📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ.

સુબોધાલઙ્કારટીકા

ગન્થારમ્ભકથા

યો ¶ પાદનીરજવરોદરરાધિતેન […રાદિકેન (ક.)],

લોકત્તયેન’વિકલેન નિરાકુલેન;

વિઞ્ઞાપયી નિરુપમેય્યતમત્તનો તં,

વન્દે મુનિન્દમભિવન્દિય વન્દનીયં.

પત્તો સપત્તવિજયો જયબોધિમૂલે,

સદ્ધમ્મરાજપદવિં યદનુગ્ગહેન;

સત્તાપસત્ત [સત્તપ્પસત્થ (ક.)] વિપુલામલસગ્ગુણસ્સ,

સદ્ધમ્મસારરતનસ્સ નમત્થુ તસ્સ.

યો ભાજનત્તમભિસમ્ભુણિ સગ્ગુણસ્સ,

તસ્સાપિ ધમ્મરતનસ્સ મહારહસ્સ;

સમ્ભાવિતં સસિરસાહિતસન્નતેહિ,

સમ્ભાવયામિ સિરસા ગણમુત્તમં તં.

યે’નન્તતન્તરતનાકરમન્થનેન,

મન્થા’ચલોલ્લસિતઞાણવરેન લદ્ધા;

સારા મતાતિ સુખિતા સુખયન્તિ ચઞ્ઞે,

તે મે જયન્તિ ગુરવો ગુરવો ગુણેહિ.

૧. દોસાવબોધ પઠમપરિચ્છેદ

રતનત્તયપ્પણામવણ્ણના

૧.

મુનિન્દવદનમ્ભોજ-ગબ્ભસમ્ભવસુન્દરી;

સરણં પાણિનં વાણી, મય્હં પીણયતં મનં.

૧. અથાયં ¶ ગન્થકારો ગન્થારમ્ભે પુબ્બપયોગાનુબન્ધસભાવસિદ્ધિકવિગુણોપેતાનં યતિપોતાનં તદુપાયન્તરવિરતા કમન્તરાપેતપરક્કમસમ્ભવેનાધિગતબ્યસનસતમુપલબ્ભ દયાસઞ્જાતરસરસહદયતાય તદુપાયભૂતં બન્ધલક્ખણં વિરચયિતુકામોભિમતસિદ્ધિનિમિત્તમત્તનોધિગતસદ્ધમ્મદેવતાનુસ્સરણં તાવ દસ્સેતુમાહ ‘‘મુનિન્દે’’ચ્ચાદિ. નનુ ‘‘બન્ધલક્ખણં વિરચયિતુકામો’’તિ વુત્તં, કિમેત્થ લક્ખણકરણેન અદિટ્ઠલક્ખણાપિ દિસ્સન્તિ બન્ધન્તાતિ? સચ્ચં, તથાપિ તે ઘુણક્ખરપ્પકાસા તબ્બિદૂનં પયોગાનુસારિનો વા સિયું, પુબ્બે કતસત્થપરિચયા વા સિયુન્તિ વિઞ્ઞેય્યં. વાણી મય્હં મનં પીણયતન્તિ સમ્બન્ધો. વાણીતિ વા સરસ્સત્યપરનામધેય્યા કાચિ દેવતા, સા સબ્બાવદાતા યથિચ્છિતત્થસાધનપુણ્ડરીકગબ્ભે નિસીદતીતિ લોકવાદો. વાણીતિ પન પચ્ચુહવિરહેનાભિમતસિદ્ધિનિબન્ધનેકતાણો સમ્માસમ્બુદ્ધભાસિતો સદ્ધમ્મો, તતોયેવાયં દેવતા રુપ્પતે. તત્થ સરસ્સતિયા યથા’સત્તા જાતાય મનોસમ્પીણનન્તિ લોકો, સદ્ધમ્મદેવતાય તુ મનોપીણનં, તસ્સા સબ્બવજ્જરહિતાયચ્ચન્તનિમ્મલાય નિરન્તરત્થનેકતાણપ્પવત્તિયા મનસો સમ્પીણનં. તેન ચ પસ્સદ્ધિ, તાય પન સુખં, તેનાપિ સમાધિ, સમાધિસમ્ભવેન યથાભૂતાવબોધસમ્ભવતો વિચિત્તાનેકસદ્દત્થવિસેસા પટિભન્ત્યનાયાસેન, તતો ચ યથિચ્છિતસિદ્ધિનિપ્ફત્તીતિ વઙ્કવુત્તિયા તપ્પસાદમાસીસતિ.

કિંવિસિટ્ઠોચ્ચાહ ¶ ‘‘મુનિન્દે’’ચ્ચાદિ. ઉભો લોકે મુનાતિ જાનાતીતિ મુનિ, ઇન્દતિ પરમિસ્સરિયં પવત્તેતિ સબ્બત્થાતિ ઇન્દો, મુનિ ચ સો ઇન્દો ચ, મુનીનં ઇન્દોતિ વા મુનિન્દો, સમ્માસમ્બુદ્ધો. તતોયં તસ્સ નિમિત્તકસઞ્ઞા. વિજ્જમાનેસુપિ પરિયાયસદ્દેસ્વઞ્ઞેસુ કવિકામિતસ્સત્થસ્સેકન્તવાચકત્તેનો’ ચિત્યસમ્પોસકોયં મુનિન્દસદ્દો, તથા હિ યો ઉભયલોકજાનનેન મુનીનં પરમિસ્સરિયપુગ્ગલાનમ્પિ પરમિસ્સરિયં વત્તેતિ, સો પરં પીણેતિ હેતુભાવેન’ત્રે’ત્યુ’ચિતમેવ, તથા પદન્તરાનમ્પિ ઓચિત્યં પોસેતિ. તથા હિ તાદિસસ્સ વદનારવિન્દોદરે સમ્ભવા સુન્દરી, તતોયેવ પટિસરણં, તસ્મા ચ મનો પીણેતીતિ. તસ્સ વદનં, તમિવ મુનિન્દવદનં, અમ્ભોજં. તમેવ વા લક્ખિસંયોગિતાદિસધમ્મેન’મ્ભોજં, પદુમં. તસ્સ ગબ્ભો. તત્થ સમ્ભવેન પવત્તિયા, ઉપ્પત્તિયા વા સુન્દરી નિરવજ્જા દેવતા. વાચા પન દોસલેસેનાપ’સમ્ફુટ્ઠાવ નિરવજ્જા, તથા ચ વક્ખતિ ‘‘ગુણાલઙ્કારસંયુત્તા’’ [સુબોધાલઙ્કાર ૧૪ ગાથા] ઇચ્ચાદિ. તતોવાયં સરણં પાણિનં સત્તાનં પટિભાનાદિગુણવિસેસાવહત્તમત્તેન પટિસરણભૂતા દેવતા. વાચા પન સબ્બુપદ્દવનિવારણેન સબ્બહિતસુખસમ્પદાસમ્પાદનેનચ્ચન્તપટિસરણભૂતા. સભાવનપુંસકત્તા ચેત્થ ન લિઙ્ગપરિવત્તનં. મય્હન્તિ એકવચનેનત્તનો નિરભિમાનત’માનેતિ સજ્જનમાચારં. અભિન્નપદસિલેસો ચાયં, સબ્બત્થેવાવીકતસદ્દપ્પયોગતો. સિલેસો ચાયં વઙ્કવુત્તિયા સબ્બત્થ સિરિં પોસેતિ. તથા ચ વક્ખતિ ‘‘વઙ્કવુત્તીસુ પોસેતિ, સિલેસો તુ સિરિં પર’’ન્તિ [સુબોધાલઙ્કાર ૧૭૨ ગાથા]. અયમેત્થ સઙ્ખેપેન નયેન અત્થવણ્ણના. વિત્થારનયેન પન નાનપ્પકારેનત્થો સંવણ્ણેતું સક્કા. તથા સતિ ગન્થગારવોપિ સિયાતિ પકારોયમેવબ્ભુપગતો.

૧. સુપરિસુદ્ધબુદ્ધિગોચરપરમવિચિત્તગન્થકારકોયમાચરિય- સઙ્ઘરક્ખિતમહાસામિપાદો ¶ સપિટકત્તયસબ્બસત્થપારાવતરણેન સઞ્જાતાનપ્પકપીતિસુખમનુભવં પટિપત્તિપટિવેધસાસનદ્વયસ્સ પરિયત્તિમૂલકત્તા યેન કેનચિ પરિયાયેન તસ્સા પરિયત્તિયા અત્થાવબોધેન ‘‘અપ્પેવ નામ સાધુજનં પરિતોસેય્ય’’મિતિ તદધિગમોપાયભૂતમિદં પકરણમારભન્તો ગન્થારમ્ભે ઇટ્ઠદેવતાય પણામકરણં સતાચારાનુરક્ખણત્થં [સદાચારાનુરક્ખણત્થં (ક.)], વિસેસતો અભિમતગન્થસ્સાનન્તરાયેન પરિસમત્તિયા ચ કારણમિતિ ઇટ્ઠદેવતાનુસ્સરણં, ગન્થન્તરારમ્ભપટિક્ખેપકજનપટિબાહનપુબ્બકાનિ અભિધાનાભિધેય્યકરણપ્પકારપયોજનાનિ ચ દસ્સેન્તો ‘‘મુનિન્દવદનમ્ભોજ…પે… પરિસ્સમો’’તિ ગાથત્તયમાહ. એત્થ પઠમગાથાય ઇટ્ઠદેવતાસઙ્ખાતરતનત્તયપ્પણામો દસ્સિતો, દુતિયગાથાય આરમ્ભપટિક્ખેપકજના નિસેધિતા, તતિયગાથાય અભિધાનાદિકં દસ્સિતં. તથા હિ લોકુત્તરધમ્મનિસ્સિતપરિયત્તિસઙ્ખાતસબ્બઞ્ઞુભારતિયા મનોસમ્પીણનાસીસનાપદેસેન અત્તનો નિસ્સેસધમ્મરતને પસાદો પકાસિતો. સો પન ધમ્મપ્પસાદો તદવિનાભાવતો બુદ્ધસઙ્ઘેસુપિ સિદ્ધોતિ રતનત્તયવિસયં પણામં વઙ્કવુત્તિયા દસ્સેતિ. સો હિ અત્થતો પણામક્રિયાભિનિપ્ફાદિકા કુસલચેતના. એત્થ ફલં હેટ્ઠા વુત્તમેવ.

પુન સન્તેસુ રામસમ્માદ્યલઙ્કારેસુ પિટ્ઠપિસનં વિય હોતીદં અલઙ્કારકરણન્તિ વદન્તા વિરુદ્ધવાદિનો રામસમ્માદીનમત્થિભાવં ઉબ્ભાવેત્વા [અભ્યુપગમેત્વા (ક.)] તે સુદ્ધમાગધિકા ન વળઞ્જેન્તીતિ ઇમિના પટિસિદ્ધા. નિરાકરણફલઞ્હિ ગન્થસ્સ નિદ્દોસભાવોવ. અપિચ સદ્દાલઙ્કારઅત્થાલઙ્કારદીપકેન અલઙ્કારસદ્દેન ¶ ગન્થસરીરસઙ્ખાતસઞ્ઞિનો સઞ્ઞાસઙ્ખાતઅભિધાનઞ્ચ અલઙ્કારસદ્દસ્સ સદ્દાલઙ્કારાદ્યભિધેય્યઞ્ચ સુદ્ધમાગધિકત્તં વત્વા અલઙ્કારસદ્દસ્સ વિસેસનભૂતઅનુરૂપસદ્દોપાદાનેન બુદ્ધવચનસ્સ ઉપયોગત્તં માગધિકવોહારેન ભવતીતિ ગમ્યમાનત્તા કરણપ્પકારઞ્ચ અલઙ્કારગન્થપ્પવત્તિયા અત્થાલઙ્કારાદિનિસ્સિતત્તા ઇમિના અલઙ્કારસદ્દેનેવ અલઙ્કારસઙ્ખરણસઙ્ખાતપ્પયોજનઞ્ચ દસ્સેતિ.

સત્થપ્પયોજનાનં સાધ્યસાધનલક્ખણો સમ્બન્ધો પન સમ્બન્ધસ્સ નિસ્સયભૂતસત્થપ્પયોજનાનં દસ્સનેનેવ તન્નિસ્સિતત્તા સયમ્પિ વુત્તો હોતિ. વુત્તં હિ–

‘‘સત્થં પયોજનઞ્ચેવ, ઉભો સમ્બન્ધનિસ્સયા;

વુત્તા તંવુત્તિયાયેવ, વુત્તો તન્નિસ્સિતોપિ સો’’તિ.

તસ્સત્થો– સમ્બન્ધનિસ્સયા સમ્બન્ધસ્સ આધારભૂતા સત્થં, પયોજનઞ્ચ ઉભો વુત્તા, તંવુત્તિયાયેવ તેસં ઉભિન્નં કથનેનેવ તન્નિસ્સિતો તે નિસ્સાય પવત્તો સોપિ સમ્બન્ધો વુત્તો ભવતીતિ.

એત્થ અભિધાનકથનં વોહારસુખત્થં, અભિધેય્યાદિકથનં પન તેહિ યુત્તાનંયેવ ગન્થાનં સુબુદ્ધિપુબ્બકાદીનં ઉપાદેય્યત્તઞ્ચ તબ્બિપરીતાનં ઉમ્મત્તકવચનાદીનમિવઅનુપાદેય્યત્તઞ્ચ પકાસનત્થન્તિ વેદિતબ્બં. વુત્તઞ્હિ –

‘‘સમ્બન્ધાનુગુણોપાયં [સમ્બન્ધ્યનુગુણોપાયં (ક.)], પુરિસત્થાભિધાયકં;

વીમંસાધિગતં [વીમંસાધિકતં (સી.)] વાક્ય-મતોનધિગતં […નધિકતં (સી.)] પર’’ન્તિ.

તસ્સત્થો– સમ્બન્ધાનુગુણોપાયં સાધિયસાધનલક્ખણસમ્બન્ધસ્સ નિસ્સયભૂતવાચ્ચવાચકાનં સમ્બન્ધિભૂતાનં અઞ્ઞમઞ્ઞાનુરૂપગુણપરિજાનને કારણભૂતં પુરિસત્થાભિધાયકં ચતુબ્બિધધમ્મઅત્થકામમોક્ખસઙ્ખાતાનં પુરિસત્થાનં વાચકભૂતં ¶ વાક્યં ‘‘એકાખ્યાતો પદચ્ચયો, સિયા વાક્યં સકારકો’’તિ [અભિધાનપ્પદીપિકા ૧૦૬ ગાથા] વુત્તલક્ખણમજ્ઝપતિતવાક્યસમુદાયોપેતં મહાવાક્યસરૂપસત્થં વીમંસાધિગતં ઞાણગતિલક્ખણઉપપરિક્ખાય અધિગતં અધિપ્પેતં, અતો પરં વુત્તલક્ખણસત્થતો અઞ્ઞં અનધિગતં નાધિપ્પેતન્તિ. ઇદં પનેત્થ ગાથાનં નિક્ખેપપ્પયોજનં.

લોકે પદુમગબ્ભે વસન્તિયા સબ્બઙ્ગધવલાય યથિચ્છિતત્થસાધિકાય સરસ્સતીનામિકાય દેવતાય ‘‘વાણી’’તિ વોહારતો ઇમિના અત્થેન યોજેત્વા અભિન્નપદસિલેસાલઙ્કારવસેન વુત્તત્તા પદત્થો એવં વેદિતબ્બો – મુનિન્દસ્સ સોભાસુગન્ધાદિગુણયોગતો મુખસદિસસ્સ, નો ચે મુખસઙ્ખાતઅમ્ભોજસ્સ ગબ્ભે ઉદરે સમ્ભવેન પવત્તિયા ઉપ્પત્તિયા વા સુન્દરી નિદ્દોસા, સોભના વા પાણિનં સરણં અતોયેવ અહિતાપનયનહિતાવહત્થેન સબ્બસત્તાનં પટિસ્સરણભૂતા વાણી યથાવુત્તગુણોપેતા સરસ્સતીદેવતા, નો ચે સબ્બઞ્ઞુભારતીતિ વુત્તસદ્ધમ્મરતનં મય્હં મનં ગન્થવિરચને બ્યાવટસ્સ મે ચિત્તં પીણયતં અભિમતત્થસમ્પાદનેન પીણયતૂતિ.

ઉભયલોકજાનનતો મુનિ ચ સો ઇન્દભાવપવત્તનતો ઇન્દો ચેતિ કમ્મધારયેન વા, અગારિયમુનિઅનગારિયમુનિસેખમુનિઅસેખમુનીનં ચતુન્નં પઞ્ચમો હુત્વા ઇન્દોતિ છટ્ઠીતપ્પુરિસેન વા મુનિન્દો. દેવતાપક્ખે વદનમિવ વદનન્તિ અમ્ભોજે, સદ્ધમ્મપક્ખે અમ્ભોજમિવ અમ્ભોજન્તિ વદને ચ ઉપચારેન ગહિતે કમ્મધારયો. મુનિન્દસ્સ વદનમ્ભોજમિતિ ચ, તસ્સ ગબ્ભોતિ ચ, તસ્મિં સમ્ભવોતિ ચ, તેન સુન્દરીતિ ચ વાક્યં. વાણિયા વિસેસનત્તેપિ એકન્તનપુંસકત્તા સરણસદ્દસ્સ ન લિઙ્ગપરિવત્તનભાવો. પાણિનન્તિ રસ્સત્તં, દીઘસ્સ બ્યભિચારત્તા. મય્હન્તિ એકવચનેન અત્તનો સાધુગુણોદયકારણં ¶ નિરતિમાનતં દીપેતિ. સન્તેસુપિ અઞ્ઞેસુ જિનપરિયાયેસુ મુનિન્દસદ્દો ઇટ્ઠમનોસમ્પીણનઅમ્ભોજતુલ્યતાસુન્દરિત્તસરણત્તસઙ્ખાતાનં અત્થન્તરાનં ઓચિત્યં પોસેતીતિ પયુત્તો. તથા હિ તાદિસસ્સ મુખં અમ્ભોજતુલ્યં, તસ્મિં મુખોદરે સમ્ભવા સુન્દરી, તતોયેવ પાણિનં સરણં. તસ્માયેવ મનોસમ્પીણને પટુત્તં સુબ્યત્તમિતિ ઓચિત્યં હોતિ. લોકે પત્થટમિદમોચિત્યમાદરણીયં હોતિ. તસ્મિઞ્હિ ઉત્તમકવયોયેવ ઉપદેસકાતિ. વુત્તઞ્હિ –

‘‘ઓચિત્યં નામ વિઞ્ઞેય્યં, લોકે વિખ્યાતમાદરા;

તત્થોપદેસપ્પભવા, સુજના કવિપુઙ્ગવા’’તિ [સુબોધાલઙ્કાર ૧૦૪ ગાથા].

નિમિત્તવણ્ણના

૨.

રામસમ્માદ્યલઙ્કારા, સન્તિ સન્તો પુરાતના;

તથાપિ તુ વળઞ્જેન્તિ, સુદ્ધમાગધિકા ન તે.

૨. અથેવમભિગતામિતસિદ્ધિસમ્પદાપાદનેકચતુરપરમિટ્ઠદેવતા- ભાવરૂપિતસદ્ધમ્મરતનસ્સો’ પદસ્સિતનિપચ્ચકારેન ઇટ્ઠદેવતાપૂજં દસ્સેત્વા ‘‘નનુ બન્ધલક્ખણમત્થિયેવ પુબ્બકં, તસ્મા કિમનેન પિટ્ઠપિસનેને’’તિ લક્ખણન્તરારમ્ભપટિક્ખેપકજનપટિબાહનપુબ્બકમભિધેય્યપ્પયોજન- સમ્બન્ધે દસ્સેતુમાહ ‘‘રામસમ્મે’’ચ્ચાદિ. રામસમ્માદીનં રામસમ્મપભુતીનં પુબ્બાચરિયાનં, રામસમ્માદયો વા તંસમ્બન્ધતો. ભવતિ હિ તંસમ્બન્ધતો તબ્બોહારો યથા કિઞ્ચિપિ વેજ્જસત્થં ‘‘બિમ્બિસારો’’તિ. અલઙ્કારા ભૂસાવિસેસા, બન્ધાલઙ્કારપટિપાદકત્થેન અલઙ્કારખ્યા ગન્થવિસેસા વા. સન્તો સોભના. દ્વેપિ પુરા પુબ્બકાલે ભવા પુરાતના, પોરાણિકા. ઉભોપિ સન્તિ. યજ્જપિ સંવિજ્જન્તિ. તથાપિ તૂતિ નિપાતસમુદાયોયં ¶ વિસેસાભિધાનારમ્ભે. એવં સન્તેપીતિ અત્થો. સુદ્ધમાગધિકાતિ મગધેસુ ભવા, તત્થ વિદિતા વા મગધા, સદ્દા. તે એતેસં સન્તિ, તેસુ વા નિયુત્તાતિ માગધિકા. સુદ્ધા ચ સક્કટાદિભાસિતકાલુસિયાભાવેન વિસુદ્ધા, અસમ્મિસ્સા વા અપરિચિતત્તા તે માગધિકા ચાતિ સુદ્ધમાગધિકા, યતિપોતા. તે યથાવુત્તે અલઙ્કારે આભરણવિસેસે ન વળઞ્જેન્તિ, પસાધનવિસેસે નાનુભવન્તિ. ગન્થવિસેસે પન ઉગ્ગહણધારણાદિવસેન અત્તનો સુદ્ધમાગધિકત્તા, રામસમ્માદીનઞ્ચ સક્કટાદિભાવતોતિ અયમેત્થ સદ્દત્થો. ભાવત્થલેસોપેત્થ પરિપૂરતિ, તથાવિધપતીતિયોગતો. સુદ્ધમાગધિકા અત્તનો પરિસુદ્ધભાવેન પુબ્બે સોભનાપિ તે અલઙ્કારા ઇદાનિ મલગ્ગહિતભાવપ્પત્તા ‘‘કિં તેહિ મલગ્ગહિતેહિ અમ્હાદિસાનં સુદ્ધસત્તાન’’ન્તિ ન વળઞ્જેન્તીતિ.

‘‘પતીયમાનં પન કિઞ્ચિ વત્થુ,

અત્થેવ વાણીસુ મહાકવીનં;

યં તં પસિદ્ધાવયવાતિરિત્ત-

માભાતિ લાવણ્યમિવઙ્ગનાસૂ’’તિ.

હિ વુત્તં.

૨. સન્તો વિઞ્ઞૂહિ પસત્થત્તા સોભના પુરાતના પુબ્બકાલસમ્ભૂતા રામસમ્માદ્યલઙ્કારા રામસમ્માદીહિ આચરિયેહિ વિરચિતત્તા, તેસં તંસમ્બન્ધતો તબ્બોહારસદિસનામત્તા વા રામસમ્માદયો નામ અલઙ્કારા કિસ્મિઞ્ચિ વેજ્જસત્થે ‘‘બિમ્બિસારો’’તિ વોહારો વિય. અલઙ્કારા ભૂસાવિસેસા, અલઙ્કારત્તપટિપાદનતો અલઙ્કારનામિકા ગન્થવિસેસા વા સન્તિ કિઞ્ચાપિ વિજ્જન્તિ, તથાપિ તુ એવં સન્તેપિ સુદ્ધમાગધિકા સક્કટપાકતાદીસુ અઞ્ઞભાસાસુ પરિચયાભાવતો કેવલમાગધિકા તે રામસમ્માદિકે અલઙ્કારે ન વળઞ્જેન્તિ પસાધનવસેન, ઉગ્ગહણધારણાદિવસેન ¶ ન સેવન્તિ. મગધેસુ ભવા, તેસુ વા વિદિતા મગધા, સદ્દા. તે એતેસં અત્થિ, તેસુ નિયુત્તાતિ વા માગધિકા. સુદ્ધસદ્દો મગધવિસેસનો, માગધિકવિસેસનો વા હોતિ. સદ્દાનં તાદિસપતીતિવિસેસયોગતો ભાવત્થલેસોપિ ઇધ દિપ્પતિ. તથા હિ સુદ્ધમાગધિકા અત્તનો સુદ્ધત્તા તેસં વિન્યાસેન સોભનત્તે સતિપિ ભાસાય પુરાતનત્તા અપરિસુદ્ધોતિ અવમઞ્ઞમાના ન વળઞ્જેન્તીતિ. વત્તિચ્છિતસ્સત્થસ્સ ઉપત્થમ્ભકભૂતો ભાવત્થલેસોપિ મહાકવીનં વચનેસુયેવ લબ્ભતીતિ દટ્ઠબ્બો. વુત્તં હિ–

‘‘પતીયમાનં પન કિઞ્ચિ વત્થુ,

અત્થેવ વાણીસુ મહાકવીનં;

યં તં પસિદ્ધાવયવાતિરિત્ત-

માભાતિ લાવણ્યમિવઙ્ગનાસૂ’’તિ.

તસ્સત્થો – મહાકવીનં પૂજિતકવીનં વાણીસુ વચનવિસેસેસુ પતીયમાનં ગમ્મમાનં યં કિઞ્ચિ વત્થુ યો કોચિ અત્થલેસો અત્થેવ અત્થિ એવ, તં વત્થુ અઙ્ગનાસુ વનિતાસુ પસિદ્ધાવયવાતિરિત્તં હત્થપાદાદિપાકટસરીરાવયવતો અધિકં લાવણ્યમિવ મનોગોચરીભૂતસુન્દરત્તં વિય પસિદ્ધાવયવાતિરિત્તં પકાસસદ્દાવયવતો અધિકં હુત્વા આભાતિ દિપ્પતીતિ.

અભિધાનાદિવણ્ણના

૩.

તેનાપિ નામ તોસેય્ય-મેતે’લઙ્કારવજ્જિતે;

અનુરૂપેના’લઙ્કારે-ને’સમેસો પરિસ્સમો.

૩. તેનેચ્ચાદિ. યેન તે અલઙ્કારે ન વળઞ્જેન્તિ, તેન કારણેન અલઙ્કારવજ્જિતે આભરણેહિ, ગન્થવિસેસેહિ વા રહિતે, અલઙ્કારા વા યથાવુત્તવજ્જિતા યેહિ ¶ તે, એતે યતિપોતે એસં યતિપોતાનં અનુરૂપેન ઇદાનિ વિરચિયમાનત્તાભિનવભાવતો, દસબલવદનકમલમજ્ઝવાસિતભાસિતવિરચિતભાવતો ચ અનુચ્છવિકેન અલઙ્કારેન આભરણેન, અલઙ્કારસત્થેન વા તોસેય્યં અપિનામ યથિચ્છિતપસાધનવસેન, સવનધારણાદિવસેન વા વળઞ્જનેન સન્તુટ્ઠે કરેય્યં અપ્પેવ નામ યન્નૂનાતિ એસો પરિસ્સમો અયં અમ્હાકં તાદિસસન્તુટ્ઠિજનકાલઙ્કારપકરણપ્પયોગો.

અલઙ્કરોન્તિ અત્તભાવમનેનાતિ અલઙ્કારો, આભરણં હારકેયૂરાદિ. અલઙ્કરોન્તિ બન્ધસરીરમનેનાતિ અલઙ્કારોતિમિના પન અલઙ્કારસદ્દેન પસાદાદયો સદ્દાલઙ્કારા, સભાવવુત્યાદયો ચ અત્થાલઙ્કારા નાનપ્પકારા સઙ્ગહિતા, યેહિ સદ્દત્થસઙ્ખાતં બન્ધસરીરં સોભતે, યથા હિ પુરિસસરીરે હારકેયૂરાદ્યલઙ્કારો ન્યસ્યતે, યેન સોભતે, તથા બન્ધસરીરેપિ સદ્દાલઙ્કારા, અત્થાલઙ્કારા ચ નિક્ખિપીયન્તિ, યતો સોભતે. તેનેવ વક્ખતિ ‘‘તં તુ પાપેન્તુલઙ્કારા, વિન્દનીયતરત્તન’’ન્તિ [સુબોધાલઙ્કાર ૯ ગાથા] ચ, ‘‘અત્થાલઙ્કારસહિતે’’ચ્ચાદિકઞ્ચ [સુબોધાલઙ્કાર ૧૬૪ ગાથા].

અલઙ્કારવિધાનભાવેન તુ બન્ધસરીરમ્પિ તદત્થિયા અલઙ્કારો, તથા તપ્પટિપાદકં સુબોધાલઙ્કારનામધેય્યસત્થં અલઙ્કતપટિપાદકત્તેન મઙ્ગલસુત્તન્તિ વિય. વક્ખતિ હિ ‘‘ગન્થોપિ કવિવાચાન-મલઙ્કારપ્પકાસકો’’ [સુબોધાલઙ્કાર ૧૨ ગાથા] ચ્ચાદિ. અત્ર ઉચ્ચતે –

‘‘મુખ્યોલઙ્કારસદ્દોયં, સદ્દત્થાલઙ્કતિસ્સિતો;

સામત્થિયા ત્વધિટ્ઠાને, તથા સત્થેપિ તબ્બતી’’તિ.

અનેનસ્સાભિધેય્યાદીનિ ¶ વુચ્ચન્તિ. અભિધીયતે ઇતિ અભિધેય્યં, સમુદિતેન સત્થેન વચનીયત્થો. સો ચ સરીરાલઙ્કારવિભાગકપ્પનાય તેસં પટિપાદનં. સુબોધાલઙ્કારેન હિ તે પટિપાદીયન્તિ. યેન ચ યો પટિપાદીયતિ, તસ્સાયમત્થો ભવતીતિ અભિધેય્યસત્થોપિ. દસ્સિતમેવ તુ સરીરાલઙ્કારસઙ્ખરણં પયોજનં, તં નિસ્સાય સુબોધાલઙ્કારપ્પવત્તિતો. યસ્સ હિ યમુદ્દિસ્સ પવત્તિ હોતિ, તં તસ્સ પયોજનં, તં પન કવિત્તકિત્તિપસિદ્ધાદિલક્ખણં, પરમ્પરાય તદત્થતાય સુબોધાલઙ્કારસઙ્ખરણસ્સ. સત્થપયોજનાનં, સાધિયસાધનલક્ખણો સમ્બન્ધો તુ નિસ્સયપદસ્સિના દસ્સિતોયેવ. યથાહ –

‘‘સત્થં પયોજનઞ્ચેવ, ઉભો સમ્બન્ધનિસ્સયા;

વુત્તાતંવુત્તિયાયેવ, વુત્તો તન્નિસ્સિતોપિ સો’’તિ.

અભિધેય્યાદિકથનઞ્ચ તંસમઙ્ગિસ્સેવ ચ વીમંસાવિસેસસમઙ્ગીનમુપાદીયમાનત્તા, અઞ્ઞાદિસસ્સ પન ઉમ્મત્તકવચનાદિનો વિય હેય્યત્તા. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘સમ્બન્ધાનુગુણોપાયં, પુરિસત્થાભિધાયકં;

વીમંસાધિગતં વાક્ય-મતોનધિગતં પર’’ન્તિ.

વાક્યન્તિ ચેત્થ વાક્યલક્ખણોપેતમન્તરવાક્યસન્નિચયં મહાવાક્યસરૂપં સત્થમેવાધિપ્પેતં.

૩. યેન તે તે અલઙ્કારેન વળઞ્જેન્તિ, તેન કારણેન અલઙ્કારવજ્જિતે આભરણવિસેસેહિ, ગન્થવિસેસેહિ વા વજ્જિતે, તે વિરહિતે યેહિ એતે સુદ્ધમાગધિકે એસં સુદ્ધમાગધિકાનં અનુરૂપેન અભિનવભાવતો માગધિકસરૂપં અનુગતરૂપેન, દસબલભાસિતવિરચિતત્તા વા અનુકૂલેન અલઙ્કારેન આભરણવિસેસેન, ગન્થવિસેસેન વા તોસેય્યં અલઙ્કારવળઞ્જાપનેન, ગન્થવિસેસે [ગન્થવિસયે (ક.)] ઉગ્ગહણધારણાદિકારાપનેન ¶ વા સન્તુટ્ઠે કરેય્યં અપિનામ યંનૂન સુન્દરમિતિ, એસો પરિસ્સમો અયં મમ અલઙ્કારપકરણપ્પયોગો. અપિનામાતિ એત્થ ઇતિસદ્દો ગમ્યમાનો.

અલઙ્કારેહિ વજ્જિતા, અલઙ્કારા વજ્જિતા યેહિ વાતિ ચ. રૂપસ્સ અનુ અનુરૂપં, રૂપં અનુગતં અનુરૂપં વા, તેન અનુરૂપેન. અલઙ્કરોન્તિ અત્તભાવમનેનેતિ અલઙ્કારો, હારકેયૂરાદિ આભરણપક્ખે, ગન્થપક્ખે તુ અલઙ્કરોન્તિ બન્ધસરીરમનેનેતિ અલઙ્કારો. ઇમિના મુખ્યભાવેન પસાદાદિસદ્દાલઙ્કારા ચ સભાવવુત્યાદિઅત્થાલઙ્કારા ચ પવુચ્ચન્તિ. અમુખ્યતો પન ઇમેસં દ્વિન્નં અલઙ્કારાનમધિટ્ઠાનભૂતબન્ધસરીરમ્પિ, તથા મઙ્ગલસુત્તરતનસુત્તાદિવોહારો વિય અલઙ્કારપકાસકં ‘‘સમ્મા બુજ્ઝન્તિ દ્વિપ્પકારા અલઙ્કારા અનેને’’તિ ઇમિના અત્થેન લદ્ધસુબોધાલઙ્કારવરનામધેય્યસત્થમ્પિ વુચ્ચતિ. વુત્તમિદમેવ –

‘‘મુખ્યોલઙ્કારસદ્દોયં, સદ્દત્થાલઙ્કતિસ્સિતો;

સામત્થિયા ત્વધિટ્ઠાને, તથા સત્થેપિ તબ્બતી’’તિ.

એત્થ સામત્થિયં નામ તદાધારતપ્પટિપાદકત્તવોહારતો તદાધેય્યતપ્પટિપાદનીયં ન ભવતિ ચે, અઞ્ઞં કિં ભવતીતિ અઞ્ઞથાનુપપત્તિલક્ખણમેવાતિ.

૪.

યેસં ન સઞ્ચિતા પઞ્ઞા-નેકસત્થન્તરોચિતા;

સમ્મોહબ્ભાહતાવે’તે, નાવબુજ્ઝન્તિ કિઞ્ચિપિ.

૫.

કિં તેહિ પાદસુસ્સૂસા, યેસં નત્થિ ગુરૂની’હ [ગરૂનિહ (ક.)];

યે તપ્પાદરજોકિણ્ણા, તે’વ સાધૂવિવેકિનો.

૪-૫. એવં લક્ખણારમ્ભપટિક્ખેપકજનપટિબાહનપુબ્બકમભિધેય્યાદિકં દસ્સેત્વા ઇદાનિ સત્થતોવ સબ્બત્થ ગુણદોસવિવેચનં. અતોયેવ વુચ્ચતિ –

‘‘સબ્બત્થ ¶ સત્થતોયેવ, ગુણદોસવિવેચનં;

યં કરોતિ વિના સત્થં, સાહસં કિમતોધિક’’ન્તિ.

તસ્મા ગુણદોસવિભાગવિચારણં નામ તબ્બિદૂનંયેવ, નાસત્થઞ્ઞૂનં પુરિસપસૂનં. તથા ચાહ –

‘‘ગુણદોસમસત્થઞ્ઞૂ, જનો વિભજતે કથં;

અધિકારો કિમન્ધસ્સ, રૂપભેદોપલદ્ધિય’’ન્તિ [કાબ્યાદાસ ૧.૮].

યેનેવં, તેનેત્થ ગુણદોસદસ્સને પસન્નાનેકસત્થચક્ખુયેવાધિગતો, નઞ્ઞો તબ્બિપરીતોત્યન્વયબ્યતિરેકવસેન દસ્સેન્તો ‘‘યેસ’’ન્તિઆદિગાથાદ્વયમાહ. તત્થ યેસન્તિ અનિયમુદ્દેસો, યેહીતિ અત્થો. યેહિ ન સઞ્ચિતા ન રાસિકતા, નાનાસન્તાનવુત્તિનીપિ એકત્તનયેન એકસ્મિં સન્તાને ન વાસિતા નપરિભાવિતાતિ વુત્તં હોતિ. કા સા? પઞ્ઞા હેય્યોપાદેય્યવિવેકરૂપા. કીદિસીતિ આહ ‘‘અનેકસત્થન્તરોચિતા’’તિ. અનેકસ્મિં તિપિટકતક્કબ્યાકરણાલઙ્કારસત્થાદિકે સત્થન્તરે ઉચિતા સવનધારણાદિવસેન પરિચિતા સાયં પઞ્ઞા યેસં ન સઞ્ચિતાતિ પકતં. એતેતિ યથાઉદ્દિટ્ઠાનં નિયમવચનં. સમ્મોહબ્ભાહતાતિ યથાવુત્તાયાતિસયવતિયા પઞ્ઞાયાભાવતો બલપ્પત્તેન મોહેન અબ્ભાહતા વિસેસેન પહતા, એવસદ્દિતા હોન્તીતિ અધિપ્પાયો. યતો એવં, તસ્માપિ કિઞ્ચિપિ હેય્યોપાદેય્યરૂપં યં કિઞ્ચિદેવ અટ્ઠાનાનિયોજકતાદિસગુરુપાદસુસ્સૂસાનિસ્સયપટિલદ્ધવિવેકપઞ્ઞાતિ- સયાલાભેન નાવબુજ્ઝન્તિ, ન જાનન્તીત્યત્થો. યતો આલસિયાદિદોસલેસપરિગ્ગહોપિ સતતાચરિયસેવનવસેન સિરોવિકિણ્ણતાદિસગુરુપાદપઙ્કજમ્બુજપરાયનો ચિરેનપિ કાલેન નાનાવિધસત્થન્તરકતપરિચયબલેન પપ્પોતિ તાદિસં પઞ્ઞાવેયત્તિયં. તેનેવાહ ભગવા –

‘‘નિહીયતિ ¶ પુરિસો નિહીનસેવી,

ન ચ હાયેથ કદાચિ તુલ્યસેવી;

સેટ્ઠમુપનમં ઉદેતિ ખિપ્પં,

તસ્મા’ત્તનો ઉત્તરિતરં ભજેથા’’તિ [અ. નિ. ૩.૨૬].

તતો એતાદિસો પઞ્ઞવાયેવેત્થ ગુણદોસવિભાગવિવેચને અધિકારી, નઞ્ઞો તબ્બિપરીતો પુરિસપસૂતિ અયમેત્થાધિપ્પાયો. રુળ્હો અત્થવિસેસો. તેનાહ ‘‘કિં તેહિ પાદસુસ્સૂસા, યેસં નત્થિ ગુરૂનિહા’’તિ. ઇહાતિ ઇમસ્મિં લોકે યેસં જનાનં ગુરૂનં કાતબ્બા પાદસુસ્સૂસા પાદપરિચરિયા નત્થિ, તેહિ જનેહિ યથાવુત્તનયેન પઞ્ઞાવેયત્તિયરસાનભિઞ્ઞેહિ કિં પયોજનં, લેસમત્તમ્પિ નત્થિ, અનધિગતાયેવેત્થ એતેતિ અધિપ્પાયો. ઇદાનિ બ્યતિરેકમુખેન આહ ‘‘યે’’તિઆદિ. યે પુબ્બે કતપુઞ્ઞતાદિસમ્પત્તિસમ્પન્ના તપ્પાદરજેહિ તેસં ગુરૂનં પાદધૂલીહિ ઓકિણ્ણા ઓનદ્ધા ગવચ્છિતા, તેવ સાધૂ યથાવુત્તનયેન પઞ્ઞાવેયત્તિયેન અભિઞ્ઞાતા સજ્જના એવ વિવેકિનો હેય્યોપાદેય્યગુણદોસવિભાગનિયમનપઞ્ઞાસમ્પત્તિસમઙ્ગિનો હોન્તિ, તેયેવેત્થ ગુણદોસવિવેચને અધિગતાતિ અધિપ્પાયો. સા ચાયં ગુરુપાદસુસ્સૂસા વિસિટ્ઠાદરેન કરણીયાતિ વઙ્કવુત્તિયા તદભ્યાસે સાધુજને નિયોજેતિ.

૪-૫. યે સકલસત્થપરિચિતઞ્ઞાણપાટવા યદિ દોસમારોપયન્તિ, તેસં તદ્દોસનિરાકરણં વિના પદેસાવબોધનમત્તેન પણ્ડિતમાનીનં વચનસ્સાગુરુકરણં વઙ્કવુત્તિયા દસ્સેન્તો ચ તંદ્વારેનેવ અત્તનો અનઞ્ઞસાધારણગુરુગારવતં સાધુજનેહિ પરમાદરેન સમ્પાદેતબ્બમિતિ દસ્સેતું ‘‘યેસં…પે… કિનો’’તિ ગાથાદ્વયમાહ. અનેકસત્થાનં ¶ તિપિટકતક્કબ્યાકરણાદીનં અનેકેસં ગન્થાનં અન્તરે તત્વત્થસઙ્ખાતઅબ્ભન્તરે ઉચિતા સવનઉગ્ગહણધારણાદિવસેન પરિચિતા પઞ્ઞા સુતમયા પઞ્ઞા યેસં યેહિ ન સઞ્ચિતા, દ્વિન્નમેકક્ખણે પવત્તિયાભાવેપિ ઉપચિતસમૂહભાવતો, પુબ્બકાલિકપઞ્ઞાય અપરકાલિકપઞ્ઞાય અનન્તરઆસેવનાદિપચ્ચયલાભતો અવત્થબાહુલ્લપવત્તિતો વા સઞ્ચિતબ્બાપિ ન રાસિકતા. એતે ઈદિસપઞ્ઞાપાટવરહિતા ઇમે સમ્મોહબ્ભાહતા પઞ્ઞાપાટવાભાવતો બલપ્પત્તેન મોહેન વિસેસેન પહતા એવ કિઞ્ચિપિ હેય્યોપાદેય્યં નાવબુજ્ઝન્તિ. ન એકે અનેકેતિ ચ, તે ચ તે સત્થા ચેતિ ચ, તેસમન્તરમિતિ ચ, તસ્મિં ઉચિતાતિ ચ સમ્મોહેન અબ્ભાહતાતિ ચ વિગ્ગહો. તેન વુત્તં–

‘‘ગુણદોસમસત્થઞ્ઞૂ, જનો વિભજતે કથં;

અધિકારો કિમન્ધસ્સ, રૂપભેદોપલદ્ધિય’’ન્તિ [કાબ્યાદાસ ૧.૮].

તસ્સત્થો – અસત્થઞ્ઞૂ જનો ગુણદોસં કથં વિભજતે. તથા હિ રૂપભેદોપલદ્ધિયં નીલપીતાદિરૂપવિસેસાવબોધને અન્ધસ્સ અધિકારો અભિમુખકરણં કિં હોતિ, ન ભવત્યેવ, તસ્મા અનેકસત્થન્તરગતસુપ્પસન્નપઞ્ઞાચક્ખુના એવ ગુણદોસવિવેચનં ભવતિ, તદભાવે ન ભવત્યેવ. ઇદમેવ વુચ્ચતે–

‘‘સબ્બત્થ સત્થતોયેવ, ગુણદોસવિવેચનં;

યં કરોતિ વિના સત્થં, સાહસં કિમતોધિક’’ન્તિ.

તસ્સત્થો – સબ્બત્થ ગુણદોસવિવેચનં સત્થતોયેવ હોતિ, સત્થં વિના સત્થોચિતતાદિસપઞ્ઞં વિના યં કરોતિ ગુણાગુણવિભાગં કરોતિ, યં કરણં અત્થિ, અતોધિકં સાહસં કિં આસું કિરિયા અનુપપરિક્ખનકિરિયા નત્થેવ.

ઇહ ¶ ઇમસ્મિં લોકે યેસં અકતપુઞ્ઞાનં જનાનં ગુરૂનં

‘‘પિયો ગરુ ભાવનીયો,

વત્તા ચ વચનક્ખમો;

ગમ્ભીરઞ્ચ કથં કત્તા,

નો ચા’ટ્ઠાને નિયોજકો’’તિ [અ. નિ. ૭.૩૭].

નિદ્દિટ્ઠગુણોપેતાનં આચરિયાનં કાતબ્બા પાદસુસ્સૂસા પાદપરિચરિયા નત્થિ, તેહિ કિં પયોજનં. યે કતપુઞ્ઞા જના તપ્પાદરજોકિણ્ણા તેસં ગુરૂનં પાદરજેહિ ગવચ્છિતા, તેવ સાધૂ જના એવ વિવેકિનો કલ્યાણમિત્તગુરુપાસનાહિ અધિગતવિસિટ્ઠવિવેકબુદ્ધિનો ભવન્તિ, તે એવ વિવેકં જાનન્તીતિ ભાવો. સોતુમિચ્છા સુસ્સૂસા, તં નિસ્સાય કત્તબ્બપાદપરિચરિયાપિ તદત્થિયા સુસ્સૂસા નામ હોતિ. પાદેસુ સુસ્સૂસાતિ ચ, તેસં પાદાતિ ચ, તેસુ રજાનીતિ ચ, તેહિ ઓકિણ્ણાતિ ચ વિગ્ગહો. સિસ્સાનં સકલાભિબુદ્ધિયા ગુરુપટિબદ્ધત્તા અત્તનો ગુણતો અધિકતરાયેવ સેવિતબ્બા. વુત્તઞ્હિ ભગવતા –

‘‘નિહીયતિ પુરિસો નિહીનસેવી,

ન ચ હાયેથ કદાચિ તુલ્યસેવી;

સેટ્ઠમુપનમં ઉદેતિ ખિપ્પં,

તસ્મા’ત્તનો ઉત્તરિતરં ભજેથા’’તિ [અ. નિ. ૩.૨૬].

૬.

કબ્બનાટકનિક્ખિત્ત-નેત્તચિત્તા કવિજ્જના;

યંકિઞ્ચિ રચયન્તે’તં, ન વિમ્હયકરં પરં.

૭.

તેયે’વ પટિભાવન્તો, સો’વ બન્ધો સવિમ્હયો;

યેન તોસેન્તિ વિઞ્ઞૂયે, તત્થાપ્ય’વિહિતાદરા.

૬-૭. એવમેત્થાન્વયબ્યતિરેકવસેનાધિગતે દસ્સેત્વા ઇદાનિ ‘‘કિં અમ્હાકં કબ્બનાટકપરિચયાભાવેરચનાવિસેસાભિયોગોપજનિતપરિસ્સમેના’’તિ ઓલીનવુત્તિનો સોતુજને સમુસ્સાહેતિ ¶ ‘‘કબ્બનાટકા’’તિઆદિના. કવિપ્પયોગસઙ્ખાતો બન્ધોવ કવિનો ઇદન્તિ કબ્બં. મુત્તકાદિવાક્યસ્વમુત્તિકાદ્યવયવસભાવા અન્તરવાક્યસમુદાયસમ્પન્નં વુત્તજાતિભેદભિન્નં પજ્જમયં ગજ્જમયં પજ્જગજ્જમયં ચમ્પૂનામકઞ્ચ, મહાવાક્યરૂપં મહાકબ્બઞ્ચ, તં પન મહાકબ્બં સગ્ગેહિ સગ્ગનામકેહિ પરિચ્છેદવિસેસેહિ બન્ધ્યતે કરીયતીતિ સગ્ગબન્ધોતિ પવુચ્ચતિ. તસ્સ તુ લક્ખણં ‘‘સગ્ગબન્ધસ્સ મુખં ઇટ્ઠાસીસનં સિયા પણામો વા બન્ધસમ્બન્ધિનો કસ્સચિ અત્થસ્સ નિદ્દેસો વા’’તિઆદિના અનેકધા વણ્ણેન્તિ. તં યથા?

‘‘સગ્ગબન્ધો મહાકબ્બ-મુચ્ચતે ત્વસ્સ લક્ખણં;

પણામો વત્થુનિદ્દેસો, આસીસાપિ ચ તમ્મુખં.

ઇતિહાસકથુબ્ભૂતં, સન્તસન્નિસ્સયમ્પિ વા;

ચતુવગ્ગફલાયત્તં, ચતુરોદાત્તનાયકં.

પુરણ્ણવુતુસેલિન્દુ-સવિતૂદયવણ્ણનં;

ઉય્યાનસલિલક્કીળા, મધુપાનરતુસ્સવં.

વિપ્પલમ્ભવિવાહેહિ, કુમારોદયવડ્ઢિહિ;

મન્તદૂતપ્પયાનાજિ-નાયકાભ્યૂદયેહિપિ.

અલઙ્કતમસંખિત્ત-રસભાવનિરન્તરં;

નાતિવિત્થિણ્ણસગ્ગેહિ, પિયવુત્તસુસન્ધિભિ.

સબ્બત્થ ભિન્નસગ્ગન્તે-હુપેતં લોકરઞ્જકં;

કબ્બં કપ્પન્તરટ્ઠાયિ, જાયતે સાધ્વલઙ્કતી’’તિ [કાબ્યાદાસ ૧.૧૪ – ૧૯ ગાથા].

તત્થ ઇતિહાસકથુબ્ભૂતન્તિ પુરાવુત્તકથાસન્નિસ્સયં. સન્તસન્નિસ્સયન્તિ ઇતરસોભનાધિકરણગુણરાજચરિતાદિનિસ્સયં વા. ચતુવગ્ગફલાયત્તન્તિ ધમ્માદિચતુવગ્ગફલાયત્તં. ધમ્મો ¶ નામ અબ્ભૂદયનિબ્બાનહેતુકો. અત્થો નામ વિજ્જાભુમ્યાદીનં યથાઞ્ઞાયમજ્જનં, અજ્જિતાનઞ્ચ રક્ખણં. કામો નામ નિરયો વિસયો પયોગો. મોક્ખો નામ સબ્બસંસારદુક્ખનિવત્તિ. ચતુરોદાત્તનાયકન્તિ ઉસ્સાહસત્તિમન્તસત્તિપભૂસત્તિયોગેન ચતુરો કુસલો ચાગાતિસયાદિયોગેન ઉદાત્તો ઉદારો નાયકો વિપક્ખો, પટિપક્ખો ચ યત્થ, તં. મધુ નામ સુરા. વિપ્પલમ્ભો વિરહો. મન્તો નીતિવેદીહિ સહ કારીયનિચ્છયો. દૂતો સન્ધાનપ્પવત્તો પુરિસો. પયાનં સઙ્ગામાદિનિમિત્તગમનં. આજિ સન્ધ્યાભાવે વિગ્ગહો. અસઙ્ખત્તરસભાવનિરન્તરન્તિ અસંખિત્તા બહુત્તા રસા સિઙ્ગારવીરાદયો, ભાવા રતિઉસ્સાહાદયો, તેહિ નિરન્તરં પત્થટં. પિયવુત્તસુસન્ધિભીતિ પિયાનિ સુતિસુભગાનિ વુત્તાનિ ઇન્દવજિરાદીનિ અઞ્ઞમઞ્ઞસમ્બન્ધસંસગ્ગતાય સોભનો સન્ધિ અઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્ગહા યેસં સગ્ગાનં, તેહીતિ.

પુનપિ યથાવુત્તેસુ અઙ્ગેસુ નગરવણ્ણનાદીસુ કિઞ્ચ યથાસમ્ભવં મધુપાનાદિરહિતમ્પિ તઞ્ઞૂનં મનો રઞ્જેતિ ઉપાદિયતેવ સબ્ભીતિ દસ્સેતુમાહ–

‘‘કબ્બં ન દુસ્સતઙ્ગેહિ, ન્યૂનમપ્યત્ર કેહિચિ;

બન્ધઙ્ગસમ્પદા તઞ્ઞૂ, કામમારાધયન્તિ ચે’’તિ [કાબ્યાદાસ ૧.૨૦].

પુનપિ –

‘‘ગુણતો પઠમં વત્વા, નાયકં તેન સત્તુનો;

નિરાકરણમિચ્ચેસ, મગ્ગો પકતિસુન્દરો.

વંસવીરસુતાદીનિ, વણ્ણયિત્વા રિપુસ્સપિ;

તજ્જયા નાયકુક્કંસ-કથનઞ્ચ સુખેતિ નો’’તિ [કાબ્યાદાસ ૧.૨૧ ૨૨ ગાથા] આહુ.

સબ્બમ્પેતં ¶ સદ્ધમ્મામતરસપાનસરસહદયાનં સમ્ફપ્પલાપવિપુલવિસપ્પવેસોપદ્દુતકબ્બનાટકપરમ્મુખાનં સતતચરિતસઞ્ચરિતરતનભાજનાનં સપ્પુરિસાનં કિં હદયખેદોપજનિતપરિસ્સમેનેતિ તદનુરૂપમેવોપદસ્સિતન્તિ.

નાટકં નામ ભરતાદિનાટ્યસત્થે નાનપ્પકારનિરૂપિતરૂપં કપ્પં, તંલક્ખણેકદેસભૂતલક્ખણાનિ પકરણાદીનિ નવ રૂપકાનિ. નાટિકા ચ એત્થેવાવરુમ્ભન્તિ. કબ્બઞ્ચ નાટકઞ્ચ, તેસુ નિક્ખિત્તં ઠપિતં નેત્તઞ્ચ ચિત્તઞ્ચ યેહીતિ વિગ્ગહો. કે તે? કવિનો. તત્થ નિક્ખિત્તનેત્તચિત્તવચનેન સુતસ્સ ચિન્તનઞ્ચ ઊહાપોહમુખેન યથુગ્ગહિતનિયામં, અવિપરીતત્થનિચ્છયનં, નિચ્છિતસ્સ ભાવના, નિરન્તરાભિયોગો ચ દસ્સિતો. કબ્બનાટકવચનેન સુતં, ચિન્તિતં, ભાવિતઞ્ચ દસ્સિતં. સુતે દસ્સિતે તન્નિસ્સયં સુતમયઞાણમ્પિ દસ્સિતમેવ સિયાતિ. ‘‘કબ્બનાટકનિક્ખિત્તનેત્તચિત્તા’’તિ ઇમિના સુતચિન્તાભાવનાનુક્કમેન સમ્પાદિતપઞ્ઞાપાટવાનં કબ્બરચનાય સામત્થિયં દસ્સેતિ. હોતિ હિ તાદિસાનં તંસુતાદિ બન્ધનકારણં. વુત્તઞ્હિ –

‘‘સાભાવિકી ચ પટિભા,

સુતઞ્ચ બહુ નિમ્મલં;

અમન્દો ચાભિયોગોયં,

હેતુ હોતિહ બન્ધને’’તિ [કાબ્યાદાસ ૧.૧૦૩ ગાથા].

યંકિઞ્ચીતિ અત્તનો ચિત્તારુળ્હં યંકિઞ્ચિ બન્ધજાતં. ઇમિના પન અનિયમવચનેન અત્તનો તત્થ આદરાભાવં દીપેતિ. રચયન્તિ કરોન્તિ. એતં તેહિ રચિતં બન્ધજાતં પરં અચ્ચન્તમેવ વિમ્હયકરં ન હોતિ, તાદિસોપાયસમ્પત્તિસમ્પન્નસ્સ ઉપેય્યસમ્પત્તિસબ્ભાવતો અનચ્છરિયમેવાતિ અધિપ્પાયો. તત્થ તેસુ કબ્બનાટકેસુ રચનાવિસેસએકન્તોપાયભૂતેસુ અવિહિતાદરાઅપિ સુતાદિવસેન અકતાદરાપિ ¶ યે સપ્પુરિસા પઞ્ઞવન્તો યેન બન્ધવિસેસેન વિઞ્ઞૂ ગુણદોસવિદુનો સત્થઞ્ઞુનો પણ્ડિતજને તોસેન્તિ પીણેન્તિ. તોસેન્તિયેવ હિ તે તાદિસે સાભાવિકિપટિભાવિરહેપિ એતાદિસેસુ અત્થેસુ સુતચિન્તાભાવનાવસેન વાયમન્તા. વુત્તઞ્હિ –

‘‘ન વિજ્જતી યજ્જપિ પુબ્બવાસના-

ગુણાનુબન્ધિ પટિભાનમબ્ભુતં;

સુતેન વાચુ’સ્સહનેનુપાસિતા,

ધુવં કરોત્યેવ કમપ્યનુગ્ગહ’’ન્તિ [કાબ્યાદાસ ૧.૧૦૪ ગાથા].

પટિભાવન્તો હેય્યોપાદેય્યપરિચ્છેદલક્ખણપઞ્ઞાય પઞ્ઞવન્તો નામ, તેયેવ સપ્પુરિસા. સવિમ્હયો ‘‘કીદિસાયં, તાદિસોપાયન્તરરહિતાનમ્પિ એતાદિસો બન્ધો સિયા’’તિ વિમ્હયેન સહ વત્તમાનોપિ. સોવ બન્ધો તમેવ બન્ધનં તાદિસોપાયસમ્પત્તિવિરહેનોપેય્યસમ્પત્તિયા સબ્ભાવતો, નાઞ્ઞોતિ.

૬-૭. ઇદાનિ કબ્બનાટકેસુ અપરિચિતાનમમ્હાકં ગન્થરચનાસભાવાવબોધોવ કુતોતિ ઓસક્કન્તે ‘‘કબ્બનાટકા’’દિગાથાદ્વયેન સમુસ્સાહેતિ. કબ્બનાટકનિક્ખિત્તનેત્તચિત્તા કબ્બનાટકેસુ સુતાનુલોકનચિન્તાભાવનાવસેન ઠપિતનેત્તચિત્તા કવિજ્જના કબ્બકારકા યં કિઞ્ચિ અત્તનો અભિમતં રચયન્તિ કરોન્તિ, એતં બન્ધનં પરં અતિસયેન ન વિમ્હયકરં અચ્છરિયકરં ન હોતિ, નિરન્તરાભિયોગતો સિદ્ધોપાયમૂલપઞ્ઞાસમ્પદાય ઉપેય્યભૂતગન્થસઙ્ખરણં ભવત્યેવાતિ અધિપ્પાયો. કવિનો ઇદં કબ્બન્તિ ચ, નટકસ્સ ઇદં નાટકં, નચ્ચગીતાદિ. ઇધ પન તપ્પટિપાદકકથાપકાસકગન્થો નાટકં નામ. કબ્બઞ્ચ નાટકઞ્ચાતિ ચ, કબ્બનાટકેસુ નિક્ખિત્તં નેત્તચિત્તં યેહીતિ ચ ¶ વિગ્ગહો. યે જના તત્થ તેસુ કબ્બનાટકેસુ અવિહિતાદરાપિ સવનધારણાદિવસેન અકતસમ્ભમા એવ વિઞ્ઞૂ યેન ગન્થરચનાવિસેસેન તોસેન્તિ પીણેન્તિ, તેયેવ પટિભાવન્તો પટિભાનસઙ્ખાતપઞ્ઞવન્તો ભવન્તિ. સોવ બન્ધો સવિમ્હયો અઞ્ઞેસં ઉપ્પજ્જમાનવિમ્હયેન સહિતો. પટિભા એતેસં અત્થીતિ ચ, સહ વિમ્હયેન વત્તતીતિ ચ, અવિહિતો આદરો યેહીતિ ચ વિગ્ગહો. બાહિરસત્થાભિયોગાભાવેપિ પુબ્બવાસનાભાવેપિ ઇહ નિરન્તરાભિયોગં કરોન્તો તાદિસસામત્થિયં સાધેતીતિ વુત્તં હોતિ. વુત્તઞ્હિ –

‘‘ન વિજ્જતી યજ્જપિ પુબ્બવાસના-

ગુણાનુબન્ધિ પટિભાનમબ્ભુતં;

સુતેન વાચુ’સ્સહનેનુપાસિતા,

ધુવં કરોત્યેવ કમપ્યનુગ્ગહ’’ન્તિ [કાબ્યાદાસ ૧.૧૦૪ ગાથા].

તસ્સત્થો – યદિ પુબ્બવાસનાગુણાનુબન્ધી અતીતજાતિયા પરિચયવાસનાગુણસ્સ અનુબલપ્પદાનવસેન અનુબન્ધો યસ્સત્થિ, તાદિસં અબ્ભુતં પટિભાનં ન વિજ્જતિપિ, તથાપિ સુતેન સવનેન ઉસ્સહનેન પગુણકરણાદિવાચુસ્સહનેન વા ઉપાસિતા કતગુરુપાસના વાચા કમપિ અનુગ્ગહં કિઞ્ચિપિ પઞ્ઞાપાટવં ધુવં એકન્તેન કરોતિ એવાતિ.

એત્થ કબ્બં નામ મુત્તકકુલકાદિવાક્યવસેન ચ અવયવસભાવેહિ તેસંયેવ અન્તરવાક્યાવયવસમૂહેહિ પરિપુણ્ણં વુત્તવિસેસેહિ પભેદગતં કેવલં પજ્જમયં વા ગજ્જમયં વા ચમ્પૂતિખ્યાતપજ્જગજ્જમયં વાતિ મહાવાક્યસભાવેન ચ તિટ્ઠતિ. નાટકં નામ ભરતાદિનટસત્થગતનાનપ્પકારદસ્સિતસભાવં. કબ્બઞ્ચ ઇધેવ દસ્સિતલક્ખણતો એકદેસયુત્તપ્પકરણાદિનવરૂપકાનિ ચ નાટિકા ચ ભવન્તિ. કબ્બલક્ખણં પન એવં દટ્ઠબ્બં–

‘‘સગ્ગબન્ધો ¶ મહાકબ્બ-મુચ્ચતે ત્વસ્સ લક્ખણં;

પણામો વત્થુનિદ્દેસો, આસીસાપિ ચ તમ્મુખં.

ઇતિહાસકથુબ્ભૂતં, સન્તસન્નિસ્સયમ્પિ વા;

ચતુવગ્ગફલાયત્તં, ચતુરોદાત્તનાયકં.

પુરણ્ણવુતુસેલિન્દુ-સવિતૂદયવણ્ણનં;

ઉય્યાનસલિલક્કીળા, મધુપાનરતુસ્સવં.

વિપ્પલમ્ભવિવાહેહિ, કુમારોદયવડ્ઢિહિ;

મન્તદૂતપ્પયાનાજિ-નાયકાભ્યૂદયેહિપિ.

અલઙ્કતમસંખિત્ત-રસભાવનિરન્તરં;

નાતિવિત્થિણ્ણસગ્ગેહિ, પિયવુત્તસુસન્ધિભિ.

સબ્બત્થ ભિન્નસગ્ગન્તે-હુપેતં લોકરઞ્જકં;

કબ્બં કપ્પન્તરટ્ઠાયિ, જાયતે સાધ્વલઙ્કતી’’તિ [કાબ્યાદાસ ૧.૧૪ – ૧૯ ગાથા].

તસ્સત્થો – સગ્ગબન્ધો સગ્ગસઙ્ખાતેહિ પરિચ્છેદવિસેસેહિ બન્ધો ‘‘મહાકબ્બ’’ન્તિ ઉચ્ચતે. અસ્સ લક્ખણં તુ વુચ્ચતેતિ સમ્બન્ધો કાકક્ખિગોળકનયેન તમ્મુખં તસ્સ કબ્બસ્સ આદિ પન પણામો દેવતાનમસ્સનં વા, વત્થુનિદ્દેસો –

‘‘અસ્ત્યુત્તરસ્યાં દિગિ દેવતાત્મ,

હિમાલયો નામ નગાધિરાજ?;

પૂવાપરેઙ વારિનિધી વિગાહ્ય,

સ્થિત? પથિઝા ઇવ માનદણ્ડ?’’ [કુમારસમ્ભવ ૧.૧.].

ઇચ્ચાદિબન્ધસમ્બન્ધિનો કસ્સચિ વત્થુનો દસ્સનં, આસીસાપિ ‘‘મય્હં પીણયતં મન’’ મિચ્ચાદિઇટ્ઠાસીસનં વા ભવતિ.

ઇતિહાસકથુબ્ભૂતં પુરાવુત્તકથાસન્નિસ્સયં વા સન્તસન્નિસ્સયમ્પિ સોભનાનમ્પિ રાજચરિયાદિનિસ્સયં વા ચતુવગ્ગફલાયત્તં ¶ લોકિયલોકુત્તરસુખકારણં ધમ્મો, વિજ્જાભૂમિઆદીનં સઞ્ચયો, સઞ્ચિતાનં રક્ખા ચ અત્થો, અપાયસંવત્તનિકપઞ્ચકામગુણસઙ્ખાતો કામો, સબ્બદુક્ખા નિવત્તિહેતુ મોક્ખો ચાતિ ચતુવગ્ગફલાધીનં ચતુરોદાત્તનાયકં ઉસ્સાહસત્તિમન્તસત્તિપભૂસત્તિયોગતો ચતુરો દક્ખો ચાગાતિસયાદિયોગેન ઉદાત્તો ઉળારો સપક્ખો, વિપક્ખો વા નાયકો યત્થ, તં યથાવુત્તં પુરણ્ણવુતુસેલિન્દુ-સવિતૂદયવણ્ણનં પુરં નગરં, અણ્ણવં સાગરં, ઉતુ હેમન્તવસન્તાદિઉતુ, સેલં પબ્બતો, ઇન્દુસવિતૂદયો ચન્દસૂરિયાનં ઉદયો ચાતિ ઇમેસં વણ્ણનં યત્થ, તં. સવિતાતિ એત્થ તુપચ્ચયન્તો. ઉય્યાનસલિલક્કીળામધુપાનરતુસ્સવં ઉય્યાનકીળાસુરાપાનરતિકીળાસઙ્ખાતો ઉસ્સવો યત્થ, તં વિપ્પલમ્ભવિવાહેહિ દારાવિયોગદારપરિગ્ગહેહિ ચ કુમારોદયવડ્ઢિહિ કુમારુપ્પત્તિકુમારવડ્ઢીહિ ચ મન્તદૂતપ્પયાનાજિનાયકાભ્યૂદયેહિ નીતિજાનનપઞ્ઞા મન્તો, સન્ધાનકારકો દૂતો, યુદ્ધાભિગમનં પયાનં, યુદ્ધસઙ્ખાતો આજિ, સપક્ખનાયકસ્સ અભિવડ્ઢિસઙ્ખાતો અભ્યૂદયો ચાતિ ઇમેહિ અલઙ્કતં સજ્જિતં અસંખિત્ત…પે… ન્તરં અસંખિત્તા વિત્થારા રસા સિઙ્ગારાદયો અટ્ઠ ભાવા રતિઉસ્સાહાદયો ચાતિ ઇમેહિ નિરન્તરં વિત્થિણ્ણં પિયવુત્તસુસન્ધિભિ સુતિસુભગેહિ ઇન્દવજિરાદીહિ વુત્તેહિ પુબ્બાપરસમ્બન્ધપરિચ્છેદતાય સોભના સન્ધિ યેસં સગ્ગાનં, તેહિ સબ્બત્થ સબ્બસ્મિં પરિચ્છેદે ભિન્નસગ્ગન્તેહિ ભિન્નસગ્ગા પરિયોસાના યેસં, તેહિ નાતિવિત્થિણ્ણસગ્ગેહિ નાતિવિત્થારસગ્ગસઙ્ખાતેહિ પરિચ્છેદેહિ ઉપેતં યુત્તં સાધ્વલઙ્કતિ સોભનાલઙ્કારવન્તં કબ્બં લોકરઞ્જકં તં સમાનં કપ્પન્તરટ્ઠાયિ કપ્પનિરન્તરટ્ઠાયિ કપ્પન્તરે ઠાયિ વા જાયતે. એત્થ મધુપાનાદિરહિતપુરવણ્ણનાદયોપિ તઞ્ઞૂનં ચિત્તં આરાધેતિ ચે, તંપ્યદુટ્ઠં. વુત્તઞ્હિ –

‘‘કબ્બં ¶ ન દુસ્સતઙ્ગેહિ, ન્યૂનમપ્યત્ર કેહિચિ;

બન્ધઙ્ગસમ્પદા તઞ્ઞૂ, કામમારાધયન્તિ ચે’’તિ.

તસ્સત્થો – અત્ર ઇમેસુ કબ્બઙ્ગેસુ મજ્ઝે કેહિચિ અઙ્ગેહિ કેહિચિ અવયવેહિ ન્યૂનમપિ ઊનમપિ, નિસદ્દોત્રતબ્ભાવે. કબ્બં ન દુસ્સતિ, તં પન અદુસ્સનં બન્ધઙ્ગસમ્પદા રચિતપુરવણ્ણનાદિઅઙ્ગસમ્પદા તઞ્ઞૂ કબ્બઞ્ઞૂ જને કામં ઇચ્છાનુરૂપં ચે આરાધયન્તિ, એવં સન્તે ભવતિ. પુનપિ નાયકવણ્ણનાસુ સપક્ખનાયકં વણ્ણેત્વા તેન નિરાકરણભાવમ્પિ. નો ચે, પચ્ચત્થિકં વણ્ણેત્વા અત્તનો નાયકેન તસ્સાભિભવનમ્પિ વણ્ણેતું વટ્ટતિ. વુત્તઞ્હિ –

‘‘ગુણતો પઠમં વત્વા, નાયકં તેન સત્તુનો;

નિરાકરણમિચ્ચેસ, મગ્ગો પકતિસુન્દરો.

વંસવીરસુતાદીનિ, વણ્ણયિત્વા રિપુસ્સપિ;

તજ્જયા નાયકુક્કંસ-કથનઞ્ચ સુખેતિ નો’’તિ.

૮.

બન્ધો ચ નામ સદ્દત્થા, સહિતા દોસવજ્જિતા;

પજ્જગજ્જવિમિસ્સાનં, ભેદેના’યં તિધા ભવે.

૮. એવમેતેહિ સોતુજનસમુસ્સાહનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ કત્તુમિચ્છિતબન્ધોતિ વુત્તં બન્ધસ્સ લક્ખણં કત્તુમારભતે ‘‘બન્ધો ચા’’તિઆદિ. દોસવજ્જિતા દોસેહિ સદ્દનિસ્સિતેહિ, અત્થનિસ્સિતેહિ ચ વિરોધેહિ વજ્જિતા પરિચ્ચત્તા, તે વા વજ્જિતા યેહિ, સદ્દત્થા સહિતા એકીભૂતા. વુત્તલક્ખણા યેહિ તે પુબ્બાચરિયેહિ સહિતા વુચ્ચન્તિ. સહિતાનં ભાવો સહદયહિલાદકારણં સાધ્યં સાહિચ્ચં. ઇતિ દોસવજ્જિતે સહિતે સદ્દત્થે પસિદ્ધભાવેન અનુવદિત્વા બન્ધો નામ સભાવવુત્તિવઙ્કવુત્તિઅલઙ્કારવુત્તિવસેન તિવિધોપીતિ અપ્પસિદ્ધં બન્ધસરીરં વિધીયતે યથા ‘‘યો કુણ્ડલી, સો દેવદત્તો’’તિ. ચસદ્દોવત્તબ્બન્તરસ્સ સમુચ્ચયો, કિઞ્ચીતિ અત્થો.

તત્થ ¶ જાતિગુણક્રિયાદબ્બલક્ખણો સદ્દાનમત્થો મુખ્યો ચતુબ્બિધો હોતિ. મુખ્યસ્સત્થસ્સ ચતુબ્બિધત્તા તિવિધેસુ સદ્દેસુ તબ્બાચકો ચતુબ્બિધો હોતિ જાતિસદ્દો ગુણસદ્દો ક્રિયાસદ્દો દબ્બસદ્દોતિ. તિવિધો હિ સદ્દો વાચકો લક્ખણિકો બ્યઞ્જકોતિ બ્યાપારભેદેન. બ્યાપારો ચ નામ સદ્દસ્સ’ત્થપ્પતીતિકારિત્તમેવ. સો હિ તિવિધો મુખ્યો લક્ખણો બ્યઞ્જનસભાવો ચેતિ. તત્થ જાત્યાદિનિરન્તરત્થવિસયો સદ્દબ્યાપારો મુખ્યો. સોયેવ અભિધાતિ ઉચ્ચતે. તંબ્યાપારવા અબ્યવહિતજાત્યાદિસકેહિ તમત્થં મુખ્યભાવેન યો વદતિ ગોઆદિકો, સો વાચકો. સદ્દન્તરત્થવિસયનિદ્દિટ્ઠો સદ્દબ્યાપારો લક્ખણો. સા દુવિધા સુદ્ધા, ઉપચારમિસ્સા ચેતિ. તત્થ સુદ્ધા યથા ‘‘ગો મુચ્ચતુ, મઞ્ચા ઉગ્ઘોસેન્તિ, ગઙ્ગાયં ઘોસો’’તિ. એત્થ ગોસદ્દેન વિસેસનં ગોત્તસામઞ્ઞમેવોચ્ચતે, ન તુ ગોબ્યત્તિ. વુત્તઞ્હિ –

‘‘વિસેસ્યંનાભિધા ગચ્છે, ખીણસત્તિ વિસેસને’’તિ [કાબ્યપ્પકાસે દુતિયઉલ્લાસે આગતન્યાયો’યં].

સામઞ્ઞસ્સ બ્યાપકત્તા, અસરીરત્તા ચ. તત્થ બન્ધનમોચનાનિ ન સમ્ભવન્તીતિ અત્તનો નિસ્સયભૂતા ગોબ્યત્તિ આકડ્ઢીયતે, તથા મઞ્ચાનમુગ્ઘોસનં ન સમ્ભવતીતિ અત્તનો ઉગ્ઘોસનક્રિયાસિદ્ધ્યત્થં મઞ્ચસમઙ્ગિનો પુરિસા આકડ્ઢીયન્તિ. તથા ગઙ્ગાસદ્દવાચ્ચસ્સ જલપ્પવાહસ્સ ઘોસપ્પત્યાકરતા ન સમ્ભવતીતિ ગઙ્ગાસદ્દો અત્તનોભિધેય્યસ્સોદકપ્પવાહસ્સ નિકટં તટં લક્ખેતિ. ઉપચારસ્સાનેકપ્પકારત્તા ઉપચારમિસ્સા લક્ખણાપ્યનેકધા સિયા. યથા કત્થચિ કારણે કારીયમુપચરિયતે, યથા ‘‘આયુ ઘત’’ન્તિ. કત્થચિ કારણકારિયાનમભેદો યથા ‘‘આયુયેવેદ’’ન્તિ. કત્થચિ ¶ ઉપમાને ઉપમેય્યમુપચરીયતે, યથા ‘‘ગો બાહિકો’’તિ. કત્થચિ અભેદો તેસં, યથા ‘‘ગોયેવાય’’ન્તિ. કત્થચિ તદાધારતાય [તદત્થતાય (ક.)] તંબ્યપદેસો, યથા ‘‘પદીપટ્ઠા કપલ્લિકા પદીપો’’તિ. કત્થચિ તંકમ્મસમ્બન્ધા તંબ્યપદેસો, યથા ‘‘અવડ્ઢકીપિ વડ્ઢકી અય’’ન્તિ. કત્થચિ સંસામિસમ્બન્ધા, યથા ‘‘રાજસમ્બન્ધી પુરિસો રાજાય’’ન્તિ. કત્થચિ અવયવે સમુદાયબ્યપદેસો, યથા ‘‘પટેકદેસે પટસદ્દો’’ ઇચ્ચાદિ.

લક્ખણાય નિસ્સયો સદ્દો લક્ખણિકો. બ્યઞ્જનસભાવો પન પરપરિયાયો સદ્દસ્સ તતિયો બ્યાપારો. તસ્સ નિસ્સયો સદ્દો બ્યઞ્જનકો. ઇચ્ચેતં તિણ્ણં સદ્દાનં વસેન અત્થોપિ તિવિધો હોતિ વાચ્ચો લક્ખણિયો બ્યઙ્ગ્યોતિ. તત્થ બ્યઙ્ગ્યોયેવત્થો બન્ધસત્થા વુચ્ચતે. તેનેવ પધાનબ્યઙ્ગ્યો બન્ધો ઉત્તમો, અપધાનબ્યઙ્ગ્યો મજ્ઝિમો, અબ્યઙ્ગ્યો અધમો, બ્યઙ્ગ્યેન વિના બન્ધો નિજ્જીવો સિયાતિ પુબ્બાચરિયાનં પવત્તિ, સભાવવુત્તિ બન્ધોપિ તુ નિજ્જીવોતિ નાસઙ્કનીયો. યસ્મા કવીનં લોકવોહારકોસલ્લં સભાવવુત્તિયેવ ગમેતિ. યો હિ સકલલોકટ્ઠિતિં ન જાનાતિ, સો કવિયેવ ન હોતીતિ.

અથેત્થ તિવિધમ્પિ અત્થં તાદિસજનાવબોધત્થં સમુદાહરિસ્સામ ‘‘મુનિન્દવદનમ્ભોજે’’ત્યાદિ. એત્થ વાણીસદ્દસ્સ સદ્ધમ્મસઙ્ખાતો અત્થો વાચ્ચત્થો. વાણી નામ ચેતના, તસ્સં યાવ દેવતત્થં નારોપ્યતે, તાવ તપ્પતી અત્તનો મનોસમ્પીણનઆસીસના ન સંગચ્છતીતિ વાક્યસામત્થિયાયેવ વાણિયં સાયમોચિત્યભેદેન દેવતાસદ્દસ્સ આરોપિતોત્થો લક્ખણિયો. તથા વદનસદ્દસ્સાપિ મુખં વાચ્ચત્થો. અમ્ભોજસદ્દસ્સ સમારોપિતોત્થો લક્ખણિયો. મનોસમ્પીણનસ્સ તુ અઞ્ઞથા અનુપપત્તિયા પસ્સદ્ધ્યાદિક્કમેન યથાભૂતાવબોધસમ્ભવા અનાયાસેન ¶ વિચિત્તાનેકસદ્દત્થપટિભાનેન ગન્થપરિસમત્તિસઙ્ખાતા યથિચ્છિતત્થનિપ્ફત્તિ હોતેવ, અયં બ્યઙ્ગ્યત્થો. તબ્બાચકા સદ્દા વાચકલક્ખણિકબ્યઞ્જકા હોન્તીતિ એવં સબ્બત્થ સદ્દત્થવિચારો ગન્તબ્બો.

તમેવં યથાવુત્તબન્ધસરીરં કતિવિધમિચ્ચાહ ‘‘પજ્જે’’ચ્ચાદિ. અયં યથાવુત્તો બન્ધો બન્ધસરીરં તિધા ભવે તિપ્પકારેન સિયા, નાધિકં નાપ્યૂનં. કથં? પજ્જગજ્જવિમિસ્સાનં ભેદેન પજ્જસભાવાદીનં વિસેસેન તિધા ભવેતિ પકતં. તત્થ પજ્જં નામ અમ્હેહિયેવ વિરચિતવુત્તોદયાખ્યે છન્દસિ નિરૂપિતા વુત્તજાતિપ્પભેદા ચતુપ્પદિકત્થા નિરૂપિતો મુત્તકાદિપિ વુત્તજાતિપ્પકારોયેવ. તેનેવેત્થ તેસમદસ્સનં. તેસુ એકગાથા નિટ્ઠિતત્થા સપ્પધાના ગાથન્તરાનિરપેક્ખા મુત્તકં, એકક્રિયાદાનેન અઞ્ઞમઞ્ઞસાપેક્ખા નિટ્ઠિતત્થા પચ્ચેકં અનિટ્ઠિતત્થા ગાથા કુલકં, નાનાભિત્તિયો ભિન્નકિરિયો સપ્પધાના ગાથા કોસો વિય ઠપિતા કોસો, એકભિત્તિપદોસાદિકં વણ્ણેતું સમુદાયેન પવત્તા ભિન્નક્રિયા ગાથા સઙ્ઘાતો, સોપિ ચતુબ્બિધો પજ્જપ્પકારો યથાવુત્તસગ્ગબન્ધોવાતિ વિઞ્ઞાતબ્બં. ગજ્જં નામ પાદસન્નિટ્ઠાનરહિતો સ્યાદ્યન્તત્યાદ્યન્તપ્પબન્ધો. તસ્સ તુ દ્વે પકારા આખ્યાયિકા, કથાતિ. વિમિસ્સં પજ્જગજ્જમયં નાટકપ્પકરણાદિ, ચમ્પૂ જાતકમાલાદિકા ચ.

