📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

દીઘનિકાયે

સીલક્ખન્ધવગ્ગટ્ઠકથા

ગન્થારમ્ભકથા

કરુણાસીતલહદયં ¶ ¶ ¶ , પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમં;

સનરામરલોકગરું, વન્દે સુગતં ગતિવિમુત્તં.

બુદ્ધોપિ બુદ્ધભાવં, ભાવેત્વા ચેવ સચ્છિકત્વા ચ;

યં ઉપગતો ગતમલં, વન્દે તમનુત્તરં ધમ્મં.

સુગતસ્સ ઓરસાનં, પુત્તાનં મારસેનમથનાનં;

અટ્ઠન્નમ્પિ સમૂહં, સિરસા વન્દે અરિયસઙ્ઘં.

ઇતિ ¶ મે પસન્નમતિનો, રતનત્તયવન્દનામયં પુઞ્ઞં;

યં સુવિહતન્તરાયો, હુત્વા તસ્સાનુભાવેન.

દીઘસ્સ દીઘસુત્તઙ્કિતસ્સ, નિપુણસ્સ આગમવરસ્સ;

બુદ્ધાનુબુદ્ધસંવણ્ણિતસ્સ, સદ્ધાવહગુણસ્સ.

અત્થપ્પકાસનત્થં, અટ્ઠકથા આદિતો વસિસતેહિ;

પઞ્ચહિ યા સઙ્ગીતા, અનુસઙ્ગીતા ચ પચ્છાપિ.

સીહળદીપં પન આભતાથ, વસિના મહામહિન્દેન;

ઠપિતા સીહળભાસાય, દીપવાસીનમત્થાય.

અપનેત્વાન ¶ તતોહં, સીહળભાસં મનોરમં ભાસં;

તન્તિનયાનુચ્છવિકં, આરોપેન્તો વિગતદોસં.

સમયં અવિલોમેન્તો, થેરાનં થેરવંસપદીપાનં;

સુનિપુણવિનિચ્છયાનં, મહાવિહારે નિવાસીનં.

હિત્વા પુનપ્પુનાગતમત્થં, અત્થં પકાસયિસ્સામિ;

સુજનસ્સ ચ તુટ્ઠત્થં, ચિરટ્ઠિતત્થઞ્ચ ધમ્મસ્સ.

સીલકથા ધુતધમ્મા, કમ્મટ્ઠાનાનિ ચેવ સબ્બાનિ;

ચરિયાવિધાનસહિતો, ઝાનસમાપત્તિવિત્થારો.

સબ્બા ચ અભિઞ્ઞાયો, પઞ્ઞાસઙ્કલનનિચ્છયો ચેવ;

ખન્ધધાતાયતનિન્દ્રિયાનિ, અરિયાનિ ચેવ ચત્તારિ.

સચ્ચાનિ ¶ પચ્ચયાકારદેસના, સુપરિસુદ્ધનિપુણનયા;

અવિમુત્તતન્તિમગ્ગા, વિપસ્સના ભાવના ચેવ.

ઇતિ ¶ પન સબ્બં યસ્મા, વિસુદ્ધિમગ્ગે મયા સુપરિસુદ્ધં;

વુત્તં તસ્મા ભિય્યો, ન તં ઇધ વિચારયિસ્સામિ.

‘‘મજ્ઝે વિસુદ્ધિમગ્ગો, એસ ચતુન્નમ્પિ આગમાનઞ્હિ;

ઠત્વા પકાસયિસ્સતિ, તત્થ યથા ભાસિતં અત્થં’’.

ઇચ્ચેવ કતો તસ્મા, તમ્પિ ગહેત્વાન સદ્ધિમેતાય;

અટ્ઠકથાય વિજાનથ, દીઘાગમનિસ્સિતં અત્થન્તિ.

નિદાનકથા

તત્થ દીઘાગમો નામ સીલક્ખન્ધવગ્ગો, મહાવગ્ગો, પાથિકવગ્ગોતિ વગ્ગતો તિવગ્ગો હોતિ; સુત્તતો ચતુત્તિંસસુત્તસઙ્ગહો. તસ્સ વગ્ગેસુ સીલક્ખન્ધવગ્ગો આદિ, સુત્તેસુ બ્રહ્મજાલં. બ્રહ્મજાલસ્સાપિ ‘‘એવં ¶ મે સુત’’ન્તિઆદિકં આયસ્મતા આનન્દેન પઠમમહાસઙ્ગીતિકાલે વુત્તં નિદાનમાદિ.

પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા

પઠમમહાસઙ્ગીતિ નામ ચેસા કિઞ્ચાપિ વિનયપિટકે તન્તિમારૂળ્હા, નિદાનકોસલ્લત્થં પન ઇધાપિ એવં વેદિતબ્બા. ધમ્મચક્કપ્પવત્તનઞ્હિ આદિં કત્વા યાવ સુભદ્દપરિબ્બાજકવિનયના કતબુદ્ધકિચ્ચે, કુસિનારાયં ઉપવત્તને મલ્લાનં સાલવને યમકસાલાનમન્તરે વિસાખપુણ્ણમદિવસે પચ્ચૂસસમયે અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બુતે ભગવતિ લોકનાથે, ભગવતો ધાતુભાજનદિવસે સન્નિપતિતાનં સત્તન્નં ભિક્ખુસતસહસ્સાનં સઙ્ઘત્થેરો આયસ્મા મહાકસ્સપો સત્તાહપરિનિબ્બુતે ભગવતિ સુભદ્દેન વુડ્ઢપબ્બજિતેન – ‘‘અલં, આવુસો, મા સોચિત્થ, મા પરિદેવિત્થ, સુમુત્તા મયં તેન મહાસમણેન, ઉપદ્દુતા ચ હોમ – ‘ઇદં વો કપ્પતિ, ઇદં વો ન કપ્પતી’તિ, ઇદાનિ પન મયં યં ઇચ્છિસ્સામ, તં કરિસ્સામ, યં ન ઇચ્છિસ્સામ ન તં કરિસ્સામા’’તિ (ચૂળવ. ૪૩૭) વુત્તવચનમનુસ્સરન્તો, ઈદિસસ્સ ચ સઙ્ઘસન્નિપાતસ્સ પુન દુલ્લભભાવં મઞ્ઞમાનો, ‘‘ઠાનં ¶ ખો પનેતં વિજ્જતિ, યં પાપભિક્ખૂ ‘અતીતસત્થુકં પાવચન’ન્તિ મઞ્ઞમાના ¶ પક્ખં લભિત્વા નચિરસ્સેવ સદ્ધમ્મં અન્તરધાપેય્યું, યાવ ચ ધમ્મવિનયો તિટ્ઠતિ, તાવ અનતીતસત્થુકમેવ પાવચનં હોતિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

‘યો વો, આનન્દ, મયા ધમ્મો ચ વિનયો ચ દેસિતો પઞ્ઞત્તો, સો વો મમચ્ચયેન સત્થા’તિ (દી. નિ. ૨.૨૧૬).

‘યંનૂનાહં ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયેય્યં, યથયિદં સાસનં અદ્ધનિયં અસ્સ ચિરટ્ઠિતિકં’.

યઞ્ચાહં ભગવતા –

‘ધારેસ્સસિ પન મે ત્વં, કસ્સપ, સાણાનિ પંસુકૂલાનિ નિબ્બસનાની’તિ (સં. નિ. ૨.૧૫૪) વત્વા ચીવરે સાધારણપરિભોગેન.

‘અહં, ભિક્ખવે, યાવદેવ આકઙ્ખામિ વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ સવિતક્કં સવિચારં વિવેકજં પીતિસુખં પઠમં ¶ ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામિ; કસ્સપોપિ, ભિક્ખવે, યાવદેવ, આકઙ્ખતિ વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ સવિતક્કં સવિચારં વિવેકજં પીતિસુખં પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’તિ (સં. નિ. ૨.૧૫૨).

એવમાદિના નયેન નવાનુપુબ્બવિહારછળભિઞ્ઞાપ્પભેદે ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મે અત્તના સમસમટ્ઠપનેન ચ અનુગ્ગહિતો, તથા આકાસે પાણિં ચાલેત્વા અલગ્ગચિત્તતાય ચેવ ચન્દોપમપટિપદાય ચ પસંસિતો, તસ્સ કિમઞ્ઞં આણણ્યં ભવિસ્સતિ. નનુ મં ભગવા રાજા વિય સકકવચઇસ્સરિયાનુપ્પદાનેન અત્તનો કુલવંસપ્પતિટ્ઠાપકં પુત્તં ‘સદ્ધમ્મવંસપ્પતિટ્ઠાપકો મે અયં ભવિસ્સતી’તિ, મન્ત્વા ઇમિના અસાધારણેન અનુગ્ગહેન અનુગ્ગહેસિ, ઇમાય ચ ઉળારાય પસંસાય પસંસીતિ ચિન્તયન્તો ધમ્મવિનયસઙ્ગાયનત્થં ભિક્ખૂનં ઉસ્સાહં જનેસિ. યથાહ –

‘‘અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘એકમિદાહં, આવુસો, સમયં ¶ પાવાય કુસિનારં અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્નો મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં પઞ્ચમત્તેહિ ભિક્ખુસતેહી’’તિ (ચૂળવ. ૪૩૭) સબ્બં સુભદ્દકણ્ડં વિત્થારતો વેદિતબ્બં. અત્થં પનસ્સ મહાપરિનિબ્બાનાવસાને આગતટ્ઠાનેયેવ કથયિસ્સામ.

તતો પરં આહ –

‘‘હન્દ મયં, આવુસો, ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ ¶ સઙ્ગાયામ, પુરે અધમ્મો દિપ્પતિ, ધમ્મો પટિબાહિય્યતિ; પુરે અવિનયો દિપ્પતિ, વિનયો પટિબાહિય્યતિ; પુરે અધમ્મવાદિનો બલવન્તો હોન્તિ, ધમ્મવાદિનો દુબ્બલા હોન્તિ, પુરે અવિનયવાદિનો બલવન્તો હોન્તિ, વિનયવાદિનો દુબ્બલા હોન્તી’’તિ (ચૂળવ. ૪૩૭).

ભિક્ખૂ આહંસુ – ‘‘તેન હિ, ભન્તે, થેરો ભિક્ખૂ ઉચ્ચિનતૂ’’તિ. થેરો પન સકલનવઙ્ગસત્થુસાસનપરિયત્તિધરે પુથુજ્જનસોતાપન્નસકદાગામિઅનાગામિ સુક્ખવિપસ્સક ખીણાસવભિક્ખૂ અનેકસતે, અનેકસહસ્સે ચ ¶ વજ્જેત્વા તિપિટકસબ્બપરિયત્તિપ્પભેદધરે પટિસમ્ભિદાપ્પત્તે મહાનુભાવે યેભુય્યેન ભગવતો એતદગ્ગં આરોપિતે તેવિજ્જાદિભેદે ખીણાસવભિક્ખૂયેવ એકૂનપઞ્ચસતે પરિગ્ગહેસિ. યે સન્ધાય ઇદં વુત્તં – ‘‘અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો એકેનૂનાનિ પઞ્ચ અરહન્તસતાનિ ઉચ્ચિની’’તિ (ચૂળવ. ૪૩૭).

કિસ્સ પન થેરો એકેનૂનમકાસીતિ? આયસ્મતો આનન્દત્થેરસ્સ ઓકાસકરણત્થં. તેનહાયસ્મતા સહાપિ, વિનાપિ, ન સક્કા ધમ્મસઙ્ગીતિં કાતું. સો હાયસ્મા સેક્ખો સકરણીયો, તસ્મા સહાપિ ન સક્કા. યસ્મા પનસ્સ કિઞ્ચિ દસબલદેસિતં સુત્તગેય્યાદિકં અપ્પચ્ચક્ખં નામ નત્થિ. યથાહ –

‘‘દ્વાસીતિ બુદ્ધતો ગણ્હિં, દ્વે સહસ્સાનિ ભિક્ખુતો;

ચતુરાસીતિ સહસ્સાનિ, યે મે ધમ્મા પવત્તિનો’’તિ. (થેરગા. ૧૦૨૭);

તસ્મા વિનાપિ ન સક્કા.

યદિ એવં સેક્ખોપિ સમાનો ધમ્મસઙ્ગીતિયા બહુકારત્તા થેરેન ઉચ્ચિનિતબ્બો અસ્સ, અથ કસ્મા ન ઉચ્ચિનિતોતિ? પરૂપવાદવિવજ્જનતો. થેરો હિ આયસ્મન્તે આનન્દે અતિવિય ¶ વિસ્સત્થો અહોસિ, તથા હિ નં સિરસ્મિં પલિતેસુ જાતેસુપિ ‘ન વાયં કુમારકો મત્તમઞ્ઞાસી’તિ, (સં. નિ. ૨.૧૫૪) કુમારકવાદેન ઓવદતિ. સક્યકુલપ્પસુતો ચાયસ્મા તથાગતસ્સ ભાતા ચૂળપિતુપુત્તો. તત્થ કેચિ ભિક્ખૂ છન્દાગમનં વિય મઞ્ઞમાના – ‘‘બહૂ અસેક્ખપટિસમ્ભિદાપ્પત્તે ભિક્ખૂ ઠપેત્વા ¶ આનન્દં સેક્ખપટિસમ્ભિદાપ્પત્તં થેરો ઉચ્ચિની’’તિ ઉપવદેય્યું. તં પરૂપવાદં પરિવજ્જેન્તો, ‘આનન્દં વિના ધમ્મસઙ્ગીતિં ન સક્કા કાતું, ભિક્ખૂનંયેવ નં અનુમતિયા ગહેસ્સામી’તિ ન ઉચ્ચિનિ.

અથ સયમેવ ભિક્ખૂ આનન્દસ્સત્થાય થેરં યાચિંસુ. યથાહ –

‘‘ભિક્ખૂ આયસ્મન્તં મહાકસ્સપં એતદવોચું – ‘અયં, ભન્તે, આયસ્મા આનન્દો કિઞ્ચાપિ સેક્ખો અભબ્બો છન્દા દોસા મોહા ભયા અગતિં ગન્તું, બહુ ચાનેન ભગવતો સન્તિકે ધમ્મો ચ વિનયો ચ પરિયત્તો, તેન હિ, ભન્તે, થેરો આયસ્મન્તમ્પિ ¶ આનન્દં ઉચ્ચિનતૂ’તિ. અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો આયસ્મન્તમ્પિ આનન્દં ઉચ્ચિની’’તિ (ચૂળવ. ૪૩૭).

એવં ભિક્ખૂનં અનુમતિયા ઉચ્ચિનિતેન તેનાયસ્મતા સદ્ધિં પઞ્ચથેરસતાનિ અહેસું.

અથ ખો થેરાનં ભિક્ખૂનં એતદહોસિ – ‘‘કત્થ નુ ખો મયં ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયેય્યામા’’તિ? અથ ખો થેરાનં ભિક્ખૂનં એતદહોસિ – ‘‘રાજગહં ખો મહાગોચરં પહૂતસેનાસનં, યંનૂન મયં રાજગહે વસ્સં વસન્તા ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયેય્યામ, ન અઞ્ઞે ભિક્ખૂ રાજગહે વસ્સં ઉપગચ્છેય્યુ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૪૩૭).

કસ્મા પન નેસં એતદહોસિ? ‘‘ઇદં પન અમ્હાકં થાવરકમ્મં, કોચિ વિસભાગપુગ્ગલો સઙ્ઘમજ્ઝં પવિસિત્વા ઉક્કોટેય્યા’’તિ. અથાયસ્મા મહાકસ્સપો ઞત્તિદુતિયેન કમ્મેન સાવેસિ –

‘‘સુણાતુ ¶ મે, આવુસો સઙ્ઘો, યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં સઙ્ઘો ઇમાનિ પઞ્ચ ભિક્ખુસતાનિ સમ્મન્નેય્ય રાજગહે વસ્સં વસન્તાનિ ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયિતું, ન અઞ્ઞેહિ ભિક્ખૂહિ રાજગહે વસ્સં વસિતબ્બ’’ન્તિ. એસા ઞત્તિ.

‘‘સુણાતુ મે, આવુસો સઙ્ઘો, સઙ્ઘો ઇમાનિ પઞ્ચભિક્ખુસતાનિ સમ્મન્ન’’તિ ‘રાજગહે વસ્સં વસન્તાનિ ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયિતું, ન અઞ્ઞેહિ ભિક્ખૂહિ રાજગહે વસ્સં વસિતબ્બન્તિ. યસ્સાયસ્મતો ખમતિ ઇમેસં પઞ્ચન્નં ¶ ભિક્ખુસતાનં સમ્મુતિ’ રાજગહે વસ્સં વસન્તાનં ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયિતું, ન અઞ્ઞેહિ ભિક્ખૂહિ રાજગહે વસ્સં વસિતબ્બન્તિ, સો તુણ્હસ્સ; યસ્સ નક્ખમતિ, સો ભાસેય્ય.

‘‘સમ્મતાનિ સઙ્ઘેન ઇમાનિ પઞ્ચભિક્ખુસતાનિ રાજગહે વસ્સં વસન્તાનિ ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયિતું, ન અઞ્ઞેહિ ભિક્ખૂહિ રાજગહે વસ્સં વસિતબ્બન્તિ, ખમતિ સઙ્ઘસ્સ, તસ્મા તુણ્હી, એવમેતં ધારયામી’’તિ (ચૂળવ. ૪૩૮).

અયં ¶ પન કમ્મવાચા તથાગતસ્સ પરિનિબ્બાનતો એકવીસતિમે દિવસે કતા. ભગવા હિ વિસાખપુણ્ણમાયં પચ્ચૂસસમયે પરિનિબ્બુતો, અથસ્સ સત્તાહં સુવણ્ણવણ્ણં સરીરં ગન્ધમાલાદીહિ પૂજયિંસુ. એવં સત્તાહં સાધુકીળનદિવસા નામ અહેસું. તતો સત્તાહં ચિતકાય અગ્ગિના ઝાયિ, સત્તાહં સત્તિપઞ્જરં કત્વા સન્ધાગારસાલાયં ધાતુપૂજં કરિંસૂતિ, એકવીસતિ દિવસા ગતા. જેટ્ઠમૂલસુક્કપક્ખપઞ્ચમિયંયેવ ધાતુયો ભાજયિંસુ. એતસ્મિં ધાતુભાજનદિવસે સન્નિપતિતસ્સ મહાભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સુભદ્દેન વુડ્ઢપબ્બજિતેન કતં અનાચારં આરોચેત્વા વુત્તનયેનેવ ચ ભિક્ખૂ ઉચ્ચિનિત્વા અયં કમ્મવાચા કતા.

ઇમઞ્ચ પન કમ્મવાચં કત્વા થેરો ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘આવુસો, ઇદાનિ તુમ્હાકં ચત્તાલીસ દિવસા ઓકાસો કતો, તતો પરં ‘અયં નામ નો પલિબોધો અત્થી’તિ, વત્તું ન લબ્ભા, તસ્મા એત્થન્તરે યસ્સ રોગપલિબોધો વા આચરિયુપજ્ઝાયપલિબોધો વા માતાપિતુપલિબોધો વા અત્થિ, પત્તં વા પન પચિતબ્બં, ચીવરં વા કાતબ્બં, સો તં પલિબોધં છિન્દિત્વા તં કરણીયં કરોતૂ’’તિ.

એવઞ્ચ પન વત્વા થેરો અત્તનો પઞ્ચસતાય પરિસાય પરિવુતો રાજગહં ગતો. અઞ્ઞેપિ મહાથેરા અત્તનો અત્તનો પરિવારે ગહેત્વા સોકસલ્લસમપ્પિતં મહાજનં અસ્સાસેતુકામા તં તં દિસં પક્કન્તા. પુણ્ણત્થેરો પન સત્તસતભિક્ખુપરિવારો ‘તથાગતસ્સ પરિનિબ્બાનટ્ઠાનં આગતાગતં મહાજનં અસ્સાસેસ્સામી’તિ કુસિનારાયંયેવ અટ્ઠાસિ.

આયસ્મા આનન્દો યથા પુબ્બે અપરિનિબ્બુતસ્સ, એવં પરિનિબ્બુતસ્સાપિ ભગવતો સયમેવ ¶ પત્તચીવરમાદાય પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં યેન સાવત્થિ તેન ચારિકં પક્કામિ. ગચ્છતો ગચ્છતો પનસ્સ પરિવારા ભિક્ખૂ ગણનપથં વીતિવત્તા. તેનાયસ્મતા ગતગતટ્ઠાને મહાપરિદેવો અહોસિ ¶ . અનુપુબ્બેન પન સાવત્થિમનુપ્પત્તે થેરે સાવત્થિવાસિનો મનુસ્સા ‘‘થેરો કિર આગતો’’તિ સુત્વા ગન્ધમાલાદિહત્થા પચ્ચુગ્ગન્ત્વા – ‘‘ભન્તે, આનન્દ, પુબ્બે ભગવતા સદ્ધિં આગચ્છથ, અજ્જ કુહિં ભગવન્તં ¶ ઠપેત્વા આગતત્થા’’તિઆદીનિ વદમાના પરોદિંસુ. બુદ્ધસ્સ ભગવતો પરિનિબ્બાનદિવસે વિય મહાપરિદેવો અહોસિ.

તત્ર સુદં આયસ્મા આનન્દો અનિચ્ચતાદિપટિસંયુત્તાય ધમ્મિયાકથાય તં મહાજનં સઞ્ઞાપેત્વા જેતવનં પવિસિત્વા દસબલેન વસિતગન્ધકુટિં વન્દિત્વા દ્વારં વિવરિત્વા મઞ્ચપીઠં નીહરિત્વા પપ્ફોટેત્વા ગન્ધકુટિં સમ્મજ્જિત્વા મિલાતમાલાકચવરં છડ્ડેત્વા મઞ્ચપીઠં અતિહરિત્વા પુન યથાઠાને ઠપેત્વા ભગવતો ઠિતકાલે કરણીયં વત્તં સબ્બમકાસિ. કુરુમાનો ચ ન્હાનકોટ્ઠકસમ્મજ્જનઉદકુપટ્ઠાપનાદિકાલેસુ ગન્ધકુટિં વન્દિત્વા – ‘‘નનુ ભગવા, અયં તુમ્હાકં ન્હાનકાલો, અયં ધમ્મદેસનાકાલો, અયં ભિક્ખૂનં ઓવાદદાનકાલો, અયં સીહસેય્યકપ્પનકાલો, અયં મુખધોવનકાલો’’તિઆદિના નયેન પરિદેવમાનોવ અકાસિ, યથા તં ભગવતો ગુણગણામતરસઞ્ઞુતાય પતિટ્ઠિતપેમો ચેવ અખીણાસવો ચ અનેકેસુ ચ જાતિસતસહસ્સેસુ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સૂપકારસઞ્જનિતચિત્તમદ્દવો. તમેનં અઞ્ઞતરા દેવતા – ‘‘ભન્તે, આનન્દ, તુમ્હે એવં પરિદેવમાના કથં અઞ્ઞે અસ્સાસેસ્સથા’’તિ સંવેજેસિ. સો તસ્સા વચનેન સંવિગ્ગહદયો સન્થમ્ભિત્વા તથાગતસ્સ પરિનિબ્બાનતો પભુતિ ઠાનનિસજ્જબહુલત્તા ઉસ્સન્નધાતુકં કાયં સમસ્સાસેતું દુતિયદિવસે ખીરવિરેચનં પિવિત્વા વિહારેયેવ નિસીદિ. યં સન્ધાય સુભેન માણવેન પહિતં માણવકં એતદવોચ –

‘‘અકાલો, ખો માણવક, અત્થિ મે અજ્જ ભેસજ્જમત્તા પીતા, અપ્પેવ નામ સ્વેપિ ઉપસઙ્કમેય્યામા’’તિ (દી. નિ. ૧.૪૪૭).

દુતિયદિવસે ચેતકત્થેરેન પચ્છાસમણેન ગન્ત્વા સુભેન માણવેન પુટ્ઠો ઇમસ્મિં દીઘનિકાયે સુભસુત્તં નામ દસમં સુત્તં અભાસિ.

અથ આનન્દત્થેરો જેતવનમહાવિહારે ખણ્ડફુલ્લપ્પટિસઙ્ખરણં ¶ કારાપેત્વા ઉપકટ્ઠાય વસ્સૂપનાયિકાય ભિક્ખુસઙ્ઘં ઓહાય રાજગહં ગતો ¶ તથા અઞ્ઞેપિ ધમ્મસઙ્ગાહકા ભિક્ખૂતિ. એવઞ્હિ ગતે, તે સન્ધાય ચ ઇદં વુત્તં – ‘‘અથ ખો થેરા ભિક્ખૂ રાજગહં અગમંસુ, ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ ¶ સઙ્ગાયિતુ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૪૩૮). તે આસળ્હીપુણ્ણમાયં ઉપોસથં કત્વા પાટિપદદિવસે સન્નિપતિત્વા વસ્સં ઉપગચ્છિંસુ.

તેન ખો પન સમયેન રાજગહં પરિવારેત્વા અટ્ઠારસ મહાવિહારા હોન્તિ, તે સબ્બેપિ છડ્ડિતપતિતઉક્લાપા અહેસું. ભગવતો હિ પરિનિબ્બાને સબ્બેપિ ભિક્ખૂ અત્તનો અત્તનો પત્તચીવરમાદાય વિહારે ચ પરિવેણે ચ છડ્ડેત્વા અગમંસુ. તત્થ કતિકવત્તં કુરુમાના થેરા ભગવતો વચનપૂજનત્થં તિત્થિયવાદપરિમોચનત્થઞ્ચ – ‘પઠમં માસં ખણ્ડફુલ્લપ્પટિસઙ્ખરણં કરોમા’તિ ચિન્તેસું. તિત્થિયા હિ એવં વદેય્યું – ‘‘સમણસ્સ ગોતમસ્સ સાવકા સત્થરિ ઠિતેયેવ વિહારે પટિજગ્ગિંસુ, પરિનિબ્બુતે છડ્ડેસું, કુલાનં મહાધનપરિચ્ચાગો વિનસ્સતી’’તિ. તેસઞ્ચ વાદપરિમોચનત્થં ચિન્તેસુન્તિ વુત્તં હોતિ. એવં ચિન્તયિત્વા ચ પન કતિકવત્તં કરિંસુ. યં સન્ધાય વુત્તં –

‘‘અથ ખો થેરાનં ભિક્ખૂનં એતદહોસિ – ભગવતા, ખો આવુસો, ખણ્ડફુલ્લપ્પટિસઙ્ખરણં વણ્ણિતં, હન્દ મયં, આવુસો, પઠમં માસં ખણ્ડફુલ્લપ્પટિસઙ્ખરણં કરોમ, મજ્ઝિમં માસં સન્નિપતિત્વા ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયિસ્સામા’’તિ (ચૂળવ. ૪૩૮).

તે દુતિયદિવસે ગન્ત્વા રાજદ્વારે અટ્ઠંસુ. રાજા આગન્ત્વા વન્દિત્વા – ‘‘કિં ભન્તે, આગતત્થા’’તિ અત્તના કત્તબ્બકિચ્ચં પુચ્છિ. થેરા અટ્ઠારસ મહાવિહારપટિસઙ્ખરણત્થાય હત્થકમ્મં પટિવેદેસું. રાજા હત્થકમ્મકારકે મનુસ્સે અદાસિ. થેરા પઠમં માસં સબ્બવિહારે પટિસઙ્ખરાપેત્વા રઞ્ઞો આરોચેસું – ‘‘નિટ્ઠિતં, મહારાજ, વિહારપટિસઙ્ખરણં, ઇદાનિ ધમ્મવિનયસઙ્ગહં કરોમા’’તિ. ‘‘સાધુ ભન્તે વિસટ્ઠા કરોથ, મય્હં આણાચક્કં ¶ , તુમ્હાકઞ્ચ ધમ્મચક્કં હોતુ, આણાપેથ, ભન્તે, કિં કરોમી’’તિ. ‘‘સઙ્ગહં કરોન્તાનં ભિક્ખૂનં સન્નિસજ્જટ્ઠાનં મહારાજા’’તિ. ‘‘કત્થ કરોમિ, ભન્તે’’તિ? ‘‘વેભારપબ્બતપસ્સે સત્તપણ્ણિ ગુહાદ્વારે કાતું યુત્તં મહારાજા’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ ખો રાજા અજાતસત્તુ વિસ્સકમ્મુના ¶ નિમ્મિતસદિસં સુવિભત્તભિત્તિથમ્ભસોપાનં, નાનાવિધમાલાકમ્મલતાકમ્મવિચિત્તં, અભિભવન્તમિવ રાજભવનવિભૂતિં, અવહસન્તમિવ દેવવિમાનસિરિં, સિરિયા નિકેતનમિવ એકનિપાતતિત્થમિવ ચ દેવમનુસ્સનયનવિહંગાનં, લોકરામણેય્યકમિવ સમ્પિણ્ડિતં દટ્ઠબ્બસારમણ્ડં મણ્ડપં કારાપેત્વા વિવિધકુસુમદામોલમ્બકવિનિગ્ગલન્તચારુવિતાનં નાનારતનવિચિત્તમણિકોટ્ટિમતલમિવ ચ, નં નાનાપુપ્ફૂપહારવિચિત્તસુપરિનિટ્ઠિતભૂમિકમ્મં બ્રહ્મવિમાનસદિસં અલઙ્કરિત્વા, તસ્મિં મહામણ્ડપે ¶ પઞ્ચસતાનં ભિક્ખૂનં અનગ્ઘાનિ પઞ્ચ કપ્પિયપચ્ચત્થરણસતાનિ પઞ્ઞપેત્વા, દક્ખિણભાગં નિસ્સાય ઉત્તરાભિમુખં થેરાસનં, મણ્ડપમજ્ઝે પુરત્થાભિમુખં બુદ્ધસ્સ ભગવતો આસનારહં ધમ્માસનં પઞ્ઞપેત્વા, દન્તખચિતં બીજનિઞ્ચેત્થ ઠપેત્વા, ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ આરોચાપેસિ – ‘‘નિટ્ઠિતં, ભન્તે, મમ કિચ્ચ’’ન્તિ.

તસ્મિઞ્ચ પન દિવસે એકચ્ચે ભિક્ખૂ આયસ્મન્તં આનન્દં સન્ધાય એવમાહંસુ – ‘‘ઇમસ્મિં ભિક્ખુસઙ્ઘે એકો ભિક્ખુ વિસ્સગન્ધં વાયન્તો વિચરતી’’તિ. થેરો તં સુત્વા ઇમસ્મિં ભિક્ખુસઙ્ઘે અઞ્ઞો વિસ્સગન્ધં વાયન્તો વિચરણકભિક્ખુ નામ નત્થિ. અદ્ધા એતે મં સન્ધાય વદન્તીતિ સંવેગં આપજ્જિ. એકચ્ચે નં આહંસુયેવ – ‘‘સ્વે આવુસો, આનન્દ, સન્નિપાતો, ત્વઞ્ચ સેક્ખો સકરણીયો, તેન તે ન યુત્તં સન્નિપાતં ગન્તું, અપ્પમત્તો હોહી’’તિ.

અથ ખો આયસ્મા આનન્દો – ‘સ્વે સન્નિપાતો, ન ખો મેતં પતિરૂપં ય્વાહં સેક્ખો સમાનો સન્નિપાતં ગચ્છેય્ય’ન્તિ, બહુદેવ રત્તિં કાયગતાય સતિયા વીતિનામેત્વા ¶ રત્તિયા પચ્ચૂસસમયે ચઙ્કમા ઓરોહિત્વા વિહારં પવિસિત્વા ‘‘નિપજ્જિસ્સામી’’તિ કાયં આવજ્જેસિ, દ્વે પાદા ભૂમિતો મુત્તા, અપત્તઞ્ચ સીસં બિમ્બોહનં, એતસ્મિં અન્તરે અનુપાદાય આસવેહિ ચિત્તં વિમુચ્ચિ. અયઞ્હિ આયસ્મા ચઙ્કમેન બહિ વીતિનામેત્વા વિસેસં નિબ્બત્તેતું અસક્કોન્તો ચિન્તેસિ – ‘‘નનુ મં ભગવા એતદવોચ – ‘કતપુઞ્ઞોસિ ત્વં, આનન્દ, પધાનમનુયુઞ્જ, ખિપ્પં હોહિસિ અનાસવો’તિ (દી. નિ. ૨.૨૦૭). બુદ્ધાનઞ્ચ કથાદોસો નામ નત્થિ, મમ પન અચ્ચારદ્ધં વીરિયં, તેન મે ચિત્તં ઉદ્ધચ્ચાય સંવત્તતિ. હન્દાહં વીરિયસમતં યોજેમી’’તિ, ચઙ્કમા ઓરોહિત્વા પાદધોવનટ્ઠાને ઠત્વા પાદે ધોવિત્વા ¶ વિહારં પવિસિત્વા મઞ્ચકે નિસીદિત્વા, ‘‘થોકં વિસ્સમિસ્સામી’’તિ કાયં મઞ્ચકે અપનામેસિ. દ્વે પાદા ભૂમિતો મુત્તા, સીસં બિમ્બોહનમપ્પત્તં, એતસ્મિં અન્તરે અનુપાદાય આસવેહિ ચિત્તં વિમુત્તં, ચતુઇરિયાપથવિરહિતં થેરસ્સ અરહત્તં. તેન ‘‘ઇમસ્મિં સાસને અનિપન્નો અનિસિન્નો અટ્ઠિતો અચઙ્કમન્તો કો ભિક્ખુ અરહત્તં પત્તો’’તિ વુત્તે ‘‘આનન્દત્થેરો’’તિ વત્તું વટ્ટતિ.

અથ થેરા ભિક્ખૂ દુતિયદિવસે પઞ્ચમિયં કાળપક્ખસ્સ કતભત્તકિચ્ચા પત્તચીવરં પટિસામેત્વા ધમ્મસભાયં સન્નિપતિંસુ. અથ ખો આયસ્મા આનન્દો અરહા સમાનો સન્નિપાતં અગમાસિ. કથં અગમાસિ? ‘‘ઇદાનિમ્હિ સન્નિપાતમજ્ઝં પવિસનારહો’’તિ હટ્ઠતુટ્ઠચિત્તો એકંસં ચીવરં કત્વા બન્ધના મુત્તતાલપક્કં વિય, પણ્ડુકમ્બલે નિક્ખિત્તજાતિમણિ વિય, વિગતવલાહકે નભે સમુગ્ગતપુણ્ણચન્દો વિય, બાલાતપસમ્ફસ્સવિકસિતરેણુપિઞ્જરગબ્ભં પદુમં વિય ¶ ચ, પરિસુદ્ધેન પરિયોદાતેન સપ્પભેન સસ્સિરીકેન ચ મુખવરેન અત્તનો અરહત્તપ્પત્તિં આરોચયમાનો વિય અગમાસિ. અથ નં દિસ્વા આયસ્મતો મહાકસ્સપસ્સ એતદહોસિ – ‘‘સોભતિ વત ભો અરહત્તપ્પત્તો આનન્દો, સચે સત્થા ધરેય્ય, અદ્ધા અજ્જાનન્દસ્સ સાધુકારં દદેય્ય, હન્દ ¶ , દાનિસ્સાહં સત્થારા દાતબ્બં સાધુકારં દદામી’’તિ, તિક્ખત્તું સાધુકારમદાસિ.

મજ્ઝિમભાણકા પન વદન્તિ – ‘‘આનન્દત્થેરો અત્તનો અરહત્તપ્પત્તિં ઞાપેતુકામો ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં નાગતો, ભિક્ખૂ યથાવુડ્ઢં અત્તનો અત્તનો પત્તાસને નિસીદન્તા આનન્દત્થેરસ્સ આસનં ઠપેત્વા નિસિન્ના. તત્થ કેચિ એવમાહંસુ – ‘એતં આસનં કસ્સા’તિ? ‘આનન્દસ્સા’તિ. ‘આનન્દો પન કુહિં ગતો’તિ? તસ્મિં સમયે થેરો ચિન્તેસિ – ‘ઇદાનિ મય્હં ગમનકાલો’તિ. તતો અત્તનો આનુભાવં દસ્સેન્તો પથવિયં નિમુજ્જિત્વા અત્તનો આસનેયેવ અત્તાનં દસ્સેસી’’તિ, આકાસેન ગન્ત્વા નિસીદીતિપિ એકે. યથા વા તથા વા હોતુ. સબ્બથાપિ તં દિસ્વા આયસ્મતો મહાકસ્સપસ્સ સાધુકારદાનં યુત્તમેવ.

એવં આગતે પન તસ્મિં આયસ્મન્તે મહાકસ્સપત્થેરો ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘આવુસો, કિં પઠમં સઙ્ગાયામ, ધમ્મં વા વિનયં વા’’તિ? ભિક્ખૂ ¶ આહંસુ – ‘‘ભન્તે, મહાકસ્સપ, વિનયો નામ બુદ્ધસાસનસ્સ આયુ. વિનયે ઠિતે સાસનં ઠિતં નામ હોતિ. તસ્મા પઠમં વિનયં સઙ્ગાયામા’’તિ. ‘‘કં ધુરં કત્વા’’તિ? ‘‘આયસ્મન્તં ઉપાલિ’’ન્તિ. ‘‘કિં આનન્દો નપ્પહોતી’’તિ? ‘‘નો નપ્પહોતિ’’. અપિ ચ ખો પન સમ્માસમ્બુદ્ધો ધરમાનોયેવ વિનયપરિયત્તિં નિસ્સાય આયસ્મન્તં ઉપાલિં એતદગ્ગે ઠપેસિ – ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં વિનયધરાનં યદિદં ઉપાલી’’તિ (અ. નિ. ૧.૨૨૮). ‘તસ્મા ઉપાલિત્થેરં પુચ્છિત્વા વિનયં સઙ્ગાયામા’તિ.

તતો થેરો વિનયં પુચ્છનત્થાય અત્તનાવ અત્તાનં સમ્મન્નિ. ઉપાલિત્થેરોપિ વિસ્સજ્જનત્થાય સમ્મન્નિ. તત્રાયં પાળિ – અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો સઙ્ઘં ઞાપેસિ –

‘‘સુણાતુ મે, આવુસો, સઙ્ઘો, યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં,

અહં ઉપાલિં વિનયં પુચ્છેય્ય’’ન્તિ.

આયસ્માપિ ઉપાલિ સઙ્ઘં ઞાપેસિ –

‘‘સુણાતુ ¶ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં,

અહં આયસ્મતા મહાકસ્સપેન વિનયં પુટ્ઠો વિસ્સજ્જેય્ય’’ન્તિ. (ચૂળવ. ૪૩૯);

એવં અત્તાનં સમ્મન્નિત્વા આયસ્મા ઉપાલિ ઉટ્ઠાયાસના એકંસં ચીવરં ¶ કત્વા થેરે ભિક્ખૂ વન્દિત્વા ધમ્માસને નિસીદિ દન્તખચિતં બીજનિં ગહેત્વા, તતો મહાકસ્સપત્થેરો થેરાસને નિસીદિત્વા આયસ્મન્તં ઉપાલિં વિનયં પુચ્છિ. ‘‘પઠમં આવુસો, ઉપાલિ, પારાજિકં કત્થ પઞ્ઞત્ત’’ન્તિ? ‘‘વેસાલિયં, ભન્તે’’તિ. ‘‘કં આરબ્ભા’’તિ? ‘‘સુદિન્નં કલન્દપુત્તં આરબ્ભા’’તિ. ‘‘કિસ્મિં વત્થુસ્મિ’’ન્તિ? ‘‘મેથુનધમ્મે’’તિ.

‘‘અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો આયસ્મન્તં ઉપાલિં પઠમસ્સ પારાજિકસ્સ વત્થુમ્પિ પુચ્છિ, નિદાનમ્પિ પુચ્છિ, પુગ્ગલમ્પિ પુચ્છિ, પઞ્ઞત્તિમ્પિ પુચ્છિ, અનુપઞ્ઞત્તિમ્પિ પુચ્છિ, આપત્તિમ્પિ પુચ્છિ, અનાપત્તિમ્પિ પુચ્છિ’’ (ચૂળવ. ૪૩૯). પુટ્ઠો પુટ્ઠો આયસ્મા ઉપાલિ વિસ્સજ્જેસિ.

કિં પનેત્થ પઠમપારાજિકે કિઞ્ચિ અપનેતબ્બં વા પક્ખિપિતબ્બં વા અત્થિ નત્થીતિ? અપનેતબ્બં નત્થિ. બુદ્ધસ્સ હિ ભગવતો ભાસિતે અપનેતબ્બં નામ નત્થિ. ન હિ તથાગતા એકબ્યઞ્જનમ્પિ નિરત્થકં વદન્તિ. સાવકાનં પન દેવતાનં ¶ વા ભાસિતે અપનેતબ્બમ્પિ હોતિ, તં ધમ્મસઙ્ગાહકત્થેરા અપનયિંસુ. પક્ખિપિતબ્બં પન સબ્બત્થાપિ અત્થિ, તસ્મા યં યત્થ પક્ખિપિતું યુત્તં, તં પક્ખિપિંસુયેવ. કિં પન તન્તિ? ‘તેન સમયેના’તિ વા, ‘તેન ખો પન સમયેના’તિ વા, ‘અથ ખોતિ વા’, ‘એવં વુત્તેતિ’ વા, ‘એતદવોચા’તિ વા, એવમાદિકં સમ્બન્ધવચનમત્તં. એવં પક્ખિપિતબ્બયુત્તં પક્ખિપિત્વા પન – ‘‘ઇદં પઠમપારાજિક’’ન્તિ ઠપેસું. પઠમપારાજિકે સઙ્ગહમારૂળ્હે પઞ્ચ અરહન્તસતાનિ સઙ્ગહં આરોપિતનયેનેવ ગણસજ્ઝાયમકંસુ – ‘‘તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા વેરઞ્જાયં વિહરતી’’તિ. તેસં સજ્ઝાયારદ્ધકાલેયેવ સાધુકારં દદમાના વિય મહાપથવી ઉદકપરિયન્તં કત્વા અકમ્પિત્થ.

એતેનેવ નયેન સેસાનિ તીણિ પારાજિકાનિ સઙ્ગહં આરોપેત્વા ‘‘ઇદં પારાજિકકણ્ડ’’ન્તિ ઠપેસું. તેરસ સઙ્ઘાદિસેસાનિ ‘‘તેરસક’’ન્તિ ઠપેસું. દ્વે સિક્ખાપદાનિ ‘‘અનિયતાની’’તિ ઠપેસું. તિંસ સિક્ખાપદાનિ ‘‘નિસ્સગ્ગિયાનિ પાચિત્તિયાની’’તિ ઠપેસું ¶ . દ્વેનવુતિ સિક્ખાપદાનિ ‘‘પાચિત્તિયાની’’તિ ઠપેસું. ચત્તારિ સિક્ખાપદાનિ ‘‘પાટિદેસનીયાની’’તિ ¶ ઠપેસું. પઞ્ચસત્તતિ સિક્ખાપદાનિ ‘‘સેખિયાની’’તિ ઠપેસું. સત્ત ધમ્મે ‘‘અધિકરણસમથા’’તિ ઠપેસું. એવં સત્તવીસાધિકાનિ દ્વે સિક્ખાપદસતાનિ ‘‘મહાવિભઙ્ગો’’તિ કિત્તેત્વા ઠપેસું. મહાવિભઙ્ગાવસાનેપિ પુરિમનયેનેવ મહાપથવી અકમ્પિત્થ.

તતો ભિક્ખુનીવિભઙ્ગે અટ્ઠ સિક્ખાપદાનિ ‘‘પારાજિકકણ્ડં નામ ઇદ’’ન્તિ ઠપેસું. સત્તરસ સિક્ખાપદાનિ ‘‘સત્તરસક’’ન્તિ ઠપેસું. તિંસ સિક્ખાપદાનિ ‘‘નિસ્સગ્ગિયાનિ પાચિત્તિયાની’’તિ ઠપેસું. છસટ્ઠિસતસિક્ખાપદાનિ ‘‘પાચિત્તિયાની’’તિ ઠપેસું. અટ્ઠ સિક્ખાપદાનિ ‘‘પાટિદેસનીયાની’’તિ ઠપેસું. પઞ્ચસત્તતિ સિક્ખાપદાનિ ‘‘સેખિયાની’’તિ ઠપેસું. સત્ત ધમ્મે ‘‘અધિકરણસમથા’’તિ ઠપેસું. એવં તીણિ સિક્ખાપદસતાનિ ચત્તારિ ચ સિક્ખાપદાનિ ‘‘ભિક્ખુનીવિભઙ્ગો’’તિ કિત્તેત્વા – ‘‘અયં ઉભતો વિભઙ્ગો નામ ચતુસટ્ઠિભાણવારો’’તિ ઠપેસું. ઉભતોવિભઙ્ગાવસાનેપિ વુત્તનયેનેવ મહાપથવિકમ્પો અહોસિ.

એતેનેવુપાયેન અસીતિભાણવારપરિમાણં ખન્ધકં, પઞ્ચવીસતિભાણવારપરિમાણં પરિવારઞ્ચ સઙ્ગહં આરોપેત્વા ‘‘ઇદં વિનયપિટકં નામા’’તિ ઠપેસું ¶ . વિનયપિટકાવસાનેપિ વુત્તનયેનેવ મહાપથવિકમ્પો અહોસિ. તં આયસ્મન્તં ઉપાલિં પટિચ્છાપેસું – ‘‘આવુસો, ઇમં તુય્હં નિસ્સિતકે વાચેહી’’તિ. વિનયપિટકસઙ્ગહાવસાને ઉપાલિત્થેરો દન્તખચિતં બીજનિં નિક્ખિપિત્વા ધમ્માસના ઓરોહિત્વા થેરે ભિક્ખૂ વન્દિત્વા અત્તનો પત્તાસને નિસીદિ.

વિનયં સઙ્ગાયિત્વા ધમ્મં સઙ્ગાયિતુકામો આયસ્મા મહાકસ્સપો ભિક્ખૂ પુચ્છિ – ‘‘ધમ્મં સઙ્ગાયન્તે હિ કં પુગ્ગલં ધુરં કત્વા ધમ્મો સઙ્ગાયિતબ્બો’’તિ? ભિક્ખૂ – ‘‘આનન્દત્થેરં ધુરં કત્વા’’તિ આહંસુ.

અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો સઙ્ઘં ઞાપેસિ –

‘‘સુણાતુ મે, આવુસો, સઙ્ઘો, યદિ સઙ્ઘસ્સ ¶ પત્તકલ્લં,

અહં આનન્દં ધમ્મં પુચ્છેય્ય’’ન્તિ;

અથ ખો આયસ્મા આનન્દો સઙ્ઘં ઞાપેસિ –

‘‘સુણાતુ ¶ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં,

અહં આયસ્મતા મહાકસ્સપેન ધમ્મં પુટ્ઠો વિસ્સજ્જેય્ય’’ન્તિ;

અથ ખો આયસ્મા આનન્દો ઉટ્ઠાયાસના એકંસં ચીવરં કત્વા થેરે ભિક્ખૂ વન્દિત્વા ધમ્માસને નિસીદિ દન્તખચિતં બીજનિં ગહેત્વા. અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો ભિક્ખૂ પુચ્છિ – ‘‘કતરં, આવુસો, પિટકં પઠમં સઙ્ગાયામા’’તિ? ‘‘સુત્તન્તપિટકં, ભન્તે’’તિ. ‘‘સુત્તન્તપિટકે ચતસ્સો સઙ્ગીતિયો, તાસુ પઠમં કતરં સઙ્ગીતિ’’ન્તિ? ‘‘દીઘસઙ્ગીતિં, ભન્તે’’તિ. ‘‘દીઘસઙ્ગીતિયં ચતુતિંસ સુત્તાનિ, તયો વગ્ગા, તેસુ પઠમં કતરં વગ્ગ’’ન્તિ? ‘‘સીલક્ખન્ધવગ્ગં, ભન્તે’’તિ. ‘‘સીલક્ખન્ધવગ્ગે તેરસ સુત્તન્તા, તેસુ પઠમં કતરં સુત્ત’’ન્તિ? ‘‘બ્રહ્મજાલસુત્તં નામ ભન્તે, તિવિધસીલાલઙ્કતં, નાનાવિધમિચ્છાજીવકુહ લપનાદિવિદ્ધંસનં, દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિજાલવિનિવેઠનં, દસસહસ્સિલોકધાતુકમ્પનં, તં પઠમં સઙ્ગાયામા’’તિ.

અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો આયસ્મન્તં આનન્દં એતદવોચ, ‘‘બ્રહ્મજાલં, આવુસો આનન્દ, કત્થ ભાસિત’’ન્તિ? ‘‘અન્તરા ચ, ભન્તે, રાજગહં અન્તરા ચ નાળન્દં રાજાગારકે અમ્બલટ્ઠિકાય’’ન્તિ. ‘‘કં આરબ્ભા’’તિ ¶ ? ‘‘સુપ્પિયઞ્ચ પરિબ્બાજકં, બ્રહ્મદત્તઞ્ચ માણવ’’ન્તિ. ‘‘કિસ્મિં વત્થુસ્મિ’’ન્તિ? ‘‘વણ્ણાવણ્ણે’’તિ. અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો આયસ્મન્તં આનન્દં બ્રહ્મજાલસ્સ નિદાનમ્પિ પુચ્છિ, પુગ્ગલમ્પિ પુચ્છિ, વત્થુમ્પિ પુચ્છિ (ચૂળવ. ૪૪૦). આયસ્મા આનન્દો વિસ્સજ્જેસિ. વિસ્સજ્જનાવસાને પઞ્ચ અરહન્તસતાનિ ગણસજ્ઝાયમકંસુ. વુત્તનયેનેવ ચ પથવિકમ્પો અહોસિ.

એવં બ્રહ્મજાલં સઙ્ગાયિત્વા તતો પરં ‘‘સામઞ્ઞફલં, પનાવુસો આનન્દ, કત્થ ભાસિત’’ન્તિઆદિના નયેન પુચ્છાવિસ્સજ્જનાનુક્કમેન સદ્ધિં બ્રહ્મજાલેન સબ્બેપિ તેરસ સુત્તન્તે સઙ્ગાયિત્વા – ‘‘અયં સીલક્ખન્ધવગ્ગો નામા’’તિ કિત્તેત્વા ઠપેસું.

તદનન્તરં મહાવગ્ગં, તદનન્તરં પાથિકવગ્ગન્તિ, એવં તિવગ્ગસઙ્ગહં ચતુતિંસસુત્તપટિમણ્ડિતં ¶ ચતુસટ્ઠિભાણવારપરિમાણં તન્તિં સઙ્ગાયિત્વા ‘‘અયં દીઘનિકાયો નામા’’તિ વત્વા આયસ્મન્તં આનન્દં પટિચ્છાપેસું – ‘‘આવુસો, ઇમં તુય્હં નિસ્સિતકે વાચેહી’’તિ.

તતો ¶ અનન્તરં અસીતિભાણવારપરિમાણં મજ્ઝિમનિકાયં સઙ્ગાયિત્વા ધમ્મસેનાપતિસારિપુત્તત્થેરસ્સ નિસ્સિતકે પટિચ્છાપેસું – ‘‘ઇમં તુમ્હે પરિહરથા’’તિ.

તતો અનન્તરં સતભાણવારપરિમાણં સંયુત્તનિકાયં સઙ્ગાયિત્વા મહાકસ્સપત્થેરં પટિચ્છાપેસું – ‘‘ભન્તે, ઇમં તુમ્હાકં નિસ્સિતકે વાચેથા’’તિ.

તતો અનન્તરં વીસતિભાણવારસતપરિમાણં અઙ્ગુત્તરનિકાયં સઙ્ગાયિત્વા અનુરુદ્ધત્થેરં પટિચ્છાપેસું – ‘‘ઇમં તુમ્હાકં નિસ્સિતકે વાચેથા’’તિ.

તતો અનન્તરં ધમ્મસઙ્ગહવિભઙ્ગધાતુકથાપુગ્ગલપઞ્ઞત્તિકથાવત્થુયમકપટ્ઠાનં અભિધમ્મોતિ વુચ્ચતિ. એવં સંવણ્ણિતં સુખુમઞાણગોચરં તન્તિં સઙ્ગાયિત્વા – ‘‘ઇદં અભિધમ્મપિટકં નામા’’તિ વત્વા પઞ્ચ અરહન્તસતાનિ સજ્ઝાયમકંસુ. વુત્તનયેનેવ પથવિકમ્પો અહોસીતિ.

તતો પરં જાતકં, નિદ્દેસો, પટિસમ્ભિદામગ્ગો, અપદાનં, સુત્તનિપાતો, ખુદ્દકપાઠો, ધમ્મપદં, ઉદાનં, ઇતિવુત્તકં, વિમાનવત્થુ, પેતવત્થુ, થેરગાથા ¶ , થેરીગાથાતિ ઇમં તન્તિં સઙ્ગાયિત્વા ‘‘ખુદ્દકગન્થો નામાય’’ન્તિ ચ વત્વા ‘‘અભિધમ્મપિટકસ્મિંયેવ સઙ્ગહં આરોપયિંસૂ’’તિ દીઘભાણકા વદન્તિ. મજ્ઝિમભાણકા પન ‘‘ચરિયાપિટકબુદ્ધવંસેહિ સદ્ધિં સબ્બમ્પેતં ખુદ્દકગન્થં નામ સુત્તન્તપિટકે પરિયાપન્ન’’ન્તિ વદન્તિ.

એવમેતં સબ્બમ્પિ બુદ્ધવચનં રસવસેન એકવિધં, ધમ્મવિનયવસેન દુવિધં, પઠમમજ્ઝિમપચ્છિમવસેન તિવિધં. તથા પિટકવસેન. નિકાયવસેન પઞ્ચવિધં, અઙ્ગવસેન નવવિધં, ધમ્મક્ખન્ધવસેન ચતુરાસીતિસહસ્સવિધન્તિ વેદિતબ્બં.

કથં રસવસેન એકવિધં? યઞ્હિ ભગવતા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝિત્વા યાવ અનુપાદિસેસાય ¶ નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયતિ, એત્થન્તરે પઞ્ચચત્તાલીસવસ્સાનિ દેવમનુસ્સનાગયક્ખાદયો અનુસાસન્તેન વા પચ્ચવેક્ખન્તેન વા વુત્તં, સબ્બં તં એકરસં વિમુત્તિરસમેવ હોતિ. એવં રસવસેન એકવિધં.

કથં ધમ્મવિનયવસેન દુવિધં? સબ્બમેવ ચેતં ધમ્મો ચેવ વિનયો ચાતિ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ. તત્થ વિનયપિટકં વિનયો, અવસેસં બુદ્ધવચનં ધમ્મો. તેનેવાહ ‘‘યન્નૂન મયં ધમ્મઞ્ચ ¶ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયેય્યામા’’તિ (ચૂળવ. ૪૩૭). ‘‘અહં ઉપાલિં વિનયં પુચ્છેય્યં, આનન્દં ધમ્મં પુચ્છેય્ય’’ન્તિ ચ. એવં ધમ્મવિનયવસેન દુવિધં.

કથં પઠમમજ્ઝિમપચ્છિમવસેન તિવિધં? સબ્બમેવ હિદં પઠમબુદ્ધવચનં, મજ્ઝિમબુદ્ધવચનં, પચ્છિમબુદ્ધવચનન્તિ તિપ્પભેદં હોતિ. તત્થ –

‘‘અનેકજાતિસંસારં, સન્ધાવિસ્સં અનિબ્બિસં;

ગહકારં ગવેસન્તો, દુક્ખા જાતિ પુનપ્પુનં.

ગહકારક દિટ્ઠોસિ, પુન ગેહં ન કાહસિ;

સબ્બા તે ફાસુકા ભગ્ગા, ગહકૂટં વિસઙ્ખતં;

વિસઙ્ખારગતં ચિત્તં, તણ્હાનં ખયમજ્ઝગા’’તિ. (ધ. પ. ૧૫૩-૫૪);

ઇદં પઠમબુદ્ધવચનં. કેચિ ‘‘યદા હવે પાતુભવન્તિ ધમ્મા’’તિ (મહાવ. ૧) ખન્ધકે ઉદાનગાથં વદન્તિ. એસા પન પાટિપદદિવસે સબ્બઞ્ઞુભાવપ્પત્તસ્સ સોમનસ્સમયઞાણેન પચ્ચયાકારં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ ઉપ્પન્ના ઉદાનગાથાતિ વેદિતબ્બા.

યં ¶ પન પરિનિબ્બાનકાલે અભાસિ – ‘‘હન્દ દાનિ, ભિક્ખવે, આમન્તયામિ વો, વયધમ્મા સઙ્ખારા, અપ્પમાદેન સમ્પાદેથા’’તિ (દી. નિ. ૨.૨૧૮) ઇદં પચ્છિમબુદ્ધવચનં. ઉભિન્નમન્તરે યં વુત્તં, એતં મજ્ઝિમબુદ્ધવચનં નામ. એવં પઠમમજ્ઝિમપચ્છિમબુદ્ધવચનવસેન તિવિધં.

કથં પિટકવસેન તિવિધં? સબ્બમ્પિ ચેતં વિનયપિટકં સુત્તન્તપિટકં અભિધમ્મપિટકન્તિ તિપ્પભેદમેવ ¶ હોતિ. તત્થ પઠમસઙ્ગીતિયં સઙ્ગીતઞ્ચ અસઙ્ગીતઞ્ચ સબ્બમ્પિ સમોધાનેત્વા ઉભયાનિ પાતિમોક્ખાનિ, દ્વે વિભઙ્ગા, દ્વાવીસતિ ખન્ધકા, સોળસપરિવારાતિ – ઇદં વિનયપિટકં નામ. બ્રહ્મજાલાદિચતુત્તિંસસુત્તસઙ્ગહો દીઘનિકાયો, મૂલપરિયાયસુત્તાદિદિયડ્ઢસતદ્વેસુત્તસઙ્ગહો મજ્ઝિમનિકાયો, ઓઘતરણસુત્તાદિસત્તસુત્તસહસ્સસત્તસતદ્વાસટ્ઠિસુત્તસઙ્ગહો સંયુત્તનિકાયો, ચિત્તપરિયાદાનસુત્તાદિનવસુત્તસહસ્સપઞ્ચસતસત્તપઞ્ઞાસસુત્તસઙ્ગહો અઙ્ગુત્તરનિકાયો, ખુદ્દકપાઠ-ધમ્મપદ-ઉદાન-ઇતિવુત્તક-સુત્તનિપાત-વિમાનવત્થુ-પેતવત્થુ-થેરગાથા-થેરીગાથા-જાતક-નિદ્દેસ-પટિસમ્ભિદામગ્ગ-અપદાન-બુદ્ધવંસ-ચરિયાપિટકવસેન પન્નરસપ્પભેદો ખુદ્દકનિકાયોતિ ¶ ઇદં સુત્તન્તપિટકં નામ. ધમ્મસઙ્ગહો, વિભઙ્ગો, ધાતુકથા, પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિ, કથાવત્થુ, યમકં, પટ્ઠાનન્તિ – ઇદં અભિધમ્મપિટકં નામ. તત્થ –

‘‘વિવિધવિસેસનયત્તા, વિનયનતો ચેવ કાયવાચાનં;

વિનયત્થવિદૂહિ અયં, વિનયો વિનયોતિ અક્ખાતો’’.

વિવિધા હિ એત્થ પઞ્ચવિધપાતિમોક્ખુદ્દેસપારાજિકાદિ સત્ત આપત્તિક્ખન્ધમાતિકા વિભઙ્ગાદિપ્પભેદા નયા. વિસેસભૂતા ચ દળ્હીકમ્મસિથિલકરણપ્પયોજના અનુપઞ્ઞત્તિનયા. કાયિકવાચસિકઅજ્ઝાચારનિસેધનતો ચેસ કાયં વાચઞ્ચ વિનેતિ, તસ્મા વિવિધનયત્તા વિસેસનયત્તા કાયવાચાનં વિનયનતો ચેવ વિનયોતિ અક્ખાતો. તેનેતમેતસ્સ વચનત્થકોસલ્લત્થં વુત્તં –

‘‘વિવિધવિસેસનયત્તા, વિનયનતો ચેવ કાયવાચાનં;

વિનયત્થવિદૂહિ અયં, વિનયો વિનયોતિ અક્ખાતો’’તિ.

ઇતરં ¶ પન –

‘‘અત્થાનં સૂચનતો સુવુત્તતો, સવનતોથ સૂદનતો;

સુત્તાણા સુત્તસભાગતો ચ, સુત્તન્તિ અક્ખાતં.

તઞ્હિ અત્તત્થપરત્થાદિભેદે અત્થે સૂચેતિ. સુવુત્તા ચેત્થ અત્થા, વેનેય્યજ્ઝાસયાનુલોમેન વુત્તત્તા. સવતિ ચેતં અત્થે સસ્સમિવ ફલં, પસવતીતિ વુત્તં હોતિ. સૂદતિ ચેતં ધેનુ વિય ખીરં, પગ્ઘરાપેતીતિ વુત્તં હોતિ. સુટ્ઠુ ¶ ચ ને તાયતિ, રક્ખતીતિ વુત્તં હોતિ. સુત્તસભાગઞ્ચેતં, યથા હિ તચ્છકાનં સુત્તં પમાણં હોતિ, એવમેતમ્પિ વિઞ્ઞૂનં. યથા ચ સુત્તેન સઙ્ગહિતાનિ પુપ્ફાનિ ન વિકિરીયન્તિ, ન વિદ્ધંસીયન્તિ, એવમેવ તેન સઙ્ગહિતા અત્થા. તેનેતમેતસ્સ વચનત્થકોસલ્લત્થં વુત્તં –

‘‘અત્થાનં સૂચનતો, સુવુત્તતો સવનતોથ સૂદનતો;

સુત્તાણા સુત્તસભાગતો ચ, સુત્તન્તિ અક્ખાત’’ન્તિ.

ઇતરો ¶ પન –

‘‘યં એત્થ વુડ્ઢિમન્તો, સલક્ખણા પૂજિતા પરિચ્છિન્ના;

વુત્તાધિકા ચ ધમ્મા, અભિધમ્મો તેન અક્ખાતો’’.

અયઞ્હિ અભિસદ્દો વુડ્ઢિલક્ખણપૂજિતપરિચ્છિન્નાધિકેસુ દિસ્સતિ. તથા હેસ ‘‘બાળ્હા મે દુક્ખા વેદના અભિક્કમન્તિ, નો પટિક્કમન્તી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૩૮૯) વુડ્ઢિયં આગતો. ‘‘યા તા રત્તિયો અભિઞ્ઞાતા અભિલક્ખિતા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૪૯) સલક્ખણે. ‘‘રાજાભિરાજા મનુજિન્દો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૩૯૯) પૂજિતે. ‘‘પટિબલો વિનેતું અભિધમ્મે અભિવિનયે’’તિઆદીસુ (મહાવ. ૮૫) પરિચ્છિન્ને. અઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્કરવિરહિતે ધમ્મે ચ વિનયે ચાતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘અભિક્કન્તેન વણ્ણેના’’તિઆદીસુ (વિ. વ. ૮૧૯) અધિકે.

એત્થ ચ ‘‘રૂપૂપપત્તિયા મગ્ગં ભાવેતિ’’ (ધ. સ. ૨૫૧), ‘‘મેત્તાસહગતેન ચેતસા એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતી’’તિઆદિના (વિભ. ૬૪૨) નયેન વુડ્ઢિમન્તોપિ ધમ્મા વુત્તા. ‘‘રૂપારમ્મણં વા સદ્દારમ્મણં વા’’તિઆદિના (ધ. સ. ૧) નયેન આરમ્મણાદીહિ લક્ખણીયત્તા ¶ સલક્ખણાપિ. ‘‘સેક્ખા ધમ્મા, અસેક્ખા ધમ્મા, લોકુત્તરા ધમ્મા’’તિઆદિના (ધ. સ. તિકમાતિકા ૧૧, દુકમાતિકા ૧૨) નયેન પૂજિતાપિ, પૂજારહાતિ અધિપ્પાયો. ‘‘ફસ્સો હોતિ, વેદના હોતી’’તિઆદિના (ધ. સ. ૧) નયેન સભાવપરિચ્છિન્નત્તા પરિચ્છિન્નાપિ. ‘‘મહગ્ગતા ધમ્મા, અપ્પમાણા ધમ્મા (ધ. સ. તિકમાતિકા ૧૧), અનુત્તરા ધમ્મા’’તિઆદિના (ધ. સ. દુકમાતિકા ૧૧) નયેન અધિકાપિ ધમ્મા વુત્તા. તેનેતમેતસ્સ વચનત્થકોસલ્લત્થં વુત્તં –

‘‘યં એત્થ વુડ્ઢિમન્તો, સલક્ખણા પૂજિતા પરિચ્છિન્ના;

વુત્તાધિકા ચ ધમ્મા, અભિધમ્મો તેન અક્ખાતો’’તિ.

યં પનેત્થ અવિસિટ્ઠં, તં –

‘‘પિટકં પિટકત્થવિદૂ, પરિયત્તિબ્ભાજનત્થતો આહુ;

તેન સમોધાનેત્વા, તયોપિ વિનયાદયો ઞેય્યા’’.

પરિયત્તિપિ ¶ હિ ‘‘મા પિટકસમ્પદાનેના’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૩.૬૬) પિટકન્તિ વુચ્ચતિ. ‘‘અથ પુરિસો આગચ્છેય્ય કુદાલપિટકમાદાયા’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૩.૭૦) યં કિઞ્ચિ ભાજનમ્પિ. તસ્મા ‘પિટકં પિટકત્થવિદૂ પરિયત્તિભાજનત્થતો આહુ.

ઇદાનિ ‘તેન સમોધાનેત્વા ¶ તયોપિ વિનયાદયો ઞેય્યા’તિ, તેન એવં દુવિધત્થેન પિટકસદ્દેન સહ સમાસં કત્વા વિનયો ચ સો પિટકઞ્ચ પરિયત્તિભાવતો, તસ્સ તસ્સ અત્થસ્સ ભાજનતો ચાતિ વિનયપિટકં, યથાવુત્તેનેવ નયેન સુત્તન્તઞ્ચ તં પિટકઞ્ચાતિ સુત્તન્તપિટકં, અભિધમ્મો ચ સો પિટકઞ્ચાતિ અભિધમ્મપિટકન્તિ. એવમેતે તયોપિ વિનયાદયો ઞેય્યા.

એવં ઞત્વા ચ પુનપિ તેસુયેવ પિટકેસુ નાનપ્પકારકોસલ્લત્થં –

‘‘દેસનાસાસનકથાભેદં તેસુ યથારહં;

સિક્ખાપ્પહાનગમ્ભીરભાવઞ્ચ પરિદીપયે.

પરિયત્તિભેદં સમ્પત્તિં, વિપત્તિઞ્ચાપિ યં યહિં;

પાપુણાતિ યથા ભિક્ખુ, તમ્પિ સબ્બં વિભાવયે’’.

તત્રાયં પરિદીપના વિભાવના ચ. એતાનિ હિ તીણિ પિટકાનિ યથાક્કમં આણાવોહારપરમત્થદેસના, યથાપરાધયથાનુલોમયથાધમ્મસાસનાનિ, સંવરાસંવરદિટ્ઠિવિનિવેઠનનામરૂપપરિચ્છેદકથાતિ ચ વુચ્ચન્તિ. એત્થ ¶ હિ વિનયપિટકં આણારહેન ભગવતા આણાબાહુલ્લતો દેસિતત્તા આણાદેસના, સુત્તન્તપિટકં વોહારકુસલેન ભગવતા વોહારબાહુલ્લતો દેસિતત્તા વોહારદેસના, અભિધમ્મપિટકં પરમત્થકુસલેન ભગવતા પરમત્થબાહુલ્લતો દેસિતત્તા પરમત્થદેસનાતિ વુચ્ચતિ.

તથા પઠમં – ‘યે તે પચુરાપરાધા સત્તા, તે યથાપરાધં એત્થ સાસિતા’તિ યથાપરાધસાસનં, દુતિયં – ‘અનેકજ્ઝાસયાનુસયચરિયાધિમુત્તિકા સત્તા યથાનુલોમં એત્થ સાસિતા’તિ યથાનુલોમસાસનં, તતિયં – ‘ધમ્મપુઞ્જમત્તે ‘‘અહં મમા’’તિ સઞ્ઞિનો સત્તા યથાધમ્મં એત્થ સાસિતા’તિ યથાધમ્મસાસનન્તિ વુચ્ચતિ.

તથા પઠમં – અજ્ઝાચારપટિપક્ખભૂતો સંવરાસંવરો એત્થ કથિતોતિ સંવરાસંવરકથા. સંવરાસંવરોતિ ¶ ખુદ્દકો ચેવ મહન્તો ચ સંવરો, કમ્માકમ્મં વિય, ફલાફલં વિય ચ, દુતિયં – ‘‘દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિપટિપક્ખભૂતા દિટ્ઠિવિનિવેઠના એત્થ કથિતા’’તિ દિટ્ઠિવિનિવેઠનકથા, તતિયં – ‘‘રાગાદિપટિપક્ખભૂતો નામરૂપપરિચ્છેદો એત્થ કથિતો’’તિ નામરૂપપરિચ્છેદકથાતિ વુચ્ચતિ.

તીસુપિ ચેતેસુ તિસ્સો સિક્ખા, તીણિ પહાનાનિ, ચતુબ્બિધો ચ ગમ્ભીરભાવો વેદિતબ્બો. તથા હિ વિનયપિટકે વિસેસેન અધિસીલસિક્ખા વુત્તા, સુત્તન્તપિટકે અધિચિત્તસિક્ખા, અભિધમ્મપિટકે અધિપઞ્ઞાસિક્ખા.

વિનયપિટકે ચ વીતિક્કમપ્પહાનં ¶ , કિલેસાનં વીતિક્કમપટિપક્ખત્તા સીલસ્સ. સુત્તન્તપિટકે પરિયુટ્ઠાનપ્પહાનં, પરિયુટ્ઠાનપટિપક્ખત્તા સમાધિસ્સ. અભિધમ્મપિટકે અનુસયપ્પહાનં, અનુસયપટિપક્ખત્તા પઞ્ઞાય. પઠમે ચ તદઙ્ગપ્પહાનં, ઇતરેસુ વિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદપ્પહાનાનિ. પઠમે ચ દુચ્ચરિતસંકિલેસપ્પહાનં, ઇતરેસુ તણ્હાદિટ્ઠિસંકિલેસપ્પહાનં.

એકમેકસ્મિઞ્ચેત્થ ચતુબ્બિધોપિ ધમ્મત્થદેસના પટિવેધગમ્ભીરભાવો વેદિતબ્બો. તત્થ ધમ્મોતિ તન્તિ. અત્થોતિ તસ્સાયેવ અત્થો. દેસનાતિ તસ્સા મનસા વવત્થાપિતાય તન્તિયા દેસના. પટિવેધોતિ તન્તિયા તન્તિઅત્થસ્સ ચ યથાભૂતાવબોધો. તીસુપિ ચેતેસુ એતે ધમ્મત્થદેસનાપટિવેધા. યસ્મા સસાદીહિ વિય મહાસમુદ્દો ¶ મન્દબુદ્ધીહિ દુક્ખોગાળ્હા અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠા ચ, તસ્મા ગમ્ભીરા. એવં એકમેકસ્મિં એત્થ ચતુબ્બિધોપિ ગમ્ભીરભાવો વેદિતબ્બો.

અપરો નયો, ધમ્મોતિ હેતુ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘હેતુમ્હિ ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા’’તિ. અત્થોતિ હેતુફલં, વુત્તઞ્હેતં – ‘‘હેતુફલે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા’’તિ (વિભ. ૭૨૦). દેસનાતિ પઞ્ઞત્તિ, યથા ધમ્મં ધમ્માભિલાપોતિ અધિપ્પાયો. અનુલોમપટિલોમસઙ્ખેપવિત્થારાદિવસેન વા કથનં. પટિવેધોતિ અભિસમયો, સો ચ લોકિયલોકુત્તરો વિસયતો અસમ્મોહતો ચ, અત્થાનુરૂપં ધમ્મેસુ, ધમ્માનુરૂપં અત્થેસુ, પઞ્ઞત્તિપથાનુરૂપં પઞ્ઞત્તીસુ અવબોધો. તેસં તેસં વા તત્થ તત્થ વુત્તધમ્માનં પટિવિજ્ઝિતબ્બો સલક્ખણસઙ્ખાતો અવિપરીતસભાવો.

ઇદાનિ ¶ યસ્મા એતેસુ પિટકેસુ યં યં ધમ્મજાતં વા અત્થજાતં વા, યા ચાયં યથા યથા ઞાપેતબ્બો અત્થો સોતૂનં ઞાણસ્સ અભિમુખો હોતિ, તથા તથા તદત્થજોતિકા દેસના, યો ચેત્થ અવિપરીતાવબોધસઙ્ખાતો પટિવેધો, તેસં તેસં વા ધમ્માનં પટિવિજ્ઝિતબ્બો સલક્ખણસઙ્ખાતો અવિપરીતસભાવો. સબ્બમ્પેતં અનુપચિતકુસલસમ્ભારેહિ દુપ્પઞ્ઞેહિ સસાદીહિ વિય મહાસમુદ્દો દુક્ખોગાળ્હં અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠઞ્ચ, તસ્મા ગમ્ભીરં. એવમ્પિ એકમેકસ્મિં એત્થ ચતુબ્બિધોપિ ગમ્ભીરભાવો વેદિતબ્બો.

એત્તાવતા ચ –

‘‘દેસનાસાસનકથા, ભેદં તેસુ યથારહં;

સિક્ખાપ્પહાનગમ્ભીર, ભાવઞ્ચ પરિદીપયે’’તિ ¶ –

અયં ગાથા વુત્તત્થાવ હોતિ.

‘‘પરિયત્તિભેદં સમ્પત્તિં, વિપત્તિઞ્ચાપિ યં યહિં;

પાપુણાતિ યથા ભિક્ખુ, તમ્પિ સબ્બં વિભાવયે’’તિ –

એત્થ પન તીસુ પિટકેસુ તિવિધો પરિયત્તિભેદો દટ્ઠબ્બો. તિસ્સો હિ પરિયત્તિયો – અલગદ્દૂપમા, નિસ્સરણત્થા, ભણ્ડાગારિકપરિયત્તીતિ.

તત્થ યા દુગ્ગહિતા, ઉપારમ્ભાદિહેતુ પરિયાપુટા, અયં અલગદ્દૂપમા. યં સન્ધાય વુત્તં ‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, પુરિસો અલગદ્દત્થિકો અલગદ્દગવેસી ¶ અલગદ્દપરિયેસનં ચરમાનો, સો પસ્સેય્ય મહન્તં અલગદ્દં, તમેનં ભોગે વા નઙ્ગુટ્ઠે વા ગણ્હેય્ય, તસ્સ સો અલગદ્દો પટિપરિવત્તિત્વા હત્થે વા બાહાયં વા અઞ્ઞતરસ્મિં વા અઙ્ગપચ્ચઙ્ગે ડંસેય્ય, સો તતો નિદાનં મરણં વા નિગચ્છેય્ય, મરણમત્તં વા દુક્ખં. તં કિસ્સ હેતુ? દુગ્ગહિતત્તા, ભિક્ખવે, અલગદ્દસ્સ. એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ઇધેકચ્ચે મોઘપુરિસા ધમ્મં પરિયાપુણન્તિ, સુત્તં…પે… વેદલ્લં, તે તં ધમ્મં પરિયાપુણિત્વા તેસં ધમ્માનં પઞ્ઞાય અત્થં ન ઉપપરિક્ખન્તિ, તેસં તે ધમ્મા પઞ્ઞાય અત્થં અનુપપરિક્ખતં ન નિજ્ઝાનં ખમન્તિ, તે ઉપારમ્ભાનિસંસા ચેવ ધમ્મં પરિયાપુણન્તિ, ઇતિવાદપ્પમોક્ખાનિસંસા ચ, યસ્સ ચત્થાય ધમ્મં પરિયાપુણન્તિ, તઞ્ચસ્સ અત્થં ¶ નાનુભોન્તિ, તેસં તે ધમ્મા દુગ્ગહિતા દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ. તં કિસ્સ હેતુ? દુગ્ગહિતત્તા, ભિક્ખવે, ધમ્માન’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૨૩૮).

યા પન સુગ્ગહિતા સીલક્ખન્ધાદિપારિપૂરિંયેવ આકઙ્ખમાનેન પરિયાપુટા, ન ઉપારમ્ભાદિહેતુ, અયં નિસ્સરણત્થા. યં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘તેસં તે ધમ્મા સુગ્ગહિતા દીઘરત્તં હિતાય સુખાય સંવત્તન્તિ. તં કિસ્સ હેતુ? સુગ્ગહિતત્તા, ભિક્ખવે, ધમ્માન’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૨૩૯).

યં પન પરિઞ્ઞાતક્ખન્ધો પહીનકિલેસો ભાવિતમગ્ગો પટિવિદ્ધાકુપ્પો સચ્છિકતનિરોધો ખીણાસવો કેવલં પવેણીપાલનત્થાય વંસાનુરક્ખણત્થાય પરિયાપુણાતિ, અયં ભણ્ડાગારિકપરિયત્તીતિ.

વિનયે પન સુપ્પટિપન્નો ભિક્ખુ સીલસમ્પદં નિસ્સાય તિસ્સો વિજ્જા પાપુણાતિ, તાસંયેવ ચ તત્થ પભેદવચનતો. સુત્તે સુપ્પટિપન્નો સમાધિસમ્પદં નિસ્સાય છ અભિઞ્ઞા પાપુણાતિ, તાસંયેવ ચ તત્થ પભેદવચનતો. અભિધમ્મે સુપ્પટિપન્નો પઞ્ઞાસમ્પદં ¶ નિસ્સાય ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા પાપુણાતિ, તાસઞ્ચ તત્થેવ પભેદવચનતો, એવમેતેસુ સુપ્પટિપન્નો યથાક્કમેન ઇમં વિજ્જાત્તયછળભિઞ્ઞાચતુપ્પટિસમ્ભિદાભેદં સમ્પત્તિં પાપુણાતિ.

વિનયે પન દુપ્પટિપન્નો અનુઞ્ઞાતસુખસમ્ફસ્સઅત્થરણપાવુરણાદિફસ્સસામઞ્ઞતો પટિક્ખિત્તેસુ ઉપાદિન્નકફસ્સાદીસુ અનવજ્જસઞ્ઞી હોતિ. વુત્તમ્પિ ¶ હેતં – ‘‘તથાહં ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામિ, યથા યે મે અન્તરાયિકા ધમ્મા અન્તરાયિકા વુત્તા ભગવતા, તે પટિસેવતો નાલં અન્તરાયાયા’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૩૪). તતો દુસ્સીલભાવં પાપુણાતિ. સુત્તે દુપ્પટિપન્નો – ‘‘ચત્તારો મે, ભિક્ખવે, પુગ્ગલા સન્તો સંવિજ્જમાના’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૫) અધિપ્પાયં અજાનન્તો દુગ્ગહિતં ગણ્હાતિ, યં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘અત્તના દુગ્ગહિતેન અમ્હે ચેવ અબ્ભાચિક્ખતિ, અત્તાનઞ્ચ ખણતિ, બહુઞ્ચ અપુઞ્ઞં પસવતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૩૬). તતો મિચ્છાદિટ્ઠિતં પાપુણાતિ. અભિધમ્મે દુપ્પટિપન્નો ધમ્મચિન્તં અતિધાવન્તો અચિન્તેય્યાનિપિ ચિન્તેતિ. તતો ચિત્તક્ખેપં પાપુણાતિ, વુત્તઞ્હેતં – ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, અચિન્તેય્યાનિ, ન ચિન્તેતબ્બાનિ, યાનિ ચિન્તેન્તો ઉમ્માદસ્સ વિઘાતસ્સ ભાગી અસ્સા’’તિ (અ. નિ. ૪.૭૭). એવમેતેસુ દુપ્પટિપન્નો યથાક્કમેન ઇમં દુસ્સીલભાવ મિચ્છાદિટ્ઠિતા ચિત્તક્ખેપભેદં વિપત્તિં પાપુણાતી’’તિ.

એત્તાવતા ¶ ચ –

‘‘પરિયત્તિભેદં સમ્પત્તિં, વિપત્તિઞ્ચાપિ યં યહિં;

પાપુણાતિ યથા ભિક્ખુ, તમ્પિ સબ્બં વિભાવયે’’તિ –

અયમ્પિ ગાથા વુત્તત્થાવ હોતિ. એવં નાનપ્પકારતો પિટકાનિ ઞત્વા તેસં વસેનેતં બુદ્ધવચનં તિવિધન્તિ ઞાતબ્બં.

કથં નિકાયવસેન પઞ્ચવિધં? સબ્બમેવ ચેતં દીઘનિકાયો, મજ્ઝિમનિકાયો, સંયુત્તનિકાયો, અઙ્ગુત્તરનિકાયો, ખુદ્દકનિકાયોતિ પઞ્ચપ્પભેદં હોતિ. તત્થ કતમો દીઘનિકાયો? તિવગ્ગસઙ્ગહાનિ બ્રહ્મજાલાદીનિ ચતુત્તિંસ સુત્તાનિ.

‘‘ચતુત્તિંસેવ સુત્તન્તા, તિવગ્ગો યસ્સ સઙ્ગહો;

એસ દીઘનિકાયોતિ, પઠમો અનુલોમિકો’’તિ.

કસ્મા ¶ પનેસ દીઘનિકાયોતિ વુચ્ચતિ? દીઘપ્પમાણાનં સુત્તાનં સમૂહતો નિવાસતો ચ. સમૂહનિવાસા હિ નિકાયોતિ વુચ્ચન્તિ. ‘‘નાહં, ભિક્ખવે, અઞ્ઞં એકનિકાયમ્પિ સમનુપસ્સામિ એવં ચિત્તં, યથયિદં, ભિક્ખવે ¶ , તિરચ્છાનગતા પાણા’’ (સં. નિ. ૨.૧૦૦). પોણિકનિકાયો ચિક્ખલ્લિકનિકાયોતિ એવમાદીનિ ચેત્થ સાધકાનિ સાસનતો લોકતો ચ. એવં સેસાનમ્પિ નિકાયભાવે વચનત્થો વેદિતબ્બો.

કતમો મજ્ઝિમનિકાયો? મજ્ઝિમપ્પમાણાનિ પઞ્ચદસવગ્ગસઙ્ગહાનિ મૂલપરિયાયસુત્તાદીનિ દિયડ્ઢસતં દ્વે ચ સુત્તાનિ.

‘‘દિયડ્ઢસતસુત્તન્તા, દ્વે ચ સુત્તાનિ યત્થ સો;

નિકાયો મજ્ઝિમો પઞ્ચ, દસવગ્ગપરિગ્ગહો’’તિ.

કતમો સંયુત્તનિકાયો? દેવતાસંયુત્તાદિવસેન કથિતાનિ ઓઘતરણાદીનિ સત્ત સુત્તસહસ્સાનિ સત્ત ચ સુત્તસતાનિ દ્વાસટ્ઠિ ચ સુત્તાનિ.

‘‘સત્તસુત્તસહસ્સાનિ ¶ , સત્તસુત્તસતાનિ ચ;

દ્વાસટ્ઠિ ચેવ સુત્તન્તા, એસો સંયુત્તસઙ્ગહો’’તિ.

કતમો અઙ્ગુત્તરનિકાયો? એકેકઅઙ્ગાતિરેકવસેન કથિતાનિ ચિત્તપરિયાદાનાદીનિ નવ સુત્તસહસ્સાનિ પઞ્ચ સુત્તસતાનિ સત્તપઞ્ઞાસઞ્ચ સુત્તાનિ.

‘‘નવ સુત્તસહસ્સાનિ, પઞ્ચ સુત્તસતાનિ ચ;

સત્તપઞ્ઞાસ સુત્તાનિ, સઙ્ખ્યા અઙ્ગુત્તરે અય’’ન્તિ.

કતમો ખુદ્દકનિકાયો? સકલં વિનયપિટકં, અભિધમ્મપિટકં, ખુદ્દકપાઠાદયો ચ પુબ્બે દસ્સિતા પઞ્ચદસપ્પભેદા, ઠપેત્વા ચત્તારો નિકાયે અવસેસં બુદ્ધવચનં.

‘‘ઠપેત્વા ચતુરોપેતે, નિકાયે દીઘઆદિકે;

તદઞ્ઞં બુદ્ધવચનં, નિકાયો ખુદ્દકો મતો’’તિ.

એવં નિકાયવસેન પઞ્ચવિધં.

કથં અઙ્ગવસેન નવવિધં? સબ્બમેવ હિદં સુત્તં, ગેય્યં, વેય્યાકરણં, ગાથા, ઉદાનં, ઇતિવુત્તકં, જાતકં, અબ્ભુતધમ્મં, વેદલ્લન્તિ નવપ્પભેદં હોતિ. તત્થ ઉભતોવિભઙ્ગનિદ્દેસખન્ધકપરિવારા, સુત્તનિપાતે મઙ્ગલસુત્તરતનસુત્તનાલકસુત્તતુવટ્ટકસુત્તાનિ ચ અઞ્ઞમ્પિ ચ સુત્તનામકં તથાગતવચનં ¶ સુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. સબ્બમ્પિ સગાથકં સુત્તં ગેય્યન્તિ ¶ વેદિતબ્બં. વિસેસેન સંયુત્તકે સકલોપિ સગાથવગ્ગો, સકલમ્પિ અભિધમ્મપિટકં, નિગ્ગાથકં સુત્તં, યઞ્ચ અઞ્ઞમ્પિ અટ્ઠહિ અઙ્ગેહિ અસઙ્ગહિતં બુદ્ધવચનં, તં વેય્યાકરણન્તિ વેદિતબ્બં. ધમ્મપદં, થેરગાથા, થેરીગાથા, સુત્તનિપાતે નોસુત્તનામિકા સુદ્ધિકગાથા ચ ગાથાતિ વેદિતબ્બા. સોમનસ્સઞ્ઞાણમયિકગાથા પટિસંયુત્તા દ્વેઅસીતિ સુત્તન્તા ઉદાનન્તિ વેદિતબ્બં. ‘‘વુત્તઞ્હેતં ભગવતા’’તિઆદિનયપ્પવત્તા દસુત્તરસતસુત્તન્તા ઇતિવુત્તકન્તિ વેદિતબ્બં. અપણ્ણકજાતકાદીનિ પઞ્ઞાસાધિકાનિ પઞ્ચજાતકસતાનિ ‘જાતક’ન્તિ વેદિતબ્બં. ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, અચ્છરિયા અબ્ભુતા ધમ્મા આનન્દે’’તિઆદિનયપ્પવત્તા (દી. નિ. ૨.૨૦૯) સબ્બેપિ અચ્છરિયબ્ભુતધમ્મપટિસંયુત્તસુત્તન્તા અબ્ભુતધમ્મન્તિ વેદિતબ્બં. ચૂળવેદલ્લ-મહાવેદલ્લ-સમ્માદિટ્ઠિ-સક્કપઞ્હ-સઙ્ખારભાજનિય-મહાપુણ્ણમસુત્તાદયો ¶ સબ્બેપિ વેદઞ્ચ તુટ્ઠિઞ્ચ લદ્ધા લદ્ધા પુચ્છિતસુત્તન્તા વેદલ્લન્તિ વેદિતબ્બં. એવં અઙ્ગવસેન નવવિધં.

કથં ધમ્મક્ખન્ધવસેન ચતુરાસીતિસહસ્સવિધં? સબ્બમેવ ચેતં બુદ્ધવચનં –

‘‘દ્વાસીતિ બુદ્ધતો ગણ્હિં, દ્વે સહસ્સાનિ ભિક્ખુતો;

ચતુરાસીતિ સહસ્સાનિ, યે મે ધમ્મા પવત્તિનો’’તિ.

એવં પરિદીપિતધમ્મક્ખન્ધવસેન ચતુરાસીતિસહસ્સપ્પભેદં હોતિ. તત્થ એકાનુસન્ધિકં સુત્તં એકો ધમ્મક્ખન્ધો. યં અનેકાનુસન્ધિકં, તત્થ અનુસન્ધિવસેન ધમ્મક્ખન્ધગણના. ગાથાબન્ધેસુ પઞ્હાપુચ્છનં એકો ધમ્મક્ખન્ધો, વિસ્સજ્જનં એકો. અભિધમ્મે એકમેકં તિકદુકભાજનં, એકમેકઞ્ચ ચિત્તવારભાજનં, એકમેકો ધમ્મક્ખન્ધો. વિનયે અત્થિ વત્થુ, અત્થિ માતિકા, અત્થિ પદભાજનીયં, અત્થિ અન્તરાપત્તિ, અત્થિ આપત્તિ, અત્થિ અનાપત્તિ, અત્થિ તિકચ્છેદો. તત્થ એકમેકો કોટ્ઠાસો એકમેકો ધમ્મક્ખન્ધોતિ વેદિતબ્બો. એવં ધમ્મક્ખન્ધવસેન ચતુરાસીતિસહસ્સવિધં.

એવમેતં અભેદતો રસવસેન એકવિધં, ભેદતો ધમ્મવિનયાદિવસેન ¶ દુવિધાદિભેદં બુદ્ધવચનં સઙ્ગાયન્તેન મહાકસ્સપપ્પમુખેન વસીગણેન ‘‘અયં ¶ ધમ્મો, અયં વિનયો, ઇદં પઠમબુદ્ધવચનં, ઇદં મજ્ઝિમબુદ્ધવચનં, ઇદં પચ્છિમબુદ્ધવચનં, ઇદં વિનયપિટકં, ઇદં સુત્તન્તપિટકં, ઇદં અભિધમ્મપિટકં, અયં દીઘનિકાયો…પે… અયં ખુદ્દકનિકાયો, ઇમાનિ સુત્તાદીનિ નવઙ્ગાનિ, ઇમાનિ ચતુરાસીતિ ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાની’’તિ, ઇમં પભેદં વવત્થપેત્વાવ સઙ્ગીતં. ન કેવલઞ્ચ ઇમમેવ, અઞ્ઞમ્પિ ઉદ્દાનસઙ્ગહ-વગ્ગસઙ્ગહ-પેય્યાલસઙ્ગહ-એકકનિપાત-દુકનિપાતાદિનિપાતસઙ્ગહ-સંયુત્તસઙ્ગહ-પણ્ણાસસઙ્ગહાદિ-અનેકવિધં તીસુ પિટકેસુ સન્દિસ્સમાનં સઙ્ગહપ્પભેદં વવત્થપેત્વા એવ સત્તહિ માસેહિ સઙ્ગીતં.

