📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ.

અભિધાનપ્પદીપિકાટીકા

ગન્થારમ્ભ

યસ્સ ¶ ઞાણં સદા ઞાણં, નાઞ્ઞેય્યા ઞાણકં વિના;

નિસ્સેસગુણયુત્તસ્સ, તસ્સ નત્વા મહેસિનો.

સત્થન્તરા સમાદાય, સારં સબ્બધરા તથા;

કરિય્યતે’ભિધાનપ્પ-દીપકસ્સત્થવણ્ણના.

પણામાદિવણ્ણના

[ક] ઇધાયં ગન્થકારો પઠમમત્તનો પરેસમ્પિ સમ્મા હિતત્થનિપ્ફાદનત્થં પુઞ્ઞસમ્પદ’માચિનોતિ ‘‘તથાગતો’’ચ્ચાદિના. તત્થ કરુણાકરો મહાકરુણાય ઉપ્પત્તિટ્ઠાનભૂતો યો તથાગતો ભગવા કરોપયાતં અત્તનો હત્થગતં સુખપ્પદં સુખસ્સ પતિટ્ઠાનભૂતં સુખકારણં વા સુખદાયકં વા પદં નિબ્બાનં ઓસજ્જ ચજિત્વા કલિસમ્ભવે દુક્ખકારણભૂતે ¶ ભવે સંસારે કેવલદુક્કરં સુકરેનાસમ્મિસ્સં અચ્ચન્તદુક્કરં પઞ્ચવિધપરિચ્ચાગાદિકં કરં કરોન્તો પરત્થં પરેસમત્થંયેવ અકા કતવા, તમેદિસં તથાગતં અહં નમામિ.

[ખ] યઞ્ચ ધમ્મં જરારુજાદિમુત્તા જરારોગાદીહિ વિમુત્તા મુનિકુઞ્જરા મુનિસેટ્ઠા ભગવન્તો અપૂજયું પૂજિતવન્તો, તથા ઉત્તરે ઉત્તમે સત્તાનં વા સંસારમહોઘપક્ખન્દાનં તતો ઉત્તરણસમત્થે યહિં તરે યસ્મિં ધમ્મપ્લવે ઠિતા સમ્માપટિપજ્જનવસેન આરૂળ્હા નરાનરા મનુસ્સા ચ દેવા ચ તિવટ્ટમ્બુનિધિં કિલેસકમ્મવિપાકવટ્ટસઙ્ખાતેહિ તીહિ વટ્ટેહિ આકુલિતં સંસારમહમ્બુરાસિં તરિંસુ તિણ્ણા, અઘપ્પહં કિલેસપ્પહાનકરં, સંસારદુક્ખપ્પહાનકરં વા તં ધમ્મમપિ અહં નમામિ.

[ગ] મુનિન્દોરસસૂનુતં ભગવતો ઉરે સમ્ભવધમ્મદેસનાય અરિયભાવપ્પત્તતાય મુનિન્દસ્સ ઓરસપુત્તભાવં ગતં પત્તં નુતં કિલેસખેપનકં સુપુઞ્ઞખેત્તં પુઞ્ઞત્થિકાનં પુઞ્ઞબીજવિરુહનટ્ઠાનં સુખેત્તભૂતં ભુવને લોકે સુતં વિસ્સુતં ¶ , સુતધરં વા કિલેસસવનાભાવેન અસ્સુતં અપાણોપિ પાણો કરીયિત્થાતિ પાણીકતો, પાતિમોક્ખસંવરો, સોવ સંવરો એતસ્સત્થીતિ પાણીકતસંવરો, તં પાણીકતસંવરં, વરં સીલાદિગુણેહિ સદેવકેહિ લોકેહિ પત્થનીયં. ‘‘દેવાપિ તસ્સ પિહયન્તિ તાદિનો’’તિ [ઉદા. ૨૭] હિ વુત્તં. સદા સબ્બસ્મિં કાલે ગુણોઘેન સીલાદિગુણસમૂહેન નિરન્તરન્તરં અવિચ્છિન્નમાનસં, પરિપુણ્ણચિત્તં વા ગણમ્પિ અટ્ઠન્નં અરિયપુગ્ગલાનં સમૂહં અપિ અહં નમામીતિ એવમેત્થ તિણ્ણમ્પિ સઙ્ખેપતો અત્થયોજના દટ્ઠબ્બા.

[ઘ-ઙ] એવં પુઞ્ઞસમ્પદમાચિનિત્વા કિમભિમતં સાધનીયમિચ્ચાહ ‘‘પકાસિસ્સમભિધાનપ્પદીપિક’’ન્તિ. બુદ્ધાદીનમભિધાનાનં સરૂપવસેન, લિઙ્ગવસેન ચ પરિદીપનતો પકાસનતો ‘‘અભિધાનપ્પદીપિક’’ન્તિ લદ્ધનામં સત્થં પકાસિસ્સં અન્તોભાવેન નિપ્ફન્નં બહિભાવેન પકાસિસ્સં. અન્તોભાવસ્સ હિ બહિભાવમપેક્ખિત્વા ભાવિતમુપપન્નં. નનુ સન્તેવ પુબ્બાચરિયાનં નામલિઙ્ગપ્પકાસનાન્યમરકોસતિકણ્ડોપ્પલિન્યાદ્યભિધાનસત્થાનિ, પાણિનિ બ્યાડિવરરુચિચન્દગોમિ રુદ્દવામનાદિવિહિતાનિ ચ લિઙ્ગસત્થાનિ, તતો કિમિદમુચ્ચતે ઇચ્ચાહ ‘‘નામલિઙ્ગાનિ બુદ્ધભાસિતસ્સારહાનિ દસ્સયન્તો’’તિ. એતેન સન્તેસ્વપિ પુબ્બાચરિયાનં સત્થેસુ યસ્મા ન તેસુ નામલિઙ્ગાનિ બુદ્ધવચનાનુરૂપાનિ હોન્તિ ¶ , તસ્મા તદનુરૂપાનિ નામલિઙ્ગાનિ દસ્સયન્તો અભિધાનસત્થં પકાસિસ્સામીતિ એતમત્થં દીપેતિ. નમ્યતે અભિધીયતે અત્થો અનેનાતિ નામં, સદ્દસત્થે નમુધાતુવસેન. લિઙ્ગયતે ‘‘ઇત્થિયમતો આપચ્ચયો’’ત્યાદિના વિભજ્જતેતિ, ઇત્થાદયો વાનેન લિઙ્ગીયન્તે બ્યઞ્જીયન્તેતિ લિઙ્ગં, ઇત્થિપુમનપુંસકં. કિમેતસ્સ અભિધાનસત્થસ્સ કરણે પયોજનન્તિ પુચ્છાયં યસ્મિં સતિ તં સોતારો સોતુમુસ્સહન્તિ, તં દસ્સેતુમાહ ‘‘નામલિઙ્ગેસ્વિ’’ચ્ચાદિ. યતો બુદ્ધવચને પટુનો ભાવો પાટવં, તદેવ અત્થો પયોજનં, તં ઇચ્છન્તીતિ પાટવત્થિનો, તેસં પાટવત્થીનં સોતૂનં નામલિઙ્ગેસુ કોસલ્લં કુસલતા છેકભાવો બુદ્ધવચને મહબ્બલં અત્થસ્સ નિચ્છયકારણં હોતિ, અતો તસ્મા કારણા બુદ્ધભાસિતસ્સારહાનિ નામલિઙ્ગાનિ દસ્સયન્તો અભિધાનપ્પદીપિકં સત્થં પકાસિસ્સન્તિ સમ્બન્ધો.

[ચ] ઇદાનિ સત્થલહુભાવત્થમાહ ‘‘ભિય્યો’’ચ્ચાદિ. ભિય્યો બાહુલ્લેન રૂપન્તરા રૂપભેદેન ઇત્થિપચ્ચયપુમ્ભાવાદિકારિયકતેન થીપુન્નપુંસકં ઞેય્યં, સો ચ નામાનં નામવિસેસનસ્સ, નામપરામસિસબ્બનામસદ્દસ્સ ચ ઞેય્યો પકારન્તરાભાવા. તત્ર નામાનં રૂપભેદો યથા – છુરિકા સત્ય’સિપુત્તિ [અભિધાન ૩૯૨ ગાથા]. અસિ ખગ્ગો ચ સાયકો [અભિધાન ૩૯૧ ગાથા]. પાનીયં સલિલં દકન્તિ [અભિધાન ૬૬૧ ગાથા]. નામવિસેસનસ્સ યથા – નિસીથો મજ્ઝિમા રત્તીતિ [અભિધાન ૭૦ ગાથા]. નામપરામસિસબ્બનામસદ્દસ્સ યથા – ¶ આકઙ્ખા રુચિ વુત્તા સા, ત્વધિકા લાલસા દ્વિસૂતિ [અભિધાન ૧૬૩ ગાથા]. સાહચરિયેન નિયતલિઙ્ગેનાવિપ્પયોગતો થીપુન્નપુંસકં ઞેય્યં. કત્થચીતિ યત્ર રૂપભેદો નત્થિ, તં યથા – મરીચિ મિગતણ્હિકા [અભિધાન ૬૫ ગાથા]. રંસિમા ભાકરો ભાનુ [અભિધાન ૬૩ ગાથા]. આપો પયો જલં વારિ [અભિધાન ૬૬૧ ગાથા]. મરીઝાદયો હ્યભિન્નરૂપત્તા લિઙ્ગન્તરેપિ સમ્ભાવિયન્તેહિ નિયતલિઙ્ગેહિ મિગતણ્હિકાભાકરજલાદિસદ્દેહિ સાહચરિયેન તંલિઙ્ગે નિચ્છીયન્તે. આહચ્ચવિધાનેન ઇત્થિપુમનપુંસકાનં વિસેસેત્વા કથનેન થીપુન્નપુંસકં ઞેય્યં. ક્વચીતિ યત્ર ન રૂપભેદો લિઙ્ગનિણ્ણયસ્સ નિમિત્તં, ન ચ સાહચરિયં લિઙ્ગભેદોભિમતો, નેકમેવ વા લિઙ્ગમિચ્છતે, તં યથા – વલ્લરી મઞ્જરી નારી [અભિધાન ૫૫૦ ગાથા]. વિટપો વિટભીત્થિયં [અભિધાન ૫૪૭ ગાથા]. ભીતિત્થી ભયમુત્તાસો [અભિધાન ૧૬૬ ગાથા]. વજિરં પુન્નપુંસકેચ્ચાદિ [અભિધાન ૨૪ ગાથા].

[છ] ઇદાનિ રૂપભેદોતિ લિઙ્ગનિણ્ણયસ્સ પટિપત્તિહેતુકો યો ભિન્નલિઙ્ગાનં દ્વન્દો, તક્કરણપટિસેધેન અભિન્નલિઙ્ગાનમેવ દ્વન્દો કતોતિ પરિભાસિતુમુપક્કમતે ‘‘અભિન્નલિઙ્ગિન’’મિચ્ચાદિ. અભિન્નલિઙ્ગીનંયેવ નામાનં દ્વન્દો કતો, ન ભિન્નલિઙ્ગીનં, યથા – વિમુત્યસઙ્ખતધાતુ, સુદ્ધિનિબ્બુતિયો સિયુન્તિ [અભિધાન ૯ ગાથા]. ન કેવલં દ્વન્દોયેવ, અથ ખો એકસેસોપ્યભિન્નલિઙ્ગાનંયેવ કતો, યથા – નગ્ગો દિગમ્બરાવત્થા. [અભિધાન ૭૩૪ ગાથા] સબ્બધરકતે પન ‘‘જીમૂતા મેઘપબ્બતા’’ ઇચ્ચુદાહટં. નનુ ચ ભિન્નલિઙ્ગાનમ્પિ એકસેસો કતો, યથા ¶ – માતા પિતા તુ પિતરો, પુત્તા તુ પુત્તધીતરો [અભિધાન ૨૪૯ ગાથા]. સસુરા સસ્સુ સસુરા, ભાતુભગિનિ ભાતરોતિ [અભિધાન ૨૫૦ ગાથા]. એત્થ હિ માતા ચ પિતા ચ પિતરો, પુત્તો ચ ધીતા ચ પુત્તા, સસ્સુ ચ સસુરો ચ સસુરા, ભાતા ચ ભગિની ચ ભાતરોતિ ભિન્નલિઙ્ગાનમ્પિ એકસેસો દસ્સિતોતિ. ઠાનન્તરે તેસં ભિન્નલિઙ્ગતાય દસ્સિતત્તા ન દોસો. તાતો તુ જનકો પિતા [અભિધાન ૨૪૩ ગાથા]. અમ્મા’મ્બા જનની માતા [અભિધાન ૨૪૪ ગાથા]. અપચ્ચં પુત્તોત્રજો સુતો [અભિધાન ૨૪૦ ગાથા]. નારિયં દુહિતા ધીતા [અભિધાન ૨૪૧ ગાથા]. જાયાપતીનં જનની, સસ્સુ વુત્તાથ તપ્પિતા. સસુરોતિ ઇચ્ચાદિકઞ્હિ તેસં [અભિધાન ૨૪૬ ગાથા] ઠાનન્તરન્તિ. તથા એત્થ કમં વિના ભિન્નલિઙ્ગાનં ગણનપાઠો વિય સઙ્કરોપિ ન કતો. તત્ર હિ સગ્ગદિસાદયો અત્થા યથાક્કમં તંસમ્બન્ધા ચ સક્કવિદિસાદયો અત્થા સકસકસમ્બન્ધસહિતા યથાભિધાનં સરૂપપટિપત્યમત્થભિધેય્યા, તથા તપ્પરિયાયસમ્બન્ધાનિ ચ યાનિ નામાનિ, તાનિ સબ્બાનિ તદભિધાનાવસરે અભિધેય્યાનીતિ સુખેનેકત્રેવ સકલનામપટિપત્તિ સરૂપપટિપત્તિ ચ યથા સિયાતિચ્ચેતદત્થં કમો અભ્યુપગમ્યતે, તથા ચ સત્યાવસ્સં સગ્ગાદિપરિયાયે દિવસદ્દાદયો, હરાદ્યવસરે કુમારાદયો અભિધેય્યા ઇતિ કમાનુરોધેન લિઙ્ગસઙ્કરો પરિહરિતુમસક્કુણેય્યો, યથાવુત્તન્તુ કમં વિના નેહ સઙ્કરો કતો, ઇતિ પરિયાયેન ઇત્થિપ્પકરણાદિક્કમેન યથાસમ્ભવમભિધાનતો, તં યથા – ઈતિ ત્વિત્થી અજઞ્ઞઞ્ચ, ઉપસગ્ગો ઉપદ્દવોતિ [અભિધાન ૪૦૧ ગાથા]. અત્ર હિ યે તિલિઙ્ગા, તે તિલિઙ્ગાવસરે એવ નિબદ્ધા, ન ગણનપાઠા વિય ઉચ્ચારણવસેન, એવં સબ્બત્ર યથાસમ્ભવં નીયતે. વુત્તઞ્ચ –

‘‘ભેદાખ્યાનાય ¶ ન દ્વન્દો, નેકસેસો ન સઙ્કરો;

કતોત્ર ભિન્નલિઙ્ગાન-મવુત્તાનં કમં વિના’’તિ [અમર ૧.૪].

ઇદાનિ લિઙ્ગવાચકાનં ઠાનવસેનત્થેસુ ગમનં દસ્સેતુમાહ ‘‘લિઙ્ગવાચકે’’ચ્ચાદિ. ગાથાપાદન્તમજ્ઝટ્ઠા ગાથાનં પાદાનઞ્ચ અન્તમજ્ઝટ્ઠા લિઙ્ગવાચકા અનેકત્થલિઙ્ગવાચકાનિ ઞાણદસ્સનાદીનિ લિઙ્ગાનિ પુબ્બમત્થં વાચકવસેન યન્તિ ગચ્છન્તિ. અપરે ગાથાપાદાનમાદિટ્ઠા લિઙ્ગવાચકા પરમત્થં યન્તિ ગચ્છન્તિ. તં યથા –

ફલે વિપસ્સનાદિબ્બ-ચક્ખુસબ્બઞ્ઞુતાસુ ચ;

પચ્ચવેક્ખણઞાણમ્હિ, મગ્ગે ચ ઞાણદસ્સનં [અભિધાન ૭૯૪ ગાથા].

ણાદો સદ્ધાચીવરાદિ-હેત્વાધારેસુ પચ્ચયો;

કીળાદિબ્બવિહારાદો, વિહારો સુગતાલયે [અભિધાન ૮૫૭ ગાથા].

ખગ્ગે કુરૂરે નેત્તિંસો, પરસ્મિઞ્ચાત્ર તીસ્વમુ [અભિધાન ૧૦૮૯ ગાથા];

કુસલે સુકતં સુટ્ઠુ-કતે ચ સુકતો તિસુ [અભિધાન ૯૩૮ ગાથા].

સમયો સમવાયે ચ, સમૂહે કારણે ખણે;

પટિવેધે સિયા કાલે, પહાને લાભદિટ્ઠિસુ [અભિધાન ૭૭૮ ગાથા].

કન્તારો વનદુગ્ગેસુ [અભિધાન ૧૧૦૭ ગાથા].

એત્થ ચ –

યેભુય્યતાબ્યામિસ્સેસુ, વિસંયોગે ચ કેવલં;

દળ્હત્થેનતિરેકે ચા-નવસેસમ્હિ તં તિસુ [અભિધાન ૭૮૬ ગાથા].

સમાધિસ્મિં પુમેકગ્ગો-નાકુલે વાચ્ચલિઙ્ગિકો [અભિધાન ૧૦૩૫ ગાથા].

જળે થૂલો મહત્યપિ [અભિધાન ૧૦૬૬ ગાથા] ચ્ચાદીસુ

ગાથામજ્ઝટ્ઠાનં ¶ , પાદન્તમજ્ઝટ્ઠાનઞ્ચ લિઙ્ગવાચકાનં પુબ્બપરત્થેસ્વપિ ગમનભાવતો ‘‘પુબ્બં યન્તી’’તિ ઇદં યેભુય્યવસેન વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. અથ વા ગાથાનં મજ્ઝન્તટ્ઠા પુબ્બં યન્તિ, ગાથામજ્ઝટ્ઠા, પાદન્તમજ્ઝટ્ઠા ચ પુબ્બાપરઞ્ચ યન્તીતિ યથાલાભયોજના દટ્ઠબ્બા.

[જ] ઇદાનિ વિસેસવિધિમ્હિ સત્થલહુભાવત્થં પરિભાસતે ‘‘પુમિત્થિય’’મિચ્ચાદિ. પુમિત્થિયં ‘‘દ્વીસૂ’’તિ પદં ઞેય્યં, યથા – અસનિ દ્વીસુ [અભિધાન ૨૪ ગાથા]. સબ્બલિઙ્ગે લિઙ્ગત્તયે ‘‘તીસૂ’’તિ પદં ઞેય્યં, યથા – સત્તન્નં પૂરણે સેટ્ઠે’તિસન્તે સત્તમો તિસુ [અભિધાન ૯૪૨ ગાથા]. એત્થ ચ નિસિદ્ધલિઙ્ગનામં પારિસેસતો ‘‘સેસલિઙ્ગ’’ન્તિ ઞેય્યં [નિસિદ્ધલિઙ્ગ સેસત્થં (અમર ૧.૫.)], યથા – વસ્સ સંવચ્છરા નિત્થીતિ [અભિધાન ૮૧ ગાથા]. અત્ર ચેકલિઙ્ગનિસેધબ્યાખ્યાનેન લિઙ્ગદ્વયવિધાનન્તિ [એકલિઙ્ગનિસેધબ્યાજેન લિઙ્ગદ્વયાભિધાનમિતિ (અમરકોસચિન્તામણિટીકા)].

ગન્થલાહવં વિધાયેદાનિ પટિપત્તિલાહવત્થમાહ ‘‘અભિધાનન્તરારમ્ભે’’ઇચ્ચાદિ. અભિધાનન્તરસ્સ અઞ્ઞસ્સ અભિધાનસ્સ આરમ્ભે સતિ, તુ અન્તો યસ્સ અભિધાનસ્સ, અથ આદિ યસ્સ અભિધાનસ્સાતિ ઇદં અભિધાનદ્વયઞ્ચ ઞેય્યં. ત્વન્તમથાદિકં નામાદિપદં પુબ્બેન ન સમ્બજ્ઝતેતિ ભાવો. તત્ર નામપદં યથા – જિનો સક્કો તુ સિદ્ધત્થો [અભિધાન ૪ ગાથા]. કેસવો ચક્કપાણ્યથ [અભિધાન ૧૬ ગાથા]. મહિસ્સરો સિવો સૂલી [અભિધાન ૧૬ ગાથા]. લિઙ્ગપદં યથા – પુમે તુ પણ્હિ પાસણિ [અભિધાન ૨૭૭ ગાથા]. પુમે તૂતુ રજો પુપ્ફં [અભિધાન ૨૩૮ ગાથા]. સા તિરોકરણીપ્યથ ¶ [અભિધાન ૨૯૮ ગાથા]. પુન્નપુંસકમુલ્લોચં [અભિધાન ૨૯૯ ગાથા]. અત્થપદં યથા – ઉદરે તુ તથા પાચા’નલસ્મિં ગહણીત્થિયં [અભિધાન ૯૭૩ ગાથા]. પણીતો તીસુ મધુરે, ઉત્તમે વિહિતેપ્યથ. અઞ્જસે વિસિખાયઞ્ચ, પન્તિયં વીથિ નારિયં [અભિધાન ૯૪૦ ગાથા]. અથસદ્દેન ચત્ર અનન્તરિયત્થેન સકપરિયાયોપલક્ખણતો અથો સદ્દાદીસુ ચ ન પુબ્બેન સમ્બજ્ઝતે. પાણકો ચાપ્યથો ઉચ્ચાલિઙ્ગો લોમસપાણકોતિ [અભિધાન ૬૨૩ ગાથા].

[ઝ] ઇદાનિ બુદ્ધવચનાનમનુરૂપાનમ્પિ પચુરપ્પયોગાનમેવ કેસઞ્ચિ ગહણં અત્તનો સત્થન્તરાપસય્હતાવસેન અહંકારપુબ્બિકાભાવઞ્ચ દસ્સેતુમાહ ‘‘ભિય્યો પયોગ’’મિચ્ચાદિ. સોગતે સુગતસ્સ વચનભૂતે આગમે પિટકત્તયે, તઞ્હિ આગચ્છન્તિ તિવિધસમ્પત્તિયો એતેનાતિ આગમોતિ વુચ્ચતિ. તસ્મિં ભિય્યો પયોગં બાહુલ્લેન પયુજ્જતેતિ પયોગો, તં આગમ્મ ગહેત્વા ક્વચિ અરઞ્ઞવગ્ગાદીસુ નિઘણ્ટુયુત્તિઞ્ચ નિઘણ્ટુનામકે સત્થે આગતં બુદ્ધવચનાનુરૂપં યુત્તિઞ્ચ આનીય આનેત્વા નામલિઙ્ગં કથીયતિ અન્તોભાવેન નિપ્ફન્નં બહિભાવેન પકાસીયતે. આવિભાવત્તમેવ હિ જઞ્ઞત્તં સન્તકારિયકારિનો. આસીસાયં વા અવસ્સમ્ભાવિનોપિ વચનસ્સ વત્તમાનત્થવત્તિચ્છાય વત્તમાનત્તં, તથા હિ લોકે અવસ્સમ્ભાવિનો સિદ્ધિમભિસન્ધાય ભાવિનમપ્પત્તં વત્તમાનત્તેન વા અતીતત્તેન વા વત્તુમિચ્છતિ, તં યથા – ‘‘ઇદં મમમપાપયે’’તિ કોચિ કેનચાભિહિતો સન્તો અવસ્સં તં ભવિસ્સતીતિ મઞ્ઞમાનો પાપિયમાનં પત્તં વા વત્તુમિચ્છતિ ¶ , તતોયેવ ‘‘આસીસાયં ભૂતમિવ ચે’’તિ [પાણિનિ ૩.૩.૧૩૨] તદતિદેસવચનં પચ્ચાખ્યાયતે.

પણામાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧. સગ્ગકણ્ડવણ્ણના

૧. ઇદાનિ યસ્મા અભિધેય્યત્થો નામ પઞ્ઞત્તિપરમત્થત્થવસેન દુવિધો, તેસુ યેભુય્યેન પઞ્ઞત્તત્થતો પરમત્થત્થોવ સેટ્ઠો, તેસુપિ ઓધિસો કિલેસાનં સમુચ્છેદપટિપ્પસ્સદ્ધિકરત્તા યથાક્કમં અટ્ઠ ધમ્મા સેટ્ઠા, તતોપિ નિબ્બાનમેવ સેટ્ઠં, તેસં સબ્બેસમ્પિ ધમ્માનં સમ્માસમ્બુદ્ધોવ સેટ્ઠો. વુત્તઞ્હિ ભગવતા ‘‘વિરાગો સેટ્ઠો ધમ્માનં, દ્વિપદાનઞ્ચ ચક્ખુમા’’તિ [ધ. પ. ૨૭૩; નેત્તિ. ૧૨૫]. એત્થ હિ ‘‘યાવતા, ભિક્ખવે, ધમ્મા સઙ્ખતા વા અસઙ્ખતા વા, વિરાગો તેસં ધમ્માનં અગ્ગમક્ખાયતી’’તિ [અ. નિ. ૪.૩૪; ૫.૩૨; ઇતિવુ. ૯૦] વચનતો સબ્બેસમ્પિ સઙ્ખતાસઙ્ખતધમ્માનં વિરાગસઙ્ખાતો નિબ્બાનમેવ સેટ્ઠો, ચક્ખુમા પન સમ્માસમ્બુદ્ધો તેસં સબ્બેસમ્પિ ધમ્માનં, દેવમનુસ્સાદિભેદાનં દ્વિપદાનઞ્ચ પઞ્ઞત્તત્થાનં સેટ્ઠોતિ અયમત્થો વુત્તો ભગવતા, તસ્મા સબ્બત્થસેટ્ઠત્થાભિધાયકાભિધાનભૂતં બુદ્ધાતિધાનમેવ પઠમં સગ્ગકણ્ડસ્સ આદિમ્હિ પત્થિયવસેન [સત્થિયવસેન (ક.)] દસ્સેતુમાહ ‘‘બુદ્ધો’’ચ્ચાદિ. તત્થ જિનસદ્દન્તં સબ્બબુદ્ધસ્સ નામં. સબ્બં બુદ્ધવાતિ બુદ્ધો, સકમ્મકા કત્તરિ તપચ્ચયો. વિસિટ્ઠા બુદ્ધિ અસ્સત્થીતિ બુદ્ધો, પસંસાયં યદાદિના ણપચ્ચયો. દાનસીલક્ખન્ધાદયો ઠાનાટ્ઠાનઞાણાદયો વા દસ ¶ બલાનિ યસ્સેતિ દસબલો. સાસતિ વિનયતિ સત્તેતિ સત્થા. સબ્બધમ્મજાનનસીલતાય સબ્બઞ્ઞૂ. દ્વિપદાનં, દ્વિપદેસુ વા ઉત્તમો દ્વિપદુત્તમો, બુદ્ધવંસવણ્ણનાયં [બુ. વં. અટ્ઠ. ૩૭ નિદાનકથા] નિદ્ધારણલક્ખણાય છટ્ઠિયા સમાસસ્સ પટિસિદ્ધત્તા નેદિસી નિદ્ધારણલક્ખણા છટ્ઠી ગમ્યતે. કસ્મા પન સો તત્થ પટિસિદ્ધોતિ? સમાસે યેભુય્યેન નિદ્ધારણલક્ખણત્તયસ્સ વિકલાભાવતો. કિઞ્ચાપિ હિ તત્થ છટ્ઠિયાયેવ પટિસિદ્ધો, સત્તમિયા પન નિદ્ધારણલક્ખણાય વિજ્જમાનત્તા તસ્સાપિ સો પટિસેધનીયોયેવ. મુનીનં ઇન્દો રાજા મુનિન્દો. પુઞ્ઞઞાણભાગ્યાદયો ભગં નામ, તંયોગા ભગવા. નાથતિ સત્તાનં હિતં યાચતિ, કિલેસે વા ઉપતાપેતિ, સત્તેસુ વા ઇસ્સરિયં કરોતિ, તેસં વા હિતં આસીસતીતિ નાથો. બુદ્ધધમ્મસમન્તઞાણદિબ્બચક્ખુસઙ્ખાતેહિ પઞ્ચહિ ચક્ખૂહિ સમન્નાગતત્તા ચક્ખુમા. સબ્બદા બ્યામપ્પભાય કાયતો નિચ્છરણવસેન અઙ્ગીરસો. સબ્બાકારેન સબ્બધમ્માનં મુનનતો મુનિ, ધમ્મવાદેસુ વા મોનકરણતો મુનિ.

૨. લોકાનં, લોકેસુ વા નાથો લોકનાથો. અત્તનો અધિકસ્સ કસ્સચિપિ ઉત્તમપુગ્ગલસ્સ અભાવતો અનધિવરો, સબ્બપરિયન્તગતત્તભાવત્તા વા નત્થિ એતસ્સ ઇતો અઞ્ઞો અધિકો પત્થેતબ્બો અત્તભાવોતિ અનધિવરો. મહન્તાનં સીલક્ખન્ધાદીનં એસનતો ગવેસનતો મહેસિ, મહન્તો વા ઈસો વિભૂતિ એતસ્સાતિ મહેસિ. હિતં વિનયતિ અનુસાસતીતિ વિનાયકો, વિસિટ્ઠં વા નિબ્બાનં સત્તે નેતીતિ વિનાયકો. સબ્બધમ્મદસ્સનસીલતાય ¶ ‘‘સમન્તચક્ખૂ’તિ લદ્ધનામેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન સમન્નાગતત્તા સમન્તચક્ખુ. સોભનં ગતં ઞાણમસ્સ, સંસારા વા સુટ્ઠુ અપુનરાવત્તિયા ગતવાતિ સુગતો, સપરસુખસિદ્ધત્થં વા સમ્મા ગતવાતિ સુગતો. ભૂરિ બહુકા પઞ્ઞા યસ્સ, અનન્તત્તા વા ભૂરિસમા પઞ્ઞા એતસ્સાતિ ભૂરિપઞ્ઞો, અનન્તાય મહાપથવિયા સદિસપઞ્ઞોત્યત્થો. કિલેસાદિપઞ્ચવિધં મારં જિતવાતિ મારજિ.

૩. નરાનં સીહો સેટ્ઠો, પરપ્પવાદમદ્દનસહનતો વા નરો ચ સો સીહો ચાતિ નરસીહો, સહતીતિ સીહો, નિરુત્તિનયેન પુબ્બવણ્ણાકારસ્સીકારો, સીહસદિસત્તા વા નરો ચ સો સીહો ચાતિ નરસીહો. યથા હિ સીહો મિગરાજા ચતૂહિ દાઠાહિ સબ્બસત્તે હિંસતિ અભિભવતિ, તથા ભગવાપિ સીલપઞ્ઞાપુઞ્ઞિદ્ધિસઙ્ખાતેહિ ચતૂહિ ધમ્મેહિ સબ્બં લોકં હિંસતિ અભિભવતીતિ ઓપમ્મસંસન્દનં. સબ્બપુરિસાનં સેટ્ઠત્તા નરવરો, નરાનં વા દેવમનુસ્સાનં સેટ્ઠત્તા નરવરો, ‘‘સીલે પતિટ્ઠાય નરો સપઞ્ઞો’’તિ [સં. નિ. ૧.૨૩] એત્થ વિય નરસદ્દેન સબ્બે દેવમનુસ્સા સઙ્ગહિતા. ધમ્મસ્સ રાજપવત્તકત્તા ધમ્મરાજા, ધમ્મતો વા સદેવકસ્સ લોકસ્સ રાજા જાતો, નાધમ્મતોતિ ધમ્મરાજા, ધમ્મેન રાજતીતિ વા ધમ્મરાજા, ધમ્મપાલકો વા રાજા ધમ્મરાજા. મુનીનં સેટ્ઠત્તા મહામુનિ. દેવાનં અતિદેવોતિ દેવદેવો, દેવાનં અધિકો વા દેવો દેવદેવો. લોકાનં ગરુ આચરિયો લોકગરુ, લોકાનં ગરુભાજનત્તા વા લોકગરુ. ધમ્મસ્સ સામિ યથાવુત્તનયેન ધમ્મસ્સામી. યથા પુરિમકા સમ્માસમ્બુદ્ધા ¶ સબ્બઞ્ઞુભાવં ગતા, તથા અયમ્પિ ગતોતિ તથાગતો, તથા વા સમ્મા ગતં ઞાણમસ્સાતિ તથાગતોત્યાદિના તથાગતસદ્દસ્સ અત્થપપઞ્ચો તત્થ તત્થ [દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૭; મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૨; સં. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩.૭૮; અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૭૦; ઉદા. અટ્ઠ. ૧૮; ઇતિવુ. અટ્ઠ. ૩૮; થેરગા. અટ્ઠ. ૧.૩; બુ. વં. અટ્ઠ. ૨ નિદાન કથા; મહાનિ. અટ્ઠ. ૧૪; પટિ. સ. અટ્ઠ. ૧.૧.૩૭; દી. નિ. ટી. ૧.૭; દી. નિ. અભિ. ટી. ૧.૭; મ. નિ. ટી. ૧.૧૨; અ. નિ. ટી. ૧.૧.૧૭૦] વુત્તનયેન વેદિતબ્બો.

૪. સયમેવ સમ્માસમ્બુદ્ધો ભવતિ, અનઞ્ઞબોધિતોતિ સયમ્ભૂ. સમ્મા અવિપરીતેન સ’મત્તનાયેવ સબ્બધમ્મે બુજ્ઝતિ અબુજ્ઝિ બુજ્ઝિસ્સતીતિ સમ્માસમ્બુદ્ધો. સેટ્ઠપઞ્ઞાય સમન્નાગતત્તા વરપઞ્ઞો. સત્તે સંસારણ્ણવતો નિબ્બાનપારં નેતીતિ નાયકો. જિતપઞ્ચમારત્તા જિનો. એત્થ ચ સમન્તભદ્ર, લોકજિ, છળભિઞ્ઞ, અદ્વયવાદી, સિરીઘન, અકનિટ્ઠગ [અકનિટ્ઠક (ક.)], ધમ્મચક્ક, રાગાસનિ [રાગારિ (ક.)], તિસરણ, ખસમ [ખણસમ (ક.) ખેન આકાસેન સમા તુલ્યા ગુણા યસ્સ સો (તિકણ્ડસેસટીકા ૧.૧.૮)], ગુણાકર, મહાસુખ, વજિર, મેત્તાબલ, અસમ, જિતારિ, મહાબોધિ, ધમ્મધાતુ, સેતકેતુ, ખજિ, તિમુત્તિ [ખજિરવિમુત્તિ (ક.) ખેન આકાસજ્ઝાનેન – સુઞ્ઞભાવનાયાતિ ભાવો – જયતિ સંસારભાવં યો, જિ+ ક્વિપ સુઞ્ઞવાદીનં બોદ્ધાનં ‘‘સુઞ્ઞં સબ્બમેવ’’ ઇત્યાકારભાવનાય સંસારભાવજયનતો તથાભાવો (સદ્દકપ્પદ્દુમ)], દસભૂમિસ્સર, પઞ્ચઞાણ, બહુક્ખમ, સમ્બુદ્ધ, સબ્બદસ્સી, મહાબલ, સબ્બબોધ ¶ [સમ્બોધધમ્મ (ક.)], ધમ્મકાય, સંગુત્ત, અરહ, દ્વાદસક્ખ, વીતરાગાદીનિપિ અનેકાનિ બુદ્ધસ્સ નામાનિ [ઇમાનિ પરિયાયવચનાનિ પાયસો અમરકોસતો, તિકણ્ડસેસાભિધાનતો ચ ગહિતાનિ]. સમન્તતો પુઞ્ઞસમ્ભારતો ચ ઞાણસમ્ભારતો ચ ભદ્રો સેટ્ઠોતિ સમન્તભદ્રોત્યાદીનિ ચ નિબ્બચનાનિ વેદિતબ્બાનિ. વુત્તઞ્ચ –

‘‘અસઙ્ખ્યેય્યાનિ નામાનિ, સગુણેન મહેસિનો;

ગુણેન નામમુદ્ધેય્યં, અપિ નામસહસ્સતો’’તિ [ધ. સ. અટ્ઠ. ૧૩૧૩; ઉદા. અટ્ઠ. ૫૩; પટિ. મ. અટ્ઠ. ૧.૧.૭૬; નેત્તિ. અટ્ઠ. ૩૮].

તત્થ ઉદ્ધેય્યન્તિ ઉદ્ધરિતબ્બં. અપિ નામસહસ્સતોતિ અનેકેહિ નામસહસ્સેહીત્યત્થો. સબ્બબુદ્ધનામકથા.

સક્કાદિસત્તકં અમ્હાકં બુદ્ધસ્સ નામં. પઞ્ચમારે જેતું સક્કોતીતિ સક્કો, ભગિનીહિ સદ્ધિં સંવાસકરણતો વા લોકમરિયાદં છિન્દિતું સક્કુણન્તીતિ સક્કા, સાકિયરાજૂનં પુબ્બરાજાનો, તેસં વંસભૂતત્તા ભગવા ‘‘સક્કો’’તિ વુચ્ચતિ. અસ્સ ચ જાતિસમનન્તરં નિધયો રતનાનિ ચ ઉપ્પન્નાનીતિ સિદ્ધત્થોતિ નામં કતં, સબ્બેસં વા લોકાનં સિદ્ધા અત્થા એતેન હેતુભૂતેનાતિ સિદ્ધત્થો. સુદ્ધં ઓદનં અસ્સાતિ સુદ્ધોદનો, તસ્સ અપચ્ચં સુદ્ધોદનિ. ગોતમવંસસ્સ કપિલસ્સ મુનિનો સિસ્સતાય સક્યા ગોતમા, ભગવા પન ગોતમવંસે ઉપ્પન્નત્તા ગોતમસ્સ મુનિનો અપચ્ચં ગોતમો.

૫. સક્યવંસાવતિણ્ણો [સક્યવંસા પિત્થિણ્ણો (ક.)] સક્યમુનિ યો બુદ્ધો સો સક્યસીહો, સક્યાનં વા સેટ્ઠત્તા સક્યસીહો. સક્યકુલતો ¶ જાતો મુનિ સક્યમુનિ. સૂરિયદેવપુત્તસ્સ સોતાપન્નત્તા ભગવા આદિચ્ચબન્ધૂતિ વુચ્ચતિ, આદિચ્ચસ્સ બન્ધુ ઞાતીતિ નિબ્બચનં કત્વા. એત્થપિ માયાદેવીસુત, મહાસમણ, કલિસાસનાદીનિ [કુલિસાસનાદીનિ (ક.) કલિમ્હિ યુગે સાસનં અનુસાસનં યસ્સ સો, અથવા કલિમ્હિ પાપે વિવાદે વા સાસનં હિતસાધનં યસ્સ સો (તિકણ્ડસેસટીકા ૧.૧.૧૧)] ગોતમપરિયાયાનિ વેદિતબ્બાનિ.

૬. મોક્ખાદીનિ નિબ્બુતિપરિયન્તાનિ છચત્તાલીસ નામાનિ નિબ્બાનસ્સ નામાનિ. મુચ્ચન્તિ એત્થ, એતેન વા રાગાદીહીતિ મોક્ખો. નિરુજ્ઝન્તિ એત્થ રાગાદયોતિ નિરોધો, રુન્ધતિ વા નિબ્બાનન્તિ રોધો, કિલેસો, સો એત્થ નત્થીતિ નિરોધો. વાનસઙ્ખાતાય તણ્હાય નિક્ખન્તત્તા, નિબ્બાતિ વા એતેન રાગગ્ગિઆદિકોતિ નિબ્બાનં. યથા પકતિદીપો નદીસોતેન વુય્હમાનાનં પતિટ્ઠા હોતિ, એવમિદમ્પિ નિબ્બાનં સંસારમહોઘેન વુય્હમાનાનં પતિટ્ઠાતિ દીપો વિયાતિ દીપો, નિક્કિલેસાનં વા પદીપસદિસભાવકરણતો દીપો વિયાતિ દીપો, ‘‘નિબ્બન્તિ ધીરા યથયં પદીપો’’તિ હિ વુત્તં, દિપ્પતિ વા અરિયાનં ઞાણચક્ખુસ્સેવ પકાસતીતિ દીપો. તણ્હાનં ખયહેતુત્તા તણ્હક્ખયો. રાગાદીનં પટિપક્ખત્તા, ઉત્તમટ્ઠેન વા પરં. તાયતિ રક્ખતિ અપાયાદિતોતિ તાણં. નિલીયન્તિ એત્થ સંસારભયભીરુકાતિ લેણં. નત્થિ દીઘરસ્સાદિકં રૂપં સણ્ઠાનમેતસ્સાતિ અરૂપં, અપ્પચ્ચયત્તા વા અરૂપં. રાગાદીનં સન્તકરણત્તા સન્તં. રાગક્ખયહેતુભાવેન અવિપરીતત્તા, ચતુસચ્ચપરિયાપન્નત્તા ¶ વા સચ્ચં. નત્થિ આલયો તણ્હા એત્થાતિ અનાલયં.

૭. પચ્ચયેહિ ન સઙ્કરીયતેતિ અસઙ્ખતં. સિવં ખેમભાવં કરોતીતિ સિવં, સંસારભીરુકેહિ સેવિતબ્બત્તા વા સિવં, યદાદિના વપચ્ચયો. નત્થિ એત્થ મતં મરણં, એતસ્મિં વા અધિગતે પુગ્ગલસ્સ મતન્તિ અમતં. પસ્સિતું સુદુક્કરતાય સુદુદ્દસં. પરેહિ ઉત્તમેહિ અરિયપુગ્ગલેહિ અયિતબ્બં ગન્તબ્બન્તિ પરાયણં, પરતો વા અયિતબ્બં ગન્તબ્બન્તિ પરાયણં, સંસારસભાવતો અઞ્ઞસભાવવસેન બુજ્ઝિતબ્બન્ત્યત્થો, પરેસં વા અરિયપુગ્ગલાનં પતિટ્ઠાનત્તા પરાયણં. યેન ચત્તારો મગ્ગા ઓધિસો કિલેસે સરન્તિ હિંસન્તિ તં ધમ્મં સરણં, અરિયાનં વસિતગેહત્તા વા સરણં. ઈતિ ઉપદ્દવો પવાસો ચ તે યત્થ ન સન્તિ, તં અનીતિકં, સત્તે સંસારં નેતીતિ ‘‘નીતી’’તિ લદ્ધનામાય તણ્હાય અભાવતો વા અનીતિકં. આસવાનં અનારમ્મણતાય અનાસવં. નિચ્ચટ્ઠેન ધુવં, ધવતિ વા મગ્ગાનમારમ્મણભાવં ગચ્છતીતિ ધુવં, ‘‘ધુ ગતિથેરિયેસૂ’’તિ હિ કાતન્તધાતુ. દટ્ઠબ્બસભાવસ્સ નત્થિતાય અનિદસ્સનં. પચ્ચયેહિ અકતત્તા અકતં. સદા વિજ્જમાનત્તા અપલુજ્જનસભાવં ગચ્છતિ, તેન વા વિઞ્ઞાયતીતિ અપલોકિતં. ‘‘ઇતં ગતે ચ વિઞ્ઞાતે’’તિ હિ નાનત્થસઙ્ગહે વુત્તં. લોકસભાવેન વા વિઞ્ઞાયતીતિ લોકિતં, તબ્ભાવાપગમનતો અપલોકિતં. સણ્હટ્ઠેન નિપુણં, યેન વા ચત્તારો મગ્ગા ઓધિસો કિલેસે નિસ્સેસતો પુનન્તિ સોધેન્તિ, તં નિપુણં. ન કદાચિપિ યસ્સ અન્તો વિનાસો અત્થિ, તં અનન્તં. ખરન્તિ ¶ વિનસ્સન્તીતિ ખરા, સઙ્ખતા, તે યત્થ ન સન્તિ, તં અક્ખરં, ખરસઙ્ખાતાનં વા સઙ્ખતાનં પટિપક્ખત્તા અક્ખરં. એત્થ ચ અસઙ્ખતન્ત્યાદિકા ગાથા રુચિરા નામ.

૮. સબ્બદુક્ખાનં ખયકારણત્તા દુક્ખક્ખયો. બ્યાબાધતીતિ બ્યાબાધો, સો એવ બ્યાબાદો, દુક્ખસચ્ચં, તસ્સ ભાવો બ્યાબજ્જં, દુક્ખસ્સ પીળનાદ્યત્થો, તં યત્થ નત્થિ, તં અબ્યાબજ્જં, અબ્યાપજ્ઝન્તિપિ પાઠો, તત્થ બ્યાપજ્જન્તિ વિનસ્સન્તીતિ બ્યાપાદા, સઙ્ખતા, તેસં ભાવો બ્યાપજ્ઝં, સઙ્ખતાનં વિનસ્સનભાવો, તં યત્થ નત્થિ, તં અબ્યાપજ્ઝન્તિ એવમત્થો વેદિતબ્બો, નિરુત્તિનયેન ચ દ્યસ્સ જ્ઝકારો. કિલેસકમ્મવિપાકવટ્ટાનમભાવતો વિવટ્ટં. નિબ્ભયટ્ઠેન ખેમં, ખયન્તિ વા એતેન રાગગ્ગિઆદયોતિ ખેમં. સઙ્ખારેહિ અસમ્મિસ્સતાય, વિસંયોગતાય ચ કેવલં. અપવજ્જન્તિ સઙ્ખારા એતસ્માતિ અપવગ્ગો. યસ્મા રાગો વિગતો, સો વિરાગો. પધાનભાવં નીતં પણીતં. નત્થિ એતસ્મિં અધિગતે અરિયાનં ચુતં ચવનન્તિ અચ્ચુતં. અરિયેહિ પજ્જિતબ્બત્તા ગન્તબ્બત્તા પદં.

૯. ચત્તારો યોગા ખયન્તિ એતેનાતિ યોગક્ખેમો. પારેતિ સક્કોતિ સંસારદુક્ખસન્તાપં સમેતુન્તિ પારં, ‘‘સંસારદુક્ખસન્તાપતત્તસ્સા’લં સમેતવે’’તિ હિ વુત્તં. પગતા સંસારચક્કસ્સ અરા એતસ્માતિ વા પારં. કિલેસેહિ મુચ્ચનતો મુત્તિ, નિકાયન્તરિયા પન ‘‘સરીરેન્દ્રિયેહિ અત્તનો મુત્તત્તા મુત્તી’’તિ વદન્તિ. કિલેસસમનતો સન્તિ. વિસુજ્ઝન્તિ સત્તા એતાય રાગાદિમલેહીતિ વિસુદ્ધિ ¶ . સબ્બસઙ્ખારા વિમુચ્ચનતો વિમુત્તિ. અસઙ્ખતમેવ નિસ્સત્તનિજ્જીવટ્ઠેન, સન્તિલક્ખણધારણતો વા ધાતૂતિ અસઙ્ખતધાતુ. સુજ્ઝન્તિ સત્તા એતાય રાગાદિમલેહીતિ સુદ્ધિ. આવુણોતિ સંસારતો નિક્ખન્તુમપ્પદાનવસેનાતિ વુતિ, તણ્હા, તતો નિક્ખન્તત્તા નિબ્બુતિ.

૧૦. ખીણાસવાદિચતુક્કં અરહન્તે. ખીણા આસવા યસ્સ સો ખીણાસવો. તતો ઉત્તરિ કરણીયાભાવતો નત્થિ સિક્ખા એતસ્સાતિ અસેક્ખો. વિગતો રાગો યસ્માતિ વીતરાગો. સંસારચક્કસ્સ અરે હતવાતિ અરહા, ‘‘અરહ’’ન્તિપિ પાઠો.

દેવલોકાદિપઞ્ચકં સગ્ગસ્સ નામં. દેવાનં લોકો ભવનં દેવલોકો. દિબ્બન્ત્યત્ર દિવો. અજ ગતિયં, અનેકત્થત્તા ઠિતિયં, ચિરં ઠિયતે અસ્મિન્તિ અગ્ગો, ઠાનં, સોભનો અગ્ગો સગ્ગો, પુઞ્ઞેન વા સુટ્ઠુ અજીયતેતિ સગ્ગો. તયો દેવા દિબ્બન્ત્યત્રેતિ તિદિવો. પધાનતો હિ તીહિ હરિહરબ્રહ્મેહિ બ્યપદેસો. તિદસાનં દેવાનં આલયો ઠાનન્તિ તિદસાલયો. કેચિ પન ‘‘દેવલોકાદિત્તયં સગ્ગસામઞ્ઞસ્સ નામં, તિદિવાદિદ્વયં તાવતિંસસ્સા’’તિ વદન્તિ, તં અમરકોસાદીસુ સામઞ્ઞસ્મિંયેવ દ્વિન્નમ્પિ ગહણતો ન સારતો પચ્ચેતબ્બં. એત્થાપિ નાક, સુરલોક, તિપિટ્ઠપ [વિસન્તિ સુકતિનો અસ્મિં ઇતિ પિટ્ઠપં પિસોદરાદિ તિદસાનં પિટ્ઠપધિતિ દસસદ્દલોપો (ચિન્તામણિટીકા)], અવરોહ, ફલોદય ¶ [ફલસ્સ કમ્મફલસ્સ ઉદયો દિટ્ઠિયોગ્યટ્ઠાનં (તિકણ્ડટીકા)], મન્દર, સેરિક, સક્કભવન, ખં, નભાદીનિ દેવલોકસામઞ્ઞાનિ ઇધાનાગતાનિપિ ગહેતબ્બાનિ.

૧૧-૧૨. તિદસાદિચતુદ્દસકં દેવતાસામઞ્ઞસ્સ નામં. જાતીસુ [જાતિજાતીસુ (ક.)] વુત્તાસુ બ્યત્તિપિ વુચ્ચતીતિ બ્યત્તીનં બહુત્તા બહુવચનનિદ્દેસો. જાતિસત્તાવિનાસસઙ્ખાતા તિસ્સો દસા પરિમાણા એતેસન્તિ તિદસા. એતે હિ મનુસ્સાદયો વિય બુદ્ધિવિપરિણામખયેહિ ન યુજ્જન્તિ, પઞ્ચવીસતિવસ્સુદ્દેસિયા એવ ઉપ્પજ્જન્તિ સન્તિ વિનસ્સન્તિ ચ. મરણં મરો, સો યેસં નત્થિ, તે અમરા. દિબ્બન્તિ પઞ્ચકામગુણાદીહિ કીળન્તીતિ દેવા. વિબુજ્ઝન્તિ ન સુપન્તીતિ વિબુધા, અતીતાનાગતજાતિં વિબુજ્ઝન્તીતિ વા વિબુધા. સુધાભોજનભુઞ્જનસીલતાય સુધાસિનો. સમુદ્દુટ્ઠા [અમતમથનોટ્ઠા (ચિન્તામણિટીકા)] સુરા અત્થિ યેસં, તે સુરા, સુરન્તિ વા કીળન્તીતિ સુરા, સુખેન રમન્તીતિ વા સુરા. દીઘાયુકાપિ સમાના યથાપરિચ્છેદં સમ્પત્તકાલે મરન્તિ સીલેનાતિ મરૂ. દિવો દેવલોકો ઓકો આસયો યેસં તે દિવોકા. સુધાહારસ્સ પાતબ્બસ્સપિ સમ્ભવતો અમતં પિવન્તીતિ અમતપા, અમતોસધં વા પિવન્તીતિ અમતપા. સગ્ગે વસનસીલત્તા સગ્ગવાસિનો. સદા પઞ્ચવીસતિવસ્સુદ્દેસિયત્તા નિરાકતા જરા એતેસન્તિ નિજ્જરા. ન નિમિસન્તીતિ અનિમિસા, ભમુકા નિચ્ચલં કરોન્તીત્યત્થો. દિવે વસન્તીતિ દિબ્બા. દેવા એવ દેવતા, સકત્થે દેવસદ્દતો તાપચ્ચયો, દેવતા એવ દેવતાનિ, સકત્થે નિપચ્ચયો. ‘‘અપુમે’’તિ એત્થ પઠમસકત્થિકવસેન ઇત્થિલિઙ્ગત્તં, દુતિયસકત્થિકવસેન ¶ નપુંસકલિઙ્ગત્તં વેદિતબ્બં, દુતિયસકત્થિકવસેનેવ વા દ્વિલિઙ્ગત્તં, તત્થ ઇત્થિલિઙ્ગપક્ખે યદાદિના નિકારાદેસો. અમરકોસે પન ‘‘દેવતાનિ પુમે વા’’તિ [અમર ૧.૯] વુત્તં. તસ્સત્થો – દેવતાનિસદ્દો વિકપ્પેન પુલ્લિઙ્ગે, નિચ્ચં નપુંસકેતિ. ટીકાયઞ્ચ ‘‘સકત્થિકા પકતિતો લિઙ્ગવચનાનિ અતિવત્તન્તીતિ પુન્નપુંસકત્ત’’ન્તિ [દેવો એવ દેવતા, સકત્થે તા, સકત્થિકા અપિ પચ્ચયા પકતિતો લિઙ્ગવચનાદ્યતિવત્તન્તે, અપીતિ ઇત્થિત્તં દેવતા એવ દેવતં પઞ્ઞાદિત્તા અણ (ચિન્તામણિટીકા)] વુત્તં. તત્થ સકત્થિકાતિ દુતિયસકત્થિકં વુત્તં, પકતિતોતિ પઠમસકત્થિકં. તેન વુત્તં ‘‘પુન્નપુંસકત્ત’’ન્તિ, ઇતરથા તાપચ્ચયન્તસ્સ નિચ્ચં ઇત્થિલિઙ્ગતાય ઇત્થિલિઙ્ગત્તમેવ વદેય્ય. સુપબ્બા, સુમના, તિદિવેસા, આદિતેય્યા, દિવિસદા, લેખા, અદિતિનન્દના, આદિચ્ચા, રિભવો [વિભવા (ક.), રિકારો દેવમાતા સિયા ઇતિ તિકણ્ડે, તતો ભવન્તીતિ (ચિન્તામણિટીકા)] અસોપ્પા, અમચ્ચા [મરણં મતિ ઇતિ તિ, મતિયં ભવા મચ્ચા… ન મચ્ચા અમચ્ચા (ચિન્તામણિટીકા)], અમતાસના, અગ્ગિમુખા, હવિભોજના, ગિરબ્બાણા, દાનવારયો, બિન્દારકા, પૂજિયા, ચિરાયુકા, સગ્ગિનો, નભોસદાઇચ્ચાદીનિપિ દેવતાનં સામઞ્ઞનામાનેવ.

૧૩. સિદ્ધાદયો ઇમે દેવયોનિયો દેવપ્પભવા દેવવંસા એતેસમુપ્પત્તિયં દેવાનમેવ આદિકારણત્તા. અણિમાદિગુણોપેતત્તા સિજ્ઝન્તિ એતસ્સ યથિચ્છિતા અત્થાતિ સિદ્ધો. યસ્સ ભાસાય બ્રૂહતિ કથા, સો ભૂતો ¶ , પિસાચપ્પભેદો અધોમુખાદિ. વચનત્થો પન ભવન્તિ બ્રૂહન્તિ કથા એતસ્માતિ ભૂતોતિ. ગન્ધં અબ્બતિ પરિભુઞ્જતીતિ ગન્ધબ્બો, દેવગાયના ‘‘હાહા હૂહૂ’’ પભુતયો [અમર ૧.૫૫]. નિધયો ગુય્હતીતિ ગુય્હકો, સઞ્ઞાયં કો, મણિભદ્રાદિકો કુવેરાનુચરો. યક્ખ પૂજાયં, યક્ખીયતે પૂજીયતેતિ યક્ખો, કુવેરાદિકો. રક્ખન્તિ અત્તાનં એતસ્માતિ રક્ખસો, વિભીસણાદિ. કુમ્ભપ્પમાણણ્ડતાય કુમ્ભણ્ડો. પિસિતં મંસં અસતિ ભક્ખતીતિ પિસાચો, સકુનિ સકુન્તિઆદિકો કુવેરાનુચરો, યદાદિના પિસિતસ્સ પિભાવો, અસસ્સ ચ સાચાદેસભાવો [પાણિનિ ૬.૩.૧૦૯; મોગ્ગલ્લાનપઞ્ચિકા ૧.૪૭]. આદિસદ્દેન વિજ્જાધર, અપસર, કિન્નરે ચ સઙ્ગણ્હાતિ. વિજ્જં ગુળિકાઞ્જનમન્તાદિકં ધરતીતિ વિજ્જાધરો. અપસારયન્તિ ખલયન્તીતિ અપસરા, ઉબ્બસ્યાદિકા સુરવેસિયો [અમર ૧.૫૫], અપસરસદ્દસ્સ જાતિયં સયં બહુત્તં, બ્યત્તિયન્તુ તદવયવં વા સયં, તથા ચ બહુત્તંવ. વનાદિસદ્દો કદાચિ જાતિયં પયુજ્જતે, કદાચિ બ્યત્તિયં. તત્ર યદા જાતિયં, તદા બ્યત્તિગતં સઙ્ખ્યમાદાય પવત્તતિ. યદા બ્યત્તિયં પયુજ્જતે, તદા તંબ્યત્તાવયવાનં પાણિપાદાદીનં બહુત્તસઙ્ખ્યમાદાય પવત્તતિ. વનસદ્દો તુ જાતિગતેકસઙ્ખ્યાવિસિટ્ઠદબ્બાભિધાનતો ધવાદિબ્યત્તિગતજાત્યાભિધાનતો વા એકવચનન્તિ અપસરસદ્દો વામનાદિમતેન ઇત્થિયં બહુવચને ચ, તદઞ્ઞેસં પન મતેન પુમિત્થિયં વચનદ્વયે ચ દટ્ઠબ્બો. અસ્સમુખનરસરીરત્તા કુચ્છિતો નરો, કિઞ્ચિ વા નરો, નરસદિસત્તા વા કિન્નરો. એતા દેવયોનિયો. ગણદેવતા પન –

‘‘આદિચ્ચા વિસુ વસવો, તુસિતા’ભસ્સરા’નિલા;

મહારાજિકા સાધ્યા ચ, રુદ્દા ચ ગણદેવતા’’તિ [અમર ૧.૧૦].

અમરકોસે ¶ કથિતા.

તત્રાદિચ્ચા દ્વાદસકા, વિસુદેવા દસ ઠિતા;

વસવો અટ્ઠસઙ્ખ્યાતા, છત્તિંસ તુસિતા મતા.

આભસ્સરા ચતુસટ્ઠિ, વાતા પણ્ણાસેકૂનકા;

મહારાજિકનામાયો, દ્વિસતં વીસતાધિકા.

સાધ્યા દ્વાદસ વિખ્યાતા, રુદ્દા ચેકાદસ ઠિતા;

સમયન્તરતો એતા, વિઞ્ઞેય્યા ગણદેવતા.

૧૪. પુબ્બદેવાદિચતુક્કં અસુરે. પુબ્બં દેવા પુબ્બદેવા, દુતિયાસમાસો, પુબ્બે વા દેવા પુબ્બદેવા, પુબ્બે હ્યેતે દેવપુરે ઠિતા, અનન્તરં સક્કાદીહિ તતો ચાલિતા. સુરાનં રિપૂ સત્તવો સુરરિપૂ. સુરાનં પટિપક્ખભાવતો અસુરા, દેવા વિય ન સુરન્તિ ન કીળન્તીતિ વા અસુરા, સમુદ્દુટ્ઠા વા સુરા દેવેહિ અભ્યુપગતા, નાસુરેહીતિ નત્થિ સુરા એતેસન્તિ અસુરાતિ નિકાયન્તરિયા. દનુનામાય માતુયા અપચ્ચં દાનવા. દનુ નામ તેરસસુ રક્ખસદુહિતીસુ એકિસ્સા દુહિતુ નામં. એતે પુબ્બદેવાદયો સદા પુમે પુલ્લિઙ્ગે વત્તન્તિ. દેચ્ચા, દેતેય્યા, દનુજા, ઇન્દારી, સુરદિસા, સુક્કસિસ્સા, દિતિસુતા, પુબ્બજાઇચ્ચાદીનિપિ અસુરસ્સ સામઞ્ઞનામાનિ.

તબ્બિસેસા અસુરપ્પભેદા. સુરેહિ સદ્ધિં સઙ્ગામત્થં અત્તનો બલકાયાનં પહારં આયુધં દદાતીતિ પહારદો, સો એવ પહારાદો. સં પસત્થો વરો જામાતા યસ્સ ¶ સો સમ્બરો, તસ્સ હિ સક્કો જામાતા [સં. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૨૫૬], પુઞ્ઞાહરીસુ વા ઇન્દ્રિયાનિ સંવુણોતીતિ સમ્બરો. બલમેતસ્સત્થીતિ બલી, અતિસયબલકાયત્તા વા બલી, સો એવ બલિ, ‘‘બલિઆદયો’’તિ ઇમિના સમાસેપિ સન્ધિ નત્થીતિ દીપેતિ. આદિના મચ્છસકુણાદિકેપિ કુઞ્ચાદિકેપિ અસુરભેદે સઙ્ગણ્હાતિ.

૧૫. પિતામહાદ્યટ્ઠકં બ્રહ્મનિ. પિતૂનં પજાપતીનં લોકપિતૂનમ્પિ પિતા પિતામહો, આમહપચ્ચયો [મોગ્ગલ્લાન ૪.૩૮]. સબ્બલોકાનં પિતુટ્ઠાનિયત્તા પિતા, સબ્બલોકં વા પાતિ રક્ખતીતિ પિતા, રિતુપચ્ચયો. મહન્તસરીરતાય બ્રહ્મા, બ્રહ વુડ્ઢિયં મપચ્ચયો. લોકાનં ઈસો ઇન્દો લોકેસો. કમલસમ્ભવત્તા કમલં, પદ્મં. તં આસનમુપ્પત્તિટ્ઠાનમસ્સ કમલાસનો. હિરઞ્ઞં સુવણ્ણમયં અણ્ડં હિરઞ્ઞં, તસ્સ ગબ્ભો ભૂણો [ગુણો (ક.)] હિરઞ્ઞગબ્ભો. ઝાનાદિગુણેહિ સુરાનં જેટ્ઠત્તા સુરજેટ્ઠો. પજાનં સત્તાનં પતિ સામિભૂતો પજાપતિ, પજં પાલેતીતિ વા પજાપતિ. અત્તભૂ, પરમેટ્ઠિ, સયમ્ભૂ, ચતુરાનનો, ધાતા, કમલયોનિ, દુહિણો, વિરિઞ્ચિ, સજિતા, વેધા, વિધાતા, વિધિ, હંસરથો, વિરિઞ્ચો, પપિતામહો ઇચ્ચાદયોપિ બ્રહ્મનામાનિ.

૧૬-૧૭. વાસુદેવાદિપઞ્ચકં ¶ કણ્હે. વસુદેવસ્સ અપચ્ચં વાસુદેવો. મચ્ચાનં જીવિતં હરતિ સીલેનાતિ હરિ. કણ્હગુણયોગતો કણ્હો. કેસિં નામ અસુરં હતવાતિ કેસવો, ઈકારસ્સ અકારો, હનસ્સ ચ વો. વુત્તઞ્ચ –

‘‘યસ્મા તયા હતો કેસી,

તસ્મા મે સાસનં સુણ;

કેસવો નામ નામેન,

સેય્યો લોકે ભવિસ્સસી’’તિ [ચિન્તામણિટીકાયમ્પિ].

ચક્કં પાણિમ્હિ અસ્સ ચક્કપાણિ. વિસણુ [પિણ્હુ (ક.)], નારાયનો, વેકુણ્ઠો, દામોદરો, માધવો, સમ્ભૂ, દેચ્ચારિ, પુણ્ડરીકક્ખો, ગોવિન્દો, ગરુળદ્ધજો, પીતમ્બરો, અચ્ચુતો, મઙ્ગલો, સિઙ્ગી, જનાદ્દનો, ઉપેન્દો, ઇન્દાવરજો, ચતુભુજો, પદ્મનાભો, મધુરિપુ, તિવિક્કમો, દેવકીનન્દનો, સોરી, સિરીપતિ, પુરિસોત્તમો, વનમાલી, બલિધંસી, કંસારાતિ, અધોક્ખજો, સબ્બમ્ભરો, કેટભજિ [કેટભં જિતવા (ચિન્તામણિટીકા)], વિધુ, સસબિન્દુ, સિરીકરો, સિરીવરાહો, અજિતો, પરપુરિસો, સિરીગબ્ભો, છબિન્દુ, અનન્તો, નરકજિ, કેસરો, જાતિકીલો, નરસીહો, પુરાણપુરિસો, નલિનેસયો, વાસુ, નરાયનો, પુનબ્બસુ, સબ્બરૂપો, ધરણીધરો, વામનો, એકસિઙ્ગો, સોમગબ્ભો, આદિદેવો, આદિવરાહો, સુવણ્ણબિન્દુ, સદાયોગી, સનાતનો, રાહુમુદ્ધભિદો ¶ , કાળનેમિ, પણ્ડવો, વડ્ઢમાનો, સતાનન્દો, પજાનાથો, સુયામુનોઇચ્ચાદીનિ વિસણુનામાનિ. અસ્સ પન પિતુ નામાનિ વસુદેવો, આનકદુન્દુભિ [અમર ૧.૨૩] ઇચ્ચાદીનિ. રથવાહો પનસ્સ દારુકો નામ [તિકણ્ડસેસ ૧.૧.૩૪]. મન્તી પન પવનબ્યાધિ નામ [મન્તી પવનબ્યામિ ઉદ્ધવો (તિતણ્ડસેસ ૧.૧.૩૫) પવનબ્યાધિ… ઉદ્ધવો ઇતિ દ્વે પિણ્હુસ્સ મન્તિનો (કટ્ટીકા)].

મહિસ્સરાદિછક્કં હરે. મહન્તો ઇસ્સરો વિભૂતિ એતસ્સાતિ મહિસ્સરો. ગુણાવત્થારહિતો સમ્પતિ પરમાનન્દરૂપત્તા નિબ્બિકારો સમતિ ભવતીતિ સિવો, નિરુત્તિનયેન અકારસ્સ ઇત્તં, મસ્સ વો ચ. એવં સબ્બત્થ યદાદિના વા નિરુત્તિનયેન વા સદ્દસિદ્ધિ વેદિતબ્બાતિ. સૂલપાણિત્તા સૂલી. ઇટ્ઠે પભવતીતિ ઇસ્સરો, ઇસ્સતિ અભિભવતીતિ વા ઇસ્સરો. પસૂનં પમથાનં પતિ પસુપતિ. ‘‘પસુ મિગાદો છગલે, પમથેપિ પસુ પુમે’’તિ રુદ્દો [રભસો (ક.)]. ( ) [(ગુણે) (ક.)] વિસિટ્ઠતમોગુણત્તા સબ્બં હરતીતિ હરો. વુત્તોતિ ક્રિયાપદં. સમ્ભુ, ઈસો, સબ્બો, ઈસાનો, સઙ્કરો, ચન્દસેખરો, ભૂતેસો, ખણ્ડપરસુ, ગિરીસો, મચ્ચુઞ્જયો, પિનાકી, પમથાધિપો, ઉગ્ગો, કપદ્દિ, સિરીકણ્ઠો, કાળકણ્ઠો, કપાલભરો, વામદેવો, મહાદેવો, વિરૂપક્ખો, તિલોચનો, સબ્બઞ્ઞૂ, નીલલોહિતો, મારહરો, ભગ્ગો, ત્યમ્બકો, તિપુરન્તકો, ગઙ્ગાધરો, અન્ધકરિપુ, બ્યોમકેસો, ભવો, ભીમો, રુદ્દો, ઉમાપતિ, ભગાલી, કપિસઞ્જનો, હીરો, પઞ્ચાનનો, ખકુન્તલો, ગોપાલકો, પિઙ્ગક્ખો [વિભઙ્ગો (ક.)], કૂટકરો, ચન્દાપીળો, મહાનટો, સમીરો, હો, નન્દિવડ્ઢનો, ગુળાકેસો [મિગૂહો (ક.)], મિહિરાણો, મેઘવાહનો, સુપ્પતાપો [સુપ્પસાદો (ક.)], ઉ, થાણુ [ઉપાણ્ડો (ક.)], સિપિવિટ્ઠો, કીલો, ધમ્મવાહનોઇચ્ચાદીનિપિ હરનામાનિ.

કુમારાદિત્તયં ¶ હરસ્સ પુત્તે. કુમાર કીળાયં, કુમારેતિ કીળતીતિ કુમારો, સોળસવસ્સિકો, અયઞ્ચ સોળસવસ્સિકો. ‘‘બાલો ચ સોળસ ભવે’’તિ હિ વુત્તં. ખણ્ડતિ દાનવબલન્તિ ખન્દો, ણ્ડસ્સ ન્દો. સત્તિંપહરણવિસેસં ધરતીતિ સત્તિધરો, પભાવુસ્સાહમન્તસઙ્ખાતં વા સત્તિત્તયં ધરતીતિ સત્તિધરો. અમરકોસે પન –

‘‘કત્તિકેય્યો મહાસેનો,

સરજાતો છળાનનો;

પબ્બતીનન્દનો ખન્દો,

સેનાની અગ્ગિભૂ ગુહો.

બાહુલેય્યો તારકજિ,

વિસાખો સિખિવાહનો;

છમાતુરો સત્તિધરો,

કુમારો કોઞ્ચદારણો’’તિ [અમર ૧.૪૧-૨] વુત્તં.

૧૮-૨૧. સક્કાદીનિ વીસતિ સક્કસ્સ નામાનિ. અસુરે જેતું સક્કુણાતીતિ સક્કો. પુરે, પુરં વા દદાતીતિ પુરિન્દદો ¶ . દેવાનં રાજા દેવરાજા. વજિરં પાણિમ્હિ અસ્સ વજિરપાણિ. સુજાય અસુરકઞ્ઞાય પતિ સુજમ્પતિ. બહૂનં દેવમનુસ્સાનં ચિન્તિતત્થસ્સ દસ્સનસમત્થતાય સહસ્સક્ખો. મહતં દેવાનં ઇન્દો રાજા મહિન્દો, દેવેહિ મહિતબ્બો વા ઇન્દો રાજા મહિન્દો, મહન્તો ચ સો ઇન્દો ચાતિ વા મહિન્દો. વજિરં આવુધં યસ્સ વજિરાવુધો, ‘‘વજિરાયુધો’’તિપિ પાઠો. વસૂનિ રતનાનિ સન્ત્યસ્સેતિ વાસવો. દસસતાનિ નયનાનિ યસ્સ સો દસસતનયનો. દ્વિન્નં દેવલોકાનં અધિપતિભૂતત્તા તિદિવાધિભૂ. સુરાનં નાથો સુરનાથો. વજિરં હત્થે યસ્સ સો વજિરહત્થો. ભૂતાનં સત્તાનં પતિ ભૂતપતિ. મહિતબ્બત્તા મઘવા. મહ પૂજાયં, હસ્સ ઘવો. કોસસઙ્ખાતાનિ ધનાનિ સન્તિ યસ્સ, સો કોસિયો, ‘‘કોસિયગોત્તતાય કોસિયો’’તિ ચ વદન્તિ. ઇન્દતિ પરમિસ્સરિયેન યુજ્જતેતિ ઇન્દો. વત્રં નામ અસુરં અભિભવતીતિ વત્રભૂ. પાકો નામવત્રાસુરસ્સ ભાતા, તસ્સ સાસનતો નિગ્ગહતો પાકસાસનો. વિડં બ્યાપકં ઓજો એતસ્સ વિડોજો. સુનાસીરો, પુરન્દરો, લેખાસભો [લેખનં દેવાનં ઉસતો ઉત્તમો (ચિન્તામણિટીકા)], દિવપતિ, સુરપતિ, બલારાતિ, સચીપતિ, જમ્ભભેદી, હરિહયો, નમુચિસૂદનો, સંકન્દનો, મેઘવાહનો, આખણ્ડલો [આખણ્ડયતિ પરબલં ઉસાદિત્તા કલચ (ચિન્તામણિટીકા)], કોસિકો, સુરગામણી, નાકનાથો, હરી ઇચ્ચાદીનિપિ સક્કસ્સ નામાનિ.

અસ્સ સક્કસ્સ ભરિયા સુજાતા નામ. સુખેન જાતા, સુન્દરા વા જાતિ યસ્સા સા સુજાતા. પુલોમજા, સચી, ઇન્દાની ઇચ્ચાદીનિપિ સક્કભરિયાય નામાનિ.

અસ્સ સક્કસ્સ પુરં મસક્કસારાદયો તયો ભવે. મો ચ સક્કો ચ મસક્કા, તે સરન્તિ ગચ્છન્તિ એત્થ કીળાવસેનાતિ મસક્કસારા, મહિસ્સરાદીનં પરિસાનં, સક્કસ્સ ચ કીળાનુભવનટ્ઠાનન્ત્યત્થોતિ ¶ ચિન્તામણિથુતિટીકાયં વુત્તં. સઙ્ગહટીકાયં પન ‘‘મસક્કન્તિ વા વસોકન્તિ વા અસુરપુરસ્સ નામં, ઇદં પન તેસં ઉત્તમત્તા મસક્કસારો, વસોકસારોતિ ચ વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. અમરા એતિસ્સં સન્તિ અમરવતી, સા એવ અમરાવતી, રસ્સસ્સ દીઘતા [પાણિની ૬.૩.૧૧૯].

અસ્સ સક્કસ્સ પાસાદો વેજયન્તો નામ. વેજયન્તી પટાકા પસત્થા, ભૂતા વા અસ્સ અત્થીતિ વેજયન્તો.

અસ્સ સક્કસ્સ સભા સુધમ્મા મતા. સોભનો ધમ્મો અસ્સાતિ સુધમ્મા, દેવમણ્ડપો.

૨૨. તસ્સ સક્કસ્સ રથો વેજયન્તો નામ. વેજયન્તીનામાય પટાકાય યોગતો વેજયન્તો. તસ્સ સક્કસ્સ સારથિ સૂતો માતલિનામ. મતલસ્સ [માતલાય (ક.)] અપચ્ચં માતલિ, તસ્સ સક્કસ્સ ગજો એરાવણો નામ, ઇરાવણો સમુદ્દો, તત્રજાતો એરાવણો [ઇરાવતિ સમુદ્દે જાતો (એરાવતો), સેસે અણ… પિસોદરાદિત્તા ણત્તે એરાવણો (ચિન્તામણિટીકા)]. તસ્સ સક્કસ્સ સિલાસનં પણ્ડુકમ્બલો નામ. પણ્ડુવણ્ણકમ્બલસદિસત્તા પણ્ડુકમ્બલો. સિલા પાસાણો એવ આસનં સિલાસનં.

૨૩. તસ્સ સક્કસ્સ પુત્તા સુવીર, જયન્તઇચ્ચાદયો. અતિસયેન સૂરત્તા સુવીરો. અસુરે જયતીતિ જયન્તો. તસ્સ સક્કસ્સ પોક્ખરણી નન્દા નામ ભવે. નન્દીયતીતિ નન્દા. પોક્ખરં વુચ્ચતિ પદુમં, સલિલઞ્ચ, તેહિ સત્તાનં ¶ મનં અત્તાનં નયતીતિ પોક્ખરણી, પોક્ખરેન વા સુન્દરેન અણ્ણેન જલેન સહિતત્તા પોક્ખરણ્ણી, સા એવ પોક્ખરણી. તસ્સ સક્કસ્સ વનાનિ ઉય્યાનાનિ નન્દનાદીનિ ચત્તારિ. નન્દયતીતિ નન્દનં. નાનાદિબ્બરુક્ખેહિ મિસ્સકત્તા મિસ્સકં. નાનાલતાહિ વલ્લીહિ ચિત્તત્તા ચિત્તલતા, નાનાવિરાગવણ્ણવિચિત્તાય વા લતાય સમન્નાગતત્તા ચિત્તલતા, દેવતાનં વા ચિત્તાસા એત્થ અત્થીતિ ચિત્તા, આસાવતી નામ લતા, સા યસ્સ અત્થિ, તં ચિત્તલતા. દેવતાનં વા ચિત્તં લન્તિ ગણ્હન્તીતિ ચિત્તલા, દિબ્બરુક્ખા, તેસં સમૂહો ચિત્તલતા, ઇત્થિલિઙ્ગેન તસ્સ વનસ્સ નામં, યથા ‘‘ખુદ્દસિક્ખા’’તિ. ફારુસકાનિ યત્થ સન્તિ, તં ફારુસકં.

૨૪. અસન્યાદિત્તયં તસ્સ સક્કસ્સ આયુધં. અસ્સતે ભુજ્જતે લોકધાતુકમનેનાયુધેનાતિ અસનિ, અયં અસનિસદ્દો દ્વીસુ પુમિત્થિલિઙ્ગેસુ વત્તતિ. કુલિમ્હિ સક્કસ્સ હત્થે સેતિ તિટ્ઠતીતિ કુલિસં, કુલિ હત્થો ભુજાદલોતિ હિ તિકણ્ડસેસો [તિકણ્ડસેસ ૨.૬.૨૬]. કુયં વા પથવિયં લિસતિ તનુ ભવતીતિ કુલિસં. વજ ગતિયં, વજતેવ ન પટિહઞ્ઞતે યસ્સ ગમનં કેનચીતિ વજિરં, ઇરપચ્ચયો. વજિરસહચરણતો કુલિસસદ્દોપિ પુન્નપુંસકે. ભિદુરં, પવિ, સતકોટિ, સુરુ, સમ્બો, દમ્ભોલિઇચ્ચાદીનિપિ વજિરસ્સ નામાનિ. તત્ર ભિદુરં પુન્નપુંસકે, પવિઆદયો પુમે.

રમ્ભા ¶ ચ અલમ્બુસા ચ ઇચ્ચાદિકા દેવિત્થિયો અચ્છરાયો નામાતિ વુત્તા. અચ્છરાવિસેસા હિ એતા. અચ્છો નિમ્મલવણ્ણો એતાસમત્થીતિ અચ્છરાયો. ‘‘અપસરા’’તિપિ એતાસમેવ સામઞ્ઞસઞ્ઞા. દેવપુત્તાનં રતિં ભાવેન્તિ વડ્ઢેન્તીતિ રમ્ભા, રં કામગ્ગિં ભન્તિ દીપયન્તિ જાલેન્તીતિ વા રમ્ભા, નિગ્ગહીતાગમો. કામરતિવસેન દેવપુત્તે અત્તનિ વસાપેતું અલં સમત્થાતિ અલમ્બુસા, અસ્સુકારો. દેવાનં દેવપુત્તાનં, દેવીભૂતા વા ઇત્થિયો દેવિત્થિયો.

‘‘પઞ્ચસિખો, હાહા, હૂહૂ’’ઇચ્ચાદયો ગન્ધબ્બા નામ. પઞ્ચ સિખા ચૂળા યસ્સ સો પઞ્ચસિખો. ‘‘હા’’તિ અનન્દિતં ધનિં [નિન્દિભદ્ધનિં (ચિન્તામણિટીકા)] જહતીતિ હાહા. ‘‘હૂ’’તિ ગીતવિસેસસદ્દં હૂયતેતિ હૂહૂ. ગન્ધં અબ્બન્તિ ભુઞ્જન્તીતિ ગન્ધબ્બા, ગાયનં વા ધમ્મો એતેસં ગન્ધબ્બા, મ્મસ્સ બ્બો.

૨૫. વિમાનાદિદ્વયં વિમાને. દેવાનમાકાસે ગમનં યેન તં વિમાનં, વિગતં [વિના (ક.)] માનં ઉપમાનમસ્સ વિમાનં. વિહે આકાસે ગચ્છતીતિ બ્યમ્હં, હકારતો પુબ્બે અમપચ્ચયો. એત્થ ચ વિમાનબ્યમ્હસદ્દા દ્વેપિ અનિત્થિયં પુન્નપુંસકે વત્તન્તિ.

પીયુસાદિત્તયં અમતે. પીયતેતિ પીયુસં, ‘‘અમતપા’’તિ હિ વુત્તં, ઉસપચ્ચયો [ઉણાદિ ૪.૭૬ ણ્વાદિ ૨૧૫ સુત્તેસુ પન ‘‘પીયૂસ’’મિતિ દિસ્સતિ]. ‘‘પેયુસો’’તિપિ નામમસ્સ. ન મતં મરણમનેન અમતં. સુખેન ધયન્તિ પિવન્તિ તં ઇતિ સુધા. એત્થ ચ અમતસદ્દો યઞ્ઞસેસપીયુસસલિલઘતાદીસુ નપુંસકે ¶ , ધન્વન્તરિદેવાદીસુ પુલ્લિઙ્ગે, ગળોઝાભયામલક્યાદીસુ ઇત્થિલિઙ્ગેતિ તીસુ વત્તતિ [અમતં યઞ્ઞસેસે ચ, પીયૂસે સલિલે ઘતે અયાચિતે ચ મોક્ખે ચ, ના ધન્વન્તરિદેવસુ અમતા માગધીપથ્યા ગુળુચ્યામલકીસુ ચ (મેદિનીકોસ ૧૬ ૭૭-૮)], તંસહચરણતો પીયુસસદ્દોપિ તીસુ લિઙ્ગેસુ. સુધાસદ્દો પન અમતનુહીલેપાદીસુપિ નિચ્ચમિત્થિલિઙ્ગોવ [સુધા લેપો’મતં નુહી (અમર ૨૩.૧૦૧)].

