📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

વિસુદ્ધિમગ્ગ-મહાટીકા

(દુતિયો ભાગો)

૧૨. ઇદ્ધિવિધનિદ્દેસવણ્ણના

અભિઞ્ઞાકથાવણ્ણના

૩૬૫. સંવણ્ણનાવસેન ¶ ¶ અનન્તરસમાધિકથાય આસન્નપચ્ચક્ખતં દીપેન્તો ‘‘અયં સમાધિભાવના’’તિ આહ. ‘‘અભિઞ્ઞા સમ્પાદેતું યોગો કાતબ્બો’’તિ વત્વા તત્થ પયોજનવિસેસે દસ્સેતું ‘‘એવઞ્હી’’તિઆદિ વુત્તં. કિઞ્ચાપિ થિરતરભાવો, વિપસ્સનાભાવનાસુખતા ચ સમાધિભાવનાય આનિસંસો એવ, તથાપિ પઞ્ચ લોકિયાભિઞ્ઞા યથાવુત્તસમાધિભાવનાય આનિસંસભાવેન પાકટા પઞ્ઞાતાતિ તાસંયેવ વસેન યોગિનો અધિગતાનિસંસતા વુત્તા, ચુદ્દસધા ચિત્તપરિદમનેન થિરતરતા વુત્તા. લોકિયાભિઞ્ઞાસુ વસીભાવોપિ સમાધિસ્સેવ વસીભાવો, તથા ચ ‘‘સમાહિતો યથાભૂતં પજાનાતી’’તિ (સં. નિ. ૩.૫; ૪.૯૯; ૫.૧૦૭૧; નેત્તિ. ૪૦; મિ. પ. ૨.૧.૧૪) વચનતો ¶ ‘‘સુખેનેવ પઞ્ઞાભાવનં સમ્પાદેસ્સતી’’તિ વુત્તં. તસ્માતિ યસ્મા સમાધિભાવનાય આનિસંસલાભો થિરતરતા, સુખેનેવ ચ પઞ્ઞાભાવના ઇજ્ઝતિ, તસ્મા અભિઞ્ઞાકથં તાવ આરભિસ્સામ, પઞ્ઞાભાવનાય ઓકાસે સમ્પત્તેપીતિ અધિપ્પાયો.

ભગવતા પઞ્ચ લોકિકાભિઞ્ઞા વુત્તાતિ સમ્બન્ધો. ન ચતુક્કજ્ઝાનમત્તમેવ ઇધ સાસને સમ્પાદેતબ્બં, નપિ ઇદ્ધિવિધઞાણમેવ, અથ ખો અઞ્ઞમ્પિ અત્થીતિ ઉત્તરુત્તરિપણીતપણીતધમ્મદેસનત્થઞ્ચ.

ઇદ્ધિવિકુબ્બનન્તિ ¶ ઇદ્ધિસઙ્ખાતં પકતિવણ્ણજહનકિરિયં, ઇદં ઇદ્ધીસુ વિકુબ્બનિદ્ધિયા પધાનતાય વુત્તં, ઇદ્ધિં વિકુબ્બનઞ્ચાતિ એવં વા અત્થો દટ્ઠબ્બો. વિકુબ્બનસ્સ વિસું ગહણમ્પિ વુત્તકારણેનેવ દટ્ઠબ્બં. આકાસકસિણવસેન અરૂપસમાપત્તિયો ન સમ્ભવન્તિ, આલોકકસિણઞ્ચ ઓદાતકસિણન્તોગધં કત્વા ‘‘ઓદાતકસિણપરિયન્તેસૂ’’તિ વુત્તં કસિણાનુલોમાદિચિત્તપરિદમનવિધિનો અધિપ્પેતત્તા, આકાસનિમ્માનાદિઅત્થં પન તદુભયમ્પિ ઇચ્છિતબ્બમેવ. અટ્ઠ અટ્ઠાતિ યથાવુત્તેસુ કસિણેસુ એકેકસ્મિં અટ્ઠ અટ્ઠ સમાપત્તિયો. કસિણાનુલોમતોતિ કસિણપટિપાટિતો, પટિપાટિ ચ દેસનાવસેન વેદિતબ્બા. ઝાનાનુલોમો પન પટિપત્તિવસેનપિ. ઉક્કમનં ઉક્કન્તં, ઉક્કન્તમેવ ઉક્કન્તિકં, ઝાનસ્સ ઉક્કન્તિકં ઝાનુક્કન્તિકં, તતો, ઝાનલઙ્ઘનતોતિ અત્થો. અઙ્ગસઙ્કન્તિતો અઙ્ગાતિક્કમતો. ચિત્તં પરિદમેતબ્બં યદિચ્છકં યત્થિચ્છકં ઝાનાનં સમાપજ્જનાદિસુખત્થં, તેસં આરમ્મણાનઞ્ચ સલ્લક્ખણત્થં. એવઞ્હિસ્સ તત્થ વિસવિતા સમિજ્ઝતીતિ.

૩૬૬. ઝાનં સમાપજ્જતીતિ કિં ચતુબ્બિધમ્પિ ઝાનં સમાપજ્જતિ, ઉદાહુ એકેકન્તિ? કિઞ્ચેત્થ યદિ ચતુબ્બિધમ્પિ સમાપજ્જતિ, અઙ્ગસઙ્કન્તિતો વિસેસો ન સિયા, અથ એકેકં આરમ્મણસઙ્કન્તિતો. નાયં દોસો આભોગવસેન તેસં વિસેસસિદ્ધિતો. યદા હિ કસિણાનુલોમમેવ આભુજિત્વા તત્થ તત્થ કસિણે ઝાનાનિ સમાપજ્જતિ, ન અઙ્ગસઙ્કન્તિં, તદા કસિણાનુલોમો. યદા પન અઙ્ગસઙ્કન્તિં આભુજિત્વા ઝાનાનિ સમાપજ્જતિ, તદા અઙ્ગસઙ્કન્તિ વેદિતબ્બા. ઇમિના નયેન કસિણાનુલોમઆરમ્મણસઙ્કન્તિઆદીનમ્પિ અઞ્ઞમઞ્ઞં વિસેસો વેદિતબ્બો. ઇદં કસિણાનુલોમં નામ ચિત્તપરિદમનન્તિ અધિપ્પાયો.

તથેવાતિ ¶ ‘‘પટિપાટિયા અટ્ઠસુ કસિણેસુ સતક્ખત્તુમ્પિ સહસ્સક્ખત્તુમ્પી’’તિ એતસ્સ ઉપસંહારત્થો તથા-સદ્દો. પટિલોમતો ચેત્થ પટિપાટિ. તેનાહ ‘‘પટિલોમક્કમેના’’તિ. અયઞ્હેત્થ અત્થો – પઠમં ઓદાતકસિણે ઝાનં સમાપજ્જતિ, તતો લોહિતકસિણેતિ યાવ પથવીકસિણા વત્તબ્બા.

પુનપ્પુનં સમાપજ્જનન્તિ ‘‘સતક્ખત્તું સહસ્સક્ખત્તુ’’ન્તિ વુત્તં બહુલાકારમાહ.

તત્થેવાતિ ¶ પથવીકસિણેયેવ. તતોતિ પચ્છા તતિયજ્ઝાનતો વુટ્ઠાનન્તરકાલં. તદેવાતિ પથવીકસિણમેવ. તતો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનન્તિ તતો પથવીકસિણુગ્ઘાટિમાકાસે પવત્તિતઆકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિતો વુટ્ઠાય વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં અમનસિકરિત્વા તં લઙ્ઘિત્વા યથાવુત્તઆકાસાનઞ્ચાયતનવિઞ્ઞાણસ્સ અભાવે પવત્તિતં આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં સમાપજ્જતિ. પથવીકસિણુગ્ઘાટિમાકાસકસિણં પથવીકસિણપક્ખિકમેવ હોતીતિ વુત્તં ‘‘કસિણં અનુક્કમિત્વા’’તિ. અથ વા અટ્ઠસુ કસિણેસુ કસ્સચિ ઉક્કમનં ઇધ કસિણુક્કન્તિકં નામાતિ આહ ‘‘કસિણં અનુક્કમિત્વા’’તિ. ઝાનુક્કન્તિકન્તિ એત્થ ઇચ્છિતં અવધારણેન નિવત્તેતબ્બં, ઉક્કમનસ્સ ચ સરૂપં દસ્સેતું ‘‘એવં કસિણ’’ન્તિઆદિં વત્વા પુન તં પકારં સહ નિસ્સયેન સેસકસિણેસુ અતિદિસન્તો ‘‘એવં આપોકસિણાદિ…પે… કાતબ્બા’’તિ આહ. તેનાહ ‘‘ઇમિના નયેના’’તિઆદિ. યથા પઠમજ્ઝાનમૂલકં પથવીકસિણાદીસુ ઝાનુક્કન્તિકં દસ્સિતં, એવં દુતિયજ્ઝાનાદિમૂલકમ્પિ તં યથારહં દસ્સેતબ્બં.

તદેવાતિ પઠમજ્ઝાનમેવ. કસિણુક્કન્તિકેપિ આપોકસિણાદિમૂલિકા યોજના વુત્તનયેનેવ કાતબ્બા, તથા યથારહં દુતિયજ્ઝાનાદિમૂલિકા.

લોહિતકસિણતો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનન્તિ લોહિતકસિણં આવજ્જેન્તો અભિમુખં કત્વા તસ્સ ઉગ્ઘાટનેન ઉપટ્ઠિતે કસિણુગ્ઘાટિમાકાસે અમનસિકારેન આકાસાનઞ્ચાયતનજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા તત્થ પુબ્બે પવત્તવિઞ્ઞાણસ્સ અપગમં આરમ્મણં કત્વા આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં સમાપજ્જતિ.

ઇતરેસન્તિ અવસિટ્ઠરૂપાવચરજ્ઝાનાનં. ન હિ અરૂપજ્ઝાનેસુ અઙ્ગસઙ્કન્તિ અત્થિ, નાપિ તાનિ ¶ પથવીકસિણે પવત્તન્તિ. યં પન અઙ્ગારમ્મણસઙ્કન્તિવચને ‘‘નીલકસિણં ઉગ્ઘાટેત્વા આકાસાનઞ્ચાયતન’’ન્તિઆદિ વુત્તં, તં યથાલાભવસેન વુત્તં, પરિયાયેન વાતિ દટ્ઠબ્બં. નિપ્પરિયાયતો પન યથા અઙ્ગસઙ્કન્તિ રૂપજ્ઝાનેસુ એવ લબ્ભતિ, એવં અરૂપજ્ઝાનેસુ એવ આરમ્મણસઙ્કન્તિ. તસ્સ તસ્સેવ હિ ઝાનસ્સ આરમ્મણન્તરે પવત્તિ આરમ્મણસઙ્કન્તિ. તેનાહ ‘‘સબ્બકસિણેસુ એકસ્સેવ ઝાનસ્સ સમાપજ્જનં આરમ્મણસઙ્કન્તિકં નામા’’તિ.

યથા ¶ પન ‘‘સબ્બકસિણેસૂ’’તિ ઇમિના આકાસવિઞ્ઞાણકસિણાનમ્પિ સઙ્ગહો હોતીતિ ન સક્કા વત્તું ઇધ અટ્ઠન્નંયેવ કસિણાનં અધિગતત્તા, એવં સબ્બમ્પિ અરૂપજ્ઝાનં ‘‘એકં ઝાન’’ન્તિ ન સક્કા વત્તું અટ્ઠન્નં સમાપત્તીનં વસેન ચિત્તપરિદમનસ્સ ઇચ્છિતત્તા. તસ્મા આરુપ્પજ્ઝાનાનં વસેન અઙ્ગારમ્મણસઙ્કન્તિ પરિયાયેન વુત્તાતિ વેદિતબ્બં. તથા હિ પીતકસિણુગ્ઘાટિમાકાસે યં પઠમારુપ્પવિઞ્ઞાણં, તદારમ્મણં વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં સન્ધાયાહ ‘‘પીતકસિણતો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં સમાપજ્જિત્વા’’તિ. ઇમિના નયેન સેસદ્વયેપિ અત્થો વેદિતબ્બો. એકન્તરિકવસેનાતિ અઞ્ઞત્થો અન્તર-સદ્દો. અન્તરમેવ અન્તરિકં, એકજ્ઝં અન્તરિકં એતસ્મિન્તિ એકન્તરિકં, ઝાનસમાપજ્જનં, તસ્સ વસેન. યથા અઙ્ગાનં, આરમ્મણસ્સ ચ એકજ્ઝં અઞ્ઞથા વિસેસો હોતિ, તથા સમાપજ્જનવસેનાતિ. સો પન વિસેસો હેટ્ઠિમાનં તેસં અઙ્ગારમ્મણાનં સમતિક્કમનવસેન હોતીતિ વુત્તં ‘‘એકન્તરિકવસેન અઙ્ગાનઞ્ચ આરમ્મણાનઞ્ચ સઙ્કમન’’ન્તિ. ‘‘ઇદં ઝાનં પઞ્ચઙ્ગિક’’ન્તિઆદિના અઙ્ગેસુ, ‘‘ઇદં પથવીકસિણ’’ન્તિઆદિના આરમ્મણેસુ ચ વવત્થાપિતેસુ એકજ્ઝં તેસં વવત્થાપને ન કોચિ વિસેસો અત્થીતિ અટ્ઠકથાસુ અયં વિધિ નાભતો. એવઞ્ચ કત્વા ઝાનુક્કન્તિકાદીસુ પટિલોમક્કમેન, અનુલોમપટિલોમક્કમેન ચ એકન્તરિકભાવેન લબ્ભમાનમ્પિ ઝાનાદીનં ઉક્કમનં ન ઉદ્ધટં, તેહિ નયેહિ વિનાપિ ચિત્તપરિદમનં ઇજ્ઝતીતિ પપઞ્ચપરિહારત્થં વા તે અટ્ઠકથાસુ અનાગતાતિ દટ્ઠબ્બં.

૩૬૭. અભાવિતભાવનો ઝાનાભિઞ્ઞાસુ અકતાધિકારો. તત્થ ઉપનિસ્સયરહિતોપીતિ કેચિ. આદિભૂતં યોગકમ્મં આદિકમ્મં, તં એતસ્સ અત્થીતિ આદિકમ્મિકો, પુબ્બે અકતપરિચયો ભાવનં અનુયુઞ્જન્તો. તેનાહ ‘‘યોગાવચરો’’તિ. કસિણપરિકમ્મમ્પિ ભારોતિ દોસવિવજ્જનાદિવિધિના કસિણમણ્ડલે પટિપત્તિ યાવ ઉગ્ગહનિમિત્તુપ્પત્તિ કસિણપરિકમ્મં, તમ્પિ નામ ભારો, પગેવ ઇદ્ધિવિકુબ્બનાતિ અધિપ્પાયો. નિમિત્તુપ્પાદનન્તિ પટિભાગનિમિત્તુપ્પાદનં ¶ . તં વડ્ઢેત્વાતિ તં નિમિત્તં, ભાવનઞ્ચ વડ્ઢેત્વા. ન હિ ભાવનાય વિનાવ નિમિત્તવડ્ઢનં લબ્ભતિ. કેચિ ઉપચારસમાધિં લભિત્વા અપ્પનાસમાધિં અધિગન્તું ન સક્કોન્તિ, તાદિસાપિ બહૂ હોન્તેવાતિ આહ ‘‘અપ્પનાધિગમો ભારો’’તિ. અપ્પનાધિગમોતિ વા અટ્ઠન્નં સમાપત્તીનં અધિગમમાહ. અઞ્ઞોવ સમાપત્તીનં ઉપનિસ્સયો ¶ , અઞ્ઞો અભિઞ્ઞાનન્તિ આહ ‘‘પરિદમિતચિત્તસ્સાપિ ઇદ્ધિવિકુબ્બનં નામ ભારો’’તિ. ખિપ્પં નિસન્તિ નિસામનં ઝાનચક્ખુના પથવીકસિણાદિઝાનારમ્મણસ્સ દસ્સનં એતસ્સાતિ ખિપ્પનિસન્તિ, સીઘતરં ઝાનં સમાપજ્જિતા, તસ્સ ભાવો ખિપ્પનિસન્તિભાવો. અમ્બતરુનિચિતં મહામહિન્દત્થેરાદીહિ ઓતિણ્ણટ્ઠાનં થેરમ્બત્થલં. યથા પટિપક્ખવિજયાય યોધાજીવા નિમ્મલમેવ અસિતોમરાદિં ગહેત્વા વિચરન્તિ, એવં ભિક્ખુનાપિ કિલેસવિજયાય નિમ્મલાવ ઝાનાભિઞ્ઞા વળઞ્જિતબ્બાતિ ઇમમત્થં દસ્સેતું ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ વુત્તં.

પતિટ્ઠાભાવોતિ ઇધ પરસ્સ ઉપદ્દવૂપસમનં અધિપ્પેતં. તં હિ ખિપ્પનિસન્તિભાવતોપિ ગરુતરં અચ્ચાયિકકિચ્ચસાધનવસેન વિધાતબ્બતો દુરભિસમ્ભવતરત્તા. તં પન રક્ખિતત્થેરનિદસ્સનેનેવ સિદ્ધમ્પિ તતો ગરુતરેન અઙ્ગારવસ્સપરિત્તાણેન વિભાવેતું ‘‘ગિરિભણ્ડવાહનપૂજાય…પે… થેરો વિયા’’તિ આહ. ગિરિભણ્ડવાહનપૂજા નામ ચેતિયગિરિમાદિં કત્વા સકલદીપે, સમુદ્દે ચ યાવ યોજના મહતી દીપપૂજા. પથવિં માપેત્વાતિ મારેન પવત્તિતં અઙ્ગારવસ્સં ફુલિઙ્ગમત્તેનપિ યાવ મનુસ્સે ન પાપુણાતિ, તાવદેવ આકાસે પથવિં નિમ્મિનિત્વા.

બલવપુબ્બયોગાનન્તિ ગરુતરૂપનિસ્સયાનં, ઇદ્ધિવિધાદીનં હેતુભૂતમહાભિનીહારાનન્તિ અત્થો. અગ્ગસાવકાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન એકચ્ચે મહાસાવકે સઙ્ગણ્હાતિ. ભાવનાનુક્કમો યથાવુત્તં ચિત્તપરિદમનં. પટિસમ્ભિદાદીતિ આદિ-સદ્દેન ઠાનાઠાનઞાણાદીનમ્પિ સઙ્ગહો વેદિતબ્બો, ન સેસાભિઞ્ઞાનમેવ. સાવકાનમ્પિ હિ ઠાનાઠાનઞાણાદીનિ પદેસવસેન ઇજ્ઝન્તિ. તસ્માતિ યસ્મા પુબ્બહેતુસમ્પન્નસ્સેવ યથાવુત્તં ભાવનાનુક્કમં વિના અભિઞ્ઞાયો ઇજ્ઝન્તિ, ન ઇતરસ્સ, તસ્મા. અગ્ગિધમનાદીહીતિ અગ્ગિમ્હિ તાપનકોટ્ટનાદીહિ. યથા ચાતિ ચ-સદ્દેન લાખાકારાદીનં લાખાકોટ્ટનાદિં અવુત્તમ્પિ સઙ્ગણ્હાતિ. છન્દ…પે… વસેનાતિ ‘‘છન્દવતો ચે અભિઞ્ઞા સિજ્ઝતિ, મય્હમ્પિ સિજ્ઝતી’’તિ કત્તુકમ્યતાછન્દં સીસં ધુરં જેટ્ઠં પુબ્બઙ્ગમં કત્વા, છન્દં વા ઉપ્પાદેત્વા તં ભાવનાય મુખં કત્વા ઝાનસ્સ સમાપજ્જનવસેન. એસેવ ¶ નયો સેસેસુપિ. ‘‘આવજ્જનાદિવસીભાવવસેના’’તિ ઇદં અટ્ઠસુપિ સમાપત્તીસુ સાતિસયં વસીભાવાપાદનં સન્ધાય વુત્તં. તઞ્ચ ખો આદિકમ્મિકવસેન, ન ¶ કતાધિકારવસેનાતિ આહ ‘‘પુબ્બહેતુ…પે… વટ્ટતી’’તિ. પુબ્બહેતુસમ્પન્નસ્સ હિ યં ઝાનં પાદકં કત્વા અભિઞ્ઞા નિબ્બત્તેતબ્બા, તત્થેવ સાતિસયં ચિણ્ણવસિતાપિ ઇચ્છિતબ્બા, ન સબ્બત્થેવાતિ અધિપ્પાયો. ‘‘ચતુત્થજ્ઝાનમત્તે ચિણ્ણવસિના’’તિ વચનતો અરૂપસમાપત્તિયો વિનાપિ અભિઞ્ઞા ઇજ્ઝન્તીતિ વદન્તિ. તમ્પિ યદિ પુબ્બહેતુસમ્પન્નસ્સ વસેન વુત્તં, યુત્તમેવ. અથેતરસ્સ, તેસં મતિમત્તં. યથાતિ યેન પકારેન યેન વિધિના. એત્થાતિ એતસ્મિં ઇદ્ધિવિધનિપ્ફાદને.

૩૬૮. તત્રાતિ ચ તદેવ પચ્ચામસતિ. પાળિનયાનુસારેનેવાતિ પાળિગતિયા અનુસરણેનેવ, પાઠસંવણ્ણનાનુક્કમેનેવાતિ અત્થો. ‘‘ચતુત્થજ્ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’’તિ વત્વા ‘‘સો’’તિ વુત્તત્તા આહ ‘‘અધિગતચતુત્થજ્ઝાનો યોગી’’તિ. ‘‘એવં સમાહિતે’’તિ એત્થ એવં-સદ્દો હેટ્ઠાઝાનત્તયાધિગમપટિપાટિસિદ્ધસ્સ ચતુત્થજ્ઝાનસમાધાનસ્સ નિદસ્સનત્થોતિ આહ ‘‘એવન્તિ ચતુત્થજ્ઝાનક્કમનિદસ્સનમેત’’ન્તિ, ચતુત્થજ્ઝાનસ્સ, તસ્સ ચ અધિગમક્કમસ્સ નિદસ્સનં. યેન સમાધાનાનુક્કમેન ચતુત્થજ્ઝાનસમાધિ લદ્ધો, તદુભયનિદસ્સનન્તિ અત્થો. તેનાહ ‘‘ઇમિના…પે… વુત્તં હોતી’’તિ. યદિપિ ‘‘એવ’’ન્તિ ઇદં આગમનસમાધિના સદ્ધિં ચતુત્થજ્ઝાનસમાધાનં દીપેતિ. સતિપારિસુદ્ધિસમાધિ એવ પન ઇદ્ધિયા અધિટ્ઠાનભાવતો પધાનન્તિ આહ ‘‘ચતુત્થજ્ઝાનસમાધિના સમાહિતે’’તિ. ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિભાવેનાતિ ઉપેક્ખાય જનિતસતિપારિસુદ્ધિસબ્ભાવેન. સબ્બપચ્ચનીકધમ્મૂપક્કિલેસપરિસુદ્ધાય હિ પચ્ચનીકસમનેપિ અબ્યાવટાય પારિસુદ્ધિઉપેક્ખાય વત્તમાનાય ચતુત્થજ્ઝાનં, તંસમ્પયુત્તધમ્મા ચ સુપરિસુદ્ધા, સુવિસદા ચ હોન્તિ, સતિસીસેન પન તત્થ દેસના કતાતિ આહ ‘‘ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિભાવેન પરિસુદ્ધે’’તિ. પરિસુદ્ધિયા એવ પચ્ચયવિસેસેન પવત્તિવિસેસો પરિયોદાતતા સુધન્તસુવણ્ણસ્સ નિઘંસનેન પભસ્સરતા વિયાતિ આહ ‘‘પરિસુદ્ધત્તાયેવ પરિયોદાતે, પભસ્સરેતિ વુત્તં હોતી’’તિ.

સુખાદીનં પચ્ચયાનં ઘાતેનાતિ સુખસોમનસ્સાનં, દુક્ખદોમનસ્સાનઞ્ચ યથાક્કમં રાગદોસપચ્ચયાનં વિક્ખમ્ભનેન. ‘‘સુખં સોમનસ્સસ્સ પચ્ચયો, સોમનસ્સં રાગસ્સ, દુક્ખં દોમનસ્સસ્સા’’તિ હિ વુત્તં. યથા રાગાદયો ચેતસો મલાસુચિભાવેન ‘‘અઙ્ગણાની’’તિ વુચ્ચન્તિ, એવં ઉપગન્ત્વા ¶ કિલેસનટ્ઠેન ઉપક્કિલેસાતિ આહ ‘‘અનઙ્ગણત્તાયેવ વિગતૂપક્કિલેસે’’તિ. તેનાહ ‘‘અઙ્ગણેન હિ તં ચિત્તં ઉપક્કિલિસ્સતી’’તિ, વિબાધીયતિ ઉપતાપીયતીતિ ¶ અત્થો. સુભાવિતત્તાતિ પગુણભાવાપાદનેન સુટ્ઠુ ભાવિતત્તા. તેનાહ ‘‘વસીભાવપ્પત્તે’’તિ, આવજ્જનાદિના પઞ્ચધા, ચુદ્દસવિધેન વા પરિદમનેન વસવત્તિતં ઉપગતેતિ અત્થો. વસે વત્તમાનં હિ ચિત્તં પગુણભાવાપત્તિયા સુપરિમદ્દિતં વિય ચમ્મં, સુપરિકમ્મકતા વિય ચ લાખા મુદુન્તિ વુચ્ચતિ. કમ્મક્ખમેતિ વિકુબ્બનાદિઇદ્ધિકમ્મક્ખમે. તઞ્ચ ઉભયન્તિ મુદુતાકમ્મનિયદ્વયં.

નાહન્તિઆદીસુ ન-કારો પટિસેધત્થો. અહન્તિ સત્થા અત્તાનં નિદ્દિસતિ. ભિક્ખવેતિ ભિક્ખૂ આલપતિ. અઞ્ઞન્તિ ઇદાનિ વુચ્ચમાનચિત્તતો અઞ્ઞં. એકધમ્મમ્પીતિ એકમ્પિ સભાવધમ્મં ન સમનુપસ્સામીતિ સમ્બન્ધો. અયં હેત્થ અત્થો – અહં, ભિક્ખવે, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન ઓલોકેન્તોપિ અઞ્ઞં એકધમ્મમ્પિ ન સમનુપસ્સામિ. યં વસીભાવાપાદનેન ભાવિતં, તથા પુનપ્પુનં કરણેન બહુલીકતં, એવં સવિસેસમુદુભાવપ્પત્તિયા મુદું, કમ્મક્ખમતાય કમ્મનિયઞ્ચ હોતિ. યથયિદં ચિત્તન્તિ અત્તનો, તેસઞ્ચ પચ્ચક્ખતાય એવમાહાતિ. યથા યથાવુત્તા પરિસુદ્ધતાદયો ન વિગચ્છન્તિ, એવં સુભાવિતં ચિત્તં.

તત્થ અવટ્ઠિતં ઇધ ‘‘ઠિતં, આનેઞ્જપ્પત્ત’’ન્તિ ચ વુત્તન્તિ આહ ‘‘એતેસુ પરિસુદ્ધતાદીસુ ઠિતત્તા ઠિતે, ઠિતત્તાયેવ આનેઞ્જપ્પત્તે’’તિ. યથા મુદુકમ્મઞ્ઞતા વસીભાવપ્પત્તિયા લક્ખીયન્તિ, એવં વસીભાવપ્પત્તિપિ મુદુકમ્મઞ્ઞતાહિ લક્ખીયતીતિ, મુદુકમ્મઞ્ઞભાવેન વા અત્તનો વસે ઠિતત્તા ‘‘ઠિતે’’તિ વુત્તં. યથા હિ કારણેન ફલં નિદ્ધરીયતિ, એવં ફલેનાપિ કારણં નિદ્ધરીયતીતિ નિચ્ચલભાવેન અવટ્ઠાનં આનેઞ્જપ્પત્તિ. સા ચ સમ્પયુત્તધમ્મેસુ થિરભાવેન, પટિપક્ખેહિ અકમ્મનિયતાય ચ સમ્ભવન્તી સદ્ધાદિબલાનં આનુભાવેન હોતીતિ ‘‘સદ્ધાદીહિ પરિગ્ગહિતત્તા આનેઞ્જપ્પત્તે’’તિ સઙ્ખેપતો વુત્તમત્થં વિવરિતું ‘‘સદ્ધાપરિગ્ગહિતં હી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સદ્ધાપરિગ્ગહિતન્તિ એવં સુભાવિતં વસીભાવપ્પત્તં એતં ચિત્તં એકંસેન અભિઞ્ઞાસચ્છિકરણીયાનં ધમ્માનં અભિઞ્ઞાસચ્છિકિરિયાય સંવત્તતીતિ એવં પવત્તાય સદ્ધાય પરિગ્ગહિતં યથાવુત્તસદ્ધાબલેન ઉપત્થમ્ભિતં. અસ્સદ્ધિયેનાતિ તપ્પટિપક્ખેન અસ્સદ્ધિયેન હેતુના ન ઇઞ્જતિ ન ચલતિ ન કમ્પતિ, અઞ્ઞદત્થુ ઉપરિ વિસેસાવહભાવેનેવ તિટ્ઠતિ. વીરિયપરિગ્ગહિતન્તિઆદીસુપિ ¶ ઇમિના નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. અયં પન વિસેસો – વીરિયપરિગ્ગહિતન્તિ વસીભાવાપાદનપરિદમનસાધનેન વીરિયેન ઉપત્થમ્ભિતં. સતિપરિગ્ગહિતન્તિ યથાવુત્તે ભાવનાબહુલીકારે અસમ્મોસસાધિકાય, કુસલાનઞ્ચ ધમ્માનં ગતિયો સમન્નેસમાનાય સતિયા ¶ ઉપત્થમ્ભિતં. સમાધિપરિગ્ગહિતન્તિ તત્થેવ અવિક્ખેપસાધનેન સમાધાનેન ઉપત્થમ્ભિતં. પઞ્ઞાપરિગ્ગહિતન્તિ તસ્સા એવ ભાવનાય ઉપકારાનુપકારધમ્માનં પજાનનલક્ખણાય પઞ્ઞાય ઉપત્થમ્ભિતં. ઓભાસગતન્તિ ઞાણોભાસસહગતં. ઓભાસભૂતેન હિ યથાવુત્તસમાધાનસંવદ્ધિતેન ઞાણેન સંકિલેસપક્ખં યાથાવતો પસ્સન્તો તતો ઉત્રસન્તો ઓત્તપ્પન્તો તં અધિભવતિ, ન તેન અભિભૂયતિ. તેનાહ ‘‘કિલેસન્ધકારેન ન ઇઞ્જતી’’તિ. એતેન ઞાણપરિગ્ગહિતં હિરોત્તપ્પબલં દસ્સેતિ.

અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતન્તિ ચતુત્થજ્ઝાનસમાધિના સમાહિતતા, પરિસુદ્ધતા, પરિયોદાતતા, અનઙ્ગણતા, વિગતૂપક્કિલેસતા, મુદુભાવો, કમ્મનિયતા, આનેઞ્જપ્પત્તિયા ઠિતતા, સમાહિતસ્સ વા ચિત્તસ્સ ઇમાનિ અઙ્ગાનીતિ ‘‘સમાહિતે’’તિ ઇમં અઙ્ગભાવેન અગ્ગહેત્વા ઠિતિઆનેઞ્જપ્પત્તિયો વિસું ગહેત્વા ઇમેહિ અટ્ઠહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતં. અભિનીહારક્ખમન્તિ ઇદ્ધિવિધાદિઅત્થં અભિનીહારક્ખમં તદભિમુખં કરણયોગ્ગં. તેનાહ ‘‘અભિઞ્ઞાસચ્છિકરણીયાનં ધમ્માનં અભિઞ્ઞાસચ્છિકિરિયાયા’’તિ.

કામં નીવરણાનિ વિક્ખમ્ભેત્વા એવ પઠમજ્ઝાનસમધિગમો, વિતક્કાદિકે વૂપસમે એવ ચ દુતિયજ્ઝાનાદિસમધિગમો, તથાપિ ન તથા તેહિ દૂરીભૂતા અપેતા વા યથા ચતુત્થજ્ઝાનતો, ચેતસો મલીનભાવસઙ્ખાતઉપ્પિલાભોગકરેહિ નીવરણાદીહિ સુટ્ઠુ વિમુત્તિયા તસ્સ પરિસુદ્ધિ, પરિયોદાતતા ચ યુત્તાતિ આહ ‘‘નીવરણ…પે… પરિયોદાતે’’તિ. ઝાનપટિલાભપચ્ચયાનન્તિ ઝાનપટિલાભહેતુકાનં ઝાનપટિલાભં નિસ્સાય ઉપ્પજ્જનકાનં. પાપકાનન્તિ લામકાનં. ઇચ્છાવચરાનન્તિ ઇચ્છાય અવચરાનં ઇચ્છાવસેન ઓતિણ્ણાનં ‘‘અહો વત મમેવ સત્થા પટિપુચ્છિત્વા પટિપુચ્છિત્વા ભિક્ખૂનં ધમ્મં દેસેય્યા’’તિઆદિનયપ્પવત્તાનં માનમાયાસાઠેય્યાદીનં. અભિજ્ઝાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેનાપિ તેસંયેવ સઙ્ગહો. અભિજ્ઝા ચેત્થ પઠમજ્ઝાનેન અવિક્ખમ્ભનેય્યા, માનાદયો ચ તદેકટ્ઠા દટ્ઠબ્બા ¶ ‘‘ઝાનપટિલાભપચ્ચયાન’’ન્તિ અનુવત્તમાનત્તા. વિક્ખમ્ભનેય્યા પન નીવરણગ્ગહણેનેવ ગહિતા, કથં પન પઠમજ્ઝાનેન અવિક્ખમ્ભનેય્યા ઇધ વિગચ્છન્તીતિ? ‘‘સબ્બે કુસલા ધમ્મા સબ્બાકુસલાનં પટિપક્ખા’’તિ સલ્લેખપટિપત્તિવસેન એવં વુત્તં ઝાનસ્સ અપરામટ્ઠભાવદસ્સનતો. યે પનેત્થ ‘‘ઇચ્છાવચરાનં અભિજ્ઝાદીન’’ન્તિ ઇમેહિ પદેહિ કોપઅપચ્ચયકઆમરાગબ્યાપાદાદયો ગહિતાતિ અધિપ્પાયેન ‘‘ઝાનપટિલાભપચ્ચયાન’’ન્તિ પાઠં પટિક્ખિપિત્વા ‘‘ઝાનપટિલાભપચ્ચનીકાન’’ન્તિ ¶ પાઠોતિ વદન્તિ, તં તેસં મતિમત્તં તથા પાઠસ્સેવ અભાવતો. ઝાનપટિલાભપચ્ચનીકા ચ નીવરણા ચેવ તદેકટ્ઠા ચ તેસં દૂરીભાવં વત્વા પુન અભાવવિગમચોદનાય અયુજ્જમાનત્તા. નનુ ચ અનઙ્ગણસુત્ત- (મ. નિ. ૧.૫૭ આદયો) વત્થસુત્તેસુ (મ. નિ. ૧.૭૦ આદયો) અયમત્થો ન લબ્ભતિ, ઓળારિકાનંયેવ પાપધમ્માનં તત્થ અધિપ્પેતત્તા? સચ્ચમેતં, ઇધ પન અધિગતચતુત્થજ્ઝાનસ્સ વસેન વુત્તત્તા સુખુમાયેવ તે ગહિતા, અઙ્ગણૂપક્કિલેસતાસામઞ્ઞેન પનેત્થ સુત્તાનં અપદિસનં. તથા હિ ‘‘સુત્તાનુસારેના’’તિ વુત્તં, ન પન સુત્તવસેનાતિ. અવસ્સં ચે તમેવં સમ્પટિચ્છિતબ્બં અધિગતજ્ઝાનાનમ્પિ કેસઞ્ચિ ઇચ્છાવચરાનં પવત્તિસબ્ભાવતો.

ઇદ્ધિપાદભાવૂપગમેનાતિ ઇદ્ધિયા પાદકભાવસ્સ પદટ્ઠાનભાવસ્સ ઉપગમનેન. ભાવનાપારિપૂરિયાતિ ઇતો પરં કત્તબ્બસ્સ અભાવવસેન અભિનીહારક્ખમભાવનાય પરિપુણ્ણત્તા. પણીતભાવૂપગમેનાતિ તતો એવ પધાનભાવં નીતતાય ઉત્તમટ્ઠેન, અતિત્તિકરટ્ઠેન ચ પણીતભાવસ્સ ઉપગમનેન. ઉભયઞ્ચેતં ઠિતિયા કારણવચનં પરિપુણ્ણાય ભાવનાય પણીતભાવપ્પત્તિયા ‘‘ઠિતે’’તિ. ‘‘આનેઞ્જપ્પત્તે’’તિ ઇદં ઠિતિયા વિસેસનં. તેનાહ ‘‘યથા આનેઞ્જપ્પત્તં હોતિ, એવં ઠિતે’’તિ. ઇમસ્મિં પક્ખે ‘‘ઠિતે આનેઞ્જપ્પત્તે’’તિ ઉભયમેકં અઙ્ગં, ‘‘સમાહિતે’’તિ પન ઇદમ્પિ એકમઙ્ગં. તેનેવસ્સ પઠમવિકપ્પતો વિસેસં સન્ધાયાહ ‘‘એવમ્પિ અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગત’’ન્તિ.

દસઇદ્ધિકથાવણ્ણના

૩૬૯. નિપ્ફત્તિઅત્થેનાતિ સિજ્ઝનટ્ઠેન. પટિલાભટ્ઠેનાતિ પાપુણનટ્ઠેન. તન્તિ કામિતં વત્થું. સમિજ્ઝતીતિ નિપ્ફજ્જતિ. પબ્બજ્જં આદિં કત્વા યાવ ઝાનમગ્ગા ¶ ઇધ નેક્ખમ્મં. ઇજ્ઝતીતિ પાપુણીયતિ. પટિહરતીતિ પાટિહારિયન્તિ યસ્મા પટિપક્ખં હરતિ અપનેતિ, તસ્મા પાટિહારિયં. અત્તનો પટિપક્ખં હરતીતિ પટિહારિયં, નેક્ખમ્માદિ, પટિહારિયમેવ પાટિહારિયં, યથા ‘‘વેકતં, વેસમ’’ન્તિ ચ.

ઇજ્ઝનટ્ઠેનાતિ નિપ્ફજ્જનટ્ઠેન. ઉપાયસમ્પદાયાતિ સમ્પન્નઉપાયસ્સ, ઞાયારમ્ભસ્સાતિ અત્થો. ઇજ્ઝતીતિ પસવેતિ. સીલવાતિ આચારસીલેન સીલવા. કલ્યાણધમ્મોતિ દસકુસલકમ્મપથવસેન ¶ સુન્દરધમ્મો. સીલસમ્પત્તિયા વા સીલવા. દાનાદિસેસપુઞ્ઞકિરિયવત્થુવસેન કલ્યાણધમ્મો. પણિદહિસ્સતીતિ પત્થેસ્સતિ.

ઇજ્ઝન્તીતિ વડ્ઢન્તિ, ઉક્કંસં પાપુણન્તીતિ અત્થો. સાતિસયનિપ્ફજ્જનપટિલાભસિજ્ઝનબુદ્ધિઅત્થે હિ ઇદ્ધિ વુત્તા. સા દસવિધાતિ સબ્બા ઇદ્ધિયો આનેત્વા અત્થુદ્ધારવસેન ઇધાધિપ્પેતં ઇદ્ધિં દસ્સેતું વુત્તં. બહુભાવાદિકસ્સ અધિટ્ઠાનં અધિટ્ઠહનં એતિસ્સા અત્થીતિ અધિટ્ઠાના. વિવિધં રૂપનિમ્માનસઙ્ખાતં કુબ્બનં એતિસ્સા અત્થીતિ વિકુબ્બના. મનોમયાતિ ઝાનમનેન નિબ્બત્તિભાવતો મનોમયા. ઞાણસ્સ વિપ્ફારો વેગાયિતત્તં એતિસ્સા અત્થીતિ ઞાણવિપ્ફારા. અરિયાનં અયન્તિ અરિયા. યતો કુતોચિ કમ્મવિપાકતો જાતા ઇદ્ધિ કમ્મવિપાકજા. સાતિસયપુઞ્ઞનિબ્બત્તા ઇદ્ધિ પુઞ્ઞવતો ઇદ્ધિ. કમ્મવિપાકજા ઇદ્ધિ જાતિતો પટ્ઠાય હોતિ, ઇતરા યદા તદા પુઞ્ઞસ્સ વિપચ્ચનકાલેતિ એવં વા ઇમાસં વિસેસો વેદિતબ્બો. આથબ્બનવિજ્જાભિનિબ્બત્તા વિજ્જામયા. સમ્માપયોગો ઉપાયપયોગો ઞાયારમ્ભો.

૩૭૦. પકતિયા એકોતિ સભાવેન એકો. બહુકન્તિ બહું. તેન અગ્ગહિતપરિચ્છેદં અધિટ્ઠાતબ્બસ્સ અનેકભાવં દસ્સેત્વા પુન પરિચ્છેદતો દસ્સેતું ‘‘સતં વા’’તિઆદિ વુત્તં. આવજ્જતીતિ પરિકમ્મસઙ્ખાતેન આભોગેન આભુજતિ ભાવિરૂપે તેન પરિકમ્મમનસિકારેન મનસિ કરોતિ. ઞાણેન અધિટ્ઠાતીતિ તથા પરિકમ્મં કત્વા અભિઞ્ઞાઞાણેન યથાધિપ્પેતે બહુકે અધિટ્ઠાતિ, અધિટ્ઠાનચિત્તેન સહેવ બહુભાવાપત્તિતો બહુભાવાપાદકં ઇદ્ધિવિધઞાણં પવત્તેન્તો ચ તથા અધિટ્ઠાતીતિ વુચ્ચતિ. સેસેસુપિ એસેવ નયો. એવન્તિ ¶ પકારત્થો એવં-સદ્દો, તેન સબ્બમ્પિ અધિટ્ઠાનપ્પકારં સઙ્ગણ્હાતિ. અધિટ્ઠાનવસેનાતિ ‘‘ઞાણેન અધિટ્ઠાતી’’તિ (પટિ. મ. ૩.૧૦) એવં વુત્તઅધિટ્ઠાનવસેન નિપ્ફન્નત્તા.

૩૭૧. પકતિવણ્ણન્તિ પકતિસણ્ઠાનં અત્તનો પાકતિકરૂપં. પકતિવણ્ણવિજહનવિકારવસેનાતિ અત્તનો પકતિવણ્ણવિજહનપુબ્બકસ્સ કુમારકવણ્ણાદિવણ્ણવિકારસ્સ વસેન.

૩૭૨. ઇમમ્હા કાયાતિ પચ્ચક્ખભાવેન ‘‘ઇમમ્હા’’તિ વુત્તા ભિક્ખુસ્સ કરજકાયા. અઞ્ઞં કાયન્તિ અઞ્ઞં ઇદ્ધિમયં કાયં. તતો એવ ઇદ્ધિમયરૂપવન્તતાય રૂપિં. અભિઞ્ઞામનેન ¶ નિબ્બત્તત્તા મનોમયં. નિપ્ફત્તિવસેનાતિ નિપ્ફજ્જનવસેન. અભિઞ્ઞાઞાણસ્સ હિ યથા મનોમયો કાયો નિપ્ફજ્જતિ, તથા પવત્તિ મનોમયિદ્ધિ. એસેવ નયો સેસેસુપિ. યદિ એવં કથમયમેવ મનોમયિદ્ધીતિ? રુળ્હીવેસા વેદિતબ્બા યથા ‘‘મનોમયો અત્તભાવો’’તિ, યથા વા ‘‘ગોસમઞ્ઞા વિસાણાદિમતિ પિણ્ડે’’. અથ વા અબ્ભન્તરતો નિક્ખન્તે, ઇદ્ધિમતા ચ એકન્તસદિસે ઇમસ્મિં નિમ્માને સુપાકટો મનસા નિબ્બત્તિતભાવોતિ યથા સાતિસયો મનોમયવોહારો, ન તથા અઞ્ઞાસુ અધિટ્ઠાનવિકુબ્બનિદ્ધીસુ સમઞ્ઞન્તરવન્તાસૂતિ વેદિતબ્બં.

૩૭૩. ઞાણુપ્પત્તિતો પુબ્બે વાતિ અરહત્તમગ્ગઞાણુપ્પત્તિતો પુબ્બે વા વિપસ્સનાક્ખણે, તતોપિ વા પુબ્બે અન્તિમભવિકસ્સ પટિસન્ધિગ્ગહણતો પટ્ઠાય. પચ્છા વા યાવ ખન્ધપરિનિબ્બાના. તઙ્ખણે વા મગ્ગુપ્પત્તિસમયે. ઞાણાનુભાવનિબ્બત્તો વિસેસોતિ સૂરિયસ્સ ઉટ્ઠિતટ્ઠાને, સમન્તતો ચ આલોકકરણસમત્થતા વિય તસ્સેવ ઞાણસ્સ આનુભાવેન નિબ્બત્તો સબ્બસો પહાતબ્બપહાનભાવેતબ્બભાવનાપારિપૂરિસઙ્ખાતો વિસેસો. વત્થૂનિ પન અનન્તરાયતાવસેન આગતાનિ. અનિચ્ચાનુપસ્સનાયાતિ સઙ્ખારે અનિચ્ચતો અનુપસ્સન્તિયા બલવવિપસ્સનાય. આરદ્ધવિપસ્સનસ્સ હિ યથાવુત્તવિપસ્સનાય પવત્તિક્ખણે તતો પુબ્બે, પચ્છા ચ પકિણ્ણકસમ્મસનવારે નિચ્ચસઞ્ઞાય પહાનટ્ઠો ઇજ્ઝતિ. એસેવ નયો સબ્બત્થ. કામં એત્તકાય સઙ્ખેપકથાયપિ અધિપ્પેતત્થો પકાસિતોવ ¶ , વિત્થારકથાય પન વિભૂતતરો હોતીતિ આહ ‘‘વિત્થારેન કથેતબ્બ’’ન્તિ.

ગબ્ભગતસ્સેવાતિ અનાદરે સામિવચનં. વુત્તનયેનાતિ ‘‘પચ્છિમભવિકસ્સા’’તિઆદિના બાકુલત્થેરવત્થુમ્હિ વુત્તનયેન.

દારુભારં કત્વાતિ દારુભારં સકટે કત્વા, આરોપેત્વાતિ અત્થો. ઓસ્સજ્જિત્વાતિ છડ્ડેત્વા. સકટમૂલેતિ સકટસમીપે. વાળયક્ખાનુચરિતેતિ કુરુરેહિ યક્ખેહિ અનુવિચરિતબ્બે. યક્ખપરિગ્ગહિતઞ્હિ રાજગહનગરં.

૩૭૪. સમાધિતોતિ પઠમજ્ઝાનાદિસમાધિતો. પુબ્બેતિ ઉપચારજ્ઝાનક્ખણે. પચ્છાતિ સમાપત્તિયા ચિણ્ણપરિયન્તે. તઙ્ખણેતિ સમાપન્નક્ખણે. સમથાનુભાવનિબ્બત્તો વિસેસોતિ તસ્મિં તસ્મિં ¶ ઝાને સમાધિતેજેન નિબ્બત્તો નીવરણવિક્ખમ્ભનવિતક્કાદિસમતિક્કમસઞ્ઞાવેદયિતનિરોધપરિસ્સયસહનાદિકો વિસેસો.

કપોતકન્દરાયન્તિ એવંનામકે અરઞ્ઞવિહારે. જુણ્હાય રત્તિયાતિ ચન્દાલોકવતિયા રત્તિયા. નવોરોપિતેહિ કેસેહીતિ ઇત્થમ્ભૂતલક્ખણે કરણવચનં. યસ્સાતિ પહારસ્સ. તસ્સાતિ યક્ખસ્સ. ખિપ્પનિસન્તિભાવસ્સ ઉક્કંસગતત્તા થેરો તસ્મિં પહરન્તે એવ સમાપત્તિં સમાપજ્જીતિ આહ ‘‘પહરણસમયે સમાપત્તિં અપ્પેસી’’તિ. પાળિયં પન ‘‘નિસિન્નો હોતિ અઞ્ઞતરં સમાધિં સમાપજ્જિત્વા’’તિ (ઉદા. ૩૪) વુત્તં. ઇમે પન થેરા સમાપત્તિતો વુટ્ઠાનસમકાલં તેન પહારો દિન્નોતિ વદન્તિ.

સઞ્જીવત્થેરન્તિ કકુસન્ધસ્સ ભગવતો દુતિયં અગ્ગસાવકં મહાથેરં સન્ધાયાહ. સો હિ આયસ્મા અરઞ્ઞાદીસુ યત્થ કત્થચિ નિસિન્નો અપ્પકસિરેનેવ નિરોધં સમાપજ્જતિ, તસ્મા એકદિવસં અઞ્ઞતરસ્મિં રુક્ખમૂલે નિરોધં સમાપજ્જિ, તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘નિરોધસમાપન્ન’’ન્તિઆદિ. ચીવરે અંસુમત્તમ્પિ ન ઝાયિત્થ, સરીરે કા કથા. તેનેવ હિ થેરો ‘‘સઞ્જીવો’’ ત્વેવ પઞ્ઞાયિત્થ. અયમસ્સાતિ અસ્સ આયસ્મતો સઞ્જીવત્થેરસ્સ યો નિરોધસમાપત્તિયં અગ્ગિપરિસ્સયાભાવો, અયં સમાધિવિપ્ફારા ¶ ઇદ્ધીતિ યોજના. કથં પન નિરોધસમાપત્તિયં સમાધિવિપ્ફારસમ્ભવોતિ આહ ‘‘અનુપુબ્બ…પે… નિબ્બત્તત્તા’’તિ.

પઠમં ઠપિતભણ્ડકસ્સાતિ સબ્બપઠમં ઠપિતભણ્ડકસ્સ. તઞ્હિ ગહણકાલે સબ્બપચ્છિમં ગય્હતિ. કાલપરિચ્છેદવસેનાતિ ‘‘એત્તકે કાલે ગતે વુટ્ઠહિસ્સામી’’તિ સમાપત્તિતો પુબ્બે કતકાલપરિચ્છેદવસેન. ભીતા વિરવિંસૂતિ રત્તન્ધકારે રૂપદસ્સનેન ‘‘પિસાચો ઉટ્ઠહતી’’તિ મઞ્ઞમાના. એત્તકેહિ નામ ભણ્ડકેહિ અજ્ઝોત્થટો નિબ્બિકારો ‘‘અહો મહાનુભાવો, અહો વિવેકવાસી’’તિ ચ થેરગતેન પસાદેન.

તત્તતેલકટાહન્તિ આધારસીસેન આધેય્યમાહ, કટાહે તત્તતેલં કટાહેન આસિઞ્ચીતિ અધિપ્પાયો. વિવટ્ટમાનન્તિ કત્થચિપિ અલગ્ગનવસેન ભસ્સન્તં.

સપરિવારાતિ પઞ્ચહિ ઇત્થિસતેહિ સપરિવારા. રાજાનં મેત્તાય ફરીતિ ઓદિસ્સકમેત્તાસમાપત્તિયા ¶ રાજાનં ફુસિ. ખિપિતુન્તિ વિજ્ઝિતું. ઓરોપેતુન્તિ સરસન્નાહં પટિસંહરિતું.

૩૭૫. પટિક્કૂલાદીસૂતિ અનિટ્ઠાદીસુ. અનિટ્ઠં હિ પટિક્કૂલં, અમનુઞ્ઞમ્પિ ‘‘પટિક્કૂલ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. આદિ-સદ્દેન અપટિક્કૂલાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. તત્થાતિ પટિક્કૂલારમ્મણે. ઉપેક્ખકોતિ છળઙ્ગુપેક્ખાય ઉપેક્ખકો. તત્થાતિ પટિક્કૂલાપટિક્કૂલભેદે વત્થુસ્મિં. સતોતિ સતિવેપુલ્લપ્પત્તિયા સતિમા. સમ્પજાનોતિ પઞ્ઞાવેપુલ્લપ્પત્તિયા સમ્પજાનકારી. અયન્તિ અયં પટિક્કૂલાદિવત્થૂસુ અપટિક્કૂલસઞ્ઞીવિહારાદિકા ખીણાસવાનં અગ્ગમગ્ગાધિગમસિદ્ધા ચિત્તિસ્સરિયતા. તેનાહ ‘‘ચેતોવસિપ્પત્તાનં…પે… વુચ્ચતી’’તિ.

અનિટ્ઠે વત્થુસ્મિં સત્તસઞ્ઞિતે મેત્તાફરણં વા ધાતુસો પચ્ચવેક્ખણાય ધાતુમનસિકારં વા ગૂથાદિકે ધાતુમનસિકારં કરોન્તોતિ યોજેતબ્બં. અપટિક્કૂલસઞ્ઞી વિહરતીતિ હિતેસિતાય, ધમ્મસભાવચિન્તનાય ચ ન પટિક્કૂલસઞ્ઞી હુત્વા ઇરિયાપથવિહારેન વિહરતિ. ઇટ્ઠે વત્થુસ્મિં ઞાતિમિત્તાદિકે. કેસાદિઅસુચિકોટ્ઠાસમત્તમેવાતિ અસુભફરણં વા અસુભમનસિકારં વા. તત્થ રૂપધમ્મજાતં અનિચ્ચન્તિ આદિઅત્થો ઇતિ-સદ્દો, તસ્મા અનિચ્ચદુક્ખાનત્તવિપરિણામધમ્મોતિ મનસિકારં ¶ વા કરોન્તોતિ યોજના. પટિક્કૂલાપટિક્કૂલેસૂતિ ઇટ્ઠાનિટ્ઠાનિ વત્થૂનિ એકજ્ઝં ગહેત્વા વદતિ. એસ નયો ઇતરત્થ. યં વા સત્તાનં પઠમં પટિક્કૂલતો ઉપટ્ઠિતમેવ પચ્છા અપટિક્કૂલતો ઉપતિટ્ઠતિ, યઞ્ચ અપટિક્કૂલતો ઉપટ્ઠિતમેવ પચ્છા પટિક્કૂલતો ઉપતિટ્ઠતિ, તદુભયેપિ ખીણાસવો સચે આકઙ્ખતિ, વુત્તનયેન અપટિક્કૂલસઞ્ઞી વા વિહરેય્ય, પટિક્કૂલસઞ્ઞી વાતિ અયમરિયિદ્ધિ વુત્તા.

ચક્ખુના રૂપં દિસ્વાતિ કારણવસેન ‘‘ચક્ખૂ’’તિ લદ્ધવોહારેન રૂપદસ્સનસમત્થેન ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન, ચક્ખુના વા કારણભૂતેન, દ્વારભૂતેન વા રૂપં પસ્સિત્વા. નેવ સુમનો હોતીતિ ગેહસ્સિતસોમનસ્સસ્સાયં પટિક્ખેપો, ન નેક્ખમ્મપક્ખિકાય કિરિયાસોમનસ્સવેદનાય. છળઙ્ગુપેક્ખન્તિ ઇટ્ઠાનિટ્ઠછળારમ્મણાપાથે પરિસુદ્ધપકતિભાવાવિજહનલક્ખણં છસુ દ્વારેસુ પવત્તિયા ‘‘છળઙ્ગુપેક્ખા’’તિ લદ્ધનામં તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખં. યથાવુત્તમત્થં પાળિયા સમત્થેતું ‘‘પટિસમ્ભિદાય’’ન્તિઆદિ વુત્તં.

૩૭૬. પક્ખીઆદીનન્તિ ¶ આદિ-સદ્દેન દેવાદીનં સઙ્ગહો. વેહાસગમનાદિકાતિ પન આદિ-સદ્દેન ચક્ખુવિસુદ્ધિઆદિં સઙ્ગણ્હાતિ. કુસલકમ્મેન નિબ્બત્તિત્વાપિ અકુસલવિપાકાનુભાવેન સુખસમુસ્સયતો વિનિપતિતત્તા વિનિપાતિકાનં. ઝાનન્તિ અભિઞ્ઞાપત્તં ઝાનં સન્ધાયાહ. વિપસ્સનાપિ ઉક્કંસગતા ઉબ્બેગપીતિસહિતા આકાસે લઙ્ઘાપનમત્તાપિ હોતીતિ વુત્તં ‘‘વિપસ્સનં વા’’તિ. ‘‘પઠમકપ્પિકાન’’ન્તિ ઇદં ‘‘એકચ્ચાનં મનુસ્સાન’’ન્તિ ઇમસ્સ વિસેસનં દટ્ઠબ્બં. એવમાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન પુનબ્બસુમાતાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો.

૩૭૭. વેહાસન્તિ ભુમ્મત્થે ઉપયોગવચનં, અચ્ચન્તસંયોગે વા. ચક્કવત્તી હિ ચક્કરતનં પુરક્ખત્વા અત્તનો ભવનતો અબ્ભુગ્ગન્ત્વા આકાસેનેવ સિનેરું પદક્ખિણં કત્વા સકલચક્કવાળં અનુસંયાયતીતિ. અસ્સબન્ધાતિ અસ્સપાલા, યે અસ્સાનં યવદાયકા. તથા ગોબન્ધા.

ચક્કવત્તિઆદીનં પુઞ્ઞિદ્ધિયા વિત્થારિયમાનાય અતિપપઞ્ચો હોતીતિ પુઞ્ઞવતો ઇદ્ધિં લક્ખણતો દસ્સેન્તેન ‘‘પરિપાકં ગતે પુઞ્ઞસમ્ભારે ઇજ્ઝનકવિસેસો’’તિ ¶ વત્વાપિ જોતિકાદીનં પુઞ્ઞિદ્ધિં એકદેસેન દસ્સેતું ‘‘એત્થ ચા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સુવણ્ણપબ્બતોતિ સબ્બસુવણ્ણમયો પબ્બતો. તસ્સ કિર ગહિતગહિતટ્ઠાને ઓધિ ન પઞ્ઞાયતિ. એકસીતામત્તેતિ એત્થ સીતા નામ કસનવસેન નઙ્ગલસ્સ ગતમગ્ગો. તુમ્બં નામ આળ્હકં. ચુદ્દસ મગ્ગાતિ ચતુદ્દસ કસનમગ્ગા.

૩૭૮. વિજ્જં પરિજપિત્વાતિ ગન્ધારીવિજ્જાદિકં અત્તનો વિજ્જં કતૂપચારં પરિવત્તેત્વા મન્તપઠનક્કમેન પઠિત્વા.

૩૭૯. સમ્માપયોગેનાતિ ઉપાયપયોગેન, યથા યથિચ્છિતત્થસિદ્ધિ હોતિ, તથા પવત્તિતઞાયારમ્ભેન. તસ્સ તસ્સ કમ્મસ્સાતિ યથાધિપ્પેતસ્સ નિપ્ફાદેતબ્બકમ્મસ્સ. એત્થ ચાતિ ‘‘તત્થ તત્થ સમ્માપયોગપ્પચ્ચયા ઇજ્ઝનટ્ઠેન ઇદ્ધી’’તિ (પટિ. મ. ૩.૧૮) ઇમિસ્સા દસમાય ઇદ્ધિયા નિદ્દેસેપિ. પુરિમપાળિસદિસાવા’’તિ સમાધિવિપ્ફારઇદ્ધિઆદીનં નિદ્દેસસદિસાવ. સકટબ્યૂહાદિકરણવસેનાતિ સકટબ્યૂહચક્કબ્યૂહપદુમબ્યૂહાદીનં સંવિધાનવસેન નિબ્બત્તવિસેસોતિ ¶ સમ્બન્ધો. ગણિતગન્ધબ્બાદિ સિપ્પકમ્મં. સલ્લકત્તકાદિ વેજ્જકમ્મં. ઇરુબ્બેદાદીનં તિણ્ણં વેદાનં.

‘‘એકોપિ હુત્વા બહુધાવ હોતી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૨૩૮; મ. નિ. ૧.૧૪૭; સં. નિ. ૫.૮૩૪; પટિ. મ. ૧.૧૦૨; ૩.૧૦) અધિટ્ઠાનિદ્ધિયા એવ ગહિતત્તા આહ ‘‘અધિટ્ઠાના ઇદ્ધિયેવ આગતા’’તિ. ઇમસ્મિં પનત્થેતિ ઇમસ્મિં અભિઞ્ઞાનિસંસસઙ્ખાતે, ઇદ્ધિવિધસઙ્ખાતે વા અત્થે.

૩૮૦. ‘‘એકવિધેન ઞાણવત્થુ’’ન્તિઆદીસુ (વિભ. ૭૫૧) કોટ્ઠાસત્થો વિધસદ્દો, ‘‘વિવિધમ્પિ સેનાબ્યૂહં દસ્સેતી’’તિઆદીસુ (પટિ. મ. ૩.૧૩) વિકપ્પત્થો, તદુભયમ્પેત્થ યુજ્જતીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઇદ્ધિવિધાયાતિ ઇદ્ધિકોટ્ઠાસાય, ઇદ્ધિવિકપ્પાય વા’’તિ. ઇદ્ધિ હિ અભિઞ્ઞાસુ એકો કોટ્ઠાસો, વક્ખમાનેહિ ભેદેહિ અનેકપ્પભેદા ચ. વુત્તપ્પકારવસેનાતિ વુત્તસ્સ ચુદ્દસપ્પકારસ્સ, ચિત્તપરિદમનસ્સ સમાહિતતાદિપ્પકારસ્સ ચ વસેન. ‘‘ઇદ્ધિવિધાયા’’તિ તદત્થસ્સ સમ્પદાનવચનન્તિ આહ ‘‘ઇદ્ધિવિધાધિગમત્થાયા’’તિ. ‘‘કસિણારમ્મણતો અપનેત્વા’’તિ ઇદં અભિઞ્ઞાપાદકપરિકમ્મચિત્તાનં ¶ સમાનસન્તાનતાય વુત્તં, ન પરિકમ્મચિત્તસ્સ કસિણારમ્મણત્તા. ઇદ્ધિવિધાભિમુખં પેસેતીતિ નિપ્ફાદેતબ્બસ્સ ઇદ્ધિવિધસ્સ અભિમુખભાવેન પવત્તેતિ. યં હિ ‘‘સતં હોમી’’તિઆદિના પરિકમ્મચિત્તસ્સ પવત્તનં, તદેવસ્સ અભિનીહરણં, ઇદ્ધિવિધાભિમુખપેસનઞ્ચ તથેવ ઇદ્ધિવિધસ્સ પવત્તનતો અભિનિન્નામનં ઇધ પરિકમ્મચિત્તસ્સ ઇદ્ધિવિધે અધિમુત્તીતિ આહ ‘‘અધિગન્તબ્બઇદ્ધિપોણં ઇદ્ધિપબ્ભારં કરોતી’’તિ. ઇધ પચ્ચનુભવનફુસના સચ્છિકિરિયાપત્તિપરિયાયા એવાતિ દસ્સેન્તો ‘‘પાપુણાતીતિ અત્થો’’તિ આહ. અસ્સાતિ ઇદ્ધિવિધસ્સ.

એકોપીતિ પિ-સદ્દો વક્ખમાનં બહુભાવં ઉપાદાય સમ્પિણ્ડનત્થો. સો હિસ્સ પટિયોગી ‘‘એકોપિ હુત્વા બહુધા હોતિ, બહુધાપિ હુત્વા એકો હોતી’’તિ. સો ચ ખો બહુભાવં નિમ્મિનિત્વા ઠિતસ્સ અન્તરાવ એકભાવૂપગમો. યથાકાલપરિચ્છેદં પન સરસેનેવ એકભાવૂપગમો ઇધ નાધિપ્પેતો અનિદ્ધિનિમ્માનભાવતો. તમ્પિ પુબ્બે કતકાલપરિચ્છેદવસેન સિદ્ધત્તા ઇદ્ધાનુભાવોયેવાતિ કેચિ. અટ્ઠાને વાયં પિ-સદ્દો, એકો હુત્વા બહુધાપિ હોતિ, બહુધા હુત્વા એકોપિ હોતીતિ સમ્બન્ધો. ઇમસ્મિં પક્ખે પિ-સદ્દો વક્ખમાનં એકભાવં ઉપાદાય ¶ ‘‘સમ્પિણ્ડનત્થો’’તિ વત્વા ‘‘સો હી’’તિઆદિ સબ્બં યથારહં વત્તબ્બં. બહુભાવનિમ્માને પયોજનં દસ્સેતું ‘‘બહૂનં સન્તિકે’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ બહૂનં સન્તિકેતિ અત્તના નિમ્મિતાનં બહૂનં સમીપે, તેહિ પરિવારિતો હુત્વાતિ અધિપ્પાયો. વા-સદ્દો અવુત્તવિકપ્પત્થો, તેન ‘‘ધમ્મં વા કથેતુકામો’’તિ એવમાદિ સઙ્ગય્હતિ. ‘‘ઞાણેન અધિટ્ઠહન્તો એવં હોતી’’તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં.

૩૮૧. ભવતિ એત્થ ઇદ્ધીતિ ભૂમિયો, ઝાનાનિ. એત્થાતિ ચ હેતુમ્હિ ભુમ્મવચનં. વિવેકતો જાતા ભૂમિ વિવેકજભૂમિ. વિવેકજં હિ પઠમં ઝાનં નીવરણવિવેકસમ્ભૂતત્તા. પીતિસુખભૂતા ભૂમિ પીતિસુખભૂમિ. દુતિયજ્ઝાનઞ્હિ પીતિસુખભૂમિભૂતઞ્ચેવ પીતિસુખસઞ્જાતઞ્ચ સમાધિવસેન. ઉપરિ દ્વીસુપિ એસેવ નયો. ઇદ્ધિલાભાયાતિ ઇદ્ધિયા અધિગમાય. ઇદ્ધિપટિલાભાયાતિ ઇદ્ધિયા પુનપ્પુનં લભમાનાય, બહુલીકરણાયાતિ અત્થો. ઇદ્ધિવિકુબ્બનતાયાતિ ઇદ્ધિયા વિવિધરૂપકારણાય, વિકુબ્બનિદ્ધિયાતિ અત્થો ¶ . ઇદ્ધિવિસવિતાયાતિ ઇદ્ધિયા વિવિધાનિસંસપસવનાય. ઇદ્ધિવસિતાયાતિ ઇદ્ધિયા ખિપ્પનિસન્તિઆદિભાવાવહવસીભાવત્થાય. ઇદ્ધિવેસારજ્જાયાતિ ઇદ્ધિયા પટિપક્ખદૂરીભાવેન વિગતસંકિલેસતાય સુટ્ઠુ વિસારદભાવાય. ચતુત્થજ્ઝાનં તાવ ઇદ્ધિયા ભૂમિ હોતુ તત્થ પતિટ્ઠાય નિપ્ફાદેતબ્બતો, ઇતરાનિ પન કથન્તિ આહ ‘‘એત્થ ચા’’તિઆદિ. તત્થ તીણિ ઝાનાનિ સમ્ભારભૂમિયોતિ વેદિતબ્બાનીતિ સમ્બન્ધો. તતિયજ્ઝાને સુખફરણેન, પઠમદુતિયેસુ પીતિફરણેન સુખફરણેન ચ હેતુભૂતેનાતિ યથારહવસેન યોજના. ફરણં ચેત્થ ઝાનસ્સ સુભાવિતભાવેન સાતિસયાનં પીતિસુખાનં વસેન ઝાનપ્પચ્ચયાદિના સહજાતનામકાયસ્સ પરિબ્રૂહનં, રૂપકાયસ્સ ચ તંસમુટ્ઠાનેહિ પણીતરૂપેહિ પરિપ્ફુટતા. તેનાહ ભગવા ‘‘પીતિસુખેન અભિસન્દેતિ પરિસન્દેતિ પરિપૂરેતિ પરિપ્ફરતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૨૨૬; મ. નિ. ૧.૪૨૭). સુખસઞ્ઞન્તિ ઝાનસુખેન સહગતં સઞ્ઞં. લહુસઞ્ઞન્તિ તંસમ્પયુત્તલહુતાસહગતં સઞ્ઞં. ઓક્કમિત્વાતિ અનુપવિસિત્વા. તેસુ હિ ઝાનેસુ સાતિસયાય લહુતાય સમ્પયુત્તં સુખં સન્તાનવસેન પવત્તેન્તો યોગી તં સમોક્કન્તો વિય હોતીતિ એવં વુત્તં. સઞ્ઞાસીસેન નિદ્દેસો. ઝાનસમ્પયુત્તા હિ લહુતા વિનાપિ ઇદ્ધિયા આકાસં લઙ્ઘાપનપ્પમાણપ્પત્તા વિય હોતિ. લહુભાવગ્ગહણેનેવ ચેત્થ મુદુકમ્મઞ્ઞભાવાપિ ગહિતા એવ. તેનાહ ‘‘લહુમુદુકમ્મઞ્ઞકાયો હુત્વા’’તિ.

ઇમિના ¶ પરિયાયેનાતિ તિણ્ણં ઝાનાનં સમાપજ્જનેન સુખલહુભાવપ્પત્તનામરૂપકાયસ્સ સતિ ચિત્તપરિદમને ચતુત્થં ઝાનં સુખેનેવ ઇદ્ધિપટિલાભાય સંવત્તતીતિ ઇમિના પરિયાયેન. પકતિભૂમિયા હિ અધિટ્ઠાનભૂતા સમ્ભારભૂમિયો પાકારસ્સ નેમિપ્પદેસો વિયાતિ.

૩૮૨. ઇદ્ધિપાદનિદ્દેસે ચત્તારોતિ ગણનપરિચ્છેદો. ઇદ્ધિપાદાતિ એત્થ ઇજ્ઝતીતિ ઇદ્ધિ, સમિજ્ઝતિ નિપ્ફજ્જતીતિ અત્થો. ઇજ્ઝન્તિ વા એતાય સત્તા ઇદ્ધા વુદ્ધા ઉક્કંસગતા હોન્તીતિ ઇદ્ધિ. પઠમેનત્થેન ઇદ્ધિ એવ પાદોતિ ઇદ્ધિપાદો, ઇદ્ધિકોટ્ઠાસોતિ અત્થો. દુતિયેનત્થેન ઇદ્ધિયા પાદોતિ ઇદ્ધિપાદો. પાદોતિ પતિટ્ઠા, અધિગમૂપાયોતિ અત્થો. તેન હિ ઉપરૂપરિવિસેસસઙ્ખાતં ઇદ્ધિં પજ્જન્તિ પાપુણન્તિ. અયં તાવ અટ્ઠકથાનયો. તત્થ ઇદ્ધિ-સદ્દસ્સ પઠમો કત્તુઅત્થો, દુતિયો કરણત્થો ¶ વુત્તો. પાદ-સદ્દસ્સ એકો કરણત્થોવ. પજ્જિતબ્બાવ ઇદ્ધિ વુત્તા, ન ચ ઇજ્ઝન્તી, પજ્જિતબ્બા ચ ઇદ્ધિ પજ્જનકરણેન પાદેન સમાનાધિકરણા હોતીતિ પઠમેન અત્થેન ‘‘ઇદ્ધિ એવ પાદો ઇદ્ધિપાદો’’તિ ન સક્કા વત્તું. તથા ઇદ્ધિકિરિયાકરણેન સાધેતબ્બાવ વુદ્ધિસઙ્ખાતા ઇદ્ધિ પજ્જનકિરિયાકરણેન પજ્જિતબ્બાતિ દ્વિન્નં કરણાનં ન અસમાનાધિકરણતા સમ્ભવતીતિ દુતિયેનત્થેન ‘‘ઇદ્ધિયા પાદો ઇદ્ધિપાદો’’તિ ચ ન સક્કા વત્તું. તસ્મા પઠમેનત્થેન સમાનાધિકરણસમાસો, દુતિયેન સામિવચનસમાસો ન યુજ્જતીતિ પઠમેનત્થેન ઇદ્ધિયા પાદો ઇદ્ધિપાદો, દુતિયેનત્થેન ઇદ્ધિ એવ પાદો ઇદ્ધિપાદોતિ સમાસો યુત્તો, યથાવુત્તોપિ વા, પાદસ્સ ઇજ્ઝમાનકોટ્ઠાસઇજ્ઝનકરણૂપાયભાવતો.

પુબ્બભાગછન્દવસેન છન્દહેતુકો. સમ્પયુત્તછન્દવસેન છન્દાધિકો. પુબ્બાભિસઙ્ખારવસેન એવ પન સહજાતછન્દસ્સાપિ અધિકતા વેદિતબ્બા. અથ વા ‘‘છન્દઞ્ચે ભિક્ખુ અધિપતિં કરિત્વા લભતિ સમાધિં, લભતિ ચિત્તસ્સેકગ્ગતં, અયં વુચ્ચતિ છન્દસમાધી’’તિ ઇમાય પાળિયા છન્દાધિપતિસમાધિ છન્દસમાધીતિ અધિપતિ-સદ્દલોપં કત્વા સમાસો વુત્તોતિ વિઞ્ઞાયતિ. અધિપતિસદ્દત્થદસ્સનવસેન પન અટ્ઠકથાયં ‘‘છન્દહેતુકો છન્દાધિકો વા સમાધી’’તિ વુત્તં. તેનેવાહ ‘‘છન્દં અધિપતિં કરિત્વા’’તિઆદિ. પધાનભૂતાતિ વીરિયભૂતાતિ કેચિ વદન્તિ. સઙ્ખતસઙ્ખારનિવત્તનત્થં પન પધાનગ્ગહણં. અથ વા તં તં વિસેસં સઙ્ખરોતીતિ સઙ્ખારો, સબ્બમ્પિ વીરિયં. તત્થ ચતુકિચ્ચસાધકતો અઞ્ઞસ્સ નિવત્તનત્થં પધાનગ્ગહણં. પધાનભૂતા સેટ્ઠભૂતાતિ અત્થો. ચતુબ્બિધસ્સ પન વીરિયસ્સ અધિપ્પેતત્તા બહુવચનનિદ્દેસો. યો પન ‘‘ઇદ્ધિયા પાદો ઇદ્ધિપાદો’’તિ એવં સમાસયોજનાવસેન પાદસ્સ ઉપાયત્થતં ગહેત્વા ઇદ્ધિપાદત્થો ¶ વુત્તો, સો પટિલાભપુબ્બભાગાનં કત્તુકરણિદ્ધિભાવં ‘‘છન્દિદ્ધિપાદો’’તિઆદિના (વિભ. ૪૫૭) વા અભિધમ્મે આગતત્તા છન્દાદીહિ ઇદ્ધિપાદેહિ સાધેતબ્બાય વુદ્ધિયા કત્તિદ્ધિભાવં, છન્દાદીનં કરણિદ્ધિભાવઞ્ચ સન્ધાય વુત્તોતિ વેદિતબ્બો.

વીરિયિદ્ધિપાદે ‘‘વીરિયસમાધિપધાનસઙ્ખારસમન્નાગત’’ન્તિ દ્વિક્ખત્તું વીરિયં આગતં. તત્થ પુરિમં સમાધિવિસેસનં વીરિયાધિપતિ સમાધિ વીરિયસમાધીતિ. દુતિયં સમન્નાગમઙ્ગદસ્સનં. દ્વે એવ હિ સબ્બત્થ સમન્નાગમઙ્ગાનિ સમાધિ ¶ , પધાનસઙ્ખારો ચ. છન્દાદયો સમાધિવિસેસનાનિ, પધાનસઙ્ખારો પન પધાનવચનેનેવ વિસેસિતો, ન છન્દાદીહીતિ ન ઇધ વીરિયાધિપતિતા પધાનસઙ્ખારસ્સ વુત્તા હોતિ. વીરિયઞ્ચ સમાધિં વિસેસેત્વા ઠિતમેવ સમન્નાગમઙ્ગવસેન પધાનસઙ્ખારવચનેન વુત્તન્તિ નાપિ દ્વીહિ વીરિયેહિ સમન્નાગમો વુત્તો હોતીતિ. યસ્મા પન છન્દાદીહિ વિસિટ્ઠો સમાધિ, તથા વિસિટ્ઠેનેવ ચ તેન સમ્પયુત્તો પધાનસઙ્ખારો, સેસધમ્મા ચ, તસ્મા સમાધિવિસેસનાનં વસેન ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા વુત્તા. વિસેસનભાવો ચ છન્દાદીનં તંતંઅવસ્સયવસેન હોતીતિ.

અથ વાતિઆદિના નિસ્સયટ્ઠેપિ પાદ-સદ્દે ઉપાયટ્ઠેન છન્દાદીનં ઇદ્ધિપાદતા વુત્તા. તેનેવ અભિધમ્મે ઉત્તરચૂળભાજનીયે ‘‘ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા છન્દિદ્ધિપાદો’’તિઆદિના (વિભ. ૪૫૭) છન્દાદીનમેવ ઇદ્ધિપાદતા વુત્તા. પઞ્હાપુચ્છકે ચ ‘‘ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા ઇધ ભિક્ખુ છન્દસમાધી’’તિઆદિનાવ (વિભ. ૪૬૨) ઉદ્દેસં કત્વાપિ પુન છન્દાદીનંયેવ કુસલાદિભાવો વિભત્તો. ઉપાયિદ્ધિપાદદસ્સનત્થમેવ હિ સુત્તે, અભિધમ્મે ચ નિસ્સયિદ્ધિપાદદસ્સનં કતં, અઞ્ઞથા ચતુબ્બિધતા ન હોતીતિ.

૩૮૩. છન્દાદીનિ અટ્ઠાતિ છન્દસમાધિ વીરિયસમાધિ ચિત્તસમાધિ વીમંસાસમાધીતિ એવં છન્દાદીનિ અટ્ઠ. કામં ચેત્થ ચતૂસુપિ ઠાનેસુ સમાધિ સમાધિ એવ, તથાપિ ઇદ્ધિં ઉપ્પાદેતુકામતાછન્દસહિતોવ સમાધિ ઇદ્ધિપટિલાભાય સંવત્તતિ, ન કેવલો. એવં વીરિયસમાધિઆદયોપિ. તસ્મા છન્દાદિસહિતા એતે ચત્તારો ચ સમાધી, છન્દાદયો ચ ચત્તારોતિ અટ્ઠ પજ્જતિ ઇદ્ધિ એતેહિ પાપુણીયતિ, સયં વા પજ્જન્તિ ઇદ્ધિપટિલાભાય સમ્પજ્જન્તીતિ પદાનીતિ વુચ્ચન્તિ. તેનાહ ‘‘ઇદ્ધિપટિલાભાય સંવત્તન્તી’’તિ. યં પન પાળિયં ‘‘છન્દો ન સમાધી’’તિઆદિ, તં યદિપિ છન્દાદયો સમાધિસહિતાવ ઇદ્ધિં નિપ્ફાદેન્તિ, તથાપિ વિસું ¶ નેસં પદભાવદસ્સનં. એકતો નિયુત્તોવ, ન એકેકો હુત્વાતિ અધિપ્પાયો. નિયુત્તોવાતિ સહિતો એવ, ન વિયુત્તો.

૩૮૪. અનોનતન્તિ ન ઓનતં, વીરિયેન પગ્ગહિતત્તા અલીનન્તિ અત્થો. તેનાહ ‘‘કોસજ્જે ન ઇઞ્જતી’’તિ, કોસજ્જનિમિત્તં ન ચલતીતિ ¶ અત્થો. ઉદ્ધં નતં ઉન્નતં, ઉદ્ધતં વિક્ખિત્તં. ન ઉન્નતં અનુન્નતં, અવિક્ખિત્તં સમાહિતન્તિ અત્થો. તેનાહ ‘‘ઉદ્ધચ્ચે ન ઇઞ્જતી’’તિ. અભિસઙ્ગવસેન નતં અભિનતં, ન અભિનતં અનભિનતં, અરત્તં. અપગમનવસેન નતં અપનતં, કોધવસેન વિમુખં. ન અપનતં અનપનતં, અદુટ્ઠં. દિટ્ઠિયા ‘‘અહં, મમ’’ન્તિ નિસ્સયવસેન ન નિસ્સિતન્તિ અનિસ્સિતં. છન્દરાગવસેન ન પટિબદ્ધન્તિ અપ્પટિબદ્ધં. રાગો કેવલં આસત્તિમત્તં, છન્દરાગો પન બહલકિલેસો. તથા હિસ્સ દૂરે ઠિતમ્પિ આરમ્મણં પટિબદ્ધમેવ. વિપ્પમુત્તન્તિ વિસેસતો પમુત્તં. ઝાનાનં કામરાગપટિપક્ખતાય આહ ‘‘કામરાગે’’તિ. વિસંયુત્તન્તિ વિવિત્તં સંકિલેસતો, ન વા સંયુત્તં ચતૂહિપિ યોગેહિ. વિમરિયાદિકતં કિલેસમરિયાદાય, યથા ઈસકમ્પિ કિલેસમરિયાદા ન હોતિ, તથા પટિપન્નં. એકત્તગતન્તિ એકગ્ગતં ઉપગતં અચ્ચન્તમેવ સમાહિતં. તતો એવ નાનત્તકિલેસેહિ નાનાસભાવેહિ કિલેસેહિ ન ઇઞ્જતિ.

એસ અત્થોતિ કોસજ્જાદિનિમિત્તં. ઇમસ્સ ચિત્તસ્સ આનેઞ્જનત્થો સિદ્ધો એવ આનેઞ્જપ્પત્તિયા પકાસનવસેન દસ્સિતત્તા. પુન વુત્તોતિ ઇદ્ધિયા ભૂમિપાદપદદસ્સનપ્પસઙ્ગેન ‘‘ઇમાનિ મૂલાનિ નામા’’તિ મૂલભાવદસ્સનત્થં પુન વુત્તો. પુરિમોતિ ‘‘સદ્ધાદીહિ પરિગ્ગહિતત્તા’’તિઆદિના પુબ્બે છધા દસ્સિતનયો. અયન્તિ અધુના સોળસધા દસ્સિતનયો. સુત્તનયે, પટિસમ્ભિદાનયે ચ દસ્સિતે તત્થ સમ્મોહો ન હોતિ, ન અદસ્સિતેતિ આહ ‘‘ઉભયત્થ અસમ્મોહત્થ’’ન્તિ.

૩૮૫. ઞાણેન અધિટ્ઠહન્તોતિ ‘‘કથં પનાયં એવં હોતી’’તિ એત્થ પુબ્બે અત્તના વુત્તપદં ઉદ્ધરતિ અધિટ્ઠાનવિધિં દસ્સેતું ‘‘અભિઞ્ઞાપાદકં ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાયા’’તિ. એત્થ અનુપુબ્બેન ચત્તારિ ઝાનાનિ સમાપજ્જિત્વા ચતુત્થજ્ઝાનતો વુટ્ઠાયાતિ કેચિ, તં અયુત્તં. યથિચ્છિતજ્ઝાનસમાપજ્જનત્થઞ્હિ ચિત્તપરિદમનં, ચતુત્થજ્ઝાનમેવ ચ અભિઞ્ઞાપાદકં, ન ઇતરાનિ. પરિકમ્મં કત્વાતિ પાદકજ્ઝાનતો વુટ્ઠાય કામાવચરચિત્તેન ‘‘સતં હોમી’’તિઆદિના ¶ ચિન્તનમેવેત્થ પરિકમ્મકરણં, તથાવજ્જનમેવ ચ આવજ્જનં. દુતિયમ્પીતિ પિ-સદ્દો સમુચ્ચયત્થો, તેન તતિયમ્પિ, તતો ભિય્યોપીતિ ઇમમત્થં દીપેતિ. યથા હિ ઝાનભાવના, એવમભિઞ્ઞાભાવનાપિ. ‘‘એકવારં દ્વેવાર’’ન્તિ ઇદમ્પિ નિદસ્સનમત્તં દટ્ઠબ્બં. નિમિત્તારમ્મણન્તિ પટિભાગનિમિત્તારમ્મણં. પરિકમ્મચિત્તાનીતિ એત્થ એકેકસ્સ પરિકમ્મચિત્તસ્સ સતારમ્મણતા ¶ દટ્ઠબ્બા ‘‘સતં હોમી’’તિ પવત્તનતો. સહસ્સારમ્મણાનીતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. વણ્ણવસેનાતિ અત્તના પરિકપ્પિતવણ્ણવસેન. નો પણ્ણત્તિવસેનાતિ ન સત્તપણ્ણત્તિવસેન. તં અધિટ્ઠાનચિત્તં અપ્પનાચિત્તમિવાતિ ઇવગ્ગહણં અભિઞ્ઞાચિત્તસ્સ ઝાનચિત્તસ્સ પઠમુપ્પત્તિસદિસભાવતો વુત્તં, ન તસ્સ અપ્પનાભાવતો. રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનિકન્તિ રૂપાવચરચતુત્થઝાનવન્તં, તેન સમ્પયુત્તં.

૩૮૬. યદિ એવં ‘‘આવજ્જિત્વા ઞાણેન અધિટ્ઠાતી’’તિ પટિસમ્ભિદાવચનં કથન્તિ આહ ‘‘યમ્પી’’તિઆદિ. તત્રાપીતિ પટિસમ્ભિદાયમ્પિ. આવજ્જતીતિ ‘‘બહુકં આવજ્જતી’’તિ ઇદં પાઠપદં પરિકમ્મવસેનેવ વુત્તં, ન આવજ્જનવસેન. આવજ્જિત્વા ઞાણેન અધિટ્ઠાતીતિ અભિઞ્ઞાઞાણવસેન વુત્તં, ન પરિકમ્મચિત્તસમ્પયુત્તસ્સ, અઞ્ઞસ્સ વા કામાવચરસ્સ ઞાણસ્સ વસેન. ન હિ તસ્સ તાદિસો આનુભાવો અત્થીતિ. તસ્માતિ યસ્મા અપ્પનાપ્પત્તસ્સ અભિઞ્ઞાઞાણસ્સેવ વસેન અધિટ્ઠાનં, તસ્મા. અયમધિટ્ઠાનક્કમોતિ દસ્સેન્તો ‘‘બહુકં આવજ્જતી’’તિઆદિમાહ. તત્થ સન્નિટ્ઠાપનવસેનાતિ નિપ્ફાદનવસેન.

કાયસક્ખિદસ્સનત્થન્તિ ન કેવલં વચનમત્તમેવ, અથ ખો અયમેતસ્સત્થસ્સ અત્તનો કાયેન સચ્છિકતત્તા કાયસક્ખીતિ સક્ખિદસ્સનત્થં.

કોકનદન્તિ પદુમવિસેસનં યથા ‘‘કોકાસક’’ન્તિ. તં કિર બહુપત્તં, વણ્ણસમ્પન્નં, અતિવિય સુગન્ધઞ્ચ હોતિ. પાતોતિ પગેવ. અયઞ્હેત્થ અત્થો – યથા કોકનદસઙ્ખાતં પદુમં પાતો સૂરિયસ્સુગ્ગમનવેલાયં ફુલ્લં વિકસિતં અવીતગન્ધં સિયા વિરોચમાનં, એવં સરીરગન્ધેન, ગુણગન્ધેન ચ સુગન્ધં સરદકાલે અન્તલિક્ખે આદિચ્ચમિવ અત્તનો તેજસા તપન્તં અઙ્ગેહિ નિચ્છરણકજુતિતાય અઙ્ગીરસં સમ્માસમ્બુદ્ધં પસ્સાતિ.

અભબ્બોતિ પટિપત્તિસારમિદં સાસનં, પટિપત્તિ ચ પરિયત્તિમૂલિકા, ત્વઞ્ચ પરિયત્તિં ઉગ્ગહેતું ¶ અસમત્થો, તસ્મા અભબ્બોતિ અધિપ્પાયો. અભબ્બો નામ ન હોતિ વાસધુરસ્સેવ પધાનભાવતો.

ભિક્ખૂતિ પબ્બજિતવોહારેન વુત્તં, ભાવિનં વા ભિક્ખુભાવં ઉપાદાય યથા ‘‘અગમા રાજગહં બુદ્ધો’’તિ (સુ. નિ. ૪૧૦). પિલોતિકખણ્ડન્તિ સુવિસુદ્ધં ચોળખણ્ડં ¶ . રજો હરતીતિ રજોહરણં. અભિનિમ્મિનિત્વા અદાસિ તત્થ પુબ્બે કતાધિકારત્તા. તથા હિ યોનિસો ઉમ્મુજ્જન્તો ‘‘અત્તભાવસ્સ પનાયં દોસો’’તિ અસુભસઞ્ઞં, અનિચ્ચસઞ્ઞઞ્ચ પટિલભિત્વા નામરૂપપરિગ્ગહાદિના પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ ઞાણં ઓતારેત્વા કલાપસમ્મસનાદિક્કમેન વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા ઉદયબ્બયઞાણાદિપટિપાટિયા વિપસ્સનં અનુલોમગોત્રભુસમીપં પાપેસિ. ઓભાસવિસ્સજ્જનપુબ્બિકા ભાસિતગાથા ઓભાસગાથા.

રાગો રજો અરિયસ્સ વિનયે, ન ચ પન રેણુ વુચ્ચતિ ‘‘રજો’’તિ. કસ્મા? ચિત્તસ્સ મલીનભાવકરણતો. રાગસ્સેતં અધિવચનં ‘‘રજો’’તિ. એતં રજન્તિ એતં રાગસઙ્ખાતં રજં. વિપ્પજહિત્વાતિ અગ્ગમગ્ગેન વિસેસતો પજહનહેતુ. પણ્ડિતા વિહરન્તિ તેતિ તે પજહનકા પણ્ડિતા હુત્વા વિહરન્તિ. વીતરજસ્સ સબ્બસો પહીનરાગાદિરજસ્સ બુદ્ધસ્સ ભગવતો સાસને. તથા હિ વદન્તિ –

‘‘ચિત્તમ્હિ સંકિલિટ્ઠમ્હિ, સંકિલિસ્સન્તિ માણવા;

ચિત્તે સુદ્ધે વિસુજ્ઝન્તિ, ઇતિ વુત્તં મહેસિના’’તિ. (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩૭૩; મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૦૬; સં. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩.૧૦૦; ઇતિવુ. અટ્ઠ. ૮૮);

છળભિઞ્ઞાગહણેન ગહિતાય છળભિઞ્ઞાય વિભાવિતેપિ અરિયમગ્ગે અનુત્તરભાવસામઞ્ઞેન ફલનિબ્બાનેહિ સદ્ધિં સઙ્ગણ્હન્તો આહ ‘‘નવ લોકુત્તરધમ્મા’’તિ.

પત્તસ્સ પિદહનાકારેન હત્થં ઠપેન્તો ‘‘હત્થં પિદહી’’તિ વુત્તો. હત્થન્તિ વા કરણત્થે ઉપયોગવચનં, હત્થેન પિદહીતિ અત્થો.

સહસ્સક્ખત્તુન્તિ ¶ સહસ્સધા. સહસ્સધા હિ અત્તાનં એકચિત્તેનેવ નિમ્મિનન્તોપિ સહસ્સવારં નિમ્મિનન્તો વિય હોતિ. અસતિપિ કિરિયાબ્યાવુત્તિયં તદત્થસિદ્ધિતોતિ ઇમમત્થં દસ્સેતું ‘‘સહસ્સક્ખત્તુ’’ન્તિ વુત્તં. અમ્બવનેતિ અમ્બવને કતવિહારે. રમ્મેતિ રમણીયે. યાવ કાલપ્પવેદના, તાવ નિસીદીતિ યોજના.

અનિયમેત્વાતિ વણ્ણાવયવસરીરાવયવપરિક્ખારકિરિયાવિસેસાદીહિ નિયમં અકત્વા. નાનાવણ્ણેતિ નાનાકારે યથાવુત્તવણ્ણાદિવસેન નાનાવિધે. મિસ્સકકેસેતિ પલિતેહિ મિસ્સિતકેસે. ઉપડ્ઢરત્તવણ્ણઉપડ્ઢપણ્ડુવણ્ણાદીસુ અઞ્ઞતરવણ્ણન્તિ એવં ઉપડ્ઢરત્તચીવરે. પદવસેન અત્થસ્સ ¶ , ગમનવસેન પાળિયા ભણનં પદભાણં. પરિકથાદિવસેન ધમ્મસ્સ કથનં ધમ્મકથા. સરેન ભઞ્ઞં સુત્તાદીનં ઉચ્ચારણં સરભઞ્ઞં. અપરેપીતિ વુત્તાકારતો અઞ્ઞેપિ દીઘરસ્સકિસથૂલાદિકે નાનપ્પકારકે. ઇચ્છિતિચ્છિતપ્પકારાયેવ હોન્તીતિ યથા યથા ઇચ્છિતા, તંતંપકારાયેવ હોન્તિ. યત્તકા હિ વિસેસા વણ્ણાદિવસેન તેસુ ઇચ્છિતા, તત્તકવિસેસવન્તોવ તે હોન્તિ. તે પન તથા બહુધા ભિન્નાકારેપિ વણ્ણવસેન આરમ્મણં કત્વા એકમેવ અધિટ્ઠાનચિત્તં પવત્તતિ. અયં હિસ્સ આનુભાવો – યથા એકાવ ચેતના નાનાવિસેસવન્તં અત્તભાવં નિબ્બત્તેતિ, તત્થ ભવપત્થના કમ્મસ્સ વિસેસપચ્ચયો હોતિ. અચિન્તેય્યો ચ કમ્મવિપાકોતિ ચે, ઇધાપિ પરિકમ્મચિત્તં વિસેસપચ્ચયો હોતિ, અચિન્તેય્યો ચ ઇદ્ધિવિસયોતિ ગહેતબ્બં. એસ નયોતિ ય્વાયં બહુભાવનિમ્માને ‘‘અભિઞ્ઞાપાદકં ઝાનં સમાપજ્જિત્વા’’તિઆદિના અધિટ્ઠાનનયો વુત્તો, એસ નયો ઇતરેસુપિ અધિટ્ઠાનેસુ.

ઇતિ અવિસેસં અતિદેસેન દસ્સેત્વા વિસેસં સરૂપતો દસ્સેતું ‘‘અયં પન વિસેસો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઇમિના ભિક્ખુના ઇચ્છન્તેનાતિ સમ્બન્ધો. મં જાનિસ્સન્તીતિ ‘‘ઇદ્ધિમા’’તિ મં જાનિસ્સન્તિ. અન્તરાવાતિ પરિચ્છિન્નકાલસ્સ અબ્ભન્તરે એવ. પાદકજ્ઝાનન્તિઆદિ પરિકમ્મકરણાકારદસ્સનત્થં વુત્તં, ઇતરં પન અતિદેસેનેવ વિભાવિતન્તિ. એવં અકરોન્તોતિ ‘‘એકો હોમી’’તિ અન્તરા અધિટ્ઠાનં અકરોન્તો. ‘‘યથાપરિચ્છિન્નકાલવસેના’’તિ ઇમિના ‘‘સતં હોમી’’તિઆદિના અધિટ્ઠાનં કરોન્તેન કાલપરિચ્છેદવસેનેવ કાતબ્બન્તિ દસ્સેતિ. સયમેવ એકો હોતિ અધિટ્ઠાનસ્સ પટિપ્પસ્સદ્ધત્તા. એત્થ ચ પરિકમ્માધિટ્ઠાનચિત્તાનં ઇદ્ધિમા વણ્ણવસેન સયમેવ આરમ્મણં હોતિ. તેસુ પરિકમ્મચિત્તાનિ ¶ સન્તતિપચ્ચુપ્પન્નારમ્મણાનિ. અધિટ્ઠાનચિત્તં સમ્પતિવત્તમાનારમ્મણં અધિટ્ઠાનસ્સ એકચિત્તક્ખણિકત્તાતિ વદન્તિ.

૩૮૭. ‘‘આવિભાવ’’ન્તિ પદસ્સ હેટ્ઠા વુત્તેન હોતિ-સદ્દેન સમ્બન્ધો ન યુજ્જતિ ઉપયોગવચનેન વુત્તત્તા, તથા વક્ખમાનેન ચ ગચ્છતિ-સદ્દેન અત્તનો, પરેસઞ્ચ આવિભાવસ્સ ઇચ્છિતત્તા, નામપદઞ્ચ કિરિયાપદાપેક્ખન્તિ કિરિયાસામઞ્ઞવાચિના કરોતિ-સદ્દેન યોજેત્વા આહ ‘‘આવિભાવં કરોતી’’તિ. તિરોભાવન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો ¶ . યદિ એવં કથં પટિસમ્ભિદાયન્તિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘ઇદમેવ હી’’તિઆદિ. કામં પટિસમ્ભિદાયં ‘‘આવિભાવન્તિ કેનચિ અનાવટં હોતી’’તિઆદિના (પટિ. મ. ૩.૧૧) આગતં, તમ્પિ ઇદમેવ આવિભાવકરણં, તિરોભાવકરણઞ્ચ સન્ધાય વુત્તં. સેસપદાનિ તેસંયેવ વેવચનાનિ. અન્ધકારન્તિ રત્તન્ધકારં, દિવાપિ વા બિલગુહાદિગતં અન્ધકારં. પટિચ્છન્નન્તિ કુટ્ટકવાટાદિના પટિચ્છાદિતં. અનાપાથન્તિ દૂરતાસુખુમતરતાદિના ન આપાથગતં. અયન્તિ ઇદ્ધિમા. પટિચ્છન્નોપિ દૂરે ઠિતોપિ અત્તા વા પરો વા યથા દિસ્સતીતિ વિભત્તિં પરિણામેત્વા યોજેતબ્બં. આલોકજાતન્તિ આલોકભૂતં, જાતાલોકં વા.

૩૮૮. એતં પન પાટિહારિયન્તિ આવિભાવપાટિહારિયમાહ. કેન કતપુબ્બન્તિ તત્થ કાયસક્ખિં પુચ્છિત્વા ‘‘સત્થા તાવ કાયસક્ખી’’તિ દસ્સેન્તેન ‘‘ભગવતા’’તિ વત્વા તમત્થં વિભાવેતું ‘‘ભગવા હી’’તિઆદિ વુત્તં. સાવત્થિવાસિકે પસ્સન્તીતિ આનેત્વા સમ્બન્ધો, તથા ‘‘યાવ અવીચિં દસ્સેસી’’તિ. આકાસગતેસુ હેટ્ઠિમહેટ્ઠિમવિમાનેસુ ઉપરૂપરિવિમાનં બ્યવધાયકેસુ બ્યૂહિયમાનેસુ તગ્ગતં આકાસં બ્યૂળ્હં નામ હોતીતિ વુત્તં ‘‘આકાસઞ્ચ દ્વિધા વિયૂહિત્વા’’તિ.

અયમત્થોતિ આવિભાવપાટિહારિયસ્સ સત્થારા કતભાવો. પુરિમબુદ્ધાનં પટિપત્તિઆવજ્જનં બુદ્ધપ્પવેણિયા અનુપાલનત્થં. ‘‘એકેન પાદેના’’તિઆદિ તિવિક્કમદસ્સનં. નયં દેતિ યસ્સ નયસ્સ અનુસારેન વાચનામગ્ગં ઠપેસિ.

ચૂળઅનાથપિણ્ડિકો નામ અનાથપિણ્ડિકમહાસેટ્ઠિસ્સ કનિટ્ઠભાતા.

સિનેરુપબ્બતં ¶ નિબ્બિજ્ઝિત્વાતિ તં પરિસાય દિસ્સમાનરૂપંયેવ કત્વા નિબ્બિજ્ઝિત્વા. નન્તિ સિનેરુપબ્બતં.

અનેકસતસહસ્સસઙ્ખસ્સ ઓકાસલોકસ્સ, તંનિવાસિસત્તલોકસ્સ ચ વિવટભાવકરણપાટિહારિયં લોકવિવરણં નામ. મહાબ્રહ્માતિ સહમ્પતિમહાબ્રહ્મા.

પસ્સથ ¶ તાવ અપણ્ણકપટિપદાય ફલન્તિ નિરયભયેન તજ્જેત્વા સત્થુ અનુપુબ્બિકથાનયેન સગ્ગસુખેન પલોભેત્વા, ન પન સગ્ગસમ્પત્તિયં નિન્નભાવાપાદનેન.

૩૮૯. યથા આવિભાવકરણે આલોકકસિણં સમાપજ્જિતબ્બં આલોકનિમ્માનાય, એવં તિરોભાવકરણે અન્ધકારનિમ્માનાય નીલકસિણં સમાપજ્જિતબ્બં. કામઞ્ચેતં પાળિયં સરૂપતો નાગતં, ‘‘વિવટં આવટ’’ન્તિ (પટિ. મ. ૩.૧૧) પન વચનતો અત્થતો આગતમેવ. ઓદાતકસિણન્તોગધં વા આલોકકસિણન્તિ વુત્તોવાયમત્થો. અન્ધકારન્તિ અન્ધકારવન્તં.

૩૯૦. અવસેસે ઇટ્ટિયત્થેરાદિકે.

૩૯૧. પાકટો ઇદ્ધિમા એતસ્સ અત્થીતિ પાકટં, પાકટઞ્ચ તં પાટિહારિયઞ્ચાતિ પાકટપાટિહારિયં. ન એત્થ ઇદ્ધિમા પાકટોતિ અપાકટં, અપાકટઞ્ચ તં પાટિહારિયઞ્ચાતિ અપાકટપાટિહારિયં. ઇદ્ધિમતો એવ હિ પાકટાપાકટભાવેનાયં ભેદો, ન પાટિહારિયસ્સ. ન હિ તં અપાકટં અત્થિ.

ઉત્તરિમનુસ્સધમ્માતિ મનુસ્સધમ્મો વુચ્ચતિ દસ કુસલકમ્મપથધમ્મા, તતો મનુસ્સધમ્મતો ઉત્તરિ. ઇદ્ધિસઙ્ખાતં પાટિહારિયં ઇદ્ધિપાટિહારિયં. આળિન્દેતિ પમુખે. ઓકાસેહીતિ પકિર. ઇદ્ધાભિસઙ્ખારન્તિ ઇદ્ધિપયોગં. અભિસઙ્ખાસીતિ અભિસઙ્ખરિ, અકાસીતિ અત્થો. તાલચ્છિગ્ગળેનાતિ કુઞ્ચિકચ્છિદ્દેન. અગ્ગળન્તરિકાયાતિ પિટ્ઠસઙ્ઘાતાનં અન્તરેન.

અન્તરહિતોતિ અન્તરધાયિતુકામો. બકો બ્રહ્મા યથા અન્તરધાયિતું ન સક્કોતિ, તથા કત્વા ભગવા સયં તસ્સ, બ્રહ્મગણસ્સ ચ અનાપાથભાવગમનેન અન્તરહિતો હુત્વા ‘‘સમણસ્સ ગોતમસ્સ ¶ ઇમસ્મિં ઠાને અત્થિભાવો વા નત્થિભાવો વા ન સક્કા જાનિતુ’’ન્તિ એવં બ્રહ્મગણસ્સ વચનોકાસો મા હોતૂતિ ‘‘ભવેવાહ’’ન્તિ ઇમં ગાથં અભાસિ.

તત્થ ભવેવાહં ભયં દિસ્વાતિ અહં ભવે સંસારે જાતિજરાદિભેદં ભયં દિસ્વા એવ. ભવઞ્ચ વિભવેસિનન્તિ ઇમઞ્ચ કામભવાદિં તિવિધમ્પિ ¶ સત્તભવં, વિભવેસિનં વિભવં ગવેસમાનમ્પિ પરિયેસમાનમ્પિ પુનપ્પુનં ભવે એવ દિસ્વા. ભવં નાભિવદિન્તિ તણ્હાદિટ્ઠિવસેન કિઞ્ચિ ભવં ન અભિવદિં ન ગહેસિં. નન્દિઞ્ચ ન ઉપાદિયિન્તિ ભવતણ્હં ન ઉપગચ્છિં, ન અગ્ગહેસિન્તિ અત્થો.

૩૯૨. અલગ્ગમાનોતિ વિનિવિજ્ઝિત્વા ગમનેન કુટ્ટાદીસુ કત્થચિ ન લગ્ગમાનો. આવજ્જિત્વા કતપરિકમ્મેનાતિ યસ્સ પરતો ગન્તુકામો, તં આવજ્જિત્વા ‘‘આકાસો હોતુ, આકાસો હોતૂ’’તિ એવં કતપરિકમ્મેન ઇદ્ધિમતા. પાકારપબ્બતાપેક્ખાય ‘‘સુસિરો, છિદ્દો’’તિ ચ પુલ્લિઙ્ગવસેન વુત્તં. ઉબ્બેધવસેન પવત્તં વિવરં સુસિરં. તિરિયં પવત્તં છિદ્દં.

