીસુ વુત્તનયેન વિભત્તં. સુખુમરૂપનિબ્બાનાનિ રૂપકણ્ડે વુત્તનયાનેવાતિ અયં અભિધમ્મભાજનીયનયો.

પઞ્હાપુચ્છકનયં પન ઇતો પરં વિત્થારતો અદસ્સેત્વા તિકદુકાનં આદિઅન્તેહિ ચેવ વિસેસત્થદીપકેહિ ચ તિકદુકેહિ યોજેત્વા દસ્સયિસ્સામ, સેસેહિપિ તિકદુકેહિ યોજનાનયો ખન્ધે વુત્તનયેન સક્કા ઞાતુન્તિ. કથં દ્વાદસન્નં આયતનાનં કતિ કુસલા…પે… કતિ અરણાતિ? દસાયતના અબ્યાકતા, દ્વાયતના સિયા કુસલા, સિયા અકુસલા, સિયા અબ્યાકતા. વેદનાત્તિકે દસાયતનાનિ ન વત્તબ્બાનિ, મનાયતનં તિધાપિ, ધમ્માયતનં તિધા ન વત્તબ્બઞ્ચ…પે… રૂપાયતનં સનિદસ્સનસપ્પટિઘં, નવાયતનાનિ અનિદસ્સનસપ્પટિઘાનિ, મનાયતનધમ્માયતનાનિ અનિદસ્સનઅપ્પટિઘાનિ, એકાદસાયતનાનિ ન હેતૂ, ધમ્માયતનં સિયા હેતુ, સિયા ન હેતુ…પે… એકાદસાયતનાનિ સપ્પચ્ચયાનિ, ધમ્માયતનં સિયા સપ્પચ્ચયં, સિયા અપ્પચ્ચયં…પે… દસાયતનાનિ રૂપં, મનાયતનં અરૂપં, ધમ્માયતનં દ્વિધાપિ…પે… દસાયતનાનિ અરણાનિ, દ્વાયતનાનિ સિયા સરણાનિ, સિયા અરણાનીતિ અયં પઞ્હાપુચ્છકનયો.

કમતો તાવત્તતો ચ, તેસં દટ્ઠબ્બભેદતો;

પાળિમુત્તનયેનેત્થ, વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

તત્થ ¶ કમતોતિ ઇધાપિ દેસનાક્કમોવ યુજ્જતિ. અજ્ઝત્તિકેસુ હિ આયતનેસુ સનિદસ્સનસપ્પટિઘવિસયત્તા ચક્ખાયતનં પાકટન્તિ પઠમં દેસિતં, તતો અનિદસ્સનસપ્પટિઘવિસયાનિ સોતાયતનાદીનિ. અથ વા દસ્સનાનુત્તરિયસવનાનુત્તરિયહેતુભાવતો બહૂપકારત્તા ચક્ખુસોતાયતનાનિ પઠમં દેસિતાનિ, તતો ઘાનાયતનાદીનિ તીણિ, પઞ્ચન્નમ્પિ પન ગોચરવિસયત્તા અન્તે મનાયતનં, ચક્ખાયતનાદીનં ગોચરત્તા તેસં અનન્તરં રૂપાયતનાદીનિ. અપિચ વિઞ્ઞાણુપ્પત્તિકારણવવત્થાનતોપિ અયમેતેસં કમો વેદિતબ્બો. વુત્તં હેતં ‘‘ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચ ઉપ્પજ્જતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં…પે… મનઞ્ચ પટિચ્ચ ધમ્મે ચ ઉપ્પજ્જતિ મનોવિઞ્ઞાણ’’ન્તિ (મ. નિ. ૩.૪૨૧; સં. નિ. ૪.૬૦, ૧૧૩; મહાનિ. ૧૦૭) અયં તાવેત્થ કમો.

તાવત્તતોતિ તાવભાવતો. ઇદં વુત્તં હોતિ – ચક્ખાદયોપિ હિ ધમ્મા એવ, એવં સતિ ધમ્માયતનમિચ્ચેવ અવત્વા કસ્મા દ્વાદસાયતનાનિ વુત્તાનીતિ ચે? છવિઞ્ઞાણકાયુપ્પત્તિયા દ્વારારમ્મણવવત્થાનતો અયમેતેસં ભેદો હોતીતિ દ્વાદસ વુત્તાનિ. ચક્ખુવિઞ્ઞાણવીથિપરિયાપન્નસ્સ હિ વિઞ્ઞાણકાયસ્સ ચક્ખાયતનમેવ ઉપ્પત્તિદ્વારં, રૂપાયતનમેવારમ્મણં. તથા ઇતરાનિ ઇતરેસં. છટ્ઠસ્સ પન ભવઙ્ગમનસઙ્ખાતો મનાયતનેકદેસોવ ઉપ્પત્તિદ્વારં, અસાધારણઞ્ચ ધમ્માયતનં આરમ્મણન્તિ. ઇતિ છન્નં વિઞ્ઞાણકાયાનં ઉપ્પત્તિદ્વારારમ્મણવવત્થાનતો દ્વાદસ વુત્તાનીતિ અયમેત્થ તાવત્તતા.