સઙ્ગીતિપરિયોસાને ચસ્સ – ‘‘ઇદં મહાકસ્સપત્થેરેન દસબલસ્સ સાસનં પઞ્ચવસ્સસહસ્સપરિમાણકાલં પવત્તનસમત્થં કત’’ન્તિ સઞ્જાતપ્પમોદા સાધુકારં વિય દદમાના અયં મહાપથવી ઉદકપરિયન્તં કત્વા અનેકપ્પકારં કમ્પિ સઙ્કમ્પિ સમ્પકમ્પિ સમ્પવેધિ, અનેકાનિ ચ અચ્છરિયાનિ પાતુરહેસુન્તિ, અયં પઠમમહાસઙ્ગીતિ નામ. યા લોકે –

‘‘સતેહિ ¶ પઞ્ચહિ કતા, તેન પઞ્ચસતાતિ ચ;

થેરેહેવ કતત્તા ચ, થેરિકાતિ પવુચ્ચતી’’તિ.

૧. બ્રહ્મજાલસુત્તવણ્ણના

પરિબ્બાજકકથાવણ્ણના

ઇમિસ્સા ¶ ¶ ¶ પઠમમહાસઙ્ગીતિયા વત્તમાનાય વિનયસઙ્ગહાવસાને સુત્તન્તપિટકે આદિનિકાયસ્સ આદિસુત્તં બ્રહ્મજાલં પુચ્છન્તેન આયસ્મતા મહાકસ્સપેન – ‘‘બ્રહ્મજાલં, આવુસો આનન્દ, કત્થ ભાસિત’’ન્તિ, એવમાદિવુત્તવચનપરિયોસાને યત્થ ચ ભાસિતં, યઞ્ચારબ્ભ ભાસિતં, તં સબ્બં પકાસેન્તો આયસ્મા આનન્દો એવં મે સુતન્તિઆદિમાહ. તેન વુત્તં ‘‘બ્રહ્મજાલસ્સાપિ એવં મે સુતન્તિઆદિકં આયસ્મતા આનન્દેન પઠમમહાસઙ્ગીતિકાલે વુત્તં નિદાનમાદી’’તિ.

૧. તત્થ એવન્તિ નિપાતપદં. મેતિઆદીનિ નામપદાનિ. પટિપન્નો હોતીતિ એત્થ પટીતિ ઉપસગ્ગપદં, હોતીતિ આખ્યાતપદન્તિ. ઇમિના તાવ નયેન પદવિભાગો વેદિતબ્બો.

અત્થતો પન એવં-સદ્દો તાવ ઉપમૂપદેસસમ્પહંસનગરહણવચનસમ્પટિગ્ગહાકારનિદસ્સનાવધારણાદિઅનેકત્થપ્પભેદો. તથાહેસ – ‘‘એવં જાતેન મચ્ચેન, કત્તબ્બં કુસલં બહુ’’ન્તિ (ધ. પ. ૫૩) એવમાદીસુ ઉપમાયં આગતો. ‘‘એવં તે અભિક્કમિતબ્બં, એવં તે પટિક્કમિતબ્બ’’ન્તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૧૨૨) ઉપદેસે. ‘‘એવમેતં ભગવા, એવમેતં સુગતા’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૩.૬૬) સમ્પહંસને. ‘‘એવમેવં પનાયં વસલી યસ્મિં વા તસ્મિં વા તસ્સ મુણ્ડકસ્સ ¶ સમણકસ્સ વણ્ણં ભાસતી’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૧૮૭) ગરહણે. ‘‘એવં, ભન્તેતિ ખો તે ભિક્ખૂ ભગવતો પચ્ચસ્સોસુ’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૧) વચનસમ્પટિગ્ગહે. ‘‘એવં બ્યા ખો અહં, ભન્તે, ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૯૮) આકારે. ‘‘એહિ ત્વં, માણવક, યેન સમણો આનન્દો તેનુપસઙ્કમ, ઉપસઙ્કમિત્વા મમ વચનેન સમણં આનન્દં અપ્પાબાધં ¶ અપ્પાતઙ્કં લહુટ્ઠાનં બલં ફાસુવિહારં પુચ્છ. ‘‘સુભો માણવો તોદેય્યપુત્તો ભવન્તં આનન્દં અપ્પાબાધં અપ્પાતઙ્કં લહુટ્ઠાનં બલં ફાસુવિહારં પુચ્છતી’’તિ. ‘‘એવઞ્ચ વદેહિ, સાધુ કિર ભવં આનન્દો યેન સુભસ્સ ¶ માણવસ્સ તોદેય્યપુત્તસ્સ નિવેસનં, તેનુપસઙ્કમતુ અનુકમ્પં ઉપાદાયા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૪૪૫) નિદસ્સને. ‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, કાલામા, ઇમે ધમ્મા કુસલા વા અકુસલા વાતિ? અકુસલા, ભન્તે. સાવજ્જા વા અનવજ્જા વાતિ? સાવજ્જા, ભન્તે. વિઞ્ઞુગરહિતા વા વિઞ્ઞુપ્પસત્થા વાતિ? વિઞ્ઞુગરહિતા, ભન્તે. સમત્તા સમાદિન્ના અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ નો વા, કથં વો એત્થ હોતીતિ? સમત્તા, ભન્તે, સમાદિન્ના અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ, એવં નો એત્થ હોતી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૩.૬૬) અવધારણે. સ્વાયમિધ આકારનિદસ્સનાવધારણેસુ દટ્ઠબ્બો.

તત્થ આકારત્થેન એવં-સદ્દેન એતમત્થં દીપેતિ, નાનાનયનિપુણમનેકજ્ઝાસયસમુટ્ઠાનં, અત્થબ્યઞ્જનસમ્પન્નં, વિવિધપાટિહારિયં, ધમ્મત્થદેસનાપટિવેધગમ્ભીરં, સબ્બસત્તાનં સકસકભાસાનુરૂપતો સોતપથમાગચ્છન્તં તસ્સ ભગવતો વચનં સબ્બપ્પકારેન કો સમત્થો વિઞ્ઞાતું, સબ્બથામેન પન સોતુકામતં જનેત્વાપિ ‘એવં મે સુતં’ મયાપિ એકેનાકારેન સુતન્તિ.

નિદસ્સનત્થેન – ‘‘નાહં સયમ્ભૂ, ન મયા ઇદં સચ્છિકત’’ન્તિ અત્તાનં પરિમોચેન્તો – ‘એવં મે સુતં’, ‘મયાપિ એવં સુત’ન્તિ ઇદાનિ વત્તબ્બં સકલં સુત્તં નિદસ્સેતિ.

અવધારણત્થેન – ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં બહુસ્સુતાનં યદિદં આનન્દો, ગતિમન્તાનં, સતિમન્તાનં, ધિતિમન્તાનં, ઉપટ્ઠાકાનં યદિદં ¶ આનન્દો’’તિ (અ. નિ. ૧.૨૨૩). એવં ભગવતા – ‘‘આયસ્મા આનન્દો અત્થકુસલો, ધમ્મકુસલો, બ્યઞ્જનકુસલો, નિરુત્તિકુસલો, પુબ્બાપરકુસલો’’તિ (અ. નિ. ૫.૧૬૯). એવં ધમ્મસેનાપતિના ચ પસત્થભાવાનુરૂપં અત્તનો ધારણબલં દસ્સેન્તો સત્તાનં સોતુકામતં જનેતિ – ‘એવં મે સુતં’, તઞ્ચ ખો અત્થતો વા બ્યઞ્જનતો વા અનૂનમનધિકં, એવમેવ ન અઞ્ઞથા દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ.

મે-સદ્દો તીસુ અત્થેસુ દિસ્સતિ. તથા હિસ્સ – ‘‘ગાથાભિગીતં મે અભોજનેય્ય’’ન્તિઆદીસુ (સુ. નિ. ૮૧) મયાતિ અત્થો. ‘‘સાધુ મે, ભન્તે, ભગવા સઙ્ખિત્તેન ધમ્મં દેસેતૂ’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૪.૮૮) મય્હન્તિ અત્થો. ‘‘ધમ્મદાયાદા મે, ભિક્ખવે ¶ ¶ , ભવથા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૯) મમાતિ અત્થો. ઇધ પન મયા સુતન્તિ ચ, મમ સુતન્તિ ચ અત્થદ્વયે યુજ્જતિ.

સુતન્તિ અયં સુત-સદ્દો સઉપસગ્ગો ચ અનુપસગ્ગો ચ – ગમનવિસ્સુતકિલિન્ન-ઉપચિતાનુયોગ-સોતવિઞ્ઞેય્ય-સોતદ્વારાનુસાર-વિઞ્ઞાતાદિઅનેકત્થપ્પભેદો, તથા હિસ્સ ‘‘સેનાય પસુતો’’તિઆદીસુ ગચ્છન્તોતિ અત્થો. ‘‘સુતધમ્મસ્સ પસ્સતો’’તિઆદીસુ (ઉદા. ૧૧) વિસ્સુતધમ્મસ્સાતિ અત્થો. ‘‘અવસ્સુતા અવસ્સુતસ્સા’’તિઆદીસુ (પાચિ. ૬૫૭) કિલિન્નાકિલિન્નસ્સાતિ અત્થો. ‘‘તુમ્હેહિ પુઞ્ઞં પસુતં અનપ્પક’’ન્તિઆદીસુ (ખુ. પા. ૭.૧૨) ઉપચિતન્તિ અત્થો. ‘‘યે ઝાનપસુતા ધીરા’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૧૮૧) ઝાનાનુયુત્તાતિ અત્થો. ‘દિટ્ઠં સુતં મુત’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૪૧) સોતવિઞ્ઞેય્યન્તિ અત્થો. ‘‘સુતધરો સુતસન્નિચયો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૩૯) સોતદ્વારાનુસારવિઞ્ઞાતધરોતિ અત્થો. ઇધ પનસ્સ સોતદ્વારાનુસારેન ઉપધારિતન્તિ વા ઉપધારણન્તિ વાતિ અત્થો. ‘મે’ સદ્દસ્સ હિ ‘મયા’તિ અત્થે સતિ ‘એવં મયા સુતં’ સોતદ્વારાનુસારેન ઉપધારિતન્તિ યુજ્જતિ. ‘મમા’તિ અત્થે સતિ એવં મમ સુતં સોતદ્વારાનુસારેન ઉપધારણન્તિ યુજ્જતિ.

એવમેતેસુ તીસુ પદેસુ એવન્તિ સોતવિઞ્ઞાણાદિવિઞ્ઞાણકિચ્ચનિદસ્સનં. મેતિ વુત્તવિઞ્ઞાણસમઙ્ગિપુગ્ગલનિદસ્સનં. સુતન્તિ અસ્સવનભાવપટિક્ખેપતો અનૂનાધિકાવિપરીતગ્ગહણનિદસ્સનં. તથા એવન્તિ તસ્સા સોતદ્વારાનુસારેન પવત્તાય વિઞ્ઞાણવીથિયા નાનપ્પકારેન આરમ્મણે પવત્તિભાવપ્પકાસનં. મેતિ અત્તપ્પકાસનં. સુતન્તિ ધમ્મપ્પકાસનં. અયઞ્હેત્થ સઙ્ખેપો ¶ – ‘‘નાનપ્પકારેન આરમ્મણે પવત્તાય વિઞ્ઞાણવીથિયા મયા ન અઞ્ઞં કતં, ઇદં પન કતં, અયં ધમ્મો સુતો’’તિ.

તથા એવન્તિ નિદ્દિસિતબ્બધમ્મપ્પકાસનં. મેતિ પુગ્ગલપ્પકાસનં. સુતન્તિ પુગ્ગલકિચ્ચપ્પકાસનં. ઇદં વુત્તં હોતિ. ‘‘યં સુત્તં નિદ્દિસિસ્સામિ, તં મયા એવં સુત’’ન્તિ.

તથા એવન્તિ યસ્સ ચિત્તસન્તાનસ્સ નાનાકારપ્પવત્તિયા નાનત્થબ્યઞ્જનગ્ગહણં હોતિ, તસ્સ નાનાકારનિદ્દેસો. એવન્તિ હિ અયમાકારપઞ્ઞત્તિ. મેતિ કત્તુનિદ્દેસો. સુતન્તિ વિસયનિદ્દેસો. એત્તાવતા નાનાકારપ્પવત્તેન ¶ ચિત્તસન્તાનેન તં સમઙ્ગિનો કત્તુ વિસયગ્ગહણસન્નિટ્ઠાનં કતં હોતિ.

અથવા ¶ એવન્તિ પુગ્ગલકિચ્ચનિદ્દેસો. સુતન્તિ વિઞ્ઞાણકિચ્ચનિદ્દેસો. મેતિ ઉભયકિચ્ચયુત્તપુગ્ગલનિદ્દેસો. અયં પનેત્થ સઙ્ખેપો, ‘‘મયા સવનકિચ્ચવિઞ્ઞાણસમઙ્ગિના પુગ્ગલેન વિઞ્ઞાણવસેન લદ્ધસવનકિચ્ચવોહારેન સુત’’ન્તિ.

તત્થ એવન્તિ ચ મેતિ ચ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થવસેન અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ. કિઞ્હેત્થ તં પરમત્થતો અત્થિ, યં એવન્તિ વા મેતિ વા નિદ્દેસં લભેથ? સુતન્તિ વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ. યઞ્હિ તં એત્થ સોતેન ઉપલદ્ધં, તં પરમત્થતો વિજ્જમાનન્તિ. તથા ‘એવ’ન્તિ ચ, મેતિ ચ, તં તં ઉપાદાય વત્તબ્બતો ઉપાદાપઞ્ઞત્તિ. ‘સુત’ન્તિ દિટ્ઠાદીનિ ઉપનિધાય વત્તબ્બતો ઉપનિધાપઞ્ઞત્તિ. એત્થ ચ એવન્તિ વચનેન અસમ્મોહં દીપેતિ. ન હિ સમ્મૂળ્હો નાનપ્પકારપટિવેધસમત્થો હોતિ. ‘સુત’ન્તિ વચનેન સુતસ્સ અસમ્મોસં દીપેતિ. યસ્સ હિ સુતં સમ્મુટ્ઠં હોતિ, ન સો કાલન્તરેન મયા સુતન્તિ પટિજાનાતિ. ઇચ્ચસ્સ અસમ્મોહેન પઞ્ઞાસિદ્ધિ, અસમ્મોસેન પન સતિસિદ્ધિ. તત્થ પઞ્ઞાપુબ્બઙ્ગમાય સતિયા બ્યઞ્જનાવધારણસમત્થતા, સતિપુબ્બઙ્ગમાય પઞ્ઞાય અત્થપટિવેધસમત્થતા. તદુભયસમત્થતાયોગેન અત્થબ્યઞ્જનસમ્પન્નસ્સ ધમ્મકોસસ્સ અનુપાલનસમત્થતો ધમ્મભણ્ડાગારિકત્તસિદ્ધિ.

અપરો નયો, એવન્તિ વચનેન યોનિસો મનસિકારં દીપેતિ. અયોનિસો મનસિકરોતો હિ નાનપ્પકારપટિવેધાભાવતો. સુતન્તિ વચનેન અવિક્ખેપં દીપેતિ, વિક્ખિત્તચિત્તસ્સ સવનાભાવતો. તથા હિ વિક્ખિત્તચિત્તો પુગ્ગલો સબ્બસમ્પત્તિયા વુચ્ચમાનોપિ ¶ ‘‘ન મયા સુતં, પુન ભણથા’’તિ ભણતિ. યોનિસો મનસિકારેન ચેત્થ અત્તસમ્માપણિધિં પુબ્બે ચ કતપુઞ્ઞતં સાધેતિ, સમ્મા અપ્પણિહિતત્તસ્સ પુબ્બે અકતપુઞ્ઞસ્સ વા તદભાવતો. અવિક્ખેપેન સદ્ધમ્મસ્સવનં સપ્પુરિસૂપનિસ્સયઞ્ચ સાધેતિ. ન હિ વિક્ખિત્તચિત્તો સોતું સક્કોતિ, ન ચ સપ્પુરિસે અનુપસ્સયમાનસ્સ સવનં અત્થીતિ.

અપરો ¶ નયો, યસ્મા એવન્તિ યસ્સ ચિત્તસન્તાનસ્સ નાનાકારપ્પવત્તિયા નાનત્થબ્યઞ્જનગ્ગહણં હોતિ, તસ્સ નાનાકારનિદ્દેસોતિ વુત્તં, સો ચ એવં ભદ્દકો આકારો ન સમ્માઅપ્પણિહિતત્તનો પુબ્બે અકતપુઞ્ઞસ્સ વા હોતિ, તસ્મા એવન્તિ ઇમિના ભદ્દકેનાકારેન પચ્છિમચક્કદ્વયસમ્પત્તિમત્તનો દીપેતિ. સુતન્તિ સવનયોગેન પુરિમચક્કદ્વયસમ્પત્તિં. ન હિ અપ્પતિરૂપદેસે વસતો સપ્પુરિસૂપનિસ્સયવિરહિતસ્સ વા સવનં અત્થિ. ઇચ્ચસ્સ પચ્છિમચક્કદ્વયસિદ્ધિયા આસયસુદ્ધિસિદ્ધા હોતિ, પુરિમચક્કદ્વયસિદ્ધિયા પયોગસુદ્ધિ, તાય ચ આસયસુદ્ધિયા અધિગમબ્યત્તિસિદ્ધિ, પયોગસુદ્ધિયા આગમબ્યત્તિસિદ્ધિ. ઇતિ ¶ પયોગાસયસુદ્ધસ્સ આગમાધિગમસમ્પન્નસ્સ વચનં અરુણુગ્ગં વિય સૂરિયસ્સ ઉદયતો યોનિસો મનસિકારો વિય ચ કુસલકમ્મસ્સ અરહતિ ભગવતો વચનસ્સ પુબ્બઙ્ગમં ભવિતુન્તિ ઠાને નિદાનં ઠપેન્તો – ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિઆદિમાહ.

અપરો નયો, ‘એવ’ન્તિ ઇમિના નાનપ્પકારપટિવેધદીપકેન વચનેન અત્તનો અત્થપટિભાનપટિસમ્ભિદાસમ્પત્તિસબ્ભાવં દીપેતિ. ‘સુત’ન્તિ ઇમિના સોતબ્બપ્પભેદપટિવેધદીપકેન ધમ્મનિરુત્તિપટિસમ્ભિદાસમ્પત્તિસબ્ભાવં. ‘એવ’ન્તિ ચ ઇદં યોનિસો મનસિકારદીપકં વચનં ભાસમાનો – ‘‘એતે મયા ધમ્મા મનસાનુપેક્ખિતા, દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધા’’તિ દીપેતિ. ‘સુત’ન્તિ ઇદં સવનયોગદીપકં વચનં ભાસમાનો – ‘‘બહૂ મયા ધમ્મા સુતા ધાતા વચસા પરિચિતા’’તિ દીપેતિ. તદુભયેનાપિ અત્થબ્યઞ્જનપારિપૂરિં દીપેન્તો સવને આદરં જનેતિ. અત્થબ્યઞ્જનપરિપુણ્ણઞ્હિ ધમ્મં આદરેન અસ્સુણન્તો મહતા હિતા પરિબાહિરો હોતીતિ, તસ્મા આદરં જનેત્વા સક્કચ્ચં અયં ધમ્મો સોતબ્બોતિ.

‘‘એવં ¶ મે સુત’’ન્તિ ઇમિના પન સકલેન વચનેન આયસ્મા આનન્દો તથાગતપ્પવેદિતં ધમ્મં અત્તનો અદહન્તો અસપ્પુરિસભૂમિં અતિક્કમતિ. સાવકત્તં પટિજાનન્તો સપ્પુરિસભૂમિં ઓક્કમતિ. તથા અસદ્ધમ્મા ચિત્તં વુટ્ઠાપેતિ, સદ્ધમ્મે ચિત્તં પતિટ્ઠાપેતિ. ‘‘કેવલં સુતમેવેતં મયા, તસ્સેવ ભગવતો વચન’’ન્તિ દીપેન્તો અત્તાનં પરિમોચેતિ, સત્થારં અપદિસતિ, જિનવચનં અપ્પેતિ, ધમ્મનેત્તિં પતિટ્ઠાપેતિ.

અપિચ ¶ ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિ અત્તના ઉપ્પાદિતભાવં અપ્પટિજાનન્તો પુરિમવચનં વિવરન્તો – ‘‘સમ્મુખા પટિગ્ગહિતમિદં મયા તસ્સ ભગવતો ચતુવેસારજ્જવિસારદસ્સ દસબલધરસ્સ આસભટ્ઠાનટ્ઠાયિનો સીહનાદનાદિનો સબ્બસત્તુત્તમસ્સ ધમ્મિસ્સરસ્સ ધમ્મરાજસ્સ ધમ્માધિપતિનો ધમ્મદીપસ્સ ધમ્મસરણસ્સ સદ્ધમ્મવરચક્કવત્તિનો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ વચનં, ન એત્થ અત્થે વા ધમ્મે વા પદે વા બ્યઞ્જને વા કઙ્ખા વા વિમતિ વા કાતબ્બા’’તિ સબ્બેસં દેવમનુસ્સાનં ઇમસ્મિં ધમ્મે અસ્સદ્ધિયં વિનાસેતિ, સદ્ધાસમ્પદં ઉપ્પાદેતિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘વિનાસયતિ અસ્સદ્ધં, સદ્ધં વડ્ઢેતિ સાસને;

એવં મે સુતમિચ્ચેવં, વદં ગોતમસાવકો’’તિ.

એકન્તિ ¶ ગણનપરિચ્છેદનિદ્દેસો. સમયન્તિ પરિચ્છિન્નનિદ્દેસો. એકં સમયન્તિ અનિયમિતપરિદીપનં. તત્થ સમયસદ્દો –

‘‘સમવાયે ખણે કાલે, સમૂહે હેતુદિટ્ઠિસુ;

પટિલાભે પહાને ચ, પટિવેધે ચ દિસ્સતિ’’.

તથા હિસ્સ – ‘‘અપ્પેવનામ સ્વેપિ ઉપસઙ્કમેય્યામ કાલઞ્ચ સમયઞ્ચ ઉપાદાયા’’તિ એવમાદીસુ (દી. નિ. ૧.૪૪૭) સમવાયો અત્થો. ‘‘એકોવ ખો ભિક્ખવે, ખણો ચ સમયો ચ બ્રહ્મચરિયવાસાયા’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૮.૨૯) ખણો. ‘‘ઉણ્હસમયો પરિળાહસમયો’’તિઆદીસુ (પાચિ. ૩૫૮) કાલો. ‘‘મહાસમયો પવનસ્મિ’’ન્તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૩૩૨) સમૂહો. ‘‘સમયોપિ ખો તે, ભદ્દાલિ, અપ્પટિવિદ્ધો અહોસિ, ભગવા ખો ¶ સાવત્થિયં વિહરતિ, ભગવાપિ મં જાનિસ્સતિ, ભદ્દાલિ નામ ભિક્ખુ સત્થુસાસને સિક્ખાય અપરિપૂરકારી’તિ. અયમ્પિ ખો, તે ભદ્દાલિ, સમયો અપ્પટિવિદ્ધો અહોસી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૧૩૫) હેતુ. ‘‘તેન ખો પન સમયેન ઉગ્ગહમાનો પરિબ્બાજકો સમણમુણ્ડિકાપુત્તો સમયપ્પવાદકે તિન્દુકાચીરે એકસાલકે મલ્લિકાય આરામે પટિવસતી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૨૬૦) દિટ્ઠિ.

‘‘દિટ્ઠે ધમ્મે ચ યો અત્થો, યો ચત્થો સમ્પરાયિકો;

અત્થાભિસમયા ધીરો, પણ્ડિતોતિ પવુચ્ચતી’’તિ. (સં. નિ. ૧.૧૨૮) –

આદીસુ ¶ પટિલાભો. ‘‘સમ્મા માનાભિસમયા અન્તમકાસિ દુક્ખસ્સા’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૭.૯) પહાનં. ‘‘દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠો સઙ્ખતટ્ઠો સન્તાપટ્ઠો વિપરિણામટ્ઠો અભિસમયટ્ઠો’’તિઆદીસુ (પટિ. ૧૦૮) પટિવેધો. ઇધ પનસ્સ કાલો અત્થો. તેન સંવચ્છરઉતુમાસડ્ઢમાસરત્તિદિવપુબ્બણ્હમજ્ઝન્હિકસાયન્હપઠમમજ્ઝિ-મપચ્છિમયામમુહુત્તાદીસુ કાલપ્પભેદભૂતેસુ સમયેસુ એકં સમયન્તિ દીપેતિ.

તત્થ કિઞ્ચાપિ એતેસુ સંવચ્છરાદીસુ સમયેસુ યં યં સુત્તં યસ્મિં યસ્મિં સંવચ્છરે ઉતુમ્હિ માસે પક્ખે રત્તિભાગે વા દિવસભાગે વા વુત્તં, સબ્બં તં થેરસ્સ સુવિદિતં સુવવત્થાપિતં પઞ્ઞાય. યસ્મા પન – ‘‘એવં મે સુતં’’ અસુકસંવચ્છરે અસુકઉતુમ્હિ અસુકમાસે અસુકપક્ખે અસુકરત્તિભાગે અસુકદિવસભાગે વાતિ એવં વુત્તે ન સક્કા સુખેન ¶ ધારેતું વા ઉદ્દિસિતું વા ઉદ્દિસાપેતું વા, બહુ ચ વત્તબ્બં હોતિ, તસ્મા એકેનેવ પદેન તમત્થં સમોધાનેત્વા ‘‘એકં સમય’’ન્તિ આહ. યે વા ઇમે ગબ્ભોક્કન્તિસમયો, જાતિસમયો, સંવેગસમયો, અભિનિક્ખમનસમયો, દુક્કરકારિકસમયો, મારવિજયસમયો, અભિસમ્બોધિસમયો દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારસમયો, દેસનાસમયો, પરિનિબ્બાનસમયોતિ, એવમાદયો ભગવતો દેવમનુસ્સેસુ અતિવિય પકાસા અનેકકાલપ્પભેદા એવ સમયા. તેસુ સમયેસુ દેસનાસમયસઙ્ખાતં એકં સમયન્તિ દીપેતિ. યો ચાયં ઞાણકરુણાકિચ્ચસમયેસુ કરુણાકિચ્ચસમયો, અત્તહિતપરહિતપટિપત્તિસમયેસુ પરહિતપટિપત્તિસમયો, સન્નિપતિતાનં કરણીયદ્વયસમયેસુ ધમ્મિકથાસમયો દેસનાપટિપત્તિસમયેસુ ¶ દેસનાસમયો, તેસુપિ સમયેસુ અઞ્ઞતરં સમયં સન્ધાય ‘‘એકં સમય’’ન્તિ આહ.

કસ્મા પનેત્થ યથા અભિધમ્મે ‘‘યસ્મિં સમયે કામાવચર’’ન્તિ (ધ. સ. ૧) ચ, ઇતો અઞ્ઞેસુ ચ સુત્તપદેસુ – ‘‘યસ્મિં સમયે, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ કામેહી’’તિ ચ ભુમ્મવચનનિદ્દેસો કતો, વિનયે ચ – ‘‘તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા’’તિ કરણવચનેન, તથા અકત્વા ‘‘એકં સમય’’ન્તિ ઉપયોગવચનનિદ્દેસો કતોતિ? તત્થ તથા ઇધ ચ અઞ્ઞથા અત્થસમ્ભવતો. તત્થ હિ અભિધમ્મે ઇતો અઞ્ઞેસુ સુત્તપદેસુ ચ અધિકરણત્થો ¶ ભાવેન ભાવલક્ખણત્થો ચ સમ્ભવતિ. અધિકરણઞ્હિ કાલત્થો, સમૂહત્થો ચ સમયો, તત્થ તત્થ વુત્તાનં ફસ્સાદિધમ્માનં ખણસમવાયહેતુસઙ્ખાતસ્સ ચ સમયસ્સ ભાવેન તેસં ભાવો લક્ખીયતિ, તસ્મા તદત્થજોતનત્થં તત્થ ભુમ્મવચનનિદ્દેસો કતો.

વિનયે ચ હેતુઅત્થો કરણત્થો ચ સમ્ભવતિ. યો હિ સો સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિસમયો સારિપુત્તાદીહિપિ દુબ્બિઞ્ઞેય્યો, તેન સમયેન હેતુભૂતેન કરણભૂતેન ચ સિક્ખાપદાનિ પઞ્ઞાપયન્તો સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિહેતુઞ્ચ અપેક્ખમાનો ભગવા તત્થ તત્થ વિહાસિ, તસ્મા તદત્થજોતનત્થં તત્થ કરણવચનેન નિદ્દેસો કતો.

ઇધ પન અઞ્ઞસ્મિઞ્ચ એવં જાતિકે અચ્ચન્તસંયોગત્થો સમ્ભવતિ. યઞ્હિ સમયં ભગવા ઇમં અઞ્ઞં વા સુત્તન્તં દેસેસિ, અચ્ચન્તમેવ તં સમયં કરુણાવિહારેન વિહાસિ, તસ્મા તદત્થજોતનત્થં ઇધ ઉપયોગવચનનિદ્દેસો કતોતિ.

તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘તં ¶ તં અત્થમપેક્ખિત્વા, ભુમ્મેન કરણેન ચ;

અઞ્ઞત્ર સમયો વુત્તો, ઉપયોગેન સો ઇધા’’તિ.

પોરાણા પન વણ્ણયન્તિ – ‘‘તસ્મિં સમયે’’તિ વા, ‘‘તેન સમયેના’’તિ વા, ‘‘એકં સમય’’ન્તિ વા, અભિલાપમત્તભેદો એસ, સબ્બત્થ ભુમ્મમેવત્થોતિ. તસ્મા ‘‘એકં સમય’’ન્તિ વુત્તેપિ ‘‘એકસ્મિં સમયે’’તિ અત્થો વેદિતબ્બો.

ભગવાતિ ગરુ. ગરુઞ્હિ લોકે ભગવાતિ વદન્તિ. અયઞ્ચ ¶ સબ્બગુણવિસિટ્ઠતાય સબ્બસત્તાનં ગરુ, તસ્મા ભગવાતિ વેદિતબ્બો. પોરાણેહિપિ વુત્તં –

‘‘ભગવાતિ વચનં સેટ્ઠં, ભગવાતિ વચનમુત્તમં;

ગરુ ગારવયુત્તો સો, ભગવા તેન વુચ્ચતી’’તિ.

અપિ ચ –

‘‘ભાગ્યવા ભગ્ગવા યુત્તો, ભગેહિ ચ વિભત્તવા;

ભત્તવા વન્તગમનો, ભવેસુ ભગવા તતો’’તિ.

ઇમિસ્સા ¶ ગાથાય વસેનસ્સ પદસ્સ વિત્થારઅત્થો વેદિતબ્બો. સો ચ વિસુદ્ધિમગ્ગે બુદ્ધાનુસ્સતિનિદ્દેસે વુત્તોયેવ.

એત્તાવતા ચેત્થ એવં મે સુતન્તિ વચનેન યથાસુતં ધમ્મં દસ્સેન્તો ભગવતો ધમ્મકાયં પચ્ચક્ખં કરોતિ. તેન ‘‘નયિદં અતિક્કન્તસત્થુકં પાવચનં, અયં વો સત્થા’’તિ સત્થુ અદસ્સનેન ઉક્કણ્ઠિતં જનં સમસ્સાસેતિ.

એકં સમયં ભગવાતિ વચનેન તસ્મિં સમયે ભગવતો અવિજ્જમાનભાવં દસ્સેન્તો રૂપકાયપરિનિબ્બાનં સાધેતિ. તેન ‘‘એવંવિધસ્સ નામ અરિયધમ્મસ્સ દેસકો દસબલધરો વજિરસઙ્ઘાત સમાનકાયો સોપિ ભગવા પરિનિબ્બુતો, કેન અઞ્ઞેન જીવિતે આસા જનેતબ્બા’’તિ જીવિતમદમત્તં જનં સંવેજેતિ, સદ્ધમ્મે ચસ્સ ઉસ્સાહં જનેતિ.

એવન્તિ ¶ ચ ભણન્તો દેસનાસમ્પત્તિં નિદ્દિસતિ. મે સુતન્તિ સાવકસમ્પત્તિં. એકં સમયન્તિ કાલસમ્પત્તિં. ભગવાતિ દેસકસમ્પત્તિં.

અન્તરા ચ રાજગહં અન્તરા ચ નાળન્દન્તિ અન્તરા-સદ્દો કારણખણચિત્તવેમજ્ઝવિવરાદીસુ દિસ્સતિ. ‘‘તદન્તરં કો જાનેય્ય અઞ્ઞત્ર તથાગતા’’તિ (અ. નિ. ૬.૪૪) ચ, ‘‘જના સઙ્ગમ્મ મન્તેન્તિ મઞ્ચ તઞ્ચ કિમન્તર’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૨૨૮) ચ આદીસુ હિ કારણે અન્તરા-સદ્દો. ‘‘અદ્દસ મં, ભન્તે, અઞ્ઞતરા ઇત્થી વિજ્જન્તરિકાય ભાજનં ધોવન્તી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૧૪૯) ખણે. ‘‘યસ્સન્તરતો ન સન્તિ કોપા’’તિઆદીસુ (ઉદા. ૨૦) ચિત્તે. ‘‘અન્તરા વોસાનમાપાદી’’તિઆદીસુ ¶ (ચૂળવ. ૩૫૦) વેમજ્ઝે. ‘‘અપિ ચાયં, ભિક્ખવે, તપોદા દ્વિન્નં મહાનિરયાનં અન્તરિકાય આગચ્છતી’’તિઆદીસુ (પારા. ૨૩૧) વિવરે. સ્વાયમિધ વિવરે વત્તતિ, તસ્મા રાજગહસ્સ ચ નાળન્દાય ચ વિવરેતિ એવમેત્થત્થો વેદિતબ્બો. અન્તરા-સદ્દેન પન યુત્તત્તા ઉપયોગવચનં કતં. ઈદિસેસુ ચ ઠાનેસુ અક્ખરચિન્તકા ‘‘અન્તરા ગામઞ્ચ નદિઞ્ચ યાતી’’તિ એવં એકમેવ અન્તરાસદ્દં પયુજ્જન્તિ, સો દુતિયપદેનપિ યોજેતબ્બો હોતિ, અયોજિયમાને ઉપયોગવચનં ન પાપુણાતિ. ઇધ પન યોજેત્વાયેવ વુત્તોતિ.

અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્નો ¶ હોતીતિ અદ્ધાનસઙ્ખાતં મગ્ગં પટિપન્નો હોતિ, ‘‘દીઘમગ્ગ’’ન્તિ અત્થો. અદ્ધાનગમનસમયસ્સ હિ વિભઙ્ગે ‘‘અડ્ઢયોજનં ગચ્છિસ્સામીતિ ભુઞ્જિતબ્બ’’ન્તિઆદિવચનતો (પાચિ. ૨૧૮) અડ્ઢયોજનમ્પિ અદ્ધાનમગ્ગો હોતિ. રાજગહતો પન નાળન્દા યોજનમેવ.

મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિન્તિ ‘મહતા’તિ ગુણમહત્તેનપિ મહતા, સઙ્ખ્યામહત્તેનપિ મહતા. સો હિ ભિક્ખુસઙ્ઘો ગુણેહિપિ મહા અહોસિ, અપ્પિચ્છતાદિગુણસમન્નાગતત્તા. સઙ્ખ્યાયપિ મહા, પઞ્ચસતસઙ્ખ્યત્તા. ભિક્ખૂનં સઙ્ઘો ‘ભિક્ખુસઙ્ઘો’, તેન ભિક્ખુસઙ્ઘેન. દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞસઙ્ઘાતસઙ્ખાતેન સમણગણેનાતિ અત્થો. સદ્ધિન્તિ એકતો.

પઞ્ચમત્તેહિ ભિક્ખુસતેહીતિ પઞ્ચમત્તા એતેસન્તિ પઞ્ચમત્તાનિ. મત્તાતિ પમાણં વુચ્ચતિ, તસ્મા યથા ‘‘ભોજને મત્તઞ્ઞૂ’’તિ વુત્તે ‘‘ભોજને મત્તં જાનાતિ, પમાણં જાનાતી’’તિ અત્થો હોતિ, એવમિધાપિ – ‘‘તેસં ભિક્ખુસતાનં પઞ્ચમત્તા પઞ્ચપમાણ’’ન્તિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. ભિક્ખૂનં સતાનિ ભિક્ખુસતાનિ, તેહિ પઞ્ચમત્તેહિ ભિક્ખુસતેહિ.

સુપ્પિયોપિ ¶ ખો પરિબ્બાજકોતિ સુપ્પિયોતિ તસ્સ નામં. પિ-કારો મગ્ગપ્પટિપન્નસભાગતાય પુગ્ગલસમ્પિણ્ડનત્થો. ખો-કારો પદસન્ધિકરો, બ્યઞ્જનસિલિટ્ઠતાવસેન વુત્તો. પરિબ્બાજકોતિ સઞ્જયસ્સ અન્તેવાસી છન્નપરિબ્બાજકો. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘યદા ભગવા તં અદ્ધાનમગ્ગં ¶ પટિપન્નો, તદા સુપ્પિયોપિ પરિબ્બાજકો પટિપન્નો અહોસી’’તિ. અતીતકાલત્થો હેત્થ હોતિ-સદ્દો.

સદ્ધિં અન્તેવાસિના બ્રહ્મદત્તેન માણવેનાતિ – એત્થ અન્તે વસતીતિ અન્તેવાસી. સમીપચારો સન્તિકાવચરો સિસ્સોતિ અત્થો. બ્રહ્મદત્તોતિ તસ્સ નામં. માણવોતિ સત્તોપિ ચોરોપિ તરુણોપિ વુચ્ચતિ.

‘‘ચોદિતા દેવદૂતેહિ, યે પમજ્જન્તિ માણવા;

તે દીઘરત્તં સોચન્તિ, હીનકાયૂપગા નરા’’તિ. (મ. નિ. ૩.૨૭૧) –

આદીસુ ¶ હિ સત્તો માણવોતિ વુત્તો. ‘‘માણવેહિપિ સમાગચ્છન્તિ કતકમ્મેહિપિ અકતકમ્મેહિપી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૧૪૯) ચોરો. ‘‘અમ્બટ્ઠો માણવો, અઙ્ગકો માણવો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૩૧૬) તરુણો ‘માણવો’તિ વુત્તો. ઇધાપિ અયમેવત્થો. ઇદઞ્હિ વુત્તં હોતિ – બ્રહ્મદત્તેન નામ તરુણન્તેવાસિના સદ્ધિન્તિ.

તત્રાતિ તસ્મિં અદ્ધાનમગ્ગે, તેસુ વા દ્વીસુ જનેસુ. સુદન્તિ નિપાતમત્તં. અનેકપરિયાયેનાતિ પરિયાય-સદ્દો તાવ વારદેસનાકારણેસુ વત્તતિ. ‘‘કસ્સ નુ ખો, આનન્દ, અજ્જ પરિયાયો ભિક્ખુનિયો ઓવદિતુ’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૩૯૮) હિ વારે પરિયાયસદ્દો વત્તતિ. ‘‘મધુપિણ્ડિકપરિયાયોત્વેવ નં ધારેહી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૦૫) દેસનાયં. ‘‘ઇમિનાપિ ખો, તે રાજઞ્ઞ, પરિયાયેન એવં હોતૂ’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૪૧૧) કારણે. સ્વાયમિધાપિ કારણે વત્તતિ, તસ્મા અયમેત્થ અત્થો – ‘‘અનેકવિધેન કારણેના’’તિ, ‘‘બહૂહિ કારણેહી’’તિ વુત્તં હોતિ.

બુદ્ધસ્સ અવણ્ણં ભાસતીતિ અવણ્ણવિરહિતસ્સ અપરિમાણવણ્ણસમન્નાગતસ્સાપિ બુદ્ધસ્સ ભગવતો – ‘‘યં લોકે જાતિવુડ્ઢેસુ કત્તબ્બં અભિવાદનાદિસામીચિકમ્મં ‘સામગ્ગિરસો’તિ વુચ્ચતિ, તં સમણસ્સ ગોતમસ્સ નત્થિ તસ્મા અરસરૂપો સમણો ગોતમો, નિબ્ભોગો, અકિરિયવાદો, ઉચ્છેદવાદો, જેગુચ્છી, વેનયિકો, તપસ્સી, અપગબ્ભો. નત્થિ સમણસ્સ ગોતમસ્સ ¶ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મો અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસો. તક્કપરિયાહતં સમણો ગોતમો ધમ્મં દેસેતિ, વીમંસાનુચરિતં, સયંપટિભાનં. સમણો ગોતમો ન સબ્બઞ્ઞૂ, ન લોકવિદૂ, ન અનુત્તરો, ન અગ્ગપુગ્ગલો’’તિ. એવં તં તં અકારણમેવ કારણન્તિ વત્વા ¶ તથા તથા અવણ્ણં દોસં નિન્દં ભાસતિ.

યથા ચ બુદ્ધસ્સ, એવં ધમ્મસ્સાપિ તં તં અકારણમેવ કારણતો વત્વા – ‘‘સમણસ્સ ગોતમસ્સ ધમ્મો દુરક્ખાતો, દુપ્પટિવેદિતો, અનિય્યાનિકો, અનુપસમસંવત્તનિકો’’તિ તથા તથા અવણ્ણં ભાસતિ.

યથા ¶ ચ ધમ્મસ્સ, એવં સઙ્ઘસ્સાપિ યં વા તં વા અકારણમેવ કારણતો વત્વા – ‘‘મિચ્છાપટિપન્નો સમણસ્સ ગોતમસ્સ સાવકસઙ્ઘો, કુટિલપટિપન્નો, પચ્ચનીકપટિપદં અનનુલોમપટિપદં અધમ્માનુલોમપટિપદં પટિપન્નો’’તિ તથા તથા અવણ્ણં ભાસતિ.

અન્તેવાસી પનસ્સ – ‘‘અમ્હાકં આચરિયો અપરામસિતબ્બં પરામસતિ, અનક્કમિતબ્બં અક્કમતિ, સ્વાયં અગ્ગિં ગિલન્તો વિય, હત્થેન અસિધારં પરામસન્તો વિય, મુટ્ઠિના સિનેરું પદાલેતુકામો વિય, કકચદન્તપન્તિયં કીળમાનો વિય, પભિન્નમદં ચણ્ડહત્થિં હત્થેન ગણ્હન્તો વિય ચ વણ્ણારહસ્સેવ રતનત્તયસ્સ અવણ્ણં ભાસમાનો અનયબ્યસનં પાપુણિસ્સતિ. આચરિયે ખો પન ગૂથં વા અગ્ગિં વા કણ્ટકં વા કણ્હસપ્પં વા અક્કમન્તે, સૂલં વા અભિરૂહન્તે, હલાહલં વા વિસં ખાદન્તે, ખારોદકં વા પક્ખલન્તે, નરકપપાતં વા પપતન્તે, ન અન્તેવાસિના તં સબ્બમનુકાતબ્બં હોતિ. કમ્મસ્સકા હિ સત્તા અત્તનો કમ્માનુરૂપમેવ ગતિં ગચ્છન્તિ. નેવ પિતા પુત્તસ્સ કમ્મેન ગચ્છતિ, ન પુત્તો પિતુ કમ્મેન, ન માતા પુત્તસ્સ, ન પુત્તો માતુયા, ન ભાતા ભગિનિયા, ન ભગિની ભાતુ, ન આચરિયો અન્તેવાસિનો, ન અન્તેવાસી આચરિયસ્સ કમ્મેન ગચ્છતિ. મય્હઞ્ચ આચરિયો તિણ્ણં રતનાનં અવણ્ણં ભાસતિ, મહાસાવજ્જો ખો પનારિયૂપવાદોતિ. એવં યોનિસો ઉમ્મુજ્જિત્વા આચરિયવાદં મદ્દમાનો સમ્માકારણમેવ કારણતો અપદિસન્તો અનેકપરિયાયેન તિણ્ણં રતનાનં વણ્ણં ભાસિતુમારદ્ધો, યથા તં પણ્ડિતજાતિકો કુલપુત્તો’’. તેન વુત્તં – ‘‘સુપ્પિયસ્સ પન પરિબ્બાજકસ્સ અન્તેવાસી બ્રહ્મદત્તો માણવો અનેકપરિયાયેન બુદ્ધસ્સ વણ્ણં ભાસતિ, ધમ્મસ્સ વણ્ણં ભાસતિ, સઙ્ઘસ્સ વણ્ણં ભાસતી’’તિ.

તત્થ વણ્ણન્તિ વણ્ણ-સદ્દો સણ્ઠાન-જાતિ-રૂપાયતન-કારણ-પમાણ-ગુણ-પસંસાદીસુ દિસ્સતિ ¶ . તત્થ ‘‘મહન્તં સપ્પરાજવણ્ણં ¶ અભિનિમ્મિનિત્વા’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૧૪૨) સણ્ઠાનં વુચ્ચતિ. ‘‘બ્રાહ્મણોવ સેટ્ઠો વણ્ણો, હીનો અઞ્ઞો વણ્ણો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૪૦૨) જાતિ. ‘‘પરમાય વણ્ણપોક્ખરતાય સમન્નાગતો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૩૦૩) રૂપાયતનં.

‘‘ન ¶ હરામિ ન ભઞ્જામિ, આરા સિઙ્ઘામિ વારિજં;

અથ કેન નુ વણ્ણેન, ગન્ધત્થેનોતિ વુચ્ચતી’’તિ. (સં. નિ. ૧.૨૩૪) –

આદીસુ કારણં. ‘‘તયો પત્તસ્સ વણ્ણા’’તિઆદીસુ (પારા. ૬૦૨) પમાણં. ‘‘કદા સઞ્ઞૂળ્હા પન, તે ગહપતિ, ઇમે સમણસ્સ ગોતમસ્સ વણ્ણા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૭૭) ગુણો. ‘‘વણ્ણારહસ્સ વણ્ણં ભાસતી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૨.૧૩૫) પસંસા. ઇધ ગુણોપિ પસંસાપિ. અયં કિર તં તં ભૂતમેવ કારણં અપદિસન્તો અનેકપરિયાયેન રતનત્તયસ્સ ગુણૂપસઞ્હિતં પસંસં અભાસિ. તત્થ – ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિઆદિના (પારા. ૧) નયેન, ‘‘યે ભિક્ખવે, બુદ્ધે પસન્ના અગ્ગે તે પસન્ના’’તિઆદિના ‘‘એકપુગ્ગલો, ભિક્ખવે, લોકે ઉપ્પજ્જમાનો ઉપ્પજ્જતિ…પે… અસમો અસમસમો’’તિઆદિના (અ. નિ. ૧.૧૭૪) ચ નયેન બુદ્ધસ્સ વણ્ણો વેદિતબ્બો. ‘‘સ્વાક્ખાતો ભગવતા ધમ્મો’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૫૯) ચ ‘‘આલયસમુગ્ઘાતો વટ્ટુપચ્છેદો’’તિ (ઇતિ. ૯૦, અ. નિ. ૪.૩૪) ચ, ‘‘યે ભિક્ખવે, અરિયે અટ્ઠઙ્ગિકે મગ્ગે પસન્ના, અગ્ગે તે પસન્ના’’તિ ચ એવમાદીહિ નયેહિ ધમ્મસ્સ વણ્ણો વેદિતબ્બો. ‘‘સુપ્પટિપન્નો ભગવતો સાવકસઙ્ઘો’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૫૯) ચ, ‘‘યે, ભિક્ખવે, સઙ્ઘે પસન્ના, અગ્ગે તે પસન્ના’’તિ (અ. નિ. ૪.૩૪) ચ એવમાદીહિ પન નયેહિ સઙ્ઘસ્સ વણ્ણો વેદિતબ્બો. પહોન્તેન પન ધમ્મકથિકેન પઞ્ચનિકાયે નવઙ્ગં સત્થુસાસનં ચતુરાસીતિધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાનિ ઓગાહિત્વા બુદ્ધાદીનં વણ્ણો પકાસેતબ્બો. ઇમસ્મિઞ્હિ ઠાને બુદ્ધાદીનં ગુણે પકાસેન્તો અતિત્થેન પક્ખન્દો ધમ્મકથિકોતિ ન સક્કા વત્તું. ઈદિસેસુ હિ ઠાનેસુ ધમ્મકથિકસ્સ થામો વેદિતબ્બો. બ્રહ્મદત્તો પન માણવો અનુસ્સવાદિમત્તસમ્બન્ધિતેન અત્તનો થામેન રતનત્તયસ્સ વણ્ણં ભાસતિ.

ઇતિહ તે ઉભો આચરિયન્તેવાસીતિ એવં તે દ્વે આચરિયન્તેવાસિકા. અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સાતિ અઞ્ઞો અઞ્ઞસ્સ. ઉજુવિપચ્ચનીકવાદાતિ ઈસકમ્પિ અપરિહરિત્વા ઉજુમેવ વિવિધપચ્ચનીકવાદા, અનેકવારં વિરુદ્ધવાદા એવ હુત્વાતિ ¶ અત્થો. આચરિયેન હિ રતનત્તયસ્સ ¶ અવણ્ણે ભાસિતે અન્તેવાસી વણ્ણં ભાસતિ, પુન ઇતરો અવણ્ણં, ઇતરો વણ્ણન્તિ એવં આચરિયો સારફલકે વિસરુક્ખઆણિં આકોટયમાનો વિય ¶ પુનપ્પુનં રતનત્તયસ્સ અવણ્ણં ભાસતિ. અન્તેવાસી પન સુવણ્ણરજતમણિમયાય આણિયા તં આણિં પટિબાહયમાનો વિય પુનપ્પુનં રતનત્તયસ્સ વણ્ણં ભાસતિ. તેન વુત્તં – ‘‘ઉજુવિપચ્ચનીકવાદા’’તિ.

ભગવન્તં પિટ્ઠિતો પિટ્ઠિતો અનુબન્ધા હોન્તિ ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચાતિ ભગવન્તઞ્ચ ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચ પચ્છતો પચ્છતો દસ્સનં અવિજહન્તા ઇરિયાપથાનુબન્ધનેન અનુબન્ધા હોન્તિ, સીસાનુલોકિનો હુત્વા અનુગતા હોન્તીતિ અત્થો.

કસ્મા પન ભગવા તં અદ્ધાનં પટિપન્નો? કસ્મા ચ સુપ્પિયો અનુબન્ધો? કસ્મા ચ સો રતનત્તયસ્સ અવણ્ણં ભાસતીતિ? ભગવા તાવ તસ્મિં કાલે રાજગહપરિવત્તકેસુ અટ્ઠારસસુ મહાવિહારેસુ અઞ્ઞતરસ્મિં વસિત્વા પાતોવ સરીરપ્પટિજગ્ગનં કત્વા ભિક્ખાચારવેલાયં ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો રાજગહે પિણ્ડાય ચરતિ. સો તં દિવસં ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સુલભપિણ્ડપાતં કત્વા પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો ભિક્ખુસઙ્ઘં પત્તચીવરં ગાહાપેત્વા – ‘‘નાળન્દં ગમિસ્સામી’’તિ, રાજગહતો નિક્ખમિત્વા તં અદ્ધાનં પટિપન્નો. સુપ્પિયોપિ ખો તસ્મિં કાલે રાજગહપરિવત્તકે અઞ્ઞતરસ્મિં પરિબ્બાજકારામે વસિત્વા પરિબ્બાજકપરિવુતો રાજગહે ભિક્ખાય ચરતિ. સોપિ તં દિવસં પરિબ્બાજકપરિસાય સુલભભિક્ખં કત્વા ભુત્તપાતરાસો પરિબ્બાજકે પરિબ્બાજકપરિક્ખારં ગાહાપેત્વા – નાળન્દં ગમિસ્સામિચ્ચેવ ભગવતો તં મગ્ગં પટિપન્નભાવં અજાનન્તોવ અનુબન્ધો. સચે પન જાનેય્ય નાનુબન્ધેય્ય. સો અજાનિત્વાવ ગચ્છન્તો ગીવં ઉક્ખિપિત્વા ઓલોકયમાનો ભગવન્તં અદ્દસ બુદ્ધસિરિયા સોભમાનં રત્તકમ્બલપરિક્ખિત્તમિવ જઙ્ગમકનકગિરિસિખરં.

તસ્મિં કિર સમયે દસબલસ્સ સરીરતો નિક્ખમિત્વા છબ્બણ્ણરસ્મિયો સમન્તા અસીતિહત્થપ્પમાણે પદેસે આધાવન્તિ વિધાવન્તિ રતનાવેળરતનદામરતનચુણ્ણવિપ્પકિણ્ણં ¶ વિય, પસારિતરતનચિત્તકઞ્ચનપટમિવ, રત્તસુવણ્ણરસનિસિઞ્ચમાનમિવ, ઉક્કાસતનિપાતસમાકુલમિવ, નિરન્તરવિપ્પકિણ્ણકણિકારપુપ્ફમિવ વાયુવેગક્ખિત્તચીનપિટ્ઠચુણ્ણમિવ, ઇન્દધનુવિજ્જુલતાતારાગણપ્પભાવિસરવિપ્ફુરિતવિચ્છરિતમિવ ચ તં વનન્તરં હોતિ.

અસીતિ ¶ અનુબ્યઞ્જનાનુરઞ્જિતઞ્ચ પન ભગવતો સરીરં વિકસિતકમલુપ્પલમિવ, સરં સબ્બપાલિફુલ્લમિવ ¶ પારિચ્છત્તકં, તારામરીચિવિકસિતમિવ, ગગનતલં સિરિયા અવહસન્તમિવ, બ્યામપ્પભાપરિક્ખેપવિલાસિની ચસ્સ દ્વત્તિંસવરલક્ખણમાલા ગન્થેત્વા ઠપિતદ્વત્તિંસચન્દમાલાય દ્વત્તિંસસૂરિયમાલાય પટિપાટિયા ઠપિતદ્વત્તિંસચક્કવત્તિદ્વત્તિંસસક્કદેવરાજદ્વત્તિંસમહાબ્રહ્માનં સિરિં સિરિયા અભિભવન્તિમિવ. તઞ્ચ પન ભગવન્તં પરિવારેત્વા ઠિતા ભિક્ખૂ સબ્બેવ અપ્પિચ્છા સન્તુટ્ઠા પવિવિત્તા અસંસટ્ઠા ચોદકા પાપગરહિનો વત્તારો વચનક્ખમા સીલસમ્પન્ના સમાધિપઞ્ઞાવિમુત્તિવિમુત્તિઞ્ઞાણદસ્સનસમ્પન્ના. તેસં મજ્ઝે ભગવા રત્તકમ્બલપાકારપરિક્ખિત્તો વિય કઞ્ચનથમ્ભો, રત્તપદુમસણ્ડમજ્ઝગતા વિય સુવણ્ણનાવા, પવાળવેદિકાપરિક્ખિત્તો વિય અગ્ગિક્ખન્ધો, તારાગણપરિવારિતો વિય પુણ્ણચન્દો મિગપક્ખીનમ્પિ ચક્ખૂનિ પીણયતિ, પગેવ દેવમનુસ્સાનં. તસ્મિઞ્ચ પન દિવસે યેભુય્યેન અસીતિમહાથેરા મેઘવણ્ણં પંસુકૂલં એકંસં કરિત્વા કત્તરદણ્ડં આદાય સુવમ્મવમ્મિતા વિય ગન્ધહત્થિનો વિગતદોસા વન્તદોસા ભિન્નકિલેસા વિજટિતજટા છિન્નબન્ધના ભગવન્તં પરિવારયિંસુ. સો સયં વીતરાગો વીતરાગેહિ, સયં વીતદોસો વીતદોસેહિ, સયં વીતમોહો વીતમોહેહિ, સયં વીતતણ્હો વીતતણ્હેહિ, સયં નિક્કિલેસો નિક્કિલેસેહિ, સયં બુદ્ધો અનુબુદ્ધેહિ પરિવારિતો; પત્તપરિવારિતં વિય કેસરં, કેસરપરિવારિતા વિય કણ્ણિકા, અટ્ઠનાગસહસ્સપરિવારિતો વિય છદ્દન્તો નાગરાજા, નવુતિહંસસહસ્સપરિવારિતો વિય ધતરટ્ઠો હંસરાજા, સેનઙ્ગપરિવારિતો વિય ચક્કવત્તિરાજા, દેવગણપરિવારિતો વિય સક્કો દેવરાજા, બ્રહ્મગણપરિવારિતો વિય હારિતો મહાબ્રહ્મા, અપરિમિતકાલસઞ્ચિતપુઞ્ઞબલનિબ્બત્તાય અચિન્તેય્યાય અનોપમાય બુદ્ધલીલાય ¶ ચન્દો વિય ગગનતલં તં મગ્ગં પટિપન્નો હોતિ.

અથેવં ભગવન્તં અનોપમાય બુદ્ધલીલાય ગચ્છન્તં ભિક્ખૂ ચ ઓક્ખિત્તચક્ખૂ સન્તિન્દ્રિયે સન્તમાનસે ઉપરિનભે ઠિતં પુણ્ણચન્દં વિય ભગવન્તંયેવ નમસ્સમાને દિસ્વાવ પરિબ્બાજકો અત્તનો પરિસં અવલોકેસિ. સા હોતિ કાજદણ્ડકે ઓલમ્બેત્વા ગહિતોલુગ્ગવિલુગ્ગપિટ્ઠકતિદણ્ડમોરપિઞ્છમત્તિકાપત્તપસિબ્બકકુણ્ડિકાદિઅનેકપરિક્ખારભારભરિતા ¶ . ‘‘અસુકસ્સ હત્થા સોભણા, અસુકસ્સ પાદા’’તિ એવમાદિનિરત્થકવચના મુખરા વિકિણ્ણવાચા અદસ્સનીયા અપાસાદિકા. તસ્સ તં દિસ્વા વિપ્પટિસારો ઉદપાદિ.

ઇદાનિ તેન ભગવતો વણ્ણો વત્તબ્બો ભવેય્ય. યસ્મા પનેસ લાભસક્કારહાનિયા ચેવ પક્ખહાનિયા ચ નિચ્ચમ્પિ ભગવન્તં ઉસૂયતિ. અઞ્ઞતિત્થિયાનઞ્હિ યાવ બુદ્ધો લોકે નુપ્પજ્જતિ, તાવદેવ લાભસક્કારા નિબ્બત્તન્તિ, બુદ્ધુપ્પાદતો પન પટ્ઠાય પરિહીનલાભસક્કારા હોન્તિ ¶ , સૂરિયુગ્ગમને ખજ્જોપનકા વિય નિસ્સિરીકતં આપજ્જન્તિ. ઉપતિસ્સકોલિતાનઞ્ચ સઞ્જયસ્સ સન્તિકે પબ્બજિતકાલેયેવ પરિબ્બાજકા મહાપરિસા અહેસું, તેસુ પન પક્કન્તેસુ સાપિ તેસં પરિસા ભિન્ના. ઇતિ ઇમેહિ દ્વીહિ કારણેહિ અયં પરિબ્બાજકો યસ્મા નિચ્ચમ્પિ ભગવન્તં ઉસૂયતિ, તસ્મા તં ઉસૂયવિસુગ્ગારં ઉગ્ગિરન્તો રતનત્તયસ્સ અવણ્ણમેવ ભાસતીતિ વેદિતબ્બો.

૨. અથ ખો ભગવા અમ્બલટ્ઠિકાયં રાજાગારકે એકરત્તિવાસં ઉપગચ્છિ સદ્ધિં ભિક્ખુસઙ્ઘેનાતિ ભગવા તાય બુદ્ધલીલાય ગચ્છમાનો અનુપુબ્બેન અમ્બલટ્ઠિકાદ્વારં પાપુણિત્વા સૂરિયં ઓલોકેત્વા – ‘‘અકાલો દાનિ ગન્તું, અત્થસમીપં ગતો સૂરિયો’’તિ અમ્બલટ્ઠિકાયં રાજાગારકે એકરત્તિવાસં ઉપગચ્છિ.

તત્થ અમ્બલટ્ઠિકાતિ રઞ્ઞો ઉય્યાનં. તસ્સ કિર દ્વારસમીપે તરુણઅમ્બરુક્ખો અત્થિ, તં ‘‘અમ્બલટ્ઠિકા’’તિ વદન્તિ. તસ્સ અવિદૂરે ભવત્તા ઉય્યાનમ્પિ અમ્બલટ્ઠિકા ત્વેવ સઙ્ખ્યં ગતં. તં છાયૂદકસમ્પન્નં ¶ પાકારપરિક્ખિત્તં સુયોજિતદ્વારં મઞ્જુસા વિય સુગુત્તં. તત્થ રઞ્ઞો કીળનત્થં પટિભાનચિત્તવિચિત્તં અગારં અકંસુ. તં ‘‘રાજાગારક’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

સુપ્પિયોપિ ખોતિ સુપ્પિયોપિ તસ્મિં ઠાને સૂરિયં ઓલોકેત્વા – ‘‘અકાલો દાનિ ગન્તું, બહૂ ખુદ્દકમહલ્લકા પરિબ્બાજકા, બહુપરિસ્સયો ચ અયં મગ્ગો ચોરેહિપિ વાળયક્ખેહિપિ વાળમિગેહિપિ. અયં ખો પન સમણો ગોતમો ઉય્યાનં પવિટ્ઠો, સમણસ્સ ચ ગોતમસ્સ વસનટ્ઠાને ¶ દેવતા આરક્ખં ગણ્હન્તિ, હન્દાહમ્પિ ઇધ એકરત્તિવાસં ઉપગન્ત્વા સ્વેવ ગમિસ્સામી’’તિ તદેવુય્યાનં પાવિસિ. તતો ભિક્ખુસઙ્ઘો ભગવતો વત્તં દસ્સેત્વા અત્તનો અત્તનો વસનટ્ઠાનં સલ્લક્ખેસિ. પરિબ્બાજકોપિ ઉય્યાનસ્સ એકપસ્સે પરિબ્બાજકપરિક્ખારે ઓતારેત્વા વાસં ઉપગચ્છિ સદ્ધિં અત્તનો પરિસાય. પાળિયમારૂળ્હવસેનેવ પન – ‘‘સદ્ધિં અત્તનો અન્તેવાસિના બ્રહ્મદત્તેન માણવેના’’તિ વુત્તં.

એવં વાસં ઉપગતો પન સો પરિબ્બાજકો રત્તિભાગે દસબલં ઓલોકેસિ. તસ્મિઞ્ચ સમયે સમન્તા વિપ્પકિણ્ણતારકા વિય પદીપા જલન્તિ, મજ્ઝે ભગવા નિસિન્નો હોતિ, ભિક્ખુસઙ્ઘો ચ ભગવન્તં પરિવારેત્વા. તત્થ એકભિક્ખુસ્સપિ હત્થકુક્કુચ્ચં વા પાદકુક્કુચ્ચં વા ઉક્કાસિતસદ્દો વા ખિપિતસદ્દો વા નત્થિ. સા હિ પરિસા અત્તનો ચ સિક્ખિતસિક્ખતાય સત્થરિ ચ ગારવેનાતિ દ્વીહિ કારણેહિ નિવાતે પદીપસિખા વિય નિચ્ચલા ¶ સન્નિસિન્નાવ અહોસિ. પરિબ્બાજકો તં વિભૂતિં દિસ્વા અત્તનો પરિસં ઓલોકેસિ. તત્થ કેચિ હત્થં ખિપન્તિ, કેચિ પાદં, કેચિ વિપ્પલપન્તિ, કેચિ નિલ્લાલિતજિવ્હા પગ્ઘરિતખેળા, દન્તે ખાદન્તા કાકચ્છમાના ઘરુઘરુપસ્સાસિનો સયન્તિ. સો રતનત્તયસ્સ ગુણવણ્ણે વત્તબ્બેપિ ઇસ્સાવસેન પુન અવણ્ણમેવ આરભિ. બ્રહ્મદત્તો પન વુત્તનયેનેવ વણ્ણં. તેન વુત્તં – ‘‘તત્રાપિ સુદં સુપ્પિયો પરિબ્બાજકો’’તિ સબ્બં વત્તબ્બં. તત્થ તત્રાપીતિ તસ્મિમ્પિ, અમ્બલટ્ઠિકાયં ઉય્યાનેતિ અત્થો.

૩. સમ્બહુલાનન્તિ બહુકાનં. તત્થ વિનયપરિયાયેન તયો જના ‘‘સમ્બહુલા’’તિ વુચ્ચન્તિ. તતો પરં સઙ્ઘો. સુત્તન્તપરિયાયેન ¶ પન તયો તયોવ તતો પટ્ઠાય સમ્બહુલા. ઇધ સુત્તન્તપરિયાયેન ‘‘સમ્બહુલા’’તિ વેદિતબ્બા. મણ્ડલમાળેતિ કત્થચિ દ્વે કણ્ણિકા ગહેત્વા હંસવટ્ટકચ્છન્નેન કતા કૂટાગારસાલાપિ ‘‘મણ્ડલમાળો’’તિ વુચ્ચતિ, કત્થચિ એકં કણ્ણિકં ગહેત્વા થમ્ભપન્તિં પરિક્ખિપિત્વા કતા ઉપટ્ઠાનસાલાપિ ‘‘મણ્ડલમાળો’’તિ વુચ્ચતિ. ઇધ પન નિસીદનસાલા ‘‘મણ્ડલમાળો’’તિ વેદિતબ્બો. સન્નિસિન્નાનન્તિ નિસજ્જનવસેન. સન્નિપતિતાનન્તિ સમોધાનવસેન. અયં સઙ્ખિયધમ્મોતિ સઙ્ખિયા વુચ્ચતિ કથા ¶ , કથાધમ્મોતિ અત્થો. ઉદપાદીતિ ઉપ્પન્નો. કતમો પન સોતિ? અચ્છરિયં આવુસોતિ એવમાદિ. તત્થ અન્ધસ્સ પબ્બતારોહણં વિય નિચ્ચં ન હોતીતિ અચ્છરિયં. અયં તાવ સદ્દનયો. અયં પન અટ્ઠકથાનયો – અચ્છરાયોગ્ગન્તિ અચ્છરિયં. અચ્છરં પહરિતું યુત્તન્તિ અત્થો. અભૂતપુબ્બં ભૂતન્તિ અબ્ભુતં. ઉભયં પેતં વિમ્હયસ્સેવાધિવચનં. યાવઞ્ચિદન્તિ યાવ ચ ઇદં તેન સુપ્પટિવિદિતતાય અપ્પમેય્યત્તં દસ્સેતિ.

તેન ભગવતા જાનતા…પે… સુપ્પટિવિદિતાતિ એત્થાયં સઙ્ખેપત્થો. યો સો ભગવા સમતિંસ પારમિયો પૂરેત્વા સબ્બકિલેસે ભઞ્જિત્વા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધો, તેન ભગવતા તેસં તેસં સત્તાનં આસયાનુસયં જાનતા, હત્થતલે ઠપિતં આમલકં વિય સબ્બઞેય્યધમ્મં પસ્સતા.

અપિ ચ પુબ્બેનિવાસાદીહિ જાનતા, દિબ્બેન ચક્ખુના પસ્સતા. તીહિ વિજ્જાહિ છહિ વા પન અભિઞ્ઞાહિ જાનતા, સબ્બત્થ અપ્પટિહતેન સમન્તચક્ખુના પસ્સતા. સબ્બધમ્મજાનનસમત્થાય વા પઞ્ઞાય જાનતા, સબ્બસત્તાનં ચક્ખુવિસયાતીતાનિ તિરોકુટ્ટાદિગતાનિપિ રૂપાનિ અતિવિસુદ્ધેન મંસચક્ખુના પસ્સતા. અત્તહિતસાધિકાય વા સમાધિપદટ્ઠાનાય ¶ પટિવેધપઞ્ઞાય જાનતા, પરહિતસાધિકાય કરુણાપદટ્ઠાનાય દેસનાપઞ્ઞાય પસ્સતા.

અરીનં હતત્તા પચ્ચયાદીનઞ્ચ અરહત્તા અરહતા. સમ્મા સામઞ્ચ સબ્બધમ્માનં બુદ્ધત્તા સમ્માસમ્બુદ્ધેન અન્તરાયિકધમ્મે ¶ વા જાનતા, નિય્યાનિકધમ્મે પસ્સતા, કિલેસારીનં હતત્તા અરહતા. સમ્મા સામઞ્ચ સબ્બધમ્માનં બુદ્ધત્તા સમ્માસમ્બુદ્ધેનાતિ. એવં ચતૂવેસારજ્જવસેન ચતૂહાકારેહિ થોમિતેન સત્તાનં નાનાધિમુત્તિકતા નાનજ્ઝાસયતા સુપ્પટિવિદિતા યાવ ચ સુટ્ઠુ પટિવિદિતા.

ઇદાનિસ્સ સુપ્પટિવિદિતભાવં દસ્સેતું અયઞ્હીતિઆદિમાહ. ઇદં વુત્તં હોતિ યા ચ અયં ભગવતા ‘‘ધાતુસો, ભિક્ખવે, સત્તા સંસન્દન્તિ સમેન્તિ, હીનાધિમુત્તિકા હીનાધિમુત્તિકેહિ સદ્ધિં સંસન્દન્તિ સમેન્તિ, કલ્યાણાધિમુત્તિકા કલ્યાણાધિમુત્તિકેહિ સદ્ધિં સંસન્દન્તિ સમેન્તિ. અતીતમ્પિ ખો, ભિક્ખવે, અદ્ધાનં ધાતુસોવ સત્તા સંસન્દિંસુ સમિંસુ, હીનાધિમુત્તિકા ¶ હીનાધિમુત્તિકેહિ…પે… કલ્યાણાધિમુત્તિકા કલ્યાણાધિમુત્તિકેહિ સદ્ધિં સંસન્દિંસુ સમિંસુ, અનાગતમ્પિ ખો, ભિક્ખવે, અદ્ધાનં…પે… સંસન્દિસ્સન્તિ સમેસ્સન્તિ, એતરહિપિ ખો, ભિક્ખવે, પચ્ચુપ્પન્નં અદ્ધાનં ધાતુસોવ સત્તા સંસન્દન્તિ સમેન્તિ, હીનાધિમુત્તિકા હીનાધિમુત્તિકેહિ…પે… કલ્યાણાધિમુત્તિકા કલ્યાણાધિમુત્તિકેહિ સદ્ધિં સંસન્દન્તિ સમેન્તી’’તિ એવં સત્તાનં નાનાધિમુત્તિકતા, નાનજ્ઝાસયતા, નાનાદિટ્ઠિકતા, નાનાખન્તિતા, નાનારુચિતા, નાળિયા મિનન્તેન વિય તુલાય તુલયન્તેન વિય ચ નાનાધિમુત્તિકતાઞાણેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન વિદિતા, સા યાવ સુપ્પટિવિદિતા. દ્વેપિ નામ સત્તા એકજ્ઝાસયા દુલ્લભા લોકસ્મિં. એકસ્મિં ગન્તુકામે એકો ઠાતુકામો હોતિ, એકસ્મિં પિવિતુકામે એકો ભુઞ્જિતુકામો. ઇમેસુ ચાપિ દ્વીસુ આચરિયન્તેવાસીસુ અયઞ્હિ ‘‘સુપ્પિયો પરિબ્બાજકો…પે… ભગવન્તં પિટ્ઠિતો પિટ્ઠિતો અનુબન્ધા હોન્તિ ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચા’’તિ. તત્થ ઇતિહમેતિ ઇતિહ ઇમે, એવં ઇમેતિ અત્થો. સેસં વુત્તનયમેવ.

૪. અથ ખો ભગવા તેસં ભિક્ખૂનં ઇમં સઙ્ખિયધમ્મં વિદિત્વાતિ એત્થ વિદિત્વાતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન જાનિત્વા. ભગવા હિ કત્થચિ મંસચક્ખુના દિસ્વા જાનાતિ – ‘‘અદ્દસા ખો ભગવા મહન્તં દારુક્ખન્ધં ગઙ્ગાય નદિયા સોતેન વુય્હમાન’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૪.૨૪૧) વિય. કત્થચિ દિબ્બચક્ખુના દિસ્વા જાનાતિ – ‘‘અદ્દસા ખો ભગવા દિબ્બેન ચક્ખુના ¶ વિસુદ્ધેન અતિક્કન્તમાનુસકેન તા દેવતાયો સહસ્સસ્સેવ પાટલિગામે વત્થૂનિ પરિગણ્હન્તિયો’’તિઆદીસુ ¶ (દી. નિ. ૨.૧૫૨) વિય. કત્થચિ પકતિસોતેન સુત્વા જાનાતિ – ‘‘અસ્સોસિ ખો ભગવા આયસ્મતો આનન્દસ્સ સુભદ્દેન પરિબ્બાજકેન સદ્ધિં ઇમં કથાસલ્લાપ’’ન્તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૨૧૩) વિય. કત્થચિ દિબ્બસોતેન સુત્વા જાનાતિ – ‘‘અસ્સોસિ ખો ભગવા દિબ્બાય સોતધાતુયા વિસુદ્ધાય અતિક્કન્તમાનુસિકાય સન્ધાનસ્સ ગહપતિસ્સ નિગ્રોધેન પરિબ્બાજકેન સદ્ધિં ઇમં કથાસલ્લાપ’’ન્તિઆદીસુ (દી. નિ. ૩.૫૪) વિય. ઇધ પન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન સુત્વા અઞ્ઞાસિ. કિં કરોન્તો અઞ્ઞાસિ? પચ્છિમયામકિચ્ચં, કિચ્ચઞ્ચ નામેતં સાત્થકં, નિરત્થકન્તિ દુવિધં હોતિ. તત્થ નિરત્થકકિચ્ચં ભગવતા બોધિપલ્લઙ્કેયેવ અરહત્તમગ્ગેન સમુગ્ઘાતં કતં. સાત્થકંયેવ પન ¶ ભગવતો કિચ્ચં હોતિ. તં પઞ્ચવિધં – પુરેભત્તકિચ્ચં, પચ્છાભત્તકિચ્ચં, પુરિમયામકિચ્ચં, મજ્ઝિમયામકિચ્ચં, પચ્છિમયામકિચ્ચન્તિ.

તત્રિદં પુરેભત્તકિચ્ચં –

ભગવા હિ પાતોવ ઉટ્ઠાય ઉપટ્ઠાકાનુગ્ગહત્થં સરીરફાસુકત્થઞ્ચ મુખધોવનાદિસરીરપરિકમ્મં કત્વા યાવ ભિક્ખાચારવેલા તાવ વિવિત્તાસને વીતિનામેત્વા, ભિક્ખાચારવેલાયં નિવાસેત્વા કાયબન્ધનં બન્ધિત્વા ચીવરં પારુપિત્વા પત્તમાદાય કદાચિ એકકો, કદાચિ ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો, ગામં વા નિગમં વા પિણ્ડાય પવિસતિ; કદાચિ પકતિયા, કદાચિ અનેકેહિ પાટિહારિયેહિ વત્તમાનેહિ. સેય્યથિદં, પિણ્ડાય પવિસતો લોકનાથસ્સ પુરતો પુરતો ગન્ત્વા મુદુગતવાતા પથવિં સોધેન્તિ, વલાહકા ઉદકફુસિતાનિ મુઞ્ચન્તા મગ્ગે રેણું વૂપસમેત્વા ઉપરિ વિતાનં હુત્વા તિટ્ઠન્તિ, અપરે વાતા પુપ્ફાનિ ઉપસંહરિત્વા મગ્ગે ઓકિરન્તિ, ઉન્નતા ભૂમિપ્પદેસા ઓનમન્તિ, ઓનતા ઉન્નમન્તિ, પાદનિક્ખેપસમયે સમાવ ભૂમિ હોતિ, સુખસમ્ફસ્સાનિ પદુમપુપ્ફાનિ વા પાદે સમ્પટિચ્છન્તિ. ઇન્દખીલસ્સ અન્તો ઠપિતમત્તે દક્ખિણપાદે સરીરતો છબ્બણ્ણરસ્મિયો નિક્ખમિત્વા સુવણ્ણરસપિઞ્જરાનિ વિય ચિત્રપટપરિક્ખિત્તાનિ વિય ચ પાસાદકૂટાગારાદીનિ અલઙ્કરોન્તિયો ઇતો ચિતો ¶ ચ ધાવન્તિ, હત્થિઅસ્સવિહઙ્ગાદયો સકસકટ્ઠાનેસુ ઠિતાયેવ મધુરેનાકારેન સદ્દં કરોન્તિ, તથા ભેરિવીણાદીનિ તૂરિયાનિ મનુસ્સાનઞ્ચ કાયૂપગાનિ આભરણાનિ. તેન સઞ્ઞાણેન મનુસ્સા જાનન્તિ – ‘‘અજ્જ ભગવા ઇધ પિણ્ડાય પવિટ્ઠો’’તિ. તે સુનિવત્થા સુપારુતા ગન્ધપુપ્ફાદીનિ આદાય ઘરા નિક્ખમિત્વા અન્તરવીથિં પટિપજ્જિત્વા ભગવન્તં ગન્ધપુપ્ફાદીહિ સક્કચ્ચં પૂજેત્વા વન્દિત્વા – ‘‘અમ્હાકં, ભન્તે, દસ ભિક્ખૂ, અમ્હાકં વીસતિ, પઞ્ઞાસં…પે… સતં દેથા’’તિ યાચિત્વા ભગવતોપિ પત્તં ગહેત્વા આસનં ¶ પઞ્ઞપેત્વા સક્કચ્ચં પિણ્ડપાતેન પટિમાનેન્તિ. ભગવા કતભત્તકિચ્ચો તેસં સત્તાનં ચિત્તસન્તાનાનિ ઓલોકેત્વા તથા ધમ્મં દેસેતિ, યથા કેચિ સરણગમનેસુ પતિટ્ઠહન્તિ, કેચિ પઞ્ચસુ સીલેસુ, કેચિ સોતાપત્તિસકદાગામિઅનાગામિફલાનં અઞ્ઞતરસ્મિં; કેચિ પબ્બજિત્વા અગ્ગફલે અરહત્તેતિ. એવં મહાજનં અનુગ્ગહેત્વા ઉટ્ઠાયાસના વિહારં ગચ્છતિ. તત્થ ¶ ગન્ત્વા મણ્ડલમાળે પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસીદતિ, ભિક્ખૂનં ભત્તકિચ્ચપરિયોસાનં આગમયમાનો. તતો ભિક્ખૂનં ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને ઉપટ્ઠાકો ભગવતો નિવેદેતિ. અથ ભગવા ગન્ધકુટિં પવિસતિ. ઇદં તાવ પુરેભત્તકિચ્ચં.

અથ ભગવા એવં કતપુરેભત્તકિચ્ચો ગન્ધકુટિયા ઉપટ્ઠાને નિસીદિત્વા પાદે પક્ખાલેત્વા પાદપીઠે ઠત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં ઓવદતિ – ‘‘ભિક્ખવે, અપ્પમાદેન સમ્પાદેથ, દુલ્લભો બુદ્ધુપ્પાદો લોકસ્મિં, દુલ્લભો મનુસ્સત્તપટિલાભો, દુલ્લભા સમ્પત્તિ, દુલ્લભા પબ્બજ્જા, દુલ્લભં સદ્ધમ્મસ્સવન’’ન્તિ. તત્થ કેચિ ભગવન્તં કમ્મટ્ઠાનં પુચ્છન્તિ. ભગવાપિ તેસં ચરિયાનુરૂપં કમ્મટ્ઠાનં દેતિ. તતો સબ્બેપિ ભગવન્તં વન્દિત્વા અત્તનો અત્તનો રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનાનિ ગચ્છન્તિ. કેચિ અરઞ્ઞં, કેચિ રુક્ખમૂલં, કેચિ પબ્બતાદીનં અઞ્ઞતરં, કેચિ ચાતુમહારાજિકભવનં…પે… કેચિ વસવત્તિભવનન્તિ. તતો ભગવા ગન્ધકુટિં પવિસિત્વા સચે આકઙ્ખતિ, દક્ખિણેન ¶ પસ્સેન સતો સમ્પજાનો મુહુત્તં સીહસેય્યં કપ્પેતિ. અથ સમસ્સાસિતકાયો વુટ્ઠહિત્વા દુતિયભાગે લોકં વોલોકેતિ. તતિયભાગે યં ગામં વા નિગમં વા ઉપનિસ્સાય વિહરતિ તત્થ મહાજનો પુરેભત્તં દાનં દત્વા પચ્છાભત્તં સુનિવત્થો સુપારુતો ગન્ધપુપ્ફાદીનિ આદાય વિહારે સન્નિપતતિ. તતો ભગવા સમ્પત્તપરિસાય અનુરૂપેન પાટિહારિયેન ગન્ત્વા ધમ્મસભાયં પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસજ્જ ધમ્મં દેસેતિ કાલયુત્તં સમયયુત્તં, અથ કાલં વિદિત્વા પરિસં ઉય્યોજેતિ, મનુસ્સા ભગવન્તં વન્દિત્વા પક્કમન્તિ. ઇદં પચ્છાભત્તકિચ્ચં.

સો એવં નિટ્ઠિતપચ્છાભત્તકિચ્ચો સચે ગત્તાનિ ઓસિઞ્ચિતુકામો હોતિ, બુદ્ધાસના વુટ્ઠાય ન્હાનકોટ્ઠકં પવિસિત્વા ઉપટ્ઠાકેન પટિયાદિતઉદકેન ગત્તાનિ ઉતું ગણ્હાપેતિ. ઉપટ્ઠાકોપિ બુદ્ધાસનં આનેત્વા ગન્ધકુટિપરિવેણે પઞ્ઞપેતિ. ભગવા સુરત્તદુપટ્ટં નિવાસેત્વા કાયબન્ધનં બન્ધિત્વા ઉત્તરાસઙ્ગં એકંસં કરિત્વા તત્થ ગન્ત્વા નિસીદતિ એકકોવ મુહુત્તં પટિસલ્લીનો, અથ ભિક્ખૂ તતો તતો આગમ્મ ભગવતો ઉપટ્ઠાનં આગચ્છન્તિ. તત્થ એકચ્ચે પઞ્હં પુચ્છન્તિ, એકચ્ચે કમ્મટ્ઠાનં, એકચ્ચે ¶ ધમ્મસ્સવનં યાચન્તિ. ભગવા તેસં અધિપ્પાયં સમ્પાદેન્તો પુરિમયામં વીતિનામેતિ. ઇદં પુરિમયામકિચ્ચં.

પુરિમયામકિચ્ચપરિયોસાને ¶ પન ભિક્ખૂસુ ભગવન્તં વન્દિત્વા પક્કન્તેસુ સકલદસસહસ્સિલોકધાતુદેવતાયો ઓકાસં લભમાના ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્હં પુચ્છન્તિ, યથાભિસઙ્ખતં અન્તમસો ચતુરક્ખરમ્પિ. ભગવા તાસં દેવતાનં પઞ્હં વિસ્સજ્જેન્તો મજ્ઝિમયામં વીતિનામેતિ. ઇદં મજ્ઝિમયામકિચ્ચં.

પચ્છિમયામં પન તયો કોટ્ઠાસે કત્વા પુરેભત્તતો પટ્ઠાય નિસજ્જાય પીળિતસ્સ સરીરસ્સ કિલાસુભાવમોચનત્થં એકં કોટ્ઠાસં ચઙ્કમેન વીતિનામેતિ. દુતિયકોટ્ઠાસે ગન્ધકુટિં પવિસિત્વા દક્ખિણેન પસ્સેન સતો સમ્પજાનો સીહસેય્યં કપ્પેતિ. તતિયકોટ્ઠાસે પચ્ચુટ્ઠાય નિસીદિત્વા પુરિમબુદ્ધાનં સન્તિકે દાનસીલાદિવસેન કતાધિકારપુગ્ગલદસ્સનત્થં ¶ બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેતિ. ઇદં પચ્છિમયામકિચ્ચં.

તસ્મિં પન દિવસે ભગવા પુરેભત્તકિચ્ચં રાજગહે પરિયોસાપેત્વા પચ્છાભત્તે મગ્ગં આગતો, પુરિમયામે ભિક્ખૂનં કમ્મટ્ઠાનં કથેત્વા, મજ્ઝિમયામે દેવતાનં પઞ્હં વિસ્સજ્જેત્વા, પચ્છિમયામે ચઙ્કમં આરુય્હ ચઙ્કમમાનો પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં ઇમં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં આરબ્ભ પવત્તં કથં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેનેવ સુત્વા અઞ્ઞાસીતિ. તેન વુત્તં – ‘‘પચ્છિમયામકિચ્ચં કરોન્તો અઞ્ઞાસી’’તિ.

ઞત્વા ચ પનસ્સ એતદહોસિ – ‘‘ઇમે ભિક્ખૂ મય્હં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં આરબ્ભ ગુણં કથેન્તિ, એતેસઞ્ચ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણકિચ્ચં ન પાકટં, મય્હમેવ પાકટં. મયિ પન ગતે એતે અત્તનો કથં નિરન્તરં આરોચેસ્સન્તિ, તતો નેસં અહં તં અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા તિવિધં સીલં વિભજન્તો, દ્વાસટ્ઠિયા ઠાનેસુ અપ્પટિવત્તિયં સીહનાદં નદન્તો, પચ્ચયાકારં સમોધાનેત્વા બુદ્ધગુણે પાકટે કત્વા, સિનેરું ઉક્ખિપેન્તો વિય સુવણ્ણકૂટેન નભં પહરન્તો વિય ચ દસસહસ્સિલોકધાતુકમ્પનં બ્રહ્મજાલસુત્તન્તં અરહત્તનિકૂટેન નિટ્ઠાપેન્તો દેસેસ્સામિ, સા મે દેસના પરિનિબ્બુતસ્સાપિ પઞ્ચવસ્સસહસ્સાનિ સત્તાનં અમતમહાનિબ્બાનં સમ્પાપિકા ભવિસ્સતી’’તિ. એવં ચિન્તેત્વા યેન મણ્ડલમાળો તેનુપસઙ્કમીતિ ¶ . યેનાતિ યેન દિસાભાગેન, સો ઉપસઙ્કમિતબ્બો. ભુમ્મત્થે વા એતં કરણવચનં, યસ્મિં પદેસે સો મણ્ડલમાળો, તત્થ ગતોતિ અયમેત્થ અત્થો.

પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદીતિ બુદ્ધકાલે કિર યત્થ યત્થ એકોપિ ભિક્ખુ વિહરતિ સબ્બત્થ બુદ્ધાસનં પઞ્ઞત્તમેવ હોતિ. કસ્મા? ભગવા કિર અત્તનો સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ફાસુકટ્ઠાને ¶ વિહરન્તે મનસિ કરોતિ – ‘‘અસુકો મય્હં સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ગતો, સક્ખિસ્સતિ નુ ખો વિસેસં નિબ્બત્તેતું નો વા’’તિ. અથ નં પસ્સતિ કમ્મટ્ઠાનં વિસ્સજ્જેત્વા અકુસલવિતક્કં વિતક્કયમાનં, તતો ‘‘કથઞ્હિ નામ માદિસસ્સ સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ¶ વિહરન્તં ઇમં કુલપુત્તં અકુસલવિતક્કા અભિભવિત્વા અનમતગ્ગે વટ્ટદુક્ખે સંસારેસ્સન્તી’’તિ તસ્સ અનુગ્ગહત્થં તત્થેવ અત્તાનં દસ્સેત્વા તં કુલપુત્તં ઓવદિત્વા આકાસં ઉપ્પતિત્વા પુન અત્તનો વસનટ્ઠાનમેવ ગચ્છતિ. અથેવં ઓવદિયમાના તે ભિક્ખૂ ચિન્તયિંસુ – ‘‘સત્થા અમ્હાકં મનં જાનિત્વા આગન્ત્વા અમ્હાકં સમીપે ઠિતંયેવ અત્તાનં દસ્સેતિ’’. તસ્મિં ખણે – ‘‘ભન્તે, ઇધ નિસીદથ, ઇધ નિસીદથા’’તિ આસનપરિયેસનં નામ ભારોતિ. તે આસનં પઞ્ઞપેત્વાવ વિહરન્તિ. યસ્સ પીઠં અત્થિ, સો તં પઞ્ઞપેતિ. યસ્સ નત્થિ, સો મઞ્ચં વા ફલકં વા કટ્ઠં વા પાસાણં વા વાલુકપુઞ્જં વા પઞ્ઞપેતિ. તં અલભમાના પુરાણપણ્ણાનિપિ સઙ્કડ્ઢિત્વા તત્થ પંસુકૂલં પત્થરિત્વા ઠપેન્તિ. ઇધ પન રઞ્ઞો નિસીદનાસનમેવ અત્થિ, તં પપ્ફોટેત્વા પઞ્ઞપેત્વા પરિવારેત્વા તે ભિક્ખૂ ભગવતો અધિમુત્તિકઞાણમારબ્ભ ગુણં થોમયમાના નિસીદિંસુ. તં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદી’’તિ.

એવં નિસિન્નો પન જાનન્તોયેવ કથાસમુટ્ઠાપનત્થં ભિક્ખૂ પુચ્છિ. તે ચસ્સ સબ્બં કથયિંસુ. તેન વુત્તં – ‘‘નિસજ્જ ખો ભગવા’’તિઆદિ. તત્થ કાય નુત્થાતિ કતમાય નુ કથાય સન્નિસિન્ના ભવથાતિ અત્થો. કાય નેત્થાતિપિ પાળિ, તસ્સા કતમાય નુ એત્થાતિ અત્થો કાય નોત્થાતિપિ પાળિ. તસ્સાપિ પુરિમોયેવ અત્થો.