૮. ઇદાનિ સઞ્જાનનાભિલાસીનં અલઙ્કારનિસ્સિતં બન્ધસરીરં, સોવ બન્ધોતિ અધિકતં, ‘‘યો કુણ્ડલી, સો દેવદત્તો’’તિ પસિદ્ધકુણ્ડલિત્તાનુવાદેન અપ્પસિદ્ધસ્સ દેવદત્તત્તવિધાનં વિય દસ્સેન્તો ‘‘બન્ધો’’ચ્ચાદિમાહ. તત્થ બન્ધો નામ ચ બન્ધનં પન. દોસવજ્જિતા સદ્દત્થનિસ્સિતદોસેહિ પરિચ્ચત્તા, તે વા વજ્જિતા એતેહિ તાદિસા. સહિતા અઞ્ઞમઞ્ઞાનુરૂપત્થેન સહભાવં ગતા. સદ્દત્થા સદ્દો, ¶ અત્થો ચ. એવંપકારેહિ તુ ઈદિસસદ્દત્થાનં વિઞ્ઞૂનં તુટ્ઠિજનકઅઞ્ઞમઞ્ઞાનુરૂપગુણસહિતાનં ભાવોતિ વચનત્થેન ‘‘સાહિચ્ચ’’મિતિ વદન્તિ. સદ્દત્થાતિ એત્થ સદ્દત્થાનં કિં નાનાકરણન્તિ? સદ્દો પન અત્થપ્પતીતિયં અત્તનો મુખ્યબ્યાપારં લક્ખણબ્યાપારં બ્યઞ્જનસભાવબ્યાપારઞ્ચેતિ તિવિધં બ્યાપારભેદેન. કમતો વાચકો લક્ખણિકો બ્યઞ્જનકો ચેતિ તિવિધો. તથા અત્થોપિ વાચ્ચો લક્ખણિયો બ્યઙ્ગ્યો ચેભિ તિવિધો. અત્ર તુ વાચકો સદ્દો અત્તના દીપેતબ્બમુખ્યત્થસ્સ જાતિગુણક્રિયાદબ્બભેદેન ચતુબ્બિધત્તા સયમ્પિ જાતિગુણક્રિયાદબ્બસદ્દવસેન ચતુબ્બિધો. વાચકસદ્દસ્સ મુખ્યબ્યાપારો ‘‘અભિધા’’તિ ચ વોહરીયતિ. સો મુખ્યબ્યાપારો જાત્યાદીહિ અબ્યવહિતત્થેવ વત્તતે. તથા હિ ‘‘ગો નીલં પાચકો વિસાણિ’’ચ્ચાદો ગોઆદિસદ્દાનં મુખ્યબ્યાપારો ગોપિણ્ડનીલપટપાચકકત્તુસિઙ્ગીતિ દબ્બાનં વિસેસનભૂતજાતિગુણક્રિયાદબ્બેસ્વેવ પવત્તતિ, ન પન જાત્યાદીનં નિસ્સયભૂતગોપિણ્ડાદીસૂતિ. વુત્તં હિ–

‘‘વિસેસ્યં નાભિધા ગચ્છે, ખીણસત્તિ વિસેસને’’તિ [કાબ્યપ્પકાસે દુતિયઉલ્લાસે આગતન્યાયો’યં].

તસ્સત્થો – વિસેસને વિસેસનભૂતજાત્યાદિમ્હિ ખીણસત્તિ ખીણબ્યાપારવતી અભિધા મુખ્યબ્યાપારોવ વિસેસ્યં દબ્બં ન ગચ્છે ન પાપુણાતીતિ.

જાત્યાદીનં નિસ્સયગોપિણ્ડાદિકં અભિધા ન વદતિ ચે, એવઞ્ચ સતિ ‘‘ગો ગચ્છતિ, નીલં નિવાસેતિ, પાચકો આગચ્છતિ, સિઙ્ગી ધાવતિ’’ચ્ચાદીસુ જાત્યાદિવિસિટ્ઠગોપિણ્ડાદીનં ગોઆદિસદ્દસ્સ કથં વાચકત્તં યુજ્જતીતિ? દબ્બાધીનજાતિગુણાદીસુ વુત્તેસુ તબ્બિસિટ્ઠસ્સ દબ્બસ્સ પરિયાયતો વાચકત્તા. નિપ્પરિયાયતો પન સુદ્ધલક્ખણબ્યાપારસ્સેવ વિસયો. લક્ખણબ્યાપારોપિ સુદ્ધો ઉપચારમિસ્સોતિ દુવિધો. ¶ તત્થ સુદ્ધો લક્ખણબ્યાપારો જાત્યાદિવજ્જિતત્થવિસયો. તથા હિ ‘‘ગો ગચ્છતિ, નીલં નિવાસેતિ, પાચકો આગચ્છતિ, સિઙ્ગી ધાવતિ, મઞ્ચા ઉગ્ઘોસેન્તિ, ગઙ્ગાયં ઘોસો’’ત્યાદીસુ જાતિગુણક્રિયાસિઙ્ગદબ્બમઞ્ચગઙ્ગાદીનં ગમનાદીહિ યોગાસમ્ભવતો જાતિગુણાદયો અતિક્કમ્મ યથાક્કમં ગમનનિવાસનઆગમનધાવનઉગ્ઘોસનઘોસાદીનં નિસ્સયભૂતગોપિણ્ડાદયો પરામસતિ.

મિસ્સો તુ ઉપચારભેદેન બહુવિધો. તથા હિ કત્થચિ કારણે કારિયમુપચરીયતે, યથા ‘‘આયુઘત’’ન્તિ, એત્થ આયુવડ્ઢનકારણભૂતે ઘતે કારિયભૂતઆયુનો વોહારો આરોપિતો હોતિ. ઉપરિપિ ઉપચારો યથાયોગં યોજેતબ્બો. અતંસભાવે હિ તંસભાવારોપનં ઉપચારો. કત્થચિ કારણકારિયાનમભેદો, યથા ‘‘આયુયેવ ઘત’’ન્તિ. કત્થચિ ઉપમેય્યઉપમાનોપચારો, યથા ‘‘ગો બાહિકો’’તિ. કત્થચિ ઉપમાનઉપમેય્યાનમભેદો, યથા ‘‘ગોયેવાયં બાહિકો’’તિ. કત્થચિ તદાધારતાય તદૂપચારો, યથા ‘‘પદીપટ્ઠા કપલ્લિકા પદીપો’’તિ. કત્થચિ ક્રિયાસમ્બન્ધેન તંબ્યપદેસો, યથા ‘‘અવડ્ઢકીપિ વડ્ઢકી અય’’ન્તિ. કત્થચિ સંસામિસમ્બન્ધેન તંબ્યપદેસો, યથા ‘‘રાજવલ્લભોપિ રાજા અય’’ન્તિ. કત્થચિ અવયવે સમુદાયબ્યપદેસો, યથા ‘‘પટો દડ્ઢો’’તિ. ઇમિના મુખેન ઉપચારભેદો દટ્ઠબ્બો. બ્યઞ્જનસભાવબ્યાપારો એવ ‘‘ધન’’ન્તિ ચ વુચ્ચતિ, તસ્સ તતિયબ્યાપારસ્સ વિસયો તાદિસવાક્યમેવ વાતિ દટ્ઠબ્બો.

એત્થ બ્યઙ્ગ્યત્થં બન્ધસ્સ જીવિતમિતિ ચ, બ્યઙ્ગ્યત્થપધાનં બન્ધમુત્તમન્તિ ચ, બ્યઙ્ગ્યત્થપધાનરહિતં મજ્ઝિમન્તિ ચ, અબ્યઙ્ગ્યબન્ધં અધમમિતિ ચ વદન્તિ. હોન્તિ ચેત્થ –

અત્થપ્પતીતિયં સદ્દ-બ્યાપારો તિવિધો ભવે;

મુખ્યો લક્ખણબ્યઞ્જન-સભાવો ચાતિ એત્થ તુ.

અભિધાપરપરિયાયો, ¶ બ્યાપારો પઠમો ભવે;

ધનન્તાપરપરિયાયો, બ્યાપારો તતિયો પુન.

મુખ્યો નિરન્તરત્થેસુ, લક્ખણા તુ તિરોહિતે;

અત્થે’તરો તુ વાક્યસ્સ, અત્થેયેવ પવત્તતિ.

બ્યાપારસ્સ પભેદેન, તિધા સદ્દોપિ વાચકો;

લક્ખણિકો બ્યઞ્જકોતિ, તદત્થોપિ તિધા મતો.

વાચ્ચો લક્ખણિયો બ્યઙ્ગ્યો-ચ્ચેવં સદ્દેસુ વાચકો;

જાતિગુણક્રિયાદબ્બ-ભેદેન સો ચતુબ્બિધો.

વાચ્ચત્થસ્સ ચતુદ્ધાવ, ભિન્નત્તા જાતિઆદિતો;

જાત્યાદીનં પભેદેન, તથા લક્ખણિકો મતો.

ઉપચારબહુત્તેન, ભેદે સતિપિ તસ્સ તુ;

બ્યઞ્જકો તુ અનઞ્ઞત્તા, વિસું તેહિ ન વુચ્ચતીતિ.

લક્ખણતો એવં વેદિતબ્બં – ‘‘મુનિન્દવદનમ્ભોજે’’ ત્યાદિગાથાયં વદનસદ્દસ્સ મુખત્થો વાચ્ચત્થો, આરોપિતઅમ્ભોજત્થો લક્ખણિયત્થો. અમ્ભોજસદ્દસ્સ પદુમત્થો વાચ્ચત્થો, ઉપચરિતમુખત્થો લક્ખણિયત્થો. વાણિસદ્દસ્સ સદ્ધમ્મસઙ્ખાતો અત્થો વાચ્ચત્થો, આરોપિતદેવતાઅત્થો લક્ખણિયત્થો. એત્થ આસીસના નામ યથાવુત્તનયેન પુઞ્ઞાતિસયતા, તતો ઇધ અભિમતત્થબાધકાકુસલનિવારણઞ્ચ કુસલાનમનુબલપ્પદાનઞ્ચ તતો કાયચિત્તપીળાવિગમો ચ તતો સુખપ્પટિલાભો ચ તતો ચિત્તસમાધાનઞ્ચ તતોયેવ અનેકવિધત્થાવબોધો ચ તતો અભિમતગન્થપરિસમત્તિ ચ ભવતીત્યયં વાક્યસામત્થિયતો લદ્ધત્થો બ્યઙ્ગ્યત્તો. તંતંઅત્થપ્પકાસકા સદ્દા વાચકલક્ખણિકબ્યઞ્જનકા નામ ભવન્તિ. એવં સદ્દસદ્દત્થવિચારો વેદિતબ્બો.

ઇદાનિ ¶ પકાસિતબન્ધસ્સ ભેદં વદતિ ‘‘પજ્જા’’દિના. અયં વુત્તલક્ખણો બન્ધો પજ્જગજ્જવિમિસ્સાનં ભેદેન ગાથાચુણ્ણિયતદુભયમિસ્સાનં વસેન તિધા ભવે. સદ્દો ચ અત્થો ચેતિ ચ, સહભાવં ઇતા પત્તાતિ ચ, દોસેહિ વજ્જિતા, દોસે વા વજ્જિતા યેહીતિ ચ, પજ્જઞ્ચ ગજ્જઞ્ચ વિમિસ્સઞ્ચેતિ ચ વિગ્ગહો. ઇહ પજ્જં નામ મુત્તકકુલકકોસકસઙ્ઘાતવસેન ચતુપ્પભેદં છન્દસિ નિદ્દિટ્ઠવુત્તવિસેસવિરચિતં ચતુપ્પદિકગાથાબન્ધં. તત્થ મુત્તકં નામ નિટ્ઠિતત્થા સપ્પધાના એકા ગાથા, કુલકં નામ પચ્ચેકમનિટ્ઠિતત્થા અઞ્ઞમઞ્ઞસાપેક્ખા એકક્રિયાદ્વારિકા નાનાગાથા, કોસકો નામ નાનાવિધવણ્ણનાભૂમિકા ભિન્નક્રિયાદ્વારપ્પવત્તા સપ્પધાના ગાથારાસિ, સઙ્ઘાતો નામ સઞ્ચ્યાકાલાદિએકવણ્ણનાભૂમિનિસ્સિતા ભિન્નક્રિયાસમુદાયેન પવત્તા ગાથા. ગજ્જં નામ અનિયતપદો આખ્યાયિકાકથાવસેન દ્વિપ્પભેદો સ્યાદ્યન્તત્યાદ્યન્તો વચનપ્પબન્ધો. મિસ્સો પન ઇમેહિ દ્વીહિ સંમિસ્સો નાટકપકરણાદિ ચ જાતકમાલાદિચમ્પૂ ચ.

૯.

નિબન્ધો ચા’નિબન્ધો ચ, પુન દ્વિધા નિરુપ્પતે;

તં તુ પાપેન્ત્ય’લઙ્કારા, વિન્દનીયતરત્તનં.

૯. એવં તિપ્પકારં બન્ધસરીરં વત્વા ઇદાનિ અઞ્ઞથાપિ દસ્સેતુમાહ ‘‘નિબન્ધોચા’નિબન્ધો ચ, પુન દ્વિધા નિરુપ્પતે’’ ઇતિ. પુન ભિય્યો યથાવુત્તો પજ્જમયબન્ધો દ્વિધા દ્વિપ્પકારેન નિરુપ્પતે નિચ્છીયતે. કથં? નિબન્ધો ચ તદેકદેસભૂતેહિ મુત્તકાદીહિ ચતૂહિ સગ્ગબન્ધાદિવસેન બન્ધો ચ અનિબન્ધો ચ કેવલં મુત્તકવસેનાતિ એવં દ્વિધા નિરુપ્પતે ઇતિ પકતં. નનુ તસ્સેતસ્સ યથાવુત્તવાતિમયસ્સ સક્કટં પાકતં અપબ્ભંસો પેસાચિકં મિસ્સઞ્ચેતિ પઞ્ચવિધત્તં વત્વા ‘‘સક્કટં નામ દેવતાભાસા. પાકતં ચતુબ્બિધં સક્કટેહિ વણ્ણઞ્ઞત્તમત્તેન ઉપ્પન્નત્તા ¶ મહિન્દસિન્ધવાદિ તબ્ભવં, તસ્સમં હિરિહરકમલાદિ, મહારટ્ઠાદિદેસપસિદ્ધં દેસીયં, તબ્ભવાદીહિ સમ્મિસ્સં મિસ્સં. આભીરાદીનં વાચા અપબ્ભંસો, સો ચ પાકતં વિય ચતુબ્બિધો, તિવિધો ચ નાગરઉપનાગરવુદ્ધભેદેન. પિસાચાનં વચનં પેસાચિકં. સબ્બેસં વસેન મિસ્સ’’ન્તિ સક્કટાદીનં લક્ખણં વુત્તં. તથા ‘‘સિઙ્ગારપ્પધાનનચ્ચસઙ્ખાતલાસ્યાદીનં પટિપાદકત્થેન લાસ્યાદિકમભિનયપ્પધાનત્તા દસ્સનીયં, ઇતરં કબ્બં સવનીય’’ન્તિ દુવિધં વુત્તં, એવં પુબ્બાચરિયેહિ ભાસાભેદેન વુત્તં પઞ્ચવિધત્તં, વિનિયોગભેદેન વુત્તં દુવિધત્તઞ્ચ ઇધ કસ્મા ન વુત્તન્તિ? સચ્ચં, તથાપિ તદેવમિધાનુપયોગિતાય ન વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

એવમલઙ્કારાધિટ્ઠાનભાવેન પઠમં બન્ધસરીરં દસ્સેત્વા ઇદાનિ હારકેયૂરાદિના પુરિસસરીરમિવ બન્ધસરીરં સદ્દાલઙ્કારઅત્થાલઙ્કારેહિ વિન્દનીયતરં હોતીતિ દસ્સેતુમાહ ‘‘તં તુ’’ ઇચ્ચાદિ. તુસદ્દો વિસેસવચનિચ્છાયં. તં બન્ધસરીરં તુ અલઙ્કારા અલઙ્કરિયતિ તં બન્ધસરીરમેતેહીતિ પસાદાદયો સદ્દાલઙ્કારા, સભાવવુત્યાદયો અત્થાલઙ્કારા ચ વિન્દનીયતરત્તનં અતિસયેન વિન્દનીયભાવં અસ્સાદનીયભાવં પાપેન્તિ નયન્તિ. સબ્બથા નિદ્દોસભૂતાનં સદ્દત્થાનં અઞ્ઞમઞ્ઞાનુરૂપતો સહિતભાવેન પરમાય વણ્ણપોક્ખરતાય સમન્નાગતં તાદિસપુરિસસરીરમિવ વિન્દનીયમ્પિ સમાનં અલઙ્કારેહિ પસાધિતે સતિ અચ્ચન્તમેવ વિન્દનીયં સિયાતિ અધિપ્પાયો.

૯. પુનપિ તસ્સેવ બન્ધસ્સ ભેદં કથેતું ‘‘નિબન્ધો ચા’’દિમાહ. પુન નિબન્ધો ચ મુત્તકાદીહિ ચતૂહિ અવિનાભાવતો મહાકબ્બાદિસભાવેન નિરન્તરં કત્વા બન્ધો ચ અનિબન્ધો ચ કેવલં મહાકબ્બાદિસભાવેન મુત્તકત્તા અનિરન્તરં કત્વા બન્ધો ચાતિ સોવ બન્ધો દ્વિધા નિરુપ્પતે નિચ્છીયતે. ¶ પુનપિ સો બન્ધો સક્કટપાકતઅપબ્ભં સપેસાચિકમિસ્સભાસાભેદેન પઞ્ચવિધો. સિઙ્ગારપધાનનચ્ચસઙ્ખાતલાસ્યાદીનં દસ્સનપ્પધાનત્તા તાદિસં નચ્ચંદસ્સનીયં, તદઞ્ઞં કબ્બં સવનીયમિતિ વળઞ્જનભેદતો દુવિધો ચ હોતિ. સો સબ્બોપિ પયોજનાભાવતો ઇહ ન ગહિતો. તત્થ સક્કટં નામ દેવતાભાસા. તતો કેહિચિ અક્ખરેહિ ભિન્નં પાકતં નામ. તં પન તબ્ભવતસ્સમદેસિયમિસ્સવસેન ચતુબ્બિધં હોતિ. તત્થ સક્કટતો વણ્ણઞ્ઞત્તમત્તેન નિબ્બત્તં તબ્ભવં નામ, તં મહિન્દસિન્ધવાદિ. તસ્સમં હિરિહરકમલાદિ. દેસે પસિદ્ધં દેસિયં. મિસ્સં નામ તબ્ભવાદીહિ સમ્મિસ્સં. અપબ્ભંસો નામ ગોપાલકાદીનં વાચા, સો ચ તબ્ભવાદીહિ ચતુબ્બિધો, નાગરઉપનાગરવુદ્ધભેદેન તિવિધો ચ હોતિ. પિસાચાનં વચનં પેસાચિકં. તેહિ સક્કટાદીહિ સમ્મિસ્સં મિસ્સં નામ હોતિ. ઇદાનિ ઈદિસપ્પભેદવન્તબન્ધસ્સ અલઙ્કારેન સોભનત્તં વત્તું ‘‘તં તુ’’ચ્ચાદિમાહ. તં તુ તં પન વુત્તપ્પકારં બન્ધસરીરં અલઙ્કારા પસાદાદિસદ્દાલઙ્કારા, સભાવવુત્યાદિઅત્થાલઙ્કારા ચ વિન્દનીયતરત્તનં અતિસયપસાદનીયત્તં પાપેન્તિ. નિરન્તરં બન્ધો નિબન્ધોતિ ચ, ન નિબન્ધો અનિબન્ધોતિ ચ, અતિસયેન વિન્દનીયો વિન્દનીયતરો, તસ્સ ભાવો વિન્દનીયતરત્તનન્તિ ચ વિગ્ગહો.

૧૦.

અનવજ્જં મુખમ્ભોજ-મનવજ્જા ચ ભારતી;

અલઙ્કતાવ સોભન્તે, કિં નુ’તે નિરલઙ્કતા?

૧૦. તમેવ સમત્થેતિ ‘‘અનવજ્જ’’ મિચ્ચાદિના. અનવજ્જં અઞ્ઞમઞ્ઞાનુરૂપાધિકતનેત્તકણ્ણાદિઅવયવેન પિળકતિલકકાળકાદ્યનાહતાય ચ સુન્દરભાવતો અગરહિતં મુખમ્ભોજં વદનારવિન્દઞ્ચ તથા અનવજ્જા પદાદિદોસાનભિભૂતાય સુન્દરભાવેન અગરહિતા ભારતી ચ વાણી ઉપચારતો તપ્પટિપાદનીયો અત્થો ચાતિ એતે અલઙ્કતાવ ¶ મુખં તિલકતાડઙ્કાદિનાલઙ્કારેન, સદ્દત્થા સદ્દાલઙ્કારઅત્થાલઙ્કારેહિ પસાધિતા સજ્જિતા એવ, નિરલઙ્કતા તથા અપસાધિતા અસજ્જિતા સોભન્તે કિં નુ, ન સોભન્તેવાતિ વિતક્કેમીતિ અત્થો. નુઇતિ વિતક્કે.

૧૦. તમેવ ‘‘અનવજ્જ’’ મિચ્ચાદિના સમત્થેતિ. વણ્ણસણ્ઠાનાદિઅવયવસમ્પત્તિયા ચ પિળકતિલકકાળકાદિદોસરહિતત્તા ચ અનિન્દિતં મુખમ્ભોજઞ્ચ અનવજ્જા પદદોસવાક્યદોસઅત્થદોસેહિ અમિસ્સત્તા અગરહિતા ભારતી વાણી ચ અભેદોપચારેન તપ્પટિપાદનીયત્થો ચાતિ ઇમે અલઙ્કતાવ કુણ્ડલતિલકાદિઆભરણેહિ ચ સદ્દાલઙ્કારઅત્થાલઙ્કારેહિ ચ સજ્જિતા એવ, નિરલઙ્કતા તેહિ અવિભૂસિતા સોભન્તે કિં નુ, ન સોભન્તેતિ મઞ્ઞે. નત્થિ અવજ્જમસ્સાતિ ચ, મુખમેવ અમ્ભોજમિતિ ચ વિગ્ગહો. કિમિતિ પટિસેધે, નુઇતિ વિતક્કેતિ.

૧૧.

વિના ગુરૂપદેસં તં, બાલો’લઙ્કત્તુમિચ્છતિ;

સમ્પાપુણે ન વિઞ્ઞૂહિ, હસ્સભાવં કથં નુ સો?

૧૧. અલઙ્કરણઞ્ચ તેસં વિના ગુરૂપદેસેન કરોન્તો વિના પહાસં નાપરં વિસેસમધિગચ્છતીતિ દસ્સેતું સિલેસાલઙ્કારમાહ ‘‘વિના’’તિઆદિ. ગુરૂનં પસાધનોપાયોપદેસકાનં, અલઙ્કારકારણોપાયોપદેસકાનં વા ઉપદેસં ‘‘એત્થ એવં કતે સોભેય્યા’’તિ ઉપદિસનં વિના પરિચ્ચજ્જ મુખસ્સ, બન્ધસ્સ ચ અલઙ્કરણાનભિઞ્ઞતાય બાલો અઞ્ઞાણકો યો કોચિ પુગ્ગલો તં મુખં, બન્ધં વા અલઙ્કત્તું અનુરૂપવસેન સજ્જેતું ઇચ્છતિ અધિપ્પેતિ, સો તાદિસો અઞ્ઞાણપુગ્ગલો વિઞ્ઞૂહિ તબ્બિદૂહિ પણ્ડિતજનેહિ હસ્સભાવં અવહાસં કથં કેન ¶ પકારેન ન સમ્પાપુણેય્ય. ‘‘કિમિદં અઞ્ઞાણપુરિસેન કરિયતી’’તિ હસન્તેવાતિ અધિપ્પાયો. નુઇતિ વિતક્કે.

૧૧. ઇદાનિ પદાદિદોસરહિતબન્ધસરીરસ્સ અલઙ્કારેહિ ભૂસનમપિ ગુરૂપદેસસહિતમેવ સેટ્ઠન્તિ દસ્સેતું ‘‘વિના ગુરૂપદેસ’’ મિચ્ચાદિસિલેસાલઙ્કારમાહ. બાલો મુખાદિસરીરાલઙ્કારે, બન્ધાલઙ્કારે વા અસમત્થો યો કોચિ ગુરૂપદેસં વિના સરીરાલઙ્કારકરણસ્સ, બન્ધાલઙ્કારકરણસ્સ વા અનુરૂપોપદેસમન્તરેન તં સરીરં, બન્ધં વા અલઙ્કત્તું તિલકતાડઙ્કાદીહિ, સદ્દાલઙ્કારઅત્થાલઙ્કારેહિ વા સજ્જેતું ઇચ્છતિ ચે, સો વિઞ્ઞૂહિ તદુભયઞ્ઞૂહિ હસ્સભાવં અવહસિતબ્બતં કથં ન સમ્પાપુણે, પાપુણાત્યેવ, તસ્મા ગુરૂહિ સાદરતો ઉગ્ગણ્હિત્વા કત્તબ્બન્તિ ભાવો.

૧૨.

ગન્થોપિ કવિવાચાન-મલઙ્કારપ્પકાસકો;

યાતિ તબ્બચનીયત્તં, તબ્બોહારૂપચારતો.

૧૨. નનુ સદ્દગમ્મા, અત્થગમ્મા ચ અલઙ્કારાતિ ગન્થો કથન્તિ આહ ‘‘ગન્થોપી’’તિઆદિ. કવિવાચાનં કવિપ્પયોગાનં સમુદાયરૂપાનં, પટિપાદનીયતાય તબ્બચનીયાનઞ્ચ અત્થાનં અલઙ્કારપ્પકાસકો અલઙ્કારાનં યથાવુત્તાનં વિભાવિતો ગન્થોપિ કિરિયાકપ્પસઙ્ખાતં સત્થમ્પિ તબ્બચનીયત્તં તેન અલઙ્કારસદ્દેન વાચ્ચતં યાતિ ઉપગચ્છતિ. કિન્તિ આહ ‘‘તબ્બોહારૂપચારતો’’તિ. તસ્સ કતવોહારસ્સ અલઙ્કારસદ્દસ્સ, તસ્મિં વા મણ્ડનવિસેસે પવત્તસ્સ અલઙ્કારવોહારસ્સ ઉપચરણં સોયમિત્યભેદેન પરિકપ્પનં ઉપચારો. કસ્મા? પટિપાદનીયપટિપાદકાનં અભેદવસેન કારણે કારીયસ્સ ઉપચરિયતોતિ અધિપ્પાયો.

૧૨. ઇદાનિ ¶ સદ્દાલઙ્કારઅત્થાલઙ્કારગન્થો કથમલઙ્કારોતિ આહ ‘‘ગન્થો’’ચ્ચાદિ. કવિવાચાનં કવીહિ વુત્તવાક્યસઙ્ખાતાનં, ઉપચારતો તપ્પટિપાદનીયઅત્થસઙ્ખાતાનઞ્ચ કવિપ્પયોગાનં અલઙ્કારપ્પકાસકો સદ્દત્થાલઙ્કારપ્પકાસકો ગન્થોઅપિ કિરિયાકપ્પસઙ્ખાતં સત્થમ્પિ તબ્બોહારૂપચારતો તસ્સ અલઙ્કારોતિ કતવોહારસ્સ અલઙ્કારસદ્દસ્સ કારણે કારીયૂપચારેન તબ્બચનીયત્તં તેન અલઙ્કારસદ્દેન વત્તબ્બતં યાતિ. અપિસદ્દો અલઙ્કારમપેક્ખતિ. અલઙ્કારે પકાસેતિ, અલઙ્કારાનં વા પકાસકોતિ ચ, તેન વચનીયો, તસ્સ ભાવોતિ ચ વિગ્ગહો. એત્થ ભાવોતિ વાચ્ચવાચકસમ્બન્ધો. તસ્સ સદ્દાદિઅલઙ્કારસ્સ વોહારોતિ ચ, તબ્બોહારસ્સ અલઙ્કારસદ્દસ્સ ઉપચારોતિ ચ વાક્યન્તિ.

૧૩.

દ્વિપ્પકારા અલઙ્કારા, તત્થ સદ્દત્થભેદતો;

સદ્દત્થા બન્ધનામાવ, તંસજ્જિતતદાવલિ.

૧૩. ઇદાનિ યથાવુત્તઅલઙ્કારાનં પભેદં, તપ્પસઙ્કઞ્ચ તંબન્ધસરીરઞ્ચ હેટ્ઠા વુત્તમ્પિ એકતો સમ્બન્ધેત્વા દસ્સેતું ‘‘દ્વિપ્પકારા’’દિ આરદ્ધં. તત્થ તસ્મિં કિરિયાકપ્પસઙ્ખાતે ગન્થે, તસ્મિં વા બન્ધાલઙ્કારાધિકારે અલઙ્કારા યથાવુત્તા દ્વિપ્પકારા હોન્તિ. કથં? સદ્દભેદતો, અત્થભેદતો ચ, સદ્દાલઙ્કારા અત્થાલઙ્કારાતિ અલઙ્કારા દ્વિપ્પકારા હોન્તીતિ અત્થો. યેસં ભેદેન તે દ્વિપ્પકારા, તે સદ્દા, અત્થા ચ. ‘‘બન્ધો’’ ઇતિ વુત્તં નામં યસ્સા આવલિયા સા બન્ધનામા એવ. તંસજ્જિતતદાવલિ તેહિ અલઙ્કારેહિ સજ્જિતા પકાસિતા તંસજ્જિતા, તેસં સદ્દત્થાનં આવલિ સમુદાયા, મહાવાક્યં, અન્તરવાક્યં વા. પરિપુણ્ણો બન્ધો મહાવાક્યં, મુત્તકાદયોવયવા અન્તરવાક્યાનિ, તંસજ્જિતતદાવલિકં પસિદ્ધભાવેન અનુવદિત્વા અપ્પસિદ્ધા સદ્દત્થા વિધીયન્તે.

૧૩. ઇદાનિ ¶ યથાવુત્તઅલઙ્કારાનં અવુત્તભેદઞ્ચ તદાધારાધિકતં યથાવુત્તબન્ધસરીરઞ્ચ એકતો દસ્સેતું ‘‘દ્વિપ્પકારે’’ચ્ચાદિમાહ. તત્થ તસ્મિં કિરિયાકપ્પસઙ્ખાતે અલઙ્કારગન્થે, નો ચે, અલઙ્કારાધિકારે વા અલઙ્કારા વક્ખમાનાલઙ્કારા સદ્દત્થભેદતો સદ્દાલઙ્કારઅત્થાલઙ્કારભેદેન દ્વિપ્પકારા હોન્તિ, યેસં ભેદેન અલઙ્કારા ભિન્ના, તે સદ્દત્થા બન્ધનામાવ. તંસજ્જિતતદાવલિ તેહિ સદ્દત્થાલઙ્કારેહિ અલઙ્કતા, તેસં સદ્દત્થાનં મહાકબ્બાદિસમુદાયરૂપા પટિપાટિબન્ધોતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘બન્ધો’’ ઇતિ નામં યસ્સેતિ ચ, તેહિ સદ્દત્થાલઙ્કારેહિ સજ્જિતાતિ ચ, તેસં સદ્દત્થાનં આવલીતિ ચ સમાસો.

૧૪.

ગુણાલઙ્કારસંયુત્તા, અપિ દોસલવઙ્કિતા;

પસંસિયા ન વિઞ્ઞૂહિ, સા કઞ્ઞા વિય તાદિસી.

૧૪. એવં ગુણેન અલઙ્કારેન સજ્જિતાપિ સા સદ્દત્થાવલિ અપ્પકેનપિ દોસેન સંયુત્તા સતી અસમ્ફુસિતબ્બાવ વિઞ્ઞૂહિ સિયાતિ દસ્સેતુમાહ ‘‘ગુણ’’ ઇચ્ચાદિ. સદ્દાલઙ્કારાખ્યેન ગુણેન, અત્થાલઙ્કારેન ચ સંયુત્તાપિ વિસેસેન સજ્જિતાપિ સદ્દત્થાવલિ દોસલવેન દોસલેસેનાપિ અઙ્કિતા અભિલઞ્છિતા સતી વિઞ્ઞૂહિ ગુણદોસવિભાગવિદૂહિ પણ્ડિતપુરિસેહિ ન પસંસિયા નેવ પસંસિતબ્બા. કાવિયાતિ આહ ‘‘કઞ્ઞા વિયતાદિસી’’તિ. યથા હિ કઞ્ઞા દસવસ્સિકા સન્નદ્ધયોબ્બનાભિમુખભાવેન જનનયનમનોવિલુબ્ભિનીગુણેન, આભરણવિસેસેન ચાલઙ્કતા કેનચિ કુટ્ઠદોસલેસેન અઙ્કિતા વિઞ્ઞૂનં અસમ્ફુસનીયા સિયા, પગેવાપરા, એવમેવ સદ્દત્થાવલિપિ અપ્પકેનપિ સદ્દરૂપેન, અત્થલક્ખણેન ચ દોસેન કુટ્ઠકપ્પેન વજ્જનીયા એવ વિઞ્ઞૂનં, પગેવ બહુનાતિ વુત્તં હોતિ.

૧૪. એવં ¶ સદ્દત્થાનં ગુણીભૂતેહિ અલઙ્કારેહિ સજ્જિતા સદ્દત્થાવલિ કેનચિ પદાદિદોસેન અભિલક્ખિતા ચે, અપ્પસત્થાતિ દસ્સેન્તો ‘‘ગુણાલઙ્કારિ’’ચ્ચાદિમાહ. ગુણાલઙ્કારસંયુત્તા અપિ સદ્દાલઙ્કારસઙ્ખાતગુણેન, અત્થાલઙ્કારેન ચ વિસેસેન યુત્તાપિ સા સદ્દત્થાવલિ દોસલવઙ્કિતા પદદોસાદિના અણુમત્તેનપિ દોસેન અઙ્કિતા યુત્તા સહિતા તાદિસી ગુણાલઙ્કારસંયુત્તાપિ દોસલવઙ્કિતા કઞ્ઞા વિય દસવસ્સિકા યોબ્બનપ્પત્તા વનિતાવ વિઞ્ઞૂહિ ગુણદોસપરિક્ખકેહિ ન પસંસિયા ન પસંસિતબ્બા. યથા હિ દસવસ્સિકા ઇત્થી પિયસભાવસણ્ઠિતા મનુઞ્ઞેહિ ગુણેહિ, સોભનાનુરૂપગીવેય્યાદિઆભરણવિસેસેહિ યુત્તાપિ દિસ્સમાનેન કેનચિ સેતકુટ્ઠલવેન યુત્તા સમાના ગુણદોસપરિક્ખકેહિ દસ્સનીયા ન હોતિ, એવં વુત્તપ્પકારાપિ બન્ધપદ્ધતિ કુટ્ઠતુલ્યેન કેનચિ પદાદિદોસેન યુત્તા વિઞ્ઞૂહિ અસ્સાદનીયાતિ અધિપ્પાયો. દોસાનં લવો, તેન અઙ્કિતાતિ ચ, સા વિય દિસ્સતીતિ તાદીસીતિ ચ વિગ્ગહો.

૧૫.

તેન દોસનિરાસોવ, મહુસ્સાહેન સાધિયો;

નિદ્દોસા સબ્બથા સા’યં, સગુણા ન ભવેય્ય કિં.

૧૫. યતો એવં, તેન તસ્મા કારણા મહુસ્સાહેન મહતા વાયામેન દોસાનં પદદોસાદીનમનત્થનિમિત્તાનં નિરાસોવ સત્થદિટ્ઠિયા સત્થપ્પભાવતો પરિચ્ચાગોયેવ સાધિયો સાધેતબ્બો, ‘‘વિઞ્ઞૂહી’’તિ સેસો. એવં દોસનિરાસે કો ગુણો ઉપલબ્ભતીતિ ચે. સબ્બથા સબ્બપ્પકારેન નિદ્દોસા દોસેહિ નિગ્ગતા સાયં સદ્દત્થાવલિ સગુણા સદ્દાલઙ્કારસઙ્ખાતેહિ ગુણેહિ સહિતા ન ભવેય્ય કિં, ભવત્યેવ, ગુણરહિતં તંઅલઙ્કતમનુપાદેય્યં સિયાતિ અધિપ્પાયો.

૧૫. તેન ¶ યતો દોસયુત્તા વિઞ્ઞૂહિ અનુપાદેય્યા, તસ્મા મહુસ્સાહેન અધિકવાયામેન દોસનિરાસોવ પદદોસાદીનં નિરાકરણમેવ સાધિયો અનેકસત્થવિસયાય પઞ્ઞાય વિઞ્ઞૂહિ સાધેતબ્બો, એવં સતિ સબ્બથા સબ્બાકારેન નિદ્દોસા દોસરહિતા સા અયં સદ્દત્થાવલિ સગુણા સદ્દાલઙ્કારસઙ્ખાતેહિ ગુણેહિ યુત્તા ન ભવેય્ય કિં, ગુણયુત્તા ભવેય્યાતિ અધિપ્પાયો. દોસાનં નિરાસોતિ ચ, નત્થિ દોસા એતિસ્સા, નિગ્ગતા દોસેહિ વાતિ ચ, સહ ગુણેહિ વત્તમાનાતિ ચ વિગ્ગહો.

૧૬.

સા’લઙ્કારવિયુત્તાપિ, ગુણયુત્તા મનોહરા;

નિદ્દોસા દોસરહિતા, ગુણયુત્તા વધૂ વિય.

૧૬. કિંકારણમેવંભૂતો દોસપરિચ્ચાગેન ગુણાદાનેન બન્ધોતિ આહ ‘‘સા’લઙ્કારે’’ચ્ચાદિ. સા સદ્દત્થાવલિ અલઙ્કારેહિ વિયુત્તાપિ સતી નિદ્દોસા સબ્બપ્પકારેન દોસેહિ નિગ્ગતા ગુણેહિ સદ્દાલઙ્કારસઙ્ખાતેહિ સંયુત્તા જનાનમાનન્દસન્દોહાભિસન્દનેકહેતુતાય મનો હરતિ અત્તનો સન્તિકમાકડ્ઢતીતિ મનોહરા હોતીતિ. તત્થોદાહરણમાહ ‘‘દોસરહિતા ગુણયુત્તા વધૂ વિયા’’તિ. યથા યેન કેનચિપિ દોસેન વિરહિતા વધૂ મનાપચારિતાદીહિ ગુણવિસેસેહિ સંયુત્તા સતી કેનચિ આભરણેન અમણ્ડિતા અપસાધિતાપિ કિન્નામ મધુરા કવીનં પસાધનં કિન્નામ મનોહરા હોતિ, એવમયં સદ્દત્થાવલિપિ મનોહરા હોતીતિ અત્થો.

૧૬. ઇદાનિ દોસપરિચ્ચાગેન ગુણાદાને પયોજનં દસ્સેતિ ‘‘સા’લઙ્કારવિયુત્તે’’ચ્ચાદિના. સા સદ્દત્થાવલિ અલઙ્કારેહિ વિયુત્તા સતીપિ નિદ્દોસા સબ્બપ્પકારેન દોસરહિતા ગુણયુત્તા તતોયેવ ગુણીભૂતા સદ્દાલઙ્કારેન યુત્તા દોસરહિતા દુબ્બણ્ણદુસ્સણ્ઠાનાદિદોસેહિ ¶ પરિચ્ચત્તા ગુણયુત્તા હદયઙ્ગમગુણયુત્તા વધૂ વિય અઙ્ગના વિય મનોહરા સાધુજને આરાધેતિ.

૧૭.

પદે વાક્યે તદત્થે ચ, દોસા યે વિવિધા મતા;

સોદાહરણમેતેસં, લક્ખણં કથયામ્ય’હં.

૧૭. યતો એવં ગુણાલઙ્કારસંયુત્તાયપિ દોસલવઙ્કિતાય વિઞ્ઞૂનમનાદરણીયતા, અલઙ્કારવિયુત્તાપિ દોસાભાવેન ગુણયુત્તાય મનોહરતા, એવમનત્થાવહસ્સાપિ દોસસ્સ પરિહરિતબ્બતા સત્થદિટ્ઠિયા, તસ્મા તે દોસે દસ્સેતું પટિજાનાતિ ‘‘પદે’’તિઆદિના. તેસં પદાનં વાક્યાનં અત્થો તદત્થો, તસ્મિં. ઉદાહરીયતિ લક્ખ્યભાવેનાતિ ઉદાહરણં, સહ ઉદાહરણેહીતિ સોદાહરણં. લક્ખિયતિ લક્ખિયમનેનાતિ લક્ખણં.

૧૭. એવં અલઙ્કારયુત્તાપિ અપ્પકેન દોસેન યુત્તબન્ધસ્સ અનુપાદેય્યત્તા, અલઙ્કારઅલઙ્કરણે અસતિપિ દોસરહિતે વિઞ્ઞૂહિ ઉપાદેય્યત્તા ચ મુખ્યસ્સ દોસપરિહારસ્સ અવસ્સં કત્તબ્બત્તા ઇદાનિ અધિગતદોસે દસ્સેતું પટિજાનાતિ ‘‘પદે વાક્યે’’ચ્ચાદિના. પદે નામાદિચતુબ્બિધપદે ચ, વાક્યે ‘‘સ્યાદ્યન્તત્યાદ્યન્તાનં ચયો વાક્યં સકારકકિરિયા’’તિ વુત્તલક્ખણે વાક્યે ચ, તદત્થે ચ તેસં પદવાક્યાનં અત્થે ચ વિવિધા અનેકપ્પકારા યે દોસા વિઞ્ઞૂહિ દોસભાવેન મતા ઞેય્યા, એતેસં પદાદિદોસાનં સોદાહરણં ઉદાહરણસહિતં લક્ખણં અહં કથયામિ. એત્થ ચ–

‘‘પદં ચતુબ્બિધં વુત્તં, નામાખ્યાતોપસગ્ગિકં;

નિપાતકઞ્ચ તઞ્ઞૂહિ, અસ્સો ખલ્વાભિધાવતી’’તિ [રૂપભિદ્ધિટીકાયં નામકણ્ડે].

વુત્તનિયામેન પદં તાવ દટ્ઠબ્બં. ઉદાહરીયન્તિ લક્ખિયભાવેનાતિ ઉદાહરણાનીતિ ચ, સહ ઉદાહરણેનાતિ સોદાહરણન્તિ ¶ ચ, લક્ખીયતિ લક્ખિયમનેનાતિ ચ વિગ્ગહો.

પદદોસઉદ્દેસ

૧૮.

વિરુદ્ધત્થન્તરાઝત્થ-કિલિટ્ઠાનિ વિરોધિ ચ;

નેય્યં વિસેસનાપેક્ખં, હીનત્થકમનત્થકં.

વાક્યદોસઉદ્દેસ

૧૯.

દોસા પદાન, વાક્યાન-મેકત્થં ભગ્ગરીતિકં;

તથા બ્યાકિણ્ણગામ્માનિ, યતિહીનં કમચ્ચુતં;

અતિવુત્તમપેતત્થં, સબન્ધફરુસં તથા

વાક્યત્થદોસઉદ્દેસ

૨૦.

અપક્કમો’ચિત્યહીનં, ભગ્ગરીતિ સસંસયં;

ગામ્મં દુટ્ઠાલઙ્કતીતિ, દોસા વાક્યત્થનિસ્સિતા.

પદદોસાદિઉદ્દેસવણ્ણના

૧૮-૧૯-૨૦. ઇદાનિ યથાપટિઞ્ઞાતે દોસે ઉદ્દિસતિ ‘‘વિરુદ્ધત્થન્તર’’ ઇચ્ચાદિના. વિરુદ્ધં અત્થન્તરં યસ્સ તં વિરુદ્ધત્થન્તરં. કિં તં? પદં. એવમુપરિપિ યથાયોગં. અધિકો અત્થો વિસેસ્યસ્સ યેન તં અધ્યત્થં. નીયતિ અવુત્તો હેતુ એત્થ આનીયતીતિ નેય્યં. દોસા પદાનન્તિ યેહિ દોસેહિ પદાનિ દુટ્ઠાનિ, તે વિરુદ્ધત્થન્તરતાદયો પદાનં દોસાતિ અત્થો. એવમુપરિપિ યથાયોગં. વાક્યાનં દોસાતિ સમ્બન્ધો. ભગ્ગા રીતિ કમો યસ્મિં તં ભગ્ગરીતિકં, વાક્યં. અપક્કમતાદયો વાક્યત્થદોસા, વાક્યત્થાનં દોસતો. વાક્યં દુટ્ઠં સિયાતિ વાક્યમેવ વિસેસ્યતે. તેન સબ્બત્થ નપુંસકલિઙ્ગેન નિદ્દેસો.

૧૮-૧૯-૨૦. ઇદાનિ કથેતબ્બભાવેન પટિઞ્ઞાતે દોસે ઉદ્દિસન્તો ‘‘વિરુદ્ધ…પે… નિસ્સિતા’’તિ આહ. કવીહિ ઇચ્છિતત્થતો ¶ વિરુદ્ધો અઞ્ઞત્થો યસ્સ પદસ્સાતિ તં વિરુદ્ધત્થન્તરં નામ. વિસેસ્યસ્સ અધિકત્થભાવકરણતો અઝત્થં નામ. કવીહિ ઇચ્છિતત્થસ્સાવીકરણે અવિસદત્તા કિલિટ્ઠં નામ. દેસકાલકલાદીનં વિરુદ્ધત્તા વિરોધિ નામ. અઞ્ઞમાહરિત્વા વત્તબ્બતો નેય્યં નામ. વિસેસનં પત્વાવ સાત્થકભાવપ્પત્તિતો વિસેસનાપેક્ખં નામ. વિસેસ્યસ્સ હીનતાપાદનતો હીનત્થકં નામ. અત્થરહિતત્તા અનત્થકં નામાતિ ઇમે અટ્ઠ પદનિસ્સિતત્તા પદદોસા નામ.

વુત્તત્થસ્સેવ પુન વચનતો એકત્થં નામ. ભિન્નક્કમત્તા ભગ્ગરીતિકં નામ. તથા સમ્મોહકારણત્તા બ્યાકિણ્ણં નામ. વિસિટ્ઠવચનવિરહતો ગામ્મં નામ. યતિસમ્પત્તિવિરહતો યતિહીનં નામ. પદત્થક્કમતો ચુતત્તા કમચ્ચુતં નામ. લોકિયં વોહારમતિક્કમ્મ વુત્તત્તા અતિવુત્તં નામ. સમુદાયત્થતો અપગતત્તા અપેતત્થં નામ. બન્ધફરુસયુત્તત્તા બન્ધફરુસં નામ, તેન સહિતં સબન્ધફરુસન્તિ ઇમે નવ વાક્યાનં તથા દોસા નામ. એત્થ તથાસદ્દો ‘‘દોસા’’તિ પદં ઉપસંહરતિ.

અપગતક્કમત્તા અપક્કમં નામ. ઉચિતભાવસ્સ પરિહીનત્તા ઓચિત્યહીનં નામ. ભિન્નવિભત્તિક્કમત્તા ભગ્ગરીતિ નામ. સંસયજનનતો સસંસયં નામ. દુપ્પતીતિકરત્તા ગામ્મં નામ. દૂસિતાલઙ્કારત્તા દુટ્ઠાલઙ્કતિ નામાતિમે છ વાક્યત્થનિસ્સિતત્તા વાક્યત્થદોસા નામ.

અઞ્ઞો અત્થો અત્થન્તરો. વિરુદ્ધો અત્થન્તરો યસ્સાતિ વિગ્ગહો. દોસપકાસકપદમ્પિ દોસતો અબ્યતિરિત્તત્તા દોસો નામ. એવં સન્તેપિ સમાસેન પદસ્સ ગહિતત્તા નપુંસકં હોતિ. એસેવનયો ઇતો પરેસુપિ. વિસેસ્યસ્સ અધિકો અત્થો યસ્સ તં, કિલિટ્ઠં વિય કિલિટ્ઠં. યથા હિ મલગ્ગહિતો આદાસો અત્તનો કિલિટ્ઠત્તા ¶ મુખાદીનં પકાસને અવિસદો હોતિ, એવમધિપ્પેતત્થપ્પકાસને અસમત્થં પદં કિલિટ્ઠં નામ. વિરોધો અસ્સ અત્થીતિ વિરોધિ. નીયતિ અવુત્તો હેતુ એત્થાતિ નેય્યં. વિસેસને અપેક્ખા યસ્સ તં. હીનો વિસેસ્યસ્સ અત્થો યેન તં. નત્થિ અત્થો યસ્સ તન્તિ વિગ્ગહો.

પદદોસાનં અનઞ્ઞત્તેપિ વિકપ્પનાભેદતો ‘‘પદાનં દોસા’’તિ વુત્તં, યથા ‘‘સિલાપુત્તકસ્સ સરીર’’ન્તિ. વાક્યાનં દોસાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. એકો અત્થો યસ્સ તં. ભગ્ગારીતિ કમો યસ્સ તં. વિસું વિસું આકિણ્ણં બ્યાકિણ્ણં. ગામે ભવો ગામ્મો, અબ્યત્તાનં વોહારો. તપ્પકાસકપદમ્પિ ઉપચારતો ગામ્મં નામ. યતિ હીના એત્થાતિ યતિહીનં. કમતો ચુતં કમચ્ચુતં. અતિક્કમ્મ વુત્તં અતિવુત્તં. અત્થતો અપેતં અપેતત્થં. બન્ધે ફરુસં ફરુસતા યત્થ તં. અપગતો કમો યસ્મા તં. ઓચિત્યં હીનં યત્થ તં. ભગ્ગા રીતિ યત્થ તં. સહ સંસયેન વત્તતીતિ તં. ગામ્મં વુત્તનયમેવ. દુટ્ઠા દૂસિતા અલઙ્કતિ અલઙ્કારો યત્થ તં. વાક્યાનં અત્થો, તન્નિસ્સિતા વાક્યત્થનિસ્સિતાતિ વિગ્ગહો. એત્થ અનત્થકાપેતત્થદોસદ્વયં પદવાક્યતો ભિન્નં, અઞ્ઞં ભગ્ગરીતિદોસદ્વયં, ગામ્મદ્વયં, કમચ્ચુતઅપક્કમદ્વયઞ્ચ વાક્યવાક્યત્થતો ભિન્નં.

પદદોસનિદ્દેસવણ્ણના

૨૧.

વિરુદ્ધત્થન્તરં તઞ્હિ, યસ્સ’ઞ્ઞત્થો વિરુજ્ઝતિ;

અધિપ્પેતે યથા મેઘો, વિસદો સુખયે જનં.

૨૧. અથોદ્દેસક્કમેન પદાદિદોસે ઉદાહરતિ ‘‘વિરુદ્ધિ’’ ચ્ચાદિના. હિ યસ્મા કારણા, પસિદ્ધિયં વા હિસદ્દો. યસ્સ પદસ્સ અઞ્ઞો અધિપ્પેતતો અપરો અત્થો અધિપ્પેતે વત્તુમિચ્છિતે અત્થે વિરુજ્ઝતીતિ અનુવદિત્વા તસ્મા ¶ તં ‘‘વિરુદ્ધત્થન્તર’’ન્તિ વિધીયતે. ‘‘યથે’’ત્યુદાહરતિ. યથા ઇદં વિરુદ્ધત્થન્તરં, તથા અઞ્ઞમ્પિ તાદિસં દટ્ઠબ્બં. ન ત્વિદમેવેતિ યથાસદ્દસ્સ અત્થો. મેઘો વિસદો સુખયે જનન્તિ. વિસં ઉદકં, તં દદાતીતિ વિસદો મેઘો વારિવહો જનં લોકં સુખયે સુખયતીતિ કવિચ્છિતત્થો. વિસસદ્દો ગરળસ્સ ચ વાચકો સિયાતિ ગરળદો મેઘો મારયતિ, ન પન સુખયતીતિ ‘‘વિસદો’’તિ વિસેસનપદસ્સ વિરુદ્ધતા.

૨૧. ઇદાનિ ઉદ્દિટ્ઠાનુક્કમેન વિરુદ્ધત્થન્તરાદીનં સલક્ખણલક્ખિયં દસ્સેન્તો ‘‘વિરુદ્ધિ’’ચ્ચાદિમાહ. યસ્સ પદસ્સ અઞ્ઞત્થો કવિચ્છિતત્થતો અઞ્ઞો અત્થો અધિપ્પેતે ઇચ્છિતત્થે હિ યસ્મા વિરુજ્ઝતિ, તસ્મા તં પદં વિરુદ્ધત્થન્તરં નામ. પસિદ્ધિયં વા હિસદ્દો. તથા હેસ અપ્પસિદ્ધં વિરુદ્ધત્થન્તરં ‘‘યસ્સ અઞ્ઞત્થો અધિપ્પેતે વિરુજ્ઝતી’’તિ પકાસેત્વા તસ્મિં પકાસિતત્થવિસયે વત્તતિ. ‘‘તં હી’’તિ યોજિતત્તા ‘‘યસ્સ અઞ્ઞત્થો અધિપ્પેતે વિરુજ્ઝતી’’તિ લક્ખણં પસિદ્ધભાવેન અનુવદિત્વા તં વિરુદ્ધત્થન્તરન્તિ અનુવદિતબ્બઅપ્પસિદ્ધવિરુદ્ધત્થન્તરં વિધીયતે, યથા ‘‘યો કુણ્ડલી, સો દેવદત્તો’’તિ. ઉપરિ પસિદ્ધાનુવાદેન અપ્પસિદ્ધવિધાનમેવ દટ્ઠબ્બં. ‘‘યથા…પે… જન’’ન્તિ ઉદાહરણં લક્ખિયં દસ્સેતિ. યથા ‘‘મેઘો વિસદો’’ચ્ચાદિ વિરુદ્ધત્થન્તરસ્સ ઉદાહરણં, એવમીદિસમઞ્ઞમ્પિ ઇમસ્સુદાહરણં, ન કેવલં ‘‘મેઘો’’ચ્ચાદિમેવ ભવતીતિ વુત્તં હોતિ. યથાસદ્દો ચેત્થ ઇવસદ્દપરિયાયત્થેપિ ઉદાહરણત્થો દટ્ઠબ્બો, ઉપરિપ્યેવં. મેઘો અમ્બુધરો વિસદો વિસસઙ્ખાતં જલં દદન્તો જનં સુખયે સુખયતીતિ કવીહિ અધિપ્પેતત્થો. એત્થ વિસસદ્દસ્સ ગરળસઙ્ખાતસપ્પવિસવાચકત્તા, ‘‘વિસં દદાતીતિ વિસદો’’તિ એત્થ વિસસ્સ ઉદકવિસાનં સાધારણત્તા વિસદાયકો મેઘો નાસેતિયેવ, ન સુખયતીતિ કવિના ¶ અધિપ્પેતસ્સ સુખકારણસ્સ મેઘવિસેસનવિસસદ્દસ્સ વિરુદ્ધઅઞ્ઞત્થતાતિ વિસપદં વિરુદ્ધત્થન્તરદોસેન દુટ્ઠન્તિ.

૨૨.

વિસેસ્યમધિકં યેના’-

ધ્યત્થમેતં ભવે યથા;

ઓભાસિતાસેસદિસો,

ખજ્જોતો’યં વિરાજતે.

૨૨. યેન પદેન વિસેસ્યં વિસેસિતબ્બં અપરં પદં અત્થવસેન અધિકં ભવતીત્યનુવદિત્વા એતં અઝત્થં ભવેતિ વિધીયતે. ‘‘યથે’’ત્યુદાહરતિ ‘‘ઓભાસિતે’’ચ્ચાદિ. એવમુપરિપિ સુવિઞ્ઞેય્યં. ઓભાસિતા દીપિતા અસેસા નિખિલા દિસાયેન સોયં ખજ્જોતો વિરાજતે દિપ્પતિ. એત્થ ખજ્જોતસ્સાખિલદિસાભાગાવભાસનમતિવુત્તીતિ અધિકત્થં.

૨૨. યેન વિસેસનપદેન વિસેસ્યં વિસેસિતબ્બં પદં અત્થવસેન અધિકં હોતિ, એતં યથાવુત્તલક્ખણોપેતં પદં અઝત્થં ભવે અઝત્થં નામ પદદોસો ભવે. યથા તસ્સુદાહરણમેવં. ઓભાસિતાસેસદિસો જોતિતસબ્બદિસો અયં ખજ્જોતો અયં જોતિરિઙ્ગણો વિરાજતે દિપ્પતિ. એત્થ વિસેસ્યસ્સ ખજ્જોતસ્સ સકલદિસોભાસનસ્સ અઝત્થત્તા [અત્યુત્તત્તા (ક.)] ‘‘ઓભાસિતાસેસદિસો’’તિ વિસેસનપદં અઝત્થપદદોસો નામ. ઓભાસિતા અસેસદિસા યેનાતિ વિગ્ગહો.

૨૩.

યસ્સ’ત્થાવગમો દુક્ખો,

પકત્યાદિવિભાગતો;

કિલિટ્ઠં તં યથા તાય,

સો’યમાલિઙ્ગ્યતે પિયા.

૨૩. પકત્યાદિવિભાગતોતિ ¶ પચ્ચયા પઠમં કરીયતીતિ પકતિ. આદિસદ્દેન પચ્ચયાદીનં પરિગ્ગહો. પકત્યાદીનંવિભાગતો વિભજનતો, ‘‘અયં પકતિ, અયં પચ્ચયો, અયમાદેસો’’તિઆદિના પકતિપચ્ચયવિભાગકપ્પનતોતિ વુત્તં હોતિ. પીણેતીતિ પી, તાય પિયા વલ્લભાય સોયં સામી આલિઙ્ગ્યતે સિલિસ્સતે. એત્થ ‘‘પિયા’’તિ કિલિટ્ઠં.

૨૩. યસ્સ પદસ્સ અત્થાવગમો અત્થાવબોધો પકત્યાદિવિભાગતો ‘‘અયં પકતિ, અયં પચ્ચયો, અયમાદેસો’’તિઆદિના પકત્યાદીનં વિભજનજાનનેન, ‘‘પકત્યાદિ નામ કિ’’ન્તિ ગવેસનતો વા દુક્ખો, તં કિલિટ્ઠં નામ. યથા તસ્સુદાહરણમેવં. તાય પિયા વનિતાય સો અયં વલ્લભો આલિઙ્ગ્યતે સિલિસ્સતે. પચ્ચયા પઠમં કરીયતીતિ પકતિ. સા આદિ યેસં પચ્ચયાનં, તેસં વિભાગોતિ વાક્યં. પીણેતીતિ પી, નારી. તાય પિયા એત્થ પિયાસઙ્ખાતાય વલ્લભાય કથને પીસદ્દસ્સ અવિસદત્તા ‘‘પિયા’’તિ પદં કિલિટ્ઠં.

૨૪.

યં કિલિટ્ઠપદં મન્દા-ભિધેય્યં યમકાદિકં;

કિલિટ્ઠપદદોસેવ, તમ્પિ અન્તો કરીયતિ.

૨૪. ઇદાનિ યમકાદિકમનધિપ્પેતમ્પિ કિલિટ્ઠેયેવ અન્તોગધં દસ્સેતુમાહ ‘‘ય’’ન્તિઆદિ. તત્થ યન્તિ અનિયમવચનં, તસ્સ નિયમવચનં યમકાદિકન્તિ. યમકમાદિ યસ્સ પહેળિકાજાતસ્સ તં યમકાદિકં. કીદિસન્તિ આહ ‘‘કિલિટ્ઠપદ’’ન્તિઆદિ. કિલિટ્ઠાનિ અપ્પતીતદોસસભાવે ઠિતતાય મલિતાન્યવિસદાનિ પદાનિ યસ્સ તં કિલિટ્ઠપદં. મન્દો અપ્પકો અભિધેય્યો અત્થો યસ્સ તં મન્દાભિધેય્યં, તાદિસં તમ્પિ યમકાદિકં કિલિટ્ઠપદદોસેયેવ યથાવુત્તે અન્તો અબ્ભન્તરે કરીયતિ વિધીયતિ ¶ તત્થેવ પક્ખિપીયતિ, કિલિટ્ઠપદદોસતો ન બ્યતિરિચ્ચતીતિ અધિપ્પાયો.

૨૪. ઇદાનિ અનધિપ્પેતમપિ યમકાદિં કિલિટ્ઠદોસેયેવ અન્તોકરણબ્યાજેન આવીકરોન્તો આહ ‘‘યં કિલિટ્ઠે’’ચ્ચાદિ. કિલિટ્ઠપદં અપ્પતીતદોસેન મિસ્સકત્તા અવિસદપદં મન્દાભિધેય્યં અપ્પકાભિધેય્યં યં યમકાદિકં યં યમકપ્પહેળિકાજાતમત્થિ, તમ્પિ કિલિટ્ઠપદદોસેયેવ યથાવુત્તકિલિટ્ઠપદદોસેયેવ અન્તો કરીયતિ અબ્ભન્તરે કરીયતિ, કિલિટ્ઠપદદોસતો અબ્યતિરિત્તન્તિ અધિપ્પાયો. કિલિટ્ઠાનિ પદાનિ યસ્સ, મન્દો અભિધેય્યો યસ્સ, યમકં આદિ યસ્સ પહેળિકાજાતસ્સ, કિલિટ્ઠપદાનં દોસોતિ વિગ્ગહો.

૨૫.

પતીતસદ્દરચિતં, સિલિટ્ઠપદસન્ધિકં;

પસાદગુણસંયુત્તં, યમકં મત’મેદિસં.

૨૫. હોતુ કામમનભિમતમેદિસં યમકાદિકં, કિઞ્ચરહિ અભિમતન્તિ આહ ‘‘પતીતિ’’ચ્ચાદિ. અત્તનો વચનીયત્થપ્પતીતવસેન વાચકાપિ સદ્દા પતીતાયેવ નામાતિ પતીતેહિ પસિદ્ધેહિ સદ્દેહિ પાટિપદિકેહિ રચિતં કતં પતીતસદ્દરચિતં. સિલિટ્ઠા અઞ્ઞમઞ્ઞાલિઙ્ગનેન મટ્ઠા પદાનં સ્યાદ્યન્તાદીનં સન્ધયો સન્ધના યસ્સ તં સિલિટ્ઠપદસન્ધિકં. પતીતસદ્દરચિતત્તાયેવ પસાદસઙ્ખાતેન ગુણેન સદ્દાલઙ્કારેન સંયુત્તં સમ્મદેવોપેતં એદિસં યથાવુત્તગુણાસયં રમણીયં યમકં મતં અભિમતન્તિ અત્થો.

૨૫. ઇદાનિ અધિગતેસુ યમકેસુ ઈદિસં યમકમિટ્ઠમિતિ સિસ્સાનં ઉપદિસન્તો આહ ‘‘પતીતે’’ચ્ચાદિ. પતીતસદ્દરચિતં ‘‘ઇમસ્સત્થસ્સાયં વાચકો’’તિ પતીતેહિ પસિદ્ધેહિ સદ્દેહિ રચિતં પાટિપદિકેહિ કતં સિલિટ્ઠપદસન્ધિકં સિલિટ્ઠા સ્યાદ્યન્તાદિપદાનં સન્ધયો યસ્સ તં ¶ પસાદગુણસંયુત્તં પતીતસદ્દરચિતત્તાયેવ પસાદસઙ્ખાતેન સદ્દાલઙ્કારગુણેન સંયુત્તં ઈદિસં એવંભૂતં ગુણાધિકતો રમણીયં ઉપરિ વક્ખમાનયમકસદિસં યમકં મતં વિઞ્ઞૂહિ અભિમતં. પતીતા ચ તે સદ્દા ચ, તેહિ રચિતં, સિલિટ્ઠા પદાનં સન્ધયો યસ્સ, પસાદોતિ ગુણો સદ્દાલઙ્કારો, તેન સંયુત્તન્તિ વિગ્ગહો.

૨૬.

અબ્યપેતં બ્યપેત’ઞ્ઞ-માવુત્તાનેકવણ્ણજં;

યમકં તઞ્ચ પાદાન-માદિમજ્ઝન્તગોચરં.

૨૬. ઇદાનિ તં યથાવુત્તમભિમતં દસ્સેતુમુપક્કમતે ‘‘અબ્યપેતે’’ચ્ચાદિના. આવુત્તા અધિવુત્તા પુનપ્પુનુચ્ચારણુપેતા અનેકેસં પતિરૂપત્તા, બહુવણ્ણા સરબ્યઞ્જનરૂપા, ન એકો વણ્ણો તસ્સાનુપ્પાસત્તા, તથા ચ વક્ખતિ ‘‘વણ્ણાવુત્તિ પરો યથા’’તિ [સુબોધાલઙ્કાર ૧૨૭ ગાથા], તેહિ જાતં યમકન્તિ વિઞ્ઞાયતે. કતિવિધં તં વિકપ્પીયતીતિ આહ ‘‘અબ્યપેતં બ્યપેતઞ્ઞ’’ન્તિ. તત્થ યં વણ્ણન્તરાબ્યવહિતં વણ્ણસમુદાયેન વુત્તં. તદબ્યપેતં યમકં. યં તુ બ્યવહિતં, તં બ્યપેતં. યં પન ઉભયમિસ્સં, તં અઞ્ઞં અપરં અબ્યપેતબ્યપેતન્તિ તિધા યમકં તાવ વિકપ્પીયતે. તમેતં તિવિધં યમકં વિસયવિભાગનિરૂપનાયં આદિ ચ મજ્ઝો ચ અન્તો ચ ગોચરો વિસયો યસ્સેતિ આદિમજ્ઝન્તગોચરં વિઞ્ઞેય્યં. કેસં પાદાનં? પચ્ચેકં ચતુન્નંગાથાવયવાનં. સાપેક્ખત્તેપિ સમાસો ગમ્મકત્તા.

તત્થ પાદચતુક્કસ્સ આદિમજ્ઝન્તભાવીનં યમકાનં યાવન્તો પકારા સમ્ભવન્તિ, તે મૂલા સત્ત. કથં? એકસ્મિંયેવ પાદે ક્વચિ આદિયમકં, ક્વચિ મજ્ઝયમકં, ક્વચિ અન્તયમકં, ક્વચિ મજ્ઝન્તયમકં, ક્વચિ મજ્ઝાદિયમકં, ક્વચિ આદ્યન્તયમકં, ક્વચિ સબ્બયમકન્તિ. એવં પચ્ચેકં મૂલભૂતા સત્તાતિ ¶ ચતૂસુ અટ્ઠવીસતિ હોન્તિ. પાદાદિયમકઞ્ચ પઠમપાદાદિયમકમબ્યપેતં તથા દુતિયતતિયચતુત્થપાદાદિયમકમબ્યપેતં પઠમદુતિયપાદાદિયમકમબ્યપેતં પઠમતતિયપાદાદિયમકમબ્યપેતં પઠમચતુત્થપાદાદિયમકમબ્યપેતન્તિઆદિના અનેકધા પસંસન્તિ. યદા ચ સબ્બતોયમકં, તદા મહાયમકાદયો વિકપ્પા જાયન્તીતિ વેદિતબ્બં.

૨૬. ઇદાનિ અભિમતયમકં દીપેતિ ‘‘અબ્યપેતે’’ચ્ચાદિના. આવુત્તેહિ પુનપ્પુનં વુત્તેહિ અનેકવણ્ણેહિ સમુદાયરૂપત્તા અનેકેહિ સરબ્યઞ્જનસરીરેહિ વણ્ણેહિ જાતં યમકં અઞ્ઞેહિ વણ્ણેહિ અબ્યવહિતત્તા અબ્યપેતં, વણ્ણન્તરેહિ બ્યવહિતત્તા બ્યપેતં, ઉભયમિસ્સકત્તા તેહિ અઞ્ઞં અબ્યપેતબ્યપેતઞ્ચાતિ તિવિધં હોતિ. તઞ્ચ યમકં વિસયવિભાગનિયમેન ગાથાપાદાનં આદિગોચરં મજ્ઝગોચરં અન્તગોચરમિતિ તિવિધં હોતિ. એત્થ ચસદ્દો વત્તબ્બન્તરે પવત્તતિ, વત્તબ્બન્તરં નામ યથાવુત્તઅબ્યપેતાદિભેદતો અઞ્ઞં વત્તબ્બતાય સમુખીભૂતં પાદાનં આદિમજ્ઝાવસાનન્તરં, ઉપન્યાસો વાક્યારમ્ભોતિ ચ એતસ્સેવ નામં. વિસદિસેન વણ્ણેન અપેતં બ્યપેતં. તબ્બિપરીતમબ્યપેતં. અબ્યપેતઞ્ચ બ્યપેતઞ્ચ અઞ્ઞઞ્ચાતિ સમાહારદ્વન્દો. અનેકે ચ તે વણ્ણા ચ, આવુત્તાયેવ અનેકવણ્ણા, તેહિ જાતં, આદિ ચ મજ્ઝો ચ અન્તો ચ, તે ગોચરા યસ્સાતિ વિગ્ગહો.

તત્થ પાદચતુક્કસ્સ આદિમજ્ઝાવસાનેસુ લબ્ભમાનયમકભેદા એકેકસ્મિં પાદે સત્ત સત્ત ભવન્તિ. કથં? પાદાદિયમકં પાદમજ્ઝયમકં પાદન્તયમકં મજ્ઝન્તયમકં મજ્ઝાદિયમકં આદ્યન્તયમકં સબ્બતોયમકન્તિ એવં પચ્ચેકં સત્ત સત્ત કત્વા ચતૂસુ મૂલભૂતયમકા અટ્ઠવીસ ¶ ભવન્તિ. એત્થ પાદાદિયમકાદિકમ્પિ અબ્યપેતપઠમપાદાદિયમકં તથા દુતિયતતિયચતુત્થપાદાદિયમકમિતિ ચ અબ્યપેતપઠમદુતિયપાદાદિયમકં તથા પઠમતતિયપાદાદિયમકં પઠમચતુત્થપાદાદિયમકમિતિ ચ અબ્યપેતદુતિયતતિયપાદાદિયમકં તથા દુતિયચતુત્થપાદાદિયમકમિતિ ચ અબ્યપેતતતિયચતુત્થપાદાદિયમકમિતિ ચ એવમબ્યપેતપાદાદિયમકા દસ હોન્તિ. તથા બ્યપેતાપિ દસાતિ વીસતિ, અબ્યપેતપઠમપાદમજ્ઝયમકં તથા દુતિયપાદમજ્ઝયમકમિચ્ચાદિના મજ્ઝયમકમ્પિ વીસતિવિધં હોતિ. અબ્યપેતપઠમપાદન્તયમકં તથા દુતિયપાદન્તયમકમિચ્ચાદિના અન્તયમકમ્પિ વીસતિવિધં. સંસગ્ગભેદતો પન અનેકવિધં હોતિ.

અબ્યપેતપઠમપાદાદિયમકવણ્ણના

૨૭.

સુજના’સુજના સબ્બે, ગુણેનાપિ વિવેકિનો;

વિવેકં ન સમાયન્તિ, અવિવેકિજનન્તિકે.

૨૭. ‘‘સુજના’’ઇચ્ચાદિ. સુજના સજ્જના, અસુજના અસજ્જનાતિ એતે સબ્બે ઉભયપક્ખપાતિનો વિસેસા જના ગુણેન સીલાદિના કરણભૂતેન, હેતુભૂતેન વા વિવેકિનોપિ સાધૂસુ લબ્ભમાનાનમસાધૂસ્વનુપલબ્ભનતો પુથુભૂતાપિ અવિવેકીનં જનાનં અન્તિકે સમીપે તેસં સન્નિધાને વિવેકં વિભાગં ન સમાયન્તિ નપાપુણન્તિ, વિભાગવિજાનનપઞ્ઞાવેકલ્લેન ચ વિવેકિનોપિ જના તે એકતો કત્વા પસ્સન્તીતિ. ઇદં પઠમપાદાદિયમકમબ્યપેતં.

૨૭. ઇદાનિ અબ્યપેતપઠમપાદાદિયમકસ્સ મુખમત્તં દસ્સેતુમાહ ‘‘સુજનિ’’ચ્ચાદિ. સુજના સાધુજના, અસુજના અસાધુજના ચેતિ સબ્બે ઉભયપક્ખિકા સીલાદિના, પાણાતિપાતાદિના ગુણેન હેતુના વિવેકિનો અપિ સાધૂસુ ¶ પાણાતિપાતાદીનં, અસાધૂસુ સીલાદીનં અપ્પવત્તિતો ગુણેન પુથુભૂતાપિ અવિવેકિજનન્તિકે વિવેકઞાણરહિતાનં જનાનં સન્તિકે વિવેકં વિભાગં ન સમાયન્તિ ન પાપુણન્તિ. વિવેકો વિનાભવનમેતેસમત્થીતિ વિવેકિનો. એત્થ વિસયોપચારેન વિવેકોતિ પઞ્ઞા, ન વિવેકિનોતિ અવિવેકિનો, તેયેવ જના, તેસં અન્તિકમિતિ ચ વિગ્ગહો. ઇદં અબ્યપેતપઠમપાદાદિયમકં.

અબ્યપેતપઠમદુતિયપાદાદિયમકવણ્ણના

૨૮.

કુસલા’કુસલા સબ્બે, પબલા’પબલા’થવા;

નો યાતા યાવ’હોસિત્તં, સુખદુક્ખપ્પદા સિયું.

૨૮. ‘‘કુસલા’’ઇચ્ચાદિ. પબલા આસેવનપ્પટિલાભવસેન બલવન્તો ચ. અથાતિ અનન્તરત્થે નિપાતો. અપબલા તદભાવતો દુબ્બલા ચ સબ્બે કુસલાકુસલા ધમ્મા યાવ યત્તકં કાલં અહોસિત્તં વિના ઉપ્પત્તિમત્તં ફલદાનાસમ્ભવતો કેવલં ‘‘અહોસી’’તિ વચનીયત્થનિમિત્તમત્તકમ્મભાવેન અહોસિકમ્મત્તં નો યાતા ન સમ્પત્તા, તાવ તત્તકં કાલં સુખઞ્ચ દુક્ખઞ્ચ તં પદન્તીતિ સુખદુક્ખપ્પદા સિયું. યાવ સંસારપવત્તિ, તાવ સુખદુક્ખદાયકા હોન્તીતિ. ઇદં પઠમદુતિયપાદાદિયમકમબ્યપેતં.

૨૮. પબલા આસેવનાદિપચ્ચયલાભેન બલવન્તો વા અથ અપબલા તદભાવેન દુબ્બલા વા સબ્બે કુસલાકુસલા અહોસિત્તં ફલદાનાભાવતો પવત્તિમત્તતં યાવ યત્તકં કાલં નો યાતા અપ્પત્તા, તાવ તત્તકં સુખદુક્ખપ્પદા યથાક્કમં સુખદુક્ખપદાયિનો સિયું ભવન્તિ. ઇદં અબ્યપેતપઠમદુતિયપાદાદિયમકં. કુસલપટિપક્ખા અકુસલા. ‘‘અહોસી’’તિ વત્તબ્બસ્સ ભાવો અહોસિત્તં. ‘‘એહિપસ્સિકો’’તિઆદીસુ વિય ક્રિયાપદતોપિ ણાદિપચ્ચયા હોન્તિ.

અબ્યપેતપઠમદુતિયતતિયપાદાદિયમકવણ્ણના

૨૯.

સાદરં સા દરં હન્તુ, વિહિતા વિહિતા મયા;

વન્દના વન્દનામાન-ભાજને રતનત્તયે.

૨૯. ‘‘સાદર’’મિચ્ચાદિ. ¶ વન્દના દ્વારત્તયોપદસ્સિયમાના માનો ચ પૂજા, તેસં ભાજને આધારભૂતે રતિજનનાદિના અત્થેન રતનસઙ્ખાતાનં બુદ્ધાદીનં તયે સમૂહભૂતે રતનત્તયે સાદરં આદરસહિતં કત્વા મયા વિહિતા કતા, વિહિતા અલંસંસારદુક્ખવિસટનિરાકરણતો વિસેસેન હિતા પધ્યા સા વન્દના સો પણામો દરં દરથં કાયચિત્તપરિળાહં હન્તુ હિંસતુ. મયાતિ વુત્તત્તા મેતિ અત્થતો વિઞ્ઞાયતિ. ઇદં પન પઠમદુતિયતતિયપાદાદિયમકમબ્યપેતં.

૨૯. વન્દનામાનભાજને દ્વારત્તયેન વિધિયમાનપણામપૂજાનં આધારભૂતે રતનત્તયે રતિજનનાદિઅત્થેન રતનસઙ્ખાતાનં બુદ્ધાદીનં તયે મયા યા વન્દના સાદરં આદરસહિતં વિહિતા કતા, વિહિતા લોકિય લોકુત્તર સમ્પત્તિસાધનતો વિસેસેન હિતા સા વન્દના દરં મય્હં કાયચિત્તદરથં હન્તુ વિનાસેતુ. ઇદં અબ્યપેતપઠમદુતિયતતિયપાદાદિયમકં. સહ આદરેન વત્તમાનં સાદરં, ક્રિયાવિસેસનં. એત્થ ક્રિયા નામ વિહિતાસદ્દેન નિદ્દિટ્ઠકરણં. કરણઞ્હિ વિહિતાસદ્દસ્સ વુત્તકમ્મત્તેપિ અઞ્ઞથાનુપપત્તિલક્ખણસામત્થિયતો ભિજ્જિત્વા વિજ્જમાનં ‘‘અકાસિ’’ન્તિ ક્રિયાય સમ્બન્ધમુપેન્તં કમ્મઞ્ચ હોતિ, ભાવે વિહિતસ્સ યુપચ્ચયન્તસ્સ નપુંસકત્તા નપુંસકઞ્ચ, સત્તાય એકત્તા એકવચનઞ્ચ તબ્બિસેસનત્તા સાદરસદ્દોપિ નપુંસકદુતિયેકવચનો હોતિ.

‘‘વિસેસ્યે ¶ દિસ્સમાના યા,

લિઙ્ગસઙ્ખ્યાવિભત્તિયો;

તુલ્યાધિકરણે ભિય્યો,

કાતબ્બા તા વિસેસને’’તિ [સમ્બન્ધચિન્તો ૧૫ ગાથા ભેદચિન્તા ૧૯૪ ગાથા].

હિ વુત્તં. એવં ક્રિયાવિસેસને ગહિતે સામત્થિયતો ‘‘મયા’’તિ તતિયન્તસ્સ પઠમન્તત્તં, ‘‘વન્દના’’તિ પઠમન્તસ્સ છટ્ઠુન્તઞ્ચ હોતિ. વન્દના ચ માનો ચ, તેસં ભાજનં. તિણ્ણં સમૂહો તયં, રતનાનં તયન્તિ ચ વિગ્ગહો.

અબ્યપેતચતુક્કપાદાદિયમકવણ્ણના

૩૦.

કમલં ક’મલં કત્તું-વનદો વનદો’મ્બરં;

સુગતો સુગતો લોકં, સહિતં સહિતં કરં.

૩૦. ‘‘કમલ’’મિચ્ચાદિ. કમલં અરવિન્દં કં જલં અલઙ્કત્તું સજ્જનત્થાય હોતિ, વિકસિતારવિન્દસન્દોહસમ્ભાવિતોદકસ્સ વાપાદીસુ તાદિસરમણીયત્તસમ્પત્તિસમ્ભવતો, અવનં રક્ખં દદાતિ સસ્સસમ્પત્યાદિકારણભાવેનાતિ અવનદો. વનં જલં દદાતિ ન તુચ્છોતિ વનદો મેઘો અમ્બરં આકાસં જલધારભારભરિતમ્બરકુહરસ્સ દસ્સનીયતાગુણયોગતો અલંકત્તુન્તિ અધિકતં. સહિતં સમ્પુણ્ણં હિતં અભિવુદ્ધિં કરં કરોન્તો સુટ્ઠુ ગદતીતિ સુગતો મઞ્જુભાણી પુબ્બબુદ્ધા વિય નેક્ખમ્માદિના કામચ્છન્દાદિકે પજહન્તો ગન્ત્વા અરહત્તમગ્ગેન સવાસનસકલકિલેસે સમુચ્છિન્દિત્વા સોભનં નિબ્બાનપુરં ગતોતિ વા સુગતોતિ વુત્તો સો મહામુનિ અત્તનો અપરિમિતપારમિતાસિમ્પકચગલિતતિલકભાવેન લોકં લોકત્તયં, સહિતં લોકન્તિ વા યોજનીયં અલઙ્કત્તું અલંકરણાયાતિ. ઇદં પાદચતુક્કાદિયમકમબ્યપેતં.