સિનેરુઆદિપઞ્ચકં પબ્બતરાજે. સિના સોચેય્યે, સિનાતિ સોચેતિ દેવેતિ સિનેરુ, એરુપચ્ચયો. મી હિંસાયં, મિનાતિ હિંસતિ સબ્બે પબ્બતે અત્તનો ઉચ્ચતરટ્ઠેનાતિ મેરુ, રુપચ્ચયો. તિદિવાનં દ્વિન્નં દેવલોકાનં આધારો પતિટ્ઠાતિ તિદિવાધારો. દેવે નયતીતિ નેરુ. સુમેરૂતિ ઉપસગ્ગેન નામં વડ્ઢિતં. હેમદ્દિ, રતનસાનુ, સુરાલયાદીનિપિ પબ્બતરાજસ્સ નામાનિ.

૨૬. યુગન્ધરાદીનિ સિનેરુસ્સ પરિવારભૂતાનં સત્તન્નં પરિભણ્ડપબ્બતાનં નામાનિ. ચન્દસૂરિયસઙ્ખાતં યુગં ધારેતિ તદુબ્બેધમગ્ગચારિત્તાતિ યુગન્ધરો. ઈસં મહિસ્સરં ધારેતિ તસ્સ નિવાસટ્ઠાનત્તાતિ ઈસધરો. કરવીરા અસ્સમારકા બહવો એત્થ સન્તીતિ કરવીરો, કે વા મયૂરા રવન્તિ એત્થાતિ કરવીરો, ‘‘કરવીકો’’તિપિ પાઠો, ઇધાપિ પચ્છિમોયેવત્થો, કરવીકસકુણા વા બહવો એત્થ સન્તીતિ કરવીકો. સુદસ્સના ઓસધિવિસેસા બહુકા એત્થ સન્તીતિ સુદસ્સનો, સુખેન પસ્સિતબ્બત્તા વા સુદસ્સનો ¶ , સુન્દરં વા દસ્સનં એત્થાતિ સુદસ્સનો. પઞ્ચન્નં પબ્બતચક્કાનં નેમિસદિસં કત્વા અત્તાનં ધારેતીતિ નેમિન્ધરો, નેમિભાવેન વા ધારેતબ્બો ઉપલક્ખેતબ્બોતિ નેમિન્ધરો, નેમિંવા રથદ્દુમં ધારેતિ યેભુય્યેનાતિ નેમિન્ધરો. વિનતા નામ સુપણ્ણમાતા, તસ્સા નિવાસટ્ઠાનત્તા વિનતકોતિ ચિન્તામણિટીકા. વિત્થિણ્ણા વા નતા નદિયો એત્થાતિ વિનતકો. અસ્સકણ્ણા સજ્જદુમા બહવો એત્થ સન્તીતિ અસ્સકણ્ણો, અસ્સકણ્ણસદિસકૂટત્તા વા અસ્સકણ્ણો. કુલાચલાતિ એતે સિનેરુઆદયો અટ્ઠ પબ્બતા અચલસઙ્ખાતાનં પબ્બતાનં કુલાનિ યોનિયો પભવા, એતે ચ સિનેરુઆદયો અનુપુબ્બસમુગ્ગતા, સબ્બબાહિરો ચેત્થ અસ્સકણ્ણો. નિમિજાતકે પન –

‘‘સુદસ્સનો કરવીકો, ઈસધરો યુગન્ધરો;

નેમિન્ધરો વિનતકો, અસ્સકણ્ણો ગિરિ બ્રહા’’તિ [જા. ૨.૨૨.૫૬૮].

વત્વા સિનેરું પરિક્ખિપિત્વા અસ્સકણ્ણો નામ પબ્બતો પતિટ્ઠિતો, તં પરિક્ખિપિત્વા વિનતકો નામ પબ્બતોતિ એવમઞ્ઞોયેવાનુક્કમો કથિતો. કિઞ્ચાપિ કથિતો, નામભેદમત્તકતોયેવ પનેત્થ ભેદો, નાત્થભેદકતોતિ દટ્ઠબ્બં.

૨૭. આકાસવાહીગઙ્ગાયં મેરુસિઙ્ગોબ્ભવાયં મન્દાકિન્યાદિનામત્તયં. મન્દં અકિતું સીલમસ્સાતિ મન્દાકિની. આકાસે સન્દમાના ગઙ્ગા આકાસગઙ્ગા. સુરાનં દેવાનં નદી સુરનદી. સુરદીઘિકાતિપિ એતિસ્સા નામં.

૨૮. કોવિળારાદિત્તયં ¶ ‘‘ફલહરો’’તિખ્યાતે પારિચ્છત્તકે. કું પથવિં વિદારયતિ મૂલેનાતિ કોવિળારો, દસ્સ ળો. પરિ સમન્તતો છત્તં વિય તિટ્ઠતીતિ પારિચ્છત્તકો. પારિનો સમુદ્દસ્સ જાતો અપચ્ચં પારિજાતકો, સકત્થે કો. પારિભદ્દો, નિમ્બતરુ, મન્દારોઇચ્ચાદીનિપિ પારિચ્છત્તકસ્સ નામાનિ.

કપ્પરુક્ખો ચ સન્તાનો ચ આદિના મન્દારો પારિજાતકો ચ હરિચન્દનઞ્ચ એતે પઞ્ચ દેવદ્દુમા [અમર ૧.૫૩] દેવતરવો દેવભૂમીસ્વેવ સમ્ભવતો. કપ્પો સઙ્કપ્પિતો અત્થો, તસ્સ રુક્ખો જઞ્ઞજનકભાવેન સમ્બન્ધો, કપ્પં વા ઠિતો રુક્ખો કપ્પરુક્ખો. તનનં તાનો, ભાવે ણો. ગન્ધસ્સ સમ્મા તાનો અસ્સેતિ સન્તાનો, સિરીસરુક્ખો. મન્દન્તે મોદન્તે દેવા અનેનાતિ મન્દારો, આરપચ્ચયો. હરિમિન્દં ચદયતિ સુખયતીતિ હરિચન્દનં. એતે પઞ્ચ દેવતરવો અમરકોસનયેન વુત્તા, સોગતનયેન પન સત્ત દેવતરવો. વુત્તઞ્ચ –

‘‘પાટલી સિમ્બલી જમ્બૂ, દેવાનં પારિછત્તકો;

કદમ્બો કપ્પરુક્ખો ચ, સિરીસેન ભવતિ સત્તમ’’ન્તિ [ધ. સ. અટ્ઠ. ૫૮૪; સારત્થ. ટી. ૧.૧વેરઞ્જકણ્ડવણ્ણના].

તત્થ પાટલીતિ ચિત્રપાટલી, સા અસુરલોકે તિટ્ઠતિ. તથા સિમ્બલી ગરુળેસુ, જમ્બૂ જમ્બુદીપે, પારિચ્છત્તકો તાવતિંસે, કદમ્બો અપરગોયાને. કપ્પરુક્ખો ઉત્તરકુરૂસુ ¶ , સિરીસો પુબ્બવિદેહેતિ. એતે સત્ત દેવાનમેવ પતિટ્ઠાનભૂમીસુ સમ્ભવતો દેવતરવોત્વેવ વુચ્ચન્તિ.

સગ્ગવણ્ણના સમત્તા.

૨૯. પુબ્બપચ્છિમઉત્તરા દિસા યથાક્કમં પાચી પતીચી ઉદીચી નામ ભવન્તિ. પઠમં પાતો અન્ચતિ રવિ યસ્સં સા પાચી, નકારલોપો. પચ્છા દિવાવસાને અન્ચતિ રવિ યસ્સં સા પતીચી. ઉદ્ધં અન્ચતિ રવિ યસ્સં સા ઉદીચી, યસ્સં વા સીતવિયોગં દત્વા અન્ચતિ સા ઉદીચી, વિયોગત્થવાચકો હેત્થ ઉકારો, દસદ્દો દાનત્થો. અથ વા પન્ચતિ પુબ્બભાવમાપજ્જતેતિ પાચી. પતિન્ચતિ પચ્છાભાવમાપજ્જતેતિ પતીચી. ઉદઞ્ચતિ સીતવિયોગદાનત્તમાપજ્જતેતિ ઉદીચી. એત્થ ચ ઉદીચીસહચરણતો પતીચી ઇત્થિયં, પતીચીસહચરણતો પાચી ઇત્થિયં વત્તતીતિ દટ્ઠબ્બં. એવં તંતંસહચરણભાવેન તસ્સ તસ્સ તંતંલિઙ્ગત્તમુપનેય્યું. પુબ્બપચ્છિમઉત્તરાતિ સબ્બનામસ્સ વુત્તમત્તે પુમ્ભાવો.

દક્ખિણાદિદ્વયં દક્ખિણદિસાયં. મજ્ઝે અપાયં અઞ્ચતિ યસ્સં રવિ, સા અપાચી. મજ્ઝત્થોયં અપસદ્દો, યથા ‘‘અપદિસ’’ન્તિ, ‘‘અવાચી’’તિપિ પાઠો, અવપુબ્બો અઞ્ચ અધોમુખીભાવે. અવઞ્ચતિ અધોમુખી ભવતિ યસ્સં રવિ, સા અવાચી. ઉણ્હાદિકે વા તબ્બિયોગે કરોન્તો યસ્સં રવિ અઞ્ચતિ, સા અવાચી. વિદિસાદિદ્વયં દિસામજ્ઝે. દિસાહિ વિનિગ્ગતા વિદિસા. દિસાનમનુરૂપા, અનુવત્તકા વા દિસા અનુદિસા. અપદિસન્તિપિ વિદિસાય નામં [નપુંસકાબ્યયં ત્વ’પદિસં (અમર ૩.૬)].

૩૦. એરાવતાદયો ¶ અટ્ઠ ગજા પુબ્બાદીનં દિસાનં રક્ખણતો દિસાગજા નામ, પુણ્ડરીકં નામ સિતમ્બોજં, તંસદિસવણ્ણતાય પુણ્ડરીકો. રસ્સસરીરતાય વામનો. કુયં પથવિયં મોદતે કુમુદો. અઞ્જનવણ્ણતાય અઞ્જનો. પુપ્ફા પકાસમાના દન્તા અસ્સ પુપ્ફદન્તો. સબ્બભૂમિયં ચરતીતિ સબ્બભુમ્મો, સબ્બભુમ્મો વા ચક્કવત્તી તસ્સાનુરૂપત્તા સબ્બભુમ્મો. સોભનદન્તાવયવત્તા સુપ્પતીકો [સોભના પતીકા અવયવા’સ્સ સુપ્પતીકો (ક.)]. ‘‘સુપ્પતીકો સોભનઙ્ગે, ભવે ઈસાનદિસાગજે’’તિ હિ નાનત્થસઙ્ગહે વુત્તં. એરાવતાદીનં દિસાનં સમ્બન્ધકથનં પાચીવારણાદિનામસૂચનત્થં, એસં કરેણુયો પન –

અબ્ભમુ કપિલા ચેવ, પિઙ્ગલા નુપમા મતા;

તમ્બકણ્ણી સુભદન્તી, અઙ્ગના અઞ્જનાવતી [અમર ૩.૫].

૩૧. ધતરટ્ઠાદિદ્વયં પુબ્બદિસાધિપતિદેવે. ધારિતં રટ્ઠમનેનાતિ ધતરટ્ઠો, રસ્સ તો. પઞ્ચસિખાદીનં ગન્ધબ્બાનં અધિપો નાયકો ગન્ધબ્બાધિપો. કુમ્ભણ્ડસામ્યાદિદ્વયં દક્ખિણદિસાધિપતિદેવે. કુમ્ભણ્ડાનં સામિ નાયકો કુમ્ભણ્ડસામિ. વિરુહન્તિ વુડ્ઢિં વિરૂળ્હિમાપજ્જન્તિ એતસ્મિં કુમ્ભણ્ડાતિ વિરૂળ્હકો. વિરૂળ્હં વુડ્ઢિપ્પત્તં વા કં સુખમેતસ્સાતિ વિરૂળ્હકો. વિરૂપક્ખાદિદ્વયં પચ્છિમદિસાધિપતિદેવે. વિરૂપાનિ અક્ખીનિ યસ્સ વિરૂપક્ખો, વિવિધસણ્ઠાનાનિ અક્ખીનિ યસ્સ વા વિરૂપક્ખો. નાગાનં અધિપતિ નાગાધિપતિ.

૩૨. યક્ખાધિપાદિચતુક્કં ¶ કુવેરે. આળવકાદિયક્ખાનં અધિપો યક્ખાધિપો. વિસ્સવણસ્સ અપચ્ચં વેસ્સવણો. તિચરણાટ્ઠદાઠાભયાનકમત્થિતાય કુચ્છિતં વેરો સરીરમસ્સ કુવેરો. ખુદ્દેનાસ્સ નરયુત્તા સિવિકારથેતિ નરો વાહનમસ્સ નરવાહનો. ત્યમ્બકસખો, યક્ખરાજો, ગુય્હકેસરો, મનુસ્સધમ્મા, ધનદો, રાજરાજો, ધનાધિપો, કિન્નરેસો, યક્ખો, એકપિઙ્ગલો, સિરિદો, પુઞ્ઞજનેસ્સરોઇચ્ચાદીનિપિ કુવેરસ્સ નામાનિ.

અસ્સ કુવેરસ્સ પુરી ‘‘અળકા, અળકમન્દા’’તિ ચ વુચ્ચતિ. અલં વિભૂસને, અલં વિભૂસનં કરોતીતિ અલકા, સા એવ અળકા. અળકા એવ મોદકરણતો અળકમન્દા, ઉકારસ્સ અકારો, નાગમો ચ. કેલાસોતિપિ તસ્સ નામં, કેલિ પયોજનં અસ્સ કેલો, આસતે અસ્મિન્તિ આસો, કેલો ચ સો આસો ચેતિ કેલાસો, કણ્હસપ્પાદિ વિય નિચ્ચં કમ્મધારયો. અસ્સ કુવેરસ્સ પહરણં આયુધં ગદા, ગં વુચ્ચતિ વજિરં, તં વિય દુક્ખં દદાતીતિ ગદા. ઇમે ચત્તારો યથાવુત્તા ધતરટ્ઠાદયો દેવા કમતો પુબ્બાદીનં ચતુદ્દિસાનં અધિપા અધિપતયો નામ. અમરકોસે પન –

‘‘ઇન્દો અગ્ગિ પિતુપતિ, નેરિતો વરુણો’નિલો;

કુવેરો ઈસો પતયો, પુબ્બાદીનં ઇમે કમા.

રવિ ¶ સુક્કો મહીસૂનુ, તમો ચ ભાનુજો વિધુ;

બુધો સુરગુરુ ચેતિ, દિસાધિપા તથા ગહા’’તિ [અમર ૩.૩-૪].

અઞ્ઞેયેવ દિસાધિપતયો કથિતા, ઇન્દરવિમાદીનઞ્ચ દિસાધિપચ્ચકથનં પાઝાદીનં ઇન્દદિસારવિદિસાદિનામસૂચનફલં.

૩૩-૩૪. જાતવેદાદ્યટ્ઠારસકં અગ્ગિમ્હિ. જાતે ઉપ્પન્ને વિન્દતિ ઘાતયતીતિ જાતવેદો. અન્ધકારે જાતં વિજ્જમાનં વિન્દતિ લભતિ, વિદતિ જાનાતિ એતેનાતિ વા જાતવેદો, જનનં જાતં વેદો પાકટો યસ્સ વા સો જાતવેદો. સિખા વુચ્ચતિ જાલા, તાય યોગતો સિખી. જોતતિ દિપ્પતીતિ જોતિ. પુનાતીતિ પાવકો, ણ્વુ. દહતીતિ દહનો. અનન્તિ પાલેન્ત્યનેનેતિ અનલો, અલપચ્ચયો. વેદે હુતં વહતિ પાપયતિ, સયં વા લભતેતિ હુતાવહો. અચ્ચિ વુચ્ચતિ જાલા, તાય યોગતો અચ્ચિમા. ધૂમો કેતુ ધજો યસ્સાતિ ધૂમકેતુ. અજતિ જલમાનો કુટિલં ગચ્છતીતિ અગ્ગિ, ઇ. ગો રંસિ એતસ્સત્થીતિ ગિનિ, અસ્સત્થ્યત્થે ઇનિ, અગ્ગિનીતિપિ પાઠો, સો અગ્ગિસદિસો. ભાનુ પભા યસ્સત્થિ, સો ભાનુમા. તેજેતિ સેસભૂતોપાદારૂપાનીતિ તેજો. ધૂમો સિખા ચૂળા યસ્સ ધૂમસિખો. વાયુ સખા અસ્સ વાયુસખો. દહિત્વા [દહતો (ક.)] ગચ્છતો કણ્હા વત્તની મગ્ગો યસ્સ કણ્હવત્તની. વિસ્સાનરસ્સ ઇસિનો અપચ્ચં વેસ્સાનરો. હુતં ¶ હવિં અસતિ ભુઞ્જતીતિ હુતાસો. ધનઞ્જયો, જલનો, આસયાસો, રોહિતસ્સો, સત્તાચ્ચિ, સુક્કો, ચિત્રભાનુ, વિભાવસુ, સુચિઇચ્ચાદીનિપિ અગ્ગિસ્સ નામાનિ.

સિખાદિત્તયં અગ્ગિજાલાયં. સિનોતિ નિસાની ભવતીતિ સિખા, ‘‘સિ નિસાને’’તિ કાતન્ત ધાતુ, ખપચ્ચયો. જલતીતિ જાલા. અચ્ચતે પુજ્જતે અનેનેતિ અચ્ચિ. સિખા જાલા ભિય્યો રૂપન્તરા ઇત્થિયં, અચ્ચિ પન અપુમે.

૩૫. દ્વયં અગ્ગિકણે [તીસુ ફુલિઙ્ગો’ગ્ગિકણો (અમર ૧.૬૦) ફુલિઙ્ગાનીતિ અગ્ગિકણાનિ (મ. નિ. ટી. ૩.૬૫)]. વિવિધાસુ દિસાસુ ફુલ્લં ગચ્છતીતિ વિપ્ફુલિઙ્ગં. તથા ફુલિઙ્ગં. સબ્બધરકતે પન ‘‘ફુલિં ગચ્છતીતિ ફુલિઙ્ગો’’તિ વુત્તં. તિકં છારિકાયં. મલીનકંસવત્થાદીનં તં દિત્તિં સેતિ પવત્તેતીતિ ભસ્મં, મપચ્ચયો, ભસતિ વા અધો પતતિ વત્થાદીનં મલમેતેનાતિ ભસ્મં. કંસાદીનં સુક્કભાવત્થં ઇચ્છિતબ્બત્તા ઇટ્ઠિ અભિલાસો સોભનં એતસ્સા અત્થીતિ સેટ્ઠિ, ‘‘સપક્ખકો સલોમકો’’ત્યાદીસુ વિય સસદ્દસ્સ વિજ્જમાનત્થત્તા. મલસ્સ સરણં કરોતીતિ સારિકા, સા એવ છારિકા, યથા ‘‘સળાયતન’’ન્ત્યાદીસુ.

૩૬. દ્વયં ઉણ્હછારિકાયં. ઉણ્હત્તા કુક્કું કુચ્છિતં લાતીતિ કુક્કુલો, ‘‘કુક્કુ વિદત્થિયં હત્થે, પકોટ્ઠે કુચ્છિતેપિ ચે’’તિ હિ નાનત્થસઙ્ગહે વુત્તં. કુક્કું વા હત્થં લુનાતિ છિન્દતિ દહતીતિ કુક્કુલો, સો એવ કુક્કુળો ¶ . ઉણ્હમેવ ભસ્મં ઉણ્હભસ્મં, તસ્મિં. તિકં દિત્તકટ્ઠાદિન્ધને. અઙ્ગતિ હાનિં ગચ્છતીતિ અઙ્ગારો, આરપચ્ચયો, પુન્નપુંસકોયં. ‘‘અલાતે’નિત્થિ કુજે’ઙ્ગારો’’તિ હિ તિકણ્ડસેસે [તિકણ્ડસેસ ૩.૩૨૯] વુત્તં. હાનિમેવ લાતિ, ન ઠિતિં વિસેસઞ્ચાતિ અલાતં. ઉદ્ધં ધૂમં મુઞ્ચતીતિ ઉમ્મુતં, તદેવ ઉમ્મુકં. પઞ્ચકં કટ્ઠાદિન્ધને. સન્તમગ્ગિં એધયતિ વડ્ઢયતીતિ સમિધા. એધયતીતિ ઇધુમં, ઉમો. એધયતીતિ ઇધો. ઉપાદિયતે અગ્ગિનેતિ ઉપાદાનં. એધયતીતિ ઇન્ધનં.

૩૭. પઞ્ચકં આલોકે. ઓભાસતિ દિપ્પતીતિ ઓભાસો. પકાસતિ દિપ્પતીતિ પકાસો. આલોચયતિ પસ્સતિ એતેનાતિ આલોકો, આલોકેતિ વા એતેનાતિ આલોકો, ‘‘લોક, લોચ દસ્સને’’તિ ધાતુદ્વયપાઠતો. ઉજ્જોતતીતિ ઉજ્જોતો, અન્ધકારં વિદ્ધંસેન્તો જોતતીતિ વા ઉજ્જોતો. આ સમન્તતો તપતિ દિપ્પતીતિ આતપો. સમાતિ એતે પઞ્ચ તુલ્યત્થાતિ ભાવો.

દસકં વાતે. આહારો વિય પાણભૂતોપિ કદાચિ સત્તે મારેતીતિ મારુતો, સોવ માલુતો. પુનાતિ સઙ્કારાદિકન્તિ પવનો. વાયતિ ગચ્છતીતિ વાયુ, વાયતિ વા પુપ્ફાદીનં ગન્ધો યેન સો વાયુ. તથા વાતો. અનન્તિ પાણન્ત્યનેનેતિ અનિલો, ઇલો. સન્તં નિચ્ચલં ¶ ઈરયતિ કમ્પેતીતિ સમીરણો, સમીરિતું કમ્પિતું સીલમસ્સાતિ વા સમીરણો. ગન્ધં વહતીતિ ગન્ધવાહો, ણો. વાયો વાયુસદિસો, ઉભયત્રાપિ યાગમો. સમન્તતો ઈરતિ ખિપતિ રુક્ખાદયોતિ સમીરો. સદા સબ્બદા ગતિ યસ્સ સદાગતિ. સસનો, ગન્ધવહો, આસુગો, મરુતો, જગતિપાણો, પવમાનો, પભઞ્જનો ઇચ્ચાદીનિપિ વાતનામાનિ.

૩૮. ઇમે છ વક્ખમાના વાયુભેદા વાયુવિસેસા, ઉદ્ધં ગચ્છતીતિ ઉદ્ધઙ્ગમો, ઉચ્ચારપસ્સાવાદીનં નીહરણવસેન અધોભાગં ગચ્છતીતિ અધોગમો. કુચ્છિમ્હિ ઉદરે તિટ્ઠતીતિ કુચ્છિટ્ઠો. કોટ્ઠે અન્તે સેતિ તિટ્ઠતીતિ કોટ્ઠાસયો. પુનપ્પુનં સસન્તિ યેન અસ્સાસો, બહિનિક્ખન્તવાતો. પસ્સાસોતિ અન્તોપવિસનકવાતોપિ ‘‘અસ્સાસો’’તિ એતેન સઙ્ગય્હતે સહચારિતત્તા. સબ્બઙ્ગેસુ અનુસરતિ સીલેન સેદલોહિતાદિસમ્પાદનતોતિ અઙ્ગાનુસારી. અમરકોસે પનાયં વાતો ઠાનબ્યાપારભેદેન પઞ્ચધા કથિતો [પાણો’પાનો સમાનોચોદાનબ્યાના ચ વાયવો સરીરટ્ઠા ઇમે (અમર ૧.૬૭)], ટીકાયઞ્ચસ્સ –

‘‘હદયે પાણો ગુદે’પાનો, સમાનો નાભિમજ્ઝટ્ઠો;

ઉદાનો કણ્ઠદેસે તુ, બ્યાનો સબ્બઙ્ગસન્ધિસુ [હદયે પાણો ગુદે’પાનો, સમાનો નાભિસણ્ઠિતો; ઉદાનો કણ્ઠદેસટ્ઠો, બ્યાનો સબ્બસરીરગો ઇતિ ઠાનનિણ્ણયો (ચિન્તામણિટીકા)].

તત્રપાણોઅન્નપ્પવેસાદિકરો ¶ . અપાનો મુત્તકરીસસુક્કવિસટ્ઠિકરો. સમાનો મજ્ઝે અન્નપચનાદિકરો. ઉદાનો ભાસિતગીતાદિકરો. બ્યાનો સેદરત્તસવનુમ્મેસનિમેસગત્યાદિકરો [ખેદચેટ્ઠાઉમ્મેસનિમ્મેસગત્યાદિકરો (ક.)]. પકટ્ઠેન અનન્ત્યનેન ભત્તાદિપ્પવેસનતોતિ પાણો. મુત્તાદિકં અપનેત્વા અનન્ત્યનેનાતિ અપાનો. સમ્મા અનન્તિ અનેન ભુત્તપરિપાચનતોતિ સમાનો. ઉદ્ધમનન્ત્યનેન ભાસિતાદો સામત્થિયજનનતોતિ ઉદાનો. વિસેસેન અનન્ત્યનેન સેદરત્તસેમ્હાદિ [ખેદચેટ્ઠાદિ (ચિન્તામણિટીકા)] સમ્પાદનતોતિ બ્યાનો’’તિ [તંબ્યાપારા ચ યથા – અન્નપ્પવેસનં મુત્તા-દ્યુસ્સગ્ગો’ન્નવિપાચનં ભાસણાદિ નિમેસાદિ, તંબ્યાપારા કમા ઇમે (ચિન્તામણિટીકા)] વુત્તં.

૩૯. દ્વયં અન્તોપવિસનકવાતે. આનં વુચ્ચતિ બહિનિક્ખમનવાતો, તતો અપગતં અપાનં. અસ્સાસતો અપગતો પસ્સાસો. દ્વયં બહિનિક્ખમનવાતે. આદિમ્હિ પવત્તો સાસો અસ્સાસો. અનન્તિ પાણન્ત્યનેનેતિ આનં, આદિમ્હિ પવત્તં આનં આનં, એકસ્સાકારસ્સ લોપો.

૪૦. વેગખિપ્પાદયો વાતધમ્મત્તેન નિચ્ચપ્પવત્તિકા ઇતિ તપ્પક્કમે [તપ્પક્કમેન તક્કમેન (ક.)] ઉચ્ચન્તે. તત્ર રયન્તં વેગે. સબ્બત્ર કરણસાધનં. ઇચ્છિતટ્ઠાનં વજન્તિ પાપુણન્તિ એતેનાતિ વેગો.

‘‘ક્રિયાવાચિત્તમાખ્યાતું ¶ , એકેકત્થો નિદસ્સિતો;

પયોગતોનુગન્તબ્બા, અનેકત્થા હિ ધાતવો’’તિ [ચન્દ્રધાતુપાઠે].

વુત્તત્તા વજધાતુ પાપુણનેપિ પવત્તતિ, એવં સબ્બત્ર, અકારસ્સ એ. જવન્તિ એતેનાતિ જવો, રયન્તિ ગચ્છન્તિ એતેનાતિ રયો.

ખિપ્પાદિનવકં સીઘે. અથ જવસીઘાનં કો ભેદો? સવેગગતિવચના જવાદયો, સીઘાદયો તુ ધમ્મવચના, તથા ચ ‘‘સીઘં પચતિ [પસ્સતિ (ક.)], સીઘં ગચ્છતી’’તિ પયોગો, ન તુ ‘‘જવં પચતિ, જવંગચ્છતી’’તિ પન પયોગો. ‘‘વેગેન ગચ્છતિ, જવેન ગચ્છતી’’ત્યાદીસુ કથં? તત્ર ભેદસ્સ વત્તુમિચ્છિતત્તા ન દોસો. ખિપ્પતિ પેરતીતિ ખિપ્પં, ખિપ પેરણે. સયતીતિ સીઘં, સી સયે, ઘપચ્ચયો. બ્યુપ્પત્તિ હિ યથા કથઞ્ચિપિ ભવતિ, સઞ્ઞા તુ લોકતોવાવગન્તબ્બા, સબ્બત્રેવં. તરતીતિ તુરિતં. લઙ્ઘતીતિ લહુ, લઙ્ઘ ગતિસોસનેસુ, ઘસ્સ હો, નિગ્ગહીતલોપો, ઉપચ્ચયો ચ, લહુપરિયાયો લઘુસદ્દોપ્યત્થિ. અસતિ ખેપતીતિ આસુ, ઉ. તરતીતિ તુણ્ણં, રસ્સ ણો. અરતિ ગચ્છતીતિ અરં. ન વિલમ્બીયતિ ન ઓહીયતીતિ અવિલમ્બિતં, લબિ અવસંસને. તુવટ્ટતિ સયતીતિ તુવટ્ટં, તુરિતભાવેન વત્તતીતિ વા તુવટ્ટં, રિતલોપો.

૪૧. અરિયાસામઞ્ઞસ્સ પુબ્બડ્ઢં સન્તતે. એત્થ ચ અટ્ઠસુ ગણેસુ છટ્ઠો સબ્બલહુકો, તતોપરે છગ્ગણા સ ¶ , ભ, સ, ભ, ભ, ભા, અટ્ઠમો ગો. સમન્તતો તનોતીતિ સતતં. નાસભાવેન ન ઇચ્ચં ન ગન્તબ્બં નિચ્ચં, નાસં વા ન ગચ્છતીતિ નિચ્ચં. ‘‘નાગો’’ત્યાદીસુ વિયાતિ એત્થાપિ ન દોસો, તસ્સ ચો. ન વિરમતીતિ અવિરતં. ન આરમતીતિ અનારતં. સમન્તતો, પુનપ્પુનં વા તનોતીતિ સન્તતં. ન અવરમતીતિ અનવરતં. સદા ધવતિ ગચ્છતીતિ ધુવં. ‘‘ધુ ગતિથેરિયેસૂ’’તિ કાતન્તધાતુ.

વિપુલાડ્ઢં અતિસયે. એત્થ હિ અયુગપાદે દ્વાદસમત્તા, યુગે અટ્ઠારસમત્તા, સબ્બાસુ અરિયાસુ પઠમે પાદે દ્વાદસમત્તા, દુતિયે અટ્ઠારસ, તતિયે દ્વાદસ, ચતુત્થે પઞ્ચદસ. યદા પન પઠમતતિયેસુ પરિહાયન્તિ, તદા યુગે અધિકા હોન્તિ, ઇદં વિપુલાલક્ખણં. અથ સતતાતિસયાનં કો ભેદો? સતતં સન્તતિ અવિચ્છેદોક્રિયન્તરેહિ અબ્યવધાનં, અતિસયો તુ પોનોપુઞ્ઞં, પકટ્ઠો ચ. તેસુ પોનોપુઞ્ઞં ક્રિયાબ્યાવુત્તિ, પકટ્ઠો તુ ક્રિયાવયવાનં ઉક્કંસતા. ભાસતિ સબ્બેસન્તિ ભુસં, આસ્સ ઉ. ભસ્સતિ અધો પતતીતિ વા ભુસં. ભસ અધોપતને, અસ્સ ઉ. અતિસયનં અતિસયો, અતિક્કમિત્વા વાસયનં પવત્તનં અતિસયો. દહતિ સબ્બન્તિ દળ્હં, હતો પુબ્બે ળો, દલતિ વિદારયતીતિ વા દળ્હં, હપચ્ચયો, દહન્તો લાતીતિ વા દળ્હં, વણ્ણવિપરિયયો, અભિસયો ચ દળ્હઞ્ચ અતિસયદળ્હા. તરતિ અતિક્કમતીતિ તિબ્બં, રસ્સ વો, અસ્સ ઇ. એતિ ગચ્છતીતિ એકો, સો એવ એકન્તં, એકં તરતિ અતિક્કમતીતિ વા એકન્તં. મત્તતો અતિક્કન્તં અતિમત્તં. બહું લાતીતિ બાળ્હં, ઉલોપો, વણ્ણવિપરિયયો ચ હસદ્દો. અતિવેલં, અચ્ચત્થં, નિબ્ભરં, નિતન્તં, ગાળ્હંઇચ્ચાદીનિપિ અતિસયે.

દબ્બં સત્વં, તંવિપરીતે ધમ્મમત્તે વત્તમાના બાળ્હપરિયન્તા ખિપ્પાદયો અતિસયં વિના પણ્ડકે નપુંસકે વત્તન્તિ ¶ . ખિપ્પં ભવતિ [‘‘ખિપ્પ ભવભી’’તિ પદદ્વયં અધિકં વિય દિસ્સતિ], અતિસયો પુલ્લિઙ્ગો, અસ્સ ગુણસ્સાતિસયો, અસ્સ દબ્બસ્સાતિસયો ઇતિ. ‘‘ખિપ્પં ભુઞ્જતિ, સતતં જુહોતિ, સતતં રમણીયો’’ઇચ્ચત્ર તુ ક્રિયાવિસેસનત્તાયેવ પણ્ડકત્તં. તેસુ ખિપ્પાદીસુ યે દબ્બગા દબ્બાભિધાયિનો, તે તીસુ લિઙ્ગેસુ. ‘‘દબ્બધમ્મો લિઙ્ગ’’ન્તિ દસ્સનન્તરં. યથા ખિપ્પા જરા, ખિપ્પો મચ્ચુ, ખિપ્પં ગમનં. સન્તતા તણ્હા, સન્તતં દુક્ખં, સન્તતો આકાસો. અતિમત્તા ક્રિયા, અતિમત્તો નરો, અતિમત્તં પદં ઇચ્ચાદિ.

૪૨-૪૩. દ્વાદસકં મારે. હરનયનગ્ગિદડ્ઢત્તા [તિનયનગ્ગિદડ્ઢત્તા (ક.)] નત્થિ વિગ્ગહો સરીરમેતસ્સ અવિગ્ગહો. કામયતિ રતિચ્છં ઉપ્પાદયતીતિ કામો, કારિતન્તા અપચ્ચયો. સિઙ્ગારરૂપેન પાણીનં મનસિ ભવતીતિ મનોભૂ. પઞ્ચકામગુણેસુ મદયતીતિ મદનો. લોકાનં અન્તં વિનાસં કરોતીતિ અન્તકો. વસે વત્તેતિ સીલેનાતિ વસવત્તી. પાપં ઇચ્છતિ કરોતિ, તેન યુત્તોતિ વા પાપિમા. પરતો જાયતીતિ પજા, અચ્છન્દિકા, તાસં પતિ પજાપતિ. યે કુસલધમ્મેસુ પમત્તા, તેસમેવ બન્ધુ પમત્તબન્ધુ. કણ્હધમ્મયુત્તતાય કણ્હો. કુસલધમ્મે મારેતીતિ મારો. અકુસલધમ્મે ન મુઞ્ચતીતિ નમુચિ. મીનકેતનો, કન્દપ્પો, દપ્પકો, અનઙ્ગો, પઞ્ચસરો, સમ્બરારિ, મનસિજો, કુસુમેસુ ¶ , અનઞ્ઞજો, પુપ્ફધન્વા, રતિપતિ, મકરદ્ધજોઇચ્ચાદીનિપિ વિણ્હુસુતસ્સ કામસ્સ નામાનિ.

તણ્હા અરતી રગા ચેતિ એતા તિસ્સો તસ્સ મારસ્સ ધીતરો. યો તં પસ્સતિ, તં તસિતં કરોતીતિ તણ્હા, સલોપો, ણ્હા ચ. પરેસં કુસલધમ્મેસુ અરતિં કરોતીતિ અરતી. રજ્જન્તિ એત્થાતિ રગા. તસ્સ મારસ્સ હત્થી ગિરિમેખલો નામ. સરીરમહન્તભાવેન ગિરિસદિસત્તા ગિરિ વિયાતિ ગિરિ. મારેન મમાયનવસેન ‘‘અયં મે હત્થી મેખલો નામ હોતૂ’’તિ કતનામત્તા મેખલા વિયાતિ મેખલોતિ સમુદિતનામદ્વયેન એકમેવ હત્થિં વદતિ, યથા ‘‘વજિરાસનિ, સીતુણ્હ’’ન્તિ.

૪૪. તિકં યમે. પજાસંયમનતો યમા, મચ્ચુપ્પભુતયો અસ્સ કિઙ્કારા, તેસુ રાજતેતિ યમરાજા. તેધાતુકેસુપિ આણાપવત્તકત્તા મહન્તો વિસયો એતસ્સ વિસયી, ણી, સો એવ વેસાયી. યત્થ લક્ખણેન ન સિજ્ઝતિ, તત્થ સબ્બત્ર ‘‘યદાદિના વા નિરુત્તિનયેન વા સદ્દસિદ્ધિ વેદિતબ્બા’’તિ હિ પુબ્બે વુત્તં, દુક્ખજનકત્તા વા વિસદિસટ્ઠાનં ગચ્છન્તીતિ વેસા, નેરયિકા, તેસં અધિપતિભાવેન અયતિ પવત્તતીતિ વેસાયી, ઈ. યમાનં રાજા યમો. ધમ્મરાજો, કતન્તો, સમવત્તી, કાલો, દણ્ડધરો, અન્તકોઇચ્ચાદીનિપિ યમસ્સ નામાનિ. અસ્સ યમસ્સ આવુધં નયનમેવ. તેન કિર કોધચિત્તેન ઓલોકિતમત્તેન સત્તાનં સરીરાનિ આતપે ખિત્તઘતપિણ્ડાનિ વિય વિલીયન્તીતિ.

દ્વયં ¶ અસુરભેદે. એતેસઞ્હિ સતિપિ દેવભાવે હેટ્ઠા નિવાસિતભાવસામઞ્ઞતો એત્થ વચનં, મારસ્સ પન સત્તાનમનત્થકારકતાસામઞ્ઞેન યમેન સદ્ધિં વચનં તક્કરત્તા. યુદ્ધાદીસુ વેપિતં કમ્પિતં ચિત્તમેતસ્સ વેપચિત્તિ [સં. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૨૫૬]. પુણ્ણં લોમં યસ્સ સો પુલોમો, પુલામહતી ઉમા કિત્તિ, કન્તિ વા યસ્સાતિ પુલોમો. ‘‘ઉમાતસીહેમવતિ-હલિદ્દાકિત્તિકન્તિસૂ’’તિ હિ નાનત્થસઙ્ગહે વુત્તં. અયં પન સક્કસ્સ ભરિયાય સુજાતાય પિતા. દ્વયં કિન્નરે. અસ્સમુખનરસરીરતાય કુચ્છિતો પુરિસો, કિઞ્ચિ વા પુરિસો, પુરિસસદિસોતિ વા કિમ્પુરિસો. એવં કિન્નરો. તુરઙ્ગવદન, અસ્સમુખાદીનિપિ કિન્નરસ્સ નામાનિ.

૪૫-૪૬. અદ્ધપજ્જેન આકાસસ્સ નામાનિ. તેસં તેસં વત્થૂનં અન્તરં નાનત્તં ઇક્ખતે લોકો એત્થ, અનેનાતિ વા અન્તલિક્ખં, રસ્સ લો. ઇક્ખનં વા દસ્સનં ઇક્ખા, તસ્સ અન્તરં કારણં અન્તલિક્ખં. ખનતિ બ્યવધાનન્તિ ખં, ક્વિ. સબ્બગહગામણિનો આદિચ્ચસ્સ પથો મગ્ગો આદિચ્ચપથો. ન ભવતીતિ અબ્ભં. ગચ્છન્ત્યનેન દેવાતિ ગગનં, યુ, મસ્સ ગો. અમ્બતે સદ્દાયતે અત્રાતિ અમ્બરં, રો. હય ગતિમ્હિ, વિસેસેન હયતિ ગચ્છતિ સબ્બત્રાતિ વેહાસો, યસ્સ સો, વિગતો વા હાસો ચિત્તસ્સ એત્થારમ્મણાલાભતોતિ વેહાસો. અનિલસ્સ વાતસ્સ પથો અનિલપથો. ભુસં કાસન્તે દિપ્પન્તે પદત્થા એતેનાતિ આકાસો, ન કસ્સતિ ન વિલેખીયતીતિ વા આકાસો. ન ભવતિ ¶ એત્થ કિઞ્ચિપિ વત્થૂતિ નભં, નત્થિ ભૂમિ એત્થાતિ વા નભં, ન ભાયન્તિ પક્ખિનો અનેન, એત્થાતિ વા નભં. વિનો પક્ખિનો હયન્તિ ગચ્છન્તિ એત્થાતિ વેહાયસં, અસો. તારા વુચ્ચન્તિ નક્ખત્તાદયો, તેસં પથો તારાપથો. સુરાનં દેવાનં પથો સુરપથો. ન હઞ્ઞતેતિ અઘં, હનસ્સ ઘો. અનન્તં, વિસણુપદંઇચ્ચાદીનિપિ આકાસસ્સ નામાનિ.

૪૭-૪૮. મેઘાદ્યેકાદસકં મેઘે. મેહતિ ઘરતિ સેચતીતિ મેઘો. વારિં વહતીતિ વલાહકો, વારિસદ્દસ્સ વો, વસ્સ લો [પાણિનિ ૬.૩.૧૦૯; મોગ્ગલ્લાનપઞ્ચિકા ૧.૪૭; નીતિ-સુત્ત ૧૩૪૦, ૧૩૪૩]. દિબ્બન્તિ વુડ્ઢિં વિરૂળ્હિં ગચ્છન્તિ લોકા અનેનાતિ દેવો. પજાનં લોકાનં અન્નં ભોજનં ભવતિ એતેનાતિ પજ્જુન્નો, અકારસ્સુકારો. અમ્બું ઉદકં ધારેતીતિ અમ્બુધરો. લોકાનં સન્તાપં હન્તીતિ ઘનો, હસ્સ ઘો. જલધારં ધારેતીતિ ધારાધરો. જીવનં જલં મૂતં બન્ધમનેનેતિ જીમૂતો, વનસદ્દલોપો, લોકાનં વા જીવિતં મુનાતિ બન્ધતીતિ જીમૂતો, વિતલોપો, જીવિતસ્સ જી આદેસો વા [પાણિનિ ૬.૩.૧૦૯; મોગ્ગલ્લાનપઞ્ચિકા ૧.૪૭; નીતિ-સુત્ત ૧૩૪૦, ૧૩૪૩]. એવં અઞ્ઞત્ર. વારિં વહતીતિ વારિવાહો. અમ્બું દદાતીતિ અમ્બુદો. આપં ભરતીતિ અબ્ભં, ક્વિ, પસ્સ બો.

તિકં વુટ્ઠિયં. વસ્સતિ સિઞ્ચતીતિ વસ્સં, વસ્સ સેચને. એવં વસ્સનવુટ્ઠિયો.

પઞ્ચકં ¶ વિજ્જુયં. સતતં ઈરતિ કમ્પતીતિ સતેરો, તલોપો, સો એવ સતેરિતા. ખણમત્તમ્પિ ન તિટ્ઠતીતિ અક્ખણા. કુટિલં અચિરટ્ઠાયિતત્તા વિરૂપં હુત્વા જવતીતિ વિજ્જુ. વિજ્જોતતીતિ વિજ્જુતા. અચિરં પભા યસ્સ અચિરપ્પભા.

૪૯. ચતુક્કં મેઘનાદે. મેઘાનં નાદો મેઘનાદો. ધનીયતે ધનિતં[થનિતં (સી.)], ધન સદ્દે. ગજ્જનં ગજ્જિતં, ગજ્જ સદ્દે. રસીયતે રસિતં. આદિના હરાદાદિ [સબ્બત્ર નપુંસકેભાવે તો, આદિના સ્વનિતધનિતાદયો (ચિન્તામણિટીકા), આદિના ધનિતહરાદરાસાદયો (બ્યાખ્યાસુધાટીકા)]. દ્વયં સક્કધનુમ્હિ. ઇન્દસ્સ આવુધં ધનુ ચ ઇન્દાવુધં, ઇન્દધનુ ચ. વાતેન ખિત્તમમ્બુ વાતક્ખિત્તમ્બુ, બિન્દુ. સીતં કરોતીતિ સીકરો, સિઞ્ચતીતિ વા સીકરો, ચસ્સ કો, અરો ચ, વાતવસેન વા તતો તતો સરતીતિ સીકરો, અસ્સ ઈ, મજ્ઝે કાગમો ચ.

૫૦. તિકં જલધારાયં. વેગતો જલધારાનં સં ભુસં પતનં આસારો, પુનપ્પુનં સરતીતિ આસારો. વેગં ધારેતીતિ ધારા. અધો પતતીતિ સમ્પાતો, સંસદ્દો અધોભાગે [વેગતો જલધારાનં સમ્ભૂય પતનં ધારાસમ્પાતો, સર ગતિયં ઘઉ ઇતિ આસારો (ચિન્તામણિટીકા)]. દ્વયં વસ્સોપલે. કરેન હત્થેન ગય્હુપગત્તા કરકા, જલં પિણ્ડં કરોતીતિ વા કરકા, ‘‘વસ્સોપલે ¶ તુ કરકા, કરકોપિ ચ દિસ્સતે’’તિ રુદ્દો, કરસદ્દોત્ર. ‘‘કરો વસ્સોપલે પાણિ-સોણ્ડાપચ્ચાયરંસિસૂ’’તિ નાનત્થસઙ્ગહે વુત્તં. ઘનતો, ઘનકાલે વા સઞ્જાતં ઉપલં સિલા ઘનોપલં. દુટ્ઠુ દિનં દુદ્દિનં, અયં દુદ્દિનસદ્દો મેઘચ્છન્નાહે વત્તતિ, અસોભનત્થોપ્યત્થિ દુદ્દિનસદ્દો, અગુણવચનતાયં વાચ્ચલિઙ્ગો.

૫૧-૫૨. છક્કં તિરોધાને. ધર આવરણે, અપાદિપુબ્બો. અપિધરતિ આવુણોતીતિ પિધાનં, અલોપો. અપધરતીતિ અપધારણં. તિરો ધરતિ પિદહતીતિ તિરોધાનં. અન્તરં ધરતીતિ અન્તરધાનં, નિગ્ગહીતલોપો. અપિધરતીતિ અપિધાનં. એત્થ ચ અપાદિઉપસગ્ગા ધાતુનો આવરણત્થજોતકા. છાદયતીતિ છાદનં. બ્યવધા, અન્તરધિઇચ્ચાદયોપિ તિરોધાને.

સાદ્ધપજ્જેન ચન્દસ્સ નામાનિ. ઇન્દતિ નક્ખત્તાનં પરમિસ્સરિયં કરોતીતિ ઇન્દુ. ચન્દતિ હિલાદયતિ સુખયતિ પજન્તિ ચન્દો. નક્ખત્તાનં રાજા નક્ખત્તરાજા. ઉમા કન્તિ, તાય સહ વિજ્જતીતિ સોમો, સુખં અભિસ્સવતીતિ વા સોમો, મપચ્ચયો. નિસં રત્તિં કરોતિ, તત્થ વા કરો રંસિ એતસ્સ નિસાકરો. અન્ધકારં ઉસેન્તિ દહન્તિ વિનાસેન્તીતિ ઓસા, રંસયો, તે એત્થ ધિયન્તિ પતિટ્ઠહન્તીતિ ઓસધિ, તારાવિસેસો, તસ્સ ઈસો પતિ ઓસધીસો. હિમો સીતલો રંસિ યસ્સ હિમરંસિ. સસો અઙ્કો લક્ખણં યસ્સ સસઙ્કો. ચન્દં કપ્પૂરં માતિ સદિસં નયતીતિ ચન્દિમા. ઇકારાદેસો. સસલક્ખણમેત્થ અત્થિ સસી ¶ . સસતિ વા હિંસતિ ઉણ્હગુણન્તિ સસી, ઈપચ્ચયો તદુપલક્ખિતે તદુપચારં. સીતા રંસયો યસ્સત્થીતિ સીતરંસિ. નિસાય રત્તિયા નાથો તદાલઙ્કારભાવતોતિ નિસાનાથો. ઉળૂનં તારાનં રાજા ઉળુરાજા. માતિ અત્તાનં કપ્પૂરેન સદિસં કરોતીતિ મા, માસદ્દોયં પુમે, તંસહચરણતો ઉળુરાજાદયોપિ. હિમંસુ, કુમુદબન્ધુ, વિધુ, સુધંસુ, સુબ્ભંસુ, નિસાપતિ, મિગઙ્કો, કલાનિધિ, દ્વિજરાજો, સસધરો, નક્ખત્તેસોઇચ્ચાદીનિપિ ચન્દસ્સ નામાનિ.

૫૩-૫૪. સોળસન્નં ભાગાનં પૂરણો સોળસમો ભાગો ચન્દસ્સ કલા, કલ સઙ્ખ્યાને, કલીયતે એકાદિના સઙ્ખ્યાયતેતિ કલા. દ્વયં ચન્દસ્સ સરીરે. મઞ્ઞતે ઞાયતે અનેનેતિ બિમ્બં. મનતો વપચ્ચયો, નિપાતના મસ્સ બો, અસ્સિ, નસ્સ મો, વસ્સ બો, બિમ્બસદ્દો અનિત્થિયં. મણ્ડયતેતિ મણ્ડલં, અલો, ઇત્થિયં મણ્ડલી, અયં તીસ્વપિ [બિમ્બો અનિત્થી, મણ્ડલં તીસુ (અમર ૩.૧૫)].

પાદહીનપજ્જેન અદ્ધભાગો. અસતિ ખેપેતિ સમુદાયન્તિ અડ્ઢો, તો. તથા અદ્ધો. ઉપડ્ઢોતિ ઉપસગ્ગેન પદં વડ્ઢિતં, એતે તયો પુમે. ખણ્ડયતિ સમુદાયન્તિ ખણ્ડં. સક્યતે ¶ ઉબ્બાહનાદીસુ થોકત્તાતિ સકલં, અલો, ખણ્ડસકલા વા પુમે, સત્થે રૂપભેદતો નપુંસકે. એતે ચ અડ્ઢાદયો તયો અસમે ભાગે પુમે, સમે તુ નપુંસકેતિ રૂપભેદેનાહ ‘‘અદ્ધં વુત્તં સમે ભાગે’’તિ. ખણ્ડાદિદ્વયં પન અસમેપિ વત્તમાનં પુન્નપુંસકે વત્તતિ, તસ્મા ‘‘અદ્ધં વુત્તં સમે ભાગે’’તિ એત્થ ‘‘અડ્ઢં, ઉપડ્ઢ’’ન્તિ ઇદં દ્વયમ્પિ સઙ્ગહિતં [અસમભાગે પુમાનિ, સમે અંસે નપુંસકત્તં રૂપભેદતો, ઉપચારતો તબ્ભાગવતિ વાચ્ચલિઙ્ગો – અદ્ધા સાટી, અદ્ધં વત્થં અદ્ધો કમ્બલો (ચિન્તામણિટીકા)].

પસાદાદયો ચન્દે અવસ્સમ્ભાવિનો, અઞ્ઞત્ર તુ પાસઙ્ગિકા ઇતિ ચન્દપક્કમે ઉચ્ચન્તે. વિસેસેન સાદયતિ પસાદયતીતિ પસાદો. એવં પસન્નો, સો એવ પસન્નતા.

તિકં ચન્દપ્પભાયં. કુમુદસ્સાયં વિકાસો [વિકારો (ક.)] કોમુદી. ચન્દં આચિક્ખતિ પટિપાદયતીતિ ચન્દિકા. જુતિ અસ્સાત્થીતિ જુણ્હા. તસ્સ ણો, હપચ્ચયો ચ, ચન્દસ્સ વા જુતિં સોભં નય્હતિ બન્ધતીતિ જુણ્હા.

ચતુક્કં સોભનમત્તે. કનતિ દિપ્પતીતિ કન્તિ, કન દિત્તિયં, કામીયતીતિ વા કન્તિ. સુન્દરં ભાતિ દિપ્પતીતિ સોભા. જોતયતીતિ જુતિ. છાદયતીતિ છવિ. છદ સંવરણે, વિપચ્ચયો, દલોપો.

૫૫. સત્તકં લક્ખણે. કં અત્તાનં લઙ્કયતિ હીનં કરોતીતિ કલઙ્કો. લઞ્છતે લક્ખતે અનેનેતિ લઞ્છનં ¶ . લક્ખ્યતે અનેનેતિ લક્ખં. તથા લક્ખણં. અઙ્કીયતે લક્ખ્યતે અનેનેતિ અઙ્કો. અભિ વિસેસં જાનાતિ એતેનાતિ અભિઞ્ઞાણં. ચિહીયતિ લક્ખીયતિ અનેનેતિ ચિહનં. ચિહ લક્ખણે.

સબ્બાસં સોભાનં મજ્ઝે પરમા સોભા સુસમા નામ, સોભનં સમં સબ્બં અસ્સં સુસમા, સેટ્ઠા સોભા.

૫૬. ગુણે ફોટ્ઠબ્બવિસેસે સીતન્તિ નપુંસકં ભવતિ. દેવદત્તસ્સ સીતં વત્તતિ. સીતાદયો તયો ગુણીલિઙ્ગા ગુણિનો લિઙ્ગં ગણ્હન્તિ, તં યથા – સીતલા ભૂમિ, સીતલં જલં, સીતલો વાતો. ઉણ્હાભિતત્તેહિ સેવીયતીતિ સીતં, તેન યુત્તો સીતો. સસ ગતિયં, ઇરો, ઇત્તઞ્ચ, સીતત્થિકેન સરીયતીતિ વા સિસિરં. સીતં ગુણં લાતીતિ સીતલો.

મહિકાન્તં હિમે. હિંસતીતિ હિમં, સસ્સ મો,નિગ્ગહીતલોપો ચ. તુહ અદને, તોહતિ હિંસતીતિ તુહિનં, ઇનો. ઉપરિતો સવતીતિ ઉસ્સાવો. નીહરન્તિ નિસ્સસન્ત્યનેનેતિ નીહારો, નત્થિ ઈહા વા એતસ્મા હેતુભૂતાતિ નીહારો, આરો. મહીયતે રાગીહીતિ [વાચાભિ (ચિન્તામણિટીકા)] મહિકા, ણ્વુ.

૫૭. છક્કં નક્ખત્તે. પુનપ્પુનં ઉદયત્તા ન ખીયતે નક્ખત્તં, અત્તનો ગમનટ્ઠાનં ન ખરતિ ન વિનાસેતીતિ વા નક્ખત્તં, અથ ¶ વા નક્ખ ગતિયં, નક્ખતીતિ નક્ખત્તં. જોતતિ સુભાસુભનિમિત્તં પકાસેતીતિ જોતિ, નક્ખત્ત ભંસદ્દેહિ સહચરણતો નપુંસકે. યથાવુત્તં નિમિત્તં ભાતિ પકાસેતીતિ ભં. કત્તબ્બં તરન્તિ લોકા એતાયાતિ તારા, અત્તનો વીથિં તાયતિ અરતિ ગચ્છતીતિ વા તારા, તારેતિ વા લોકે અહિતતોતિ તારા, અયઞ્ચ તારકા, ઉળુ ચ એતે તયો અપુમે. તરા એવ ણ્વુ, તારકા [તારા એવ તારકા ણ્વુ (ક.)]. ઉચ્ચં લવતિ [ઉલયતિ (ક.)] ગચ્છતીતિ ઉલુ. સો એવ ઉળુ. ન કેવલં તારકા એવ અપુમે, અથ ખો ઉળુ ચાતિ ચસદ્દત્થો. ઉળુસહચરિયતો પક્ખે નપુંસકે ચ.

૫૮-૬૦. અસ્સયુજાદયો રેવત્યન્તા સત્તાધિકવીસતારકા નક્ખત્તા નામ હોન્તિ. તાનિ ચ નક્ખત્તાનિ આકાસે યથાઠિતાનિ કમતોયેવ એત્થ કથિતાનિ, ન ઉપ્પટિપાટિયા. વક્ખતિ ચ ‘‘કમતો સત્તાધિકવીસતિ નક્ખત્તા’’તિ. અસ્સરૂપયોગતો અસ્સયુજો. યમસદિસત્તાસબ્બત્ર ભરતીતિ ભરણી. યુ, ઈ. અગ્ગિસદિસત્તા કન્તતિ છિન્દતીતિ કત્તિકા, કરોતિ તસ્મા વા કત્થિકા, કત્તિકાય સહિતા સકત્તિકા. ભરણી, રોહિણી વા. કમલસમ્ભવત્તા કમલે રુહતિ વડ્ઢતીતિ રોહિણી. મિગસીસણ્ઠાનત્તા ¶ તારાપુઞ્જો મિગસિરં, છટ્ઠીસમાસો ઉત્તરપ્પધાનત્તા નપુંસકત્તં. રુદ્દરસાવટ્ઠિતકોધરુદ્દસદિસત્તા કદાચિ અદતિ ઘસતીતિ અદ્દા. પુનપ્પુનં સત્તેસુ હિતં વસ્સતીતિ પુનબ્બસુ, વસ્સ સેચને. પોસેતિ ક્રિયાનિ, પોસેન્ત્યસ્મિન્તિ વા પુસ્સો. ભુજગસદિસત્તા ન સિલિસ્યતે નાલિઙ્ગ્યતેતિ અસિલેસો.

મહીયતે કારિયત્થિકેહીતિ મઘા [માઘા (ક.)], હસ્સ ઘો. ફલં ગણ્હાપેતીતિ ફગ્ગુની, યુ, ઈ. દ્વેતિ પુબ્બફગ્ગુની, ઉત્તરફગ્ગુની ચેતિ દ્વે. હત્થસણ્ઠાનતાય હત્થો. તચ્છકસદિસત્તા વિચિત્તં ફલં દદાતીતિ ચિત્તા. સોભના આતિ, સાતિ વા તનું કરોતિ સુભાસુભન્તિ સાતિ [સ્વાતિ (ક.)], સુભાસુભફલદાનતો વા સાતિ, ‘‘સાતિ દાનાવસાનેસૂ’’તિ હિ નાનત્થસઙ્ગહે વુત્તં, અયં દ્વીસુ. વિસદિસં ફલં ખણતીતિ વિસાખા, વિવિધા વા સખા મિત્તા યસ્સા સા વિસાખા. અનુરાધયતિ સંસિજ્ઝતિ સુભાસુભફલમેતાયાતિ અનુરાધા. ગુણેહિ સબ્બાસં વુડ્ઢત્તા જેટ્ઠા. મૂલતિ પતિટ્ઠાતિ સુભાસુભફલમેત્થાતિ મૂલં. આસાળ્હો નામ ભતીનં દણ્ડો, તંસણ્ઠાનત્તા આસાળ્હા નામ દ્વે નક્ખત્તા પુબ્બાસાળ્હઉત્તરાસાળ્હવસેન.

સવતિ સુભાસુભફલમેતેનાતિ સવણો, સવણં વા. ધનમેસન્તિ એત્થાતિ ધનિટ્ઠા, ધનતિ વા વિભૂતિ નિધાનં ધનિટ્ઠા. સતં ભિસજા એત્થ, સતભિસજાનં વા અધિપતિ સતભિસજો. ભદ્દો ગો, તસ્સેવ પદાનિ પાદા અસ્સં ભદ્દપદા, પુબ્બભદ્દપદા દ્વે, ઉત્તરભદ્દપદા દ્વે, સમૂહો ચેસં ચતુસઙ્ખ્યાતિ બહુવચનં. રા વુચ્ચતિ ધનં, તબ્બન્તતાય રેવતી, આકારસ્સે, રેવતો વા ઇસિભેદો, તસ્સ અપચ્ચં રેવતી.

૬૧. દ્વયં ¶ રાહુગ્ગહે. સો વુચ્ચતિ સગ્ગો, તત્થ ભાતીતિ સોબ્ભાનુ. રહતિ ચન્દાદીનં સોભં જહાપેતીતિ રાહુ. તમો, વિધુન્તુદો, ચન્દાદો, સેહિકેયોતિપિ રાહુસ્સ નામાનિ.

સૂર, ચન્દ, અઙ્ગારક, બુધ, જીવ, સુક્ક, અસિત, રાહુ, કેતૂતિ એતે સૂરાદયો નવગ્ગહા નામ.

મેસાદિકો દ્વાદસકોટ્ઠાસો રાસિ નામ. આદિના ઉસભ, મેથુન, કક્કટ, સીહ, કઞ્ઞા, તુલા, વિચ્છિક, ધનુ, મકર, કુમ્ભ, મીને સઙ્ગણ્હાતિ.

દ્વયં ભદ્દપદનક્ખત્તાનં નામં. પોટ્ઠો ગો [પાઠો ભદ્દો ગો (ક.)], તસ્સેવ પદાનિ પાદા અસ્સં પોટ્ઠપદા.

૬૨-૬૩. પજ્જદ્વયેન સૂરિયસ્સ નામાનિ. આ ભુસો દિપ્પતીતિ આદિચ્ચો, પ્પસ્સ ચ્ચો. લોકાનં સૂરભાવં જનેતીતિ સૂરિયો. તથા સૂરો. સતં બહવો રંસયો યસ્સ સતરંસિ. દિવા દિવસં કરોતીતિ દિવાકરો, દિવસે વા કરો ¶ આભા યસ્સ દિવાકરો, દિવાસદ્દોયં સબ્બકારકવચનો, ન તુ આધારવચનો એવ. વિસેસેન રોચતે દિપ્પતેતિ વેરોચનો. દિનં કરોતિ, કુમુદાનં વા દિનં માકુલ્યં કરોતીતિ દિનકરો, ઉણ્હો રંસિ યસ્સ ઉણ્હરંસિ. પભં કરોતીતિ પભઙ્કરો.

અંસુનો માલા, સા યત્થ અત્થિ અંસુમાલી. દિનાનં પતિ દિનપતિ. તપતીતિ તપનો. રવન્તિ એતેન સત્તા પભાવિત્તાતિ રવિ. ભાનુ યસ્સ અત્થીતિ ભાનુમા. રંસિ યસ્સ અત્થીતિ રંસિમા. ભં આભં કરોતિ, તાસં વા આકરો ઉપ્પત્તિટ્ઠાનં ભાકરો. ભાતિ દિપ્પતીતિ ભાનુ. દેવેહિપિ અચ્ચતે પૂજીયતેતિ અક્કો. સહસ્સં બહવો રંસયો યસ્સ સહસ્સરંસિ. દ્વાદસત્તા, પભાકરો, વિભાકરો, વિકત્તનો [વિસ્સકમ્મુના વિકત્તિતો, કમ્મનિ યુ (ચિન્તામણિટીકા)], મત્તણ્ડો, દિવમણિ, તરણિ, મિત્તો, ચિત્રભાનુ, વિભાવસુ, ગહપ્પતિ, હંસો, સવિતાઇચ્ચાદીનિપિ સૂરિયસ્સ નામાનિ.

૬૪. પજ્જેન સૂરિયાદીનં રંસિપ્પભાનં નામાનિ. રસન્તિ તં સત્તાતિ રંસિ. આ ભુસો ભાતીતિ આભા. પકારેન ભાતીતિ પભા. દિપ્પતીતિ દિત્તિ. રોચતે દિપ્પતેતિ રુચિ. દીધ્યતિ દિપ્પતીતિ દીધિતિ. દિપ્પતીતિ વા દીધિતિ, પસ્સ ધો, ઇકારાગમો. મિય્યન્તે ખુદ્દજન્તવો અનેનેતિ મરીચિ, ઈચિ. અસતિ ગચ્છતિ દિસન્તન્તિ અંસુ, ઉસ્સાગમો. મરીચિસહચરણતો દીધિત્યાદયો [ખલિતપાઠો (?), સવરસામી તુ અઙ્ગુલિ કાકલિસારિ સરારિ તુમ્બિઅરિ સુસિ દીમિત્યત્તયો થીપુમેસુ ઇચ્ચાહ (ચિન્તામણિટીકા)] ભાનુ અંસુ ચ દ્વીસુ. મય ગમનત્થો ¶ દણ્ડકો ધાતુ [દણ્ડકપ્પકરણે આગતધાતૂતિ અત્થો, નિરુત્તિસારમઞ્જુસાટીકાયં ૨૫૩.૪૧૩ પિટ્ઠેસુ પસ્સિતબ્બં], ખપચ્ચયો ઊકારાગમો, અથ વા મા માને, ઉખ ગત્યત્થો દણ્ડકો ધાતુ [દણ્ડકપ્પકરણે આગતધાતૂતિ અત્થો, નિરુત્તિસારમઞ્જુસાટીકાયં ૨૫૩.૪૧૩ પિટ્ઠેસુ પસ્સિતબ્બં], માય માનાય ઉખતીતિ મયૂખો [માપસં ગગનં પમાણયં ઉખતિ ગચ્છતીતિ પિસોદરાદિ (ચિન્તામણિટીકા)]. કિરતિ તિમિરં કિરણો. કિરતિ તિમિરં કરો.

૬૫. દ્વયં આદિચ્ચમણ્ડલોતિખ્યાતે ઉપ્પાતાદિજાતે રંસિમણ્ડલે. સૂરિયસ્સ પરિ સમન્તતો ધીયતે પરિધી, પરિ સમન્તતો વિસતીતિ પરિવેસો, સૂરિયં વા પરિવેઠયતીતિ પરિવેસો. ઠસ્સ સો. ઉપસૂરિયકં, મણ્ડલન્તિ દ્વેપિ પરિધિનો નામાનિ.

દ્વયં મરીચિકાયં. મરીચિસદિસતાય મરીચિ. મિગાનં તણ્હા પિપાસા યસ્સં જલાભાસત્તા સા મિગતણ્હિકા.

સૂરિયસ્સ ઉદયતો પુબ્બે ઉટ્ઠિતરંસિ ઉગ્ગતરંસિ અરુણો નામ સિયા. અરુણવણ્ણતાય અરતિ ગચ્છતીતિ અરુણો. સૂરસૂતો, અનૂરુ, કસ્સપેય્યો, કસ્સપિ, ગરુડાગ્ગજોતિપિ અરુણસ્સ નામાનીતિ. આકાસવણ્ણના.

૬૬-૬૭. ચતુક્કં ¶ કાલે. કલ્યન્તે સઙ્ખ્યાયન્તે આયુપ્પમાણાદયો અનેનાતિ કાલો, કરણં વા કારો, ભાવે ણો, સો એવ કાલો, ન હિ ક્રિયાવિનિમુત્તો કાલો નામ કોચિ અત્થિ, મહાકાલસ્સ પન સસ્સતભાવતો અતીતાદિવોહારો નત્થેવાતિ અવયવકાલાનં સમૂહભાવતો સોપિ ‘‘કાલો’’તિ વુત્તો. સત્તાનં જીવિતં અસતિ ખેપેતીતિ અદ્ધા, તસ્સ ધો, આકારન્તોયં અદ્ધાસદ્દો પુમે. પુનપ્પુનં એતીતિ સમયો. વિનાસં લાતીતિ વેલા, વણ્ણલોપો. દિટ્ઠો, અનેહોતિપિ કાલસ્સેવનામાનિ.

ખણાદયો પન તબ્બિસેસા તસ્સ કાલસ્સ વિસેસા ભેદા. કે તે, કિત્તકપ્પમાણા ચેત્યાહ ‘‘ખણો’’ઇચ્ચાદિ. દસહિ અચ્છરાહિ અઙ્ગુલિફોટનેહિ લક્ખિતો કાલો ખણો નામ, ખણુ હિંસાયં, ખણોતીતિ ખણો, અ. દસ ખણા લયો નામ ભવે ભવન્તિ, એતેન વા વચનેન વિકભિસઙ્ખ્યાપેક્ખિનોપિ વાચકા સન્તીતિ ગમ્યતે. લયતિ ગચ્છતિ, સત્તાનં જીવિતં લુનન્તો વા અયતિ ગચ્છતીતિ લયો. દસ લયા ખણલયો નામ, ખણલયાનં સમૂહભાવતો. તે દસ ખણલયા મુહુત્તો નામ સિયા સિયું વા, અયમનિત્થી. હુચ્છ કોટિલ્યે ¶ , કુટિલયતિ રત્તિદિવસે સુભાસુભદસ્સનતોતિ મુહુત્તો, તો, ધાતુયાદિમ્હિ મુકારાગમો, ચ્છલોપો ચ. તે દસ મુહુત્તા ખણમુહુત્તો નામ.

તિકં દિને. દિબ્બન્તિ કીળન્ત્યસ્મિં દિવસો, સો. ન જહાતિ પચ્ચાગમનં અહં. આદદાતિ નિબ્યાપારન્તિ દિનં, ઇનો, આલોપો ચ, દિબ્બતિ વા એત્થાતિ દિનં, વસ્સ નો. ઘસરો [ઘસતિ અન્ધકારં રો (ચિન્તામણિટીકા)], વાસરોતિપિ દિનસ્સ નામાનિ.

૬૮. કલ્લન્તં પચ્ચૂસે. પભાત્યસ્મિં લોકોતિ પભાતં. તથા વિભાતં. ઉસ રુજાયં, પચ્ચૂસતિ વિનાસેતિ તિમિરન્તિ પચ્ચૂસો. કલ્યન્તે સઙ્ખ્યાયન્તે અનેન સઙ્ખ્યાદયોતિ કલ્લં. અહોમુખં, ઊસોતિપિ પચ્ચૂસસ્સ નામાનિ.

દ્વયં પદોસે. દોસાય રત્તિયા આરમ્ભો અભિદોસો. દોસાય રત્તિયા પારમ્ભો પદોસો. અભિધાનતો પાસદ્દસ્સ પુબ્બનિપાતો, અપ્પધાનરસ્સો ચ, અથ વા અભિદુસ્સન્તિ પદુસ્સન્તિ ચ યત્થ સબ્બકમ્માનિ અભિદોસો પદોસો ચ.

તિકં સાયન્હે. સાયતિ દિનં અવસાયતીતિ સાયો, સાયન્તો વા દિનન્તં કરોન્તો અયતીતિ સાયો, પુન્નપુંસકે. સમ્માઝાયન્તિ તં સઞ્ઝા, (‘‘બ્રહ્મુનો તનુ પિતા લોકસ્સ જનેત્તી’’તિ હિ આગમો નિકાયન્તરિકાનં.) ¶ [( ) એત્થન્તરે પાઠો અધિકો વિય દિસ્સતિ] દિનાનં અચ્ચયો અતિક્કમો, અવસાનં વા દિનચ્ચયો. દિનન્તોતિપિ તસ્સેવ નામં.

પુબ્બણ્હાપરણ્હમજ્ઝન્હવસેન તિવિધા સઞ્ઝા [અમર ૪.૩]. પુબ્બઞ્ચ તં અહઞ્ચાતિ પુબ્બણ્હં. અપરઞ્ચ તં મજ્ઝઞ્ચ તં અહઞ્ચેતિ અપરણ્હં મજ્ઝન્હં. સબ્બત્રાવયવે સમુદાયોપચારતો અહસ્સેકદેસે અહસદ્દોતિ કમ્મધારયો, તાસં તિસ્સન્નં સઞ્ઝાનં સમાહારોતિ સઞ્ઝમિત્યુચ્ચતે. સમાહરણં સમાહારો, એકીભાવો, સો ચ ભિન્નકાલાનં ન ભવતીતિ બુદ્ધિયા સમકાલગ્ગહણતો એકકાલત્તા તસ્મિં અભિધેય્યે દિગુસમાસો, તથા હિ સમાહારો સમૂહો તંસમ્બન્ધે છટ્ઠિયાયેવ ભવિતબ્બન્તિ ચિન્તેન્તો આચરિયો ન અઞ્ઞપદત્થસમાસો અયન્તિ આકારસ્સાપ્પધાને રસ્સત્તન્તિ સઞ્ઝં. સમાહારો ભાવો તસ્સેકત્તા એકવચનં, કમ્મવચને તુ સમાહારે તિસ્સો સઞ્ઝા સમાહટાતિ પઠમન્તાનં સમાસે સપદત્થપાધાન્યા બહુવચનં, રસ્સાભાવો ચ.

૬૯. પઞ્ચકં રત્તિયં. નિસતિ તનું કરોતિ સબ્બબ્યાપારં નિસા. રજ્જન્તિ રાગિનો અત્ર રજની, યુ, ઈ. રાતિ ગણ્હાતિ અબ્યાપારન્તિ રત્તિ,તિ, રજ્જન્તિ વા એત્થ રત્તિ. પઠમમજ્ઝિમપચ્છિમયામવસેન તયો યામા પહારા યસ્સા તિયામા. સંવુણોતિ દિનં સંવરી. નિસીથિની, ખણદા, ખપા, વિભાવરી, તમસ્સિની, યામિની, તમીઇચ્ચાદીનિપિ રત્તિયા નામાનિ.

ચન્દિકાયુત્તા ¶ ચન્દપ્પભાય યુત્તા રત્તિ જુણ્હા નામ, જુણ્હાયોગતો જુણ્હા. તમો ઉસ્સન્નો યસ્સં સા તમુસ્સન્ના રત્તિ તિમિસિકા નામ, તિમિસં ઉસ્સન્નં એત્થાતિ તિમિસિકા, ઉપધાય ઇત્તઞ્ચ.

૭૦. તિકં અડ્ઢરત્તિયં. મજ્ઝિમારત્તિ કમ્મભૂતા ‘‘નિસીથો, અડ્ઢરત્તો, મહાનિસા’’તિ ચ વુચ્ચતિ. નિસ્સતે સયતે અસ્મિં નિસીથો. અડ્ઢઞ્ચ તં રત્તિ ચાતિ અડ્ઢરત્તો, રત્તેકદેસે રત્તિસદ્દો, રત્તિયા અડ્ઢન્તિ વા અડ્ઢરત્તો. મહતી ચ સા નિસા ચાતિ મહાનિસા.

ચતુક્કં અન્ધકારે. અન્ધં હતં દિટ્ઠસત્તિકં લોકં કરોતીતિ અન્ધકારો. તમતીતિ તમો, અથ વા તમન્તિ આકઙ્ખન્તિ રતિં લોકા એત્થ તમો, તમુ આકઙ્ખાયં, તમસદ્દો અનિત્થી, તંસહચરણતો અન્ધકારોપિ. તિમિસં ઇસો, અથ વા તિમુ તેમને, તિમન્તિ એત્થ રાગેનાતિ તિમિસં. તિમિરં, પુબ્બેવ ઇરપચ્ચયો.

૭૧. ચતુદ્દસન્નં રત્તીનં પૂરણી ચતુદ્દસીસઙ્ખાતો કાળપક્ખો ચ એકગ્ઘનો વનસણ્ડો ચ મેઘપટલઞ્ચ અડ્ઢરત્તિ ચ એતેહિ ચતૂહિ સમન્નાગતો તમો ચતુરઙ્ગતમં નામ.

૭૨. અન્ધઞ્ચ તં તમઞ્ચાતિ અન્ધતમં, યં લોકં અન્ધકારં કરોતિ. અયં અન્ધતમસદ્દો ઘનતમે બાળ્હતમે વત્તતિ.

દ્વયં ¶ પહારે. પહરીયતે ભેરિયાદિ અત્રાતિ પહારો, પુમે સઞ્ઞાયં અપચ્ચયો. યા પાપુણે મો, ઉપયમેતિ વા અહો રત્તિ ચાનેન યામો, યમિતો ણો. પહારો એવ યામો ઇતિ સઞ્ઞિતો યામસઞ્ઞિતો.

દુતિયા તિથિ પાટિપદો નામ. પટિપજ્જતે ચન્દો ખયં, ઉદયં વા યસ્સં પાટિપદો. તતિયાદી તિથિયેવ, ન પાટિપદો. તનોતીતિ તિથિ, અથ વા તા પાલને ઇથિ. તિથિસદ્દો દ્વીસુ.

૭૩. દ્વયં પન્નરસિયં, પન્નરસન્નં તિથીનં પૂરણી પન્નરસી, પણ્ણરસીતિપિ પાઠો અત્થિ. દ્વયં પુણ્ણમાયં તિથિયં. મિય્યતે તિથીનં ખયો વુડ્ઢિ ચાનેન માસો, ચન્દો, પુણ્ણો ચ સો માસો ચાતિ પુણ્ણમાસો, તસ્સાયં તિથિ, પુણ્ણમાસો યસ્સમત્થીતિ વા પુણ્ણમાસી. પુણ્ણો મા ચન્દો યત્થ, પુણ્ણમસ્સાયં વા તિથિ પુણ્ણમા, ‘‘પુણ્ણિમા’’તિ પાઠે પન સતિ ચન્દસ્સ પુણ્ણભાવો પુણ્ણો, તેન નિબ્બત્તા ભાવપચ્ચયન્તા તેન નિબ્બત્તે ઇમો દિસ્સતિ, લોકાસયત્તા લિઙ્ગસ્સ ઇત્થિલિઙ્ગત્તં, સા પુણ્ણમા એકકલાહીને ચન્દે સતિ અનુમતિ નામ, અનુમઞ્ઞન્તે અનુગચ્છન્તે દેવતાપિતૂહિ સહ યસ્સં સા અનુમતિ. પુણ્ણે પન ચન્દે સા પુણ્ણમા રાકા નામ, રાતિ દસ્સનાવકાસં રાકા, કો [કલાહીને સા’નુમતિ પુણ્ણે રાકા નિસાકરે (અમર ૪.૮)].

અપરા કાળપક્ખસમ્ભૂતાપન્નરસી પન અમાવસી, અમાવાસીતિપિ ઉચ્ચતે. અમા સહ વસન્તિ રવિચન્દા યસ્સં અમાવસી, અમાવાસી ચ દીઘં કત્વા, અમાસદ્દો સહત્થો અબ્યયં. દસ્સો [દસ્સલા (ક.), દિસ્સન્તે રવિચન્દા અત્ર, ‘‘ગણકેહી’’તિ ઘ (ચિન્તામણિટીકા)], સૂરિયિન્દુસઙ્ગમોતિ તસ્સાયેવ નામાનિ.

૭૪. સટ્ઠિઘટિકાહિ ¶ લક્ખિતો કાલો અહોરત્તો નામ. ઘટેન્તિ અહોરત્તિયોતિ ઘટિકા. અહો ચ રત્તિ ચ અહોરત્તો, પુમે. અદિગુત્તેપિ અહોરત્તન્તિ નપુંસકેપિ. તે પઞ્ચદસ અહોરત્તા પક્ખો નામ. પચન્તિ પરિણમન્તિ ભૂતાન્યનેનેતિ પક્ખો. પુબ્બાપરભૂતા તે ચ પક્ખા યથાક્કમં સુક્કકાળા સુક્કપક્ખકાળપક્ખા નામ. જોતિસત્થક્કમેન સુક્કપક્ખો પુબ્બસઞ્ઞિતો, કણ્હપક્ખો અપરસઞ્ઞિતો. તતો એવ માસવિસેસે લોકે સકપરપક્ખોતિ [લોકેપ્યપરપક્ખોતિ (ક.)] રૂળ્હી. સુચ સોકે, સુક્કો, સોચન્તિ એત્થ અન્ધકારાભિલાસિનોતિ કત્વા, સૂચેતિ પકાસેતીતિ વા સુક્કો. કિરતિ સુક્કન્તિ કારો, ણો, સોવ કાળો, કેન વા જોતિના અરતિ એત્થ કારો, સોવ કાળો. તે દુવે સુક્કકાળપક્ખા સમુદિતા માસો નામ. મસિ પરિમાણે, કમ્મનિણો.

૭૫-૭૬. સાદ્ધપજ્જેન દ્વાદસમાસાનં નામાનિ. ચિત્તાય પરિપુણ્ણેન્દુયુત્તાય યુત્તો, ઉપલક્ખિતો વા માસો ચિત્તો ¶ , સંયોગન્તત્તા ન વુદ્ધિ, એવં સબ્બત્ર. પરિપુણ્ણેન્દુયુત્તતંતંનક્ખત્તનામવસેન દ્વાદસન્નં માસાનં નામાનિ વેદિતબ્બાનિ. ચિત્તમાસાદયો ફગ્ગુનમાસપરિયન્તા દ્વાદસ કોટ્ઠાસા કમેન માસાતિ ઞેય્યા. પસત્થતમત્તા જેટ્ઠા, તંયોગા જેટ્ઠો. અસય્હો રવિ અત્રેતિ આસાળ્હો. યસ્સ ળો, સવન્ત્યસ્મિં સાવણો, યુ. ફલન્ત્યત્ર ફગ્ગુનો, યુ, લસ્સ ગો, અસ્સ ઉ. કત્તિકમાસો પચ્છિમકત્તિકો નામ. અસ્સયુજમાસો પુબ્બકત્તિકો નામ.

૭૭. દ્વયં સાવણમાસે. અન્તોવીથિતો બહિ નિક્ખમતિ સૂરિયો એત્થ, અધિકરણે અનીયો. દ્વયં ચિત્તમાસે. નાનાપુપ્ફફલવિચિત્તતાય લોકાનં રમ્મં કરોતિ, રમન્તિ વા એત્થાતિ રમ્મકો.