દટ્ઠબ્બભેદતોતિ એત્થ પન સબ્બાનિ ચેતાનિ આયતનાનિ અનાગમનતો, અનિગ્ગમનતો ચ દટ્ઠબ્બાનિ. ન હિ તાનિ પુબ્બે ઉદયા કુતોચિ આગચ્છન્તિ, નપિ ઉદ્ધં વયા કુહિઞ્ચિ ગચ્છન્તિ ¶ , અથ ખો પુબ્બે ઉદયા અપ્પટિલદ્ધસભાવાનિ ઉદ્ધં વયા પરિભિન્નસભાવાનિ, પુબ્બન્તાપરન્તવેમજ્ઝે પચ્ચયાયત્તવુત્તિતાય અવસાનિ પવત્તન્તિ, તસ્મા અનાગમનતો, અનિગ્ગમનતો ચ દટ્ઠબ્બાનિ. તથા નિરીહતો, અબ્યાપારતો ચ. ન હિ ચક્ખુરૂપાદીનં એવં હોતિ ¶ ‘‘અહો વત અમ્હાકં સામગ્ગિયં વિઞ્ઞાણં નામ ઉપ્પજ્જેય્યા’’તિ, ન ચ તાનિ વિઞ્ઞાણુપ્પાદનત્થં દ્વારભાવેન, વત્થુભાવેન, આરમ્મણભાવેન વા બ્યાપારમાપજ્જન્તિ, અથ ખો ધમ્મતાવેસા યં ચક્ખુરૂપાદિસામગ્ગિયં ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ સમ્ભવન્તિ, તસ્મા નિરીહતો, અબ્યાપારતો ચ દટ્ઠબ્બાનિ. અપિચ અજ્ઝત્તિકાનિ સુઞ્ઞો ગામો વિય દટ્ઠબ્બાનિ ધુવસુભસુખત્તભાવવિરહિતત્તા, બાહિરાનિ ગામઘાતકચોરા વિય. તથા અજ્ઝત્તિકાનિ છપાણકા વિય દટ્ઠબ્બાનિ, બાહિરાનિ તેસં ગોચરા વિયાતિ અયમેત્થ દટ્ઠબ્બભેદો. એવં પાળિમુત્તનયેનેત્થ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.

આયતનવિભઙ્ગમાતિકત્થવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ધાતુવિભઙ્ગમાતિકાય પન અત્થતો તાવ – અટ્ઠારસ ધાતુયોતિ એત્થ વિદહતિ, ધીયતે, વિધાનં, વિધીયતે એતાય, એત્થ વા ધીયતીતિ ધાતુ. લોકિયા હિ ધાતુયો કારણભાવેન વવત્થિતા. અનેકપ્પકારં સંસારદુક્ખં વિદહન્તિ નિપ્ફાદેન્તિ, સત્તેહિ ચ ધીયન્તે ધારીયન્તિ, દુક્ખવિધાનમત્તમેવ ચેતા, એતાહિ ચ કારણભૂતાહિ સંસારદુક્ખં સત્તેહિ અનુવિધીયતિ, યથાવિહિતઞ્ચ દુક્ખં એતાસ્વેવ ધીયતિ ઠપીયતીતિ એતેહિ અત્થેહિ યથાસમ્ભવં ‘‘ધાતુયો’’તિ વુચ્ચન્તિ.

યથા ¶ વા સરીરસઙ્ખાતસ્સ સમુદાયસ્સ અવયવભૂતેસુ રસસોણિતાદીસુ અઞ્ઞમઞ્ઞં વિસભાગલક્ખણપરિચ્છિન્નેસુ ધાતુસમઞ્ઞા, એવમેતેસુપિ પઞ્ચક્ખન્ધસઙ્ખાતસ્સ અત્તભાવસ્સ ચક્ખાદીસુ ધાતુસમઞ્ઞા વેદિતબ્બા. લોકિયલોકુત્તરસાધારણત્થવસેન પન અત્તનો સભાવં ધારેન્તીતિ ધાતુયો. નિજ્જીવમત્તાનમેતં અધિવચનં, તસ્મા યથાવુત્તેનત્થેન ચક્ખુ ચ તં ધાતુ ચાતિ ચક્ખુધાતુ. એવં સેસેસુપીતિ અયં તાવેત્થ પદત્થો.