૩૦. કમલં ¶ પદુમં કં જલં અલઙ્કત્તું પઞ્ચવિધપદુમસઞ્છન્નસ્સ ઉદકસ્સ રમણીયત્તા સજ્જેતું હોતિ. અવનદો કાલે વુટ્ઠિસમ્પદાય સસ્સસમ્પદાદીનં કારણત્તા આરક્ખં દેન્તો વનદો મેઘો અમ્બરં આકાસં અલઙ્કત્તું જલધારભારભરિતમ્બરકુચ્છિયા દસ્સનીયત્તા સજ્જેતું હોતિ, સહિતં સમ્પુણ્ણં હિતં અભિવુડ્ઢિં કરં કરોન્તો સુગતો ચિત્રકથી સુન્દરં નિબ્બાનં ગતો વા સો સુગતો સો તથાગતો લોકં લોકત્તયં, સહિતં લોકં વા અલઙ્કત્તું ચિત્રકથાદિકારણેહિ તાદિસસ્સ અઞ્ઞસ્સ ચ લોકરામણેય્યસ્સાભાવા સજ્જેતું હોતિ. સબ્બપદત્થાનં સત્તાબ્યભિચારિત્તા હોતીતિ ગમ્મં. તતોયેવ સબ્બે પઠમન્તભવનક્રિયાય યુજ્જન્તીતિ વદન્તિ. ઇદં અબ્યપેતચતુક્કપાદાદિયમકં.

૩૧.

અબ્યપેતાદિયમક-સ્સેસો લેસો નિદસ્સિતો;

ઞેય્યાનિ’માયેવ દિસા-ય’ઞ્ઞાનિ યમકાનિપિ.

૩૧. ઇચ્ચેવમભિમતયમકે અબ્યપેતપાદાદિયમકસ્સ દિસામત્તં દસ્સેત્વા ઉપસંહરતિ ‘‘અબ્યપેતે’’ચ્ચાદિના. અબ્યપેતસ્સ અબ્યવહિતસ્સ ચતુન્નં પાદાનં આદો, આદિભૂતસ્સ વા યમકસ્સ એસો યથાવુત્તો લેસો કોચિદેવ ભેદો નિદસ્સિતો વિકપ્પિતો. અપરાનિપિ કિં ન વિકપ્પિયન્તીતિચેતિ આહ ‘‘ઞેય્યાનિ’’ચ્ચાદિ. ઇમાય દિસાય ઇમિના ઉપાયેન મગ્ગેનેવ અઞ્ઞાનિ વુત્તતો અપરાનિ દુતિયપાદાદિયમકતતિયપાદાદિયમકચતુત્થપાદાદિયમકાદીનિ અબ્યપેતાનિપિ પઠમદુતિયપાદાદિયમકપઠમતતિયપાદાદિયમકાનિપિ બ્યપેતાનિ, પઠમચતુત્થદુતિયતતિયપાદાદિયમકાદીનિપિ અબ્યપેતબ્યપેતાનિ, તથા મજ્ઝન્તપાદયમકાનિ ઞેય્યાનિ જાનિતબ્બાનિ, વિઞ્ઞૂનં તાદિસાય દિસાય દસ્સિતત્તાતિ. તત્થ ચ –

‘‘ગુણાગુણેન ¶ સહ તે, સાધવો’સાધવો જના;

વિગાહન્તે સમં નાથ, ચિત્તં ચિત્તે કથં નુ તે’’.

ઇચ્ચાદિના દુતિયપાદાદિયમકાદીનિ અબ્યપેતાનિ,

‘‘પિયેન વચસા સબ્બે,

પિયેન’પ્પિયભાણિનો;

પાદાનતે જિનોકાસિ,

સો ધમ્મો હન્તુ વો’પ્પિયં’’.

ઇચ્ચાદિના પઠમદુતિયપાદાદિયમકાદીનિ અબ્યપેતાનિ,

‘‘સ’મલં સમલં કત્તું, સુચિરંસુચિ રંજયે;

સુચિરં સુચિરંગં તં, સ’મલં સમલંભિ યો’’.

ઇચ્ચાદિના પઠમચતુત્થદુતિયતતિયપાદાદિયમકાદીનિ અબ્યપેતબ્યપેતાનિ,

‘‘મનોહર હર ક્લેસં, જિન ચેતોભવં મમ;

નનુ ત્વં પારમીસારા-મતભાવિતમોસધં’’.

ઇચ્ચાદિના મજ્ઝપાદયમકાનિ,

‘‘સાધુના રંજય જય-દ્ધનિના’પૂરયિ મહિં;

યો તં જિનવરં ધીર-મત્થકામોસિ ચે તુવં’’.

ઇચ્ચાદિના અન્તપાદયમકાનિ જાનિતબ્બાનિ.

૩૧. એવં અભિમતયમકેન અબ્યપેતયમકાનમુપાયાદીનિ નિગમેન્તો આહ ‘‘અબ્યપેતિ’’ચ્ચાદિ. અબ્યપેતાદિયમકસ્સ વિસદિસવણ્ણેહિ અબ્યવહિતાદિયમકસ્સ, અબ્યપેતપાદાદિયમકસ્સ વા એસો લેસો ‘‘સુજનિ’’ચ્ચાદિકો અપ્પકોદાહરણનયો નિદસ્સિતો નિદ્દિટ્ઠો. અઞ્ઞાનિ યમકાનિપિ ઇમાયેવ દિસાય ઇમિના નયેનેવ ઞેય્યાનિ વિઞ્ઞૂહિ ઞાતબ્બાનિ. આદો યમકં, આદિભૂતં વા યમકં, અબ્યપેતઞ્ચ તં આદિયમકઞ્ચાતિ વાક્યં. એવં દસ્સિતેન ¶ ઇમિના કમેન અબ્યપેતદુતિયપાદાદિયમકાદયો ઞાતબ્બાતિ અધિપ્પાયો.

તત્થ અબ્યપેતદુતિયપાદાદિયમકમેવં વેદિતબ્બં –

ગુણાગુણેન સહ તે, સાધવો’સાધવો જના;

વિગાહન્તે સમં નાથ, ચિત્તં ચિત્તે કથં નુ તે.

ભો નાથ તે તુય્હં ચિત્તે સાધવો અસાધવો તે જના ગુણાગુણેન સકસકગુણેન અગુણેન ચ સહ સમં એકજ્ઝં કથં નુ વિગાહન્તે, ચિત્તં અચ્છરિયં સુજનદુજ્જનેસુ સમમેત્તા અચ્છરિયાતિ અધિપ્પાયો.

અબ્યપેતપઠમદુતિયપાદાદિયમકમેવં દટ્ઠબ્બં –

પિયેન વચસા સબ્બે, પિયેન’પ્પિયભાણિનો;

પાદાનતે જિનોકાસિ, સો ધમ્મો હન્તુ વો’પ્પીયં.

જિનો અપ્પિયભાણિનોપિ સબ્બે જને પિયેન યેન વચસા પાદાનતે અકાસિ, સો ધમ્મો વો અપ્પિયં હન્તુ. એત્થ અપિસદ્દપરિયાયસ્સ પિસદ્દસ્સ ગહિતત્તા યતિભઙ્ગો નત્થિ.

પઠમચતુત્થદુતિયતતિયપાદાદિઅબ્યપેતબ્યપેતયમકમેવં દટ્ઠબ્બં –

સ’મલં સમલં કત્તું, સુચિરંસુચિ રંજયે;

સુચિરં સુચિરંગં તં, સ’મલં સમલંભિ યોતિ.

એત્થ ‘‘સમલં સમલં, સુચિરં સુચિર’’ન્તિ વિસદિસવણ્ણેહિ અબ્યવહિતત્તા અબ્યપેતં, ‘‘સમલં સમલ’’ન્તિ પુબ્બપરયુગળં [પુબ્બપરયુગળદ્વયં (ક.)] ‘‘કત્તુ’’મિતિ ભિન્નવણ્ણેહિ, ‘‘સુચિરં સુચિર’’ન્તિ પુબ્બપરયુગળં [પુબ્બપરયુગળદ્વયં (ક.)] ‘‘જયે’’તિ ભિન્નવણ્ણેહિ ચ બ્યવહિતત્તા બ્યપેતઞ્ચ હોતિ. સુચિરંસુચિ સોભનરંસિના ઉચિ યુત્તો યો જિનો સં ¶ સન્તિં નિબ્બાનં સમલંભિ અલભિ, અલં અચ્ચન્તં અતિસયેન સુચિરંગં વિસુદ્ધદેહં તં જિનં સમલં જલ્લિકાસઙ્ખાતેન, રાગાદિકુચ્છિતસઙ્ખાતેન વા મલેન સહિતં સં અત્તાનં અલંકત્તું નિમ્મલં કત્વા સજ્જેતું સુચિરં સુચિરકાલં રંજયે અત્તનિ અભિરમાપેય્ય.

પાદમજ્ઝયમકમેવં દટ્ઠબ્બં –

મનોહર હર ક્લેસં, જિન ચેતોભવં મમ;

નનુ ત્વં પારમીસારા-મતભાવિતમોસધન્તિ.

મનોહર જિન મમ ચેતોભવં ક્લેસં સન્તાપં હર અપનય, ત્વં પારમીસારામતભાવિતં ઓસધં દિબ્બોસધં નનુ.

પાદન્તયમકમેવં દટ્ઠબ્બં –

સાધુના રંજય જય-દ્ધનિના’પૂરયિ મહિં;

યો તં જિનવરં ધીર-મત્થકામોસિ ચે તુવન્તિ.

યો જિનવરો સાધુના જયદ્ધનિના વેનેય્યજયઘોસેન મહિં આપૂરયિ, ધીરં તં જિનવરં તુવં સપ્પુરિસ ચે અત્થકામો અસિ, રંજય અભિરમાપેહિ. ઇમિના નિદ્દિટ્ઠયમકેહેવ અવસેસા તતિયપાદાદિયમકાદયો વિઞ્ઞેય્યા.

૩૨.

અચ્ચન્તબહવો તેસં,

ભેદા સમ્ભેદયોનિયો;

તત્થાપિ કેચિ સુકરા,

કેચિ અચ્ચન્તદુક્કરા.

૩૨. કિં પન સાકલ્લેન ન વિકપ્પિતાનીતિ આહ ‘‘અચ્ચન્તિ’’ચ્ચાદિ. તેસં વિકપ્પાનં સમ્ભેદો સઙ્કરો મિસ્સત્તમુચ્ચારણપ્પકારો યોનિ પભવો યેસં તે સમ્ભેદયોનિયો, ભેદા પકારા અચ્ચન્તબહવો અતિસયેન બહુલા યથાવુત્તનયેન સમ્ભવન્તિ, તત્થાપિ તેસુ વિકપ્પેસુપિ કેચિ વિકપ્પા સુખેન કરીયન્તિ પયુજ્જન્તીતિ ¶ સુકરા, તબ્બિપરીતો ચ કેચિ વિકપ્પા અચ્ચન્તદુક્કરા. ઇતિ દ્વિધા સઙ્ગય્હન્તિ, તેસુ સુકરાનં કેસઞ્ચિ અભિમતયમકાનં મુખમત્તં દસ્સિતં. ઇદાનિ દુક્કરાનં કેસઞ્ચિ મુખમત્તં ન સબ્બમેવં વેદિતબ્બં.

સમુન્નતેન તે સતા,

કથં ન તે ન તે સિયું;

યતો નતેનતેપિ’તો,

સિયું ન તે નતે સુભા.

ઇદં પાદચતુક્કમજ્ઝયમકમબ્યપેતબ્યપેતમેકરૂપં દુક્કરં.

ન ભાસુરા તેપિ સુરા વિભૂસિતા,

તથાસુરા ભૂરિ સુરાપરાજિતા;

સભાસુ રાજાપિ તથા સુરાજિતો,

યથા સુરાજન્તિ સુરાવિનિસ્સટા.

ઇદં ચતુક્કપાદમજ્ઝયમકમેકરૂપબ્યપેતં.

૩૨. સબ્બમિદમનુદ્દિસિત્વા લક્ખણાતિદેસેન નિગમનં કિમત્થમિચ્ચાસઙ્કાયમાહ ‘‘અચ્ચન્તે’’ચ્ચાદિ. તેસં યમકાનં સમ્ભેદયોનિયો પભેદુપ્પત્તિકારણભૂતા ભેદા ઉચ્ચાવચપકારા અચ્ચન્તબહવો, તત્થાપિ તેસુપિ કેચિ યમકા સુકરા સુસાધિયા, કેચિ અચ્ચન્તદુક્કરા અતિસયેન દુસ્સાધિયા. સમ્ભેદો યોનિ યેસન્તિ વિગ્ગહો.

ઇહ સુકરસ્સ ઉપદિસિતત્તા દુક્કરયમકપવેસોપાયમત્તમુપદિસીયતે –

‘‘મનં મનં સત્થુ દદેય્ય ચે યો,

મનં મનં પીણયત’સ્સ સત્થુ;

મનં મનં તેન દદેય્ય ચે ન,

મનં મનંપ’સ્સ ન સાધુપુજ્જ’’ન્તિ.

ઇદં પાદચતુક્કાદિયમકમેકરૂપં અબ્યપેતબ્યપેતં.

યો ¶ પુગ્ગલો મનં અત્તનો ચિત્તં સત્થુ જિનસ્સ મનં ખણમત્તમ્પિ દદેય્ય ચે, સત્થુ મુનિન્દસ્સ મનં ચિત્તં અસ્સ પુગ્ગલસ્સ મનં ચિત્તં પીણયતિ સમ્પીણેતિ, તેન તસ્મા મનં મનં ચિત્તં ચિત્તં દદેય્ય ચે ન યદિ નો દદેય્ય, અસ્સ પુગ્ગલસ્સ મનં ચિત્તં મનંપિ મુહુત્તમ્પિ સાધુપુજ્જં સાધૂહિ પૂજિતબ્બં ન ભવતિ.

‘‘સમુન્નતેન તે સતા,

કથં ન તે ન તે સિયું;

યતો નતે’નતેપિ’તો,

સિયું ન તે નતે સુભા’’તિ.

ઇદં પાદચતુક્કમજ્ઝયમકમેકરૂપમબ્યપેતબ્યપેતં.

યતો યેન કારણેન તે તુય્હં સતા સોભનેન સમુન્નતેન સમ્મા ઉન્નતેન હેતુના નતેપિ અવનતેપિ અનતેપિ અનવનતેપિ તે તે સુભા તે તે સોભના ન ન સિયું, ભવન્તેવ, અતો તેન કારણેન તે સુભા તે સોભના નતે અવનતે કથં ન સિયું, ભવન્તેવ.

‘‘જિનં પણામોનતસજ્જનં જનં,

ગુણે નિવેસેન્તમસજ્જનં’જનં;

વેનેય્યનેત્તે ગુણભાજનં જનં,

નમે મમેન્તં ખલુ સજ્જનંજન’’ન્તિ.

ઇદં પાદચતુક્કન્તયમકમેકરૂપમબ્યપેતબ્યપેતયમકં દુક્કરં.

પણામોનતસજ્જનં પણામિતુકામોનતસાધુજનવન્તં જનં વેનેય્યજનં અસજ્જ પમાદમકત્વા ગુણે સીલાદિગુણે નિવેસેન્તં નિયોજેન્તં વેનેય્યનેત્તે અઞ્જનં અઞ્જનભૂતં ગુણભાજનં ગુણાનમાધારભૂતં સજ્જનંજનં ઇમિના કારણેન સાધુજનાનં અઞ્જનભૂતં જનં સાધુજનં ખલુ એકન્તેન મમેન્તં મમાયન્તં નં જિનં નમે નમામિ.

‘‘સાભાસુ ¶ સાભા ભુવને જિનસ્સ,

સાભાય સા ભાસતિયેવ જાતુ;

સાભાય સા ભાતિ ન ચે કથં ન,

સાભા સસાભાનમતિચ્ચ ભાતી’’તિ.

ઇદં પાદચતુક્કાદિયમકેકરૂપબ્યપેતં.

ભુવને સત્તલોકે સાભાસુ વિજ્જમાનાભાસુ જિનસ્સ સાભા સોભના આભા સાભાય વિજ્જમાનાય, સોભનાય વા આભાય આભાતો જાતુ એકન્તેન ભાસતિયેવ દિપ્પતેવ, સા જિનાભા સાભાય વિજ્જમાનાભાતો અધિકા હુત્વા ચે ન ભાતિ યદિ ન ભાસતિ, સસાભાનં વિજ્જમાનસોભનાભાનં બ્રહ્માદીનં સાભા સોભનાભાયો અતિચ્ચ અતિક્કમ્મ કથં ન ભાતિ, ભાસતિયેવ.

‘‘ન ભાસુરા તેપિ સુરા વિભૂસિતા,

તથાસુરા ભૂરિ સુરાપરાજિતા;

સભાસુ રાજાપિ તથા સુરાજિતો,

યથા સુરાજન્તિ સુરાવિનિસ્સટા’’તિ.

ઇદં પાદચતુક્કમજ્ઝયમકેકરૂપબ્યપેતં.

સુરાવિનિસ્સટા સુરાપાનતો અપગતા જના યથા સુરાજન્તિ, તથા વિભૂસિતા વિસેસેન અલઙ્કતા તેપિ સુરા તે દેવા અપિ ન ભાસુરા સોભમાના ન હોન્તિ, તથા એવં સુરાપરાજિતા સુરાપાનહેતુ પરાજિતભાવં પત્તા ભૂરિ અસુરા બહવો વેપચિત્તિઆદયો અસુરાપિ ન ભાસુરા ન સોભન્તિ, તથા એવં સુરાજિતો સુટ્ઠુ અલઙ્કતો રાજાપિ સભાસુ ન ભાસુરો.

‘‘જિનાણત્તિયં ¶ યો’હિતાસા સિતાસા,

અવસ્સંવ તે હોન્ત્ય’તાસા હતાસા;

અતો સબ્બપાપે સતાસા વતાસા,

કરોન્તેવ સન્તિસ્સિતા સામિતાસા’’તિ.

ઇદં પાદચતુક્કન્તયમકમેકરૂપબ્યપેતં.

યે સપ્પુરિસા જિનાણત્તિયં બુદ્ધસ્સ વિનયપઞ્ઞત્તિસઙ્ખાતાણત્તિયં ઓહિતાસા અવીતિક્કમવસેન પતિટ્ઠિતઆસા હોન્તિ સિતાસા પરિસુદ્ધાસા, તે સાધવો હતાસા અનુક્કમેન હતતણ્હા અવસ્સંવ એકન્તેનેવ અતાસા ભયરહિતા યતો હોન્તિ, અતો તસ્મા સબ્બપાપે સબ્બાકુસલે સતાસા ભયસહિતા વતાસાવ નિરવજ્જવતાભિલાસવન્તો સાધુજના સન્તિસ્સિતા સન્તિનિસ્સિતાયો સામિતાસા સામિભાવાસાયો કરોન્તેવ.

૩૩.

યમકં તં પહેળી ચ, નેકન્તમધુરાનિ’તિ;

ઉપેક્ખિયન્તિ સબ્બાનિ, સિસ્સખેદભયા મયા.

૩૩. નનુ યમકં નામ કવીનં સામત્થિયવિસેસસૂચકન્તિ તત્થ તં સોપયોગં, પહેળિકા ચ સોપયોગા કીળાવિનોદને સમ્બાધટ્ઠાનમન્તને પરબ્યામોહને [પરમબ્યામોહને (ક.), કાબ્યાદાસ ૩.૯૭] ચ, તસ્મા તત્થ કથમુપેક્ખા ભવતોતિ આહ ‘‘યમક’’ન્તિઆદિ. તં યથાવુત્તં યમકઞ્ચ સુકરદુક્કરપ્પભેદં. પહેળિકા પન પુબ્બાચરિયેહિ સોળસ નિદ્દિટ્ઠા સમાગતાવઞ્ચિતાદિકા. તત્થિદં લક્ખણં –

સમાગતા નામ સિયા, ગુળ્હત્થા પદસન્ધિના;

વઞ્ચિતાઞ્ઞત્થ રુળ્હેન, યત્થ સદ્દેન વઞ્ચના.

ઉક્કન્તાતિબ્યવહિત-પ્પયોગા ¶ મોહકારિની;

સિયા પમુસ્સિતા યસ્સા, દુબ્બોધત્થા પદાવલિ.

સમાનરૂપા’મુખ્યત્થા-રોપાહિતપદા સિયા;

ફરુસા પચ્ચયાદીહિ, જાતસદ્દા કથઞ્ચિપિ.

સઙ્ખ્યાતા નામ સઙ્ખ્યાનં, યત્થ બ્યામોહકારણં;

અઞ્ઞથા’ભાસતે યત્થ, વાક્યત્થો સા પકપ્પિતા.

સા નામન્તરિકા યસ્સા, નામે નાનત્થકપ્પના;

નિભૂતા’વટ્ઠિતઞ્ઞત્થા, તુલ્યત્થસુતિહેતુતો.

સમાનસદ્દા સા ઇટ્ઠ-સદ્દપરિયાયસાધિતા;

સમ્મુળ્હા મૂળ્હતાયેવ, નિદ્દિટ્ઠત્થાપિ સાધુકં.

યસ્સા સમ્બન્ધબાહુલ્યા, નામં સા પારિહારિકી;

એકચ્છન્ના ભવે બ્યઞ્જા-ધેય્યં નિસ્સયગોપના.

સા ભવે ઉભયચ્છન્ના, યસ્સા ઉભયગોપના;

સંકિણ્ણા નામ સા યસ્સા, નાનાલક્ખણસઙ્કરોતિ.

દોસત્તેપિ ચેસં સબ્બેસં ઉક્કન્તાદીસુ દોસભાવે નારોપિતબ્બા. એસા હિ [મનસોતિ (ક.)] ‘‘બહુગુણે પણમતિ’’ચ્ચાદિના [સુબોધાલઙ્કાર ૪૪ ગાથા] વાક્યસંકિણ્ણનામેન ન વુત્તા, પકપ્પિતા ચ સંસયદોસપરિહારેન ‘‘યાતે દુતિયં નિલય’’ન્તિ [સુબોધાલઙ્કાર ૧૧૨ ગાથા] આદિના નિદ્દિટ્ઠા.

‘‘પભવા’નતવિત્તિણ્ણા, તવા’ણા મહતી સતિ;

ચિરાય જયતં નાથ, પહુતફલસાધની’’તિ.

અયં સમાગતા.

‘‘ભદ્દમેવો’પસેવેય્ય, ¶ વિધૂતમદકિબ્બિસં;

સમ્પાપયે પુરં ખેમં, સ દન્તો’ત્તનિસેવિન’’ન્તિ.

અયં વઞ્ચિતા.

પમુસ્સિતાદયો તુ લક્ખણાનુસારેન, તત્થોદાહરણાનુસારેન ચ વેદિતબ્બા.

એવં પુબ્બાચરિયેહિ પરિકપ્પિતા પહેળિકા ચેતિ એતાનિ સબ્બાનિ એકન્તેન નિયમેન ન મધુરાનિ અત્થરસસ્સ વા સદ્દરસસ્સ વા કસ્સચિ અભાવેન અસ્સાદિતબ્બાનિ ન હોન્તીતિ ઇમિના કારણેન સિસ્સાનમુપ્પન્નો ખેદોયેવ ભયં તતો તેસં ખેદતો વા ઉપ્પન્નભયતો મયા ઉપેક્ખિયન્તીતિ સમ્બન્ધનીયં.

૩૩. એવં સુકરદુક્કરવસેન દુવિધત્તં વત્વા કવીનં સામત્થિયપ્પકાસને સપ્પયોજનયમકાનઞ્ચ, કીળાવિનોદને સમ્બાધટ્ઠાનસમ્મન્તને પરબ્યામોહને ચાતિ ઇમેસુ સપ્પયોજનાનઞ્ચ પહેળિકાનમવચને કારણં નિદ્દિસતિ ‘‘યમક’’મિચ્ચાદિના. તં યમકં યથાવુત્તં સુકરદુક્કરાદિભેદં યમકજાતઞ્ચ પહેળિ ચ પુબ્બાચરિયેહિ નિદ્દિટ્ઠા સમાગભાદિકા પહેળિકા ચ ઇતિ ઇમાનિ સબ્બાનિ એકન્તમધુરાનિ ન ઇતિ અસ્સાદેતબ્બસ્સ અત્થરસસ્સ, સદ્દરસસ્સ વા નિયમતો અભાવા એકન્તેન અમધુરાનિ, ઇતિ ઇમિના કારણેન ચ સિસ્સખેદભયા સિસ્સાનં અસહનસઙ્ખાતાય અસહનેન જાતાય વા ભીતિયા ચ મયા ઉપેક્ખીયન્તિ. સિસ્સાનં ખેદોયેવ ભયં, સિસ્સખેદતો ઉપ્પન્નં વા ભયં, તતોતિ વિગ્ગહો.

એત્થ પહેળિકા એવં દટ્ઠબ્બા –

સમાગતા ચ વઞ્ચિતુ-ક્કન્તા પમુસ્સિતાપિ ચ;

સમાનરૂપા ફરુસા, સઙ્ખ્યાતા ચ પકપ્પિતા.

અથોપિ ¶ નામન્તરિકા, નિભૂતા ચ પહેળિકા;

અથો સમાનસદ્દા ચ, સમ્મુળ્હા પારિહારિકી;

એકચ્છન્નોભયચ્છન્ના, સંકિણ્ણાતિ ચ સોળસાતિ.

તત્રિદં લક્ખણં –

સમાગતા નામ સિયા, ગુળ્હત્થા પદસન્ધિના;

વઞ્ચિતાઞ્ઞત્થ રુળ્હેન, યત્થ સદ્દેન વઞ્ચના.

ઉક્કન્તાતિબ્યવહિત-પ્પયોગા મોહકારિની;

સિયા પમુસ્સિતા યસ્સા, દુબ્બોધત્થા પદાવલિ.

સમાનરૂપા’મુખ્યત્થા-રોપાહિતપદા સિયા;

ફરુસા પચ્ચયાદીહિ, જાતસદ્દા કથઞ્ચિપિ.

સઙ્ખ્યાતા નામ સઙ્ખ્યાનં, યત્થ બ્યામોહકારણં;

અઞ્ઞથા’ભાસતે યત્થ, વાક્યત્થો સા પકપ્પિતા.

સા નામન્તરિકા યસ્સા, નામે નાનત્થકપ્પના;

નિભૂતા’વટ્ઠિતઞ્ઞત્થા, તુલ્યત્થસુતિહેતુતો.

સમાનસદ્દા સા ઇટ્ઠ-સદ્દપરિયાયસાધિતા;

સમ્મુળ્હા મૂળ્હતાયેવ, નિદ્દિટ્ઠત્થાપિ સાધુકં.

યસ્સા સમ્બન્ધબાહુલ્યા, નામં સા પારિહારિકી;

એકચ્છન્ના ભવે બ્યઞ્જા-ધેય્યં નિસ્સયગોપના.

સા ભવે ઉભયચ્છન્ના, યસ્સા ઉભયગોપના;

સંકિણ્ણા નામ સા યસ્સા, નાનાલક્ખણસઙ્કરોતિ.

અયં પનેત્થ અત્થો – પદસન્ધિના પદાનં સન્ધાનતો ગુળ્હત્થા અપાકટત્થા સમાગતા નામ સિયા. ગુળ્હત્થાતિ પસિદ્ધાનુવાદેન અપસિદ્ધા સમાગતા વિધીયતે. ઇતો પરમ્પિ અનુવાદાનુવાદ્યભાવો એવં વેદિતબ્બો. યત્થ પહેળિકાયં અઞ્ઞત્થ રુળ્હેન સદ્દેન અઞ્ઞસ્મિં અત્થે પસિદ્ધેન રુળ્હિસદ્દેન વઞ્ચના વઞ્ચિતા નામ સિયા.

અતિબ્યવહિતપ્પયોગા ¶ અતિસયેન અન્તરિતપયુજ્જમાનપદયુત્તા તતોયેવ મોહકારિની સમ્મોહકારિકા પહેળિકા ઉક્કન્તા નામ. યસ્સા પહેળિકાય પદાવલિ પદપન્તિ દુબ્બોધત્થા દુરનુબોધાભિધેય્યા, સા પમુસ્સિતા નામ.

અમુખ્યત્થારોપાહિતપદા અપ્પધાનત્થે મુખ્યત્થપકાસકસદ્દાનં કિઞ્ચિ સધમ્મં નિસ્સાય આરોપનતો ઉપટ્ઠિતપદયુત્તા સમાનરૂપા નામ સિયા. પચ્ચયાદીહિ પચ્ચયાદેસાદીહિ કથઞ્ચિપિ યેન કેનચિ પકારેન જાતસદ્દા નિપ્ફન્નસદ્દા ફરુસા નામ.

યત્થ યસ્સં પહેળિકાયં સઙ્ખ્યાનં ગણનં વુત્તમપિ બ્યામોહકારણં હોતિ, સા પહેળિકા સઙ્ખ્યાતા નામ સિયા. યત્થ યસ્સં પહેળિકાયં વાક્યત્થો સમુદાયત્થો અઞ્ઞથા અઞ્ઞેન પકારેન આભાસતે વિઞ્ઞાયતે, સા પકપ્પિતા નામ.

યસ્સા પહેળિકાય નામે પયુત્તાભિધાને નાનત્થકપ્પના વિવિધાભિધેય્યકપ્પના સમ્ભવતિ, સા પહેળિકા નામન્તરિકા નામ. તુલ્યત્થસુતિહેતુતો સમાનત્થસદ્દાનં પયોગહેતુયા અવટ્ઠિતઞ્ઞત્થા પતિટ્ઠિતઅઞ્ઞત્થા હોતિ, સા નિભૂતા નામ.

યા પહેળિકા ઇટ્ઠસદ્દપરિયાયસાધિતા ઇચ્છિતત્થસદ્દસ્સ વેવચનેહિ નિપ્ફાદિતા હોતિ, સા સમાનસદ્દા નામ. સાધુકં નિદ્દિટ્ઠત્થાપિ દસ્સિતઅત્થયુત્તાપિયા મૂળ્હતાયેવ સમ્મોહભાવત્થં એવ ભવતિ, સા સમ્મુળ્હા નામ.

યસ્સા પહેળિકાય વિરચને નામં દસ્સિયમાનં નામં સમ્બન્ધબાહુલ્યા સમ્બન્ધસ્સ બહુલભાવતો ભવતિ, સા પારિહારિકી નામ. યસ્સા આધેય્યં બ્યઞ્જ અભિબ્યઞ્જિય પકાસેત્વા ¶ નિસ્સયગોપના આધારગુત્તિ ભવતિ, સા એકચ્છન્ના નામ.

યસ્સા પયોગે ઉભયગોપના ઉભિન્નમાધારાધેય્યાનં ગોપના ભવતિ, સા ઉભયચ્છન્ના નામ. યસ્સા નાનાલક્ખણસઙ્કરો સમાગતાદિનાનાવિધલક્ખણાનં સઙ્કરો હોતિ, સા સંકિણ્ણા નામ સિયા.

ઇદાનિ સમાગતાદીનં લક્ખિયં કમેન એવં ઞાતબ્બં –

‘‘પભવા’નતવિત્તિણ્ણા, તવા’ણા મહતી સતી;

ચિરાય જયતં નાથ, પહુતફલસાધિની’’તિ.

અયં સમાગતા.

નાથ તવ પભવતો પટ્ઠાય નતવિત્તિણ્ણા ઓણતવસેન પત્થટા, એવં સતિ નદી વિય દિસ્સતિ. પભવ પકટ્ઠત્ત સોભાવન્ત. ભો નાથ તવ તુય્હં મહતી સતી મહન્તી સમાના આણા આનતવિત્તિણ્ણા અત્તનિ નતેસુ જનેસુ પત્થટા પહુતફલસાધિની બહુલત્થનિપ્ફાદની ચિરાય ચિરકાલં જયતં ઉક્કંસભાવેન પવત્તતુ. એત્થ પભવઆનતઇતિસન્ધિના અત્થો ગુળ્હો.

‘‘ભદ્દમેવો’પસેવેય્ય, વિધૂતમદકિબ્બિસં;

સમ્પાપયે પુરં ખેમં, સ દન્તો’ત્તનિસેવિત’’ન્તિ.

અયં વઞ્ચિતા.

વિધૂતમદકિબ્બિસં વિનાસિતમદદોસં ભદ્દમેવ મન્દપિય [પિન્દપિસ્સ (ક.)] – ભદ્દજાતિકેસુ હત્થીસુ ભદ્દજાતિકહત્થિમેવ ઉપસેવેય્યાતિ વુત્તં વિય દિસ્સતિ. ભદ્દમેવ ઉત્તમપુરિસમેવ સેવેય્યાતિ અત્થો. સેવનં કિમત્થન્તિ ચે? હત્થિપક્ખે દન્તો સિક્ખિતો સો હત્થિ અત્તનિસેવિતં અત્તાનં ભજિતં જનં ખેમં નિબ્ભયં પુરં નગરં સમ્પાપેતિ. પુરિસપક્ખે પન ¶ દન્તો દમિતો સો અરિયપુગ્ગલો અત્તનિસેવિતં અત્તાનમુપસેવિતં જનં ખેમં નિદ્દુક્ખં પુરં નિબ્બાનપુરં પાપેતિ. એત્થ કવિચ્છિતઉત્તમત્થતો અઞ્ઞેન હત્થિઅત્થે રુળ્હેન સદ્દેન વઞ્ચના નામ.

‘‘બહુગુણે પણમતિ, દુજ્જનાનંપ્યયં જનો;

હિતં પમુદિતો નિચ્ચં, સુગતં સમનુસ્સર’’ન્તિ.

અયં ઉક્કન્તા. ઇમસ્સત્થો ઉપરિ આગમિસ્સતિ.

બ્યાકિણ્ણદોસત્તે સતિપિ પહેળિકારુળ્હત્તા એસા ઇટ્ઠા. વુત્તઞ્હિ ‘‘પહેળિકાયમારુળ્હા, ન હિ દુટ્ઠા કિલિટ્ઠતા’’તિ. ઇહ સમ્બન્ધીપદાનં અટ્ઠાનટ્ઠાપનેન બ્યવહિતત્તં હોતિ.

‘‘મુખફુલ્લં ગિઙ્ગમકં, નિયુરુગ્ગત્થનુન્નતં;

પટચ્ચરી વરં પોસો, ભીરુયા ધારયન્તિયા’’તિ.

અયં પમુસ્સિતા.

મુખફુલ્લં તિલકાદિં ગિઙ્ગમકં એવંનામકં પસાધનં નિયુરુગ્ગત્થનુન્નતં નિયુરં વલયં, ઉગ્ગત્થનં પયોધરપટં, ઉન્નતં નલાટપટાદિકં, મુખતો ઉન્નતાભરણઞ્ચ ધારયન્તિયા ભીરુયા ઇત્થિયા પટચ્ચરી જિણ્ણવત્થનિવાસી પોસો પુરિસો વરં ઉત્તમો. એત્થ બહુપયોગરહિતેહિ સદ્દેહિ રચિતત્તા અત્થસ્સ દુરવબોધતા.

‘‘નવ’ગ્ગરતનાન’સ્મિં, દિસ્સન્તિ રતનાકરે;

પુરિસાનેત્થ અટ્ઠન્નં, અટ્ઠા’સાધારણા’પર’’ન્તિ.

અયં સમાનરૂપા.

અસ્મિં રતનાકરે અગ્ગરતનાનિ નવ દિસ્સન્તિ, એત્થ ઇમેસુ રતનેસુ અટ્ઠ રતનાનિ અટ્ઠન્નં પુરિસાનં અસાધારણાનિ, અપરં રતનં સાધારણં. ઇમાનિ નવ લોકુત્તરાનિ ચિત્તીકતાદિઅત્થેન ‘‘રતનાની’’તિ ચ તપ્પભવો સમ્માસમ્બુદ્ધો ¶ ‘‘આકરો’’તિ ચ કપ્પિતોતિ અમુખ્યત્થેસુ રતનાદિસદ્દાનમારોપનં હોતિ.

‘‘વિન્દન્તિ દેવગન્ધબ્બા, હિમવન્તમહાતલે;

રસવન્તે સરે સત્ત, ન નાગાપિ ઉપોસથા’’તિ.

અયં ફરુસા.

હિમવન્તમહાતલે હિમાલયસ્સ મત્થકે રસવન્તે સોદકે સત્ત સરે અનોતત્તાદિકે દેવગન્ધબ્બા વિન્દન્તિ સેવન્તિ, ઉપોસથા નાગાપિ ન વિન્દન્તિ. અયમપરત્થો. હિમવન્તમહાતલે ચન્દરંસિયુત્તે મહાપાસાદતલે દેવગન્ધબ્બા કીળમાના ગન્ધબ્બા રસવન્તે મધુરગુણયુત્તે સત્ત સરે વીણાય છજ્જાદિકે સત્ત સરે વિન્દન્તિ, નાગાપિ અરિયાપિ ઉપોસથાપિ ઉપવુત્થાપિ ન વિન્દન્તિ નાનુભવન્તિ. એત્થ દિબ્બન્તીતિ દેવા. ઉપોસથો એતેસમત્થીતિ ઉપોસથાતિ વિગ્ગહો. લક્ખણક્કમતો પસિદ્ધપચુરપયોગતો અઞ્ઞદત્થા યેન કેનચિ લેસેન પચ્ચયાદીનં જાતસદ્દસ્સ અત્થિતા.

‘‘ગીતસદ્દે સરા દ્વે દ્વે, દ્વે છજ્જઞ્ઞત્ર છસ્સરા;

પઞ્ચવણ્ણં યથા ચક્ખુ, છબ્બણ્ણા નાસિકા તથા’’તિ.

અયં સઙ્ખ્યાતા.

ગીતસદ્દે સરા દ્વે હોન્તિ, છજ્જ’ઞ્ઞત્ર છજ્જતો અઞ્ઞત્ર છજ્જં વજ્જેત્વા ઉસભો ગન્ધારો મજ્ઝિમો પઞ્ચમો ધેવતો નિસાદોતિ. એત્થ યુગળતો દ્વે દ્વે છસ્સરા છસરવન્તો. યથા ચક્ખુ પઞ્ચવણ્ણં હોતિ, તથા એવં નાસિકા છબ્બણ્ણા હોતિ, ગીતસદ્દે ઈકારઅકારસરદ્વયસબ્ભાવતો ચ છજ્જં ઠપેત્વા ઉસભાદીસુ સરાનં તિવિધત્તા ચ ‘‘ચક્ખૂ’’તિ સરબ્યઞ્જનવસેન પઞ્ચવણ્ણાનં સબ્ભાવતો ચ ‘‘નાસિકા’’તિ છન્નં સબ્ભાવતો ચ એવં વુત્તં. એત્થ વુત્તસઙ્ખ્યાગીતાદિસદ્દસન્નિટ્ઠાનતો સમ્મોહકારિની હોતિ.

‘‘પાતુ ¶ વો ઉદિતો રાજા, સિરિમા રત્તમણ્ડલો;

સકન્તિગહનક્ખત્ત-સઙ્ઘયુત્તો સુલક્ખણો’’તિ.

અયં પકપ્પિતા.

સિરિમા સિરિમન્તો રત્તમણ્ડલો અનુરત્તજનપદમણ્ડલો, અનુરત્તઅમચ્ચમણ્ડલો વા સકન્તિગહનક્ખત્તસઙ્ઘયુત્તો સકસ્સ અત્તનો અન્તે સમીપે ગહનેહિ અવિરળેહિ ખત્તસઙ્ઘેહિ ખત્તિયસમૂહેહિ યુત્તો સંયુત્તો સુલક્ખણો પસત્થપુરિસલક્ખણો ઉદિતો પસિદ્ધો રાજા નરિન્દો વો તુમ્હે પાતુ રક્ખતૂતિ અયં અનધિપ્પેતત્થો. સિરિમા ‘‘લક્ખિયા વાસટ્ઠાનત્તા’’તિ વુત્તત્તા સિરિમન્તો રત્તમણ્ડલો ઉગ્ગમને રત્તમણ્ડલો સકન્તિગહનક્ખત્તસઙ્ઘયુત્તો કન્તિસહિતેહિ ગહનક્ખત્તતારગણેહિ યુત્તો સુલક્ખણો સુટ્ઠુ સસલક્ખણો ઉદિતો ઉગ્ગતો રાજા ચન્દો વો તુમ્હે પાતૂતિ ઉભયપક્ખસ્સ સાધારણગુણગુણીપદપરિગ્ગહેન ઇધ વાક્યત્થસ્સ અઞ્ઞથા દિસ્સમાનતા હોતિ.

‘‘વુચ્ચતા’દો ઇસિત્યે’કો, સુમહન્તોપકારવા;

સનાતનો ચ ન ઇસિ, ન સખા ન સનાતનો’’તિ.

અયં નામન્તરિકા.

એકો આદો પુબ્બે ‘‘ઇસી’’તિ વુચ્ચતિ, સુમહન્તોપકારવા અતિમહન્તોપકારસમન્નાગતો સનાતનો ચ સસ્સતો ચ હોતિ, તથાપિ ન ઇસિ ઇસિ નામ ન હોતિ, ન સખા મિત્તોપિ ન હોતિ, ન સનાતનો સસ્સતોપિ ન હોતિ, અયં ગમ્યમાનત્થો. સુમહા અતિમહન્તો એકો આદો નામાદિમ્હિ ઇસીતિ વુચ્ચતિ, અન્તો મજ્ઝે પકારવા પ-કારેન સમન્નાગતો, સનાતનો ચ સસ્સતો ચ હોતિ, ઇસિપિ નામ ન હોતિ, મિત્તોપિ ન હોતિ, સો નાતનો તનઇતિ અક્ખરદ્વયરહિતો ન ¶ હોતિ. આદિમજ્ઝાનં વુત્તત્તા અન્તેતિ ઞાયતિ, ‘‘ઇસિપતનવિહારો’’તિ ગહેતબ્બં. તત્થ ઇસિપતનનામેન ઇસિઆદીનં ગમ્યમાનત્થત્તા નાનત્થકપ્પના હોતિ.

‘‘ધાવન્તં ઉદયા અત્થં, મુહુત્તં ન નિવત્તતિ;

ન ચન્દમણ્ડલં એતં, નાપિ આદિચ્ચમણ્ડલ’’ન્તિ.

અયં નિભૂતા.

ઉદયા ઉદયતો પભુતિ અત્થં યાવ અત્થં ધાવન્તં જવન્તં મુહુત્તં મુહુત્તકાલં ન નિવત્તતિ ન પુનાવત્તતિ. એતં ચન્દમણ્ડલમ્પિ ન હોતિ, આદિચ્ચમણ્ડલમ્પિ ન હોતિ. ઉદયા પટિસન્ધિતો અત્થં યાવચુતિ. ધાવન્તન્તિ આયુકિચ્ચતો આયુચન્દાદીનમત્થાનં, તપ્પકાસકસદ્દાનઞ્ચ તુલ્યત્તા એત્થ પતિટ્ઠિતચન્દાદિઅત્થન્તરાનં સમ્ભવો.

‘‘દેવિં કિત્તિમહીનામં, કળારત્થવ્હયં પુરિં;

હિત્વા ન સરિ સો ધીરો, કરોન્તોપ્યુ’ય્યમવ્હય’’ન્તિ [કરોન્તોમુત્તમવ્હયન્તિ (ક.)].

અયં સમાનસદ્દા.

કિત્તિમહીનામં કિત્તિમહીનં દ્વિન્નં નામેન સમન્નાગતં દેવિં અગ્ગમહેસિં કળારત્થવ્હયં પુરિં કળારઅત્થાનં દ્વિન્નં નામેન સમન્નાગતં પુરિં નગરઞ્ચ સો ધીરો હિત્વા પરિચ્ચજિત્વા ઉય્યમવ્હયં ઉય્યમનામેન સમન્નાગતં કરોન્તો અપિ ન સરિ સમ્પત્તિં નાનુસરિ, યસોધરાદેવિઞ્ચ કપિલવત્થુપુરિઞ્ચ હિત્વા વીરિયસઙ્ખાતપધાનં કરોન્તો મહાસત્તો સમ્પત્તિં ન સરિ, એત્થાભિમતયસોધરાદિસદ્દાનં પરિયાયેહિ કિત્તિમહીસદ્દાદીહિ રચિતતા.

‘‘ચતુદ્દિસામુખા બન્ધા, ચત્તારો સિન્ધવા સયં;

પરિભુઞ્જન્તિ નિક્ખિત્તં, તિણં મજ્ઝે યથાસુખ’’ન્તિ.

અયં સમ્મુળ્હા.

સિન્ધવા ¶ ચત્તારો અસ્સા ચતુદ્દિસામુખા યથા ચતુદ્દિસાસમ્મુખા હોન્તિ, તથા બન્ધા મજ્ઝે નિક્ખિત્તં તિણં સયં યથાસુખં પરિભુઞ્જન્તિ, અઞ્ઞમઞ્ઞં પિટ્ઠિં કત્વા બન્ધા વિય ખાયતિ, તે પન સમ્મુખં કત્વા બન્ધા હોન્તિ. એત્થ ‘‘ચતુદ્દિસામુખાબન્ધા’’તિ નિદ્દિટ્ઠત્તા પિટ્ઠિં કત્વા બન્ધાતિ સમ્મુળ્હતા હોતિ.

‘‘જનો જીવનજાનન્દ-કરબન્ધુસ્સ ભાસિતં;

સક્કરોન્તોવ પપ્પોતિ, પુઞ્ઞારિક્ખયગોચરે’’તિ.

અયં પારિહારિકી.

જીવનજાનન્દકરબન્ધુસ્સ જીવનતો ઉદકતો જાતાનં પદુમાનં આનન્દકરસ્સ સૂરિયસ્સ બન્ધુસ્સ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ ભાસિતં વચનં સક્કરોન્તો પૂજેન્તો જનો પુઞ્ઞારિક્ખયગોચરે પુઞ્ઞાનં પટિપક્ખત્તા પુઞ્ઞારિસઙ્ખાતાનં અકુસલાનં ખયસ્સ નિમિત્તભૂતં નિબ્બાનમારમ્મણં કત્વા ઉપ્પન્ને મગ્ગફલે પપ્પોતિ પાપુણાતિ. એત્થ જીવનજાનં આનન્દકરસ્સ બન્ધુસ્સેતિ ચ, પુઞ્ઞારીનં ખયનિમિત્તં આરમ્મણં કત્વા પવત્તેતિ ચ ઇમિના બુદ્ધો મગ્ગફલા ચ પારમ્પરિયેન સમ્બન્ધેન વુત્તાતિ સમ્બન્ધાનં બાહુલ્લભાવો.

‘‘ન ગણ્હાતિ મહન્તમ્પિ, સદ્દં ન ચ વિભૂસનં;

ચતુપ્પદસ્સ કસ્સાપિ, કણ્ણોયં ન કિલાફલો’’તિ.

અયં એકચ્છન્ના.

કસ્સાપિ ચતુપ્પદસ્સ કણ્ણો મહન્તમ્પિ સદ્દં ન ગણ્હાતિ, આરમ્મણં ન કરોતિ, વિભૂસનમ્પિ ન ગણ્હાતિ. તથાપિ અયં કણ્ણો અફલો ન કિલ, સફલતો નિપ્ફલો ન હોતિ કિર. અસ્સકણ્ણો રુક્ખો. એત્થ કણ્ણોતિ આધેય્યં કત્વા તદાધારસ્સ અવચનતો નિસ્સયગુત્તિ.

‘‘અલઙ્કરોન્તો ¶ ભુવનં, સસ્સિરિકો સદેવકં;

કસ્મિં સઞ્જાતસંવદ્ધો, કો કેન નુપલિમ્પતી’’તિ.

અયં ઉભયચ્છન્ના.

સસ્સિરિકો સદેવકં ભુવનં અલઙ્કરોન્તોતિ બુદ્ધો વિય ખાયતિ. ભુવનં ભુવનસઙ્ખાતં કં જલં સદા એવ અલઙ્કરોન્તો સસ્સિરિકો લક્ખિયસમન્નાગતો કસ્મિં જલે સઞ્જાતસંવદ્ધો કો કતરો કેન જલેન ન ઉપલિમ્પતિ ન લિમ્પતિ. પદુમોતિ વિસજ્જનં. પદુમો હિ પુંનપુંસકલિઙ્ગો. ઇહ જલપદુમાનં દ્વિન્નમ્પિ છાદિતત્તા ઉભયચ્છન્ના નામ.

‘‘આદો સોયેવ યો અન્તે, મજ્ઝિમસ્સાદિ મજ્ઝિમો;

સિદ્ધન્તાદીસુ વત્તન્તં, અસઙ્ખતપદં વદા’’તિ.

અયં સંકિણ્ણા.

અન્તે અવસાને યો હોતિ, આદોપિ સોયેવ હોતિ, મજ્ઝિમસ્સ આદિભૂતો મજ્ઝિમો એવ હોતિ, સિદ્ધં નિપ્ફન્નં તાદીસુ અરિયેસુ વત્તન્તં અસઙ્ખતપદં વદ કથેહીતિ અયમપરત્થો. આદો આદિમ્હિ સોયેવ સકારો એવ અન્તે પરિયોસાને યો યકારોયેવ, મજ્ઝિમો મજ્ઝિમવણ્ણો મજ્ઝિમસ્સ સદ્દસ્સ આદિ મકારો, સિદ્ધન્તાદીસુ મતસમયકાલાદીસુ વત્તન્તં વાચકભાવેન પવત્તન્તં અસઙ્ખતપદં સઙ્ખતતો અઞ્ઞત્તા અસઙ્ખતભૂતં પઞ્ઞત્તિં વદ કથેહીતિ. સમયસદ્દો હિ નામપઞ્ઞત્તિ. એત્થ સિદ્ધન્તસદ્દેન આદિસદ્દસ્સ સઙ્ગહિતત્તા તાદિઅત્થો લબ્ભતીતિ અત્થસ્સ ગુળ્હતાય સમાગતાલક્ખણેન ચ ‘‘સો’’તિ ‘‘યો’’તિ ‘‘અસઙ્ખતપદ’’ન્તિ અઞ્ઞત્થરુળ્હસદ્દેન વઞ્ચિતત્તા વઞ્ચિતાલક્ખણેન ચ સમયસદ્દે નાનત્થકપ્પનતો નામન્તરિકાલક્ખણેન ચાતિ તીહિપિ લક્ખણેહિ મિસ્સિતોતિ. સેસેસુપિ સંકિણ્ણત્તં એવમેવ ¶ વેદિતબ્બં. તત્થ તત્થ વુત્તલક્ખણાનુસારેનેવ સમાગતાદીનં અન્વત્થસઞ્ઞતા વેદિતબ્બા.

૩૪.

દેસકાલકલાલોક-ઞાયાગમવિરોધિ યં;

તં વિરોધિપદં ચે’ત-મુદાહરણતો ફુટં.

૩૪. ‘‘દેસિ’’ચ્ચાદિ. દેસો થલજલદેસાદિ. કાલો રત્તિન્દિવો. કલા નચ્ચગીતાદયો. લોકો ચરાચરભૂતપ્પવત્તિ. ઞાયો યુત્તિ. આગમો ઇધ બુદ્ધવચનં. અઞ્ઞત્થ તુ સુતિધમ્મસંહિતા, તે ચ. તેહિ વિરોધો અસ્સ અત્થીતિ દેસ…પે… વિરોધિ. યન્તિ અનુવદિત્વા. તં વિરોધિપદન્તિ વિધીયતે. એતઞ્ચ પદં ઉદાહરણતો લક્ખિયતો ફુટં પાકટં. યતો જલજાદીનં થલાદીસુ પાતુભાવાદિ, રત્યાદીસુ સમ્ભવન્તાનં કુસુમાદીનં દિવાદીસુ સમ્ભવો ચ, ‘‘નચ્ચગીતાદિચતુસટ્ઠિયા કલાસુ ભિન્નછજ્જો નામ સત્તસરો’’તિઆદિના કલાસત્થાભિહિતલક્ખણાતિક્કમવિરોધો ચ, ‘‘અગ્ગિસીતલો, નિસ્સારો ખદિરો’’તિઆદિના લોકસીમાતિક્કમો ચ, વુત્તાયપા’નરુપ્પત્તસમુપ્પત્તિયા મિદ્ધસ્સ રૂપભાવાપાદનાદિઞાયવિરોધો ચ, યથાસકમાગમેન વિરોધો ચ સુખેન ચ સક્કા પાકટત્તા વિઞ્ઞાતું, તતો સબ્બમેતં નોદાહટન્તિ અધિપ્પાયો.

૩૪. એવં યમકપહેળિકાનમદસ્સને કારણં વત્વા ઇદાનિ ઉદ્દેસક્કમેન સમ્પત્તવિરોધિદોસં ‘‘દેસકાલિ’’ચ્ચાદિના વદતિ. યં પદં દેસો થલજલપબ્બતાદિ. કાલો રત્તિન્દિવો હેમન્તાદિવસેન તિવિધો, વસન્તાદિવસેન છબ્બિધો. કલા નચ્ચગીતાદિચતુસટ્ઠિ. લોકો થાવરજઙ્ગમભૂતપવત્તિસઙ્ખાતો. ઞાયો યુત્તિ. આગમો ઇહ બુદ્ધવચનં, અઞ્ઞત્થ પન સુતિધમ્મસંહિતો ચ. તેહિ વિરોધો અસ્સ અત્થીતિ દેસ…પે… વિરોધિ. તં વિરોધિપદં નામ. ¶ એતં વિરોધિપદં ઉદાહરણતો લક્ખિયતો ફુટં પરિબ્યત્તં. વસ્સિકજાતિસુમનાદીનં જલજાદિભાવો ચ, પદુમકુમુદાદીનં થલજાદિભાવો ચ, રત્તિઆદીસુ લબ્ભમાનાનં કુમુદાદીનં દિવાદીસુ સમ્ભવો ચ, નચ્ચગીતાદિચતુસટ્ઠિયા કલાસુ ‘‘છજ્જો ઉસભો ગન્ધારો મજ્ઝિમો પઞ્ચમો ધેવતો નિસાદો’’તિ દસ્સિતસત્તસરાનમેકદેસસ્સ છજ્જસ્સ ભિન્નસત્તસરો છજ્જો નામાતિ સમુદાયવસેન વોહારકરણાદીહિ સત્થાગતતં, લક્ખણાતિક્કમઞ્ચ, ‘‘અગ્ગિ સીતલો, ચન્દનં ઉણ્હં, ખદિરરુક્ખો નિસ્સારો, એરણ્ડો સસારો’’ ઇચ્ચાદિના લોકમરિયાદાતિક્કમો ચ, મિદ્ધસ્સ અરૂપભાવુપપત્તિયા વુત્તાયપિ રૂપભાવસાધનસદિસયુત્તિવિરોધિકથનઞ્ચ, યથાસકમાગમમતિક્કમ્મ કથનઞ્ચાતિ સબ્બેસં વિરુદ્ધસભાવસ્સ પાકટત્તા ઉદાહરણં ન દસ્સયિસ્સામાતિ અધિપ્પાયો. ઇમેસમેવ દેસાદિવિરોધીનમવિરુદ્ધત્તં એત્થેવ વિરોધિપદદોસપરિહારે ‘‘બોધિસત્તપ્પભાવેના’’તિચ્ચાદિના દિસ્સતિ. દેસ…પે… ગમેહિ વિરોધો, સો અસ્સ અત્થીતિ દેસ…પે… વિરોધિ. નિન્દાયં અયમસ્સત્થીતિ વિવચ્છિતા.

૩૫.

ય’દપ્પતીત’માનીય, વત્તબ્બં નેય્યમાહુ તં;

યથા સબ્બાપિ ધવલા, દિસા રોચન્તિ રત્તિયં.

૩૫. ‘‘ય’’મિચ્ચાદિ. અપ્પતીતં સદ્દતો, અત્થતો વા અનધિગતં નહ્યઞ્ઞથાવગમો ગન્થન્તરાભાવતો. વક્ખતિ હિ ‘‘દુલ્લભાવગતી સદ્દ-સામત્થિયવિલઙ્ઘિની’’તિ. યં કિઞ્ચિ પદં સમાનીય આનેત્વા વત્તબ્બં, તં નેય્યમાહુ. યથેત્યુદાહરતિ. સબ્બાપિ સકલાપિ દિસા પુબ્બદિસાદયો દસ દિસા રત્તિયં રજન્યં ધવલા ઉજ્જલા રોચન્તિ દિપ્પન્તીતિ એત્તકે નિદ્દિટ્ઠે ચન્દમરીચિનો એત્થ નેય્યત્તં.

૩૫. ઇદાનિ નેય્યદોસમુદાહરતિ ‘‘ય’’મિચ્ચાદિના. યં પદં અપ્પતીતં પદન્તરેન, તેનાભિહિતત્થેન વા ‘‘ઇમસ્સત્થોય’’મિતિ ¶ અવિઞ્ઞાતં આનીય વત્તબ્બં, તતોયેવ પદન્તરમાનીય વત્તબ્બં હોતિ, તં નેય્યમાહુ ‘‘નેય્યદોસો’’તિ પોરાણા આહુ. યથા તત્થોદાહરણમીદિસં ‘‘સબ્બાપિ ધવલા દિસા રોચન્તિ રત્તિય’’ન્તિ. સબ્બાપિ દિસા પુબ્બદક્ખિણાદયો દસ દિસા ધવલા સેતા રત્તિયં રજન્યં રોચન્તિ દિપ્પન્તિ. એત્થ દિસાય વિસેસનં ધવલગુણં કેલાસકૂટસુધાભિત્તિચન્દરંસિઆદીસુ કુતો સઞ્જાતમિતિ અનિચ્છિતત્તા અઞ્ઞનિવત્તનત્થં ચન્દકિરણાદિવાચકપદં આનેત્વા ધવલતા ઇમિનેતિ વત્તબ્બત્તા ધવલ પદં નેય્યદોસેન દુટ્ઠં હોતિ. પતીતં વિઞ્ઞાતં, ન પતીતં અપ્પતીતં. એત્થ અકારો પસજ્જપટિસેધે.

૩૬.

નેદિસં બહુ મઞ્ઞન્તિ, સબ્બે સબ્બત્થ વિઞ્ઞુનો;

દુલ્લભા’વગતી સદ્દ-સામત્થિયવિલઙ્ઘિની.

૩૬. અપ્પતીતં નિચ્છન્તિ વિઞ્ઞૂતિ દસ્સેતુમાહ ‘‘ને’’તિઆદિ. ઈદિસં અનન્તરે વુત્તપ્પકારં નેય્યં સબ્બેપિ વિઞ્ઞુનો ઞેય્યવિદૂ સબ્બત્થ ગજ્જાદિકે ન બહુ મઞ્ઞન્તિ ન સમ્ભાવેન્તિ નપ્પયુજ્જન્તિ. કિં ન બહુમઞ્ઞન્તીતિ ચે આહ ‘‘દુલ્લભા’’તિઆદિ. તથા હિ અવગતી અત્થાવગમો સદ્દં વાચકં, સામત્થિયઞ્ચ ઞાયં વિલઙ્ઘયતિ ચજતિ અનુપદસ્સનતોતિ સદ્દસામત્થિયવિલઙ્ઘિની દુલ્લભા ન લભ્યતે. ઞાયોપત્થો વા સદ્દોપત્થો વા યોત્થો ન હોતિ. સો નપ્પતીયતે યથા મનસિ અવટ્ઠિતમત્તેનાતિ અત્થો. તસ્મા સદ્દતો, અત્થતો વા પતીતબ્બમનેય્યં, તબ્બિપરીતં નેય્યન્તિ વિઞ્ઞેય્યં.

૩૬. ઇમં અપ્પતીતપદં વિઞ્ઞૂહિ નાભિમતન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘નેદિસ’’મિચ્ચાદિ. ઈદિસં યથાવુત્તપ્પકારં નેય્યં સબ્બે વિઞ્ઞુનો સબ્બત્થ ગજ્જપજ્જાદિકે ન બહુ મઞ્ઞન્તિ ન સમ્ભાવેન્તિ નપ્પયોજેન્તિ. અવગતી અત્થાવબોધો સદ્દસામત્થિયવિલઙ્ઘિની ¶ સદ્દસઙ્ખાતવાચકઞ્ચ સામત્થિયસઙ્ખાતઞાયઞ્ચ અતિક્કમ્મ પવત્તિની દુલ્લભા તાદિસપયોગાભાવતો દુલ્લભા હોતિ. યો અત્થો સદ્દાગતો, ઞાયાગતો વા ન હોતિ, સો કત્તુનો મનસિ પતિટ્ઠિતમત્તેન પતીતો ન હોતીતિ તં પદં નેય્યદોસમિતિ સબ્બે કવિનો પરિહરન્તીતિ અધિપ્પાયો. બહુમાનં કરોન્તીતિ વાક્યે બહુમઞ્ઞન્તીતિ નામધાતુ. સદ્દસામત્થિયં વિલઙ્ઘયતિ સીલેનાતિ સદ્દસામત્થિયવિલઙ્ઘિની.

૩૭.

સિયા વિસેસનાપેક્ખં,

યં તં પત્વા વિસેસનં;

સાત્થકં તં યથા તં સો,

ભિય્યો પસ્સતિ ચક્ખુના.

૩૭. ‘‘સિયા’’ઇચ્ચાદિ. યં પદં વિસેસનં પત્વા અત્થેન સહ વત્તતીતિ સાત્થકં. નિબ્બિસેસનન્તુ વુત્તત્થમેવ હોતિ. તં વિસેસનાપેક્ખં સિયા. ‘‘તં યથે’’ત્યાદિના ઉદાહરતિ. ‘‘પસ્સતી’’તિ વુત્તે ‘‘ચક્ખુના’’તિ લબ્ભતેવ.

૩૭. ‘‘સિયા’’મિચ્ચાદિ. યં પદં વિસેસનં પત્વા સાત્થકં અત્થસહિતં, તદભાવે નિરત્થકં હોતિ, તં વિસેસનાપેક્ખં નામ સિયા. તં યથા તસ્સોદાહરણમેવં ‘‘તં સો ભિય્યો પસ્સતિ ચક્ખુના’’તિ. સો પુરિસો તં પુરિસં ભિય્યો યેભુય્યસા ચક્ખુના પસ્સતિ. એત્થ ‘‘પસ્સતી’’તિ વુત્તેયેવ ‘‘ચક્ખુના’’તિ ઞાયતિ. ચક્ખુનાતિ વિસેસ્યપદં વિસેસનં લદ્ધાવ સાત્થકં હોતિ. વિસેસને અપેક્ખા અસ્સાતિ ચ, સહ અત્થેન વત્તમાનં સાત્થકમિતિ ચ સમાસો.

૩૮.

હીનં કરે વિસેસ્યં યં, તં હીનત્થં ભવે યથા;

નિપ્પભીકતખજ્જોતો, સમુદેતિ દિવાકરો.

૩૮. ‘‘હીન’’મિચ્ચાદિ ¶ . યં વિસેસનપદં વિસેસ્યં વિસેસિતબ્બં હીનં લામકં કરે કરેય્ય, તં વિસેસનપદં હીનત્થં હીનો અત્થો યસ્સ તં હીનત્થં નામ ભવેય્ય. ‘‘યથા’’ઇત્યાદિના ઉદાહરતિ. નિપ્પભીકતો ખજ્જોતો યેન સો દિવાકરો પભાકરો સમુદેતિ ઉપગચ્છતીતિ. એત્થ ખજ્જોતપ્પભાપહરણે ન થુતિ દિવાકરસ્સાતિ.

૩૮. ‘‘હીનં કરે’’ચ્ચાદિ. યં પદં વિસેસ્યં હીનં કરોતિ, તં હીનત્થં ભવે. યથા તત્થોદાહરણમેવં ‘‘નિપ્પભીકતખજ્જોતો, સમુદેતિ દિવાકરો’’તિ. પભારહિતકતા ખજ્જોતા યેન સો દિવાકરો સૂરિયો સમુદેતિ ઉગ્ગચ્છતિ. ‘‘નિપ્પભીકતખજ્જોતો’’તિ ઇમિના વિસેસનેન લામકાલોકલદ્ધયુત્તસ્સ ખજ્જોપનકસ્સ અભિભવનપ્પકાસનં સહસ્સરંસિનો નિન્દાયેવ, ન થુતીતિ વિસેસ્યં હીનત્થં હોતિ. હીનો અત્થો યસ્સેતિ ચ, નત્થિ પભા એતેસન્તિ ચ, નિપ્પભા કતાતિ ચ, નિપ્પભીકતા ખજ્જોતા યેનાતિ ચ વિગ્ગહો.

૩૯.

પાદપૂરણમત્તં યં, અનત્થમિતિ તં મતં;

યથા હિ વન્દે બુદ્ધસ્સ, પાદપઙ્કેરુહમ્પિચ.

૩૯. હિ અપિ ચસદ્દાનં પાદપૂરણમત્તત્તા અનત્થકત્તં. વિસેસનવિસેસ્યપદદોસો.

૩૯. ‘‘પાદપૂરણિ’’ચ્ચાદિ. યં પદં પાદપૂરણમત્તં ચતુત્થંસસઙ્ખાતસ્સ પાદસ્સ પૂરણમત્તમેવ હોતિ, તં અનત્થમિતિ મતં ઞાતં. યથાસદ્દો વુત્તત્થો. બુદ્ધસ્સ પાદપઙ્કેરુહં પાદમ્બુજં વન્દેતિ. એત્થ હિ અપિચાતિ ઇમેસં સમત્તનાદિઅત્થેસુ અપ્પવત્તિતો કેવલં પાદપૂરણમત્તતો અનત્થકત્તં. મત્તસદ્દો અવધારણે. વિસેસનવિસેસ્યપદદોસો.

પદદોસનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

વાક્યદોસનિદ્દેસવણ્ણના

૪૦.

સદ્દતો અત્થતો વુત્તં, યત્થ ભિય્યોપિ વુચ્ચતિ;

તમેકત્થં યથા’ભાતિ, વારિદોવારિદો અયં.

૪૦. ‘‘સદ્દતો’’ઇચ્ચાદિ. સદ્દતો વાચકેન તસ્મિંયેવત્થે તસ્સેવ સદ્દસ્સ પુન પયોગતો અત્થતો અભિધેય્યેન પુબ્બપટિપાદિકસ્સેવ વત્થુસ્સાવિસેસેન પુન પટિપાદનતો વુત્તં પયુત્તં યં પદત્થરૂપં યત્થ યસ્મિં વાક્યે ભિય્યોપિ વુચ્ચતિ પુનપિ પયુજ્જતે, તમેકત્થન્તિ અનુવદિત્વા ‘‘યથે’’ચ્ચાદિના વિધીયતે. વારિં દદાતીતિ વારિદો. અયં વારિદો મેઘો આભાતિ દિપ્પતીતિ. જલદાનમત્તાપેક્ખાય ઇદં સદ્દતો એકત્થં.

૪૦. ઇદાનિ ઉદ્દિટ્ઠક્કમેન વાક્યદોસં નિદ્દિસતિ ‘‘સદ્દતો’’ચ્ચાદિના. સદ્દતો વાચકેન અત્થતો અભિધેય્યેન વુત્તં પયુત્તં યં પદત્થરૂપં યત્થ યસ્મિં વાક્યે ભિય્યોપિ પુનપિ વુચ્ચતિ યુજ્જતે, તં વાક્યં એકત્થં નામ દોસો. ઉદાહરણં ‘‘યથિ’’ચ્ચાદિ. વારિદો જલદાયકો અયં વારિદો મેઘો આભાતિ દિપ્પતિ. સમ્પત્તિસાધકં ‘‘જલદાયકો’’ચ્ચાદિવિસેસનં વિના જલદાનમત્તસ્સ વુત્તત્તા સદ્દતો એકત્થં નામ હોતિ.

યથા ચ

૪૧.

તિત્થિયઙ્કુરબીજાનિ, જહં દિટ્ઠિગતાનિ’હ;

પસાદેતિ પસન્ને સો, મહામુનિ મહાજને.

૪૧. તિત્થિયસઙ્ખાતાનં અઙ્કુરાનં બીજાનિ ઉપ્પત્તિહેતુભૂતાનિ દિટ્ઠિગતાનિ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિયો જહં જહન્તો દૂરીકરોન્તો સો મહામુનિ સમ્માસમ્બુદ્ધો ઇહ લોકે અત્તનિ પસન્ને પસાદબહુલે મહાજને પસાદેતીતિ અપરમુદાહરણં. ¶ પસાદસઙ્ખાતસ્સ અત્થસ્સ ‘‘પસન્ને પસાદેતી’’તિ વુત્તત્તા ઇદમત્થતો એકત્થં.

૪૧. ‘‘તિત્થિયિ’’ચ્ચાદિ. સો મહામુનિ તિત્થિયઙ્કુરબીજાનિ તિત્થિયસઙ્ખાતાનં અઙ્કુરાનં ઉપ્પત્તિકારણભૂતાનિ દિટ્ઠિગતાનિ સસ્સતાદિભેદભિન્ના દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિયો જહં જહન્તો અપનેન્તો ઇહ લોકે પસન્ને અત્તનિ પસન્ને મહાજને પસાદેતિ. પસન્નસદ્દેન વુત્તપ્પસાદસઙ્ખાતસ્સ અત્થસ્સ પસાદેતીતિ ક્રિયાપદેનપિ વુત્તત્તા સદ્દે ભિન્નેપિ અત્થતો એકન્તિ અત્થતો એકત્થસ્સુદાહરણં. તિત્થિયા એવ અઙ્કુરાનિ, તેસં બીજાનિ, દિટ્ઠીસુ ગતાનિ, દિટ્ઠિયો એવ ગતાનીતિ વા વિગ્ગહો.

૪૨.

આરદ્ધક્કમવિચ્છેદા, ભગ્ગરીતિ ભવે યથા;

કાપિ પઞ્ઞા, કોપિ ગુણો, પકતીપિ અહો તવ.

૪૨. આરદ્ધો વત્તુમુપક્કમન્તો, કમો વચનપટિપાટિ. તસ્સ વિચ્છેદો ભઙ્ગો, તતો. ‘‘યથે’’તિઆદિના ઉદાહરતિ. અવુત્તસ્સપિ પસાદવસા અજ્ઝાહારોતિ. મહામુનિ તવ તે પઞ્ઞા કાપિ સાતિસયત્તા અનિદ્ધારિતં સભાવવિસેસા કાચિયેવ, અહો પવત્તમાનાયપિ વસભાવસ્સાનિદ્ધારિતત્તા અચ્છરિયન્તિ અત્થો. એત્થ કાપિ કોપીતિ સબ્બનામપદક્કમસ્સ પકતીતિ એત્થ વિચ્છિન્નત્તા ભગ્ગરીતિ.

૪૨. ‘‘આરદ્ધક્કમિ’’ચ્ચાદિ. આરદ્ધક્કમવિચ્છેદા વત્થુમારદ્ધપદક્કમસ્સ વિચ્છેદહેતુ ભગ્ગરીતિ ભવે ભગ્ગરીતિવાક્યદોસો ભવતિ. ઉદાહરતિ ‘‘યથિ’’ચ્ચાદિ. મહામુનિ તવ તુય્હં પઞ્ઞા સાતિસયભૂતા પઞ્ઞા કાપિ વચનવિસયાતિક્કન્તત્તા કાપિયેવ. ગુણો સીલસમાધિઆદિઅનઞ્ઞસાધારણગુણસમૂહો કોપિ પમાણપરિગ્ગહસ્સ કેનચિ ¶ લેસેનપિ કત્તુમસક્કુણેય્યત્તા કોપિયેવ. પકતીપિ અચિન્તેય્યભૂતા પકતીપિ એવમેવ અહો વિજ્જમાનાનંયેવ પઞ્ઞાદીનં સભાવાવબોધસ્સ દુક્કરતા અચ્છરિયા. કાપિ કોપીતિ પદક્કમસ્સ ‘‘પકતી’’તિ એત્થ સુઞ્ઞત્તા રીતિભઙ્ગો. આરદ્ધોયેવ કમો, તસ્સ વિચ્છેદો, ભગ્ગા રીતિ અસ્સ, એત્થ વાતિ વિગ્ગહો.

૪૩.

પદાનં દુબ્બિનિક્ખેપા, બ્યામોહો યત્થ જાયતિ;

તં બ્યાકિણ્ણન્તિ વિઞ્ઞેય્યં, તદુદાહરણં યથા.

૪૩. ‘‘પદાન’’મિચ્ચાદિ. યત્થ યસ્મિં વાક્યે પદાનં સ્યાદ્યન્તાખ્યાતિકાનં દુબ્બિનિક્ખેપા દુટ્ઠપનતો બ્યામોહો સંમુળ્હતા જાયતિ ઉપ્પજ્જતિ, તં વાક્યં બ્યાકિણ્ણન્તિ વિઞ્ઞેય્યં ઞાતબ્બં. તસ્સ બ્યાકિણ્ણસ્સ ઉદાહરણં લક્ખિયં ‘‘યથે’’તિ દસ્સેતિ. યથા ઇદં, તથા અઞ્ઞમ્પીતિ અત્થો.

૪૩. ‘‘પદાનિ’’ચ્ચાદિ. પદાનં સ્યાદ્યન્તત્યાદ્યન્તપદાનં દુબ્બિનિક્ખેપા દુટ્ઠપનતો યત્થ વાક્યે બ્યામોહો સંમોહો જાયતિ, તં બ્યાકિણ્ણદોસોતિ વિઞ્ઞેય્યં. તદુદાહરણં તસ્સ બ્યાકિણ્ણદોસસ્સ લક્ખિયં યથા ઇમિના વક્ખમાનનયેન.

૪૪.

બહુગુણે પણમતિ, દુજ્જનાનં પ્યયં જનો;

હિતં પમુદિતો નિચ્ચં, સુગતં સમનુસ્સરં.

૪૪. બહુઅનન્તત્તા બહુભૂતે ગુણે સીલાદિકે સમનુસ્સરં સમ્મદેવ ઉટ્ઠાય સમુટ્ઠાય અનુસ્સરન્તો ગુણવિસયસતિં પચ્ચુપટ્ઠાપેન્તો તેનેવ કારણેન પમુદિતો હટ્ઠપહટ્ઠો અયં જનો સબ્બોપિ લોકો દુજ્જનાનં સુજનેતરાનમ્પિ દેવદત્તાદીનં નિચ્ચં કાલં હિતં સુગતં સમ્માસમ્બુદ્ધં પણમતિ નમસ્સતીતિ અયં અત્થો કવિવઞ્ચિતો. તત્થ ‘‘બહુગુણે પણમતી’’ત્યાદિ બ્યવહિતપદપ્પયોગા મોહો જાયતીતિ બ્યાકિણ્ણં.

૪૪. ‘‘બહુગુણે’’ચ્ચાદિ. ¶ બહુગુણે અનન્તત્તા બહુભૂતે સીલસમાધિઆદિગુણે સમનુસ્સરં વિસેસતો અનુસ્સરન્તો પમુદિતો તતોયેવ પહટ્ઠો અયં જનો સત્તનિકાયો દુજ્જનાનમ્પિ અસપ્પુરિસાનમ્પિ નિચ્ચં સતતં હિતં મિત્તભૂતં સુગતં સબ્બઞ્ઞું પણમતિ વન્દતિ. એત્થ પદાનં અટ્ઠાનપયોગતો બ્યાકિણ્ણત્તં પદત્થાનુસારેનેવ ગમ્યતે.

૪૫.

વિસિટ્ઠવચના’પેતં, ગામ્મં’ત્ય’ભિમતં યથા;

કઞ્ઞે કામયમાનં મં, ન કામયસિ કિં ન્વિ’દં.

૪૫. વિસિટ્ઠસ્સ કસ્સચિ અત્થસ્સ વચનતો કથનતો અપેતં પરિચ્ચત્તં. કઞ્ઞેઇત્યામન્તનં. અહં તં ઇચ્છામિ, તાદિસં મં ત્વં કસ્મા નિચ્છસિ, ઇદં કિં નુ ઇતિ ગામિકજનવચનત્તા ‘‘કઞ્ઞિ’’ચ્ચાદિકં ગામ્મં.

૪૫. ‘‘વિસિટ્ઠે’’ચ્ચાદિ. વિસિટ્ઠવચનાપેતં પિયભૂતેન ઉત્તિવિસેસેન વિસેસિતબ્બસ્સ કથનતો પરિહીનં વાક્યં ‘‘ગામ્મદોસ’’ન્તિ કવીહિ અભિમતં. ઉદાહરતિ ‘‘યથિ’’ચ્ચાદિ. કઞ્ઞે હે કઞ્ઞે કામયમાનં મં તુવં ઇચ્છયમાનં મં ન કામયસિ ત્વં ન ઇચ્છસિ, ઇદં કિં નુ. ઈદિસે ઇચ્છાવિઘાતે વુચ્ચમાને એવં–

‘‘યાચના મદીયા તવ કારણાયં,

દિને દિને નિપ્ફલતં ઉપેતિ;

દક્ખો સદા માનિનિમાનભઙ્ગે,

સ મન્મથોન્યત્ર ગતો મતો નુ’’ઇતિ વિય.

પિયત્થસ્સ કથનાભાવતો ‘‘કઞ્ઞે’’ત્યાદિકં વચનં મિલક્ખુકાનં વચનત્તા ગામ્મં. એત્થ કઞ્ઞાસદ્દો દસવસ્સિકાય વત્તતીતિ નિયમો નત્થિ. વિસિટ્ઠસ્સ અત્થસ્સ વચનતો અપેતન્તિ વાક્યં.

૪૬.

પદસન્ધાનતો કિઞ્ચિ, દુપ્પતીતિકરં ભવે;

તમ્પિ ગામ્મંત્ય’ભિમતં, યથા યાભવતો પિયા.

૪૬. ‘‘પદે’’ચ્ચાદિ. પદસન્ધાનતો પુબ્બાપરાનં પદાનં સન્ધિવસેન યં કિઞ્ચિ વાક્યં દુટ્ઠુ અસુતિસુભગં પતીતિમવબોધં કરોતીતિ કરં ભવે, તમ્પિ યથાવુત્તં ગામ્મન્ત્યભિમતં. યથાત્યુદાહરતિ. ભવતો યા કાચિ વનિતા પિયા હોતીતિ એકોત્થો. યભ મેથુને. યભનં યાભો. સો વિજ્જતે યસ્સ સો યાભવા. તસ્સ યાભવતો પિયાઇત્યપિ ભવતિ.

૪૬. ‘‘પદસન્ધાનિ’’ચ્ચાદિ. કિઞ્ચિ વાક્યં પદસન્ધાનતો પુબ્બાપરપદાનં ઘટનતો દુપ્પતીતિકરં ભવે અસબ્ભભૂતદુટ્ઠત્થસ્સ પકાસકો હોતિ, તમ્પિ ગામ્મન્તિ યથાવુત્તગામ્મદોસેન દૂસિતન્તિ [દુપ્પસિતન્તિ (ક.)] સબ્બેહિ કવીહિ અભિમતં ઞાતં. યથાતિ ઉદાહરતિ. ભવતો ભવન્તસ્સ યા કાચિ ઇત્થી પિયા ભવતીતિ અયં કવિના ઇચ્છિતત્થો. યાભવતો મેથુનવન્તસ્સ પિયાતિપિ અત્થો. ‘‘યભ મેથુને’’તિ હિ ધાતુ. યભનં યાભો, સો અસ્સ અત્થીતિ યાભવા, તસ્સ યાભવતોતિ ગહિતે અસોતબ્બત્તા દુપ્પતીતિકરતા. દુટ્ઠાયેવ પતીતિ અવબોધો, તં કરોતીતિ વિગ્ગહો.

૪૭.