અન્તરાકથાતિ ¶ , કમ્મટ્ઠાનમનસિકારઉદ્દેસપરિપુચ્છાદીનં અન્તરા અઞ્ઞા એકા કથા. વિપ્પકતાતિ, મમ આગમનપચ્ચયા અપરિનિટ્ઠિતા સિખં અપ્પત્તા. તેન કિં દસ્સેતિ? ‘‘નાહં તુમ્હાકં કથાભઙ્ગત્થં આગતો, અહં પન સબ્બઞ્ઞુતાય તુમ્હાકં કથં નિટ્ઠાપેત્વા મત્થકપ્પત્તં કત્વા દસ્સામીતિ આગતો’’તિ નિસજ્જેવ સબ્બઞ્ઞુપવારણં પવારેતિ. અયં ખો નો, ભન્તે, અન્તરાકથા વિપ્પકતા ¶ , અથ ભગવા અનુપ્પત્તોતિ એત્થાપિ અયમધિપ્પાયો. અયં ભન્તે અમ્હાકં ભગવતો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં આરબ્ભ ગુણકથા વિપ્પકતા, ન રાજકથાદિકા તિરચ્છાનકથા, અથ ભગવા અનુપ્પત્તો; તં નો ઇદાનિ નિટ્ઠાપેત્વા દેસેથાતિ.

એત્તાવતા ચ યં આયસ્મતા આનન્દેન કમલકુવલયુજ્જલવિમલસાધુરસસલિલાય પોક્ખરણિયા સુખાવતરણત્થં નિમ્મલસિલાતલરચનવિલાસસોભિતરતનસોપાનં, વિપ્પકિણ્ણમુત્તાતલસદિસવાલુકાકિણ્ણપણ્ડરભૂમિભાગં ¶ તિત્થં વિય સુવિભત્તભિત્તિવિચિત્રવેદિકાપરિક્ખિત્તસ્સ નક્ખત્તપથં ફુસિતુકામતાય વિય, વિજમ્ભિતસમુસ્સયસ્સ પાસાદવરસ્સ સુખારોહણત્થં દન્તમયસણ્હમુદુફલકકઞ્ચનલતાવિનદ્ધમણિગણપ્પભાસમુદયુજ્જલસોભં સોપાનં વિય, સુવણ્ણવલયનૂપુરાદિસઙ્ઘટ્ટનસદ્દસમ્મિસ્સિતકથિતહસિતમધુરસ્સરગેહજનવિચરિતસ્સ ઉળારિસ્સરિવિભવસોભિતસ્સ મહાઘરસ્સ સુખપ્પવેસનત્થં સુવણ્ણરજતમણિમુત્તપવાળાદિજુતિવિસ્સરવિજ્જોતિતસુપ્પતિટ્ઠિતવિસાલદ્વારબાહં મહાદ્વારં વિય ચ અત્થબ્યઞ્જનસમ્પન્નસ્સ બુદ્ધગુણાનુભાવસંસૂચકસ્સ ઇમસ્સ સુત્તસ્સ સુખાવગહણત્થં કાલદેસદેસકવત્થુપરિસાપદેસપટિમણ્ડિતં નિદાનં ભાસિતં, તસ્સત્થવણ્ણના સમત્તાતિ.

૫. ઇદાનિ – ‘‘મમં વા, ભિક્ખવે, પરે અવણ્ણં ભાસેય્યુ’’ન્તિઆદિના નયેન ભગવતા નિક્ખિત્તસ્સ સુત્તસ્સ વણ્ણનાય ઓકાસો અનુપ્પત્તો. સા પનેસા સુત્તવણ્ણના. યસ્મા સુત્તનિક્ખેપં વિચારેત્વા વુચ્ચમાના પાકટા હોતિ, તસ્મા સુત્તનિક્ખેપં તાવ વિચારયિસ્સામ. ચત્તારો હિ સુત્તનિક્ખેપા – અત્તજ્ઝાસયો, પરજ્ઝાસયો, પુચ્છાવસિકો, અટ્ઠુપ્પત્તિકોતિ.

તત્થ ¶ યાનિ સુત્તાનિ ભગવા પરેહિ અનજ્ઝિટ્ઠો કેવલં અત્તનો અજ્ઝાસયેનેવ કથેસિ; સેય્યથિદં, આકઙ્ખેય્યસુત્તં, વત્થસુત્તં, મહાસતિપટ્ઠાનં, મહાસળાયતનવિભઙ્ગસુત્તં, અરિયવંસસુત્તં, સમ્મપ્પધાનસુત્તન્તહારકો, ઇદ્ધિપાદઇન્દ્રિયબલબોજ્ઝઙ્ગમગ્ગઙ્ગસુત્તન્તહારકોતિ એવમાદીનિ; તેસં અત્તજ્ઝાસયો નિક્ખેપો.

યાનિ પન ‘‘પરિપક્કા ખો રાહુલસ્સ વિમુત્તિપરિપાચનિયા ધમ્મા; યંનૂનાહં રાહુલં ઉત્તરિં ¶ આસવાનં ખયે વિનેય્ય’’ન્તિ; (સં. નિ. ૪.૧૨૧) એવં પરેસં અજ્ઝાસયં ખન્તિં મનં અભિનીહારં બુજ્ઝનભાવઞ્ચ અવેક્ખિત્વા પરજ્ઝાસયવસેન કથિતાનિ; સેય્યથિદં, ચૂળરાહુલોવાદસુત્તં, મહારાહુલોવાદસુત્તં, ધમ્મચક્કપ્પવત્તનં, ધાતુવિભઙ્ગસુત્તન્તિ એવમાદીનિ; તેસં પરજ્ઝાસયો નિક્ખેપો.

ભગવન્તં પન ઉપસઙ્કમિત્વા ચતસ્સો પરિસા, ચત્તારો વણ્ણા, નાગા, સુપણ્ણા, ગન્ધબ્બા, અસુરા, યક્ખા, મહારાજાનો, તાવતિંસાદયો દેવા, મહાબ્રહ્માતિ એવમાદયો – ‘‘બોજ્ઝઙ્ગા બોજ્ઝઙ્ગા’’તિ, ભન્તે, વુચ્ચન્તિ. ‘‘નીવરણા નીવરણા’’તિ, ભન્તે, વુચ્ચન્તિ; ‘‘ઇમે નુ ખો, ભન્તે, પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા’’. ‘‘કિં સૂધ વિત્તં પુરિસસ્સ સેટ્ઠ’’ન્તિઆદિના નયેન પઞ્હં ¶ પુચ્છન્તિ. એવં પુટ્ઠેન ભગવતા યાનિ કથિતાનિ બોજ્ઝઙ્ગસંયુત્તાદીનિ, યાનિ વા પનઞ્ઞાનિપિ દેવતાસંયુત્ત-મારસંયુત્ત-બ્રહ્મસંયુત્ત-સક્કપઞ્હ-ચૂળવેદલ્લ-મહાવેદલ્લ-સામઞ્ઞફલ-આળવક-સૂચિલોમ-ખરલોમસુત્તાદીનિ; તેસં પુચ્છાવસિકો નિક્ખેપો.

યાનિ પન તાનિ ઉપ્પન્નં કારણં પટિચ્ચ કથિતાનિ, સેય્યથિદં – ધમ્મદાયાદં, ચૂળસીહનાદં, ચન્દૂપમં, પુત્તમંસૂપમં, દારુક્ખન્ધૂપમં, અગ્ગિક્ખન્ધૂપમં, ફેણપિણ્ડૂપમં, પારિચ્છત્તકૂપમન્તિ એવમાદીનિ; તેસં અટ્ઠુપ્પત્તિકો નિક્ખેપો.

એવમેતેસુ ચતૂસુ નિક્ખેપેસુ ઇમસ્સ સુત્તસ્સ અટ્ઠુપ્પત્તિકો નિક્ખેપો. અટ્ઠુપ્પત્તિયા હિ ઇદં ભગવતા નિક્ખિત્તં. કતરાય અટ્ઠુપ્પત્તિયા? વણ્ણાવણ્ણે. આચરિયો રતનત્તયસ્સ અવણ્ણં અભાસિ, અન્તેવાસી વણ્ણં. ઇતિ ઇમં વણ્ણાવણ્ણં અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા દેસનાકુસલો ભગવા – ‘‘મમં વા, ભિક્ખવે, પરે અવણ્ણં ભાસેય્યુ’’ન્તિ દેસનં આરભિ. તત્થ મમન્તિ ¶ , સામિવચનં, મમાતિ અત્થો. વાસદ્દો વિકપ્પનત્થો. પરેતિ, પટિવિરુદ્ધા સત્તા. તત્રાતિ યે અવણ્ણં વદન્તિ તેસુ.

ન આઘાતોતિઆદીહિ કિઞ્ચાપિ તેસં ભિક્ખૂનં આઘાતોયેવ નત્થિ, અથ ખો આયતિં કુલપુત્તાનં ઈદિસેસુપિ ઠાનેસુ અકુસલુપ્પત્તિં પટિસેધેન્તો ધમ્મનેત્તિં ¶ ઠપેતિ. તત્થ આહનતિ ચિત્તન્તિ ‘આઘાતો’; કોપસ્સેતં અધિવચનં. અપ્પતીતા હોન્તિ તેન અતુટ્ઠા અસોમનસ્સિકાતિ અપ્પચ્ચયો; દોમનસ્સસ્સેતં અધિવચનં. નેવ અત્તનો ન પરેસં હિતં અભિરાધયતીતિ અનભિરદ્ધિ; કોપસ્સેતં અધિવચનં. એવમેત્થ દ્વીહિ પદેહિ સઙ્ખારક્ખન્ધો, એકેન વેદનાક્ખન્ધોતિ દ્વે ખન્ધા વુત્તા. તેસં વસેન સેસાનમ્પિ સમ્પયુત્તધમ્માનં કારણં પટિક્ખિત્તમેવ.

એવં પઠમેન નયેન મનોપદોસં નિવારેત્વા, દુતિયેન નયેન તત્થ આદીનવં દસ્સેન્તો આહ – ‘‘તત્ર ચે તુમ્હે અસ્સથ કુપિતા વા અનત્તમના વા, તુમ્હં યેવસ્સ તેન અન્તરાયો’’તિ. તત્થ ‘તત્ર ચે તુમ્હે અસ્સથા’તિ તેસુ અવણ્ણભાસકેસુ, તસ્મિં વા અવણ્ણે તુમ્હે ભવેય્યાથ ચે; યદિ ભવેય્યાથાતિ અત્થો. ‘કુપિતા’ કોપેન, અનત્તમના દોમનસ્સેન. ‘તુમ્હં યેવસ્સ તેન અન્તરાયો’તિ તુમ્હાકંયેવ તેન કોપેન, તાય ચ અનત્તમનતાય પઠમજ્ઝાનાદીનં અન્તરાયો ભવેય્ય.

એવં ¶ દુતિયેન નયેન આદીનવં દસ્સેત્વા, તતિયેન નયેન વચનત્થસલ્લક્ખણમત્તેપિ અસમત્થતં દસ્સેન્તો – ‘‘અપિ નુ તુમ્હે પરેસ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ પરેસન્તિ યેસં કેસં ચિ. કુપિતો હિ નેવ બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધઅરિયસાવકાનં, ન માતાપિતૂનં, ન પચ્ચત્થિકાનં સુભાસિતદુબ્ભાસિતસ્સ અત્થં આજાનાતિ. યથાહ –

‘‘કુદ્ધો અત્થં ન જાનાતિ, કુદ્ધો ધમ્મં ન પસ્સતિ;

અન્ધં તમં તદા હોતિ, યં કોધો સહતે નરં.

અનત્થજનનો કોધો, કોધો ચિત્તપ્પકોપનો;

ભયમન્તરતો જાતં, તં જનો નાવબુજ્ઝતી’’તિ. (અ. નિ. ૭.૬૪);

એવં ¶ સબ્બથાપિ અવણ્ણે મનોપદોસં નિસેધેત્વા ઇદાનિ પટિપજ્જિતબ્બાકારં દસ્સેન્તો – ‘‘તત્ર તુમ્હેહિ અભૂતં અભૂતતો’’તિઆદિમાહ.

તત્થ તત્ર તુમ્હેહીતિ, તસ્મિં અવણ્ણે તુમ્હેહિ. અભૂતં અભૂતતો નિબ્બેઠેતબ્બન્તિ યં અભૂતં, તં અભૂતભાવેનેવ ¶ અપનેતબ્બં. કથં? ઇતિપેતં અભૂતન્તિઆદિના નયેન. તત્રાયં યોજના – ‘‘તુમ્હાકં સત્થા ન સબ્બઞ્ઞૂ, ધમ્મો દુરક્ખાતો, સઙ્ઘો દુપ્પટિપન્નો’’તિઆદીનિ સુત્વા ન તુણ્હી ભવિતબ્બં. એવં પન વત્તબ્બં – ‘‘ઇતિ પેતં અભૂતં, યં તુમ્હેહિ વુત્તં, તં ઇમિનાપિ કારણેન અભૂતં, ઇમિનાપિ કારણેન અતચ્છં, ‘નત્થિ ચેતં અમ્હેસુ’, ‘ન ચ પનેતં અમ્હેસુ સંવિજ્જતિ’, સબ્બઞ્ઞૂયેવ અમ્હાકં સત્થા, સ્વાક્ખાતો ધમ્મો, સુપ્પટિપન્નો સઙ્ઘો, તત્ર ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કારણ’’ન્તિ. એત્થ ચ દુતિયં પદં પઠમસ્સ, ચતુત્થઞ્ચ તતિયસ્સ વેવચનન્તિ વેદિતબ્બં. ઇદઞ્ચ અવણ્ણેયેવ નિબ્બેઠનં કાતબ્બં, ન સબ્બત્થ. યદિ હિ ‘‘ત્વં દુસ્સીલો, તવાચરિયો દુસ્સીલો, ઇદઞ્ચિદઞ્ચ તયા કતં, તવાચરિયેન કત’’ન્તિ વુત્તે તુણ્હીભૂતો અધિવાસેતિ, આસઙ્કનીયો હોતિ. તસ્મા મનોપદોસં અકત્વા અવણ્ણો નિબ્બેઠેતબ્બો. ‘‘ઓટ્ઠોસિ, ગોણોસી’’તિઆદિના પન નયેન દસહિ અક્કોસવત્થૂહિ અક્કોસન્તં પુગ્ગલં અજ્ઝુપેક્ખિત્વા અધિવાસનખન્તિયેવ તત્થ કાતબ્બા.

૬. એવં અવણ્ણભૂમિયં તાદિલક્ખણં દસ્સેત્વા ઇદાનિ વણ્ણભૂમિયં દસ્સેતું ‘‘મમં વા, ભિક્ખવે, પરે વણ્ણં ભાસેય્યુ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ પરેતિ યે કેચિ પસન્ના દેવમનુસ્સા. આનન્દન્તિ એતેનાતિ આનન્દો, પીતિયા એતં અધિવચનં. સુમનસ્સ ભાવો સોમનસ્સં, ચેતસિકસુખસ્સેતં ¶ અધિવચનં. ઉપ્પિલાવિનો ભાવો ઉપ્પિલાવિતત્તં. કસ્સ ઉપ્પિલાવિતત્તન્તિ? ચેતસોતિ. ઉદ્ધચ્ચાવહાય ઉપ્પિલાપનપીતિયા એતં અધિવચનં. ઇધાપિ દ્વીહિ પદેહિ સઙ્ખારક્ખન્ધો, એકેન વેદનાક્ખન્ધો વુત્તો.

એવં પઠમનયેન ઉપ્પિલાવિતત્તં નિવારેત્વા, દુતિયેન તત્થ આદીનવં દસ્સેન્તો – ‘‘તત્ર ચે તુમ્હે અસ્સથા’’તિઆદિમાહ. ઇધાપિ તુમ્હં યેવસ્સ તેન અન્તરાયોતિ તેન ઉપ્પિલાવિતત્તેન તુમ્હાકંયેવ પઠમજ્ઝાનાદીનં ¶ અન્તરાયો ભવેય્યાતિ અત્થો વેદિતબ્બો. કસ્મા ¶ પનેતં વુત્તં? નનુ ભગવતા –

‘‘બુદ્ધોતિ કિત્તયન્તસ્સ, કાયે ભવતિ યા પીતિ;

વરમેવ હિ સા પીતિ, કસિણેનાપિ જમ્બુદીપસ્સ.

ધમ્મોતિ કિત્તયન્તસ્સ, કાયે ભવતિ યા પીતિ;

વરમેવ હિ સા પીતિ, કસિણેનાપિ જમ્બુદીપસ્સ.

સઙ્ઘોતિ કિત્તયન્તસ્સ, કાયે ભવતિ યા પીતિ;

વરમેવ હિ સા પીતિ, કસિણેનાપિ જમ્બુદીપસ્સા’’તિ ચ.

‘‘યે, ભિક્ખવે, બુદ્ધે પસન્ના, અગ્ગે તે પસન્ના’’તિ ચ એવમાદીહિ અનેકસતેહિ સુત્તેહિ રતનત્તયે પીતિસોમનસ્સમેવ વણ્ણિતન્તિ. સચ્ચં વણ્ણિતં, તં પન નેક્ખમ્મનિસ્સિતં. ઇધ – ‘‘અમ્હાકં બુદ્ધો, અમ્હાકં ધમ્મો’’તિઆદિના નયેન આયસ્મતો છન્નસ્સ ઉપ્પન્નસદિસં ગેહસ્સિતં પીતિસોમનસ્સં અધિપ્પેતં. ઇદઞ્હિ ઝાનાદિપટિલાભાય અન્તરાયકરં હોતિ. તેનેવાયસ્મા છન્નોપિ યાવ બુદ્ધો ન પરિનિબ્બાયિ, તાવ વિસેસં નિબ્બત્તેતું નાસક્ખિ, પરિનિબ્બાનકાલે પઞ્ઞત્તેન પન બ્રહ્મદણ્ડેન તજ્જિતો તં પીતિસોમનસ્સં પહાય વિસેસં નિબ્બત્તેસિ. તસ્મા અન્તરાયકરંયેવ સન્ધાય ઇદં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. અયઞ્હિ લોભસહગતા પીતિ. લોભો ચ કોધસદિસોવ. યથાહ –

‘‘લુદ્ધો અત્થં ન જાનાતિ, લુદ્ધો ધમ્મં ન પસ્સતિ;

અન્ધં તમં તદા હોતિ, યં લોભો સહતે નરં.

અનત્થજનનો ¶ લોભો, લોભો ચિત્તપ્પકોપનો;

ભયમન્તરતો જાતં, તં જનો નાવબુજ્ઝતી’’તિ. (ઇતિવુ. ૮૮);

તતિયવારો પન ઇધ અનાગતોપિ અત્થતો આગતો યેવાતિ વેદિતબ્બો. યથેવ હિ કુદ્ધો, એવં લુદ્ધોપિ અત્થં ન જાનાતીતિ.

પટિપજ્જિતબ્બાકારદસ્સનવારે પનાયં યોજના – ‘‘તુમ્હાકં સત્થા સબ્બઞ્ઞૂ અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો, ધમ્મો સ્વાક્ખાતો, સઙ્ઘો સુપ્પટિપન્નો’’તિઆદીનિ સુત્વા ન તુણ્હી ભવિતબ્બં. એવં પન પટિજાનિતબ્બં – ‘‘ઇતિપેતં ભૂતં ¶ , યં તુમ્હેહિ વુત્તં, તં ઇમિનાપિ કારણેન ભૂતં, ઇમિનાપિ કારણેન તચ્છં. સો હિ ભગવા ઇતિપિ અરહં, ઇતિપિ સમ્માસમ્બુદ્ધો; ધમ્મો ઇતિપિ સ્વાક્ખાતો, ઇતિપિ સન્દિટ્ઠિકો ¶ ; સઙ્ઘો ઇતિપિ સુપ્પટિપન્નો, ઇતિપિ ઉજુપ્પટિપન્નો’’તિ. ‘‘ત્વં સીલવા’’તિ પુચ્છિતેનાપિ સચે સીલવા, ‘‘સીલવાહમસ્મી’’તિ પટિજાનિતબ્બમેવ. ‘‘ત્વં પઠમસ્સ ઝાનસ્સ લાભી…પે… અરહા’’તિ પુટ્ઠેનાપિ સભાગાનં ભિક્ખૂનંયેવ પટિજાનિતબ્બં. એવઞ્હિ પાપિચ્છતા ચેવ પરિવજ્જિતા હોતિ, સાસનસ્સ ચ અમોઘતા દીપિતા હોતીતિ. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

ચૂળસીલવણ્ણના

૭. અપ્પમત્તકં ખો પનેતં, ભિક્ખવેતિ કો અનુસન્ધિ? ઇદં સુત્તં દ્વીહિ પદેહિ આબદ્ધં વણ્ણેન ચ અવણ્ણેન ચ. તત્થ અવણ્ણો – ‘‘ઇતિ પેતં અભૂતં ઇતિ પેતં અતચ્છ’’ન્તિ, એત્થેવ ઉદકન્તં પત્વા અગ્ગિવિય નિવત્તો. વણ્ણો પન ભૂતં ભૂતતો પટિજાનિતબ્બં – ‘‘ઇતિ પેતં ભૂત’’ન્તિ એવં અનુવત્તતિયેવ. સો પન દુવિધો બ્રહ્મદત્તેન ભાસિતવણ્ણો ચ ભિક્ખુસઙ્ઘેન અચ્છરિયં આવુસોતિઆદિના નયેન આરદ્ધવણ્ણો ચ. તેસુ ભિક્ખુસઙ્ઘેન વુત્તવણ્ણસ્સ ઉપરિ સુઞ્ઞતાપકાસને અનુસન્ધિં દસ્સેસ્સતિ. ઇધ પન બ્રહ્મદત્તેન વુત્તવણ્ણસ્સ અનુસન્ધિં દસ્સેતું ‘‘અપ્પમત્તકં ખો પનેતં, ભિક્ખવે’’તિ દેસના આરદ્ધા.

તત્થ અપ્પમત્તકન્તિ પરિત્તસ્સ નામં. ઓરમત્તકન્તિ તસ્સેવ વેવચનં. મત્તાતિ વુચ્ચતિ પમાણં. અપ્પં મત્તા એતસ્સાતિ અપ્પમત્તકં. ઓરં મત્તા એતસ્સાતિ ઓરમત્તકં. સીલમેવ સીલમત્તકં. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘અપ્પમત્તકં ખો, પનેતં ભિક્ખવે, ઓરમત્તકં સીલમત્તકં’ નામ ¶ યેન ‘‘તથાગતસ્સ વણ્ણં વદામી’’તિ ઉસ્સાહં કત્વાપિ વણ્ણં વદમાનો પુથુજ્જનો વદેય્યાતિ. તત્થ સિયા – નનુ ઇદં સીલં નામ યોગિનો અગ્ગવિભૂસનં? યથાહુ પોરાણા –

‘‘સીલં યોગિસ્સ’લઙ્કારો, સીલં યોગિસ્સ મણ્ડનં;

સીલેહિ’લઙ્કતો યોગી, મણ્ડને અગ્ગતં ગતો’’તિ.

ભગવતાપિ ¶ ચ અનેકેસુ સુત્તસતેસુ સીલં મહન્તમેવ કત્વા કથિતં. યથાહ – ‘‘આકઙ્ખેય્ય ચે, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ¶ ‘સબ્રહ્મચારીનં પિયો ચસ્સં મનાપો ચ ગરુ ચ ભાવનીયો ચા’તિ, સીલેસ્વેવસ્સ પરિપૂરકારી’’તિ (મ. નિ. ૧.૬૫) ચ.

‘‘કિકીવ અણ્ડં, ચમરીવ વાલધિં;

પિયંવ પુત્તં, નયનંવ એકકં.

તથેવ સીલં, અનુરક્ખમાના;

સુપેસલા હોથ, સદા સગારવા’’તિ ચ.

‘‘ન પુપ્ફગન્ધો પટિવાતમેતિ;

ન ચન્દનં તગ્ગરમલ્લિકા વા.

સતઞ્ચ ગન્ધો પટિવાતમેતિ;

સબ્બા દિસા સપ્પુરિસો પવાયતિ.

ચન્દનં તગરં વાપિ, ઉપ્પલં અથ વસ્સિકી;

એતેસં ગન્ધજાતાનં, સીલગન્ધો અનુત્તરો.

અપ્પમત્તો અયં ગન્ધો, ય્વાયં તગરચન્દનં;

યો ચ સીલવતં ગન્ધો, વાતિ દેવેસુ ઉત્તમો.

તેસં સમ્પન્નસીલાનં, અપ્પમાદવિહારિનં;

સમ્મદઞ્ઞા વિમુત્તાનં, મારો મગ્ગં ન વિન્દતી’’તિ ચ. (ધ. પ. ૫૭);

‘‘સીલે ¶ પતિટ્ઠાય નરો સપઞ્ઞો, ચિત્તં પઞ્ઞઞ્ચ ભાવયં;

આતાપી નિપકો ભિક્ખુ, સો ઇમં વિજટયે જટ’’ન્તિ ચ. (સં. નિ. ૧.૨૩);

‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, યે કેચિ બીજગામભૂતગામા વુડ્ઢિં વિરૂળ્હિં વેપુલ્લં આપજ્જન્તિ, સબ્બે તે પથવિં નિસ્સાય, પથવિયં પતિટ્ઠાય; એવમેતે બીજગામભૂતગામા વુડ્ઢિં વિરૂળ્હિં વેપુલ્લં આપજ્જન્તિ. એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સીલં નિસ્સાય સીલે પતિટ્ઠાય સત્તબોજ્ઝઙ્ગે ભાવેન્તો સત્તબોજ્ઝઙ્ગે બહુલીકરોન્તો વુડ્ઢિં વિરૂળ્હિં વેપુલ્લં પાપુણાતિ ધમ્મેસૂ’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૫૦) ચ. એવં અઞ્ઞાનિપિ અનેકાનિ સુત્તાનિ દટ્ઠબ્બાનિ. એવમનેકેસુ સુત્તસતેસુ સીલં મહન્તમેવ કત્વા કથિતં. તં ‘‘કસ્મા ¶ ઇમસ્મિં ઠાને અપ્પમત્તક’’ન્તિ આહાતિ? ઉપરિ ¶ ગુણે ઉપનિધાય. સીલઞ્હિ સમાધિં ન પાપુણાતિ, સમાધિ પઞ્ઞં ન પાપુણાતિ, તસ્મા ઉપરિમં ઉપનિધાય હેટ્ઠિમં ઓરમત્તકં નામ હોતિ. કથં સીલં સમાધિં ન પાપુણાતિ? ભગવા હિ અભિસમ્બોધિતો સત્તમે સંવચ્છરે સાવત્થિનગર – દ્વારે કણ્ડમ્બરુક્ખમૂલે દ્વાદસયોજને રતનમણ્ડપે યોજનપ્પમાણે રતનપલ્લઙ્કે નિસીદિત્વા તિયોજનિકે દિબ્બસેતચ્છત્તે ધારિયમાને દ્વાદસયોજનાય પરિસાય અત્તાદાનપરિદીપનં તિત્થિયમદ્દનં – ‘‘ઉપરિમકાયતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, હેટ્ઠિમકાયતો ઉદકધારા પવત્તતિ…પે… એકેકલોમકૂપતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, એકેકલોમકૂપતો ઉદકધારા પવત્તતિ, છન્નં વણ્ણાન’’ન્તિઆદિનયપ્પવત્તં યમકપાટિહારિયં દસ્સેતિ. તસ્સ સુવણ્ણવણ્ણસરીરતો સુવણ્ણવણ્ણા રસ્મિયો ઉગ્ગન્ત્વા યાવ ભવગ્ગા ગચ્છન્તિ, સકલદસસહસ્સચક્કવાળસ્સ અલઙ્કરણકાલો વિય હોતિ, દુતિયા દુતિયા રસ્મિયો પુરિમાય પુરિમાય યમકયમકા વિય એકક્ખણે વિય પવત્તન્તિ.

દ્વિન્નઞ્ચ ચિત્તાનં એકક્ખણે પવત્તિ નામ નત્થિ. બુદ્ધાનં પન ભગવન્તાનં ભવઙ્ગપરિવાસસ્સ લહુકતાય પઞ્ચહાકારેહિ આચિણ્ણવસિતાય ચ, તા એકક્ખણે વિય પવત્તન્તિ. તસ્સા તસ્સા પન રસ્મિયા આવજ્જનપરિકમ્માધિટ્ઠાનાનિ વિસું વિસુંયેવ.

નીલરસ્મિઅત્થાય હિ ભગવા નીલકસિણં સમાપજ્જતિ, પીતરસ્મિઅત્થાય પીતકસિણં, લોહિતઓદાતરસ્મિઅત્થાય લોહિતઓદાતકસિણં, અગ્ગિક્ખન્ધત્થાય તેજોકસિણં, ઉદકધારત્થાય આપોકસિણં સમાપજ્જતિ. સત્થા ચઙ્કમતિ, નિમ્મિતો તિટ્ઠતિ વા નિસીદતિ વા સેય્યં વા કપ્પેતીતિ ¶ સબ્બં વિત્થારેતબ્બં. એત્થ એકમ્પિ સીલસ્સ કિચ્ચં નત્થિ, સબ્બં સમાધિકિચ્ચમેવ. એવં સીલં સમાધિં ન પાપુણાતિ.

યં પન ભગવા કપ્પસતસહસ્સાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ પારમિયો પૂરેત્વા, એકૂનતિંસવસ્સકાલે ચક્કવત્તિસિરીનિવાસભૂતા ભવના નિક્ખમ્મ અનોમાનદીતીરે ¶ પબ્બજિત્વા, છબ્બસ્સાનિ પધાનયોગં કત્વા, વિસાખપુણ્ણમાયં ઉરુવેલગામે સુજાતાય દિન્નં પક્ખિત્તદિબ્બોજં મધુપાયાસં પરિભુઞ્જિત્વા, સાયન્હસમયે દક્ખિણુત્તરેન બોધિમણ્ડં પવિસિત્વા ¶ અસ્સત્થદુમરાજાનં તિક્ખત્તું પદક્ખિણં કત્વા, પુબ્બુત્તરભાગે ઠિતો તિણસન્થારં સન્થરિત્વા, તિસન્ધિપલ્લઙ્કં આભુજિત્વા, ચતુરઙ્ગસમન્નાગતં મેત્તાકમ્મટ્ઠાનં પુબ્બઙ્ગમં કત્વા, વીરિયાધિટ્ઠાનં અધિટ્ઠાય, ચુદ્દસહત્થપલ્લઙ્કવરગતો સુવણ્ણપીઠે ઠપિતં રજતક્ખન્ધં વિય પઞ્ઞાસહત્થં બોધિક્ખન્ધં પિટ્ઠિતો કત્વા, ઉપરિ મણિછત્તેન વિય બોધિસાખાય ધારિયમાનો, સુવણ્ણવણ્ણે ચીવરે પવાળસદિસેસુ બોધિઅઙ્કુરેસુ પતમાનેસુ, સૂરિયે અત્થં ઉપગચ્છન્તે મારબલં વિધમિત્વા, પઠમયામે પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરિત્વા, મજ્ઝિમયામે દિબ્બચક્ખું વિસોધેત્વા, પચ્ચૂસકાલે સબ્બબુદ્ધાનમાચિણ્ણે પચ્ચયાકારે ઞાણં ઓતારેત્વા, આનાપાનચતુત્થજ્ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા, તદેવ પાદકં કત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા, મગ્ગપટિપાટિયા અધિગતેન ચતુત્થમગ્ગેન સબ્બકિલેસે ખેપેત્વા સબ્બબુદ્ધગુણે પટિવિજ્ઝિ, ઇદમસ્સ પઞ્ઞાકિચ્ચં. એવં સમાધિ પઞ્ઞં ન પાપુણાતિ.

તત્થ યથા હત્થે ઉદકં પાતિયં ઉદકં ન પાપુણાતિ, પાતિયં ઉદકં ઘટે ઉદકં ન પાપુણાતિ, ઘટે ઉદકં કોલમ્બે ઉદકં ન પાપુણાતિ, કોલમ્બે ઉદકં ચાટિયં ઉદકં ન પાપુણાતિ, ચાટિયં ઉદકં મહાકુમ્ભિયં ઉદકં ન પાપુણાતિ, મહાકુમ્ભિયં ઉદકં કુસોબ્ભે ઉદકં ન પાપુણાતિ, કુસોબ્ભે ઉદકં કન્દરે ઉદકં ન પાપુણાતિ, કન્દરે ઉદકં કુન્નદિયં ઉદકં ન પાપુણાતિ, કુન્નદિયં ઉદકં પઞ્ચમહાનદિયં ઉદકં ન પાપુણાતિ, પઞ્ચમહાનદિયં ઉદકં ચક્કવાળમહાસમુદ્દે ¶ ઉદકં ન પાપુણાતિ, ચક્કવાળમહાસમુદ્દે ઉદકં સિનેરુપાદકે મહાસમુદ્દે ઉદકં ન પાપુણાતિ. પાતિયં ઉદકં ઉપનિધાય હત્થે ઉદકં પરિત્તં…પે… સિનેરુપાદકમહાસમુદ્દે ઉદકં ઉપનિધાય ચક્કવાળમહાસમુદ્દે ઉદકં પરિત્તં. ઇતિ ઉપરૂપરિ ઉદકં બહુકં ઉપાદાય હેટ્ઠા હેટ્ઠા ઉદકં પરિત્તં હોતિ.

એવમેવ ઉપરિ ઉપરિ ગુણે ઉપાદાય હેટ્ઠા હેટ્ઠા સીલં અપ્પમત્તકં ઓરમત્તકન્તિ વેદિતબ્બં. તેનાહ – ‘‘અપ્પમત્તકં ખો પનેતં, ભિક્ખવે, ઓરમત્તકં સીલમત્તક’’ન્તિ.

યેન ¶ પુથુજ્જનોતિ, એત્થ –

‘‘દુવે પુથુજ્જના વુત્તા, બુદ્ધેનાદિચ્ચબન્ધુના;

અન્ધો પુથુજ્જનો એકો, કલ્યાણેકો પુથુજ્જનો’’તિ.

તત્થ ¶ યસ્સ ખન્ધધાતુઆયતનાદીસુ ઉગ્ગહપરિપુચ્છાસવનધારણપચ્ચવેક્ખણાનિ નત્થિ, અયં અન્ધપુથુજ્જનો. યસ્સ તાનિ અત્થિ, સો કલ્યાણપુથુજ્જનો. દુવિધોપિ પનેસ –

‘‘પુથૂનં જનનાદીહિ, કારણેહિ પુથુજ્જનો;

પુથુજ્જનન્તોગધત્તા, પુથુવાયં જનો ઇતિ’’.

સો હિ પુથૂનં નાનપ્પકારાનં કિલેસાદીનં જનનાદીહિ કારણેહિ પુથુજ્જનો. યથાહ –

‘‘પુથુ કિલેસે જનેન્તીતિ પુથુજ્જના, પુથુ અવિહતસક્કાયદિટ્ઠિકાતિ પુથુજ્જના, પુથુ સત્થારાનં મુખુલ્લોકિકાતિ પુથુજ્જના, પુથુ સબ્બગતીહિ અવુટ્ઠિતાતિ પુથુજ્જના, પુથુ નાનાભિસઙ્ખારે અભિસઙ્ખરોન્તીતિ પુથુજ્જના, પુથુ નાનાઓઘેહિ વુય્હન્તિ, પુથુ સન્તાપેહિ સન્તપ્પન્તિ, પુથુ પરિળાહેહિ પરિડય્હન્તિ, પુથુ પઞ્ચસુ કામગુણેસુ રત્તા ગિદ્ધા ગથિતા મુચ્છિતા અજ્ઝોપન્ના લગ્ગા લગ્ગિતા પલિબુદ્ધાતિ પુથુજ્જના, પુથુ પઞ્ચહિ નીવરણેહિ આવુતા નિવુતા ઓવુતા પિહિતા પટિચ્છન્ના પટિકુજ્જિતાતિ પુથુજ્જના’’તિ. પુથૂનં ગણનપથમતીતાનં અરિયધમ્મપરમ્મુખાનં નીચધમ્મસમાચારાનં જનાનં અન્તોગધત્તાપિ પુથુજ્જનો, પુથુવાયં વિસુંયેવ સઙ્ખ્યં ગતો વિસંસટ્ઠો સીલસુતાદિગુણયુત્તેહિ અરિયેહિ જનેહીતિ પુથુજ્જનોતિ.

તથાગતસ્સાતિ અટ્ઠહિ કારણેહિ ભગવા તથાગતો. તથા આગતોતિ તથાગતો, તથા ગતોતિ તથાગતો, તથલક્ખણં ¶ આગતોતિ તથાગતો, તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો, તથદસ્સિતાય તથાગતો, તથવાદિતાય તથાગતો, તથાકારિતાય તથાગતો, અભિભવનટ્ઠેન તથાગતોતિ.

કથં ભગવા તથા આગતોતિ તથાગતો? યથા સબ્બલોકહિતાય ઉસ્સુક્કમાપન્ના પુરિમકા સમ્માસમ્બુદ્ધા આગતા, યથા વિપસ્સી ભગવા આગતો, યથા સિખી ભગવા, યથા વેસ્સભૂ ભગવા, યથા કકુસન્ધો ભગવા, યથા કોણાગમનો ભગવા, યથા કસ્સપો ભગવા આગતો ¶ . કિં વુત્તં હોતિ? યેન અભિનીહારેન એતે ¶ ભગવન્તો આગતા, તેનેવ અમ્હાકમ્પિ ભગવા આગતો. અથ વા યથા વિપસ્સી ભગવા…પે… યથા કસ્સપો ભગવા દાનપારમિં પૂરેત્વા, સીલનેક્ખમ્મપઞ્ઞાવીરિયખન્તિસચ્ચઅધિટ્ઠાનમેત્તાઉપેક્ખાપારમિં પૂરેત્વા, ઇમા દસ પારમિયો, દસ ઉપપારમિયો, દસ પરમત્થપારમિયોતિ સમતિંસપારમિયો પૂરેત્વા અઙ્ગપરિચ્ચાગં, નયનધનરજ્જપુત્તદારપરિચ્ચાગન્તિ ઇમે પઞ્ચ મહાપરિચ્ચાગે પરિચ્ચજિત્વા પુબ્બયોગપુબ્બચરિયધમ્મક્ખાનઞાતત્થચરિયાદયો પૂરેત્વા બુદ્ધિચરિયાય કોટિં પત્વા આગતો; તથા અમ્હાકમ્પિ ભગવા આગતો. અથ વા યથા વિપસ્સી ભગવા…પે… કસ્સપો ભગવા ચત્તારો સતિપટ્ઠાને, ચત્તારો સમ્મપ્પધાને, ચત્તારો ઇદ્ધિપાદે, પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ, પઞ્ચ બલાનિ, સત્ત બોજ્ઝઙ્ગે, અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં ભાવેત્વા બ્રૂહેત્વા આગતો, તથા અમ્હાકમ્પિ ભગવા આગતો. એવં તથા આગતોતિ તથાગતો.

‘‘યથેવ લોકમ્હિ વિપસ્સિઆદયો,

સબ્બઞ્ઞુભાવં મુનયો ઇધાગતા;

તથા અયં સક્યમુનીપિ આગતો,

તથાગતો વુચ્ચતિ તેન ચક્ખુમા’’તિ.

એવં તથા આગતોતિ તથાગતો.

કથં તથા ગતોતિ તથાગતો? યથા સમ્પતિજાતો વિપસ્સી ભગવા ગતો…પે… કસ્સપો ભગવા ગતો.

કથઞ્ચ સો ભગવા ગતો ¶ ? સો હિ સમ્પતિ જાતોવ સમેહિ પાદેહિ પથવિયં પતિટ્ઠાય ઉત્તરાભિમુખો સત્તપદવીતિહારેન ગતો. યથાહ – ‘‘સમ્પતિજાતો ખો, આનન્દ, બોધિસત્તો સમેહિ પાદેહિ પતિટ્ઠહિત્વા ઉત્તરાભિમુખો સત્તપદવીતિહારેન ગચ્છતિ, સેતમ્હિ છત્તે અનુધારિયમાને સબ્બા ચ દિસા અનુવિલોકેતિ, આસભિં વાચં ભાસતિ – ‘અગ્ગોહમસ્મિ લોકસ્સ, જેટ્ઠોહમસ્મિ લોકસ્સ, સેટ્ઠોહમસ્મિ લોકસ્સ, અયમન્તિમા જાતિ, નત્થિદાનિ પુનબ્ભવો’તિ’’ (દી. નિ. ૨.૩૧).

તઞ્ચસ્સ ¶ ગમનં તથં અહોસિ? અવિતથં અનેકેસં વિસેસાધિગમાનં પુબ્બનિમિત્તભાવેન. યઞ્હિ ¶ સો સમ્પતિજાતોવ સમેહિ પાદેહિ પતિટ્ઠહિ. ઇદમસ્સ ચતુરિદ્ધિપાદપટિલાભસ્સ પુબ્બનિમિત્તં.

ઉત્તરાભિમુખભાવો પન સબ્બલોકુત્તરભાવસ્સ પુબ્બનિમિત્તં.

સત્તપદવીતિહારો, સત્તબોજ્ઝઙ્ગરતનપટિલાભસ્સ.

‘‘સુવણ્ણદણ્ડા વીતિપતન્તિ ચામરા’’તિ, એત્થ વુત્તચામરુક્ખેપો પન સબ્બતિત્થિયનિમ્મદ્દનસ્સ.

સેતચ્છત્તધારણં, અરહત્તવિમુત્તિવરવિમલસેતચ્છત્તપટિલાભસ્સ.

સત્તમપદૂપરિ ઠત્વા સબ્બદિસાનુવિલોકનં, સબ્બઞ્ઞુતાનાવરણઞાણપટિલાભસ્સ.

આસભિવાચાભાસનં અપ્પટિવત્તિયવરધમ્મચક્કપ્પવત્તનસ્સ પુબ્બનિમિત્તં.

તથા અયં ભગવાપિ ગતો, તઞ્ચસ્સ ગમનં તથં અહોસિ, અવિતથં, તેસંયેવ વિસેસાધિગમાનં પુબ્બનિમિત્તભાવેન.

તેનાહુ પોરાણા –

‘‘મુહુત્તજાતોવ ગવમ્પતી યથા,

સમેહિ પાદેહિ ફુસી વસુન્ધરં;

સો વિક્કમી સત્ત પદાનિ ગોતમો,

સેતઞ્ચ છત્તં અનુધારયું મરૂ.

ગન્ત્વાન સો સત્ત પદાનિ ગોતમો,

દિસા વિલોકેસિ સમા સમન્તતો;

અટ્ઠઙ્ગુપેતં ગિરમબ્ભુદીરયિ,

સીહો યથા પબ્બતમુદ્ધનિટ્ઠિતો’’તિ.

એવં ¶ તથા ગતોતિ તથાગતો.

અથ વા યથા વિપસ્સી ભગવા…પે… યથા કસ્સપો ભગવા, અયમ્પિ ભગવા તથેવ નેક્ખમ્મેન કામચ્છન્દં પહાય ગતો ¶ , અબ્યાપાદેન બ્યાપાદં, આલોકસઞ્ઞાય થિનમિદ્ધં, અવિક્ખેપેન ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં, ધમ્મવવત્થાનેન વિચિકિચ્છં પહાય ઞાણેન અવિજ્જં પદાલેત્વા, પામોજ્જેન ¶ અરતિં વિનોદેત્વા, પઠમજ્ઝાનેન નીવરણકવાટં ઉગ્ઘાટેત્વા, દુતિયજ્ઝાનેન વિતક્કવિચારં વૂપસમેત્વા, તતિયજ્ઝાનેન પીતિં વિરાજેત્વા, ચતુત્થજ્ઝાનેન સુખદુક્ખં પહાય, આકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિયા રૂપસઞ્ઞાપટિઘસઞ્ઞાનાનત્તસઞ્ઞાયો સમતિક્કમિત્વા, વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસમાપત્તિયા આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞં, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસમાપત્તિયા વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞં, નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિયા આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં સમતિક્કમિત્વા ગતો.

અનિચ્ચાનુપસ્સનાય નિચ્ચસઞ્ઞં પહાય, દુક્ખાનુપસ્સનાય સુખસઞ્ઞં, અનત્તાનુપસ્સનાય અત્તસઞ્ઞં, નિબ્બિદાનુપસ્સનાય નન્દિં, વિરાગાનુપસ્સનાય રાગં, નિરોધાનુપસ્સનાય સમુદયં, પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સનાય આદાનં, ખયાનુપસ્સનાય ઘનસઞ્ઞં, વયાનુપસ્સનાય આયૂહનં, વિપરિણામાનુપસ્સનાય ધુવસઞ્ઞં, અનિમિત્તાનુપસ્સનાય નિમિત્તં, અપ્પણિહિતાનુપસ્સનાય પણિધિં, સુઞ્ઞતાનુપસ્સનાય અભિનિવેસં, અધિપઞ્ઞાધમ્મવિપસ્સનાય સારાદાનાભિનિવેસં, યથાભૂતઞાણદસ્સનેન સમ્મોહાભિનિવેસં, આદીનવાનુપસ્સનાય આલયાભિનિવેસં, પટિસઙ્ખાનુપસ્સનાય અપ્પટિસઙ્ખં, વિવટ્ટાનુપસ્સનાય સંયોગાભિનિવેસં, સોતાપત્તિમગ્ગેન દિટ્ઠેકટ્ઠે કિલેસે ભઞ્જિત્વા, સકદાગામિમગ્ગેન ઓળારિકે કિલેસે પહાય, અનાગામિમગ્ગેન અણુસહગતે કિલેસે સમુગ્ઘાટેત્વા, અરહત્તમગ્ગેન સબ્બકિલેસે સમુચ્છિન્દિત્વા ગતો. એવમ્પિ તથા ગતોતિ તથાગતો.

કથં તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો?પથવીધાતુયા કક્ખળત્તલક્ખણં તથં અવિતથં. આપોધાતુયા પગ્ઘરણલક્ખણં. તેજોધાતુયા ઉણ્હત્તલક્ખણં. વાયોધાતુયા વિત્થમ્ભનલક્ખણં. આકાસધાતુયા અસમ્ફુટ્ઠલક્ખણં. વિઞ્ઞાણધાતુયા વિજાનનલક્ખણં.

રૂપસ્સ ¶ રુપ્પનલક્ખણં. વેદનાય વેદયિતલક્ખણં. સઞ્ઞાય સઞ્જાનનલક્ખણં. સઙ્ખારાનં અભિસઙ્ખરણલક્ખણં. વિઞ્ઞાણસ્સ વિજાનનલક્ખણં.

વિતક્કસ્સ ¶ ¶ અભિનિરોપનલક્ખણં. વિચારસ્સ અનુમજ્જનલક્ખણં પીતિયા ફરણલક્ખણં. સુખસ્સ સાતલક્ખણં. ચિત્તેકગ્ગતાય અવિક્ખેપલક્ખણં. ફસ્સસ્સ ફુસનલક્ખણં.

સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ અધિમોક્ખલક્ખણં. વીરિયિન્દ્રિયસ્સ પગ્ગહલક્ખણં. સતિન્દ્રિયસ્સ ઉપટ્ઠાનલક્ખણં. સમાધિન્દ્રિયસ્સ અવિક્ખેપલક્ખણં. પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ પજાનનલક્ખણં.

સદ્ધાબલસ્સ અસ્સદ્ધિયે અકમ્પિયલક્ખણં. વીરિયબલસ્સ કોસજ્જે, સતિબલસ્સ મુટ્ઠસ્સચ્ચે. સમાધિબલસ્સ ઉદ્ધચ્ચે, પઞ્ઞાબલસ્સ અવિજ્જાય અકમ્પિયલક્ખણં.

સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપટ્ઠાનલક્ખણં. ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ પવિચયલક્ખણં. વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ પગ્ગહલક્ખણં. પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ફરણલક્ખણં. પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ વૂપસમલક્ખણં. સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ અવિક્ખેપલક્ખણં. ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ પટિસઙ્ખાનલક્ખણં.

સમ્માદિટ્ઠિયા દસ્સનલક્ખણં. સમ્માસઙ્કપ્પસ્સ અભિનિરોપનલક્ખણં. સમ્માવાચાય પરિગ્ગહલક્ખણં. સમ્માકમ્મન્તસ્સ સમુટ્ઠાનલક્ખણં. સમ્માઆજીવસ્સ વોદાનલક્ખણં. સમ્માવાયામસ્સ ¶ પગ્ગહલક્ખણં. સમ્માસતિયા ઉપટ્ઠાનલક્ખણં. સમ્માસમાધિસ્સ અવિક્ખેપલક્ખણં.

અવિજ્જાય અઞ્ઞાણલક્ખણં. સઙ્ખારાનં ચેતનાલક્ખણં. વિઞ્ઞાણસ્સ વિજાનનલક્ખણં. નામસ્સ નમનલક્ખણં. રૂપસ્સ રુપ્પનલક્ખણં. સળાયતનસ્સ આયતનલક્ખણં. ફસ્સસ્સ ફુસનલક્ખણં. વેદનાય વેદયિતલક્ખણં. તણ્હાય હેતુલક્ખણં. ઉપાદાનસ્સ ગહણલક્ખણં. ભવસ્સ આયૂહનલક્ખણં. જાતિયા નિબ્બત્તિલક્ખણં. જરાય જીરણલક્ખણં. મરણસ્સ ચુતિલક્ખણં.

ધાતૂનં સુઞ્ઞતાલક્ખણં. આયતનાનં આયતનલક્ખણં. સતિપટ્ઠાનાનં ઉપટ્ઠાનલક્ખણં. સમ્મપ્પધાનાનં પદહનલક્ખણં. ઇદ્ધિપાદાનં ઇજ્ઝનલક્ખણં. ઇન્દ્રિયાનં અધિપતિલક્ખણં. બલાનં અકમ્પિયલક્ખણં. બોજ્ઝઙ્ગાનં નિય્યાનલક્ખણં. મગ્ગસ્સ હેતુલક્ખણં.

સચ્ચાનં ¶ ¶ તથલક્ખણં. સમથસ્સ અવિક્ખેપલક્ખણં. વિપસ્સનાય અનુપસ્સનાલક્ખણં. સમથવિપસ્સનાનં એકરસલક્ખણં. યુગનદ્ધાનં અનતિવત્તનલક્ખણં.

સીલવિસુદ્ધિયા સંવરલક્ખણં. ચિત્તવિસુદ્ધિયા અવિક્ખેપલક્ખણં. દિટ્ઠિવિસુદ્ધિયા દસ્સનલક્ખણં.

ખયે ઞાણસ્સ સમુચ્છેદનલક્ખણં. અનુપ્પાદે ઞાણસ્સ પસ્સદ્ધિલક્ખણં.

છન્દસ્સ ¶ મૂલલક્ખણં. મનસિકારસ્સ સમુટ્ઠાપનલક્ખણં. ફસ્સસ્સ સમોધાનલક્ખણં. વેદનાય સમોસરણલક્ખણં. સમાધિસ્સ પમુખલક્ખણં. સતિયા આધિપતેય્યલક્ખણં. પઞ્ઞાય તતુત્તરિયલક્ખણં. વિમુત્તિયા સારલક્ખણં… અમતોગધસ્સ નિબ્બાનસ્સ પરિયોસાનલક્ખણં તથં અવિતથં. એવં તથલક્ખણં ઞાણગતિયા આગતો અવિરજ્ઝિત્વા પત્તો અનુપ્પત્તોતિ તથાગતો. એવં તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો.

કથં તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો? તથધમ્મા નામ ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ. યથાહ – ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ. કતમાનિ ચત્તારિ? ‘ઇદં દુક્ખ’ન્તિ ભિક્ખવે, તથમેતં અવિતથમેતં અનઞ્ઞથમેત’’ન્તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૯૦) વિત્થારો. તાનિ ચ ભગવા અભિસમ્બુદ્ધો, તસ્મા તથાનં ધમ્માનં અભિસમ્બુદ્ધત્તા તથાગતોતિ વુચ્ચતિ. અભિસમ્બુદ્ધત્થો હેત્થ ગતસદ્દો.

અપિ ચ જરામરણસ્સ જાતિપચ્ચયસમ્ભૂતસમુદાગતટ્ઠો તથો અવિતથો અનઞ્ઞથો…પે…, સઙ્ખારાનં અવિજ્જાપચ્ચયસમ્ભૂતસમુદાગતટ્ઠો તથો અવિતથો અનઞ્ઞથો…પે…, તથા અવિજ્જાય સઙ્ખારાનં પચ્ચયટ્ઠો, સઙ્ખારાનં વિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયટ્ઠો…પે…, જાતિયા જરામરણસ્સ પચ્ચયટ્ઠો તથો અવિતથો અનઞ્ઞથો. તં સબ્બં ભગવા અભિસમ્બુદ્ધો, તસ્માપિ તથાનં ધમ્માનં અભિસમ્બુદ્ધત્તા તથાગતોતિ વુચ્ચતિ. એવં તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો.

કથં તથદસ્સિતાય તથાગતો? ભગવા યં સદેવકે લોકે…પે…, સદેવમનુસ્સાય પજાય અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ અપરિમાણાનં ¶ સત્તાનં ચક્ખુદ્વારે આપાથમાગચ્છન્તં રૂપારમ્મણં નામ અત્થિ, તં સબ્બાકારતો જાનાતિ પસ્સતિ. એવં જાનતા પસ્સતા ચ, તેન તં ¶ ઇટ્ઠાનિટ્ઠાદિવસેન વા દિટ્ઠસુતમુતવિઞ્ઞાતેસુ લબ્ભમાનકપદવસેન વા. ‘‘કતમં તં રૂપં રૂપાયતનં? યં ¶ રૂપં ચતુન્નં મહાભૂતાનં ઉપાદાય વણ્ણનિભા સનિદસ્સનં સપ્પટિઘં નીલં પીતક’’ન્તિઆદિના (ધ. સ. ૬૧૬) નયેન અનેકેહિ નામેહિ તેરસહિ વારેહિ દ્વેપઞ્ઞાસાય નયેહિ વિભજ્જમાનં તથમેવ હોતિ, વિતથં નત્થિ. એસ નયો સોતદ્વારાદીસુપિ આપાથં આગચ્છન્તેસુ સદ્દાદીસુ. વુત્તઞ્ચેતં ભગવતા – ‘‘યં ભિક્ખવે, સદેવકસ્સ લોકસ્સ…પે… સદેવમનુસ્સાય પજાય દિટ્ઠં સુતં મુતં વિઞ્ઞાતં પત્તં પરિયેસિતં અનુવિચરિતં મનસા, તમહં જાનામિ. તમહં અબ્ભઞ્ઞાસિં, તં તથાગતસ્સ વિદિતં, તં તથાગતો ન ઉપટ્ઠાસી’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૪). એવં તથદસ્સિતાય તથાગતો. તત્થ તથદસ્સી અત્થે તથાગતોતિ પદસમ્ભવો વેદિતબ્બો.

કથં ¶ તથવાદિતાય તથાગતો? યં રત્તિં ભગવા બોધિમણ્ડે અપરાજિતપલ્લઙ્કે નિસિન્નો તિણ્ણં મારાનં મત્થકં મદ્દિત્વા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધો, યઞ્ચ રત્તિં યમકસાલાનમન્તરે અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિ, એત્થન્તરે પઞ્ચચત્તાલીસવસ્સપરિમાણે કાલે પઠમબોધિયાપિ મજ્ઝિમબોધિયાપિ પચ્છિમબોધિયાપિ યં ભગવતા ભાસિતં – સુત્તં, ગેય્યં…પે… વેદલ્લં, તં સબ્બં અત્થતો ચ બ્યઞ્જનતો ચ અનુપવજ્જં, અનૂનમનધિકં, સબ્બાકારપરિપુણ્ણં, રાગમદનિમ્મદનં, દોસમોહમદનિમ્મદનં. નત્થિ તત્થ વાલગ્ગમત્તમ્પિ અવક્ખલિતં, સબ્બં તં એકમુદ્દિકાય લઞ્છિતં વિય, એકનાળિયા મિતં વિય, એકતુલાય તુલિતં વિય ચ, તથમેવ હોતિ અવિતથં અનઞ્ઞથં. તેનાહ – ‘‘યઞ્ચ, ચુન્દ, રત્તિં તથાગતો અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝતિ, યઞ્ચ રત્તિં અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયતિ, યં એતસ્મિં અન્તરે ભાસતિ લપતિ નિદ્દિસતિ, સબ્બં તં તથેવ હોતિ, નો અઞ્ઞથા. તસ્મા ‘તથાગતો’તિ વુચ્ચતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૩). ગદત્થો હેત્થ ગતસદ્દો. એવં તથવાદિતાય તથાગતો.

અપિ ¶ ચ આગદનં આગદો, વચનન્તિ અત્થો. તયો અવિપરીતો આગદો અસ્સાતિ, દ-કારસ્સ ત-કારં કત્વા તથાગતોતિ એવમેતસ્મિં અત્થે પદસિદ્ધિ વેદિતબ્બા.

કથં તથાકારિતાય તથાગતો? ભગવતો હિ વાચાય કાયો અનુલોમેતિ, કાયસ્સપિ વાચા, તસ્મા યથાવાદી તથાકારી, યથાકારી તથાવાદી ચ હોતિ. એવંભૂતસ્સ ચસ્સ યથાવાચા, કાયોપિ તથા ગતો પવત્તોતિ અત્થો. યથા ચ કાયો, વાચાપિ તથા ગતા પવત્તાતિ તથાગતો. તેનેવાહ – ‘‘યથાવાદી, ભિક્ખવે, તથાગતો તથાકારી, યથાકારી તથાવાદી ¶ . ઇતિ યથાવાદી તથાકારી યથાકારી તથાવાદી. તસ્મા ‘તથાગતો’તિ વુચ્ચતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૩). એવં તથાકારિતાય તથાગતો.

કથં અભિભવનટ્ઠેન તથાગતો? ઉપરિ ભવગ્ગં હેટ્ઠા અવીચિં પરિયન્તં કત્વા તિરિયં અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ સબ્બસત્તે અભિભવતિ સીલેનપિ સમાધિનાપિ પઞ્ઞાયપિ વિમુત્તિયાપિ, વિમુત્તિઞાણદસ્સનેનપિ ન તસ્સ તુલા વા પમાણં વા અત્થિ; અતુલો અપ્પમેય્યો અનુત્તરો રાજાતિરાજા દેવદેવો સક્કાનં અતિસક્કો બ્રહ્માનં અતિબ્રહ્મા. તેનાહ – ‘‘સદેવકે, ભિક્ખવે, લોકે…પે… સદેવમનુસ્સાય પજાય તથાગતો અભિભૂ અનભિભૂતો અઞ્ઞદત્થુદસો વસવત્તી, તસ્મા ‘તથાગતો’તિ વુચ્ચતી’’તિ.

તત્રેવં પદસિદ્ધિ વેદિતબ્બા. અગદો વિય અગદો. કો પનેસ? દેસનાવિલાસમયો ચેવ પુઞ્ઞુસ્સયો ચ. તેન હેસ મહાનુભાવો ભિસક્કો દિબ્બાગદેન સપ્પે વિય સબ્બપરપ્પવાદિનો સદેવકઞ્ચ લોકં અભિભવતિ. ઇતિ સબ્બાલોકાભિભવને તથો અવિપરીતો દેસનાવિલાસમયો ચેવ પુઞ્ઞુસ્સયો ચ અગદો અસ્સાતિ. દ-કારસ્સ ત-કારં કત્વા તથાગતોતિ વેદિતબ્બો. એવં અભિભવનટ્ઠેન તથાગતો.

અપિ ચ તથાય ગતોતિપિ તથાગતો, તથં ગતોતિપિ તથાગતો. ગતોતિ અવગતો, અતીતો પત્તો પટિપન્નોતિ અત્થો.

તત્થ ¶ સકલલોકં તીરણપરિઞ્ઞાય તથાય ગતો અવગતોતિ તથાગતો. લોકસમુદયં પહાનપરિઞ્ઞાય તથાય ગતો અતીતોતિ તથાગતો. લોકનિરોધં સચ્છિકિરિયાય તથાય ગતો પત્તોતિ તથાગતો. લોકનિરોધગામિનિં પટિપદં તથં ગતો પટિપન્નોતિ તથાગતો. તેન ¶ વુત્તં ભગવતા –

‘‘લોકો, ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધો, લોકસ્મા તથાગતો વિસંયુત્તો. લોકસમુદયો, ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધો, લોકસમુદયો તથાગતસ્સ પહીનો. લોકનિરોધો, ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધો, લોકનિરોધો તથાગતસ્સ સચ્છિકતો. લોકનિરોધગામિની પટિપદા, ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધા, લોકનિરોધગામિની પટિપદા તથાગતસ્સ ભાવિતા. યં ભિક્ખવે, સદેવકસ્સ લોકસ્સ…પે… સબ્બં તં તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધં. તસ્મા, તથાગતોતિ વુચ્ચતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૩).

તસ્સપિ ¶ એવં અત્થો વેદિતબ્બો. ઇદમ્પિ ચ તથાગતસ્સ તથાગતભાવદીપને મુખમત્તમેવ. સબ્બાકારેન પન તથાગતોવ તથાગતસ્સ તથાગતભાવં વણ્ણેય્ય.

કતમઞ્ચ તં ભિક્ખવેતિ યેન અપ્પમત્તકેન ઓરમત્તકેન સીલમત્તકેન પુથુજ્જનો તથાગતસ્સ વણ્ણં વદમાનો વદેય્ય, તં કતમન્તિ પુચ્છતિ? તત્થ પુચ્છા નામ અદિટ્ઠજોતના પુચ્છા, દિટ્ઠસંસન્દના પુચ્છા, વિમતિચ્છેદના પુચ્છા, અનુમતિપુચ્છા, કથેતુકમ્યતા પુચ્છાતિ પઞ્ચવિધા હોતિ.

તત્થ કતમા અદિટ્ઠજોતના પુચ્છા? પકતિયા લક્ખણં અઞ્ઞાતં હોતિ, અદિટ્ઠં અતુલિતં અતીરિતં અવિભૂતં અવિભાવિતં, તસ્સ ઞાણાય દસ્સનાય તુલનાય તીરણાય વિભાવનાય પઞ્હં પુચ્છતિ, અયં અદિટ્ઠજોતના પુચ્છા.

કતમા દિટ્ઠસંસન્દના પુચ્છા? પકતિયા લક્ખણં ઞાતં હોતિ, દિટ્ઠં તુલિતં તીરિતં વિભૂતં વિભાવિતં, તસ્સ અઞ્ઞેહિ પણ્ડિતેહિ સદ્ધિં સંસન્દનત્થાય પઞ્હં પુચ્છતિ, અયં દિટ્ઠસંસન્દના પુચ્છા.

કતમા ¶ વિમતિચ્છેદના પુચ્છા? પકતિયા સંસયપક્ખન્દો હોતિ, વિમતિપક્ખન્દો, દ્વેળ્હકજાતો, ‘‘એવં નુ ખો, ન નુ ખો, કિન્નુ ખો, કથં નુ ખો’’તિ. સો વિમતિચ્છેદનત્થાય પઞ્હં પુચ્છતિ. અયં વિમતિચ્છેદના પુચ્છા.

કતમા અનુમતિપુચ્છા? ભગવા ભિક્ખૂનં અનુમતિયા પઞ્હં પુચ્છતિ – ‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, ભિક્ખવે, રૂપં નિચ્ચં વા અનિચ્ચં વા’’તિ. અનિચ્ચં, ભન્તે. યં પનાનિચ્ચં ¶ , દુક્ખં વા તં સુખં વાતિ? દુક્ખં ભન્તેતિ (મહાવ. ૨૧) સબ્બં વત્તબ્બં, અયં અનુમતિપુચ્છા.

કતમા કથેતુકમ્યતા પુચ્છા? ભગવા ભિક્ખૂનં કથેતુકમ્યતાય પઞ્હં પુચ્છતિ. ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, સતિપટ્ઠાના. કતમે ચત્તારો?…પે… અટ્ઠિમે ભિક્ખવે મગ્ગઙ્ગા. કતમે અટ્ઠાતિ, અયં કથેતુકમ્યતા પુચ્છા.

ઇતિ ઇમાસુ પઞ્ચસુ પુચ્છાસુ અદિટ્ઠસ્સ તાવ કસ્સચિ ધમ્મસ્સ અભાવતો તથાગતસ્સ અદિટ્ઠજોતના ¶ પુચ્છા નત્થિ. ‘‘ઇદં નામ અઞ્ઞેહિ પણ્ડિતેહિ સમણબ્રાહ્મણેહિ સદ્ધિં સંસન્દિત્વા દેસેસ્સામી’’તિ સમન્નાહારસ્સેવ અનુપ્પજ્જનતો દિટ્ઠસંસન્દના પુચ્છાપિ નત્થિ. યસ્મા પન બુદ્ધાનં એકધમ્મેપિ આસપ્પના પરિસપ્પના નત્થિ, બોધિમણ્ડેયેવ સબ્બા કઙ્ખા છિન્ના; તસ્મા વિમતિચ્છેદના પુચ્છાપિ નત્થિયેવ. અવસેસા પન દ્વે પુચ્છા બુદ્ધાનં અત્થિ, તાસુ અયં કથેતુકમ્યતા પુચ્છા નામ.

૮. ઇદાનિ તં કથેતુકમ્યતાય પુચ્છાય પુચ્છિતમત્થં કથેતું ‘‘પાણાતિપાતં પહાયા’’તિઆદિમાહ.

તત્થ પાણસ્સ અતિપાતો પાણાતિપાતો, પાણવધો, પાણઘાતોતિ વુત્તં હોતિ. પાણોતિ ચેત્થ વોહારતો સત્તો, પરમત્થતો જીવિતિન્દ્રિયં, તસ્મિં પન પાણે પાણસઞ્ઞિનો જીવિતિન્દ્રિયુપચ્છેદકઉપક્કમસમુટ્ઠાપિકા કાયવચીદ્વારાનં અઞ્ઞતરદ્વારપ્પવત્તા વધકચેતના પાણાતિપાતો. સો ગુણવિરહિતેસુ તિરચ્છાનગતાદીસુ પાણેસુ ખુદ્દકે પાણે અપ્પસાવજ્જો, મહાસરીરે મહાસાવજ્જો, કસ્મા? પયોગમહન્તતાય. પયોગસમત્તેપિ વત્થુમહન્તતાય. ગુણવન્તેસુ મનુસ્સાદીસુ અપ્પગુણે પાણે અપ્પસાવજ્જો, મહાગુણે મહાસાવજ્જો. સરીરગુણાનં પન સમભાવે સતિ કિલેસાનં ઉપક્કમાનઞ્ચ મુદુતાય અપ્પસાવજ્જો, તિબ્બતાય મહાસાવજ્જોતિ વેદિતબ્બો.

તસ્સ ¶ પઞ્ચ સમ્ભારા હોન્તિ – પાણો, પાણસઞ્ઞિતા, વધકચિત્તં, ઉપક્કમો, તેન મરણન્તિ ¶ . છ પયોગા – સાહત્થિકો, આણત્તિકો, નિસ્સગ્ગિયો, થાવરો, વિજ્જામયો, ઇદ્ધિમયોતિ. ઇમસ્મિં પનત્થે વિત્થારિયમાને અતિવિય પપઞ્ચો હોતિ, તસ્મા તં ન વિત્થારયામ, અઞ્ઞઞ્ચ એવરૂપં. અત્થિકેહિ પન સમન્તપાસાદિકં વિનયટ્ઠકથં ઓલોકેત્વા ગહેતબ્બં.

પહાયાતિ ઇમં પાણાતિપાતચેતનાસઙ્ખાતં દુસ્સીલ્યં પજહિત્વા. પટિવિરતોતિ પહીનકાલતો પટ્ઠાય તતો દુસ્સીલ્યતો ઓરતો વિરતોવ. નત્થિ તસ્સ વીતિક્કમિસ્સામીતિ ચક્ખુસોતવિઞ્ઞેય્યા ધમ્મા પગેવ કાયિકાતિ ઇમિનાવ નયેન અઞ્ઞેસુપિ એવરૂપેસુ પદેસુ અત્થો વેદિતબ્બો.

સમણોતિ ભગવા સમિતપાપતાય લદ્ધવોહારો. ગોતમોતિ ગોત્તવસેન. ન કેવલઞ્ચ ભગવાયેવ ¶ પાણાતિપાતા પટિવિરતો, ભિક્ખુસઙ્ઘોપિ પટિવિરતો, દેસના પન આદિતો પટ્ઠાય એવં આગતા, અત્થં પન દીપેન્તેન ભિક્ખુસઙ્ઘવસેનાપિ દીપેતું વટ્ટતિ.

નિહિતદણ્ડો નિહિતસત્થોતિ પરૂપઘાતત્થાય દણ્ડં વા સત્થં વા આદાય અવત્તનતો નિક્ખિત્તદણ્ડો ચેવ નિક્ખિત્તસત્થો ચાતિ અત્થો. એત્થ ચ ઠપેત્વા દણ્ડં સબ્બમ્પિ અવસેસં ઉપકરણં સત્તાનં વિહેઠનભાવતો સત્થન્તિ વેદિતબ્બં. યં પન ભિક્ખૂ કત્તરદણ્ડં વા દન્તકટ્ઠં વા વાસિં પિપ્ફલિકં વા ગહેત્વા વિચરન્તિ, ન તં પરૂપઘાતત્થાય. તસ્મા નિહિતદણ્ડો નિહિતસત્થો ત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ.

લજ્જીતિ પાપજિગુચ્છનલક્ખણાય લજ્જાય સમન્નાગતો. દયાપન્નોતિ દયં મેત્તચિત્તતં આપન્નો. સબ્બપાણભૂતહિતાનુકમ્પીતિ; સબ્બે પાણભૂતે હિતેન અનુકમ્પકો. તાય દયાપન્નતાય સબ્બેસં પાણભૂતાનં હિતચિત્તકોતિ અત્થો. વિહરતીતિ ઇરિયતિ યપેતિ યાપેતિ પાલેતિ ¶ . ઇતિ વા હિ, ભિક્ખવેતિ એવં વા ભિક્ખવે. વા સદ્દો ઉપરિ ‘‘અદિન્નાદાનં ¶ પહાયા’’તિઆદીનિ અપેક્ખિત્વા વિકપ્પત્થો વુત્તો, એવં સબ્બત્થ પુરિમં વા પચ્છિમં વા અપેક્ખિત્વા વિકપ્પભાવો વેદિતબ્બો.

અયં પનેત્થ સઙ્ખેપો – ભિક્ખવે, પુથુજ્જનો તથાગતસ્સ વણ્ણં વદમાનો એવં વદેય્ય – ‘‘સમણો ગોતમો પાણં ન હનતિ, ન ઘાતેતિ, ન તત્થ સમનુઞ્ઞો હોતિ, વિરતો ઇમસ્મા દુસ્સીલ્યા; અહો, વત રે બુદ્ધગુણા મહન્તા’’તિ, ઇતિ મહન્તં ઉસ્સાહં કત્વા વણ્ણં વત્તુકામોપિ અપ્પમત્તકં ઓરમત્તકં આચારસીલમત્તકમેવ વક્ખતિ. ઉપરિ અસાધારણભાવં નિસ્સાય વણ્ણં વત્તું ન સક્ખિસ્સતિ. ન કેવલઞ્ચ પુથુજ્જનોવ સોતાપન્નસકદાગામિઅનાગામિઅરહન્તોપિ પચ્ચેકબુદ્ધાપિ ન સક્કોન્તિયેવ; તથાગતોયેવ પન સક્કોતિ, તં વો ઉપરિ વક્ખામીતિ, અયમેત્થ સાધિપ્પાયા અત્થવણ્ણના. ઇતો પરં પન અપુબ્બપદમેવ વણ્ણયિસ્સામ.

અદિન્નાદાનં પહાયાતિ એત્થ અદિન્નસ્સ આદાનં અદિન્નાદાનં, પરસંહરણં, થેય્યં, ચોરિકાતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ અદિન્નન્તિ પરપરિગ્ગહિતં, યત્થ પરો યથાકામકારિતં આપજ્જન્તો અદણ્ડારહો અનુપવજ્જો ચ હોતિ. તસ્મિં પરપરિગ્ગહિતે પરપરિગ્ગહિતસઞ્ઞિનો, તદાદાયકઉપક્કમસમુટ્ઠાપિકા થેય્યચેતના અદિન્નાદાનં. તં હીને પરસન્તકે અપ્પસાવજ્જં, પણીતે મહાસાવજ્જં, કસ્મા? વત્થુપણીતતાય. વત્થુસમત્તે સતિ ગુણાધિકાનં સન્તકે વત્થુસ્મિં મહાસાવજ્જં ¶ . તં તં ગુણાધિકં ઉપાદાય તતો તતો હીનગુણસ્સ સન્તકે વત્થુસ્મિં અપ્પસાવજ્જં.

તસ્સ પઞ્ચ સમ્ભારા હોન્તિ – પરપરિગ્ગહિતં, પરપરિગ્ગહિતસઞ્ઞિતા, થેય્યચિત્તં, ઉપક્કમો, તેન હરણન્તિ. છ પયોગા – સાહત્થિકાદયોવ. તે ચ ખો યથાનુરૂપં થેય્યાવહારો, પસય્હાવહારો, પટિચ્છન્નાવહારો, પરિકપ્પાવહારો, કુસાવહારોતિ ઇમેસં અવહારાનં વસેન પવત્તા, અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારો પન સમન્તપાસાદિકાયં વુત્તો.

દિન્નમેવ ¶ ¶ આદિયતીતિ દિન્નાદાયી. ચિત્તેનપિ દિન્નમેવ પટિકઙ્ખતીતિ દિન્નપાટિકઙ્ખી. થેનેતીતિ થેનો. ન થેનેન અથેનેન. અથેનત્તાયેવ સુચિભૂતેન. અત્તનાતિ અત્તભાવેન. અથેનં સુચિભૂતં અત્તાનં કત્વા વિહરતીતિ વુત્તં હોતિ. સેસં પઠમસિક્ખાપદે વુત્તનયેનેવ યોજેતબ્બં. યથા ચ ઇધ, એવં સબ્બત્થ.

અબ્રહ્મચરિયન્તિ અસેટ્ઠચરિયં. બ્રહ્મં સેટ્ઠં આચારં ચરતીતિ બ્રહ્મચારી. આરાચારીતિ અબ્રહ્મચરિયતો દૂરચારી. મેથુનાતિ રાગપરિયુટ્ઠાનવસેન સદિસત્તા મેથુનકાતિ લદ્ધવોહારેહિ પટિસેવિતબ્બતો મેથુનાતિ સઙ્ખ્યં ગતા અસદ્ધમ્મા. ગામધમ્માતિ ગામવાસીનં ધમ્મા.

૯. મુસાવાદં પહાયાતિ એત્થ મુસાતિ વિસંવાદનપુરેક્ખારસ્સ અત્થભઞ્જનકો વચીપયોગો કાયપયોગો, વા વિસંવાદનાધિપ્પાયેન પનસ્સ પરવિસંવાદકકાયવચીપયોગસમુટ્ઠાપિકા ચેતના મુસાવાદો.

અપરો નયો, ‘મુસા’તિ અભૂતં અતચ્છં વત્થુ. ‘વાદો’તિ તસ્સ ભૂતતો તચ્છતો વિઞ્ઞાપનં. લક્ખણતો પન અતથં વત્થું તથતો પરં વિઞ્ઞાપેતુકામસ્સ તથાવિઞ્ઞત્તિસમુટ્ઠાપિકા ચેતના મુસાવાદો. સો યમત્થં ભઞ્જતિ, તસ્સ અપ્પતાય અપ્પસાવજ્જો, મહન્તતાય મહાસાવજ્જો.

અપિ ચ ગહટ્ઠાનં અત્તનો સન્તકં અદાતુકામતાય નત્થીતિઆદિનયપ્પવત્તો અપ્પસાવજ્જો, સક્ખિના હુત્વા અત્થભઞ્જનત્થં વુત્તો મહાસાવજ્જો, પબ્બજિતાનં અપ્પકમ્પિ તેલં વા સપ્પિં વા લભિત્વા હસાધિપ્પાયેન – ‘‘અજ્જ ગામે તેલં નદી મઞ્ઞે સન્દતી’’તિ પૂરણકથાનયેન ¶ પવત્તો અપ્પસાવજ્જો, અદિટ્ઠંયેવ પન દિટ્ઠન્તિઆદિના નયેન વદન્તાનં મહાસાવજ્જો.

તસ્સ ચત્તારો સમ્ભારા હોન્તિ – અતથં વત્થુ, વિસંવાદનચિત્તં, તજ્જો વાયામો, પરસ્સ તદત્થવિજાનનન્તિ. એકો પયોગો સાહત્થિકોવ. સો કાયેન વા કાયપટિબદ્ધેન વા વાચાય ¶ વા પરવિસંવાદનકિરિયાકરણેન દટ્ઠબ્બો. તાય ચે કિરિયાય પરો તમત્થં જાનાતિ, અયં કિરિયસમુટ્ઠાપિકચેતનાક્ખણેયેવ મુસાવાદકમ્મુના બજ્ઝતિ.

યસ્મા ¶ પન યથા કાયકાયપટિબદ્ધવાચાહિ પરં વિસંવાદેતિ, તથા ‘‘ઇદમસ્સ ભણાહી’’તિ આણાપેન્તોપિ પણ્ણં લિખિત્વા પુરતો નિસ્સજ્જન્તોપિ, ‘‘અયમત્થો એવં દટ્ઠબ્બો’’તિ કુડ્ડાદીસુ લિખિત્વા ઠપેન્તોપિ. તસ્મા એત્થ આણત્તિકનિસ્સગ્ગિયથાવરાપિ પયોગા યુજ્જન્તિ, અટ્ઠકથાસુ પન અનાગતત્તા વીમંસિત્વા ગહેતબ્બા.

સચ્ચં વદતીતિ સચ્ચવાદી. સચ્ચેન સચ્ચં સન્દહતિ ઘટેતીતિ સચ્ચસન્ધો. ન અન્તરન્તરા મુસા વદતીતિ અત્થો. યો હિ પુરિસો કદાચિ મુસા વદતિ, કદાચિ સચ્ચં, તસ્સ મુસાવાદેન અન્તરિતત્તા સચ્ચં સચ્ચેન ન ઘટીયતિ; તસ્મા સો ન સચ્ચસન્ધો. અયં પન ન તાદિસો, જીવિતહેતુપિ મુસા અવત્વા સચ્ચેન સચ્ચં સન્દહતિ યેવાતિ સચ્ચસન્ધો.

થેતોતિ થિરો થિરકથોતિ અત્થો. એકો હિ પુગ્ગલો હલિદ્દિરાગો વિય, થુસરાસિમ્હિ નિખાતખાણુ વિય, અસ્સપિટ્ઠે ઠપિતકુમ્ભણ્ડમિવ ચ ન થિરકથો હોતિ, એકો પાસાણલેખા વિય, ઇન્દખીલો વિય ચ થિરકથો હોતિ, અસિના સીસં છિન્દન્તેપિ દ્વે કથા ન કથેતિ, અયં વુચ્ચતિ થેતો.

પચ્ચયિકોતિ પત્તિયાયિતબ્બકો, સદ્ધાયિતબ્બકોતિ અત્થો. એકચ્ચો હિ પુગ્ગલો ન પચ્ચયિકો હોતિ, ‘‘ઇદં કેન વુત્તં, અસુકેના’’તિ વુત્તે ‘‘મા તસ્સ વચનં સદ્દહથા’’તિ વત્તબ્બતં આપજ્જતિ. એકો પચ્ચયિકો હોતિ, ‘‘ઇદં કેન વુત્તં, અસુકેના’’તિ વુત્તે ‘‘યદિ તેન વુત્તં, ઇદમેવ પમાણં, ઇદાનિ ઉપપરિક્ખિતબ્બં નત્થિ, એવમેવ ઇદ’’ન્તિ વત્તબ્બતં આપજ્જતિ, અયં વુચ્ચતિ પચ્ચયિકો. અવિસંવાદકો લોકસ્સાતિ તાય સચ્ચવાદિતાય લોકં ન વિસંવાદેતીતિ અત્થો.

પિસુણં ¶ વાચં પહાયાતિઆદીસુ યાય વાચાય યસ્સ તં વાચં ¶ ભાસતિ, તસ્સ હદયે અત્તનો પિયભાવં, પરસ્સ ચ સુઞ્ઞભાવં કરોતિ, સા પિસુણા વાચા.

યાય પન અત્તાનમ્પિ પરમ્પિ ફરુસં કરોતિ, યા વાચા સયમ્પિ ફરુસા, નેવ કણ્ણસુખા ન હદયઙ્ગમા, અયં ફરુસા વાચા.

યેન ¶ સમ્ફં પલપતિ નિરત્થકં, સો સમ્ફપ્પલાપો.

તેસં મૂલભૂતા ચેતનાપિ પિસુણવાચાદિનામેવ લભતિ, સા એવ ચ ઇધાધિપ્પેતાતિ.

તત્થ સંકિલિટ્ઠચિત્તસ્સ પરેસં વા ભેદાય અત્તનો પિયકમ્યતાય વા કાયવચીપયોગસમુટ્ઠાપિકા ચેતના પિસુણવાચા. સા યસ્સ ભેદં કરોતિ, તસ્સ અપ્પગુણતાય અપ્પસાવજ્જા, મહાગુણતાય મહાસાવજ્જા.

તસ્સા ચત્તારો સમ્ભારા – ભિન્દિતબ્બો પરો, ‘‘ઇતિ ઇમે નાના ભવિસ્સન્તિ, વિના ભવિસ્સન્તી’’તિ ભેદપુરેક્ખારતા વા, ‘‘ઇતિ અહં પિયો ભવિસ્સામિ વિસ્સાસિકો’’તિ પિયકમ્યતા વા, તજ્જો વાયામો, તસ્સ તદત્થવિજાનનન્તિ. ઇમેસં ભેદાયાતિ, યેસં ઇતોતિ વુત્તાનં સન્તિકે સુતં તેસં ભેદાય.

ભિન્નાનં વા સન્ધાતાતિ દ્વિન્નં મિત્તાનં વા સમાનુપજ્ઝાયકાદીનં વા કેનચિદેવ કારણેન ભિન્નાનં એકમેકં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘તુમ્હાકં ઈદિસે કુલે જાતાનં એવં બહુસ્સુતાનં ઇદં ન યુત્ત’’ન્તિઆદીનિ વત્વા સન્ધાનં કત્તા અનુકત્તા. અનુપ્પદાતાતિ સન્ધાનાનુપ્પદાતા. દ્વે જને સમગ્ગે દિસ્વા – ‘‘તુમ્હાકં એવરૂપે કુલે જાતાનં એવરૂપેહિ ગુણેહિ સમન્નાગતાનં અનુચ્છવિકમેત’’ન્તિઆદીનિ વત્વા દળ્હીકમ્મં કત્તાતિ અત્થો. સમગ્ગો આરામો અસ્સાતિ સમગ્ગારામો. યત્થ સમગ્ગા નત્થિ, તત્થ વસિતુમ્પિ ન ઇચ્છતીતિ અત્થો. સમગ્ગરામોતિપિ પાળિ, અયમેવેત્થ અત્થો. સમગ્ગરતોતિ સમગ્ગેસુ રતો, તે પહાય અઞ્ઞત્થ ગન્તુમ્પિ ન ઇચ્છતીતિ અત્થો. સમગ્ગે દિસ્વાપિ સુત્વાપિ નન્દતીતિ સમગ્ગનન્દી, સમગ્ગકરણિં વાચં ભાસિતાતિ યા વાચા સત્તે સમગ્ગેયેવ કરોતિ ¶ , તં સામગ્ગિગુણપરિદીપિકમેવ વાચં ભાસતિ, ન ઇતરન્તિ.

પરસ્સ ¶ મમ્મચ્છેદકકાયવચીપયોગસમુટ્ઠાપિકા એકન્તફરુસચેતના ફરુસાવાચા. તસ્સા આવિભાવત્થમિદં વત્થુ – એકો કિર દારકો માતુવચનં અનાદિયિત્વા અરઞ્ઞં ગચ્છતિ, તં માતા નિવત્તેતુમસક્કોન્તી – ‘‘ચણ્ડા તં મહિંસી અનુબન્ધતૂ’’તિ અક્કોસિ. અથસ્સ તથેવ અરઞ્ઞે મહિંસી ¶ ઉટ્ઠાસિ. દારકો ‘‘યં મમ માતા મુખેન કથેસિ, તં મા હોતુ, યં ચિત્તેન ચિન્તેસિ તં હોતૂ’’તિ, સચ્ચકિરિયમકાસિ. મહિંસી તત્થેવ બદ્ધા વિય અટ્ઠાસિ. એવં મમ્મચ્છેદકોપિ પયોગો ચિત્તસણ્હતાય ન ફરુસા વાચા હોતિ. માતાપિતરો હિ કદાચિ પુત્તકે એવં વદન્તિ – ‘‘ચોરા વો ખણ્ડાખણ્ડં કરોન્તૂ’’તિ, ઉપ્પલપત્તમ્પિ ચ નેસં ઉપરિ પતન્તં ન ઇચ્છન્તિ. આચરિયુપજ્ઝાયા ચ કદાચિ નિસ્સિતકે એવં વદન્તિ – ‘‘કિં ઇમે અહિરીકા અનોત્તપ્પિનો ચરન્તિ, નિદ્ધમથ ને’’તિ, અથ ચ નેસં આગમાધિગમસમ્પત્તિં ઇચ્છન્તિ. યથા ચ ચિત્તસણ્હતાય ફરુસા વાચા ન હોતિ, એવં વચનસણ્હતાય અફરુસા વાચા ન હોતિ. ન હિ મારાપેતુકામસ્સ – ‘‘ઇમં સુખં સયાપેથા’’તિ વચનં અફરુસા વાચા હોતિ, ચિત્તફરુસતાય પનેસા ફરુસા વાચાવ. સા યં સન્ધાય પવત્તિતા, તસ્સ અપ્પગુણતાય અપ્પસાવજ્જા, મહાગુણતાય મહાસાવજ્જા. તસ્સા તયો સમ્ભારા – અક્કોસિતબ્બો પરો, કુપિતચિત્તં, અક્કોસનાતિ.

નેલાતિ એલં વુચ્ચતિ દોસો, નાસ્સા એલન્તિ નેલા, નિદ્દોસાતિ અત્થો. ‘‘નેલઙ્ગો સેતપચ્છાદો’’તિ, (ઉદા. ૬૫) એત્થ વુત્તનેલં વિય. કણ્ણસુખાતિ બ્યઞ્જનમધુરતાય કણ્ણાનં સુખા, સૂચિવિજ્ઝનં વિય કણ્ણસૂલં ન જનેતિ. અત્થમધુરતાય સકલસરીરે કોપં અજનેત્વા પેમં જનેતીતિ પેમનીયા. હદયં ગચ્છતિ, અપ્પટિહઞ્ઞમાના સુખેન ચિત્તં પવિસતીતિ હદયઙ્ગમા. ગુણપરિપુણ્ણતાય પુરે ભવાતિ પોરી પુરે સંવડ્ઢનારી ¶ વિય સુકુમારાતિપિ પોરી. પુરસ્સ એસાતિપિ પોરી. નગરવાસીનં કથાતિ અત્થો. નગરવાસિનો હિ યુત્તકથા હોન્તિ. પિતિમત્તં પિતાતિ વદન્તિ, ભાતિમત્તં ભાતાતિ વદન્તિ, માતિમત્તં માતાતિ વદન્તિ. એવરૂપી કથા બહુનો જનસ્સ કન્તા હોતીતિ બહુજનકન્તા. કન્તભાવેનેવ બહુનો જનસ્સ મનાપા ચિત્તવુડ્ઢિકરાતિ બહુજનમનાપા.

અનત્થવિઞ્ઞાપિકા કાયવચીપયોગસમુટ્ઠાપિકા અકુસલચેતના સમ્ફપ્પલાપો. સો આસેવનમન્દતાય અપ્પસાવજ્જો, આસેવનમહન્તતાય મહાસાવજ્જો, તસ્સ દ્વે સમ્ભારા – ભારતયુદ્ધસીતાહરણાદિનિરત્થકકથાપુરેક્ખારતા, તથારૂપી કથા કથનઞ્ચ.

કાલેન ¶ વદતીતિ કાલવાદી વત્તબ્બયુત્તકાલં સલ્લક્ખેત્વા વદતીતિ અત્થો. ભૂતં તથં તચ્છં ¶ સભાવમેવ વદતીતિ ભૂતવાદી. દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકત્થસન્નિસ્સિતમેવ કત્વા વદતીતિ અત્થવાદી. નવલોકુત્તરધમ્મસન્નિસ્સિતં કત્વા વદતીતિ ધમ્મવાદી સંવરવિનયપહાનવિનયસન્નિસ્સિતં કત્વા વદતીતિ વિનયવાદી.

નિધાનં વુચ્ચતિ ઠપનોકાસો, નિધાનમસ્સા અત્થીતિ નિધાનવતી. હદયે નિધાતબ્બયુત્તકં વાચં ભાસિતાતિ અત્થો. કાલેનાતિ એવરૂપિં ભાસમાનોપિ ચ – ‘‘અહં નિધાનવતિં વાચં ભાસિસ્સામી’’તિ ન અકાલેન ભાસતિ, યુત્તકાલં પન અપેક્ખિત્વાવ ભાસતીતિ અત્થો. સાપદેસન્તિ સઉપમં, સકારણન્તિ અત્થો. પરિયન્તવતિન્તિ પરિચ્છેદં દસ્સેત્વા યથાસ્સા પરિચ્છેદો પઞ્ઞાયતિ, એવં ભાસતીતિ અત્થો. અત્થસંહિતન્તિ ¶ અનેકેહિપિ નયેહિ વિભજન્તેન પરિયાદાતું અસક્કુણેય્યતાય અત્થસમ્પન્નં ભાસતિ. યં વા સો અત્થવાદી અત્થં વદતિ, તેન અત્થેન સહિતત્તા અત્થસંહિતં વાચં ભાસતિ, ન અઞ્ઞં નિક્ખિપિત્વા અઞ્ઞં ભાસતીતિ વુત્તં હોતિ.