ધમ્મભેદતો પનેત્થ આયતનેસુ વુત્તનયેન વેદિતબ્બો. અપિચ પઞ્ચદ્વારાવજ્જનસમ્પટિચ્છનદ્વયવિઞ્ઞાણં ¶ મનોધાતુ નામ. પઞ્ચવિઞ્ઞાણમનોધાતુવજ્જિતં પન સબ્બમ્પિ વિઞ્ઞાણં મનોવિઞ્ઞાણધાતુ નામ. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

વિભઙ્ગનયતો પનેત્થ સુત્તન્તભાજનીયે તાવ – ‘‘પથવીધાતુ આપો તેજો વાયો આકાસવિઞ્ઞાણધાતૂ’’તિ છ ધાતુયો ઉદ્દિસિત્વા આદિતો પઞ્ચ અજ્ઝત્તિકબાહિરવસેન, પચ્છિમા ચ છ વિઞ્ઞાણવસેન વિભત્તા, અપરાપિ ‘‘સુખધાતુ દુક્ખસોમનસ્સદોમનસ્સુપેક્ખાઅવિજ્જાધાતૂ’’તિ છ ધાતુયો ઉદ્દિસિત્વા તથા તથા વિભત્તા, પુન અપરાપિ ‘‘કામધાતુ બ્યાપાદવિહિંસાનેક્ખમ્મઅબ્યાપાદઅવિહિંસાધાતૂ’’તિ છ ધાતુયો ઉદ્દિસિત્વા, એવં તીહિ છક્કેહિ પચ્ચેકં તેભૂમકા અટ્ઠારસ ધાતુયો સરૂપતો, લક્ખણાહારતો, નિસ્સયવિસયપયોગવિનાભાવાદિતો ચ વુત્તાતિ વેદિતબ્બાતિ અયં સુત્તન્તભાજનીયનયો.

અભિધમ્મભાજનીયે પન સરૂપેનેવ અટ્ઠારસ ધાતુયો ઉદ્દિસિત્વા પસાદવિસયધાતુયો આયતને વુત્તનયેન વિભત્તા, સત્ત વિઞ્ઞાણધાતુયો પન –

‘‘તત્થ કતમા ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ? ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચ ઉપ્પજ્જતિ ચિત્તં…પે… ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ. અયં વુચ્ચતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ…પે… કાયવિઞ્ઞાણધાતુ.

‘‘તત્થ ¶ કતમા મનોધાતુ? ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુયા…પે… કાયવિઞ્ઞાણધાતુયા…પે… નિરુદ્ધસમનન્તરા ઉપ્પજ્જતિ ચિત્તં…પે… સબ્બધમ્મેસુ વા પન પઠમસમન્નાહારો ઉપ્પજ્જતિ ચિત્તં…પે… અયં વુચ્ચતિ મનોધાતુ.

‘‘તત્થ કતમા ધમ્મધાતુ? વેદનાક્ખન્ધો સઞ્ઞાક્ખન્ધો સઙ્ખારક્ખન્ધો, યઞ્ચ રૂપં અનિદસ્સનં અપ્પટિઘં ધમ્માયતનપરિયાપન્નં, અસઙ્ખતા ચ ધાતુ…પે… અયં વુચ્ચતિ ધમ્મધાતુ.

‘‘તત્થ કતમા મનોવિઞ્ઞાણધાતુ…પે… મનોધાતુયાપિ ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધસમનન્તરા ¶ ઉપ્પજ્જતિ ચિત્તં…પે… મનઞ્ચ પટિચ્ચ ધમ્મે ચ ઉપ્પજ્જતિ ચિત્તં…પે… અયં વુચ્ચતિ મનોવિઞ્ઞાણધાતૂ’’તિ (વિભ. ૧૮૪) –

એવં વિભત્તા. તત્થ સબ્બધમ્મેસુ વા પન પઠમસમન્નાહારોતિ એત્થ પઞ્ચવિઞ્ઞાણવિસયેસુ સબ્બધમ્મેસૂતિ એવં અત્થો ગહેતબ્બો. મનોધાતુયાપિ ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધસમનન્તરાતિ એત્થ પન પિ-કારો સમ્પિણ્ડનત્થો, તસ્મા મનોધાતુયાપિ સન્તીરણવોટ્ઠબ્બનાદિમનોવિઞ્ઞાણધાતુયાપીતિ એવમત્થો ગહેતબ્બો. મનઞ્ચ પટિચ્ચાતિઆદીસુ મનોદ્વારે ભવઙ્ગમનઞ્ચેવ ચતુભૂમકધમ્મારમ્મણઞ્ચ પટિચ્ચ સહાવજ્જનકજવનં નિબ્બત્તતીતિ અત્થો. અયં અભિધમ્મભાજનીયનયો.