વુત્તેસુ સૂચિતે ઠાને, પદચ્છેદો ભવે યતિ;

યં તાય હીનં તં વુત્તં, યતિહીનન્તિ સા પન.

૪૭. ‘‘વુત્તેસ્વિ’’ચ્ચાદિ. વુત્તેસુ છન્દોસત્થપરિનિદ્દિટ્ઠેસુ અનુટ્ઠુભાદીસુ સૂચિતે ઠાને ‘‘એત્થયતી’’તિ છન્દોવિચિતિયા પકાસિતટ્ઠાને પદાનં સ્યાદ્યન્તાનં છેદો વિચ્છિતિ વિભાગો અનુવાદો યં યતિ ભવેતિ વિધીયતિ. તાય ¶ યતિયા હીનં પરિહીનં વિરુદ્ધં યં વાક્યં, તં યતિહીનન્તિ વુત્તં, ‘‘યમનં વિરામો યતિ, સા હીના એત્થા’’તિ કત્વા. પનાતિ વિસેસે, સા યતિ પનાતિ સમ્બન્ધો.

૪૭. ‘‘વુત્તેસ્વ’’ચ્ચાદિ. વુત્તેસુ છન્દોસત્થે નિદ્દિટ્ઠઅનુટ્ઠુભાદીસુ સૂચિતે ઠાને ‘‘અયમેત્થ યતી’’તિ પકાસિતે ઠાને પદચ્છેદો સ્યાદ્યન્તત્યાદ્યન્તાદીનં પદાનં વિચ્છેદો યતિ નામ ભવે, તાય યતિયા યં વાક્યં હીનં અભિમતટ્ઠાને વણ્ણવિચ્છેદેન પરિહીનં, તં વાક્યં યતિહીનન્તિ યતિહીનદોસેન દુટ્ઠન્તિ વિઞ્ઞૂહિ વુત્તં.

૪૮.

યતિ સબ્બત્થ પાદન્તે, વુત્તડ્ઢે ચ વિસેસતો;

પુબ્બાપરાનેકવણ્ણ-પદમજ્ઝેપિ કત્થચિ.

૪૮. ‘‘યતિ’’ચ્ચાદિ. સબ્બત્થ પાદન્તે સબ્બસ્મિં ચતુત્થંસસઙ્ખાતાનં ગાથાપાદાનં અન્તે અવસાને ચ વિસેસતો વિસેસેન એકન્તેન વુત્તડ્ઢે ચ વુત્તાનં પાદદ્વયસઙ્ખાતે અડ્ઢે ચ, તદવસાને ચાતિ અધિપ્પાયો. ‘‘સિયા’’તિ સેસો. નનુ ‘‘પદચ્છેદો’’તિ વુત્તત્તા પદમજ્ઝે યતિ ન હોતેવાતિ ચેતિ આહ ‘‘પુબ્બ’’ઇચ્ચાદિ. કત્થચિ કિસ્મિઞ્ચિ ઠાને, ન સબ્બત્થ. પુબ્બાપરાનેકવણ્ણપદમજ્ઝેપિ યતીતિ સમ્બન્ધો. પુબ્બે ચ અપરે ચ પુબ્બાપરે. અનેકે વણ્ણા અનેકવણ્ણા. પુબ્બાપરે અનેકવણ્ણા યસ્સ તં તથા. તઞ્ચ તં પદઞ્ચ, તસ્સ મજ્ઝેપિ.

૪૮. ઇદાનિ યતિમ્હિ લબ્ભમાનં સબ્બવિસયં દસ્સેતિ ‘‘યતિ’’ચ્ચાદિના. સા પન યતિ સબ્બત્થ પાદન્તે ચતુત્થંસસઙ્ખાતગાથાપાદાનં અન્તે ચ વિસેસતો નિયમતો વુત્તડ્ઢે ચ વુત્તાનં પાદદ્વયસઙ્ખાતે અડ્ઢે ચ, તદવસાને ચાતિ અધિપ્પાયો. કત્થચિ કિસ્મિઞ્ચિ ઠાને પુબ્બાપરાનેકવણ્ણપદમજ્ઝેપિ પુબ્બાપરભૂતઅનેકવણ્ણસમન્નાગતપદાનં મજ્ઝે ¶ ચ સિયા. પદચ્છેદસ્સ ‘‘યતી’’તિ વુત્તત્તા પદમજ્ઝે ન હોતીતિ સઙ્કાપરિહરણત્થં ‘‘પુબ્બાપરાનેકવણ્ણપદમજ્ઝે’’તિ વુત્તં. એત્થ પાદન્તો, વુત્તડ્ઢો, પદમજ્ઝઞ્ચ યતિટ્ઠાનન્તિ. પદમજ્ઝેયેવ લબ્ભમાના યતિ કત્થચિ હોતિ, દ્વક્ખરત્યક્ખરપદમજ્ઝે પન ન હોતિ.

તત્થોદાહરણપચ્ચુદાહરણાનિ યથા –

૪૯.

તં નમે સિરસા ચામી-કરવણ્ણં તથાગતં;

સકલાપિ દિસા સિઞ્ચ-તીવ સોણ્ણરસેહિયો.

૪૯. ઉદાહરીયતીતિ ઉદાહરણં. પટિપક્ખમુદાહરણં પચ્ચુદાહરણં. ચામીકરસ્સેવ સુવણ્ણસ્સ વિય વણ્ણો યસ્સ તં તથાગતં સિરસા નમામિ. કીદિસં? યો તથાગતો સકલાપિ દિસા સબ્બાયેવ દસ દિસા સોણ્ણરસેહિ ચામીકરવણ્ણત્તા રસેહિ સુવણ્ણરસેહિ સિઞ્ચતીવ સિઞ્ચતીતિ મઞ્ઞે, તં તથાગતન્તિ અપેક્ખતે. એત્થ પુબ્બપાદન્તે વુત્તડ્ઢે ચ નિયતા યતિ. ચામીકરસદ્દો ચેત્થ ચતુરક્ખરો. તત્થ ચામીઇતિ પુબ્બભાગો, કરઇતિ પરો. એત્થ પુબ્બાપરાનેકવણ્ણપદમજ્ઝે યતિ. સિઞ્ચતીતિ એત્થ પન પુબ્બાપરાનેકવણ્ણપદમજ્ઝત્તાભાવા સિઞ્ચઇત્યત્ર યતિ દુટ્ઠાતિ. ઇદં પચ્ચુદાહરણં.

૪૯. તત્થ પાદન્તવુત્તડ્ઢેસુ યતિયા પાકટત્તા તસ્મિં પદમજ્ઝે યતિયા ઉદાહરણપચ્ચુદાહરણાનિ ઇટ્ઠોદાહરણપટિપક્ખોદાહરણાનિ યથા. ‘‘તં નમે’’ચ્ચાદિ. યો તથાગતો સકલાપિ દિસા સોણ્ણરસેહિ સુવણ્ણરસધારાહિ સિઞ્ચતીવ સિઞ્ચતિ મઞ્ઞે, ઇવસદ્દો વિતક્કે. ચામીકરવણ્ણં સુવણ્ણવણ્ણસદિસછવિવણ્ણં તં તથાગતં સિરસા નમે. એત્થ ‘‘ચામીકરવણ્ણ’’ન્તિ યતિયા ચામીતિ અક્ખરદ્વયમતિક્કમ્મ ઠિતત્તા અન્તેપિ કરઇતિ અક્ખરદ્વયેનાનૂનત્તા ¶ પદચ્છેદસ્સ પુબ્બાપરવણ્ણાનમનેકત્તમિતિટ્ઠોદાહરણં. સિઞ્ચતીતિ પદે સિઞ્ચાતિ વણ્ણદ્વયમતિક્કમ્મ યતિયા દિસ્સમાનત્તેપિ તિઇતિ પરભાગે એકવણ્ણત્તા અનેકવણ્ણાભાવોતિ પચ્ચુદાહરણં. એત્થ અનેકવણ્ણત્તં પદવસેનેવ ઞાતબ્બં. ચામીકરસ્સ વણ્ણો વિય વણ્ણો યસ્સ સોતિ વિગ્ગહો.

૫૦.

સરો સન્ધિમ્હિ પુબ્બન્તો, વિય લોપે વિભત્તિયા;

અઞ્ઞથા ત્વ’ઞ્ઞથા તત્થ, યાદેસાદિ પરાદિ’વ.

૫૦. ‘‘સરો’’ચ્ચાદિ. વિભત્તિયા લોપે સતિ સન્ધિમ્હિ સંહિતાયં કતાયં સરો પરપદાદિભૂતો પુબ્બન્તો વિય પુબ્બપદસ્સ અન્તભૂતો યો સરો, સો વિય હોતિ, અનેકવણ્ણત્તાભાવેપિ તતો વિહિતયતિયા નેવત્થિ ભઙ્ગોતિ અધિપ્પાયો. અઞ્ઞથા તુ વિભત્તિયા અલોપે તુ સતિ સંહિતાયં કતાયં પુબ્બપદન્તભૂતો સરો ચે, અઞ્ઞથા અઞ્ઞેન પકારેન હોતિ, પરપદસ્સાદિસરો વિય હોતીતિ અત્થો. તં વિભત્તિયા સદ્ધિં વિહાય કતયતિયા નત્થિ ભઙ્ગોતિ અધિપ્પાયો. તત્થ તસ્સં યતિયં યાદેસાદિ ઇવણ્ણાદીનં કાતબ્બો યકારાદેસાદિ પરાદિવ પરપદસ્સ આદિસરો વિય હોતિ. કતયાદેસાદિસહિતં બ્યઞ્જનં વિહાય કતાય યતિયા નત્થિ ભઙ્ગોતિ અધિપ્પાયો.

૫૦. ઇદાનિ હેટ્ઠા વુત્તસ્સ વિરુદ્ધત્તેપિ યતિભઙ્ગાભાવં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સરો’’ચ્ચાદિ. વિભત્તિયા લોપે સન્ધિમ્હિ સતિ સરો સન્ધિસરો પુબ્બન્તો વિય પુબ્બપદસ્સ અન્તો વિય હોતિ, અઞ્ઞથા તુ વિભત્તિયા અલોપે સંહિતાયં કતાયં અઞ્ઞથા હોતિ, પુબ્બપદન્તભૂતો સરો પરપદસ્સ આદિસરો વિય હોતિ. તત્થ યતિયં યાદેસાદિ ¶ ઇવણ્ણાદીનં કત્તબ્બયકારાદેસાદિ પરાદિવ પરપદસ્સ આદિસરો વિય હોતિ, પુબ્બન્તસદિસસરમતિક્કમિત્વાપિ પરપદાદિસરસદિસવણ્ણમાગમ્મ તં અનતિક્કમિત્વાપિ પરપદાદિસરસદિસયાદેસાદિમતિક્કમિત્વાપિ યતિયા પયુત્તાય સતિ અનેકવણ્ણત્તાભાવેપિ યતિભઙ્ગો ન હોતીતિ અધિપ્પાયો. પુબ્બસ્સ અન્તોતિ ચ, યો ચ સો આદેસો ચ, સો આદિ યસ્સ મકારાદિનોતિ ચ, પરસ્સ આદીતિ ચ વાક્યં.

૫૧.

ચાદી પુબ્બપદન્તાવ, નિચ્ચં પુબ્બપદસ્સિતા;

પાદયો નિચ્ચસમ્બન્ધા, પરાદીવ પરેન તુ.

૫૧. નિચ્ચં અનવરતં પુબ્બપદં સિતા નિસ્સિતા ચાદી ચકારાદયો નિપાતા પુબ્બસ્સ પદસ્સ અન્તા અવયવા વિય હોન્તિ, તે અન્તો કત્વા યતિ કાતબ્બાતિ અધિપ્પાયો. પરેન પરપદેન નિચ્ચસમ્બન્ધા સતતયોગિનો, તુસદ્દો અટ્ઠાનપ્પયુત્તો, પાદયો તુ પરાદીવ પરપદસ્સ આદી અવયવા વિય હોન્તિ, તં વિહાય પુબ્બપદન્તે યતિ કાતબ્બાતિ અધિપ્પાયો.

૫૧. ‘‘ચાદિ’’ચ્ચાદિ. નિચ્ચં સતતં પુબ્બપદસ્સિતા પુબ્બપદં નિસ્સાય પવત્તા ચાદી ચકારાદિનિપાતા પુબ્બપદન્તાવ પુબ્બપદસ્સ અન્તા અવયવા વિય હોન્તિ, પરેન પરપદેન નિચ્ચસમ્બન્ધા નિરન્તરયોગિનો પાદયો તુ પાદિઉપસગ્ગા પન પરાદીવ પરપદસ્સ આદી અવયવાવિય હોન્તિ. ચાદયો આગમ્મ તે બહિ કત્વાપિ પાદયો આગમ્મ તે અન્તો કત્વાપિ પવત્તો વિરામો યતિભઙ્ગોતિ અધિપ્પાયો. ચોઆદિ યેસન્તિ ચ, પુબ્બપદં સિતાતિ ચ, પો આદિ યેસન્તિ ચ, નિચ્ચં સમ્બન્ધાતિ ચ વિગ્ગહો. એત્થ ચ તગ્ગુણસંવિઞ્ઞાણત્તા ચકારપકારાદીનમ્પિ પરિગ્ગહો.

સબ્બત્થોદાહરણાનિ યથા

૫૨.

નમે તં સિરસા સબ્બો-પમાતીતં તથાગતં;

યસ્સ લોકગ્ગતં પત્ત-સ્સો’પમા ન હિ યુજ્જતિ.

૫૩.

મુનિન્દં તં સદા વન્દા-મ્ય’નન્તમતિ’મુત્તમં;

યસ્સ પઞ્ઞા ચ મેત્તા ચ, નિસ્સીમાતિ વિજમ્ભતિ.

૫૨-૫૩. સબ્બત્થાતિ ¶ પુબ્બન્તસદિસાદીસુ. ‘‘નમેત’’ન્તિઆદિગાથાદ્વયે પદત્થો પાકટો, અધિપ્પાયો તુ યતો લોકગ્ગતં પત્તો, તતો સબ્બોપમાતીતો, યતો પઞ્ઞામેત્તા લોકે નિરન્તરમિવ વત્તન્તિ, તતો અનન્તમતિ, ઉત્તમો ચાતિ. એત્થ ‘‘સબ્બા ઉપમા’’તિ સમાસં કત્વા વિભત્તિલોપે સંહિતાયઞ્ચ કતાયં પરપદાદિઉકારો પુબ્બપદન્તબ્બકારટ્ઠઅકારો વિય હોતીતિ સબ્બો ઇચ્ચત્ર પાદન્તયતિ. પત્તસ્સોપમા ઇચ્ચત્ર યકારાદેસસ્સ પરાદિસદિસભાવો વિય હોતિ, વિભત્તિયા અલોપે સંહિતાયં કતાયં સવિભત્તિયા અકારો પરપદાદિ ઉકારો વિય હોતીતિ તંવિભત્તિયા પસિદ્ધં વિહાય પત્તઇચ્ચત્ર પાદન્તયતિ. તથા વન્દામ્યનન્તઇચ્ચત્ર યકારાદેસસ્સ પરાદિસદિસભાવો વિહિતોતિ મ્યસદ્દં વજ્જેત્વા વન્દાઇચ્ચત્ર પાદન્તયતિ. પુબ્બપદસ્સિતાનં ચાદીનં પુબ્બપદન્તસદિસતા વુત્તાતિ મેત્તા ચાતિ ચસદ્દતો યતિ, અપરપદસમ્બન્ધા પાદયો પરપદાદિસદિસા હોન્તીતિ નિસ્સીમાતિ એત્થ નિસદ્દં વિહાય તતો આદિમ્હિ યતિ.

૫૨-૫૩. સબ્બત્થ યથાવુત્તપુબ્બન્તસદિસસરાદીસુ પઞ્ચસુ ઉદાહરણાનિયથા. ‘‘નમે ત’’મિચ્ચાદિ, લોકગ્ગતં પત્તસ્સ યસ્સ બુદ્ધસ્સ ઉપમા ન હિ યુજ્જતિ સકલપદત્થાનં અતિક્કમ્મ ઠિતત્તા ન હિ યુજ્જતિ. સબ્બોપમાતીતં તં તથાગતં સિરસા નમે નમામિ. સબ્બોતિ એત્થ ઓકારસ્સ પુબ્બપદન્તસરસદિસત્તા તતો પરાય યતિયા ચ સ્સોપમાતિ પરપદાદિસદિસં ¶ વણ્ણમનતિક્કમ્મ ઠિતાય યતિયા ચ ઉદાહરણં.

‘‘મુનિન્દે’’ચ્ચાદિ. યસ્સ સમ્બુદ્ધસ્સ પઞ્ઞા ચ મેત્તા ચનિસ્સીમા અનન્તસત્તઅનન્તઞેય્યવિસયકરણતો સીમારહિતા અતિવિજમ્ભતિ. અનન્તમતિં ઉદયબ્બયસમ્ભવેપિ ઞેય્યસ્સાનન્તત્તા વિસયિમ્હિ વિસયવોહારેન અનન્તપઞ્ઞાય સમન્નાગતં ઉત્તમં તતો એવ પવરં તં મુનિન્દં સદા વન્દામિ, યાદેસસ્સ પરાદિસદિસત્તા તમનાગમ્મ યતિ ભવતિ. મેત્તાચનિસ્સીમાતિ એત્થ ચાદીનં પુબ્બપદન્તસદિસત્તાચ પાદીનં પરપદાદિસદિસત્તા ચ ‘‘ચા’’તિ ‘‘ની’’તિ ઇમેસમ્પિ યતિ ભવતિ.

ચાદિપાદીસુ પચ્ચુદાહરણાનિ યથા

૫૪.

મહામેત્તા મહાપઞ્ઞા, ચ યત્થ પરમોદયા;

પણમામિ જિનં તં પ-વરં વરગુણાલયં.

૫૪. ‘‘મહા’’ઇચ્ચાદિ. યત્થાતિ યસ્મિં જિને. પરમોદયાતિ મહામેત્તાદયો ઉક્કટ્ઠાભિવુડ્ઢિયો. તતોયેવ વરગુણાલયં, તેનેવ પવરં ઉત્તમં તં જિનન્તિ સમ્બન્ધો. એત્થ પુબ્બપદનિસ્સિતં ચકારં પરપદાદિભૂતં કત્વા તતો પુબ્બે કતા યતિ ચ, પરપદાદિસમ્બન્ધપકારં પુબ્બપદન્તભૂતં કત્વા પકારતો પરં કતા યતિ ચ વિરુદ્ધાતિ ઉભયત્થ પચ્ચુદાહરણં.

૫૪. ચાદિપાદીસુ વિસયભૂતેસુ પચ્ચુદાહરણં યથા. ‘‘મહામેત્તિ’’ચ્ચાદિ. યત્થ યસ્મિં જિને મહામેત્તા ચ મહાપઞ્ઞા ચ ઇમા પરમોદયા ઉક્કટ્ઠાભિવુડ્ઢિયો હોન્તિ. વરગુણાલયં ઉત્તમગુણાકરં પવરં તતોયેવ ઉત્તમં તં જિનં પણમામિ. એત્થ ચકારં પરપદાદિં કત્વા પકારં પુબ્બપદન્તં કત્વા યતિયા પવત્તત્તા ‘‘ચ યત્થ, તં પા’’તિદ્વયમપિ પચ્ચુદાહરણં.

૫૫.

પદત્થક્કમતો ¶ મુત્તં, કમચ્ચુતમિદં યથા;

ખેત્તં વા દેહિ ગામં વા, દેસં વા મમ સોભનં.

૫૫. ‘‘પદ’’ઇચ્ચાદિ. પદાનં અત્થક્કમતો મુત્તં ગળિતં કમચ્ચુતમિદન્તિ વિધીયતે. ખેત્તં વા ઇચ્ચાદિના અરુચિતોયં યાચનક્કમો વત્તુનો અવિઞ્ઞુતં ગમેતિ. યો હિ ખેત્તમ્પિ દાતું નિચ્છતિ, કથં સો ગામાદિકં દસ્સતીતિ.

૫૫. ‘‘પદત્થિ’’ચ્ચાદિ. પદત્થક્કમતો પદાનં અત્થક્કમતો મુત્તં ગળિતં ઇદં વાક્યં કમચ્ચુતં નામ. ઉદાહરતિ ‘‘યથિ’’ચ્ચાદિ. મમ સોભનં ખેત્તં વા ગામં વા દેસં વા જનપદં વા દેહિ. એત્થ ખેત્તમિચ્ચાદિ યાચનક્કમો વત્તુનો અવિઞ્ઞુભાવં વિના ઉચિતપદત્થક્કમં નપ્પકાસેતિ, તથા હિ ખેત્તમપિ દાતુમનિચ્છન્તો ગામનિગમજનપદાદિં કથં દસ્સતીતિ કમહાનિ.

૫૬.

લોકિયત્થ’મતિક્કન્તં, અતિવુત્તં મતં યથા;

અતિસમ્બાધ’માકાસ-મેતિસ્સા થનજમ્ભને [થનજુમ્ભને (સી.)].

૫૬. ‘‘લોકિ’’ચ્ચાદિ. લોકે વિદિતો લોકિયો, તં લોકિયત્થમભિધેય્યં અતિક્કન્તં અનનુવુત્તં યં તં અતિવુત્તં મતન્તિ વિધીયતે. યથેત્યાદિના ઉદાહરતિ. એતિસ્સા વનિતાય થનાનં પયોધરાનં જમ્ભને બ્યાપને આકાસં ગગનં અતિસમ્બાધં અચ્ચન્તપ્પકં.

૫૬. ‘‘લોકિયત્થિ’’ચ્ચાદિ. લોકિયત્થં લોકે પસિદ્ધમભિધેય્યં અતિક્કન્તં કથનાકારેન અતિક્કમિતં વાક્યં અતિવુત્તમિતિ મતં. ઉદાહરતિ ‘‘યથિ’’ચ્ચાદિ. એતિસ્સા થનજમ્ભને થનાનં વિજમ્ભને આકાસં અતિસમ્બાધં અનોકાસં. એત્થ પયોધરાનં મહન્તત્તં વદામાતિ લોકે મહન્તન્તિ ¶ પસિદ્ધં ગગનમપિ અતિક્કન્તત્તા વાક્યમતિવુત્તદોસેન દૂસિતં.

૫૭.

સમુદાયત્થતો’પેતં, તં અપેતત્થકં યથા;

ગાવિપુત્તો બલીબદ્ધો, તિણં ખાદી પિવી જલં.

૫૭. ‘‘સમુદાયિ’’ચ્ચાદિ. સમુદાયસ્સ પકરણતો પદસન્ધિનો વાક્યસ્સ અત્થો અભિધેય્યં અઙ્ગઙ્ગિભૂતં ક્રિયાકારકસમ્બન્ધીવિસેસલક્ખણં સંવોહારિકં, તતો અપેતં અપગતં સુઞ્ઞં, વિના [ન (ક.)] પદત્થમત્તેન તસ્સ કત્થચિ બ્યભિચારાભાવતો એતાદિસં યં તમપેતત્થકન્તિ વિધિ. ન હિ ‘‘ગાવિપુત્તો’’ચ્ચાદીસુ સમુદાયત્થો સમ્ભવતિ.

૫૭. ‘‘સમુદાયિ’’ચ્ચાદિ. સમુદાયત્થતો વિસેસનવિસેસ્યભૂતક્રિયાકારકસમ્બન્ધેહિ યુત્તવાક્યસઙ્ખાતપદસમુદાયસ્સ સમ્બન્ધપદત્તા વોહારાનુરૂપઅત્થતો અપેતં અપગતં, અવયવત્થમત્તસ્સ વા સબ્બત્થ લબ્ભમાનત્તા સમુદાયત્થતો સુઞ્ઞં, તં વાક્યં અપેતત્થકં નામ. યથિચ્ચાદિના ઉદાહરતિ ‘‘ગાવિપુત્તો બલીબદ્ધો ઉસભો તિણં ખાદિ, જલં પિવી’’તિ. એત્થ અવયવત્થમત્તેન વિના સમુદાયેન ગમ્યમાનસ્સ કસ્સચિ વિસેસત્થસ્સ અભાવા સમુદાયત્થતો અપગતં નામ હોતિ.

૫૮.

બન્ધે ફરુસતા યત્થ, તં બન્ધફરુસં યથા;

ખરા ખિલા પરિક્ખીણા, ખેત્તે ખિત્તં ફલત્ય’લં.

૫૮. ‘‘બન્ધે’’ચ્ચાદિ. ¶ ખરાઇચ્ચાદિકં બન્ધફરુસં સુતિસુભગત્તાભાવતો ખરા કક્કસા ખિલા ખાણુકાદયો પરિક્ખીણા ખયં પત્તા યતો, તસ્મા ખેત્તે કેદારે ખિત્તં વુત્તં અલમચ્ચન્તં ફલતિ નિપ્ફજ્જતિ. વાક્યદોસો.

૫૮. ‘‘બન્ધે’’ચ્ચાદિ. બન્ધે બન્ધસરીરે ફરુસતા સુતિસુખતાભાવતો ફરુસભાવો યત્થ વાક્યે ભવતિ, તં વાક્યં બન્ધફરુસં નામ હોતિ. યથાતિ ઉદાહરતિ. ખરા કક્કસા ખિલા ખાણુકાદયો પરિક્ખીણા યસ્મા ખીણા હોન્તિ, તસ્મા ખેત્તે ખિત્તં વુત્તં બીજં અલં અતિસયેન ફલતિ નિપ્ફજ્જતિ.

વાક્યદોસનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

વાક્યત્થદોસનિદ્દેસવણ્ણના

૫૯.

ઞેય્યં લક્ખણમન્વત્થ-વસેના’પક્કમાદિનં;

ઉદાહરણમેતેસં, દાનિ સન્દસ્સયામ્ય’હં.

૫૯. ‘‘ઞેય્ય’’મિચ્ચાદિ. અપક્કમાદીનં યથાઉદ્દિટ્ઠાનં લક્ખીયતિ ઉદાહરણમનેનાતિ અત્થેન લક્ખણં અન્વત્થવસેન અપગતો કમો યત્થ તં અપક્કમન્તિઆદિના અત્થાનુગમનવસેન ઞેય્યં વિઞ્ઞાતબ્બં. ઇદાનિ વાક્યદોસે નિદ્દિસિત્વા અવસરપ્પત્તે ઇમસ્મિં કાલે એતેસં અપક્કમાદીનં ઉદાહરણં લક્ખિયં અહં સન્દસ્સયામિ પકાસેસ્સામિ.

૫૯. ઇદાનિ ઉદ્દિટ્ઠાનુક્કમેન અપક્કમાદિઅત્થદોસાનિ વિભાવેતિ ‘‘ઞેય્ય’’મિચ્ચાદિના. અપક્કમાદીનં અપક્કમોચિત્યહીનાદીનં લક્ખણં અપક્કમાદિવિસયબુદ્ધિયા અવિપરીતવુત્તિયા પવત્તિકારણં અન્વત્થવસેન અપગતો કમો યત્થિચ્ચાદિવચનત્થાનુગતઞાણવસેન ઞેય્યં ઞાતબ્બં, વિસું લક્ખણં ન વદામાતિ વુત્તં હોતિ. ઇદાનિ અહં એતેસં અપક્કમાદીનં ઉદાહરણં લક્ખિયં સન્દસ્સયામિ. અત્થાનુગતમન્વત્થં અન્વત્થસ્સ ઞાણસ્સ વસોતિ વિગ્ગહો.

તત્થાપક્કમં યથા

૬૦.

ભાવનાદાનસીલાનિ, સમ્મા સમ્પાદિતાનિ’હ;

ભોગસગ્ગાદિનિબ્બાન-સાધનાનિ ન સંસયો.

૬૦. ‘‘ભાવના’’ઇચ્ચાદિ. ¶ સમ્મા અલોભાદિહેતુસમ્પત્તિયા સક્કચ્ચં સમ્પાદિતાનિ નિપ્ફાદિતાનિ. એત્થ ભોગસગ્ગાદિનિબ્બાનાનં હેતવો યથાક્કમં દાનસીલભાવનાયો, ન તુ ભાવનાદાનસીલાનિ.

૬૦. તત્થ તેસુ અપક્કમાદીસુ અપક્કમં યથા અપક્કમસ્સોદાહરણમેવં. ઓચિત્યહીનં યથાત્યાદીસુપિ એવમત્થો વેદિતબ્બો. ‘‘ભાવનિ’’ચ્ચાદિ. ઇહ ઇમસ્મિં અત્તભાવે સમ્મા સમ્પાદિતાનિ અલોભાદિહેતુસમ્પત્તિયા સક્કચ્ચં સમ્પાદિતાનિ રાસિકતાનિ ભાવનાદાનસીલાનિ ભોગસગ્ગાદિનિબ્બાનસાધનાનિ ઉપભોગપરિભોગાનિ, સગ્ગુપ્પત્તિઆયુઆરોગ્યાદીનિ, નિબ્બાનઞ્ચેતિ એતેસં સાધકાનિ. ન સંસયો સદિસવિસદિસવિપાકદાને સંસયો નામ નત્થિ. એત્થ ભોગસગ્ગનિબ્બાનાનં હેતુભૂતા પન કમતો દાનસીલભાવનાયો ભવન્તીતિ ફલક્કમસ્સ હેતુક્કમં વિરુદ્ધમિતિ કમાપેતં નામ હોતિ.

ઓચિત્યહીનં યથા

૬૧. પૂજનીયતરો લોકે, અહ’મેકો નિરન્તરં.

મયેકસ્મિં ગુણા સબ્બે, યતો સમુદિતા અહું.

૬૧. ‘‘પૂજનીયિ’’ચ્ચાદિ. યતો યસ્મા કારણા સબ્બે ગુણા સીલાદયો એકસ્મિં કેવલે મયિ એવ સમુદિતા રાસિભૂતા અહું અહેસું, તસ્મા કારણા ઇમસ્મિં સત્તલોકે એકો કેવલો અહમેવ નિરન્તરં સતતં પૂજનીયતરો અતિસયેન પુજ્જોતિ. એવમત્તપસંસનમરુચિતં સપ્પુરિસસ્સ.

૬૧. ‘‘પૂજનીયતરે’’ચ્ચાદિ. ¶ યતો યસ્મા સબ્બે ગુણા સીલાદયો એકસ્મિં મયિ અદુતિયે મયિ એવ સમુદિતા રાસિભૂતા અહું અહેસું, તસ્મા લોકે સત્તલોકે એકો અદુતિયો અહમેવ નિરન્તરં સતતં પૂજનીયતરો અતિસયેન પૂજનીયો. એવં અત્તપ્પસંસનતો ઉચિતતાય પરિહાનીતિ ઓચિત્યહીનં નામ.

યથા ચ

૬૨.

યાચિતોહં કથં નામ, ન દજ્જામ્યપિ જીવિતં;

તથાપિ પુત્તદાનેન, વેધતે હદયં મમ.

૬૨. ‘‘યાચિતો’’ઇચ્ચાદિ. એત્થ ‘‘યદિ યાચિંસુ, જીવિતમ્પિ યાચકાનં દજ્જામી’’તિ દસ્સિતોદારતાયાનુચિતં પુત્તદાને હદયપવેધનકથનં વેસ્સન્તરસ્સ યજ્જેવમવોચ.

૬૨. યથા ચ, એવમ્પિ ઓચિત્યહીનસ્સ ઉદાહરણં દટ્ઠબ્બં ‘‘યાચિતો’’ચ્ચાદિ. યાચિતો યાચકેહિ યાચિતો અહં જીવિતમપિ કથં નામ ન દજ્જામિ, તથાપિ એવં દાનજ્ઝાસયે સતિપિ પુત્તદાનેન મમ હદયં વેધતે કમ્પતે. એત્થ વેસ્સન્તરસ્સ ‘‘યદિ યાચેય્યું, જીવિતમપિ યાચકાનં દજ્જામી’’તિ કતપટિઞ્ઞાય પુત્તદાનેન હદયકમ્પનસ્સ કથનં ચાગાતિસયયોગસઙ્ખાતઉદારગુણસ્સ અનનુચ્છવિકન્તિ ઓચિત્યહીનં.

ભગ્ગરીતિ યથા

૬૩.

ઇત્થીનં દુજ્જનાનઞ્ચ, વિસ્સાસો નોપપજ્જતે;

વિસે સિઙ્ગિમ્હિ નદિયં, રોગે રાજકુલમ્હી ચ.

૬૩. ‘‘ઇત્થીન’’મિચ્ચાદિ. નોપપજ્જતે ન યુજ્જતિ. એત્થ સમ્બન્ધે છટ્ઠિયા પરિચ્ચાગેન વિસેઇચ્ચાદિના આધારે સત્તમીનિદ્દેસો ¶ અત્થરીતિયા ભઙ્ગો. આદો મજ્ઝે ચ ચકારપરિચ્ચાગા સદ્દરીતિયા ભઙ્ગો, રીતીનં અનન્તત્તા ભઙ્ગાપ્યનન્તા. ઉદાહરણં તુ દિસામત્તં.

૬૩. ‘‘ઇત્થીન’’મિચ્ચાદિ. ઇત્થીનઞ્ચ દુજ્જનાનઞ્ચ વિસ્સાસો સહવાસાદીહિ વિસ્સાસો નોપપજ્જતે અનત્થસંસયાનિવત્તિકારણત્તા ન યુજ્જતિ. વિસે ગરળે ચ સિઙ્ગિમ્હિ સિઙ્ગવતિ મહિં સાદો ચ નદિયઞ્ચ રોગે વડ્ઢમાનકે રોગે ચ રાજકુલમ્હિ ચ વધબન્ધનાદિકારકે રાજકુલે ચ વિસ્સાસો નોપપજ્જતે. એત્થ આદો સમ્બન્ધે છટ્ઠિયા આરભિત્વા તં પહાય સત્તમિયા વુત્તત્તા અત્થરીતિ ચ, આદિમજ્ઝેસુ ચસદ્દપરિચ્ચાગતો સદ્દરીતિ ચ ભિન્ના. ચસદ્દં પયુઞ્જન્તેન આદો એવ વા અન્તે એવ વા પચ્ચેકં વા યોજેતબ્બં હોતિ. ઈદિસો પયોગો રીતિભઙ્ગો નામ હોતિ. રીતીનં બહુત્તા રીતિભઙ્ગદોસાપિ બહુવિધા. ઇદં પન મુખમત્તનિદસ્સનં.

સસંસયં યથા

૬૪.

મુનિન્દચન્દિમાલોક-રસલોલવિલોચનો;

જનો’વક્કન્તપન્થો’વ, ગોપદસ્સનપીણિતો.

૬૪. ‘‘મુનિન્દિ’’ચ્ચાદિ. ¶ ચન્દિમા વિય ચન્દિમા, મુનિન્દોયેવ ચન્દિમા, તસ્સ આલોકનં દસ્સનં, આલોકો પકાસો વા, તસ્મિં રસો અનુરાગો, તેન લોલાનિ ચપલાનિ લોચનાનિ અક્ખીનિ યસ્સ સો જનો અવક્કન્તો ઓક્કન્તો પવિટ્ઠો પન્થો મગ્ગો યેન અવક્કન્તપન્થો એવ ગુન્નં રંસીનં, ઇટ્ઠત્થનિપ્ફત્તિસૂચકભાવેન ગોપદત્થસ્સ વા પદસ્સનેન પીણિતો મુદિતોતિ એત્થ ગોરૂપસ્સ પદસ્સનેનાતિપિ વિઞ્ઞાયતીતિ સન્દેહો.

૬૪. ‘‘મુનિન્દિ’’ચ્ચાદિ. મુનિન્દચન્દિમાલોકરસલોલવિલોચનો મુનિન્દસઙ્ખાતસ્સ ચન્દિમસ્સ આલોકે દસ્સને પાતુભાવે વા રસેન આલયેન ચઞ્ચલનેત્તો જનો અવક્કન્તપન્થોવ ઓતિણ્ણમગ્ગોવ બુદ્ધસ્સ દસ્સનત્થાય મગ્ગમોતિણ્ણોતિ અધિપ્પાયો. ગોપદસ્સનપીણિતો ગોસઙ્ખાતરંસિપદસ્સનેન, અભિમઙ્ગલસમ્મતગોપદસ્સનેન વા સન્તુટ્ઠો હોતિ. એત્થ ગોપદસ્સનેનાતિ ચ અત્થસ્સ ગમ્યમાનત્તા વિઞ્ઞાતું સંસયો ઉપ્પજ્જતીતિ સસંસયં નામ. અવક્કન્તો પન્થો યેનાતિ ચ, ગુન્નં રંસીનં, ગાવસ્સ વા પદસ્સનન્તિ ચ, ગોપદસ્સનેન પીણિતોતિ ચ વિગ્ગહો.

૬૫.

વાક્યત્થતો દુપ્પતીતિ-કરં ગામ્મં મતં યથા;

પોસો વીરિયવાસો’યં, પરં હન્ત્વાન વિસ્સમિ.

૬૫. ‘‘વાક્ય’’ઇચ્ચાદિ. પરં સત્તું હન્ત્વાન પહરિત્વા વીરિયવા સૂરો સોયં પોસો પુરિસો વિસ્સમિ વિસ્સત્થો. અયમત્થો તાવ ન દુપ્પતીતો. પરં અચ્ચન્તં હન્ત્વાન વીરિયવા ઉચિતસમ્ભવો સોયં પોસો વિસ્સમીતિ દુપ્પતીતોયમત્થો.

૬૫. અન્વત્થવસેન લક્ખણસ્સ અપાકટત્તા સલક્ખણં લક્ખિયમુદાહરતિ ‘‘વાક્યત્થતો’’ચ્ચાદિના. વાક્યત્થતો દુપ્પતીતિકરં વિરુદ્ધપ્પકાસકં ગામ્મન્તિ મતં. યથાતિ ઉદાહરતિ. પરં સત્તું હન્ત્વાન મારેત્વાન વીરિયવા સૂરો સો અયં પોસો વિસ્સમિ વિગતપરિસ્સમો અહોસિ, અયમત્થો ઇટ્ઠો. પરં અતિસયેન હન્ત્વાન વીતિક્કમં કત્વા વીરિયવા ઉપચિતસમ્ભવો ઉપચિતસુક્કો સો અયં પુરિસો વાયામેન વિસ્સમિ વિગતવાયામો અહોસીતિ. ઇમસ્સત્થસ્સ અસબ્ભારહત્તા ગામ્મત્તં. વીરિયં ઉસ્સાહો સમ્ભવો વા અસ્સ અત્થીતિ વિગ્ગહો.

૬૬.

દુટ્ઠાલઙ્કરણં ¶ તેતં, યત્થાલઙ્કારદૂસનં;

તસ્સાલઙ્કારનિદ્દેસે, રૂપમાવીભવિસ્સતિ.

૬૬. ‘‘દુટ્ઠા’’ઇચ્ચાદિ. યત્થ યસ્મિં વાક્યે અલઙ્કારાનં દૂસનં વિકટતા, એતન્તુ દુટ્ઠાલઙ્કરણં દુટ્ઠાલઙ્કરણં નામ, તસ્સ દુટ્ઠાલઙ્કારસ્સ રૂપં સરૂપં અલઙ્કારનિદ્દેસે તંનામકે પરિચ્છેદે આવીભવિસ્સતિ પકાસિસ્સતિ, તત્થેવ તં દસ્સયિસ્સામીતિ અધિપ્પાયો.

૬૬. ‘‘દુટ્ઠાલઙ્કરિ’’ચ્ચાદિ. યત્થ વાક્યે અલઙ્કારદૂસનં અલઙ્કારાનં વિરોધો હોતિ, એતં વાક્યત્થનિસ્સિતં એતં વાક્યં દુટ્ઠાલઙ્કરણં દુટ્ઠાલઙ્કારો નામ, તસ્સ દુટ્ઠાલઙ્કરણદોસોપલક્ખિતવાક્યસ્સ રૂપં સરૂપં લક્ખિયં અલઙ્કારનિદ્દેસે અલઙ્કારાનં નિદસ્સનટ્ઠાનભૂતે પરિચ્છેદે આવીભવિસ્સતિ. એત્થ વુત્તેપિ પુન તત્થાપિ વત્તબ્બં સિયાતિ ન વુત્તન્તિ અધિપ્પાયો. ઉદ્દેસે ‘‘દુટ્ઠાલઙ્કતી’’તિ વત્વા ઇદાનિ ‘‘દુટ્ઠાલઙ્કરણ’’ન્તિ વચનં અલઙ્કતિ અલઙ્કરણઅલઙ્કારસદ્દાનં તુલ્યત્થત્તા ન વિરુજ્ઝતિ.

૬૭.

કતો’ત્ર સઙ્ખેપનયા મયા’યં,

દોસાનમેસં પવરો વિભાગો;

એસો’વ’લં બોધયિતું કવીનં,

તમત્થિ ચે ખેદકરં પરમ્પિ.

ઇતિ સઙ્ઘરક્ખિતમહાસામિપાદવિરચિતે સુબોધાલઙ્કારે

દોસાવબોધો નામ

પઠમો પરિચ્છેદો.

૬૭. એવં ‘‘સોદાહરણમેતેસં, લક્ખણં કથયામ્યહ’’ન્તિ કતપટિઞ્ઞાનુરૂપં પટિપજ્જ દાનિ ‘‘કતોત્રિ’’ચ્ચાદિના નિક્ખિપનનયં સઙ્ખિપતિ. અત્ર ઇમસ્મિં અધિકારે, પરિચ્છેદે ¶ વા એસં યથાવુત્તાનં દોસાનં પદદોસાદીનં પવરો ઉત્તમો વિભાગો વિભજનં સઙ્ખેપનયા સઙ્ખેપક્કમેન, ન વિત્થારતો, યતો અપરિસઙ્ખ્યેય્યાનં નત્થિ પરિયન્તો મયા કતો નિટ્ઠાપિતો. નનુ ‘‘સઙ્ખેપનયા’’તિ વુત્તત્તા પુરાતનેહિ [પુરાતરેહિ (ક.)] દીપિતા સન્તિ બહૂ દોસા, તે પરિચ્ચત્તા સિયુન્તિ? એત્થ વુચ્ચતે, વિત્થારક્કમસ્સ અનધિપ્પેતત્તા ‘‘સઙ્ખેપનયા’’તિ વુત્તં, ન પન સબ્બથા પરિચ્ચાગેન. તથા હિ–

‘‘નિહન્તુ સોયં જલિતં, પતઙ્ગો અરિપાવક’’ન્તિઆદીનં

અક્ખમત્થન્તરાદિકં વિરુદ્ધત્થન્તરાનુગતન્તિ ચ. એત્થ હિ પતઙ્ગસદ્દેન જોતિરિઙ્ગણસઙ્ખાતમત્થન્તરમસમત્થમિચ્છિતત્થે ‘‘વચન્તિ ગણ્ડા’’ત્યેવમાદિકં અમઙ્ગલઅપયુત્તપદાદિકં કિલિટ્ઠે અન્તોગધન્તિ ચ.

ગજહેસાદિ સમ્બન્ધદૂસિતં લોકવિરોધિ, સોગતાગમાદીસુ પસિદ્ધં રૂપક્ખન્ધાદિકમઞ્ઞત્ર વુત્તં અપ્પતીતં નામ. ઇદં આગમવિરોધિઇતિ, સમ્બન્ધદૂસિતપ્પતીતાદિકં વિરોધિમ્હિ પવિટ્ઠન્તિ ચ, આનેતબ્બહેતુત્તા હેત્વપેક્ખં નેય્યતો ન બ્યતિરિચ્ચતીતિ ચ.

‘‘દેવો વોહરતુ ક્લેસં, રાહુખિન્નો દિવાકરો’’

ઇચ્ચાદિકં અસામત્થ્યાભિધેય્યાદિકં ઓચિત્યહીને સઙ્ગહિતન્તિ ચ. જિગુચ્છઅસબ્ભસંસૂચકઅત્થન્તરકઞ્ચ ગામ્મં દુપ્પતીતિકરે સઙ્ગય્હતીતિ ચ. ( ) [(દુરુચ્ચારણં)?] સબન્ધફરુસમેવેતિ ચ.

એત્થ પન ઓચિત્યહીનદુપ્પતીતિકરાનં વાક્યત્થદોસત્તેપિ ફન્ધફરુસસ્સ ચ વાક્યદોસત્તે પદપદત્થાનં દોસતો વાક્યમેવ દુટ્ઠં સિયા, વાક્યઞ્ચ પદેહિ વિરિચ્ચતે, પદે દુટ્ઠે વાક્યત્થો ચ દુટ્ઠો સિયા. પદદોસતો વાક્યવાક્યત્થાનં નાનાભાવાભાવઞાપનત્થં અસામત્થિયાભિધેય્યાદિકં પદં ઓચિત્યહીનાદિવાક્યત્થદોસાદીસુ ¶ અન્તો કથિતં. તથા હિ પુરાતનેહિ વિરુદ્ધત્થન્તરાદીહિ પદેહિ વિરચિતં વાક્યં વિરુદ્ધન્તિઆદિના બહૂનિ દુટ્ઠાનિ વાક્યાનિ દસ્સિતાનિ. ‘‘હરિસમાનયી’’તિ એત્થ હપુબ્બં રિસ’માનયીતિ ઇચ્છિતત્થા પરિ ભટ્ઠં ભટ્ઠં. નાનત્થમપ્પસિદ્ધેહિ યુત્તં ગુળ્હં, યથા ‘‘સક્કો સહસ્સગૂ’’તિ. ઇતિ ભટ્ઠગુળ્હત્થાદયો પસાદાલઙ્કારવિરુદ્ધાતિ ચ.

વાક્યેપિ વિસન્ધિકમિહાનુપયોગીતિ ચ, વાક્યન્તરોપગતં વાક્યં વાક્યગબ્ભં, વાક્યન્તરપદસમ્મિસ્સં ‘‘અપાથ્યમેસો દિસ્સતિ, વેજ્જં ખાદત્યનારત’’મિચ્ચાદિકં વાક્યસંકિણ્ણઞ્ચ બ્યાકિણ્ણે સમોહિતન્તિ ચ.

‘‘કાચુય્યાને મયા દિટ્ઠા, વલ્લરી પઞ્ચપલ્લવા;

પલ્લવે પલ્લવે મુધા, યસ્સા કુસુમમઞ્ચરી’’તિ.

ઇદમવાચકં પહેળિકાય પમુસ્સિતાસન્નિસ્સિતન્તિ ચ, તત્થ ચ કવિના ઉય્યાનસદ્દેન ગેહં, લતાવાચિના વલ્લરીસદ્દેન અઙ્ગના, પલ્લવસદ્દેન કરચરણદસનચ્છદા, મઞ્ચરીસદ્દેન નખસોભા દન્તકન્તિયો ચ વત્તુમિચ્છિતા, વાક્યત્થેપિ પદુમિનીનં રત્તિયમુન્નિદ્દતાદિકં વિરુદ્ધં વિરોધિનિલીનન્તિ ચ નાત્યનુઞ્ઞાતા, ન તુ સબ્બથા પરિચ્ચાગેન. એસોવ એવં યથાવુત્તનયેન નિટ્ઠાપિતો અયં સઙ્ખેપનયો એવ કવીનં પણ્ડિતજનાનં ખેદકરં ‘‘કથં નામ બન્ધેપીદિસં સતિ સન્તી’’તિ એવમાસુહનોપજનં પરં પદદોસે અસાધુસન્દિદ્ધપરિયાય ઞેય્યઅપ્પતીતત્થઅપ્પયોજક દુબ્બોધદેસિયાદિકં, વાક્યદોસે અધિકઊનભગ્ગચ્છન્દાદિકં, વાક્યત્થદોસે ઉપક્કમોપસંહારવિસમઞ્ચેતિ ઇચ્ચેવમાદિકમપરમ્પિ દૂસનં અત્થિ ચે યદિ ભવેય્ય, તમ્પિ બોધયિતુમવગમેતું અલં સમત્થં યથાવુત્તદોસાનુસારેન બુદ્ધિમન્તેહિ સક્કા ઊહિતુન્તિ.

એવં ¶ વદતો ચ ગન્થકારસ્સાયમધિપ્પાયો – યે દોસા વિભાગસો ન વુત્તા, તે મયા ગન્થગારવભયા સઙ્ખેપિતા, લક્ખણતો તુ સઙ્ગહિતા. ન હિ તેસમન્તં કો જહાપેતિ.

તત્થ સદ્દસત્થવિરુદ્ધમસાધુ. યં ક્રિયાદિનિમિત્તમુપાદાય અત્થન્તરેપિ વત્તતે, તં સઞ્ઞાભાવેનેવ પયુત્તં સન્દિદ્ધં, યથા ‘‘રવિમ્હિહિમહા’’તિ, ઇદં પન વિસેસનત્થે સાધુ હોતિ. પસિદ્ધસઞ્ઞાસદ્દસ્સ પરિયાયન્તરેન પરિકપ્પિતપદં પરિયાયઞેય્યં, યથા ‘‘વળવામુખેને’’તિ એત્થ ‘‘અસ્સવનિતાનનેન’’ ઇતિ. યં અચ્ચન્તાબ્યભિચારીભાવેન વિસેસ્યસ્સ ગુણં વદતિ, તં અપ્પતીતત્થં, યથા ‘‘કણ્હમસી’’તિ. અધિગતત્થાનુપયોગં અપ્પયોજકં, યથા ‘‘અતિફેનિલં સાગરમલઙ્ઘી’’તિ. ‘‘મનુઞ્ઞદ્ધનયો પાદે, ખાદયો કનિ ભન્તિ તે’’ ઇચ્ચાદિકો દુબ્બોધો, કનિ કઞ્ઞે ખાદયો ગગ્ઘરિકા. ‘‘ઇમે લાવણ્યતલ્લા તે, ગલ્લા લોલવિલોચને’’ઇચ્ચાદિકો દેસિયો, તલ્લો જલાસયવિસેસો, ગલ્લો કપોલો. ‘‘સગ્ગસેવીનં રિપૂનમિત્થીનમકઙ્કણો પાણિ. નેત્તમનઞ્જન’’ન્તિઆદિકં અધિકં. ‘‘અકઙ્કણો પાણી’’તિઆદિના વેધબ્યસ્સ ગમ્મમાનત્તા ‘‘સગ્ગસેવીન’’ન્તિ અધિકન્તિ. યત્થ વત્તબ્બસ્સ ઊનતા, તં ઊનં, યથા ‘‘તિલોકતિલકં મુનિ’’ન્તિઆદિ. એત્થ ‘‘વન્દામી’’તિ ઊનં, છન્દોભઙ્ગાન્વિતં વચો ભગ્ગચ્છન્દં પાકટં. આરમ્ભાવસાનેન વિસમં ઉપક્કમોપસંહારવિસમં, તં પન આરદ્ધક્કમપરિચ્ચાગેનાપરેન નિક્ખિપનં વેદિતબ્બં.

ઇતિ સુબોધાલઙ્કારે મહાસામિનામિકાટીકાયં

દોસાવબોધપરિચ્છેદો.

૬૭. એવં ‘‘સોદાહરણમેતેસં, લક્ખણં કથયામ્યહ’’ન્તિ કતપટિઞ્ઞાનુરૂપં સમ્પાદેત્વા ઇદાનિ ‘‘કતોત્રે’’ચ્ચાદિના નિગમેન્તો દોસે સઙ્ખિપતિ. અત્ર ઇમસ્મિં અધિકારે, ¶ પરિચ્છેદે વા એસં દોસાનં યથાવુત્તપદદોસાદીનં પવરો લક્ખણાવિરોધલક્ખિયતો ઉત્તમો વિભાગો અસઙ્કરતો વિભજનં સઙ્ખેપનયા વિત્થારાપનિયસઙ્ખેપક્કમેન મયા કતો વુત્તો એસોવ યથાવુત્તો એસો સઙ્ખેપક્કમો એવ કવીનં વિરચયન્તાનં ખેદકરં બન્ધસરીરે ઈદિસં ઈદિસપ્પયોગં કથં નામ કરોમીતિ એવં પવત્તખેદમુપ્પાદયન્તં પરમ્પિ અસાધુસન્દિદ્ધાદિ અઞ્ઞમ્પિ દૂસનમત્થિ ચે, તં સબ્બં બોધયિતું બોધેતું અલં સમત્થો હોતિ. નિયતિ અવુત્તોપિ અત્થો એતેનાતિ ચ, સઙ્ખેપો ચ સો નયો ચાતિ વિગ્ગહો.

ઇહાનિદ્દિટ્ઠં

‘‘નિહન્તુ સોયં જલિતં, પતઙ્ગો અરિપાવક’’ન્તિઆદિકં

અક્ખમત્થન્તરાદિકં વિરુદ્ધત્થન્તરે અનુપતત્તા ન વુત્તં, એત્થ સૂરિયવાચકો પતઙ્ગસદ્દો જોતિરિઙ્ગણવાચકોપિ હોતીતિ વત્તુમિચ્છિતઅમિત્તગ્ગિવિનાસે અસમત્થઞ્ઞત્થો હોતિ.

‘‘વચન્તિ ગણ્ડિ’’ચ્ચાદિકં આગમે અપ્પસિદ્ધં લક્ખણમત્તેન સાધિયં. અપ્પયુત્તપદાદિદોસો કિલિટ્ઠપદદોસે અન્તોગધો હોતીતિ ન વુત્તો.

ગજહેસાતુરઙ્ગકોઞ્ચનાદાદિસમ્બન્ધદૂસિતઞ્ચ. જિનાગમાદીસુ પસિદ્ધરૂપક્ખન્ધાદિકમઞ્ઞત્ર પયુત્તમપ્પતીતન્નામાતીદં દ્વયં યથાક્કમં લોકવિરોધમાગમવિરોધઞ્ચ હોતીતિ વિરોધિપદે અન્તોગધં હોતિ. હેત્વપેક્ખં આનેતબ્બહેતુત્તા નેય્યે અન્તોગધન્તિ ન વુત્તં.

‘‘દેવો વોહરતુ ક્લેસં, રાહુખિન્નો દિવાકરો’’

ઇચ્ચાદિકં અસમત્થાભિધાયિચ્ચાદિ ઓચિત્યહીને અન્તોગધન્તિ ન વુત્તં. એત્થ દિવાકરો સયં રાહુગહિતો અઞ્ઞેસં કિલેસાપનયને ¶ અસમત્થોતિ તમસામત્થિયં વિસેસનભૂતેન ‘‘રાહુખિન્નો’’તિ પદેન ઞાયતિ.

જિગુચ્છાવમઙ્ગલઅસબ્ભાનં તિણ્ણમઞ્ઞત્રસ્સ જોતકં વાચકં વા અત્થન્તરં વા ગામ્મં દુપ્પતીતિકરત્તા વાક્યત્થગામ્મદોસેયેવ અન્તોગધન્તિ ન વુત્તં. દુરુચ્ચારણભૂતલક્ખણં કટ્ઠં બન્ધફરુસતો અબ્યતિરિત્તન્તિ ન વુત્તન્તિ. ‘‘હરિસમાનયી’’તિ વત્તબ્બે હપુબ્બં રિસ’માનયિઇચ્ચાદિકં ઇચ્છિતત્થતો પરિભટ્ઠત્તા ભટ્ઠઞ્ચ ‘‘સક્કો સહસ્સગૂ’’ઇચ્ચાદિકં અપસિદ્ધવિસયે પરિયુત્તગુળ્હઞ્ચેતિ ઇમે અત્થગુળ્હાદયો પસાદાલઙ્કારવિરુદ્ધત્તા પસાદગુણાદાનેનેવ પરિચ્ચત્તાતિ ન વુત્તં. એત્થ હિ સહસ્સં ગાવો ચક્ખૂનિ અસ્સાતિ સહસ્સગૂતિ સક્કસ્સ નામં ગુળ્હં નામ હોતિ.

વાક્યદોસેપિ વિસન્ધિવાક્યં ઇધ અનુપયોગિત્તા ન વુત્તં. વાક્યમજ્ઝપતિતવાક્યયુત્તં વાક્યગબ્ભઞ્ચ, વાક્યન્તરપદસમ્મિસ્સં.

‘‘અપાથ્યમેસો દિસ્સતિ, વેજ્જં ખાદત્યનારતં’’

ઇચ્ચાદિકં વાક્યસંકિણ્ણઞ્ચ બ્યાકિણ્ણે અન્તોગધન્તિ ન વુત્તં. એત્થ એસો ભિસક્કો અનારતં નિચ્ચં અપાથ્યં રોગસ્સ અહિતં દિસ્સતિ વદતિ. એસો રોગી અનારતં સતતં અપાથ્યં અહિતં ખાદતિ. વેજ્જં ભિસક્કં દિસ્સતિ કુજ્ઝતિ. એવં અનેકવાક્યેહિપિ સન્ધિવાક્યં સંકિણ્ણં નામ.

‘‘કાચુય્યાને મયા દિટ્ઠા, વલ્લરી પઞ્ચપલ્લવા;

પલ્લવે પલ્લવે મુધા, યસ્સા કુસુમમઞ્ચરી’’તિ.

ઇદમવાચકં પહેળિકાસુ પમુસ્સિતાસન્નિસ્સિતમિતિ ન વુત્તં. નનુ ચેત્થ અત્તના પહેળિકાય અદસ્સિતત્તા અવાચકસ્સ પમુસ્સિતાય અન્તોગધકરણં અસિદ્ધેન અસિદ્ધસાધનન્તિ? નયિદમેવં, ‘‘ઉપેક્ખિયન્તિ સબ્બાનિ, સિસ્સખેદભયા મયા’’તિ ચ ઉપરિ કિલિટ્ઠપદદોસપરિહારે ‘‘પહેળિકાયમારુળ્હા, ન હિ દુટ્ઠા કિલિટ્ઠતા’’તિ ચેતિ ઇમિના ¶ પુરાતનેહિ નિદ્દિટ્ઠસોળસપહેળિકાયોપિ દસ્સિતાતિ સિદ્ધેન અસિદ્ધસાધનં હોતિ. તત્થ કવિના ઉય્યાનસદ્દેન ગેહઞ્ચ લતાપરિયાયવલ્લરીસદ્દેન અઙ્ગના ચ પલ્લવસદ્દેન કરચરણાધરા ચ મઞ્ચરીસદ્દેન નખદન્તકન્તિયો ચ વત્તુમિચ્છિતા.

વાક્યત્થદોસેપિ પદુમિનીનં રત્તિયં પબુજ્ઝનાદિકં વિરુદ્ધં વિરોધિપદેયેવ અન્તોગધત્તા ન વુત્તન્તિ દસ્સેતું ‘‘કતોત્ર સઙ્ખેપનયા’’તિ વુત્તં, ન પન તેસં સબ્બથા પરિચ્ચત્તત્તાતિ. એત્થ ઓચિત્યહીનદુપ્પતીતિકરાનં દ્વિન્નં વાક્યત્થદોસત્તે સતિ બન્ધફરુસસ્સ વાક્યદોસત્તે સતિ વિરોધિનો પદદોસત્તે સતિ ‘‘અસમત્થાભિધાયિ’’આદિપદં, ‘‘જિગુચ્છાદિત્તયપકાસકા’’દિપદં, કટ્ઠપદં, પદુમિનીનં રત્તિયં ફુલ્લતાદિ [દુન્નિદ્દતાદિ (ક.)] વાક્યત્થઞ્ચેતિ ઇમે ચત્તારો દોસા ભિન્નજાતિકેસુ ઓચિત્યાદીસુ કથં સઙ્ગહિતાતિ? સચ્ચં, તથાપિ પદાનં દુટ્ઠત્તે સતિ વાક્યવાક્યત્થાનમદુટ્ઠતા નામ નત્થીતિ પદદોસેન સન્ધિવાક્યવાક્યત્થદોસાનમનઞ્ઞત્તં સિસ્સાનં ઞાપનત્થં પદદોસાદિકં વાક્યત્થદોસાદીસુ સઙ્ગહિતન્તિ વેદિતબ્બં. ઇમિનાયેવ પુરાતનેહિ વિરુદ્ધત્થન્તરાદિપદેહિ વિચરિતં વાક્યં વિરુદ્ધન્તિઆદિના દુટ્ઠાનિ બહૂનિ વાક્યાનિ દસ્સિતાનીતિ દટ્ઠબ્બં.

ઇમાયેવ [ઇમિસ્સાયેવ (ક.)] ગાથાય ‘‘તમત્થિ ચે ખેદકરં પરમ્પી’’તિ એત્થ પરસદ્દેનઅસાધુસન્દિદ્ધપરિયાયઞેય્યાપ્પતીતત્થઅપ્પયોજક- દુબ્બોધદેસિયાદિપદદોસે ચ અધિકઊનભગ્ગચ્છન્દાદિવાક્યદોસે ચ ઉપક્કમોપસંહારવિસમસઙ્ખાતે વાક્યત્થદોસે ચ પરિગ્ગણ્હાતિ. એત્થ સદ્દસત્થવિરુદ્ધમસાધુ નામ. ક્રિયાનિપ્ફત્તિકારણમુપાદાય અત્થન્તરે પવત્તનામં વિસેસનત્થેન વિના સઞ્ઞાભાજને પયુત્તં સન્દિદ્ધં નામ, યથા ‘‘રવિમ્હિ હિમહા’’તિ. એત્થ હિમહા રવીતિ વિસેસને કતે દોસો ¶ નત્થિ. પસિદ્ધસઞ્ઞાસદ્દસ્સ પરિયાયનામેન કપ્પિતપદં પરિયાયઞેય્યં નામ, યથા ‘‘વળવામુખસ્સ અસ્સવનિતાનન’’ન્તિ. અતિસયા વિના ભાવિતત્થેન વિસેસ્યસ્સ ગુણવાચકં પદં અપ્પતીતત્થં નામ, યથા ‘‘કણ્હમસી’’તિ. અધિગતત્તાનુપયોગિપદં અપ્પયોજકં નામ, યથા ‘‘અતિફેનિલં સાગરમલઙ્ઘી’’તિ. અપ્પસિદ્ધવચનં દુબ્બોધં નામ, યથા–

‘‘મનુઞ્ઞદ્ધનયો પાદે, ખાદયો કનિ ભન્તિ તે’’તિ.

કનિ હે કઞ્ઞે તે તવપાદે મનુઞ્ઞદ્ધનયો મનોહરસદ્દસમન્નાગતા ખાદયો ગગ્ઘરિકા ભન્તિ દિબ્બન્તીતિ. કિસ્મિઞ્ચિ દેસેયેવ સિદ્ધનામં દેસિયં નામ. યથા–

‘‘ઇમે લાવણ્યતલ્લા તે, ગલ્લા લોલવિલોચને’’તિ.

હે લોલવિલોચને તે તવ ઇમે ગલ્લા કપોલા લાવણ્યતલ્લા મનુઞ્ઞતલ્લા જલાસયવિસેસા ભવન્તિ. કેનચિ લેસેન પકાસિતમત્થમુપાદાય પયુત્તમધિકં નામ. યથા–

‘‘ત્વયિ રાજતિ રાજિન્દ, રિપૂનં સગ્ગસેવિનં;

થીનં અકઙ્કણો પાણિ, સિયા નેત્તમનઞ્જન’’ન્તિ.

એત્થ ‘‘અકઙ્કણો પાણિ, નેત્તમનઞ્જન’’ન્તિ ઇમિનાયેવથીનં વિધવત્તં ગમ્યમાનં હોતીતિ તપ્પકાસનત્થં પયુત્તં ‘‘સગ્ગસેવિન’’ન્તિ ઇદં અધિકં નામ. વત્તબ્બયુત્તતો ઊનં વાક્યં ઊનં નામ. ‘‘તિલોકતિલકં મુનિ’’ન્તિ એત્થ ‘‘વન્દામી’’તિ વત્તબ્બસ્સ અવુત્તત્તા ઊનં. છન્દોહાનિસંયુત્તં ભગ્ગચ્છન્દં નામ. ઇદં તેસં તેસં છન્દાનં અક્ખરગણનતો ઊનાધિકવસેન પાકટં હોતિ. આદ્યન્તતો વિસમં ઉપક્કમોપસંહારવિસમં નામ. ઇદં આરદ્ધક્કમં પરિચ્ચજિત્વા કમન્તરેન નિયમન્તિ વેદિતબ્બં.

ઇતિ સુબોધાલઙ્કારનિસ્સયે

પઠમો પરિચ્છેદો.

૨. દોસપરિહારાવબોધપરિચ્છેદવણ્ણના

૬૮.

કદાચિ કવિકોસલ્લા, વિરોધો સકલોપ્ય’યં;

દોસસઙ્ખ્યમતિક્કમ્મ, ગુણવીથિં વિગાહતે.

૬૯.

તેન વુત્તવિરોધાન-મવિરોધો યથા સિયા;

તથા દોસપરિહારા-વબોધો દાનિ નીયતે.

૬૮-૬૯. ઇચ્ચેવં ¶ દોસવિભાગં પરિચ્છિજ્જ ઇદાનિ યથાવુત્તદોસપરિહારક્કમમુપદિસિતુમાહ ‘‘કદાચી’’ત્યાદિ. સકલોપિ અયં વિરોધો વિરુદ્ધત્થન્તરાદિકતો ન કોચિ એકો એવ દોસેસુ, દોસાનં વા સઙ્ખ્યં ગણનં દોસભાવં અતિક્કમ્મ પરિચ્છિજ્જ ગુણાનં વીથિં પદવિં ગુણસભાવતં વિગાહતે અબ્ભુપગચ્છતિ કદાચિ, ન સબ્બદા. કવિનો પયુજ્જકસ્સ કોસલ્લા તાદિસવિસયપરિગ્ગહલક્ખણનેપુઞ્ઞકારણા, ન તુ યથા તથા ચેતિ. ‘‘તેને’’ચ્ચાદિ. યેનેવં, તેન કારણેન વુત્તાનં વિરુદ્ધત્થન્તરાદીનં વિરોધાનં યથા યેન પકારેન અવિરોધો નિદ્દોસતા સિયા ભવેય્ય, તથા તેન પકારેન દોસાનં પરિહારો દૂરીકરણં અવબુજ્ઝતિ ઞાયતિ એતેનાતિ અવબોધો, તસ્સ અવબોધો, તન્નામિકો પરિચ્છેદો ઇદાનિ નીયતે આનીયતે વુચ્ચતેતિ અત્થો.

૬૮-૬૯. એવં દોસવિભાગં પરિચ્છિન્દિત્વા ઇદાનિ યથાવુત્તદોસાનં પરિહારત્થમારભન્તો ‘‘કદાચી’’ત્યાદિમાહ. સકલોપિ અયં વિરોધો પદદોસાદિકો દોસસઙ્ખ્યં દોસાનં, દોસેસુ વા ગણનં દોસભાવં અતિક્કમ્મ કદાચિ કવિકોસલ્લા કવિનો બ્યાકરણાભિધાનછન્દોઅલઙ્કતિઆદીસુ પરિચયલક્ખણેન પઞ્ઞાપાટવેન યતો ગુણવીથિં ગુણપદવિં કેવલં ગુણસભાવં વિગાહતે અબ્ભુપગચ્છતિ, તેન કારણેન વુત્તવિરોધાનં યથાવુત્તપદદોસાદિવિરોધાનં અવિરોધો અવિરુદ્ધતા યથા ¶ સિયા યેન પકારેન ભવેય્ય, તથા તેન પકારેન દોસપરિહારાવબોધો યથાવુત્તપદદોસાદિસમ્બન્ધિનો પરિહરણક્કમસ્સ અવબોધકારણત્તા તન્નામિકપરિચ્છેદો ઇદાનિ લદ્ધાવસરે નીયતે વુચ્ચતે. યથાવુત્તદોસા કવિસામત્થિયેન નિદ્દોસત્તં ભજન્તિ, તસ્સ સામત્થિયસ્સ ઉપદેસં દસ્સામાતિ અધિપ્પાયો.

પદદોસપરિહારવણ્ણના

તત્થ વિરુદ્ધત્થન્તરસ્સ પરિહારો યથા –

૭૦.

વિન્દન્તં પાકસાલીનં, સાલીનં દસ્સના સુખં;

તં કથં નામ મેઘો’યં, વિસદો સુખયે જનં.

૭૦. ‘‘વિન્દન્ત’’મિચ્ચાદિ. પાકેન પરિણતભાવેન સાલીનં યુત્તાનં, મનુઞ્ઞાનં વા સાલીનં રત્તસાલિઆદીનં સાલિજાતીનં દસ્સના સુખં ચેતસિકં સોમનસ્સં વિન્દન્તં તં જનં વિસદો અયં મેઘો અમ્બુદો કથં નામ સુખયેતિ. એત્થ તાદિસસ્સ જનસ્સ અસુખપ્પદાનં ગરળસ્સ મેઘસ્સાનુરૂપન્તિ વિરુદ્ધત્થન્તરતા પરિહટા.

૭૦. તત્થ વિરુદ્ધત્થન્તરસ્સ પરિહારો યથા એવં. ‘‘વિન્દન્તિ’’ચ્ચાદિ. પાકસાલીનં પરિણામેન યુત્તાનં, મનુઞ્ઞાનં વા સાલીનં રત્તસાલિઆદીનં દસ્સના દસ્સનહેતુ સુખં ચેતસિકસોમનસ્સં વિન્દન્તં અનુભોન્તં તં જનં તં કસ્સકજનં વિસદો જલદાયકો અયં મેઘો કથં નામ સુખયે, ન સુખયતેવ. તાદિસસ્સ જનસ્સ દુક્ખદાનં ગરળદાયકસ્સ મેઘસ્સાપિ અનુરૂપમિતિ વિરુદ્ધઞ્ઞત્થો અપનીતો હોતિ. પાકેન સાલિનોતિ વિગ્ગહો. સુખં કરોતીતિ સુખયેતિ નામધાતુ.

યથા વા –

૭૧.

વિનાયકોપિ ¶ નાગોસિ,

ગોતમોપિ મહામતિ;

પણીતોપિ રસાપેતો,

ચિત્તા મે સામિ તે ગતિ.

૭૧. ‘‘વિનાયકોપિ’’ચ્ચાદિ. વીનં પક્ખીનં નાયકો, ગરુળો, સત્તે વિનેતીતિ વિનાયકો, વુદ્ધો, ભગવા ચ. તત્થ યદા વિનાયકો ગરુળો, તદા તુ નાગો પન્નગોસીતિ વિરુદ્ધં, પક્ખન્તરે ત્વવિરુદ્ધં ભગવતો આગુસ્સ રાગાદિનો અભાવતો. ઇમેસં ગુન્નં અતિસયેન ગો ગોતમો હીનપસુ, ગોતમવંસાવતિણ્ણત્તા ગોતમો ભગવા ચ. હીનપસુ ચ ત્વં મહામતિ અસીતિ વિરુદ્ધં અચ્ચન્તહીનપસુનો મહતિયા પઞ્ઞાય અભાવતો. પક્ખન્તરે તુ ન બ્યાઘાતો. પણીતો મધુરો રસો, ઉત્તમો ચ સુગતો. તત્થ મધુરરસતો અપેતો અપગતોસીતિ વિરુજ્ઝતિ, ભગવતો તુ રસેહિ સિઙ્ગારાદીહિ અપેતોતિ યુજ્જતિ. મે મમ. સામીતિ આમન્તનં. તે તવ ગતિ પવત્તિ ચિત્તા અબ્ભુતાતિ. એત્થ વિરુદ્ધત્થન્તરં વિરોધાલઙ્કારં સિલાઘનીયન્તિ તેન તં પરિહટં.

૭૧. યથા વા ઉત્તદોસસ્સ પરિહારો ઈદિસો વા. ‘‘વિનાયકો’’ચ્ચાદિ. હે સામિ ત્વં વિનાયકોપિ ગરુળોપિ નાગોસિ પન્નગો અસિ. નો ચે, વિનાયકોપિ સત્તે વિનેન્તો એવ નાગોસિ નિક્કિલેસો અસિ. ગોતમોપિ પસુતમોપિ મહામતિ મહાપઞ્ઞવાસિ. નો ચે, ગોતમોપિ ગોત્તતો ગોતમોયેવ મહામતિ મહાપઞ્ઞવાસિ. પણીતોપિ મધુરોપિ રસાપેતો મધુરરસતો અપગતોસિ. નો ચે, પણીતોપિ ઉત્તમો એવ રસાપેતો સિઙ્ગારાદિરસતો અપગતોસિ. તે તુય્હં ગતિ પવત્તિ મે મય્હં ચિત્તા અચ્છરિયા. ¶ એત્થ ગરુળસ્સ નાગત્તઞ્ચ પસુતમસ્સ પઞ્ઞવન્તત્તઞ્ચ પણીતસ્સ નિરસત્તઞ્ચ વિરુદ્ધં, તથાપિ અઞ્ઞપક્ખસ્સ અવિરુદ્ધત્તા વિરુદ્ધત્થન્તરદોસો પસત્થેન વિરુદ્ધાલઙ્કારેન નિરાકતો. વીનં પક્ખીનં નાયકો, ગરુળો. સત્તે વિનેતીતિ વિનાયકો, બુદ્ધો. નત્થિ આગુ [અગો (ક.)] એતસ્સાતિ નાગો, બુદ્ધો. ગુન્નમતિસયેન ગોતમો, પસુ. મહતી મતિ અસ્સાતિ મહામતિ, બુદ્ધો. પધાનત્તં નીતો પણીતો, મધુરો રસો. રસતો અપેતોતિ રસાપેતો, બુદ્ધોતિ વિગ્ગહો.

અઝત્થસ્સ યથા –

૭૨.

કથં તાદિગુણાભાવે,

લોકં તોસેતિ દુજ્જનો;

ઓભાસિતાસેસદિસો,

ખજ્જોતો નામ કિં ભવે.

૭૨. ‘‘કથ’’મિચ્ચાદિ. દુજ્જનો તાદિનો ગુણા લોકં તોસેન્તિ, તાદીનં ગુણાનં અત્તનિ અભાવે સતિ લોકં સત્તલોકં કથં તોસેતિ, ન તોસેતીતિ અત્થો. વુત્તમેવત્થન્તરેન સાધેતિ ‘‘ખજ્જોતો નામ ઓભાસિતા દીપિતા અસેસદિસા યેન તથાવિધો કિં ભવે, ન ભવેય્ય તાદિનો ગુણસ્સ અભાવતો’’તિ. એત્થ ખજ્જોતસ્સ અધિકત્થભાવેન સિતો ઓભાસિતાસેસદિસત્તદોસો ‘‘કથં તાદિગુણાભાવે’’તિઆદિવચોભઙ્ગિયા પરિહટો.

૭૨. અઝત્થસ્સ યથાતિ એત્થ પરિહારો અજ્ઝાહારો, એવમુપરિપિ. ‘‘કથિ’’ચ્ચાદિ. દુજ્જનો ગુણહીનજનો તાદિગુણાભાવે સન્તોસજનનકારણાનં તાદિસાનં સીલાદિગુણાનં ¶ અત્તનિ અવિજ્જમાનત્તે સતિ લોકં સત્તલોકં કથં તોસેતિ, ન તોસેતિયેવ, તથા હિ ખજ્જોતો નામ ઓભાસિતાસેસદિસો કિં ભવે, ન ભવત્યેવ. એત્થ ખજ્જોતસ્સ સકલદિસોભાસનસઙ્ખાતમધિકત્થદોસો ‘‘કથં તાદિગુણાભાવે’’ચ્ચાદિવાક્યલીલાય નિરાકતો. તાદી ચ તે ગુણા ચેતિ વિગ્ગહો.

૭૩.

પહેળિકાયમારુળ્હા, ન હિ દુટ્ઠા કિલિટ્ઠતા;

પિયા સુખા’લિઙ્ગિતં ક-માલિઙ્ગતિ નુ નો ઇતિ.

૭૩. ‘‘પહેળિકાયં’’ઇચ્ચાદિ. કિલિટ્ઠતા કિલિટ્ઠપદદોસો પહેળિકાય વિસયે આરુળ્હા સહી ન હિ નો દુટ્ઠો સિયા. કીદિસીતિ આહ ‘‘પિયે’’ચ્ચાદિ. ઇતીતિ નિદસ્સને. પિયા વલ્લભાય આલિઙ્ગિતં કં જનં સુખં કાયિકં ચેતસિકઞ્ચ નો આલિઙ્ગતિ ન સંયુજ્જતિ નુ. નુઇતિ પરિવિતક્કે નિપાતો. એત્થ પિયાતિ કિલિટ્ઠં પહેળિકાય સમારોપેન પરિહટં.

૭૩. ‘‘પહેળિકે’’ચ્ચાદિ. કિલિટ્ઠતા કિલિટ્ઠપદદોસસઙ્ખાતા પહેળિકાયં વિસયે આરુળ્હા ચે, ન હિ દુટ્ઠા દુટ્ઠા ન હોતિ. કિમુદાહરણં? પિયા સુખાલિઙ્ગિતં કમાલિઙ્ગતિ નુ નો ઇતિ, ઇતિસદ્દસ્સ નિદસ્સનત્થત્તા સેસઉદાહરણાનમેતમુપલક્ખણન્તિ ઞાતબ્બં. નો ચે, એવંપકારાનમુદાહરણાનમપરિગ્ગહેતબ્બત્તા ઇતિસદ્દો પકારત્થોતિ. પિયા વલ્લભાય આલિઙ્ગિતં ઉપગુહિતં કં નામ જનં સુખં કાયિકમાનસિકં નો આલિઙ્ગતિ નુ, આલિઙ્ગતેવાતિ. એત્થ પિયાતિ કિલિટ્ઠપદં પહેળિકાયમારોપનેન નિરાકતં હોતિ.

૭૪.

યમકે નો પયોજેય્ય, કિલિટ્ઠપદ’મિચ્છિતે;

તતો યમક’મઞ્ઞં તુ, સબ્બમેતંમયં વિય.

૭૪. ‘‘યમકે’’ચ્ચાદિ. ¶ તતો અઞ્ઞન્તિ ઇચ્છિતયમકતો અઞ્ઞં. તુઇતિ વિસેસજોતકો. એતંમયં વિયાતિ એતેન કિલિટ્ઠપદેન નિબ્બત્તં વિય.

૭૪. ‘‘યમકે’’ચ્ચાદિ. કિલિટ્ઠપદં ઇચ્છિતે યમકે ઇટ્ઠયમકે નો પયોજેય્ય નપ્પયુજ્જેય્ય, તતો ઇટ્ઠયમકતો અઞ્ઞં સબ્બં યમકં પન એતંમયં વિય ઇમિના કિલિટ્ઠપદદોસેન કતં વિય હોતિ. એત્થ ઇટ્ઠયમકં વુત્તનયેન ઞાતબ્બં, એતેન નિબ્બત્તં એતંમયન્તિ વિગ્ગહો.

દેસવિરોધિનો યથા –

૭૫.

બોધિસત્તપ્પભાવેન, થલેપિ જલજાન્ય’હું;

નુદન્તાનિ’વ સુચિરા-વાસક્લેસં તહિં જલે.

૭૫. ‘‘બોધિસત્તે’’ચ્ચાદિ. બોધિસત્તસ્સ માયાદેવિયા સુતસ્સ વક્ખમાનસ્સ વિસેસસ્સ તદુપ્પન્નદિને સમ્ભવા પભાવેન પુઞ્ઞપ્પભાવતો જલજાનિ અમ્બુજાનિ થલેપિ અહું અહેસું અચિન્તનીયત્તા પુઞ્ઞપ્પભાવસ્સ. કિં પન વાપ્યાદીસુ કિં કરોન્તાવ તહિં તસ્મિઞ્ચ જલે સુચિરં સબ્બદાવ આવસનમાવાસો તેન જાતો ક્લેસો તં નુદન્તાનિવ દૂરતો જહન્તાનિવેતિ. અચિન્તનીયત્તા પુઞ્ઞપ્પભાવસ્સ ઈદિસમ્પિ અચ્છરિયમહોસીતિ ન દેસવિરોધો.