યત્થ કત્થચિ કસિણે પરિકમ્મં કત્વાતિ પથવીકસિણાદીસુ યત્થ કત્થચિ કસિણે ઝાનં સમાપજ્જિત્વા પરિકમ્મં કત્વા ‘‘આકાસો હોતૂ’’તિ અધિટ્ઠાતબ્બો. તત્થ કારણમાહ ‘‘અટ્ઠસમાપત્તિવસીભાવોયેવ પમાણ’’ન્તિ. તસ્મા યં યં ઇચ્છતિ, તં તદેવ હોતિ. એતેન પથવિયા ઉમ્મુજ્જનનિમુજ્જને આપોકસિણસમાપજ્જનં, ઉદકાદીસુ પથવીનિમ્માને પથવીકસિણસમાપજ્જનં ન એકન્તતો ઇચ્છિતબ્બન્તિ વુત્તં હોતિ. એતન્તિ એતં તિરોકુટ્ટાદિગમનપાટિહારિયકરણે આકાસકસિણસમાપજ્જનં અવસ્સં વત્તબ્બં અનુચ્છવિકભાવતો. એવઞ્ચ કત્વા ‘‘આકાસકસિણવસેન પટિચ્છન્નાનં વિવટકરણ’’ન્તિઆદિવચનં વિય પથવીકસિણવસેન ‘‘એકોપિ હુત્વા બહુધા હોતી’’તિઆદિભાવો ‘‘આકાસે વા ઉદકે વા પથવિં નિમ્મિનિત્વા પદસા ગમનં ઇચ્છતી’’તિઆદિના યં પકિણ્ણકનયે વુત્તં, તમ્પિ સમત્થિતં હોતિ.

‘‘દોસો નત્થી’’તિ દ્વિક્ખત્તું બદ્ધં સુબદ્ધં વિય દળ્હીકરણં નામ હોતીતિ અધિપ્પાયેન વત્વા તેન પયોજનાભાવં દસ્સેતું ‘‘પુન સમાપજ્જિત્વા’’તિઆદિ વુત્તં. અધિટ્ઠિતત્તા આકાસો હોતિયેવાતિ સચેપિ કિઞ્ચિ અન્તરા ઉપટ્ઠિતં પબ્બતાદિ સિયા, તમ્પિ ‘‘આકાસો હોતૂ’’તિ અધિટ્ઠિતત્તા ¶ આકાસો હોતિયેવ. ઇદમ્પિ અટ્ઠાનપરિકપ્પનમત્તં, તાદિસસ્સ ઉપટ્ઠાનમેવ નત્થીતિ દસ્સેતું ‘‘અન્તરા’’તિઆદિ વુત્તં.

૩૯૩. પરિચ્છિન્દિત્વાતિ યથિચ્છિતટ્ઠાનં ઞાણેન પરિચ્છિન્દિત્વા. તત્રાતિ તસ્મિં પથવિયા ઉદકભાવાધિટ્ઠાને અયં યથાવુત્તપટિપત્તિવિભાવિની પાળિ ¶ . પરતો ‘‘તત્રાયં પાળી’’તિ આગતટ્ઠાનેસુપિ ઇમિના નયેન અત્થો વેદિતબ્બો.

સોતિ ઇદ્ધિમા. અધિટ્ઠાનકાલે કાલપરિચ્છેદં કત્વા અધિટ્ઠાતીતિ વુત્તં ‘‘પરિચ્છિન્નકાલં પન અતિક્કમિત્વા’’તિ. પકતિયા ઉદકં અનિમ્માનઉદકં.

૩૯૪. વિપરીતન્તિ યં ઉદકં અક્કમિત્વા અક્કમન્તો ન સંસીદતિ, તં પનેત્થ ઇદ્ધિયા પથવીનિમ્માનવસેન વેદિતબ્બં. પથવીકસિણન્તિ પથવીકસિણજ્ઝાનં.

૩૯૫. પલ્લઙ્કન્તિ સમન્તતો ઊરુબદ્ધાસનં. છિન્નપક્ખો, અસઞ્જાતપક્ખો વા સકુણો ડેતું ન સક્કોતીતિ પાળિયં ‘‘પક્ખી સકુણો’’તિ (પટિ. મ. ૩.૧૧) પક્ખી-સદ્દેન વિસેસેત્વા સકુણો વુત્તોતિ ‘‘પક્ખેહિ યુત્તસકુણો’’તિ આહ. પરિકમ્મં કત્વાતિ ‘‘પથવી હોતૂ’’તિ પરિકમ્મં કત્વા.

આકાસે અન્તલિક્ખેતિ અન્તલિક્ખસઞ્ઞિતે આકાસે. યત્થ યત્થ હિ આવરણં નત્થિ, તં તં ‘‘આકાસ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. અયઞ્ચ ઇદ્ધિમા ન પથવિયા આસન્ને આકાસે ગચ્છતિ. યત્થ પન પક્ખીનં અગોચરો, તત્થ ગચ્છતિ, તાદિસઞ્ચ લોકે ‘‘અન્તલિક્ખ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તેન વુત્તં ‘‘અન્તલિક્ખસઞ્ઞિતે આકાસે’’તિ.

થેરોતિ પુબ્બે વુત્ત તિપિટકચૂળાભયત્થેરો. સમાપત્તિસમાપજ્જનન્તિ પુન સમાપત્તિસમાપજ્જનં. નનુ સમાહિતમેવસ્સ ચિત્તન્તિ ઇદ્ધિમતો પાટિહારિયવસેન પવત્તમાનસ્સ ચિત્તં અચ્ચન્તં સમાહિતમેવ હોતિ, ન અઞ્ઞદા વિય અસમાહિતન્તિ અધિપ્પાયો. તં પન થેરસ્સ મતિમત્તં. પુબ્બે હિ પથવીકસિણં સમાપજ્જિત્વા પથવિં અધિટ્ઠાય ગચ્છતિ, ઇદાનિ પન આકાસો ઇચ્છિતબ્બો, તસ્મા આકાસકસિણં સમાપજ્જિતબ્બમેવ. તેનાહ ‘‘કિઞ્ચાપી’’તિઆદિ. તિરોકુટ્ટપાટિહારિયે ¶ વુત્તનયેનેવ પટિપજ્જિતબ્બન્તિ યથા તત્થ કુટ્ટાદિ ‘‘આકાસો હોતૂ’’તિ અધિટ્ઠાનેન આકાસો હોતિ, એવં ઇધાપિ પબ્બતરુક્ખાદિં અધિટ્ઠાનેન આકાસં કત્વા ગન્તબ્બન્તિ અત્થો. અથ વા તિરોકુટ્ટપાટિહારિયે વુત્તનયેનેવાતિ ‘‘સચે પનસ્સ ભિક્ખુનો અધિટ્ઠહિત્વા ગચ્છન્તસ્સા’’તિઆદિના (વિસુદ્ધિ. ૨.૩૯૨) તત્થ ¶ વુત્તનયેન. એતેન ‘‘પુરિમાધિટ્ઠાનબલેનેવ ચસ્સ અન્તરા અઞ્ઞો પબ્બતો વા રુક્ખો વા ઉતુમયો ઉટ્ઠહિસ્સતીતિ અટ્ઠાનમેવેત’’ન્તિ નાગાદીહિ કયિરમાનો વિબન્ધો ગમનન્તરાયં ન કરોતીતિ દસ્સેતિ.

ઓકાસેતિ જનવિવિત્તે યુત્તટ્ઠાને. પાકટો હોતિ આકાસચારી અયં સમણોતિ.

૩૯૬. દ્વાચત્તાલીસયોજનસહસ્સગ્ગહણં પઠમકપ્પવસેન કતં, તતો પરં પન અનુક્કમેન પથવિયા ઉસ્સિતભાવેન તતો કતિપયયોજનૂનતા સિયા, અપ્પકં અધિકં વા ઊનં વા ગણનૂપગં ન હોતીતિ તથા વુત્તં. તીસુ દીપેસુ એકક્ખણે આલોકકરણેનાતિ યદા યસ્મિં દીપે મજ્ઝે તિટ્ઠન્તિ, તદા તતો પુરિમસ્મિં અત્થં ગચ્છન્તા પચ્છિમે ઉદેન્તા હુત્વા આલોકકરણેન. અઞ્ઞજોતીનં વા અભિભવનેન, દુદ્દસતાય ચ મહિદ્ધિકે. સત્તાનં સીતપરિળાહવૂપસમનેન, ઓસધિતિણવનપ્પતીનં પરિબ્રૂહનેન ચ મહાનુભાવે. છુપતીતિ ફુસતિ. પરિમજ્જતીતિ હત્થં ઇતો ચિતો ચ સઞ્ચારેન્તો ઘંસેતિ. અભિઞ્ઞાપાદકજ્ઝાનવસેનેવાતિ યસ્સ કસ્સચિ અભિઞ્ઞાપાદકજ્ઝાનવસેન. એવ-કારેન પાદકજ્ઝાનવિસેસં નિવત્તેતિ, ન અધિટ્ઠાનં. તેનેવાહ ‘‘નત્થેત્થ કસિણસમાપત્તિનિયમો’’તિ. તિરોકુટ્ટપાટિહારિયાદીસુ વિય ઇમસ્મિં નામ કસિણે ઝાનં સમાપજ્જિત્વા અધિટ્ઠાતબ્બન્તિ ન એત્થ કોચિ નિયમો અત્થીતિ અત્થો. તથા હિ પાળિયં કિઞ્ચિ સમાપત્તિં અપરામસિત્વા ‘‘ઇધ સો ઇદ્ધિમા’’તિઆદિ (પટિ. મ. ૩.૧૦-૧૧) વુત્તં. હત્થપાસે હોતિ ‘‘ચન્દિમસૂરિયે’’તિ એવં વુત્તં ચન્દિમસૂરિયમણ્ડલં. રૂપગતં હત્થપાસેતિ હત્થપાસે ઠિતં રૂપગતં, હત્થપાસે વા રૂપગતં. હત્થં વા વડ્ઢેત્વા પરામસતીતિ યોજના.

ઉપાદિન્નકં નિસ્સાય અનુપાદિન્નકસ્સ વડ્ઢનં વુત્તં. યુત્તિયા પનેત્થ ઉપાદિન્નકસ્સપિ વડ્ઢનચ્છાયા દિસ્સતિ. અત્તનો અણુમહન્તભાવાપાદને ઉપાદિન્નકસ્સ હાપનં વિય વડ્ઢનમ્પિ લબ્ભતેવ. યથા આયસ્મતો મહામોગ્ગલ્લાનસ્સ નન્દોપનન્દદમનેતિ એવં પવત્તં સહવત્થુના થેરવાદં આહરિત્વા તમત્થં દસ્સેતું ‘‘તિપિટકચૂળનાગત્થેરો આહા’’તિઆદિ આરદ્ધં. કિં પન ન હોતિ, હોતિયેવાતિ ¶ અધિપ્પાયો. દ્વે હિ પટિસેધા ¶ પકતિં ગમેન્તીતિ. ‘‘તદા મહન્તં હોતિ મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરસ્સ વિયા’’તિ ઇદં યથાધિકતત્થદસ્સનવસેન વુત્તં, ખુદ્દકભાવાપાદનમ્પેત્થ લબ્ભતેવ.

નન્દોપનન્દનાગદમનકથાવણ્ણના

ઓલોકેસિ બુદ્ધાચિણ્ણવસેન ‘‘અત્થિ નુ ખો અસ્સ ઉપનિસ્સયો’’તિ. લોકિયં રતનત્તયે પસાદલક્ખણં સાસનાવતારં સન્ધાયાહ ‘‘અપ્પસન્નો’’તિ. મિચ્છાદિટ્ઠિતો વિવેચેત્વા પસાદેતબ્બોતિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘કો નુ ખો…પે… વિવેચેય્યા’’તિ.

તં દિવસન્તિ યદા ભગવા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો તાવતિંસભવનાભિમુખો ગચ્છતિ, તં દિવસભાગં. આપાનભૂમિં સજ્જયિંસૂતિ યત્થ સો નિસિન્નો ભોજનકિચ્ચં કરોતિ, તં પરિવેસનટ્ઠાનં સિત્તં સમ્મટ્ઠં ભોજનૂપકરણૂપનયનાદિના સજ્જયિંસુ પટિયાદેસું. તિવિધનાટકેહીતિ વધૂકુમારિકઞ્ઞાવત્થાહિ તિવિધાહિ નાટકિત્થીહિ. ઓલોકયમાનોતિ પેક્ખન્તો, વિચારેન્તો વા.

ઉપરૂપરીતિ મત્થકમત્થકે. ભવનેનાતિ ભવનપદેસેન. ભોગેહીતિ સરીરભોગેહિ. અવકુજ્જેનાતિ નિકુજ્જિતેન. ગહેત્વાતિ યથા તાવતિંસભવનસ્સ પદેસોપિ નાવસિસ્સતિ, એવં પરિયાદાય.

સિનેરુપરિભણ્ડન્તિ સિનેરુમેખલં. સિનેરુસ્સ કિર સમન્તતો બહલતો, પુથુલતો ચ પઞ્ચયોજનસહસ્સપરિમાણાનિ ચત્તારિ પરિભણ્ડાનિ તાવતિંસભવનસ્સ આરક્ખાય નાગેહિ, ગરુળેહિ, કુમ્ભણ્ડેહિ, યક્ખેહિ ચ અધિટ્ઠિતાનિ, તાનિ પરિભણ્ડભાવસામઞ્ઞેન એકજ્ઝં કત્વા ‘‘પરિભણ્ડ’’ન્તિ વુત્તં. તેહિ કિર સિનેરુસ્સ ઉપડ્ઢં પરિયાદિન્નં.

અત્તભાવં વિજહિત્વાતિ મનુસ્સરૂપં અન્તરધાપેત્વા. બાધતીતિ ખેદમત્તં ઉપ્પાદેતિ.

અત્તભાવં વિજહિત્વાતિ સુખુમત્તભાવનિમ્માનેન નાગરૂપં વિજહિત્વા. મુખં વિવરિ ‘‘મુખગતં ¶ સમણં સંખાદિસ્સામી’’તિ. પાચીનેન ચ પચ્છિમેન ચાતિ નાગસ્સ તથાનિપન્નત્તા વુત્તં. સુટ્ઠુ સતિયા પચ્ચુપટ્ઠાપનત્થમાહ ‘‘મનસિ કરોહી’’તિ.

આદિતો ¶ પટ્ઠાય સબ્બપાટિહારિયાનીતિ તદા થેરેન કતપાટિહારિયાનિ સન્ધાય વુત્તં. ઇમં પન ઠાનન્તિ ઇમં નાસાવાતવિસ્સજ્જનકારણં.

અનુબન્ધીતિ ‘‘ન સક્કા એવંમહિદ્ધિકસ્સ ઇમસ્સ સમણસ્સ પટિપહરિતુ’’ન્તિ ભયેન પલાયન્તં અનુબન્ધિ.

એકપટિપાટિયાતિ એકાય પટિપાટિયા, નિરન્તરન્તિ અત્થો. અયમેવાતિ યા ઉપાદિન્નકં નિસ્સાય અનુપાદિન્નકસ્સ વડ્ઢિ, અયમેવ. એત્થ એદિસે હત્થવડ્ઢનાદિપાટિહારિયે યુત્તિ યુત્તરૂપા ચિત્તતો, ઉતુતો વા ઉપાદિન્નકરૂપાનં અનુપ્પજ્જનતો. અથ વા ઉપાદિન્નન્તિ સકલમેવ ઇન્દ્રિયબદ્ધં અધિપ્પેતં. એવમ્પિ તસ્સ તથા વડ્ઢિ ન યુજ્જતિ એવાતિ વુત્તનયેનેવ વડ્ઢિ વેદિતબ્બા. એકસન્તાને ઉપાદિન્નં, અનુપાદિન્નઞ્ચ સમ્ભિન્નં વિય પવત્તમાનમ્પિ અત્થતો અસમ્ભિન્નમેવ. તત્થ યથા આળ્હકમત્તે ખીરે અનેકાળ્હકે ઉદકે આસિત્તે યદિપિ ખીરં સબ્બેન સમ્ભિન્નં સબ્બત્થકમેવ લમ્બમાનં હુત્વા તિટ્ઠતિ, તથાપિ ન તત્થ ખીરં વડ્ઢતિ, ઉદકમેવ વડ્ઢતિ, એવમેવં યદિપિ ઉપાદિન્નં અનુપાદિન્નઞ્ચ સમ્ભિન્નં વિય પવત્તતિ, તથાપિ ઉપાદિન્નં ન વડ્ઢતિ, ઇદ્ધાનુભાવેન ચિત્તજં, તદનુસારેન ઉતુજઞ્ચ વડ્ઢતીતિ દટ્ઠબ્બં.

સોતિ સો ઇદ્ધિમા. એવં કત્વાતિ વુત્તાકારેન હત્થં વા વડ્ઢેત્વા તે વા આગન્ત્વા હત્થપાસે ઠિતે કત્વા. પાદટ્ઠપનાદિપિ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. અપરોપિ ઇદ્ધિમા. તથેવાતિ પાટિહારિયકરણતો પુબ્બે વિય. તથૂપમમેતન્તિ યથા ઉદકપુણ્ણાસુ નાનાપાતીસુ બહૂહિ નાનાચન્દમણ્ડલેસુ દિસ્સમાનેસુ ન તેન ચન્દમણ્ડલસ્સ ગમનાદિઉપરોધો, બહૂનઞ્ચ પચ્ચેકં દસ્સનં ઇજ્ઝતિ, તથૂપમમેતં પાટિહારિયં ચન્દિમસૂરિયાનં ગમનાદિઉપરોધાભાવતો, બહૂનઞ્ચ ઇદ્ધિમન્તાનં તત્થ ઇદ્ધિપયોગસ્સ યથિચ્છિતં સમિજ્ઝનતોતિ અધિપ્પાયો.

૩૯૭. પરિચ્છેદં કત્વાતિ અભિવિધિવસેન પન પરિચ્છેદં કત્વા, ન મરિયાદવસેન. તથા હેસ બ્રહ્મલોકે અત્તનો કાયેન વસં વત્તેતિ. પાળીતિ પટિસમ્ભિદામગ્ગપાળિ.

યાવ ¶ બ્રહ્મલોકાપિ કાયેન વસં વત્તેતીતિ એત્થ યસ્મા ન બ્રહ્મલોકસ્સેવ ગમનં અધિપ્પેતં, નાપિ બ્રહ્મલોકસ્સ ગમનમેવ, અથ ખો ¶ અઞ્ઞથા અઞ્ઞમ્પિ. યાવ બ્રહ્મલોકાતિ પન દૂરાવધિનિદસ્સનમેતં, તસ્મા ‘‘સચે બ્રહ્મલોકં ગન્તુકામા હોતી’’તિ વત્વાપિ ઇતરમ્પિ દસ્સેતું ‘‘સન્તિકેપિ દૂરે અધિટ્ઠાતી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ પિ-સદ્દો સમુચ્ચયત્થો, તેન વુત્તાવસેસસ્સ અધિટ્ઠાનિદ્ધિયા નિપ્ફાદેતબ્બસ્સ સબ્બસ્સાપિ સઙ્ગહો, ન વુત્તસ્સેવાતિ દટ્ઠબ્બં.

યમકપાટિહારિયાવસાનેતિઆદિના તિવિક્કમસ્સ અધિટ્ઠાનિદ્ધિનિપ્ફન્નતા વુત્તા, અઞ્ઞત્થ પન લક્ખણાનિસંસતા. તદુભયં યથા અઞ્ઞમઞ્ઞં ન વિરુજ્ઝતિ, તથા વિચારેત્વા ગહેતબ્બં.

નીલમાતિકન્તિ નીલવણ્ણોદકમાતિકં.

મહાબોધિન્તિ અપરાજિતપલ્લઙ્કં મહાબોધિં. ચિત્તે ઉપ્પન્ને સન્તિકે અકાસીતિ તથા ચિત્તુપ્પત્તિસમનન્તરમેવ પથવિં, સમુદ્દઞ્ચ સંખિપિત્વા મહાબોધિસન્તિકે અકાસિ.

નક્ખત્તદિવસેતિ મહદિવસે. ચન્દપૂવેતિ ચન્દસદિસે ચન્દમણ્ડલાકારે પૂવે. એકપત્તપૂરમત્તમકાસીતિ યથા તે પમાણતો સરૂપેનેવ અન્તોપત્તપરિયાપન્ના હોન્તિ, તથા અકાસિ.

કાકવલિયવત્થુસ્મિઞ્ચ ‘‘ભગવા થોકં બહું અકાસી’’તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. તં પન વત્થું સઙ્ખેપતોવ દસ્સેતું ‘‘મહાકસ્સપત્થેરો કિરા’’તિઆદિ વુત્તં. સમાપત્તિયાતિ નિરોધસમાપત્તિયા.

ગઙ્ગાતીરેતિ તમ્બપણ્ણિદીપે ગઙ્ગાનદિયા તીરે. સઞ્ઞં અદાસીતિ યથા તે યથાધિટ્ઠિતં સપ્પિં પસ્સન્તિ, તથા સઞ્ઞં અદાસિ.

તસ્સાતિ યસ્સ બ્રહ્મુનો રૂપં દટ્ઠુકામો, તસ્સ બ્રહ્મુનો રૂપં પસ્સતિ. સદ્દં સુણાતીતિ દિબ્બાય સોતધાતુયા બ્રહ્મુનો સદ્દં સુણાતિ. ચિત્તં પજાનાતીતિ ચેતોપરિયઞાણેન બ્રહ્મુનો ચિત્તં પજાનાતિ. કરજકાયસ્સ વસેનાતિ ચાતુમહાભૂતિકરૂપકાયસ્સ વસેન. ‘‘ચિત્તં પરિણામેતી’’તિ એત્થ કિં તં ચિત્તં, કથં વા પરિણામનન્તિ આહ ‘‘પાદકજ્ઝાનચિત્તં ગહેત્વા કાયે આરોપેતી’’તિ. કથં ¶ પન કાયે આરોપેતીતિ આહ ‘‘કાયાનુગતિકં કરોતી’’તિ. એવમ્પિ સદ્દદન્ધરોવાયન્તિ વચનપથં પચ્છિન્દન્તો આહ ‘‘દન્ધગમન’’ન્તિ. કરોતીતિ ¶ સમ્બન્ધો. કાયગમનં હિ દન્ધં, દન્ધમહાભૂતપચ્ચયત્તાતિ અધિપ્પાયો. અયઞ્હેત્થ અત્થો – દિસ્સમાનેન કાયેન ગન્તુકામતાય વસેન ચિત્તં પરિણામેન્તો યોગી પાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય ‘‘ઇદં ચિત્તં કાયો વિય દન્ધગમનં હોતૂ’’તિ પરિકમ્મં કરોતિ. તથા પરિકમ્મકરણં હિ સન્ધાય ‘‘પાદકજ્ઝાનચિત્તં ગહેત્વા’’તિ વુત્તં. પરિકમ્મં પન કત્વા પુન સમાપજ્જિત્વા ઞાણેન અધિટ્ઠહન્તો તં ચિત્તં કાયે આરોપેતિ, કાયાનુગતિકં દન્ધગમનં કરોતિ.

સુખસઞ્ઞન્તિ સુખસહગતં સઞ્ઞં, સઞ્ઞાસીસેન નિદ્દેસો. લહુભાવેન સઞ્ઞાતન્તિ લહુસઞ્ઞં. કથં પન ઇદ્ધિચિત્તેન સહ સુખસઞ્ઞાય સમ્ભવોતિ આહ ‘‘સુખસઞ્ઞા નામ ઉપેક્ખાસમ્પયુત્તા સઞ્ઞા’’તિ. સુખન્તિ સઞ્ઞાતન્તિ વા સુખસઞ્ઞં. તેનેવાહ ‘‘ઉપેક્ખા હિ સન્તં સુખન્તિ વુત્તા’’તિ એકન્તગરુકેહિ નીવરણેહિ, ઓળારિકેહિ અનુપસન્તસભાવેહિ ચ વિતક્કાદીહિ વિપ્પયોગો ચિત્તચેતસિકાનં લહુભાવસ્સ કારણન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘સાયેવ…પે… વેદિતબ્બા’’તિ. તં ઓક્કન્તસ્સાતિ તં સુખલહુસઞ્ઞં અનુપ્પત્તસ્સ. અસ્સાતિ યોગિનો. ગન્તુકામતા એવ એત્થ પમાણન્તિ એત્થ એતસ્મિં દિસ્સમાનેન કાયેન ગમને યં ઠાનં ગન્તુકામો, તં ઉદ્દિસ્સ ગન્તુકામતાવસેન પવત્તપરિકમ્માધિટ્ઠાનાનિ એવ પમાણં, તાવતા ગમનં ઇજ્ઝતિ. તસ્મા મગ્ગનિમ્માનવાયુઅધિટ્ઠાનેહિ વિનાપિ ઇચ્છિતદેસપ્પત્તિ હોતીતિ. ઇદાનિ તમેવત્થં પાકટતરં કાતું ‘‘સતિ હી’’તિઆદિ વુત્તં.

કાયં ગહેત્વાતિ કરજકાયં આરમ્મણકરણવસેન પરિકમ્મચિત્તેન ગહેત્વા. ચિત્તે આરોપેતીતિ ‘‘અયં કાયો ઇદં ચિત્તં વિય હોતૂ’’તિ પાદકજ્ઝાનચિત્તે આરોપેતિ તગ્ગતિકં કરોતિ. તેનાહ ‘‘ચિત્તાનુગતિકં કરોતિ સીઘગમન’’ન્તિ. ચિત્તગમનન્તિ ચિત્તપ્પવત્તિમાહ. ઇદં પન ચિત્તવસેન કાયપરિણામનપાટિહારિયં. ચિત્તગમનમેવાતિ ચિત્તેન સમાનગમનમેવ. કથં પન કાયો દન્ધપ્પવત્તિકો લહુપરિવત્તિના ચિત્તેન સમાનગતિકો હોતીતિ? ન સબ્બથા સમાનગતિકો. યથેવ હિ કાયવસેન ચિત્તપરિણામને ચિત્તં સબ્બથા કાયેન સમાનગતિકં ન હોતિ. ન હિ તદા ચિત્તં સભાવસિદ્ધેન અત્તનો ખણેન અવત્તિત્વા ગરુવુત્તિકસ્સ રૂપધમ્મસ્સ ખણેન વત્તતિ. ‘‘ઇદં ચિત્તં અયં કાયો વિય હોતૂ’’તિ પન અધિટ્ઠાનેન ¶ દન્ધગતિકસ્સ કાયસ્સ અનુવત્તનતો યાવ ઇચ્છિતટ્ઠાનપ્પત્તિ, તાવ કાયગતિઅનુલોમેનેવ હુત્વા સન્તાનવસેન ¶ પવત્તમાનં ચિત્તં કાયગતિયા પરિણામિતં નામ હોતિ, એવં ‘‘અયં કાયો ઇદં ચિત્તં વિય હોતૂ’’તિ અધિટ્ઠાનેન પગેવ સુખલહુસઞ્ઞાય સમ્પાદિતત્તા અભાવિતિદ્ધિપાદાનં વિય દન્ધં અવત્તિત્વા યથા લહુકતિપયચિત્તવારેહેવ ઇચ્છિતટ્ઠાનપ્પત્તિ હોતિ, એવં પવત્તમાનો કાયો ચિત્તગતિયા પરિણામિતો નામ હોતિ, ન એકચિત્તક્ખણેનેવ ઇચ્છિતટ્ઠાનપ્પત્તિયા.

એવઞ્ચ કત્વા ‘‘સેય્યથાપિ નામ બલવા પુરિસો સમિઞ્જિતં વા બાહં પસારેય્ય, પસારિતં વા બાહં સમિઞ્જેય્યા’’તિ ઇદમ્પિ ઉપમાવચનં નિપ્પરિયાયેનેવ સમત્થિતં હોતિ. અવસ્સં ચેતં એવં સમ્પટિચ્છિતબ્બં, અઞ્ઞથા સુત્તાભિધમ્મપાઠેહિ, વિનયઅટ્ઠકથાય ચ વિરોધો સિયા, ધમ્મતા ચ વિલોમિતા. ‘‘નાહં, ભિક્ખવે, અઞ્ઞં એકધમ્મમ્પી’’તિ (અ. નિ. ૧.૧૧ આદયો) હિ એત્થ અઞ્ઞગહણેન રૂપધમ્મા ગહિતા અલહુપરિવત્તિતાય. અભિધમ્મે (પટ્ઠા. ૧.૧.૧૦-૧૧) ચ પુરેજાતપચ્ચયો રૂપમેવ વુત્તો, પચ્છાજાતપચ્ચયો ચ તસ્સેવ. યત્થ યત્થ ચ ધમ્મા ઉપ્પજ્જન્તિ, તત્થ તત્થેવ ભિજ્જન્તિ. નત્થિ દેસન્તરસઙ્કમનં, ન ચ સભાવો અઞ્ઞથા હોતીતિ. ન હિ ઇદ્ધિબલેન ધમ્માનં કેનચિ લક્ખણં અઞ્ઞથત્તં કાતું સક્કા, ભાવઞ્ઞથત્તમેવ પન કાતું સક્કા. ‘‘તીસુપિ ખણેસૂ’’તિ ઇદમ્પિ ગમનારમ્ભં સન્ધાય વુત્તં, ન ગમનનિટ્ઠાનન્તિ વદન્તિ. થેરોતિ અટ્ઠકથાચરિયાનં અન્તરે એકો થેરો. ઇધાતિ ઇદં પાટિહારિયં વિભજિત્વા વુત્તપાઠે. સયં ગમનમેવ આગતં ‘‘બ્રહ્મલોકં ગચ્છતી’’તિ વુત્તત્તા.

ચક્ખુસોતાદીનન્તિ ચક્ખુસોતાદીનં અઙ્ગાનં. તથા હિ વુત્તં ‘‘સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગ’’ન્તિ, સબ્બઅઙ્ગપચ્ચઙ્ગવન્તન્તિ અત્થો. પસાદો નામ નત્થીતિ ઇમિનાવ ભાવજીવિતિન્દ્રિયાનમ્પિ અભાવો વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બં. રુચિવસેનાતિ ઇચ્છાવસેન. અઞ્ઞમ્પીતિ ભગવતા કરિયમાનતો અઞ્ઞમ્પિ કિરિયં કરોતિ. અયઞ્ચેત્થ બુદ્ધાનુભાવો. યદિ સાવકનિમ્મિતેસુ નાનપ્પકારતા નત્થિ, ‘‘સચે પન નાનાવણ્ણે કાતુકામો હોતી’’તિઆદિ યં હેટ્ઠા વુત્તં, તં કથન્તિ? તં તથા તથા પરિકમ્મં કત્વા અધિટ્ઠહન્તસ્સ તે તે વણ્ણવયાદિવિસેસા પરિકમ્માનુરૂપં ઇજ્ઝન્તીતિ કત્વા વુત્તં. ઇધ પન યથાધિટ્ઠિતે નિમ્મિતરૂપે સચે સાવકો ‘‘ઇમે વિસેસા હોન્તૂ’’તિ ¶ ઇચ્છતિ, ન ઇજ્ઝતિ, બુદ્ધાનં પન ઇજ્ઝતીતિ અયમત્થો દસ્સિતોતિ ન કોચિ વિરોધો.

ઇદાનિ યાનિ તાનિ ‘‘યાવ બ્રહ્મલોકાપિ કાયેન વસં વત્તેતી’’તિ (પટિ. મ. ૩.૧૦) પાળિયા અત્થદસ્સનવસેન વિભત્તાનિ ‘‘દૂરેપિ સન્તિકે અધિટ્ઠાતી’’તિઆદીનિ ચુદ્દસ પાટિહારિયાનિ ¶ , તત્થ સિખાપ્પત્તં કાયેન વસવત્તનપાટિહારિયં દસ્સેતું ‘‘એત્થ ચા’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ યન્તિ કિરિયાપરામસનં, તેન ‘‘રૂપં પસ્સતી’’તિ એત્થ યદેતં રૂપદસ્સનં, ‘‘સદ્દં સુણાતી’’તિ એત્થ યદેતં સદ્દસવનં, ‘‘ચિત્તં પજાનાતી’’તિ એત્થ યદેતં ચિત્તજાનનન્તિ એવં દિબ્બચક્ખુસોતચેતોપરિયઞાણકત્તુકં દસ્સનસવનજાનનકિરિયં પરામસતીતિ દટ્ઠબ્બં. ઇતો પરેસુ સન્તિટ્ઠતીતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. યમ્પિસ્સાતિ યમ્પિ અસ્સ. યોગિનો અધિટ્ઠાનન્તિ સમ્બન્ધો. યઞ્ચ ખોતિ એત્થ ખો-સદ્દો અવધારણત્થો, વિસેસત્થો વા, તેન અયમેવેત્થ કાયેન વસવત્તનપાટિહારિયેસુ ઉક્કટ્ઠતરન્તિ દીપેતિ. કસ્મા? ‘‘અયં નુ ખો ઇદ્ધિમા, અયં નુ ખો નિમ્મિતો’’તિ એકચ્ચસ્સ બ્રહ્મુનો આસઙ્કુપ્પાદનતો. યદગ્ગેન ચેતં અધિટ્ઠિતં વિસેસતો મનોમયન્તિ વુચ્ચતિ, તદગ્ગેન ઉક્કટ્ઠતરન્તિ વેદિતબ્બં. તેનાહ ‘‘એત્તાવતા કાયેન વસં વત્તેતિ નામા’’તિ. યદિ એવં કસ્મા ઇધ સેસાનિ ગહિતાનીતિ આહ ‘‘સેસં…પે… વુત્ત’’ન્તિ.

૩૯૮. ઇદં નાનાકરણન્તિ કામમિમાપિ દ્વે ઇદ્ધિયો અધિટ્ઠાનવસેનેવ ઇજ્ઝન્તિ, તથાપિ ઇદં ઇદાનિ વુચ્ચમાનં ઇમાસં નાનાકરણં વિસેસો. પકતિવણ્ણં વિજહિત્વાતિ અત્તનો પકતિરૂપં વિજહિત્વા અપનેત્વા, પરેસં અદસ્સેત્વાતિ અત્થો. કુમારકવણ્ણન્તિ કુમારકસણ્ઠાનં. દસ્સેતીતિ તથા વિકુબ્બન્તો અત્તનિ દસ્સેતિ. નાગવણ્ણં વાતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. હત્થિમ્પિ દસ્સેતીતિ અત્તાનમ્પિ હત્થિં કત્વા દસ્સેતિ, બહિદ્ધાપિ હત્થિં દસ્સેતિ. એતદત્થમેવ હિ ઇધ ‘‘હત્થિવણ્ણં વા દસ્સેતી’’તિ અવત્વા ‘‘હત્થિમ્પિ દસ્સેતી’’તિ (પટિ. મ. ૩.૧૩) વુત્તં. યં પન કેચિ બહિદ્ધા હત્થિઆદિદસ્સનવચનં ‘‘પકતિવણ્ણં વિજહિત્વા’’તિ વચનેન વિકુબ્બનિદ્ધિભાવેન વિરુજ્ઝતીતિ વદન્તિ, તદયુત્તં. કસ્મા? પકતિવણ્ણવિજહનં નામ અત્તનો પકતિરૂપસ્સ અઞ્ઞેસં અદસ્સનં, ન સબ્બેન સબ્બં તસ્સ નિરોધનં. એવં સતિ અત્તાનં અદસ્સેત્વા બહિદ્ધા હત્થિં દસ્સેન્તો ‘‘પકતિવણ્ણં વિજહિત્વા હત્થિં દસ્સેતી’’તિ ¶ વુચ્ચમાને કો એત્થ વિરોધો, અત્તના પન હત્થિવણ્ણો હુત્વા બહિદ્ધાપિ હત્થિં દસ્સન્તે વત્તબ્બમેવ નત્થિ. તેનેવાહ ‘‘બહિદ્ધાપિ હત્થિઆદિદસ્સનવસેન વુત્ત’’ન્તિ. એવઞ્ચ કત્વા વિકુબ્બનિદ્ધિભાવેન ચ ન કોચિ વિરોધો.

પાળિયઞ્ચ કુમારકવણ્ણં વાતિઆદીસુ અનિયમત્થો વા-સદ્દો વુત્તો. તેસુ એકેકસ્સેવ કરણદસ્સનત્થં. હત્થિમ્પીતિઆદીસુ પન હત્થિઆદીનં બહૂનં એકજ્ઝં કાતબ્બાભાવદસ્સનત્થં સમુચ્ચયત્થો પિ-સદ્દો વુત્તો. તેન ‘‘હત્થિમ્પિ દસ્સેતી’’તિઆદીસુ દુતિયે વુત્તનયેનેવ અત્થો ગહેતબ્બો.

ઇદ્ધિમતો ¶ અત્તનો કુમારકાકારેન પરેસં દસ્સનં કુમારકવણ્ણનિમ્માનં, ન એત્થ કિઞ્ચિ અપુબ્બં પથવીઆદિવત્થુ નિપ્ફાદીયતીતિ કસિણનિયમેન પયોજનાભાવતો ‘‘પથવીકસિણાદીસુ અઞ્ઞતરારમ્મણતો’’તિ વુત્તં. સતિપિ વા વત્થુનિપ્ફાદને યથારહં તં પથવીકસિણાદિવસેનેવ ઇજ્ઝતીતિ એવમ્પેત્થ કસિણનિયમેન પયોજનં નત્થેવ. કુમારકવણ્ણઞ્હિ દસ્સેન્તેન નીલવણ્ણં વા દસ્સેતબ્બં સિયા, પીતાદીસુ અઞ્ઞતરવણ્ણં વા. તથા સતિ નીલાદિકસિણાનિ સમાપજ્જિતબ્બાનીતિ આપન્નોવ કસિણનિયમો. એસેવ નયો સેસેસુપિ. એવમધિટ્ઠિતે યદેકે પથવીકસિણવસેન ‘‘એકોપિ હુત્વા બહુધા હોતી’’તિઆદિ (દી. નિ. ૧.૨૩૮; મ. નિ. ૧.૧૪૭; સં. નિ. ૫.૮૪૨; પટિ. મ. ૩.૧૦) ભાવોતિ એવં પવત્તેન કસિણનિદ્દેસેન ઇધ વિકુબ્બનિદ્ધિનિદ્દેસે ‘‘પથવીકસિણાદીસુ અઞ્ઞતરારમ્મણતો’’તિઆદિવચનસ્સ વિરોધં આસઙ્કન્તિ, સો અનોકાસોવાતિ દટ્ઠબ્બં. નિમ્મિનિતબ્બભાવેન અત્તના ઇચ્છિતોતિ અત્તનો કુમારકવણ્ણો, ન પન અત્તનો દહરકાલે કુમારકવણ્ણોતિ. નાગાદિવણ્ણેસુપિ અયં નયો બ્યાપી એવાતિ યદેકે ‘‘નાગાદિનિમ્માને ન યુજ્જતિ વિયા’’તિ વદન્તિ, તદપોહતં દટ્ઠબ્બં.

બહિદ્ધાપીતિ પિ-સદ્દેન અજ્ઝત્તં સમ્પિણ્ડેતિ. અયઞ્હેત્થ અત્થો – હત્થિમ્પિ દસ્સેતીતિઆદિ અજ્ઝત્તં, બહિદ્ધાપિ હત્થિઆદિદસ્સનવસેન વુત્તં, ન ‘‘કુમારકવણ્ણં વા’’તિઆદિ વિય અજ્ઝત્તમેવ કુમારકવણ્ણાદીનં દસ્સનવસેનાતિ. યં એત્થ વત્તબ્બં અધિટ્ઠાનવિધાનં, તં હેટ્ઠા વુત્તમેવ.

૩૯૯. કાયન્તિ ¶ અત્તનો કરજકાયં. વુત્તનયેનેવાતિ ‘‘અયં કાયો સુસિરો હોતૂ’’તિ પરિકમ્મં કત્વા પુન ‘‘પાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાયા’’તિ ઇમં હેટ્ઠા વુત્તનયાનુસારમાહ. અઞ્ઞં કાયન્તિ યં મનોમયં કાયં નિમ્મિનિતુકામો, તં. મુઞ્જમ્હાતિ મુઞ્જતિણતો. ઈસિકન્તિ તસ્સ કણ્ડં. કોસિયાતિ અસિકોસતો. કરણ્ડાયાતિ પેળાય, નિમ્મોકતોતિ ચ વદન્તિ. અબ્બાહતીતિ ઉદ્ધરતિ. પવાહેય્યાતિ આકડ્ઢેય્ય.

ઇદ્ધિવિધનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ઇતિ દ્વાદસમપરિચ્છેદવણ્ણના.

૧૩. અભિઞ્ઞાનિદ્દેસવણ્ણના

દિબ્બસોતધાતુકથાવણ્ણના

૪૦૦. તત્થાતિ ¶ ¶ દિબ્બસોતધાતુયા નિદ્દેસે. અભિઞ્ઞાપાળિયા હિ નિદ્દેસમુખેન અભિઞ્ઞાનં નિબ્બત્તનવિધિ વિધીયતિ. અભિઞ્ઞાસીસેનેત્થ અભિઞ્ઞાપાળિ વુત્તા. તેનાહ ‘‘તતો પરાસુ ચ તીસુ અભિઞ્ઞાસૂ’’તિ. તતો પરાસૂતિ ચ સત્થુનો દેસનાક્કમં, અત્તનો ચ ઉદ્દેસક્કમં સન્ધાય વુત્તં, ન પટિપત્તિક્કમં. ન હિ પટિપજ્જન્તા ઇમિનાવ કમેન પટિપજ્જન્તિ. સબ્બત્થાતિ દિબ્બસોતધાતુપાળિયં, સેસાભિઞ્ઞાપાળિયઞ્ચાતિ સબ્બત્થ. તત્રાતિ વાક્યોપઞ્ઞાસે નિપાતમત્તં, તત્ર વા યથાવુત્તપાઠે. દિબ્બસદિસત્તાતિ દિબ્બે ભવાતિ દિબ્બા, દેવાનં સોતધાતુ, તાય દિબ્બાય સદિસત્તા. ઇદાનિ તં દિબ્બસદિસતં વિભાવેતું ‘‘દેવાનં હી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સુચરિતકમ્મનિબ્બત્તાતિ સદ્ધાબહુલતાવિસુદ્ધદિટ્ઠિતાનિસંસદસ્સાવિતાદિસમ્પત્તિયા સુટ્ઠુ ચરિતત્તા સુચરિતેન દેવૂપપત્તિજનકેન પુઞ્ઞકમ્મેન નિબ્બત્તા. પિત્તસેમ્હરુહિરાદીહીતિ આદિ-સદ્દેન વાતરોગાદીનં સઙ્ગહો. અપલિબુદ્ધાતિ અનુપદ્દુતા. પિત્તાદીહિ અનુપદ્દુતત્તા, કમ્મસ્સ ચ ઉળારતાય ઉપક્કિલેસવિમુત્તિ વેદિતબ્બા. ઉપક્કિલેસદોસરહિતં હિ કમ્મં તિણાદિદોસરહિતં વિય સસ્સં ઉળારફલં અનુપક્કિલિટ્ઠં હોતિ. કારણૂપચારેન ચસ્સ ફલં તથા વોહરીયતિ, યથા ‘‘સુક્કં સુક્કવિપાક’’ન્તિ (દી. નિ. ૩.૩૧૨; મ. નિ. ૨.૮૧; અ. નિ. ૪.૨૩૩). દૂરેપીતિ પિ-સદ્દેન સુખુમસ્સાપિ આરમ્મણસ્સ સમ્પટિચ્છનસમત્થતં સઙ્ગણ્હાતિ. પસાદસોતધાતૂતિ ચતુમહાભૂતાનં પસાદલક્ખણા સોતધાતુ.

વીરિયારમ્ભવસેનેવ ઇજ્ઝનતો સબ્બાપિ કુસલભાવના વીરિયભાવના, પધાનસઙ્ખારસમન્નાગતા વા ઇદ્ધિપાદભાવનાપિ વિસેસતો વીરિયભાવના, તસ્સા આનુભાવેન નિબ્બત્તા વીરિયભાવનાબલનિબ્બત્તા. ઞાણમયા સોતધાતુ ઞાણસોતધાતુ. તાદિસાયેવાતિ ઉપક્કિલેસવિમુત્તતાય, દૂરેપિ સુખુમસ્સપિ આરમ્મણસ્સ સમ્પટિચ્છનસમત્થતાય ચ તંસદિસા એવ ¶ . દિબ્બવિહારવસેન પટિલદ્ધત્તાતિ દિબ્બવિહારસઙ્ખાતાનં ચતુન્નં ભૂમીનં વસેન પટિલદ્ધત્તા, ઇમિના કારણવસેનસ્સા દિબ્બભાવમાહ. યં ચેત્થ વત્તબ્બં, તં હેટ્ઠા વુત્તમેવ. દિબ્બવિહારસન્નિસ્સિતત્તાતિ ¶ અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગમેન ઉક્કંસગતં પાદકજ્ઝાનસઙ્ખાતં દિબ્બવિહારં સન્નિસ્સાય પવત્તત્તા, દિબ્બવિહારપરિયાપન્નં વા અત્તના સમ્પયુત્તં રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનં નિસ્સયપચ્ચયભૂતં સન્નિસ્સિતત્તાતિ એવમ્પેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. સવનટ્ઠેનાતિ સદ્દગહણટ્ઠેન. યાથાવતો હિ સદ્દૂપલદ્ધિ સદ્દસભાવાવબોધો સવનં. સન્તેસુપિ અઞ્ઞેસુ સભાવધારણાદીસુ ધાતુઅત્થેસુ અત્તસુઞ્ઞતાસન્દસ્સનત્થા સત્થુ ધાતુદેસનાતિ આહ ‘‘નિજ્જીવટ્ઠેન ચા’’તિ. સોતધાતુકિચ્ચં સદ્દસમ્પટિચ્છનં, સદ્દસન્નિટ્ઠાનપચ્ચયતા ચ.

ઞાણસ્સ પરિસુદ્ધિ ઉપક્કિલેસવિગમેનેવાતિ આહ ‘‘નિરુપક્કિલેસાયા’’તિ. માનુસિકા મનુસ્સ સન્તકા, મંસસોતધાતુ, દિબ્બવિદૂરાદિવિસયગ્ગહણસઙ્ખાતેન અત્તનો કિચ્ચવિસેસેન અતિક્કન્તં માનુસિકં એતાયાતિ અતિક્કન્તમાનુસિકા. તેનાહ ‘‘મનુસ્સૂપચારં અતિક્કમિત્વા સદ્દસવનેના’’તિ. તત્થ મનુસ્સૂપચારન્તિ મનુસ્સેહિ ઉપચરિતબ્બટ્ઠાનં, પકતિયા સોતદ્વારેન ગહેતબ્બં વિસયન્તિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘સદ્દસવનેના’’તિ. દિબ્બેતિ દેવલોકપરિયાપન્ને. તે પન વિસેસતો દેવાનં કથા સદ્દા હોન્તીતિ આહ ‘‘દેવાનં સદ્દે’’તિ. મનુસ્સાનં એતેતિ માનુસા, તે માનુસે. એવં દેવમનુસ્સસદ્દાનંયેવ ગહિતત્તા વુત્તં ‘‘પદેસપરિયાદાન’’ન્તિ, એકદેસગ્ગહણન્તિ અત્થો. સદેહસન્નિસ્સિતા અત્તનો સરીરે સન્નિસ્સિતા. નિપ્પદેસપરિયાદાનં ઠાનભેદગ્ગહણમુખેન સવિઞ્ઞાણકાદિભેદભિન્નસ્સ સદ્દસ્સ અનવસેસેન સઙ્ગણ્હનતો.

અયં દિબ્બસોતધાતુ. પરિકમ્મસમાધિચિત્તેનાતિ પરિકમ્મભૂતાવેણિકસમાધિચિત્તેન, દિબ્બસોતઞાણસ્સ પરિકમ્મવસેન પવત્તક્ખણિકસમાધિના સમાહિતચિત્તેનાતિ અત્થો. પરિકમ્મસમાધિ નામ દિબ્બસોતધાતુયા ઉપચારાવત્થાતિપિ વદન્તિ. સા પન નાનાવજ્જનવસેન વુત્તાતિ દટ્ઠબ્બા. સબ્બોળારિકસદ્દદસ્સનત્થં સીહાદીનં સદ્દો પઠમં ગહિતો. તિયોજનમત્થકેપિ કિર કેસરસીહસ્સ સીહનાદસદ્દો સુય્યતિ. આદિ-સદ્દેન મેઘસદ્દબ્યગ્ઘસદ્દાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. એત્થ ચ યથા ઓળારિકસદ્દાવજ્જનં યાવદેવ સુખુમસદ્દાવજ્જનૂપાયદસ્સનત્થં, તથા સદ્દગ્ગહણભાવનાબલેન સુખુમતરસદ્દગ્ગહણસંસિદ્ધિતો.

એવં ¶ આસન્નસદ્દગ્ગહણાનુસારેન દૂરદૂરતરસદ્દગ્ગહણમ્પિ સમિજ્ઝતીતિ દસ્સેતું ‘‘પુરત્થિમાય ¶ દિસાયા’’તિઆદિના દિસાસમ્બન્ધવસેન સદ્દાનં મનસિકારવિધિ આરદ્ધો. તત્થ સદ્દનિમિત્તન્તિ ઞાણુપ્પત્તિહેતુભાવતો સદ્દો એવ સદ્દનિમિત્તં, યો વા યથાવુત્તો ઉપાદાયુપાદાય લબ્ભમાનો સદ્દાનં ઓળારિકસુખુમાકારો, તં સદ્દનિમિત્તં. તેનેવાહ ‘‘સદ્દાનં સદ્દનિમિત્ત’’ન્તિ. યં પન વુત્તં ‘‘ઓળારિકાનમ્પિ સુખુમાનમ્પિ સદ્દાનં સદ્દનિમિત્તં મનસિ કાતબ્બ’’ન્તિ, તં ઓળારિકસુખુમસમ્મતેસુપિ ઓળારિકસુખુમસબ્ભાવદસ્સનત્થં. તઞ્ચ સબ્બં સુખુમે ઞાણપરિચયદસ્સનત્થં દટ્ઠબ્બં. સદ્દનિમિત્તસ્સ અપચ્ચુપ્પન્નસભાવત્તા ‘‘સદ્દોવ સદ્દનિમિત્ત’’ન્તિ અયમેવ પક્ખો ઞાયાગતોતિ કેચિ, તં ન ઓળારિકસુખુમાનં સદ્દાનં વણ્ણારમ્મણેન ઞાણેન નીલપીતાદિવણ્ણાનં વિય તત્થેવ ગહેતબ્બતો. ઓળારિકસુખુમભાવો ચેત્થ સદ્દનિમિત્તન્તિ અધિપ્પેતન્તિ. તસ્સાતિ યથાવુત્તેન વિધિના પટિપજ્જન્તસ્સ યોગિનો. તે સદ્દાતિ યે સબ્બોળારિકતો પભુતિ આવજ્જન્તસ્સ અનુક્કમેન સુખુમસુખુમા સદ્દા આવજ્જિતા, તે. પાકતિકચિત્તસ્સાપીતિ પાદકજ્ઝાનસમાપજ્જનતો પુબ્બે પવત્તચિત્તસ્સાપિ. પરિકમ્મસમાધિચિત્તસ્સાતિ દિબ્બસોતધાતુયા ઉપ્પાદનત્થં પાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠિતસ્સ સદ્દં આરબ્ભ પરિકમ્મકરણવસેન પવત્તક્ખણિકસમાધિચિત્તસ્સ. પુબ્બેપિ ઞાણેન પરિમદ્દિતત્તા અતિવિય પાકટા હોન્તીતિ સમ્બન્ધો.

તેસુ સદ્દેસૂતિ યે પરિકમ્મસ્સ વિસયદસ્સનત્થં બહૂ સદ્દા વુત્તા, તેસુ સદ્દેસુ. અઞ્ઞતરન્તિ યત્થસ્સ પરિકમ્મકરણવસેન અભિણ્હં મનસિકારો પવત્તો, તં એકં સદ્દં. તતો પરન્તિ તતો અપ્પનુપ્પત્તિતો પરં. તસ્મિં સોતેતિ તસ્મિં ઞાણસોતે. પતિતો હોતીતિ દિબ્બસોતધાતુ અન્તોગધા હોતિ અપ્પનાચિત્તસ્સ ઉપ્પત્તિતો પભુતિ દિબ્બસોતઞાણલાભી નામ હોતિ, ન દાનિસ્સ તદત્થં ભાવનાભિયોગો ઇચ્છિતબ્બોતિ અત્થો. તન્તિ દિબ્બસોતધાતું. થામજાતન્તિ જાતથામં દળ્હભાવપ્પત્તં. વડ્ઢેતબ્બં પાદકજ્ઝાનારમ્મણં. કિન્તિ કિત્તકન્તિ આહ ‘‘એત્થન્તરે સદ્દં સુણામીતિ એકઙ્ગુલમત્તં પરિચ્છિન્દિત્વા’’તિ. પાદકજ્ઝાનસ્સ હિ આરમ્મણભૂતં કસિણનિમિત્તં ‘‘એત્તકં ઠાનં ફરતૂ’’તિ મનસિ કરિત્વા પાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જન્તસ્સ કસિણનિમિત્તં તત્તકં ઠાનં ફરિત્વા તિટ્ઠતિ ¶ . સો સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય તત્થ ગતે સદ્દે આવજ્જતિ, સુભાવિતભાવનત્તા તત્થ અઞ્ઞતરં સદ્દં આરબ્ભ ઉપ્પન્નાવજ્જનાનન્તરં ચત્તારિ, પઞ્ચ વા જવનાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. તેસુ પચ્છિમં ઇદ્ધિચિત્તં, ઇતરસ્સ પુનપિ પાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જિતબ્બમેવ. તતો એવ હિ પાદકજ્ઝાનારમ્મણેન ફુટ્ઠોકાસબ્ભન્તરગતેપિ સદ્દે સુણાતિયેવાતિ સાસઙ્કં વદતિ. એકઙ્ગુલદ્વઙ્ગુલાદિગ્ગહણઞ્ચેત્થ સુખુમસદ્દાપેક્ખાય કતં.

એવં ¶ સુણન્તોવાતિ એવં પરિચ્છિન્દિત્વા પરિચ્છિન્દિત્વા સવનેન વસીકતાભિઞ્ઞો હુત્વા યથાવજ્જિતે સદ્દે સુણન્તો એવ. પાટિયેક્કન્તિ એકજ્ઝં પવત્તમાનેપિ તે સદ્દે પચ્ચેકં વત્થુભેદેન વવત્થપેતુકામતાય સતિ.

દિબ્બસોતધાતુકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ચેતોપરિયઞાણકથાવણ્ણના

૪૦૧. પરિયાતીતિ સરાગાદિવિભાગેન પરિચ્છિજ્જ જાનાતિ. તેનાહ ‘‘પરિચ્છિન્દતીતિ અત્થો’’તિ. યેસઞ્હિ ધાતૂનં ગતિ અત્થો, બુદ્ધિપિ તેસં અત્થો. ‘‘પરસત્તાન’’ન્તિ એત્થ પર-સદ્દો અઞ્ઞત્થોતિ આહ ‘‘અત્તાનં ઠપેત્વા સેસસત્તાન’’ન્તિ, યથા હિ યો પરો ન હોતિ, સો અત્તા. યો અત્તા ન હોતિ, સો પરોતિ. સત્તાનન્તિ ચેત્થ રૂપાદીસુ સત્તાતિ સત્તા. તસ્સા પન પઞ્ઞત્તિયા સવિઞ્ઞાણકસન્તાને નિરુળ્હત્તા નિચ્છન્દરાગાપિ સત્તાત્વેવ વુચ્ચન્તિ, ભૂતપુબ્બગતિયા વા. ‘‘પુ’’ન્તિ નરકં, તત્થ ગલન્તિ પપતન્તીતિ પુગ્ગલા, પાપકારિનો. ઇતરેપિ સંસારે સંસારિનો તંસભાવાનાતિવત્તનતો પુગ્ગલાત્વેવ વુચ્ચન્તિ. તંતંસત્તનિકાયસ્સ વા તત્થ તત્થ ઉપપત્તિયા પૂરણતો, અનિચ્ચતાવસેન ગલનતો ચ પુગ્ગલાતિ નેરુત્તા.

એતઞ્હીતિ એત્થ હિ-સદ્દો હેતુઅત્થો. યસ્મા ‘‘એતં ચેતોપરિયઞાણં દિબ્બચક્ખુઞાણવસેન ઇજ્ઝતી’’તિ તં દિબ્બચક્ખુઞાણં, એતસ્સ ચેતોપરિયઞાણસ્સ ઉપ્પાદને પરિકમ્મં, તસ્મા તેન ચેતોપરિયઞાણં ઉપ્પાદેતુકામેન અધિગતદિબ્બચક્ખુઞાણેન ભિક્ખુનાતિ એવં યોજના કાતબ્બા ¶ . હદયરૂપન્તિ ન હદયવત્થુ, અથ ખો હદયમંસપેસિ. યં બહિ કમલમકુળસણ્ઠાનં, અન્તો કોસાતકીફલસદિસન્તિ વુચ્ચતિ, તઞ્હિ નિસ્સાય દાનિ વુચ્ચમાનં લોહિતં તિટ્ઠતિ. હદયવત્થુ પન ઇમં લોહિતં નિસ્સાય પવત્તતીતિ. કથં પન દિબ્બચક્ખુના લોહિતસ્સ વણ્ણદસ્સનેન અરૂપં ચિત્તં પરિયેસતીતિ આહ ‘‘યદા હી’’તિઆદિ. કથં પન સોમનસ્સસહગતાદિચિત્તવુત્તિયા કમ્મજસ્સ લોહિતસ્સ વિવિધવણ્ણભાવાપત્તીતિ? કો વા એવમાહ ‘‘કમ્મજમેવ તં લોહિત’’ન્તિ ચતુસન્તતિરૂપસ્સાપિ તત્થ લબ્ભમાનત્તા. તેનેવાહ ‘‘ઇદં રૂપં સોમનસ્સિન્દ્રિયસમુટ્ઠાન’’ન્તિઆદિ. એવમ્પિ યં તત્થ અચિત્તજં, તસ્સ યથાવુત્તવણ્ણભેદેન ¶ ન ભવિતબ્બન્તિ? ભવિતબ્બં, સેસતિસન્તતિરૂપાનં તદનુવત્તનતો. યથા હિ ગમનાદીસુ ચિત્તજરૂપાનિ ઉતુકમ્માહારસમુટ્ઠાનરૂપેહિ અનુવત્તીયન્તિ, અઞ્ઞથા કાયસ્સ દેસન્તરુપ્પત્તિયેવ ન સિયા, એવમિધાપિ ચિત્તજરૂપં સેસતિસન્તતિરૂપાનિ અનુવત્તમાનાનિ પવત્તન્તિ. પસાદકોધવેલાસુ ચક્ખુસ્સ વણ્ણભેદાપત્તિયેવ ચ તદત્થસ્સ નિદસ્સનં દટ્ઠબ્બં.

પરિયેસન્તેનાતિ પઠમં તાવ અનુમાનતો ઞાણં પેસેત્વા ગવેસન્તેન. ચેતોપરિયઞાણઞ્હિ ઉપ્પાદેતુકામેન યોગિના હેટ્ઠા વુત્તનયેન રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનં અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતં અભિનીહારક્ખમં કત્વા દિબ્બચક્ખુઞાણસ્સ લાભી સમાનો આલોકં વડ્ઢેત્વા દિબ્બેન ચક્ખુના પરસ્સ હદયમંસપેસિં નિસ્સાય પવત્તમાનસ્સ લોહિતસ્સ વણ્ણદસ્સનેન ‘‘ઇદાનિ ઇમસ્સ ચિત્તં સોમનસ્સસહગત’’ન્તિ વા ‘‘દોમનસ્સસહગત’’ન્તિ વા ‘‘ઉપેક્ખાસહગત’’ન્તિ વા નયગ્ગાહવસેનપિ વવત્થપેત્વા પાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય ‘‘ઇમસ્સ ચિત્તં જાનામી’’તિ પરિકમ્મં કાતબ્બં. કાલસતમ્પિ કાલસહસ્સમ્પિ પુનપ્પુનં પાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય તથેવ પટિપજ્જિતબ્બં. તસ્સેવં દિબ્બચક્ખુના હદયલોહિતવણ્ણદસ્સનાદિવિધિના પટિપજ્જન્તસ્સ ઇદાનિ ચેતોપરિયઞાણં ઉપ્પજ્જિસ્સતીતિ યં તદા પવત્તતીતિ વવત્થાપિતં ચિત્તં, તં આરમ્મણં કત્વા મનોદ્વારાવજ્જનં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મિં નિરુદ્ધે ચત્તારિ, પઞ્ચ વા જવનાનિ જવન્તિ. તેસં પુરિમાનિ તીણિ, ચત્તારિ વા પરિકમ્માદિસમઞ્ઞાનિ કામાવચરાનિ, ચતુત્થં, પઞ્ચમં વા અપ્પનાચિત્તં રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનિકં. તત્થ યં અન્તેન અપ્પનાચિત્તેન સદ્ધિં ઉપ્પન્નં ઞાણં, ઇદં ચેતોપરિયઞાણં. તઞ્હિ યત્થાનેન પરિકમ્મં કતં, તં પરસ્સ ચિત્તં પચ્ચક્ખતો પટિવિજ્ઝન્તં વિભાવેન્તમેવ હુત્વા ¶ પવત્તતિ રૂપં વિય ચ દિબ્બચક્ખુઞાણં, સદ્દં વિય ચ દિબ્બસોતઞાણં. તતો પરં પન કામાવચરચિત્તેહિ સરાગાદિવવત્થાપનં હોતિ નીલાદિવવત્થાપનં વિય. એવમધિગતસ્સ પન ચેતોપરિયઞાણસ્સ થામગમનવિધાનમ્પિ અધિગમનવિધાનસદિસમેવાતિ તં દસ્સેતું ‘‘તસ્મા તેન…પે… થામગતં કાતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં.

એવં થામગતે હીતિઆદિ થામગતાનિસંસદસ્સનં. સબ્બમ્પિ કામાવચરચિત્તન્તિ ચતુપણ્ણાસવિધમ્પિ કામાવચરચિત્તં. ‘‘સબ્બમ્પી’’તિ પદં ‘‘રૂપાવચરારૂપાવચરચિત્ત’’ન્તિ એત્થાપિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. તેન પઞ્ચદસવિધમ્પિ રૂપાવચરચિત્તં, દ્વાદસવિધમ્પિ અરૂપાવચરચિત્તન્તિ વુત્તં હોતિ. પજાનાતીતિ સરાગાદિપકારેહિ જાનાતિ, પચ્ચક્ખતો પટિવિજ્ઝતીતિ અધિપ્પાયો. પુથુજ્જનવસેનાયં અભિઞ્ઞાકથાતિ લોકુત્તરં ચિત્તં ઇધ અનુદ્ધટં. તમ્પિ ¶ હિ ઉપરિમો, સદિસો વા અરિયો હેટ્ઠિમસ્સ, સદિસસ્સ ચ ચિત્તમ્પિ પજાનાતિ એવ. તેનાહ ‘‘અનુત્તરં વા ચિત્ત’’ન્તિઆદિ. સઙ્કમન્તોતિ ઞાણેન ઉપસઙ્કમન્તો. એકચ્ચઞ્હિ ચિત્તં ઞત્વા પરિકમ્મેન વિના તદઞ્ઞં ચિત્તં જાનન્તો ‘‘ચિત્તા ચિત્તં સઙ્કમન્તો’’તિ વુત્તો. તેનાહ ‘‘વિનાપિ હદયરૂપદસ્સનેના’’તિ. હદયરૂપદસ્સનાદિવિધાનં હિ આદિકમ્મિકવસેન વુત્તં. તેનાહ ‘‘વુત્તમ્પિ ચેત’’ન્તિઆદિ. યત્થ કત્થચીતિ પઞ્ચવોકારભવે, ચતુવોકારભવેપિ વા. ન કતો અભિઞ્ઞાનુયોગસઙ્ખાતો અભિનિવેસો એતેનાતિ અકતાભિનિવેસો, તસ્સ, આદિકમ્મિકસ્સાતિ અત્થો. અયં કથાતિ ‘‘આલોકં વડ્ઢેત્વા’’તિઆદિના વુત્તપરિકમ્મકથા.

અવસેસન્તિ વુત્તાવસેસં. એવં અવિભાગેન વુત્તં વિભાગતો દસ્સેતું ‘‘ચતુભૂમકં કુસલાબ્યાકતં ચિત્તં વીતરાગ’’ન્તિ આહ. તઞ્હિ યોનિસોમનસિકારપ્પચ્ચયતંહેતુકતાહિ રાગેન સમ્પયોગાસઙ્કાભાવતો ‘‘વીતરાગ’’ન્તિ વત્તબ્બતં લભતિ. સેસાકુસલચિત્તાનં રાગેન સમ્પયોગાભાવતો નત્થેવ સરાગતા, તંનિમિત્તકતાય પન સિયા તંસહિતતાલેસોતિ નત્થેવ વીતરાગતાપીતિ દુકવિનિમુત્તતાવ યુત્તાતિ વુત્તં ‘‘ઇમસ્મિં દુકે સઙ્ગહં ન ગચ્છન્તી’’તિ. યદિ એવં પદેસિકં ચેતોપરિયઞાણં આપજ્જતીતિ? નાપજ્જતિ, દુકન્તરપરિયાપન્નત્તા તેસં. યે પન ‘‘પટિપક્ખભાવે અસતિપિ સમ્પયોગાભાવો એવેત્થ પમાણં એકચ્ચઅબ્યાકતાનં વિયા’’તિ સેસાકુસલચિત્તાનમ્પિ વીતરાગતં પટિજાનન્તિ ¶ , તે સન્ધાયાહ ‘‘કેચિ પન થેરા તાનિપિ સઙ્ગણ્હન્તી’’તિ. સદોસદુકેપિ ઇમિનાવ નયેન અત્થો વેદિતબ્બો.

પાટિપુગ્ગલિકનયેનાતિ આવેણિકનયેન, તદઞ્ઞાકુસલચિત્તેસુ વિય લોભદોસેહિ અમિસ્સિતસ્સ મોહસ્સેવ સબ્ભાવતોતિ અત્થો. અકુસલમૂલસઙ્ખાતેસુ સહ મોહેનેવાતિ સમોહં પઠમનયે, દુતિયનયે પન સહેવ મોહેનાતિ સમોહન્તિ એવં ઉત્તરપુરિમપદાવધારણતો દ્વીસુ નયેસુ ભેદો વેદિતબ્બો. અત્તના સમ્પયુત્તં થિનમિદ્ધં અનુવત્તનવસેન ગતં પવત્તં થિનમિદ્ધાનુગતં પઞ્ચવિધં સસઙ્ખારિકાકુસલચિત્તં સંખિત્તં, આરમ્મણે સઙ્કોચનવસેન પવત્તનતો. વુત્તનયેન ઉદ્ધચ્ચાનુગતં વેદિતબ્બં, તં પન ઉદ્ધચ્ચસહગતં ચિત્તં, યત્થ વા ઉદ્ધચ્ચં પચ્ચયવિસેસેન થામજાતં હુત્વા પવત્તતિ. કિલેસવિક્ખમ્ભનસમત્થતાય, વિપુલફલતાય, દીઘસન્તાનતાય ચ મહન્તભાવં ગતં, મહન્તેહિ વા ઉળારચ્છન્દવીરિયચિત્તપઞ્ઞેહિ ગતં પટિપન્નન્તિ મહગ્ગતં. અવસેસન્તિ પરિત્તઅપ્પમાણં. અત્તાનં ઉત્તરિતું સમત્થેહિ સહ ઉત્તરેહીતિ સઉત્તરં. ઉત્તિણ્ણન્તિ ઉત્તરં, લોકે અપરિયાપન્નભાવેન લોકતો ઉત્તરન્તિ લોકુત્તરં. તતો એવ નત્થિ ¶ એતસ્સ ઉત્તરન્તિ અનુત્તરં. ઉપનિજ્ઝાનલક્ખણપ્પત્તેન સમાધિના સમ્મદેવ આહિતન્તિ સમાહિતં. તદઙ્ગવિમુત્તિપ્પત્તં કામાવચરકુસલચિત્તં. વિક્ખમ્ભનવિમુત્તિપ્પત્તં મહગ્ગતચિત્તં. સમુચ્છેદવિમુત્તિપ્પત્તં મગ્ગચિત્તં. પટિપ્પસ્સદ્ધિવિમુત્તિપ્પત્તં ફલચિત્તં. નિસ્સરણવિમુત્તિપ્પત્તમ્પિ તદુભયમેવ. કામં કાનિચિ પચ્ચવેક્ખણચિત્તાદીનિ નિબ્બાનારમ્મણાનિ હોન્તિ, નિસ્સરણવિમુત્તિપ્પત્તાનિ પન ન હોન્તિ તાદિસકિચ્ચાયોગતો. પાળિયં આગતસરાગાદિભેદવસેન ચેવ તેસં અન્તરભેદવસેન ચ સબ્બપ્પકારમ્પિ.

ચેતોપરિયઞાણકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણકથાવણ્ણના

૪૦૨. પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરતિ, તસ્સ વા અનુસ્સરણં પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિ, તં નિસ્સયાદિપચ્ચયભૂતં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જનતો ‘‘પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિમ્હિ યં ઞાણં, તદત્થાયા’’તિ સઙ્ખેપેન વુત્તમત્થં વિવરન્તો ¶ પુબ્બેનિવાસં તાવ દસ્સેત્વા તત્થ સતિઞાણાનિ દસ્સેતું ‘‘પુબ્બેનિવાસો’’તિઆદિમાહ. તત્થ ‘‘પુબ્બે’’તિ ઇદં પદં ‘‘એકમ્પિ જાતિ’’ન્તિઆદિવચનતો અતીતભવવિસયં ઇધાધિપ્પેતન્તિ આહ ‘‘અતીતજાતીસૂ’’તિ નિવાસ-સદ્દો કમ્મસાધનો, ખન્ધવિનિમુત્તો ચ નિવસિતધમ્મો નત્થીતિ આહ ‘‘નિવુત્થક્ખન્ધા’’તિ. નિવુત્થતા ચેત્થ સસન્તાને પવત્તતા, તથાભૂતા ચ તે અનુ અનુ ભૂતા જાતા પવત્તા તત્થ ઉપ્પજ્જિત્વા વિગતાવ હોન્તીતિ આહ ‘‘નિવુત્થાતિ અજ્ઝાવુત્થા અનુભૂતા અત્તનો સન્તાને ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધા’’તિ. એવં સસન્તતિપરિયાપન્નધમ્મવસેન નિવાસ-સદ્દસ્સ અત્થં વત્વા ઇદાનિ અવિસેસેન વત્તું ‘‘નિવુત્થધમ્મા વા નિવુત્થા’’તિ વત્વા તં વિવરિતું ‘‘ગોચરનિવાસેના’’તિઆદિ વુત્તં. ગોચરભૂતાપિ હિ ગોચરાસેવનાય આસેવિતા આરમ્મણકરણવસેન અનુભૂતા નિવુત્થા નામ હોન્તીતિ. તે પન દુવિધા સપરવિઞ્ઞાણગોચરતાયાતિ ઉભયેપિ તે દસ્સેતું ‘‘અત્તનો’’તિઆદિ વુત્તં.

તત્થ ‘‘અત્તનો વિઞ્ઞાણેન વિઞ્ઞાતા’’તિ વત્વા ‘‘પરિચ્છિન્ના’’તિ વચનં યે તે ગોચરનિવાસેન નિવુત્થધમ્મા, તે ન કેવલં વિઞ્ઞાણેન વિઞ્ઞાણમત્તા, અથ ખો યથા પુબ્બે જાતિનામગોત્તવણ્ણલિઙ્ગાહારાદિવિસેસેહિ પરિચ્છેદકારિકાય પઞ્ઞાય પરિચ્છિજ્જ ગહિતા, તથેવેતં ¶ ઞાણં પરિચ્છિજ્જ ગણ્હાતીતિ ઇમસ્સ અત્થસ્સ દીપનત્થં વુત્તં. પરવિઞ્ઞાણવિઞ્ઞાતાપિ વા નિવુત્થાતિ સમ્બન્ધો. ન કેવલં અત્તનોવ વિઞ્ઞાણેન, અથ ખો પરેસં વિઞ્ઞાણેન વિઞ્ઞાતાપિ વાતિ અત્થો. ઇધાપિ ‘‘પરિચ્છિન્ના’’તિ પદં આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં ‘‘પરેસમ્પિ વા વિઞ્ઞાણેન વિઞ્ઞાતા પરિચ્છિન્ના’’તિ. તસ્સ ચ ગહણે પયોજનં વુત્તનયેનેવ વત્તબ્બં. તે ચ ખો યસ્મા અભીતાસુ એવ જાતીસુ અઞ્ઞેહિ વિઞ્ઞાતા પરિચ્છિન્ના, તે ચ પરિનિબ્બુતાપિ હોન્તિ. યે હિ તે વિઞ્ઞાતા, તેસં તદા વત્તમાનસન્તાનાનુસારેન તેસમ્પિ અતીતે પવત્તિ ઞાયતીતિ સિખાપ્પત્તં પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણસ્સ વિસયભૂતં પુબ્બેનિવાસં દસ્સેતું ‘‘છિન્નવટુમકાનુસ્સરણાદીસૂ’’તિ વુત્તં. છિન્નવટુમકા સમ્માસમ્બુદ્ધા, તેસં અનુસ્સરણા છિન્નવટુમકાનુસ્સરણં. આદિ-સદ્દેન પચ્ચેકસમ્બુદ્ધબુદ્ધસાવકાનુસ્સરણાનિ ગય્હન્તીતિ વદન્તિ. છિન્નવટુમકા પન સબ્બેવ અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા ¶ પરિનિબ્બુતા. તેસં અનુસ્સરણં નામ તેસં પટિપત્તિયા અનુસ્સરણં, સા પન પટિપત્તિ સઙ્ખેપતો છળારમ્મણગ્ગહણલક્ખણાતિ તાનિ ઇધ પરવિઞ્ઞાણવિઞ્ઞાતગ્ગહણેન ગહિતાનિ, તે પનેતે સમ્માસમ્બુદ્ધાનંયેવ વિસયા, ન અઞ્ઞેસન્તિ આહ ‘‘તે બુદ્ધાનંયેવ લબ્ભન્તી’’તિ. ન હિ અતીતે બુદ્ધા ભગવન્તો એવં વિપસ્સિંસુ, એવં મગ્ગં ભાવેસું, એવં ફલનિબ્બાનાનિ સચ્છાકંસુ, એવં વેનેય્યે વિનેસુન્તિ એત્થ સબ્બદા અઞ્ઞેસં ઞાણસ્સ ગતિ અત્થીતિ. યાય સતિયા પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરતિ, સા પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતીતિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં.

અનેકવિધન્તિ નાનાભવયોનિગતિવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિસત્તાવાસાદિવસેન બહુવિધં. પકારેહીતિ નામગોત્તાદિઆકારેહિ સદ્ધિં, સહયોગે ચેતં કરણવચનં. પવત્તિતં દેસનાવસેન. તેનાહ ‘‘સંવણ્ણિત’’ન્તિ, વિત્થારિતન્તિ અત્થો. ‘‘નિવાસ’’ન્તિ અન્તોગધભેદસામઞ્ઞવચનમેતન્તિ તે ભેદે બ્યાપનિચ્છાવસેન સઙ્ગહેત્વા દસ્સેન્તો ‘‘તત્થ તત્થ નિવુત્થસન્તાન’’ન્તિ આહ. સાવકસ્સેવેતં અનુસ્સરણં, ન સત્થુનોતિ વુત્તં ‘‘ખન્ધપટિપાટિવસેન ચુતિપટિસન્ધિવસેન વા’’તિ. ખન્ધપટિપાટિ ખન્ધાનં અનુક્કમો. સા ચ ખો ચુતિતો પટ્ઠાય ઉપ્પટિપાટિવસેન. કેચિ પનેત્થ ‘‘ઇરિયાપથપટિપાટિ ખન્ધપટિપાટી’’તિ વદન્તિ. અનુગન્ત્વા અનુગન્ત્વાતિ ઞાણગતિયા અનુગન્ત્વા અનુગન્ત્વા. તિત્થિયાતિ અઞ્ઞતિત્થિયા, તે પન કમ્મવાદિનો કિરિયવાદિનો તાપસાદયો. ઠપેત્વા અગ્ગસાવકમહાસાવકે ઇતરે સત્થુ સાવકા પકતિસાવકા.

યસ્મા તિત્થિયાનં બ્રહ્મજાલાદીસુ ચત્તાલીસાય એવ સંવટ્ટવિવટ્ટાનં અનુસ્સરણં આગતં, તસ્મા ¶ ‘‘ન તતો પર’’ન્તિ વત્વા તં કારણં વદન્તો ‘‘દુબ્બલપઞ્ઞત્તા’’તિઆદિમાહ, તેન વિપસ્સનાભિયોગો પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણસ્સ વિસેસકારણન્તિ દસ્સેતિ. બલવપઞ્ઞત્તાતિ એત્થ નામરૂપપરિચ્છેદાદિયેવ પઞ્ઞાય બલવકારણં દટ્ઠબ્બં. તઞ્હેત્થ નેસં સાધારણકારણં. એત્તકોતિ કપ્પાનં લક્ખં, તદધિકં એકં, દ્વે ચ અસઙ્ખ્યેય્યાનીતિ કાલવસેન એવંપરિમાણો યથાક્કમં તેસં મહાસાવકઅગ્ગસાવકપચ્ચેકબુદ્ધાનં પુઞ્ઞઞાણાભિનીહારો સાવકપચ્ચેકબોધિપારમિતા સમિતા. યદિ બોધિસમ્ભારસમ્ભરણકાલપરિચ્છિન્નો તેસં તેસં અરિયાનં અભિઞ્ઞાઞાણવિભાગો, એવં સન્તે ¶ બુદ્ધાનમ્પિ વિસયપરિચ્છેદતા આપન્નાતિ આહ ‘‘બુદ્ધાનં પન પરિચ્છેદો નામ નત્થી’’તિ. ‘‘યાવતકં ઞેય્યં, તાવતકં ઞાણ’’ન્તિ (મહાનિ. ૧૫૬; ચૂળનિ. મોઘરાજમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૮૫; પટિ. મ. ૩.૫) વચનતો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ વિય બુદ્ધાનં અભિઞ્ઞાઞાણાનમ્પિ વિસયે પરિચ્છેદો નામ નત્થિ. તત્થ યં યં ઞાતું ઇચ્છન્તિ, તં તં જાનન્તિ એવ. અથ વા સતિપિ કાલપરિચ્છેદે કારણૂપાયકોસલ્લપરિગ્ગહાદિના સાતિસયત્તા મહાબોધિસમ્ભારાનં પઞ્ઞાપારમિતાય પવત્તિઆનુભાવસ્સ પરિચ્છેદો નામ નત્થિ, કુતો તન્નિબ્બત્તાનં અભિઞ્ઞાઞાણાનન્તિ આહ ‘‘બુદ્ધાનં પન પરિચ્છેદો નામ નત્થી’’તિ. અતીતે એત્તકાનિ કપ્પાનં અસઙ્ખ્યેય્યાનીતિ એવં કાલપરિચ્છેદો નામ નત્થિ, અનાગતે અનાગતંસઞાણસ્સ વિય.

એવં છન્નં જનાનં પુબ્બેનિવાસાનુસ્સરણં કાલવિભાગતો દસ્સેત્વા ઇદાનિ આરમ્મણગ્ગહણતો આનુભાવવિસેસતો, પવત્તિઆકારતો ચ દસ્સેતું ‘‘તિત્થિયા ચા’’તિઆદિ વુત્તં. ચુતિપટિસન્ધિવસેનાતિ અત્તનો, પરસ્સ વા તસ્મિં તસ્મિં અત્તભાવે ચુતિં દિસ્વા અન્તરા કિઞ્ચિ અનામસિત્વા પટિસન્ધિયા એવ ગહણવસેન. વુત્તમેવત્થં બ્યતિરેકતો, અન્વયતો ચ વિભાવેતું ‘‘તેસઞ્હી’’તિઆદિ વુત્તં. પકતિસાવકા ચુતિપટિસન્ધિવસેનપિ સઙ્કમન્તીતિ અયમત્થો હેટ્ઠા વુત્તનયેન ‘‘બલવપઞ્ઞત્તા’’તિ હેતુના વિભાવેતબ્બો, ચુતિપટિસન્ધિવસેન સઙ્કમનં વેમજ્ઝદસ્સને પયોજનાભાવતો. ઞાણબલદસ્સનત્થં પનેત્થ વુત્તં.

તં તં પાકટમેવાતિ યથા નામ સરદસમયે ઠિતમજ્ઝન્હિકવેલાયં ચતુરતનિકે ગેહે ચક્ખુમતો પુરિસસ્સ રૂપગતં સુપાકટમેવ હોતીતિ લોકસિદ્ધમેતં, સિયા પન તસ્સ સુખુમતરતિરોહિતાદિભેદસ્સ રૂપગતસ્સ અગોચરતા. નત્થેવ બુદ્ધાનં ઞાતું ઇચ્છિતસ્સ ઞેય્યસ્સ અગોચરતા, અથ ખો તં ઞાણાલોકેન ઓભાસિતં હત્થતલે આમલકં વિય સુપાકટં સુવિભૂતમેવ ¶ હોતિ તથા ઞેય્યાવરણસ્સ સુપહીનત્તા. પેય્યાલપાળિં વિય સઙ્ખિપિત્વાતિ યથા પેય્યાલપાળિં પઠન્તા ‘‘પઠમં ઝાનં…પે… પઞ્ચમં ઝાન’’ન્તિ આદિપરિયોસાનમેવ ગણ્હન્તા સઙ્ખિપિત્વા સજ્ઝાયન્તિ, ન અનુપદં, એવં અનેકાપિ કપ્પકોટિયો સઙ્ખિપિત્વા. યં યં ઇચ્છન્તીતિ યસ્મિં કપ્પે, યસ્મિં ભવે યં ¶ યં જાનિતું ઇચ્છન્તિ, તત્થ તત્થેવ ઞાતું ઇચ્છિતે એવ ઞાણેન ઓક્કમન્તા. સીહોક્કન્તવસેન સીહગતિપતનવસેન ઞાણગતિયા ગચ્છન્તિ. સતધા ભિન્નસ્સ વાળસ્સ કોટિયા કોટિપટિપાદનવસેન કતવાલવેધપરિચયસ્સ. સરભઙ્ગસદિસસ્સાતિ સરભઙ્ગબોધિસત્તસદિસસ્સ (જા. ૨.૧૭.૫૦ આદયો). લક્ખટ્ઠાનસ્સ અપ્પત્તવસેન ન સજ્જતિ. અતિક્કમનપસ્સગમનવસેન ન વિરજ્ઝતિ.

ખજ્જુપનકપ્પભાસદિસં હુત્વા ઉપટ્ઠાતીતિ ઞાણસ્સ અતિવિય અપ્પાનુભાવતાય ખજ્જોતોભાસસમં હુત્વા પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણં ઉપટ્ઠાતિ. એસ નયો સેસેસુપિ. દીપપ્પભાસદિસન્તિ પાકતિકદીપાલોકસદિસં. ઉક્કાપભા મહાઉમ્મુકાલોકો. ઓસધિતારકપ્પભાતિ ઉસ્સન્ના પભા એતાય ધીયતીતિ ઓસધિ, ઓસધીનં વા અનુબલપ્પદાયિકત્તા ઓસધીતિ એવં લદ્ધનામાય તારકાય પભા. સરદસૂરિયમણ્ડલસદિસં સવિસયે સબ્બસો અન્ધકારવિધમનતો.

યટ્ઠિકોટિગમનં વિય ખન્ધપટિપાટિયા અમુઞ્ચનતો. કુન્નદીનં અતિક્કમનાય એકેનેવ રુક્ખદણ્ડેન કતસઙ્કમો દણ્ડકસેતુ. ચતૂહિ, પઞ્ચહિ વા જનેહિ ગન્તું સક્કુણેય્યો ફલકે અત્થરિત્વા આણિયો કોટ્ટેત્વા કતસઙ્કમો જઙ્ઘસેતુ. જઙ્ઘસત્થસ્સ ગમનયોગ્ગો સઙ્કમો જઙ્ઘસેતુ જઙ્ઘમગ્ગો વિય. સકટસ્સ ગમનયોગ્ગો સઙ્કમો સકટસેતુ સકટમગ્ગો વિય. મહતા જઙ્ઘસત્થેન ગન્તબ્બમગ્ગો મહાજઙ્ઘમગ્ગો. બહૂહિ વીસાય વા તિંસાય વા સકટેહિ એકજ્ઝં ગન્તબ્બમગ્ગો મહાસકટમગ્ગો.

ઇમસ્મિં પન અધિકારેતિ ‘‘ચિત્તં પઞ્ઞઞ્ચ ભાવય’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૨૩, ૧૯૨; પેટકો. ૨૨; મિ. પ. ૨.૧.૯) ચિત્તસીસેન સાવકસ્સ નિદ્દિટ્ઠસમાધિભાવનાધિકારે.

૪૦૩. તસ્માતિ યસ્મા સાવકાનં પુબ્બેનિવાસાનુસ્સરણં ઇધાધિપ્પેતં, તસ્મા. એવન્તિ યથા તે અનુસ્સરન્તિ, એવં અનુસ્સરિતુકામેન. હેટ્ઠા તીસુ ઝાનેસુ યથારહં પીતિસુખેહિ કાયચિત્તાનં ¶ સમ્પીનનાય ‘‘ચત્તારિ ઝાનાનિ સમાપજ્જિત્વા’’તિ વુત્તં, અઞ્ઞથા પાદકજ્ઝાનમેવ સમાપજ્જિતબ્બં સિયા. યાય નિસજ્જાય નિસિન્નસ્સ અનુસ્સરણારમ્ભો, સા ઇધ સબ્બપચ્છિમા નિસજ્જા. તતો આસનપઞ્ઞાપનન્તિ તતો નિસજ્જાય પુરિમકં આસનપઞ્ઞાપનં આવજ્જિતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. એસ નયો સેસેસુપિ ¶ . ભોજનકાલોતિઆદીસુ કાલસીસેન તસ્મિં તસ્મિં કાલે કતકિચ્ચમાહ. ચેતિયઙ્ગણબોધિયઙ્ગણવન્દનકાલોતિ ચેતિયઙ્ગણબોધિયઙ્ગણેસુ ચેતિયબોધીનં વન્દનકાલો. સકલં રત્તિન્દિવન્તિ અચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં.

કિઞ્ચિ કિચ્ચં. એત્તકેનાતિ પાદકજ્ઝાનસમાપજ્જનેન. પાદકજ્ઝાનઞ્હિ સત્થકસ્સ વિય નિસાનસિલા સતિપઞ્ઞાનમ્પિ નિસિતભાવાવહં. યં તસ્સ, તા તં સમાપજ્જનેન પરમનેપક્કપ્પત્તા હોન્તિ. તેનાહ ‘‘દીપે જલિતે વિય પાકટં હોતી’’તિ, અન્ધકારટ્ઠાનેતિ અધિપ્પાયો. પુરિમભવેતિ ઇમસ્સ ભવસ્સ અનન્તરે પુરિમસ્મિં ભવે. પવત્તિતનામરૂપન્તિ અત્તનો પચ્ચયેહિ પવત્તિતનામરૂપં. તઞ્ચ ખો પઠમં રૂપં આવજ્જિત્વા નામં આવજ્જિતબ્બં. પઠમં નામં આવજ્જિત્વા પચ્છા રૂપન્તિ અપરે. પહોતીતિ સક્કોતિ. પણ્ડિતો નામ ઇમિસ્સા અભિઞ્ઞાભાવનાય કતાધિકારો.

‘‘અઞ્ઞં ઉપ્પન્ન’’ન્તિ ઇદં અઞ્ઞસ્મા કમ્મભવા અઞ્ઞો ઉપપત્તિભવો ઉપ્પન્નોતિ કત્વા વુત્તં અદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નન્તરભાવતો. અઞ્ઞથા એકભવેપિ અઞ્ઞમઞ્ઞમેવ નામરૂપં ઉપ્પજ્જતિ, નિરુદ્ધઞ્ચ અપ્પટિસન્ધિકં. તેનેવાહ –

‘‘યે નિરુદ્ધા મરન્તસ્સ, તિટ્ઠમાનસ્સ વા ઇધ;

સબ્બેપિ સદિસા ખન્ધા, ગતા અપ્પટિસન્ધિકા’’તિ. (મહાનિ. ૩૯);

તં ઠાનન્તિ તં નિક્ખેપટ્ઠાનં. આહુન્દરિકન્તિ સમન્તતો, ઉપરિ ચ ઘનસઞ્છન્નં સમ્બાધટ્ઠાનં. અન્ધતમમિવાતિ અન્ધકારતિમિસા વિય.

કૂટાગારકણ્ણિકત્થાયાતિ કૂટાગારસ્સ કૂટત્થાય. કૂટાગારસ્સ કણ્ણિકા વિય પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણં, મહારુક્ખો વિય પુરિમભવે ચુતિક્ખણે પવત્તનામરૂપં, સાખાપલાસા વિય તેન સમ્બન્ધં ઇમસ્મિં ભવે પટિસન્ધિચિત્તં, ફરસુધારા વિય પરિકમ્મભાવના ¶ , કમ્મારસાલા વિય પાદકજ્ઝાનન્તિ એવં ઉપમાસંસન્દનં વેદિતબ્બં. કટ્ઠફાલકોપમાપિ ‘‘યથા નામ બલવા પુરિસો ઓદનપચનાદિઅત્થં મહન્તં દારું ફાલેન્તો તસ્સ તચફેગ્ગુમત્તફાલને ફરસુધારાય વિપન્નાય મહન્તં દારું ફાલેતું અસક્કોન્તો ધુરનિક્ખેપં અકત્વા’’તિઆદિના વુત્તનયાનુસારેન વેદિતબ્બા. તથા કેસોહારકૂપમા.

પુબ્બેનિવાસઞાણં ¶ નામ ન હોતિ અતીતાસુ જાતીસુ નિવુત્થધમ્મારમ્મણત્તાભાવા. તન્તિ પચ્છિમનિસજ્જતો પભુતિ યાવ પટિસન્ધિ પવત્તં ઞાણં પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણસ્સ પરિકમ્મભાવેન પવત્તસમાધિના સમ્પયુત્તઞાણં પરિકમ્મસમાધિઞાણં. તં રૂપાવચરં સન્ધાય ન યુજ્જતીતિ તં તેસં વચનં અતીતંસઞાણં ચે, રૂપાવચરં અધિપ્પેતં ન યુજ્જતિ પરિકમ્મસમાધિઞાણસ્સ કામાવચરભાવતો. ન હિ અનન્તરચુતિચિત્તસ્સ ઓરતો પવત્તિક્ખન્ધે આરબ્ભ રૂપાવચરં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતીતિ પાળિયં, અટ્ઠકથાયં વા આગતં અત્થિ. યેસં જવનાનં પુરિમાનીતિ યોજના. યદા પન અપ્પનાચિત્તં હોતિ, તદાસ્સાતિ સમ્બન્ધો. ઇદં પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણં નામાતિ કામં અનન્તરસ્સ ભવસ્સ ચુતિક્ખણે પવત્તિતનામરૂપં આરમ્મણં કત્વા પવત્તઞાણં દસ્સિતં, તં પન નિદસ્સનમત્તં દટ્ઠબ્બં ઞાણસામઞ્ઞસ્સ જોતિતભાવતો. યથેવ હિ તતો નામરૂપતો પભુતિ સબ્બે અતીતા ખન્ધા, ખન્ધપટિબદ્ધા ચ સબ્બો પુબ્બેનિવાસો, એવં તસ્સ પટિવિજ્ઝનવસેન પવત્તઞાણં પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણં. તેનાહ ‘‘તેન ઞાણેન સમ્પયુત્તાય સતિયા અનેકવિહિતં પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરતી’’તિ.

૪૦૪. એકમ્પિ જાતિન્તિ એકમ્પિ ભવં. સો હિ એકકમ્મનિબ્બત્તો આદાનનિક્ખેપપરિચ્છિન્નો અન્તોગધધમ્મપ્પભેદો ખન્ધપ્પબન્ધો ઇધ જાતીતિ અધિપ્પેતો. તેનાહ ‘‘એકમ્પિ…પે… ખન્ધસન્તાન’’ન્તિ. પરિહાયમાનોતિ ખીયમાનો વિનસ્સમાનો. કપ્પોતિ અસઙ્ખ્યેય્યકપ્પો. સો પન અત્થતો કાલો, તદા પવત્તમાનસઙ્ખારવસેનસ્સ પરિહાનિ વેદિતબ્બા. વડ્ઢમાનો વિવટ્ટકપ્પોતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. યો પન ‘‘કાલં ખેપેતી’’તિ, ‘‘કાલો ઘસતિ ભૂતાનિ, સબ્બાનેવ સહત્તના’’તિ (જા. ૧.૨.૧૯૦) ચ આદીસુ કાલસ્સાપિ ખયો વુચ્ચતિ, સો ઇધ નાધિપ્પેતો અનિટ્ઠપ્પસઙ્ગતો. સંવટ્ટનં વિનસ્સનં સંવટ્ટો, સંવટ્ટતો ઉદ્ધં તથા ઠાયી સંવટ્ટટ્ઠાયી. તંમૂલકત્તાતિ તંપુબ્બકત્તા. વિવટ્ટનં નિબ્બત્તનં, વડ્ઢનં વા વિવટ્ટો.

તેજોસંવટ્ટો આપોસંવટ્ટો વાયોસંવટ્ટોતિ એવં સંવટ્ટસીમાનુક્કમેન સંવટ્ટેસુ વત્તબ્બેસુ તથા ¶ અવત્વા ‘‘આપોસંવટ્ટો તેજોસંવટ્ટો ¶ વાયોસંવટ્ટો’’તિ વચનં સંવટ્ટકમહાભૂતદેસનાનુપુબ્બિયાતિ કેચિ. સંવટ્ટાનુપુબ્બિયાતિ અપરે. આપેન સંવટ્ટો આપોસંવટ્ટો. સંવટ્ટસીમાતિ સંવટ્ટમરિયાદા.

સંવટ્ટતીતિ વિનસ્સતિ. સદાતિ સબ્બકાલં, તીસુપિ સંવટ્ટકાલેસૂતિ અત્થો.

‘‘એકં બુદ્ધખેત્ત’’ન્તિ ઇધ યં સન્ધાય વુત્તં, તં નિયમેત્વા દસ્સેતું ‘‘બુદ્ધખેત્તં નામ તિવિધ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. યત્તકે ઠાને તથાગતસ્સ પટિસન્ધિઞાણાનુભાવો પુઞ્ઞફલસમુત્તેજિતો સરસેનેવ પથવી વિજમ્ભતિ, તં સબ્બમ્પિ બુદ્ધઙ્કુરસ્સ નિબ્બત્તનખેત્તં નામાતિ આહ ‘‘જાતિખેત્તં દસસહસ્સચક્કવાળપરિયન્ત’’ન્તિ. આનુભાવો વત્તતીતિ ઇધ ઇદ્ધિમા ચેતોવસિપ્પત્તો આણાખેત્તપરિયાપન્ને યત્થ કત્થચિ ચક્કવાળે ઠત્વા અત્તનો અત્થાય પરિત્તં કત્વા તત્થેવ અઞ્ઞં ચક્કવાળં ગતોપિ કતપરિત્તો એવ હોતિ. અથ વા તત્થ એકચક્કવાળે ઠત્વા સબ્બસત્તાનં અત્થાય પરિત્તે કતે આણાખેત્તે સબ્બસત્તાનં અભિસમ્ભુણાત્વેવ પરિત્તાનુભાવો તત્થ દેવતાહિ પરિત્તાણાય સમ્પટિચ્છિતબ્બતો. યં વિસયખેત્તં સન્ધાય એકસ્મિંયેવ ખણે સરેન અભિવિઞ્ઞાપનં, અત્તનો રૂપદસ્સનઞ્ચ પટિજાનન્તેન ભગવતા ‘‘યાવતા વા પન આકઙ્ખેય્યા’’તિ (અ. નિ. ૩.૮૧) વુત્તં. યત્થાતિ યસ્મિં અનન્તાપરિમાણે વિસયખેત્તે. યં યં તથાગતો આકઙ્ખતિ, તં તં જાનાતિ આકઙ્ખામત્તપટિબદ્ધવુત્તિતાય બુદ્ધઞાણસ્સ. સણ્ઠહન્તન્તિ વિવટ્ટમાનં જાયમાનં.

૪૦૫. ગોખાયિતકમત્તેસૂતિ ગોહિ ખાદિતબ્બપ્પમાણેસુ. યન્તિ યસ્મિં સમયે. પુપ્ફફલૂપજીવિનિયો ચ દેવતા બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તન્તીતિ સમ્બન્ધો.

એતેસન્તિ ‘‘વસ્સૂપજીવિનો’’તિઆદિના વુત્તસત્તાનં. તત્થાતિ બ્રહ્મલોકે. સો ચ ખો પરિત્તાભાદિબ્રહ્મલોકો વેદિતબ્બો. ‘‘પટિલદ્ધજ્ઝાનવસેના’’તિ વત્વા ઝાનપ્પટિલાભસ્સ સમ્ભવં દસ્સેતું ‘‘તદા હી’’તિઆદિ વુત્તં. લોકં બ્યૂહેન્તિ સમ્પિણ્ડેન્તીતિ લોકબ્યૂહા. તે કિર દિસ્વા મનુસ્સા તત્થ તત્થ ઠિતાપિ નિસિન્નાપિ સંવેગજાતા, સમ્ભમપ્પત્તા ¶ ચ હુત્વા તેસં આસન્ને ઠાને સન્નિપતન્તિ. સિખાબન્ધસ્સ મુત્તતાય મુત્તસિરા. ઇતો ચિતો ચ વિધૂયમાનકેસતાય વિકિણ્ણકેસા. લોકવિનાસભયેન સોકવન્તચિત્તતાય અતિવિય વિરૂપવેસધારિનો. મારિસાતિ દેવાનં ¶ પિયસમુદાચારો. કથં પનેતે કપ્પવુટ્ઠાનં જાનન્તીતિ? ધમ્મતાય સઞ્ચોદિતાતિ આચરિયા. તાદિસનિમિત્તદસ્સનેનાતિ એકે. બ્રહ્મદેવતાહિ ઉય્યોજિતાતિ અપરે.

મેત્તાદીનીતિ મેત્તામનસિકારાદીનિ કામાવચરપુઞ્ઞાનિ. દેવલોકેતિ કામદેવલોકે. દેવાનં કિર સુખસમ્ફસ્સવાતગ્ગહણપરિચયેન વાયોકસિણે ઝાનાનિ સુખેનેવ ઇજ્ઝન્તિ. તેન વુત્તં ‘‘વાયોકસિણે પરિકમ્મં કત્વા ઝાનં પટિલભન્તી’’તિ. તદઞ્ઞે પનાતિ આપાયિકે સન્ધાયાહ. તત્થાતિ દેવલોકે.

દુતિયો સૂરિયોતિ દુતિયં સૂરિયમણ્ડલં. સત્તસૂરિયન્તિ સત્તસૂરિયપાતુભાવસુત્તં. પકતિસૂરિયેતિ કપ્પવુટ્ઠાનકાલતો પુબ્બે ઉપ્પન્નસૂરિયવિમાને. કપ્પવુટ્ઠાનકાલે પન યથા અઞ્ઞે કામાવચરદેવા, એવં સૂરિયદેવપુત્તોપિ ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા બ્રહ્મલોકં ઉપપજ્જતિ, સૂરિયમણ્ડલં પન પભસ્સરતરઞ્ચેવ તેજવન્તતરઞ્ચ હુત્વા પવત્તતિ. તં અન્તરધાયિત્વા અઞ્ઞમેવ ઉપ્પજ્જતીતિ અપરે. ગઙ્ગા યમુના સરભૂ અચિરવતી મહીતિ ઇમા પઞ્ચ મહાનદિયો.

પભવાતિ ઉપ્પત્તિટ્ઠાનભૂતા. હંસપાતનોતિ મન્દાકિનિમાહ.

ન સણ્ઠાતીતિ ન તિટ્ઠતિ.

પરિયાદિન્નસિનેહન્તિ પરિક્ખીણસિનેહં. યાય આપોધાતુયા તત્થ તત્થ પથવીધાતુ આબન્ધત્તા સમ્પિણ્ડતા હુત્વા તિટ્ઠતિ, સા છસૂરિયપાતુભાવેન પરિક્ખયં ગચ્છતિ. યથા ચિદન્તિ યથા ચ ઇદં ચક્કવાળં. એવં કોટિસતસહસ્સચક્કવાળાનિપીતિ વિપત્તિમહામેઘુપ્પત્તિતો પટ્ઠાય ઇધ વુત્તં સબ્બં કપ્પવુટ્ઠાનં, તં તત્થ અતિદિસતિ.

પલુજ્જિત્વાતિ છિજ્જિત્વા. સઙ્ખારગતન્તિ ભૂતુપાદાયપ્પભેદં સઙ્ખારજાતં. સબ્બસઙ્ખારપરિક્ખયાતિ ઝાપેતબ્બસઙ્ખારપરિક્ખયા. સયમ્પિ સઙ્ખારગતં સમાનં ઇન્ધનાભાવતો છારિકમ્પિ અસેસેત્વા નિડ્ડહિત્વા વૂપસમતીતિ આહ ‘‘સપ્પિ…પે… નિબ્બાયતી’’તિ.

૪૦૬. દીઘસ્સ ¶ અદ્ધુનોતિ સંવટ્ટટ્ઠાયીઅસઙ્ખ્યેય્યકપ્પસઙ્ખાતસ્સ દીઘસ્સ કાલસ્સ અચ્ચયેન ¶ . તાલક્ખન્ધાદીતિ આદિ-સદ્દેન સાકસાલાદિરુક્ખે સઙ્ગણ્હાતિ. ઘનં કરોતીતિ વિસરિતું અદત્વા પિણ્ડિતં કરોતિ. તેનાહ ‘‘પરિવટુમ’’ન્તિ, વટ્ટભાવેન પરિચ્છિન્નં. તન્તિ ઉદકં. અસ્સાતિ વાતસ્સ. વિવરં દેતીતિ યથા ઘનં કરોતિ સમ્પિણ્ડેતિ, એવં તત્થ અન્તરં દેતિ. પરિક્ખયમાનન્તિ પુબ્બે યાવ બ્રહ્મલોકા એકોઘભૂતેન વાતેન પરિસોસિયમાનતાય પરિક્ખયં ગચ્છન્તં. બ્રહ્મલોકો પાતુભવતીતિ યોજના. બ્રહ્મલોકોતિ ચ પઠમજ્ઝાનભૂમિમાહ. ઉપરિ ચતુકામાવચરદેવલોકટ્ઠાનેતિ યામદેવલોકાદીનં ચતુન્નં પતિટ્ઠાનટ્ઠાને. ચાતુમહારાજિકતાવતિંસભવનાનં પન પતિટ્ઠાનટ્ઠાનાનિ પથવીસમ્બન્ધતાય ન તાવ પાતુભવન્તિ.

રુન્ધન્તીતિ યથા હેટ્ઠા ન ભસ્સતિ, એવં નિરોધેન્તિ.