પઞ્હાપુચ્છકનયે પન અટ્ઠારસન્નં ધાતૂનં કતિ કુસલા…પે… કતિ અરણાતિ? સોળસ ધાતુયો અબ્યાકતા, દ્વે ધાતુયો તિધાપિ હોન્તિ…પે… દસ ધાતુયો નેવવિપાકનવિપાકધમ્મધમ્મા, પઞ્ચ ધાતુયો વિપાકા, મનોધાતુ સિયા વિપાકા, સિયા નેવવિપાકનવિપાકધમ્મધમ્મા, દ્વે ધાતુયો તિધાપિ ¶ હોન્તિ. દસ ધાતુયો ઉપાદિન્નુપાદાનિયા, સદ્દધાતુયો અનુપાદિન્નુપાદાનિયા, પઞ્ચ ધાતુયો સિયા ઉપાદિન્નુપાદાનિયા, સિયા અનુપાદિન્નુપાદાનિયા, દ્વે ધાતુયો તિધાપિ…પે… દસ ધાતુયો સિયા ઉપ્પન્ના, સિયા ઉપ્પાદિનો, સદ્દધાતુ સિયા ઉપ્પન્ના, સિયા અનુપ્પન્ના, સિયા ન વત્તબ્બા ઉપ્પાદિનોતિ, છ ધાતુયો તિધાપિ. ધમ્મધાતુ તિધાવ…પે… રૂપધાતુ સનિદસ્સનસપ્પટિઘા, નવ ધાતુયો અનિદસ્સનસપ્પટિઘા, અટ્ઠ ધાતુયો અનિદસ્સનઅપ્પટિઘા. સત્તરસ ધાતુયો ન હેતૂ, ધમ્મધાતુ દ્વિધાવ…પે… સોળસ ધાતુયો અરણા, દ્વે ધાતુયો દ્વિધાપીતિ અયં પઞ્હાપુચ્છકનયો.

કમતાવત્તતો દટ્ઠબ્બા, પચ્ચયાનં વિભાગતો;

ધાતૂનમિધ વિઞ્ઞેય્યો, પાળિમુત્તવિનિચ્છયો.

તત્થ કમતો તાવ ઇધાપિ દેસનાક્કમોવ યુજ્જતિ. સો ચ પનાયં હેતુફલાનુપુબ્બવવત્થાનવસેન ¶ વુત્તો. ચક્ખુધાતુ રૂપધાતૂતિ ઇદં હિ દ્વયં હેતુ, ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતૂતિ ઇદં ફલં. એવં સબ્બત્થ. અયં તાવેત્થ કમો.

તાવત્તતો પન યા ઇધ સુત્તન્તભાજનીયે તીહિ છક્કેહિ વુત્તા ધાતુયો ચેવ, તેસુ તેસુ સુત્તાભિધમ્મપદેસેસુ ‘‘આભાધાતુ…પે… અનેકધાતુનાનાધાતુલોકો’’તિઆદિના આગતા ચાતિ અઞ્ઞાપિ બહુધાતુયો દિસ્સન્તિ, તાસમ્પિ વસેન પરિચ્છેદં અવત્વા કસ્મા અટ્ઠારસેવ વુત્તાતિ? તાસમ્પિ તદન્તોગધત્તા.

અપિચ વિજાનનસભાવે વિઞ્ઞાણે જીવસઞ્ઞીનં તસ્સા ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિભેદેન અનેકતં, ચક્ખુરૂપાદિપચ્ચયાયત્તવુત્તિતાય અનિચ્ચતઞ્ચ પકાસેત્વા તસ્મિં દીઘરત્તાનુસયિતજીવસઞ્ઞાસમૂહનનત્થઞ્ચ અટ્ઠારસેવ વુત્તા. કિઞ્ચ ભિય્યો ¶ – વેનેય્યજ્ઝાસયવસેન ચ. વેનેય્યા હિ અરૂપમૂળ્હો રૂપમૂળ્હો ઉભયમૂળ્હોતિ તિવિધા હોન્તિ. તેસં તિણ્ણમ્પિ યથાક્કમં નાતિસઙ્ખેપવિત્થારતો અરૂપભેદવિભાવિની ખન્ધદેસના, રૂપભેદવિભાવિની આયતનદેસના, તદુભયભેદવિભાવિની ધાતુદેસના સપ્પાયાતિ વેનેય્યજ્ઝાસયવસેન અટ્ઠારસેવ વુત્તાતિ. વુત્તઞ્ચ –

‘‘સઙ્ખેપવિત્થારનયેન તથા તથા હિ,

વેનેય્યસત્તહદયેસુ તમો પયાતી’’તિ. (વિભ. અટ્ઠ. ૧૮૩);