૭૫. બોધિસત્તપ્પભાવેન બોધિસત્તસ્સ અચિન્તેય્યાનુભાવેન જલજાનિ જલજસદિસત્તા તન્નામકાનિ પદુમકેરવાદીનિ તહિં જલે વિસયત્તેન પસિદ્ધે તસ્મિં ઉદકે સુચિરાવાસક્લેસં અતિચિરં નિવાસતો જાતઆયાસં નુદન્તાનિ ઇવ ચજન્તાનિ ઇવ થલેપિ અહું અહેસું, વાપિઆદીસુ કા કથા. એત્થ જલજાનં થલુપ્પત્તિકથનસઙ્ખાતં દેસવિરોધં અચિન્તેય્યપુઞ્ઞપ્પભાવેન ઈદિસાનં ¶ અચ્છરિયાનં પાતુભાવતો ‘‘બોધિસત્તપ્પભાવેના’’તિ ઇમિના નિરાકરોતિ. બોધિયં ચતુમગ્ગપઞ્ઞાયં સત્તોતિ ચ, તસ્સ પભાવોતિ ચ, સુચિરં આવાસોતિ ચ, તેન ભૂતો ક્લેસોતિ ચ વાક્યં.

કાલવિરોધિનો યથા –

૭૬.

મહાનુભાવપિસુનો, મુનિનો મન્દમારુતો;

સબ્બોતુકમયં વાયિ, ધુનન્તો કુસુમં સમં.

૭૬. ‘‘મહા’’ઇચ્ચાદિ. મન્દો મુદુભૂતો મારુતો અયં સબ્બોતુકં સબ્બેસુ ઉતૂસુ પુપ્ફનકં કુસુમં પુપ્ફં સમં એકતો કત્વા ધુનન્તો વિકિરન્તો મુનિનો મુનિસદિસત્તા ભવિસ્સન્તમુનિભાવેન ચ બોધિસત્તસ્સ, મુનિનોયેવ વા સમ્માસમ્બોધિસમધિગમસમયે મહાનુભાવસ્સ પિસુનો સૂચકો વાયિ પવાયતીતિ. એત્થ યદ્યપેકદા સબ્બોતુકાસમ્ભવો નાનાઉતૂસુ નાનાકુસુમસ્સ સમ્ભવા, તથાપિ ભગવતો મહાનુભાવપિસુનમીદિસમેકપદિકં સમ્ભવતીતિ કાલવિરોધો ઇમિના પરિહટો.

૭૬. ‘‘મહાનુભાવે’’ચ્ચાદિ. અયં મન્દમારુતો અચણ્ડસમીરણો સબ્બોતુકં વસન્તાદીસુ સબ્બઉતૂસુ વિકસન્તં કુસુમં પુપ્ફજાતં સમં એકતો કત્વા ધુનન્તો કમ્પેન્તો મુનિનો એકન્તભાવિત્તા મુનિસઙ્ખાતસ્સ બોધિસત્તસ્સ, સમ્માસમ્બોધિસમધિગમસમયે ભૂતત્તા મુનિનો સબ્બઞ્ઞુનો વા મહાનુભાવપિસુનો મહન્તં પુઞ્ઞપ્પભાવં પકાસેન્તો વાયિ સમ્પવાયીતિ. એત્થ નાનાકાલે સમ્ભવન્તાનમ્પિ કુસુમાનં એકકાલે સમ્ભવસ્સ કાલવિરોધત્તેપિ ભગવતો પુઞ્ઞાનુભાવો તાદિસમચ્છરિયમેકક્ખણે જનેતું સમત્થોતિ કાલવિરોધં ‘‘મહાનુભાવપિસુનો’’તિ ઇમિના નિરાકરોતિ. મહાનુભાવસ્સ, મહાનુભાવં વા પિસુનોતિ વાક્યં.

કલાવિરોધિનો યથા –

૭૭.

નિમુગ્ગમનસો ¶ બુદ્ધ-ગુણે પઞ્ચસિખસ્સપિ;

તન્તિસ્સરવિરોધો સો, ન સમ્પીણેતિ કં જનં.

૭૭. ‘‘નિમુગ્ગિ’’ચ્ચાદિ. બુદ્ધસ્સ ગુણે સીલાદિકે અપરિમાણે નિમુગ્ગં ઓગાળ્હં મનં ચિત્તં યસ્સ તસ્સ પઞ્ચસિખસ્સ ગન્ધબ્બદેવપુત્તસ્સપિ વીણાય તન્તિયા સરો કિરિયાકાલમાનલક્ખણવિલમ્બિતદુતમજ્ઝભેદભિન્નો છજ્જાદિકો તસ્સ વિરોધો કલાસત્થપરિનિદ્દિટ્ઠકમવેસમં કં જનં ન સમ્પીણેતિ, પીણેતિયેવ. સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ લોકિયગુણાનુબન્ધબુદ્ધીનં વિક્ખેપપ્પવત્તિપિ તથાવિધં પીણેતીતિ. ‘‘બુદ્ધગુણે નિમુગ્ગમનસો’’તિ ઇમિના કલાવિરોધો પરિહટો.

૭૭. ‘‘નિમુગ્ગિ’’ચ્ચાદિ. બુદ્ધગુણે સબ્બઞ્ઞુનો વિમ્હયજનકસીલાદિગુણસમ્ભારે નિમુગ્ગમનસો ઓતિણ્ણચિત્તસ્સ પઞ્ચસિખસ્સપિ ગન્ધબ્બદેવપુત્તસ્સાપિ સો તન્તિસ્સરવિરોધો વીણાય તન્તિયા ઘટ્ટનકિરિયા, અદ્ધમત્તિકાદિકાલો, હત્થાદીનં સન્નિવેસલક્ખણો માનોતિ ઇમેહિ તીહિ લક્ખણેહિ યુત્તસ્સ મન્દસીઘમજ્ઝિમપ્પમાણેહિ ભિન્નસ્સ છજ્જાદિસત્તસરસ્સ કલાસત્થાગતક્કમસ્સ વિનાસસઙ્ખાતો વિરોધો કં જનં ન સમ્પીણેતિ, સમ્પીણેતિ એવ. એત્થ અકન્તિયા કારણભૂતો કલાસત્થાગતક્કમભઙ્ગો લોકુત્તરબુદ્ધગુણાનુગતબુદ્ધિયા જાતોતિ સો ભઙ્ગો ‘‘નિમુગ્ગમનસો બુદ્ધગુણે’’તિ વુત્તત્તા પીતિયા કારણમેવેતિ ન વિરોધો. નિમુગ્ગો મનો અસ્સાતિ ચ, તન્તિયા સરોતિ ચ, તેસં વિરોધોતિ ચ વાક્યં.

લોકવિરોધિનો યથા –

૭૮.

ગણયે ¶ ચક્કવાળં સો, ચન્દનાયપિ સીતલં;

સમ્બોધિસત્તહદયો, પદિત્તઙ્ગારપૂરિતં.

૭૮. ‘‘ગણયે’’ચ્ચાદિ. ચન્દનાય અપિ સીતલં ગણયે ચિન્તેસિ. કિન્તં? પદિત્તઙ્ગારપૂરિતં ચક્કવાળં. કો સો? સમ્બોધિયં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણે સત્તં પરિબદ્ધં હદયં ચિત્તં યસ્સ સો. સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાનુબન્ધબુદ્ધિનો હિ તાદિસો મનોબન્ધોતિ ન લોકવિરોધો.

૭૮. ‘‘ગણયે’’ચ્ચાદિ. સમ્બોધિસત્તહદયો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણે આસત્તચિત્તો સો બોધિસત્તો પદિત્તઙ્ગારપૂરિતં આદિત્તઙ્ગારેહિ પરિપુણ્ણં ચક્કવાળં ચક્કવાળગબ્ભં ચન્દનાયપિ ચન્દનતો અપિ સીતલં અતિસીતલં કત્વા ગણયે ચિન્તેય્યાતિ. ઇટ્ઠત્થલુદ્ધસ્સ ચિત્તપ્પવત્તિયા ઈદિસત્તા અગ્ગિનો ચન્દનતોપિ અધિકસીતત્તકપ્પના ‘‘ચન્દનં સીતલં, અગ્ગિ ઉણ્હો’’તિ પવત્તલોકસીમાય વિરુદ્ધા ન હોતિ. સમ્બોધિયં સત્તહદયં યસ્સેતિ ચ, પદિત્તાનિ અઙ્ગારાનીતિ ચ, તેહિ પૂરિતન્તિ ચ વિગ્ગહો.

ઞાયવિરોધિનો યથા –

૭૯.

પરિચ્ચત્તભવોપિ ત્વ-મુપનીતભવો અસિ;

અચિન્ત્યગુણસારાય, નમો તે મુનિપુઙ્ગવ.

૭૯. ‘‘પરિચ્ચત્તે’’ચ્ચાદિ. મુનિપુઙ્ગવ મુનીનં ઉત્તમ પરિચ્ચત્તો વિસટ્ઠો ભવો સુગતિદુગ્ગતિસઙ્ખાતો યેનાતિ પરિચ્ચત્તભવોપિ ત્વં ઉપનીતો આનીતો પવત્તિતો ભવો વુડ્ઢિ યેનાતિ ઉપનીતભવો અસિ. તસ્મા કારણા અચિન્ત્યગુણસારાય તે નમો અત્થૂતિ સેસો. ઈદિસં ન ઞાયવિરુદ્ધમેવંવિધત્તા મુનિપુઙ્ગવસ્સ.

૭૯. ‘‘પરિચ્ચત્તે’’ચ્ચાદિ. મુનિપુઙ્ગવ મુનિસેટ્ઠ ત્વં પરિચ્ચત્તભવોપિ અપનીતસુગતિદુગ્ગતિભવોપિ ઉપનીતભવો લોકસ્સાનીતઅભિવુદ્ધિકો અસિ ભવસિ, અચિન્ત્યગુણસારાય તતો એવ ચિન્તાવિસયાતિક્કન્તસારગુણસ્સ તે તુય્હં નમો અત્થૂતિ સબ્બાકારતો ભવસ્સ પરિચ્ચત્તત્તા અત્તનિ અવિજ્જમાનં ¶ સુગતિભવં લોકસ્સ દેતીતિ એતં ઞાયાગતં ન હોતીતિ પટિભાતિ, તથાપિ ચ સબ્બઞ્ઞૂનં પવત્તિ ઈદિસાયેવાતિ ઞાયવિરોધો નિરાકતો. અચિન્ત્યા ગુણસારા યસ્મિન્તિ વિગ્ગહો.

આગમવિરોધિનો યથા –

૮૦.

નેવાલપતિ કેનાપિ, વચીવિઞ્ઞત્તિતો યતિ;

સમ્પજાનમુસાવાદા, ફુસેય્યાપત્તિદુક્કટં.

૮૦. ‘‘નેવે’’તિઆદિ. યતીતિ ભિક્ખુ કેનાપિ સહ નેવાલપતિ ન વદત્યેવ, તથાપિ વચીવિઞ્ઞત્તિતો ચોપનવાચાસઙ્ખાતેન વચીવિઞ્ઞત્તિહેતુના પવત્તિતો સમ્પજાનન્તસ્સ મુસાવાદતો કારણા આપત્તિદુક્કટં ‘‘સમ્પજાનમુસાવાદસ્સ હોતી’’તિ વુત્તદુક્કટાપત્તિ ફુસેય્ય આપજ્જતીતિ. એત્થ અનાલપતો વચીવિઞ્ઞત્તિયા કથં મુસાવાદોતિ અભિધમ્માપન્નવિરોધો નત્થિ, અપરવચનત્થે ત્વીદિસો વિરુજ્ઝતીતિ.

૮૦. ‘‘નેવિ’’ચ્ચાદિ. યતિ સમણો કેનાપિ કેનચિ સદ્ધિં નેવાલપતિ નો ભાસતિ, તથાપિ વચીવિઞ્ઞત્તિતો ચોપનવાચાસઙ્ખાતવિઞ્ઞત્તિકારણા પવત્તનતો સમ્પજાનમુસાવાદા સમ્પજાનન્તસ્સ મુસાભણનતો આપત્તિદુક્કટં દુક્કટાપત્તિં ફુસેય્ય આપજ્જેય્યાતિ. એત્થ અનાલપન્તસ્સ વચીવિઞ્ઞત્તિતો મુસાવાદો કથં સમ્ભવતીતિ અભિધમ્માપન્નવિરોધો, ‘‘સન્તિં આપત્તિં નાવિકરેય્ય, સમ્પજાનમુસાવાદ’સ્સ હોતી’’તિ નિદાનુદ્દેસે નિદ્દિટ્ઠવચીદ્વારે અકિરિયસમુટ્ઠાના દુક્કટાપત્તિ હોતીતિ આગમવિરોધો નિરાકતો. મુસાભણનં વિના આપત્તિ કથં ભવતીતિ? યથા કાલે અવસ્સમાનમેઘતો સઞ્જાતદુબ્ભિક્ખં ‘‘મેઘકતં દુબ્ભિક્ખ’’ન્તિ વત્તબ્બં હોતિ, એવં કથેતબ્બકાલે અકથનતો સઞ્જાતા વચીદ્વારે અકિરિયસમુટ્ઠાના દુક્કટાપત્તિપિ ¶ તતો સઞ્જાતાતિ વત્તબ્બા હોતિ. સમ્પજાનન્તસ્સ મુસાવાદોતિ ચ, આપત્તિયેવ દુક્કટન્તિ ચ વાક્યં.

નેય્યસ્સ યથા –

૮૧.

મરીચિચન્દનાલેપ-લાભા સીતમરીચિનો [સિતમરીચિનો (સી.)];

ઇમા સબ્બાપિ ધવલા, દિસા રોચન્તિ નિબ્ભરં.

૮૧. ‘‘મરીચી’’ત્યાદિ. સીતમરીચિનો ચન્દસ્સ મરીચિયો દીધિતિયો એવ ચન્દનં, તસ્સ આલેપો ઉપદેહો, તસ્સ લાભેન ઇમા સબ્બાપિ દિસા નિબ્ભરમતિસયં ધવલા સેતા રોચન્તીતિ નત્થેત્થ નેય્યતા મરીચિયા સદ્દોપાત્તત્થાય તુ.

૮૧. ‘‘મરીચિ’’ચ્ચાદિ. સીતમરીચિનો ચન્દસ્સ મરીચિચન્દનાલેપલાભા મરીચિસઙ્ખાતચન્દનાલેપસ્સ પટિલાભતો ઇમા સબ્બાપિ દિસા નિબ્ભરમતિસયં ધવલા સેતા રોચન્તિ દિબ્બન્તીતિ. દિસાનં ધવલકારણસ્સ ‘‘મરીચિચન્દનાલેપલાભા સીતમરીચિનો’’તિ વુત્તત્તા નેય્યદોસો ન પતિટ્ઠાતિ, ચન્દનમિવ ચન્દનં, મરીચિયોયેવ ચન્દનમિતિ ચ, તસ્સ આલેપોતિ ચ, તસ્સ લાભોતિ ચ વિગ્ગહો.

યથા વા –

૮૧.

મનોનુરઞ્જનો માર-ઙ્ગનાસિઙ્ગારવિબ્ભમો;

જિનેના’સમનુઞ્ઞાતો, મારસ્સ હદયાનલો.

૮૨. ‘‘મનો’’ચ્ચાદિ. મનં પસ્સન્તાનમનુસ્સરન્તાનઞ્ચ ચિત્તં અનુરઞ્જેતીતિ મનોનુરઞ્જનો, મારઙ્ગનાનં સિઙ્ગારકતો વિબ્ભમો વિલાસો જિનેન અસમનુઞ્ઞાતો અબ્ભુપગતો મારસ્સ વસવત્તિનો હદયાનલો હદયગ્ગિ જાતો. સોકો ચેત્થ અનલત્થે નિરુપ્પિતો તસ્સ ¶ તાદિસત્થાનતિવત્તનતો, કારણન્તુપચારેનાતિ. એત્થ યજ્જપિ મારઙ્ગનાપરાજયો ન સદ્દોપાત્તત્થો, તથાપિ ‘‘સિઙ્ગારવિબ્ભમો મારસ્સ હદયગ્ગી’’તિ વુત્તે સામત્થિયા મારઙ્ગનાપરાજયો ગમ્યતે, તથાવિધસ્સ મારસોકસ્સ મારઙ્ગનાપરાજયાબ્યભિચારતો. નેવેદિસસ્સ નેય્યતા, વઙ્કવુત્તીદિસી ગુણોયેવ બન્ધસ્સ.

૮૨. વત્તબ્બસ્સ ઞાયોપાત્તત્તા નેય્યદોસપરિહારત્થમુદાહરતિ ‘‘મનો’’ચ્ચાદિ. મનોનુરઞ્જનો દસ્સનસવનાનુસ્સરણં કરોન્તાનં જનાનં ચિત્તમત્તનિ અનુરઞ્જન્તો મારઙ્ગનાસિઙ્ગારવિબ્ભમો મારવધૂનં રતિકીળાહેતુભૂતકામપત્થનાસઙ્ખાતસિઙ્ગારેન કતલીલા જિનેન જિતપઞ્ચમારેન સત્થુના અસમનુઞ્ઞાતો અનબ્ભુપગતો અસમ્પટિચ્છિતો મારસ્સ વસવત્તિનો હદયાનલો હદયગ્ગિ અહોસીતિ. અનલત્તેન કપ્પિતકારિયભૂતો સોકો મારઙ્ગનાસિઙ્ગારવિબ્ભમસઙ્ખાતકારણેન સદ્ધિં અભેદકપ્પનાય [અનલત્તકપ્પનાય (ક.)] ‘‘ગુળો સેમ્હં, તિપુસં જરો’’તિઆદીસુ વિય તુલ્યાધિકરણભાવેન વુત્તો હોતિ. એત્થ કિઞ્ચાપિ મારઙ્ગનાનં પરાજયવાચકો સદ્દો નત્થિ, તથાપિ ‘‘સિઙ્ગારવિબ્ભમો મારસ્સ હદયાનલો’’તિ વુત્તે મારઙ્ગનાપરાજયં વિના તાદિસસોકુપ્પત્તિકારણસ્સ અનધિગતત્તા અઞ્ઞથાનુપપત્તિલક્ખણસામત્થિયેન તાસં પરાજયો પકાસિતો હોતીતિ ઈદિસવઙ્કવુત્તિયા બન્ધગુણત્તા નેય્યદોસો નિરાકતો હોતીતિ. મનો અનુરઞ્જેતીતિ ચ, મારઙ્ગનાનં સિઙ્ગારોતિ ચ, તેન કતો વિબ્ભમોતિ ચ વાક્યં.

વિસેસનાપેક્ખસ્સ યથા –

૮૩.

અપયાતાપરાધમ્પિ, અયં વેરી જનં જનો;

કોધપાટલભૂતેન, ભિય્યો પસ્સતિ ચક્ખુના.

૮૩. ‘‘અપયાતે’’ચ્ચાદિ. ¶ અયં વેરી જનો અપયાતાપરાધમ્પિ જનન્તિ સમ્બન્ધો. અપયાતો અપગતો અપરાધો યસ્સ તં, કોધેન પાટલભૂતેન સેતરત્તેન. ઇમિના વિસેસનાપેક્ખદોસો પરિહટો.

૮૩. ‘‘અપયાતિ’’ચ્ચાદિ. અયં વેરી જનો અપયાતાપરાધમ્પિ અપગતાપરાધમ્પિ જનં કોધપાટલભૂતેન કોધેન ભૂતસેતલોહિતવણ્ણયુત્તેન ચક્ખુના ભિય્યો યેભુય્યેન પસ્સતીતિ. ‘‘પસ્સતી’’તિ વચનસ્સ વિજ્જમાનત્તેપિ ‘‘ચક્ખુના’’તિ વિસેસ્યવચનં ‘‘કોધપાટલભૂતેના’’તિ વિસેસનસ્સ લબ્ભમાનત્તા સાત્થકં હોતીતિ વિસેસનાપેક્ખદોસો નિરાકતોતિ. અપયાતો અપગતો અપરાધો અસ્માતિ ચ, કોધેન પાટલભૂતન્તિ ચ વિગ્ગહો.

હીનત્થસ્સ યથા –

૮૪.

અપ્પકાનમ્પિ પાપાનં,

પભાવં નાસયે બુધો;

અપિ નિપ્પભતાનીત-

ખજ્જોતો હોતિ ભાણુમા.

૮૪. ‘‘અપ્પકાન’’મિચ્ચાદિ. બુધો પણ્ડિતપોસો અપ્પકાનં પાપાનમ્પિ કિમુતમધિકાનં પભાવં આનુભાવં નાસયે અપ્પવત્તિં પાપેય્ય. તં અત્થન્તરન્યાસેન સાધેતિ. ભાણુમા સૂરિયો નિપ્પભતં આનીતો ખજ્જોતો યેન તથાવિધો અપિ હોતિ. ‘‘મન્દપ્પભો અય’’ન્તિ જોતિરિઙ્ગણમ્પિ નોપેક્ખતિ ચક્કવાળકુહરાનુચરિતમહાનુભાવોપીતિ. એત્થ અપીત્યાદિના વચોભઙ્ગિયા હીનત્થદોસો પરિહટો.

૮૪. ‘‘અપ્પકાનિ’’ચ્ચાદિ. બુધો પઞ્ઞવા અપ્પકાનમ્પિ અતિમન્દાનમ્પિ પાપાનં અકુસલાનં પભાવં વિપાકદાનસામત્થિયસઙ્ખાતાનુભાવં નાસયે અહોસિકમ્મતાપાદનેન નાસેય્ય, ¶ બહૂનં પાપાનં વત્તબ્બમેવ નત્થિ. તમત્થમત્થન્તરન્યાસાલઙ્કારેન સમત્થેતિ અપિચ્ચાદિ. ભાણુમા સૂરિયો નિપ્પભતાનીતખજ્જોતો અપિ નિપ્પભતમાપાદિતજોતિરિઙ્ગણેહિ સમન્નાગતોપિ હોતીતિ. હીનપભાવો હોતિ ખજ્જોપનકે પહાય અત્તનો આલોકં કરોન્તો ન હોતીતિ અધિપ્પાયો. એત્થ અપિ નિપ્પભતિચ્ચાદિવચનવિલાસવસેન હીનપક્ખં ગહેત્વાપિ સૂરિયઉદારત્તસ્સેવ પોસિતત્તા ‘‘નિપ્પભતાનીતખજ્જોતો’’તિ વિસેસનપદં હીનત્થદોસં ન નિસ્સયતિ. નત્થિ પભા યેસન્તિ ચ, તેસં ભાવોતિ ચ, તં આનીતા ખજ્જોતા યેનેતિ ચ વિગ્ગહો.

અનત્થસ્સ યથા –

૮૫.

ન પાદપૂરણત્થાય, પદં યોજેય્ય કત્થચિ;

યથા વન્દે મુનિન્દસ્સ, પાદપઙ્કેરુહં વરં.

૮૫. ‘‘ન પાદે’’ચ્ચાદિ. એત્થ વન્દેઇચ્ચાદો હેટ્ઠા વિય પાદપૂરણસ્સ કસ્સચિ અભાવેન અનત્થાભાવો.

૮૫. ‘‘ન પાદિ’’ચ્ચાદિ. પાદપૂરણત્થાય ગાથાપાદાનં પૂરણસઙ્ખાતપયોજનત્થાય પદં નામાદિકં કત્થચિ ન યોજેય્ય વિઞ્ઞૂતિ, યથા નિરત્થકપદાયોજને ઉદાહરણમેવં ‘‘મુનિન્દસ્સ વરં પાદપઙ્કેરુહં વન્દે’’તિ. હેટ્ઠા દુટ્ઠોદાહરણે વિય પાદપૂરણત્થં કસ્સચિ પદસ્સ અયોજિતત્તા સાત્થકપદેહિ નિરત્થકદોસો નિરાકતોતિ. મુદુનિમ્મલસોભાદિસાધારણગુણયોગતો પઙ્કેરુહસદિસં ઉપચારતો પઙ્કેરુહં નામ. પાદમેવ પઙ્કેરુહન્તિ વિગ્ગહો. વિસેસનવિસેસ્યપદદોસપરિહારો.

૮૬.

ભયકોધપસંસાદિ-

વિસેસો તાદિસો યદિ;

વત્તું કામીયતે દોસો,

ન તત્થે’કત્થતાકતો.

૮૬. ‘‘ભયે’’ચ્ચાદિ. ¶ ભયઞ્ચ ચિત્તુત્રાસો કોધો ચ દોસો પસંસા ચ થુતિ, તા આદિ યસ્સ તુરિતાદિનો સો તાદિસો વિસેસો યદિ વત્તું કામીયતે ઇચ્છીયતે, તત્થ તસ્મિં ભયાદિવિસેસે વિસયે એકત્થતાય એકત્થભાવેન કતો દોસો નત્થિ.

૮૬. ઇદાનિ વાક્યદોસપરિહારત્થમારભતિ ‘‘ભયકોધે’’ચ્ચાદિ. ભયકોધપસંસાદિ ચિત્તુત્રાસપટિઘથુતિઆદીહિ સમન્નાગતો તાદિસો વિસેસો વત્તું યદિ કામીયતે ચે વિઞ્ઞૂહિ ઇચ્છીયતે, તત્થ ભયકોધાદિકે વિસેસે એકત્થતાકતો એકત્થભાવેન કતો દોસો વાક્યદોસો ન ભવતિ. ભયાદિવિસેસે વત્તુમિચ્છિતે પુબ્બુચ્ચારિતપદસ્સ પુનુચ્ચારણે એકત્થદોસો ન હોતીતિ અધિપ્પાયો. ભયઞ્ચ કોધો ચ પસંસા ચાતિ ચ, તા આદિ યસ્સ તુરિતકોતૂહલઅચ્છરાહાસસોકપસાદસઙ્ખાતસ્સ અત્થવિસેસસ્સેતિ ચ વિગ્ગહો. તગ્ગુણસંવિઞ્ઞાણઅઞ્ઞપદત્થસમાસત્તા ભયાદીસુ કથિતમપિ ગહેત્વા પુનપ્પુનં કથનમવિરોધં. એકો અત્થો યેસં પદાદીનં તે એકત્થા, તેસં ભાવો એકત્થતા, તાય કતોતિ વિગ્ગહો.

યથા –

૮૭.

સપ્પો સપ્પો અયં હન્દ, નિવત્તતુ ભવં તતો;

યદિ જીવિતુકામો’સિ, કથં તમુપસપ્પસિ.

૮૭. ‘‘યથે’’ત્યુદાહરતિ ‘‘સપ્પો’’ઇચ્ચાદિ. ‘‘અયં સપ્પો સપ્પો’’તિ ભયેનામેડિતં હન્દાતિ ખેદે તતો તમ્હા ઠાના, સપ્પતો વા ભવં ભવન્તો નિવત્તતુ ગતમગ્ગાભિમુખો આવત્તતુ. તં ઠાનં, સપ્પં વા. નત્થેત્થ એકત્થતાદોસો ભયેનામેડિતપ્પયોગતો.

૮૭. ‘‘સપ્પો’’ચ્ચાદિ. ¶ હન્દ નટ્ઠો વત, અયં સપ્પો સપ્પો ભવં તતો ઠાનતો, સપ્પતો વા નિવત્તતુ આવત્તતુ યદિ જીવિતુકામો અસિ, તં ઠાનં, સપ્પં વા કથમુપસપ્પસિ કથમુપગચ્છસીતિ. ભયે આમેડિતવચનત્તા એકત્થતાદોસો નત્થિ, જીવિતુકામોસીતિ એત્થ બિન્દુલોપો.

પદદોસપરિહારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

વાક્યદોસપરિહારવણ્ણના

ભગ્ગરીતિનો યથા –

૮૮.

યો કોચિ રૂપાતિસયો,

કન્તિ કાપિ મનોહરા;

વિલાસાતિસયો કોપિ,

અહો બુદ્ધમહોદયો.

૮૮. ‘‘યો’’ઇચ્ચાદિ. રૂપસ્સ અનુબ્યઞ્જનેહિ અનુબ્યઞ્જિતબાત્તિંસવરપુરિસલક્ખણોપસોભિતસ્સ બ્યામપ્પભાકેતુમાલાવિરાજિતસ્સ અતિસયો આધિક્કં વાચાગોચરભાવાતિક્કમેન અવચનીયત્તા યો કોચિયેવ. મનો અનેકલોકસ્સ ચિત્તં હરતીતિ મનોહરા ચિત્તમવહરન્તી કન્તિ સોભા કાપિ અવચનપથા કાપિયેવ. વિલાસસ્સ ગત્યાદિનો અતિસયો વચનપથાતિક્કન્તો કોપિયેવ, તસ્મા બુદ્ધસ્સ મહન્તો ઉદયો અભિવુડ્ઢિ અહો અબ્ભુતોતિ. એત્થ કિંસદ્દેનારદ્ધા રીતિ ન કત્થચિ ભગ્ગા.

૮૮. ‘‘યો કોચિ’’ચ્ચાદિ. રૂપાતિસયો સુપ્પહિટ્ઠિતપાદતાદિદ્વત્તિંસપુરિસલક્ખણેહિ સોભિતસ્સ ચિત્તઙ્ગુલિતાદિઅસીતિઅનુબ્યઞ્જનેહિ ¶ અલઙ્કતસ્સ બ્યામપ્પભાકેતુમાલાહિ ઉજ્જલસ્સ રૂપકાયસ્સ આધિક્યં યો કોચિયેવ મનોગોચરભાવં વિના વચનવિસયાતિક્કન્તત્તા યો કોચિયેવ. મનોહરા લોકસ્સ ચિત્તં હરન્તી કન્તિ સોભા કાપિયેવ વચીવિસયાતિક્કન્તત્તા કાપિયેવ. વિલાસાતિસયો વિસયભૂતપિયભાવસઙ્ખાતસ્સ ગમનાદિવિલાસસ્સ આધિક્યમ્પિ કોપિયેવ વુત્તકારણેનેવકોપિયેવ. તતો બુદ્ધમહોદયો બુદ્ધસ્સ મહાભિવુદ્ધિસઙ્ખાતો ઉદયો અહો અચ્છરિયોતિ. એત્થ સબ્બનામિકેન કિં સદ્દેન વત્તુમારદ્ધક્કમો ન કત્થચિ ભિન્નોતિ ભગ્ગરીતિદોસો નત્થીતિ.

૮૯.

અબ્યામોહકરં બન્ધં, અબ્યાકિણ્ણં મનોહરં;

અદૂરપદવિન્યાસં, પસંસન્તિ કવિસ્સરા.

૮૯. ‘‘અબ્યામોહ’’ઇચ્ચાદિ. નત્થિ દૂરમેસન્તિ અદૂરાનિ, તાનિયેવ પદાનિ, તેસં વિન્યાસો યાથાવતો ઠપનં યસ્સ તં. તતોયેવ અબ્યાકિણ્ણો અસમ્મિસ્સો ચ. સો અબ્યાકિણ્ણતાય એવ મનોહરો ચાતિ અબ્યાકિણ્ણં મનોહરં. તેનેવ ‘‘અયમેત્થ અત્થો અયં વા’’તિ એવં બ્યામોહં ન કરોતીતિ અબ્યામોહકરો, તં. પસાદાલઙ્કારાલઙ્કિતં બન્ધં. કવીનં ઇસ્સરા પધાના. યે કનિટ્ઠઙ્ગુલિગણનાનિટ્ઠા, તે પસંસન્તિ થુવન્તિ તાદિસબન્ધગુણસ્સાતિસયપસંસારહભાવેન.

૮૯. ‘‘અબ્યામોહે’’ચ્ચાદિ. અદૂરપદવિન્યાસં નામાદિપદાનં વોહારકાલે અદૂરસમ્બન્ધો યથા સિયા, તથા પટિપાટિયા પદટ્ઠપનેન સમન્નાગતં અબ્યાકિણ્ણં, તતોયેવ અઞ્ઞસમ્બન્ધીપદેહિ અસમ્મિસ્સં મનોહરં, તતોયેવ વિઞ્ઞૂનં ચિત્તમારાધેન્તં અબ્યામોહકરં ‘‘ઇમસ્સત્થો ઇમસ્સત્થો એસો એસો વા’’તિ સંસયમનુપ્પાદેન્તં બન્ધં પસાદાલઙ્કારસંયુત્તં બન્ધનં કવિસ્સરા કવીનં ¶ પધાના પણ્ડિભજના, કનિટ્ઠઙ્ગુલિયા ગણિતબ્બા અગ્ગકવિનોતિ અધિપ્પાયો. પસંસન્તિ થોમેન્તિ. બ્યામોહં ન કરોતીતિ અબ્યામોહકરો. વિ આકિણ્ણો બ્યાકિણ્ણો, ન બ્યાકિણ્ણો અબ્યાકિણ્ણો. નત્થિ દૂરં યેસં, તાનિયેવ પદાનિ, તેસં વિન્યાસો ઠપનં યસ્સ બન્ધસ્સાતિ વિગ્ગહો.

યથા –

૯૦.

નીલુપ્પલાભં નયનં,

બન્ધુકરુચિરો’ધરો;

નાસા હેમઙ્કુસો તેન,

જિનોયં પિયદસ્સનો.

૯૦. ‘‘યથે’’ત્યુદાહરતિ ‘‘નીલુપ્પલાભ’’મિચ્ચાદિ. યસ્સ જિનસ્સ નયનં નેત્તં નીલુપ્પલાભં ઇન્દીવરદ્વયનિભં, અધરો અધરોટ્ઠો બન્ધુકમિવ બન્ધુકકુસુમમિવ રુચિરો કન્તો, નાસા નાસિકા સયં હેમઙ્કુસો સુવણ્ણઙ્કુસોયેવ, તેન કારણેન અયં જિનો પિયં મધુરં દસ્સનમસ્સાતિ પિયદસ્સનો. ઈદિસો ન બ્યાકિણ્ણદોસો, અબ્યાકિણ્ણો પસાદોયેવાતિ.

૯૦. ઇદાનિ બ્યાકિણ્ણદોસપરિહારં પરિહરતિ ‘‘નીલુપ્પલિ’’ચ્ચાદિના. નયનં યસ્સ નેત્તયુગળં નીલુપ્પલાભં નીલુપ્પલદલસદિસં, અધરો અધરોટ્ઠો બન્ધુકરુચિરો બન્ધુકપુપ્ફમિવ મનુઞ્ઞો, નાસા નાસિકા હેમઙ્કુસો સુવણ્ણઙ્કુસોયેવ, તેન કારણેન અયં જિનો પિયદસ્સનો મનુઞ્ઞદસ્સનો હોતીતિ. એત્થ પસાદાલઙ્કારેન યુત્તત્તા ન બ્યાકિણ્ણદોસો. આભાસદ્દો નિભાસદ્દો વિય ઇવત્થો. નો ચે, પભાપરિયાયો વા હોતિ. બન્ધુકમિવ રુચિરોતિ ચ, પિયં દસ્સનં યસ્સેતિ ચ વિગ્ગહો. ઇહ દસ્સનસ્સ કત્તુભૂતસાધુજનસમ્બન્ધત્તેપિ વિસયત્તેનેવ ¶ જિનસમ્બન્ધો હોતીતિ અઞ્ઞપદત્થેન તથાગતો ગહિતોતિ.

૯૧.

સમતિક્કન્તગામ્મત્ત-કન્તવાચાભિસઙ્ખતં;

બન્ધનં રસહેતુત્તા, ગામ્મત્તં અતિવત્તતિ.

૯૧. ‘‘સમતિક્કન્તિ’’ચ્ચાદિ. સમ્મા અતિક્કન્તં નિગ્ગતં. ગામ્મસ્સ ભાવો ગામ્મત્તં. યાસં કન્તાનં મધુરાનં વાચાનં તાહિ અભિસઙ્ખતં રચિતં બન્ધનં રસસ્સ માધુરિયસ્સ હેતુત્તા કારણભાવેન ગામ્મત્તં યથાવુત્તં અતિવત્તતિ અતિક્કમતિ.

૯૧. ‘‘સમતિ’’ચ્ચાદિ. સમતિક્કન્તગામ્મત્તકન્તવાચાભિસઙ્ખતં વિસેસતો અતિક્કન્તગામ્મભાવાહિ કન્તવાચાહિ રચિતં બન્ધનં મુત્તકાદિબન્ધનં રસહેતુત્તા પણ્ડિતાનં પીતિરસસ્સ કારણત્તા યથાવુત્તગામ્મદોસં અતિવત્તતિ અતિક્કમ્મ પવત્તતીતિ. સમ્મા અતિક્કન્તં ગામ્મત્તં યાસં, તાહિયેવ કન્તવાચાહિ અભિસઙ્ખતન્તિ ચ, રસસ્સ હેતુ, તસ્સ ભાવોતિ ચ વિગ્ગહો.

યથા –

૯૨.

દુનોતિ કામચણ્ડાલો,

સો મં સદય નિદ્દયો;

ઈદિસં બ્યસનાપન્નં,

સુખીપિ કિમુપેક્ખસે.

૯૨. ‘‘યથે’’ત્યુદાહરતિ. કામાતુરા કાચિ વનિતા અત્તનો પિયં પતિં વિરવતિ ‘‘દુનોતિ’’ચ્ચાદિના. દયાય સહ પવત્તીતિ સદયઇતિ અનુનયવસેન પિયસ્સ આમન્તનં, સાનુનયામન્તનઞ્હિ તતોનુગ્ગહાભિકઙ્ખાયમચ્ચન્તમુચિતં, સો કામો કન્દપ્પો એવ ચણ્ડાલો અકણ્ડો ¶ વા અસય્હોપતાપાવહત્તા. કામે ચણ્ડાલત્તારોપનઞ્ચ ઉચિતમેવ યતોનેન કયિરમાનમસહનમુપતાપમસહમાના તં પરિભવન્તં વિપ્પલપતિ, નિદ્દયો નિક્કરુણો, ઇદમપિ ઉચિતમુપતાપે નિક્કરુણાનં તાદિસી ગતીતિ. મં દુનોતિ અધિકમુપતાપેતિ નિદ્દયત્તા, ન ભવન્તં, તેનેવ ભવં સુખી. ઇમિના અઞ્ઞાસત્તતં તસ્સ દીપેતિ. યદિ નાઞ્ઞાસત્તોસિ, નાહમેકાકિની ભવામિ. અસહાયાનઞ્હિ પટિસત્તવો હોન્તિ. એકાકિત્તાયેવાહમપ્પટિસરણત્તાનેન દુસામીતિ [દુઞ્ઞામીતિ (?)] તવ કામં ત્વં સુખી હોસિ. સનાથાનં તાદિસી વુત્તીતિ એવં સુખીપિ ત્વં ઈદિસં બ્યસનમાપન્નં કિં કસ્મા ઉપેક્ખસેતિ. એવમયં વઙ્કવુત્તિયા અત્તનો, તં વિસયમનુભવન્તસ્સ ચ વિમુખત્તં નિદસ્સેતીતીદિસં ન ગામ્મં.

૯૨. ગામ્મદોસપરિહારે લક્ખિયં દસ્સેતિ ‘‘દુનોતિ’’ચ્ચાદિ. કામતણ્હાભિભૂતા અઙ્ગના અત્તનો વલ્લભં નિસ્સાય એવં વિલપતિ ‘‘સદય હે કારુણિક સો કામચણ્ડાલો સો અનઙ્ગનીચો નિદ્દયો નિક્કારુણિકો મં દુનોતિ પીળેતિ, સુખીપિ મમ વિય અનાથભાવાભાવતો સુખિતોપિ ત્વં ઈદિસં બ્યસનાપન્નં એવં કામચણ્ડાલેન અકારુણેન કતઅસય્હસન્તાપસઙ્ખાતબ્યસનમનુપ્પત્તં મં કિમુપેક્ખસે કસ્મા ઉદાસીનોસી’’તિ. અત્તનો દુક્ખાતુરત્તા દુક્ખદૂરીકરણં કારુણિકાનંયેવ વિસયન્તિ ‘‘સદયે’’તિ અનુનયવસેન આમન્તનુચિતં અત્તનો દુક્ખાતુરતં પોસેતું પીળાકારકે કામે ચણ્ડાલત્તારોપનઞ્ચ નિદ્દયત્તકથનઞ્ચ ઉચિતમેવ અત્તનિ ઉપેક્ખકત્તા. સુખીપીતિ ઇમિના તસ્સ પરવિસયાસત્તતાય અતિચારં અબ્ભુપગમેતિ. એવં વઙ્કવુત્તિયા અત્તનો વલ્લભે સાનુરાગત્તઞ્ચ અત્તનિ તસ્સ તદભાવત્તઞ્ચ દસ્સેતીતિ. ‘‘કઞ્ઞે કામયમાનં મં, ન કામયસિ કિંન્વિદ’’ન્તિ એત્થ વિય ઇહ ગામ્મદોસો નત્થીતિ ¶ ગામ્મદોસપરિહારમિદં. કામોયેવ ચણ્ડાલો કામચણ્ડાલો, સહ દયાય યો વત્તતીતિ ચ, નત્થિ દયા અસ્સેતિ ચ, સુખમસ્સ અત્થીતિ ચ વિગ્ગહો. અપિસદ્દો અક્ખમે.

૯૩.

યતિહીનપરિહારો, ન પુને’દાનિ નીયતે;

યતો ન સવનુબ્બેગં, હેટ્ઠા યેતં વિચારિતં.

૯૩. ‘‘યતિ’’ચ્ચાદિ. વિચારિતન્તિ ‘‘તં નમે સિરસા ચામી-કરવણ્ણં તથાગત’’ન્તિઆદિના હેટ્ઠા પકાસિતન્તિ અત્થો.

૯૩. ‘‘યતિહીનિ’’ચ્ચાદિ. યતો યસ્મા સવનુબ્બેગં ‘‘દોસાનમુદ્દેસક્કમેન દોસપરિહારક્કમો ન વુત્તો’’તિ એવં વિઞ્ઞૂનમુપ્પજ્જમાનં ઇમસ્સ ગન્થસ્સ સવનાસહનં નત્થિ, તતો યતિહીનપરિહારો યતિહીનદોસસ્સ પરિહરણવસેન પવત્તમુદાહરણં ઇદાનિ પુન ન નીયતે નાહરીયતેતિ. ઇમિનાધિગતમાદો વુત્તત્થમેવ સમત્થેતિ. હેટ્ઠા યેતં વિચારિતન્તિ એવં યતિહીનદોસપરિહરણં હેટ્ઠા અનન્તરપરિચ્છેદે વિચારિતં ‘‘તં નમે સિરસા ચામી-કરવણ્ણં તથાગત’’ન્તિઆદિના પકાસિતન્તિ. આદો યતિહીનદોસપાતુભાવેયેવ પરિહારક્કમસ્સાપિ દસ્સિતત્તા ઇહાદસ્સનેપિ ગન્થસ્સ ઊનતા નત્થીતિ અધિપ્પાયો. યતિ હીના એત્થેતિ ચ, તસ્સ પરિહારોતિ ચ, સવને ઉબ્બેગન્તિ ચ વિગ્ગહો.

કમચ્ચુતસ્સ યથા –

૯૪.

ઉદારચરિતો’સિ ત્વં, તેનેવા’રાધના ત્વયિ;

દેસં વા દેહિ ગામં વા, ખેત્તં વા મમ સોભનં.

૯૪. ‘‘ઉદાર’’ઇચ્ચાદિ. ઉદારં ઉદારત્તં ચાગાતિસયસમ્બન્ધતો ચરિતં અતિગુણપવત્તિ યસ્સાતિ વિગ્ગહો. એત્થ ઉચિતત્તા ¶ દેસાદીનં યાચનક્કમસ્સ કમચ્ચુતસ્સ પરિહારોયં.

૯૪. ‘‘ઉદારિ’’ચ્ચાદિ. ત્વં પુઞ્ઞવન્ત ઉદારચરિતોસિ ચાગાતિસયયોગતો વિસારદપવત્તિયુત્તોસિ, તેનેવ તેન કારણેનેવ આરાધના મમ યાચના ત્વયિ હોતિ. દેસં વાજનપદં વા, નો ચે, ગામં વા સંવસથં વા, નો ચે, સોભનં ખેત્તં વા કેદારં વા મમ દેહીતિ અનુપુબ્બં હીનપદત્થયાચના દાયકસ્સ દાનસ્સાપિ યાચકસ્સ ઇચ્છિતત્થપટિલાભસ્સાપિ અનુરૂપત્તા કમચ્ચુતદોસમપનેતિ. ઉદારં ચરિતં અસ્સાતિ વિગ્ગહો.

અતિવુત્તસ્સ યથા –

૯૫.

મુનિન્દચન્દસમ્ભૂત-

યસોરાસિમરીચિનં;

સકલોપ્ય’યમાકાસો,

ના’વકાસો વિજમ્ભને.

૯૫. ‘‘મુનિન્દ’’ઇચ્ચાદિ. મુનિન્દોયેવ ચન્દો, તતો સમ્ભૂતા પાતુભૂતા, યસોરાસી એવ મરીચિયો, તાસં. અયં સકલો આકાસોપિ ગગનમેવ, ન તસ્સેકો પદેસો. વિજમ્ભને બ્યાપને નાવકાસો તાદિસત્તા તાસં મરીચિનન્તિ નાતિવુત્તં.

૯૫. ‘‘મુનિન્દિ’’ચ્ચાદિ. મુનિન્દચન્દસમ્ભૂતયસોરાસિમરીચિનં મુનિન્દસઙ્ખાતચન્દતો પાતુભૂતાનં કિત્તિસમૂહસઙ્ખાતકિરણાનં વિજમ્ભને બ્યાપને અયં સકલોપિ આકાસો નાવકાસો ન ઓકાસો હોતીતિ. હેતુફલાદિએકેકકારણેનાપિ અપ્પમેય્યાનં સબ્બઞ્ઞુગુણાનં પવત્તિયા અપ્પમેય્યસામઞ્ઞભૂતાકાસસ્સ નિરવકાસસ્સ ઇવ કથનમુચિતન્તિ અતિવુત્તદોસો ઇહ ન ભવતિ. ચન્દો ઇવ ¶ ચન્દો, મુનિન્દો એવ ચન્દો, તતો સમ્ભૂતાનંયેવ યસાનં રાસી ચ તા મરીચિયો ચાતિ વિગ્ગહો.

૯૬.

વાક્યં બ્યાપન્નચિત્તાનં, અપેતત્થં અનિન્દિતં;

તેનુ’મ્મત્તાદિકાનં તં, વચના’ઞ્ઞત્ર દુસ્સતિ.

૯૬. ‘‘વાક્ય’’મિચ્ચાદિ. બ્યાપન્નં નટ્ઠં અયથાપવત્તં ચિત્તં યેસં, તેસં. વાક્યં વાક્યલક્ખણોપેતં. અપેતો અપગતો સુઞ્ઞો અત્થો અભિધેય્યં સંવોહારિકં યસ્સ, તં. અનિન્દિતં અહીળિતં. તેન યથાવુત્તેન કારણેન. તં વાક્યં ઉમ્મત્તો ધાતુક્ખોભાદિના ખિત્તચિત્તો, સો આદિ યેસં બાલાદીનં તેસં વચના અસઙ્ગતાય વાચાય અઞ્ઞત્ર અઞ્ઞસ્મિં અબ્યાપન્નચિત્તવિસયે દુસ્સતિ દુટ્ઠં જાયતે, ઉમ્મત્તાદીનંયેવ તથાવિધાય વાચાય ઉચિતત્તાતિ.

૯૬. ‘‘વાક્ય’’મિચ્ચાદિ. બ્યાપન્નચિત્તાનં વિરુદ્ધભાવમાપન્નચિત્તાનં વાક્યં સ્યાદ્યન્તત્યાદ્યન્તપદસમુદાયરૂપં વાક્યં અપેતત્થં અપગતસમુદાયત્થં અનિન્દિતં વિઞ્ઞૂહિ ગરહિતં ન હોતિ, તેન કારણેન ઉમ્મત્તાદિકાનં ઉમ્મત્તવેદનટ્ટાદીનં વચનાઞ્ઞત્ર વચનં વિના અનુમ્મત્તાદિવચને તં સમુદાયત્થસમ્બન્ધરહિતં વચનં દુસ્સતિ દોસદુટ્ઠં હોતિ. બ્યાપન્નં ચિત્તં યેસન્તિ ચ, અપેતો અત્થો અસ્સાતિ ચ, ઉમ્મત્તો આદિ યેસન્તિ ચ વિગ્ગહો.

યથા –

૯૭.

સમુદ્દો પીયતે સો’ય-મહ’મજ્જ જરાતુરો;

ઇમે ગજ્જન્તિ જીમૂતા, સક્કસ્સે’રાવણો પિયો.

૯૭. ‘‘યથે’’ત્યુદાહરતિ ‘‘સમુદ્દો’’ઇચ્ચાદિ. ન હેત્થ ‘‘સમુદ્દો પીયતે’’ઇચ્ચાદિનો પદસમુદાયસ્સ કોચિ એકો અત્થો ગય્હતિ, યો સો બન્ધત્થો સિયા. અવયવત્થા ¶ એવ તુ અયોસલાકાકપ્પાપટિભન્તીતિ ઈદિસમપેતત્થમનિન્દિતં વિઞ્ઞેય્યં બ્યાપન્નચિત્તાનં.

૯૭. ‘‘સમુદ્દો’’ચ્ચાદિ. સો અયં સમુદ્દો પીયતે યેન કેનચિ પીયતે, અહં અજ્જ જરાતુરો જરરોગાભિભૂતો, ઇમે જીમૂતા મેઘા ગજ્જન્તિ થનયન્તિ. સક્કસ્સ એરાવણો પિયોતિ. ઇદં નિન્દિતાનિન્દિતાનં દ્વિન્નમુદાહરણં. ઇદં વાક્યં અવયવત્થમન્તરેન સમુદાયતો ગમ્યમાનત્થસ્સાભાવા અપેતત્થં નામ હોતિ. ઈદિસં વાક્યં ઉમ્મત્તકાદીહિ વુત્તમપ્પીતિકરં ન હોતિ, અઞ્ઞેહિ વુત્તં પન કણ્ણે અયોસલાકા વિય અપ્પીતિકરં. જરાય આતુરોતિ વાક્યં.

૯૮.

સુખુમાલાવિરોધિત્ત-દિત્તભાવપ્પભાવિતં;

બન્ધનં બન્ધફરુસ-દોસં સંદૂસયેય્ય તં.

૯૮. ‘‘સુખુમાલિ’’ચ્ચાદિ. ન વિરુજ્ઝતિ સીલેનાતિ અવિરોધી, તસ્સ ભાવો અવિરોધિત્તં. સુખુમાલસ્સ અવિરોધિત્તં યસ્સ સો દિત્તભાવો, તેન પભાવિતં વડ્ઢિતં સંયુત્તં તં બન્ધનં બન્ધફરુસદોસં સંદૂસયેય્ય નાસયેતિ અત્થો.

૯૮. ‘‘સુખુમાલિ’’ચ્ચાદિ. સુખુમાલાવિરોધિત્તદિત્તભાવપ્પભાવિતં ‘‘અનિટ્ઠુરક્ખરપ્પાયે’’ચ્ચાદિના વુચ્ચમાનસુખુમાલગુણસ્સ અવિરુદ્ધભાવસમન્નાગતેન વણ્ણાનં અઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્ગભિલક્ખણેન દિત્તભાવેન પિયભાવેન અનુબ્રૂહિતં તં બન્ધનં બન્ધફરુસદોસં બન્ધફરુસસઙ્ખાતદોસં સંદૂસયેય્ય નાસેય્ય, તં બન્ધફરુસદોસન્તિ વા સમ્બન્ધોતિ. ન વિરુજ્ઝતિ સીલેનાતિ અવિરોધી, તસ્સ ભાવોતિ ચ, સુખુમાલસ્સ અવિરોધિત્તં યસ્સાતિ ચ, સોયેવ દિત્તસ્સ ભાવોતિ ચ, તેન પભાવિતન્તિ ચ વાક્યં.

યથા –

૯૯.

પસ્સન્તા ¶ રૂપવિભવં, સુણન્તા મધુરં ગિરં;

ચરન્તિ સાધૂ સમ્બુદ્ધ-કાલે કેળિપરમ્મુખા.

૯૯. ‘‘યથે’’ત્યુદાહરતિ ‘‘પસ્સન્તા’’ઇચ્ચાદિ. કેળિયા કીળાય પરમ્મુખા વિગતચ્છન્દા ચરન્તીતિ સમ્બન્ધો.

૯૯. ‘‘પસ્સન્તે’’ચ્ચાદિ. સાધૂ સજ્જના સમ્બુદ્ધકાલે સમ્બુદ્ધસ્સ ધરમાનકાલે રૂપવિભવં તસ્સ રૂપસમ્પત્તિં પસ્સન્તા ચક્ખું સન્તપ્પેત્વા ઓલોકેન્તા મધુરં ગિરં તસ્સેવ ભગવતો અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતં મધુરવચનં સુણન્તા કેળિપરમ્મુખા કીળાય વિમુખા કીળાભિરતિરહિતા ચરન્તિ ગચ્છન્તિ પવત્તન્તીતિ. કેવલં ફરુસસિથિલવણ્ણેહિ વિના સુખુચ્ચારણીયવણ્ણેહિ સમ્ભૂતસુખુમાલગુણાવિરોધઅઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્ગતવણ્ણવિસદપ્પવત્તગુણયુત્તત્તા એત્થ બન્ધફરુસદોસો નત્થિ. કેળિયા પરાનિ પરિવત્તિતાનિ મુખાનિ એતેસન્તિ વિગ્ગહો. એત્થ કાલોતિ કિરિયા. સા ચ અત્થતો તદાકારપ્પવત્તસમ્બન્ધોયેવ. લોકો પન વિસું એકો પદત્થોયેવાતિ વોહરતિ. વાક્યદોસપરિહારો.

વાક્યદોસપરિહારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

વાક્યત્થદોસપરિહારવણ્ણના

અપક્કમસ્સ યથા –

૧૦૦.

ભાવનાદાનસીલાનિ, સમ્મા સમ્પાદિતાનિ’હ;

નિબ્બાનભોગસગ્ગાદિ-સાધનાનિ ન સંસયો.

૧૦૦. ‘‘ભાવના’’ઇચ્ચાદિ. એત્થ ભાવનાદીનિ નિદ્દિસિત્વા યથાક્કમં નિબ્બાનાદીનં નિદ્દેસેન અપક્કમદોસો પરિહટો.

૧૦૦. ‘‘ભાવને’’ચ્ચાદિ. ¶ ઇહ મનુસ્સલોકે સમ્મા સમ્પાદિતાનિ કમ્મફલં સદ્દહિત્વા યથાવિધિ સમ્પાદિતાનિ અત્તનો સન્તાને પવત્તાપિતાનિ ભાવનાદાનસીલાનિ નિબ્બાનભોગસગ્ગાદિસાધનાનિ યથાક્કમં નિબ્બાનઉપભોગપરિભોગસમ્પત્તિસગ્ગુપ્પત્તિઆદીનં હેતુભાવેન સાધકાનિ હોન્તિ, એત્થ સાધને ન સંસયો હોતીતિ. ઇહ ભાવનાદયો ઉદ્દિસિત્વા ઉદ્દેસક્કમં અનતિક્કમ્મ નિબ્બાનાદીનમનુદ્દેસસ્સ કતત્તા અપક્કમવાક્યત્થદોસસ્સ ઓકાસો ન હોતિ.

૧૦૧.

ઉદ્દિટ્ઠવિસયો કોચિ [કોપિ (ક. સી.)], વિસેસો તાદિસો યદિ;

અનુદ્દિટ્ઠેસુ [અનુદિટ્ઠેસુ (?)] નેવ’ત્થિ, દોસો કમવિલઙ્ઘને.

૧૦૧. ‘‘ઉદ્દિટ્ઠે’’ચ્ચાદિ. ઉદ્દિટ્ઠા પઠમં યુત્તા અત્થા વિસયો ગોચરો યસ્સ ઉદ્દેસાનુદ્દેસસમ્બન્ધવિજાનનલક્ખણસ્સ વિસેસસ્સ સો તાદિસો કોચિ વિસેસો અનુદ્દિટ્ઠેસુ યથાક્કમમુદ્દેસકમાનમતિક્કમેન પુન અત્થન્તરનિસ્સયેન પરામટ્ઠેસુ યદિ ભવેય્ય, કમસ્સ યથોદ્દિટ્ઠેસુ અનુક્કમસ્સ વિલઙ્ઘને અતિક્કમે દોસો નેવત્થિ.

૧૦૧. ‘‘ઉદ્દિટ્ઠે’’ચ્ચાદિ. ઉદ્દિટ્ઠવિસયો પઠમં પયુત્તત્થવિસયો તાદિસો કોચિ વિસેસો ઉદ્દેસાનુદ્દેસાનં ‘‘ઇદમસ્સ પુબ્બકથનં, ઇદમસ્સ પચ્છાકથન’’ન્તિ એવં અઞ્ઞમઞ્ઞાપેક્ખલક્ખણસમ્બન્ધપરિજાનનલક્ખણો વિસેસો અનુદ્દિટ્ઠેસુ અત્થન્તરં નિસ્સાય પુન વુત્તેસુ યદિ ‘‘ભવેય્યા’’તિ સેસો. કમવિલઙ્ઘને ઉદ્દેસાનુદ્દેસાનં કમાતિક્કમે દોસો સત્થઞ્ઞૂનં સુતિકાલે અસહનકારણં નેવત્થીતિ. ઉદ્દિટ્ઠા પઠમુચ્ચારિતા અત્થા વિસયો ગોચરો અસ્સેતિ ચ, કમસ્સ વિલઙ્ઘનન્તિ ચ વાક્યં.

યથા –

૧૦૨.

કુસલાકુસલં ¶ અબ્યા-કત’મિચ્ચેસુ પચ્છિમં;

અબ્યાકતં પાકદં ન, પાકદં પઠમદ્વયં.

૧૦૨. ‘‘યથે’’ત્યુદાહરતિ ‘‘કુસલે’’ચ્ચાદિ. કુસલં કામાવચરાદિકમેકવીસતિવિધં, અકુસલઞ્ચ દ્વાદસવિધં, અબ્યાકતં વિપાકક્રિયાસઙ્ખાતમિતિ એતેસુ તીસુ પચ્છિમં અબ્યાકતં, પાકં વિપાકં દદાતીતિ પાકદં. નેતિ નિપાતપદં. પઠમદ્વયં કુસલાકુસલં પાકં દદાતીતિ પાકદન્તિ. એત્થ અપાકદત્તં અબ્યાકતસ્સેવ, પાકદત્તં તેસમેવ દ્વિન્નન્તિ વિસેસો દટ્ઠબ્બો.

૧૦૨. ‘‘કુસલે’’ચ્ચાદિ. કુસલં કામાવચરાદિએકવીસતિકુસલઞ્ચ અકુસલં દ્વાદસવિધં અકુસલઞ્ચ અબ્યાકતં વિપાકક્રિયારૂપનિબ્બાનવસેન ચતુબ્બિધમબ્યાકતઞ્ચ ઇચ્ચેસુ એવમેતેસુ તીસુ પચ્છિમં ઉદ્દેસક્કમેન પચ્છિમમબ્યાકતં પાકદં ન વિપાકદાયકં ન હોતિ, પઠમદ્વયં કુસલાકુસલં પાકદં યથાસકં વિપાકદાયકં હોતીતિ. ‘‘યથાસઙ્ખ્યમનુદેસો સમાન’’ન્તિ [પાણિનિ ૧.૩.૧૦ સુત્તમિદં. અનુદિસ્સતે ઇતિ અનુદેસો, પચ્છા ઉચ્ચારિતો ઇચ્ચત્થો ‘‘સમાનં’’ઇતિ સમ્બન્ધેછટ્ઠી (કત્વબોધિની)] વુત્તત્તા ઉદ્દિટ્ઠેહિ સમાનમનુદ્દિટ્ઠાનમેવ સમસઙ્ખ્યાય લબ્ભમાનત્તા સઙ્ખ્યાયાનતિક્કમો હોતિ. એત્થ પન કુસલાદિસભાવતો તિવિધત્તેપિ વિપાકદાનાદાનવસેન દુવિધકુસલાકુસલાદિવિસયભૂતવિસેસસ્સ પવત્તિયા વત્તિચ્છાતો પઠમં વત્તબ્બતં વિના કમેન નિસ્સયનં નામ નત્થીતિ અપક્કમદોસો ન હોતીતિ.

૧૦૩.

સગુણાના’વિકરણે, કારણે સતિ તાદિસે;

ઓચિત્યહીનતાપત્તિ, નત્થિ ભૂતત્થસંસિનો.

૧૦૩. ‘‘સગુણાન’’મિચ્ચાદિ. ¶ સોતૂનં અત્તત્થનિપ્ફાદનાદિકે તાદિસે કારણે હેતુમ્હિ સતિ ભૂતં યથાપવત્તં અત્થં અત્તનો ચરિતલક્ખણં સંસિનો વદન્તસ્સ સસ્સ અત્તનો, સાનં વા ગુણાનં આવિકરણે અધિકારવસેન ‘‘પૂજનીયતરો લોકે’’ઇચ્ચાદિકથને ઓચિક્યહીનતાય આપત્તિ પાપુણનં સમ્ભવો નત્થિ.

૧૦૩. ‘‘સગુણિ’’ચ્ચાદિ. તાદિસે કારણે સતિ સોતૂનં અત્તત્થનિપ્ફાદનાદિકે તાદિસે હેતુમ્હિ વિજ્જમાને ભૂતત્થસંસિનો અત્તનિ વિજ્જમાનકાયાદિસંવરલક્ખણગુણસઙ્ખાતમત્થં ‘‘પૂજનીયતરો લોકે અહમેકો’’ઇચ્ચાદિના તાદિસાવસરે વદન્તસ્સ સગુણાનં સસ્સ અત્તનો, સાનં વા સકાનં ગુણાનં આવિકરણે પાકટીકરણે ઓચિત્યહીનતાપત્તિ ઓચિત્યહીનસઙ્ખાતદોસસ્સાપત્તિ નત્થીતિ. સસદ્દસ્સ અત્તઅત્તનિયવાચકત્તા સસ્સ અત્તનો ગુણા સે ચ તે ગુણા ચેતિ વા વિગ્ગહો. ભૂતોયેવ અત્થો, તં સંસતિ વદતિ સીલેનાતિ વિગ્ગહો.

૧૦૪.

ઓચિત્યં નામ વિઞ્ઞેય્યં, લોકે વિખ્યાતમાદરા;

તત્થો’પદેસપભવા, સુજના કવિપુઙ્ગવા.

૧૦૪. ‘‘ઓચિત્ય’’મિચ્ચાદિ. લોકે સત્તલોકે વિખ્યાતં પસિદ્ધં આબાલજનં [આબાલજનાનં (ક.)] યથાસકમનુરૂપં વિજાનનતો ઓચિત્યં ઉચિતભાવો નામેતિ પસિદ્ધિયં આદરા આદરેન ઉસ્સાહેન તતો પરમાદરણીયસ્સાભાવતો, ન હિ અનુચિતં કિઞ્ચિ કેનાપ્યાદરણીયં સબ્બથા અનસ્સાદનીયત્તા, વિઞ્ઞેય્યં ‘‘સોતૂન’’ન્તિ સેસો. તત્થ તસ્મિં ઓચિત્યે ઉપદેસસ્સ પઠમુચ્ચારણસ્સ ઉગ્ગણ્હાપનવસેન પવત્તસ્સ પભવા ઉપ્પત્તિટ્ઠાનભૂતા સુજના સુટ્ઠુજના કવિપુઙ્ગવા ઉત્તમા, [કવિઉત્તમા (?)] કવિસેટ્ઠાતિ વુત્તં હોતિ.

૧૦૪. ‘‘ઓચિત્યે’’ચ્ચાદિ. ¶ લોકે સત્તલોકે વિખ્યાતં આબાલપસિદ્ધં ઓચિત્યં નામ આદરા ગારવેન વિઞ્ઞેય્યં વિઞ્ઞૂહિ ઞાતબ્બં હોતિ, તત્થ ઓચિત્યવિસયે ઉપદેસપભવા પઠમુચ્ચારણસ્સ ઉપ્પત્તિટ્ઠાનભૂતા સુજના સાધુજનભૂતા કવિપુઙ્ગવા ઉત્તમકવયો ભવન્તીતિ, પસિદ્ધઓચિત્યપદેન યુત્તત્તા એત્થ નામસદ્દો પસિદ્ધિયં. ઉપદેસસ્સ પભવાતિ ચ, પુમાનો ચ તે ગાવો ચેતિ ચ, કવીનં પુઙ્ગવાતિ ચ વાક્યં.

૧૦૫.

વિઞ્ઞાતોચિત્યવિભવો-

ચિત્યહીનં પરિહરે;

તતો’ચિત્યસ્સ સમ્પોસે,

રસપોસો સિયા કતે.

૧૦૫. ‘‘વિઞ્ઞાત’’મિચ્ચાદિ. વિઞ્ઞાતો અવબુદ્ધો યથાવુત્તકવિવરપસાદા ઓચિત્યમેવ વિભવો સમ્પત્તિ યેન સો ઓચિત્યહીનં નામ દૂસનં પરિહરે પરિવજ્જેય્ય. તતો તસ્મા પરિહારતો હેતુતો ઓચિત્યસ્સ સમ્પોસે સુટ્ઠુ વડ્ઢિભાવે વડ્ઢને કતે રસસ્સ અસ્સાદિતબ્બતાસઙ્ખાતસ્સ માધુરિયસ્સ સમ્પોસો સિયા ભવેય્ય.

૧૦૫. ‘‘વિઞ્ઞાતે’’ચ્ચાદિ. વિઞ્ઞાતોચિત્યવિભવો તાદિસકવીનમનુગ્ગહેન વિઞ્ઞાતઓચિત્યસઙ્ખાતસમ્પત્તિસમન્નાગતો કવિ ઓચિત્યહીનં નામ દૂસનં પરિહરે નિરાકરેય્ય, તતો દોસપરિહારતો ઓચિત્યસ્સ સમ્પોસે ઉપબ્રૂહને કતે સતિ રસપોસો માધુરિયસઙ્ખતસ્સ અસ્સાદેતબ્બસ્સ પૂરણં સિયા ભવેય્યાતિ. ઓચિત્યમેવ વિભવોતિ ચ, વિઞ્ઞાતો ઓચિત્યવિભવો યેનેતિ ચ, રસસ્સ પોસો પુટ્ઠભાવો [વુદ્ધભાવો (ક.)] પોસેતબ્બભાવોતિ ચ વાક્યં.

યથા –

૧૦૬.

યો ¶ મારસેનમાસન્ન-માસન્નવિજયુસ્સવો;

તિણાયપિ ન મઞ્ઞિત્થ, સો વો દેતુ જયં જિનો.

૧૦૬. ‘‘યથે’’ત્યુદાહરતિ ‘‘યો’’ઇચ્ચાદિ. વિજયો પરાભિભવો આસન્નો વિજયો એવ ઉસ્સવો અબ્ભુદયો નિપ્પટિપક્ખા પવત્તિ યસ્સ એદિસો યો આસન્નં અત્તનો સમીપમુપગતં મારસેનં તિણાયપિ ન મઞ્ઞિત્થ તિણમ્પિ ન મઞ્ઞિત્થ, તિણતોપિ હીનં મઞ્ઞિત્થ, સો જિનો મારજિ વો તુમ્હાકં જયં દેતૂતિ વિદધાતુ. એત્થ જયાસીસના ‘‘જિનો’’તિ અચ્ચન્તમુચિતં, યો અજિનિ પઞ્ચમારેતિ જિનો પરાભિભવેકરસો, તસ્સ પરેસં વિજયપ્પદાને સામત્થિયેકયોગો સિયાતિ. ‘‘મારસેનમાસન્નં તિણાયપિ ન મઞ્ઞિત્થા’’તિ ઇદં પનેત્થ અતિસમુચિતં યતો સમીપમુપગતમ્પિ તાદિસં મારસેનં તિણતોપિ હીનં મઞ્ઞિ, તેનસ્સ પરેસં વિજયપ્પદાનેકરસતા વિસેસતો યુત્તાતિ.

૧૦૬. ઇહ સત્થે સબ્બત્થ સઙ્ખેપક્કમમિચ્છન્તોપિ આચરિયો ઓચિત્યં નામ આદરેન સગ્ગરૂહિ ઉગ્ગણ્હિત્વા પયુજ્જિતબ્બમિચ્ચેવં વિત્થારેન સિસ્સે અનુસાસિત્વા ઇદાનિ ઓચિત્યહીનપરિહરણત્થં ‘‘યો મારસેનમાસન્ને’’ચ્ચાદિના લક્ખિયમુદાહરતિ. આસન્નવિજયુસ્સવો અદૂરસત્તુવિજયસઙ્ખાતઉસ્સવો, અથ વા અચ્ચાસન્નપટિપક્ખવિરહપ્પવત્તિસઙ્ખાતઅભિવુદ્ધિયા સમન્નાગતો યો જિનો આસન્નં અનેકપ્પકારભિંસનકરૂપેન અત્તનો સમીપમાગતં મારસેનં મારબલં તિણાયપિ તિણલવં કત્વાપિ ન મઞ્ઞિત્થ સલ્લક્ખણં નાકાસિ, સો જિનો સો જિતપઞ્ચમારો વો તુમ્હાકં જયં દેતૂતિ. એત્થ યો પઞ્ચમારે જિતત્તા જિનો નામ હોતિ, સો પરાભિભવને અસહાયકિચ્ચત્તા પરેસં જયદાને સામત્થિયયુત્તોતિ ‘‘જયં દેતૂ’’તિ કતં જયાસીસનમતિઉચિતં ¶ હોતિ, જયદાને સામત્થિયસ્સેવ પોસકત્તા. ‘‘મારસેનમાસન્નં તિણાયપિ ન મઞ્ઞિત્થા’’તિ ઇદં વત્તબ્બમેવ નત્થીતિ. એવં અચ્ચન્તઉચિતપયોગેન ઓચિત્યહીનદોસો નિરાકતોતિ. વિજયો એવ ઉસ્સવો, આસન્નો વિજયુસ્સવો યસ્સેતિ વિગ્ગહો.

૧૦૭.

આરદ્ધકત્તુકમ્માદિ-કમાતિક્કમલઙ્ઘને;

ભગ્ગરીતિવિરોધો’યં, ગતિં ન ક્વાપિ વિન્દતિ.

૧૦૭. ‘‘આરદ્ધ’’ઇચ્ચાદિ. કત્તા ચ કમ્મઞ્ચ તાનિ આદીનિ યેસં કરણાદીનં આરદ્ધાનિ વત્તું પટ્ઠપિતાનિ કત્તુકમ્માદીનિ તેસં કમો તસ્સ અતિક્કમો પરિચ્ચાગો તસ્સ લઙ્ઘને સતિ, વત્તુમારદ્ધકત્તુકમ્માદિકમાનતિક્કમેતિ વુત્તં હોતિ. અયં યથાવુત્તો ભગ્ગરીતિવિરોધો ક્વાપિ કત્થચિપિ ઠાને ગતિં ન વિન્દતિ પતિટ્ઠં ન લભતે.

૧૦૭. ‘‘આરદ્ધિ’’ચ્ચાદિ. આરદ્ધકત્તુકમ્માદિકમાતિક્કમલઙ્ઘને વત્તુમારદ્ધકત્તુકમ્માદીનં કમપરિચ્ચાગસ્સાતિક્કમે અયં યથાવુત્તભગ્ગરીતિવિરોધો ક્વાપિ કત્થચિપિ ઠાને ગતિં પતિટ્ઠં ન વિન્દતિ ન લભતેતિ. આરદ્ધાનિ ચ તાનિ કત્તુકમ્માદીનિ યેસં કરણાદીનં તેસં કમસ્સ અતિક્કમો તસ્સ લઙ્ઘનન્તિ વિગ્ગહો.

યથા –

૧૦૮.

સુજનઞ્ઞાન’મિત્થીનં, વિસ્સાસો નો’પપજ્જતે;

વિસસ્સ સિઙ્ગિનો રોગ-નદીરાજકુલસ્સ ચ.

૧૦૯.

ભેસજ્જે વિહિતે સુદ્ધ-બુદ્ધાદિરતનત્તયે;

પસાદ’માચરે નિચ્ચં, સજ્જને સગુણેપિ ચ.

૧૦૮-૧૦૯. એત્થ ચ ‘‘સુજન’’મિચ્ચાદિકે ‘‘ભેસજ્જે’’ઇચ્ચાદિકે ચ ગાથાદ્વયે છટ્ઠિયા, સત્તમિયા ચ અપરિચ્ચાગેન નાત્થરીતિયા ભઙ્ગો, ચકારસ્સેકસ્સ કતત્તા ન સદ્દરીતિયા ¶ ભઙ્ગો. બહૂનમત્થાનઞ્હિ સમુચ્ચયત્થં વાક્યે એકો વા ચકારો કાતબ્બો પટિપદં વા.

૧૦૮. ‘‘સુજને’’ચ્ચાદિ. સુજનઞ્ઞાનં સજ્જનેહિ અઞ્ઞેસં દુજ્જનાનઞ્ચ ઇત્થીનઞ્ચ વિસસ્સ જીવિતહરણસમત્થસ્સ સિઙ્ગિનો વિસાણવતો ચ રોગનદીરાજકુલસ્સ ચ વિસ્સાસો સંસગ્ગો ન ઉપપજ્જતે કિઞ્ચિકાલે વિરુજ્ઝનતો ન યુજ્જતેતિ. એત્થ આરદ્ધસ્સ છટ્ઠુન્તક્કમસ્સ સબ્બત્થ અપરિચ્ચાગતો અત્થરીતિભઙ્ગો ચ, યુત્તટ્ઠાને એકસ્સેવ ચકારસ્સ યુત્તત્તા સદ્દરીતિભઙ્ગો ચ નત્થિ. ચસદ્દસ્સ અનેકત્થસમુચ્ચયત્તા ‘‘સુજનઞ્ઞાનઞ્ચા’’તિઆદિમ્હિ વા, ઇહ વુત્તનિયામેન અવસાને વા, સબ્બત્થ વા યોજનમરહતિ.

૧૦૯. ‘‘ભેસજ્જે’’ચ્ચાદિગાથાયમ્પિ એસેવ નયો સત્તમીમત્તમેવ વિસેસો. વિહિતે પથ્યે ભેસજ્જે ઓસધે ચ સુદ્ધબુદ્ધાદિરતનત્તયે ચ સજ્જને સાધુજને ચ અપિ પુનપિ સગુણે વિજ્જમાનગુણે ચ પસાદં અત્તનો ચિત્તપસાદં નિચ્ચં સતતં આચરે સપ્પુરિસો કરેય્ય સેવેય્યાતિ.

સસંસયસ્સ યથા –

૧૧૦.

મુનિન્દચન્દિમાલોક-

રસલોલવિલોચનો;

જનો’વક્કન્તપન્થો’વ,

રંસિદસ્સનપીણિતો.

૧૧૦. ‘‘મુનિન્દે’’ચ્ચાદિ. એત્થ રંસિસદ્દો સસંસયં પરિહરતિ.

૧૧૦. સસંસયપરિહારલક્ખિયભૂતા ‘‘મુનિન્દિ’’ચ્ચાદિગાથા અનન્તરપરિચ્છેદે વુત્તત્થાવ. રંસિસદ્દોયેવ હિ વિસેસો, એત્થ રંસિસદ્દેન સુણન્તાનં ઉપ્પજ્જમાનસંસયેન સસંસયભૂતં બન્ધદોસમોહતીતિ.

૧૧૧.

સંસયાયેવ ¶ યં કિઞ્ચિ, યદિ કીળાદિહેતુના;

પયુજ્જતે ન દોસો’વ, સસંસયસમપ્પિતો.

૧૧૧. ‘‘સંસયે’’ચ્ચાદિ. કીળાદીતિ આદિસદ્દેન આકિણ્ણસમ્મન્તનાદિં સઙ્ગણ્હાતિ, કીળાદિહેતુના યં કિઞ્ચિ સંસયાયેવ યદિ પયુજ્જતેતિ સમ્બન્ધો.

૧૧૧. ‘‘સંસયાયેવે’’ચ્ચાદિ. કીળાદિહેતુના કીળાસમ્બાધસમ્મન્તનાદિકારણેન યં કિઞ્ચિ સંસયુપ્પાદનસમત્થં યં કિઞ્ચિ પદં સંસયાય એવ સોતૂનં ઉપ્પજ્જમાનસંસયત્થમેવ યદિ પયુજ્જતે તસ્મિં બન્ધને વત્તારેહિ પયુજ્જતે ચે, સસંસયસમપ્પિતો સસંસયદોસસહિતો બન્ધો ન દોસોવ અદુટ્ઠોવાતિ. સસંસયેન સમપ્પિતોતિ વિગ્ગહો.

યથા –

૧૧૨.

યાતે દુતિયંનિલયં, ગુરુમ્હિ સકગેહતો;

પાપુણેય્યામ નિયતં, સુખ’મજ્ઝયનાદિના.

૧૧૨. ‘‘યાતે’’ચ્ચાદિ. ગુરુમ્હિ અજ્ઝાપકે સકગેહતો અત્તનો મૂલનિલયતો દુતિયં નિલયં દુતિયં ઘરં યાતે સતિ નિયતમેકન્તમજ્ઝયનાદિના સુખં પાપુણેય્યામાતિ અયમનિચ્છિતત્થો. ગુરુમ્હિ સુરાચરિયે [સુરચ્ચાચરિયે (ક.)] સકગેહતો અત્તનો જાતરાસિતો દુતિયં નિલયં દુતિયં રાસિં યાતે સતિ નિયતમજ્ઝયનાદિના સુખં પાપુણેય્યામાતિ અયમેત્થ ઇચ્છિતત્થો.

૧૧૨. ‘‘યાતે’’ચ્ચાદિ. ગુરુમ્હિ આચરિયે સકગેહતો અત્તનો વાસાગારતો દુતિયં નિલયં દુતિયં ઘરંયાતે સતિ, અયમનિચ્છિતત્થો. ગુરુમ્હિ સુરાચરિયે સકગેહતો અત્તનો જાતરાસિતો દુતિયં નિલયં દુતિયં ¶ રાસિં યાતે ગતે સતિ અનુકૂલત્તા નિયતમેકન્તેન અજ્ઝયનાદિના ઉગ્ગહણાદિના સુખં માનસિકસુખં, નો ચે સુખકારણં ગન્થપરિસમત્તિં પાપુણેય્યામાતિ. ઉભયપક્ખસ્સાપિ અપરત્થે અત્થો સાધારણો હોતિ. એત્થ અજ્ઝયનસદ્દસન્નિધાનેન પયુત્તગુરુસદ્દસ્સ આચરિયત્થવાચકત્તેપિ ઇચ્છિતત્થગોપનત્થં પયુત્તત્તા અદુટ્ઠોતિ.

૧૧૩.

સુભગા ભગિની સા’યં, એતસ્સિ’ચ્ચેવમાદિકં;

ન ‘‘ગામ્મ’’મિતિ નિદ્દિટ્ઠં, કવીહિ સકલેહિપિ.

૧૧૩. ‘‘સુભગા’’ઇચ્ચાદિ. ઇચ્ચેવમાદિકં ભગિનીઇચ્ચેવમાદિકં.

૧૧૩. ‘‘સુભગે’’ચ્ચાદિ. એતસ્સ પુરિસસ્સ સા અયં ભગિની સુભગા સુન્દરાતિ ઇચ્ચેવમાદિકં સકલેહિ કવીહિ અપિ ન ગામ્મમિતિ ગામ્મદોસેન ન દુટ્ઠમિતિ નિદ્દિટ્ઠન્તિ. સુભં સુન્દરભાવં ગતાતિ ‘‘સુભગા’’તિ અગ્ગહેત્વા બહુબ્બીહિસમાસે કતે લબ્ભમાનત્થસ્સ અસબ્ભભાવેપિ કવીનં ચિત્તખેદં ન જનેતીતિ અધિપ્પાયો. ઇતિ એવં અયં પકારો આદિ અસ્સ ઈદિસસ્સ વાક્યસ્સાતિ વાક્યં.

૧૧૪.

દુટ્ઠાલઙ્કારવિગમે, સોભનાલઙ્કતિક્કમો;

અલઙ્કારપરિચ્છેદે, આવિભાવં ગમિસ્સતિ.

૧૧૪. ‘‘દુટ્ઠ’’ઇચ્ચાદિ. દુટ્ઠાલઙ્કારસ્સ દોસદૂસિતસ્સ અલઙ્કારસ્સ વિગમે અપગમે સતિ.