‘‘પઠમતરાભિનિબ્બત્તા’’તિ ઇદં આયુક્ખયસ્સ સમ્ભવદસ્સનં, તેન દ્વિન્નં, ચતુન્નં, અટ્ઠન્નં વા કપ્પાનં આદિમ્હિ નિબ્બત્તાતિ દસ્સેતિ. તતોતિ આભસ્સરબ્રહ્મલોકતો. પરિત્તાભઅપ્પમાણાભાપિ હિ આભસ્સરગ્ગહણેનેવ સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ. ‘‘તે હોન્તિ સયંપભા અન્તલિક્ખચરા’’તિ ઇદં ઉપચારજ્ઝાનપુઞ્ઞસ્સ મહાનુભાવતાય વુત્તં. આલુપ્પકારકન્તિ આલોપં કત્વા કત્વાતિ વદન્તિ, આલુપ્પનં વિલોપં કત્વાતિ અત્થો.

હટ્ઠતુટ્ઠાતિ અતિવિય હટ્ઠા ઉપ્પિલાવિતચિત્તા. નામં કરોન્તીતિ તથા વોહરન્તિ.

સિનેરુચક્કવાળહિમવન્તપબ્બતાતિ એત્થ દીપસમુદ્દાપીતિ વત્તબ્બં. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘નિન્નનિન્નટ્ઠાને સમુદ્દા, સમસમટ્ઠાને દીપા’’તિ. થૂપથૂપાતિ ઉન્નતુન્નતા.

અતિમઞ્ઞન્તીતિ અતિક્કમિત્વા મઞ્ઞન્તિ, હીળેન્તીતિ અત્થો. તેનેવ નયેનાતિ ‘‘એકચ્ચે વણ્ણવન્તો હોન્તી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૩.૧૨૩) વુત્તેન નયેનેવ. પદાલતાતિ એવંનામિકા લતાજાતિ. તસ્સા કિર પારાસવજાતિ ગળોચીતિ વદન્તિ. અકટ્ઠે એવ ભૂમિપ્પદેસે પચ્ચનકો અકટ્ઠપાકો. અકણોતિ કુણ્ડકરહિતો.

સુમનસઙ્ખાતજાતિપુપ્ફસદિસો ¶ સુમનજાતિપુપ્ફસદિસો. યો યો રસો એતસ્સાતિ યંયંરસો, ઓદનો, તં યંયંરસં, યાદિસરસવન્તન્તિ અત્થો. રસપથવી, ભૂમિપપ્પટકો, પદાલતા ચ ¶ પરિભુત્તા સુધાહારો વિય ખુદ્દં વિનોદેત્વા રસહરણીહિ રસમેવ બ્રૂહેન્તા તિટ્ઠન્તિ, ન વત્થુનો સુખુમભાવેન નિસ્સન્દા, સુખુમભાવેનેવ ગહણિન્ધનમેવ ચ હોન્તિ. ઓદનો પન પરિભુત્તો રસં વડ્ઢેન્તોપિ વત્થુનો ઓળારિકભાવેન નિસ્સન્દં વિસ્સજ્જેન્તો પસ્સાવં, કસટઞ્ચ ઉપ્પાદેતીતિ આહ ‘‘તતો પભુતિ મુત્તકરીસં સઞ્જાયતી’’તિ. પુરિમત્તભાવેસુ પવત્તઉપચારજ્ઝાનાનુભાવેન યાવ સત્તસન્તાને કામરાગવિક્ખમ્ભનવેગો ન સમિતો, ન તાવ બલવકામરાગૂપનિસ્સયાનિ ઇત્થિપુરિસિન્દ્રિયાનિ પાતુરહેસું. યદા પનસ્સ વિચ્છિન્નતાય બલવકામરાગો લદ્ધાવસરો અહોસિ, તદા તદુપનિસ્સયાનિ તાનિ સત્તાનં અત્તભાવેસુ સઞ્જાયિંસુ. તેન વુત્તં ‘‘પુરિસસ્સ…પે… પાતુભવતી’’તિ. તેનેવાહ ‘‘તત્ર સુદ’’ન્તિઆદિ.

અલસજાતિકસ્સાતિ સજ્જુકમેવ તણ્ડુલં અગ્ગહેત્વા પરદિવસસ્સત્થાય ગહણેન અલસપકતિકસ્સ.

અનુત્થુનન્તીતિ અનુસોચન્તિ. સમ્મન્નેય્યામાતિ સમનુજાનેય્યામ. નોતિ અમ્હેસુ. સમ્માતિ સમ્મદેવ યથારહં. ખીયિતબ્બન્તિ ખીયનારહં નિન્દનીયં. ગરહિતબ્બન્તિ હીળેતબ્બં.

અયમેવ ભગવા પટિબલો પગ્ગહનિગ્ગહં કાતુન્તિ યોજના. રઞ્જેતીતિ સઙ્ગહવત્થૂહિ સમ્મદેવ રમેતિ પીણેતિ.

વિવટ્ટટ્ઠાયીઅસઙ્ખ્યેય્યં ચતુસટ્ઠિઅન્તરકપ્પસઙ્ગહં. વીસતિઅન્તરકપ્પસઙ્ગહન્તિ કેચિ. સેસાસઙ્ખ્યેય્યાનિ કાલતો તેન સમપ્પમાણાનેવ.

૪૦૭. મહાધારાહીતિ તાલસાલક્ખન્ધપ્પમાણાહિ મહતીહિ ખારુદકધારાહિ. સમન્તતોતિ સબ્બસો. પથવિતોતિ પથવિયા હેટ્ઠિમન્તતો પભુતિ. તેન હિ ખારુદકેન ફુટ્ઠફુટ્ઠા પથવીપબ્બતાદયો ઉદકે ¶ પક્ખિત્તલોણસક્ખરા વિય વિલીયન્તેવ, તસ્મા પથવીસન્ધારુદકેન સદ્ધિં એકૂદકમેવ તં હોતીતિ કેચિ. અપરે ‘‘પથવીસન્ધારકં ઉદકક્ખન્ધઞ્ચ ઉદકસન્ધારકં વાયુક્ખન્ધઞ્ચ અનવસેસતો વિનાસેત્વા સબ્બત્થ સયમેવ એકોઘભૂતં તિટ્ઠતી’’તિ વદન્તિ, તં યુત્તં. તયોપિ બ્રહ્મલોકેતિ પરિત્તાભઅપ્પમાણાભઆભસ્સરબ્રહ્મલોકે, તયિદં ‘‘અયં પન વિસેસો’’તિ આરદ્ધત્તા વુત્તં, અઞ્ઞથા ‘‘છપિ બ્રહ્મલોકે’’તિ વત્તબ્બં સિયા. સુભકિણ્હેતિ ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસેન ¶ તતિયજ્ઝાનભૂમિયા ઉપલક્ખણં. પરિત્તાસુભઅપ્પમાણાસુભેપિ હિ આહચ્ચ ઉદકં તિટ્ઠતિ. હેટ્ઠા ‘‘આભસ્સરે આહચ્ચ તિટ્ઠતી’’તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. તન્તિ તં કપ્પવિનાસકઉદકં. ઉદકાનુગતન્તિ ઉદકેન અનુગતં ફુટ્ઠં. અભિભવિત્વાતિ વિલીયાપેત્વા.

ઇદમેકં અસઙ્ખ્યેય્યન્તિ ઇદં સંવટ્ટસઙ્ખાતં કપ્પસ્સ એકં અસઙ્ખ્યેય્યં.

૪૦૮. થૂલરજે અપગતે એવ પથવીનિસ્સિતં સણ્હરજં અપગચ્છતીતિ વુત્તં ‘‘તતો સણ્હરજ’’ન્તિ. સમુટ્ઠાપેતીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘વિસમટ્ઠાને ઠિતમહારુક્ખે’’તિ ઇદં પઠમં સમુટ્ઠાપેતબ્બતં સન્ધાય વુત્તં.

ચક્કવાળપબ્બતમ્પિ સિનેરુપબ્બતમ્પીતિ મહાપથવિયા વિપરિવત્તનેનેવ વિપરિવત્તિતં ચક્કવાળપબ્બતમ્પિ સિનેરુપબ્બતમ્પિ વાતો ઉક્ખિપિત્વા આકાસે ખિપતિ. તે ચક્કવાળપબ્બતાદયો. અભિહન્ત્વાતિ ઘટ્ટેત્વા. અઞ્ઞમઞ્ઞન્તિ એકિસ્સા લોકધાતુયા ચક્કવાળહિમવન્તસિનેરું અઞ્ઞિસ્સા લોકધાતુયા ચક્કવાળાદીહીતિ એવં અઞ્ઞમઞ્ઞં સમાગમવસેન ઘટ્ટેત્વા. સબ્બસઙ્ખારગતન્તિ પથવીસન્ધારકઉદકં, તંસન્ધારકવાતન્તિ સબ્બં સઙ્ખારગતં વિનાસેત્વા સયમ્પિ વિનસ્સતિ અવટ્ઠાનસ્સ કારણાભાવતો.

૪૦૯. યદિપિ સઙ્ખારાનં અહેતુકો સરસનિરોધો વિનાસકાભાવતો, સન્તાનનિરોધો પન હેતુવિરહિતો નત્થિ યથા તં સત્તકાયેસૂતિ. ભાજનલોકસ્સાપિ સહેતુકેન વિનાસેન ભવિતબ્બન્તિ હેતું પુચ્છતિ ‘‘કિં કારણા એવં લોકો વિનસ્સતી’’તિ. ઇતરો યથા તત્થ નિબ્બત્તનકસત્તાનં પુઞ્ઞબલેન પઠમં લોકો વિવટ્ટતિ, એવં તેસં પાપબલેન સંવટ્ટતીતિ દસ્સેન્તો ‘‘અકુસલમૂલકારણા’’તિ આહ. યથા હિ રાગદોસમોહાનં અધિકભાવેન યથાક્કમં રોગન્તરકપ્પો, સત્થન્તરકપ્પો, દુબ્ભિક્ખન્તરકપ્પોતિ ઇમે તિવિધા ¶ અન્તરકપ્પા વિવટ્ટટ્ઠાયિમ્હિ અસઙ્ખ્યેય્યકપ્પે જાયન્તિ, એવમેતે યથાવુત્તા તયો સંવટ્ટા રાગાદીનં અધિકભાવેનેવ હોન્તીતિ દસ્સેન્તો ‘‘અકુસલમૂલેસુ હી’’તિઆદિમાહ. ઉસ્સન્નતરેતિ અતિવિય ઉસ્સન્ને. દોસે ઉસ્સન્નતરે અધિકતરદોસેન વિય તિક્ખતરેન ખારુદકેન વિનાસો યુત્તોતિ વુત્તં ‘‘દોસે ઉસ્સન્નતરે ઉદકેન વિનસ્સતી’’તિ. પાકટસત્તુસદિસસ્સ દોસસ્સ અગ્ગિસદિસતા, અપાકટસત્તુસદિસસ્સ રાગસ્સ ખારુદકસદિસતા ચ યુત્તાતિ અધિપ્પાયેન ‘‘દોસે ઉસ્સન્નતરે અગ્ગિના, રાગે ઉસ્સન્નતરે ઉદકેના’’તિ ¶ કેચિવાદસ્સ અધિપ્પાયો વેદિતબ્બો. રાગો સત્તાનં બહુલં પવત્તતીતિ રાગવસેન બહુસો લોકવિનાસો.

૪૧૦. એવં પસઙ્ગેન સંવટ્ટાદિકે પકાસેત્વા ઇદાનિ યથાધિકતં નેસં અનુસ્સરણાકારં દસ્સેતું ‘‘પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરન્તોપી’’તિઆદિ આરદ્ધં.

‘‘અમુમ્હિ સંવટ્ટકપ્પે’’તિ ઇદં સંવટ્ટકપ્પસ્સ આદિતો પાળિયં (દી. નિ. ૧.૨૪૪) ગહિતત્તા વુત્તં. તત્થાપિ હિ ઇમસ્સ કતિપયં કાલં ભવાદીસુ સંસરણં ઉપલબ્ભતીતિ. સંવટ્ટકપ્પે વા વટ્ટમાનેસુ ભવાદીસુ ઇમસ્સ ઉપપત્તિ અહોસિ, તંદસ્સનમેતં દટ્ઠબ્બં. અથ વા અમુમ્હિ સંવટ્ટકપ્પેતિ એત્થ વા-સદ્દો લુત્તનિદ્દિટ્ઠો દટ્ઠબ્બો, તેન ચ અનિયમત્થેન ઇતરાસઙ્ખ્યેય્યાનમ્પિ સઙ્ગહો સિદ્ધો હોતિ. ભવે વાતિઆદીસુ કામાદિભવે વા અણ્ડજાદિયોનિયા વા દેવાદિ ગતિયા વા નાનત્તકાયનાનત્તસઞ્ઞીઆદિવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયા વા સત્તાવાસે વા ખત્તિયાદિ સત્તનિકાયે વા. આસિન્તિ અહોસિં. વણ્ણસમ્પત્તિં વાતિ વા-સદ્દેન વણ્ણવિપત્તિં વાતિ દસ્સેતિ.

સાલિમંસોદનાહારો વા ગિહિકાલે. પવત્તફલભોજનો વા તાપસાદિકાલે. સામિસા ગેહસ્સિતા સોમનસ્સાદયો. નિરામિસા નેક્ખમ્મસ્સિતા. આદિ-સદ્દેન વિવેકજસમાધિજસુખાદીનં સઙ્ગહો.

‘‘અમુત્રાસિ’’ન્તિઆદિના સબ્બં યાવદિચ્છકં અનુસ્સરણં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અઞ્ઞથા અત્થં દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ અમુત્રાસિન્તિ સામઞ્ઞનિદ્દેસોયં, બ્યાપનિચ્છાલોપો વા, અમુત્ર અમુત્રાસિન્તિ વુત્તં હોતિ. અનુપુબ્બેન આરોહન્તસ્સ યાવદિચ્છકં અનુસ્સરણન્તિ એત્થ ¶ આરોહન્તસ્સાતિ પટિલોમતો ઞાણેન પુબ્બેનિવાસં આરોહન્તસ્સ. પચ્ચવેક્ખણન્તિ અનુસ્સરિતાનુસ્સરિતસ્સ પચ્ચવેક્ખણં, ન અનુસ્સરણં. ઇતીતિ વુત્તત્થનિદસ્સનં. તઞ્ચ ખો યથારહતો, ન યથાનુપુબ્બતોતિ દસ્સેન્તો ‘‘નામગોત્તવસેના’’તિઆદિમાહ. વણ્ણાદીહીતિ વણ્ણાહારવેદયિતાયુપરિચ્છેદેહિ. ઓદાતોતીતિ એત્થ ઇતિ-સદ્દો આદિઅત્થો, પકારત્થો વા, તેન એવમાદિ એવંપકારનાનત્તતોતિ દસ્સિતં હોતિ.

પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ચુતૂપપાતઞાણકથાવણ્ણના

૪૧૧. ચુતિયાતિ ¶ ચવને. ઉપપાતેતિ ઉપપજ્જને. સમીપત્થે ચેતં ભુમ્મવચનં, ચુતિક્ખણસામન્તા, ઉપપત્તિક્ખણસામન્તા ચાતિ વુત્તં હોતિ. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘યે પન આસન્નચુતિકા’’તિઆદિ (વિસુદ્ધિ. ૨.૪૧૧). દિબ્બચક્ખુઞાણેનેવ સત્તાનં ચુતિ ચ ઉપપત્તિ ચ ઞાયતીતિ આહ ‘‘દિબ્બચક્ખુઞાણત્થન્તિ વુત્તં હોતી’’તિ. દિબ્બસદિસત્તાતિઆદીસુ યં વત્તબ્બં, તં હેટ્ઠા વુત્તમેવ. અયં પન વિસેસો – તત્થ ‘‘સોતધાતૂ’’તિ પદં અપેક્ખિત્વા ઇત્થિલિઙ્ગવસેન વુત્તં, ઇધ નપુંસકલિઙ્ગવસેન વત્તબ્બં. તત્થ ચ આલોકપરિગ્ગહેન પયોજનં નત્થિ, ઇધ અત્થીતિ વુત્તં ‘‘આલોકપરિગ્ગહેન મહાજુતિકત્તાપિ દિબ્બ’’ન્તિ, કસિણાલોકાનુગ્ગહેન પત્તબ્બત્તા, સયં ઞાણાલોકફરણભાવેન ચ મહાજુતિકભાવતોતિ અત્થો. મહાજુતિકમ્પિ હિ ‘‘દિબ્બ’’ન્તિ વુચ્ચતિ ‘‘દિબ્બમિદં બ્યમ્હ’’ન્તિઆદીસુ. મહાગતિકત્તાતિ મહનીયગમનત્તા, વિમ્હયનીયપવત્તિકત્તાતિ અત્થો. વિમ્હયનીયા હિસ્સ પવત્તિ તિરોકુટ્ટાદિગતરૂપદસ્સનતો. ‘‘દિબ્બસદિસત્તા’’તિ ચ હીનૂપમાદસ્સનં દેવતાનં દિબ્બચક્ખુતોપિ ઇમસ્સ મહાનુભાવત્તા. તેન દિબ્બચક્ખુલાભાય યોગિનો પરિકમ્મકરણં તપ્પટિપક્ખાભિભવસ્સ અત્થતો તસ્સ વિજયિચ્છા નામ હોતિ, દિબ્બચક્ખુલાભી ચ ઇદ્ધિમા દેવતાનં વચનગ્ગહણક્ખમનધમ્મદાનવસેન મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરાદયો વિય દાનગ્ગહણલક્ખણે, વોહારે ચ પવત્તેય્યાતિ એવં વિહારવિજયિચ્છાવોહારજુતિગતિસઙ્ખાતાનં અત્થાનં વસેન ઇમસ્સ અભિઞ્ઞાઞાણસ્સ દિબ્બચક્ખુભાવસિદ્ધિતો ¶ . સદ્દવિદૂ ચ તેસુ એવ અત્થેસુ દિવુ-સદ્દં ઇચ્છન્તીતિ વુત્તં ‘‘તં સબ્બં સદ્દસત્થાનુસારેન વેદિતબ્બ’’ન્તિ.

દસ્સનટ્ઠેનાતિ રૂપદસ્સનભાવેન. ચક્ખુના હિ સત્તા રૂપં પસ્સન્તિ. યથા મંસચક્ખુ વિઞ્ઞાણાધિટ્ઠિતં સમવિસમં આચિક્ખન્તં વિય પવત્તતિ, ન તથા ઇદં. ઇદં પન સયમેવ તતો સાતિસયં ચક્ખુકિચ્ચકારીતિ આહ ‘‘ચક્ખુકિચ્ચકરણેન ચક્ખુમિવાતિપિ ચક્ખૂ’’તિ. ‘‘દિટ્ઠિવિસુદ્ધિહેતુત્તા’’તિ સઙ્ખેપતો વુત્તમત્થં વિવરિતું ‘‘યો હી’’તિઆદિ વુત્તં. ઉચ્છેદદિટ્ઠિં ગણ્હાતિ પરતો ઉપપત્તિયા અદસ્સનતો એત્થેવાયં સત્તો ઉચ્છિન્નો, એવમિતરેપીતિ. નવસત્તપાતુભાવદિટ્ઠિં ગણ્હાતિ લાભી અધિચ્ચસમુપ્પત્તિકો વિય. બુદ્ધપુત્તા પસ્સન્તિયેવાતિ ઉત્તરપદાવધારણં, ન પુરિમપદાવધારણં. એવં હિ જયદ્દિસજાતકાદીહિ અવિરોધો સિદ્ધો હોતિ.

મનુસ્સાનં ¶ ઇદન્તિ માનુસકં, મનુસ્સાનં ગોચરભૂતં રૂપારમ્મણં. તદઞ્ઞસ્સ પન દિબ્બતિરોહિતાતિસુખુમાદિભેદસ્સ રૂપસ્સ દસ્સનતો અતિક્કન્તમાનુસકં. એવરૂપઞ્ચ મનુસ્સૂપચારં અતિક્કન્તં નામ હોતીતિ આહ ‘‘મનુસ્સૂપચારં અતિક્કમિત્વા રૂપદસ્સનેના’’તિ. એવં વિસયમુખેન દસ્સેત્વા ઇદાનિ વિસયીમુખેન દસ્સેતું ‘‘માનુસકં વા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થાપિ મંસચક્ખાતિક્કમો તસ્સ કિચ્ચાતિક્કમેનેવ દટ્ઠબ્બો.

દિબ્બચક્ખુનાતિ દિબ્બચક્ખુઞાણેનપિ. દટ્ઠું ન સક્કા ખણસ્સ અતિઇત્તરતાય અતિસુખુમતાય કેસઞ્ચિ રૂપસ્સ. અપિચ દિબ્બચક્ખુસ્સ પચ્ચુપ્પન્નં રૂપારમ્મણં, તઞ્ચ પુરેજાતપચ્ચયભૂતં, ન ચ આવજ્જનપરિકમ્મેહિ વિના મહગ્ગતસ્સ પવત્તિ અત્થિ, નાપિ ઉપ્પજ્જમાનમેવ રૂપં આરમ્મણપચ્ચયો ભવિતું સક્કોતિ, ભિજ્જમાનં વા. તસ્મા ‘‘ચુતૂપપાતક્ખણે રૂપં દિબ્બચક્ખુના દટ્ઠું ન સક્કા’’તિ સુવુત્તમેતં. યદિ દિબ્બચક્ખુઞાણં રૂપારમ્મણમેવ, અથ કસ્મા ‘‘સત્તે પસ્સતી’’તિ વુત્તન્તિ? યેભુય્યેન સત્તસન્તાનગતરૂપદસ્સનતો એવં વુત્તં. સત્તગહણસ્સ વા કારણભાવતો વોહારવસેન વુત્તન્તિપિ કેચિ. તે ચવમાનાતિ અધિપ્પેતાતિ સમ્બન્ધો. એવરૂપેતિ ન ચુતૂપપાતક્ખણસમઙ્ગિનોતિ અધિપ્પાયો.

મોહૂપનિસ્સયં નામ કમ્મં નિહીનં નિહીનફલં હોતીતિ આહ ‘‘મોહનિસ્સન્દયુત્તત્તા’’તિ. તબ્બિપરીતેતિ તસ્સ હીળિતાદિભાવસ્સ વિપરીતે ¶ , અહીળિતે અનોહીળિતે અનોઞ્ઞાતે અનવઞ્ઞાતે ચિત્તીકતેતિ અત્થો. સુવણ્ણેતિ સુન્દરવણ્ણે. દુબ્બણ્ણેતિ અસુન્દરવણ્ણે. સા પનાયં સુવણ્ણદુબ્બણ્ણતા યથાક્કમં કમ્મસ્સ અદોસદોસૂપનિસ્સયતાય હોતીતિ આહ ‘‘અદોસનિસ્સન્દયુત્તત્તા’’તિઆદિ. સુન્દરં ગતિં ગતા સુગતાતિ આહ ‘‘સુગતિગતે’’તિ, સુગતિં ઉપપન્નેતિ અત્થો. અલોભજ્ઝાસયા સત્તા વદઞ્ઞૂ વિગતમચ્છેરા અલોભૂપનિસ્સયેન કમ્મુના સુભગા સમિદ્ધા હોન્તીતિ આહ ‘‘અલોભનિસ્સન્દયુત્તત્તા વા અડ્ઢે મહદ્ધને’’તિ. દુક્ખં ગતિં ગતા દુગ્ગતાતિ આહ ‘‘દુગ્ગતિગતે’’તિ. લોભજ્ઝાસયા સત્તા લુદ્ધા મચ્છરિનો લોભૂપનિસ્સયેન કમ્મુના દુગ્ગતા દુરુપેતા હોન્તીતિ આહ ‘‘લોભનિસ્સન્દયુત્તત્તા વા દલિદ્દે અપ્પન્નપાને’’તિ.

ઉપચિતન્તિ ફલાવહભાવેન કતં. યથા કતં હિ કમ્મં ફલદાનસમત્થં હોતિ, તથા કતં ઉપચિતં. ચવમાનેતિઆદીહિ દિબ્બચક્ખુકિચ્ચં વુત્તન્તિ વિસયમુખેન વિસયીબ્યાપારમાહ. પુરિમેહીતિ વા ‘‘દિબ્બેન ચક્ખુના’’તિઆદીનિ પદાનિ સન્ધાય વુત્તં. આદીહીતિ એત્થ ચ-સદ્દો લુત્તનિદ્દિટ્ઠો ¶ . તસ્મા ‘‘દિબ્બેન…પે… પસ્સતી’’તિ ઇમેહિ, ‘‘ચવમાને’’તિઆદીહિ ચ દિબ્બચક્ખુકિચ્ચં વુત્તન્તિ અત્થો.

ઇમિના પન પદેનાતિ ‘‘યથાકમ્મૂપગે સત્તે પજાનાતી’’તિ ઇમિના વાક્યેન. ઇધ ભિક્ખૂતિ ઇમસ્મિં સાસને ભિક્ખુ, દિબ્બચક્ખુઞાણલાભીતિ અધિપ્પાયો. સો ચ દિબ્બચક્ખુઞાણલાભી નેરયિકે ચ સત્તે પચ્ચક્ખતો દિસ્વા ઠિતો. એવં મનસિ કરોતીતિ તેસં નેરયિકાનં નિરયસંવત્તનિયસ્સ કમ્મસ્સ ઞાતુકામતાવસેન પાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય પરિકમ્મવસેન મનસિ કરોતિ. કિં નુ ખોતિઆદિ મનસિકારવિધિદસ્સનં. એવં પન પરિકમ્મં કત્વા પાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠિતસ્સ તં કમ્મં આરમ્મણં કત્વા આવજ્જનં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મિં નિરુદ્ધે ચત્તારિ, પઞ્ચ વા જવનાનિ જવન્તીતિઆદિ સબ્બં વુત્તનયમેવ. ‘‘વિસું પરિકમ્મં નામ નત્થી’’તિ ઇદં પન દિબ્બચક્ખુઞાણેન વિના યથાકમ્મૂપગઞાણસ્સ વિસું પરિકમ્મં નત્થીતિ અધિપ્પાયેન વુત્તં. એવઞ્ચેતં ઇચ્છિતબ્બં, અઞ્ઞથા યથાકમ્મૂપગઞાણસ્સ મહગ્ગતભાવો એવ ન સિયા. દેવાનં દસ્સનેપિ એસેવ નયો. નેરયિકદેવગ્ગહણં ચેત્થ નિદસ્સનમત્તં દટ્ઠબ્બં. આકઙ્ખમાનો હિ દિબ્બચક્ખુલાભી ¶ અઞ્ઞગતિકેસુપિ એવં પટિપજ્જતિયેવ. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘અપાયગ્ગહણેન તિરચ્છાનયોનિં દીપેતી’’તિ (વિસુદ્ધિ. ૨.૪૧૧), ‘‘સુગતિગ્ગહણેન મનુસ્સગતિપિ સઙ્ગય્હતી’’તિ (વિસુદ્ધિ. ૨.૪૧૧) ચ. તં નિરયસંવત્તનિયં કમ્મં આરમ્મણં એતસ્સાતિ તંકમ્મારમ્મણં. ફારુસકવનાદીસૂતિ આદિ-સદ્દેન ચિત્તલતાવનાદીનં સઙ્ગહો.

યથા ચિમસ્સાતિ યથા ચ ઇમસ્સ યથાકમ્મૂપગઞાણસ્સ વિસું પરિકમ્મં નત્થિ, એવં અનાગતંસઞાણસ્સપીતિ વિસું પરિકમ્માભાવં નિદસ્સેતિ. તત્થ કારણમાહ ‘‘દિબ્બચક્ખુપાદકાનેવ હિ ઇમાની’’તિ. તત્રાયમધિપ્પાયો – યથા દિબ્બચક્ખુલાભી નિરયાદિઅભિમુખં આલોકં વડ્ઢેત્વા, નેરયિકાદિકે સત્તે દિસ્વા તેહિ પુબ્બે આયૂહિતં નિરયસંવત્તનિયાદિકં કમ્મં તાદિસેન સમાદાનેન, તજ્જેન ચ મનસિકારેન પરિક્ખતે ચિત્તે યાથાવતો જાનાતિ, એવં યસ્સ યસ્સ સત્તસ્સ સમનન્તરા અનાગતં અત્તભાવં ઞાતુકામો તં તં ઓદિસ્સ આલોકં વડ્ઢેત્વા તેન તેન અતીતે, એતરહિ વા આયૂહિતં તસ્સ નિબ્બત્તકં કમ્મં યથાકમ્મૂપગઞાણેન દિસ્વા તેન નિબ્બત્તેતબ્બં અનાગતં અત્તભાવં ઞાતુકામો તાદિસેન સમાદાનેન, તજ્જેન ચ મનસિકારેન પરિક્ખતે ચિત્તે યાથાવતો જાનાતિ. એસેવ નયો તતો પરેસુપિ ¶ અત્તભાવેસુ. એતં અનાગતંસઞાણં નામ. યસ્મા એતં દ્વયં દિબ્બચક્ખુઞાણે સતિયેવ સિજ્ઝતિ, નાસતિ. તેન વુત્તં ‘‘ઇમાનિ દિબ્બચક્ખુના સહેવ ઇજ્ઝન્તી’’તિ.

કાયેન દુટ્ઠુ ચરિતં, કાયતો વા ઉપ્પન્નં કિલેસપૂતિકત્તા દુટ્ઠં ચરિતં કાયદુચ્ચરિતન્તિ એવં યોજેતબ્બો. કાયોતિ ચેત્થ ચોપનકાયો અધિપ્પેતો. કાયવિઞ્ઞત્તિવસેન પવત્તં અકુસલં કાયકમ્મં કાયદુચ્ચરિતન્તિ. ઇતરેસૂતિ વચીમનોદુચ્ચરિતેસુ. યસ્મિં સન્તાને કમ્મં કતૂપચિતં, અસતિસ્સ અન્તરુપચ્છેદે વિપાકારહભાવસ્સ અવિગચ્છનતો સો તેન સહિતોયેવાતિ વત્તબ્બોતિ આહ ‘‘સમન્નાગતાતિ સમઙ્ગીભૂતા’’તિ. ‘‘અનત્થકામા હુત્વા’’તિ એતેન માતાપિતરો વિય પુત્તાનં, આચરિયુપજ્ઝાયા વિય ચ નિસ્સિતકાનં અત્થકામા હુત્વા ગરહકા ઉપવાદકા ન હોન્તીતિ દસ્સેતિ. ગુણપરિધંસનેનાતિ વિજ્જમાનાનં ગુણાનં વિદ્ધંસનેન, વિનાસનેનાતિ અત્થો. નનુ ચ ¶ અન્તિમવત્થુનાપિ ઉપવાદો ગુણપરિધંસનમેવાતિ? સચ્ચમેતં. ગુણાતિ પનેત્થ ઝાનાદિવિસેસા ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મા અધિપ્પેતાતિ સીલપરિધંસનં વિસું ગહિતં. તેનાહ ‘‘નત્થિ ઇમેસં સમણધમ્મો’’તિઆદિ. સમણધમ્મોતિ ચ સીલસંયમં સન્ધાય વદતિ. જાનં વાતિ યં ઉપવદતિ, તસ્સ અરિયભાવં જાનન્તો વા. અજાનં વાતિ અજાનન્તો વા. જાનનં અજાનનં ચેત્થ અપ્પમાણં, અરિયભાવો એવ પમાણં. તેનાહ ‘‘ઉભયથાપિ અરિયૂપવાદોવ હોતી’’તિ. ‘‘અરિયો’’તિ પન અજાનતો અદુટ્ઠચિત્તસ્સેવ તત્થ અરિયગુણાભાવં પવેદેન્તસ્સ ગુણપરિધંસનં ન હોતીતિ તસ્સ અરિયૂપવાદો નત્થીતિ વદન્તિ. સતેકિચ્છં પન હોતિ ખમાપનેન, ન અનન્તરિયં વિય અતેકિચ્છં.

રુજ્ઝતીતિ તુદતિ, દુક્ખં વેદનં ઉપ્પાદેતીતિ અત્થો. તન્તિ તં થેરં, તં વા કિરિયં. જાનન્તો એવ થેરો ‘‘અત્થિ તે, આવુસો, પતિટ્ઠા’’તિ પુચ્છિ. ઇતરોપિ સચ્ચાભિસમયો સાસને પતિટ્ઠાતિ આહ ‘‘સોતાપન્નો અહ’’ન્તિ. થેરો તં કરુણાયમાનો ‘‘ખીણાસવો તયા ઉપવદિતો’’તિ અત્તાનં આવિકાસિ.

સચે નવકતરા હોન્તિ તસ્મિં વિહારે ભિક્ખૂ. સમ્મુખા અખમાપેન્તેપીતિ પુરતો ખમાપને અસમ્ભવન્તેપિ. ‘‘અખમન્તે’’તિ વા પાઠો. તં સોતાપન્નસ્સ વસેન વેદિતબ્બં.

પરિનિબ્બુતમઞ્ચટ્ઠાનન્તિ પૂજાકરણટ્ઠાનં સન્ધાયાહ.

સમાદાતબ્બટ્ઠેન ¶ સમાદાનાનિ, કમ્માનિ સમાદાનાનિ યેસં, તે કમ્મસમાદાના, મિચ્છાદિટ્ઠિવસેન કમ્મસમાદાના, હેતુઅત્થં વા અન્તોગધં કત્વા મિચ્છાદિટ્ઠિવસેન પરે કમ્મેસુ સમાદાપકા મિચ્છાદિટ્ઠિકમ્મસમાદાના. તયિમમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘મિચ્છાદિટ્ઠિવસેના’’તિઆદિમાહ. સીલસમ્પન્નોતિઆદિ પરિપક્કિન્દ્રિયસ્સ મગ્ગસમઙ્ગિનો વસેન વુત્તં. અગ્ગમગ્ગટ્ઠે પન વત્તબ્બમેવ નત્થિ. અઞ્ઞન્તિ અરહત્તં. એવંસમ્પદન્તિ યથા તં અવસ્સમ્ભાવી, એવમિદમ્પીતિ અત્થો. તં વાચં અપ્પહાયાતિઆદીસુ અરિયૂપવાદં સન્ધાય ‘‘પુન એવરૂપિં વાચં ન વક્ખામી’’તિ વદન્તો વાચં પજહતિ નામ, ‘‘પુન એવરૂપં ચિત્તં ન ઉપ્પાદેસ્સામી’’તિ ચિન્તેન્તો ચિત્તં પજહતિ નામ, ‘‘પુન એવરૂપિં દિટ્ઠિં ન ગણ્હિસ્સામી’’તિ પજહન્તો દિટ્ઠિં પજહતિ નામ, તથા અકરોન્તો નેવ પજહતિ, ન પટિનિસ્સજ્જતિ. યથાભતં ¶ નિક્ખિત્તો, એવં નિરયેતિ યથા નિરયપાલેહિ આહરિત્વા નિરયે ઠપિતો, એવં નિરયે ઠપિતોયેવાતિ અત્થો. મિચ્છાદિટ્ઠિવસેન અકત્તબ્બં નામ પાપં નત્થિ, યતો સંસારખાણુભાવોપિ નામ હોતીતિ આહ ‘‘મિચ્છાદિટ્ઠિપરમાનિ, ભિક્ખવે, વજ્જાની’’તિ.

‘‘ઉચ્છિન્નભવનેત્તિકો, ભિક્ખવે, તથાગતસ્સ કાયો તિટ્ઠતિ, અયઞ્ચેવ કાયો, બહિદ્ધા ચ નામરૂપ’’ન્તિ (દી. નિ. ૧.૧૪૭) એવમાદીસુ વિય ઇધ કાય-સદ્દો ખન્ધપઞ્ચકવિસયોતિ આહ ‘‘કાયસ્સ ભેદાતિ ઉપાદિન્નક્ખન્ધપરિચ્ચાગા’’તિ. અવીતરાગસ્સ મરણતો પરં નામ ભવન્તરૂપાદાનમેવાતિ આહ ‘‘પરં મરણાતિ તદનન્તરં અભિનિબ્બત્તિક્ખન્ધગ્ગહણે’’તિ. યેન તિટ્ઠતિ, તસ્સ ઉપચ્છેદેનેવ કાયો ભિજ્જતીતિ આહ ‘‘કાયસ્સ ભેદાતિ જીવિતિન્દ્રિયસ્સ ઉપચ્છેદા’’તિ.

એતિ ઇમસ્મા સુખન્તિ અયો, પુઞ્ઞન્તિ આહ ‘‘પુઞ્ઞસમ્મતા અયા’’તિ. અયન્તિ એતસ્મા સુખાનીતિ આયો, પુઞ્ઞકમ્માદિસુખસાધનં. તેનાહ ‘‘સુખાનં વા આયસ્સ અભાવા’’તિ. ઇયતિ અસ્સાદિયતીતિ અયો, અસ્સાદોતિ આહ ‘‘અસ્સાદસઞ્ઞિતો અયો’’તિ.

નાગરાજાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન સુપણ્ણાદીનં સઙ્ગહો. અસુરસદિસન્તિ પેતાસુરસદિસં. સોતિ અસુરકાયો. સબ્બસમુસ્સયેહીતિ સબ્બેહિ સમ્પત્તિસમુસ્સયેહિ. વુત્તવિપરિયાયેનાતિ ‘‘સુટ્ઠુ ચરિતં, સોભનં વા ચરિતં અનવજ્જત્તા’’તિઆદિના ‘‘કાયદુચ્ચરિતેના’’તિઆદીનં પદાનં વુત્તસ્સ અત્થસ્સ વિપરિયાયેન.

નિગમનવચનં ¶ વુત્તસ્સેવત્થસ્સ પુન વચનન્તિ કત્વા. અયમેત્થ સઙ્ખેપત્થોતિ ‘‘દિબ્બેન ચક્ખુના…પે… પસ્સતી’’તિ એત્થ અયં યથાવુત્તો સઙ્ખેપત્થો.

૪૧૨. કસિણારમ્મણન્તિ અટ્ઠન્નમ્પિ કસિણાનં વસેન કસિણારમ્મણં. સબ્બાકારેનાતિ ‘‘ચુદ્દસવિધેન ચિત્તપરિદમનેન અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગમેન ભૂમિપાદપદમૂલસમ્પાદનેના’’તિ ઇમિના સબ્બપ્પકારેન. અભિનીહારક્ખમં દિબ્બચક્ખુઞાણાભિમુખં પેસનારહં પેસનયોગ્ગં કત્વા. આસન્નં કાતબ્બન્તિ દિબ્બચક્ખુઞાણુપ્પત્તિયા સમીપભૂતં કાતબ્બં. તત્થ ઉપચારજ્ઝાનં પગુણતરં કત્વા આરમ્મણઞ્ચ વડ્ઢેતબ્બં. તેનાહ ‘‘ઉપચારજ્ઝાનગોચરં કત્વા ¶ વડ્ઢેત્વા ઠપેતબ્બ’’ન્તિ. તત્થાતિ તસ્મિં વડ્ઢિતે કસિણારમ્મણે. અપ્પનાતિ ઝાનવસેન અપ્પના. ન હિ અકતપરિકમ્મસ્સ અભિઞ્ઞાવસેન અપ્પના ઇજ્ઝતિ. તેનાહ ‘‘પાદકજ્ઝાનનિસ્સયં હોતી’’તિ, પાદકજ્ઝાનારમ્મણં હોતીતિ અત્થો. ન પરિકમ્મનિસ્સયન્તિ પરિકમ્મસ્સ તં કસિણારમ્મણં અપસ્સયો ન હોતિ. તથા સતિ રૂપદસ્સનં ન સિયા. ઇમેસૂતિ યથાવુત્તેસુ તેજોકસિણાદીસુ તીસુ કસિણેસુ. ઉપ્પાદેત્વાતિ ઉપચારજ્ઝાનુપ્પાદનેન ઉપ્પાદેત્વા. ઉપચારજ્ઝાનપવત્તિયા હિ સદ્ધિં પટિભાગનિમિત્તુપ્પત્તિ. તત્થાતિ કસિણનિદ્દેસે.

અન્તોયેવ રૂપગતં પસ્સિતબ્બં ન બહિદ્ધા વિક્ખેપાપત્તિહેતુભાવતો. પરિકમ્મસ્સ વારો અતિક્કમતીતિ ઇધ પરિકમ્મં નામ યથાવુત્તકસિણારમ્મણં ઉપચારજ્ઝાનં, તં રૂપગતં પસ્સતો ન પવત્તતિ. કસિણાલોકવસેન ચ રૂપગતદસ્સનં, કસિણાલોકો ચ પરિકમ્મવસેનાતિ તદુભયમ્પિ પરિકમ્મસ્સ અપ્પવત્તિયા ન હોતિ. તેનાહ ‘‘તતો આલોકો અન્તરધાયતિ, તસ્મિં અન્તરહિતે રૂપગતમ્પિ ન દિસ્સતી’’તિ. રૂપગતં પસ્સતો પરિકમ્મસ્સ વારો અતિક્કમતિ, પરિકમ્મમતિક્કન્તસ્સ કસિણારમ્મણં ઞાણં ન હોતીતિ રૂપગતં ન દિસ્સતિ, કથં પન પટિપજ્જિતબ્બન્તિ આહ ‘‘અથાનેના’’તિઆદિ. એવં અનુક્કમેનાતિ પુનપ્પુનં પાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા તતો તતો વુટ્ઠાય અભિણ્હં આલોકસ્સ ફરણવસેન આલોકો થામગતો હોતિ ચિરટ્ઠાયી. તથા ચ સતિ તત્થ સુચિરમ્પિ રૂપગતં પસ્સતેવ. તેન વુત્તં ‘‘એત્થ આલોકો…પે… હોતી’’તિ.

સ્વાયમત્થો તિણુક્કૂપમાય વિભાવેતબ્બોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘રત્તિં તિણુક્કાયા’’તિઆદિ. તત્થ પુનપ્પુનં પવેસનન્તિ પુનપ્પુનં પાદકજ્ઝાનસમાપજ્જનં. થામગતાલોકસ્સ ¶ યથાપરિચ્છેદેન ઠાનન્તિ યત્તકં ઠાનં પરિચ્છિન્દિત્વા કસિણં વડ્ઢિતં, થામગતસ્સ આલોકસ્સ તત્તકં ફરિત્વા અવટ્ઠાનં.

અનાપાથગતન્તિ આપાથગમનયોગ્યસ્સ વસેન વુત્તં. અન્તોકુચ્છિગતાદિ પન તદભાવતો તેન વિસેસિતબ્બમેવ. તદેવાતિ દિબ્બચક્ખુમેવ ¶ . એત્થાતિ એતેસુ રૂપમારબ્ભ પવત્તચિત્તેસુ. રૂપદસ્સનસમત્થન્તિ રૂપં સભાવતો વિભાવનસમત્થં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં વિય. પુબ્બભાગચિત્તાનીતિ આવજ્જનપરિકમ્મસઙ્ખાતાનિ પુબ્બભાગચિત્તાનિ. તાનિ હિ આરમ્મણં કરોન્તાનિપિ ન યાથાવતો તં વિભાવેત્વા પવત્તન્તિ આવજ્જનસમ્પટિચ્છનચિત્તાનિ વિય.

તં પનેતં દિબ્બચક્ખુ. પરિપન્થોતિ અન્તરાયિકો. ઝાનવિબ્ભન્તકોતિ ઝાનુમ્મત્તકો ઝાનભાવનામુખેન ઉમ્માદપ્પત્તો. અપ્પમત્તેન ભવિતબ્બન્તિ ‘‘દિબ્બચક્ખુ મયા અધિગત’’ન્તિ સન્તોસં અનાપજ્જિત્વા વિપસ્સનાનુયોગવસેન વા સચ્ચાભિસમયવસેન વા અપ્પમત્તેન ભવિતબ્બં.

‘‘એવં પસ્સિતુકામેના’’તિઆદિના દિબ્બચક્ખુસ્સ નાનાવજ્જનપરિકમ્મઞ્ચેવ દિબ્બચક્ખુઞાણઞ્ચ દસ્સિતં, ન તસ્સ ઉપ્પત્તિક્કમોતિ તં દસ્સેતું ‘‘તત્રાય’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તં હેટ્ઠા વુત્તનયત્તા સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

ચુતૂપપાતઞાણકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પકિણ્ણકકથાવણ્ણના

૪૧૩. ઇતીતિ એવં વુત્તપ્પકારેનાતિ અત્થો. તેન ‘‘સો એવં સમાહિતે ચિત્તે’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૨૪૪-૨૪૫; મ. નિ. ૧.૩૮૪, ૪૩૧-૪૩૩; પારા. ૧૨-૧૪) યથાદસ્સિતપાળિગતિં, તસ્સા અત્થવિવરણનયઞ્ચ પચ્ચામસતિ. સચ્ચેસુ વિય અરિયસચ્ચાનિ ખન્ધેસુ ઉપાદાનક્ખન્ધા અન્તોગધા. તદુભયે ચ સભાવતો, સમુદયતો, અત્થઙ્ગમતો, અસ્સાદતો, આદીનવતો, નિસ્સરણતો ચ યથાભૂતં સયમ્ભુઞાણેન અવેદિ અઞ્ઞાસિ ¶ પટિવિજ્ઝિ પવેદેસિ વાતિ સાતિસયેન પઞ્ચક્ખન્ધાવબોધેન ભગવાવ થોમેતબ્બોતિ આહ ‘‘પઞ્ચક્ખન્ધવિદૂ’’તિ. ઞત્વા વિઞ્ઞેય્યાતિ સમ્બન્ધો. તાસૂતિ પઞ્ચસુ અભિઞ્ઞાસુ. તગ્ગહણેનેવ ચ પરિભણ્ડઞાણાનં ગહિતત્તા ‘‘પઞ્ચા’’તિ વુત્તં. તેનાહ ‘‘એતાસુ હી’’તિઆદિ.

તત્થ પરિભણ્ડઞાણાનીતિ પરિવારઞાણાનિ. યથા હિ સિનેરુસ્સ પરિવારટ્ઠાનાનિ યાનિ તંસિદ્ધિયા સિદ્ધાનિ મેખલટ્ઠાનાનિ પરિભણ્ડાનીતિ વુચ્ચન્તિ, એવં ઇમાનિપિ દિબ્બચક્ખુસિદ્ધિયા સિદ્ધાનિ તસ્સ પરિભણ્ડાનીતિ વુત્તાનિ. ઇધાગતાનીતિ એત્થ ઇધાતિ યથાદસ્સિતાનિ સુત્તપદાનિ સન્ધાય વુત્તં. તતો ¶ અઞ્ઞેસુ પન સામઞ્ઞફલાદીસુ મનોમયઞાણમ્પિ વિસું અભિઞ્ઞાઞાણભાવેન આગતં.

‘‘તેસૂ’’તિ ઇદં પચ્ચામસનં કિં તિકાનં, ઉદાહુ આરમ્મણાનન્તિ? કિઞ્ચેત્થ યદિ તિકાનં, તદયુત્તં. ન હિ તિકેસુ અભિઞ્ઞાઞાણાનિ પવત્તન્તિ. અથ આરમ્મણાનં, તમ્પિ અયુત્તં. ન હિ અઞ્ઞં ઉદ્દિસિત્વા અઞ્ઞસ્સ પચ્ચામસનં યુત્તન્તિ. યથા ઇચ્છતિ, તથા ભવતુ તાવ તિકાનં, નનુ વુત્તં ‘‘ન હિ તિકેસુ અભિઞ્ઞાઞાણાનિ પવત્તન્તી’’તિ? નાયં વિરોધો તિકવોહારેન આરમ્મણાનંયેવ ગય્હમાનત્તા. અથ વા પન હોતુ આરમ્મણાનં, નનુ વુત્તં ‘‘ન હિ અઞ્ઞં ઉદ્દિસિત્વા અઞ્ઞસ્સ પચ્ચામસનં યુત્ત’’ન્તિ? અયમ્પિ ન દોસો યથાવુત્તકારણેનેવાતિ.

૪૧૪. અસતિપિ વત્થુભેદે ભૂમિકાલસન્તાનભેદવસેન ભિન્નેસુ સત્તસુ આરમ્મણેસુ. તિકવસેન હેસ ભેદો ગહિતો. ઇદ્ધિવિધઞાણસ્સ મગ્ગારમ્મણતાય અભાવતો ઇધ મગ્ગારમ્મણતિકો ન લબ્ભતિ. તન્તિ ઇદ્ધિવિધઞાણં. કાયં ચિત્તસન્નિસ્સિતં કત્વાતિઆદીસુ યં વત્તબ્બં, તં હેટ્ઠા વુત્તમેવ. ઉપયોગલદ્ધન્તિ લદ્ધઉપયોગવચનં. દુતિયાવિભત્તિવસેન વુત્તં ‘‘કાયં પરિણામેતી’’તિ. તેનાહ ‘‘રૂપકાયારમ્મણતો’’તિ, રૂપકાયસ્સ વણ્ણારમ્મણતોતિ અત્થો.

તદેવ ચિત્તન્તિ યદેવ કાયવસેન ચિત્તપરિણામને વુત્તં પાદકજ્ઝાનચિત્તં, તદેવ. રામગામે ચેતિયં ઠપેત્વા સેસેસુ સત્તસુ ચેતિયેસુ ધાતુયો ઇદ્ધિયા આહરિત્વા રાજગહે ભૂમિઘરમણ્ડપે કતં મહાધાતુનિધાનં. ‘‘ઇમે ગન્ધા’’તિઆદિના પચ્ચુપ્પન્ને ગન્ધાદિકે ગહેત્વાપિ અસુસ્સનાદિવિસેસયુત્તં ¶ અનાગતમેવ નેસં રૂપં અધિટ્ઠાનચિત્તસ્સ આરમ્મણં હોતિ અનાગતાધિટ્ઠાનત્તા. વત્તનિયસેનાસનં નામ વિઞ્ઝાટવિયં વિહારો. દધિરસન્તિ દધિમણ્ડો, તં અધિટ્ઠહન્તસ્સ અનાગતં દધિવણ્ણં આરમ્મણં હોતિ. પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણં હોતિ પચ્ચુપ્પન્નસ્સ રૂપકાયસ્સ આરમ્મણકરણતો.

સકાયચિત્તાનન્તિ અત્તનો કાયસ્સ, ચિત્તસ્સ ચ.

૪૧૫. સદ્દો ચ પરિત્તો સબ્બસ્સ રૂપસ્સ કામાવચરભાવતો. વિજ્જમાનમેવાતિ વત્તમાનંયેવ.

૪૧૬. સોતાપન્નસ્સ ¶ ચિત્તન્તિ સોતાપન્નસ્સ આવેણિકં ચિત્તં. સકદાગામિસ્સાતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. યાવ અરહતો નેતબ્બન્તિ ‘‘સકદાગામી અનાગામિનો ચિત્તં ન જાનાતિ, અનાગામી અરહતો’’તિ એવં નેતબ્બં. સબ્બેસન્તિ સબ્બેસં અરિયાનં જાનાતિ, કો પન વાદો અનરિયાનં. અઞ્ઞોપિ ચ ઉપરિમો અનાગામિઆદિ હેટ્ઠિમસ્સ સકદાગામિઆદિકસ્સ ચિત્તં જાનાતીતિ સમ્બન્ધો.

અતીતસ્સ, અનાગતસ્સ ચ પરસ્સ ચિત્તસ્સ જાનનં સમ્ભવતિ, પચ્ચુપ્પન્નસ્સ પન ન સમ્ભવતીતિ અધિપ્પાયેન પુચ્છતિ ‘‘કથં પચ્ચુપ્પન્નં આરમ્મણં હોતી’’તિ. ઇતરો યત્થ સમ્ભવતિ, તંદસ્સનત્થં પચ્ચુપ્પન્નં તાવ વિભજિત્વા દસ્સેન્તો ‘‘પચ્ચુપ્પન્નં નામ તિવિધ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ ઉપ્પાદટ્ઠિતિભઙ્ગપ્પત્તન્તિ ઉપ્પાદં, ઠિતિં, ભઙ્ગઞ્ચ પત્તં, ખણત્તયપરિયાપન્નન્તિ અત્થો. એત્થન્તરે એકદ્વેસન્તતિવારા વેદિતબ્બાતિ એત્થન્તરે પવત્તા રૂપસન્તતિવારા એકદ્વેસન્તતિવારા નામાતિ વેદિતબ્બાતિ અત્થો. આલોકટ્ઠાનતો ઓવરકં પવિટ્ઠસ્સ પગેવ તત્થ નિસિન્નસ્સ વિય યાવ રૂપગતં પાકટં હોતિ. તત્થ ઉપડ્ઢવેલા અવિભૂતવારા, ઉપડ્ઢવેલા વિભૂતવારા, તદુભયં ગહેત્વા ‘‘દ્વે સન્તતિવારા’’તિ વુત્તં. તયિદં ન સબ્બસાધારણં, એકચ્ચસ્સ સીઘમ્પિ પાકટં હોતીતિ ‘‘એકદ્વેસન્તતિવારા’’તિ એકગ્ગહણમ્પિ કતં, અતિપરિત્તસભાવઉતુઆદિસમુટ્ઠાના વા એકદ્વેસન્તતિવારા વેદિતબ્બા.

તીરે અક્કન્તઉદકલેખા નામ કાલુસ્સિયં ગતા તીરસમીપે ઉદકરાજિ. યાવ ન વિપ્પસીદતીતિ ¶ કાલુસ્સિયવિગમેન યાવ વિપ્પસન્ના ન હોતિ. કેચિ પન ‘‘અતિન્તે તીરે અલ્લપાદેન અક્કન્તે યાવ પાદે ઉદકલેખા ન વિપ્પસીદતિ, ન સંસીદતિ, ન વૂપસમ્મતી’’તિ એવમેત્થ અત્થં વદન્તિ. તે પનેતે કિરિયાભેદેન વુત્તા કાલવિસેસા, ન અઞ્ઞમઞ્ઞં સમસમા, ઊનાધિકભાગવન્તોવ દટ્ઠબ્બા. દ્વે તયો જવનવારા કામાવચરજવનવસેન વેદિતબ્બા, ન ઇતરજવનવસેન. ન હિ તે પરિમિતકાલા, અનન્તરા પવત્તભવઙ્ગાદયોપિ તદન્તોગધાવ દટ્ઠબ્બા. તદુભયન્તિ રૂપારૂપસન્તતિદ્વયં.

એકભવપરિચ્છિન્નન્તિ પટિસન્ધિચુતિપરિચ્છિન્નં. એકભવપરિયાપન્નં ધમ્મજાતં એતરહીતિ વત્તબ્બં અદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નં નામ. મનોતિ સસમ્પયુત્તં વિઞ્ઞાણમાહ. ધમ્માતિ આરમ્મણધમ્મા. મનોતિ વા મનાયતનં. ધમ્માતિ વેદનાદયો ¶ અરૂપક્ખન્ધા. ઉભયમેતં પચ્ચુપ્પન્નન્તિ અદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નં હોન્તં એતં ઉભયં હોતીતિ અત્થો. વિઞ્ઞાણન્તિ નિકન્તિવિઞ્ઞાણં. તઞ્હિ તસ્મિં પચ્ચુપ્પન્ને છન્દરાગવસેન પટિબદ્ધં હોતિ. અભિનન્દતીતિ તણ્હાદિટ્ઠાભિનન્દનાહિ અભિનન્દતિ. તથાભૂતો ચ વત્થુપરિઞ્ઞાય અભાવતો તેસુ પચ્ચુપ્પન્નેસુ ધમ્મેસુ સંહીરતિ તણ્હાદિટ્ઠીહિ આકડ્ઢીયતિ. એત્થ ચ દ્વાદસાયતનાનં ‘‘એતં પચ્ચુપ્પન્ન’’ન્તિ (મ. નિ. ૩.૨૮૪) આગતત્તા તત્થ પવત્તો છન્દરાગો અદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નારમ્મણો, ન ખણપચ્ચુપ્પન્નારમ્મણોતિ વિઞ્ઞાયતીતિ દસ્સેન્તો ‘‘યં સન્ધાય ભદ્દેકરત્તસુત્તે…પે… સંહીરતીતિ વુત્ત’’ન્તિ આહ. ‘‘પચ્ચુપ્પન્નઞ્ચ યો ધમ્મં, તત્થ તત્થ વિપસ્સતી’’તિ (મ. નિ. ૩.૨૭૨, ૨૮૫) એત્થાપિ વિપસ્સનાચિત્તં ખણપચ્ચુપ્પન્નં, વિપસ્સિતબ્બધમ્મા અદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નાતિ ગહેતબ્બં. અઞ્ઞથા વિપસ્સનાવ ન સમ્ભવેય્ય. ‘‘ખણપચ્ચુપ્પન્નં પાળિયં આગત’’ન્તિ ન વુત્તં તસ્સ વસેન આરમ્મણકરણસ્સ અટ્ઠકથાયં અનાગતત્તા.

કેચીતિ અભયગિરિવાસિનો. એકક્ખણે ચિત્તં ઉપ્પજ્જતીતિ ઇદ્ધિચિત્તસ્સ ઉપ્પત્તિસમકાલમેવ પરચિત્તસ્સપિ ઉપ્પત્તિસમ્ભવતોતિ યુત્તિદસ્સનં. યથા આકાસેતિઆદિ સદિસૂદાહરણં. તં પન તેસં વચનં અયુત્તં. કસ્મા? મગ્ગફલવીથિતો અઞ્ઞત્થ અનિટ્ઠે ઠાને આવજ્જનજવનાનં નાનારમ્મણભાવપ્પત્તિદોસતોતિ યુત્તિવચનં.

યદિ એવં કથં ચેતોપરિયઞાણં પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણં હોતીતિ આહ ‘‘સન્તતિપચ્ચુપ્પન્નં પના’’તિઆદિ ¶ . અદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નં પન જવનવારેન દીપેતબ્બં, ન સકલેન પચ્ચુપ્પન્નદ્ધુનાતિ અધિપ્પાયો.

તત્રાયં દીપનાતિઆદિ જવનવારસ્સ અદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નભાવદીપનમુખેન ઇદ્ધિચિત્તસ્સ પવત્તિઆકારદીપનં. ઇતરાનીતિ આવજ્જનપરિકમ્મચિત્તાનિ. એત્થ ચ ‘‘કેચી’’તિ યદિપિ અભયગિરિવાસિનો અધિપ્પેતા, તે પન ચિત્તસ્સ ઠિતિક્ખણં ન ઇચ્છન્તીતિ ‘‘ઠિતિક્ખણે વા પટિવિજ્ઝતી’’તિ ન વત્તબ્બં સિયા. તથા યે ‘‘ઇદ્ધિમસ્સ ચ પરસ્સ ચ એકક્ખણે ચિત્તં ઉપ્પજ્જતી’’તિ વદન્તિ, તેસં ‘‘ઠિતિક્ખણે વા ભઙ્ગક્ખણે વા પટિવિજ્ઝતી’’તિ વચનં ન સમેતિ. ન હિ તસ્મિં ખણદ્વયે ઉપ્પજ્જમાનં પરચિત્તેન સહ એકક્ખણે ઉપ્પજ્જતિ નામાતિ. ઠિતિભઙ્ગક્ખણેસુ ચ ઉપ્પજ્જમાનં એકદેસં પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણં, એકદેસં અતીતારમ્મણં આપજ્જતિ. યઞ્ચ વુત્તં ‘‘પરસ્સ ચિત્તં જાનિસ્સામીતિ રાસિવસેન મહાજનસ્સ ¶ ચિત્તે આવજ્જિતે’’તિ, એત્થ ચ મહાજનો અત્થતો પરે અનેકપુગ્ગલાતિ ‘‘પરેસં ચિત્તં જાનિસ્સામી’’તિ આવજ્જનપ્પવત્તિ વત્તબ્બા સિયા. અથાપિ પરસ્સાતિ મહાજનસ્સાતિ અત્થો સમ્ભવેય્ય, તથાપિ તસ્સ એકપુગ્ગલસ્સેવ વા ચિત્તરાસિં આવજ્જિત્વા એકસ્સ પટિવિજ્ઝનં અયુત્તં. ન હિ રાસિઆવજ્જનં એકદેસાવજ્જનં હોતીતિ, તસ્મા તેહિ ‘‘મહાજનસ્સ ચિત્તે આવજ્જિતે’’તિઆદિ ન વત્તબ્બં.

યં પન તે વદન્તિ ‘‘યસ્મા ઇદ્ધિમસ્સ ચ પરસ્સ ચ એકક્ખણે ચિત્તં ઉપ્પજ્જતી’’તિ. તત્થાયં અધિપ્પાયો યુત્તો સિયા, ચેતોપરિયઞાણલાભી પરસ્સ ચિત્તં ઞાતુકામો પાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય અતીતાદિવિભાગં અકત્વા ચિત્તસામઞ્ઞેન ‘‘ઇમસ્સ ચિત્તં જાનામિ, ઇમસ્સ ચિત્તં જાનામી’’તિ પરિકમ્મં કત્વા પુન પાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય સામઞ્ઞેનેવ ચિત્તં આવજ્જિત્વા તિણ્ણં, ચતુન્નં વા પરિકમ્માનં અનન્તરા ચેતોપરિયઞાણેન પરચિત્તં પટિવિજ્ઝતિ વિભાવેતિ રૂપં વિય દિબ્બચક્ખુના. તતો પરં પન કામાવચરચિત્તેહિ સરાગાદિવવત્થાનં હોતિ નીલાદિવવત્થાનં વિય. તત્થ દિબ્બચક્ખુના દિટ્ઠહદયવત્થુરૂપસ્સ સત્તસ્સ અભિમુખીભૂતસ્સ ચિત્તસામઞ્ઞેન ચિત્તં આવજ્જયમાનં આવજ્જનં અભિમુખીભૂતં વિજ્જમાનં ચિત્તં આરમ્મણં કત્વા ચિત્તં આવજ્જેતિ. પરિકમ્માનિ ચ તં તં વિજ્જમાનં ચિત્તં ચિત્તસામઞ્ઞેનેવ આરમ્મણં કત્વા ચિત્તજાનનપરિકમ્માનિ ¶ હુત્વા પવત્તન્તિ. ચેતોપરિયઞાણં પન વિજ્જમાનં ચિત્તં પટિવિજ્ઝન્તં વિભાવેન્તં તેન સહ એકક્ખણે એવ ઉપ્પજ્જતિ.

તત્થ યસ્મા સન્તાનસ્સ સન્તાનગ્ગહણતો એકત્તવસેન આવજ્જનાદીનિ ‘‘ચિત્ત’’ન્ત્વેવ પવત્તાનિ. તઞ્ચ ચિત્તમેવ, યં ચેતોપરિયઞાણેન વિભાવિતં. તસ્મા સમાનાકારપ્પવત્તિતો ન અનિટ્ઠે મગ્ગફલવીથિતો અઞ્ઞસ્મિં ઠાને નાનારમ્મણતા આવજ્જનજવનાનં હોતિ. પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણઞ્ચ પરિકમ્મં પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણસ્સ ચેતોપરિયઞાણસ્સ આસેવનપચ્ચયેન પચ્ચયોતિ સિદ્ધં હોતિ. અતીતત્તિકો ચ એવં ઉપપન્નો હોતિ. અઞ્ઞથા સન્તતિપચ્ચુપ્પન્ને, અદ્ધાપચ્ચુપ્પન્ને ચ ‘‘પચ્ચુપ્પન્ન’’ન્તિ ઇધ વુચ્ચમાને અતીતાનાગતાનઞ્ચ પચ્ચુપ્પન્નતા આપજ્જેય્ય. તથા ચ સતિ ‘‘પચ્ચુપ્પન્નો ધમ્મો પચ્ચુપ્પન્નસ્સ ધમ્મસ્સ અનન્તરપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ વત્તબ્બં સિયા, ન ચ તં વુત્તં. ‘‘અતીતો ધમ્મો પચ્ચુપ્પન્નસ્સ ધમ્મસ્સ અનન્તરપચ્ચયેન પચ્ચયો. પુરિમા પુરિમા અતીતા ખન્ધા પચ્છિમાનં પચ્છિમાનં પચ્ચુપ્પન્નાનં ખન્ધાનં અનન્તર ¶ …પે… અનુલોમં ગોત્રભુસ્સા’’તિઆદિ વચનતો (પટ્ઠા. ૨.૧૮.૫) ન અદ્ધાસન્તતિપચ્ચુપ્પન્નેસ્વેવ ચ અનન્તરાતીતા ચત્તારો ખન્ધા અતીતાતિ વિઞ્ઞાયન્તિ. ન ચ અભિધમ્મમાતિકાયં (ધ. સ. તિકમાતિકા ૧૮-૧૯) આગતસ્સ પચ્ચુપ્પન્નપદસ્સ અદ્ધાસન્તતિપચ્ચુપ્પન્નપદત્થતા કત્થચિ પાળિયં વુત્તા. તસ્મા તેહિ ઇદ્ધિમસ્સ ચ પરસ્સ ચ એકક્ખણે ચિત્તુપ્પત્તિયા ચેતોપરિયઞાણસ્સ પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણતા વુત્તા. યદા પન ‘‘યં ઇમસ્સ ચિત્તં પવત્તં, તં જાનામિ. યં ભવિસ્સતિ, તં જાનામી’’તિ વા આભોગં કત્વા પાદકજ્ઝાનસમાપજ્જનાદીનિ કરોતિ, તદા આવજ્જનપરિકમ્માનિ, ચેતોપરિયઞાણઞ્ચ અતીતાનાગતારમ્મણાનેવ હોન્તિ આવજ્જનેનેવ વિભાગસ્સ કતત્તા.

યે પન ‘‘ઇદ્ધિમા પરસ્સ ચિત્તં જાનિતુકામો આવજ્જેતિ, આવજ્જનં ખણપચ્ચુપ્પન્નં આરમ્મણં કત્વા તેનેવ સહ નિરુજ્ઝતિ. તતો ચત્તારિ, પઞ્ચ વા જવનાનિ, યેસં પચ્છિમં ઇદ્ધિચિત્તં, સેસાનિ કામાવચરાનિ, તેસં સબ્બેસમ્પિ તદેવ નિરુદ્ધં ચિત્તં આરમ્મણં હોતિ, ન ચ તાનિ નાનારમ્મણાનિ હોન્તિ અદ્ધાનવસેન પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણત્તા’’તિ ઇદં વચનં નિસ્સાય ‘‘આવજ્જનજવનાનં પચ્ચુપ્પન્નાતીતારમ્મણભાવેપિ નાનારમ્મણતાભાવો વિય એકદ્વિતિચતુપઞ્ચચિત્તક્ખણાનાગતેસુપિ ચિત્તેસુ આવજ્જિતેસુ આવજ્જનજવનાનં યથાસમ્ભવં અનાગતપચ્ચુપ્પન્નાતીતારમ્મણભાવેપિ નાનારમ્મણતા ન સિયા. તેન ચતુપઞ્ચચિત્તક્ખણાનાગતે આવજ્જિતે ¶ અનાગતારમ્મણપરિકમ્માનન્તરં ખણપચ્ચુપ્પન્નારમ્મણં ચેતોપરિયઞાણં સિદ્ધ’’ન્તિ વદન્તિ. તેસં વાદો ‘‘અનાગતારમ્મણો ધમ્મો પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણસ્સ ધમ્મસ્સ આસેવનપચ્ચયેન પચ્ચયો, પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણો ધમ્મો અતીતારમ્મણસ્સ ધમ્મસ્સ આસેવનપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ ઇમેસં પઞ્હાનં અનુદ્ધટત્તા, ગણનાય ચ ‘‘આસેવને તીણી’’તિ (પટ્ઠા. ૨.૧૯.૩૯) વુત્તત્તા ન સિજ્ઝતિ. ન હિ કુસલકિરિયામહગ્ગતં અનાસેવનં અત્થીતિ. એતસ્સ ચ વાદસ્સ નિસ્સયભાવો આવજ્જનજવનાનં ખણપચ્ચુપ્પન્નનિરુદ્ધારમ્મણતાવચનસ્સ ન સિજ્ઝતિ, ‘‘યં પવત્તં, પવત્તિસ્સતિ ચા’’તિ વિસેસં અકત્વા ગહણે આવજ્જનસ્સ અનાગતગ્ગહણાભાવં, તદભાવા જવનાનમ્પિ વત્તમાનગ્ગહણાભાવઞ્ચ સન્ધાયેવ તસ્સ વુત્તત્તા. તદા હિ ભવઙ્ગચલનાનન્તરં અભિમુખીભૂતમેવ ચિત્તં આરબ્ભ આવજ્જના પવત્તતીતિ જાનનચિત્તસ્સપિ વત્તમાનારમ્મણભાવે આવજ્જનજાનનચિત્તાનં સહટ્ઠાનદોસાપત્તિયા, રાસિએકદેસાવજ્જનપટિવેધે ¶ સમ્પત્તસમ્પત્તાવજ્જનજાનને ચ અનિટ્ઠે ઠાને આવજ્જનજવનાનં નાનારમ્મણભાવદોસાપત્તિયા ચ યં વુત્તં ‘‘ખણપચ્ચુપ્પન્નં ચિત્તં ચેતોપરિયઞાણસ્સ આરમ્મણં હોતી’’તિ, તં અયુત્તન્તિ પટિક્ખિપિત્વા યથાવુત્તદોસાપત્તિં, કાલવસેન ચ અદ્ધાસન્તતિપચ્ચુપ્પન્નારમ્મણત્તા નાનારમ્મણતાભાવં દિસ્વા આવજ્જનજવનાનં વત્તમાનતં નિરુદ્ધારમ્મણભાવો વુત્તોતિ. તમ્પિ વચનં પુરિમવાદિનો નાનુજાનેય્યું. તસ્મિં હિ સતિ ‘‘આવજ્જના કુસલાન’’ન્તિઆદીસુ (પટ્ઠા ૧.૧.૪૧૭) વિય અઞ્ઞપદસઙ્ગહિતસ્સ અનન્તરપચ્ચયવિધાનતો ‘‘પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણઆવજ્જના અતીતારમ્મણાનં ખન્ધાનં અનન્તરપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ ચ વત્તબ્બં સિયા, ન ચ વુત્તન્તિ.

કસ્મા પનેવં ચેતોપરિયઞાણસ્સ પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણતા વિચારિતા, નનુ ‘‘અતીતો ધમ્મો પચ્ચુપ્પન્નસ્સ ધમ્મસ્સ, અનાગતો ધમ્મો પચ્ચુપ્પન્નસ્સ ધમ્મસ્સ આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા. ૨.૧૮.૨) એતેસં વિભઙ્ગેસુ ‘‘અતીતા ખન્ધા ઇદ્ધિવિધઞાણસ્સ ચેતોપરિયઞાણસ્સ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણસ્સ યથાકમ્મૂપગઞાણસ્સ આવજ્જનાય આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો, અનાગતા ખન્ધા ઇદ્ધિવિધઞાણસ્સ ચેતોપરિયઞાણસ્સ અનાગતંસઞાણસ્સ આવજ્જનાય આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ, ઉપ્પન્નત્તિકે ચ ‘‘અનુપ્પન્ના ખન્ધા ઉપ્પાદિનો ખન્ધા ઇદ્ધિવિધઞાણસ્સ ચેતોપરિયઞાણસ્સ અનાગતંસઞાણસ્સ આવજ્જનાય આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા. ૨.૧૭.૩) ચેતોપરિયઞાણગ્ગહણં કત્વા ‘‘પચ્ચુપ્પન્નો ધમ્મો પચ્ચુપ્પન્નસ્સ ધમ્મસ્સા’’તિ (પટ્ઠા. ૨.૧૮.૩) એતસ્સ વિભઙ્ગે ‘‘પચ્ચુપ્પન્ના ખન્ધા ઇદ્ધિવિધઞાણસ્સ આવજ્જનાય આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા. ૨.૧૮.૩), ઉપ્પન્નત્તિકે ચ ‘‘ઉપ્પન્ના ખન્ધા ¶ ઇદ્ધિવિધઞાણસ્સ આવજ્જનાય આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા. ૨.૧૭.૨) એત્તકસ્સેવ વુત્તત્તા પચ્ચુપ્પન્ને ચિત્તે ચેતોપરિયઞાણં નપ્પવત્તતીતિ વિઞ્ઞાયતિ. યદિ હિ પવત્તેય્ય, પુરિમેસુ વિય ઇતરેસુ ચ ચેતોપરિયઞાણગ્ગહણં કત્તબ્બં સિયાતિ? સચ્ચં કત્તબ્બં, નયદસ્સનવસેન પન તં સંખિત્તન્તિ અઞ્ઞાય પાળિયા વિઞ્ઞાયતિ.

‘‘અતીતારમ્મણો ધમ્મો પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણસ્સ ધમ્મસ્સ આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો, અનાગતારમ્મણો ધમ્મો પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણસ્સ, પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણો ¶ ધમ્મો પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણસ્સા’’તિ (પટ્ઠા. ૨.૧૯.૨૦-૨૨) એતેસં હિ વિભઙ્ગેસુ ‘‘ચેતોપરિયઞાણેન અતીતારમ્મણપચ્ચુપ્પન્નચિત્તસમઙ્ગિસ્સ ચિત્તં જાનાતિ, અતીતારમ્મણા પચ્ચુપ્પન્ના ખન્ધા ચેતોપરિયઞાણસ્સ આવજ્જનાય આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો, ચેતોપરિયઞાણેન અનાગતારમ્મણપચ્ચુપ્પન્નચિત્તસમઙ્ગિસ્સ ચિત્તં જાનાતિ, અનાગતારમ્મણા પચ્ચુપ્પન્ના ખન્ધા ચેતોપરિયઞાણસ્સ આવજ્જનાય આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો, ચેતોપરિયઞાણેન પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણપચ્ચુપ્પન્નચિત્તસમઙ્ગિસ્સ ચિત્તં જાનાતિ, પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણા પચ્ચુપ્પન્ના ખન્ધા ચેતોપરિયઞાણસ્સ આવજ્જનાય આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા. ૨.૧૯.૨૦-૨૨) ચેતોપરિયઞાણસ્સ પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણે પવત્તિ વુત્તાતિ. તેનેવાયં વિચારણા કતાતિ વેદિતબ્બા.

૪૧૭. તેસન્તિ તેસુ દ્વીસુ ઞાણેસૂતિ નિદ્ધારણે સામિવચનં. ચિત્તમેવ આરમ્મણં ચેતોપરિયઞાણત્તાતિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘અઞ્ઞં ખન્ધં વા ખન્ધપ્પટિબદ્ધં વા ન જાનાતી’’તિ. તત્થ ખન્ધપ્પટિબદ્ધં નામગોત્તાદિ. યદિ એવં કથં મગ્ગારમ્મણન્તિ આહ ‘‘મગ્ગસમ્પયુત્તચિત્તારમ્મણત્તા પન પરિયાયતો મગ્ગારમ્મણન્તિ વુત્ત’’ન્તિ. ચેતનામત્તમેવ આરમ્મણં, તથા હિ તં ‘‘યથાકમ્મૂપગઞાણ’’ન્તિ વુચ્ચતીતિ અધિપ્પાયો. ખન્ધપ્પટિબદ્ધેસૂતિ એત્થ નિબ્બાનમ્પિ ખન્ધપ્પટિબદ્ધમેવ. ખન્ધેહિ વિસયીકતત્તાતિ વદન્તિ. તથા હિ વુત્તં અટ્ઠસાલિનિયં ‘‘અતીતે બુદ્ધા મગ્ગં ભાવયિંસુ, ફલં સચ્છાકંસુ, અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિંસૂતિ છિન્નવટુમકાનુસ્સરણવસેન મગ્ગફલનિબ્બાનપચ્ચવેક્ખણતોપિ અપ્પમાણારમ્મણ’’ન્તિ (ધ. સ. અટ્ઠ. ૧૪૨૧). તત્થ મગ્ગફલપચ્ચવેક્ખણાનિ તાવ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણેન મગ્ગફલેસુ ઞાણેસુ પવત્તન્તિ. નિબ્બાનપચ્ચવેક્ખણઞ્ચ નિબ્બાનારમ્મણેસુ અપ્પમાણધમ્મેસુ ઞાણેસૂતિ મગ્ગાદિપચ્ચવેક્ખણાનિ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણસ્સ અપ્પમાણારમ્મણતં સાધેન્તીતિ વેદિતબ્બાનિ. ‘‘અપ્પમાણા ખન્ધા પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણસ્સ ¶ આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો’’ઇચ્ચેવ (પટ્ઠા. ૯.૧૨.૫૮) હિ વુત્તં, ન વુત્તં ‘‘નિબ્બાન’’ન્તિ. તસ્મા પુબ્બેનિવાસઞાણેન એવ મગ્ગફલપચ્ચવેક્ખણકિચ્ચે વુચ્ચમાનેપિ નિબ્બાનપચ્ચવેક્ખણતા ન સક્કા વત્તું. અટ્ઠકથાયં પન નિબ્બાનારમ્મણતા નિદસ્સિતા.

કુસલા ¶ ખન્ધાતિ ઇદ્ધિવિધપુબ્બેનિવાસાનાગતંસઞાણાપેક્ખો બહુવચનનિદ્દેસો, ન ચેતોપરિયયથાકમ્મૂપગઞાણાપેક્ખાતિ તેસં ચતુક્ખન્ધારમ્મણભાવસ્સ અસાધકોતિ ચે? ન, અઞ્ઞત્થ ‘‘અવિતક્કવિચારમત્તા ખન્ધા ચ વિચારો ચ ચેતોપરિયઞાણસ્સ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણસ્સ અનાગતંસઞાણસ્સ આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા. ૨.૬.૭૨), ‘‘સવિતક્કસવિચારા ખન્ધા ચ વિતક્કો ચ ચેતોપરિયઞાણસ્સ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણસ્સ અનાગતંસઞાણસ્સ આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા. ૨.૬.૭૩) ચ વુત્તત્તા ચેતોપરિયઞાણાપેક્ખાપિ બહુવચનનિદ્દેસોતિ ઇમસ્સ અત્થસ્સ સિદ્ધિતો. એવમ્પિ યથાકમ્મૂપગઞાણસ્સ ‘‘અવિતક્કવિચારમત્તા ખન્ધા ચ વિચારો ચા’’તિઆદીસુ અવુત્તત્તા ચતુક્ખન્ધારમ્મણતા ન સિજ્ઝતીતિ? ન, તત્થ અવચનસ્સ અઞ્ઞકારણત્તા. યથાકમ્મૂપગઞાણેન હિ કમ્મસંસટ્ઠા ચત્તારો ખન્ધા કમ્મમુખેન ગય્હતિ. તઞ્હિ યથા ચેતોપરિયઞાણં પુરિમપરિકમ્મવસેન અવિતક્કાદિવિભાગં, સરાગાદિવિભાગઞ્ચ ચિત્તં વિભાવેતિ, ન એવં વિભાગં વિભાવેતિ. કમ્મવસેનેવ પન સમુદાયં વિભાવેતિ, તસ્મા ‘‘અવિતક્કવિચારમત્તા ખન્ધા ચ વિચારો ચા’’તિઆદિકે વિભાગકરણે તં ન વુત્તં, ન ચતુક્ખન્ધાનારમ્મણતોતિ. ઇદં પનસ્સ અકારણન્તિ કેચિ. તત્થાપિ ‘‘પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણસ્સ યથાકમ્મૂપગઞાણસ્સ અનાગતંસઞાણસ્સા’’તિ પઠન્તિ એવ. ન હિ તં કુસલાકુસલવિભાગં વિય સવિતક્કાદિવિભાગં કમ્મં વિભાવેતું અસમત્થં. દુચ્ચરિતસુચરિતવિભાવનમ્પિ હિ લોભાદિઅલોભાદિસમ્પયોગવિભાગવિસેસવિભાવનં હોતીતિ.

‘‘પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણં નામગોત્તાનુસ્સરણકાલે ન વત્તબ્બારમ્મણ’’ન્તિ એત્તકમેવ અટ્ઠકથાયં વુત્તં. નામગોત્તં પન ખન્ધૂપનિબન્ધો સમ્મુતિસિદ્ધો બ્યઞ્જનત્થો, ન બ્યઞ્જનન્તિ. અયમેત્થ અમ્હાકં ખન્તીતિ આચરિયસ્સાયં અત્તનો મતિ. યં પન વુત્તં ‘‘ન બ્યઞ્જન’’ન્તિ, તસ્સ સમત્થનં ‘‘બ્યઞ્જનઞ્હી’’તિઆદિ.

૪૧૯. કામાવચરે ¶ નિબ્બત્તિસ્સતીતિ નિબ્બત્તિક્ખન્ધજાનનમાહ.

૪૨૦. એત્થાતિ એતસ્મિં અજ્ઝત્તારમ્મણત્તિકવસેન અભિઞ્ઞાઞાણાનં, આરમ્મણવિચારે. ‘‘અજ્ઝત્તારમ્મણઞ્ચેવ બહિદ્ધારમ્મણઞ્ચા’’તિ એકજ્ઝં ગહેત્વા ¶ યં વુત્તં પોરાણટ્ઠકથાયં, તં ‘‘કાલેન…પે… હોતિયેવા’’તિ ઇમિના અધિપ્પાયેન વુત્તન્તિ અત્થો. ન હિ અજ્ઝત્તબહિદ્ધા નામ વિસું એકં અત્થિ, નાપિ તં એકજ્ઝં આરમ્મણં કરીયતીતિ. યદિ એવં તિકો એવ ન પૂરતિ પદદ્વયાસઙ્ગહિતસ્સ તતિયસ્સ અત્થન્તરસ્સ અભાવતો, ન, પકારભેદવિસયત્તા તિકનિદ્દેસસ્સ. તથા હિ અટ્ઠકથાયં ‘‘તે એવ તિપ્પકારેપિ ધમ્મે’’તિ વુત્તં. તે એવ અજ્ઝત્તાદિવસેન તિવિધેપિ ધમ્મેતિ અત્થો. એત્થ હિ ‘‘તે એવ ધમ્મે’’તિ અવત્વા ‘‘તિપ્પકારે’’તિ વચનં પકારભેદનિબન્ધના અયં તિકદેસનાતિ દસ્સનત્થં. યથા હિ કુસલત્તિકાદીનં દેસના યથારહં ધમ્માનં જાતિસમ્પયોગપ્પહાનસિક્ખાભૂમિઆરમ્મણપ્પભેદનિયમકાલાદિભેદનિબન્ધના, ન એવમયં જાતિઆદિભેદનિબન્ધના, નાપિ સનિદસ્સનત્તિકહેતુદુકાદિદેસના વિય સભાવાદિભેદનિબન્ધના, અથ ખો પકારભેદનિબન્ધના. પઞ્ચેવ હિ ખન્ધા સસન્તતિપરિયાપન્નતં ઉપાદાય ‘‘અજ્ઝત્તા’’તિ વુત્તા, પરસન્તતિપરિયાપન્નતં ઉપાદાય ‘‘બહિદ્ધા’’તિ, તદુભયં ઉપાદાય ‘‘અજ્ઝત્તબહિદ્ધા’’તિ. તેનાહ ‘‘અનિન્દ્રિયબદ્ધરૂપઞ્ચ નિબ્બાનઞ્ચ ઠપેત્વા સબ્બે ધમ્મા સિયા અજ્ઝત્તા, સિયા બહિદ્ધા, સિયા અજ્ઝત્તબહિદ્ધા’’તિ (ધ. સ. ૧૪૩૫). નનુ ચેત્થ અત્થન્તરાભાવતો, પકારન્તરસ્સ ચ અનામટ્ઠત્તા તતિયો રાસિ નત્થીતિ? નયિદમેવં. યદિપિ હિ પઠમપદેન અસઙ્ગહિતસઙ્ગણ્હનવસેન દુતિયપદસ્સ પવત્તત્તા સબ્બેપિ સભાવધમ્મા પદદ્વયેનેવ પરિગ્ગહિતા, તેહિ પન વિસું વિસું ગહિતધમ્મે એકજ્ઝં ગહણવસેન તતિયપદં વુત્તન્તિ અત્થેવ તતિયો રાસિ. ન હિ સમુદાયો અવયવો હોતિ, ભિન્નવત્થુકે પન ધમ્મે અધિટ્ઠાનભેદં અમુઞ્ચિત્વા એકજ્ઝં ગહણં ન સમ્ભવતીતિ કાલેન અજ્ઝત્તં, કાલેન બહિદ્ધા જાનનકાલેતિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

અભિઞ્ઞાનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ઇતિ તેરસમપરિચ્છેદવણ્ણના.

૧૪. ખન્ધનિદ્દેસવણ્ણના

પઞ્ઞાકથાવણ્ણના

૪૨૧. સબ્બાકારેનાતિ ¶ ¶ ઉપચારાકારો, અપ્પનાકારો, વસીભાવાકારો, વિતક્કાદિસમતિક્કમાકારો, રૂપાદીહિ વિરજ્જનાકારો, ચુદ્દસધા ચિત્તસ્સ પરિદમનાકારો, પઞ્ચવિધઆનિસંસાધિગમાકારોતિ એવમાદિના સબ્બેન ભાવનાકારેન.

તદનન્તરાતિ ‘‘ચિત્તં પઞ્ઞ’’ન્તિ એવં દેસનાક્કમેન, પટિપત્તિક્કમેન ચ તસ્સ સમાધિસ્સ અનન્તરા. પઞ્ઞા ભાવેતબ્બા સમાધિભાવનાય સમન્નાગતેન ભિક્ખુનાતિ સમ્બન્ધો. ‘‘પઞ્ઞઞ્ચ ભાવય’’ન્તિ એવં અતિસઙ્ખેપદેસિતત્તા, ગાથાવણ્ણનાયં વા ‘‘સમાધિસિલાયં સુનિસિતં વિપસ્સનાપઞ્ઞાસત્થ’’ન્તિ એવં અતિવિય સઙ્ખેપેન ભાસિતત્તા અયં સા પઞ્ઞાતિ સભાવતો વિઞ્ઞાતુમ્પિ તાવ ન સુકરા. ભાવનાવિધાનસ્સ પન અદસ્સિતત્તા પગેવ ભાવેતું ન સુકરાતિ સમ્બન્ધો. પુચ્છનટ્ઠેન પઞ્હા, કમ્મં કિરિયા કરણં, પઞ્હાવ કમ્મં પઞ્હાકમ્મં, પુચ્છનપયોગોતિ અત્થો.

કા પઞ્ઞાતિ સરૂપપુચ્છા. કેનટ્ઠેન પઞ્ઞાતિ કેન અત્થેન પઞ્ઞાતિ વુચ્ચતિ, ‘‘પઞ્ઞા’’તિ પદં કં અભિધેય્યત્થં નિસ્સાય પવત્તન્તિ અત્થો. સા પનાયં પઞ્ઞા સભાવતો, કિચ્ચતો, ઉપટ્ઠાનાકારતો, આસન્નકારણતો ચ કથં જાનિતબ્બાતિ આહ ‘‘કાનસ્સા લક્ખણરસપચ્ચુપટ્ઠાનપદટ્ઠાનાની’’તિ. કતિવિધાતિ પભેદપુચ્છા. કસ્મા પનેત્થ સંકિલેસવોદાનપુચ્છા ન ગહિતાતિ? વુચ્ચતે – લોકુત્તરાય તાવ પઞ્ઞાય નત્થેવ સંકિલેસો. અસતિ ચ તસ્મિં કુતો વોદાનપુચ્છાતિ તદુભયં ન ગહિતં. લોકિયાય પન તાનિ ભાવનાવિધાને એવ અન્તોગધાનીતિ કત્વા વિસું ન ગહિતાનિ મગ્ગામગ્ગઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિઅન્તોગધત્તા ¶ , સમાધિભાવનાયં વા વુત્તનયાનુસારેન વેદિતબ્બાનીતિ ન ગહિતાનિ. પટિપત્તિ નામ દિટ્ઠાનિસંસે એવ હોતીતિ આહ ‘‘પઞ્ઞાભાવનાય કો આનિસંસો’’તિ.

૪૨૨. તત્રાતિ તસ્મિં, તસ્સ વા પઞ્હાકમ્મસ્સ. વિસ્સજ્જનન્તિ વિવરણં. પુચ્છિતો હિ અત્થો અવિભાવિતત્તા નિગૂળ્હો મુટ્ઠિયં કતો વિય તિટ્ઠતિ, તસ્સ ¶ વિવરણં વિસ્સજ્જનં વિભૂતભાવકરણતો. કા પઞ્ઞાતિ કામઞ્ચાયં સરૂપપુચ્છા, વિભાગવન્તાનં પન સભાવવિભાવનં વિભાગદસ્સનમુખેનેવ હોતીતિ વિભાગો તાવ અનવસેસતો દસ્સેતબ્બો. તંદસ્સનેન ચ અયમાદીનવોતિ દસ્સેતું ‘‘પઞ્ઞા બહુવિધા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ બહુવિધાતિ કુસલાદિવસેન અનેકવિધા. નાનપ્પકારાતિ અત્થજાપિકાદિભેદેન, સુતમયઞાણાદિભેદેન ચ નાનાવિધા. તં સબ્બન્તિ તં અનવસેસં પઞ્ઞાવિભાગં. ન સાધેય્યાતિ વિપસ્સનાભાવનાય સદ્ધિં મગ્ગભાવના ઇધ અધિપ્પેતત્થો. તાય હિ તણ્હાજટાવિજટનં, તઞ્ચ ન સાધેય્ય. અનવસેસતો હિ પઞ્ઞાપભેદે વિસ્સજ્જિયમાને ‘‘એકવિધેન ઞાણવત્થૂ’’તિઆદિકો (વિભ. ૭૫૧) સબ્બો ઞાણવત્થુ વિભઙ્ગે, સુત્તન્તેસુ ચ તત્થ તત્થ આગતો પઞ્ઞાપભેદો. સકલોપિ વા અભિધમ્મનયો આહરિત્વા વિસ્સજ્જેતબ્બો ભવેય્ય, તથા ચ સતિ ય્વાયં ઇધ પઞ્ઞાભાવનાવિધિ અધિપ્પેતો, તસ્સ વિસ્સજ્જનાય ઓકાસોવ ન ભવેય્ય. કિઞ્ચ ય્વાયં ઠાનાઠાનકમ્મન્તરવિપાકન્તરાદિવિસયે પઞ્ઞાય પવત્તિભેદો, સોપિ યથારહં સદ્ધિં ફલાફલભેદેન વિભજિત્વા વિસ્સજ્જેતબ્બો સિયા. સો ચ પન વિસ્સજ્જિયમાનો અઞ્ઞદત્થુ વિક્ખેપાય સંવત્તેય્ય, યથા તં અવિસયે. તેનાહ ‘‘ઉત્તરિ ચ વિક્ખેપાય સંવત્તેય્યા’’તિ. કુસલચિત્તસમ્પયુત્તં વિપસ્સનાઞાણન્તિ એત્થ કુસલ-ગ્ગહણેન દુવિધમ્પિ અબ્યાકતં નિવત્તેતિ, તથા ‘‘અત્થિ સંકિલિટ્ઠપઞ્ઞા’’તિ એવં પવત્તં મિચ્છાવાદં પટિસેધેતિ. વિપસ્સનાઞાણ-ગ્ગહણેન સેસકુસલપઞ્ઞા.

૪૨૩. સઞ્જાનનવિજાનનાકારવિસિટ્ઠન્તિ સઞ્જાનનાકારવિજાનનાકારેહિ સાતિસયં. યતો નાનપ્પકારતો જાનનં જાનનભાવો વિસયગ્ગહણાકારો. સો હિ નેસં સમાનો, ન સઞ્જાનનાદિઆકારો. પીતકન્તીતિ એત્થ ઇતિ-સદ્દો આદિઅત્થો, તેન ‘‘લોહિતકં ઓદાતં દીઘં રસ્સ’’ન્તિઆદિકે સઞ્ઞાય ગહેતબ્બાકારે સઙ્ગણ્હાતિ. સઞ્જાનનમત્તમેવાતિ એત્થ સઞ્જાનનં નામ ‘‘નીલં પીત’’ન્તિઆદિકં આરમ્મણે વિજ્જમાનં વા અવિજ્જમાનં વા સઞ્ઞાનિમિત્તં કત્વા જાનનં. તથા હેસા પુન સઞ્જાનનપચ્ચયનિમિત્તકરણરસા. મત્ત-સદ્દેન વિસેસનિવત્તિઅત્થેન વિજાનનપજાનનાકારે નિવત્તેતિ, એવ-સદ્દેન કદાચિપિ ઇમિસ્સા તે વિસેસા ¶ નત્થેવાતિ અવધારેતિ. તેનાહ ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખ’’ન્તિઆદિ ¶ . તત્થ વિઞ્ઞાણકિચ્ચમ્પિ કાતું અસક્કોન્તી સઞ્ઞા કુતો પઞ્ઞાકિચ્ચં કરેય્યાતિ ‘‘લક્ખણપટિવેધં પાપેતું ન સક્કોતિ’’ચ્ચેવ વુત્તં, ન વુત્તં ‘‘મગ્ગપાતુભાવ’’ન્તિ. આરમ્મણે પવત્તમાનં વિઞ્ઞાણં ન તત્થ સઞ્ઞા વિય નીલપીતાદિકસ્સ સઞ્જાનનવસેનેવ પવત્તતિ, અથ ખો તત્થ અઞ્ઞઞ્ચ વિસેસં જાનન્તમેવ પવત્તતીતિ આહ ‘‘વિઞ્ઞાણ’’ન્તિઆદિ. કથં પન વિઞ્ઞાણં લક્ખણપટિવેધં પાપેતીતિ? પઞ્ઞાય દસ્સિતમગ્ગેન. લક્ખણારમ્મણિકવિપસ્સનાય હિ અનેકવારં લક્ખણાનિ પટિવિજ્ઝિત્વા પટિવિજ્ઝિત્વા પવત્તમાનાય પગુણભાવતો પરિચયવસેન ઞાણવિપ્પયુત્તચિત્તેનપિ વિપસ્સના સમ્ભવતિ, યથા તં પગુણસ્સ ગન્થસ્સ સજ્ઝાયને ઞાયાગતાપિ વારા ન વિઞ્ઞાયન્તિ. લક્ખણપટિવેધન્તિ ચ લક્ખણાનં આરમ્મણકરણમત્તં સન્ધાય વુત્તં, ન પટિવિજ્ઝનં. ઉસ્સક્કિત્વાતિ ઉદયબ્બયઞાણપટિપાટિયા આયૂહિત્વા. મગ્ગપાતુભાવં પાપેતું ન સક્કોતિ અસમ્બોધસભાવત્તા. વુત્તનયવસેનાતિ વિઞ્ઞાણે વુત્તનયવસેન આરમ્મણઞ્ચ જાનાતિ, લક્ખણપટિવેધઞ્ચ પાપેતિ. અત્તનો પન અનઞ્ઞસાધારણેન આનુભાવેન ઉસ્સક્કિત્વા મગ્ગપાતુભાવઞ્ચ પાપેતિ.

ઇદાનિ યથાવુત્તમત્થં ઉપમાય પતિટ્ઠાપેતું ‘‘યથા હી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ અજાતબુદ્ધીતિ અસઞ્જાતબ્યવહારબુદ્ધિ. ઉપભોગપરિભોગન્તિ ઉપભોગપરિભોગારહં, ઉપભોગપરિભોગવત્થૂનં પટિલાભયોગ્યન્તિ અત્થો. છેકોતિ મહાસારો. કૂટોતિ કહાપણપતિરૂપકો તમ્બકંસાદિમયો. અદ્ધસારોતિ ઉપડ્ઢગ્ઘનકો. ઇતિ-સદ્દો આદિઅત્થો, તેન પાદસાર સમસારપરોપાદસારાદીનં સઙ્ગહો. તે પકારેતિ ઇન્દજાલાજાતિપુપ્ફાદિપ્પકારે ચેવ છેકાદિપ્પકારે ચ.

સઞ્ઞા હીતિઆદિ ઉપમાસંસન્દનં. સઞ્ઞા વિભાગં અકત્વા પિણ્ડવસેનેવ આરમ્મણસ્સ ગહણતો દારકસ્સ કહાપણદસ્સનસદિસી વુત્તા. તથા હિ સા ‘‘યથાઉપટ્ઠિતવિસયપદટ્ઠાના’’ વુચ્ચતિ. વિઞ્ઞાણં આરમ્મણે એકચ્ચવિસેસગહણસમત્થતાય ગામિકપુરિસસ્સ કહાપણદસ્સનસદિસં વુત્તં. પઞ્ઞા આરમ્મણે અનવસેસવિસેસાવબોધતો હેરઞ્ઞિકસ્સ કહાપણદસ્સનસદિસી વુત્તાતિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘નાનપ્પકારતો ¶ જાનન’’ન્તિ ઇમિના ઞેય્યધમ્મા પચ્ચેકં નાનપ્પકારાતિ તેસં યાથાવતો અવબોધો પઞ્ઞાતિ દસ્સેતિ. તથા હિ વુત્તં ‘‘સબ્બે ધમ્મા સબ્બાકારેન બુદ્ધસ્સ ભગવતો ઞાણમુખે આપાથમાગચ્છન્તી’’તિ (મહાનિ. ૧૫૬; ચૂળનિ. મોઘરાજમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૮૫).

યત્થાતિ ¶ યસ્મિં ચિત્તુપ્પાદે. ન તત્થ એકંસેન હોતીતિ તસ્મિં ચિત્તુપ્પાદે પઞ્ઞા એકન્તેન ન હોતિ. ન હિ દુહેતુકઅહેતુકચિત્તુપ્પાદેસુ પઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતિ. અવિનિબ્ભુત્તાતિ અવિયુત્તા. તેહીતિ સઞ્ઞાવિઞ્ઞાણેહિ. યથા હિ સુખં પીતિયા ન નિયમતો અવિયુત્તં, એવં સઞ્ઞાવિઞ્ઞાણાનિ પઞ્ઞાય ન નિયમતો અવિયુત્તાતિ. યથા પન પીતિ સુખેન નિયમતો અવિયુત્તા, એવં પઞ્ઞા સઞ્ઞાવિઞ્ઞાણેહિ નિયમતો અવિયુત્તા. તસ્મા એવં અવિનિબ્ભુત્તેસુ ઇમેસુ તીસુ ધમ્મેસુ તેસં વિનિબ્ભોગો દુક્કરોતિ તિણ્ણં જનાનં કહાપણદસ્સનં નિદસ્સિતન્તિ. તેસં દુવિઞ્ઞેય્યનાનત્તતંયેવ વચનન્તરેનપિ દસ્સેતું ‘‘તેનાહા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ રૂપધમ્મેસુપિ તાવ નાનાનદીનં ઉદકસ્સ, નાનાતેલસ્સ વા એકસ્મિં ભાજને પક્ખિપિત્વા મથિતસ્સ ‘‘ઇદં અસુકાય નદિયા ઉદકં, ઇદં અસુકતેલ’’ન્તિ નિદ્ધારેત્વા સરૂપતો દસ્સનં દુક્કરં, કિમઙ્ગં પન અરૂપધમ્મેસૂતિ દસ્સેન્તો ‘‘યં અરૂપીનં ચિત્તચેતસિકાન’’ન્તિઆદિમાહ.

૪૨૪. ધમ્માનં સકો ભાવો, સમાનો ચ ભાવો ધમ્મસભાવો. તત્થ પઠમેન કક્ખળફુસનાદિસલક્ખણં ગહિતં, દુતિયેન અનિચ્ચદુક્ખતાદિસામઞ્ઞલક્ખણં. તદુભયસ્સ ચ યાથાવતો પટિવિજ્ઝનલક્ખણા પઞ્ઞાતિ આહ ‘‘ધમ્મસભાવપટિવેધલક્ખણા પઞ્ઞા’’તિ. ઘટપટાદિપટિચ્છાદકસ્સ બાહિરન્ધકારસ્સ દીપાલોકાદિ વિય યથાવુત્તધમ્મસભાવપટિચ્છાદકસ્સ મોહન્ધકારસ્સ વિદ્ધંસનરસા. ઉપ્પજ્જમાનો એવ હિ પઞ્ઞાલોકો હદયન્ધકારં વિધમેન્તો એવં ઉપ્પજ્જતિ, તતો એવ ધમ્મસભાવેસુ અસમ્મુય્હનાકારેન પચ્ચુપતિટ્ઠતીતિ અસમ્મોહપચ્ચુપટ્ઠાના. કારણભૂતા વા સયં ફલભૂતં અસમ્મોહં પચ્ચુપટ્ઠાપેતીતિ એવમ્પિ અસમ્મોહપચ્ચુપટ્ઠાના. વિપસ્સનાપઞ્ઞાય ઇધ અધિપ્પેતત્તા ‘‘સમાધિ તસ્સા પદટ્ઠાન’’ન્તિ વુત્તં. તથા હિ ‘‘સમાહિતો યથાભૂતં પજાનાતી’’તિ સુત્તપદં નિબન્ધનભાવેન આગતં (સં. નિ. ૩.૫, ૯૯; સં. નિ. ૫.૧૦૭૧; નેત્તિ. ૪૦; મિ. પ. ૨.૧.૧૪).

પઞ્ઞાપભેદકથાવણ્ણના

૪૨૫. ધમ્મસભાવપટિવેધો ¶ નામ પઞ્ઞાય આવેણિકો સભાવો, ન તેનસ્સા કોચિ વિભાગો લબ્ભતીતિ આહ ‘‘ધમ્મસભાવપટિવેધલક્ખણેન તાવ એકવિધા’’તિ. લુજ્જનપલુજ્જનટ્ઠેન લોકો વુચ્ચતિ વટ્ટં, તપ્પરિયાપન્નતાય લોકે નિયુત્તા, તત્થ વા વિદિતાતિ લોકિયા. તત્થ અપરિયાપન્નતાય લોકતો ઉત્તરા ઉત્તિણ્ણાતિ લોકુત્તરા. લોકુત્તરાપિ ¶ હિ મગ્ગસમ્પયુત્તા ભાવેતબ્બા. વિપસ્સનાપરિયાયોપિ તસ્સા લબ્ભતેવાતિ લોકુત્તર-ગ્ગહણં ન વિરુજ્ઝતિ. અત્તાનં આરમ્મણં કત્વા પવત્તેહિ સહ આસવેહીતિ સાસવા, આરમ્મણકરણવસેનપિ નત્થિ એતિસ્સા આસવાતિ અનાસવા. આદિ-સદ્દેન આસવવિપ્પયુત્તસાસવદુકાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. નામરૂપવવત્થાનવસેનાતિ નામવવત્થાનવસેન, રૂપવવત્થાનવસેન ચ. પઠમં નિબ્બાનદસ્સનતો દસ્સનઞ્ચ, નિસ્સયભાવતો સમ્પયુત્તા ધમ્મા ભવન્તિ એત્થ, સયમ્પિ વા ભવતિ ઉપ્પજ્જતિ ન નિબ્બાનં વિય અપાતુભાવન્તિ ભૂમિ ચાતિ દસ્સનભૂમિ, પઠમમગ્ગો. સેસમગ્ગત્તયં પન યસ્મા પઠમમગ્ગેન દિટ્ઠસ્મિંયેવ ધમ્મે ભાવનાવસેન ઉપ્પજ્જતિ, ન અદિટ્ઠપુબ્બં કિઞ્ચિ પસ્સતિ, તસ્મા ભાવના ચ યથાવુત્તેનત્થેન ભૂમિ ચાતિ ભાવનાભૂમિ. તત્થ પઞ્ઞા દસ્સનભૂમિભાવનાભૂમિવસેન દુવિધાતિ વુત્તા. સુતાદિનિરપેક્ખાય ચિન્તાય નિબ્બત્તા ચિન્તામયા. એવં સુતમયા, ભાવનામયા ચ. મયસદ્દો પચ્ચેકં સમ્બન્ધિતબ્બો. આયે વડ્ઢિયં કોસલ્લં આયકોસલ્લં, અપાયે અવડ્ઢિયં કોસલ્લં અપાયકોસલ્લં, ઉપાયે તસ્સ તસ્સ અત્થસ્સ નિબ્બત્તિકારણે કોસલ્લં ઉપાયકોસલ્લન્તિ વિસું વિસું કોસલ્લપદં સમ્બન્ધિતબ્બં. અજ્ઝત્તં અભિનિવેસો પટિપજ્જનં એતિસ્સાતિ અજ્ઝત્તાભિનિવેસા. એવં બહિદ્ધાભિનિવેસા, ઉભયાભિનિવેસા ચ વેદિતબ્બા.