૭૮. કત્તિકકાળપક્ખતો પચ્છિમકત્તિકતો પટ્ઠાય ચતુરો ચતુરો માસા કમા કમતો હેમન્તગિમ્હાનવસ્સાનસઞ્ઞિતા ઉતુયો નામ હોન્તિ. હિમાનિ એત્થ સન્તિ હેમો, સો એવ હેમન્તો, ‘‘સુત્તન્તો વનન્તો’’તિ યથા, હિનોતિ વા હાનિં ગચ્છતિ સબ્બમેત્થાતિ હેમન્તો, અન્તપચ્ચયો, માગમો ચ. ગિરતિ પીળયતીતિ ગિમ્હાનો, માનો, રસ્સ હો, વણ્ણવિપરિયયો ચ. વસ્સતિ એત્થ વસ્સાનોયુ. ઉતુયો દ્વીસૂતિ પચ્ચાસત્યા ઉતુસદ્દો એવ દ્વીસુ, ન હેમન્તાદયો, અમરકોસે પન ઉતુસદ્દો પુમે વુત્તો [અમર ૪.૨૦].

૭૯. અઞ્ઞથાપિ ¶ ઉતુભેદં દસ્સેતું અરિયસામઞ્ઞમાહ ‘‘હેમન્તો’’ઇચ્ચાદિ. વા અથ વા વુત્તાનુસારેન ઉતુત્તયપભેદે વુત્તવચનસ્સાનુસારેન. ઇદં પન ‘‘કત્તિકકાળપક્ખતો’’તિ વચનં સન્ધાય વુત્તં, તસ્મા કત્તિકકાળપક્ખતો પભુતિ દ્વે દ્વે માસા કમા કમતો હેમન્તો, સિસિરો, વસન્તો, ગિમ્હો, વસ્સાનો, સરદો ઉતૂતિ છ ઉતૂ ભવન્તિ, પુનપ્પુનં એતીતિ કત્વા, તુ, ઇસ્સ ઉ. સિસિરં સીતલં, તંયોગા સિસિરં, વાવિધાનતો ન વુદ્ધિ, મકારો પદસન્ધિકરો. વસ કન્તિયં. વસીયતેતિ વસન્તો. પુપ્ફધનુત્તા [પુપ્ફવન્તત્તા (ક.)] વા વસતિ કામો એત્થ વસન્તો. સરતિ પીળયતિ અસ્મિન્તિ સરદો, તસ્સ દો. સા સુનખા રમન્તિ એત્થાતિ વા સરદો, મસ્સ દો.

૮૦-૮૧. તિકં ગિમ્હે. ઉસતિ દહતીતિ ઉણ્હો, ણ્હો, સલોપો ચ. નિદહન્તે યસ્મિન્તિ નિદાઘો, હસ્સ ઘો. ગિરતિ ¶ પીળયતીતિ ગિમ્હો, મો, રસ્સ હો, વણ્ણવિપરિયયો ચ. તિકં વસ્સાનોતુમ્હિ. વસ્સતિ પવસ્સતિ એત્થાતિ વસ્સો, વસ્સાનો, પાવુસો ચ. અસ્સ ઉ, સંયોગલોપો ચ.

વસ્સાનાદિકેહિ તીહિ ઉતૂહિ દક્ખિણાયનં સૂરિયસ્સ દક્ખિણદિસાગમનં ભવતિ, અઞ્ઞેહિ તીહિ સિસિરવસન્તગિમ્હેહિ ઉત્તરાયનં ઉત્તરદિસાગમનં ભવતિ. ઇ ગતિયં, ભાવે યુ, અયનં. પુસ્સસઙ્કન્તિમારબ્ભ આસાળ્હં યાવ આદિચ્ચસ્સ ઉત્તરા ગતિ ઉત્તરાયનં. આસાળ્હસઙ્કન્તિમારબ્ભ પુસ્સં યાવ દક્ખિણા ગતિ દક્ખિણાયનં. વસ્સોયનદ્વયન્તિ ઇદં અયનદ્વયં સમ્પિણ્ડિતં વસ્સો નામ. વસ્સન્તિ એત્થાતિ વસ્સો, વસ્સકાલેન વા ઉપલક્ખિતો વસ્સો, ‘‘ચિત્તો, ચક્ખુદસક’’ન્તિ યથા.

પજ્જદ્ધં વસ્સે. સંવસતિ એત્થ સંવચ્છરો, છરો, સસ્સ ચો, ‘‘વચ્છરો’’તિપિ તસ્સેવ નામં. નત્થિ ઇત્થિલિઙ્ગત્તમેતેસુ અનિત્થી. પચ્ચાસત્યા સરદોપિ તંપચ્ચાસત્યા હાયનોપિ. સરદકાલેન લક્ખિતો સરદો, યથા ‘‘સોતદસકં, વેસાખો’’તિ. જહાતિ ભાવેતિ હાયનો, પદત્થે વા જહન્તો અયતીતિ હાયનો. સમયતિ વિકલયતિ ભાવેતિ સમા, સમ વેકલ્યે. ‘‘સમા વસ્સે થીલિઙ્ગો તુ, સમં સબ્બસમાનેસૂ’’તિ રુદ્દો.

સબ્બસત્તાનં સબ્બપારિસદત્તા [સબ્બપટિપદત્તા (ક.)] સબ્બવોહારકુસલત્થં કાલાધિકારત્તા પરસમયે કથિતં દેવાનં વસ્સપ્પમાણમ્પિ ઇધાહરિત્વા દીપેતબ્બં. તથા હિ મનુસ્સાનં માસેન પિતૂનં અહોરત્તો, એવં મનુસ્સાનં વસ્સેન દેવાનં અહોરત્તો, તત્રોત્તરાયનં દેવાનં દિનં, રત્તિ પન દક્ખિણાયનં, દેવતાનં સટ્ઠ્યાધિકાહોરત્તિસતત્તયેન વસ્સેન દ્વાદસવસ્સસહસ્સાનિ દેવાનં યુગં. તેન વુત્તં –

‘‘એસા ¶ દ્વાદસસહસ્સી, યુગાખ્યા પરિકિત્તિતા;

એતં સહસ્સગુણિતં, અહો બ્રહ્મમુદાહટ’’ન્તિ [‘‘વેદદીપકગન્થે’’તિ નિસ્સયે].

તઞ્ચ નરાનં ચતુયુગં દિબ્બસહસ્સદ્વયેન બ્રહ્મુનો દ્વે દિવેતિ. કત, તેતા, દ્વાપર, કલિવસેન ચતુયુગં. તત્ર કતયુગસ્સ મનુસ્સસઙ્ખ્યાય પમાણં અટ્ઠવીસતિસહસ્સાધિકાનિ સત્તરસવસ્સલક્ખાનિ, તેતાય છન્નવુતિસહસ્સાધિકાનિ દ્વાદસવસ્સલક્ખાનિ, દ્વાપરસ્સ ચતુસટ્ઠિસહસ્સાધિકાનિ અટ્ઠવસ્સલક્ખાનિ, કલિસ્સ બાત્તિંસસહસ્સાધિકાનિ ચત્તારિ વસ્સલક્ખાનિ. વુત્તઞ્ચ –

‘‘સુઞ્ઞં સુઞ્ઞં ખં નાગા, કરમુનિસસિનો;

માન’માદો યુગસ્સ, તેતાય ખંખંસુઞ્ઞં.

રસનવસૂરિયા, વસ્સસઙ્ખ્યા પસિદ્ધા;

સુઞ્ઞં સુઞ્ઞં ખં વેદા, રસભુજગમિતિ.

દ્વાપરે વસ્સસઙ્ખ્યા, સુઞ્ઞાકાસંખંનેત્ત-;

ગુણજલનિધયો, વસ્સસઙ્ખ્યા કલિસ્સે’’તિ.

પિણ્ડો ચેસ વીસતિવસ્સસહસ્સાધિકાનિ તેચત્તાલીસવસ્સલક્ખાનિ. વુત્તઞ્ચ ‘‘ખાકાસસુઞ્ઞમ્બરદન્તસાગરા ચતુયુગાનં પરિમાણસઙ્ગહો’’તિ. બ્રહ્મુનો અહોરત્તેન નરાનં દ્વે કપ્પા.

તત્ર અટ્ઠ નાગા, દ્વે કરા, સત્ત મુનયો, એકો સસી, છ રસા, દ્વાદસ સૂરિયા, ચત્તારો વેદા જલનિધયો ચ. દ્વે નેત્તાનિ, તયો ગુણા, બાત્તિંસ દન્તા, સઙ્ખ્યાય પસિદ્ધેહેતેહિ સઙ્ખ્યા ગહેતબ્બા. ખાકાસમ્બરસદ્દા સુઞ્ઞપરિયાયા. સુઞ્ઞઞ્ચ ગણિતે બિન્દુના સઙ્ગહિતં. સબ્બઞ્ચેતં પટિયુગં પટિલોમેન પત્થારયે. તત્ર કતયુગસ્સ પત્થારો યથા – ૧૭૨૮૦૦૦. તેતાય યથા – ૧૨૯૬૦૦૦ ¶ . દ્વાપરસ્સ યથા – ૮૬૪૦૦૦. કલિસ્સ યથા – ૪૩૨૦૦૦. ચતુયુગપિણ્ડસ્સ ચ યથા – ૪૩૨૦૦૦૦. યુગાનં પટિપત્થારઞ્ચ પિણ્ડસ્સ ચ યથાક્કમં અન્તિમં બિન્દુમાદાય પટિલોમેન ગણયે. તં યથા –

‘‘એકં દસ સતઞ્ચેવ, સહસ્સ’મયુતં તથા;

લક્ખઞ્ચ નિયુતઞ્ચેવ, કમા દસગુણોત્તર’’ન્તિ.

તત્ર દસસહસ્સાનિ અયુતં. દસલક્ખાનિ નિયુતં. તઞ્ચ કલિદ્વાપરેસુ નત્થીતિ લક્ખપરિયન્તમેવ તત્ર ગણયે, તદેવં યુગાનં, તંપિણ્ડસ્સ ચ અઙ્કતો પુબ્બવુત્તા વસ્સસઙ્ખ્યા સઞ્ઞાતા ભવતીતિ.

તત્ર બ્રહ્મુનો દિનં નરાનં ઉદયકપ્પો, રત્તિ પન ખયકપ્પો. એકસ્મિઞ્ચ બ્રહ્મદિને મનુસઞ્ઞિતા ચતુદ્દસ બ્રહ્મસુતા ભવન્તિ. તત્રેકસ્સ મન્વન્તરસ્સ એકસત્તતિદિબ્બયુગાનિ પમાણં, તઞ્ચ માનુસં ચતુદ્દસભિ ઉત્તરં [ચતુરાસીતિઉત્તરં (?)] યુગસતદ્વયં. તદેવં ચતુદ્દસભિ મન્વન્તરેહિ ચતુનવુત્યુત્તરાનિ નવદિબ્બયુગસતાનિ ભવન્તિ. માનુસં તુ ચતુવીસતિયુગસહસ્સચતુક્કં. એસઞ્ચ [છસત્તત્યાધિકનવતિંસયુગસતં (?)] મન્વન્તરાનં અટ્ઠવીસસહસ્સાધિકસત્તરસમાનુસવસ્સલક્ખસઙ્ખ્યા વા કતયુગપ્પમાણકા પઞ્ચ સન્ધયો ભવન્તિ. તેન વુત્તં સૂરિયસિદ્ધન્તે [૧.૧૮-૧૯] –

‘‘યુગાનં સત્તતિ સેકા, મન્વન્તર’મિહો’ચ્ચતે;

કતસ્સ સઙ્ખ્યા તસ્સન્તે, સન્ધિ વુત્તો જલપ્લવો.

સસન્ધયો તે મનવો, કપ્પે ઞેય્યા ચતુદ્દસ;

કતપ્પમાણા કપ્પાદો, સન્ધી પઞ્ચદસટ્ઠિતા’’તિ.

કતયુગસ્સ ચ પાદેન કલિનો પમાણં, પાદદ્વયેન દ્વાપરસ્સ, પાદત્તયેન તેતાય. ચતુયુગઞ્ચેતં ચક્કમિવ ભમતીતિ પઞ્ચદસહિ સન્ધીહિ નરાનં યુગાનિ ચતુવીસતિ ભવન્તિ. દેવાનં ¶ તુ યુગચક્કં. એતાનિ ચ સસન્ધિચતુદ્દસમન્વન્તરાન્યેકતોપિ પિણ્ડિતાનિ દેવાનં યુગસહસ્સં ભવતિ, નરાનં ચતુયુગસહસ્સં, તઞ્ચ બ્રહ્મુનો દિનમેકં. અઞ્ઞો મનુ અસ્મિં મન્વન્તરં, બ્રહ્મસુતા એવ મનવો.

૮૨. પઞ્ચકં ખયકપ્પે. કપ્પતે જગતી વિનસ્સતેતિ કપ્પો. ખયન્તિ એત્થ ખયો. કપ્પો ચ ખયો ચાતિ કપ્પક્ખયા. સંવત્તતે ઉપરમતે, વિનસ્સતે વા જગતી અસ્મિન્તિ સંવટ્ટો. ચતુયુગાનમન્તે જાતો યુગન્તો. પલીયતે ખીયતે યત્થ લોકોતિ પલયો, પુમે, સઞ્ઞાયં ણો. કેચિ પનેત્થ ‘‘કપ્પક્ખયો તૂ’’તિ પાઠં વત્વા દ્વિન્નમેકાભિધાનત્તં કપ્પેન્તિ, તં અમરકોસેન ચ તટ્ટીકાય ચ ન સમેતિ. વુત્તઞ્હિ તત્થ ‘‘સંવટ્ટો, પલયો, કપ્પો, ખયો, કપ્પન્તમિચ્ચપી’’તિ [અમર ૪.૨૨] ચ ‘‘પઞ્ચકં ખયકપ્પે’’તિ ચ.

દ્વયં કાળકણ્ણિયં. નિન્દિતબ્બત્તા ન લક્ખીયતેતિ અલક્ખી. અત્તનો નિસ્સયં કાળવણ્ણસદિસં કરોતિ અપ્પકાસકત્તાતિ કાળકણ્ણી, કરતો ણો, રસ્સ ણો, ઈ ચ. દ્વયં સિરિયં. પસંસિતબ્બત્તા લક્ખીયતેતિ લક્ખી. કતપુઞ્ઞેહિ સેવીયતે, તે વા સેવતીતિ સિરી, રો, ઈ ચ.

૮૩. દ્વયં દાનવાનં માતરિ. દા અવખણ્ડને, દાયતીતિ દનુ. દ્વયં દેવાનં માતરિ. દિતીતિ અસુરાનમેવ વેમાતિકા માતા, તસ્સા પટિપક્ખભાવેન અદિતિ.

૮૪. આગુન્તં ¶ પાપે. પાન્તિ રક્ખન્તિ અત્તાનમસ્માતિ પાપં, પકારવણ્ણાગમો, દુગ્ગતિં પાપનતો વા પાપં. કિલ્યતે સિથિલી કરિય્યતે યેનેતિ કિબ્બિસં, લસ્સ વો, ઇસો ચ, કરોતિ અનિટ્ઠફલન્તિ વા કિબ્બિસં, ઇબ્બિસો. વિરૂપેન ગચ્છતીતિ વેરં. ન હન્તિ ધઞ્ઞન્તિ અઘં, હનસ્સ ઘો, સાધૂહિ અગન્તબ્બત્તા વા અઘં, હન ગતિયં. કુચ્છિતં ચરિતં દુચ્ચરિતં. દુ નિન્દિતં કરણમસ્સ દુક્કટં. ન પુનાતીતિ અપુઞ્ઞં. કુસલાનં પટિપક્ખં અકુસલં. કં સુખં હનતીતિ કણ્હં, વણ્ણવિપરિયયો. કલ્યતે અનેન કલુસં, ઉસો, કં વા સુખં લુનન્તો સેતીતિ કલુસં. દુ નિન્દિતં ઇતં ગમનમસ્સ દુરિતં. અગન્તબ્બં ગચ્છતિ એતેનાતિ આગુ, આ પીળયં ગચ્છતીતિ વા આગુ, ‘‘આ તુ કોધમુદાટ્ટીસૂ’’તિ હિ એકક્ખરકોસે વુત્તં.

૮૫-૮૬. છક્કં ધમ્મે. કુચ્છિતેનાકારેન સન્તાને સેન્તીતિ કુસા, રાગાદયો, તે લુનાતિ છિન્દતીતિ કુસલં. સુખં કરોતિ, સોભનં વા કરણમસ્સ સુકતં. સુખં કરોતીતિ સુક્કં. પુનાતીતિ પુઞ્ઞં. ધરતિ સબ્બન્તિ ધમ્મં. અપરે પનિદં ‘‘પુઞ્ઞધમ્મ’’મિત્યેકપદં વદન્તિ, તં અમરકોસેન [અમર ૪.૨૪] વિરુજ્ઝનતો ન ગહેતબ્બં. સુન્દરં ચરણમસ્સ સુચરિતં.

તિકં ¶ દિટ્ઠધમ્મિકે. દિટ્ઠધમ્મો નામ પચ્ચક્ખો અત્તભાવો, તત્થ નિબ્બત્તં દિટ્ઠધમ્મિકં. ઇહલોકે જાતં ઇહલોકિકં. સન્દિટ્ઠે પચ્ચક્ખે અત્તભાવે જાતં સન્દિટ્ઠિકં. દ્વયં સમ્પરાયિકે. તં વચનત્થતો સુવિઞ્ઞેય્યં.

દ્વયં તક્કાલે. તસ્મિંયેવ કાલે જાતં, નાસન્નકાલાદીસૂતિ તક્કાલં. તદા તસ્મિંયેવ કાલે જાતં તદાત્વં, ત્વં, તદાત્તન્તિપિ પાઠો. દ્વયં આયતિકાલે. ઉત્તરકાલો પચ્છિમો કાલો. આગમિસ્સતીતિ આયતિ, આપુબ્બો ઇ ગતિમ્હિ. એત્થ ચ યં ઇમસ્મિં અત્તભાવે દૂરમાસન્નં વા, તં દિટ્ઠધમ્મિકં. યં પન ઇમસ્મિં અત્તભાવે વા સમ્પરાયે વા દૂરતરં, તં આયતિ.

૮૭-૮૮. પમોદન્તં પામોજ્જે. હસતિ યેનાતિ હાસો. અત્તા મનો યસ્સ અત્તમનો. દુટ્ઠસ્સ હિ મનો અત્તા નામ ન હોતિ, તસ્સ ભાવો અત્તમનતા, પામોજ્જં. પીણેતિ તપ્પેતીતિ પીતિ. વિન્દતિ સુખં એતાયાતિ વિત્તિ. તુસ્સન્તિ એતાયાતિ તુટ્ઠિ, તંસહચરણતો વિત્તિ, તંસહચરણતો પીતિ ચ નારિયં, અત્તમનતા પન નિદ્દેસતો રૂપભેદો. આ ભુસો નન્દયતીતિ આનન્દો. મુદ હાસે, પમુદો, આમોદોપિ. સન્તુસ્સનં સન્તોસો ¶ . નન્દનં નન્દિ. સમ્મદો સમ્મદાપિ [સમ્મુદો, સમ્મદોપિ (?)], ઉકારસ્સ અ. પમોદિતસ્સ પુગ્ગલસ્સ, ચિત્તસ્સ વા ભાવો પામોજ્જં.

તિકં સુખે. સુટ્ઠુ ખણતીતિ સુખં, ક્વિ. સાદીયતિ અસ્સાદીયતીતિ સાતં. ફસ્સતિ સિનેહતીતિ ફાસુ, ફુસતિ વા બાધતિ દુક્ખન્તિ ફાસુ. સત્તકં કલ્યાણે. ભદિ કલ્યાણે, ભદ્દતીતિ ભદ્દં. પસત્થતરત્તા સેય્યો. સોભતીતિ સોભં. ખી ખયે, ખેપેતિ અસુખં ખેમં, મો. કલ્યં નિરોગં અણતિ ગચ્છતિ, કલ્યં વા હિતં અણયતિ પાપયતીતિ કલ્યાણં, કમ્મનિ ણો [કમ્મનિ ઉપપદે ણપચ્ચયોતિ અધિપ્પાયો]. મઙ્ગ ગત્યત્થો, મઙ્ગતિ ધઞ્ઞં મઙ્ગલં, અલો. સમેતિ દુક્ખન્તિ સિવં, વો.

૮૯. છક્કં દુક્ખે. દુક્કરં ખમનમેત્થ દુક્ખં. કસ ગમને, કસતિ અપુઞ્ઞન્તિ કસિરં, ઇરો, કુચ્છિતેનાકારેન સેતીતિ વા કસિરં. કિર વિક્ખિપને, કિરતિ સુખન્તિ કિચ્છં, કતા વા પુઞ્ઞકરણિચ્છા યેનાતિ કિચ્છં, ‘‘દુક્ખૂપનિસા સદ્ધા’’તિ હિ વુત્તં. નત્થિ અધિગમનત્થં ઈહા એત્થાતિ નીઘો, હસ્સ ઘો, અથ વા નિહન્ત્યપુઞ્ઞં હિંસતિ ગચ્છતીતિ વા નીઘો, પુઞ્ઞં વા ન હન્તિ ન ગચ્છતીતિ નીઘો. વિરૂપમસતિ યેનાતિ બ્યસનં, વિસિટ્ઠં વા અસતિ ખેપેતીતિ બ્યસનં. ન હન્તિ ધઞ્ઞન્તિ અઘં. એતે પાપાદયો ગુણે યથાવુત્તલિઙ્ગા. પાપપુઞ્ઞાનિ સુખાદિ ચ આકિચ્છં કિચ્છન્તં ગુણયોગતો દબ્બે વિસેસ્યે વત્તમાનાનિ તીસુ. યથા –

પાપા ઉતુમતી કઞ્ઞા, પાપો રાજાપ્યરક્ખકો;

પાપં બ્યાધકુલં હિંસં, પાપો વિપ્પો ચ સેવકો;

પુઞ્ઞં તિત્થમિદં પુઞ્ઞા, નદી પુઞ્ઞો’ય’મસ્સમો.

સુખં ¶ કામિકુલં દબ્બં [સબ્બં (?)], સુખો વાસો સહા’મ્બયા [સહાન્વયો (ક.)];

સુખા યુવતિ’રિચ્છન્તી, સુખા વે મઘવગ્ગહા [સુખા યુવતિકા ગહા (ક.)].

યદા તુ સકત્થપ્પધાનં સુખાદિકમેવ વિસેસ્યત્તેન વત્તુમિચ્છતે, ન તુ દબ્બં (પુબ્બમિવ વિસેસનં,) [( ) ચિન્તામણિટીકાયં ન દિસ્સતિ] તદા રૂપભેદોત્તમેવ લિઙ્ગં. યથા –

‘‘દાલિદ્દેપિ [વલિત્તેપિ (ક.)] ધનિત્તેપિ, વસો પરિજનો સુખં;

સુખં સજ્જનવાસો ચ, સુખં સન્તિ અનુત્તરા’’તિ.

નનુ ‘‘દુક્કટોયં બ્યાપારો, સુકતં કમ્મં, કલુસોયં મે બ્યાપારો’’તિ અઞ્ઞેસમ્પિ તીસુ વુત્તિ અત્થેવેતિ કિં પાપપુઞ્ઞાનમેવ ગહણં ભવતીતિ? વુચ્ચતે – ‘‘દુટ્ઠુ કતો દુક્કટો, સુટ્ઠુ કતં સુકત’’મિચ્ચેવં ક્રિયાનિબન્ધનાપિ તીસુ વુત્તિ સમ્ભવતિ, નાવસ્સં ગુણનિબન્ધના એવ. કલુસસ્સપિ યદા સિટ્ઠપયોગેસુ વિસેસ્યવુત્તિ તિલિઙ્ગતા ઉપલબ્ભતે, તદા પાપગ્ગહણ’મત્થપ્પધાનં બ્યાખ્યાતબ્બં.

૯૦. પઞ્ચકં સુભાસુભકમ્મમત્તે. ઇટ્ઠાનિટ્ઠવિપાકભાગો યત્થ અત્થીતિ ભાગ્યં. સુભાસુભફલં નેતીતિ નિયતિ,તિ. સુભાસુભફલં ભાજેતીતિ ભાગો. ઇટ્ઠાનિટ્ઠવિભાગભાગોધીયતિ એત્થાતિ ભાગધેય્યં. સુભાસુભફલં વિદધાતીતિ વિધિ. અયો, સુભાવહો, દેવં, દિટ્ઠંઇચ્ચાદીનિપિ સુભાસુભકમ્મમત્તસ્સ નામાનિ. પઞ્ચકં જાતિયં. ઉપ્પજ્જનં ઉપ્પત્તિ, નિપ્પજ્જનં નિબ્બત્તિ, પદ ગતિયં, નિપુબ્બો,તિ, પસ્સ બો. જનનં જાતિ. જનીયતે જનનં. ઉદ્ધં ભવનં ઉબ્ભવો.

૯૧. પજ્જં ¶ હેતુમ્હિ. અત્તનો ફલં નિમિનાતીતિ નિમિત્તં, મા પરિમાણે, નિપુબ્બો. કરોતિ ફલન્તિ કારણં. તિટ્ઠતિ ફલમેત્થાતિ ઠાનં. પજ્જતિ નિપજ્જતિ ફલમેતેનાતિ પદં, વિસેસેન જાયતેતિ બીજં, રસ્સસ્સ દીઘતા. નિસ્સેસેન અત્તનો ફલં બન્ધતિ પવત્તેતીતિ નિબન્ધનં. નિદીયતે નિચ્છીયતે અનેનેતિ નિદાનં, યુ, નિદદાતિ ફલન્તિ વા નિદાનં. પભવતિ ફલમેતસ્માતિ પભવો, હિનોતિ ગચ્છતિ પરિણમતિ કારિયરૂપતન્તિ હેતુ, તુ, હિનોતિ વા પતિટ્ઠાતિ ફલમેત્થાતિ હેતુ, હિ પતિટ્ઠાયં. સમ્ભવતિ યેન ફલન્તિ સમ્ભવો. સિનોતિ ફલં બન્ધતીતિ સેતુ. પટિચ્ચ ફલમેતસ્મા એતીતિ પચ્ચયો.

૯૨. યં કારણં સમાસન્નં આસન્નતરં ફલેન, તં પદટ્ઠાનન્તિ મતં. પદાનં હેતૂનં ઠાનં પદટ્ઠાનં, યથા ‘‘રાજરાજા’’તિ. તિવિધં કારણં ઉપાદાનકારણં સહકારીકારણં કારણકારણન્તિ. યથા બીજં અઙ્કુરસ્સ ઉપાદાનકારણસઙ્ખાતં પદટ્ઠાનં, ભૂમિજલાદિ સહકારીકારણં, ‘‘કમ્મસ્સ [કમ્પસ્સ (?)] કારણં જરો, તસ્સ કારણં કફો’’તિ કફો કારણકારણં કમ્મસ્સ [કમ્પસ્સ (?)].

તિકં ¶ સરીરાધિપતિદેવે. જીવન્તિ સત્તા યેનાતિ જીવો. પૂરેતિ નિસ્સયસ્સાભિલાસન્તિ પુરિસો, ઇસો. અતન્તિ સતતં ગચ્છન્તિ સત્તા યેનાતિ અત્તા. દ્વયં સત્તરજોતમોસામ્યાવત્થાયં. પધીયન્તે પલીયન્તે અત્ર ગુણા સત્તરજોતમો રૂપાતિ પધાનં, યુ. પકરોતિ પુરિસોપભોગત્થં સદ્દાદિકારિયન્તિ પકતિ,તિ. મોહરાગદોસાનં યથાસઙ્ખ્યં સત્તરજોતમાનીતિ સઞ્ઞા. સતો ભાવો સત્તં, ઠિતિપરતા. રજ્જન્ત્યત્રાતિ રજો, સટ્ઠિપરતા. તમન્ત્યત્રાતિ તમો, પલયપરતા.

૯૩. પજ્જેન પાણિનો નામાનિ. પણન્તિ જીવન્તિ સત્તા યેનાતિ પાણો, સો યસ્સત્થિ, સો પાણો. સરીરસઙ્ખાતો કાયો યસ્સત્થિ, સો સરીરી. કમ્મેન ભવતીતિ ભૂતં, નપુંસકે, પુમેવાતિ વાસદ્દત્થો. રૂપાદીસુ સઞ્જતીતિ સત્તો, નિચ્છન્દરાગાપિ રૂળ્હિયા સત્તાતિ વુચ્ચન્તિ. દેહો કાયો યસ્સત્થીતિ દેહી. પૂરેતીતિ પૂતિ, પૂતિસઙ્ખાતં આહારં ગિલતિ અદતીતિ પુગ્ગલો, તિસ્સ લોપો, સત્તાનં આયું પૂરેન્તો ગચ્છતીતિ પુગ્ગો, તં લાતિ ભક્ખતીતિ પુગ્ગલો. જીવન્તિ યેનાતિ જીવં, તમસ્સત્થીતિ જીવો. યથાવુત્તત્થો પાણો યસ્સત્થીતિ પાણી. પકારેન જાતત્તા પજા. જાયતીતિ જન્તુ, તુ. કુસલાકુસલં જનેતીતિ જનો. લુજ્જતીતિ લોકો, લુજ વિનાસે, જસ્સ કો. યથા પુરિમકા સત્તા જાતિજરામરણં ગચ્છન્તિ, તથા અયમ્પિ ગચ્છતીતિ તથાગતો.

૯૪. રૂપાદયો ¶ છ ચક્ખાદિગય્હા ધમ્મા ‘‘ગોચરા’’તિ ‘‘આલમ્બા’’તિ ‘‘વિસયા’’તિ ‘‘આરમ્મણાની’’તિ ‘‘આલમ્બણાની’’તિ ચ વુચ્ચન્તે. રૂપયતિ પકાસેતિ અત્તનો સભાવન્તિ રૂપં. સપ્પતિ ઉચ્ચારીયતીતિ સદ્દો, સપ્પ ગતિયં વા, સપ્પતે ઞાયતે યેનેતિ સદ્દો. ગન્ધ અદ્દને, અદ્દનં હિંસનં, યાચનઞ્ચ, હિંસતે અભિલસીયતે વા ગન્ધો, ગન્ધેતિ વા અત્તનો વત્થું સૂચેતિ પકાસેતિ ‘‘ઇદમેત્થ અત્થી’’તિ પેસુઞ્ઞં કરોન્તો વિય હોતીતિ ગન્ધો. રસન્તિ તં સત્તા અસ્સાદેન્તીતિ રસો. ફુસીયતીતિ ફસ્સો. ગાવો ઇન્દ્રિયાનિ ચરન્ત્યેતેસુ ગોચરા. ચિત્તચેતસિકેહિ આલમ્બીયન્તેતિ આલમ્બા. સિ બન્ધને વિપુબ્બો, વિસિનોન્તિ વિબન્ધન્તિ ઇન્દ્રિયાનીતિ વિસયા. આગન્ત્વા ચિત્તચેતસિકા રમન્તિ એત્થાતિ આરમ્મણાનિ, યુ. એતે ઇન્દ્રિયત્થાતિપ્યુચ્ચન્તે, ઇન્દ્રિયેહિ અત્થ્યન્તે અભિલસીયન્તેતિ કત્વા.

૯૫. પજ્જદ્ધં સુક્કે. સુચ સોકે, સોચન્તિ એતેન તદત્થિકાતિ સુક્કો, અ. ગુ સદ્દે, ગુયતે કિત્તીયતેતિ ગોરો, રો. સિ સેવાયં, સેવીયતેતિ સિતો, સિનોતિ વા બન્ધતિ ચિત્તન્તિ સિતો. અવદાયતિ સબ્બવણ્ણેતિ ઓદાતો. દા અવખણ્ડને અવપુબ્બો. ધાવતિ સુજ્ઝત્યનેનેતિ ધવલો, અલો. સિત વણ્ણે, ણો, સેતો ¶ . પડિ ગતિયં, પણ્ડતિ પકાસેતીતિ પણ્ડરો, અરો. સુચિ, વિસદો, અજ્જુનોતિપિ સુક્કનામાનિ.

છક્કં રત્તે. સોણ વણ્ણે, ણો, રત્તુપ્પલવણ્ણો, રુહ જનને, ઇતો, લત્તે લોહિતો. રઞ્જન્ત્યનેનેતિ રત્તો, રન્જ રઙ્ગે. તમ્બો ઉદુમ્બરસઙ્ખાતો લોહવિસેસો, તબ્બણ્ણતાય તમ્બો. મઞ્જેટ્ઠા નામ રત્તવલ્લિ, યાય હત્થિદન્તાદિવિકતિયો રત્તા ભવન્તિ, તબ્બણ્ણતાય મઞ્જેટ્ઠો. રોહિતો લોહિતસમો, અલત્તમેવ વિસેસો.

૯૬. સામલન્તં કણ્હે. નીલ વણ્ણે, અ. કસ્સતેતિ કણ્હો, કસ વિલેખને, ણ્હો. ન સિતો અસિતો. વણ્ણેસુ એકકોટ્ઠાસભાવેન કલ્યતેતિ કાલો, સો એવ કાળો. મચ, મચિ કક્કને, કક્કનં પિસનં, સેતાદિકં મચતીતિ મેચકો, ણ્વુ, અસ્સેત્તં. સા તનુકરણે, સાયતિ તનુકરીયતિ પટિપક્ખવણ્ણેહીતિ સામો. સામલો સામસદિસો, મલપચ્ચયોવ વિસેસો.

પણ્ડુસદ્દો સિતપીતે ઉત્તો, સિતપીતસમ્મિસ્સિતવણ્ણે પણ્ડુસદ્દો વુત્તોત્યત્થો. વુત્તઞ્ચ ‘‘સિતપીતસમાયુત્તો, પણ્ડુવણ્ણો પકિત્તિતો’’તિ [ચિન્તામણિટીકા ૫.૧૩]. પણ્ડતિ એકગણનં ગચ્છતીતિ પણ્ડુ, પડિ ગતિયં, ઉ. હરિણો, પણ્ડુરોતિપિ પણ્ડુવણ્ણનામાનિ. ઈસંપણ્ડુ અબ્યત્તપણ્ડુવણ્ણો ધૂસરો નામ, યથા ધૂલિવણ્ણો. ધૂસ કન્તિકરણે, ચુરાદિ, અરો.

૯૭. કિઞ્ચિરત્તો ¶ અબ્યત્તરત્તવણ્ણો અરુણો નામ, યથા મચ્છસ્સ ચક્ખુ [યથા મદમત્તસ્સ ચક્ખુરાગો (ચિન્તામણિટીકા ૫.૧૫)], સૂરિયાદો તરુણો વુત્તો.

સેતલોહિતો સેતરત્તમિસ્સો વણ્ણો પાટલો નામ, યથા પાટલકુસુમં. પાટયતેતિ પાટલો, અલો, પટ વિભાજને.

દ્વિકં પીતે. પા પાને, કમ્મનિ તો, ઈત્તઞ્ચ. હલિદ્દિયા ઇવ આભા યસ્સ હલિદ્યાભો.

તિકં તિણપત્તાદિગતે વણ્ણે. લસ કન્તિયં, અતિસયેન લસ્યતેતિ પલાસો. ‘‘પાલાસો’’તિ પાઠે તુ રસ્સસ્સ દીઘતા. હર હરણે, મનં હરતીતિ હરિતો, ઇતો. ઇ, હરિ.

૯૮. નીલપીતસમ્મિસ્સવણ્ણે કળારો, કપિલો ચ વત્તન્તિ. કલ સઙ્ખ્યાને. અરો, લસ્સ ળો, કળારો. કબ વણ્ણે, ઇલો, બસ્સ પો, કપિલો.

રોચનપ્પભે ગોરોચનસદિસપ્પભાયં પિઙ્ગો, પિસઙ્ગો ચ વત્તન્તિ. પભાસદ્દસ્સ દ્વિલિઙ્ગત્તમેવ. પિજિ ભાસત્થો, પિઙ્ગો. પરત્ર સકારવણ્ણાગમો, પિસઙ્ગો.

કળારાદીનં ¶ ચતુન્નં પિઙ્ગલવિસેસત્થવાચકતં દસ્સેત્વા પિઙ્ગલસામઞ્ઞત્થવાચકત્તમ્પિ દસ્સેતુમાહ ‘‘કળારાદિ’’ચ્ચાદિ. તસ્સાયમત્થો – ન કેવલં કળારાદયો પિઙ્ગલવિસેસત્થેયેવ પવત્તન્તિ, અથ ખો પિઙ્ગલસામઞ્ઞત્થેપિ વત્તન્તીતિ. વુત્તઞ્હિ અમરકોસે ‘‘કળારો કપિલો પિઙ્ગો, પિસઙ્ગો કદ્દુ પિઙ્ગલો’’તિ [અમર ૫.૧૬]. કેચિ પન કળારાદયો પિસઙ્ગપરિયન્તા ચત્તારો સદ્દા પિઙ્ગલગુણે વત્તમાના પુમે વત્તન્તિ, ગુણિનિ પન વાચ્ચલિઙ્ગાતિ એવં પચ્છિમેન સમ્બન્ધં કત્વા વદન્તિ, તં અમરકોસેન વિરુજ્ઝનતો ઇધ ચ ‘‘સુક્કાદયો’’તિ સબ્બેસંયેવ ગહણતો ન ગહેતબ્બં.

૯૯. તિકં સબલે કોકિલકણ્ઠસદિસે. કલ્યતેતિ કલો, મસિ પરિમાણે, કમ્મનિ ણો, કલો એવ માસો કમ્માસો, લસ્સ મો, કલનં વા કલો, તં મસતીતિ કમ્માસો, યથા ‘‘કુમ્ભકારો’’તિ. સબ ગતિયં, સબતીતિ સબલો, અલો. ચિય્યતેતિ ચિત્તો, ત. ત્રણપચ્ચયે ચિત્રો. કમ્મીરો, કબ્બુરોતિપિ સબલસ્સ નામાનિ.

કણ્હપીતમિસ્સે સાવો વુત્તો. સે ગતિમ્હિ, સયતીતિ સાવો, અવો. કપિસોતિપિ સાવસ્સ નામં. કણ્હલોહિતમિસ્સે ધૂમાભે પન ધૂમ, ધૂમલા વત્તન્તિ. ધૂમો વિયાતિ ધૂમો. ધૂમં લાતીતિ ધૂમલો. એતે સુક્કાદયો સાવન્તા યદા અભેદોપચારા ગુણિનિ ગુણિમ્હિ વત્તન્તિ, તદા વાચ્ચલિઙ્ગા, યથા સુક્કો હંસો, સુક્કા હંસી ¶ , સુક્કં હંસકુલંઇચ્ચાદિ યોજ્જં. યદા ગુણે ગુણમત્તે વત્તન્તિ, તદા પુમે, યથા હંસસ્સ સુક્કો, મયૂરસ્સ ચિત્તો ઇચ્ચાદિ યોજ્જં.

૧૦૦. લાસનન્તં નચ્ચે. નત ગત્તવિનામે, પબ્બજ્જાદિત્તા નચ્ચાદેસો. નતનં નચ્ચં, નટનં વા નચ્ચં, સબ્બત્ર ભાવસાધનં. નતીયતે નત્તનં. લસ્યતે લાસનં, લસ કન્તિયં, લસિતબ્બન્તિ વા લાસનં.

નચ્ચં, વાદિતં, ગીતં ઇતિ ઇદં ભોરિયત્તિકં નાટ્યં નામેત્યુચ્ચતે [અમર ૭.૧૦]. તુર તુરણહિંસાસુ. તુરીયન્તેનેનેતિ તૂરિયં, મુરજાદિ. તબ્ભવો સદ્દો તોરિયો, ણો. તેન લક્ખિતં તિકં તોરિયત્તિકં. નટસ્સેદં નાટ્યં. તતિયસ્સ તોરિયસામઞ્ઞસ્સ તુ પાસઙ્ગા નાટકા.

૧૦૧. નચ્ચટ્ઠાનં રાજઙ્ગણાદિ રઙ્ગો નામ સિયા ‘‘રમન્તા ગચ્છન્તિ એત્થ, રજ્જન્તિ એત્થા’’તિ વા કત્વા. સૂઝસૂચનં હત્થાદીહિ સૂચિતબ્બસ્સ પકાસેતબ્બસ્સ સત્થપ્પહારાદિનો સૂચનં પકાસનં અભિનયો નામ ‘‘નયનં નયો, પસ્સન્તાનં અભિમુખં નયો’’તિ કત્વા. બ્યઞ્જકોતિપિ તસ્સેવ નામં.

ભરતસત્થવુત્તઅટ્ઠુત્તરસતકરણનિપ્ફન્નથિરહત્થપરિયત્થકાદિનામકો દ્વત્તિં સપ્પકારો [વિત્થારો ભરતમુનિકતે નાટ્યસત્થે ચતુત્થ અજ્ઝાયે પસ્સિતબ્બો] નચ્ચવિસેસો અઙ્ગવિક્ખેપો, અઙ્ગહારો નામ ‘‘અઙ્ગસ્સ હારો, વિક્ખેપો’’તિ કત્વા ¶ . તિકં નટે. સબ્બત્ર કત્તુસાધનં, ‘‘નચ્ચતીતિ નટ્ટકો’’ત્યાદિના.

૧૦૨. સિઙ્ગારાદયો નવ રસા નાટ્યરસા અસ્સાદનીયત્તા. યથા હિ નાનાબ્યઞ્જનસઙ્ખતમન્નં ભુઞ્જન્તા રસે અસ્સાદયન્તિ સુમના પુરિસા હાસંવ અધિગચ્છન્તિ, તથા નાનાભિનયબ્યઞ્જિતે અઙ્ગસત્તોપેતે ઠાયીભાવે અસ્સાદયન્તિ સુમનાતિ [સુબોધાલઙ્કારસ્સ મહાસામિટીકાય ૩૫૨ ગાથાવણ્ણનાયમ્પિ].

૧૦૩. તેસુ સિઙ્ગારસ્સેવ સરૂપં, પભેદઞ્ચ દસ્સેતુમાહ ‘‘પોસસ્સે’’ચ્ચાદિ. નારિયં સઙ્ગમં પટિચ્ચ કારણં કત્વા પોસસ્સ પુરિસસ્સ યા પિહા ઇચ્છા મનોવિકારવિસેસો પોસે ચ પુરિસે સઙ્ગમં પટિચ્ચ કારણં કત્વા ઇત્થિયા યા પિહા ઇચ્છા મનોવિકારવિસેસો, એસો રતિકીળાદીનં કારણભૂતો, રતિકીળાદિકારણસહિતો વા રસો સિઙ્ગારો નામ. એત્થ ચ ઇત્થિપુરિસાનં દસ્સનસવનફુસનવસેન વા વિપ્પયોગવસેન વા યા પિહા સઞ્જાતા, સો રસો નામ. યં પન તં કારણં કત્વા પવત્તં ગીતં, તમેવ લોકાનં અસ્સાદજનકત્તા રસો નામ. ફલૂપચારવસેન પન પિહા રસોતિ વુત્તા, સબ્બત્રેવં.

૧૦૪. ઉત્તમાનં ¶ ઇત્થિપુરિસાનં પકતિ સંયોગવિયોગસભાવો સા એત્થ સિઙ્ગારે પાયો બહુલન્તિ ઉત્તમપકતિપ્પાયો, યેભુય્યેન ઉત્તમાનં સંયોગવિયોગપ્પવત્તં ગીતમેવ સિઙ્ગારો નામાત્યત્થો. ઇત્થિપુરિસાનં પિહા હેતુ એતસ્સાતિ ઇત્થિપુરિસહેતુકો. સો સિઙ્ગારો સમ્ભોગો, વિયોગોતિ ઇમિના પભેદેન દુવિધો મતો. તત્ર ચ –

વાપિવનગેહુય્યાન-માલાચન્દનાદયો;

સમ્ભોગસ્સ વિભાવા તે, યે ચઞ્ઞે લલિતઙ્કરા.

વિયોગસ્સ તુ પિયાદસ્સનં વિભાવો, રસજનકો ચ વિભાવો. વુત્તઞ્ચ –

‘‘જયન્તે ચ રસા યેન,

સ વિભાવો પકિત્તિતો;

તેસમેવા’નુભાવો’યં,

ખ્યાતો કવીહિ બ્યઞ્જકો’’તિ.

સહ ભુઞ્જનમનુભવનં સમ્ભોગો. વિયુજ્જનં નાનાભવનં વિયોગો. સિઙ્ગં નામધાતુ, વિજ્ઝનટ્ઠેન સિઙ્ગં, નાગરિકભાવસઙ્ખાતસ્સ કિલેસસિઙ્ગસ્સેતં નામં, તં કરોતિ, સિઙ્ગં વા પભુત્તં, તં કરોતિ રાગીસૂતિ સિઙ્ગારો, આરો, કિલેસસિઙ્ગકરણં વિલાસોતિ વુત્તં. સુચિ, ઉજ્જલોતિપિ સિઙ્ગારસ્સ નામાનિ.

સોકોપચયસભાવો ¶ કરુણો.

ઇટ્ઠનાસઙ્ગનાસાય [ઇટ્ઠનાસધનાપાય (ચિન્તામણિટીકા)],

વધબન્ધનતાળના;

સાપક્લેસોપતાપેહિ,

જાયતે કરુણો રસો.

ઉસ્સાહવદ્ધનો વીરો. વિભાવા તસ્સ વિનયુપતાપબલવિક્કમા. સ ચાયં દાનવીરો ધમ્મવીરો યુદ્ધવીરોતિ તિવિધો.

વિમ્હયોપચયસભાવો અબ્ભુતો.

પાસાદુય્યાનસેલાદિ-ગમના દિબ્બદસ્સના;

સભાવિમાનમાયેન્દ-જાલસિપ્પાદિદસ્સના [જાલવિજ્જાદિદસ્સના (ક.)];

હદયેચ્છિતલાભેહિ, વિભાવેહિસ્સ સમ્ભવો.

હાસોપચયસભાવો હાસો.

સાબહિત્થા સવિકતા, નેપથ્યા બ્યઙ્ગદસ્સના;

અસમ્બન્ધકથાલાપા, હાસો સો કુહકાદિભિ.

ભયોપચયસભાવો ભયાનકો.

ઉચ્ચભેરવસંરાવ-યક્ખપેતાદિદસ્સના;

સુઞ્ઞાગારમહારઞ્ઞ-વધબન્ધનદસ્સના.

તાસાયાસઙ્કતોબ્બેગો, સિવોલૂકરુણાદિભિ;

વિભાવેહિ ચ ઇત્થીનં, નીચાનઞ્ચ ભયાનકો.

સમણોપચયસભાવો સન્તો.

દસ્સના સન્તવેસાનં, સન્તચિત્તાન તાદિનં;

સન્તકારણધમ્માનં, સન્તો નામ રસો ભવે.

જિગુચ્છોપચયસભાવો ¶ બીભચ્છો.

પૂતિમંસાદિકાનં તુ, દસ્સનસુતિકિત્તના;

વિગતેહિ વિભાવેહિ, બીભચ્ચો જાયતે રસો.

કોધોપચયસભાવો રુદ્દં.

તઞ્ચ સઙ્ગામહેતુકં, ઉગ્ગકમ્મઉપઘાત-;

મુસાવાદાદિફરુસા, વચનાદીહિ ભવતિ.

એતેસુ ચ બીભચ્છરુદ્દાનિ નપુંસકે, અઞ્ઞે તુ પુમે રૂપભેદા. એતે ચ નવ નાટ્યરસા રતનકોસનયેન વુત્તા. વુત્તઞ્હિ તત્થ –

‘‘સિઙ્ગારવીર બીભચ્છ-રુદ્દ હાસ ભયાનકા;

કરુણા’બ્ભુત સન્તાચ, નવ નાટ્યરસા ઇમે’’તિ.

અમરકોસે પન –

‘‘સિઙ્ગારવીર કરુણા-બ્ભુત હાસ ભયાનકા;

બીભચ્છ રુદ્દાતિ રસા’’તિ [અમર ૭.૧૭].

અટ્ઠેવ રસા વુત્તા. અથેહ નવમો સન્તો રસો કસ્મા ન વુત્તોતિ? વુચ્ચતે –

હાસો રતિ ચ કારુઞ્ઞં,

કોધુસ્સાહભયં તથા;

જિગુચ્છા વિમ્હયો ચેતિ,

ઠાયીભાવા પકિત્તિતા.

ઠાયી એવ તુ રસીભવતિપ્યાગમો, તસ્મા પકતિયા અટ્ઠસઙ્ખ્યત્તા અટ્ઠેવ તુ તે વુત્તાતિ ન વુત્તો. સન્તરસો ચાયં ધમ્મસિઙ્ગારત્તા સિઙ્ગારરસે એવાનુપવિટ્ઠો. ધમ્મયુદ્ધકામત્તેન તિવિધો હિ સિઙ્ગારો. કેચિ પન પિયસમાગમાદિવિભાવજપરમં વસ્સલ્યાખ્યં રસમાહુ.

રભસોપ્યાહ ¶ –

‘‘સિઙ્ગાર વીર બીભચ્છ-રુદ્દ હાસ ભયાનકા;

કરુણા’બ્ભુતસન્તા ચ, વસ્સલ્યઞ્ચ રસા દસે’’તિ.

અઞ્ઞે તુ –

‘‘સિઙ્ગારાનુગતો હાસો,

કરુણો રુદ્દકમ્મજો;

વીરતો અબ્ભુતો જાતો,

બીભચ્છા ચ ભયાનકો’’તિ –

ચત્તારો રસા ઇચ્ચાહુ.

બીભચ્છન્તિ વધ બન્ધને, છો, અબ્ભાસિકારસ્સ દીઘો. વસ્સ ભો, ધસ્સ ચો બીભચ્છો. રુદ્દો દેવતા અસ્સેતિ રુદ્દં. વુત્તઞ્ચ –

‘‘સિઙ્ગારો હરિદેવોહિ, હાસો પમથદેવતો;

કરુણો યમદેવો તુ, રુદ્દો રુદ્દાધિદેવતો’’તિ [સદ્દકપ્પદ્દુમે રોદ્રપદેપિ].

એત્થ ચ કામકોધહાસાદિકતો ચિત્તવિકારો ભાવો ‘‘ભાવયતિ પકાસયતિ કવિનો અધિપ્પાય’’ન્તિ કત્વા. સો ચ ઠાયી બ્યભિચારી સાત્તિકો ચેતિ તિવિધો. તત્ર –

હાસો રતિ ચ કારુઞ્ઞં,

કોધુ’સ્સાહ ભયં તથા;

જિગુચ્છા વિમ્હયો ચેતિ,

ઠાયીભાવા પકિત્તિતા.

બ્યભિચારી તુ તેત્તિંસપ્પભેદા. યથા –

સઙ્કા ગિલાનિ નિબ્બેદો,

તથા ઇસ્સા મદો સમો;

આલસ્યં દીનતા ચિન્તા,

મોહો સતિ મતી ધિતિ.

ચાપલ્યં ¶ હરિસો પીળા,

આવેગો જળતુ’ગ્ગતા;

સુત્તં વિતક્કો તાસો ચ,

ગબ્ભુ’સ્સુક્કો વિસાદતા.

નિદ્દા’બહિત્થા’મરિસા,

મરણં બ્યાધિરેવ ચ;

અપમારો ચ ઉમ્માદો,

વિબોધો તિંસ તુત્તરા.

સાત્તિકો અટ્ઠવિધો. યથા –

થમ્ભો સેદો ચ રોમઞ્ચો,

સરભેદો તુ વેપથુ;

વેવણ્ણ’મસ્સુપલયા,

ઇચ્ચેતે અટ્ઠ સાત્તિકાતિ.

થિરત્તા એકન્તિકત્તા ઠાયી. બ્યભિચારી અનેકન્તિકત્તા. યથા નાટિકાય સિઙ્ગારો ઠાયી, તદુપકારા હાસાદયો બ્યભિચારિનો, મોહરાગદોસા એવ સઙ્ખ્યભાસાય સત્તરજોતમાનીત્યુચ્ચન્તે. તત્ર સત્તેન આસયેન નિબ્બત્તો સાત્તિકો. ભાવસ્સ બોધકો અભિનયો અનુભાવો ‘‘અનુ પચ્છા ભાવયતિ પકાસયતી’’તિ કત્વા.

તત્ર સમ્ભોગસભાવો યો રત્યાખ્યો ભાવો, તસ્સ લોચનચાતુરિયભમુક્ખેપમિહિતવિબ્ભમચિત્તઙ્ગહારિવાક્યાદિ અનુભાવો. વુત્તઞ્ચ –

‘‘તસ્સ લોચનચાતુર-ભમુક્ખેપસિતવિબ્ભમો;

ચિત્તઙ્ગહારિવાક્યાદિ, અનુભાવો પકિત્તિતો’’તિ.

વિયોગસ્સ ¶ તુ અનુભાવો –

અભિલાપો તથા ચિન્તા,

તસ્સ સરણકિત્તના;

ઉબ્બેગો ચ વિલાપો ચ,

ઉમ્માદો બ્યાધિરેવ ચ;

જળતા મરણઞ્ચેવ,

દસેવેત્થ પકિત્તિતા.

હાસસ્સ તુ વિકારકાલાદિ અનુભાવો, યો તુ કરુણો.

અસ્સુસાસેહિ વેવણ્ણ-

થમ્ભગત્તસતિક્ખયા;

પરિદેવિતસોકેહિ,

અભિનયો સસૂરિભિ.

કરચરણવદનવેપથુગત્તથમ્ભહદયકમ્પનસુક્ખોટ્ઠતાલુકણ્ઠેહિ ભયાનકો નિચ્ચમભિનયો.

રુદ્દસ્સ તુ ભૂકુટ્યાદિ અનુભાવો.

વીરો’ભિનીયતે ચાગ-

વેસારજ્જાદિતો તથા;

અક્ખેપસૂચતાદીહિ,

થેરસોરાદિતો ભવે.

બીભચ્છસ્સ તુ –

અયં પચ્છાદના બ્યત્ત-

પાદબાહચ્છિકૂલના;

ઉબ્બેજનાદીહિ મતો,

તજ્જેહિ’ભિનયો સદા.

અબ્ભુતં ¶ પન –

દન્તલોચનવિત્થારા,

પસાદોપસમાદિહિ;

રોમઞ્ચસેદતાસસ્સુ,

સાધુવાદેહિ દસ્સયે.

સાત્તિકાનં ત્વટ્ઠન્નં થમ્ભસેદરોમઞ્ચસરભેદવેપથુવેવણ્ણમસ્સુપલયાનં યથાક્કમં નિક્રિયતા, વાત, ચ્ચાસીત, દોભગ્ગળા’પાઙ્ગપૂરણ, મુખચ્છાયાવિપલ્લાસ, લોચનમજ્જન, મહિપાતાદયો અભિનયા.

એવં બ્યભિચારીનમ્પિ નિબ્બેદ, ગિલાનિ, સઙ્કિ’સ્સા, મદ, સમા’લસ્યાદીનં યથાક્કમં સાસ, સન્તાપ, દિસાવલોકન, ગુણમચ્છેર, ભીત, ઙ્ગમદ્દન, સમાદયો અભિનયાતિ.

બ્યભિચારીસુ સઙ્કા નામ આસઙ્કચિત્તતા. ગિલાનિ ગેલઞ્ઞતા. નિબ્બેદો અત્તાવમાનનં. મદો પમાદુક્કંસો. સમો ખેદો. દીનતા ચેતસો દુક્ખતા. ધિતિ સન્તોસો. હરિસો ચેતોપસાદો. પીળા રુદ્દાચારાદીહિ મુખવિકારો. આવેગો સમ્ભમો. જળતા અપ્પટિપત્તિ, ઉગ્ગતા દારુણત્તં. સુત્તં સુપનં. તાસો ચિત્તક્ખોભો. ઉસ્સાહો ઉસ્સુક્કં. વિસાદો ખેદો. અબહિત્થા આકારગુત્તતા. અમરિસો અક્ખમતા. વિબોધો વિનિદ્દતા. સેસા પપઞ્ચભયા ન વિત્થારિતાતિ. રસવણ્ણના.

૧૦૫. સિલોકેન વચસો નામાનિ. ભાસિતબ્બન્તિ ભાસિતં. લપ વચને, લપિતં. ભાસીયતેતિ ભાસા. વોહરીયતેતિ ¶ વોહારો, હર હરણે વિપુબ્બો, ‘‘વોહાર વચને’’તિ વા ધાતુ. વુચ્ચતેતિ વચનં. વચોપિ, મનોગણોયં. ઉચ્ચતેતિ ઉત્તિ,તિ. વુચ્ચતેતિ વાચા, અ. ગિણન્તિ સદ્દાયન્તિ તન્તિ ગિરા, ગે સદ્દે, ઇરો, ગાયિતબ્બાતિ વા ગિરા. વાયતે સદ્દાયતેતિ વાણી, યુ, ઈ ચ, પરેસં મમ્મવિજ્ઝનટ્ઠેન વાણો વિયાતિ વા વાણી, ઈ. ભરતો નામ સત્થકારો ઇસિ, તસ્સેસા ભારતી. કથીયતેતિ કથિતા. વુચ્ચતેતિ વચી, ઈ. બ્રહ્મી, સરોવતીતિપિ વચસો નામાનિ.

૧૦૬. એકમેવાખ્યાતપદં યત્થ એકાખ્યાતો સવિસેસનેન કારકપદેન સહિતત્તા સકારકો પદચયો સમ્બન્ધત્થો પદસમુદાયો વાક્યં નામ સિયા, યથા – વેસ્સન્તરો રાજા સુખવિપાકં કમ્મં કરોતિ, પુરિસો ગચ્છતિ. આખ્યાતગ્ગહણઞ્ચેત્થ ક્રિયાસદ્દોપલક્ખણં, તેન દેવદત્તો કટં કતવા ઇચ્ચાદીનિપિ વાક્યં નામ સિયા. અમરકોસે પન – ‘‘તિસ્યાદ્યન્તચયો વાક્યં, ક્રિયા વા કારકાન્વિતા’’તિ [અમર ૬.૨] દ્વીહિ લક્ખણેહિ વાક્યમાહ. તસ્સત્થો – તિસ્યાદ્યન્તચયો ત્યાદિસ્યાદ્યન્તપદાનં ચયો સમૂહો સમ્બન્ધત્થો વાક્યં, તં યથા – ઉચ્ચં પઠતિ, ઓદનં પચતિ. તથા ચ ભાવાખ્યં આખ્યાતં સાબ્યયકારકવિસેસનં વાક્યં, આખ્યાતં ત્યાદ્યન્તં સાબ્યયં વા સકારકં વા સવિસેસનં વા વાક્યમુચ્ચતે. ત્યાદિગ્ગહણં ક્રિયાસદ્દોપલક્ખણં, તેન દેવદત્તો ¶ કટં કતવા ઇચ્ચાદીનિપિ વાક્યં. ઉપલક્ખણનિરપેક્ખં અપરં વાક્યલક્ખણમાહ ‘‘ક્રિયા વા કારકાન્વિતા’’તિ. ક્રિયાપદં વા કારકસમ્બન્ધં વાક્યં, યથા – રાજા ગચ્છતિ, રાજા ગતો. ઇમસ્મિં પક્ખે સાબ્યયસ્સપિ અનબ્યયસ્સપિ સબ્બસ્સ ક્રિયાકારકપદસમૂહસ્સ વાક્યત્તમાહ.

ભયાદીહિ યં દ્વિક્ખત્તું વા તિક્ખત્તું વા ઉદીરણં કથનં ‘‘સપ્પો સપ્પો, વિજ્ઝ વિજ્ઝા’’ત્યાદિકં, તં આમેડિતં ઞેય્યં. મેડિ ઉમ્માદને, આપુબ્બો દ્વત્તિક્ખત્તુમુચ્ચારણે વત્તતિ. યથા ‘‘એતદેવ યદા વાક્યં, આમેડયતિ વાસવો’’ [‘‘હરિવંસે’’તિ ચિન્તામણિટીકાયં વુત્તં]. ‘‘દેવદત્તેનામેડો કતો’’ ઇચ્ચત્રાપ્યયમેવત્થો, સોકાદિના હિ ‘‘ભાતા ભાતા’’ઇત્યુચ્ચારીયતે, ભાવે કમ્મનિ ચ તો. કમ્મઞ્ચ પદં વાક્યમ્હા.

૧૦૭. આમેડિતસ્સ વિસયં દસ્સેતુમાહ ‘‘ભયે’’ચ્ચાદિ. ‘‘સપ્પો સપ્પો, ચોરો ચોરો’’ત્યાદીસુ ભયે. ‘‘વિજ્ઝ વિજ્ઝ, પહર પહરા’’ત્યાદીસુ કોધે. ‘‘સાધુ સાધૂ’’ત્યાદીસુ પસંસાયં. ‘‘ગચ્છ ગચ્છ, લુનાહિ લુનાહી’’ત્યાદીસુ તુરિતે. ‘‘આગચ્છ આગચ્છા’’ત્યાદીસુ કોતૂહલે. ‘‘બુદ્ધો બુદ્ધોતિ ચિન્તયન્તો’’ત્યાદીસુ અચ્છરે. ‘‘અભિક્કમથાયસ્મન્તો અભિક્કમથાયસ્મન્તો’’ત્યાદીસુ હાસે. ‘‘કહં એકપુત્તક, કહં એકપુત્તકા’’ત્યાદીસુ સોકે. ‘‘અહો સુખં અહો સુખ’’ન્ત્યાદીસુ પસાદે. ચસદ્દો અવુત્તસમુચ્ચયત્થો, તેન ગરહા’સમ્માનાદીનં સઙ્ગહો ¶ દટ્ઠબ્બો. તત્થ ‘‘પાપો પાપો’’ત્યાદીસુ ગરહાયં. ‘‘અભિરૂપક, અભિરૂપકા’’ત્યાદીસુ અસમ્માને. એવમેતેસુ નવસુ, અઞ્ઞેસુ ચ આમેડિતવચનં બુધો પણ્ડિતો કરે કરેય્ય યોજેય્ય આમેડનં પુનપ્પુનુચ્ચારણં આમેડિયતિ વા પુનપ્પુનુચ્ચારીયતીતિ આમેડિતન્તિ કત્વા.

૧૦૮. ઇરુ, યજુ, સામન્તિ તયો વેદા સિયું, તત્ર ઇરુસદ્દો નારી ઇત્થિલિઙ્ગો. ઇચ થુતિયં, ઇચ્ચન્તે દેવા એતાયાતિ ઇરુ, ઉ, ચસ્સ રો. યજન્તે અનેનેતિ યજુ, ઉ. સો અન્તકમ્મનિ, કરણે મો, સોયન્તિ પાપમનેનેતિ સામં, ઓસ્સા, ‘‘સા તનુકરણાવસાનેસૂ’’તિ વા ધાત્વત્થો. વિદન્તિ ધમ્મમેતેહીતિ વેદા.

એતે એવ તયો વેદા તયી નામ, તયો અવયવા અસ્સાતિ તયી. અયં તયીસદ્દો નારી ઇત્થિલિઙ્ગો. તિકં વેદે. મુનાતિ જાનાતિ ધમ્મં અનેનાતિ મન્તો, તો, ઉસ્સ અ. સુય્યતે ધમ્મં એતાયાતિ સુતિ. ઇત્થિયં સુતિસદ્દો.

૧૦૯. વેદસત્થકારકે દસ ઇસયોદસ્સેતુમાહ ‘‘અટ્ઠકો’’ચ્ચાદિ. અત્થં હિતં, અત્થે વા સત્થે કરોતીતિ અટ્ઠકો. વામં કલ્યાણવચનં કરોતીતિ વામકો, રસ્સસરીરત્તા ¶ વા વામનો, સો એવ વામકો, નસ્સ કકારત્તં કત્વા. વામો નામ હરો, સો દેવો અસ્સ વામદેવો.

‘‘વામં સબ્યે પતીપે [પતીપેતિ પટિકૂલે] ચ, દવિણે [દવિણેતિ ધને] ચાતિસુન્દરે;

પયોધરે હરે કામે, જઞ્ઞા વામ’મપિત્થિય’’ન્તિ.

હિ નાનત્થસઙ્ગહે.

અઙ્ગિરસસ્સ ઇસિનો અપચ્ચં અઙ્ગિરસો, ચિત્રસિખણ્ડિનો અપચ્ચં પુત્તો. અથ વા અઙ્ગિમ્હિ કાયે રસો સિદ્ધિપ્પત્તો પારદો યસ્સાતિ અઙ્ગિરસો. તેનેવ તસ્સ પુત્તં સુરાચરિયં ‘‘જીવો’’તિ વદતિ. જીવયતિ રણે અસુરનિહતે દેવેતિ જીવો [અમર ૩.૨૪ ચિન્તામણિટીકા ઓલોકેતબ્બા]. ભરતીતિ ભગુ, ભં વાનક્ખત્તં ગચ્છતિ જાનાતીતિ ભગુ, ઉ. યમં સંયમં દદાતિ પરેસન્તિ યમદો ચ સો દક્ખિણેય્યગ્ગિત્તા અગ્ગિ ચેતિ યમદગ્ગિ, રામસ્સ પિતા [પરસુરામસ્સ પિતા (સદ્દકપ્પદ્દુમે)]. વસિટ્ઠસ્સ અપચ્ચં વાસિટ્ઠો. ભારદ્વાજસ્સ અપચ્ચં ભારદ્વાજો. કસ્સપસ્સ અપચ્ચં કસ્સપો. વેસ્સામિત્તસ્સ અપચ્ચં વેસ્સામિત્તો. ઇતિ ઇમે દસ ઇસયો મન્તાનં વેદાનં કત્તારો કારકા.

૧૧૦. વેદે દસ્સેત્વા તસ્સ છળઙ્ગાનિ દસ્સેતુમાહ ‘‘કપ્પો’’ચ્ચાદિ. યઞ્ઞકમ્માનમુપદેસકો કપ્પો ‘‘કપ્પતે પભવતી’’તિ કત્વા. સાધુસદ્દાનમન્વાખ્યાયકં બ્યાકરણં વિસેસેન આકરીયન્તે પકતિચ્ચાદિના આબ્યાપાદ્યન્તે અનેન ¶ સદ્દાતિ, યુ. જોતિસત્થં ગણનસત્થં સુભાસુભકમ્મફલજોતનકં. સિક્ખ્યન્તે અબ્ભસ્યન્તે [અજ્ઝયન્તે (ક.)] એતાયાતિ સિક્ખા, અકારાદિવણ્ણાનં ઠાનકરણપયતનાનં પટિપાદિકા. નિચ્છયેન, નિસ્સેસતો વા ઉત્તિ નિરુત્તિ, વણ્ણાગમો વણ્ણવિપરિયયોચ્ચાદિકા. છન્દસિ અનુટ્ઠુભાદિવુત્તાનં પટિપાદિકા છન્દોવિચિતિ, એતાનિ છ વેદાનં અઙ્ગાનીતિ વદન્તિ.

૧૧૧. પુરાવુત્તનિબન્ધનપાયત્તા પુરાવુત્તં, તસ્સ પબન્ધો વિત્થારો, સન્તાનો વા ભારતાદિકો ભારતયુદ્ધકથાદિકો બ્યાસાદિપકતો ગન્થો ઇતિહાસો નામ, ઇતિહસદ્દો પારમ્પરિયોપદેસે નિપાતો, ઇતિહા’ત્થિ અસ્મિન્તિ ઇતિહાસો.

રુક્ખાદીનં નામપરિયાયેહિ નામપ્પકાસકં રતનમાલાદિકં સત્થં નિઘણ્ટુ નામ, સોતિમિના નિઘણ્ટુસદ્દસ્સ પુલ્લિઙ્ગત્તં દીપેતિ, સબ્બત્રેવં. તત્થ તત્થાગતાનિ નામાનિ નિસ્સેસતો ઘટેન્તિ રાસીકરોન્તિ એત્થાતિ નિઘણ્ટુ, બિન્દાગમો, વચનીયવાચકભાવેન અત્થં સદ્દઞ્ચ નિખણ્ડતિ ભિન્દતિ વિભજ્જ દસ્સેતીતિ વા નિખણ્ટુ, સો એવ ખસ્સ ઘકારં કત્વા નિઘણ્ટૂતિ વુત્તો. રુક્ખાદીનં નામપ્પકાસકન્તિમિના એકેકસ્સ અત્થસ્સ અનેકપરિયાયનામપ્પકાસકત્તં વુત્તં, નિદસ્સનમત્તઞ્ચેતં, અનેકેસં અત્થાનં એકસદ્દવચનીયતાપકાસકવસેનપિ ¶ તસ્સ ગન્થસ્સ પવત્તત્તા [દી. નિ. ટી. ૧.૨૫૬; મ. નિ. ટી. ૧.૨૨; અ. નિ. ટી. ૨.૩.૫૯; સારત્થ. ટી. ૧.તતિયસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના].

૧૧૨. લોકે યં વિતણ્ડવાદીનં સત્થં, તં લોકાયતન્તિ વિઞ્ઞેય્યં. તનુ વિત્થારે, અઞ્ઞમઞ્ઞવિરુદ્ધં, સગ્ગમોક્ખવિરુદ્ધં વા તનોન્તિ એત્થાતિ વિતણ્ડો, ડો, ણત્તં, વિરુદ્ધેન વા વાદદણ્ડેન તાળેન્તિ એત્થ વાદિનોતિ વિતણ્ડો, તડિ તાળને, અદેસમ્પિ હિ યં નિસ્સાય વાદીનં વાદો પવત્તો, તં તેસં દેસતોપિ ઉપચારવસેન વુચ્ચતિ, યથા ‘‘ચક્ખું લોકે પિયરૂપં સાતરૂપં, એત્થેસા તણ્હા પહીયમાના પહીયતિ, એત્થ નિરુજ્ઝમાના નિરુજ્ઝતી’’તિ [દી. નિ. ૨.૪૦૧; મ. નિ. ૧.૧૩૪; વિભ. ૨૦૪]. લોકાતિ બાલલોકા, તે એત્થ આયતન્તિ ઉસ્સહન્તિ વાયમન્તિ વાદસ્સાદેનાતિ લોકાયતં, આયતિં હિતં તેન લોકો ન યતતિ ન ઈહતીતિ વા લોકાયતં, તઞ્હિ ગન્થં નિસ્સાય સત્તા પુઞ્ઞક્રિયાય ચિત્તમ્પિ ન ઉપ્પાદેન્તિ.

યો કવીનં પણ્ડિતાનં હિતો કવિત્તભોગસમ્પત્તાદિપયોજનકરો ક્રિયાકપ્પવિકપ્પો કવીનં ક્રિયાસઙ્ખાતકપ્પબન્ધનવિધિવિધાયકો સુબોધાલઙ્કારાદિકો ગન્થો, સો કેટુભં નામ, કિટન્તિ ગચ્છન્તિ કોસલ્લં કવયો બન્ધનેસુ એતેનાતિ કેટુભં, કિટ ગતિયં, અભો, અસ્સુકારો, અથ વા કિટતિ ગમેતિ ક્રિયાદિવિભાગં, તં વા અનવસેસેન પરિયાદાનતો ગમેન્તો પૂરેતીતિ કેટુભં, ઉભ, ઉમ્ભ પૂરણે.

વચીભેદાદિલક્ખણા ¶ ક્રિયા કપ્પીયતિ વિકપ્પીયતિ એતેનાતિ ક્રિયાકપ્પો. સો પન વણ્ણપદસમ્બન્ધપદત્થાદિવિભાગતો અતિબહુ વિકપ્પોતિ આહ ‘‘ક્રિયાકપ્પવિકપ્પો’’તિ, ઇદઞ્ચ મૂલક્રિયાકપ્પગન્થં સન્ધાય વુત્તં. સો હિ મહાવિસયો સતસહસ્સપરિમાણો નયચરિતાદિપકરણં [નલચરિતાદિપકરણં (?)].

૧૧૩. ઉપલદ્ધો કેનપ્યત્થો યસ્સં સા ઉપલદ્ધત્થા, ઇતિ આખ્યાયિકાત્યુચ્ચતે આખ્યાયતે નાયકાનુસાસકચરિતમસ્સન્તિ, સઞ્ઞાયં ણ્વુ.

પબન્ધેનેવ ચ સવિત્થારેન કપ્પનં યસ્સં સા પબન્ધકપ્પના, કાદમ્બરીપભુતિ. કથીયતીતિ કથા.

અત્થા ભૂમિહિરઞ્ઞાદયો, તત્ર પધાનં ભૂમિ ઇતરેસં તપ્પભવત્તા, તેસં અજ્જને પાલને ચ ઉપાયભૂતં સત્થં અત્થસત્થં, પયાનક્યાદિપણીતં [બહસ્વતિચાબ્બીક્યાદિપ્રણીતં (ચિન્તામણિટીકા ૬.૫)], તસ્મિં દણ્ડનીતિસદ્દો પવત્તો. સામાદીનં ચતુત્થોપાયો વધબન્ધનાદિલક્ખણો દણ્ડો, તસ્સ નીતિ પણયનં દણ્ડનીતિ, પાયેન નીતિસ્સ દણ્ડેન બ્યપ્પદેસો, વધદોસબાહુલ્યેન પાયસો દણ્ડસ્સ પણયનતો, દણ્ડનીત્યત્થત્તા સત્થઞ્ચ દણ્ડનીતિ.

દ્વયં કથાયં. વુત્તો અનુવત્તનીયો અન્તો પરિસમત્તિ યસ્સ અત્તનો કારિયભાગસ્સ પાપનતોતિ વુત્તન્તો. પવત્તન્તે કારિયા યસ્સં પવત્તિ,તિ. ચકારેન વુત્તઉદન્તાદયો ગહિતા. કારિયસ્સ વુત્તિ અત્રત્થીતિ અસ્સત્થ્યત્થે ¶ ણો. ઉગ્ગતો અન્તો પરિસમત્તિ યસ્સ ઉદન્તો.

૧૧૪. અધિવચનન્તં નામે. સઞ્જાનન્તિ એતાયાતિ સઞ્ઞા, અ. આખ્યાયતે એતાયાતિ આખ્યા. અહ્વયતે એતાયાતિ અવ્હા, હુ સદ્દે, વ્હે અવ્હાનેતિ વા ધાતુ, અ. સમ્મા આજાનાતિ, સમં વા જાનાતિ એતાયાતિ સમઞ્ઞા. અભિધીયતે યેન, યુ. નમ્યતે અબ્ભસ્સતે અસ્મિન્તિ નામં, નમતિ નામયતીતિ વા નામં. અહ્વાયતેતિ અવ્હયો, કમ્મે યો. નામમેવ નામધેય્યં. નામરૂપેહિ [નામસદ્દેહિ (ક.) ભાગરૂપનામેહિ ધેય્યો (પાણિનિ ૫.૪.૩૬ વા)] સકત્થે ધેય્યો યદાદિના, તિટ્ઠતિ વા એત્થ અત્થોતિ ધેય્યં, ધરીયતે ઉચ્ચારિયતેતિ વા ધેય્યં, નામમેવ ધેય્યં નામધેય્યં. અધીનં વચનં અધિવચનં, કેન અધીનં? અત્થેન. પુટ્ઠસ્સ પટિવચનં પટિવાક્યં. પટિગતં પચ્છાગતં વાક્યં પટિવાક્યં. ઉત્તરીયતે અતિક્કમ્યતે યેનાતિ ઉત્તરં.

૧૧૫. તિકં પુચ્છાયં. પુચ્છિતબ્બોતિ પઞ્હો, ઞાતુમિચ્છિતો હિ અત્થો પઞ્હો નામ. પુચ્છ પુચ્છને, ચસ્સ ઞો, છસ્સ હો, ઉસ્સ અ, પઞ્હ પુચ્છનેતિપિ ધાતુ. યુજ યોગે, અનુયુઞ્જિતબ્બો ¶ પુચ્છિતબ્બોતિ અનુયોગો. પુચ્છનં, પુચ્છિતબ્બાતિ વા પુચ્છા. એતેનેવ નયેન દ્વીસુપિ ભાવસાધનમ્પિ કત્તબ્બમેવ.

ચતુક્કં નિદસ્સને. પકતેન સદિસં નિદસ્સેતિ એતેનાતિ નિદસ્સનં, પકતસ્સોપપાદનં વાક્યં. ઉપોગ્ઘઞ્ઞતે [ઉપોહઞ્ઞતે (?)] પટિપાદીયતે અનેનાતિ ઉપોગ્ઘાતો. ઉપ ઉપુબ્બો હનધાતુ પટિપાદનત્થો. દસ્સીયતે અનેનાતિ દિટ્ઠન્તો, અન્તો, દિટ્ઠો વા પકતસ્સ અન્તો પરિસમત્તિ યેનાતિ દિટ્ઠન્તો. સબ્બત્રાપિ વા કમ્મસાધનમ્પિ કત્તબ્બં. ઉદાહરીયતિ પકતસ્સોપપાદનાયાતિ ઉદાહરણં.

૧૧૬. ચતુક્કં સઙ્ખેપે. સમાતિ તુલ્યત્થા. સઙ્ખિપીયતે એકદેસતો કથીયતીતિ સઙ્ખેપો, ખિપ પેરણે. સંહરીયતે સઙ્ખેપેન પચ્ચાખ્યાયતે એતેનાતિ સંહારો. સમસ્યતે સઙ્ખિપીયતેતિ સમાસો, અસુ ખેપને. સઙ્ખેપેન ગય્હતે અનેનાતિ સઙ્ગહો.

‘‘ત્વં સતં સુવણ્ણં ધારયસિ’’ઇત્યાદિકં તુચ્છભાસનં અભૂતભાસનં અબ્ભક્ખાનં નામ. અસચ્ચેન અક્ખાનં ભાસનં અબ્ભક્ખાનં.

૧૧૭. દ્વયં ¶ વિવાદાય વિભાગવિસયે [ઇણવાદાદિવિસયે (ચિન્તામણિટીકા ૬.૯)]. વિરુદ્ધં કત્વા અવહરતિ વદતિ યન્તિ વોહારો. વિરુદ્ધં કત્વા વદતિ યન્તિ વિવાદો. સબ્બત્ર ભાવસાધનં વા યુજ્જતિ. ‘‘મુસાવાદં વદન્તો ઘોરાનિ ત્વં નરકાનિ યસ્સસી’’ત્યાદિસરૂપં સપનં. સપ અક્કોસે, થો, સપથો.

તિકં ખ્યાતે. યજતિ એતેનાથિ યસો, જસ્સ સો, સબ્બત્થ યાતીતિ વા યસો, સો, યસતિ પયસતીતિ વા યસો. સિલોકતિ પત્થરતીતિ સિલોકો, સિલોક સઙ્ઘાતે. કિત્ત સદ્દને, કિત્તીયતે કથીયતેતિ કિત્તિ, ઇ. સમઞ્ઞા ચ ખ્યાતે, સં આપુબ્બો જાનાતિ ખ્યાતે. તથા હિ ‘‘ઞાતો, અભિઞ્ઞાતો, સઙ્ખ્યાતો, વિસ્સુતો, સમઞ્ઞાતો’’તિ રતનકોસે વુત્તં. ઉચ્ચધનિના સદ્દનં ઘોસના નામ, ઘુસ સદ્દે, ઘુસનં સદ્દનં ઘોસના.

૧૧૮-૧૧૯. દ્વયં પટિસદ્દે. ઘુસનં ઘોસો, તં પટિગતો, દુતિયાસમાસો. એવં રવં પટિગતો પટિરવો. અથ ¶ વા ઘોસસ્સ પતિરૂપો પટિઘોસો. રવસ્સ પતિરૂપો પટિરવો. પટિસુતિ, પટિદ્ધનીતિપિ પટિસદ્દસ્સ નામાનિ, વચીમુખં વચનોપક્કમો ઉપઞ્ઞાસો નામ, ઉપનિપુબ્બો આસ ઉપવેસને, ઉપ પઠમં પુરિમવચનસ્સ સમીપં વા ન્યાસો ઠપનં ઉપઞ્ઞાસો, ન્યસ્સ ઞો.

સત્તકં થુતિયં. કત્થ સિલાઘાયં, યુ, કથનં વાઅસરૂપદ્વિભાવવસેન કત્થના. સિલાઘ કત્થને, સિલાઘા. સીલસ્સ વા સભાગગુણસ્સ આહનનં સીલાઘા, સા એવ રસ્સં કત્વા સિલાઘા. વણ્ણ પસંસાયં, વણ્ણીયતેતિ વણ્ણના. નુ થુતિયં,તિ, નુતિ. થુ અભિત્થવે,તિ, થુતિ. થોમ સિલાઘાયં, થોમનં. પપુબ્બો સંસ પસંસને, અ.

સિખણ્ડીનં મયૂરાનં નાદો નદરવો કેકા નામ, કા સદ્દે, કેઇતિ કાયતીતિ કેકા, કમ્મનિ અ, અથ વા કાયતિ, કાયનં વા કા, કે મયૂરે પવત્તા કા કેકા, અલુત્તસમાસો. ગજાનં નાદો કોઞ્ચનાદો નામ, કોઞ્ચસકુણનાદસદિસો નાદો કોઞ્ચનાદો. હયાનં અસ્સાનં ધનિ સદ્દો હેસા નામ, હેસ અબ્રત્તસદ્દે, હેસનં હેસા, હે ઇતિ પવત્તતીતિ વા હેસા.

