📜
નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ
સુબોધાલઙ્કારો
૧. દોસાવબોધ-પઠમપરિચ્છેદ
રતનત્તયપ્પણામ
મુનિન્દવદનમ્ભોજ, ગબ્ભસમ્ભવસુન્દરી;
સરણં પાણિનં વાણી, મય્હં પીણયતં મનં.
નિમિત્ત
રામ, સમ્મા’દ્ય’લઙ્કારા, સન્તિ સન્તો પુરાતના;
તથાપિ તુ વળઞ્જેન્તિ, સુદ્ધમાગધિકા ન તે.
અભિધાનાદિકં
તેના’પિ નામ તોસેય્ય, મેતે લઙ્કારવજ્જિતે;
અનુરૂપેના’લઙ્કારે, ને’સ મેસો પરિસ્સમો.
યેસં ન સઞ્ચિતા પઞ્ઞા, નેકસત્થન્તરો’ચિતા;
સમ્મોહ’બ્ભાહતા વે’તે, નાવબુજ્ઝન્તિ કિઞ્ચિપિ.
કિં તેહિ પાદસુસ્સૂસા, યેસં નત્થિ ગરૂનિ’હ;
યે તપ્પાદરજોકિણ્ણા, તે’વ સાધૂ વિવેકિનો.
કબ્બ, નાટકનિક્ખિત્ત, નેત્તચિત્તા કવિજ્જના;
યંકિઞ્ચિ રચયન્તે’તં, ન વિમ્હયકરં પરં.
તેયે’વ પટિભાવેન્તો, સો’વ બન્ધો સવિમ્હયો;
યેન તોસેન્તિ વિઞ્ઞૂ યે, તત્થ પ્ય’વિહિતા’દરા.
બન્ધો ¶ ચ નામ સદ્દ,ત્થા, સહિતા દોસવજ્જિતા;
પજ્જ ગજ્જ વિમિસ્સાનં, ભેદેના’યં તિધા ભવે.
નિબન્ધો ચા’નિબન્ધો ચ, પુન દ્વિધા નિરુપ્પતે;
તં તુ પાપેન્ત્ય’લઙ્કારા, વિન્દનીયતરત્તનં.
અનવજ્જં મુખમ્ભોજ [‘‘અમ્ભોજ’’ન્તિ પદં પાળિયં નત્થિ, વારિજવાચકં, સક્કટગન્થતો અનીતં], મનવજ્જા ચ ભારતી;
અલઙ્કતા’વ સોભન્તે, કિં નુ તે નિર’લઙ્કતા?
વિના ગરૂપદેસં તં, બાલો’લઙ્કત્તુ મિચ્છતિ;
સમ્પાપુણે ન વિઞ્ઞૂહિ, હસ્સભાવં કથં નુ સો?
ગન્થોપિ કવિવાચાન, મલઙ્કાર’પ્પકાસકો;
યાતિ તબ્બચનીયત્તં, ત’બ્બોહારૂ’પચારતો.
દ્વિપ્પકારા અલઙ્કારા, તત્થ સદ્દ, ત્થભેદતો;
સદ્દત્થા બન્ધનામા’વ, તંસજ્જિત તદાવલિ.
ગુણાલઙ્કારસંયુત્તા, અપિ દોસલવ’ઙ્કિતા;
પસંસિયા ન વિઞ્ઞૂહિ, સા કઞ્ઞા વિય તાદિસી.
તેન દોસનિરાસો’વ, મહુસ્સાહેન સાધિયો;
નિદ્દોસા સબ્બથા સા’યં, સગુણા ન ભવેય્ય કિં?
સા’લઙ્કારવિયુત્તા’પિ, ગુણયુત્તા મનોહરા;
નિદ્દોસા દોસરહિતા, ગુણયુત્તા વધૂ વિય.
પદે વાક્યે તદત્થે ચ, દોસા યે વિવિધા મતા;
સો’દાહરણ મેતેસં, લક્ખણં કથયામ્ય’હં.
પદદોસ ઉદ્દેસ
વિરુદ્ધત્થન્તરા, ઝત્થ, કિલિટ્ઠાનિ, વિરોધિ ચ;
નેય્યં, વિસેસનાપેક્ખં, હીનત્થક મનત્થકં.
વાક્યદોસ ઉદ્દેસ
દોસા પદાન વાક્યાન, મેકત્થં ભગ્ગરીતિકં;
તથા બ્યાકિણ્ણ ગામ્માનિ, યતિહીનં કમચ્ચુતં;
અતિવુત્ત મપેતત્થં, સબન્ધફરુસં તથા.
વાક્યત્થદોસઉદ્દેસ
અપક્કમો’ ¶ , ચિત્યહીનં, ભગ્ગરીતિ, સસંસયં;
ગામ્મં દુટ્ઠાલઙ્કતીતિ, દોસા વાક્યત્થનિસ્સિતા.
પદદોસનિદ્દેસ
વિરુદ્ધત્થન્તરં તઞ્હિ, યસ્સ’ઞ્ઞત્થો વિરુજ્ઝતિ;
અધિપ્પેતે યથા મેઘો, વિસદો સુખયે જનં.
વિસેસ્ય મધિકં યેના, ઝત્થ મેતં ભવે યથા;
ઓભાસિતા’સેસદિસો, ખજ્જોતો’યં વિરાજતે.
યસ્સ’ત્થા’વગમો દુક્ખો, પકત્યા’દિવિભાગતો;
કિલિટ્ઠં તં યથા તાય, સો’ય માલિઙ્ગ્યતે પિયા.
યં કિલિટ્ઠપદં મન્દા, ભિધેય્યં યમકાદિકં;
કિલિટ્ઠપદદોસે’વ, તમ્પિ અન્તો કરીયતિ.
પતીતસદ્દરચિતં, સિલિટ્ઠપદસન્ધિકં;
પસાદગુણસંયુત્તં, યમકં મત મેદિસં.
અબ્યપેતં બ્યપેત’ઞ્ઞ, માવુત્તા’નેકવણ્ણજં;
યમકં તઞ્ચ પાદાન, માદિ, મજ્ઝ, ન્ત, ગોચરં.
અબ્યપેત પઠમપાદાદિ યમકં
સુજના’સુજના સબ્બે, ગુણેનાપિ વિવેકિનો;
વિવેકં ન સમાયન્તિ, અવિવેકિજનન્તિકે.
અબ્યપેત પઠમ દુતિય પાદાદિ યમકં
કુસલા’કુસલા સબ્બે, પબલા’પબલા થવા;
નો યાતા યાવ’હોસિત્તં, સુખદુક્ખપ્પદા સિયું;
અબ્યપેત પઠમ દુતિય તતિયપાદાદિ યમકં.
સાદરં સા દરં હન્તુ, વિહિતા વિહિતા મયા;
વન્દના વન્દનામાન, ભાજને રતનત્તયે.
અબ્યપેત ચતુક્કપાદાદિ યમકં
કમલં ક’મલં કત્તું, વનદો વનદો’મ્બરં;
સુગતો સુગતો લોકં, સહિતં સ હિતં કરં.
અબ્યપેતાદિયમક ¶ , સ્સેસો લેસો નિદસ્સિતો;
ઞેય્યાનિ’માયેવ દિસા, ય’ઞ્ઞાનિ યમકાનિપિ.
અચ્ચન્તબહવો તેસં, ભેદા સમ્ભેદયોનિયો;
તથાપિ કેચિ સુકરા, કેચિ અચ્ચન્તદુક્કરા.
યમકં તં પહેલી [પહેળિ (ક.)] ચ, નેકન્તમધુરાનિ’તિ;
ઉપેક્ખિયન્તિ સબ્બાનિ, સિસ્સખેદભયા મયા.
દેસકાલકલાલોક, ઞાયાગમવિરોધિ યં;
તં વિરોધિપદં ચે’ત, મુદાહરણતો ફુટં.
ય દપ્પતીત માનીય, વત્તબ્બં નેય્ય માહુ તં;
યથા સબ્બાપિ ધવલા, દિસા રોચન્તિ રત્તિયં.
નેદિસં બહુ મઞ્ઞન્તિ, સબ્બે સબ્બત્થ વિઞ્ઞુનો;
દુલ્લભા’વગતી સદ્દ, સામત્થિયવિલઙ્ઘિની.
સિયા વિસેસનાપેક્ખં, યં તં પત્વા વિસેસનં;
સાત્થકં તં યથા તં સો, ભિય્યો પસ્સતિ ચક્ખુના.
હીનં કરે વિસેસ્યં યં, તં હીનત્થં ભવે યથા;
નિપ્પભી કત ખજ્જોતો, સમુદેતિ દિવાકરો.
પાદપૂરણમત્તં યં, અનત્થમિતિ તં મતં;
યથા હિ વન્દે બુદ્ધસ્સ, પાદપઙ્કેરુહં પિ ચ.
વાક્યદોસ નિદ્દેસ
સદ્દતો અત્થતો વુત્તં, યત્થ ભિય્યોપિ વુચ્ચતિ;
ત મેકત્થં યથા’ભાતિ, વારિદો વારિદો અયં.
યથા ચ
તિત્થિયઙ્કુરબીજાનિ, જહં દિટ્ઠિગતાનિ’હ;
પસાદેતિ પસન્ને’સો, મહામુનિ મહાજને.
આરદ્ધક્કમવિચ્છેદા, ભગ્ગરીતિ ભવે યથા;
કાપિ પઞ્ઞા, કોપિ પગુણો, પકતીપિ અહો તવ.
પદાનં ¶ દુબ્બિનિક્ખેપા, બ્યામોહો યત્થ જાયતિ;
તં બ્યાકિણ્ણન્તિ વિઞ્ઞેય્યં, તદુદાહરણં યથા.
બહુગુણે પણમતિ, દુજ્જનાનં પ્યયં જનો;
હિતં પમુદિતો નિચ્ચં, સુગતં સમનુસ્સરં.
વિસિટ્ઠવચના’પેતં, ગામ્મં’ત્ય’ભિમતં યથા;
કઞ્ઞે કામયમાનં મં, ન કામયસિ કિંન્વિ’દં?
પદસન્ધાનતો કિઞ્ચિ, દુપ્પતીતિકરં ભવે;
તમ્પિ ગામ્મં ત્ય’ભિમતં, યથા યાભવતો પિયા.
વુત્તેસુ સૂચિતે ટ્ઠાને, પદચ્છેદો ભવે યતિ;
યં તાય હીનં તં વુત્તં, યતિહીનન્તિ સા પન.
યતિ સબ્બત્થપાદન્તે, વુત્તડ્ઢે ચ વિસેસતો;
પુબ્બાપરાનેકવણ્ણ, પદમજ્ઝેપિ કત્થચિ.