૧૦. બીજગામભૂતગામસમારમ્ભાતિ મૂલબીજં ખન્ધબીજં ફળુબીજં અગ્ગબીજં બીજબીજન્તિ પઞ્ચવિધસ્સ બીજગામસ્સ ચેવ, યસ્સ કસ્સચિ નીલતિણરુક્ખાદિકસ્સ ભૂતગામસ્સ ચ સમારમ્ભા, છેદનભેદનપચનાદિભાવેન વિકોપના પટિવિરતોતિ અત્થો.

એકભત્તિકોતિ પાતરાસભત્તં સાયમાસભત્તન્તિ દ્વે ભત્તાનિ, તેસુ પાતરાસભત્તં અન્તોમજ્ઝન્હિકેન પરિચ્છિન્નં, ઇતરં મજ્ઝન્હિકતો ઉદ્ધં અન્તો અરુણેન. તસ્મા અન્તોમજ્ઝન્હિકે દસક્ખત્તું ભુઞ્જમાનોપિ એકભત્તિકોવ હોતિ. તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘એકભત્તિકો’’તિ.

રત્તિયા ભોજનં રત્તિ, તતો ઉપરતોતિ રત્તૂપરતો. અતિક્કન્તે મજ્ઝન્હિકે યાવ સૂરિયત્થઙ્ગમના ભોજનં વિકાલભોજનં નામ. તતો વિરતત્તા વિરતો વિકાલભોજના. કદા વિરતો? અનોમાનદીતીરે પબ્બજિતદિવસતો પટ્ઠાય.

સાસનસ્સ અનનુલોમત્તા વિસૂકં પટાણીભૂતં દસ્સનન્તિ વિસૂકદસ્સનં. અત્તના નચ્ચનનચ્ચાપનાદિવસેન નચ્ચા ચ ગીતા ચ વાદિતા ચ અન્તમસો ¶ મયૂરનચ્ચાદિવસેનપિ પવત્તાનં નચ્ચાદીનં વિસૂકભૂતા દસ્સના ચાતિ નચ્ચગીતવાદિતવિસૂકદસ્સના. નચ્ચાદીનિ હિ અત્તના ¶ પયોજેતું વા પરેહિ પયોજાપેતું વા પયુત્તાનિ પસ્સિતું વા નેવ ભિક્ખૂનં ન ભિક્ખુનીનઞ્ચ વટ્ટન્તિ.

માલાદીસુ માલાતિ યં કિઞ્ચિ પુપ્ફં. ગન્ધન્તિ યં કિઞ્ચિ ગન્ધજાતં. વિલેપનન્તિ છવિરાગકરણં. તત્થ પિળન્ધન્તો ધારેતિ નામ, ઊનટ્ઠાનં પૂરેન્તો મણ્ડેતિ નામ, ગન્ધવસેન છવિરાગવસેન ચ સાદિયન્તો વિભૂસેતિ નામ. ઠાનં વુચ્ચતિ કારણં. તસ્મા યાય ¶ દુસ્સીલ્યચેતનાય તાનિ માલાધારણાદીનિ મહાજનો કરોતિ, તતો પટિવિરતોતિ અત્થો.

ઉચ્ચાસયનં વુચ્ચતિ પમાણાતિક્કન્તં. મહાસયનન્તિ અકપ્પિયપચ્ચત્થરણં. તતો વિરતોતિ અત્થો.

જાતરૂપન્તિ સુવણ્ણં. રજતન્તિ કહાપણો, લોહમાસકો, જતુમાસકો, દારુમાસકોતિ યે વોહારં ગચ્છન્તિ. તસ્સ ઉભયસ્સાપિ પટિગ્ગહણા પટિવિરતો, નેવ નં ઉગ્ગણ્હાતિ, ન ઉગ્ગણ્હાપેતિ, ન ઉપનિક્ખિત્તં સાદિયતીતિ અત્થો.

આમકધઞ્ઞપટિગ્ગહણાતિ, સાલિવીહિયવગોધૂમકઙ્ગુવરકકુદ્રૂસકસઙ્ખાતસ્સ સત્તવિધસ્સાપિ આમકધઞ્ઞસ્સ પટિગ્ગહણા. ન કેવલઞ્ચ એતેસં પટિગ્ગહણમેવ, આમસનમ્પિ ભિક્ખૂનં ન વટ્ટતિયેવ. આમકમંસપટિગ્ગહણાતિ એત્થ અઞ્ઞત્ર ઓદિસ્સ અનુઞ્ઞાતા આમકમંસમચ્છાનં પટિગ્ગહણમેવ ભિક્ખૂનં ન વટ્ટતિ, નો આમસનં.

ઇત્થિકુમારિકપટિગ્ગહણાતિ એત્થ ઇત્થીતિ પુરિસન્તરગતા, ઇતરા કુમારિકા નામ, તાસં પટિગ્ગહણમ્પિ આમસનમ્પિ અકપ્પિયમેવ.

દાસિદાસપટિગ્ગહણાતિ એત્થ દાસિદાસવસેનેવ તેસં પટિગ્ગહણં ન વટ્ટતિ. ‘‘કપ્પિયકારકં દમ્મિ, આરામિકં દમ્મી’’તિ એવં વુત્તે પન વટ્ટતિ.

અજેળકાદીસુ ખેત્તવત્થુપરિયોસાનેસુ કપ્પિયાકપ્પિયનયો વિનયવસેન ઉપપરિક્ખિતબ્બો. તત્થ ખેત્તં નામ યસ્મિં પુબ્બણ્ણં રુહતિ. વત્થુ નામ યસ્મિં અપરણ્ણં રુહતિ. યત્થ વા ઉભયમ્પિ રુહતિ, તં ખેત્તં. તદત્થાય ¶ અકતભૂમિભાગો વત્થુ. ખેત્તવત્થુસીસેન ચેત્થ વાપિતળાકાદીનિપિ સઙ્ગહિતાનેવ.

દૂતેય્યં ¶ વુચ્ચતિ દૂતકમ્મં, ગિહીનં પહિતં પણ્ણં વા સાસનં વા ગહેત્વા તત્થ તત્થ ગમનં. પહિણગમનં વુચ્ચતિ ઘરા ઘરં પેસિતસ્સ ખુદ્દકગમનં. અનુયોગો નામ તદુભયકરણં. તસ્મા દૂતેય્યપહિણગમનાનં અનુયોગાતિ. એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

કયવિક્કયાતિ કયા ચ વિક્કયા ચ. તુલાકૂટાદીસુ ¶ કૂટન્તિ વઞ્ચનં. તત્થ તુલાકૂટં નામ રૂપકૂટં અઙ્ગકૂટં, ગહણકૂટં, પટિચ્છન્નકૂટન્તિ ચતુબ્બિધં હોતિ. તત્થ રૂપકૂટં નામ દ્વે તુલા સમરૂપા કત્વા ગણ્હન્તો મહતિયા ગણ્હાતિ, દદન્તો ખુદ્દિકાય દેતિ. અઙ્ગકૂટં નામ ગણ્હન્તો પચ્છાભાગે હત્થેન તુલં અક્કમતિ, દદન્તો પુબ્બભાગે. ગહણકૂટં નામ ગણ્હન્તો મૂલે રજ્જું ગણ્હાતિ, દદન્તો અગ્ગે. પટિચ્છન્નકૂટં નામ તુલં સુસિરં કત્વા અન્તો અયચુણ્ણં પક્ખિપિત્વા ગણ્હન્તો તં પચ્છાભાગે કરોતિ, દદન્તો અગ્ગભાગે.

કંસો વુચ્ચતિ સુવણ્ણપાતિ, તાય વઞ્ચનં કંસકૂટં. કથં? એકં સુવણ્ણપાતિં કત્વા અઞ્ઞા દ્વે તિસ્સો લોહપાતિયો સુવણ્ણવણ્ણે કરોતિ, તતો જનપદં ગન્ત્વા કિઞ્ચિદેવ અડ્ઢં કુલં પવિસિત્વા – ‘‘સુવણ્ણભાજનાનિ કિણથા’’તિ વત્વા અગ્ઘે પુચ્છિતે સમગ્ઘતરં દાતુકામા હોન્તિ. તતો તેહિ – ‘‘કથં ઇમેસં સુવણ્ણભાવો જાનિતબ્બો’’તિ વુત્તે, ‘‘વીમંસિત્વા ગણ્હથા’’તિ સુવણ્ણપાતિં પાસાણે ઘંસિત્વા સબ્બા પાતિયો દત્વા ગચ્છતિ.

માનકૂટં નામ હદયભેદસિખાભેદરજ્જુભેદવસેન તિવિધં હોતિ. તત્થ હદયભેદો સપ્પિતેલાદિમિનનકાલે લબ્ભતિ. તાનિ હિ ગણ્હન્તો હેટ્ઠાછિદ્દેન માનેન – ‘‘સણિકં આસિઞ્ચા’’તિ વત્વા અન્તોભાજને બહું પગ્ઘરાપેત્વા ગણ્હાતિ, દદન્તો છિદ્દં પિધાય સીઘં પૂરેત્વા દેતિ.

સિખાભેદો તિલતણ્ડુલાદિમિનનકાલે લબ્ભતિ. તાનિ હિ ગણ્હન્તો સણિકં સિખં ઉસ્સાપેત્વા ગણ્હાતિ, દદન્તો વેગેન પૂરેત્વા સિખં છિન્દન્તો દેતિ.

રજ્જુભેદો ¶ ખેત્તવત્થુમિનનકાલે લબ્ભતિ. લઞ્જં અલભન્તા હિ ખેત્તં અમહન્તમ્પિ મહન્તં કત્વા મિનન્તિ.

ઉક્કોટનાદીસુ ઉક્કોટનન્તિ અસ્સામિકે સામિકે કાતું લઞ્જગ્ગહણં. વઞ્ચનન્તિ તેહિ તેહિ ઉપાયેહિ પરેસં વઞ્ચનં. તત્રિદમેકં વત્થુ – એકો કિર લુદ્દકો મિગઞ્ચ મિગપોતકઞ્ચ ગહેત્વા ¶ આગચ્છતિ ¶ , તમેકો ધુત્તો – ‘‘કિં ભો, મિગો અગ્ઘતિ, કિં મિગપોતકો’’તિ આહ. ‘‘મિગો દ્વે કહાપણે, મિગપોતકો એક’’ન્તિ ચ વુત્તે એકં કહાપણં દત્વા મિગપોતકં ગહેત્વા થોકં ગન્ત્વા નિવત્તો – ‘‘ન મે ભો, મિગપોતકેન અત્થો, મિગં મે દેહી’’તિ આહ. તેન હિ – દ્વે કહાપણે દેહીતિ. સો આહ – ‘‘નનુ તે ભો, મયા પઠમં એકો કહાપણો દિન્નો’’તિ? ‘‘આમ, દિન્નો’’તિ. ‘‘ઇદં મિગપોતકં ગણ્હ, એવં સો ચ કહાપણો, અયઞ્ચ કહાપણગ્ઘનકો મિગપોતકોતિ દ્વે કહાપણા ભવિસ્સન્તી’’તિ. સો ‘‘કારણં વદતી’’તિ સલ્લક્ખેત્વા મિગપોતકં ગહેત્વા મિગં અદાસીતિ. નિકતીતિ યોગવસેન વા માયાવસેન વા અપામઙ્ગં પામઙ્ગન્તિ, અમણિં મણિન્તિ, અસુવણ્ણં સુવણ્ણન્તિ કત્વા પતિરૂપકેન વઞ્ચનં. સાચિયોગોતિ કુટિલયોગો, એતેસંયેવ ઉક્કોટનાદીનમેતં નામં. તસ્મા – ઉક્કોટનસાચિયોગો, વઞ્ચનસાચિયોગો, નિકતિસાચિયોગોતિ, એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. કેચિ અઞ્ઞં દસ્સેત્વા અઞ્ઞસ્સ પરિવત્તનં સાચિયોગોતિ વદન્તિ. તં પન વઞ્ચનેનેવ સઙ્ગહિતં.

છેદનાદીસુ છેદનન્તિ હત્થચ્છેદનાદિ. વધોતિ મારણં. બન્ધોતિ રજ્જુબન્ધનાદીહિ બન્ધનં. વિપરામોસોતિ હિમવિપરામોસો, ગુમ્બવિપરામોસોતિ દુવિધો. યં હિમપાતસમયે હિમેન પટિચ્છન્ના હુત્વા મગ્ગપ્પટિપન્નં જનં મુસન્તિ, અયં હિમવિપરામોસો. યં ગુમ્બાદીહિ પટિચ્છન્ના મુસન્તિ, અયં ગુમ્બવિપરામોસો. આલોપો વુચ્ચતિ ગામનિગમાદીનં વિલોપકરણં. સહસાકારોતિ સાહસિકકિરિયા. ગેહં પવિસિત્વા મનુસ્સાનં ઉરે સત્થં ઠપેત્વા ઇચ્છિતભણ્ડાનં ગહણં. એવમેતસ્મા છેદન…પે… સહસાકારા પટિવિરતો સમણો ગોતમોતિ. ઇતિ વા હિ, ભિક્ખવે, પુથુજ્જનો તથાગતસ્સ વણ્ણં વદમાનો વદેય્યાતિ.

એત્તાવતા ચૂળસીલં નિટ્ઠિતં હોતિ.

મજ્ઝિમસીલવણ્ણના

૧૧. ઇદાનિ ¶ ¶ મજ્ઝિમસીલં વિત્થારેન્તો ‘‘યથા વા પનેકે ભોન્તો’’તિઆદિમાહ. તત્રાયં અનુત્તાનપદવણ્ણના. સદ્ધાદેય્યાનીતિ કમ્મઞ્ચ ફલઞ્ચ ઇધલોકઞ્ચ પરલોકઞ્ચ સદ્દહિત્વા દિન્નાનિ. ‘અયં મે ઞાતી’તિ વા, ‘મિત્તો’તિ વા, ઇદં પટિકરિસ્સતિ, ઇદં વા તેન કતપુબ્બન્તિ વા, એવં ન દિન્નાનીતિ અત્થો. એવં દિન્નાનિ હિ ન સદ્ધાદેય્યાનિ નામ હોન્તિ ¶ . ભોજનાનીતિ દેસનાસીસમત્તમેતં, અત્થતો પન સદ્ધાદેય્યાનિ ભોજનાનિ ભુઞ્જિત્વા ચીવરાનિ પારુપિત્વા સેનાસનાનિ સેવમાના ગિલાનભેસજ્જં પરિભુઞ્જમાનાતિ સબ્બમેતં વુત્તમેવ હોતિ.

સેય્યથિદન્તિ નિપાતો. તસ્સત્થો કતમો સો બીજગામભૂતગામો, યસ્સ સમારમ્ભં અનુયુત્તા વિહરન્તીતિ. તતો તં દસ્સેન્તો મૂલબીજન્તિઆદિમાહ. તત્થ મૂલબીજં નામ હલિદ્દિ, સિઙ્ગિવેરં, વચા, વચત્તં, અતિવિસા, કટુકરોહિણી, ઉસીરં, ભદ્દમુત્તકન્તિ એવમાદિ. ખન્ધબીજં નામ અસ્સત્થો, નિગ્રોધો, પિલક્ખો, ઉદુમ્બરો, કચ્છકો, કપિત્થનોતિ એવમાદિ. ફળુબીજં નામ ઉચ્છુ, નળો, વેળૂતિ એવમાદિ. અગ્ગબીજં નામ અજ્જકં, ફણિજ્જકં, હિરિવેરન્તિ એવમાદિ. બીજબીજં નામ પુબ્બણ્ણં અપરણ્ણન્તિ એવમાદિ. સબ્બઞ્હેતં રુક્ખતો વિયોજિતં વિરુહનસમત્થમેવ ‘‘બીજગામો’’તિ વુચ્ચતિ. રુક્ખતો પન અવિયોજિતં અસુક્ખં ‘‘ભૂતગામો’’તિ વુચ્ચતિ. તત્થ ભૂતગામસમારમ્ભો પાચિત્તિયવત્થુ, બીજગામસમારમ્ભો દુક્કટવત્થૂતિ વેદિતબ્બો.

૧૨. સન્નિધિકારપરિભોગન્તિ સન્નિધિકતસ્સ પરિભોગં. તત્થ દુવિધા કથા, વિનયવસેન ચ સલ્લેખવસેન ચ. વિનયવસેન તાવ યં કિઞ્ચિ અન્નં અજ્જ પટિગ્ગહિતં અપરજ્જુ સન્નિધિકારકં હોતિ, તસ્સ પરિભોગે પાચિત્તિયં ¶ . અત્તના લદ્ધં પન સામણેરાનં દત્વા, તેહિ લદ્ધં ઠપાપેત્વા દુતિયદિવસે ભુઞ્જિતું વટ્ટતિ, સલ્લેખો પન ન હોતિ.

પાનસન્નિધિમ્હિપિ એસેવ નયો. તત્થ પાનં નામ અમ્બપાનાદીનિ અટ્ઠ પાનાનિ, યાનિ ચ તેસં અનુલોમાનિ. તેસં વિનિચ્છયો સમન્તપાસાદિકાયં વુત્તો.

વત્થસન્નિધિમ્હિ ¶ અનધિટ્ઠિતં અવિકપ્પિતં સન્નિધિ ચ હોતિ, સલ્લેખઞ્ચ કોપેતિ, અયં પરિયાયકથા. નિપ્પરિયાયતો પન તિચીવરસન્તુટ્ઠેન ભવિતબ્બં, ચતુત્થં લભિત્વા અઞ્ઞસ્સ દાતબ્બં. સચે યસ્સ કસ્સચિ દાતું ન સક્કોતિ, યસ્સ પન દાતુકામો હોતિ, સો ઉદ્દેસત્થાય વા પરિપુચ્છત્થાય વા ગતો, આગતમત્તે દાતબ્બં, અદાતું ન વટ્ટતિ. ચીવરે પન અપ્પહોન્તે સતિયા પચ્ચાસાય અનુઞ્ઞાતકાલં ઠપેતું વટ્ટતિ. સૂચિસુત્તચીવરકારકાનં અલાભેન તતો પરમ્પિ વિનયકમ્મં કત્વા ઠપેતું વટ્ટતિ. ‘‘ઇમસ્મિં જિણ્ણે પુન ઈદિસં કુતો લભિસ્સામી’’તિ પન ઠપેતું ન વટ્ટતિ, સન્નિધિ ચ હોતિ, સલ્લેખઞ્ચ કોપેતિ.

યાનસન્નિધિમ્હિ ¶ યાનં નામ વય્હં, રથો, સકટં, સન્દમાનિકા, સિવિકા, પાટઙ્કીતિ; નેતં પબ્બજિતસ્સ યાનં. ઉપાહના પન પબ્બજિતસ્સ યાનંયેવ. એકભિક્ખુસ્સ હિ એકો અરઞ્ઞત્થાય, એકો ધોતપાદકત્થાયાતિ, ઉક્કંસતો દ્વે ઉપાહનસઙ્ઘાટા વટ્ટન્તિ. તતિયં લભિત્વા અઞ્ઞસ્સ દાતબ્બો. ‘‘ઇમસ્મિં જિણ્ણે અઞ્ઞં કુતો લભિસ્સામી’’તિ હિ ઠપેતું ન વટ્ટતિ, સન્નિધિ ચ હોતિ, સલ્લેખઞ્ચ કોપેતિ.

સયનસન્નિધિમ્હિ સયનન્તિ મઞ્ચો. એકસ્સ ભિક્ખુનો એકો ગબ્ભે, એકો દિવાઠાનેતિ ઉક્કંસતો દ્વે મઞ્ચા વટ્ટન્તિ. તતો ઉત્તરિ લભિત્વા અઞ્ઞસ્સ ભિક્ખુનો વા ગણસ્સ વા દાતબ્બો; અદાતું ન વટ્ટતિ. સન્નિધિ ચ હોતિ, સલ્લેખઞ્ચ કોપેતિ.

ગન્ધસન્નિધિમ્હિ ભિક્ખુનો કણ્ડુકચ્છુછવિદોસાદિઆબાધે ¶ સતિ ગન્ધા વટ્ટન્તિ. તે ગન્ધે આહરાપેત્વા તસ્મિં રોગે વૂપસન્તે અઞ્ઞેસં વા આબાધિકાનં દાતબ્બા, દ્વારે પઞ્ચઙ્ગુલિઘરધૂપનાદીસુ વા ઉપનેતબ્બા. ‘‘પુન રોગે સતિ ભવિસ્સન્તી’’તિ પન ઠપેતું ન વટ્ટતિ, સન્નિધિ ચ હોતિ, સલ્લેખઞ્ચ કોપેતિ.

આમિસન્તિ વુત્તાવસેસં દટ્ઠબ્બં. સેય્યથિદં, ઇધેકચ્ચો ભિક્ખુ – ‘‘તથારૂપે કાલે ઉપકારાય ભવિસ્સતી’’તિ તિલતણ્ડુલમુગ્ગમાસનાળિકેરલોણમચ્છમંસવલ્લૂરસપ્પિતેલગુળભાજનાદીનિ આહરાપેત્વા ઠપેતિ. સો વસ્સકાલે કાલસ્સેવ સામણેરેહિ યાગું પચાપેત્વા પરિભુઞ્જિત્વા ‘‘સામણેર, ઉદકકદ્દમે દુક્ખં ગામં પવિસિતું, ગચ્છ અસુકં કુલં ¶ ગન્ત્વા મય્હં વિહારે નિસિન્નભાવં આરોચેહિ; અસુકકુલતો દધિઆદીનિ આહરા’’તિ પેસેતિ. ભિક્ખૂહિ – ‘‘કિં, ભન્તે, ગામં પવિસિસ્સથા’’તિ વુત્તેપિ, ‘‘દુપ્પવેસો, આવુસો, ઇદાનિ ગામો’’તિ વદતિ. તે – ‘‘હોતુ, ભન્તે, અચ્છથ તુમ્હે, મયં ભિક્ખં પરિયેસિત્વા આહરિસ્સામા’’તિ ગચ્છન્તિ. અથ સામણેરોપિ દધિઆદીનિ આહરિત્વા ભત્તઞ્ચ બ્યઞ્જનઞ્ચ સમ્પાદેત્વા ઉપનેતિ, તં ભુઞ્જન્તસ્સેવ ઉપટ્ઠાકા ભત્તં પહિણન્તિ, તતોપિ મનાપં મનાપં ભુઞ્જતિ. અથ ભિક્ખૂ પિણ્ડપાતં ગહેત્વા આગચ્છન્તિ, તતોપિ મનાપં મનાપં ગીવાયામકં ભુઞ્જતિયેવ. એવં ચતુમાસમ્પિ વીતિનામેતિ. અયં વુચ્ચતિ – ‘‘ભિક્ખુ મુણ્ડકુટુમ્બિકજીવિકં જીવતિ, ન સમણજીવિક’’ન્તિ. એવરૂપો આમિસસન્નિધિ નામ હોતિ.

ભિક્ખુનો પન વસનટ્ઠાને એકા તણ્ડુલનાળિ, એકો ગુળપિણ્ડો, ચતુભાગમત્તં સપ્પીતિ એત્તકં નિધેતું વટ્ટતિ, અકાલે સમ્પત્તચોરાનં અત્થાય. તે હિ એત્તકમ્પિ આમિસપટિસન્થારં અલભન્તા ¶ જીવિતાપિ વોરોપેય્યું, તસ્મા સચે એત્તકં નત્થિ, આહરાપેત્વાપિ ¶ ઠપેતું વટ્ટતિ. અફાસુકકાલે ચ યદેત્થ કપ્પિયં, તં અત્તનાપિ પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ. કપ્પિયકુટિયં પન બહું ઠપેન્તસ્સાપિ સન્નિધિ નામ નત્થિ. તથાગતસ્સ પન તણ્ડુલનાળિઆદીસુ વા યં કિઞ્ચિ ચતુરતનમત્તં વા પિલોતિકખણ્ડં ‘‘ઇદં મે અજ્જ વા સ્વે વા ભવિસ્સતી’’તિ ઠપિતં નામ નત્થિ.

૧૩. વિસૂકદસ્સનેસુ નચ્ચં નામ યં કિઞ્ચિ નચ્ચં, તં મગ્ગં ગચ્છન્તેનાપિ ગીવં પસારેત્વા દટ્ઠું ન વટ્ટતિ. વિત્થારવિનિચ્છયો પનેત્થ સમન્તપાસાદિકાયં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. યથા ચેત્થ, એવં સબ્બેસુ સિક્ખાપદપટિસંયુત્તેસુ સુત્તપદેસુ. ઇતો પરઞ્હિ એત્તકમ્પિ અવત્વા તત્થ તત્થ પયોજનમત્તમેવ વણ્ણયિસ્સામાતિ.

પેક્ખન્તિ નટસમજ્જં. અક્ખાનન્તિ ભારતયુજ્ઝનાદિકં. યસ્મિં ઠાને કથીયતિ, તત્થ ગન્તુમ્પિ ન વટ્ટતિ. પાણિસ્સરન્તિ કંસતાળં, પાણિતાળન્તિપિ વદન્તિ. વેતાળન્તિ ઘનતાળં, મન્તેન મતસરીરુટ્ઠાપનન્તિપિ એકે. કુમ્ભથૂણન્તિ ચતુરસ્સઅમ્બણકતાળં, કુમ્ભસદ્દન્તિપિ એકે. સોભનકન્તિ નટાનં ¶ અબ્ભોક્કિરણં, સોભનકરં વા, પટિભાનચિત્તન્તિ વુત્તં હોતિ. ચણ્ડાલન્તિ અયોગુળકીળા, ચણ્ડાલાનં સાણધોવનકીળાતિપિ વદન્તિ. વંસન્તિ વેળું ઉસ્સાપેત્વા કીળનં.

ધોવનન્તિ અટ્ઠિધોવનં, એકચ્ચેસુ કિર જનપદેસુ કાલઙ્કતે ઞાતકે ન ઝાપેન્તિ, નિખણિત્વા ઠપેન્તિ. અથ નેસં પૂતિભૂતં કાયં ઞત્વા નીહરિત્વા અટ્ઠીનિ ધોવિત્વા ગન્ધેહિ મક્ખેત્વા ઠપેન્તિ. તે નક્ખત્તકાલે એકસ્મિં ઠાને અટ્ઠીનિ ઠપેત્વા એકસ્મિં ઠાને સુરાદીનિ ઠપેત્વા રોદન્તા પરિદેવન્તા સુરં પિવન્તિ. વુત્તમ્પિ ચેતં – ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે ¶ , દક્ખિણેસુ જનપદેસુ અટ્ઠિધોવનં નામ, તત્થ હોતિ અન્નમ્પિ પાનમ્પિ ખજ્જમ્પિ ભોજ્જમ્પિ લેય્યમ્પિ પેય્યમ્પિ નચ્ચમ્પિ ગીતમ્પિ વાદિતમ્પિ. અત્થેતં, ભિક્ખવે, ધોવનં, નેતં નત્થીતિ વદામી’’તિ (અ. નિ. ૧૦.૧૦૭). એકચ્ચે પન ઇન્દજાલેન અટ્ઠિધોવનં ધોવનન્તિપિ વદન્તિ.

હત્થિયુદ્ધાદીસુ ભિક્ખુનો નેવ હત્થિઆદીહિ સદ્ધિં યુજ્ઝિતું, ન તે યુજ્ઝાપેતું, ન યુજ્ઝન્તે દટ્ઠું વટ્ટતિ. નિબ્બુદ્ધન્તિ મલ્લયુદ્ધં. ઉય્યોધિકન્તિ યત્થ સમ્પહારો દિસ્સતિ. બલગ્ગન્તિ બલગણનટ્ઠાનં. સેનાબ્યૂહન્તિ સેનાનિવેસો, સકટબ્યૂહાદિવસેન સેનાય નિવેસનં. અનીકદસ્સનન્તિ – ‘‘તયો હત્થી પચ્છિમં હત્થાનીક’’ન્તિઆદિના (પાચિ. ૩૨૪) નયેન વુત્તસ્સ અનીકસ્સ દસ્સનં.

૧૪. પમાદો ¶ એત્થ તિટ્ઠતીતિ પમાદટ્ઠાનં. જૂતઞ્ચ તં પમાદટ્ઠાનઞ્ચાતિ જૂતપ્પમાદટ્ઠાનં. એકેકાય પન્તિયા અટ્ઠ અટ્ઠ પદાનિ અસ્સાતિ અટ્ઠપદં દસપદેપિ એસેવ નયો. આકાસન્તિ અટ્ઠપદદસપદેસુ વિય આકાસેયેવ કીળનં. પરિહારપથન્તિ ભૂમિયં નાનાપથમણ્ડલં કત્વા તત્થ તત્થ પરિહરિતબ્બં, પથં પરિહરન્તાનં કીળનં. સન્તિકન્તિ સન્તિકકીળનં. એકજ્ઝં ઠપિતા સારિયો વા સક્ખરાયો વા અચાલેન્તા નખેનેવ અપનેન્તિ ચ ઉપનેન્તિ ચ, સચે તત્થ કાચિ ચલતિ, પરાજયો હોતિ, એવરૂપાય કીળાયેતં અધિવચનં. ખલિકન્તિ જૂતફલકે પાસકકીળનં. ઘટિકા વુચ્ચતિ દીઘદણ્ડકેન રસ્સદણ્ડકં પહરણકીળનં. સલાકહત્થન્તિ લાખાય વા મઞ્જિટ્ઠિકાય વા પિટ્ઠોદકેન વા સલાકહત્થં ¶ તેમેત્વા – ‘‘કિં ¶ હોતૂ’’તિ ભૂમિયં વા ભિત્તિયં વા તં પહરિત્વા હત્થિઅસ્સાદિરૂપદસ્સનકીળનં. અક્ખન્તિ ગુળકીળા. પઙ્ગચીરં વુચ્ચતિ પણ્ણનાળિકં, તં ધમન્તા કીળન્તિ. વઙ્કકન્તિ ગામદારકાનં કીળનકં ખુદ્દકનઙ્ગલં. મોક્ખચિકા વુચ્ચતિ સમ્પરિવત્તનકીળા, આકાસે વા દણ્ડકં ગહેત્વા ભૂમિયં વા સીસં ઠપેત્વા હેટ્ઠુપરિયભાવેન પરિવત્તનકીળાતિ વુત્તં હોતિ. ચિઙ્ગુલિકં વુચ્ચતિ તાલપણ્ણાદીહિ કતં વાતપ્પહારેન પરિબ્ભમનચક્કં. પત્તાળ્હકં વુચ્ચતિ પણ્ણનાળિકા. તાય વાલુકાદીનિ મિનન્તા કીળન્તિ. રથકન્તિ ખુદ્દકરથં. ધનુકન્તિ ખુદ્દકધનુમેવ. અક્ખરિકા વુચ્ચતિ આકાસે વા પિટ્ઠિયં વા અક્ખરજાનનકીળા. મનેસિકા નામ મનસા ચિન્તિતજાનનકીળા. યથાવજ્જં નામ કાણકુણિખુજ્જાદીનં યં યં વજ્જં, તં તં પયોજેત્વા દસ્સનકીળા.

૧૫. આસન્દિન્તિ પમાણાતિક્કન્તાસનં. અનુયુત્તા વિહરન્તીતિ ઇદં અપેક્ખિત્વા પન સબ્બપદેસુ ઉપયોગવચનં કતં. પલ્લઙ્કોતિ પાદેસુ વાળરૂપાનિ ઠપેત્વા કતો. ગોનકોતિ દીઘલોમકો મહાકોજવો, ચતુરઙ્ગુલાધિકાનિ કિર તસ્સ લોમાનિ. ચિત્તકન્તિ વાનવિચિત્તં ઉણ્ણામયત્થરણં. પટિકાતિ ઉણ્ણામયો સેતત્થરણો. પટલિકાતિ ¶ ઘનપુપ્ફકો ઉણ્ણામયત્થરણો. યો આમલકપત્તોતિપિ વુચ્ચતિ. તૂલિકાતિ તિણ્ણં તૂલાનં અઞ્ઞતરપુણ્ણા તૂલિકા. વિકતિકાતિ સીહબ્યગ્ઘાદિરૂપવિચિત્રો ઉણ્ણામયત્થરણો. ઉદ્દલોમીતિ ઉભયતોદસં ઉણ્ણામયત્થરણં, કેચિ ‘‘એકતોઉગ્ગતપુપ્ફ’’ન્તિ વદન્તિ. એકન્તલોમીતિ એકતોદસં ઉણ્ણામયત્થરણં. કેચિ ‘‘ઉભતોઉગ્ગતપુપ્ફ’’ન્તિ વદન્તિ. કટ્ટિસ્સન્તિ રતનપરિસિબ્બિતં કોસેય્યકટ્ટિસ્સમયપચ્ચત્થરણં. કોસેય્યન્તિ રતનપરિસિબ્બિતમેવ કોસિયસુત્તમયપચ્ચત્થરણં. સુદ્ધકોસેય્યં પન વટ્ટતીતિ વિનયે વુત્તં. દીઘનિકાયટ્ઠકથાયં પન ‘‘ઠપેત્વા તૂલિકં સબ્બાનેવ ગોનકાદીનિ રતનપરિસિબ્બિતાનિ ન વટ્ટન્તી’’તિ વુત્તં.

કુત્તકન્તિ સોળસન્નં નાટકિત્થીનં ઠત્વા નચ્ચનયોગ્ગં ઉણ્ણામયત્થરણં. હત્થત્થરં અસ્સત્થરન્તિ ¶ હત્થિઅસ્સપિટ્ઠીસુ અત્થરણઅત્થરકાયેવ. રથત્થરેપિ એસેવ નયો. અજિનપ્પવેણીતિ અજિનચમ્મેહિ મઞ્ચપ્પમાણેન સિબ્બિત્વા કતા ¶ પવેણી. કદલીમિગપવરપચ્ચત્થરણન્તિ કદલીમિગચમ્મં નામ અત્થિ, તેન કતં પવરપચ્ચત્થરણં; ઉત્તમપચ્ચત્થરણન્તિ અત્થો. તં કિર સેતવત્થસ્સ ઉપરિ કદલીમિગચમ્મં પત્થરિત્વા સિબ્બેત્વા કરોન્તિ. સઉત્તરચ્છદન્તિ સહ ઉત્તરચ્છદેન, ઉપરિબદ્ધેન રત્તવિતાનેન સદ્ધિન્તિ અત્થો. સેતવિતાનમ્પિ હેટ્ઠા અકપ્પિયપચ્ચત્થરણે સતિ ન વટ્ટતિ, અસતિ પન વટ્ટતિ. ઉભતોલોહિતકૂપધાનન્તિ સીસૂપધાનઞ્ચ પાદૂપધાનઞ્ચાતિ ¶ મઞ્ચસ્સ ઉભતોલોહિતકં ઉપધાનં, એતં ન કપ્પતિ. યં પન એકમેવ ઉપધાનં ઉભોસુ પસ્સેસુ રત્તં વા હોતિ પદુમવણ્ણં વા વિચિત્રં વા, સચે પમાણયુત્તં, વટ્ટતિ. મહાઉપધાનં પન પટિક્ખિત્તં. અલોહિતકાનિ દ્વેપિ વટ્ટન્તિયેવ. તતો ઉત્તરિ લભિત્વા અઞ્ઞેસં દાતબ્બાનિ. દાતું અસક્કોન્તો મઞ્ચે તિરિયં અત્થરિત્વા ઉપરિ પચ્ચત્થરણં દત્વા નિપજ્જિતુમ્પિ લભતિ. આસન્દીઆદીસુ પન વુત્તનયેનેવ પટિપજ્જિતબ્બં. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, આસન્દિયા પાદે છિન્દિત્વા પરિભુઞ્જિતું, પલ્લઙ્કસ્સ વાળે ભિન્દિત્વા પરિભુઞ્જિતું, તૂલિકં વિજટેત્વા બિમ્બોહનં કાતું, અવસેસં ભુમ્મત્થરણં કાતુ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૨૯૭).

૧૬. ઉચ્છાદનાદીસુ માતુકુચ્છિતો નિક્ખન્તદારકાનં સરીરગન્ધો દ્વાદસવસ્સપત્તકાલે નસ્સતિ, તેસં સરીરદુગ્ગન્ધહરણત્થાય ગન્ધચુણ્ણાદીહિ ઉચ્છાદેન્તિ, એવરૂપં ઉચ્છાદનં ન વટ્ટતિ. પુઞ્ઞવન્તે પન દારકે ઊરૂસુ નિપજ્જાપેત્વા તેલેન મક્ખેત્વા હત્થપાદઊરુનાભિઆદીનં સણ્ઠાનસમ્પાદનત્થં પરિમદ્દન્તિ, એવરૂપં પરિમદ્દનં ન વટ્ટતિ.

ન્હાપનન્તિ તેસંયેવ દારકાનં ગન્ધાદીહિ ન્હાપનં. સમ્બાહનન્તિ મહામલ્લાનં વિય હત્થપાદે મુગ્ગરાદીહિ પહરિત્વા બાહુવડ્ઢનં. આદાસન્તિ યં કિઞ્ચિ આદાસં પરિહરિતું ન વટ્ટતિ. અઞ્જનન્તિ અલઙ્કારઞ્જનમેવ. માલાતિ બદ્ધમાલા વા અબદ્ધમાલા વા. વિલેપનન્તિ યં કિઞ્ચિ છવિરાગકરણં. મુખચુણ્ણં મુખલેપનન્તિ મુખે કાળપીળકાદીનં હરણત્થાય મત્તિકકક્કં દેન્તિ, તેન લોહિતે ચલિતે સાસપકક્કં દેન્તિ, તેન દોસે ખાદિતે તિલકક્કં દેન્તિ, તેન લોહિતે સન્નિસિન્ને હલિદ્દિકક્કં દેન્તિ, તેન છવિવણ્ણે આરૂળ્હે મુખચુણ્ણકેન મુખં ચુણ્ણેન્તિ, તં સબ્બં ન વટ્ટતિ.

હત્થબન્ધાદીસુ ¶ ¶ હત્થે વિચિત્રસઙ્ખકપાલાદીનિ બન્ધિત્વા વિચરન્તિ, તં વા અઞ્ઞં વા સબ્બમ્પિ હત્થાભરણં ન વટ્ટતિ, અપરે સિખં બન્ધિત્વા વિચરન્તિ. સુવણ્ણચીરકમુત્તલતાદીહિ ચ ¶ તં પરિક્ખિપન્તિ; તં સબ્બં ન વટ્ટતિ. અપરે ચતુહત્થદણ્ડં વા અઞ્ઞં વા પન અલઙ્કતદણ્ડકં ગહેત્વા વિચરન્તિ, તથા ઇત્થિપુરિસરૂપાદિવિચિત્તં ભેસજ્જનાળિકં સુપરિક્ખિત્તં વામપસ્સે ઓલગ્ગિતં; અપરે કણ્ણિકરતનપરિક્ખિત્તકોસં અતિતિખિણં અસિં, પઞ્ચવણ્ણસુત્તસિબ્બિતં મકરદન્તકાદિવિચિત્તં છત્તં, સુવણ્ણરજતાદિવિચિત્રા મોરપિઞ્છાદિપરિક્ખિત્તા ઉપાહના, કેચિ રતનમત્તાયામં ચતુરઙ્ગુલવિત્થતં કેસન્તપરિચ્છેદં દસ્સેત્વા મેઘમુખે વિજ્જુલતં વિય નલાટે ઉણ્હીસપટ્ટં બન્ધન્તિ, ચૂળામણિં ધારેન્તિ, ચામરવાલબીજનિં ધારેન્તિ, તં સબ્બં ન વટ્ટતિ.

૧૭. અનિય્યાનિકત્તા સગ્ગમોક્ખમગ્ગાનં તિરચ્છાનભૂતા કથાતિ તિરચ્છાનકથા. તત્થ રાજાનં આરબ્ભ મહાસમ્મતો મન્ધાતા ધમ્માસોકો એવં મહાનુભાવોતિઆદિના નયેન પવત્તા કથા રાજકથા. એસ નયો ચોરકથાદીસુ. તેસુ અસુકો રાજા અભિરૂપો દસ્સનીયોતિઆદિના નયેન ગેહસ્સિતકથાવ તિરચ્છાનકથા હોતિ. સોપિ નામ એવં મહાનુભાવો ખયં ગતોતિ એવં પવત્તા પન કમ્મટ્ઠાનભાવે તિટ્ઠતિ. ચોરેસુ મૂલદેવો એવં મહાનુભાવો, મેઘમાલો એવં મહાનુભાવોતિ તેસં કમ્મં પટિચ્ચ અહો સૂરાતિ ગેહસ્સિતકથાવ તિરચ્છાનકથા. યુદ્ધેપિ ભારતયુદ્ધાદીસુ અસુકેન અસુકો એવં મારિતો, એવં વિદ્ધોતિ કામસ્સાદવસેનેવ કથા તિરચ્છાનકથા. તેપિ નામ ખયં ગતાતિ એવં પવત્તા પન સબ્બત્થ કમ્મટ્ઠાનમેવ હોતિ. અપિ ચ અન્નાદીસુ એવં વણ્ણવન્તં ગન્ધવન્તં રસવન્તં ફસ્સસમ્પન્નં ખાદિમ્હ ભુઞ્જિમ્હાતિ કામસ્સાદવસેન કથેતું ન વટ્ટતિ. સાત્થકં ¶ પન કત્વા પુબ્બે એવં વણ્ણાદિસમ્પન્નં અન્નં પાનં વત્થં સયનં માલં ગન્ધં સીલવન્તાનં અદમ્હ, ચેતિયે પૂજં કરિમ્હાતિ કથેતું વટ્ટતિ. ઞાતિકથાદીસુ પન ‘‘અમ્હાકં ઞાતકા સૂરા સમત્થા’’તિ વા ‘‘પુબ્બે મયં એવં વિચિત્રેહિ યાનેહિ વિચરિમ્હા’’તિ વા અસ્સાદવસેન વત્તું ન વટ્ટતિ. સાત્થકં પન કત્વા ‘‘તેપિ નો ઞાતકા ખયં ગતા’’તિ વા ‘‘પુબ્બે મયં એવરૂપા ઉપાહના સઙ્ઘસ્સ અદમ્હા’’તિ વા કથેતું વટ્ટતિ. ગામકથાપિ સુનિવિટ્ઠદુન્નિવિટ્ઠસુભિક્ખદુબ્ભિક્ખાદિવસેન વા ‘‘અસુકગામવાસિનો સૂરા સમત્થા’’તિ ¶ વા એવં અસ્સાદવસેન ન વટ્ટતિ. સાત્થકં પન કત્વા ‘‘સદ્ધા પસન્ના’’તિ વા ‘‘ખયવયં ગતા’’તિ વા વત્તું વટ્ટતિ. નિગમનગરજનપદકથાદીસુપિ એસેવ નયો.

ઇત્થિકથાપિ વણ્ણસણ્ઠાનાદીનિ પટિચ્ચ અસ્સાદવસેન ન વટ્ટતિ, સદ્ધા પસન્ના ખયવયં ગતાતિ એવમેવ વટ્ટતિ. સૂરકથાપિ ‘નન્દિમિત્તો નામ યોધો સૂરો અહોસી’તિ અસ્સાદવસેન ન વટ્ટતિ. સદ્ધો અહોસિ ખયં ગતોતિ એવમેવ વટ્ટતિ. વિસિખાકથાપિ ‘‘અસુકા ¶ વિસિખા સુનિવિટ્ઠા દુન્નિવિટ્ઠા સૂરા સમત્થા’’તિ અસ્સાદવસેન ન વટ્ટતિ. સદ્ધા પસન્ના ખયવયં ગતાતિ એવમેવ વટ્ટતિ.

કુમ્ભટ્ઠાનકથાતિ ઉદકટ્ઠાનકથા, ઉદકતિત્થકથાતિપિ વુચ્ચતિ, કુમ્ભદાસિકથા વા, સાપિ ‘‘પાસાદિકા નચ્ચિતું ગાયિતું છેકા’’તિ અસ્સાદવસેન ન વટ્ટતિ; સદ્ધા પસન્નાતિઆદિના નયેનેવ વટ્ટતિ. પુબ્બપેતકથાતિ અતીતઞાતિકથા. તત્થ વત્તમાનઞાતિકથાસદિસો વિનિચ્છયો.

નાનત્તકથાતિ પુરિમપચ્છિમકથાહિ વિમુત્તા અવસેસા નાનાસભાવા નિરત્થકકથા. લોકક્ખાયિકાતિ અયં લોકો કેન નિમ્મિતો, અસુકેન નામ ¶ નિમ્મિતો. કાકો સેતો, અટ્ઠીનં સેતત્તા; બલાકા રત્તા. લોહિતસ્સ રત્તત્તાતિ એવમાદિકા લોકાયતવિતણ્ડસલ્લાપકથા.

સમુદ્દક્ખાયિકા નામ કસ્મા સમુદ્દો સાગરો? સાગરદેવેન ખતો, તસ્મા સાગરો. ખતો મેતિ હત્થમુદ્દાય સયં નિવેદિતત્તા ‘‘સમુદ્દો’’તિ એવમાદિકા નિરત્થકા સમુદ્દક્ખાયનકથા. ભવોતિ વુડ્ઢિ. અભવોતિ હાનિ. ઇતિ ભવો, ઇતિ અભવોતિ યં વા તં વા નિરત્થકકારણં વત્વા પવત્તિતકથા ઇતિભવાભવકથા.

૧૮. વિગ્ગાહિકકથાતિ વિગ્ગહકથા, સારમ્ભકથા. તત્થ સહિતં મેતિ મય્હં વચનં સહિતં સિલિટ્ઠં અત્થયુત્તં કારણયુત્તન્તિ અત્થો. અસહિતં તેતિ તુય્હં વચનં અસહિતં અસિલિટ્ઠં. અધિચિણ્ણં તે વિપરાવત્તન્તિ યં તુય્હં દીઘરત્તાચિણ્ણવસેન સુપ્પગુણં, તં મય્હં એકવચનેનેવ વિપરાવત્તં પરિવત્તિત્વા ઠિતં, ન કિઞ્ચિ જાનાસીતિ અત્થો.

આરોપિતો ¶ તે વાદોતિ મયા તવ દોસો આરોપિતો. ચર વાદપ્પમોક્ખાયાતિ દોસમોચનત્થં ચર, વિચર; તત્થ તત્થ ગન્ત્વા સિક્ખાતિ અત્થો. નિબ્બેઠેહિ વા સચે પહોસીતિ અથ સયં પહોસિ, ઇદાનિમેવ નિબ્બેઠેહીતિ.

૧૯. દૂતેય્યકથાયં ઇધ ગચ્છાતિ ઇતો અસુકં નામ ઠાનં ગચ્છ. અમુત્રાગચ્છાતિ તતો અસુકં નામ ઠાનં આગચ્છ. ઇદં હરાતિ ઇતો ઇદં નામ હર. અમુત્ર ઇદં આહરાતિ અસુકટ્ઠાનતો ¶ ઇદં નામ ઇધ આહર. સઙ્ખેપતો પન ઇદં દૂતેય્યં નામ ઠપેત્વા પઞ્ચ સહધમ્મિકે રતનત્તયસ્સ ઉપકારપટિસંયુત્તઞ્ચ ગિહીસાસનં અઞ્ઞેસં ન વટ્ટતિ.

૨૦. કુહકાતિઆદીસુ તિવિધેન કુહનવત્થુના લોકં કુહયન્તિ, વિમ્હાપયન્તીતિ કુહકા. લાભસક્કારત્થિકા હુત્વા લપન્તીતિ લપકા. નિમિત્તં સીલમેતેસન્તિ નેમિત્તિકા. નિપ્પેસો સીલમેતેસન્તિ નિપ્પેસિકા. લાભેન લાભં નિજિગીસન્તિ ¶ મગ્ગન્તિ પરિયેસન્તીતિ લાભેન લાભં નિજિગીસિતારો. કુહના, લપના, નેમિત્તિકતા, નિપ્પેસિકતા, લાભેન લાભં નિજિગીસનતાતિ એતાહિ સમન્નાગતાનં પુગ્ગલાનં એતં અધિવચનં. અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારેન પનેતા કુહનાદિકા વિસુદ્ધિમગ્ગે સીલનિદ્દેસેયેવ પાળિઞ્ચ અટ્ઠકથઞ્ચ આહરિત્વા પકાસિતાતિ.

એત્તાવતા મજ્ઝિમસીલં નિટ્ઠિતં હોતિ.

મહાસીલવણ્ણના

૨૧. ઇતો પરં મહાસીલં હોતિ. અઙ્ગન્તિ હત્થપાદાદીસુ યેન કેનચિ એવરૂપેન અઙ્ગેન સમન્નાગતો દીઘાયુ યસવા હોતીતિઆદિનયપ્પવત્તં અઙ્ગસત્થં. નિમિત્તન્તિ નિમિત્તસત્થં. પણ્ડુરાજા કિર તિસ્સો મુત્તાયો મુટ્ઠિયં કત્વા નેમિત્તિકં પુચ્છિ – ‘‘કિં મે હત્થે’’તિ? સો ઇતો ચિતો ચ વિલોકેસિ, તસ્મિઞ્ચ સમયે ઘરગોલિકાય મક્ખિકા ગય્હન્તી મુત્તા, સો ‘‘મુત્તા’’તિ આહ. પુન ‘‘કતી’’તિ પુટ્ઠો કુક્કુટસ્સ તિક્ખત્તું રવન્તસ્સ સદ્દં સુત્વા ‘‘તિસ્સો’’તિ આહ. એવં તં તં આદિસિત્વા નિમિત્તમનુયુત્તા વિહરન્તિ.

ઉપ્પાતન્તિ ¶ અસનિપાતાદીનં મહન્તાનં ઉપ્પતિતં, તઞ્હિ દિસ્વા ‘‘ઇદં ભવિસ્સતિ, એવં ભવિસ્સતી’’તિ આદિસન્તિ. સુપિનન્તિ યો પુબ્બણ્હસમયે સુપિનં પસ્સતિ, એવં વિપાકો હોતિ; યો ઇદં નામ પસ્સતિ, તસ્સ ઇદં નામ હોતીતિઆદિના નયેન સુપિનકં અનુયુત્તા વિહરન્તિ. લક્ખણન્તિ ઇમિના લક્ખણેન સમન્નાગતો રાજા હોતિ, ઇમિના ઉપરાજાતિઆદિકં. મૂસિકચ્છિન્નન્તિ ઉન્દૂરખાયિતં. તેનાપિ હિ અહતે વા વત્થે અનહતે વા વત્થે ઇતો પટ્ઠાય એવં છિન્ને ઇદં નામ હોતીતિ આદિસન્તિ. અગ્ગિહોમન્તિ ¶ એવરૂપેન દારુના એવં ¶ હુતે ઇદં નામ હોતીતિ અગ્ગિજુહનં. દબ્બિહોમાદીનિપિ અગ્ગિહોમાનેવ, એવરૂપાય દબ્બિયા ઈદિસેહિ કણાદીહિ હુતે ઇદં નામ હોતીતિ એવં પવત્તિવસેન પન વિસું વુત્તાનિ.

તત્થ કણોતિ કુણ્ડકો. તણ્ડુલાતિ સાલિઆદીનઞ્ચેવ તિણજાતીનઞ્ચ તણ્ડુલા. સપ્પીતિ ગોસપ્પિઆદિકં. તેલન્તિ તિલતેલાદિકં. સાસપાદીનિ પન મુખેન ગહેત્વા અગ્ગિમ્હિ પક્ખિપનં, વિજ્જં પરિજપ્પિત્વા જુહનં વા મુખહોમં. દક્ખિણક્ખકજણ્ણુલોહિતાદીહિ જુહનં લોહિતહોમં. અઙ્ગવિજ્જાતિ પુબ્બે અઙ્ગમેવ દિસ્વા બ્યાકરણવસેન અઙ્ગં વુત્તં, ઇધ અઙ્ગુલટ્ઠિં દિસ્વા વિજ્જં પરિજપ્પિત્વા અયં કુલપુત્તો વા નો વા, સિરીસમ્પન્નો વા નો વાતિઆદિબ્યાકરણવસેન અઙ્ગવિજ્જા વુત્તા. વત્થુવિજ્જાતિ ઘરવત્થુઆરામવત્થાદીનં ગુણદોસસલ્લક્ખણવિજ્જા. મત્તિકાદિવિસેસં દિસ્વાપિ હિ વિજ્જં પરિજપ્પિત્વા હેટ્ઠા પથવિયં તિંસરતનમત્તે, આકાસે ચ અસીતિરતનમત્તે પદેસે ગુણદોસં પસ્સન્તિ. ખત્તવિજ્જાતિ અબ્ભેય્યમાસુરક્ખરાજસત્થાદિસત્થં. સિવવિજ્જાતિ સુસાને પવિસિત્વા સન્તિકરણવિજ્જા, સિઙ્ગાલરુતવિજ્જાતિપિ વદન્તિ. ભૂતવિજ્જાતિ ભૂતવેજ્જમન્તો. ભૂરિવિજ્જાતિ ભૂરિઘરે વસન્તેન ઉગ્ગહેતબ્બમન્તો. અહિવિજ્જાતિ સપ્પદટ્ઠતિકિચ્છનવિજ્જા ચેવ સપ્પાવ્હાયનવિજ્જા ચ. વિસવિજ્જાતિ યાય, પુરાણવિસં વા રક્ખન્તિ, નવવિસં વા કરોન્તિ વિસવન્તમેવ વા. વિચ્છિકવિજ્જાતિ વિચ્છિકદટ્ઠતિકિચ્છનવિજ્જા. મૂસિકવિજ્જાયપિ ¶ એસેવ નયો. સકુણવિજ્જાતિ સપક્ખકઅપક્ખકદ્વિપદચતુપ્પદાનં રુતગતાદિવસેન સકુણઞાણં. વાયસવિજ્જાતિ કાકરુતઞાણં, તં વિસુઞ્ઞેવ સત્થં, તસ્મા ¶ વિસું વુત્તં.

પક્કજ્ઝાનન્તિ પરિપાકગતચિન્તા. ઇદાનિ ‘‘અયં એત્તકં જીવિસ્સતિ, અયં એત્તક’’ન્તિ એવં પવત્તં આદિટ્ઠઞાણન્તિ અત્થો. સરપરિત્તાણન્તિ સરરક્ખણં, યથા અત્તનો ઉપરિ ન આગચ્છતિ, એવં કરણવિજ્જા. મિગચક્કન્તિ ઇદં સબ્બસઙ્ગાહિકં સબ્બસકુણચતુપ્પદાનં રુતઞાણવસેન વુત્તં.

૨૨. મણિલક્ખણાદીસુ એવરૂપો મણિ પસત્થો, એવરૂપો અપસત્થો, સામિનો આરોગ્યઇસ્સરિયાદીનં હેતુ હોતિ, ન હોતીતિ, એવં વણ્ણસણ્ઠાનાદિવસેન મણિઆદીનં લક્ખણં અનુયુત્તા વિહરન્તીતિ અત્થો. તત્થ આવુધન્તિ ઠપેત્વા અસિઆદીનિ અવસેસં આવુધં. ઇત્થિલક્ખણાદીનિપિ યમ્હિ કુલે તે ઇત્થિપુરિસાદયો વસન્તિ, તસ્સ વુડ્ઢિહાનિવસેનેવ વેદિતબ્બાનિ. અજલક્ખણાદીસુ પન એવરૂપાનં અજાદીનં મંસં ખાદિતબ્બં, એવરૂપાનં ન ખાદિતબ્બન્તિ અયં વિસેસો વેદિતબ્બો.

અપિ ¶ ચેત્થ ગોધાય લક્ખણે ચિત્તકમ્મપિળન્ધનાદીસુપિ એવરૂપાય ગોધાય સતિ ઇદં નામ હોતીતિ અયં વિસેસો વેદિતબ્બો. ઇદઞ્ચેત્થ વત્થુ – એકસ્મિં કિર વિહારે ચિત્તકમ્મે ગોધં અગ્ગિં ધમમાનં અકંસુ. તતો પટ્ઠાય ભિક્ખૂનં મહાવિવાદો જાતો. એકો આગન્તુકભિક્ખુ તં દિસ્વા મક્ખેસિ. તતો પટ્ઠાય વિવાદો મન્દીભૂતો હોતિ. કણ્ણિકલક્ખણં પિળન્ધનકણ્ણિકાયપિ ગેહકણ્ણિકાયપિ વસેન વેદિતબ્બં. કચ્છપલક્ખણં ગોધાલક્ખણસદિસમેવ. મિગલક્ખણં સબ્બસઙ્ગાહિકં સબ્બચતુપ્પદાનં લક્ખણવસેન વુત્તં.

૨૩. રઞ્ઞં નિય્યાનં ભવિસ્સતીતિ અસુકદિવસે અસુકનક્ખત્તેન અસુકસ્સ નામ રઞ્ઞો નિગ્ગમનં ભવિસ્સતીતિ એવં રાજૂનં પવાસગમનં બ્યાકરોતિ. એસ નયો સબ્બત્થ. કેવલં પનેત્થ અનિય્યાનન્તિ વિપ્પવુત્થાનં પુન આગમનં. અબ્ભન્તરાનં રઞ્ઞં ઉપયાનં ભવિસ્સતિ ¶ , બાહિરાનં રઞ્ઞં અપયાનન્તિ અન્તોનગરે અમ્હાકં રાજા પટિવિરુદ્ધં બહિરાજાનં ઉપસઙ્કમિસ્સતિ, તતો તસ્સ પટિક્કમનં ભવિસ્સતીતિ એવં રઞ્ઞં ઉપયાનાપયાનં ¶ બ્યાકરોતિ. દુતિયપદેપિ એસેવ નયો. જયપરાજયા પાકટાયેવ.

૨૪. ચન્દગ્ગાહાદયો અસુકદિવસે રાહુ ચન્દં ગહેસ્સતીતિ બ્યાકરણવસેનેવ વેદિતબ્બા. અપિ ચ નક્ખત્તસ્સ અઙ્ગારકાદિગાહસમાયોગોપિ નક્ખત્તગાહોયેવ. ઉક્કાપાતોતિ આકાસતો ઉક્કાનં પતનં. દિસાડાહોતિ દિસાકાલુસિયં અગ્ગિસિખધૂમસિખાદીહિ આકુલભાવો વિય. દેવદુદ્રભીતિ સુક્ખવલાહકગજ્જનં. ઉગ્ગમનન્તિ ઉદયનં. ઓક્કમનન્તિ અત્થઙ્ગમનં. સંકિલેસન્તિ અવિસુદ્ધતા. વોદાનન્તિ વિસુદ્ધતા. એવં વિપાકોતિ લોકસ્સ એવં વિવિધસુખદુક્ખાવહો.

૨૫. સુવુટ્ઠિકાતિ દેવસ્સ સમ્માધારાનુપ્પવેચ્છનં. દુબ્બુટ્ઠિકાતિ અવગ્ગાહો, વસ્સવિબન્ધોતિ વુત્તં હોતિ. મુદ્દાતિ હત્થમુદ્દા. ગણના વુચ્ચતિ અચ્છિદ્દકગણના. સઙ્ખાનન્તિ સઙ્કલનસટુપ્પાદનાદિવસેન પિણ્ડગણના. યસ્સ સા પગુણા હોતિ, સો રુક્ખમ્પિ દિસ્વા એત્તકાનિ એત્થ પણ્ણાનીતિ જાનાતિ. કાવેય્યન્તિ ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, કવી. કતમે ચત્તારો? ચિન્તાકવિ, સુતકવિ, અત્થકવિ, પટિભાનકવી’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૩૧). ઇમેસં ચતુન્નં કવીનં અત્તનો ચિન્તાવસેન વા; ‘‘વેસ્સન્તરો નામ રાજા અહોસી’’તિઆદીનિ સુત્વા સુતવસેન વા; ઇમસ્સ અયં અત્થો, એવં તં યોજેસ્સામીતિ એવં અત્થવસેન વા; કિઞ્ચિદેવ દિસ્વા તપ્પટિભાગં કત્તબ્બં કરિસ્સામીતિ એવં ઠાનુપ્પત્તિકપટિભાનવસેન વા; જીવિકત્થાય કબ્યકરણં. લોકાયતં ¶ વુત્તમેવ.

૨૬. આવાહનં ¶ નામ ઇમસ્સ દારકસ્સ અસુકકુલતો અસુકનક્ખત્તેન દારિકં આનેથાતિ આવાહકરણં. વિવાહનન્તિ ઇમં દારિકં અસુકસ્સ નામ દારકસ્સ અસુકનક્ખત્તેન દેથ, એવમસ્સા વુડ્ઢિ ભવિસ્સતીતિ વિવાહકરણં. સંવરણન્તિ સંવરણં નામ ‘અજ્જ નક્ખત્તં સુન્દરં, અજ્જેવ સમગ્ગા હોથ, ઇતિ વો વિયોગો ન ભવિસ્સતી’તિ એવં સમગ્ગકરણં. વિવરણં નામ ‘સચે વિયુજ્જિતુકામત્થ, અજ્જેવ વિયુજ્જથ ¶ , ઇતિ વો પુન સંયોગો ન ભવિસ્સતી’તિ એવં વિસંયોગકરણં. સઙ્કિરણન્તિ ‘ઉટ્ઠાનં વા ઇણં વા દિન્નં ધનં અજ્જ સઙ્કડ્ઢથ, અજ્જ સઙ્કડ્ઢિતઞ્હિ તં થાવરં હોતી’તિ એવં ધનપિણ્ડાપનં. વિકિરણન્તિ ‘સચે પયોગઉદ્ધારાદિવસેન ધનં પયોજિતુકામત્થ, અજ્જ પયોજિતં દિગુણચતુગ્ગુણં હોતી’તિ એવં ધનપયોજાપનં. સુભગકરણન્તિ પિયમનાપકરણં વા સસ્સિરીકકરણં વા. દુબ્ભગકરણન્તિ તબ્બિપરીતં. વિરુદ્ધગબ્ભકરણન્તિ વિરુદ્ધસ્સ વિલીનસ્સ અટ્ઠિતસ્સ મતસ્સ ગબ્ભસ્સ કરણં. પુન અવિનાસાય ભેસજ્જદાનન્તિ અત્થો. ગબ્ભો હિ વાતેન, પાણકેહિ, કમ્મુના ચાતિ તીહિ કારણેહિ વિનસ્સતિ. તત્થ વાતેન વિનસ્સન્તે નિબ્બાપનીયં સીતલં ભેસજ્જં દેતિ, પાણકેહિ વિનસ્સન્તે પાણકાનં પટિકમ્મં કરોતિ, કમ્મુના વિનસ્સન્તે પન બુદ્ધાપિ પટિબાહિતું ન સક્કોન્તિ.

જિવ્હાનિબન્ધનન્તિ મન્તેન જિવ્હાય બન્ધકરણં. હનુસંહનનન્તિ ¶ મુખબન્ધમન્તેન યથા હનુકં ચાલેતું ન સક્કોન્તિ, એવં બન્ધકરણં. હત્થાભિજપ્પનન્તિ હત્થાનં પરિવત્તનત્થં મન્તજપ્પનં. તસ્મિં કિર મન્તે સત્તપદન્તરે ઠત્વા જપ્પિતે ઇતરો હત્થે પરિવત્તેત્વા ખિપતિ. કણ્ણજપ્પનન્તિ કણ્ણેહિ સદ્દં અસ્સવનત્થાય વિજ્જાય જપ્પનં. તં કિર જપ્પિત્વા વિનિચ્છયટ્ઠાને યં ઇચ્છતિ, તં ભણતિ, પચ્ચત્થિકો તં ન સુણાતિ, તતો પટિવચનં સમ્પાદેતું ન સક્કોતિ. આદાસપઞ્હન્તિ આદાસે દેવતં ઓતારેત્વા પઞ્હપુચ્છનં. કુમારિકપઞ્હન્તિ કુમારિકાય સરીરે દેવતં ઓતારેત્વા પઞ્હપુચ્છનં. દેવપઞ્હન્તિ દાસિયા સરીરે દેવતં ઓતારેત્વા પઞ્હપુચ્છનં. આદિચ્ચુપટ્ઠાનન્તિ જીવિકત્થાય આદિચ્ચપારિચરિયા. મહતુપટ્ઠાનન્તિ તથેવ મહાબ્રહ્મપારિચરિયા. અબ્ભુજ્જલનન્તિ મન્તેન મુખતો અગ્ગિજાલાનીહરણં. સિરિવ્હાયનન્તિ ‘‘એહિ સિરિ, મય્હં સિરે પતિટ્ઠાહી’’તિ એવં સિરેન સિરિયા અવ્હાયનં.

૨૭. સન્તિકમ્મન્તિ દેવટ્ઠાનં ગન્ત્વા સચે મે ઇદં નામ સમિજ્ઝિસ્સતિ, તુમ્હાકં ઇમિના ચ ઇમિના ચ ઉપહારં કરિસ્સામીતિ સમિદ્ધિકાલે કત્તબ્બં સન્તિપટિસ્સવકમ્મં. તસ્મિં પન સમિદ્ધે તસ્સ કરણં પણિધિકમ્મં નામ. ભૂરિકમ્મન્તિ ભૂરિઘરે વસિત્વા ગહિતમન્તસ્સ પયોગકરણં. વસ્સકમ્મં વોસ્સકમ્મન્તિ એત્થ વસ્સોતિ પુરિસો, વોસ્સોતિ પણ્ડકો ¶ . ઇતિ વોસ્સસ્સ ¶ વસ્સકરણં વસ્સકમ્મં, વસ્સસ્સ વોસ્સકરણં વોસ્સકમ્મં. તં પન કરોન્તો અચ્છન્દિકભાવમત્તં પાપેતિ, ન લિઙ્ગં અન્તરધાપેતું સક્કોતિ. વત્થુકમ્મન્તિ ¶ અકતવત્થુસ્મિં ગેહપતિટ્ઠાપનં. વત્થુપરિકમ્મન્તિ ‘‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચાહરથા’’તિ વત્વા વત્થુબલિકમ્મકરણં. આચમનન્તિ ઉદકેન મુખસુદ્ધિકરણં. ન્હાપનન્તિ અઞ્ઞેસં ન્હાપનં. જુહનન્તિ તેસં અત્થાય અગ્ગિજુહનં. વમનન્તિ યોગં દત્વા વમનકરણં. વિરેચનેપિ એસેવ નયો. ઉદ્ધંવિરેચનન્તિ ઉદ્ધં દોસાનં નીહરણં. અધોવિરેચનન્તિ અધો દોસાનં નીહરણં. સીસવિરેચનન્તિ સિરોવિરેચનં. કણ્ણતેલન્તિ કણ્ણાનં બન્ધનત્થં વા વણહરણત્થં વા ભેસજ્જતેલપચનં. નેત્તતપ્પનન્તિ અક્ખિતપ્પનતેલં. નત્થુકમ્મન્તિ તેલેન યોજેત્વા નત્થુકરણં. અઞ્જનન્તિ દ્વે વા તીણિ વા પટલાનિ નીહરણસમત્થં ખારઞ્જનં. પચ્ચઞ્જનન્તિ નિબ્બાપનીયં સીતલભેસજ્જઞ્જનં. સાલાકિયન્તિ સલાકવેજ્જકમ્મં. સલ્લકત્તિયન્તિ સલ્લકત્તવેજ્જકમ્મં. દારકતિકિચ્છા વુચ્ચતિ કોમારભચ્ચવેજ્જકમ્મં. મૂલભેસજ્જાનં અનુપ્પાદનન્તિ ઇમિના કાયતિકિચ્છનં દસ્સેતિ. ઓસધીનં પટિમોક્ખોતિ ખારાદીનિ દત્વા તદનુરૂપે વણે ગતે તેસં અપનયનં.

એત્તાવતા મહાસીલં નિટ્ઠિતં હોતિ.

પુબ્બન્તકપ્પિકસસ્સતવાદવણ્ણના

૨૮. એવં બ્રહ્મદત્તેન વુત્તવણ્ણસ્સ અનુસન્ધિવસેન તિવિધં સીલં વિત્થારેત્વા ઇદાનિ ભિક્ખુસઙ્ઘેન વુત્તવણ્ણસ્સ ¶ અનુસન્ધિવસેન – ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, અઞ્ઞેવ ધમ્મા ગમ્ભીરા દુદ્દસા’’તિઆદિના નયેન સુઞ્ઞતાપકાસનં આરભિ. તત્થ ધમ્માતિ ગુણે, દેસનાયં, પરિયત્તિયં, નિસ્સત્તેતિ એવમાદીસુ ધમ્મસદ્દો વત્તતિ.

‘‘ન હિ ધમ્મો અધમ્મો ચ, ઉભો સમવિપાકિનો;

અધમ્મો નિરયં નેતિ, ધમ્મો પાપેતિ સુગ્ગતિ’’ન્તિ. (થેરગા. ૩૦૪);

આદીસુ હિ ગુણે ધમ્મસદ્દો. ‘‘ધમ્મં, વો ભિક્ખવે, દેસેસ્સામિ આદિકલ્યાણ’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૪૨૦) દેસનાયં. ‘‘ઇધ ભિક્ખુ ધમ્મં પરિયાપુણાતિ સુત્તં ¶ ¶ , ગેય્ય’’ન્તિઆદીસુ (અ. નિ. ૫.૭૩) પરિયત્તિયં. ‘‘તસ્મિં ખો પન સમયે ધમ્મા હોન્તિ, ખન્ધા હોન્તી’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૧૨૧) નિસ્સત્તે. ઇધ પન ગુણે વત્તતિ. તસ્મા અત્થિ, ભિક્ખવે, અઞ્ઞેવ તથાગતસ્સ ગુણાતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

ગમ્ભીરાતિ મહાસમુદ્દો વિય મકસતુણ્ડસૂચિયા અઞ્ઞત્ર તથાગતા અઞ્ઞેસં ઞાણેન અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠા, ગમ્ભીરત્તાયેવ દુદ્દસા. દુદ્દસત્તાયેવ દુરનુબોધા. નિબ્બુતસબ્બપરિળાહત્તા સન્તા, સન્તારમ્મણેસુ પવત્તનતોપિ સન્તા. અતિત્તિકરણટ્ઠેન પણીતા, સાદુરસભોજનં વિય. ઉત્તમઞાણવિસયત્તા ન તક્કેન અવચરિતબ્બાતિ અતક્કાવચરા. નિપુણાતિ સણ્હસુખુમસભાવત્તા. બાલાનં અવિસયત્તા, પણ્ડિતેહિયેવ વેદિતબ્બાતિ પણ્ડિતવેદનીયા.

યે તથાગતો સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા પવેદેતીતિ યે ધમ્મે તથાગતો અનઞ્ઞનેય્યો હુત્વા સયમેવ અભિવિસિટ્ઠેન ઞાણેન પચ્ચક્ખં કત્વા પવેદેતિ, દીપેતિ, કથેતિ, પકાસેતીતિ અત્થો. યેહીતિ યેહિ ગુણધમ્મેહિ. યથાભુચ્ચન્તિ યથાભૂતં. વણ્ણં સમ્મા વદમાના વદેય્યુન્તિ તથાગતસ્સ વણ્ણં વત્તુકામા સમ્મા વદેય્યું, અહાપેત્વા વત્તું સક્કુણેય્યુન્તિ અત્થો. કતમે ચ પન તે ધમ્મા ભગવતા એવં થોમિતાતિ? સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. યદિ એવં, કસ્મા બહુવચનનિદ્દેસો ¶ કતોતિ? પુથુચિત્તસમાયોગતો ચેવ, પુથુઆરમ્મણતો ચ. તઞ્હિ ચતૂસુ ઞાણસમ્પયુત્તમહાકિરિયચિત્તેસુ લબ્ભતિ, ન ચસ્સ કોચિ ધમ્મો આરમ્મણં નામ ન હોતિ. યથાહ – ‘‘અતીતં સબ્બં જાનાતીતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં, તત્થ આવરણં નત્થીતિ અનાવરણઞાણ’’ન્તિઆદિ (પટિ. મ. ૧.૧૨૦). ઇતિ પુથુચિત્તસમાયોગતો પુનપ્પુનં ઉપ્પત્તિવસેન પુથુઆરમ્મણતો ચ બહુવચનનિદ્દેસો કતોતિ.

‘‘અઞ્ઞેવા’’તિ ઇદં પનેત્થ વવત્થાપનવચનં, ‘‘અઞ્ઞેવ, ન પાણાતિપાતા વેરમણિઆદયો. ગમ્ભીરાવ ન ઉત્તાના’’તિ એવં સબ્બપદેહિ યોજેતબ્બં. સાવકપારમીઞાણઞ્હિ ગમ્ભીરં, પચ્ચેકબોધિઞાણં પન તતો ગમ્ભીરતરન્તિ તત્થ વવત્થાનં નત્થિ, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણઞ્ચ તતોપિ ગમ્ભીરતરન્તિ તત્થાપિ વવત્થાનં નત્થિ, ઇતો પનઞ્ઞં ગમ્ભીરતરં નત્થિ; તસ્મા ગમ્ભીરા વાતિ વવત્થાનં લબ્ભતિ. તથા દુદ્દસાવ દુરનુબોધા વાતિ સબ્બં વેદિતબ્બં.

કતમે ¶ ચ તે ભિક્ખવેતિ અયં પન તેસં ધમ્માનં કથેતુકમ્યતા પુચ્છા. સન્તિ, ભિક્ખવે, એકે સમણબ્રાહ્મણાતિઆદિ પુચ્છાવિસ્સજ્જનં. કસ્મા પનેતં એવં આરદ્ધન્તિ ચે? બુદ્ધાનઞ્હિ ચત્તારિ ઠાનાનિ પત્વા ગજ્જિતં મહન્તં હોતિ, ઞાણં અનુપવિસતિ, બુદ્ધઞાણસ્સ મહન્તભાવો ¶ પઞ્ઞાયતિ, દેસના ગમ્ભીરા હોતિ, તિલક્ખણાહતા, સુઞ્ઞતાપટિસંયુત્તા. કતમાનિ ચત્તારિ? વિનયપઞ્ઞત્તિં, ભૂમન્તરં, પચ્ચયાકારં, સમયન્તરન્તિ. તસ્મા – ‘‘ઇદં લહુકં, ઇદં ગરુકં, ઇદં સતેકિચ્છં, ઇદં અતેકિચ્છં, અયં આપત્તિ, અયં અનાપત્તિ, અયં છેજ્જગામિની, અયં વુટ્ઠાનગામિની, અયં દેસનાગામિની, અયં લોકવજ્જા, અયં પણ્ણત્તિવજ્જા, ઇમસ્મિં વત્થુસ્મિં ઇદં પઞ્ઞપેતબ્બ’’ન્તિ યં એવં ઓતિણ્ણે વત્થુસ્મિં ¶ સિક્ખાપદપઞ્ઞાપનં નામ, તત્થ અઞ્ઞેસં થામો વા બલં વા નત્થિ; અવિસયો એસ અઞ્ઞેસં, તથાગતસ્સેવ વિસયો. ઇતિ વિનયપઞ્ઞત્તિં પત્વા બુદ્ધાનં ગજ્જિતં મહન્તં હોતિ, ઞાણં અનુપવિસતિ…પે… સુઞ્ઞતાપટિસંયુત્તાતિ.

તથા ઇમે ચત્તારો સતિપટ્ઠાના નામ…પે… અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો નામ, પઞ્ચ ખન્ધા નામ, દ્વાદસ આયતનાનિ નામ, અટ્ઠારસ ધાતુયો નામ, ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ નામ, બાવીસતિન્દ્રિયાનિ નામ, નવ હેતૂ નામ, ચત્તારો આહારા નામ, સત્ત ફસ્સા નામ, સત્ત વેદના નામ, સત્ત સઞ્ઞા નામ, સત્ત ચેતના નામ, સત્ત ચિત્તાનિ નામ. એતેસુ એત્તકા કામાવચરા ધમ્મા નામ, એત્તકા રૂપાવચરઅરૂપાવચરપરિયાપન્ના ધમ્મા નામ, એત્તકા લોકિયા ધમ્મા નામ, એત્તકા લોકુત્તરા ધમ્મા નામાતિ ચતુવીસતિસમન્તપટ્ઠાનં અનન્તનયં અભિધમ્મપિટકં વિભજિત્વા કથેતું અઞ્ઞેસં થામો વા બલં વા નત્થિ, અવિસયો એસ અઞ્ઞેસં, તથાગતસ્સેવ વિસયો. ઇતિ ભૂમન્તરપરિચ્છેદં પત્વા બુદ્ધાનં ગજ્જિતં મહન્તં હોતિ, ઞાણં અનુપવિસતિ…પે… સુઞ્ઞતાપટિસંયુત્તાતિ.

તથા અયં અવિજ્જા સઙ્ખારાનં નવહાકારેહિ પચ્ચયો હોતિ, ઉપ્પાદો હુત્વા પચ્ચયો હોતિ, પવત્તં હુત્વા, નિમિત્તં, આયૂહનં, સંયોગો, પલિબોધો, સમુદયો, હેતુ, પચ્ચયો હુત્વા પચ્ચયો હોતિ, તથા સઙ્ખારાદયો વિઞ્ઞાણાદીનં. યથાહ – ‘‘કથં પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં? અવિજ્જા સઙ્ખારાનં ઉપ્પાદટ્ઠિતિ ચ પવત્તટ્ઠિતિ ચ, નિમિત્તટ્ઠિતિ ¶ ચ, આયૂહનટ્ઠિતિ ચ, સંયોગટ્ઠિતિ ચ, પલિબોધટ્ઠિતિ ચ, સમુદયટ્ઠિતિ ચ, હેતુટ્ઠિતિ ચ, પચ્ચયટ્ઠિતિ ચ, ઇમેહિ નવહાકારેહિ અવિજ્જા પચ્ચયો, સઙ્ખારા પચ્ચયસમુપ્પન્ના, ઉભોપેતે ધમ્મા પચ્ચયસમુપ્પન્નાતિ પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં. અતીતમ્પિ અદ્ધાનં, અનાગતમ્પિ અદ્ધાનં અવિજ્જા સઙ્ખારાનં ઉપ્પાદટ્ઠિતિ ચ…પે… ¶ જાતિ જરામરણસ્સ ઉપ્પાદટ્ઠિતિ ચ…પે… પચ્ચયટ્ઠિતિ ચ, ઇમેહિ નવહાકારેહિ જાતિ પચ્ચયો, જરામરણં પચ્ચયસમુપ્પન્નં, ઉભોપેતે ધમ્મા પચ્ચયસમુપ્પન્નાતિ પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણ’’ન્તિ (પટિ. મ. ૧.૪૫). એવમિમં તસ્સ તસ્સ ધમ્મસ્સ તથા તથા પચ્ચયભાવેન પવત્તં તિવટ્ટં તિયદ્ધં ¶ તિસન્ધિં ચતુસઙ્ખેપં વીસતાકારં પટિચ્ચસમુપ્પાદં વિભજિત્વા કથેતું અઞ્ઞેસં થામો વા બલં વા નત્થિ, અવિસયો એસ અઞ્ઞેસં, તથાગતસ્સેવ વિસયો, ઇતિ પચ્ચયાકારં પત્વા બુદ્ધાનં ગજ્જિતં મહન્તં હોતિ, ઞાણં અનુપવિસતિ…પે… સુઞ્ઞતાપટિસંયુત્તાતિ.

તથા ચત્તારો જના સસ્સતવાદા નામ, ચત્તારો એકચ્ચસસ્સતવાદા, ચત્તારો અન્તાનન્તિકા, ચત્તારો અમરાવિક્ખેપિકા, દ્વે અધિચ્ચસમુપ્પન્નિકા, સોળસ સઞ્ઞીવાદા, અટ્ઠ અસઞ્ઞીવાદા, અટ્ઠ નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીવાદા, સત્ત ઉચ્છેદવાદા, પઞ્ચ દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદા નામ. તે ઇદં નિસ્સાય ઇદં ગણ્હન્તીતિ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ ભિન્દિત્વા નિજ્જટં નિગ્ગુમ્બં કત્વા કથેતું અઞ્ઞેસં થામો વા બલં વા નત્થિ, અવિસયો એસ અઞ્ઞેસં, તથાગતસ્સેવ વિસયો. ઇતિ સમયન્તરં પત્વા બુદ્ધાનં ગજ્જિતં મહન્તં હોતિ, ઞાણં અનુપવિસતિ, બુદ્ધઞાણસ્સ મહન્તતા પઞ્ઞાયતિ, દેસના ગમ્ભીરા હોતિ, તિલક્ખણાહતા, સુઞ્ઞતાપટિસંયુત્તાતિ.

ઇમસ્મિં પન ઠાને સમયન્તરં લબ્ભતિ, તસ્મા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ મહન્તભાવદસ્સનત્થં દેસનાય ચ સુઞ્ઞતાપકાસનવિભાવનત્થં સમયન્તરં અનુપવિસન્તો ધમ્મરાજા – ‘‘સન્તિ, ભિક્ખવે, એકે સમણબ્રાહ્મણા’’તિ એવં પુચ્છાવિસ્સજ્જનં આરભિ.

૨૯. તત્થ સન્તીતિ અત્થિ સંવિજ્જન્તિ ઉપલબ્ભન્તિ. ભિક્ખવેતિ આલપનવચનં. એકેતિ એકચ્ચે. સમણબ્રાહ્મણાતિ પબ્બજ્જૂપગતભાવેન સમણા, જાતિયા બ્રાહ્મણા. લોકેન વા સમણાતિ ચ બ્રાહ્મણાતિ ચ એવં સમ્મતા. પુબ્બન્તં ¶ કપ્પેત્વા વિકપ્પેત્વા ગણ્હન્તીતિ પુબ્બન્તકપ્પિકા. પુબ્બન્તકપ્પો વા ¶ એતેસં અત્થીતિ પુબ્બન્તકપ્પિકા. તત્થ અન્તોતિ અયં સદ્દો અન્તઅબ્ભન્તરમરિયાદલામકપરભાગકોટ્ઠાસેસુ દિસ્સતિ. ‘‘અન્તપૂરો ઉદરપૂરો’’તિઆદીસુ હિ અન્તે અન્તસદ્દો. ‘‘ચરન્તિ લોકે પરિવારછન્ના અન્તો અસુદ્ધા બહિ સોભમાના’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૧૨૨) અબ્ભન્તરે. ‘‘કાયબન્ધનસ્સ અન્તો જીરતિ (ચૂળવ. ૨૭૮). ‘‘સા હરિતન્તં વા પન્થન્તં વા સેલન્તં વા ઉદકન્તં વા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૦૪) મરિયાદાયં. ‘‘અન્તમિદં, ભિક્ખવે, જીવિકાનં યદિદં પિણ્ડોલ્ય’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૩.૮૦) લામકે. ‘‘એસેવન્તો દુક્ખસ્સા’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૨.૫૧) પરભાગે. સબ્બપચ્ચયસઙ્ખયો હિ દુક્ખસ્સ પરભાગો કોટીતિ વુચ્ચતિ. ‘‘સક્કાયો ખો, આવુસો, એકો અન્તો’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૬.૬૧) કોટ્ઠાસે. સ્વાયં ઇધાપિ કોટ્ઠાસે વત્તતિ.

કપ્પસદ્દોપિ – ¶ ‘‘તિટ્ઠતુ, ભન્તે ભગવા કપ્પં’’ (દી. નિ. ૨.૧૬૭), ‘‘અત્થિ કપ્પો નિપજ્જિતું’’ (અ. નિ. ૮.૮૦), ‘‘કપ્પકતેન અકપ્પકતં સંસિબ્બિતં હોતી’’તિ, (પાચિ. ૩૭૧) એવં આયુકપ્પલેસકપ્પવિનયકપ્પાદીસુ સમ્બહુલેસુ અત્થેસુ વત્તતિ. ઇધ તણ્હાદિટ્ઠીસુ વત્તતીતિ વેદિતબ્બો. વુત્તમ્પિ ચેતં – ‘‘કપ્પાતિ દ્વે કપ્પા, તણ્હાકપ્પો ચ દિટ્ઠિકપ્પો ચા’’તિ (મહાનિ. ૨૮). તસ્મા તણ્હાદિટ્ઠિવસેન અતીતં ખન્ધકોટ્ઠાસં કપ્પેત્વા પકપ્પેત્વા ઠિતાતિ પુબ્બન્તકપ્પિકાતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. તેસં એવં પુબ્બન્તં કપ્પેત્વા ઠિતાનં પુનપ્પુનં ઉપ્પજ્જનવસેન પુબ્બન્તમેવ અનુગતા દિટ્ઠીતિ પુબ્બન્તાનુદિટ્ઠિનો. તે એવંદિટ્ઠિનો તં પુબ્બન્તં આરબ્ભ આગમ્મ પટિચ્ચ અઞ્ઞમ્પિ જનં દિટ્ઠિગતિકં કરોન્તા અનેકવિહિતાનિ અધિમુત્તિપદાનિ અભિવદન્તિ અટ્ઠારસહિ વત્થૂહિ.

તત્થ અનેકવિહિતાનીતિ અનેકવિધાનિ. અધિમુત્તિપદાનીતિ અધિવચનપદાનિ. અથ વા ભૂતં અત્થં ¶ અભિભવિત્વા યથાસભાવતો અગ્ગહેત્વા પવત્તનતો અધિમુત્તિયોતિ દિટ્ઠિયો વુચ્ચન્તિ. અધિમુત્તીનં પદાનિ અધિમુત્તિપદાનિ, દિટ્ઠિદીપકાનિ વચનાનીતિ અત્થો. અટ્ઠારસહિ વત્થૂહીતિ અટ્ઠારસહિ કારણેહિ.

૩૦. ઇદાનિ ¶ યેહિ અટ્ઠારસહિ વત્થૂહિ અભિવદન્તિ, તેસં કથેતુકમ્યતાય પુચ્છાય ‘‘તે ચ ખો ભોન્તો’’તિઆદિના નયેન પુચ્છિત્વા તાનિ વત્થૂનિ વિભજિત્વા દસ્સેતું ‘‘સન્તિ, ભિક્ખવે’’તિઆદિમાહ. તત્થ વદન્તિ એતેનાતિ વાદો, દિટ્ઠિગતસ્સેતં અધિવચનં. સસ્સતો વાદો એતેસન્તિ સસ્સતવાદા, સસ્સતદિટ્ઠિનોતિ અત્થો. એતેનેવ નયેન ઇતો પરેસમ્પિ એવરૂપાનં પદાનં અત્થો વેદિતબ્બો. સસ્સતં અત્તાનઞ્ચ લોકઞ્ચાતિ રૂપાદીસુ અઞ્ઞતરં અત્તાતિ ચ લોકોતિ ચ ગહેત્વા તં સસ્સતં અમરં નિચ્ચં ધુવં પઞ્ઞપેન્તિ. યથાહ – ‘‘રૂપં અત્તા ચેવ લોકો ચ સસ્સતો ચાતિ અત્તાનઞ્ચ લોકઞ્ચ પઞ્ઞપેન્તિ તથા વેદનં, સઞ્ઞં, સઙ્ખારે, વિઞ્ઞાણં અત્તા ચેવ લોકો ચ સસ્સતો ચાતિ અત્તાનઞ્ચ લોકઞ્ચ પઞ્ઞપેન્તી’’તિ.

૩૧. આતપ્પમન્વાયાતિઆદીસુ વીરિયં કિલેસાનં આતાપનભાવેન આતપ્પન્તિ વુત્તં. તદેવ પદહનવસેન પધાનં. પુનપ્પુનં યુત્તવસેન અનુયોગોતિ. એવં તિપ્પભેદં વીરિયં અન્વાય આગમ્મ પટિચ્ચાતિ અત્થો. અપ્પમાદો વુચ્ચતિ સતિયા અવિપ્પવાસો. સમ્મા મનસિકારોતિ ઉપાયમનસિકારો, પથમનસિકારો, અત્થતો ઞાણન્તિ વુત્તં હોતિ. યસ્મિઞ્હિ મનસિકારે ઠિતસ્સ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિ ઞાણં ઇજ્ઝતિ, અયં ઇમસ્મિં ઠાને મનસિકારોતિ અધિપ્પેતો. તસ્મા વીરિયઞ્ચ સતિઞ્ચ ઞાણઞ્ચ આગમ્માતિ અયમેત્થ સઙ્ખેપત્થો. તથારૂપન્તિ તથાજાતિકં. ચેતોસમાધિન્તિ ¶ ચિત્તસમાધિં. ફુસતીતિ વિન્દતિ પટિલભતિ. યથા સમાહિતે ચિત્તેતિ યેન સમાધિના સમ્મા આહિતે સુટ્ઠુ ઠપિતે ચિત્તમ્હિ અનેકવિહિતં ¶ પુબ્બેનિવાસન્તિઆદીનં અત્થો વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તો.

સો એવમાહાતિ સો એવં ઝાનાનુભાવસમ્પન્નો હુત્વા દિટ્ઠિગતિકો એવં વદતિ. વઞ્ઝોતિ વઞ્ઝપસુવઞ્ઝતાલાદયો વિય અફલો કસ્સચિ અજનકોતિ. એતેન ‘‘અત્તા’’તિ ચ ‘‘લોકો’’તિ ચ ગહિતાનં ઝાનાદીનં રૂપાદિજનકભાવં પટિક્ખિપતિ. પબ્બતકૂટં વિય ઠિતોતિ કૂટટ્ઠો. એસિકટ્ઠાયિટ્ઠિતોતિ એસિકટ્ઠાયી વિય હુત્વા ઠિતોતિ એસિકટ્ઠાયિટ્ઠિતો. યથા સુનિખાતો એસિકત્થમ્ભો નિચ્ચલો તિટ્ઠતિ, એવં ઠિતોતિ અત્થો. ઉભયેનપિ લોકસ્સ વિનાસાભાવં દીપેતિ. કેચિ પન ઈસિકટ્ઠાયિટ્ઠિતોતિ પાળિં વત્વા મુઞ્જે ઈસિકા વિય ઠિતોતિ વદન્તિ ¶ . તત્રાયમધિપ્પાયો – યદિદં જાયતીતિ વુચ્ચતિ, તં મુઞ્જતો ઈસિકા વિય વિજ્જમાનમેવ નિક્ખમતિ. યસ્મા ચ ઈસિકટ્ઠાયિટ્ઠિતો, તસ્મા તેવ સત્તા સન્ધાવન્તિ, ઇતો અઞ્ઞત્થ ગચ્છન્તીતિ અત્થો.