૪૨૬. લોકિયમગ્ગસમ્પયુત્તાતિ લોકિયકુસલચિત્તુપ્પાદેસુ મગ્ગસમ્પયુત્તા, વિસેસતો દિટ્ઠિવિસુદ્ધિઆદિવિસુદ્ધિચતુક્કસઙ્ગહિતમગ્ગસમ્પયુત્તા. સમુદાયેસુ પવત્તા સમઞ્ઞા તદેકદેસેસુપિ વત્તતીતિ આહ ‘‘મગ્ગસમ્પયુત્તા’’તિ, પચ્ચેકમ્પિ વા સમ્માદિટ્ઠિઆદીનં મગ્ગસમઞ્ઞાતિ કત્વા એવં વુત્તં.

ધમ્મનાનત્તાભાવેપિ ¶ પદત્થનાનત્તમત્તેન દુક્કરવચનં હોતીતિ વુત્તં ‘‘અત્થતો પનેસા લોકિયલોકુત્તરાવા’’તિ. આસવવિપ્પયુત્તસાસવદુકાદીસુપિ વિપ્પયુત્તતાદિગ્ગહણમેવ વિસેસો, અત્થતો લોકિયલોકુત્તરાવ પઞ્ઞાતિ આહ ‘‘એસેવ નયો’’તિ. આદિ-સદ્દેન ઓઘનીયઓઘવિપ્પયુત્તઓઘનીયાદિદુકાનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. પઠમજ્ઝાનિકાનિ ચત્તારિ મગ્ગચિત્તાનિ, તથા દુતિયાદિજ્ઝાનિકાનિ ચાતિ એવં સોળસસુ મગ્ગચિત્તેસુ. વિપસ્સનાપઞ્ઞાય ઇધ અધિપ્પેતત્તા મહગ્ગતપઞ્ઞા ન ગહિતા.

૪૨૭. અત્તનો ચિન્તાવસેનાતિ તસ્સ તસ્સ અનવજ્જસ્સ અત્થસ્સ સાધને પરોપદેસેન વિના ¶ અત્તનો ઉપાયચિન્તાવસેનેવ. સુતવસેનાતિ યથાસુતસ્સ પરોપદેસસ્સ વસેન. યથા તથા વાતિ પરતો ઉપદેસં સુત્વા વા અસુત્વા વા સયમેવ ભાવનં અનુયુઞ્જન્તસ્સ. ‘‘અપ્પનાપ્પત્તા’’તિ ઇદં સિખાપ્પત્તભાવનામયં દસ્સેતું વુત્તં, ન પન ‘‘અપ્પનાપ્પત્તાવ ભાવનામયા’’તિ.

યોગવિહિતેસૂતિ પઞ્ઞાવિહિતેસુ પઞ્ઞાપરિણામિતેસુ ઉપાયસમ્પાદિતેસુ. કમ્માયતનેસૂતિ એત્થ કમ્મમેવ કમ્માયતનં, કમ્મઞ્ચ તં આયતનઞ્ચ આજીવાનન્તિ વા કમ્માયતનં. એસ નયો સિપ્પાયતનેસુપિ. તત્થ દુવિધં કમ્મં હીનઞ્ચ વડ્ઢકીકમ્માદિ, ઉક્કટ્ઠઞ્ચ કસિવાણિજાદિ. સિપ્પમ્પિ દુવિધં હીનઞ્ચ નળકારસિપ્પાદિ, ઉક્કટ્ઠઞ્ચ મુદ્દાગણનાદિ. વિજ્જાવ વિજ્જાટ્ઠાનં. તં ધમ્મિકમેવ નાગમણ્ડલપરિત્તફુધમનકમન્તસદિસં વેદિતબ્બં. તાનિ પનેતાનિ એકચ્ચે પણ્ડિતા બોધિસત્તસદિસા મનુસ્સાનં ફાસુવિહારં આકઙ્ખન્તા નેવ અઞ્ઞેહિ કરિયમાનાનિ પસ્સન્તિ, ન વા કતાનિ ઉગ્ગણ્હન્તિ, ન કથેન્તાનં સુણન્તિ. અથ ખો અત્તનો ધમ્મતાય ચિન્તાય કરોન્તિ, પઞ્ઞવન્તેહિ અત્તનો ધમ્મતાય ચિન્તાય કતાનિપિ અઞ્ઞેહિ ઉગ્ગણ્હિત્વા કરોન્તેહિ કતસદિસાનેવ હોન્તિ.

કમ્મસ્સકતન્તિ ‘‘ઇદં કમ્મં સત્તાનં સકં, ઇદં નો સક’’ન્તિ એવં જાનનઞાણં. સચ્ચાનુલોમિકન્તિ વિપસ્સનાઞાણં. તં હિ સચ્ચપટિવેધસ્સ અનુલોમનતો ‘‘સચ્ચાનુલોમિક’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ઇદાનિસ્સ પવત્તનાકારં દસ્સેતું ‘‘રૂપં અનિચ્ચન્તિ વા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ વા-સદ્દેન અનિયમત્થેન દુક્ખાનત્તલક્ખણાનિપિ ¶ ગહિતાનેવાતિ દટ્ઠબ્બં નાનન્તરિયકભાવતો. યં હિ અનિચ્ચં, તં દુક્ખં. યં દુક્ખં, તદનત્તાતિ. યં એવરૂપિન્તિ યં એવં હેટ્ઠા નિદ્દિટ્ઠસભાવં. અનુલોમિકં ખન્તિન્તિઆદીનિ પઞ્ઞાવેવચનાનિ. સા હિ હેટ્ઠા વુત્તાનં કમ્માયતનાદીનં અપચ્ચનીકદસ્સનેન અનુલોમનતો, તથા સત્તાનં હિતચરિયાય મગ્ગસચ્ચસ્સ, પરમત્થસચ્ચસ્સ, નિબ્બાનસ્સ ચ અવિલોમનતો અનુલોમેતીતિ અનુલોમિકા. સબ્બાનિપિ એતાનિ કારણાનિ ખમતિ દટ્ઠું સક્કોતીતિ ખન્તિ. પસ્સતીતિ દિટ્ઠિ. રોચેતીતિ રુચિ. મુનાતીતિ મુતિ. પેક્ખતીતિ પેક્ખા. તે ચ કમ્માયતનાદયો ધમ્મા એતાય નિજ્ઝાયમાના નિજ્ઝાનં ખમન્તીતિ ધમ્મનિજ્ઝાનખન્તિ. પરતો અસુત્વા પટિલભતીતિ અઞ્ઞસ્સ ઉપદેસવચનં અસુત્વા સયમેવ ચિન્તેન્તો પટિલભતિ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં ચિન્તામયા પઞ્ઞા નામ વુચ્ચતિ. સા પનેસા અભિઞ્ઞાતાનં બોધિસત્તાનમેવ ઉપ્પજ્જતિ. તત્થાપિ ¶ સચ્ચાનુલોમિકઞાણં દ્વિન્નંયેવ બોધિસત્તાનં અન્તિમભવિકાનં, સેસપઞ્ઞા સબ્બેસમ્પિ પૂરિતપારમીનં મહાપઞ્ઞાનં ઉપ્પજ્જતિ. પરતો સુત્વા પટિલભતીતિ કમ્માયતનાદીનિ પરેન કરિયમાનાનિ વા કતાનિ વા દિસ્વાપિ પરસ્સ કથયમાનસ્સ વચનં સુત્વાપિ આચરિયસન્તિકે ઉગ્ગહેત્વાપિ પટિલદ્ધા સબ્બા પરતો સુત્વાવ પટિલદ્ધા નામાતિ વેદિતબ્બા. સમાપન્નસ્સાતિ સમાપત્તિસમઙ્ગિસ્સ, નિદસ્સનમત્તઞ્ચેતં. વિપસ્સનામગ્ગપઞ્ઞા ઇધ ‘‘ભાવનામયા પઞ્ઞા’’તિ અધિપ્પેતા.

સાતિ ‘‘પરિત્તારમ્મણા મહગ્ગતારમ્મણા’’તિ (વિભ. ૭૫૩) વુત્તપઞ્ઞા. લોકિયવિપસ્સનાતિ લોકિયવિપસ્સનાપઞ્ઞા. સા લોકુત્તરવિપસ્સનાતિ યા નિબ્બાનં આરબ્ભ પવત્તા અપ્પમાણારમ્મણા પઞ્ઞા વુત્તા, સા લોકુત્તરવિપસ્સનાતિ મગ્ગપઞ્ઞં સન્ધાયાહ. સા હિ સઙ્ખારાનં અનિચ્ચતાદિં અગણ્હન્તીપિ વિપસ્સનાકિચ્ચપારિપૂરિયા, નિબ્બાનસ્સ વા તથલક્ખણં વિસેસતો પસ્સતીતિ વિપસ્સનાતિ વુચ્ચતિ. ગોત્રભુઞાણં પન કિઞ્ચાપિ અપ્પમાણારમ્મણં, મગ્ગસ્સ પન આવજ્જનટ્ઠાનિયત્તા ન વિપસ્સનાવોહારં લભતિ.

અયન્તિ એતાય સમ્પત્તિયોતિ આયો, વુદ્ધિ. તત્થ કોસલ્લન્તિ તસ્મિં અનત્થહાનિઅત્થુપ્પત્તિલક્ખણે આયે કોસલ્લં કુસલતા નિપુણતા.

તં ¶ પન એકન્તિકં આયકોસલ્લં પાળિવસેનેવ દસ્સેતું ‘‘ઇમે ધમ્મે’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઇદં વુચ્ચતીતિ યા ઇમેસં અકુસલધમ્માનં અનુપ્પત્તિપહાનેસુ, કુસલધમ્માનઞ્ચ ઉપ્પત્તિટ્ઠિતીસુ પઞ્ઞા, ઇદં આયકોસલ્લં નામાતિ વુચ્ચતિ.

વુદ્ધિલક્ખણા આયતો અપેતત્તા અપાયો, અવુદ્ધિ. તત્થ કોસલ્લન્તિ તસ્મિં અત્થહાનિઅનત્થુપ્પત્તિલક્ખણે અપાયે કોસલ્લં કુસલતા અપાયકોસલ્લં. તમ્પિ પાળિવસેનેવ દસ્સેતું ‘‘ઇમે ધમ્મે’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઇદં વુચ્ચતીતિ યા ઇમેસં કુસલધમ્માનં અનુપ્પજ્જનનિરુજ્ઝનેસુ, અકુસલધમ્માનં વા ઉપ્પત્તિટ્ઠિતીસુ પઞ્ઞા, ઇદં અપાયકોસલ્લં નામાતિ વુચ્ચતિ. આયકોસલ્લં તાવ પઞ્ઞા હોતુ, અપાયકોસલ્લં કથં પઞ્ઞા નામ જાતાતિ? એવં મઞ્ઞતિ ‘‘અપાયુપ્પાદનસમત્થતા અપાયકોસલ્લં નામ સિયા’’તિ, તં પન તસ્સ મતિમત્તં. કસ્મા? પઞ્ઞવા એવ હિ ‘‘મય્હં એવં મનસિ કરોતો અનુપ્પન્ના કુસલા ધમ્મા નુપ્પજ્જન્તિ, ઉપ્પન્ના ¶ નિરુજ્ઝન્તિ. અનુપ્પન્ના અકુસલા ધમ્મા ઉપ્પજ્જન્તિ, ઉપ્પન્ના પવડ્ઢન્તી’’તિ પજાનાતિ, સો એવં ઞત્વા અનુપ્પન્ને અકુસલે ન ઉપ્પાદેતિ, ઉપ્પન્ને પજહતિ. અનુપ્પન્ને કુસલે ઉપ્પાદેતિ, ઉપ્પન્ને ભાવનાપારિપૂરિં પાપેતિ. એવં અપાયકોસલ્લમ્પિ પઞ્ઞા એવાતિ.

સબ્બત્થાતિ સબ્બેસુ. તેસં તેસં ધમ્માનન્તિ સત્તાનં તંતંહિતસુખધમ્માનં. તઙ્ખણપ્પવત્તન્તિ અચ્ચાયિકે કિચ્ચે વા ભયે વા ઉપ્પન્ને તસ્સ તિકિચ્છનત્થં તસ્મિંયેવ ખણે પવત્તં. ઠાનેન ઉપ્પત્તિ એતસ્સ અત્થીતિ ઠાનુપ્પત્તિકં, ઠાનસો એવ ઉપ્પજ્જનકં. તત્રુપાયાતિ તત્ર તત્ર કરણીયે ઉપાયભૂતા.

ગહેત્વાતિ ‘‘ઇદં રૂપં, એત્તકં રૂપ’’ન્તિઆદિના પરિગ્ગણ્હનવસેન ગહેત્વા. ઉભયં ગહેત્વાતિ ‘‘અજ્ઝત્તં બહિદ્ધા’’તિ ઉભયં અનુપુબ્બતો પરિગ્ગહેત્વા. અથ વા ‘‘યં કિઞ્ચિ સમુદયધમ્મં, સબ્બં તં નિરોધધમ્મ’’ન્તિ એકપ્પહારેનેવ સબ્બેપિ પઞ્ચક્ખન્ધે અવિભાગેન પરિગ્ગહેત્વા. અયં પન તિક્ખવિપસ્સકસ્સ મહાપુઞ્ઞસ્સ ભિક્ખુનો વિપસ્સનાભિનિવેસો.

૪૨૮. દુક્ખસચ્ચં આરબ્ભાતિ દુક્ખસચ્ચં આરમ્મણં કત્વા, તપ્પટિચ્છાદકસમ્મોહવિધંસનવસેન ચ પવત્તં ઞાણં દુક્ખે ઞાણં. દુક્ખસમુદયં આરબ્ભાતિ ¶ એત્થાપિ એસેવ નયો. તથા સેસપદદ્વયેપિ. પચ્ચવેક્ખણઞાણં હિ ચતુસચ્ચં આરબ્ભ પવત્તઞાણં નામ, તતિયં પન મગ્ગઞાણં, ઇતરસચ્ચાનિ વિપસ્સનાઞાણન્તિ પાકટમેવ.

‘‘અત્થાદીસુ પભેદગતાનિ ઞાણાની’’તિ સઙ્ખેપેન વુત્તમત્થં પાળિવસેનેવ વિવરિતું ‘‘વુત્તઞ્હેત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ અત્થે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદાતિ યં અત્થપ્પભેદસ્સ સલ્લક્ખણવિભાવનવવત્થાનકરણસમત્થં અત્થે પભેદગતં ઞાણં, અયં અત્થપટિસમ્ભિદા નામ. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. ધમ્મપ્પભેદસ્સ હિ સલ્લક્ખણવિભાવનવવત્થાનકરણસમત્થં ધમ્મે પભેદગતં ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા. નિરુત્તિપ્પભેદસ્સ સલ્લક્ખણવિભાવનવવત્થાનકરણસમત્થં નિરુત્તાભિલાપે પભેદગતં ઞાણં નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા. પટિભાનપ્પભેદસ્સ સલ્લક્ખણવિભાવનવવત્થાનકરણસમત્થં પટિભાને પભેદગતં ઞાણં પટિભાનપટિસમ્ભિદા. નિરુત્તિપટિભાનપ્પભેદા તબ્બિસયાનં અત્થાદીનં પચ્ચયુપ્પન્નતાદિભેદેહિ ભિન્દિત્વા વેદિતબ્બા.

નિબ્બાનમ્પિ ¶ સમ્પાપકહેતુઅનુસારેન અરીયતિ, અધિગમ્મતીતિ અત્થો. ‘‘યં કિઞ્ચિ પચ્ચયસમ્ભૂત’’ન્તિ એતેન સચ્ચહેતુધમ્મપચ્ચયાકારવારેસુ આગતાનિ દુક્ખાદીનિ ગહિતાનિ. સચ્ચપચ્ચયાકારવારેસુ નિબ્બાનં, પરિયત્તિવારે ભાસિતત્થો, અભિધમ્મભાજનીયે વિપાકો, કિરિયા ચાતિ એવં પાળિયં વુત્તાનં એવ વસેન પઞ્ચ અત્થા વેદિતબ્બા. દહતીતિ વિદહતિ, નિબ્બત્તકહેતુઆદીનં સાધારણમેતં નિબ્બચનં. તદત્થં પન વિભાવેતું ‘‘પવત્તેતિ વા સમ્પાપુણિતું વા દેતી’’તિ વુત્તં. તેસુ પુરિમો અત્થો મગ્ગવજ્જેસુ દટ્ઠબ્બો. ભાસિતમ્પિ હિ અવબોધનવસેન અત્થં પવત્તેતિ, મગ્ગો પન નિબ્બાનં પાપેતીતિ તસ્મિં પચ્છિમો અત્થો. નિબ્બાનં હિ પત્તબ્બો અત્થો, ભાસિતત્થો ઞાપેતબ્બો અત્થો, ઇતરો નિબ્બત્તેતબ્બો અત્થોતિ એવં તિવિધો હોતિ.

‘‘યો કોચિ ફલનિબ્બત્તકો હેતૂ’’તિ એતેન સચ્ચહેતુધમ્મપચ્ચયાકારવારેસુ આગતાનિ સમુદયાદીનિ ગહિતાનિ, સચ્ચપચ્ચયાકારવારેસુ મગ્ગો, પરિયત્તિવારે ભાસિતં, અભિધમ્મભાજનીયે કુસલાકુસલન્તિ એવં પાળિયં વુત્તાનં એવ વસેન પઞ્ચ ધમ્મા વેદિતબ્બા. તત્થ ¶ મગ્ગો સમ્પાપકો, ભાસિતં ઞાપકો, ઇતરં નિબ્બત્તકોતિ એવં તિવિધો હેતુ વેદિતબ્બો. એત્થ ચ કિરિયાનં અવિપાકતાય ધમ્મભાવો ન વુત્તો. યદિ એવં વિપાકા ન હોન્તીતિ અત્થભાવોપિ ન વત્તબ્બો? ન, પચ્ચયુપ્પન્નભાવતો. એવં સતિ કુસલાકુસલાનમ્પિ અત્થભાવો આપજ્જતીતિ ચે? નાયં દોસો અપ્પટિસિદ્ધત્તા. વિપાકસ્સ પન પધાનહેતુતાય પાકટભાવતો ધમ્મભાવો એવ તેસં વુત્તો. કિરિયાનં પચ્ચયભાવતો ધમ્મભાવો આપજ્જતીતિ ચે? નાયં દોસો અપ્પટિસિદ્ધત્તા. કમ્મફલસમ્બન્ધસ્સ પન હેતુભાવસ્સાભાવતો ધમ્મભાવો ન વુત્તો. અપિચ ‘‘અયં ઇમસ્સ પચ્ચયો, અયં પચ્ચયુપ્પન્નો’’તિ એતં ભેદમકત્વા કેવલં કુસલાકુસલે, વિપાકકિરિયાધમ્મે ચ પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ ધમ્મત્થપટિસમ્ભિદા હોન્તીતિ તેસં અત્થધમ્મતા ન વુત્તાતિ દટ્ઠબ્બં.

અયમેવ હિ અત્થોતિ ય્વાયં અત્થધમ્માનં પઞ્ચધા વિભજનવસેન અત્થો વુત્તો, અયમેવ અભિધમ્મે વિભજિત્વા દસ્સિતોતિ સમ્બન્ધો.

‘‘ધમ્મનિરુત્તાભિલાપે’’તિ એત્થ ધમ્મ-સદ્દો સભાવવાચકોતિ કત્વા આહ ‘‘સભાવનિરુત્તી’’તિ, અવિપરીતનિરુત્તીતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘અબ્યભિચારી વોહારો’’તિ, તસ્સ તસ્સ અત્થસ્સ બોધને પટિનિયતસમ્બન્ધો સદ્દવોહારોતિ અત્થો. તદભિલાપેતિ તસ્સ સભાવનિરુત્તિસઞ્ઞિતસ્સ ¶ અબ્યભિચારિવોહારસ્સ અભિલાપને. સા પનાયં સભાવનિરુત્તિ માગધભાસા. અત્થતો નામપઞ્ઞત્તીતિ આચરિયા. અપરે પન યદિ સભાવનિરુત્તિ પઞ્ઞત્તિસભાવા, એવં સતિ પઞ્ઞત્તિ અભિલપિતબ્બા, ન વચનન્તિ આપજ્જતિ. ન ચ વચનતો અઞ્ઞં અભિલપિતબ્બં ઉચ્ચારેતબ્બં અત્થિ. અથ ફસ્સાદિવચનેહિ બોધેતબ્બં અભિલપિતબ્બં, એવઞ્ચ સતિ અત્થધમ્માનમ્પિ બોધેતબ્બત્તા તેસમ્પિ નિરુત્તિભાવો આપજ્જતિ. ફસ્સોતિ ચ સભાવનિરુત્તિ, ફસ્સં ફસ્સાતિ ન સભાવનિરુત્તીતિ દસ્સિતોવાયમત્થો. ન ચ અવચનં એવંપકારં અત્થિ. તસ્મા વચનભૂતાય એવ તસ્સા સભાવનિરુત્તિયા અભિલાપે ઉચ્ચારણેતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

તં સભાવનિરુત્તિસદ્દં આરમ્મણં કત્વા પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ તસ્મિં સભાવનિરુત્તાભિલાપે પભેદગતં ઞાણં નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા, ‘‘એવમયં નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા સદ્દારમ્મણા ¶ નામ જાતા, ન પઞ્ઞત્તિઆરમ્મણા’’તિ (વિભ. અટ્ઠ. ૭૧૮) ચ અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા નિરુત્તિસદ્દારમ્મણાય સોતવિઞ્ઞાણવીથિયા પરતો મનોદ્વારે નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા પવત્તતીતિ વદન્તિ. ‘‘નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણા’’તિ (વિભ. ૭૪૯) ચ વચનસદ્દં ગહેત્વા પચ્છા જાનનં સન્ધાય વુત્તન્તિ. એવં પન અઞ્ઞસ્મિં પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણે અઞ્ઞં પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણં વુત્તન્તિ આપજ્જતિ. યથા પન દિબ્બસોતઞાણં મનુસ્સાદિસદ્દભેદનિચ્છયસ્સ પચ્ચયભૂતં તંતંસદ્દવિભાવકં, એવં સભાવાસભાવનિરુત્તિનિચ્છયસ્સ પચ્ચયભૂતં પચ્ચુપ્પન્નસભાવનિરુત્તિસદ્દારમ્મણં તંવિભાવકં ઞાણં નિરુત્તિપટિસમ્ભિદાતિ વુચ્ચમાને ન કોચિ પાળિવિરોધો. ‘‘તં સભાવનિરુત્તિસદ્દં આરમ્મણં કત્વા પચ્ચવેક્ખન્તસ્સા’’તિ ચ ‘‘પચ્ચુપ્પન્નસદ્દારમ્મણં પચ્ચવેક્ખણં પવત્તેન્તસ્સા’’તિ ન નસક્કા વત્તું. તઞ્હિ ઞાણં સભાવનિરુત્તિં વિભાવેન્તમેવ તંતંસદ્દપચ્ચવેક્ખણાનન્તરં તંતંપભેદનિચ્છયહેતુભાવતો નિરુત્તિં ભિન્દન્તં પટિવિજ્ઝન્તમેવ ઉપ્પજ્જતીતિ પભેદગતમ્પિ હોતીતિ.

સબ્બત્થ ઞાણન્તિ સબ્બસ્મિં વિસયે ઞાણં, સબ્બમ્પિ ઞાણન્તિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘ઞાણારમ્મણં ઞાણ’’ન્તિ. સબ્બત્થાતિ વા સબ્બેસુ અત્થાદીસુ, તીસુ, ચતૂસુપિ વા પવત્તત્તા, કુસલકિરિયાભૂતાય પટિભાનપટિસમ્ભિદાય ધમ્મત્થભાવતો તીસુ એવ વા પવત્તત્તા ‘‘સબ્બત્થ ઞાણ’’ન્તિ વુત્તં. તેનાહ ‘‘યથાવુત્તેસુ વા’’તિઆદિ. તત્થ સગોચરકિચ્ચાદિવસેનાતિ સગોચરસ્સ, કિચ્ચાદિકસ્સ ચ વસેન ‘‘ઇદં ઞાણં ઇદં નામ આરમ્મણં કત્વા પવત્તં ઇમિના નામ ¶ કિચ્ચેના’’તિ જાનનં. આદિ-સદ્દેન લક્ખણપચ્ચુપટ્ઠાનપદટ્ઠાનભૂમિઆદીનં સઙ્ગહો. તેનેવાહ ‘‘ઇમાનિ ઞાણાનિ ઇદમત્થજોતકાની’’તિઆદિ.

૪૨૯. પભેદં ગચ્છન્તીતિ અનેકભેદભિન્નેસુ આરમ્મણેસુ તેસં યાથાવતો તંતંપભેદાવબોધનસમત્થતં ઉપગચ્છન્તિ.

મહાસાવકાનઞ્ચ અસેક્ખભૂમિયં પભેદં ગતાતિ સામઞ્ઞવિધિના દસ્સિતમત્થં અપવાદેન નિવત્તેતું આનન્દત્થેર-ગ્ગહણં કતં.

એતા પટિસમ્ભિદા. સેક્ખભૂમિયં પભેદગમનં અપ્પવિસયં, અસેક્ખભૂમિયં બહુવિસયન્તિ આહ ‘‘અધિગમો નામ અરહત્તપ્પત્તી’’તિ, સાતિસયં વા અધિગમં સન્ધાય એવં વુત્તં. સેક્ખેન પત્તાનમ્પિ હિ ઇમાસં અરહત્તપ્પત્તિયા વિસદભાવાધિગમોતિ ¶ . પુબ્બયોગો વિય પન અરહત્તપ્પત્તિ અરહતોપિ પટિસમ્ભિદાવિસદતાય પચ્ચયો ન ન હોતીતિ પઞ્ચન્નમ્પિ યથાયોગં સેક્ખાસેક્ખપટિસમ્ભિદાવિસદતાય કારણતા યોજેતબ્બા. અત્થધમ્માદીનં અનવસેસસઙ્ગણ્હનતો બુદ્ધવચનવિસયા એવ પરિયત્તિઆદયો દસ્સિતા. પાળિયા સજ્ઝાયો પરિયાપુણનં, તદત્થસવનં સવનં, પરિતો સબ્બસો ઞાતું ઇચ્છા પરિપુચ્છાતિ આહ ‘‘પાળિઅટ્ઠકથાદીસુ ગણ્ઠિપદઅત્થપદવિનિચ્છયકથા’’તિ, પદત્થતો, અધિપ્પાયતો ચ દુવિઞ્ઞેય્યટ્ઠાનં વિત્થારતો સન્નિટ્ઠાનકથાતિ અત્થો. યસ્સ હિ પદસ્સ અત્થો દુવિઞ્ઞેય્યો, તં ગણ્ઠિપદં, યસ્સ અધિપ્પાયો દુવિઞ્ઞેય્યો, તં અત્થપદં. આદિ-સદ્દેન ખન્ધાદિપટિસંયુત્તે કથામગ્ગે સઙ્ગણ્હાતિ. ભાવનાનુયોગસહિતં ગતં, પચ્ચાગતઞ્ચ એતસ્સ અત્થીતિ ગતપચ્ચાગતિકો, તસ્સ ભાવો, તેન ગતપચ્ચાગતિકભાવેન. વસનટ્ઠાનતો યાવ ગોચરગામો, તતો ચ યાવ વસનટ્ઠાનં કમ્મટ્ઠાનાનુયુત્તોતિ અત્થો. યાવ અનુલોમગોત્રભુસમીપન્તિ સઙ્ખારુપેક્ખાઞાણમાહ. તઞ્હિ તેસં સમીપપ્પવત્તં.

સત્થેસૂતિ અનવજ્જેસુ સત્તાનં હિતસુખાવહેસુ ગન્થેસુ. તથા સિપ્પાયતનેસૂતિ એત્થાપિ. પુબ્બકાલે એકસતરાજૂનં દેસભાસા એકસતવોહારા. ધમ્મપદે (ધ. પ. ૧ આદયો) યમકવગ્ગો ઓપમ્મવગ્ગોતિ વદન્તિ, મૂલપણ્ણાસે (મ. નિ. ૧.૩૨૫ આદયો; ૪૩૯ આદયો) યમકવગ્ગો ઓપમ્મવગ્ગો એવાતિ અપરે. સુતપટિભાનબહુલાનન્તિ બહુસ્સુતાનં પટિભાનવન્તાનં.

સબ્બાનીતિ ¶ પુબ્બે વુત્તાનિ પઞ્ચ, પચ્છા વુત્તાનિ અટ્ઠપિ વા. સેક્ખફલવિમોક્ખપરિયોસાને ભવા સેક્ખફલવિમોક્ખન્તિકા. ઠાનાઠાનઞાણબલાદીનિ સબ્બબુદ્ધગુણેસુ સકિચ્ચતો પાકટતરાનીતિ વુત્તં ‘‘દસ બલાનિ વિયા’’તિ, અઞ્ઞે વા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાદયોપિ સબ્બે ભગવતો ગુણવિસેસા અસેક્ખફલવિમોક્ખન્તિકા એવ.

પઞ્ઞાભૂમિ-મૂલ-સરીરવવત્થાનવણ્ણના

૪૩૦. ઇમાય પઞ્ઞાયાતિ વિપસ્સનાપઞ્ઞાય. ભૂમિ સલ્લક્ખણાદિગ્ગહણવસેન પવત્તિટ્ઠાનભાવતો. આદિ-સદ્દેન આહારાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. કસ્મા પનેતે એવં બહુધમ્મા ભૂમિભાવેન ગય્હન્તિ, નનુ ખન્ધાદીસુ એકેનાપિ ¶ અત્થસિદ્ધિ હોતીતિ? ન, તિવિધસત્તાનુગ્ગહત્થં ખન્ધાદિત્તયગ્ગહણં કત્તબ્બં, અઞ્ઞથા સબ્બસાધારણો અનુગ્ગહો ન કતો સિયા. તિવિધા હિ સત્તા રૂપસમ્મૂળ્હા અરૂપસમ્મૂળ્હા ઉભયસમ્મૂળ્હાતિ. તેસુ યે અરૂપસમ્મૂળ્હા, તદત્થં ખન્ધાનં ગહણં અરૂપધમ્માનં ચતુધા વિભત્તત્તા. યે રૂપસમ્મૂળ્હા, તદત્થં આયતનાનં રૂપધમ્માનં અદ્ધેકાદસધા વિભત્તત્તા. યે પન ઉભયસમ્મૂળ્હા, તદત્થં ધાતૂનં ઉભયેસમ્પિ વિભત્તત્તા. તથા ઇન્દ્રિયભેદેન તિક્ખિન્દ્રિયા મજ્ઝિમિન્દ્રિયા મુદિન્દ્રિયા, સંખિત્તરુચી મજ્ઝિમરુચી વિત્થારરુચીતિ ચ તિવિધા સત્તા, તેસમ્પિ અત્થાય યથાક્કમં ખન્ધાદિગ્ગહણં કતન્તિ યોજેતબ્બં. ઇન્દ્રિયગ્ગહણં પન કામં એતે ધમ્મા ઇસ્સરા વિય સહજાતધમ્મેસુ ઇસ્સરિયં આધિપચ્ચં પવત્તેન્તિ, તં પન નેસં ધમ્મસભાવસિદ્ધં, ન એત્થ કસ્સચિ વસીભાવો ‘‘સુઞ્ઞા એતે અવસવત્તિનો’’તિ અનત્તલક્ખણસ્સ સુખગ્ગહણત્થં. તં પનેતં ચતુબ્બિધમ્પિ પવત્તિનિવત્તિતદુભયહેતુવસેન દિટ્ઠમેવ ઉપકારાવહં, ન અઞ્ઞથાતિ સચ્ચાદિદ્વયં ગહિતં. આદિ-સદ્દેન ગહિતધમ્મેસુપિ અયં નયો નેતબ્બો. મૂલં પતિટ્ઠાભાવતો. સતિ હિ સીલવિસુદ્ધિયં, ચિત્તવિસુદ્ધિયઞ્ચ અયં પઞ્ઞા મૂલજાતા હોતિ, નાસતીતિ. સરીરં પરિબ્રૂહેતબ્બતો. ઇમિસ્સા હિ પઞ્ઞાય સન્તાનવસેન પવત્તમાનાય પાદપાણિસીસટ્ઠાનિયા દિટ્ઠિવિસુદ્ધિઆદિકા ઇમા પઞ્ચ વિસુદ્ધિયો અવયવેન સમુદાયૂપલક્ખણનયેન ‘‘સરીર’’ન્તિ વેદિતબ્બા.

૪૩૧. પઞ્ચ ખન્ધાતિ એત્થ પઞ્ચાતિ ગણનપરિચ્છેદો, તેન ન તતો હેટ્ઠા, ન ઉદ્ધન્તિ દસ્સેતિ. ખન્ધાતિ પરિચ્છિન્નધમ્મનિદસ્સનં. યસ્મા ચેત્થ ખન્ધ-સદ્દો રાસટ્ઠો ‘‘મહાઉદકક્ખન્ધો’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૫૧; ૬.૩૭) વિય, તસ્મા અતીતાદિવિભાગભિન્નં ¶ સબ્બં રૂપં રાસિવસેન બુદ્ધિયા એકજ્ઝં ગહેત્વા ‘‘રૂપમેવ ખન્ધો રૂપક્ખન્ધો’’તિ સમાનાધિકરણસમાસો દટ્ઠબ્બો. ‘‘તીહિ ખન્ધેહિ ઇણં દસ્સામા’’તિઆદીસુ વિય કોટ્ઠાસટ્ઠે પન ખન્ધ-સદ્દે નિબ્બાનસ્સાપિ ખન્ધન્તરભાવો આપજ્જતીતિ? નાપજ્જતિ અતીતાદિવિભાગાભાવતો. ન હિ એકસ્સ નિચ્ચસ્સ સતો નિબ્બાનસ્સ અતીતાદિવિભાગો અત્થીતિ. પઠમેનત્થેન રૂપરાસીતિ અત્થો, દુતિયેન રૂપકોટ્ઠાસોતિ. વેદનાક્ખન્ધોતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. કસ્મા પનેતે ખન્ધા પઞ્ચેવ વુત્તા ઇમિના એવ ચ કમેનાતિ? ભાજનભોજનબ્યઞ્જનભત્તકારકભુઞ્જકવિકપ્પદસ્સનતો ¶ , યથોળારિકયથાસંકિલેસૂપદેસતો ચાતિ વેદિતબ્બં. વિવાદમૂલહેતુભાવં સંસારહેતુતં, કમ્મહેતુતઞ્ચ ચિન્તેત્વા વેદનાસઞ્ઞા સઙ્ખારક્ખન્ધતો નીહરિત્વા વિસું ખન્ધભાવેન દેસિતા.

રૂપક્ખન્ધકથાવણ્ણના

૪૩૨. તત્થાતિ તેસુ પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ. યં કિઞ્ચીતિ અનવસેસપરિયાદાનં. રુપ્પનલક્ખણન્તિ અતિપ્પસઙ્ગનિયમનં. યં-સદ્દેન હિ સનિપાતેન કિં-સદ્દેન ચ ગહિતેન અનિયમત્થતાય અતિપ્પસઙ્ગે આપન્ને તં રુપ્પનસદ્દો નિવત્તેતિ, તેન રૂપસ્સ અનવસેસપરિગ્ગહો કતો હોતિ. સીતાદીહીતિ સીતુણ્હજિઘચ્છાપિપાસાદીહિ. હેતુઅત્થે ચેતં કરણવચનં. રુપ્પનં લક્ખણં એતસ્સાતિ રુપ્પનલક્ખણં. ધમ્મો એવ ધમ્મજાતં. રુપ્પનઞ્ચેત્થ સીતાદિવિરોધિપચ્ચયસન્નિપાતે વિસદિસુપ્પત્તિ. નનુ ચ અરૂપધમ્માનમ્પિ વિરોધિપચ્ચયસમાગમે વિસદિસુપ્પત્તિ લબ્ભતીતિ? સચ્ચં લબ્ભતિ, ન પન વિભૂતતરં. વિભૂતતરં હેત્થ રુપ્પનં અધિપ્પેતં સીતાદિગ્ગહણતો. યદિ એવં, કથં બ્રહ્મલોકે રૂપસમઞ્ઞા? તત્થાપિ તંસભાવાનતિવત્તનતો હોતિયેવ રૂપસમઞ્ઞા, અનુગ્ગાહકપચ્ચયવસેન વા. વિરોધિપચ્ચયસન્નિપાતે યો અત્તનો સન્તાને ભિન્ને ભિજ્જમાનસ્સેવ વિસદિસુપ્પત્તિહેતુભાવો, તં રુપ્પનન્તિ અઞ્ઞે. ઇમસ્મિં પક્ખે રૂપયતિ વિકારં આપાદેતીતિ રૂપં, પુરિમપક્ખે પન રુપ્પતીતિ. સઙ્ઘટ્ટનેન વિકારાપત્તિયં રુપ્પનસદ્દો નિરુળ્હોતિ કેચિ. ઇમસ્મિં પક્ખે અરૂપધમ્મેસુ રૂપસમઞ્ઞાય પસઙ્ગો એવ નત્થિ સઙ્ઘટ્ટનાભાવતો. પટિઘાતો રુપ્પનન્તિ અપરે. સબ્બં તં એકતો કત્વાતિ રાસટ્ઠં હદયે ઠપેત્વા વદતિ.

ભૂતોપાદાયભેદતોતિ ¶ એત્થ તદધીનવુત્તિતાય ભવતિ એત્થ ઉપાદાયરૂપન્તિ ભૂતં. ભૂતાનિ ઉપાદિયતેવ, ન પન સયં તેહિ, અઞ્ઞેહિ વા ઉપાદીયતીતિ ઉપાદાયં.

કામં ચતુધાતુવવત્થાને વચનત્થાદિતોપિ ભૂતાનિ વિભાવિતાનેવ, સભાવધમ્માનં પન લક્ખણાદિવિભાવનાતિ કત્વા વુત્તં ‘‘લક્ખણરસપચ્ચુપટ્ઠાનાનિ ચતુધાતુવવત્થાને વુત્તાની’’તિ. તત્થ પદટ્ઠાનસ્સ અવુત્તત્તા આહ ‘‘પદટ્ઠાનતો પના’’તિઆદિ. અવચનઞ્ચ તસ્સ તસ્સત્થસ્સ પચ્ચયતોતિ એત્થ પકારન્તરેન વિભાવિતત્તાતિ દટ્ઠબ્બં. સબ્બાપીતિ ચતસ્સોપિ ધાતુયો. આપોસઙ્ગહિતાય તેજોનુપાલિતાય વાયોવિત્થમ્ભિતાય ¶ એવ પથવીધાતુયા પવત્તિ, ન અઞ્ઞથાતિ સા સેસભૂતત્તયપદટ્ઠાના, એવમિતરાપીતિ આહ ‘‘અવસેસધાતુત્તયપદટ્ઠાના’’તિ.

ચતુવીસતિવિધન્તિ ગણનપરિચ્છેદો બલરૂપાદીનં પટિસેધનત્થો. તત્થ યં વત્તબ્બં, તં પરતો આવિ ભવિસ્સતિ. ચક્ખતીતિ ચક્ખુ, વિઞ્ઞાણાધિટ્ઠિતં રૂપં અસ્સાદેન્તં વિય હોતીતિ અત્થો. ચક્ખતીતિ હિ અયં ચક્ખતિ-સદ્દો ‘‘મધું ચક્ખતિ, બ્યઞ્જનં ચક્ખતી’’તિઆદીસુ વિય અસ્સાદનત્થો. વુત્તઞ્હેતં ‘‘ચક્ખું ખો, માગણ્ડિય, રૂપારામં રૂપરતં રૂપસમુદિત’’ન્તિ (મ. નિ. ૨.૨૦૯). અટ્ઠકથાયમ્પિ વુચ્ચતિ ‘‘રૂપેસુ આવિઞ્છનરસ’’ન્તિ (વિસુદ્ધિ. ૨.૪૩૩; ધ. સ. અટ્ઠ. ૬૦૦). સતિપિ સોતાદીનં સદ્દારમ્મણાદિભાવે નિરુળ્હત્તા દસ્સને એવ ચક્ખુ-સદ્દો પવત્તતિ પદુમાદીસુ પઙ્કજાદિસદ્દા વિયાતિ દટ્ઠબ્બં. અથ વા ચક્ખતીતિ વિઞ્ઞાણાધિટ્ઠિતં સમવિસમં આચિક્ખન્તં વિય અભિબ્યત્તં વદન્તં વિય હોતીતિ અત્થો. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘વિભાવેતિ ચા’’તિ (મહાનિ. અટ્ઠ. ૧૩; વિભ. અટ્ઠ. ૧૫૪) વુત્તં. તં અનેકત્થત્તા ધાતૂનં વિભાવનત્થતાપિ ચક્ખતિ-સદ્દસ્સ સમ્ભવતીતિ કત્વા વુત્તં. સુણાતિ એતેન, વિઞ્ઞાણાધિટ્ઠિતં સયં વા સુણાતીતિ સોતં. ઘાયતિ એતેન, સયં વા ઘાયતીતિ ઘાનં. રસગ્ગહણમૂલકત્તા અજ્ઝોહરણસ્સ જીવિતનિમિત્તં આહારરસો જીવિતં, તસ્મિં નિન્નતાય તં અવ્હાયતીતિ જિવ્હા નિરુત્તિનયેન. કુચ્છિતાનં સાસવધમ્માનં આયો ઉપ્પત્તિટ્ઠાનન્તિ કાયો અનુત્તરિયહેતુભાવં અનાગચ્છન્તેસુ કામરાગનિદાનકમ્મજનિતેસુ, કામરાગસ્સ ચ વિસેસપચ્ચયેસુ ઘાનજિવ્હાકાયેસુ કાયસ્સ વિસેસતો સાસવપચ્ચયત્તા. તેન હિ ફોટ્ઠબ્બસુખં અસ્સાદેન્તા સત્તા મેથુનમ્પિ સેવન્તિ. કાયિન્દ્રિયવત્થુકા વા ચત્તારો ખન્ધા બલવકામાસવાદિહેતુભાવતો વિસેસેન સાસવાતિ કુચ્છિતાનં સાસવધમ્માનં આયોતિ કાયો વુત્તો. વણ્ણવિકારં આપજ્જમાનં હદયઙ્ગતભાવં રૂપયતીતિ રૂપં, રૂપમિવ પકાસં કરોતિ સવિગ્ગહમિવ ¶ દસ્સેતીતિ અત્થો. અનેકત્થત્તા વા ધાતૂનં પકાસનત્થો એવ રૂપસદ્દો દટ્ઠબ્બો. સપ્પતીતિ સદ્દો, ઉદાહરીયતિ, સકેહિ વા પચ્ચયેહિ સપ્પીયતિ સોતવિઞ્ઞેય્યભાવં ઉપનીયતીતિ અત્થો. ગન્ધયતીતિ ગન્ધો, અત્તનો વત્થું સૂચયતિ અપાકટં ‘‘ઇદં સુગન્ધં, દુગ્ગન્ધ’’ન્તિ પકાસેતિ ¶ , પટિચ્છન્નં વા પુપ્ફફલાદિં ‘‘ઇદમેત્થ અત્થી’’તિ પેસુઞ્ઞં કરોન્તં વિય હોતીતિ અત્થો. રસન્તિ તં સત્તાતિ રસો, અસાદેન્તીતિ અત્થો.

ઇત્થિયાવ ઇન્દ્રિયં ઇત્થિન્દ્રિયં, તથા પુરિસિન્દ્રિયં. જીવન્તિ તેન સહજાતધમ્માતિ જીવિતં, તદેવ ઇન્દ્રિયં જીવિતિન્દ્રિયં. હદયઞ્ચ તં વત્થુ ચ, હદયસ્સ વા મનોવિઞ્ઞાણસ્સ વત્થુ હદયવત્થુ. ચોપનકાયભાવતો કાયો ચ સો અધિપ્પાયવિઞ્ઞાપનતો વિઞ્ઞત્તિ ચાતિ કાયવિઞ્ઞત્તિ. ચોપનવાચાભાવતો, અધિપ્પાયવિઞ્ઞાપનતો ચ વચી ચ સા વિઞ્ઞત્તિ ચાતિ વચીવિઞ્ઞત્તિ. વિગ્ગહાભાવતો ન કસ્સતિ, કસિતું છિન્દિતું ન સક્કા, ન વા કાસતિ દિબ્બતીતિ અકાસં, અકાસમેવ આકાસં, તદેવ નિસ્સત્તનિજ્જીવટ્ઠેન આકાસધાતુ. રૂપસ્સાતિ નિપ્ફન્નરૂપસ્સ. લહુભાવો લહુતા. સયં અનિપ્ફન્નતાય ‘‘રૂપસ્સા’’તિ વિસેસિતં. એસ નયો સેસેસુપિ. અયં પન વિસેસો – કમ્મનિ સાધુ કમ્મઞ્ઞં, તસ્સ ભાવો કમ્મઞ્ઞતા. પઠમં, ઉપરિ ચ ચયો પવત્તિ ઉપચયો. પુબ્બાપરવસેન સમ્બન્ધા તતિ પવત્તિ સન્તતિ. અનિચ્ચસ્સ વિનાસિનો ભાવો અનિચ્ચતા. કબલં કરીયતીતિ કબળીકારો. આહરતીતિ આહારો. એવં તાવ ઉપાદાયરૂપં સદ્દત્થતો વેદિતબ્બં.

કમતો પન સબ્બેસં રૂપધમ્માનં નિસ્સયભાવેન મૂલભૂતત્તા પઠમં ભૂતરૂપાનિ ઉદ્દિટ્ઠાનિ. ઇતરેસુ અજ્ઝત્તિકભાવેન અત્તભાવસમઞ્ઞાય મૂલભાવતો ચક્ખાદીનિ પઞ્ચ આદિતો ઉદ્દિટ્ઠાનિ. તેસં વિસયીનં ઇમે વિસયાતિ દસ્સેતું રૂપાદીનિ ચત્તારિ ઉદ્દિટ્ઠાનિ. ફોટ્ઠબ્બં પન અનુપાદારૂપત્તા, ભૂતગ્ગહણેન ગહિતત્તા ચ ઇધ ન ગહિતં. સ્વાયં અત્તભાવો ઇમેહિ ‘‘ઇત્થી’’તિ વા ‘‘પુરિસો’’તિ વા સઙ્ખં ગચ્છતીતિ દસ્સનત્થં તદનન્તરં ઇત્થિપુરિસિન્દ્રિયદ્વયં ઉદ્દિટ્ઠં. ‘‘ઇમિના જીવતી’’તિ વોહારં લબ્ભતીતિ દસ્સનત્થં તતો જીવિતિન્દ્રિયં. તસ્સ ઇમં નિસ્સાય વિઞ્ઞાણપ્પવત્તિયં અત્તહિતાદિસિદ્ધીતિ દસ્સનત્થં હદયવત્થુ. તસ્સ ઇમાસં વસેન સબ્બે કાયવચીપયોગાતિ દસ્સનત્થં વિઞ્ઞત્તિદ્વયં. ઇમાય રૂપકાયસ્સ પરિચ્છેદો, અઞ્જસો ચાતિ દસ્સનત્થં આકાસધાતુ. ઇમેહિસ્સ સુખપ્પવત્તિ, ઉપ્પત્તિઆદયો ¶ ચાતિ દસ્સનત્થં લહુતાદયો. સબ્બો ચાયં ચતુસન્તતિરૂપસન્તાનો ઇમિના ઉપત્થમ્ભીયતીતિ દસ્સનત્થં અન્તે કબળીકારો આહારો ઉદ્દિટ્ઠોતિ વેદિતબ્બો.

૪૩૩. ઇદાનિ ¶ યથાઉદ્દિટ્ઠાનિ ઉપાદારૂપાનિ લક્ખણાદિતો નિદ્દિસિતું ‘‘તત્થ રૂપાભિઘાતારહભૂતપ્પસાદલક્ખણ’’ન્તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ ઉપાદારૂપેસુ. રૂપે, રૂપસ્સ વા અભિઘાતો રૂપાભિઘાતો, તં અરહતીતિ રૂપાભિઘાતારહો, રૂપાભિઘાતો હોતુ વા મા વા એવંસભાવો ચતુન્નં ભૂતાનં પસાદો રૂપાભિઘાતારહભૂતપ્પસાદો, એવંલક્ખણં ચક્ખૂતિ અત્થો. યસ્મા પચ્ચયન્તરસહિતો એવ ચક્ખુપસાદો રૂપાભિહનનવસેન પવત્તતિ, ન કેવલો. તસ્મા તંસભાવતાવ પમાણં, ન રૂપાભિઘાતોતિ દસ્સનત્થં રૂપાભિઘાતારહતા વુત્તા યથા વિપાકારહં કુસલાકુસલન્તિ. અભિઘાતો ચ વિસયવિસયીનં અઞ્ઞમઞ્ઞં અભિમુખીભાવો યોગ્યદેસાવટ્ઠાનં અભિઘાતો વિયાતિ કત્વા. સો રૂપે ચક્ખુસ્સ, રૂપસ્સ વા ચક્ખુમ્હિ હોતિ. તેનાહ ‘‘યં ચક્ખુ અનિદસ્સનં સપ્પટિઘં રૂપમ્હિ સનિદસ્સનમ્હિ સપ્પટિઘમ્હિ પટિહઞ્ઞિ વા’’તિ, ‘‘યમ્હિ ચક્ખુમ્હિ અનિદસ્સનમ્હિ સપ્પટિઘમ્હિ રૂપં સનિદસ્સનં સપ્પટિઘં પટિહઞ્ઞિ વા પટિહઞ્ઞતિ વા’’તિ (ધ. સ. ૫૯૭) ચ આદિ. પરિપુણ્ણાપરિપુણ્ણાયતનત્તભાવનિબ્બત્તકસ્સ કમ્મસ્સ નિદાનભૂતા કામતણ્હા, રૂપતણ્હા ચ તદાયતનિકભવપત્થનાભાવતો દટ્ઠુકામતાદિવોહારં અરહતીતિ દુતિયનયો સબ્બત્થ વુત્તો. તત્થ દટ્ઠુકામતાનિદાનકમ્મં સમુટ્ઠાનં એતેસન્તિ દટ્ઠુકામતાનિદાનકમ્મસમુટ્ઠાનાનિ. એવંવિધાનં ભૂતાનં પસાદો દટ્ઠુકામતા…પે… પસાદો, એવંલક્ખણં ચક્ખુ. તસ્સ તસ્સ હિ ભવસ્સ મૂલકારણભૂતા તણ્હા તસ્મિં તસ્મિં ભવે ઉપ્પજ્જનારહાયતનવિસયાપિ નામ હોતીતિ કામતણ્હાદીનં દટ્ઠુકામતાદિવોહારારહતા વુત્તા.

દટ્ઠુકામતાતિ હિ દટ્ઠુમિચ્છા, રૂપતણ્હાતિ અત્થો. એત્થ ચ દટ્ઠુકામતાય, સેસાનઞ્ચ તંતંઅત્તભાવનિબ્બત્તકકમ્માયૂહનક્ખણતો સતિ પુરિમનિબ્બત્તિયં વત્તબ્બં નત્થિ, અસતિ પન મગ્ગેન અસમુગ્ઘાતિતભાવોયેવ કારણન્તિ દટ્ઠબ્બં. યતો મગ્ગેન અસમુચ્છિન્નં કારણલાભે સતિ ઉપ્પજ્જિત્વા અત્તનો ફલસ્સ પચ્ચયભાવૂપગમનતો વિજ્જમાનમેવાતિ ઉપ્પન્નતા અત્થિતા પરિયાયેહિ વુચ્ચતિ ‘‘અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં ભાવેન્તો અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં બહુલીકરોન્તો ઉપ્પન્નુપ્પન્ને ¶ પાપકે અકુસલે ધમ્મે અન્તરાયેવ અન્તરધાપેતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૫૬), ‘‘સન્તં ¶ વા અજ્ઝત્તં કામચ્છન્દં ‘અત્થિ મે અજ્ઝત્તં કામચ્છન્દો’તિ પજાનાતી’’તિ (દી. નિ. ૨.૩૮૨; મ. નિ. ૧.૧૧૫) ચ એવમાદીસુ.

રૂપેસુ પુગ્ગલસ્સ, વિઞ્ઞાણસ્સ વા આવિઞ્છનરસં. આધારભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં નિસ્સયપચ્ચયભાવતો. દટ્ઠુકામતાનિદાનકમ્મજભૂતપદટ્ઠાનં યેસં ભૂતાનં પસાદો, તેવસ્સ આસન્નકારણન્તિ કત્વા. એત્થ ચ તંતંઅત્તભાવનિપ્ફાદકસાધારણકમ્મવસેન પુરિમં ચક્ખુલક્ખણં વુત્તં કારણવિસેસસ્સ અનામટ્ઠત્તા. ‘‘એવરૂપં નામ મે ચક્ખુ હોતૂ’’તિ એવં નિબ્બત્તિતઆવેણિકકમ્મવસેન દુતિયન્તિ વદન્તિ. સતિપિ પન પઞ્ચન્નં પસાદભાવસામઞ્ઞે સવિસયાવભાસનસઙ્ખાતસ્સ પસાદબ્યાપારસ્સ વસેન પુરિમં વુત્તં. પસાદકારણસ્સ સતિપિ કમ્મભાવસામઞ્ઞે, એકત્તે વા અત્તનો કારણભેદેન ભેદદસ્સનવસેન દુતિયન્તિ દટ્ઠબ્બં. સોતાદીનં લક્ખણાદીસુ વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો.

એત્થાહ – ચક્ખાદીનં ઇન્દ્રિયાનં કિં એકકમ્મુના ઉપ્પત્તિ, ઉદાહુ નાનાકમ્મુનાતિ? ઉભયથાપીતિ પોરાણા. તત્થ નાનાકમ્મુના તાવ ઉપ્પત્તિયં ચક્ખાદીનં વિસેસે વત્તબ્બં નત્થિ કારણસ્સ ભિન્નત્તા. એકકમ્મુના પન ઉપ્પત્તિયં કથં નેસં વિસેસોતિ? કારણસ્સ ભિન્નત્તા એવ. તંતંભવપત્થનાભૂતા હિ તણ્હા તંતંભવપરિયાપન્નાયતનાભિલાસતાય સયં વિચિત્તરૂપા ઉપનિસ્સયભાવેન તંતંભવનિબ્બત્તકકમ્મસ્સ વિચિત્તભેદતં વિદહતિ. યતો તદાહિતવિસેસં તં તથારૂપસમત્થતાયોગેનાનેકરૂપાપન્નં વિય અનેકં વિસિટ્ઠસભાવં ફલં નિબ્બત્તેતિ. ન ચેત્થ સમત્થતા સમત્થભાવતો અઞ્ઞા વેદિતબ્બા કારણવિસેસેન આહિતવિસેસસ્સ વિસિટ્ઠફલનિપ્ફાદનયોગ્યતામત્તતો. અયઞ્ચ એકસ્સપિ કમ્મસ્સ અનેકિન્દ્રિયહેતુતાવિસેસયોગો યુત્તિતો, આગમનતો ચ પરતો આગમિસ્સતિ. અપિચ એકસ્સેવ કુસલચિત્તસ્સ સોળસાદિવિપાકચિત્તનિબ્બત્તિહેતુતા વુચ્ચતિ. લોકેપિ એકસ્સેવ સાલિબીજસ્સ પરિપુણ્ણાપરિપુણ્ણતણ્ડુલઆતણ્ડુલફલનિબ્બત્તિહેતુતા દિસ્સતેવ, કિં વા એતાય યુત્તિચિન્તાય. યતો કમ્મફલં ચક્ખાદીનિ, કમ્મવિપાકો ચ સબ્બસો બુદ્ધાનંયેવ ઞાણસ્સ વિસયોતિ.

૪૩૪. કેચીતિ ¶ મહાસઙ્ઘિકેસુ એકચ્ચે. તેસુ હિ વસુધમ્મો એવં વદતિ ‘‘ચક્ખુમ્હિ તેજો અધિકં, સોતે વાયુ, ઘાને પથવી, જિવ્હાય આપો, કાયે સબ્બેપિ સમા’’તિ. ચક્ખાદીસુ તેજાદિઅધિકતા નામ તન્નિસ્સયભૂતાનં તદધિકતાયાતિ દસ્સેન્તો ‘‘તેજાધિકાનં ભૂતાનં ¶ પસાદો ચક્ખૂ’’તિઆદિમાહ. કાયો સબ્બેસન્તિ કો એત્થ વિસેસો, નનુ તેજાદિઅધિકાનઞ્ચ ભૂતાનં પસાદા સબ્બેસંયેવાતિ? સચ્ચમેતં, ઇદં પન ‘‘સબ્બેસ’’ન્તિ વચનં સમાનાનન્તિ ઇમમત્થં દીપેતિ અનુવત્તમાનસ્સ એકદેસાધિકભાવસ્સ નિવારણવસેન વુત્તત્તા. તેજાદીનં હિ પચ્ચેકં અધિકભાવે વિય દ્વિન્નં, તિણ્ણં વા અધિકભાવેપિ યથાવુત્તાધિકભાવેનેવ એકકાદિવસેન લબ્ભમાનાય ઓમત્તતાયપિ કાયપ્પસાદો ન હોતીતિ પાકટોયમત્થો. તસ્મા ચતુન્નમ્પિ ભૂતાનં સમભાવેન કાયપ્પસાદો હોતીતિ સબ્બસદ્દો ઇધ સમભાવદીપકો દટ્ઠબ્બો. તેજાદીનન્તિ પદીપસઙ્ખાતસ્સ તેજસ્સ ઓભાસરૂપેન, વાયુસ્સ સદ્દેન, પથવિયા ગન્ધેન, ખેળસઙ્ખાતસ્સ ઉદકસ્સ રસેનાતિ પુરિમવાદે, પચ્છિમવાદે ચ યથાયોગં તંતંભૂતગુણેહિ અનુગ્ગય્હભાવતો, રૂપાદીનં ગહણે ઉપકારિતબ્બતોતિ અત્થો. આલોકાદિસહકારીકારણસહિતાનંયેવ ચક્ખાદીનં રૂપાદિઅવભાસનસમત્થતા, વિવરસ્સ ચ સોતવિઞ્ઞાણૂપનિસ્સયભાવો ગુણોતિ તેસં લદ્ધિ. તેજાદીનં વિય પન વિવરસ્સ ભૂતભાવાભાવતો યથાયોગ-ગ્ગહણં. અથ વા રૂપાદયો વિય વિવરમ્પિ ભૂતગુણોતિ પરાધિપ્પાયે તેજસ્સ આલોકરૂપેન, આકાસસઙ્ખાતસ્સ વિવરસ્સ સદ્દેન, વાયુસ્સ ગન્ધેન, ઉદકસ્સ રસેન, પથવિયા ફોટ્ઠબ્બેનાતિ એવં યથાયોગં તંતંભૂતગુણેહીતિ યોજના.

રૂપાદીનં અધિકભાવદસ્સનતોતિ અગ્ગિમ્હિ રૂપસ્સ પભસ્સરસ્સ, વાયુમ્હિ સદ્દસ્સ સભાવેન સુય્યમાનસ્સ, પથવિયા સુરભિઆદિનો ગન્ધસ્સ, આપે ચ રસસ્સ મધુરસ્સાતિ ઇમેસં વિસેસયુત્તાનં દસ્સનતો ‘‘રૂપાદયો તેસં ગુણા’’તિ પઠમવાદી આહાતિ. તસ્સેવ ‘‘ઇચ્છેય્યામા’’તિઆદિના ઉત્તરમાહ. ઇમિનાવ ઉપાયેન દુતિયવાદિનોપિ નિગ્ગહો હોતીતિ. અથ વા રૂપાદિવિસેસગુણેહિ તેજઆકાસપથવીઆપવાયૂહિ ચક્ખાદીનિ કતાનીતિ વદન્તસ્સ કણાદસ્સ વાદં ઉદ્ધરિત્વા ¶ તં નિગ્ગહેતું ‘‘અથાપિ વદેય્યુ’’ન્તિઆદિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. આસવે ઉપલબ્ભમાનોપિ ગન્ધો પથવિયા આપોસંયુત્તાય કપ્પાસતો વિસદિસાયાતિ ન કપ્પાસગન્ધસ્સ અધિકભાવાપત્તીતિ ચે? ન, અનભિભૂતત્તા. આસવે હિ ઉદકસંયુત્તા પથવી ઉદકેન અભિભૂતા, ન કપ્પાસપથવીતિ તસ્સ એવ ગન્ધેન અધિકેન ભવિતબ્બં. ઉણ્હોદકસંયુત્તો ચ અગ્ગિ ઉપલબ્ભનીયો મહન્તોતિ કત્વા તસ્સ ફસ્સો વિય વણ્ણોપિ પભસ્સરો ઉપલબ્ભેય્યાતિ ઉણ્હોદકે વણ્ણતો અગ્ગિના અનભિસમ્બન્ધસ્સ સીતોદકસ્સ વણ્ણો પરિહાયેથ. તસ્માતિ એતસ્સ ઉભયસ્સ અભાવા. તદભાવેન હિ રૂપાદીનં તેજાદિવિસેસગુણતા નિવત્તિતા. તન્નિવત્તનેન ‘‘તેજાદીનં ગુણેહિ રૂપાદીહિ અનુગ્ગય્હભાવતો’’તિ ઇદં કારણં નિવત્તિતન્તિ એવં ¶ પરમ્પરાય ઉભયાભાવો વિસેસપરિકપ્પનપહાનસ્સ કારણં હોતીતિ આહ ‘‘તસ્મા પહાયેત’’ન્તિઆદિ. એકકલાપેપિ રૂપરસાદયો વિસદિસા, કો પન વાદો નાનાકલાપે ચક્ખાદયો ભૂતવિસેસાભાવેપીતિ દસ્સેતું રૂપરસાદિનિદસ્સનં વુત્તં.

યદિ ભૂતવિસેસો નત્થિ, કિં પન ચક્ખાદિવિસેસસ્સ કારણન્તિ તં દસ્સેતું ‘‘યં અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. એકમ્પિ કમ્મં પઞ્ચાયતનિકત્તભાવભવપ્પત્થનાનિપ્ફન્નં ચક્ખાદિવિસેસહેતુતાય અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ અસાધારણન્તિ ચ કમ્મવિસેસોતિ ચ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. ન હિ તં યેન વિસેસેન ચક્ખુસ્સ પચ્ચયો, તેનેવ સોતસ્સ પચ્ચયો હોતિ ઇન્દ્રિયન્તરાભાવપ્પત્તિતો. ‘‘પટિસન્ધિક્ખણે મહગ્ગતા ચેતના કટત્તારૂપાનં કમ્મપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા. ૨.૧૨.૭૮) વચનેન પટિસન્ધિક્ખણે વિજ્જમાનાનં સબ્બેસં કટત્તારૂપાનં એકા ચેતના કમ્મપચ્ચયો હોતીતિ વિઞ્ઞાયતિ. નાનાચેતનાય હિ તદા ઇન્દ્રિયુપ્પત્તિયં સતિ પરિત્તેન ચ મહગ્ગતેન ચ કમ્મુના નિબ્બત્તિતં કટત્તારૂપં આપજ્જેય્યાતિ. ન ચેકા પટિસન્ધિ અનેકકમ્મનિબ્બત્તા હોતીતિ સિદ્ધમેકેન કમ્મેન અનેકિન્દ્રિયુપ્પત્તિ હોતીતિ.

૪૩૫. અનલ્લીનો નિસ્સયો એતસ્સાતિ અનલ્લીનનિસ્સયો, રૂપસદ્દસઙ્ખાતો વિસયો. ગન્ધરસાનં નિસ્સયા ઘાનજિવ્હાનં નિસ્સયે અલ્લીયન્તીતિ ¶ તે નિસ્સયવસેન અલ્લીના. ફોટ્ઠબ્બં સયં કાયનિસ્સયઅલ્લીનં ભૂતત્તા. અપરો નયો – ચક્ખુસોતાનિ અપ્પત્તવિસયગ્ગાહકાનિ સાન્તરે, અધિકે ચ વિસયે વિઞ્ઞાણુપ્પત્તિહેતુભાવતો. સોતમ્પિ સમ્પત્તવિસયગ્ગાહીતિ કેચિ. યદિ સોતં સમ્પત્તગ્ગાહિ, ચિત્તજો સદ્દો સોતવિઞ્ઞાણસ્સ આરમ્મણં ન સિયા. ન હિ બહિદ્ધા ચિત્તસમુટ્ઠાનાનં ઉપ્પત્તિ અત્થિ. પાળિયઞ્ચ અવિસેસેન સદ્દારમ્મણસ્સ સોતવિઞ્ઞાણારમ્મણભાવો વુત્તો. કિઞ્ચ દિસાદેસવવત્થાનઞ્ચ સદ્દસ્સ ન સિયા, અત્તનો વિસયિપદેસસ્સ એવ ગહેતબ્બતો ગન્ધો વિય. તસ્મા યત્થ ઉપ્પન્નો સદ્દો, તત્થેવ ઠિતો. સચે સોતપથે આપાથમાગચ્છતિ, નનુ દૂરે ઠિતેહિ રજકાદિસદ્દા ચિરેન સુય્યન્તીતિ? ન દૂરાસન્નાનં યથાપાકટે સદ્દે ગહણવિસેસતો. યથા હિ દૂરાસન્નાનં વચનસદ્દે યથાપાકટે ગહણવિસેસતો આકારવિસેસાનં અગ્ગહણં, ગહણઞ્ચ હોતિ, એવં રજકાદિસદ્દેપિ આસન્નસ્સ આદિતો પભુતિ યાવ અવસાના કમેન પાકટીભૂતે, દૂરસ્સ ચ અવસાને, મજ્ઝે વા પિણ્ડવસેન પવત્તિપાકટીભૂતે નિચ્છયગ્ગહણાનં સોતવિઞ્ઞાણવીથિયા પરતો પવત્તાનં વિસેસતો લહુકં સુતો ‘‘ચિરેન સુતો’’તિ અધિમાનો હોતિ. સો પન સદ્દો યત્થ ઉપ્પન્નો, તન્નિસ્સિતોવ અત્તનો વિજ્જમાનક્ખણે સોતસ્સ આપાથમાગચ્છતિ ¶ . યદિ સદ્દસ્સ ભૂતપરમ્પરાય સમન્તતો પવત્તિ નત્થિ, કથં પટિઘોસુપ્પત્તીતિ? દૂરે ઠિતોપિ સદ્દો અઞ્ઞત્થ પટિઘોસુપ્પત્તિયા, ભાજનાદિચલનસ્સ ચ અયોકન્તો વિય અયોચલનસ્સ પચ્ચયો હોતીતિ દટ્ઠબ્બં.

૪૩૬. પુબ્બે લક્ખણાદિના વિભાવિતમ્પિ ચક્ખું ઠિતટ્ઠાનાદિતો વિભાવેતું ‘‘ચક્ખુ ચેત્થા’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ ચક્ખુ સાધયમાનં તિટ્ઠતીતિ સમ્બન્ધો. ચ-કારો બ્યતિરેકત્થો, તેનસ્સ વુચ્ચમાનમેવ વિસેસં જોતેતિ. એત્થાતિ એતેસુ યથાનિદ્દિટ્ઠેસુ પઞ્ચસુ ઉપાદારૂપેસુ. ‘‘સરીરસણ્ઠાનુપ્પત્તિદેસે’’તિ એતેન અવસેસં કણ્હમણ્ડલં પટિક્ખિપતિ. સ્નેહમિવ સત્ત અક્ખિપટલાનિ બ્યાપેત્વા ઠિતાહેવ અત્તનો નિસ્સયભૂતાહિ ચતૂહિ ધાતૂહિ કતૂપકારં તન્નિસ્સિતેહેવ આયુવણ્ણાદીહિ અનુપાલિતં પરિવારિતં તિસન્તતિરૂપસમુટ્ઠાપકેહિ ઉતુચિત્તાહારેહિ ¶ ઉપત્થમ્ભિયમાનં તિટ્ઠતિ. સત્તઅક્ખિપટલબ્યાપનવચનેનેવ ચક્ખુસ્સ અનેકકલાપગતભાવં દસ્સેતિ. પમાણતો ઊકાસિરમત્તન્તિ ઊકાસિરમત્તે પદેસે પવત્તનતો વુત્તં. ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ વત્થુભાવં નિસ્સયભાવતો આવજ્જનસમ્પટિચ્છનાદીનં તદારમ્મણાવસાનાનં દ્વારભાવં સમવસરટ્ઠાનતો. તં પનેતં ચક્ખુ અધિટ્ઠાનભેદતો, તત્થાપિ પચ્ચેકં અનેકકલાપગતભાવતો અનેકમ્પિ સમાનં સામઞ્ઞનિદ્દેસેન આવજ્જનાય એકત્તા, એકસ્મિં ખણે એકસ્સેવ ચ કિચ્ચકરત્તા એકં કત્વા વુત્તં. એવમ્પિ બહૂસુ કથમેકસ્સેવ કિચ્ચકરત્તં. યં તત્થ વિસદં હુત્વા રૂપાભિઘાતારહં, તં વિઞ્ઞાણસ્સ નિસ્સયો હોતીતિ ગહેતબ્બં. ફોટ્ઠબ્બવિસેસો વિય કાયવિઞ્ઞાણસ્સ આરમ્મણભાવે.

મનુપસ્સતીતિ મ-કારો પદસન્ધિકરો, અથ વા મનૂતિ મચ્ચો.

અઙ્ગુલિવેધકં અઙ્ગુલીયકં.

વિસમજ્ઝાસયતાય ચક્ખુ વમ્મિકછિદ્દાભિરતસપ્પો વિય, બિલજ્ઝાસયતાય સોતં ઉદકબિલાભિરતકુમ્ભીલો વિય, આકાસજ્ઝાસયતાય ઘાનં અજટાકાસાભિરતપક્ખી વિય, ગામજ્ઝાસયતાય જિવ્હા ગામાભિરતકુક્કુરો વિય, ઉપાદિન્નકજ્ઝાસયતાય કાયો આમકસુસાનાભિરતસિઙ્ગાલો વિય પસ્સિતબ્બોતિ દસ્સેન્તો ‘‘વમ્મિ…પે… દટ્ઠબ્બા’’તિ આહ. વિસમજ્ઝાસયતા ચ ચક્ખુસ્સ વિસમજ્ઝાસયં વિય હોતીતિ કત્વા વુત્તા, ચક્ખુમતો વા પુગ્ગલસ્સ ¶ અજ્ઝાસયવસેન ચક્ખુ વિસમજ્ઝાસયં દટ્ઠબ્બં. એસ નયો સેસેસુપિ. સબ્બોપિ ચ યથાવુત્તો પપઞ્ચો સોતાદીસુપિ યથારહં વેદિતબ્બો.

૪૩૭. ચક્ખુમ્હિ, ચક્ખુસ્સ વા પટિહનનં ચક્ખુપટિહનનં, તં લક્ખણં એતસ્સાતિ ચક્ખુપટિહનનલક્ખણં. પટિહનનઞ્ચેત્થ યથાવુત્તો અભિઘાતોવ. વિસયભાવો આરમ્મણપચ્ચયતા. કામં સા એવ ગોચરતા, તથાપિ વિસયગોચરાનં અયં વિસેસો – અનઞ્ઞત્થભાવો, તબ્બહુલચારિતા ચ ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ. વિસયભાવે ચસ્સ યં વત્તબ્બં, તં પરતો આવિ ભવિસ્સતિ. યત્થ પન કાયવિઞ્ઞત્તિઆદિકે.

૪૩૮. ઇત્થિયા ¶ ભાવો, ‘‘ઇત્થી’’તિ વા ભવતિ એતેન ચિત્તં, અભિધાનઞ્ચાતિ ઇત્થિભાવો, તં લક્ખણં એતસ્સાતિ ઇત્થિભાવલક્ખણં. તતો એવ ‘‘ઇત્થી’’તિ તંસહિતં સન્તાનં પકાસેન્તં વિય હોતીતિ વુત્તં ‘‘ઇત્થીતિ પકાસનરસ’’ન્તિ. વટ્ટંસતા અવિસદહત્થપાદાદિતા ચ ઇત્થિલિઙ્ગં. થનમંસાવિસદતા, નિમ્મસ્સુદાઠિતા, કેસબન્ધનં, વત્થગ્ગહણઞ્ચ ‘‘ઇત્થી’’તિ સઞ્જાનનસ્સ પચ્ચયભાવતો ઇત્થિનિમિત્તં. દહરકાલેપિ સુપ્પકમુસલકાદીહિ કીળા, મત્તિકતક્કેન સુત્તકન્તનાદિ ચ ઇત્થિકુત્તં, ઇત્થિકિરિયાતિ અત્થો. અવિસદટ્ઠાનગમનાદિકો આકારો ઇત્થાકપ્પો. અપરો નયો – ઇત્થીનં મુત્તકરણં ઇત્થિલિઙ્ગં. સરાધિપ્પાયા ઇત્થિનિમિત્તં. અવિસદટ્ઠાનગમનનિસજ્જાખાદનભોજનાદિકા ઇત્થિકુત્તં. ઇત્થિસણ્ઠાનં ઇત્થાકપ્પો. ઇમાનિ ચ ઇત્થિલિઙ્ગાદીનિ યથાસકં કમ્માદિના પચ્ચયેન ઉપ્પજ્જમાનાનિપિ યેભુય્યેન ઇત્થિન્દ્રિયસહિતે એવ સન્તાને તંતદાકારાનિ હુત્વા ઉપ્પજ્જન્તીતિ ઇત્થિન્દ્રિયં તેસં કારણન્તિ કત્વા વુત્તં ‘‘ઇત્થિલિઙ્ગનિમિત્તકુત્તાકપ્પાનં કારણભાવપચ્ચુપટ્ઠાન’’ન્તિ. ઇત્થિલિઙ્ગાદીસુ એવ ચ કારણભાવસઙ્ખાતેન અધિપતિભાવેન તસ્સ ઇન્દ્રિયતા વુત્તા, ઇન્દ્રિયસહિતે સન્તાને ઇત્થિલિઙ્ગાદિઆકારરૂપપચ્ચયાનં અઞ્ઞથા અનુપ્પાદનતો, ઇત્થિગ્ગહણસ્સ ચ તેસં રૂપાનં પચ્ચયભાવતો.

યસ્મા પન ભાવદસકેપિ રૂપાનં ઇત્થિન્દ્રિયં ન જનકં, નાપિ અનુપાલકં, ઉપત્થમ્ભકં વા, ન ચ અઞ્ઞેસં કલાપરૂપાનં, તસ્મા તં જીવિતિન્દ્રિયં વિય સકલાપરૂપાનં, આહારો વિય વા કલાપન્તરરૂપાનઞ્ચ ‘‘ઇન્દ્રિયઅત્થિઅવિગતપચ્ચયો’’તિ પાળિયં ન વુત્તં. યસ્મા ચ પચ્ચયન્તરાધીનાનિ લિઙ્ગાદીનિ, તસ્મા યત્થસ્સ આધિપચ્ચં, તંસદિસેસુ મતચિત્તકતરૂપેસુપિ તંસણ્ઠાનતા દિસ્સતિ. એસ નયો પુરિસિન્દ્રિયેપિ. યં પનેત્થ વિસદિસં, તં વુત્તનયાનુસારેન વેદિતબ્બં ¶ . તયિદં દ્વયં યસ્મા એકસ્મિં સન્તાને સહ ન પવત્તતિ ‘‘યસ્સ ઇત્થિન્દ્રિયં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ પુરિસિન્દ્રિયં ઉપ્પજ્જતીતિ? નો’’તિઆદિ (યમ. ૩.ઇન્દ્રિયયમક.૧૮૮) વચનતો, તસ્મા ઉભતોબ્યઞ્જનકસ્સાપિ એકસ્મિં ખણે એકમેવ હોતીતિ વેદિતબ્બં. યે પન ‘‘સરીરેકદેસવુત્તિ ભાવરૂપ’’ન્તિ વદન્તિ, તેસમ્પિ તં મિચ્છાતિ દસ્સેતું ‘‘તદુભયમ્પિ…પે… બ્યાપકમેવા’’તિ વત્વા યદિ એવં કાયપ્પસાદેન સઙ્કરો સિયાતિ આસઙ્કં નિવત્તેન્તો ‘‘ન ચ કાયપ્પસાદેના’’તિઆદિમાહ. તસ્સત્થો – યદિપિ ¶ સકલસરીરબ્યાપિતાય કાયપ્પસાદેન અટ્ઠિતોકાસે ઠિતન્તિ વત્તબ્બતં નાપજ્જતિ, તેન પન ભિન્નનિસ્સયત્તા ઠિતોકાસે ઠિતન્તિપિ વત્તબ્બતં નાપજ્જતીતિ અયમેવ ચેત્થ નિપ્પરિયાયકથા. ‘‘રૂપરસાદયો વિયા’’તિ એતેન સમાનનિસ્સયેસુપિ નામ સઙ્કરો નત્થિ લક્ખણભેદતો, કિમઙ્ગં પન ભિન્નનિસ્સયસભાવેસૂતિ દસ્સેતિ.

૪૩૯. સહજરૂપાનુપાલનલક્ખણન્તિ અત્તના સહજાતરૂપાનં અનુપાલનલક્ખણં. જીવિતિન્દ્રિયસ્સ એકન્તકમ્મજત્તા સહજ-ગ્ગહણેનેવ અનુપાલેતબ્બાનમ્પિ કમ્મજભાવો સિદ્ધોતિ કમ્મજ-ગ્ગહણં ન કતં. યથાસકં ખણમત્તટ્ઠાયિનોપિ કમ્મજરૂપસ્સ પવત્તિહેતુભાવેન તં અનુપાલકં, તસ્મા સહજરૂપાનુપાલનલક્ખણં. ન હિ કમ્મજાનં કમ્મંયેવ ઠિતિહેતુ ભવિતું અરહતિ આહારજાદીનં આહારાદિ વિય. કિં કારણા? તઙ્ખણાભાવતો. તેસન્તિ સહજરૂપાનં. પવત્તનં યાપનં. ઠપનં ઠિતિહેતુતા. અત્તના અનુપાલનવસેન યાપેતબ્બાનિ પવત્તેતબ્બાનિ ભૂતાનિ એતસ્સ પદટ્ઠાનન્તિ યાપયિતબ્બભૂતપદટ્ઠાનં. અનુપાલનલક્ખણાદિમ્હીતિ આદિ-સદ્દેન પવત્તનરસાદિમેવ સઙ્ગણ્હાતિ. અત્થિક્ખણેયેવાતિ અનુપાલેતબ્બાનં અત્થિક્ખણેયેવ. અસતિ અનુપાલેતબ્બે ઉપ્પલાદિમ્હિ કિં ઉદકં અનુપાલેય્ય. યદિ કમ્મજાનં ઠિતિહેતુમન્તરેન ઠિતિ ન હોતિ, જીવિતિન્દ્રિયસ્સ કો ઠિતિહેતૂતિ આહ ‘‘સય’’ન્તિઆદિ. યદિ કમ્મજાનં ઠાનં જીવિતિન્દ્રિયપટિબદ્ધં, અથ કસ્મા સબ્બકાલં ન ઠપેતીતિ આહ ‘‘ન ભઙ્ગતો’’તિઆદિ. તસ્સ તસ્સ અનુપાલનાદિકસ્સ સાધનતો. તં સાધનઞ્ચ જીવમાનતાવિસેસસ્સ પચ્ચયભાવતો. ઇન્દ્રિયબદ્ધરૂપસ્સ હિ મતરૂપતો કમ્મજસ્સ, તદનુબન્ધભૂતસ્સ ચ ઉતુસમુટ્ઠાનાદિતો જીવિતિન્દ્રિયકતો વિસેસો, ન કેવલં ખણટ્ઠિતિયા એવ, પબન્ધાનુપચ્છેદસ્સાપિ જીવિતિન્દ્રિયં કારણન્તિ દટ્ઠબ્બં, ઇતરથા આયુક્ખયતો મરણં ન યુજ્જેય્યાતિ.

૪૪૦. મનોધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતૂનં નિસ્સયલક્ખણં હદયવત્થૂતિ કથમેતં વિઞ્ઞાતબ્બન્તિ? આગમતો, યુત્તિતો ચ. ‘‘યં રૂપં નિસ્સાય મનોધાતુ ચ મનોવિઞ્ઞાણધાતુ ચ ¶ પવત્તન્તિ, તં રૂપં મનોધાતુયા ચ મનોવિઞ્ઞાણધાતુયા ચ તંસમ્પયુત્તકાનઞ્ચ ધમ્માનં નિસ્સયપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ ¶ (પટ્ઠા. ૧.૧.૮) એવમાદિ આગમો. યદિ એવં, કસ્મા રૂપકણ્ડે તં ન વુત્તન્તિ? તત્થ અવચનં અઞ્ઞકારણં. કિં પન તન્તિ? દેસનાભેદો. યથા હિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ એકન્તતો ચક્ખાદિનિસ્સયાનિ, ન એવં મનોવિઞ્ઞાણં એકન્તેન હદયવત્થુનિસ્સયં. નિસ્સિતવસેન ચ વત્થુદુકાદિદેસના પવત્તા ‘‘અત્થિ રૂપં ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ વત્થુ, અત્થિ રૂપં ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ ન વત્થૂ’’તિઆદિના (ધ. સ. ૫૮૪). યમ્પિ એકન્તતો હદયવત્થુનિસ્સયં, તસ્સ વસેન ‘‘અત્થિ રૂપં મનોવિઞ્ઞાણસ્સ વત્થૂ’’તિઆદિના દુકાદીસુ વુચ્ચમાનેસુપિ ન તદનુગુણા આરમ્મણદુકાદયો સમ્ભવન્તિ. ન હિ ‘‘અત્થિ રૂપં મનોવિઞ્ઞાણસ્સ આરમ્મણં, અત્થિ રૂપં ન મનોવિઞ્ઞાણસ્સ આરમ્મણ’’ન્તિ સક્કા વત્તુન્તિ વત્થારમ્મણદુકા ભિન્નગતિકા સિયુન્તિ એકરસા દેસના ન ભવેય્ય. એકરસઞ્ચ દેસનં દેસેતું ઇધ સત્થુ અજ્ઝાસયો. તસ્મા તત્થ હદયવત્થુ ન વુત્તં, ન અલબ્ભમાનત્તાતિ દટ્ઠબ્બં.

યુત્તિ પન એવં વેદિતબ્બા – નિપ્ફન્નઉપાદાયરૂપનિસ્સયં ધાતુદ્વયં પઞ્ચવોકારભવે. તત્થ રૂપાયતનાદીનં, ઓજાય ચ ઇન્દ્રિયબદ્ધતો બહિપિ પવત્તિદસ્સનતો ન તંનિસ્સયતા યુજ્જતિ, ઇત્થિપુરિસિન્દ્રિયાનમ્પિ તદુભયરહિતેપિ સન્તાને ધાતુદ્વયદસ્સનતો ન તંનિસ્સયતા યુજ્જતિ, જીવિતિન્દ્રિયસ્સાપિ અઞ્ઞકિચ્ચં વિજ્જતીતિ ન તંનિસ્સયતા યુજ્જતિ એવાતિ પારિસેસતો હદયવત્થુ, તેસં નિસ્સયોતિ વિઞ્ઞાયતિ. સક્કા હિ વત્તું નિપ્ફન્નઉપાદાયરૂપનિસ્સયં ધાતુદ્વયં પઞ્ચવોકારભવે રૂપપટિબદ્ધવુત્તિભાવતો. યં યઞ્હિ રૂપપટિબદ્ધવુત્તિ, તં તં નિપ્ફન્નઉપાદાયરૂપનિસ્સયં દિટ્ઠં યથા ‘‘ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતૂ’’તિ. ‘‘પઞ્ચવોકારભવે’’તિ ચ વિસેસનં મનોવિઞ્ઞાણધાતુવસેન કતં. મનોધાતુ પન ચતુવોકારભવે નત્થેવ. નનુ ચ ઇન્દ્રિયનિસ્સયતાયપિ સાધનતો વિરુદ્ધો હેતુ આપજ્જતીતિ? ન દિટ્ઠબાધનતો. દિટ્ઠં હેતં ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ વિય ધાતુદ્વયસ્સ વત્થુનો મન્દતિક્ખાદિઅનનુવિધાનં. તથા હિસ્સ પાળિયં ઇન્દ્રિયપચ્ચયતા ન વુત્તા. તેન તદનુવિધાનસઙ્ખાતા ઇન્દ્રિયનિસ્સયતા બાધીયતિ. હોતુ ધાતુદ્વયનિસ્સયો હદયવત્થુ, ઉપાદાયરૂપઞ્ચ, એતં પન કમ્મસમુટ્ઠાનં, પટિનિયતકિચ્ચં, હદયપદેસે ઠિતમેવાતિ કથં વિઞ્ઞાયતીતિ? વુચ્ચતે – વત્થુરૂપભાવતો કમ્મસમુટ્ઠાનં ચક્ખુ વિય, તતો એવ ¶ પટિનિયતકિચ્ચં, વત્થુરૂપભાવતોતિ ચ વિઞ્ઞાણનિસ્સયભાવતોતિ અત્થો. અટ્ઠિં કત્વા મનસિ કત્વા સબ્બચેતસા સમન્નાહરિત્વા કિઞ્ચિ ચિન્તેન્તસ્સ હદયસ્સ ખિજ્જનતો તત્થેતમવટ્ઠિતન્તિ વિઞ્ઞાયતિ. તાસઞ્ઞેવ ધાતૂનન્તિ મનોધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતૂનંયેવ ¶ . નિસ્સયભાવતો ઉપરિ આરોપેત્વા વહન્તં વિય પચ્ચુપતિટ્ઠતીતિ ઉબ્બહનપચ્ચુપટ્ઠાનં. સેસં હેટ્ઠા વુત્તનયમેવ.

૪૪૧. અભિક્કમો આદિ યેસં તે અભિક્કમાદી. આદિ-સદ્દેન પટિક્કમસમિઞ્જનપસારણઉક્ખેપનઅવેક્ખેપનાદિકા સબ્બા કિરિયા પરિગ્ગય્હતિ. તેસં અભિક્કમાદીનં પવત્તકં ચિત્તં સમુટ્ઠાનં યસ્સા સા અભિક્કમાદિપ્પવત્તકચિત્તસમુટ્ઠાના, વાયોધાતુ. તસ્સા યં સહજરૂપકાયસ્સ થમ્ભનસન્ધારણચલનસઙ્ખાતં કિચ્ચં, તસ્સ સહકારીકારણભૂતો આકારવિસેસો કાયવિઞ્ઞત્તિ નામાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અભિક્કમાદિ…પે… કાયવિઞ્ઞત્તી’’તિ.

કસ્સ પન આકારવિકારોતિ? સામત્થિયતો વાયોધાતુઅધિકાનં ચિત્તજમહાભૂતાનં. કિં તં સામત્થિયં? ચિત્તજતા, ઉપાદાયરૂપતા ચ. અથ વા વાયોધાતુયા આકારવિકારો સહજ…પે… પચ્ચયોતિ સમ્બન્ધિતબ્બં. યદિ એવં વિઞ્ઞત્તિયા ઉપાદાયરૂપભાવો ન યુજ્જતિ. ન હિ ઉપાદાયરૂપં એકભૂતસન્નિસ્સયં અત્થિ. ‘‘ચતુન્નં મહાભૂતાનં ઉપાદાયરૂપ’’ન્તિ હિ વુત્તં, નાયં દોસો ચતુન્નં વિકારો ચતૂસુ એકસ્સાપિ હોતિ ચતુસાધારણધનં વિય. વાયોધાતુઅધિકતાય ચ કલાપસ્સ ‘‘વાયોધાતુયા’’તિ વચનં ન વિરુજ્ઝતિ. એવં અધિકતા ચ સામત્થિયતો, ન પમાણતો. અઞ્ઞથા હિ અવિનિબ્ભોગવુત્તિતા ન યુજ્જેય્ય. વાયોધાતુયા એવાતિ કેચિ. તેસં મતેન વિઞ્ઞત્તિયા ઉપાદાયરૂપતા દુરુપપાદા. ન હિ એકસ્સ વિકારો ચતુન્નં હોતિ. સા પનાયં હત્થચલનાદીસુ ફન્દમાનવણ્ણગ્ગહણાનન્તરમવિઞ્ઞાયમાનન્તરેન મનોદ્વારજવનેન ગય્હતિ. ફન્દમાનવણ્ણવિનિમુત્તો કોચિ વિકારો અત્થિ. તસ્સ ચ તગ્ગહણાનન્તરં ગહણં હોતીતિ કથમેતં વિઞ્ઞાયતીતિ અધિપ્પાયગ્ગહણતો. ન હિ વિઞ્ઞત્તિવિકારરહિતેસુ રુક્ખચલનાદીસુ ‘‘ઇદમેસ કારેતિ મઞ્ઞે’’તિ અધિપ્પાયગ્ગહણં ¶ દિટ્ઠં, હત્થચલનાદીસુ પન દિટ્ઠં. તસ્મા ફન્દમાનવણ્ણવિનિમુત્તો કોચિ વિકારો અત્થિ અધિપ્પાયસ્સ ઞાપકોતિ વિઞ્ઞાયતિ. ઞાપકો ચ હેતુ ઞાપેતબ્બમત્થં સયં ગહિતો એવ ઞાપેતિ, ન વિજ્જમાનતામત્તેનાતિ વણ્ણગ્ગહણાનન્તરં વિકારગ્ગહણમ્પિ અનુમાનતો વિઞ્ઞાયતિ. તથા હિ વદન્તિ –

‘‘વિસયત્તમનાપન્ના, સદ્દા નેવત્થબોધકા;

ન સત્તામત્તતો અત્થે, તે અઞ્ઞાતા પકાસકા’’તિ.

યદિ ¶ વિકારગ્ગહણમેવ કારણં અધિપ્પાયગ્ગહણસ્સ, કસ્મા અગ્ગહિતસઙ્કેતાનં અધિપ્પાયગ્ગહણં ન હોતીતિ? ન કેવલં વિકારગ્ગહણમેવ અધિપ્પાયગ્ગહણસ્સ કારણં, અથ ખો પુરિમસિદ્ધસમ્બન્ધગ્ગહણઞ્ચ ઇમસ્સ ઉપનિસ્સયોતિ દટ્ઠબ્બં. થમ્ભનસન્ધારણચલનાનિ વિઞ્ઞત્તિવિકારસહિતાય વાયોધાતુયા હોન્તીતિ વુત્તં. કિં સબ્બાવ વાયોધાતૂ સબ્બાનિ તાનિ કરોન્તીતિ? નયિદમેવં. સત્તમજવનસમ્ભૂતા હિ વાયોધાતુ પુરિમજવનસમ્ભૂતા વાયોધાતુયો ઉપથમ્ભકપચ્ચયે લભિત્વા દેસન્તરુપ્પત્તિહેતુભાવેન ચલયતિ ચિત્તજરૂપં, ન ઇતરા. ઇતરા પન સન્થમ્ભનસન્ધારણમત્તં કરોન્તિયો તસ્સા ઉપકારાય હોન્તિ. દેસન્તરુપ્પત્તિ એવ ચલનન્તિ નિમિત્તે ચ કત્તુભાવો સમારોપિતોતિ દટ્ઠબ્બં. અઞ્ઞથા ધમ્માનં અબ્યાપારતા, ખણિકતા ચ ન સિયા. સત્તહિ યુગેહિ આકડ્ઢિતબ્બસકટમેત્થ અટ્ઠકથાયં નિદસ્સિતં. ચિત્તજરૂપે પન ચલન્તે તંસમ્બન્ધતાય ઉતુકમ્માહારજરૂપમ્પિ ચલતિ નદીસોતે પક્ખિત્તસુક્ખગોમયપિણ્ડં વિય ફન્દમાનવણ્ણગ્ગહણાનન્તરં વિઞ્ઞત્તિગ્ગહણસ્સ વુત્તત્તા. કિં ચલનકરા એવ વાયોધાતુ વિઞ્ઞત્તિવિકારસહિતાતિ? નયિદમેવં, તથા ચલયિતુમસક્કુણન્તિયોપિ થમ્ભનસન્ધારણમત્તકરા પઠમજવનાદિસમ્ભૂતાપિ વાયોધાતુયો વિઞ્ઞત્તિવિકારસહિતા એવાતિ ગહેતબ્બં. યેન દિસાભાગેનાયં અભિક્કમાદિં પવત્તેતુકામો, તદભિમુખવિકારસબ્ભાવતો. અધિપ્પાયસહભાવી હિ વિકારો વિઞ્ઞત્તિ. એવઞ્ચ કત્વા મનોદ્વારાવજ્જનસ્સાપિ વિઞ્ઞત્તિસમુટ્ઠાપકવચનં સુટ્ઠુ યુજ્જતિ. યથાવુત્તવિકારગ્ગહણમુખેન તંસમઙ્ગિનો અધિપ્પાયો વિઞ્ઞાયતીતિ વુત્તં ‘‘અધિપ્પાયપ્પકાસનરસા’’તિ.

કાયવિપ્ફન્દનસ્સ ¶ હેતુભૂતાય વાયોધાતુયા વિકારભાવતો પરિયાયેન વિઞ્ઞત્તિ કાયવિપ્ફન્દનહેતુભાવપચ્ચુપટ્ઠાના વુત્તા. ચિત્તસમુટ્ઠાનવાયોધાતુપદટ્ઠાનાતિ ચ વાયોધાતુયા કિચ્ચાધિકતાય વુત્તં. કાયવિપ્ફન્દનેન અધિપ્પાયવિઞ્ઞાપનહેતુત્તાતિ કાયવિપ્ફન્દનેન કરણભૂતેન અધિપ્પાયસ્સ વિઞ્ઞાપનહેતુભાવતો કાયવિઞ્ઞત્તીતિ વુચ્ચતીતિ સમ્બન્ધો. અયઞ્હેત્થ અત્થો – વિઞ્ઞાપેતીતિ વિઞ્ઞત્તિ. કિં વિઞ્ઞાપેતિ? અધિપ્પાયં. કેન? કાયેન. કીદિસેન? વિપ્ફન્દમાનેનાતિ. દુતિયનયે પન યથાવુત્તેન કાયેન વિઞ્ઞાયતીતિ કાયવિઞ્ઞત્તિ. સેસં વુત્તનયમેવ.

અત્થાવબોધનસમત્થો વચીવિસેસો વચીભેદો. તેન વાયુવનપ્પતિનદીઘોસાદિં નિવત્તેતિ. તસ્સ પવત્તકં ચિત્તં સમુટ્ઠાનં યસ્સા સા વચીભેદપ્પવત્તકચિત્તસમુટ્ઠાના, પથવીધાતુ. તસ્સા યં ઉપાદિન્નસઙ્ખાતસ્સ ¶ અક્ખરુપ્પત્તિટ્ઠાનસ્સ ઘટ્ટનસઞ્ઞિતં કિચ્ચં, તસ્સ સહકારીકારણભૂતો આકારવિસેસો વચીવિઞ્ઞત્તિ નામાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘વચીભે…પે… વચીવિઞ્ઞત્તી’’તિ.

ઇદાનિ ‘‘કસ્સ પન આકારવિકારો’’તિઆદિ કાયવિઞ્ઞત્તિયં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. અયં પન વિસેસો – યથા તત્થ ‘‘ફન્દમાનવણ્ણગ્ગહણાનન્તર’’ન્તિ વુત્તં, એવમિધ ‘‘સુય્યમાનસદ્દસવનાનન્તર’’ન્તિ યોજેતબ્બં. ઇધ ચ થમ્ભનાદીનં અભાવતો ‘‘સત્તમજવનસમ્ભૂતા’’તિઆદિનયો ન લબ્ભતિ. ઘટ્ટનેન હિ સદ્ધિં સદ્દો ઉપ્પજ્જતિ. ઘટ્ટનઞ્ચ પઠમજવનાદીસુપિ લબ્ભતેવ. ઘટ્ટનં પચ્ચયવસેન ભૂતકલાપાનં અઞ્ઞમઞ્ઞં આસન્નતરુપ્પાદો. ચલનં એકસ્સાપિ દેસન્તરુપ્પાદપરમ્પરતાતિ અયમેતેસં વિસેસો. યથા ચ વાયોધાતુયા ચલનં કિચ્ચં, એવં પથવીધાતુયા ઘટ્ટનં. તેનેવાહ ‘‘પથવીધાતુયા ઉપાદિન્નઘટ્ટનસ્સ પચ્ચયો’’તિ. સેસં વુત્તનયમેવ. યથા હીતિઆદિ કાયવચીવિઞ્ઞત્તીનં અનુમાનવસેન ગહેતબ્બભાવવિભાવનં. યથા હિ ઉસ્સાપેત્વા બદ્ધગોસીસાદિરૂપાનિ દિસ્વા તદનન્તરપ્પવત્તાય અવિઞ્ઞાયમાનન્તરાય મનોદ્વારવીથિયા ગોસીસાદીનં ઉદકસહચારિપ્પકારસઞ્ઞાણાકારં ગહેત્વા ઉદકગ્ગહણં હોતિ, એવં વિપ્ફન્દમાનસમુચ્ચારિયમાનવણ્ણસદ્દે ગહેત્વા તદનન્તરપવત્તાય અવિઞ્ઞાયમાનન્તરાય મનોદ્વારવીથિયા પુરિમસિદ્ધસમ્બન્ધગહણૂપનિસ્સયસહિતાય સાધિપ્પાયવિકારગ્ગહણં હોતિ.

૪૪૨. રૂપાનિ ¶ પરિચ્છિન્દતિ, સયં વા તેહિ પરિચ્છિજ્જતિ, રૂપાનં વા પરિચ્છેદમત્તં રૂપપરિચ્છેદો, તં લક્ખણં એતિસ્સાતિ રૂપપરિચ્છેદલક્ખણા. અયં હિ આકાસધાતુ તં તં રૂપકલાપં પરિચ્છિન્દન્તી વિય હોતિ. તેનાહ ‘‘રૂપપરિયન્તપ્પકાસનરસા’’તિ. અત્થતો પન યસ્મા રૂપાનં પરિચ્છેદમત્તં હુત્વા ગય્હતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘રૂપમરિયાદપચ્ચુપટ્ઠાના’’તિ. યસ્મિં કલાપે ભૂતાનં પરિચ્છેદો, તેહેવ અસમ્ફુટ્ઠભાવપચ્ચુપટ્ઠાના. વિજ્જમાનેપિ હિ કલાપન્તરભૂતાનં કલાપન્તરભૂતેહિ સમ્ફુટ્ઠભાવે તંતંભૂતવિવિત્તતા રૂપપરિયન્તો આકાસોતિ યેસં સો પરિચ્છેદો, તેહિ સો અસમ્ફુટ્ઠોવ. અઞ્ઞથા પરિચ્છિન્નતા ન સિયા તેસં ભૂતાનં બ્યાપિભાવાપત્તિતો. અબ્યાપિતા હિ અસમ્ફુટ્ઠતા. તેનાહ ભગવા ‘‘અસમ્ફુટ્ઠં ચતૂહિ મહાભૂતેહી’’તિ (ધ. સ. ૬૩૭, ૭૨૪). કણ્ણચ્છિદ્દમુખવિવરાદિવસેન ચ છિદ્દવિવરભાવપચ્ચુપટ્ઠાના વા. યેસં રૂપાનં પરિચ્છેદો, તત્થેવ તેસં પરિચ્છેદભાવેન લબ્ભતીતિ વુત્તં ‘‘પરિચ્છિન્નરૂપપદટ્ઠાના’’તિ. ‘‘યાય પરિચ્છિન્નેસૂ’’તિઆદિના આકાસધાતુયા તંતંકલાપાનં કલાપન્તરેહિ અસઙ્કરકારણતં દસ્સેતિ.

૪૪૩. અદન્ધતાતિ ¶ અગરુતા. વિનોદનં વિક્ખિપનં, અપનયનન્તિ અત્થો. અથદ્ધતાતિ અકથિનતા. અત્તનો મુદુભાવેનેવ સબ્બકિરિયાસુ અવિરોધિતા. મુદુ હિ કત્થચિ ન વિરુજ્ઝતિ. તીસુપિ ઠાનેસુ પટિપક્ખે અ-કારો દન્ધતાદિહેતૂનં પટિપક્ખસમુટ્ઠાનત્તા લહુતાદીનન્તિ કેચિ. અપરે પન ‘‘સત્તાપટિસેધે’’તિ વદન્તિ. સરીરેન કત્તબ્બકિરિયાનં અનુકૂલતાસઙ્ખાતકમ્મઞ્ઞભાવો લક્ખણં એતિસ્સાતિ સરીરકિરિયાનુકૂલકમ્મઞ્ઞભાવલક્ખણા. અકમ્મઞ્ઞં દુબ્બલં નામ હોતીતિ કમ્મઞ્ઞતા અદુબ્બલભાવપચ્ચુપટ્ઠાના વુત્તા.

લહુતાદીનં અઞ્ઞમઞ્ઞાવિજહનેન દુવિઞ્ઞેય્યનાનત્તતા વુત્તાતિ તંતંવિકારાધિકરૂપેહિ તંનાનત્તપ્પકાસનત્થં ‘‘એવં સન્તેપી’’તિ વુત્તં. ધાતુક્ખોભો વાતપિત્તસેમ્હપકોપો, રસાદિધાતૂનં વા વિકારાવત્થા. દ્વિધા વુત્તોપિ અત્થતો પથવીધાતુઆદીનં ધાતૂનંયેવ વિકારોતિ દટ્ઠબ્બો. પટિપક્ખપચ્ચયા સપ્પાયઉતુઆહારાવિક્ખિત્તચિત્તતા. તે ચ તંતંવિકારસ્સ વિસેસપચ્ચયભાવતો વુત્તા, અવિસેસેન પન ¶ સબ્બે સબ્બેસં પચ્ચયા. યતો નેસં અઞ્ઞમઞ્ઞાવિજહનં, ઇદ્ધિવળઞ્જનાદીસુ વિય વસવત્તનં મદ્દવપ્પકારો. સુપરિમદ્દિતચમ્મસુધન્તસુવણ્ણગહણઞ્ચેત્થ મુદુકમ્મઞ્ઞસદિસરૂપનિદસ્સનમત્તં, ન તં ઇધ અધિપ્પેતં મુદુતાકમ્મઞ્ઞતાસબ્ભાવતો. ન હિ અનિન્દ્રિયબદ્ધરૂપસન્તાને લહુતાદીનિ સમ્ભવન્તિ, ઇન્દ્રિયબદ્ધેપિ રૂપભવે ન સન્તિ દન્ધત્તકરાદિધાતુક્ખોભાભાવતો. સતિ હિ તાદિસે ધાતુક્ખોભે તપ્પટિપક્ખપચ્ચયસમુટ્ઠાનાહિ લહુતાદીહિ ભવિતબ્બન્તિ કેચિ, તં અકારણં. ન હિ વૂપસમેતબ્બપચ્ચનીકાપેક્ખો તબ્બિરોધિધમ્મસમુપ્પાદો, તથા સતિ સહેતુકકિરિયચિત્તુપ્પાદેસુ કાયલહુતાદીનં અભાવોવ સિયા. કસ્મા પન કમ્મજરૂપેસુ લહુતાદયો ન હોન્તીતિ? પચ્ચુપ્પન્નપચ્ચયાપેક્ખત્તા. અઞ્ઞથા સબ્બદાભાવીહિ લહુતાદીહિ ભવિતબ્બં સિયાતિ.

૪૪૪. આદિ ચયો, ઈસં વા ચયોતિ આચયો, યથાપચ્ચયં તતો તતો આગતસ્સ વિય ચયોતિ વા આચયો, તદુભયં એકજ્ઝં ગહેત્વા આચયો લક્ખણં એતસ્સાતિ આચયલક્ખણો. રૂપસ્સ ઉપચયો પઠમુપ્પાદો, વડ્ઢિ ચ ‘‘ઉપઞ્ઞત્તં ઉપસિત્ત’’ન્તિઆદીસુ વિય ઉપ-સદ્દસ્સ પઠમૂપરિઅત્થસ્સ નિદસ્સનતો. પુબ્બન્તતોતિ પુબ્બકોટ્ઠાસતો, અનાગતભાવતોતિ અત્થો. ઉપ્પજ્જમાને રૂપધમ્મે ઉપ્પાદો અનાગતક્ખણતો ઉમ્મુજ્જાપેન્તો વિય હોતીતિ વુત્તં ‘‘ઉમ્મુજ્જાપનરસો’’તિ. તથા સો ‘‘ઇમે રૂપધમ્મા’’તિ નિય્યાતેન્તો વિય ગય્હતીતિ આહ ‘‘નિય્યાતનપચ્ચુપટ્ઠાનો’’તિ. પરિપુણ્ણભાવપચ્ચુપટ્ઠાનતા ‘‘ઉપરિચયો ઉપચયો’’તિ ઇમસ્સ અત્થસ્સ વસેન ¶ વેદિતબ્બા. પવત્તિલક્ખણાતિ રૂપાનં પવત્તનન્તિ લક્ખિતબ્બા. અનુપ્પબન્ધનરસાતિ પુબ્બાપરવસેન અનુ અનુ પબન્ધનકિચ્ચા. તતો એવ અનુપચ્છેદવસેન ગહેતબ્બતો અનુપચ્છેદપચ્ચુપટ્ઠાના.