દટ્ઠબ્બતો પનેતા સબ્બાપિ સઙ્ખતા ધાતુયો પુબ્બન્તાપરન્તવિવિત્તતો, ધુવસુભસુખત્તભાવસુઞ્ઞતો, પચ્ચયાયત્તવુત્તિતો ચ દટ્ઠબ્બા. વિસેસતો પનેત્થ ભેરિતલં વિય ચક્ખુધાતુ દટ્ઠબ્બા, દણ્ડો વિય રૂપધાતુ, સદ્દો વિય ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ. તથા તિસ્સોપિ ચેતા યથાક્કમં આદાસતલમુખમુખનિમિત્તાનિ વિય. તથા તિલયન્તચક્કતેલાનિ વિય, અધરારણીઉત્તરારણીઅગ્ગી વિય ચ દટ્ઠબ્બા. એસ નયો સોતધાતુઆદીસુપિ. મનોધાતુ પન યથાસમ્ભવતો ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુઆદીનં પુરેચરાનુચરા વિય દટ્ઠબ્બા. ધમ્મધાતુયં પન વેદના સલ્લસૂલમિવ ¶ , સઞ્ઞા રિત્તમુટ્ઠિ વિય, સઙ્ખારા વિસરુક્ખમિવ, સુખુમરૂપં ખુરચક્કં વિય, અસઙ્ખતા ધાતુ ખેમન્તભૂમિ વિય ચ દટ્ઠબ્બા, મનોવિઞ્ઞાણધાતુ પન મક્કટો વિય, અસ્સખળુઙ્કો વિય, યત્થકામનિપાતિતો વેહાસક્ખિત્તદણ્ડો વિય, રઙ્ગનટો વિય ચ દટ્ઠબ્બા. અયમેત્થ દટ્ઠબ્બતા.

પચ્ચયાનં ¶ વિભાગતો પનેત્થ ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુયા ચક્ખુ નિસ્સયપચ્ચયો, રૂપં આરમ્મણપચ્ચયો, કિરિયામનોધાતુ અનન્તરપચ્ચયો, તયો અરૂપિનો ખન્ધા સહજાતપચ્ચયો. એવં સોતવિઞ્ઞાણાદીસુપિ. મનોવિઞ્ઞાણધાતુયા પન મનોધાતુ અનન્તરપચ્ચયો, ધમ્મધાતુ આરમ્મણપચ્ચયો, સમ્પયુત્તનિસ્સયસહજાતાદિપચ્ચયોતિ અયં પચ્ચયવિભાગો. એવં વિઞ્ઞેય્યો પાળિમુત્તવિનિચ્છયો.

ધાતુવિભઙ્ગમાતિકત્થવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સચ્ચવિભઙ્ગમાતિકાય પન અત્થતો તાવ – ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનીતિ એત્થાયં સચ્ચ-સદ્દો અનેકેસુ અત્થેસુ દિસ્સતિ. સેય્યથિદં – ‘‘સચ્ચં ભણે ન કુજ્ઝેય્યા’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૨૨૪) વાચાસચ્ચે. ‘‘સચ્ચે ઠિતા સમણબ્રાહ્મણા’’તિઆદીસુ (જા. ૨.૨૧.૪૩૩) વિરતિસચ્ચે. ‘‘કસ્મા નુ સચ્ચાનિ વદન્તિ નાના, પવાદિયાસે કુસલાવદાના’’તિઆદીસુ (સુ. નિ. ૮૯૧) દિટ્ઠિસચ્ચે. ‘‘એકં હિ સચ્ચં, ન દુતિયમત્થી’’તિઆદીસુ (સુ. નિ. ૮૯૦) પરમત્થસચ્ચે, નિબ્બાને ચેવ મગ્ગે ચ. ‘‘ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં કતિ કુસલા’’તિઆદીસુ (વિભ. ૨૧૬) અરિયસચ્ચે. સ્વાયમિધાપિ અરિયસચ્ચે વત્તતિ. કેનટ્ઠેન સચ્ચાનિ? તથટ્ઠેન. કોયં તથટ્ઠો નામ? યો પઞ્ઞાચક્ખુના ઉપપરિક્ખમાનાનં માયાવ વિપરીતો, મરીચીવ વિસંવાદકો, તિત્થિયાનં અત્થા વિય અનુપલબ્ભમાનસભાવો ચ ન હોતિ, અથ ખો બાધનપ્પભવસન્તિનિય્યાનભૂતેન તચ્છાવિપરીતભૂતભાવેન અરિયઞાણસ્સ ગોચરો હોતિ. અયં તથટ્ઠો સચ્ચટ્ઠોતિ વેદિતબ્બો. વુત્તઞ્ચ –

‘‘ઇતિ ¶ ¶ તચ્છાવિપલ્લાસભૂતભાવં ચતૂસુપિ;

દુક્ખાદીસ્વવિસેસેન, સચ્ચટ્ઠં આહુ પણ્ડિતા’’તિ (વિભ. અટ્ઠ. ૧૮૯; સારત્થ. ટી. મહાવગ્ગ ૩.૧૪).