સંસરન્તીતિ અપરાપરં સઞ્ચરન્તિ. ચવન્તીતિ એવં સઙ્ખ્યં ગચ્છન્તિ. તથા ઉપપજ્જન્તીતિ. અટ્ઠકથાયં પન પુબ્બે ‘‘સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચા’’તિ વત્વા ઇદાનિ તે ચ સત્તા સન્ધાવન્તીતિઆદિના વચનેન અયં દિટ્ઠિગતિકો અત્તનાયેવ અત્તનો વાદં ભિન્દતિ, દિટ્ઠિગતિકસ્સ દસ્સનં નામ ન નિબદ્ધં, થુસરાસિમ્હિ નિખાતખાણુ વિય ચઞ્ચલં, ઉમ્મત્તકપચ્છિયં પૂવખણ્ડગૂથગોમયાદીનિ વિય ચેત્થ સુન્દરમ્પિ અસુન્દરમ્પિ હોતિ યેવાતિ વુત્તં. અત્થિત્વેવ સસ્સતિસમન્તિ એત્થ સસ્સતીતિ નિચ્ચં વિજ્જમાનતાય મહાપથવિંવ મઞ્ઞતિ, તથા સિનેરુપબ્બતચન્દિમસૂરિયે. તતો તેહિ સમં અત્તાનં મઞ્ઞમાના અત્થિ ત્વેવ સસ્સતિસમન્તિ વદન્તિ.

ઇદાનિ સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચાતિઆદિકાય પટિઞ્ઞાય સાધનત્થં હેતું દસ્સેન્તો ‘‘તં કિસ્સ હેતુ? અહઞ્હિ આતપ્પમન્વાયા’’તિઆદિમાહ. તત્થ ¶ ઇમિનામહં એતં જાનામીતિ ઇમિના વિસેસાધિગમેન અહં એતં પચ્ચક્ખતો જાનામિ, ન કેવલં સદ્ધામત્તકેનેવ વદામીતિ દસ્સેતિ, મકારો પનેત્થ પદસન્ધિકરણત્થં વુત્તો. ઇદં, ભિક્ખવે, પઠમં ઠાનન્તિ ચતૂહિ વત્થૂહીતિ વત્થુસદ્દેન વુત્તેસુ ચતૂસુ ઠાનેસુ ઇદં પઠમં ઠાનં, ઇદં જાતિસતસહસ્સમત્તાનુસ્સરણં પઠમં કારણન્તિ અત્થો.

૩૨-૩૩. ઉપરિ ¶ વારદ્વયેપિ એસેવ નયો. કેવલઞ્હિ અયં વારો અનેકજાતિસતસહસ્સાનુસ્સરણવસેન વુત્તો. ઇતરે દસચત્તાલીસસંવટ્ટવિવટ્ટકપ્પાનુસ્સરણવસેન. મન્દપઞ્ઞો હિ તિત્થિયો અનેકજાતિસતસહસ્સમત્તં અનુસ્સરતિ, મજ્ઝિમપઞ્ઞો દસસંવટ્ટવિવટ્ટકપ્પાનિ, તિક્ખપઞ્ઞો ચત્તાલીસં, ન તતો ઉદ્ધં.

૩૪. ચતુત્થવારે તક્કયતીતિ તક્કી, તક્કો વા અસ્સ અત્થીતિ તક્કી. તક્કેત્વા વિતક્કેત્વા દિટ્ઠિગાહિનો એતં અધિવચનં. વીમંસાય સમન્નાગતોતિ વીમંસી. વીમંસા નામ તુલના રુચ્ચના ખમના. યથા હિ પુરિસો યટ્ઠિયા ઉદકં વીમંસિત્વા ઓતરતિ, એવમેવ યો તુલયિત્વા રુચ્ચિત્વા ¶ ખમાપેત્વા દિટ્ઠિં ગણ્હાતિ, સો ‘‘વીમંસી’’તિ વેદિતબ્બો. તક્કપરિયાહતન્તિ તક્કેન પરિયાહતં, તેન તેન પરિયાયેન તક્કેત્વાતિ અત્થો. વીમંસાનુચરિતન્તિ તાય વુત્તપ્પકારાય વીમંસાય અનુચરિતં. સયંપટિભાનન્તિ અત્તનો પટિભાનમત્તસઞ્જાતં. એવમાહાતિ સસ્સતદિટ્ઠિં ગહેત્વા એવં વદતિ.

તત્થ ચતુબ્બિધો તક્કી – અનુસ્સુતિકો, જાતિસ્સરો, લાભી, સુદ્ધતક્કિકોતિ. તત્થ યો ‘‘વેસ્સન્તરો નામ રાજા અહોસી’’તિઆદીનિ સુત્વા ‘‘તેન હિ યદિ વેસ્સન્તરોવ ભગવા, સસ્સતો ¶ અત્તા’’તિ તક્કયન્તો દિટ્ઠિં ગણ્હાતિ, અયં અનુસ્સુતિકો નામ. દ્વે તિસ્સો જાતિયો સરિત્વા – ‘‘અહમેવ પુબ્બે અસુકસ્મિં નામ અહોસિં, તસ્મા સસ્સતો અત્તા’’તિ તક્કયન્તો જાતિસ્સરતક્કિકો નામ. યો પન લાભિતાય ‘‘યથા મે ઇદાનિ અત્તા સુખી હોતિ, અતીતેપિ એવં અહોસિ, અનાગતેપિ ભવિસ્સતી’’તિ તક્કયિત્વા દિટ્ઠિં ગણ્હાતિ, અયં લાભીતક્કિકો નામ. ‘‘એવં સતિ ઇદં હોતી’’તિ તક્કમત્તેનેવ ગણ્હન્તો પન સુદ્ધતક્કિકો નામ.

૩૫. એતેસં વા અઞ્ઞતરેનાતિ એતેસંયેવ ચતુન્નં વત્થૂનં અઞ્ઞતરેન એકેન વા દ્વીહિ વા તીહિ વા. નત્થિ ઇતો બહિદ્ધાતિ ઇમેહિ પન વત્થૂહિ બહિ અઞ્ઞં એકં કારણમ્પિ સસ્સતપઞ્ઞત્તિયા નત્થીતિ અપ્પટિવત્તિયં સીહનાદં નદતિ.

૩૬. તયિદં, ભિક્ખવે, તથાગતો પજાનાતીતિ ભિક્ખવે, તં ઇદં ચતુબ્બિધમ્પિ દિટ્ઠિગતં તથાગતો નાનપ્પકારતો જાનાતિ. તતો તં પજાનનાકારં દસ્સેન્તો ઇમે દિટ્ઠિટ્ઠાનાતિઆદિમાહ. તત્થ દિટ્ઠિયોવ દિટ્ઠિટ્ઠાના નામ. અપિ ચ દિટ્ઠીનં કારણમ્પિ દિટ્ઠિટ્ઠાનમેવ. યથાહ ‘‘કતમાનિ અટ્ઠ દિટ્ઠિટ્ઠાનાનિ? ખન્ધાપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં, અવિજ્જાપિ, ફસ્સોપિ ¶ , સઞ્ઞાપિ, વિતક્કોપિ, અયોનિસોમનસિકારોપિ, પાપમિત્તોપિ, પરતોઘોસોપિ દિટ્ઠિટ્ઠાન’’ન્તિ. ‘‘ખન્ધા હેતુ, ખન્ધા પચ્ચયો દિટ્ઠિટ્ઠાનં ઉપાદાય સમુટ્ઠાનટ્ઠેન, એવં ખન્ધાપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં. અવિજ્જા હેતુ…પે… પાપમિત્તો હેતુ. પરતોઘોસો હેતુ, પરતોઘોસો પચ્ચયો દિટ્ઠિટ્ઠાનં ઉપાદાય સમુટ્ઠાનટ્ઠેન, એવં પરતોઘોસોપિ દિટ્ઠિટ્ઠાન’’ન્તિ (પટિ. મ. ૧.૧૨૪). એવંગહિતાતિ દિટ્ઠિસઙ્ખાતા તાવ ¶ દિટ્ઠિટ્ઠાના – ‘‘સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચા’’તિ એવંગહિતા આદિન્ના, પવત્તિતાતિ અત્થો. એવંપરામટ્ઠાતિ નિરાસઙ્કચિત્તતાય પુનપ્પુનં આમટ્ઠા પરામટ્ઠા, ‘ઇદમેવ સચ્ચં, મોઘમઞ્ઞ’ન્તિ પરિનિટ્ઠાપિતા ¶ . કારણસઙ્ખાતા પન દિટ્ઠિટ્ઠાના યથા ગય્હમાના દિટ્ઠિયો સમુટ્ઠાપેન્તિ, એવં આરમ્મણવસેન ચ પવત્તનવસેન ચ આસેવનવસેન ચ ગહિતા. અનાદીનવદસ્સિતાય પુનપ્પુનં ગહણવસેન પરામટ્ઠા. એવંગતિકાતિ એવં નિરયતિરચ્છાનપેત્તિવિસયગતિકાનં અઞ્ઞતરગતિકા. એવં અભિસમ્પરાયાતિ ઇદં પુરિમપદસ્સેવ વેવચનં, એવંવિધપરલોકાતિ વુત્તં હોતિ.

તઞ્ચ તથાગતો પજાનાતીતિ ન કેવલઞ્ચ તથાગતો સકારણં સગતિકં દિટ્ઠિગતમેવ પજાનાતિ, અથ ખો તઞ્ચ સબ્બં પજાનાતિ, તતો ચ ઉત્તરિતરં સીલઞ્ચેવ સમાધિઞ્ચ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણઞ્ચ પજાનાતિ. તઞ્ચ પજાનનં ન પરામસતીતિ તઞ્ચ એવંવિધં અનુત્તરં વિસેસં પજાનન્તોપિ અહં પજાનામીતિ તણ્હાદિટ્ઠિમાનપરામાસવસેન તઞ્ચ ન પરામસતિ. અપરામસતો ચસ્સ પચ્ચત્તઞ્ઞેવ નિબ્બુતિ વિદિતાતિ એવં અપરામસતો ચસ્સ અપરામાસપચ્ચયા સયમેવ અત્તનાયેવ તેસં પરામાસકિલેસાનં નિબ્બુતિ વિદિતા. પાકટં, ભિક્ખવે, તથાગતસ્સ નિબ્બાનન્તિ દસ્સેતિ.

ઇદાનિ યથાપટિપન્નેન તથાગતેન સા નિબ્બુતિ અધિગતા, તં પટિપત્તિં દસ્સેતું યાસુ વેદનાસુ રત્તા તિત્થિયા ‘‘ઇધ સુખિનો ભવિસ્સામ, એત્થ સુખિનો ભવિસ્સામા’’તિ દિટ્ઠિગહનં પવિસન્તિ, તાસંયેવ વેદનાનં વસેન કમ્મટ્ઠાનં આચિક્ખન્તો વેદનાનં સમુદયઞ્ચાતિઆદિમાહ. તત્થ યથાભૂતં વિદિત્વાતિ ‘‘અવિજ્જાસમુદયા વેદનાસમુદયોતિ પચ્ચયસમુદયટ્ઠેન વેદનાક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સતિ, તણ્હાસમુદયા વેદનાસમુદયોતિ પચ્ચયસમુદયટ્ઠેન વેદનાક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સતિ, કમ્મસમુદયા વેદનાસમુદયોતિ પચ્ચયસમુદયટ્ઠેન વેદનાક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સતિ, ફસ્સસમુદયા વેદનાસમુદયોતિ પચ્ચયસમુદયટ્ઠેન વેદનાક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સતિ (પટિ. મ. ૧.૫૦). નિબ્બત્તિલક્ખણં પસ્સન્તોપિ વેદનાક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સતી’’તિ ઇમેસં પઞ્ચન્નં લક્ખણાનં વસેન વેદનાનં સમુદયં યથાભૂતં વિદિત્વા; ‘‘અવિજ્જાનિરોધા વેદનાનિરોધોતિ પચ્ચયનિરોધટ્ઠેન વેદનાક્ખન્ધસ્સ ¶ વયં પસ્સતિ, તણ્હાનિરોધા ¶ વેદનાનિરોધોતિ પચ્ચયનિરોધટ્ઠેન વેદનાક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સતિ ¶ , કમ્મનિરોધા વેદનાનિરોધોતિ પચ્ચયનિરોધટ્ઠેન વેદનાક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સતિ, ફસ્સનિરોધા વેદનાનિરોધોતિ પચ્ચયનિરોધટ્ઠેન વેદનાક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સતિ. વિપરિણામલક્ખણં પસ્સન્તોપિ વેદનાક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સતી’’તિ (પટિ. મ. ૧.૫૦) ઇમેસં પઞ્ચન્નં લક્ખણાનં વસેન વેદનાનં અત્થઙ્ગમં યથાભૂતં વિદિત્વા, ‘‘યં વેદનં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ સુખં સોમનસ્સં, અયં વેદનાય અસ્સાદો’’તિ (સં. નિ. ૩.૨૬) એવં અસ્સાદઞ્ચ યથાભૂતં વિદિત્વા, ‘‘યં વેદના અનિચ્ચા દુક્ખા વિપરિણામધમ્મા, અયં વેદનાય આદીનવો’’તિ એવં આદીનવઞ્ચ યથાભૂતં વિદિત્વા, ‘‘યો વેદનાય છન્દરાગવિનયો છન્દરાગપ્પહાનં, ઇદં વેદનાય નિસ્સરણ’’ન્તિ એવં નિસ્સરણઞ્ચ યથાભૂતં વિદિત્વા વિગતછન્દરાગતાય અનુપાદાનો અનુપાદાવિમુત્તો, ભિક્ખવે, તથાગતો; યસ્મિં ઉપાદાને સતિ કિઞ્ચિ ઉપાદિયેય્ય, ઉપાદિન્નત્તા ચ ખન્ધો ભવેય્ય, તસ્સ અભાવા કિઞ્ચિ ધમ્મં અનુપાદિયિત્વાવ વિમુત્તો ભિક્ખવે તથાગતોતિ.

૩૭. ઇમે ખો તે, ભિક્ખવેતિ યે તે અહં – ‘‘કતમે, ચ તે, ભિક્ખવે, ધમ્મા ગમ્ભીરા’’તિ અપુચ્છિં, ‘‘ઇમે ખો તે, ભિક્ખવે, તઞ્ચ તથાગતો પજાનાતિ તતો ચ ઉત્તરિતરં પજાનાતી’’તિ એવં નિદ્દિટ્ઠા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણધમ્મા ગમ્ભીરા દુદ્દસા…પે… પણ્ડિતવેદનીયાતિ વેદિતબ્બા. યેહિ તથાગતસ્સ નેવ પુથુજ્જનો, ન સોતાપન્નાદીસુ અઞ્ઞતરો વણ્ણં યથાભૂતં વત્તું સક્કોતિ, અથ ખો તથાગતોવ યથાભૂતં વણ્ણં સમ્મા વદમાનો વદેય્યાતિ એવં પુચ્છમાનેનાપિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમેવ પુટ્ઠં, નિય્યાતેન્તેનાપિ તદેવ નિય્યાતિતં, અન્તરા પન દિટ્ઠિયો વિભત્તાતિ.

પઠમભાણવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

એકચ્ચસસ્સતવાદવણ્ણના

૩૮. એકચ્ચસસ્સતિકાતિ એકચ્ચસસ્સતવાદા. તે દુવિધા હોન્તિ – સત્તેકચ્ચસસ્સતિકા, સઙ્ખારેકચ્ચસસ્સતિકાતિ. દુવિધાપિ ઇધ ગહિતાયેવ.

૩૯. યન્તિ ¶ નિપાતમત્તં. કદાચીતિ કિસ્મિઞ્ચિ કાલે. કરહચીતિ તસ્સેવ વેવચનં. દીઘસ્સ ¶ અદ્ધુનોતિ દીઘસ્સ કાલસ્સ. અચ્ચયેનાતિ અતિક્કમેન ¶ . સંવટ્ટતીતિ વિનસ્સતિ. યેભુય્યેનાતિ યે ઉપરિબ્રહ્મલોકેસુ વા અરૂપેસુ વા નિબ્બત્તન્તિ, તદવસેસે સન્ધાય વુત્તં. ઝાનમનેન નિબ્બત્તત્તા મનોમયા. પીતિ તેસં ભક્ખો આહારોતિ પીતિભક્ખા. અત્તનોવ તેસં પભાતિ સયંપભા. અન્તલિક્ખે ચરન્તીતિ અન્તલિક્ખચરા. સુભેસુ ઉય્યાનવિમાનકપ્પરુક્ખાદીસુ તિટ્ઠન્તીતિ, સુભટ્ઠાયિનો સુભા વા મનોરમ્મવત્થાભરણા હુત્વા તિટ્ઠન્તીતિ સુભટ્ઠાયિનો. ચિરં દીઘમદ્ધાનન્તિ ઉક્કંસેન અટ્ઠ કપ્પે.

૪૦. વિવટ્ટતીતિ સણ્ઠાતિ. સુઞ્ઞં બ્રહ્મવિમાનન્તિ પકતિયા નિબ્બત્તસત્તાનં નત્થિતાય સુઞ્ઞં, બ્રહ્મકાયિકભૂમિ નિબ્બત્તતીતિ અત્થો. તસ્સ કત્તા વા કારેતા વા નત્થિ, વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તનયેન પન કમ્મપચ્ચયઉતુસમુટ્ઠાના રતનભૂમિ નિબ્બત્તતિ. પકતિનિબ્બત્તિટ્ઠાનેસુયેવ ચેત્થ ઉય્યાનકપ્પરુક્ખાદયો નિબ્બત્તન્તિ. અથ સત્તાનં પકતિયા વસિતટ્ઠાને નિકન્તિ ઉપ્પજ્જતિ, તે પઠમજ્ઝાનં ભાવેત્વા તતો ઓતરન્તિ, તસ્મા અથ ખો અઞ્ઞતરો સત્તોતિઆદિમાહ. આયુક્ખયા વા પુઞ્ઞક્ખયા વાતિ યે ઉળારં પુઞ્ઞકમ્મં કત્વા યત્થ કત્થચિ અપ્પાયુકે દેવલોકે નિબ્બત્તન્તિ, તે અત્તનો પુઞ્ઞબલેન ઠાતું ¶ ન સક્કોન્તિ, તસ્સ પન દેવલોકસ્સ આયુપ્પમાણેનેવ ચવન્તીતિ આયુક્ખયા ચવન્તીતિ વુચ્ચન્તિ. યે પન પરિત્તં પુઞ્ઞકમ્મં કત્વા દીઘાયુકદેવલોકે નિબ્બત્તન્તિ, તે યાવતાયુકં ઠાતું ન સક્કોન્તિ, અન્તરાવ ચવન્તીતિ પુઞ્ઞક્ખયા ચવન્તીતિ વુચ્ચન્તિ. દીઘમદ્ધાનં તિટ્ઠતીતિ કપ્પં વા ઉપડ્ઢકપ્પં વા.

૪૧. અનભિરતીતિ અપરસ્સાપિ સત્તસ્સ આગમનપત્થના. યા પન પટિઘસમ્પયુત્તા ઉક્કણ્ઠિતા, સા બ્રહ્મલોકે નત્થિ. પરિતસ્સનાતિ ઉબ્બિજ્જના ફન્દના, સા પનેસા તાસતસ્સના, તણ્હાતસ્સના, દિટ્ઠિતસ્સના, ઞાણતસ્સનાતિ ચતુબ્બિધા હોતિ. તત્થ ‘‘જાતિં પટિચ્ચ ભયં ભયાનકં છમ્ભિતત્તં લોમહંસો ચેતસો ઉત્રાસો. જરં… બ્યાધિં… મરણં પટિચ્ચ…પે… ઉત્રાસો’’તિ (વિભ. ૯૨૧) અયં તાસતસ્સના નામ. ‘‘અહો વત અઞ્ઞેપિ સત્તા ઇત્થત્તં આગચ્છેય્યુ’’ન્તિ (દી. નિ. ૩.૩૮) અયં તણ્હાતસ્સના નામ. ‘‘પરિતસ્સિતવિપ્ફન્દિતમેવા’’તિ અયં દિટ્ઠિતસ્સના નામ. ‘‘તેપિ તથાગતસ્સ ધમ્મદેસનં ¶ સુત્વા યેભુય્યેન ભયં સંવેગં સન્તાસં આપજ્જન્તી’’તિ (અ. નિ. ૪.૩૩) અયં ઞાણતસ્સના નામ. ઇધ પન તણ્હાતસ્સનાપિ દિટ્ઠિતસ્સનાપિ વટ્ટતિ. બ્રહ્મવિમાનન્તિ ઇધ પન પઠમાભિનિબ્બત્તસ્સ અત્થિતાય સુઞ્ઞન્તિ ન વુત્તં. ઉપપજ્જન્તીતિ ઉપપત્તિવસેન ઉપગચ્છન્તિ. સહબ્યતન્તિ સહભાવં.

૪૨. અભિભૂતિ ¶ અભિભવિત્વા ઠિતો જેટ્ઠકોહમસ્મીતિ. અનભિભૂતોતિ અઞ્ઞેહિ અનભિભૂતો. અઞ્ઞદત્થૂતિ એકંસવચને નિપાતો. દસ્સનવસેન દસો, સબ્બં પસ્સામીતિ અત્થો. વસવત્તીતિ સબ્બં જનં વસે વત્તેમિ. ઇસ્સરો કત્તા નિમ્માતાતિ અહં લોકે ઇસ્સરો, અહં લોકસ્સ કત્તા ચ નિમ્માતા ચ, પથવી – હિમવન્ત-સિનેરુ-ચક્કવાળ-મહાસમુદ્દ-ચન્દિમ-સૂરિયા મયા નિમ્મિતાતિ. સેટ્ઠો સજિતાતિ અહં લોકસ્સ ઉત્તમો ચ સજિતા ચ, ‘‘ત્વં ખત્તિયો નામ હોહિ, ત્વં બ્રાહ્મણો, વેસ્સો, સુદ્દો, ગહટ્ઠો, પબ્બજિતો નામ. અન્તમસો ¶ ત્વં ઓટ્ઠો હોહિ, ગોણો હોહી’’તિ ‘‘એવં સત્તાનં સંવિસજેતા અહ’’ન્તિ મઞ્ઞતિ. વસી પિતા ભૂતભબ્યાનન્તિ (દી. નિ. ૧.૧૭) અહમસ્મિ ચિણ્ણવસિતાય વસી, અહં પિતા ભૂતાનઞ્ચ ભબ્યાનઞ્ચાતિ મઞ્ઞતિ. તત્થ અણ્ડજજલાબુજા સત્તા અન્તોઅણ્ડકોસે ચેવ અન્તોવત્થિમ્હિ ચ ભબ્યા નામ, બહિ નિક્ખન્તકાલતો પટ્ઠાય ભૂતા નામ. સંસેદજા પઠમચિત્તક્ખણે ભબ્યા, દુતિયતો પટ્ઠાય ભૂતા. ઓપપાતિકા પઠમઇરિયાપથે ભબ્યા, દુતિયતો પટ્ઠાય ભૂતાતિ વેદિતબ્બા. તે સબ્બેપિ મય્હં પુત્તાતિ સઞ્ઞાય ‘‘અહં પિતા ભૂતભબ્યાન’’ન્તિ મઞ્ઞતિ.

ઇદાનિ કારણતો સાધેતુકામો – ‘‘મયા ઇમે સત્તા નિમ્મિતા’’તિ પટિઞ્ઞં કત્વા ‘‘તં કિસ્સ હેતૂ’’તિઆદિમાહ. ઇત્થત્તન્તિ ઇત્થભાવં, બ્રહ્મભાવન્તિ અત્થો. ઇમિના મયન્તિ અત્તનો કમ્મવસેન ચુતાપિ ઉપપન્નાપિ ચ કેવલં મઞ્ઞનામત્તેનેવ ‘‘ઇમિના મયં નિમ્મિતા’’તિ મઞ્ઞમાના વઙ્કચ્છિદ્દે વઙ્કઆણી વિય ઓનમિત્વા તસ્સેવ પાદમૂલં ગચ્છન્તીતિ.

૪૩. વણ્ણવન્તતરો ચાતિ વણ્ણવન્તતરો, અભિરૂપો પાસાદિકોતિ અત્થો. મહેસક્ખતરોતિ ઇસ્સરિયપરિવારવસેન મહાયસતરો.

૪૪. ઠાનં ¶ ખો પનેતન્તિ કારણં ખો પનેતં. સો તતો ચવિત્વા અઞ્ઞત્ર ન ગચ્છતિ, ઇધેવ આગચ્છતિ, તં સન્ધાયેતં વુત્તં. અગારસ્માતિ ગેહા. અનગારિયન્તિ પબ્બજ્જં. પબ્બજ્જા હિ યસ્મા અગારસ્સ હિ તં કસિગોરક્ખાદિકમ્મં તત્થ નત્થિ, તસ્મા અનગારિયન્તિ વુચ્ચતિ. પબ્બજતીતિ ઉપગચ્છતિ. તતો પરં નાનુસ્સરતીતિ તતો પુબ્બેનિવાસા પરં ન સરતિ, સરિતું અસક્કોન્તો તત્થ ઠત્વા દિટ્ઠિં ગણ્હાતિ.

નિચ્ચોતિઆદીસુ તસ્સ ઉપપત્તિં અપસ્સન્તો નિચ્ચોતિ વદતિ, મરણં અપસ્સન્તો ધુવોતિ, સદાભાવતો સસ્સતોતિ, જરાવસેનાપિ ¶ વિપરિણામસ્સ અભાવતો અવિપરિણામધમ્મોતિ. સેસમેત્થ પઠમવારે ઉત્તાનમેવાતિ.

૪૫-૪૬. દુતિયવારે ¶ ખિડ્ડાય પદુસ્સન્તિ વિનસ્સન્તીતિ ખિડ્ડાપદોસિકા, પદૂસિકાતિપિ પાળિં લિખન્તિ, સા અટ્ઠકથાયં નત્થિ. અતિવેલન્તિ અતિકાલં, અતિચિરન્તિ અત્થો. હસ્સખિડ્ડારતિધમ્મસમાપન્નાતિ હસ્સરતિ ધમ્મઞ્ચેવ ખિડ્ડારતિધમ્મઞ્ચ સમાપન્ના અનુયુત્તા, કેળિહસ્સસુખઞ્ચેવ કાયિકવાચસિકકીળાસુખઞ્ચ અનુયુત્તા, વુત્તપ્પકારરતિધમ્મસમઙ્ગિનો હુત્વા વિહરન્તીતિ અત્થો.

સતિ સમ્મુસ્સતીતિ ખાદનીયભોજનીયેસુ સતિ સમ્મુસ્સતિ. તે કિર પુઞ્ઞવિસેસાધિગતેન મહન્તેન અત્તનો સિરિવિભવેન નક્ખત્તં કીળન્તા તાય સમ્પત્તિમહન્તતાય – ‘‘આહારં પરિભુઞ્જિમ્હ, ન પરિભુઞ્જિમ્હા’’તિપિ ન જાનન્તિ. અથ એકાહારાતિક્કમનતો પટ્ઠાય નિરન્તરં ખાદન્તાપિ પિવન્તાપિ ચવન્તિયેવ, ન તિટ્ઠન્તિ. કસ્મા? કમ્મજતેજસ્સ બલવતાય, કરજકાયસ્સ મન્દતાય, મનુસ્સાનઞ્હિ કમ્મજતેજો મન્દો, કરજકાયો બલવા. તેસં તેજસ્સ મન્દતાય કરજકાયસ્સ બલવતાય સત્તાહમ્પિ અતિક્કમિત્વા ઉણ્હોદકઅચ્છયાગુઆદીહિ સક્કા વત્થું ઉપત્થમ્ભેતું. દેવાનં પન તેજો બલવા હોતિ, કરજં મન્દં. તે એકં આહારવેલં અતિક્કમિત્વાવ સણ્ઠાતું ન સક્કોન્તિ. યથા નામ ગિમ્હાનં મજ્ઝન્હિકે તત્તપાસાણે ઠપિતં પદુમં વા ઉપ્પલં વા સાયન્હસમયે ઘટસતેનાપિ સિઞ્ચિયમાનં પાકતિકં ન હોતિ, વિનસ્સતિયેવ. એવમેવ પચ્છા નિરન્તરં ખાદન્તાપિ પિવન્તાપિ ચવન્તિયેવ, ન ¶ તિટ્ઠન્તિ. તેનાહ ‘‘સતિયા સમ્મોસા તે દેવા તમ્હા કાયા ચવન્તી’’તિ. કતમે ¶ પન તે દેવાતિ? ઇમે દેવાતિ અટ્ઠકથાયં વિચારણા નત્થિ, ‘‘દેવાનં કમ્મજતેજો બલવા હોતિ, કરજં મન્દ’’ન્તિ અવિસેસેન વુત્તત્તા પન યે કેચિ કબળીકારાહારૂપજીવિનો દેવા એવં કરોન્તિ, તેયેવ ચવન્તીતિ વેદિતબ્બા. કેચિ પનાહુ – ‘‘નિમ્માનરતિપરનિમ્મિતવસવત્તિનો તે દેવા’’તિ. ખિડ્ડાપદુસ્સનમત્તેનેવ હેતે ખિડ્ડાપદોસિકાતિ વુત્તા. સેસમેત્થ પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બં.

૪૭-૪૮. તતિયવારે મનેન પદુસ્સન્તિ વિનસ્સન્તીતિ મનોપદોસિકા, એતે ચાતુમહારાજિકા. તેસુ કિર એકો દેવપુત્તો – નક્ખત્તં કીળિસ્સામીતિ સપરિવારો રથેન વીથિં પટિપજ્જતિ, અથઞ્ઞો નિક્ખમન્તો તં પુરતો ગચ્છન્તં દિસ્વા – ‘ભો અયં કપણો’, અદિટ્ઠપુબ્બં વિય એતં દિસ્વા – ‘‘પીતિયા ઉદ્ધુમાતો વિય ભિજ્જમાનો વિય ચ ગચ્છતી’’તિ કુજ્ઝતિ. પુરતો ગચ્છન્તોપિ નિવત્તિત્વા તં કુદ્ધં દિસ્વા – કુદ્ધા નામ સુવિદિતા હોન્તીતિ કુદ્ધભાવમસ્સ ઞત્વા – ‘‘ત્વં કુદ્ધો, મય્હં કિં કરિસ્સસિ, અયં સમ્પત્તિ મયા દાનસીલાદીનં વસેન લદ્ધા, ન તુય્હં વસેના’’તિ પટિકુજ્ઝતિ. એકસ્મિઞ્હિ કુદ્ધે ઇતરો અકુદ્ધો ¶ રક્ખતિ, ઉભોસુ પન કુદ્ધેસુ એકસ્સ કોધો ઇતરસ્સ પચ્ચયો હોતિ. તસ્સપિ કોધો ઇતરસ્સ પચ્ચયો હોતીતિ ઉભો કન્દન્તાનંયેવ ઓરોધાનં ચવન્તિ. અયમેત્થ ધમ્મતા. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

૪૯-૫૨. તક્કીવાદે અયં ચક્ખાદીનં ભેદં પસ્સતિ, ચિત્તં પન યસ્મા પુરિમં પુરિમં પચ્છિમસ્સ પચ્છિમસ્સ પચ્ચયં દત્વાવ નિરુજ્ઝતિ, તસ્મા ચક્ખાદીનં ભેદતો બલવતરમ્પિ ચિત્તસ્સ ભેદં ન પસ્સતિ. સો તં અપસ્સન્તો યથા નામ સકુણો એકં રુક્ખં જહિત્વા અઞ્ઞસ્મિં નિલીયતિ, એવમેવ ઇમસ્મિં અત્તભાવે ભિન્ને ચિત્તં અઞ્ઞત્ર ગચ્છતીતિ ગહેત્વા એવમાહ. સેસમેત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

અન્તાનન્તવાદવણ્ણના

૫૩. અન્તાનન્તિકાતિ ¶ અન્તાનન્તવાદા, અન્તં વા અનન્તં વા અન્તાનન્તં વા નેવન્તાનાનન્તં વા આરબ્ભ પવત્તવાદાતિ અત્થો.

૫૪-૬૦. અન્તસઞ્ઞી ¶ લોકસ્મિં વિહરતીતિ પટિભાગનિમિત્તં ચક્કવાળપરિયન્તં અવડ્ઢેત્વા તં – ‘‘લોકો’’તિ ગહેત્વા અન્તસઞ્ઞી લોકસ્મિં વિહરતિ, ચક્કવાળપરિયન્તં કત્વા વડ્ઢિતકસિણો પન અનન્તસઞ્ઞી હોતિ, ઉદ્ધમધો અવડ્ઢેત્વા પન તિરિયં વડ્ઢેત્વા ઉદ્ધમધો અન્તસઞ્ઞી, તિરિયં અનન્તસઞ્ઞી. તક્કીવાદો વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. ઇમે ચત્તારોપિ અત્તના દિટ્ઠપુબ્બાનુસારેનેવ દિટ્ઠિયા ગહિતત્તા પુબ્બન્તકપ્પિકેસુ પવિટ્ઠા.

અમરાવિક્ખેપવાદવણ્ણના

૬૧. ન મરતીતિ અમરા. કા સા? એવન્તિપિ મે નોતિઆદિના નયેન પરિયન્તરહિતા દિટ્ઠિગતિકસ્સ દિટ્ઠિ ચેવ વાચા ચ. વિવિધો ખેપોતિ વિક્ખેપો, અમરાય દિટ્ઠિયા વાચાય ચ વિક્ખેપોતિ અમરાવિક્ખેપો, સો એતેસં અત્થીતિ અમરાવિક્ખેપિકા, અપરો નયો – અમરા નામ એકા મચ્છજાતિ, સા ઉમ્મુજ્જનનિમુજ્જનાદિવસેન ઉદકે સન્ધાવમાના ગહેતું ન સક્કાતિ, એવમેવ અયમ્પિ વાદો ઇતોચિતો ચ સન્ધાવતિ, ગાહં ન ઉપગચ્છતીતિ અમરાવિક્ખેપોતિ વુચ્ચતિ. સો એતેસં અત્થીતિ અમરાવિક્ખેપિકા.

૬૨. ‘‘ઇદં ¶ કુસલ’’ન્તિ યથાભૂતં નપ્પજાનાતીતિ દસ કુસલકમ્મપથે યથાભૂતં નપ્પજાનાતીતિ અત્થો. અકુસલેપિ દસ અકુસલકમ્મપથાવ અધિપ્પેતા. સો મમસ્સ વિઘાતોતિ ‘‘મુસા મયા ભણિત’’ન્તિ વિપ્પટિસારુપ્પત્તિયા મમ વિઘાતો અસ્સ, દુક્ખં ભવેય્યાતિ અત્થો. સો મમસ્સ અન્તરાયોતિ સો મમ સગ્ગસ્સ ચેવ મગ્ગસ્સ ચ અન્તરાયો અસ્સ. મુસાવાદભયા મુસાવાદપરિજેગુચ્છાતિ મુસાવાદે ઓત્તપ્પેન ચેવ હિરિયા ચ. વાચાવિક્ખેપં આપજ્જતીતિ વાચાય વિક્ખેપં આપજ્જતિ. કીદિસં? અમરાવિક્ખેપં, અપરિયન્તવિક્ખેપન્તિ અત્થો.

એવન્તિપિ મે નોતિઆદીસુ એવન્તિપિ મે નોતિ અનિયમિતવિક્ખેપો ¶ . તથાતિપિ મે નોતિ ‘‘સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચા’’તિ વુત્તં સસ્સતવાદં પટિક્ખિપતિ. અઞ્ઞથાતિપિ મે નોતિ સસ્સતતો અઞ્ઞથા વુત્તં એકચ્ચસસ્સતં પટિક્ખિપતિ. નોતિપિ મે નોતિ – ‘‘ન ¶ હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિ વુત્તં ઉચ્છેદં પટિક્ખિપતિ. નો નોતિપિ મે નોતિ ‘‘નેવ હોતિ ન ન હોતી’’તિ વુત્તં તક્કીવાદં પટિક્ખિપતિ. સયં પન ‘‘ઇદં કુસલ’’ન્તિ વા ‘‘અકુસલ’’ન્તિ વા પુટ્ઠો ન કિઞ્ચિ બ્યાકરોતિ. ‘‘ઇદં કુસલ’’ન્તિ પુટ્ઠો ‘‘એવન્તિપિ મે નો’’તિ વદતિ. તતો ‘‘કિં અકુસલ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘તથાતિપિ મે નો’’તિ વદતિ. ‘‘કિં ઉભયતો અઞ્ઞથા’’તિ વુત્તે ‘‘અઞ્ઞથાતિપિ મે નો’’તિ વદતિ. તતો ‘‘તિવિધેનાપિ ન હોતિ, કિં તે લદ્ધી’’તિ વુત્તે ‘‘નોતિપિ મે નો’’તિ વદતિ. તતો ‘‘કિં નો નોતિ તે લદ્ધી’’તિ વુત્તે ‘‘નો નોતિપિ મે નો’’તિ એવં વિક્ખેપમેવ આપજ્જતિ, એકસ્મિમ્પિ પક્ખે ન તિટ્ઠતિ.

૬૩. છન્દો વા રાગો વાતિ અજાનન્તોપિ સહસા કુસલમેવ ‘‘કુસલ’’ન્તિ વત્વા અકુસલમેવ ‘‘અકુસલ’’ન્તિ વત્વા મયા અસુકસ્સ નામ એવં બ્યાકતં, કિં તં સુબ્યાકતન્તિ અઞ્ઞે પણ્ડિતે પુચ્છિત્વા તેહિ – ‘‘સુબ્યાકતં, ભદ્રમુખ, કુસલમેવ તયા કુસલં, અકુસલમેવ અકુસલન્તિ બ્યાકત’’ન્તિ વુત્તે નત્થિ મયા સદિસો પણ્ડિતોતિ એવં મે તત્થ છન્દો વા રાગો વા અસ્સાતિ અત્થો. એત્થ ચ છન્દો દુબ્બલરાગો, રાગો બલવરાગો. દોસો વા પટિઘો વાતિ કુસલં પન ‘‘અકુસલ’’ન્તિ, અકુસલં વા ‘‘કુસલ’’ન્તિ વત્વા અઞ્ઞે પણ્ડિતે પુચ્છિત્વા તેહિ – ‘‘દુબ્યાકતં તયા’’તિ વુત્તે એત્તકમ્પિ નામ ન જાનામીતિ તત્થ મે અસ્સ દોસો વા પટિઘો વાતિ અત્થો. ઇધાપિ દોસો દુબ્બલકોધો, પટિઘો બલવકોધો.

તં ¶ મમસ્સ ઉપાદાનં, સો મમસ્સ વિઘાતોતિ તં છન્દરાગદ્વયં મમ ઉપાદાનં અસ્સ, દોસપટિઘદ્વયં વિઘાતો. ઉભયમ્પિ વા દળ્હગ્ગહણવસેન ઉપાદાનં ¶ , વિહનનવસેન વિઘાતો. રાગો હિ અમુઞ્ચિતુકામતાય આરમ્મણં ગણ્હાતિ જલૂકા વિય. દોસો વિનાસેતુકામતાય આસીવિસો વિય. ઉભોપિ ચેતે સન્તાપકટ્ઠેન વિહનન્તિ યેવાતિ ‘‘ઉપાદાન’’ન્તિ ચ ‘‘વિઘાતો’’તિ ચ વુત્તા. સેસં પઠમવારસદિસમેવ.

૬૪. પણ્ડિતાતિ ¶ પણ્ડિચ્ચેન સમન્નાગતા. નિપુણાતિ સણ્હસુખુમબુદ્ધિનો સુખુમઅત્થન્તરં પટિવિજ્ઝનસમત્થા. કતપરપ્પવાદાતિ વિઞ્ઞાતપરપ્પવાદા ચેવ પરેહિ સદ્ધિં કતવાદપરિચયા ચ. વાલવેધિરૂપાતિ વાલવેધિધનુગ્ગહસદિસા. તે ભિન્દન્તા મઞ્ઞેતિ વાલવેધિ વિય વાલં સુખુમાનિપિ પરેસં દિટ્ઠિગતાનિ અત્તનો પઞ્ઞાગતેન ભિન્દન્તા વિય ચરન્તીતિ અત્થો. તે મં તત્થાતિ તે સમણબ્રાહ્મણા મં તેસુ કુસલાકુસલેસુ. સમનુયુઞ્જેય્યુન્તિ ‘‘કિં કુસલં, કિં અકુસલન્તિ અત્તનો લદ્ધિં વદા’’તિ લદ્ધિં પુચ્છેય્યું. સમનુગાહેય્યુન્તિ ‘‘ઇદં નામા’’તિ વુત્તે ‘‘કેન કારણેન એતમત્થં ગાહેય્યુ’’ન્તિ કારણં પુચ્છેય્યું. સમનુભાસેય્યુન્તિ ‘‘ઇમિના નામ કારણેના’’તિ વુત્તે કારણે દોસં દસ્સેત્વા ‘‘ન ત્વં ઇદં જાનાસિ, ઇદં પન ગણ્હ, ઇદં વિસ્સજ્જેહી’’તિ એવં સમનુયુઞ્જેય્યું. ન સમ્પાયેય્યન્તિ ન સમ્પાદેય્યં, સમ્પાદેત્વા કથેતું ન સક્કુણેય્યન્તિ અત્થો. સો મમસ્સ વિઘાતોતિ યં તં પુનપ્પુનં વત્વાપિ અસમ્પાયનં નામ, સો મમ વિઘાતો અસ્સ, ઓટ્ઠતાલુજિવ્હાગલસોસનદુક્ખમેવ અસ્સાતિ અત્થો. સેસમેત્થાપિ પઠમવારસદિસમેવ.

૬૫-૬૬. મન્દોતિ મન્દપઞ્ઞો અપઞ્ઞસ્સેવેતં નામં. મોમૂહોતિ અતિસમ્મૂળ્હો. હોતિ ¶ તથાગતોતિઆદીસુ સત્તો ‘‘તથાગતો’’તિ અધિપ્પેતો. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. ઇમેપિ ચત્તારો પુબ્બે પવત્તધમ્માનુસારેનેવ દિટ્ઠિયા ગહિતત્તા પુબ્બન્તકપ્પિકેસુ પવિટ્ઠા.

અધિચ્ચસમુપ્પન્નવાદવણ્ણના

૬૭. ‘‘અધિચ્ચસમુપ્પન્નો અત્તા ચ લોકો ચા’’તિ દસ્સનં અધિચ્ચસમુપ્પન્નં. તં એતેસં અત્થીતિ અધિચ્ચસમુપ્પન્નિકા. અધિચ્ચસમુપ્પન્નન્તિ અકારણસમુપ્પન્નં.

૬૮-૭૩. અસઞ્ઞસત્તાતિ દેસનાસીસમેતં, અચિત્તુપ્પાદા રૂપમત્તકઅત્તભાવાતિ અત્થો. તેસં એવં ઉપ્પત્તિ વેદિતબ્બા – એકચ્ચો હિ તિત્થાયતને પબ્બજિત્વા વાયોકસિણે પરિકમ્મં કત્વા ¶ ચતુત્થજ્ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા ઝાના વુટ્ઠાય – ‘‘ચિત્તે દોસં પસ્સતિ, ચિત્તે સતિ હત્થચ્છેદાદિદુક્ખઞ્ચેવ ¶ સબ્બભયાનિ ચ હોન્તિ, અલં ઇમિના ચિત્તેન, અચિત્તકભાવોવ સન્તો’’તિ, એવં ચિત્તે દોસં પસ્સિત્વા અપરિહીનજ્ઝાનો કાલં કત્વા અસઞ્ઞસત્તેસુ નિબ્બત્તતિ, ચિત્તમસ્સ ચુતિચિત્તનિરોધેન ઇધેવ નિવત્તતિ, રૂપક્ખન્ધમત્તમેવ તત્થ પાતુભવતિ. તે તત્થ યથા નામ જિયાવેગક્ખિત્તો સરો યત્તકો જિયાવેગો, તત્તકમેવ આકાસે ગચ્છતિ. એવમેવ ઝાનવેગક્ખિત્તા ઉપપજ્જિત્વા યત્તકો ઝાનવેગો, તત્તકમેવ કાલં તિટ્ઠન્તિ, ઝાનવેગે પન પરિહીને તત્થ રૂપક્ખન્ધો અન્તરધાયતિ, ઇધ પન પટિસન્ધિસઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતિ. યસ્મા પન તાય ઇધ ઉપ્પન્નસઞ્ઞાય તેસં તત્થ ચુતિ પઞ્ઞાયતિ, તસ્મા ‘‘સઞ્ઞુપ્પાદા ચ પન તે દેવા તમ્હા કાયા ચવન્તી’’તિ વુત્તં. સન્તતાયાતિ સન્તભાવાય. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. તક્કીવાદોપિ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બોતિ.

અપરન્તકપ્પિકવણ્ણના

૭૪. એવં અટ્ઠારસ પુબ્બન્તકપ્પિકે દસ્સેત્વા ઇદાનિ ચતુચત્તારીસં અપરન્તકપ્પિકે દસ્સેતું – ‘‘સન્તિ, ભિક્ખવે’’તિઆદિમાહ. તત્થ અનાગતકોટ્ઠાસસઙ્ખાતં અપરન્તં કપ્પેત્વા ગણ્હન્તીતિ અપરન્તકપ્પિકા, અપરન્તકપ્પો વા એતેસં ¶ અત્થીતિ અપરન્તકપ્પિકા. એવં સેસમ્પિ પુબ્બે વુત્તપ્પકારનયેનેવ વેદિતબ્બં.

સઞ્ઞીવાદવણ્ણના

૭૫. ઉદ્ધમાઘાતનિકાતિ આઘાતનં વુચ્ચતિ મરણં, ઉદ્ધમાઘાતના અત્તાનં વદન્તીતિ ઉદ્ધમાઘાતનિકા. સઞ્ઞીતિ પવત્તો વાદો, સઞ્ઞીવાદો, સો એતેસં અત્થીતિ સઞ્ઞીવાદા.

૭૬-૭૭. રૂપી અત્તાતિઆદીસુ કસિણરૂપં ‘‘અત્તા’’તિ તત્થ પવત્તસઞ્ઞઞ્ચસ્સ ‘‘સઞ્ઞા’’તિ ગહેત્વા વા આજીવકાદયો વિય તક્કમત્તેનેવ વા ‘‘રૂપી અત્તા હોતિ, અરોગો પરં મરણા સઞ્ઞી’’તિ નં પઞ્ઞપેન્તિ. તત્થ અરોગોતિ નિચ્ચો. અરૂપસમાપત્તિનિમિત્તં પન ‘‘અત્તા’’તિ સમાપત્તિસઞ્ઞઞ્ચસ્સ ‘‘સઞ્ઞા’’તિ ગહેત્વા વા નિગણ્ઠાદયો વિય તક્કમત્તેનેવ વા ‘‘અરૂપી અત્તા હોતિ, અરોગો પરં મરણા સઞ્ઞી’’તિ નં પઞ્ઞપેન્તિ. તતિયા પન મિસ્સકગાહવસેન પવત્તા દિટ્ઠિ. ચતુત્થા તક્કગાહેનેવ. દુતિયચતુક્કં ¶ અન્તાનન્તિકવાદે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. તતિયચતુક્કે સમાપન્નકવસેન એકત્તસઞ્ઞી ¶ , અસમાપન્નકવસેન નાનત્તસઞ્ઞી, પરિત્તકસિણવસેન પરિત્તસઞ્ઞી, વિપુલકસિણવસેન અપ્પમાણસઞ્ઞીતિ વેદિતબ્બા. ચતુત્થચતુક્કે પન દિબ્બેન ચક્ખુના તિકચતુક્કજ્ઝાનભૂમિયં નિબ્બત્તમાનં દિસ્વા ‘‘એકન્તસુખી’’તિ ગણ્હાતિ. નિરયે નિબ્બત્તમાનં દિસ્વા ‘‘એકન્તદુક્ખી’’તિ. મનુસ્સેસુ નિબ્બત્તમાનં દિસ્વા ‘‘સુખદુક્ખી’’તિ. વેહપ્ફલદેવેસુ નિબ્બત્તમાનં દિસ્વા ‘‘અદુક્ખમસુખી’’તિ ગણ્હાતિ. વિસેસતો હિ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણલાભિનો પુબ્બન્તકપ્પિકા હોન્તિ, દિબ્બચક્ખુકા અપરન્તકપ્પિકાતિ.

અસઞ્ઞીવાદવણ્ણના

૭૮-૮૩. અસઞ્ઞીવાદો સઞ્ઞીવાદે આદિમ્હિ વુત્તાનં દ્વિન્નં ચતુક્કાનં વસેન વેદિતબ્બો. તથા નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીવાદો. કેવલઞ્હિ તત્થ ‘‘સઞ્ઞી અત્તા’’તિ ગણ્હન્તાનં તા દિટ્ઠિયો, ઇધ ‘‘અસઞ્ઞી’’તિ ચ ‘‘નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞી’’તિ ચ. તત્થ ન એકન્તેન કારણં પરિયેસિતબ્બં. દિટ્ઠિગતિકસ્સ હિ ગાહો ઉમ્મત્તકપચ્છિસદિસોતિ વુત્તમેતં.

ઉચ્છેદવાદવણ્ણના

૮૪. ઉચ્છેદવાદે સતોતિ વિજ્જમાનસ્સ. ઉચ્છેદન્તિ ઉપચ્છેદં ¶ . વિનાસન્તિ અદસ્સનં. વિભવન્તિ ભાવવિગમં. સબ્બાનેતાનિ અઞ્ઞમઞ્ઞવેવચનાનેવ. તત્થ દ્વે જના ઉચ્છેદદિટ્ઠિં ગણ્હન્તિ, લાભી ચ અલાભી ચ. લાભી અરહતો દિબ્બેન ચક્ખુના ચુતિં દિસ્વા ઉપપત્તિં અપસ્સન્તો, યો વા ચુતિમત્તમેવ દટ્ઠું સક્કોતિ, ન ઉપપાતં; સો ઉચ્છેદદિટ્ઠિં ગણ્હાતિ. અલાભી ચ ‘‘કો પરલોકં ન જાનાતી’’તિ કામસુખગિદ્ધતાય વા. ‘‘યથા રુક્ખતો પણ્ણાનિ પતિતાનિ ન પુન વિરુહન્તિ, એવમેવ સત્તા’’તિઆદિના તક્કેન વા ઉચ્છેદં ગણ્હાતિ. ઇધ પન તણ્હાદિટ્ઠીનં વસેન તથા ચ અઞ્ઞથા ચ વિકપ્પેત્વાવ ઇમા સત્ત દિટ્ઠિયો ઉપ્પન્નાતિ વેદિતબ્બા.

૮૫. તત્થ રૂપીતિ રૂપવા. ચાતુમહાભૂતિકોતિ ચતુમહાભૂતમયો. માતાપિતૂનં એતન્તિ માતાપેત્તિકં. કિં તં? સુક્કસોણિતં. માતાપેત્તિકે ¶ સમ્ભૂતો જાતોતિ માતાપેત્તિકસમ્ભવો. ઇતિ રૂપકાયસીસેન મનુસ્સત્તભાવં ‘‘અત્તા’’તિ વદતિ. ઇત્થેકેતિ ઇત્થં એકે એવમેકેતિ અત્થો.

૮૬. દુતિયો ¶ તં પટિક્ખિપિત્વા દિબ્બત્તભાવં વદતિ. દિબ્બોતિ દેવલોકે સમ્ભૂતો. કામાવચરોતિ છ કામાવચરદેવપરિયાપન્નો. કબળીકારં આહારં ભક્ખતીતિ કબળીકારાહારભક્ખો.

૮૭. મનોમયોતિ ઝાનમનેન નિબ્બત્તો. સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગીતિ સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગયુત્તો. અહીનિન્દ્રિયોતિ પરિપુણ્ણિન્દ્રિયો. યાનિ બ્રહ્મલોકે અત્થિ, તેસં વસેન ઇતરેસઞ્ચ સણ્ઠાનવસેનેતં વુત્તં.

૮૮-૯૨. સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમાતિઆદીનં અત્થો વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તો. આકાસાનઞ્ચાયતનૂપગોતિઆદીસુ પન આકાસાનઞ્ચાયતનભવં ઉપગતોતિ, એવમત્થો વેદિતબ્બો. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવાતિ.

દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદવણ્ણના

૯૩. દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદે ¶ દિટ્ઠધમ્મોતિ પચ્ચક્ખધમ્મો વુચ્ચતિ, તત્થ તત્થ પટિલદ્ધત્તભાવસ્સેતં અધિવચનં. દિટ્ઠધમ્મે નિબ્બાનં દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનં, ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે દુક્ખવૂપસમનન્તિ અત્થો. તં વદન્તીતિ દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદા. પરમદિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનન્તિ પરમં દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનં ઉત્તમન્તિ અત્થો.

૯૪. પઞ્ચહિ કામગુણેહીતિ મનાપિયરૂપાદીહિ પઞ્ચહિ કામકોટ્ઠાસેહિ બન્ધનેહિ વા. સમપ્પિતોતિ સુટ્ઠુ અપ્પિતો અલ્લીનો હુત્વા. સમઙ્ગીભૂતોતિ સમન્નાગતો. પરિચારેતીતિ તેસુ કામગુણેસુ યથાસુખં ઇન્દ્રિયાનિ ચારેતિ સઞ્ચારેતિ ઇતોચિતો ચ ઉપનેતિ. અથ વા લળતિ રમતિ કીળતિ. એત્થ ચ દુવિધા કામગુણા – માનુસકા ચેવ દિબ્બા ચ. માનુસકા મન્ધાતુકામગુણસદિસા દટ્ઠબ્બા, દિબ્બા પરનિમ્મિતવસવત્તિદેવરાજસ્સ કામગુણસદિસાતિ. એવરૂપે કામે ઉપગતાનઞ્હિ તે દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનસમ્પત્તિં પઞ્ઞપેન્તિ.

૯૫. દુતિયવારે ¶ હુત્વા અભાવટ્ઠેન અનિચ્ચા પટિપીળનટ્ઠેન દુક્ખા, પકતિજહનટ્ઠેન વિપરિણામધમ્માતિ વેદિતબ્બા. તેસં વિપરિણામઞ્ઞથાભાવાતિ તેસં કામાનં વિપરિણામસઙ્ખાતા અઞ્ઞથાભાવા, યમ્પિ મે અહોસિ, તમ્પિ મે નત્થીતિ વુત્તનયેન ઉપ્પજ્જન્તિ સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસા. તત્થ અન્તોનિજ્ઝાયનલક્ખણો સોકો, તન્નિસ્સિતલાલપ્પનલક્ખણો ¶ પરિદેવો, કાયપ્પટિપીળનલક્ખણં દુક્ખં, મનોવિઘાતલક્ખણં દોમનસ્સં, વિસાદલક્ખણો ઉપાયાસો, વિવિચ્ચેવ કામેહીતિઆદીનમત્થો વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તો.

૯૬. વિતક્કિતન્તિ અભિનિરોપનવસેન પવત્તો વિતક્કો. વિચારિતન્તિ ¶ અનુમજ્જનવસેન પવત્તો વિચારો. એતેનેતન્તિ એતેન વિતક્કિતેન ચ વિચારિતેન ચ એતં પઠમજ્ઝાનં ઓળારિકં સકણ્ડકં વિય ખાયતિ.

૯૭-૯૮. પીતિગતન્તિ પીતિયેવ. ચેતસો ઉપ્પિલાવિતત્તન્તિ ચિત્તસ્સ ઉપ્પિલભાવકરણં. ચેતસો આભોગોતિ ઝાના વુટ્ઠાય તસ્મિં સુખે પુનપ્પુનં ચિત્તસ્સ આભોગો મનસિકારો સમન્નાહારોતિ. સેસમેત્થ દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદે ઉત્તાનમેવ.

એત્તાવતા સબ્બાપિ દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિયો કથિતા હોન્તિ. યાસં સત્તેવ ઉચ્છેદદિટ્ઠિયો, સેસા સસ્સતદિટ્ઠિયો.

૧૦૦-૧૦૪. ઇદાનિ – ‘‘ઇમેહિ ખો તે, ભિક્ખવે’’તિ ઇમિના વારેન સબ્બેપિ તે અપરન્તકપ્પિકે એકજ્ઝં નિય્યાતેત્વા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં વિસ્સજ્જેતિ. પુન – ‘‘ઇમેહિ, ખો તે ભિક્ખવે’’તિઆદિના વારેન સબ્બેપિ તે પુબ્બન્તાપરન્તકપ્પિકે એકજ્ઝં નિય્યાતેત્વા તદેવ ઞાણં વિસ્સજ્જેતિ. ઇતિ ‘‘કતમે ચ તે, ભિક્ખવે, ધમ્મા’’તિઆદિમ્હિ પુચ્છમાનોપિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમેવ પુચ્છિત્વા વિસ્સજ્જમાનોપિ સત્તાનં અજ્ઝાસયં તુલાય તુલયન્તો વિય સિનેરુપાદતો વાલુકં ઉદ્ધરન્તો વિય દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ ઉદ્ધરિત્વા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમેવ વિસ્સજ્જેતિ. એવમયં યથાનુસન્ધિવસેન દેસના આગતા.

તયો હિ સુત્તસ્સ અનુસન્ધી – પુચ્છાનુસન્ધિ, અજ્ઝાસયાનુસન્ધિ, યથાનુસન્ધીતિ. તત્થ ‘‘એવં વુત્તે અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ ભગવન્તં એતદવોચ – કિં નુ ¶ ખો, ભન્તે, ઓરિમં તીરં, કિં પારિમં તીરં, કો મજ્ઝે સંસીદો, કો થલે ઉસ્સાદો, કો મનુસ્સગ્ગાહો, કો અમનુસ્સગ્ગાહો, કો આવટ્ટગ્ગાહો, કો અન્તોપૂતિભાવો’’તિ (સં. નિ. ૪.૨૪૧) એવં પુચ્છન્તાનં ભગવતા વિસ્સજ્જિતસુત્તવસેન પુચ્છાનુસન્ધિ વેદિતબ્બો.

અથ ખો અઞ્ઞતરસ્સ ભિક્ખુનો એવં ચેતસો પરિવિતક્કો ઉદપાદિ – ‘‘ઇતિ કિર ભો રૂપં અનત્તા…, વેદના…, સઞ્ઞા…, સઙ્ખારા ¶ …, વિઞ્ઞાણં અનત્તા, અનત્તકતાનિ કિર કમ્માનિ ¶ કમત્તાનં ફુસિસ્સન્તી’’તિ. અથ ખો ભગવા તસ્સ ભિક્ખુનો ચેતસા ચેતો પરિવિતક્કમઞ્ઞાય ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘ઠાનં ખો પનેતં, ભિક્ખવે, વિજ્જતિ, યં ઇધેકચ્ચો મોઘપુરિસો અવિદ્વા અવિજ્જાગતો તણ્હાધિપતેય્યેન ચેતસા સત્થુસાસનં અતિધાવિતબ્બં મઞ્ઞેય્ય – ‘‘ઇતિ કિર ભો રૂપં અનત્તા…પે… ફુસિસ્સન્તી’’તિ. તં કિં મઞ્ઞથ, ભિક્ખવે, રૂપં નિચ્ચં વા અનિચ્ચં વા’’તિ (મ. નિ. ૩.૧૦). એવં પરેસં અજ્ઝાસયં વિદિત્વા ભગવતા વુત્તસુત્તવસેન અજ્ઝાસયાનુસન્ધિ વેદિતબ્બો.

યેન પન ધમ્મેન આદિમ્હિ દેસના ઉટ્ઠિતા, તસ્સ ધમ્મસ્સ અનુરૂપધમ્મવસેન વા પટિપક્ખવસેન વા યેસુ સુત્તેસુ ઉપરિ દેસના આગચ્છતિ, તેસં વસેન યથાનુસન્ધિ વેદિતબ્બો. સેય્યથિદં, આકઙ્ખેય્યસુત્તે હેટ્ઠા સીલેન દેસના ઉટ્ઠિતા, ઉપરિ છ અભિઞ્ઞા આગતા. વત્થસુત્તે હેટ્ઠા કિલેસેન દેસના ઉટ્ઠિતા, ઉપરિ બ્રહ્મવિહારા આગતા. કોસમ્બકસુત્તે હેટ્ઠા ભણ્ડનેન ઉટ્ઠિતા, ઉપરિ સારણીયધમ્મા આગતા. કકચૂપમે હેટ્ઠા અક્ખન્તિયા ઉટ્ઠિતા, ઉપરિ કકચૂપમા આગતા. ઇમસ્મિમ્પિ બ્રહ્મજાલે હેટ્ઠા દિટ્ઠિવસેન દેસના ઉટ્ઠિતા, ઉપરિ સુઞ્ઞતાપકાસનં આગતં. તેન વુત્તં – ‘‘એવમયં યથાનુસન્ધિવસેન દેસના આગતા’’તિ.

પરિતસ્સિતવિપ્ફન્દિતવારવણ્ણના

૧૦૫-૧૧૭. ઇદાનિ મરિયાદવિભાગદસ્સનત્થં – ‘‘તત્ર ભિક્ખવે’’તિઆદિકા દેસના આરદ્ધા. તદપિ તેસં ભવતં સમણબ્રાહ્મણાનં અજાનતં અપસ્સતં વેદયિતં તણ્હાગતાનં પરિતસ્સિતવિપ્ફન્દિતમેવાતિ યેન દિટ્ઠિઅસ્સાદેન ¶ દિટ્ઠિસુખેન દિટ્ઠિવેદયિતેન તે સોમનસ્સજાતા સસ્સતં અત્તાનઞ્ચ લોકઞ્ચ પઞ્ઞપેન્તિ ચતૂહિ વત્થૂહિ, તદપિ તેસં ભવન્તાનં સમણબ્રાહ્મણાનં યથાભૂતં ધમ્માનં સભાવં અજાનન્તાનં અપસ્સન્તાનં વેદયિતં તણ્હાગતાનં કેવલં તણ્હાગતાનંયેવ તં ¶ વેદયિતં, તઞ્ચ ખો પનેતં પરિતસ્સિતવિપ્ફન્દિતમેવ. દિટ્ઠિસઙ્ખાતેન ચેવ તણ્હાસઙ્ખાતેન ચ પરિતસ્સિતેન વિપ્ફન્દિતમેવ ચલિતમેવ કમ્પિતમેવ થુસરાસિમ્હિ નિખાતખાણુસદિસં, ન સોતાપન્નસ્સ દસ્સનમિવ નિચ્ચલન્તિ દસ્સેતિ. એસ નયો એકચ્ચસસ્સતવાદાદીસુપિ.

ફસ્સપચ્ચયવારવણ્ણના

૧૧૮-૧૩૦. પુન – ‘‘તત્ર, ભિક્ખવે, યે તે સમણબ્રાહ્મણા સસ્સતવાદા’’તિઆદિ પરમ્પરપચ્ચયદસ્સનત્થં આરદ્ધં ¶ . તત્થ તદપિ ફસ્સપચ્ચયાતિ યેન દિટ્ઠિઅસ્સાદેન દિટ્ઠિસુખેન દિટ્ઠિવેદયિતેન તે સોમનસ્સજાતા સસ્સતં અત્તાનઞ્ચ લોકઞ્ચ પઞ્ઞપેન્તિ ચતૂહિ વત્થૂહિ, તદપિ તણ્હાદિટ્ઠિપરિફન્દિતં વેદયિતં ફસ્સપચ્ચયાતિ દસ્સેતિ. એસ નયો સબ્બત્થ.

૧૩૧-૧૪૩. ઇદાનિ તસ્સ પચ્ચયસ્સ દિટ્ઠિવેદયિતે બલવભાવદસ્સનત્થં પુન – ‘‘તત્ર, ભિક્ખવે, યે તે સમણબ્રાહ્મણા સસ્સતવાદા’’તિઆદિમાહ. તત્થ તે વત અઞ્ઞત્ર ફસ્સાતિ તે વત સમણબ્રાહ્મણા તં વેદયિતં વિના ફસ્સેન પટિસંવેદિસ્સન્તીતિ કારણમેતં નત્થીતિ. યથા હિ પતતો ગેહસ્સ ઉપત્થમ્ભનત્થાય થૂણા નામ બલવપચ્ચયો હોતિ, ન તં થૂણાય અનુપત્થમ્ભિતં ઠાતું સક્કોતિ, એવમેવ ફસ્સોપિ વેદનાય બલવપચ્ચયો, તં વિના ઇદં દિટ્ઠિવેદયિતં નત્થીતિ દસ્સેતિ. એસ નયો સબ્બત્થ.

દિટ્ઠિગતિકાધિટ્ઠાનવટ્ટકથાવણ્ણના

૧૪૪. ઇદાનિ તત્ર ભિક્ખવે, યે તે સમણબ્રાહ્મણા સસ્સતવાદા સસ્સતં અત્તાનઞ્ચ લોકઞ્ચ પઞ્ઞપેન્તિ ચતૂહિ વત્થૂહિ, યેપિ તે સમણબ્રાહ્મણા એકચ્ચસસ્સતિકાતિઆદિના નયેન સબ્બદિટ્ઠિવેદયિતાનિ સમ્પિણ્ડેતિ. કસ્મા? ઉપરિ ફસ્સે પક્ખિપનત્થાય. કથં? સબ્બે તે છહિ ફસ્સાયતનેહિ ફુસ્સ ફુસ્સ પટિસંવેદેન્તીતિ. તત્થ છ ફસ્સાયતનાનિ નામ – ચક્ખુફસ્સાયતનં, સોતફસ્સાયતનં, ઘાનફસ્સાયતનં, જિવ્હાફસ્સાયતનં, કાયફસ્સાયતનં, મનોફસ્સાયતનન્તિ ઇમાનિ છ. સઞ્જાતિ-સમોસરણ-કારણ-પણ્ણત્તિમત્તત્થેસુ હિ અયં ¶ આયતનસદ્દો પવત્તતિ. તત્થ – ‘‘કમ્બોજો અસ્સાનં આયતનં, ગુન્નં દક્ખિણાપથો’’તિ ¶ સઞ્જાતિયં પવત્તતિ, સઞ્જાતિટ્ઠાનેતિ અત્થો. ‘‘મનોરમે આયતને, સેવન્તિ નં વિહઙ્ગમા’’તિ (અ. નિ. ૫.૩૮) સમોસરણે. ‘‘સતિ સતિઆયતને’’તિ (અ. નિ. ૩.૧૦૨) કારણે. ‘‘અરઞ્ઞાયતને પણ્ણકુટીસુ સમ્મન્તી’’તિ (સં. નિ. ૧.૨૫૫) પણ્ણત્તિમત્તે. સ્વાયમિધ સઞ્જાતિઆદિઅત્થત્તયેપિ યુજ્જતિ. ચક્ખાદીસુ હિ ફસ્સપઞ્ચમકા ધમ્મા સઞ્જાયન્તિ સમોસરન્તિ, તાનિ ચ તેસં કારણન્તિ આયતનાનિ. ઇધ પન ‘‘ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચ ઉપ્પજ્જતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, તિણ્ણં સઙ્ગતિ ફસ્સો’’તિ (સં. નિ. ૨.૪૩) ઇમિના નયેન ફસ્સસીસેનેવ દેસનં આરોપેત્વા ફસ્સં આદિં કત્વા પચ્ચયપરમ્પરં દસ્સેતું ફસ્સાયતનાદીનિ વુત્તાનિ.

ફુસ્સ ફુસ્સ પટિસંવેદેન્તીતિ ફુસિત્વા ફુસિત્વા પટિસંવેદેન્તિ. એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ આયતનાનં ¶ ફુસનકિચ્ચં વિય વુત્તં, તથાપિ ન તેસં ફુસનકિચ્ચતા વેદિતબ્બા. ન હિ આયતનાનિ ફુસન્તિ, ફસ્સોવ તં તં આરમ્મણં ફુસતિ, આયતનાનિ પન ફસ્સે ઉપનિક્ખિપિત્વા દસ્સિતાનિ; તસ્મા સબ્બે તે છ ફસ્સાયતનસમ્ભવેન ફસ્સેન રૂપાદીનિ આરમ્મણાનિ ફુસિત્વા તં દિટ્ઠિવેદનં પટિસંવેદયન્તીતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

તેસં વેદનાપચ્ચયા તણ્હાતિઆદીસુ વેદનાતિ છ ફસ્સાયતનસમ્ભવા વેદના. સા રૂપતણ્હાદિભેદાય તણ્હાય ઉપનિસ્સયકોટિયા પચ્ચયો હોતિ. તેન વુત્તં – ‘‘તેસં વેદનાપચ્ચયા તણ્હા’’તિ. સા પન ચતુબ્બિધસ્સ ઉપાદાનસ્સ ઉપનિસ્સયકોટિયા ચેવ સહજાતકોટિયા ચ પચ્ચયો હોતિ. તથા ઉપાદાનં ભવસ્સ. ભવો જાતિયા ઉપનિસ્સયકોટિયા પચ્ચયો હોતિ.

જાતીતિ પનેત્થ સવિકારા પઞ્ચક્ખન્ધા દટ્ઠબ્બા, જાતિ જરામરણસ્સ ચેવ સોકાદીનઞ્ચ ઉપનિસ્સયકોટિયા પચ્ચયો હોતિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારતો પન પટિચ્ચસમુપ્પાદકથા વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તા. ઇધ પનસ્સ પયોજનમત્તમેવ વેદિતબ્બં. ભગવા ¶ હિ વટ્ટકથં કથેન્તો – ‘‘પુરિમા, ભિક્ખવે, કોટિ ન પઞ્ઞાયતિ અવિજ્જાય, ‘ઇતો પુબ્બે અવિજ્જા નાહોસિ, અથ પચ્છા સમભવી’તિ એવઞ્ચેતં, ભિક્ખવે, વુચ્ચતિ, અથ ચ પન પઞ્ઞાયતિ ‘‘ઇદપ્પચ્ચયા અવિજ્જા’’તિ (અ. નિ. ૧૦.૬૧) એવં અવિજ્જાસીસેન વા, પુરિમા, ભિક્ખવે, કોટિ ¶ ન પઞ્ઞાયતિ ભવતણ્હાય…પે… ‘‘ઇદપ્પચ્ચયા ભવતણ્હા’’તિ (અ. નિ. ૧૦.૬૨) એવં તણ્હાસીસેન વા, પુરિમા, ભિક્ખવે, કોટિ ન પઞ્ઞાયતિ ભવદિટ્ઠિયા…પે… ‘‘ઇદપ્પચ્ચયા ભવદિટ્ઠી’’તિ એવં દિટ્ઠિસીસેન વા કથેસિ’’. ઇધ પન દિટ્ઠિસીસેન કથેન્તો વેદનારાગેન ઉપ્પજ્જમાના દિટ્ઠિયો કથેત્વા વેદનામૂલકં પટિચ્ચસમુપ્પાદં કથેસિ. તેન ઇદં દસ્સેતિ – ‘‘એવમેતે દિટ્ઠિગતિકા, ઇદં દસ્સનં ગહેત્વા તીસુ ભવેસુ ચતૂસુ યોનીસુ પઞ્ચસુ ગતીસુ સત્તસુ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ નવસુ સત્તાવાસેસુ ઇતો એત્થ એત્તો ઇધાતિ સન્ધાવન્તા સંસરન્તા યન્તે યુત્તગોણો વિય, થમ્ભે ઉપનિબદ્ધકુક્કુરો વિય, વાતેન વિપ્પન્નટ્ઠનાવા વિય ચ વટ્ટદુક્ખમેવ અનુપરિવત્તન્તિ, વટ્ટદુક્ખતો સીસં ઉક્ખિપિતું ન સક્કોન્તી’’તિ.

વિવટ્ટકથાદિવણ્ણના

૧૪૫. એવં દિટ્ઠિગતિકાધિટ્ઠાનં વટ્ટં કથેત્વા ઇદાનિ યુત્તયોગભિક્ખુઅધિટ્ઠાનં કત્વા વિવટ્ટં દસ્સેન્તો – ‘‘યતો ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખૂ’’તિઆદિમાહ. તત્થ યતોતિ યદા. છન્નં ફસ્સાયતનાનન્તિ ¶ યેહિ છહિ ફસ્સાયતનેહિ ફુસિત્વા પટિસંવેદયમાનાનં દિટ્ઠિગતિકાનં વટ્ટં વત્તતિ, તેસંયેવ છન્નં ફસ્સાયતનાનં. સમુદયન્તિઆદીસુ અવિજ્જાસમુદયા ચક્ખુસમુદયોતિઆદિના વેદનાકમ્મટ્ઠાને વુત્તનયેન ફસ્સાયતનાનં સમુદયાદયો વેદિતબ્બા. યથા પન તત્થ ‘‘ફસ્સસમુદયા ફસ્સનિરોધા’’તિ વુત્તં, એવમિધ, તં ચક્ખાદીસુ – ‘‘આહારસમુદયા આહારનિરોધા’’તિ વેદિતબ્બં. મનાયતને ‘‘નામરૂપસમુદયા નામરૂપનિરોધા’’તિ.

ઉત્તરિતરં પજાનાતીતિ દિટ્ઠિગતિકો દિટ્ઠિમેવ જાનાતિ. અયં પન દિટ્ઠિઞ્ચ દિટ્ઠિતો ચ ઉત્તરિતરં સીલસમાધિપઞ્ઞાવિમુત્તિન્તિ ¶ યાવ અરહત્તા જાનાતિ. કો એવં જાનાતીતિ? ખીણાસવો જાનાતિ, અનાગામી, સકદાગામી, સોતાપન્નો, બહુસ્સુતો, ગન્થધરો ભિક્ખુ જાનાતિ, આરદ્ધવિપસ્સકો જાનાતિ. દેસના પન અરહત્તનિકૂટેનેવ નિટ્ઠાપિતાતિ.

૧૪૬. એવં ¶ વિવટ્ટં કથેત્વા ઇદાનિ ‘‘દેસનાજાલવિમુત્તો દિટ્ઠિગતિકો નામ નત્થી’’તિ દસ્સનત્થં પુન – ‘‘યે હિ કેચિ, ભિક્ખવે’’તિ આરભિ. તત્થ અન્તોજાલીકતાતિ ઇમસ્સ મય્હં દેસનાજાલસ્સ અન્તોયેવ કતા. એત્થ સિતા વાતિ એતસ્મિં મમ દેસનાજાલે સિતા નિસ્સિતા અવસિતાવ. ઉમ્મુજ્જમાના ઉમ્મુજ્જન્તીતિ કિં વુત્તં હોતિ? તે અધો ઓસીદન્તાપિ ઉદ્ધં ઉગ્ગચ્છન્તાપિ મમ દેસનાજાલે સિતાવ હુત્વા ઓસીદન્તિ ચ ઉગ્ગચ્છન્તિ ચ. એત્થ પરિયાપન્નાતિ એત્થ મય્હં દેસનાજાલે પરિયાપન્ના, એતેન આબદ્ધા અન્તોજાલીકતા ચ હુત્વા ઉમ્મુજ્જમાના ઉમ્મુજ્જન્તિ, ન હેત્થ અસઙ્ગહિતો દિટ્ઠિગતિકો નામ અત્થીતિ.

સુખુમચ્છિકેનાતિ સણ્હઅચ્છિકેન સુખુમચ્છિદ્દેનાતિ અત્થો. કેવટ્ટો વિય હિ ભગવા, જાલં વિય દેસના, પરિત્તઉદકં વિય દસસહસ્સિલોકધાતુ, ઓળારિકા પાણા વિય દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિગતિકા. તસ્સ તીરે ઠત્વા ઓલોકેન્તસ્સ ઓળારિકાનં પાણાનં અન્તોજાલીકતભાવદસ્સનં વિય ભગવતો સબ્બદિટ્ઠિગતાનં દેસનાજાલસ્સ અન્તોકતભાવદસ્સનન્તિ એવમેત્થ ઓપમ્મસંસન્દનં વેદિતબ્બં.

૧૪૭. એવં ઇમાહિ દ્વાસટ્ઠિયા દિટ્ઠીહિ સબ્બદિટ્ઠીનં સઙ્ગહિતત્તા સબ્બેસં દિટ્ઠિગતિકાનં એતસ્મિં દેસનાજાલે પરિયાપન્નભાવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અત્તનો કત્થચિ અપરિયાપન્નભાવં દસ્સેન્તો – ‘‘ઉચ્છિન્નભવનેત્તિકો, ભિક્ખવે, તથાગતસ્સ કાયો’’તિઆદિમાહ. તત્થ નયન્તિ એતાયાતિ નેત્તિ. નયન્તીતિ ગીવાય બન્ધિત્વા આકડ્ઢન્તિ, રજ્જુયા એતં નામં. ઇધ પન નેત્તિસદિસતાય ¶ ¶ ભવતણ્હા નેત્તીતિ અધિપ્પેતા. સા હિ મહાજનં ગીવાય બન્ધિત્વા તં તં ભવં નેતિ ઉપનેતીતિ ભવનેત્તિ. અરહત્તમગ્ગસત્થેન ઉચ્છિન્ના ભવનેત્તિ અસ્સાતિ ઉચ્છિન્નભવનેત્તિકો.

કાયસ્સ ભેદા ઉદ્ધન્તિ કાયસ્સ ભેદતો ઉદ્ધં. જીવિતપરિયાદાનાતિ જીવિતસ્સ સબ્બસો પરિયાદિન્નત્તા પરિક્ખીણત્તા, પુન અપ્પટિસન્ધિકભાવાતિ અત્થો. ન તં દક્ખન્તીતિ તં તથાગતં. દેવા વા મનુસ્સા વા ન દક્ખિસ્સન્તિ, અપણ્ણત્તિકભાવં ગમિસ્સતીતિ અત્થો.

સેય્યથાપિ ¶ , ભિક્ખવેતિ, ઉપમાયં પન ઇદં સંસન્દનં. અમ્બરુક્ખો વિય હિ તથાગતસ્સ કાયો, રુક્ખે જાતમહાવણ્ટો વિય તં નિસ્સાય પુબ્બે પવત્તતણ્હા. તસ્મિં વણ્ટે ઉપનિબદ્ધા પઞ્ચપક્કદ્વાદસપક્કઅટ્ઠારસપક્કપરિમાણા અમ્બપિણ્ડી વિય તણ્હાય સતિ તણ્હૂપનિબન્ધના હુત્વા આયતિં નિબ્બત્તનકા પઞ્ચક્ખન્ધા દ્વાદસાયતનાનિ અટ્ઠારસ ધાતુયો. યથા પન તસ્મિં વણ્ટે છિન્ને સબ્બાનિ તાનિ અમ્બાનિ તદન્વયાનિ હોન્તિ, તંયેવ વણ્ટં અનુગતાનિ, વણ્ટચ્છેદા છિન્નાનિ યેવાતિ અત્થો; એવમેવ યે ભવનેત્તિવણ્ટસ્સ અનુપચ્છિન્નત્તા આયતિં ઉપ્પજ્જેય્યું પઞ્ચક્ખન્ધા દ્વાદસાયતનાનિ અટ્ઠારસધાતુયો, સબ્બે તે ધમ્મા તદન્વયા હોન્તિ ભવનેત્તિં અનુગતા, તાય છિન્નાય છિન્ના યેવાતિ અત્થો.

યથા પન તસ્મિમ્પિ રુક્ખે મણ્ડૂકકણ્ટકવિસસમ્ફસ્સં આગમ્મ અનુપુબ્બેન સુસ્સિત્વા મતે – ‘‘ઇમસ્મિં ઠાને એવરૂપો નામ રુક્ખો અહોસી’’તિ વોહારમત્તમેવ હોતિ, ન તં રુક્ખં કોચિ પસ્સતિ, એવં અરિયમગ્ગસમ્ફસ્સં આગમ્મ તણ્હાસિનેહસ્સ પરિયાદિન્નત્તા અનુપુબ્બેન સુસ્સિત્વા વિય ભિન્ને ઇમસ્મિં કાયે, કાયસ્સ ભેદા ઉદ્ધં જીવિતપરિયાદાના ન તં દક્ખન્તિ, તથાગતમ્પિ દેવમનુસ્સા ન દક્ખિસ્સન્તિ, એવરૂપસ્સ નામ કિર સત્થુનો ઇદં સાસનન્તિ વોહારમત્તમેવ ભવિસ્સતીતિ અનુપાદિસેસનિબ્બાનધાતું પાપેત્વા દેસનં નિટ્ઠપેસિ.

૧૪૮. એવં ¶ વુત્તે આયસ્મા આનન્દોતિ એવં ભગવતા ઇમસ્મિં સુત્તે વુત્તે થેરો આદિતો પટ્ઠાય સબ્બં સુત્તં સમન્નાહરિત્વા એવં બુદ્ધબલં દીપેત્વા કથિતસુત્તસ્સ ન ભગવતા નામં ગહિતં, હન્દસ્સ નામં ગણ્હાપેસ્સામીતિ ચિન્તેત્વા ભગવન્તં એતદવોચ.

તસ્માતિહ ત્વન્તિઆદીસુ અયમત્થયોજના – આનન્દ, યસ્મા ઇમસ્મિં ધમ્મપરિયાયે ઇધત્થોપિ પરત્થોપિ વિભત્તો, તસ્માતિહ ત્વં ઇમં ધમ્મપરિયાયં ‘‘અત્થજાલ’’ન્તિપિ નં ધારેહિ; યસ્મા પનેત્થ બહૂ તન્તિધમ્મા કથિતા, તસ્મા ‘‘ધમ્મજાલ’’ન્તિપિ નં ધારેહિ; યસ્મા ચ એત્થ સેટ્ઠટ્ઠેન ¶ બ્રહ્મં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં વિભત્તં, તસ્મા ‘‘બ્રહ્મજાલ’’ન્તિપિ નં ધારેહિ; યસ્મા એત્થ દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિયો વિભત્તા, તસ્મા ‘‘દિટ્ઠિજાલ’’ન્તિપિ નં ધારેહિ; યસ્મા પન ઇમં ધમ્મપરિયાયં સુત્વા દેવપુત્તમારમ્પિ ખન્ધમારમ્પિ મચ્ચુમારમ્પિ કિલેસમારમ્પિ ¶ સક્કા મદ્દિતું, તસ્મા ‘‘અનુત્તરો સઙ્ગામવિજયોતિપિ નં ધારેહી’’તિ.

ઇદમવોચ ભગવાતિ ઇદં નિદાનાવસાનતો પભુતિ યાવ ‘‘અનુત્તરો સઙ્ગામવિજયોતિપિ નં ધારેહી’’તિ સકલં સુત્તન્તં ભગવા પરેસં પઞ્ઞાય અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠં પરમગમ્ભીરં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પકાસેન્તો સૂરિયો વિય અન્ધકારં દિટ્ઠિગતમહન્ધકારં વિધમન્તો અવોચ.

૧૪૯. અત્તમના તે ભિક્ખૂતિ તે ભિક્ખૂ અત્તમના સકમના, બુદ્ધગતાય પીતિયા ઉદગ્ગચિત્તા હુત્વાતિ વુત્તં હોતિ. ભગવતો ભાસિતન્તિ એવં વિચિત્રનયદેસનાવિલાસયુત્તં ઇદં સુત્તં કરવીકરુતમઞ્જુના કણ્ણસુખેન પણ્ડિતજનહદયાનં અમતાભિસેકસદિસેન બ્રહ્મસ્સરેન ભાસમાનસ્સ ભગવતો વચનં. અભિનન્દુન્તિ અનુમોદિંસુ ચેવ સમ્પટિચ્છિંસુ ચ. અયઞ્હિ અભિનન્દસદ્દો – ‘‘અભિનન્દતિ અભિવદતી’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૩.૫) તણ્હાયમ્પિ આગતો. ‘‘અન્નમેવાભિનન્દન્તિ, ઉભયે દેવમાનુસા’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૪૩) ઉપગમનેપિ.

‘‘ચિરપ્પવાસિં ¶ પુરિસં, દૂરતો સોત્થિમાગતં;

ઞાતિમિત્તા સુહજ્જા ચ, અભિનન્દન્તિ આગત’’ન્તિ. (ધ. પ. ૨૧૯);

આદીસુ સમ્પટિચ્છનેપિ. ‘‘અભિનન્દિત્વા અનુમોદિત્વા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૦૫) અનુમોદનેપિ. સ્વાયમિધ અનુમોદનસમ્પટિચ્છનેસુ યુજ્જતિ. તેન વુત્તં – ‘‘અભિનન્દુન્તિ અનુમોદિંસુ ચેવ સમ્પટિચ્છિંસુ ચા’’તિ.

સુભાસિતં સુલપિતં, ‘‘સાધુ સાધૂ’’તિ તાદિનો;

અનુમોદમાના સિરસા, સમ્પટિચ્છિંસુ ભિક્ખવોતિ.

ઇમસ્મિઞ્ચ પન વેય્યાકરણસ્મિન્તિ ઇમસ્મિં નિગ્ગાથકસુત્તે. નિગ્ગાથકત્તા હિ ઇદં વેય્યાકરણન્તિ વુત્તં.

દસસહસ્સી ¶ લોકધાતૂતિ દસસહસ્સચક્કવાળપરિમાણા લોકધાતુ. અકમ્પિત્થાતિ ન સુત્તપરિયોસાનેયેવ અકમ્પિત્થાતિ વેદિતબ્બા. ભઞ્ઞમાનેતિ હિ વુત્તં. તસ્મા દ્વાસટ્ઠિયા દિટ્ઠિગતેસુ વિનિવેઠેત્વા દેસિયમાનેસુ ¶ તસ્સ તસ્સ દિટ્ઠિગતસ્સ પરિયોસાને પરિયોસાનેતિ દ્વાસટ્ઠિયા ઠાનેસુ અકમ્પિત્થાતિ વેદિતબ્બા.

તત્થ અટ્ઠહિ કારણેહિ પથવીકમ્પો વેદિતબ્બો – ધાતુક્ખોભેન, ઇદ્ધિમતો આનુભાવેન, બોધિસત્તસ્સ ગબ્ભોક્કન્તિયા, માતુકુચ્છિતો નિક્ખમનેન, સમ્બોધિપ્પત્તિયા, ધમ્મચક્કપ્પવત્તનેન, આયુસઙ્ખારોસ્સજ્જનેન, પરિનિબ્બાનેનાતિ. તેસં વિનિચ્છયં – ‘‘અટ્ઠ ખો ઇમે, આનન્દ, હેતૂ અટ્ઠ પચ્ચયા મહતો ભૂમિચાલસ્સ પાતુભાવાયા’’તિ એવં મહાપરિનિબ્બાને આગતાય તન્તિયા વણ્ણનાકાલે વક્ખામ. અયં પન મહાપથવી અપરેસુપિ અટ્ઠસુ ઠાનેસુ અકમ્પિત્થ – મહાભિનિક્ખમને, બોધિમણ્ડૂપસઙ્કમને, પંસુકૂલગ્ગહણે, પંસુકૂલધોવને, કાળકારામસુત્તે, ગોતમકસુત્તે, વેસ્સન્તરજાતકે, ઇમસ્મિં બ્રહ્મજાલેતિ. તત્થ મહાભિનિક્ખમનબોધિમણ્ડૂપસઙ્કમનેસુ વીરિયબલેન અકમ્પિત્થ. પંસુકૂલગ્ગહણે ¶ દ્વિસહસ્સદીપપરિવારે ચત્તારો મહાદીપે પહાય પબ્બજિત્વા સુસાનં ગન્ત્વા પંસુકૂલં ગણ્હન્તેન દુક્કરં ભગવતા કતન્તિ અચ્છરિયવેગાભિહતા અકમ્પિત્થ. પંસુકૂલધોવનવેસ્સન્તરજાતકેસુ અકાલકમ્પનેન અકમ્પિત્થ. કાળકારામગોતમકસુત્તેસુ – ‘‘અહં સક્ખી ભગવા’’તિ સક્ખિભાવેન અકમ્પિત્થ. ઇમસ્મિં પન બ્રહ્મજાલે દ્વાસટ્ઠિયા દિટ્ઠિગતેસુ વિજટેત્વા નિગ્ગુમ્બં કત્વા દેસિયમાનેસુ સાધુકારદાનવસેન અકમ્પિત્થાતિ વેદિતબ્બા.

ન કેવલઞ્ચ એતેસુ ઠાનેસુયેવ પથવી અકમ્પિત્થ, અથ ખો તીસુ સઙ્ગહેસુપિ મહામહિન્દત્થેરસ્સ ઇમં દીપં આગન્ત્વા જોતિવને નિસીદિત્વા ધમ્મં દેસિતદિવસેપિ અકમ્પિત્થ. કલ્યાણિયવિહારે ચ પિણ્ડપાતિયત્થેરસ્સ ચેતિયઙ્ગણં સમ્મજ્જિત્વા તત્થેવ નિસીદિત્વા બુદ્ધારમ્મણં પીતિં ગહેત્વા ઇમં સુત્તન્તં આરદ્ધસ્સ સુત્તપરિયોસાને ઉદકપરિયન્તં કત્વા અકમ્પિત્થ. લોહપાસાદસ્સ પાચીનઅમ્બલટ્ઠિકટ્ઠાનં નામ અહોસિ. તત્થ નિસીદિત્વા દીઘભાણકત્થેરા બ્રહ્મજાલસુત્તં આરભિંસુ, તેસં સજ્ઝાયપરિયોસાનેપિ ઉદકપરિયન્તમેવ કત્વા પથવી અકમ્પિત્થાતિ.

એવં ¶ યસ્સાનુભાવેન, અકમ્પિત્થ અનેકસો;

મેદની સુત્તસેટ્ઠસ્સ, દેસિતસ્સ સયમ્ભુના.