ઉભયમ્પીતિ ઉપચયો સન્તતીતિ ઉભયમ્પિ. જાતિરૂપસ્સેવાતિ રૂપુપ્પાદસ્સેવ અધિવચનં. યદિ એવં કસ્મા વિભજ્જ વુત્તાતિ આહ ‘‘આકારનાનત્તતો’’તિ, જાતિરૂપસ્સ પવત્તિઆકારભેદતોતિ અત્થો. વેનેય્યવસેન વિભજ્જકથને કારણં પરતો આવિ ભવિસ્સતિ. કથં પનેતં વિઞ્ઞાતબ્બં, પવત્તિઆકારનાનત્તતો જાતિરૂપસ્સ ભેદો, ન સભાવતોતિ ¶ ? નિદ્દેસતોતિ દસ્સેન્તો ‘‘યસ્મા પના’’તિઆદિમાહ. તત્થ યો આયતનાનન્તિ યો અડ્ઢેકાદસન્નં રૂપાયતનાનં આદિચયત્તા ‘‘આચયો’’તિ વુત્તો. સો એવ ઉપચયો પઠમુપ્પાદભાવતો ઉપ-સદ્દો પઠમત્થોતિ કત્વા. યો પન તત્થેવ ઉપ્પજ્જમાનાનં ઉપરિ ચયત્તા ઉપચયો, સા એવ સન્તતિ અનુપબન્ધવસેન ઉપ્પત્તિભાવતો. અથ વા યો આયતનાનં આચયો પઠમભાવેન ઉપલક્ખિતો ઉપ્પાદો, સો પન તત્થેવ ઉપ્પજ્જમાનાનં ઉપરિ ચયત્તા ઉપચયો, વડ્ઢીતિ અત્થો. ઉપચયો વડ્ઢિભાવેન ઉપલક્ખિતો ઉપ્પાદો, સા એવ સન્તતિ પબન્ધાકારેન ઉપ્પત્તિભાવતો. તેનાહ ‘‘અટ્ઠકથાયમ્પી’’તિઆદિ.

તત્થ એવં કિં કથિતન્તિ ‘‘યો આયતનાનં આચયો’’તિઆદિના (ધ. સ. ૬૪૧) નિદ્દેસેન કિં અત્થજાતં કથિતં હોતિ? આયતનેન આચયો કથિતો. આચયુપચયસન્તતિયો હિ નિબ્બત્તિભાવેન આચયો એવાતિ આયતનેહિ આચયાદીનં પકાસિતત્તા તેહિ આચયો કથિતો. આયતનાનં આચયાદિવચનેનેવ આચયસભાવાનિ ઉપ્પાદધમ્માનિ આયતનાનીતિ આચયેન તંપકતિકં આયતનં કથિતં. લક્ખણઞ્હિ ઉપ્પાદો, ન રૂપરૂપન્તિ.

રૂપપરિપાકો રૂપધમ્માનં જિણ્ણતા. ઉપનયનરસાતિ ભઙ્ગુપનયનકિચ્ચા. સભાવાનપગમેપીતિ કક્ખળતાદિસભાવસ્સ અવિગમેપિ. ઠિતિક્ખણે હિ જરા, ન ચ તદા ધમ્મો સભાવં વિજહતિ નામ. નવભાવો ઉપ્પાદાવત્થા, તસ્સ અપગમભાવેન ગય્હતીતિ આહ ‘‘નવભાવાપગમપચ્ચુપટ્ઠાના’’તિ. ‘‘અરૂપધમ્માન’’ન્તિ ઇદં તેસં જરાય સુટ્ઠુ પટિચ્છન્નતાય વુત્તં. રૂપધમ્માનમ્પિ હિ ખણિકજરા પટિચ્છન્ના એવ, યા અવીચિજરાતિપિ વુચ્ચતિ. એસ વિકારોતિ ખણ્ડિચ્ચાદિવિકારમાહ. સો હિ અરૂપધમ્મેસુ ન લબ્ભતિ. યા અવીચિજરા નામ, તસ્સાપિ ¶ એસ વિકારો નત્થીતિ સમ્બન્ધિતબ્બં. નત્થિ એતિસ્સા જરાય વીચીતિ અવીચિજરા, નવભાવતો દુવિઞ્ઞેય્યન્તરજરાતિ અત્થો.

પરિતો સબ્બસો ‘‘ભિજ્જન’’ન્તિ લક્ખિતબ્બાતિ પરિભેદલક્ખણા. નિચ્ચં નામ ધુવં, રૂપં પન ખણભઙ્ગિતાય યેન ભઙ્ગેન ન નિચ્ચન્તિ અનિચ્ચં, સો અનિચ્ચસ્સ ભાવોતિ અનિચ્ચતા. સા પન યસ્મા ઠિતિપ્પત્તં રૂપં વિનાસભાવેન ¶ સંસીદન્તી વિય હોતીતિ વુત્તં ‘‘સંસીદનરસા’’તિ. યસ્મા ચ સા રૂપધમ્માનં ભઙ્ગભાવતો ખયવયાકારેનેવ ગય્હતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘ખયવયપચ્ચુપટ્ઠાના’’તિ.

૪૪૫. ઓજાલક્ખણોતિ એત્થ અઙ્ગમઙ્ગાનુસારિનો રસસ્સ સારો ઉપથમ્ભબલકરો ભૂતનિસ્સિતો એકો વિસેસો ઓજા. કબળં કરીયતીતિ કબળીકારો. આહરીયતીતિ આહારો, કબળં કત્વા અજ્ઝોહરીયતીતિ અત્થો. ઇદં પન સવત્થુકં ઓજં દસ્સેતું વુત્તં. બાહિરં આહારં પચ્ચયં લભિત્વા એવ અજ્ઝત્તિકાહારો રૂપં ઉપ્પાદેતિ, સો પન રૂપં આહરતીતિ આહારો. તેનાહ ‘‘રૂપાહરણરસો’’તિ. તતો એવ ઓજટ્ઠમકરૂપુપ્પાદનેન ઇમસ્સ કાયસ્સ ઉપથમ્ભનપચ્ચુપટ્ઠાનો. ઓજાય રૂપાહરણકિચ્ચં બાહિરાધીનન્તિ આહ ‘‘આહરિતબ્બવત્થુપદટ્ઠાનો’’તિ.

૪૪૬. બલરૂપન્તિઆદીસુ ઇમસ્મિં કાયે બલં નામ અત્થિ, સમ્ભવો નામ અત્થિ, રોગો નામ અત્થિ, ‘‘જાતિ સઞ્જાતી’’તિ (વિભ. ૧૯૧) વચનતો જાતિ નામ અત્થિ, તેહિપિ ચતૂહિ મહાભૂતેહિ વિના અભાવતો ઉપાદાયરૂપેહિ ભવિતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. એકચ્ચાનન્તિ અભયગિરિવાસીનં. પટિક્ખિત્તન્તિ એત્થ એવં પટિક્ખેપો વેદિતબ્બો – મિદ્ધં રૂપમેવ ન હોતિ નીવરણેસુ દેસિતત્તા. યસ્સ હિ નીવરણેસુ દેસના, તં ન રૂપં યથા કામચ્છન્દો. સિયા પનેતં દુવિધં મિદ્ધં રૂપં, અરૂપઞ્ચાતિ. તત્થ યં અરૂપં, તં નીવરણેસુ દેસિતં ‘‘ન રૂપ’’ન્તિ? તં ન, વિસેસવચનાભાવતો. ન હિ વિસેસેત્વા મિદ્ધં નીવરણેસુ દેસિતં, તસ્મા મિદ્ધસ્સ દુવિધતં પરિકપ્પેત્વાપિ ન સક્કા નીવરણભાવં નિવત્તેતું. સક્કા હિ વત્તું ‘‘યં તં અરૂપતો અઞ્ઞં મિદ્ધં પરિકપ્પિતં, તમ્પિ નીવરણં મિદ્ધસભાવત્તા ઇતરં મિદ્ધં વિયા’’તિ.

ભવતુ ¶ નીવરણં, કો વિરોધોતિ ચે? નીવરણઞ્ચ પહાતબ્બં. પઞ્ચ નીવરણે પહાય ‘‘અદ્ધા મુનીસિ સમ્બુદ્ધો, નત્થિ નીવરણા તવા’’તિ (સુ. નિ. ૫૪૬) વચનતો. અપ્પહાતબ્બઞ્ચ રૂપં ‘‘કતમે ધમ્મા નેવ દસ્સનેન ન ભાવનાય પહાતબ્બા? ચતૂસુ ભૂમીસુ કુસલં, ચતૂસુ ભૂમીસુ વિપાકો, તીસુ ભૂમીસુ કિરિયાબ્યાકતં, રૂપઞ્ચ નિબ્બાનઞ્ચ. ઇમે ધમ્મા નેવ દસ્સનેન ન ભાવનાય પહાતબ્બા’’તિ ¶ (ધ. સ. ૧૪૦૭) વચનતો. ન ચેત્થ તદારમ્મણકિલેસપ્પહાનં અધિપ્પેતં ‘‘રૂપં, ભિક્ખવે, ન તુમ્હાકં, તં પજહથા’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૩.૩૪) વિય કામચ્છન્દાદીનં તથા પહાનસ્સ અનધિપ્પેતત્તા. તસ્મા ન મિદ્ધં રૂપં. યદિ મિદ્ધસ્સ રૂપભાવં ન સમ્પટિચ્છથ, કથં ભગવતો નિદ્દા. મિદ્ધઞ્હિ ‘‘નિદ્દાપચલાયિકા’’તિઆદિના વિભઙ્ગે વિભત્તત્તા નિદ્દાતિ? ન મિદ્ધં નિદ્દા, નિદ્દાહેતુભાવતો પન તં ‘‘નિદ્દા’’તિ વિભત્તં યથા ઇત્થિલિઙ્ગાદિ. એવમ્પિ નિદ્દાહેતુનો મિદ્ધસ્સ અભાવતો કથં ભગવતો નિદ્દાતિ? નિદ્દા ભગવતો સરીરગિલાનિયા, ન મિદ્ધેન. સા ચ નત્થીતિ ન સક્કા વત્તું ‘‘પિટ્ઠિ મે આગિલાયતિ, તમહં આયમિસ્સામી’’તિ (મ. નિ. ૨.૨૨) વચનતો. ન ચેત્થ એવમવધારણં મિદ્ધમેવ નિદ્દાહેતૂતિ, નિદ્દાહેતુ એવ મિદ્ધન્તિ એવમવધારણા. તસ્મા અઞ્ઞોપિ અત્થિ નિદ્દાહેતુ, કો પન સોતિ? સરીરગિલાનિયા. તેન વુત્તં ‘‘નિદ્દા ભગવતો સરીરગિલાનિયા, ન મિદ્ધેના’’તિ.

નિદ્દા ચ ભગવતો નત્થીતિ ન સક્કા વત્તું ‘‘અભિજાનામિ ખો પનાહં અગ્ગિવેસ્સન…પે… દિવા સુપિતા’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૮૭) વચનતો. ઇતોપિ ન મિદ્ધં રૂપં સમ્પયોગવચનતો. વુત્તઞ્હિ ‘‘થિનમિદ્ધનીવરણં અવિજ્જાનીવરણેન નીવરણઞ્ચેવ નીવરણસમ્પયુત્તઞ્ચા’’તિઆદિ (ધ. સ. ૧૧૭૬). ન ચેત્થ યથાલાભભવનં? સક્કા પચ્ચેતું ‘‘સક્ખરકથલિકમ્પિ મચ્છગુમ્બમ્પિ ચરન્તમ્પિ તિટ્ઠન્તમ્પી’’તિઆદિ (દી. નિ. ૧.૨૪૯) વિય અપ્પસિદ્ધતાય રૂપભાવસ્સ. સિદ્ધે હિ તસ્સ રૂપભાવે સમ્ભવતો યથાલાભપચ્ચયો યુજ્જેય્યાતિ. ઇતોપિ ન રૂપં મિદ્ધં આરુપ્પેસુ ઉપ્પજ્જનતો. વુત્તમ્પિ ચેતં ‘‘નીવરણં ધમ્મં પટિચ્ચ નીવરણો ધમ્મો ઉપ્પજ્જતિ નપુરેજાતપચ્ચયા’’તિ (પટ્ઠા. ૩.૮.૮) ઇમસ્સ વિભઙ્ગે ‘‘આરુપ્પે કામચ્છન્દનીવરણં પટિચ્ચ થિનમિદ્ધનીવરણં ઉદ્ધચ્ચનીવરણં અવિજ્જાનીવરણં ઉપ્પજ્જતી’’તિ વિત્થારો. તસ્મા ‘‘ન મિદ્ધં રૂપ’’ન્તિ યં અટ્ઠકથાસુ પટિક્ખિત્તં, તં સુપટિક્ખિત્તમેવ.

ઇતરેસૂતિ ¶ બલરૂપાદીસુ. કમ્મસમુટ્ઠાનસ્સાપિ રોગસ્સ વિસભાગપચ્ચયસમુપ્પન્નો ધાતુક્ખોભો આસન્નકારણં, પગેવ ઇતરસ્સ. સો ચ અત્થતો રૂપધમ્માનં વિકારાવત્થાઠિતિભઙ્ગક્ખણેસુ એવ સિયાતિ વુત્તં ‘‘રોગરૂપં જરતાઅનિચ્ચતાગહણેન ગહિતમેવા’’તિ. ઉપચયસન્તતિગહણેન ગહિતમેવાતિ તબ્બિનિમુત્તસ્સ રૂપુપ્પાદસ્સ અભાવતો. ઉપાદાવત્થાય ¶ ચ અઞ્ઞા જાતિ નામ નત્થેવ. સમ્ભવો કામધાતુયં એકચ્ચિયસત્તાનં ઇન્દ્રિયપરિપાકપચ્ચયો આપોધાતુયા પવત્તિઆકારવિસેસોતિ આહ ‘‘સમ્ભવરૂપં આપોધાતુગ્ગહણેન ગહિતમેવા’’તિ. કાયબલં નામ અત્થતો વાયોધાતુયા પવત્તિઆકારવિસેસો તસ્સા વિપ્ફારભાવતો. યતો નં ‘‘પાણબલ’’ન્તિ વદન્તિ, તેનાહ ‘‘બલરૂપં વાયોધાતુગ્ગહણેન ગહિતમેવા’’તિ. કસ્મા પન નેસં અયથાક્કમતો પટિક્ખેપો કતોતિ? વિસું નત્થીતિ કત્વા અનુપલબ્ભમાનત્તા અનાદરદસ્સનત્થં, મિદ્ધપટિક્ખેપો વા મહાપઞ્હોતિ પઠમં કતો. તદનુસારેન પટિલોમનયેન ઇતરેસમ્પિ અભાવો વુત્તોતિ વેદિતબ્બં.

‘‘ઇતી’’તિ ઇદં ‘‘અટ્ઠવીસતિવિધ’’ન્તિ ઇમિના સમ્બન્ધિતબ્બં, ઇમિના વુત્તક્કમેન અટ્ઠવીસતિવિધં હોતીતિ. સો ચ ખો પાળિયં આગતનયેનેવાતિ અનૂનતા વેદિતબ્બા. અનધિકભાવો પન દસ્સિતો એવ.

૪૪૭. સમ્પયુત્તધમ્મરાસિ હિનોતિ એતેન પતિટ્ઠહતીહિ હેતુ, મૂલટ્ઠેન લોભાદિકો, અલોભાદિકો ચ, તાદિસો હેતુ ન હોતીતિ નહેતુ. નાસ્સ હેતુ અત્થીતિ અહેતુકં, સહેતુકપટિયોગિભાવતો હેતુના સહ ન ઉપ્પજ્જતીતિ અત્થો. અહેતુકમેવ હેતુના વિપ્પયુત્તતાય હેતુવિપ્પયુત્તં. ધમ્મનાનત્તાભાવેપિ હિ સદ્દત્થનાનત્તેન વેનેય્યવસેન દુકન્તરદેસના હોતીતિ દુકપદવસેન ચેતં વુત્તં. પચ્ચયાધીનવુત્તિતાય સહ પચ્ચયેનાતિ સપ્પચ્ચયં. અત્તનો પચ્ચયેહિ લોકે નિયુત્તં, વિદિતન્તિ વા લોકિયં. આ ભવગ્ગં, આ ગોત્રભું વા સવન્તીતિ આસવા, સહ આસવેહીતિ સાસવં, આસવેહિ આલમ્બિતબ્બન્તિ અત્થો. આદિસદ્દેન સંયોજનીયં ઓઘનીયં યોગનીયં નીવરણીયં સંકિલેસિકં પરામટ્ઠં અચેતસિકં ચિત્તવિપ્પયુત્તં નરૂપાવચરં નઅરૂપાવચરં નઅપરિયાપન્નં અનિયતં અનિય્યાનિકં અનિચ્ચન્તિ એવમાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો.

આહિતો અહં માનો એત્થાતિ અત્તા, અત્તભાવો. તં અત્તાનં અધિકિચ્ચ ઉદ્દિસ્સ પવત્તા અજ્ઝત્તા ¶ , ઇન્દ્રિયબદ્ધધમ્મા, તેસુ ભવં અજ્ઝત્તિકં, ચક્ખાદિ. અટ્ઠકથાયં પન વુત્તનયેન અજ્ઝત્તમેવ અજ્ઝત્તિકં યથા વેનયિકોતિ ¶ (અ. નિ. ૮.૧૧; પારા. ૮) ઇમમત્થં સન્ધાય વુત્તં ‘‘અત્તભાવં અધિકિચ્ચ પવત્તત્તા અજ્ઝત્તિક’’ન્તિ. સેસં તેવીસતિવિધં. ‘‘તતો બાહિરત્તા’’તિ ઇદં અજ્ઝત્તિકલક્ખણાભાવતો વુત્તં. ઘટ્ટનવસેનાતિ વિસયી, વિસયો ચ હુત્વા સઙ્ઘટ્ટનવસેન. સેસં સોળસવિધં. વિપરીતત્તાતિ ઘટ્ટનવસેન અગહેતબ્બતો. દુપ્પટિવિજ્ઝસભાવત્તાતિ સુખુમભાવેન દુવિઞ્ઞેય્યસભાવત્તા. ઞાણસ્સ આસન્ને ન હોતીતિ દૂરે. તેરસ હદયવત્થુપરિયોસાનાનિ. સભાવેનેવાતિ ‘‘રૂપસ્સ પરિચ્છેદો, રૂપસ્સ વિકારો, રૂપસ્સ ઉપચયો’’તિઆદિના અગ્ગહેત્વા અત્તનો સભાવેનેવ કક્ખળત્તાદિના ઞાણેન પરિચ્છિજ્જ ગહેતબ્બતો. સેસં દસવિધં. તબ્બિપરીતતાયાતિ સભાવેન અપરિગ્ગહિતબ્બતો. સોતાદીનમ્પિ ચક્ખુનો વિય પસન્નસભાવત્તા એવ યથાસકં વિસયગ્ગહણપચ્ચયતાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ચક્ખાદિ…પે… પસાદરૂપ’’ન્તિ. વિપરીતત્તાતિ તબ્બિધુરસભાવત્તા. અધિપતિયટ્ઠેનાતિ એત્થ ચક્ખાદીનં તાવ પઞ્ચન્નં ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીસુ આધિપતેય્યં તેસં પટુમન્દભાવાનુવત્તનતો, ઇત્થિપુરિસિન્દ્રિયદ્વયસ્સ સકિચ્ચે જીવિતિન્દ્રિયસ્સ સહજરૂપાનુપાલને. તદુભયં હેટ્ઠા વુત્તમેવ. ઉપાદિન્નત્તાતિ ગહિતત્તા. કમ્મનિબ્બત્તઞ્હિ ‘‘મમેતં ફલં’’ન્તિ કમ્મુના ગહિતં વિય હોતિ અપટિક્ખેપતો.

૪૪૮. સનિદસ્સનકમ્મજાદીનં તિકાનન્તિ સનિદસ્સનત્તિકસ્સ, કમ્મજાદિત્તિકાનઞ્ચ. ઓળારિકેતિ દ્વાદસવિધે ઓળારિકરૂપે. રૂપન્તિ રૂપાયતનં. દટ્ઠબ્બભાવસઙ્ખાતેન સહ નિદસ્સનેનાતિ સનિદસ્સનં, પટિહનનભાવસઙ્ખાતેન સહ પટિઘેનાતિ સપ્પટિઘં, સનિદસ્સનઞ્ચ તં સપ્પટિઘઞ્ચાતિ સનિદસ્સનસપ્પટિઘં. તત્થ યસ્સ દટ્ઠબ્બભાવો અત્થિ, તં સનિદસ્સનં. ચક્ખુવિઞ્ઞાણગોચરભાવોવ દટ્ઠબ્બભાવો. તસ્સ રૂપાયતનતો અનઞ્ઞત્તેપિ અઞ્ઞેહિ ધમ્મેહિ રૂપાયતનં વિસેસેતું અઞ્ઞં વિય કત્વા વુત્તં ‘‘સહ નિદસ્સનેન સનિદસ્સન’’ન્તિ. ધમ્મભાવસામઞ્ઞેન હિ એકીભૂતેસુ ધમ્મેસુ યો નાનત્તકરો વિસેસો, સો અઞ્ઞો વિય કત્વા ઉપચરિતું યુત્તો. એવં હિ અત્થવિસેસાવબોધો હોતીતિ. યો સયં, નિસ્સયવસેન ચ સમ્પત્તાનં, અસમ્પત્તાનઞ્ચ પટિમુખભાવો અઞ્ઞમઞ્ઞં પતનં, સો પટિહનનભાવો, યેન બ્યાપારાદિવિકારપચ્ચયન્તરસહિતેસુ ચક્ખાદીનં ¶ વિસયેસુ વિકારુપ્પત્તિ. સેસં એકાદસવિધં ઓળારિકરૂપં. તઞ્હિ સનિદસ્સનત્તાભાવતો અનિદસ્સનં, વુત્તનયેનેવ સપ્પટિઘં. ઉભયપટિક્ખેપેન અનિદસ્સનઅપ્પટિઘં. કમ્મતો જાતન્તિ એત્થ યં એકન્તકમ્મસમુટ્ઠાનં અટ્ઠિન્દ્રિયાનિ, હદયઞ્ચાતિ નવવિધં રૂપં, યઞ્ચ નવવિધે ચતુસમુટ્ઠાને કમ્મસમુટ્ઠાનં નવવિધમેવ રૂપન્તિ ¶ એવં અટ્ઠારસવિધમ્પિ કમ્મતો ઉપ્પજ્જનતો કમ્મજં. યઞ્હિ જાતઞ્ચ યઞ્ચ જાયતિ યઞ્ચ જાયિસ્સતિ, તં સબ્બમ્પિ ‘‘કમ્મજ’’ન્તિ વુચ્ચતિ યથા દુદ્ધન્તિ. તદઞ્ઞપચ્ચયજાતન્તિ કમ્મતો અઞ્ઞપચ્ચયતો જાતં ઉતુચિત્તાહારજં. નકુતોચિજાતન્તિ લક્ખણરૂપમાહ. વિઞ્ઞત્તિદ્વયં, સદ્દો, આકાસધાતુ, લહુતાદિત્તયં ચિત્તસમુટ્ઠાનાનિ અવિનિબ્ભોગરૂપાનીતિ એતં પઞ્ચદસવિધં રૂપં ચિત્તજં. આકાસધાતુ, લહુતાદિત્તયં, આહારસમુટ્ઠાનાનિ અવિનિબ્ભોગરૂપાનીતિ એતં દ્વાદસવિધં રૂપં આહારજં. એત્થ સદ્દં પક્ખિપિત્વા તેરસવિધં રૂપં ઉતુતો સમુટ્ઠિતં ઉતુજં. સેસં કમ્મજતિકે વુત્તનયાનુસારેનેવ વેદિતબ્બં.

૪૪૯. દિટ્ઠાદિચતુક્કવસેન, રૂપરૂપાદિચતુક્કવસેન, વત્થાદિચતુક્કવસેનાતિ પાટેક્કં ચતુક્કસદ્દો યોજેતબ્બો. યં રૂપાયતનં અદક્ખિ યં પસ્સતિ યં દક્ખિસ્સતિ યં પસ્સેય્ય, તં સબ્બં દિટ્ઠં નામ દિટ્ઠસભાવાનાતિવત્તનતો યથા દુદ્ધન્તિ. એસ નયો સેસેસુપિ. દસ્સનવિસયત્તાતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણવિઞ્ઞેય્યત્તા. સવનવિસયત્તાતિ સોતવિઞ્ઞાણવિઞ્ઞેય્યત્તા. ગન્ધરસફોટ્ઠબ્બત્તયન્તિ ગન્ધો રસો ફોટ્ઠબ્બન્તિ એતં તયં. મુતં નામ મુત્વા પત્વા ગહેતબ્બતો. તેનાહ ‘‘સમ્પત્તગ્ગાહકઇન્દ્રિયવિસયત્તા’’તિ.

કિમિદં ફોટ્ઠબ્બં નામાતિ? પથવીતેજોવાયોધાતુત્તયં. કસ્મા પનેત્થ આપોધાતુ અગ્ગહિતા, નનુ સીતતા ફુસિત્વા ગય્હતિ, સા ચ આપોધાતૂતિ? સચ્ચં ગય્હતિ, ન પન સા આપોધાતુ. કિઞ્ચરહીતિ? તેજોધાતુ એવ. મન્દે હિ ઉણ્હભાવે સીતબુદ્ધિ. ન હિ સીતં નામ કોચિ ગુણો અત્થિ, કેવલં પન ઉણ્હભાવસ્સ મન્દતાય સીતતાભિમાનો. કથમેતં વિઞ્ઞાતબ્બન્તિ ચે? અનવટ્ઠિતત્તા સીતબુદ્ધિયા યથા પારાપારે. તથા હિ ઘમ્મકાલે આતપે ઠિતાનં છાયં પવિટ્ઠાનં સીતબુદ્ધિ હોતિ, તત્થેવ પન પથવીગબ્ભતો ઉટ્ઠિતાનં ઉણ્હબુદ્ધિ. યદિ હિ સીતતા આપોધાતુ સિયા, એકસ્મિં કલાપે ઉણ્હભાવેન સદ્ધિં ઉપલબ્ભેય્ય, ન ચ ઉપલબ્ભતિ. તસ્મા વિઞ્ઞાયતિ ન આપોધાતુ સીતતાતિ ¶ . ઇદઞ્ચ ભૂતાનં અવિનિબ્ભોગવુત્તિતં ઇચ્છન્તાનં ઉત્તરં, અનિચ્છન્તાનમ્પિ પન ચતુન્નં ભૂતાનં એકસ્મિં કલાપે કિચ્ચદસ્સનેન સભાગવુત્તિતાય સાધિતાય ઉત્તરમેવ. યે પન ‘‘વાયોધાતુયા લક્ખણં સીતતા’’તિ વદન્તિ, તેસમ્પિ ઇદમેવ ઉત્તરં. યદિ હિ વાયોધાતુ સીતતા સિયા, એકસ્મિં કલાપે ઉણ્હભાવેન સદ્ધિં સીતતા ઉપલબ્ભેય્ય, ન ચ ઉપલબ્ભતિ. તસ્મા વિઞ્ઞાયતિ ન વાયોધાતુ સીતતાતિ. યેસં પન દ્રવતા આપોધાતુ, સા ચ ફુસિત્વા ¶ ગય્હતીતિ દસ્સનં. તે વત્તબ્બા ‘‘દ્રવભાવોપિ ફુસીયતીતિ આયસ્મન્તાનં અધિમાનમત્તં સણ્ઠાનં વિયા’’તિ. વુત્તઞ્હેતં પુરાતનેહિ –

‘‘દ્રવતા સહવુત્તીનિ, તીણિ ભૂતાનિ સમ્ફુસં;

‘દ્રવતં સમ્ફુસામી’તિ, લોકોયમભિમઞ્ઞતિ.

‘‘ફુસં ભૂતાનિ સણ્ઠાનં, મનસા ગણ્હતે યથા;

‘પચ્ચક્ખતો ફુસામી’તિ, ઞાતબ્બા દ્રવતા તથા’’તિ.

સેસન્તિ યથાવુત્તં રૂપાદિસત્તવિધં રૂપં ઠપેત્વા અવસિટ્ઠં એકવીસતિવિધં રૂપં. વિઞ્ઞાણસ્સેવાતિ મનોવિઞ્ઞાણસ્સેવ. અવધારણેન રૂપાયતનાદીનમ્પિ મનોવિઞ્ઞાણવિઞ્ઞેય્યત્તે નિયમાભાવતો ન વિઞ્ઞાતરૂપતાતિ સઙ્કરાભાવં દસ્સેતિ.

નિપ્ફન્નરૂપં પનેત્થ રૂપરૂપં નામાતિ યદેત્થ અટ્ઠવીસતિવિધે રૂપે ‘‘નિપ્ફન્ન’’ન્તિ વુત્તં રૂપં, તદેવ રૂપલક્ખણયોગતો રૂપં. રુપ્પનં રૂપં, તં એતસ્સ અત્થીતિ યથા અરિસસોતિ, રૂપગુણયોગતો વા યથા નીલગુણયોગતો નીલં વત્થન્તિ. સ્વાયં રૂપસદ્દો રુળ્હિયા અતંસભાવેપિ પવત્તતીતિ અપરેન રૂપસદ્દેન વિસેસેત્વા વુત્તં ‘‘રૂપરૂપ’’ન્તિ યથા તિલતેલં, દુક્ખદુક્ખન્તિ (વિસુદ્ધિ. ૨.૫૩૯) ચ, રુપ્પનસભાવં રૂપન્તિ અત્થો. યદિ એવં, આકાસધાતુઆદીનં કથં રૂપભાવોતિ? નિપ્ફન્નરૂપસ્સ પરિચ્છેદવિકારલક્ખણભાવતો તગ્ગતિકમેવાતિ ‘‘રૂપ’’ન્ત્વેવ વુચ્ચતિ.

વસન્તિ એત્થ ચિત્તચેતસિકા પવત્તન્તીતિ વત્થુ, ચિત્તતંસમ્પયુત્તાનં આધારભૂતં રૂપં. તં પન છબ્બિધં. તત્થ હદયરૂપં વત્થુ એવ મનોધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતૂનં નિસ્સયભાવતો. ન દ્વારં અઞ્ઞનિસ્સયાનં ચક્ખાદિ વિય. યથા હિ ચક્ખાદીનિ સમ્પટિચ્છનાદીનં પવત્તિયા દ્વારં હોન્તિ, ન ¶ એવં હદયવત્થુ. તેન વુત્તં ‘‘યં પનેત્થ હદયરૂપં નામ, તં વત્થુ, ન દ્વાર’’ન્તિ. વિઞ્ઞત્તિદ્વયં દ્વારં કમ્મદ્વારભાવતો. તન્નિસ્સિતસ્સ ચિત્તુપ્પાદસ્સ અભાવતો ન વત્થુ. પસાદરૂપં વત્થુ ચેવ અત્તસન્નિસ્સિતસ્સ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિકસ્સ, દ્વારઞ્ચ અઞ્ઞનિસ્સિતસ્સ સમ્પટિચ્છનાદિકસ્સ. સેસં એકવીસતિવિધં રૂપં વુત્તવિપરિયાયતો નેવ વત્થુ ન ચ દ્વારં.

૪૫૦. એકતો ¶ એવ જાતં એકજં. નનુ ચ એકતો એવ પચ્ચયતો પચ્ચયુપ્પન્નસ્સ ઉપ્પત્તિ નત્થીતિ? સચ્ચં નત્થિ, રૂપજનકપચ્ચયેસુ એકતોતિ અયમેત્થ અધિપ્પાયો. ન હિ રૂપુપ્પત્તિ રૂપજનકતો અઞ્ઞં પચ્ચયં અપેક્ખતિ. દ્વિજન્તિઆદીસુપિ એસેવ નયો. ઇમેસન્તિ ઇમેસં પભેદાનં વસેન. કમ્મજમેવાતિ કમ્મતો એવ જાતં. ચિત્તજમેવાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. ચિત્તતો ચ ઉતુતો ચ જાતન્તિ કાલેન ચિત્તતો, કાલેન ઉતુતોતિ એવં ચિત્તતો ચ ઉતુતો ચ જાતં દટ્ઠબ્બં. તં દ્વિજં દ્વીહિ જાતન્તિ. પરતો દ્વીસુપિ એસેવ નયો. સદ્દાયતનમેવાતિ એત્થ યં ચિત્તજં સદ્દાયતનં, તં સવિઞ્ઞત્તિકમેવાતિ એકે. અવિઞ્ઞત્તિકોપિ અત્થિ વિતક્કવિપ્ફારસદ્દોતિ પોરાણા.

વિતક્કવિપ્ફારસદ્દો ન સોતવિઞ્ઞેય્યોતિ હિ એવં પવત્તમહાઅટ્ઠકથાવાદં નિસ્સાય ચિત્તસમુટ્ઠાનસ્સ સદ્દસ્સ વિઞ્ઞત્તિયા વિનાપિ ઉપ્પત્તિ ઇચ્છિતબ્બા. ન હિ વિઞ્ઞત્તિ ‘‘કાયવાચાય વિઞ્ઞત્તી’’તિ વચનતો અસોતવિઞ્ઞેય્યેન સદ્દેન સહ ઉપ્પજ્જતિ, એવં સન્તે ચિત્તજેનાપિ સદ્દનવકેન ભવિતબ્બં. સો ચ વાદો ‘‘સદ્દો ચ હોતિ, ન સોતવિઞ્ઞેય્યો ચા’’તિ વિરુદ્ધમેવેતન્તિ મઞ્ઞમાનેહિ સઙ્ગહકારેહિ પટિક્ખિત્તો. અપરે પન મહાઅટ્ઠકથાવાદં અપ્પટિક્ખિપિત્વા તસ્સ અધિપ્પાયં વણ્ણેન્તિ. કથં? ‘‘જિવ્હાતાલુચલનાદિકં વિતક્કસમુટ્ઠિતં વિઞ્ઞત્તિસહજમેવ સુખુમસદ્દં દિબ્બસોતેન સુત્વા આદિસતી’’તિ સુત્તે, પટ્ઠાને ચ ઓળારિકં સદ્દં સન્ધાય સોતવિઞ્ઞાણસ્સ આરમ્મણપચ્ચયભાવો વુત્તોતિ ઇમિના અધિપ્પાયેન વિતક્કવિપ્ફારસદ્દસ્સ અસોતવિઞ્ઞેય્યતા વુત્તાતિ. તં ચતુજં. અવસેસન્તિ અવિનિબ્ભોગરૂપેન સદ્ધિં આકાસધાતુમાહ.

લક્ખણરૂપં ¶ પન નકુતોચિજાતન્તિ કુતોચિપિ પચ્ચયતો ન જાતં, નાપિ સયમેવ જાતં પચ્ચયેહિ વિના સયમેવ જાતસ્સ સબ્બેન સબ્બં અભાવતો. કથં પનેતં વિઞ્ઞાતબ્બં લક્ખણરૂપં ન જાયતીતિ? લક્ખણાભાવતો. ઉપ્પત્તિમન્તાનં હિ રૂપાયતનાદીનં જાતિઆદીનિ લક્ખણાનિ વિજ્જન્તિ, ન એવં જાતિઆદીનં. તસ્મા વિઞ્ઞાતબ્બમેતં જાતિઆદીનિ ન જાયન્તીતિ. સિયા પનેતં ‘‘જાતિઆદીનં જાતિઆદીનિ લક્ખણાનિ વિજ્જન્તી’’તિ? તં ન, કસ્મા? તથા સતિ અનવટ્ઠાનાપત્તિતો. યદિ હિ જાતિઆદીનિ જાતિઆદિમન્તાનિ સિયું, તાનિપિ જાતિઆદિમન્તાનિ, તાનિપિ જાતિઆદિમન્તાનીતિ અનવટ્ઠાનમેવ આપજ્જતિ. તસ્મા સુટ્ઠુ વુત્તં ‘‘જાતિઆદીનિ ¶ ન જાયન્તી’’તિ. તેનાહ ‘‘ન હિ ઉપ્પાદસ્સ ઉપ્પાદો અત્થિ, ઉપ્પન્નસ્સ ચ પરિપાકભેદમત્તં ઇતરદ્વય’’ન્તિ, જરામરણન્તિ અત્થો.

તત્થ ‘‘ઉપ્પાદો નત્થી’’તિ એતેન ઉપ્પાદસ્સ જરામરણાભાવમાહ. અસતિ ઉપ્પાદે કુતો જરામરણન્તિ મત્તગ્ગહણેન જરામરણસ્સ ઉપ્પાદાભાવમ્પિ. યદિ એવં જાતિયા કુતોચિ જાતતાવચનં કથન્તિ આહ ‘‘યમ્પી’’તિઆદિ. તત્થ કિચ્ચાનુભાવક્ખણે દિટ્ઠત્તાતિ યે તે ચિત્તાદયો રૂપાયતનાદીનં રૂપાનં જનકપચ્ચયા, તેસં તદુપ્પાદનં પતિ અનુપરતબ્યાપારાનં યો સો પચ્ચયભાવૂપલક્ખણીયો કિચ્ચાનુભાવક્ખણો, તદા જાયમાનાનં રૂપાયતનાદીનં ધમ્માનં વિકારભાવેન ઉપલબ્ભમાનતં સન્ધાય વેનેય્યપુગ્ગલવસેન જાતિયા કુતોચિ પચ્ચયતો જાતત્તં પાળિયં અનુઞ્ઞાતં યથા તં ચિત્તસમુટ્ઠાનતાદિ વિઞ્ઞત્તિઆદીનં. અયઞ્હેત્થ સઙ્ખેપત્થો – યેહિ પચ્ચયધમ્મેહિ રૂપાદયો ઉપ્પજ્જેય્યું, તેસં પચ્ચયભાવૂપગમનક્ખણે ઉપલબ્ભમાના રૂપાદયો તતો પુરે, પચ્છા ચ અનુપલબ્ભમાના તતો ઉપ્પજ્જન્તીતિ વિઞ્ઞાયન્તિ, એવં જાતિપિ વેદિતબ્બા. યદિ એવં નિપ્પરિયાયતો જાતિયા કુતોચિ જાતતા સિદ્ધા, અથ કસ્મા વેનેય્યપુગ્ગલવસેનાતિ વુત્તન્તિ? નયિદમેવં જાયમાનધમ્મવિકારભાવેન ઉપલબ્ભમાનત્તા. યદિ હિ ધમ્મો વિય ઉપલબ્ભેય્ય જાતિ, નિપ્પરિયાયોવ તસ્સા કુતોચિ જાતભાવો, ન એવમુપલબ્ભતિ, અથ ખો વિકારભાવેન. તસ્મા વુત્તં ‘‘વેનેય્યપુગ્ગલવસેના’’તિ.

તદા કિર સોતૂનં એવં ચિત્તં ઉપ્પન્નં ‘‘અયં જાતિ સબ્બેસં ધમ્માનં પભવો, સયઞ્ચ ન કુતોચિ જાયતિ યથા તં પકતિવાદીનં પકતી’’તિ, તં ¶ નેસં મિચ્છાગાહં વિધમેન્તો સત્થા ‘‘ઉપચયો સન્તતી’’તિ દ્વિધા ભિન્દિત્વા કુતોચિ પચ્ચયતો જાતઞ્ચ કત્વા દેસેસિ, ન પન જરામરણં પચ્ચયધમ્માનં કિચ્ચાનુભાવક્ખણે અદસ્સનતો. યદિ એવં કથં ‘‘જરામરણં પટિચ્ચસમુપ્પન્ન’’ન્તિ (સં. નિ. ૨.૨૦) વુત્તં? યસ્મા પટિચ્ચસમુપ્પન્નાનં ધમ્માનં પરિપાકભઙ્ગતાય તેસુ સન્તેસુ હોન્તિ, ન અસન્તેસુ. ન હિ અજાતં પરિપચ્ચતિ, ભિજ્જતિ વા, તસ્મા તં જાતિપચ્ચયતં સન્ધાય ‘‘જરામરણં પટિચ્ચસમુપ્પન્ન’’ન્તિ (સં. નિ. ૨.૨૦) પરિયાયેન સુત્તેસુ વુત્તં. યો પનેત્થ કામભવાદીસુ કમ્માદિના પચ્ચયેન યોનિવિભાગતો પટિસન્ધિયં, પવત્તિયઞ્ચ રૂપધમ્માનં પવત્તિભેદો વત્તબ્બો, સો પરતો પટિચ્ચસમુપ્પાદકથાયં આવિ ભવિસ્સતીતિ ન વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બો.

ઇતિ રૂપક્ખન્ધે વિત્થારકથામુખવણ્ણના.

વિઞ્ઞાણક્ખન્ધકથાવણ્ણના

૪૫૧. યં ¶ કિઞ્ચીતિ અનવસેસપરિયાદાનદીપકેન પદદ્વયેન વેદયિતસ્સ બહુભેદતં દસ્સેન્તો વુચ્ચમાનં રાસટ્ઠં ઉલ્લિઙ્ગેતિ. વેદયિતં આરમ્મણરસાનુભવનં લક્ખણં એતસ્સાતિ વેદયિતલક્ખણં. સબ્બં તં ધમ્મજાતન્તિ અધિપ્પાયો, પુબ્બે વા રૂપક્ખન્ધકથાયં વુત્તં અધિકારતો આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. એકતો કત્વાતિ અતીતાદિભેદભિન્નં સબ્બં તં બુદ્ધિયા એકતો કત્વા. એવઞ્હિ રાસટ્ઠસ્સ સમ્ભવો. નીલાદિભેદસ્સ આરમ્મણસ્સ સઞ્જાનનં, ‘‘નીલં પીતં દીઘં રસ્સ’’ન્તિ (ધ. સ. ૬૧૫) ચ આદિના સઞ્ઞુપ્પાદવસેન જાનનં ગહણં લક્ખણં એતસ્સાતિ સઞ્જાનનલક્ખણં. અભિસઙ્ખરણં આયૂહનં બ્યાપારાપત્તિ, અભિસન્દહનં વા, ઉભયથાપિ ચેતનાપધાનતાય સઙ્ખારક્ખન્ધસ્સ એવં વુત્તં ‘‘અભિસઙ્ખરણલક્ખણ’’ન્તિ. તથા હિ સુત્તન્તભાજનીયે સઙ્ખારક્ખન્ધં વિભજન્તેન ભગવતા ‘‘ચક્ખુસમ્ફસ્સજા ચેતના’’તિઆદિના (વિભ. ૨૧) ચેતનાવ વિભત્તા. મિનિતબ્બવત્થું નાળિયા મિનમાનો પુરિસો વિય યેન સઞ્જાનનાકારવિસિટ્ઠેન આકારેન વિસયં ગણ્હાતિ, તં આરમ્મણૂપલદ્ધિસઙ્ખાતં વિજાનનં લક્ખણં એતસ્સાતિ વિજાનનલક્ખણં. ઇતરે વેદનાક્ખન્ધાદયો સુવિઞ્ઞેય્યા હોન્તીતિ વિઞ્ઞાણેન એકુપ્પાદાદિભાવતો, સમાનજાતિઆદિવિભાગતો ચ.

અત્તના ¶ ‘‘વિજાનનલક્ખણ’’ન્તિ વુત્તમત્થં સુત્તેન સમત્થેતું ‘‘યં કિઞ્ચી’’તિઆદિ વુત્તં. યથાપચ્ચયં પવત્તિમત્તમેતં, યદિદં સભાવધમ્મોતિ દસ્સેતું ‘‘વિજાનનલક્ખણ’’ન્તિ ભાવસાધનવસેન વુત્તં. ધમ્મસભાવા વિનિમુત્તો કોચિ કત્તા નામ નત્થીતિ તસ્સેવ કત્તુભાવં દસ્સેતું ‘‘વિજાનાતી’’તિ વુત્તં. યં વિજાનનટ્ઠેન વિઞ્ઞાણં, તદેવ ચિન્તનાદિઅત્થેન ચિત્તં, મનનટ્ઠેન મનોતિ પરિયાયતોપિ નં બોધેતિ. એત્તાવતા ચ ખન્ધતો, ભેદતો, પરિયાયતો ચ વિઞ્ઞાણં વિભાવિતં હોતિ.

જાયન્તિ એત્થ વિસદિસાપિ સદિસાકારાતિ જાતિ, સમાનાકારો. સા પનાયં જાતિ કામં અનેકવિધા નાનપ્પકારા, તં ઇધાધિપ્પેતમેવ પન દસ્સેન્તો ‘‘કુસલં, અકુસલં, અબ્યાકતઞ્ચા’’તિ આહ. તત્થ કુસલટ્ઠેન કુસલં. કોયં કુસલટ્ઠો નામ? આરોગ્યટ્ઠો અનવજ્જટ્ઠો સુખવિપાકટ્ઠો. આરોગ્યટ્ઠેનાપિ હિ કુસલં વુચ્ચતિ ‘‘કચ્ચિ નુ ભોતો કુસલ’’ન્તિઆદીસુ (જા. ૧.૧૫.૧૪૬; ૨.૨૦.૧૨૯). અનવજ્જટ્ઠેનાપિ ‘‘કતમો પન, ભન્તે, કુસલો કાયસમાચારો? યો ખો, મહારાજ ¶ , અનવજ્જો કાયસમાચારો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૩૬૧). સુખવિપાકટ્ઠેનાપિ ‘‘કુસલાનં, ભિક્ખવે, ધમ્માનં સમાદાનહેતૂ’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૩.૮૦). કુસલચિત્તઞ્હિ રાગાદીનં ચેતસિકરોગાનં અવજ્જસભાવાનં પટિપક્ખભાવતો, સુખવિપાકવિપચ્ચનતો ચ અરોગં, અનવજ્જં, સુખવિપાકઞ્ચાતિ.

સદ્દત્થતો પન કુચ્છિતે પાપધમ્મે સલયતિ ચલયતિ કમ્મેતિ વિદ્ધંસેતીતિ કુસલં. કુચ્છિતેન વા આકારેન સયન્તીતિ કુસા, પાપધમ્મા, તે કુસે લુનાતિ છિન્દતીતિ કુસલં. કુચ્છિતાનં વા સાનતો તનુકરણતો ઞાણં કુસં નામ, તેન લાતબ્બં ગહેતબ્બં પવત્તેતબ્બન્તિ કુસલં. યથા વા કુસો ઉભયભાગગતં હત્થપદેસં લુનાતિ, એવમિદં ઉપ્પન્નાનુપ્પન્નવસેન ઉભયભાગગતં સંકિલેસપક્ખં લુનાતિ છિન્દતિ, તસ્મા કુસો વિય લુનાતીતિ કુસલં. કુચ્છિતાનં વા સાવજ્જધમ્માનં સલનતો સંવરણતો કુસલં. કુસલધમ્મવસેન હિ અકુસલા પવત્તિનિવારણેન, અપ્પવત્તિભાવાપાદનેન ચ મનચ્છટ્ઠેસુ દ્વારેસુ અપ્પવત્તિયા સંવુતા પિહિતા હોન્તિ. કુચ્છિતે વા પાપધમ્મે સલયતિ કમ્પેતિ અપનેતીતિ કુસલં. કુચ્છિતાનં વા પાણાતિપાતાદીનં પાપધમ્માનં ¶ સાનતો નિસાનતો તેજનતો કુસા, દોસલોભાદયો. દોસાદીનઞ્હિ વસેન ચેતનાય તિક્ખભાવપ્પત્તિયા પાણાતિપાતાદીનં મહાસાવજ્જતા, તે કુસે લુનાતિ છિન્દતીતિ કુસલં. કુચ્છિતાનં વા સાનતો અન્તકરણતો વિનાસનતો કુસાનિ, પુઞ્ઞકિરિયવસેન પવત્તાનિ સદ્ધાદીનિ ઇન્દ્રિયાનિ, તેહિ લાતબ્બં પવત્તેતબ્બન્તિ કુસલં. ‘‘કુ’’ ઇતિ વા ભૂમિ વુચ્ચતિ, અધિટ્ઠાનભાવેન તંસદિસસ્સ અત્તનો નિસ્સયભૂતસ્સ રૂપારૂપપ્પબન્ધસ્સ સમ્પતિ, આયતિઞ્ચ અનુદહનેન વિનાસનતો કું સિયન્તીતિ કુસા, રાગાદયો, તે વિય અત્તનો નિસ્સયસ્સ લવનતો છિન્દનતો કુસલં. પયોગસમ્પાદિતા હિ કુસલધમ્મા અચ્ચન્તમેવ રૂપારૂપધમ્મે અપ્પવત્તિકરણેન સમુચ્છિન્દન્તીતિ.

ન કુસલન્તિ અકુસલં, કુસલપટિપક્ખન્તિ અત્થો. ન કુસલન્તિ હિ કુસલપટિક્ખેપેન અકુસલપદસ્સ અવયવભેદેન અત્થે વુચ્ચમાને યથા યં ધમ્મજાતં ન અરોગં, ન અનવજ્જં, ન સુખવિપાકં, ન ચ કોસલ્લસમ્ભૂતં, તં અકુસલન્તિ અયમત્થો દસ્સિતો હોતિ, એવં યં ન કુચ્છિતાનં સલનસભાવં, ન કુસાનં લવનસભાવં, ન કુસેન કુસેહિ વા પવત્તેતબ્બં, ન ચ કુસો વિય લવનકં, તં અકુસલં નામાતિ અયમ્પિ અત્થો દસ્સિતો હોતિ. એત્થ ચ યસ્મા કુસલં અકુસલસ્સ ઉજુવિપચ્ચનીકભૂતં, યતો ચેતસિકરોગપટિપક્ખાદિભાવતો અરોગાદિપરિયાયેનપિ ¶ બોધિતં, તસ્મા અકુસલં પન કુસલસ્સ ઉજુવિપચ્ચનીકભૂતન્તિ વુત્તં ‘‘કુસલપટિપક્ખન્તિ અત્થો’’તિ. તં પન યથાક્કમં પહાયકપહાતબ્બભાવેનેવાતિ દટ્ઠબ્બં.

ન બ્યાકતન્તિ અબ્યાકતં, કુસલાકુસલભાવેન અકથિતન્તિ અત્થો. તત્થ કુસલભાવો અનવજ્જસુખવિપાકટ્ઠો. અકુસલભાવો સાવજ્જદુક્ખવિપાકટ્ઠો, તદુભયભાવેન અવુત્તન્તિ વુત્તં હોતિ. એતેનેવ અરોગસરોગાદિભાવેન ચ અવુત્તતા વણ્ણિતાતિ દટ્ઠબ્બા. એત્થ ચ ‘‘કુસલં અકુસલ’’ન્તિ ચ વત્વા ‘‘અબ્યાકત’’ન્તિ વુત્તત્તા કુસલાકુસલભાવેનેવ અવુત્તતા વિઞ્ઞાયતિ, ન પકારન્તરેન. અવુત્તતા ચેત્થ ન તથા અવત્તબ્બતામત્તેન, અથ ખો તદુભયવિનિમુત્તસભાવતાય તેસં ધમ્માનન્તિ દટ્ઠબ્બં. તથા હેતં ‘‘અવિપાકલક્ખણ’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

૪૫૨. ભૂમિભેદતોતિ ભવન્તિ એત્થ ધમ્માતિ ભૂમિ, ઠાનં, અવત્થા ચ. અવત્થાપિ હિ અવત્થાવન્તાનં પવત્તિટ્ઠાનં વિય ગય્હતિ, એવં નેસં સુખગ્ગહણં હોતીતિ ¶ . તત્થ લોકિયા ભૂમિ ઠાનવસેનેવ વેદિતબ્બા, લોકુત્તરા અવત્થાવસેન. લોકિયા વા ઠાનાવત્થાવસેન, લોકુત્તરા અવત્થાવસેનેવ. કામાવચરન્તિ એત્થ વત્થુકામો કિલેસકામોતિ દ્વે કામા. તેસુ વત્થુકામો વિસેસતો પઞ્ચ કામગુણા કામીયન્તીતિ, કિલેસકામો તણ્હા કામેતીતિ. તે દ્વેપિ સહિતા હુત્વા યત્થ અવચરન્તિ, તં કામાવચરં. કિં પન તન્તિ? એકાદસવિધો કામભવો. ઇદં યેભુય્યેન તત્થ અવચરતિ પવત્તતીતિ કામાવચરં એકસ્સ અવચરસદ્દસ્સ લોપં કત્વા. એવં રૂપારૂપાવચરાનિપિ વેદિતબ્બાનિ રૂપતણ્હા રૂપં, અરૂપતણ્હા અરૂપન્તિ કત્વા. અથ વા કામતણ્હા કામો ઉત્તરપદલોપેન, અવચરતિ એત્થાતિ અવચરં, કામસ્સ અવચરં કામાવચરં. એવં રૂપાવચરારૂપાવચરાનિપિ વેદિતબ્બાનિ. લોકતો ઉત્તરતીતિ લોકુત્તરં કુસલસ્સ અધિપ્પેતત્તા. ઇતરં પન લોકતો ઉત્તિણ્ણન્તિ લોકુત્તરં.

સોમનસ્સુપેક્ખાઞાણસઙ્ખારભેદતોતિ એત્થ સોમનસ્સુપેક્ખાભેદો તાવ યુત્તો તેસં ભિન્નસભાવત્તા, ઞાણસઙ્ખારભેદો પન કથન્તિ? નાયં દોસો ઞાણસઙ્ખારકતો ભેદોઞાણસઙ્ખારભેદો, સો ચ તેસં ભાવાભાવકતોતિ કત્વા. સોભનં મનો, સુન્દરં વા મનો એતસ્સાતિ સુમનો, સુમનસ્સ ભાવો સોમનસ્સં, માનસિકસુખા વેદના રુળ્હિયા, સોમનસ્સેન ઉપ્પાદતો પટ્ઠાય યાવ ભઙ્ગા સહગતં પવત્તં સંસટ્ઠં, સમ્પયુત્તન્તિ અત્થો. સોમનસ્સસહગતતા ચસ્સ આરમ્મણવસેન વેદિતબ્બા. ઇટ્ઠારમ્મણે હિ ચિત્તં સોમનસ્સસહગતં હોતિ. નનુ ચ ઇટ્ઠારમ્મણં લોભસ્સ વત્થુ, કથં ¶ તત્થ કુસલં હોતીતિ? નયિદમેકન્તિકં ઇટ્ઠેપિ આભોગાદિવસેન કુસલસ્સ ઉપ્પજ્જનતો. યસ્સ હિ ચતુસમ્પત્તિચક્કસમાયોગાદિવસેન યોનિસોવ આભોગો હોતિ, કુસલમેવ ચ મયા કત્તબ્બન્તિ કુસલકરણે ચિત્તં નિયમિતં, અકુસલપ્પવત્તિતો ચ નિવત્તેત્વા કુસલકરણે એવ પરિણામિતં, અભિણ્હકરણવસેન ચ સમુદાચરિતં, તસ્સ ઇટ્ઠેપિ આરમ્મણે અલોભાદિસમ્પયુત્તમેવ ચિત્તં હોતિ, ન લોભાદિસમ્પયુત્તં.

ઞાણેન ¶ સમં પકારેહિ યુત્તન્તિ ઞાણસમ્પયુત્તં. એકુપ્પાદાદયો એવ ચેત્થ પકારાતિ વેદિતબ્બા. તત્થ કમ્મૂપપત્તિઇન્દ્રિયપરિપાકકિલેસદૂરીભાવા ઞાણસમ્પયુત્તતાય કારણં. યો હિ પરેસં ધમ્મં દેસેતિ, અનવજ્જાનિ સિપ્પાયતનકમ્માયતનવિજ્જટ્ઠાનાનિ સિક્ખાપેતીતિ એવમાદિકં પઞ્ઞાસંવત્તનિયં કરોતિ, તસ્સ કમ્મૂપનિસ્સયવસેન કુસલચિત્તં ઉપ્પજ્જમાનં ઞાણસમ્પયુત્તં હોતિ. તથા અબ્યાપજ્જે લોકે ઉપ્પન્નસ્સ ઉપપત્તિં નિસ્સાય ઞાણસમ્પયુત્તં હોતિ. વુત્તઞ્હેતં ‘‘તસ્સ તત્થ સુખિનો ધમ્મપદા પ્લવન્તિ, દન્ધો, ભિક્ખવે, સતુપ્પાદો, અથ ખો સો સત્તો ખિપ્પંયેવ વિસેસભાગી (અ. નિ. ૪.૧૯૧) હોતી’’તિ. તથા પઞ્ઞાદસકપત્તસ્સ ઇન્દ્રિયપરિપાકં નિસ્સાય કુસલં ઉપ્પજ્જમાનં ઞાણસમ્પયુત્તં હોતિ. યેન પન કિલેસા વિક્ખમ્ભિતા, તસ્સ કિલેસદૂરીભાવં નિસ્સાય ઞાણસમ્પયુત્તં હોતિ. વુત્તમ્પિ ચેતં ‘‘યોગા વે જાયતે ભૂરિ, અયોગા ભૂરિસઙ્ખયો’’તિ (ધ. પ. ૨૮૨). અત્તનો વા પરસ્સ વા સમુસ્સાહજનિતં ચિત્તપયોગસઙ્ખાતં સઙ્ખરણં સઙ્ખારો, સો એતસ્સ નત્થીતિ અસઙ્ખારં. તેન પન સહ સઙ્ખારેન પવત્તતીતિ સસઙ્ખારં. ઞાણેન વિપ્પયુત્તં વિરહિતન્તિ ઞાણવિપ્પયુત્તં. વિપ્પયોગોતિ ચેત્થ ઞાણસ્સ અભાવો અપ્પવત્તિયેવાતિ દટ્ઠબ્બં. ઉપેક્ખતીતિ ઉપેક્ખા, વેદયમાનાપિ આરમ્મણં અજ્ઝુપેક્ખતિ મજ્ઝત્તતાકારસણ્ઠિતત્તાતિ અત્થો. અથ વા ઉપેતા સુખદુક્ખાનં અવિરુદ્ધા ઇક્ખા અનુભવનન્તિ ઉપેક્ખા. અથ વા ઇટ્ઠે ચ અનિટ્ઠે ચ આરમ્મણે પક્ખપાતાભાવેન ઉપપત્તિતો યુત્તિતો ઇક્ખતિ અનુભવતીતિ ઉપેક્ખા, તાય સહગતન્તિ ઉપેક્ખાસહગતં. સેસં સબ્બં હેટ્ઠા વુત્તનયમેવ.

એવં અટ્ઠ કામાવચરકુસલચિત્તાનિ ઉદ્દિસિત્વા ઇદાનિ તેસં પવત્તિઆકારં દસ્સેતું ‘‘યદા હી’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ પટિગ્ગાહકાદિસમ્પત્તિન્તિ એત્થ આદિ-સદ્દેન દેસકાલકલ્યાણમિત્તાદિસમ્પત્તિં સઙ્ગણ્હાતિ. અઞ્ઞં વા સોમનસ્સહેતુન્તિ એત્થ અઞ્ઞગ્ગહણેન સદ્ધાબહુલતા, વિસુદ્ધદિટ્ઠિતા, કુસલકિરિયાય આનિસંસદસ્સાવિતા, સોમનસ્સપટિસન્ધિકતા, એકાદસ ¶ પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગટ્ઠાનિયા ધમ્માતિ એવમાદીનં સઙ્ગહો. આદિનયપ્પવત્તન્તિ એત્થ આદિ-સદ્દેન ન કેવલં ‘‘અત્થિ યિટ્ઠ’’ન્તિઆદીનં (મ. નિ. ૧.૪૪૧; ૨.૯૫) નવન્નંયેવ સમ્માદિટ્ઠિવત્થૂનં ગહણં, અથ ખો ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગટ્ઠાનિયાદીનમ્પિ ¶ સઙ્ગહો વેદિતબ્બો. પુરક્ખત્વાતિ પુબ્બઙ્ગમં કત્વા. તઞ્ચ ખો સહજાતપુબ્બઙ્ગમવસેન ‘‘મનોપુબ્બઙ્ગમા ધમ્મા’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૧-૨) વિય સમ્પયોગસ્સ અધિપ્પેતત્તા. અસંસીદન્તોતિ સિલોકમચ્છરિયાદિવસેન પુઞ્ઞકિરિયાયં સંસીદં સઙ્કોચં અનાપજ્જન્તો, તેન મુત્તચાગતાદિં દસ્સેતિ. અનુસ્સાહિતોતિ કેનચિપિ ન ઉસ્સાહિતો. સરસતો હિ પુઞ્ઞપટિપત્તિદસ્સનમિદં. પરેહીતિ પન પાકટુસ્સાહનદસ્સનં.

દાનાદીનીતિ દાનં સીલં યાવ દિટ્ઠિજુકમ્મન્તિ ઇમાનિ દાનાદીનિ દસ પુઞ્ઞાનિ, દાનાદીનીતિ વા દાનસીલભાવનામયાનિ ઇતરેસમ્પિ સત્તન્નં એત્થેવન્તોગધત્તા. યત્થ સયં ઉપ્પજ્જન્તિ, તં સન્તાનં પુનન્તિ, પુજ્જં ભવફલં નિબ્બત્તેન્તીતિ વા પુઞ્ઞાનિ. અસ્સ પુઞ્ઞચેતનાસમઙ્ગિનો. અમુત્તચાગતા દેય્યધમ્મે સાપેક્ખચિત્તતા. આદિ-સદ્દેન સીલસમાદાનાદીસુ અનધિમુત્તતાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. તદેવાતિ સોમનસ્સસહગતાદિના સદિસતાય વુત્તં. સદિસમ્પિ હિ ‘‘તદેવા’’તિ વોહરીયતિ યથા ‘‘સા એવ તિત્તિરી, તાનિયેવ ઓસધાની’’તિ. ઇમસ્મિઞ્હિ અત્થેતિ લીનસ્સ ચિત્તસ્સ ઉસ્સાહનપયોગસઙ્ખાતે અત્થે. એતન્તિ ‘‘સઙ્ખારો’’તિ એતં પદં. પુબ્બપયોગસ્સાતિ પુઞ્ઞકિરિયાયં સઙ્કોચે જાયમાને તતો વિવેચેત્વા સમુસ્સાહનવસેન પવત્તસ્સ ચિત્તપયોગસ્સ, પુબ્બગ્ગહણઞ્ચેત્થ તથાપવત્તપુબ્બાભિસઙ્ખારવસેન સો સઙ્ખારો હોતીતિ કત્વા વુત્તં, ન તસ્સ સઙ્ખારસ્સ પુબ્બકાલિકત્તા. ‘‘અત્થિ દિન્ન’’ન્તિઆદિ (મ. નિ. ૧.૪૪૧; ૨.૯૫) નયપ્પવત્તાય સમ્માદિટ્ઠિયા અસમ્ભવદસ્સનત્થં બાલ-ગ્ગહણં. સંસીદનુસ્સાહનાભાવદસ્સનત્થં સહસા-ગહણં. સોમનસ્સરહિતા હોન્તિ પુઞ્ઞં કરોન્તાતિ અધિપ્પાયો. સોમનસ્સહેતૂનં અભાવં આગમ્માતિ ઇદં નિદસ્સનમત્તં દટ્ઠબ્બં. મજ્ઝત્તારમ્મણતથારૂપચેતોસઙ્ખારાદયોપિ હિ ઉપેક્ખાસહગતતાય કારણં હોન્તિયેવાતિ.

એવન્તિઆદિ નિગમનં. તયિદં અટ્ઠવિધમ્પિ કામાવચરં કુસલચિત્તં રૂપારમ્મણં યાવ ધમ્મારમ્મણન્તિ છસુ આરમ્મણેસુ યં વા તં વા આલમ્બિત્વા ઉપેક્ખાસહગતાહેતુકકિરિયામનોવિઞ્ઞાણધાતાનન્તરં કાયદ્વારાદીહિ તીહિ દ્વારેહિ કાયકમ્માદિવસેન ઉપ્પજ્જતીતિ વેદિતબ્બં. તત્થ ¶ ઞાણસમ્પયુત્તાનિ ચત્તારિ યદા તિહેતુકપટિસન્ધિં ઉપ્પાદેન્તિ, તદા સોળસ વિપાકચિત્તાનિ ¶ ફલન્તિ. યદા પન દુહેતુકં, તદા દ્વાદસ તિહેતુકવજ્જાનિ. અહેતુકં પન પટિસન્ધિં તિહેતુકાનિ ન ઉપ્પાદેન્તેવ, દુહેતુકાનિ પન દુહેતુકપટિસન્ધિદાનકાલે દ્વાદસ, અહેતુકપટિસન્ધિં દાનકાલે અટ્ઠ ફલન્તિ. તિહેતુકા પન પટિસન્ધિ દુહેતુકેહિ ન હોતિયેવ. ‘‘અટ્ઠ ફલન્તી’’તિ ચેતં પટિસન્ધિં જનકકમ્મવસેન વુત્તં. અઞ્ઞેન પન કમ્મુના ‘‘સહેતુકં ભવઙ્ગં અહેતુકસ્સ ભવઙ્ગસ્સ અનન્તરપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા. ૩.૧.૧૦૨) વચનતો સહેતુકમ્પિ વિપાકચિત્તં અહેતુકપટિસન્ધિકસ્સ હોતિયેવ. ઇમસ્મિં ચ પક્ખે બલવતા પચ્ચયેન ઉપ્પન્નં અસઙ્ખારં, દુબ્બલેન સસઙ્ખારન્તિ વેદિતબ્બં. યે પન આગમનતો ચ વિપાકસ્સ અસઙ્ખારસસઙ્ખારભાવં ઇચ્છન્તિ, તેસં મતેન દ્વાદસ, અટ્ઠ ચ ફલન્તીતિ યોજેતબ્બં. એવં તિધા ફલં દદન્તઞ્ચેતં કામાવચરસુગતિયં ઉપપત્તિં, સુગતિદુગ્ગતીસુ ભોગસમ્પદઞ્ચ કરોતિ. નાગસુપણ્ણાદીનમ્પિ હિ યં દેવભોગસમ્પત્તિસદિસં ભોગજાતં ઉપ્પજ્જતિ, તમ્પિ કામાવચરકુસલસ્સેવ ફલં. ન હિ અકુસલસ્સ ઇટ્ઠં ફલં અત્થીતિ.

રૂપાવચરં પનાતિ પન-સદ્દો વિસેસત્થજોતકો. તેન યથા કામાવચરં કિલેસાનં તદઙ્ગપ્પહાનમત્તકરં, ન એવમિદં, ઇદં પન વિક્ખમ્ભનપ્પહાનકરં. યથા વા તં વેદનાઞાણસઙ્ખારભેદતો અટ્ઠધા ભિજ્જતિ, ન એવમિદં, ઇદં પન તતો અઞ્ઞથા વાતિ વક્ખમાનં વિસેસં જોતેતિ. તં પનેતં સવત્થુકં, સાસવં, વિનીવરણઞ્ચ રૂપાવચરન્તિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘સવત્થુકં એવા’’તિ હિ ઇમિના અરૂપાવચરં નિવત્તેતિ, ‘‘સાસવ’’ન્તિ ઇમિના પઠમમગ્ગચિત્તં, ‘‘વિનીવરણ’’ન્તિ ઇમિના પટિઘસહિતદ્વયં. કત્થચિ પઞ્ચ ઝાનઙ્ગાનિ, કત્થચિ ચત્તારિ, કત્થચિ તીણિ, કત્થચિ દ્વે, કત્થચિ અપરાનિ દ્વેતિ એવં ઝાનઙ્ગયોગભેદતો પઞ્ચવિધન્તિ સઙ્ખેપતો વુત્તમત્થં વિવરિતું ‘‘સેય્યથિદ’’ન્તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ યં વત્તબ્બં, તં હેટ્ઠા ઝાનકથાયં (વિસુદ્ધિ. ૧.૭૯ આદયો) વુત્તમેવ. તયિદં ભાવનામયમેવ હુત્વા વુત્તનયેન પથવીકસિણાદિકં આલમ્બિત્વા યથારહં ઞાણસમ્પયુત્તકુસલાનન્તરં ઉપ્પજ્જતિ, હીનાદિભેદભિન્નં પનેતં યથાક્કમં બ્રહ્મપારિસજ્જાદીસુ સોળસસુપિ બ્રહ્મલોકેસુ ઉપપત્તિનિપ્ફાદકન્તિ દટ્ઠબ્બં.

રૂપસઞ્ઞાસમતિક્કમાદિના ¶ સમધિગન્તબ્બં અરૂપાવચરં. ચતુન્નં અરૂપાનન્તિ ઉપેક્ખાસમાધિસઙ્ખાતેહિ ચતૂહિ અરૂપજ્ઝાનેહિ. કરણે હિ એતં સામિવચનં. અરૂપાનં વા યો આરમ્મણાદિકતો સમ્પયુત્તધમ્મેહિ યોગો યોગભેદો, તસ્સ વસેન. વુત્તપ્પકારેનાતિ હેટ્ઠા આરુપ્પકથાયં ¶ (વિસુદ્ધિ. ૧.૨૭૫ આદયો) વુત્તપ્પકારેન. પઠમન્તિ પઠમં અરૂપાવચરકુસલચિત્તં. દુતિયતતિયચતુત્થાનીતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. તાનિમાનિ ભાવનામયાનેવ હુત્વા યથાનુપુબ્બં કસિણુગ્ઘાટિમાકાસં, પઠમારુપ્પવિઞ્ઞાણં, નત્થિભાવં, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનન્તિ ઇમાનિ આલમ્બિત્વા ઉપેક્ખાસહગતઞાણસમ્પયુત્તકુસલાનન્તરં ઉપ્પજ્જિત્વા ચતૂસુ અરૂપીબ્રહ્મલોકેસુ પટિસન્ધિપવત્તિવિપાકદાયીનિ. સેસં પનેત્થ યં વત્તબ્બં, તં હેટ્ઠા વુત્તમેવ. છવિસુદ્ધિપરમ્પરાય સમધિગન્તબ્બં લોકુત્તરં. તત્થ વત્તબ્બં પરતો આગમિસ્સતિ. ચતુમગ્ગસમ્પયોગતોતિ સોતાપત્તિમગ્ગો યાવ અરહત્તમગ્ગોતિ ઇમેહિ ચતૂહિ અરિયમગ્ગેહિ સમ્પયોગતો. ચતુબ્બિધમ્પિ ચેતં ભાવનામયમેવ હુત્વા નિબ્બાનં આલમ્બિત્વા સુઞ્ઞતો વિમોક્ખો, અનિમિત્તો વિમોક્ખો, અપ્પણિહિતો વિમોક્ખોતિ નામેન ઉપ્પજ્જતિ, સત્તભવાદિભવૂપપત્તિનિવત્તકન્તિ દટ્ઠબ્બં. એકવીસતિવિધં હોતિ નાતિસઙ્ખેપવિત્થારનયેનાતિ અધિપ્પાયો.

૪૫૩. કામાવચરમેવાતિ એત્થ નિકાયન્તરિયા રૂપારૂપાવચરમ્પિ અકુસલં ઇચ્છન્તીતિ તેસં મતિનિસેધનત્થં કામાવચરગ્ગહણં. મહગ્ગતભૂમિયં ઉપ્પજ્જન્તમ્પિ તત્થ રૂપધાતુયં પવત્તિવિપાકં દેન્તમ્પિ એકન્તેન કામાવચરમેવાતિ દસ્સનત્થં અવધારણં. યદિ એવં, કસ્મા કામાવચરમેવાતિ? તત્થ કારણં વુત્તમેવ. કથં વુત્તં? ‘‘કામતણ્હા કામો ઉત્તરપદલોપતો, અવચરતિ એત્થાતિ અવચરં, કામસ્સ અવચરં કામાવચર’’ન્તિ. એત્થ હિ કામતણ્હાવિસયતા ‘‘કામાવચરભાવસ્સ કારણં’’ વુત્તા યથા રૂપારૂપતણ્હાવિસયતા ‘‘રૂપારૂપાવચરભાવસ્સ’’. એકંસેન ચેતં એવં ઇચ્છિતબ્બં. અઞ્ઞથા બ્યાપિલક્ખણં ન સિયા. યદિ હિ આલમ્બિતબ્બધમ્મવસેન ભૂમિવવત્થાનં કરેય્ય, એવં સતિ અનારમ્મણાનં સઙ્ગહો ન સિયા. અથ વિપાકદાનવસેન, એવમ્પિ અવિપાકાનં સઙ્ગહો ન સિયા. તસ્મા આલમ્બણધમ્મવસેન પરિયાપન્નાનં સા કાતબ્બા, અપરિયાપન્નાનં પન લોકતો ઉત્તિણ્ણતાય લોકુત્તરતા, ઉત્તરિતરાભાવતો અનુત્તરતા ચ વેદિતબ્બા.

પરિયાપન્નાતિ ¶ ચ પરિચ્છેદકારિકાય તણ્હાય પરિચ્છિજ્જ આપન્ના, ગહિતાતિ અત્થો. નનુ ચેત્થ કામતણ્હા કતમા? કામાવચરધમ્મારમ્મણા તણ્હા, કામાવચરધમ્મા કતમે? કામતણ્હાવિસયાતિ ઇતરેતરસન્નિસ્સયતાદોસોતિ? નયિદમેવં અવીચિઆદિએકઆદસોકાસનિન્નતાય કઞ્ચિ તણ્હં કામતણ્હાભાવેન ગહેત્વા તંસભાવાય તણ્હાય વિસયભાવેન ¶ કામાવચરધમ્માનં ઉપલક્ખિતબ્બત્તા. નિક્ખેપકણ્ડેપિ (ધ. સ. ૯૮૫ આદયો) ‘‘એત્થાવચરા’’તિ વચનં અવીચિપરનિમ્મિતપરિચ્છિન્નોકાસાય કામતણ્હાય વિસયભાવં સન્ધાય વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં. તદોકાસતા ચ તણ્હાય તન્નિન્નતાય વેદિતબ્બા.

મૂલતો તિવિધન્તિ તીણિ અકુસલમૂલાનિ લોભાદીનિ, તેસં વસેન તંસહિતમ્પિ તિવિધન્તિ અત્થો. તાનિ હિ સુપ્પતિટ્ઠિતભાવકારણત્તા મૂલમિવાતિ મૂલાનિ, લોભો મૂલં એતસ્સાતિ લોભમૂલં. અસાધારણેન નિદ્દેસો યથા ભેરિસદ્દો, યવઙ્કુરોતિ. તથા દોસમૂલં. મોહો એવ મૂલં ઇમસ્સ, નાઞ્ઞન્તિ મોહમૂલં.

સોમનસ્સુપેક્ખાદિટ્ઠિગતસઙ્ખારભેદતોતિ સોમનસ્સુપેક્ખાભેદતો દિટ્ઠિગતભેદતો સઙ્ખારભેદતોતિ પચ્ચેકં ભેદસદ્દો યોજેતબ્બો. યદેત્થ વત્તબ્બં, તં હેટ્ઠા વુત્તનયમેવ. દિટ્ઠિગતસમ્પયુત્તન્તિ દિટ્ઠિયેવ દિટ્ઠિગતં ‘‘ગૂથગતં, મુત્તગત’’ન્તિ (મ. નિ. ૨.૧૧૯; અ. નિ. ૯.૧૧) યથા. અથ વા વિપરિયેસગ્ગાહતાય દિટ્ઠિયા ગતમેવ, ન એત્થ ગન્તબ્બવત્થુ તથા સભાવન્તિ દિટ્ઠિગતં. તયિદં ‘‘ઇદમેવ સચ્ચં, મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ (મ. નિ. ૨.૧૮૭, ૨૦૨, ૨૦૩, ૪૨૭; ૩.૨૭-૨૯) અભિનિવેસભાવતો લોભેનેવ સદ્ધિં પવત્તતિ, ન દોસેન.

યદાહીતિઆદિ લોભમૂલચિત્તાનં પવત્તિઆકારદસ્સનં. મિચ્છાદિટ્ઠિન્તિ ઉચ્છેદદિટ્ઠિઆદિમિચ્છાદિટ્ઠિં. તાય હિ વિપલ્લત્થચિત્તા સત્તા ‘‘એતાવકો જીવવિસયો યાવ ઇન્દ્રિયગોચરો’’તિ પરલોકં પટિક્ખિપિત્વા ‘‘નત્થિ કામેસુ આદીનવો’’તિ યથા તથા કામેસુ પાતબ્યતં આપજ્જન્તિ. આદિ-સદ્દેન ‘‘એસ પન્થો પગેવ વિહિતો દેવયાને, યેન યન્તિ પુત્તવન્તો વિસોકા. તં પસ્સન્તિ પસવો, પક્ખિનો ચ, તેન તે માતરિપિ મિથુનં ચરન્તી’’તિઆદિના નયેન પુત્તમુખદસ્સનં સગ્ગમોક્ખમગ્ગોતિ એવમાદિકં મિચ્છાદિટ્ઠિં સઙ્ગણ્હાતિ.

કામે ¶ વાતિ એત્થ વા-સદ્દો અનિયમત્થો, તેન બ્રાહ્મણાનં સુવણ્ણહરણમેવ અદિન્નાદાને સાવજ્જં, ઇતરં અનવજ્જં. ગરૂનં, ગુન્નં, અત્તનો, જીવિતસ્સ, વિવાહસ્સ ચ અત્થાય મુસાવાદો અનવજ્જો, ઇતરો સાવજ્જો. ગરુઆદીનં અત્થાય પેસુઞ્ઞહરણં અનવજ્જં, ઇતરં સાવજ્જં. ભારતયુદ્ધસીતાહરણાદિકથા પાપવૂપસમાય હોતીતિ એવમાદિકે મિચ્છાગાહે સઙ્ગણ્હાતિ. દિટ્ઠમઙ્ગલાદીનીતિ દિટ્ઠસુતમુતમઙ્ગલાનિ. સભાવતિક્ખેનાતિ લોભસ્સ, મિચ્છાભિનિવેસસ્સ ¶ વા વસેન સરસેનેવ તિખિણેન કુરૂરેન. મન્દેનાતિ દન્ધેન અતિખિણેન. તાદિસં પન અત્તનો, પરસ્સ વા સમુસ્સાહનેન પવત્તતીતિ આહ ‘‘સમુસ્સાહિતેના’’તિ. પરભણ્ડં વા હરતીતિ વા-સદ્દેન તથાપવત્તનકમુસાવાદાદીનમ્પિ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. કામાનં વા અનુભુય્યમાનાનં. વા-સદ્દેન પરસન્તકસ્સ વા અયથાધિપ્પેતતાય યં લદ્ધં, તં ગહેતબ્બન્તિ ગહણાદિકં સઙ્ગણ્હાતિ.

દુવિધમેવ હોતિ સમ્પયુત્તધમ્મવસેન ભેદાભાવતો. યદિ એવં, કસ્મા ‘‘દોમનસ્સસહગતં પટિઘસમ્પયુત્ત’’ન્તિ વુત્તન્તિ? અસાધારણધમ્મેહિ તસ્સ ચિત્તસ્સ ઉપલક્ખણત્થં. પાણાતિપાતાદીસૂતિ પાણાતિપાતનાદીસુ. આદિ-સદ્દેન અદિન્નાદાનમુસાવાદપેસુઞ્ઞફરુસસમ્ફપ્પલાપબ્યાપાદે સઙ્ગણ્હાતિ. સભાવતિક્ખં હુત્વા પવત્તમાનં ચિત્તં અસઙ્ખારમેવ હોતિ, ઇતરં સસઙ્ખારન્તિ અધિપ્પાયેનાહ ‘‘તિક્ખમન્દપ્પવત્તિકાલે’’તિ. મન્દં પન હુત્વા પવત્તમાનં એકંસેન સસઙ્ખારમેવાતિ ન સક્કા વિઞ્ઞાતું. યં સસઙ્ખારેન સપ્પયોગેન પવત્તતિ, તં મન્દમેવ હોતીતિ કત્વા તથાવુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

મોહેકહેતુકં ચિત્તં મૂલન્તરવિરહતો અતિમૂળ્હં, વિચિકિચ્છુદ્ધચ્ચયોગતો ચઞ્ચલઞ્ચાતિ ઉપેક્ખાસહગતમેવ હોતિ, ન તસ્સ કદાચિપિ સભાવતિક્ખતા અત્થિ. આરમ્મણે હિ સંસપ્પનવસેન, વિક્ખિપનવસેન ચ પવત્તમાનસ્સ ચિત્તદ્વયસ્સ કીદિસે કિચ્ચે સભાવતિક્ખતાય, ઉસ્સાહેતબ્બતાય વા ભવિતબ્બં, તસ્મા ન તત્થ સઙ્ખારભેદો અત્થિ. અઞ્ઞેસુ અકુસલચિત્તેસુ લબ્ભમાનમ્પિ ઉદ્ધચ્ચં વિસેસતો એત્થેવ બલવં, તતો એવ સમ્પયુત્તધમ્મેસુ પધાનં હુત્વા પવત્તતીતિ ઇદમેવ ઉદ્ધચ્ચેન વિસેસેત્વા વુત્તં ‘‘ઉદ્ધચ્ચસમ્પયુત્ત’’ન્તિ. તથા હિ પાળિયં (ધ. સ. ૪૨૭) ઇધ સરૂપતો ¶ ઉદ્ધચ્ચં આગતં, એવં અસાધારણપધાનધમ્મવસેન મોહમૂલં ‘‘વિચિકિચ્છાસમ્પયુત્તં, ઉદ્ધચ્ચસમ્પયુત્ત’’ન્તિ દુવિધં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. અસન્નિટ્ઠાનં સંસયો. વિક્ખેપો અવૂપસમો, ભન્તતાતિ અત્થો.

તયિદં દ્વાદસવિધમ્પિ અકુસલચિત્તં છસુ આરમ્મણેસુ યં વા તં વા આલમ્બિત્વા ઉપેક્ખાસહગતાહેતુકકિરિયામનોવિઞ્ઞાણધાતાનન્તરં કાયદ્વારાદીહિ તીહિ દ્વારેહિ કાયકમ્માદિવસેન યથારહં પાણાતિપાતાદિકમ્મપથવસેન ચેવ કમ્મવસેન ચ ઉપ્પજ્જતીતિ વેદિતબ્બં.

તત્થ ¶ ઠપેત્વા ઉદ્ધચ્ચસહગતં સેસં એકાદસવિધમ્પિ ચતૂસુપિ અપાયેસુ પટિસન્ધિં દેતિ, પવત્તિવિપાકં સુગતિયમ્પિ. ઉદ્ધચ્ચસહગતં પન પવત્તિવિપાકમેવાતિ. એત્થાહ – કિં પન કારણં સબ્બદુબ્બલં વિચિકિચ્છાસમ્પયુત્તં પટિસન્ધિં દેતિ, અધિમોક્ખસબ્ભાવતો તતો બલવન્તમ્પિ ઉદ્ધચ્ચસહગતં ન દેતીતિ? દસ્સનેન પહાતબ્બેસુ અવુત્તત્તા. ઇદં હિ પટિસન્ધિં દેન્તં અપાયેસુ દદેય્ય, અપાયગમનીયઞ્ચ દસ્સનપહાતબ્બન્તિ તત્થ વુચ્ચેય્ય, ન ચ વુત્તં. તસ્મા પટિસન્ધિં ન દેતિ, પવત્તિવિપાકદાનં પનસ્સ ન સક્કા પટિક્ખિપિતું. પટિસમ્ભિદાવિભઙ્ગે ‘‘ઉદ્ધચ્ચસહગતે ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા, તસ્સ વિપાકે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા’’તિ (વિભ. ૭૩૦ અત્થતો સમાનં) વચનતો.

અપરે પનાહુ – પુથુજ્જનસ્સ ઉપ્પજ્જમાનં ઉદ્ધચ્ચસહગતં દસ્સનપ્પહાતબ્બસહાયસબ્ભાવતો ઉભયવિપાકમ્પિ દેતિ, ન સેક્ખસ્સ તદભાવતોતિ. ઇદમેત્થ વિચારેતબ્બં, યસ્સ વિપાકદાનં વુત્તં, કિં તં ભાવનાય પહાતબ્બં, ઉદાહુ નોતિ? કિઞ્ચેત્થ – યદિ તાવ ભાવનાય પહાતબ્બં, પટ્ઠાને ભાવનાય પહાતબ્બસ્સ નાનાક્ખણિકકમ્મપચ્ચયભાવો વત્તબ્બો સિયા. અથ ન ભાવનાય પહાતબ્બં, દસ્સનેનપહાતબ્બત્તિકે ‘‘નેવદસ્સનેનનભાવનાયપહાતબ્બ’’મિચ્ચસ્સ વિભઙ્ગે વત્તબ્બં સિયા. યદિ તબ્બિરુદ્ધસભાવતાય તત્થ ન વુચ્ચેય્ય, એવમ્પિ તસ્મિં તિકે તસ્સ નવત્તબ્બતા આપજ્જતીતિ? નાપજ્જતિ, કિં કારણં? ચિત્તુપ્પાદકણ્ડે (ધ. સ. ૩૬૫ આદયો) આગતાનં દ્વાદસન્નં અકુસલચિત્તુપ્પાદાનં દ્વીહિ પદેહિ સઙ્ગહિતત્તા વિભજિત્વા દસ્સેતબ્બસ્સ નિયોગતો કસ્સચિ ચિત્તુપ્પાદસ્સ અભાવા, યથા ઉપ્પન્નત્તિકે અતીતાદીનં નવત્તબ્બતા ન વુત્તા, એવમેતસ્સાપિ. અથ વા ભાવનાય પહાતું અસક્કુણેય્યસ્સાપિ તસ્સ પુથુજ્જને વત્તમાનસ્સ ¶ ભાવનાય પહાતબ્બસભાવસામઞ્ઞતો, સાવજ્જતો ચ ભાવનાય પહાતબ્બપરિયાયો વિજ્જતીતિ નત્થિ નવત્તબ્બતાપસઙ્ગદોસો. નિપ્પરિયાયેન ચ ન ભાવનાય પહાતબ્બન્તિ તસ્સ વસેન નાનાક્ખણિકકમ્મપચ્ચયભાવોપિ ન વુત્તો. દસ્સનપહાતબ્બપચ્ચયસ્સાપિ ઉદ્ધચ્ચસહગતસ્સ સહાયવેકલ્લમત્તમેવ દસ્સનેન કતં, ન કોચિપિ ભાવો અનુપ્પાદધમ્મતં તસ્સ આપાદિતોતિ એકન્તેન ભાવનાય પહાતબ્બતા વુત્તા. અથ વા અપાયગમનીયભાવાપેક્ખં દસ્સનપ્પહાતબ્બવચનન્તિ તદભાવતો તં વિભજનં વુત્તન્તિ.

૪૫૪. ‘‘વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ પદં અપેક્ખિત્વા ‘‘અબ્યાકતં વિપાક’’ન્તિ આદિકો નપુંસકનિદ્દેસો, તતો એવ અધિકતાબ્યાકતાપેક્ખાય દુવિધન્તિ વુત્તં. અઞ્ઞથા રૂપનિબ્બાનાનમ્પિ અબ્યાકતભાવતો ¶ તં ચતુબ્બિધન્તિ વત્તબ્બં સિયા. વિપાકસ્સ કામાવચરાદિભાવો કુસલે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. અહેતુકતા સહેતુકતા વિય સમ્પયુત્તહેતુવસેન, ન નિબ્બત્તકહેતુવસેન. વિપાકસ્સ હિ સહેતુકતા સહેતુકકમ્મવસેન સિજ્ઝમાનાપિ સમ્પયુત્તહેતુવસેનેવ વુચ્ચતિ, અઞ્ઞથા અહેતુકાનમ્પિ સહેતુકતા આપજ્જેય્યાતિ. કસ્મા પન સહેતુકસ્સ અહેતુકો વિપાકો હોતીતિ? તત્થ કારણં વુત્તમેવ. કિઞ્ચ આરમ્મણાભિનિપાતમત્તેસુ પઞ્ચસુ વિઞ્ઞાણેસુ યથા અલોભાદિસમ્પયોગો ન સમ્ભવતિ, એવં મન્દતરમન્દકિચ્ચેસુ સમ્પટિચ્છનસન્તીરણેસૂતિ હેતૂનં ઉપ્પત્તિયા અસમ્ભવતોપિ નેસં અહેતુકતા દટ્ઠબ્બા.

મનોવિઞ્ઞાણતો ઉપ્પજ્જનવિસિટ્ઠમનનકિચ્ચાનં અભાવતો મનોમત્તા ધાતુ મનોધાતુ.

ચક્ખુસન્નિસ્સિતં હુત્વા રૂપસ્સ વિજાનનં લક્ખણં એતસ્સાતિ ચક્ખુસન્નિસ્સિતરૂપવિજાનનલક્ખણં. તત્થ ચક્ખુસન્નિસ્સિતવચનેન રૂપારમ્મણં અઞ્ઞં વિઞ્ઞાણં નિવત્તેતિ. વિજાનનગ્ગહણેન ચક્ખુસન્નિસ્સિતે ફસ્સાદિકે નિવત્તેતિ. ચક્ખુરૂપગ્ગહણેન નિસ્સયતો, આરમ્મણતો ચ વિઞ્ઞાણં વિભાવેતિ ઉભયાધીનવુત્તિકત્તા. યદિ હિ ચક્ખુ નામ ન સિયા, અન્ધાપિ રૂપં પસ્સેય્યું, ન ચ પસ્સન્તિ. યદિ ચ નીલાદિરૂપં નામ ન સિયા, દેસાદિનિયમેન ન ભવિતબ્બં, અત્થેવ ચ નિયમો, એકન્તસારમ્મણતા ચ ચિત્તસ્સ વુત્તાતિ ‘‘આરમ્મણેન વિના નીલાદિઆભાસં ચિત્તં પવત્તતી’’તિ એવં ¶ પવત્તો વાદો મિચ્છાવાદોતિ વેદિતબ્બં. તેનાહ ભગવા ‘‘ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચ ઉપ્પજ્જતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણ’’ન્તિઆદિ (મ. નિ. ૧.૨૦૪, ૪૦૦; ૩.૪૨૧, ૪૨૫; સં. નિ. ૨.૪૪; ૪.૬૦; કથા. ૪૬૫).

કસ્મા પનેત્થ વચનભેદો કતોતિ? એકમ્પિ ચક્ખુ વિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયો હોતિ, રૂપં પન અનેકમેવ સંહતન્તિ ઇમસ્સ વિસેસસ્સ દસ્સનત્થં. કિં પન કારણં એકમ્પિ ચક્ખુ વિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયો હોતિ, રૂપં પન અનેકમેવાતિ? પચ્ચયભાવવિસેસતો. ચક્ખુ હિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ નિસ્સયપુરેજાતઇન્દ્રિયવિપ્પયુત્તપચ્ચયેહિ પચ્ચયો હોન્તં અત્થિભાવેનેવ હોતિ, તસ્મિં સતિ તસ્સ ભાવતો, અસતિ અભાવતો. યતો તં અત્થિઅવિગતપચ્ચયેહિસ્સ પચ્ચયો હોતીતિ વુચ્ચતિ, તંનિસ્સયતા ચસ્સ ન એકદેસેન અલ્લીયનવસેન ઇચ્છિતબ્બા અરૂપભાવતો, અથ ખો ગરુરાજાદીસુ સિસ્સરાજપુરિસાદીનં વિય તપ્પટિબદ્ધવુત્તિતાય. ઇતરે પન પચ્ચયા તેન ¶ તેન વિસેસેન વેદિતબ્બા. સ્વાયં પચ્ચયભાવો ન એકસ્મિં ન સમ્ભવતીતિ એકમ્પિ ચક્ખુ વિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયો હોતીતિ ‘‘ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચા’’તિ એકવચનેન નિદ્દેસો કતો.

રૂપં પન યદિપિ ચક્ખુ વિય પુરેજાતઅત્થિઅવિગતપચ્ચયેહિ પચ્ચયો હોતિ પુરેતરં હુત્વા વિજ્જમાનક્ખણેયેવ ઉપકારકત્તા, તથાપિ અનેકમેવ સંહતં હુત્વા પચ્ચયો હોતિ આરમ્મણભાવતો. યઞ્હિ પચ્ચયધમ્મં સભાવભૂતં, પરિકપ્પિતાકારમત્તં વા વિઞ્ઞાણં વિભાવેન્તં પવત્તતિ, તદઞ્ઞેસઞ્ચ સતિપિ પચ્ચયભાવે સો તસ્સ સારમ્મણસભાવતાય યં કિઞ્ચિ અનાલમ્બિત્વા પવત્તિતું અસમત્થસ્સ ઓલુબ્ભ પવત્તિકારણતાય આલમ્બનીયતો આરમ્મણં નામ. તસ્સ યસ્મા યથા તથા સભાવૂપલદ્ધિવસેન આરમ્મણપચ્ચયલાભો, તસ્મા ચક્ખુવિઞ્ઞાણં રૂપં આરબ્ભ પવત્તમાનં તસ્સ સભાવં વિભાવેન્તમેવ પવત્તતિ. સા ચસ્સ ઇન્દ્રિયાધીનવુત્તિકસ્સ આરમ્મણસભાવૂપલદ્ધિ, ન એકદ્વિકલાપગતવણ્ણવસેન હોતિ, નાપિ કતિપયકલાપગતવણ્ણવસેન, અથ ખો આભોગાનુરૂપં આપાથગતવણ્ણવસેનાતિ અનેકમેવ રૂપં સંહચ્ચકારિતાય વિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયો હોતીતિ દસ્સેન્તો ભગવા ‘‘રૂપે ચા’’તિ બહુવચનેન નિદ્દિસિ.

યં ¶ પન ‘‘રૂપાયતનં ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુયા તંસમ્પયુત્તકાનઞ્ચ ધમ્માનં આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા. ૧.૧.૨) વુત્તં, તં કથન્તિ? તમ્પિ યાદિસં રૂપાયતનં ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો હોતિ, તાદિસમેવ સન્ધાય વુત્તં. કીદિસં પન તન્તિ? સમુદિતન્તિ પાકટોયમત્થો. એવઞ્ચ કત્વા યદેકે વદન્તિ ‘‘આયતનસલ્લક્ખણવસેન ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદયો સલ્લક્ખણારમ્મણા, ન દબ્બસલ્લક્ખણવસેના’’તિ, તમ્પિ યુત્તમેવ હોતિ. ન ચેત્થ સમુદાયારમ્મણતા આસઙ્કિતબ્બા સમુદાયાભોગસ્સેવાભાવતો. સમુદિતા પન વણ્ણધમ્મા આરમ્મણપચ્ચયા હોન્તિ. કથં પન પચ્ચેકં અસમત્થા સમુદિતા આરમ્મણા પચ્ચયા હોન્તિ, ન હિ પચ્ચેકં દટ્ઠું અસક્કોન્તા અન્ધા સમુદિતા પસ્સન્તીતિ? નયિદમેકન્તિકં વિસું વિસું અસમત્થાનં સિવિકાવહનાદીસુ સમત્થતાય દસ્સનતો. કેસાદીનઞ્ચ યસ્મિં ઠાને ઠિતાનં પચ્ચેકં વણ્ણં ગહેતું ન સક્કા, તસ્મિંયેવ ઠાને સમુદિતાનં વણ્ણં ગહેતું સક્કાતિ ભિય્યોપિ તેસં સંહચ્ચકારિતા પરિબ્યત્તા. એતેન ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ પરમાણુરૂપં આરમ્મણં, ઉદાહુ તંસમુદાયોતિઆદિકા ચોદના પટિક્ખિત્તાતિ વેદિતબ્બા. ‘‘સોતઞ્ચ પટિચ્ચ સદ્દે ચા’’તિઆદીસુપિ (મ. નિ. ૧.૨૦૪, ૪૦૦; ૩.૪૨૧, ૪૨૫, ૪૨૬) એસેવ ¶ નયો. એવં ઉભયાધીનવુત્તિકતાય ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ નિસ્સયતો, આરમ્મણતો ચ વિભાવનં કતં, એવં સોતવિઞ્ઞાણાદીસુપિ યથારહં વત્તબ્બં.

રૂપમત્તારમ્મણરસન્તિ રૂપાયતનમત્તસ્સેવ આરમ્મણકરણરસં. મત્તસદ્દેન યથા આરમ્મણન્તરં નિવત્તેતિ, એવં રૂપાયતનેપિ લબ્ભમાને એકચ્ચે વિસેસે નિવત્તેતિ. ન હિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં વણ્ણમત્તતો અઞ્ઞં કિઞ્ચિ વિસેસં તત્થ ગહેતું સક્કોતિ. તેનાહ ભગવા ‘‘પઞ્ચહિ વિઞ્ઞાણેહિ ન કિઞ્ચિ ધમ્મં પટિવિજાનાતિ અઞ્ઞત્ર અભિનિપાતમત્તા’’તિ. ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જમાનં રૂપારમ્મણે એવ ઉપ્પજ્જનતો તદભિમુખભાવેન ગય્હતીતિ વુત્તં ‘‘રૂપાભિમુખભાવપચ્ચુપટ્ઠાન’’ન્તિ. અત્તનો અનન્તરં ઉપ્પજ્જમાનાનં અરૂપધમ્માનં સમનન્તરવિગતા અરૂપધમ્મા પવત્તિઓકાસદાનેન અનન્તરસમનન્તરનત્થિવિગતપચ્ચયેહિ ઉપકારકા નિસ્સયારમ્મણધમ્મા વિય આસન્નકારણન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘રૂપારમ્મણાય કિરિયમનોધાતુયા અપગમપદટ્ઠાન’’ન્તિ. સોતવિઞ્ઞાણાદીસુપિ વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો.

ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિગહિતં ¶ રૂપાદિઆરમ્મણં તદનન્તરમેવ અપરિપતન્તં કત્વા સમ્પટિચ્છન્તી ગણ્હન્તી વિય હોતીતિ વુત્તં ‘‘રૂપાદિસમ્પટિચ્છનરસા’’તિ. તથાભાવેન સમ્પટિચ્છનભાવેન પચ્ચુપતિટ્ઠતીતિ તથાભાવપચ્ચુપટ્ઠાના.

છસુ આરમ્મણેસુ કદાચિ પઞ્ચન્નં, તતો વા કતિપયાનં વિજાનનસભાવાપિ છળારમ્મણવિજાનનલક્ખણા વુત્તા તંસભાવાનતિવત્તનતો, છસ્વેવ વા ઇતરેસં આરમ્મણાનં અન્તોગધત્તા. સન્તીરણાદિકિચ્ચાતિ સન્તીરણતદારમ્મણકિચ્ચા વા, સન્તીરણતદારમ્મણપટિસન્ધિભવઙ્ગચુતિકિચ્ચા વાતિ અધિપ્પાયો. ‘‘હદયવત્થુપદટ્ઠાના’’તિ ઇદં ઇમાસં દ્વિન્નં મનોવિઞ્ઞાણધાતૂનં એકન્તેનેવ હદયવત્થુસન્નિસ્સયતાય વુત્તં. હેટ્ઠા વુત્તનયેન પન તંતંઅનન્તરાતીતવિઞ્ઞાણાપગમપદટ્ઠાનાતિપિ વત્તું વટ્ટતિયેવ. તસ્સા ભેદોતિ તસ્સા વિપાકમનોવિઞ્ઞાણધાતુયા ‘‘દુવિધા’’તિ વુત્તાય દુવિધતાસઙ્ખાતો ભેદો. એકન્તમિટ્ઠારમ્મણેતિ એકન્તેનેવ ઇટ્ઠે આરમ્મણે, અતિવિય ઇટ્ઠારમ્મણેતિ અત્થો. પઞ્ચદ્વારે ચેવ જવનાવસાને ચાતિ એત્થ પઞ્ચદ્વારે સમ્પટિચ્છનવોટ્ઠબ્બનાનં અન્તરાળં ઠાનં, ઇતરત્ર જવનભવઙ્ગાનન્તિ એવં દ્વિઠાના હોતિ. ઇતરાયપિ સન્તીરણતદારમ્મણકાલે યથાવુત્તમેવ ઠાનં, પટિસન્ધિઆદિકાલે પન ચુતિભવઙ્ગાનં ¶ અન્તરાળં પટિસન્ધિયા, પટિસન્ધિઆવજ્જનાનં તદારમ્મણાવજ્જનાનં જવનાવજ્જનાનં વોટ્ઠબ્બનાવજ્જનાનઞ્ચ અન્તરાળં ભવઙ્ગસ્સ, તદારમ્મણપટિસન્ધીનં જવનપટિસન્ધીનં વા અન્તરાળં ચુતિયા ઠાનન્તિ વેદિતબ્બં.

છસૂતિ એત્થ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ વિભાગો વેદિતબ્બો. કાયસ્સ નિસ્સયભૂતાનં નાતિઇટ્ઠફોટ્ઠબ્બભૂતાનં પટિઘટ્ટનાનિઘંસસ્સ બલવભાવતો કાયવિઞ્ઞાણં સુખસમ્પયુત્તં. ઉપાદારૂપાનંયેવ ઘટ્ટના દુબ્બલાતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ ઉપેક્ખાસહગતાનિ. તેનાહ ‘‘સેસં ઉપેક્ખાયુત્ત’’ન્તિ. સેસં છબ્બિધમ્પિ.

અલોભાદોસામોહા ચેવ અલોભાદોસા ચ અલોભાદયો, તેહિ અલોભાદીહિ વિપાકહેતૂહિ સમ્પયુત્તં અલોભાદિવિપાકહેતુસમ્પયુત્તં. કામાવચરકુસલં વિય સોમનસ્સાદિભેદતોતિ યથા કામાવચરં કુસલં સોમનસ્સુપેક્ખાઞાણસઙ્ખારભેદતો અટ્ઠવિધં, એવમિદમ્પીતિ અટ્ઠવિધતાય સદિસતં દસ્સેતિ. કામાવચરભાવતો હીનાદિતો, યોનીસુ ઉપ્પત્તિતો ચ સદિસમેવ, સમ્પયુત્તધમ્મતો પન આરમ્મણતો, પવત્તિઆકારતો ચ વિસદિસં. તથા ¶ હિ કુસલં કમ્મદ્વારવસેન પવત્તતિ, ન ઇદં, વિપાકાનં અવિઞ્ઞત્તિજનકત્તા. ઉપ્પત્તિદ્વારવસેન પન ઇમસ્સાપિ અત્થેવ પવત્તિભેદો પઞ્ચદ્વારમનોદ્વારેસુ મહાવિપાકાનં તદારમ્મણવસેન પવત્તિસમ્ભવતો. યથા પન કુસલં ગતિવસેન પઞ્ચવિધં, વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિવસેન સત્તવિધઞ્ચ, ન એવમિદં તદેકદેસે એવ ઉપ્પજ્જનતો. તત્થ આરમ્મણતો, એકચ્ચપવત્તિઆકારતો ચ વિસદિસતં દસ્સેતું ‘‘યથા પના’’તિઆદિ વુત્તં. છસુ આરમ્મણેસૂતિ પરિત્તાદિઅતીતાદિઅજ્ઝત્તાદિપ્પભેદેસુ છસુ આરમ્મણેસુ.