૧૨૦-૧૨૧. દ્વયં પરિયાયે. પરિબ્યત્તમત્થં અયન્તિ ગચ્છન્તિ બુજ્ઝન્તિ એતેનાતિ પરિયાયો. એકો અત્થો પુનપ્પુનં વુચ્ચતિ ¶ યેનાતિ વેવચનં. દ્વયં સાકચ્છાયં. સહ, સમ્મા વા અવિરોધેન કથા સાકચ્છા, સંકથા ચ. તો, થસ્સ ચો, તસ્સ છો.

સાદ્ધપજ્જેન ગરહસ્સ નામાનિ. દોસક્ખાનેન વદનં ઉપવાદો. કુસ અવ્હાને ભેદને ચ, ક્વચિ ‘‘અપક્કોસો’’તિ પાઠો, ણો. વણ્ણો થુતિ, તસ્સ અવદનં અવણ્ણવાદો. હીળનેન વદનં અનુવાદો. જનાનં વાદો ગરહણં જનવાદો. ગરહણેન વાદો અપવાદો. પરિવદનં પરિવાદો, રસ્સસ્સ દીઘતા. એતે ઉપવાદાદયો તુલ્યત્થા સમાનત્થા. વિસમવુત્તપ્પભેદેસુ વત્તમિદં. ખિપ પેરણે, ખિપનં બહિકરણં ખેપો. નિદિ કુચ્છાયં, અ, નિન્દા. યથા ઉપવાદાદયો ગરહત્થા, કુચ્છાદયોપિ તથાતિ તથાત્થો. કુચ્છ અવક્ખેપને, ચુરાદિ, કુસ અક્કોસેતિમસ્સ વા પબ્બજ્જાદિત્તા ‘‘કુચ્છા’’તિ રૂપં નિપ્ફજ્જતિ. ગુપ, ગોપ કુચ્છનેસુ, ‘‘તિજગુપકિતમાનેહિ ખછસા વા’’તિ છો. ગરહ કુચ્છને. તત્થ કેચિ ‘‘ઉપવાદાદયો અબ્ભક્ખાનત્થા, ખેપાદયો નિન્દત્થા’’તિ વદન્તિ, તં અમરકોસેન વિરુજ્ઝનતો અબ્ભક્ખાનત્થસ્સ ચ વુત્તત્તા ન ગહેતબ્બં. એતે ઉપવાદાદયો સત્ત અબ્ભક્ખાનેપિ વત્તન્તિ.

વિવાદકામસ્સ દુબ્બાદો ઉપારમ્ભો, સો ચ ઈદિસે સબ્બલોકચૂળામણિભૂતે સક્યકુલે સમ્ભૂતસ્સ ભગવતો કિમિદં કમ્મમુચિતન્તિ ગુણાવિકરણપુબ્બકોપ્યત્થિ, બન્ધકીસુતસ્સ તવેદમુચિતમેવાતિ નિન્દાપુબ્બકોપિ ઉપારમ્ભો. તત્ર યો નિન્દાપુબ્બો સનિન્દો ઉપારમ્ભો, સો પરિભાસનમુચ્ચતે. ઉપગન્ત્વા પરેસં ચિત્તસ્સ આરમ્ભનં વિકોપનં ઉપારમ્ભો. દોસક્ખાનેન ભાસનં પરિભાસનં.

૧૨૨. અનરિયાનં ¶ લામકાનં વોહારતો, અરિયાનં ઉત્તમજનાનં વા અવોહારતો અનરિયવોહારોતિ સઙ્ખાતાનં અદિટ્ઠે દિટ્ઠવાદાદીનં અટ્ઠન્નં વોહારાનં વસેન યા વાચા લામકજનેહિ પવત્તિતા વુત્તા, વીતિક્કમદીપની અજ્ઝાચારવીતિક્કમસાધની સા વાચા અરિયજનેહિ વત્તબ્બમરિયાદાતિક્કમત્તા અભિવાક્યં નામ સિયા.

૧૨૩. મુહુંભાસા બહુસો અભિધાનં અનુલાપો નામ, અનુ પુનપ્પુનં લાપો અનુલાપો. અનત્થિકા ગિરા નિપ્પયોજનં ઉમ્મત્તાદિવચનં પલાપો, પયોજનરહિતો લાપો પલાપો, પસદ્દો વિયોગત્થજોતકો.

ગમનાગમનાદિસમયે આદિમ્હિ ભાસનં પિયવચનં આલાપો, આદિમ્હિ લાપો આલાપો, આપુચ્છાસદ્દોપ્યત્ર. દોસેન પતિટ્ઠિતો પરિદ્દવો પરિદેવનં અનુસોચનં અતિક્કમલાપો વિલાપો નામ, વિવિધેન, વિવિધં વા લાપો વિલાપો. પરિદેવનં પરિદેવો, સો એવ પરિદ્દવો, દેવ પરિદેવને.

૧૨૪. વિરુદ્ધં ¶ વચનં વિરોધોત્તિ. વિરુદ્ધં પલાપો વિપ્પલાપો. સન્દિસ્સતેતિ સન્દેસો, સન્દિસ્સમાનો અત્થો, તસ્સોત્તિ. યાય સન્દિટ્ઠો અત્થો અભિધીયતે, સા સન્દેસોત્તિ વાચિકમુચ્ચતે. વચ સન્દેસે, સકત્થે ણિકો, સન્દિટ્ઠત્થા વાચા એવ વાચિકમિચ્ચત્થો.

મિથુ અઞ્ઞમઞ્ઞં વિરોધરહિતં વચનં ‘‘સમ્ભાસનં, સલ્લાપો’’તિ ચ વુચ્ચતિ. યથા એકો બ્રૂતે ‘‘અજ્જ સોભનં નક્ખત્ત’’ન્તિ, ઇતરોપ્યાહ ‘‘તથેવા’’તિ.

૧૨૫. નિટ્ઠુરં વાક્યં કક્કસવચનં ફરુસં નામ, પરે જને ઉસ્સાપેતિ દાહેતીતિ પરુસં, તદેવ પસ્સ ફકારં કત્વા ફરુસં. અસવનીયત્તા ન ઇચ્છિતબ્બન્તિ નિટ્ઠુરં, ઉરો, યથા ‘‘નાગો’’તિ. દ્વયં કણ્ણસુખવચને. મનં આ ભુસં ઞાપેતિ તોસેતીતિ મનુઞ્ઞં, ઞા પરિમાણતોસનનિસાનેસુ, અસ્સુકારો. હદયં મનં ગચ્છતિ પવિસતીતિ હદયઙ્ગમં.

સંકુલાદિદ્વયં પુબ્બાપરવિરોધિનિ પુબ્બાપરવિરુદ્ધે વાક્યે, યથા –

યાવજીવમહં મોની, બ્રહ્મચારી ચ મે પિતા;

માતા ચ મમ વઞ્ઝાસિ, અપુત્તો ચ પિતામહો.

સંકુલન્તિ જળીભવન્ત્યનેનાતિ સંકુલં. કિલિસ્સન્તે એત્થાતિ કિલિટ્ઠં.

૧૨૬. સમુદાયત્થરહિતં ¶ દસદાળિમાદિવાક્યં [દસ દાઠિમાનિ ઠળપૂપા કુણ્ડ’ મજાજિનં પલાલપિણ્ડા (ન્યાયભાસ્સ ૫.૨.૧૦ મોગ્ગલ્લાનપઞ્ચિકાટીકા ૧.૧)] અસમ્બદ્ધત્તા અબદ્ધમિતિ કિત્તિતં કથિતં, ન બજ્ઝતે હદયમત્રાતિ અબદ્ધં, તો.

નત્થિ તથં સચ્ચમત્રાતિ વિતથં. ફરુસાદયો વિતથસદ્દં યાવ તિલિઙ્ગિકા.

૧૨૭. પજ્જદ્ધં સચ્ચવચને. સમ્માસદ્દોયં અબ્યયં, સબ્બલિઙ્ગવિભત્તિવચનેસુ ચ સમાનો. ન વિતથં અવિતથં. સન્તેસુ સાધૂસુ ભવં સચ્ચં. સત સાતચ્છે વા, વજાદિના યો, સચ્ચં. તથસદ્દો ભૂતપરિયાયો, ‘‘તથેન મગ્ગેન યથાત્થભાજિના’’તિ [તથાગતા જિનાતિ (ક.)] પયોગો. તથે સાધુ તચ્છં, સાધ્વત્થે યો. યથાતથસદ્દાપિ ચ સચ્ચત્થા અલિઙ્ગા. તબ્બન્તા સચ્ચવચનવન્તવાચકા સમ્મા સચ્ચં યથાતથંસદ્દવજ્જિતા સેસા અવિતથાદયો તીસુ લિઙ્ગેસુ વત્તન્તિ. સચ્ચંસદ્દો તુ અલિઙ્ગો. અમરકોસે પન સમ્મા સચ્ચસદ્દાનમ્પિ તબ્બતિ તિલિઙ્ગત્તં વુત્તં, યથા – સચ્ચં તચ્છં રિતં સમ્મા, અમૂનિ તીસુ તબ્બતિ [અમર ૬.૨૨]. યથા – સચ્ચો બ્રાહ્મણો, સચ્ચા નારી, સચ્ચં વિપ્પકુલં. ઇધ પન સબ્બલિઙ્ગવચનવિભત્તીસુ રૂપભેદાભાવા સમ્માસદ્દસ્સ અબ્યયત્તં, તિલિઙ્ગેસ્વપિ રૂપભેદાભાવા સચ્ચંસદ્દસ્સ અલિઙ્ગત્તઞ્ચ વુત્તં. યથા – સમ્મા વાચા, સમ્મા વોહારો, સમ્મા વચનં. સચ્ચં બ્રાહ્મણો, સચ્ચં નારી, સચ્ચં વિપ્પકુલં. મિચ્છામુસાસદ્દા પન સબ્બત્રાપિ અબ્યયમેવ ભવન્તિ. યથા ¶ – મિચ્છા વાચા, મિચ્છા વોહારો, મિચ્છા વચનં. મુસા વાચા, મુસા વોહારો, મુસા વચનં.

૧૨૮. સોળસ સદ્દમત્તપરિયાયે દસ્સેતું ઉપજાતિં ‘‘રવો’’ઇચ્ચાદિમાહ. રુયતે સદ્દાયતેતિ રવો, રુ સદ્દે. નદનં નાદો, નિરત્થો નાદો નિનાદો, નદ અબ્યત્તસદ્દે. એવં નિનદો, રસ્સત્તમેવ વિસેસો. સપ્પતિ ઉચ્ચારીયતીતિ સદ્દો. ઘુસ સદ્દે, પાતુભાવો ઘોસો નિગ્ઘોસો. નદનં નાદો. ધન સદ્દે, ધનીયતીતિ ધનિ. નિગ્ઘોસો ચ નાદો ચ ધનિ ચ નિગ્ઘોસનાદધનયો. રવો એવ રાવો. આરાવોતિ ઉપસગ્ગેન પદં વડ્ઢિતં. તથા સંરાવવિરાવઆરવા. ઘુસનં ઘોસો. આરાવો ચ સંરાવો ચ વિરાવો ચ ઘોસો ચ આરવો ચાતિ દ્વન્દો. સુ સવને, સુય્યતેતિ સુતિ. સરતિ સુય્યમાનતં ગચ્છતીતિ સરો. નિસ્સનતિ એતેનાતિ નિસ્સનો, સન સમ્ભત્તિયં નિપુબ્બો. સરો ચ નિસ્સનો ચાતિ દ્વન્દો.

૧૨૯. વિસજ્જીયતે ન લગ્ગીયતે સેમ્હાદીહીતિ વિસટ્ઠો. મનિતબ્બન્તિ મઞ્જુ, જુ, મન ઞાણે, સુણન્તાનં વા મનં રઞ્જેતીતિ મઞ્જુ, ઉ, ન રલોપો. સુખેનેવ વિજાનિતબ્બત્તા વિઞ્ઞેય્યો. હિતસુખનિપ્ફાદનતો સોતબ્બોતિ સવનીયો. બહિદ્ધાપરિસા અઙ્ગુલિમત્તમ્પિ ન વિસરતિ ન ગચ્છતીતિ અવિસારી ¶ , તસ્સીલત્થે ણી, વિવિધેન વા ન સરતીતિ અવિસારી, છિન્નસ્સરાનં વિય દ્વેધા ન હોતીત્યત્થો. વિન્દ્યતે લબ્ભતેતિ બિન્દુ, વસ્સ બો, નિગ્ગહીતાગમો, ઉ ચ, વટ્ટત્તા વા બિન્દુ, ઇમસ્મિં પક્ખે પબ્બજ્જાદિના રૂપસિદ્ધિ. પઞ્ચન્નં ઠાનગતીનં દૂરટ્ઠાનતો જાતત્તા ગમ્ભીરો. પુનપ્પુનં નાદો નિન્નાદો, ક્રિયાભિક્ખઞ્ઞત્તા દ્વિત્તં, અસ્સ ઇ, નિગ્ગહીતાગમો, સો એત્થ અત્થીતિ નિન્નાદી. ઇચ્ચેવં ભગવતો અટ્ઠઙ્ગિકો સરો હોતિ.

૧૩૦. ખગ્ગાદીનં તિરચ્છાનગતાનં રુતં વસ્સિતન્ત્યુચ્ચતે. રુ સદ્દે, રુતં. વસ્સ સદ્દે, વસ્સનં રવનં વસ્સિતં.

કોલાહલાદિદ્વયં બહૂહિ સમ્ભૂય કતે અબ્યત્તસદ્દે. કુલ સઙ્ઘાતે [સઙ્ખ્યાને (ક.)], કોલનં કોલો, એકીભાવો, તં આહલતિ વિન્દતીતિ કોલાહલો. કરોતિ હિંસતિ મધુરન્તિ કલો, તં હલતીતિ કલહલો. હલ વિલેખને.

તિકં ગાયને. ગે સદ્દે, ગેતબ્બં ગીતં ગાનં ગીતિકા ચ. સબ્બત્ર ભાવસાધનં.

૧૩૧. તન્તિકણ્ઠોટ્ઠિતા [અમર ૭.૧] ઉસભાદયો સત્ત સરા. છજ્જાદયો તયો ગામા સમૂહાત્યત્થો. વુત્તઞ્ચ ‘‘ગામો નામ સરસમૂહસ્સ સન્ધાન’’ન્તિ. મનુસ્સલોકવાદનવિધિના એકેકસ્સ ¶ સરસ્સ વસેન તયો તયો મુચ્છના કત્વા એકવીસતિ મુચ્છના, દેવલોકવાદનવિધિના પન સમપઞ્ઞાસ મુચ્છના વદન્તિ. તત્થ હિ એકેકસ્સ સરસ્સ વસેન સત્ત સત્ત મુચ્છના, અન્તસરસ્સ ચ એકાતિ સમપઞ્ઞાસ મુચ્છના આગતા, તેનેવ સક્કપઞ્હસુત્તસંવણ્ણનાયં ‘‘સમપઞ્ઞાસ મુચ્છના મુચ્છિત્વા’’તિ [દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩૪૫] પઞ્ચસિખસ્સ વીણાવાદનં દસ્સેન્તેન વુત્તં. મુચ્છ મોહસમુસ્સયેસુ, યુ, મુચ્છના. યથા કમેન વીણા વાદિતું સક્કા, એવં સજ્જનાહિ મુચ્છનટ્ઠાનાનિ એકૂનપઞ્ઞાસાત્યત્થો. એકેકસ્સ સરસ્સ સત્ત સત્ત ઠાનાનિ. યતો સરસ્સ મન્દતારવવત્થાનં હોતિ, તેન એકૂનપઞ્ઞાસ ઠાનાનિ. ઇચ્ચેતં સરમણ્ડલં સરસમૂહો.

૧૩૨. સરાદીનં નામસરૂપપ્પભેદં દસ્સેતુમાહ ‘‘ઉસભો’’ચ્ચાદિ. ઇસ ગતિયં. ઇસતિ ચિત્તં પવિસતીતિ ઉસભો, અભો, ઇસ્સુ ચ. ‘‘ઉસ દાહે’’તિ વા ધાત્વત્થો. યસ્મા પન સો સરો ઉસભો વિય નદતિ, તસ્મા ઉસભોતિ વુચ્ચતિ. ધીમન્તેહિ ગીયતેતિ ધેવતો, વણ્ણવિકારો, વત્તં.

નાસં કણ્ઠમુરો તાલું,

જિવ્હં દન્તે ચ નિસ્સિતો;

છધા સઞ્જાયતે યસ્મા,

તસ્મા છજ્જો સ ઉચ્ચતે [ચિન્તામણિટીકા ૭.૧].

ગન્ધં ¶ લેસં અરતીતિ ગન્ધરો, રસ્સસ્સ દીઘત્તે ગન્ધારો ચેત્યઞ્ઞે [અઞ્ઞેસમપીતિ (પાણિનિ ૩.૧૩૭) દીઘો (ચિન્તામણિટીકા ૭.૧)], ગન્ધારા નામ જનપદા, તેહ્યયં ગીયતેતિ ગન્ધારો, ણો. મજ્ઝે લયવિસેસે ભવો મજ્ઝિમો. પઞ્ચન્નમ્પિ ધેવતાદીનં પૂરણો પઞ્ચમો, (પઞ્ચન્નં વા મહાભૂતાનં પૂરણો પઞ્ચમો.) [( ) એત્થન્તરે પાઠો અધિકો વિય દિસ્સતિ] નિસ્સેસતો સીદન્તિ સરા યસ્મિન્તિ [યસ્માતિ (ક.) – સદતો અધિકરણે ઘઉ (ચિન્તામણિટીકા ૭.૧)], ણો. ‘‘નિસીદન્તિ સરા યસ્મિં, નિસાદો તેન હેતુના’’તિ હિ વુત્તં. એતે સત્ત સરાતિ ગદિતા કથિતા.

૧૩૩-૧૩૫. ઉસભાદયો યે નદન્તિ, તે દસ્સેતુમાહ ‘‘નદન્તિ’’ચ્ચાદિ. ઉસભં નામ સરં ગાવો નદન્તિ. તથા ધેવતં તુરઙ્ગા અસ્સા, છજ્જં મયૂરા સિખણ્ડિનો, ગન્ધારં અજા, મજ્ઝિમં કોઞ્ચા સકુણવિસેસા, પઞ્ચમં પરપુટ્ઠાદી કોકિલાદયો, નિસાદં વારણા હત્થિનો નદન્તિ. વુત્તઞ્ચ નારદમુનિના –

‘‘છજ્જં ¶ નદતિ મયૂરો, ગાવો નદન્તિ ઉસભં;

અજો રોતિ ચ [અજાવિકા તુ (ક.)] ગન્ધારં, કોઞ્ચા નદન્તિ મજ્ઝિમં.

પુપ્ફસાધારને કાલે, કોકિલો રોતિ પઞ્ચમં;

અસ્સો તુ ધેવતં રોતિ, નિસાદં રોતિ કુઞ્જરો’’તિ.

મયૂરાદયોપિ સબ્બે ઇમે સત્તા સમદા [સન્તો (ક.) એતે ચ સમદા પઞ્ચમં ગાયન્તિ (ચિન્તામણિટીકા ૭.૧)] પઞ્ચમં નદન્તિ.

છજ્જો ગામો, મજ્ઝિમો ગામો, સાધારણો ગામોતિ તયો ગામા. તત્ર વીણાદણ્ડં વિભાગં કત્વા અધોભાગસ્સ ‘‘છજ્જગામો’’તિ સઞ્ઞા, મજ્ઝભાગસ્સ ‘‘મજ્ઝિમગામો’’તિ, ઉપરિભાગસ્સ ‘‘સાધારણગામો’’તિ સઞ્ઞા. કિં પન ગામભેદે કારણં? યસ્મા એકસ્સેવ સરસ્સ ગામન્તરે ભેદો, તંભેદે ગામાનમ્પિભેદો. માઘટીકાયં પન સાધારણગામટ્ઠાને ગન્ધારગામો કથિતો, એકેકસ્મિઞ્ચ ગામે સત્ત સત્ત મુચ્છના. ઇધ પન ઉસભાદીસુ સત્તસુ સરેસુ પચ્ચેકં તિસ્સો તિસ્સો મુચ્છના કથિતા. કિંકારણા? ઇધ મનુસ્સલોકવાદનવિધિના, તત્થ ચ દેવલોકવાદનવિધિના કથિતત્તા તથેવ ઠાનાનિ સત્ત સત્તેવ લબ્ભરેતિ. યથા ઉસભાદીસુ તેસુ યથાવુત્તેસુ સરેસુ પચ્ચેકં એકેકસ્મિં સરે તિસ્સો તિસ્સો મુચ્છના સિયું, તથેવ ઠાનાનિપિ સત્ત સત્તેવ લબ્ભરેત્યત્થો.

૧૩૬. સરાનં ગામેસુ ભિન્નસુતિત્તં દસ્સેતુમાહ ‘‘તિસ્સો’’ઇચ્ચાદિ. ઉસભસ્સ સરસ્સ તારકલમન્દવસેન તિસ્સો સુતિયો. ધેવતસ્સ સરસ્સ તાર મન્દવસેન ¶ દુવે. છજ્જસ્સ તારકલ મન્દ કાકલીવસેન ચતસ્સો. ગન્ધારસ્સ ચ તથા. મજ્ઝિમસ્સ તારકલ કાકલીવસેન તિસ્સો. પઞ્ચમસ્સ કલ કાકલીવસેન દુવે. નિસાદસ્સ તારાદિવસેન ચતસ્સો સુતિયો. ઇચ્ચેવં સત્તસુ સરેસુ કમતો સમ્પિણ્ડિતા દ્વાવીસતિ સુતિયો સિયું. માઘટીકાયં પન અઞ્ઞથા સુતિભેદો વુત્તો. વુત્તઞ્હિ તત્થ –

‘‘ચતુસ્સુતિ સુવિઞ્ઞેય્યો, મજ્ઝિમો મજ્જિમટ્ઠિતો;

દ્વિસ્સુતિ ચાપિ ગન્ધારો, તિસ્સુતિ ઉસભો તથા.

છજ્જો ચતુસ્સુતિ ઞેય્યો, નિસાદો દ્વિસ્સુતી તથા;

ચતુસ્સુતિ ધેવતો તુ, પઞ્ચમો તિસ્સુતી મતો’’તિ.

સબ્બમેતં નાટકસત્થતો ગહેતબ્બં.

૧૩૭. ‘‘ઉચ્ચતરે’’ત્યાદિના સુતિભેદે સરૂપતો દસ્સેતિ. ઉચ્ચતરે રવે અત્યુચ્ચધનિમ્હિ તારો, તારયતિ બોધયતીતિ તારો. અબ્યત્તે અબ્યત્તક્ખરે મધુરે સુતિસુખે કલો, કલ મદે. ગમ્ભીરે ધનિમ્હિ મન્દો. મદિ થુતિમોદમદમોહસુપનગતીસુ. મન્દયતે બુજ્ઝતેનેનાતિ મન્દો.

તારાદયો તયો વાચ્ચલિઙ્ગત્તા તીસુ. તારો ધનિ, તારા વાણી, તારં રુતં ઇચ્ચાદિ. અબ્યત્તમધુરસદ્દો કલો. તત્ર કલે સુખુમે કાકલીસદ્દો, ઈપચ્ચયન્તો, ઈસં ¶ કલા વાણી કાકલી નામ, કાસદ્દોયમીસત્થો. ક્રિયાદિસમતાતિ ગીતવાદિતપાદન્યાસાદિક્રિયાનં, કાલસ્સ ચ સમત્તં લયો નામ, લય સામ્યગતીસુ, આધારે અપચ્ચયો, સબ્બાભિનયાનમ્પિ સામ્યં લયોતિ કેચિ.

૧૩૮. દ્વયં વીણાયં. વિ જનને, તો, ઈણત્તં, વીણ વેઠનેતિ વા ધાતુ, આ, વીણા. વલ્લ સંવરણે, વલ્લતે ધનિવિસેસં, ણ્વુ, વલ્લકી, નદાદિ. વિપઞ્ચીતિપિ વીણાય નામં. વિપઞ્ચયતીતિ વિપઞ્ચી [વિપઞ્ચયતિ વિત્થારયતિસદ્દં (ચિન્તામણિટીકા ૭.૩)], નદાદિ.

સા વીણા સત્તતન્તી સત્તહિ તન્તીહિ વિસિટ્ઠા પરિવાદિની નામ, પરિતો વદતીતિ પરિવાદિની, ઇની. વીણાદયો ચત્તારોપિ વીણાસામઞ્ઞવાચકા ઇચ્ચેકે, તેસં મતે સાસદ્દસ્સ ચતુન્નમ્પિ ઇત્થિલિઙ્ગત્થદીપકતા વિઞ્ઞેય્યા, તથાપિ અમરકોસેન [અમર ૭.૩] વિરુજ્ઝનતો તેસં મતં ન ગહેતબ્બં.

કટ્ઠાદીહિ દોણિસણ્ઠાનેન કતં વજ્જભણ્ડં વીણાય પોક્ખરો નામ, પોસેતિ વડ્ઢેતિ સદ્દેતિ પોક્ખરો, ખરો, વુદ્ધિ, વણ્ણવિકારો ચ. દુ ગમને, ણિ, દોણિ. કકુભો, પસેવકોતિપિ પોક્ખરસ્સ નામાનિ. કં વાતં કુભતિ બન્ધતીતિ કકુભો. પસિબ્બન્તિ તમિતિ પસેવકો.

દ્વયં પોક્ખરવેઠકે ચમ્મનિ. વીણાભાવં ઉપગચ્છતિ યેનાતિ ઉપવીણો. વેઠતિ પોક્ખરન્તિ વેઠકો, ણ્વુ.

૧૩૯. આતતાદિપઞ્ચકં ¶ પઞ્ચઙ્ગિકતૂરિયસ્સ નામાનિ.

૧૪૦. ચમ્માવનદ્ધેસુ ચમ્મેન બન્ધનીયેસુ ભેરિયાદીસુ મજ્ઝે તલેકેકયુતં એકેકેન તલેન યુત્તં કુમ્ભથુણદદ્દરિકાદિકં તૂરિયં આતતં નામ, આતનોતીતિ આતતં, તનુ વિત્થારે. મહતીઆદિવીણાવિસેસોપિ [‘‘મહતી’’તિ નારદસ્સ વીણા (સદ્દકપ્પદ્દુમે)] આતતમેવાતિ ‘‘ચમ્માવનદ્ધેસૂ’’તિ વિસેસનં કતં. કુમ્ભસણ્ઠાનત્તા કુમ્ભો ચ તં થુનનગરસમ્ભૂતત્તા થુનઞ્ચેતિ કુમ્ભથુનં. તદેવ કુમ્ભથુણં, અથ વા થુ અભિત્થવે, કમ્મનિ ણો. કુમ્ભો ચ સો થુણો ચેતિ કુમ્ભથુણો, થુણ પૂરણેતિ વા ધાત્વત્થો. દર વિદારણદાહેસુ, દ્વેભાવો, કાપુબ્બસ્સિકારો ચ, દદ્દરસદ્દં કરોતીતિ વા દદ્દરિકા.

૧૪૧. ઉભયતલં મુરજાદિકં તૂરિયં વિતતં નામ, વિસેસેન સદ્દં તનોતીતિ વિતતં, સબ્બવિનદ્ધં સબ્બપસ્સેસુ, પુબ્બપચ્છાભાગેસુ ચ પરિયોનદ્ધં પણવાદિકં, આદિના ચતુરસ્સઆલમ્બરગોમુખીઆદયો આતતવિતતં નામ, ‘‘ચમ્મપરિયોનદ્ધં હુત્વા તન્તિબદ્ધં આતતવિતત’’ન્તિ હિ વુત્તં. પણ બ્યવહારથુતીસુ, પણીયતીતિ પણવો, અવો.

૧૪૨. વંસસઙ્ખાદિકં ¶ સુસિરં નામ, રન્ધં સુસિરં, તંયોગા સુસિરં. વન, સન સમ્ભત્તિયં, સો, વંસો. સમ ઉપસમખેદેસુ, ખો, સઙ્ખો. સમ્મતાળાદિકં અચ્ચન્તં પીળનતો, અનલસંયોગતો વા દ્રવીભૂતં પુન ઘનાયતેતિ ઘનાખ્યં. હન હિંસાયં, કમ્મનિ ણો, હસ્સ ઘો. ઘનભાવેન સમં ભવતીતિ સમ્મં, દણ્ડાદીહિ તાળિતબ્બતો તાળં, તળ તાળને, સમ્મઞ્ચ તં તાળઞ્ચેતિ સમ્મતાળં. આદિના કંસતાળસિલાતાળાદીનં ગહણં. તત્થ સમ્મતાળં નામ કટ્ઠમયતાળં. કંસતાળં નામ લોહમયં. સિલાય ચ અયોપટ્ટેન ચ વાદનતાળં સિલાતાળં.

ચતુક્કં આતતાદીનં નામં. આ સમન્તતો તુજ્જતે તાળીયતેતિ આતોજ્જં. વંસાદિકેપિ મુખવાયુના આતોજ્જનમત્થેવ. વાદયન્તિ ધનયન્તિ તન્તિ વાદિત્તં વાદિતઞ્ચ, ઇત્તો, તો ચ. વાદયન્તિ તન્તિ વજ્જં, યો.

૧૪૩. દ્વયં ભેરિયં. ભાયન્તિ સત્તુજના એતેનાતિ ભેરિ, રિ. ઉભ પૂરણે, ઉભનં ઉભિ. ‘‘દુન્દ’’ઇતિ સદ્દેન ઉભિ યત્ર સ દુન્દુભિ. પુમિત્થિયમેતે દ્વે [સેરી થી, દુન્દુભિ પુમા (અમર ૭.૬)]. દ્વયં મુદિઙ્ગે. મુદં મોદં ઇઙ્ગતિ ગચ્છતિ યેનાતિ મુદિઙ્ગો. મુરા અસુરા જાતો મુરજો.

અસ્સ ¶ મુરજસ્સ ભેદા વિસેસા આલિઙ્ગઙ્ક્યોદ્ધકા ભવન્તિ. વુત્તઞ્ચ –

‘‘હરિતક્યાકતિ ત્વઙ્ક્યો,

યવમજ્ઝો તથો’દ્ધકો;

આલિઙ્ગ્યો ચેવ ગોપુચ્છો,

આકત્યા સમ્પકિત્તિતો’’તિ [ચિન્તામણિટીકાયમ્પિ].

આલિઙ્ગ્યતેતિ આલિઙ્ગો, ણો. ઉચ્છઙ્કે ભવો અક્યો. ઉદ્ધં કત્વા એકેન મુખેન વાદનતો ઉદ્ધો સન્તો કાયતિ સદ્દાયતીતિ ઉદ્ધકો, ઉદ્ધસદ્દોયં તિલિઙ્ગિકો. ઉગ્ગચ્છતીતિ ઉદ્ધો, તો, ગમિસ્સ દો, નેરુત્તો. યો તુ ઉપરિપરિયાયો ઉદ્ધંસદ્દો, સો અબ્યયમેવ.

તિણવાદીનિ ચત્તારિ પણવસ્સ નામાનિ. તનુ વિત્થારે, અવો, અસ્સ ઇત્તં, ણત્તઞ્ચ, તિણવો. મા માને સદ્દે ચ, ‘‘ડિણ્ડિ’’ઇતિ માયતે સદ્દાયતેતિ ડિણ્ડિમો, ણો.

૧૪૪. ‘‘આલમ્બ’’ઇતિ સદ્દાયતેતિ આલમ્બરો. ‘‘આલમ્બરો તૂરિયરવે, ગજેન્દાનઞ્ચ ગજ્જિતે’’તિ [અમર ૨૩.૧૬૭] હિ અમરકોસ નાનત્થસઙ્ગહેસુ.

વીણાદીનં વાદનકટ્ઠકુટિલાદિકં કોણો, કુણ્યતે સદ્દાયતેનેનાતિ કોણો, ણો. ‘‘દદ્દ’’ઇતિ સદ્દં કરોતીતિ દદ્દરિ, દદ્દતિ વા સદ્દવિસેસેન પરિણમતીતિ દદ્દરિ, રિ. ‘‘પટ’’ઇતિ સદ્દં જહાતીતિ પટહો, પટં હન્તીતિ વા પટહો. હન હિંસાગતીસુ, ક્વિ. અપરે મદ્દલાદયો ભેરિપ્પભેદા ¶ . ‘‘મદ્દ’’ઇતિ સદ્દં લાતીતિ મદ્દલા, લા આદાને, અ. ‘‘મન્દલા’’તિપિ પાઠો, મન્દં સદ્દં લાતીતિ મન્દલા. આદિના ડમરુઆદયોપિ ભેરિપ્પભેદા વિઞ્ઞેય્યા.

૧૪૫. જનપ્પિયે જનેહિ પિયાયિતબ્બે વિમદ્દોટ્ઠે વિલેપનકુઙ્કુમાદીનં, નાનાગન્ધદબ્બાનઞ્ચ વિમદ્દનોબ્ભૂતે પરિમલો ભવે, પરિમજ્જતિ પવત્તયત્યાસયન્તિ, અ, નેરુત્તો, મલ, મલ્લ ધારણે વા. પરિમલ્યતે ધારીયતેતિ, ણો. વિમદ્દગ્ગહણેન વાપિકૂપાદિનો [વિમદ્દગન્ધાદિનો (ક.)] નિરાસો, જનગ્ગહણેન મક્ખિકાદિનો. સો પરિમલો ગન્ધો દૂરગામી અતિનિહારી અતિદૂરપાતી આમોદો વુચ્ચતે, આમોદન્તે અનેન, ણો. ઇતો પરં ઇટ્ઠગન્ધાદયો વિસ્સસદ્દપરિયન્તા તીસુ લિઙ્ગેસુ વત્તન્તે.

૧૪૬. ચતુક્કં ઇટ્ઠગન્ધે. ઇટ્ઠો ગન્ધો ઇટ્ઠગન્ધો, અથ વા ઇટ્ઠો ગન્ધો અસ્સ ઇટ્ઠગન્ધો. સુટ્ઠુ રભન્તિ તુસ્સન્ત્યનેનાતિ સુરભિ, ઇ. સુન્દરો ગન્ધો અસ્સ સુગન્ધો, સુગન્ધિ ચ, અન્તસ્સિકારાદેસો.

દ્વયં દુગ્ગન્ધે. પૂતિ ગન્ધો અસ્સ, પુબ્બે વિય ઇકારાદેસો, કમ્મધારયસમાસં અસ્સત્થ્યત્થેપિ કત્તુમિચ્છન્તિ, પક્રિયાલાઘવત્થં બહુબ્બીહિયેવ ન્યાયોતિ. દુટ્ઠુ ગન્ધો અસ્સાતિ ¶ દુગ્ગન્ધો, તેન વુત્તં કચ્ચાયનેન – ‘‘કમ્મધારયમન્તત્થિયેહિ બહુબ્બીહિ લઘુતરો’’તિ. અઞ્ઞે તુ લાઘવ’મનાદરમાના ઇચ્છન્તેવ મન્તત્થિયં. દુવિધો વા વાચ્ચધમ્મો લહુ ગરુ ચ, તત્ર બહુબ્બીહિના લહુ, કમ્મધારયમન્તત્થિયેનગરુ. કિઞ્ચ બહુબ્બીહિના અતિસાયનાદ્યત્થો ન ગમ્યતેતિ અવસ્સં તપ્પટિપાદનાય કમ્મધારયપુબ્બકો મન્તત્થિયેવ દટ્ઠબ્બો.

દ્વયં ચિતાધૂમાદિગન્ધે. વિસ વિપ્પયોગે, સો. આમસ્સ વસાદિવત્થુનો ગન્ધો તંયોગા, ઇ, યંસદ્દો તસ્સ નપુંસકત્તદીપકો.

૧૪૭. કુઙ્કુમાદયો ચત્તારો ચતુજ્જાતિગન્ધો નામ. કુક, વક આદાને, ઉમો, નિગ્ગહીતાગમો ચ, કુઙ્કુમં, લોહિતચન્દનં, યં ‘‘કસ્મીરજ’’ન્તિ વુચ્ચતિ, કમિસ્સ વા કુઙ્કાદેસો, કુઙ્કુમં. યુ મિસ્સને, યુ, યવનં, તસ્સ પુપ્ફં યવનપુપ્ફં, દેવકુસુમં, યવનદેસે જાતં પુપ્ફન્તિ વા યવનપુપ્ફં. યં ‘‘લવઙ્ગ’’ન્તિપિ વુચ્ચતિ, યં પુપ્ફં નુહીપુપ્ફસમાનં. તગિ ગત્યત્થો દણ્ડકો ધાતુ, અરો, તગરં, કુટિલં. તરુતો જાતો તુરુક્ખો, ખો, ઉત્તઞ્ચ, સલ્લકીદવો હિ ‘‘તુરુક્ખો’’તિ વુત્તો.

૧૪૮. પજ્જેન છરસાનં નામાનિ. કં પાનીયં સેવતેતિ કસાવો, અવો, અથ વા કં સવાપેતીતિ કસાવો સુ ¶ સવને. તુવરોપિ કસાયોપિ કસાવપરિયાયો. તિજ નિસાને, તો, તિત્તો, કટુ. મધુ માધુરિયં, તંયોગા મધુરો. લુનાતિ જળત્તન્તિ લવણો, યુ. અમ્બસદ્દે, અરો, ઇત્તં, લત્તઞ્ચ. કટ ગતિયં, ણ્વુ, ઉત્તં. ઇમે છ રસા નામ વુચ્ચન્તિ. તબ્બતિ દબ્બે કસાવાદિસદ્દા તીસુ લિઙ્ગેસુ વત્તન્તિ.

૧૪૯. દ્વયં ફોટ્ઠબ્બે. ફુસિતબ્બો ફસ્સો, ફોટ્ઠબ્બો ચ, તબ્બો, સસ્સ ટો, તસ્સ ઠો. તિકં વિસયિમ્હિ. વિસયો અસ્સ ગય્હટ્ઠેનાત્થીતિ વિસયિ. ઉખતિ ગચ્છતિ વિસયેતિ અક્ખં, ઉસ્સત્તં દ્વિત્તઞ્ચ, નત્થિ ખં વેદના એત્થાતિ વા અક્ખં, ન હિ સુખવેદનાદયો સમ્પયોગવસેન પઞ્ચસુ ઇન્દ્રિયેસુ ઉપ્પજ્જન્તિ, જવનાદીસુ એવ પન ઉપ્પજ્જન્તીતિ તથા વુત્તં, મનિન્દ્રિયે તૂપચારા [મનિન્દ્રિયેસુપચારા (ક.)] અક્ખં. ઇન્દો અત્તા, તસ્સ લિઙ્ગં ઇન્દ્રિયં, ઇયો. ના’નન્તરેન પયોજકં ચક્ખાદયો બ્યાપારયન્તે, તસ્મા અત્થિ અત્તા ચક્ખાદીનં પયોજકોતિ ચક્ખાદિકં લિઙ્ગમત્તનો ભવતીતિ નિકાયન્તરિકા. સયં તિક્ખમન્દાદિભાવે ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં તિક્ખમન્દાદિભાવસમ્ભવતો તેસુ ઇન્દતિ પરમિસ્સરિયં કરોતીતિ વા ઇન્દ્રિયં.

છક્કં નયને. નેતિ અત્તનો નિસ્સિતં પુગ્ગલન્તિ નયનં, યુ. અસુ બ્યાપને, અસતિ વિસયેસુ બ્યાપી વિય ભવતીતિ અક્ખિ, સસ્સ કો, અથ વા અક્ખ બ્યાપનદસ્સનેસુ, અક્ખતિ વિસયેસુ બ્યાપીભવતિ, અક્ખતિ વા પસ્સતિ એતેનાતિ ¶ અક્ખિ. નેતીતિ નેત્તં. લોચતિ પસ્સતિ એતેનાતિ લોચનં. અચ્છ દસ્સનબ્યાપનેસુ, ઇ, અચ્છિ. ચક્ખતિ અસ્સાદેતિ રૂપન્તિ ચક્ખુ, ઉ, ચક્ખતિ પસ્સતીતિ વા ચક્ખુ.

૧૫૦. પઞ્ચકં સોતે. સુણાતિ એતેનાતિ સોતં. સદ્દો ગય્હતે અનેનાતિ સદ્દગ્ગહો. કર કરણે, ણો, કણ્ણો, કણ્ણતિ સુણાતિ એતેનાતિ વા કણ્ણો, કણ્ણ સવને. સુણાતિ યેનાતિ સવનં, સુતિ ચ, યુ,તિ ચ.

ચતુક્કં ઘાને. નસન્તિ એતાયાતિ નત્થુ, થુ, આ, નાસા. ણ્વુ, અક ચ ઇકારો ચ નાસિકા. ઘા ગન્ધોપાદાને, ઘાયતિ ગન્ધોપાદાનં કરોતીતિ ઘાનં, યુ, ઘાયન્ત્યનેનાતિ વા ઘાનં.

દ્વયં જિવ્હાયં. જીવતિ એતાયાતિ જિવ્હા, હો, જીવ પાણધારણે. જીવિતનિમિત્તં રસો જીવિતં નામ, તં અવ્હાયતીતિ વા જિવ્હા, વણ્ણલોપો. રસન્તિ એતાયાતિ રસના, રસ અસ્સાદને, રસં જાનાતીતિ વા રસના, ઞાસ્સ ના, ની નયે વા, અ.

૧૫૧. પજ્જં સરીરે. સરતિ ગચ્છતિ, સરન્તિ વા તં હિંસન્તીતિ સરીરં, ઈરો. વપ બીજસન્તાને. વપતિ કુસલાકુસલબીજમેત્થાતિ વપુ, ઉ. ગચ્છતિ, ગણ્હાતિ વા કુસલાકુસલમેતેનાતિ ¶ ગત્તં, ગમુ ગતિયં, ગહ ઉપાદાને વા. ‘‘અત્તા’’તિ અભિધાનં, બુદ્ધિ ચ ભવન્તિ એતસ્માતિ અત્તભાવો. વુણોતિ સંવરતિ એત્થાતિ બોન્દિ, વુ સંવરણે, દિ, નિગ્ગહીતાગમો. વિવિધં ગણ્હાતિ એત્થાતિ વિગ્ગહો. દિહ ઉપચયે, દિહતિ વડ્ઢતિ એત્થ કુસલાકુસલન્તિ દેહં. અયં દેહસદ્દો પુરિસે પુલ્લિઙ્ગેવત્તતિ. કુચ્છિતાનં આયો ઉપ્પત્તિટ્ઠાનન્તિ કાયો. તનુ વિત્થારે, ઉ, તનુ, તનુસદ્દોયં ઇત્થિયં. એત્થાપિ વાસદ્દો સમ્બન્ધિતબ્બો. ‘‘અઙ્ગેનાઙ્ગં તનુ ચ તનુના ગાળ્હતત્તેન તત્ત’’ન્તિ [ઉત્તરમેઘ ૪૨] હિ મેઘદૂતે વુત્તં. કળે રેતસિ વરં કળેવરં, અલુત્તસમાસોયં.

૧૫૨-૧૫૪. છક્કં ચિત્તે. ચિન્તેતીતિ ચિત્તં. ચેતો ચ, નલોપો. મનતિ જાનાતીતિ મનો. વિજાનાતીતિ વિઞ્ઞાણં, યુ. હરતિ અત્તનો આધારન્તિ હદયં, યો, રસ્સ દો ચ. મનો એવ માનસં, સકત્થે સણ.

ચુદ્દસ બુદ્ધાખ્યસ્સ ગુણસ્સ નામાનિ. ઝાયતીતિ ધી, ઝે ચિન્તાયં, ઝસ્સ ધો, નદાદિ, ધી, ધારેતીતિ વા ધી, ક્વિ, નદાદિ, ધી ¶ , સઙ્ખારેસુ ધીકારો જાયતિ એતાયાતિ વા ધી, નદાદિ. પઞ્ઞાયતે એતાયાતિ પઞ્ઞા, અ. બુજ્ઝતે તાયાતિ બુદ્ધિ,તિ. મેધ હિં સાસઙ્ગમેસુ, કરણે અ, મિ હિંસાયં વા, ધો, મેધા. મનતિ જાનાતીતિ મતિ, મુતિ ચ, ઉત્તં, મુનાતીતિ વા મુતિ, મુન ઞાણે,તિ, મુતિ. ભૂ સત્તાયં, રિ, નદાદિ, ભૂરી, ભૂસઙ્ખાતે અત્થે રમતીતિ વા ભૂરી, ક્વિ, નદાદિ. મનતિ જાનાતીતિ મન્તા, અન્ત, આ. વિદતિ જાનાતીતિ વિજ્જા, પબ્બજ્જાદિના સિદ્ધં. યુ મિસ્સને. યમતિ મિસ્સીભવતિ ઞેય્યેસૂતિ યોનિ. પટિમુખં ભન્તિ ઉપટ્ઠહન્તિ ઞેય્યા એતેનાતિ પટિભાનં, યુ. ન મુય્હતિ એતેનાતિ અમોહો. વીમંસા વિચયો સમુપેક્ખા ઉપલદ્ધિ પટિપત્તિ ઉત્તિચેતનાદીનિપિ બુદ્ધિનામાનિ.

વિપસ્સનાદયો નેપક્કન્તા પરિયાયા પઞ્ઞાભેદા પઞ્ઞાવિસેસા. તત્થ વિવિધં અનિચ્ચાદિકં સઙ્ખારેસુ પસ્સતીતિ વિપસ્સના, યુ. સમ્માદસ્સનલક્ખણા સમ્માદિટ્ઠિ, સા દુવિધા લોકિયલોકુત્તરવસેન. તત્થ પુરિમા છબ્બિસુદ્ધિપ્પવત્તિકાલે, ઇતરા ઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિકાલે લબ્ભતિ. આદિપરિયાયેન પભુતિના અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયાદયો ગહિતા. તત્થ તત્થ કારિયેસુ વિચારણા. માન વીમંસાયં, સો, ચિત્તાભોગાદિ. વિચારયતે એતાયાતિ વિચારણા, ચર સઞ્ચયે, ચુરાદિગણો, યુ. સમ્પજાનાતીતિ સમ્પજાનો, પુગ્ગલો, ધમ્મસમૂહો વા, ઞાસ્સ જા, તસ્સ ભાવો સમ્પજઞ્ઞં, ન્યસ્સ ઞો, દ્વિત્તં, તં સાત્થકસમ્પજઞ્ઞાદિવસેન ચતુબ્બિધં. નિસ્સેસતો પાચેતિ કુસલધમ્મેતિ નિપકો, ઞાણી પુગ્ગલો, તસ્સ ભાવો નેપક્કં. દ્વયં વેદનાયં. વેદયતીતિ વેદયિતં, વિદ અનુભવને, ચુરાદિત્તા ણયો, તો, ઇકારાગમો ચ. વેદયતીતિ વેદના, યુ.

૧૫૫. પઞ્ચકં ¶ વિતક્કે. તક્ક વિતક્કે. તક્કેતિ સમ્પયુત્તધમ્મે આરમ્મણં અભિનિરોપેતીતિ તક્કો. વિતક્કોતિ ઉપસગ્ગમત્તમેવ વિસેસો. સઙ્કપ્પન્તિ પભવન્ત્યનેનાતિ સઙ્કપ્પો, ણો, કપ્પ વિતક્કે, કપ્પ સામત્થિયે વા, ભૂવાદિ, સઙ્કપ્પયન્તિ પભવન્ત્યનેનાતિ વા સઙ્કપ્પો, કપ્પ વિતક્કે, ચુરાદિ. અપ પાપુણને, અપ્પેતિ સમ્પયુત્તધમ્મે પાપેતિ આરમ્મણન્તિ અપ્પના, યુ, આ. ઊહ વિતક્કે. ઊહન્ત્યનેનાતિ ઊહો. તક્કઊહસદ્દા ચેત્થ અજ્ઝાહારવાચકાપિ ભવન્તિ, અજ્ઝાહારં નામ ઊનપૂરણત્થમધિકપ્પભેદાહરણં [મધિકોપાદાનં (ચિન્તામણિટીકા)]. ‘‘અજ્ઝાહારો તક્ક ઊહા’’તિ [અમર ૫.૩] હિ અમરકોસે વુત્તં. દ્વયં જીવિતિન્દ્રિયે. અયઇતિ ગમનત્થો દણ્ડકો ધાતુ. અયતિ અદ્ધાનં ગચ્છતિ યેનાતિ આયુ, ણુ, એતિ એતેનાતિ વા આયુ, ઇ ગતિમ્હિ, ણુ, ઇસ્સે, એ અય. જીવન્તિ અનેનાતિ જીવિતં, જીવ પાણધારણે.

ચતુક્કં સમાધિમ્હિ. નાનાલમ્બણવિસારણાભાવતો એકં અગ્ગં આરમ્મણમેતસ્સાતિ એકગ્ગં, ચિત્તં, ‘‘અગ્ગસદ્દો ચેત્થ આલમ્બણવાચકો’’તિ હિ સદ્ધમ્મટીકાયં વુત્તં, તસ્સ ભાવો એકગ્ગતા, એકં વા આરમ્મણં અજતિ ગચ્છતીતિ એકગ્ગં, તસ્સ ભાવો એકગ્ગતા. કામચ્છન્દં સમેતીતિ સમથો, થો, સમુ ઉપસમે, ‘‘સમાધિ કામચ્છન્દસ્સ પટિપક્ખો’’તિ [પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૧; ધ. સ. અટ્ઠ. ૧૬૦] હિ વુત્તં. વિક્ખિપનં નાનારમ્મણપેરણં વિક્ખેપો, સો નત્થિ એત્થાતિ અવિક્ખેપો. એકારમ્મણે સુટ્ઠુ આધાનં ¶ સમાધિ, સઞ્ઞાયમિ, નાનાલમ્બણવિક્ખેપવસપ્પવત્તં અધિસઙ્ખાતં ચિત્તબ્યધં સમેતીતિ વા સમાધિ, નેરુત્તો.

૧૫૬. પજ્જેન વીરિયસ્સ નામાનિ. ઉ દુક્ખલાભં, ઉદ્ધં વા સહતિ ખમતીતિ ઉસ્સાહો, ણો. આ ભુસો કાયં, ચિત્તઞ્ચ તાપેતીતિ આતપ્પો [આતાપો (?) અભિધાનપ્પદીપિકાટીકા ૧૧૩૫ ગાથાયં પસ્સિતબ્બં], તપ સન્તાપે. લીનં ચિત્તં પગ્ગણ્હાતિ ઉક્ખિપતીતિ પગ્ગહો. અત્તનો નિસ્સયં પરમત્થં ગણ્હાપેતીતિ વા પગ્ગહો. ‘‘પસદ્દો પરમત્થેપી’’તિ હિ એકક્ખરકોસે વુત્તં. વાયમન્તિ યેનાતિ વાયામો, વાયમ ઉસ્સાહને, અથ વા વય ગમનત્થો દણ્ડકો ધાતુ, વયતિ સબ્બકાલન્તિ વાયામો, અમો, વાયો વિય સદા અમતિ ગચ્છતીતિ વા વાયામો. પરં પરં ઠાનં અક્કમતીતિ પરક્કમો, પરં પચ્ચનીકભૂતં કોસજ્જં અક્કમતીતિ વા પરક્કમો. પદહતિ યેનાતિ પધાનં, યુ. દહસ્સ ધો, દહ ભસ્મીકરણે [પપુબ્બધાધાતુના સાધેતબ્બં મઞ્ઞે]. વીરે સાધુ, વીરાનં વા કમ્મં, વિધિના વા ઈરયિતબ્બં પવત્તેતબ્બન્તિ વીરિયં, ઈર ગતિયં, ઈહતિ એતિ વા યાય સુભાસુભફલન્તિ ઈહા, ઈહ ચેટ્ઠાયં, ઇ વા ગતિમ્હિ, પચ્છિમે હપચ્ચયો, ઉદ્ધં યન્તિ યેનાતિ ઉય્યામો, અમો. તિટ્ઠતિ એત્થ સુભાસુભફલન્તિ ધિતિ,તિ, ઠા ગતિનિવત્તિયં.

૧૫૭. પજ્જેન વુત્તપરિયાયસ્સ વીરિયસ્સ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ દસ્સેતિ. તચાદીનં તિણ્ણં અવસિસ્સનં અવસેસતા મંસલોહિતેહિ અવધિભૂતેહિ, મંસલોહિતાનં પન સુસ્સનં સુક્ખતા ¶ . એતાનિ ચત્તારિ અધિટ્ઠાનવસપ્પવત્તાનિ વીરિયસ્સ અઙ્ગાનિ કારણાનિ હોન્તિ. અઙ્ગ ગમનત્થો દણ્ડકો ધાતુ. અઙ્ગતિ સિદ્ધિં ગચ્છતિ વીરિયફલમેતેહીતિ અઙ્ગાનિ. તચ પાલને, ણો, તચો. નહ બન્ધને આરુ. ન્હારૂતિપિ પાઠો. તત્થ નન્તસ્સ લોપો. સિસ અસબ્બપ્પયોગે, યુ, દ્વિત્તં. અસતિ ખેપેતિ અદ્ધાનન્તિ અટ્ઠિ,તિ, નપુંસકે, નેરુત્તો, આ ભુસો તિટ્ઠતિ એતેનાતિ વા અટ્ઠિ, ઇ. મન ઞાણે, સો, નસ્સ નિગ્ગહીતં, મંસં. રુહ જનને, ઇતો, લત્તં, લોહિતં.

૧૫૮. અસાઝસાધનેપિ યસ્સા વસેન ઉય્યામો, સા અધિમત્તેહા અધિકસત્તિયુત્તા ઈહા ઉસ્સોળ્હી નામ, ઉ પબલં દુક્કરકમ્મં સહતિ યાયાતિ ઉસ્સોળી, સહસ્સ સોળ્હો, નદાદિ, ઉસ્સાહાનં ઊહાતિ વા ઉસ્સોળી, યથા ‘‘પદટ્ઠાન’’ન્તિ, આકારસ્સો, હસ્સ ળો, ઊલોપો, નદાદિ, વાયામમત્તેપિ. દ્વયં સતિયં. સરતિ, સરન્તિ વા તાય, સરણમત્તમેવ વા એસાતિ સતિ,તિ, પમાદં વા સરતિ હિંસતીતિ સતિ. અનુ પુનપ્પુનં સતિ અનુસ્સતિ, ઉપસગ્ગમત્તમેવ વા વિસેસો, દ્વેપિ ઇત્થિયં.

દ્વયં લજ્જાયં. લજિ પીળે, કાતન્તધાતુ. લજ્જ લજ્જને, મોગ્ગલ્લાનધાતુ, લજ્જતિ પાપાતિ લજ્જા, અ. હિરી લજ્જિયં, ઇ. હિરિયતિ પાપાતિ હિરી. સમાના તુલ્યત્થા દ્વે. દ્વયં ઓત્તપ્પે. ઓત્તપ્પતિ ભાયતિ પાપતોતિ ઓત્તપ્પં, તપ ભયે અવપુબ્બો. પાપતો ભાયતિ સીલેનાતિ પાપભીરુ, પુગ્ગલો, ચિત્તં વા, તસ્સ ભાવો તથા.

૧૫૯. પજ્જદ્ધેન ¶ ઉપેક્ખાય વેદનાય નામાનિ. મજ્ઝત્તે મજ્ઝત્તસભાવે પવત્તા મજ્ઝત્તિકા. દ્વિન્નં વેદનાનં સમીપે પવત્તા ઇક્ખા અનુભવનન્તિ ઉપેક્ખા, ઇક્ખ દસ્સને. અદુક્ખા ચ સા અસુખા ચેતિ અદુક્ખમસુખા, મકારો પદસન્ધિકરો.

દ્વયં મનસિકારે. ભવઙ્ગવસેન પવત્તસ્સ ચિત્તસ્સ આભુજનતો આવટ્ટાપનતો ચિત્તાભોગો. પાલનજ્ઝોહારત્થો ચેત્થ ભુજધાતુ આવટ્ટનત્થો આપુબ્બત્તા, ઇદં પન વીથિજવનપટિપાદકે સન્ધાય વુત્તં, ચિત્તસ્સારમ્મણે આભુજનં પવત્તનં વા ચિત્તાભોગો, ઇદં પન આરમ્મણપટિપાદકવસેન વુત્તં. ભવઙ્ગમનતો વિસદિસં મનં કરોતીતિ મનક્કારો, કરણં વા કારો, મનસ્મિં કારો મનક્કારો. એત્થ ચ પઠમવિકપ્પેન દ્વે પટિપાદકા વુત્તા, પચ્છિમેન તુ ઇતરો.

દ્વયં અધિમોક્ખે. મુચ મોચને, અધિમુચ્ચનં ‘‘ઇદમેવા’’તિ સન્નિટ્ઠાનકરણં અધિમોક્ખો. નિચ્છયનં નિણ્ણયનં નિચ્છયો, ચય ગમનત્થો દણ્ડકો ધાતુ, ચસ્સ દ્વિત્તં, છત્તં, નિ ભુસં છેદનં વા નિચ્છયો, છિદિ દ્વિધાકરણે, ઇસ્સત્તં, દસ્સ યો, અસરૂપદ્વિત્તં.

૧૬૦. પજ્જદ્ધં દયાયં. દય દાનગતિહિંસારક્ખણેસુ. દયતિ પરદુક્ખં, અત્તસુખઞ્ચ હિંસતીતિ દયા, અ. કપિ ¶ ચલને, અનુ પુનપ્પુનં કમ્પેતિ અત્તાધારસ્સ ચિત્તન્તિ અનુકમ્પા. કં સુખં રુન્ધતીતિ કરુણા, રુધિ આવરણે, ધસ્સ ણો, અથ વા કરોન્તિ અત્તાનમધીનમેતાયાતિ કરુણા, યુ, આ, કરુણા, સા એવ કારુઞ્ઞં. અનુદ્દયાતિ ઉપસગ્ગેન પદં વડ્ઢિતં.

પજ્જદ્ધં વિરતિયં. રમુ ઉપરમે વિપુબ્બો, વિરમણં વેરમણી, યુ, નદાદિ, વેરં મણતિ વિનાસેતીતિ વા વેરમણી. વિરમણં વિરતિ,તિ. દૂરતો વિરમણં આરતિ.

૧૬૧. ચતુક્કં ખન્તિયં. તિતિક્ખનં ખમનં તિતિક્ખા, તિજ ખન્તિયં, ખો, દ્વિત્તં, કત્તાદિ, આ. ખમનં સહનં ખન્તિ,તિ. ખમતે ખમનં, ખમા ચ, ખમુ સહને. દ્વયં મેત્તિયં. મિદ સ્નેહે, મિજ્જતિ સિનેહતીતિ મેત્તા, ત, આ. મેત્તિ,તિ. અથ વા મિત્તે ભવા મેત્તા, મેત્તિ ચ.

પજ્જદ્ધં દિટ્ઠિયં. દસ્સીયતે દસ્સનં, દિસ પેક્ખને, યુ. દસ્સનં દિટ્ઠિ. લભ લાભે,તિ, લદ્ધિ, મિચ્છાદિટ્ઠિયમેવ. સેસા તુ ઉભયત્ર. ઠિતપક્ખો સિદ્ધન્તો [ઠિતો પક્ખો સિદ્ધન્તો, પુબ્બપક્ખં નિરસ્ય સિદ્ધપક્ખટ્ઠાપને ઇતિ ભાવો (ચિન્તામણિટીકા)], સિદ્ધો અન્તો અનેનાતિ વિગ્ગહો. સમન્તતો અયનં ગતિ સમયો.

૧૬૨. દોહળન્તં તણ્હાયં. તસ પિપાસાયં, યાય તસન્તિ, સા તણ્હા, ણ્હો. ઇણમ્હિ તસિણા. એજ કમ્પને, એજા ¶ . સંસારતો નિસ્સરિતુમપ્પદાનવસેન જાલસદિસત્તા જાલિની, ઉપમાને ઇની. વિસ પવેસને, સબ્બત્ર વિસતા પત્થતાતિ વિસત્તિકા, સકત્થે ણિકો. છન્દ ઇચ્છાયં, છન્દનં છન્દો, કત્તુકમ્યતાપિ. તેસુ તેસ્વારમ્મણેસુ આકુલીભૂતત્તા જટા વિયાતિ જટા. કમુ ઇચ્છાયં,તિ, નિકન્તિ. ઇસુ ઇચ્છાયં, અ, ઇસ્સ આ, આસા. સિવુ તન્તસન્તાને, ભવાદીહિ ભવાદયો સિબ્બતીતિ સિબ્બિની, અ, ઇની. સત્તે ભવં નેતીતિ ભવનેત્તિ,તિ.

૧૬૩. ઝેચિન્તાયં, આરમ્મણાભિમુખં ઝાયતીતિ અભિજ્ઝા, આ. વન સમ્ભત્તિયં, વનતિ યેન સો વનથો, થો. વા ગતિયં, વાતિ આરમ્મણન્તિ વાનં, યુ. લુભ ઇચ્છાયં, લુબ્ભનં લોભો, ણો. રન્જ રાગે, રજ્જનં, રજ્જન્તિ વા યેન સો રાગો, ણો. લય ગતિયં, આ પુનપ્પુનં લયત્યારમ્મણેસૂતિ આલયો, પુનપ્પુનં લયતિ સંસિલેસતિ યેનાતિ વા આલયો. ‘‘લયો વિનાસે સંસિલેસે, સામ્યે તોરિયત્તિકસ્સ ચે’’તિ નાનત્થસઙ્ગહે. પિહ ઇચ્છાયં, ચુરાદિ, અ, પિહયતિ યાયાતિ પિહા. ચિત્તસ્સ નાનારમ્મણેસુ વિબ્ભમકરણતો મનસો રથો ઇવ મનોરથો, મનો એવ રથો વિયાતિ વા મનોરથો. ઇસુ ઇચ્છાયં, અ, સસ્સ ચ્છાદેસો. લસ કન્તિયં, અભિમુખં કત્વા લસતિ યેનાતિ અભિલાસો, ણો. કમુ ઇચ્છાયં, ણો, કામો ¶ . દુહ પપૂરણે, દુહનં દોહો, તં લાતીતિ દોહળો, દુટ્ઠં હદયમેતેનાતિ વા દોહળો, હદયસ્સ હળો, હલ કમ્પને દ્વિસદ્દૂપપદો, દ્વીહિ હલતિ કમ્પતીતિ વા દોહળો, અ, દ્વિસ્સ દો, લસ્સ ળો. દ્વે હદયા અસ્સ પરમત્થસ્સાતિ વા દોહળો. અ, દ્વિસ્સ દો, હદયસ્સ હળો, દસ્સ ળો વા, યલોપો, ઇચ્છાવિસેસત્તેપિ દોહળસ્સ સામઞ્ઞવત્તિચ્છાય નિદ્દેસો.

અતણ્હાસભાવમ્પિ રુચિં આલમ્બણિચ્છાસભાવસામઞ્ઞેન ઇધેવ વત્તુમાહ ‘‘આકઙ્ખાતુ’’ઇચ્ચાદિ. કઙ્ખ ઇચ્છાયં, અ. રુચ રોચને, રોચનં કત્તુકામતા, ઇ, રુચ દિત્તિયં વા, રુચિ. કત્તુકામતેવ. સા રુચિ અધિકા લાલસા નામ, લસ કન્તિયં, પુનપ્પુનં, અતિસયં વા લસતીતિ લાલસા, દ્વિત્તં, અસ્સા. ‘‘યાચનાયં મહિચ્છાયં [તણ્હાતિરેકે યાચનાયં (ચિન્તામણિટીકા ૭.૨૮)], ઉસ્સુક્કે લાલસા દ્વિસૂ’’તિ રુદ્દો.

૧૬૪. તિકં વિરોધે. પાયેન વીરેસુ ભવં વેરં, પટિઘપાપેસુપિ. રુધ પટિઘાતે, વિરુજ્ઝનં વિરોધો. દિસ અપ્પીતિયં, વિદ્દેસનં વિદ્દેસો.

રોસન્તં કોધે. દુસ અપ્પીતિયં, દુસ્સનં દોસો. આરમ્મણે પટિહઞ્ઞતીતિ પટિઘં, હન હિંસાયં, પટિઘસદ્દોયં પુલ્લિઙ્ગે વા ભવતિ. કુધ કોપે, કુજ્ઝનં કોધો. આગન્ત્વા હઞ્ઞતીતિ આઘાતો. કુપ કોપે, કુપ્પતીતિ કોપો, કોપયતિ વા ચિત્તન્તિ કોપો. રુસ રોસને, રુસનં દુસ્સનં રોસો.

દ્વયં ¶ પરાનત્થચિન્તને. બ્યાપજ્જતિ વિનસ્સતિ ચિત્તમેતેનાતિ બ્યાપાદો, પટિઘેપિ. પદ ગતિમ્હિ. પરસમ્પત્તીસુ નાભિરમતીતિ અનભિરતિ, રમુ રમણે,તિ.

૧૬૫. દ્વયં ઉપનાહે. નહ બન્ધને, પુનપ્પુનં, ઉપગન્ત્વા વા નય્હતિ ચિત્તન્તિ ઉપનાહો. બજ્ઝતિ વેરમનેનાતિ બદ્ધવેરં. દ્વયં સોકે. સુચ સોકે, ણો, સુચનં સોકો. સુચતે સોચનં.

તિકં રુદિતે. રુદિ અસ્સુવિમોચને, સબ્બત્ર ભાવે તો. કદિ અવ્હાને, રોદને ચ, તપચ્ચયસ્સ અણ્ણાદેસે રુણ્ણં. દ્વયં પરિદેવને. દેવનં સોકેન વિલાપો, પુનપ્પુનં, સમન્તતો વા દેવો પરિદેવો, પરિદ્દવો ચ.

૧૬૬. તિકં ભયે ચિત્તુત્રાસસઙ્ખાતે. સબ્બત્ર ભાવસાધનં. ભી ભયે, ભાયનં ભીતિ,તિ. ભયં, ણો. તસ ઉબ્બેજે, ઉત્તસતે ઉત્તાસો, ણો. દ્વયં મહતિ ભયે. ભીરુનો ઇદં ભેરવં, ણો. મહન્તઞ્ચ તં ભયજનકત્તા ભયઞ્ચાતિ મહબ્ભયં. મહાભયન્તિપિ પાઠો.

૧૬૭. પજ્જં ભાયિતબ્બસામઞ્ઞે. ભેરવસદ્દોયં સામઞ્ઞવાચકોપિ અત્થીતિ ઇધ નિદ્દેસો. ભાયતિ યસ્માતિ ભિંસનં, સો, યુ, બિન્દાગમો. ભાયતિ યસ્માતિ ભીમં, મો. દર વિદારણે, દરીયતીતિ દારુણં, ઉણો. ભાયતિ યસ્માતિ ¶ ભયાનકં, ણ્વુ, અનકાદેસો. ઘુર ભીમે, ઘુરતિ ભિંસતીતિ ઘોરં, ણો. પટિવત્તતિ ભયં ચિત્તુત્રાસો યસ્માતિ પટિભયં. ભાયતિ યસ્માતિ ભેસ્મં, સ્મપચ્ચયો. ભયં કરોતીતિ ભયઙ્કરં, અલુત્તસમાસોયં. ઇમે નવ ભેરવાદયો ભયભેરવાદિહેતુમ્હિ દબ્બે વિસેસનભાવેન વત્તન્તે, તદા તીસુ લિઙ્ગેસુ, સામઞ્ઞેન તુ નપુંસકે.

૧૬૮. દ્વયં પરાભ્યુદયાસહને. ઇસ્સ ઇસ્સત્થે, ઇસ્સ ઇસ્સાયન્તિ વા ધાત્વત્થો, ઇસ્સતિ સન્તેસુપિ ગુણેસુ વચસા, મનસા વા દોસારોપનં કરોતીતિ ઇસ્સા, અ. ઉસ્સુય [ઉસૂય (?)] દોસાવિકરણે. તિકં મચ્છેરે. મસુ આમસને, ચ્છેરચ્છરપચ્ચયા, મચ્છરમેવ મચ્છરિયં, સકત્થે ઇયો, અથ વા મસુઇચ્ચેતસ્સ પાટિપદિકસ્સ સુસ્સ ણમ્હિ ચ્છેરચ્છરા, મસુ મચ્છેરેતિપિ ધાતુ.

તિકં અઞ્ઞાણે. મૂહ વેચિત્તે, મુય્હન્તિ તેન સમ્પયુત્તધમ્મા, સયં વા મુય્હતિ, મુય્હનમત્તમેવ વા તન્તિ મોહો. વિદ ઞાણે, ન વિદતીતિ અવિજ્જા. ન વિજાનાતીતિ અઞ્ઞાણં. તિકં માને. ભૂતેનાભૂતેન વા પરતો ઉક્કંસકપ્પનેન ચેતસો ઉન્નતિ માનો, યથા ‘‘સૂરો અત્થવાહ’મસ્મિ સીલવા બુદ્ધિસમ્પન્નો’’તિ [અવેહિ ભલવા અસ્મિ, સીલવા બુદ્ધિસંયુતો (ચિન્તામણિટીકા ૭.૨૨)]. માન પૂજાયં, ચુરાદિ, અ. ધારણત્થો ધાધાતુ, કરોત્યત્થે વિપુબ્બો, સેય્યાદિભાવે અત્તાનં વિદધાતિ યાય સા વિધા, તીસુ. ઉદ્ધં નમતિ યાય સા ઉન્નતિ, ઇત્થિયન્તિ.

૧૬૯. દ્વયં ¶ ઉદ્ધચ્ચે. હન ગતિયં, ઉદ્ધં ઉદ્ધં હનતિ ગચ્છતીતિ ઉદ્ધતો, તો, હનસ્સ ધો, અસરૂપદ્વિત્તં, ચિત્તં, ઉદ્ધતસ્સ ભાવો ઉદ્ધચ્ચં. ધાવ ગતિયં, ઉદ્ધં ધાવતિ ચિત્તમેતેનાતિ ઉદ્ધવં, અ, રસ્સો.

તાપાદિપઞ્ચકં કુક્કુચ્ચે. તપ, ધુપ સન્તાપે, તપતિ ચિત્તમેતેનાતિ તાપો, ણો. કુચ્છિતં કરોતીતિ કુક્કુતં, ચિત્તં, તંસમઙ્ગી વા, તસ્સ ભાવો કુક્કુચ્ચં. પચ્છા તપતિ એતેનાતિ પચ્છાતાપો. અનુ પચ્છા તપતિ યેન સો અનુતાપો. સર ગતિયં, વિરૂપેન પતિ પુનપ્પુનં સરતિ ચિત્તમેતેનાતિ વિપ્પટિસારો, તસ્સ ટો.

૧૭૦. પજ્જં વિચિકિચ્છાયં. લિખ લેખને, મનં વિલેખતિ દ્વિધાકરણવસેનાતિ મનોવિલેખો. દિહ ઉપચયે. ઇધ પન સંપુબ્બત્તા સંસયે, કરણે ણો. સી સયે, ઇધ સંપુબ્બત્તા કઙ્ખાયં, સબ્બત્રેવં. ‘‘કથમિદ’’મિતિ કથયતિ યાય સા કથંકથા. કિત રોગાપનયને, છપચ્ચયો, દ્વિત્તાદિ, વિગતા ચિકિચ્છા ઞાણપ્પટિકારો એતાયાતિ વિચિકિચ્છા. ઇલ ગતિકમ્પનેસુ, દ્વિધા ઇલતિ ચિત્તમેતેનાતિ દ્વેળ્હકં, હપચ્ચયો, સકત્થે કો ચ. કઙ્ખ વિચિકિચ્છાયં, અ, ઇત્થિયં. સઙ્ક સઙ્કાયં. વિવિધેનાકારેન મઞ્ઞતિ યસ્મા, સા વિમતિ. મન ઞાણે, ઇત્થિયન્તિ.

૧૭૧. તિકં ¶ નીચપકતિદોસસમ્ભૂતરૂપિસ્સરિયાદિનિમિત્તિકે મદે, યસ્મિં સતિ ઉત્તરદાનસાદરોલોકનાદિવિમુખો પુરિસો જાયતે. મદોપ્યત્ર ‘‘કત્થૂરીગબ્બરેતેસુ, મદોહસ્સેભદાનેસૂ’’તિ [કત્તરિ ગબ્ભરેતેસુ, મદો પુરિસમાનેસૂતિ (નિસ્સય)] રભસો. ગબ્બ માને, ચુરાદિ, અ, અથ વા ગર સેચને, બો. માન પૂજાયં, વિસેસતો માનેતીતિ અભિમાનો. અહંકારે અહંસદ્દો નિપાતો, અમ્હસદ્દોપ્યત્ર, ‘‘અહ’’મિતિ અત્તાનં કરોતિ યેનાતિ અહંકારો. દ્વયં ચિન્તાયં. ચિન્ત ચિન્તાયં, અ. ઝે ચિન્તાયં, ઝાયતે ઝાનં, દ્વીસુપિ ભાવસાધનં, અ. વિતક્કચિન્તાનં કો ભેદો? વિતક્કો તાવ વાચાય પુબ્બભાગપ્પવત્તો, ‘‘પુબ્બેવ ખો, ગહપતિ, વિતક્કેત્વા વિચારેત્વા પચ્છા વાચં ભિન્દતી’’તિ [સં. નિ. ૪.૩૪૮] હિ વુત્તં. ઇતરા પન તસ્સા અપુબ્બભાગપ્પવત્તાપીતિ અયમેતાસં વિસેસો. અથ વા વિતક્કો પકિણ્ણકપરિયાપન્નો એકો ચેતસિકધમ્મો, ઇતરા પન સબ્બસાધારણપરિયાપન્નો મનસિકારનામકો એકો ચેતસિકધમ્મોતિ અયમેતાસં વિસેસો.

દ્વયં નિચ્છયે. નય ગમનત્થો દણ્ડકો ધાતુ, આરમ્મણં નિચ્છિનન્તો નયતીતિ નિણ્ણયો, નસ્સ ણત્તં. અથ અધિમોક્ખનિણ્ણયાનં કો ભેદો? અધિમોક્ખો આરમ્મણં અજ્ઝોગાહેત્વા તિટ્ઠતિ, નિણ્ણયો વિનિચ્છયમત્તમેવાતિ અયમેતેસં વિસેસો. અથ વા અધિમોક્ખો પસાદેપિ સમ્ભવતિ, ઇતરો પન ન તથાતિ અયંપ્યેતેસં ભેદો ¶ . તત્ર નિચ્છયસદ્દો ઇધાપિ પવત્તતીતિ દ્વીસુપિ વુત્તો.

પાદેન અભ્યુપગમસ્સ નામાનિ. પતિપુબ્બો જાનાતિ અભ્યુપગમે, ઇત્થિયં અ, પટિઞ્ઞા. તથા સુણોતિ ચ, અ, પટિસ્સવો, દ્વીસુપિ ભાવસાધનં. સંવિદા’ગૂ, પટિઞ્ઞાનં, નિયમો, અસ્સવો, સંસવો, અઙ્ગીકારો, અભ્યુપગમો, સમાધિઇચ્ચાદીનિપિ અભ્યુપગમસ્સ નામાનિ [અમર ૫.૫].

૧૭૨. છહિ પદેહિ અનાદરસ્સ નામાનિ. માન પૂજાયં, ચુરાદિ, મન ઞાણે વા, હેટ્ઠા કત્વા જાનનં અવમાનં, ભાવે યુ. યો યેનાનાદરિતો, સ તતો અવસ્સમેવ કાયવચીમનાનં અઞ્ઞતરેનાવધીયતેતિ અનાદરેપિ બ્યવધાનાભિચારતો તિરસદ્દો અન્તરધાને વત્તમાનો સમ્બજ્ઝતેતિ તિરોધાનકરણં તિરક્કારો. પરિ પરાપુબ્બો ભૂધાતુ અવઞ્ઞાણે, અવપુબ્બો જાનાતિ ચ, સબ્બત્ર ભાવે ણો, અ ચ. દર આદરે, આદરો સક્કારો, તબ્બિપરીતો અનાદરો. પરાભવનં પરાભવો. અવજાનનં અવઞ્ઞા.

દ્વયં ઉમ્માદે. ચિત્તસ્સ વિબ્ભમો ભન્તિ ઉમ્માદો. મદ ઉમ્માદે, ઉગ્ગતેહિ, ઉમ્મગ્ગસણ્ઠિતેહિ વા દોસેહિ મદનં ઉમ્માદો.

૧૭૩. સ્નેહન્તં ¶ સ્નેહે. પિયસ્સ ભાવો પેમં, ઇમો, પિયસ્સ પત્તં, પીનયતીતિ વાપી, પિનો ભાવો પેમં, ઇમો. સિનિહ, સ્નિહ પીતિયં, ભાવે ણો. દ્વયં મુચ્છાયં. પીળ વિબાધાયં, ચિત્તસ્સ પીળા ચિત્તપીળા, વિગતા નીલાદિસઞ્જાનનલક્ખણા સઞ્ઞા એતસ્માતિ વિસઞ્ઞી, તસ્સ ભાવો વિસઞ્ઞિતા.

દ્વયં પમાદે. યેન સક્કો સમાનો સયં કત્તબ્બં ન કરોતિ, સો પમાદો, મદ પમાદે પપુબ્બો, પમજ્જનં પમાદો, ણો. સજ વિસજ્જનાલિઙ્ગનનિમ્માનેસુ. સતિયા વિસજ્જનં સતિવોસગ્ગો, ઇસ્સ ઓ. અપુબ્બવત્થુપરિક્ખાતિસયે કોતૂહલાદિદ્વયં. તુજ હિંસાયં, કું પાપં તોજતીતિ કોતૂહલં, અલો, વણ્ણવિકારો ચ. તુલ નિક્કસે, કું પાપં તુલયતીતિ કુતૂહલં, અ, હકારવણ્ણાગમો. કોતુકં, કુતુકઞ્ચ એતેસં પરિયાયાનિ.

૧૭૪. વિલાસાદયો ક્રિયા ચેટ્ઠા, કિંવિસિટ્ઠા? સા ક્રિયા નારિસિઙ્ગારભાવજા ઇત્થીનં રતિભાવજા, યા હાવસદ્દેનોચ્ચન્તે. હુયન્તે રાગિનો અત્રાતિ હાવો, હુ હવને, ણો. આદિના વિચ્છિત્તિપભુતીનં ગહણં, તથા હિ વુત્તં નાટકરતનકોસે –

‘‘લીલા ¶ વિલાસો વિચ્છિત્તિ, વિબ્ભમો કિલકિઞ્ચિતં;

મોટ્ટાયિતં કુટ્ટમિતં, વિબ્બોકો લલિતં તથા.

વિકતઞ્ચેતિ વિઞ્ઞેય્યા, દસ થીનં [થીનં ચેટ્ઠા (ક.)] સભાવજા;

હાવો ચ હેલા વિક્ખેપ-સમ્મૂળ્હમદકપણ્ય’’ન્તિ.

તત્ર પિયસમીપગમને યો ઠાનાસનગમનવિલોકિતેસુ વિકારો, અકસ્મા ચ કોધમિહિતચમક્કારમુખવિકૂણનં, સો વિલાસો, વિપુબ્બા લસધાતુમ્હા ણો. સુકુમારવિધાનેન ભમુકનેત્તાદિક્રિયાસચિવકરચરણઙ્ગવિન્યાસો લલિતં, લલ વિલાસે, તો. અલદ્ધપિયસમાગમેન કુચિત્તવિનોદનત્થં પિયસ્સ યા વેસગતિદિટ્ઠિહસિતભણિતેહાનુકતિ કરીયતે, સા લીલા, લલ વિલાસે, લલ ઉપસેવાયન્તિ વા ધાત્વત્થો, અ. સુરતે પવડ્ઢેચ્છા હેળા, હેલા વા, હિલ હાવકરણે, અ. મદરાગહસ્સજનિતો વિપરિયાસો વિબ્ભમો. આભરણવિલેપનાદીનં કુતોચિ પિયાપરાધતો ઇસ્સાયાનાદરેન ચત્તાનં સખીનં પયતનેન વારણં વિચ્છિત્તિ, છિદિ દ્વેધાકરણે,તિ. પિયેન દત્તં પીતિનિબન્ધનં સ્વપ્પમપિ ભૂસનં વિચ્છિત્તીત્યઞ્ઞે. કિલકિઞ્ચિતાદયો નાટકસત્થાનુસારતો [બ્યાખ્યાસુધાટીકાટીપ્પણે] ઞેય્યા.

૧૭૫. તિકં હસિતે. હસ હસને, સબ્બત્ર ભાવસાધનં. સો હાસો મન્દો સમાનો મિહિતં, સિતઞ્ચુચ્ચતે. મિહ ઈસંહસને. મન્દસ્સિતં મ્હિતન્તિપિ પાઠો, મ્હિ ¶ ઈસંહસનેતિપિ ધાતુ, મ્હિસ્સ, મિહિસ્સ વા સ્યાદેસો, સિતં. સબ્બત્ર ભાવે તો.

ઈસંફુલ્લિતદન્તેહિ, કટાક્ખેહિ સોટ્ઠવેહિ ચ;

અલક્ખિતદ્વિજદ્વારં, સિતમિચ્છન્તિ સૂરયો [ચિન્તામણિટીકા ૭.૩૪].