બ્રહ્મજાલસ્સ ¶ તસ્સીધ, ધમ્મં અત્થઞ્ચ પણ્ડિતા;

સક્કચ્ચં ઉગ્ગહેત્વાન, પટિપજ્જન્તુ યોનિસોતિ.

ઇતિ સુમઙ્ગલવિલાસિનિયા દીઘનિકાયટ્ઠકથાયં

બ્રહ્મજાલસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. સામઞ્ઞફલસુત્તવણ્ણના

રાજામચ્ચકથાવણ્ણના

૧૫૦. એવં ¶ ¶ ¶ મે સુતં…પે… રાજગહેતિ સામઞ્ઞફલસુત્તં. તત્રાયં અપુબ્બપદવણ્ણના – રાજગહેતિ એવંનામકે નગરે. તઞ્હિ મન્ધાતુમહાગોવિન્દાદીહિ પરિગ્ગહિતત્તા રાજગહન્તિ વુચ્ચતિ. અઞ્ઞેપિ એત્થ પકારે વણ્ણયન્તિ, કિં તેહિ? નામમત્તમેતં તસ્સ નગરસ્સ. તં પનેતં બુદ્ધકાલે ચ ચક્કવત્તિકાલે ચ નગરં હોતિ, સેસકાલે સુઞ્ઞં હોતિ યક્ખપરિગ્ગહિતં, તેસં વસનવનં હુત્વા તિટ્ઠતિ. વિહરતીતિ અવિસેસેન ઇરિયાપથદિબ્બબ્રહ્મઅરિયવિહારેસુ અઞ્ઞતરવિહારસમઙ્ગિપરિદીપનમેતં. ઇધ પન ઠાનગમનનિસજ્જસયનપ્પભેદેસુ ઇરિયાપથેસુ અઞ્ઞતરઇરિયાપથસમાયોગપરિદીપનં. તેન ઠિતોપિ ગચ્છન્તોપિ નિસિન્નોપિ સયાનોપિ ભગવા વિહરતિ ચેવ વેદિતબ્બો. સો હિ એકં ઇરિયાપથબાધનં અઞ્ઞેન ઇરિયાપથેન વિચ્છિન્દિત્વા અપરિપતન્તં અત્તભાવં હરતિ પવત્તેતિ, તસ્મા વિહરતીતિ વુચ્ચતિ.

જીવકસ્સ કોમારભચ્ચસ્સ અમ્બવનેતિ ઇદમસ્સ યં ગોચરગામં ઉપનિસ્સાય વિહરતિ, તસ્સ સમીપનિવાસનટ્ઠાનપરિદીપનં. તસ્મા – રાજગહે વિહરતિ જીવકસ્સ કોમારભચ્ચસ્સ અમ્બવનેતિ રાજગહસમીપે જીવકસ્સ કોમારભચ્ચસ્સ અમ્બવને વિહરતીતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. સમીપત્થે હેતં ભુમ્મવચનં. તત્થ ¶ જીવતીતિ જીવકો, કુમારેન ભતોતિ કોમારભચ્ચો. યથાહ – ‘‘કિં ભણે, એતં કાકેહિ સમ્પરિકિણ્ણન્તિ? દારકો દેવાતિ. જીવતિ ભણેતિ? જીવતિ, દેવાતિ. તેન હિ, ભણે તં દારકં અમ્હાકં અન્તેપુરં નેત્વા ધાતીનં દેથ પોસેતુન્તિ. તસ્સ જીવતીતિ જીવકોતિ નામં અકંસુ. કુમારેન પોસાપિતોતિ કોમારભચ્ચોતિ નામં અકંસૂ’’તિ (મહાવ. ૩૨૮) અયં પનેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારેન પન જીવકવત્થુખન્ધકે આગતમેવ. વિનિચ્છયકથાપિસ્સ સમન્તપાસાદિકાય વિનયટ્ઠકથાયં વુત્તા.

અયં ¶ ¶ પન જીવકો એકસ્મિં સમયે ભગવતો દોસાભિસન્નં કાયં વિરેચેત્વા સિવેય્યકં દુસ્સયુગં દત્વા વત્થાનુમોદનાપરિયોસાને સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાય ચિન્તેસિ – ‘‘મયા દિવસસ્સ દ્વત્તિક્ખત્તું બુદ્ધુપટ્ઠાનં ગન્તબ્બં, ઇદઞ્ચ વેળુવનં અતિદૂરે, મય્હં પન અમ્બવનં ઉય્યાનં આસન્નતરં, યંનૂનાહં એત્થ ભગવતો વિહારં કારેય્ય’’ન્તિ. સો તસ્મિં અમ્બવને રત્તિટ્ઠાનદિવાઠાનલેણકુટિમણ્ડપાદીનિ સમ્પાદેત્વા ભગવતો અનુચ્છવિકં ગન્ધકુટિં કારાપેત્વા અમ્બવનં અટ્ઠારસહત્થુબ્બેધેન તમ્બપટ્ટવણ્ણેન પાકારેન પરિક્ખિપાપેત્વા બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં સચીવરભત્તેન સન્તપ્પેત્વા દક્ખિણોદકં પાતેત્વા વિહારં નિય્યાતેસિ. તં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘જીવકસ્સ કોમારભચ્ચસ્સ અમ્બવને’’તિ.

અડ્ઢતેળસેહિ ભિક્ખુસતેહીતિ અડ્ઢસતેન ઊનેહિ તેરસહિ ભિક્ખુસતેહિ. રાજાતિઆદીસુ રાજતિ અત્તનો ઇસ્સરિયસમ્પત્તિયા ચતૂહિ સઙ્ગહવત્થૂહિ મહાજનં રઞ્જેતિ વડ્ઢેતીતિ રાજા. મગધાનં ઇસ્સરોતિ માગધો. અજાતોયેવ રઞ્ઞો સત્તુ ભવિસ્સતીતિ નેમિત્તકેહિ નિદ્દિટ્ઠોતિ અજાતસત્તુ.

તસ્મિં કિર કુચ્છિગતે દેવિયા એવરૂપો દોહળો ઉપ્પજ્જિ – ‘‘અહો ¶ વતાહં રઞ્ઞો દક્ખિણબાહુલોહિતં પિવેય્ય’’ન્તિ, સા ‘‘ભારિયે ઠાને દોહળો ઉપ્પન્નો, ન સક્કા કસ્સચિ આરોચેતુ’’ન્તિ તં કથેતું અસક્કોન્તી કિસા દુબ્બણ્ણા અહોસિ. તં રાજા પુચ્છિ – ‘‘ભદ્દે, તુય્હં અત્તભાવો ન પકતિવણ્ણો, કિં કારણ’’ન્તિ? ‘‘મા પુચ્છ, મહારાજાતિ’’. ‘‘ભદ્દે, ત્વં અત્તનો અજ્ઝાસયં મય્હં અકથેન્તી કસ્સ કથેસ્સસી’’તિ તથા તથા નિબન્ધિત્વા કથાપેસિ. સુત્વા ચ – ‘‘બાલે, કિં એત્થ તુય્હં ભારિયસઞ્ઞા અહોસી’’તિ વેજ્જં પક્કોસાપેત્વા સુવણ્ણસત્થકેન બાહું ફાલાપેત્વા સુવણ્ણસરકેન લોહિતં ગહેત્વા ઉદકેન સમ્ભિન્દિત્વા પાયેસિ. નેમિત્તકા તં સુત્વા – ‘‘એસ ગબ્ભો રઞ્ઞો સત્તુ ભવિસ્સતિ, ઇમિના રાજા હઞ્ઞિસ્સતી’’તિ બ્યાકરિંસુ. દેવી સુત્વા – ‘‘મય્હં કિર કુચ્છિતો નિક્ખન્તો રાજાનં મારેસ્સતી’’તિ ગબ્ભં પાતેતુકામા ઉય્યાનં ગન્ત્વા કુચ્છિં મદ્દાપેસિ, ગબ્ભો ન પતતિ. સા પુનપ્પુનં ગન્ત્વા તથેવ કારેસિ. રાજા કિમત્થં અયં ¶ અભિણ્હં ઉય્યાનં ગચ્છતીતિ પરિવીમંસન્તો તં કારણં સુત્વા – ‘‘ભદ્દે, તવ કુચ્છિયં પુત્તોતિ વા ધીતાતિ વા ન પઞ્ઞાયતિ, અત્તનો નિબ્બત્તદારકં એવમકાસીતિ મહા અગુણરાસિપિ નો જમ્બુદીપતલે આવિભવિસ્સતિ, મા ત્વં એવં કરોહી’’તિ નિવારેત્વા આરક્ખં અદાસિ. સા ગબ્ભવુટ્ઠાનકાલે ‘‘મારેસ્સામી’’તિ ચિન્તેસિ. તદાપિ આરક્ખમનુસ્સા દારકં અપનયિંસુ. અથાપરેન સમયેન વુડ્ઢિપ્પત્તં ¶ કુમારં દેવિયા દસ્સેસું. સા તં દિસ્વાવ પુત્તસિનેહં ઉપ્પાદેસિ, તેન નં મારેતું નાસક્ખિ. રાજાપિ અનુક્કમેન પુત્તસ્સ ઓપરજ્જમદાસિ.

અથેકસ્મિં ¶ સમયે દેવદત્તો રહોગતો ચિન્તેસિ – ‘‘સારિપુત્તસ્સ પરિસા મહામોગ્ગલ્લાનસ્સ પરિસા મહાકસ્સપસ્સ પરિસાતિ, એવમિમે વિસું વિસું ધુરા, અહમ્પિ એકં ધુરં નીહરામી’’તિ. સો ‘‘ન સક્કા વિના લાભેન પરિસં ઉપ્પાદેતું, હન્દાહં લાભં નિબ્બત્તેમી’’તિ ચિન્તેત્વા ખન્ધકે આગતનયેન અજાતસત્તું કુમારં ઇદ્ધિપાટિહારિયેન પસાદેત્વા સાયં પાતં પઞ્ચહિ રથસતેહિ ઉપટ્ઠાનં આગચ્છન્તં અતિવિસ્સત્થં ઞત્વા એકદિવસં ઉપસઙ્કમિત્વા એતદવોચ – ‘‘પુબ્બે ખો, કુમાર, મનુસ્સા દીઘાયુકા, એતરહિ અપ્પાયુકા, તેન હિ ત્વં કુમાર, પિતરં હન્ત્વા રાજા હોહિ, અહં ભગવન્તં હન્ત્વા બુદ્ધો ભવિસ્સામી’’તિ કુમારં પિતુવધે ઉય્યોજેતિ.

સો – ‘‘અય્યો દેવદત્તો મહાનુભાવો, એતસ્સ અવિદિતં નામ નત્થી’’તિ ઊરુયા પોત્થનિયં બન્ધિત્વા દિવા દિવસ્સ ભીતો ઉબ્બિગ્ગો ઉસ્સઙ્કી ઉત્રસ્તો અન્તેપુરં પવિસિત્વા વુત્તપ્પકારં વિપ્પકારં અકાસિ. અથ નં અમચ્ચા ગહેત્વા અનુયુઞ્જિત્વા – ‘‘કુમારો ચ હન્તબ્બો, દેવદત્તો ચ, સબ્બે ચ ભિક્ખૂ હન્તબ્બા’’તિ સમ્મન્તયિત્વા રઞ્ઞો આણાવસેન કરિસ્સામાતિ રઞ્ઞો આરોચેસું.

રાજા યે અમચ્ચા મારેતુકામા અહેસું, તેસં ઠાનન્તરાનિ અચ્છિન્દિત્વા, યે ન મારેતુકામા, તે ઉચ્ચેસુ ઠાનેસુ ઠપેત્વા કુમારં પુચ્છિ – ‘‘કિસ્સ પન ત્વં, કુમાર, મં મારેતુકામોસી’’તિ? ‘‘રજ્જેનમ્હિ, દેવ, અત્થિકો’’તિ. રાજા તસ્સ રજ્જં અદાસિ.

સો ¶ મય્હં મનોરથો નિપ્ફન્નોતિ દેવદત્તસ્સ આરોચેસિ. તતો નં સો આહ – ‘‘ત્વં સિઙ્ગાલં અન્તોકત્વા ભેરિપરિયોનદ્ધપુરિસો ¶ વિય સુકિચ્ચકારિમ્હીતિ મઞ્ઞસિ, કતિપાહેનેવ તે પિતા તયા કતં અવમાનં ચિન્તેત્વા સયમેવ રાજા ભવિસ્સતી’’તિ. અથ, ભન્તે, કિં કરોમીતિ? મૂલઘચ્ચં ઘાતેહીતિ. નનુ, ભન્તે, મય્હં પિતા ન સત્થવજ્ઝોતિ? આહારુપચ્છેદેન નં મારેહીતિ. સો પિતરં તાપનગેહે પક્ખિપાપેસિ, તાપનગેહં નામ કમ્મકરણત્થાય કતં ધૂમઘરં. ‘‘મમ માતરં ઠપેત્વા અઞ્ઞસ્સ દટ્ઠું મા દેથા’’તિ આહ. દેવી સુવણ્ણસરકે ભત્તં પક્ખિપિત્વા ઉચ્છઙ્ગેનાદાય પવિસતિ. રાજા તં ભુઞ્જિત્વા યાપેતિ. સો – ‘‘મય્હં પિતા કથં યાપેતી’’તિ પુચ્છિત્વા તં પવત્તિં સુત્વા – ‘‘મય્હં માતુ ઉચ્છઙ્ગં કત્વા ¶ પવિસિતું મા દેથા’’તિ આહ. તતો પટ્ઠાય દેવી મોળિયં પક્ખિપિત્વા પવિસતિ. તમ્પિ સુત્વા ‘‘મોળિં બન્ધિત્વા પવિસિતું મા દેથા’’તિ. તતો સુવણ્ણપાદુકાસુ ભત્તં ઠપેત્વા પિદહિત્વા પાદુકા આરુય્હ પવિસતિ. રાજા તેન યાપેતિ. પુન ‘‘કથં યાપેતી’’તિ પુચ્છિત્વા તમત્થં સુત્વા ‘‘પાદુકા આરુય્હ પવિસિતુમ્પિ મા દેથા’’તિ આહ. તતો પટ્ઠાય દેવી ગન્ધોદકેન ન્હાયિત્વા સરીરં ચતુમધુરેન મક્ખેત્વા પારુપિત્વા પવિસતિ. રાજા તસ્સા સરીરં લેહિત્વા યાપેતિ. પુન પુચ્છિત્વા તં પવત્તિં સુત્વા ‘‘ઇતો પટ્ઠાય મય્હં માતુ પવેસનં નિવારેથા’’તિ આહ. દેવી દ્વારમૂલે ઠત્વા ‘‘સામિ, બિમ્બિસાર, એતં દહરકાલે મારેતું ન અદાસિ, અત્તનો સત્તું અત્તનાવ પોસેસિ, ઇદં પન દાનિ તે પચ્છિમદસ્સનં, નાહં ઇતો પટ્ઠાય તુમ્હે પસ્સિતું લભામિ, સચે મય્હં દોસો અત્થિ, ખમથ દેવા’’તિ રોદિત્વા કન્દિત્વા નિવત્તિ.

તતો ¶ પટ્ઠાય રઞ્ઞો આહારો નત્થિ. રાજા મગ્ગફલસુખેન ચઙ્કમેન યાપેતિ. અતિવિય અસ્સ અત્તભાવો વિરોચતિ. સો – ‘‘કથં, મે ભણે, પિતા યાપેતી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ચઙ્કમેન, દેવ, યાપેતિ; અતિવિય ચસ્સ અત્તભાવો વિરોચતી’’તિ સુત્વા ‘ચઙ્કમં દાનિસ્સ હારેસ્સામી’તિ ચિન્તેત્વા – ‘‘મય્હં પિતુ પાદે ખુરેન ફાલેત્વા લોણતેલેન મક્ખેત્વા ખદિરઙ્ગારેહિ વીતચ્ચિતેહિ પચથા’’તિ ન્હાપિતે પેસેસિ. રાજા તે દિસ્વા – ‘‘નૂન મય્હં પુત્તો કેનચિ સઞ્ઞત્તો ભવિસ્સતિ, ઇમે મમ મસ્સુકરણત્થાયાગતા’’તિ ¶ ચિન્તેસિ. તે ગન્ત્વા વન્દિત્વા અટ્ઠંસુ. ‘કસ્મા આગતત્થા’તિ ચ પુટ્ઠા તં સાસનં આરોચેસું. ‘‘તુમ્હાકં રઞ્ઞો મનં કરોથા’’તિ ચ વુત્તા ‘નિસીદ, દેવા’તિ વત્વા ચ રાજાનં વન્દિત્વા – ‘‘દેવ, મયં રઞ્ઞો આણં કરોમ, મા અમ્હાકં કુજ્ઝિત્થ, નયિદં તુમ્હાદિસાનં ધમ્મરાજૂનં અનુચ્છવિક’’ન્તિ વત્વા વામહત્થેન ગોપ્ફકે ગહેત્વા દક્ખિણહત્થેન ખુરં ગહેત્વા પાદતલાનિ ફાલેત્વા લોણતેલેન મક્ખેત્વા ખદિરઙ્ગારેહિ વીતચ્ચિતેહિ પચિંસુ. રાજા કિર પુબ્બે ચેતિયઙ્ગણે સઉપાહનો અગમાસિ, નિસજ્જનત્થાય પઞ્ઞત્તકટસારકઞ્ચ અધોતેહિ પાદેહિ અક્કમિ, તસ્સાયં નિસ્સન્દોતિ વદન્તિ. રઞ્ઞો બલવવેદના ઉપ્પન્ના. સો – ‘‘અહો બુદ્ધો, અહો ધમ્મો, અહો સઙ્ઘો’’તિ અનુસ્સરન્તોયેવ ચેતિયઙ્ગણે ખિત્તમાલા વિય મિલાયિત્વા ચાતુમહારાજિકદેવલોકે વેસ્સવણસ્સ પરિચારકો જનવસભો નામ યક્ખો હુત્વા નિબ્બત્તિ.

તં દિવસમેવ અજાતસત્તુસ્સ પુત્તો જાતો, પુત્તસ્સ જાતભાવઞ્ચ પિતુમતભાવઞ્ચ નિવેદેતું દ્વે લેખા એકક્ખણેયેવ આગતા. અમચ્ચા – ‘‘પઠમં પુત્તસ્સ જાતભાવં આરોચેસ્સામા’’તિ તં લેખં રઞ્ઞો હત્થે ઠપેસું. રઞ્ઞો તઙ્ખણેયેવ પુત્તસિનેહો ઉપ્પજ્જિત્વા સકલસરીરં ¶ ¶ ખોભેત્વા અટ્ઠિમિઞ્જં આહચ્ચ અટ્ઠાસિ. તસ્મિં ખણે પિતુગુણમઞ્ઞાસિ – ‘‘મયિ જાતેપિ મય્હં પિતુ એવમેવ સિનેહો ઉપ્પન્નો’’તિ. સો – ‘‘ગચ્છથ, ભણે, મય્હં પિતરં વિસ્સજ્જેથા’’તિ આહ. ‘‘કિં વિસ્સજ્જાપેથ, દેવા’’તિ ઇતરં લેખં હત્થે ઠપયિંસુ.

સો તં પવત્તિં સુત્વા રોદમાનો માતુસમીપં ગન્ત્વા – ‘‘અહોસિ નુ, ખો, અમ્મ, મય્હં પિતુ મયિ જાતે સિનેહો’’તિ? સા આહ – ‘‘બાલપુત્ત, કિં વદેસિ, તવ દહરકાલે અઙ્ગુલિયા પીળકા ઉટ્ઠહિ. અથ તં રોદમાનં સઞ્ઞાપેતું અસક્કોન્તા તં ગહેત્વા વિનિચ્છયટ્ઠાને નિસિન્નસ્સ તવ પિતુ સન્તિકં અગમંસુ. પિતા તે અઙ્ગુલિં મુખે ઠપેસિ. પીળકા મુખેયેવ ભિજ્જિ. અથ ખો પિતા તવ સિનેહેન તં લોહિતમિસ્સકં પુબ્બં અનિટ્ઠુભિત્વાવ અજ્ઝોહરિ. એવરૂપો તે પિતુ સિનેહો’’તિ. સો રોદિત્વા પરિદેવિત્વા પિતુ સરીરકિચ્ચં અકાસિ.

દેવદત્તોપિ ¶ અજાતસત્તું ઉપસઙ્કમિત્વા – ‘‘પુરિસે, મહારાજ, આણાપેહિ, યે સમણં ગોતમં જીવિતા વોરોપેસ્સન્તી’’તિ વત્વા તેન દિન્ને પુરિસે પેસેત્વા સયં ગિજ્ઝકૂટં આરુય્હ યન્તેન સિલં પવિજ્ઝિત્વા નાળાગિરિહત્થિં મુઞ્ચાપેત્વાપિ કેનચિ ઉપાયેન ભગવન્તં મારેતું અસક્કોન્તો પરિહીનલાભસક્કારો પઞ્ચ વત્થૂનિ યાચિત્વા તાનિ અલભમાનો તેહિ જનં સઞ્ઞાપેસ્સામીતિ સઙ્ઘભેદં કત્વા સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાનેસુ પરિસં આદાય પક્કન્તેસુ ઉણ્હલોહિતં મુખેન છડ્ડેત્વા નવમાસે ગિલાનમઞ્ચે નિપજ્જિત્વા વિપ્પટિસારજાતો – ‘‘કુહિં એતરહિ સત્થા વસતી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘જેતવને’’તિ વુત્તે મઞ્ચકેન મં આહરિત્વા સત્થારં દસ્સેથાતિ વત્વા આહરિયમાનો ભગવતો ¶ દસ્સનારહસ્સ કમ્મસ્સ અકતત્તા જેતવને પોક્ખરણીસમીપેયેવ દ્વેધા ભિન્નં પથવિં પવિસિત્વા મહાનિરયે પતિટ્ઠિતોતિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારકથાનયો ખન્ધકે આગતો. આગતત્તા પન સબ્બં ન વુત્તન્તિ. એવં અજાતોયેવ રઞ્ઞો સત્તુ ભવિસ્સતીતિ નેમિત્તકેહિ નિદ્દિટ્ઠોતિ અજાતસત્તુ.

વેદેહિપુત્તોતિ અયં કોસલરઞ્ઞો ધીતાય પુત્તો, ન વિદેહરઞ્ઞો. વેદેહીતિ પન પણ્ડિતાધિવચનમેતં. યથાહ – ‘‘વેદેહિકા ગહપતાની (મ. નિ. ૧.૨૨૬), અય્યો આનન્દો વેદેહમુની’’તિ (સં. નિ. ૨.૧૫૪). તત્રાયં વચનત્થો – વિદન્તિ એતેનાતિ વેદો, ઞાણસ્સેતં અધિવચનં. વેદેન ઈહતિ ઘટતિ વાયમતીતિ વેદેહી. વેદેહિયા પુત્તો વેદેહિપુત્તો.

તદહૂતિ તસ્મિં અહુ, તસ્મિં દિવસેતિ અત્થો. ઉપવસન્તિ એત્થાતિ ઉપોસથો, ઉપવસન્તીતિ ¶ સીલેન વા અનસનેન વા ઉપેતા હુત્વા વસન્તીતિ અત્થો. અયં પનેત્થ અત્થુદ્ધારો – ‘‘આયામાવુસો, કપ્પિન, ઉપોસથં ગમિસ્સામા’’તિઆદીસુ પાતિમોક્ખુદ્દેસો ઉપોસથો. ‘‘એવં અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતો ખો, વિસાખે, ઉપોસથો ઉપવુત્થો’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૮.૪૩) સીલં. ‘‘સુદ્ધસ્સ વે સદા ફગ્ગુ, સુદ્ધસ્સુપોસથો સદા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૭૯) ઉપવાસો. ‘‘ઉપોસથો નામ નાગરાજા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૨૪૬) પઞ્ઞત્તિ ¶ . ‘‘ન, ભિક્ખવે, તદહુપોસથે સભિક્ખુકા આવાસા’’તિઆદીસુ (મહાવ. ૧૮૧) ઉપવસિતબ્બદિવસો. ઇધાપિ સોયેવ અધિપ્પેતો. સો પનેસ અટ્ઠમી ચાતુદ્દસી પન્નરસીભેદેન તિવિધો. તસ્મા સેસદ્વયનિવારણત્થં પન્નરસેતિ વુત્તં. તેનેવ વુત્તં – ‘‘ઉપવસન્તિ એત્થાતિ ઉપોસથો’’તિ.

કોમુદિયાતિ કુમુદવતિયા. તદા કિર કુમુદાનિ સુપુપ્ફિતાનિ હોન્તિ, તાનિ એત્થ સન્તીતિ કોમુદી. ચાતુમાસિનિયાતિ ચાતુમાસિયા, સા હિ ચતુન્નં માસાનં પરિયોસાનભૂતાતિ ચાતુમાસી. ઇધ પન ચાતુમાસિનીતિ વુચ્ચતિ. માસપુણ્ણતાય ¶ ઉતુપુણ્ણતાય સંવચ્છરપુણ્ણતાય પુણ્ણા સમ્પુણ્ણાતિ પુણ્ણા. મા ઇતિ ચન્દો વુચ્ચતિ, સો એત્થ પુણ્ણોતિ પુણ્ણમા. એવં પુણ્ણાય પુણ્ણમાયાતિ ઇમસ્મિં પદદ્વયે ચ અત્થો વેદિતબ્બો.

રાજામચ્ચપરિવુતોતિ એવરૂપાય રજતઘટવિનિગ્ગતાહિ ખીરધારાહિ ધોવિયમાનદિસાભાગાય વિય, રજતવિમાનવિચ્ચુતેહિ મુત્તાવળિસુમનકુસુમદામસેતદુકૂલકુમુદવિસરેહિ સમ્પરિકિણ્ણાય વિય ચ, ચતુરુપક્કિલેસવિમુત્તપુણ્ણચન્દપ્પભાસમુદયોભાસિતાય રત્તિયા રાજામચ્ચેહિ પરિવુતોતિ અત્થો. ઉપરિપાસાદવરગતોતિ પાસાદવરસ્સ ઉપરિગતો. મહારહે સમુસ્સિતસેતચ્છત્તે કઞ્ચનાસને નિસિન્નો હોતિ. કસ્મા નિસિન્નો? નિદ્દાવિનોદનત્થં. અયઞ્હિ રાજા પિતરિ ઉપક્કન્તદિવસતો પટ્ઠાય – ‘‘નિદ્દં ઓક્કમિસ્સામી’’તિ નિમીલિતમત્તેસુયેવ અક્ખીસુ સત્તિસતઅબ્ભાહતો વિય કન્દમાનોયેવ પબુજ્ઝિ. કિમેતન્તિ ચ વુત્તે, ન કિઞ્ચીતિ વદતિ. તેનસ્સ અમનાપા નિદ્દા, ઇતિ નિદ્દાવિનોદનત્થં નિસિન્નો. અપિ ચ તસ્મિં દિવસે નક્ખત્તં સઙ્ઘુટ્ઠં હોતિ. સબ્બં નગરં સિત્તસમ્મટ્ઠં વિપ્પકિણ્ણવાલુકં પઞ્ચવણ્ણકુસુમલાજપુણ્ણઘટપટિમણ્ડિતઘરદ્વારં સમુસ્સિતધજપટાકવિચિત્રસમુજ્જલિતદીપમાલાલઙ્કતસબ્બદિસાભાગં વીથિસભાગેન રચ્છાસભાગેન નક્ખત્તકીળં અનુભવમાનેન મહાજનેન સમાકિણ્ણં હોતિ. ઇતિ નક્ખત્તદિવસતાયપિ નિસિન્નોતિ વદન્તિ. એવં પન વત્વાપિ – ‘‘રાજકુલસ્સ નામ સદાપિ નક્ખત્તમેવ, નિદ્દાવિનોદનત્થંયેવ પનેસ નિસિન્નો’’તિ સન્નિટ્ઠાનં કતં.

ઉદાનં ¶ ¶ ઉદાનેસીતિ ઉદાહારં ઉદાહરિ, યથા હિ યં તેલં માનં ગહેતું ન સક્કોતિ, વિસ્સન્દિત્વા ગચ્છતિ, તં અવસેકોતિ ¶ વુચ્ચતિ. યઞ્ચ જલં તળાકં ગહેતું ન સક્કોતિ, અજ્ઝોત્થરિત્વા ગચ્છતિ, તં ઓઘોતિ વુચ્ચતિ; એવમેવ યં પીતિવચનં હદયં ગહેતું ન સક્કોતિ, અધિકં હુત્વા અન્તો અસણ્ઠહિત્વા બહિનિક્ખમતિ, તં ઉદાનન્તિ વુચ્ચતિ. એવરૂપં પીતિમયં વચનં નિચ્છારેસીતિ અત્થો.

દોસિનાતિ દોસાપગતા, અબ્ભા, મહિકા, ધૂમો, રજો, રાહૂતિ ઇમેહિ પઞ્ચહિ ઉપક્કિલેસેહિ વિરહિતાતિ વુત્તં હોતિ. તસ્મા રમણીયાતિઆદીનિ પઞ્ચ થોમનવચનાનિ. સા હિ મહાજનસ્સ મનં રમયતીતિ રમણીયા. વુત્તદોસવિમુત્તાય ચન્દપ્પભાય ઓભાસિતત્તા અતિવિય સુરૂપાતિ અભિરૂપા. દસ્સિતું યુત્તાતિ દસ્સનીયા. ચિત્તં પસાદેતીતિ પાસાદિકા. દિવસમાસાદીનં લક્ખણં ભવિતું યુત્તાતિ લક્ખઞ્ઞા.

કં નુ ખ્વજ્જાતિ કં નુ ખો અજ્જ. સમણં વા બ્રાહ્મણં વાતિ સમિતપાપતાય સમણં. બાહિતપાપતાય બ્રાહ્મણં. યં નો પયિરુપાસતોતિ વચનબ્યત્તયો એસ, યં અમ્હાકં પઞ્હપુચ્છનવસેન પયિરુપાસન્તાનં મધુરં ધમ્મં સુત્વા ચિત્તં પસીદેય્યાતિ અત્થો. ઇતિ રાજા ઇમિના સબ્બેનપિ વચનેન ઓભાસનિમિત્તકમ્મં અકાસિ. કસ્સ અકાસીતિ? જીવકસ્સ. કિમત્થં? ભગવતો દસ્સનત્થં. કિં ભગવન્તં સયં દસ્સનાય ઉપગન્તું ન સક્કોતીતિ? આમ, ન સક્કોતિ. કસ્મા? મહાપરાધતાય.

તેન હિ ભગવતો ઉપટ્ઠાકો અરિયસાવકો અત્તનો પિતા મારિતો, દેવદત્તો ચ તમેવ નિસ્સાય ભગવતો બહું અનત્થમકાસિ, ઇતિ મહાપરાધો એસ, તાય મહાપરાધતાય સયં ગન્તું ન સક્કોતિ. જીવકો પન ભગવતો ઉપટ્ઠાકો, તસ્સ પિટ્ઠિછાયાય ભગવન્તં પસ્સિસ્સામીતિ ઓભાસનિમિત્તકમ્મં અકાસિ. કિં જીવકો પન – ‘‘મય્હં ઇદં ઓભાસનિમિત્તકમ્મ’’ન્તિ જાનાતીતિ? આમ જાનાતિ. અથ કસ્મા તુણ્હી અહોસીતિ? વિક્ખેપપચ્છેદનત્થં.

તસ્સઞ્હિ પરિસતિ છન્નં સત્થારાનં ઉપટ્ઠાકા બહૂ ¶ સન્નિપતિતા, તે અસિક્ખિતાનં પયિરુપાસનેન સયમ્પિ અસિક્ખિતાવ. તે મયિ ભગવતો ગુણકથં ¶ આરદ્ધે અન્તરન્તરા ઉટ્ઠાયુટ્ઠાય અત્તનો સત્થારાનં ગુણં કથેસ્સન્તિ, એવં મે સત્થુ ગુણકથા પરિયોસાનં ન ગમિસ્સતિ. રાજા પન ઇમેસં કુલૂપકે ઉપસઙ્કમિત્વા ગહિતાસારતાય તેસં ગુણકથાય અનત્તમનો ¶ હુત્વા મં પટિપુચ્છિસ્સતિ, અથાહં નિબ્બિક્ખેપં સત્થુ ગુણં કથેત્વા રાજાનં સત્થુ સન્તિકં ગહેત્વા ગમિસ્સામીતિ જાનન્તોવ વિક્ખેપપચ્છેદનત્થં તુણ્હી અહોસીતિ.

તેપિ અમચ્ચા એવં ચિન્તેસું – ‘‘અજ્જ રાજા પઞ્ચહિ પદેહિ રત્તિં થોમેતિ, અદ્ધા કિઞ્ચિ સમણં વા બ્રાહ્મણં વા ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્હં પુચ્છિત્વા ધમ્મં સોતુકામો, યસ્સ ચેસ ધમ્મં સુત્વા પસીદિસ્સતિ, તસ્સ ચ મહન્તં સક્કારં કરિસ્સતિ, યસ્સ પન કુલૂપકો સમણો રાજકુલૂપકો હોતિ, ભદ્દં તસ્સા’’તિ.

૧૫૧-૧૫૨. તે એવં ચિન્તેત્વા – ‘‘અહં અત્તનો કુલૂપકસમણસ્સ વણ્ણં વત્વા રાજાનં ગહેત્વા ગમિસ્સામિ, અહં ગમિસ્સામી’’તિ અત્તનો અત્તનો કુલૂપકાનં વણ્ણં કથેતું આરદ્ધા. તેનાહ – ‘‘એવં વુત્તે અઞ્ઞતરો રાજામચ્ચો’’તિઆદિ. તત્થ પૂરણોતિ તસ્સ સત્થુપટિઞ્ઞસ્સ નામં. કસ્સપોતિ ગોત્તં. સો કિર અઞ્ઞતરસ્સ કુલસ્સ એકૂનદાસસતં પૂરયમાનો જાતો, તેનસ્સ પૂરણોતિ નામં અકંસુ. મઙ્ગલદાસત્તા ચસ્સ ‘‘દુક્કટ’’ન્તિ વત્તા નત્થિ, અકતં વા ન કતન્તિ. સો ‘‘કિમહં એત્થ વસામી’’તિ પલાયિ. અથસ્સ ચોરા વત્થાનિ અચ્છિન્દિંસુ, સો પણ્ણેન વા તિણેન વા પટિચ્છાદેતુમ્પિ અજાનન્તો જાતરૂપેનેવ એકં ગામં પાવિસિ. મનુસ્સા તં દિસ્વા ‘‘અયં સમણો અરહા અપ્પિચ્છો, નત્થિ ઇમિના સદિસો’’તિ પૂવભત્તાદીનિ ગહેત્વા ઉપસઙ્કમન્તિ. સો – ‘‘મય્હં સાટકં અનિવત્થભાવેન ઇદં ઉપ્પન્ન’’ન્તિ તતો પટ્ઠાય સાટકં લભિત્વાપિ ન નિવાસેસિ, તદેવ પબ્બજ્જં અગ્ગહેસિ, તસ્સ સન્તિકે ¶ અઞ્ઞેપિ અઞ્ઞેપીતિ પઞ્ચસતમનુસ્સા પબ્બજિંસુ. તં સન્ધાયાહ – ‘‘પૂરણો કસ્સપો’’તિ.

પબ્બજિતસમૂહસઙ્ખાતો સઙ્ઘો અસ્સ અત્થીતિ સઙ્ઘી. સ્વેવ ગણો અસ્સ અત્થીતિ ગણી. આચારસિક્ખાપનવસેન તસ્સ ગણસ્સ આચરિયોતિ ગણાચરિયો. ઞાતોતિ પઞ્ઞાતો પાકટો. ‘‘અપ્પિચ્છો ¶ સન્તુટ્ઠો. અપ્પિચ્છતાય વત્થમ્પિ ન નિવાસેતી’’તિ એવં સમુગ્ગતો યસો અસ્સ અત્થીતિ યસસ્સી. તિત્થકરોતિ લદ્ધિકરો. સાધુસમ્મતોતિ અયં સાધુ, સુન્દરો, સપ્પુરિસોતિ એવં સમ્મતો. બહુજનસ્સાતિ અસ્સુતવતો અન્ધબાલપુથુજ્જનસ્સ. પબ્બજિતતો પટ્ઠાય અતિક્કન્તા બહૂ રત્તિયો જાનાતીતિ રત્તઞ્ઞૂ. ચિરં પબ્બજિતસ્સ અસ્સાતિ ચિરપબ્બજિતો, અચિરપબ્બજિતસ્સ હિ કથા ઓકપ્પનીયા ન હોતિ, તેનાહ ‘‘ચિરપબ્બજિતો’’તિ. અદ્ધગતોતિ અદ્ધાનં ગતો, દ્વે તયો રાજપરિવટ્ટે અતીતોતિ અધિપ્પાયો. વયોઅનુપ્પત્તોતિ પચ્છિમવયં અનુપ્પત્તો. ઇદં ઉભયમ્પિ – ‘‘દહરસ્સ કથા ઓકપ્પનીયા ન હોતી’’તિ એતં સન્ધાય વુત્તં.

તુણ્હી ¶ અહોસીતિ સુવણ્ણવણ્ણં મધુરરસં અમ્બપક્કં ખાદિતુકામો પુરિસો આહરિત્વા હત્થે ઠપિતં કાજરપક્કં દિસ્વા વિય ઝાનાભિઞ્ઞાદિગુણયુત્તં તિલક્ખણબ્ભાહતં મધુરં ધમ્મકથં સોતુકામો પુબ્બે પૂરણસ્સ દસ્સનેનાપિ અનત્તમનો ઇદાનિ ગુણકથાય સુટ્ઠુતરં અનત્તમનો હુત્વા તુણ્હી અહોસિ. અનત્તમનો સમાનોપિ પન ‘‘સચાહં એતં તજ્જેત્વા ગીવાયં ગહેત્વા નીહરાપેસ્સામિ, ‘યો યો કથેસિ, તં તં રાજા એવં કરોતી’તિ ભીતો અઞ્ઞોપિ કોચિ કિઞ્ચિ ન કથેસ્સતી’’તિ અમનાપમ્પિ તં કથં અધિવાસેત્વા તુણ્હી એવ અહોસિ. અથઞ્ઞો – ‘‘અહં અત્તનો કુલૂપકસ્સ વણ્ણં કથેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા વત્તું આરભિ. તેન વુત્તં – અઞ્ઞતરોપિ ખોતિઆદિ. તં સબ્બં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

એત્થ પન મક્ખલીતિ તસ્સ નામં. ગોસાલાય જાતત્તા ગોસાલોતિ દુતિયં નામં. તં કિર સકદ્દમાય ભૂમિયા તેલઘટં ¶ ગહેત્વા ગચ્છન્તં – ‘‘તાત, મા ખલી’’તિ સામિકો આહ. સો પમાદેન ખલિત્વા પતિત્વા સામિકસ્સ ભયેન પલાયિતું આરદ્ધો. સામિકો ઉપધાવિત્વા દુસ્સકણ્ણે અગ્ગહેસિ. સો સાટકં છડ્ડેત્વા અચેલકો હુત્વા પલાયિ. સેસં પૂરણસદિસમેવ.

૧૫૩. અજિતોતિ તસ્સ નામં. કેસકમ્બલં ધારેતીતિ કેસકમ્બલો. ઇતિ નામદ્વયં સંસન્દિત્વા અજિતો કેસકમ્બલોતિ વુચ્ચતિ ¶ . તત્થ કેસકમ્બલો નામ મનુસ્સકેસેહિ કતકમ્બલો. તતો પટિકિટ્ઠતરં વત્થં નામ નત્થિ. યથાહ – ‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, યાનિ કાનિચિ તન્તાવુતાનં વત્થાનં, કેસકમ્બલો તેસં પટિકિટ્ઠો અક્ખાયતિ. કેસકમ્બલો, ભિક્ખવે, સીતે સીતો, ઉણ્હે ઉણ્હો, દુબ્બણ્ણો દુગ્ગન્ધો દુક્ખસમ્ફસ્સો’’તિ (અ. નિ. ૩.૧૩૮).

૧૫૪. પકુધોતિ તસ્સ નામં. કચ્ચાયનોતિ ગોત્તં. ઇતિ નામગોત્તં સંસન્દિત્વા પકુધો કચ્ચાયનોતિ વુચ્ચતિ. સીતુદકપટિક્ખિત્તકો એસ, વચ્ચં કત્વાપિ ઉદકકિચ્ચં ન કરોતિ, ઉણ્હોદકં વા કઞ્જિયં વા લભિત્વા કરોતિ, નદિં વા મગ્ગોદકં વા અતિક્કમ્મ – ‘‘સીલં મે ભિન્ન’’ન્તિ વાલિકથૂપં કત્વા સીલં અધિટ્ઠાય ગચ્છતિ. એવરૂપો નિસ્સિરીકલદ્ધિકો એસ.

૧૫૫. સઞ્ચયોતિ તસ્સ નામં. બેલટ્ઠસ્સ પુત્તોતિ બેલટ્ઠપુત્તો.

૧૫૬. અમ્હાકં ગણ્ઠનકિલેસો પલિબન્ધનકિલેસો નત્થિ, કિલેસગણ્ઠરહિતા મયન્તિ એવંવાદિતાય લદ્ધનામવસેન નિગણ્ઠો. નાટસ્સ પુત્તો નાટપુત્તો.

કોમારભચ્ચજીવકકથાવણ્ણના

૧૫૭. અથ ¶ ખો રાજાતિ રાજા કિર તેસં વચનં સુત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘અહં યસ્સ યસ્સ વચનં ન સોતુકામો, સો સો એવ ¶ કથેસિ. યસ્સ પનમ્હિ વચનં સોતુકામો, એસ નાગવસં પિવિત્વા ઠિતો સુપણ્ણો વિય તુણ્હીભૂતો, અનત્થો વત મે’’તિ. અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘જીવકો ઉપસન્તસ્સ બુદ્ધસ્સ ભગવતો ઉપટ્ઠાકો, સયમ્પિ ઉપસન્તો, તસ્મા વત્તસમ્પન્નો ભિક્ખુ વિય તુણ્હીભૂતોવ નિસિન્નો, ન એસ મયિ અકથેન્તે કથેસ્સતિ, હત્થિમ્હિ ખો પન મદ્દન્તે હત્થિસ્સેવ પાદો ગહેતબ્બો’’તિ તેન સદ્ધિં સયં મન્તેતુમારદ્ધો. તેન વુત્તં – ‘‘અથ ખો રાજા’’તિ. તત્થ કિં તુણ્હીતિ કેન કારણેન તુણ્હી. ઇમેસં અમચ્ચાનં અત્તનો અત્તનો કુલૂપકસમણસ્સ વણ્ણં કથેન્તાનં મુખં નપ્પહોતિ ¶ . કિં યથા એતેસં, એવં તવ કુલૂપકસમણો નત્થિ, કિં ત્વં દલિદ્દો, ન તે મમ પિતરા ઇસ્સરિયં દિન્નં, ઉદાહુ અસ્સદ્ધોતિ પુચ્છતિ.

તતો જીવકસ્સ એતદહોસિ – ‘‘અયં રાજા મં કુલૂપકસમણસ્સ ગુણં કથાપેતિ, ન દાનિ મે તુણ્હીભાવસ્સ કાલો, યથા ખો પનિમે રાજાનં વન્દિત્વા નિસિન્નાવ અત્તનો કુલૂપકસમણાનં ગુણં કથયિંસુ, ન મય્હં એવં સત્થુગુણે કથેતું યુત્ત’’ન્તિ ઉટ્ઠાયાસના ભગવતો વિહારાભિમુખો પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા દસનખસમોધાનસમુજ્જલં અઞ્જલિં સિરસિ પગ્ગહેત્વા – ‘‘મહારાજ, મા મં એવં ચિન્તયિત્થ, ‘અયં યં વા તં વા સમણં ઉપસઙ્કમતી’તિ, મમ સત્થુનો હિ માતુકુચ્છિઓક્કમને, માતુકુચ્છિતો નિક્ખમને, મહાભિનિક્ખમને, સમ્બોધિયં, ધમ્મચક્કપ્પવત્તને ચ, દસસહસ્સિલોકધાતુ કમ્પિત્થ, એવં યમકપાટિહારિયં અકાસિ, એવં દેવોરોહણં, અહં સત્થુનો ગુણે કથયિસ્સામિ, એકગ્ગચિત્તો સુણ, મહારાજા’’તિ વત્વા – ‘‘અયં દેવ, ભગવા અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિઆદિમાહ. તત્થ ¶ તં ખો પન ભગવન્તન્તિ ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થે ઉપયોગવચનં, તસ્સ ખો પન ભગવતોતિ અત્થો. કલ્યાણોતિ કલ્યાણગુણસમન્નાગતો, સેટ્ઠોતિ વુત્તં હોતિ. કિત્તિસદ્દોતિ કિત્તિયેવ. થુતિઘોસો વા. અબ્ભુગ્ગતોતિ સદેવકં લોકં અજ્ઝોત્થરિત્વા ઉગ્ગતો. કિન્તિ? ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો…પે… ભગવા’’તિ.

તત્રાયં પદસમ્બન્ધો – સો ભગવા ઇતિપિ અરહં ઇતિપિ સમ્માસમ્બુદ્ધો…પે… ઇતિપિ ભગવાતિ. ઇમિના ચ ઇમિના ચ કારણેનાતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ આરકત્તા અરીનં, અરાનઞ્ચ હતત્તા, પચ્ચયાદીનં અરહત્તા, પાપકરણે રહાભાવાતિ, ઇમેહિ તાવ કારણેહિ સો ભગવા ¶ અરહન્તિ વેદિતબ્બોતિઆદિના નયેન માતિકં નિક્ખિપિત્વા સબ્બાનેવ ચેતાનિ પદાનિ વિસુદ્ધિમગ્ગે બુદ્ધાનુસ્સતિનિદ્દેસે વિત્થારિતાનીતિ તતો નેસં વિત્થારો ગહેતબ્બો.

જીવકો પન એકમેકસ્સ પદસ્સ અત્થં નિટ્ઠાપેત્વા – ‘‘એવં, મહારાજ, અરહં મય્હં સત્થા, એવં સમ્માસમ્બુદ્ધો…પે… એવં ભગવા’’તિ વત્વા – ‘‘તં, દેવો, ભગવન્તં પયિરુપાસતુ, અપ્પેવ નામ દેવસ્સ તં ભગવન્તં પયિરુપાસતો ચિત્તં પસીદેય્યા’’તિ આહ. એત્થ ચ તં દેવો પયિરુપાસતૂતિ વદન્તો ‘‘મહારાજ, તુમ્હાદિસાનઞ્હિ સતેનપિ સહસ્સેનપિ સતસહસ્સેનપિ પુટ્ઠસ્સ ¶ મય્હં સત્થુનો સબ્બેસં ચિત્તં ગહેત્વા કથેતું થામો ચ બલઞ્ચ અત્થિ, વિસ્સત્થો ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છેય્યાસિ મહારાજા’’તિ આહ.

રઞ્ઞોપિ ભગવતો ગુણકથં સુણન્તસ્સ સકલસરીરં પઞ્ચવણ્ણાય પીતિયા નિરન્તરં ફુટં અહોસિ. સો તઙ્ખણઞ્ઞેવ ગન્તુકામો હુત્વા – ‘‘ઇમાય ખો પન વેલાય મય્હં દસબલસ્સ સન્તિકં ગચ્છતો ન અઞ્ઞો કોચિ ખિપ્પં યાનાનિ યોજેતું સક્ખિસ્સતિ અઞ્ઞત્ર જીવકા’’તિ ચિન્તેત્વા – ‘‘તેન હિ, સમ્મ જીવક, હત્થિયાનાનિ કપ્પાપેહી’’તિ આહ.

૧૫૮. તત્થ તેન હીતિ ઉય્યોજનત્થે નિપાતો. ગચ્છ, સમ્મ જીવકાતિ ¶ વુત્તં હોતિ. હત્થિયાનાનીતિ અનેકેસુ અસ્સરથાદીસુ યાનેસુ વિજ્જમાનેસુપિ હત્થિયાનં ઉત્તમં; ઉત્તમસ્સ સન્તિકં ઉત્તમયાનેનેવ ગન્તબ્બન્તિ ચ, અસ્સયાનરથયાનાનિ સસદ્દાનિ, દૂરતોવ તેસં સદ્દો સુય્યતિ, હત્થિયાનસ્સ પદાનુપદં ગચ્છન્તાપિ સદ્દં ન સુણન્તિ. નિબ્બુતસ્સ પન ખો ભગવતો સન્તિકે નિબ્બુતેહેવ યાનેહિ ગન્તબ્બન્તિ ચ ચિન્તયિત્વા હત્થિયાનાનીતિ આહ.

પઞ્ચમત્તાનિ હત્થિનિકાસતાનીતિ પઞ્ચ કરેણુસતાનિ. કપ્પાપેત્વાતિ આરોહણસજ્જાનિ કારેત્વા. આરોહણીયન્તિ આરોહણયોગ્ગં, ઓપગુય્હન્તિ અત્થો. કિં પનેસ રઞ્ઞા વુત્તં અકાસિ અવુત્તન્તિ? અવુત્તં. કસ્મા? પણ્ડિતતાય. એવં કિરસ્સ અહોસિ – રાજા ઇમાય વેલાય ગચ્છામીતિ વદતિ, રાજાનો ચ નામ બહુપચ્ચત્થિકા. સચે અન્તરામગ્ગે કોચિ અન્તરાયો હોતિ, મમ્પિ ગરહિસ્સન્તિ – ‘‘જીવકો રાજા મે કથં ગણ્હાતીતિ અકાલેપિ રાજાનં ગહેત્વા નિક્ખમતી’’તિ. ભગવન્તમ્પિ ગરહિસ્સન્તિ ‘‘સમણો ગોતમો, ‘મય્હં કથા વત્તતી’તિ કાલં અસલ્લક્ખેત્વાવ ધમ્મં કથેતી’’તિ. તસ્મા યથા નેવ મય્હં, ન ભગવતો, ગરહા ઉપ્પજ્જતિ; રઞ્ઞો ચ રક્ખા સુસંવિહિતા હોતિ, તથા કરિસ્સામી’’તિ.

તતો ¶ ¶ ઇત્થિયો નિસ્સાય પુરિસાનં ભયં નામ નત્થિ, ‘સુખં ઇત્થિપરિવુતો ગમિસ્સામી’તિ પઞ્ચ હત્થિનિકાસતાનિ કપ્પાપેત્વા પઞ્ચ ઇત્થિસતાનિ પુરિસવેસં ગાહાપેત્વા – ‘‘અસિતોમરહત્થા રાજાનં પરિવારેય્યાથા’’તિ વત્વા પુન ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમસ્સ રઞ્ઞો ઇમસ્મિં અત્તભાવે મગ્ગફલાનં ¶ ઉપનિસ્સયો નત્થિ, બુદ્ધા ચ નામ ઉપનિસ્સયં દિસ્વાવ ધમ્મં કથેન્તિ. હન્દાહં, મહાજનં સન્નિપાતાપેમિ, એવઞ્હિ સતિ સત્થા કસ્સચિદેવ ઉપનિસ્સયેન ધમ્મં દેસેસ્સતિ, સા મહાજનસ્સ ઉપકારાય ભવિસ્સતી’’તિ. સો તત્થ તત્થ સાસનં પેસેસિ, ભેરિં ચરાપેસિ – ‘‘અજ્જ રાજા ભગવતો સન્તિકં ગચ્છતિ, સબ્બે અત્તનો વિભવાનુરૂપેન રઞ્ઞો આરક્ખં ગણ્હન્તૂ’’તિ.

તતો મહાજનો ચિન્તેસિ – ‘‘રાજા કિર સત્થુદસ્સનત્થં ગચ્છતિ, કીદિસી વત ભો ધમ્મદેસના ભવિસ્સતિ, કિં નો નક્ખત્તકીળાય, તત્થેવ ગમિસ્સામા’’તિ. સબ્બે ગન્ધમાલાદીનિ ગહેત્વા રઞ્ઞો આગમનં આકઙ્ખમાના મગ્ગે અટ્ઠંસુ. જીવકોપિ રઞ્ઞો પટિવેદેસિ – ‘‘કપ્પિતાનિ ખો તે, દેવ, હત્થિયાનાનિ, યસ્સ દાનિ કાલં મઞ્ઞસી’’તિ. તત્થ યસ્સ દાનિ કાલં મઞ્ઞસીતિ ઉપચારવચનમેતં. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘યં તયા આણત્તં, તં મયા કતં, ઇદાનિ ત્વં યસ્સ ગમનસ્સ વા અગમનસ્સ વા કાલં મઞ્ઞસિ, તદેવ અત્તનો રુચિયા કરોહી’’તિ.

૧૫૯. પચ્ચેકા ઇત્થિયોતિ પાટિયેક્કા ઇત્થિયો, એકેકિસ્સા હત્થિનિયા એકેકં ઇત્થિન્તિ વુત્તં હોતિ. ઉક્કાસુ ધારિયમાનાસૂતિ દણ્ડદીપિકાસુ ધારિયમાનાસુ. મહચ્ચ રાજાનુભાવેનાતિ મહતા રાજાનુભાવેન. મહચ્ચાતિપિ પાળિ, મહતિયાતિ અત્થો, લિઙ્ગવિપરિયાયો એસ. રાજાનુભાવો વુચ્ચતિ રાજિદ્ધિ. કા પનસ્સ રાજિદ્ધિ? તિયોજનસતાનં દ્વિન્નં મહારટ્ઠાનં ઇસ્સરિયસિરી. તસ્સ હિ અસુકદિવસં રાજા તથાગતં ઉપસઙ્કમિસ્સતીતિ પઠમતરં સંવિદહને અસતિપિ તઙ્ખણઞ્ઞેવ પઞ્ચ ઇત્થિસતાનિ પુરિસવેસં ગહેત્વા પટિમુક્કવેઠનાનિ અંસે આસત્તખગ્ગાનિ મણિદણ્ડતોમરે ગહેત્વા નિક્ખમિંસુ. યં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘પચ્ચેકા ઇત્થિયો આરોપેત્વા’’તિ.

અપરાપિ સોળસસહસ્સખત્તિયનાટકિત્થિયો રાજાનં પરિવારેસું. તાસં પરિયન્તે ખુજ્જવામનકકિરાતાદયો. તાસં પરિયન્તે અન્તેપુરપાલકા વિસ્સાસિકપુરિસા. તેસં પરિયન્તે વિચિત્રવેસવિલાસિનો સટ્ઠિસહસ્સમત્તા મહામત્તા. તેસં પરિયન્તે વિવિધાલઙ્કારપટિમણ્ડિતા નાનપ્પકારઆવુધહત્થા ¶ વિજ્જાધરતરુણા વિય નવુતિસહસ્સમત્તા રટ્ઠિયપુત્તા. તેસં પરિયન્તે સતગ્ઘનિકાનિ ¶ ¶ નિવાસેત્વા પઞ્ચસતગ્ઘનિકાનિ એકંસં કત્વા સુન્હાતા સુવિલિત્તા કઞ્ચનમાલાદિનાનાભરણસોભિતા દસસહસ્સમત્તા બ્રાહ્મણા દક્ખિણહત્થં ઉસ્સાપેત્વા જયસદ્દં ઘોસન્તા ગચ્છન્તિ. તેસં પરિયન્તે પઞ્ચઙ્ગિકાનિ તૂરિયાનિ. તેસં પરિયન્તે ધનુપન્તિપરિક્ખેપો. તસ્સ પરિયન્તે હત્થિઘટા. હત્થીનં પરિયન્તે ગીવાય ગીવં પહરમાના અસ્સપન્તિ. અસ્સપરિયન્તે અઞ્ઞમઞ્ઞં સઙ્ઘટ્ટનરથા. રથપરિયન્તે બાહાય બાહં પહરયમાના યોધા. તેસં પરિયન્તે અત્તનો અત્તનો અનુરૂપાય આભરણસમ્પત્તિયા વિરોચમાના અટ્ઠારસ સેનિયો. ઇતિ યથા પરિયન્તે ઠત્વા ખિત્તો સરો રાજાનં ન પાપુણાતિ, એવં જીવકો કોમારભચ્ચો રઞ્ઞો પરિસં સંવિદહિત્વા અત્તના રઞ્ઞો અવિદૂરેનેવ ગચ્છતિ – ‘‘સચે કોચિ ઉપદ્દવો હોતિ, પઠમતર રઞ્ઞો જીવિતદાનં દસ્સામી’’તિ. ઉક્કાનં પન એત્તકાનિ સતાનિ વા સહસ્સાનિ વાતિ પરિચ્છેદો નત્થીતિ એવરૂપિં રાજિદ્ધિં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘મહચ્ચરાજાનુભાવેન યેન જીવકસ્સ કોમારભચ્ચસ્સ અમ્બવનં, તેન પાયાસી’’તિ.

અહુદેવ ભયન્તિ એત્થ ચિત્તુત્રાસભયં, ઞાણભયં, આરમ્મણભયં, ઓત્તપ્પભયન્તિ ચતુબ્બિધં ભયં, તત્થ ‘‘જાતિં પટિચ્ચ ભયં ભયાનક’’ન્તિઆદિના નયેન વુત્તં ચિત્તુત્રાસભયં નામ. ‘‘તેપિ તથાગતસ્સ ધમ્મદેસનં સુત્વા યેભુય્યેન ભયં સંવેગં સન્તાસં આપજ્જન્તી’’તિ (સં. નિ. ૩.૭૮) એવમાગતં ઞાણભયં નામ. ‘‘એતં નૂન તં ભયભેરવં આગચ્છતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૯) એત્થ વુત્તં આરમ્મણભયં નામ.

‘‘ભીરું પસંસન્તિ, ન હિ તત્થ સૂરં;

ભયા હિ સન્તો, ન કરોન્તિ પાપ’’ન્તિ ¶ . (સં. નિ. ૧.૩૩);

ઇદં ઓત્તપ્પભયં નામ. તેસુ ઇધ ચિત્તુત્રાસભયં, અહુ અહોસીતિ અત્થો. છમ્ભિતત્તન્તિ છમ્ભિતસ્સ ભાવો. સકલસરીરચલનન્તિ અત્થો. લોમહંસોતિ લોમહંસનં, ઉદ્ધં ઠિતલોમતાતિ અત્થો. સો પનાયં લોમહંસો ધમ્મસ્સવનાદીસુ પીતિઉપ્પત્તિકાલે પીતિયાપિ હોતિ ¶ . ભીરુકજાતિકાનં સમ્પહારપિસાચાદિદસ્સનેસુ ભયેનાપિ. ઇધ ભયલોમહંસોતિ વેદિતબ્બો.

કસ્મા પનેસ ભીતોતિ? અન્ધકારેનાતિ એકે વદન્તિ. રાજગહે કિર દ્વત્તિંસ મહાદ્વારાનિ, ચતુસટ્ઠિ ખુદ્દકદ્વારાનિ. જીવકસ્સ અમ્બવનં પાકારસ્સ ચ ગિજ્ઝકૂટસ્સ ચ અન્તરા હોતિ. સો પાચીનદ્વારેન નિક્ખમિત્વા પબ્બતચ્છાયાય પાવિસિ, તત્થ પબ્બતકૂટેન ચન્દો ¶ છાદિતો, પબ્બતચ્છાયાય ચ રુક્ખચ્છાયાય ચ અન્ધકારં અહોસીતિ, તમ્પિ અકારણં. તદા હિ ઉક્કાનં સતસહસ્સાનમ્પિ પરિચ્છેદો નત્થિ.

અયં પન અપ્પસદ્દતં નિસ્સાય જીવકે આસઙ્કાય ભીતો. જીવકો કિરસ્સ ઉપરિપાસાદેયેવ આરોચેસિ – ‘‘મહારાજ અપ્પસદ્દકામો ભગવા, અપ્પસદ્દેનેવ ઉપસઙ્કમિતબ્બો’’તિ. તસ્મા રાજા તૂરિયસદ્દં નિવારેસિ. તૂરિયાનિ કેવલં ગહિતમત્તાનેવ હોન્તિ, વાચમ્પિ ઉચ્ચં અનિચ્છારયમાના અચ્છરાસઞ્ઞાય ગચ્છન્તિ. અમ્બવનેપિ કસ્સચિ ખિપિતસદ્દોપિ ન સુય્યતિ. રાજાનો ચ નામ સદ્દાભિરતા હોન્તિ. સો તં અપ્પસદ્દતં નિસ્સાય ઉક્કણ્ઠિતો જીવકેપિ આસઙ્કં ઉપ્પાદેસિ. ‘‘અયં જીવકો મય્હં અમ્બવને અડ્ઢતેળસાનિ ભિક્ખુસતાની’’તિ આહ. એત્થ ચ ખિપિતસદ્દમત્તમ્પિ ન સુય્યતિ, અભૂતં મઞ્ઞે, એસ વઞ્ચેત્વા મં નગરતો નીહરિત્વા પુરતો બલકાયં ઉપટ્ઠપેત્વા મં ગણ્હિત્વા અત્તના છત્તં ઉસ્સાપેતુકામો. અયઞ્હિ પઞ્ચન્નં હત્થીનં બલં ધારેતિ. મમ ચ અવિદૂરેનેવ ¶ ગચ્છતિ, સન્તિકે ચ મે આવુધહત્થો એકપુરિસોપિ નત્થિ. અહો વત મે અનત્થો’’તિ. એવં ભાયિત્વા ચ પન અભીતો વિય સન્ધારેતુમ્પિ નાસક્ખિ. અત્તનો ભીતભાવં તસ્સ આવિ અકાસિ. તેન વુત્તં. ‘‘અથ ખો રાજા…પે… ન નિગ્ઘોસો’’તિ. તત્થ સમ્માતિ વયસ્સાભિલાપો એસ, કચ્ચિ મં વયસ્સાતિ વુત્તં હોતિ. ન પલમ્ભેસીતિ યં નત્થિ તં અત્થીતિ વત્વા કચ્ચિ મં ન વિપ્પલમ્ભયસિ. નિગ્ઘોસોતિ કથાસલ્લાપનિગ્ઘોસો.

મા ભાયિ, મહારાજાતિ જીવકો – ‘‘અયં રાજા મં ન જાનાતિ ‘નાયં પરં જીવિતા વોરોપેતી’તિ; સચે ખો પન નં ન અસ્સાસેસ્સામિ, વિનસ્સેય્યા’’તિ ¶ ચિન્તયિત્વા દળ્હં કત્વા સમસ્સાસેન્તો ‘‘મા ભાયિ મહારાજા’’તિ વત્વા ‘‘ન તં દેવા’’તિઆદિમાહ. અભિક્કમાતિ અભિમુખો કમ ગચ્છ, પવિસાતિ અત્થો. સકિં વુત્તે પન દળ્હં ન હોતીતિ તરમાનોવ દ્વિક્ખત્તું આહ. એતે મણ્ડલમાળે દીપા ઝાયન્તીતિ મહારાજ, ચોરબલં નામ ન દીપે જાલેત્વા તિટ્ઠતિ, એતે ચ મણ્ડલમાળે દીપા જલન્તિ. એતાય દીપસઞ્ઞાય યાહિ મહારાજાતિ વદતિ.

સામઞ્ઞફલપુચ્છાવણ્ણના

૧૬૦. નાગસ્સ ભૂમીતિ યત્થ સક્કા હત્થિં અભિરૂળ્હેન ગન્તું, અયં નાગસ્સ ભૂમિ નામ. નાગા પચ્ચોરોહિત્વાતિ વિહારસ્સ બહિદ્વારકોટ્ઠકે હત્થિતો ઓરોહિત્વા. ભૂમિયં પતિટ્ઠિતસમકાલમેવ ¶ પન ભગવતો તેજો રઞ્ઞો સરીરં ફરિ. અથસ્સ તાવદેવ સકલસરીરતો સેદા મુચ્ચિંસુ, સાટકા પીળેત્વા અપનેતબ્બા વિય અહેસું. અત્તનો અપરાધં સરિત્વા મહાભયં ઉપ્પજ્જિ. સો ઉજુકં ભગવતો સન્તિકં ગન્તું અસક્કોન્તો જીવકં હત્થે ગહેત્વા આરામચારિકં ચરમાનો વિય ‘‘ઇદં તે સમ્મ જીવક સુટ્ઠુ કારિતં ઇદં સુટ્ઠુ કારિત’’ન્તિ વિહારસ્સ ¶ વણ્ણં ભણમાનો અનુક્કમેન યેન મણ્ડલમાળસ્સ દ્વારં તેનુપસઙ્કમિ, સમ્પત્તોતિ અત્થો.

કહં પન સમ્માતિ કસ્મા પુચ્છીતિ. એકે તાવ ‘‘અજાનન્તો’’તિ વદન્તિ. ઇમિના કિર દહરકાલે પિતરા સદ્ધિં આગમ્મ ભગવા દિટ્ઠપુબ્બો, પચ્છા પન પાપમિત્તસંસગ્ગેન પિતુઘાતં કત્વા અભિમારે પેસેત્વા ધનપાલં મુઞ્ચાપેત્વા મહાપરાધો હુત્વા ભગવતો સમ્મુખીભાવં ન ઉપગતપુબ્બોતિ અસઞ્જાનન્તો પુચ્છતીતિ. તં અકારણં, ભગવા હિ આકિણ્ણવરલક્ખણો અનુબ્યઞ્જનપટિમણ્ડિતો છબ્બણ્ણાહિ રસ્મીહિ સકલં આરામં ઓભાસેત્વા તારાગણપરિવુતો વિય પુણ્ણચન્દો ભિક્ખુગણપરિવુતો મણ્ડલમાળમજ્ઝે નિસિન્નો, તં કો ન જાનેય્ય. અયં પન અત્તનો ઇસ્સરિયલીલાય પુચ્છતિ. પકતિ હેસા રાજકુલાનં, યં જાનન્તાપિ અજાનન્તા વિય પુચ્છન્તિ. જીવકો પન તં સુત્વા – ‘અયં રાજા પથવિયં ઠત્વા કુહિં પથવીતિ, નભં ઉલ્લોકેત્વા કુહિં ચન્દિમસૂરિયાતિ, સિનેરુમૂલે ઠત્વા ¶ કુહિં સિનેરૂતિ વદમાનો વિય દસબલસ્સ પુરતો ઠત્વા કુહિં ભગવા’તિ પુચ્છતિ. ‘‘હન્દસ્સ ભગવન્તં દસ્સેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા યેન ભગવા તેનઞ્જલિં પણામેત્વા ‘‘એસો મહારાજા’’તિઆદિમાહ. પુરક્ખતોતિ પરિવારેત્વા નિસિન્નસ્સ પુરતો નિસિન્નો.

૧૬૧. યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમીતિ યત્થ ભગવા તત્થ ગતો, ભગવતો સન્તિકં ઉપગતોતિ અત્થો. એકમન્તં અટ્ઠાસીતિ ભગવન્તં વા ભિક્ખુસંઘં વા અસઙ્ઘટ્ટયમાનો અત્તનો ઠાતું અનુચ્છવિકે એકસ્મિં પદેસે ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકોવ અટ્ઠાસિ. તુણ્હીભૂતં તુણ્હીભૂતન્તિ યતો યતો અનુવિલોકેતિ, તતો તતો તુણ્હીભૂતમેવાતિ અત્થો. તત્થ હિ એકભિક્ખુસ્સપિ હત્થકુક્કુચ્ચં વા પાદકુક્કુચ્ચં વા ખિપિતસદ્દો વા નત્થિ, સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતં ¶ નાટકપરિવારં ભગવતો અભિમુખે ઠિતં રાજાનં વા રાજપરિસં વા એકભિક્ખુપિ ન ઓલોકેસિ. સબ્બે ભગવન્તંયેવ ઓલોકયમાના નિસીદિંસુ.

રાજા તેસં ઉપસમે પસીદિત્વા વિગતપઙ્કતાય વિપ્પસન્નરહદમિવ ઉપસન્તિન્દ્રિયં ભિક્ખુસઙ્ઘં પુનપ્પુનં અનુવિલોકેત્વા ઉદાનં ઉદાનેસિ. તત્થ ઇમિનાતિ યેન કાયિકેન ચ વાચસિકેન ¶ ચ માનસિકેન ચ સીલૂપસમેન ભિક્ખુસઙ્ઘો ઉપસન્તો, ઇમિના ઉપસમેનાતિ દીપેતિ. તત્થ ‘‘અહો વત મે પુત્તો પબ્બજિત્વા ઇમે ભિક્ખૂ વિય ઉપસન્તો ભવેય્યા’’તિ નયિદં સન્ધાય એસ એવમાહ. અયં પન ભિક્ખુસઙ્ઘં દિસ્વા પસન્નો પુત્તં અનુસ્સરિ. દુલ્લભઞ્હિ લદ્ધા અચ્છરિયં વા દિસ્વા પિયાનં ઞાતિમિત્તાદીનં અનુસ્સરણં નામ લોકસ્સ પકતિયેવ. ઇતિ ભિક્ખુસઙ્ઘં દિસ્વા પુત્તં અનુસ્સરમાનો એસ એવમાહ.

અપિ ચ પુત્તે આસઙ્કાય તસ્સ ઉપસમં ઇચ્છમાનો પેસ એવમાહ. એવં કિરસ્સ અહોસિ, પુત્તો મે પુચ્છિસ્સતિ – ‘‘મય્હં પિતા દહરો. અય્યકો મે કુહિ’’ન્તિ. સો ‘‘પિતરા તે ઘાતિતો’’તિ સુત્વા ‘‘અહમ્પિ પિતરં ઘાતેત્વા રજ્જં કારેસ્સામી’’તિ મઞ્ઞિસ્સતિ. ઇતિ પુત્તે આસઙ્કાય તસ્સ ઉપસમં ઇચ્છમાનો પેસ એવમાહ. કિઞ્ચાપિ હિ એસ એવમાહ. અથ ખો નં પુત્તો ઘાતેસ્સતિયેવ. તસ્મિઞ્હિ વંસે પિતુવધો પઞ્ચપરિવટ્ટે ગતો. અજાતસત્તુ બિમ્બિસારં ઘાતેસિ, ઉદયો અજાતસત્તું ¶ . તસ્સ પુત્તો મહામુણ્ડિકો નામ ઉદયં. તસ્સ પુત્તો અનુરુદ્ધો નામ મહામુણ્ડિકં. તસ્સ પુત્તો નાગદાસો નામ અનુરુદ્ધં. નાગદાસં પન – ‘‘વંસચ્છેદકરાજાનો ઇમે, કિં ઇમેહી’’તિ રટ્ઠવાસિનો કુપિતા ઘાતેસું.

અગમા ખો ત્વન્તિ કસ્મા એવમાહ? ભગવા કિર રઞ્ઞો વચીભેદે અકતેયેવ ચિન્તેસિ – ‘‘અયં રાજા આગન્ત્વા તુણ્હી નિરવો ઠિતો, કિં નુ ખો ચિન્તેસી’’તિ. અથસ્સ ચિત્તં ઞત્વા – ‘‘અયં મયા સદ્ધિં સલ્લપિતું અસક્કોન્તો ભિક્ખુસઙ્ઘં ¶ અનુવિલોકેત્વા પુત્તં અનુસ્સરિ, ન ખો પનાયં મયિ અનાલપન્તે કિઞ્ચિ કથેતું સક્ખિસ્સતિ, કરોમિ તેન સદ્ધિં કથાસલ્લાપ’’ન્તિ. તસ્મા રઞ્ઞો વચનાનન્તરં ‘‘અગમા ખો ત્વં, મહારાજ, યથાપેમ’’ન્તિ આહ. તસ્સત્થો – મહારાજ, યથા નામ ઉન્નમે વુટ્ઠં ઉદકં યેન નિન્નં તેન ગચ્છતિ, એવમેવ ત્વં ભિક્ખુસઙ્ઘં અનુવિલોકેત્વા યેન પેમં તેન ગતોતિ.

અથ રઞ્ઞો એતદહોસિ – ‘‘અહો અચ્છરિયા બુદ્ધગુણા, મયા સદિસો ભગવતો અપરાધકારકો નામ નત્થિ, મયા હિસ્સ અગ્ગુપટ્ઠાકો ઘાતિતો, દેવદત્તસ્સ ચ કથં ગહેત્વા અભિમારા પેસિતા, નાળાગિરિ મુત્તો, મં નિસ્સાય દેવદત્તેન સિલા પવિદ્ધા, એવં મહાપરાધં નામ મં આલપતો દસબલસ્સ મુખં નપ્પહોતિ; અહો ભગવા પઞ્ચહાકારેહિ તાદિલક્ખણે સુપ્પતિટ્ઠિતો. એવરૂપં નામ સત્થારં પહાય બહિદ્ધા ન પરિયેસિસ્સામા’’તિ સો સોમનસ્સજાતો ભગવન્તં આલપન્તો ‘‘પિયો મે, ભન્તે’’તિઆદિમાહ.

૧૬૨. ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ¶ અઞ્જલિં પણામેત્વાતિ એવં કિરસ્સ અહોસિ ભગવન્તં વન્દિત્વા ઇતોચિતો ચ ગન્ત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં વન્દન્તેન ચ ભગવા પિટ્ઠિતો કાતબ્બો હોતિ, ગરુકારોપિ ચેસ ન હોતિ. રાજાનં વન્દિત્વા ઉપરાજાનં વન્દન્તેનપિ હિ રઞ્ઞો અગારવો કતો હોતિ. તસ્મા ભગવન્તં વન્દિત્વા ઠિતટ્ઠાનેયેવ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ અઞ્જલિં પણામેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. કઞ્ચિદેવ દેસન્તિ કઞ્ચિ ઓકાસં.

અથસ્સ ¶ ભગવા પઞ્હપુચ્છને ઉસ્સાહં જનેન્તો આહ – ‘‘પુચ્છ, મહારાજ, યદાકઙ્ખસી’’તિ. તસ્સત્થો – ‘‘પુચ્છ યદિ આકઙ્ખસિ, ન મે પઞ્હવિસ્સજ્જને ભારો અત્થિ’’. અથ વા ‘‘પુચ્છ, યં આકઙ્ખસિ, સબ્બં તે વિસ્સજ્જેસ્સામી’’તિ સબ્બઞ્ઞુપવારણં પવારેસિ, અસાધારણં પચ્ચેકબુદ્ધઅગ્ગસાવકમહાસાવકેહિ. તે હિ યદાકઙ્ખસીતિ ન વદન્તિ, સુત્વા વેદિસ્સામાતિ વદન્તિ. બુદ્ધા ¶ પન – ‘‘પુચ્છ, આવુસો, યદાકઙ્ખસી’’તિ (સં. નિ. ૧.૨૩૭), વા ‘‘પુચ્છ, મહારાજ, યદાકઙ્ખસી’’તિ વા,

‘‘પુચ્છ, વાસવ, મં પઞ્હં, યં કિઞ્ચિ મનસિચ્છસિ;

તસ્સ તસ્સેવ પઞ્હસ્સ, અહં અન્તં કરોમિ તે’’તિ. (દી. નિ. ૨.૩૫૬) વા;

તેન હિ ત્વં, ભિક્ખુ, સકે આસને નિસીદિત્વા પુચ્છ, યદાકઙ્ખસીતિ વા,

‘‘બાવરિસ્સ ચ તુય્હં વા, સબ્બેસં સબ્બસંસયં;

કતાવકાસા પુચ્છવ્હો, યં કિઞ્ચિ મનસિચ્છથા’’તિ. (સુ. નિ. ૧૦૩૬) વા;

‘‘પુચ્છ મં, સભિય, પઞ્હં, યં કિઞ્ચિ મનસિચ્છસિ;

તસ્સ તસ્સેવ પઞ્હસ્સ, અહં અન્તં કરોમિ તે’’તિ. (સુ. નિ. ૫૧૭) વા;

તેસં તેસં યક્ખનરિન્દદેવસમણબ્રાહ્મણપરિબ્બાજકાનં સબ્બઞ્ઞુપવારણં પવારેન્તિ. અનચ્છરિયઞ્ચેતં, યં ભગવા બુદ્ધભૂમિં પત્વા એતં પવારણં પવારેય્ય. યો બોધિસત્તભૂમિયં પદેસઞાણે ઠિતો –

‘‘કોણ્ડઞ્ઞ ¶ , પઞ્હાનિ વિયાકરોહિ;

યાચન્તિ તં ઇસયો સાધુરૂપા.

કોણ્ડઞ્ઞ, એસો મનુજેસુ ધમ્મો;

યં વુદ્ધમાગચ્છતિ એસ ભારો’’તિ. (જા. ૨.૧૭.૬૦);

એવં સક્કાદીનં અત્થાય ઇસીહિ યાચિતો –

‘‘કતાવકાસા પુચ્છન્તુ ભોન્તો,

યં કિઞ્ચિ પઞ્હં મનસાભિપત્થિતં;

અહઞ્હિ તં તં વો વિયાકરિસ્સં,

ઞત્વા સયં લોકમિમં પરઞ્ચા’’તિ. (જા. ૨.૧૭.૬૧);

એવં ¶ સરભઙ્ગકાલે. સમ્ભવજાતકે ચ સકલજમ્બુદીપં તિક્ખત્તું વિચરિત્વા પઞ્હાનં અન્તકરં અદિસ્વા સુચિરતેન બ્રાહ્મણેન, પઞ્હં પુટ્ઠું ઓકાસે કારિતે જાતિયા સત્તવસ્સિકો રથિકાય પંસું કીળન્તો પલ્લઙ્કમાભુજિત્વા અન્તરવીથિયં નિસિન્નોવ –

‘‘તગ્ઘ ¶ તે અહમક્ખિસ્સં, યથાપિ કુસલો તથા;

રાજા ચ ખો તં જાનાતિ, યદિ કાહતિ વા ન વા’’તિ. (જા. ૧.૧૬.૧૭૨);

સબ્બઞ્ઞુપવારણં પવારેસિ.

૧૬૩. એવં ભગવતા સબ્બઞ્ઞુપવારણાય પવારિતાય અત્તમનો રાજા પઞ્હં પુચ્છન્તો – ‘‘યથા નુ ખો ઇમાનિ, ભન્તે’’તિઆદિમાહ. તત્થ સિપ્પમેવ સિપ્પાયતનં. પુથુસિપ્પાયતનાનીતિ બહૂનિ સિપ્પાનિ. સેય્યથિદન્તિ કતમે પન તે. હત્થારોહાતિઆદીહિ યે તં તં સિપ્પં નિસ્સાય જીવન્તિ, તે દસ્સેતિ. અયઞ્હિ અસ્સાધિપ્પાયો – ‘‘યથા ઇમેસં સિપ્પૂપજીવીનં તં તં સિપ્પં નિસ્સાય સન્દિટ્ઠિકં સિપ્પફલં પઞ્ઞાયતિ. સક્કા નુ ખો એવં સન્દિટ્ઠિકં સામઞ્ઞફલં પઞ્ઞાપેતુ’’ન્તિ. તસ્મા સિપ્પાયતનાનિ આહરિત્વા સિપ્પૂપજીવિનો દસ્સેતિ.

તત્થ હત્થારોહાતિ સબ્બેપિ હત્થાચરિયહત્થિવેજ્જહત્થિમેણ્ડાદયો દસ્સેતિ. અસ્સારોહાતિ સબ્બેપિ ¶ અસ્સાચરિયઅસ્સવેજ્જઅસ્સમેણ્ડાદયો. રથિકાતિ સબ્બેપિ રથાચરિયરથયોધરથરક્ખાદયો. ધનુગ્ગહાતિ ધનુઆચરિયા ઇસ્સાસા. ચેલકાતિ યે યુદ્ધે જયધજં ગહેત્વા પુરતો ગચ્છન્તિ. ચલકાતિ ઇધ રઞ્ઞો ઠાનં હોતુ, ઇધ અસુકમહામત્તસ્સાતિ એવં સેનાબ્યૂહકારકા. પિણ્ડદાયકાતિ સાહસિકમહાયોધા. તે કિર પરસેનં પવિસિત્વા પરસીસં પિણ્ડમિવ છેત્વા છેત્વા દયન્તિ, ઉપ્પતિત્વા ઉપ્પતિત્વા નિગ્ગચ્છન્તીતિ અત્થો. યે વા સઙ્ગામમજ્ઝે યોધાનં ભત્તપાતિં ગહેત્વા પરિવિસન્તિ, તેસમ્પેતં નામં. ઉગ્ગા ¶ રાજપુત્તાતિ ઉગ્ગતુગ્ગતા સઙ્ગામાવચરા રાજપુત્તા. પક્ખન્દિનોતિ યે ‘‘કસ્સ સીસં વા આવુધં વા આહરામા’’તિ ¶ ‘‘વત્વા અસુકસ્સા’’તિ વુત્તા સઙ્ગામં પક્ખન્દિત્વા તદેવ આહરન્તિ, ઇમે પક્ખન્દન્તીતિ પક્ખન્દિનો. મહાનાગાતિ મહાનાગા વિય મહાનાગા, હત્થિઆદીસુપિ અભિમુખં આગચ્છન્તેસુ અનિવત્તિતયોધાનમેતં અધિવચનં. સૂરાતિ એકન્તસૂરા, યે સજાલિકાપિ સચમ્મિકાપિ સમુદ્દં તરિતું સક્કોન્તિ. ચમ્મયોધિનોતિ યે ચમ્મકઞ્ચુકં વા પવિસિત્વા સરપરિત્તાણચમ્મં વા ગહેત્વા યુજ્ઝન્તિ. દાસિકપુત્તાતિ બલવસિનેહા ઘરદાસયોધા. આળારિકાતિ પૂવિકા. કપ્પકાતિ ન્હાપિકા. ન્હાપકાતિ યે ન્હાપેન્તિ. સૂદાતિ ભત્તકારકા. માલાકારાદયો પાકટાયેવ. ગણકાતિ અચ્છિદ્દકપાઠકા. મુદ્દિકાતિ હત્થમુદ્દાય ગણનં નિસ્સાય જીવિનો. યાનિ વા પનઞ્ઞાનિપીતિ અયકારદન્તકારચિત્તકારાદીનિ. એવંગતાનીતિ એવં પવત્તાનિ. તે દિટ્ઠેવ ધમ્મેતિ તે હત્થારોહાદયો તાનિ પુથુસિપ્પાયતનાનિ દસ્સેત્વા રાજકુલતો મહાસમ્પત્તિં લભમાના સન્દિટ્ઠિકમેવ સિપ્પફલં ઉપજીવન્તિ. સુખેન્તીતિ સુખિતં કરોન્તિ. પીણેન્તીતિ પીણિતં થામબલૂપેતં કરોન્તિ. ઉદ્ધગ્ગિકાદીસુ ઉપરિ ફલનિબ્બત્તનતો ઉદ્ધં અગ્ગમસ્સા ¶ અત્થીતિ ઉદ્ધગ્ગિકા. સગ્ગં અરહતીતિ સોવગ્ગિકા. સુખો વિપાકો અસ્સાતિ સુખવિપાકા. સુટ્ઠુ અગ્ગે રૂપસદ્દગન્ધરસફોટ્ઠબ્બઆયુવણ્ણસુખયસઆધિપતેય્યસઙ્ખાતે દસ ધમ્મે સંવત્તેતિ નિબ્બત્તેતીતિ સગ્ગસંવત્તનિકા. તં એવરૂપં દક્ખિણં દાનં પતિટ્ઠપેન્તીતિ અત્થો. સામઞ્ઞફલન્તિ એત્થ પરમત્થતો મગ્ગો સામઞ્ઞં. અરિયફલં સામઞ્ઞફલં. યથાહ – ‘‘કતમઞ્ચ, ભિક્ખવે, સામઞ્ઞં? અયમેવ અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો. સેય્યથિદં, સમ્માદિટ્ઠિ…પે… સમ્માસમાધિ. ઇદં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, સામઞ્ઞં. કતમાનિ ચ, ભિક્ખવે, સામઞ્ઞફલાનિ? સોતાપત્તિફલં…પે… અરહત્તફલ’’ન્તિ (સં. નિ. ૫.૩૫). તં એસ રાજા ન જાનાતિ. ઉપરિ આગતં પન દાસકસ્સકોપમં સન્ધાય પુચ્છતિ.

અથ ભગવા પઞ્હં અવિસ્સજ્જેત્વાવ ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમે બહૂ અઞ્ઞતિત્થિયસાવકા રાજામચ્ચા ઇધાગતા, તે કણ્હપક્ખઞ્ચ સુક્કપક્ખઞ્ચ દીપેત્વા કથીયમાને અમ્હાકં રાજા મહન્તેન ¶ ઉસ્સાહેન ઇધાગતો, તસ્સાગતકાલતો પટ્ઠાય સમણો ગોતમો સમણકોલાહલં સમણભણ્ડનમેવ ¶ કથેતીતિ ઉજ્ઝાયિસ્સન્તિ, ન સક્કચ્ચં ધમ્મં સોસ્સન્તિ, રઞ્ઞા પન કથીયમાને ઉજ્ઝાયિતું ન સક્ખિસ્સન્તિ, રાજાનમેવ અનુવત્તિસ્સન્તિ. ઇસ્સરાનુવત્તકો હિ લોકો. ‘હન્દાહં રઞ્ઞોવ ભારં કરોમી’તિ રઞ્ઞો ભારં કરોન્તો ‘‘અભિજાનાસિ નો ત્વ’’ન્તિઆદિમાહ.

૧૬૪. તત્થ અભિજાનાસિ નો ત્વન્તિ અભિજાનાસિ નુ ત્વં. અયઞ્ચ નો-સદ્દો પરતો પુચ્છિતાતિ પદેન યોજેતબ્બો. ઇદઞ્હિ વુત્તં હોતિ – ‘‘મહારાજ, ત્વં ઇમં પઞ્હં અઞ્ઞે સમણબ્રાહ્મણે પુચ્છિતા નુ, અભિજાનાસિ ચ નં પુટ્ઠભાવં, ન તે સમ્મુટ્ઠ’’ન્તિ. સચે તે અગરૂતિ સચે તુય્હં યથા ¶ તે બ્યાકરિંસુ, તથા ઇધ ભાસિતું ભારિયં ન હોતિ, યદિ ન કોચિ અફાસુકભાવો અત્થિ, ભાસસ્સૂતિ અત્થો. ન ખો મે ભન્તેતિ કિં સન્ધાયાહ? પણ્ડિતપતિરૂપકાનઞ્હિ સન્તિકે કથેતું દુક્ખં હોતિ, તે પદે પદે અક્ખરે અક્ખરે દોસમેવ વદન્તિ. એકન્તપણ્ડિતા પન કથં સુત્વા સુકથિતં પસંસન્તિ, દુક્કથિતેસુ પાળિપદઅત્થબ્યઞ્જનેસુ યં યં વિરુજ્ઝતિ, તં તં ઉજુકં કત્વા દેન્તિ. ભગવતા ચ સદિસો એકન્તપણ્ડિતો નામ નત્થિ. તેનાહ – ‘‘ન ખો મે, ભન્તે, ગરુ; યત્થસ્સ ભગવા નિસિન્નો ભગવન્તરૂપો વા’’તિ.

પૂરણકસ્સપવાદવણ્ણના

૧૬૫. એકમિદાહન્તિ એકં ઇધ અહં. સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં વીતિસારેત્વાતિ સમ્મોદજનકં સરિતબ્બયુત્તકં કથં પરિયોસાપેત્વા.

૧૬૬. ‘‘કરોતો ખો, મહારાજ, કારયતો’’તિઆદીસુ કરોતોતિ સહત્થા કરોન્તસ્સ. કારયતોતિ આણત્તિયા કારેન્તસ્સ. છિન્દતોતિ પરેસં હત્થાદીનિ છિન્દન્તસ્સ. પચતોતિ પરે દણ્ડેન પીળેન્તસ્સ. સોચયતોતિ પરસ્સ ભણ્ડહરણાદીહિ સોચયતો. સોચાપયતોતિ સોકં સયં કરોન્તસ્સપિ પરેહિ કારાપેન્તસ્સપિ ¶ . કિલમતોતિ આહારુપચ્છેદબન્ધનાગારપ્પવેસનાદીહિ સયં કિલમન્તસ્સપિ પરેહિ કિલમાપેન્તસ્સપિ. ફન્દતો ફન્દાપયતોતિ પરં ફન્દન્તં ફન્દનકાલે સયમ્પિ ફન્દતો પરમ્પિ ફન્દાપયતો. પાણમતિપાતાપયતોતિ પાણં હનન્તસ્સપિ હનાપેન્તસ્સપિ. એવં સબ્બત્થ કરણકારણવસેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો.

સન્ધિન્તિ ¶ ઘરસન્ધિં. નિલ્લોપન્તિ મહાવિલોપં. એકાગારિકન્તિ એકમેવ ઘરં પરિવારેત્વા વિલુપ્પનં. પરિપન્થેતિ આગતાગતાનં અચ્છિન્દનત્થં મગ્ગે તિટ્ઠતો. કરોતો ન કરીયતિ પાપન્તિ યં કિઞ્ચિ પાપં કરોમીતિ સઞ્ઞાય કરોતોપિ પાપં ન કરીયતિ, નત્થિ પાપં. સત્તા પન પાપં કરોમાતિ એવંસઞ્ઞિનો હોન્તીતિ દીપેતિ. ખુરપરિયન્તેનાતિ ¶ ખુરનેમિના, ખુરધારસદિસપરિયન્તેન વા. એકં મંસખલન્તિ એકં મંસરાસિં. પુઞ્જન્તિ તસ્સેવ વેવચનં. તતોનિદાનન્તિ એકમંસખલકરણનિદાનં.

દક્ખિણન્તિ દક્ખિણતીરે મનુસ્સા કક્ખળા દારુણા, તે સન્ધાય ‘‘હનન્તો’’તિઆદિમાહ. ઉત્તરતીરે સત્તા સદ્ધા હોન્તિ પસન્ના બુદ્ધમામકા ધમ્મમામકા સઙ્ઘમામકા, તે સન્ધાય દદન્તોતિઆદિમાહ. તત્થ યજન્તોતિ મહાયાગં કરોન્તો. દમેનાતિ ઇન્દ્રિયદમેન ઉપોસથકમ્મેન વા. સંયમેનાતિ સીલસંયમેન. સચ્ચવજ્જેનાતિ સચ્ચવચનેન. આગમોતિ આગમનં, પવત્તીતિ અત્થો. સબ્બથાપિ પાપપુઞ્ઞાનં કિરિયમેવ પટિક્ખિપતિ.