આગમનાદિવસેનાતિ આગમનપચ્ચયવસેન. તત્થ એકચ્ચાનં આચરિયાનં મતેન મુખે ચલિતે આદાસતલે મુખનિમિત્તં ચલનં વિય અસઙ્ખારસ્સ કુસલસ્સ વિપાકો અસઙ્ખારો, સસઙ્ખારસ્સ કુસલસ્સ વિપાકો સસઙ્ખારોતિ એવં આગમનવસેન. એકચ્ચાનં પન આચરિયાનં મતેન બલવન્તેહિ વિભૂતેહિ પચ્ચયેહિ કમ્માદીહિ ઉપ્પન્નો અસઙ્ખારો, દુબ્બલેહિ સસઙ્ખારોતિ એવં પચ્ચયવસેન. સમ્પયુત્તધમ્માનન્તિ પાળિયં સરૂપતો આગતસમ્પયુત્તધમ્માનં. તેસં હિ વસેન કુસલતો વિપાકસ્સ વિસેસાભાવો. નિરુસ્સાહન્તિ એત્થ ઉસ્સાહો નામ અનુપચ્છિન્નાવિજ્જાતણ્હામાનસન્તાને ¶ વિપાકુપ્પાદનસમત્થતાસઙ્ખાતો બ્યાપારો, સો વિપાકેસુ નત્થીતિ તં નિરુસ્સાહં. કુસલેસુ પન અભિઞ્ઞાવસપવત્તેસુપિ અત્થેવાતિ તં સઉસ્સાહં.

લોભાદીનં એકન્તસાવજ્જતાય અયોનિસોમનસિકારહેતુકાનં નત્થિ વિપાકભાવો, અલોભાદીનમ્પિ એકન્તઅનવજ્જસભાવાનં કારણસ્સ તબ્બિધુરતાય નત્થેવ અકુસલવિપાકભાવોતિ આહ ‘‘અકુસલવિપાકં અહેતુકમેવા’’તિ. યથા અતિઇટ્ઠે, ઇટ્ઠમજ્ઝત્તે ચ આરમ્મણે વેદનાભેદસબ્ભાવતો કુસલવિપાકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ દુવિધા હોતિ સોમનસ્સસહગતા, ઉપેક્ખાસહગતાતિ, ન એવં અતિઅનિટ્ઠે, અનિટ્ઠમજ્ઝત્તે ચ આરમ્મણે વેદનાભેદો અત્થીતિ અકુસલવિપાકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ એકમેવાતિ ‘‘સત્તવિધ’’ન્તિ વુત્તં. સતિ હિ તત્થ વેદનાભેદે અતિઅનિટ્ઠે દોમનસ્સેન ભવિતબ્બં, ન ચ પટિઘેન વિના દોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતીતિ.

કાયવિઞ્ઞાણસ્સ દુક્ખસહગતતા કુસલવિપાકે વુત્તવિપરિયાયેન વેદિતબ્બા. ઉપેક્ખા હીનાતિ એકન્તનિહીનસ્સ અકુસલસ્સ વિપાકભાવતો ઉપેક્ખાપિ સમાના હીના એવ દુક્ખસભાવત્તા. તેનાહ ‘‘દુક્ખં વિય ¶ નાતિતિખિણા’’તિ. યથા દુક્ખં અતિવિય તિખિણં કટુકં, ન એવમયં, તથાપિ દુક્ખસભાવેનેવ પવત્તતિ. ન હિ અકુસલસ્સ વિપાકો અદુક્ખો હોતિ. ઉપેક્ખાભાવો ચસ્સ બલવતા બાધિયમાનસ્સ પટિપ્પહરિતું અસક્કોન્તસ્સ દુબ્બલસ્સ પુરિસસ્સ તેન કરિયમાનબાધાય ઉપેક્ખના વિયાતિ દટ્ઠબ્બો. ઇતરેસૂતિ કુસલવિપાકેસુ.

રૂપાવચરન્તિ રૂપાવચરવિપાકવિઞ્ઞાણં. વિપાકકથા હેસાતિ. કુસલં વિયાતિ રૂપાવચરકુસલં વિય. ન હિ રૂપાવચરવિપાકો તદઞ્ઞકુસલસદિસો. અપિચ સમ્બન્ધિસદ્દા એતે, યદિદં ‘‘કુસલં, વિપાકો’’તિ ચ. તસ્મા યથા ‘‘માતરં પયિરુપાસતી’’તિ વુત્તે અત્તનો માતરન્તિ અવુત્તમ્પિ સિદ્ધમેવેતં, એવં ઇધાપીતિ અત્તનો કુસલં વિયાતિ અત્થો. કુસલસદિસતા ચેત્થ ધમ્મતો, આરમ્મણતો ચ વેદિતબ્બા. તથા હિ યે ફસ્સાદયો કુસલે લબ્ભન્તિ, તે વિપાકેપિ લબ્ભન્તિ. યસ્મિં ચ આરમ્મણે કુસલં પવત્તતિ, તત્થેવ અયં વિપાકોપિ પવત્તતિ. યં પનેત્થ પઞ્ચમજ્ઝાનચિત્તં અભિઞ્ઞાપ્પત્તં, તસ્સ વિપાકો એવ નત્થિ. કસ્મા નત્થિ? અસમ્ભવતો, આનિસંસભૂતત્તા ચ. તઞ્હિ વિપાકં દેન્તં રૂપાવચરમેવ દદેય્ય. ન હિ અઞ્ઞભૂમિકં કમ્મં અઞ્ઞભૂમિકં વિપાકં દેતિ. કમ્મનિમિત્તારમ્મણતા ચ રૂપાવચરવિપાકસ્સ વુત્તાતિ ન તં અઞ્ઞં આરબ્ભ ¶ પવત્તતિ. પરિત્તારમ્મણાદિઆરમ્મણઞ્ચ તં ન હોતીતિ અયમસમ્ભવો. ઝાનસ્સ આનિસંસભૂતઞ્ચ દાનાદીનં તસ્મિં અત્તભાવે પચ્ચયલાભો વિયાતિ.

પવત્તિતો પન વિપાકસ્સ, કુસલસ્સ ચ અત્થેવ ભેદોતિ તં દસ્સેતું ‘‘કુસલં પના’’તિઆદિ વુત્તં. કુસલં વિય કસિણુગ્ઘાટિમાકાસાદિઆરમ્મણભેદતો ચતુબ્બિધં. પવત્તિભેદો વુત્તનયોવ જવનવસેન, પટિસન્ધિઆદિવસેન ચ પવત્તનતો.

ચતુમગ્ગયુત્તચિત્તફલત્તાતિ ચતૂહિ અરિયમગ્ગેહિ સમ્પયુત્તકુસલચિત્તસ્સ ફલત્તા, ચતુબ્બિધસામઞ્ઞફલસમ્પયુત્તભાવતોતિ અત્થો. મગ્ગવીથિયં દ્વિક્ખત્તું, તિક્ખત્તું વા ફલસમાપત્તિયં અપરિચ્છિન્નપરિમાણં પવત્તમાનમ્પિ દ્વીસુ ઠાનેસુ પવત્તિયા ‘‘દ્વિધા પવત્તતી’’તિ વુત્તં. સબ્બમ્પીતિ તેવીસતિવિધં કામાવચરવિપાકં, પઞ્ચવિધં રૂપાવચરવિપાકં, ચતુબ્બિધં અરૂપાવચરવિપાકં, ચતુબ્બિધમેવ લોકુત્તરવિપાકન્તિ સબ્બમ્પિ વિપાકવિઞ્ઞાણં નાતિસઙ્ખેપવિત્થારનયેન છત્તિંસવિધં હોતિ.

ભૂમિભેદતો ¶ તિવિધં લોકુત્તરસ્સ અભાવતો. લોકુત્તરઞ્હિ કિરિયચિત્તં નત્થિ એકન્તેન અનન્તરવિપાકદાયિભાવતો. વુત્તઞ્હિ ‘‘સમાધિમાનન્તરિકઞ્ઞમાહૂ’’તિ (ખુ. પા. ૬.૫; સુ. નિ. ૨૨૮). હોતુ તાવ સેક્ખાનં ઉપ્પજ્જમાનં અનુત્તરં કુસલં પુગ્ગલન્તરભાવૂપનયનતો સફલં, અરહતો પન ઉપ્પજ્જમાનં પુગ્ગલન્તરભાવૂપનયનતો નિપ્ફલં, તસ્સ કિરિયભાવો કસ્મા ન ઇચ્છિતોતિ? ઇચ્છિતબ્બો સિયા. યદિ તસ્સ પુનપ્પુનં ઉપ્પત્તિ સિયા, સકિંયેવ પન લોકુત્તરકુસલં પવત્તતિ. યદિ હિ પુનપ્પુનં પવત્તેય્ય, મગ્ગચિત્તં અરહતોપિ પવત્તતીતિ લોકુત્તરકિરિયચિત્તં સિયા, ન ચેતં અત્થિ પયોજનાભાવતો. તસ્મા નત્થિ લોકુત્તરકિરિયવિઞ્ઞાણં. કિરિયવિઞ્ઞાણન્તિ ચ કિરિયામત્તં વિઞ્ઞાણં, કુસલાકુસલં વિય કિઞ્ચિ વિપાકં અનુપ્પાદેત્વા કિરિયામત્તમેવ હુત્વા પવત્તનકવિઞ્ઞાણન્તિ અત્થો. કસ્મા પનેતં વિપાકં ન ઉપ્પાદેતીતિ? વુચ્ચતે – એત્થ હિ યદેતં આવજ્જનદ્વયં, તં અનુપચ્છિન્નભવમૂલેપિ સન્તાને પવત્તં અનાસેવનતાય દુબ્બલભાવતો અબીજસામત્થિયં વિય પુપ્ફં અફલમેવ હોતિ. યં પન ઉચ્છિન્નભવમૂલાયં સન્તતિયં પવત્તં અટ્ઠારસવિધં વિઞ્ઞાણં, તં સમુચ્છિન્નમૂલાય લતાય પુપ્ફં વિય ફલદાયિ ન હોતીતિ વેદિતબ્બં. અઞ્ઞસ્સ અસમ્ભવતો ¶ કિરિયહેતુના નામ અલોભાદિનાવ ભવિતબ્બન્તિ આહ ‘‘અલોભાદિકિરિયહેતુવિરહિત’’ન્તિ.

ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં પુરેચરા હુત્વા રૂપાદિઆરમ્મણાનં વિજાનનલક્ખણા ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિપુરેચરરૂપાદિવિજાનનલક્ખણા. અયં પન મનોવિઞ્ઞાણતો ઉપ્પન્નાપિ વિસિટ્ઠમનનકિચ્ચાભાવેન મનોમત્તા ધાતૂતિ મનોધાતુ. તથા હેસા મનોવિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયો ન હોતિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન ધાતુનિદ્દેસે (વિસુદ્ધિ. ૨.૫૧૭) આગમિસ્સતિ. આવજ્જનરસાતિ આભોગરસા, ચિત્તસન્તાનસ્સ વા પુરિમાકારતો અઞ્ઞથા ઓણોજનરસા. ભવઙ્ગવિચ્છેદપદટ્ઠાનાતિ ભવઙ્ગસન્તાનવિચ્છેદપદટ્ઠાના. અપુબ્બારમ્મણા સકિદેવ પવત્તમાના સબ્બથા વિસયરસં અનુભવિતું ન સક્કોતીતિ ઇટ્ઠાદીસુ સબ્બત્થ ઉપેક્ખાયુત્તાવ હોતિ.

સાધારણાતિ સેક્ખાસેક્ખપુથુજ્જનાનં સાધારણા. અસાધારણાતિ અસેક્ખાનંયેવ આવેણિકા. વોટ્ઠબ્બનાવજ્જનરસાતિ પઞ્ચદ્વારે સન્તીરણેન ગહિતારમ્મણં વવત્થપેન્તી વિય પવત્તનતો વોટ્ઠબ્બનરસા, મનોદ્વારે ¶ પન વુત્તનયેન આવજ્જનરસા. તથાભાવેન પઞ્ચદ્વારમનોદ્વારેસુ યથાક્કમં વોટ્ઠબ્બનાવજ્જનભાવેન પચ્ચુપતિટ્ઠતીતિ તથાભાવપચ્ચુપટ્ઠાના. વોટ્ઠબ્બનકાલે સન્તીરણકિચ્ચાનં તિસ્સન્નં અહેતુકવિપાકમનોવિઞ્ઞાણધાતૂનં આવજ્જનકાલે યસ્સ કસ્સચિ ભવઙ્ગસ્સાતિ ઇમેસં અઞ્ઞતરાપગમો એતિસ્સા આસન્નકારણન્તિ આહ ‘‘અહેતુક…પે… પદટ્ઠાના’’તિ.

અરહતન્તિ અરહતંયેવ અસાધારણભાવતો. અનુળારેસૂતિ અટ્ઠિકસઙ્ખલિકપેતરૂપાદીસુ, અઞ્ઞેસુ વા અપ્પણીતેસુ વત્થૂસુ. હસિતુપ્પાદનરસાતિ હસિતસ્સેવ ઉપ્પાદનરસા. તથા હિ તં ચિત્તં ‘‘હસિતુપ્પાદન’’ન્ત્વેવ વુચ્ચતિ, ન અઞ્ઞેસં હસિતુપ્પાદકચિત્તાનં અભાવતો. અઞ્ઞાનિપિ હિ દ્વાદસ સોમનસ્સસહગતાનિ પરિત્તકુસલાકુસલકિરિયચિત્તાનિ યથારહં પુથુજ્જનાદીનં હસિતુપ્પાદકાનિ વિજ્જન્તિ, ઇદં પન ચિત્તં વિચારણપઞ્ઞાવિરહિતં પરિત્તેસુ અપ્પણીતેસુ આરમ્મણેસુ અરહન્તાનં સોમનસ્સમત્તં ઉપ્પાદેન્તં ઉપ્પજ્જતિ. ભગવતોપિ ઉપ્પજ્જતીતિ અટ્ઠકથાયં વુત્તં, તં અતીતંસાદીસુ અપ્પટિહતઞાણં વત્વા ‘‘ઇમેહિ તીહિ ધમ્મેહિ સમન્નાગતસ્સ બુદ્ધસ્સ ભગવતો સબ્બં કાયકમ્મં ઞાણપુબ્બઙ્ગમં ઞાણાનુપરિવત્તી’’તિ (મહાનિ. ૬૯; ચૂળનિ. મોઘરાજમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૮૫; પટિ. મ. ૩.૫) વચનતો વિચારેતબ્બન્તિ એકે ¶ . તત્થ હસિતુપ્પાદચિત્તેન પવત્તિયમાનમ્પિ ભગવતો સિતકરણં પુબ્બેનિવાસાનાગતંસસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાનં અનુવત્તકત્તા ઞાણાનુપરિવત્તિયેવાતિ એવં પન ઞાણાનુપરિવત્તિભાવે સતિ ન કોચિ પાળિઅટ્ઠકથાનં વિરોધો. એવઞ્ચ કત્વા અટ્ઠકથાયં ‘‘તેસં ઞાણાનં ચિણ્ણપરિયન્તે ઇદં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતી’’તિ વુત્તં. અવસ્સઞ્ચ એતં એવં ઇચ્છિતબ્બં, અઞ્ઞથા અઞ્ઞસ્સાપિ વિઞ્ઞત્તિસમુટ્ઠાપકસ્સ અહેતુકચિત્તસ્સ ભગવતો ઉપ્પત્તિ ન યુજ્જેય્ય. ન હિ વિઞ્ઞત્તિસમુટ્ઠાપકસ્સ તંસમુટ્ઠિતાય વિઞ્ઞત્તિયા કાયકમ્માદિભાવં આપજ્જનભાવો વિબન્ધતીતિ. એકન્તતો હદયવત્થુપદટ્ઠાના પઞ્ચવોકારભવે એવ ઉપ્પજ્જનતો.

અયમેત્થ વિસેસોતિ અયં સેક્ખપુથુજ્જનાનં ઉપ્પત્તિયા વિપાકુપ્પાદનસમત્થતા, અરહતં ઉપ્પત્તિયા તદભાવોતિ ઉભયેસં સન્તાને ઉપ્પત્તિસમુપલક્ખિતો એત્થ કુસલકિરિયવિઞ્ઞાણેસુ વિસેસો. એવઞ્ચ કત્વા પચ્ચયવેકલ્લેન અવિપાકસ્સાપિ કુસલાકુસલસ્સ કિરિયભાવપ્પસઙ્ગો ¶ નિવત્તિતો હોતિ. પરતો કુસલતો વિસેસોતિ એત્થાપિ એસેવ નયો.

૪૫૫. સબ્બાનિપિ કુસલાકુસલબ્યાકતાનિ એકૂનનવુતિ વિઞ્ઞાણાનિ હોન્તિ નાતિસઙ્ખેપવિત્થારનયેનાતિ અધિપ્પાયો. પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણાદીનં કિચ્ચં નામ ભવન્તરપટિસન્ધાદિના આકારેન પવત્તિ એવ. તબ્બિનિમુત્તઞ્ચ ચિત્તસ્સ અઞ્ઞં કિચ્ચં નત્થીતિ આહ ‘‘ચુદ્દસહિ આકારેહિ પવત્તન્તી’’તિ.

આનુભાવેનાતિ સામત્થિયેન. કતૂપચિતં હિ કમ્મં અવસેસપચ્ચયસમવાયે વિપાકં દેન્તં અત્તનો આનુભાવં વિસ્સજ્જન્તં વિય હોતિ. દેવમનુસ્સેસૂતિ છસુ કામાવચરદેવેસુ ચેવ મનુસ્સેસુ ચ. કમ્મકમ્મનિમિત્તગતિનિમિત્તાનન્તિ એત્થ કમ્મં નામ કતૂપચિતં કામાવચરકુસલકમ્મં, તઞ્ચ ખો વિપાકદાનાય લદ્ધોકાસં. તેનાહ ‘‘પચ્ચુપટ્ઠિત’’ન્તિ. કમ્મનિમિત્તં કમ્માયૂહનક્ખણે ચેતનાય પચ્ચયભૂતં દેય્યધમ્માદિ. ગતિનિમિત્તં યં ગતિં ઉપપજ્જતિ, તપ્પરિયાપન્નં રૂપાયતનં. પણ્ડકાદિભાવન્તિ પણ્ડકમૂગમમ્મનાદિભાવં. દુબ્બલસ્સ દ્વિહેતુકકુસલસ્સ વિપાકભૂતા ઉપેક્ખાસહગતાહેતુમનોવિઞ્ઞાણધાતુ દુબ્બલ…પે… મનોવિઞ્ઞાણધાતુ. નેસન્તિ ભાવિતરૂપારૂપાવચરકુસલાનં સત્તાનં. કમ્મનિમિત્તમેવાતિ પથવીકસિણાદિકં અત્તનો કમ્મારમ્મણમેવ.

એવં ¶ તાવેત્થાતિ એત્થ વિઞ્ઞાણક્ખન્ધનિદ્દેસે એવં સઙ્ખેપતો સરૂપદસ્સનમત્તેનેવ એકૂનવીસતિયા વિપાકવિઞ્ઞાણાનં પટિસન્ધિવસેન પવત્તિ વેદિતબ્બા. ભવાલમ્બનાદિવિભાગેન પન યદેત્થ વત્તબ્બં, તં પટિચ્ચસમુપ્પાદકથાયં આગમિસ્સતીતિ.

તં તન્તિ એકૂનવીસતિયા પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણેસુ યં યં ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધં, તં તં અનન્તરં ઉપ્પત્તિયા અનુબન્ધમાનં. તસ્સ તસ્સેવાતિ યસ્સ યસ્સ કમ્મસ્સ વિપાકભૂતં પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણં, તસ્સ તસ્સેવ. તસ્મિઞ્ઞેવાતિ કમ્માદિકે એવ. કમ્મઞ્ચે પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણસ્સ આરમ્મણં, તસ્મિં કમ્મે, અથ કમ્મનિમિત્તં, ગતિનિમિત્તઞ્ચ, તસ્મિં કમ્મનિમિત્તે ગતિનિમિત્તેતિ અત્થો. તાદિસમેવાતિ યાદિસં પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણં હેતુતો, સેસસમ્પયુત્તધમ્મતો ચ તાદિસમેવ. સન્તાનવિનિવત્તકેતિ ભવઙ્ગસન્તાનસ્સ વિનિવત્તનકે. અઞ્ઞસ્મિં આવજ્જનસઙ્ખાતે ચિત્તુપ્પાદે. કિરિયમયચિત્તેનેવ સુપિનદસ્સનં ¶ હોતીતિ આહ ‘‘સુપિનં અપસ્સતો’’તિ. અપરિમાણસઙ્ખ્યમ્પિ પવત્તતિયેવ, તથા હિદં ઉપપત્તિભવસ્સ અઙ્ગભાવેન પવત્તનતો ‘‘ભવઙ્ગ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તેસઞ્ઞેવાતિ પટિસન્ધિભૂતાનંયેવ.

ઇન્દ્રિયાનીતિ ચક્ખાદીનિ ઇન્દ્રિયાનિ. આરમ્મણગહણક્ખમાનીતિ રૂપાદિઆરમ્મણં ગહેતું સમત્થાનિ. માતુકુચ્છિગતકાલે વિય હિ બહિનિક્ખન્તકાલેપિ ન તાવ ઇન્દ્રિયાનિ સકિચ્ચકાનિ હોન્તિ, અનુક્કમેન પન વિસદભાવં પત્તકાલે એવ સકિચ્ચકાનિ હોન્તિ. તેનેવાહ ‘‘ઇધ પરિપક્કત્તા આયતનાન’’ન્તિ. આપાથગતેતિ યોગ્યદેસાવટ્ઠિતે. તમેવ યોગ્યદેસાવટ્ઠિતં રૂપં પટિચ્ચ ઘટ્ટના પચ્ચયં લદ્ધા. ઘટ્ટનાતિ પટિઘાતો, યેન બ્યાપારાદિવિસેસપચ્ચયન્તરસહિતે ચક્ખુસ્સ વિસયે વિકારુપ્પત્તિવિસદિસુપ્પત્તિવિસયસ્સ ઇટ્ઠાનિટ્ઠભાવેન અનુગ્ગહો, ઉપઘાતો ચાતિ અત્થો. તતોતિ ઘટ્ટનાનન્તરં. ઘટ્ટનાનુભાવેનાતિ ઘટ્ટનાબલેન. ભવઙ્ગચલનન્તિ ભવઙ્ગચિત્તસ્સ પકમ્પનં, તથા દ્વિક્ખત્તું પવત્તિયા વિસદિસસ્સ કારણભાવૂપગમનન્તિ અત્થો. તઞ્હિ ચિત્તસન્તાનસ્સ પુરિમાવત્થાય ભિન્નાવત્થાહેતુતાય ચલનં વિયાતિ ‘‘ચલન’’ન્તિ વુત્તં. વિસયવિસયીભાવસિદ્ધાય ધમ્મતાય આરમ્મણસ્સ અભિમુખીભાવેન પસાદસ્સ તાવ ઘટ્ટના હોતુ, અઞ્ઞસન્નિસ્સિતસ્સ પન ભવઙ્ગસ્સ ચલનં કથં હોતીતિ? તંસમ્બન્ધભાવતો. ભેરિતલે ઠપિતાસુ સક્ખરાસુ એકિસ્સા સક્ખરાય ઘટિતાય તદઞ્ઞસક્ખરાયં ઠિતમક્ખિકા ચલનં ચેત્થ ઉદાહરણન્તિ. તદેવ રૂપન્તિ તદેવ ભવઙ્ગચલનસ્સ પચ્ચયભૂતં આપાથગતં રૂપાયતનં. ભવઙ્ગં વિચ્છિન્દમાના વિયાતિ ભવઙ્ગસન્તાનં વિચ્છિન્દન્તી ¶ વિય. તદારમ્મણુપ્પત્તિયા પરતો ભવઙ્ગસ્સ ઉપ્પજ્જનતો વિસયગ્ગહણં પઞ્ચદ્વારાવજ્જનં વત્વા તદનન્તરં દસ્સનાદીસુ વત્તબ્બેસુ તાનિ અવત્વા મનોદ્વારાવજ્જનસ્સ ગહણં ઉદ્દેસે દ્વિન્નં આવજ્જનાનં આવજ્જનસામઞ્ઞેન ગહિતત્તા.

આવજ્જનાનન્તરન્તિ પઞ્ચદ્વારાવજ્જનાનન્તરં. યે હદયવત્થુ વિય સમ્પટિચ્છનાદિવીથિચિત્તાનિપિ નાનુજાનન્તિ, તેસં ‘‘સમ્પટિચ્છનાય ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુયા’’તિઆદિના તત્થ તત્થ પાળિ આગતા. ન હિ સક્કા પાળિં પટિસેધેતું.

‘‘સચે ¶ મહન્તં હોતી’’તિ ઇદં જવનપરિયોસાનાય ચિત્તપ્પવત્તિયા વુચ્ચમાનત્તા વુત્તં. ચુદ્દસચિત્તક્ખણાયુકઞ્હિ આરમ્મણમિધ ‘‘મહન્ત’’ન્તિ અધિપ્પેતં, તઞ્ચ ઉપ્પજ્જિત્વા દ્વિતિચિત્તક્ખણાતીતં હુત્વા આપાથગમનવસેન વેદિતબ્બં.

યથાવવત્થાપિતેતિ વોટ્ઠબ્બનેન વુત્તાકારેન કતવવત્થાપને. આવજ્જનાય, વોટ્ઠબ્બનસ્સ ચ વુત્તત્તા ‘‘અવસેસકામાવચરકિરિયાન’’ન્તિ અવસેસગ્ગહણં કતં. છ સત્ત વાતિ વા-સદ્દેન ‘‘પઞ્ચ વા’’તિ ઇદમ્પિ વુત્તમેવાતિ દટ્ઠબ્બં. સુત્તમુચ્છિતાદિકાલે હિ પઞ્ચપિ જવનાનિ જવન્તીતિ.

તાનિયેવાતિ ‘‘અટ્ઠન્નં વા’’તિઆદિના (વિસુદ્ધિ. ૨.૪૫૫) વુત્તાનિ એકૂનતિંસ કામાવચરજવનાનિયેવ. ઇતો અઞ્ઞં મનોદ્વારાવજ્જનાનન્તરં ઉપ્પજ્જનકચિત્તં નામ નત્થીતિ દસ્સનત્થં એવકારગ્ગહણં. ‘‘ગોત્રભૂતો’’તિ ઇદં ગોત્રભુટ્ઠાનિયાનં પરિકમ્મવોદાનાનમ્પિ ગહણં, ન ગોત્રભુનો એવ. ફલચિત્તાનીતિ સમાપત્તિવસેન પવત્તનકફલચિત્તાનિ. યં યં લદ્ધપચ્ચયન્તિ યં યં જવનં રૂપાવચરજવનાદિવસેન ગોત્રભુઅનન્તરં ઉપ્પત્તિયા લદ્ધપચ્ચયં.

અતિમહન્તન્તિ સોળસચિત્તક્ખણાયુકં. તત્થ હિ તદારમ્મણચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, ન અઞ્ઞત્થ. વિભૂતન્તિ સુપાકટં, તઞ્ચ કામાવચરમેવ. તત્થ હિ તદારમ્મણસ્સ ઉપ્પત્તિ. કામાવચરજવનાવસાનેતિ કામાવચરજવનસ્સેવ અવસાને. ન હિ તં કામતણ્હાહેતુકકમ્મનિબ્બત્તં મહગ્ગતાનુત્તરજવનં અનુબન્ધતિ અજનકત્તા, જનકાસદિસત્તા ચ. યથા ગેહતો બહિ ગન્તુકામો તરુણદારકો જનકં, જનકસદિસં વા અનુબન્ધતિ, ન અઞ્ઞં, એવમિદમ્પિ ¶ . તત્થાપિ ન સબ્બસ્મા જવના સબ્બં જવનેન તદારમ્મણસ્સ નિયમેતબ્બતો, આરમ્મણેન ચ વેદનાય પરિવત્તેતબ્બતો. તત્થાયં નિયમો – પરિત્તકુસલલોભમોહમૂલસોમનસ્સસહગતકિરિયજવનાનં અઞ્ઞતરાનન્તરં અતિમહતિ વિસયે પઞ્ચન્નં સોમનસ્સસહગતાનં અઞ્ઞતરં તદારમ્મણં ઉપ્પજ્જતિ, તથા પરિત્તકુસલાકુસલઉપેક્ખાસહગતકિરિયજવનાનં અઞ્ઞતરાનન્તરં ઉપેક્ખાસહગતાનં છન્નં તદારમ્મણાનં અઞ્ઞતરં પવત્તતિ. ઇટ્ઠારમ્મણાદીનન્તિ ઇટ્ઠઇટ્ઠમજ્ઝત્તઅનિટ્ઠારમ્મણાનં વસેનાતિ સમ્બન્ધો. તયિદં આરમ્મણેન વેદનાપરિવત્તિદસ્સનત્થં વુત્તં. ‘‘પુરિમકમ્મવસેના’’તિ ઇદં તદારમ્મણવિસેસદસ્સનત્થં. ન ¶ હિ પટિસન્ધિજનકમેવ કમ્મં તદારમ્મણં જનેતિ, અથ ખો અઞ્ઞકમ્મમ્પિ. તં પન પટિસન્ધિદાયિના કમ્મેન નિબ્બત્તેતબ્બતદારમ્મણતો વિસદિસમ્પિ નિબ્બત્તેતીતિ. ‘‘જવનચિત્તવસેના’’તિ ઇદં તદારમ્મણનિયમદસ્સનત્થં. ‘‘જવનેન તદારમ્મણં નિયમેતબ્બ’’ન્તિ હિ વુત્તં. આદિ-સદ્દેન પટિસન્ધિચિત્તં સઙ્ગણ્હાતિ. તઞ્હિ અત્તનો ઉક્કટ્ઠતરસ્સ તદારમ્મણસ્સ પચ્ચયો ન હોતિ. યો યો પચ્ચયો લદ્ધો હોતીતિ યથાવુત્તેસુ ઇટ્ઠારમ્મણાદીસુ યો યો તદારમ્મણસ્સ ઉપ્પત્તિયા પચ્ચયો સમવેતો હોતિ. કિઞ્ચિ અન્તરન્તિ કિઞ્ચિ ખણન્તરં. ઉદકમિવાતિ પટિસોતં ગચ્છન્તં ઉદકમિવ.

દ્વિક્ખત્તું સકિં વાતિ વચનસિલિટ્ઠવસેન વુત્તં ‘‘અટ્ઠ વા દસ વા’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૮.૧૧; પારા. ૧૧) વિય. દ્વિક્ખત્તુંયેવ પન વણ્ણેન્તિ. વિપાકચિત્તત્તા, આવજ્જનસ્સ ચ વિદૂરત્તા, મૂલભવઙ્ગાદિભવઙ્ગસામઞ્ઞસબ્ભાવતો ચ ભવઙ્ગસ્સ આરમ્મણે પવત્તનારહં સમાનં તસ્સ જવનસ્સ આરમ્મણં આરમ્મણં એતસ્સાતિ તદારમ્મણન્તિ વુચ્ચતિ એકસ્સ આરમ્મણસદ્દસ્સ લોપં કત્વા ‘‘કામાવચરં, ઓટ્ઠમુખ’’ન્તિ ચ યથા. એત્થ ચ કેચિ ‘‘પટ્ઠાને ‘કુસલાકુસલે નિરુદ્ધે વિપાકો તદારમ્મણતા ઉપ્પજ્જતી’તિ (પટ્ઠા. ૧.૧.૪૦૬) વિપાકધમ્મધમ્માનં એવ અનન્તરં તદારમ્મણં વુત્ત’’ન્તિ કિરિયાજવનાનન્તરં ન ઇચ્છન્તિ. વિપ્ફારવન્તં હિ જવનં નાવં વિય નદીસોતો ભવઙ્ગં અનુબન્ધતિ, ન પન છળઙ્ગુપેક્ખાવતો સન્તવુત્તિકિરિયજવનં પણ્ણપુટં વિય નદીસોતોતિ. તયિદં લબ્ભમાનસ્સાપિ કેનચિ અધિપ્પાયેન કત્થચિ અવચનં દિસ્સતિ, યથા તં ધમ્મસઙ્ગહે અકુસલનિદ્દેસે લબ્ભમાનોપિ અધિપતિ ન વુત્તો. યઞ્ચ પણ્ણપુટં નિદસ્સિતં, તમ્પિ નિદસ્સિતબ્બેન ન સમાનં. નાવાપણ્ણપુટાનઞ્હિ નદીસોતસ્સ આવટ્ટનં, ગતિ ચ વિસદિસીતિ નાવાય નદીસોતસ્સ અનુબન્ધનં, પણ્ણપુટસ્સ અનનુબન્ધનઞ્ચ યુજ્જતિ, ઇધ પન કિરિયજવનેતરજવનાનં ભવઙ્ગસોતસ્સ ¶ આવટ્ટનં, ગતિ ચ સદિસીતિ એતસ્સ અનનુબન્ધનં, ઇતરસ્સ અનુબન્ધનઞ્ચ ન યુજ્જતિ. તસ્મા વિચારેતબ્બં.

ભવઙ્ગમેવાતિ અવધારણં ભવપરિયોસાનસ્સ ઇધ ન અધિપ્પેતત્તા. અઞ્ઞથા તદારમ્મણાવસાને ચુતિપિ ન હોતિયેવ. દસ્સનાદીનીતિ દસ્સનસવનઘાયનસાયનફુસનાનિ. ઇતિ-સદ્દો આદિઅત્થો, તેન સમ્પટિચ્છનાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. પટિસન્ધિતો ભવઙ્ગમેવ, ભવઙ્ગતો આવજ્જનમેવાતિ ¶ એવં પવત્તચિત્તનિયમવસેનેવ. તમ્પીતિ ચુતિચિત્તમ્પિ. પટિસન્ધિભવઙ્ગચિત્તાનિ વિય એકૂનવીસતિવિધમેવ હોતિ અત્થતો ભેદાભાવતો.

ભવગતિઠિતિનિવાસેસૂતિ તીસુ ભવેસુ, પઞ્ચસુ ગતીસુ, સત્તસુ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ, નવસુ સત્તાવાસેસુ ચ. યો પનેત્થ અચિત્તકો, સો ઇધ ન ગહેતબ્બો વિઞ્ઞાણકથાભાવતો. ‘‘એત્થા’’તિ ઇદં ‘‘સંસરમાનાનં સત્તાન’’ન્તિ ઇમિના સમ્બન્ધિતબ્બં. એત્થ એતેસુ વુત્તનયેન સંસરમાનેસુ સત્તેસુ યો પન અરહત્તં પાપુણાતિ સમ્માપટિપત્તિમન્વાયાતિ અધિપ્પાયો. તસ્સ અરહતો નિરુદ્ધમેવ હોતિ ચિત્તં અપ્પટિસન્ધિકભાવતો.

ઇતિ વિઞ્ઞાણક્ખન્ધે વિત્થારકથામુખવણ્ણના.

વેદનાક્ખન્ધકથાવણ્ણના

૪૫૬. વેદેન અનુભવનાકારેન અયિતં પવત્તં વેદયિતં, વેદયિતન્તિ લક્ખિતબ્બધમ્મજાતં વેદયિતલક્ખણં. તં પન અત્થતો વેદના એવાતિ આહ ‘‘વેદયિતલક્ખણં નામ વેદનાવા’’તિ. અથ વા વેદયિતં લક્ખણં એતિસ્સાતિ કપ્પનાસિદ્ધં ભેદં નિસ્સાય અઞ્ઞપદત્થસમાસવસેનાપિ વેદનાવ વુચ્ચતીતિ આહ ‘‘વેદયિતલક્ખણં નામ વેદનાવા’’તિ. વેદયતિ વેદયતીતિ બ્યાપનિચ્છાવસેન વચનં વેદનાય સવિસયે અભિણ્હપ્પવત્તિદસ્સનત્થં. સભાવધમ્મતો અઞ્ઞો કત્તા નત્થીતિ દસ્સનત્થં કત્તુનિદ્દેસો. ઇતીતિ અનિયમતો હેતુઅત્થો. ખોતિ વચનાલઙ્કારમત્તં. તસ્માતિ તસ્સ નિયમનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – યસ્મા યથાપચ્ચયં આરમ્મણરસં અનુભવતિ, તસ્મા વેદનાતિ વુચ્ચતીતિ.

‘‘કુસલવિઞ્ઞાણેન ¶ સમ્પયુત્તા’’તિ ઇદં કુસલાય વેદનાય ઉપલક્ખણં દટ્ઠબ્બં. યા કાચિ કુસલા વેદના, સબ્બા સા કુસલેન વિઞ્ઞાણેન સમ્પયુત્તાતિ, ન પન તસ્સા કુસલભાવસંસિદ્ધિદસ્સનત્થં. ન હિ કુસલેન વિઞ્ઞાણેન સમ્પયોગતો કુસલાય વેદનાય કુસલભાવો, અથ ¶ ખો યોનિસોમનસિકારાદિકતો. તેનાહ ‘‘જાતિવસેના’’તિ. અકુસલાદીસુપિ એસેવ નયો. યથા પન જાતિવસેન કુસલાદિવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તતાય તિવિધા, એવં યાવ એકૂનનવુતિવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તાતિ એકૂનનવુતિવિધા વેદિતબ્બા. સભાવભેદતોતિ સમ્પયુત્તભૂમિઆરમ્મણાદિવસેન લબ્ભમાનં ભેદં અગ્ગહેત્વા કેવલં સભાવકતભેદતો એવાતિ અત્થો.

‘‘પઞ્ચવિધા’’તિ વત્વા તં પઞ્ચવિધતં દસ્સેતું ‘‘સુખ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સુખયતીતિ સુખં, કાયં, સમ્પયુત્તધમ્મે ચ લદ્ધસ્સાદે કરોતીતિ અત્થો. સુટ્ઠુ વા ખાદતિ, ખણતિ વા કાયિકં આબાધન્તિ સુખં. સુકરં ઓકાસદાનં એતસ્સાતિ સુખન્તિ અપરે. દુક્ખયતીતિ દુક્ખં, કાયં, સમ્પયુત્તધમ્મે ચ વિબાધતીતિ અત્થો. દુટ્ઠુ વા ખાદતિ, ખણતિ વા કાયિકં અસ્સાદન્તિ દુક્ખં. દુક્કરં ઓકાસદાનં એતસ્સાતિ દુક્ખન્તિ અપરે. સોમનસ્સુપેક્ખાનં સદ્દત્થો હેટ્ઠા વુત્તોયેવ. દોમનસ્સસ્સ સોમનસ્સે વુત્તનયાનુસારેન વેદિતબ્બં. કિં પન કારણં માનસેતરસાતાસાતવસેન સુખં, દુક્ખઞ્ચ વિભજિત્વા વુત્તં ‘‘સુખં સોમનસ્સં દુક્ખં દોમનસ્સ’’ન્તિ, ઉપેક્ખા પન માનસી, ઇતરા ચ એકધાવ વુત્તાતિ? ભેદાભાવતો. યથા હિ અનુગ્ગહૂપઘાતકતાય સુખદુક્ખાનિ અઞ્ઞથા કાયસ્સ અનુગ્ગહમુપઘાતઞ્ચ કરોન્તિ, અઞ્ઞથા મનસો, ન એવમુપેક્ખા. તસ્મા ભેદાભાવતો એકધાવ ઉપેક્ખા વુત્તાતિ.

તત્થ યેન સભાવભેદેન વેદના પઞ્ચવિધા, સા પવત્તિટ્ઠાને દસ્સિતે સુપાકટા હોતીતિ પવત્તિટ્ઠાનં તાવ દસ્સેતું ‘‘તત્થા’’તિઆદિ આરદ્ધં. અકુસલવિપાકેનાતિ એત્થાપિ ‘‘કાયવિઞ્ઞાણેન સમ્પયુત્ત’’ન્તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. યથા અધિકરણીમત્થકે કપ્પાસપિચુપિણ્ડં ઠપેત્વા અયોકૂટેન પહરન્તસ્સ પિચુપિણ્ડં અતિક્કમિત્વા કૂટં અધિકરણિં ગણ્હાતિ, નિઘંસો બલવા હોતિ, એવં પટિઘટ્ટનાનિઘંસસ્સ બલવભાવતો ઇટ્ઠે, ઇટ્ઠમજ્ઝત્તે ચ આરમ્મણે કાયવિઞ્ઞાણં સુખસહગતં હોતિ. અનિટ્ઠે, અનિટ્ઠમજ્ઝત્તે ચ દુક્ખસહગતન્તિ આહ ‘‘કુસલ…પે… દુક્ખ’’ન્તિ. કામાવચરવિપાકવિઞ્ઞાણાનિ પઞ્ચ કમ્મારમ્મણવસેન સોમનસ્સસહગતાનિ હોન્તિ, રૂપાવચરવિપાકાનિ ચત્તારિ કમ્મવસેન, સેસાનિ તેરસ કામાવચરાનિ, અટ્ઠ રૂપાવચરાનિ, દ્વત્તિંસ લોકુત્તરાનિ, યથારહં ¶ ચેતોભિસઙ્ખારારમ્મણપાદકાદિવસેન ¶ સોમનસ્સસહગતાનિ હોન્તીતિ આહ ‘‘સોમનસ્સં દ્વાસટ્ઠિયા વિઞ્ઞાણેહિ સમ્પયુત્ત’’ન્તિ. દોમનસ્સં દ્વીહિ અકુસલવિઞ્ઞાણેહિ સમ્પયુત્તં ચેતોભિસઙ્ખારારમ્મણાદિવસેન.

અવસેસપઞ્ચપઞ્ઞાસાયાતિ યથાવુત્તાનિ છસટ્ઠિ વિઞ્ઞાણાનિ ઠપેત્વા અવસેસાય પઞ્ચપઞ્ઞાસાય. તત્થ કુસલાકુસલવિપાકાનિ ઇટ્ઠાનિટ્ઠેસુ નિબ્બિકપ્પકાનિ સુખદુક્ખસમ્પયુત્તાનિ ભવિતું યુત્તાનિપિ દ્વિન્નં પિચુપિણ્ડાનં વિય દ્વિન્નં દ્વિન્નં ઉપાદારૂપાનં ઘટ્ટનાનિઘંસસ્સ મન્દભાવતો ચક્ખાદિસન્નિસ્સિતાનિ અટ્ઠપિ વિઞ્ઞાણાનિ સબ્બત્થ ઉપેક્ખાસમ્પયુત્તાનેવ હોન્તિ, તથા બલવપચ્ચયતાય સુખદુક્ખાનં તેસઞ્ચ તદભાવતો. અપુબ્બારમ્મણનિસ્સયપ્પવત્તીનિ આવજ્જનસમ્પટિચ્છનવિઞ્ઞાણાનિ, અસદિસાનન્તરપ્પચ્ચયં કિરિયારમ્ભસ્સ આદિભૂતં વોટ્ઠબ્બનં, કાયદુક્ખપધાનતાય અકુસલફલસ્સ તદુપનિસ્સયભૂતં અકુસલવિપાકપટિસન્ધિઆદિ, ઇટ્ઠમજ્ઝત્તારમ્મણપ્પવત્તીનિ કામાવચરકુસલવિપાકવિઞ્ઞાણાનિ ચ ઉપેક્ખાસહગતાનિયેવ હોન્તિ. કમ્મવસેન વા વિપાકાનુભવનસ્સ ઇટ્ઠાનિટ્ઠારમ્મણેસુ અદુક્ખમસુખભાવો યુત્તો. સતિ ચ વિપાકભૂતાય ઉપેક્ખાય સુખદુક્ખમજ્ઝત્તભાવે કમ્મારમ્મણવસેન કુસલવિપાકાય ઇટ્ઠભાવો, અકુસલવિપાકાય અનિટ્ઠભાવો ચ વેદિતબ્બો. અવસિટ્ઠાનિ પન સત્તતિંસ વિઞ્ઞાણાનિ ચેતોભિસઙ્ખારારમ્મણપાદકાદિવસેન ઉપેક્ખાસમ્પયુત્તાનિ હોન્તીતિ એવં પઞ્ચપઞ્ઞાસાય વિઞ્ઞાણેહિ ઉપેક્ખાય સમ્પયુત્તતા વેદિતબ્બા.

સલક્ખણં નામ ધમ્માનં અનઞ્ઞસાધારણો સભાવો, અનુભવનઞ્ચ સબ્બવેદનાનં સાધારણલક્ખણન્તિ તં પટિનિયતેન આરમ્મણેન નિયમેત્વા દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઇટ્ઠફોટ્ઠબ્બાનુભવનલક્ખણં સુખ’’ન્તિ તસ્સ બ્યભિચારાભાવતો. ભુસં બ્રૂહનં વડ્ઢનં ઉપબ્રૂહનં. તયિદં કામઞ્ચ ચેતસિકસુખેપિ લબ્ભતિ, તં પન સવિકપ્પકં ચેતોભિસઙ્ખારવસેનાપિ હોતિ. ઇદન્તુ નિબ્બિકપ્પકં સભાવસિદ્ધત્તા તતો સાતિસયન્તિ આહ ‘‘સમ્પયુત્તાનં ઉપબ્રૂહનરસ’’ન્તિ. અસ્સાદિયતીતિ અસ્સાદો, સુખાવેદના. તેનાહ ભગવા ‘‘યં, ભિક્ખવે, પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધે પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ સુખં સોમનસ્સં, અયં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધેસુ અસ્સાદો’’તિ ¶ (સં. નિ. ૩.૨૬). કાયનિસ્સિતત્તા કાયે ભવો કાયિકો, સો એવ અસ્સાદો તથા પચ્ચુપતિટ્ઠતીતિ કાયિકઅસ્સાદપચ્ચુપટ્ઠાનં. કાયિન્દ્રિયપદટ્ઠાનં અનઞ્ઞવત્થુકત્તા.

દુક્ખસ્સ લક્ખણાદીનિ વુત્તનયાનુસારેન વેદિતબ્બાનિ.

સભાવતો ¶ , પરિકપ્પતો વા ઇટ્ઠસ્સ આરમ્મણસ્સ અનુભવનલક્ખણં ઇટ્ઠારમ્મણાનુભવનલક્ખણં. તેનાહ ‘‘યથા તથા વા ઇટ્ઠાકારસમ્ભોગરસ’’ન્તિ, યથાભૂતેન વા અયથાભૂતેન વા ઇટ્ઠાકારેન આરમ્મણસ્સ સંભુઞ્જનરસં, પચ્ચનુભવનકિચ્ચન્તિ અત્થો. ‘‘પસ્સદ્ધિપદટ્ઠાન’’ન્તિ ઇદં ‘‘પસ્સદ્ધકાયો સુખં વેદેતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૩૭૬; અ. નિ. ૧૧.૧૨) સુત્તપદં નિસ્સાય વુત્તં, તં પન નિરામિસસોમનસ્સવસેન વેદિતબ્બં.

સોમનસ્સે વુત્તવિપરિયાયેન દોમનસ્સસ્સ લક્ખણાદીનિ વેદિતબ્બાનિ. દોમનસ્સસ્સ કામધાતુયં ઉપ્પજ્જનતો એકન્તેન હદયવત્થુપદટ્ઠાનતા તતો વિસેસો.

મજ્ઝત્તસ્સ, આરમ્મણસ્સ મજ્ઝત્તં વા વેદયિતં અનુભવનં લક્ખણં એતિસ્સાતિ મજ્ઝત્તવેદયિતલક્ખણા. મજ્ઝત્તાનુભવનતો એવ સમ્પયુત્તાનં નાતિઉપબ્રૂહનમિલાપનરસા. ‘‘સન્તભાવપચ્ચુપટ્ઠાના’’તિ ઇદં અનવજ્જાય નિરામિસાય ઉપેક્ખાય વસેન વેદિતબ્બં, ન સબ્બાય.

ઇતિ વેદનાક્ખન્ધે વિત્થારકથામુખવણ્ણના.

સઞ્ઞાક્ખન્ધકથાવણ્ણના

૪૫૭. સઞ્જાનનલક્ખણં નામ સઞ્ઞાવાતિઆદીસુ યં વત્તબ્બં, તં વેદનાક્ખન્ધનિદ્દેસે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

કામં વેદનાયપિ વિપ્પયુત્તં વિઞ્ઞાણં નત્થિ, તસ્સા પન સભાવતો ભિન્નત્તા કાયચિ વેદનાય સમ્પયુત્તમ્પિ કાયચિ વિપ્પયુત્તં હોતિ. સઞ્ઞાય પન ઈદિસં નત્થીતિ આહ ‘‘ન હિ તં વિઞ્ઞાણં…પે… સઞ્ઞાયા’’તિ.

સબ્બાવાતિ ચતુભૂમિકાપિ. અથ વા યથા વેદના ભિન્નસભાવત્તા ભેદનલક્ખણાદિતો વુત્તા, ન એવમયં, અયં પન સબ્બાવ સઞ્જાનનલક્ખણા ¶ . નીલાદિભેદસ્સ આરમ્મણસ્સ સઞ્જાનનં સઞ્ઞં કત્વા જાનનં લક્ખણં એતિસ્સાતિ સઞ્જાનનલક્ખણા. તથા હિ સા અભિઞ્ઞાણેન સઞ્જાનનતો ¶ પચ્ચાભિઞ્ઞાણરસાતિ વુચ્ચતિ. નિમિત્તેન હિ પુન સઞ્જાનનકિચ્ચા પચ્ચાભિઞ્ઞાણરસા. તસ્સા વડ્ઢકિસ્સ દારુમ્હિ અભિઞ્ઞાણં કત્વા તેન અભિઞ્ઞાણેન પચ્ચાભિજાનનકાલે પવત્તિ વેદિતબ્બા. તેનાહ ‘‘તદેવેત’’ન્તિઆદિ. પુન સઞ્જાનનસ્સ પચ્ચયો પુનસઞ્જાનનપચ્ચયો, તદેવ નિમિત્તં પુન…પે… નિમિત્તં, તસ્સ કરણં, પુન…પે… કરણં, પુનસઞ્જાનનપચ્ચયભૂતં વા નિમિત્તકરણં પુન…પે… કરણં, તદસ્સા કિચ્ચન્તિ પુનસઞ્જાનનપચ્ચયનિમિત્તકરણરસા. પુનસઞ્જાનનનિમિત્તકરણં નિમિત્તકારિકાય, નિમિત્તેન સઞ્જાનનન્તિયા ચ સબ્બાય સઞ્ઞાય સમાનં યોજેતબ્બં. અભિનિવેસકરણં ‘‘ઇદમેવ સચ્ચ’’ન્તિ (મ. નિ. ૨.૧૮૭, ૨૦૨, ૨૦૩, ૪૨૭; મ. નિ. ૩.૨૭-૨૯) સઞ્ઞાભિનિવેસમત્તેનેવ દટ્ઠબ્બં. યથાઉપટ્ઠિતવિસયપદટ્ઠાના અવિકપ્પસભાવત્તા. ઞાણસમ્પયુત્તા પન સઞ્ઞા ઞાણમેવ અનુવત્તતિ, તસ્મા અભિનિવેસકારિકા, વિપરીતગ્ગાહિકા ચ ન હોતિ. એતેનેવ સમાધિસમ્પયુત્તતાય અચિરટ્ઠાનતા ચ ન હોતીતિ વેદિતબ્બા. એવં રાગદિટ્ઠિમાનાદિસમ્પયુત્તાય સઞ્ઞાય રાગાદિઅનુવત્તિકભાવોતિ.

ઇતિ સઞ્ઞાક્ખન્ધે વિત્થારકથામુખવણ્ણના.

સઙ્ખારક્ખન્ધકથાવણ્ણના

૪૫૮. રાસિકરણલક્ખણન્તિ સમ્પિણ્ડનલક્ખણં, તતો સઙ્ખારા આયૂહનરસા વુચ્ચન્તિ. ચેતનાપધાનતાય હિ સઙ્ખારક્ખન્ધધમ્મા એવં વુત્તા. તેનેવાહ ‘‘કિં પન તન્તિ સઙ્ખારાયેવા’’તિઆદિ. તત્થ સઙ્ખતમભિસઙ્ખરોન્તીતિ યથા અત્તનો ફલં સઙ્ખતં સમ્મદેવ નિપ્ફન્નં હોતિ, એવં અભિસઙ્ખરોન્તીતિ અત્થો. વિપ્ફારપચ્ચુપટ્ઠાનાતિ એત્થ વિપ્ફારો નામ વિપ્ફારવન્તતા, તસ્મા સબ્યાપારપચ્ચુપટ્ઠાનાતિ અત્થો.

તસ્મિં તસ્મિં ચિત્તે ઉપ્પન્ને નિયમેન ઉપ્પજ્જનતો નિયતા. સરૂપેન આગતાતિ એવં પિટ્ઠિવત્તકે અકત્વા પાળિયા સરૂપેનેવ આગતા. કદાચિદેવ ઉપ્પજ્જનતો ન નિયતાતિ અનિયતા. યદિપિ અનિયતા એકજ્ઝં ¶ ન ઉપ્પજ્જન્તિ, તસ્મિં પન ચિત્તે ઉપ્પજ્જનધમ્મતાય ‘‘છત્તિંસા’’તિ વુત્તં. તેનાહ ‘‘ઉપ્પજ્જમાનાપિ ચ ન એકતો ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ.

૪૫૯. ફુસતીતિ ¶ કત્તુનિદ્દેસો. યં તત્થ કારણં, તં હેટ્ઠા વુત્તમેવ. ફુસન્તિ એતેનાતિ વા ફસ્સો. સમ્પયુત્તધમ્મા હિ આરમ્મણે પવત્તમાના તં ફુસનલક્ખણેન ફસ્સેન ફુસન્તા વિય હોન્તિ. આરમ્મણફુસનમત્તં વા ફસ્સોતિ સાધનત્તયમ્પિ યુજ્જતેવ. સભાવધમ્મેસુ કત્તુકરણસાધનવચનં તદાકારસમારોપનતો પરિયાયકથા, ભાવસાધનવચનમેવ નિપ્પરિયાયકથાતિ વુત્તં ‘‘ફુસનલક્ખણો’’તિ. અયઞ્હીતિઆદિ યથાવુત્તલક્ખણાદિસમત્થનં. યદિ અયં ધમ્મો ચેતસિકો, સ્વાયં અરૂપધમ્મો સમાનો કથં ફુસનલક્ખણો, સઙ્ઘટ્ટનરસાદિકો ચ હોતીતિ અન્તોલીનં ચોદનં હદયે ઠપેત્વા તસ્સ સોધનત્થં ‘‘અરૂપધમ્મોપિ સમાનો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ‘‘ફુસનાકારેનેવ પવત્તતી’’તિ ઇમિના અરૂપસ્સાપિ તસ્સ ધમ્મસ્સ અયં સભાવોતિ દસ્સેતિ. સા ચ તસ્સ ફુસનાકારપ્પવત્તિ અમ્બિલઅમ્બપક્કાદિં ખાદન્તં પસ્સન્તસ્સ પરસ્સ ખેળુપ્પત્તિ, પરં વિબાધિયમાનં દિસ્વા દયાલુકસ્સ સરીરકમ્પનં, રુક્ખસાખગ્ગે દુટ્ઠિતં પુરિસં દિસ્વા ભૂમિયં ઠિતસ્સ ભીરુકપુરિસસ્સ જઙ્ઘચલનં, પિસાચાદિભાયિતબ્બં દિસ્વા ઊરુખમ્ભોતિ એવમાદીસુ પરિબ્યત્તા હોતિ.

એકદેસેનાતિ કટ્ઠદ્વયાદિ વિય અત્તનો એકપસ્સેન. અનલ્લીયમાનોપીતિ અસંસિલિયમાનોપિ. રૂપસદ્દેહિ સહ ફસ્સસ્સ સામઞ્ઞં અનલ્લીયમાનસઙ્ઘટ્ટનમેવ, ન વિસયભાવો. યથા રૂપસદ્દા ચક્ખુસોતાનિ અનલ્લીયમાના એવ ‘‘ફુસિત’’ન્તિઆદિના વુત્તા, એવં ફસ્સસ્સાપિ આરમ્મણફુસનસઙ્ઘટ્ટનાનીતિ. સઙ્ઘટ્ટનઞ્ચ ફસ્સસ્સ ચિત્તારમ્મણાનં સન્નિપતનભાવો એવ. તેનાહ ‘‘ચિત્તમારમ્મણઞ્ચ સઙ્ઘટ્ટેતી’’તિ. કિચ્ચટ્ઠેન રસેન સઙ્ઘટ્ટનરસતા વુત્તા, વત્થારમ્મણસન્નિપાતેન વા સમ્પજ્જતીતિ સઙ્ઘટ્ટનસમ્પત્તિકો ફસ્સો સઙ્ઘટ્ટનરસો વુત્તો. યથા ‘‘દ્વે પાણી વજ્જેય્યુ’’ન્તિઆદીસુ (મિ. પ. ૨.૩.૮) પાણિસ્સ પાણિમ્હિ સઙ્ઘટ્ટનં તબ્બિસેસભૂતા રૂપધમ્મા, એવં ચિત્તસ્સ આરમ્મણે સઙ્ઘટ્ટનં તબ્બિસેસભૂતો એકો ચેતસિકધમ્મો દટ્ઠબ્બો. ‘‘તિણ્ણં સઙ્ગતિ ફસ્સો’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૦૪; ૩.૪૨૧, ૪૨૫, ૪૨૬; સં. નિ. ૨.૪૩-૪૪; ૪.૬૦) વચનતો ચક્ખુરૂપવિઞ્ઞાણાદીનં ¶ સઙ્ગતિવસેન ગહેતબ્બત્તા આહ ‘‘તિકસન્નિપાતસઙ્ખાતસ્સા’’તિઆદિ. તસ્સ ફસ્સસ્સ કારણભૂતો તદનુરૂપો સમન્નાહારો તજ્જાસમન્નાહારો. ઇન્દ્રિયસ્સ તદભિમુખભાવો, આવજ્જનાય ચ આરમ્મણકરણં વિસયસ્સ પરિક્ખતતા અભિસઙ્ખતતા, વિઞ્ઞાણસ્સ વિસયભાવકરણન્તિ અત્થો. યથા નિચ્ચમ્મા ગાવી યં યં ઠાનં ઉપગતા, તત્થ તત્થ દુક્ખમેવ પાપુણાતિ, એવં ફસ્સે સતિ વેદના ઉપ્પજ્જતેવ. વેદના ચ દુક્ખસલ્લાદિસભાવાતિ વુત્તં ‘‘વેદનાધિટ્ઠાનભાવતો પન નિચ્ચમ્મગાવી વિય દટ્ઠબ્બો’’તિ.

૪૬૦. અભિસન્દહતિ ¶ પબન્ધતિ પવત્તેતિ. ચેતનાભાવો બ્યાપારભાવો. આયૂહનં ચેતયનં ઈરિયનં. સંવિદહનં વિચારણં. આયૂહનરસાય ચેતનાય પવત્તમાનાય સબ્બેપિ સમ્પયુત્તધમ્મા યથાસકં કિચ્ચપ્પસુતા હોન્તીતિ સા સકિચ્ચપરકિચ્ચસાધિકા વુત્તા. જેટ્ઠસિસ્સો પરે સજ્ઝાયને ઉય્યોજેન્તો સયમ્પિ સજ્ઝાયતિ. મહાવડ્ઢકિમ્હિ વડ્ઢકિકમ્મં કાતુમારદ્ધે ઇતરેપિ કરોન્તિયેવ. ઉસ્સાહનભાવેનાતિ આદરકરણભાવેન. સા હિ સયં આદરભૂતા સમ્પયુત્તધમ્મે આદરયતીતિ. આયૂહનવસેન ઉસ્સાહનં દટ્ઠબ્બં, ન વીરિયુસ્સાહવસેન.

૪૬૧. વીરભાવોતિ યેન વીરો નામ હોતિ, સો ધમ્મોતિ અત્થો. વિધિના ઈરેતબ્બં પવત્તેતબ્બન્તિ વા વીરિયં, ઉસ્સાહો, તંતંકિચ્ચસમારમ્ભો, પરક્કમો વા. ઉપત્થમ્ભનં સમ્પયુત્તધમ્માનં કોસજ્જપક્ખે પતિતું અદત્વા ધારણં અનુબલપ્પદાનં, સમ્પગ્ગણ્હનં વા. સંસીદનપટિપક્ખો ધમ્મો અસંસીદનં, ન સંસીદનાભાવમત્તન્તિ અસંસીદનભાવેન પચ્ચુપતિટ્ઠતીતિ વુત્તં ‘‘અસંસીદનભાવપચ્ચુપટ્ઠાન’’ન્તિ. સંવેગપદટ્ઠાનન્તિ અટ્ઠસંવેગપુબ્બિકાય (અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૪૧૮) કુસલકિરિયાય વીરિયારમ્ભવત્થુપદટ્ઠાનં. ‘‘મગ્ગો ગન્તબ્બો હોતિ, મગ્ગો ગતો, કમ્મં કાતબ્બં, કમ્મં કતં, અપ્પમત્તકો આબાધો ઉપ્પન્નો, ગિલાના વુટ્ઠિતો હોતિ, અચિરવુટ્ઠિતો ગેલઞ્ઞા, ગામં વા નિગમં વા પિણ્ડાય વિચરન્તો ન લભતિ લૂખસ્સ વા પણીતસ્સ વા ભોજનસ્સ યાવદત્થં પારિપૂરિં, લભતિ…પે… પારિપૂરિ’’ન્તિ એવં વુત્તાનિ એતાનિ અનુરૂપપચ્ચવેક્ખણાસહિતાનિ અટ્ઠ વીરિયારમ્ભવત્થૂનિ, તંમૂલકાનિ વા પચ્ચવેક્ખણાનિ.

૪૬૨. અત્તના ¶ અનુપાલેતબ્બાનં સહજાતધમ્માનં અનુપાલનં જીવિતસ્સ બ્યાપારો, તઞ્ચ નેસં જીવનન્તિ તં તસ્સ કારણભાવં પુરક્ખત્વા વુત્તં ‘‘જીવન્તિ તેના’’તિ. તમ્પિ ચસ્સ અત્થતો જીવનમેવાતિ આહ ‘‘જીવનમત્તમેવ વા ત’’ન્તિ.

૪૬૩. આધિયતીતિ ઠપેતિ. અવિસારો અત્તનો એવ અવિસરણસભાવો. અવિક્ખેપો સમ્પયુત્તાનં ધમ્માનં અવિક્ખિત્તતા. યેન સમ્પયુત્તા અવિક્ખિત્તા હોન્તિ, સો ધમ્મો અવિક્ખેપોતિ. અવૂપસમલક્ખણસ્સ વિક્ખેપસ્સ પટિપક્ખતાય ચિત્તસ્સ ઉપસમનાકારેન પચ્ચુપતિટ્ઠતીતિ ઉપસમપચ્ચુપટ્ઠાનો. વિસેસતોતિ યેભુય્યેન. સુખવિરહિતોપિ હિ અત્થિ સમાધીતિ. દીપચ્ચિનિદસ્સનેન સન્તાનઠિતિભાવં સમાધિસ્સ દસ્સેતિ.

૪૬૪. સદ્દહન્તિ ¶ એતાયાતિ સદ્દહનકિરિયાય પવત્તમાનાનં ધમ્માનં તત્થ આધિપચ્ચભાવેન સદ્ધાય પચ્ચયતં દસ્સેતિ. તસ્સા હિ ધમ્માનં તથાપચ્ચયભાવે સતિ પુગ્ગલો સદ્દહતીતિ વોહારો હોતિ. સદ્દહનં સદ્ધેય્યવત્થુનો પત્તિયાયનં, તં લક્ખણં એતિસ્સાતિ સદ્દહનલક્ખણા. ઓકપ્પનલક્ખણાતિ અનુપવિસિત્વા એવમેતન્તિ કપ્પનલક્ખણા. કાલુસ્સિયમલં વિધમેત્વા સમ્પયુત્તાનં, પુગ્ગલસ્સેવ વા પસાદનં અનાવિલભાવકરણં રસો એતિસ્સાતિ પસાદનરસા. પક્ખન્દનં અધિમુચ્ચનવસેન આરમ્મણસ્સ અનુપવિસનં. અકાલુસભાવો અકાલુસ્સિયં, અનાવિલભાવોતિ અત્થો. પસાદનીયટ્ઠાનેસુ પસાદવિપરીતં અકુસલં અસ્સદ્ધિયં, મિચ્છાધિમુત્તિ ચ, તપ્પચ્ચનીકોવ પસાદભૂતો વત્થુગતો નિચ્છયો અધિમુત્તિ, ન યેવાપનકાધિમોક્ખો. રતનત્તયં, કમ્મં, કમ્મફલઞ્ચ સદ્ધેય્યવત્થુ. સપ્પુરિસસંસેવનસદ્ધમ્મસવનયોનિસોમનસિકારધમ્માનુધમ્મપ્પટિપત્તિયો સોતાપત્તિયઙ્ગાનિ. કુસલધમ્માનં આદાને હત્થં વિય, સબ્બસમ્પત્તિસમ્પદાને વિત્તં વિય, અમતકસિફલફલને બીજં વિય દટ્ઠબ્બા.

૪૬૫. સરન્તિ તાયાતિ સરણકિરિયાય પવત્તમાનાનં ધમ્માનં તત્થ આધિપચ્ચભાવેન સતિયા પચ્ચયતં દસ્સેતિ. તસ્સા હિ ધમ્માનં તથાપચ્ચયભાવે સતિ તંસમઙ્ગિપુગ્ગલો સરતીતિ વોહારો હોતિ. ઉદકે અલાબુ વિય પિલવિત્વા ગન્તું અદત્વા પાસાણસ્સ વિય નિચ્ચલસ્સ ¶ આરમ્મણસ્સ ઠપનં સરણં અસમ્મુટ્ઠતાકરણં અપિલાપનં. સમ્મોસપચ્ચનીકં કિચ્ચં અસમ્મોસો, ન સમ્મોસાભાવમત્તં. ‘‘સતારક્ખેન ચેતસા’’તિ (અ. નિ. ૧૦.૨૦) વચનતો આરક્ખપચ્ચુપટ્ઠાના. અઞ્ઞતો આગન્ત્વા ચિત્તવિસયે અભિમુખો ભવતિ એતાયાતિ વિસયાભિમુખભાવો, સતિ. સતિયા વત્થુભૂતા કાયાદયોવ કાયાદિસતિપટ્ઠાનાનિ, સતિ એવ વા પુરિમા પચ્છિમાય પદટ્ઠાનં.

૪૬૬. કાયદુચ્ચરિતાદીહીતિ હેતુમ્હિ કરણવચનં. હિરિયતીતિ લજ્જાકારેન જિગુચ્છતિ. તેહિયેવાતિ કાયદુચ્ચરિતાદીહિયેવ. ઓત્તપ્પતીતિ ઉબ્બિજ્જતિ. હિરી પાપધમ્મે ગૂથં વિય પસ્સન્તી જિગુચ્છતીતિ આહ ‘‘પાપતો જિગુચ્છનલક્ખણા હિરી’’તિ. ઓત્તપ્પં તે ઉણ્હં વિય પસ્સન્તં તતો ઉત્તસતીતિ વુત્તં ‘‘ઉત્તાસલક્ખણં ઓત્તપ્પ’’ન્તિ. વુત્તપ્પકારેનાતિ લજ્જાકારેન, ઉત્તાસાકારેન ચ. અત્તગારવપદટ્ઠાના હિરી અજ્ઝત્તસમુટ્ઠાનતાય, અત્તાધિપતિતાય ચ. પરગારવપદટ્ઠાનં ઓત્તપ્પં બહિદ્ધાસમુટ્ઠાનતાય, લોકાધિપતિતાય ચ. તમેવત્થં પાકટતરં કાતું ‘‘અત્તાનં ¶ હી’’તિઆદિ વુત્તં. અજ્ઝત્તસમુટ્ઠાનાદિતા ચ હિરિઓત્તપ્પાનં તત્થ તત્થ પાકટભાવેન વુત્તા, ન પનેતેસં કદાચિ અઞ્ઞમઞ્ઞવિપ્પયોગા. ન હિ લજ્જનં નિબ્ભયં, પાપભયં વા અલજ્જનં અત્થીતિ. લોકપાલકાતિ એત્થ ‘‘દ્વેમે, ભિક્ખવે, સુક્કા ધમ્મા લોકં પાલેન્તી’’તિ (અ. નિ. ૨.૯; ઇતિવુ. ૪૨) સુત્તપદં અત્તાધિપતિ, લોકાધિપતિભાવે ચ ‘‘સો અત્તાનંયેવ અધિપતિં કરિત્વા, સો લોકંયેવ અધિપતિં કરિત્વા’’તિ (અ. નિ. ૩.૪૦) ચ સુત્તપદાનિ આહરિત્વા વત્તબ્બાનિ.

૪૬૭. યસ્મા લોભપટિપક્ખો અલોભોતિ યે ધમ્મા તેન સમ્પયુત્તા, તંસમઙ્ગિનો વા સત્તા તેન ન લુબ્ભન્તિ, સયં કદાચિપિ ન લુબ્ભતેવ, અત્થતો વા અલુબ્ભનાકારો એવ ચ હોતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘ન લુબ્ભન્તી’’તિઆદિ. એસેવ નયોતિ ‘‘ન દુસ્સન્તિ તેના’’તિઆદિના કારકત્તયયોજનં અતિદિસતિ. અગેધો અગિજ્ઝનં અનભિકઙ્ખનં. અલગ્ગભાવો અનાસત્તતા. અપરિગ્ગહો કસ્સચિ વત્થુનો મમત્તવસેન અસઙ્ગહો. અનલ્લીનો ભાવો અધિપ્પાયો એતસ્સાતિ અનલ્લીનભાવો. એવઞ્હિ ઉપમાય સમેતિ.

૪૬૮. ચણ્ડિકસ્સ ¶ ભાવો ચણ્ડિક્કં, કોપો. તપ્પટિપક્ખો અચણ્ડિક્કં, અબ્યાપાદો. અવિરોધો અવિગ્ગહો. અનુકૂલમિત્તો અનુવત્તકો. વિનયરસોતિ વિનયનરસો. સોમ્મભાવો મેજ્જનવસેન હિલાદનીયતા.

૪૬૯. ધમ્માનં યો યો સભાવો યથાસભાવો, તસ્સ તસ્સ પટિવિજ્ઝનં યથાસભાવપટિવેધો. અક્ખલિતં અવિરજ્ઝિત્વા પટિવેધો અક્ખલિતપટિવેધો. વિસયસ્સ ઓભાસનં તપ્પટિચ્છાદકસમ્મોહન્ધકારવિધમનં વિસયોભાસનં. કત્થચિપિ વિસયે અસમ્મુય્હનાકારેનેવ પચ્ચુપતિટ્ઠતિ, સમ્મોહપટિપક્ખતાય વા તદભાવં પચ્ચુપટ્ઠપેતીતિ અસમ્મોહપચ્ચુપટ્ઠાનો. સબ્બકુસલાનં મૂલભૂતાતિ સબ્બેસં ચતુભૂમકકુસલધમ્માનં સુપ્પતિટ્ઠિતભાવસાધનેન પતિટ્ઠાભૂતા, ન તેસં કુસલભાવસાધનેન. યદિ હિ તેસં કુસલભાવો કુસલમૂલપટિબદ્ધો સિયા, એવં સતિ તંસમુટ્ઠાનરૂપેસુ હેતુપચ્ચયતા ન સિયા. ન હિ તે તેસં કુસલાદિભાવં સાધેન્તિ, ન ચ પચ્ચયા ન હોન્તિ. વુત્તઞ્હેતં ‘‘હેતૂ હેતુસમ્પયુત્તકાનં ધમ્માનં તંસમુટ્ઠાનાનઞ્ચ રૂપાનં હેતુપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા. ૧.૧.૧). યથા ચ કુસલભાવો, એવં અબ્યાકતભાવોપિ અબ્યાકતમૂલપ્પટિબદ્ધો સિયા. તથા સતિ અહેતુકચિત્તાનં ¶ અબ્યાકતભાવો એવ ન સિયા, અકુસલેસુ ચ યત્થ એકંયેવ મૂલં, તસ્સ અકુસલભાવો ન સિયા, ઉભયમ્પિ હોતિયેવ. તસ્મા ન મૂલપ્પટિબદ્ધો કુસલાદિભાવો, અથ ખો યોનિસોમનસિકારાદિપટિબદ્ધો. તેસં પન સુપ્પતિટ્ઠિતભાવસાધનાનિ મૂલાનીતિ ગહેતબ્બં.

૪૭૦. પસ્સમ્ભનં દરથવૂપસમો. કાયસદ્દો સમૂહવાચી, સો ચ ખો વેદનાદિક્ખન્ધત્તયવસેનાતિ આહ ‘‘કાયોતિ ચેત્થ વેદનાદયો તયો ખન્ધા’’તિ. તેનેવાહ ‘‘તત્થ કતમા તસ્મિં સમયે કાયપસ્સદ્ધિ હોતિ? યા તસ્મિં સમયે વેદનાક્ખન્ધસ્સા’’તિઆદિ (ધ. સ. ૪૦). દરથો સારમ્ભો, દોમનસ્સપચ્ચયાનં ઉદ્ધચ્ચાધિકાનં કિલેસાનં, તથાપવત્તાનં વા ચતુન્નં ખન્ધાનં એતં અધિવચનં. દરથનિમ્મદ્દનેન પરિળાહપરિપ્ફન્દવિરહિતો સીતિભાવો અપરિપ્ફન્દસીતિભાવો. ઉદ્ધચ્ચપ્પધાના કિલેસા ¶ ઉદ્ધચ્ચાદિકિલેસા, ઉદ્ધચ્ચં વા આદિં કત્વા સબ્બકિલેસે સઙ્ગણ્હાતિ. સેસેસુપિ એસેવ નયો.

ગરુભાવો દન્ધતા, થિનમિદ્ધાધિકાનં, તથાપવત્તાનં વા ચતુન્નં ખન્ધાનં એતં અધિવચનં. દન્ધતાય પટિપક્ખો અદન્ધતા, ન દન્ધતાય અભાવમત્તં.

થદ્ધભાવો થમ્ભો, દિટ્ઠિમાનાધિકાનં, તપ્પધાનાનં વા ચતુન્નં ખન્ધાનમેતં નામં. થદ્ધભાવનિમ્મદ્દનતો એવ કત્થચિ આરમ્મણે અપ્પટિહતાકારેન પચ્ચુપતિટ્ઠન્તિ, સમ્પયુત્તાનં વા તત્થ અપ્પટિઘાતં પચ્ચુપટ્ઠાપેન્તીતિ અપ્પટિઘાતપચ્ચુપટ્ઠાના.

કમ્મનિ સાધુ કમ્મઞ્ઞં, ન કમ્મઞ્ઞં અકમ્મઞ્ઞં, તસ્સ ભાવો અકમ્મઞ્ઞભાવો, દાનસીલાદિપુઞ્ઞકિરિયાયં અયોગ્યતા. અત્થતો કામચ્છન્દાદિસંકિલેસધમ્મા, તપ્પધાના વા ચત્તારો અકુસલક્ખન્ધા. કમ્મઞ્ઞભાવેનેવ સમ્પન્નાકારેન આરમ્મણસ્સ ગહણં આરમ્મણકરણસમ્પત્તિ. વુત્તાવસેસા કામચ્છન્દાદયો, તદેકટ્ઠા ચ સંકિલેસધમ્મા અવસેસનીવરણાદયો. વિનિબન્ધનિમ્મદ્દનેન સુખપ્પવત્તિહેતુતાય પસાદનીયવત્થૂસુ પસાદાવહા. સુવણ્ણવિસુદ્ધિ વિયાતિ યથા સુવણ્ણવિસુદ્ધિ અપગતકાળકા અલઙ્કારવિકતિવિનિયોગક્ખમા, એવમયમ્પિ સંકિલેસવિગમેન હિતકિરિયાવિનિયોગક્ખમા.

કાયચિત્તાનં ગેલઞ્ઞં, અસ્સદ્ધિયાદિ, તદેકટ્ઠા ચ પાપધમ્મા. ગેલઞ્ઞપટિપક્ખો અગેલઞ્ઞં ¶ , તબ્ભાવો લક્ખણં એતાસન્તિ અગેલઞ્ઞભાવલક્ખણા. યથાવુત્તગેલઞ્ઞનિમ્મદ્દનેનેવ નત્થિ એતાસં આદીનવો દોસો, ન વા એતા આદીનં કપણં વન્તિ પવત્તન્તીતિ નિરાદીનવા, તેનાકારેન પચ્ચુપતિટ્ઠન્તિ, તં વા સમ્પયુત્તેસુ પચ્ચુપટ્ઠપેન્તીતિ નિરાદીનવપચ્ચુપટ્ઠાના.

કાયસમ્બન્ધી, ચિત્તસમ્બન્ધી ચ ઉજુભાવોતિ લક્ખિતબ્બતાય કાયચિત્તઅજ્જવલક્ખણા. કાયચિત્તાનં નઙ્ગલસીસચન્દકોટિગોમુત્તવઙ્કતાસઙ્ખાતાનં કુટિલભાવાનં નિમ્મદ્દનતો કાયચિત્તકુટિલભાવનિમ્મદ્દનરસા. તતો એવ સબ્બથાપિ અજિમ્હભાવેન પચ્ચુપતિટ્ઠન્તિ, સમ્પયુત્તાનં વા અજિમ્હતં પચ્ચુપટ્ઠપેન્તીતિ અજિમ્હતાપચ્ચુપટ્ઠાના. ‘‘સન્તદોસપટિચ્છાદનલક્ખણા માયા, અસન્તગુણસમ્ભાવનલક્ખણં સાઠેય્ય’’ન્તિ એવં વુત્તા તદાકારપ્પવત્તા ¶ અકુસલા ખન્ધા, તદેકટ્ઠા ચ સંકિલેસધમ્મા માયાસાઠેય્યાદિકા. એત્થ ચ ચિત્તપસ્સદ્ધિઆદીહિ ચિત્તમેવ પસ્સદ્ધં, લહુ, મુદુ, કમ્મઞ્ઞં, પગુણં, ઉજુ ચ હોતિ. કાયપસ્સદ્ધિઆદીહિ પન રૂપકાયોપિ. તેનેવેત્થ ભગવતા ધમ્માનં દુવિધતા વુત્તા, ન સબ્બત્થ.

૪૭૧. છન્દનં છન્દો, આરમ્મણેન અત્થિકતા. ‘‘છન્દો કામો’’તિઆદીસુ (વિભ. ૫૬૪) પન તણ્હાપિ વુચ્ચતિ, ‘‘છન્દં જનેતિ વાયમતી’’તિઆદીસુ (વિભ. ૪૩૨) વીરિયમ્પીતિ તતો નિવત્તનત્થં ‘‘કત્તુકામતાયેતં અધિવચન’’ન્તિ વુત્તં. કત્તુકામતા વુચ્ચતિ કરણિચ્છા. ચેતસિકસ્સ ચ ધમ્મસ્સ સારમ્મણત્તા કરણિચ્છા નામ આલમ્બનસ્સ આલમ્બિતુકામતામુખેનેવ હોતીતિ આરમ્મણકરણિચ્છાલક્ખણો છન્દો કત્તુકામતાલક્ખણો વુત્તો. તેનેવાહ ‘‘આરમ્મણપરિયેસનરસો, આરમ્મણેન અત્થિકતાપચ્ચુપટ્ઠાનો’’તિ ચ. યદગ્ગેન પનાયં અત્તનો આરમ્મણપરિયેસનરસો, તદગ્ગેન સમ્પયુત્તાનમ્પિ હોતિયેવ એકારમ્મણતાય તેન તેસં. તેનેવાહ ‘‘આરમ્મણગ્ગહણે ચાયં ચેતસો હત્થપ્પસારણં વિય દટ્ઠબ્બો’’તિ. સ્વાયં કુસલેસુ ઉપ્પન્નો કુસલચ્છન્દોતિ વુચ્ચતિ યોનિસોમનસિકારસમુટ્ઠાનત્તા.

૪૭૨. અધિમુચ્ચનં આરમ્મણે સન્નિટ્ઠાનવસેન વેદિતબ્બં, ન પસાદનવસેન. યથા તથા વા હિ આરમ્મણે નિચ્છયનં અધિમુચ્ચનં અનધિમુચ્ચન્તસ્સ પાણાતિપાતાદીસુ, દાનાદીસુ વા પવત્તિયા અભાવા, સદ્ધા પન પસાદનીયેસુ પસાદાધિમોક્ખાતિ અયમેતેસં વિસેસો. વોટ્ઠબ્બનં પન યથા સન્તીરિતે અત્થે નિચ્છયનાકારેન પવત્તિત્વા પરતો ત્તમાનાનં તથા પવત્તિયા પચ્ચયો હોતિ. યદિ એવં, વિચિકિચ્છાસમ્પયુત્તેસુ કથન્તિ? તેસમ્પિ એકંસેનેવ સંસપ્પનાકારસ્સ ¶ પચ્ચયતાય દટ્ઠબ્બં. દારકસ્સ વિય ઇતો ચિતો ચ સંસપ્પનસ્સ ‘‘કરિસ્સામિ ન કરિસ્સામી’’તિ અનિચ્છયસ્સ પટિપક્ખકિરિયા અસંસપ્પનં, યેસુ ચિત્તુપ્પાદેસુ અયં સન્નિટ્ઠાનલક્ખણો અધિમોક્ખો, તેસં આરમ્મણધમ્મો એવ સન્નિટ્ઠેય્યધમ્મો.

૪૭૩. કિરિયા ¶ કારોતિ કારસદ્દસ્સ ભાવસાધનતમાહ. મનમ્હિ કારોતિ મનસિ આરમ્મણસ્સ કરણં. યેન હિ મનો આરમ્મણે કરીયતિ આરમ્મણેનસ્સ સંયોજનતો, તતો એવ તેન આરમ્મણમ્પિ મનસિ કરીયતીતિ. પુરિમમનતોતિ ભવઙ્ગમનતો. વિસદિસમનન્તિ વીથિજવનં મનં કરોતીતિ મનસિકારસામઞ્ઞેન વીથિજવનપટિપાદકે દસ્સેતિ.

સમ્પયુત્તધમ્મે આરમ્મણાભિમુખં સારેન્તો વિય હોતીતિ મનસિકારો સારણલક્ખણો વુત્તો. સતિયા અસમ્મુસ્સનવસેન વિસયાભિમુખભાવપચ્ચુપટ્ઠાનતા, મનસિકારસ્સ પન સંયોજનવસેન આરમ્મણાભિમુખભાવપચ્ચુપટ્ઠાનતાતિ અયમેતેસં વિસેસો. આરમ્મણપટિપાદકસ્સ સઙ્ખારક્ખન્ધપરિયાપન્નતાવચનં ઇતરમનસિકારાનં તદઞ્ઞક્ખન્ધપરિયાપન્નતામત્તં જોતેતીતિ તથાજોતિતં તં વિઞ્ઞાણક્ખન્ધે ઓતારેત્વા દસ્સેતું ‘‘વીથિપટિપાદકો’’તિઆદિ વુત્તં.

૪૭૪. તેસુ ધમ્મેસૂતિ યેસુ ધમ્મેસુ સયં ઉપ્પન્ના, તેસુ અત્તના સમ્પયુત્તેસુ ચિત્તચેતસિકધમ્મેસુ. અનારમ્મણત્તેપિ હિ તેસુ સમપ્પવત્તેસુ ઉદાસિનભાવતો ‘‘તત્રમજ્ઝત્તતા’’તિ વુચ્ચતિ. સમવાહિતલક્ખણાતિ સમં અવિસમં યથાસકકિચ્ચેસુ પવત્તનલક્ખણા. ઉદાસિનભાવેન પવત્તમાનાપિ હેસા સમ્પયુત્તધમ્મે યથાસકકિચ્ચેસુ પવત્તેતિ, યથા રાજા તુણ્હી નિસિન્નોપિ અત્થકરણે ધમ્મટ્ઠે યથાસકકિચ્ચેસુ અપ્પમત્તે પવત્તેતિ. અલીનાનુદ્ધતપવત્તિપચ્ચયતા ઊનાધિકતાનિવારણરસા, કિચ્ચવસેન ચેતં વુત્તં. યદિ એવં, સહજાતાધિપતિનો કથન્તિ? તમ્પિ તસ્સા કિચ્ચમેવ. યં સહજાતધમ્માનં અધિપતિભાવોતિ, તસ્સાપિ તથાપવત્તનમેવાતિ નાયં દોસો. ‘‘ઇદં નિહીનકિચ્ચં હોતુ, ઇદં અતિરેકતરકિચ્ચ’’ન્તિ એવં પક્ખપાતવસેન વિય પવત્તિ પક્ખપાતો, તં ઉપચ્છિન્દન્તી વિય હોતીતિ અધિપ્પાયો.

‘‘અનિયતેસુ ઇચ્છન્તી’’તિ ઇમિના ચેતસિકન્તરભાવેન ઇચ્છન્તીતિ દસ્સેતિ. અદોસોયેવ મેત્તા. તથા ¶ હિ સોયેવ ‘‘મેત્તા મેત્તાયના’’તિઆદિના (ધ. સ. ૧૦૬૨) નિદ્દિટ્ઠો. ઉપેક્ખાતિ યં ઉપેક્ખં મેત્તાય સદ્ધિં પરિકપ્પેન્તિ, સા તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખાયેવ.

૪૭૫. કાયદુચ્ચરિતાદિવત્થૂનન્તિ ¶ પરપાણપરધનપરઇત્થિઆદીનં. અમદ્દનં મદ્દનપટિપક્ખભાવો. કાયદુચ્ચરિતાદિવત્થુતો સઙ્કોચનકિરિયાપદેસેન કાયદુચ્ચરિતાદિતો એવ સઙ્કોચનકિરિયા વુત્તાતિ દટ્ઠબ્બં. ન હિ વિરતિયો દુચ્ચરિતવત્થુનો અકિરિયપચ્ચુપટ્ઠાના યુજ્જન્તિ, અથ ખો દુચ્ચરિતસ્સ, વિરતીનઞ્ચ સોરચ્ચવસેન સઙ્કોચનં, અકિરિયાનઞ્ચ હિરોત્તપ્પાનં જિગુચ્છનાદિવસેનાતિ અયમેતેસં વિસેસો.

૪૭૬. સઙ્ખારાતિ સઙ્ખારક્ખન્ધધમ્મે સન્ધાયાહ. તે હિ ઇધાધિપ્પેતા, અઞ્ઞથા અટ્ઠતિંસાતિ વત્તબ્બં સિયા. યથા ચિત્તં, એવં તંસમ્પયુત્તધમ્માપિ દુતિયે સસઙ્ખારા એવાતિ આહ ‘‘સસઙ્ખારભાવમત્તમેવ હેત્થ વિસેસો’’તિ. અવસેસા પઠમે વુત્તધમ્મા.

અવસેસા પઞ્ચમેન સમ્પયોગં ગચ્છન્તીતિ એત્થ કથં કરુણામુદિતાઉપેક્ખાસહગતે સમ્ભવન્તીતિ? પુબ્બભાગભાવતો. અપ્પનાપ્પત્તા એવ હિ કરુણામુદિતા ઉપેક્ખાસહગતા ન હોન્તિ, તતો અઞ્ઞત્થ પન ઉપેક્ખાસહગતાપિ હોન્તીતિ આચરિયા.

સુવિસુદ્ધસ્સ કાયકમ્માદિકસ્સ ચિત્તસમાધાનવસેન રૂપારૂપાવચરકુસલપ્પવત્તિ, ન કાયકમ્માદીનં સોધનવસેન, નાપિ દુચ્ચરિતદુરાજીવાનં સમુચ્છિન્દનપટિપ્પસ્સમ્ભનવસેનાતિ મહગ્ગતચિત્તુપ્પાદેસુ વિરતીનં અસમ્ભવોયેવાતિ આહ ‘‘ઠપેત્વા વિરતિત્તય’’ન્તિ. તતોતિ રૂપાવચરપઠમે વુત્તચેતસિકતો. તેયેવાતિ રૂપાવચરપઞ્ચમે વુત્તચેતસિકા એવ. યદિ એવ રૂપાવચરતો કો વિસેસોતિ આહ ‘‘અરૂપાવચરભાવોયેવ હિ એત્થ વિસેસો’’તિ.

પઠમજ્ઝાનિકેતિ પઠમજ્ઝાનવતિ. મગ્ગવિઞ્ઞાણેતિ ચતુબ્બિધેપિ મગ્ગવિઞ્ઞાણે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાતિ સમ્બન્ધો. દુતિયજ્ઝાનિકાદિભેદે મગ્ગવિઞ્ઞાણેતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન તતિયચતુત્થપઞ્ચમજ્ઝાનિકાનિ સઙ્ગણ્હાતિ. ‘‘વુત્તનયેના’’તિ વુત્તં કિં અવિસેસેનાતિ ચોદનાયને તં દસ્સેન્તો ‘‘કરુણામુદિતાન’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ મગ્ગવિઞ્ઞાણાનં નિબ્બાનારમ્મણત્તા, કરુણામુદિતાનઞ્ચ સત્તારમ્મણત્તા ન તાસં તત્થ સમ્ભવો. મગ્ગધમ્મેસુ ચ પાદકાદિનિયમેન ¶ કદાચિ સમ્માસઙ્કપ્પવિરહો સિયા ¶ , ન પન વિરતિવિરહો કાયદુચ્ચરિતાદીનં સમુચ્છિન્દનવસેનેવ અરિયમગ્ગસ્સ પવત્તનતોતિ નિયતવિરતિતા.

૪૭૮. ન હિરિયતિ ન લજ્જતીતિ અહિરિકો, પુગ્ગલો, ચિત્તં, તંસમ્પયુત્તધમ્મસમુદાયો વા. ‘‘અહિરિક્ક’’ન્તિ વત્તબ્બે એકસ્સ કકારસ્સ લોપં કત્વા ‘‘અહિરિક’’ન્તિ વુત્તં. ‘‘ન ઓત્તપ્પ’’ન્તિ ઓત્તપ્પસ્સ પટિપક્ખભૂતં ધમ્મમાહ. અજિગુચ્છનં અહીળનં. અલજ્જા અવિરિળા. તેહેવાતિ કાયદુચ્ચરિતાદીહિ એવ. અસારજ્જં નિબ્ભયતા. અનુત્તાસો અસમ્ભમો. વુત્તપટિપક્ખવસેનાતિ અલજ્જનાકારેન પાપાનં કરણરસં અહિરિકં, અનુત્તાસાકારેન અનોત્તપ્પં, વુત્તપ્પકારેનેવ પાપતો અસઙ્કોચનપચ્ચુપટ્ઠાનાનિ અત્તનિ, પરેસુ ચ અગારવપદટ્ઠાનાનિ. ગામસૂકરસ્સ વિય અસુચિતો કિલેસાસુચિતો અજિગુચ્છનં અહિરિકેન હોતિ, સલભસ્સ વિય અગ્ગિતો પાપતો અનુત્તાસો અનોત્તપ્પેન હોતીતિ એવં વુત્તપ્પટિપક્ખવસેન વિત્થારો વેદિતબ્બો.

૪૭૯. લુબ્ભન્તિ તેનાતિઆદીસુ યં વત્તબ્બં, તં હેટ્ઠા વુત્તનયાનુસારેન વેદિતબ્બં. લુબ્ભન્તીતિ અભિગિજ્ઝન્તિ. મુય્હન્તીતિ ન બુજ્ઝન્તિ. આરમ્મણગ્ગહણં ‘‘મમ ઇદ’’ન્તિ તણ્હાભિનિવેસવસેન અભિનિવિસ્સ આરમ્મણસ્સ અવિસ્સજ્જનં, ન આરમ્મણકરણમત્તં. અભિસઙ્ગો અભિમુખભાવેન આસત્તિ. અપરિચ્ચાગો અવિજહનં, દુમ્મોચનીયતા વા. અસ્સાદદસ્સનં અસ્સાદદિટ્ઠિ. ‘‘અસ્સાદાનુપસ્સિનો ચ તણ્હા પવડ્ઢતી’’તિ (સં. નિ. ૨.૫૨, ૫૪, ૫૭) હિ વુત્તં.

૪૮૦. ધમ્મસભાવસ્સ યાથાવતો અદસ્સનં ચિત્તસ્સ અન્ધભાવો. અઞ્ઞાણં ઞાણપટિપક્ખો. સમ્પટિવિજ્ઝિતું અસમત્થતા અસમ્પટિવેધો. યથા ઞાણં આરમ્મણસભાવં પટિવિજ્ઝિતું ન લબ્ભતિ, મોહસ્સ તથા પવત્તિ આરમ્મણસભાવચ્છાદનં. અસમ્માપટિપત્તિં પચ્ચુપટ્ઠપેતિ, સમ્માપટિપત્તિયા પટિપક્ખભાવેન ગય્હતીતિ વા અસમ્માપટિપત્તિપચ્ચુપટ્ઠાનો. યસ્સ ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ અન્ધકરણં અન્ધકારો, તથા પચ્ચુપતિટ્ઠતીતિ અન્ધકારપચ્ચુપટ્ઠાનો.

૪૮૧. મિચ્છાતિ ધમ્મસભાવસ્સ વિપરીતં, નિચ્ચાદિતોતિ અત્થો. અયોનિસો અભિનિવેસો અનુપાયાભિનિવેસો ઉપ્પથાભિનિવેસો. ધમ્મસભાવં ¶ અતિક્કમિત્વા પરતો આમસનં ¶ પરામાસો. વિપરીતગ્ગાહવસેન ‘‘ઇદમેવ સચ્ચં, મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ (મ. નિ. ૨.૧૮૭, ૨૦૨, ૨૦૩; ૩.૨૭-૨૯) અભિનિવિસનં મિચ્છાભિનિવેસો.

૪૮૨. યસ્સ ધમ્મસ્સ વસેન ઉદ્ધતં હોતિ ચિત્તં, તંસમ્પયુત્તધમ્મા વા, સો ધમ્મો ઉદ્ધચ્ચં. અવૂપસમોતિ અસન્નિસિન્નઅપ્પસન્નભાવમાહ. અનવટ્ઠાનરસન્તિ ચલનકિચ્ચં. ભન્તત્તન્તિ પરિબ્ભમનાકારં. ચેતસો અવૂપસમેતિ નિપ્ફાદેતબ્બે પયોજને ભુમ્મં, અવૂપસમપચ્ચયભૂતં આરમ્મણં વા ‘‘અવૂપસમો’’તિ વુત્તં. અકુસલધમ્માનં એકન્તનિહીનતાય ‘‘અકુસલભાવેન ચ લામકત્ત’’ન્તિ વુત્તં.

૪૮૩. થિનમિદ્ધમેત્થ અનિયતં, ન માનાદીતિ થિનમિદ્ધસ્સ અનિયતતા ચ એત્થ દુતિયચિત્તે પઠમાકુસલતો વિસેસો.

અનુસ્સાહનાવસીદનભાવેન સંહતભાવો થિનં, તેન યોગતો ચિત્તં થિનં, તસ્સ ભાવોતિ થિનતા. અસમત્થતાવિઘાતવસેન અકમ્મઞ્ઞતા મિદ્ધં. યસ્મા તતો એવ તેન સમ્પયુત્તધમ્મા મેધિતા વિહતસામત્થિયા હોન્તિ, તસ્મા ‘‘મિદ્ધનતા મિદ્ધ’’ન્તિ વુત્તં. અનુસ્સાહલક્ખણન્તિ ઉસ્સાહપટિપક્ખલક્ખણં. વીરિયસ્સ અવનોદનં ખિપનં વીરિયાવનોદનં. સમ્પયુત્તધમ્માનં સંસીદનાકારેન પચ્ચુપતિટ્ઠતિ, તેસં વા સંસીદનં પચ્ચુપટ્ઠપેતીતિ સંસીદનપચ્ચુપટ્ઠાનં. અકમ્મઞ્ઞતાલક્ખણન્તિ એત્થ કામં થિનમ્પિ અકમ્મઞ્ઞસભાવમેવ, તં પન ચિત્તસ્સ, મિદ્ધં વેદનાદિક્ખન્ધત્તયસ્સાતિ અયમેત્થ વિસેસો. તથા હિ પાળિયં ‘‘તત્થ કતમં થિનં? યા ચિત્તસ્સ અકલ્લતા અકમ્મઞ્ઞતા. તત્થ કતમં મિદ્ધં? યા કાયસ્સ અકલ્લતા અકમ્મઞ્ઞતા’’તિ (ધ. સ. ૧૧૬૨-૧૧૬૩) ચ આદિના ઇમેસં નિદ્દેસો પવત્તો. ઓનહનં વિઞ્ઞાણદ્વારાનં પિદહનં. લીનતા લીનાકારો આરમ્મણગ્ગહણે સઙ્કોચો. યસ્મા થિનેન ચિત્તસ્સેવ સંહનનં હોતિ, મિદ્ધેન પન વેદનાદિક્ખન્ધત્તયસ્સ વિય રૂપકાયસ્સાપિ, તસ્મા તં પચલાયિકાનિદ્દં પચ્ચુપટ્ઠપેતીતિ પચલાયિકાનિદ્દાપચ્ચુપટ્ઠાનં વુત્તં. અરતિ પન્તસેનાસનેસુ, અધિકુસલધમ્મેસુ ચ અરોચના. વિજમ્ભિકા વિજમ્ભનસઙ્ખાતસ્સ કાયદુટ્ઠુલ્લસ્સ કારણભૂતા સંકિલેસપ્પવત્તિ. અરતિવિજમ્ભિકાદીસૂતિ ¶ ચ આદિ-સદ્દેન તન્દિઆદીનં ગહણં. નિપ્ફાદેતબ્બે પયોજને ચેતં ભુમ્મવચનં.

અવસેસા ¶ સોળસ. માનો પનેત્થ અનિયતો હોતિ, તેન સદ્ધિં સત્તરસેવ હોન્તિ. પટ્ઠાને હિ ‘‘સંયોજનં ધમ્મં પટિચ્ચ સંયોજનો ધમ્મો ઉપ્પજ્જતિ હેતુપચ્ચયા’’તિ એત્થ ચતુક્ખત્તું કામરાગેન, તિક્ખત્તું પટિઘેન ચ માનો વિચિકિચ્છા ભવરાગોતિ તયોપેતે સકદાગામિનો સંયોજનાનં સંયોજનેહિ દસવિધા યોજનાતિ દસ્સિતાય દસવિધાય યોજનાય ‘‘કામરાગસંયોજનં પટિચ્ચ માનસંયોજનં અવિજ્જાસંયોજન’’ન્તિ (પટ્ઠા. ૩.૪.૧) વત્વા ‘‘કામરાગસંયોજનં પટિચ્ચ અવિજ્જાસંયોજન’’ન્તિ (પટ્ઠા. ૩.૪.૧) તથા ‘‘માનસંયોજનં પટિચ્ચ ભવરાગસંયોજનં અવિજ્જાસંયોજન’’ન્તિ (પટ્ઠા ૩.૪.૧) વત્વા ‘‘ભવરાગસંયોજનં પટિચ્ચ અવિજ્જાસંયોજન’’ન્તિ (પટ્ઠા. ૩.૪.૧) ચ એવમાગતાહિ યોજનાહિ માનસ્સ અનિયતભાવો પકાસિતો. યદિ હિ માનો નિયતો સિયા, કામરાગસ્સ માનરહિતા પવત્તિ ન સિયા, તથા ભવરાગસ્સ. એવં સતિ પટ્ઠાને ચતુક્ખત્તું કામરાગેન યોજના ન સિયા, તિક્ખત્તુંયેવ સિયા. ભવરાગમૂલિકા ચ ન સિયા. એવઞ્ચ સંયોજનાનં સંયોજનેહિ અટ્ઠવિધેન યોજના સિયા, ન દસવિધેન. દસવિધાવ ચ દસ્સિતાતિ. સેય્યાદિવસેન ઉચ્ચતો નમનં ઉન્નતિ. ઉન્નમનવસેનેવ સંપગ્ગહરસો. ન વીરિયં વિય તંતંકિચ્ચસાધને અબ્ભુસ્સહનવસેન. ઓમાનસ્સાપિ અત્તાનં અવં કત્વા ગહણમ્પિ સમ્પગ્ગહણવસેનેવાતિ દટ્ઠબ્બં. કેતુ વુચ્ચતિ અચ્ચુગ્ગતધજો, ઇધ પન કેતુ વિયાતિ કેતુ, ઉળારતમાદિભાવો. તં કેતુભાવસઙ્ખાતં કેતું કામેતીતિ કેતુકમ્યં, ચિત્તં. યસ્સ ધમ્મસ્સ વસેન કેતુકમ્યં, સા કેતુકમ્યતા. ‘‘અહ’’ન્તિ પવત્તનતો માનસ્સ દિટ્ઠિસદિસી પવત્તીતિ સો દિટ્ઠિયા સદ્ધિં એકચિત્તુપ્પાદે ન પવત્તતિ, અત્તસિનેહસન્નિસ્સયો ચાતિ આહ ‘‘દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તલોભપદટ્ઠાનો’’તિ.

એત્થાપિ ચાતિ ચ-સદ્દેન થિનમિદ્ધં આકડ્ઢતિ.

૪૮૫. દુસ્સન્તીતિ બ્યાપજ્જન્તિ. ચણ્ડિક્કં કુજ્ઝનં. અત્તનો પવત્તિઆકારવસેન, વિરૂપસંસપ્પનકઅનિટ્ઠરૂપસમુટ્ઠાપનવસેન ચ વિસપ્પનરસો. કાયસ્સ ¶ વિજ્ઝત્તભાવાપાદનતો અત્તનો નિસ્સયદહનરસો. દુસ્સનં અત્તનો, પરસ્સ ચ ઉપભોગફલકાલેસુ અનિટ્ઠત્તા વિસસંસટ્ઠપૂતિમુત્તં વિય દટ્ઠબ્બોતિ સબ્બેન સબ્બં અગ્ગહેતબ્બતં દસ્સેતિ.

૪૮૬. યં પરસમ્પત્તીસુ ઇસ્સાકરણં, સા ઇસ્સાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઇસ્સાયના ઇસ્સા’’તિ ¶ . ઉસૂયનં અસહનં. તત્થેવાતિ પરસમ્પત્તીસુ એવ. અભિરતિપટિપક્ખભૂતં ઇસ્સાય કિચ્ચં, ન અભિરતિયા અભાવમત્તન્તિ આહ ‘‘અનભિરતિરસા’’તિ.

૪૮૭. મચ્છરયોગેન ‘‘મચ્છરી’’તિ પવત્તમાનં મચ્છરિસદ્દં ગહેત્વા આહ ‘‘મચ્છરભાવો મચ્છરિય’’ન્તિ. નિરુત્તિનયેન પન મા ઇદં અચ્છરિયં અઞ્ઞેસં હોતુ, મય્હમેવ હોતૂતિ મચ્છરિયન્તિ પોરાણા. તં મચ્છરિયં વુચ્ચમાનાનિ લક્ખણાદીનિ પરિયાદાય તિટ્ઠતિ. સઙ્કોચનપચ્ચુપટ્ઠાનન્તિ અત્તસમ્પત્તીનં પરેહિ અસાધારણભાવકરણેન સઙ્કોચનપચ્ચુપટ્ઠાનં. કટુકાકારગતિ કટુકઞ્ચુકતા. અત્તસમ્પત્તિ આવાસાદિ.

૪૮૮. કુકતન્તિ એત્થ અકતમ્પિ કુકતમેવ. એવઞ્હિ વત્તારો હોન્તિ ‘‘યં મયા ન કતં, તં કુકત’’ન્તિ. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘કતાકતાનુસોચનરસ’’ન્તિ. એવં કતાકતં દુચ્ચરિતં, સુચરિતઞ્ચ કુકતં, તં આરબ્ભ વિપ્પટિસારવસેન પવત્તં પન ચિત્તં તંસહચરિતતાય ઇધ ‘‘કુકત’’ન્તિ ગહેત્વા ‘‘તસ્સ ભાવો કુક્કુચ્ચ’’ન્તિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. પચ્છા અનુતાપનં વિબાધનં પચ્છાનુતાપો. યથાપવત્તસ્સ કતાકતાકારવિસિટ્ઠસ્સ દુચ્ચરિતસુચરિતસ્સ અનુસોચનવસેન વિરૂપં પટિસરણં વિપ્પટિસારો. પરાયત્તતાહેતુતાય દાસબ્યમિવ દટ્ઠબ્બં. યથા હિ દાસબ્યે સતિ દાસો પરાયત્તો હોતિ, એવં કુક્કુચ્ચે સતિ તંસમઙ્ગી. ન હિ સો અત્તનો ધમ્મતાય કુસલે પવત્તિતું સક્કોતિ. અથ વા કતાકતાકુસલકુસલાનુસોચને આયત્તતાય તદુભયવસેન કુક્કુચ્ચેન તંસમઙ્ગી હોતીતિ તં દાસબ્યં વિય હોતીતિ.