અરિયાનિ ચ તાનિ સચ્ચાનિ ચાતિ અરિયસચ્ચાનિ. અરિયાનીતિ ઉત્તમાનિ, અવિસંવાદકાનીતિ અત્થો. અરિયેહિ બુદ્ધાદીહિ પટિવિજ્ઝિતબ્બાનિ સચ્ચાનિ, અરિયસ્સ વા સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સન્તકાનિ સચ્ચાનિ તેન ઉપ્પાદિતત્તા, પકાસિતત્તા ચ, અરિયભાવકરાનિ વા સચ્ચાનિ તેસં અભિસમ્બુદ્ધત્તા અરિયભાવસિદ્ધિતોતિ અરિયસચ્ચાનિ. ‘‘દુક્ખં અરિયસચ્ચ’’ન્તિઆદીસુ પન દુ-ઇતિ અયં સદ્દો કુચ્છિતે દિસ્સતિ. કુચ્છિતં હિ પુત્તં ‘‘દુપુત્તો’’તિ વદન્તિ. ખં-સદ્દો પન તુચ્છે. તુચ્છં હિ આકાસં ‘‘ખ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ઇદઞ્ચ પઠમસચ્ચં કુચ્છિતં અનેકોપદ્દવાધિટ્ઠાનતો, તુચ્છં બાલજનપરિકપ્પિતધુવસુભસુખત્તભાવવિરહિતતો, તસ્મા કુચ્છિતત્તા, તુચ્છત્તા ચ ‘‘દુક્ખ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. સં-ઇતિ ચ અયં સદ્દો ‘‘સમાગમો, સમેત’’ન્તિઆદીસુ સંયોગં દીપેતિ. ઉ-ઇતિ અયં સદ્દો ‘‘ઉપ્પન્નં ઉદિત’’ન્તિઆદીસુ ઉપ્પત્તિં. અય-સદ્દો પન કારણં દીપેતિ. ઇદઞ્ચ દુતિયસચ્ચં અવસેસપચ્ચયસમાયોગે સતિ દુક્ખસ્સુપ્પત્તિકારણન્તિ ‘‘દુક્ખસમુદયો’’તિ વુચ્ચતિ.

તતિયસચ્ચં પન યસ્મા નિ-સદ્દો અભાવં, રોધ-સદ્દો ચારકં દીપેતિ, તસ્મા અભાવો એત્થ, એતસ્મિં વા અધિગતે સંસારચારકસઙ્ખાતસ્સ દુક્ખનિરોધસ્સ સબ્બગતિસુઞ્ઞત્તા, તપ્પટિપક્ખત્તા ચાતિ ‘‘દુક્ખનિરોધ’’ન્તિ વુચ્ચતિ, દુક્ખસ્સ વા અનુપ્પાદનિરોધપચ્ચયત્તા. ચતુત્થં પન યસ્મા એતં દુક્ખનિરોધં ગચ્છતિ, સત્તં વા તં ગમયતિ આરમ્મણવસેન તદભિમુખત્તા, પટિપદા ચ હોતિ દુક્ખનિરોધપ્પત્તિયા, તસ્મા ‘‘દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા’’તિ વુચ્ચતિ.

અપિચ ¶ દુક્ખાદીનં ચત્તારો ચત્તારો અત્થા વિભત્તા તથા અવિતથા અનઞ્ઞથા, યે દુક્ખાદીનિ અભિસમેન્તેહિ અભિસમેતબ્બા. યથાહ –

‘‘દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠો સઙ્ખતટ્ઠો સન્તાપટ્ઠો વિપરિણામટ્ઠો, ઇમે ચત્તારો દુક્ખસ્સ દુક્ખટ્ઠા તથા અવિતથા અનઞ્ઞથા. સમુદયસ્સ આયૂહનટ્ઠો નિદાનટ્ઠો સંયોગટ્ઠો પલિબોધટ્ઠો ¶ …પે… નિરોધસ્સ નિસ્સરણટ્ઠો વિવેકટ્ઠો અસઙ્ખતટ્ઠો અમતટ્ઠો…પે… મગ્ગસ્સ નિય્યાનટ્ઠો હેત્વટ્ઠો દસ્સનટ્ઠો આધિપતેય્યટ્ઠો…પે… અનઞ્ઞથા’’તિ (પટિ. મ. ૨.૮).

એવં વિભત્તાનં ચતુન્નં ચતુન્નં અત્થાનં વસેન દુક્ખાદીનિ વેદિતબ્બાનિ. અયં તાવેત્થ પદત્થો.