તત્થોદાહરણપચ્ચુદાહરણાનિ યથા
તં નમે સિરસા ચામિ, કરવણ્ણં તથાગતં;
સકલાપિ દિસા સિઞ્ચ, તિવ સોણ્ણરસેહિ યો.
સરો સન્ધિમ્હિ પુબ્બન્તો, વિય લોપે વિભત્તિયા;
અઞ્ઞથા ત્વ’ઞ્ઞથા તત્થ, યા’દેસાદિ પરા’દિ’વ.
ચાદી પુબ્બપદન્તા’વ, નિચ્ચં પુબ્બપદસ્સિતા;
પાદયો નિચ્ચસમ્બન્ધા, પરાદીવ પરેન તુ.
સબ્બત્થોદાહરણાનિ યથા
નમે તં સિરસા સબ્બો, પમા’તીતં તથાગતં;
યસ્સ લોકગ્ગતં પત્ત, સ્સો’પમા ન હિ યુજ્જતિ.
મુનિન્દં તં સદા વન્દા, મ્ય’નન્તમતિ મુત્તમં;
યસ્સ પઞ્ઞા ચ મેત્તા ચ, નિસ્સીમાતિ વિજમ્ભતિ.
ચાદિપાદીસુ પચ્ચુદાહરણાનિ યથા
મહામેત્તા મહાપઞ્ઞા, ચ યત્થ પરમોદયા;
પણમામિ જિનં તં પ, વરં વરગુણા’લયં.
પદત્થક્કમતો મુત્તં, કમચ્ચુત મિદં યથા;
ખેત્તં વા દેહિ ગામં વા, દેસં વા મમ સોભનં.
લોકિયત્થ ¶ મતિક્કન્તં, અતિવુત્તં મતં યથા;
અતિસમ્બાધ માકાસ, મેતિસ્સા થનજમ્ભને.
સમુદાયત્થતો’પેતં, તં અપેતત્થકં યથા;
ગાવિપુત્તો બલિબદ્ધો, તિણં ખાદી પિવી જલં.
બન્ધે ફરુસતા યત્થ, તં બન્ધફરુસં યથા;
ખરા ખિલા પરિક્ખીણા, ખેત્તે ખિત્તં ફલત્ય’લં.
વાક્યત્થદોસ નિદ્દેસ
ઞેય્યં લક્ખણ મન્વત્થ, વસેના’પક્કમાદિનં;
ઉદાહરણ મેતેસં, દાનિ સન્દસ્સયામ્ય’હં.
તત્થા’પક્કમં યથા
ભાવના, દાન, સીલાનિ, સમ્મા સમ્પાદિતાનિ’હ;
ભોગ, સગ્ગાદિ, નિબ્બાન, સાધનાનિ ન સંસયો.
ઓચિત્યહીનં યથા
પૂજનીયતરો લોકે, અહ મેકો નિરન્તરં;
મયેકસ્મિં ગુણા સબ્બે, યતો સમુદિતા અહું.
યથા ચ
યાચિતો’હં કથં નામ, ન દજ્જામ્ય’પિ જીવિતં;
તથાપિ પુત્તદાનેન, વેધતે હદયં મમ.
ભગ્ગરીતિ યથા
ઇત્થીનં દુજ્જનાનઞ્ચ, વિસ્સાસો નોપપજ્જતે;
વિસે સિઙ્ગિમ્હિ નદિયં, રોગે રાજકુલમ્હિ ચ.
સસંસયં યથા
મુનિન્દચન્દિમા લોક, સરલોલવિલોચનો;
જનો’ વક્કન્તપન્થો’વ, ગોપદસ્સનપીણિતો.
વાક્યત્થતો દુપ્પતીતિ, કરં ગામ્મં મતં યથા;
પોસો વીરિયવા સો’યં, પરં હન્ત્વા ન વિસ્સમી.
દુટ્ઠાલઙ્કરણં તેતં [ત્વેથં (?)], યત્થા’લઙ્કારદૂસનં;
તસ્સા’લઙ્કારનિદ્દેસે, રૂપ માવિ ભવિસ્સતિ.
કતો’ત્ર ¶ સઙ્ખેપનયા મયા’યં,
દોસાન મેસં પવરો વિભાગો;
એસો’વ’લં બોધયિતું કવીનં,
તમત્થિ ચે ખેદકરં પરમ્પિ.
ઇતિ સઙ્ઘરક્ખિતમહાસામિવિરચિતે સુબોધાલઙ્કારે
દોસાવબોધો નામ
પઠમો પરિચ્છેદો.
૨. દોસપરિહારાવબોધ-દુતિયપરિચ્છેદ
કદાચિ કવિકોસલ્લા, વિરોધો સકલો પ્ય’યં;
દોસસઙ્ખ્ય મતિક્કમ્મ, ગુણવીથિં વિગાહતે.
તેન વુત્તવિરોધાન, મવિરોધો યથા સિયા;
તથા દોસપરિહારા, વબોધો દાનિ નીયતે.
તત્થ વિરુદ્ધત્થન્તરસ્સ પરિહારો યથા
વિન્દન્તં પાકસાલીનં, સાલીનં દસ્સના સુખં;
તં કથં નામ મેઘો’યં, વિસદો સુખયે જનં?
યથા વા
વિનાયકોપિ નાગો સિ, ગોતમોપિ મહામતિ;
પણીતોપિ રસા’પેતો, ચિત્તા મે સામિ તે ગતિ.
અઝ’ત્થસ્સ યથા
કથં તાદિગુણાભાવે, લોકં તોસેતિ દુજ્જનો?
ઓભાસિતાસેસદિસો, ખજ્જોતો નામ કિં ભવે?
પહેલિકાય [પહેળિકાય (ક.)] મારુળ્હા, ન હિ દુટ્ઠા કિલિટ્ઠતા;
પિયા સુખા’લિઙ્ગિતં ક, માલિઙ્ગતિ નુ નો ઇતિ.
યમકે નો પયોજેય્ય, કિલિટ્ઠપદ મિચ્છિતે;
તતો યમક મઞ્ઞં તુ, સબ્બ મેતંમયં વિય.
દેસવિરોધિનો યથા
બોધિસત્તપ્પભાવેન ¶ , થલેપિ જલજાન્ય’હું;
નુદન્તાનિ’વ સુચિરા, વાસક્લેસં તહિં જલે.
કાલવિરોધિનો યથા
મહાનુભાવ પિસુનો, મુનિનો મન્દ મારુતો;
સબ્બોતુકમયં વાયિ, ધુનન્તો કુસુમં સમં.
કલાવિરોધિનો યથા
નિમુગ્ગમાનસો બુદ્ધ, ગુણે પઞ્ચસિખસ્સપિ;
તન્તિસ્સર વિરોધો સો, ન સમ્પીણેતિ કં જનં?
લોકવિરોધિનો યથા
ગણયે ચક્કવાળં સો, ચન્દનાયપિ સીતલં;
સમ્બોધિ સત્ત હદયો, પદિત્ત’ઙ્ગારપૂરિતં.
ઞાયવિરોધિનો યથા
પરિચ્ચત્તભવોપિ ત્વ, મુપનીતભવો અસિ;
અચિન્ત્યગુણસારાય, નમો તે મુનિપુઙ્ગવ.
આગમવિરોધિનો યથા
નેવા’લપતિ કેના’પિ, વચીવિઞ્ઞત્તિતો યતિ;
સમ્પજાનમુસાવાદા, ફુસેય્યા’પત્તિદુક્કટં.
નેય્યસ્સ યથા
મરીચિચન્દના’લેપ, લાભા સીતમરીચિનો;
ઇમા સબ્બાપિ ધવલા, દિસા રોચન્તિ નિબ્ભરં.
યથા વા
મનોનુરઞ્જનો માર, ઙ્ગનાસિઙ્ગારવિબ્ભમો;
જિનેના’સમનુઞ્ઞાતો, મારસ્સ હદયા’નલો.
વિસેસનાપેક્ખસ્સ યથા
અપયાતા’પરાધમ્પિ, અયં વેરી જનં જનો;
કોધપાટલભૂતેન, ભિય્યો પસ્સતિ ચક્ખુના.
હીનત્થસ્સ યથા
અપ્પકાનમ્પિ પાપાનં, પભાવં નાસયે બુધો;
અપિ નિપ્પભાતા’નીત, ખજ્જોતો હોતિ ભાણુમા.
અનત્થસ્સ યથા
ન ¶ પાદપૂરણત્થાય, પદં યોજેય્ય કત્થચિ,
યથા વન્દે મુનિન્દસ્સ, પાદપઙ્કેરુહં વરં.
ભયકોધપસંસાદિ, વિસેસો તાદિસો યદિ;
વત્તું કામીયતે દોસો, ન તત્થે’કત્થતાકતો.
યથા
સપ્પો સપ્પો! અયં હન્દ, નિવત્તતુ ભવં તતો,
યદિ જીવિતુકામો’સિ, કથં ત મુપસપ્પસિ?
ભગ્ગરીતિનો યથા
યોકોચિ રૂપા’તિસયો, કન્તિ કાપિ મનોહરા;
વિલાસા’તિસયો કોપિ,
અહો! બુદ્ધમહો’દયો.
અબ્યામોહકરં બન્ધં, અબ્યાકિણ્ણં મનોહરં;
અદૂરપદ વિન્યાસં, પસંસન્તિ કવિસ્સરા.
યથા
નીલુપ્પલા’ભં નયનં, બન્ધુકરુચિરો’ધરો;
નાસા હેમ’ઙ્કુસો તેન, જિનો’યં પિયદસ્સનો.
સમતિક્કન્ત ગામ્મત્તં, કન્ત વાચા’ભિસઙ્ખતં;
બન્ધનં રસહેતુત્તા, ગામ્મત્તં અતિવત્તતિ.
યથા
દુનોતિ કામચણ્ડાલો, સો મં સદય નિદ્દયો;
ઈદિસં બ્યસના’પન્નં, સુખીપિ કિ મુપેક્ખસે?
યતિહીનપરિહારો, ન પુને’દાનિ નીયતે;
યતો ન સવનુ’બ્બેગં, હેટ્ઠા યેસં વિચારિતં.
કમચ્ચુતસ્સ યથા
ઉદારચરિતો’સિ ત્વં, તેને’વા’રાધના ત્વયિ;
દેસં વા દેહિ ગામં વા, ખેત્તં વા મમ સોભનં.
અતિવુત્તસ્સ યથા
મુનિન્દચન્દસમ્ભૂત, યસોરાસિમરીચિનં;
સકલોપ્ય’ય માકાસો, ના’વકાસો વિજમ્ભને.