૧૧૪. ‘‘દુટ્ઠિ’’ચ્ચાદિ. દુટ્ઠાલઙ્કારવિગમે દોસદુટ્ઠસ્સ અલઙ્કારસ્સ અપગમે સતિ સોભનાલઙ્કતિક્કમો પસત્થાનમલઙ્કારાનં પવત્તિઆકારો અલઙ્કારપરિચ્છેદે અલઙ્કારપકાસકત્તા તન્નામકે પરિચ્છેદે આવિભાવં પકાસત્તં ગમિસ્સતિ પાપુણિસ્સતીતિ. પરિચ્છિજ્જતીતિ પરિચ્છેદો. અલઙ્કારપકાસકત્તા તદત્થેન અલઙ્કારો ચ સો પરિચ્છેદો ચેતિ વિગ્ગહો.

૧૧૫.

દોસે ¶ પરીહરિતુમેસ વરો’પદેસો,

સત્થન્તરાનુસરણેન કતો મયેવં;

વિઞ્ઞાયિ’મં ગુરુવરાન’ધિકપ્પસાદા,

દોસે પરં પરિહરેય્ય યસોભિલાસી.

ઇતિ સઙ્ઘરક્ખિતમહાસામિપાદવિરચિતે

સુબોધાલઙ્કારે

દોસપરિહારાવબોધો નામ

દુતિયો પરિચ્છેદો.

૧૧૫. ‘‘દોસે’’ઇચ્ચાદિ. દોસે યથાવુત્તે પદદોસાદિકે પરિહરિતું પરિચ્ચજિતું એસો વરો ઉત્તમો ઉપદેસો સત્થન્તરાનં બહૂનં અનુસરણેન અનુગમેન [અનુપગમેન (ક.)] મયા એવં કતો નિપ્ફાદિતો, ઇમં ઉપદેસં ગુરુવરાનં અધિકપ્પસાદા મહતા પસાદેન ન અપ્પકેન, તથાવિધેન તાદિસસ્સ મહતો અત્થસ્સ અપસિજ્ઝનતો, વિઞ્ઞાય જાનિત્વા આદરતો કરેય્ય દોસે યથાવુત્તે દોસે યસો પરિસુદ્ધબન્ધનં ક્રિયાલક્ખણતો એકન્તેન કિત્તિહેતુત્તા, તંસબ્ભાવા કિત્તિ વા, તં અભિલસતિ સીલેનેતિ યસોભિલાસી પરં અચ્ચન્તમેવ પરિહરેય્ય દૂરતો કરેય્ય.

ઇતિ સુબોધાલઙ્કારે મહાસામિનામિકાયં ટીકાયં

દોસપરિહારાવબોધપરિચ્છેદો દુતિયો.

૧૧૫. ‘‘દોસે’’ચ્ચાદિ. દોસે યથાવુત્તપદદોસાદિકે પરિહરિતુમપનેતું વરો ઉત્તમો એસો ઉપદેસો સત્થન્તરાનુસરણેન બહૂનં બાહિરસત્થાનં અનુસ્સતિયા મયા એવં અનન્તરુદ્દિટ્ઠક્કમેન કતો વિરચિતો, ઇમં ઉપદેસં ગુરુવરાનં અધિકપ્પસાદા અધિકપ્પસાદેન વિઞ્ઞાય સભાવતો ઞત્વા યસોભિલાસી યસપટિલાભકારણત્તા ¶ કારણે કારિયોપચારેન દોસાપગમેન પરિસુદ્ધબન્ધનં વા તાદિસબન્ધનહેતુ ઉપ્પજ્જમાનકિત્તિં વા ઇચ્છન્તો પઞ્ઞવા દોસે યથાવુત્તદોસે પરં અતિસયેન પરિહરેય્ય દૂરતો કરેય્યાતિ. એત્થ પુબ્બદ્ધેન દોસપરિહારપરિચ્છેદસ્સ પસત્થભાવો દસ્સિતો, અપરદ્ધેન સિસ્સજનાનુસાસનં દસ્સિતં હોતિ. તથા પુબ્બદ્ધેન કરુણાપુબ્બઙ્ગમપઞ્ઞાકિચ્ચં દસ્સિતં, અપરદ્ધેન પઞ્ઞાપુબ્બઙ્ગમકરુણાકિચ્ચં દસ્સિતં. તથા પુબ્બદ્ધેન અત્તહિતસમ્પત્તિ, અપરદ્ધેન પરહિતસમ્પત્તિ દસ્સિતાતિ. એવમનેકાકારદીપિકાય ઇમાય ગાથાય પરિચ્છેદં નિગમેતિ. અઞ્ઞે સત્થા સત્થન્તરા, અન્તરસદ્દો હિ અઞ્ઞસદ્દપરિયાયો. યથા ‘‘ગામન્તરં ન ગચ્છેય્યા’’તિ. યસં અભિલસતિ સીલેનાતિ વાક્યં.

ઇતિ સુબોધાલઙ્કારનિસ્સયે

દુતિયો પરિચ્છેદો.

૩. ગુણાવબોધપરિચ્છેદ

અનુસન્ધિવણ્ણના

૧૧૬.

સમ્ભવન્તિ ગુણા યસ્મા,

દોસાને’વ’મતિક્કમે;

દસ્સેસ્સં તે તતો દાનિ,

સદ્દે સમ્ભૂસયન્તિ યે.

૧૧૬. એવં દોસપરિહારોપદેસં દસ્સેત્વા ઇદાનિ દોસપરિહારા સમુપગતગુણં ઉપદસ્સિતુમધિકારં વિરચયન્તો આહ ‘‘સમ્ભવન્તિ’’ઇચ્ચાદિ. દોસાનં યથાવુત્તાનં પદદોસાદીનં એવં યથાવુત્તનયેન અતિક્કમે સતિ ગુણા ધમ્મા ¶ સદ્દાલઙ્કારસભાવા પસાદાદયો યસ્મા કારણા સમ્ભવન્તિ સિજ્ઝન્તિ, તઞ્ચ ‘‘પસાદો કિલિટ્ઠાદીનં વજ્જના સમ્ભવતી’’ત્યાદિના યથાયોગં વિઞ્ઞેય્યં, તતો તસ્મા કારણા યે ગુણા સદ્દે સમ્ભૂસયન્તિ અલઙ્કરોન્તિ, તે સદ્દાલઙ્કારસઙ્ખાતે ગુણે ઇદાનિ દસ્સેસ્સં ઉપદિસિસ્સામિ.

૧૧૬. એવં દોસપરિહારપવેસોપાયં દસ્સેત્વા ઇદાનિ યથાવુત્તદોસાનં પરિહારેન ‘‘બન્ધનિસ્સિતગુણા એતે’’તિ દસ્સેતું પુબ્બાપરપરિચ્છેદાનં સમ્બન્ધં ઘટેન્તો ‘‘સમ્ભવન્તિ’’ચ્ચાદિગાથમાહ. દોસાનં નિદ્દિટ્ઠપદદોસાદીનં એવં અનન્તરપરિચ્છેદે નિદ્દિટ્ઠક્કમેન અતિક્કમે સતિ ગુણા પસાદાદિસદ્દાલઙ્કારસઙ્ખાતા પસાદાદયો સદ્દધમ્મા યસ્મા સમ્ભવન્તિ, તતો યે સદ્દધમ્મા સદ્દે સમ્ભૂસયન્તિ સજ્જન્તિ, તે સદ્દધમ્મે દસ્સેસ્સં પકાસિસ્સામીતિ. એત્થ કિલિટ્ઠદોસબ્યાકિણ્ણદોસપરિહારેહિ પસાદાલઙ્કારો સિજ્ઝતિ, સેસાપિ યથાલાભતો ઞાતબ્બા.

સદ્દાલઙ્કારઉદ્દેસવણ્ણના

૧૧૭.

પસાદો’જો મધુરતા,

સમતા સુખુમાલતા;

સિલેસો’દારતા કન્તિ,

અત્થબ્યત્તિસમાધયો.

૧૧૭. ઇદાનિ તે વિભજતિ ‘‘પસાદો’’ઇચ્ચાદિના પસત્થિ પસાદો પકાસત્થતા, ઓજો સમાસવુત્તિબાહુલ્લં અત્થપારિણત્યઞ્ચ, મધુરતા સદ્દાનં રસવન્તતા, સમતા પજ્જાપેક્ખાય ચતુન્નં પાદાનમેકજાતિયસમ્બન્ધતા, ગજ્જાપેક્ખાય તુ પદાનં, સુખુમાલતા અફરુસક્ખરબાહુલ્લં, સિલેસનં સિલેસો બન્ધગારવં, ઉદારતા ઉક્કંસતા કેનચિ અત્થેન સનાથતા વિસિટ્ઠવિસેસનયુત્તતા ચ, કન્તિ સબ્બલોકમનોહરતા, અત્થબ્યત્તિ સિદ્ધેન ¶ ઞાયેન વા અભિધેય્યસ્સ ગહણં, સમાધિ લોકપ્પતીત્યનુસારિઅમુખ્યત્થતા, તેસુ ઓજઉદારતા સદ્દત્થગુણા, સમાધિ અત્થગુણો, અત્થાનુગામિત્તા એત્થ સદ્દાનં, અઞ્ઞે તુ સદ્દગુણાવ.

૧૧૭. ઇદાનિ ‘‘પસાદોજો’’ઇચ્ચાદિના તે સદ્દાલઙ્કારે કમેન વિભજિતું ઉદ્દિસતિ. પસાદો પસન્નફળિકાવલિ અત્તનિ આવુનિતરત્તકમ્બલસુત્તમિવ સદ્દાનં અત્થસ્સ પસાદનસઙ્ખાતો પસાદાલઙ્કારો ચ, ઓજો સમાસવુત્તિબાહુલ્યઅત્થપારિણત્યસઙ્ખતો સદ્દત્થાનં ગુણો ચ, મધુરતા સદ્દાનં રસવન્તભાવસઙ્ખાતકણ્ણમધુરતા ચ, સમતા પજ્જે પાદસ્સ સુતિતો સદિસતા ચ, ગજ્જે પદાનં તથેવ સદિસતાતિ એવં પાદાનં પદાનઞ્ચ તુલ્યગુણતા ચ, સુખુમાલતા વણ્ણાનં અતિફરુસઅતિસિથિલભાવં વિના સમપ્પમાણમુદુગુણો ચ, સિલેસો ઠાનકરણાદિસમ્ભૂતસભાગવણ્ણસુતીહિ અચ્છિદ્દગુરુગુણો ચ, ઉદારતા ઉક્કટ્ઠેન કેનચિ અત્થેન બન્ધસ્સ સજ્જિતભાવો ચ, વિસિટ્ઠવિસેસનપદેન યુત્તતા ચ, કન્તિ સબ્બેસં પિયગુણતા ચ, અત્થબ્યત્તિ ઇચ્છિતત્થસ્સ સિદ્ધેન વા ન્યાયેન વા સુપાકટભાવો ચ, સમાધયો લોકપ્પતીતિઅનતિક્કન્તઅઞ્ઞધમ્મારોપનેન અમુખ્યત્થતા ચાતિ ઇમે સદ્દત્થગુણા દસ હોન્તિ. ‘‘સમાધયો’’તિ તસ્સેવ બહુત્તં દીપેતિ, ઇમેસુ દસસુ ઓજોદારતાતિ દ્વે સદ્દત્થગુણા, સમાધિ અત્થગુણો પરિયાયેન તદત્થજોતકસદ્દગુણોપિ, સેસા સત્ત સદ્દગુણા એવ, એતે સબ્બેપિ અલઙ્કરોન્તિ બન્ધમનેનાતિ વાક્યેન અલઙ્કારા નામ.

સદ્દાલઙ્કારપયોજનવણ્ણના

૧૧૮.

ગુણેહે’તેહિ સમ્પન્નો, બન્ધો કવિમનોહરો;

સમ્પાદયતિ કત્તૂનં, કિત્તિમચ્ચન્તનિમ્મલં.

૧૧૮. ‘‘ગુણેહિ’’ચ્ચાદિ. ¶ એતેહિયેવ વુત્તેહિ દસહિ ગુણેહિ ધમ્મેહિ સદ્દાલઙ્કારસબ્ભાવેહિ સમ્પન્નો યુત્તો સમિદ્ધો વા કવીનં મનો હરતિ સવસે વત્તેતીતિ કવિમનોહરો કવિહદયહિલાદકારી બન્ધો કત્તૂનં બન્ધન્તાનં કવીનં અચ્ચન્તનિમ્મલં અતિસયપરિસુદ્ધં અગુણલેસેનાપ’નાલિમ્પત્તા કિત્તિં ગુણઘોસં સમ્પાદયતિ નિપ્ફાદેતિ.

૧૧૮. ‘‘ગુણે’’ચ્ચાદિ. એતેહિ ગુણેહિ ઇમેહિ સદ્દાલઙ્કારસઙ્ખાતદસવિધસદ્દધમ્મેહિ સમ્પન્નો સમન્નાગતો સમિદ્ધો વા બન્ધો પજ્જાદિબન્ધો કવિમનોહરો અત્તનો નિરવજ્જત્તા કવીનં ચિત્તં પીણેન્તો કત્તૂનં રચયન્તાનં અચ્ચન્તનિમ્મલં અપ્પકદોસેનાપિ અસમ્મિસ્સત્તા અતિપરિસુદ્ધં કિત્તિં બન્ધનવિસયભૂતયસોરાસિં સમ્પાદયતિ નિપ્ફાદેતીતિ. ઇમિના કારણેન બન્ધસ્સ યથાવુત્તદસવિધગુણપરિગ્ગહો સઉસ્સાહં કાતબ્બોતિ અધિપ્પાયો. મનો હરતીતિ મનોહરો, કવીનં મનોહરો કવિમનોહરોતિ વિગ્ગહો.

સદ્દાલઙ્કારનિદ્દેસવણ્ણના

૧૧૯.

અદૂરાહિતસમ્બન્ધ-સુભગા યા પદાવલિ;

સુપસિદ્ધાભિધેય્યા’યં, પસાદં જનયે યથા.

૧૧૯. ઇદાનિ યથોદ્દેસાનમેસં નિદ્દેસં સોદાહરણં કરોન્તો આહ ‘‘અદૂર’’ઇચ્ચાદિ. અદૂરે આસન્ને અદૂરેન વા અદૂરાહિતક્રિયાકત્તુકમ્માદિપદવસેન આહિતો ઠપિતો કતો સમ્બન્ધો અન્વયો, તેન સુભગા મનોહરા સુપસિદ્ધો સુપ્પકાસો સુગમ્મો અભિધેય્યો અત્થો યસ્સા સાતિ તથા, ન તુ ભાવત્થો તસ્સ સભાવગમ્ભીરત્તા. વુત્તઞ્હિ –

‘‘કવીન’ધિપ્પાય’મસદ્દગોચરં,

¶ પદે ફુરન્તં મુદુકમ્હિ કેવલં;

વિસન્તિ ભાવાવગમા કતસ્સમા,

પકાસયન્ત્યા’કતિયો તુ તાદિસા’’તિ.

તાદિસા યા પદાવલિ પદપન્તિ અયં પસાદં તન્નામકં ગુણં જનયે ઉપ્પાદયતિ. યથાતિ તમુદાહરતિ.

૧૧૯. ઇદાનિ ઉદ્દેસક્કમેન એતેસં સદ્દાલઙ્કારાદીનં નિદ્દેસં સોદાહરણં દસ્સેન્તો આહ ‘‘અદૂરાહિતે’’ચ્ચાદિ. અદૂરે આસન્નપદેસે તદુપચારેન આસન્ને વા આહિતો ક્રિયાય, લદ્ધક્રિયાયોગકત્તુકમ્માદિપદાનં વસેન ચ કતો, નો ચે વિન્યાસવસેન ઠપિતો વા સમ્બન્ધો ઇચ્છિતત્થપતીતિક્કમેન અઞ્ઞમઞ્ઞાપેક્ખલક્ખણક્રિયાકારકયોગો તેન સુભગા મનોહરા, સુપસિદ્ધો પસિદ્ધત્થવિસયે સદ્દપયોગતો અતિપાકટો અભિધેય્યો સદ્દત્થો યસ્સા સા અયં પદાવલિ પદપન્તિ પસાદં પસાદનામકં ગુણં જનયે ઉપ્પાદયતિ. યથાતિ લક્ખિયં દસ્સેતિ. અદૂરે આહિતોતિ વા, ઉપચરિતત્તા અદૂરો ચ સો આહિતો ચાતિ વા, સો ચ સો સમ્બન્ધો ચેતિ ચ, તેન સુભગાતિ ચ, સુ અતિસયેન પસિદ્ધોતિ ચ, સો અભિધેય્યો અસ્સેતિ ચ વાક્યં. એત્થ સુપસિદ્ધો નામ સદ્દત્થો, અધિપ્પાયત્થો પન પકતિગમ્ભીરો. વુત્તઞ્હિ –

‘‘કવીન’ધિપ્પાય’મસદ્દગોચરં,

પદે ફુરન્તં મુદુકમ્હિ કેવલં;

વિસન્તિ ભાવાવગમા કતસ્સમા,

પકાસયન્ત્યા’કતિયો તુ તાદિસા’’તિ.

તસ્સત્થો – અસદ્દગોચરં સદ્દસ્સ અવિસયં હુત્વા મુદુકમ્હિ પદે કેવલં વિસું ફુરન્તં ચાપેન્તં કવીનધિપ્પાયં કવીનમજ્ઝાસયં ¶ કતસ્સમા સદ્દત્થવિસયે કતપરિચયા પણ્ડિતા ભાવાવગમા પદત્થાવબોધેન વિસન્તિ પવિસન્તિ, તાદિસા આકતિયો તુ સદ્દસદ્દત્થાનં આકારા પકાસયન્તિ અધિપ્પાયત્થં જોતેન્તીતિ.

૧૨૦.

અલઙ્કરોન્તા વદનં, મુનિનો’ધરરંસિયો;

સોભન્તે’રુણરંસી’વ, સમ્પતન્તા’મ્બુજોદરે.

૧૨૦. ‘‘અલઙ્કરોન્તા’’ઇચ્ચાદિ. મુનિનો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ વદનં સભાવમધુરપકતિમુખં અલઙ્કરોન્તા સજ્જન્તા સોભયમાના અધરાનં રંસિયો સુપક્કબિમ્બફલોપમઓટ્ઠયુગળવિનિસ્સટબહુતરકન્તિચ્છિતાભા મુનિનોતિ વિઞ્ઞાયતિ સુતત્તા. અમ્બુજોદરે તા કાલોપનતપુપ્ફકાસરમણીયે પદુમબ્ભન્તરે સમ્પતન્તા પવત્તમાના અરુણરંસીવ બાલસૂરિયરંસિયો વિય સોભન્તે વિરાજન્તિ.

૧૨૦. ‘‘અલઙ્કરોન્તે’’ચ્ચાદિ. મુનિનો વદનં પકતિસુન્દરમુખં અલઙ્કરોન્તા સજ્જન્તા અધરરંસિયો તસ્સેવ મુનિનો ઓટ્ઠદ્વયતો નિક્ખન્તકન્તિસમૂહા અમ્બુજોદરે વિકસનાનુરૂપકાલાભિમુખે પદુમગબ્ભે ઉપડ્ઢવિકસિતેતિ વુત્તં હોતિ. સમ્પતન્તા પવત્તમાના અરુણરંસી ઇવ બાલસૂરિયરંસીવ સોભન્તે દિબ્બન્તીતિ. એત્થ અદૂરસમ્બન્ધં પસિદ્ધત્થઞ્ચ નિસ્સાય પસાદગુણો પાકટો. અધરરંસીનં મુનિસમ્બન્ધો સુતાનુમિતસમ્બન્ધેસુ સુતસમ્બન્ધસ્સ બલવત્તા [સુતાનુમિતેસુ સુતસમ્બન્ધો બલવા (પરિભાસેન્દુસેરે ૧૧૨)], કાકક્ખિગોળકનયેન વા લબ્ભતીતિ. અધરે રંસીતિ ચ, અમ્બુજસ્સ ઉદરન્તિ ચ વાક્યં.

૧૨૧.

ઓજો સમાસબાહુલ્ય-

મેસો ગજ્જસ્સ જીવિતં;

પજ્જેપ્ય’નાકુલો સો’યં,

કન્તો કામીયતે યથા.

૧૨૧. ‘‘ઓજો’’ઇચ્ચાદિ. ¶ સમાસસ્સ એકત્થવુત્તિયા બાહુલ્યં ભિય્યોભાવો ઇત્યનુવદિત્વા પુન ઓજો વિધીયતે, એસો ઓજો સમાસબાહુલ્લલક્ખણો ગજ્જસ્સ વુત્તિરૂપસ્સ જીવિતં હદયં સારં તપ્પધાનત્તા ગજ્જસ્સ, ન પજ્જસ્સ, સોયં ઓજો અનાકુલો અગહનો અતોયેવ કન્તો હદયઙ્ગમો, પજ્જેપિ ન કેવલં ગજ્જે કામીયતે પયુજ્જતે. યથેત્યુદાહરતિ.

૧૨૧. ઇદાનિ ઓજગુણં દસ્સેતિ ‘‘ઓજો’’ચ્ચાદિના. ઓજો નામ સમાસબાહુલ્યં ભિન્નત્થેસુ પવત્તસદ્દાનં એકત્થપવત્તિલક્ખણસ્સ સમાસસ્સ બહુલતા, એસો ઓજો ગજ્જસ્સ ગજ્જબન્ધસ્સ જીવિતં હદયં, જીવિતસીસેન હદયસઙ્ખતં ચિત્તં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. સો અયં ઓજો અનાકુલો નિબ્યાકુલો કન્તો તતોયેવ વિઞ્ઞૂનં પિયભૂતો પજ્જેપિ પજ્જબન્ધેપિ કામીયતે કવીહિ પયુજ્જતેતિ. બહુલસ્સ ભાવો બાહુલ્યં, સમાસસ્સ બાહુલ્યન્તિ વિગ્ગહો. ગજ્જબન્ધાધિકારસ્સાભાવા પજ્જવિસયસ્સ ઓજગુણસ્સ લક્ખિયં દસ્સેતિ ‘‘યથે’’ચ્ચાદિના.

૧૨૨.

મુનિન્દમન્દસઞ્જાત-હાસચન્દનલિમ્પિતા;

પલ્લવા ધવલા તસ્સે-વેકોના’ધરપલ્લવો.

૧૨૨. ‘‘મુનિન્દ’’ઇચ્ચાદિ. મુનિન્દસ્સ મન્દં ઈસકં સઞ્જાતો પવત્તો તંસભાવત્તા ભગવતો હાસસ્સ [યસસ્સ (ક.)] હાસો હસિતં સોવ ચન્દનમિવ ચન્દનં ધવલત્તરૂપત્તા, તેન લિમ્પિતા ઉપદેહિતા પલ્લવા સબ્બાનિ કિલસયાનિ ‘‘ઇદમેવે’’તિ નિયમાભાવતો, ધવલા પકતિવણ્ણપરિચ્ચાગેન સુક્કા અહેસું ગાહાપિતત્તા સગુણસ્સ તાદિસવિસિટ્ઠસ્સ પટિલાભતો, એવં સન્તેપિ તસ્સ મુનિન્દસ્સેવ એકો અઞ્ઞસ્સ તાદિસસ્સાભાવા અધરપલ્લવો ન ધવલો ¶ ધવલો નાહોસિ. અચ્ચાસન્નદેસિયોપિ બહુમન્તબ્બો’ય’મસ્સાનુભાવોતિ.

‘‘પેમાવબન્ધહદયે સદયે જિનસ્મિં,

તસ્મિં નુ કિં કુમતયો ભવથ’પ્પસન્ના;

કિં તેન વો ન વિહિતં હિત’મુગ્ગદુગ્ગ-

સંસારસાગરસમુત્તરણાવસાનં’’.

ઇચ્ચપરમુદાહરણં. એવમેતાદિસો અનાકુલો કન્તો ઓજો જાનિતબ્બોતિ. નનુ ચ ય-તસદ્દાનં નિચ્ચો સમ્બન્ધો, તસ્મા કથં ‘‘તસ્સેવેકો નાધરપલ્લવો’’તિ એત્થ યસદ્દાભાવોતિ? સચ્ચં, કિન્તુ પક્કન્તવિસયો, તથા પસિદ્ધવિસયો, અનુભૂતવિસયો ચ તસદ્દો યસદ્દં નાપેક્ખતે. યથા –

‘‘સવાસને કિલેસે સો, એકો સબ્બે નિઘાતિય;

અહુ સુસુદ્ધસન્તાનો, પૂજાનઞ્ચ સદારહો’’.

ઇચ્ચાદિ. એત્થ બુદ્ધો ‘‘બુદ્ધાનુસ્સતિમાદિતો’’તિ પક્કન્તો.

પસિદ્ધવિસયો યથા –

‘‘અગ્ગિં પક્ખન્દ’ અથ વા, ‘પબ્બતગ્ગા પતે’તિ વા;

યદિ વક્ખતિ કત્તબ્બં, ઞાતકારીહિ સો જિનો’’.

ઇચ્ચાદિ.

અનુભૂતવિસયો યથા –

‘‘અતીતં નાનુસોચામિ, નપ્પજપ્પામ’નાગતં;

પચ્ચુપ્પન્નેન યાપેમિ, તેન વણ્ણો પસીદતિ’’.

ઇચ્ચાદિ.

યસદ્દો તુત્તરવાક્યટ્ઠો પુબ્બવાક્યે તસદ્દમેવ ગમયતિ. યથા –

‘‘બોધિં ¶ નમામિ નતિભાજનમચ્ચુળારં,

પુઞ્ઞાકરં ભુવનમણ્ડલસોત્થિભૂતં;

યો ચક્ખુસોતસતિગોચરતં સમેતો,

દોસારિદપ્પમથને’કરસો બુધાનં’’.

ઇચ્ચાદિ.

પુબ્બવાક્યોપાત્તો તુ યસદ્દો ઉત્તરવાક્યેતસદ્દોપાદાનં વિના સાકઙ્ખે વાક્યસ્સ ઊનત્તં જનેતિ. એત્થ પક્કન્તવિસયો તસદ્દો.

૧૨૨. મુનિન્દસ્સ મન્દં ઈસકં સઞ્જાતો પવત્તો હાસોયેવ સિતં ચન્દનચુણ્ણમિવ તેન લિમ્પિતા આલેપિતા પલ્લવા રુક્ખલતાદીનં પકતિરત્તાનિ કિસલયાનિ ધવલા સગુણપરિચ્ચાગેન સેતા અહેસું, તથાપિ તસ્સેવ તથાગતસ્સ એકો અતુલો અસહાયો વા અધરપલ્લવો દન્તાવરણસઙ્ખાતપલ્લવો ન રંસિસંસટ્ઠોપિ સમીપટ્ઠોપિ ધવલો સેતો નાહોસિ. એવમેત્થ અગહનસમાસબાહુલ્યં દીપિતં હોતિ.

‘‘પેમાવબન્ધહદયે સદયે જિનસ્મિં,

તસ્મિં નુ કિં કુમતયો ભવથ’પ્પસન્ના;

કિં તેન વો ન વિહિતં હિત’મુગ્ગદુગ્ગ-

સંસારસાગરસમુત્તરણાવસાન’’ન્તિ.

અપરમુદાહરણં. તસ્સત્થો – કુમતયો હે અઞ્ઞાણા! પેમાવબન્ધહદયે સબ્બેસુ તુમ્હેસુ નિચ્ચં પવત્તિતદળ્હપેમાનુબન્ધચિત્તે સદયે તતોયેવ દયાસહિતે તસ્મિં જિનસ્મિં વિસયભૂતે કિં નુ કસ્મા અપ્પસન્ના ભવથ, તથા હિ વો તુમ્હાકં તેન જિનેન ઉગ્ગો દારુણો ચ, દુગ્ગો ગન્તુમસક્કુણેય્યો ચ, સોયેવ સંસારસાગરો તસ્સ સમુત્તરણં પરિયન્તપ્પત્તિયેવ અવસાનં યસ્સ તં ન વિહિતં અકતં હિતં વુદ્ધિ નામ કિં હોતિ, ન ¶ હોતેવ. એત્થાપિ સમાસસ્સ પાકટત્તા ઓજો ગુણો કન્તો હોતીતિ.

નનુ ય-તસદ્દાનં નિચ્ચસમ્બન્ધોતિ કથં ‘‘તસ્સેવેકો’’તિ ચ ‘‘તસ્મિં નુ કિં કુમતયો’’તિ ચ ઇચ્ચાદીસુ હેટ્ઠા વુત્તયસદ્દો નત્થીતિ? સચ્ચં, તથાપિ પક્કન્તત્થવિસયો, પસિદ્ધત્થવિસયો, અનુભૂતત્થવિસયો વા તસદ્દો યસદ્દં નાપેક્ખતિ. તથા હિ –

‘‘સવાસને કિલેસે સો, એકો સબ્બે નિઘાતિય;

અહુ સુસુદ્ધસન્તાનો, પૂજાનઞ્ચ સદારહો’’તિ.

એવમાદીસુ ‘‘સો’’તિ નિદ્દિટ્ઠતસદ્દો ‘‘બુદ્ધાનુસ્સતિમાદિતો’’તિ એત્થ અતીતેન બુદ્ધસદ્દેન વચનીયવિસયો હોતિ.

‘‘અગ્ગિં પક્ખન્દ’ અથવા, ‘પબ્બતગ્ગા પતે’તિ વા;

યદિ વક્ખતિ કત્તબ્બં, ઞાતકારીહિ સો જિનો’’તિ.

એવમાદીસુ તસદ્દો ઞાતકારીહિ કત્તબ્બત્તા પસિદ્ધબુદ્ધપદત્થવિસયો.

‘‘અતીતં નાનુસોચામિ, નપ્પજપ્પામ’નાગતં;

પચ્ચુપ્પન્નેન યાપેમિ, તેન વણ્ણો પસીદતી’’તિ.

એવમાદીસુ તસદ્દો અનનુસોચનનપ્પજપ્પનયાપનસઙ્ખાતવિજાનનવસેન અનુભૂતત્થવિસયો, તસ્મા તીસુપિ ઠાનેસુ તસદ્દો યસદ્દં નાપેક્ખતે. એત્થ પન પક્કન્તવિસયો તસદ્દો અધિપ્પેતો. અપિચ ઉત્તરવાક્યે ઠિતો યસદ્દો પુબ્બવાક્યે તસદ્દે અસતિપિ તમેવ દીપેતિ. તથા હિ –

બોધિં નમામિ નતિભાજનમચ્ચુળારં,

પુઞ્ઞાકરં ભુવનમણ્ડલસોત્થિભૂતં;

યો ચક્ખુસોતસતિગોચરતં સમેતો,

દોસારિદપ્પમથને’કરસો બુધાનન્તિ.

યો ¶ બુધાનં ચક્ખુસોતસતીનં ગોચરતં વિસયભાવં સમેતો પત્તો, તેસંયેવ દોસારીનં કિલેસપચ્ચત્થિકાનં દપ્પમથને દપ્પમદ્દને એકરસો પધાનકિચ્ચો સમિદ્ધિવન્તો વા હોતિ, તં બોધિં નમામીતિ સમ્બન્ધો. પુબ્બવાક્યે પયોજિતો યસદ્દો ઉત્તરવાક્યે તસદ્દોપાદાને અસતિ સંસયમુપ્પાદયમાનો વાક્યસ્સ ઊનત્તં કરોતિ. ઉદાહરણં પન પાકટં.

૧૨૩.

પદાભિધેય્યવિસયં,

સમાસબ્યાસસમ્ભવં;

યં પારિણત્યં હોતિ’હ,

સોપિ ઓજોવ તં યથા.

૧૨૩. ‘‘પદિ’’ચ્ચાદિ. પદસ્સ અભિધેય્યો અત્થો સો વિસયો યસ્સ. યત્થ પચુરસદ્દાભિધેય્યો અત્થો સંખિત્તપદેહિ વુચ્ચતે, સો સમાસો. યત્થપ્પકેહિ પદેહિ અભિધેય્યત્થો પચુરપદેહિ વુચ્ચતે, સો બ્યાસો. તતો સમાસબ્યાસતો સમ્ભવો યસ્સ. તં તથાવિધં યં પારિણત્યં પરિણતભાવો હોતીતિ અનુવદિત્વા સોપિ ઇહ સસત્થે ઓજોવાતિ વિધીયતે. તં યથેત્યુભયમ્પિ ઉદાહરતિ.

૧૨૩. ‘‘પદે’’ચ્ચાદિ. પદાનં બહૂનં અપ્પકાનં વા પદાનં અભિધેય્યવિસયં વિત્થારસંખિત્તત્થવિસયવન્તં સમાસબ્યાસસમ્ભવં યથાક્કમં સઙ્ખેપવિત્થારદ્વયેન નિપ્ફન્નં નિપ્ફત્તિવન્તં વા યં પારિણત્યં કત્તૂનં ગન્થવિસયે પરિણતિપ્પકાસકો યો સદ્દધમ્મો અત્થધમ્મો હોતિ, સદ્દગુણો અત્થગુણોતિ વુત્તં હોતિ, સોપિ ઇહ સુબોધાલઙ્કારે ઓજો નામ સદ્દગુણો અત્થગુણો. તં યથાતિ દ્વીસુ લક્ખિયં દસ્સેતિ, પદાનં અભિધેય્યો વિસયો યસ્સ પારિણત્યસ્સેતિ ચ, સમાસો ચ બ્યાસો ચાતિ ચ, તતો સમ્ભવન્તિ ચ, તતો સમ્ભવો અસ્સાતિ ચ, પરિણતસ્સ ¶ કત્તુનો ગન્થસ્સ એવ વા ભાવોતિ ચ વિગ્ગહો. કત્તુ પારિણત્યપક્ખે તપ્પકાસકગન્થસ્સ તદત્થેન પારિણત્યં સિદ્ધં.

૧૨૪.

જોતયિત્વાન સદ્ધમ્મં,

સન્તારેત્વા સદેવકે;

જલિત્વા અગ્ગિખન્ધો’વ,

નિબ્બુતો સો સસાવકો.

૧૨૪. ‘‘જોતયિત્વાને’’ચ્ચાદિ. ઇમિના હેટ્ઠા પચુરપદાભિહિતો બુદ્ધવંસો સઙ્ખેપરૂપેન વુત્તો.

૧૨૪. ‘‘જોતયિ’’ચ્ચાદિ. સો તથાગતો સદ્ધમ્મં સપરિયત્તિકં નવલોકુત્તરસદ્ધમ્મં જોતયિત્વાન ઞાણાલોકેન ઓભાસેત્વા સદેવકે સત્તે સન્તારેત્વા સંસારસાગરપરિયન્તમુપનેત્વા અગ્ગિખન્ધોવ મહાતેજેન અગ્ગિક્ખન્ધો વિય જલિત્વા અનઞ્ઞસાધારણરૂપકાયસમ્પત્તિયા પજ્જલિત્વા અન્તે સસાવકો સાવકેહિ સહ નિબ્બુતો ખન્ધપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બુતોતિ. ઇમિના સકલબુદ્ધવંસે બહૂહિ પદેહિ વુત્તત્થો સઙ્ખેપક્કમેન વુત્તો. સતં ધમ્મો, સન્તો સંવિજ્જમાનો વા ધમ્મોતિ ચ, સહ દેવેહિ વત્તમાનાતિ ચ, સહ સાવકેહિ વત્તમાનોતિ ચ વિગ્ગહો.

૧૨૫.

મત્થકટ્ઠી મતસ્સાપિ, રજોભાવં વજન્તુ મે;

યતો પુઞ્ઞેન તે સેન્તિ [સેન્તુ (ક.)], જેનપાદમ્બુજદ્વયે.

૧૨૫. ‘‘મત્થકટ્ઠી’’ઇચ્ચાદિ. મતસ્સાપિ મરણમાપન્નસ્સાપિ મે મત્થકે મુદ્ધનિ અટ્ઠી રજોભાવં ધૂલિત્તં વજન્તુ પાપુણન્તુ. કસ્માતિ ચે? યતો યસ્મા કારણા પુઞ્ઞેન કુસલેન કમ્મેન હેતુના તે રજા જિનસ્સ ઇમે જેના, પાદા, તેયેવ અમ્બુજાનિવ અમ્બુજાનિ, તેસં દ્વયે ¶ સેન્તિ પવત્તન્તિ, તથા હોતુ વા મા વા, પણતિગેધેનેવ વદતિ. એત્થ ‘‘કથમહં ભગવતો પાદે નિચ્ચં સિરસા પણમામી’’ત્યધિપ્પાયો વિત્થારેન વુત્તો.

૧૨૫. ‘‘મત્થકિ’’ચ્ચાદિ, મતસ્સાપિ મે મય્હં મત્થકટ્ઠી મુદ્ધનિ અટ્ઠીનિ રજોભાવં અતિસુખુમરજત્તં વજન્તુ પાપુણન્તુ. કસ્મા આસીસનં કરોતીતિ ચે? યતો યસ્મા કારણા પુઞ્ઞેન મય્હં તથાવિધેન કુસલકમ્મેન હેતુના તે રજા જેનપાદમ્બુજદ્વયે જિનપટિબદ્ધચરણપદુમયુગળે સેન્તિ પવત્તન્તિ, બુદ્ધસ્સ સિરિપાદે કિઞ્ચિપિ રજોજલ્લં ન ઉપલિમ્પતેવ, તથાપિ વન્દનાભિલાસેન એવં વુત્તં. એત્થ ‘‘કથમહં ભગવતો સિરિપાદે મુદ્ધના નિચ્ચં પણમામી’’ત્યભિલાસો વિત્થારેન વુત્તો. મત્થકે અટ્ઠીતિ ચ, રજસો ભાવોતિ ચ, જિનસ્સ ઇમેતિ ચ, જેના ચ તે પાદા ચેતિ ચ, તેયેવ અમ્બુજાનીતિ ચ, તેસં દ્વયન્તિ ચ વિગ્ગહો.

૧૨૬.

ઇચ્ચત્ર નિચ્ચંપણતિ-ગેધો સાધુ પદિસ્સતિ;

જાયતે’યં ગુણો તિક્ખ-પઞ્ઞાન’મભિયોગતો.

૧૨૬. બ્યાસત્તમેવસ્સ વિવરતિ ‘‘ઇચ્ચત્રિ’’ચ્ચાદિના. ઇચ્ચેવં અત્ર ગાથાયં પણતિયં પણામે ગેધો અધિકચ્છન્દો સાધુ સુન્દરં પદિસ્સતિ વિઞ્ઞાયતે, અયં યથાવુત્તો ઓજો ગુણો પરિણતભાવસઙ્ખાતો તિક્ખપઞ્ઞાનં સાતિસયમતીનં એવં સન્તેપિ અભિયોગતો પુનપ્પુનપ્પવત્તિતપરિચયબલેન જાયતે ઉપ્પજ્જતિ.

૧૨૬. ઇદાનિ સંખિત્તસ્સત્થસ્સ વિત્થારેન પકાસિતભાવં ‘‘ઇચ્ચત્ર’’ઇચ્ચાદિના નિદ્દિસતિ. ઇતિ ઇમિના અનન્તરગાથાયં વુત્તક્કમેન અત્ર ઇમિસ્સં ગાથાયં નિચ્ચંપણતિગેધો નિરન્તરપણામે અધિકકત્તુકામતાકુસલચ્છન્દો સાધુ વિભૂતો વિભૂતં વા પદિસ્સતિ પઞ્ઞાયતિ, અયં ¶ ગુણો યથાવુત્તો અયં પરિણતભાવસઙ્ખાતો ઓજો નામ સદ્દત્થગુણો તિક્ખપઞ્ઞાનં સુખુમબુદ્ધિમન્તાનં અભિયોગતો ગન્થવિસયભૂતેન નિરન્તરાભ્યાસેનેવ જાયતે સિજ્ઝતિ, વત્તુ પારિણત્યેનેવ ભવનતો યેસં કેસઞ્ચિ યેન કેનચિ પકારેન ન સિજ્ઝતીતિ. નિચ્ચં પવત્તા પણતીતિ ચ, તસ્સં ગેધોતિ ચ, તિક્ખા પઞ્ઞા યેસન્તિ ચ, અભિ પુનપ્પુનં યોગો યુઞ્જનન્તિ ચ વિગ્ગહો.

૧૨૭.

મધુરત્તં પદાસત્તિ-રનુપ્પાસવસા દ્વિધા;

સિયા સમસુતિ પુબ્બા, વણ્ણાવુત્તિ પરો યથા.

૧૨૭. માધુરિયમવધારયમાહ ‘‘મધુરત્ત’’મિચ્ચાદિ. સવનીયત્તેન મનોહરત્તં મધુરત્તં. તં પદાનિ વાક્યાલઙ્કારાનિ સમાનાનિ ઉત્તરુત્તરેહિ, તેસં આસત્તિ ઠાનાદિનાયથાકથઞ્ચિ સમસુતીનં આસન્નતા પદાસત્તિ, પઠમપ્પયુત્તસ્સક્ખરસ્સ પચ્છા પાસો પક્ખેપો અનુપ્પાસો, પદાસત્તિ ચ અનુપ્પાસો ચ, તેસં વસેન દ્વિધા હોતિ. ‘‘કીદિસા તે’’તિ આહ ‘‘સિયા’’તિઆદિ. પુબ્બા પઠમાભિહિતા પદાસત્તિ સમા યેન કેનચિ ઠાનમત્તાસંયોગાદિના પદન્તરેન સુતિ વણ્ણો યસ્સા સા સિયા ભવેય્ય, પરો પચ્છિમો અનુપ્પાસો તુ વણ્ણસ્સ સરબ્યઞ્જનલક્ખણસ્સ આવુત્તિ પુનપ્પુનુચ્ચારણં સિયાતિ. એવં કત્થચિ બન્ધે સમાનપદાસત્તિ કત્થચિ અનુપ્પાસો કત્થચિ તદુભયં, દ્વયેન રહિતો વિરસો બન્ધો નસ્સાદીયતે કવીહિ, તાદિસં મધુરત્તં દુવિધં પટિપજ્જિતબ્બં, સિલેસસમતાન્વિતન્તુચ્ચન્તમેવ રમણીયં સિયાતિ લક્ખણં દસ્સેત્વા ‘‘યથે’’તિ લક્ખિયમુભયત્થોદાહરતિ ‘‘યદે’’ચ્ચાદિના, ‘‘મુનિન્દિ’’ચ્ચાદિના ચ.

૧૨૭. ઇદાનિ મધુરગુણં દસ્સેતિ ‘‘મધુરિ’’ચ્ચાદિના. મધુરત્તં સવનીયભાવતો મનોહરત્તં મધુરગુણં, પદાનં વાક્યાવયવસઙ્ખાતાનં સ્યાદ્યન્તાદીનં ઉપરૂપરિપદેહિ સમાનાનં ¶ આસત્તિ ઠાનકરણાદિના યેન કેનચિ પકારેન અઞ્ઞમઞ્ઞં આસન્નતા, અનુપ્પાસો પુબ્બુચ્ચારિતવણ્ણાનં પુન પક્ખિપનઞ્ચાતિ દ્વિન્નં વસા વિભાગેન દ્વિધા હોતિ. તત્થ પુબ્બા પદાસત્તિ સમસુતિ સિયા, પુબ્બાપરવણ્ણાનં ઠાનમત્તાકરણાદીહિ આસન્નસુતિસઙ્ખતવણ્ણવુત્તિ હોતિ, પરો અનુપ્પાસો પન વણ્ણાવુત્તિ સરબ્યઞ્જનસભાવાનં પુબ્બુચ્ચારિતવણ્ણાનં પુનપ્પુનુચ્ચારણં સિયાતિ. યથાતિ દ્વીસુ ઉદાહરણમાદિસતિ. એવં કત્થચિ બન્ધે પદાસત્તિ કત્થચિ અનુપ્પાસો કત્થચિ તદુભયં, દ્વીહિ વિનિમુત્તો પન બન્ધો વિઞ્ઞૂહિ અસ્સાદનીયો ન હોતિ. ઉપરિ વક્ખમાનાહિ સિલેસસમતાહિ યુત્તં મધુરત્તં પન વિસેસતો અસ્સાદનીયં હોતીતિ. મધુરસ્સ બન્ધસ્સ ભાવોતિ ચ, પદાનં આસત્તીતિ ચ, અનુ પચ્છા પાસો પક્ખેપોતિ ચ, પદાસત્તિ ચ અનુપ્પાસો ચાતિ ચ, તેસં વસો ભેદોતિ ચ, સમા સુતિ વણ્ણો યસ્સાતિ ચ, વણ્ણસ્સ આવુત્તીતિ ચ વિગ્ગહો.

૧૨૮.

યદા એસો’ભિસમ્બોધિં,

સમ્પત્તો મુનિપુઙ્ગવો;

તદા પભુતિ ધમ્મસ્સ,

લોકે જાતો મહુસ્સવો.

૧૨૮. એસો મુનિપુઙ્ગવો યદા યતો પભુતિ અભિસમ્બોધિં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં સમ્પત્તો સમધિગતો, તદા પભુતિ તતો આરબ્ભ ધમ્મસ્સ ચતુસતિપટ્ઠાનાદિભેદસ્સ સત્તતિંસબોધિપક્ખિયસઙ્ખાતસ્સ મહુસ્સવો મહન્તો અબ્ભુદયો નિપ્પટિપક્ખા પવત્તિ લોકે તિવિધે જાતો અહોસીતિ. ઇહ ક્વચિ દીઘતાકતં સદિસત્તં, ક્વચિ ઠાનકતં, ક્વચિ સંયોગકતં, ક્વચિ અઞ્ઞથા, તેનાહ ‘‘સિયા સમસુતિ પુબ્બા’’તિ.

૧૨૮. ‘‘યદિ’’ચ્ચાદિ. ¶ એસો મુનિપુઙ્ગવો યદા અભિસમ્બોધિં સબ્બઞ્ઞુતં સમ્પત્તો સસન્તાને ઉપ્પાદનવસેન સમ્પાપુણિ, તદા પભુતિ તતો પટ્ઠાય ધમ્મસ્સ કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનાદિપભેદસ્સ સત્તતિંસબોધિપક્ખિયધમ્મસ્સ મહુસ્સવો મહાભિવુદ્ધિ લોકે કામાદિલોકત્તયે જાતોતિ. ઇહ ‘‘યદા એસો’’તિ દીઘકાલવસેન આસન્નતા, ‘‘ય એ’’તિ ઠાનવસેન આસન્નતા, ‘‘અભિસમ્બોધિં સમ્પત્તો’’તિ સંયોગવસેન આસન્નતા, ‘‘ભિ ધિ’’ન્તિ ધનિતતો આસન્નતાતિ ઇચ્ચાદિના પદાસત્તિ દટ્ઠબ્બા. અભિસમ્બુજ્ઝતિ એતાયાતિ ચ, પુમા ચ સો ગોચેતિ ચ, મુનીનં પુઙ્ગવોતિ ચ, મહન્તો ચ સો ઉસ્સવો ચાતિ ચ વિગ્ગહો.

૧૨૯.

મુનિન્દમન્દહાસા તે, કુન્દસન્દોહવિબ્ભમા;

દિસન્ત’મનુધાવન્તિ, હસન્તા ચન્દકન્તિયો.

૧૨૯. કુન્દાનં કુસુમાનં સન્દોહો સમૂહો, તસ્સ વિબ્ભમો યેસં તે, મુનિન્દસ્સ મન્દહાસા મનુઞ્ઞા હસિતાનિ ચન્દસ્સ કન્તિયો સોભાયો હસન્તા વિડમ્બયન્તા દિસન્તમનુધાવન્તિ અનુવિચરન્તિ. ઇચ્ચત્ર નકારસહિતસ્સ દકારસ્સ, તકારસ્સ ચાનુવત્તનં.

‘‘ઇન્દનીલદલદ્વન્દ-સુન્દરં સિરિમન્દિરં;

મુનિન્દનયનદ્વન્દં, વિન્દતિ’ન્દીવરજ્જુતિં’’.

ઇચ્ચપરમુદાહરણં.

૧૨૯. ‘‘મુનિન્દિ’’ચ્ચાદિ. કુન્દસન્દોહવિબ્ભમા સુપુપ્ફિતકુન્દકુસુમરાસિસદિસલીલાવન્તા તે મુનિન્દમન્દહાસા બુદ્ધસ્સ મનુઞ્ઞા હસિતા ચન્દકન્તિયો નિમ્મલચન્દકિરણે હસન્તા નિન્દન્તા દિસન્તં તં તં દિસં, દિસાપરિયન્તં વા અનુધાવન્તિ વિધાવન્તીતિ. એત્થ નકારસહિતદકારસ્સ, નકારસહિતતકારસ્સ ચ આવુત્તિ દટ્ઠબ્બા. મન્દા ચ તે હાસા ચેતિ ¶ ચ, મુનિન્દસ્સ મન્દહાસાતિ ચ, કુન્દાનં સન્દોહોતિ ચ, તસ્સ વિબ્ભમો યેસન્તિ ચ, દિસાયેવ દિસન્તં, દિસાનં વા અન્તન્તિ ચ વિગ્ગહો.

‘‘ઇન્દનીલદલદ્વન્દ-સુન્દરં સિરિમન્દિરં;

મુનિન્દનયનદ્વન્દં, વિન્દતિ’ન્દીવરજ્જુતિ’’ન્તિ.

ઇદમ્પિ નકારસહિતદકારવણ્ણાવુત્તિયા અપરમુદાહરણં.

તત્થ ઇન્દનીલદલદ્વન્દસુન્દરં ઇન્દનીલમણિસકલિકાયુગળમિવ મનોહરં સિરિમન્દિરં તતોયેવ સોભાય નિવાસટ્ઠાનભૂતં મુનિન્દનયનદ્વન્દં ઇન્દીવરજ્જુતિં નીલુપ્પલકન્તિં વિન્દતિ અનુભોતિ, ઇન્દીવરજ્જુતિસમાનાતિ અધિપ્પાયો.

૧૩૦.

સબ્બકોમલવણ્ણેહિ, ના’નુપ્પાસો પસંસિયો;

યથા’યં માલતીમાલા, લિનલોલાલિમાલિની.

૧૩૦. યેહિ કેહિચિ આવુત્તિતો અનુપ્પાસોતિ ચે? નેત્યાહ ‘‘સબ્બ’’ઇચ્ચાદિ. સબ્બેહિ કોમલેહિ સુકુમારેહિ વણ્ણેહિ અક્ખરેહિ અનુપ્પાસો ન પસંસિયો સિલાઘનીયો ન હોતિ સિલેસવિરોધિત્તા. ‘‘યથે’’તિ તં ઉદાહરતિ. અયં માલતીમાલા જાતિકુસુમદામં લિનાનં બ્યાધિતાનં લોલાનં ¶ કુસુમરસારબ્ભ લોલુપાનં અલીનં ભમરાનં માલા પન્તિ સા અસ્સા અત્થીતિ લિનલોલાલિમાલિની.

૧૩૦. વુત્તાનુપ્પાસોપિ સબ્બકોમલવણ્ણેહિ વિરચિતો ન પસંસિયોતિ દસ્સેતું ‘‘સબ્બકોમલવણ્ણેહી’’તિઆદિમાહ. સબ્બકોમલવણ્ણેહિ સબ્બેહિ સુકુમારક્ખરેહિ કતો અનુપ્પાસો વણ્ણાવુત્તિલક્ખણો ન પસંસિયો સિલેસાલઙ્કારવિરુદ્ધત્તા પસત્થો ન હોતિ. ‘‘યથા’’તિ તમુદાહરતિ. અયં માલતીમાલા એસા જાતિસુમનમાલિકા લિનાનં બ્યાવટાનં પતન્તાનં લોલાનં ગન્ધલુદ્ધાનં અલીનં ભમરાનં માલિની પન્તિયુત્તાતિ. એત્થ લકારસ્સેવ પુનપ્પુનપ્પયોગેન કોમલવણ્ણાવુત્તિ. માલતીનં માલાતિ ચ, લોલા ચ તે અલયો ચાતિ ચ, લિના ચ તે લોલાલયો ચાતિ ચ, તેસં માલાતિ ચ, સા અસ્સ અત્થીતિ ચ વિગ્ગહો.

૧૩૧.

મુદૂહિ વા કેવલેહિ,

કેવલેહિ ફુટેહિ વા;

મિસ્સેહિ વા તિધા હોતિ,

વણ્ણેહિ સમતા યથા.

૧૩૧. સમતં સમ્ભાવેતિ ‘‘મુદૂહિ’’ચ્ચાદિના. કેવલેહિ કેવલફુટાદિભાવાપવત્તેહિ સકલેહિ મુદૂહિ ચતૂસુપિ પાદેસુ સજાતિયેહિ અસિથિલકોમલેહિ વા કકારાદીહિ વા સિથિલકોમલસ્સ સિલેસપટિપક્ખત્તા કેવલેહિ ફુટેહિ વા અધિમત્તસુતીહિ ભકારાદીહિ [રાગાદીહિ (ક.)] વા અકિચ્છવચનીયે કિચ્છવચનીયસ્સ સુખુમાલવિપરિયયત્તા મિસ્સેહિ વા મજ્ઝિમસુતીહિ મુદુભૂતસંસટ્ઠેહિ વા વણ્ણેહિ અક્ખરેહિ કરણભૂતેહિ સમતા તિધા હોતિ ગજ્જે પજ્જે વા. ‘‘યથે’’તિ તિવિધમુદાહરતિ.

૧૩૧. ઇદાનિ સમતં વિભાવેતું ‘‘મુદૂહિ’’ચ્ચાદિમાહ. કેવલેહિ ફુટમિસ્સેહિ અઞ્ઞત્તા સકલેહિ મુદૂહિ સિથિલકોમલેહિ વણ્ણેહિ કકારાદીહિ વા કેવલેહિ ફુટેહિ કેવલકોમલવણ્ણરહિતત્તા સકલેહિ અકિચ્છુચ્ચારણીયેહિ અધિમત્તસુતીહિ ભકારાદીહિ વણ્ણેહિ વા મિસ્સેહિ યથાવુત્તમુદુફુટસમ્મિસ્સેહિ વણ્ણેહિ વા કરણભૂતેહિ સમતા ગજ્જે વા પજ્જે વા તિધા હોતીતિ. યદિ સિથિલકોમલવણ્ણેહિ વિચરિતં સિલેસાલઙ્કારસ્સ, કિચ્છુચ્ચારણીયેહિ ફુટવણ્ણેહિ કતં સુખુમાલાલઙ્કારસ્સ ¶ ચ વિરુજ્ઝતીતિ. ‘‘યથા’’તિ તિવિધમુદાહરતિ.

કેવલમુદુસમતા

૧૩૨.

કોકિલાલાપસંવાદી,

મુનિન્દાલાપવિબ્ભમો;

હદયઙ્ગમતં યાતિ,

સતં દેતિ ચ નિબ્બુતિં.

૧૩૨. ‘‘કોકિલે’’ચ્ચાદિ. કોકિલાનં કરવીકસકુણાનં આલાપો કૂજિતં, તં સંવદતિ પકાસતિ સીલેનાતિ કોકિલાલાપસંવાદી, તંસદિસોતિ અત્થો, મુનિન્દસ્સ આલાપો વિસટ્ઠાદિઅટ્ઠઙ્ગિકો સરો તસ્સ વિબ્ભમો વિલાસો સતં સપ્પુરિસાનં હદયઙ્ગમતં મનોનુસારિતં મધુરભાવં યાતિ, નિબ્બુતિં નિબ્બાનઞ્ચ તેસં દેતિ.

૧૩૨. ‘‘કોકિલિ’’ચ્ચાદિ. કોકિલાનં કરવીકસકુણાનં આલાપં નાદલીલં સંવાદી પકાસનસીલો, તંસદિસોતિ અધિપ્પાયો, મુનિન્દસ્સ સબ્બઞ્ઞુનો આલાપસ્સ વિસટ્ઠાદિઅટ્ઠઙ્ગિકનાદસ્સ વિબ્ભમો વિલાસો સતં સપ્પુરિસાનં હદયઙ્ગમતં ચિત્તારાધિતભાવં યાતિ ચ, નિબ્બુતિં સુતસમ્બન્ધેન તેસંયેવ સાધૂનં નિબ્બાનં દેતિ ચ દેન્તોપિ હોતીતિ. એત્થ કોકિલાલાપસદ્દેન નિસ્સિતે નિસ્સયવોહારેન લીલા ગહિતા.

કેવલફુટસમતા

૧૩૩.

સમ્ભાવનીયસમ્ભાવં,

ભગવન્તં ભવન્તગું;

ભવન્તસાધનાકઙ્ખી,

કો ન સમ્ભાવયે વિભું.

૧૩૩. ‘‘સમ્ભાવનીયે’’ચ્ચાદિ. ¶ સમ્ભાવનીયો આદરણીયો. સદેવકે લોકે સન્તો સોભનો ભાવો અધિપ્પાયો યસ્સ તં. ભવન્તં નિબ્બાનં ગતોતિ ભવન્તગુ, તં વિભું. ભગવન્તં સમ્માસમ્બુદ્ધં. ભવસ્સ સંસારસ્સ અન્તો અવસાનં નિબ્બાનં, તસ્સ સાધનં સમ્પાદનમાકઙ્ખતિ સીલેનાતિ ભવન્તસાધનાકઙ્ખી, કો નામ સંસારવત્તિજનો. ન સમ્ભાવયે આદરં ન કરેય્ય, કરોત્યેવાતિ અત્થો.

૧૩૩. ‘‘સમ્ભાવનીયિ’’ચ્ચાદિ. સમ્ભાવનીયસમ્ભાવં સદેવકેન લોકેન આદરણીયસોભનાધિપ્પાયં ભવન્તગું ભવસ્સ અન્તસઙ્ખાતં નિબ્બાનં ગતં વિભું પભું ભગવન્તં સમ્માસમ્બુદ્ધં ભવન્તસાધનાકઙ્ખી નિબ્બાનસાધનાભિલાસી કો કતમો સંસારવત્તિજનો ન સમ્ભાવયે આદરં ન કરેય્ય, કરોત્યેવ. સન્તો ચ સો ભાવો ચાતિ ચ, સમ્ભાવનીયો સમ્ભાવો યસ્સેતિ ચ, ભવસ્સ અન્તન્તિ ચ, ભવન્તં ગતોતિ ચ, તસ્સ સાધનન્તિ ચ, તં આકઙ્ખતિ સીલેનાતિ ચ વિગ્ગહો.

મિસ્સકસમતા

૧૩૪.

લદ્ધચન્દનસંસગ્ગ-સુગન્ધિમલયાનિલો;

મન્દ’માયાતિ ભીતોવ, મુનિન્દમુખમારુતા.

૧૩૪. ‘‘લદ્ધિ’’ચ્ચાદિ. લદ્ધો ચન્દનતરૂનં સંસગ્ગો પરિચયો તેન સોભનો ગન્ધો અસ્સાતિ સુગન્ધી સુરભિ મલયાનિલોદક્ખિણપવમાનો મુનિન્દસ્સ મુખમારુતા ભીતોવ તાદિસમુદુત્તસીતલત્તસુગન્ધસમ્પત્તિયા અત્તનો દૂરતરત્તા આયાતિ અનુવત્તતિ. મન્દન્તિ આગમનક્રિયાવિસેસનં.

૧૩૪. ‘‘લદ્ધિ’’ચ્ચાદિ. ¶ લદ્ધચન્દનસંસગ્ગસુગન્ધિમલયાનિલો પટિલદ્ધચન્દનતરુસારસમવાયેન સોભનગન્ધસમન્નાગતો મલયદેસતો આગચ્છમાનમાલુતો મુનિન્દમુખમારુતા બુદ્ધસ્સ મુખસુરભિવાસિતપવનતો ભીતો ઇવ તાદિસમુદુસુરભિસીતલત્તસ્સ અત્તનિ અસમ્ભવતો ભીતોવ મન્દં સણિકં યાતિ અભિમુખમેતીતિ. ચન્દનાનં સંસગ્ગોતિ ચ, લદ્ધો ચ સો ચન્દનસંસગ્ગોતિ ચ, સોભનો ગન્ધો યસ્સાતિ ચ, લદ્ધચન્દનસંસગ્ગેન સુગન્ધીતિ ચ, મલયતો આગતો અનિલોતિ ચ, મુનિન્દમુખતો નિક્ખન્તો મારુતોતિ ચ વિગ્ગહો. મન્દન્તિ ક્રિયાવિસેસનં. એત્થ તિવિધસમતાયં ‘‘કોકિલાલાપસંવાદિ’’ચ્ચાદિતિવિધલક્ખિયસ્સાપિ ‘‘મુદૂહિ વા કેવલેહિ’’ચ્ચાદિના દસ્સિતલક્ખણત્તયેન તુલ્યતા સુપાકટાવાતિ.

૧૩૫.

અનિટ્ઠુરક્ખરપ્પાયા, સબ્બકોમલનિસ્સટા;

કિચ્છમુચ્ચારણાપેત-બ્યઞ્જના સુખુમાલતા.

૧૩૫. સુખુમાલતા કથીયતિ ‘‘અનિટ્ઠુરક્ખરે’’ચ્ચાદિના. અનિટ્ઠુરાનિ અફરુસાનિ અક્ખરાનિ વણ્ણાનિ પાયાનિ બહૂનિ યસ્સા સા તથા, ‘‘નિટ્ઠુરાનિ અપ્પકાની’’તિ પાયગ્ગહણેન સૂચિતં, તતોયેવ સબ્બેહિ કેવલેહિ કોમલેહિ સિથિલેહિ લઘૂહિ અક્ખરેહિ નિસ્સટા નિગ્ગતા કિચ્છેન દુક્ખેન ઉચ્ચારણા તતો અપેતાનિ અપગતાનિ બ્યઞ્જનાનિ યસ્સા સાતિ અનુવદિત્વા સુખુમાલતા વિધીયતે.

૧૩૫. ઇદાનિ સુખુમાલતં દસ્સેતિ ‘‘અનિટ્ઠુરે’’ચ્ચાદિના. અનિટ્ઠુરક્ખરપ્પાયા અકક્કસવણ્ણબહુલા સબ્બકોમલનિસ્સટા અનિટ્ઠુરક્ખરાનં યેભુય્યગ્ગહણતોયેવ સકલસિથિલવણ્ણવિરહિતા કિચ્છમુચ્ચારણાપેતબ્યઞ્જના દુક્ખુચ્ચારણીયવણ્ણેહિ વિગતઅક્ખરસમન્નાગતા સુખુમાલતા નામાતિ. અનિટ્ઠુરાનિ અક્ખરાનિ પાયાનિ બહૂનિ યસ્સન્તિ ચ, સબ્બે ચ તે કોમલા ચેતિ ચ, તેહિ નિસ્સટાતિ ¶ ચ, કિચ્છેન ઉચ્ચારણાતિ ચ, તેહિ અપેતાનીતિ ચ, તાનિ બ્યઞ્જનાનિ યસ્સાતિ ચ વિગ્ગહો. નિગ્ગહીતાગમો.

૧૩૬.

પસ્સન્તા રૂપવિભવં, સુણન્તા મધુરં ગિરં;

ચરન્તિ સાધૂ સમ્બુદ્ધ-કાલે કેળિપરમ્મુખા.

૧૩૬. ઉદાહરતિ ‘‘પસ્સન્તા’’ઇચ્ચાદિ. રૂપવિભવં રૂપસમ્પત્તિં પસ્સન્તા મધુરં ગિરં વાચં સુણન્તા સાધવો કેળિપરમ્મુખા કીળાય નિચ્છન્તા ચરન્તીતિ સમ્બન્ધો. કત્થાતિ આહ ‘‘સમ્બુદ્ધકાલે’’તિ.

૧૩૬. ‘‘પસ્સન્તિ’’ચ્ચાદિના લક્ખિયમુદાહરતિ, તં વુત્તત્થમેવ.

૧૩૭.

અલઙ્કારવિહીનાપિ, સતં સમ્મુખતે’દિસી;

આરોહતિ વિસેસેન, રમણીયા તદુજ્જલા.

૧૩૭. વિસિટ્ઠસ્સાઞ્ઞધમ્મસ્સ અભાવેપિમિનાવોપાદેયો બન્ધોતિ આહ ‘‘અલઙ્કારે’’ચ્ચાદિ. અલઙ્કારેહિ વિહીનાપિ એદિસી સુખુમાલતા સતં પણ્ડિતજનાનં સમ્મુખતં અભિમુખભાવં વાચાગોચરત્તં આરોહતિ ઉપગચ્છતિ, કિમુતઅત્થાલઙ્કારાલઙ્કિતેત્યપિસદ્દો. તેન સભાવવુત્યાદિના અલઙ્કારેન ઉજ્જલા દિત્તા પન વિસેસેનાતિસયેન રમણીયા મનુઞ્ઞાતિ.

૧૩૭. ‘‘અલઙ્કારે’’ચ્ચાદિ. એદિસી એવંવિધા સુખુમાલતા અલઙ્કારવિહીનાપિ અત્થાલઙ્કારવિરહિતાપિ સતં પઞ્ઞવન્તાનં સમ્મુખતં અભિમુખભાવં તેસં વચનવિસયભાવન્તિ અત્થો આરોહતિ પાપુણાતિ. તદુજ્જલા તેન સભાવવુત્તિવઙ્કવુત્તિસમ્ભૂતેન અત્થાલઙ્કારેન જોતમાના વિસેસેન અતિસયેન રમણીયા મનુઞ્ઞા હોતિ. અલઙ્કારેહિ વિહીનાતિ ચ, તેન ઉજ્જલાતિ ચ વિગ્ગહો.

૧૩૮.

રોમઞ્ચપિઞ્છરચના, ¶ સાધુવાદાહિતદ્ધની;

લળન્તિ’મે મુનીમેઘુ-મ્મદા સાધુ સિખાવલા.

૧૩૮. તમુદાહરતિ ‘‘રોમઞ્ચે’’ચ્ચાદિના. રોમઞ્ચા લોમહંસા ઇવ રોમઞ્ચા એવ વા, પિઞ્છાનિ બરિહાનિ [પરિહારાનિ (ક.)] તેસં રચના છત્તાકારેન વિધાનં યેસં તે તથા, ‘‘સાધૂ’’તિ વાદો વચનં તંસદિસોયેવ વા, આહિતો ધનિ કેકાસઙ્ખાતો યેસં તે તથા, મુનિમેઘેન મુનિસદિસેન મુનિસઙ્ખાતેન વા વારિદેન ઉમ્મદા મત્તા સાધુસદિસા સાધુ એવ વા સિખાવલા મયૂરા લળન્તિ લીલોપેતા વિચરન્તિ, અઞ્ઞમઞ્ઞં રમન્તીતિ અત્થો.

૧૩૮. અત્થાલઙ્કારયુત્તસુખુમાલતમુદાહરતિ ‘‘રોમે’’ચ્ચાદિના. રોમઞ્ચપિઞ્છરચના લોમહંસસદિસા રોમા એવ વા પિઞ્છાનં બરિહાનં રચના છત્તાકારેન વિત્થારવન્તા સાધુવાદાહિતદ્ધની ‘‘સાધૂ’’તિ વચનસદિસેહિ સાધુવાદેહિ વા પવત્તકેકાનિન્નાદેહિ સમન્નાગતા મુનિમેઘુમ્મદા મુનિસદિસેન મુનિસઙ્ખાતેન વા મેઘેન સઞ્જાતમદા ઇમે સાધુસિખાવલા સજ્જનસદિસા સાધુનો એવ વા મયૂરા લળન્તિ લીલોપેતા ભવન્તીતિ. ઇદં અસેસવત્થુવિસયં સમાસરૂપકં અમુખ્યપક્ખે ‘‘રોમઞ્ચા વિય સાધુવાદો વિય મુનિ વિય સાધવો વિયા’’તિ ચ, મુખ્યપક્ખે ‘‘પિઞ્છરચના વિય આહિતદ્ધની વિય મેઘો વિય સિખાવલા વિયા’’તિ ઉપચરિતબ્બં. રોમઞ્ચા એવ પિઞ્છાનીતિ ચ, તેસં રચના યેસન્તિ ચ, ‘‘સાધુ’’ઇતિ વાદોતિ ચ, આહિતો ચ સો ધનિ ચેતિ ચ, સાધુવાદો આહિતદ્ધનિ યેસન્તિ ચ, મુનિ એવ મેઘોતિ ચ, તેન ઉમ્મદાતિ ચ, સાધવો એવ સિખાવલાતિ ચ વાક્યં. ‘‘મુનીમેઘો’’તિ એત્થ દીઘત્તં છન્દાનુરક્ખણત્થં.

૧૩૯.

સુખુમાલત્તમત્થેવ, પદત્થવિસયમ્પિ ચ;

યથા મતાદિસદ્દેસુ, કિત્તિસેસાદિકિત્તનં.

૧૩૯. ન ¶ કેવલં સુખુમાલતા સદ્દેવ, અત્થેપીતિ દસ્સેતુમાહ ‘‘સુખુમાલત્ત’’મિચ્ચાદિ. અત્થેવાતિ વિજ્જતેવ, તં તુ અનોચિત્યગામ્માદિવજ્જના સમ્ભવતિ. ‘‘યથે’’તિ તમુદાહરતિ. મતાદિસદ્દેસુ વત્તબ્બેસુ કિત્તિસેસાદીનં સદ્દાનં કિત્તનં કથનં.

૧૩૯. અયં સુખુમાલતા ન કેવલં સદ્દેવ, અત્થેપીતિ દસ્સેતું આહ ‘‘સુખુમાલત્ત’’મિચ્ચાદિ. સુખુમાલત્તમત્થેવ પદત્થવિસયમ્પિ ચ પદાભિધેય્યગોચરમ્પિ સુખુમાલત્તં અત્થેવ, તઞ્ચ ઓચિત્યહીનગામ્મદોસપરિહારેન સિજ્ઝતિ. ‘‘યથા’’તિ તમુદાહરતિ. મતાદિસદ્દેસુ વત્તબ્બેસુ કિત્તિસેસાદિસદ્દાનં કિત્તનં કથનન્તિ. મતો ઇતિઆદિ યેસં ‘‘જીવિતક્ખયં પત્તો’’ ઇચ્ચાદીનમિતિ ચ, કિત્તિસેસો ઇતિઆદિયેસં ‘‘દેવત્તં ગતો, સગ્ગકાયમલઙ્કરી’’ત્યાદીનમિતિ ચ વિગ્ગહો.

૧૪૦.

સિલિટ્ઠપદસંસગ્ગ-

રમણીયગુણાલયો;

સબન્ધગારવો સો’યં,

સિલેસો નામ તં યથા.

૧૪૦. સિલેસં દસ્સેતિ ‘‘સિલિટ્ઠે’’ચ્ચાદિના. સિલિટ્ઠાનં બન્ધલાઘવાભાવેન અઞ્ઞમઞ્ઞં સિલિટ્ઠાનં પદાનં સંસગ્ગેન રમણીયો મનુઞ્ઞો ગુણો તસ્સ આલયો પવત્તિટ્ઠાનં. બન્ધસ્સ રચનાય ગારવો અસિથિલતા, સહ તેન વત્તતીતિ સબન્ધગારવોતિ અનુવદિત્વા સોયં સિલેસો નામાતિ વિધીયતે. ‘‘તં યથે’’ત્યુદાહરતિ. યથા અયં સિલેસો, તથા અઞ્ઞોપિ તાદિસો દટ્ઠબ્બો, ન ત્વયમેવેતિ ‘‘તં યથા’’ સદ્દસ્સત્થો.

૧૪૦. ઇદાનિ સિલેસં નિદ્દિસતિ ‘‘સિલિટ્ઠે’’ચ્ચાદિના. સિલિટ્ઠપદસંસગ્ગરમણીયગુણાલયો ઠાનકરણાદીહિ આસન્નવણ્ણાનં ¶ વિન્યાસહેતુ અઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સિતાનં પદાનં સમવાયેન મનુઞ્ઞગુણસ્સ પવત્તિટ્ઠાનભૂતો સબન્ધગારવો બન્ધગારવસઙ્ખાતરચનાય અસિથિલભાવેન સહ પવત્તો સો અયં બન્ધો સિલેસો નામાતિ. સિલેસો નામ બન્ધગારવો, તપ્પટિપાદકબન્ધોપ્યેત્થ સિલેસોતિ વુચ્ચતિ. સિલિટ્ઠા ચ તે પદા ચેતિ ચ, તેસં સંસગ્ગોતિ ચ, તેન રમણીયોતિ ચ, સો એવ ગુણોતિ ચ, તસ્સ આલયોતિ ચ, બન્ધસ્સ ગુરુનો ભાવોતિ ચ, તેન સહ પવત્તતીતિ ચ વાક્યં. તં યથા ‘‘બાલિન્દુ’’ઇચ્ચાદિ.

૧૪૧.

બાલિન્દુવિબ્ભમચ્છેદિ-નખરાવલિકન્તિભિ;

સા મુનિન્દપદમ્ભોજ-કન્તિ વો વલિતા’વતં.

૧૪૧. ‘‘બાલિન્દુ’’ઇચ્ચાદિ. બાલિન્દુનો પઞ્ચમી [પઞ્ચમીચન્દસ્સ (?)] પઞ્ચદસકલસ્સ વિબ્ભમો મનોહરત્તં, તં છિન્દતિ સીલેનાતિ બાલિન્દુવિબ્ભમચ્છેદિયો પઞ્ચમીચન્દસ્સ કલાસન્નિભાનં નખરાનં નખાનં આવલિયો તાસં કન્તિભિ સોભાહિ સહ વલિતા સંયુત્તા સા, મુનિન્દસ્સ પદાનિયેવ અમ્ભોજાનિ પદુમાનિ તેસં કન્તિ. વો તુમ્હે સામઞ્ઞેન વદતિ. અવતં પાલયતુ.

૧૪૧. બાલિન્દુ…પે… કન્તિભિ તરુણચન્દવિલાસવિનાસનસભાવસમન્નાગતનખપન્તિસોભાહિ સહ વલિતા સંયુત્તા સા મુનિન્દપદમ્ભોજકન્તિ સા સમ્બુદ્ધપાદપદુમસોભા વો તુમ્હે અવતં રક્ખતૂતિ. બાલો ચ સો ઇન્દુ ચાતિ ચ, તસ્સ વિબ્ભમોતિ ચ, તં છિન્દતિ સીલેનાતિ ચ, નખાનં આવલિયોતિ ચ, તાસં કન્તીતિ ચ, બાલિન્દુવિબ્ભમચ્છેદિયો ચ તા નખરાવલિકન્તિયો ચાતિ ચ, મુનિન્દસ્સ પદાનીતિ ચ, તાનિયેવ અમ્ભોજાનીતિ ચ, તેસં કન્તીતિ ચ વિગ્ગહો.

૧૪૨.

ઉક્કંસવન્તો ¶ યો કોચિ,

ગુણો યદિ પતીયતે;

ઉદારો’યં ભવે તેન,

સનાથા બન્ધપદ્ધતિ.

૧૪૨. ઉદારત્તમવધારયમાહ ‘‘ઉક્કંસવન્તો’’ઇચ્ચાદિ. યો કોચિ ‘‘ઇદમેવે’’તિ નિયમાભાવા ગુણો ચાગાતિસયાદિકો ઉક્કંસવન્તો અધિમત્તો યદિ પતીયતે વિઞ્ઞાયતે બન્ધેતિ વિઞ્ઞાયતિ ‘‘બન્ધપદ્ધતી’’તિ વક્ખમાનત્તા, અયં ઉદારો ભવેતિ વિધિ. ઉદારોયં હોતુ, કિં તતો સિયાતિ આહ ‘‘તેનિ’’ચ્ચાદિ. તેન ઉક્કંસવતા ગુણેન બન્ધપદ્ધતિ રચનક્કમો નાથભૂતેન ઉદારગુણેન સહ વત્તતીતિ સનાથા, સમ્પદાવાતિ [સમ્પદાવતીતિ (?)] વુત્તં હોતિ.

૧૪૨. ઇદાનિ ઉદારત્તમુદ્દિસતિ ‘‘ઉક્કંસે’’ચ્ચાદિના. ઉક્કંસવન્તો અતિસયવા યોકોચિ ગુણો ચાગાતિસયાદિકો સદ્દાવલિયા પટિપાદનીયો આનુભાવો યદિ પતીયતે સચે કત્થચિ બન્ધે વિઞ્ઞાયતે, અયં યથાવુત્તગુણો ઉદારો નામ ભવે. તેન કિં પયોજનન્તિ ચે? બન્ધબન્ધતિ પદાવલિ તેન ઉક્કંસવતા ગુણેન સનાથા સપ્પતિટ્ઠા હોતિ. ઉક્કંસો અસ્સ અત્થીતિ ચ, નાથેન સહ વત્તતીતિ ચ, બન્ધસ્સ પદ્ધતીતિ ચ વિગ્ગહો.

૧૪૩.

પાદમ્ભોજરજોલિત્ત-ગત્તા યેતવ ગોતમ;

અહો તે જન્તવો યન્તિ, સબ્બથા નિરજત્તનં.

૧૪૩. તમુદાહરતિ ‘‘પાદે’’ચ્ચાદિના. ગોતમાતિ ભગવન્તં ગોત્તેન આલપતિ. તવ ભગવતો પાદમ્ભોજાનં રજાનિ રેણવો, તેહિ લિત્તાનિ ઉપદેહિતાનિ ગત્તાનિ યેસન્તિ વિગ્ગહો. યે જના તે જન્તવો સબ્બપ્પકારેન રજોલવેનાપ્યનુપલિત્તત્તા રજેહિ કિલેસસઙ્ખાતેહિ ¶ નિગ્ગતા નિરજા, તેસં ભાવો નિરજત્તનં નિક્કિલેસભાવં યન્તિ પાપુણન્તિ. અહો અચ્છરિયં યતો રજસા લિત્તા નામ સંકિલિટ્ઠાયેવ સિયું, ભવં પન પાદરજસા વિલેપને જને નિરજે કરોતિ. અચ્છરિયં ભવતો ઇદન્તિ અત્થો.

૧૪૩. ઇદાનિ ઉદાહરતિ ‘‘પાદમ્ભોજે’’ચ્ચાદિના. ભો ગોતમ યે સત્તા તવ તુય્હં પાદમ્ભોજરજોલિત્તગત્તા પાદપદુમરેણુલિત્તમત્થકનલાટાદિસરીરાવયવયુત્તા તે જન્તવો સત્તા સબ્બથા કિલેસસઙ્ખાતરજોજલ્લેહિ અનુપલિત્તત્તા સબ્બપ્પકારેન નિરજત્તનં વિગતકિલેસરજોભાવં યન્તિ પાપુણન્તિ, અહો અચ્છરિયં. રજોલિત્તા નામ સંકિલિટ્ઠા સિયું, ત્વં પન પાદરજસા ઉપલિત્તેપિ સત્તે નિરજે કરોસીતિ ભાવો. ઇહ ભગવતો ઉક્કંસગુણો દીપિતો હોતિ. પાદાનિયેવ અમ્ભોજાનીતિ ચ, તેસં રજાનીતિ ચ, તેહિ લિત્તાનિ ગત્તાનિ યેસન્તિ ચ, રજેહિ કિલેસેહિ નિગ્ગતાતિ ચ, તેસં ભાવોતિ ચ વાક્યં.

૧૪૪.

એવં જિનાનુભાવસ્સ, સમુક્કંસો’ત્રદિસ્સતિ;

પઞ્ઞવા વિધિના’નેન, ચિન્તયે પરમીદિસં.

૧૪૪. કો પનેત્થ ઉક્કંસવન્તો ગુણો યેન બન્ધો સનાથો સિયાતિ ચે? આહ ‘‘એવ’’મિચ્ચાદિ. એવમિતિ જિનાનુભાવસ્સ સમ્માસમ્બુદ્ધપભાવસ્સ સમુક્કંસો અતિસયો દિસ્સતિ પદિસ્સતે અત્ર બન્ધે, તસ્મા જિનાનુભાવેન ઉક્કંસવતા ગુણેન બન્ધો સનાથો સિયાતિ. પકારમિમમઞ્ઞત્રપિઅતિદિસન્તો આહ ‘‘પઞ્ઞવા’’તિઆદિ. પઞ્ઞવા પઞ્ઞાસમ્પન્નો અનેન વિધિના ઇમિના પકારેન એદિસં એવરૂપં પરં અઞ્ઞં ચિન્તયે વિતક્કેય્ય.