દ્વયં મહાહસિતે. અટ ગતિયં, દૂરગામિહાસો અટહાસો, અતિક્કન્તો વા હાસો અટહાસો, તસ્સ ટો, ઇકારસ્સત્તઞ્ચ. સિતાતિહસિતાનં અન્તરાળિકં વિહસિતં.

આકુઞ્ચિતકપોલ’ક્ખં, સસ્સનં નિસ્સનં તથા;

પત્થાવોત્થં સાનુરાગં, આહુ વિહસિતં બુધા [ચિન્તામણિટીકા ૭.૩૫].

દ્વયં લોમુગ્ગમે. રોમાનં અઞ્ચનં રોમઞ્ચો, અઞ્ચ ગમને, ણો. લોમાનં હંસનં ઉદ્ધગ્ગભાવો લોમહંસનો.

૧૭૬. પરિહાસાદિછક્કં વલ્લભાદીનં પરિહાસે. પરિહસન્ત્યત્રાતિ પરિહાસો, ણો, પરિભવિતુકામેન હાસોતિ વા પરિહાસો. દુ પરિહાસે, દુ અનાદરેતિ વા ધાતુ, અ, દવ દાહેતિ વા ધાતુ. ખિડ કીળાયં, ખિડ્ડા, ખિદ્દાતિપિ પાઠો, અથ વા ખં તુચ્છં ઇડ્ડા વાચા, સા એત્થાતિ ખિડ્ડા. કીળ પીતિયકીળનેસુ, કીળ વિહારેતિ વા, કીળનં કેળિ કીળા ચ કીળિતઞ્ચ. પરિહાસાદિછક્કેસુપિ અધિકરણસાધનમ્પિ આચરિયા વદન્તિ.

તિકં ¶ નિદ્દાયં. નિપુબ્બો દા સુપને, અ. સુપ સયે, ઇનો, સુપિનં. અ, સોપ્પં. અચ્ચન્તપરિસ્સમાદિકારણા સબ્બઙ્ગનિમીલનં મિદ્ધં. મુચ્છાપાયં મિદ્ધં. મિદ કારિયક્ખમને, તો. મેધયતિ વા મિદ્ધં, અકમ્મઞ્ઞભાવેન વિહિં સતીત્યત્થો, કમ્પનત્થો ચલધાતુ મુચ્છાપાયે પપુબ્બો. અક્ખિદલાનં પચલભાવેન અયતિ પવત્તતીતિ પચલાયિકા, ણ્વુ, અસ્સિત્તં.

૧૭૭-૧૭૮. કેતવન્તં કૂટે. કરણં કતિ, નિન્દિતા કતિ નિકતિ. અટ ગમને, કુચ્છિતેનાકારેન અટતીતિ કૂટં. કુટ છેદનેતિ વા ધાતુ [સદ્દનીતિધાતુમાલાયં પન ‘‘કૂટ અપ્પસાદે’’તિ ધાતુના સાધિતં]. રભિ બ્યાજે, બ્યાજો નામ કેતવં. સઠ કેતવે, સઠં, સઠયતિ ન સમ્મા ભાસતિ યેનાતિ વા સઠં. કિતવસ્સ ધમ્મો કેતવં, કિતવો નામ જૂતકારો, ચોરો વા, કિત નિવાસે, અવો. કપટો, બ્યાજો, ઉપધિ, કુસતિ ઇચ્ચાદીનિપિ કેતવસ્સ નામાનિ.

સત્તકં સભાવે. ભવનં ભાવો, સસ્સ અત્તનો, સન્તો વા સંવિજ્જમાનો ભાવો સભાવો. સજ વિસજ્જનાલિઙ્ગનનિમ્માનેસુ, નત્થિ વિસજ્જનમેતસ્સાતિ નિસ્સગ્ગો. રૂપ પકાસને, સંવિજ્જમાનં રૂપં સરૂપં. કરણં ભવનં કતિ, પઠમં કતિ પકતિ. યથા પઠમકાલે સમ્ભૂતા, તથેવ સબ્બદાપીત્યત્થો. સીલ સમાધિમ્હિ, સમાધિ નિયમો. લક્ખ દસ્સનઙ્કેસુ, તથેવ લક્ખિતબ્બન્તિ લક્ખણં, યુ. તથેવ ભવતીતિ ભાવો.

દ્વયં ¶ ઉસ્સવે. ઉસ દાહે. કં ઉસવન્તિ ઉગ્ગિરયન્ત્યત્રાતિ ઉસ્સવો, નાનાસમિદ્ધીહિ સવન્તિ એત્થાતિ વા ઉસ્સવો. છિ છેદને, છિન્દતિ સોકમેત્થાતિ છણો. યુ. ઇસ્સ લોપો. સોકં, પાપઞ્ચ છિન્દન્તા અણન્તિ સદ્દાયન્તિ એત્થાતિ વા છણો. છિ છેદને. અણ સદ્દત્થો દણ્ડકો ધાતુ.

૧૭૯. યથા સસ્નેહં પકતિતિલતેલાદિસ્નેહસહિતં દીપકં પજ્જોતં ધારેન્તો જન્તુ નરો અત્યન્ધકારગબ્ભાદીસ્વપિ ઠિતાનિ ખુદ્દકાન્યત્થજાતાનિ અતિસુખુમાનિપિ નાનાદબ્બસમૂહાનિ સુખંવ સમ્પસ્સતિ, તથા સસ્નેહં બુદ્ધપરિયાયાદિઅનેકપરિયાયસ્નેહસહિતં ઇમં અભિધાનપ્પદીપિકં ગન્થં ઉગ્ગહણધારણાદિના ધારેન્તો જન્તુ સોતુજનો ખુદ્દકાનિ અત્થજાતાનિ નાનાસત્થેસુ આગતાનિ અતિગમ્ભીરાનિ અત્થજાતાનિ સુખં સમ્પસ્સતીતિ યોજના.

ઇતિ સકલબ્યાકરણમહાવનાસઙ્ગઞાણચારિના કવિકુઞ્જરકેસરિના સિરિમહાચતુરઙ્ગબલેન મહામચ્ચેન વિરચિતાયં અભિધાનપ્પદીપિકાવણ્ણનાયં સગ્ગકણ્ડવણ્ણના સમત્તા.

સગ્ગકણ્ડવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. ભૂકણ્ડ

૧. ભૂમિવગ્ગવણ્ણના

૧૮૦. ઇધ ¶ ભૂકણ્ડે સાઙ્ગોપાઙ્ગેહિ ભૂમ્યાદીહિ દસહિ, પાતાલેન ચાતિ એકાદસહિ કોટ્ઠાસેહિ કમતો વગ્ગા ભૂમિવગ્ગાદિનામકા વગ્ગા વુચ્ચન્તે. સપ્પધાનોપકારકાનિ અઙ્ગાનિ ખારાદીનિ, અઙ્ગાનં ઉપકારકાનિ ચ ઉપઙ્ગાનિ અદ્ધાદીનિ.

૧૮૧. સાદ્ધપજ્જેન ભૂમિયા નામાનિ. વસૂનિ રતનાનિ ધારયતીતિ વસુન્ધરા. ખમુ સહને, ખસ્સ છો, છમા, અથ વા છિ છેદને, સત્તાનમધોપતનં છિન્દતીતિ છમા, મો, ઇત્થિયમા ચ. ભવન્ત્યસ્સં ભૂતાનીતિ ભૂમિ. ભૂ સત્તાયં, મિ. પુથઇતિ પાટિપદિકે ઠિતે નદાદિ, ઈ, પુથસ્સ પુથુઆદેસે, વુદ્ધિમ્હિ ચ કતે પુથવી. ઉસ્સુવાદેસે પુથુવી. પથાદેસે તુ પથવી, ઇમસ્મિં પક્ખે અવાગમો, અથ વા થવ ગતિયં, પથવતિ એત્થાતિ પથવી, નદાદિ, સબ્બત્થ પત્થરતીતિ વા પથવી, થર સન્થરણે પપુબ્બો, રસ્સ વો, નદાદિ, પુથવી, અસ્સુ.

‘‘મધુનો કેટભસ્સાપિ, મેદમંસપરિપ્લુતા;

તેનાયં મેદિની દેવી, વુચ્ચતે બ્રહ્મવાદિભી’’તિ [ચિન્તામણિટીકા ૧૧.૩]. –

વચનતો મેદયોગા મેદિની, ઈ, ઇની ચ. મિદ સ્નેહને વા, યુ, નદાદિ, ઇસ્સેત્તઞ્ચ. મહ પૂજાયં, નદાદિ. વિત્થિણ્ણત્તા ¶ ઉબ્બી, નદાદિ, અવતિ ભૂતાનીતિ વા ઉબ્બી, અસ્સુ. વસૂનિ સન્ત્યસ્સં વસુમતી. ગચ્છન્તિ યસ્સં લોકા, સા ગો, પુમિત્થિયં. કા સદ્દે, કાયતિ એત્થ, કાયતિ મારવિજયકાલેતિ વા કુ, ઉ. વસૂનિ ધારયતીતિ વસુધા. સબ્બં લોકં ધરયતીતિ ધરણી, યુ, નદાદિ. ધરતીતિ ધરા, ઇત્થિયં આ. ગમુ ગમને, ગચ્છન્ત્યસ્સં જગતી, અન્તપચ્ચયો, ગસ્સ દ્વિત્તં, જત્તઞ્ચ, નલોપો, નદાદિ. ભૂ સત્તાયં, રિ, નદાદિ, ક્વિમ્હિ ભૂ. ભૂતે સત્તે ધરતીતિ ભૂતરો. અવ રક્ખણે, યુ, નદાદિ, અવની.

૧૮૨. ખારા લવણરસા મત્તિકા ઊસોત્યુચ્ચતે. ખાદતીતિ ખારા, દસ્સ રો. પદેસકત્તા મત્તેન પમાણેન યુત્તા મત્તિકા. ઊસ રુજાયં, ઊસો. ઊસયોગા ઊસવા, વન્તુ. રપચ્ચયે ઊસરો. દ્વેપિ તીસુ વત્તન્તે.

થલ ઠાને, અધિકરણે અ. કિત્તિમં થલં, અકિત્તિમા થલી, નદાદિ. થદ્ધલૂખમ્હિ ભૂભાગે ભૂમિપ્પદેસે જઙ્ગલસદ્દો વત્તતિ. તત્થ નિજ્જલત્તા કક્ખળત્તા થદ્ધો. તિક્ખસક્ખરાદિવિદારગવાદિખુરગણ્ડુપ્પાદવચ્ચાદિસહિતત્તા લૂખો વેદિતબ્બો. ગલ ચવનાધોપતનાદનેસુ. જલં ગલતિ એત્થ, જલેન વા ગલન્તિ એત્થાતિ જઙ્ગલો, નિજ્જલો દેસો, ‘‘જઙ્ગલો નિજ્જલે દેસે, તિલિઙ્ગો પિસિતે થિય’’ન્તિ [તિકણ્ડસેસ ૩.૩.૩૯૩] હિ તિકણ્ડસેસો, લસ્સ લોપો, નિગ્ગહીતાગમો ચ.

૧૮૩. વેદેન ¶ પઞ્ઞાય ઈહન્તિ એત્થાતિ વેદેહો. સો એવ વિદેહો, ઇમં દીપમુપાદાય સિનેરુનો પુબ્બદિસાભાગત્તા પુબ્બો ચ સો વિદેહો ચેતિ પુબ્બવિદેહો. એવમપરુત્તરેસુ. ગવેન યન્ત્યેત્થાતિ ગોયાનો. અપરો ચ સો ગોયાનો ચેતિ અપરગોયાનો. જમ્બુયા લક્ખિતો, કપ્પટ્ઠાયિતાદિપ્પભાવેન વા તપ્પધાનોદીપોતિ જમ્બુદીપો. ધમ્મતાસિદ્ધસ્સ પઞ્ચસીલસ્સ આનુભાવેન કં સુખં ઉરુ મહન્તમેત્થાતિ કુરુ, કું પાપં રુન્ધન્તિ એત્થાતિ વા કુરુ, ક્વિ. દીપ દિત્તિપ્પકાસનેસુ, જલમજ્ઝે દિપ્પન્તીતિ દીપા, દિપ્પન્તિ એત્થ સદ્ધમ્માતિ વા દીપા, પમાણતો મહન્તા દીપા મહાદીપા.

૧૮૪. કુરુઆદયો એકવીસતિ જનપદન્તરા જનપદવિસેસા, આદિના સુરમહપચ્ચુગ્ગતા તલકુટા અસ્માકાદયો ચ પુમ્બહુત્તે પુલ્લિઙ્ગે બહુત્તે ચ સિયું. કુરુ નામ જાનપદિનો રાજકુમારા, તેસં નિવાસો એકોપિ જનપદો રૂળ્હીસદ્દેન ‘‘કુરૂ’’તિ બહુવચનેન વુચ્ચતિ, એવં સબ્બત્ર. કું પાપં રુન્ધતીતિ કુરુ, ખત્તિયકુમારા, તેસં નિવાસો કુરૂ, પચ્ચયલોપતો ન વુદ્ધિ, સબ્બત્રેવં [પાણિનિ ૧.૨.૫૨ ૪.૨.૮૧ સુત્તેસુ પસ્સિતબ્બં]. અરિવિજયલોકમરિયાદાતિક્કમાદીસુ સક્કોન્તીતિ સક્કા. કોસં લન્તિ ગણ્હન્તિ, કુસલં પુચ્છન્તીતિ વા કોસલા. મગેન સદ્ધિં ધાવન્તીતિ મગધા, ક્વિ, મંસેસુ ગિજ્ઝન્તીતિ વા મગધા. ગિધ અભિકઙ્ખાયં. સેવન્તિ યેનાતિ સિવિ, સિ સેવાયં, વિ. સિવં કરોન્તીતિ વા સિવી, અઞ્ઞત્થે ઇ. કલ સદ્દે, ઇઙ્ગપચ્ચયો, કલિઙ્ગા ¶ , તેસં નિવાસો કલિઙ્ગા, ઉત્તરાપથો [‘‘જગન્નાથા પુબ્બભાગે કણ્હાતીરન્તરં સિવે કલિઙ્ગદેસો સંવુત્તો’’ ઇત્યુત્તદેસે (થોમનિધિ)], કલિં ગણ્હન્તીતિ વા કલિઙ્ગા, ક્વિ, કલં મધુરસદ્દં ગાયન્તીતિવા કલિઙ્ગા, અસ્સિત્તં, કેન સુખેન લિઙ્ગન્તીતિ વા કલિઙ્ગા, લિઙ્ગ ગમનત્થો દણ્ડકો ધાતુ. અત્તના ખાદિતં લઞ્જં પરાજિતેહિ યાચિતેપિ પુન ન વમન્તીતિ અવન્તી. પઞ્ચાલસ્સ પુત્તા પઞ્ચાલા. વજ્જેતબ્બાતિ વજ્જી, ‘‘વજ્જેતબ્બા ઇમે’’ત્યાદિના પવત્તવચનમુપાદાય વજ્જીતિ લદ્ધનામા રાજાનો. વજ્જીરટ્ઠસ્સ વા રાજાનો વજ્જી. રટ્ઠસ્સ વા પન તંસમઞ્ઞા તંનિવાસિરાજકુમારવસેન વેદિતબ્બા. ગં પથવિં ધારેન્તીતિ ગન્ધારા, કિત્તિગન્ધેન અરન્તીતિ વા ગન્ધારા. ચિત ઉસ્સાહને, ચેતન્તિ ઉસ્સહન્તિ યુદ્ધકમ્માદીસૂતિ ચેતયો.

૧૮૫. વઙ્ગ ગમનત્થો દણ્ડકો ધાતુ. વિસિટ્ઠાનિ દેહાનિ યેસં વિદેહા, પુબ્બવિદેહદીપતો આગતત્તા વા વિદેહા. ઓજ દિત્તિયં, કમ્બુના સમ્બુકેન ઓજન્તિ તસ્સં વોહારકરણતોતિ કમ્બોજા, કમ્બુકજો ઓજો બલમેતેસન્તિ વા કમ્બોજા. મદ મદ્દને, મદ્દન્તીતિ વા મદ્દા, મં સિવં દદન્તીતિ વા મદ્દા, પઞ્ચકામગુણાદીહિ મોદન્તીતિ વા મદ્દા, મદ હાસે. ભઞ્જ અવમદ્દને, ભગ્ગા. અઙ્ગ ગમનત્થો દણ્ડકો ધાતુ. સીહં લન્તીતિ સીહળા. કાસ દિત્તિયં, સમ્પત્તિયા કાસન્તીતિ કસ્મીરા, મીરો. કાસ દિત્તિયં, ઇ, કાસી. પડિ ગતિયં, પણ્ડુ, ઉ. અથ વા કું પાપં રુન્ધતિ એત્થાતિ કુરુ, ઇતિ એકોપિ જનપદો નિસ્સિતાનં બહુત્તા બહુવચનેન વુચ્ચતિ. એવં સબ્બત્થ.

૧૮૬. દ્વયં ¶ ભુવને. લુજ અદસ્સને, લુજ્જતીતિ લોકો, ગસ્સ કો, જસ્સ વો. ભવન્તિ એત્થાતિ ભુવનં, યુ. જગતિ, વિટ્ઠપાદીનિપિ ભુવનપરિયાયાનિ. દ્વયં દેસસામઞ્ઞે. દિસ અતિસજ્જને, અતિસજ્જનં પબોધનં, ‘‘અયં ઇત્થન્નામો’’તિ દિસતિ અપદિસતીતિ દેસો. સિ સેવાયં, સઞ્ઞાયં અ, વિસયો.

સિટ્ઠાચારરહિતો મિલક્ખદેસો કામરૂપાદિ પચ્ચન્તો નામ. મિલક્ખ અબ્યત્તિયં વાચાયં, મિલક્ખન્તિ અબ્યત્તવાચં ભાસન્તીતિ મિલક્ખા. સિટ્ઠાચારમગ્ગદસ્સનત્થાય પઞ્ઞાચક્ખુનો અભાવા રાગાદિમલં અક્ખિમ્હિ યેસન્તિ વા મિલક્ખા, અસ્સિત્તં, તેસં નિવાસટ્ઠાનં મિલક્ખદેસો. પચ્ચન્તે મજ્ઝિમદેસસ્સ બહિદ્ધાભાગે જાતો પચ્ચન્તો.

બ્યવત્થા ચતુવણ્ણાનં, યસ્મિં દેસે ન વિજ્જતે;

મિલક્ખદેસો સો વુત્તો, મજ્ઝભૂમિ તતો પરં [ચિન્તામણિટીકા ૧૧.૭].

અરિયાચારભૂમિત્તા મજ્ઝો ચ સો દેસો ચેતિ મજ્ઝદેસો, નવયોજનસતપરિક્ખેપો મજ્ઝિમદેસો.

૧૮૭. સલિલપ્પાયો બહૂદકો દેસો અનૂપો નામ, અનુગતા આપા અત્રાતિ અનૂપો, આપસ્સ આદિનો ¶ ઉત્તં, પરલોપો વા. કચ બન્ધને, છો, કચ્છં. અનૂપદેસો ચ. અભિનવોગ્ગમનેન તિણેન લક્ખિતે હરિતે દેસે સદ્દલો, દલ દિત્તિયં, ભાવે અ. વિજ્જતિ દલો યત્થ સદ્દલો.

૧૮૮. નદિયા આભતેન અમ્બુના ઉદકેન જીવન્તિ એત્થાતિ નદ્યમ્બુજીવનો દેસો નદી માતા અસ્સાતિ નદીમાતિકોતિ વુચ્ચતિ, બહુબ્બીહિમ્હિ કો. વુટ્ઠિયા વસ્સેન નિપ્ફજ્જતિ સસ્સમેત્થાતિ વુટ્ઠિનિપ્ફજ્જસસ્સકો દેસો દેવો માતા અસ્સાતિ દેવમાતિકોતિ વુચ્ચતિ, બહુબ્બીહિમ્હિયેવ કો, દેવસદ્દો ચેત્થ વુટ્ઠિમાહ.

૧૮૯. અનૂપાદયો દેવમાતિકાન્તા તીસુ લિઙ્ગેસુ. ચન્દસૂરાદો ચન્દસૂરિયસિનેરુપબ્બતાદિમ્હિ સસ્સતિસદ્દો ઈરિતો કથિતો. સબ્બદા સરન્તિ ગચ્છન્તીતિ સસ્સતિયો, સર ગતિયં, સરસદ્દસ્સ સો,તિ.

રઠ ગતિયં, રઠન્તિ એત્થ નગરાદયોતિ રટ્ઠં, તો. નાગરેહિ વિજિનિતબ્બન્તિ વિજિતં. આળિયં પવત્તમાનો યો સેતુ, સો પુરિસે પુલ્લિઙ્ગે વત્તતિ. સિ બન્ધને, તુ. અલ ભૂસને, ઇ, આળિ, તસ્સં આળિયં.

નગરપબ્બતાદિનો ¶ ઉપાન્તભૂ સમીપભૂમિ પરિસરો પરિતો સરન્ત્યત્રાતિ, ણો.

તિકં વજે. ગાવો તિટ્ઠન્ત્યત્રાતિ ગોટ્ઠં. કુલ સઙ્ખ્યાને, ગાવો કુલન્ત્યેત્થાતિ ગોકુલં, ગુન્નં કુલં ઘરન્તિ વા ગોકુલં. વજ ગતિયં, વજન્તિ યં ગાવો નિવાસનત્થાયાતિ વજો. ગોટ્ઠાનકં, ગોટ્ઠાનન્તિપિ વજસ્સ નામાનિ.

૧૯૦. સિલોકેન મગ્ગસ્સ નામાનિ. પથિકેહિ મજ્જતે નિત્તિણં કરીયતેતિ મગ્ગો, મજ્જ સુદ્ધિયં, ણો, જસ્સ ગત્તં, પથિકેહિ મગ્ગીયતેતિ વા મગ્ગો, મગ્ગ અન્વેસને, મં સિવં ગચ્છતિ એત્થ, એતેનાતિ વા મગ્ગો, ‘‘મો સિવે પરિસાયઞ્ચે’’તિ હિ નાનત્થસઙ્ગહે, સિવં ગમનં કરોતીત્યત્થો, ક્રિયાવિસેસનમેતં. પથિ ગતિયં, ચુરાદિ, નાગમો. પન્થયન્તિ યન્ત્યનેનાતિ પન્થો, અ, કારિતલોપો. પથતિ યાત્યનેનાતિ પથો. અદ ગમને, અદતિ યત્થ સા અદ્ધા, ધો, અદ્ધા મગ્ગો, અદ્ધાસદ્દોયં કાલેપિ, સમભાગત્થવચને તુ અદ્ધં, તસ્મા અદ્ધસદ્દો પુમનપુંસકવસેન દ્વિલિઙ્ગો, રાજાદિત્તે અદ્ધા, અરાજાદિત્તે અદ્ધં. અઞ્જ ગતિયં, અસો. વજ ગતિયં, ઉમો, જસ્સ ટો. પદ ગતિયં, અ, દસ્સ જો, દ્વિત્તં, પજ્જો. અય ગતિયં, યુ, પદ ગતિયં, અવો, નદાદિ. વત્ત વત્તને, વત્તનં ગમનાદિ, અનિ, નદાદિ, વત્તની. કન્તનદણ્ડે પુન્નપુંસકં. પથિકેહિ પાદેહિ હઞ્ઞતેતિ પદ્ધતિ. પાદસદ્દસમાનત્થેન પદસદ્દેન નિયતપ્પયોગતો વુત્તિના સિદ્ધો, પદસદ્દૂપપદો હનધાતુ,તિ, હનસ્સ ધો, અલોપો. પદ્ધતિસહચરણતો વત્તની, તંસહચરણતો પદવી ચ ઇત્થિયં.

૧૯૧-૧૯૨. તબ્ભેદા ¶ તસ્સ મગ્ગસ્સ વિસેસા જઙ્ઘમગ્ગાદયો અપથન્તા. જઙ્ઘાહિ ગતો મગ્ગો જઙ્ઘમગ્ગો. સકટેહિ ગતો મગ્ગો સકટમગ્ગો. તે જઙ્ઘમગ્ગસકટમગ્ગા મહામગ્ગે વત્તન્તિ.

એત્થ ચ ‘‘તેથા’’તિ અથસદ્દો ન વત્તબ્બો, ‘‘તે ચા’’તિ પન વત્તબ્બો. ‘‘મતાદ્ધની’’તિ પાઠે પન સતિ ‘‘તેથા’’તિ વત્તબ્બોયેવ, તદા એકપદિકે અદ્ધનિ મગ્ગે એકપદી મતાતિ યોજના કાતબ્બા. ગચ્છતં એકો અસહાયો પાદો યસ્સં, ન નિસિન્નસ્સેવ યમકોતિ એકપદી, સમાસન્તે નિચ્ચમીપચ્ચયો, કપચ્ચયે એકપદિકો, ઈસ્સ રસ્સત્તં.

ચોરકણ્ટકાદિદોસે દુગ્ગમે પથે કન્તારો, પુન્નપુંસકે, કેન પાનીયેન તરન્તિ અતિક્કમન્તિ યન્તિ કન્તારો, તર તરણે, ચોરકન્તારાદીસુ પનાયં રૂળ્હિવસેન વુત્તો, અથ વા કતિ છેદને, સપ્પટિભયત્તા કન્તતિ નિચ્ચગમનાગમનમેત્થાતિ કન્તારો, આરો, નાગમો ચ. દુક્ખેન ગચ્છન્ત્યેત્થાતિ દુગ્ગમો.

૧૯૩. દ્વયં પટિમગ્ગે. પટિ અભિમુખેન ગન્તબ્બો મગ્ગો, પથો ચ પટિમગ્ગો, પટિપથો ચ. દીઘમઞ્જસં અતિદૂરો મગ્ગો ¶ અદ્ધાનન્તિ વુચ્ચતે. અદ્ધાનં અયનં અદ્ધાનં, અચ્ચાયતો મગ્ગો, યથા ‘‘પદટ્ઠાન’’ન્તિ, યલોપો.

દ્વયં પસત્થેદ્ધનિ. સોભનો પથો, પન્થો ચાતિ વિગ્ગહો. ગન્તબ્બપથભાવતો અપેતં ઉપ્પથં, અપથઞ્ચ, અબ્યયીભાવસમાસો, અસદ્દો અત્ર નિપાતો.

૧૯૪-૧૯૬. પરમાણૂનં છત્તિંસ એકો અણુ નામ, અણુતોપિ અણુતરત્તા પરમો અણુ, અણુતો વા પરમોતિ પરમાણુ, અણ સદ્દત્થો દણ્ડકો ધાતુ, ઉ. તે અણવો છત્તિંસ તજ્જારી નામ, તં તં અત્તનો નિસ્સયં મલીનકરણવસેન જરાપેતીતિ તજ્જારી, જર જીરણે, જર વયોહાનિમ્હિ વા, અ, નદાદિ. તાપિ તજ્જારિયો છત્તિંસ રથરેણુ નામ, રથાનં સઞ્ચરણવસેન પવત્તો રેણુ રથરેણુ. તે રથરેણવો છત્તિંસ લિક્ખા નામ. લક્ખ દસ્સને, પકતિચક્ખુનાપિ લક્ખ્યતેતિ લિક્ખા, અસ્સિત્તં.

તા ¶ લિક્ખા સત્ત ઊકા નામ, ઊકાતિ વુચ્ચતિ સિરોવત્તકિમિ, તપ્પમાણત્તા ઊકા. તા સત્ત ઊકા ધઞ્ઞમાસો નામ, ધઞ્ઞો વીહિયેવ પરિમાણિતબ્બત્તા માસો ચાતિ ધઞ્ઞમાસો, મસિ પરિમાણે. તે સત્ત ધઞ્ઞમાસા અઙ્ગુલં નામ, અઙ્ગ ગમનત્થો, ઉલો, અઙ્ગુલં, પમાણં, ઉલિપચ્ચયે અઙ્ગુલિ, કરસાખા. અમુદ્વિચ્છેતિ અદું દ્વાદસઙ્ગુલં વિદત્થિ નામ, કણિટ્ઠસહિતેનઙ્ગુટ્ઠેન વિત્થારીયતે, વિધીયતેતિ વા વિદત્થિ, વિપુબ્બો તનુ વિત્થારે. ધા ધારણે, ઉભયત્રાપિતિ, પુબ્બપક્ખે તસ્સ થો, નસ્સ તો, તસ્સ દો. પચ્છિમે ધસ્સ દો, તસ્સ થો, અસરૂપદ્વિભાવો ચ. તા દુવે વિદત્થી રતનં સિયું, રમુ કીળાયં, તનો, મલોપો. તાનિ સત્તેવ રતનાનિ યટ્ઠિ નામ, યત પયતને,તિ, તસ્સ ઠો, તસ્સ ટો. તા વીસતિ યટ્ઠિયો ઉસભં નામ, ઉસ દાહે, અભો. એત્થ પન ઉસભનદન્તરં ઉસભં. ઉસભાનં અસીતિપ્પમાણં ગાવુતં નામ, ગવં, ગવેહિ વા યુતં ગાવુતં. યુજ સમાધિમ્હિ, ગોનદન્તરેહિ ગહિતપ્પમાણસમાધાનન્ત્યત્થો, તં ચતુગાવુતં યોજનં નામ, યુજ સમાધિમ્હિ, યુ, ‘‘એત્તકં યોજનં નામ હોતૂ’’તિ ચતુગાવુતેહિ સમાધાનન્ત્યત્થો.

૧૯૭. આરોપિતાનં આચરિયધનૂનં પઞ્ચસતં કોસો નામ, અનારોપિતાનન્ત્યપરે. કુસ અવ્હાને, ણો, કુસનં અવ્હાનં કોસો, ઇધ પન કોસપ્પમાણત્તા કોસો, દ્વિસહસ્સકરપ્પમાણો. અઞ્ઞત્થ પન –

‘‘ચતુક્કાધિવીસતિયા ¶ , અઙ્ગુલેહિ કરો ભવે;

ખ્યાતમટ્ઠસહસ્સેહિ, કોસમાનં વિભાવિના’’ત્યુત્તં.

ચતુરમ્બણન્તિ ચતુરમ્બણવીહિબીજજાતરોપનયોગ્યો ભૂમિપ્પદેસો કરીસં નામ, કરોન્તિ એત્થ કસનરોપનાદિકન્તિ કરીસં, ઈસો. ચતુરમ્બણબીજજાતાનિ રોપેન્ત્યેત્થાતિ ચતુરમ્બણં, અમ્બણં એકાદસદોણમત્તં, અઞ્ઞે પન ‘‘ચતુરમ્બણં ચતુયટ્ઠિકં ઠાનં કરીસં નામા’’તિ વદન્તિ, તં કરીસબ્ભન્તરાનં પરિયાયભાવપ્પસઙ્ગા ન ગહેતબ્બં.

પમાણતો હત્થાનમટ્ઠવીસપ્પમાણં ઠાનં અબ્ભન્તરં નામ, અબ્ભન્તરે અન્તોકોટ્ઠાસે જાતં, ન બહિકોટ્ઠાસેતિ અબ્ભન્તરં. યત્થ યત્થ હિ યો યો ઠિતો, નિસિન્નો વા, તત્થ તત્થ સમન્તા અટ્ઠવીસતિહત્થપ્પમાણં ઠાનં તસ્સ તસ્સ અબ્ભન્તરં ઠાનં નામ. ભૂમ્યાદિત્તા ભૂમિવગ્ગો, અથ વા અઙ્ગાપેક્ખાય ભૂમિયેવ પધાનં, પધાનેન ચ બ્યપ્પદેસો ભવતીતિ ભૂમિવગ્ગબ્યપ્પદેસો.

ભૂમિવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. પુરવગ્ગવણ્ણના

૧૯૮. છક્કં નગરે.

‘‘પટ્ટનઞ્ચ અધિટ્ઠાનં, નગરં પુટભેદનં;

થિયો પૂ નગરી પૂરિયો, ઠાનીયં કબ્બટં પુટ’’ન્તિ.

હિ સિલોકપરિયાયેસુ વોપાલિતો.

‘‘વિચિત્તદેવાયતનં ¶ , પાસાદાપણમન્દિરં;

નગરં દસ્સયે વિદ્વા, રાજમગ્ગોપસોભિત’’ન્તિ [ચિન્તામણિટીકા ૧.૨.૧]. –

નગરલક્ખણં. પુ પાલને, પુર પાલનેતિ ચ, પુનાતિ પુરેતિ ચ રક્ખતિ પરચક્કા દુગ્ગતાયાતિ પુરં, રો, અ ચ, પુર અગ્ગગમનેતિપિ ધાત્વત્થો. નગા પાસાદાદયો અસ્સ સન્તિ નગરં, રો. વાકારેન નગરસદ્દસ્સ પુલ્લિઙ્ગત્તં સમુચ્ચિનોતિ [નગરિયો વા પત્તનં (અમર ૧.૨.૧) પક્ખે પત્તનસાહચરિયા નપુંસકત્તં. (ચિન્તામણિટીકા ૧.૨.૧)], પુરસદ્દસ્સાપીત્યાચરિયા. અકુતોભયત્તા ઠાનાય હિતં ઠાનીયં, ઈયો. પણિકાનં પુટા ભિજ્જન્તે અત્રાતિ પુટભેદનં.

નિચ્ચનિવાસનટ્ઠાનં દસ્સેત્વા ઇતરં દસ્સેતુમાહ ‘‘થિય’’મિચ્ચાદિ. રાજા તિટ્ઠતિ એત્થાતિ રાજઠાની, યુ, નદાદિ, નિચ્ચનિવાસનટ્ઠાનેપિ ‘‘ચતુરાસીતિનગરસહસ્સાનિ કુસવતીરાજઠાનીપમુખાની’’ત્યાદીસુ [દી. નિ. ૨.૨૬૩]. દારુક્ખન્ધાદીહિ આ સમન્તતો વરન્તિ પરિક્ખિપીયન્તિ એત્થાતિ ખન્ધાવારો, પત્થનત્થો વરધાતુ આપુબ્બત્તા પરિક્ખિપનત્થો હોતિ. પઞ્ચકં નગરે, ‘‘ખન્ધાવારો’’તિ પન એકમેવ અચિરનિવાસનટ્ઠાનસ્સ નામં.

૧૯૯. મૂલપુરા અઞ્ઞત્ર મૂલપુરં વજ્જેત્વા યં પુરમત્થિ યોજનવિત્થિણ્ણપાકારાદિપરિક્ખિત્તં, તં મૂલપુરસ્સ તરુટ્ઠાનિયસ્સ સાખાસદિસત્તા સાખાનગરં નામ.

૨૦૦-૨૦૧. સાદ્ધપજ્જદ્વયેન ¶ મૂલપુરસ્સ નામાનિ. વાનરસીસં, તંસણ્ઠાનો વા પાસાણો એત્થ અત્થીતિ ‘‘વાનરસીસ’’ન્તિ વત્તબ્બે વસ્સ બત્તં, વણ્ણવિપરિયયં, દીઘં, ણત્તં, સસ્સ લોપઞ્ચ કત્વા ‘‘બારાણસી’’તિ વુત્તં. સવત્થસ્સ ઇસિનો નિવાસનટ્ઠાનત્તા સાવત્થિ, સબ્બં ધનમેત્થ અત્થીતિ વા સાવત્થિ [મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૪], સબ્બસ્સ સાવો, ધનવાચકો અત્થસદ્દો, ઇ. તિક્ખત્તું વિસાલીભૂતત્તા વેસાલી, અસ્સત્થુત્થે ઈ. મથિ હિંસાયં, ઇલો, અસ્સિત્તં, મિથિલા. અલં ભૂસનમેત્થાતિ આળવી, વી, ળત્તઞ્ચ. કુસ અવ્હાને, ‘‘ખાદથ પિવથા’’ત્યાદીહિ દસહિ સદ્દેહિ કોસન્તિ એત્થાતિ કોસમ્બી, બો, નદાદિ, કુસમ્બરુક્ખવન્તતાય વા કોસમ્બી, કુસમ્બસ્સ ઇસિનો અસ્સમતો અવિદૂરે માપિતત્તાતિ એકે [ઉદા. અટ્ઠ. ૩૫; મ. નિ. ટી. ૧.૧૪; ૨.૨૮૪]. ઉગ્ગં રિપું જયતિ યત્થ, સા ઉજ્જેની, યુ, નદાદિ. તક્ક ઊહે, ઊહો ઊનપૂરણં, તક્કનં તક્કો, સો સીલં સભાવો યત્થ સા તક્કસીલા, યો હિ પુરિસકારેન ઊનો, સો તત્થ ગન્ત્વા તમૂનં પૂરેતીતિ. ચમ અદને, પો, ચમ્પા. સાનં ધનાનં આકરં ઉપ્પત્તિટ્ઠાનં સાકરો, સો એવ સાગલં. સંસુમારસણ્ઠાનો ગિરિ એત્થાતિ સંસુમારગિરં, સંસુમારો ગાયતિ એતસ્સ માપિતકાલેતિ વા સંસુમારગિરં, ગે સદ્દે, ઇરો. રાજૂનમેવ આધિપચ્ચવસેન પરિગ્ગહિતબ્બત્તા રાજગહં. આદિકાલે કપિલનામસ્સ ઇસિનો નિવાસનટ્ઠાનત્તા કપિલવત્થુ, પુમનપુંસકે.

સાકો રાજૂનં યુદ્ધાદીસુ સત્તિ સઞ્જાતા એત્થાતિ સાકેતં, ‘‘સાકો સત્તિમ્હિ ભૂપાલે, દુમદીપન્તરેસુ ચે’’તિ નાનત્થસઙ્ગહે. સઞ્જાતત્થે ઇતો, સાકો નામ રાજા, દુમો વા એત્થ આદિકાલે સઞ્જાતોતિ વા સાકેતં. ઇન્દં પરમિસ્સરિયભાવં પાપુણન્તિ એત્થાતિ ઇન્દપત્તં, ઇન્દો વા ¶ સક્કો દેવરાજા, સો પત્તો એત્થાતિ ઇન્દપત્તં. ઉક્કં ધારયતિ એતસ્સ માપિતકાલેતિ ઉક્કટ્ઠા, વણ્ણવિકારો. યસ્સ માપિતટ્ઠાને પાટલીનામકો એકો તરુણરુક્ખો અત્થીતિ તં પાટલિપુત્તકં, અથ વા પટલિ નામ એકો ગામણી, તસ્સ પુત્તો એત્થ વસતિઆદિકાલેતિ પાટલિપુત્તકં. ચેતિયરટ્ઠે ઉત્તમત્તા ચેતુત્તરં, ‘‘જેતુત્તર’’ન્તિ પાઠે પન વણ્ણવિકારો, વેરિજયટ્ઠાનત્તા જેતઞ્ચ તં ઉત્તમત્તા ઉત્તરઞ્ચેતિ વા જેતુત્તરં. યસ્સ માપિતકાલે દીપો દિપ્પતિ, તં સઙ્કસ્સં, કાસ દિત્તિયં, દ્વિત્તં, સમ્મા કસન્તિ એત્થાતિ વા સઙ્કસ્સં, કસ વિલેખને, યસ્સ માપિતકાલે નિમિત્તમોલોકેન્તા બ્રાહ્મણા કુસહત્થં નરં પસ્સિત્વા માપેન્તિ, તં કુસિનારં. આદિના મથુર [મધુર, માધુર (ક.)] પાસાણપુરસોણિકાદયોપ્યનેકપુરવિસેસા સઙ્ગહિતા.

૨૦૨. ચતુક્કં અબ્ભન્તરગામમગ્ગે. રથસ્સ હિતા રચ્છા, પબ્બજ્જાદિ. વિસયન્તે પકાસયન્તે વિક્કયેન દબ્બાનિ યસ્સં, સા વિસિખા, વિપુબ્બો સિ સેવાયં, ખો, વિસન્તિ એત્થાતિ વા વિસિખા, વિસ પવેસને, ખો. રથસ્સ હિતા રથિકા, ઇકો. વી ગમને, થિ, વીથિ.

અનિબ્બિદ્ધા રચ્છન્તરેન મજ્ઝે અનિબ્બિદ્ધા રચ્છા બ્યૂહો નામ. બ્યૂહેતિ સમ્પિણ્ડેતિ જને અઞ્ઞત્ર ગન્તુમપ્પદાનવસેનાતિ બ્યૂહો, ઊહ સમ્પિણ્ડને વિપુબ્બત્તા. ન નિબ્બિજ્ઝતે રચ્છન્તરેનાતિ અનિબ્બિદ્ધો, વિધ સમ્પહારે, અ. નિબ્બિદ્ધા રચ્છન્તરેન રચ્છા પથો, અદ્ધીતિ ચ વુચ્ચતિ. પથ ગમને, પથો. અદ ગમને,તિ, અદ્ધિ.

૨૦૩. ચતુક્કં ¶ ચચ્ચરે. ચતુન્નં પથાનં સમાહારો ચતુક્કં, ચર ગતિભક્ખનેસુ, ચરો, રસ્સ ચો, ચચ્ચરં, અઙ્ગણવાચકો ચાયં. દ્વિન્નં, ચતુન્નં વા મગ્ગાનં સન્ધિ મગ્ગસન્ધિ. સિઙ્ઘ ઘાયને, આટકો.

દ્વયં વપ્પસ્સોપરિ ઇટ્ઠકાદિરચિતે વેઠને. વપ્પં નામ દુગ્ગનગરે પરિખામત્તિકં કૂટં [કુટિં (ક.)] કત્વા ગોહિ, હત્થીહિ ચ વિમદ્દાપેત્વા તિંસહત્થપ્પમાણં પાકારસ્સ હેટ્ઠિમતલં, તથા હત્થસતં તતો ઉદ્ધરિત્વા પંસુના વપ્પં કારયે, તસ્સોપરિ પાકારન્તિ, પકુબ્બન્તિ તન્તિ પાકારો, સમન્તતો કરીયતેતિ વા પાકારો, અકત્તરિ ચ કારકે સઞ્ઞાયં ણો, રસ્સસ્સ દીઘતા. વુ સંવરણે, વુણોતીતિ વરણો, યુ, રાગમો ચ. ‘‘સાલો’’તિપિ પાકારસ્સ નામં.

દ્વયં રાજભવનસામઞ્ઞે. સબ્બગેહાનં વિસેસેન પકાસનતો ઉદ્દાપો, દીપ પકાસને, ઈસ્સાકારો. સઙ્ગમ્મ કરોન્તિ તન્તિ ઉપકારિકા, ણ્વુ. કે પચ્ચયે થીકતાકારપરે પુબ્બો અકારો દીઘં [કાતન્ત ૨.૨.૬૫], અકાદેસોપિ હિ ‘‘કો’’તિ વુચ્ચતિ, યથા દેવદત્તો ‘‘દત્તો’’તિ. કપચ્ચયો વા.

૨૦૪. દ્વયં ગેહાદિનો મત્તિકેટ્ઠકાદિમયભિત્તિયં. કુટ છેદને, કુટતિ છિન્દતિ મગ્ગન્તિ કુટ્ટં. ભિદિ દ્વિધાકરણે,તિ, ¶ ભિત્તિ. ગુન્નં વાચાનં પુરં ગોપુરં. દ્વારસમીપે કતો કોટ્ઠકો દ્વારકોટ્ઠકો, કુસ અક્કોસે, ઠકો, કોટ્ઠકોતિ ગેહવિસેસો.

દ્વયં ઇન્દખીલે. ઇસ ઇચ્છાયં, એસ ગવેસને વા, ઇકો. ઇન્દસ્સ સક્કસ્સ ખીલો કણ્ટકો ઇન્દખીલો. દ્વયં દ્વારપસ્સોપસાલાયં’હમ્યાદિપિટ્ઠે ચ વાતકુટિકાયં. અડ્ડ અતિક્કમહિંસાસુ, અ. આલકપચ્ચયે અટ્ટાલકો.

૨૦૫. ઉપરિ માલાદિયુત્તં સોભનથમ્ભદ્વયમુભયતો નિખનિત્વા યં બહિદ્વારં કપ્પીયતે, તં તોરણં. તુર વારણે, યુ, થવન્તા વા રણન્ત્યત્રાતિ તોરણં, તુ અભિત્થવે. રણ સદ્દત્થો, વણ્ણવિકારો. દ્વારસ્સ બહિ બહિદ્વારં. પરિ સમન્તતો ખઞ્ઞતેતિ પરિખા. દીઘભાવેન યુત્તા દીઘિકા.

૨૦૬-૨૦૭. સદુમન્તં ગેહે. મન્દ મોદનથુતિજળત્તેસુ, મન્દન્તે યત્થાતિ મન્દિરં, ઇરો. સીદન્તિ તત્થાતિ સદનં, યુ. સદ ¶ વિસરણગત્યાવસાનેસુ. ન ગચ્છન્તીતિ અગા, થમ્ભાદયો, તે રાતિ ગણ્હાતીતિ અગારં. રસ્સસ્સ દીઘત્તે આગારં. ચિ ચયે, નિચીયતે છાદીયતેતિ નિકાયો, યમ્હિ ચિસ્સ કાદેસો નિપાતના. લી સિલેસને, ણો, નિલયો, આલયો ચ. વસ નિવાસે, આવસન્ત્યત્રાતિ આવાસો, ણો. ભૂ સત્તાયં, ભવન્ત્યત્રાતિ ભવનં. વિસન્તિ તન્તિ વેસ્મં, મો. કિત નિવાસે, અધિકરણે યુ, નિકેતનં. નિવિસન્તિ, નિવસન્તિ વા યત્ર, તં નિવેસનં. ઘર સેચને, ઘરતિ કિલેસમેત્થાતિ ઘરં, ગય્હતીતિ વા ઘરં, ણો. ગહસ્સ ઘરાદેસો. ગણ્હાતિ પુરિસેન આનીતં ધનન્તિ ગહં. અધિકરણે થો, આવસથો. સર ગતિચિન્તાહિંસાસુ, સરન્તિ ચિન્તેન્તિ એત્થ સુભાસુભકમ્માનિ, સરતિ વા સૂરિયસન્તાપાદિકન્તિ સરણં. સિ સેવાયં, ણો, પતિસ્સયો. ઉચ સમવાયે, ઓકં. સલ ગમને, ‘‘ઇત્થિયમતિયવો વા’’તિ અ, સાલા, સરધાતુમ્હિ સતિ લત્તમેવ વિસેસો. ચિ ચયે, કમ્મનિ ણો, ચયો. કુટ છેદને, ઇ. વસ નિવાસે,તિ. ઉપધસ્સ એત્તે ગેહં. સદધાતુમ્હા ઉમો, સદુમં.

દ્વયં મુખરહિતદેવકુલસદિસે યઞ્ઞાયતને. ચિત પૂજાયં, કમ્મનિ ઇયો. યત યતને, આયતન્તિ વાયમન્તિ એત્થ ફલકામાતિ આયતનં, અથ વા આયન્તીતિ આયાનિ, તાનિ તનોતીતિ આયતનં, ફલકારકન્ત્યત્થો. એત્થ તુસદ્દો સમાગતાનં દ્વિન્નં પુબ્બાપરગમનત્થો. ‘‘ચેતિયાયતનાનિ ચા’’તિપિ પાઠો.

૨૦૮. દ્વયં દેવાનં, નરપતીનઞ્ચ ઇટ્ઠકાદિમયે ભવને. અઞ્ઞસ્સાપિ સાદિસ્યા. પસીદન્તિ નયનમનાન્યત્રાતિ પાસાદો. યુ ¶ મિસ્સને, પો, દીઘો ચ, દીઘવિધાનસામત્થિયા ઓત્તાભાવો.

દ્વયં રાજતો અઞ્ઞેસં ધનીનં બ્યવહારકાદીનં ભવને. મુણ્ડો છદનમેતસ્સ, ન પાસાદસ્સ વિયાતિ મુણ્ડચ્છદો, દ્વિત્તં. હર હરણે, યો, યમ્હિ મિઆગમો ચ.

દુગ્ગપુરદ્વારે વા, યત્થ કત્થચિ વા મત્તિકાદિમયે ગજકુમ્ભમ્હિ યો યૂપો પાસાદો પતિટ્ઠિતો, સો હત્થિનખો નામ, હત્થિસ્સેવ નખો યસ્સાતિ હત્થિનખો, નખસદ્દેન વા નખસહિતો પાસાદો ગય્હતે.

૨૦૯. સુપણ્ણસ્સ ગરુળસ્સ વઙ્કેન પક્ખેન સદિસછદનં ગેહં સુવણ્ણવઙ્કચ્છદનં. વઙ્ક ગમને. એકપસ્સેયેવ છદનતો અડ્ઢયોગો.

એકેનેવ કૂટેન યુત્તો અનેકકોણો પતિસ્સયવિસેસો માળો નામ, વટ્ટાકારેન કતસેનાસનન્તિ કેચિ. મા માને, ળો, માળો.

ચતુરસ્સો પતિસ્સયવિસેસો પાસાદો નામ, આયતચતુરસ્સપાસાદોતિ કેચિ.

૨૧૦. સન્તેહિ ભાતિ દિબ્બતીતિ સભાયં, સભા ચ, પુરિમે યપચ્ચયો, સન્તસ્સ સાદેસો તૂભયત્ર. મણ્ડા રવિરંસયો, તે પિવતિ નાસયતીતિ મણ્ડપો, વાસદ્દેન મણ્ડપપદસ્સ ¶ પુલ્લિઙ્ગત્તં સમુચ્ચિનોતિ, જનાનં આલયો સન્નિપાતટ્ઠાનં જનાલયો. આસનત્થાય કતા સાલા આસનસાલા. પટિક્કમન્તિ એત્થાતિ પટિક્કમનં, કમુ પદવિક્ખેપે, અધિકરણે યુ.

૨૧૧. જિનસ્સ વાસભૂતં ભવનં ગન્ધકુટિ નામ, દિબ્બગન્ધેહિ પરિભાવિતા કુટિ ગન્ધકુટિ.

તિકં પાકટ્ઠાને. રસાનિ સન્ત્યસ્સં રસવતી, પચનં પાકો, તસ્સ ઠાનં પાકટ્ઠાનં. મહન્તાનિ બહૂનિ અસિતબ્બાનિ સન્તેત્થ મહાનસં, અસ ભક્ખને, યુ, વણ્ણવિપરિયયો.

૨૧૨. સુવણ્ણકારાદિસિપ્પીનં કમ્મસાલા આવેસનં. આવિસન્ત્યસ્મિં આવેસનં, યુ. પાનમન્દિરં સુરાપાનત્થં કતમન્દિરં સોણ્ડા નામ, કત્તબ્બાકત્તબ્બં વિચારેત્વા અત્તના ઇચ્છિતવત્થુકારણા સબ્બં દેય્યધમ્મં સનોન્તીતિ સોણ્ડા, સન દાને, તનાદિ. ડો, અસ્સોત્તં, વણ્ણવિકારો ચ, તેસં એસા વસતિ સોણ્ડા. પાનસદ્દસન્નિધાના સુરાસોણ્ડાયેવિધ ગહિતા. વચ્ચસ્સ ગૂથસ્સ વિસજ્જનટ્ઠાનં વચ્ચટ્ઠાનં. વચ્ચસ્સ વિસજ્જનટ્ઠાના કુટિ વચ્ચકુટિ. મુનીનં ઇસીનં વસનટ્ઠાનં અસ્સમો નામ, આ કોધં સમેન્તિ એત્થાતિ અસ્સમો, આ ભુસો સમેન્તિ એત્થ રાગાદયોતિ વા અસ્સમો.

૨૧૩. તિકં ¶ પણ્યવિક્કયસાલાયં. પણ બ્યવહારે, પણિતબ્બાતિ પણ્યા, વત્થાદયો, તે એત્થ વિક્કિણન્તીતિ પણ્યવિક્કયો, કી દબ્બવિનિમયે, સો એવ સાલા ગેહન્તિ પણ્યવિક્કયસાલા. આપણયન્તે બ્યવહરન્તે અસ્મિન્તિ આપણો, ણો. પણ્યાનં વિક્કયાય નીયમાનાનં વીથિ પન્થો પણ્યવીથિકા. વસ અચ્છાદને, તો, ઉદકં વસિતં અચ્છાદનં કતમનેનાતિ ઉદોસિતો, વસ્સોત્તં, ભણ્ડટ્ઠપનસ્સ સાલા ભણ્ડસાલા. કમુ પદવિક્ખેપે, ચઙ્કમત્યત્રાતિ ચઙ્કમનં, ચઙ્કમો ચ, દ્વિત્તાદિ.

૨૧૪. જલન્તિ એત્થાતિ જન્તા, જલ દિત્તિયં, અન્તો, ‘‘ઇત્થિયમતિયવો વા’’તિ અ, આ, લલોપો, જનેત્યત્ર અગ્ગિન્તિ વા જન્તા, જન જનને, અન્તો, સા એવ ઘરં જન્તાઘરં. અગ્ગિનો સાલા અગ્ગિસાલા. પા પિવને, પપિવન્ત્યસ્સન્તિ પપા, અ. પાનીયટ્ઠા સાલા પાનીયસાલા, સા એવ પાનીયસાલિકા.

ગસ ગમને, ભો, સસ્સ બો. અવતિ રક્ખતીતિ ઓવરકો, અરો, સકત્થે કો, અસ્સોત્તઞ્ચ. વસનં વાસો, તદત્થં અગારં વાસાગારં. સયતિ એત્થાતિ સયની, યુ, નદાદિ, સા એવ ગહં સયનિગ્ગહં.

૨૧૫. ચતુક્કં ¶ રાજિત્થાગારે, તદત્થિયતો [તદટ્ઠિયતો (ક.)] ઉપચારેન રાજિત્થીસુપિ. રાજિત્થીનમગારં ઇત્થાગારં. અવરુન્ધીયન્તે રાજિત્થિયો અનેનાતિ ઓરોધો, રુધ આવરણે. સુદ્ધા કામાપગમત્તા પરિસુદ્ધા રક્ખકા અન્તે સમીપે યસ્સાતિ સુદ્ધન્તો. અન્તે અબ્ભન્તરે પુરં ગેહં અન્તેપુરં, પુરસ્સ અન્તેતિ વા અન્તેપુરં. ‘‘અન્તોપુર’’ન્તિપિ પાઠો.

રઞ્ઞં રાજૂનં અસબ્બવિસયટ્ઠાનં સબ્બેહ્યસાધારણટ્ઠાનં ‘‘કચ્છન્તર’’ન્તિ મતં કથિતં, યં ‘‘પમદવન’’ન્તિ વુચ્ચતિ, પમદવનં નામ ઉપકારિકાસન્નિહિતં વા પુરસન્નિહિતં વા અન્તેપુરોચિતં, યત્ર અન્તેપુરસહિતો એવ રાજા વિહરતિ, નાઞ્ઞજનપ્પવેસો [અમર ૧૪.૩]. પમદાનં વનં પમદવનં. નિપાતના યાકારાનં [ઈકાર આકારાનન્તિ અત્થો] ઇત્થિગતાનં રસ્સો ક્વચીતિરસ્સો. કચ્છસ્સ પકોટ્ઠસ્સ અન્તરં અબ્ભન્તરં કચ્છન્તરં. પકોટ્ઠં નામ અબ્ભન્તરદ્વારં.

૨૧૬. દ્વયં ઇટ્ઠકાદિરચિતે આરોહને. ઉપાનેન સહ વત્તતેતિ સોપાનો, સોપાનં વા નપુંસકેપિ. આરૂય્હતે યેન તં આરોહનં, યુ, રુહ જનને.

દ્વયં કટ્ઠાદિરચિતાયં. નિચ્છયેન સયન્તિ પાકારાદિકમેતાયાતિ નિસ્સેણી, સિ સેવાયં, ણી, નદાદિ. ઉદ્ધમારોહતે એતાયાતિ અધિરોહિણી, સાસદ્દો દ્વિન્નમ્પિ ઇત્થિલિઙ્ગત્તં જોતેતિ.

૨૧૭. પઞ્ચકં ¶ જાલકે. વાતં પિવતીતિ વાતપાનં. ગવં અક્ખિ ગવક્ખો, સમાસન્તત્તા અ, સઞ્ઞાસદ્દતો પુલ્લિઙ્ગત્તં, અક્ખિ સદ્દે વા, ગવં અક્ખિ ગવક્ખીતિ વિગ્ગહો. જલ દિત્તિયં, જાલં. સીહરૂપયુત્તં પઞ્જરં સીહપઞ્જરં. આલોકાનં આતપાનં પવિસનટ્ઠાનં સન્ધિ છિદ્દન્તિ આલોકસન્ધિ, આલોકીયન્તિ એતેનાતિ આલોકો, સો એવ સન્ધીતિ વા આલોકસન્ધિ.

દ્વયં લઙ્ગિયં. લગિ ગત્યત્થો, અ, નદાદિ. પરિ પુનપ્પુનં ગમનાગમનવસેન હન્તીતિ પલિઘો, ણો. કપિરૂપમત્થકત્તા કપિસીસો. અગ્ગળં નામ કવાટકો [કવાટફલવિધારણો (ક.)], તસ્સ થમ્ભો અગ્ગળત્થમ્ભો, ‘‘અગ્ગળં તીસુ કલ્લોલે, દણ્ડે ચાન્તકવાટેસૂ’’તિ રભસો, ઇત્થિયમતો આપચ્ચયો, અગ્ગળા. નિસ્સેસતો અબ્બતિ વસ્સોદકમનેનાતિ નિબ્બં, અબ્બ ગતિહિંસાસુ. છદ્દસ્સ છદનસ્સ કોટિ હેટ્ઠિમાવસાનં છદ્દકોટિ, તસ્સં.

૨૧૮. તિકં ગેહચ્છદને. છાદેતિ એતેનાતિ છદનં, છદ સંવરણે, ચુરાદિ. પટગમને, ‘‘પટ્યાદીહ્યલ’’ન્તિ અલો. છાદેતિ એતેનાતિ છદ્દં, દ્વિત્તાદિ.

તિકં ¶ ગેહઙ્ગણે. અજ ગતિમ્હિ, ઇરો, અજિરં. ચર ગતિભક્ખનેસુ, ચરો. અઙ્ગ ગમને, કરણાધિકરણેસુ યુ, વણ્ણવિકારો, ણત્તં.

પઞ્ચકં ગેહદ્વારતો બહિપકોટ્ઠકે, વીથિયં દ્વારપિણ્ડકે ચ. અલિન્દો ત્વઞ્ઞપિણ્ડકેપિચ્છતે. પઠમં હનન્તિ ગચ્છન્તિ એત્થાતિ પઘાણો, પઘણો ચ, હનસ્સ ઘણાદેસો. અલિ સખા ઇન્દો એત્થાતિ અલિન્દો, ‘‘ગેહેકદેસે અલિન્દો, પઘાણો પઘણોભવે’’તિ [ચિન્તામણિટીકા ૧૨.૧૨] અમરમાલાયં. આલિન્દો, દીઘાદિ. પધાનં મુખં પમુખં, ગેહસ્સ હિ ચતૂસુ મુખેસુ તદેવ પધાનં, યત્થ સાધુજનાપિ આગન્તુકાપિ નિસીદન્તિ. દ્વારં બન્ધતિ પિદહતિ એત્થાતિ દ્વારબન્ધનં.

૨૧૯. દ્વયં દ્વારબાહાયં. પીઠાનિ લોહવિકતિઆદીહિ સઙ્ઘટીયન્તિ એત્થાતિ પીઠસઙ્ઘાટકં, પીઠેહિ સઙ્ઘટીયતીતિ વા પીઠસઙ્ઘાટકં, ઘટ ઘટને. દ્વિભાગેન બાહાસદિસત્તા બાહા, દ્વારસ્સ બાહા દ્વારબાહા. ‘‘કપાટં, કવાટ’’ન્તિપિ દ્વારબાહાય નામાનિ, કં વાતં પાટયતિ, વાટયતિ ચેતિ કમ્મનિ ણો, ઇત્થિયં કપાટી.

દ્વયં ગેહાદીનં કૂટે. કુટ છેદને, કમ્મનિ ણો. નય ગમનત્થો, કે સીસે નયતીતિ કણ્ણીકા, ણ્વુ, ઇત્તં, ણત્તઞ્ચ.

૨૨૦. દ્વયં ¶ દ્વારે. દ્વે અરન્ત્યત્રાતિ દ્વારં, દુજ્જને વારયન્ત્યસ્મા રક્ખકાતિ વા દ્વારં, ઉલોપો. પટિહરન્તિ અપનેન્તિ એતસ્મા રક્ખકા અઞ્ઞાતન્તિ પટિહરો, પટિપક્ખે હરતિ એતસ્માતિ વા પટિહરો, રસ્સસ્સ દીઘત્તે પટિહારો.

ચતુક્કં ઉમ્મારે, યં ‘‘દ્વારપિણ્ડિકા’’તિ વુચ્ચતિ. ઉર ગતિમ્હિ, મારો કરણે. દેહં નેતિ પવેસેનાતિ દેહની, ‘‘દેહલી’’તિપિ પાઠો, દેહં લાતિ પવેસેનાતિ દેહલી. ઇલ ગતિમ્હિ, ણ્વુ. ઇન્દો એવ પાદં ખિપતિ એત્થાતિ ઇન્દખીલો, ખિપ પેરણે. પસ્સ લોપો, અથ વા ઇં ગમનં દદાતીતિ ઇન્દો, દ્વારં, તત્થ ઠપિતો ખીલો કણ્ટકોતિ ઇન્દખીલો, વેગગભિઘાતનતો હિ સો ખીલો વિય હોતિ.

થમ્ભ પટિબન્ધને, થમ્ભો, ધારેતીતિ વા થમ્ભો, ધર ધરણે, રમ્ભપચ્ચયો, વણ્ણવિકારો ચ. થુ અભિત્થવે, ઉણો, યુ વા, ધારેતીતિ વા થૂણો, યુ, રલોપો, અસ્સૂ.

અડ્ઢેન્દુપાસાણે અદ્ધચન્દાકારે પાસાણે પટિકાસદ્દો વત્તતિ. પટ ગતિયં, ણ્વુ. ઇત્થિકતાકારપરે કે અસ્સિત્તં. ગજિ સદ્દે, ણ્વુ, અસ્સિત્તં, બિન્દાગમો ચ. ઇસ ઇચ્છાયં, ઠકો.

૨૨૧. વલભીતિ ¶ ચૂળા, ‘‘સિખાયં વલભી ચૂળે’’તિ રુદ્દો [રસ્સન્તા ચ, સિખાયં વળભિયં ચૂળેતિ રુદ્દો (ચિન્તામણિટીકા ૧૨.૧૫)]. તચ્છાદને દારુમ્હિ કટ્ઠે ગોપાનસી મતા. વઙ્કેતિ દારુવિસેસનં. ગં વસ્સોદકં, સૂરિયાદિકિરણઞ્ચ પિવન્તિ વિનાસયન્તિ અબ્ભન્તરમપ્પવેસનવસેનાતિ ગોપાના, ઇટ્ઠકાદયો, તાનિ સિનોન્તિ બન્ધન્તિ એત્થાતિ ગોપાનસી.

સોધાદિગેહેસુ છેકપક્ખાવાસત્થં યો બહિ કરિય કટ્ઠેકદેસો ઠપીયતે, સો વિટઙ્કો. કપોતે પાલયતીતિ કપોતપાલિકા, કમ્મનિ ણ્વુ. ટકિ નિવાસગતીસુ. વિનો પક્ખિનો ટઙ્કન્તિ એત્થાતિ વિટઙ્કો. ણો.

૨૨૨. દ્વયં કુઞ્ચિકાછિદ્દે. કુઞ્ચિકાય વિવરં છિદ્દં કુઞ્ચિકાવિવરં. તાળસ્સ પવેસનટ્ઠાનભૂતો છિગ્ગળો છિદ્દં તાળચ્છિગ્ગળો.

તિકં કુઞ્ચિકાયં. કુઞ્ચ કોટિલ્યે, ણ્વુ. તાયતિ રક્ખતીતિ તાલો. અલો, તલતિ તિટ્ઠતિ એતેનાતિ વા તાલો, તલ પતિટ્ઠાયં. અવાપુરતિ વિવરતિ યેનાતિ અવાપુરણં, વર સંવરણે, યુ, વસ્સ પો, ઉત્તં, ઉપસગ્ગસ્સ દીઘતા ચ, ‘‘અપારુતા તેસં અમતસ્સ ¶ દ્વારા’’તિ [દી. નિ. ૨.૭૧; મ. નિ. ૧.૨૮૩] વચનતો પુર, પાર સંવરણેતિપિ ધાત્વત્થં પઠન્તિ. અવપુબ્બો વુ સંવરણેતિપિ ધાત્વત્થે પન સતિ વસ્સ રત્તં, ઉપસગ્ગસ્સ દીઘતા ચ, ‘‘અપારુતા, સઙ્ઘાટિં પારુપિત્વા’’ત્યાદીસુ પન પકારવણ્ણાગમેન સિદ્ધો. વિદ લાભે, ઇમ્હિ વેદિકા, સકત્થે કો. ઇતરત્થ ઇયેવ.

૨૨૩. સઙ્ઘાટાદયો મન્દિરઙ્ગા ગેહઙ્ગવિસેસા. સમ્મા ઘટેન્તિ એત્થ ગોપાનસ્યાદયોતિ સઙ્ઘાટો, પુબ્બપચ્છિમદક્ખિણુત્તરાયામવસેન થમ્ભાનમુપરિ ઠિતો કટ્ઠવિસેસો, તે પન પુબ્બપચ્છિમયામા તયો કટ્ઠા, દક્ખિણુત્તરયામા પન હેટ્ઠિમપરિચ્છેદતો તયો કટ્ઠા, ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદેન પન પઞ્ચસત્તનવાદયોપિ. દ્વિન્નં પક્ખાનં અપતનત્થં બન્ધનતો પાસો વિયાતિ પક્ખપાસો. તુલતિ સઙ્ઘાટેસુ પતિટ્ઠતીતિ તુલા, તલ પતિટ્ઠાયં, અસ્સુત્તં, પક્ખાનં વા સમવાહિતભાવકરણતો તુલયતિ મિનાતિ એતાયાતિ તુલા, તુલ ઉમ્માને.

તિકં સમ્મજ્જનિયં. મુજિ સોધને, યુ. મજ્જ સંસુદ્ધિયં, યુ. સુધ સુદ્ધિયં, સબ્બત્ર કરણે યુ.

૨૨૪. તિકં સઙ્કારછડ્ડનપ્પદેસે. કટ છડ્ડનમદ્દનેસુ, સઙ્કટન્તિ એત્થાતિ સઙ્કટીરં, ઈરો, ‘‘સઙ્કટો’’તિ વા સઙ્કારો વુચ્ચતિ, તં ઈરયન્તિ ખિપન્તિ એત્થાતિ સઙ્કટીરં, ઈર ખેપે. સઙ્કારસ્સ ઠાનં સઙ્કારટ્ઠાનં. સઙ્કારં કટતિ ¶ છડ્ડેતિ એત્થાતિ સઙ્કારકૂટં, અસ્સૂ, સકત્થે કો.

ચતુક્કં સમ્મજ્જનિયા નિરાકતે [નિરસ્સતે (ક.)] થુસાદિમ્હિ. નાનાવિધે સઙ્કારે રાસીકરણવસેન કચતિ બન્ધતિ એતેનાતિ કચો, સો એત્થ ઇચ્છિતબ્બોતિ કચવરો, વર ઇચ્છાયં. ઉચ્છિટ્ઠો કલાપો સમૂહો ઉક્લાપો, કસ્સાકારલોપો. નાનાવિધેહિ તિણાદીહિ સઙ્કરીયતે મિસ્સીકરીયતેતિ સઙ્કારો, ણો. અવકરોતિપ્યત્ર. અવકરીયતે નિરસ્સતેતિ, અ. ‘‘સમ્મજ્જો મજ્જની ચેવ, સઙ્કારો’વકરો મતો’’તિ હલાયુધો. કસ વિલેખને, અમ્બુ.

૨૨૫. ઘરાદિભૂમિ ઘરખેત્તવિહારાદીનં યો ભૂમિપ્પદેસો વત્થુ નામ, તં નપુંસકે, વસન્તિ એત્થાતિ વત્થુ, રત્થુ. ગસ મદને, ગસન્તિ એત્થાતિ ગામો, મો. સંવસન્ત્યત્રાતિ સંવસથો, અથો.

પાકટો ખ્યાતો ગામો, સો નિગમો નામ, અતિરેકો ગામો નિગમો, ભુસત્થો નિ, સઞ્ઞાસદ્દત્તા રસ્સો.

ઉપભુઞ્જિતબ્બભોગમનુસ્સાદીહિ ( ) [(ઇભ્યો) (?)] વડ્ઢિતો અધિકો ગામો નિગમતોપિ અધિકતરત્તા ‘‘અધિભૂ’’તિ ઈરિતો કથિતો, અધિકો ભવતીતિ અધિભૂ.

૨૨૬. દ્વયં ¶ ગામાદિપરિયન્તભાગે. સિ બન્ધને, મો. પરિચ્છિન્દિત્વા આદીયતેતિ મરિયાદા, પસ્સ મો.

દ્વયં આભીરકુટિયં [ઘોસો આભીરપલ્લી સિયા (અમર ૧૨.૨૦)]. ઘુ સદ્દે, ઘોસન્ત્યત્રાતિ ઘોસો. ગોપાલાનં ગામો ગોપાલગામકો, સકત્થે કો.

પુરવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. નરવગ્ગવણ્ણના

૨૨૭-૨૨૮. પોરિસન્તાનિ મનુસ્સજાતિયા નામાનિ. મનો ઉસ્સન્નમસ્સાતિ મનુસ્સો, સતિસૂરભાવબ્રહ્મચરિયયોગ્યતાદિગુણવસેન ઉપચિતમાનસા ઉક્કટ્ઠગુણચિત્તા, કે પન તે? જમ્બુદીપવાસિનો સત્તવિસેસા. તેનાહ ભગવા – ¶ ‘‘તીહિ, ભિક્ખવે, ઠાનેહિ જમ્બુદીપકા મનુસ્સા ઉત્તરકુરુકે મનુસ્સે અધિગ્ગણ્હન્તિ દેવે ચ તાવતિંસે. કતમેહિ તીહિ, સૂરા સતિમન્તો ઇધ બ્રહ્મચરિયવાસો’’તિ [અ. નિ. ૯.૨૧]. તથા હિ બુદ્ધા ભગવન્તો પચ્ચેકબુદ્ધા અગ્ગસાવકમહાસાવકચક્કવત્તિનો ચ અઞ્ઞે ચ મહાનુભાવા સત્તા તત્થેવ ઉપ્પજ્જન્તિ. સમાનરૂપાદિતાય પન સદ્ધિં પરિત્તદીપવાસીહિ ઇતરમહાદીપવાસિનોપિ મનુસ્સાત્વેવ પઞ્ઞાયિંસૂતિ એકે, અપરે પન ભણન્તિ ‘‘લોભાદીહિ, અલોભાદીહિ ચ સહિતસ્સ મનસ્સ ઉસ્સદતાય મનુસ્સા, યે હિ સત્તા મનુસ્સજાતિકા, તેસુ વિસેસતો લોભાદયો, અલોભાદયો ચ ઉસ્સદા, તે લોભાદીહિ ઉસ્સદતાય અપાયમગ્ગં, અલોભાદીહિ ઉસ્સદતાય સુગતિમગ્ગં, નિબ્બાનગામિમગ્ગઞ્ચ પૂરેન્તિ, તસ્મા લોભાદીહિ, અલોભાદીહિ ચ સહિતસ્સ મનસ્સ ઉસ્સદતાય પરિત્તદીપવાસીહિ સદ્ધિં ચતુમહાદીપવાસિનો સત્તવિસેસા મનુસ્સાતિ વુચ્ચન્તી’’તિ. લોકિયા પન મનુનો અપચ્ચભાવેન મનુસ્સાતિ વદન્તિ, મનુ નામ પઠમકપ્પિકો લોકમરિયાદાય આદિભૂતો હિતાહિતવિધાયકો સત્તાનં પિતુટ્ઠાનિયો, યો સાસને ‘‘મહાસમ્મતો’’તિ વુચ્ચતિ, પચ્ચક્ખતો, પરમ્પરતાય ચ તસ્સ ઓવાદાનુસાસનિયં ઠિતા તસ્સ પુત્તસદિસતાય મનુસ્સાતિ વુચ્ચન્તિ, તતો એવ હિ તે ‘‘માનવા, મનુજા’’તિ ચ વોહરીયન્તિ, ઉસ્સપચ્ચયો. મનુનો અપચ્ચં માનુસો, ઉસો. મર પાણચાગે, ચો, મચ્ચો, પબ્બજ્જાદિના વા ત્યપચ્ચયો, ધાત્વન્તસ્સ લોપો ચ. તતો ‘‘યવત’’મિચ્ચાદિના ચો, દ્વિત્તં. મનુનો અપચ્ચં માનવો. માણવોપ્યત્ર, ણવો. મનુમ્હા જાતો મનુજો. ની નયે, નેતીતિ નરો, અરો. પુસ પોસને, ણો, પુરેતીતિ વા પોસો. પુર પૂરણે, સો, ઉસ્સોત્તં, રલોપો. પુનાતીતિ પુમા, પુ ¶ પવને, મો, સિસ્સા. પુરેતીતિ પુરિસો, પોરિસો ચ, ઇસો, રસ્સસ્સ દીઘતાય પૂરિસો ચ. એત્થ ચ મનુસ્સાદિપઞ્ચકં ઇત્થિયમ્પિ વત્તતે, નરાદયો તુ પુમેયેવ વિસિટ્ઠલિઙ્ગત્તા. તત્ર મનુસ્સ માનુસ મનુજ માણવેહિ નદાદિત્તા ઈપચ્ચયો, એકસકારલોપો, મનુસી, માનુસી, મનુજી, માણવી. મચ્ચા, ઇત્થિયમતો આપચ્ચયો.

વિદ્દસુપરિયન્તં પણ્ડિતે. પણ્ડા બુદ્ધિ સઞ્જાતા અસ્સાતિ પણ્ડિતો, તરત્યાદિ. પડિ ગતિયં વા, તો. બુજ્ઝતીતિ બુધો. વિદતિ જાનાતીતિ વિદ્વા, વિદ ઞાણે, વો, સિસ્સા. ભૂ સત્તાયં, અત્થે વિભાવેતિ પકાસેતિ સીલેનાતિ વિભાવી, ણી. રાગાદયો સમેતીતિ સન્તો, તો, સુન્દરો અન્તો અવસાનમેતસ્સાતિ વા સન્તો. સુન્દરા પઞ્ઞા યસ્સ સપ્પઞ્ઞો. કિન્નામ ન વિન્દતીતિ કોવિદો, નેરુત્તો, કું પાપં વિન્દતીતિ વા કોવિદો. ધી પઞ્ઞા યસ્સત્થીતિ સો ધીમા, સોભનં ઝાયતીતિ સુધી, ઝે ચિન્તાયં. ઝસ્સ ધો, ઈ, સુન્દરા ધી યસ્સાતિ વા સુધી. કવિ વણ્ણે, ઇ, ઇત્થિયં કવી ચ, કુ સદ્દે વા, ઇ, કવિ. બ્યઞ્જયતીતિ બ્યત્તો, અઞ્જ ગતિયં, તો. ભુજાદીનમન્તો નો દ્વિ ચ. વિસિટ્ઠો અત્તા યસ્સાતિ વા બ્યત્તો. ચક્ખ દસ્સને, યુ, વિચક્ખણો, વિચારેતીતિ વા વિચક્ખણો, નેરુત્તો. વિગતો સારદો એતસ્માતિ વિસારદો.

૨૨૯. મેધા ધારણા મતિ પઞ્ઞા યસ્સાતિ મેધાવી, વી. અતિસયમતિયુત્તતાય મતિમા. પઞ્ઞાય યોગતો પઞ્ઞો. વિસેસં જાનાતિ સીલેનાતિ વિઞ્ઞૂ, રૂ. વિદ ઞાણે, ઉરો, વિદુરો [વિદૂરો (ક.)]. રૂપચ્ચયે વિદૂ. ધીયોગા ધીરો, રો. વિસિટ્ઠદસ્સનસીલતાય ¶ વિપસ્સી, ણી. દોસં જાનાતીતિ દોસઞ્ઞૂ, રૂ. બુજ્ઝતીતિ બુદ્ધો, તો. દુ ગતિયં, અ, ઉસ્સાવો [દુ ગતિયં અબ્બો (સૂચિ)], દબ્બો. વિદ ઞાણે, દસુ.

૨૩૦-૨૩૧. મહિલાન્તં ઇત્થિસામઞ્ઞે. ઇસુ ઇચ્છાયં, તો, નદાદિ. સીમસ્સ અન્તો સીમન્તો, કેસવેસો, તંયોગા સીમન્તિની, ઇની. નરસ્સાયં નારી, ઇદમત્થે ણો. તિટ્ઠતિ ગબ્ભો યસ્સં, સા થી. ધા ધારણે વા, વણ્ણવિકારો, ઈ. બન્ધ બન્ધને, ઊ, બન્ધસ્સ વધાદેસો ચ [ણ્વાદિ ૩], વધૂસદ્દો સુણિસાભરિયાનમ્પિ વાચકો. વન સમ્ભત્તિયં, તો, ઇકારાગમો ચ. અઙ્ગ ગમનત્થો, યુ, અઙ્ગના, વિસિટ્ઠનારિયમ્પિ અઙ્ગના, તદા કલ્યાણઙ્ગનારીલક્ખણોપેતં પસત્થં હત્થપાદાદિકમઙ્ગમસ્સત્થીતિ અસ્સત્થ્યત્થે અઙ્ગા કલ્યાણે નપચ્ચયો [મોગ્ગલ્લાન ૪.૯૨]. વિરૂપેસુપિ મદો રાગમદો યસ્સા સા પમદા, વિસિટ્ઠનારિયંપ્યત્ર પમદા, તદા પકટ્ઠો મદો રૂપસોભગ્ગજનિતો ચેતોવિકારો યસ્સા સા પમદા. રૂપલાવણ્યસમ્પન્નતાય સુન્દરી, વિસિટ્ઠાયમ્પિ. કમનીયવુત્તિતાય કન્તા, કમુ કન્તિયં, તો. કન્તિયોગા વા કન્તા, વિસિટ્ઠાયમ્પિ. રમયતિ વિનોદયતિ નાયકં, સા રમણી, નન્દાદીહિ યુ, નદાદિ, વિસિટ્ઠાયમ્પિ. દય રક્ખણે, કમ્મનિ તો. અપ્પં બલં યસ્સા સા અબલા, અપ્પત્થોયં અકારો. માતુયા ગામો વિય ગામો યસ્સા ¶ સા માતુગામો, માતા વિય ગચ્છતીતિ વા માતુગામો, ગમુ ગમને, ણો, માતા વિય ગસતીતિ વા માતુગામો, ગસ અદને, મો, માતા વિય ગાયતીતિ વા માતુગામો, ગા સદ્દે, મો. મહી વિય સુચિં અસુચિમ્પિ લાતીતિ મહિલા, મહન્તેસુ બહૂસુપિ રત્તચિત્તેસુ ઇલતિ ગચ્છતીતિ વા મહિલા, ઇલ ગમને, મહ પૂજાયં વા, ઇરો, લત્તં, આ, મહિલા. મહેલાપ્યત્ર.

તિકં વિસિટ્ઠનારિયમેવ. લલ વિલાસે, નન્દાદીહિ યુ. લલ ઇચ્છાયન્તિ ચુરાદિગણતો વા યુ. ભયપકતિ ભીરુ, ભી ભયે, રુ, ‘‘ભીરુ અત્તે જને’ત્થિય’’ન્તિ રભસો. અતિસયિતકામા કામિની, કામો સિઙ્ગારરૂપો મદો યસ્સાત્થીતિ ઇની, સબ્બત્રેવં. વામલોચના, ભાવિની, નિતમ્બિની, રામાઇચ્ચાદીનિપિ વિસિટ્ઠનારીનામાનિ.

દ્વયં પઠમવયસિ વત્તમાનાયં.

અટ્ઠવસ્સા ભવે ગોરી, દસવસ્સા તુ કઞ્ઞકા;

સમ્પત્તે દ્વાદસે વસ્સે, કુમારીત્ય’ભિધીયતે [ચિન્તામણિટીકા ૧૬.૮].

ઇહ ત્વભેદોપચારેનેકત્તં. અઞ્ઞે પનાહુ ‘‘કઞ્ઞાસદ્દોયં પુમુનાભિસમ્બન્ધપુબ્બકે સમ્પયોગે નિવત્તેતી’’તિ. કુમાર કીળાયં, ચુરાદિ, કુમારયતીતિ કુમારી, અ, નદાદિ, સકત્થે કો, ણ્વુના વા સિદ્ધો. કમનીયતેતિ કઞ્ઞા, કન દિત્તિકન્તિગતીસુ, યો, ન્યસ્સ ઞત્તં, અ, આ.

યુવસદ્દતો ¶ પાટિપદિકતોતિ, યુવતિ. વરિત્થિપરિયાયસામઞ્ઞેપિ યુવતિસદ્દો પકત્યન્તરમત્થીતિ. તર તરણે, યુ, ઉત્તં, ઈ ચ.