વાક્યં ¶ બ્યાપન્નચિત્તાનં, અપેતત્થં અનિન્દિતં;
તેનુ’મ્મત્તાદિકાનં તં, વચના’ઞ્ઞત્ર દુસ્સતિ.
યથા
સમુદ્દો પીયતે સો’ય, મહ’મજ્જ જરાતુરો;
ઇમે ગજ્જન્તિ જીમૂતા, સક્કસ્સે’રાવણો પિયો.
સુખુમાલા’વિરોધિત્ત, દિત્તભાવપ્પભાવિતં;
બન્ધનં બન્ધફરુસ, દોસં સંદૂસયેય્ય તં.
યથા
પસ્સન્તા રૂપવિભવં, સુણન્તા મધુરં ગિરં;
ચરન્તિ સાધૂ સમ્બુદ્ધ, કાલે કેળિપરમ્મુખા.
અપક્કમસ્સ યથા
ભાવના, દાન, સીલાનિ, સમ્મા સમ્પાદિતાનિ’હ;
નિબ્બાન, ભોગ, સગ્ગાદિ, સાધનાનિ ન સંસયો.
ઉદ્દિટ્ઠવિસયો કોચિ, વિસેસો તાદિસો યદિ;
અનુ’દ્દિટ્ઠેસુ નેવ’ત્થિ, દોસો કમવિલઙ્ઘને.
યથા
કુસલા’કુસલં અબ્યા, કત’મિચ્ચેસુ પચ્છિમં;
અબ્યાકતં પાકદં ન, પાકદં પઠમદ્વયં.
સગુણાના’વિકરણે, કારણે સતિ તાદિસે;
ઓચિત્યહીનતા’પત્તિ, નત્થિ ભૂતત્થસંસિનો.
ઓચિત્યં નામ વિઞ્ઞેય્યં, લોકે વિખ્યાત માદરા;
તત્થો’પદેસપભવા, સુજના કવિપુઙ્ગવા.
વિઞ્ઞાતોચિત્યવિભવો, ચિત્યહીનં પરિહરે;
તતો’ચિત્યસ્સ સમ્પોસે,
રસપોસો સિયા કતે.
યથા
યો મારસેન માસન્ન, માસન્નવિજયુ’સ્સવો;
તિણાયપિ ન મઞ્ઞિત્થ, સો વો દેતુ જયં જિનો.
આરદ્ધકત્તુકમ્માદિ, કમા’તિક્કમલઙ્ઘને;
ભગ્ગરીતિવિરોધો’યં, ગતિં ન ક્વા’પિ વિન્દતિ.
યથા
સુજન’ઞ્ઞાન મિત્થીનં, ¶ વિસ્સાસો નો’પપજ્જતે;
વિસસ્સ સિઙ્ગિનો રોગ, નદીરાજકુલસ્સ ચ.
યથા
ભેસજ્જે વિહિતે સુદ્ધ, બુદ્ધાદિરતનત્તયે;
પસાદ માચરે નિચ્ચં, સજ્જને સગુણેપિ ચ.
સસંસયસ્સ યથા
મુનિન્દચન્દિમા’લોક, રસ લોલ વિલોચનો;
જનો’વક્કન્તપન્થો’વ, રંસિદસ્સનપીણિતો.
સંસયાયે’વ યંકિઞ્ચિ, યદિ કીળાદિહેતુના;
પયુજ્જતે ન દોસો’વ, સસંસયસમપ્પિતો.
યથા
યાતે દુતિયં નિલયં, ગરુમ્હિ સકગેહતો;
પાપુણેય્યામ નિયતં, સુખ’મજ્ઝયના’દિના.
સુભગા ભગિની સા’યં, એતસ્સિ’ચ્ચેવમાદિકં;
ન ‘ગામ્મ’મિતિ નિદ્દિટ્ઠં, કવીહિ સકલેહિપિ.
દુટ્ઠા’લઙ્કારવિગમે, સોભના’લઙ્કતિક્કમો;
અલઙ્કારપરિચ્છેદે, આવિભાવં ગમિસ્સતિ.
દોસે પરીહરિતુ મેસ વરો’પદેસો,
સત્થન્તરાનુસરણેન કતો મયેવં;
વિઞ્ઞાયિ’મં ગરુવરાન’ધિક’પ્પસાદા,
દોસે પરં પરિહરેય્ય યસોભિલાસી.
ઇતિ સઙ્ઘરક્ખિતમહાસામિવિરચિતે સુબોધાલઙ્કારે
દોસપરિહારાવબોધો નામ
દુતિયો પરિચ્છેદો.
૩. ગુણાવબોધ-તતિયપરિચ્છેદ
અનુસન્ધિ
સમ્ભવન્તિ ¶ ગુણા યસ્મા, દોસાને’વ’મતિક્કમે;
દસ્સેસ્સં તે તતો દાનિ, સદ્દે સમ્ભૂસયન્તિ યે.
સદ્દાલઙ્કાર ઉદ્દેસ
પસાદો’જો, મધુરતા, સમતા, સુખુમાલતા;
સિલેસો’દરતા, કન્તિ, અત્થબ્યત્તિ, સમાધયો.
સદ્દાલઙ્કાર પયોજન
ગુણેહે’તેહિ સમ્પન્નો, બન્ધો કવિમનોહરો;
સમ્પાદિયતિ કત્તૂનં, કિત્તિ મચ્ચન્તનિમ્મલં.
સદ્દાલઙ્કાર નિદ્દેસ
અદૂરાહિતસમ્બન્ધ, સુભગા યા પદા’વલિ;
સુપસિદ્ધા’ભિધેય્યા’યં, પસાદં જનયે યથા.
અલઙ્કરોન્તા વદનં, મુનિનો’ધરરંસિયો;
સોભન્તે’રુણરંસી’વ, સમ્પતન્તા’મ્બુજો’દરે.
ઓજો સમાસબાહુલ્ય, મેસો ગજ્જસ્સ જીવિતં;
પજ્જેપ્ય’ના’કુલો સો’યં,
કન્તો કામીયતે યથા.
મુનિન્દ મન્દ સઞ્જાત, હાસ ચન્દન લિમ્પિતા;
પલ્લવા ધવલા તસ્સે, વેકો ના’ધરપલ્લવો.
પદા’ભિધેય્યવિસયં, સમાસ બ્યાસ સમ્ભવં;
યં પારિણત્યં હોતી’હ, સોપિ ઓજો’વ તં યથા.
જોતયિત્વાન સદ્ધમ્મં, સન્તારેત્વા સદેવકે;
જલિત્વા અગ્ગિખન્ધો’વ, નિબ્બુતો સો સસાવકો.
મત્થકટ્ઠી મતસ્સા’પિ, રજોભાવં વજન્તુ મે;
યતો પુઞ્ઞેન તે સેન્તુ, જિન પાદ’મ્બુજદ્વયે.
ઇચ્ચત્ર ¶ નિચ્ચપ્પણતિ, ગેધો સાધુ પદિસ્સતિ;
જાયતે’યં ગુણો તિક્ખ, પઞ્ઞાનમભિયોગતો.
મધુરત્તં પદાસત્તિ, ર’નુપ્પાસવસા દ્વિધા;
સિયા સમસુતિ પુબ્બા, વણ્ણા’વુત્તિ પરો યથા.
યદા એસો’ભિસમ્બોધિં, સમ્પત્તો મુનિપુઙ્ગવો;
તદા પભુતિ ધમ્મસ્સ, લોકે જાતો મહુ’સ્સવો.
મુનિન્દમન્દહાસા તે, કુન્દ સન્દોહવિબ્ભમા;
દિસન્ત મનુધાવન્તિ, હસન્તા ચન્દકન્તિયો.
સબ્બકોમલવણ્ણેહિ, ના’નુપ્પાસો પસંસિયો;
યથા’યં માલતીમાલા, લિન લોલા’લિમાલિની.
મુદૂહિ વા કેવલેહિ, કેવલેહિ ફુટેહિ વા,
મિસ્સેહિ વા તિધા હોતિ, વણ્ણેહિ સમતા યથા.
કેવલમુદુસમતા
કોકિલા’લાપસંવાદી, મુનિન્દા’લાપવિબ્ભમો;
હદયઙ્ગમતં યાતિ, સતં દેતિ ચ નિબ્બુતિં.
કેવલફુટસમતા
સમ્ભાવનીયસમ્ભાવં, ભગવન્તં ભવન્તગું;
ભવન્તસાધના’કઙ્ખી, કો ન સમ્ભાવયે વિભું.
મિસ્સકસમતા
લદ્ધચન્દનસંસગ્ગ, સુગન્ધિ મલયા’નિલો;
મન્દ માયાતિ ભીતો’વ, મુનિન્દમુખમારુતા.
અનિટ્ઠુર’ક્ખર’પ્પાયા, સબ્બકોમલ નિસ્સટા;
કિચ્છમુચ્ચારણા’પેત, બ્યઞ્જના સુખુમાલતા.
પસ્સન્તા રૂપવિભવં, સુણન્તા મધુરં ગિરં;
ચરન્તિ સાધૂ [સાધુ (સી-છન્ધાનુરક્ખણત્થં)] સમ્બુદ્ધ, કાલે કેળિપરમ્મુખા.
અલઙ્કારવિહીના’પિ, સતં સમ્મુખતે’દિસી;
આરોહતિ વિસેસેન, રમણીયા ત’દુજ્જલા.
રોમઞ્ચ ¶ પિઞ્છ રચના, સાધુ વાદાહિતદ્ધની;
લળન્તિ’મે મુનિમેઘુ, મ્મદા સાધુ સિખાવલા.
સુખુમાલત્ત મત્થે’વ, પદત્થવિસયમ્પિ ચ;
યથા મતાદિસદ્દેસુ, કિત્તિસેસાદિકિત્તનં.
સિલિટ્ઠ પદ સંસગ્ગ, રમણીય ગુણા’લયો;
સબન્ધગારવો સો’યં, સિલેસો નામ તં યથા.
બાલિ’ન્દુવિબ્ભમ’ચ્છેદિ, નખરા’વલિ કન્તિભિ;
સા મુનિન્દપદ’મ્ભોજ, કન્તિ વો વલિતા’વતં.
ઉક્કંસવન્તો યોકોચિ, ગુણો યદિ પતીયતે;
ઉદારો’યં ભવે તેન, સનાથા બન્ધપદ્ધતિ.
પાદમ્ભોજ રજો લિત્ત, ગત્તા યે તવ ગોતમ;
અહો! તે જન્તવો યન્તિ, સબ્બથા નિરજત્તનં.
એવં જિના’નુભાવસ્સ, સમુક્કંસો’ત્ર દિસ્સતિ;
પઞ્ઞવા વિધિના’નેન, ચિન્તયે પર મીદિસં.