ધમ્મભેદતો પન તણ્હાવજ્જિતા સબ્બલોકિયધમ્મા, સંકિલેસિકવજ્જિતા વા દુક્ખસચ્ચં નામ, તણ્હા પન સબ્બા અકુસલા વા લોકિયકુસલા વા ધમ્મા સમુદયસચ્ચં નામ, નિબ્બાનં નિરોધસચ્ચં નામ, લોકુત્તરકુસલચિત્તસમ્પયુત્તાનિ અટ્ઠમગ્ગઙ્ગાનિ દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા અરિયસચ્ચં નામ. ઇમેહિ પન મગ્ગઙ્ગેહિ સમ્પયુત્તા ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા ચેવ સામઞ્ઞફલાનિ ચેત્થ અસઙ્ગહિતાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. તાનિ હિ ‘‘યદનિચ્ચં તં દુક્ખ’’ન્તિ (સં. નિ. ૩.૧૫) વચનતો સઙ્ખારદુક્ખસઙ્ગહિતાનિપિ. યાય પરિઞ્ઞાય ભગવતિ બ્રહ્મચરિયં વુસ્સતિ તથત્તેન ન હોન્તિ, દુક્ખં અરિયસચ્ચન્તિ ન વુચ્ચન્તિ, તાનિ ઠપેત્વા સબ્બે લોકિયલોકુત્તરધમ્મા સઙ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બા. અયં ધમ્મભેદો.

વિભઙ્ગનયતો પનેત્થ સુત્તન્તભાજનીયે દુક્ખસચ્ચં તાવ –

‘‘તત્થ ¶ કતમં દુક્ખં અરિયસચ્ચં? જાતિપિ દુક્ખા, જરાપિ દુક્ખા, મરણમ્પિ દુક્ખં, સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસાપિ દુક્ખા, અપ્પિયેહિ સમ્પયોગો દુક્ખો, પિયેહિ વિપ્પયોગો દુક્ખો, યમ્પિચ્છં ન લભતિ, તમ્પિ દુક્ખં, સંખિત્તેન પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા દુક્ખા’’તિ (વિભ. ૧૯૦) –

ઉદ્દિસિત્વા વિભત્તં. તત્થ દુક્ખં તિવિધં હોતિ દુક્ખદુક્ખં વિપરિણામદુક્ખં સઙ્ખારદુક્ખન્તિ. તત્થ દુક્ખદુક્ખં દુવિધં પરિયાયદુક્ખં નિપ્પરિયાયદુક્ખન્તિ. તત્થ કાયિકચેતસિકદુક્ખદોમનસ્સવેદના નિપ્પરિયાયદુક્ખં નામ, તદવસેસા પન દુક્ખદુક્ખસ્સ વત્થુભૂતા પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા પરિયાયદુક્ખં નામ. સુખસોમનસ્સવેદના વિપરિણામદુક્ખં નામ. સબ્બે પન પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા, સબ્બસઙ્ખતા વા સઙ્ખારદુક્ખં નામ. ઇમેસં તિણ્ણં દુક્ખાનં વસેન યથાયોગં તીસુ ¶ ભવેસુ જાતિઆદીનં દુક્ખદુક્ખતા વેદિતબ્બા. કામભવસ્મિં હિ જાતિ તાવ સયં ન દુક્ખા, અપાયગતિમનુસ્સગતિઆદીસુ પન નિરયગ્ગિસન્તાપાદિમૂલકં, ગબ્ભોક્કન્તિકાદિમૂલકં, જિઘચ્છાપિપાસાદિમૂલકઞ્ચ દુક્ખં તસ્સ સબ્બસ્સ કાયિકચેતસિકદુક્ખસ્સ વત્થુભાવેન પરિયાયતો દુક્ખન્તિ. તથા જરામરણાદયોપિ. કેવલં જરા કાયદુબ્બલતામૂલસ્સ, પુત્તદારાદિપરિભવમૂલસ્સ ચ, મરણં પન મારણન્તિકવેદનાભૂતસ્સ, નિરયાદિગતિનિમિત્તદસ્સનમૂલસ્સ ચ દુક્ખસ્સ વત્થુભાવતો, સોકાદયો સોકાદિમૂલસ્સ કાયિકચેતસિકદુક્ખસ્સ વત્થુભાવત્તા ચેવ સયં દુક્ખત્તા ચ દુક્ખાતિ વેદિતબ્બા. વિપરિણામદુક્ખસઙ્ખારદુક્ખતા ચેસં પસિદ્ધાયેવ. એવં કામભવે જાતિઆદીનં તીહિપિ દુક્ખેહિ દુક્ખતા વેદિતબ્બા. રૂપારૂપભવેસુ પન યસ્મા સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસા ન સન્તિ, તસ્મા તત્થ જાતિઆદીનં ¶ વિપરિણામદુક્ખસઙ્ખારદુક્ખવસેન ચ દુક્ખતા વેદિતબ્બા, ન દુક્ખદુક્ખવસેનાતિ અયં દુક્ખસચ્ચે નયો.