૨૩૨. સાભિસેકા લદ્ધાભિસેકા રાજિત્થી મહેસી નામ, મહ પૂજાયં, કમ્મનિ ઇસો, ઇસ્સે, તતો ઈ, મહતિયો રાજિત્થિયો ઈસતિ અભિભવતીતિ વા મહેસી, ઈસ ઇસ્સરિયે, ઈ. મહેસિતો અઞ્ઞા રાજનારિયો ભોગિનિયો ભોગયોગા, ઈ, ઇની ચ. યાનારી પુરિસસ્સ સઙ્કેતં યાતિ, સા ‘‘ધવત્થિની, અભિસારિકા’’તિ ચોચ્ચતે. ધવં પતિં અત્થયતિ ઇચ્છતીતિ ધવત્થિની, અત્થ યાચનિચ્છાસુ, ઇની, અસતીવિસેસો. સર ગતિયં, અભિસરતિ સઙ્કેતન્તિ, ણ્વુ.

૨૩૩. છક્કં વેસિયં. ચતુસટ્ઠિકલાકુસલતાય, સીલરૂપાદિમત્તાય ચ ગણ્યતે આદીયતે ગણિકા, ગણ સઙ્ખ્યાને, ણ્વુ. વેસો આકપ્પો, તેનાતિસોભતે, કમ્મવેસેહિ વા ઇચ્છીયતેતિ. અતિસોભને, ઇચ્છત્થે વા યપચ્ચયો. વણ્ણસમ્પન્ના દાસી વણ્ણદાસી, દાસિમ્પિ હિ વણ્ણસમ્પન્નં કેચિ સામિકા ધનલોભેન ગણિકં કરોન્તિ. નગરં સોભેતીતિ નગરસોભિની. રૂપેન ઉપજીવતીતિ રૂપૂપજીવિની. અતિસયવેસયુત્તતાય વેસી.

દ્વયં અસતીસામઞ્ઞે. કુલાનિ અટતિ નાસયતીતિ કુલટા. બન્ધમનુબન્ધં કાયતીતિ બન્ધકી, નદાદિ.

૨૩૪. ચતુક્કં ઉત્તમનારિયં. વરો આરોહો સોણિ યસ્સા સા વરારોહા. ઉત્તમગુણયોગા ઉત્તમા. સોણિગારવેન ¶ મત્તગજો વિય બન્ધનગામિની મત્તકાસિની, કસ ગતિયં. વરવણ્ણયોગા વરવણ્ણિની, ઇની.

‘‘સીતે સુખોણ્હસબ્બઙ્ગી, ગિમ્હે યા સુખસીતલા;

ભત્તુ ભત્તા ચ યા નારી, સા ભવે વરવણ્ણિની’’તિ. રુદ્દો;

દ્વયં અખણ્ડિતચરિત્રાયં. પતિ સામિકોવ કમનીયો યસ્સા પતિબ્બતા, પતિમ્હિ વતમસ્સાતિ વા પતિબ્બતા. અસ ભુવિ, અન્તો, ઈ, આદિલોપો. સમેતીતિ વા સતી, સમુ ઉપસમે, અન્તો, ઈ.

દ્વયં કામરત્તરાજપુત્તાદિનો કુલસ્સ નિયતપતિયં. કુલાનુરૂપા ઇત્થી કુલિત્થી, કુલં પાલેતિ રક્ખતીતિ કુલપાલિકા, ણ્વુ.

૨૩૫. દ્વયં મતભત્તિકાયં. વિગતો ધવો ભત્તા યસ્સા વિધવા. પતિ સુઞ્ઞો નટ્ઠો યસ્સાતિ પતિસુઞ્ઞા.

દ્વયં અત્તિચ્છાય પત્યન્વેસિનિયં કઞ્ઞાયં. પતિં વરતિ ગવેસતીતિ પતિમ્બરા, દુતિયાયાલોપો. સયમેવ પતિં વરતીતિ સયમ્બરા, પઠમાયાલોપો, વર પત્થનાયં.

ચતુક્કં વિજાતાયં. વિજની ગબ્ભવિમોક્ખને, તો, વિજાયિત્થાતિ વિજાતા. સૂ અભિસવે, તો. જાતં અપચ્ચં પુત્તો એતિસ્સાતિ જાતાપચ્ચા. પસૂતાવ પસૂતિકા, કપચ્ચયો, ઇત્તઞ્ચ.

૨૩૬. દ્વયં ¶ દૂતિયં. યા પેસીયતે, સા દૂતી, દુ ગમને,તિ, ઈમ્હિ દૂતી. સઞ્ચારયતિ યથાભિમતન્તિ, ણ્વુ.

તિકં દાસિયં. દુ કુચ્છિતં અસતિ ભક્ખતીતિ દાસી, ઈ, દીયન્તે તાયાતિ વા દાસી, દા દાને, સો, ઈ ચ. ચિટ પેસને, કમ્મનિ ણો, ઈ. કુટં ઉદકકુમ્ભં ધારેતીતિ કુટધારિકા, ણ્વુ.

દ્વયં સુભાસુભનિરૂપિનિયં સંવરિકાદિમ્હિ. વર ગતિયં, કત્તરિ ઇની. સુભાસુભસ્સ ઇક્ખણં નિરૂપનં યસ્સાત્થીતિ, ઇ, સકત્થે કો. ઇમે દ્વે સદ્દા તુલ્યત્થા.

યા સયં ખત્તિયજાતિ યસ્સ કસ્સચિ ભરિયા, સા ખત્તિયાની, ખત્તિયા ચ. ખત્તિયસ્સાપચ્ચં ખત્તિયાની, આનો, ઈ. ણમ્હિ ખત્તિયા.

૨૩૭. પજ્જં અગ્ગિસક્ખિપુબ્બકતપાણિગહિતાયં ભરિયાયં, અઞ્ઞત્ર તૂપચારા. દારયન્તે યેનાતિ દારો, દર વિદારણે, અકત્તરિ ચ કારકે સઞ્ઞાયં ણો. જાયતિ પુત્તો યાયાતિ જાયા, જન જનને, યો, જનિસ્સ જા ચ, આ, જયતીતિ વા જાયા, જિ જયે, યો, જિસ્સ જા, આ, જાયા. કલ સઙ્ખ્યાને, અત્તો. ઘરં નેતીતિ ઘરણી, ણત્તં. ભરિતબ્બતો ભરિયા, ભર ભરણે, યો. પિયાયિતબ્બતો પિયા,પી તપ્પનકન્તીસુ, યો. પજં પુત્તં પાલેતીતિ પજાપતિ, પા પાલને,તિ, આત્તં, રસ્સત્તઞ્ચ ¶ . દ્વિન્નં પૂરણી દુતિયા. પઠમો ભત્તા, ભરિયા દુતિયા. સામિકસ્સ પાદે પરિચરતીતિ પાદપરિચારિકા, ણ્વુ. પતિની, પાણિગહિતા, સહધમ્મિનીતિપિ તસ્સાયેવ નામાનિ.

૨૩૮. તિકં સખિયં. તેસુ તેસુ કિચ્ચેસુ સહ ખાયતિ પકાસતીતિ સખી, સહપુબ્બો ખા પકાસનકથનેસુ, ઈ. અલ ભૂસને આપુબ્બો, ઇ. વયસા તુલ્યા વયસા, તુલ્યે સઞ્ઞાયં સો [પાણિનિ ૪.૪.૯૧ સુત્તે યપચ્ચયો દિસ્સતિ].

જરોવુચ્ચતિ ચોરસ્સામિકો, તસ્સાયં જારી, ણો, ઈ. સામિકં અતિક્કમ્મ અઞ્ઞત્ર ચરતીતિ, ઇની.

૨૩૯. પુમે તૂતિ લિઙ્ગન્તો તુસદ્દો ન પુબ્બં ભજતે. અર ગમને, તુ, અરસ્સુત્તં. રતિયા જાયતીતિ રજો, તિલોપો. પુપ્ફ વિકસને, પુપ્ફં.

તિકં રજસ્સલાયં. ઉતુયોગાઉતુની, ઇની. રજયોગા રજસ્સલા, સલો. પુપ્ફવન્તતાય પુપ્ફવતી. થીધમ્મિની, અવી, અત્તેયી, મલિની, ઉતુમતી, ઉદકીઇચ્ચાદીનિપિ તસ્સા નામાનિ.

તિકં ગબ્ભિનિયં. ગરુ અલહુકો ગબ્ભો કુચ્છિ એતિસ્સાતિ ગરુગબ્ભા. આપન્નો પત્તો ગબ્ભટ્ઠો સત્તો એતાયાતિ આપન્નસત્તા. ગબ્ભયોગા ગબ્ભિની.

તિકં ¶ યેન વેઠિતો ગબ્ભો કુચ્છિયં તિટ્ઠતિ, તત્રાસયેતિ ખ્યાતે. ગબ્ભો આસયતે તિટ્ઠત્યત્રાતિ, ણો. જરં એતીતિ જલાબુ. ઉ, રસ્સ લો, યસ્સ બો, જરાપુબ્બો ઇ ગતિયં. કલં જરતં લાતીતિ કલલો, કલ સઙ્ખ્યાને વા, અલો.

૨૪૦-૨૪૧. સત્તકં ભત્તરિ. ધૂ કમ્પને, સન્તાસં ધુનોતીતિ ધવો, અ. સં એતસ્સત્થીતિ સામિકો, આમિપચ્ચયો, સકત્થે કો, ઇપચ્ચયો વા, નિગ્ગહીતસ્સ મો, અસ્સ ચ દીઘો, સામિકો. ભર ભરણે, ભરતીતિ ભત્તા, રિતુ. કમુ ઇચ્છાયં, તો, ‘‘પક્કમાદીહિ ન્તો ચા’’તિ ન્તત્તં. પા રક્ખણે, અતિ, પતિ. વર ઇચ્છાયં, અ, વરો. પી તપ્પનકન્તીસુ, યો.

રતિકારણત્તા પતિનો ઉપ ઉપપતિ, સમાસે કતે અભિધાનતો પુબ્બનિપાતો, અપ્પધાનભૂતો વા પતિ ઉપપતિ. જર વયોહાનિમ્હિ, જીયન્તે અનેનાતિ જારો, દારો ચ.

સત્તકં પુત્તે. નરકે ન પતન્ત્યનેન જાતેનાતિ અપચ્ચં, પત ગતિયં, યો, ત્યસ્સ ચો, ન પતતિ ન વિચ્છિન્દતિ વંસો ¶ એતેનાતિ વા અપચ્ચં, પુત્તે, ધીતરિ ચ નિચ્ચનપુંસકોયં. પૂ પવને. પુનાતિ પિતરો તેનાતિ પુત્તો. ‘‘છદાદીહિ તત્રણ’’તિ તો. પૂરેતીતિ વા પુત્તો. અત્તતો જાતો અત્રજો, ‘‘અત્તજો’’તિપિ પાઠો. સુયતેતિ સુતો. સુ અભિસવે, સુણાતીતિ વા સુતો, તો, સુ સવને. તનુમ્હા જાતો તનુજો, તનયો ચ, યો, તનોતિ મુદન્તિ વા તનયો, અયો. સૂયતેતિ સૂનુ, કમ્મનિ નુ, સૂ પસવે.

પુત્તાદયો સૂનુપરિયન્તા ધીતરિ વત્તમાના ઇત્થિયં વત્તન્તિ. દુહિતા, ધીતા ચ સદા નારિયમેવ. દુહ પપૂરણે, રાતુ, ઓત્તાભાવો, ઇકારાગમો ચ. ધા ધારણે, રાતુ, આસ્સી. પુત્તાદયો ચ તે સામઞ્ઞેનેવ કુણ્ડગોલકાદીનં વાચકા. સવણ્ણાયં તુ ઊઢાયં સજાતો સયં જનિતો સુતો ઓરસો નામ. સજાતસદ્દેન કુણ્ડકગોલકખત્તાદિબ્યવચ્છેદો. જીવતિ ભત્તરિ જારજો સુતો કુણ્ડાખ્યો. મતે ભત્તરિ જારજો ગોલકાખ્યો. અરિયાસુદ્દજો સુતો ખત્તા નામ [ખત્તા અરિયાસુદ્દાનં (અમર ૨૦.૩)]. આદિના માગધાદીનં ગહણં. વુત્તઞ્હિ –

‘‘અમતે જારજો કુણ્ડો,

મતે ભત્તરિ ગોલકો’’તિ [અમર ૧૬.૩૬].

‘‘માગધો સુદ્દખત્તાજો’’તિ [અભિધાનુ ૫૦૩ ગાથા] ચ.

ઉરસા મનસા નિમ્મિતો, ઉરસદ્દા તતિયન્તા નિમ્મિતત્થે ણો, નિવિટ્ઠત્તા તેન નિમ્મિતોતિ વુચ્ચતિ. ઉરસિ ભવોતિ વા ઓરસો.

૨૪૨. ચતુક્કંપતિપતિનીનં ¶ યુગે, ‘‘દારા પુમે બહુત્તે ચ, દં કલત્રે નપુંસકે’’તિ [ચિન્તામણિટીકા ૧૬.૩૮] અમરમાલા, જંસદ્દો ત્વબ્યયો દારવચનો. તસ્મા ‘‘જમ્પતિ, દમ્પતી’’તિપિ ભવિતબ્બં, ઇધ પન કચ્ચાયનમતેનોદાહટા. જાયા ચ પતિ ચ જાયાપતિ. ઇતરીતરયોગદ્વન્દો. જાયા ચ પતિ ચ જાનિપતિ, તથા જાયમ્પતિઆદયો, જાયાસદ્દસ્સ પતિમ્હિ પરે જાનિ, તુદઞ્ચ, જાયઞ્ચ યદાદિના.

તિકં નપુંસકે. વિગતો રાગસ્સવો યસ્મા વસ્સવરો. સુ સવને, અરો. પણ બ્યવહારે, ડો, પડિ લિઙ્ગવેકલ્યે વા, ભૂવાદિ. ન ઇત્થી ન પુમા નપુંસકં, નિરુત્તિનયેન ઇત્થિપુમાનં પુંસકભાવો, નસ્સ ચ પકતિ. તતિયાપકતિ, સણ્ડો, કલીબન્તિપિ તસ્સ નામાનિ. તતિયા પકતિ તતિયપ્પકારો, સમજાતિકે ઇત્થિપુરિસે અપેક્ખિત્વા તતિયત્તં પકારસ્સ. પઠમા હિ પકતિ ઇત્થી, દુતિયા પકતિ પુરિસો, ઇતરપકતિ તતિયા પકતિ.

૨૪૩. છક્કં ઞાતિમત્તે, બન્ધુયેવ બન્ધવો, અ, ઉસ્સાવો. બન્ધતીતિ બન્ધુ, ઉ. સસ્સ અત્તનો જનો સજનો. સમાનં ગોત્તં કુલં અસ્સાતિ સગોત્તો, સમાનસ્સ સભાવો. ઞા અવબોધને, કમ્મેતિ, ઞાતિયેવ ઞાતકો, અત્તં, સકત્થે કો ચ. સુસદ્દોપ્યત્ર [સ્વ (અમર ૧૬.૩૬)].

દ્વયં ¶ સત્તપુરિસાવધિકેસુ નિકટઞાતીસુ. લોહિતેન સમ્બન્ધો સાલોહિતો, સમ્બન્ધસ્સ સાદેસો, પુબ્બનિપાતો ચ, સમાનં પિણ્ડદાનં યસ્સ સપિણ્ડો, સનાભયોપ્યત્ર [નાભિ સત્તપુરિસાવધિકકુલે (ચિન્તામણિટીકા ૧૬.૩૩)]. તિકં પિતરિ. તા પાલને, તો કત્તરિ. જનયતીતિ જનકો, ણ્વુ. પા રક્ખણે, રિતુ, અસ્સિત્તં.

૨૪૪. છક્કં માતરિ. અમ પૂજાયં, કમ્મનિ મો, બો ચ, અમ્મા, અમ્બા. જનયતીતિ જનની, યુ, નદાદિ. માન પૂજાયં, પુત્તં માનેતીતિ માતા, રાતુ, પાતીતિ વા માતા, પાતિસ્સ મો. જનેતીતિ જનેત્તિ,તિ. જનેતીતિ જનિકા, ણ્વુ, ઇત્તં.

અપ્પધાનભૂતા માતા ઉપમાતા, કુમારે ધારેતીતિ ધાતિ. ધા ધારણે,તિ. જાયાય ભરિયાય ભાતિકો કનિટ્ઠો ચ જેટ્ઠો ચ સાલો નામ, સસ્સ અત્તનો એસા સા, ભરિયા, તસ્સા ભાતા સાલો, જાયાય ભાતરિ અલો. સર ગતિચિન્તાહિંસાસુ વા, ણો, લત્તં, સાલ વિતક્કે વા, ચુરાદિ.

૨૪૫. સામિનો ભત્તુ ભગિની નનન્દા નામ, ન નન્દતીતિ નનન્દા, અત્તાભાવો નસ્સ વિભાસાધિકારા. નન્દ સમિદ્ધિયં, ભૂવાદિ.

દ્વયં ¶ અય્યિકાયં. માતુયા માતા માતામહી. પિતૂનં પિતરિ ચ માતરિ ચ આમહં યદાદિના, નદાદિ. અરહ પૂજાયં, ણ્વુ, રહસ્સ યો, અય ગતિમ્હિ વા, ણ્વુ, અય્યિકા.

માતુયા ભાતા માતુલો નામ, માતુયા ભાતા માતુલો, માતુ ભાતરિ ઉલપચ્ચયો. અસ્સ માતુલસ્સ પજાપતિ જાયા માતુલાની નામ, માતુલસ્સ ભરિયા માતુલાની, માતુલભરિયાયં આનો, નદાદિ, અથ વા માતુલસ્સ એસા માતુલાની, ઈ, અસ્સ આનો.

૨૪૬. જાયાપતીનં દ્વિન્નં જનની માતા સસ્સુ વુત્તા, સસ ગતિહિંસાપાનેસુ. તપ્પિતા તેસં જાયાપતીનં પિતા પન સસુરો નામ, સસધાતુમ્હા ઉરો. ભગિનિયા પુત્તો પન ભાગિનેય્યો નામ, ભગિનિયા અપચ્ચં ભાગિનેય્યો, ણેય્યો.

૨૪૭. દ્વયં સુતસ્સ, સુતાય ચ પુત્તેસુ. નહ બન્ધને, રિતુ, ની નયે વા. પુત્તસ્સ પુત્તો પપુત્તો, ત્તલોપો, ઉસ્સત્તઞ્ચ. સામિભાતા દેવરો નામ, અથ વા સામિભાતા કનિટ્ઠો સામિનો ભાતા દેવરો નામ. જેટ્ઠો તુ સસુરો એવોચ્ચતે. દિવુ કીળાયં, અરો.

દ્વયં ¶ ધીતુપતિમ્હિ. જન જનને, રિતુ, અસ્સાત્તં, નસ્સ માદેસો ચ. દ્વયં પિતુપિતરિ. પિતુનો પિતા પિતામહો.

૨૪૮. હુસાન્તાનિ પદેન પદેન નામાનિ. માતુયા ભગિની માતુચ્છા, ચ્છો. પિતુનો ભગિની પિતુચ્છા, પિતુભગિની પિતુચ્છા ભવેત્યત્થો.

પિતામહસદ્દો ન કેવલં જનકપિતરમેવ વદતિ, અથ ખો જનકપિતુપિતાદયોપીતિ એત્થાપિ ‘‘પપિતામહો’’ ઇચ્ચુદાહટો. પિતુનો અય્યકો પય્યકો, તુલોપો. સુ સવને, ણ્હા. ણિસમ્હિ સુણિસા. સમ્હિ હુસા, હત્તં. સબ્બત્ર ‘‘ઇત્થિયમતો આપચ્ચયો’’તિ આ.

૨૪૯. ચતુક્કં એકોદરે ભાતરિ. સમાનોદરે ઠિતો સોદરિયો, સમાનસ્સ સો. સમાનો ગબ્ભો સગબ્ભો, તત્ર ભવો સગબ્ભો, ણો. સમાનોદરે જાતો સોદરો. સમાનોદરે જાતો સહજો. સહસદ્દો તુલ્યવચનો.

માતાપિતૂ તે દ્વે જના પિતરો વુચ્ચન્તે. ઉભિન્નમ્પિ જનકબ્યપ્પદેસનિયતત્તા અભેદવચનિચ્છાયં પિતુત્તમત્થેવ. નન્વભેદા જાતિ, તસ્સા ચોભયત્ર સત્તાદેકત્તં, ન ચ જાતિયા ¶ લિઙ્ગસઙ્ખ્યા ભવન્તિ, અદબ્બત્તા બહુવચનં ન સિયાતિ? નેસ દોસો, ન હિ જાતિપદત્થિકસ્સ ન દબ્બં, દબ્બપદત્થિકસ્સ વા ન જાતીતિ. કિન્તુભયેસંપ્યુભયપદત્થો ઇહાત્થવિસેસો. જાતિપદત્થિકસ્સ જાતિ પધાનભૂતા દબ્બં ગુણભૂતં, દબ્બપદત્થિકસ્સ તુ વિપરિયયો, તત્ર જાતિવચનિચ્છાયં દબ્બે વિય લિઙ્ગસઙ્ખ્યા વત્તબ્બા, તસ્સ ચ બહુત્તા બહુવચનં. પુબ્બે વિયાભેદવચનિચ્છાયં પુત્તો ચ ધીતા ચ પુત્તા વુચ્ચન્તે, જઞ્ઞત્તઞ્હિ પુત્તબ્યપદેસનિયતં ધીતરિપ્યત્થિ, વિપરિયયે તુ ન ભવત્યનભિધાનતો. ભેદવચનિચ્છાયં પુત્તધીતરોતિ ભવતિ.

૨૫૦. સસ્સુ ચ સસુરો ચ સસુરાતિ વુચ્ચન્તે. તદપચ્ચોહનસમ્બન્ધિનિબન્ધના હિ બ્યપ્પદેસો સસ્સુયમ્પિ ઠિતો. ભેદવચનિચ્છાયં તુ પુબ્બે વિય પચ્ચત્થં સદ્દનિવેસો. ભાતા ચ ભગિની ચ ભાતરો વુચ્ચન્તે. એકગબ્ભોસિતત્તં ભાતુબ્યપ્પદેસનિયતં ભગિનિયંપ્યત્થિ. તતો એકગબ્ભોસિતત્તસ્સાભેદવચનિચ્છાયં ઉભો ભાતરો વુચ્ચન્તે. એત્થ ચ સબ્બત્રાપિ વિરૂપેકસેસો દટ્ઠબ્બો. દુવિધો હિ એકસેસો સરૂપાસરૂપવસેન. તત્ર સરૂપેકસેસે બહુવચનમેવ, ઇતરત્ર પન દ્વિવચનં, યથા પુરિસો ચ પુરિસો ચ પુરિસા, નામઞ્ચ રૂપઞ્ચ નામરૂપઞ્ચ નામરૂપં, માતા ચ પિતા ચ પિતરોતિ.

બાલ્યયોબ્બનવુડ્ઢત્તાનિ તીણિ વયાનિ. તત્ર તિકં બાલ્યે. દ્વયં યોબ્બને. બાલસ્સ ભાવો બાલત્તં, ત્તં. તાપચ્ચયે બાલતા. ણ્યમ્હિ બાલ્યં, અથ વા બલ પાણને, બલન્તિ અસ્સસિતપસ્સસિતમત્તેન ¶ પણન્તીતિ બાલા, બલ્યન્તે સંવરીયન્તેતિ વા બાલા, બલ સંવરણે. તેસં ભાવો બાલત્તાદિ. યુવસ્સ ભાવો યોબ્બઞ્ઞં, યોબ્બનઞ્ચ, ભાવે ણ્યો, ણો ચ, અથ વા યુ મિસ્સને, યુ, ઉસ્સ ઉવાદેસો, વુદ્ધિ. તેસં ભાવો યોબ્બઞ્ઞાદિ.

૨૫૧. યે જરાકતા સુક્કા કેસાદયો, તે પલિતં નામ સિયું, તેસં વા યં સુક્કત્તં, તં પલિતં નામ. પચ પાકે, ઇતો, ચસ્સ લત્તઞ્ચ.

દ્વયં વલિપલિતાદિમતિ કાયપરિપાકે. જીયન્તિ વુડ્ઢા ભવન્તિ અસ્સં જરા, જર વયોહાનિમ્હિ, જરા એવ જરતા, સકત્થે તાપચ્ચયો. વિસ્સસાતિપિ જરાય નામં. વિસેસેન સંસતે અધો પાતયતીતિ વિસ્સસા. સંસતિ’રયં પમાદત્થો, અવસંસનત્થો ચ, ઇહ અવસંસનત્થો, નિગ્ગહીતલોપો, દ્વિત્તઞ્ચ.

બાલ્યયોબ્બનવુડ્ઢત્તાનિ પુબ્બે વુત્તાનિ. ઇદાનિ તબ્બતિનામાન્યાહ. તત્ર અદ્ધં છાપસામઞ્ઞે. પુથ, પથ વિત્થારે, ઉકો, પુથુકો, પલ ગમને, ણ્વુ, અસ્સિત્તં, દ્વિત્તઞ્ચ, પિલ્લકો. છુપ સમ્ફસ્સે, ઉસ્સાત્તં, છાપો. કુમાર કીળાયં, કુમારો. બલ પાણને, ણો, બાલો, પૂ પવને, તો, સકત્થે કો, પોતકો, ઇત્થિયં પોતકી. પોતો, સાવો, સાવકો, અબ્ભકો, ડિમ્ભો, સુસુકો, સુસુઇચ્ચાદીનિપિ છાપસામઞ્ઞત્થાનિ.

૨૫૨. બાલસામઞ્ઞવાચકાનિ ¶ દસ્સેત્વા વિસેસબાલનામાનિ દસ્સેતુમાહ ‘‘અથુ’’ચ્ચાદિ. ઉત્તાનો, ઉત્તાનં વા સયતીતિ ઉત્તાનસયો. કપચ્ચયે ઉત્તાનસેય્યકો. થનં પિવતીતિ થનપો, ડિમ્ભસદ્દોપ્યત્ર.

૨૫૩. સત્તકં તરુણે.

આસોળસા ભવે બાલો,

તરુણો તુ તતો ભવે;

વુદ્ધો તુ સત્તત્યાયુમ્હા,

તીણિ વયાનિ લક્ખયે.

તર તરણે, ઉણો. વયસિ યોબ્બને તિટ્ઠતીતિ વયટ્ઠો, તો, ‘‘વયો બાલ્યાદિ પક્ખી ચ, યોબ્બનઞ્ચ વયો ક્વચી’’તિ [ચિન્તામણિટીકા ૧૬.૪૨] રુદ્દો, દહ ભસ્મીકરણે, અરો, યુ મિસ્સને, અ, ઉવાદેસો, સિસ્સાકારો. સસ પ્લુતગતિમ્હિ, ઉ, અસ્સુત્તં, સુસુ, તરુણસ્સ વા પાટિપદિકસ્સ સુસ્વાદેસો. મનુનો અપચ્ચં માનવો, વણ્ણવિકારો, નસ્સ ણત્તં, માણવો. કુચ્છાયં કપચ્ચયો, માણવકોતિ સિદ્ધં. વુત્તઞ્ચ –

‘‘અપચ્ચે કુચ્છિતે મૂળ્હે, મનુતોસ્સગ્ગિકો મતો’’તિ [મહાભાસ્સ ૪.૧.૧૬૧] દર વિદારણે, ણ્વુ.

દ્વયં સુખવડ્ઢિતે કુમારે, સુખો કુમારો સુકુમારો, ખલોપો, સુખેન એધતિ વદ્ધતીતિ સુખેધિતો. ‘‘સુખોચિતો’’તિપિ ¶ પાઠો, સુખં ઉચિતં સમ્પિણ્ડિતં એત્થાતિ સુખોચિતો, ઉચ સમવાયે.

૨૫૪-૨૫૫. દ્વિપાદેન વુડ્ઢસ્સ નામાનિ. આયુમહત્તં લાતીતિ મહલ્લકો, ણ્વુ, દ્વિત્તં. વડ્ઢ વડ્ઢને, કત્તરિ તો, તસ્સ ઢો, ડ્ઢસ્સ ડો, અસ્સુત્તં, ધા ગતિનિવત્તિયં, ઇરો, ધસ્સ થત્તં, ઇસ્સ એત્તં. જર વયોહાનિમ્હિ, કત્તરિ તો, તસ્સ ઇન્નાદેસો, ધાત્વન્તલોપો, ણત્તઞ્ચ, જિણ્ણો, સકત્થે કમ્હિ જિણ્ણકો. પકતં વયો યોબ્બનમસ્સાતિ પવયોતિપિ વુડ્ઢસ્સ નામં.

વલિનન્તાનિ પાદેન નામાનિ. તત્ર તિકં જેટ્ઠભાતરિ. અગ્ગે પુરે કાલે, પુબ્બે ચ કાલે જાયતીતિ અગ્ગજો, પુબ્બજો ચ. અયઞ્ચ વુડ્ઢો અયઞ્ચ વુડ્ઢો, અયમિમેસં વિસેસેન વુડ્ઢોતિ જેટ્ઠો, વુડ્ઢસદ્દા ઇટ્ઠપચ્ચયો, ‘‘વુડ્ઢસ્સ જો ઇયિટ્ઠેસૂ’’તિ વુડ્ઢસ્સ જો. અલોપે પરસ્સાસવણ્ણત્તં.

તિકં પચ્છાજાતે ભાતરિ. અયઞ્ચ યુવા અયઞ્ચ યુવા, અયમિમેસં વિસેસેન યુવાતિ કનિટ્ઠો, કનિયો [કણિટ્ઠો કણિયો (ક.)] ચ. ઇયિટ્ઠેસુ યુવસદ્દસ્સ કનાદેસો [કણાદેસો (ક.)]. અનુ પચ્છાકાલે જાતો અનુજો. જઘઞ્ઞે પચ્છાકાલે જાતો જઘઞ્ઞજો. અપરસ્મિં પચ્છાકાલે જાતો અપરજોતિ દ્વેપ્યત્ર.

વલિ ¶ સિથિલં તચો ચમ્મં યસ્સ વલિત્તચો, દ્વિત્તં. વલિ ચમ્મમેતસ્સત્થીતિ વલિનો, ઇનો. ઉત્તાનસયાદયો વલિનન્તા વાચ્ચલિઙ્ગત્તા તીસુ લિઙ્ગેસુ વત્તન્તિ, યથા – ઉત્તાનસયો બાલો, ઉત્તાનસયા કુમારી, ઉત્તાનસયં નપુંસકં.

૨૫૬. પઞ્ચકં મત્થકે. સિ સયે, સો, દીઘો ચ, અઙ્ગેસુ ઉત્તમઙ્ગત્તા ઉત્તમઙ્ગં, ઉત્તમો ચ તં અઙ્ગઞ્ચાતિપિ ઉત્તમઙ્ગં. સીસઞ્ચ ઉત્તમઙ્ગઞ્ચ સીસોત્તમઙ્ગાનિ. સિ સેવાયં, રો, સેવન્તિ એતેનાતિ સિરો. મુદ તોસે, ધો. સિસ્સાકારો. મસ આમસને, ત્થો, સકત્થે કો ચ, મસિ પરિમાણે વા.

પજ્જદ્ધં કેસે. કે મત્થકે સેતિ તિટ્ઠતીતિ કેસો. સત્તમિયાલોપો, કતિ છેદને, અલો, અસ્સુત્તં. વલ સંવરણે, કમ્મનિ ણપચ્ચયો, વાલો. ઉત્તમઙ્ગે સીસે રુહતીતિ ઉત્તમઙ્ગરુહો. મુદ્ધનિ જાયતીતિ મુદ્ધજો. વાલો ચ ઉત્તમઙ્ગરુહો ચ મુદ્ધજો ચેતિ ઇતરીતરયોગદ્વન્દો. ચિકુરો, કચોતિપ્યત્ર. ચિ ચયને, કુર સદ્દે, અનેકત્થત્તા છેદને. વડ્ઢમાનો ચિકરીયતેતિ ચિકુરો, કચ બન્ધને, અ.

૨૫૭. કુસુમગબ્ભા કેસા કેસચૂળા મુત્તિકાદિના બહિ સંયતા સન્થતા ધમ્મિલો નામ. એકતો કત્વા ધરીયતિ ¶ બન્ધીયતીતિ ધમ્મિલો, કમ્મનિ ઇલો. ધમ્મેન નાનાદેસિયમનુસ્સાનં સમાચારેન ઇલતીતિ વા ધમ્મિલો, ઇલ ગમને.

દ્વયં કુમારાનં સિખાપઞ્ચકે, ચૂળત્તયેતિ કેચિ. કાકાનં પક્ખસણ્ઠાનત્તા કાકપક્ખો. સિખા એવ સિખણ્ડકો, સકત્થે કો. સિખાસિખણ્ડસદ્દાનમભેદત્તાયેવ હિ ‘‘સિખણ્ડી, સિખી ચા’’તિ મોરો વુત્તો.

પાસો, હત્થો ચ ઇમે દ્વે કેસચયે કેસપરિયાયતો પરે હુત્વા કેસાનં કલાપે વત્તન્તિ, ન કેવલા, યથા – કેસપાસો કેસહત્થો ઇચ્ચાદિ. પા રક્ખણે, પાતિ રક્ખતિ અવયવેતિ પાસો, સો, પસ બન્ધનેતિ કેચિ, ણો. હન ગતિયં, અવયવા નિહનન્તિ એત્થાતિ હત્થો, થો, પક્ખોપ્યત્ર.

તાપસાનં વતીનં તહિં કેસચયે જટાસદ્દો વુચ્ચતિ, જટ જટને, જટ સઙ્ઘાતે વા, ‘‘ઇત્થિયમતિયવો વા’’તિ અ.

૨૫૮. પોસિતભત્તાદીહિ યા બન્ઝતે, તત્ર વેણી, પવેણી ચ. વી પજને, પજનં ગબ્ભવિમોક્ખો, વી તન્તસન્તાને વા, ણી. પક્ખે પવેણી.

દ્વયં સીસમજ્ઝટ્ઠચૂળાયં. ચૂળ સઞ્ચોદને, ચૂળ હાવકરણે વા, અ. સિખા વુત્તા. કેસપાસીપ્યત્ર, નદાદિ.

નારીનં ¶ કેસમજ્ઝમ્હિ પદ્ધતિ ઉજુગતમગ્ગો સીમન્તોતિ મતો કથિતો. સીમસ્સ અન્તો સીમન્તો, સી સયે વા, અન્તો, મજ્ઝે મકારવણ્ણાગમો.

૨૫૯. તિકં લોમે. લૂ છેદને, વડ્ઢમાનં લૂયતેતિ લોમં, મો. તનુમ્હિ રુહતીતિ તનુરુહં, અ. રુહ જનને, રૂહ પાતુભાવે વા, મો, હલોપો, ઓત્તઞ્ચ, લૂ છેદને વા, મો, લસ્સ રત્તં, રોમં. અક્ખિમ્હિ જાતં લોમં પમ્હં, પખુમઞ્ચોચ્ચતે. પમિનોતિ તેનાતિ પમ્હં, પપુબ્બો મા પરિમાણે, હપચ્ચયો. અક્ખિનો પક્ખદ્વયે જાતં પખુમં, ઉમો, કલોપો ચ.

પુમમુખે પુરિસાનં મુખે વુત્તં [પવુટ્ઠં (ક.)] લોમં મસ્સુ નામ, મસ આમસને, સુ, મસ્સુ.

તિકં ભમુમ્હિ. ભમ અનવટ્ઠાને, ઊ, મલોપો, ભૂ. ઉમ્હિ ભમુ, કપચ્ચયે ભમુકો. ભમુકસહચરણતો ભમુ પુલ્લિઙ્ગો.

૨૬૦. તિકં નેત્તોદકે. ખિપ પેરણે, પો, ઇસ્સત્તં. નેત્તે જાતં જલં નેત્તજલં. અસ અધોપતને, સુ, અસ્સુ. નેત્તજલઞ્ચ અસ્સુ ચાતિ દ્વન્દો. અસ્સુ નપુંસકે.

દ્વયં ¶ અક્ખિપુત્તલિકાયં. નેત્તે દિસ્સમાના તારા નેત્તતારા. કઞ્ઞાસદ્દતો તદ્ધિતો અપચ્ચયો, કઞ્ઞાસદ્દસ્સ કનીનાદેસો, ઇત્થિકતાકારપરે કે પુબ્બો અકારો ઇકારમાપજ્જતે [કાતન્ત ૨.૨.૬૫], કનીનિકા. તારકાપ્યત્ર.

છક્કં મુખવિવરે, કવયો પન તદુપલક્ખિતેપિ સમુદાયે યુજ્જન્તે. વદ વિયત્તિયં વાચાયં, કરણે યુ. મુ બન્ધને, ખો, ઓત્તાભાવો નિપાતના, મુખં. સબ્બધરકતે પન ખઞ્ઞતેતિ ધાતુના મુખન્તિ નિપાતિતં, ખનુ અવદારણે. તુડિ તોડને, અ. તનુ વિત્થારે વા, ડો, અસ્સુત્તં. વદતિ તેનાતિ વત્તં, તો, વુચ્ચતે અનેનાતિ વા વત્તં. વદ વિયત્તિયં વાચાયં, તો. લપ વચને, કરણે યુ. આનન્તિ અસન્તિ અનેનાતિ આનનં, અન પાણને, યુ. અસ્સંપ્યત્ર. અસ ભક્ખને. કરણે સો.

૨૬૧. અડ્ઢં દન્તે. દ્વીસુ ઠાનેસુ દ્વિક્ખત્તું વા જાયતેતિ દ્વિજો. લપને મુખે જાયતીતિ લપનજો. દા અવખણ્ડને, દાયતિ ભક્ખમનેનાતિ દન્તો, અન્તો, દસ અદને વા, દસન્તિ ભોજ્જમનેનાતિ દન્તો, અન્તો, ધાત્વન્તલોપો. દમુ દમને વા, તો. દંસ દંસને, દંસતે વિલિખ્યતે ભક્ખમનેનાતિ દંસનો, યુ. રદ વિલેખને, યુ, રદનો. અમ્હિ રદો.

દન્તભેદસ્મિં દન્તવિસેસે દાઠાસદ્દો. ઇત્થિલિઙ્ગોયં. દંસધાતુતો ઠો, દંસિસ્સ ચ દા, દાઠા, મુદ્ધજદુતિયોયં. અક્ખિકોટીસુ ¶ વામદક્ખિણનેત્તાનં અન્તેસુ અપાઙ્ગો વત્તતિ, સરીરઙ્ગસઙ્ખાતસ્સ કણ્ણસ્સ અપ સમીપં અપાઙ્ગો.

૨૬૨. ચતુક્કં ઓટ્ઠે. દન્તે આવરતિ છાદયતીતિ દન્તાવરણં. ઉસ દાહે, તો, ‘‘સાદિસન્તપુચ્છભન્જહંસાદીહિ ટ્ઠો’’તિ સહાદિબ્યઞ્જનેન ટ્ઠો, ઓત્તદ્વિત્તાનિ, ઓટ્ઠો. ગદ્રભેપ્યયં. અથ વા ઉસ દાહે, ટ્ઠો, ઓત્તદ્વિત્તાદિ, ઉભયત્રાપિ મુદ્ધજદુતિયો, ઈસં કિઞ્ચિ કાલં ધારેતિ ભક્ખમેત્થાતિ અધરો, ઈસત્થો હ્યત્ર અકારો.

‘‘અ પુમે માધવે ઞેય્યો,

પટિસેધે તદબ્યયં;

ઈસત્થે ચ વિરુદ્ધત્થે,

સદિસત્થે પયોગતો’’તિ. –

હિ એકક્ખરકોસે વુત્તં. દસને દન્તે છાદયતીતિ દસનચ્છદો. એત્થ કેચિ અધરસદ્દેન હેટ્ઠિમોટ્ઠમેવાહુ, તેસં વચનં ‘‘નેત્તન્તાધરપાણિપાદયુગલેહિ’’ચ્ચાદીહિ મહાકવિપયોગેહિ અસંસન્દનતો ન ગહેતબ્બં.

તિકં કપોલે. ગડિ વદનેકદેસે, અ, ધાતુપ્પક્રિયત્થઞ્હિ ધાતુપાઠવચનં, સબ્બત્રાપ્યેવં. કેન જલેન પૂરિયતેતિ કપોલો, અલો, કપ અચ્છાદને વા, ઓલો, કપોલો, નદાદિ. ગણ્ડી. અધરા અધોભાગો ચુબુકં નામ, ચિબુકંપ્યત્ર. ચિબુ ઓલમ્બકે, ણ્વુ, અસ્સુત્તં.

૨૬૩. દ્વયં ¶ ગીવાય પુરોભાગે. ગલ અદને, કરણે અ, ગિલ ગિલને વા, ગિલતિ અનેનાતિ ગલો, ઇસ્સત્તં. કણ સદ્દત્થો દણ્ડકો ધાતુ, ઠો, કણ્ઠો, મુદ્ધજદુતિયોયં.

તિકં એકત્થં. ગા સદ્દે, ઈવો. કં સીસં ધરતીતિ કન્ધરા. સિરં ધરતીતિ સિરોધરા, સિરો ધિય્યતે અસ્સન્તિ વા સિરોધરા, ધા ગતિનિવત્તિયં, અરો.

સુવણ્ણમયો આલિઙ્ગો મુરજભેદો, તેન સન્નિભા સદિસા યા ગીવા, સા કમ્બુગીવા મતા, મહાપુરિસલક્ખણમેતં. અથ વા યા ગીવા તીહિ લેખાહિ અઙ્કિતા લક્ખિતા, સા કમ્બુગીવા મતા, મહાપુરિસલક્ખણમેતઞ્ચ. કમ્બુ વુચ્ચતિ સુવણ્ણં, કમ્બુમયેન આલિઙ્ગેન સન્નિભા ગીવા કમ્બુગીવા, કમ્બ સંવરણે, ઉ, કમ્બુ.

૨૬૪. તિકં ખન્ધે. અન ગતિયં, સો. ભુજાનં સિરો મત્થકં ભુજસિરો. કં મત્થકં દધાતીતિ કન્ધો, સો એવ ખન્ધો કકારસ્સ ખકારકરણવસેન, ખમતિ ભારન્તિ વા ખન્ધો, ખમુ સહને, તો, તસ્સ ધો, મસ્સ નો, નિગ્ગહીતં વા ¶ . તસ્સન્ધિ તસ્સ ખન્ધસ્સ મજ્ઝં જત્તુ નામ, યં ખન્ધાનં મજ્ઝે તિટ્ઠતિ. જન જનને, જર વયોહાનિમ્હિ વા, તુ, જત્તુ, તં નપુંસકં.

દ્વયં બાહુમૂલે. બાહૂનં ભુજાનં મૂલં બાહુમૂલં. કચ બન્ધને, છો. અસ્સ કચ્છસ્સ અધોભાગટ્ઠાનં પસ્સં વુચ્ચતિ, દિસ પેક્ખને, અપચ્ચયો, દિસસ્સ પસ્સાદેસો.

૨૬૫. તિકં બાહુમ્હિ. વહતિ અનેનાતિ વાહુ, વાહુ એવ બાહુ, કુ [ણ્વાદિ ૬]. ભુઞ્જતે અનેનાતિ ભુજો. ભુજ પાલનજ્ઝોહારેસુ. બાહુ ચ ભુજો ચેતિ દ્વન્દો, એતે દ્વે દ્વીસુ, ઇત્થિયં ભુજા. વહતિ યાયાતિ બાહા. અપરોસદ્દોપ્યત્ર [અ પારોસદ્દોપ્યત્ર (ક.), અ પવેટ્ઠસદ્દોપ્યત્ર (?)].

તિકં હત્થે. હસ હસને, થો. હર હરણે વા. નક્ખત્તેપ્યયં. કર કરણે, અ. પણ બ્યવહારથુતીસુ, ઇ. પા રક્ખને વા, ણિ. કરો ચ પાણિ ચ કરપાણયો. પઞ્ચસાખો, સયોપ્યત્ર.

પકોટ્ઠન્તો હત્થગણ્ઠિ મણિબન્ધો નામ. પકોટ્ઠો નામ આમણિબન્ધં કપ્પરસ્સ અધોભાગો. મણિવિકતિં બન્ધતિ એત્થાતિ મણિબન્ધો. કુસ અક્કોસે, ઠો, પકોટ્ઠો.

દ્વયં ભુજમજ્ઝગણ્ઠિમ્હિ. કપુ હિંસાયં, અરો. કુપ્પરોતિપિ પાઠો, તદા અસ્સુત્તં. કપુ હિંસાયં, ઓણિ, કપોણિ, ઇત્થિયં. કફોણીપ્યત્ર, તત્થ પસ્સ ફત્તં.

૨૬૬. પાણિસ્સ ¶ પાણિતલસ્સ સમ્બન્ધીનં મણિબન્ધકનિટ્ઠાનં દ્વિન્નં અન્તરં બહિટ્ઠાનં કરભો વુચ્ચતિ, યેન કુમારકા સત્થં કત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં પહરન્તિ, કર હિંસાયં, અભો, કર કરણે વા.

દ્વયં અઙ્ગુલિમત્તે. કરસ્સ પાણિસ્સ સાખા કરસાખા. અગિ ગત્યત્થો, અઙ્ગ ગમનત્થો વા, ઉલિ. ઇત્થિલિઙ્ગોયં [(નદાદિ) (ક.)], અઙ્ગુલિ.

તા અઙ્ગુલિયો પઞ્ચપ્પભેદા, યથા – અઙ્ગુટ્ઠો તજ્જની મજ્ઝિમા અનામિકા કનિટ્ઠા ચેતિ કમા સિયું. અઙ્ગ ગમનત્થો, અસ્સુત્તં, અગ્ગે પુરે તિટ્ઠતીતિ વા અઙ્ગુટ્ઠો, નિગ્ગહીતાગમો, અસ્સુત્તઞ્ચ. તજ્જ હિંસાયં, તજ્જેતિ યાય, સા તજ્જની, યુ, નદાદિ. મજ્ઝે તિટ્ઠતીતિ મજ્ઝિમા. નત્થિ નામમસ્સાતિ અનામિકા, સકત્થે કો. અતિસયેન ખુદ્દકાતિ કનિટ્ઠા. યુવપ્પાનં કન, કણ વા ઇયિટ્ઠેસુ.

૨૬૭. તજ્જન્યાદીહિ યુતે અઙ્ગુટ્ઠે તતે પસારિતે સતિ પદેસાદિકા ચતસ્સો સઞ્ઞા કમતો સિયું, યથા – તજ્જનીયુતે ¶ અઙ્ગુટ્ઠે તતે પદેસો. દિસ પેક્ખને. મજ્ઝિમયુતે અઙ્ગુટ્ઠે તતે તાલો, તલ પતિટ્ઠાયં. અનામિકાસહિતે અઙ્ગુટ્ઠે તતે ગોકણ્ણો, ગોકણ્ણસદિસત્તા, તપ્પમાણત્તા વા ગોકણ્ણો, અથ વા ગોકણ્ણો નામ એકો મિગવિસેસો, તક્કણ્ણસદિસપ્પમાણત્તા ગોકણ્ણો, તાલો ચ ગોકણ્ણો ચ તાલગોકણ્ણા. લિઙ્ગભેદા ‘‘તાલગોકણ્ણવિદત્થી’’તિ ન વુત્તં, કનિટ્ઠાયુતે અઙ્ગુટ્ઠે તતે વિદત્થિ, વિતનોતીતિ વિતત્થિ, વિતત્થિ એવ વિદત્થિ, તનુ વિત્થારે,તિ, તસ્સ થો. વિદત્થિ. ‘‘કમા તતો’’તિપિ પાઠો.

કુઞ્ચિતો સઙ્કોચિતો પાણિ પસતાખ્યો, પપુબ્બો સર ગતિયં, તો. પમાણપ્પકરણતો વિતતઞ્જલિયેવાયં કવીહિ ઇચ્છિતો. સમ્પુટઞ્જલિ પનાયં, પસારિતસહિતા [પસારિતસહિતત્તા (ક.)] યસ્સ અઙ્ગુલિયો ભવન્તીતિ.

કુઞ્ચિતો ચ તતઙ્ગુટ્ઠો, સપતાકોતિ સમ્મતો;

પતાકેહિ તુ હત્થેહિ, સમ્પુટઞ્જલિ ઇચ્છિતો.

દેવતાનં ગરૂનઞ્ચ, પિતૂનઞ્ચે’ચ્છિતો પુરે;

અત્થપ્પકરણાદીહિ, ભેદો ઞેય્યો તહિં તહિં.

યથા જલઞ્જલિં દદાતિ, અઞ્જલિના પિવતિ, દેવોયં કતઞ્જલિરિતિ. પુટઞ્જલિસ્સ વા વક્ખમાનત્તા ઇધ વિતતઞ્જલિયેવ.

૨૬૮. તિકં સપ્પકોટ્ઠે વિતતકરે. રમુ કીળાયં, તનો, મલોપો, રતનં, મણિબુદ્ધાદીસુ ચ. કુક આદાને, ઉ ¶ , દ્વિત્તં. હસ ધાતુમ્હા થો, તો વા, હત્થો, હત્થસહિતત્તા વા પકોટ્ઠો હત્થો.

દ્વયં સમ્પુટઞ્જલિમ્હિ. કરમયો પુટો કરપુટો, અઞ્જ બ્યત્તિગતિકન્તીસુ, અલિ, અઞ્જલિ. કરપુટો ચ અઞ્જલિ ચેતિ કરપુટઞ્જલી.

દ્વયં નખે. કરે જાયતિ રુહતીતિ કરજો. નત્થિ ખં ઇન્દ્રિયં એત્થાતિ નખો, સઞ્ઞાસદ્દત્તા ન અત્તં, અવિસયત્તા વા. પુનબ્ભવો, કરરુહો, નખરોતિપિ નખસ્સ નામાનિ.

દ્વયં પુટઙ્ગુલિકરેતિખ્યાતે મુટ્ઠિમ્હિ. ખટ ઇચ્છાયં, ણ્વુ, ખદ હિંસાયં વા, દસ્સ ટો. મુ બન્ધને,તિ, તસ્સ ઠો, દ્વિત્તં.

૨૬૯. પસ્સદ્વયવિત્થતા પસ્સદ્વયેપિ વિતતા પસારિતા સહકરા સપાણયો દ્વે બાહૂ બ્યામો નામ, બ્યામીયતે અનેનાતિ બ્યામો, વિપુબ્બો યામ અઞ્છે. ઉદ્ધં ઉપરિ તતા વિતતા ભુજા ચ પોસો ચ તેસં સમુદિતાનં પમાણસદિસં પમાણં યસ્સ તસ્મિં ઉદ્ધન્તતભુજપોસપ્પમાણે પોરિસસદ્દો વત્તતિ. ભુજસદ્દેન સહકરા ભુજા ગય્હતે, એકસ્સ પમાણસદ્દસ્સ લોપો, પુરિસસ્સ પમાણં પોરિસં. પુરિસસદ્દો ચેત્થ સકરભુજપુરિસં વદતિ, તીસુ, યથા – પોરિસં જલં, પોરિસો હત્થી, પોરિસી યટ્ઠિ.

૨૭૦. દ્વયં ઉરસિ. ઉસ દાહે, રો, સલોપો, અર ગતિમ્હિ વા, અસ્સુકારો. હર હરણે, યો, રસ્સ દો. કોળં [કોટ્ઠ (ક.)] ¶ , ભુજન્તરં, વક્ખોતિપિ ઉરોનામાનિ. તિકં ઉરોજે. તનુ વિત્થારે, તનોતિ ઇચ્છન્તિ થનો, તસ્સ થો, થન દેવસદ્દે, થન ચોરિયે વા. કુચ સઙ્કોચને, કુચો. પયો ખીરં ધારેતીતિ પયોધરો. કુચો ચ પયોધરો ચાતિ દ્વન્દો.

થનગ્ગસ્મિં થનસ્સ અગ્ગે ચૂચુકં, નપુંસકે. ‘‘ચૂચુકો સો કુચાનન’’ન્તિ [ચિન્તામણિટીકા ૧૬.૭૭] તુ રતનકોસો, ચુ ચવને, ઉકો, દ્વિત્તં, દીઘો ચ, ચૂચુકં, ચન્ચુ ગતિયં વા, ઉકો, નલોપો, અસ્સૂકારો, ચૂચુકં.

દ્વયં પિટ્ઠે કાયસ્સ પચ્છાભાગે. પિટ સદ્દસઙ્ઘાતેસુ, તો. ઇતરત્ર તિ, પિસુ સેચને વા.

૨૭૧. તિકં તનુમજ્ઝે. મજ્ઝે ભવો મજ્ઝો. લગ સઙ્ગે, અ. મજ્ઝે ભવં મજ્ઝિમં. ચતુક્કં ઉદરે. કુસ અક્કોસે, છિ, સસ્સ ચો. ગહ ઉપાદાને, અનિ, ઈમ્હિ ગહણી, ગબ્ભં ગણ્હાતિ ધારેતીતિ વા ગહણી, ગબ્ભાસયસઞ્ઞિતો માતુકુચ્છિપ્પદેસો, તેજોધાતુમ્હિ પન યથાભુત્તાહારસ્સ વિપાચનવસેન ગણ્હનતો અછડ્ડનતો ગહણી. ઉપુબ્બો દર ગમને. ઉદરતિ ઉદ્ધં ગચ્છતિ વાયુ યત્રાતિ ઉદરં. ગુ સદ્દે, અભો, દ્વિત્તાદિ, ગબ્ભો. પિચણ્ડ જઠર તુન્દાપ્યત્ર.

કુચ્છિસમ્ભવે કુચ્છિટ્ઠે કોટ્ઠો, અન્તો ચાતિ ઇમે દ્વે વત્તન્તિ, કુસ અક્કોસે, તો, ઠો વા. અમ ગમનત્થો, તો.

૨૭૨. ચતુક્કં ¶ કટિયં. હનધાતુમ્હા યુ, હસ્સ દ્વિત્તં, હસ્સ જો, હનસ્સ ઘો ચ, જઘનં. નિચ્છયેન તમતીતિ નિતમ્બો, તમુધાતુમ્હા બો. સૂ પસવે, ણિ. કટ વસ્સાવરણેસુ, કટ્યતે આવરીયતે વત્થાદીહિ કટિ, ઇ, એતે દ્વે નારિયં. એત્થ ચ જઘનસદ્દેન ઇત્થિકટિયા અગ્ગભાગો, નિતમ્બસદ્દેન ઇત્થિકટિયા પચ્છાભાગો, સેસદ્વયેન કટિસામઞ્ઞં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં, વુત્તઞ્ચ ‘‘પચ્છા નિતમ્બો થીકટ્યા, જઘનં તુ પુરો ભવે’’તિ [અમર ૧૬.૭૪].

૨૭૩. લિઙ્ગન્તં લિઙ્ગસામઞ્ઞે. અઙ્ગે સરીરે જાયતીતિ અઙ્ગજાતં, અઙ્ગસદ્દો સરીરવાચકો, અઙ્ગમેતસ્સત્થીતિ કત્વા. રહસિ ઠાને જાતં અઙ્ગં રહસ્સઙ્ગં, સત્તમિયાલોપો, ઇસ્સત્તં, સસ્સ દ્વિત્તઞ્ચ. વત્થેન ગુય્હિતબ્બન્તિ વત્થગુય્હં. મિહ સેચને, કરણે યુ, મિહતિ રેતોમુત્તાનિ યેનાતિ મેહનં. નિપુબ્બો મિહ સેચને, તો, નિમિત્તં. ઉત્તમઙ્ગત્તા વરઙ્ગં. વજ ગતિયં, અસ્સીકારો, પચ્ચયેહિ વિના જાયતીતિ વા બીજં, વિરહત્તજોતકો હ્યેત્થ વિકારો. ફલ નિપ્ફત્તિયં, ફલતિ એતેન પુત્તન્તિ ફલં. લિઙ્ગતિ ‘‘ઇત્થી, પુરિસો’’તિ વિભાગં ગચ્છતિ યેનાતિ લિઙ્ગં. લિઙ્ગ ¶ ગમને, લીનં અપાકટં અઙ્ગન્તિ વા લિઙ્ગં. એતેસુ બીજફલસદ્દા અણ્ડેપિ વત્તન્તિ.

દ્વયં પુરિસલિઙ્ગપસિબ્બકે. અમ ગમને, ડો, અણસદ્દત્થો વા, ડો, અડિ અણ્ડત્થે વા, તો. કુસ અક્કોસે, ણો. અણ્ડસદ્દો ચેત્થ બીજેપિ, અણ્ડકોસોતિ સમુદિતમ્પિ કોસસ્સ નામં, ‘‘કુક્કુટચ્છાપકસ્સેવ અણ્ડકોસમ્હા’’તિ [પારા. ૧૩, ૧૪] હિ વુત્તં, અમરકોસેપિ [અમરકોસે ૧૬.૭૬] અણ્ડકોસોતિ સમુદિતેનેવ નામં વુત્તં. એત્થ ચ અણ્ડસ્સ બીજસ્સ કોસો અણ્ડકોસોતિ વિગ્ગહો કાતબ્બો.

દ્વયં ઇત્થિયા અઙ્ગજાતે. યુ મિસ્સને, અધિકરણેનિ, યોનિ, ઇત્થિયં પુમે ચાયં, ઇત્થી ચ પુમા ચ ઇત્થિપુમં, તસ્મિં. ભજન્તિ અસ્મિન્તિ ભગં. મારમન્દિર મારકૂપા ચાત્ર.

૨૭૪-૨૭૫. તિકં ઇત્થિપુરિસાનં સમ્ભવે. સુચિસ્સ પટિપક્ખો અસુચિ, ઇકારન્તો, દ્વીસુ, સમ્ભવલિઙ્ગો વા. સંપુબ્બા ભૂધાતુમ્હા અ. સક સામત્થિયં, તો, તસ્સ કો, અસ્સુત્તં, સુચ સોકે વા, કો.

દ્વયં વચ્ચમગ્ગે. પુનન્તિ અનેનાતિ પાયુ. પૂ પવને, ઉ, ઊસ્સાયો, પય ગમનત્થો વા, પયતિ વચ્ચમનેનાતિ પાયુ, ¶ કરણે ઉ, અયં પુરિસે પુલ્લિઙ્ગે વત્તતિ. ગુદ કીળાયં, અ. અપાનંપ્યત્ર.

અટ્ઠકં વચ્ચે. ગૂથ કરીસોસ્સગ્ગે, ગુપ ગોપને વા, થો. કિર વિકિરણે, ઈસો, કરીસં. વર વરણસમ્ભત્તીસુ, ચો, ગૂથઞ્ચ કરીસઞ્ચ વચ્ચઞ્ચેતિ દ્વન્દો, તાનિ વિકપ્પેન પુમે વત્તન્તિ, નિચ્ચં નપુંસકે, પુલ્લિઙ્ગત્તં તેસં કત્થચિયેવ, સબ્બત્ર નપુંસકત્તમેવ બહુલન્ત્યત્થો. મલ ચલને, અ, મલ ધારણે વા. સક સત્તિયં, સસ્સ છો. ઉચ્ચારીયતે જહ્યતેતિ ઉચ્ચારો, ઉપુબ્બો ચરધાતુ ચજને, ઉક્ખિપને ચ વત્તતિ. મિહ સેચને, લો, વણ્ણવિપરિયયો, ળત્તઞ્ચ. અવકરીયતેતિ ઉક્કારો, અવસ્સુત્તં, કિર વિક્ખિપને. સમલંપ્યત્ર. સમુ ઉપસમે, અલો.

દ્વયં મુત્તે. સુ સવને, સવનં સન્દનં, ચુરાદિ, ણો. મુચ મોચને, તો, મુત્ત પસ્સાવે વા. ઉચ્ચતે કથીયતે. ગોમુત્તે ગવં સમ્બન્ધિનિ મુત્તે પૂતિમુત્તસદ્દો વત્તતિ. અજ્જ પવત્તમ્પિ હિ તં દુગ્ગન્ધભાવેન પૂતિમુત્તન્ત્વેવ વુચ્ચતિ, યથા ‘‘પૂતિકાયો’’તિ. અસ્સાદીનં મલે છકણસદ્દો, સક સત્તિયં, યુ, સસ્સ છો.

૨૭૬. નાભિયા અધોભાગો વત્થિ નામ, સો દ્વીસુ. વત્થિ મુત્તપુટં. ‘‘મુત્તાસયપુટો વત્થિ’’રિતિ [ચિન્તામણિટીકા ૧૬.૭૩] રતનમાલા. વસતિ મુત્તમેત્થાતિ વત્થિ, વસ નિવાસે,તિ, તસ્સ થો, ત્થિપચ્ચયેન વા સિદ્ધં. ઉચ્છઙ્ગં અઙ્કઞ્ચ ઇમે દ્વે ઉભો સદ્દા ¶ પુમે વત્તન્તિ. ઉસ્સજ્જતિ એત્થાતિ ઉચ્છઙ્ગં, સજ સઙ્ગે, સસ્સ છો, દ્વિત્તં. અઙ્ક ગમનત્થો, અ, અઙ્કો, અથ વા અઙ્ક લક્ખણે, અ, અઙ્કો, ‘‘ઉચ્છઙ્ગચિહનેસ્વ’ઙ્કો’’તિ અમરકોસે [અમર કોસે ૨૩.૪].

દ્વયં જાણૂપરિભાગે. અર ગમને, ઉ, અસ્સૂકારો. સન્જ સઙ્ગે, આસજ્જતિ વત્થમત્રાતિ સત્થિ, થિ. ઊરુ ચ સત્થિ ચેતિ દ્વન્દો, નપુંસકેપિ.

તિકં જાણુમ્હિ, ઊરુનો પબ્બં ગણ્ઠિ ઊરુપબ્બં. જન જનને, ણુ. દ્વિત્તે જણ્ણુ.

૨૭૭. દ્વયં પાદગણ્ઠિમ્હિ. ગુપ રક્ખણે ફો, સકત્થે કો. પાદસ્સ ગણ્ઠિ પાદગણ્ઠિ. ઘુટિકાપ્યત્ર. ઘુટ પરિવત્તને, ઘુટ્યતે અનેનેતિ ઘુટિકા, ણ્વુ.

દ્વયં પાદસ્સ પચ્છાભાગે ગોપ્ફકસ્સાધો ભાગે. પુમે તૂતિ ત્વન્તં લિઙ્ગપદં. પસ બાધનફુસનેસુ,તિ, તસ્સ ણો, સસ્સ હો, વણ્ણવિપરિયયો, ણિપચ્ચયેન વા સિદ્ધં. સકારવણ્ણાગમે વુદ્ધિયઞ્ચ પાસણ્હિ. એલિપ્યત્ર, ઇલ ગતિયં,તિ, તલોપો.

દ્વયં પાદગ્ગે. પાદસ્સ અગ્ગં પાદગ્ગં. પકટ્ઠં પદં પપદન્તિ કમ્મધારયો. ‘‘પપદો’’તિપિ પાઠો. તિકં પાદે. પદ ગતિમ્હિ, ણો, પજ્જતેતિ પાદો. પજ્જતે ગચ્છતીતિ, અ. ચરમ્હા કરણે યુ, ચરણં, ઇદં પુમે વિકપ્પેન, નિચ્ચં નપુંસકે. અઙ્ઘિપ્યત્ર, અહિ ગતિયં. ઇ, હસ્સ ઘો.

૨૭૮. દ્વયં ¶ હત્થાદ્યવયવે. અઙ્ગિ ગત્યત્થો, અ. અવપુબ્બો યુ મિસ્સને, અ. પતીકો, અપઘનોપ્યત્ર. પતિપુબ્બા ઇમ્હા કો. અપપુબ્બા હનિમ્હા અ, ઘનાદેસો ચ.

દ્વયં પસ્સટ્ઠિમ્હિ. પા રક્ખણે, સુ, ળિકારવણ્ણાગમો, સકત્થે કો, પસ્સ ફો. અળાગમે ફાસુકા. ‘‘પાસુળિકા, પાસુકા’’તિપિ પાઠો. ફુસ સમ્ફસ્સેતિપિ ધાતુ, તદા ઉપચ્ચયાદિ.

દ્વયં અટ્ઠિમત્તે. અસુ ખેપને, ઇ, સસ્સ ટ્ઠો, અટ્ઠિ, ઇદં પણ્ડકે નપુંસકે વત્તતિ. ધા ધારણે, તુ, ઇત્થી. કીકસં, કુલ્લંપ્યત્ર. ગલસ્સ કણ્ઠસ્સ હેટ્ઠિમન્તે જાતમટ્ઠિ ગલન્તટ્ઠિ. અક ગમને, ખો, સકત્થે કો.

૨૭૯-૨૮૦. દ્વયં સિરસોટ્ઠિખણ્ડે. સમુદિતે તુ કરોટિ, ઇત્થી [અમર ૧૬.૬૯]. કપુ સામત્થિયે, અરો, કં સીસં પાલેતીતિ વા કપ્પરો, રસ્સો, લસ્સ રત્તઞ્ચ. કં પાલયતીતિ ¶ , કમ્માદિમ્હિ ણો. ‘‘સિરોટ્ઠિમ્હિ કપાલો’થી, ઘટાદિસકલેપિચે’’તિ રુદ્દો [ચિન્તામણિટીકા ૧૬.૬૮]. કપાલો અથીતિ [અનિત્થીતિ અત્થો] છેદો. કપાલસદ્દો વિકપ્પેન પુલ્લિઙ્ગો. કડિ છેદે, અરો. મહતી સિરા મહાસિરા, સિરાતિ ચ. સિ બન્ધને, રો.

તિકં સુસિરવત્યં વાયુવહન્તસિરાયં. તિવિધા હિ કાયસિરા એકા વાયુવહા, અપરા સુત્તમિવાટ્ઠિબન્ધિની, અઞ્ઞા આહારવાહિની અન્તખ્યા. તત્ર તતિયેન પઠમા, પઠમદુતિયેહિ દુતિયા ચ દીપિતા, તતિયા પન પરતો વક્ખતિ. નહ બન્ધને, અરુ. સિ બન્ધને, રો. ધમ સદ્દે, યુ. નદાદિ, અનિ વા, ધમની.

તતિયં દસ્સેતુમાહ ‘‘રસગ્ગસા’’ત્યાદિ. રસં ગસતીતિ રસગ્ગસા, ગસ અદને. રસં હરતિ નેતીતિ રસહરણી, યુ, નદાદિ.

તિકં મંસે. મન ઞાણે, સો. મિસ સદ્દે, આપુબ્બો આમસને વા. પિસ અવયવે, તો. પલલં, કબ્બંપ્યત્ર.

દ્વયં આતપાદિના સુક્ખમંસે. તિલિઙ્ગકન્તૂતિ ત્વન્તં લિઙ્ગપદં. વલ, વલ્લ સંવરણે, ઊરો, ઇત્થિયં ‘‘ઇત્થિયમતો આપચ્ચયો’’તિ આ, વલ્લૂરા. ઉદ્ધં તત્તં ઉત્તત્તં. તપ સન્તાપે, તો.

૨૮૧. ચતુક્કં લોહિતે. રુહ જનને, તો, ઇતો વા. રુન્ઝતે ચમ્મેનાતિ રુધિરં, ઇરો. સોણ વણ્ણે, તો. રઞ્જ રાગે, તો. અસં, ખતજંપ્યત્ર [ખતા જાયતે (ચિન્તામણિટીકા ૧૬.૬૪)].

તિકં ¶ ખેળે. લા આદાને, અલો, ઇત્થિયમા, લલ ઇચ્છાયં વા, ઇત્થિયમા. ખેલ ગતિયં, અ. ખલ ચલને, સઞ્ચયે વા, ણો, ળત્તં, ખં વા આકાસં ઇલતીતિ ખેળો. ઇલ ગતિયં, કમ્મનિ ણો, ઇલ ગતિમ્હિ વા, અ, ઇસ્સે.

દ્વયં પિત્તે. મા પરિમાણે, ધુ. મદ ઉમ્માદે વા, ણુ, દસ્સ ધો. માયૂતિ પાઠે મય ગતિયં, ણુ. માધુમાયુસદ્દા દ્વે પુરિસે પુલ્લિઙ્ગે. અપિદધાતીતિ પિત્તં. અપિપુબ્બો ધા પિધાને, તો, અલોપો, ભુજાદિ, પિત્તં, નપુંસકે.

દ્વયં સેમ્હે. સિલિસ સિલેસને, ચુરાદિ, સિલિસ્યતે અત્રેતિ સેમ્હો, મન, લિસસ્સ હો, વણ્ણવિપરિયયો. ઇતરત્ર ઉમો, સિલેસુમો. કફોપ્યત્ર, કેન તોયેન ફાતિ વુદ્ધિ યસ્સ કફો, નેરુત્તો.

૨૮૨-૨૮૩. વિલીનો વિભૂતો સ્નેહો વસાત્યુચ્ચતે, વસ નિવાસે, આ. દ્વયં અવિલીનસ્નેહે. મિદ સ્નેહને, ણો. વપ બીજસન્તાને, અ, વપા. ‘‘વપા વિવરમેદેસૂ’’તિ નાનત્થસઙ્ગહે, અમરકોસે પન મેદાદીનમેકત્થતા દીપિતા, વુત્તઞ્હિ તત્થ ‘‘મેદો તુ વપા વસા’’તિ [અમર ૧૬.૬૪].

તિકં ચન્દનસુવણ્ણાદ્યલઙ્કારકતસરીરસોભાયં. કપુ સામત્થિયે, આકપ્પનં આકપ્પો, ણો. ‘‘નેપચ્છે ગેહમત્તે ¶ ચ, વેસો વેસ્યાગહેપિ [વેસ્સગહેપિ (ક.)] ચે’’તિ [ચિન્તામણિટીકા ૧૬.૯૯] રભસો. વસ કન્તિયં, વિસિ બ્યાપને વા, ણો. નિસ્સેસતો પથનં પખ્યાનં નેપચ્છં, પથ પખ્યાને ઘ્યણ. પટિકમ્મં, પસાધનંપ્યત્ર.

છક્કં હારાદ્યાભરણે. મડિ ભૂસાયં, કરણે યુ. સાધ સંસિદ્ધિયં, યુ, સાઠ સઙ્ખારગતીસુ વા, પસાઠનં, મુદ્ધજદુતિયોત્ર. ભૂસ અલઙ્કારે, કરણેયેવ યુ. આભરિય્યતે તન્તિ આભરણં, ભર ભરણે, કમ્મનિ યુ. અલં વિભૂસનં કરિય્યતેનેનેતિ અલઙ્કારો, ણો. પિળન્ધ ભૂસને, કરણે યુ. પરિક્ખારોપ્યત્ર [પરિકરોપ્યત્ર (ક.)].

દ્વયં મકુટે. કિર વિકિરણે, ઈટો. મકિ મણ્ડને, ઉટો. મુકુટોતિપિ પાઠો, એતે દ્વે અનિત્થી.

દ્વયં મકુટગ્ગટ્ઠે નાયકમણિમ્હિ. મકુટચૂળાયં ચુમ્બિતા મણિ ચૂળામણિ. મકુટસિરસિ ચુમ્બિતા મણિ સિરોમણિ.

૨૮૪. દ્વયં ઉણ્હીસપટ્ટે. સિરસો વેઠનં સિરોવેઠનં. ઉપુબ્બો નહ બન્ધને, ઈસો, વણ્ણવિકારો. યં બહુકાલં દેબ્યામનુસ્સેસ્વપિ ભવતિ, તત્ર કણ્ણાભરણે કુણ્ડલાદિદ્વયં. કુડિ દાહે, અલો. વેઠ વેઠને, કણ્ણસ્સ વેઠનં કણ્ણવેઠનં, મુદ્ધજદુતિયોયં.

તિકં તાળકાખ્યે કણ્ણાભરણે. કણ્ણાનં ભૂસનં કણ્ણિકા, કણ્ણા ભૂસને બહુલલક્ખણે ણિકો. કણ્ણચ્છદનં ¶ પૂરતિ યેન સો કણ્ણપૂરો. કણ્ણસ્સ વિભૂસનં કણ્ણવિભૂસનં, કરણે યુ. તાલપત્તંપ્યત્ર.

૨૮૫. દ્વયં ગીવાભરણે. કણ્ઠસ્સ ભૂસા કણ્ઠભૂસા, થી. ગીવાયં ભવં ગીવેય્યં, ભવત્થે એય્યો, ગીવાય આભરણં વા ગીવેય્યં, ગીવતો આભરણે એય્યો.

દ્વયં મુત્તાવલિયં. હરીયતે મનો યેન હારો. મુત્તાનં આવલિ પન્તિ મુત્તાવલિ. હારાસદ્દોપ્યત્ર.

ચતુક્કં પકોટ્ઠાભરણે. પકોટ્ઠો નામ કપ્પરસ્સાધોભાગો. ની નયે, ઉરો, ઇયાદેસો. વલ સંવરણે, અયો, અનિત્થી, નિયુરોપિ. કટ વસાવરણગતીસુ, ણ્વુ. પરિ સમન્તતો હરતિ ચિત્તં યન્તિ પરિહારકં, ણ્વુ. અવાપકોપ્યત્ર.

૨૮૬-૨૮૭. દ્વયં મુત્તાદિઘટિતવલયવિકત્યાભરણે. કા સદ્દે, કણપચ્ચયો, કણ સદ્દે વા, દ્વિત્તં, કઙ્કણં, કકિ ગત્યત્થે ¶ વા, યુ, કકિ લોલ્યે વા, કઙ્કતિ યેનાતિ કઙ્કણં, કરણે યુ. કરસ્સ ભૂસા કરભૂસા, થી.

દ્વયં ખુદ્દઘણ્ટિકાયં. કિં કુચ્છિતં કણતીતિ કિઙ્કણી, નદાદિ. કિઙ્કિણીતિપિ પાઠન્તરં, તદા યદાદિ. ખુદ્દા એવ ઘણ્ટા ખુદ્દઘણ્ટિકા, સકત્થે કો, ઘટ ચલને.

દ્વયં અઙ્ગુલ્યાભરણે. અઙ્ગુલિયં ભવં અઙ્ગુલીયકં, ઈયો, સકત્થે કો, અઙ્ગુલીનમાભરણં અઙ્ગુલ્યાભરણં. ઉમ્મિકાપ્યત્ર. તમેવાઙ્ગુલીયકં સાક્ખરમક્ખરવન્તં ‘‘મુદ્દિકા, અઙ્ગુલિમુદ્દા’’તિ ચોચ્ચતે. મુદ તોસે, ણ્વુ, આ, મુદ્દિકા, ફલવિસેસેપ્યયં. અઙ્ગુલિયં ભવા મુદ્દા અઙ્ગુલિમુદ્દા.

દ્વયં ઇત્થિકટ્યાભરણે. રસ સદ્દે, કત્તરિ યુ, આ, રસના. સાયેવ ઇનીમ્હિ રસની. ‘‘સારે ધનિમ્હિ રસનં, જિવ્હાયં રસના ન સો’’તિ રુદ્દો. મેહનસ્સ ખસ્સ માલા મેખલાતિ નિરુત્તિ, મેહનિન્દ્રિયસ્સ માલાત્યત્થો. કાઞ્ચી સત્તકી, સારસનંપ્યત્ર.

એકયટ્ઠિ ભવે કાઞ્ચી, મેખલા ત્વ’ટ્ઠયટ્ઠિકા;

રસના સોળસા ઞેય્યા, કલાપા પઞ્ચવીસતિ [કલાપો પઞ્ચવીસકો (ચિન્તામણિટીકા ૧૬.૧૦૮)].

તિકં સોવણ્ણે પગણ્ડભૂસને. પગણ્ડો નામ કપ્પરસ્સોપરિભાગો. કે સદ્દે, ઉરો, યાગમો. અઙ્ગ ગમને. દો. બાહુમૂલસ્સ, બાહુમૂલે વા ભવં વિભૂસનં બાહુમૂલવિભૂસનં.

૨૮૮. ચતુક્કં ઇત્થિચરણવિભૂસને. અઙ્ગદાકારં પાદભૂસનં પાદઙ્ગદં. મજિ સદ્દત્થો, ઈરો, પાદે કટકં પાદકટકં. ઊનં પાદં પૂરેતીતિ નૂપુરો, વણ્ણવિપરિયયો. પાદકટકો ચ નૂપુરો ચેતિ કટકસદ્દસ્સ પુલ્લિઙ્ગેપિ પવત્તનતો ¶ દ્વન્દસમાસો. તુલાકોટિ, હંસકોપ્યત્ર. તુલ ગતિકોટિલ્યે. કુટિલકોટિત્તા તુલાકોટિ, પુમે. હંસગતિત્તા હંસકો.

૨૮૯. મુખફુલ્લાદયો અલઙ્કારપ્પભેદા સિયું. મુખફુલ્લં નામ સુવણ્ણમયો મુખાલઙ્કારો, મુખે ફુલ્લતીતિ મુખફુલ્લં, ફુલ્લ વિકસને, દન્તાદીસુ સુવણ્ણમયાલઙ્કારોપિ મુખફુલ્લમેવ. ઉણ્ણતં સુવણ્ણાદિરચિતં નલાટાભરણં, ઉપુબ્બો નમુ નમને. એત્થ ચ મુખફુલ્લુણ્ણતાનં વિસેસં વિપરિયયેનાપીતિ વદન્તિ. ગાવીનં થનાકારત્તા ગત્થનં, ઓસ્સત્તં, તમેવ ઉત્તમત્તા ઉગ્ગત્થનં, ચતુયટ્ઠિકો હારભેદો. ગમુ ગમને, ણ્વુ, દ્વિત્તં, અસ્સિત્તઞ્ચ, ગિઙ્ગમકં, બાત્તિંસયટ્ઠિકો હારભેદોવ. આદિના અદ્ધહારો, માણવકો, એકાવલી, નક્ખત્તમાલાદયો હારભેદા ચ સઙ્ગય્હન્તિ [અમર ૧૬.૧૦૬].

૨૯૦. પજ્જં વત્થમત્તે. ચિલ વસ્સને, ચિલ્યતે અચ્છાદીયતેતિ, ણો, થિયં ચેલી. છદ સંવરણે, આપુબ્બો કરણે, યુ. વસ અચ્છાદને, વસ્યતે અચ્છાદીયતેતિ વત્થં, થો. ણમ્હિ વાસો. યુમ્હિ વસનં. અમ ગમને, કરણે યુ, અંસુકં, રંસિપરિયાયોપ્યયં. અમ્બ સદ્દે, કત્તરિ અરો. પટ ગમને, કરણે અ, સોભનચેલેપ્યયં. દુ ગમને, કરણે સો, દ્વિત્તં, દુરૂપં અસતિ ખેપતીતિ વા દુસ્સં, દુરૂપં અસતિ દીપેતીતિ વા દુસ્સં, દુપુબ્બો અસ દિત્તિયં ¶ . ચલ વસને, અસ્સોત્તં, ળત્તઞ્ચ. સટ રુજાવિસરણગત્યાવસાનેસુ, ણ્વુ.

૨૯૧. પજ્જં વત્થભેદે. તત્રાદિદ્વયં દુકૂલખ્યે વત્થે. ખુ સદ્દે, મો, ખુમસદ્દા વિકારે ણો, ખુમાય વિકારો ખોમં, ખુમા નામ અતસી, તબ્બક્કલસમ્ભવં વત્થં, વાચ્ચલિઙ્ગોયં. કૂલ આવરણે, દુક્ખેન કુલ્યતેતિ દુકૂલં, દુમેહિ જાતં કૂલન્તિ વા દુકૂલં. કેચિ પન ‘‘દુકૂલમ્પિ એકં વત્થન્તરં, ન ખોમનામ’’ન્તિ વદન્તિ. તં ‘‘ખોમ’મટ્ટે દુકૂલે ચ, અતસીવસનેપિ ચ’’, ‘‘ખોમ’મટ્ટે દુકૂલેચા’’તિ નાનત્થસઙ્ગહતિકણ્ડસેસેસુ [નાનત્થસઙ્ગહ ૩.૩.૨૯૫] વુત્તત્તા ન ગહેતબ્બં. કોસો નામ કિમિગબ્ભો, તતો જાતત્તા કોસેય્યં, એય્યો, ‘‘કોસેય્યં કિમિકોસોત્થ’’ન્તિ [અમર ૧૬.૧૧૧] હિ વુત્તં. કોસેય્યમેવ ધોતં પટ્ટુણ્ણં નામ, વુત્તઞ્ચ ‘‘પટ્ટુણ્ણં ધોતકોસેય્ય’’ન્તિ [અમર ૧૬.૧૧૩]. પત્તુણ્ણન્તિપિ પાઠન્તરં. પટ્ટુણ્ણરટ્ઠે જાતત્તા પટ્ટુણ્ણન્તિપિ વદન્તિ. કમુ કન્તિયં, કમનીયત્તા કમ્બલો, રઙ્કુનામકસ્સ હરિણવિસેસસ્સ લોમેનસઞ્જાતવત્થં [રાઙ્કવં વિગરોમજં (અમર ૧૬.૧૧૧)], અલો, વાગમો ચ મજ્ઝે. વાસદ્દો કમ્બલસદ્દસ્સ નપુંસકત્તં સમુચ્ચિનોતિ. રલ્લકોપિ [અમર ૧૬.૧૧૬] કમ્બલપરિયાયો. સણ સદ્દે, કત્તરિ અ, સણો નામ થિરત્તચો એકો રુક્ખયોનિ, યસ્સ તચેન કેવટ્ટાદયો જાલાદીનિ કરોન્તિ, સણસ્સ વિકારો સાણં, વત્થં. મિગલોમાનિ કોટ્ટેત્વા સુખુમાનિ કત્વા કતમમ્બરં કોટુમ્બરં, કુટ છેદને, ઉસ્સો, અસ્સુ, કોટુમ્બરટ્ઠેજાતત્તા વા કોટુમ્બરં. ભઙ્ગં નામ ખોમાદીનિ સબ્બાનિ ¶ એકજ્ઝાનિ વોમિસ્સેત્વા કતવત્થં, ભન્જ અવમદ્દને, અથ વા ભઙ્ગં નામ સાણફલં, તબ્બિકારત્તા વત્થં ભઙ્ગં, વુત્તઞ્ચ નાનત્થસઙ્ગહે ‘‘ભઙ્ગા સાણાખ્યસસ્સેપી’’તિ. સસ્સસદ્દેન ચેત્થ ફલં વુત્તં, ‘‘રુક્ખાદીનં ફલં સસ્સ’’ન્તિ [અમર ૧૪.૧૫] વચનતો. ભઙ્ગમ્પિ વાકમયમેવાતિ કેચિ. વત્થન્તરં વત્થવિસેસો. આદિના કપ્પાસાદયોપિ ગહિતા.