ઉદારો સોપિ વિઞ્ઞેય્યો, યં પસત્થ વિસેસનં;
યથા કીળાસરો લીલા, હાસો હેમઙ્ગદા’દયો.
લોકિય’ત્થા’ન’તિક્કન્તા, કન્તા સબ્બજનાનપિ;
કન્તિ નામા’તિવુત્તસ્સ, વુત્તા સા પરિહારતો.
યથા મુનિન્દ ઇચ્ચાદિ.
અત્થબ્યત્તા’ભિધેય્યસ્સા,
નેય્યતા સદ્દતો’ત્થતો;
સા’યં તદુભયા નેય્ય, પરિહારે પદસ્સિતા;
યથા મરીચિચ્ચાદિ ચ, મનોનુરઞ્જનોચ્ચાદિ.
પુન અત્થેન યથા
સભાવા’મલતા ધીર, મુધા પાદનખેસુ તે;
યતો તે’વનતા’નન્ત, મોળિચ્છાયા જહન્તિ નો.
‘બન્ધસારો’તિ મઞ્ઞન્તિ, યં સમગ્ગાપિ વિઞ્ઞુનો;
દસ્સના’વસરં પત્તો, સમાધિ નામ’યં ગુણો.
અઞ્ઞધમ્મો તતો’ઞ્ઞત્થ, લોકસીમા’નુરોધતો;
સમ્મા આધીયતે’ચ્ચે’સો, ‘સમાધી’તિ નિરુચ્ચતિ.
સમાધિ ઉદ્દેસ
અપાણે ¶ પાણીનં ધમ્મો, સમ્મા આધીયતે ક્વચિ,;
નિરૂપે રૂપયુત્તસ્સ, નિરસે સરસસ્સ, ચ.
અદ્રવે દ્રવયુત્તસ્સ, અકત્તરિપિ કત્તુતા,;
કઠિનસ્સા’સરીરે,પિ, રૂપં તેસં કમા સિયા.
સમાધિનિદ્દેસ
અપાણે પાણીનં ધમ્મો
ઉણ્ણા પુણ્ણિ’ન્દુના નાથ! દિવાપિ સહ સઙ્ગમા;
વિનિદ્દા સમ્પમોદન્તિ, મઞ્ઞે કુમુદિની તવ.
નિરુપે રૂપયુત્તસ્સ
દયારસેસુ મુજ્જન્તા, જના’મતરસેસ્વિ’વ;
સુખિતા હતદોસા તે, નાથ! પાદ’મ્બુજા’નતા.
નિરસે સરસસ્સ
મધુરેપિ ગુણે ધીર, ન’પ્પસીદન્તિ યે તવ;
કીદિસી મનસોવુત્તિ, તેસં ખારગુણાન ભો’.
અદ્રવે દ્રવયુત્તસ્સ
સબ્બત્થસિદ્ધ! ચૂળક, પુટપેય્યા મહાગુણા;
દિસા સમન્તા ધાવન્તિ, કુન્દસોભા સ લક્ખણા.
અકત્તરિપિ કત્તુતા
મારા’રિબલવિસ્સટ્ઠા, કુણ્ઠા નાનાવિધા’યુધા;
લજ્જમાના’ઞ્ઞવેસેન, જિન! પાદા’નતા તવ.
કઠિનસ્સા સરીરે
મુનિન્દભાણુમા કાલો,
દિતો બોધો’દયા’ચલે;
સદ્ધમ્મરંસિના ભાતિ, ભિન્દ મન્દતમં પરં.
વમનુ’ગ્ગિરનાદ્યે’તં, ગુણવુત્ય’પરિચ્ચુતં;
અતિસુન્દર મઞ્ઞં તુ, કામં વિન્દતિ ગામ્મતં.
કન્તીનં વમનબ્યાજા, મુનિપાદનખા’વલી;
ચન્દકન્તી પિવન્તી’વ, નિપ્પભં તં કરોન્તિયો.
અચિત્તકત્તુકં ¶ રુચ્ય [રુચ્ચ (સી.)], મિચ્ચેવં ગુણકમ્મતં;
સચિત્તકત્તુકં પે’તં, ગુણકમ્મં યદુ’ત્તમં.
ઉગ્ગિરન્તો’વ સસ્નેહ, રસં જિનવરો જને;
ભાસન્તો મધુરં ધમ્મં, કં ન સપ્પીણયે જનં.
યો સદ્દસત્થકુસલો કુસલો નિઘણ્ડુ,
છન્દોઅલઙ્કતિસુ નિચ્ચકતા’ભિયોગો;
સો’યં કવિત્તવિકલોપિ કવીસુ સઙ્ખ્ય,
મોગ્ગય્હ વિન્દતિ હિ કિત્તિ’ મમન્દરૂપં.
ઇતિ સઙ્ઘરક્ખિતમહાસામિવિરચિતે સુબોધાલઙ્કારે
ગુણાવબોધો નામ
તતિયો પરિચ્છેદો.
૪. અત્થાલઙ્કારાવબોધ-ચતુત્થપરિચ્છેદ
અત્થાલઙ્કારસહિતા, સગુણા બન્ધપદ્ધતિ;
અચ્ચન્તકન્તા કન્તા [યતો અચ્ચન્તકન્તા (ક.)] વ વુચ્ચન્તે તે તતો’ધુના.
સભાવ, વઙ્કવુત્તીનં, ભેદા દ્વિધા અલંક્રિયા;
પઠમા તત્થ વત્થૂનં, નાનાવત્થા’વિભાવિની.
યથા
લીલા વિકન્તિ સુભગો, દિસા થિર વિલોકનો;
બોધિસત્તઙ્કુરો ભાસં, વિરોચિ વાચ માસભિં.
વુત્તિ વત્થુસભાવસ્સ, યા’ઞ્ઞથા સા’પરા ભવે;
તસ્સા’નન્તવિકપ્પત્તા, હોતિ બીજો’પદસ્સનં.
વઙ્કવુત્તિ અત્થાલઙ્કાર
ઉદ્દેસ
તત્થા’તિસય, ઉપમા, રૂપકા, વુત્તિ, દીપકં,;
અક્ખેપો, ત્થન્તરન્યાસો, બ્યતિરેકો, વિભાવના.
હેતુ ¶ , ક્કમો, પિયતરં, સમાસ, પરિકપ્પના;
સમાહિતં, પરિયાય, વુત્તિ, બ્યાજોપવણ્ણનં.
વિસેસ, રુળ્હાહઙ્કારા, સિલેસો, તુલ્યયોગિતા;
નિદસ્સનં, મહન્તત્તં, વઞ્ચના, પ્પકતત્થુતિ,.
એકાવલિ, અઞ્ઞમઞ્ઞં, સહવુત્તિ, વિરોધિતા;
પરિવુત્તિ, બ્ભમો, ભાવો, મિસ્સ, માસી, રસી, ઇતિ.
એતે ભેદા સમુદ્દિટ્ઠા, ભાવો જીવિત મુચ્ચતે;
વઙ્કવુત્તીસુ પોસેસિ, સિલેસો તુ સિરિં પરં.
નિદ્દેસ
પકાસકા વિસેસસ્સ, સિયા’તિસયવુત્તિ યા;
લોકા’તિક્કન્તવિસયા, લોકિયા,તિ ચ સા દ્વિધા.
લોકિયાતિસયસ્સે’તે,
ભેદા યે જાતિઆદયો;
પટિપાદીયતે ત્વ’જ્જ, લોકાતિક્કન્તગોચરા.
પિવન્તિ દેહકન્તી યે, નેત્તઞ્જલિપુટેન તે;
ના’લં હન્તું જિને’સં ત્વં, તણ્હં તણ્હાહરોપિ કિં?
ઉપમાનો’પમેય્યાનં, સધમ્મત્તં સિયો’પમા;
સદ્દ, ત્થગમ્મા, વાક્યત્થ, વિસયા,તિ ચ સા ભિધા.
સમાસ, પચ્ચયે, વા’દી, સદ્દા તેસં વસા તિધા;
સદ્દગમ્મા સમાસેન, મુનિન્દો ચન્દિમા’નનો.
આયાદી પચ્ચયા તેહિ, વદનં પઙ્કજાયતે;
મુનિન્દનયન દ્વન્દં, નીલુપ્પલદલીયતિ.
ઇવાદી ઇવ, વા, તુલ્ય, સમાન, નિભ, સન્નિભા;
યથા, સઙ્કાસ, તુલિત, પ્પકાસ, પતિરૂપકા.
સરી, સરિક્ખ, સંવાદી, વિરોધિ, સદિસા, વિય;
પટિપક્ખ, પચ્ચનીકા, સપક્ખો, પમિતો, પમા.
પટિબિમ્બ, પટિચ્છન્ન, સરૂપ, સમ, સમિતા;
સવણ્ણા, ભા, પટિનિધિ, સધમ્મા, દિ સલક્ખણા.
જયત્ય ¶ , ક્કોસતિ, હસતિ, પતિગજ્જતિ, દૂભતિ;
ઉસૂયત્ય, વજાનાતિ, નિન્દતિ, સ્સતિ, રુન્ધતિ.
તસ્સ ચોરેતિ સોભગ્ગં, તસ્સ કન્તિં વિલુમ્પતિ;
તેન સદ્ધિં વિવદતિ, તુલ્યં તેના’ધિરોહતિ.
કચ્છં વિગાહતે, તસ્સ, ત મન્વેત્ય, નુબન્ધતિ;
તંસીલં, તંનિસેધેતિ, તસ્સ ચા’નુકરોતિ, મે.
ઉપમાનો’પમેય્યાનં, સધમ્મત્તં વિભાવિભિ;
ઇમેહિ ઉપમાભેદા, કેચિ નિય્યન્તિ સમ્પતિ.
વિકાસિપદુમં’વા’તિ, સુન્દરં સુગતા’નનં;
ઇતિ ધમ્મોપમા નામ, તુલ્યધમ્મનિદસ્સના.
ધમ્મહીના ‘‘મુખ’મ્ભોજ, સદિસં મુનિનો’’ઇતિ;
વિપરીતો’પમા ‘‘તુલ્ય, માનનેન’મ્બુજં તવ’’.
તવા’નન’મિવ’મ્ભોજં, અમ્ભોજ’મિવ તે મુખં;
અઞ્ઞમઞ્ઞોપમા સા’યં, અઞ્ઞમઞ્ઞોપમાનતો.
‘‘યદિ કિઞ્ચિ ભવે’મ્ભોજં, લોચન’બ્ભમુવિબ્ભમં;
ધારેતું મુખસોભં તં, તવે’’તિ અબ્ભુતોપમા.