સમુદયસચ્ચં પન ‘‘કામતણ્હા ભવતણ્હા વિભવતણ્હા’’તિ (વિભ. ૨૦૩) તત્તકમેવ ઉદ્દિસિત્વા ‘‘સા ખો પનેસા તણ્હા કત્થ ઉપ્પજ્જમાના ઉપ્પજ્જતી’’તિ (વિભ. ૨૦૩) પુચ્છિત્વા છન્નં છન્નં ઇન્દ્રિયવિસયવિઞ્ઞાણફસ્સવેદનાસઞ્ઞાચેતનાતણ્હાવિતક્કવિચારાનં વિસયભૂતાનં વસેન તણ્હાય ‘‘એત્થેસા તણ્હા ઉપ્પજ્જમાના ઉપ્પજ્જતી’’તિ એવં ઉપ્પત્તિં પકાસેત્વા વિત્થારતો વિભત્તં.

નિરોધસચ્ચં પન ‘‘તસ્સા એવ તણ્હાય અસેસવિરાગનિરોધો ચાગો પટિનિસ્સગ્ગો મુત્તિ અનાલયો’’તિ (વિભ. ૨૦૪) વત્વા પુન ‘‘સા ખો પનેસા તણ્હા કત્થ નિરુજ્ઝમાના નિરુજ્ઝતી’’તિ (વિભ. ૨૦૪) પુચ્છિત્વા સમુદયસચ્ચે વુત્તઇન્દ્રિયાદીનં વસેન પટિલોમતો તણ્હાય નિરોધં પકાસેત્વા વિત્થારતો વિભત્તં. તત્થ અસેસવિરાગનિરોધોતિઆદીનિ પદાનિ નિબ્બાનવેવચનાનિ. નિબ્બાનં હિ આગમ્મ તણ્હા અસેસા વિરજ્જતિ, નિરુજ્ઝતિ, ચજીયતિ, પટિનિસ્સજ્જીયતિ, મુચ્ચતિ, ન અલ્લીયતિ, તસ્મા ‘‘અસેસવિરાગનિરોધો ચાગો પટિનિસ્સગ્ગો મુત્તિ અનાલયો’’તિ વુચ્ચતિ. એકમેવ હિ નિબ્બાનં, નામાનિ પનસ્સ સબ્બસઙ્ખતાનં નામપટિપક્ખવસેન અનેકાનિ હોન્તિ.

નનુ પાટેક્કં નિબ્બાનં નામ નત્થિ, કિલેસક્ખયમત્તમેવ નિબ્બાનં, તેનેવ ચ તાસુ તાસુ ¶ સુત્તાભિધમ્મદેસનાસુ ‘‘રાગક્ખયો દોસક્ખયો’’તિઆદિના (સં. નિ. ૪.૩૧૪) વુત્તન્તિ ચે? ન, અરહત્તનિબ્બાનાનં એકતાપજ્જનતો. અરહત્તમ્પિ હિ ‘‘યો ખો, આવુસો, રાગક્ખયો દોસક્ખયો મોહક્ખયો, ઇદં વુચ્ચતિ અરહત્ત’’ન્તિ (સં. નિ. ૪.૩૧૪) રાગાદીનં પરિક્ખયન્તે ઉપ્પન્નત્તા ઉપચારેન ¶ અરહત્તં રાગક્ખયાદિભાવેન વુચ્ચતિ, તથા રાગાદીનં ખયહેતુત્તા નિબ્બાનમ્પિ રાગક્ખયાદિભાવેન વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં. ઇતરથા નિબ્બાનસ્સ બહુત્તં આપજ્જતિ રાગાદીનં બહુન્નં ખયસ્સાપિ બહુત્તા. સબ્બકિલેસાનમ્પિ ખયસ્સ એકત્તેન પઠમમગ્ગેન દિટ્ઠિઆદીનં ખયે સબ્બકિલેસક્ખયો આપજ્જતિ, ઓળારિકત્તઞ્ચસ્સ સિયા તિરચ્છાનાનમ્પિ ઉપ્પન્નરાગક્ખયસ્સ પાકટત્તેન નિબ્બાનપ્પત્તિતો, ગોત્રભૂક્ખણેપિ ચ રાગાદિક્ખયો હોતિ ગોત્રભુનો નિબ્બાનવિસયત્તા, મગ્ગસ્સ પન નિબ્બાનારમ્મણતાઅપ્પસઙ્ગો. ન હિ અત્તના ખેપિયમાનકિલેસક્ખયમારબ્ભ મગ્ગો ઉપ્પજ્જતિ, અભાવો ચસ્સ આપજ્જતિ રાગાદિક્ખયભૂતસ્સ પન અભાવસ્સ પક્ખવસેન તુચ્છરૂપત્તા, તસ્સાપિ ભાવત્તાભાવાવ વિવેકલક્ખણં ન સિયા, સઙ્ખતતા ચસ્સ સિયા. ન હિ કદાચિ ઉપલબ્ભમાનં અસઙ્ખતં ભવિતુમરહતિ સબ્બેસમ્પિ અહેતુકત્તાપત્તિતો, સઙ્ખતત્તેપિ ચસ્સ ન નિબ્બ