૨૯૨-૨૯૩. ચતુક્કં પરિધાનભૂતે અધોવત્થે. અધોભાગે વસીયતેતિ નિવાસનં, નિસદ્દો અધોભાગસ્સ જોતકો. વસ અચ્છાદને, કમ્મનિ યુ. બાહુલ્યેન અન્તરે મજ્ઝે ભવં અન્તરીયં, ઈયો. સમાનલિઙ્ગત્તા દ્વન્દો. અન્તરે ભવં અન્તરં, ણો. અન્તરે મજ્ઝે ભવો વાસો અન્તરવાસકો, સકત્થે કો. ઉપસંબ્યાનંપ્યત્ર [અમર ૧૬.૧૧૭].

પઞ્ચકં ઉપરિધાને. વર અચ્છાદને, પપુબ્બો, કમ્મનિ ણો, ઉભયત્રાપિ વુદ્ધિ, પાવારો. ઉત્તરસ્મિં દેહભાગે આસજ્જતેતિ ઉત્તરાસઙ્ગો, આ પુબ્બો સઞ્જ સઙ્ગે. ઉપરિ સંવીયતે પિધીયતે બાહુલ્યેનાતિ, યુ. ઉપસંપુબ્બો વી તન્તસન્તાને. ઉત્તરસ્મિં દેહભાગે ભવં વિજ્જમાનં ઉત્તરં, ઉત્તરીયઞ્ચ, ણો, ઈયો ચ. સંબ્યાનંપ્યત્ર.

નવં વત્થં અહતન્તિ મતં કથિતં, ન હઞ્ઞતિ યં પાસાણાદીહીતિ અહતં. તન્તતો અચિરમાહરિતં વત્થં. અનાહતં, નિપ્પવાણિ, તન્તકંપ્યત્ર. વુત્તઞ્ચ ‘‘અનાહતં નિપ્પવાણિ, તન્તકઞ્ચ નવમ્બરે’’તિ [અમર ૧૬.૧૧૨].

દ્વયં ¶ ચિરકાલત્તા નિદ્દસે જિણ્ણવત્થે. નત્થિ અન્તો દસા યસ્સ નન્તકં, સકત્થે કો. કુચ્છિતો પટો કપ્પટો, કપ્પ વિતક્કે વા, અટો. દ્વયં અથિરવત્થે, જિણ્ણવસનં અથિરં વત્થં. ‘‘પટ’’ઇતિ ચરતિ ફોટતીતિ પટચ્ચરં, પટચ્ચરમેવ પળચ્ચરં, ળત્તં.

૨૯૪. દ્વયં કોટિકાદિસન્નાહે, ચોળે ચ. કચ બન્ધને, ઉકો, નિગ્ગહીતાગમો ચ. વાણં સરં વારયતીતિ વારવાણો, કમ્મનિ ણો, અભિધાનતો વારસ્સ પુબ્બનિપાતો, અનિત્થિયમેતે. વત્થસ્સ અવયવે દસાસદ્દો ઇત્થી. ‘‘દસા વત્યમવત્થાયં, વત્થંસે બહુમ્હિ દ્વિસૂ’’તિ [ચિન્તામણિટીકા ૧૬.૧૧૪] રભસો. દા છેદને, કમ્મનિ સો, રસ્સો.

ઉત્તમઙ્ગમ્હિ સીસે યો કઞ્ચુકો સુવણ્ણાદિમયો, સો ‘‘નાળિપત્તો’’તિ કથિતો. નાળિપત્તો તંસણ્ઠાનો સુવણ્ણાદિપટો નાળિપત્તો. સીસકં, સિરિયં, સિરોહન્તિપિ તસ્સ નામાનિ.

૨૯૫. તિકં દીઘત્તે. આપુબ્બો યમુ ઉપરમે, ણો. આ ભુસો યાતિ ગચ્છતીતિ વા આયામો, યા ગતિપાપુણેસુ, મો. દીઘસ્સ ભાવો દીઘતા. રુહ જનને, ણો.

દ્વયં ¶ વિત્થારે. વત્થવિસયે ‘‘ઓસારો’’તિ રૂળ્હે. સમન્તતો નય્હતીતિ પરિણાહો, નહ બન્ધને, ણો. વિત્થારેન સરણં વિસારો, સો એવ વિસાલતા.

૨૯૬. ચતુક્કં ચીવરે. અરહતં ધજો અરહદ્ધજો, રૂળ્હિયા તદઞ્ઞચીવરેસુ. કસાયેન, કસાવેન ચ રત્તં કાસાયં, કાસાવઞ્ચ, સમાનલિઙ્ગત્તા દ્વન્દો. ચિ ચયે, ઈવરો. વત્થખન્ધેહિ ચીયતેતિ ચીવરં.

મણ્ડલાદયો તદઙ્ગાનિ સમૂહભૂતસ્સ ચીવરસ્સ અવયવાનિ. મડિ ભૂસાયં, અલો, મણ્ડલં. ચીવરપરિયન્તોયં મહાપથવિયા ચક્કવાળપબ્બતો વિય ચીવરસ્સ સમન્તતો તિટ્ઠતિ. વિવટ્ટો નામ ચીવરમજ્ઝગતમગ્ગો, સો હિ વિસું વિસું વટ્ટતીતિ વિવટ્ટોતિ વુચ્ચતિ, વટ્ટ આવટ્ટને. કુસિ નામ મગ્ગાનં મજ્ઝગતવત્થખણ્ડં, કુસ છેદને, કમ્મનિ ઇ, કુસિ, પુમિત્થિયં.

૨૯૭. ફલાદીનં યાનિ ચત્તારિ સન્તિ, એતા વત્થસ્સ યોનિયો કારણાનિ તતો તદુપ્પત્તિતો. કપ્પાસિકં વત્થં ફાલં નામ ફલવિકારત્તા, વિકારે ણો, તીસુ. યથા – ફાલો પટો, ફાલા ચેલી, ફાલં વત્થં. ખોમાદયો પન પટા તચબ્ભવા તચતો સઞ્જાતા.

૨૯૮. કોસેય્યં ¶ વત્થં કિમિજં નામ. મિગલોમમયન્તુ કમ્બલં. દ્વયં બ્યવધાયકપટે, કણ્ડપટેપીતિ કેચિ. સમાનત્થા એતે દ્વે તુલ્યત્થાત્યત્થો. જુ ગતિયં, ભૂવાદિ, જુ બન્ધને વા, યુ, અનકાદેસો, સા ઇત્થી. તિરો કરીયતિ પિધીયતિ યાય, સા તિરોકરણી, યુ. પતિસીરાપ્યત્ર. પતિપુબ્બો સિ બન્ધને, રો.

૨૯૯. દ્વયં ઉપરિબન્ધપટે, અથસદ્દોત્ર લિઙ્ગાદિજોતકો. ઉદ્ધં લોચતે બન્ધીયતેતિ ઉલ્લોચં, લુચ દસ્સને. ચન્દાતપે વિતન્યતેતિ વિતાનં, તનુ વિત્થારે, ણો, ચુરાદિ. દ્વયમ્પિ પુન્નપુંસકન્તિ ઈરિતં કથિતં.

દ્વયં સિનાને. નહ સોચે, કરણે યુ, સિના સોચે, કરણે યુ, ‘‘સિનાને’’તિ સત્તમ્યન્તં પદં. દ્વયં કુલ્યાદિના [કુટ્યાદિના (ક.), કુજ્જનાદિના (નિસ્સય), કુઙ્કુમહલિદ્દાદિના (ચિન્તામણિટીકા ૧૬.૧૨૧)] અઙ્ગનિમ્મલીકરણે. ઉબ્બત્તીયતે વિસારીયતે મલમનેનેતિ ઉબ્બત્તનં, વતુ વત્તને, ભૂવાદિ. મજ્જ સુદ્ધિયં, યુ. સમન્તિ દ્વયમિદં સમાનત્થં.

૩૦૦. તિકં નલાટકતે ચિત્તકે. તિલકાકતિ તિલકો. ચિત્તકાકતિ ચિત્તકં. ચકારેન તમાલપત્તાકતિ તમાલપત્તં ¶ . સામઞ્ઞેન વિસેસકં, ઉભો વિસેસકતિલકા અનિત્થી, સેસદ્વયં નપુંસકં [અમર ૧૬.૧૨૩].

તિકં ચન્દને, ચદિ હિલાદને, હિલાદનં સુખાપનં, યુ. ગન્ધાનં સારો ઉત્તમો ગન્ધસારો, ગન્ધયુત્તો સારો થિરંસો વા ગન્ધસારો. મલયદીપગિરિમ્હિ જાયતીતિ મલયજો. ભદ્દસિરીપ્યત્ર.

૩૦૧. તિકં પીતચન્દને. ‘‘ગોસીસ’’ઇતિ પબ્બતે મલયે દેસે જાતં ગોસીસં, ગો વિય જલં વિય સીતન્તિ વા ગોસીતં, તદેવ તસ્સ સકારં કત્વા ગોસીસં. તિલપણ્ણપ્પમાણપણ્ણયુત્તતાય તેલપણ્ણિકં. મનં હરતીતિ હરિ, તમેવ ચન્દનન્તિ હરિચન્દનં. પીતસારુ, સુસીતંપ્યત્ર. ગોસીસાદયો તયો પુમે, નપુંસકે ચ વત્તન્તિ.

ચતુક્કં રત્તચન્દને. તિલપણ્ણપ્પમાણપણ્ણયુત્તતાય તિલપણ્ણી. પુરિમેન ભેદકરણત્થં ન વુદ્ધિ. પત્તમઙ્ગમસ્સેતિ પત્તઙ્ગં, ખુદ્દપણ્ણતાય અપ્પધાનપત્તમિચ્ચત્થો. ‘‘અઙ્ગં ગત્તન્તિ કોપાય-પતીકેસ્વપ્પધાનકે’’તિ હિ નાનત્થસઙ્ગહે. રઞ્જ રાગે, હેતુકત્તરિ યુ. રત્તવણ્ણતાય રત્તઞ્ચ તં ચન્દનઞ્ચેતિ રત્તચન્દનં, અમરકોસે પન ‘‘ગોસીસાદીનિ રત્તચન્દનન્તાનિ વિસેસે વત્તન્તી’’તિ [અમર ૧૬.૧૩૧] વુત્તાનિ. તત્ર ગોસીસસ્સ યથાવુત્તોયેવત્થો. ધવલં, સુસીતલં, ચન્દનં, તેલપણ્ણિકં મલયપબ્બતદેસજમેવ. હરિ મણ્ડૂકો, તદાકારે પબ્બતે જાતં ચન્દનં હરિચન્દનં. પક્કમ્બફલગન્ધિ પીતવણ્ણં. તિલપણ્ણીપત્તઙ્ગાનિ રત્તચન્દનસદિસસ્સ રત્તસારસ્સ એકસ્સ ચન્દનસ્સ નામાનિ.

દ્વયં ¶ રત્તચન્દને. અથ વા તિલપણ્યાદીનિ ચત્તારિ લોહિતચન્દનસદિસસ્સ રત્તસારસ્સ એકસ્સ ચન્દનવિસેસસ્સ નામાનિ. કુચન્દનંપ્યત્ર. ‘‘પત્તઙ્ગં રઞ્જનં રત્તં, પત્રઙ્ગઞ્ચ કુચન્દન’’ન્તિ રતનમાલાયં.

૩૦૨. દ્વયં વણિજાદીનં ‘‘કાળેયા’’ઇતિ રૂળ્હેપીતકટ્ઠે. કાળવણ્ણં અનુસરતિ સીલેનાતિ કાળાનુસારી, કાળવણ્ણજનકોત્યત્થો. કાળં જનેતીતિ કાળિયં, ‘‘કાળીયકન્તુ કાળેયં, વણ્ણદં કન્તિજાસક’’ન્તિ [જાસકં કન્તિદાયકં (ચિન્તામણિટીકા ૧૬.૧૨૬)] બ્યાડિ.

તિકં અગરુસામઞ્ઞે. લૂ છેદને, હો. લહુનામત્તા અગરુ. રસ્સ લત્તે અગલુ, દ્વયં પુમે. વંસિકં, રાજારહં, કિમિજં, જોઙ્ગકંપ્યત્ર.

અસ્મિં અગરુમ્હિ કાળે સતિ ‘‘કાળાગરૂ’’ત્યુચ્ચતે. મલ્લિકાપુપ્ફગન્ધિ અગરુ પન મઙ્ગલ્યોચ્ચતે.

દ્વયં સલ્લકીદવે. તુરુક્ખો વુત્તો. પિડિ સઙ્ઘાતે, ણ્વુ. સિહલો, યાવણોપ્યત્ર.

૩૦૩. દ્વયં મિગનાભિયં. કત્થ સિલાઘાયં, ઊરો, નદાદિ, સકત્થે કો. મિગસ્સ મદો મિગમદો, મિગો મરતિ યેનાતિ વા મિગમરો, સો એવ મિગમદો.

દ્વયં ¶ કુટ્ઠે. કુટ છેદને, ઠો, તો વા, ‘‘કુટાદીહિ ઠો’’તિ ઠો, કુટ્ઠં, રોગભેદેપિ. અત્તનો છાયૂપગતે અજે પાલેતીતિ અજપાલકં, ણ્વુ. પારિભાબ્યં, પાકલં [ફાલકી (ક.)], ઉપ્પલં, વાપ્પંપ્યત્ર.

દ્વયં પિડઙ્ગે. રોગં લુનન્તો અઙ્ગતિ ગચ્છતીતિ લવઙ્ગો. દેવાનં કુસુમં પુપ્ફં દેવકુસુમં. સિરિસઞ્ઞંપ્યત્ર.

દ્વયં કુઙ્કુમે. કસ્મીરરટ્ઠે જાતં કસ્મીરજં. અગ્ગિસિખં, વરં, વલ્લીકં, પીતનં, રત્તસઙ્કોચં, પિસુનં, ધીરં લોહિતચન્દનંપ્યત્ર.

૩૦૪. દ્વયં ધુનકે. યક્ખેહિ કતો ધૂપો યક્ખધૂપો, યક્ખો દેવો. સજ્જરુક્ખસ્સ સિલેસો સજ્જુલસો. અસ્સુ, સિલોપો, એસ્સત્તઞ્ચ, સજ્જસ્સ રસો દવો સજ્જુલસો, અસ્સુ, લત્તઞ્ચ. સજ્જરસોતિપિ પાઠો. રાલો, સબ્બરસો, બહુરૂપોપ્યત્ર.

તિકં તક્કોલે. તક્ક વિતક્કે, ઓલો. કુલ સઙ્ખ્યાને, ણ્વુ. કોસયુત્તં ફલમેતસ્સાતિ કોસફલં. દ્વયં જાતિફલે. કોસસહિતં જાતિફલમેતસ્સાતિ જાતિકોસં. જાતિફલમેતસ્સ, ન કિત્તિમન્તિ જાતિફલં.

૩૦૫. પજ્જદ્ધં કપ્પૂરે, ઘનો હુત્વા સરતીતિ ઘનસારો. અબ્ભમિવ સિતં સિતબ્ભો, અભિધાનતો પુબ્બનિપાતો, કપ્પ ¶ સામત્થિયે, ઊરો. ચન્દસઞ્ઞો, હિમવાલુકો, હિમાવ્હયોપ્યત્ર.

પજ્જદ્ધં લાખાયં, આ ભુસો રત્તં કરોતીતિ અલત્તકો, લત્તં, ક્વિ. યુ મિસ્સને, ણ્વુ. લાખ સોસને, અ, લા આદાને વા, ખો. જન જનને, તુ, નલોપો. દુમામયોપ્યત્ર.

૩૦૬. દ્વયં સરલદ્દવે. સિરિયા લક્ખિયા આવાસો સિરિવાસો. સરલનામકસ્સ રુક્ખસ્સ દવો રસો સરલદ્દવો. પાયસો, વકધૂપો, સિરિવેટ્ઠોપ્યત્ર. ‘‘સિરિવાસે પરમન્ને ચ, પાયસો સમ્મતો પુમે’’તિ [ચિન્તામણિટીકા ૧૬.૧૨૯] રુદ્દો. દ્વયં અઞ્જને. અઞ્જુ બ્યત્તિમક્ખનગતિકન્તીસુ, યુ. કજ્જ બ્યસને. કજ્જતિ રોગન્તિ કજ્જલં, અલો.

દ્વયં ગન્ધગાહાપનચુણ્ણે, વસ હિંસત્થો, વસતિ દુગ્ગન્ધન્તિ વાસો, ણો, વાસ ઉપસેવાયં વા, વસ નિવાસે વા. સો એવ ચુણ્ણં. યુજ યોગે, કમ્મનિ ણો, વાસો એવ યોગો વાસયોગો. દ્વયં વિલેપનમત્તે. વણ્ણ વણ્ણક્રિયાવિત્થારગુણવચનેસુ, ચુરાદિ. વણ્ણયતીતિ વણ્ણકં. ણ્વુ. લિપ ઉપદેહે. વિલેપીયતેતિ વિલેપનં, કમ્મનિ યુ.

૩૦૭. યો ગન્ધમાલ્યધૂપાદીહિ વત્થતમ્બુલાદીનં સઙ્ખારો, તં ‘‘વાસન’’મિત્યુચ્ચતે, વાસ ઉપસેવાયં, વાસીયતે સઙ્ખરીયતેતિ વાસનં, યુ.

તિકં ¶ પુપ્ફદામે. મા માને, લો, મલ ધારણે વા, અ. માલોવ માલ્યં. દમ ગતિયં, પુપ્ફાનિ દમન્ત્યત્રેતિ પુપ્ફદામં, પુપ્ફાનં રાસિકરણટ્ઠાનમિચ્ચત્થો. દા લવને વા, મો. અમરકોસે પન ‘‘માલામાલ્યાનિ મુદ્ધનિ પવત્તાય માલાય નામાની’’તિ [અમર ૧૬.૧૩૫] વદતિ. માલમાલ્યસદ્દા પુપ્ફેપિ, ‘‘માલા માલ્યં પસુને’’તિ હિ નાનત્થસઙ્ગહે. દ્વયં ગન્ધગ્ગાહિતે વત્થાદો. ભૂ સત્તાયં, કમ્મનિ તો, વુદ્ધાદિ. વાસાપેતિ ગન્ધં ગાહાપેતિ યન્તિ વાસિતં, વસ નિવાસે, કમ્મે તો, તીસુ, યથા – ભાવિતો પટો, ભાવિતા ચેલી, ભાવિતં વત્થં. વાસિતો, વાસિતા, વાસિતં વત્થં.

૩૦૮. પઞ્ચકં મુદ્ધમાલાયં. તસિ અલઙ્કારે, ભૂવાદિ. ઉદ્ધં તસીયતેતિ ઉત્તંસો. સિખાયં જાતો સેખરો, રો. મુદ્ધં અવતિ રક્ખતીતિ અવેળા, અવ રક્ખણે, એલો, ળત્તં. ‘‘આવેળા’’તિપિ પાઠો, દીઘત્તં. સેખરો ચ આવેળા ચાતિ દ્વન્દો. મુદ્ધનિ અલઙ્કતં માલ્યં મુદ્ધમાલ્યં, તસ્મિં. અવપુબ્બો તસિ અલઙ્કારે, ઉદ્ધં તસીયતેતિ અવતંસો, સો એવ વટંસકો, સકત્થે કો, તસ્સ ટો, અનેકત્થત્તા ઉપસગ્ગનિપાતાનં ઉદ્ધંભાવજોતકો ચેત્થ અવસદ્દોતિ તથોત્તં.

તિકં સેય્યાયં. સયન્ત્યસ્સં સેય્યા, યો. સયન્ત્યત્રેતિ સયનં, સેનઞ્ચ. ઉભયત્રપિ અધિકરણે યુ, ઇસ્સે, એ અય, ઇતરત્ર એત્તં, ‘‘વા પરો અસરૂપા’’તિ અલોપો ચ, સયનીપ્યત્ર.

દ્વયં ¶ મઞ્ચે. પરિપુબ્બો અકિ લક્ખણે, ણો, ઇલોપો, રસ્સ લત્તં. મચિ ધારણોચ્છાયપૂજનેસુ, ભૂવાદિ અ, સકત્થે કો. ખટાપ્યત્ર, ખટ્યતે આકઙ્ખતે સયનત્થિકેહીતિ ખટા, ખટ આકઙ્ખાયં.

૩૦૯. દ્વયં મઞ્ચાધારે. મઞ્ચસ્સ આધારો મઞ્ચાધારો. પટિપજ્જતિ પવત્તતિ સેય્યા યેન, સો પટિપાદો. મઞ્ચઙ્ગે મઞ્ચાવયવે અટનિસદ્દો ઇત્થિયં, અટ ગમનત્થો, અનિ, યુ વા, નદાદિ, રસ્સો.

૩૧૦. કુળીરપાદાદયો ઇમે ચત્તારો મઞ્ચન્તરા મઞ્ચભેદા સિયું. તત્થ કુળીરો કક્કટકો તસ્સ સણ્ઠાનપાદત્તા કુળીરપાદો. અટનિયં આહચ્ચો, આહચ્ચ વા પાદો તિટ્ઠતિ યસ્સાતિ આહચ્ચપાદો, પુબ્બપક્ખે ‘‘રિચ્ચા’’તિ યોગવિભાગેન રિચ્ચપચ્ચયન્તો આહચ્ચસદ્દો, પરપક્ખે તુ ત્વાપચ્ચયન્તો, યસ્સ અટનિછિદ્દે પાદો પવિસિત્વા તિટ્ઠતિ, સો આહચ્ચપાદો. મસ આમસને, આરો, સકત્થે કો. યસ્સ પાદચ્છિદ્દે અટનિ પવિસિત્વા તિટ્ઠતિ, સો મસારકો. બુન્દેન પાદેન સહ એકાબદ્ધા અટનિ યસ્સ સો બુન્દિકાબદ્ધો, એકારસ્સિત્તં. એત્થ ચ મજ્ઝે દ્વિન્નં મઞ્ચાનં લક્ખણં વિપરિયયેનાપિ વદન્તિ.

૩૧૧. દ્વયં સીસાધારે. વિસેસેન સીસં વહતીતિ બિબ્બોહનં, યુ, બત્તં, અસ્સોત્તઞ્ચ. ઉપધીયતે સીસાસનં કરીયતેતિ ઉપધાનં, યુ, ધા ધારણે.

તિકં ¶ સામઞ્ઞપીઠે. પીઠ હિંસાસંકિલેસેસુ, ભૂવાદિ, ણ્વુ, આ. યદાદિના કે પચ્ચયે ઇત્થિકતાકારે પરે પુબ્બો અકારો ઇકારમાપજ્જતે, ‘‘કે’’તિ કિં? ચેતના. ‘‘પચ્ચયે’’તિ કિં? બકા. ‘‘ઇત્થી’’તિ કિં? પાચકા. ‘‘કત’’ઇતિ કિં? વુત્તકમ્મા, કમ્મપચ્ચયોયં, તપચ્ચયે પીઠં [મોગ્ગલ્લાન ૪.૧૪૨ સુત્તમ્પિ પસ્સિતબ્બં]. આસતે અસ્મિન્તિ આસનં.

દ્વયં ઉત્તમારહપીઠે. કુચ સંપચ્ચનકોટિલ્યપતિથમ્ભવિલેખનેસુ, છો. ભદ્દં કલ્યાણં પીઠં ભદ્દપીઠં. ગજદન્તાદિમયકેસમજ્જનિયમ્પિ દ્વયમિદમાહુ. તદા પસાધની, કઙ્કતિકાપ્યત્ર. પીઠન્તરે દીઘપીઠે આસન્દી મતા. સદ વિસરણગત્યાવસાનેસુ, નદાદિ, બિન્દાગમો ચ.

૩૧૨. આયામવિત્થારવસેન મહન્તો આસનપ્પભેદો ‘‘કોજવો’’તિ મતો, કુજુ થેય્યકરણે, ણો, કુયં પથવિયં જવતીતિ વા કોજવો, જુ ગતિયં. દીઘેન લોમેન યુત્તો આસનપ્પભેદો ‘‘ગોનકો’’તિ મતો, ગુ સદ્દે, યુ, સકત્થે કો, ઉસ્સોત્તં.

દ્વયં અત્થરણે. મિગલોમપુણ્ણતાય જાતં ઉણ્ણામયં. થર સન્થરણે, પાદિપુબ્બોવ, ન કદાચિપિ પાદિરહિતો, આ ભુસો થરીયતેતિ અત્થરણં, યુ.

દ્વયં સંસિબ્બનચિત્તકે. ચિત્તરૂપમસ્સત્થીતિ ચિત્તકં. બાહુલ્યેન ન ઇકારાગમો. વાનેન સંસિબ્બનેન સઞ્જાતં ચિત્તરૂપમસ્સાતિ વાનચિત્તકં, સકત્થે કો.

૩૧૩. દ્વયં ¶ નિરન્તરપુપ્ફપટે. ઘનં સન્ધિભૂતં પુપ્ફરૂપમેત્થાતિ ઘનપુપ્ફં. પટલમેતિસ્સાત્થીતિ પટલિકા, ઇકો. દ્વયં બહુમુદુલોમે સેતવત્થે. સિ સેવાયં, સિવત્થિકેહિ સેવીયતેતિ સેતો, તો. પટ ગમને, ણ્વુ, પટિકા, અદ્ધેન્દુપાસાણેપિ.

દ્વીસુપિ પરિયન્તેસુ યસ્સા દસા સન્તિ, સા ઉદ્દલોમી, ઉદિતં દ્વીસુ લોમં દસા યસ્સા સા ઉદ્દલોમી, ઇસ્સત્તં, દ્વિત્તઞ્ચ. એકસ્મિં પરિયન્તેયેવ દસા યસ્સા એકન્તલોમી, એકસ્મિં અન્તે પરિયન્તે લોમં દસા યસ્સાત્થીતિ એકન્તલોમી, ઉદ્દલોમી ચ એકન્તલોમી ચેતિ ઉદ્દલોમિએકન્તલોમિનો, ‘‘પદાનં સન્ધિ વત્તિચ્છાતો, ન સમાસન્તરગેસૂ’’તિ વુત્તેપિ ગાથાભાવતો છન્દોહાનિભયા વિસન્ધિ. યત્થ પન ગાથાયમ્પિ [અગાથાયમ્પિ (?)] વિસન્ધિ ‘‘ધમ્મસંવણ્ણનાય’ન્તિઆદિમાહા’’ત્યાદીસુ, તત્થ કથન્તિ? ‘‘ન સમાસન્તરઙ્ગેસૂ’’તિ ઇમસ્સાનિચ્ચત્તા તત્થાપિ ન દોસો, ‘‘નેન નિદ્દિટ્ઠમનિચ્ચ’’ન્તિ હિ પરિભાસિતં [નઘટિતં અનિચ્ચં (પરિભાસેન્દુસેખર ૯૭)].

૩૧૪. તદેવ યથાવુત્તદ્વયમેવ સોળસન્નં ઇત્થીનં નચ્ચયોગ્ગં નચ્ચસ્સ યોગ્યટ્ઠાનભૂતં ‘‘કુત્તક’’મિત્યુચ્ચતે. હિ પદપૂરણે. ‘‘નચ્ચયોગ્યમ્હી’’તિપિ પાઠો, તદા ભાવસત્તમી. કરોન્તિ ¶ એત્થ નચ્ચન્તિ કુત્તકં, કર કરણે, તો, અસ્સુ, ભુજાદિ, સકત્થે કો.

સીહાદિરૂપેહિ વિચિત્તરૂપં વત્થં, આસનં વા વિકતિકા નામ ભવે, એકસ્સેવ હિ કત્તુનો પકતિવિકતિસઙ્ખાતાવત્થાવસેન દ્વિત્તં, વત્તિચ્છાવસેન લિઙ્ગસઙ્ખ્યાવિભત્તિભેદઞ્ચ હોતિ, યથા – મનુસ્સા યક્ખભત્તં અહેસું, સત્તપ્પકરણાનિ અભિધમ્મો નામ ભવન્તિ, દેવદત્તો રજ્જં પાપુણાતીતિ. યત્ર હિ પકતિયા વા વિકતિયા વાતિ દ્વિન્નમ્પિ વુત્તતા સિયા, તત્ર વાચકો પકતિયાયેવ સઙ્ખ્યં ગણ્હાતિ, નેતરસ્સ તન્નિસ્સિતભાવેનાપ્પધાનતો [કચ્ચાયનસારે ૬-૭ ગાથાસુ પસ્સિતબ્બં]. યદા પન પકતિયા સમ્બન્ધાદિભાવં વત્તુમિચ્છતિ, તદા અત્તના વત્તબ્બસ્સ અઞ્ઞત્થસ્સાભાવા વિકતિપ્યુચ્ચતે વાચકેન, યથા – દેવદત્તસ્સ રજ્જં પાપુણાતિ, ઇધ પન લિઙ્ગભેદેનેવ વુત્તં ‘‘ચિત્તં વિકતિકા ભવે’’તિ. વિકરીયતેતિ વિકતિ.

૩૧૫. કટ્ટિસ્સકોસેય્યસઙ્ખાતાનં દ્વિન્નમત્થરણાનં કરણપ્પકારં દસ્સેતું અરિયાસામઞ્ઞમાહ ‘‘કટ્ટિસ્સ’’મિચ્ચાદિ. કોસિયકટ્ટિસ્સમયં કોસિયસુત્તકટ્ટિસ્સવાકેહિ પકતમત્થરણં કટ્ટિસ્સં નામ, વિરૂપેકસેસવસેન કોસિયઞ્ચ કટ્ટિસ્સઞ્ચ કટ્ટિસ્સાનિ, તેહિ પકતં અત્થરણં કટ્ટિસ્સં. કોસિયસુત્તેન પકતન્તુ અત્થરણં કોસેય્યં નામ. રતનપતિસિબ્બિતન્તિ ઇદં દ્વિન્નમ્પિ વિસેસનં, અત્થરણઞ્ચ ઇતિ કમા કમતો ‘‘ભવે’’તિ અજ્ઝાહરિતબ્બં. અત્થરણસદ્દસ્સાનુણ્ણામયેસ્વપિ પવત્તનતો એત્થાપિ ‘‘અત્થરણ’’ન્તિ ¶ વુત્તં, યથા – સુત્તં કમ્મન્તિ. એત્થ ચ ચકારો પાદન્તત્તા ગરૂસુ ગણ્હિતબ્બો, તેનેવ હિ સત્તપઞ્ઞાસમત્તા પરિપુણ્ણા હોન્તિ, અરિયાય હિ પઠમપાદે દ્વાદસમત્તા, તથા તતિયે, દુતિયે અટ્ઠારસ, ચતુત્થે પન્નરસમત્તાતિ સમ્પિણ્ડિતા સત્તપઞ્ઞાસમત્તા હોન્તિ.

૩૧૬. તિકં દીપે. દીપ દિત્તિયં, દિવાદિ. દિપ્પતીતિ દીપો, ણો. ‘‘પદીપો’’તિ અઞ્ઞપદનિવત્તનત્થં ઉપસગ્ગેન પદં વડ્ઢિતં. જુતિ દિત્તિયં, ભૂવાદિ, ણો.

દ્વયં આદાસે. ‘‘પુમે તૂ’’તિ ત્વન્તં લિઙ્ગપદં. આદિસ્સતે અસ્મિન્તિ આદાસો, ણો, આપુબ્બો દિસ પેક્ખને, ઇસ્સા. દિપ્પતિ એત્થાતિ દપ્પણો, યુ, ઇસ્સત્તં. મકુરોપ્યત્ર.

દ્વયં ચમ્મમયકીળાગુળકે. વાસભવનેહિ યુવતીહિ સહ કીળાસમ્ભવા ઞેય્યા, તપ્પક્કમેનસ્સાભિધાનં. ગુડિ વેધને, ણુકો, ઉસ્સે, ગુદ્દ કીળાયમેવ વા, તદા દસ્સ ણ્ડો. કદિ અવ્હાને રોદને ચ, ણુકો, કુદ્દ કીળાયમેવ વા, ઉસ્સત્તં, પુબ્બદસ્સ નો.

દ્વયં બીજનીમત્તે. વટિ વિભાજને, તાલવણ્ટેહિ કતત્તા તાલવણ્ટં. વણ્ટં નામ બીજનાદિકરણત્થં વિસું ભાજિતો તાલપત્તાવયવો, તાલવણ્ટસદ્દસ્સ યથાવુત્તવચનત્થયોગેપિ સતિ સઞ્ઞાસદ્દત્તા બીજનીસામઞ્ઞે પવત્તિ વેદિતબ્બા. યદા પન તાલવણ્ટેહિ કતબીજનિમેવ વત્તુમિચ્છતિ, તદા એકેન તાલસદ્દેન વિસેસેત્વા ‘‘તાલતાલવણ્ટ’’ન્તિ વત્તબ્બં. યથા – તિલસ્સ તેલં, સુગતસ્સ સુગતચીવરન્તિ. બિજન્તિ વાયુના યોજયન્તિ યાય ¶ , સા બીજની, યુ, નદાદિ, યુજ યોગે, યસ્સ વો, ઉસ્સી, વજ ગતિયં વા અસ્સી. બ્યજનંપ્યત્ર.

૩૧૭. દ્વયં ચઙ્કોટકે. કુટ છેદને, સકત્થે કો. કરડિ ભાજનત્થે, કો. દ્વયં કપ્પૂરાદિસમ્પુટે [સરૂપકાદિસમ્પુટે (ક.)]. સમુગ્ગચ્છતીતિ સમુગ્ગો, ક્વિ. પુટ સંસિલેસને, ભૂવાદિ, અ.

પજ્જદ્ધં મેથુને. ગામવાસીનં ધમ્મો આચારો ગામધમ્મો, ગામસદ્દેન ચેત્થ ગામવાસિનો વુત્તા, યથા ‘‘ગામો આગતો’’તિ. અસતં અસપ્પુરિસાનં ધમ્મો, સદ્ધમ્મપટિપક્ખત્તા વા અસદ્ધમ્મો. બ્યય ખયે, બ્યયતિ બલમેતેનાતિ બ્યવાયો, મજ્ઝે વાગમો, અથ વા વિગતો અયો વુડ્ઢિ તસ્માતિ અવાયો, અતિસયો અવાયો બ્યવાયો. મિથુનાનં ઇત્થિપુરિસાનં સમાનચ્છન્દાનં આચારો મેથુનં, તદઞ્ઞેસુ ઉપચારો, રમુ રમને, ભાવે, કરણે વાતિ.

૩૧૮. ચતુક્કં વિવાહે. વહ પાપુણે, ણો. ઉપપુબ્બો યમુ ઉપરમે, અ. અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ પાણિનો ગહણં પાણિગ્ગહો. ની નયે, અ. ઉબ્બાહો, પાણિપીળનંપ્યત્ર.

ધમ્મકામત્થા તયો વગ્ગા વુચ્ચન્તે. આગમનિદ્દિટ્ઠો સમાચારો ધમ્મો. વિસયવિસયિસન્નિપાતજં સુખં કામો. સબ્બોપકરણં ¶ અત્થો. સમોક્ખકા મોક્ખસહિતા ધમ્મકામત્થા ચતુબ્બગ્ગો વુચ્ચન્તે. તિવગ્ગેન વિસંયુત્તો મોક્ખો નિબ્બાનં. તુલ્યબલેહિ પન ધમ્માદીહિ ચતૂહિ પધાનેહિ ચતુભદ્ર [અમર ૧૭.૫૭] મુચ્ચતે.

૩૧૯-૩૨૦. દ્વયં ખુજ્જે. કુચ્છિતં વજ્જતીતિ ખુજ્જો, કસ્સ ખો, વલોપો, ણો. ગડિ નિન્દાયં, ઉલો.

તિકં રસ્સસરીરે પુગ્ગલે. રસ સદ્દે, સો. બ્યામપ્પમાણં ન લાતીતિ વામનો, નેરુત્તો. રસ્સો ચ વામનો ચેતિ દ્વન્દો. લકુડિ વામનત્થે, અ, સકત્થે કો, લકુ વિય ઘટિકા વિય ડેતિ પવત્તેતીતિ વા લકુણ્ડકો.

પઞ્ચકં પઙ્ગુળજને. પરેન અઙ્ગતીતિ પઙ્ગુળો, ઉલો. પીઠેન સપ્પતિ સીલેનાતિ પીઠસપ્પી, સપ્પ ગમને, ઉપચ્ચયે પઙ્ગુ, દ્વીસુ. છિન્નો ગમનાદિઇરિયાપથો યસ્સાતિ સો છિન્નિરિયાપથો. વિગતા અક્ખસદિસા જઙ્ઘા યસ્સાતિ પક્ખો, યથા હિ રથસ્સ અક્ખે ભિન્ને ગમનં ન સિજ્ઝતિ, તથેવ તસ્સાપિ અક્ખજઙ્ઘાય ભિન્નાયાતિ ઓપમ્મસંસન્દનં.

દ્વયં ખઞ્જે. ખજિ ગતિવેકલ્યે, ભૂવાદિ, ખઞ્જતીતિ, અ. ખોડિ ગતિપટિઘાતે, કો.

દ્વયં ¶ અવાક્યે. વત્તુમસક્કુણેય્યત્તા મિગસદિસોતિ મૂગો, ઇસ્સૂ. સુઞ્ઞં વચો યસ્સાતિ સો સુઞ્ઞવચો.

હત્થાદિવઙ્કો પુરિસો ‘‘કુણી’’ત્યુચ્ચતે. કુણનં કુણો હત્થાદિવેકલ્યં, તમેતસ્સત્થીતિ કુણી, અથ વા કુણ સઙ્કોચને, ઈ, કુચ્છિતં નયતીતિ વા કુણી, ણત્તં, ‘‘હત્થેન કુણી, પાદેન કુણી’’ઇચ્ચાદિપયોગા. દ્વયં અપાઙ્ગદસ્સને જને. વલ સંવરણે, ઇરો. કુચ્છિતં કરોતીતિ કેકરો, ઉસ્સે.

૩૨૧. દ્વયં નિક્કેસસીસે. નિક્કેસં સીસમેતસ્સ, ખલ ખલને, સઞ્ચયે ચ, આટો, નિક્કેસત્તા ખં તુચ્છં સીસં લાતીતિ ખલ્લાટો, ટો.

તિકં ખુરમુણ્ડસીસે. મુણ્ડ ખણ્ડને, ભૂવાદિ, અ. ભણ્ડ પરિભાસને, ઉ, સકત્થે કો, મુણ્ડકો, મુણ્ડિકોપ્યત્ર.

અક્ખીનં મજ્ઝે એકેનાક્ખિના સુઞ્ઞો કાણો નામ, કણ સદ્દગતિનિમીલનેસુ, ણો, કણતિ નિમીલતીતિ કાણો, તં પનસ્સ નિમીલનં એકેનેવક્ખિના. અટ્ઠકથાદીસુ પન ‘‘કાણોતિ એકચ્છિકાણો, ઉભયચ્છિકાણો વા’’તિ [સં. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૧૩૨] વુત્તં. દ્વયેન અક્ખિદ્વયેન સુઞ્ઞો અન્ધો નામ, અન્ધ દસ્સનૂપસંહારે, અ.

૩૨૨. દ્વયં ¶ નટ્ઠસોતપ્પસાદે. બન્ધ બન્ધને, ઇરો. નલોપો. સુતિ કણ્ણો હીનો વિકલો યસ્સાતિ સુતિહીનો. એળોપ્યત્ર.

તિકં ગિલાનસામઞ્ઞે. ગિલ હાસક્ખયે, યુ, બ્યાધિરોગોસઞ્જાતો યસ્સ બ્યાધિતો. અત સાતચ્ચગમને, અધિકરણે, કત્તરિ વા ઉરો, આતુરો, દીઘાદિ. આમયાવી, વિકતો, અપટુ, અબ્ભમિતો, અબ્ભાન્તોપ્યત્ર.

ઉમ્માદો વાતાદિપકોપો રોગવિસેસો, તબ્બતિ ઉમ્મત્તો, મદ ઉમ્માદે, ઉગ્ગતેહિ વાતાદિદોસેહિ મદયતીતિ ઉમ્માદો, ણો. ખુજ્જાદયો ઉમ્મત્તન્તા વાચ્ચલિઙ્ગે યુત્તતાય વાચ્ચલિઙ્ગિકા, યથા – ખુજ્જો પુરિસો, ખુજ્જા ઇત્થી, ખુજ્જં નપુંસકં. ઉમ્મત્તો પુરિસો, ઉમ્મત્તા ઇત્થી, ઉમ્મત્તં નપુંસકં.

૩૨૩. નવકં રોગમત્તે. તકિ કિચ્છજીવને, ભૂવાદિ, આ ભુસો તઙ્કતીતિ આતઙ્કો, અ. અમ રોગે, યો, મય ગતિમ્હિ વા, અથ વા અમ રોગે, ચુરાદિ, આમયતિ રુજ્જતીતિ આમયો, અ, કારિતલોપાભાવો. વિધ વિજ્ઝને, વિજ્ઝતીતિ બ્યાધિ, ઇ, અકારવણ્ણાગમો, બાધ વિબાધાયં વા, તદા યાગમો, વિવિધા વા આધયો મનોપીળા યસ્મિંસ ¶ બ્યાધિ, ‘‘પુમે આધિ માનસી બ્યથા’’તિ [અમર ૮.૨૮] હિ અમરકોસે વુત્તં. રોગેગદો, કુવેરાયુધે ગદા, ગદો ભાથરિકણ્હસ્સ, ‘‘આમયે ચાયુધે ગદા’’તિ હિ નાનત્થસઙ્ગહે. રુજ રોગે, કત્તરિ ણો, રુજા ઇત્થી. ગિલાનસ્સ ભાવો ગેલઞ્ઞં. કલ ગતિસઙ્ખ્યાનેસુ, ન કલતિ યેન તં અકલં, તમેવ અકલ્લં, લો. બાધ વિબાધાયં, ભૂવાદિ, અ. ઉપતાપોપ્યત્ર.

દ્વયં ખયરોગે, રસાદિસત્તધાતુયો સોસયતીતિ સોસો, સુસ સોસને, દિવાદિ, ણો. ખિ ખયે, ખયતીતિ, અ. યક્ખા, રાજયક્ખાપ્યત્ર. યક્ખ પૂજાયં, ચુરાદિ.

૩૨૪. દ્વયં નાસરોગે. અપિહિતા નાસા અનેનાતિ પીનાસો, પીનસોપિ. ઉપસગ્ગતો નાસાય બહુબ્બીહિમ્હિ નસાદેસં કુબ્બન્તિ [પાણિનિ ૫.૪.૧૧૯], અપિસ્સાકારલોપો વણ્ણનાસો, રસ્સસ્સ દીઘતા. ‘‘સોસો યક્ખા રાજયક્ખા, પતીસ્સાયો તુ પીનસો, આપીનસો પતિસ્સાયો’’તિ રભસો. પતિસ્સયોપ્યત્ર. વેજ્જગન્થે ઇમેસં પીનસપતિસ્સાયાનં ભેદો અભિહિતો –

આનહ્યતે યસ્સ વિસુસ્સતે ચ,

કિલિદ્યતે ધૂપતિ ચેવ નાસા;

ન ઞાયતે ગન્ધરસે ચ જન્તુ,

દુટ્ઠં વિજઞ્ઞા તમપીનસેનાતિ.

આનદ્ધા ¶ પિહિતા નાસા,

તનુસાવપ્પસેકિની;

ગલતાલોટ્ઠસોસો ચ,

નિત્તોદો સઙ્ખકદ્વયે;

ભવે સરો પઘાતો ચ,

પતિસ્સાયોતિ લક્ખિતોતિ.

ઇહ ત્વભેદેનોત્તં. પતિપુબ્બો સિધાતુ રુજત્યત્થો. નાસિકાય જાતો રોગો નાસિકારોગો.

ઘાને પવત્તો અસ્સવો સિઙ્ઘાનિકા નામ, સિઙ્ઘ આઘાને, ભૂવાદિ, સિઙ્ઘતીતિ સિઙ્ઘાનં, યુ, તત્થ જાતા સિઙ્ઘાનિકા. આ પુનપ્પુનં સવતિ સન્દતીતિ અસ્સવો, સૂ અભિસવે. દ્વયં વણમત્તે. અર ગમને, ઉ, અરુ, નપુંસકેયેવ. વણ ગત્તવિચુણ્ણને, ચુરાદિ, અ, વણો, અનિત્થી. દ્વયં ફોટે. ફુટ સંસિલેસને, ભૂવાદિ, ફોટો, ણો. પીળ વિબાધાયં, ચુરાદિ, ણ્વુ, ‘‘ઇત્થિયમતો આપચ્ચયો’’તિ આ, પીળકો, પીળકા, પીળકં, તીસ્વપિ, તથા ફોટો.

૩૨૫. દ્વયં પક્કવણાદીસુ સઞ્જાતદુગ્ગન્ધવિસેસે. પુબ્બ પૂરણે, ભૂવાદિ, અ. પૂય વિસરણે, દુગ્ગન્ધે ચ, ભૂવાદિ.

દ્વયં લોહિતનિસ્સરણરોગે. રત્તસ્સ લોહિતસ્સ સણ્ઠાનમતિક્કમિત્વા સરણં ગમનં રત્તાતિસારો. પક્ખન્દતિ નિસ્સરતીતિ પક્ખન્દિકા. કમુ પદવિક્ખેપે. ‘‘ઇત્થિયમતિયવો વા’’તિતિ. ‘‘પક્કમાદીહિન્તો ચે’’તિ એત્થ ચકારેન તિસ્સન્તિ, ધાત્વન્તલોપો ચ, સકત્થે કો. દ્વિત્તે. યદાદિના પરકકારસ્સ ખો, પક્ખન્દિકા.

દ્વયં ¶ અપમારે. સરણં સારો, અપગતો સારો યેન અપમારો, સસ્સ મો. ઇતરત્ર મકારાગમો. દ્વયં પાદભેદે. પાદસ્સ ફોટો ભેદનં દરણં પાદફોટો, ફુટ ભેદે. વિરૂપો પાદો એતાય હેતુભૂતાયાતિ વિપાદિકા. સમાસન્તે કો, પુબ્બાકારસ્સિત્તં, વિદારીયમાનત્તા વિપજ્જમાનો પાદો અસ્સન્તિ વા વિપાદિકા.

૩૨૬. દ્વયં વુડ્ઢિપ્પત્તણ્ડકોસરોગે. વુડ્ઢિપ્પત્તો રોગો વુડ્ઢિરોગો. વાતપૂરિતં અણ્ડં કોસો વાતણ્ડં. દ્વયં થૂલપાદરોગે. ઘનાભાવતો સિથિલં પદં સીપદં, વણ્ણનાસો, દીઘાદિ. ભારો પાદો યસ્સ, તસ્સ ભાવો ભારપાદતા.

પઞ્ચકં કણ્ડુયં. કણ્ડ ભેદને, ઉ, દીઘે કણ્ડૂ, વધૂસદ્દોવ. તિમ્હિ કણ્ડૂતિ, અસ્સૂ, ચુરાદિત્તા યમ્હિ કણ્ડૂયા, યલોપાભાવો. ખજ્જ થેય્યકરણબ્યથનેસુ, ભૂવાદિ, ઉ. યુમ્હિ કણ્ડૂવનં, અસ્સૂ. ઉવાદેસો, દીઘો ચ.

૩૨૭. તિકં કચ્છુયં. યા ‘‘ખસુરોગો’’તિ વુચ્ચતિ. પાત્યત્તાનન્તિ પામં, મન, પામાપ્યત્થિ, પુલ્લિઙ્ગો, રાજાદિ, વિસેસેન તચ્છતિ કાસન્તિ વિતચ્છિકા, તચ્છ તનુકરણે, ણ્વુ ¶ , ‘‘વિવચ્છિકા’’ [વિચ્ચચ્ચિકા (અમર ૧૬.૫૩)] તિપિ પાઠો. વચ્છ પરિભાસનતજ્જનેસુ, ભૂવાદિ. કચ બન્ધને, ઉ, ચસ્સ છત્તં, દ્વિત્તાદિ. તિલકાળકન્તં દ્વયં દ્વયં સમત્થં. તત્ર દ્વયં સોથે. સુ ગતિવુડ્ઢીસુ, ભૂવાદિ, થો. થુપચ્ચયે સયથુ, ઉસ્સત્તં, યાગમો ચ. સોફોપ્યત્ર. સોકં ફાયતિ બહુલં કરોતીતિ સોફો, ફાય વુડ્ઢિયં, ફાયસ્સ ફો, નેરુત્તો.

દ્વયં અરિસરોગે. અમઙ્ગલતાય દુ નિન્દિતં નામમસ્સ દુન્નામં, સકત્થે, કુચ્છાયં વા કો, દીઘકોસિકાયં દુન્નામા, ઇત્થી. અરિ વિય સસતિ હિં સતીતિ અરિસં, સસ હિંસાયં, ક્વિ, અર ગમને વા, ઇસો. દ્વયં વમનરોગે. છદ્દ વમને, ચુરાદિ, ણ્વુ. વમુ ઉગ્ગિરણે, થુ. વમિધુપ્યત્ર. છદ્દિકા, વમિ ઇત્થિયં, વમથુ પુમે.

૩૨૮-૩૨૯. દ્વયં પરિતાપે. દુ પરિતાપે, તનાદિ, થુ. પરિતપનં સન્તાપનં પરિતાપો. દ્વયં તિલકાળકે. તિલસણ્ઠાનં વિય જાયતીતિ તિલકો. તિલં વિય કાળો હુત્વા જાયતીતિ તિલકાળકો.

મહાવિરેકો ‘‘વિસૂચિકા’’ત્યુચ્ચતે. નિસ્સેસતો સુચતિ ગચ્છતીતિ સૂચિકા. સુચિ, સુચ ગતિયં, ભૂવાદિ. સુચ સોચેય્યે ¶ વા, નિસ્સેસતો સોચેતીતિ વિસૂચિકા, વિસેસેન સૂચિ વિય વિજ્ઝતીતિ વા વિસૂચિકા. બહુમોસરણત્તા મહન્તો વિરેકો મહાવિરેકો, રિચ વિયોજનસમ્પુચ્છનેસુ, ણો.

ભગન્દલાદયો સત્ત આમયન્તરા રોગભેદા ભવન્તિ. તત્ર ગુદસમીપજો વણવિસેસો ભગન્દલા, ઇત્થી. ભગં યોનિ, તં દારયતીતિ રૂળ્હીતો અપચ્ચયન્તો નિપાતિતો. દર વિદારણે, ભૂવાદિ, લત્તે ભગન્દલા. ભગન્દરોપ્યત્ર. મેહો મુત્તમેહો, સો ચ બહુમુત્તતાય મધુમેહો, રત્તમેહો, સુક્કમેહોત્યનેકવિધો. મિહ સેચને, ભૂવાદિ, મિહતિ મુત્તન્તિ મેહો, ણો. જર રોગે. ભૂવાદિ, જરતીતિ, અ. જરો પસિદ્ધો. કાસ સદ્દકુચ્છાયં, દિત્તિયઞ્ચ, ભૂવાદિ, કાસતીતિ કાસો, ણો, કુચ્છિતં અસતીતિ વા કાસો, કુઆપુબ્બો. સસ પાણને, સસનં સાસો, ભુસં સસનમેતસ્સત્થીતિ વા સાસો, કુટ છેદને, ઠો, કુટ્ઠં. સામઞ્ઞેન તચોવિકારે. સુક્કે તુ સિત્તં. સૂલ રુજાયં, ભૂવાદિ, સૂલં. વિદ્દધિ, અસ્મરી, મુત્તકિચ્છાદયોપ્યનેકા રોગભેદા.

પજ્જદ્ધં વેજ્જે. આયુબ્બેદસઙ્ખાતં વિજ્જં જાનાતીતિ વેજ્જો, ‘‘ણ રાગા તસ્સેદમઞ્ઞત્થેસુ ચા’’તિ ણો, વિદ ઞાણે વા, વિન્દતીતિ વેજ્જો, ણ્યો, દ્યસ્સ જો. ભિસજ્જતિ ચિકિચ્છતીતિ ભિસક્કો, અ, જસ્સ કો. રોગં હરતિ સીલેનાતિ રોગહારી, ણી. હરસદ્દોયં કેવલોપિ આનયનાપનયનેસુ વત્તતિ ‘‘મનોહરો, દુક્ખહરો’’ઇચ્ચાદીસુ, ઇધ અપનયને. કિત રોગાપનયને, ભૂવાદિ. તિકિચ્છતીતિ તિકિચ્છકો, છપચ્ચયો, ણ્વુ, દ્વિત્તાદિ. અગદકરોપ્યત્ર, અગદં અરોગં પાણીનં કરોતીતિ અગદકરો, કમ્માદિમ્હિ ણો.

૩૩૦. દ્વયં ¶ સલ્લનીહરણે વેજ્જે. કાયે પવિટ્ઠસરાદિસલ્લસ્સ નીહરણો વેજ્જો સલ્લવેજ્જો. યથાવુત્તં સલ્લં નીહરણવસેન કન્તતિ છિન્દતીતિ સલ્લકત્તો, કતિ છેદને, તો. દ્વયં પટિકારે. તિકિચ્છનં તિકિચ્છા, ભાવે અ. પતિપુબ્બો કરોતિ તિકિચ્છાયં, કરતો રિરિયા.

ચતુક્કં ઓસધે. ભિસજાનમિદં ભેસજ્જં, ણ્ય. ન વિજ્જતે ગદો યસ્મિન્તિ અગદો. ભિસજાનમિદં ભેસજં, ણો. ઉસ દાહે. રોગમોસાપેતીતિ ઓસધં, ધો, અથ વા ઓસધી નામ અસંયોગદબ્બં, તેહિ સંયોજિતં ઓસધં. જાયુપ્યત્ર. જિ જયે, ણુ.

૩૩૧. તિકં આરોગ્યે. અનત્થકારકત્તા કુચ્છિતાકારેન સરીરે સેન્તીતિ કુસા, રોગા, તે લુનાતિ છિન્દતીતિ કુસલં. આમયસ્સાભાવો અનામયં, અબ્યયીભાવો. અરોગસ્સ ભાવો આરોગ્યં. કુસલાનામયારોગ્યન્તિ સમાહારદ્વન્દો. દ્વયં અનામયજને. કલ ગતિસઙ્ખ્યાનેસુ. કલતિ યથાસુખં સબ્બિરિયાપથેસૂતિ કલ્લો, લો. ‘‘કાલં ખમતીતિ કલ્યં, અરોગતા, તસ્સં નિયુત્તો કલ્યો’’તિ અઙ્ગુત્તરનિકાયટીકાયં. નત્થિ આમયો યસ્મિં નિરામયો. વુત્તોપ્યત્ર. વુત્તિ જીવિતવુત્તિ પસત્થા અસ્સત્થીતિ વુત્તો. રોગતો નિગ્ગતજને પન ઉલ્લાઘો, લાઘ સામત્થિયે, ઉસદ્દોયં રોગવિમુત્યત્થો. નરાદિત્તા, નરપ્પધાનત્તા ચ નરવગ્ગો.

નરવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. ચતુબ્બણ્ણવગ્ગવણ્ણના

૩૩૨. સન્તતિપરિયન્તં વંસે. કુલ સન્તાનબન્ધૂસુ, ભૂવાદિ, ણો, કુલં, વન સમ્ભત્તિયં, સો. સંતનુ વિત્થારે, ણો. અભિમુખં જનેતીતિ અભિજનો, ણો. ગો વુચ્ચતિ અભિધાનં, બુદ્ધિ ચ, તે તાયતીતિ ગોત્તં. ગોત્રમ્પિ. ગવં સદ્દં તાયતીતિ વા ગોત્તં, તા પાલને. અનુપુબ્બો ઇ ગતિયં, કરણે અ. તનોતિસ્માતિ, સન્તતિ, નલોપો, ઇત્થિયં.

સન્તતિ પન્તિવિત્થાર-ગોત્તેસુ કવિભી મતા;

પરમ્પરા ભવે ચાપિ, પુત્તકઞ્ઞાસુ સન્તતિ.

ખત્તિયાદયો ખત્તિયબ્રાહ્મણવેસ્સસુદ્દા ચત્તારો વણ્ણા કુલાનિ ભવન્તિ, એતે હિ અઞ્ઞમઞ્ઞમસઙ્કરતો વણ્ણેતબ્બતો ઠપેતબ્બતો વણ્ણાતિ વુચ્ચન્તે. વણ્ણ ઠપને.

૩૩૩-૩૩૪. છક્કં ¶ કુલીને. કુલસ્સાપચ્ચં કુલિનો, ઇનો અપચ્ચે. સોભનો જનો સજ્જનો. સપરત્થં સાધેતીતિ સાધુ, સાધ સંસિદ્ધિમ્હિ, ઉ. સભાયં સાધુ સભ્યો. સાધ્વત્થે યો. અય ગતિયં. અયિતબ્બો ઉપગન્તબ્બોતિ અય્યો, કમ્મનિ યો. મહાકુલસ્સાપચ્ચં મહાકુલો, ણો.

ભૂભુજન્તં રાજસામઞ્ઞે. અતિતેજવન્તતાય વિસેસેન રાજતે દિબ્બતેતિ રાજા, રાજ દિત્તિયં. ભુયા ભૂમિયા પતિ ભૂપતિ, ભું પાલેતીતિ વા ભૂપતિ, પા રક્ખણે,તિ, રસ્સો. પથવિયા ઇસ્સરો પત્થિવો, ણો, દ્વિત્તં, ઇત્તઞ્ચ. જગતિં ભૂમિં પાલેતીતિ જગતિપાલો, કમ્મનિ ણો. દિસાનં પતિ દિસમ્પતિ, દિસા, દિસટ્ઠે વા પાલેતીતિ દિસમ્પતિ, રસ્સત્તં, નિગ્ગહીતાગમો ચ. ભું ભૂમિં ભુઞ્જતીતિ ભૂભુજો, ભુજ પાલનજ્ઝોહરણેસુ, ઇધ પાલને, રુધાદિ. મહિખિતોપ્યત્ર. ખિ નિવાસગતીસુ, મહિં અખિ ગતવા મહીખિતો.

૩૩૫. પજ્જદ્ધં મુદ્ધાભિસિત્તે જાતિખત્તિયે, ‘‘રાજજચ્ચે ચ ખત્તિયે’’તિ વચનતો. રઞ્ઞો ખત્તિયસ્સાપચ્ચં રાજઞ્ઞો, ઞ્ઞો ¶ અપચ્ચે. ‘‘ખત્તિયો તુ વિરા ખત્તં, રાજઞ્ઞદ્વિજલિઙ્ગનો’’તિ રભસ, રતનકોસેસુ પરિયાયા. ખત્તસ્સાપચ્ચં ખત્તિયો, અપચ્ચે ઇયપચ્ચયો દિસ્સતે, ખેત્તાનં અધિપતિભૂતત્તા વા ખત્તિયોતિઆદિકપ્પિકરાજા વુચ્ચતિ, તપ્પભવત્તા પન મુદ્ધાભિસિત્તેસ્વપિ તંસમઞ્ઞા, એસ્સત્તં. ખત્તસ્સાપચ્ચં ખત્તં, ણો. રજ્જારોપનસમયે દક્ખિણાવટ્ટસઙ્ખોદકેન ગઙ્ગાનીતેન મુદ્ધનિ ખત્તિયકઞ્ઞાદીહિ અભિસિત્તત્તા મુદ્ધાભિસિત્તો, પઠમખત્તિયો. તપ્પભવતાય પન અનભિસિત્તા ચ મુદ્ધાભિસિત્તાખ્યા, યથા – બ્રહ્મબાહુજસ્સ વંસે જાતસ્સાપિ બ્રહ્મબાહુજો. બ્રહ્મબાહુતો જાતત્તા બાહુજોતિ હિ નિકાયન્તરિકાનં લદ્ધિ. યસ્મિં પન રાજિનિ અસેસા સામન્તા પણમન્તિ, સો અધિસ્સરાખ્યો [અમર ૧૮.૨]. સં સત્તો લગ્ગો અન્તો યસ્સા સા સમન્તા, સવિસયાનન્તરા ભૂમિ, સમન્તાય ઇમે સામન્તા, અનન્તરરાજાનો.

દ્વયં ચક્કવત્તિનિ. સબ્બભૂમિયા ઇસ્સરો સબ્બભુમ્મો, ણ્યો. પુઞ્ઞોપનીતેન ચક્કરતનેન વત્તતે અસાધુદમનિકાદિરાજવત્તં અનુતિટ્ઠતીતિ ચક્કવત્તી, ણી, ચક્કરતનં વત્તેતિ આકાસે અત્તનો પુરતો ગમયતીતિ વા ચક્કવત્તી, પુઞ્ઞચક્કં, ચતુચક્કં વા સત્તેસુ વત્તેતિ, તે વા અસ્મિં વત્તેતીતિ ચક્કવત્તી, ચક્કરતનુપ્પાદનત્થં દ્વાદસવસ્સચરિતં દસરાજધમ્મં વત્તમેતસ્સત્થીતિ વા ચક્કવત્તી. તત્થ અન્તોજનસ્મિં બલકાયે ધમ્મિકારક્ખાવરણગુત્તિયા સંવિધાનં, ખત્તિયેસુ, અનુયુત્તેસુ, બ્રાહ્મણગહપતિકેસુ, નેગમજાનપદેસુ, સમણબ્રાહ્મણેસુ, મિગપક્ખીસુ, અધમ્મકારપટિક્ખેપો, અધનાનં ધનુપ્પાદનં, સમણબ્રાહ્મણે ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્હપુચ્છનન્તિ ઇદં દસવિધં ચક્કવત્તિવત્તં, ઇદમેવ ચ ગહપતિકે, પક્ખિજાતે ચ વિસું કત્વા ગહણવસેન દ્વાદસવિધમ્પિ દીપેસુ. ચતૂસ્વપિ દીપેસુ આણાધમ્મચક્કાનિ સત્તેસુ ¶ પવત્તેતીતિ વા ચક્કવત્તી. અઞ્ઞો અસબ્બભુમ્મો અનવકાસો સામન્તો ભૂપો મણ્ડલિસ્સરો નામ. સયમાણાપવત્તિટ્ઠાનવસેન પરિચ્છિન્નસ્સેવ મણ્ડલસ્સ ઇસ્સરો, ન સબ્બમણ્ડલસ્સાતિ મણ્ડલિસ્સરોતિપિ. એત્થ ચ ‘‘સબ્બભુમ્મો, ચક્કવત્તી’’તિ દ્વીહિ નામેહિ ચતુદીપિસ્સરો રાજા દીપિતો, ઇધાનાગતેપિ સઙ્ગહેત્વા કથિતેન અધિસ્સરપદેન એકદીપિસ્સરો રાજા, મણ્ડલિસ્સરપદેન પદેસિસ્સરો રાજા દીપિતો. અથ વા મણ્ડલિસ્સરપદેન એકદીપિસ્સરો રાજા, સેસેહિ રાજરાજઞ્ઞાદીહિ બાહુજપરિયન્તેહિ પદેસિસ્સરો દીપિતો.

૩૩૬. દ્વયં રાજભેદે. સુખુમતાય લીના અપાકટા છવિયો યેસં તે લિચ્છવિનો. લિચ્છવી ચ વજ્જી ચાતિ દ્વન્દો. દ્વયં સમ્માસમ્બુદ્ધકુલે રાજિનિ. પુરિમતરસમ્ભૂતે સક્યકુલે સઞ્જાતત્તા સક્યો, ણો. સક્કોપિ. સક્યે ભવો સાકિયો, ઇયો, યલોપો, દીઘો ચ.

પઞ્ચકં બુદ્ધપુત્તસ્સાયસ્મતો રાહુલસ્સ માતરિ. ભદ્દ કલ્યાણે, સોખ્યે ચ. કુલાચારરૂપાદિવસેન કલ્યાણત્તા ભદ્દા. કચ્ચસ્સાપચ્ચં કચ્ચાના, અપચ્ચસદ્દોયં નિચ્ચં નપુંસકે પુત્તે, પુત્તિયઞ્ચ ભવતીતિ. ‘‘રાહુ વિય ચન્દં મમ નિક્ખમનં લાતુકામો ચાયં મે પુત્તોતિ રાહુલોતિ નામેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ મનસિ કત્વા ‘‘રાહુ જાતો, બન્ધનં જાત’’ન્તિ પિતરા વુત્તો સિક્ખાકામો આયસ્મા રાહુલોયેવેત્થ રાહુલો, તસ્સ માતા રાહુલમાતા, બિમ્બં વુચ્ચતિ સરીરં, અતિસયવણ્ણસરીરયુત્તતાય બિમ્બા, વમિધાતુમ્હા વા ¶ બો, વસ્સ બત્તં. યસો વુચ્ચતિ પરિવારો, કિત્તિ ચ, તે ધારેતીતિ યસોધરા, મનાદિત્તા અસ્સો.

૩૩૭-૩૩૯. યેસં ખત્તિયાનં ધનં સતં હોતિ, કીદિસં તં ધનં? નિધાનગં પથવાદીસુ નિધાનવસેન ગતં પવત્તં, તેસં ધનાનં સતં કહાપણાનં, કિત્તકપ્પમાણાનં? કોટીનં સતં. કેન પરિચ્છેદેન? હેટ્ઠિમન્તેન હેટ્ઠિમકોટ્ઠાસેન, હેટ્ઠિમપરિચ્છેદેન વા કોટીનં સતં હોતિ. દિવસવળઞ્જો દિવસે દિવસે વળઞ્જિતબ્બો પન કહાપણો વીસતમ્બણમત્તં હોતિ, તે ખત્તિયા ‘‘ખત્તિયમહાસાલા’’ત્યુચ્ચન્તે. મહન્તો ધનસારો યેસન્તે મહાસાલા, લત્તં, અમ્બણમત્ર એકાદસદોણમત્તં.

યેસં દ્વિજાનં બ્રાહ્મણાનં નિધાનગાનિ નિધાનવસેન પવત્તાનિ અસીતિકોટિધનાનિ હોન્તિ, દિવસવળઞ્જો પન કહાપણો દસમ્બણમત્તં હોતિ, તે દ્વિજા ‘‘દ્વિજમહાસાલા’’ત્યુચ્ચન્તે.

નિધાનગે, વળઞ્જે ચ ધને તદુપડ્ઢે તેસં દ્વિજમહાસાલાનં ધનસ્સ ઉપડ્ઢભાગે સતિ ગહપતિમહાસાલા નામ સિયું, ઉભયત્રાપિ હેટ્ઠિમન્તેનેવ ધનપરિચ્છેદો.

૩૪૦. યો ¶ ન હીનો, ન ચુક્કટ્ઠો, મજ્ઝિમાધિકારબ્યવટ્ઠિતો રાજપુત્તસેનાપતિમહાકણિત્થરાદિ, સો મહામત્તો. મહતી મત્તા પરિચ્છેદો યસ્સ મહામત્તો, રૂપભેદેન પટ્ઠાનં ક્લીવં.

‘‘પકતિયં મહામત્તે, પઞ્ઞાયં પરમત્તનિ;

નપુંસકં પધાનં તં, એકત્તે તુ’ત્તમે સદા’’તિ.

રભસો ચ. ‘‘મહામત્તો, પટ્ઠાનો ચા’’તિ તુ પુંસકણ્ડે વોપાલિતો. પકટ્ઠે તિટ્ઠતીતિ પટ્ઠાનં, યુ [અભિધાનપ્પદીપિકા ટીકા ૯૮૩, ૧૧૨૩ ગાથાસુપિ પસ્સિતબ્બં].

પઞ્ચકં મન્તિનિમ્હિ. મતિપ્પધાનો સચિવો સહાયો. ઇતિકત્તબ્બતાવધારણં મન્તો, તંયોગા મન્તિની. અસ્સત્થ્યત્થે ઇની, અથ વા મન્તેન નયતીતિ મન્તિની, અથ વા મન્તયોગા મન્તિ, નેતીતિ ની, મન્તિ ચ ની ચાતિ મન્તિની. ‘‘મતિસચિવમન્તિની’’તિપિ પાઠો, તદા દ્વિન્નં તિણ્ણં વા દ્વન્દો. રઞ્ઞા સહ જીવતીતિ સજીવો. સચતે સમવેતો ભવતીતિ સચિવો. સચ સમવાયે, વો, ઇકારાગમો ચ. સબ્બકિચ્ચેસુ રઞ્ઞા મન્તેન અમા સહ ભવતીતિ અમચ્ચો, અમાસદ્દોયં નિપાતો સહત્થે ચ્ચપચ્ચયો. સજીવમત્તે ચામચ્ચસદ્દો વત્તતિ. દ્વયં સેનાપતિમ્હિ. સેનં નયતીતિ સેનાની. ચમૂનં સેનાનં પતિ ચમૂપતિ.

૩૪૧. ન્યાસાદીનં ¶ ઇણાદાનદાયવિભાગાદીનં વિવાદાનં વોહારાનં ઉપદટ્ઠરિ ઉપદસ્સિતે અક્ખદસ્સો, અક્ખે વોહારે પસ્સતીતિ અક્ખદસ્સો, ણો, ધમ્માધિકરણિયો. પુચ્છાવિવાકો, પઞ્હવિવાકોપ્યત્ર.

પજ્જડ્ઢં પટિહારે. દ્વારે નિયુત્તો દોવારિકો, ણિકો, ઓકારાગમો. પટિહરતિ વિઞ્ઞાયતિ તેનાતિ પટિહારો, ણો. દ્વારે તિટ્ઠતીતિ દ્વારટ્ઠો, સકત્થે કો. દ્વારપાલકો. દ્વારટ્ઠિતો, દસ્સકોપ્યત્ર.

૩૪૨. રાજૂનં અઙ્ગરક્ખગણો અનીકટ્ઠોતિ મતો. ‘‘રક્ખિવગ્ગો તુ યો રઞ્ઞં, સો’નીકટ્ઠો’ભિધીયતે’’તિ અમરમાલાયઞ્ચ, અનીકેન સમૂહેન તિટ્ઠતીતિ અનીકટ્ઠો, ણો.

દ્વયં મહલ્લકે. કઞ્ચુકં ચોળં, તંયોગા કઞ્ચુકી. સોકં વિન્દતીતિ સોવિદલ્લો. વિદ લોભે, લો, કલોપો. થાપતિ, સોવિદોપ્યત્ર. દ્વયં સેવકે. પભુનો પચ્છા જીવતીતિ અનુજીવી, ણી. સેવ સેવને, ભૂ, ણ્વુ. અત્થીપ્યત્ર. અત્થ યાચનાયં. અત્થનમત્થો, આસીસો, તંયોગા અત્થી.

૩૪૩. દ્વયં ¶ અધિકમત્તે. ગામેસુ અધિકત્તા અધિકા ઇક્ખા અનુભવનમેતસ્સ અજ્ઝક્ખો, ઇસ્સત્તં. અધિકં કરોતીતિ અધિકતો. ઇદં દ્વયં થાયુકગોપાનં દ્વિન્નમ્પિ નામં. તત્ર એકગામે અધિકતો થાયુકો, બહૂસુ ગામેસ્વધિકતો ગોપો. વુત્તઞ્ચામરકોસે ‘‘થાયુકોધિકતો ગામે, ગોપો ગામેસુ ભૂરિસૂ’’તિ. [અમર ૧૮.૭] રુદ્દેનાપિ વુત્તં ‘‘ગામેસ્વધિકતે ગોપો, ગોટ્ઠજ્ઝક્ખેપિ વલ્લભો’’તિ [ચિન્તામણિટીકા ૧૮.૭].

દ્વયં સુવણ્ણરજતજ્ઝક્ખાનં દ્વિન્નમ્પિ નામં. હિરઞ્ઞં વુચ્ચતિ અકતસુવણ્ણાદિ, તત્ર નિયુત્તો હેરઞ્ઞિકો. કન દિત્તિગતિકન્તીસુ, નિપુબ્બો, ખો, નિક્ખો, સુવણ્ણાદિવિકારો, તત્ર નિયોગો નિક્ખિકો. વિસેસતો પન સુવણ્ણજ્ઝક્ખે ભોરિકો. ભૂરિસદ્દો સુવણ્ણે, તંયોગા ભોરિકો. રૂપ્યાજ્ઝક્ખેનિક્ખિકો, તસ્મા’ય’મુભયત્રાપિ હેરઞ્ઞિકોતિ સામઞ્ઞસ્મિંયેવ. વુત્તઞ્ચ –

‘‘ભોરિકો કનકાજ્ઝક્ખો,

રૂપ્યા’જ્ઝક્ખો તુ નિક્ખિકો’’તિ [અમર ૧૮.૭].

સસ્સ અત્તનો વિજિગીસભૂતસ્સ દેસાનન્તરો સમન્તતો મણ્ડલીભૂતો રાજા સત્તુરુચ્ચતે એકત્થાભિનિવેસિતત્તા. તતો પરં વિજિગીસભૂમ્યેકન્તરિકો મિત્તો એકત્થકારિત્તનોપકારત્તા. અરિવિજિગીસમિત્તાનં પન મણ્ડલાનં બહિભૂતો દૂરમણ્ડલટ્ઠો વિજિગીસભૂમિયા અચ્ચન્તબ્યવહિતો બલાધિકોપિ યો નાપકરોત્યુપકારોતિ વા, સ ઉદાસીનો દૂરમણ્ડલત્તેનોપકારત્તા. દૂરમણ્ડલે ¶ આસતીતિ ઉદાસીનો, ઉપુબ્બો આસ ઉપસેવને, યુ, અસ્સિ, દાગમો ચ. સત્તુમભિયુઞ્જમાનસ્સ વિજિગીસસ્સ સત્તુહિતાય યો પણ્હિં ગણ્હતિ પિટ્ઠિતો વત્તતિ, સો પણ્હિગ્ગાહો. ‘‘પણ્હિ પચ્છા પદં વિજિગીસસ્સા’’તિ રતનકોસે. ‘‘પણ્હિપાદે બ્યૂહપિટ્ઠે’’તિ [તિકણ્ડસેસ ૩.૩.૧૩૪] તિકણ્ડસેસો. ‘‘પણ્હિ પચ્છિમભાગે ચ, પાદમૂલોમદિટ્ઠિસુ. સેનાપિટ્ઠે કુમ્ભિયઞ્ચે’’તિ તુ નાનત્થસઙ્ગહે.

૩૪૪-૩૪૫. દિટ્ઠન્તં રિપુમ્હિ. મિત્તપટિપક્ખત્તા અમિત્તો, રપત્યવણ્ણં રજતેતિ રિપુ, ઉ, ઇત્તં, રપ, લપ, જપ, જપ્પ વચને વા. વેરં વિરોધો યસ્સત્થીતિ વેરી, ઈ, દુક્ખહેતુત્તા સપત્તિ ઇવ સપત્તો, ઇવત્થે અકારપચ્ચયો. અર ગમને,તિ, ભૂવાદિત્તા આગમો. સદ સાદને, તુ, ભૂવાદિ, સત્તુ, યવાદિચુણ્ણેપિ. અર ગમને, વેરમરતીતિ અરિ, રસ્સન્તો ઇ. સપત્તાદીનં ચતુન્નં દ્વન્દો, ‘‘બ્યઞ્જનો ચ વિસંયોગો’’તિ સુત્તે ચગ્ગહણેન એકતકારસ્સ લોપો ચ. પતિયમત્થનં પચ્ચત્થો, તંયોગા પચ્ચત્થિકો, પતિયં વિપરીતગમનં. પન્થ ગતિયં, ચુરાદિ. પરિપન્થો પરિસ્સવટ્ઠાનં, તંયોગા પરિપન્થી. પટિવિરુદ્ધો પક્ખો સહાયો પટિપક્ખો, તથા વિપક્ખો. ન હિતો અહિતો. હિંસાયં રમતીતિ [પરતીતિ (?)] પરો, ક્વિ. પટિપક્ખભાવેન અમતિ ગચ્છતીતિ પચ્ચામિત્તો, અમ ગમને, તો, દ્વિત્તં. નત્થિ એતસ્મા ઈતિ ઉપદ્દવોતિ અનીતો ¶ , મિત્તો, તપ્પટિપક્ખો પચ્ચનીતો, સો એવ પચ્ચનીકો, તસ્સ કો, યથા નિયકો. વિરોધોસ્સત્થીતિ વિરોધી, ઈ. દિસ, દુસ અપ્પીતિયં, દિવાદિ. વિદુસ્સનસીલતાય વિદ્દેસી, દ્વિત્તં, ઇસ્સેત્તં. દુસ્સતીતિ દિસો, અ. તપચ્ચયે દિટ્ઠો, ધાત્વન્તેન સહ ટ્ઠાદેસો. દ્વેસણો, દુહદયો, દસ્સુ, સાત્તવો, અભિઘાતીપ્યત્ર.

દ્વયં અનુકૂલને. અનુરોધનં અનુરોધો, ણો. રુધ આવરણે. અનુરૂપં પવત્તનં અનુવત્તનં, વતુ વત્તને, ભૂ, યુ.

૩૪૬. પઞ્ચકં મિત્તસામઞ્ઞે. મિદ સ્નેહે, ભૂવાદિ, તો, વયસા તુલ્યો વયસો, મૂલવયોસદ્દેહિ સઞ્ઞાયં સપચ્ચયો [યપચ્ચયો (?) પાણિનિ ૪.૪.૯૧ સુત્તં પસ્સિતબ્બં], સબ્બકારિયેસુ સહ વયતીતિ વા વયસો, વય ગમને, સહસ્સ સો વણ્ણવિપરિયયો. સહ અયતિ કિચ્ચેસૂતિ સહાયો, અય ગમને, સહસ્સ સાભાવો, યથા સહધમ્મિકો. સહ વા હાનિ, અયો વા વુડ્ઢિ યસ્સ સહાયો, તિપદબહુબ્બીહિ, યથા પરક્કમાધિગતસમ્પદા. અથ વા હાનિ ચ આયો ચ હાયા, નિલોપો, તે યસ્સ અત્થિ, સો સહાયો, ‘‘સપક્ખકો, સલોમકો’’ત્યાદીસુ વિય સસદ્દસ્સ વિજ્જમાનત્થત્તા. સુન્દરં હદયમેતસ્સાતિ સુહદયો, અલોપો, દ્યસ્સ જો, સોવ સુહજ્જો. સહ પરિસહને. પરિસહનં અદુસ્સનં, ખો, હલોપો, સખા, રાજાદિ, સમાનો ખ્યાતો પતીતો વા સખા, યલોપો, સમાનસ્સ ¶ ચ સભાવો. સિનિદ્ધો, સ્નિદ્ધો, સવયોપ્યત્ર. સખ્યસત્તપદિના પન મેત્તિયં વત્તન્તિ. સખિમ્હિ ભવં સખ્યં. સત્તહિ પદેહિ અવગમ્યતેતિ સત્તપદિનં [સત્તપદીન (અમર ૧૮.૧૨)], ઇનો.

દ્વયં અભેજ્જમિત્તે. સબ્બકાલં ભજતીતિ સમ્ભત્તો, ભજ સેવાયં, ભૂવાદિ. દળ્હો થિરો મિત્તો દળ્હમિત્તો. દ્વયં દિટ્ઠમત્તમિત્તે. કિઞ્ચિ કાલં પસ્સિતબ્બોતિ સન્દિટ્ઠો. સંસદ્દોયમપ્પત્થો. દિસ પેક્ખને, દસ્સનં દિટ્ઠં, તં મત્તા પમાણમેતસ્સ દિટ્ઠમત્તકો, સકત્થે કો.

૩૪૭. દ્વયં ચરપુરિસે તાપસાદિરૂપેન ચરમત્તે. ચરતિ જાનાતિ પરચક્કન્તિ ચરો, અ, ચારોપિ, ણો. ગુળ્હપુરિસો ગુત્તપુરિસો. યથારહવણ્ણો, પણિધિ, અપ્પસપો, ફસ્સોપ્યત્ર. તત્રાદિદ્વયં વાણિજકસિબલલિઙ્ગભિક્ખુકચ્ચાયનાદિલેસેન થાયિનિચરે. ઇતરે ઇધાગતસદિસત્થે. વણ્ણો પકારો, યથારહવણ્ણો યથારહપ્પકારો. યેન પરચક્કં સક્કા ઞાતું તપ્પકારવા ઇચ્ચત્થો. પણિધિય્યતે ઞેય્યમસ્મિં પણિધિ, ઇ. અપકટ્ઠં સપ્પતિ ચરતીતિ અપસપ્પો, અ. ફુસ બાધનફુસનેસુ, અ, ફસ્સો.