‘‘સુગન્ધિ સોભા સમ્બન્ધી, સિસિરં’સુ વિરોધિ ચ;
મુખં તવ’મ્બુજંવે’તિ’’, સા સિલેસોપમા મતા.
સરૂપસદ્દવાચ્ચત્તા, સા સન્તાનોપમા યથા;
બાલા’વુ’ય્યાનમાલા’યં, સા’લકા’નનસોભિની.
ખયી ચન્દો, બહુરજં, પદુમં, તેહિ તે મુખં;
સમાનમ્પિ સમુક્કંસિ, ત્ય’યં નિન્દોપમા મતા.
અસમત્થો મુખેનિ’ન્દુ, જિન! તે પટિગજ્જિતું;
જળો કલઙ્કી’તિ અયં, પટિસેધોપમા સિયા.
‘‘કચ્છં ચન્દારવિન્દાનં, અતિક્કમ્મ મુખં તવ;
અત્તના’વ સમં જાત’’, મિત્ય’સાધારણોપમા.
‘‘સબ્બ’મ્ભોજ’પ્પભાસારો, રાસિભૂતો’વ કત્થચિ;
તવા’નનં વિભાતી’’તિ, હોતા’ભૂતોપમા અયં.
પતીયતે’ત્થગમ્મા તુ, સદ્દસામત્થિયા ક્વચિ;
સમાસ, પ્પચ્ચયે, વાદિ, સદ્દયોગં વિના અપિ.
ભિઙ્ગાને’માનિ ¶ ચક્ખૂનિ, ના’મ્બુજં મુખ’મેવિ’દં;
સુબ્યત્તસદિસત્તેન, સા સરૂપોપમા મતા.
‘‘મયે’વ મુખસોભા’સ્સે, ત્યલ’મિન્દુ! વિકત્થના;
યતો’મ્બુજેપિ સા’ત્થીતિ’’, પરિકપ્પોપમા અયં.
‘‘કિં વા’મ્બુજ’ન્તોભન્તાલિ, કિં લોલનયનં મુખં;
મમ દોલાયતે ચિત્ત’’, મિચ્ચ’યં સંસયોપમા.
કિઞ્ચિ વત્થું પદસ્સેત્વા, સધમ્મસ્સા’ભિધાનતો;
સામ્યપ્પતીતિસબ્ભાવા, પતિવત્થુપમા યથા.
જનેસુ જાયમાનેસુ, ને’કોપિ જિનસાદિસો;
દુતિયો નનુ નત્થે’વ, પારિજાતસ્સ પાદપો.
વાક્યત્થેને’વ વાક્યત્થો, યદિ કોચૂ’પમીયતે;
ઇવયુત્તા, વિયુત્તત્તા, સા વાક્યત્થોપમા દ્વિધા.
ઇવયુત્તા
જિનો સંક્લેસતત્તાનં, આવિભૂતો જનાન’યં;
ઘમ્મસન્તાપતત્તાનં, ઘમ્મકાલે’મ્બુદો વિય.
ઇવવિયુત્તા
મુનિન્દાનન માભાતિ, વિલાસેકમનોહરં;
ઉદ્ધં સમુગ્ગતસ્સા’પિ, કિં તે ચન્દ વિજમ્ભના.
સમુબ્બેજેતિ ધીમન્તં, ભિન્નલિઙ્ગાદિકં તુ યં;
ઉપમાદૂસનાયા’લ, મેતં કત્થચિ તં યથા.
હંસી’વા’યં સસી ભિન્ન, લિઙ્ગા, કાસં સરાનિ’વ;
વિજાતિ વચના, હીના, સા’વ ભત્તો ભટો’ધિપે.
‘‘ખજ્જોતો ભાણુમાલી’વ, વિભાતિ’’ત્યધિકોપમા;
અફુટ્ઠત્થા ‘‘બલમ્બોધિ, સાગરો વિય સંખુભિ.’’
‘‘ચન્દે કલઙ્કો ભિઙ્ગો’વે’, ત્યુ’પમાપેક્ખિની અયં;
ખણ્ડિતા કેરવા’કારો, સકલઙ્કો નિસાકરો.
ઇચ્ચેવમાદિરૂપેસુ, ભવન્તિ વિગતા’દરા;
કરોન્તિ ચા’દરં ધીરા, પયોગે ક્વચિ દે’વ તુ.
ઇત્થીયં’વા’જનો યાતિ, વદત્યે’સા પુમા વિય;
પિયો પાણા ઇવા’યં મે, વિજ્જા ધન’મિવ’ચ્ચિતા.
ભવં ¶ વિય મહીપાલ, દેવરાજા વિરોચતે;
અલ’મંસુમતો કચ્છં, તેજસા રોહિતું અયં.
ઉપમાનો’પમેય્યાનં, અભેદસ્સ નિરૂપના;
ઉપમા’વ તિરોભૂત, ભેદા રૂપક મુચ્ચતે.
અસેસ વત્થુ વિસયં, એકદેસ વિવુત્તિ [વિવત્તિ (ટીકા)], ચ;
તં દ્વિધા પુન પચ્ચેકં, સમાસાદિવસા તિધા.
અસેસવત્થુવિસયસમાસ
અઙ્ગુલિદલ સંસોભિં, નખદીધિતિ કેસરં;
સિરસા ન પિલન્ધન્તિ, કે મુનિન્દ પદ’મ્બુજં.
અસેસવત્થુવિસયઅસમાસ
રતનાનિ ગુણા ભૂરી, કરુણા સીતલં જલં;
ગમ્ભીરત્ત મગાધત્તં, પચ્ચક્ખો’યં જિનો’મ્બુધિ.
અસેસવત્થુવિસયમિસ્સક
ચન્દિકા મન્દહાસા તે, મુનિન્દ! વદનિ’ન્દુનો;
પબોધયત્ય’યં સાધુ, મનો કુમુદ કાનનં.
અસેસવત્થુવિસયે, પભેદો રૂપકે અયં;
એકદેસવિવુત્તિમ્હિ, ભેદો દાનિ પવુચ્ચતિ.
એકદેસવિવુત્તિસમાસ
વિલાસ હાસ કુસુમં, રુચિરા’ધર પલ્લવં;
સુખં કે વા ન વિન્દન્તિ, પસ્સન્તા મુનિનો મુખં.
એકદેસવિવુત્તિઅસમાસ
પાદદ્વન્દં મુનિન્દસ્સ, દદાતુ વિજયં તવ;
નખરંસી પરં કન્તા, યસ્સ પાપજયદ્ધજા.
એકદેસવિવુત્તિમિસ્સક
સુનિમ્મલકપોલસ્સ, મુનિન્દ વદનિ’ન્દુનો;
સાધુ’પ્પબુદ્ધ હદયં, જાતં કેરવ કાનનં.
રૂપકાનિ ¶ બહૂન્યે’વ [ટીકાયં ઉદ્ધટં યુત્તરૂપકં સિતપુપ્ફુજલં લોલ, નેત્તભિઙ્ગ તવા’નનં; કસ્સ નામ મનો ધીર, નાકડ્ઢતિ મનોહરં;], યુત્તા, યુત્તાદિભેદતો;
વિસું ન તાનિ વુત્તાનિ, એત્થે’વ’ન્તોગધાનિ’તિ.
‘‘ચન્દિમા’કાસપદુમ’’, મિચ્ચેતં ખણ્ડરૂપકં;
દુટ્ઠ, ‘‘મમ્બોરુહવનં, નેત્તાનિ’ચ્ચા’’દિ સુન્દરં.
પરિયન્તો વિકપ્પાનં, રૂપકસ્સો’પમાય ચ;
નત્થિ યં તેન વિઞ્ઞેય્યં, અવુત્ત મનુમાનતો.
પુનપ્પુન મુચ્ચારણં [પુનપ્પુનુચ્ચારણં યં (સી. ક.)], યમત્થસ્સ, પદસ્સ ચ;
ઉભયેસઞ્ચ વિઞ્ઞેય્યા, સા’ય’માવુત્તિ નામતો.
અત્થાવુત્તિ
મનો હરતિ સબ્બેસં, આદદાતિ દિસા દસ;
ગણ્હાતિ નિમ્મલત્તઞ્ચ, યસોરાસિ જિનસ્સ’યં.
પદાવુત્તિ
વિભાસેન્તિ દિસા સબ્બા, મુનિનો દેહકન્તિયો;
વિભા સેન્તિ ચ સબ્બાપિ, ચન્દાદીનં હતા વિય.
ઉભયાવુત્તિ
જિત્વા વિહરતિ ક્લેસ, રિપું લોકે જિનો અયં;
વિહરત્ય’રિવગ્ગો’યં, રાસિભૂતો’વ દુજ્જને.
એકત્થ વત્તમાનમ્પિ, સબ્બવાક્યો’પકારકં;
દીપકં નામ તં ચાદિ, મજ્ઝ, ન્તવિસયં તિધા.
આદિ દીપક
અકાસિ બુદ્ધો વેનેય્ય, બન્ધૂન મમિતો’દયં;
સબ્બપાપેહિ ચ સમં, નેકતિત્થિયમદ્દનં.
મજ્ઝે દીપક
દસ્સનં મુનિનો સાધુ, જનાનં જાયતે’મતં;
તદ’ઞ્ઞેસં તુ જન્તૂનં, વિસં નિચ્ચો’પતાપનં.
અન્તદીપક
અચ્ચન્ત ¶ કન્ત લાવણ્ય, ચન્દા’તપ મનોહરો;
જિના’નનિ’ન્દુ ઇન્દુ ચ, કસ્સ ના’નન્દકો ભવે.
માલાદીપક
હોતા’વિપ્પટિસારાય, સીલં, પામોજ્જહેતુ સો;
તં પીતિહેતુ, સા ચા’યં, પસ્સદ્ધ્યા’દિ પસિદ્ધિયા.
ઇચ્ચા’દિદીપકત્તેપિ, પુબ્બં પુબ્બ મપેક્ખિની;
વાક્યમાલા પવત્તાતિ, તં માલાદીપકં મતં.
અનેને’વ’પ્પકારેન, સેસાન મપિ દીપકે;
વિકપ્પાનં વિધાતબ્બા, નુગતિ સુદ્ધબુદ્ધિભિ.
વિસેસ વચનિ’ચ્છાયં, નિસેધવચનં તુ યં;
અક્ખેપો નામ સોયઞ્ચ, તિધા કાલપ્પભેદતો.
એકાકી’ નેકસેનં તં, મારં સ વિજયી જિનો;
કથં ત મથવા તસ્સ, પારમીબલ મીદિસં.
અતીતક્ખેપો.