અનિયતેસુ ઇસ્સાદીસુ થિનમિદ્ધસમ્ભવોવ ચાતિ ચ-સદ્દં આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં.

૪૯૦. પવત્તિટ્ઠિતિમત્તોતિ ¶ ખણટ્ઠિતિમત્તો. ‘‘નિવાતે દીપચ્ચીનં ઠિતિ વિયા’’તિ હિ એવં વુત્તચિત્તટ્ઠિતિ વિય સન્તાનટ્ઠિતિયા પચ્ચયો ભવિતું અસમત્થો નિચ્છયાભાવેન અસણ્ઠહનતો ચેતસો પવત્તિપચ્ચયમત્તતાય પવત્તિટ્ઠિતિમત્તો. તેનાહ ‘‘દુબ્બલો સમાધી’’તિ. વિગતા ચિકિચ્છાતિ ચિકિચ્છિતું દુક્કરતાય વુત્તં, ન સબ્બથા વિચિકિચ્છાય ચિકિચ્છાભાવતોતિ તદત્થમત્તં દસ્સેતિ. ‘‘એવં નુ ખો, નનુ ખો’’તિઆદિના સંસપ્પનવસેન સેતીતિ સંસયો. કમ્પનરસાતિ નાનારમ્મણે ચિત્તસ્સ કમ્પનકિચ્ચા. ઉદ્ધચ્ચઞ્હિ અત્તના ગહિતાકારે ¶ એવ ઠત્વા ભમતીતિ એકારમ્મણસ્મિંયેવ વિપ્ફન્દનવસેન પવત્તતિ. વિચિકિચ્છા પન યદિપિ રૂપાદીસુ એકસ્મિંયેવ આરમ્મણે ઉપ્પજ્જતિ, તથાપિ ‘‘એવં નુ ખો, નનુ ખો, ઇદં નુ ખો, અઞ્ઞં નુ ખો’’તિ અઞ્ઞં ગહેતબ્બાકારં અપેક્ખતીતિ નાનારમ્મણે કમ્પનં હોતીતિ. અનિચ્છયં દ્વેળ્હકં પચ્ચુપટ્ઠપેતીતિ અનિચ્છયપચ્ચુપટ્ઠાના. અનેકંસસ્સ આરમ્મણે નાનાસભાવસ્સ ગહણાકારેન પચ્ચુપતિટ્ઠતીતિ અનેકંસગાહપચ્ચુપટ્ઠાના.

૪૯૧. સત્તારમ્મણત્તાતિ સત્તપઞ્ઞત્તિઆરમ્મણત્તા. નનુ ચ પઞ્ઞત્તિઆરમ્મણાપિ વિપાકા હોન્તીતિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘એકન્તપરિત્તારમ્મણા હિ કામાવચરવિપાકા’’તિ. વિરતિયોપિ વિપાકેસુ ન સન્તીતિ એત્થાપિ નનુ કેસુચિ વિપાકેસુ વિરતિયોપિ સન્તીતિ ચોદનં મનસિ કત્વા આહ ‘‘પઞ્ચ સિક્ખાપદા કુસલાયેવાતિ હિ વુત્ત’’ન્તિ, તેન લોકિયવિપાકેસુ વિરતિયો ન સન્તીતિ દસ્સેતિ.

તેસન્તિ રૂપાવચરાદિવિપાકવિઞ્ઞાણાનં. જનેતબ્બજનકસમ્બન્ધે હિ ઇદં સામિવચનં.

૪૯૨. તેતિ તે અહેતુકકિરિયસઙ્ખારા. તત્થ કુસલવિપાકમનોધાતુસમ્પયુત્તેહિ સમાના અહેતુકકિરિયમનોધાતુસમ્પયુત્તા, સોમનસ્સસહગતસન્તીરણસમ્પયુત્તેહિ સમાના હસિતુપ્પાદસમ્પયુત્તા, ઉપેક્ખાસહગતસન્તીરણસમ્પયુત્તેહિ સમાના વોટ્ઠબ્બનસમ્પયુત્તાતિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તેન ‘‘કુસલ…પે… સમાના’’તિ વત્વા તતો લબ્ભમાનં વિસેસં દસ્સેતું ‘‘મનોવિઞ્ઞાણધાતુદ્વયે પના’’તિઆદિ વુત્તં. વીરિયસબ્ભાવતો બલપ્પત્તો સમાધિ હોતિ ‘‘વીરિયન્તં બલ’’ન્તિ કત્વા.

સમુચ્છેદવિરતીહિ ¶ એવ અરહન્તાનં વિરમનકિચ્ચસ્સ નિટ્ઠિતત્તા કિરિયચિત્તેસુ વિરતિયો ન સન્તીતિ આહ ‘‘ઠપેત્વા વિરતિયો’’તિ. કામાવચરસહેતુકકિરિયસઙ્ખારાનં કામાવચરકુસલેહિ વિરતિકતો વિસેસો અત્થિ, મહગ્ગતેસુ પન તાદિસોપિ નત્થીતિ આહ ‘‘સબ્બાકારેનપી’’તિ, ધમ્મતો, આરમ્મણતો, પવત્તિઆકારતોતિ સબ્બપકારેનપીતિ અત્થો.

ઇતિ સઙ્ખારક્ખન્ધે વિત્થારકથામુખવણ્ણના.

અતીતાદિવિભાગકથાવણ્ણના

અભિધમ્મન્તોગધમ્પિ ¶ સુત્તન્તભાજનીયં સુત્તન્તનયો એવ, એકન્તઅભિધમ્મનયો પન અભિધમ્મભાજનીયન્તિ આહ ‘‘અભિધમ્મે પદભાજનીયનયેના’’તિ.

૪૯૩. ભગવતા પન એવં ખન્ધા વિત્થારિતાતિ સમ્બન્ધો. તસ્મા ઇમાયપિ પાળિયા વસેન ખન્ધાનં સંવણ્ણનં કરિસ્સામાતિ અધિપ્પાયો. યં કિઞ્ચીતિ એત્થ યન્તિ સામઞ્ઞેન અનિયમદસ્સનં. કિઞ્ચીતિ પકારભેદં આમસિત્વા અનિયમદસ્સનં. ઉભયેનાપિ અતીતં વા…પે… સન્તિકે વા અપ્પં વા બહું વા યાદિસં વા તાદિસં વા નપુંસકનિદ્દેસારહં સબ્બં બ્યાપેત્વા ગણ્હાતીતિ આહ ‘‘અનવસેસપરિયાદાન’’ન્તિ. એવં પન અઞ્ઞેસુપિ નપુંસકનિદ્દેસારહેસુ પસઙ્ગં દિસ્વા તત્થ અધિપ્પેતત્થં અતિચ્ચ પવત્તનતો અતિપ્પસઙ્ગસ્સ નિયમનત્થં રૂપન્તિ વુત્તન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘રૂપન્તિ અતિપ્પસઙ્ગનિયમન’’ન્તિ આહ. યં કિઞ્ચીતિ ચ યં-સદ્દં એકં પદં, સનિપાતં કિં-સદ્દઞ્ચ એકં પદન્તિ ગહેત્વા અનિયમેકત્થદીપનતો ‘‘પદદ્વયેનાપી’’તિ વુત્તં. અસ્સાતિ રૂપસ્સ. અતીતાદિના વિભાગં આરભતિ અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નન્તિઆદિના.

૪૯૪. અદ્ધાસન્તતિસમયખણવસેનાતિ એત્થ ચુતિપટિસન્ધિપરિચ્છિન્ને કાલે અદ્ધા-સદ્દો વત્તતીતિ ‘‘અહોસિં નુ ખો અહમતીતમદ્ધાન’’ન્તિઆદિસુત્તવસેન (મ. નિ. ૧.૧૮; સં. નિ. ૨.૨૦) વિઞ્ઞાયતિ. તથા હિ ભદ્દેકરત્તસુત્તેપિ ‘‘અતીતં નાન્વાગમેય્યા’’તિઆદિના (મ. નિ. ૩.૨૭૨, ૨૭૫, ૨૭૬, ૨૭૭) અદ્ધાવસેનેવ અતીતાદિભાવો વુત્તો. ‘‘તયોમે, ¶ ભિક્ખવે, અદ્ધા, કતમે તયો? અતીતો અદ્ધા અનાગતો અદ્ધા પચ્ચુપ્પન્નો અદ્ધા’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૦૫; ઇતિવુ. ૬૩) પન પરમત્થતો પરિચ્છિજ્જમાનો અદ્ધા નિરુત્તિપથસુત્તવસેન ખણપરિચ્છિન્નો વુત્તો. તત્થ હિ ‘‘યં, ભિક્ખવે, રૂપં જાતં…પે… પાતુભૂતં. અત્થીતિ તસ્સ સઙ્ખા’’તિ (સં. નિ. ૩.૬૨) વિજ્જમાનસ્સ પચ્ચુપ્પન્નતા, તતો પુબ્બે, પચ્છા ચ અતીતાનાગતતા વુત્તા. તદઞ્ઞસુત્તેસુ પન યેભુય્યેન ચુતિપટિસન્ધિપરિચ્છિન્નો અતીતાદિકો અદ્ધા વુત્તોતિ સો એવ ઇધાપિ ‘‘અદ્ધાવસેના’’તિ વુત્તો.

સીતં સીતસ્સ સભાગો, તથા ઉણ્હં ઉણ્હસ્સ. યં પન સીતં, ઉણ્હં વા સરીરે સન્નિપતિતં ¶ સન્તાનવસેન પવત્તમાનં અનૂનં અનધિકં એકાકારં, તં એકો ઉતૂતિ વુચ્ચતીતિ સભાગઉતુનો અનેકત્તા એક-ગ્ગહણં કતં, એવં આહારેપિ. એકવીથિએકજવનસમુટ્ઠાનન્તિ પઞ્ચછટ્ઠદ્વારવસેન વુત્તં. સન્તતિસમયકથા વિપસ્સકાનં ઉપકારત્થાય અટ્ઠકથાસુ કથિતા. જનકો હેતુ, ઉપથમ્ભકો પચ્ચયો, તેસં ઉપ્પાદનં, ઉપત્થમ્ભનઞ્ચ કિચ્ચં. યથા બીજસ્સ અઙ્કુરુપ્પાદનં, પથવીઆદીનઞ્ચ તદુપત્થમ્ભનં, કમ્મસ્સ કટત્તારૂપવિપાકુપ્પાદનં, આહારાદીનં તદુપત્થમ્ભનં, એવં એકેકસ્સ કલાપસ્સ, ચિત્તુપ્પાદસ્સ ચ જનકાનં કમ્માનન્તરાદિપચ્ચયભૂતાનં, ઉપત્થમ્ભકાનઞ્ચ સહજાતપુરેજાતપચ્છાજાતાનં કિચ્ચં યથાસમ્ભવં યોજેતબ્બં. એવં ઉતુઆદીનં સભાગવિસભાગતાસમ્ભવતો તંસમુટ્ઠાનાનં રૂપાનં સન્તતિવસેન અતીતાદિવિભાગો વુત્તો, કમ્મસ્સ પન એકભવનિબ્બત્તકસ્સ સભાગવિસભાગતા નત્થીતિ તંસમુટ્ઠાનાનં રૂપાનં સન્તતિવસેન અતીતાદિવિભાગં અવત્વા ઉપત્થમ્ભકવસેનેવ વુત્તો. યદા પન લિઙ્ગપરિવત્તનં હોતિ, તદા બલવતા અકુસલેન પુરિસલિઙ્ગં અન્તરધાયતિ, દુબ્બલેન કુસલેન ઇત્થિલિઙ્ગં પાતુભવતિ. દુબ્બલેન ચ અકુસલેન ઇત્થિલિઙ્ગં અન્તરધાયતિ, બલવતા કુસલેન પુરિસલિઙ્ગં પાતુભવતીતિ કમ્મસમુટ્ઠાનરૂપાનમ્પિ અત્થેવ વિસભાગતાતિ તેસમ્પિ સન્તતિવસેન અતીતાદિવિભાગો સમ્ભવતિ, સો પન ન સબ્બકાલિકોતિ ન ગહિતો.

તંતંસમયન્તિ એકમુહુત્તાદિકો સો સો સમયો એતસ્સાતિ તંતંસમયં, રૂપં, તંતંસમયવન્તન્તિ અત્થો.

તતો ¶ પુબ્બેતિ તતો ખણત્તયસ્સ પરિયાપત્તિતો પુબ્બે. અનુપ્પન્નત્તા અનાગતં. પચ્છાતિ તતો પચ્છા. ખણત્તયં અતિક્કન્તત્તા અતીતં. યસ્સ હેતુકિચ્ચં, પચ્ચયકિચ્ચઞ્ચ નિટ્ઠિતત્તા અતિક્કન્તં, તં અતીતં ઉપ્પાદક્ખણે હેતુકિચ્ચં, ઉપ્પન્નફલત્તા નિટ્ઠિતઞ્ચાતિ દટ્ઠબ્બં. તીસુપિ ખણેસુ પચ્ચયકિચ્ચં. પથવીઆદીનં સન્ધારણાદિકં, ફસ્સાદીનં ફુસનાદિકઞ્ચ અત્તનો કિચ્ચં સકિચ્ચં, સકિચ્ચસ્સ કરણક્ખણો સકિચ્ચક્ખણો, સહ વા કિચ્ચેન સકિચ્ચં, યસ્મિં ખણે સકિચ્ચં રૂપં વા અરૂપં વા હોતિ, સો સકિચ્ચક્ખણો, તસ્મિં ખણે પચ્ચુપ્પન્નં. એત્થ ચ ખણાદિકથાયં ‘‘તતો પુબ્બે અનાગતં, પચ્છા અતીત’’ન્તિ વચનં અદ્ધાદીસુ વિય ભેદાભાવતો નિપ્પરિયાયં. અદ્ધાદિવસેન હિ અઞ્ઞેવ ધમ્મા અતીતા અઞ્ઞે અનાગતા અઞ્ઞે પચ્ચુપ્પન્ના લબ્ભન્તિ, ખણાદિવસેન પન નત્થિ ધમ્મતો ભેદો, કાલતો એવ ભેદો. ઉપ્પાદતો પુબ્બે અનાગતો ¶ , ખણત્તયે વત્તમાનો, તતો પરં અતીતોતિ નિપ્પરિયાયા, અદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નાદિ વિય કેનચિ પરિયાયેન અતીતમનાગતન્તિ ચ વત્તબ્બતાભાવતો.

૪૯૫. હેટ્ઠા વુત્તં અજ્ઝત્તિકબાહિરભેદં સન્ધાય ‘‘વુત્તનયો એવા’’તિ વત્વા તેન અપરિતુસ્સમાનેન યદિપિ તત્થ અજ્ઝત્તમેવ અજ્ઝત્તિકન્તિ સદ્દત્થો લબ્ભતિ, તથાપિ અત્થેવ અજ્ઝત્તઅજ્ઝત્તિકસદ્દાનં, બહિદ્ધાબાહિરસદ્દાનઞ્ચ અઞ્ઞમઞ્ઞં અત્થભેદો. તથા હિ અજ્ઝત્તિકસદ્દો સપરસન્તાનિકેસુ ચક્ખાદીસુ રૂપાદીસુ બાહિરસદ્દો વિય પવત્તતિ, અજ્ઝત્તસદ્દો પન તસ્સ તસ્સ સત્તસ્સ સસન્તાનિકેસ્વેવ ચક્ખુરૂપાદીસુ તતો અઞ્ઞેસુ બહિદ્ધાસદ્દો વિય પવત્તતિ. તસ્મા તમત્થં દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઇધાતિ ઇમસ્મિં સુત્તન્તનયે. નિયકજ્ઝત્તમ્પિ ન પુબ્બે વુત્તઅજ્ઝત્તિકમેવ, પરપુગ્ગલિકમ્પિ ન પુબ્બે વુત્તબાહિરમેવાતિ અધિપ્પાયો.

૪૯૬. હીનપણીતભેદો પરિયાયતો, નિપ્પરિયાયતો ચ વેદિતબ્બોતિ સમ્બન્ધો. તદેવ સુદસ્સીનં રૂપં. યત્થાતિ યસ્મિં આરમ્મણભૂતે. યં આરમ્મણં કત્વા અકુસલવિપાકવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, તં હીનં અનિટ્ઠભાવતો. યં કુસલવિપાકં, તં પણીતં ઇટ્ઠભાવતો. યથા હિ અકુસલવિપાકો સયં અનિટ્ઠો અનિટ્ઠે એવ ઉપ્પજ્જતિ, ન ઇટ્ઠે, એવં કુસલવિપાકોપિ સયં ઇટ્ઠો ઇટ્ઠે એવ ઉપ્પજ્જતિ, ન અનિટ્ઠે. તથા હિ વુત્તં અટ્ઠકથાયં –

‘‘અકુસલકમ્મજવસેન ¶ અનિટ્ઠા પઞ્ચ કામગુણા વિભત્તા, કુસલકમ્મજં પન અનિટ્ઠં નામ નત્થિ, સબ્બં ઇટ્ઠમેવ. કુસલકમ્મજવસેન ઇટ્ઠા પઞ્ચ કામગુણા વિભત્તા. કુસલકમ્મજઞ્હિ અનિટ્ઠં નામ નત્થિ, સબ્બં ઇટ્ઠમેવા’’તિ (વિભ. અટ્ઠ. ૬) ચ.

તત્થ મનાપાનિપિ કાનિચિ હત્થિરૂપાદીનિ અકુસલકમ્મનિબ્બત્તાનિ સન્તિ, ન પન તાનિ તેસંયેવ હત્થિઆદીનં સુખસ્સ હેતુભાવં ગચ્છન્તિ. તસ્સ તસ્સેવ હિ સત્તસ્સ અત્તના કતેન કુસલેન નિબ્બત્તં સુખસ્સ પચ્ચયો હોતિ, અકુસલેન નિબ્બત્તં દુક્ખસ્સ. તસ્મા કમ્મજાનં ઇટ્ઠાનિટ્ઠતા કમ્મકારકસત્તસ્સ વસેન યોજનારહા સિયા. તત્થ યં વુત્તં ‘‘કુસલકમ્મજં અનિટ્ઠં નામ નત્થી’’તિ, ન ચ વુત્તં ‘‘અકુસલકમ્મજં ઇટ્ઠં નામ નત્થી’’તિ, તેન ¶ અકુસલકમ્મજમ્પિ સોભનં પરસત્તાનં ઇટ્ઠં અત્થીતિ અનુઞ્ઞાતં ભવિસ્સતિ, કુસલકમ્મજં પન સબ્બેસં ઇટ્ઠમેવાતિ.

તિરચ્છાનગતાનં પન કેસઞ્ચિ મનુસ્સરૂપં અમનાપં, યતો તે દિસ્વાવ પલાયન્તિ, મનુસ્સા ચ દેવતારૂપં પસ્સિત્વા ભાયન્તિ, તેસમ્પિ વિપાકવિઞ્ઞાણં તં રૂપં આરબ્ભ કુસલવિપાકમેવ ઉપ્પજ્જતિ, તાદિસસ્સ પન પુઞ્ઞસ્સ અભાવા ન તેસં તત્થ અભિરતિ હોતિ. કુસલકમ્મજસ્સ પન અનિટ્ઠસ્સ અભાવો વિય અકુસલકમ્મજસ્સ ચ ઇટ્ઠસ્સ અભાવો વત્તબ્બો. હત્થિઆદીનમ્પિ હિ અકુસલકમ્મજં મનુસ્સાનં અકુસલવિપાકસ્સેવ આરમ્મણં, કુસલકમ્મજં પન પવત્તે સમુટ્ઠિતં કુસલવિપાકસ્સ. ઇટ્ઠારમ્મણેન પન વોમિસ્સકત્તા અપ્પકં અકુસલકમ્મજં બહુલં અકુસલવિપાકુપ્પત્તિયા કારણં ન ભવિસ્સતીતિ સક્કા વિઞ્ઞાતું, વિપાકં પન ન સક્કા વઞ્ચેતુન્તિ વિપાકવસેન ઇટ્ઠાનિટ્ઠારમ્મણવવત્થાનં સુટ્ઠુ યુજ્જતિ. યં પન વુત્તં ‘‘અનિટ્ઠા પઞ્ચ કામગુણા’’તિ, તં રૂપાદિભાવસામઞ્ઞતો કામગુણસદિસતાય તંસદિસેસુ તબ્બોહારેન વુત્તં. ઇટ્ઠાનેવ હિ રૂપાદીનિ ‘‘કામગુણા’’તિ પાળિયં (મ. નિ. ૧.૧૬૪-૧૬૫, ૧૭૭-૧૭૮, ૨૮૭; ૨.૧૫૫, ૨૮૦; ૩.૫૭, ૧૯૦; સં. નિ. ૫.૩૦) વુત્તાનિ. કામગુણવિસભાગા વા રૂપાદયો ‘‘કામગુણા’’તિ વુત્તા અસિવે સિવોતિ વોહારો વિય, સબ્બાનિ વા ઇટ્ઠાનિટ્ઠાનિ રૂપાદીનિ તણ્હાવત્થુભાવતો કામગુણા એવ. વુત્તઞ્હિ ‘‘રૂપા લોકે પિયરૂપં સાતરૂપ’’ન્તિઆદિ (દી. નિ. ૨.૪૦૦; મ. નિ. ૧.૧૩૩). અતિસયેન પન કમનીયત્તા સુત્તેસુ કામગુણાતિ ઇટ્ઠરૂપાદીનિ વુત્તાનિ.

વુત્તનયમેવાતિ ¶ અભિદેસેન લક્ખણતો દૂરસન્તિકં દસ્સિતન્તિ આહ ‘‘ઓકાસતોપેત્થ ઉપાદાયુપાદાય દૂરસન્તિકતા વેદિતબ્બા’’તિ. તત્થ કિત્તકતો પટ્ઠાય રૂપં ઓકાસવસેન સન્તિકે નામ, કિત્તકતો પન પટ્ઠાય દૂરે નામ? પકતિકથાય કથેન્તાનં દ્વાદસ હત્થા સવનૂપચારો નામ, તસ્સ ઓરતો સન્તિકે, પરતો દૂરે. તત્થ સુખુમરૂપં દૂરે હોન્તં લક્ખણતોપિ ઓકાસતોપિ દૂરે હોતિ, સન્તિકે હોન્તં પન ઓકાસતોવ સન્તિકે હોતિ, ન લક્ખણતો. ઓળારિકરૂપં સન્તિકે હોન્તં લક્ખણતોપિ ઓકાસતોપિ સન્તિકે હોતિ, દૂરે હોન્તં ઓકાસતોવ હોતિ, ન લક્ખણતો. ‘‘ઉપાદાયુપાદાયા’’તિ પન વુત્તત્તા અત્તનો રૂપં સન્તિકે નામ, અન્તોકુચ્છિગતસ્સાપિ પરસ્સ દૂરે. અન્તોકુચ્છિગતસ્સ સન્તિકે, બહિ ઠિતસ્સ દૂરેતિ ¶ એવં અન્તોગબ્ભપમુખપરિવેણસઙ્ઘારામસીમાગામખેત્તજનપદરજ્જસમુદ્દચક્કવાળેસુ તદન્તોગતબહિગતાનં વસેન દૂરસન્તિકતા વેદિતબ્બા.

૪૯૭. તદેકજ્ઝન્તિ તં એકજ્ઝં એકતો. અભિસંયૂહિત્વાતિ સંહરિત્વા, સમૂહં વા કત્વા. અભિસઙ્ખિપિત્વાતિ સઙ્ખિપિત્વા સઙ્ખેપં કત્વા. ‘‘સબ્બમ્પિ રૂપં…પે… દસ્સિતં હોતી’’તિ ઇમિના રૂપખન્ધસદ્દાનં સમાનાધિકરણસમાસભાવં દસ્સેતિ. તેનેવાહ ‘‘ન હિ રૂપતો અઞ્ઞો રૂપક્ખન્ધો નામ અત્થી’’તિ.

૪૯૮. રાસિભાવૂપગમનેન વેદનાક્ખન્ધાદયોતિ દસ્સિતા હોન્તીતિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં.

સન્તતિવસેન, ખણાદિવસેન ચાતિ એત્થ અદ્ધાસમયવસેન અતીતાદિવિભાગસ્સ અવચનં સુખાદિવસેન ભિન્નાય અતીતાદિભાવવચનતો. ન હિ સુખા એવ અદ્ધાવસેન, સમયવસેન ચ અતીતાદિકા હોતિ, તથા દુક્ખા એવ, અદુક્ખમસુખા એવ ચ કાયિકચેતસિકાદિભાવેન ભિન્ના, તેન વેદનાસમુદાયો અદ્ધાસમયવસેન અતીતાદિભાવેન વત્તબ્બતં અરહતિ સમુદાયસ્સ તેહિ પરિચ્છિન્દિતબ્બત્તા, વેદનેકદેસા પન ગય્હમાના સન્તતિખણેહિ પરિચ્છેદં અરહન્તિ તથા પરિચ્છિન્દિત્વા ગહેતબ્બતો. એકસન્તતિયં પન સુખાદીસુ અનેકભેદભિન્નેસુ યો ભેદો પરિચ્છિન્દિતબ્બભાવેન ગહિતો, તસ્સ એકપ્પકારસ્સ ¶ પાકટસ્સ પરિચ્છેદિકા તંસહિતદ્વારાલમ્બનપ્પવત્તા, અવિચ્છેદેન તદુપ્પાદકેકવિધવિસયસમાયોગપ્પવત્તા ચ સન્તતિ ભવિતું અરહતીતિ તસ્સા ભેદન્તરં અનામસિત્વા પરિચ્છેદકભાવેન ગહણં કતં, લહુપરિવત્તિનો વા અરૂપધમ્મા પરિવત્તનેનેવ પરિચ્છેદેન પરિચ્છિન્દનં અરહન્તીતિ સન્તતિખણવસેનેવ પરિચ્છેદો વુત્તો. એકવિધવિસયસમાયોગપ્પવત્તા દિવસમ્પિ બુદ્ધરૂપં પસ્સન્તસ્સ, ધમ્મં સુણન્તસ્સ પવત્તસદ્ધાદિસહિતવેદના પચ્ચુપ્પન્ના. ‘‘પુબ્બન્તાપરન્તમજ્ઝત્તગતા’’તિ એતેન હેતુપચ્ચયકિચ્ચવસેન વુત્તનયં દસ્સેતિ.

૪૯૯. સબ્યાપારસઉસ્સાહસવિપાકતા કુસલાદીહિ તીહિપિ સાધારણાતિ અસાધારણમેવ દસ્સેતું ‘‘સાવજ્જકિરિયહેતુતો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સાવજ્જકિરિયહેતુતોતિ પાણાતિપાતાદિગારય્હકિરિયાનિમિત્તતો. કિલેસસન્તાપભાવતોતિ કિલેસપરિળાહેન સદરથભાવતો ¶ . વૂપસન્તસભાવાય કુસલાય વેદનાય ઓળારિકા. સબ્યાપારતોતિ સઈહતો. તેન યથા પવત્તમાનાયસ્સા વિપાકેન ભવિતબ્બં, તથા પવત્તિં વદન્તો વિપાકુપ્પાદનયોગ્યતમાહ. સઉસ્સાહતોતિ સસત્તિતો, તેન વિપાકુપ્પાદનસમત્થતં. સવિપાકતોતિ વિપાકસબ્ભાવતો, તેન પચ્ચયન્તરસમવાયેનસ્સા વિપાકનિબ્બત્તનં. તીહિપિ પદેહિ વિપાકધમ્મતંયેવ દસ્સેતિ. કાયકમ્માદિબ્યાપારસબ્ભાવતો વા સબ્યાપારતો, જવનુસ્સાહવસેન સઉસ્સાહતો, વિપાકુપ્પાદનસમત્થતાવસેન સવિપાકતોતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. વિપાકં અનુપ્પાદેન્તીપિ કિરિયા કુસલા વિય સબ્યાપારા, સઉસ્સાહા એવ ચ હોતીતિ તદુભયં અનામસિત્વા કિરિયાબ્યાકતવારે ‘‘સવિપાકતો’’ ઇચ્ચેવ વુત્તં. સબ્યાબજ્ઝતોતિ કિલેસદુક્ખેન સદુક્ખતો. વુત્તવિપરિયાયતોતિ અનવજ્જકિરિયહેતુતો, કિલેસસન્તાપાભાવતો, અબ્યાબજ્ઝતો ચ વૂપસન્તવુત્તીતિ એવં અકુસલાય વુત્તવિપલ્લાસતો. યથાયોગન્તિ યોગાનુરૂપં. તીસુ કારણેસુ યં યં યસ્સા યસ્સા યુજ્જતિ, તદનુરૂપન્તિ અત્થો. કુસલાકુસલવેદનાહિ વિપાકબ્યાકતાય તીહિપિ કારણેહિ ઓળારિકા. કિરિયાબ્યાકતાય સવિપાકતો સવિપાકતાવિસિટ્ઠસબ્યાપારસઉસ્સાહતો વાતિ. વુત્તપરિયાયેનાતિ વિપાકબ્યાકતા અબ્યાપારતો ¶ , અનુસ્સાહતો, અવિપાકતો ચ તાહિ કુસલાકુસલવેદનાહિ સુખુમા. કિરિયાબ્યાકતા અવિપાકતો, અવિપાકતાવિસિટ્ઠસબ્યાપારસઉસ્સાહતો વાતિ એવં કુસલાકુસલાય વુત્તવિપલ્લાસેન. કમ્મવેગક્ખિત્તા હિ કમ્મપટિબિમ્બભૂતા ચ કાયકમ્માદિબ્યાપારવિરહતો નિરુસ્સાહા વિપાકા. સઉસ્સાહા ચ કિરિયા અવિપાકધમ્મા. સવિપાકધમ્મા હિ સગબ્ભા વિય ઓળારિકાતિ.

૫૦૦. નિરસ્સાદતોતિ અસ્સાદાભાવતો સુખપટિક્ખેપતો. સવિપ્ફારતોતિ સપરિપ્ફન્દતો, અનુપસન્તતોતિ અત્થો. અભિભવનતોતિ અજ્ઝોત્થરણતો. સુખાય મજ્ઝત્તતા નત્થિ, ઉપેક્ખાય સાતતા. સન્તતાદયો પન સબ્બત્થ સુખુપેક્ખાસુ લબ્ભન્તીતિ ‘‘યથાયોગ’’ન્તિ વુત્તં. પાકટતોતિ સુખિતો દુક્ખિતોતિ દિસ્વાપિ જાનિતબ્બત્તા વિભૂતભાવતો. સા અદુક્ખમસુખા વેદના.

૫૦૧. અસમાપન્નસમાપન્ન-ગ્ગહણેન ચેત્થ ભૂમિવસેનાપિ વેદનાનં ઓળારિકસુખુમતા વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. ઇતરા સમાપન્નસ્સ વેદના.

ઓઘનિયતોતિ ¶ ઓઘેહિ આરમ્મણં કત્વા અતિક્કમિતબ્બતો. તથા યોગનિયતો, ગન્થનિયતો ચાતિ એત્થાપિ ગન્થોવ ગન્થનં, તસ્સ હિતં આરમ્મણભાવેન સમ્બન્ધનતોતિ ગન્થનિયં. એવં નીવરણિયં, ઉપાદાનિયઞ્ચ વેદિતબ્બં. સંકિલેસે નિયુત્તા, સંકિલેસં વા અરહન્તીતિ સંકિલેસિકા. સા અનાસવા.

૫૦૨. તત્થાતિ યથાવુત્તાય ઓળારિકસુખુમતાય. સમ્ભેદોતિ સઙ્કરો. ‘‘ઓળારિકા, સુખુમા’’તિ ચ વુત્તાનમ્પિ જાતિઆદિવસેન પુન સુખુમોળારિકભાવાપત્તિદોસો યથા ન હોતિ, તથા પરિહરિતબ્બો. જાતિવસેન સુખુમાય વેદનાય સભાવપુગ્ગલલોકિયવસેન ઓળારિકતં પાળિવસેન દસ્સેતું ‘‘વુત્તઞ્હેત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. એવં સુખાદયોપીતિ એત્થ અકુસલા વેદના જાતિવસેન ઓળારિકા, સભાવવસેન સુખુમા. કુસલજ્ઝાનસહગતા સુખા વેદના જાતિવસેન ઓળારિકા, સમાપન્નસ્સ વેદનાતિ કત્વા પુગ્ગલવસેન સુખુમાતિ એવમાદિના યોજેતબ્બા. ‘‘ન પરામસિતબ્બો’’તિ એતેન જાતિઆદયો ¶ ચત્તારો કોટ્ઠાસા અઞ્ઞમઞ્ઞં અવોમિસ્સકા એવ ગહેતબ્બા. એવં સમ્ભેદસ્સ પરિહારો, ન અઞ્ઞથાતિ દસ્સેતિ. યથા અબ્યાકતમુખેન, એવં કુસલાકુસલમુખેનપિ, યથા ચ જાતિમુખેન, એવં સભાવાદિમુખેનપિ દસ્સેતબ્બન્તિ ઇમમત્થં ‘‘એસ નયો સબ્બત્થા’’તિ અતિદિસતિ.

ઇદાનિ જાતિઆદિકોટ્ઠાસેસુપિ મિથો અકુસલાદીનં ઉપાદાયુપાદાય ઓળારિકસુખુમતં દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ આરદ્ધં. ‘‘નિસ્સયદહનતો’’તિ ઇમિના દોસસહગતાય પાકટં કુરૂરપ્પવત્તિં દસ્સેતિ. નિયતાતિ મિચ્છત્તનિયામેન નિયતા, આનન્તરિયભાવપ્પત્તા કપ્પતિટ્ઠનકવિપાકતાય કપ્પટ્ઠિતિકા દેવદત્તાદીનં વિય. અસઙ્ખારિકા સભાવતિખિણતાય ઓળારિકા. દિટ્ઠિસમ્પયુત્તા મહાસાવજ્જતાય ઓળારિકા. સાપિ દિટ્ઠિસમ્પયુત્તા નિયતા ઓળારિકા, તતો કપ્પટ્ઠિતિકા, તતો અસઙ્ખારિકાતિ તિવિધાપિ હેટ્ઠા વુત્તનયત્તા એકજ્ઝં વુત્તા વિસું વિસુંયેવ યોજેતબ્બા. તેનાહ ‘‘ઇતરા સુખુમા’’તિ. અવિસેસેનાતિ દોસસહગતા, લોભસહગતાતિ અભેદેન. અકુસલા બહુવિપાકા દોસુસ્સન્નતાય ઓળારિકા. તથા કુસલા અપ્પવિપાકા. મન્દદોસત્તા અકુસલા અપ્પવિપાકા સુખુમા. તથા કુસલા બહુવિપાકા.

ઓળારિકસુખુમનિકન્તિવત્થુભાવતો કામાવચરાદીનં ઓળારિકસુખુમતા, લોકુત્તરા પન એકન્તસુખુમાવ. તત્થાપિ ચ વિભાગં પરતો વક્ખતિ. ભાવનામયાપીતિ ભાવનામયાય ભેદનેન ¶ દાનસીલમયાનમ્પિ ભેદનં નયતો દસ્સિતન્તિ વેદિતબ્બં. ભાવનાય પગુણબલવકાલાદીસુ કદાચિ ઞાણવિપ્પયુત્તચિત્તેનપિ મનસિકારો હોતીતિ વુત્તં ‘‘ભાવનામયાપિ દુહેતુકા’’તિ. તંતંભૂમિવિપાકકિરિયાવેદનાસૂતિ એત્થ ‘‘કામાવચરવિપાકા ઓળારિકા, રૂપાવચરા સુખુમા’’તિઆદિના યાવ અરહત્તફલા નેતબ્બં. ‘‘કામાવચરકિરિયા ઓળારિકા, રૂપાવચરકિરિયા સુખુમા’’તિઆદિના કામાવચરા ચ ‘‘દાનાકારપ્પવત્તા ઓળારિકા, સીલાકારપ્પવત્તા સુખુમા’’તિઆદિના યાવ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતના નેતબ્બં. યથા ચ જાતિકોટ્ઠાસે અયં વિભાગો, એવં સભાવકોટ્ઠાસાદીસુપીતિ દસ્સેતું ‘‘દુક્ખાદી’’તિઆદિ વુત્તં.

સબ્બો ¶ ચાયં વિભાગો લક્ખણસન્નિસ્સિતો વુત્તોતિ કત્વા આહ ‘‘ઓકાસવસેન ચાપી’’તિઆદિ. સુખાપીતિ પિ-સદ્દેન અદુક્ખમસુખં સમ્પિણ્ડેતિ. સબ્બત્થાતિ સબ્બાસુ ભૂમીસુ. યથાનુરૂપન્તિ યા યા વેદના યત્થ યત્થ લબ્ભતિ, તદનુરૂપં. વત્થુવસેનાતિ યં વત્થું આરબ્ભ વેદના પવત્તતિ, તસ્સ વસેનાપિ. હીનવત્થુકાતિ હીનં વત્થું આરમ્મણં કત્વા કઙ્ગુભત્તં ભુઞ્જન્તસ્સ વેદના હીનવત્થુકતાય ઓળારિકા. સાલિમંસોદનં ભુઞ્જન્તસ્સ પણીતવત્થુકતાય સુખુમાતિ.

૫૦૩. આદિના નયેનાતિ સબ્બં પાળિગતિં આમસતિ. જાતિઆદિવસેન અસમાનકોટ્ઠાસતા વિસભાગતા. દુક્ખવિપાકતાદિવસેન અસદિસકિચ્ચતા અસંસટ્ઠતા, ન અસમ્પયોગો. યદિ સિયા, દૂરવિપરિયાયેન સન્તિકં હોતીતિ સંસટ્ઠતા સન્તિકતા આપજ્જતિ, ન ચ વેદનાય વેદનાસમ્પયોગો અત્થિ. સન્તિકપદવણ્ણનાય ચ ‘‘સભાગતો ચ સરિક્ખતો ચા’’તિ વક્ખતીતિ વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. અસદિસસભાવતા અસરિક્ખતા. સબ્બવારેસૂતિ ઓળારિકસુખુમભેદે વુત્તનયાનુસારેન વત્તબ્બેસુ સબ્બેસુ વારેસુ. જાતિઆદિવસેન સમાનકોટ્ઠાસતા સભાગતા, દુક્ખવિપાકતાદિવસેન પન સદિસસભાવતા સરિક્ખતા. તેનાહ ‘‘અકુસલા પન…પે… સન્તિકે’’તિ.

ઇતિ વેદનાક્ખન્ધસ્સ અતીતાદિવિભાગે વિત્થારકથામુખવણ્ણના.

કમાદિવિનિચ્છયકથાવણ્ણના

૫૦૪. એતન્તિ ¶ એવં અતીતાદિવિભાગે વિત્થારકથામુખં. ઞાણભેદત્થન્તિ નાનપ્પકારં ઞાણપ્પભેદત્થં. કમતોતિ દેસનાક્કમતો, યેન કારણેનાયં દેસનાક્કમો કતો, તતોતિ અત્થો. વિસેસતોતિ ભેદતો, ખન્ધુપાદાનક્ખન્ધવિભાગતોતિ અત્થો. અનૂનાધિકતોતિ પઞ્ચભાવતો. ઉપમાતોતિ ઉપમાહિ ઉપમેતબ્બતો. દટ્ઠબ્બતો દ્વિધાતિ દ્વીહિ આકારેહિ ઞાણેન પસ્સિતબ્બતો. પસ્સન્તસ્સત્થસિદ્ધિતોતિ ¶ યથા પસ્સન્તસ્સ યથાધિપ્પેતત્થનિપ્ફત્તિતો. વિભાવિનાતિ પઞ્ઞવતા.

ઉપ્પત્તિક્કમોતિ યથાપચ્ચયં ઉપ્પજ્જન્તાનં ઉપ્પજ્જનપટિપાટિ. ‘‘દસ્સનેનપહાતબ્બા’’તિઆદિના (ધ. સ. તિકમાતિકા ૮, ૯) પઠમં પહાતબ્બા પઠમં વુત્તા, દુતિયં પહાતબ્બા દુતિયં વુત્તાતિ અયં પહાનક્કમો. સીલવિસુદ્ધિં પટિપજ્જ ચિત્તવિસુદ્ધિ પટિપજ્જિતબ્બા, તથા તતો પરાપીતિ આહ ‘‘સીલવિસુદ્ધિ…પે… પટિપત્તિક્કમો’’તિ, અનુપુબ્બપણીતા ભૂમિયો અનુપુબ્બેન વવત્થિતાતિ અયં ભૂમિક્કમો. ‘‘ચત્તારો સતિપટ્ઠાના’’તિઆદિકો (વિભ. ૩૫૫) એકક્ખણેપિ સતિપટ્ઠાનાદિસમ્ભવતો દેસનાક્કમો ચ. દાનકથાદયો અનુપુબ્બુક્કંસતો કથિતા, ઉપ્પત્તિઆદિવવત્થાનાભાવતો પન દાનાદીનં ઇધ દેસનાક્કમવચનં. ઉપ્પત્તિઆદિવવત્થાનહેતુકતાય હિ ‘‘પઠમં કલલં હોતી’’તિઆદિકા (સં. નિ. ૧.૨૩૫; કથા. ૬૯૨) દેસનાપિ સમાના ઉપ્પત્તિઆદિકમભાવેનેવ વુત્તા. યથાવુત્તવવત્થાનાભાવેન પન અનેકેસં વચનાનં સહપવત્તિયા અસમ્ભવતો યેન કેનચિ પુબ્બાપરિયેન દેસેતબ્બતાય તેન તેન અધિપ્પાયેન દેસનામત્તસ્સેવ કમો દેસનાક્કમો દટ્ઠબ્બો. પુબ્બાપરિયવવત્થાનેનાતિ પઠમં રૂપક્ખન્ધો, તતો વેદનાક્ખન્ધોતિ એવં પુબ્બાપરિયવવત્થાનેન અનુપ્પત્તિતો. અપ્પહાતબ્બતોતિ ખન્ધેસુ એકચ્ચાનં પહાતબ્બતાવ નત્થિ, કુતો પહાનક્કમો. સતિ હિ સબ્બેસં પહાતબ્બતાય પહાનક્કમેન નેસં દેસના સિયા. અપ્પટિપજ્જનીયતોતિ સમ્માપટિપત્તિવસેન ન પટિપજ્જિતબ્બતો. ‘‘ચતુભૂમિપરિયાપન્નત્તા’’તિ ઇમિના વેદનાદીનં અનિયતભૂમિકતં દસ્સેતિ. નિયતભૂમિકાનઞ્હિ ભૂમિક્કમો સમ્ભવેય્ય.

અભેદેનાતિ રૂપાદીનં ભેદં વિભાગં અકત્વા એકજ્ઝં પિણ્ડગ્ગહણેન. અત્તગાહપતિતન્તિ અત્તગાહસઙ્ખાતે દિટ્ઠોઘે નિપતિતં. સમૂહઘનવિનિબ્ભોગદસ્સનેનાતિ રૂપતો અરૂપં વિવેચેન્તો રૂપારૂપસમૂહે ¶ ઘનવિનિબ્ભુજ્જનદસ્સનેન. ચક્ખુઆદીનમ્પિ વિસયભૂતન્તિ એકદેસેન સમુદાયભૂતં રૂપક્ખન્ધં વદતિ. યા એત્થ ઇટ્ઠં, અનિટ્ઠઞ્ચ રૂપં સંવેદેતિ, અયં વેદનાક્ખન્ધોતિ ઇટ્ઠાનિટ્ઠરૂપસંવેદનિકં વેદનં દેસેસીતિ સમ્બન્ધો. એવં સબ્બત્થ. ઇટ્ઠમજ્ઝત્તઅનિટ્ઠમજ્ઝત્તાનમ્પિ ઇટ્ઠાનિટ્ઠસભાવત્તા ઇટ્ઠાનિટ્ઠગ્ગહણેનેવ ગહણં દટ્ઠબ્બં. એવન્તિ યથાવુત્તનયેન. સઞ્ઞાય ગહિતાકારે ¶ વિસયે અભિસઙ્ખારપ્પવત્તીતિ આહ ‘‘સઞ્ઞાવસેન અભિસઙ્ખારકે’’તિ. યથા વિઞ્ઞાણસ્સ સમ્પયુત્તધમ્માનં નિસ્સયભાવો પાકટો, ન તથા વેદનાદીનન્તિ આહ ‘‘વેદનાદીનં નિસ્સય’’ન્તિ. ‘‘મનોપુબ્બઙ્ગમા ધમ્મા (ધ. પ. ૧-૨), ચિત્તાનુપરિવત્તિનો ધમ્મા (ધ. સ. દુકમાતિકા ૬૨), છદ્વારાધિપતિ રાજા’’તિ (ધ. પ. અટ્ઠ. ૨.૧૮૧ એરકપત્થનાગરાજવત્થુ) વચનતો વિઞ્ઞાણં અધિપતિ.

૫૦૫. રૂપક્ખન્ધે ‘‘સાસવં ઉપાદાનિય’’ન્તિ વચનં અનાસવાનં ધમ્માનં સબ્ભાવતો રૂપક્ખન્ધસ્સ તંસભાવતાનિવત્તનત્થં, ન અનાસવરૂપનિવત્તનત્થં.

અનાસવાવ ખન્ધેસુ વુત્તાતિ એત્થ અટ્ઠાનપ્પયુત્તો એવ-સદ્દો, અનાસવા ખન્ધેસ્વેવ વુત્તાતિ અત્થો. ઇધ પન વિસુદ્ધિમગ્ગે સબ્બેપેતે ખન્ધાપિ ઉપાદાનક્ખન્ધાપિ.

૫૦૬. સબ્બસઙ્ખતાનં સભાગેન એકજ્ઝં સઙ્ગહો સબ્બસઙ્ખતસભાગેકસઙ્ગહો. સભાગસભાવેન હિ સઙ્ગય્હમાના સબ્બસઙ્ખતા પઞ્ચક્ખન્ધા હોન્તિ. તત્થ રુપ્પનાદિસામઞ્ઞેન સમાનકોટ્ઠાસા સભાગાતિ વેદિતબ્બા. તેસુ સઙ્ખતાભિસઙ્ખરણકિચ્ચં આયૂહનરસાય ચેતનાય બલવન્તિ સા ‘‘સઙ્ખારક્ખન્ધો’’તિ વુત્તા. અઞ્ઞે ચ રુપ્પનાદિવિસેસલક્ખણરહિતા ફસ્સાદયો સઙ્ખતાભિસઙ્ખરણસામઞ્ઞેનાતિ દટ્ઠબ્બા, ફુસનાદયો પન સભાવા વિસું ખન્ધસદ્દવચનીયા ન હોન્તીતિ ધમ્મસભાવઞ્ઞુના તથાગતેન ફસ્સક્ખન્ધાદયો ન વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. ‘‘યે હિ કેચિ, ભિક્ખવે, સમણા વા બ્રાહ્મણા વા સસ્સતવાદા સસ્સતં અત્તાનઞ્ચ લોકઞ્ચ પઞ્ઞપેન્તિ, સબ્બે તે ઇમે એવ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધે નિસ્સાય પટિચ્ચ, એતેસં વા અઞ્ઞતર’’ન્તિ એવમાદિસુત્તાનઞ્ચ વસેન અત્તત્તનિયગાહસ્સ એતપ્પરમતા દટ્ઠબ્બા. એતેન ચ વક્ખમાનસુત્તવસેન ચ ખન્ધે એવ નિસ્સાય પરિત્તારમ્મણાદિવસેન ન વત્તબ્બા ચ દિટ્ઠિ ઉપ્પજ્જતિ ખન્ધનિબ્બાનવજ્જસ્સ સભાવધમ્મસ્સ અભાવતોતિ વુત્તં હોતિ. રૂપન્તિ રુપ્પનસભાવં ધમ્મજાતમાહ. વેદનન્તિઆદીસુપિ એસેવ નયો. ‘‘સીલક્ખન્ધો સમાધિક્ખન્ધો’’તિઆદિ (દી. નિ. ૩.૩૫૫) વચનતો ¶ અઞ્ઞેસઞ્ચ ખન્ધસદ્દવચનીયાનં ¶ સીલક્ખન્ધાદીનં સબ્ભાવતો ન પઞ્ચેવાતિ ચોદનં નિવત્તેતુમાહ ‘‘અઞ્ઞેસં તદવરોધતો’’તિ.

૫૦૭. પવત્તિટ્ઠાનભૂતં વસનટ્ઠાનં વિય હોતીતિ વુત્તં ‘‘નિવાસટ્ઠાનતો’’તિ. દુક્ખદુક્ખવિપરિણામદુક્ખસઙ્ખારદુક્ખતાવસેન વેદનાય આબાધકત્તં દટ્ઠબ્બં. રાગાદિસમ્પયુત્તસ્સ વિપરિણામાદિદુક્ખસ્સ ઇત્થિપુરિસાદિઆકારગાહિકા તંતંસઙ્કપ્પમૂલભૂતા સઞ્ઞા સમુટ્ઠાનં. પિત્તાદિ વિય રોગસ્સ આસન્નકારણં સમુટ્ઠાનં. ઉતુભોજનવિસમતાવિસમપરિહારાદિ વિય મૂલકારણં નિદાનં. ચિત્તસ્સ અઙ્ગભૂતા ચેતસિકાતિ વિઞ્ઞાણં ગિલાનૂપમં વુત્તં. કુટ્ઠરોગવતો સિનિય્હનં તસ્સ ભિય્યોભાવાય વિય બાલસ્સ પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારાદિવસેન પવત્તિ વેદનાદુક્ખાવહા અસપ્પાયસેવનસદિસી. વેદનત્તાયાતિ વેદનાસભાવત્થં, વેદનત્તલાભાયાતિ અત્થો. કારણટ્ઠાનતાય, ભોજનાધારતાય ચ ચારકૂપમં, ભાજનૂપમઞ્ચ રૂપં. સુભસઞ્ઞાદિવસેન વેદનાકારણસ્સ હેતુભાવતો, વેદનાભોજનસ્સ છાદાપનતો ચ અપરાધૂપમા, બ્યઞ્જનૂપમા ચ સઞ્ઞા. વેદનાહેતુતો કારણકારકૂપમો, પરિવેસકૂપમો ચ સઙ્ખારક્ખન્ધો. ભત્તકારો એવ યેભુય્યેન પરિવિસતીતિ પરિવેસકગ્ગહણં. વેદનાય વિબાધિતબ્બતો, અનુગ્ગહેતબ્બતો ચ અપરાધિકૂપમં, ભુઞ્જકૂપમઞ્ચ વિઞ્ઞાણં વુત્તં.

૫૦૮. ‘‘પઞ્ચ વધકા પચ્ચત્થિકા ઉક્ખિત્તાસિકાતિ ખો, ભિક્ખવે, પઞ્ચન્નેતં ઉપાદાનક્ખન્ધાનં અધિવચન’’ન્તિ આસીવિસૂપમે (સં. નિ. ૪.૨૩૮) વધકાતિ વુત્તા, ‘‘ભારોતિ ખો, ભિક્ખવે, પઞ્ચન્નેતં ઉપાદાનક્ખન્ધાનં અધિવચન’’ન્તિ ભારસુત્તે (સં. નિ. ૩.૨૨) ભારાતિ, ‘‘અતીતમ્પાહં અદ્ધાનં એવમેવ રૂપેન ખજ્જિં, સેય્યથાપિ એતરહિ પચ્ચુપ્પન્નેન રૂપેન ખજ્જામિ. અહઞ્ચેવ ખો પન અનાગતં રૂપં અભિનન્દેય્યં, અનાગતમ્પાહં અદ્ધાનં એવમેવ રૂપેન ખજ્જેય્યં, સેય્યથાપિ…પે… ખજ્જામી’’તિઆદિના (સં. નિ. ૩.૭૯) ખજ્જનીયપરિયાયે ખાદકાતિ, ‘‘સો અનિચ્ચં રૂપં ‘અનિચ્ચં રૂપ’ન્તિ યથાભૂતં નપ્પજાનાતી’’તિઆદિના (સં. નિ. ૩.૮૫) યમકસુત્તે અનિચ્ચાદિકાતિ. યદિપિ ‘‘ઇધ પન સબ્બેપેતે એકજ્ઝં કત્વા ખન્ધાતિ અધિપ્પેતા’’તિ વુત્તં, બાહુલ્લેન પન ઉપાદાનક્ખન્ધાનં તદન્તોગધાનં દટ્ઠબ્બતા વેદિતબ્બા. વિપસ્સનાય ભૂમિવિચારો હેસોતિ.

ફેણપિણ્ડો ¶ વિયાતિઆદીસુ રૂપાદીનં એવં ફેણપિણ્ડાદિસદિસતા દટ્ઠબ્બા, યથા ફેણપિણ્ડો ¶ નિસ્સારો પરિદુબ્બલો અગય્હુપગો; ગહિતોપિ કિઞ્ચિ અત્થં ન સાધેતિ, છિદ્દાવછિદ્દો અનેકસન્ધિસઙ્ઘટિતો બહૂનં પાણકાનં આવાસો અનુપુબ્બૂપચિતો સબ્બાવત્થનિપાતી અવસ્સંભેદી, એવં રૂપમ્પિ નિચ્ચસારાદિવિરહતો નિસ્સારં ફેગ્ગુ વિય, સુખભઞ્જનીયતો દુબ્બલં, નિચ્ચન્તિ વા ધુવન્તિ વા અહન્તિ વા મમન્તિ વા ન ગહેતબ્બં, ગહિતમ્પિ તથા ન હોતિ, બહુછિદ્દં અસીતિસતસન્ધિસઙ્ઘટિતં અનેકકિમિકુલાવાસં કલલાદિવસેન અનુપુબ્બૂપચિતં કલલકાલતો પટ્ઠાય સબ્બાસુપિ અવત્થાસુ વિનસ્સતિ, અવસ્સમેવ ચ ભિજ્જતિ. અટ્ઠકથાયં (સં. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩.૯૫; વિભ. અટ્ઠ. ૨૬ કમાદિવિનિચ્છયકથા) પન પરિમદ્દનાસહનમેવ ઉપમૂપમેય્યસમ્બન્ધો વુત્તો.

યથા પુબ્બુળો નિસ્સારો પરિદુબ્બલો અગય્હુપગો, ગહિતોપિ ન કિઞ્ચિ અત્થં સાધેતિ, ન ચિરટ્ઠિતિકો, તથા વેદનાપિ. યથા ચ પુબ્બુળો, ઉદકતલં, ઉદકબિન્દું, ઉદકજલ્લિકં સઙ્કડ્ઢિત્વા પુટં કત્વા ગહણવાતઞ્ચાતિ ચત્તારિ કારણાનિ પટિચ્ચ જાયતિ, એવં વેદનાપિ વત્થું, આરમ્મણં, કિલેસજલ્લં, ફસ્સસઙ્ઘટ્ટનઞ્ચાતિ ચત્તારિ કારણાનિ પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ. યથા હિ ઉદકતલે બિન્દુનિપાતજનિતો વાતો ઉદકજલ્લિકસઙ્ખાતં ઉદકલસિકં સઙ્કડ્ઢિત્વા પુટં કત્વા પુબ્બુળં નામ કરોતિ, એવં વત્થુમ્હિ આરમ્મણાપાથગમનજનિતો ફસ્સો અનુપચ્છિન્નં કિલેસજલ્લં સહકારીપચ્ચયભાવેન સઙ્કડ્ઢિત્વા વેદનં નામ કરોતિ. ઇદઞ્ચ કિલેસેહિ મૂલકારણભૂતેહિ, આરમ્મણસ્સાદનભૂતેહિ ચ નિબ્બત્તં વટ્ટગતં વેદનં સન્ધાય વુત્તં. ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદેન વા ચત્તારો પચ્ચયા વુત્તા, ઊનેહિપિ પન ઉપ્પજ્જતેવ. ઇધ મુહુત્તરમણીયતા ઉપમોપમેય્યસમ્બન્ધો વુત્તો.

યથા પન મરીચિકા અસારા અગય્હુપગા. ન હિ તં ગહેત્વા પાતું વા ન્હાયિતું વા ભાજનં વા પૂરેતું સક્કા, એવં સઞ્ઞાપિ અસારા અગય્હુપગા. યથા ચ મરીચિકા વિપ્ફન્દમાના સઞ્જાતૂમિવેગા વિય ખાયન્તી મહાજનં વિપ્પલમ્બેતિ, એવં સઞ્ઞાપિ ‘‘નીલં પીતં દીઘં રસ્સ’’ન્તિઆદિના આરમ્મણે પવત્તમાના સભાવમત્તે અટ્ઠત્વા ‘‘સુભં સુખં નિચ્ચ’’ન્તિઆદિમિચ્છાગાહસ્સ કારણભાવેન લોકં વિપ્પલમ્બેતિ.

યથા ¶ કદલિક્ખન્ધો અસારો અગય્હુપગો. ન હિ તં ગહેત્વા ગોપાનસીઆદીનં અત્થાય ઉપનેતું સક્કા, ઉપનીતમ્પિ તથા ન હોતિ, બહુવટ્ટિસમોધાનો ચ હોતિ, એવં સઙ્ખારક્ખન્ધોપિ ¶ અસારો અગય્હુપગો. ન હિ તં નિચ્ચાદિવસેન ગહેતું સક્કા, ગહિતમ્પિ તથા ન હોતિ, બહુધમ્મસમોધાનો ચ. અઞ્ઞદેવ હિ ફસ્સસ્સ લક્ખણં, અઞ્ઞં ચેતનાદીનં, તે પન સબ્બે સમોધાનેત્વા સઙ્ખારક્ખન્ધોતિ વુચ્ચતિ.

યથા ચ માયા અસારા અગય્હુપગા. ન હિ તં ગહેત્વા કિઞ્ચિ અત્થં કિચ્ચં સાધેતું સક્કા, ઇત્તરા લહુપચ્ચુપટ્ઠાના અમણિઆદિમેવ મણિઆદિરૂપેન દસ્સેન્તી મહાજનં વઞ્ચેતિ, એવં વિઞ્ઞાણમ્પિ અસારં ઇત્તરં લહુપચ્ચુપટ્ઠાનં, તેનેવ ચિત્તેન આગચ્છન્તં વિય, ગચ્છન્તં વિય, ઠિતં વિય, નિસિન્નં વિય ચ કત્વા ગાહાપેતિ, અઞ્ઞદેવ ચિત્તં આગમને, અઞ્ઞં ગમનાદીસૂતિ. એવં વિઞ્ઞાણં માયાસદિસં.

પઞ્ચપિ ઉપાદાનક્ખન્ધા અસુભાદિસભાવા એવ સંકિલેસાસુચિવત્થુભાવાદિતોતિ અસુભાદિતો દટ્ઠબ્બા એવ, તથાપિ કત્થચિ કોચિ વિસેસો સુખગ્ગહણીયો હોતીતિ આહ ‘‘વિસેસતો ચા’’તિઆદિ. તત્થ ચત્તારો સતિપટ્ઠાના ચતુવિપલ્લાસપ્પહાનકરાતિ તેસં ગોચરભાવેન રૂપક્ખન્ધાદીસુ અસુભાદિભાવેન દટ્ઠબ્બતા વુત્તા.

૫૦૯. ખન્ધેહિ ન વિહઞ્ઞતિ પરિવિદિતસભાવત્તા. વિપસ્સકોપિ તેસં વિપત્તિયં ન દુક્ખમાપજ્જતિ, ખીણાસવેસુ પન વત્તબ્બમેવ નત્થિ. તે હિ આયતિમ્પિ ખન્ધેહિ ન બાધીયન્તીતિ.

કબળીકારાહારં પરિજાનાતીતિ ‘‘આહારસમુદયા રૂપસમુદયો’’તિ (સં. નિ. ૩.૫૬,૫૭) વચનતો અજ્ઝત્તિકરૂપે છન્દરાગં પજહન્તો તસ્સ સમુદયભૂતે કબળીકારાહારેપિ છન્દરાગં પજહતીતિ અત્થો. અયં પહાનપરિઞ્ઞા. અજ્ઝત્તિકરૂપં પન પરિગ્ગણ્હન્તો તસ્સ પચ્ચયભૂતં કબળીકારાહારં પરિગ્ગણ્હાતીતિ ઞાતપરિઞ્ઞા. તસ્સ ચ ઉદયબ્બયાનુપસ્સી હોતીતિ તીરણપરિઞ્ઞા ચ યોજેતબ્બા. એવં પરિઞ્ઞત્તયે સિજ્ઝન્તે ઇમે વિપલ્લાસાદયો વિધમીયન્તિ એવાતિ આહ ‘‘અસુભે સુભન્તિ વિપલ્લાસં પજહતી’’તિઆદિ. તત્થ કામરાગભૂતં અભિજ્ઝં સન્ધાયાહ ‘‘અભિજ્ઝાકાયગન્થ’’ન્તિ. અસુભાનુપસ્સનાય હિ કામરાગપ્પહાનં હોતિ ¶ , કામરાગમુખેન વા સબ્બલોભપ્પહાનં વદતિ. ન ઉપાદિયતિ ન ગણ્હતિ ન ઉપ્પાદેતિ.

‘‘ફસ્સપચ્ચયા ¶ વેદના’’તિ (મ. નિ. ૩.૧૨૬; સં. નિ. ૨.૩૯; મહાવ. ૧; ઉદા. ૧; નેત્તિ. ૨૪) વુત્તત્તા ‘‘વેદનાય છન્દરાગં પજહન્તો તસ્સા પચ્ચયભૂતે ફસ્સાહારેપિ છન્દરાગં પજહતી’’તિઆદિના આહારપરિજાનને વુત્તનયેન ફસ્સપરિજાનનં યોજેતબ્બં. વેદનાય દુક્ખતો દસ્સનેન તત્થ સુખન્તિ વિપલ્લાસં પજહતિ. સુખત્થમેવ ભવપત્થના હોતીતિ વેદનાય તણ્હં પજહન્તો ભવોઘં ઉત્તરતિ. તતો એવ ભવયોગેન વિસંયુજ્જતિ. ભવાસવેન ચ અનાસવો હોતિ, સબ્બવેદનં દુક્ખતો પસ્સન્તો અત્તનો પરેન અપુબ્બં દુક્ખં ઉપ્પાદિતં, સુખં વા વિનાસિતં ન ચિન્તેતિ, તતો ‘‘અનત્થં મે અચરી’’તિઆદિ (ધ. સ. ૧૨૩૭; વિભ. ૯૦૯) આઘાતવત્થુપ્પહાનતો બ્યાપાદકાયગન્થં ભિન્દતિ. ‘‘સુખબહુલે સુગતિભવે સુદ્ધી’’તિ અગ્ગહેત્વા ગોસીલગોવતાદીહિ સુદ્ધિં પરામસન્તો સુખપત્થનાવસેનેવ પરામસતીતિ વેદનાય તણ્હં પજહન્તોપિ સીલબ્બતુપાદાનં ન ઉપાદિયતિ.

મનોસઞ્ચેતના સઙ્ખારક્ખન્ધો, સઞ્ઞા પન તંસમ્પયુત્તાતિ સઞ્ઞાસઙ્ખારે અનત્તતો પસ્સન્તો મનોસઞ્ચેતનાય છન્દરાગં પજહતિ, તઞ્ચ પરિગ્ગણ્હાતિ, તીરેતિ ચાતિ ‘‘સઞ્ઞં સઙ્ખારે…પે… પરિજાનાતી’’તિ વુત્તં. સઞ્ઞાસઙ્ખારે અનત્તાતિ પસ્સન્તો અત્તદિટ્ઠિમૂલકત્તા સબ્બદિટ્ઠીનં અત્તદિટ્ઠિં વિય સબ્બદિટ્ઠિયોપિ વિધમતીતિ દસ્સેન્તો ‘‘દિટ્ઠોઘં ઉત્તરતિ…પે… અત્તવાદુપાદાનં ન ઉપાદિયતી’’તિ આહ.

વિઞ્ઞાણં અનિચ્ચતો પસ્સન્તો અનિચ્ચાનુપસ્સનામુખેન તિસ્સોપિ અનુપસ્સના ઉસ્સુક્કન્તો તીહિપિ પરિઞ્ઞાહિ વિઞ્ઞાણાહારં પરિજાનાતિ. વિસેસતો પનેત્થ અનિચ્ચે નિચ્ચન્તિ વિપલ્લાસં પજહતિ. તત્થ નિચ્ચગ્ગાહબાહુલ્લતો અવિજ્જાય વિઞ્ઞાણે ઘનગહણં હોતીતિ ઘનવિનિબ્ભોગં કત્વા તં અનિચ્ચતો પસ્સન્તો અવિજ્જોઘં ઉત્તરતિ. તતો એવ અવિજ્જાયોગેન વિસંયુત્તો અવિજ્જાસવેન અનાસવો ચ હોતિ. મોહબલેનેવ સીલબ્બતપરામસનં હોતીતિ તં પજહન્તો ‘‘સીલબ્બતપરામાસકાયગન્થં ભિન્દતિ.

‘‘યઞ્ચ ¶ ખો ઇદં, ભિક્ખવે, વુચ્ચતિ ચિત્તં ઇતિપિ, મનો ઇતિપિ, વિઞ્ઞાણં ઇતિપિ, તત્રાસ્સુતવા પુથુજ્જનો નાલં નિબ્બિન્દિતું, નાલં વિરજ્જિતું, નાલં વિમુચ્ચિતું. તં કિસ્સ હેતુ? દીઘરત્તં હેતં, ભિક્ખવે, અસ્સુતવતો પુથુજ્જનસ્સ અજ્ઝોસિતં મમાયિતં ¶ પરામટ્ઠં ‘એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’’’તિઆદિ (સં. નિ. ૨.૬૨) –

વચનતો યથા વિઞ્ઞાણં નિચ્ચતો પસ્સન્તો દિટ્ઠુપાદાનં ઉપાદિયતિ, એવં તં અનિચ્ચતો પસ્સન્તો દિટ્ઠુપાદાનં ન ઉપાદિયતીતિ.

એવં મહાનિસંસન્તિ વુત્તપ્પકારેન વિપલ્લાસાદિસકલસંકિલેસવિધમનુપાયભાવતો એવં વિપુલુદયં. વધકાદિવસેનાતિ ઉક્ખિત્તાસિકવધકાદિવસેન. પસ્સેય્યાતિ ઞાણદસ્સનેન પચ્ચક્ખતો પસ્સેય્ય.

ખન્ધનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ઇતિ ચુદ્દસમપરિચ્છેદવણ્ણના.

૧૫. આયતનધાતુનિદ્દેસવણ્ણના

આયતનવિત્થારકથાવણ્ણના

૫૧૦. ‘‘ખન્ધાયતના’’તિઆદિના ¶ ¶ હેટ્ઠા ઉદ્દિટ્ઠાનિ પદુદ્ધારવસેન ‘‘આયતનાની’’તિ વત્વા ગણનપરિચ્છેદેનાહ ‘‘દ્વાદસાયતનાની’’તિ. તત્થ વત્તબ્બં પરતો સયમેવ વક્ખતિ. ચક્ખાયતનન્તિઆદિ નેસં સરૂપદસ્સનં.

અત્થો નામ સદ્દત્થો, ભાવત્થો પન લક્ખણમેવ. સો પન સદ્દત્થો દુવિધો – અસાધારણો સાધારણોતિ. તત્થ અસાધારણો ચક્ખાદિસદ્દત્થો, સાધારણો આયતનસદ્દત્થો દ્વાદસન્નમ્પિ સમાનત્તા.

તેસુ અસાધારણં તાવ દસ્સેન્તો ‘‘વિસેસતો તાવા’’તિઆદિમાહ. તત્થ વિસેસતોતિ વિસેસત્થતો, ચક્ખાદિસદ્દત્થતોતિ અત્થો. અસ્સાદેતીતિ ચક્ખતિ-સદ્દો ‘‘મધું ચક્ખતિ, બ્યઞ્જનં ચક્ખતી’’તિ રસસાયનત્થો અત્થીતિ તસ્સ વસેન અત્થં વદતિ. ‘‘ચક્ખું ખો પન, માગણ્ડિય, રૂપારામં રૂપરતં રૂપસમ્મુદિત’’ન્તિ (મ. નિ. ૨.૨૦૯) વચનતો ચક્ખુ રૂપં અસ્સાદેતિ. સતિપિ સોતાદીનં સદ્દારામતાદિભાવે યો ‘‘યં ચક્ખુ ચતુન્નં મહાભૂતાનં ઉપાદાય પસાદો’’તિઆદિના (ધ. સ. ૫૯૭) પાળિયં, ‘‘રૂપાભિઘાતારહભૂતપ્પસાદલક્ખણ’’ન્તિઆદિના (ધ. સ. અટ્ઠ. ૬૦૦; વિસુદ્ધિ. ૨.૪૩૩) અટ્ઠકથાયઞ્ચ વુત્તો અત્થવિસેસો, તત્થેવ નિરુળ્હત્તા ચક્ખુમ્હિ એવ ચક્ખુસદ્દો પવત્તતિ ગવાદીસુ ગોસદ્દાદિ વિયાતિ દટ્ઠબ્બં.

વિભાવેતિ ચાતિ સદ્દલક્ખણસિદ્ધસ્સ ચક્ખતિ-સદ્દસ્સ વસેન અત્થં વદતિ. ચક્ખતીતિ હિ આચિક્ખતિ, અભિબ્યત્તં વદતીતિ અત્થો. નેત્તસ્સ ચ વદન્તસ્સ વિય સમવિસમવિભાવનમેવ ¶ આચિક્ખનન્તિ કત્વા આહ ‘‘વિભાવેતિ ચાતિ અત્થો’’તિ, અનેકત્થત્તા વા ધાતૂનં વિભાવનત્થતા ચ ચક્ખતિ-સદ્દસ્સ દટ્ઠબ્બા. રત્તદુટ્ઠાદિકાલેસુ કકણ્ટકરૂપં વિય, ઉદ્દરૂપં વિય ચ વણ્ણવિકારં આપજ્જમાનં રૂપં હદયઙ્ગતભાવં રૂપયતિ રૂપમિવ પકાસં કરોતિ, સવિગ્ગહમિવ કત્વા દસ્સેતીતિ અત્થો. વિત્થારણં વા ¶ રૂપસદ્દસ્સ અત્થો, વિત્થારણઞ્ચ પકાસનમેવાતિ આહ ‘‘પકાસેતીતિ અત્થો’’તિ. અનેકત્થત્તા વા ધાતૂનં પકાસનત્થો એવ રૂપસદ્દો દટ્ઠબ્બો. વણ્ણવાચકસ્સ રૂપસદ્દસ્સ રૂપયતીતિ નિબ્બચનં, રૂપક્ખન્ધવાચકસ્સ રુપ્પતીતિ અયં વિસેસો. ઉદાહરીયતીતિ વુચ્ચતીતિ અત્થે વચનસદ્દો એવ ગહિતો સિયા, ન ચ વચનસદ્દો એવેત્થ સદ્દો, અથ ખો સબ્બોપિ સોતવિઞ્ઞેય્યોતિ. સપ્પતીતિ સકેહિ પચ્ચયેહિ સપ્પીયતિ, સોતવિઞ્ઞેય્યભાવં ગમીયતીતિ અત્થો.

સૂચયતીતિ અત્તનો વત્થું અપાકટં ગન્ધવસેન ‘‘ઇદં સુગન્ધં, દુગ્ગન્ધ’’ન્તિ પકાસેતિ, પટિચ્છન્નં વા પુપ્ફાદિવત્થું ‘‘એત્થ પુપ્ફમત્થિ, ચમ્પકાદિફલમત્થિ, અમ્બાદી’’તિ પેસુઞ્ઞં કરોન્તં વિય હોતીતિ અત્થો. રસગ્ગહણમૂલકત્તા અજ્ઝોહરણસ્સ જીવિતહેતુમ્હિ આહારરસે નિન્નતાય જીવિતં અવ્હયતીતિ જિવ્હા નિરુત્તિલક્ખણેન. કુચ્છિતાનં સાસવધમ્માનં આયોતિ વિસેસેન કાયો વુત્તો અનુત્તરિયહેતુભાવં અનાગચ્છન્તેસુ કામરાગનિદાનકમ્મજનિતેસુ, કામરાગસ્સ ચ વિસેસપચ્ચયેસુ ઘાનજિવ્હાકાયેસુ કાયસ્સ વિસેસતરસાસવપચ્ચયત્તા. તેન હિ ફોટ્ઠબ્બસુખં અસ્સાદેન્તા સત્તા મેથુનમ્પિ સેવન્તિ. ઉપ્પત્તિદેસોતિ ઉપ્પત્તિટ્ઠાનન્તિ અત્થો, કાયિન્દ્રિયવત્થુકા વા ચત્તારો ખન્ધા બલવકામાસવાદિહેતુભાવતો વિસેસેન સાસવાતિ વુત્તાતિ તેસં ઉપ્પત્તિટ્ઠાનન્તિ અત્થો.

મુનાતીતિ નાળિયા મિનમાનો વિય, મહાતુલાય ધારયમાનો વિય ચ આરમ્મણં વિજાનાતીતિ અત્થો. મનતે ઇતિ વા મનો, તં તં આરમ્મણં પરિચ્છેદવસેન જાનાતીતિ વુત્તં હોતિ. અત્તનો લક્ખણં ધારેન્તીતિ યે વિસેસલક્ખણેન આયતનસદ્દપરા વત્તબ્બા, તે ચક્ખાદયો તથા વુત્તાતિ તતો અઞ્ઞે મનોગોચરભૂતા ધમ્મા સામઞ્ઞલક્ખણેનેવ એકાયતનભાવં ઉપનેત્વા વુત્તા. યથા હિ ઓળારિકવત્થારમ્મણમનનસઙ્ખાતેહિ વિસયવિસયીભાવેહિ પુરિમાનિ પાકટાનિ, તથા અપાકટા ચ અઞ્ઞે મનોગોચરા ન અત્તનો સભાવં ન ધારેન્તીતિ ઇમસ્સ અત્થસ્સ દીપનત્થો ધમ્મસદ્દો. ધારીયન્તિ સામઞ્ઞરૂપેન અવધારીયન્તીતિ વા ધમ્મા. યથા હિ રૂપાદયો ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીહિ અસાધારણતો એવ યથાસકં ¶ સભાવતો વિઞ્ઞાયન્તિ ¶ , ન એવમેતે, એતે પન અનેકધમ્મભાવતો, સાધારણતો, સભાવસામઞ્ઞતોપિ મનસા વિઞ્ઞાયન્તીતિ.

૫૧૧. સેન સેનાતિ સકેન સકેન. ઉટ્ઠહન્તીતિ ઉટ્ઠાનં કરોન્તિ. વાયમન્તીતિ ઉસ્સહન્તિ, અત્તનો કિચ્ચં કરોન્તિચ્ચેવ અત્થો. ઇમસ્મિં ચ અત્થે આયતન્તિ એત્થાતિ આયતનાનીતિ અધિકરણત્થો આયતનસદ્દો, દુતિયતતિયેસુ કત્તુઅત્થો. તે ચાતિ ચિત્તચેતસિકે ધમ્મે. તે હિ તંતંદ્વારારમ્મણેસુ અયન્તિ ગચ્છન્તિ પવત્તન્તીતિ આયા. વિત્થારેન્તીતિ પુબ્બે અનુપ્પન્નત્તા લીનાનિ અપાકટાનિ પુબ્બન્તતો ઉદ્ધં પત્થરેન્તિ પાકટાનિ કરોન્તિ, ઉપ્પાદેન્તીતિ અત્થો. ઇદઞ્ચ સંસારદુક્ખં. ન નિવત્તતીતિ અનુપ્પાદનિરોધવસેન ન નિરુજ્ઝતિ. આયતનં આયતનન્તિ આમેડિતવચનં અસ્સા સમઞ્ઞાય ચક્ખાદીસુ નિરુળ્હભાવદસ્સનત્થં.

૫૧૨. એવં અવયવભેદવસેન આયતનસદ્દસ્સ અત્થં વત્વા ઇદાનિ તત્થ પરિયાયતોપિ દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ આરદ્ધં. સાધુફલભરિતતાય, અપરિસ્સયતાય ચ મનોરમ્મે.

તત્થ નિવસન્તીતિ નિવસન્તા વિય હોન્તિ. તેનાહ ‘‘તદાયત્તવુત્તિતાયા’’તિ. યત્થ સુવણ્ણરતનાદીનિ નિવુત્થાનિ વિય આકિણ્ણાનિ તિટ્ઠન્તિ, સો પદેસો તેસં આકરો, એવં ચિત્તચેતસિકા ચક્ખાદીસૂતિ તે તેસં આકરોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ચક્ખાદીસુ ચ…પે… આકરો’’તિ. તન્નિસ્સિતત્તાતિ એત્થ મનો મનોવિઞ્ઞાણાદીનં ચિત્તચેતસિકાનં નિસ્સયપચ્ચયો ન હોતીતિ તસ્સ તેસં દ્વારભાવો નિસ્સયભાવોતિ દટ્ઠબ્બો. અહુત્વા એવ પચ્ચયસામગ્ગિવસેન ઉપ્પજ્જન્તાપિ ચિત્તચેતસિકા અનેકે એકજ્ઝં તત્થ લબ્ભમાના સમોસટા વિય હોન્તીતિ વુત્તં ‘‘વત્થુદ્વારારમ્મણવસેન સમોસરણતો’’તિ. ન હિ ધમ્માનં અનાગતદ્ધે વિજ્જમાનતાલેસોપિ અત્થિ. તેનાહ ‘‘પુઞ્જો નત્થિ અનાગતે’’તિ (મહાનિ. ૧૦). તત્થેવ ઉપ્પત્તિતોતિ તેસુ ચક્ખાદીસુ એવ ઉપ્પત્તિતો. ઉપ્પત્તિયા પચ્ચયભૂતે ચક્ખાદિકે ઉપ્પત્તિટ્ઠાનં વિય કત્વા ઉપચારવસેન વુત્તં. ન હિ અરૂપધમ્માનં નિપ્પરિયાયતો ઉપ્પત્તિદેસો નામ અત્થિ. યદગ્ગેન વા તે ¶ તેસં નિસ્સયારમ્મણભૂતા, તદગ્ગેન સઞ્જાતિદેસો. ન હિ પચ્ચયભાવમન્તરેન રૂપધમ્માનમ્પિ આધારાધેય્યભાવો અત્થિ. તેનાહ ‘‘નિસ્સયારમ્મણભાવેના’’તિ. બ્યતિરેકપધાનતાય કારણલક્ખણસ્સ ‘‘તેસં અભાવે અભાવતો’’ ઇચ્ચેવાહ, ન ‘‘ભાવે ભાવતો’’તિ.

યથાવુત્તેનત્થેનાતિ ¶ ‘‘ચક્ખતી’’તિઆદિના, ‘‘આયતનતો આયાનં તનનતો’’તિઆદિના, ‘‘નિવાસટ્ઠાન’’ન્તિઆદિના ચ વુત્તપ્પકારેન અત્થેન. ધમ્માયતનપરિયાપન્નાનં ધમ્માનં બહુભાવતો યેભુય્યેન ચ તે બહૂ એવ હુત્વા કિચ્ચકરાતિ ‘‘ધમ્મા ચ તે આયતનઞ્ચા’’તિ બહુવચનનિદ્દેસો.

૫૧૩. તથા તથા લક્ખિતબ્બતો લક્ખીયતિ એતેનાતિ વા લક્ખણં, સભાવો.

તાવભાવતોતિ તત્તકતો, તેન અનૂનાધિકભાવં દસ્સેતિ. તત્થ દ્વાદસાયતનવિનિમુત્તસ્સ કસ્સચિ ધમ્મસ્સ અભાવા અધિકભાવતો ચોદના નત્થિ, સલક્ખણધારણં પન સબ્બેસં સામઞ્ઞલક્ખણન્તિ ઊનચોદના સમ્ભવતીતિ તં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ચક્ખાદયોપિ હી’’તિઆદિ. ભવઙ્ગમનસઙ્ખાતોતિ દ્વિક્ખત્તું ચલિત્વા પવત્તભવઙ્ગમનસઙ્ખાતો. ચલનવસેન ભવઙ્ગપ્પવત્તિયા સતિ એવ આવજ્જનુપ્પત્તિ, ન અઞ્ઞત્થાતિ આવજ્જનસ્સાપિ કારણભૂતન્તિ કત્વા વુત્તં ‘‘ભવઙ્ગમનસઙ્ખાતો…પે… ઉપ્પત્તિદ્વાર’’ન્તિ. અસાધારણન્તિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં અસાધારણં. સતિપિ અસાધારણભાવે ચક્ખાદીનં દ્વારભાવેન ગહિતત્તા ધમ્માયતનેન અગ્ગહણં દટ્ઠબ્બં. દ્વારારમ્મણભાવેહિ વા અસાધારણતં સન્ધાય ‘‘અસાધારણ’’ન્તિ વુત્તં.

૫૧૪. યેભુય્યસહુપ્પત્તિઆદીહિ ઉપ્પત્તિક્કમાદીસુ અયુત્તિ યોજેતબ્બા. યેભુય્યેન હિ ચક્ખાયતનાદીનિ કસ્સચિ કદાચિ એકતો ઉપ્પજ્જન્તિ. તથા હિ વુત્તં ‘‘કામધાતુયા ઉપપત્તિક્ખણે કસ્સચિ એકાદસાયતનાનિ પાતુભવન્તી’’તિઆદિ (યમ. અટ્ઠ. આયતનયમક ૧૮-૨૧). તસ્મા આયતનાનં ઉપ્પત્તિક્કમો તાવ ન યુજ્જતિ, ન પહાનક્કમો કુસલાબ્યાકતાનં અપ્પહાતબ્બતો, ન પટિપત્તિક્કમો અકુસલાનં એકચ્ચઅબ્યાકતાનઞ્ચ અપ્પટિપજ્જનીયતો ¶ , ન ભૂમિક્કમો અડ્ઢેકાદસન્નં આયતનાનં એકન્તકામાવચરત્તા, ઇતરેસઞ્ચ ચતુભૂમિપરિયાપન્નત્તા, એકચ્ચસ્સ લોકુત્તરભાવતો ચાતિ. ‘‘અજ્ઝત્તિકેસુ હી’’તિ એતેન અજ્ઝત્તિકભાવેન, વિસયીભાવેન ચ અજ્ઝત્તિકાનં પઠમં દેસેતબ્બતં દસ્સેતિ, તેસુપિ પઠમં દેસેતબ્બેસુ પાકટત્તા પઠમતરં ચક્ખાયતનં દેસિતન્તિ.

તતો ઘાનાયતનાદીનીતિ એત્થ બહુપકારત્તાભાવેન ચક્ખુસોતેહિ પુરિમતરં અદેસેતબ્બાનિ, સહ વત્તું અસક્કુણેય્યત્તા એકેન કમેન દેસેતબ્બાનીતિ ઘાનાદિક્કમેન દેસિતાનીતિ અધિપ્પાયો ¶ . અઞ્ઞથાપિ હિ દેસિતેસુ ન ન સક્કા ચોદેતું, ન ચ સક્કા બોધેતબ્બાનિ ન દેસેતુન્તિ. પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણત્તા વા ચક્ખાદીનિ પઠમં વુત્તાનિ આરમ્મણતો સુપાકટાનીતિ, મનાયતનં પન કિઞ્ચિ પચ્ચુન્નારમ્મણં…પે… કિઞ્ચિ યાવ નવત્તબ્બારમ્મણન્તિ પચ્છા વુત્તં. પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણેસુપિ ઉપાદારૂપારમ્મણાનિ ચત્તારિ પઠમં વુત્તાનિ, તતો ભૂતરૂપારમ્મણં. ઉપાદારૂપારમ્મણેસુપિ દૂરતરે દૂરે, સીઘતરં સીઘઞ્ચ આરમ્મણસમ્પટિચ્છનદીપનત્થં ચક્ખાદીનં દેસનાક્કમો. ચક્ખુસોતદ્વયઞ્હિ દૂરગોચરન્તિ પઠમં વુત્તં, તત્રાપિ ચક્ખુ દૂરતરગોચરન્તિ સબ્બપઠમં વુત્તં. પસ્સન્તોપિ હિ દૂરતરે નદીસોતં, ન તસ્સ સોતપટિઘાતસદ્દં સુણાતિ. ઘાનજિવ્હાસુપિ ઘાનં સીઘતરવુત્તીતિ પઠમં વુત્તં પુરતો ઠપિતમત્તસ્સપિ ભોજનસ્સ ગન્ધો ગય્હતીતિ. યથાઠાનં વા તેસં દેસનાક્કમો. ઇમસ્મિઞ્હિ સરીરે સબ્બુપરિ ચક્ખુસ્સ અધિટ્ઠાનં, તસ્સ અધો સોતસ્સ, તસ્સ અધો ઘાનસ્સ, તસ્સ અધો જિવ્હાય, તથા કાયસ્સ યેભુય્યતો, મનો પન અરૂપિભાવતો સબ્બપચ્છા વુત્તો. તંતંગોચરત્તા તસ્સ તસ્સ અનન્તરં બાહિરાયતનાનિ વુત્તાનીતિ વુત્તોવાયમત્થોતિ એવમ્પિ ઇમેસં કમો વેદિતબ્બો. ગોચરો વિસયો એતસ્સાતિ ગોચરવિસયો, મનો. કસ્સ પન ગોચરો એતસ્સ વિસયો? ચક્ખાદીનં પઞ્ચન્નમ્પિ. વિઞ્ઞાણુપ્પત્તિકારણવવત્થાનતોતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં ઉપ્પત્તિકારણસ્સ વવત્થિતભાવતો સવિભત્તિભાવતો. એતેન ચક્ખાદિઅનન્તરં રૂપાદિવચનસ્સ ચ કારણમાહ.

૫૧૫. સઙ્ગહિતત્તાતિ ગણનસઙ્ગહવસેન સઙ્ગહિતત્તા. જાતિવસેનાતિ ચક્ખુભાવસમાનતાવસેન. પચ્ચયભેદો કમ્માદિભેદો. દાનાદિપાણાતિપાતાદિભેદભિન્નસ્સ ¶ હિ કુસલાકુસલકમ્મસ્સ, તસ્સ ચ સહકારીકારણભૂતાનં અબ્ભન્તરાનં, બાહિરાનઞ્ચ પચ્ચયાનં ભેદેન ચક્ખાયતનં ભિન્નં વિસદિસં હોતીતિ. નિરયાદિકો, અપદાદિગતિનાનાકરણઞ્ચ ગતિભેદો ગતીનં, ગતીસુ વા ભેદોતિ કત્વા. હત્થિઅસ્સાદિકો, ખત્તિયાદિકો ચ નિકાયભેદો. તંતંસત્તસન્તાનભેદો પુગ્ગલભેદો. યા ચક્ખાદીનં વત્થૂનં અનન્તપ્પભેદતા વુત્તા, સો એવ હદયવત્થુસ્સ ભેદો તાદિસભેદાનાતિવત્તનતો. તતો મનાયતનસ્સ અનન્તપ્પભેદતા યોજેતબ્બા. યસ્મા ઝાનવિરહિતં નામ લોકુત્તરં નત્થિ, તસ્મા પઞ્ચન્નં ઝાનાનં વસેન અટ્ઠ લોકુત્તરચિત્તાનિ ચત્તાલીસં હોન્તીતિ તાનિ એકાસીતિયા લોકિયચિત્તેસુ પક્ખિપિત્વા આહ ‘‘એકવીસુત્તરસતપ્પભેદઞ્ચા’’તિ. વત્થૂતિ ચક્ખાદિવત્થુ. તપ્પભેદેન વિઞ્ઞાણં અનન્તપ્પભેદં. પટિપદા દુક્ખાપટિપદાદિ. આદિ-સદ્દેન ઝાનાધિપતિભૂમિઆરમ્મણાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. નીલં નીલસ્સ સભાગં, અઞ્ઞં વિસભાગં. પચ્ચયો કમ્માદિ. તત્થાપિ કુસલસમુટ્ઠાનાદિતા, સીતઉતુસમુટ્ઠાનાદિતા ¶ ચ ભેદો વેદિતબ્બો. આદિસદ્દેન ગતિનિકાયભેદો. સભાવનાનત્તભેદતોતિ સુખા દુક્ખા અદુક્ખમસુખાતિ એવમાદિકો સભાવભેદો. ચક્ખુસમ્ફસ્સજા સોતસમ્ફસ્સજાતિ એવમાદિકં નાનત્તં.

૫૧૬. ‘‘અનાગમનતો અનિગ્ગમનતો’’તિ સઙ્ખેપેન વુત્તમત્થં વિવરિતું ‘‘ન હી’’તિઆદિ વુત્તં. પુબ્બન્તાપરન્તેસુ અવિજ્જમાનસરૂપત્તા ઉદયતો પુબ્બે કુતોચિ નાગચ્છન્તિ, વયતો ચ ઉદ્ધં ન કત્થચિ ગચ્છન્તિ, વિજ્જમાનક્ખણેપિ ઇત્તરકાલતાય અનિચ્ચા દુક્ખા વિપરિણામધમ્મા. તેનાહ ‘‘અથ ખો’’તિઆદિ. સપરિપ્ફન્દકિરિયાવસેન ઈહનં ઈહા, ચિન્તનવસેન બ્યાપારનં બ્યાપારો, તત્થ બ્યાપારં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ન હિ ચક્ખુરૂપાદીનં એવં હોતી’’તિ. ઈહં દસ્સેન્તો ‘‘ન ચ તાની’’તિઆદિ. ઉભયમ્પિ પન ઈહા ચ હોતિ બ્યાપારો ચાતિ ઉપ્પટિપાટિવચનં. ધમ્મતાવાતિ સભાવો એવ, કારણસમત્થતા વા ઈહાબ્યાપારરહિતાનં દ્વારાદિભાવો ધમ્મતા. ઇમસ્મિઞ્ચ અત્થે ‘‘ય’’ન્તિ એતસ્સ યસ્માતિ અત્થો. પુરિમસ્મિં સમ્ભવનવિસેસનં યં-સદ્દો. ‘‘સુઞ્ઞો ગામોતિ ખો, ભિક્ખવે, છન્નેતં અજ્ઝત્તિકાનં આયતનાનં અધિવચન’’ન્તિ (સં. નિ. ૪.૨૩૮) વચનતો સુઞ્ઞગામો વિય ¶ દટ્ઠબ્બાનિ. અન્નપાનસહિતન્તિ ગહિતે સુઞ્ઞગામે યં યદેવ ભાજનં પરામસીયતિ, તં તં રિત્તકંયેવ પરામસીયતિ, એવં ધુવાદિભાવેન ગહિતાનિ યોનિસો ઉપપરિક્ખિયમાનાનિ રિત્તકાનેવ એતાનિ દિસ્સન્તીતિ. તેનાહ ‘‘ધુવસુભસુખત્તભાવવિરહિતત્તા’’તિ. ચક્ખાદિદ્વારેસુ અભિજ્ઝાદોમનસ્સુપ્પાદકભાવેન રૂપાદીનિ ચક્ખાદીનં અભિઘાતકાનીતિ વુત્તાનિ. અહિસુસુમારપક્ખીકુક્કુરસિઙ્ગાલમક્કટા છ પાણકા. વિસમબિલાકાસગામસુસાનવનાનિ તેસં ગોચરા. તત્થ વિસમાદિઅજ્ઝાસયેહિ ચક્ખાદીહિ વિસમભાવબિલાકાસગામસુસાનસન્નિસ્સિતસદિસૂપાદિન્નધમ્મવનભાવેહિ અભિરમિતત્તા રૂપાદીનં વિસમાદિસદિસતા યોજેતબ્બા.

ઇતિ આયતનાનં વિત્થારકથામુખવણ્ણના.

ધાતુવિત્થારકથાવણ્ણના

૫૧૭. ચક્ખુસ્સ વિઞ્ઞાણન્તિ ચક્ખુસ્સ કારણભૂતસ્સ વિઞ્ઞાણં. કામં રૂપાલોકમનસિકારાદયોપિ ¶ તસ્સ વિઞ્ઞાણસ્સ કારણા, તે પન સાધારણકારણં, ચક્ખુ અસાધારણન્તિ અસાધારણકારણેનાયં નિદ્દેસો યથા ભેરિસદ્દો, યવઙ્કુરોતિ. તથા હિ ચક્ખુ પુગ્ગલન્તરાસાધારણં, નીલાદિસબ્બરૂપસાધારણઞ્ચાતિ સામિભાવેન નિદ્દિટ્ઠં.

વિદહતીતિ એવં એવઞ્ચ તયા પવત્તિતબ્બન્તિ વિનિયુઞ્જમાનં વિય ઉપ્પાદેતીતિ અત્થો. વિદહતીતિ ચ ધાત્વત્થો એવ વિસિટ્ઠો ઉપસગ્ગેન દીપીયતીતિ વિનાપિ ઉપસગ્ગેન ધાતૂતિ એસ સદ્દો તમત્થં વદતીતિ દટ્ઠબ્બો. કત્તુકમ્મભાવકરણાધિકરણેસુ ચ ધાતુસદ્દસિદ્ધિ હોતીતિ પઞ્ચાપિ તે અત્થા વુત્તા. લોકુત્તરા ધાતુયો સંસારદુક્ખં ન વિદહન્તિ, અઞ્ઞદત્થુ વિધંસેન્તીતિ કત્વા ‘‘લોકિયા’’તિ વિસેસિતં. વવત્થિતાતિ અવત્થિતા, અઞ્ઞમઞ્ઞં વા અસંકિણ્ણા. સુવણ્ણરજતાદિધાતુયો સુવણ્ણાદીનં બીજભૂતા સેલાદયો. યથાસમ્ભવન્તિ એત્થ કેચિ ‘‘લોકિયલોકુત્તરાસુ ધાતૂસુ યો યો અત્થો સમ્ભવતિ, તદનુરૂપ’’ન્તિ અત્થં વદન્તિ, તદયુત્તં ‘‘લોકિયા હિ ધાતુયો’’તિ વિસેસેત્વા વુત્તત્તા. અત્થવસેન ચેતં યથાસમ્ભવગ્ગહણં કતં, ન ધાતુવસેન ¶ . કામં પઞ્ચપિ અત્થા ચક્ખાદીનં સબ્બેસં ઇચ્છિતબ્બા, તથાપિ ચક્ખાદીસુ યસ્સ યસ્સ ધમ્મસ્સ યદા કત્તુવચનિચ્છા, ન તદા કમ્મભાવો. યદા પન કમ્મવચનિચ્છા, ન તદા કત્તુભાવો. એવં સેસેસુપીતિ યથાસમ્ભવગ્ગહણં. તેનાહ ‘‘ઇતિ ચક્ખાદીસૂ’’તિઆદિ.

૫૧૮. અત્તનો સભાવં ધારેન્તીતિ ધાતુયોતિ એત્થાપિ ધાતીતિ ધાતૂતિ પદસિદ્ધિ વેદિતબ્બા ધારણત્થો ધા-સદ્દોતિ કત્વા. કત્તુઅત્થોપિ ચાયં પુરિમેન અસદિસો વિધાનધારણત્થાનં ભિન્નસભાવત્તા. નિસ્સત્તસભાવમત્તધારણઞ્ચ ધાતુસદ્દસ્સ પધાનો અત્થોતિ વિસું વુત્તો. ધાતુયો વિય ધાતુયોતિ એત્થ સીહસદ્દો વિય કેસરિમ્હિ નિરુળ્હા પુરિસે સેલાવયવેસુ નિરુળ્હો ધાતુસદ્દો ચક્ખાદીસુ ઉપચરિતોતિ દટ્ઠબ્બો. ઞાણઞ્ચ ઞેય્યઞ્ચ ઞાણઞેય્યાનિ, તેસં અવયવા તપ્પભેદભૂતા ધાતુયો ઞાણઞેય્યાવયવા. તત્થ ઞાણપ્પભેદો ધમ્મધાતુએકદેસો, ઞેય્યપ્પભેદો અટ્ઠારસાપીતિ ઞાણઞેય્યાવયવમત્તા ધાતુયો હોન્તીતિ. અથ વા ઞાણેન ઞાતબ્બો સભાવો અવિપરીતો ધાતુસદ્દેન વુચ્ચમાનો ઞાણઞેય્યો, ન દિટ્ઠિઆદીહિ વિપરીતગ્ગાહકેહિ ઞેય્યોતિ અત્થો, તસ્સ ઞાણઞેય્યસ્સ અવયવા ચક્ખાદયો, વિસભાગલક્ખણાવયવેસુ રસાદીસુ નિરુળ્હો ધાતુસદ્દો તાદિસેસુ અઞ્ઞાવયવેસુ ચક્ખાદીસુ ઉપચરિતોતિ દટ્ઠબ્બો. રસાદીસુ વિય વા ચક્ખાદીસુપિ નિરુળ્હો એવ. ‘‘નિજ્જીવમત્તસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ એતેન નિજ્જીવમત્તપદત્થે ધાતુસદ્દસ્સ નિરુળ્હતં દસ્સેતિ. છ ધાતુયો એતસ્સાતિ છધાતુરો. યો લોકે પુરિસોતિ ધમ્મસમુદાયો ¶ વુચ્ચતિ, સો છધાતુરો છન્નં પથવીઆદીનં નિજ્જીવમત્તાનં સભાવાનં સમુદાયમત્તો, ન એત્થ જીવો વા પુરિસો વા અત્થીતિ અત્થો.

૫૧૯. ચક્ખાદીનં કમો પુબ્બે વુત્તોતિ ઇધેકેકસ્મિં તિકે તિણ્ણં ધાતૂનં કમં દસ્સેન્તો આહ ‘‘હેતુફલાનુપુબ્બવવત્થાનવસેના’’તિ. હેતુફલાનં અનુપુબ્બવવત્થાનં હેતુફલભાવો એવ, મનોધમ્મધાતૂનઞ્ચ મનોવિઞ્ઞાણસ્સ હેતુભાવો યથાસમ્ભવં યોજેતબ્બો. કિરિયમનોધાતુ મનોવિઞ્ઞાણસ્સ ઉપનિસ્સયકોટિયા, વિપાકમનોધાતુ વિપાકમનોવિઞ્ઞાણસ્સ અનન્તરાદિનાપિ, ઇતરસ્સ સબ્બાપિ ઉપનિસ્સયકોટિયા ¶ ચ, ધમ્મધાતુ પન વેદનાદિકા સહજાતા સહજાતાદિના, અસહજાતા અનન્તરાદિના, ઉપનિસ્સયેન, આરમ્મણાદિના ચ મનોવિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયો હોતીતિ દ્વારભૂતમનોવસેન વા. દ્વારભૂતમનોપિ હિ સુત્તેસુ મનોધાતૂતિ વુચ્ચતીતિ તસ્સા વા મનોધાતુયા મનોવિઞ્ઞાણસ્સ હેતુભાવો યથાસમ્ભવં યોજેતબ્બો. તત્થ હેતૂતિ પચ્ચયો અધિપ્પેતો, ફલન્તિ પચ્ચયુપ્પન્નન્તિ આહ ‘‘ચક્ખુધાતૂ’’તિઆદિ.

૫૨૦. સબ્બાસં વસેનાતિ યથાવુત્તાનં આભાધાતુઆદીનં પઞ્ચતિંસાય ધાતૂનં વસેન. અપરમત્થસભાવસ્સ પરમત્થસભાવેસુ ન કદાચિ અન્તોગધતા અત્થીતિ આહ ‘‘સભાવતો વિજ્જમાનાન’’ન્તિ.

ચન્દાભાસૂરિયાભાદિકા વણ્ણનિભા એવાતિ આહ ‘‘રૂપધાતુયેવ હિ આભાધાતૂ’’તિ. રૂપાદિપટિબદ્ધાતિ રાગવત્થુભાવેન ગહેતબ્બાકારો સુભનિમિત્તન્તિ કત્વા ‘‘રૂપાદયો એવા’’તિ અવત્વા પટિબદ્ધવચનં વુત્તં. અસતિપિ રાગવત્થુભાવે કુસલવિપાકારમ્મણં સુભધાતૂતિ દુતિયો વિકપ્પો વુત્તો. સેસાતિ મનોવિઞ્ઞાણધાતુસમ્પયુત્તા. ધાતુદ્વયનિરોધમત્તન્તિ મનોવિઞ્ઞાણધાતૂનં નિરોધમત્તં ચતુત્થારુપ્પચિત્તુપ્પાદનિરોધભાવતો. તદઞ્ઞવિઞ્ઞાણનિરોધો વિય હિ વિઞ્ઞાણધાતુમનોધાતૂનં નિરોધો સમાપત્તિબલસિદ્ધોતિ કત્વા ધાતુદ્વયગ્ગહણં.

‘‘ધમ્મધાતુમત્ત’’ન્તિ ઇદં કામધાતુયા ધમ્મધાતુપરિયાપન્નત્તા વુત્તં. કામપટિસંયુત્તોતિ કામરાગસમ્પયુત્તો, આરમ્મણકરણેન વા કામગુણોપસંહિતો. યં એતસ્મિં અન્તરેતિ યે એતસ્મિં અવીચિપરનિમ્મિતવસવત્તિપરિચ્છિન્ને ઓકાસે. ઓગાળ્હા હુત્વા અધોભાગે ચ ઓકાસે ચરન્તીતિ એત્થાવચરા. અઞ્ઞત્થ ચરન્તાપિ યથાવુત્તે એવ ઠાને પરિયાપન્નાતિ એત્થ પરિયાપન્ના.

નેક્ખમ્મધાતુ ¶ ધમ્મધાતુ એવ વિતક્કપક્ખે. સબ્બેપિ કુસલા ધમ્માતિ દાનમયપુઞ્ઞકિરિયતો, સીલમયપુઞ્ઞકિરિયતો, પબ્બજ્જતો ચ પટ્ઠાય યાવ અગ્ગમગ્ગાધિગમા પવત્તા સબ્બેપિ અનવજ્જધમ્મા. વિહિંસાધાતુ ચેતના, પરવિહેઠનચ્છન્દો વા. અવિહિંસા કરુણા.

હીનાતિ ¶ હીળિતા. પણીતાતિ સમ્ભાવિતા. ‘‘નાતિહીળિતા નાતિસમ્ભાવિતા મજ્ઝિમા’’તિ ખન્ધનિદ્દેસે આગતા હીનદુકતો એવ નીહરિત્વા મજ્ઝિમા ધાતુ વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. ઉભોપીતિ ધમ્મધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતુયો.

વિઞ્ઞાણધાતુ યદિપિ છવિઞ્ઞાણધાતુવસેન વિભત્તા, તથાપિ વિઞ્ઞાણધાતુગ્ગહણેન તસ્સ પુરેચારિકપચ્છાચારિકત્તા મનોધાતુ ગહિતાવ હોતીતિ આહ ‘‘વિઞ્ઞાણધાતુ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિસત્તવિઞ્ઞાણધાતુ સઙ્ખેપોયેવા’’તિ. અનેકેસં ચક્ખુધાતુઆદીનં, તાસુ ચ એકેકિસ્સા નાનપ્પકારતાય નાનાધાતૂનં વસેન અનેકધાતુ નાનાધાતુ લોકો વુત્તોતિ આહ ‘‘અટ્ઠારસધાતુપ્પભેદમત્તમેવા’’તિ.