તિકં પથિકે. પથે ગચ્છતીતિ પથાવી, વી, દીઘો. ઇકો, પથિકો. અદ્ધનિ મગ્ગે ગચ્છતિ સીલેનાતિ અદ્ધગૂ. અદ્ધગોપ્યત્ર.

દ્વયં દૂતે. દુ પરિતાપે, તો. સન્દેસં વાચિકં હરત્યનેનેતિ [હરતીતિ (?)].

દ્વયં ¶ જોતિસિકે. ગણયતીતિ ગણકો, ણ્વુ. મુહુત્તં કાલવિસેસં જાનાતીતિ મુહુત્તિકો, વાગ્ગહણેન ન વુદ્ધિ. સંવચ્છરો, જોતિસિકો, દેવઞ્ઞૂ, મોહુત્તો, ઞાણિકો, કાતન્તિકોપ્યત્ર. કતન્તો દેવમત્તં, તં જાનાતીતિ કાતન્તિકો.

૩૪૮. દ્વયં લેખકે. લિખ લેખને, ભૂ, ણ્વુ. લિપેન મસ્યોપદેસેન ભવતીતિ લિપિ, ઇ, વણ્ણસણ્ઠાનો, તં કરોતીતિ લિપિકારો. અક્ખરચણો, અક્ખરચુઞ્ચુપ્યત્ર. ચન દાને, ભૂ. ચઞ્ચુ ગતિયં.

મેલાનન્દા મસિમણિ, મેલન્ધુ વણ્ણકૂપિકા;

મસિજલન્તુ મેલા ચ, પત્તઞ્જનં મસિ દ્વિસુ.

લેખની વણ્ણતૂલી ચ, વણ્ણકક્ખરતૂલિકા;

વણ્ણદૂતો સોત્થિમુખો, લેખો વાચિકહારકો.

કાચનકિતલિકો ચ, કાચનં તન્નિબન્ધનં;

લેખ્યટ્ઠાનં ગન્થકુટિ, મુદ્દા પચ્ચયકારિની [તિકણ્ડસેસ ૨.૮.૨૭, ૨૮, ૨૯].

દ્વયં વણ્ણે. વણ્ણીયતિ પકાસીયતિ અત્થો યેન, સો વણ્ણો, વણ્ણ પકાસને. ન ખરતિ ન ખીયતીતિ અક્ખરો, ખર વિનાસે, ખિ ખયે વા, તદા અરો. લિખનં, લિપિ, લિખિ ઇમે વણ્ણસણ્ઠાને વત્તન્તિ. લિપિલિખિયો ઇત્થિયં.

ભેદાદયો ઇમે ચતુરો ઉપાયા સત્તુવિજયકારણાનિ. સત્તુવિજયમુપગચ્છન્તિ એતેહીતિ ઉપાયા. પરસ્મા વિસિલેસનં ભેદો.

સ્નેહરાગાપનયનં ¶ , સંહાસોપ્પાદનં તથા;

સન્તજ્જનઞ્ચ ભેદોયં, વિઞ્ઞૂહિ તિવિધો મતો [કામન્દકીયનીતિસાર ૧૭.૮].

તત્રાયં તવાનુગ્ગતેન પવુદ્ધો પાસાદતરવો વિય અત્તાનઞ્ચોચ્છિન્દિસ્સતીતિ સઙ્કાયં જનિતાયં સ્નેહભત્તિઞ્ચાપનયતિ. અભિભવનઞ્ચોપાદયતિ [પદ્ધઞ્ચોપાદયતિ (ક.)]. અઞ્ઞસ્સ ચ પરિયપચ્ચામિત્તાનુગ્ગહણસ્સ મરણમેવન્તો ભવિસ્સતીત્યેવંપકારમભિભયનં સન્તજ્જનં.

વધોત્થગ્ગહણઞ્ચેવ, પરિક્લેસો તથેવ ચ;

ઇતિ દણ્ડવિધઞ્ઞૂહિ, દણ્ડોપિ તિવિધો મતો [કામન્દકીયનીતિસાર ૧૭.૯].

પરિક્લેસો બન્ધનતાળનાદિ.

અઞ્ઞમઞ્ઞોપકારાનં, દસ્સનં ગુણકિત્તનં;

સમ્બન્ધસ્સ સમક્ખાનં, આયતિં સમ્પકાસનં.

વાચા પેસલયા સાધુ, તવાહમિતિ ચપ્પણં;

ઇતિ સામવિધઞ્ઞૂહિ, સામં પઞ્ચવિધં મતં [કામન્દકીયનીતિસાર ૧૭.૪-૫].

‘‘અસ્મિં એવં કતે ઇદં અમ્હાકં ભવિસ્સતી’’તિ આસાદસ્સનં આયતિસમ્પકાસનં. અપ્પણમિત્યઙ્ગસ્સ દાનં.

દાનઞ્ચ પઞ્ચધા સારસ્સાસારસ્સ ચ દબ્બસ્સ ગહિતસ્સ સમપ્પણં, તથાગહિતસ્સાનુમોદનં, તથા અપુબ્બદાનં, તથા ‘‘અમુસ્સ દબ્બં ગણ્હાહિ, તથેવ ભવિસ્સતી’’તિ પરસેસુ સયં ગાહપ્પવત્તનં, તથા ઇણપ્પમોચનઞ્ચેતિ. યથાહ –

‘‘યો સમ્પત્તધનોસ્સગ્ગો, ઉત્તમમજ્ઝિમાધમો;

પતિદાનં તથા તસ્સ, ગહિતસ્સાનુમોદનં.

દબ્બદાન’મપુબ્બઞ્ચ ¶ , સયં ગાહપ્પવત્તનં;

દેય્યસ્સ પટિમોક્ખો ચ, દાનં પઞ્ચવિધં મત’’ન્તિ [કામન્દકીયનીતિસાર ૧૭.૬-૭].

એતે ચત્તારો ઉપાયા માયાદીસ્વેવન્તોગધા, તથા હિ માયોપેક્ખા ચ દણ્ડન્તોગધા. ઇન્દજાલઞ્ચ ભેદે અન્તોગધં. કેચિ પનાહુ

‘‘સામં દાનઞ્ચ ભેદો ચ, દણ્ડો ચેતિ ચતુક્કકં;

માયોપેક્ખિન્દજાલઞ્ચ, સત્તોપાયા પકિત્તિતા’’તિ [કામન્દકીયનીતિસાર ૧૭.૩].

૩૪૯. નામમત્તેન વુત્તાનં ભેદાદીનમિદાનિ પરિયાયાન્યાહ. તત્ર દ્વયં ભેદે. જપ માનસે ચ [જપો ચિન્તનવાચાસુ (ધાત્વત્થસઙ્ગહ, ૧૩૫ ગાથા)], ભૂ, ણો. ભિદિ દ્વિધાકરણે, ણો.

તિકં દણ્ડે. દણ્ડ નિપાતને, ચુરાદિ. સહો વુચ્ચતિ બલં, તબ્ભવં સાહસં. દમનં દમો, દીઘપટિસેધો.

૩૫૦. સામં સુદ્દવગ્ગે, દાનઞ્ચ બ્રાહ્મણવગ્ગે કથેસ્સતિ. સામ્યાદયો સત્તરેવાચરિયમતે. પરમ્પરોપકારિત્તા રજ્જસ્સઙ્ગાનિ. પકટ્ઠમુપકુબ્બન્તિ રજ્જન્તિ પકતિયોતિ ચોચ્ચન્તે. વુત્તઞ્ચ કામન્દકીયે –

‘‘સામ્ય’મચ્ચઞ્ચ રટ્ઠઞ્ચ, દુગ્ગં કોસો બલં સખા;

પરમ્પરોપકારીદં, સત્તઙ્ગં રજ્જમુચ્ચતે [કામન્દકીયનીતિસાર ૪.૧].

અમચ્ચરટ્ઠદુગ્ગાનિ ¶ , કોસો દણ્ડો ચ પઞ્ચમો;

એતા પકતિયો વુત્તા, વિજિગીસસ્સ રાજિનો.

એતા પઞ્ચ તથા મિત્તં, સત્તમો પથવીપતિ;

સત્તપ્પકતિકં રજ્જં, ઇચ્ચાહ સૂરપૂજિતો’’તિ.

તત્ર પોરસેણીનં પધાનભાવેપિ સતિ રટ્ઠગ્ગહણેન, બલગ્ગહણેન વા ગહણસિદ્ધન્તિ નેહ વિસું ગહણં કતં, અમરકોસે પન દ્વીહિ ગહણે સિદ્ધેપિ પધાનત્તાખ્યાપનત્થં વિસું ગહિતા. વુત્તઞ્હિ તત્ર –

‘‘સામ્ય’મચ્ચો સખા કોસો, રજ્જદુગ્ગબલાનિ ચ;

રજ્જઙ્ગાનિ પકતયો, પોરાનં સેણિયોપિ ચે’’તિ [અમર ૧૮.૧૭].

એસઞ્ચ સામ્યમચ્ચરટ્ઠદુગ્ગકોસબલસખીનં પુબ્બતરસ્સ ગરુત્તં વિઞ્ઞેય્યં, ઇહ તુ નામલિઙ્ગાનુસાસને અભિધાનસત્થે અનુપયોગતો યથાક્કમં ગરુત્તં ન વત્તુમિચ્છતીતિ બ્યતિક્કમેનોપઞ્ઞાસો કતો.

સુવણ્ણાદિમયભણ્ડાગારં કોસો, પબ્બતોદકરુક્ખાદીહિ દુગ્ગમં પુરં દુગ્ગં, વિજિતં જનપદવતી ભૂમિ, બલં ચક્કં, તઞ્ચ મોલભતસેણિસહાયામિત્તાટવિકભેદેન છબ્બિધં. તત્ર કમાગતં મોલં, વેતનસમ્બન્ધં ભતં, પોરં બલં સેણી, સહાયભૂતં સહાયો, અમિત્તભૂતં અમિત્તં, અટવિકં અટવિસહાયો મિત્તં. તદપિ સહજ્જં, પાકતં, કિત્તિમઞ્ચેતિ તિવિધં. ‘‘લિઙ્ગે સભાવે પકતિ, પોરામચ્ચાદિયોનિસુ. તિલિઙ્ગં ગુણસામ્યેપી’’તિ [બ્યાખ્યાસુધા ૧.૪.૨૯] રુદ્દો.

૩૫૧. પભાવાદીનં ¶ વસા સત્તિયો નામ તિસ્સો ભવન્તિ. સક સત્તિયં,તિ. તત્ર યં સન્ધાદીનં, ભેદાદીનઞ્ચ યાથાવતો અવટ્ઠાપનં, તં ઞાણબલં મન્તસત્તિ, સકસમ્પત્તુપ્પત્તિયં કોસદણ્ડા પભૂસત્તિ, તેસંયેવ પભુત્તસમ્પાદને સામત્થિયતો. વુત્તઞ્ચ ‘‘કોસદણ્ડબલં પભૂસત્તિ’’રિતિ [ચિન્તામણિટીકાયમ્પિ]. બલવતી ઉસ્સાહચેટ્ઠા ઉસ્સાહસત્તિ. વુત્તઞ્ચ ‘‘વિક્કમબલમુસ્સાહસત્તિ’’રિતિ [બ્યાખ્યાસુધા ૨.૮.૧૯ ચિન્તામણિટીકાયમ્પિ].

પભાવાદીનં સકારણં સરૂપં દસ્સેતુમાહ ‘‘પભાવો’’ચ્ચાદિ. દમનં દણ્ડો, તદત્થિયા બલમ્પિ દણ્ડો. તતો જાતં યં તેજો, તં પભાવો. તતો જાતો યો તેજો, સો ‘‘પભાવો’’તિપિ પુલ્લિઙ્ગેન યોજનીયં. પભવન્તિ તેજસ્સિનો અનેનેતિ પભાવો, ણો. પકટ્ઠો વા ભાવો પભાવો. કોસો ધનં, તતો જાતો યો તેજો, સો પભાવો નામ. તથા કોસજો તેજો ધનેન સત્તૂનમુપકરણં. પતપન્તિ તેજસ્સિનો ભવન્ત્યનેનેતિ પતાપો, ણો.

૩૫૨. દ્વયં મન્તે. મન્તા વુચ્ચતિ પઞ્ઞા, સા એતસ્મિં વિજ્જતિ તાય નિપ્ફાદેતબ્બત્તાતિ મન્તો, અથ વા મન્ત ગુત્તભાસને, ભાવે ણો. ઇતરત્ર ભાવે યુ.

સો ¶ મન્તો દ્વિગોચરો દ્વિન્નં જનાનં વિસયભૂતો ચતુક્કણ્ણો નામ. ચત્તારો કણ્ણા એત્થ ચતુક્કણ્ણો. સો મન્તો તિગોચરો તિણ્ણં જનાનં વિસયભૂતો છક્કણ્ણો નામ. મન્તો નામ ચતુક્કણ્ણો વા છક્કણ્ણો વા કત્તબ્બો, ન તતો પરન્તિ દ્વિન્નમેવેત્થ ગહણં. અમરકોસે પન છક્કણ્ણોપિ પટિક્ખિત્તો. વુત્તઞ્હિ તત્થ ‘‘અછક્કણ્ણો, યો તતિયાદ્યગોચરો’’તિ [અમર ૧૮.૨૨].

સબ્બપારિસદત્તા [સબ્બપાઠિપદત્તા (ક.)] બ્યાકરણસ્સ સોતૂનં સમયન્તરેસ્વપિ પટુભાવજનનત્થં ઇધાનાગતાપિ છગ્ગુણાદયો આનેત્વા કથેતબ્બા. વુત્તઞ્હિ –

‘‘સબ્બપારિસદં [સબ્બપાટિપદં (ક.)] હિદં, સબ્બસત્થ’મતો મતં;

નિસ્સીયતે ક્વચિ કિઞ્ચિ, સબ્બેસ’મત્ર વાદિન’’ન્તિ.

યથા છગ્ગુણા સન્ધિ વિગ્ગહયાનાસનદ્વેધાસયા [અમર ૧૮.૧૮-૯]. તત્ર સન્ધિ ઉપહારલક્ખણો તિવિધો કોસદણ્ડભૂમિપ્પદાનહેતુકો. અપહારલક્ખણો વિગ્ગહો, સોપિ તિવિધો પકાસયુદ્ધં કૂટયુદ્ધં તુણ્હિયુદ્ધન્તિ.

પરબ્યસનતાસપત્તિદેસકાલાત્યુદયાવાપયાનમત્તેન સાદ્ધે પરસ્મિં કતાચરસ્સ ગુણાનુરત્તપકતિસ્સ વિજિગીસસ્સ યાત્રા યાનં [કામન્દકીયનીતિસારે ૧૧ સગ્ગે પસ્સિતબ્બં], તઞ્ચ વિગ્ગય્હયાનં સન્ધાયયાનં સમ્ભૂયયાનં પસઙ્ગયાનં ઉપેક્ખિયયાનમિતિ પઞ્ચવિધં. પતિગ્ગાહીનં નિગ્ગય્હ, સન્ધાય, ઉપેક્ખિય વા યં યાનં, તં વિગ્ગય્હયાનાદિ. યદા ન સક્કોતિ, તદા સામન્તેહિ સહેકીભૂય યાનં સમ્ભૂયયાનં. અઞ્ઞત્ર ગન્તબ્બે અઞ્ઞસ્મિં પસઙ્ગતો ગમનં પસઙ્ગયાનં.

‘‘ન મં પરો હન્તું સમત્થો, નાહમ્પિ પર’’મિતિ કાલાદિકે પરિક્ખિત્વા વિજિગીસસ્સ દુગ્ગાદીનિ વડ્ઢયતો ઠિતિ આસનં, તદપિ વિગ્ગય્હાસનસન્ધાયાસનાદિભેદેન પઞ્ચવિધં. બલીનં ¶ સત્તૂનં મજ્ઝે કાકક્ખિવા’લક્ખિતસ્સો’ભયત્ર વચનેનત્તનો સમપ્પણં દ્વેધં. અઞ્ઞતરેન વા બલવતરેન સન્ધિ, અઞ્ઞતરેન અબલેન વિગ્ગહો દ્વેધં. સત્તુનો વા પકતીહિ સન્ધાય યો તેન વિગ્ગહો, સત્તુનેવ વા યો સન્ધિવિગ્ગહસમુદાયહેતુકો [સત્તુનોવ વા સન્ધિવિગ્ગહસમુદાયહેતુનો (બ્યાખ્યાસુધા ૧.૮.૧૮)] દુગ્ગાસયસ્સ બ્યાપારો, સોપિ દ્વેધં. પરસન્તાનમપ્યોભયવેદનાનં ઉભયતો વુત્તિ દ્વેધમુચ્ચતે.

‘‘ઉચ્છિજ્જમાનો રિપુના નિરુપાય પતિક્રિયો. સત્તિહીનો સમાસિયતે’’તિ [બ્યાખ્યાસુધા ૧.૮.૧૮] હીનેનાઞ્ઞસ્સ બલવતરસ્સ ધમ્મવિજયિનો સમાસયનં [બલવતા અરિના ઉચ્છિજ્જમાનસ્સ હીનસત્તિનો યં બલવધમ્મવિજયિસમાસયનં (બ્યાખ્યાસુધા ૧.૮.૧૮)], તસ્સેવ વા બલિનો સત્તુનો કોસાદિપ્પદાનેન આસયનં આસયો વુચ્ચતે. એતે છગ્ગુણા.

યસ્મિઞ્ચ ગુણે ઠિતો વિજિગીસો સક્કોત્યત્તનો અટ્ઠવગ્ગિયકમ્માનિ પવત્તયિતું, પરસ્સ ચેતાન્યુપહન્તું, ગુણમાધિટ્ઠેય્ય, સા વુડ્ઢિ.

કસિ વણિજ્જં પથો દુગ્ગં, સેતુ કુઞ્જરબન્ધનં;

ખન્યાકરધનાદાનં, સુઞ્ઞાનઞ્ચ નિવેસનં [કામન્દકીયનીતિસાર ૫.૭૮].

ઇત્યેસો અટ્ઠવગ્ગો.

યસ્મિં વા ગુણે ઠિતો સકમ્માનં વુડ્ઢિ, ખયં વા નાભિપસ્સતિ, તં ઠાનં, યસ્મિં વા ગુણે ઠિતો સકમ્માનમુપઘાતં પસ્સતિ, તસ્મિં ન તિટ્ઠેય્ય, સો ખયો, અયં નીતિવેદીનં તિવગ્ગો [અમર ૧૮.૧૯]. ઇતરેસં ધમ્મત્થકામા તિવગ્ગો.

દ્વયં ¶ ગુય્હે. રહસિ ભવં રહસ્સં, સો, રહે વા ભવં રહસ્સં. ગુહ સંવરણે, કમ્મનિ યો. ઇદં દ્વયં તીસુ. રહસ્સો મન્તો, રહસ્સા વાચા, રહસ્સં મન્તનં.

૩૫૩. પઞ્ચકં વિજને. વિજિ પુથભાવે, ભૂ, તો ચ. વિચિ વિવેચને, પુથુભાવે ચ વા. ‘‘વિવિત્તં તીસુ વિજને, અસંપક્કપવિત્તેસૂ’’તિ રુદ્દો. વિગતો જનો અસ્માતિ વિજનો. છાદેતીતિ છન્નો. છદ સંવરણે. વિત્તમરહતીતિ રહો, રહ ચાગે, રમન્તે અસ્મિન્તિ વા રહો, વણ્ણવિકારો. ‘‘રહો નિધુવને ચાપિ, રહો ગુય્હે નપુંસક’’ન્તિ [બ્યાખ્યાસુધા ૨.૮.૨૨] રભસો. દુતિયો રહોસદ્દો અબ્યયં. નિસ્સલાકા, ઉપાસુપ્યત્ર. નિસ્સલાકા થી, ઉપાસુ અબ્યયં.

દ્વયં વિસ્સાસે. સસ પાલને, ણો. સમ્ભ વિસ્સાસે. ‘‘વિસ્સમ્ભો કેલિકલહે, વિસ્સાસે’પણયેપિ ચે’’તિ [ચિન્તામણિટીકાયમ્પિ] રુદ્દો.

દ્વયં ન્યાયે. યુજ સમાધિમ્હિ, સમાધિ અભ્યુપગમો, તો. ઉપગન્તબ્બત્તા ઉપાયિકં. ઉપાયા સકત્થે ઇકો, ઓપાયિકં, ઓપયિકમ્પિ [પાણિનિ ૫.૪.૩૪ (ગણ)], લબ્ભં, ભજમાનં, અભિનીતં, ન્યાયં, ઞાયંપ્યત્ર.

૩૫૪. સિલોકં ઓવાદે. અવપુબ્બો વદ વિયત્તિયં વાચાયં, ભાવે ણો. સાસ અનુસિટ્ઠિમ્હિ,તિ, આસ્સિ, અનુસિટ્ઠિ ¶ . અનુસાસતે અનુસાસનં. પુમવજ્જે ઇત્થિયં, નપુંસકે ચ. એત્થ ચ એકસ્સેવત્થસ્સ ભિન્નલિઙ્ગેહિ તીહિ નામેહિ કથનં ન કેવલં વાચ્ચલિઙ્ગોયેવ સદ્દો, અથ ખો વાચકલિઙ્ગોપ્યત્થીતિ દીપનત્થં.

દ્વયં આણાયં. આણ પેસને, ભાવે અ, આણા, ઇત્થી. અવવાદો, નિદ્દેસો, સિટ્ઠિપ્યત્ર. દ્વયં બન્ધને. દા દાને, ભાવે યુ, દા અવખણ્ડને વા, વિયોગદાનતો ઉદ્દાનં.

૩૫૫-૩૫૬. દ્વયં અપરાધે. અપગચ્છન્ત્યનેનાતિ આગુ, ણુ, પલોપો, રસ્સસ્સ દીઘતા, નપુંસકે આગુ. અપગતો રાધો યેન અપરાધો, રાધ સંસિદ્ધિમ્હિ. દ્વયં રાજગય્હે. કિર વિકિરણે, કત્તરિ અ, અત્તં. બલ પાણને, ઇ. કરસાહચરિયતો બલિ પુલ્લિઙ્ગે. ભાગધેય્યોપ્યત્ર. ભાગાસકત્થે ધેય્યો [પાણિનિ ૫.૪.૩૬ (વા.)], ભાગત્તેન તિટ્ઠતીતિ વા ભાગધેય્યો, ઇયો.

દ્વયં તુટ્ઠિદાયે. મનોરથપુણ્ણત્તા પત્તબ્બો ભાગો પુણ્ણપત્તો. તુસ્સનં તુટ્ઠો, સોસ્સત્થીતિ તુટ્ઠી, તેન દાતબ્બો દાયો તુટ્ઠિદાયો, આકારન્તાનમાયો.

છક્કં ¶ પાભતે. તથા હિ –

‘‘હેમં સીહાસનં વેસં, વુત્તં ભદ્દાસનં તથા;

ઉપાયન’મુપગ્ગય્હં, પાભતઞ્ચો’પદા થિય’’ન્તિ.

સિલોકાદ્ધં નામ અમરમાલા.

ઉપગન્ત્વાદાતબ્બાતિ ઉપદા, અ, ઇત્થી, તં તમત્થં પત્થેન્તેહિ આભરીયતે આનીયતેતિ પાભતં, પત્થનત્થજોતકોયં પસદ્દો. ઉપેય્યતેતિ ઉપાયનં, ઇતો યુ, ઉપગચ્છતિ યેનાતિ વા ઉપાયનં. કુચ સઙ્કોચને, ણો, વિગતો કોચો યેન ઉક્કોચો. પણ્ણેન સત્થપણ્ણેન સદ્ધિં આકરીયતે આનીયતેતિ પણ્ણાકારો, અઞ્ઞત્ર ઉપચારા. પહિણન્ત્યનેનેતિ પહેણકં, હિ ગતિયં, યુ, સકત્થે કો. પદેસનં, ઉપગ્ગય્હં, ઉપહારોપ્યત્ર.

ગુમ્બાદિદેય્યો ગુમ્બઘટાદિકો [ગુમ્બઘટાદિતો (?)] દેય્યોસુઙ્કં, અનિત્થી, ગુમ્બો નામ જલથલમગ્ગાદીસુ લદ્ધબ્બભાગો, તથા ઘટ્ટોપિ, સમાનત્થા હેતે. આદિના પાભતમ્પિ સઙ્ગણ્હાતિ. સુઙ્ક ગમને, સુઙ્કતિ યેન, તં સુઙ્કં. ગમુ ગમને, બો, અસ્સુ, ગુમ્બો. દ્વયં ગામજનપદાદિતો લદ્ધબ્બભાગે. અય ગમને, ણો, આયો. અપચ્ચયે અયો. ધનાનં સમ્પત્તકાલે આગમો ધનાગમો.

૩૫૭. દ્વયં છત્તસામઞ્ઞે. આતપતો સૂરિયાલોકતો તાયતીતિ આતપત્તં, તો. છાદયતીતિ છત્તં, છદ ¶ અપવારણે, તો, ત્રણપચ્ચયે છત્રં, હેમં સુવણ્ણખચિતં રઞ્ઞં રાજૂનં આસનં સીહાસનાખ્યં. સીહાકતિપ્પધાનત્તા સીહાકતિપ્પધાનં આસનન્તિ વિગ્ગહો.

દ્વયં ચામરે. વાલેન કતા બીજની વાલબીજની. ચમરો મિગો તસ્સેદં ચામરી. ‘‘ચામરા ચામરં રોમં, ગુચ્છકઞ્ચાવચૂલક’’ન્તિ [તિકણ્ડસેસ ૨.૮.૪૦૬] તિકણ્ડસેસો. પકિણ્ણકંપ્યત્ર. પકરીયતે વિક્ખિપતે પકિણ્ણકં, સકત્થે કો.

૩૫૮. ખગ્ગાદયો ઇમે પઞ્ચ રાજૂનં કકુધભણ્ડાનિ ભવન્તિ. કુક આદાને, ધો, વણ્ણવિપરિયયો. રઞ્ઞો ગમનકાલે સદા આદાતબ્બતો કકુધાનિ ચ તાનિ રાજધનત્તા ભણ્ડાનિ ચેતિ કકુધભણ્ડાનિ.

૩૫૯. દ્વયં પુણ્ણઘટે. જલપુણ્ણત્તા ભદ્દો કલ્યાણો કુમ્ભો ભદ્દકુમ્ભો. દ્વયં હેમભાજને. ભર ભરણે, ભરણં ધારણં પોસનઞ્ચ, ધારણત્થસ્સ ભરતિસ્સ ભિઙ્ગાદેસો, ભરતિ દધાતિ ઉદકન્તિ ભિઙ્ગારો, આરો. કરકો, કુણ્ડિકાપ્યત્ર.

હત્થી ¶ ચ અસ્સો ચ રથો ચ પત્તિ ચ, તેસં સમૂહો હત્થિસ્સરથપત્તિ ચતુરઙ્ગિની સેનાત્યુચ્ચતે, સેનઙ્ગત્તા સમાહારદ્વન્દોયં. ચત્તારિ અઙ્ગાનિ યસ્સં સંવિજ્જન્તિ, સા ચતુરઙ્ગિની, ઈ, ઇની.

૩૬૦. દન્ત્યન્તં હત્થિનિ. કુઞ્જો હનુ, દન્તો ચ, તંયોગા કુઞ્જરો, અતિસયે રો, કું પથવિં જરાપેતીતિ વા કુઞ્જરો, અલુત્તસમાસો, કુઞ્જે વા ગિરિકૂટે રમતિ, કોઞ્ચનાદં નદન્તો વા ચરતિ, કું વા પથવિં તદાઘાતેન જરયતીતિ કુઞ્જરો. વારયતિ પરબલં વારણો, નન્દાદીહિ યુ. હત્થયોગા હત્થી. મતઙ્ગસ્સ ઇસિનો અપચ્ચં માતઙ્ગો, મહન્તં અઙ્ગં સરીરમેતસ્સાતિ વા માતઙ્ગો, હ નલોપો, અસ્સાકારો ચ. દ્વે રદા દન્તા યસ્સ દ્વિરદો, ‘‘રદ વિલેખને દન્તે’’તિ હિ નાનત્થસઙ્ગહે. ગજ સદ્દે, ગજતીતિ, અ. નગો પબ્બતો, સો વિય દિસ્સતીતિ નાગો, ણો. કરેન, મુખેન ચાતિ દ્વીહિ પિવતીતિ દ્વિપો. ઇ ગમને, ભો. દન્તયોગા દન્તી. સટ્ઠિહાયનો, દન્તાવલો, અનેકપો, મતઙ્ગજો, કરી, થમ્ભેરમો, પદ્મી, મહામિગો, પીલુ, સિન્ધુરો, દીઘમારુતો, રાજીવો, જલકક્ખો, નિલ્લુરો, કરટી, વરઙ્ગો, સુપ્પકણ્ણો ઇચ્ચાદીનિપિ હત્થિનો નામાનિ. સટ્ઠિવસ્સિકત્તા, જાતિયા સટ્ઠિવસ્સકાલે થામેન હાયનતો વા સટ્ઠિહાયનો.

વનકરીનં યો યૂથજેટ્ઠો, સો સયૂથાનં જેટ્ઠત્તા યૂથજેટ્ઠો. સયૂથે પાતિ રક્ખતીતિ યૂથપોતિ ચોચ્ચતે.

૩૬૧. કાળાવકાદીનિ ¶ એતાનિ હત્થિરાજાનં કુલાનિ. કલમ્બતે સદ્દાયતેતિ કાળાવકો, ણ્વુ, મલોપો. ગઙ્ગાયં જાતો ગઙ્ગેય્યો, ઠાનવસેન સા સઞ્ઞા. પણ્ડરવણ્ણતાય પણ્ડરો. વણ્ણવસેન તમ્બવણ્ણતાય તમ્બો. પિઙ્ગલવણ્ણતાય પિઙ્ગલો. ગન્ધયુત્તતાય ગન્ધો. મઙ્ગ ગમનત્થો, સોભનગમનયુત્તતાય મઙ્ગલો, અતિસાયને, પસંસાયં વા લો. હેમવણ્ણતાય હેમો. ઉપોસથકુલે જાતત્તા ઉપોસથો, ઉપગન્ત્વા અરયો ઉસતીતિ વા ઉપોસથો, થો, ઉસ દાહે, ઉપપુબ્બો વસ નિવાસે વા, વસ્સો, ઉપોસથો, તિથીવિસેસો ચ. છબ્બણ્ણદન્તતાય છદ્દન્તો. એતેસઞ્ચ કાળાવકો દસન્નં પુરિસાનં બલં ધારેતિ, ગઙ્ગેય્યો દસન્નં કાળાવકાનં, એવં યાવછદ્દન્તા નેતબ્બો, સમ્માસમ્બુદ્ધો પન દસન્નં છદ્દન્તાનં બલં ધારેતિ, તેનેવ ભગવા કાળાવકહત્થિગણનાય કોટિસહસ્સબલં ધારેતિ, પુરિસગણનાય દસન્નં પુરિસકોટિસહસ્સાનં બલં.

૩૬૨. પાદો કરિપોતે. પઞ્ચવસ્સાનિ યાવ કલભો, કલ સઙ્ખ્યાને, અભો, કલભો, ળત્તે કળભો, માતાપિતૂહિ ¶ ભરિતબ્બત્તા ભિઙ્કો, ભરતિસ્સ ભિઙ્કો. કરિસાવકોપ્યત્ર. પાદો મત્તમાતઙ્ગે. દાનં પભિન્નો યસ્સ પભિન્નો. મજ્જતીતિ મત્તો, મદ ઉમ્માદે. ગજે જાયતીતિ ગજ્જો, ણ્યો, મદો. સો સઞ્જાતો યસ્સ ગજ્જિતો.

દ્વયં હત્થિસમૂહે. હત્થીનં સમૂહો હત્થિઘટા. ગજાનં સમૂહો ગજતા, ગામજનબન્ધુસહાયાદીહિ તા. પાદો હત્થિનિયં. હત્થયોગા હત્થિની, ઈ, ઇની. કણ સદ્દે, ઇરુ, સકત્થે કો. કરેણુકાતિપિ, તદા કરયોગા કરેણુકા, ઇણુ. કરિણી, ધેનુકા, વસા, કરેણુપ્યત્ર.

૩૬૩. હત્થિસિરોપિણ્ડા હત્થિનો સિરસિ દ્વે પિણ્ડા કુમ્ભાખ્યા. કે સિરસિ ભવતીતિ કુમ્ભો, અસ્સુ, નિગ્ગહીતાગમો ચ. દ્વિન્નં પન કુમ્ભાનં મજ્ઝિમં વિદુ નામ [અમર ૧૮.૩૭]. અઙ્કુસસઙ્ઘાતં વિન્દત્યસ્મિન્તિ વિદુ, પુમે, ઉ. દ્વયં કણ્ણમૂલે. ચૂળ નિમજ્જને, ણ્વુ, ચૂળિકા, ચુદ સઞ્ચોદને વા, ચોદેન્તિ એત્થ અઙ્કુસાદીહિ અદન્તન્તિ ચૂળિકા, દસ્સ ળો, ણ્વુ.

આસતે અસ્મિન્તિ આસનં, ખન્ધદેસો. ખન્ધો એવ દેસો ખન્ધદેસો, તસ્મિં. દ્વયં પુચ્છમૂલે. પુચ્છસ્સ મૂલં હેટ્ઠિમભાગો.

૩૬૪. તિકં ગજબન્ધનથમ્ભે. આલન્ત્યસ્મિં, અનેન વા બન્ધન્તિ આલાનં, યુ. આપુબ્બો બન્ધનત્થો લાધાતુ. આહનન્તિ ¶ બન્ધન્ત્યસ્મિં, અનેન વા આળ્હકો, હનધાતુ, નસ્સ ળો, વણ્ણવિપરિયયો ચ, ણ્વુ. થમ્ભ પટિબન્ધને. બન્ધોપ્યત્ર.

તિકં સઙ્ખલે. અનિત્થી તૂતિ ત્વન્તં લિઙ્ગપદં. ગલ સેચને. નિગળતિ બન્ધતિ યેનાતિ નિગળો, અ, કત્તુસાધનં વા. અદિ બન્ધને, અન્દતીતિ અન્દુકો. ણ્વુ, અસ્સુ. ભુસં ખલત્યનેન સઙ્ખલં, કટિ વત્થબન્ધનેપિ, ‘‘થીકટીવત્થબન્ધેપિ, નિગળે સઙ્ખલં તિસૂ’’તિ [ચિન્તામણિટીકા ૧૮.૪૧] રભસો. સઙ્ખલિકાપ્યત્ર.

દ્વયં ગજગણ્ડે. ગણ્ડ વદનેકદેસે, અધાતૂનમ્પિ ધાતૂસુ પાઠો, ધાતુ હિ ક્રિયત્થો. ગણ્ડો કપોલસામઞ્ઞેપિ. કટ વસ્સાવરણેસુ, અ. દ્વયં કરિમદજલે. દીયતેતિ દાનં. મદ ઉમ્માદે, કરણે અ.

૩૬૫. દ્વયં હત્થિકરે. સોણ વણ્ણગતીસુ, ડો, સોડ ગબ્બે વા, નિગ્ગહીતાગમો, ણો ચ. દ્વીસુ દ્વેપિ.

દ્વયં સોણ્ડગ્ગે. કરસ્સ સોણ્ડસ્સ અગ્ગં. પુસ પોસને. ખરો, સસ્સ કો, ઉસ્સોત્તં, પુસ વુડ્ઢિમ્હિ વા, ભૂ, પુસ સ્નેહસેચનપૂરણેસુ વા, કિયાદિ, પુસ ધારણે વા, ચુરાદિ.

હત્થિસ્સ કાયમજ્ઝમ્હિ બન્ધનરજ્જુ કચ્છા નામ. કચ બન્ધને, છો. દૂસા, વરત્રાપ્યત્ર. કુથો નામ હત્થિપિટ્ઠત્થરિતચિત્રકમ્બલં, સો આદિ યેસન્તે કુથાદયો. કુથાદયો એવ કપ્પનો નામ ભવન્તિ. કપ્પ સામત્થિયે, સજ્જનાયઞ્ચ ¶ , કરણે યુ. કપ્પનાપિ. કચ સજ્જનાયં, થો, કુથો, તીસુ. ‘‘નપુંસકમત્થરણં, થી પવેણી કુથં તિસૂ’’તિ [ચિન્તામણિટીકા ૧૮.૪૨] હિ વોપાલિતો. પવેણી, અત્થરણં, વણ્ણો, પરિત્થોમોતિ એતે કુથપરિયાયા.

૩૬૬. દ્વયં રાજારહે હત્થિનિ. રાજાનમુપગન્ત્વા વહિતુમરહતીતિ ઓપવય્હો, અરહત્થે ણ્યો. રાજાનં વહિતું અરહતીતિ રાજવય્હો, ણ્યો. દ્વયં કપ્પિતહત્થિનિ. સજ્જા સજ્જના સઞ્જાતા યસ્મિં સજ્જિતો. કપ્પા કપ્પના સઞ્જાતા યસ્મિં કપ્પિતો. એતસ્માયેવ પાઠા સજ્જકપ્પા સજ્જનાકપ્પનાનં પરિયાયાતિ ઞેય્યા.

હત્થિનો પાદે વિજ્ઝનકણ્ટકો ‘‘તોમરો’’ત્યુચ્ચતે. તુજ્જતેનેનેતિ તોમરો, તુદ બ્યથને, અરો, દસ્સ મો, ઓત્તં. વેણુકંપ્યત્ર [કોત્રં વેણુકમાલાનં (અમર ૧૮.૪૧)], ક્વચિ વેળુકન્તિપિ પાઠો.

૩૬૭. હત્થિનો કણ્ણમૂલમ્હિ વિજ્ઝનકણ્ટકો ‘‘તુત્ત’’મિત્યુચ્ચતે. તુજ્જતેનેનેતિ તુત્તં, તો. હત્થિનો મત્થકમ્હિ વિજ્ઝનકણ્ટકો ‘‘અઙ્કુસો’’ત્યુચ્ચતે. અઙ્કતે અનેનેતિ અઙ્કુસો, અઙ્ક લક્ખણે, સો, અસ્સુ.

પજ્જદ્ધં ¶ હત્થારોહે. મડિ ભૂસાયં, હત્થિં મણ્ડયતિ રક્ખતીતિ હત્થિમણ્ડો, સોવ હત્થિમેણ્ડો, મિ હિંસાયં વા, ડો, નિગ્ગહીતાગમો. હત્થિં પાતિ રક્ખતીતિ હત્થિપો, કમ્મનિ ણો. હત્થિં ગોપયતિ રક્ખતીતિ હત્થિગોપકો. ગુપ રક્ખણે, સકત્થે કો. આધોરણો, નિસાદિનોપ્યત્ર.

૩૬૮. માતઙ્ગહયાદીનં ગમનાદિક્રિયાસિક્ખાપકો આચરિયો ‘‘ગામણીયો’’ત્યુચ્ચતે. ગમનં ગામો, ભાવે ણો. હત્થાદીનં ગમનક્રિયા ગામો, તં નેતિ સિક્ખાપેતીતિ ગામણીયો, અઞ્ઞક્રિયાસિક્ખાપનેતૂપચારા, ગામં વા હત્થાદિસમૂહં નેતીતિ ગામણીયો, ગમનં વા સિક્ખાપેતીતિ ગામણીયો, સબ્બત્ર નસ્સ ણત્તં.

પાદદ્વયં અસ્સે. હય ગતિયં, અ. તુરં સીઘં ગચ્છતીતિ તુરઙ્ગો, ક્વિ, બિન્દાલોપો, લોપે સતિ તુરગો. વાહ પયતને, અ. અસ ભક્ખને, અ. સિન્ધૂનમદૂરભવો જનપદોપિ સિન્ધવો, તત્ર ભવો સિન્ધવો, સંયોગન્તત્તા ન વુદ્ધિ. ઘોટકો, પીતિ, તુરઙ્ગમો, વાજી, ગન્ધબ્બો, સત્તિરિચ્ચાદીનિપિ અસ્સે. ઘુટ પરિવત્તને, ણ્વુ. પા પાને,તિ. ‘‘પાને થી પીતિ અસ્સે સો’’તિ રુદ્દો. વાજયોગા વાજી, ઈ. ‘‘એસઞ્ચ પુબ્બં પક્ખો આસિ, સ તુ દેવેત્યત્યત્થિતેન સાલીભૂતમુનિના સક્કં પયોજેત્વા વજિરછેદિતો’’તિ નિકાયન્તરિયા. સપ સમવાયે,તિ, સત્તિ, સામત્થિયેપિ.

૩૬૯. તસ્સ ¶ અસ્સસ્સ ભેદો વિસેસો અસ્સતરો, અસ્સં તરતીતિ અસ્સતરો, તર અતિક્કમને, તરપચ્ચયેનાપિ સિદ્ધં. પધાનસ્સભૂમિભવો સુજાતિકો અવિકારી કુલીનકો અસ્સો આજાનીયો નામ, આ ભુસો કારણાકારણં જાનાતીતિ આજાનીયો, અનીયો, ણ્યપચ્ચયેન વા સિદ્ધં, તદા ‘‘કિયાદિતો ના’’તિ નાગમો, ઈકારાગમો ચ [ચિન્તામણિટીકા ૧૮.૪૪ ગાથાયમ્પિ પસ્સિતબ્બં]. કુલે સમ્ભૂતો કુલીનકો, ઈનો, સકત્થે કો. સઙ્ગામે ગરુસત્થપ્પહારેન નિહતો સન્તો પિયો સામિકં ન જહતિ સુખં વહનસીલો યો અસ્સો, સો વિનીતસદ્દેનોચ્ચતે. વિસેસેન દમ્મતં નેતિ યન્તિ વિનીતો.

દ્વયં અસ્સપોતે. કસ ગમને, ઓરો, અસ્સિ, કિઞ્ચિ સરતીતિ વા કિસોરો, બિન્દુલોપો, અસ્સો ચ, હયો એવ બાલત્તા હયપોતકો, અપ્પત્થે કો.

૩૭૦. દ્વયં અથામસ્સે. ઘુટ પરિવત્તને, ણ્વુ, ઘોટકો, અસ્સસામઞ્ઞેપ્યયં, ખરં ગચ્છતીતિ ખલુઙ્ગો, સો એવ ખળુઙ્કો, ગકારસ્સ કકારં કત્વા, રસ્સ લો, ળત્તમુત્તઞ્ચ, ખળુકોતિપિ. જવેન સબ્બેસમધિકો અસ્સો જવનો, યુ.

દ્વયં ¶ કવીતિખ્યાતે મુખબન્ધને. મુખમાતિટ્ઠતીતિ મુખાઠાનં. ખે મુખવિવરે લીનો ખલીનો. ‘‘કવિકા તુ ખલીનોતિ [ખલીને થી (?)], કવિયં કથનંત્યપી’’તિ રભસો. કવિ, કવિકાપ્યત્ર. કુ સદ્દે. ઇ, ઈ ચ, સકત્થે કો. વાસદ્દેન નપુંસકત્તં સમુચ્ચિનોતિ. વુત્તઞ્ચ અમરકોસે ‘‘કવિકા તુ ખલીનો’નિત્થી’’તિ [અમર ૧૮.૪૯].

અસ્સાભિતાળિની વેત્તવિકતાદિ કસા નામ. કસ ગમને, અ, કરણસાધનં.

૩૭૧. અસ્સસ્સ નાસાગતરજ્જુમ્હિ કુસા, કુસ સિલેસને. દ્વયં અસ્સાયં. વલ સંવરણે, વો, ળત્તં, આ, વળવા. અસતીતિ અસ્સા, ‘‘ઇત્થિયમતિયવો વા’’તિ અ, આ ચ, અસ્સા. વામીપ્યત્ર. દ્વયં ખુરે. ખુર છેદને. સં સુખં ફરત્યનેન સફં, નેરુત્તો. ‘‘સફં ક્લીવે ખુરો પુમા’’તિ [અમર ૧૮.૪૯] અમરકોસો.

દ્વયં પુચ્છમત્તે. પુચ્છ પમાદે. ન ગચ્છતીતિ નઙ્ગુટ્ઠો, અઙ્ગ ગમને, ઠો, અસ્સુ, દ્વેપિ અનિત્થિયં. લૂમંપ્યત્ર. દ્વયં કેસવતિ નઙ્ગુટ્ઠમત્તે, ન તુ હત્થિનો એવ. વાલસમૂહયોગા વાલહત્થો, યથા કેસહત્થો ચયે, તથાત્રાપિ. વાલો ધિય્યતે અસ્મિન્તિ વાલધિ, ઇ.

એત્થાનાગતાપિ અસ્સસ્સ ધારાખ્યા [ધાવાખ્યા (ક.)] પઞ્ચ ગતિયો કથેતબ્બા. યથા –

અક્કન્દિતં ¶ ધોરિતકં, રેચિતં વગ્ગિતં પ્લુતં;

ગતિયોમે પઞ્ચ ધારા [ધાવા (ક.)], અસ્સાનં વિઞ્ઞુના મતા [અમર ૧૮.૪૮-૯].

તત્થ વિત્થમ્ભા સમાવગતિ અક્કન્દિતં, કન્દિ ગતિસોસનેસુ, તો. તતો અધિકા ચતુરાગતિ ધોરિતકં, ધોર ગતિચાતુરિયે, તો, સકત્થે કો. મણ્ડલિકાયાનેન ગમનં રેચિતં, રિચ વિયોજનસમ્બજ્ઝનેસુ, સમ્બજ્ઝનં મિસ્સનં. વેગેન પરિક્ખિત્તો પરિચરણં વગ્ગિતં, વગ્ગ ગમનત્થો. તુરં સમેન ગમનં પ્લુતં, પ્લુ ગતિયં. ત’દુત્ત’મસ્સસત્થે ‘‘સમો’ધિકો લયો વેગી, તુરિતસ્સો ભવે કમા’’તિ.

૩૭૨. દ્વયં યુદ્ધત્થે ચક્કયુત્તયાને. સન્દ ગમને, સન્દતે ગમ્યતેનેનેતિ સન્દનો, યુ. રમતેનેનેતિ રથો, થો, મલોપો. સતઙ્ગોપ્યત્ર. સતમઙ્ગાન્યસ્સ.

યં ન રણાય યુદ્ધત્થં ચક્કયુત્તં યાનં, અપિ તુ કીળાભમનાદ્યત્થં, સો પુસ્સરથો. વુત્તઞ્ચ અમરકોસે ‘‘અયં પુસ્સરથો ચક્ક-યાનં ન સમરાય ય’’ન્તિ [અમર ૧૮.૫૧]. પુસ પાસને, સો, પુસનામકેન ફલવિસેસેન યુત્તો રથો પુસ્સરથો, પુસ્સનક્ખત્તેન કતો, સજ્જિતો વા રથોતિ પુસ્સરથો.

બ્યગ્ઘસ્સ ચમ્માવુતો પરિક્ખિત્તો રથો વેય્યગ્ઘો નામ, બ્યગ્ઘસ્સ વિકારો ચમ્મં વેય્યગ્ઘં, ણો, તેન પરિવુતો રથો વેય્યગ્ઘો, ણો, ઉભયત્રાપિ વુડ્ઢાગમો. ‘‘પચ્ચત્તં [પચ્ચત્થં (ક.)] અયન્તિ ¶ ગચ્છન્તીતિ પચ્ચયા’’તિ વચનત્થતો પચ્ચત્તમેવ [પચ્ચત્થમેવ (?)] પચ્ચયા ભવન્તિ, યથા કારિતન્તસ્માપિ પયોજકવસેન અનેકકારિતપચ્ચયા. દીપિનો ચમ્માવુતો રથો દીપો નામ, દીપિનો વિકારો ચમ્મં દીપં, ણો, તેન પરિવુતો રથો દીપો, ણો.

૩૭૩. દ્વયં પુરિસયુત્તયાને. સિ સેવાયં. સુખત્થિકેહિ સેવીયતેતિ સિવિકા, ણ્વુ, વાગમો, ઇત્તં, કિતપચ્ચયા હિ યેભુય્યેન કમ્માદીસુપિ વત્તન્તિ, કિચ્ચપચ્ચયા ચ કત્તરિપિ, યથા ‘‘વિનયો, નિસ્સયો, તપનીયા ધમ્મા’’ત્યાદીસુ, મહાપદેસેન વા કિતકિચ્ચપચ્ચયાનં કત્તુકમ્માદીસ્વપિ પવત્તિ વેદિતબ્બા, સિવં કરોતીતિ વા સિવિકા, ઇકો. યાપ્યેહિ અધમેહિ યાયતે નિય્યતેતિ યાપ્યયાનં. ‘‘યાપ્ય પાનીયકે નિન્દ્યે’’તિ હિ નાનત્થસઙ્ગહે.

દ્વયં સકટે. અનિત્થી તૂતિ ત્વન્તં લિઙ્ગપદં. સક સત્તિયં, અટો. અન પાણને, કરણસાધનં, નત્થિ નાસા યસ્સાતિ વા અનં, સાલોપો, રસ્સો ચ. ક્લીવે’નં, સકટો, નિત્થીત્યમરકોસો [અમર ૧૮.૫૨].

દ્વયં ચક્કે. કરોતિ ગમનમનેનેતિ ચક્કં, દ્વિત્તં, ચક્કાદિ. રથસ્સ અઙ્ગં રથઙ્ગં. તસ્સ ચક્કસ્સ અન્તો અવસાનં નેમિ, સા નારિયં ઇત્થિયં. નયતિ ચક્કં નેમિ. યા ભૂમિં ફુસતિ, ની નયે, મિ, ઈપચ્ચયે નેમી ચ. પધિપ્યત્ર.

૩૭૪. તમ્મજ્ઝે ¶ તસ્સ રથસ્સ, ચક્કસ્સ વા મજ્ઝે ચક્કાકારો પિણ્ડિકા, યસ્સં સબ્બાનિ કટ્ઠાનિ આસજ્જન્તે. પિણ્ડિકાસાહચરિયા નાભિ ઇત્થી, ઈપચ્ચયે નાભી ચ. સબ્બાનિ કટ્ઠાનિ પિણ્ડેતીતિ પિણ્ડિકા, પિણ્ડ સઙ્ઘાતે, અ, સકત્થે કો. પિણ્ડીપિ, નાભિ વિયાતિ નાભિ.

રથસ્સ યુગકટ્ઠં યત્ર આસજ્જતે, સ યુગન્ધરો. કું પથવિં વુણોતિ અચ્છાદયતીતિ કુબ્બરો, વુ સંવરણે, રો, ઉસ્સત્તં. યુગં ધારેતીતિ યુગન્ધરો, સઞ્ઞાયં અ, અભિધાના રસ્સો.

અક્ખો સકટં, તદવયવો વા, તથા ચાહાજયાચરિયો –

‘‘અક્ખો વિભીટકે નિમ્બે, સકટે ચ બ્યવહારે;

રથસ્સાવયવે કસ્સે, પાસકેપ્ય’ક્ખ’મિન્દ્રિયે’’તિ.

તસ્સગ્ગગતે કીલે આણી, ઇત્થી. અણિપિ, ‘‘સીમાસ્સિક્ખગ્ગકીલેસુ, અણી આણી ઇમે દ્વિસૂ’’તિ [ચિન્તામણિટીકા ૧૮.૫૬] હિ રુદ્દો દ્વિધા પઠતિ. ‘‘અણી આણી ચ અક્ખગ્ગકીલે સીમાસ્સિસુ મતા’’તિ ચ નાનત્થસઙ્ગહોપિ. અસ્સિ કોણો. અણ સદ્દે, ણિ. પુબ્બપક્ખે ન વુડ્ઢિ, અન પાણને વા, ણત્તં. કણ્ડકાદિસત્થેહિ પરિરક્ખણત્થં કતો રથાવરણો વરુથો, યો ‘‘રથગુત્તી’’તિ ખ્યાતો. વર વરણે, વરણમેત્થાવરણં, યથા રથં થિરત્થં તટ્ઠઞ્ચ ગોપતીતિ રથગુત્તિ, ઇત્થી, ‘‘ગુત્તિ કારાગારે વુત્તા, ભૂગતે રક્ખણે યમે’’તિ નાનત્થસઙ્ગહે.

૩૭૫. રથાદીનં ¶ પુરોભાગસઙ્ખાતે મુખે ધુરો. ધર ધારણે, અસ્સુ, યાનમુખંપ્યત્ર. અક્ખોપક્ખરાદયો રથસ્સ અઙ્ગા નામ. અક ગમને, ખો, અક્ખો, દ્વિન્નં રથચક્કાનં અન્તરગતો કટ્ઠવિસેસો. ઉપરિ કરીયતેતિ ઉપક્ખરો, અક્ખસ્સોપરિ કટ્ઠવિસેસો. અમરકોસે પન ઉપક્ખરસદ્દસ્સ સબ્બરથાવયવવાચકત્તં વુત્તં ‘‘રથઙ્ગન્તુ ઉપક્ખરો’’તિ [અમર ૧૮.૫૫]. ‘‘અપક્ખરો’’તિપિ પાઠો.

સબ્બસ્મિં હત્થાદિકે વાહને યાનાદિત્તયં, સબ્બત્ર કરણસાધનં. યોજનીયં યુજ્જતેનેનાતિ યોગ્ગં, ણ્યો. પત્તં ધોરણઞ્ચાત્ર. પત ગતિયં. ધોર ગતિચાતુરિયે, એત્થાપિ કરણસાધનં.

૩૭૬. ચતુક્કં સારથિમ્હિ. રથેન ચરતિ સીલેનાતિ રથચારી. સવતિ પેરયતીતિ સૂતો, સૂ પેરણે, તો. અજ ગમને. પાજેતીતિ પાજિતા, રિતુ, દીઘાદિ. સર ગતિયં, થિ, રથેન સહ ગચ્છતીતિ વા સારથિ, ઇણ, અઞ્ઞત્રોપચારા. નિયન્તા, યન્તા, ખત્તા, સબ્યટ્ઠો, દક્ખિણત્થો, રથકુટુમ્બીપ્યત્ર.

‘‘નિયન્તા પાજિતા યન્તા, સૂતો ખત્તા ચ સારથિ;

સબ્યટ્ઠો દક્ખિણત્થો ચ, સઞ્ઞા રથકુટુમ્બિનો’’તિ [અમર ૧૮.૫૬-૬૦]. –

વુત્તં ¶ . અત્થતો સારથિનો રથકુટુમ્બી ચ નામં. રથનાયકે તુ ‘‘રથારોહો ચ રથિકો રથી’’તિ પચ્છા વક્ખતિ. ખુદિ સંપેસને, તુ, દસ્સ તો, ઉસ્સત્તઞ્ચ, ખત્તા.

તિકં રથે પાજિતતરા અઞ્ઞે યોધા, અત્ર યે ‘‘રથનાયકા’’તિપ્યુચ્ચન્તે. રથમારોહતીતિ રથિકો, રથી ચ. રથેન યુજ્જતીતિ વા રથિકો, રથી ચ. રથિનો, સન્દનારોહોપ્યત્ર. દ્વયં યોધે. યુધ સમ્પહારે, ણો. ભટતિ યુજ્જતીતિ ભટો, અ. ક્વચિ યોદ્ધોપિ.

૩૭૭-૩૭૯. ચતુક્કં પદાતિકે. પદેહિ અતતિ અજતીતિ પદાતિ, અત સાતચ્ચગમને, ઇ. પદ ગમને. પદતીતિ પત્તિ, ઇ, દ્વિત્તં. પદેન અદતીતિ વા પત્તિ, અલોપો, દસ્સ તો, ઇમે દ્વે, વક્ખમાના દ્વે ચ પુમે. પદેહિ ગચ્છતીતિ પદગો, પદિકો. પાદાતિકો, પદાજયોપ્યત્ર [પાદેહિ અજતિ ઈ, રસ્સો ચ પદાજિં (ચિન્તામણિટીકા ૧૮.૬૬)].

છક્કં ¶ કવચે. નહ બન્ધને, કરણે ણો. કઙ્ક ગત્યત્થો, અટો. વરીયતે તન્તિ વમ્મં, વર વરણે, વર ઇચ્છાયં વા, મો, રસ્સ મો. કચ બન્ધને, અ, વકારવણ્ણાગમો. ઉરો છાદયન્ત્યનેનાતિ ઉરચ્છદો. વાસદ્દો દ્વિન્નં પુન્નપુંસકત્તં સમ્પિણ્ડેતિ. જલ દિત્તિયં, ણ્વુ. તનુત્તં, દંસનં, જગરોપ્યત્ર. ‘‘જગરો કઙ્કટો યોગો, સન્નાહો ચ ઉરચ્છદો’’તિ [ચિન્તામણિટીકા ૧૮.૬૪ બ્યાખ્યાસુધા ૨.૮.૬૪] વોપાલિતો.

તિકં કતસન્નાહે. ચમ્મેન સમ્મા નદ્ધવાતિ સન્નદ્ધો, ધો. સજ્જુ ગતિયં, અ. વમ્મેન નદ્ધવા વમ્મિકો. દંસિતો, ઉરચ્છદિકો, બ્યૂળ્હકઙ્કટો, જગરિકોપ્યત્ર.

દ્વયં પરિદહિતે વત્થાદો. આપતિપુબ્બો મુચધાતુ પરિદહને, ઉભયત્થ તો, ભૂજાદિ. પક્ખે ‘‘સુસપચસકતો ક્ખક્કા ચે’’તિ સુત્તે ચકારેન તપચ્ચયસ્સ ક્કો, ધાત્વન્તલોપો ચ. પિનદ્ધો, અપિનદ્ધોપ્યત્ર. પુબ્બપક્ખે અપિસ્સાકારલોપો.

ચતુક્કં અભિચારપદાતિમ્હિ. પુરે ચરણસીલો, સત્તમિયા અલોપો ઉભયત્રાપિ. પુબ્બે ણી. પરપક્ખે અ, પુબ્બં, પુબ્બે વા ગચ્છતીતિ પુબ્બઙ્ગમો, દુતિયાયાલોપો. પુરોગો, અગ્ગેસરો, પટ્ઠો, અગ્ગતોસરો, પુરસ્સરો, પુરોગમોપ્યત્ર.

દ્વયં અસીઘગામિનિ. મન્દં ગચ્છતિ સીલેનાતિ મન્દગામી, ણી. મન્થ વિલોળને, અનેકત્થત્તા સંકિલેસે ચ. સંકિલિસ્સતેતિ મન્થરો, અરો.

તિકં વેગિનિ. તુરમેતિ ગચ્છતીતિ તુરિતો, ઇ ગતિયં, તો. તુરસ્સિ, પજવી, જવોપ્યત્ર. દ્વયં જેતુયોગ્ગતામત્તે. જિ જયે, તબ્બો, જેતબ્બં, ણ્યપચ્ચયે જેય્યં.

૩૮૦. તિકં ¶ સૂરે. સુર વીર વિક્કન્તેતિ ચુરાદિધાતુ. સુરયતિ, વીરયતીતિ સૂરો, વીરો ચ, અ, દીઘાદિ, કન્ત છેદને. વિક્કન્તો. દ્વયં સહાયમત્તે. સહ એતિ ગચ્છતીતિ સહાયો, સબ્બત્ર કત્તરિ ચ અ. અનુસદ્દો પચ્છાત્થો. સમાતિ એતે દ્વે તુલ્યત્થા. અનુપ્લપો, અભિસરોપિ. સન્નદ્ધપ્પભુતી સન્નદ્ધસદ્દાદયો અનુચરન્તા તીસુ.

પાથેય્યં નામ રાજાદીનં યાત્રાસ્વેવ બહુલં પવત્તતીતિ ઇધ તં વુત્તં, પથે હિતં પાથેય્યં, એય્યો. સમ્બ મણ્ડલે, અલો, સમેતિ અદ્ધાનપરિસ્સમમેતેનાતિ વા સમ્બલં, અલો, બાગમો ચ.

૩૮૧. ચતુક્કં સેનાયં. વાહયોગા વાહિની. ધજયોગા ધજિની. સિ બન્ધને, નો, સેના. ચમુ અદને, ઊ. ચમતિ ભીરુન્તિ ચમૂ. પુતના, અનીકિની, વરૂથિનીપ્યત્ર. એત્થ ચ પુતના અનીકિની વાહિની ચમૂ સેનાભેદેપિ. ‘‘પુતના’નીકિની ચમૂ, સેના સેનાન્તરેપિ ચે’’તિ રુદ્દો, ‘‘સેનાપભેદે સેનાયં, સવન્ત્યમપિ વાહિની’’તિ રભસો ચ. ચક્કાદિતિકં સામઞ્ઞેન સેનાયં, સેનઙ્ગે ચ. ચાણક્યે તુ સેનાવિસેસે અનીકો વુત્તો ‘‘તીણિ તિકાન્યનીક’’ન્તિ.

અસ્સેવ ¶ કામન્દકીયે વિવરણં, યથા –

‘‘અસ્સસ્સ પત્તિયોધા યે, ભવેય્યું પુરિસા તયો;

ઇતિ કપ્પા તુ પઞ્ચસ્સા, વિધેય્યા કુઞ્જરસ્સ તુ;

પાદઙ્ગો પાજિતાવન્તો, પુરિસા દસ પઞ્ચ ચ;

વિધાનમિતિ નાગસ્સ, ચતુક્કં સન્દનસ્સ ચ;

અનીકમિતિ વિઞ્ઞેય્ય-મિતિ કપ્પા નવ દ્વિપા’’તિ.

કરીયતે વિગ્ગહો યેનેતિ ચક્કં. બલ સંવરણે, અ. અણ સદ્દે, ઇકો. વાકારો નપુંસકત્તં સમુચ્ચિનોતિ.

ચતુરઙ્ગબલાય સુસન્નદ્ધાય સેનાય યુદ્ધત્થં દેસવિદેસે વિન્યાસો વિભજિત્વા ન્યસનં ઠપનં બ્યૂહો કથ્યતે. વિભજિત્વા ઊહનં ઠપનં બ્યૂહો. તબ્ભેદા દણ્ડભોગમણ્ડલાસંહતા ચત્તારો પકતિબ્યૂહા. તત્ર અનીકાનં તિરિયતો વુત્તિ દણ્ડો. સમત્થાનમનીકાનમન્વાવુત્તિ અઞ્ઞોઞ્ઞતો વુત્તિ ભોગો. મણ્ડલરચનાય સરન્તાનમનીકાનં સબ્બતો વુત્તિ સપ્પસરીરમિવ મણ્ડલો. ઠિતાનમિતરેતરાસં હતાનં વિસિલિટ્ઠતરાનં અનીકાનં પુથુવુત્તિ અસંહતો. તદુત્તં કામન્દકેન –

‘‘તિરિયતો વુત્તિ દણ્ડાખ્યા, ભોગોન્વાવુત્તિરેવ ચ;

મણ્ડલો સબ્બતોવુત્તિ, પુથુવુત્તિ અસંહતો’’તિ.

બ્યૂહસમવેતો એવ બ્યૂહસ્સેકદેસો પચ્છાભાગો બ્યૂહપણ્હિ, બ્યૂહસ્સ પચ્છા, બ્યૂહન્તરમેવ વા. યત્ર ઠિતો રાજા સસેનં પટિગ્ગણ્હતિ, તં સેનાય પચ્છા ધનુસતદ્વયન્તરેન ઠિતપરિસસહિતં અનીકં ‘‘પટિગ્ગહો’’ત્યુચ્ચતે.

૩૮૨-૩૮૩. એકો ¶ હત્થી દ્વાદસપુરિસસહિતો ‘‘એકો હત્થી’’ત્યુચ્ચતે, એતેન લક્ખણેન અધમન્તતો હેટ્ઠિમપરિચ્છેદેન તયો હત્થિનો હત્થાનીકં નામ, તથા એકો તુરઙ્ગો તિપુરિસસહિતો, એકો ચ રથો ચતુપુરિસસહિતો એકો હયો, એકો રથોતિ એતેન લક્ખણેન અધમન્તતો તયો હયા ચ તયો રથા ચ હયાનીકં, રથાનીકં નામ, તેનાહ ‘‘તયો તયો ગજાદયો’’તિ. સસત્થા ખગ્ગાદિસત્થહત્થા ચતુજ્જના ચત્તારો પુરિસા પત્તાનીકં નામ વુત્તા. હેટ્ઠિમન્તતોયેવેત્થાપિ પરિચ્છેદો. અમરકોસે ત્વઞ્ઞથા કથિતા –

‘‘એકકેભરથા ત્યસ્સા, પત્તિ પઞ્ચપદાતિકા;

પત્યઙ્ગેહિ તિગુણેહિ, કમા સઞ્ઞા યથોત્તરં.

સેનામુખં ગુમ્બગણા, વાહિની પુતના ચમૂ;

અનીકિની ચ તાસન્તુ, દસ અક્ખોભિની મત’’ન્તિ [અમર ૧૮.૮૦-૧].

તસ્સત્થો – તીહિ અસ્સેહિ ગજેનેકેન રથેન ચ પદાતીભિ ચ પઞ્ચહિ પત્તિ નામ સેનન્તરં. પત્યઙ્ગેહિ સબ્બેહિ ગજાદીહિ ¶ યથાપુબ્બં ગુણેહિ યથોત્તરં કમેન સેનામુખાદિકા સઞ્ઞા ભવતિ. યથોત્તરન્તિ વચનેન યથાપુબ્બમિત્યત્થમાહ, તેનેદં વુત્તં ‘‘ભવતિ તયો પત્તિનો સેનામુખં. તીહિ સેનામુખેહિ ગુમ્બો. ગુમ્બત્તયેન ગણો. ગણત્તયં વાહિની. વાહિનિત્તયં પુતના. પુતનત્તયં ચમૂ. ચમુત્તયં અનીકિની. તાસં અનીકિનીનં દસ અક્ખોભિની’’તિ.

તત્ર રથાનં સઙ્ખ્યા સત્તતિસહિતેહિ અટ્ઠસતેહાધિકાન્યેકવીસતિસહસ્સાનિ, એવમેવ ગજાનમ્પિ સઙ્ખ્યા, તથા ચ –

પઞ્ચસટ્ઠિસહસ્સાનિ, છસતાનિ દસેવ તુ;

સઙ્ખ્યા તા તુરઙ્ગાનઞ્હિ, વિના રથે તુરઙ્ગમે.

નરાનં સતસહસ્સં, સહસ્સાનિ નવેવ ચ;

સતાનિ તીણિ ચ’ઞ્ઞાનિ, પઞ્ઞાસઞ્ચ પદાતયોતિ [બ્યાખ્યાસુધા ૨.૮.૮૦].

૩૮૪. હેટ્ઠિમપરિચ્છેદેન સેનં દસ્સેત્વા ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદેન દસ્સેતુમાહ ‘‘સટ્ઠિ…પે… યન્તિ’’ચ્ચાદિ. યન્તિયા યાનં કુબ્બન્તિયા સેનાય કત્તુભૂતાય ધૂલીકતેસુ સન્તેસુ. કેસુ? સટ્ઠિવંસકલાપેસુ. કિત્તકપ્પમાણેસુ? પચ્ચેકં સટ્ઠિદણ્ડવન્તેસુ, એસા અક્ખોભિની નામ સેના ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદેન. કેનચિ ખોભેતુમસક્કુણેય્યતાય અક્ખોભિની, યુ, નદાદિ. ખુભ ચલને.

૩૮૫. ચતુક્કં ¶ સમ્પત્તિયં. ધનુક્કંસો સમ્પત્તિ. પદ ગમને, ભાવેતિ. યુપક્ખે ‘‘ઇત્થિયમતિયવો વા’’તિ અ. લક્ખ દસ્સનઙ્કેસુ, ઈ, લક્ખી, સિરી ચ પુબ્બે દેવતાવસેન વુત્તા, ઇધ ધનુક્કંસવસેન.

દ્વયં સમ્પત્તિવિપરીતાયં. વિરૂપં પજ્જતીતિ વિપત્તિ, પદિમ્હા કત્તરિતિ. વિરૂપં પજ્જનં વા વિપત્તિ, ભાવેતિ. આપદાસહચરણતો વિપત્તિ થિયં.

ચતુક્કં સત્થમત્તે. આદાય યુજ્ઝન્તે યન્તિ આવુધં, યસ્સ વો. આયુધં વા. હર હરણે. હરતિ જીવિતન્તિ હેતિ,તિ, અસ્સે, રલોપો, હનતિવસેન વા સિદ્ધં. સસ હિંસાયં, થો. અત્થંપ્યત્ર. અસુ ખેપને.

૩૮૬-૩૮૭. સઙ્ખેપેનાયુધં દસ્સેતુમાહ. મુત્તામુત્તઞ્ચ અમુત્તઞ્ચ પાણિતો મુત્તઞ્ચ યન્તમુત્તઞ્ચેતિ સકલં તં આયુધં ચતુબ્બિધં બહૂનમ્પિ તબ્ભેદાનતિવત્તનતો.

ચતુન્નં સરૂપમાહ ‘‘મુત્તામુત્તઞ્ચા’’દિ. યટ્ઠિ નામ સત્થવિસેસો, ન કત્તરદણ્ડો.

‘‘યટ્ઠિ હારલતાસત્થ-ભેદેસુ ધનુદણ્ડકે’’તિ હિ નાનત્થસઙ્ગહે.

તદાદિ ¶ આયુધં મુત્તઞ્ચ તં અમુત્તઞ્ચેતિ મુત્તામુત્તં, કમ્મધારયો, યથા કતાકતં. છુરિકા અસિપુત્તિ, તદાદિકં અમુત્તં. યન્ત સઙ્કોચને, યન્તં, ધન્વાદિ.

૩૮૮-૩૮૯. પઞ્ચકં ધનુમ્હિ. ઉસું અસતિ ખિપતીતિ, કમ્મનિ ણો, ઉસ્સિ. ધન ધઞ્ઞે, ઉ, હન હિંસાયં વા, ઉ, હસ્સ ધો, ધનુ. ‘‘ધનુ વંસવિસુદ્ધોપિ, નિગ્ગુણો કિં કરિસ્સતી’’તિ [હિતોપદેસ કથામુખ ૨૩] પુમે પયોગો. ‘‘સરા વાપો ધનુ ઇત્થી, તુણતા તિણતાપિચે’’તિ [તિકણ્ડસેસ ૨.૮.૫૧] તિકણ્ડસેસો. કિં નામેન દણ્ડયતીતિ કોદણ્ડં, દણ્ડ નિપાતને, કિં નામેન દમ્યતીતિ વા કોદણ્ડં, દમુધાતુમ્હા ડો, કિં નામેન દુનોતીતિ વા કોદણ્ડં, દુ પરિતાપે, ડો નિપાતિતો, કુટિલત્તા વા કુચ્છિતો દણ્ડો યસ્સત્થીતિ કોદણ્ડં. ચપ સન્તાપે, અ, ચપો, વંસભેદો, તબ્બિકારો ચાપો, ણો. સરમસતિ ખિપતીતિ સરાસનં. કમ્મુકમ્પિ. કમ્માય પભવતીતિ કમ્મુકં.

તિકં ગુણે. ગચ્છતિ સરો યેનાતિ ગુણો, મસ્સ ણો, અસ્સુ, ગુ સદ્દે વા, ગવતિ એતેનાતિ ગુણો, યુ, ણત્તં. જર વયોહાનિમ્હિ, અ, જિયાદેસો. પક્ખે ઇકારલોપો, જયા. ‘‘જિયા ચાથા’’તિપિ પાઠો, તદા દ્વયં ¶ ગુણે. મુબ્બી, સિઞ્જિનીપ્યત્ર. મુબ્બવિકારો મુબ્બી. સિઞ્જ અબ્યત્તસદ્દે, ઇની.

તિપાદો કણ્ડે. સર હિંસાયં. સરન્ત્યનેનાતિ, પુમે, સઞ્ઞાયં ણો. પત્તં વાજો, તંયોગા પત્તી, ઈ. સા તનુકરણાવસાનેસુ, દિવાદિ, ણ્વુ, યસ્સાલોપો. વણ્યતે સદ્દાયતેનેનેતિ વાણો, ણો, વણ સદ્દે. કણ્યતેનેનેતિ કણ્ડં, કણ સદ્દે, ડો, કણ્ડ ભેદે વા. ઇસ ગમને, ઉ, ઇસ્સુ, ઉસ દાહે વા. ખુર છેદને, અપો, અથ વા ખે અરતિ ગચ્છતીતિ ખુરો, અસ્સુ, તં પાતીતિ ખુરપ્પો. તિજ નિસાને, યુ. અસ ખિપને, કમ્મે યુ. વિસિખો, અજિમ્હગો, ખગો, આસુગો, કલમ્બો, મગ્ગણો, રોપોપ્યત્ર. વિસન્તો ખણતીતિ વિસિખો. કલ મદે, અમ્બો. મગ્ગ અન્વેસને, યુ. રુપ વિમોહને, દિવાદિ, અ, રોપો. ‘‘થૂલખેડો વિપાટો ચ, ચિત્રપુઙ્ખો સરોપિ ચે’’તિ [તિકણ્ડસેસ ૨.૮.૫૨] તિકણ્ડસેસે.

પઞ્ચકં કલાપે. તૂણ પૂરણે, ચુરાદિ, નદાદિ. ‘‘તૂણો નિસઙ્ગો તૂણિરો, ઉપાસઙ્ગો ચ વાણધિ’’રિતિ [ચિન્તામણિટીકા ૧૮.૮૮] અમરમાલાયં પુંસકણ્ડે. ‘‘તૂણા’’તિપિ ઇત્થિલિઙ્ગપ્પકરણે વુત્તો, ઇધ પન ‘‘તુણી, તૂણો’’તિ દ્વીસુ, સરસમૂહાનં ઠાનત્તા કલાપો. ઇરપચ્ચયે તૂણિરો. વાણા સરા ધિયન્તેત્રેતિ વાણધિ. ‘‘તૂણો પસઙ્ગ તૂણિર-નિસઙ્ગા વાણધિ દ્વિસૂ’’ત્યમરસીહે.

૩૯૦. દ્વયં વાજે, યં ‘‘કણ્ડપત્ત’’મિત્યુચ્ચતે. પત ગમને, કરણે ખો, તસ્સ કો, પક્ખેન કતત્તા વા પક્ખો ¶ . વજત્યનેનાતિ વાજો, ણો. વિસમપિવિત્થાતિ વિસપ્પીતો સરો દિદ્ધો નામ. દિસ અપ્પીતિયં, તો. લિત્તોપ્યત્ર.

તિકં વિજ્ઝિતબ્બે. વિજ્ઝનત્થં લક્ખ્યતેતિ લક્ખં. વિજ્ઝિતબ્બન્તિ વેજ્ઝં, ણ્યો, ઝસ્સ જ્ઝો, ઇસ્સે. સરો વયતિ ગચ્છતિ યસ્મિં સરબ્યં, વસ્સાકારલોપો. નિચ્ચં સરાનમભ્યાસનં વસીકરણં સરાભ્યાસો. ‘‘બ્યાધેપ્યુપાસનાયઞ્ચ, વાણાભ્યાસેપ્યુપાસન’’ન્તિ રુદ્દો. લક્ખમુપગન્ત્વા અસનં ખિપનં ઉપાસનં.

૩૯૧. પઞ્ચકં ખગ્ગે. મણ્ડલં અગ્ગં યસ્સ. નિગ્ગતો તિંસતો’ઙ્ગુલિતો નેત્તિંસો. અસ ખેપને, અસતે ખિપ્પતેતિ અસિ, ઇ. ખગ્ગ ખણ્ડભેદે. સાયકો સરેપિ. ચન્દહાસો, રિટ્ઠિ, કક્ખલકો, કરવાલોપ્યત્ર. તસ્સ ખગ્ગસ્સ પિધાને કોસિ, ઇત્થી. કુસ સિલેસને, ઇ, કોસિ, રસ્સન્તો. ખગ્ગછુરિકાદીનં મુટ્ઠિયં થરુસદ્દો. થર સત્થગતિયં, ઉ.

૩૯૨. તિકં ખગ્ગાદીનં સત્થાનં વારણફલકે. ખેટ ભક્ખને, ણ્વુ. ફલ વિસારણે, ણ્વુ. ફલતીતિ ફલકં, અનિત્થી. ચર ગતિભક્ખનેસુ, મો, ચમુ અદને વા, અ. ફલમ્પિ.

વણ્ટાનિહારસ્સાખગ્ગાકતિ ¶ હત્થકુણ્ડાદિ ઇલ્લી, ઇલીપિ, ઇલ ગતિયં, નદાદિ. કરં પાલયતીતિ કરપાલિકા, ણ્વુ.

દ્વયં અસિપુત્તિયં. છુર છેદને, ણ્વુ. સસુ હિંસાયં,તિ, નદાદિ. અસિનો પુત્તી, અસિધેનુકાપિ.

દ્વયં વડ્ઢકીનં મુગ્ગરેહિ સમાનાકારાયુધભેદે. લગ સઙ્ગે, અલો, અસ્સુ, ળત્તઞ્ચ. મુરં ગિરતીતિ મુગ્ગરો, રસ્સ ગો, ગિર નિગ્ગિરણે, મુચ્ચતીતિ વા મુગ્ગરો, અરો. દુઘણો, ઘનોપિ.

૩૯૩. દ્વયં સલ્લે. સલ આસુગતિયં, અ, સર હિંસાયં વા, લો, રસ્સ લો. સઙ્ક સઙ્કાયં, ઉ. સૂલમ્પિ. સૂલ રુજાયં.

દ્વયં વાસિયં. વસ છેદનસ્નેહાવહારણેસુ, ણી. તચ્છ તનુકરણે, યુ, નદાદિ.

દ્વયં ફરસુમ્હિ. છેદકત્તા કુચ્છિતા ધારા યસ્સાતિ કુધારી. કુધારોપિ. પરં સસતિ હિંસતીતિ ફરસુ. ઉ, પસ્સ ફો, સલોપો ચ. પરસુપિ, સો પરસુસદ્દો નપુંસકો. પરસુધોપ્યત્ર.

દ્વયં પાસાણવિદારણે. ટઙ્ક બન્ધને. દર વિદારણે. પાસાણં દારયતીતિ પાસાણદારણો, યુ. પાસાણદારકોપિ.

૩૯૪. દ્વયં ¶ હત્થપ્પમાણે કણયે [કણ્ડે (ચિન્તામણિટીકા)]. ચક્કપૂરણાદિવાયુવસેન ખિપ્પતે. કણ સદ્દે, અયો. ભિન્દનસીલતાય ભિન્દી, વાતિ ગચ્છતિ તેનાતિ વાલો, અલો, ભિન્દી ચ સો વાલો ચાતિ ભિન્દિવાલો, ળત્તે ભિન્દિવાળો, રસ્સો.

ચક્કાદયો સત્થભેદા. તત્ર ચક્કાકારો આયુધવિસેસો ચક્કં. કન્ત છેદને, અસ્સુ, કુન્તો દીઘદણ્ડો. ગદા, સત્તિ ચ પસિદ્ધા.

તિકં કોણભાગે. કુણ સદ્દોપકરણેસુ, કુણ સઙ્કોચને વા, ણો. સિ સેવાયં, અ, રસ્સો, અસ્સો. કુટ કોટિલ્લે, ઇણ.

૩૯૫. દ્વિપાદં વિજિગીસસ્સ યાત્રાયં, સબ્બત્ર ભાવસાધનં. યા પાપુણે, નિક્ખમિત્વા યાયતે નિય્યાનં, યુ. ‘‘છદાદીહિ તત્રણ’’તિ ત્રણ. યાત્રા, આ. નદાદિનો આકતિગણત્તા ઈપચ્ચયાભાવો. ઠા ગતિનિવત્તિયં, પપુબ્બો યાને, યુ, પતિટ્ઠીયતે પટ્ઠાનં, પુરેચારિમ્હિ પટ્ઠો.

પઞ્ચકં ધૂલીમત્તે. તથા ચ ‘‘પંસુ ખોદો મતો રેણુ, ચુણ્ણો ધૂલિ’ત્થિયં ભવે’’ત્યમરમાલા. ચુણ્ણ પિસને, ચુણ્ણ સઞ્ચુણ્ણને વા. પંસ નાસને, ઉ. રન્જ રાગે, રજો, મનોગણોપિ નપુંસકે, તંસહચરણતો પંસુપિ. ‘‘ક્લિવં’પરાધે રેણુમ્હી’’તિ ¶ રભસો. અથ વા ચુણ્ણરજોસહચરણતો પંસુ નપુંસકે. ધૂ વિધુનને, ધૂ કમ્પને વા, લિ, નદાદિ. રિ ગતિયં, ણુ, ઇસ્સે.

૩૯૬. વંસક્કમવેદીવંસથુતિં યો કુબ્બતિ, સો માગધો. તસ્મિં મધુકો વુત્તો. સો ચ ખત્તિયાવેસ્સસમ્ભવો ભવતિ, વંસમગ્ગં થવતીતિ માગધો, થસ્સ ધો. મગ્ગં ધવતીતિ મધુકો, ણ્વુ, ગ્ગલોપો.