કિં ચિત્તે’જાસમુગ્ઘાતં, અપત્તો’સ્મીતિ ખિજ્જસે;
પણામો નનુ સો યે’વ, સકિમ્પિ સુગતે ગતો.
વત્તમાનક્ખેપો.
સચ્ચં ન તે ગમિસ્સન્તિ, સિવં સુજનગોચરં;
મિચ્છાદિટ્ઠિ પરિક્કન્ત [પરિકન્ત (ક.)], માનસા યે સુદુજ્જના.
અનાગતક્ખેપો.
ઞેય્યો અત્થન્તરન્યાસો, યો, ઞ્ઞવાક્યત્થસાધનો;
સબ્બબ્યાપી વિસેસટ્ઠો, હિવિસિટ્ઠ’સ્સ ભેદતો.
હિ રહિત સબ્બબ્યાપી
તેપિ લોકહિતા સત્તા, સૂરિયો ચન્દિમા અપિ;
અત્થં પસ્સ ગમિસ્સન્તિ, નિયમો કેન લઙ્ઘ્યતે.
હિ સહિત સબ્બબ્યાપી
સત્થા દેવમનુસ્સાનં, વસી સોપિ મુનિસ્સરો;
ગતો’વ નિબ્બુતિં સબ્બે, સઙ્ખારા ન હિ સસ્સતા.
હિ રહિત વિસેસટ્ઠ
જિનો ¶ સંસારકન્તારા, જનં પાપેતિ [પાપેસિ (ક.)] નિબ્બુતિં;
નનુ યુત્તા ગતિ સા’યં, વેસારજ્જ સમઙ્ગિનં.
હિ સહિત વિસેસટ્ઠ
સુરત્તં તે’ધરફુટં, જિન! રઞ્જેતિ માનસં;
સયં રાગપરીતા હિ, પરે રઞ્જેન્તિ સઙ્ગતે.
વાચ્ચે ગમ્મે થ વત્થૂનં, સદિસત્તે પભેદનં;
બ્યતિરેકો’ય’મપ્યે’કો, ભયભેદા ચતુબ્બિધો.
વાચ્ચએકબ્યતિરેક
ગમ્ભીરત્ત મહત્તાદિ, ગુણા જલધિના જિન!;
તુલ્યો ત્વ મસિ ભેદો તુ, સરીરેને’દિસેન તે.
વાચ્ચ ઉભયબ્યતિરેક
મહાસત્તા’તિગમ્ભીરા, સાગરો સુગતોપિ ચ;
સાગરો’ઞ્જનસઙ્કાસો, જિનો ચામીકરજ્જુતિ.
ગમ્મ એકબ્યતિરેક
ન સન્તાપાપહં નેવિ, ચ્છિતદં મિગલોચનં;
મુનિન્દ! નયનદ્વન્દં, તવ તગ્ગુણ ભૂસિતં.
ગમ્મઉભયબ્યતિરેક
મુનિન્દાનન મમ્ભોજ, મેસં નાનત્ત મીદિસં;
સુવુત્તા’મતસન્દાયી, વદનં ને’દિસ’મ્બુજં.
પસિદ્ધં કારણં યત્થ, નિવત્તેત્વા’ ઞાકારણં;
સાભાવિકત્ત મથવા, વિભાબ્યં સા વિભાવના.
કારણન્તરવિભાવના
અનઞ્જિતા’સિતં નેત્તં, અધરો રઞ્જિતા’રુણો;
સમાનતા ભમુ ચા’યં, જિના’નાવઞ્ચિતા તવ.
સાભાવિક વિભાવના
ન હોતિ ખલુ દુજ્જન્ય, મપિ દુજ્જનસઙ્ગમે;
સભાવનિમ્મલતરે, સાધુજન્તૂન ચેતસિ.
જનકો ¶ , ઞાપકો ચેતિ, દુવિધા હેતવો સિયું;
પટિસઙ્ખરણં તેસં, અલઙ્કારતાયો’દિતં.
ભાવા’ભાવ કિચ્ચવસા, ચિત્તહેતુવસાપિ ચ;
ભેદા’નન્તા ઇદં તેસં, મુખમત્ત નિદસ્સનં.
પરમત્થપકાસે’ક, રસા સબ્બમનોહરા;
મુનિનો દેસના’યં મે, કામં તોસેતિ માનસં.
ભાવકિચ્ચો કારકહેતુ.
ધીરેહિ સહ સંવાસા, સદ્ધમ્મસ્સા’ભિયોગતો;
નિગ્ગહેનિ’ન્દ્રિયાનઞ્ચ, દુક્ખસ્સુ’પસમો સિયા.
અભાવકિચ્ચો કારકહેતુ.
મુનિન્દ’ચન્દ સંવાદિ, કન્તભાવો’પસોભિના;
મુખેને’વ સુબોધં તે, મનં પાપા’ભિનિસ્સટં.
ભાવકિચ્ચો ઞાપકહેતુ.
સાધુહત્થા’રવિન્દાનિ, સઙ્કોચયતિ તે કથં;
મુનિન્દ! ચરણદ્વન્દ, રાગબાલા’તપો ફુસં?
અયુત્તકારી ચિત્તહેતુ.
સઙ્કોચયન્તિ જન્તૂનં, પાણિપઙ્કેરુહાનિ’હ;
મુનિન્દ! ચરણદ્વન્દ, નખ ચન્દાન’ મંસવો.
યુત્તકારી ચિત્તહેતુ.
ઉદ્દિટ્ઠાનં પદત્થાનં, અનુદ્દેસો યથાક્કમં;
‘સઙ્ખ્યાન’મિતિ નિદ્દિટ્ઠં, યથાસઙ્ખ્યં કમોપિ ચ.
આલાપ હાસ લીળાહિ, મુનિન્દ! વિજયા તવ;
કોકિલા કુમુદાનિ ચો, પસેવન્તે વનં જલં.
સિયા પિયતરં નામ, અત્થરૂપસ્સ કસ્સચિ;
પિયસ્સા’તિસયેને’તં, યં હોતિ પટિપાદનં.
પીતિયા મે સમુપ્પન્ના, સન્ત! સન્દસ્સના તવ;
કાલેના’યં ભવે પીતિ, તવે’વ પુન દસ્સના.
વણ્ણિતેનો’પમાનેન, વુત્યા’ધિપ્પેત વત્થુનો;
સમાસવુત્તિ નામા’યં, અત્થ સઙ્ખેપ રૂપતો.
સા’યં ¶ વિસેસ્યમત્તેન, ભિન્ના’ભિન્નવિસેસના;
અત્થે’વ અપરા પ્ય’ત્થિ, ભિન્ના’ભિન્નવિસેસના.
અભિન્નવિસેસન
વિસુદ્ધા’મતસન્દાયી, પસત્થરતના’લયો;
ગમ્ભીરો ચા’ય’ મમ્બોધિ, પુઞ્ઞેના’પાદિતો મયા.
ભિન્નાભિન્નવિસેસન
ઇચ્છિત’ત્થપદો સારો, ફલપુપ્ફો’પસોભિતો;
સચ્છાયો’ય’મપુબ્બોવ કપ્પરુક્ખો સમુટ્ઠિતો.
સાગરત્તેન સદ્ધમ્મો, રુક્ખત્તેનો’દિતો જિનો;
સબ્બે સાધારણા ધમ્મા, પુબ્બત્રા’ઞ્ઞત્ર તુ’ત્તયં.
વત્થુનો’ઞ્ઞપ્પકારેન, ઠિતા વુત્તિ તદ’ઞ્ઞથા;
પરિકપ્પીયતે યત્થ, સા હોતિ પરિકપ્પના.
ઉપમા’બ્ભન્તરત્તેન, કિરિયાદિવસેન ચ;
કમેનો’દાહરિસ્સામિ, વિવિધા પરિકપ્પના.
ઉપમાબ્ભન્તરપરિકપ્પના
ઇચ્છાભઙ્ગા’તુરા’સીના, તા’તિનિચ્ચલ મચ્છરા;
વસં નેન્તિ’વ ધીરં તં, તદા યોગા’ભિયોગતો.
ક્રિયાપરિકપ્પના
ગજં મારો સમારુળ્હો, યુદ્ધાય’ચ્ચન્ત’મુન્નતં;
મગ્ગ મન્વેસતી નૂન, જિનભીતો પલાયિતું.
ગુણપરિકપ્પના
મુનિન્દ! પાદદ્વન્દે તે, ચારુ રાજિવ સુન્દરે;
મઞ્ઞે પાપા’ભિ’સમ્મદ્દ, જાતસોણેન સોણિમા.
મઞ્ઞે, સઙ્કે, ધુવં, નૂન, મિવ, મિચ્ચેવ માદિહિ;
સા’યં બ્યઞ્જીયતે ક્વા’પિ, ક્વા’પિ વાક્યેન ગમ્યતે.
ગમ્મપરિકપ્પના
દયા સઞ્જાત સરસા, દેહા નિક્ખન્તકન્તિયો;
પીણેન્તા જિન! તે સાધુ, જનં સરસતં નયું.
આરબ્ભન્તસ્સ ¶ યંકિઞ્ચિ, કત્તું પુઞ્ઞવસા પુન;
સાધન’ન્તરલાભો યો, તં વદન્તિ સમાહિતં.
મારા’રિભઙ્ગા’ભિમુખ, માનસો તસ્સ સત્થુનો;
મહામહી મહારવં, રવી’ય’મુપકારિકા.
અવત્વા’ભિમતં તસ્સ, સિદ્ધિયા દસ્સન’ઞ્ઞથા;
વદન્તિ તં ‘પરિયાય, વુત્તી’તિ સુચિબુદ્ધયો.
વિવટ’ઙ્ગણનિક્ખિત્તં, ધન’મારક્ખ વજ્જિતં;
ધનકામ! યથાકામં, તુવં ગચ્છ યદિચ્છસિ.
થુતિં કરોતિ નિન્દન્તો, વિય તં બ્યાજવણ્ણનં;
દોસા’ભાસા ગુણા એવ, યન્તિ સન્નિધિ મત્ર હિ.
સઞ્ચાલેતુ મલં ત્વં’સિ, ભુસં કુવલયા’ખિલં;
વિસેસં તાવતા નાથ!, ગુણાનં તે વદામ કિં?
વિસેસિ’ચ્છાયં દબ્બસ્સ, ક્રિયા, જાતિ, ગુણસ્સ ચ;
વેકલ્લદસ્સનં યત્ર, વિસેસો નામ યં ભવે.
ન રથા, ન ચ માતઙ્ગા, ન હયા, ન પદાતયો;
જિતો મારારિ મુનિના, સમ્ભારાવજ્જનેન હિ.