૧૪૪. ઇદાનિ ¶ યથાવુત્તગુણનિદસ્સનઞ્ચ સિસ્સાનુસાસનઞ્ચ દસ્સેતિ ‘‘એવ’’મિચ્ચાદિના. અત્ર ઇમિસ્સં અનન્તરગાથાયં એવં યથાવુત્તક્કમેન જિનાનુભાવસ્સ તથાગતપ્પભાવસ્સ સમુક્કંસો આધિક્કં દિસ્સતિ પદિસ્સતે, તસ્મા જિનાનુભાવસઙ્ખાતેન ઉક્કંસવતા ગુણેન બન્ધો સનાથો ભવેય્ય. પઞ્ઞવા પસત્થઞાણવન્તો અનેન વિધિના ઇમિના કમેન ઈદિસં પરં અઞ્ઞં ચિન્તયે કપ્પેય્ય.

૧૪૫.

ઉદારો સોપિ વિઞ્ઞેય્યો,

યં પસત્થવિસેસનં;

યથા કીળાસરો લીલા-

હાસ [હાસો (ક.)] હેમઙ્ગદાદયો.

૧૪૫. અપરમુદારપ્પકારં દસ્સેતુમાહ ‘‘ઉદારો’’ઇચ્ચાદિ. યં પસત્થં સિલાઘનીયં વિસેસનં ઉપાદિયતિ, સોપિ ન પન યથાવુત્તોવ ઉદારો વિઞ્ઞેય્યો. ‘‘યથે’’ત્યુદાહરતિ. કીળાય કીળત્થં સરો, લીલાય યુત્તો હાસો, હેમં હેમમયમઙ્ગદન્તિ સમાસો, તં આદિ યેસન્તિ બાહિરત્થો. આદિસદ્દેન કુસુમદામમણિમેખલાદીનં સઙ્ગહો. અયં તુ બન્ધફરુસગામ્મપરિચ્ચાગા સમ્ભવતિ.

૧૪૫. અઞ્ઞમપિ ઉદારં દસ્સેતિ ‘‘ઉદારો’’ચ્ચાદિના. યં પસત્થવિસેસનં પસંસનીયવિસેસનં હોતિ, સોપિ ઉદારોતિ વિઞ્ઞેય્યો. ‘‘યથા’’તિ તમુદાહરતિ. કીળાસરો કીળાય કતો સરો. લીલાહાસો લીલાય યુત્તો હાસો. હેમઙ્ગદાદયો સુવણ્ણકેયૂરાઇચ્ચાદયોતિ. કીળત્થાય સરોતિ ચ, લીલાય યુત્તો હાસોતિ ચ, હેમં હેમમયં અઙ્ગદન્તિ ચ, લીલાહાસો ચ હેમઙ્ગદઞ્ચાતિ ચ, તાનિ આદીનિ યેસં કુસુમદામમણિમેખલાદીનન્તિ ચ વિગ્ગહો. અયમુદારો બન્ધફરુસગામ્માદિદોસપરિચ્ચાગેન સિજ્ઝતિ.

૧૪૬.

લોકિયત્થાનતિક્કન્તા,

¶ કન્તા સબ્બજનાનપિ;

કન્તિ નામા’તિવુત્તસ્સ,

વુત્તા સા પરિહારતો.

યથા ‘‘મુનિન્દ’’ઇચ્ચાદિ.

૧૪૬. કન્તિં કથયતિ ‘‘લોકિયિ’’ચ્ચાદિના. લોકે વિદિતો લોકિયો, તં લોકિયં અત્થં અભિધેય્યં અનતિક્કન્તા અનતીતા સબ્બેસં કવીનમિતરેસં વા જનાનં એવ કન્તા મનોહરા કન્તિ નામાતિ વુચ્ચતિ. અયં પન સદ્દગુણો અતિવુત્તસ્સ વાક્યદોસસ્સ પરિચ્ચાગેન સમ્ભવતિ. તેનાહ ‘‘અતિવુત્તસ્સા’’તિઆદિ. ઉદાહરણત્થો હેટ્ઠા વુત્તોયેવ.

૧૪૬. ઇદાનિ કન્તિં દસ્સેતિ ‘‘લોકિયિ’’ચ્ચાદિના. લોકિયત્થાનતિક્કન્તા લોકે પસિદ્ધસદ્દત્થમનતિક્કન્તા સબ્બજનાનં સકલકવીનં કન્તા મનુઞ્ઞા કન્તિ નામ વુચ્ચતે, સા અતિવુત્તસ્સ અતિવુત્તદોસસ્સ પરિહારતો વુત્તા દોસપરિહારપરિચ્છેદે કથિતા હોતિ. અતિવુત્તદોસપરિહારતો એવ કન્તિયા સિદ્ધત્તા તસ્સ લક્ખિયો એવ એતિસ્સા હોતીતિ અધિપ્પાયો. લોકે વિદિતોતિ ચ, સો ચ સો અત્થો ચેતિ ચ વિગ્ગહો. ‘‘યથા’’તિ કન્તિયા ઉદાહરણં દસ્સેતિ ‘‘મુનિન્દ’’ઇચ્ચાદિ. તં વુત્તમેવ.

૧૪૭.

અત્થબ્યત્તા’ભિધેય્યસ્સા-

નેય્યતા સદ્દતો’ત્થતો;

સા’યં તદુભયા નેય્ય-

પરિહારે પદસ્સિતા.

યથા ‘‘મરીચિ’’ચ્ચાદિ ચ, ‘‘મનોનુરઞ્જનો’’ચ્ચાદિ ચ.

૧૪૭. અત્થબ્યત્તિં ¶ બ્યઞ્જયતિ ‘‘અત્થબ્યત્તાભિધેય્યિ’’ચ્ચાદિના. અભિધેય્યસ્સ સમ્બન્ધઅત્થસ્સ સદ્દતો અત્થતો વા સામત્થિયતો વા અનેય્યતા પતીતિ અઞ્ઞથા વગમો ગત્યન્તરાભાવા, યતો વુત્તં ‘‘દુલ્લભાવગતી સદ્દ-સામત્થિયવિલઙ્ઘિની’’તિ. તમનુવદિત્વા અત્થબ્યત્તિ વિધીયતે. સા પન બ્યાકિણ્ણનેય્યાદિદોસવજ્જનાય જાયતે. તદુભયા જાતા સાયં અનેય્યતા નેય્યપરિહારે પદસ્સિતા પકાસિતા. પઠમદુતિયોદાહરણસ્સત્થો વુત્તો.

૧૪૭. ઇદાનિ અત્થબ્યત્તિં દસ્સેતિ ‘‘અત્થબ્યત્તિ’’ચ્ચાદિના. અભિધેય્યસ્સ અત્થસ્સ સદ્દતો અત્થતો અત્થસામત્થિયતો ચ અનેય્યતા તત્થેવ વિજ્જમાનત્તા સદ્દસ્સ અત્થસ્સ વા આહરિત્વા વત્તબ્બસ્સ અભાવો અત્થબ્યત્તિ નામ, તદુભયા તેહિ દ્વીહિ જાતા સા અયં અનેય્યતાસઙ્ખતા અત્થબ્યત્તિ નેય્યપરિહારે નેય્યદોસપરિહારપદેસે પદસ્સિતા પકાસિતાતિ. ‘‘દુલ્લભાવગતી સદ્દ-સામત્થિયવિલઙ્ઘિની’’તિ વુત્તત્તા અત્થપતીતિ પન વિના સદ્દઞ્ચ સામત્થિયઞ્ચ અઞ્ઞથાનુપલબ્ભતીતિ ઇહ ‘‘સદ્દતો અત્થતો’’તિ વુત્તં. અત્થસ્સ બ્યત્તિ પતીતીતિ ચ, નત્થિ નેય્યં આહરિતબ્બં અસ્સ અભિધેય્યસ્સાતિ ચ, તસ્સ ભાવોતિ ચ, તે ચ તે ઉભો સદ્દત્થા ચાતિ ચ, તે અવયવા એતિસ્સાતિ ચ, નેય્યસ્સ પરિહારોતિ ચ વાક્યં. ઇદાનિ ‘‘યથે’’ચ્ચાદિના દ્વિપ્પકારાય અત્થબ્યત્તિયા યથાક્કમં ઉદાહરણમનુસ્સારેતિ ‘‘મરિ’’ચ્ચાદિગાથાદ્વયેન, તં હેટ્ઠા વુત્તમેવ.

પુન અત્થેન યથા –

૧૪૮.

સભાવામલતા ધીર,

મુધા પાદનખેસુ તે;

યતો તે’વનતાનન્ત-

મોળિચ્છાયા જહન્તિ નો.

૧૪૮. પુન ¶ દુતિયે તુ ધીરાતિ આમન્તનં. તે તવ પાદનખેસુ સભાવામલતા પકતિપરિસુદ્ધતા મુધા તુચ્છા. કસ્માતિ ચે? યતો યસ્મા કારણા તે પાદનખા અવનતસ્સ સન્નતસ્સ અનન્તસ્સ નાગરાજસ્સ મોળિનો કિરીટસ્સ અવનતાનં વા નરમરાનં અનન્તાનં મોળીનં છાયા છવિયો નો જહન્તિ ન પરિચ્ચજન્તિ, સઞ્છવિયો પન જહન્તીતિ. એત્થ નખેસુ સઞ્છવિત્તા પાદનખસ્સ મોળીનં નિરન્તરપ્પણામાબ્યભિચારાનરમરાદીનં ભગવતો પાદારવિન્દવન્દનં સામત્થિયા ફુટં ગમ્યતે.

૧૪૮. ‘‘પુન અત્થેન યથા સભાવિ’’ચ્ચાદિ. ધીર તે તવ પાદનખેસુ સભાવામલતા પકતિપરિસુદ્ધતા મુધા તુચ્છા. કસ્માતિ ચે? યતો યસ્મા તે ચરણનખા અવનતાનન્તમોળિચ્છાયા પાદાનતસ્સ અનન્તનાગરાજસ્સ કિરીટસ્સ સમ્બન્ધિની, અવનતાનં વા અનન્તાનં દેવમનુસ્સાનં મોળીનં છાયા કન્તિયો નો જહન્તિ ન વિજહન્તિ, પકતિવણ્ણં પહાય કિરીટકન્તિસદિસા તે હોન્તિ, તસ્મા એત્થ ચન્દકિરણસન્નિભાનં નખરંસીનં સમીપે મોળીનં નખરંસીહિ અમદ્દિતસકકન્તિયુત્તભાવમાપજ્જનં તાદિસાનં નિરન્તરપ્પણામાભાવાભાવતો ખત્તિયાદીનં મુનિન્દપાદારવિન્દદ્વન્દે નિરન્તરપ્પણામો સામત્થિયા વિભૂતં ગમ્યતે. સસ્સ ભાવોતિ ચ, તેન અમલાતિ ચ, તેસં ભાવોતિ ચ, પઠમપક્ખે અવનતો ચ સો અનન્તો ચાતિ ચ, તસ્સ મોળીતિ ચ, તસ્સ છાયાયોતિ ચ, દુતિયપક્ખે અનન્તા ચ તે મોળી ચેતિ ચ, અવનતાનં અનન્તમોળીતિ ચ, તેસં છાયાયોતિ ચ વાક્યં.

૧૪૯.

‘‘બન્ધસારો’’તિ મઞ્ઞન્તિ, યં સમગ્ગાપિ વિઞ્ઞુનો;

દસ્સનાવસરં પત્તો, સમાધિ નામ’યં ગુણો.

૧૪૯. સમાધિફલં કિચ્ચાહ ‘‘બન્ધે’’ચ્ચાદિ. યન્તિ યં સમાધિં બન્ધસ્સ ગજ્જપજ્જમિસ્સભાવસ્સ સારોતિ સબ્બસ્સ જીવિતં ¶ તપ્પરાયત્તા બન્ધસ્સ સમગ્ગાપિ વિઞ્ઞુનો સબ્બેપિ કવિનો મઞ્ઞન્તિ ચિન્તેન્તિ જાનન્તિ, અયં સમાધિ નામ સમાધિખ્યો ગુણો દસ્સને પકાસને અવસરં ઓકાસં અનોત્તરત્તા પરસ્સ સમ્પત્તો ઉદ્દિટ્ઠાનુક્કમેનાતિ.

૧૪૯. ઇદાનિ સમાધયો નિદ્દિસતિ ‘‘બન્ધિ’’ચ્ચાદિના. સમગ્ગા અપિ વિઞ્ઞુનો સબ્બેપિ કવયો યં સમાધિં ‘‘બન્ધસારો’’તિ પજ્જગજ્જવિમિસ્સસઙ્ખાતસ્સ બન્ધસ્સ જીવિતમિતિ મઞ્ઞન્તિ, અયં સમાધિ નામ ગુણો દસ્સનાવસરં પત્તો ઉદ્દિટ્ઠાનુક્કમેન દસ્સનોકાસં પત્તો હોતિ. બન્ધસ્સ સારોતિ ચ, દસ્સને અવસરન્તિ ચ, તં પત્તોતિ ચ વિગ્ગહો.

૧૫૦.

અઞ્ઞધમ્મો તતો’ઞ્ઞત્થ,

લોકસીમાનુરોધતો;

સમ્મા આધીયતે’ચ્ચે’સો,

સમાધીતિ નિરુચ્ચતિ.

૧૫૦. કથમયં સદ્દવોહારો બન્ધે ‘‘સમાધી’’તિ વુચ્ચતીત્યાહ ‘‘અઞ્ઞે’’ચ્ચાદિ. અઞ્ઞસ્સ વત્થુનો પકતાપેક્ખાય ધમ્મો ગુણો પસિદ્ધો, તતો તસ્મા મુખ્યવિસયા અઞ્ઞત્થ અમુખ્યે વિસયે લોકસીમાનુરોધતો લોકપ્પતીત્યનુવત્તનેન સમ્મા સાધુ લોકસીમાનુવત્તનમેવેહ સાધુત્તં આધીયતે આરોપ્યતે, ઇતિ ઇમિના કારણેન એસો એવંવિધો ધમ્મો ‘‘સમાધી’’તિ નિરુચ્ચતીતિધ સમ્મા આધીયતીતિ એવં નીહરિત્વા વુચ્ચતીતિ અત્થો.

૧૫૦. ‘‘સમાધી’’તિ અયં વોહારો બન્ધવિસયે કથં પવત્તતીતિ આસઙ્કાયં પઠમં નિબ્બચનં દસ્સેતું આહ ‘‘અઞ્ઞિ’’ચ્ચાદિ. યસ્મા અઞ્ઞધમ્મો સમાધાનસ્સ વિસયભૂતઅમુખ્યતો અઞ્ઞસ્સ મુખ્યવત્થુનો પસિદ્ધગુણો, તતો ¶ મુખ્યવિસયતો અઞ્ઞત્થ અમુખ્યવિસયે લોકસીમાનુરોધતો લોકવોહારમરિયાદાવિરોધભાવેન લોકપ્પતીત્યનુવત્તનેનેવ સમ્મા આધીયતિ ઠપીયતિ, ઇતિ ઇમિના કારણેન એસો યથાવુત્તગુણો ‘‘સમાધી’’તિ નિરુચ્ચતિ વુચ્ચતીતિ. અઞ્ઞસ્સ ધમ્મોતિ ચ, લોકસ્સ સીમાતિ ચ, તસ્સા અનુરોધોતિ ચ વિગ્ગહો.

સમાધિઉદ્દેસ

૧૫૧.

અપાણે પાણિનં ધમ્મો, સમ્મા આધીયતે ક્વચિ;

નિરૂપે રૂપયુત્તસ્સ, નિરસે સરસસ્સ ચ.

૧૫૨.

અદ્રવે દ્રવયુત્તસ્સ, અકત્તરિપિ કત્તુતા;

કઠિનસ્સા’સરીરેપિ, રૂપં તેસં કમા સિયા.

૧૫૧-૧૫૨. સમાધાનવિસયમાહ ‘‘અપાણે’’ઇચ્ચાદિ. ક્વચિ ઠાને પાણિનં પાણવન્તાનં પદત્થાનં ધમ્મો ગુણો અપાણે પાણવિરહિતે વત્થુનિ સમ્મા લોકપતીત્યનુવત્તનેન આધીયતે આરોપ્યતે, એવમુપરિપિ યથાનુરૂપં. નિરૂપેતિ રૂપવિરહિતે વત્થુનિ, ક્વચીતિ સબ્બત્થ અનુવત્તતિ. અસરીરે અઘને અસંહતે વત્થુનિ કઠિનસ્સ દળ્હસ્સ, તેસં યથાવુત્તાનં સમાધીનં રૂપં ઉદાહરણં કમા ઉદ્દિટ્ઠાનુક્કમેન.

૧૫૧-૧૫૨. ઉદ્દેસે ‘‘સમાધયો’’તિ બહુવચનેન નિદ્દિટ્ઠાનં સમાધીનં વિસયમુપદસ્સેતિ ‘‘અપાણે’’ચ્ચાદિના. ક્વચિ કિસ્મિઞ્ચિ ઠાને પાણિનં ધમ્મો ઇન્દ્રિયબદ્ધાનં ગુણો અપાણે પાણરહિતવત્થુમ્હિ સમ્મા લોકપતીતિઅનુસારેન આધીયતે આરોપ્યતે, ક્વચિ રૂપયુત્તસ્સ રૂપવન્તવત્થુનો ધમ્મો નિરૂપે રૂપરહિતવત્થુમ્હિ, ક્વચિ સરસસ્સ રસવન્તસ્સ વત્થુનો ધમ્મો નિરસે રસરહિતે ચ, ક્વચિ દ્રવયુત્તસ્સ દ્રવવન્તવત્થુનો ધમ્મો અદ્રવે દ્રવરહિતે ચ, ¶ ક્વચિ કત્તુતા કત્તુગુણો અકત્તરિપિ, ક્વચિ કઠિનસ્સ થદ્ધસ્સ વત્થુનો ધમ્મો અસરીરેપિ સરીરરહિતેપિ સમ્મા આધીયતે. તેસં છન્નં સમાધીનં રૂપં ઉદાહરણં કમા ‘‘અપાણે પાણિન’’ન્તિ ઉદ્દિટ્ઠાનુક્કમેન સિયા ભવેય્યાતિ. ન સન્તિ પાણા અસ્સેતિ ચ, રૂપા નિગ્ગતોતિ ચ, રૂપેન યુત્તોતિ ચ, રસા નિગ્ગતોતિ ચ, રસેન સહ વત્તમાનોતિ ચ, દ્રવાઅઞ્ઞોતિ ચ, દ્રવેન દ્રવભાવેન યુત્તોતિ ચ, કત્તુતો અઞ્ઞોતિ ચ, કત્તુનો ભાવોતિ ચ, નત્થિ સરીરં અસ્સાતિ ચ વિગ્ગહો.

સમાધિનિદ્દેસ

અપાણે પાણિનં ધમ્મો

૧૫૩.

ઉણ્ણાપુણ્ણિન્દુના નાથ, દિવાપિ સહ સઙ્ગમા;

વિનિદ્દા સમ્પમોદન્તિ, મઞ્ઞે કુમુદિની તવ.

૧૫૩. ‘‘ઉણ્ણા’’ઇચ્ચાદિ. નાથાતિ લોકત્તયેકપટિસરણભૂતતાય ભગવન્તં આલપતિ. તવ ઉણ્ણારોમધાતુસઙ્ખાતેન પુણ્ણિન્દુના સહ સઙ્ગમા સંયોગેન કુમુદિની કુમુદિનિયો કુમુદાકરા દિવાપિ વિનિદ્દા વિગતસોપ્પા સમ્પમોદન્તિ મઞ્ઞે સુટ્ઠુયેવ પમોદન્તીતિ પરિકપ્પેમીતિ. એત્થ પાણિધમ્મસ્સ સુરતરૂપસ્સ સઙ્ગમસ્સ વિનિદ્દાય સમ્પીણનસ્સ ચ અપાણિનિ આરોપિતપુમ્ભાવે ઉણ્ણાપુણ્ણિન્દુમ્હિ, તથા આરોપિતઇત્થિભાવાસુ કુમુદિનીસુ લોકસીમાનુરોધેન સમાધાનતો સોયં પસિદ્ધો ધમ્મો ‘‘સમાધી’’તિ વુચ્ચતિ. તદભિધાયી સદ્દો ચ ઉપચારતો અત્થાનુગામિત્તા સદ્દિકવોહારં દસ્સેતિ, એવમુપરિપિ યથાયોગં.

૧૫૩. તેસુ પાણિધમ્મસમાધિનો ઉદાહરણમાદિસતિ ‘‘ઉણ્ણા’’ઇચ્ચાદિના. નાથ તવ તુય્હં ઉણ્ણાપુણ્ણિન્દુના ઉણ્ણારોમમણ્ડલસઙ્ખાતપુણ્ણચન્દેન સહ સઙ્ગમા અઞ્ઞમઞ્ઞસમવાયહેતુના કુમુદિની કેરવાકરસઙ્ખાતા કુમુદિનિયો દિવાપિ ¶ વિનિદ્દા વિકસિતા સમ્પમોદન્તિ મઞ્ઞે અતિસન્તુટ્ઠા હોન્તીતિ કપ્પેમીતિ ઇન્દુસમ્પમોદો સહસદ્દેન ઞાયતે. એત્થ પાણિધમ્મસઙ્ખાતો સુરતસઙ્ગમો ચ નિદ્દાપગમો ચ સમ્પમોદનઞ્ચાતિ તિણ્ણં ઉણ્ણાપુણ્ણિન્દુકુમુદિનીસઙ્ખાતેસુ અપાણેસુ લોકવોહારાનતિક્કમ્મ બુદ્ધિયા આરોપનેન પાણિધમ્મતો પસિદ્ધા તયો અત્થા ઇધ સમાધયો નામ, તપ્પટિપાદકગન્થોપિ અત્થાનુગામિત્તા તદુપચારેન સમાધીતિ દટ્ઠબ્બો. પુણ્ણો ચ સો ઇન્દુ ચેતિ ચ, ઉણ્ણા એવ પુણ્ણિન્દુ ચાતિ ચ, વિગતા નિદ્દા યેહીતિ ચ વિગ્ગહો.

નિરૂપે રૂપયુત્તસ્સ

૧૫૪.

દયારસેસુ મુજ્જન્તા, જના’મતરસેસ્વિ’વ;

સુખિતા હતદોસા તે, નાથ પાદમ્બુજાનતા.

૧૫૪. ‘‘દયા’’ઇચ્ચાદિ. નાથ તે પાદમ્બુજેસુ આનતા પણામવસેન જના તિલોકકુહરપવત્તિનો સત્તા અમતરસેસ્વિવ પીયૂસરસેસુ વિય દયારસેસુ કરુણારસેસુ ગુણેસુ. ‘‘સિઙ્ગારાદો વિસે વીરિયે, ગુણે રાગે દ્રવે રસો’’તિ [અમરકોસ ૩.૩.૨૨૬] હિ નિઘણ્ટુ. મુજ્જન્તા નિમુજ્જમાના હતા નટ્ઠા દોસા વાતાદયો અમતપક્ખે, અઞ્ઞત્થ તુ હતા નટ્ઠા દોસા રાગાદયો યેસન્તિ વિગ્ગહો, તતોયેવ સુખિતા સુખં કાયિકચેતસિકસુખં ઇતા પત્તા ગતાતિ અત્થો.

૧૫૪. ઇદાનિ રૂપધમ્મસમાધિનો ઉદાહરણં ઉદ્દિસતિ ‘‘દયા’’ઇચ્ચાદિના. નાથ તે તવ પાદમ્બુજાનતા ચરણપદુમે પણતા જના દેવમનુસ્સા અમતરસેસુ ઇવ સુધાજલેસુ વિય દયારસેસુ અનઞ્ઞસાધારણકરુણાગુણેસુ મુજ્જન્તા નિમુજ્જમાના હતદોસા વિનટ્ઠવાતપિત્તાદયો વિનટ્ઠરાગાદિદોસા વા સુખિતા તતોયેવ અજરામરસઙ્ખાતસુખં ¶ ઇતા પત્તાતિ. એત્થ રૂપયુત્તજલે લબ્ભમાનં મુજ્જનં નિરૂપે દયાગુણે આરોપિતં હોતિ. દયા એવ રસા ગુણાતિ ચ, અમતા એવ રસાતિ ચ, હતા વાતાદયો રાગાદયો વા દોસા યેસન્તિ ચ, પાદાનિ એવ અમ્બુજાનીતિ ચ, તેસુ આનતાતિ ચ વિગ્ગહો.

‘‘સિઙ્ગારાદોવિસે વીરિયે, ગુણે રાગે દ્રવેરસો’’તિ [અમરકોસ ૩.૩.૨૨૬] એત્થ રસસદ્દો ગુણજલેસુ વત્તતિ.

નિરસે સરસસ્સ

૧૫૫.

મધુરેપિ ગુણે ધીર, નપ્પસીદન્તિ યે તવ;

કીદિસીમનસો વુત્તિ, તેસં ખારગુણાનભો [હે (સી.)].

૧૫૫. ‘‘મધુરે’’ચ્ચાદિ. ધિયા ઈરતીતિ ધીરો, ભો ધીર તવ મધુરેપિ મનોહરેપિ ગુણે કરુણાદિકે યે નપ્પસીદન્તિ પસાદં ન કરોન્તિ, ખારગુણાનં અમધુરગુણાનં તેસં જનાનં મનસો વુત્તિ ચિત્તપ્પવત્તિ કીદિસીતિ કિમિવ દિસ્સતિ, ન વિઞ્ઞાયતે ‘‘ઈદિસી’’તિ. યતો તાદિસગુણાવબોધપરમ્મુખા મોહન્ધકારસમ્બન્ધિતાતિ.

૧૫૫. ઇદાનિ સરસધમ્મસમાધિનો ઉદાહરણમુદ્દિસતિ ‘‘મધુરિ’’ચ્ચાદિના. ભો ધીર તવ તે મધુરે અપિ ગુણે પકતિસુન્દરે કરુણાપઞ્ઞાગુણેપિ યે હીનાધિમુત્તિકા જના નપ્પસીદન્તિ, ખારગુણાનં અમધુરગુણાનં તેસં જનાનં મનસો વુત્તિ ચિત્તપ્પવત્તિ કીદિસી કથં રુહતિ. ધિયા ઈરતિ પવત્તતીતિ ચ, કા વિય સા દિસ્સતીતિ ચ, ખારા ગુણા યેસન્તિ ચ વિગ્ગહો. એત્થ સમાધિ નામ રસહીને આરોપિતરસયુત્તધમ્મભૂતં મધુરખારગુણદ્વયં.

અદ્રવે દ્રવયુત્તસ્સ

૧૫૬.

સબ્બત્થસિદ્ધ ¶ ચૂળક-પુટપેય્યા મહાગુણા;

દિસા સમન્તા ધાવન્તિ, કુન્દસોભાસલક્ખણા.

૧૫૬. ‘‘સબ્બત્થસિદ્ધિ’’ચ્ચાદિ. સબ્બત્થસિદ્ધસ્સ મહામુનિનો ચૂળકપુટેન પેય્યા પાતબ્બા કુન્દસોભાસલક્ખણા કુન્દકુસુમસ્સ સોભાસવન્તા જુતિવિજમ્ભિનો મહાગુણા સમન્તા પરિતો દિસા દિસન્તાનિ ધાવન્તિ.

૧૫૬. ઇદાનિ દ્રવયુત્તસમાધિનો ઉદાહરણમુદ્દિસતિ ‘‘સબ્બત્થિ’’ચ્ચાદિના. સબ્બત્થસિદ્ધ સબ્બકિચ્ચે પરિનિપ્ફન્ન, નિપ્ફન્નેહિ સબ્બત્થેહિ વા સમન્નાગત હે તથાગત તવ ચૂળકપુટપેય્યા ચૂળકપુટેન પાતબ્બા કુન્દસોભાસલક્ખણા કુન્દસોભાહિ સમાનલક્ખણા કુન્દસોભાસદિસા વા મહાગુણા સઙ્ખ્યામહન્તત્તા આનુભાવમહન્તત્તા વા મહન્તા વા અરહત્તાદયો ગુણા સમન્તા સમન્તતો દિસા દસદિસાસુ ધાવન્તીતિ. એત્થ દ્રવયુત્તગુણભૂતો ચૂળકપુટપેય્યભાવો દ્રવરહિતે ગુણે આરોપિતો સમાધિ નામ હોતિ. સબ્બે ચ તે અત્થા ચેતિ ચ, તે સિદ્ધા યસ્સેતિ ચ, ચૂળકમેવ પુટમિતિ ચ, તેન પેય્યાતિ ચ, મહન્તા ચ તે ગુણા ચેતિ ચ, કુન્દાનં સોભાતિ ચ, તાહિ સમાનં લક્ખણં યેસન્તિ ચ વિગ્ગહો.

અકત્તરિ કત્તુતા

૧૫૭.

મારારિબલવિસ્સટ્ઠા, કુણ્ઠા નાનાવિધા’યુધા;

લજ્જમાના’ઞ્ઞવેસેન, જિન પાદાનતા તવ.

૧૫૭. ‘‘મારા’’ઇચ્ચાદિ. મારોયેવ અરિ સત્તૂતિ મારારી, તેન, બલેન અત્તનો સત્તિયા, તસ્સ વા બલેન સેનાય વિસ્સટ્ઠા અભિમુખં છડ્ડિતા નાનાવિધા અનેકપ્પકારા ¶ આયુધા ભિન્દિવાળાદયો કુણ્ઠા [ભેણ્ડિવાલાદયો (ક.)] પરિચ્ચત્તતિખિણભાવા તાયેવ કુણ્ઠભાવપ્પત્તિયા લજ્જમાના ‘‘લોકપ્પતીતાનુભાવાનમમ્હાકમ્પિ એવરૂપં જાત’’ન્તિ લજ્જન્તા અઞ્ઞવેસેન ‘‘કથં નામ પરે અમ્હે ન જાનેય્યુ’’ન્તિ અત્તનો આવુધવેસં પરિવત્તિત્વા કુસુમવેસેન, જિનાતિ આમન્તનં, તવ પાદાનતા પાદેસુ સન્નતા.

૧૫૭. ઇદાનિ કત્તુધમ્મસમાધિનો ઉદાહરણમુદ્દિસતિ ‘‘મારારિ’’ચ્ચાદિના. હે જિન મારારિબલવિસ્સટ્ઠા મારસત્તુના અત્તનો સત્તિયા વિસ્સટ્ઠા, મારારિનો વા સેનાય વિસ્સટ્ઠા અભિમુખે પાતિતા નાનાવિધાયુધા અનેકપ્પકારભિન્દિવાળઉસુસત્તિતોમરાદયો આવુધા કુણ્ઠા અતિખિણા લજ્જમાના ‘‘કસ્મા એવં લોકપસિદ્ધાનુભાવાનમમ્હાકમ્પિ ઈદિસં વિપ્પકારમહોસી’’તિ લજ્જન્તા અઞ્ઞવેસેન ‘‘કથમમ્હે પરે ન જાનેય્યુ’’ન્તિ આવુધવેસં હિત્વા તદઞ્ઞભૂતેન પુપ્ફવેસેન તવ પાદાનતા પાદસમીપે નતા અહેસુન્તિ. એત્થ કત્તુધમ્મભૂતં લજ્જનઞ્ચ અઞ્ઞવેસેન પરિવત્તનઞ્ચ આનતઞ્ચેતિ ઇમે લજ્જનાદીનં અકત્તુભૂતેસુ વિસયેસુ આરોપિતા સમાધયો નામ હોન્તિ. મારો એવ અરીતિ ચ, બલેન વિસ્સટ્ઠાતિ ચ, મારારિના બલવિસ્સટ્ઠાતિ ચ મારારિનો બલં સેનાતિ ચ, તેન વિસ્સટ્ઠાતિ ચ, નાના અનેકવિધા પકારા યેસન્તિ ચ, અઞ્ઞેસં વેસોતિ ચ, અઞ્ઞો ચ સો વેસો ચાતિ ચ, પાદેસુ આનતાતિ ચ વિગ્ગહો.

કઠિનસ્સ અસરીરે

૧૫૮.

મુનિન્દભાણુમા કાલો-

દિતો બોધોદયાચલે;

સદ્ધમ્મરંસિના ભાતિ,

ઇન્દમન્ધતમં પરં.

૧૫૮. ‘‘મુનિન્દ’’ઇચ્ચાદિ. ¶ બોધો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસદિસો સોયેવ વા ઉદયાચલો ઉદયપબ્બતો તસ્મિં કાલે રત્તિપરિયન્તે અભિનિક્ખન્તસમયે ઉદિતો પાતુભૂતો મુનિન્દો મુનિન્દસદિસો સોયેવ વા ભાણુમા સૂરિયો અન્ધતમં અન્ધકારં મોહં વા પરં અચ્ચન્તમેવ સદ્ધમ્મરંસિના સદ્ધમ્મસદિસેન સદ્ધમ્મસઙ્ખતેન વા રંસિના ભિન્દં પદાલેન્તો ભાતિ સોભતીતિ.

૧૫૮. ઇદાનિ કઠિનધમ્મસમાધિનો ઉદાહરણમુદ્દિસતિ ‘‘મુનિન્દિ’’ચ્ચાદિના. બોધોદયાચલે સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસદિસે સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસઙ્ખાતે વા ઉદયપબ્બતે કાલોદિતો રત્તિક્ખયે મારપરાજિતસમયે વા ઉદિતો પાતુભૂતો મુનિન્દભાનુમા મુનિન્દસદિસો મુનિન્દોયેવ વા સૂરિયો અન્ધતમં પકતિઘનન્ધકારં બહલમોહન્ધકારં સદ્ધમ્મરંસિના સદ્ધમ્મસદિસેન સદ્ધમ્મભૂતેન વા કિરણેન પરમતિસયેન ભિન્દં પદાલેન્તો ભાતિ સોભતીતિ. એત્થ થદ્ધધમ્મભૂતં ભેદનં અસરીરભૂતે અન્ધકારે બુદ્ધિયા આરોપિતં સમાધિ નામ હોતિ. મુનીનં ઇન્દોતિ ચ, સોયેવ ભાનુમાતિ ચ, બોધો એવ ઉદયાચલોતિ ચ, સદ્ધમ્મો એવ રંસીતિ ચ વિગ્ગહો.

૧૫૯.

વમનુગ્ગિરનાદ્યે’તં, ગુણવુત્યપરિચ્ચુતં;

અતિસુન્દરમઞ્ઞં તુ, કામં વિન્દતિ ગામ્મતં.

૧૫૯. કોચિ ધમ્મો અમુખ્યવિસયે બન્ધે સોભતે, ન મુખ્યવિસયેતિ દસ્સન્તો આહ ‘‘વમનં’’ઇચ્ચાદિ. વમનઞ્ચ ઉગ્ગિરનઞ્ચ, આદિસદ્દેન વિરેચનાદિપરિગ્ગહો. એતં યથાવુત્તં ગુણા પધાનેતરા પસિદ્ધવિસયા વિસયન્તરપરિગ્ગહલક્ખણા વુત્તિ પયોગરૂપા, તતો અપરિચ્ચુતં અપરિગળિતં સન્તં અમુખ્યભૂતં અતિસુન્દરં અચ્ચન્તમનોહરમલઙ્કારરૂપત્તા, અઞ્ઞં તુ ઇતરં પન મુખ્યન્તિ વુત્તં હોતિ. કામં એકન્તેન ¶ ગામ્મતં અસબ્ભસભાવં બન્ધે તસ્સાનુચિતભાવતો વિન્દતિ પટિલભતિ પસવતીતિ અત્થો.

૧૫૯. ઇદાનિ ઇમેસુયેવ પાણિધમ્માદીસુ કોચિ ધમ્મો અમુખ્યવિસયે પયુત્તો પસત્થો, મુખ્યવિસયે પયુત્તો અપસત્થોતિ દસ્સેન્તો ‘‘વમનુગ્ગિ’’ચ્ચાદિમાહ. એતં વમનુગ્ગિરનાદિ વમનઉગ્ગિરનવિરેચનાદિકં ગુણવુત્યપરિચ્ચુતં અમુખ્યપયોગતો અગળિતં અમુખ્યભૂતં અતિસુન્દરં સબ્બેસં અતિપિયં હોતિ, અઞ્ઞં તુ ઉત્તતો બ્યતિરેકં મુખ્યવિસયે પયુત્તં વમનુગ્ગિરનાદિકં પન કામં એકન્તેન ગામ્મતં સભાવઅપ્પિયગામ્મદોસતં વિન્દતિ સેવતીતિ. વમનઞ્ચ ઉગ્ગિરનઞ્ચેતિ ચ, તાનિ આદીનિ યસ્સેતિ ચ, ગુણા અપ્પધાના વુત્તીતિ ચ, તતો અપરિચ્ચુતન્તિ ચ વિગ્ગહો.

૧૬૦.

કન્તીનં વમનબ્યાજા, મુનિપાદનખાવલી;

ચન્દકન્તી પિવન્તીવ, નિપ્પભં તં કરોન્તિયો.

૧૬૦. ઉદાહરતિ ‘‘કન્તીન’’મિચ્ચાદિ. મુનિનો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ પાદનખાનં આવલી સેણિયો કન્તીનં અત્તનો નિરન્તરં નિસ્સરન્તીનં સોભાવિસેસાનં વમનબ્યાજા ઉગ્ગિરનલેસેન ચન્દકન્તી ચન્દચ્છવિયો સબ્બત્થ પત્થટત્તા પિવન્તીવ પાનં કરોન્તીતિ તક્કેમિ. કીદિસી વિયાતિ પરિકપ્પનાબીજમાહ ‘‘નિપ્પભ’’ન્તિઆદિ. તં ચન્દં નિપ્પભં પભાવિરહિતં કરોન્તિયો વિદહમાના. ઇદઞ્હિ કપ્પનાબીજં યતો નખસોભાલિઙ્ગનેન ચન્દસ્સ સોભાવતો નિપ્પભત્તં પસ્સિત્વા મહત્તઞ્ચ તસ્સા નખાવલિયો ચન્દકન્તી પિવન્તીતિ પરિકપ્પેતિ કન્તીનઞ્ચ વમનબ્યાજં.

૧૬૦. ઇટ્ઠવિસયે પયુત્તવમનુગ્ગિરનાદીનમુદાહરણમુદ્દિસતિ ‘‘કન્તીન’’મિચ્ચાદિના. મુનિપાદનખાવલી મુનિપાદનખસેણિયો કન્તીનં અત્તનો ચન્દમરીચિસદિસસોભાનં વમનબ્યાજા ઉગ્ગિરનલેસેન તં નિમ્મલચન્દં નિપ્પભં કરોન્તિયો અત્તનો સબ્બત્થ પત્થટત્તા નિપ્પભં કરોન્તિયો ચન્દકન્તી ચન્દરંસિયો ¶ પિવન્તિ મઞ્ઞે. નખરંસીનં સબ્બત્થ પત્થટત્તા સપ્પભસ્સાપિ ચન્દસ્સ નિપ્પભત્તઞ્ચ નખરંસીનં અધિકત્તઞ્ચ દિસ્વા ચન્દકન્તી પિવન્તિ ઇવેતિ નખાવલીનં ચન્દકન્તિપિવનઞ્ચ સકકન્તિવમનઞ્ચ પકતિ ન હોતિ, બ્યાજમિતિ કવિના પરિકપ્પિતં હોતિ. એત્થ ભત્તસિત્થાદિમુખ્યવિસયતો અઞ્ઞકન્તિસઙ્ખતઅમુખ્યવિસયે પયુત્તં વમનં ગુણવુત્તીતિ ઞાતબ્બં. વમનમેવ બ્યાજમિતિ ચ, મુનિનો પાદાતિ ચ, તેસુ નખાતિ ચ, તેસં આવલિયોતિ ચ, ચન્દસ્સ કન્તિયોતિ ચ, નિગ્ગતો પભાહીતિ ચ વિગ્ગહો.

૧૬૧.

અચિત્તકત્તુકં રુઝ-મિચ્ચેવં ગુણકમ્મ તં [ગુણકમ્મકં (સી.)];

સચિત્તકત્તુકં પે’તં, ગુણકમ્મં યદુ’ત્તમં.

૧૬૧. યથાવુત્તં નિગમેતિ ‘‘અચિત્ત’’ઇચ્ચાદિના. ઇચ્ચેવં અચિત્તો કત્તા યસ્સ તં અચિત્તકત્તુકં. ગુણો કમ્મં યસ્સ તં ગુણકમ્મં. તઞ્ચ વમનાદિ રુઝમતિમનોહરં ભવતિ બન્ધોચિતત્તા. નખાવલિયો હિ અચિત્તકત્તારો, કન્તિયો ગુણકમ્મન્તિ વમનમત્રાતિસુન્દરં. નેદમેવ રુઝન્તિ આહ ‘‘સચિત્ત’’ઇચ્ચાદિ. એતં વમનાદિકં સચિત્તકત્તુકમ્પિયદિગુણકમ્મં, ઉત્તમં સેટ્ઠં બન્ધોચિતત્તા.

૧૬૧. અનન્તરોદાહરણસ્સ પસત્થત્તઞ્ચ કમ્મનિ ગુણે સતિ સચિત્તકત્તુકવમનાદિકઞ્ચ ઇટ્ઠમિતિ દસ્સેન્તો ‘‘અચિત્તકત્તુક’’મિચ્ચાદિમાહ. ઇચ્ચેવં ઇમિના પકારેન અચિત્તકત્તુકં નખાવલિસઙ્ખાતઅવિઞ્ઞાણકકત્તુવન્તં ગુણકમ્મં નખકન્તિસઙ્ખાતઅપ્પધાનકમ્મવન્તં વમનાદિકં રુઝં રચનાય ઉચિતત્તા રુચિજનકં હોતિ, એતં વમનાદિકં સચિત્તકત્તુકમ્પિ સવિઞ્ઞાણકકત્તુવન્તમ્પિ યદિ ગુણકમ્મં અમુખ્યકમ્મં ચે, ઉત્તમં વિસિટ્ઠમેવ, ‘‘કન્તીન’’ન્તિ ભાવસમ્બન્ધે છટ્ઠિયા સતિપિ વમનક્રિયાય કમ્મત્તં નાતિવત્તતિ. નત્થિ ચિત્તં યેસન્તિ ચ, અચિત્તા કત્તારો યસ્સાતિ ચ, ગુણો કમ્મં યસ્સેતિ ચ, સહ ¶ ચિત્તેન વત્તમાનોતિ ચ વાક્યં. ઇતિ નિદસ્સને એવં પકારે નિપાતો, અથ વા વચનવચનીયાનં [વચનવચનીયાદીનં (ક.)] નિગમારમ્ભે નિપાતસમુદાયો.

૧૬૨.

ઉગ્ગિરન્તોવ સ સ્નેહ-રસં જિનવરો જને;

ભાસન્તો મધુરં ધમ્મં, કં ન સમ્પીણયે જનં.

૧૬૨. તદુદાહરતિ ‘‘ઉગ્ગિરન્તોવા’’તિઆદિના. સો જિનવરો જને સકલસત્તનિકાયે સ્નેહરસં અત્તનો પેમસઙ્ખાતં અનુરાગં ઉગ્ગિરન્તોવ વમન્તો વિય મધુરં અતિપણીતં ધમ્મં ભાસન્તો કં જનં ન સમ્પીણયે, સબ્બમેવ સમ્પીણેતિ. એત્થ જિનવરો કત્તા સચિત્તો, સ્નેહરસો ગુણકમ્મં.

૧૬૨. ઇદાનિ સચિત્તકકત્તુપક્ખે ઉદાહરણમુદ્દિસતિ ‘‘ઉગ્ગિરન્તો’’ચ્ચાદિના. સો જિનવરો જને સકલસત્તનિકાયે સ્નેહરસં અત્તનો પેમસઙ્ખાતઅનુરાગં ઉગ્ગિરન્તો ઇવ વમન્તો વિય મધુરં આદિકલ્યાણાદિભાવેન પણીતં ધમ્મં સદ્ધમ્મં ભાસન્તો દેસેન્તો યથાસયં વદન્તો કં જનં કીદિસં પુગ્ગલં ન સમ્પીણયે, પીણેતિ એવાતિ. એત્થ ઉગ્ગિરનં જિનવરસઙ્ખતસચિત્તકકત્તુવન્તમ્પિ સ્નેહરસસઙ્ખાતઅમુખ્યકમ્મયુત્તત્તા પસત્થં હોતિ. સ્નેહો એવ રસો અનુરાગોતિ વિગ્ગહો.

૧૬૩.

યો સદ્દસત્થકુસલો કુસલો નિઘણ્ટુ-

છન્દોઅલઙ્કતિસુ નિચ્ચકતાભિયોગો;

સો’યં કવિત્તવિકલોપિ કવીસુ સઙ્ખ્ય-

મોગય્હ વિન્દતિ હિ કિત્તિ’મમન્દરૂપં.

ઇતિ સઙ્ઘરક્ખિતમહાસામિપાદવિરચિતે

સુબોધાલઙ્કારે

ગુણાવબોધો નામ તતિયો પરિચ્છેદો.

૧૬૩. ગન્થન્તરાહિતવાસનાય, ¶ તદનુબન્ધપટિભાને ચાવિજ્જમાનેપિ સુતેન અભિયોગબલેન કવિતા કિત્તિ ચ તદનુગતા સમુપલબ્ભતીતિ સમનુસાસતિ ‘‘યો’’ઇચ્ચાદિના. સદ્દસત્થે બ્યાકરણે કિસ્મિઞ્ચિ ‘‘ઇદમેવે’’તિ નિયમાભાવા કુસલો છેકો નિઘણ્ટુમ્હિ અભિધાનસત્થે ચ છન્દસિ વુત્તિજાતિપ્પપઞ્ચપકાસકછન્દોવિચિતિસત્થે ચ અલઙ્કતિસુ અલઙ્કારસત્થે ચ કુસલો ન કેવલં સદ્દસત્થેયેવ, અથ ચ પન નિચ્ચમનવરતં દિવા ચ રત્તો ચ કતો અભિયોગો વાયામો રચનાવિસયે યસ્સ સોયં કવિત્તવિકલોપિ બન્ધકરણસઙ્ખાતકવિગુણપરિહીનોપિ કવીસુ કવિગુણોપેતેસુ સઙ્ખ્યં ગણનં ઓગય્હ પટિલભિત્વા અમન્દરૂપં અતિબહું કિત્તિં પરિસુદ્ધબન્ધરચનાલક્ખણં તપ્પભવં ખ્યાતં વિન્દતિ પટિલભતેવાતિ.

ઇતિ સુબોધાલઙ્કારે મહાસામિનામિકાયં

સુબોધાલઙ્કારટીકાયં

ગુણાવબોધપરિચ્છેદો તતિયો.

૧૬૩. ઇદાનિ ઉદ્દેસક્કમેન સદ્દાલઙ્કારે નિદ્દિસિત્વા બ્યાકરણનિઘણ્ટુછન્દોપરિવારિતે ઇમસ્મિં નિરન્તરાભિયોગો ઇહલોકિયાદિમહન્તયસસ્સ કારણમિતિ સિસ્સાનમનુસાસન્તો ‘‘યો સદ્દસત્થકુસલો’’ચ્ચાદિમાહ. યો થેરનવમજ્ઝિમેસુ કોચિ સદ્દસત્થકુસલો સદ્દાનુસાસનબ્યાકરણવિસયે પકતિપચ્ચયાદિવિભાગકપ્પનાય છેકો નિઘણ્ટુછન્દોઅલઙ્કતીસુ અભિધાનછન્દોઅલઙ્કારસત્થેસુપિ કુસલો તંતંવિભાગબુદ્ધીનં પટિપાદનેન છેકો નિચ્ચકતાભિયોગો ધારણમનસિકારવસેન નિચ્ચં કતુસ્સાહો હોતિ. સો અયં અપ્પમાદી કવિત્તવિકલોપિ પકતિસિદ્ધકબ્બરચનગુણરહિતોપિ કવીસુ સઙ્ખ્યં કબ્બકત્તૂસુ ગણનં ઓગય્હ કબ્બકરણટીકાકરણાદિપકારેન ઓગાહેત્વા તં ગણનં પાપુણિત્વા ¶ અમન્દરૂપં અનપ્પકસભાવં અતિબહું કિત્તિં નિદ્દોસં સત્થરચનલક્ખણં પુઞ્ઞસઞ્ચયં, તપ્પભવં પસિદ્ધિં વા વિન્દતિ લભતેવાતિ. યથાવુત્તસત્થેસુ અભિયોગો બન્ધસ્સ એકન્તકારણમેવ. વુત્તં હિ–

‘‘સાભાવિકી ચ પટિભા,

સુતઞ્ચ બહુનિમ્મલં;

અમન્દો ચાભિયોગો’યં,

હેતુ હોતિ’હ બન્ધને’’તિ [કાબ્યાદાસ ૧.૧૦૩].

તત્થ સાભાવિકી સભાવસિદ્ધા પટિભા ચ પઞ્ઞા ચ બહુ નિમ્મલં અનપ્પકં નિજ્જટં સુતઞ્ચ અમન્દો અભિયોગો ચ અનપ્પકો અભ્યાસો ચેતિ અયમેસો સબ્બોપિ ઇહ બન્ધને ઇમિસ્સં કબ્બરચનાયં હેતુ હોતિ કારણં ભવતીતિ. સદ્દે સાસતિ એત્થ એતેનાતિ ઇમસ્મિં અત્થે તપ્પચ્ચયઞ્ચ તસ્સ થાદેસઞ્ચ કત્વા સદ્દસત્થન્તિ ઞાતબ્બં, સદ્દસત્થે કુસલોતિ ચ, નિઘણ્ટુ ચ છન્દો ચ અલઙ્કતિ અલઙ્કારઞ્ચેતિ ચ વિગ્ગહો, એત્થ અલઙ્કતિસદ્દો સત્થાપેક્ખાય નપુંસકો હોતિ, નિચ્ચં કતો અભિયોગો અસ્સેતિ ચ, કવિનો ભાવોતિ ચ, તેન વિકલોતિ ચ, અમન્દં રૂપં સભાવો યસ્સેતિ ચ વાક્યં.

ઇતિ સુબોધાલઙ્કારનિસ્સયે

તતિયો પરિચ્છેદો.

૪. અત્થાલઙ્કારાવબોધપરિચ્છેદ

૧૬૪.

અત્થાલઙ્કારસહિતા, સગુણા બન્ધપદ્ધતિ;

અચ્ચન્તકન્તા કન્તાવ [યતોઅચ્ચન્તકન્તાવ (ક.)], વુચ્ચન્તેતે તતો’ધુના.

૧૬૪. એવં ¶ સદ્દાલઙ્કારે પરિચ્છિજ્જ સમ્પત્યત્થાલઙ્કારં બોધયિતુમાહ ‘‘અત્થાલઙ્કાર’’ઇચ્ચાદિ. સગુણા યથાવુત્તેહિ પસાદાદીહિ સદ્દગુણેહિ સહિતા બન્ધપદ્ધતિ કબ્બરચનં. અલઙ્કરીયતિ કન્તિં નીયતિ બન્ધો એતેહિ સરીરમિવ હારાદીહીતિ અલઙ્કારા, તેહિ અત્થાલઙ્કારેહિ જાત્યાદિલક્ખણેહિ સહિતા સંયુત્તા સતી સગુણા પતિબ્બતાદિગુણોપેતા અત્થેન ધનેન અલઙ્કારેન આભરણેન સહિતા યુત્તા કન્તાવ અઙ્ગના વિય. યતો અચ્ચન્તકન્તા અતિસયરમણીયા સિયા, તતો તેન કારણેન યે અત્થાલઙ્કારા અવસરં પત્તા, તે અધુના ઇદાનિ વુચ્ચન્તે કથીયન્તિ.

૧૬૪. એવં સદ્દાલઙ્કારવિભાગં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તન્નિસ્સયંયેવ અત્થાલઙ્કારબન્ધમારભન્તો ‘‘અત્થાલઙ્કારિ’’ચ્ચાદિમાહ. સગુણા યથાવુત્તપસાદાદિસદ્દગુણયુત્તા બન્ધપદ્ધતિ પજ્જગજ્જાદિપભેદા રચનાવલિ અત્થાલઙ્કારસહિતા સભાવવુત્તિવઙ્કવુત્તિસઙ્ખાતેન અત્થાલઙ્કારેન સંયુત્તા સગુણા અત્થાલઙ્કારસહિતા કન્તા ઇવ પતિબ્બતાદીહિ ગુણેહિ યુત્તા સુવણ્ણરજતમણિમુત્તાદિધનેહિ ગીવેય્યકટકનૂપુરાદીહિ આભરણેહિ ચ યુત્તા અઙ્ગનાવ અચ્ચન્તકન્તા યતો અતિસયેન રમણીયા, તતો તસ્મા તે અત્થાલઙ્કારા અધુના દાનિ વુચ્ચન્તે. અલઙ્કરોન્તિ બન્ધં સરીરં વા એતેહીતિ ચ, અત્થસ્સ અલઙ્કારાતિ ચ, તેહિ સહિતાતિ ચ, ગુણેહિ સહ વત્તતીતિ ચ, બન્ધસ્સ પદ્ધતીતિ ચ, અચ્ચન્તં અતિસયેન કન્તાતિ ચ વિગ્ગહો.

૧૬૫.

સભાવવઙ્કવુત્તીનં, ભેદા દ્વિધા અલંક્રિયા;

પઠમા તત્થ વત્થૂનં, નાનાવત્થાવિભાવિની.

૧૬૫. કતિપ્પભેદા તે ઇચ્ચાહ ‘‘સભાવ’’ઇચ્ચાદિ. સભાવવુત્તિ વઙ્કવુત્તીતિ ઇમેસં ભેદા પભેદેન અલંક્રિયા અત્થાલઙ્કારાદ્વિધાદ્વિપ્પકારા. ¶ તેસુ સભાવવુત્તિ કીદિસીતિ આહ ‘‘પઠમા’’તિઆદિ. તત્થ તાસુ પઠમા સભાવવુત્તિ વત્થૂનં પદત્થાનં જાતિગુણક્રિયાદબ્બસભાવાનં નાના વિચિત્તા, ન દ્વેકાવ અવત્થા અવસરા વિભાવિની પકાસિકા વિઞ્ઞેય્યા. જાત્યાદીનં પદત્થાનં યથાસભાવમનેકપ્પકારં સમ્મદેવ વિવરન્તી સભાવં પદત્થાનં વિચિત્તં વદતીતિ સભાવવુત્તિ નામાતિ અધિપ્પાયો, સાવ જાતિયા પદત્થસરૂપસ્સ તથાતથાપટિપાદકત્તેન વુત્તિયા [દત્તિયા (ક.)] જાતિપિ વુચ્ચતિ.

૧૬૫. પસત્થાલઙ્કારા [પસત્થાદિઅલઙ્કારા (ક.)] પભેદતો એત્તકાતિ દસ્સેન્તો ‘‘સભાવિ’’ચ્ચાદિમાહ. અલંક્રિયા અત્થાલઙ્કારા સભાવવઙ્કવુત્તીનં ભેદા પભેદતો દ્વિધા દ્વિપ્પકારા હોન્તિ. તત્થ તાસુદ્વીસુ પઠમા સભાવવુત્તિ વત્થૂનં જાતિગુણક્રિયાદબ્બલક્ખણાનં પદત્થાનં નાનાવત્થાવિભાવિની અનેકપ્પકારસ્સ પકાસિની હોતિ. એત્થ જાત્યાદીનં પદત્થાનં અનેકપ્પકારસભાવપકાસિની સભાવવુત્તિ નામ. એસાવ જાતિ ગુણાદિચતુબ્બિધપદત્થાનં સરૂપસઙ્ખાતજાતિયા તેહિ આકારેહિ પટિપાદનતો ઉપચારતો જાતિ નામ હોતિ. જાત્યાદિપદત્થાનંયેવ યથાસભાવં હિત્વા વત્થુપરિકપ્પિતઅતિસયોપમારૂપકાદિસરૂપસઙ્ખાતં વઙ્કસભાવં પકાસેન્તી વઙ્કવુત્તિ નામ. યભાવો ચ વઙ્કો ચાતિ ચ, તેસં વુત્તીતિ ચ, અલંકરોન્તિ એતાહીતિ ચ, નાના અનેકા ચ સા અવત્થા ચાતિ ચ વાક્યં.

યથા –

૧૬૬.

લીલાવિકન્તિસુભગો,

દિસાથિરવિલોકનો;

બોધિસત્તઙ્કુરો ભાસં,

વિરોચિ વાચમાસભિં.

૧૬૬. ‘‘યથે’’તિ તં ઉદાહરતિ. લીલાય વિલાસેન વિહિતાય વિકન્તિયા ગમનેન સત્તપદવીતિહારસઙ્ખાતેન સુભગો સુન્દરો દિસાસુ દસસુ થિરમચલં વિલોકનં યસ્સ સો બોધિસત્તઙ્કુરો તદહુજાતો મહાબોધિસત્તો આસભિં વાચં ‘‘અગ્ગોહમસ્મી’’તિઆદિકમુત્તમં નિબ્ભયવચનં ભાસં વદન્તો વિરોચિ વિસેસેન રમણીયત્તં પત્તો. અયં સભાવવુત્તિ. એવં જાતિસભાવવુત્યાદયોપિ પરિકપ્પનીયા.

૧૬૬. ઇદાનિ સભાવવુત્તિયા ઉદાહરણં આહ ‘‘યથા – લીલાવિકન્તિ’’ચ્ચાદિ. લીલાવિકન્તિસુભગો વિલાસગમનેન સત્તપદવીતિહારેન સુન્દરો દિસાથિરવિલોકનો દસદિસાસુ અચલઓલોકનો બોધિસત્તઙ્કુરો મહાબોધિસત્તઙ્કુરો આસભિં વાચં ‘‘અગ્ગોહમસ્મી’’તિઆદિના અભીતવચનં ભાસં વદન્તો વિરોચિ અસોભીતિ. ઇહ બોધિસત્તસઙ્ખાતસ્સ દબ્બસ્સ લીલાવિકન્તિદિસાથિરવિલોકનવચોનિચ્છારણસઙ્ખતાનં અવત્થાનં પકાસિતત્તા દબ્બસભાવવુત્તીતિ ઞાતબ્બા. એસાયેવ દબ્બગતગત્યાદિવિચિત્રસરૂપં અલઙ્કરણતો અલઙ્કારો નામ, દબ્બગતગત્યાદયો પન અલંકિરિયમાનત્તા અલંકિરિયા નામ. જાતિગુણક્રિયાસભાવવુત્તિયોપિ એવમેવ દટ્ઠબ્બા. લીલાય યુત્તા વિકન્તીતિ ચ, તાય સુભગોતિ ચ, દિસાસુ થિરં વિલોકનં યસ્સેતિ ચ, બોધિયા પઞ્ઞાય સત્તોતિ ચ, સોયેવ અઙ્કુરોતિ ચ, ઉસભસ્સ ભાવોતિ ચ વાક્યં. ઉસભસ્સ ભાવસઙ્ખાતા અકમ્પનીયા ઠિતિ આસભં નામ, અકમ્પભાવતો તેન સમાપિ વાચા ઉપચારતો આસભી નામ હોતિ.

૧૬૭.

વુત્તિ વત્થુસભાવસ્સ, યા’ઞ્ઞથા સા પરાભવે;

તસ્સા’નન્તવિકપ્પત્તા, હોતિ બીજોપદસ્સનં.

૧૬૭. દુતિયમાહ ¶ ‘‘વુત્તિ’’ચ્ચાદિના. વત્થુનો જાત્યાદિરૂપસ્સ પદત્થસ્સ સભાવો યસ્સં અવત્થાયં યાદિસં રૂપં તસ્સ અઞ્ઞથાભાવેન તસ્સ રૂપસ્સ તથેતં દબ્બાપનેન વુત્તિ વચનં. પરા ભવે અઞ્ઞા વઙ્કવુત્તિ નામ સિયા. કિં સા સાકલ્લેન વત્તું સક્કાતિ આહ ‘‘તસ્સા’’ઇચ્ચાદિ. તસ્સા વઙ્કવુત્તિયા અનન્તવિકપ્પત્તા અપરિમિતભેદકત્તા બીજસ્સ કારણત્તા સકલબ્યત્તિબ્યાપિસામઞ્ઞરૂપસ્સ યતો પરે વિચિત્તાલઙ્કારા પસવન્તિ, ઉપદસ્સનં કથનં હોતિ નિરવસેસાભિધાનસ્સ કેનાપ્યસક્કુણેય્યત્તા.

૧૬૭. ઇદાનિ વઙ્કવુત્તિં દસ્સેતિ ‘‘વુત્તિ’’ચ્ચાદિના. વત્થુસભાવસ્સ જાત્યાદિપદત્થસમ્બન્ધિનો તાસુ તાસુ અવત્થાસુ યો સભાવો વિજ્જતિ, તસ્સ સભાવસ્સ અઞ્ઞથા વિજ્જમાનાકારં હિત્વા વત્તુપરિકપ્પિતેન અતિસયઉપમારૂપકાદિઅઞ્ઞપકારેન યા વુત્તિ યં કથનં અત્થિ, સા પરાભવે સભાવવુત્તિતો અઞ્ઞા વઙ્કવુત્તિ નામ સિયા. તસ્સા વઙ્કવુત્તિયા અનન્તવિકપ્પત્તા અપ્પમાણપક્ખત્તા કથનેન પરિસમાપેતું અસક્કુણેય્યત્તા નયતો તસ્સ અનન્તપક્ખસ્સ પરિગ્ગહણત્થં બીજોપદસ્સનં કારણમત્તસ્સ નિદસ્સનં હોતિ. વક્ખમાનભેદતો એકમેકમ્પિ અત્તના સદિસં અનન્તભેદપરિગ્ગહજાનનત્થં પહોતીતિ અધિપ્પાયો. વત્થૂનં સભાવોતિ ચ, અનન્તા વિકપ્પા યસ્સ સભાવસ્સેતિ ચ, તસ્સ ભાવોતિ ચ, બીજસ્સ ઉપદસ્સનન્તિ ચ વિગ્ગહો.

વઙ્કવુત્તિઅત્થાલઙ્કારઉદ્દેસવણ્ણના

૧૬૮.

તત્થા’તિસયઉપમા-

રૂપકાવુત્તિદીપકં;

અક્ખેપો’ત્થન્તરન્યાસો,

બ્યતિરેકો વિભાવના.

૧૬૯.

હેતુક્કમો ¶ પિયતરં, સમાસપરિકપ્પના;

સમાહિતં પરિયાય-વુત્તિબ્યાજોપવણ્ણનં.

૧૭૦.

વિસેસ રુળ્હાહઙ્કારા,

સિલેસો તુલ્યયોગિતા;

નિદસ્સનં મહન્તત્તં,

વઞ્ચના’પ્પકતત્થુતિ.

૧૭૧.

એકાવલિ અઞ્ઞમઞ્ઞં, સહવુત્તિ વિરોધિતા;

પરિવુત્તિબ્ભમોભાવો, મિસ્સ’માસી રસી ઇતિ.

૧૭૨.

એતે ભેદા સમુદ્દિટ્ઠા, ભાવો જીવિતમુચ્ચતે;

વઙ્કવુત્તીસુ પોસેતિ, સિલેસો તુ સિરિં પરં.

૧૬૮-૧૭૨. યથોદ્દેસં નિદ્દિસિતુકામો ઉદ્દિસતિ ‘‘તત્થે’’ચ્ચાદિ. તત્થાતિ તસ્સં વઙ્કવુત્તિયં ‘‘એતે ભેદા સમુદ્દિટ્ઠા’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. સમુદ્દિટ્ઠાતિ સઙ્ખેપનયેન વુત્તા. અતિસયો ઉપમા રૂપકં આવુત્તિ દીપકઞ્ચ, સમાસો સમાસવુત્તિ પરિકપ્પના ચ, વિસેસો રુળ્હાહઙ્કારો ચ, જીવિતમુચ્ચતેતિ તદભાવે બન્ધસ્સ છવસ્સેવ હેય્યત્તા વુત્તં, સિલેસો તુ વઙ્કવુત્તીસુ સભાવવુત્તિં હિત્વા વત્થુસભાવતો અઞ્ઞથા યથા તથા પરિકપ્પનરૂપાસુ અતિસયાદીસુ વુત્તીસુ પરં સિરિં કન્તિં પોસેતિ તં પૂરેતિ આવહતીતિ.

૧૬૮-૧૭૨. ભેદવન્તાનં પદત્થાનં સભાવકથનં ઉદ્દેસક્કમેન પાકટં હોતીતિ વત્તમાનેહિ અલઙ્કારેહિ ઉદ્દિસન્તો ‘‘તત્થાતિસય…પે… રસી’’તિ ગાથાચતુક્કમાહ. તત્થ તત્થાતિ તિસ્સં વઙ્કવુત્તિયં ઇતિ એવં એતે પઞ્ચતિંસ ભેદા સમુદ્દિટ્ઠા સઙ્ખેપેન વુત્તાતિ. એતેસં પન પદાનં અત્થો નિદ્દેસે આવિભવિસ્સતિ. ઇમિના ભાવો ચ સિલેસો ચ અતિપ્પસત્થોતિ દીપેતિ. ભાવો ભાવાલઙ્કારો જીવિતં બન્ધસ્સ પાણભૂતોતિ વુચ્ચતે, ¶ ભાવરહિતસ્સ બન્ધસ્સ છવસરીરસ્સ વિય અનુપાદેય્યત્તા, સિલેસો તુ સિલેસાલઙ્કારો પન વઙ્કવુત્તીસુ અતિસયોપમાદિવઙ્કવુત્તીસુ પરમુક્કંસભૂતં સિરિં સોભં પોસેતિ પૂરેતિ.

નિદ્દેસવણ્ણના

૧૭૩.

પકાસિકા વિસેસસ્સ,

સિયા’તિસયવુત્તિ યા;

લોકાતિક્કન્તવિસયા,

લોકિયાતિ ચ સા દ્વિધા.

૧૭૩. તત્થાતિસયવુત્તીનં તાવ નિદ્દિસન્તો આહ ‘‘પકાસિકા’’ઇચ્ચાદિ. વિસેસસ્સ વત્થુગતસ્સાતિમત્તસ્સ પકાસિકાયાતિ અનુવદિત્વા સા અતિસયવુત્તિ સિયાતિ વિધીયતે, અતિસયસ્સ વત્થુનો ઉક્કંસસ્સ પટિપાદિકા વુત્તિ અતિસયવુત્તિ. સા ચ દુવિધાતિ આહ ‘‘લોક’’ઇચ્ચાદિ. લોકં લોકપ્પતીતિં અતિક્કન્તો વિસયો ગોચરો યસ્સા સા લોકાતિક્કન્તવિસયા ચ લોકે ભવા લોકઠિતિમનતિક્કન્તત્તાતિ લોકિયા ચાતિ અતિસયવુત્તિ દ્વિધા દ્વિપ્પકારા ભવતિ.

૧૭૩. ઇદાનિ ઉદ્દેસક્કમેન અતિસયવુત્તિં દસ્સેતિ ‘‘પકાસિ’’ચ્ચાદિના. વિસેસસ્સ જાત્યાદિપદત્થગતઅધિકવિસેસસ્સ યા વુત્તિ પકાસિકા, સા અતિસયવુત્તિ નામ સિયા, સા અતિસયવુત્તિ લોકાતિક્કન્તવિસયા ચ જાત્યાદિપદત્થાનં યથાસભાવસઙ્ખતલોકઠિત્યાતિક્કન્તવિસયત્તા લોકાતિક્કન્ત વિસયાતિ ચ લોકિયાતિ ચ યથાવુત્તલોકમનતિક્કમ્મ પવત્તનતો લોકિયાતિ ચેવં દ્વિધા દ્વિપ્પકારા હોન્તિ. વદતીતિ વુત્તિ, અતિસયસ્સ વુત્તીતિ ચ, લોકં અતિક્કન્તો વિસયો એતિસ્સાતિ ચ, લોકે ભવાતિ ચ વિગ્ગહો. ‘‘વિસેસસ્સ પકાસિકા’’તિ પસિદ્ધગુણાનુવાદેન ¶ સા અતિસયવુત્તિ સિયાતિ અપસિદ્ધં અતિસયવુત્તિવિધાનં કરોતિ, યથા ‘‘યો કુણ્ડલી, સો દેવદત્તો’’તિ. અનુવાદકઅનુવાદનીયભેદો ઉપરિપ્યેવમેવ દટ્ઠબ્બો.

૧૭૪.

લોકિયાતિસયસ્સે’તે,

ભેદા યે જાતિઆદયો;

પટિપાદીયતે ત્વ’જ્જ,

લોકાતિક્કન્તગોચરા.

૧૭૪. અયં દ્વિપ્પકારા અતિસયવુત્તિ સભાવવુત્યાદીહિ ભિન્નાતિ ચે? આહ ‘‘લોક’’ઇચ્ચાદિ. જાતિઆદયો યતો પદત્થસ્સ વિચિત્તં સરૂપં વદતીતિ વિચિત્તસરૂપપટિપાદિકા સભાવવુત્તિપિ અલઙ્કારો, અલઙ્કારિયં તુ વત્થુમત્તં, તતો સભાવવુત્યાદયો યે ભેદા વિસેસા, એતે લોકિયાતિસયસ્સ ભેદા, યથા સરીરે યં સહજં સુન્દરત્તં, તસ્સ પોસકાપિ મુત્તાવલિપ્પભુતિ અલઙ્કારોતિ વુચ્ચતિ, એવં બન્ધેપ્યલઙ્કારિયવત્થુનિમિત્તં ધમ્મત્તં યાય ઉક્કંસીયતિ, સા ઉક્કંસોતિ વુચ્ચતિ. સા ચ વુત્તિ અલઙ્કારસદ્દેન વુચ્ચતે. સા પન અતિસયવુત્તિયેવ. તેનેવાહ ‘‘લોકિયાતિસયસ્સેતે, ભેદા યે જાતિઆદયો’’તિ. યતો એવં, તતો લોકાતિક્કન્તવિસયા ચ વિસું દસ્સનીયાતિ આહ ‘‘પટી’’તિઆદિ. તુસદ્દો ભેદે. અજ્જ તુ ઇદાનિ પન લોકાતિક્કન્તગોચરા પટિપાદીયતેતિ સમ્બન્ધો.

૧૭૪. ઇદાનિ એસા દ્વિપ્પકારાપિ અતિસયવુત્તિસભાવવુત્યાદીહિ અનઞ્ઞાતિ દસ્સેતું ‘‘લોકિયે’’ચ્ચાદિમાહ. જાતિઆદયો જાતિગુણાદિપદત્થગતવિચિત્તસરૂપસ્સ પકાસનતો નિસ્સયવોહારેન ‘‘જાત્યાદયો’’તિ નિદ્દિટ્ઠા જાતિસભાવવુત્તિગુણસભાવવુત્યાદયો યે ભેદા ¶ વિસેસા, એતે લોકિયાતિસયસ્સ લોકિયાતિસયવુત્તિયાયેવ ભેદા અવયવા. તત્થ લોકિયાતિસયવુત્તિ નામ જાતિસભાવવુત્તિગુણસભાવવુત્યાદયોયેવાતિ. એસાયેવ વિચિત્રરૂપપટિપાદિકા ઉક્કંસાતિ ચ વુચ્ચતિ. એવં લોકિયાતિસયવુત્તિયા ‘‘લીલાવિકન્તિસુભગો’’તિ ઉદાહરણસ્સ ગમ્યમાનત્તા વક્ખમાનં પટિજાનાતિ ‘‘પટિપાદીયતે’’ચ્ચાદિના. અજ્જ તુ ઇદાનિ પન લોકાતિક્કન્તગોચરા અતિસયવુત્તિ પટિપાદીયતે ઉદાહરણતો નિપ્ફાદીયતિ. લોકે ભવોતિ ચ, તસ્સ અતિસયો આધિક્કમિતિ ચ વાક્યં.

૧૭૫.

પિવન્તિ દેહકન્તી યે,

નેત્તઞ્જલિપુટેન તે;

ના’લં હન્તું જિને’સં ત્વં,

તણ્હં તણ્હાહરોપિ કિં.

૧૭૫. તમુદાહરતિ ‘‘પિવન્તિ’’ચ્ચાદિના. જિન તે દેહકન્તી સરીરસોભાયો યે જના નેત્તઞ્જલિપુટેન અત્તનો નયનદ્વન્દસઙ્ખાતેન અઞ્જલિપુટેન પિવન્તિ, એસં જનાનં તણ્હં પિપાસં લોભમેવ વા હરતિ અનુપતતિ [અપનયતિ (?)]. તણ્હાહરોપિ સમાનો ત્વં હન્તું નિવત્તિતું કિં નાલં કસ્મા અસમત્થોસિ. તણ્હાહરા નામ તણ્હમેવ નુદન્તિ. અત્ર હનન્તામપિહ સમ્પનુદતિ લોકઠિતિં અતિક્કમ્મ દેહકન્તિયા બહુત્તનધમ્મો વુત્તો.

૧૭૫. ઇદાનિ પટિઞ્ઞાતાનુસારેન પટિપાદેતિ ‘‘પિવન્તિ’’ચ્ચાદિના. ભો જિન તે તુય્હં દેહકન્તી સરીરસોભાયો યે જના નેત્તઞ્જલિપુટેન નેત્તસઙ્ખાતેન હત્થપુટેન પિવન્તિ, એસં સાધુજનાનં તણ્હં પિપાસં લોભમેવ ¶ વા તણ્હાહરોપિ ત્વં સબ્બેસં તણ્હાવિનાસકોપિ હન્તું નિવારેતું કિં નાલં કસ્મા અસમત્થોસીતિ. એત્થ પિવનં નામ પિપાસં વિનેતીતિ લોકસભાવો. તણ્હં હન્તું નાલમિતિ લોકસભાવમતિક્કન્તત્થો. કન્તીનં અધિકપિયતા અતિસયધમ્મો, તસ્સ વુત્તિ પન તણ્હં હન્તું નાલમિતિ લોકાતિક્કન્તઅત્થં વિસયં કત્વા પવત્તો હોતિ. સા પન કથેતુમિચ્છિતં કન્તીનં અધિકપિયતં તણ્હાહનને અસમત્થં વત્વા દીપેતીતિ વઙ્કવુત્તિ નામ. વુચ્ચમાનાનં ઉપમારૂપકાદીનમ્પિ વઙ્કવુત્તિતા ઇચ્છિતત્થસ્સ પકારન્તરેન પકાસનતોયેવ. યથા નામ સરીરસહજં પીનત્તાદિસુન્દરત્તં ઉદ્દીપનાકારેન ઠિતા કટકઉણ્હીસહારાદયો અલઙ્કારા નામ ભવન્તિ, એવં બન્ધસરીરસઙ્ખાતે અલઙ્કરણીયવત્થુમ્હિ વિજ્જમાનઅતિપિયતાદિમેવ ઉદ્દીપેત્વા અલઙ્કુરુમાના ‘‘તણ્હાહરોસિ ત્વં એસં કન્તી પિવન્તાનં તણ્હં હન્તું નાલ’’મિતિ વાચાભઙ્ગી અલઙ્કારો નામ. અલઙ્કારિયં નામ અલઙ્કાતબ્બકન્તિપિયતાય બહુત્તન્તિ. ઉત્તરિપિ અલઙ્કારઅલઙ્કારિયવિભાગો ચ અનુરૂપતો યોજનક્કમો ચ એવમેવ દટ્ઠબ્બો. દેહે કન્તીતિ ચ, અઞ્જલીયેવ પુટોતિ ચ, નેત્તાનિયેવ અઞ્જલિપુટોતિ ચ, તણ્હં હરતીતિ ચ વિગ્ગહો.

૧૭૬.

ઉપમાનોપમેય્યાનં, સધમ્મત્તં સિયો’પમા;

સદ્દત્થગમ્મા વાક્યત્થ-વિસયાતિ ચ સા તિધા.

૧૭૬. ઉપમં નિદ્દિસતિ ‘‘ઉપમાને’’ચ્ચાદિના. ઉપમીયતે અનેનાતિ ઉપમાનં, પદુમાદિકવત્થુ. પદુમાદિકો તુ સદ્દો ઉપમાનવાચકો. ઉપમીયતીતિ ઉપમેય્યં, મુખાદિકવત્થુ. મુખાદિકો સદ્દો તુ ઉપમેય્યવાચકો. તેસં ઉપમાનોપમેય્યાનં પદુમાદિમુખાદિવત્થૂનઞ્ચ. સધમ્મત્તન્તિ સમાનો ધમ્મો કન્તિમન્તતા યસ્સ સો સધમ્મો, તસ્સ ભાવો સધમ્મસદ્દસ્સ પવત્તિનિમિત્તસમાનેન ધમ્મેન સહ સમ્બન્ધો સધમ્મત્તં ¶ ઉપમાનોપમેય્યપતિટ્ઠિતં ઉપમા સિયા, ઉપમીયતિ યથાવુત્તો સમ્બન્ધોતિ કત્વા. સા પનાલઙ્કારિયસ્સ ધમ્મસ્સાતિસયપટિપાદનપ્પકારો. કતિવિધા સાતિ આહ ‘‘સદ્દ’’ઇચ્ચાદિ. સદ્દો ચ અત્થો ચ, તેહિ ગમ્મા પતીયમાના સદ્દત્થગમ્મા. વાક્યં પદસમુદાયો. તસ્સ અત્થો વિસયો ગોચરો યસ્સા વાક્યત્થવિસયાતિ ચ સા ઉપમા તિવિધા સદ્દગમ્મઅત્થગમ્મવાક્યત્થવિસયાતિ તિધા હોતિ.

૧૭૬. ઇદાનિ ઉપમાલઙ્કારં નિદ્દિસતિ ‘‘ઉપમાનો’’ચ્ચાદિના. ઉપમાનોપમેય્યાનં ચન્દનીલુપ્પલદલાભાદીનં આનનનયનાદીનઞ્ચ પદત્થાનં સધમ્મત્તં કન્તિમન્તતાપીનતાદિતુલ્યધમ્મસમ્બન્ધો ઉપમા નામ સિયા, સા અલઙ્કરણીયવત્થુનો આધિક્કપટિપાદનપ્પકારા ઉપમા સદ્દત્થગમ્મા સદ્દગમ્મા ચ અત્થગમ્મા ચ વાક્યત્થવિસયા ચ, ઇતિ એવં તિધા તિપ્પકારા હોતિ. એત્થ ઉપમાનોપમેય્યભૂતાનં ચન્દાનનાદિપદત્થાનં સધમ્મસઙ્ખતો અઞ્ઞમઞ્ઞતુલ્યકન્તિમન્તતાપીનતાદિધમ્મયોગો પદત્થાનં ઉપમત્થસ્સ પતિટ્ઠિતત્તા ઉપટ્ઠાનતાય ઉપમા નામ હોતિ, તન્નિસ્સયચન્દાદયો પન નિસ્સિતવોહારેન ઉપમા નામ હોતિ, ઉપમાનભૂતચન્દાદિઅત્થપટિપાદકો ચન્દિમાદિસદ્દોપિ તદત્થેન ઉપમા નામ હોતિ, ઉપમેય્યુપમેય્યનિસ્સયતપ્પટિપાદકાનમ્પિ ઉપમેય્યભાવો એવમેવ દટ્ઠબ્બો. ઉપમીયતે અનેનાતિ ઉપમાનન્તિ કત્વા ચન્દાદિ ઉપમાનં વુચ્ચતિ, ઉપમીયતીતિ ઉપમેય્યં, આનનાદિ, ઉપમાનઞ્ચ ઉપમેય્યઞ્ચાતિ ચ, સમાનો ચ સો ધમ્મો ચેતિ ચ, તસ્સ ભાવોતિ ચ, સદ્દો ચ અત્થો ચાતિ ચ, તેહિ ગમ્માતિ ચ, વાક્યસ્સ અત્થોતિ ચ, સો વિસયો યસ્સા ઉપમાયાતિ ચ વાક્યં.