અમ્બં પુટ્ઠો લબુજં બ્યાકરોતિ નામ, યો કીદિસો અમ્બો કીદિસાનિ વા અમ્બસ્સ ખન્ધપણ્ણપુપ્ફફલાનીતિ વુત્તે એદિસો લબુજો એદિસાનિ વા લબુજસ્સ ખન્ધપણ્ણપુપ્ફફલાનીતિ બ્યાકરોતિ. વિજિતેતિ આણાપવત્તિદેસે. અપસાદેતબ્બન્તિ વિહેઠેતબ્બં. અનભિનન્દિત્વાતિ ‘‘સાધુ સાધૂ’’તિ એવં પસંસં અકત્વા. અપ્પટિક્કોસિત્વાતિ બાલદુબ્ભાસિતં તયા ભાસિતન્તિ એવં અપ્પટિબાહિત્વા. અનુગ્ગણ્હન્તોતિ સારતો અગ્ગણ્હન્તો. અનિક્કુજ્જન્તોતિ સારવસેનેવ ઇદં નિસ્સરણં, અયં પરમત્થોતિ હદયે અટ્ઠપેન્તો. બ્યઞ્જનં પન તેન ઉગ્ગહિતઞ્ચેવ નિક્કુજ્જિતઞ્ચ.

મક્ખલિગોસાલવાદવણ્ણના

૧૬૭-૧૬૯. મક્ખલિવાદે ¶ પચ્ચયોતિ હેતુવેવચનમેવ, ઉભયેનાપિ વિજ્જમાનમેવ કાયદુચ્ચરિતાદીનં સંકિલેસપચ્ચયં, કાયસુચરિતાદીનઞ્ચ વિસુદ્ધિપચ્ચયં પટિક્ખિપતિ. અત્તકારેતિ અત્તકારો. યેન અત્તના કતકમ્મેન ઇમે સત્તા ¶ દેવત્તમ્પિ મારત્તમ્પિ બ્રહ્મત્તમ્પિ સાવકબોધિમ્પિ પચ્ચેકબોધિમ્પિ સબ્બઞ્ઞુતમ્પિ પાપુણન્તિ, તમ્પિ પટિક્ખિપતિ. દુતિયપદેન યં પરકારં પરસ્સ ઓવાદાનુસાસનિં નિસ્સાય ઠપેત્વા મહાસત્તં અવસેસો જનો મનુસ્સસોભગ્યતં આદિં કત્વા યાવ અરહત્તં પાપુણાતિ, તં પરકારં પટિક્ખિપતિ. એવમયં બાલો જિનચક્કે પહારં દેતિ નામ. નત્થિ પુરિસકારેતિ યેન પુરિસકારેન સત્તા વુત્તપ્પકારા સમ્પત્તિયો પાપુણન્તિ ¶ , તમ્પિ પટિક્ખિપતિ. નત્થિ બલન્તિ યમ્હિ અત્તનો બલે પતિટ્ઠિતા સત્તા વીરિયં કત્વા તા સમ્પત્તિયો પાપુણન્તિ, તં બલં પટિક્ખિપતિ. નત્થિ વીરિયન્તિઆદીનિ સબ્બાનિ પુરિસકારવેવચનાનેવ. ‘‘ઇદં નો વીરિયેન ઇદં પુરિસથામેન, ઇદં પુરિસપરક્કમેન પવત્ત’’ન્તિ એવં પવત્તવચનપટિક્ખેપકરણવસેન પનેતાનિ વિસું આદિયન્તિ.

સબ્બે સત્તાતિ ઓટ્ઠગોણગદ્રભાદયો અનવસેસે પરિગ્ગણ્હાતિ. સબ્બે પાણાતિ એકિન્દ્રિયો પાણો, દ્વિન્દ્રિયો પાણોતિઆદિવસેન વદતિ. સબ્બે ભૂતાતિ અણ્ડકોસવત્થિકોસેસુ ભૂતે સન્ધાય વદતિ. સબ્બે જીવાતિ સાલિયવગોધુમાદયો સન્ધાય વદતિ. તેસુ હિ સો વિરૂહનભાવેન જીવસઞ્ઞી. અવસા અબલા અવીરિયાતિ તેસં અત્તનો વસો વા બલં વા વીરિયં વા નત્થિ. નિયતિસઙ્ગતિભાવપરિણતાતિ એત્થ નિયતીતિ નિયતા. સઙ્ગતીતિ છન્નં અભિજાતીનં તત્થ તત્થ ગમનં. ભાવોતિ સભાવોયેવ. એવં નિયતિયા ચ સઙ્ગતિયા ચ ભાવેન ચ પરિણતા નાનપ્પકારતં પત્તા. યેન હિ યથા ભવિતબ્બં, સો તથેવ ભવતિ. યેન ન ભવિતબ્બં, સો ન ભવતીતિ દસ્સેતિ. છસ્વેવાભિજાતીસૂતિ છસુ એવ અભિજાતીસુ ઠત્વા સુખઞ્ચ દુક્ખઞ્ચ પટિસંવેદેન્તિ. અઞ્ઞા સુખદુક્ખભૂમિ નત્થીતિ દસ્સેતિ.

યોનિપમુખસતસહસ્સાનીતિ પમુખયોનીનં ઉત્તમયોનીનં ¶ ચુદ્દસસતસહસ્સાનિ અઞ્ઞાનિ ચ સટ્ઠિસતાનિ અઞ્ઞાનિ ચ છસતાનિ. પઞ્ચ ચ કમ્મુનો ¶ સતાનીતિ પઞ્ચકમ્મસતાનિ ચ. કેવલં તક્કમત્તકેન નિરત્થકં દિટ્ઠિં દીપેતિ. પઞ્ચ ચ કમ્માનિ તીણિ ચ કમ્માનીતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. કેચિ પનાહુ – ‘‘પઞ્ચ ચ કમ્માનીતિ પઞ્ચિન્દ્રિયવસેન ભણતિ. તીણીતિ કાયકમ્માદિવસેના’’તિ. કમ્મે ચ ઉપડ્ઢકમ્મે ચાતિ એત્થ પનસ્સ કાયકમ્મઞ્ચ વચીકમ્મઞ્ચ કમ્મન્તિ લદ્ધિ, મનોકમ્મં ઉપડ્ઢકમ્મન્તિ. દ્વટ્ઠિપટિપદાતિ દ્વાસટ્ઠિ પટિપદાતિ વદતિ. દ્વટ્ઠન્તરકપ્પાતિ એકસ્મિં કપ્પે ચતુસટ્ઠિ અન્તરકપ્પા નામ હોન્તિ. અયં પન અઞ્ઞે દ્વે અજાનન્તો એવમાહ.

છળાભિજાતિયોતિ કણ્હાભિજાતિ, નીલાભિજાતિ, લોહિતાભિજાતિ, હલિદ્દાભિજાતિ, સુક્કાભિજાતિ, પરમસુક્કાભિજાતીતિ ઇમા છ અભિજાતિયો વદતિ. તત્થ ઓરબ્ભિકા, સાકુણિકા, માગવિકા, સૂકરિકા, લુદ્દા, મચ્છઘાતકા ચોરા, ચોરઘાતકા, બન્ધનાગારિકા, યે વા પનઞ્ઞેપિ કેચિ કુરૂરકમ્મન્તા, અયં કણ્હાભિજાતીતિ (અ. નિ. ૬.૫૭) વદતિ. ભિક્ખૂ નીલાભિજાતીતિ વદતિ, તે કિર ચતૂસુ પચ્ચયેસુ કણ્ટકે પક્ખિપિત્વા ખાદન્તિ. ‘‘ભિક્ખૂ કણ્ટકવુત્તિકા’’તિ (અ. નિ. ૬.૫૭) અયઞ્હિસ્સ પાળિયેવ. અથ વા ¶ કણ્ટકવુત્તિકા એવ નામ એકે પબ્બજિતાતિ વદતિ. લોહિતાભિજાતિ નામ નિગણ્ઠા એકસાટકાતિ વદતિ. ઇમે કિર પુરિમેહિ દ્વીહિ પણ્ડરતરા. ગિહી ઓદાતવસના અચેલકસાવકા હલિદ્દાભિજાતીતિ વદતિ. એવં અત્તનો પચ્ચયદાયકે નિગણ્ઠેહિપિ જેટ્ઠકતરે કરોતિ. આજીવકા આજીવકિનિયો સુક્કાભિજાતીતિ વદતિ. તે કિર પુરિમેહિ ચતૂહિ પણ્ડરતરા. નન્દો, વચ્છો, કિસો, સઙ્કિચ્છો, મક્ખલિગોસાલો, પરમસુક્કાભિજાતીતિ (અ. નિ. ૬.૫૭) વદતિ. તે કિર સબ્બેહિ પણ્ડરતરા.

અટ્ઠ પુરિસભૂમિયોતિ મન્દભૂમિ, ખિડ્ડાભૂમિ, પદવીમંસભૂમિ, ઉજુગતભૂમિ, સેક્ખભૂમિ, સમણભૂમિ ¶ , જિનભૂમિ, પન્નભૂમીતિ ઇમા અટ્ઠ પુરિસભૂમિયોતિ વદતિ. તત્થ જાતદિવસતો પટ્ઠાય સત્તદિવસે સમ્બાધટ્ઠાનતો નિક્ખન્તત્તા સત્તા મન્દા હોન્તિ મોમૂહા, અયં મન્દભૂમીતિ વદતિ. યે પન દુગ્ગતિતો આગતા હોન્તિ, તે અભિણ્હં રોદન્તિ ચેવ વિરવન્તિ ચ, સુગતિતો આગતા તં અનુસ્સરિત્વા હસન્તિ, અયં ખિડ્ડાભૂમિ નામ. માતાપિતૂનં હત્થં વા પાદં વા મઞ્ચં વા પીઠં વા ગહેત્વા ભૂમિયં પદનિક્ખિપનં પદવીમંસભૂમિ નામ. પદસા ગન્તું સમત્થકાલે ઉજુગતભૂમિ નામ. સિપ્પાનિ સિક્ખિતકાલે ¶ સેક્ખભૂમિ નામ. ઘરા નિક્ખમ્મ પબ્બજિતકાલે સમણભૂમિ નામ. આચરિયં સેવિત્વા જાનનકાલે જિનભૂમિ નામ. ભિક્ખુ ચ પન્નકો જિનો ન કિઞ્ચિ આહાતિ એવં અલાભિં સમણં પન્નભૂમીતિ વદતિ.

એકૂનપઞ્ઞાસ આજીવકસતેતિ એકૂનપઞ્ઞાસઆજીવકવુત્તિસતાનિ. પરિબ્બાજકસતેતિ પરિબ્બાજકપબ્બજ્જાસતાનિ. નાગાવાસસતેતિ નાગમણ્ડલસતાનિ. વીસે ઇન્દ્રિયસતેતિ વીસતિન્દ્રિયસતાનિ. તિંસે નિરયસતેતિ તિંસ નિરયસતાનિ. રજોધાતુયોતિ રજઓકિરણટ્ઠાનાનિ, હત્થપિટ્ઠિપાદપિટ્ઠાદીનિ સન્ધાય વદતિ. સત્ત સઞ્ઞીગબ્ભાતિ ઓટ્ઠગોણગદ્રભઅજપસુમિગમહિંસે સન્ધાય વદતિ. સત્ત અસઞ્ઞીગબ્ભાતિ સાલિવીહિયવગોધૂમકઙ્ગુવરકકુદ્રૂસકે સન્ધાય વદતિ. નિગણ્ઠિગબ્ભાતિ ગણ્ઠિમ્હિ જાતગબ્ભા, ઉચ્છુવેળુનળાદયો સન્ધાય વદતિ. સત્ત દેવાતિ બહૂ દેવા. સો પન સત્તાતિ વદતિ. મનુસ્સાપિ અનન્તા, સો સત્તાતિ વદતિ. સત્ત ¶ પિસાચાતિ પિસાચા મહન્તમહન્તા સત્તાતિ વદતિ. સરાતિ મહાસરા, કણ્ણમુણ્ડરથકારઅનોતત્તસીહપ્પપાતછદ્દન્તમન્દાકિનીકુણાલદહે ગહેત્વા વદતિ.

પવુટાતિ ગણ્ઠિકા. પપાતાતિ મહાપપાતા. પપાતસતાનીતિ ખુદ્દકપપાતસતાનિ. સુપિનાતિ મહાસુપિના. સુપિનસતાનીતિ ખુદ્દકસુપિનસતાનિ. મહાકપ્પિનોતિ મહાકપ્પાનં. તત્થ ¶ એકમ્હા મહાસરા વસ્સસતે વસ્સસતે કુસગ્ગેન એકં ઉદકબિન્દું નીહરિત્વા સત્તક્ખત્તું તમ્હિ સરે નિરુદકે કતે એકો મહાકપ્પોતિ વદતિ. એવરૂપાનં મહાકપ્પાનં ચતુરાસીતિસતસહસ્સાનિ ખેપેત્વા બાલે ચ પણ્ડિતે ચ દુક્ખસ્સન્તં કરોન્તીતિ અયમસ્સ લદ્ધિ. પણ્ડિતોપિ કિર અન્તરા વિસુજ્ઝિતું ન સક્કોતિ. બાલોપિ તતો ઉદ્ધં ન ગચ્છતિ.

સીલેનાતિ અચેલકસીલેન વા અઞ્ઞેન વા યેન કેનચિ. વતેનાતિ તાદિસેનેવ વતેન. તપેનાતિ તપોકમ્મેન. અપરિપક્કં પરિપાચેતિ નામ, યો ‘‘અહં પણ્ડિતો’’તિ અન્તરા વિસુજ્ઝતિ. પરિપક્કં ફુસ્સ ફુસ્સ બ્યન્તિં કરોતિ નામ યો ‘‘અહં બાલો’’તિ વુત્તપરિમાણં કાલં અતિક્કમિત્વા યાતિ. હેવં નત્થીતિ એવં નત્થિ. તઞ્હિ ઉભયમ્પિ ન સક્કા ¶ કાતુન્તિ દીપેતિ. દોણમિતેતિ દોણેન મિતં વિય. સુખદુક્ખેતિ સુખદુક્ખં. પરિયન્તકતેતિ વુત્તપરિમાણેન કાલેન કતપરિયન્તે. નત્થિ ¶ હાયનવડ્ઢનેતિ નત્થિ હાયનવડ્ઢનાનિ. ન સંસારો પણ્ડિતસ્સ હાયતિ, ન બાલસ્સ વડ્ઢતીતિ અત્થો. ઉક્કંસાવકંસેતિ ઉક્કંસાવકંસા. હાયનવડ્ઢનાનમેતં અધિવચનં.

ઇદાનિ તમત્થં ઉપમાય સાધેન્તો ‘‘સેય્યથાપિ નામા’’તિઆદિમાહ. તત્થ સુત્તગુળેતિ વેઠેત્વા કતસુત્તગુળે. નિબ્બેઠિયમાનમેવ પલેતીતિ પબ્બતે વા રુક્ખગ્ગે વા ઠત્વા ખિત્તં સુત્તપ્પમાણેન નિબ્બેઠિયમાનમેવ ગચ્છતિ, સુત્તે ખીણે તત્થેવ તિટ્ઠતિ, ન ગચ્છતિ. એવમેવ વુત્તકાલતો ઉદ્ધં ન ગચ્છતીતિ દસ્સેતિ.

અજિતકેસકમ્બલવાદવણ્ણના

૧૭૦-૧૭૨. અજિતવાદે નત્થિ દિન્નન્તિ દિન્નફલાભાવં સન્ધાય વદતિ. યિટ્ઠં વુચ્ચતિ મહાયાગો. હુતન્તિ પહેણકસક્કારો અધિપ્પેતો. તમ્પિ ઉભયં ફલાભાવમેવ સન્ધાય પટિક્ખિપતિ. સુકતદુક્કટાનન્તિ સુકતદુક્કટાનં, કુસલાકુસલાનન્તિ અત્થો. ફલં વિપાકોતિ યં ફલન્તિ વા વિપાકોતિ વા વુચ્ચતિ, તં નત્થીતિ વદતિ. નત્થિ અયં લોકોતિ પરલોકે ઠિતસ્સ અયં લોકો નત્થિ, નત્થિ પરો લોકોતિ ઇધ લોકે ઠિતસ્સાપિ પરો લોકો નત્થિ, સબ્બે તત્થ તત્થેવ ઉચ્છિજ્જન્તીતિ દસ્સેતિ. નત્થિ માતા નત્થિ પિતાતિ તેસુ સમ્માપટિપત્તિમિચ્છાપટિપત્તીનં ફલાભાવવસેન વદતિ. નત્થિ સત્તા ઓપપાતિકાતિ ચવિત્વા ઉપપજ્જનકા સત્તા નામ નત્થીતિ વદતિ.

ચાતુમહાભૂતિકોતિ ¶ ચતુમહાભૂતમયો. પથવી પથવિકાયન્તિ અજ્ઝત્તિકપથવીધાતુ બાહિરપથવીધાતું. અનુપેતીતિ અનુયાયતિ. અનુપગચ્છતીતિ તસ્સેવ વેવચનં. અનુગચ્છતીતિપિ અત્થો. ઉભયેનાપિ ઉપેતિ, ઉપગચ્છતીતિ દસ્સેતિ. આપાદીસુપિ એસેવ નયો. ઇન્દ્રિયાનીતિ ¶ મનચ્છટ્ઠાનિ ઇન્દ્રિયાનિ આકાસં પક્ખન્દન્તિ. આસન્દિપઞ્ચમાતિ નિપન્નમઞ્ચેન પઞ્ચમા, મઞ્ચો ચેવ ચત્તારો મઞ્ચપાદે ગહેત્વા ઠિતા ચત્તારો પુરિસા ચાતિ અત્થો. યાવાળાહનાતિ યાવ સુસાના. પદાનીતિ ‘અયં એવં સીલવા ¶ અહોસિ, એવં દુસ્સીલો’તિઆદિના નયેન પવત્તાનિ ગુણાગુણપદાનિ, સરીરમેવ વા એત્થ પદાનીતિ અધિપ્પેતં. કાપોતકાનીતિ કપોતવણ્ણાનિ, પારાવતપક્ખવણ્ણાનીતિ અત્થો. ભસ્સન્તાતિ ભસ્મન્તા, અયમેવ વા પાળિ. આહુતિયોતિ યં પહેણકસક્કારાદિભેદં દિન્નદાનં, સબ્બં તં છારિકાવસાનમેવ હોતિ, ન તતો પરં ફલદાયકં હુત્વા ગચ્છતીતિ અત્થો. દત્તુપઞ્ઞત્તન્તિ દત્તૂહિ બાલમનુસ્સેહિ પઞ્ઞત્તં. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘બાલેહિ અબુદ્ધીહિ પઞ્ઞત્તમિદં દાનં, ન પણ્ડિતેહિ. બાલા દેન્તિ, પણ્ડિતા ગણ્હન્તી’તિ દસ્સેતિ.

તત્થ પૂરણો ‘‘કરોતો ન કરીયતિ પાપ’’ન્તિ વદન્તો કમ્મં પટિબાહતિ. અજિતો ‘‘કાયસ્સ ભેદા ઉચ્છિજ્જતી’’તિ વદન્તો વિપાકં પટિબાહતિ. મક્ખલિ ‘‘નત્થિ હેતૂ’’તિ વદન્તો ઉભયં પટિબાહતિ. તત્થ કમ્મં પટિબાહન્તેનાપિ વિપાકો પટિબાહિતો હોતિ, વિપાકં પટિબાહન્તેનાપિ કમ્મં પટિબાહિતં હોતિ. ઇતિ સબ્બેપેતે અત્થતો ઉભયપ્પટિબાહકા અહેતુકવાદા ચેવ અકિરિયવાદા ચ નત્થિકવાદા ચ હોન્તિ.

યે વા પન તેસં લદ્ધિં ગહેત્વા રત્તિટ્ઠાને દિવાઠાને નિસિન્ના સજ્ઝાયન્તિ વીમંસન્તિ, તેસં ‘‘કરોતો ન કરીયતિ પાપં, નત્થિ હેતુ, નત્થિ પચ્ચયો, મતો ઉચ્છિજ્જતી’’તિ તસ્મિં આરમ્મણે મિચ્છાસતિ સન્તિટ્ઠતિ, ચિત્તં એકગ્ગં હોતિ, જવનાનિ જવન્તિ, પઠમજવને સતેકિચ્છા હોન્તિ, તથા દુતિયાદીસુ, સત્તમે બુદ્ધાનમ્પિ અતેકિચ્છા અનિવત્તિનો અરિટ્ઠકણ્ટકસદિસા. તત્થ કોચિ એકં દસ્સનં ઓક્કમતિ, કોચિ દ્વે, કોચિ તીણિપિ, એકસ્મિં ઓક્કન્તેપિ, દ્વીસુ ¶ તીસુ ઓક્કન્તેસુપિ, નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિકોવ હોતિ; પત્તો સગ્ગમગ્ગાવરણઞ્ચેવ મોક્ખમગ્ગાવરણઞ્ચ, અભબ્બો તસ્સત્તભાવસ્સ અનન્તરં સગ્ગમ્પિ ગન્તું, પગેવ મોક્ખં. વટ્ટખાણુ નામેસ સત્તો પથવિગોપકો, યેભુય્યેન એવરૂપસ્સ ભવતો વુટ્ઠાનં નત્થિ.

‘‘તસ્મા ¶ અકલ્યાણજનં, આસીવિસમિવોરગં;

આરકા પરિવજ્જેય્ય, ભૂતિકામો વિચક્ખણો’’તિ.

પકુધકચ્ચાયનવાદવણ્ણના

૧૭૩-૧૭૫. પકુધવાદે ¶ અકટાતિ અકતા. અકટવિધાતિ અકતવિધાના. એવં કરોહીતિ કેનચિ કારાપિતાપિ ન હોન્તીતિ અત્થો. અનિમ્મિતાતિ ઇદ્ધિયાપિ ન નિમ્મિતા. અનિમ્માતાતિ અનિમ્માપિતા, કેચિ અનિમ્માપેતબ્બાતિ પદં વદન્તિ, તં નેવ પાળિયં, ન અટ્ઠકથાયં દિસ્સતિ. વઞ્ઝાદિપદત્તયં વુત્તત્થમેવ. ન ઇઞ્જન્તીતિ એસિકત્થમ્ભો વિય ઠિતત્તા ન ચલન્તિ. ન વિપરિણમન્તીતિ પકતિં ન જહન્તિ. ન અઞ્ઞમઞ્ઞં બ્યાબાધેન્તીતિ ન અઞ્ઞમઞ્ઞં ઉપહનન્તિ. નાલન્તિ ન સમત્થા. પથવિકાયોતિઆદીસુ પથવીયેવ પથવિકાયો, પથવિસમૂહો વા. તત્થાતિ તેસુ જીવસત્તમેસુ કાયેસુ. સત્તન્નં ત્વેવ કાયાનન્તિ યથા મુગ્ગરાસિઆદીસુ પહતં સત્થં મુગ્ગાદીનં અન્તરેન પવિસતિ, એવં સત્તન્નં કાયાનં અન્તરેન છિદ્દેન વિવરેન સત્થં પવિસતિ. તત્થ અહં ઇમં જીવિતા વોરોપેમીતિ કેવલં સઞ્ઞામત્તમેવ હોતીતિ દસ્સેતિ.

નિગણ્ઠનાટપુત્તવાદવણ્ણના

૧૭૬-૧૭૮. નાટપુત્તવાદે ચાતુયામસંવરસંવુતોતિ ચતુકોટ્ઠાસેન સંવરેન સંવુતો. સબ્બવારિવારિતો ¶ ચાતિ વારિતસબ્બઉદકો પટિક્ખિત્તસબ્બસીતોદકોતિ અત્થો. સો કિર સીતોદકે સત્તસઞ્ઞી હોતિ, તસ્મા ન તં વળઞ્જેતિ. સબ્બવારિયુત્તોતિ સબ્બેન પાપવારણેન યુત્તો. સબ્બવારિધુતોતિ સબ્બેન પાપવારણેન ધુતપાપો. સબ્બવારિફુટોતિ સબ્બેન પાપવારણેન ફુટ્ઠો. ગતત્તોતિ કોટિપ્પત્તચિત્તો. યતત્તોતિ સંયતચિત્તો. ઠિતત્તોતિ સુપ્પતિટ્ઠિતચિત્તો. એતસ્સ વાદે કિઞ્ચિ સાસનાનુલોમમ્પિ અત્થિ, અસુદ્ધલદ્ધિતાય પન સબ્બા દિટ્ઠિયેવ જાતા.

સઞ્ચયબેલટ્ઠપુત્તવાદવણ્ણના

૧૭૯-૧૮૧. સઞ્ચયવાદો અમરાવિક્ખેપે વુત્તનયો એવ.

પઠમસન્દિટ્ઠિકસામઞ્ઞફલવણ્ણના

૧૮૨. સોહં ¶ ¶ , ભન્તેતિ સો અહં ભન્તે, વાલુકં પીળેત્વા તેલં અલભમાનો વિય તિત્થિયવાદેસુ સારં અલભન્તો ભગવન્તં પુચ્છામીતિ અત્થો.

૧૮૩. યથા તે ખમેય્યાતિ યથા તે રુચ્ચેય્ય. દાસોતિ અન્તોજાતધનક્કીતકરમરાનીતસામંદાસબ્યોપગતાનં અઞ્ઞતરો. કમ્મકારોતિ અનલસો કમ્મકરણસીલોયેવ. દૂરતો દિસ્વા પઠમમેવ ઉટ્ઠહતીતિ પુબ્બુટ્ઠાયી. એવં ઉટ્ઠિતો સામિનો આસનં પઞ્ઞપેત્વા પાદધોવનાદિકત્તબ્બકિચ્ચં કત્વા પચ્છા નિપતતિ નિસીદતીતિ પચ્છાનિપાતી. સામિકમ્હિ વા સયનતો અવુટ્ઠિતે પુબ્બેયેવ વુટ્ઠાતીતિ પુબ્બુટ્ઠાયી. પચ્ચૂસકાલતો પટ્ઠાય યાવ સામિનો રત્તિં નિદ્દોક્કમનં, તાવ સબ્બકિચ્ચાનિ કત્વા પચ્છા નિપતતિ, સેય્યં કપ્પેતીતિ પચ્છાનિપાતી. કિં કરોમિ, કિં કરોમીતિ એવં કિંકારમેવ પટિસુણન્તો વિચરતીતિ કિં કારપટિસ્સાવી. મનાપમેવ કિરિયં કરોતીતિ મનાપચારી. પિયમેવ વદતીતિ પિયવાદી. સામિનો તુટ્ઠપહટ્ઠં મુખં ઉલ્લોકયમાનો વિચરતીતિ મુખુલ્લોકકો.

દેવો મઞ્ઞેતિ દેવો વિય. સો ¶ વતસ્સાહં પુઞ્ઞાનિ કરેય્યન્તિ સો વત અહં એવરૂપો અસ્સં, યદિ પુઞ્ઞાનિ કરેય્યન્તિ અત્થો. ‘‘સો વતસ્સ’સ્સ’’ન્તિપિ પાઠો, અયમેવત્થો. યંનૂનાહન્તિ સચે દાનં દસ્સામિ, યં રાજા એકદિવસં દેતિ, તતો સતભાગમ્પિ યાવજીવં ન સક્ખિસ્સામિ દાતુન્તિ પબ્બજ્જાયં ઉસ્સાહં કત્વા એવં ચિન્તનભાવં દસ્સેતિ.

કાયેન સંવુતોતિ કાયેન પિહિતો હુત્વા અકુસલસ્સ પવેસનદ્વારં થકેત્વાતિ અત્થો. એસેવ નયો સેસપદદ્વયેપિ. ઘાસચ્છાદનપરમતાયાતિ ઘાસચ્છાદનેન પરમતાય ઉત્તમતાય, એતદત્થમ્પિ અનેસનં પહાય અગ્ગસલ્લેખેન સન્તુટ્ઠોતિ અત્થો. અભિરતો પવિવેકેતિ ‘‘કાયવિવેકો ચ વિવેકટ્ઠકાયાનં, ચિત્તવિવેકો ચ નેક્ખમ્માભિરતાનં, પરમવોદાનપ્પત્તાનં ઉપધિવિવેકો ચ નિરુપધીનં પુગ્ગલાનં વિસઙ્ખારગતાન’’ન્તિ એવં વુત્તે તિવિધેપિ વિવેકે રતો; ગણસઙ્ગણિકં ¶ પહાય કાયેન એકો વિહરતિ, ચિત્તકિલેસસઙ્ગણિકં પહાય અટ્ઠસમાપત્તિવસેન એકો વિહરતિ, ફલસમાપત્તિં વા નિરોધસમાપત્તિં વા પવિસિત્વા નિબ્બાનં પત્વા વિહરતીતિ અત્થો. યગ્ઘેતિ ચોદનત્થે નિપાતો.

૧૮૪. આસનેનપિ ¶ નિમન્તેય્યામાતિ નિસિન્નાસનં પપ્ફોટેત્વા ઇધ નિસીદથાતિ વદેય્યામ. અભિનિમન્તેય્યામપિ નન્તિ અભિહરિત્વાપિ નં નિમન્તેય્યામ. તત્થ દુવિધો અભિહારો – વાચાય ચેવ કાયેન ચ. તુમ્હાકં ઇચ્છિતિચ્છિતક્ખણે અમ્હાકં ચીવરાદીહિ વદેય્યાથ યેનત્થોતિ વદન્તો હિ વાચાય અભિહરિત્વા નિમન્તેતિ નામ. ચીવરાદિવેકલ્લં સલ્લક્ખેત્વા ઇદં ગણ્હાથાતિ તાનિ દેન્તો પન કાયેન અભિહરિત્વા નિમન્તેતિ નામ. તદુભયમ્પિ સન્ધાય અભિનિમન્તેય્યામપિ ¶ નન્તિ આહ. એત્થ ચ ગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારોતિ યં કિઞ્ચિ ગિલાનસ્સ સપ્પાયં ઓસધં. વચનત્થો પન વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તો. રક્ખાવરણગુત્તિન્તિ રક્ખાસઙ્ખાતઞ્ચેવ આવરણસઙ્ખાતઞ્ચ ગુત્તિં. સા પનેસા ન આવુધહત્થે પુરિસે ઠપેન્તેન ધમ્મિકા નામ સંવિદહિતા હોતિ. યથા પન અવેલાય કટ્ઠહારિકપણ્ણહારિકાદયો વિહારં ન પવિસન્તિ, મિગલુદ્દકાદયો વિહારસીમાય મિગે વા મચ્છે વા ન ગણ્હન્તિ, એવં સંવિદહન્તેન ધમ્મિકા નામ રક્ખા સંવિહિતા હોતિ, તં સન્ધાયાહ – ‘‘ધમ્મિક’’ન્તિ.

૧૮૫. યદિ એવં સન્તેતિ યદિ તવ દાસો તુય્હં સન્તિકા અભિવાદનાદીનિ લભેય્ય. એવં સન્તે. અદ્ધાતિ એકંસવચનમેતં. પઠમન્તિ ભણન્તો અઞ્ઞસ્સાપિ અત્થિતં દીપેતિ. તેનેવ ચ રાજા સક્કા પન, ભન્તે, અઞ્ઞમ્પીતિઆદિમાહ.

દુતિયસન્દિટ્ઠિકસામઞ્ઞફલવણ્ણના

૧૮૬-૧૮૮. કસતીતિ કસ્સકો. ગેહસ્સ પતિ, એકગેહમત્તે જેટ્ઠકોતિ ગહપતિકો. બલિસઙ્ખાતં કરં કરોતીતિ કરકારકો. ધઞ્ઞરાસિં ધનરાસિઞ્ચ વડ્ઢેતીતિ રાસિવડ્ઢકો.

અપ્પં ¶ વાતિ પરિત્તકં વા અન્તમસો તણ્ડુલનાળિમત્તકમ્પિ. ભોગક્ખન્ધન્તિ ભોગરાસિં. મહન્તં વાતિ વિપુલં વા. યથા હિ મહન્તં પહાય પબ્બજિતું દુક્કરં, એવં અપ્પમ્પીતિ દસ્સનત્થં ઉભયમાહ. દાસવારે પન યસ્મા દાસો અત્તનોપિ અનિસ્સરો, પગેવ ભોગાનં. યઞ્હિ તસ્સ ધનં, તં સામિકાનઞ્ઞેવ હોતિ, તસ્મા ભોગગ્ગહણં ન કતં. ઞાતિયેવ ઞાતિપરિવટ્ટો.

પણીતતરસામઞ્ઞફલવણ્ણના

૧૮૯. સક્કા પન, ભન્તે, અઞ્ઞમ્પિ દિટ્ઠેવ ધમ્મેતિ ઇધ એવમેવાતિ ન વુત્તં. તં કસ્માતિ ¶ ચે, એવમેવાતિ હિ વુચ્ચમાને પહોતિ ભગવા સકલમ્પિ રત્તિન્દિવં તતો વા ભિય્યોપિ એવરૂપાહિ ઉપમાહિ સામઞ્ઞફલં દીપેતું. તત્થ કિઞ્ચાપિ એતસ્સ ભગવતો વચનસવને પરિયન્તં નામ નત્થિ, તથાપિ અત્થો તાદિસોયેવ ભવિસ્સતીતિ ચિન્તેત્વા ¶ ઉપરિ વિસેસં પુચ્છન્તો એવમેવાતિ અવત્વા – ‘‘અભિક્કન્તતરઞ્ચ પણીતતરઞ્ચા’’તિ આહ. તત્થ અભિક્કન્તતરન્તિ અભિમનાપતરં અતિસેટ્ઠતરન્તિ અત્થો. પણીતતરન્તિ ઉત્તમતરં. તેન હીતિ ઉય્યોજનત્થે નિપાતો. સવને ઉય્યોજેન્તો હિ નં એવમાહ. સુણોહીતિ અભિક્કન્તતરઞ્ચ પણીતતરઞ્ચ સામઞ્ઞફલં સુણાતિ.

સાધુકં મનસિકરોહીતિ એત્થ પન સાધુકં સાધૂતિ એકત્થમેતં. અયઞ્હિ સાધુ-સદ્દો આયાચનસમ્પટિચ્છનસમ્પહંસનસુન્દર દળ્હીકમ્માદીસુ દિસ્સતિ. ‘‘સાધુ મે, ભન્તે, ભગવા સઙ્ખિત્તેન ધમ્મં દેસેતૂ’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૪.૯૫) હિ આયાચને દિસ્સતિ. ‘‘સાધુ, ભન્તેતિ ખો સો ભિક્ખુ ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દિત્વા અનુમોદિત્વા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૮૬) સમ્પટિચ્છને. ‘‘સાધુ સાધુ, સારિપુત્તા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૩.૩૪૯) સમ્પહંસને.

‘‘સાધુ ધમ્મરુચિ રાજા, સાધુ પઞ્ઞાણવા નરો;

સાધુ મિત્તાનમદ્દુબ્ભો, પાપસ્સાકરણં સુખ’’ન્તિ. (જા. ૨.૧૭.૧૦૧);

આદીસુ સુન્દરે. ‘‘તેન હિ, બ્રાહ્મણ, સુણોહિ સાધુકં મનસિ કરોહી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૫.૧૯૨) સાધુકસદ્દોયેવ દળ્હીકમ્મે, આણત્તિયન્તિપિ વુચ્ચતિ ¶ . ઇધાપિ અસ્સ એત્થેવ દળ્હીકમ્મે ચ આણત્તિયઞ્ચ વેદિતબ્બો. સુન્દરેપિ વટ્ટતિ. દળ્હીકમ્મત્થેન હિ દળ્હમિમં ધમ્મં સુણાહિ, સુગ્ગહિતં ગણ્હન્તો. આણત્તિઅત્થેન મમ આણત્તિયા સુણાહિ, સુન્દરત્થેન સુન્દરમિમં ભદ્દકં ધમ્મં સુણાહીતિ એવં દીપિતં હોતિ.

મનસિ કરોહીતિ આવજ્જ, સમન્નાહરાતિ અત્થો, અવિક્ખિત્તચિત્તો હુત્વા નિસામેહિ, ચિત્તે કરોહીતિ અધિપ્પાયો. અપિ ચેત્થ સુણોહીતિ સોતિન્દ્રિયવિક્ખેપનિવારણમેતં. સાધુકં મનસિ કરોહીતિ મનસિકારે દળ્હીકમ્મનિયોજનેન મનિન્દ્રિયવિક્ખેપનિવારણં. પુરિમઞ્ચેત્થ બ્યઞ્જનવિપલ્લાસગ્ગાહવારણં, પચ્છિમં અત્થવિપલ્લાસગ્ગાહવારણં. પુરિમેન ચ ધમ્મસ્સવને નિયોજેતિ, પચ્છિમેન સુતાનં ધમ્માનં ધારણૂપપરિક્ખાદીસુ. પુરિમેન ચ સબ્યઞ્જનો અયં ધમ્મો, તસ્મા સવનીયોતિ દીપેતિ ¶ . પચ્છિમેન સત્થો, તસ્મા સાધુકં મનસિ કાતબ્બોતિ. સાધુકપદં ¶ વા ઉભયપદેહિ યોજેત્વા યસ્મા અયં ધમ્મો ધમ્મગમ્ભીરો ચેવ દેસનાગમ્ભીરો ચ, તસ્મા સુણાહિ સાધુકં, યસ્મા અત્થગમ્ભીરો ચ પટિવેધગમ્ભીરો ચ, તસ્મા સાધુકં મનસિ કરોહીતિ એવં યોજના વેદિતબ્બા. ભાસિસ્સામીતિ સક્કા મહારાજાતિ એવં પટિઞ્ઞાતં સામઞ્ઞફલદેસનં વિત્થારતો ભાસિસ્સામિ. ‘‘દેસેસ્સામી’’તિ હિ સઙ્ખિત્તદીપનં હોતિ. ભાસિસ્સામીતિ વિત્થારદીપનં. તેનાહ વઙ્ગીસત્થેરો –

‘‘સઙ્ખિત્તેનપિ દેસેતિ, વિત્થારેનપિ ભાસતિ;

સાળિકાયિવ નિગ્ઘોસો, પટિભાનં ઉદીરયી’’તિ. (સં. નિ. ૧.૨૧૪);

એવં વુત્તે ઉસ્સાહજાતો હુત્વા – ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ ખો રાજા માગધો અજાતસત્તુ વેદેહિપુત્તો ભગવતો પચ્ચસ્સોસિ ભગવતો વચનં સમ્પટિચ્છિ, પટિગ્ગહેસીતિ વુત્તં હોતિ.

૧૯૦. અથસ્સ ભગવા એતદવોચ, એતં અવોચ, ઇદાનિ વત્તબ્બં ‘‘ઇધ મહારાજા’’તિઆદિં સકલં સુત્તં અવોચાતિ અત્થો. તત્થ ઇધાતિ દેસાપદેસે નિપાતો, સ્વાયં કત્થચિ લોકં ઉપાદાય વુચ્ચતિ. યથાહ – ‘‘ઇધ તથાગતો લોકે ઉપ્પજ્જતી’’તિ. કત્થચિ સાસનં યથાહ ¶ – ‘‘ઇધેવ, ભિક્ખવે, પઠમો સમણો, ઇધ દુતિયો સમણો’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૪૧). કત્થચિ ઓકાસં. યથાહ –

‘‘ઇધેવ તિટ્ઠમાનસ્સ, દેવભૂતસ્સ મે સતો;

પુનરાયુ ચ મે લદ્ધો, એવં જાનાહિ મારિસા’’તિ. (દી. નિ. ૨.૩૬૯);

કત્થચિ પદપૂરણમત્તમેવ. યથાહ ‘‘ઇધાહં, ભિક્ખવે, ભુત્તાવી અસ્સં પવારિતો’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૦). ઇધ પન લોકં ઉપાદાય વુત્તોતિ વેદિતબ્બો. મહારાજાતિ યથા પટિઞ્ઞાતં દેસનં દેસેતું પુન મહારાજાતિ આલપતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘મહારાજ ઇમસ્મિં લોકે ¶ તથાગતો ઉપ્પજ્જતિ અરહં…પે… બુદ્ધો ભગવા’’તિ. તત્થ તથાગતસદ્દો બ્રહ્મજાલે વુત્તો. અરહન્તિઆદયો વિસુદ્ધિમગ્ગે વિત્થારિતા. લોકે ઉપ્પજ્જતીતિ એત્થ પન લોકોતિ – ઓકાસલોકો સત્તલોકો સઙ્ખારલોકોતિ તિવિધો. ઇધ પન સત્તલોકો અધિપ્પેતો. સત્તલોકે ઉપ્પજ્જમાનોપિ ચ તથાગતો ન દેવલોકે, ન બ્રહ્મલોકે, મનુસ્સલોકેવ ઉપ્પજ્જતિ. મનુસ્સલોકેપિ ન અઞ્ઞસ્મિં ચક્કવાળે, ઇમસ્મિંયેવ ચક્કવાળે. તત્રાપિ ન સબ્બટ્ઠાનેસુ, ‘‘પુરત્થિમાય દિસાય ગજઙ્ગલં નામ નિગમો તસ્સાપરેન મહાસાલો, તતો પરા પચ્ચન્તિમા જનપદા ¶ ઓરતો મજ્ઝે, પુરત્થિમદક્ખિણાય દિસાય સલળવતી નામ નદી. તતો પરા પચ્ચન્તિમા જનપદા, ઓરતો મજ્ઝે, દક્ખિણાય દિસાય સેતકણ્ણિકં નામ નિગમો, તતો પરા પચ્ચન્તિમા જનપદા, ઓરતો મજ્ઝે, પચ્છિમાય દિસાય થૂણં નામ બ્રાહ્મણગામો, તતો પરા પચ્ચન્તિમા જનપદા, ઓરતો મજ્ઝે, ઉત્તરાય દિસાય ઉસિરદ્ધજો નામ પબ્બતો, તતો પરા પચ્ચન્તિમા જનપદા ઓરતો મજ્ઝે’’તિ એવં પરિચ્છિન્ને આયામતો તિયોજનસતે, વિત્થારતો અડ્ઢતેય્યયોજનસતે, પરિક્ખેપતો નવયોજનસતે મજ્ઝિમપદેસે ઉપ્પજ્જતિ. ન કેવલઞ્ચ તથાગતો, પચ્ચેકબુદ્ધા, અગ્ગસાવકા, અસીતિમહાથેરા, બુદ્ધમાતા, બુદ્ધપિતા, ચક્કવત્તી રાજા અઞ્ઞે ચ સારપ્પત્તા બ્રાહ્મણગહપતિકા એત્થેવુપ્પજ્જન્તિ.

તત્થ ¶ તથાગતો સુજાતાય દિન્નમધુપાયાસભોજનતો યાવ અરહત્તમગ્ગો, તાવ ઉપ્પજ્જતિ નામ, અરહત્તફલે ઉપ્પન્નો નામ. મહાભિનિક્ખમનતો વા યાવ અરહત્તમગ્ગો. તુસિતભવનતો વા યાવ અરહત્તમગ્ગો. દીપઙ્કરપાદમૂલતો વા યાવ અરહત્તમગ્ગો, તાવ ઉપ્પજ્જતિ નામ, અરહત્તફલે ¶ ઉપ્પન્નો નામ. ઇધ સબ્બપઠમં ઉપ્પન્નભાવં સન્ધાય ઉપ્પજ્જતીતિ વુત્તં. તથાગતો લોકે ઉપ્પન્નો હોતીતિ અયઞ્હેત્થ અત્થો.

સો ઇમં લોકન્તિ સો ભગવા ઇમં લોકં. ઇદાનિ વત્તબ્બં નિદસ્સેતિ. સદેવકન્તિ સહ દેવેહિ સદેવકં. એવં સહ મારેન સમારકં, સહ બ્રહ્મુના સબ્રહ્મકં, સહ સમણબ્રાહ્મણેહિ સસ્સમણબ્રાહ્મણિં. પજાતત્તા પજા, તં પજં. સહ દેવમનુસ્સેહિ સદેવમનુસ્સં. તત્થ સદેવકવચનેન પઞ્ચ કામાવચરદેવગ્ગહણં વેદિતબ્બં. સમારક – વચનેન છટ્ઠકામાવચરદેવગ્ગહણં. સબ્રહ્મકવચનેન બ્રહ્મકાયિકાદિબ્રહ્મગ્ગહણં. સસ્સમણબ્રાહ્મણીવચનેન સાસનસ્સ પચ્ચત્થિકપચ્ચામિત્તસમણબ્રાહ્મણગ્ગહણં, સમિતપાપબાહિતપાપસમણબ્રાહ્મણગ્ગહણઞ્ચ. પજાવચનેન સત્તલોકગ્ગહણં. સદેવમનુસ્સવચનેન સમ્મુતિદેવઅવસેસમનુસ્સગ્ગહણં. એવમેત્થ તીહિ પદેહિ ઓકાસલોકેન સદ્ધિં સત્તલોકો. દ્વીહિ પજાવસેન સત્તલોકોવ ગહિતોતિ વેદિતબ્બો.

અપરો નયો, સદેવકગ્ગહણેન અરૂપાવચરદેવલોકો ગહિતો. સમારકગ્ગહણેન છ કામાવચરદેવલોકો. સબ્રહ્મકગ્ગહણેન રૂપી બ્રહ્મલોકો. સસ્સમણબ્રાહ્મણાદિગ્ગહણેન ચતુપરિસવસેન સમ્મુતિદેવેહિ વા સહ મનુસ્સલોકો, અવસેસસબ્બસત્તલોકો વા.

અપિ ચેત્થ સદેવકવચનેન ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદતો સબ્બસ્સ લોકસ્સ સચ્છિકતભાવમાહ. તતો ¶ યેસં અહોસિ – ‘‘મારો મહાનુભાવો છ કામાવચરિસ્સરો વસવત્તી, કિં સોપિ એતેન સચ્છિકતો’’તિ, તેસં ¶ વિમતિં વિધમન્તો ‘‘સમારક’’ન્તિ આહ. યેસં પન અહોસિ – ‘‘બ્રહ્મા મહાનુભાવો એકઙ્ગુલિયા એકસ્મિં ચક્કવાળસહસ્સે આલોકં ફરતિ, દ્વીહિ ¶ …પે… દસહિ અઙ્ગુલીહિ દસસુ ચક્કવાળસહસ્સેસુ આલોકં ફરતિ. અનુત્તરઞ્ચ ઝાનસમાપત્તિસુખં પટિસંવેદેતિ, કિં સોપિ સચ્છિકતો’’તિ, તેસં વિમતિં વિધમન્તો સબ્રહ્મકન્તિ આહ. તતો યે ચિન્તેસું – ‘‘પુથૂ સમણબ્રાહ્મણા સાસનસ્સ પચ્ચત્થિકા, કિં તેપિ સચ્છિકતા’’તિ, તેસં વિમતિં વિધમન્તો સસ્સમણબ્રાહ્મણિં પજન્તિ આહ. એવં ઉક્કટ્ઠુક્કટ્ઠાનં સચ્છિકતભાવં પકાસેત્વા અથ સમ્મુતિદેવે અવસેસમનુસ્સે ચ ઉપાદાય ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદવસેન સેસસત્તલોકસ્સ સચ્છિકતભાવં પકાસેન્તો સદેવમનુસ્સન્તિ આહ. અયમેત્થ ભાવાનુક્કમો.

પોરાણા પનાહુ સદેવકન્તિ દેવેહિ સદ્ધિં અવસેસલોકં. સમારકન્તિ મારેન સદ્ધિં અવસેસલોકં. સબ્રહ્મકન્તિ બ્રહ્મેહિ સદ્ધિં અવસેસલોકં. એવં સબ્બેપિ તિભવૂપગે સત્તે તીહાકારેહિ તીસુ પદેસુ પક્ખિપિત્વા પુન દ્વીહિ પદેહિ પરિયાદિયન્તો સસ્સમણબ્રાહ્મણિં પજં સદેવમનુસ્સન્તિ આહ. એવં પઞ્ચહિપિ પદેહિ તેન તેનાકારેન તેધાતુકમેવ પરિયાદિન્નન્તિ.

સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા પવેદેતીતિ એત્થ પન સયન્તિ સામં અપરનેય્યો હુત્વા. અભિઞ્ઞાતિ અભિઞ્ઞાય, અધિકેન ઞાણેન ઞત્વાતિ અત્થો. સચ્છિકત્વાતિ પચ્ચક્ખં કત્વા, એતેન અનુમાનાદિપટિક્ખેપો કતો હોતિ. પવેદેતીતિ બોધેતિ વિઞ્ઞાપેતિ પકાસેતિ.

સો ધમ્મં દેસેતિ આદિકલ્યાણં…પે… પરિયોસાનકલ્યાણન્તિ સો ભગવા સત્તેસુ કારુઞ્ઞતં પટિચ્ચ હિત્વાપિ અનુત્તરં વિવેકસુખં ધમ્મં દેસેતિ. તઞ્ચ ખો અપ્પં વા બહું વા દેસેન્તો આદિકલ્યાણાદિપ્પકારમેવ દેસેતિ. આદિમ્હિપિ, કલ્યાણં ભદ્દકં અનવજ્જમેવ કત્વા દેસેતિ, મજ્ઝેપિ, પરિયોસાનેપિ, કલ્યાણં ભદ્દકં અનવજ્જમેવ કત્વા દેસેતીતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ અત્થિ દેસનાય આદિમજ્ઝપરિયોસાનં, અત્થિ સાસનસ્સ. દેસનાય તાવ ચતુપ્પદિકાયપિ ગાથાય પઠમપાદો આદિ નામ, તતો દ્વે મજ્ઝં નામ, અન્તે એકો પરિયોસાનં નામ. એકાનુસન્ધિકસ્સ સુત્તસ્સ નિદાનં આદિ, ઇદમવોચાતિ પરિયોસાનં, ઉભિન્નમન્તરા ¶ મજ્ઝં. અનેકાનુસન્ધિકસ્સ ¶ સુત્તસ્સ પઠમાનુસન્ધિ આદિ, અન્તે અનુસન્ધિ પરિયોસાનં, મજ્ઝે એકો વા દ્વે વા બહૂ વા મજ્ઝમેવ.

સાસનસ્સ પન સીલસમાધિવિપસ્સના આદિ નામ. વુત્તમ્પિ ચેતં – ‘‘કો ચાદિ કુસલાનં ¶ ધમ્માનં? સીલઞ્ચ સુવિસુદ્ધં દિટ્ઠિ ચ ઉજુકા’’તિ (સં. નિ. ૫.૩૬૯). ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, મજ્ઝિમા પટિપદા તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધા’’તિ એવં વુત્તો પન અરિયમગ્ગો મજ્ઝં નામ. ફલઞ્ચેવ નિબ્બાનઞ્ચ પરિયોસાનં નામ. ‘‘એતદત્થમિદં, બ્રાહ્મણ, બ્રહ્મચરિયં, એતં સારં, એતં પરિયોસાન’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૩૨૪) હિ એત્થ ફલં પરિયોસાનન્તિ વુત્તં. ‘‘નિબ્બાનોગધં હિ, આવુસો વિસાખ, બ્રહ્મચરિયં વુસ્સતિ, નિબ્બાનપરાયનં નિબ્બાનપરિયોસાન’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૬) એત્થ નિબ્બાનં પરિયોસાનન્તિ વુત્તં. ઇધ દેસનાય આદિમજ્ઝપરિયોસાનં અધિપ્પેતં. ભગવા હિ ધમ્મં દેસેન્તો આદિમ્હિ સીલં દસ્સેત્વા મજ્ઝે મગ્ગં પરિયોસાને નિબ્બાનં દસ્સેતિ. તેન વુત્તં – ‘‘સો ધમ્મં દેસેતિ આદિકલ્યાણં મજ્ઝેકલ્યાણં પરિયોસાનકલ્યાણ’’ન્તિ. તસ્મા અઞ્ઞોપિ ધમ્મકથિકો ધમ્મં કથેન્તો –

‘‘આદિમ્હિ સીલં દસ્સેય્ય, મજ્ઝે મગ્ગં વિભાવયે;

પરિયોસાનમ્હિ નિબ્બાનં, એસા કથિકસણ્ઠિતી’’તિ.

સાત્થં સબ્યઞ્જનન્તિ યસ્સ હિ યાગુભત્તઇત્થિપુરિસાદિવણ્ણનાનિસ્સિતા દેસના હોતિ, ન સો સાત્થં દેસેતિ. ભગવા પન તથારૂપં દેસનં પહાય ચતુસતિપટ્ઠાનાદિનિસ્સિતં દેસનં દેસેતિ. તસ્મા સાત્થં દેસેતીતિ વુચ્ચતિ. યસ્સ પન દેસના એકબ્યઞ્જનાદિયુત્તા વા સબ્બનિરોટ્ઠબ્યઞ્જના વા સબ્બવિસ્સટ્ઠસબ્બનિગ્ગહીતબ્યઞ્જના વા, તસ્સ દમિળકિરાતસવરાદિમિલક્ખૂનં ભાસા વિય બ્યઞ્જનપારિપૂરિયા અભાવતો અબ્યઞ્જના નામ દેસના હોતિ. ભગવા પન –

‘‘સિથિલં ¶ ધનિતઞ્ચ દીઘરસ્સં, ગરુકં લહુકઞ્ચ નિગ્ગહીતં;

સમ્બન્ધવવત્થિતં વિમુત્તં, દસધા બ્યઞ્જનબુદ્ધિયા પભેદો’’તિ.

એવં ¶ વુત્તં દસવિધં બ્યઞ્જનં અમક્ખેત્વા પરિપુણ્ણબ્યઞ્જનમેવ કત્વા ધમ્મં દેસેતિ, તસ્મા સબ્યઞ્જનં ધમ્મં દેસેતીતિ વુચ્ચતિ. કેવલપરિપુણ્ણન્તિ એત્થ કેવલન્તિ સકલાધિવચનં. પરિપુણ્ણન્તિ અનૂનાધિકવચનં. ઇદં વુત્તં હોતિ સકલપરિપુણ્ણમેવ દેસેતિ, એકદેસનાપિ અપરિપુણ્ણા નત્થીતિ. ઉપનેતબ્બઅપનેતબ્બસ્સ અભાવતો કેવલપરિપુણ્ણન્તિ વેદિતબ્બં. પરિસુદ્ધન્તિ નિરુપક્કિલેસં. યો હિ ઇમં ધમ્મદેસનં નિસ્સાય લાભં વા સક્કારં વા લભિસ્સામીતિ દેસેતિ, તસ્સ અપરિસુદ્ધા દેસના હોતિ. ભગવા પન લોકામિસનિરપેક્ખો હિતફરણેન ¶ મેત્તાભાવનાય મુદુહદયો ઉલ્લુમ્પનસભાવસણ્ઠિતેન ચિત્તેન દેસેતિ. તસ્મા પરિસુદ્ધં ધમ્મં દેસેતીતિ વુચ્ચતિ.

બ્રહ્મચરિયં પકાસેતીતિ એત્થ પનાયં બ્રહ્મચરિય-સદ્દો દાને વેય્યાવચ્ચે પઞ્ચસિક્ખાપદસીલે અપ્પમઞ્ઞાસુ મેથુનવિરતિયં સદારસન્તોસે વીરિયે ઉપોસથઙ્ગેસુ અરિયમગ્ગે સાસનેતિ ઇમેસ્વત્થેસુ દિસ્સતિ.

‘‘કિં તે વતં કિં પન બ્રહ્મચરિયં,

કિસ્સ સુચિણ્ણસ્સ અયં વિપાકો;

ઇદ્ધી જુતી બલવીરિયૂપપત્તિ,

ઇદઞ્ચ તે નાગ, મહાવિમાનં.

અહઞ્ચ ભરિયા ચ મનુસ્સલોકે,

સદ્ધા ઉભો દાનપતી અહુમ્હા;

ઓપાનભૂતં મે ઘરં તદાસિ,

સન્તપ્પિતા સમણબ્રાહ્મણા ચ.

તં ¶ મે વતં તં પન બ્રહ્મચરિયં,

તસ્સ સુચિણ્ણસ્સ અયં વિપાકો;

ઇદ્ધી જુતી બલવીરિયૂપપત્તિ,

ઇદઞ્ચ મે ધીર મહાવિમાન’’ન્તિ. (જા. ૨.૧૭.૧૫૯૫);

ઇમસ્મિઞ્હિ પુણ્ણકજાતકે દાનં બ્રહ્મચરિયન્તિ વુત્તં.

‘‘કેન પાણિ કામદદો, કેન પાણિ મધુસ્સવો;

કેન તે બ્રહ્મચરિયેન, પુઞ્ઞં પાણિમ્હિ ઇજ્ઝતિ.

તેન ¶ પાણિ કામદદો, તેન પાણિ મધુસ્સવો;

તેન મે બ્રહ્મચરિયેન, પુઞ્ઞં પાણિમ્હિ ઇજ્ઝતી’’તિ. (પે. વ. ૨૭૫,૨૭૭);

ઇમસ્મિં ¶ અઙ્કુરપેતવત્થુમ્હિ વેય્યાવચ્ચં બ્રહ્મચરિયન્તિ વુત્તં. ‘‘એવં, ખો તં ભિક્ખવે, તિત્તિરિયં નામ બ્રહ્મચરિયં અહોસી’’તિ (ચૂળવ. ૩૧૧) ઇમસ્મિં તિત્તિરજાતકે પઞ્ચસિક્ખાપદસીલં બ્રહ્મચરિયન્તિ વુત્તં. ‘‘તં ખો પન મે, પઞ્ચસિખ, બ્રહ્મચરિયં નેવ નિબ્બિદાય ન વિરાગાય ન નિરોધાય…પે… યાવદેવ બ્રહ્મલોકૂપપત્તિયા’’તિ (દી. નિ. ૨.૩૨૯) ઇમસ્મિં મહાગોવિન્દસુત્તે ચતસ્સો અપ્પમઞ્ઞાયો બ્રહ્મચરિયન્તિ વુત્તા. ‘‘પરે અબ્રહ્મચારી ભવિસ્સન્તિ, મયમેત્થ બ્રહ્મચારી ભવિસ્સામા’’તિ (મ. નિ. ૧.૮૩) ઇમસ્મિં સલ્લેખસુત્તે મેથુનવિરતિ બ્રહ્મચરિયન્તિ વુત્તા.

‘‘મયઞ્ચ ભરિયા નાતિક્કમામ,

અમ્હે ચ ભરિયા નાતિક્કમન્તિ;

અઞ્ઞત્ર તાહિ બ્રહ્મચરિયં ચરામ,

તસ્મા હિ અમ્હં દહરા ન મીયરે’’તિ. (જા. ૧.૪.૯૭);

મહાધમ્મપાલજાતકે સદારસન્તોસો બ્રહ્મચરિયન્તિ વુત્તો. ‘‘અભિજાનામિ ¶ ખો પનાહં, સારિપુત્ત, ચતુરઙ્ગસમન્નાગતં બ્રહ્મચરિયં ચરિતા, તપસ્સી સુદં હોમી’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૫૫) લોમહંસનસુત્તે વીરિયં બ્રહ્મચરિયન્તિ વુત્તં.

‘‘હીનેન બ્રહ્મચરિયેન, ખત્તિયે ઉપપજ્જતિ;

મજ્ઝિમેન ચ દેવત્તં, ઉત્તમેન વિસુજ્ઝતી’’તિ. (જા. ૧.૮.૭૫);

એવં નિમિજાતકે અત્તદમનવસેન કતો અટ્ઠઙ્ગિકો ઉપોસથો બ્રહ્મચરિયન્તિ વુત્તો. ‘‘ઇદં ખો પન મે, પઞ્ચસિખ, બ્રહ્મચરિયં એકન્તનિબ્બિદાય વિરાગાય નિરોધાય…પે… અયમેવ અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો’’તિ (દી. નિ. ૨.૩૨૯) મહાગોવિન્દસુત્તસ્મિંયેવ અરિયમગ્ગો બ્રહ્મચરિયન્તિ વુત્તો. ‘‘તયિદં બ્રહ્મચરિયં ઇદ્ધઞ્ચેવ ફીતઞ્ચ વિત્થારિકં બાહુજઞ્ઞં પુથુભૂતં યાવ દેવમનુસ્સેહિ સુપ્પકાસિત’’ન્તિ (દી. નિ. ૩.૧૭૪) પાસાદિકસુત્તે સિક્ખત્તયસઙ્ગહિતં સકલસાસનં બ્રહ્મચરિયન્તિ વુત્તં. ઇમસ્મિમ્પિ ઠાને ઇદમેવ બ્રહ્મચરિયન્તિ અધિપ્પેતં. તસ્મા બ્રહ્મચરિયં પકાસેતીતિ સો ધમ્મં દેસેતિ આદિકલ્યાણં…પે… પરિસુદ્ધં. એવં દેસેન્તો ચ સિક્ખત્તયસઙ્ગહિતં સકલસાસનં બ્રહ્મચરિયં પકાસેતીતિ ¶ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. બ્રહ્મચરિયન્તિ સેટ્ઠટ્ઠેન બ્રહ્મભૂતં ચરિયં. બ્રહ્મભૂતાનં વા બુદ્ધાદીનં ચરિયન્તિ વુત્તં હોતિ.

૧૯૧. તં ધમ્મન્તિ ¶ તં વુત્તપ્પકારસમ્પદં ધમ્મં. સુણાતિ ગહપતિ વાતિ કસ્મા પઠમં ગહપતિં નિદ્દિસતિ? નિહતમાનત્તા, ઉસ્સન્નત્તા ચ. યેભુય્યેન હિ ખત્તિયકુલતો પબ્બજિતા જાતિં નિસ્સાય માનં કરોન્તિ. બ્રાહ્મણકુલા પબ્બજિતા મન્તે નિસ્સાય માનં કરોન્તિ. હીનજચ્ચકુલા પબ્બજિતા અત્તનો અત્તનો વિજાતિતાય પતિટ્ઠાતું ન સક્કોન્તિ. ગહપતિદારકા પન કચ્છેહિ સેદં મુઞ્ચન્તેહિ પિટ્ઠિયા લોણં પુપ્ફમાનાય ભૂમિં કસિત્વા તાદિસસ્સ માનસ્સ અભાવતો નિહતમાનદપ્પા હોન્તિ. તે પબ્બજિત્વા ¶ માનં વા દપ્પં વા અકત્વા યથાબલં સકલબુદ્ધવચનં ઉગ્ગહેત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તા સક્કોન્તિ અરહત્તે પતિટ્ઠાતું. ઇતરેહિ ચ કુલેહિ નિક્ખમિત્વા પબ્બજિતા નામ ન બહુકા, ગહપતિકાવ બહુકા. ઇતિ નિહતમાનત્તા ઉસ્સન્નત્તા ચ પઠમં ગહપતિં નિદ્દિસતીતિ.

અઞ્ઞતરસ્મિં વાતિ ઇતરેસં વા કુલાનં અઞ્ઞતરસ્મિં. પચ્ચાજાતોતિ પતિજાતો. તથાગતે સદ્ધં પટિલભતીતિ પરિસુદ્ધં ધમ્મં સુત્વા ધમ્મસ્સામિમ્હિ તથાગતે – ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો વત સો ભગવા’’તિ સદ્ધં પટિલભતિ. ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતીતિ એવં પચ્ચવેક્ખતિ. સમ્બાધો ઘરાવાસોતિ સચેપિ સટ્ઠિહત્થે ઘરે યોજનસતન્તરેપિ વા દ્વે જાયમ્પતિકા વસન્તિ, તથાપિ નેસં સકિઞ્ચનસપલિબોધટ્ઠેન ઘરાવાસો સમ્બાધોયેવ. રજોપથોતિ રાગરજાદીનં ઉટ્ઠાનટ્ઠાનન્તિ મહાઅટ્ઠકથાયં વુત્તં. આગમનપથોતિપિ વદન્તિ. અલગ્ગનટ્ઠેન અબ્ભોકાસો વિયાતિ અબ્ભોકાસો. પબ્બજિતો હિ કૂટાગારરતનપાસાદદેવવિમાનાદીસુ પિહિતદ્વારવાતપાનેસુ પટિચ્છન્નેસુ વસન્તોપિ નેવ લગ્ગતિ, ન સજ્જતિ, ન બજ્ઝતિ. તેન વુત્તં – ‘‘અબ્ભોકાસો પબ્બજ્જા’’તિ. અપિ ચ સમ્બાધો ઘરાવાસો કુસલકિરિયાય ઓકાસાભાવતો. રજોપથો અસંવુતસઙ્કારટ્ઠાનં વિય રજાનં કિલેસરજાનં સન્નિપાતટ્ઠાનતો. અબ્ભોકાસો પબ્બજ્જા કુસલકિરિયાય યથાસુખં ઓકાસસબ્ભાવતો.

નયિદં ¶ સુકરં…પે… પબ્બજેય્યન્તિ એત્થાયં સઙ્ખેપકથા, યદેતં સિક્ખત્તયબ્રહ્મચરિયં એકમ્પિ દિવસં અખણ્ડં કત્વા ચરિમકચિત્તં પાપેતબ્બતાય એકન્તપરિપુણ્ણં, ચરિતબ્બં એકદિવસમ્પિ ચ કિલેસમલેન અમલીનં કત્વા ચરિમકચિત્તં પાપેતબ્બતાય એકન્તપરિસુદ્ધં ¶ . સઙ્ખલિખિતન્તિ લિખિતસઙ્ખસદિસં ધોતસઙ્ખસપ્પટિભાગં ચરિતબ્બં. ઇદં ન સુકરં અગારં અજ્ઝાવસતા અગારમજ્ઝે વસન્તેન એકન્તપરિપુણ્ણં…પે… ચરિતું, યંનૂનાહં કેસે ચ મસ્સુઞ્ચ ઓહારેત્વા કસાયરસપીતતાય કાસાયાનિ બ્રહ્મચરિયં ચરન્તાનં અનુચ્છવિકાનિ વત્થાનિ અચ્છાદેત્વા પરિદહિત્વા અગારસ્મા નિક્ખમિત્વા અનગારિયં પબ્બજેય્યન્તિ. એત્થ ચ યસ્મા ¶ અગારસ્સ હિતં કસિવાણિજ્જાદિકમ્મં અગારિયન્તિ વુચ્ચતિ, તઞ્ચ પબ્બજ્જાય નત્થિ, તસ્મા પબ્બજ્જા અનગારિયન્તિ ઞાતબ્બા, તં અનગારિયં. પબ્બજેય્યન્તિ પટિપજ્જેય્યં.

૧૯૨-૧૯૩. અપ્પં વાતિ સહસ્સતો હેટ્ઠા ભોગક્ખન્ધો અપ્પો નામ હોતિ, સહસ્સતો પટ્ઠાય મહા. આબન્ધનટ્ઠેન ઞાતિયેવ ઞાતિપરિવટ્ટો. સોપિ વીસતિયા હેટ્ઠા અપ્પો નામ હોતિ, વીસતિયા પટ્ઠાય મહા. પાતિમોક્ખસંવરસંવુતોતિ પાતિમોક્ખસંવરેન સમન્નાગતો. આચારગોચરસમ્પન્નોતિ આચારેન ચેવ ગોચરેન ચ સમ્પન્નો. અણુમત્તેસૂતિ અપ્પમત્તકેસુ. વજ્જેસૂતિ અકુસલધમ્મેસુ. ભયદસ્સાવીતિ ભયદસ્સી. સમાદાયાતિ સમ્મા આદિયિત્વા. સિક્ખતિ સિક્ખાપદેસૂતિ સિક્ખાપદેસુ તં તં સિક્ખાપદં સમાદિયિત્વા સિક્ખતિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તો.

કાયકમ્મવચીકમ્મેન સમન્નાગતો કુસલેન પરિસુદ્ધાજીવોતિ એત્થ આચારગોચરગ્ગહણેનેવ ચ કુસલે કાયકમ્મવચીકમ્મે ગહિતેપિ યસ્મા ઇદં આજીવપારિસુદ્ધિસીલં નામ ન આકાસે વા રુક્ખગ્ગાદીસુ વા ઉપ્પજ્જતિ, કાયવચીદ્વારેસુયેવ પન ઉપ્પજ્જતિ; તસ્મા તસ્સ ઉપ્પત્તિદ્વારદસ્સનત્થં કાયકમ્મવચીકમ્મેન સમન્નાગતો કુસલેનાતિ વુત્તં. યસ્મા પન તેન સમન્નાગતો, તસ્મા પરિસુદ્ધાજીવો. સમણમુણ્ડિકપુત્તસુત્તન્તવસેન ¶ (મ. નિ. ૨.૨૬૦) વા એવં વુત્તં. તત્થ હિ ‘‘કતમે ચ, થપતિ, કુસલા સીલા? કુસલં ¶ કાયકમ્મં, કુસલં વચીકમ્મં, પરિસુદ્ધં આજીવમ્પિ ખો અહં થપતિ સીલસ્મિં વદામી’’તિ વુત્તં. યસ્મા પન તેન સમન્નાગતો, તસ્મા પરિસુદ્ધાજીવોતિ વેદિતબ્બો.

સીલસમ્પન્નોતિ બ્રહ્મજાલે વુત્તેન તિવિધેન સીલેન સમન્નાગતો હોતિ. ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારોતિ મનચ્છટ્ઠેસુ ઇન્દ્રિયેસુ પિહિતદ્વારો હોતિ. સતિસમ્પજઞ્ઞેન સમન્નાગતોતિ અભિક્કન્તે પટિક્કન્તેતિઆદીસુ સત્તસુ ઠાનેસુ સતિયા ચેવ સમ્પજઞ્ઞેન ચ સમન્નાગતો હોતિ. સન્તુટ્ઠોતિ ચતૂસુ પચ્ચયેસુ તિવિધેન સન્તોસેન સન્તુટ્ઠો હોતિ.

ચૂળસીલવણ્ણના

૧૯૪-૨૧૧. એવં માતિકં નિક્ખિપિત્વા અનુપુબ્બેન ભાજેન્તો ‘‘કથઞ્ચ, મહારાજ, ભિક્ખુ સીલસમ્પન્નો હોતી’’તિઆદિમાહ. તત્થ ઇદમ્પિસ્સ હોતિ સીલસ્મિન્તિ ઇદમ્પિ અસ્સ ભિક્ખુનો પાણાતિપાતા વેરમણિ સીલસ્મિં એકં સીલં હોતીતિ અત્થો. પચ્ચત્તવચનત્થે વા એતં ¶ ભુમ્મં. મહાઅટ્ઠકથાયઞ્હિ ઇદમ્પિ તસ્સ સમણસ્સ સીલન્તિ અયમેવ અત્થો વુત્તો. સેસં બ્રહ્મજાલે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. ઇદમસ્સ હોતિ સીલસ્મિન્તિ ઇદં અસ્સ સીલં હોતીતિ અત્થો.

૨૧૨. ન કુતોચિ ભયં સમનુપસ્સતિ, યદિદં સીલસંવરતોતિ યાનિ અસંવરમૂલકાનિ ભયાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ, તેસુ યં ઇદં ભયં સીલસંવરતો ભવેય્ય, તં કુતોચિ એકસંવરતોપિ ન સમનુપસ્સતિ. કસ્મા? સંવરતો અસંવરમૂલકસ્સ ભયસ્સ અભાવા. મુદ્ધાભિસિત્તોતિ યથાવિધાનવિહિતેન ખત્તિયાભિસેકેન મુદ્ધનિ અવસિત્તો. યદિદં પચ્ચત્થિકતોતિ યં કુતોચિ એકપચ્ચત્થિકતોપિ ભયં ભવેય્ય, તં ન સમનુપસ્સતિ. કસ્મા? યસ્મા નિહતપચ્ચામિત્તો. અજ્ઝત્તન્તિ ¶ નિયકજ્ઝત્તં, અત્તનો સન્તાનેતિ અત્થો. અનવજ્જસુખન્તિ અનવજ્જં અનિન્દિતં કુસલં સીલપદટ્ઠાનેહિ અવિપ્પટિસારપામોજ્જપીતિપસ્સદ્ધિધમ્મેહિ પરિગ્ગહિતં કાયિકચેતસિકસુખં પટિસંવેદેતિ. એવં ખો, મહારાજ, ભિક્ખુ સીલસમ્પન્નો હોતીતિ એવં નિરન્તરં વિત્થારેત્વા દસ્સિતેન તિવિધેન સીલેન સમન્નાગતો ભિક્ખુ સીલસમ્પન્નો નામ હોતીતિ સીલકથં નિટ્ઠાપેસિ.

ઇન્દ્રિયસંવરકથા

૨૧૩. ઇન્દ્રિયેસુ ¶ ગુત્તદ્વારભાજનીયે ચક્ખુના રૂપન્તિ અયં ચક્ખુસદ્દો કત્થચિ બુદ્ધચક્ખુમ્હિ વત્તતિ, યથાહ – ‘‘બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેસી’’તિ (મહાવ. ૯). કત્થચિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસઙ્ખાતે સમન્તચક્ખુમ્હિ, યથાહ – ‘‘તથૂપમં ધમ્મમયં, સુમેધ, પાસાદમારુય્હ સમન્તચક્ખૂ’’તિ (મહાવ. ૮). કત્થચિ ધમ્મચક્ખુમ્હિ ‘‘વિરજં વીતમલં ધમ્મચક્ખું ઉદપાદી’’તિ (મહાવ. ૧૬) હિ એત્થ અરિયમગ્ગત્તયપઞ્ઞા. ‘‘ચક્ખું ઉદપાદિ ઞાણં ઉદપાદી’’તિ (મહાવ. ૧૫) એત્થ પુબ્બેનિવાસાદિઞાણં પઞ્ઞાચક્ખૂતિ વુચ્ચતિ. ‘‘દિબ્બેન ચક્ખુના’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૮૪) આગતટ્ઠાનેસુ દિબ્બચક્ખુમ્હિ વત્તતિ. ‘‘ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચા’’તિ એત્થ પસાદચક્ખુમ્હિ વત્તતિ. ઇધ પનાયં પસાદચક્ખુવોહારેન ચક્ખુવિઞ્ઞાણે વત્તતિ, તસ્મા ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન રૂપં દિસ્વાતિ અયમેત્થત્થો. સેસપદેસુ યં વત્તબ્બં સિયા, તં સબ્બં વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તં. અબ્યાસેકસુખન્તિ કિલેસબ્યાસેકવિરહિતત્તા અબ્યાસેકં અસમ્મિસ્સં પરિસુદ્ધં અધિચિત્તસુખં પટિસંવેદેતીતિ.

સતિસમ્પજઞ્ઞકથા

૨૧૪. સતિસમ્પજઞ્ઞભાજનીયમ્હિ ¶ અભિક્કન્તે પટિક્કન્તેતિ એત્થ તાવ અભિક્કન્તં વુચ્ચતિ ગમનં, પટિક્કન્તં નિવત્તનં, તદુભયમ્પિ ચતૂસુ ઇરિયાપથેસુ લબ્ભતિ. ગમને તાવ પુરતો કાયં અભિહરન્તો અભિક્કમતિ નામ ¶ . પટિનિવત્તન્તો પટિક્કમતિ નામ. ઠાનેપિ ઠિતકોવ કાયં પુરતો ઓનામેન્તો અભિક્કમતિ નામ, પચ્છતો અપનામેન્તો પટિક્કમતિ નામ. નિસજ્જાય નિસિન્નકોવ આસનસ્સ પુરિમઅઙ્ગાભિમુખો સંસરન્તો અભિક્કમતિ નામ, પચ્છિમઅઙ્ગપદેસં પચ્ચાસંસરન્તો પટિક્કમતિ નામ. નિપજ્જનેપિ એસેવ નયો.

સમ્પજાનકારી હોતીતિ સમ્પજઞ્ઞેન સબ્બકિચ્ચકારી. સમ્પજઞ્ઞમેવ વા કારી. સો હિ અભિક્કન્તાદીસુ સમ્પજઞ્ઞં કરોતેવ. ન કત્થચિ સમ્પજઞ્ઞવિરહિતો હોતિ. તત્થ સાત્થકસમ્પજઞ્ઞં, સપ્પાયસમ્પજઞ્ઞં, ગોચરસમ્પજઞ્ઞં અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞન્તિ ચતુબ્બિધં સમ્પજઞ્ઞં. તત્થ અભિક્કમનચિત્તે ઉપ્પન્ને ચિત્તવસેનેવ અગન્ત્વા – ‘‘કિન્નુ મે એત્થ ગતેન અત્થો અત્થિ નત્થી’’તિ અત્થાનત્થં પરિગ્ગહેત્વા અત્થપરિગ્ગણ્હનં સાત્થકસમ્પજઞ્ઞં. તત્થ ¶ ચ અત્થોતિ ચેતિયદસ્સનબોધિસઙ્ઘથેરઅસુભદસ્સનાદિવસેન ધમ્મતો વુડ્ઢિ. ચેતિયં વા બોધિં વા દિસ્વાપિ હિ બુદ્ધારમ્મણં, સઙ્ઘદસ્સનેન સઙ્ઘારમ્મણં, પીતિં ઉપ્પાદેત્વા તદેવ ખયવયતો સમ્મસન્તો અરહત્તં પાપુણાતિ. થેરે દિસ્વા તેસં ઓવાદે પતિટ્ઠાય, અસુભં દિસ્વા તત્થ પઠમજ્ઝાનં ઉપ્પાદેત્વા તદેવ ખયવયતો સમ્મસન્તો અરહત્તં પાપુણાતિ. તસ્મા એતેસં દસ્સનં સાત્થકન્તિ વુત્તં. કેચિ પન આમિસતોપિ વુડ્ઢિ અત્થોયેવ, તં નિસ્સાય બ્રહ્મચરિયાનુગ્ગહાય પટિપન્નત્તાતિ વદન્તિ.

તસ્મિં પન ગમને સપ્પાયાસપ્પાયં પરિગ્ગહેત્વા સપ્પાયપરિગ્ગણ્હનં સપ્પાયસમ્પજઞ્ઞં. સેય્યથિદં – ચેતિયદસ્સનં તાવ સાત્થકં, સચે પન ચેતિયસ્સ મહાપૂજાય દસદ્વાદસયોજનન્તરે પરિસા સન્નિપતન્તિ, અત્તનો વિભવાનુરૂપા ઇત્થિયોપિ પુરિસાપિ અલઙ્કતપટિયત્તા ચિત્તકમ્મરૂપકાનિ ¶ વિય સઞ્ચરન્તિ. તત્ર ચસ્સ ઇટ્ઠે આરમ્મણે લોભો હોતિ, અનિટ્ઠે પટિઘો, અસમપેક્ખને મોહો ઉપ્પજ્જતિ, કાયસંસગ્ગાપત્તિં વા આપજ્જતિ. જીવિતબ્રહ્મચરિયાનં વા અન્તરાયો હોતિ, એવં તં ઠાનં અસપ્પાયં હોતિ. વુત્તપ્પકારઅન્તરાયાભાવે સપ્પાયં. બોધિદસ્સનેપિ એસેવ નયો. સઙ્ઘદસ્સનમ્પિ સાત્થં. સચે પન અન્તોગામે મહામણ્ડપં કારેત્વા સબ્બરત્તિં ધમ્મસ્સવનં કરોન્તેસુ મનુસ્સેસુ વુત્તપ્પકારેનેવ જનસન્નિપાતો ¶ ચેવ અન્તરાયો ચ હોતિ, એવં તં ઠાનં અસપ્પાયં હોતિ. અન્તરાયાભાવે સપ્પાયં. મહાપરિસપરિવારાનં થેરાનં દસ્સનેપિ એસેવ નયો.

અસુભદસ્સનમ્પિ સાત્થં, તદત્થદીપનત્થઞ્ચ ઇદં વત્થુ – એકો કિર દહરભિક્ખુ સામણેરં ગહેત્વા દન્તકટ્ઠત્થાય ગતો. સામણેરો મગ્ગા ઓક્કમિત્વા પુરતો ગચ્છન્તો અસુભં દિસ્વા પઠમજ્ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા તદેવ પાદકં કત્વા સઙ્ખારે સમ્મસન્તો તીણિ ફલાનિ સચ્છિકત્વા ઉપરિમગ્ગત્થાય કમ્મટ્ઠાનં પરિગ્ગહેત્વા અટ્ઠાસિ. દહરો તં અપસ્સન્તો સામણેરાતિ પક્કોસિ. સો ‘મયા પબ્બજિતદિવસતો પટ્ઠાય ભિક્ખુના સદ્ધિં દ્વે કથા નામ ન કથિતપુબ્બા. અઞ્ઞસ્મિમ્પિ દિવસે ઉપરિ વિસેસં નિબ્બત્તેસ્સામી’તિ ચિન્તેત્વા કિં, ભન્તેતિ પટિવચનમદાસિ. ‘એહી’તિ ચ વુત્તે એકવચનેનેવ આગન્ત્વા, ‘ભન્તે, ઇમિના તાવ મગ્ગેનેવ ગન્ત્વા મયા ઠિતોકાસે મુહુત્તં ¶ પુરત્થાભિમુખો ઠત્વા ઓલોકેથા’તિ આહ. સો તથા કત્વા તેન પત્તવિસેસમેવ પાપુણિ. એવં એકં અસુભં દ્વિન્નં જનાનં અત્થાય જાતં. એવં સાત્થમ્પિ પનેતં પુરિસસ્સ માતુગામાસુભં અસપ્પાયં, માતુગામસ્સ ચ પુરિસાસુભં અસપ્પાયં, સભાગમેવ સપ્પાયન્તિ એવં સપ્પાયપરિગ્ગણ્હનં સપ્પાયસમ્પજઞ્ઞં નામ.

એવં પરિગ્ગહિતસાત્થકસપ્પાયસ્સ પન અટ્ઠતિંસાય કમ્મટ્ઠાનેસુ અત્તનો ચિત્તરુચિયં કમ્મટ્ઠાનસઙ્ખાતં ¶ ગોચરં ઉગ્ગહેત્વા ભિક્ખાચારગોચરે તં ગહેત્વાવ ગમનં ગોચરસમ્પજઞ્ઞં નામ. તસ્સાવિભાવનત્થં ઇદં ચતુક્કં વેદિતબ્બં –

ઇધેકચ્ચો ભિક્ખુ હરતિ, ન પચ્ચાહરતિ; એકચ્ચો પચ્ચાહરતિ, ન હરતિ; એકચ્ચો પન નેવ હરતિ, ન પચ્ચાહરતિ; એકચ્ચો હરતિ ચ, પચ્ચાહરતિ ચાતિ. તત્થ યો ભિક્ખુ દિવસં ચઙ્કમેન નિસજ્જાય ચ આવરણીયેહિ ધમ્મેહિ ચિત્તં પરિસોધેત્વા તથા રત્તિયા પઠમયામે, મજ્ઝિમયામે સેય્યં કપ્પેત્વા પચ્છિમયામેપિ નિસજ્જચઙ્કમેહિ વીતિનામેત્વા પગેવ ચેતિયઙ્ગણબોધિયઙ્ગણવત્તં કત્વા બોધિરુક્ખે ઉદકં આસિઞ્ચિત્વા, પાનીયં પરિભોજનીયં પચ્ચુપટ્ઠપેત્વા આચરિયુપજ્ઝાયવત્તાદીનિ સબ્બાનિ ખન્ધકવત્તાનિ સમાદાય વત્તતિ. સો સરીરપરિકમ્મં કત્વા સેનાસનં પવિસિત્વા દ્વે તયો પલ્લઙ્કે ઉસુમં ગાહાપેન્તો કમ્મટ્ઠાનં અનુયુઞ્જિત્વા ભિક્ખાચારવેલાયં ઉટ્ઠહિત્વા કમ્મટ્ઠાનસીસેનેવ પત્તચીવરમાદાય સેનાસનતો નિક્ખમિત્વા કમ્મટ્ઠાનં મનસિકરોન્તોવ ચેતિયઙ્ગણં ગન્ત્વા, સચે બુદ્ધાનુસ્સતિકમ્મટ્ઠાનં હોતિ, તં અવિસ્સજ્જેત્વાવ ચેતિયઙ્ગણં પવિસતિ. અઞ્ઞં ચે કમ્મટ્ઠાનં હોતિ, સોપાનમૂલે ઠત્વા હત્થેન ગહિતભણ્ડં વિય તં ઠપેત્વા બુદ્ધારમ્મણં પીતિં ગહેત્વા ચેતિયઙ્ગણં આરુય્હ, મહન્તં ચેતિયં ¶ ચે, તિક્ખત્તું પદક્ખિણં કત્વા ચતૂસુ ઠાનેસુ વન્દિતબ્બં. ખુદ્દકં ચેતિયં ચે, તથેવ પદક્ખિણં કત્વા અટ્ઠસુ ઠાનેસુ વન્દિતબ્બં. ચેતિયં વન્દિત્વા બોધિયઙ્ગણં પત્તેનાપિ બુદ્ધસ્સ ભગવતો સમ્મુખા વિય નિપચ્ચાકારં દસ્સેત્વા બોધિ વન્દિતબ્બા. સો એવં ચેતિયઞ્ચ બોધિઞ્ચ વન્દિત્વા પટિસામિતટ્ઠાનં ગન્ત્વા પટિસામિતભણ્ડકં હત્થેન ગણ્હન્તો વિય નિક્ખિત્તકમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ગામસમીપે કમ્મટ્ઠાનસીસેનેવ ચીવરં પારુપિત્વા ગામં પિણ્ડાય પવિસતિ. અથ નં મનુસ્સા દિસ્વા અય્યો નો આગતોતિ પચ્ચુગ્ગન્ત્વા ¶ પત્તં ગહેત્વા આસનસાલાય વા ગેહે વા ¶ નિસીદાપેત્વા યાગું દત્વા યાવ ભત્તં ન નિટ્ઠાતિ, તાવ પાદે ધોવિત્વા તેલેન મક્ખેત્વા પુરતો તે નિસીદિત્વા પઞ્હં વા પુચ્છન્તિ, ધમ્મં વા સોતુકામા હોન્તિ. સચેપિ ન કથાપેન્તિ, જનસઙ્ગહત્થં ધમ્મકથા નામ કાતબ્બા યેવાતિ અટ્ઠકથાચરિયા વદન્તિ. ધમ્મકથા હિ કમ્મટ્ઠાનવિનિમુત્તા નામ નત્થિ, તસ્મા કમ્મટ્ઠાનસીસેનેવ ધમ્મકથં કથેત્વા કમ્મટ્ઠાનસીસેનેવ આહારં પરિભુઞ્જિત્વા અનુમોદનં કત્વા નિવત્તિયમાનેહિપિ મનુસ્સેહિ અનુગતોવ ગામતો નિક્ખમિત્વા તત્થ તે નિવત્તેત્વા મગ્ગં પટિપજ્જતિ.

અથ નં પુરેતરં નિક્ખમિત્વા બહિગામે કતભત્તકિચ્ચા સામણેરદહરભિક્ખૂ દિસ્વા પચ્ચુગ્ગન્ત્વા પત્તચીવરમસ્સ ગણ્હન્તિ. પોરાણકભિક્ખૂ કિર અમ્હાકં ઉપજ્ઝાયો આચરિયોતિ ન મુખં ઓલોકેત્વા વત્તં કરોન્તિ, સમ્પત્તપરિચ્છેદેનેવ કરોન્તિ. તે તં પુચ્છન્તિ – ‘‘ભન્તે, એતે મનુસ્સા તુમ્હાકં કિં હોન્તિ, માતિપક્ખતો સમ્બન્ધા પિતિપક્ખતો’’તિ? કિં દિસ્વા પુચ્છથાતિ? તુમ્હેસુ એતેસં પેમં બહુમાનન્તિ. આવુસો, યં માતાપિતૂહિપિ દુક્કરં, તં એતે અમ્હાકં કરોન્તિ, પત્તચીવરમ્પિ નો એતેસં સન્તકમેવ, એતેસં આનુભાવેન નેવ ભયે ભયં, ન છાતકે છાતકં જાનામ. ઈદિસા નામ અમ્હાકં ઉપકારિનો નત્થીતિ તેસં ગુણે કથેન્તો ગચ્છતિ. અયં વુચ્ચતિ હરતિ ન પચ્ચાહરતીતિ.

યસ્સ પન પગેવ વુત્તપ્પકારં વત્તપટિપત્તિં કરોન્તસ્સ કમ્મજતેજોધાતુ પજ્જલતિ, અનુપાદિન્નકં મુઞ્ચિત્વા ઉપાદિન્નકં ગણ્હાતિ, સરીરતો સેદા મુઞ્ચન્તિ, કમ્મટ્ઠાનં વીથિં નારોહતિ, સો પગેવ પત્તચીવરમાદાય વેગસા ચેતિયં વન્દિત્વા ગોરૂપાનં નિક્ખમનવેલાયમેવ ગામં યાગુભિક્ખાય પવિસિત્વા યાગું લભિત્વા આસનસાલં ગન્ત્વા પિવતિ, અથસ્સ દ્વત્તિક્ખત્તું ¶ અજ્ઝોહરણમત્તેનેવ કમ્મજતેજોધાતુ ઉપાદિન્નકં મુઞ્ચિત્વા અનુપાદિન્નકં ગણ્હાતિ, ઘટસતેન ન્હાતો વિય તેજોધાતુ પરિળાહનિબ્બાનં પત્વા કમ્મટ્ઠાનસીસેન યાગું પરિભુઞ્જિત્વા પત્તઞ્ચ મુખઞ્ચ ધોવિત્વા અન્તરાભત્તે કમ્મટ્ઠાનં મનસિકત્વા અવસેસટ્ઠાને પિણ્ડાય ચરિત્વા કમ્મટ્ઠાનસીસેન આહારઞ્ચ પરિભુઞ્જિત્વા તતો પટ્ઠાય પોઙ્ખાનુપોઙ્ખં ઉપટ્ઠહમાનં કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ¶ આગચ્છતિ, અયં વુચ્ચતિ પચ્ચાહરતિ ¶ ન હરતીતિ. એદિસા ચ ભિક્ખૂ યાગું પિવિત્વા વિપસ્સનં આરભિત્વા બુદ્ધસાસને અરહત્તપ્પત્તા નામ ગણનપથં વીતિવત્તા. સીહળદીપેયેવ તેસુ તેસુ ગામેસુ આસનસાલાયં વા ન તં આસનમત્થિ, યત્થ યાગું પિવિત્વા અરહત્તપ્પત્તા ભિક્ખૂ નત્થીતિ.