દબ્બવિસેસવુત્તિ.
ન બદ્ધા ભૂકુટિ, નેવ, ફુરિતો દસનચ્છદો;
મારારિભઙ્ગં ચા’કાસિ, મુનિ વીરો વરો સયં.
ક્રિયાવિસેસવુત્તિ.
ન દિસાસુ બ્યાત્તા [તતા (ક.)] રંસિ,
ના’લોકો લોકપત્થટો;
તથાપ્ય’ન્ધતમહરં, પરં સાધુસુભાસિતં.
જાતિવિસેસવુત્તિ.
ન ખરં, ન હિ વા થદ્ધં, મુનિન્દ! વચનં તવ;
તથાપિ ગાળ્હં ખણતિ, નિમ્મૂલં જનતામદં.
ગુણવિસેસવુત્તિ
દસ્સીયતે’તિરિત્તં ¶ તુ, સૂરવીરત્તનં યહિં;
વદન્તિ વિઞ્ઞૂવચનં, રુળ્હાહઙ્કાર મીદિસં.
દમે નન્દોપનન્દસ્સ, કિં મે બ્યાપારદસ્સના?
પુત્તા મે પાદસમ્ભત્તા, સજ્જા સન્તે’વ તાદિસે.
સિલેસો વચના’નેકા, ભિધેય્યે’કપદાયુતં;
અભિન્નપદવાક્યાદિ, વસા તેધા’ય મીરિતો.
અન્ધતમહરો હારી, સમારુળ્હો મહોદયં;
રાજતે રંસિમાલી’યં, ભગવા બોધયં જને.
અભિન્નપદવાક્યસિલેસો.
સારદા’મલકા’ભાસો, સમાનીત પરિક્ખયો;
કુમુદા’કરસમ્બોધો, પીણેતિ જનતં સુધી.
ભિન્નપદવાક્યસિલેસો.
સમાહિત’ત્તવિનયો, અહીન મદ મદ્દનો;
સુગતો વિસદં પાતુ, પાણિનં સો વિનાયકો.
ભિન્નાભિન્નપદવાક્યસિલેસો.
વિરુદ્ધા, વિરુદ્ધા, ભિન્ન, કમ્મા, નિયમવા, પરો;
નિયમ’ક્ખેપવચનો, અવિરોધિ, વિરોધ્ય’પિ.
ઓચિત્ય સમ્પોસકાદિ, સિલેસો, પદજા’દિ [પદજાતિ (ક.)] પિ;
એસં નિદસ્સનેસ્વે’વ, રૂપ માવિ ભવિસ્સતિ.
વિરુદ્ધકમ્મસિલેસ
સવસે વત્તયં લોકં, અખિલં કલ્લવિગ્ગહો;
પરાભવતિ મારારિ, ધમ્મરાજા વિજમ્ભતે.
અવિરુદ્ધકમ્મસિલેસ
સભાવમધુરં પુઞ્ઞ વિસેસો’દય સમ્ભવં;
સુણન્તિ વાચં મુનિનો, જના પસ્સન્તિ ચા’મતં.
અભિન્નકમ્મસિલેસ
અન્ધકારા’પહારાય ¶ , સભાવ મધુરાય ચ;
મનો પીણેતિ જન્તૂનં, જિનો વાચાય ભાય ચ.
નિયમવન્તસિલેસ
કેસ’ક્ખીનં’વ કણ્હત્તં, ભમૂનંયેવ વઙ્કતા;
પાણિપાદા’ધરાનં’વ, મુનિન્દસ્સા’ભિરત્તતા.
નિયમક્ખેપસિલેસ
પાણિપાદા’ધરેસ્વે’વ, સારાગો તવ દિસ્સતિ;
દિસ્સતે સો’ય મથવા, નાથ! સાધુગુણેસ્વ’પિ.
અવિરોધિસિલેસ
સલક્ખણો’તિસુભગો, તેજસ્સી નિયતો’દયો;
લોકેસો જિતસંક્લેસો,
વિભાતિ સમણિસ્સરો.
વિરોધિસિલેસ
અસમોપિ સમો લોકે,
લોકેસોપિ નરુત્તમો;
સદયો પ્ય’દયો પાપે, ચિત્તા’યં મુનિનો ગતિ.
ઓચિત્યસમ્પોસકપદસિલેસ
સંસારદુક્ખો’પહતા, વનતા જનતા ત્વયિ;
સુખ મિચ્છિત મચ્ચન્તં, અમતન્દદ! વિન્દતિ.
ગુણયુત્તેહિ વત્થૂહિ, સમં કત્વાન કસ્સચિ;
સંકિત્તનં ભવતિ યં, સા મતા તુલ્યયોગિતા.
સમ્પત્તસમ્મદો લોકો, સમ્પત્તા’લોકસમ્પદો;
ઉભોહિ રંસિમાલી ચ, ભગવા ચ તમોનુદો.
અત્થન્તરં સાધયતા, કિઞ્ચિ તં સદિસં ફલં;
દસ્સીયતે અસન્તં વા, સન્તં વા તં નિદસ્સનં.
અસન્તફલનિદસ્સન
ઉદયા ¶ સમણિન્દસ્સ, યન્તિ પાપા પરાભવં;
ધમ્મરાજવિરુદ્ધાનં, સૂચયન્તા દુર’ન્તતં.
સન્તફલનિદસ્સન
સિરો નિક્ખિત્ત ચરણો, ચ્છરિયાન’મ્બુજાન’યં;
પરમ’બ્ભુતતં લોકે, વિઞ્ઞાપેત’ત્તનો જિનો.
વિભૂતિયા મહન્તત્તં, અધિપ્પાયસ્સ વા સિયા;
પરમુક્કંસતં યાતં, તં મહન્તત્ત મીરિતં.
વિભૂતિમહન્તત્ત
કિરીટ રતન’ચ્છાયા, નુવિદ્ધા’તપ વારણો;
પુરા પરં સિરિં વિન્દિ, બોધિસત્તો’ ભિનિક્ખમા.
અધિપ્પાયમહન્તત્ત
સત્તો સમ્બોધિયં બોધિ, સત્તો સત્તહિતાય સો;
હિત્વા સ્નેહરસાબન્ધ, મપિ રાહુલમાતરં.
ગોપેત્વા વણ્ણનીયં યં, કિઞ્ચિ દસ્સીયતે પરં;
અસમં વા સમં તસ્સ, યદિ સા વઞ્ચના મતા.
અસમવઞ્ચના
પુરતો ન સહસ્સેસુ, ન પઞ્ચેસુ ચ તાદિનો;
મારો પરેસુ તસ્સે’સં, સહસ્સં દસવડ્ઢિતં.
સમવઞ્ચના
વિવાદ મનુયુઞ્જન્તો, મુનિન્દવદનિ’ન્દુના;
સમ્પુણ્ણો ચન્દિમા ના’યં, છત્ત મેતં મનોભુનો.
પરાનુવત્તનાદીહિ, નિબ્બિન્દેનિ’હ યા કતા;
થુતિ ર’પ્પકતે સા’યં, સિયા અપ્પકતત્થુતિ.
સુખં જીવન્તિ હરિણા, વનેસ્વ’પરસેવિનો;
અનાયાસો પલાભેહિ, જલદબ્ભઙ્કુરાદિભિ.
ઉત્તરં ઉત્તરં યત્થ, પુબ્બપુબ્બવિસેસનં;
સિયા એકાવલિ સા’યં, દ્વિધા વિધિ, નિસેધતો.
વિધિએકાવલિ
પાદા ¶ નખાલિ રુચિરા, નખાલિ રંસિ ભાસુરા;
રંસીતમોપહાને’ક, રસા સોભન્તિ સત્થુનો.
નિસેધએકાવલિ
અસન્તુટ્ઠો યતિ નેવ,
સન્તોસો ના’લયાહતો;
ના’લયો યો સ જન્તૂનં, ના’નન્ત બ્યસના વહો.
યહિં ભૂસિય ભૂસત્તં, અઞ્ઞમઞ્ઞં તુ વત્થુનં;
વિના’વ સદિસત્તં તં, અઞ્ઞમઞ્ઞવિભૂસનં.
બ્યામં’સુ મણ્ડલં તેન, મુનિના લોકબન્ધુના;
મહન્તિં વિન્દતી કન્તિં, સોપિ તેનેવ તાદિસિં.
કથનં સહભાવસ્સ, ક્રિયાય ચ, ગુણસ્સ ચ;
‘સહવુત્તી’તિ વિઞ્ઞેય્યં, ત’દુદાહરણં યથા.
ક્રિયાસહવુત્તિ
જલન્તિ ચન્દરંસીહિ, સમં સત્થુ નખં સવો;
વિજમ્ભતિ ચ ચન્દેન, સમં તમ્મુખચન્દિમા.
ગુણસહવુત્તિ
જિનો’દયેન મલીનં, સહ દુજ્જન ચેતસા;
પાપં દિસા સુવિમલા, સહ સજ્જન ચેતસા.
વિરોધીનં પદ’ત્થાનં, યત્થ સંસગ્ગદસ્સનં;
સમુક્કંસા’ભિધાનત્થં, મતા સા’યં વિરોધિતા.
ગુણા સભાવ મધુરા, અપિ લોકે’ક બન્ધુનો;
સેવિતા પાપ સેવીનં, સમ્પદૂસેન્તિ માનસં.
યસ્સ કસ્સ ચિ દાનેન, યસ્સ કસ્સ ચિ વત્થુનો;
વિસિટ્ઠસ્સ ય માદાનં, ‘પરિવુત્તી’તિ સા મતા.
પુરા પરેસં દત્વાન, મનુઞ્ઞં નયનાદિકં;
મુનિના સમનુપ્પત્તા, દાનિ સબ્બઞ્ઞુતાસિરી [મુનિન્દ! સમનુપ્પત્તો, દાનિ સબ્બઞ્ઞુતાસિરિં (ક.)].
કિઞ્ચિ ¶ દિસ્વાન વિઞ્ઞાતા, પટિપજ્જતિ તંસમં;
સંસયા’પગતં વત્થું, યત્થ સો’યં ભમો મતો.
સમં દિસાસુ’જ્જલાસુ, જિન પાદ નખં’સુના;
પસ્સન્તા અભિનન્દન્તિ, ચન્દા’તપ મના જના.
પવુચ્ચતે યં નામાદિ, કવીનં ભાવબોધનં;
યેન કેનચિ વણ્ણેન, ભાવો નામા’ય મીરિતો.
નનુ તેયે’વ સન્તાનો, સાગરા ન કુલાચલા;
મનમ્પિ મરિયાદં યે, સંવટ્ટેપિ જહન્તિ નો.