૧૭૭.

સમાસપચ્ચયેવાદી, સદ્દા તેસં વસા તિધા;

સદ્દગમ્મા સમાસેન, મુનિન્દો ચન્દિમાનનો.

૧૭૭. તત્થ ¶ સદ્દગમ્માપિ તિધા સિયાતિ દસ્સેતુમાહ ‘‘સમાસ’’ઇચ્ચાદિ. સમાસો ચ પચ્ચયો ચ ઇવાદિ ચ, તે સદ્દા નામ, સદ્દસદ્દેન સમાસાદયો વત્તુમધિપ્પેતાતિ અત્થો. તેસં સમાસાદીનં વસા સદ્દગમ્મા તિધા હોતિ સમાસસદ્દગમ્મા પચ્ચયસદ્દગમ્મા ઇવાદિસદ્દગમ્માતિ, સમાસેન સમાસસદ્દેન ગમ્મા ઉપમા વુચ્ચતીતિ સેસો. ઉદાહરતિ ‘‘મુનિન્દો ચન્દિમાનનો’’તિ, ચન્દિમા વિય રુચિરમાનનં મુખં યસ્સ સો ચન્દિમાનનો. એત્થ ચ ચન્દિમં ઉપમાનં, આનનં ઉપમેય્યં, રુચિરત્તં ધમ્મો, ચન્દિમાનનાનં સમાનધમ્મસમ્બન્ધિજોતકો વિયસદ્દો, તેસુ સાધારણધમ્મવાચકસ્સ વિયસદ્દસ્સ ચોપમાજોતકસ્સાપ્પયોગો સમાસેનેવ વુત્તત્તા, એત્થ પન વિયસદ્દો ચન્દિમાસદ્દેન ઉપમાનવાચકેન સમ્બન્ધમુપગતો ચન્દગતમેવ સદિસત્તં વદતિ, મુખગતં પન સામત્થિયા પદીયતે, એવમીદિસં દટ્ઠબ્બં.

૧૭૭. તેસુ યથાવુત્તેસુ સદ્દગમ્મસ્સ તિવિધત્તં દસ્સેતું આહ ‘‘સમાસે’’ચ્ચાદિ. સમાસપચ્ચયેવાદી સમાસો, આયાદિપચ્ચયા, ઇવાદયો ચ સદ્દા નામ, તેસં સમાસાદીનં વસા ભેદેન સદ્દગમ્મા તિધા સમાસસદ્દગમ્મા પચ્ચયસદ્દગમ્મા ઇવાદિસદ્દગમ્માતિ તિવિધા હોતિ. સમાસેન સમાસસદ્દેન ગમ્મોપમા વુચ્ચતિ ‘‘મુનિન્દો ચન્દિમાનનો’’તિ. મુનિન્દો સમ્માસમ્બુદ્ધો ચન્દિમાનનો ચન્દસમાનમનોહરમુખમણ્ડલેન યુત્તો હોતિ, સમાસો ચ પચ્ચયો ચ ઇવઇતિ ઇદં આદિ યેસં વાદીનન્તિ ચ, સદ્દેન ગમ્માતિ ચ, મુનીનં ઇન્દોતિ ચ, ચન્દિમા વિય રુચિરં આનનં મુખં યસ્સેતિ ચ વિગ્ગહો. એત્થ ‘‘ચન્દિમા’’તિ ઉપમાનં, ‘‘આનન’’ન્તિ ઉપમેય્યં, રુચિરત્તં ઉપમાનોપમેય્યાનં સાધારણધમ્મો, ‘‘વિયા’’તિ સદ્દો ચન્દાનનાનં દ્વિન્નં આનનગતરુચિરત્તં ચન્દે ચ, ચન્દગતરુચિરત્તં આનને ચ અત્થીતિ સમાનધમ્મસમ્બન્ધં ¶ જોતેતિ, ઇહ સાધારણધમ્મવાચકસ્સ રુચિરસદ્દસ્સ, તુલ્યધમ્મસઙ્ખાતોપમાજોતકસ્સ વિયસદ્દસ્સ ચ અપ્પયોગો તેસં અત્થાનં સમાસેન વુત્તત્તા. એત્થ ઉપમાનવાચકેન ચન્દિમાસદ્દેન યુત્તો વિય સદ્દો ચન્દગતસદિસત્તં જોતેતિ, મુખગતસદિસત્તં પન સામત્થિયા પતીયતે. તથા હિ મુખં ચન્દસમાનમાગચ્છન્તં ચન્દસ્સ મુખસદિસત્તં વિના ન ભવતીતિ અઞ્ઞથાનુપપત્તિ સામત્થિયન્તિ.

૧૭૮.

આયાદી પચ્ચયા તેહિ, વદનં પઙ્કજાયતે;

મુનિન્દનયનદ્વન્દં, નીલુપ્પલદલીયતિ.

૧૭૮. ઇદાનિ પચ્ચયસદ્દગમ્મં દસ્સેતિ ‘‘આયાદિ’’ચ્ચાદિના. આયાદીતિ આયઈયકપચ્ચયાદયો પચ્ચયા પચ્ચયસદ્દા નામ, તેહિ પચ્ચયસદ્દેહિ ગમ્મા ઉપમા વુચ્ચતિ. ઉદાહરતિ ‘‘વદન’’મિચ્ચાદિ. પઙ્કજમિવ રુચિરમાચરતિ પઙ્કજાયતે. એત્થાપિ પઙ્કજમુપમાનં, આચરણક્રિયાય કત્તુભૂતં આનનમુપમેય્યં, રુચિરત્તં સધમ્મો, પઙ્કજાનનાનં સમાનધમ્મસમ્બન્ધજોતકો ઇવસદ્દો. તત્થ રુચિર ઇવસદ્દાનં પુબ્બે વિયાપ્પયોગો પચ્ચયેન વુત્તત્તાતિ સબ્બત્થ વિઞ્ઞેય્યં. એવમુપરિપિ.

૧૭૮. ઇદાનિ પચ્ચયસદ્દગમ્મોપમં નિદસ્સેતિ ‘‘આયાદિ’’ચ્ચાદિના. આયાદી ‘‘આય ઈય ક’’ઇતિઆદયો પચ્ચયા પચ્ચયસદ્દા નામ, તેહિ પચ્ચયસદ્દેહિ ગમ્મોપમા વુચ્ચતિ ‘‘વદનં…પે… દલીયતી’’તિ. વદનં મુખં પઙ્કજાયતે પદુમમિવ રુચિરં આચરતિ. મુનિન્દનયનદ્વન્દં સબ્બઞ્ઞુનો નેત્તયુગળં નીલુપ્પલદલીયતિ નીલુપ્પલપત્તમિવ રુચિરમાચરતિ. આયો આદિ યેસં ઈયાદીનન્તિ ચ, પઙ્કજમિવ રુચિરમાચરતિ પવત્તતીતિ ચ, મુનિન્દસ્સ નયનદ્વન્દમિતિ ચ, નીલુપ્પલસ્સ દલમિતિ ચ, તમિવ રુચિરમાચરતીતિ ચ વાક્યં. એત્થ ‘‘પઙ્કજ’’મિતિ ચ ‘‘નીલુપ્પલ’’મિતિ ચ ઉપમાનં, આચરણક્રિયાય કત્તુભૂતં વદનં ¶ નયનદ્વન્દઞ્ચ ઉપમેય્યં, રુચિરત્તં ઉપમાનોપમેય્યાનં સધમ્મો, ઉપમાનોપમેય્યાનં સમાનધમ્મજોતકો ઇવસદ્દો, તેસં અત્થાનં પચ્ચયેન વુત્તત્તા તેસમપ્પયોગો. એવરૂપેસુ અઞ્ઞેસુપિ એવમેવ વેદિતબ્બો.

૧૭૯.

ઇવાદી ઇવ વા તુલ્ય-સમાન નિભ સન્નિભા;

યથાસઙ્કાસ તુલિત-પ્પકાસ પતિરૂપકા.

૧૮૦.

સરીસરિક્ખ સંવાદી, વિરોધી સદિસા વિય;

પટિપક્ખપચ્ચનીક-સપક્ખો’પમિતો’પમા.

૧૮૧.

પટિબિમ્બ પટિચ્છન્ન-સરૂપ સમ સમ્મિતા;

સવણ્ણા’ભા પટિનિધિ, સધમ્માદિ સલક્ખણા.

૧૮૨.

જયત્ય’ક્કોસતિ હસતિ, પતિગજ્જતિ દૂભતિ;

ઉસૂયત્ય’વજાનાતિ, નિન્દતિ’સ્સતિ રુન્ધતિ.

૧૮૩.

તસ્સ ચોરેતિ સોભગ્ગં, તસ્સ કન્તિં વિલુમ્પતિ;

તેન સદ્ધિં વિવદતિ, તુલ્યં તેનાધિરોહતિ.

૧૮૪.

કચ્છંવિગાહતે તસ્સ, તમન્વેત્ય’નુબન્ધતિ;

તંસીલં, તં નિસેધેતિ, તસ્સ ચાનુકરોતિ’મે.

૧૭૯-૧૮૪. ઇવાદી ઇવાદયો નામ ઇમેતિ સમ્બન્ધો. ઇવો ચ વા ચ તુલ્યો ચ સમાનો ચ નિભો ચ સન્નિભો ચાતિ દ્વન્દે ઇવ…પે… સન્નિભા. સદ્દમપેક્ખિય પુલ્લિઙ્ગતા. એવમુપરિપિ યથાયોગં. ‘‘સધમ્માદી’’તિ આદિસદ્દેન સાધારણસચ્છાયાદીનં પરિગ્ગહો. જયતિચ્ચાદીસુ કમ્મં.

૧૭૯- ૧૮૪. ઇવાદિસદ્દગમ્મોપમાધિકારે પઠમં તાવ ‘‘ઇવાદયો નામ એતે’’તિ દસ્સેતિ ‘‘ઇવાદિ’’ચ્ચાદિના. ઇવાદીતિ પદસ્સ છટ્ઠમગાથાય ઇમેતિ ઇમિના સમ્બન્ધો, તસ્સ ચાતિ ચસદ્દં યુજ્જનટ્ઠાને યોજેત્વા સન્નિભા ચાતિઆદયો યોજેતબ્બા. ‘‘સધમ્માદી’’તિઆદિસદ્દેન સાધારણસચ્છાયાદયો ગહિતા. નિન્દતિ ઇસ્સતીતિ પદચ્છેદો, ઇમે ¶ દ્વેપઞ્ઞાસ ઇવાદયો નામ. ‘‘જયતિ અક્કોસતિ હસતિ’’ઇચ્ચાદિકં તંતંક્રિયાપદસઙ્ખતઅનુકારિયાનં અનુકરણન્તિ કત્વા દ્વન્દોયેવ, ‘‘સન્ધિસમાસા અદ્ધસ્સા’’તિ [સન્ધિસમાસો તદદ્ધસ્સાતિ (ક.)] વુત્તત્તા સન્ધિસમાસાનં ગાથદ્ધસ્સ વિના ઉભયદ્ધમજ્ઝે અલબ્ભનતો દૂભતિપદતો પુબ્બેયેવ સમાસો કાતબ્બો, નો ચે, અસમાસોતિ ગહેતબ્બો. તસ્સ ચોરેતિ સોભગ્ગમિચ્ચાદિકમ્પિ વાક્યાનુકરણન્તિ કત્વા તત્થ સમાસો, વાક્યે કેવલપદાનીતિ વા ગહેતબ્બો. ઇમેસં સબ્બેસમ્પિ ઇવ સદ્દપરિયાયત્તા સદિસત્થાતિ સબ્બત્થ ભાવત્થો, અવયવત્થો પન પાકટોયેવ.

૧૮૫.

ઉપમાનોપમેય્યાનં, સધમ્મત્તં વિભાવિહિ;

ઇમેહિ ઉપમાભેદા, કેચિ નિય્યન્તિ સમ્પતિ.

૧૮૫. ઇવાદીનં વિનિયોગવિસયં દસ્સેત્વા ઉપમાભેદં દસ્સેતું પટિજાનાતિ ‘‘ઉપમાન’’ઇચ્ચાદિ. કેચીતિ ઇમિના અપરિયન્તત્તમેસં [અપરિયન્તપભેદં (ક.)] દસ્સેતિ. તથા ચ વક્ખતિ ‘‘પરિયન્તો વિકપ્પાન’’ન્તિઆદિ. નિય્યન્તિ ઉદાહરીયન્તિ.

૧૮૫. ઇદાનિ ઇવાદિસદ્દગમ્મોપમં દસ્સેતું પટિજાનાતિ ‘‘ઉપમાનો’’ચ્ચાદિના. ઉપમાનોપમેય્યાનં સધમ્મત્તં સમાનધમ્મસમ્બન્ધો. વિભાવિહિ પકાસકેહિ. ઇમેહિ ઇવાદીહિ સદ્દેહિ જાનિતબ્બા કેચિ ઉપમાભેદા અપરિયન્તત્તા સમ્પતિ દાનિ લદ્ધાવસરે નિય્યન્તિ ઉદાહરણમત્તેન પટિપાદીયન્તિ.

૧૮૬.

વિકાસિપદુમં’વા’તિ-સુન્દરં સુગતાનનં;

ઇતિ ધમ્મોપમા નામ, તુલ્યધમ્મનિદસ્સના.

૧૮૬. ‘‘વિકાસિ’’ચ્ચાદિ. સુગતાનનં મુનિન્દસ્સ વદનં અતિસુન્દરં અચ્ચન્તરમણીયં. કિમિવ? વિકાસિપદુમંવ પબુજ્ઝમાનપદુમંવિય. ઇતિ અયમેવંવિધા ધમ્મોપમા નામ હોતિ. કસ્મા? ¶ આનનપદુમાનં સમાનસ્સ ધમ્મસ્સ ગુણસ્સ સુન્દરસ્સ લક્ખણસ્સ નિદસ્સના સુન્દરત્તન્તિ પટિપાદનતો.

૧૮૬. ઉદાહરણમાહ ‘‘વિકાસિ’’ચ્ચાદિના. સુગતાનનં ભગવતો મુખં વિકાસિપદુમંવ બુજ્ઝમાનપઙ્કજમિવ અતિસુન્દરં હોતિ. ઇતિ ઈદિસા ઉપમા તુલ્યધમ્મનિદસ્સના અતિસુન્દરમિતિ સમાનગુણદસ્સનેન ધમ્મોપમા નામ હોતિ. પદુમાનનાનં સાધારણગુણસ્સ પકાસનતો અતિસુન્દરમિતિ તુલ્યધમ્મો નામ હોતિ. એત્થ પદુમગતતુલ્યધમ્મસમ્બન્ધસઙ્ખાતાય ઉપમાય ઇવસદ્દેન જોતિયમાનત્તેપિ અતિસુન્દરન્તિ વુત્તત્તા યથાવુત્તોપમાય ધમ્મેન યુત્તત્તા ધમ્મોપમા નામ હોતીતિ અધિપ્પાયો.

૧૮૭.

ધમ્મહીના મુખ’મ્ભોજ-સદિસં મુનિનો ઇતિ;

વિપરીતોપમા તુલ્ય-માનનેન’મ્બુજં તવ.

૧૮૭. ‘‘ધમ્મ’’ઇચ્ચાદિ. મુનિનો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ મુખં અમ્ભોજેન પદુમેન સદિસં સમાનં. ઇતિ અયં ધમ્મહીનોપમા નામ સુન્દરસઙ્ખાતસ્સ ગુણસ્સ અનિદ્દિટ્ઠત્તા, સા તુ અત્થવસા ગમ્યતે. કથમઞ્ઞથા યુજ્જતીતિ? એત્થ પન સદિસસદ્દો ઉપમેય્યસ્સ મુખસ્સ વિસેસનન્તિ મુખગતમેવ સદિસત્તં વદતિ, અમ્ભોજગતં તુ સામત્થિયા ગમ્યતે. એવમીદિસં ઞેય્યં. ‘‘વિપરીતે’’ચ્ચાદિ. મુનીતિ ગમ્યતે સુતત્તા, ભો મુનિ તવ આનનેન મુખેન અમ્બુજં તુલ્યન્તિ અયં વિપરીતોપમા. ધમ્મહીનત્તેપિ પસિદ્ધિવિપરિયયેનાભિહિતત્તા તન્નામેનેવ વુત્તા. એવમુપરિપિ.

૧૮૭. ‘‘ધમ્મહીને’’ચ્ચાદિ. ‘‘મુખમ્ભોજસદિસં મુનિનો’’ત્યયં ઉપમા. ધમ્મહીના તુલ્યધમ્મપકાસકસુન્દરાદિસદ્દહીનત્તા ધમ્મહીના નામ. વાચકાભાવે તુલ્યધમ્મો કથં પતીયતીતિ ચે? મુનિનો મુખં વદનં અમ્ભોજસદિસં પદુમસદિસમિતિ. એત્થ મુખસ્સ અમ્ભોજસમાનત્તં મુખમ્ભોજાનં સાધારણધમ્મે અસતિ ¶ કથં ભવતીતિ? અઞ્ઞથાનુપપત્તિલક્ખણસામત્થિયાતિ, ઇવપરિયાયો સદિસસદ્દો મુખસ્સ વિસેસનં યસ્મા હોતિ, તસ્મા મુખગતસદિસત્તં વદતિ, અમ્ભોજગતસદિસત્તં પન સામત્થિયા એવ વિઞ્ઞાયતે. હે મુનિ તવ તુય્હં આનનેન અમ્ભોજં તુલ્યં સમાનન્તિ અયં વિપરીતોપમા. ‘‘અમ્બુજેન આનનં તુલ્ય’’ન્તિ લોકપ્પસિદ્ધિયા વિપરિયયેન ‘‘આનનેન અમ્બુજં તુલ્ય’’ન્તિ વુત્તત્તા ધમ્મહીનત્તે સતિપિ વિપરીતોપમા નામ હોતિ. ‘‘સુતાનુમિતેસુ સુતસમ્બન્ધો બલવા’’તિ [પરિભાસેન્દુસેખર ૧૧૨] વુત્તત્તા એત્થ ‘‘મુની’’તિ અવિજ્જમાનેપિ પુબ્બદ્ધે ‘‘મુનિનો’’તિ સુતત્તા લબ્ભમાનો ‘‘તવા’’તિ તુમ્હસદ્દસન્નિધાનેન આમન્તનત્થો વિઞ્ઞાયતિ. એત્થ ઇવપરિયાયો તુલ્યસદ્દો અમ્બુજવિસેસનભૂતો અમ્બુજગતસદિસત્તં વદતિ, આનનગતસદિસત્તઞ્ચ અમ્બુજાનનાનં સાધારણધમ્મો ચ સામત્થિયા ઞાયતિચ્ચાદિકં વુત્તનયેન ઞાતબ્બં. ઉપરિપિ પાકટટ્ઠાનં યથારહં યોજેતબ્બં.

૧૮૮.

તવાનન’મિવ’મ્ભોજં, અમ્ભોજ’મિવ તે મુખં;

અઞ્ઞમઞ્ઞોપમા સા’યં, અઞ્ઞમઞ્ઞોપમાનતો.

૧૮૮. ‘‘તવ’’ઇચ્ચાદિ. અઞ્ઞમઞ્ઞોપમાનતોતિ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ મુખસ્સ અમ્ભોજસ્સ ચ અઞ્ઞમઞ્ઞેન તંદ્વયેન ઉપમાનતો.

૧૮૮. ‘‘તવાનનિ’’ચ્ચાદિ. ‘‘અમ્ભોજં તવાનનમિવ, તે મુખં અમ્ભોજમિવા’’તિ અયમુપમા. અઞ્ઞમઞ્ઞોપમાનતો અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ ઉપમાનત્તા અઞ્ઞમઞ્ઞોપમા નામ હોતિ. અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ ઉપમાતિ ચ, અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ ઉપમાનન્તિ ચ વિગ્ગહો. વિગ્ગહદ્વયેપિ પુબ્બવિભત્તિલોપો. સબ્બાદીનં બ્યતિહારલક્ખણેન ઉત્તરવિભત્તિલોપો. સમાસલક્ખણેન અઞ્ઞત્થસ્સ અપેક્ખાસિદ્ધત્તા ¶ મુખાપેક્ખાય અઞ્ઞં અમ્ભોજઞ્ચ, અમ્ભોજાપેક્ખાય અઞ્ઞં મુખઞ્ચ કમેન ઉપમેય્યા નામ. અમ્ભોજાપેક્ખાય અઞ્ઞં મુખઞ્ચ, મુખાપેક્ખાય અઞ્ઞં અમ્ભોજઞ્ચ ઉપમાનં નામ.

૧૮૯.

યદિ કિઞ્ચિ ભવે’મ્ભોજં,

લોચનબ્ભમુવિબ્ભમં;

ધારેતું મુખસોભં તં,

તવે’તિ અબ્ભુતોપમા.

૧૮૯. ‘‘યદિ’’ચ્ચાદિ. લોચનાનિ ચ ભમુયો ચ, તાસં વિબ્ભમો યસ્મિં, તં, તાદિસમમ્ભોજં કિઞ્ચિ કિમપિ યદિ ભવે. તમીદિસમમ્ભોજં તવ મુખસોભં વદનકન્તિં ધારેતું નિસિજ્ઝતે. કિં ન્વચ્છરિયમીદિસન્તિ અબ્ભુતત્થવિભાવનેન વદનમમ્બુજેનોપમીયતીતિ અયમબ્ભુતોપમા ઞાતબ્બાતિ.

૧૮૯. ‘‘યદિ’’ચ્ચાદિ. લોચનબ્ભમુવિબ્ભમં લોચનભમૂનં લીલાવન્તં કિઞ્ચિ અમ્ભોજં કિઞ્ચિ અચ્છરિયં પદુમં યદિ ભવે ચે સિયા, તમમ્ભોજં તવ મુખસોભં વદનકન્તિં ધારેતું સમત્થો હોતિ. ઇતિ ઈદિસી ઉપમા અબ્ભુતોપમા અબ્ભુતધમ્મપકાસકત્તા અબ્ભુતોપમા નામ. એત્થ અવિજ્જમાનોપિ વિજ્જમાનત્તેન પરિકપ્પિતો પદુમગતો લોચનબ્ભમુવિબ્ભમસમ્બન્ધો અમ્ભોજવિસેસનેન ‘‘લોચનબ્ભમુવિબ્ભમ’’ન્તિ ઇમિના જોતિતો. તસ્મા અમ્ભોજં લોચનબ્ભમુવિબ્ભમસમ્બન્ધસઙ્ખતઉપમાય જોતકત્તા નિસ્સિતવોહારેન ઉપમા, મુખં ઉપમેય્યન્તિ મુખગતો લોચનબ્ભમુવિબ્ભમસમ્બન્ધો યદિ મુખે ન ભવેય્ય, તાદિસં મુખસોભં ધારેતું કથં સમત્થોતિ સામત્થિયા ઞાયતિ. લોચનબ્ભમુવિબ્ભમસઙ્ખાતસાધારણધમ્મો પન ‘‘લોચનાનિ ચ ભમુયો ચેતિ ચ, તાસં વિબ્ભમો યસ્મિ’’ન્તિ ચ વિગ્ગહે નિપ્ફન્નેન ¶ ભિન્નાધિકરણઅઞ્ઞપદત્થસમાસેન ગુણીભૂતસ્સપિ ગહિતત્તા વિઞ્ઞાયતિ [ગહણસ્સ વિઞ્ઞાયમાનત્તા (ક.)].

૧૯૦.

સુગન્ધિ સોભસમ્બન્ધિ, સિસિરંસુવિરોધિ ચ;

મુખં તવ’મ્બુજંવે’તિ, સા સિલેસોપમા મતા.

૧૯૦. ‘‘સુગન્ધિ’’ચ્ચાદિ. તવ મુખં અમ્ભોજમિવ સિસિરંસુનોચન્દસ્સ વિરોધિ પચ્ચનીકં, મુખં તંસમાનકન્તિત્તા અમ્બુજઞ્ચ તદુદયે સઙ્કોચભજનતો. સોભસમ્બન્ધિ કન્તિયુત્તં, મુખમમ્બુજઞ્ચ. સુગન્ધો અસ્સ અત્થીતિ સુગન્ધિ ચ દ્વયમપીતિ એવં સિલેસપરિગ્ગહેન મુખમ્બુજાનં ઉપમાયોગતો સા યથાવુત્તા સિલેસોપમા મતા.

૧૯૦. ‘‘સુગન્ધિ’’ચ્ચાદિ. તવ મુખં અમ્ભોજમિવ સિસિરંસુવિરોધિ ચન્દસ્સ વિરુદ્ધં હોતિ તુલ્યત્તા. પદુમં પન ચન્દોદયેન અત્તનો સઙ્કોચનત્તા તસ્સ વિરુદ્ધં હોતિ. સોભસમ્બન્ધિ ચ અનઞ્ઞસાધારણમુખગતકન્તિસમ્બન્ધયુત્તઞ્ચ હોતિ. પદુમં પન પદુમગતકન્તિસમ્બન્ધિના યુત્તં હોતિ. સુગન્ધિ ચ ચતુજ્જાતિસુગન્ધવહનતો […વમનતો (ક.)] સુગન્ધિ ચ હોતિ. અમ્બુજં પન પદુમસુગન્ધેનેવ યુત્તં હોતિ. ઇતિ ઈદિસી ઉપમા સિલેસોપમા એકપદાતિહિતઉભયત્થલક્ખણેન સિલેસવસેન વુત્તત્તા સિલેસોપમા નામ હોતિ. સિસિરા સીતલા અંસુ કન્તિ અસ્સેતિ ચ, તસ્સ વિરુજ્ઝતિ સીલેનેતિ ચ, પચ્ચયસામત્થિયવસેન દ્વિન્નં દ્વિન્નં અત્થાનં લબ્ભનતો સિલિસ્સતિ અપરોપિ અત્થો એત્થ અલઙ્કારેતિ ચ, સિલેસવસેન વુત્તા ઉપમાતિ ચ વિગ્ગહો. એત્થ સુગન્ધો ચ સોતસમ્બન્ધો ચ સિસિરંસુવિરોધિત્તઞ્ચેતિ ઇમે ઉપમાનોપમેય્યાનમમ્બુજમુખાનં તુલ્યધમ્મો, તેસુ અમ્બુજગતતુલ્યધમ્મસમ્બન્ધો સધમ્મત્તા ઉપમા નામ હોતિ, સા અમ્બુજસમ્બન્ધિના ઇવસદ્દેન જોતિતા, ¶ મુખગતતુલ્યધમ્મો પન અસ્સત્થિતસ્સીલત્થે કતપચ્ચયે સતિપિ સામત્થિયાયેવ ગમ્યતે.

૧૯૧.

સરૂપસદ્દવાચ્ચત્તા, સા સન્તાનોપમા યથા;

બાલા’વુ’ય્યાનમાલા’યં, સાલકાનનસોભિની.

૧૯૧. ‘‘સરૂપ’’ઇચ્ચાદિ. અયમુય્યાનમાલા બાલાવ ઇત્થી વિય. કથં? સાલકાનનસોભિની બાલા તાવ સહાલકેન કેસસન્નિવેસવિસેસેન વત્તતે સાલકમાનનં તેન સોભતે. સાલકાનનસોભિની ઉય્યાનમાલાપિ સાલાનં રુક્ખવિસેસાનં કાનનેન ગહનેન સોભતે, એવરૂપા સા તાદિસી સન્તાનોપમા આખ્યાયતે, કસ્મા? સિલેસોપમત્તસભાવેપિ સરૂપેન સદિસેન સદ્દેન ‘‘સાલકાનનસોભિની’’ત્વેવંવિધેન સદ્દસન્તાનેન વિસેસભૂતેન વાચ્ચત્તા પકાસિયત્તા તસ્સાઇતિ ગમ્યતે. યથેતિ નિદસ્સને.

૧૯૧. ‘‘સરૂપે’’ચ્ચાદિ. સરૂપસદ્દવાચ્ચત્તા તુલ્યસુતિયા અચ્છિન્નસમ્બન્ધવચનમાલાય વુચ્ચમાનત્તા સા ઉપમા સન્તાનોપમા નામ હોતિ, સિલેસત્તે સતિપિ કતસમાસેહિ પદસન્તાનેહિ વુચ્ચમાનત્તા સન્તાનોપમા નામ હોતીતિ અધિપ્પાયો. ‘‘યથે’’તિ ઉદાહરતિ. અયં ઉય્યાનમાલા એસા ઉય્યાનપન્તિ સાલકાનનસોભિની અલકસઙ્ખાતકેસસન્નિવેસસહિતેન મુખેન સોભમાના બાલાવ અઙ્ગના ઇવ સાલકાનનસોભિની સાલવનેહિ સોભમાના હોતિ. ઉપમાનોપમેય્યાનં સમાનં રૂપં યેસન્તિ ચ, સરૂપા ચ તે સદ્દા ચેતિ ચ, તેહિ વાચ્ચા ઉપમાતિ ચ, તસ્સા ભાવોતિ ચ, સન્તાનેન યુત્તા ઉપમાતિ ચ, ઉય્યાનાનં માલાતિ ચ, સહ અલકેન વત્તમાનન્તિ ચ, તઞ્ચ તં આનનઞ્ચાતિ ચ, તેન સોભતિ સીલેનાતિ ચ, સાલાનં કાનનન્તિ ચ, તેન સોભતિ સીલેનાતિ ચ વાક્યં.

૧૯૨.

ખયી ¶ ચન્દો બહુરજં, પદુમં તેહિ તે મુખં;

સમાનમ્પિ સમુક્કંસી-ત્ય’યં નિન્દોપમા મતા.

૧૯૨. ‘‘ખયી’’ઇચ્ચાદિ. ચન્દો ખયી ખયો અચ્ચયો યસ્સેતિ, પદુમં બહુરજં બહૂનિ રજાનિ પરાગાવયવા યસ્મિન્તિ, તેહિ એવંભૂતેહિ ચન્દપદુમેહિ કન્તિઆદિના સમાનમ્પિ સદિસમ્પિ સન્તં તવ મુખં સમુક્કંસિ પરમુક્કંસવન્તં, ખયસદ્દસ્સ ચ રજસ્સ ચ દોસેપિ વત્તનતો, સદ્દચ્છલેન ખયસ્સ દોસરૂપસ્સ બહુરજત્તસ્સ ચ તત્થાભાવતોતિ. ઇતિ એવરૂપા અયં નિન્દોપમા મતા નિન્દિતેન ચન્દાદિના ખયસ્સોપમિતત્તા.

૧૯૨. ‘‘ખયિ’’ચ્ચાદિ. ચન્દો ખયી પાટિપદતો પટ્ઠાય દિને દિને એકમેકાય કલાય સૂરિયસ્સ આસન્નહેતુ ખીયનસભાવયુત્તો હોતિ, પદુમં બહુરજં બહુરેણુસમન્નાગતં હોતિ, તેહિ ચન્દપદુમેહિ સમાનમ્પિ કન્તિસુગન્ધાદીહિ સદિસમ્પિ તે મુખં તવાનનં સમુક્કંસિ ખયરજસદ્દેહિ દોસસ્સાપિ વાચ્ચત્તા સદ્દચ્છલેહિ ગમ્યમાનસ્સ તાદિસસ્સ દોસસ્સ મુખે અવિજ્જમાનત્તા અધિકુક્કંસગુણવન્તં હોતિ, ઇતિ ઈદિસી અયં ઉપમા નિન્દોપમા નિન્દિતાનં ચન્દપદુમાનં મુખસ્સ ઉપમિતાતિ નિન્દોપમા નામ હોતિ, મુખવિસેસનેન ઇવસદ્દપરિયાયેન સમાનસદ્દેન મુખગતસધમ્મો જોતિતો હોતિ, ઉપમાસઙ્ખતચન્દપદુમગતસધમ્મોપિ દ્વીસુ તુલ્યધમ્મોપિ સામત્થિયા ગમ્યતે, અપિસદ્દો ચેત્થ વત્તબ્બન્તરસમુચ્ચયે, સમુક્કંસોતિ વત્તબ્બન્તરો.

૧૯૩.

અસમત્થો મુખેનિ’ન્દુ, જિન તે પટિગજ્જિતું;

જળો કલઙ્કી’તિ અયં, પટિસેધોપમા સિયા.

૧૯૩. ‘‘અસમત્થો’’ઇચ્ચાદિ. જિન તે મુખેન જળો સીતો અકુસલો ચ કલઙ્કો મિગલઞ્છનલક્ખણો દોસો ¶ અસ્સ અત્થીતિ કલઙ્કી. સદ્દચ્છલેન દોસકથનં. તાદિસો ઇન્દુ ચન્દો પટિગજ્જિતું વિવદિતું અસમત્થો, મુખન્તુ વિસદં અલઙ્કતઞ્ચેતિ કથમનેનાયં સદિસોતિ નિસેધદ્વારેન સધમ્મતાવ ગમ્મતે, અયં પટિસેધોપમા સિયા.

૧૯૩. ‘‘અસમત્થો’’ચ્ચાદિ. હે જિન તે તુય્હં મુખેન પટિગજ્જિતું વિવદિતું જળો સીતલો અવિસદો કલઙ્કી સસલક્ખણો વા સદોસો વા ઇન્દુ ચન્દો અસમત્થો હોતીતિ, અયં એદિસી ઉપમા પટિસેધોપમા નામ. કલઙ્કો અસ્સ અત્થીતિ વાક્યં. એત્થ વિસદેન કલઙ્કરહિતેન મુખેન સીતલો અવિસદો સદોસો ચન્દો સમાનો ભવિતુમસમત્થોતિ એવં પટિસેધદ્વયેન ઇન્દમુખસઙ્ખાતાનં ઉપમાનોપમેય્યાનં તુલ્યધમ્મસમ્બન્ધસ્સ પકાસિતત્તા સતિપિ નિન્દોપમાભાવે પટિસેધોપમા નામ હોતીતિ અધિપ્પાયો. ‘‘પટિગજ્જિતુ’’ન્તિ ઇદં ચન્દસ્સ વિસેસનત્તા ચન્દગતસધમ્મં જોતેતિ.

૧૯૪.

કચ્છં ચન્દારવિન્દાનં, અતિક્કમ્મ મુખં તવ;

અત્તનાવ સમં જાત-મિત્ય’સાધારણોપમા.

૧૯૪. ‘‘કચ્છ’’મિચ્ચાદિ. ચન્દસ્સ અરવિન્દસ્સ ચ કચ્છં પદવિં અતિક્કમ્મ અવત્થરિય તેસ’મવકંસતો [અવત્થુયતેસમણંસતો (ક.)], તવ મુખં અત્તનો સરૂપેનેવ સમં જાતમિતિ એવરૂપા અસાધારણતાભિધાનેન સદિસત્તપતીતિયા અસાધારણોપમેતિ નિગદ્યતે.

૧૯૪. ‘‘કચ્છ’’મિચ્ચાદિ. હે મુનિ તવ મુખં ચન્દારવિન્દાનં લોકપૂજિતાનં સસિઅમ્બુજાનં કચ્છં પદવિં અવત્થં વા અતિક્કમ્મ અત્તનો અતુલ્યત્તેન અત્તના એવ સમાનત્તવત્થુનો અભાવા સમં જાતં, ઇતિ ઈદિસા ઉપમા અસાધારણોપમા ¶ અતુલ્યધમ્મભાવસ્સ પકાસનતો અસાધારણોપમા નામ હોતિ. ઇહ ઉપમાભૂતાનં ચન્દારવિન્દાનં મુખસ્સ હીનભાવપટિપાદનદ્વારેન ચન્દારવિન્દેહિ મુખં તુલ્યન્તિ પઞ્ઞાપનતો ચન્દારવિન્દા અસાધારણોપમા નામ હોતિ. સમસદ્દો મુખગતસ્સ સાધારણધમ્મં જોતેતિ. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યં.

૧૯૫.

સબ્બમ્ભોજપ્પભાસારો, રાસિભૂતોવ કત્થચિ;

તવા’નનં વિભાતીતિ, હોતા’ભૂતોપમા અયં.

૧૯૫. ‘‘સબ્બ’’ઇચ્ચાદિ. કત્થચિ એકટ્ઠાને રાસિભૂતો સબ્બેસમમ્ભોજાનં પભાસારોવ તવાનનં વિભાતીતિ એવંભૂતા અયં અભૂતોપમા હોતિ.

૧૯૫. ‘‘સબ્બ’’મિચ્ચાદિ. કત્થચિ ઠાને રાસિભૂતો સબ્બમ્ભોજપ્પભાસારોવ સકલપદુમાનં ઉત્તમકન્તિપુઞ્જો વિય તવાનનં વિભાતિ વિસેસેન પભાતિ, ઇતિ ઈદિસી ઉપમા અભૂતોપમા અવિજ્જમાનવત્થુનો ઉપમિતત્તા અભૂતોપમા નામ હોતિ. અરાસિ રાસિભૂતોતિ વિગ્ગહો. એત્થ યોજનાવિભૂતો તાદિસપભાસારાભાવતો અવિજ્જમાનત્થેન પરિકપ્પિતો.

૧૯૬.

પતીયતે’ત્થગમ્મા તુ, સદ્દસામત્થિયા ક્વચિ;

સમાસપ્પચ્ચયેવાદિ-સદ્દયોગં વિના અપિ.

૧૯૬. અત્થગમ્મોપમં દસ્સેતિ ‘‘પતીયતે’’ઇચ્ચાદિ. અત્થગમ્મા તુ’પમા ક્વચિ કિસ્મિઞ્ચિ ઠાને સમાસાદિસદ્દાનં યોગં વિના અપિ સદ્દાનં પયોગવિસેસાદિગાળ્હેન અઞ્ઞથાનુપપત્તિલક્ખણેન સામત્થિયેન પતીયતે.

૧૯૬. તિવિધં સદ્દગમ્મોપમં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અત્થગમ્મોપમં દસ્સેતિ ‘‘પતીયતે’’ત્યાદિના. અત્થગમ્મા તુ અત્થગમ્મોપમા ¶ પન ક્વચિ ઠાને સમાસપચ્ચયેવાદિસદ્દયોગં વિનાપિ તેસં સદ્દાનં સમ્બન્ધં હિત્વાપિ સદ્દસામત્થિયા સમ્બન્ધે પયુત્તાવસેસસદ્દાનં અત્થસત્તિયા પતીયતે. સદ્દાનં સામત્થિયન્તિ વિગ્ગહો.

૧૯૭.

ભિઙ્ગાને’માનિ ચક્ખૂનિ, ના’મ્બુજં મુખ’મેવિ’દં;

સુબ્યત્તસદિસત્તેન, સા સરૂપોપમા મતા.

૧૯૭. ઉદાહરતિ ‘‘ભિઙ્ગે’’ચ્ચાદિના. ન ભિઙ્ગા એતે, કિઞ્ચરહિ ચક્ખૂનિમાનિ, નમ્બુજમેતં, કિન્તુ મુખમેવિદન્તિ એવરૂપા સા સરૂપોપમા મતા ભિઙ્ગાદીનમવિપરીતસરૂપસ્સ દીપનતો. તેનાહ ‘‘સુબ્યત્તે’’ત્યાદિ. સુબ્યત્તેન ભિઙ્ગચક્ખૂનં અમ્બુજમુખાનઞ્ચ પરિફુટેન સદિસત્તેન ચઞ્ચલત્તકન્ત્યાદિલક્ખણેન તેનેવાભેદસઙ્કાપુબ્બમેવ વિવેચિતં અઞ્ઞત્ર ચક્ખાદીસુ યં ભિઙ્ગાદિઞ્ઞાણમુપ્પન્નં, તસ્સ પચ્ચક્ખાનતો ઉપમાજોતકાનમિવાદીનમભાવેપિ ભિઙ્ગલોચનાદીનં સદિસત્તં પતીયતે સામત્થિયતો. એવમુપરિપિ યથાયોગં.

૧૯૭. ઇદાનિ ઉદાહરણમાહરતિ ‘‘ભિઙ્ગાનિ’’ચ્ચાદિના. ઇમાનિ ભિઙ્ગાનિ ભમરા ન ભવન્તિ, કિઞ્ચરહિ ચક્ખૂનિ. અમ્બુજં ન ઇદં પદુમં ન હોતિ, કિન્તુ મુખમેવાતિ. ઈદિસી સા ઉપમા સુબ્યત્તસદિસત્તેન સુપાકટેન ભિઙ્ગલોચનાનં અમ્બુજમુખાનઞ્ચ તુલ્યભાવેન સરૂપોપમા નામ હોતિ. એત્થ સમાસપચ્ચયઇવાદિસદ્દપયોગાભાવેપિ ‘‘ભિઙ્ગાનેમાનિ ચક્ખૂનિ’’ચ્ચાદિના ચક્ખુમુખેસુ ભિઙ્ગઅમ્બુજન્તિ વિપરીતપવત્તબુદ્ધિં પટિસેધેત્વા ચક્ખુમુખવિધાનતો ચઞ્ચલત્તકન્તિમત્તાદીસુ સુબ્યત્તં તુલ્યત્તં વિના ચક્ખુમુખેસુ ભિઙ્ગમ્બુજબુદ્ધિં કીદિસમુપ્પજ્જતીતિ અઞ્ઞથાનુપપત્તિલક્ખણસામત્થિયા ઉપમાનભૂતાનં ભિઙ્ગમ્બુજાનં ઉપમેય્યભૂતાનં ચક્ખુમુખાનઞ્ચ સદિસત્તં ઞાયતિ. સુટ્ઠુ બ્યત્તં પાકટન્તિ ચ, તઞ્ચ તં સદિસત્તઞ્ચાતિ ચ, સમાનં રૂપં સભાવો યસ્સા ઉપમાયાતિ ચ, સા ચ સા ઉપમા ચાતિ ચ વાક્યં.

૧૯૮.

મયેવ ¶ મુખસોભા’સ્સે-ત્યલ’મિન્દુ વિકત્થના;

યતો’મ્બુજેપિસા’ત્થીતિ, પરિકપ્પોપમા અયં.

૧૯૮. ‘‘મયેવિ’’ચ્ચાદિ. ઇન્દુ ચન્દ, અસ્સ મુનિનો મુખસોભા વદનજુતિ મયેવ, નાઞ્ઞત્રાતિ એવરૂપા વિકત્થના અત્થપસંસનેન અલમિતિ પટિસેધો. કિમિતિ? યતો યસ્મા કારણા સા મુખસોભા અમ્બુજેપિ ન કેવલમિન્દુમ્હિ અત્થિ, નો નત્થીતિ અસતોપિ તથા વિકત્થનસ્સ પરિકપ્પનતો વદનમિન્દુનોપમીયતીતિ એવરૂપા અયં પરિકપ્પોપમા.

૧૯૮. ‘‘મયે’’ચ્ચાદિ. હે ઇન્દુ અસ્સ ઇમસ્સ લોકસામિનો મુખસોભા વદનકન્તિ એકકે મયિ એવ, ઈદિસી વિકત્થના અત્તસિલાઘેન અલં નિપ્પયોજનં. કસ્માતિ ચે? યતો સા મુખસોભા અમ્બુજેપિ અત્થિ, તસ્માતિ. ઇતિ ઈદિસા અયં ઉપમા પરિકપ્પોપમા નામ હોતિ. યતોતિ અનિયમનિદ્દિટ્ઠકારણં પન અમ્બુજેપિ સા અત્થીતિ દસ્સિયમાનં પદુમેપિ તસ્સ અત્થિત્તમેવ. પરિકપ્પનાય વુત્તા ઉપમાતિ વિગ્ગહો. ઇધ ચન્દસ્સ અવિજ્જમાનવિકત્થનસ્સ વિજ્જમાનત્તેન પરિકપ્પનતો સધમ્મજોતકસદ્દન્તરે અસતિપિ ઉપમાનભૂતઇન્દુનો ચ ઉપમેય્યભૂતમુખસ્સ ચ સદિસત્તં ઇમેસં દ્વિન્નં સદિસત્તં વિના વત્તુનો તાદિસકપ્પના કથં હોતીતિ ઇમાય અત્થસત્તિયા ગમ્યતે.

૧૯૯.

કિં વા’મ્બુજ’ન્તોભન્તાલિ,

કિં લોલનયનં મુખં;

મમ દોલાયતે ચિત્ત-

મિચ્ચ’યં સંસયોપમા.

૧૯૯. ‘‘કિં વા’’ઇચ્ચાદિ. અન્તો ભન્તા અલી ભમરા યસ્મિં, તમીદિસમમ્બુજં કિં વા. લોલાનિ ચપલાનિ નયનાનિ યસ્મિં, તાદિસં વા. જિન તવેદં મુખં કિન્તિ મમ ચિત્તં દોલાયતે ¶ દોલેવાચરતિ. એવં પક્ખદ્વયપરિગ્ગહેન સંસયતીતિ અત્થો. ઇચ્ચયમીદિસી સંસયવેસેન અમ્બુજમુખાનમોપમાવગમા સંસયોપમા.

૧૯૯. ‘‘કિં વા’મ્બુજે’’ચ્ચાદિ. અન્તોભન્તાલિ અબ્ભન્તરે ભમમાનભમરવન્તં અમ્બુજં કિં વા, તુય્હં લોલનયનં ચઞ્ચલનેત્તં મુખં કિં વાતિ મમ ચિત્તં દોલાયતે ઉભયસમ્ભમજનનતો દોલા વિય હોતિ. ઇતિ અયં એવરૂપા ઉપમા સંસયોપમા દ્વિન્નં સદિસત્તસ્સ સંસયેન પકાસિતત્તા સંસયોપમા નામ હોતિ. અન્તો ભન્તા અલી યસ્મિન્તિ ચ, લોલાનિ નયનાનિ યસ્મિન્તિ ચ, દોલા વિય આચરતીતિ ચ, સંસયેન વુત્તા ઉપમાતિ ચ વિગ્ગહો. ઇહાપિ સધમ્મપકાસકે સદ્દન્તરે અસતિપિ યથાવુત્તવિસેસનદ્વયેન વિસિટ્ઠાનં દ્વિન્નં અમ્બુજમુખાનં સંસયનિમિત્તે તુલ્યત્તે અસતિ કથં સંસયો ઉપ્પજ્જતીતિ ઇમિના સામત્થિયેનેવ તુલ્યધમ્મસમ્બન્ધો ગમ્યતે.

૨૦૦.

કિઞ્ચિ વત્થું પદસ્સેત્વા,

સધમ્મસ્સા’ભિધાનતો;

સામ્યપ્પતીતિસબ્ભાવા,

પતિવત્થૂપમા યથા.

૨૦૦. ‘‘કિઞ્ચિ’’ઇચ્ચાદિ. કિઞ્ચિ વત્થુમિચ્છિતં સમ્બુદ્ધાદિકં ઉપદસ્સેત્વા સધમ્મસ્સ તેન વત્થુના કેનચિ આકારેન સદિસસ્સ અઞ્ઞસ્સ વત્થુનો અભિધાનતો સામ્યસ્સ તેસં દ્વિન્નં સદિસત્તસ્સ પતીતિયા અવસાયસ્સ સમ્ભાવા વિજ્જમાનત્તેન પતિવત્થૂપમા વુચ્ચતે. પતિવત્થુના તથાવિધેનાધિગતસ્સ વત્થુનો તુલ્યતા પટિપાદિતા. યથેત્યુદાહરતિ.

૨૦૦. ‘‘કિઞ્ચિ’’ચ્ચાદિ. કિઞ્ચિ વત્થુમિચ્છિતં જિનાદિકિઞ્ચિપદત્થં ઉપદસ્સેત્વા પઠમં નિદસ્સેત્વા સધમ્મસ્સ પટિપાદનીયઅત્થેન સહ ¶ કિઞ્ચિ આકારેન સદિસભાવસ્સ કસ્સચિ વત્થુનો અભિધાનતો કથનતો સામ્યપ્પતીતિસબ્ભાવા સદિસતાસમ્બન્ધિનો પરિજાનનસ્સ વિજ્જમાનત્તા પતિવત્થૂપમા વત્થુનો ઉપટ્ઠિતસ્સ જિનાદિપદત્થસ્સ તુલ્યત્થપકાસનતો નામેન પતિવત્થૂપમા નામ. સમાનો ધમ્મો યસ્સ વા પારિજાતાદિનો ઇતિ ચ, સમાનાનં તુલ્યાનં ઉપમાનોપમેય્યાનં ભાવોતિ ચ, સામ્યસ્સ પતીતિ ચ, સામ્યપ્પતીતિયા સબ્ભાવોતિ ચ, પતિવત્થુના વુત્તા ઉપમાતિ ચ વાક્યં. યથાતિ ઉદાહરતિ.

૨૦૧.

જનેસુ જાયમાનેસુ,

ને’કોપિ જિનસાદિસો;

દુતિયો નનુ નત્થેવ,

પારિજાતસ્સ પાદપો.

૨૦૧. ‘‘જનેસુ’’ચ્ચાદિ. જાયમાનેસુ જનેસુ મજ્ઝે એકોપિ જનો ગુણવા જિનસાદિસો સમ્માસમ્બુદ્ધસમાનો ન વિજ્જતીત્યેકં તાવ વત્થુ ઉપદસ્સિતં, દુતિયો ઇચ્ચાદિ પતિવત્થૂપમદસ્સનં, નનૂત્યનુમતિયં, પારિજાતસ્સ દિબ્બરુક્ખવિસેસસ્સ દુતિયો સમાનો પાદપો નત્થેવ. પારિજાતોયેવ રુક્ખજાતીસુ ઉત્તમો, તથા જિનો જનેસૂતિ.

૨૦૧. ‘‘જનેસુ’’ચ્ચાદિ. જાયમાનેસુ જનેસુ એકોપિ જિનસાદિસો સમ્બુદ્ધસદિસો નત્થિ, પારિજાતસ્સ રુક્ખસ્સ દુતિયો તેન સમો દુતિયો પાદપો રુક્ખો નત્થિ એવ નનુ, નનૂતિ અનુઞ્ઞાયં. તેન સબ્બઞ્ઞુનો અઞ્ઞેન અતુલ્યભાવં અનુજાનાતિ. ઇહ પારિજાતરુક્ખસ્સ અઞ્ઞેહિ રુક્ખેહિ ઉત્તમત્તઞ્ચ બુદ્ધસ્સ અઞ્ઞેસુ સત્તેસુ ઉત્તમત્તઞ્ચાતિ ઇદં દ્વયં ઉપમાનોપમેય્યભૂતાનં દ્વિન્નં વત્થૂનં સામ્યં નામ, એતં સામ્યં વુત્તત્થસ્સ સમત્થનવસેન પતિવત્થુભૂતપારિજાતસ્સ રુક્ખેહિ અસમાનત્તકથનેનેવ જોતિતં હોતિ.

૨૦૨.

વાક્યત્થેનેવ ¶ વાક્યત્થો,

યદિ કોચ્યુ’પમીયતે;

ઇવયુત્તવિયુત્તત્તા,

સા વાક્યત્થોપમા દ્વિધા.

૨૦૨. વાક્યત્થવિસયોપમં દસ્સેતિ ‘‘વાક્યત્થેનેવિ’’ચ્ચાદિના. વાક્યત્થો ક્રિયાકારકસમ્બન્ધવિસેસો, તેનેવ, ન પદત્થમત્તેન વાક્યત્થો વુત્તલક્ખણો કોચિ વત્તુમિચ્છિતો કોચિ યદિ ઉપમીયતે સદિસો કથ્યતે, સા વાક્યત્થોપમા દ્વિધા ભિજ્જતે. કથં? યુત્તા ચ વિયુત્તા ચ યુત્તવિયુત્તા, ઇવેન અત્થનિદ્દેસોયં યુત્તવિયુત્તા ઉપમા, તસ્સા ભાવા કારણા દ્વિધાતિ અધિકતં.

૨૦૨. ઇદાનિ વાક્યત્થવિસયોપમં દસ્સેતિ ‘‘વાક્યત્થે’’ચ્ચાદિના. વાક્યત્થેનેવ ક્રિયાકારકસમ્બન્ધવિસેસસઙ્ખતસમુદાયભૂતેન વાક્યત્થેન કોચિ વત્તુમિચ્છિતો યો કોચિ વાક્યત્થો વુત્તલક્ખણો યદિ ઉપમીયતે સદિસભાવેન કથીયતે, સા ઉપમા વાક્યત્થોપમા નામ હોતિ. ઇવયુત્તવિયુત્તત્તા ઇવયુત્તવિયુત્તવસેન દ્વિધા દ્વિપ્પકારા. એત્થ ‘‘ઇવા’’તિ ઇવાદીનમત્થસ્સ ગહિતત્તા ઇવસદ્દોપિ તપ્પરિયાયસદ્દાપિ ગય્હન્તે.

ઇવયુત્ત

૨૦૩.

જિનો સંક્લેસતત્તાનં,

આવિભૂતો જનાન’યં;

ઘમ્મસન્તાપતત્તાનં,

ઘમ્મકાલે’મ્બુદો વિય.

૨૦૩. ઉદાહરતિ ‘‘જિનો’’ઇચ્ચાદિ. સંક્લેસેહિ દસવિધેહિ તત્તાનં સન્તાપં અનુપ્પત્તાનં જનાનં અયં જિનો સમ્માસમ્બુદ્ધો ¶ આવિભૂતો કતકિચ્ચત્તા સમ્માસમ્બોધાધિગમેન લોકે પાતુભૂતો. એકં તાવ વાક્યમુપમેય્યભૂતં. કિમિવેત્યાહ ‘‘ઘમ્મે’’ચ્ચાદિ. ઘમ્મસન્તાપેન તત્તાનં જનાનં ઘમ્મકાલે ગિમ્હાનસમયે અમ્બુદો મેઘો વિયાતિ દુતિયવાક્યમુપમાનભૂતમિત્યયમિવયુત્તા વાક્યત્થોપમા. એત્થ પુબ્બુત્તરવાક્યત્થાનં વિસેસ્યવિસેસનભાવો એકવાક્યત્થત્તાવ વેદિતબ્બો. એવમુપરિપિ.

૨૦૩. ઉદાહરતિ ‘‘જિનો’’ચ્ચાદિના. અયં જિનો એસો જિતપઞ્ચમારો સત્થા સંક્લેસતત્તાનં અનેકપ્પકાર કિલેસસન્તાપતત્તાનં જનાનં આવિભૂતો કતકિચ્ચો હુત્વા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાધિગમેન લોકે ઉપટ્ઠિતો. કેન સન્તત્તસ્સ કસ્સચિ કિમિવેતિ ચે? ઘમ્મસન્તાપતત્તાનં જનાનં ઘમ્મકાલે ગિમ્હસમયે અમ્બુદોવિય મેઘો ઇવ. ઇહ ઉત્તરવાક્યત્થો ભેદકત્તા વિસેસનં હોતિ, પુબ્બવાક્યત્થો પન ભેદ્યત્તા વિસેસ્યો હોતિ. એવં વાક્યભેદે સતિપિ વાક્યત્થો એકોવેતિ દટ્ઠબ્બો. એવમુત્તરત્રાપિ. ઉત્તરવાક્યે ઇવસદ્દો તસ્મિંયેવ ગુણગુણીપદત્થાનં સદિસત્તં દીપેતિ, પુબ્બવાક્યે ગુણગુણીનં સદિસત્તં પન ઉત્તરવાક્યત્થસ્સ પુબ્બવાક્યેન સમાનત્તં વિના અઞ્ઞથાનુપપત્તિયા ઞાયતિ. સંક્લેસેહિ તત્તાતિ ચ, ઘમ્મો એવ સન્તાપોતિ ચ, તેન તત્તાતિ ચ, ઘમ્મો એવ કાલોતિ ચ વાક્યં.

ઇવવિયુત્ત

૨૦૪.

મુનિન્દાનન’માભાતિ, વિલાસેકમનોહરં;

ઉદ્ધં સમુગ્ગતસ્સાપિ, કિં તે ચન્દ વિજમ્ભના.

૨૦૪. દુતિયમાહ ‘‘મુનિન્દ’’ઇચ્ચાદિના. વિલાસેન એકમતુલ્યં મનોહરં દુતિયસ્સ તાદિસસ્સાભાવતો મુનિન્દાનનં ¶ આભાતિ અતિસયેન સોભતેતિ એકં તાવ વાક્યમુપમેય્યભૂતં. ભો ચન્દ ઉદ્ધં ગગનતલં સમુગ્ગતસ્સાપિ અબ્ભુટ્ઠિતસ્સાપિ તે તવ વિજમ્ભના સાહંકારપરિબ્ભમનેન કિં પયોજનં ન કિંપિ, તંસદિસસોભાસમ્પત્તિયાભાવતો. અસદિસત્તં મુનિન્દાનનસ્સ તસ્સ તતોપિ ઉદ્ધમુગ્ગચ્છતો વિલાસમત્તમેવ [પિયાસમત્તમેવ (ક.)] ફલસમ્ભવતોતિ દુતિયવાક્યમુપમાનભૂતં. તથા હેત્થ સબ્બથા સદિસતાપતીતિયા કરિયમાનાનમુગ્ગમનવિજમ્ભનાનં પટિક્ખેપેન કથઞ્ચિપિ મુખચન્દાનં સાધમ્મપતીતિ ઉપમાવગમોતિ અયમિવવિયુત્તવાક્યત્થોપમા.

૨૦૪. ઇદાનિ ઇવવિયુત્તવાક્યત્થોપમંયેવ ઉદાહરતિ ‘‘મુનિન્દાનનિ’’ચ્ચાદિના. વિલાસેકમનોહરં લીલાય અતુલ્યં તતોયેવ મનોહરં મુનિન્દાનનં સબ્બઞ્ઞુનો વદનં આભાતિ અતિદિબ્બતિ, તસ્મા હે ચન્દ ઉદ્ધં ઉચ્ચં નભં સમુગ્ગતસ્સાપિ તે તુય્હં વિજમ્ભના અહંકારેન પરિબ્ભમનેન કિં પયોજનં. ઇહ પુબ્બવાક્યત્થસ્સ ઉત્તરવાક્યત્થો ઇવવિયુત્તોપમા નામ હોતિ. તથા હિ ‘‘સબ્બથા મુખેન સદિસો ભવામી’’તિ માનં કરોન્તસ્સ ચન્દસ્સ ગગનતલારોહોપિ વિજમ્ભનઞ્ચેતિ ઇમેસં દ્વિન્નં પટિક્ખેપેન મુખચન્દાનં વિલાસેકમનોહરત્તં કન્તિમત્તસઙ્ખાતસદિસત્તં ઇવાદીનમભાવેપિ વિઞ્ઞાયતીતિ કત્વા ઉત્તરવાક્યત્થો પુબ્બવાક્યત્થસ્સ ઉપમા ચ વિસેસનઞ્ચ હોતિ. વિલાસેન એકમતુલ્યન્તિ ચ, તઞ્ચ તં મનોહરઞ્ચાતિ ચ વિગ્ગહો. અપિસદ્દો સમ્ભાવનત્થો.

૨૦૫.

સમુબ્બેજેતિ ધીમન્તં, ભિન્નલિઙ્ગાદિકં તુ યં;

ઉપમાદૂસનાયા’લ-મેતં કત્થચિ તં યથા.

૨૦૫. દોસપરિચ્છેદે ¶ દુટ્ઠાલઙ્કતીતિમુપમાલઙ્કારદૂસનં દસ્સેતુમાહ ‘‘સમુબ્બેજેતિ’’ચ્ચાદિ. યં ભિન્નલિઙ્ગાદિકં તુ, આદિસદ્દેન ભિન્નવચનહીનતાઅધિકતાદીનં પરિગ્ગહો. તુસદ્દો અત્થજોતકો, તથાપીતિ અત્થો. ધીમન્તં મેધાવિં સમુબ્બેજેતિ ન પીણેતિ, એતં ભિન્નલિઙ્ગદિકં કત્થચિ ન સબ્બત્થ ઉપમાદૂસનાય વિરોધત્થં અલં સમત્થં. ‘‘તં યથે’’તિ ઉદાહરતિ.

૨૦૫. દોસપરિચ્છેદે દોસાનમનુદ્દેસાવસાને નિદ્દિટ્ઠાય દુટ્ઠાલઙ્કતિયા દસ્સેતબ્બઉદાહરણે –

‘‘દુટ્ઠાલઙ્કરણં તેતં, યત્થાલઙ્કારદૂસનં;

તસ્સાલઙ્કારનિદ્દેસે, રૂપમાવિભવિસ્સતી’’તિ.

કતપટિઞ્ઞાનુસારેન ઇદાનિ દસ્સેતુમાહ ‘‘સમુબ્બેજેતિ’’ચ્ચાદિ. યં ભિન્નલિઙ્ગાદિકં તુ વક્ખમાનં યં ભિન્નલિઙ્ગવચનાદિકં પન ધીમન્તં પઞ્ઞવન્તં કવિં સમુબ્બેજેતિ ‘‘એવં નામ વત્તબ્બં સિયા’’તિ ઉબ્બેગં જનેતિ, એતં ભિન્નલિઙ્ગાદિકં ઉપમાદૂસનાય યથાવુત્તઉપમાવિનાસનત્થં કત્થચિ ‘‘ઇત્થીવાયં જનો યાતિ’’ઇચ્ચાદિવત્તબ્બવિસયતો અઞ્ઞત્થ અલં સમત્થં. ‘‘તં યથા’’તિ ઉદાહરતિ. ભિન્નં વિસદિસઞ્ચ તં લિઙ્ગઞ્ચેતિ ચ, તં આદિ યસ્સ વિસદિસવચનાદિનોતિ ચ, ઉપમાય દૂસનમિતિ ચ વાક્યં.

૨૦૬.

હંસીવા’યં સસી ભિન્ન-

લિઙ્ગા’કાસં સરાનિવ;

વિજાતિવચના હીના,

સા’વ ભત્તો ભટો’ધિપે.

૨૦૬. ‘‘હંસીવાય’’ન્તિ અયં સસી ચન્દો હંસીવ હંસીસદિસો. ભિન્નલિઙ્ગા ભિન્નલિઙ્ગોપમા. ‘‘આકાસં સરાનિવા’’તિ વિજાતિવચના વિસદિસવચનોપમા. ‘‘ભટો અધિપે સામિનિ સાવ ¶ ભત્તો’’તિ હીના હીનોપમા કુક્કુરસ્સ હીનેન જાત્યાદિના અધિકસ્સ ઉપમિતત્તા.

૨૦૬. ‘‘હંસિ’’ચ્ચાદિ. અયં સસી ચન્દો હંસી ઇવ હંસિધેનૂવ હોતિ. ઇચ્ચાદિકોપમા ભિન્નલિઙ્ગા ઉપમેય્યતો ભિન્નલિઙ્ગત્તા ભિન્નલિઙ્ગોપમા નામ હોતિ. આકાસં નભં સરાનિવાતિ અયં વિજાતિવચના ઉપમેય્યેન વિસદિસવચનત્તા વિજાતિવચનોપમા નામ હોતિ. અધિપે સામિનિ ભટો સેવકો સાવ સુનખો ઇવ ભત્તોતિ અયં હીના જાતિહીનેન સુનખેન ઉત્તમસ્સ પુરિસસ્સ ઉપમિતત્તા હીનોપમા નામ હોતિ. ભિન્નં લિઙ્ગમેતિસ્સાતિ ચ, વિવિધા જાતિ સભાવો અસ્સેતિ ચ, વિજાતિ વચનં અસ્સા ઉપમાયાતિ ચ વિગ્ગહો.

૨૦૭.

ખજ્જોતો ભાનુમાલીવ,

વિભાતીત્યધિકોપમા;

અફુટ્ઠત્થા બલમ્ભોધિ,

સાગરો વિય સંખુભિ.

૨૦૭. ‘‘ખજ્જોતો’’ઇચ્ચાદિ. ખજ્જોતો ભાનુમાલીવ સૂરિયો વિય વિભાતીત્યધિકોપમા અધિકેન હીનસ્સ ઉપમિતત્તા. બલમ્ભોધિ સેનાસાગરો સાગરો વિય સંખુભીતિ અફુટ્ઠત્થોપમા ‘‘બલમ્ભોધી’’તિ રૂપકેન સેનાય મહન્તત્તાવગમતો પુન ‘‘સાગરો વિયા’’તિ ઉપમાય કસ્સચિ વિસેસત્થસ્સ અસંફુટ્ઠત્તા.

૨૦૭. ‘‘ખજ્જોતો’’ચ્ચાદિ. ‘‘ખજ્જોતો ભાનુમાલીવ વિભાતી’’તિ અયં અધિકોપમા અધિકાય ઉપમાય ઉપમિતત્તા અધિકોપમા નામ હોતિ. ‘‘બલમ્ભોધિ સેનાસમુદ્દો સાગરો વિય સંખુભી’’તિ અયં અફુટ્ઠત્થા સેનાય મહત્તં ‘‘બલમ્ભોધી’’તિ તિરોભૂતઉપમાયેવ અવગતં, ¶ તસ્મા પુન ‘‘સાગરો વિયા’’તિ ઉપમાય ફુસિતબ્બત્થસ્સાભાવા અફુટ્ઠત્થોપમા નામ હોતિ. અફુટ્ઠો અત્થો એતિસ્સાતિ ચ, બલં એવ અમ્ભોધીતિ ચ વાક્યં.

૨૦૮.

ચન્દે કલઙ્કો ભિઙ્ગોવે-

ત્યુ’પમાપેક્ખિની અયં;

ખણ્ડિતા કેરવાકારો,

સકલઙ્કો નિસાકરો.

૨૦૮. ‘‘ચન્દે’’ઇચ્ચાદિ. કલઙ્કો ભિઙ્ગો વિયાત્યયમુપમા ‘‘ચન્દે કુસુમગચ્છસદિસે’’ ઇત્યુપમન્તરમપેક્ખતેતિ યતો ચન્દે ભિઙ્ગો ન સમ્ભવતિ, પુપ્ફગચ્છે તુ સમ્ભવતીતિ અયમુપમા ઉપમાપેક્ખિની. સકલઙ્કો સસલક્ખણો નિસાકરો ચન્દો કેરવાકારો કુમુદસન્નિભોતિ ખણ્ડિતોપમા કેરવસ્સ અન્તોકણ્હત્તં પટિપાદેતું ‘‘સભિઙ્ગકેરવાકારો’’તિ વત્તબ્બત્તા.

૨૦૮. ‘‘ચન્દે’’ચ્ચાદિ. ‘‘ચન્દે કલઙ્કો ભિઙ્ગો ઇવા’’તિ અયં ઉપમાપેક્ખિની ચન્દસ્સઉપમાભૂતપુપ્ફગચ્છકાદિઅપેક્ખનતો ઉપમાપેક્ખિની નામ હોતિ. ચન્દે ભિઙ્ગપવત્તિયા અભાવતો તસ્સ વિસયભૂતપુપ્ફગચ્છકાદિ ચન્દસ્સ ઉપમત્તેન ગહેત્વા અવુત્તત્તા દુટ્ઠાતિ અધિપ્પાયો. સકલઙ્કો કલઙ્કસહિતો નિસાકરો ચન્દો કેરવાકારો કુમુદસદિસોતિ અયં ખણ્ડિતા ચન્દગતં કણ્હત્તં પકાસેતું ‘‘સભિઙ્ગકેરવાકારો’’તિ વત્તબ્બે ભિઙ્ગોપમાભાવસ્સ ખણ્ડિતત્તા ખણ્ડિતોપમા નામ હોતિ. ઉપમં અપેક્ખતીતિ ચ, ખણ્ડં ઇતા ગતાતિ ચ, ખણ્ડેન ઇતા યુત્તા વાતિ ચ, કેરવસ્સાકારો અસ્સેતિ ચ, સહ કલઙ્કેન વત્તતીતિ ચ વાક્યં.

૨૦૯.

ઇચ્ચેવમાદિરૂપેસુ, ભવન્તિ વિગતાદરા;

કરોન્તિ ચા’દરં ધીરા, પયોગે ક્વચિદેવ તુ.

૨૦૯. વુત્તં ¶ નિગમેતિ ‘‘ઇચ્ચેવ’’માદિના. રૂપેસુ પયોગેસુ. વિગતો અપગતો આદરો સમ્ભાવના યેસં તથા ભવન્તિ. કિં ભિન્નલિઙ્ગાદિકં નિયમેનાનાદરણીયમેવ, અનિયમેનેતિ [નિયમેનેતિ (ક.)] ચે ગય્હૂપગમ્પિ અત્થીતિ આહ ‘‘કરોન્તિ’’ચ્ચાદિં. ક્વચિદેવ તુ પયોગે ધીરા કવયો આદરં કરોન્તિ ચાતિ. ચસદ્દો વત્તબ્બન્તરત્થં સમુચ્ચિનોતિ.

૨૦૯. ‘‘ઇચ્ચે’’ચ્ચાદિ. ઇતિ અનન્તરં નિદ્દિટ્ઠેસુ એવમાદિરૂપેસુ પયોગેસુ ધીરા વિગતાદરા ભવન્તિ. ઇમેયેવ ધીરા ક્વચિદેવ તુ પયોગે ભિન્નલિઙ્ગાદિકે આદરં કરોન્તિ ચ. ઇતિ એવં અયં પકારો આદિ યેસમિતિ ચ, તાનિ ચ તાનિ રૂપાનિ ચેતિ ચ, વિગતો આદરો યેસમિતિ ચ વિગ્ગહો. ચસદ્દો વાક્યન્તરસમુચ્ચયે. તસ્મા વિગતાદરત્થેન અઞ્ઞમાદરકરણં વુચ્ચમાનકથાસન્તતિં આકડ્ઢતિ.

૨૧૦.

ઇત્થીવા’યં જનો યાતિ,

વદત્યેસા પુમા વિય;

પિયો પાણા ઇવા’યં મે,

વિજ્જા ધનમિવ’ચ્ચિતા.

૨૧૦. ઉદાહરતિ ‘‘ઇત્થિ’’ચ્ચાદિ. અયં જનો ઇત્થીવ યાતિ ક્રિયાનુવત્તિતો. એસા ઇત્થી પુમાવ પુરિસો વિય વદતિ તાદિસસ્સ પાગબ્ભિયયોગતો. એત્થ લિઙ્ગનાનત્તમુપમાનોપમેય્યાનં. અયમિચ્છિતો કોચિ મે પાણા ઇવ પિયો ઇટ્ઠો, વિજ્જા બ્યાકરણાદયો ધનમિવ અચ્ચિતા રાસિકતાતિ વચનભેદો.

૨૧૦. ઇદાનિ ભિન્નલિઙ્ગાનં ગહેતબ્બવિસયં દસ્સેતિ ‘‘ઇત્થીવા’ય’’મિચ્ચાદિના. અયં જનો ઇત્થીવ અવિસદગમનેન મહિલા ¶ વિય યાતિ. એસા ઇત્થી પુમા વિય તાદિસપાગબ્ભિયયુત્તત્તા પુરિસો વિય વદતીતિ. ઇહ દ્વિન્નં ઉપમાનોપમેય્યાનં લિઙ્ગભેદે સતિપિ કવયો આદરં કરોન્તિ. અયં પુરિસો મે મમ પાણા ઇવ [પાણા ઇવ જીવો ઇવ (ક.)] આયવોવ પિયો. અચ્ચિતા સઞ્ચિતા વિજ્જા બ્યાકરણનિઘણ્ટુઆદયો ધનમિવ હોન્તીતિ. એત્થ ઉપમાનોપમેય્યાનં વચનતો વિસેસત્તે સતિપિ ઇટ્ઠમેવ.

૨૧૧.

ભવં વિય મહીપાલ, દેવરાજા વિરાજતે;

અલ’મંસુમતો કચ્છં, તેજસા રોહિતું અયં.

૨૧૧. હીનાધિકમુત્તમુદાહરણમાહ ‘‘ભવં વિયિ’’ચ્ચાદિ. મહીપાલેત્યામન્તનં, દેવરાજા ભવં વિય વિરાજતે. ઇતિ હીનેનાપિ હોતિ. એવંવિધે સમુચિતે વિસયે લિઙ્ગવચનભેદાદિકં નોપમં દૂસેતીતિ [દસ્સેતીતિ (ક.)].

૨૧૧. ‘‘ભવ’’મિચ્ચાદિ. મહીપાલ ભો રાજ, દેવરાજા સક્કો દેવરાજા ભવં વિય વિરાજતેતિ. એત્થ સક્કમુપાદાય ‘‘ભવં વિયા’’તિ હીનત્તેપિ ઇટ્ઠમેવ. અયં રાજા અંસુમતો સૂરિયસ્સ કચ્છં પદવિં તેજસા આરોહિતું પત્તું અલં સમત્થોતિ. એત્થ તેજસા અધિકોપિ સૂરિયો ઉપમાભૂતો ઇટ્ઠોવ, ‘‘કચ્છં આરોહિતુ’’ન્તિ ઇવસદ્દપરિયાયો. ઈદિસં ભિન્નલિઙ્ગાદિકોપમાદિકં ઉપમાદૂસનં ન કરોતિ.

૨૧૨.

ઉપમાનોપમેય્યાનં, અભેદસ્સ નિરૂપના;

ઉપમેવ [ઉપમાવ (સી. ક.)] તિરોભૂત-ભેદા રૂપકમુચ્ચતે.

૨૧૨. રૂપકં નિરૂપયતિ ‘‘ઉપમાને’’ચ્ચાદિના. ઉપમાનોપમેય્યાનં યથાવુત્તાનં અભેદસ્સ નાનત્તાભાવસ્સ નિરૂપના આરોપનેન ઉપમાનોપમેય્યાનમભેદં રૂપયતિ દસ્સેતીતિ ¶ રૂપકમુચ્ચતે. ઉપમાનસ્સ ઉપમાનોપમેય્યાનમભેદારોપનેન તિરોભૂતો અપાકટો ભેદો નાનત્તં યસ્સાતિ તાદિસી ઉપમેવ યથાવુત્તલક્ખણા રૂપકમુચ્ચતે ‘‘રૂપક’’ન્તિ. ‘‘પદમ્બુજ’’ન્તિ એત્થ પદમેવ અમ્બુજસદિસત્તા અમ્બુજં રુપ્યતે. ઇત્યુપમેય્યોપમાનભૂતાનં પદમ્બુજાનમભેદારોપનેન ઉપમાનોપમેય્યગતસાધમ્મસઙ્ખાતાયપિ ઉપમાય ભેદો વિજ્જમાનોપિ તિરોહિતો. ન તુ આવિભૂતો [અબ્ભુતો (ક.)] ‘‘પદં અમ્બુજમિવે’’તિ. સા ચોપમા તથાવિધા ઉપમાનોપમેય્યાનમભેદમાયાતિ નામાતિ રૂપકમુચ્ચતેતિ અધિપ્પાયો.

૨૧૨. ઇદાનિ ઉદ્દિટ્ઠક્કમેન રૂપકાલઙ્કારં દસ્સેતિ ‘‘ઉપમાનો’’ચ્ચાદિના. ઉપમાનોપમેય્યાનં અનન્તરનિદ્દિટ્ઠઉપમાનોપમેય્યાનં અભેદસ્સ સભાવતો ભેદે સતિપિ વિભૂતસદિસત્તં નિસ્સાય ‘‘સો એસો, એસો સો’’તિ વત્તારેહિ પરિકપ્પિતસ્સ અભેદસ્સ નિરૂપના ઉપમાનોપમેય્યપદત્થેસુ બુદ્ધિયા આરોપનં નિસ્સાય તિરોભૂતભેદા ‘‘પદં અમ્બુજમિવા’’તિ એવં પાકટનાનત્તં વિના ‘‘પદમ્બુજ’’ન્તિ તિરોહિતભેદા ઉપમેવ પદત્થાનં સાધમ્મસઙ્ખાતા ઉપમા એવ રૂપકં ઇતિ વુચ્ચતે. વિભૂતસદિસત્તં નિસ્સાય ઉપમાનોપમેય્યવત્થૂનિ અભેદેન ગય્હન્તિ. તેસમભેદગ્ગહણેનેવ તે નિસ્સાય પવત્તમાનભિન્નસાધમ્મસઙ્ખાતાય ઉપમાયપિ ભેદો તિરોહિતો હોતિ. એવં તિરોભૂતનાનત્તવન્તસાધમ્મસઙ્ખાતા ઉપમા એવ વત્થૂનમભેદં દીપેતીતિ રૂપકં નામ હોતીતિ અધિપ્પાયો. તિરોભૂતો ભેદો યસ્સેતિ ચ, અભેદં રૂપયતિ પકાસેતીતિ ચ વાક્યં.

૨૧૩.

અસેસવત્થુવિસયં, એકદેસવિવત્તિ ચ;

તં દ્વિધા પુન પચ્ચેકં, સમાસાદિવસા તિધા.

૨૧૩. તસ્સ ¶ ભેદં નિદ્દિસતિ ‘‘અસેસ’’ઇચ્ચાદિના. અસેસવત્થુ વિસયો યસ્સ તં તથાવિધઞ્ચ, એકદેસે અવયવે વિવત્તતીતિ એકદેસવિવત્તિ ચેતિ તં રૂપકં દ્વિધા, પુન પચ્ચેકં વિસું વિસું સમાસાદિવસા ઉપમાનોપમેય્યાનં કતસમાસત્તા સમાસરૂપક અસમાસરૂપક સમાસાસમાસરૂપકવસેન તિધા સિયા.

૨૧૩. ‘‘અસેસિ’’ચ્ચાદિ. તં રૂપકં અસેસવત્થુવિસયં એકદેસવિવત્તિ ચાતિ દ્વિધા હોતિ, પુન પચ્ચેકં તં દ્વયમ્પિ સમાસાદિવસા સમાસરૂપકં અસમાસરૂપકં સમાસાસમાસરૂપકઞ્ચેતિ ઇમેસં ભેદેન તિધા હોતિ. અસેસં વત્થુ વિસયો અસ્સેતિ ચ, એકદેસે વિવત્તતીતિ ચ, એકં એકં પતીતિ ચ, સમાસો સમાસરૂપકં આદિ યેસમિતિ ચ, તેસં વસો ભેદોતિ ચ, તીહિ પકારેહીતિ ચ વિગ્ગહો.

અસેસવત્થુવિસયસમાસ

૨૧૪.

અઙ્ગુલીદલસંસોભિં, નખદીધિતિકેસરં;

સિરસા ન પિળન્ધન્તિ, કે મુનિન્દપદમ્બુજં.

૨૧૪. ઉદાહરતિ ‘‘અઙ્ગુલિ’’ચ્ચાદિ. અઙ્ગુલીહિયેવ ઉપમાનગમ્મત્તા સિનિદ્ધતમ્બાહિ દલેહિ પત્તેહિ સંસોભિં અચ્ચન્તં વિરોચમાનં નખાનં દીધિતિયો કિરણા એવ કેસરાનિ યત્થ તાદિસં મુનિન્દસ્સ પદમેવ અમ્બુજં સિરસા મુદ્ધના કે નામ જના ન પિળન્ધન્તિ પસાધનવસેન ન ધારેન્તીતિ. ઇદમસેસવત્થુવિસયં સમાસરૂપકં અઙ્ગિનો પદસ્સ અઙ્ગાનમઙ્ગુલ્યાદીનમસેસાનં રૂપનતો. એવમુપરિપિ યથાયોગં.

૨૧૪. ઇદાનિ ઉદાહરતિ ‘‘અઙ્ગુલિ’’ચ્ચાદિ. અઙ્ગુલીદલસંસોભિં અઙ્ગુલિસઙ્ખતેહિ પત્તેહિ સંસોભિં નખદીધિતિકેસરં નખરંસિસઙ્ખતકેસરં મુનિન્દપદમ્બુજં સિરસા કે ¶ ન પિળન્ધન્તિ. વિસેસ્યભૂતં ચરણં વિસેસનભૂતા અઙ્ગુલી નખદીધિતિ ચેતિ ઇમેસં ઉપમાભૂતેહિ અમ્બુજદલકેસરેહિ અભેદકપ્પનાય એકત્તં ગહેત્વા સમાસેનેવ નિદ્દિટ્ઠત્તા ઇદં અસેસવત્થુવિસયસમાસરૂપકં નામ. અઙ્ગુલિયો એવ દલાનીતિ ચ, તેહિ સંસોભીતિ ચ, નખેસુ દીધિતિયોતિ ચ, તા એવ કેસરાનિ અસ્સેતિ ચ વાક્યં.