૫૨૧. ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયમનોધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતુભેદેનાતિ બહૂસુ પોત્થકેસુ લિખિતં, કેસુચિ ‘‘ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયમનોમનોવિઞ્ઞાણધાતુભેદેના’’તિ. તત્થ ન ચક્ખાદીનં કેવલેન ધાતુસદ્દેન સમ્બન્ધો અધિપ્પેતો વિજાનનસભાવસ્સ પભેદવચનતો. વિઞ્ઞાણધાતુસદ્દેન ચ સમ્બન્ધે કરિયમાને દ્વે મનોગહણાનિ ન કાતબ્બાનિ. ન હિ દ્વે મનોવિઞ્ઞાણધાતુયો સન્તિ. અન્તરા વા મનોધાતુગહણં અકત્વા ‘‘ચક્ખુ…પે… કાયમનોવિઞ્ઞાણધાતુમનોધાતૂ’’તિ વત્તબ્બં અતુલ્યયોગે દ્વન્દસમાસાભાવતો. અયં પનેત્થ પાઠો સિયા ‘‘ચક્ખુ…પે… કાયવિઞ્ઞાણમનોમનોવિઞ્ઞાણધાતુભેદેના’’તિ. તસ્સ વિઞ્ઞાણસ્સ યેભુય્યેન અત્તવાદિનો તસ્સ એકમેકસ્સ અત્તસ્સ અદ્વયતં, નિચ્ચત્તઞ્ચ પવેદેન્તીતિ અનેકતાનિચ્ચતાપકાસનં તેસં જીવસઞ્ઞાસમૂહનનાય હોતિ. ખન્ધાયતનદેસના સઙ્ખેપદેસના, ઇન્દ્રિયદેસના વિત્થારદેસના, તદુભયં અપેક્ખિત્વા અયં અનતિસઙ્ખેપવિત્થારા ધાતુદેસના. અભિધમ્મે વા સુત્તન્તભાજનીયે (વિભ. ૧૭૨ આદયો) વુત્તા ધાતુદેસના અતિસઙ્ખેપદેસના, આભાધાતુઆદીનં અનેકધાતુનાનાધાતુઅન્તાનં વસેન દેસેતબ્બા અતિવિત્થારદેસના, તદુભયં અપેક્ખિત્વા અયં અનતિસઙ્ખેપવિત્થારા.

અસ્સ ¶ ભગવતો. સદ્ધમ્મતેજસા વિહતં સદ્ધમ્મતેજવિહતં.

૫૨૨. સઙ્ખતોતિ ¶ ગણનતો. જાતિતોતિ ચક્ખુભાવસામઞ્ઞતો. અથ વા જાતિતોતિ ચક્ખુસભાવતો. તેનાહ ‘‘ચક્ખુપસાદો’’તિ. વીસતિ ધમ્માતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ વેદનાદીનં અભિન્દિત્વા ગહણતો. સેસકુસલાકુસલાબ્યાકતવિઞ્ઞાણવસેનાતિ એત્થ અબ્યાકતાપેક્ખાય સેસગ્ગહણં, કુસલાકુસલં પન સબ્બસો અગ્ગહિતમેવાતિ.

૫૨૩. તા ચ ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુઆદયો પઞ્ચપિ.

પુરિમેહેવાતિ અનન્તરાદીહિ એવ. જવનમનોવિઞ્ઞાણધાતુ પન જવનમનોવિઞ્ઞાણધાતુયા આસેવનપચ્ચયેનાપિ પચ્ચયો હોતીતિ વુત્તોવાયમત્થો. ધમ્મધાતૂતિ પન સહજાતો વેદનાદિક્ખન્ધો અધિપ્પેતો. તેનાહ ‘‘સહજાત…પે… પચ્ચયો હોતી’’તિ. અવિગતાદીહીતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન મનોવિઞ્ઞાણધાતુયા યથારહં હેતુઅધિપતિકમ્મવિપાકાહારિન્દ્રિયઝાનમગ્ગપચ્ચયભાવો સઙ્ગય્હતિ. તેનાહ ‘‘બહુધા પચ્ચયો હોતી’’તિ. એકચ્ચા ચ ધમ્મધાતુ સુખુમરૂપનિબ્બાનપ્પકારા, યા ચ સમ્પયોગાનન્તરભાવાદીનં અભાવેન આરમ્મણકરણે યોગ્યા. પઞ્ચદ્વારિકવિપાકવજ્જનત્થં ‘‘એકચ્ચાય મનોવિઞ્ઞાણધાતુયા’’તિ વુત્તં, મનોદ્વારિકા પન વિપાકાપિ તદારમ્મણભૂતા એકચ્ચં ધમ્મધાતું આરબ્ભ પવત્તતીતિ. અથ વા ‘‘એકચ્ચાય મનોવિઞ્ઞાણધાતુયા’’તિ ઇદં સબ્બં કામાવચરકુસલં કામાવચરકિરિયં અભિઞ્ઞાદ્વયં આરુપ્પદ્વયન્તિ એવરૂપં મનોવિઞ્ઞાણધાતું સન્ધાય વુત્તં, લોકુત્તરમનોવિઞ્ઞાણધાતુયા પન એકચ્ચા ધમ્મધાતુ આરમ્મણપચ્ચયોતિ પાકટોયમત્થો. ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુઆદીનં ચક્ખાદીનં યથાવુત્તપચ્ચયધમ્મતો અતિરેકેપિ પચ્ચયધમ્મે દસ્સેતું ‘‘ન કેવલ’’ન્તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ આલોકાદયોતિ આલોકો નામ સૂરિયાલોકાદિ. તસ્સ સુત્તન્તનયેન ઉપનિસ્સયભાવો વેદિતબ્બો, એવં સેસાનિપિ.

વિવરં નામ વિસેસતો સોતબિલં. વાયુ ગન્ધૂપસંહરણકવાતો. આપો મુખે પક્ખિત્તઆહારસ્સ તેમનકઉદકં. પથવી કાયપ્પસાદસ્સ નિસ્સયભૂતા પથવીધાતુ. ભવઙ્ગમનં દ્વિક્ખત્તું ચલિતં ભવઙ્ગચિત્તં. સબ્બત્થ મનસિકારો આવજ્જનમનસિકારો.

૫૨૪. અવિસેસતો ¶ ¶ દટ્ઠબ્બાકારસ્સ વુચ્ચમાનત્તા આહ ‘‘સબ્બા એવા’’તિ. વિસેસતો વિપસ્સનાય ભૂમિવિચારો એસોતિ ‘‘સઙ્ખતા’’તિ વિસેસિતં. પુબ્બન્તાપરન્તવિવિત્તતોતિ એત્થ ‘‘પુબ્બન્તોનામ અતીતો અદ્ધા, અપરન્તો નામ અનાગતો. ઉભયત્થ ચ સઙ્ખતા ધાતુયો સભાવવિવિત્તા અનુપલબ્ભમાનસભાવત્તા. પુબ્બન્તો વા સભાવધમ્મસ્સ ઉદયો તતો પુબ્બે અવિજ્જમાનત્તા. અપરન્તો વયો તતો પરં અભાવતો. તસ્મા પુબ્બન્તાપરન્તવિવિત્તતોતિ પાકાભાવતો વિદ્ધંસાભાવતોતિ વુત્તં હોતિ.

ભેરિતલં વિય ચક્ખુદાતુ સદ્દસ્સ વિય વિઞ્ઞાણસ્સ નિસ્સયભાવતો. આદાસતલાદીસુપિ એસેવ નયો. યન્તં નામ ઉચ્છુયન્તં. ચક્કયટ્ઠીતિ તિલમન્થં આહ. સો હિ અચક્કબન્ધોપિ તંસદિસતાય ચક્કયટ્ઠીત્વેવ વુચ્ચતિ, ચક્કબન્ધમેવ વા સન્ધાય તથા વુત્તં. ઇમાહિ ચ ઉપમાહિ નિજ્જીવાન. ભેરિતલદણ્ડાદીનં સમાયોગે, નિજ્જીવાનં સદ્દાદીનં વિય નિજ્જીવાનં ચક્ખુરૂપાદીનં સમાયોગે નિજ્જીવાનં ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં પવત્તીતિ કારણફલાનં ધાતુમત્તતં, કારકવેદકવિરહઞ્ચ દસ્સેતિ.

પુરેચરાનુચરા વિયાતિ નિજ્જીવસ્સ કસ્સચિ કેચિ નિજ્જીવા પુરેચરાનુચરા વિયાતિ અત્થો. મનોધાતુયેવ વા અત્તનો ખણં અનતિવત્તન્તી અત્તનો ખણ અનતિવત્તન્તાનંયેવ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં અવિજ્જમાનાયપિ પુરેચરાનુચરાભિસન્ધિયં અનન્તરપુબ્બકાલાપરકાલતાય પુરેચરાનુચરા વિય દટ્ઠબ્બા.

છન્નઞ્હિ વિઞ્ઞાણધાતૂનં એકજ્ઝં અનેકાનન્તરપચ્ચયાભાવતો એકજ્ઝં ઉપ્પત્તિઅભાવો વિય અઞ્ઞમઞ્ઞાનન્તરપચ્ચયતાભાવતો અનન્તરુપ્પત્તિપિ નત્થિ. યદિ સિયા, છળારમ્મણસન્નિધાને મનસિકારમન્તરેનાપિ છળારમ્મણૂપલદ્ધિ સિયા, ન ચ હોતિ, તસ્મા દસ્સનાદિઅનન્તરં સવનાદીનં અભાવો વિય મનોવિઞ્ઞાણધાતાનન્તરં ન દસ્સનાદીનિ, ન ચ દસ્સનાદિઅનન્તરં મનોવિઞ્ઞાણધાતુ હોતિ. તત્થ ભવઙ્ગસ્સ, દસ્સનાદીનઞ્ચ ભિન્નારમ્મણતાય મનોવિઞ્ઞાણધાતાનન્તરં દસ્સનાદીનિ, દસ્સનાદીનં અનન્તરઞ્ચ સવનાદીનિ ન ઉપ્પજ્જન્તીતિ યુત્તમેતં. દસ્સનાદીનં, પન સન્તીરમણસ્સ ચ અભિન્નવિસયતાય દસ્સનાદિઅનન્તરં ન મનાવિઞ્ઞાણદાતુ હોતીતિ અયુત્તન્તિ ¶ ? નયિદમેવં નિયતાનિયતવિસયાનં ભિન્નવિસયભાવુપપત્તિતો. યદિ ચ દસ્સનાદિઅનન્તરં કાચિ વિઞ્ઞાણધાતુ ઉપ્પજ્જેય્ય, સાપિ દસ્સનાદિદ્વારતાય ¶ દસ્સનાદિવિઞ્ઞાણધાતુ એવ સિયા, ન મનોવિઞ્ઞાણધાતુ, તતો ચ દસ્સનાદિકિચ્ચવિધુરં ચિન્તનં મનનન્તિ મનોદ્વારપ્પવત્તાનં મનનકિચ્ચાપરિચ્ચાગો વિય દસ્સનવિઞ્ઞાણધાતુયા દસ્સનકિચ્ચાપરિચ્ચાગો આપજ્જતિ. તથા તદનન્તરસ્સાતિ સબ્બાયપિ દસ્સનવિઞ્ઞાણભાવતો ચ વિઞ્ઞાણકાયા ન ભવેય્યું.

યથા પન મનોવિઞ્ઞાણધાતાનન્તરં મનોધાતુ, તતો ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ, એવં દસ્સનવિઞ્ઞાણધાતાનન્તરં મનોધાતુ, તતો સોતવિઞ્ઞાણાદીનિ હોન્તીતિ ચે? ન, મનોધાતુયા દસ્સનધાતુભાવપ્પસઙ્ગતો. યથા હિ મનસો નિબ્બિસેસાવત્થા મનનમત્તતાય મનોધાતુ, એવં દસ્સનસ્સ નિબ્બિસેસાવત્થા દસ્સનમત્તતાય દસ્સનધાતુ સિયા. તઞ્ચ ચક્ખૂવિઞ્ઞાણં રૂપવિસયન્તિ સદ્દાદિવિસયાભોગાભાવતો સવનવિઞ્ઞાણાદીનં અસમ્ભવો. તતો ચ રૂપારમ્મણપસુતમેવ વિઞ્ઞાણં સિયા મનોવિઞ્ઞાણાનં વિય દસ્સનવિઞ્ઞાણાદીનં સમાનવત્થુભાવપ્પસઙ્ગતો, અઞ્ઞવત્થુસન્નિસ્સિતઞ્ચ વિઞ્ઞાણં ન સિયા, ન ચેતં યુત્તં. તસ્મા સુખદુક્ખાનં વિય ઉપેક્ખા ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં, મનોવિઞ્ઞાણસ્સ ચ બ્યવધાયિકા મનોધાતુ દટ્ઠબ્બા, ન ચસ્સા ઉપેક્ખાય વિય અદુક્ખમસુખતા અદસ્સનાદિઅમનનતા, અત ખો મનનકિચ્ચાવિસેસતો મનોવિઞ્ઞાણસભાગતા. મનો હિ હદયવત્થુમ્હિ વત્તમાનો અઞ્ઞવત્થુસન્નિસ્સિતાનં વિઞ્ઞાણાનં વિસયં દસ્સેત્વા નિવત્તમાનો અગ્ગિ વિય ઉસુમમત્તે મનનમત્તે ઠત્વા નિવત્તતિ, અઞ્ઞવત્થુસન્નિસ્સિતવિઞ્ઞાણનિરોધે ચ ઉટ્ઠહન્તો અગ્ગિ વિય ઉસુમમત્તે ઉટ્ઠહતિ. પચ્ચયાનુરૂપપવત્તિકાનિ ચ મનનમત્તાનિ મનોવિઞ્ઞાણધાતુયા અન્તાનિ હોન્તિ. પટિઘસઞ્ઞાસહગતાનઞ્હિ પઞ્ચન્નં વિઞ્ઞાણાનં ઇન્દ્રિયારમ્મનપટિઘાતજતાય અભિનિપાતમત્તકિચ્ચં, મનનલક્ખણિન્દ્રિયસમુપ્પન્નસ્સ ચ મનોવિઞ્ઞાણસ્સ વિસયવિચિન્તનાસમ્ભૂતતાય તદનુરૂપાચિન્તના. તસ્મા અભિનિપાતપ્પચ્ચયપટિઘટ્ટનાનિઘંસબલેન ભવઙ્ગલક્ખણં ચિત્તં ચલનાવત્થં હુત્વા નિવત્તમાનં ચિન્તનાવિસેસવિરહતો અભિનિપાતાનુગુણં ચિન્તનાવસાનં મનનમત્તં ઉપ્પાદેતિ.

દસ્સનાદિપિ ¶ અભિનિપાતમત્તં દુતિયં ખણં અનતિવત્તમાનં અત્તાનુગુણં ચિન્તનામનનસમઞ્ઞાવિરહતો દસ્સનાદિઅભિનિપાતવિસેસવિચિત્તં ચિત્તભાવાદિના સમાનં ચિન્તનાદિમનનમત્તં અઞ્ઞવત્થુસ્મિં નિબ્બત્તેતિ, તસ્મા વત્થુકિચ્ચેહિ તં મનોવિઞ્ઞાણકાયસઙ્ગહિતાપિ મનોધાતુ મનોદ્વારનિક્ખમપવેસભૂતા આરમ્મણન્તરે દ્વારન્તરમનસિકારતબ્બિસયસમ્પટિચ્છનભાવેન ¶ પઞ્ચન્નં વિઞ્ઞાણધાતૂનં યથાક્કમં પુરેચરા, અનુચરાતિ ચ વુત્તા. સા પનાયં સતિપિ વિઞ્ઞાણભાવે મનસો સમ્ભૂય વિસિટ્ઠમનનકિચ્ચાભાવતો ધાતુભાવસામઞ્ઞેન મનોમત્તા ધાતુ મનોધાતૂતિ વુચ્ચતિ.

યથાવુત્તેનેવ ચ હેતુના મત્ત-સદ્દલોપં કત્વા વિઞ્ઞાણટ્ઠયોગતો મનોમત્તં વિઞ્ઞાણન્તિ મનોવિઞ્ઞાણકાયસઙ્ગહોપિ ચસ્સા યુજ્જતિ એવ. અઞ્ઞવિઞ્ઞાણેહિ પન દ્વારારમ્મણેહિ ચ વિસેસનત્થં ‘‘મનોધાતૂ’’તિ વુત્તાતિ. મનોવિઞ્ઞાણધાતૂતિ પન વિઞ્ઞાણધાતુવિસેસનં મનોગહણં. ધાતુવિસેસનત્થે ચ મનોવિઞ્ઞાણગ્ગહણે વિઞ્ઞાણવિસેસનં દ્વારભૂતમનોદસ્સનમેવાતિ દ્વારસમઞ્ઞારહત્તા ન મનોધાતૂતિ વુચ્ચતિ. તઞ્હિ મનોદ્વારન્તોગધં, ન ચ દસ્સનાદિપુરેચરાનુચરન્તિ મનસો વિઞ્ઞાણધાતુ, મનસો વિઞ્ઞાણન્તિ ચ મનોદ્વારસમઞ્ઞારહં, સવિસેસઞ્ચ તસ્સ મનનકિચ્ચં, વિઞ્ઞાણકિચ્ચઞ્ચાતિ મત્તસદ્દસ્સ લોપમન્તરેન ‘‘મનોવિઞ્ઞાણ’’ન્તિ, નિજ્જીવભાવવિભાવનત્થં ‘‘મનોવિઞ્ઞાણધાતૂ’’તિ ચ વુચ્ચતીતિ.

સલ્લમિવ સૂલમિવ તિવિધદુક્ખતાસમાયોગતો દટ્ઠબ્બો. વેદનાસલ્લસૂલયોગાતિ વેદનાસઙ્ખાતસલ્લસૂલયોગતો. આતુરા વિયાતિ તેન આતુરિભૂતા પુગ્ગલા વિય. આસાયેવ દુક્ખં આસાદુક્ખં, આસાવિઘાતં દુક્ખં વા. સઞ્ઞા હિ અસુભાદિકમ્પિ સુભાદિતો સજ્જાનન્તી આસં, તસ્સા ચ વિઘાતં આસીસિતસુભાદિઅસિદ્ધિયા જનેતીતિ. વનમિગો તિણપુરિસં પુરિસોતિ ગણ્હન્તો અયથાભૂચ્ચનિમિત્તગ્ગાહકો, તથા સઞ્ઞાપીતિ આહ ‘‘વનમિગો વિયા’’તિ. કમ્મપધાના સઙ્ખારાતિ ‘‘પટિસન્ધિયં પક્ખિપનતો’’તિઆદિ વુત્તં. જાતિદુક્ખાનુબન્ધતોતિ અત્તના નિબ્બત્તિયમાનેન જાતિદુક્ખેન અનુબન્ધતા. ભવપચ્ચયા જાતિ હિ જાતિદુક્ખન્તિ. પદુમં વિય દિસ્સમાનં ખુરચક્કં વિય રૂપમ્પિ ¶ ઇત્થિઆદિભાવેન દિસ્સમાનં નાનાવિધુપદ્દવં જનેતિ. સબ્બે અનત્થા રાગાદયો, જાતિઆદયો ચ વિસયભૂતા, અનુપસન્તા, સપ્પટિભયા ચાતિ. તપ્પટિપક્ખભૂતત્તા અસઙ્ખતા ધાતુ અમતાદિતો દટ્ઠબ્બા.

વવત્થાનાભાવો ‘‘ઇદમેવ ઇમસ્સ આરમ્મણ’’ન્તિ નિયમાભાવો, તેન યથા અરઞ્ઞમક્કટો કેનચિ અનિવારિતો ગહિતં એકં રુક્ખસાખં મુઞ્ચિત્વા અઞ્ઞં ગણ્હાતિ, તમ્પિ મુઞ્ચિત્વા અઞ્ઞન્તિ કત્થચિ અનવટ્ઠિતો પરિબ્ભમતિ, એવં ગહિતં એકં આરમ્મણં મુઞ્ચિત્વા અઞ્ઞં, તમ્પિ મુઞ્ચિત્વા અઞ્ઞન્તિ અનવટ્ઠિતતા, આરમ્મણં અગ્ગહેત્વા પવત્તિતું અસમત્થતા ચ મક્કટસમાનતાતિ ¶ દસ્સેતિ. અટ્ઠિવેધવિદ્ધોપિ ઉપ્પથં અનુગચ્છન્તો દુટ્ઠસ્સો અસ્સખળુઙ્કો. યત્થકામનિપાતિતોતિ યત્થ કત્થચિ ઇચ્છિતારમ્મણે નિપાતિભાવતો. નાનાવેસધારી રઙ્ગનટો.

આયતનદાતુનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ઇતિ પન્નરસમપરિચ્છેદવણ્ણના.

૧૬. ઇન્દ્રિયસચ્ચનિદ્દેસવણ્ણના

ઇન્દ્રિયવિત્થારકથાવણ્ણના

૫૨૫. બાવીસતીતિ ¶ ¶ ગણનપરિચ્છેદો. ઇન્દ્રિયાનીતિ પરિચ્છિન્નધમ્મનિદસ્સનં. ચક્ખુન્દ્રિયન્તિઆદિ તેસં સરૂપદસ્સનં. તત્થ ચક્ખુદ્વારે ઇન્દટ્ઠં કારેતિ ચક્ખુદ્વારભાવે તંદ્વારિકેહિ અત્તનો ઇન્દભાવં પરમિસ્સરભાવં કારયતીતિ ચક્ખુન્દ્રિયં. તઞ્હિ તે રૂપગ્ગહણે અત્તાનં અનુવત્તેતિ, તે ચ તં અનુવત્તન્તિ. સેસેસુપિ એસેવ નયો. તસ્મા સોતઘાનજિવ્હાકાયદ્વારે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ. કાયિન્દ્રિયં. વિજાનનલક્ખણે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ મનિન્દ્રિયં. ઇત્થિભાવલક્ખણે, પરિસભાવલક્ખણે, અનુપાલનલક્ખણે, સુખલક્ખણે, દુક્ખલક્ખણે, સોમનસ્સલક્ખણે, દોમનસ્સલક્ખણે, ઉપેક્ખાલક્ખણે, અધિમોક્ખલક્ખણે, પગ્ગહલક્ખણે, ઉપટ્ઠાનલક્ખણે, અવિક્ખેપલક્ખણે, દસ્સનલક્ખણે, અનઞ્ઞાતં ઞસ્સામીતિ પવત્તે જાનનલક્ખણે, ઞાતાનં એવ ધમ્માનં પુન આજાનને અઞ્ઞાતાવિભાવે ઇન્દટ્ઠં કારેતીતિ અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં.

વિજાનિયાતિ વિજાનેય્ય. ભૂમિતો ચાતિ ચ-સદ્દો અવુત્તસમ્પિપણ્ડનત્થો, તેન તાવત્વં સઙ્ગણ્હાતિ, તં પન તાવત્વં પરતો વણ્ણયિસ્સામ. અસમ્મસનુપગાનમ્પિ અત્થિભાવતો દટ્ઠબ્બતા ઇધ ન ગહિતા.

પુબ્બભાગેતિ અરિયમગ્ગતો પુબ્બભાગે. અનઞ્ઞાતન્તિ ન અઞ્ઞાતં ન અધિગતં. નિચ્ચતાય નત્થિ એતસ્સ મતં ભઙ્ગો, ન વા એતસ્મિં અધિગતે મરણન્તિ અમતં, પજ્જિતબ્બતો પદઞ્ચાતિ અમતપદં નિબ્બાનં. ‘‘એવં પટિપન્નસ્સ ઉપ્પજ્જનતો’’તિ એતેન પુબ્બભાગવસેનેતં ઇન્દ્રિયં એવં વોહરીયતીતિ દસ્સેતિ. આજાનનતોતિ પઠમમગ્ગેન દિટ્ઠમરિયાદં અનતિક્કમિત્વાવ જાનનતો. યેન તંસમઙ્ગિપુગ્ગલો, તંસમ્પયુત્તધમ્મા વા અઞ્ઞાતાવિનો હોન્તિ ¶ , સો અઞ્ઞાતાવિભાવો પરિનિટ્ઠિતકિચ્ચજાનનખીણાસવસ્સ ભાવભૂતો હુત્વા ઉપ્પત્તિતો ‘‘ખીણાસવસ્સ ઉપ્પજ્જનતો’’તિ વુત્તં.

લિઙ્ગેતિ ગમેતિ ઞાપેતીતિ લિઙ્ગં, લિઙ્ગીયતિ વા એતેનાતિ લિઙ્ગં. કિં લિઙ્ગેતિ, કિં વા લિઙ્ગીયતીતિ? ઇન્દં, ઇન્દો વા. ઇન્દસ્સ લિઙ્ગ ઇન્દલિઙ્ગં, ઇન્દલિઙ્ગસ્સ અત્થો તંસભાવો ઇન્દલિઙ્ગટ્ઠો, ઇન્દલિઙ્ગમેવ વા ઇન્દ્રિયસદ્દસ્સ ¶ અત્થોતિ ઇન્દલિઙ્ગટ્ઠો. સજ્જિતં ઉપ્પાદિતન્તિ સિટ્ઠં, ઇન્દેન સિટ્ઠં ઇન્દસિટ્ઠં. જુટ્ઠં સેવિતં. કમ્મસઙ્ખાતસ્સ ઇન્દસ્સ લિઙ્ગાનિ, તેન ચ સિટ્ઠાનીતિ કમ્મજાનેવ યોજેતબ્બાનિ, ન અઞ્ઞાનિ, તે ચ દ્વે અત્થા કમ્મે એવ યોજેતબ્બા, ઇતરે ચ ભગવતિ એવાતિ આહ ‘‘યથાયોગ’’ન્તિ. તેનાતિ ભગવતો, કમ્મસ્સ ચ ઇન્દત્તા. એત્થાતિ એતેસુ ઇન્દ્રિયેસુ. ઉલ્લિઙ્ગેન્તિ ઞાપેન્તિ પકાસેન્તિ ફલસમ્પત્તિવિપત્તીહિ કારણસમ્પત્તિવિપત્તિઅવબોધતો. ‘‘સો તં નિમિત્તં આસેવતી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૯.૩૫) ગોચરકરણમ્પિ આસેવના વુત્તાતિ આહ ‘‘કાનિચિ ગોચરાસેવનાયા’’તિ. તત્થ સબ્બેસં ગોચરિકાતબ્બત્તેપિ ‘‘કાનિચી’’તિ વચનં અવિપસ્સિતબ્બાનં બહુલં મનસિકરણેન અનાસેવનીયત્તા. પચ્ચવેક્ખનામત્તમેવ હિ તેસુ હોતીતિ. ‘‘તસ્સ તં મગ્ગં આસેવતો’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૧૭૦) ભાવના આસેવનાતિ વુત્તાતિ ભાવેતબ્બાનિ સદ્ધાદીનિ સન્ધાયાહ ‘‘કાનિચિ ભાવનાસેવનાયા’’તિ.

આધિપચ્ચં ઇન્દ્રિયપચ્ચયભાવો. અસતિપિ ચ ઇન્દ્રિયપચ્ચયભાવે ઇત્થિપુરિસિન્દ્રિયાનં, અત્તનો અત્તનો પચ્ચયવસેન પવત્તમાને તંસહિતસન્તાને અઞ્ઞાકારેન અપ્પવત્તમાનેહિ લિઙ્ગાદીહિ અનુવત્તનીયભાવે આધિપચ્ચં. ઇમસ્મિં ચ અત્થે ઇન્દન્તિ પરિમિસ્સરિયં કરોન્તિચ્ચેવ ઇન્દ્રિયાનિ. ચક્ખાદીસુ દસ્સિતેન નયેન અઞ્ઞેસઞ્ચ જીવિતાદીનં તદનુવત્તીસુ આધિપચ્ચં યથારહં યોજેતબ્બં.

અમોહોયેવ ન વિસું ચત્તારો ધમ્મા, તસ્મા તસ્સ સઙ્ખારક્ખન્ધકથાયં વિભાવિતાનિ લક્ખણાદીનિ તેસઞ્ચ વેદિતબ્બાનીતિ અધિપ્પાયો. સેસાનિ તત્થ ખન્ધનિદ્દેસે લક્ખણાદીહિ અરૂપેનેવ આગતાનિ.

૫૨૬. સત્તાનં અરિયભૂમિપટિલાભો ભગવતો દેસનાય સાધારણં, પદાનઞ્ચ પયોજનન્તિ ¶ આહ ‘‘અજ્ઝત્તધમ્મે પરિઞ્ઞાયા’’તિઆદિ. અઞ્ઞેસમ્પિ ઇન્દ્રિયાનં અત્તભાવપરિયાપન્નતાય સતિપિ અત્તભાવપઞ્ઞાપનાય મૂલભાવતો ચક્ખાદીનં સાતિસયા અત્તભાવપરિયાપન્નાતિ વુત્તં ‘‘અત્તભાવપરિયાપન્નાનિ ચક્ખુન્દિયાદીની’’તિ (વિભ. અટ્ઠ. ૨૧૯). અભિધમ્મટ્ઠકથાયં ઇત્થિપુરિસિન્દ્રિયાનન્તરં જીવિતિન્દ્રિયદેસનાક્કમો વુત્તોતિ ¶ ઇધાપિ ‘‘તતો જીવિતિન્દ્રિય’’ન્તિ વુત્તં. તં ઇન્દ્રિયયમકદેસનાય (યમ. ૩.ઇન્દ્રિયયમક.૧ આદયો) સમેતિ. ઇન્દ્રિયવિભઙ્ગે (વિભ. ૨૧૯ આદયો) પન મનિન્દ્રિયાનન્તરં જીવિતિન્દ્રિયં વુત્તં, તં પુરિમપચ્છિમાનં અજ્ઝાત્તિકબાહિરાનં અનુપાલકભાવદીપનત્થં તેસ મજ્ઝે વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. યઞ્ચ કિઞ્ચિ વેદયિતં, સબ્બં તં દુક્ખં. યાવ ચ દુવિધત્તભાવાનુપાલકસ્સ જીવિતિન્દ્રિયસ્સ પવત્તિ, તાવ દુક્ખભૂતાનં એતેસં વેદયિતાનં અનિવત્તીતિ ઞાપનત્થં, તેન ચ ચક્ખાદીનં દુક્ખાનુબન્ધતાય પરિઞ્ઞેય્યતં ઞાપેતિ. પટિપત્તિદસ્સનત્થન્તિ પુબ્બભાગપટિપત્તિદસ્સનત્થં. તસ્સેવાતિ અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયસ્સેવ. તતો અનન્તરં ભાવેતબ્બત્તાતિ ભાવનામગ્ગસમ્પયુત્તં અઞ્ઞિન્દ્રિયં સન્ધાય વુત્તં. દસ્સનાન્તરા હિ ભાવનાતિ.

ભેદોતિ ઇધ સભાવતો ભેદો અધિપ્પેતો, ન ભૂમિપુગ્ગલાદિવસેનાતિ આહ ‘‘સેસાનં અભેદો’’તિ. નનુ ચ જીવિતિન્દ્રિયસ્સ અનુપાલનલક્ખણં સભાવો, તેનસ્સ દુવિધસ્સાપિ અભેદોતિ? સચ્ચમેતં, તસ્સ પન રૂપારૂપસભાવકતો ભેદો ગહિતો, ન એવં સેસાનં કોચિ ભેદો અત્થીતિ તેસં અભેદોતિ ભેદાભાવો વુત્તો. નનુ ચેત્થ વેદના, પઞ્ઞા ચ ભિન્દિત્વા વુત્તાતિ? ન, યથા દેસિતેસુ બાવીસતિયા ઇન્દ્રિયેસુ ભેદાભેદસ્સ અધિપ્પેતત્તા.

૫૨૭. ચક્ખુન્દ્રિયાદીનં સતિપિ પુરેજાતાદિપચ્ચયભાવે ઇન્દ્રિયપચ્ચયભાવેન સાધેતબ્બમેવ કિચ્ચં કિચ્ચન્તિ વુત્તં તસ્સ અનઞ્ઞસાધારણત્તા, ઇન્દ્રિયકથાય ચ અધિકતત્તા. અત્તનો તિક્ખમન્દાદિઆકારો અત્તાકારો, તસ્સ અનુવત્તાપનં અત્તાકારાનુવત્તાપનં. તેનાહ ‘‘તિક્ખમન્દાદિસઙ્ખાતઅત્તાકારાનુવત્તાપન’’ન્તિ. અથ વા તિક્ખમન્દાદિસઙ્ખાતસ્સ ચ અત્તાકારસ્સ ચ અનુવત્તાપનં તિક્ખ…પે… વત્તાપનં. વિસું અત્તાકારગ્ગહણેન ચેત્થ રૂપાવભાસનાદિકસ્સ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. ચક્ખુન્દ્રિયસ્સ હિ રૂપાભિહનનયોગ્યતાસઙ્ખાતે રૂપાવભાસનસામત્થિયે અસતિ ન કદાચિપિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ દસ્સનકિચ્ચં સમ્ભવતિ. એસ નયો સોતિન્દ્રિયાદીસુપિ. પુબ્બઙ્ગમભાવેન મનિન્દ્રિયસ્સ વસાવત્તાપનં હોતિ, ન અઞ્ઞેસં. તંસમ્પયુત્તાનિપિ હિ ઇન્દ્રિયાનિ તબ્બસેનેવ હુત્વા અત્તનો અત્તનો ઇન્દ્રિયકિચ્ચં સાધેન્તિ ચેતસિકભાવતો ¶ , ન તેસં વસેન મનિન્દ્રિયં ¶ . અયઞ્હિસ્સ પુબ્બઙ્ગમતા. સબ્બત્થ ચ ઇન્દ્રિયપચ્ચયભાવેન સાધેતબ્બન્તિ અધિકારો અનુવત્તતીતિ દટ્ઠબ્બો. સતિપિ અનુપ્પાદને, અનુપત્થમ્ભને ચ તપ્પચ્ચયાનં તપ્પવત્તને નિમિત્તભાવો અનુવિધાનં.

છાદેત્વા ફરિત્વા ઉપ્પજ્જમાના સુખદુક્ખવેદના સહજાતધમ્મે અભિભવિત્વા અજ્જોત્થરિત્વા સયમેવ પાકટા હોતિ, સહજાતધમ્મા ચ તસ્સા વસેન સુખદુક્ખબાવપ્પતા વિય હોન્તીતિ આહ ‘‘યથાસકં ઓળારિકાકારાનુપાપન’’ન્તિ. અસન્તસ્સ, અપણીતસ્સપિ અકુસલતબ્બિપાકાદિસમ્પયુત્તસ્સ યથારહં મજ્ઝત્તાકારાનુપાપનં યોજેતબ્બં. સમાનજાતિયેહિ વા સુખદુક્ખેહિ સન્તપણીતાકારાનુપાપનં દટ્ઠબ્બં. પટિપક્ખાભિભવનન્તિ અસ્સદ્ધિયાદિપટિપક્ખાભિભવનં. પસન્નાકારાદાતિ પસન્નપગ્ગહિતઉપટ્ઠિતસમાહિતદસ્સનાકારાનુપાપનં યથાક્કમં સદ્ધાદીનં. બ્યાપાદાદીતિ આદિ-સદ્દેન ઉદ્ધમ્ભાગિયસંયોજનાનિ ગહિતાનિ. મગ્ગસમ્પયુત્તસ્સેવ ચ અઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ કિચ્ચં દસ્સિતં. તેનેવ ચ ફલસમ્પયુત્તસ્સ તંતંસંયોજનપ્પટિપ્પસ્સદ્ધિપહાનકિચ્ચતા દસ્સિતા હોતીતિ. કતસબ્બકિચ્ચસ્સ અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં અઞ્ઞસ્સ કાતબ્બસ્સ અભાવા અમતાભિમુખમેવ તબ્ભાવપચ્ચયો ચ હોતિ, ન ઇતરાનિ વિય કિચ્ચન્તરપસુતં. તેનાહ ‘‘અમતાભિમુખભાવપચ્ચયતા ચા’’તિ.

૫૨૮. ભૂમિતો વિનિચ્છયો ઉત્તાનત્થો એવ. એત્થાહ – કસ્મા પન એત્તકેનેવ ઇન્દ્રિયાનિ વુત્તાનિ, એતાનિ એવ ચ વુત્તાનીતિ? આધિપચ્ચટ્ઠવસેન, આધિપચ્ચં નામ ઇસ્સરિયન્તિ વુત્તમેવેતં. તયિદં આધિપચ્ચં અત્તનો અત્તનો કિચ્ચે, ફલે ચાતિ અઞ્ઞેસમ્પિ સભાવધમ્માનં કસ્મા ન લબ્ભતિ? પચ્ચયાધીનવુત્તિકા હિ પચ્ચયુપ્પન્નાતિ સિયા ફલહેતુધમ્મેસુ અનુવત્તનાનુવત્તનીયતાતિ? સચ્ચમેતં, તથાપિ અત્થિ તેસં વિસેસો. સ્વાયં ‘‘ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિપ્પવત્તિયઞ્હિ ચક્ખાદીનં સિદ્ધમાધિપચ્ચ’’ન્તિઆદિના (વિભ. અટ્ઠ. ૨૧૯) અટ્ઠકથાયં દસ્સિતોયેવ. અપિચ ખન્ધપઞ્ચકે યાયં સત્તપઞ્ઞત્તિ, તસ્સા વિસેસનિસ્સયો ‘‘છ અજ્ઝત્તિકાનિ આયતનાની’’તિ તાનિ તાવ આધિપચ્ચત્તં ઉપાદાય ‘‘ચક્ખુન્દ્રિયં…પે…મનિન્દ્રિય’’ન્તિઆદિતો (વિભ. ૨૧૯) વુત્તાનિ. સ્વાયં અત્તભાવો ઇમેસં વસેન ‘‘ઇત્થી પુરિસો’’તિ સમઞ્ઞં લભતીતિ દસ્સનત્થં ¶ ભાવદ્વયં. તયિમે ઉપાદિન્નધમ્મા યેન ધમ્મેન પવત્તન્તિ, અયં સો ધમ્મો તેસં ઠિતિહેતૂતિ દસ્સનત્થં જીવિતિન્દ્રિયં. સ્વાયં સત્તસઞ્ઞિતો ધમ્મપુઞ્જો પબન્ધવસેન પવત્તમાનો ઇમાહિ વેદનાહિ સંકિલિસ્સતીતિ ¶ દસ્સનત્થં વેદનાપઞ્ચકં. તતો વિસુદ્ધિકામાનં વોદાનસમ્ભારદસ્સનત્થં સદ્ધાદિપઞ્ચકં. સમ્ભવવોદાનસમ્ભારા ઇમેહિ વિસુજ્જન્તિ, વિસુદ્ધિપ્પત્તા નિટ્ઠિતકિચ્ચાવ હોન્તીતિ દસ્સનત્થં અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયાદીનિ તીણિ વુત્તાનિ. સબ્બત્થ ‘‘આધિપચ્ચત્તં ઉપાદાયા’’તિ પદં યોજેતબ્બં. એત્તાવતા અધિપ્પેતત્થસિદ્ધીતિ અઞ્ઞેસં અગ્ગહણં.

અથ વા પવત્તિનિવત્તીનં નિસ્સરાદિદસ્સનત્તમ્પિ એતાનિયેવ વુત્તાનિ. પવત્તિયા હિ વિસેસતો મૂલનિસ્સયભૂતાનિ છ અજ્ઝત્તિકાયતનાનિ. યથાહ ‘‘છસુ લોકો સમુપ્પન્નો’’તિઆદિ (સુ. નિ. ૧૭૧). તસ્સ ઉપ્પત્તિ ઇત્થિપુરિસિન્દ્રિયેહિ વિસભાગવત્થુસરાગનિમિત્તેહિ યેભુય્યેન સત્તકાયસ્સ અભિનિબ્બત્તિ. વુત્તઞ્હેતં ‘‘તિણ્ણં ખો, મહારાજ, સન્નિપાતા ગબ્ભસ્સ અવક્કન્તિ હોતિ માતા ચ ઉતુની હોતિ, ગન્ધબ્બો ચ પચ્ચુપટ્ઠિતો હોતિ, માતાપિતરો ચ સન્નિપતિતા હોન્તી’’તિઆદિ (મ. નિ. ૧.૪૦૮; મિ. પ. ૪.૧.૬). અવટ્ઠાનં જીવિતિન્દ્રિયેન તેન અનુપાલેતબ્બતો. તેનાહ ‘‘આયુ ઠિતિ યપના યાપના’’તિઆદિ (ધ. સ. ૧૯). ઉપભોગો વેદનાહિ. વેદનાવસેન હિ ઇટ્ઠાદિસબ્બવિસયૂપભોગો. યથાહ ‘‘વેદયતિ વેદયતીતિ ખો, ભિક્ખવે, તસ્મા વેદનાતિ વુચ્ચતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૫૦). એવં પવત્તિયા નિસ્સયસમુપ્પાદટ્ઠિતિસમ્ભોગદસ્સનત્તં ચક્ખુન્દ્રિયં યાવ ઉપેક્ખિન્દ્રિયન્તિ ચુદ્દસિન્દ્રિયાનિ દેસિતાનિ. યથા ચેતાનિ પવત્તિયા, એવં ઇતરાનિ નિવત્તિયા. વિવટ્ટસન્નિસ્સિતેન હિ નિબ્બત્તિતાનિ સદ્ધાદીનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ નિવત્તિયા નિસ્સયો. ઉપ્પાદો અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયેન તસ્સ નિવત્તિવસેન પઠમં ઉપ્પજ્જનતો. અવટ્ઠાનં અઞ્ઞિન્દ્રિયેન, ઉપભોગો અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયેન અગ્ગફલસમુપભોગતો. ખીણાસવાહિ વિસવિતાય નિબ્બુતિસુખં પરિભુજ્જન્તિ. એવમ્પિ એતાનિ એવ ઇન્દ્રિયાનિ દેસિતાનિ. એત્તાવતા યથાધિપ્પેતત્થસિદ્ધિતો અઞ્ઞેસં અગ્ગહણં. ઇમિનાવ નેસં દેસનાક્કમોપિ સંવણ્ણિતોતિ વેદિતબ્બોતિ.

ઇન્દ્રિયનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સચ્ચવિત્થારકથાવણ્ણના

૫૨૯. અરિયસદ્દેન ¶ ¶ વિસેસનં અકત્વા કેવલં સચ્ચસદ્દેન ઉદ્ધિટ્ઠાનિપિ અરિયસચ્ચાનિ એવાતિ દસ્સેન્તો ‘‘સચ્ચાનીતિ ચત્તારિ અરિયસચ્ચાની’’તિ આદ. સમાઞ્ઞજોતના હિ વિસેસે અવતિટ્ઠતિ, વિસેસત્થિના ચ વિસેસો અનુપયુજ્જિતબ્બોતિ. અરિયસચ્ચેસુ વા વિચારિતેસુ ઇતરાનિપિ અત્થતો વિચારિતાનેવ હોન્તીતિ વિપસ્સનાય ચ ભૂમિભૂતાનિ, અરિયસચ્ચાનેવાતિ ચ કત્વા ‘‘સચ્ચાની’’તિ ઉદ્ધરિત્વાપિ ‘‘ચત્તારિ અરિયસચ્ચાની’’તિ વુત્તં.

સાસનક્કમોતિ અરિયસચ્ચાનિ વુચ્ચન્તિ, અરિયસચ્ચદેસના વા. સકલઞ્હિ સાસનં ભગવતો વચનં સચ્ચવિનિમુત્તં નત્થિ પવત્તિનિવત્તિતદુભયહેતુસન્દસ્સનવસેન પવત્તનતો. તસ્મા સચ્ચેસુ કમતિ, સીલસમાધિપઞ્ઞાસઙ્ખાતં વા સાસનં એતેસુ કમતિ, પરિઞ્ઞાદિકિચ્ચસાધનવસેન પવત્તતિ, તસ્મા કમતિ એત્થાતિ કમો, કિં કમતિ? સાસનં. સાસનસ્સ કમો ‘‘સાસનક્કમો’’તિ સચ્ચાનિ સાસનપ્પવત્તિટ્ઠાનાનિ વુચ્ચન્તિ, તંદેસના ચ તબ્બોહારેનાતિ.

તથાતિ તંસભાવા દુક્ખાદિસભાવા. અવિતથાતિ અમુસાસભાવા બાધનાદિભાવેન ભૂતસભાવા. અનઞ્ઞથાતિ અઞ્ઞાકારરહિતા અબાધનાદિઆકારવિવિત્તા. દુક્ખદુક્ખતાતન્નિમિત્તતાહિ અધિટ્ઠિતત્તા પીળનટ્ઠો. સમેચ્ચ સમ્ભૂય પચ્ચયેહિ કતભાવો સઙ્ખતટ્ઠો. દુક્ખદુક્ખતાતન્નિમિત્તતાહિ પરિદહનં, કિલેસદાહસમાયોગો વા સન્તાપટ્ઠો. જરાય, મરણેન ચાતિ દ્વેદા વિપરિણામેતબ્બતા વિપરિણામટ્ઠો. એત્થ ચ પીળનટ્ઠો દુક્ખસ્સ સરસેનેવ આવિભવનાકારો, ઇતરે યથાક્કમં સમુદયમગ્ગનિરોધદસ્સનેહિ આવિભવનાકારાતિ અયં ચતુન્નમ્પિ વિસેસો. તત્રત્રાભિનન્દનવસેન બ્યાપિત્વા ઊહનં રાસિકરણં દુક્ખસ્સ નિબ્બત્તનં આયૂહનં આકારસ્સ બ્યાપનત્થત્તા. આગચ્છતિ સમુદયતોતિ વા આયં, દુક્ખં, તસ્સ ઊહનં પવત્તનં આયૂહનં, અયં સરસેનેવ આવિભવનાકારો. નિદદાતિ દુક્ખન્તિ નિદાનં, ‘‘ઇદં તં દુક્ખ’’ન્તિ સમ્પટિચ્છાપેન્તં વિય સમુટ્ઠાપેતીતિ અત્થો. અયં નિદાનટ્ઠો દુક્ખદસ્સનેન આવિભવનાકારો. સંસારદુક્ખેન સંયોજનં સંયોગટ્ઠો ¶ . મગ્ગાધિગમનનિવારણં પલિબોધટ્ઠો. ઇમે ચ સંયોગપલિબોધટ્ઠા નિરોધમગ્ગદસ્સનેહિ આવિભવનાકારા. નિસ્સરન્તિ સત્તા એત્થ, સયમેવ વા નિસ્સટં વિસંયુત્તં સબ્બસઙ્ખતેહિ સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગભાવતોતિ નિસ્સરનં. અયમસ્સ ¶ સભાવેન આવિભવનાકારો, ઇતરે વિવેકાસઙ્ખાતામતટ્ટા, સમુદયક્ખરઅપચ્ચયઅવિનાસિતા વા સમુદયમગ્ગદુક્ખદસ્સનેન આવિભવનાકારા.

સંસારતો નિગ્ગમનં નિય્યાનં. અયમસ્સ સરસેન આવિભવનાકારો. પરિબોધૂપચ્છેદનેન નિબ્બાનાધિગમોવ નિબ્બાનનિમિત્તત્તા મગ્ગસ્સ હેતુટ્ઠો. પઞ્ઞાપધાનત્તા ચસ્સ નિબ્બાનદસ્સનં, ચતુસચ્ચદસ્સનં વા દસ્સનટ્ઠો. ચતુસચ્ચદસ્સને, કિલેસદુક્ખસન્તાપવૂપસમને ચ આધિપચ્ચં કરોન્તિ મગ્ગધમ્મા સમ્પયુત્તધમ્મેસૂતિ સો મગ્ગસ્સ આધિપતેય્યટ્ઠો. વિસેસતો વા આલમ્બનાધિપતિભૂતા મગ્ગધમ્મા હોન્તિ ‘‘મગ્ગાધિપતિનો’’તિ (ધ. સ. તિકમાતિકા ૧૬) વચનતોતિ સો તેસં આકારો આધિપતેય્યટ્ઠો. એતે હેતુદસ્સનાધિપતેય્યટ્ઠા સમુદયનિરોધદુક્ખદસ્સનેહિ આવિભવનાકારા. એવમાદિ આહાતિ સમ્બન્ધો. અભિસમયટ્ઠોતિ અભિસમેતબ્બટ્ઠો. અભિસમયસ્સ વા વિસયભૂતો અત્થો અભિસમયટ્ઠો. અથ વા અભિસમયસ્સ પવત્તિઆકારો અભિસમયટ્ઠો. સો ચેત્થ અભિસમેતબ્બેન પીળનાદિના દસ્સિતોતિ દટ્ઠબ્બો.

૫૩૦. કુચ્છિતં ખં દુક્ખં, ગારય્હં હુત્વા અસારન્તિ અત્થો.

‘‘સમાગમો સમેત’’ન્તિઆદીસુ કેવલસ્સ આગમસદ્દસ્સ, એત-સદ્દસ્સ ચ પયોગે સંયોગત્થસ્સ અનુપલબ્ભનતો, સં-સદ્દસ્સ ચ સંયોગે ઉપલબ્ભનતો ‘‘સંયોગં દીપેતી’’તિ આહ અન્વયતો, બ્યતિરેકતો ચ તદત્થજોતકતાસિદ્ધિતો. ઉપ્પન્નં ઉદિતન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. અય-સદ્દો ગતિઅત્થે સિદ્ધો હેતુસદ્દોવિય કારણં દીપેતિ. અત્તનો ફલનિપ્ફાદનેન અયતિ પવત્તતિ, એતિ વા એતસ્મા ફલન્તિ અયોતિ, સંયોગે ઉપ્પત્તિકારણં સમુદયોતિ. એત્થ વિસું પયુજ્જમાનાપિ ઉપસગ્ગસદ્દા સધાતુકં સંયોગત્થં, ઉપ્પાદત્થઞ્ચ દીપેન્તિ, કિરિયાવિસેસકત્તાતિ વેદિતબ્બા.

‘‘અભાવો ¶ એત્થ રોધસ્સાતિ નિરોધો’’તિ એતેન નિબ્બાનસ્સ દુક્ખવિવિત્તભાવં દસ્સેતિ. સમધિગતે તસ્મિં તદધિગમતો પુગ્ગલસ્સ રોધાભાવો પવત્તિસઙ્ખાતસ્સ રોધસ્સ પટિપક્ખભૂતાય નિવત્તિયા અધિગતત્તાતિ. એતસ્મિઞ્ચ અત્થે અભાવો એતસ્મિં રોધસ્સાતિ નિરોધો ઇચ્ચેવ પદસમાસો. દુક્ખાભાવો પનેત્થ પુગ્ગલસ્સ, ન નિબ્બાનસ્સેવ. અનુપ્પાદો એવ નિરોધો અનુપ્પાદનિરોધો. આયતિં ભવાદીસુ અપ્પવત્તિ, ન પન ભઙ્ગોતિ ભઙ્ગવાચકં નિરોધસદ્દં નિવત્તેત્વા ¶ અનુપ્પાદવાચકં ગણ્હાતિ. એતસ્મિં અત્થે કારણે ફલૂપચારં કત્વા નિરોધપચ્ચયો નિરોધોતિ વુત્તો.

પટિપદા ચ હોતિ પુગ્ગલસ્સ દુક્ખનિરોદપ્પત્તિયા. નનુ ચ સા એવ દુક્ખનિરોદપ્પત્તીતિ તસ્સા એવ સા પટિપદાતિ ન યુજ્જતીતિ? ન પુગ્ગલાધિગમસ્સ પત્તિભાવેન, યેહિ સો અધિગચ્છતિ, તેસં કારણભૂતાનં પટિપદાભાવેન ચ વુત્તત્તા. સચ્છિ કિરિયાસચ્છિકરણધમ્માનઞ્હિ અઞ્ઞત્થાભાવેપિ પુગ્ગલસચ્છિકિરિયાધમ્મભાવેહિ નાનત્તં કત્વા નિદ્દેસો કતોતિ. અથ વા યં દુક્ખનિરોધપ્પત્તિયા નિટ્ઠાનં ફલં, સયઞ્ચ દુક્ખનિરોધપ્પત્તિભૂતં, તસ્સ અભિસમયભૂતાય દુક્ખનિરોધપ્પત્તિયા પટિપદતા દટ્ઠબ્બા.

૫૩૧. બુદ્ધાદયો અરિયા પટિવિજ્ઝન્તીતિ એત્થ પટિવિદ્ધકાલે પવત્તં બુદ્ધાદિવોહારં ‘‘અગમા રાજગહં બુદ્ધો’’તિઆદીસુ (સુ. નિ. ૪૧૦) વિય ભાવિનિ ભૂતે વિય ઉપચારોતિ પુરિમકાલેપિ આરોપેત્વા ‘‘બુદ્ધાદયો’’તિ વુત્તં. તે હિ બુદ્ધાદયો ચતૂહિ મગ્ગેહિ પટિવિજ્ઝન્તીતિ. તસ્મા અરિયસચ્ચાનીતિ વુચ્ચન્તીતિ એત્થ અરિયપટિવિજ્ઝિતબ્બાનિ સચ્ચાનિ અરિયસચ્ચાનીતિ પુરિમપદે ઉત્તરપદલોપો અરિયસચ્ચાનીતિ વુચ્ચન્તીતિ અત્થો. તથાગતેન હિ સયં અધિગતત્તા, પવેદિતત્તા, તતો એવ ચ અઞ્ઞેહિ અધિગમનીરત્તા તાનિ તસ્સ હોન્તીતિ. અરિયભાવસિદ્ધિતોપીતિ એત્થ અરિયસાધકાનિ સચ્ચાનિ અરિયસચ્ચાનીતિ પુબ્બે વિય ઉત્તરપદલોપો દટ્ઠબ્બો. અરિયાનિ સચ્ચાનીતિપીતિ એત્થ અવિતથભાવેન અરણીયત્તા અધિગન્તબ્બત્તા અરિયાનિ, અરિયસમઞ્ઞા વા અવિસંવાદકે અવિતથે નિરુળ્હા દટ્ઠબ્બા.

૫૩૨. બાધનલક્ખણન્તિ ¶ એત્થ દુક્ખદુક્ખતન્નિમિત્તભાવો, ઉદયવયપટિપીળિતભાવો વા બાધનં. ભવાદીસુ જાતિઆદિવસેન, ચક્ખુરોગાદિવસેન ચ અનેકદા દુક્ખસ્સ પવત્તનમેવ પુગ્ગલસ્સ સન્તાપનં, તદસ્સ કિચ્ચં રસોતિ સન્તાપનરસં. પવત્તિનિવત્તીસુ સંસારવિમોક્ખેસુ પવત્તિ હુત્વા ગય્હતીતિ પવત્તિપચ્ચુપટ્ઠાનં. પભવતિ એતસ્મા દુક્ખં નિબ્બત્તતિ, પુરિમભવેન પચ્છિમભવો ઘટિતો સંયુત્તો હુત્વા પવત્તતીતિ પભાવો. ‘‘એવમ્પિ તણ્હાનુસયે અનૂહતે, નિબ્બત્તતિ દુક્ખમિદં પુનપ્પુન’’ન્તિ (ધ. પ. ૩૩૮; નેત્તિ. ૩૦) એવં પુનપ્પુનં ઉપ્પાદનં અનુપચ્છેદકરણં. ભવનિસ્સરણનિવારણં પલિબોધો. તણ્હક્ખયાદિભાવેન સબ્બદુક્ખસન્તતા સન્તિ. અચ્ચુતિરસન્તિ અચ્ચુતિસમ્પત્તિકં અચવનકિચ્ચં વા. કિચ્ચન્તિ ચ ચવનાભાવં ¶ કિચ્ચમિવ કત્વા પરિયાયેન વુત્તં, અચવનઞ્ચસ્સ સભાવાપરિચ્ચજનં અવિકારિતા દટ્ઠબ્બા. પઞ્ચક્ખન્ધનિમિત્તસુઞ્ઞતાય અવિગ્ગહં હુત્વા ગય્હતીતિ અનિમિત્તપચ્ચુપટ્ઠાનં. અનુસયસમુચ્છિન્દનેન સંસારચારકતો નિગ્ગમનૂપાયભાવો નિય્યાનં. સબ્બકિલેસાનં અનુપ્પાદનિરોધનં કિલેસપ્પહાનકરણં. નિમિત્તતો, પવત્તતો ચ ચિત્તસ્સ વુટ્ઠાનં હુત્વા ગય્હતીતિ વુટ્ઠાનપચ્ચુપટ્ઠાનં.

૫૩૩. અસુવણ્ણાદિ સુવણ્ણાદિ વિય દિસ્સમાનં માયાતિ વત્થુસબ્ભાવા તસ્સા વિપરીતતા વુત્તા. ઉદકં વિય દિસ્સમાના પન મરીચિ ઉપગતાનં તુચ્છા. વત્થુમત્તમ્પિ તસ્સા ન દિસ્સતીતિ વિસંવાદિકા વુત્તા. મરીચિમાયાઅત્તવિધુરો ભાવો તચ્છાવિપરીતભૂતભાવો. અરિયઞાણસ્સાતિ અરિયસ્સ અવિતથગ્ગાહકસ્સ ઞાણસ્સ, તેન પટિવેધઞાણં વિય પચ્ચવેક્ખણઞાણમ્પિ ગહિતં હોતિ. તેસં ગોચરભાવો પટિવિજ્જિતબ્બતા, આરમ્મણભાવો ચ દટ્ઠબ્બો. અગ્ગિલક્ખણં ઉણ્હત્તં. તઞ્હિ કત્થચિ કટ્ઠાદિઉપાદાનભેદે વિસંવાદકં, વિપરીતં, અભૂતં વાકદાચિપિ ન હોતિ. ‘‘જાતિધમ્મા જરાધમ્મા, અથો મરણધમ્મિનો’’તિ (અ. નિ. ૩.૩૯; ૫.૫૭) એવં વુત્તા જાતિઆદિકા લોકપકતિ. એકચ્ચાનં તિરચ્છાનાનં તિરિયં દીઘતા, મનુસ્સાદીનં ઉદ્ધં દીઘતા, વુદ્ધિનિટ્ઠં પત્તાનં પુન અવડ્ઢનન્તિ એવમાદિકા ચ લોકપકતીતિ વદન્તિ. તચ્છાવિપરીતભૂતભાવેસુ પચ્છિમો તથતા. પઠમો અવિતથતા, મજ્ઝિમો અનઞ્ઞતતાતિ અયમેતેસં વિસેસો,

દુક્ખા ¶ અઞ્ઞં ન બાધક ન્તિ કસ્મા વુત્તં, નનુ તણ્હાપિ જાતિ વિય દુક્ખનિમિત્તતાય બાધિકાતિ? ન, બાધકપ્પભવભાવેન વિસું ગહિતત્તા. એવમ્હિ પવત્તિ, પવત્તિહેતુ ચ અસઙ્કરતો બોધિતા હોન્તિ. અથ વા જાતિઆદીનં વિય દુક્ખસ્સ અધિટ્ઠાનભાવો, દુક્ખદુક્ખતા ચ બાધકતા, ન દુક્ખપ્પભવતાતિ નત્થિ તણ્હાય પભવભાવેન વિસું ગહિતાય બાધકભાવપસઙ્ગો. તેનાહ ‘‘દુક્ખા અઞ્ઞં ન બાધક’’ન્તિ. બાધકત્તનિયામેનાતિ દુક્ખં બાધકમેવ, દુક્ખમેવ બાધકન્તિ એવં દ્વિધાપિ બાધકત્તાવધારનેનાતિ અત્થો. બાધકત્તનિયામેનાતિ હિ બાધકસ્સ, બાધકત્તે ચ નિયામેન. યતા બાધકત્તસ્સ દુક્ખે નિયતતા, એવં દુક્ખસ્સ ચ બાધકત્તે નિયતતાતિ.

તં વિના નાઞ્ઞતોતિ સતિપિ અવસેસકિલેસઅવસેસાકુસલસાસવકુસલમૂલાવસેસસાસવકુસલધમ્માનં ¶ દુક્ખહેતુભાવે ન તણ્હાય વિના તેસં દુક્ખહેતુભાવો અત્થિ, તેહિ પન વિનાપિ તણ્હાય દુક્ખહેતુભાવો અત્થિ કુસલેહિ વિના અકુસલેહિ રૂપાવચરાદિકુસલેહિ વિના કામાવચરાદીહિ ચ તણ્હાય દુક્ખનિબ્બત્તકત્તા. સન્તભાવસ્સ, સન્તભાવે વા નિયામો સન્તભાવનિયામો, તેન સન્તભાવનિયામેન. તચ્છનિય્યાનભાવત્તાતિ દ્વિધાપિ નિયામેન તચ્છો નિય્યાનભાવો એતસ્સ, ન મિચ્છામગ્ગસ્સ વિય વિપરીતતાય, ન લોકિયમગ્ગસ્સ વિય વા અનેકન્તિકતાય અતચ્છોતિ તચ્છનિય્યાનભાવો, મગ્ગો, તસ્સ ભાવો તચ્છનિય્યાનભાવત્તં, તસ્મા તચ્છનિય્યાનભાવત્તા. સબ્બત્થ દ્વિધાપિ નિયામેન તચ્છાવિપરીતભૂતભાવો વુત્તોતિ આહ ‘‘ઇતિ તચ્છાવિપલ્લાસા’’તિઆદિ.

૫૩૪. સચ્ચસદ્દસ્સ સમ્ભવન્તાનં અત્થાનં ઉદ્ધરણં, સમ્ભવન્તે વા અત્થે વત્વા અધિપ્પેતસ્સ અત્થસ્સ ઉદ્ધરણં નિદ્ધારણં અત્થુદ્વારો. વિરતિસચ્ચેતિ મુસાવાદવિરતિયં. ન હિ અઞ્ઞવિરતીસુ સચ્ચસદ્દો નિરુળ્હો. યે પન ‘‘વિરતિસચ્ચં સમાદાનવિરતી’’તિ વદન્તિ, તેસમ્પિ ન સમાદાનમત્તં વિરતિસચ્ચં, અથ ખો સમાદાનાવિસંવાદનં. તં પન પટિઞ્ઞાસચ્ચં મુસાવાદવિરતિયેવ હોતિ. ‘‘ઇદમેવ સચ્ચં, મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ (મ. નિ. ૨.૧૮૭, ૨૦૨-૨૦૩, ૪૨૭; ૩.૨૭-૨૯) પવત્તા દિટ્ઠિ ‘‘સચ્ચ’’ન્તિ અભિનિવિસનવુત્તિયા દિટ્ઠિસચ્ચં. અમોસધમ્મત્તા નિબ્બાનં પરમત્થસચ્ચં. ‘‘અમોસધમ્મં નિબ્બાનં, તદરિયા સચ્ચતો વિદૂ’’તિ (સુ. નિ. ૭૬૩) હિ વુત્તં, તસ્સ પન તંસમ્પાપકસ્સ ¶ ચ મગ્ગસ્સ પજાનના પટિવેધો અવિવાદકારણન્તિ દ્વયમ્પિ ‘‘એકં હિ સચ્ચં ન દુતિયમત્થિ, યસ્મિં પજા નો વિવદે પજાન’’ન્તિ ઇમિસ્સા (સુ. નિ. ૮૯૦; મહાનિ. ૧૧૯) ગાથાય ‘‘સચ્ચ’’ન્તિ વુત્તં.

૫૩૫. ‘‘નેતં દુક્ખં અરિયસચ્ચન્તિ આગચ્છેય્ય, નેતં ઠાનં વિજ્જતી’’તિ એતેન જાતિઆદીનં દુક્ખઅરિયસચ્ચભાવે અવિપરીતતં દસ્સેતિ એકન્તેનેવ બાધકભાવતો. ‘‘અઞ્ઞં દુક્ખં અરિયસચ્ચન્તિ આગચ્છેય્ય, નેતં ઠાનં વિજ્જતી’’તિ ઇમિના દુક્ખઅરિયસચ્ચભાવસ્સ જાતિઆદીસુ નિયતતં દસ્સેતિ અનઞ્ઞત્થભાવતો. સચેપિ કથઞ્ચિ કોચિ એવંચિત્તો આગચ્છેય્ય, પઞ્ઞાપને પન સહધમ્મેન ઞાપને અત્તનો વાદસ્સ પતિટ્ઠાપને સમત્થો નત્થીતિ દસ્સેતું ‘‘અહમેતં…પે… પઞ્ઞપેસ્સામીતિ આગચ્છેય્ય, નેતં ઠાનં વિજ્જતી’’તિ વુત્તં. જાતિઆદીનં અનઞ્ઞથતા અઞ્ઞસ્સ ચ તતાભૂતસ્સ અભાવોયેવેત્થ ઠાનાભાવો. સચેપિ કોચિ આગચ્છેય્ય આગચ્છતુ, ઠાનં પન નત્થીતિ અયમેત્થ સુત્તત્થો. એસ નયો દુતિયસુત્તેપિ. તત્થ પન ¶ અત્તભાવપટિલાભેનેવ સત્તાનં જાતિઆદીનં પત્તિ, સમ્મુખીભાવો ચ હોતીતિ સમ્પત્તત્તા, પચ્ચક્ખતા ચ પઠમતા, યતો તં ભગવતા પઠમં દેસિતં, તન્નિમિત્તતા દુતિયતા, તદુપસમતા તતિયતા, તંસમ્પાપકતા ચતુત્થતાતિ દટ્ઠબ્બા.

‘‘એતપરમતો’’તિ એતેન ચતૂહિ અરિયસચ્ચેહિ પવત્તિઆદીનં અનવસેસપરિયાદાનમાહ. નિબ્બુતિકામેન પરિજાનનાદીહિ અઞ્ઞં કિઞ્ચિ કિચ્ચં કાતબ્બં નત્તિ, ધમ્મઞાણકિચ્ચં વા ઇતો અઞ્ઞં નત્થિ, પરિઞ્ઞેય્યાદીનિ ચ એતપરમાનેવાતિ ચત્તારિયેવ વુત્તાનિ. તણ્હાય આદીનવદસ્સાવીનં વસેન તણ્હાવત્થુઆદીનં એતપરમતાયાતિ વુત્તં. તથા આલયે પઞ્ચકામગુણસઙ્ખાતે, સકલવત્થુકામસઙ્ખાતે, ભવત્તયસઙ્ખાતે વા દુક્ખે દોસદસ્સાવીનં વસેન આલયાદીનં એતેપરમતાયાતિ વુત્તં.

૫૩૬. ‘‘ઓળારિકત્તા’’તિ ઇદં જાતિઆદીનં દુક્ખભાવસ્સ પચુરજનપાકટતામત્તં સન્ધાય વુત્તં, ન અરિયેન ઞાણેન પટિવિજ્ઝિતબ્બાકારં. તન્તિ દુક્ખં. અકતન્તિ અનિબ્બત્તિતં, અનિપ્ફાદિતકારણન્તિ અધિપ્પાયો. કારણે હિ સિદ્ધે ફલં સિદ્ધમેવ હોતિ. ‘‘નેવ અકતં આગચ્છતી’’તિ ચ ઇમિના અહેતુવાદં ¶ પટિક્ખિપતિ. ‘‘ન ઇસ્સરનિમ્માનાદિતો’’તિ એતેન પજાપતિપુરિસપકતિકાલાદિવાદે પટિક્ખિપતિ. યં પનેત્થ વત્તબ્બં, તં પરતો આવિ ભવિસ્સતિ. ‘‘સહેતુકેન દુક્ખેના’’તિ એતેન દુક્ખદસ્સનેન જનિતસ્સ સંવેગસ્સ સંવડ્ઢનમાહ. દુક્ખસ્સ હિ સહેતુકભાવસવસેન બલવસંવેગો જાયતિ યાવાયં હેતુ, તાવ ઇદં દુક્ખં અવિચ્છેદેન પવત્તતીતિ. અસ્સાસજનનત્થં નિરોધન્તિ સંવેગજાતસ્સ અસ્સાસં જનેતું નિરોધસચ્ચમાહ. નિબ્બિન્નસંસારદુક્ખસ્સ હિ નિરોધકથા વુચ્ચમાના અતિવિય અતિવિય અસ્સાસં સઞ્જનેતિ.

૫૩૭. યે તે જાતિઆદયો ધમ્મા ભગવતા વુત્તાતિ સમ્બન્ધો. કસ્મા પનેત્થ બ્યાધિ ન ગહિતોતિ? અનેકન્તભાવતો. તથા હિ સો કદાચિ, કેસઞ્ચિ ચ નત્થિ. યથાહ ‘‘તયો રોગા પુરે આસું, ઇચ્છા અનસનં જરા’’તિ (સુ. નિ. ૩૧૩). બાકુલત્તેરાદીનં સો નાહોસિયેવ, દુક્ખગ્ગહણેન વા બ્યાધિ એત્થ હિતોવાતિ દટ્ઠબ્બં. પરમત્થતો હિ ધાતુક્ખોભપચ્ચયં કાયિકં દુક્ખં બ્યાધીતિ. ઉપાદાનક્ખન્ધપઞ્ચકં એકં કોટ્ઠાસં કત્વા ‘‘દ્વાદસ ધમ્મા’’તિ વુત્તં. કામતણ્હાભાવસામઞ્ઞેન એકજ્ઝં કત્વા ‘‘દુક્ખસમુદયો અરિયસચ્ચ’’ન્તિ ¶ અઞ્ઞે અન્તોગધભેદે અનામસિત્વા એકરૂપેન ગહિતાપિ તણ્હા સસ્સતદિટ્ઠિસહગતા, ઉચ્છેદદિટ્ઠિસહગતા, દિટ્ઠિવિરહિતા કેવલં કામસ્સાદભૂતા ચાતિ તિધાવ ભિન્દિત્વા વુત્તા. ‘‘અયમેવ અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો’’તિ મગ્ગસચ્ચભાવેન એકજ્ઝં કત્વા વુત્તાપિ સભાવતો ભિન્ના એવ તે ધમ્માતિ આહ ‘‘અટ્ઠ ધમ્મા’’તિ.

સચ્ચનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

દુક્ખનિદ્દેસકથાવણ્ણના

જાતિનિદ્દેસવણ્ણના

ભવેતિ આદાનનિક્ખેપપરિચ્છિન્નો ધમ્મપ્પબન્ધો ભવો, તસ્મિં ભવે. સો હિ જાયતિ એત્થ યોનિગતિઆદિવિભાગોતિ જાતીતિ વુચ્ચતિ, જાયન્તિ એત્થ સત્તા સમાનન્વયાતિ જાતિ, નિકાયો. સઙ્ખતલક્ખણેતિ યત્થ કત્થચિ ઉપ્પાદે. સો હિ જનનટ્ઠેન જાતિ. પટિસન્ધિયન્તિ પટિસન્ધિચિત્તક્ખણે ¶ . સમ્પાતિજાતોતિ એત્થ જાતિસદ્દેન લબ્ભમાનં માતુકુચ્છિતો નિક્ખમનસઙ્ખાતં જાયનત્થં સન્ધાયાહ ‘‘પસૂતિય’’ન્તિ, અભિજાતિયન્તિ અત્થો. જાયતિ એતાય ખત્તિયાદિસમઞ્ઞાતિ જાતિ, કુલં.

૫૩૮. સયન્તિ એત્થાતિ સેય્યા, માતુકુચ્છિસઙ્ખાતો ગબ્ભો સેય્યા એતેસન્તિ ગબ્ભસેય્યકા, અણ્ડજા, જલાબુજા ચ. ઇતરેસન્તિ સંસેદજાનં, ઓપપાતિકાનઞ્ચ. અયમ્પિ ચાતિ ‘‘પટિસન્ધિખન્ધેસ્વેવા’’તિ અનન્તરં વુત્તકથાપિ, પગેવ ‘‘પટિસન્ધિતો પટ્ઠાયા’’તિ વુત્તકથાયં. તેનાહ ‘‘તેસં તેસં પઠમપાતુભાવો જાતી’’તિ.

ઉમ્મુજ્જનવસેન ગય્હતીતિ ઉમ્મુજ્જનપચ્ચુપટ્ઠાનં. વક્ખમાનવિભાગં દુક્ખવિચિત્તતં પચ્ચુપટ્ઠપેતીતિ દુક્ખવિચિત્તતાપચ્ચુપટ્ઠાના.

૫૩૯. ‘‘કસ્મા પના’’તિ વદતો ચોદકસ્સાયમધિપ્પાયો – એકન્તદુક્ખે નિરયે તાવ જાતિદુક્ખા હોતુ, અઞ્ઞાસુપિ વા દુગ્ગતીસુ પાપકમ્મસમુટ્ઠાનતો સુખસંવત્તનિયકમ્મસમુટ્ઠાનાસુ ¶ પન સુગતીસુ કથન્તિ. ઇતરો ‘‘નાયં જાતિ સભાવદુક્ખવસેન દુક્ખાતિ વુત્તા, ન હિ કાચિ પટિસન્ધિ દુક્ખવેદનાસમ્પયુત્તા અત્થિ, અથ ખો દુક્ખસ્સ અધિટ્ઠાનભાવતો’’તિ દસ્સેન્તો ‘‘અનેકેસં દુક્ખાનં વત્થુભાવતો’’તિઆદિમાહ. અદુક્ખસભાવમ્પિ પરિયાયતો દુક્ખન્તિ વુચ્ચતીતિ દુક્ખસભાવં દુક્ખસદ્દેન વિસેસેત્વા વુત્તં ‘‘દુક્ખદુક્ખ’’ન્તિ યથા રૂપરૂપન્તિ.

દુક્ખુપ્પત્તિહેતુતોતિ ‘‘અહુ વત મે, તં વત નાહોસી’’તિ ચેતસિકદુક્ખુપ્પત્તિહેતુતો.

‘‘યદનિચ્ચં, તં દુક્ખ’’ન્તિ (સં. નિ. ૩.૧૫, ૪૫, ૭૬, ૭૭, ૮૫; ૨.૪.૧, ૪) વચનતો તેભૂમકા સઙ્ખારા સઙ્ખારદુક્ખં, તત્થ કારણમાહ ‘‘ઉદયબ્બયપ્પટિપાળિતત્તા’’તિ. યઞ્હિ અભિણ્હં પટિપીળિતં, તં દુક્ખમનતાય દુક્ખન્તિ, વિપસ્સનાચારસ્સ અધિપ્પેતત્તા તેભૂમકગ્ગહણં.

દુક્ખદુક્ખન્તિ દુક્ખદોમસ્સુપાયાસે વદતિ. ‘‘જાતિપિ દુક્ખા’’તિઆદિના (વિભ. ૧૯૦) દુક્ખસચ્ચવિભઙ્ગે આગતં.

ભગવતાપીતિ ¶ અનાવરણઞાણવતા અચ્ચરિયાપરિમેય્યદેસનાકોસલ્લવતા ભગવતાપિ. ઉપમાવસેનતિ અઙ્ગારકાસૂપમાદિઉપમાવસેન.

૫૪૦. પુણ્ડરીકાદીસૂતિ આદિ-સદ્દેન ન મણિકનકરજતપવાળાદિરતનસન્નિચ્ચયે, નાપિ અણ્ડજમેણ્ડજવાયજાતિકે સુભમનુઞ્ઞસયનતલે, નાપિ રતનમયકુટ્ટિમમનોહરે પાસાદતલે, નાપિ સિત્તસમ્મટ્ઠકુસુમોપહારવતિ પાસાદૂપચારે, નાપિ મુત્તાજાલસદિસવાલિકાવિકિણ્ણે વિવિટઙ્ગણે, નાપિ હરિતકમ્બલસદિસમુદુસદ્દલસમોતલે ભૂમિભાગેતિ એવમાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. પરમસમ્બાધેતિ અતિવિય સમ્બાધે. તિબ્બન્ધકારેતિ બહલન્ધકારે. પિત્તસેમ્હપુબ્બરુહિરગૂથોદરિયાદિ નાનાકુણપસમ્બાધે. માતા યદિ વીસતિવસ્સા, અથ તિંસ, ચત્તાલીસાદિવસ્સા, તત્તકં કાલં અધોતવચ્ચકૂપસદિસતાય અધિમત્તજેગુચ્છે. પૂતિમચ્છા દિ સબ્બં ન સદિસૂપમ્મં તસ્સ વાતાદિવસેન એકચ્ચદુગ્ગન્ધાપગમસબ્ભાવતો. દસ માસેતિ અચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં, યેભુય્યવસેન વુત્તં તતો ભિય્યોપિ એકચ્ચાનં તત્થાવટ્ઠાનસમ્ભવતો ¶ . અત્તનો અધોમુખં ઠપિતસઙ્કુચિતહત્થદ્વયસ્સ ઉક્કુટિકસ્સેવ નિસીદતો સમિજ્જનપ્પસારણાદિરહિતો.

અભિમુખં કડ્ઢનં આકડ્ઢનં. પરિતો સમન્તતો કડ્ઢનં પરિકડ્ઢનં. હેટ્ઠા ધુનનં ઓધૂનનં. નિધાય નિધાય ધૂનનં નિદ્ધૂનનં. આકડ્ઢનાદિસદિસઞ્ચેત્થ ‘‘આકડ્ઢનાદી’’તિ વુત્તં. તરુણવણસદિસં અતિવિય સુખુમાલં ગબ્ભગતં સરીરં સીતાદિઅપ્પકમ્પિ ન સહતીતિ સીતનરકૂપપન્નતાદિ નિદસ્સિતં. તઞ્હિ તસ્સ અતિવિય સીતં, અતિવિય ઉણ્હઞ્ચ હુત્વા ઉપતિટ્ઠતિ. સરીરં વાસિયાદીહિ તચ્છેત્વા ખારાવસેચનકરણં ખારાપટિચ્છકં. દુક્ખુપ્પત્તિટ્ઠાનેતિ ગબ્ભાસયસઞ્ઞિતં તતિયં આવટ્ટં સન્ધાયાહ.

પરિવત્તેત્વાતિ ઉદ્ધંપાદઅધોસીસભાવેન પરિવત્તેત્વા. ઇદં વિજાયનમૂલકં દુક્ખં, યેન મરણદુક્ખેન ચ અટ્ટિતા વેદનાપ્પત્તા સત્તા કતિપયમાસમત્તાતિક્કન્તમ્પિ પવત્તિં વિસ્સરન્તિ, મહન્ધકારં મહાવિદુગ્ગં પક્ખન્ધા વિય હોન્તિ.

વધેન્તસ્સાતિ ¶ સોચનપરિદેવનસીસપટિહનનાદિના બાધેન્તસ્સ. ખુપ્પિપાસા હિ આતપાવટ્ઠાનાદિના ચ આતાપનં. પઞ્ચગ્ગિતાપનાદિના પરિતાપનં.

ઇમસ્સાતિ યથાવુત્તસ્સ સત્તવિધસ્સ. સબ્બસ્સાપીતિ ગબ્ભકાલાદીસુ તાપનમદ્દનાદિનિરયગ્ગિદાહાદિસઞ્જનિતસ્સ સકલસ્સાપિ. વત્થુમેવ હોતિ તદભાવે અભાવતો. તેનેવાહ ‘‘જાયેથ નો ચે’’તિઆદિ.

૫૪૧. વિચિત્તન્તિ વિવિધં, અચ્છરિયં વા.

ઇતિ જાતિનિદ્દેસવણ્ણના.

જરાનિદ્દેસવણ્ણના

૫૪૨. સઙ્ખાતલક્ખણન્તિ ¶ ‘‘ઠિતસ્સ અઞ્ઞથત્ત’’ન્તિ (સં. નિ. ૩.૩૮; અ. નિ. ૩.૪૭; કથા. ૨૧૪) વુત્તં ખણિકજરં સન્ધાયાહ. ખણ્ડિચ્ચાદિસમ્મતોતિ ખણ્ડિચ્ચપાલિચ્ચવલિત્તચતાદિના સમઞ્ઞતો. સાતિ ખન્ધપુરાણભાવસઞ્ઞિતા પાકટજરા. ખન્ધપરિપાકો એકભવપરિયાપન્નાનં ખન્ધાનં પુરાણભાવો.

ઇતિ જરાનિદ્દેસવણ્ણના.

મરણનિદ્દેસવણ્ણના

૫૪૩. સઙ્ખતલક્ખણન્તિ સઙ્ખારાનં વયસઞ્ઞિતં ખણિકમરણમાહ. યં સન્ધાયાતિ યં ખણિકમરણં સન્ધાય, ‘‘જરામરણં દ્વીહિ ખન્ધેહિ સઙ્ગહિત’’ન્તિ (ધાતુ. ૭૧) એત્થ ‘‘મરણ’’ન્તિ વુત્તન્તિ અત્થો. તન્તિ જીવિતિન્દ્રિયુપચ્ચેદસઞ્ઞિતં પાકટમરણં. ‘‘ચવન’’ન્તિ લક્ખિતબ્બતાય ચુતિલક્ખણં. વિયોગરસન્તિ યથાધિગતેહિ સત્તસઙ્ખારેહિ વિયોજનરસં. યથૂપપન્નાય ગતિયા વિપ્પવાસવસેન ગય્હતીતિ ગતિવિપ્પવાસપચ્ચુપટ્ઠાનં.

પાપસ્સાતિ પાપયોગેન પાપસ્સ, ઉપચિતપાપકમ્મસ્સાતિ અત્થો. પાપકમ્માદિનિમિત્તન્તિ પાપકમ્મકમ્મનિમિત્તગતિનિમિત્તસઙ્ખાતં મરણકાલે ઉપટ્ઠિતં ¶ અકુસલવિપાકારમ્મણં. તમ્હિ પસ્સન્તસ્સેવ કસ્સચિ અનુભવન્તસ્સ વિય મહાદુક્ખં હોતિ. ભદ્દસ્સાતિ ભદ્દકમ્મસ્સ, કતકુસલસ્સાતિ અત્થો. તસ્સ પન કામં ઇટ્ઠમેવ આરમ્મણં ઉપટ્ઠાતિ, પિયવિપ્પયોગવત્થુકં પન મહન્તં દુક્ખં આરમ્મણં ઉપટ્ઠાતિ, પિયવિપ્પયોગવત્થુકં પન મહન્તં દુક્ખં ઉપ્પજ્જતીતિ આહ ‘‘અસહન્તસ્સ વિયોગં પિયવત્થુક’’ન્તિ. અવિસેસતોતિ પાપસ્સ, ભદ્દસ્સ ચ સામઞ્ઞતો. ‘‘અવિસેસતો’’તિ વત્વાપિ ‘‘સબ્બેસ’’ન્તિ વચનં તં ઇદં દુક્ખં પરિમદ્દિતસઙ્ખારાનં એકચ્ચાનં ખીણાસવાનમ્પિ હોતિયેવાતિ દસ્સનત્થં. વિતુજ્જમાનમમ્માનન્તિ સન્ધિબન્ધનાવચ્છેદકવાયુના વિજ્ઝિયમાનમમ્મટ્ઠાનાનં.

ઇતિ મરણનિદ્દેસવણ્ણના.

સોકનિદ્દેસવણ્ણના

૫૪૪. સોતિ ¶ સોકો. અત્થતો દોમનસ્સમેવ હોતિ ચેતસિકન્તરાભાવતો. દોમનસ્સવિસેસો પન હોતિ વિસયવિસેસે પવત્તિઆકારવિસેસસબ્ભાવતોતિ તં વિસેસં લક્ખણાદિતો દસ્સેતું ‘‘એવં સન્તેપી’’તિઆદિ વુત્તં. અન્તો નિજ્ઝાનં ચિત્તસન્તાપો. પરિજ્ઝાપનં રાગદોસપરિળાહવિસિટ્ઠં દહનં. કતાકતકુસલાકુસલવિસયં વિપ્પટિસારાકારેન પવત્તં અનુસોચનં કુક્કુચ્ચં, ઞાતિબ્યસનાદિવિસયં કેવલં ચિત્તસન્થાપભૂતં અનુસોચનં સોકોતિ અનુસોચનપચ્ચુપટ્ઠાનત્તેપિ અયમેતેસં વિસેસો.

વિસપીતં સલ્લં વિસસલ્લં. સોકવસેન અતિસારાદિ બ્યાધિપિ હોતિ, સોકબહુલસ્સ સરીરં ન ચિરસ્સેવ જીરતિ, બલવસોકાભિભૂતો મરણમ્પિ પાપુણાતીતિ આહ ‘‘સમાવહતિ ચ બ્યાધિજરામરણભેદન’’ન્તિ.

ઇતિ સોકનિદ્દેસવણ્ણના.

પરિદેવનિદ્દેસવણ્ણના

૫૪૫. વચીપલાપોતિ વાચાવિપ્પલાપો, સો અત્થતો સદ્દો એવ. ભિય્યોતિ સોકદુક્ખતો ઉપરિ. સોકસમુટ્ઠાનો હિ પરિદેવો.

ઇતિ પરિદેવનિદ્દેસવણ્ણના.

દુક્ખનિદ્દેસવણ્ણના

૫૪૬. જાતિઆદીનમ્પિ ¶ યથારહં દુક્ખવત્થુદુક્ખદુક્ખતાહિ સતિપિ દુક્ખભાવે કાયસ્સ પીળનવસેન ઇદં સવિસેસં દુક્ખમન્તિ આહ ‘‘દુક્ખન્તિ વિસેસતો વુત્ત’’ન્તિ.

ઇતિ દુક્ખનિદ્દેસવણ્ણના.

દોમનસ્સનિદ્દેસવણ્ણના

૫૪૭. મનોવિઘાતરસન્તિ ¶ બ્યાપાદસમ્પયોગવસેન મનસો વિહઞ્ઞનકિચ્ચં. ચેતોદુક્ખસમપ્પિતાતિ ચેતસિકદુક્ખસમઙ્ગિનો. આવટ્ટન્તીતિ આમુખં વટ્ટન્તિ, યંદિસાભિમુખં પતિતા, તંદિસાભિમુખા એવ વટ્ટન્તિ. વિવટ્ટન્તીતિ વિપરિવત્તનવસેન વટ્ટન્તિ. ઉદ્ધંપાદં પપતન્તીતિ ઉદ્ધંમુખપાદા હુત્વા પતન્તિ. સત્થં આહરન્તીતિ અત્તનો સરીરસ્સ વિજ્ઝનભેદનવસેન સત્થં ઉપનેન્તિ.

ઇતિ દોમનસ્સનિદ્દેસવણ્ણના.

ઉપાયાસનિદ્દેસવણ્ણના

૫૪૮. દોસોયેવાતિ કાયચિત્તાનં આયાસનવસેન દોસસ્સેવ પવત્તિઆકારોતિ અત્થો, યતો ભુસો આયાસોતિ ઉપાયાસોતિ વુચ્ચતિ યથા ભુસમાદાનં ઉપાદાનન્તિ. એકો ધમ્મોતિ ચુદ્દસહિ અકુસલચેતસિકેહિ અઞ્ઞો એકો ચેતસિકધમ્મો, યં ‘‘વિસાદો’’તિ ચ વદન્તિ. નિત્થુનનવસેન સમ્પજ્જનતો નિત્થુનનરસો, કાયે વા નિત્થુનનકરણકિચ્ચો. ‘‘સઙ્ખારદુક્ખભાવતો’’તિ વત્વા સો પનેત્થ સાતિસયોતિ દસ્સેન્તો ‘‘ચિત્તપરિદહનતો, કાયવિસાદનતો ચા’’તિ આહ.

એતે ચ સોકપરિદેવુપાયાસા વિઞ્ઞત્તિયા વિના, સહ ચ યથાપચ્ચયં દોમનસ્સચિત્તુપ્પાદસ્સ પવત્તિઆકારવિસેસોતિ દસ્સેતું ‘‘એત્થ ચા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ પાકો વિયાતિ રજનાદિનો પચિતબ્બવત્થુનો પાકો વિય.

ઇતિ ઉપાયાસનિદ્દેસવણ્ણના.

અપ્પિયસમ્પયોગનિદ્દેસવણ્ણના

૫૪૯. સમોધાનં ¶ ¶ સમાગમો. કાયિકદુક્ખચિત્તવિઘાતાદિઅનત્થાનં અત્થિભાવસ્સ પચ્ચુપટ્ઠાનો અનત્થભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો.

તેસં અપ્પિયાનં કાયિકવાચસિકપયોગસઙ્ખાતો ઉપક્કમો તદુપક્કમો, તતો સમ્ભૂતો તદુપક્કમસમ્ભૂતો.

ઇતિ અપ્પિયસમ્પયોગનિદ્દેસવણ્ણના.

પિયવિપ્પયોગનિદ્દેસવણ્ણના

૫૫૦. ઉપદ્દવભાવેન પચ્ચુપતિટ્ઠતીતિ બ્યસનપચ્ચુપટ્ઠાનો.

ઇતિ પિયવિપ્પયોગનિદ્દેસવણ્ણના.

ઇચ્છિતાલાભનિદ્દેસવણ્ણના

૫૫૧. ઇચ્છિતાલાભો નામ યસ્સ કસ્સચિ અત્તના ઇચ્છિતસ્સ વત્થુનો અલાભો. ‘‘યમ્પિચ્છં ન લભતી’’તિ હિ વુત્તં. મત્થકપ્પત્તં પન ઇચ્છિતાલાભં દસ્સેતું પાળિયં ‘‘જાતિધમ્માનં સત્તાન’’ન્તિઆદિના નિદ્દિટ્ઠન્તિ તમેવ દસ્સેતું ‘‘અહો વતા’’તિઆદિ વુત્તં. ઇચ્છાવાતિ એત્થ ઇચ્છાસહિતો અલાભોવાતિ ચ વદન્તિ. તપ્પરિયેસનરસાતિ તેસં અલબ્ભનેય્યવત્થૂનં પરિયેસનરસા. અપ્પત્તિ અલાભો.

ઇતિ ઇચ્છિતાલાભનિદ્દેસવણ્ણના.

પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધનિદ્દેસવણ્ણના

૫૫૨. યં ¶ વુત્તમિધાતિ ઇધ સચ્ચનિદ્દેસે યં સરૂપતો વુત્તં. અવુત્તન્તિ અઞ્ઞત્થ દુક્ખક્ખન્ધબાલપણ્ડિતસુત્તાદીસુ વુત્તમ્પિ ઇધ સરૂપતો અવુત્તં. તઞ્ચ સબ્બં ઇમે ઉપાદાનક્ખન્ધે વિના ન લબ્ભતીતિ તત્થ ખન્ધસન્નિસ્સયમેવ દુક્ખં ખન્ધે વિબાધતીતિ દસ્સેતું ‘‘ઇન્દનમિવ પાવકો’’તિ વુત્તં. યથા ¶ વા લક્ખં પહરણપહારસ્સ વત્થુ, એવં ખન્ધા સંસારદુક્ખસ્સ. યથા ચ ગોરૂપં ડંસમકસાદિવિબાધાય, યથા ચ ખેત્તં નિપ્ફન્નસસ્સલાયનસ્સ, ગામો ચ ગામઘાતકવિબાધાય, એવં ખન્ધા જાતિઆદિદુક્ખસ્સ વત્થૂતિ દસ્સેતું ‘‘લક્ખમિવા’’તિઆદિ વુત્તં. યેભુય્યેન લોકે વિબાધકા વિબાધેતબ્બાધીના ન હોન્તિ, ઇમે પન વિબાધેતબ્બાધીના એવાતિ દસ્સેતું ‘‘તિણલતાદીની’’તિ વુત્તં. કામં અનાદિમતિ સંસારે આદિ નામ કસ્સચિ નત્થિ, એકભવપરિચ્છિન્નસ્સ પન ખન્ધસન્તાનસ્સ વસેન વુત્તં ‘‘આદિદુક્ખં જાતી’’તિ. તેનેવાહ ‘‘પરિયોસાનદુક્ખં મરણ’’ન્તિ. ન હેત્થ સમુચ્છેદમરણમેવ અધિપ્પેતં. મરણસ્સ અન્તિકે આસન્ને જાતં દુક્ખં મારણન્તિકદુક્ખં. પરિદય્હનં ચિત્તસન્તાપો. લાલપ્પનં અતિવિય વિપ્પલાપો. અનુત્થુનનં અન્તો નિજ્ઝાયનં. એકમેકન્તિ જાતિઆદીનં અન્તરભેદભિન્નાનં, જાતિઆદીનમેવ વા ઉપાદાનક્ખન્ધપઞ્ચકાનં વા એકમેકં. સઙ્ખિપિત્વાતિ સમાસેત્વા, સામઞ્ઞનિદ્દેસેન વા સઙ્ખેપં કત્વા.

ઇતિ દુક્ખનિદ્દેસકથાવણ્ણના.

સમુદયનિદ્દેસકથાવણ્ણના

૫૫૩. પુનબ્ભવકરણં પુનબ્ભવો ઉત્તરપદલોપેન, યથા વા અપૂપભક્ખનસીલો આપૂપિકો, એવં પુનબ્ભવકરણસીલા, પુનબ્ભવં વા ફલં અરહતિ, સો વા એતિસ્સા પયોજનન્તિ પોનોભવિકા. નન્દનતો, રઞ્જનતો ચ નન્દીરાગભાવં સબ્બાસુ અવત્થાસુ અપચ્ચક્ખાય વુત્તિયા નન્દીરાગસહગતા. તાય ચ સત્તા તત્થ તત્થ ભવાદિકે કિમિકીટપટઙ્ગાદિઅત્તભાવેપિ નન્દન્તિ, રૂપાભિનન્દનાદિભૂતાય રઞ્જન્તિ ચાતિ તત્રતત્રાભિનન્દિની. તેનાહ ‘‘નન્દીરાગેન સહગતા’’તિઆદિ. તબ્ભાવત્થો હિ એસ સહગતસદ્દો. કામભવવિભવભેદવસેન ¶ પવત્તિયા કામતણ્હા, ભવતણ્હા, વિભવતણ્હા ચ વેદિતબ્બા. કામતણ્હાદિભેદં અનામસિત્વા કેવલં તણ્હાભાવેનેવ એકભાવગ્ગહણેન એકત્તં ઉપનેત્વા કસ્સચિપિ સત્તસ્સ કેનચિ સદિસતાભાવતો તંતંવિચિત્તભાવજનકકમ્મનિપ્ફાદનેન ¶ અતિવિચિત્તસભાવા સકલસ્સ દુક્ખસ્સ હેતુભાવતો દુક્ખસમુદયો અરિયસચ્ચં.

કસ્મા પનેત્થ તણ્હાવ સમુદયસચ્ચં વુત્તાતિ? વિસેસહેતુભાવતો. અવિજ્જા હિ ભવેસુ આદીનવં પટિચ્છાદેન્તી, દિટ્ઠિઆદિઉપાદાનઞ્ચ તત્થ તત્થ અભિનિવિસમાનં તણ્હં અભિવડ્ઢેન્તી દોસાદયોપિ કમ્મસ્સ કારણં હોન્તિ, તણ્હા પન તંતંભવયોનિગતિવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિસત્તાવાસસત્તનિકાયકુલભોગિસ્સરિયાદિવિચિત્તતં અભિપત્થેન્તી, કમ્મવિચિત્તતાય ઉપનિસ્સયતં કમ્મસ્સ ચ સહાયભાવં ઉપગચ્છન્તી ભવાદિવિચિત્તતં નિયમેતિ, તસ્મા દુક્ખસ્સ વિસેસહેતુભાવતો અઞ્ઞેસુપિ અવિજ્જાઉપાદાનકમ્માદીસુ સુત્તે (દી. નિ. ૨.૪૦૦; મ. નિ. ૧.૧૩૩; ૩.૩૭૪) અભિધમ્મે (વિભ. ૨૦૩) ચ અવસેસકિલેસાકુસલમૂલાદીસુ વુત્તેસુ દુક્ખહેતૂસુ વિજ્જમાનેસુ તણ્હાવ સમુદયસચ્ચન્તિ વુત્તાતિ વેદિતબ્બં.

ઇતિ સમુદયનિદ્દેસકથાવણ્ણના.

નિરોધનિદ્દેસકથાવણ્ણના

૫૫૪. તસ્સાયેવાતિ યદગ્ગેન તણ્હા સમુદયસચ્ચન્તિ વુત્તા, તદગ્ગેન તસ્સાયેવાતિ અવધારણં. સતિ હિ પધાનહેતુનિરોધે તદઞ્ઞહેતૂ નિરુદ્ધાયેવ હોન્તીતિ બ્યાધિનિમિત્તવૂપસમનેન બ્યાધિવૂપસમો વિય હેતુનિરોધેન ફલનિરોધોતિ આહ ‘‘સમુદયનિરોધેન દુક્ખનિરોધો’’તિ. ન અઞ્ઞથાતિ યથાવુત્તસ્સ અત્થસ્સ એકન્તિકતં દસ્સેતિ.

અનુપદ્દવેતિ પાણકવિજ્ઝનસત્થપ્પહારાદિઉપદ્દવરહિતે. તતો એવ દળ્હે થિરે. સાખાદિછેદનેન છિન્નોપિ. તણ્હાનુસયેતિ કામરાગભવરાગાનુસયે. અનૂહતેતિ અસમુપઘાટિતે.

યથા સીહો યેનત્તનિ સરો ખિત્તો, તત્થેવ અત્તનો બલં દસ્સેતિ, ન સરે, તથા બુદ્ધાનં કારણે ¶ પટિપત્તિ, ન ફલે. યથા પન સારમેય્યા કેનચિ લેડ્ડુપ્પહારે દિન્ને ભુસ્સન્તા લેડ્ડું ખાદન્તિ, ન ¶ પહારદાયકે ઉટ્ઠહન્તિ, એવં અઞ્ઞતિત્થિયા દુક્ખં નિરોધેતુકામા કાયચ્છેદમનુયુઞ્જન્તિ, ન કિલેસનિરોધનન્તિ ઇમમત્થં દસ્સેતું ‘‘સીહસમાનવુત્તિનો’’તિઆદિ વુત્તં.

૫૫૫. વિરજ્જતિ પલુજ્જતિ છિજ્જતિ સમુદયો એતેનાતિ વિરાગો વુચ્ચતિ મગ્ગો. વિરજ્જનં પલુજ્જનં સમુચ્છિન્દનં વિરાગોતિ પહાનં વુચ્ચતિ. તસ્માતિ યસ્મા પહાનપરિયાયો વિરાગસદ્દો, નિરોધસદ્દો ચ, તસ્મા. અનુસયસમુગ્ઘાતતો અસેસો વિરાગો અસેસો નિરોધોતિ સમ્બન્ધનીયં. ચાગાદિપદાનિપિ ગહેત્વા વદતિ સબ્બાનેવ એતાનીતિ. યસ્મા નિબ્બાનં વુચ્ચતિ, ન દુક્ખસ્સ નિરુજ્ઝનમત્તં, તસ્મા તણ્હાય અસેસવિરાગનિરોધાદિપદાનિપિ નિબ્બાનવેવચનાનીતિ. વુત્તમેવત્થં સમત્થેતિ ‘‘યસ્મા પના’’તિઆદિ. યથા વિરાગાદિપદાનિ નિબ્બાને યુજ્જન્તિ, તંદસ્સનં. તત્થ તં આગમ્માતિ તં નિબ્બાનં આરમ્મણકરણવસેન પત્વા. તણ્હા વિરજ્જતીતિ અરિયમગ્ગેન અચ્ચન્તવિરાગવસેન તણ્હા વિરજ્જીયતિ. નિરુજ્ઝતીતિ નિરોધીયતિ, તેન વિરાગનિરોધસદ્દાનં અધિકરણસાધનતમાહ. તદેવાતિ નિબ્બાનમેવ. ચાગાદયો હોન્તીતિ ચાગાદિહેતું ફલવોહારેન વદતિ. ‘‘કામગુણાલયેસૂ’’તિ પોત્થકેસુ લિખન્તિ, ‘‘કામગુણાલયાદીસૂ’’તિ પન પાઠો.

૫૫૬. તયિદન્તિઆદિ ન પોરાણપાઠો, સચ્ચત્થદીપને પન વુત્તનિયામેન તતો આનેત્વા પચ્છા ઠપિતં. તથા હિ પુબ્બે વુત્તાનિપિ લક્ખણાદીનિ પુનપિ વુત્તાનિ. સંસારદુક્ખતો નિબ્બિન્નમાનસસ્સ અસ્સાસં કરોન્તો વિય હોતીતિ અસ્સાસકરણરસં. રાગાદિસબ્બપપઞ્ચવૂપસમનિમિત્તતાય નિપ્પપઞ્ચતં પચ્ચુપટ્ઠપેતીતિ નિપ્પપઞ્ચપચ્ચુપટ્ઠાનં.

૫૫૭. નત્થેવ નિબ્બાનન્તિ યદિ સામઞ્ઞતો પટિઞ્ઞા, અત્તના અધિપ્પેતનિબ્બાનસ્સપિ અભાવો આપજ્જતિ, તથા સતિ પટિઞ્ઞાવિરોધો. અથ પરાભિમતં નિબ્બાનં પતિ, એવં સતિ ધમ્મિઅસિદ્ધિ, તતો ચ નિસ્સયાસિદ્ધો હેતુ. અનુપલબ્ભનીયતોતિ કિં પચ્ચક્ખતો, ઉદાહુ અનુમાનતો? પુરિમસ્મિં પક્ખે ચક્ખાદીહિ અનેકન્તિકતા, દુતિયસ્મિં પરં પતિ અસિદ્ધો હેતુ. તેનાહ ‘‘ન, ઉપાયેન ઉપલબ્ભનીયતો’’તિઆદિ. તત્થ યથા ચેતોપરિયઞાણલાભિનો એવ અરિયા પરેસં લોકુત્તરચિત્તં જાનન્તિ, તત્થાપિ ચ અરહા એવ સબ્બેસં, ન સબ્બે, એવં નિબ્બાનમ્પિ ¶ ¶ સીલસમાધિપઞ્ઞાસઙ્ખાતસમ્માપટિપત્તિભૂતેન ઉપાયેન ઉપલબ્ભતીતિ અત્થવચનં ચેતં દટ્ઠબ્બં, ન પયોગવચનં. તં પરતો આવિ ભવિસ્સતિ.

૫૫૮. નત્થીતિ ન વત્તબ્બં, અરિયેહિ ઉપલબ્ભનીયતોતિ અધિપ્પાયો. સંસારતો સંવિગ્ગમાનસા સમ્માપટિપત્તિયા નિબ્બાનં અધિગચ્છન્તીતિ સબ્બસમયસિદ્ધોયં નયો. તત્થ સાસનિકમેવ નિસ્સાય વદતિ ‘‘પટિપત્તિયા વઞ્ચુભાવાપજ્જનતો’’તિ. તેનાહ ‘‘અસતિ હી’’તિઆદિ. સમ્માદિટ્ઠિપુરેજવાયાતિ સમ્માદિટ્ઠિપુબ્બઙ્ગમાય. પુબ્બઙ્ગમતા ચસ્સા પધાનભાવતો. તથા હિ સા પઠમં દેસનારુળ્હા, ન સબ્બપઠમં ઉપ્પજ્જનતો. ન ચાયં સમ્માપટિપત્તિ વઞ્ઝા, નિબ્બાનપાપનતો નિબ્બાનસ્સ સમ્પાપકતો. તવ મતેન પન નિબ્બાનસ્સેવ અભાવતો વઞ્ઝભાવો આપજ્જતીતિ યોજના. અભાવપાપકત્તાતિ સમ્માપટિપત્તિયા કિલેસસમુચ્છિન્દનમુખેન ખન્ધાનં અભાવસમ્પાપકભાવતો, ન વઞ્ઝભાવાપત્તીતિ ચે વદેય્યાસીતિ અત્થો. ન ઇતિ પટિક્ખેપે. યં તયા ‘‘અભાવપાપકત્તા’’તિ વદન્તેન ખન્ધાભાવો નિબ્બાનન્તિ પટિઞ્ઞાતં, તં ન. કસ્મા? અતીતાનાગતાભાવેપિ નિબ્બાનપ્પત્તિયા અભાવતો. અતીતાનાગતા હિ ખન્ધા ન સન્તીતિ તસ્મિં અભાવે નિબ્બાનં અધિગતં નામ સિયા, સો પન નત્થીતિ. ન કેવલં અતીતાનાગતાનમેવ, અથ ખો વત્તમાનાનમ્પીતિ તિયદ્ધગતાનં સબ્બેસં ખન્ધાનં અભાવો નિબ્બાનં. ન હિ તં એકદેસાભાવો ભવિતું યુત્તન્તિ વત્તમાના ચે, ન ન સન્તિ, ન સન્તિ ચે, ન વત્તમાનાતિ ‘‘વત્તમાના, ન સન્તિ ચા’’તિ વિપ્પટિસિદ્ધમેતન્તિ આહ ‘‘ન, તેસં…પે… પજ્જનતો’’તિ.

કિઞ્ચ ભિય્યો – યદિ વત્તમાનાભાવો નિબ્બાનં, યદા અરિયમગ્ગો વત્તતિ, તદા તસ્સ નિસ્સયભૂતા ખન્ધા વત્તમાનાતિ કત્વા તદા નિબ્બાનસ્સ અભાવો સિયા. તથા ચ સતિ મગ્ગક્ખણેપિ નિબ્બાનસચ્છિકિરિયાય અભાવો આપજ્જતીતિ દસ્સેન્તો ‘‘વત્તમાન…પે… દોસતો’’તિ આહ. ન મયં સબ્બેસંયેવ અવત્તમાનતાય નિબ્બાનં વદામ. કિઞ્ચર