અઙ્ગઙ્ગિ ભાવા સદિસ, બલભાવા ચ બન્ધને;
સંસગ્ગો’લઙ્કતીનં યો, તં ‘મિસ્સ’ન્તિ પવુચ્ચતિ.
અઙ્ગઙ્ગીભાવમિસ્સ
પસત્થા મુનિનો પાદ, નખ રંસિ મહાનદી;
અહો! ગાળ્હં નિમુગ્ગેપિ, સુખયત્યે’વ તે જને.
સદિસ બલ ભાવ મિસ્સ
વેસો સભાવ મધુરો, રૂપં નેત્ત રસાયનં;
મધૂ’વ મુનિનો વાચા, ન સમ્પીણેતિ કં જનં.
આસી નામ સિયા’ત્થસ્સ, ઇટ્ઠસ્સા’સીસનં યથા;
તિલોકે’કગતિ નાથો,
પાતુ લોક મપાયતો.
રસ’પ્પતીતિ જનકં, જાયતે યં વિભૂસનં;
‘રસવન્ત’ન્તિ તં ઞેય્યં, રસવન્ત વિધાનતો.
રાગા’નત’બ્ભુત સરોજ મુખં ધરાય,
પાદા તિલોકગરુનો’ધિક બન્ધરાગા;
આદાય નિચ્ચસરસેન કરેન ગાળ્હં,
સઞ્ચુમ્બયન્તિ સતતા’હિત સમ્ભમેન.
ઇચ્ચા’નુગમ્મ ¶ પુરિમાચરિયા’નુભાવં,
સઙ્ખેપતો નિગદિતો’ય મલઙ્કતીનં;
ભેદો’પરૂપરિ કવીહિ વિકપ્પિયાનં,
કો નામ પસ્સિતુ મલં ખલુ તાસ મન્તં.
ઇતિ સઙ્ઘરક્ખિતમહાસામિ વિરચિતે સુબોધાલઙ્કારે
અત્થાલઙ્કારાવબોધો નામ
ચતુત્થો પરિચ્છેદો.
૫. ભાવાવબોધ-પઞ્ચમપરિચ્છેદ
પટિભાનવતા લોક, વોહાર’મનુસારિના;
તતો’ચિત્ય સમુલ્લાસ, વેદિના કવિના પરં.
ઠાયિસમ્બન્ધિનો ભાવ, વિભાવા સા’નુભાવકા;
સમ્બજ્ઝન્તિ નિબન્ધા તે, રસ’સ્સાદાય સાધુનં.
ભાવઅધિપ્પાય
ચિત્ત વુત્તિ વિસેસા તુ, ભાવયન્તિ રસે યતો;
રત્યાદયો તતો ભાવ, સદ્દેન પરિકિત્તિતા.
ઠાયીભાવઅધિપ્પાય
વિરોધિના’ઞ્ઞભાવેન, યો ભાવો ન તિરોહિતો;
સીલેન તિટ્ઠતિ’ચ્ચેસો, ‘ઠાયીભાવો’તિ સદ્દિતો.
ઠાયીભાવપ્પભેદઉદ્દેસ
રતિ, હસ્સો, ચ સોકો, ચ,
કોધુ, સ્સાહા, ભયં,પિ ચ;
જિગુચ્છા, વિમ્હયો, ચેવ, સમો ચ નવ ઠાયિનો.
બ્યભિચારીભાવઅધિપ્પાય
તિરોભાવા, વિભાવા’દિ, વિસેસના’ભિમુખ્યતો;
યે તે ચરન્તિ સીલેન, તે હોન્તિ બ્યભિચારિનો.
બ્યભિચારિભાવપભેદ
નિબ્બેદો ¶ , તક્ક, સઙ્કા, સમ,
ધિતિ, જળતા, દીનતુ, ગ્ગા, લસત્તં,
સુત્તં, તાસો, ગિલાનુ, સ્સુક, હરિસ,
સતિ, સ્સા, વિસાદા, બહિત્થા [બહિદ્ધા (ક.)];
ચિન્તા, ગબ્બા, પમારો, મરિસ, મદ,
મતુ, મ્માદ, મોહા, વિબોધો,
નિદ્દા, વેગા, સબિલં, મરણ,
ચપલતા [સચપલા (ક.)], બ્યાધિ, તેત્તિંસ મેતે.
સત્તિકભાવઅધિપ્પાય
સમાહિત’ત્ત’પ્પભવં, સત્તં [સત્વં (ક.)] તેનો’પપાદિતા;
સત્તિકા [સાત્વિકા (ક.)] પ્ય’નુભાવત્તે, વિસું ભાવા ભવન્તિ તે.
સત્તિકભાવપ્પભેદ
થમ્ભો, પળય, રોમઞ્ચા, તથા સેદ, સ્સુ, વેપથુ;
વેવણ્ણિયં, વિસરતા, ભાવા’ટ્ઠે’તે તુ સત્તિકા.
યદા રત્યાદયો ભાવા, ઠિતિસીલા ન હોન્તિ ચે;
તદા સબ્બેપિ તે ભાવા, ભવન્તિ બ્યભિચારિનો.
વિભાવો કારણં તેસુ, પ્પત્તિયુ’દ્દીપને તથા;
યો સિયા બોધકો તેસં,
અનુભાવો’ય મીરિતો.
નેકહેતું મનોવુત્તિ, વિસેસઞ્ચ વિભાવિતું;
ભાવં વિભાવા’નુભાવા, વણ્ણિયા બન્ધને ફુટં.
સવિભાવા’નુભાવેહિ, ભાવા તે તે યથારહં;
વણ્ણનીયા યથો’ચિત્યં, લોકરૂપા’નુગામિના.
ચિત્ત ¶ વુત્તિ વિસેસત્તા, માનસા સત્તિકા’ઙ્ગતો;
બહિ નિસ્સટ સેદાદિ, અનુભાવેહિ વણ્ણિયા.
રસઅધિપ્પાય
સામાજિકાન માનન્દો, યો બન્ધત્થા’નુસારિનં;
રસીયતીતિ તઞ્ઞૂહિ, રસો નામા’ય’મીરિતો.
રસપ્પભેદ
સવિભાવા, નુભાવેહિ, સત્તિક,બ્યભિચારિભિ;
અસ્સાદિયત્ત માનીય, માનો ઠાયે’વ સો રસો.
સિઙ્ગાર,હસ્સ,કરુણા, રુદ્દ,વીર,ભયાનકા;
બીભચ્છ,બ્ભુત,સન્તા, ચ, રસા ઠાયીન નુક્કમા.
દુક્ખરૂપે’ય’ માનન્દો, કથં નુ કરુણાદિકે?
સિયા સોતૂનમાનન્દો,
સોકો વેસ્સન્તરસ્સ હિ.
ઠાયીભાવ નિદ્દેસ રતિટ્ઠાયીભાવ
રમ્મ,દેસ, કલા, કાલ, વેસાદિ, પટિસેવના;
યુવાન’ઞ્ઞોઞ્ઞરત્તાનં, પમોદો રતિ રુચ્ચતે.
યુત્યા ભાવાનુભાવા તે, નિબન્ધા પોસયન્તિ નં;
સોપ્ય’યોગ, વિપ્પયોગ, સમ્ભોગાનં વસા તિધા.
હસ્સટ્ઠાયીભાવ
વિકારા’કતિઆદીહિ, અત્તનો થ પરસ્સ વા;
હસ્સો નિદ્દા, સમા’લસ્ય, મુચ્છાદિ,બ્યભિચારિભિ;
પરિપોસે સિયા હસ્સો, ભિય્યો’ત્થિપભુતીનં સો.
હસ્સપ્પભેદ
સિત મિહ વિકાસિ નયનં,
કિઞ્ચા’લક્ખિય દિજં તુ તં હસિતં;
મધુરસ્સરં વિહસિતં, અંસસિરોકમ્પમુપહસિતં.
અપહસિતં ¶ સજલ’ક્ખિ, વિક્ખિત્તઙ્ગં ભવત્ય’તિહસિતં;
દ્વે દ્વે કથિતા ચે’સં,
જેટ્ઠે [મજ્ઝે’ધમેતિ એત્થ મજ્ઝે અધમેતિ પદચ્છેદો] મજ્ઝે’ધમે ચ કમસો.
કરુણટ્ઠાયીભાવ
સોકરૂપો તુ કરુણો, નિટ્ઠપ્પત્તિ’ટ્ઠ નાસતો;
તત્થા’નુભાવા રુદિત, પળય,ત્થમ્ભકાદયો;
વિસાદા,લસ્ય,મરણ, ચિન્તા’દી બ્યભિચારિનો.
રુદ્દટ્ઠાયીભાવ
કોધો મચ્છરિયા’દીહિ, પોસે તાસ, મદાદિભિ;
નયના’રુણતાદીહિ, રુદ્દો નામ રસો ભવે.
વીરટ્ઠાયીભાવ
પતાપ, વિક્કમા’દીહુ, સ્સાહો ‘વીરો’તિ સઞ્ઞિતો;
રણ,દાન,દયાયોગા, વીરો’યં તિવિધો ભવે;
તેવા’નુભાવા ધિતિ,મ, ત્યા’દયો બ્યભિચારિનો.
ભયટ્ઠાયીભાવ
વિકારા,સનિ,સત્તા’દિ, ભયુ’ક્કંસો ભયાનકો;
સેદા’દયો નુભાવે’ત્થ, તાસા’દી બ્યભિચારિનો.
જિગુચ્છાટ્ઠાયીભાવ
જિગુચ્છા રુધિરા’દીહિ, પૂત્યા’દીહિ વિરાગતો;
બીભચ્છો ખોભનુ’બ્બેગી, કમેન કરુણાયુતો;
નાસા વિકૂણનાદીહિ, સઙ્કાદીહિ’સ્સ પોસનં.
વિમ્હયટ્ઠાયીભાવ
અતિ લોક પદત્થેહિ, વિમ્હયો’યં રસો’બ્ભુતો;
તસ્સા’નુભાવા સેદ,સ્સુ, સાધુવાદા’દયો સિયું;
તાસા,વેગ,ધિતિ,પ્પઞ્ઞા, હોન્તે’ત્થ બ્યભિચારિનો.
સમટ્ઠાયીભાવ
ઠાયીભાવો સમો મેત્તા, દયા,મોદા’દિ સમ્ભવો;
ભાવાદીહિ ત’દુક્કંસો, સન્તો સન્ત નિસેવિતો.
ઇતિ સઙ્ઘરક્ખિત મહાસામિવિરચિતે સુબોધાલઙ્કારે
રસભાવા’વબોધો નામ
પઞ્ચમો પરિચ્છેદો.
સુબોધાલઙ્કારો સમત્તો.