યો પન પમાદવિહારી હોતિ, નિક્ખિત્તધુરો સબ્બવત્તાનિ ભિન્દિત્વા પઞ્ચવિધચેતોખીલવિનિબન્ધચિત્તો વિહરન્તો – ‘‘કમ્મટ્ઠાનં નામ અત્થી’’તિ સઞ્ઞમ્પિ અકત્વા ગામં પિણ્ડાય પવિસિત્વા અનનુલોમિકેન ગિહિસંસગ્ગેન સંસટ્ઠો ચરિત્વા ચ ભુઞ્જિત્વા ચ તુચ્છો નિક્ખમતિ, અયં વુચ્ચતિ નેવ હરતિ ન પચ્ચાહરતીતિ.

યો પનાયં – ‘‘હરતિ ચ પચ્ચાહરતિ ચા’’તિ વુત્તો, સો ગતપચ્ચાગતવત્તવસેનેવ વેદિતબ્બો. અત્તકામા હિ કુલપુત્તા સાસને પબ્બજિત્વા દસપિ વીસમ્પિ તિંસમ્પિ ચત્તાલીસમ્પિ પઞ્ઞાસમ્પિ સતમ્પિ એકતો વસન્તા કતિકવત્તં કત્વા વિહરન્તિ, ‘‘આવુસો, તુમ્હે ન ઇણટ્ટા, ન ભયટ્ટા, ન જીવિકાપકતા પબ્બજિતા, દુક્ખા મુચ્ચિતુકામા પનેત્થ પબ્બજિતા, તસ્મા ગમને ઉપ્પન્નકિલેસં ગમનેયેવ નિગ્ગણ્હથ, તથા ઠાને, નિસજ્જાય, સયને ઉપ્પન્નકિલેસં સયનેવ નિગ્ગણ્હથા’’તિ.

તે એવં કતિકવત્તં કત્વા ભિક્ખાચારં ¶ ગચ્છન્તા અડ્ઢઉસભઉસભઅડ્ઢગાવુતગાવુતન્તરેસુ પાસાણા હોન્તિ, તાય સઞ્ઞાય કમ્મટ્ઠાનં મનસિકરોન્તાવ ગચ્છન્તિ. સચે કસ્સચિ ગમને કિલેસો ઉપ્પજ્જતિ, તત્થેવ નં નિગ્ગણ્હાતિ. તથા અસક્કોન્તો તિટ્ઠતિ, અથસ્સ પચ્છતો આગચ્છન્તોપિ તિટ્ઠતિ. સો ‘‘અયં ભિક્ખુ તુય્હં ઉપ્પન્નવિતક્કં જાનાતિ, અનનુચ્છવિકં તે એત’’ન્તિ અત્તાનં પટિચોદેત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા તત્થેવ અરિયભૂમિં ઓક્કમતિ; તથા અસક્કોન્તો નિસીદતિ. અથસ્સ પચ્છતો આગચ્છન્તોપિ નિસીદતીતિ સોયેવ નયો. અરિયભૂમિં ઓક્કમિતું અસક્કોન્તોપિ તં કિલેસં વિક્ખમ્ભેત્વા કમ્મટ્ઠાનં મનસિકરોન્તોવ ગચ્છતિ, ન કમ્મટ્ઠાનવિપ્પયુત્તેન ચિત્તેન પાદં ઉદ્ધરતિ, ઉદ્ધરતિ ચે, પટિનિવત્તિત્વા પુરિમપદેસંયેવ એતિ. આલિન્દકવાસી મહાફુસ્સદેવત્થેરો વિય.

સો ¶ કિર એકૂનવીસતિવસ્સાનિ ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેન્તો એવ વિહાસિ, મનુસ્સાપિ અદ્દસંસુ અન્તરામગ્ગે કસન્તા ચ વપન્તા ચ મદ્દન્તા ચ કમ્માનિ ચ કરોન્તા થેરં તથાગચ્છન્તં દિસ્વા – ‘‘અયં થેરો પુનપ્પુનં નિવત્તિત્વા ગચ્છતિ, કિન્નુ ખો મગ્ગમૂળ્હો, ઉદાહુ ¶ કિઞ્ચિ પમુટ્ઠો’’તિ સમુલ્લપન્તિ. સો તં અનાદિયિત્વા કમ્મટ્ઠાનયુત્તચિત્તેનેવ સમણધમ્મં કરોન્તો વીસતિવસ્સબ્ભન્તરે અરહત્તં પાપુણિ, અરહત્તપ્પત્તદિવસે ચસ્સ ચઙ્કમનકોટિયં અધિવત્થા દેવતા અઙ્ગુલીહિ દીપં ઉજ્જાલેત્વા અટ્ઠાસિ. ચત્તારોપિ મહારાજાનો સક્કો ચ દેવાનમિન્દો બ્રહ્મા ચ સહમ્પતિ ઉપટ્ઠાનં અગમંસુ. તઞ્ચ ઓભાસં દિસ્વા વનવાસી મહાતિસ્સત્થેરો તં દુતિયદિવસે પુચ્છિ – ‘‘રત્તિભાગે આયસ્મતો સન્તિકે ઓભાસો અહોસિ, કિં સો ઓભાસો’’તિ? થેરો વિક્ખેપં કરોન્તો ઓભાસો નામ દીપોભાસોપિ હોતિ, મણિઓભાસોપીતિ એવમાદિમાહ. તતો ‘પટિચ્છાદેથ તુમ્હે’તિ નિબદ્ધો ‘આમા’તિ પટિજાનિત્વા ¶ આરોચેસિ. કાળવલ્લિમણ્ડપવાસી મહાનાગત્થેરો વિય ચ.

સોપિ કિર ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેન્તો – પઠમં તાવ ભગવતો મહાપધાનં પૂજેસ્સામીતિ સત્તવસ્સાનિ ઠાનચઙ્કમમેવ અધિટ્ઠાસિ. પુન સોળસવસ્સાનિ ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. સો કમ્મટ્ઠાનયુત્તેનેવ ચિત્તેન પાદં ઉદ્ધરન્તો, વિયુત્તેન ઉદ્ધટે પટિનિવત્તેન્તો ગામસમીપં ગન્ત્વા ‘‘ગાવી નુ પબ્બજિતો નૂ’’તિ આસઙ્કનીયપદેસે ઠત્વા ચીવરં પારુપિત્વા કચ્છકન્તરતો ઉદકેન પત્તં ધોવિત્વા ઉદકગણ્ડૂસં કરોતિ. કિં કારણા? મા મે ભિક્ખં દાતું વા વન્દિતું વા આગતે મનુસ્સે ‘દીઘાયુકા હોથા’તિ વચનમત્તેનાપિ કમ્મટ્ઠાનવિક્ખેપો અહોસીતિ. ‘‘અજ્જ, ભન્તે, કતિમી’’તિ દિવસં વા ભિક્ખુગણનં વા પઞ્હં વા પુચ્છિતો પન ઉદકં ગિલિત્વા આરોચેતિ. સચે દિવસાદીનિ પુચ્છકા ન હોન્તિ, નિક્ખમનવેલાય ગામદ્વારે નિટ્ઠુભિત્વાવ યાતિ.

કલમ્બતિત્થવિહારે વસ્સૂપગતા પઞ્ઞાસભિક્ખૂ વિય ચ. તે કિર આસળ્હિપુણ્ણમાયં કતિકવત્તં અકંસુ – ‘‘અરહત્તં અપ્પત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાલપિસ્સામા’’તિ, ગામઞ્ચ પિણ્ડાય પવિસન્તા ઉદકગણ્ડૂસં કત્વા પવિસિંસુ. દિવસાદીસુ પુચ્છિતેસુ વુત્તનયેનેવ પટિપજ્જિંસુ. તત્થ મનુસ્સા નિટ્ઠુભનં ¶ દિસ્વા જાનિંસુ – ‘‘અજ્જેકો આગતો, અજ્જ દ્વે’’તિ. એવઞ્ચ ચિન્તેસું – ‘‘કિન્નુ ખો એતે અમ્હેહિયેવ સદ્ધિં ન સલ્લપન્તિ, ઉદાહુ અઞ્ઞમઞ્ઞમ્પિ. સચે અઞ્ઞમઞ્ઞમ્પિ ન સલ્લપન્તિ, અદ્ધા વિવાદજાતા ભવિસ્સન્તિ. એથ ને અઞ્ઞમઞ્ઞં ખમાપેસ્સામા’’તિ, સબ્બે વિહારં ગન્ત્વા પઞ્ઞાસાય ભિક્ખૂસુ દ્વેપિ ભિક્ખૂ એકોકાસે નાદ્દસંસુ. તતો યો તેસુ ચક્ખુમા પુરિસો, સો આહ – ‘‘ન ભો કલહકારકાનં ¶ વસનોકાસો ઈદિસો હોતિ, સુસમ્મટ્ઠં ચેતિયઙ્ગણબોધિયઙ્ગણં, સુનિક્ખિત્તા સમ્મજ્જનિયો, સૂપટ્ઠપિતં પાનીયં પરિભોજનીય’’ન્તિ, તે તતોવ નિવત્તા. તેપિ ભિક્ખૂ અન્તો તેમાસેયેવ અરહત્તં પત્વા મહાપવારણાય વિસુદ્ધિપવારણં પવારેસું.

એવં ¶ કાળવલ્લિમણ્ડપવાસી મહાનાગત્થેરો વિય, કલમ્બતિત્થવિહારે વસ્સૂપગતભિક્ખૂ વિય ચ કમ્મટ્ઠાનયુત્તેનેવ ચિત્તેન પાદં ઉદ્ધરન્તો ગામસમીપં ગન્ત્વા ઉદકગણ્ડૂસં કત્વા વીથિયો સલ્લક્ખેત્વા, યત્થ સુરાસોણ્ડધુત્તાદયો કલહકારકા ચણ્ડહત્થિઅસ્સાદયો વા નત્થિ, તં વીથિં પટિપજ્જતિ. તત્થ ચ પિણ્ડાય ચરમાનો ન તુરિતતુરિતો વિય જવેન ગચ્છતિ. ન હિ જવેન પિણ્ડપાતિયધુતઙ્ગં નામ કિઞ્ચિ અત્થિ. વિસમભૂમિભાગપ્પત્તં પન ઉદકસકટં વિય નિચ્ચલો હુત્વા ગચ્છતિ. અનુઘરં પવિટ્ઠો ચ દાતુકામં વા અદાતુકામં વા સલ્લક્ખેત્વા તદનુરૂપં કાલં આગમેન્તો ભિક્ખં પટિલભિત્વા આદાય અન્તોગામે વા બહિગામે વા વિહારમેવ વા આગન્ત્વા યથા ફાસુકે પતિરૂપે ઓકાસે નિસીદિત્વા કમ્મટ્ઠાનં મનસિકરોન્તો આહારે પટિકૂલસઞ્ઞં ઉપટ્ઠપેત્વા અક્ખબ્ભઞ્જન – વણલેપનપુત્તમંસૂપમવસેન પચ્ચવેક્ખન્તો અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતં આહારં આહારેતિ, નેવ દવાય ન મદાય ન મણ્ડનાય ન વિભૂસનાય…પે… ભુત્તાવી ચ ઉદકકિચ્ચં કત્વા મુહુત્તં ભત્તકિલમથં પટિપ્પસ્સમ્ભેત્વા યથા પુરેભત્તં, એવં પચ્છાભત્તં પુરિમયામં પચ્છિમયામઞ્ચ કમ્મટ્ઠાનમેવ મનસિ કરોતિ, અયં વુચ્ચતિ હરતિ ચ પચ્ચાહરતિ ચાતિ.

ઇદં પન હરણપચ્ચાહરણસઙ્ખાતં ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેન્તો યદિ ઉપનિસ્સયસમ્પન્નો હોતિ, પઠમવયે એવ અરહત્તં પાપુણાતિ. નો ચે પઠમવયે પાપુણાતિ, અથ ¶ મજ્ઝિમવયે; નો ચે મજ્ઝિમવયે પાપુણાતિ, અથ મરણસમયે; નો ચે મરણસમયે પાપુણાતિ, અથ ¶ દેવપુત્તો હુત્વા; નો ચે દેવપુત્તો હુત્વા પાપુણાતિ, અનુપ્પન્ને બુદ્ધે નિબ્બત્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકરોતિ. નો ચે પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકરોતિ, અથ બુદ્ધાનં સમ્મુખીભાવે ખિપ્પાભિઞ્ઞો હોતિ; સેય્યથાપિ થેરો બાહિયો દારુચીરિયો મહાપઞ્ઞો વા, સેય્યથાપિ થેરો સારિપુત્તો મહિદ્ધિકો વા, સેય્યથાપિ થેરો મહામોગ્ગલ્લાનો ધુતવાદો વા, સેય્યથાપિ થેરો મહાકસ્સપો દિબ્બચક્ખુકો વા, સેય્યથાપિ થેરો અનુરુદ્ધો વિનયધરો વા, સેય્યથાપિ થેરો ઉપાલિ ધમ્મકથિકો વા, સેય્યથાપિ થેરો પુણ્ણો મન્તાણિપુત્તો આરઞ્ઞિકો વા, સેય્યથાપિ થેરો રેવતો બહુસ્સુતો વા, સેય્યથાપિ થેરો આનન્દો ભિક્ખાકામો વા, સેય્યથાપિ થેરો રાહુલો બુદ્ધપુત્તોતિ. ઇતિ ઇમસ્મિં ચતુક્કે ય્વાયં હરતિ ચ પચ્ચાહરતિ ચ, તસ્સ ગોચરસમ્પજઞ્ઞં સિખાપત્તં હોતિ.

અભિક્કમાદીસુ પન અસમ્મુય્હનં અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં, તં એવં વેદિતબ્બં – ઇધ ભિક્ખુ અભિક્કમન્તો વા પટિક્કમન્તો વા યથા અન્ધબાલપુથુજ્જના અભિક્કમાદીસુ – ‘‘અત્તા અભિક્કમતિ, અત્તના અભિક્કમો નિબ્બત્તિતો’’તિ વા, ‘‘અહં અભિક્કમામિ, મયા અભિક્કમો ¶ નિબ્બત્તિતો’’તિ વા સમ્મુય્હન્તિ, તથા અસમ્મુય્હન્તો ‘‘અભિક્કમામી’’તિ ચિત્તે ઉપ્પજ્જમાને તેનેવ ચિત્તેન સદ્ધિં ચિત્તસમુટ્ઠાના વાયોધાતુ વિઞ્ઞત્તિં જનયમાના ઉપ્પજ્જતિ. ઇતિ ચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારવસેન અયં કાયસમ્મતો અટ્ઠિસઙ્ઘાતો અભિક્કમતિ. તસ્સેવં અભિક્કમતો એકેકપાદુદ્ધરણે પથવીધાતુ આપોધાતૂતિ દ્વે ધાતુયો ઓમત્તા હોન્તિ મન્દા, ઇતરા દ્વે અધિમત્તા હોન્તિ બલવતિયો; તથા અતિહરણવીતિહરણેસુ. વોસ્સજ્જને તેજોધાતુ વાયોધાતૂતિ દ્વે ધાતુયો ઓમત્તા હોન્તિ મન્દા, ઇતરા દ્વે અધિમત્તા બલવતિયો, તથા સન્નિક્ખેપનસન્નિરુજ્ઝનેસુ. તત્થ ઉદ્ધરણે ¶ પવત્તા રૂપારૂપધમ્મા અતિહરણં ન પાપુણન્તિ, તથા અતિહરણે પવત્તા વીતિહરણં, વીતિહરણે પવત્તા વોસ્સજ્જનં, વોસ્સજ્જને પવત્તા સન્નિક્ખેપનં, સન્નિક્ખેપને પવત્તા સન્નિરુજ્ઝનં ન પાપુણન્તિ. તત્થ તત્થેવ પબ્બં પબ્બં સન્ધિ સન્ધિ ઓધિ ઓધિ હુત્વા તત્તકપાલે ¶ પક્ખિત્તતિલાનિ વિય પટપટાયન્તા ભિજ્જન્તિ. તત્થ કો એકો અભિક્કમતિ, કસ્સ વા એકસ્સ અભિક્કમનં? પરમત્થતો હિ ધાતૂનંયેવ ગમનં, ધાતૂનં ઠાનં, ધાતૂનં નિસજ્જનં, ધાતૂનં સયનં. તસ્મિં તસ્મિં કોટ્ઠાસે સદ્ધિં રૂપેન.

અઞ્ઞં ઉપ્પજ્જતે ચિત્તં, અઞ્ઞં ચિત્તં નિરુજ્ઝતિ;

અવીચિમનુસમ્બન્ધો, નદીસોતોવ વત્તતીતિ.

એવં અભિક્કમાદીસુ અસમ્મુય્હનં અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં નામાતિ.

નિટ્ઠિતો અભિક્કન્તે પટિક્કન્તે સમ્પજાનકારી હોતીતિ પદસ્સ અત્થો.

આલોકિતે વિલોકિતેતિ એત્થ પન આલોકિતં નામ પુરતો પેક્ખણં. વિલોકિતં નામ અનુદિસાપેક્ખણં. અઞ્ઞાનિપિ હેટ્ઠા ઉપરિ પચ્છતો પેક્ખણવસેન ઓલોકિતઉલ્લોકિતાપલોકિતાનિ નામ હોન્તિ, તાનિ ઇધ ન ગહિતાનિ. સારુપ્પવસેન પન ઇમાનેવ દ્વે ગહિતાનિ, ઇમિના વા મુખેન સબ્બાનિપિ તાનિ ગહિતાનેવાતિ.

તત્થ ‘‘આલોકેસ્સામી’’તિ ચિત્તે ઉપ્પન્ને ચિત્તવસેનેવ અનોલોકેત્વા અત્થપરિગ્ગણ્હનં સાત્થકસમ્પજઞ્ઞં, તં આયસ્મન્તં નન્દં કાયસક્ખિં કત્વા વેદિતબ્બં. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા – ‘‘સચે, ભિક્ખવે, નન્દસ્સ પુરત્થિમા દિસા આલોકેતબ્બા હોતિ, સબ્બં ચેતસા સમન્નાહરિત્વા નન્દો પુરત્થિમં દિસં આલોકેતિ – ‘એવં મે પુરત્થિમં દિસં આલોકયતો ન અભિજ્ઝાદોમનસ્સા પાપકા અકુસલા ધમ્મા અન્વાસ્સવિસ્સન્તી’તિ. ઇતિહ તત્થ સમ્પજાનો ¶ હોતિ ¶ (અ. નિ. ૮.૯). સચે, ભિક્ખવે, નન્દસ્સ પચ્છિમા દિસા…પે… ઉત્તરા દિસા…પે… દક્ખિણા દિસા…પે… ઉદ્ધં…પે… અધો…પે… અનુદિસા અનુવિલોકેતબ્બા હોતિ, સબ્બં ચેતસા સમન્નાહરિત્વા નન્દો અનુદિસં અનુવિલોકેતિ – ‘એવં મે અનુદિસં અનુવિલોકયતો ન અભિજ્ઝાદોમનસ્સા પાપકા અકુસલા ધમ્મા અન્વાસ્સવિસ્સન્તી’તિ. ઇતિહ તત્થ સમ્પજાનો હોતી’’તિ.

અપિ ચ ઇધાપિ પુબ્બે વુત્તચેતિયદસ્સનાદિવસેનેવ સાત્થકતા ચ સપ્પાયતા ચ વેદિતબ્બા, કમ્મટ્ઠાનસ્સ પન અવિજહનમેવ ગોચરસમ્પજઞ્ઞં. તસ્મા ¶ એત્થ ખન્ધધાતુઆયતનકમ્મટ્ઠાનિકેહિ અત્તનો કમ્મટ્ઠાનવસેનેવ, કસિણાદિકમ્મટ્ઠાનિકેહિ વા પન કમ્મટ્ઠાનસીસેનેવ આલોકનં વિલોકનં કાતબ્બં. અબ્ભન્તરે અત્તા નામ આલોકેતા વા વિલોકેતા વા નત્થિ, ‘આલોકેસ્સામી’તિ પન ચિત્તે ઉપ્પજ્જમાને તેનેવ ચિત્તેન સદ્ધિં ચિત્તસમુટ્ઠાના વાયોધાતુ વિઞ્ઞત્તિં જનયમાના ઉપ્પજ્જતિ. ઇતિ ચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારવસેન હેટ્ઠિમં અક્ખિદલં અધો સીદતિ, ઉપરિમં ઉદ્ધં લઙ્ઘેતિ. કોચિ યન્તકેન વિવરન્તો નામ નત્થિ. તતો ચક્ખુવિઞ્ઞાણં દસ્સનકિચ્ચં સાધેન્તં ઉપ્પજ્જતીતિ એવં પજાનનં પનેત્થ અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં નામ. અપિ ચ મૂલપરિઞ્ઞા આગન્તુકતાવ કાલિકભાવવસેન પેત્થ અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં. મૂલપરિઞ્ઞાવસેન તાવ –

ભવઙ્ગાવજ્જનઞ્ચેવ, દસ્સનં સમ્પટિચ્છનં;

સન્તીરણં વોટ્ઠબ્બનં, જવનં ભવતિ સત્તમં.

તત્થ ભવઙ્ગં ઉપપત્તિભવસ્સ અઙ્ગકિચ્ચં સાધયમાનં પવત્તતિ, તં આવટ્ટેત્વા કિરિયમનોધાતુ આવજ્જનકિચ્ચં સાધયમાના, તંનિરોધા ચક્ખુવિઞ્ઞાણં દસ્સનકિચ્ચં સાધયમાનં, તંનિરોધા વિપાકમનોધાતુ સમ્પટિચ્છનકિચ્ચં સાધયમાના, તંનિરોધા વિપાકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ સન્તીરણકિચ્ચં સાધયમાના, તંનિરોધા કિરિયમનોવિઞ્ઞાણધાતુ વોટ્ઠબ્બનકિચ્ચં સાધયમાના ¶ , તંનિરોધા સત્તક્ખત્તું જવનં જવતિ. તત્થ પઠમજવનેપિ – ‘‘અયં ઇત્થી, અયં પુરિસો’’તિ રજ્જનદુસ્સનમુય્હનવસેન આલોકિતવિલોકિતં નામ ન હોતિ. દુતિયજવનેપિ…પે… સત્તમજવનેપિ. એતેસુ પન યુદ્ધમણ્ડલે યોધેસુ વિય હેટ્ઠુપરિયવસેન ભિજ્જિત્વા પતિતેસુ – ‘‘અયં ઇત્થી, અયં પુરિસો’’તિ રજ્જનાદિવસેન આલોકિતવિલોકિતં હોતિ. એવં તાવેત્થ મૂલપરિઞ્ઞાવસેન અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

ચક્ખુદ્વારે ¶ પન રૂપે આપાથમાગતે ભવઙ્ગચલનતો ઉદ્ધં સકકિચ્ચનિપ્ફાદનવસેન આવજ્જનાદીસુ ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધેસુ અવસાને જવનં ઉપ્પજ્જતિ, તં પુબ્બે ઉપ્પન્નાનં આવજ્જનાદીનં ગેહભૂતે ચક્ખુદ્વારે આગન્તુકપુરિસો વિય હોતિ. તસ્સ યથા પરગેહે કિઞ્ચિ યાચિતું પવિટ્ઠસ્સ આગન્તુકપુરિસસ્સ ગેહસ્સામિકેસુ તુણ્હીમાસિનેસુ આણાકરણં ન યુત્તં, એવં ¶ આવજ્જનાદીનં ગેહભૂતે ચક્ખુદ્વારે આવજ્જનાદીસુપિ અરજ્જન્તેસુ અદુસ્સન્તેસુ અમુય્હન્તેસુ ચ રજ્જનદુસ્સનમુય્હનં અયુત્તન્તિ એવં આગન્તુકભાવવસેન અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

યાનિ પનેતાનિ ચક્ખુદ્વારે વોટ્ઠબ્બનપરિયોસાનાનિ ચિત્તાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ, તાનિ સદ્ધિં સમ્પયુત્તધમ્મેહિ તત્થ તત્થેવ ભિજ્જન્તિ, અઞ્ઞમઞ્ઞં ન પસ્સન્તીતિ, ઇત્તરાનિ તાવકાલિકાનિ હોન્તિ. તત્થ યથા એકસ્મિં ઘરે સબ્બેસુ માનુસકેસુ મતેસુ અવસેસસ્સ એકસ્સ તઙ્ખણઞ્ઞેવ મરણધમ્મસ્સ ન યુત્તા નચ્ચગીતાદીસુ અભિરતિ નામ. એવમેવ એકદ્વારે સસમ્પયુત્તેસુ આવજ્જનાદીસુ તત્થ તત્થેવ મતેસુ અવસેસસ્સ તઙ્ખણેયેવ મરણધમ્મસ્સ જવનસ્સાપિ રજ્જનદુસ્સનમુય્હનવસેન અભિરતિ નામ ન યુત્તાતિ. એવં તાવકાલિકભાવવસેન અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

અપિ ચ ખન્ધાયતનધાતુપચ્ચયપચ્ચવેક્ખણવસેન પેતં વેદિતબ્બં. એત્થ હિ ચક્ખુ ચેવ રૂપા ચ રૂપક્ખન્ધો, દસ્સનં વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો, તંસમ્પયુત્તા ¶ વેદના વેદનાક્ખન્ધો, સઞ્ઞા સઞ્ઞાક્ખન્ધો, ફસ્સાદિકા સઙ્ખારક્ખન્ધો. એવમેતેસં પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં સમવાયે આલોકનવિલોકનં પઞ્ઞાયતિ. તત્થ કો એકો આલોકેતિ, કો વિલોકેતિ?

તથા ચક્ખુ ચક્ખાયતનં, રૂપં રૂપાયતનં, દસ્સનં મનાયતનં, વેદનાદયો સમ્પયુત્તધમ્મા ધમ્માયતનં. એવમેતેસં ચતુન્નં આયતનાનં સમવાયે આલોકનવિલોકનં પઞ્ઞાયતિ. તત્થ કો એકો આલોકેતિ, કો વિલોકેતિ?

તથા ચક્ખુ ચક્ખુધાતુ, રૂપં રૂપધાતુ, દસ્સનં ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ, તંસમ્પયુત્તા વેદનાદયો ધમ્મા ધમ્મધાતુ. એવમેતાસં ચતુન્નં ધાતૂનં સમવાયે આલોકનવિલોકનં પઞ્ઞાયતિ. તત્થ કો એકો આલોકેતિ, કો વિલોકેતિ?

તથા ચક્ખુ નિસ્સયપચ્ચયો, રૂપા આરમ્મણપચ્ચયો, આવજ્જનં અનન્તરસમનન્તરૂપનિસ્સયનત્થિવિગતપચ્ચયો ¶ , આલોકો ઉપનિસ્સયપચ્ચયો, વેદનાદયો સહજાતપચ્ચયો. એવમેતેસં પચ્ચયાનં સમવાયે ¶ આલોકનવિલોકનં પઞ્ઞાયતિ. તત્થ કો એકો આલોકેતિ, કો વિલોકેતીતિ? એવમેત્થ ખન્ધાયતનધાતુપચ્ચયપચ્ચવેક્ખણવસેનપિ અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

સમિઞ્જિતે પસારિતેતિ પબ્બાનં સમિઞ્જનપસારણે. તત્થ ચિત્તવસેનેવ સમિઞ્જનપસારણં અકત્વા હત્થપાદાનં સમિઞ્જનપસારણપચ્ચયા અત્થાનત્થં પરિગ્ગણ્હિત્વા અત્થપરિગ્ગણ્હનં સાત્થકસમ્પજઞ્ઞં. તત્થ હત્થપાદે અતિચિરં સમિઞ્જેત્વા વા પસારેત્વા વા ઠિતસ્સ ખણે ખણે વેદના ઉપ્પજ્જતિ, ચિત્તં એકગ્ગતં ન લભતિ, કમ્મટ્ઠાનં પરિપતતિ, વિસેસં નાધિગચ્છતિ. કાલે સમિઞ્જેન્તસ્સ કાલે પસારેન્તસ્સ પન તા વેદના નુપ્પજ્જન્તિ, ચિત્તં એકગ્ગં હોતિ, કમ્મટ્ઠાનં ફાતિં ગચ્છતિ, વિસેસમધિગચ્છતીતિ ¶ , એવં અત્થાનત્થપરિગ્ગણ્હનં વેદિતબ્બં.

અત્થે પન સતિપિ સપ્પાયાસપ્પાયં પરિગ્ગણ્હિત્વા સપ્પાયપરિગ્ગણ્હનં સપ્પાયસમ્પજઞ્ઞં. તત્રાયં નયો –

મહાચેતિયઙ્ગણે કિર દહરભિક્ખૂ સજ્ઝાયં ગણ્હન્તિ, તેસં પિટ્ઠિપસ્સેસુ દહરભિક્ખુનિયો ધમ્મં સુણન્તિ. તત્રેકો દહરો હત્થં પસારેન્તો કાયસંસગ્ગં પત્વા તેનેવ કારણેન ગિહી જાતો. અપરો ભિક્ખુ પાદં પસારેન્તો અગ્ગિમ્હિ પસારેસિ, અટ્ઠિમાહચ્ચ પાદો ઝાયિ. અપરો વમ્મિકે પસારેસિ, સો આસીવિસેન ડટ્ઠો. અપરો ચીવરકુટિદણ્ડકે પસારેસિ, તં મણિસપ્પો ડંસિ. તસ્મા એવરૂપે અસપ્પાયે અપસારેત્વા સપ્પાયે પસારેતબ્બં. ઇદમેત્થ સપ્પાયસમ્પજઞ્ઞં.

ગોચરસમ્પજઞ્ઞં પન મહાથેરવત્થુના દીપેતબ્બં – મહાથેરો કિર દિવાઠાને નિસિન્નો અન્તેવાસિકેહિ સદ્ધિં કથયમાનો સહસા હત્થં સમિઞ્જેત્વા પુન યથાઠાને ઠપેત્વા સણિકં સમિઞ્જેસિ. તં અન્તેવાસિકા પુચ્છિંસુ – ‘‘કસ્મા, ભન્તે, સહસા હત્થં સમિઞ્જિત્વા પુન યથાઠાને ઠપેત્વા સણિકં સમિઞ્જિયિત્થા’’તિ? યતો પટ્ઠાયાહં, આવુસો, કમ્મટ્ઠાનં મનસિકાતું આરદ્ધો, ન મે કમ્મટ્ઠાનં મુઞ્ચિત્વા હત્થો સમિઞ્જિતપુબ્બો, ઇદાનિ પન મે તુમ્હેહિ સદ્ધિં કથયમાનેન કમ્મટ્ઠાનં મુઞ્ચિત્વા સમિઞ્જિતો. તસ્મા પુન યથાઠાને ઠપેત્વા સમિઞ્જેસિન્તિ. સાધુ ¶ , ભન્તે, ભિક્ખુના નામ એવરૂપેન ભવિતબ્બન્તિ. એવમેત્થાપિ કમ્મટ્ઠાનાવિજહનમેવ ગોચરસમ્પજઞ્ઞન્તિ વેદિતબ્બં.

અબ્ભન્તરે ¶ અત્તા નામ કોચિ સમિઞ્જેન્તો વા પસારેન્તો વા નત્થિ, વુત્તપ્પકારચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારેન પન સુત્તાકડ્ઢનવસેન દારુયન્તસ્સ હત્થપાદલચલનં વિય સમિઞ્જનપસારણં હોતીતિ એવં પરિજાનનં પનેત્થ અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞન્તિ વેદિતબ્બં.

સઙ્ઘાટિપત્તચીવરધારણેતિ એત્થ સઙ્ઘાટિચીવરાનં ¶ નિવાસનપારુપનવસેન પત્તસ્સ ભિક્ખાપટિગ્ગહણાદિવસેન પરિભોગો ધારણં નામ. તત્થ સઙ્ઘાટિચીવરધારણે તાવ નિવાસેત્વા વા પારુપિત્વા વા પિણ્ડાય ચરતો આમિસલાભો સીતસ્સ પટિઘાતાયાતિઆદિના નયેન ભગવતા વુત્તપ્પકારોયેવ ચ અત્થો અત્થો નામ. તસ્સ વસેન સાત્થકસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

ઉણ્હપકતિકસ્સ પન દુબ્બલસ્સ ચ ચીવરં સુખુમં સપ્પાયં, સીતાલુકસ્સ ઘનં દુપટ્ટં. વિપરીતં અસપ્પાયં. યસ્સ કસ્સચિ જિણ્ણં અસપ્પાયમેવ, અગ્ગળાદિદાનેન હિસ્સ તં પલિબોધકરં હોતિ. તથા પટ્ટુણ્ણદુકૂલાદિભેદં લોભનીયચીવરં. તાદિસઞ્હિ અરઞ્ઞે એકકસ્સ નિવાસન્તરાયકરં જીવિતન્તરાયકરઞ્ચાપિ હોતિ. નિપ્પરિયાયેન પન યં નિમિત્તકમ્માદિમિચ્છાજીવવસેન ઉપ્પન્નં, યઞ્ચસ્સ સેવમાનસ્સ અકુસલા ધમ્મા અભિવડ્ઢન્તિ, કુસલા ધમ્મા પરિહાયન્તિ, તં અસપ્પાયં. વિપરીતં સપ્પાયં. તસ્સ વસેનેત્થ સપ્પાયસમ્પજઞ્ઞં. કમ્મટ્ઠાનાવિજહનવસેનેવ ગોચરસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

અબ્ભન્તરે અત્તા નામ કોચિ ચીવરં પારુપેન્તો નત્થિ, વુત્તપ્પકારેન ચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારેનેવ પન ચીવરપારુપનં હોતિ. તત્થ ચીવરમ્પિ અચેતનં, કાયોપિ અચેતનો. ચીવરં ન જાનાતિ – ‘‘મયા કાયો પારુપિતો’’તિ. કાયોપિ ન જાનાતિ – ‘‘અહં ચીવરેન પારુપિતો’’તિ. ધાતુયોવ ધાતુસમૂહં પટિચ્છાદેન્તિ પટપિલોતિકાયપોત્થકરૂપપટિચ્છાદને વિય. તસ્મા નેવ સુન્દરં ચીવરં લભિત્વા સોમનસ્સં કાતબ્બં, ન અસુન્દરં લભિત્વા દોમનસ્સં.

નાગવમ્મિકચેતિયરુક્ખાદીસુ ¶ હિ કેચિ માલાગન્ધધૂમવત્થાદીહિ સક્કારં કરોન્તિ, કેચિ ગૂથમુત્તકદ્દમદણ્ડસત્થપ્પહારાદીહિ અસક્કારં. ન તેહિ નાગવમ્મિકરુક્ખાદયો સોમનસ્સં વા દોમનસ્સં વા કરોન્તિ. એવમેવ નેવ સુન્દરં ચીવરં લભિત્વા સોમનસ્સં કાતબ્બં ¶ , ન અસુન્દરં લભિત્વા દોમનસ્સન્તિ, એવં પવત્તપટિસઙ્ખાનવસેનેત્થ અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

પત્તધારણેપિ ¶ પત્તં સહસાવ અગ્ગહેત્વા ઇમં ગહેત્વા પિણ્ડાય ચરમાનો ભિક્ખં લભિસ્સામીતિ, એવં પત્તગ્ગહણપચ્ચયા પટિલભિતબ્બં અત્થવસેન સાત્થકસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

કિસદુબ્બલસરીરસ્સ પન ગરુપત્તો અસપ્પાયો, યસ્સ કસ્સચિ ચતુપઞ્ચગણ્ઠિકાહતો દુબ્બિસોધનીયો અસપ્પાયોવ. દુદ્ધોતપત્તોપિ ન વટ્ટતિ, તં ધોવન્તસ્સેવ ચસ્સ પલિબોધો હોતિ. મણિવણ્ણપત્તો પન લોભનીયો, ચીવરે વુત્તનયેનેવ અસપ્પાયો, નિમિત્તકમ્માદિવસેન લદ્ધો પન યઞ્ચસ્સ સેવમાનસ્સ અકુસલા ધમ્મા અભિવડ્ઢન્તિ, કુસલા ધમ્મા પરિહાયન્તિ, અયં એકન્તઅસપ્પાયોવ. વિપરીતો સપ્પાયો. તસ્સ વસેનેત્થ સપ્પાયસમ્પજઞ્ઞં. કમ્મટ્ઠાનાવિજહનવસેનેવ ચ ગોચરસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

અબ્ભન્તરે અત્તા નામ કોચિ પત્તં ગણ્હન્તો નત્થિ, વુત્તપ્પકારેન ચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારવસેનેવ પત્તગ્ગહણં નામ હોતિ. તત્થ પત્તોપિ અચેતનો, હત્થાપિ અચેતના. પત્તો ન જાનાતિ – ‘‘અહં હત્થેહિ ગહિતો’’તિ. હત્થાપિ ન જાનન્તિ – ‘‘અમ્હેહિ પત્તો ગહિતો’’તિ. ધાતુયોવ ધાતુસમૂહં ગણ્હન્તિ, સણ્ડાસેન અગ્ગિવણ્ણપત્તગ્ગહણે વિયાતિ. એવં પવત્તપટિસઙ્ખાનવસેનેત્થ અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

અપિ ચ યથા છિન્નહત્થપાદે વણમુખેહિ પગ્ઘરિતપુબ્બલોહિતકિમિકુલે નીલમક્ખિકસમ્પરિકિણ્ણે અનાથસાલાયં નિપન્ને અનાથમનુસ્સે દિસ્વા, યે દયાલુકા પુરિસા, તે તેસં વણમત્તચોળકાનિ ચેવ કપાલાદીહિ ચ ભેસજ્જાનિ ઉપનામેન્તિ. તત્થ ચોળકાનિપિ કેસઞ્ચિ સણ્હાનિ, કેસઞ્ચિ થૂલાનિ પાપુણન્તિ. ભેસજ્જકપાલકાનિપિ કેસઞ્ચિ ¶ સુસણ્ઠાનાનિ, કેસઞ્ચિ દુસ્સણ્ઠાનાનિ પાપુણન્તિ, ન તે તત્થ સુમના વા દુમ્મના વા હોન્તિ ¶ . વણપટિચ્છાદનમત્તેનેવ હિ ચોળકેન, ભેસજ્જપટિગ્ગહણમત્તેનેવ ચ કપાલકેન તેસં અત્થો. એવમેવ યો ભિક્ખુ વણચોળકં વિય ચીવરં, ભેસજ્જકપાલકં વિય ચ પત્તં, કપાલે ભેસજ્જમિવ ચ પત્તે લદ્ધં ભિક્ખં સલ્લક્ખેતિ, અયં સઙ્ઘાટિપત્તચીવરધારણે અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞેન ઉત્તમસમ્પજાનકારીતિ વેદિતબ્બો.

અસિતાદીસુ અસિતેતિ પિણ્ડપાતભોજને. પીતેતિ યાગુઆદિપાને. ખાયિતેતિ પિટ્ઠખજ્જાદિખાદને. સાયિતેતિ મધુફાણિતાદિસાયને. તત્થ નેવ દવાયાતિઆદિના નયેન વુત્તો અટ્ઠવિધોપિ અત્થો અત્થો નામ. તસ્સેવ વસેન સાત્થકસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

લૂખપણીતતિત્તમધુરરસાદીસુ ¶ પન યેન ભોજનેન યસ્સ ફાસુ ન હોતિ, તં તસ્સ અસપ્પાયં. યં પન નિમિત્તકમ્માદિવસેન પટિલદ્ધં, યઞ્ચસ્સ ભુઞ્જતો અકુસલા ધમ્મા અભિવડ્ઢન્તિ, કુસલા ધમ્મા પરિહાયન્તિ, તં એકન્તઅસપ્પાયમેવ, વિપરીતં સપ્પાયં. તસ્સ વસેનેત્થ સપ્પાયસમ્પજઞ્ઞં. કમ્મટ્ઠાનાવિજહનવસેનેવ ચ ગોચરસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

અબ્ભન્તરે અત્તા નામ કોચિ ભુઞ્જકો નત્થિ, વુત્તપ્પકારચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારેનેવ પત્તપ્પટિગ્ગહણં નામ હોતિ. ચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારેનેવ હત્થસ્સ પત્તે ઓતારણં નામ હોતિ. ચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારેનેવ આલોપકરણં આલોપઉદ્ધારણં મુખવિવરણઞ્ચ હોતિ, ન કોચિ કુઞ્ચિકાય યન્તકેન વા હનુકટ્ઠીનિ વિવરતિ. ચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારેનેવ આલોપસ્સ મુખે ઠપનં, ઉપરિદન્તાનં મુસલકિચ્ચસાધનં, હેટ્ઠિમદન્તાનં ઉદુક્ખલકિચ્ચસાધનં, જિવ્હાય હત્થકિચ્ચસાધનઞ્ચ હોતિ. ઇતિ તત્થ અગ્ગજિવ્હાય તનુકખેળો મૂલજિવ્હાય બહલખેળો મક્ખેતિ. તં હેટ્ઠાદન્તઉદુક્ખલે જિવ્હાહત્થપરિવત્તકં ખેળોદકેન તેમિતં ઉપરિદન્તમુસલસઞ્ચુણ્ણિતં કોચિ કટચ્છુના ¶ વા દબ્બિયા વા અન્તોપવેસેન્તો નામ નત્થિ, વાયોધાતુયાવ પવિસતિ. પવિટ્ઠં પવિટ્ઠં કોચિ પલાલસન્થારં કત્વા ધારેન્તો નામ નત્થિ, વાયોધાતુવસેનેવ તિટ્ઠતિ. ઠિતં ઠિતં કોચિ ઉદ્ધનં કત્વા અગ્ગિં જાલેત્વા પચન્તો નામ નત્થિ, તેજોધાતુયાવ પચ્ચતિ. પક્કં પક્કં કોચિ દણ્ડકેન વા ¶ યટ્ઠિયા વા બહિ નીહારકો નામ નત્થિ, વાયોધાતુયેવ નીહરતિ. ઇતિ વાયોધાતુ પટિહરતિ ચ, વીતિહરતિ ચ, ધારેતિ ચ, પરિવત્તેતિ ચ, સઞ્ચુણ્ણેતિ ચ, વિસોસેતિ ચ, નીહરતિ ચ. પથવીધાતુ ધારેતિ ચ, પરિવત્તેતિ ચ, સઞ્ચુણ્ણેતિ ચ, વિસોસેતિ ચ. આપોધાતુ સિનેહેતિ ચ, અલ્લત્તઞ્ચ અનુપાલેતિ. તેજોધાતુ અન્તોપવિટ્ઠં પરિપાચેતિ. આકાસધાતુ અઞ્જસો હોતિ. વિઞ્ઞાણધાતુ તત્થ તત્થ સમ્માપયોગમન્વાય આભુજતીતિ. એવં પવત્તપટિસઙ્ખાનવસેનેત્થ અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

અપિ ચ ગમનતો પરિયેસનતો પરિભોગતો આસયતો નિધાનતો અપરિપક્કતો પરિપક્કતો ફલતો નિસ્સન્દતો સમ્મક્ખનતોતિ, એવં દસવિધપટિકૂલભાવપચ્ચવેક્ખણતો પેત્થ અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં. વિત્થારકથા પનેત્થ વિસુદ્ધિમગ્ગે આહારપટિકૂલસઞ્ઞાનિદ્દેસતો ગહેતબ્બા.

ઉચ્ચારપસ્સાવકમ્મેતિ ઉચ્ચારસ્સ ચ પસ્સાવસ્સ ચ કરણે. તત્થ પત્તકાલે ઉચ્ચારપસ્સાવં અકરોન્તસ્સ સકલસરીરતો સેદા મુચ્ચન્તિ, અક્ખીનિ ભમન્તિ, ચિત્તં ન એકગ્ગં ¶ હોતિ, અઞ્ઞે ચ રોગા ઉપ્પજ્જન્તિ. કરોન્તસ્સ પન સબ્બં તં ન હોતીતિ અયમેત્થ અત્થો. તસ્સ વસેન સાત્થકસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

અટ્ઠાને ઉચ્ચારપસ્સાવં કરોન્તસ્સ પન આપત્તિ હોતિ, અયસો વડ્ઢતિ, જીવિતન્તરાયો હોતિ, પતિરૂપે ઠાને કરોન્તસ્સ સબ્બં તં ન હોતીતિ ઇદમેત્થ સપ્પાયં તસ્સ વસેન સપ્પાયસમ્પજઞ્ઞં. કમ્મટ્ઠાનાવિજહનવસેનેવ ચ ગોચરસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

અબ્ભન્તરે અત્તા નામ ઉચ્ચારપસ્સાવકમ્મં કરોન્તો નત્થિ, ચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારેનેવ પન ઉચ્ચારપસ્સાવકમ્મં હોતિ ¶ . યથા વા પન પક્કે ગણ્ડે ગણ્ડભેદેન પુબ્બલોહિતં અકામતાય નિક્ખમતિ. યથા ચ અતિભરિતા ઉદકભાજના ઉદકં અકામતાય નિક્ખમતિ. એવં પક્કાસયમુત્તવત્થીસુ સન્નિચિતા ઉચ્ચારપસ્સાવા વાયુવેગસમુપ્પીળિતા અકામતાયપિ નિક્ખમન્તિ. સો પનાયં એવં નિક્ખમન્તો ઉચ્ચારપસ્સાવો નેવ ¶ તસ્સ ભિક્ખુનો અત્તનો હોતિ, ન પરસ્સ, કેવલં સરીરનિસ્સન્દોવ હોતિ. યથા કિં? યથા ઉદકતુમ્બતો પુરાણુદકં છડ્ડેન્તસ્સ નેવ તં અત્તનો હોતિ, ન પરેસં; કેવલં પટિજગ્ગનમત્તમેવ હોતિ; એવં પવત્તપટિસઙ્ખાનવસેનેત્થ અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

ગતાદીસુ ગતેતિ ગમને. ઠિતેતિ ઠાને. નિસિન્નેતિ નિસજ્જાય. સુત્તેતિ સયને. જાગરિતેતિ જાગરણે. ભાસિતેતિ કથને. તુણ્હીભાવેતિ અકથને. ‘‘ગચ્છન્તો વા ગચ્છામીતિ પજાનાતિ, ઠિતો વા ઠિતોમ્હીતિ પજાનાતિ, નિસિન્નો વા નિસિન્નોમ્હીતિ પજાનાતિ, સયાનો વા સયાનોમ્હીતિ પજાનાતી’’તિ ઇમસ્મિઞ્હિ સુત્તે અદ્ધાનઇરિયાપથા કથિતા. ‘‘અભિક્કન્તે પટિક્કન્તે આલોકિતે વિલોકિતે સમિઞ્જિતે પસારિતે’’તિ ઇમસ્મિં મજ્ઝિમા. ‘‘ગતે ઠિતે નિસિન્ને સુત્તે જાગરિતે’’તિ ઇધ પન ખુદ્દકચુણ્ણિયઇરિયાપથા કથિતા. તસ્મા તેસુપિ વુત્તનયેનેવ સમ્પજાનકારિતા વેદિતબ્બા.

તિપિટકમહાસિવત્થેરો પનાહ – યો ચિરં ગન્ત્વા વા ચઙ્કમિત્વા વા અપરભાગે ઠિતો ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ – ‘‘ચઙ્કમનકાલે પવત્તા રૂપારૂપધમ્મા એત્થેવ નિરુદ્ધા’’તિ ¶ . અયં ગતે સમ્પજાનકારી નામ.

યો સજ્ઝાયં વા કરોન્તો, પઞ્હં વા વિસ્સજ્જેન્તો, કમ્મટ્ઠાનં વા મનસિકરોન્તો ચિરં ઠત્વા ¶ અપરભાગે નિસિન્નો ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ – ‘‘ઠિતકાલે પવત્તા રૂપારૂપધમ્મા એત્થેવ નિરુદ્ધા’’તિ. અયં ઠિતે સમ્પજાનકારી નામ.

યો સજ્ઝાયાદિકરણવસેનેવ ચિરં નિસીદિત્વા અપરભાગે ઉટ્ઠાય ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ – ‘‘નિસિન્નકાલે પવત્તા રૂપારૂપધમ્મા એત્થેવ નિરુદ્ધા’’તિ. અયં નિસિન્ને સમ્પજાનકારી નામ.

યો પન નિપન્નકો સજ્ઝાયં વા કરોન્તો કમ્મટ્ઠાનં વા મનસિકરોન્તો નિદ્દં ઓક્કમિત્વા અપરભાગે ઉટ્ઠાય ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ – ‘‘સયનકાલે પવત્તા રૂપારૂપધમ્મા એત્થેવ નિરુદ્ધા’’તિ. અયં સુત્તે જાગરિતે ચ સમ્પજાનકારી નામ. કિરિયમયચિત્તાનઞ્હિ અપ્પવત્તનં સોપ્પં નામ, પવત્તનં જાગરિતં નામ.

યો ¶ પન ભાસમાનો – ‘‘અયં સદ્દો નામ ઓટ્ઠે ચ પટિચ્ચ, દન્તે ચ જિવ્હઞ્ચ તાલુઞ્ચ પટિચ્ચ, ચિત્તસ્સ ચ તદનુરૂપં પયોગં પટિચ્ચ જાયતી’’તિ સતો સમ્પજાનોવ ભાસતિ. ચિરં વા પન કાલં સજ્ઝાયં વા કત્વા, ધમ્મં વા કથેત્વા, કમ્મટ્ઠાનં વા પવત્તેત્વા, પઞ્હં વા વિસ્સજ્જેત્વા, અપરભાગે તુણ્હીભૂતો ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ – ‘‘ભાસિતકાલે ઉપ્પન્ના રૂપારૂપધમ્મા એત્થેવ નિરુદ્ધા’’તિ. અયં ભાસિતે સમ્પજાનકારી નામ.

યો તુણ્હીભૂતો ચિરં ધમ્મં વા કમ્મટ્ઠાનં વા મનસિકત્વા અપરભાગે ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ – ‘‘તુણ્હીભૂતકાલે પવત્તા રૂપારૂપધમ્મા એત્થેવ નિરુદ્ધા’’તિ. ઉપાદારૂપપ્પવત્તિયઞ્હિ સતિ ભાસતિ નામ, અસતિ તુણ્હી ભવતિ નામાતિ. અયં તુણ્હીભાવે સમ્પજાનકારી નામાતિ.

તયિદં મહાસિવત્થેરેન વુત્તં અસમ્મોહધુરં મહાસતિપટ્ઠાનસુત્તે અધિપ્પેતં. ઇમસ્મિં પન સામઞ્ઞફલે સબ્બમ્પિ ચતુબ્બિધં સમ્પજઞ્ઞં લબ્ભતિ. તસ્મા વુત્તનયેનેવ ચેત્થ ચતુન્નં સમ્પજઞ્ઞાનં વસેન સમ્પજાનકારિતા વેદિતબ્બા. સમ્પજાનકારીતિ ચ સબ્બપદેસુ સતિસમ્પયુત્તસ્સેવ સમ્પજઞ્ઞસ્સ વસેન અત્થો વેદિતબ્બો. સતિસમ્પજઞ્ઞેન સમન્નાગતોતિ એતસ્સ હિ પદસ્સ અયં વિત્થારો. વિભઙ્ગપ્પકરણે પન – ‘‘સતો સમ્પજાનો અભિક્કમતિ, સતો સમ્પજાનો પટિક્કમતી’’તિ એવં એતાનિ પદાનિ વિભત્તાનેવ. એવં, ખો મહારાજાતિ એવં ¶ સતિસમ્પયુત્તસ્સ સમ્પજઞ્ઞસ્સ ¶ વસેન અભિક્કમાદીનિ પવત્તેન્તો સતિસમ્પજઞ્ઞેન સમન્નાગતો નામ હોતીતિ અત્થો.

સન્તોસકથા

૨૧૫. ઇધ, મહારાજ, ભિક્ખુ સન્તુટ્ઠો હોતીતિ એત્થ સન્તુટ્ઠોતિ ઇતરીતરપચ્ચયસન્તોસેન સમન્નાગતો. સો પનેસ સન્તોસો દ્વાદસવિધો હોતિ, સેય્યથિદં – ચીવરે યથાલાભસન્તોસો, યથાબલસન્તોસો, યથાસારુપ્પસન્તોસોતિ તિવિધો. એવં પિણ્ડપાતાદીસુ. તસ્સાયં પભેદવણ્ણના –

ઇધ ભિક્ખુ ચીવરં લભતિ, સુન્દરં વા અસુન્દરં વા. સો તેનેવ યાપેતિ, અઞ્ઞં ન પત્થેતિ, લભન્તોપિ ન ગણ્હતિ. અયમસ્સ ચીવરે યથાલાભસન્તોસો. અથ પન પકતિદુબ્બલો વા હોતિ, આબાધજરાભિભૂતો ¶ વા, ગરુચીવરં પારુપન્તો કિલમતિ. સો સભાગેન ભિક્ખુના સદ્ધિં તં પરિવત્તેત્વા લહુકેન યાપેન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ. અયમસ્સ ચીવરે યથાબલસન્તોસો. અપરો પણીતપચ્ચયલાભી હોતિ. સો પત્તચીવરાદીનં અઞ્ઞતરં મહગ્ઘપત્તચીવરં બહૂનિ વા પન પત્તચીવરાનિ લભિત્વા ઇદં થેરાનં ચિરપબ્બજિતાનં, ઇદં બહુસ્સુતાનં અનુરૂપં, ઇદં ગિલાનાનં, ઇદં અપ્પલાભીનં હોતૂતિ દત્વા તેસં પુરાણચીવરં વા ગહેત્વા સઙ્કારકૂટાદિતો વા નન્તકાનિ ઉચ્ચિનિત્વા તેહિ સઙ્ઘાટિં કત્વા ધારેન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ. અયમસ્સ ચીવરે યથાસારુપ્પસન્તોસો.

ઇધ પન ભિક્ખુ પિણ્ડપાતં લભતિ લૂખં વા પણીતં વા, સો તેનેવ યાપેતિ, અઞ્ઞં ન પત્થેતિ, લભન્તોપિ ન ગણ્હતિ. અયમસ્સ પિણ્ડપાતે યથાલાભસન્તોસો. યો પન અત્તનો પકતિવિરુદ્ધં વા બ્યાધિવિરુદ્ધં વા પિણ્ડપાતં લભતિ, યેનસ્સ પરિભુત્તેન અફાસુ હોતિ. સો સભાગસ્સ ભિક્ખુનો તં દત્વા તસ્સ હત્થતો સપ્પાયભોજનં ભુઞ્જિત્વા સમણધમ્મં કરોન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ. અયમસ્સ પિણ્ડપાતે યથાબલસન્તોસો. અપરો બહું પણીતં પિણ્ડપાતં લભતિ. સો તં ચીવરં વિય થેરચિરપબ્બજિતબહુસ્સુતઅપ્પલાભીગિલાનાનં દત્વા તેસં વા સેસકં પિણ્ડાય વા ચરિત્વા ¶ મિસ્સકાહારં ભુઞ્જન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ. અયમસ્સ પિણ્ડપાતે યથાસારુપ્પસન્તોસો.

ઇધ પન ભિક્ખુ સેનાસનં લભતિ, મનાપં વા અમનાપં વા, સો તેન નેવ સોમનસ્સં, ન ¶ દોમનસ્સં ઉપ્પાદેતિ; અન્તમસો તિણસન્થારકેનપિ યથાલદ્ધેનેવ તુસ્સતિ. અયમસ્સ સેનાસને યથાલાભસન્તોસો. યો પન અત્તનો પકતિવિરુદ્ધં વા બ્યાધિવિરુદ્ધં વા સેનાસનં લભતિ, યત્થસ્સ વસતો અફાસુ હોતિ, સો તં સભાગસ્સ ભિક્ખુનો દત્વા તસ્સ સન્તકે સપ્પાયસેનાસને વસન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ. અયમસ્સ સેનાસને યથાબલસન્તોસો.

અપરો મહાપુઞ્ઞો લેણમણ્ડપકૂટાગારાદીનિ બહૂનિ પણીતસેનાસનાનિ લભતિ. સો તાનિ ચીવરં વિય થેરચિરપબ્બજિતબહુસ્સુતઅપ્પલાભીગિલાનાનં દત્વા યત્થ કત્થચિ વસન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ. અયમસ્સ ¶ સેનાસને યથાસારુપ્પસન્તોસો. યોપિ – ‘‘ઉત્તમસેનાસનં નામ પમાદટ્ઠાનં, તત્થ નિસિન્નસ્સ થિનમિદ્ધં ઓક્કમતિ, નિદ્દાભિભૂતસ્સ પુન પટિબુજ્ઝતો કામવિતક્કા પાતુભવન્તી’’તિ પટિસઞ્ચિક્ખિત્વા તાદિસં સેનાસનં પત્તમ્પિ ન સમ્પટિચ્છતિ. સો તં પટિક્ખિપિત્વા અબ્ભોકાસરુક્ખમૂલાદીસુ વસન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ. અયમ્પિસ્સ સેનાસને યથાસારુપ્પસન્તોસો.

ઇધ પન ભિક્ખુ ભેસજ્જં લભતિ, લૂખં વા પણીતં વા, સો યં લભતિ, તેનેવ તુસ્સતિ, અઞ્ઞં ન પત્થેતિ, લભન્તોપિ ન ગણ્હતિ. અયમસ્સ ગિલાનપચ્ચયે યથાલાભસન્તોસો. યો પન તેલેન અત્થિકો ફાણિતં લભતિ. સો તં સભાગસ્સ ભિક્ખુનો દત્વા તસ્સ હત્થતો તેલં ગહેત્વા અઞ્ઞદેવ વા પરિયેસિત્વા ભેસજ્જં કરોન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ. અયમસ્સ ગિલાનપચ્ચયે યથાબલસન્તોસો.

અપરો મહાપુઞ્ઞો બહું તેલમધુફાણિતાદિપણીતભેસજ્જં લભતિ. સો તં ચીવરં વિય થેરચિરપબ્બજિતબહુસ્સુતઅપ્પલાભીગિલાનાનં દત્વા તેસં આભતેન યેન કેનચિ યાપેન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ. યો પન એકસ્મિં ભાજને મુત્તહરીટકં ¶ ઠપેત્વા એકસ્મિં ચતુમધુરં – ‘‘ગણ્હાહિ, ભન્તે, યદિચ્છસી’’તિ વુચ્ચમાનો સચસ્સ તેસુ અઞ્ઞતરેનપિ રોગો વૂપસમ્મતિ, અથ મુત્તહરીટકં નામ બુદ્ધાદીહિ વણ્ણિતન્તિ ચતુમધુરં પટિક્ખિપિત્વા મુત્તહરીટકેનેવ ભેસજ્જં કરોન્તો પરમસન્તુટ્ઠોવ હોતિ. અયમસ્સ ગિલાનપચ્ચયે યથાસારુપ્પસન્તોસો.

ઇમિના પન દ્વાદસવિધેન ઇતરીતરપચ્ચયસન્તોસેન સમન્નાગતસ્સ ભિક્ખુનો અટ્ઠ પરિક્ખારા વટ્ટન્તિ. તીણિ ચીવરાનિ, પત્તો, દન્તકટ્ઠચ્છેદનવાસિ, એકા સૂચિ, કાયબન્ધનં પરિસ્સાવનન્તિ. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘તિચીવરઞ્ચ ¶ પત્તો ચ, વાસિ સૂચિ ચ બન્ધનં;

પરિસ્સાવનેન અટ્ઠેતે, યુત્તયોગસ્સ ભિક્ખુનો’’તિ.

તે સબ્બે કાયપરિહારિકાપિ હોન્તિ કુચ્છિપરિહારિકાપિ. કથં? તિચીવરં તાવ નિવાસેત્વા ચ પારુપિત્વા ચ વિચરણકાલે કાયં પરિહરતિ, પોસેતીતિ કાયપરિહારિકં હોતિ. ચીવરકણ્ણેન ઉદકં પરિસ્સાવેત્વા ¶ પિવનકાલે ખાદિતબ્બફલાફલગહણકાલે ચ કુચ્છિં પરિહરતિ; પોસેતીતિ કુચ્છિપરિહારિકં હોતિ.

પત્તોપિ તેન ઉદકં ઉદ્ધરિત્વા ન્હાનકાલે કુટિપરિભણ્ડકરણકાલે ચ કાયપરિહારિકો હોતિ. આહારં ગહેત્વા ભુઞ્જનકાલે કુચ્છિપરિહારિકો.

વાસિપિ તાય દન્તકટ્ઠચ્છેદનકાલે મઞ્ચપીઠાનં અઙ્ગપાદચીવરકુટિદણ્ડકસજ્જનકાલે ચ કાયપરિહારિકા હોતિ. ઉચ્છુછેદનનાળિકેરાદિતચ્છનકાલે કુચ્છિપરિહારિકા.

સૂચિપિ ચીવરસિબ્બનકાલે કાયપરિહારિકા હોતિ. પૂવં વા ફલં વા વિજ્ઝિત્વા ખાદનકાલે કુચ્છિપરિહારિકા.

કાયબન્ધનં બન્ધિત્વા વિચરણકાલે કાયપરિહારિકં. ઉચ્છુઆદીનિ બન્ધિત્વા ગહણકાલે કુચ્છિપરિહારિકં.

પરિસ્સાવનં તેન ઉદકં પરિસ્સાવેત્વા ન્હાનકાલે, સેનાસનપરિભણ્ડકરણકાલે ચ કાયપરિહારિકં. પાનીયં પરિસ્સાવનકાલે, તેનેવ તિલતણ્ડુલપુથુકાદીનિ ગહેત્વા ખાદનકાલે ચ કુચ્છિપરિહારિયં. અયં તાવ અટ્ઠપરિક્ખારિકસ્સ પરિક્ખારમત્તા. નવપરિક્ખારિકસ્સ ¶ પન સેય્યં પવિસન્તસ્સ તત્રટ્ઠકં પચ્ચત્થરણં વા કુઞ્ચિકા વા વટ્ટતિ. દસપરિક્ખારિકસ્સ નિસીદનં વા ચમ્મખણ્ડં વા વટ્ટતિ. એકાદસપરિક્ખારિકસ્સ પન કત્તરયટ્ઠિ વા તેલનાળિકા વા વટ્ટતિ. દ્વાદસપરિક્ખારિકસ્સ છત્તં વા ઉપાહનં વા વટ્ટતિ. એતેસુ ચ અટ્ઠપરિક્ખારિકોવ સન્તુટ્ઠો, ઇતરે અસન્તુટ્ઠા મહિચ્છા મહાભારાતિ ન વત્તબ્બા. એતેપિ હિ અપ્પિચ્છાવ સન્તુટ્ઠાવ સુભરાવ સલ્લહુકવુત્તિનોવ. ભગવા પન ન યિમં સુત્તં તેસં વસેન કથેસિ, અટ્ઠપરિક્ખારિકસ્સ વસેન કથેસિ. સો હિ ખુદ્દકવાસિઞ્ચ સૂચિઞ્ચ પરિસ્સાવને પક્ખિપિત્વા પત્તસ્સ અન્તો ઠપેત્વા પત્તં અંસકૂટે લગ્ગેત્વા તિચીવરં કાયપટિબદ્ધં કત્વા યેનિચ્છકં ¶ સુખં પક્કમતિ. પટિનિવત્તેત્વા ગહેતબ્બં નામસ્સ ન હોતિ. ઇતિ ¶ ઇમસ્સ ભિક્ખુનો સલ્લહુકવુત્તિતં દસ્સેન્તો ભગવા – ‘‘સન્તુટ્ઠો હોતિ કાયપરિહારિકેન ચીવરેના’’તિઆદિમાહ. તત્થ કાયપરિહારિકેનાતિ કાયપરિહરણમત્તકેન. કુચ્છિપરિહારિકેનાતિ કુચ્છિપરિહરણમત્તકેન. સમાદાયેવ પક્કમતીતિ અટ્ઠપરિક્ખારમત્તકં સબ્બં ગહેત્વાવ કાયપટિબદ્ધં કત્વાવ ગચ્છતિ. ‘‘મમ વિહારો પરિવેણં ઉપટ્ઠાકો’’તિ આસઙ્ગો વા બન્ધો વા ન હોતિ. સો જિયા મુત્તો સરો વિય, યૂથા અપક્કન્તો મદહત્થી વિય ચ ઇચ્છિતિચ્છિતં સેનાસનં વનસણ્ડં રુક્ખમૂલં વનપબ્ભારં પરિભુઞ્જન્તો એકોવ તિટ્ઠતિ, એકોવ નિસીદતિ. સબ્બિરિયાપથેસુ એકોવ અદુતિયો.

‘‘ચાતુદ્દિસો અપ્પટિઘો ચ હોતિ,

સન્તુસ્સમાનો ઇતરીતરેન;

પરિસ્સયાનં સહિતા અછમ્ભી,

એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ. (સુ. નિ. ૪૨);

એવં વણ્ણિતં ખગ્ગવિસાણકપ્પતં આપજ્જતિ.

ઇદાનિ ¶ તમત્થં ઉપમાય સાધેન્તો – ‘‘સેય્યથાપી’’તિઆદિમાહ. તત્થ પક્ખી સકુણોતિ પક્ખયુત્તો સકુણો. ડેતીતિ ઉપ્પતતિ. અયં પનેત્થ સઙ્ખેપત્થો – સકુણા નામ ‘‘અસુકસ્મિં પદેસે રુક્ખો પરિપક્કફલો’’તિ ઞત્વા નાનાદિસાહિ આગન્ત્વા નખપત્તતુણ્ડાદીહિ તસ્સ ફલાનિ વિજ્ઝન્તા વિધુનન્તા ખાદન્તિ. ‘ઇદં અજ્જતનાય, ઇદં સ્વાતનાય ભવિસ્સતી’તિ તેસં ન હોતિ. ફલે પન ખીણે નેવ રુક્ખસ્સ આરક્ખં ઠપેન્તિ, ન તત્થ પત્તં વા નખં વા તુણ્ડં વા ઠપેન્તિ. અથ ખો તસ્મિં રુક્ખે અનપેક્ખો હુત્વા, યો યં દિસાભાગં ઇચ્છતિ, સો તેન સપત્તભારોવ ઉપ્પતિત્વા ગચ્છતિ. એવમેવ અયં ભિક્ખુ નિસ્સઙ્ગો નિરપેક્ખો યેન કામં પક્કમતિ. તેન વુત્તં ‘‘સમાદાયેવ પક્કમતી’’તિ.

નીવરણપ્પહાનકથા

૨૧૬. સો ¶ ઇમિના ચાતિઆદિના કિં દસ્સેતિ? અરઞ્ઞવાસસ્સ પચ્ચયસમ્પત્તિં દસ્સેતિ. યસ્સ હિ ઇમે ચત્તારો પચ્ચયા નત્થિ, તસ્સ અરઞ્ઞવાસો ન ઇજ્ઝતિ. તિરચ્છાનગતેહિ વા વનચરકેહિ વા સદ્ધિં વત્તબ્બતં આપજ્જતિ. અરઞ્ઞે અધિવત્થા દેવતા – ‘‘કિં ¶ એવરૂપસ્સ પાપભિક્ખુનો અરઞ્ઞવાસેના’’તિ ભેરવસદ્દં સાવેન્તિ, હત્થેહિ સીસં પહરિત્વા પલાયનાકારં કરોન્તિ. ‘‘અસુકો ભિક્ખુ અરઞ્ઞં પવિસિત્વા ઇદઞ્ચિદઞ્ચ પાપકમ્મં અકાસી’’તિ અયસો પત્થરતિ. યસ્સ પનેતે ચત્તારો પચ્ચયા અત્થિ, તસ્સ અરઞ્ઞવાસો ઇજ્ઝતિ. સો હિ અત્તનો સીલં પચ્ચવેક્ખન્તો કિઞ્ચિ કાળકં વા તિલકં વા અપસ્સન્તો પીતિં ઉપ્પાદેત્વા તં ખયવયતો સમ્મસન્તો અરિયભૂમિં ઓક્કમતિ. અરઞ્ઞે અધિવત્થા દેવતા અત્તમના વણ્ણં ભણન્તિ. ઇતિસ્સ ઉદકે પક્ખિત્તતેલબિન્દુ વિય યસો વિત્થારિકો હોતિ.

તત્થ વિવિત્તન્તિ સુઞ્ઞં, અપ્પસદ્દં, અપ્પનિગ્ઘોસન્તિ અત્થો. એતદેવ હિ સન્ધાય વિભઙ્ગે – ‘‘વિવિત્તન્તિ સન્તિકે ચેપિ સેનાસનં હોતિ, તઞ્ચ અનાકિણ્ણં ગહટ્ઠેહિ પબ્બજિતેહિ. તેન તં વિવિત્ત’’ન્તિ વુત્તં. સેતિ ચેવ આસતિ ચ એત્થાતિ સેનાસનં મઞ્ચપીઠાદીનમેતં અધિવચનં. તેનાહ – ‘‘સેનાસનન્તિ મઞ્ચોપિ સેનાસનં ¶ , પીઠમ્પિ, ભિસિપિ, બિમ્બોહનમ્પિ, વિહારોપિ, અડ્ઢયોગોપિ, પાસાદોપિ, હમ્મિયમ્પિ, ગુહાપિ, અટ્ટોપિ, માળોપિ લેણમ્પિ, વેળુગુમ્બોપિ, રુક્ખમૂલમ્પિ, મણ્ડપોપિ, સેનાસનં, યત્થ વા પન ભિક્ખૂ પટિક્કમન્તિ, સબ્બમેતં સેનાસન’’ન્તિ (વિભ. ૫૨૭).

અપિ ચ – ‘‘વિહારો અડ્ઢયોગો પાસાદો હમ્મિયં ગુહા’’તિ ઇદં વિહારસેનાસનં નામ. ‘‘મઞ્ચો પીઠં ભિસિ બિમ્બોહન’’ન્તિ ઇદં મઞ્ચપીઠસેનાસનં નામ. ‘‘ચિમિલિકા ચમ્મખણ્ડો તિણસન્થારો પણ્ણસન્થારો’’તિ ઇદં સન્થતસેનાસનં નામ. ‘‘યત્થ વા પન ભિક્ખૂ પટિક્કમન્તી’’તિ ઇદં ઓકાસસેનાસનં નામાતિ. એવં ચતુબ્બિધં સેનાસનં હોતિ, તં સબ્બં સેનાસનગ્ગહણેન સઙ્ગહિતમેવ.

ઇધ પનસ્સ સકુણસદિસસ્સ ચાતુદ્દિસસ્સ ભિક્ખુનો અનુચ્છવિકસેનાસનં દસ્સેન્તો અરઞ્ઞં રુક્ખમૂલન્તિઆદિમાહ. તત્થ અરઞ્ઞન્તિ નિક્ખમિત્વા ¶ બહિ ઇન્દખીલા સબ્બમેતં અરઞ્ઞન્તિ. ઇદં ભિક્ખુનીનં વસેન આગતં. ‘‘આરઞ્ઞકં નામ સેનાસનં પઞ્ચધનુસતિકં પચ્છિમ’’ન્તિ (પારા. ૬૫૪) ઇદં પન ઇમસ્સ ભિક્ખુનો અનુરૂપં. તસ્સ લક્ખણં વિસુદ્ધિમગ્ગે ધુતઙ્ગનિદ્દેસે વુત્તં. રુક્ખમૂલન્તિ યં કિઞ્ચિ સન્દચ્છાયં વિવિત્તરુક્ખમૂલં. પબ્બતન્તિ સેલં. તત્થ હિ ઉદકસોણ્ડીસુ ઉદકકિચ્ચં કત્વા સીતાય રુક્ખચ્છાયાય નિસિન્નસ્સ નાનાદિસાસુ ખાયમાનાસુ સીતેન વાતેન બીજિયમાનસ્સ ચિત્તં એકગ્ગં હોતિ. કન્દરન્તિ કં વુચ્ચતિ ઉદકં, તેન દારિતં, ઉદકેન ભિન્નં પબ્બતપદેસં. યં નદીતુમ્બન્તિપિ, નદીકુઞ્જન્તિપિ ¶ વદન્તિ. તત્થ હિ રજતપટ્ટસદિસા વાલિકા હોતિ, મત્થકે મણિવિતાનં વિય વનગહણં, મણિખન્ધસદિસં ઉદકં સન્દતિ. એવરૂપં કન્દરં ઓરુય્હ પાનીયં પિવિત્વા ગત્તાનિ સીતાનિ કત્વા વાલિકં ઉસ્સાપેત્વા ¶ પંસુકૂલચીવરં પઞ્ઞપેત્વા નિસિન્નસ્સ સમણધમ્મં કરોતો ચિત્તં એકગ્ગં હોતિ. ગિરિગુહન્તિ દ્વિન્નં પબ્બતાનં અન્તરે, એકસ્મિંયેવ વા ઉમગ્ગસદિસં મહાવિવરં સુસાનલક્ખણં વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તં. વનપત્થન્તિ ગામન્તં અતિક્કમિત્વા મનુસ્સાનં અનુપચારટ્ઠાનં, યત્થ ન કસન્તિ ન વપન્તિ, તેનેવાહ – ‘‘વનપત્થન્તિ દૂરાનમેતં સેનાસનાનં અધિવચન’’ન્તિઆદિ. અબ્ભોકાસન્તિ અચ્છન્નં. આકઙ્ખમાનો પનેત્થ ચીવરકુટિં કત્વા વસતિ. પલાલપુઞ્જન્તિ પલાલરાસિ. મહાપલાલપુઞ્જતો હિ પલાલં નિક્કડ્ઢિત્વા પબ્ભારલેણસદિસે આલયે કરોન્તિ, ગચ્છગુમ્ભાદીનમ્પિ ઉપરિ પલાલં પક્ખિપિત્વા હેટ્ઠા નિસિન્ના સમણધમ્મં કરોન્તિ. તં સન્ધાયેતં વુત્તં.

પચ્છાભત્તન્તિ ભત્તસ્સ પચ્છતો. પિણ્ડપાતપટિક્કન્તોતિ પિણ્ડપાતપરિયેસનતો પટિક્કન્તો. પલ્લઙ્કન્તિ સમન્તતો ઊરુબદ્ધાસનં. આભુજિત્વાતિ બન્ધિત્વા. ઉજું કાયં પણિધાયાતિ ઉપરિમં સરીરં ઉજું ઠપેત્વા અટ્ઠારસ પિટ્ઠિકણ્ટકટ્ઠિકે કોટિયા કોટિં પટિપાદેત્વા. એવઞ્હિ નિસિન્નસ્સ ચમ્મમંસન્હારૂનિ ન પણમન્તિ. અથસ્સ યા તેસં પણમનપચ્ચયા ખણે ખણે વેદના ઉપ્પજ્જેય્યું, તા નુપ્પજ્જન્તિ. તાસુ અનુપ્પજ્જમાનાસુ ચિત્તં એકગ્ગં હોતિ, કમ્મટ્ઠાનં ન પરિપતતિ, વુડ્ઢિં ફાતિં વેપુલ્લં ઉપગચ્છતિ. પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વાતિ કમ્મટ્ઠાનાભિમુખં સતિં ઠપયિત્વા. મુખસમીપે ¶ વા કત્વાતિ અત્થો. તેનેવ વિભઙ્ગે વુત્તં – ‘‘અયં સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ સૂપટ્ઠિતા નાસિકગ્ગે ¶ વા મુખનિમિત્તે વા, તેન વુચ્ચતિ પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા’’તિ (વિભ. ૫૩૭). અથવા પરીતિ પરિગ્ગહટ્ઠો. મુખન્તિ નિય્યાનટ્ઠો. સતીતિ ઉપટ્ઠાનટ્ઠો. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘પરિમુખં સતિ’’ન્તિ. એવં પટિસમ્ભિદાયં વુત્તનયેનપેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. તત્રાયં સઙ્ખેપો – ‘‘પરિગ્ગહિતનિય્યાનસતિં કત્વા’’તિ.

૨૧૭. અભિજ્ઝં લોકેતિ એત્થ લુજ્જનપલુજ્જનટ્ઠેન પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા લોકો, તસ્મા પઞ્ચસુ ઉપાદાનક્ખન્ધેસુ રાગં પહાય કામચ્છન્દં વિક્ખમ્ભેત્વાતિ અયમેત્થત્થો. વિગતાભિજ્ઝેનાતિ વિક્ખમ્ભનવસેન પહીનત્તા વિગતાભિજ્ઝેન, ન ચક્ખુવિઞ્ઞાણસદિસેનાતિ અત્થો. અભિજ્ઝાય ચિત્તં પરિસોધેતીતિ અભિજ્ઝાતો ચિત્તં પરિમોચેતિ. યથા તં સા મુઞ્ચતિ ચેવ, મુઞ્ચિત્વા ચ ન પુન ગણ્હતિ, એવં કરોતીતિ અત્થો. બ્યાપાદપદોસં પહાયાતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. બ્યાપજ્જતિ ઇમિના ચિત્તં પૂતિકુમ્માસાદયો વિય પુરિમપકતિં વિજહતીતિ બ્યાપાદો. વિકારાપત્તિયા પદુસ્સતિ, પરં વા પદૂસેતિ વિનાસેતીતિ પદોસો. ઉભયમેતં કોધસ્સેવાધિવચનં ¶ . થિનં ચિત્તગેલઞ્ઞં. મિદ્ધં ચેતસિકગેલઞ્ઞં, થિનઞ્ચ મિદ્ધઞ્ચ થિનમિદ્ધં. આલોકસઞ્ઞીતિ રત્તિમ્પિ દિવાદિટ્ઠાલોકસઞ્જાનનસમત્થાય વિગતનીવરણાય પરિસુદ્ધાય સઞ્ઞાય સમન્નાગતો. સતો સમ્પજાનોતિ સતિયા ચ ઞાણેન ચ સમન્નાગતો. ઇદં ઉભયં આલોકસઞ્ઞાય ઉપકારત્તા વુત્તં. ઉદ્ધચ્ચઞ્ચ કુક્કુચ્ચઞ્ચ ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં. તિણ્ણવિચિકિચ્છોતિ વિચિકિચ્છં તરિત્વા અતિક્કમિત્વા ઠિતો. ‘‘કથમિદં કથમિદ’’ન્તિ એવં નપ્પવત્તતીતિ અકથંકથી. કુસલેસુ ધમ્મેસૂતિ અનવજ્જેસુ ધમ્મેસુ. ‘‘ઇમે નુ ખો કુસલા કથમિમે કુસલા’’તિ એવં ન વિચિકિચ્છતિ. ન કઙ્ખતીતિ અત્થો. અયમેત્થ ¶ સઙ્ખેપો. ઇમેસુ પન નીવરણેસુ વચનત્થલક્ખણાદિભેદતો યં વત્તબ્બં સિયા, તં સબ્બં વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તં.

૨૧૮. યા પનાયં સેય્યથાપિ મહારાજાતિ ઉપમા વુત્તા. તત્થ ઇણં આદાયાતિ વડ્ઢિયા ધનં ગહેત્વા. બ્યન્તિં કરેય્યાતિ વિગતન્તં કરેય્ય ¶ , યથા તેસં કાકણિકમત્તોપિ પરિયન્તો નામ નાવસિસ્સતિ, એવં કરેય્ય; સબ્બસો પટિનિય્યાતેય્યાતિ અત્થો. તતો નિદાનન્તિ આણણ્યનિદાનં. સો હિ ‘‘અણણોમ્હી’’તિ આવજ્જન્તો બલવપામોજ્જં લભતિ, સોમનસ્સં અધિગચ્છતિ, તેન વુત્તં – ‘‘લભેથ પામોજ્જં, અધિગચ્છેય્ય સોમનસ્સ’’ન્તિ.

૨૧૯. વિસભાગવેદનુપ્પત્તિયા કકચેનેવ ચતુઇરિયાપથં છિન્દન્તો આબાધતીતિ આબાધો, સ્વાસ્સ અત્થીતિ આબાધિકો. તં સમુટ્ઠાનેન દુક્ખેન દુક્ખિતો. અધિમત્તગિલાનોતિ બાળ્હગિલાનો. નચ્છાદેય્યાતિ અધિમત્તબ્યાધિપરેતતાય ન રુચ્ચેય્ય. બલમત્તાતિ બલમેવ, બલઞ્ચસ્સ કાયે ન ભવેય્યાતિ અત્થો. તતોનિદાનન્તિ આરોગ્યનિદાનં. તસ્સ હિ – ‘‘અરોગોમ્હી’’તિ આવજ્જયતો તદુભયં હોતિ. તેન વુત્તં – ‘‘લભેથ પામોજ્જં, અધિગચ્છેય્ય સોમનસ્સ’’ન્તિ.

૨૨૦. ન ચસ્સ કિઞ્ચિ ભોગાનં વયોતિ કાકણિકમત્તમ્પિ ભોગાનં વયો ન ભવેય્ય. તતોનિદાનન્તિ બન્ધનામોક્ખનિદાનં. સેસં વુત્તનયેનેવ સબ્બપદેસુ યોજેતબ્બં.

૨૨૧-૨૨૨. અનત્તાધીનોતિ ન અત્તનિ અધીનો, અત્તનો રુચિયા કિઞ્ચિ કાતું ન લભતિ. પરાધીનોતિ પરેસુ અધીનો પરસ્સેવ રુચિયા વત્તતિ. ન યેન કામં ગમોતિ યેન દિસાભાગેનસ્સ ગન્તુકામતા હોતિ, ઇચ્છા ઉપ્પજ્જતિ ગમનાય, તેન ગન્તું ન લભતિ. દાસબ્યાતિ ¶ દાસભાવા. ભુજિસ્સોતિ અત્તનો સન્તકો. તતોનિદાનન્તિ ભુજિસ્સનિદાનં. કન્તારદ્ધાનમગ્ગન્તિ ¶ કન્તારં અદ્ધાનમગ્ગં, નિરુદકં દીઘમગ્ગન્તિ અત્થો. તતોનિદાનન્તિ ખેમન્તભૂમિનિદાનં.

૨૨૩. ઇમે પઞ્ચ નીવરણે અપ્પહીનેતિ એત્થ ભગવા અપ્પહીનકામચ્છન્દનીવરણં ઇણસદિસં, સેસાનિ રોગાદિસદિસાનિ કત્વા દસ્સેતિ. તત્રાયં સદિસતા. યો હિ પરેસં ઇણં ગહેત્વા વિનાસેતિ, સો તેહિ ઇણં દેહીતિ વુચ્ચમાનોપિ ફરુસં વુચ્ચમાનોપિ બજ્ઝમાનોપિ વધીયમાનોપિ ¶ કિઞ્ચિ પટિબાહિતું ન સક્કોતિ, સબ્બં તિતિક્ખતિ. તિતિક્ખાકારણં હિસ્સ તં ઇણં હોતિ. એવમેવ યો યમ્હિ કામચ્છન્દેન રજ્જતિ, તણ્હાસહગતેન તં વત્થું ગણ્હતિ, સો તેન ફરુસં વુચ્ચમાનોપિ બજ્ઝમાનોપિ વધીયમાનોપિ સબ્બં તિતિક્ખતિ, તિતિક્ખાકારણં હિસ્સ સો કામચ્છન્દો હોતિ, ઘરસામિકેહિ વધીયમાનાનં ઇત્થીનં વિયાતિ, એવં ઇણં વિય કામચ્છન્દો દટ્ઠબ્બો.

યથા પન પિત્તરોગાતુરો મધુસક્કરાદીસુપિ દિન્નેસુ પિત્તરોગાતુરતાય તેસં રસં ન વિન્દતિ, ‘‘તિત્તકં તિત્તક’’ન્તિ ઉગ્ગિરતિયેવ. એવમેવ બ્યાપન્નચિત્તો હિતકામેહિ આચરિયુપજ્ઝાયેહિ અપ્પમત્તકમ્પિ ઓવદિયમાનો ઓવાદં ન ગણ્હતિ. ‘‘અતિ વિય મે તુમ્હે ઉપદ્દવેથા’’તિઆદીનિ વત્વા વિબ્ભમતિ. પિત્તરોગાતુરતાય સો પુરિસો મધુસક્કરાદીનં વિય કોધાતુરતાય ઝાનસુખાદિભેદં સાસનરસં ન વિન્દતીતિ. એવં રોગો વિય બ્યાપાદો દટ્ઠબ્બો.

યથા પન નક્ખત્તદિવસે બન્ધનાગારે બદ્ધો પુરિસો નક્ખત્તસ્સ નેવ આદિં ન મજ્ઝં ન પરિયોસાનં પસ્સતિ. સો દુતિયદિવસે મુત્તો અહો હિય્યો નક્ખત્તં મનાપં, અહો નચ્ચં, અહો ગીતન્તિઆદીનિ સુત્વાપિ પટિવચનં ન દેતિ. કિં કારણા? નક્ખત્તસ્સ અનનુભૂતત્તા. એવમેવ ¶ થિનમિદ્ધાભિભૂતો ભિક્ખુ વિચિત્તનયેપિ ધમ્મસ્સવને પવત્તમાને નેવ તસ્સ આદિં ન મજ્ઝં ન પરિયોસાનં જાનાતિ. સોપિ ઉટ્ઠિતે ધમ્મસ્સવને અહો ધમ્મસ્સવનં, અહો કારણં, અહો ઉપમાતિ ધમ્મસ્સવનસ્સ વણ્ણં ભણમાનાનં સુત્વાપિ પટિવચનં ન દેતિ. કિં કારણા? થિનમિદ્ધવસેન ધમ્મકથાય અનનુભૂતત્તા. એવં બન્ધનાગારં વિય થિનમિદ્ધં દટ્ઠબ્બં.

યથા પન નક્ખત્તં કીળન્તોપિ દાસો – ‘‘ઇદં નામ અચ્ચાયિકં કરણીયં અત્થિ, સીઘં તત્થ ગચ્છાહિ. નો ચે ગચ્છસિ, હત્થપાદં વા તે છિન્દામિ કણ્ણનાસં વા’’તિ વુત્તો સીઘં ગચ્છતિયેવ ¶ . નક્ખત્તસ્સ આદિમજ્ઝપરિયોસાનં અનુભવિતું ન લભતિ, કસ્મા? પરાધીનતાય, એવમેવ વિનયે અપકતઞ્ઞુના વિવેકત્થાય અરઞ્ઞં પવિટ્ઠેનાપિ કિસ્મિઞ્ચિદેવ ¶ અન્તમસો કપ્પિયમંસેપિ અકપ્પિયમંસસઞ્ઞાય ઉપ્પન્નાય વિવેકં પહાય સીલવિસોધનત્થં વિનયધરસ્સ સન્તિકં ગન્તબ્બં હોતિ, વિવેકસુખં અનુભવિતું ન લભતિ, કસ્મા? ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચાભિભૂતતાયાતિ. એવં દાસબ્યં વિય ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં દટ્ઠબ્બં.

યથા પન કન્તારદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્નો પુરિસો ચોરેહિ મનુસ્સાનં વિલુત્તોકાસં પહતોકાસઞ્ચ દિસ્વા દણ્ડકસદ્દેનપિ સકુણસદ્દેનપિ ‘‘ચોરા આગતા’’તિ ઉસ્સઙ્કિતપરિસઙ્કિતોવ હોતિ, ગચ્છતિપિ તિટ્ઠતિપિ નિવત્તતિપિ, ગતટ્ઠાનતો અગતટ્ઠાનમેવ બહુતરં હોતિ. સો કિચ્છેન કસિરેન ખેમન્તભૂમિં પાપુણાતિ વા ન વા પાપુણાતિ. એવમેવ યસ્સ અટ્ઠસુ ઠાનેસુ વિચિકિચ્છા ઉપ્પન્ના હોતિ, સો – ‘‘બુદ્ધો નુ ખો, નો નુ ખો બુદ્ધો’’તિઆદિના નયેન વિચિકિચ્છન્તો અધિમુચ્ચિત્વા સદ્ધાય ગણ્હિતું ન સક્કોતિ. અસક્કોન્તો મગ્ગં વા ફલં વા ન પાપુણાતીતિ. યથા કન્તારદ્ધાનમગ્ગે – ‘‘ચોરા અત્થિ નત્થી’’તિ પુનપ્પુનં આસપ્પનપરિસપ્પનં અપરિયોગાહનં છમ્ભિતત્તં ચિત્તસ્સ ¶ ઉપ્પાદેન્તો ખેમન્તપત્તિયા અન્તરાયં કરોતિ, એવં વિચિકિચ્છાપિ – ‘‘બુદ્ધો નુ ખો, ન બુદ્ધો’’તિઆદિના નયેન પુનપ્પુનં આસપ્પનપરિસપ્પનં અપરિયોગાહનં છમ્ભિતત્તં ચિત્તસ્સ ઉપ્પાદયમાના અરિયભૂમિપ્પત્તિયા અન્તરાયં કરોતીતિ કન્તારદ્ધાનમગ્ગો વિય વિચિકિચ્છા દટ્ઠબ્બા.

૨૨૪. ઇદાનિ – ‘‘સેય્યથાપિ, મહારાજ, આણણ્ય’’ન્તિ એત્થ ભગવા પહીનકામચ્છન્દનીવરણં આણણ્યસદિસં, સેસાનિ આરોગ્યાદિસદિસાનિ કત્વા દસ્સેતિ. તત્રાયં સદિસતા, યથા હિ પુરિસો ઇણં આદાય કમ્મન્તે પયોજેત્વા સમિદ્ધતં પત્તો – ‘‘ઇદં ઇણં નામ પલિબોધમૂલ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા સવડ્ઢિકં ઇણં નિય્યાતેત્વા પણ્ણં ફાલાપેય્ય. અથસ્સ તતો પટ્ઠાય નેવ કોચિ દૂતં પેસેતિ, ન પણ્ણં. સો ઇણસામિકે દિસ્વાપિ સચે ઇચ્છતિ, આસના ઉટ્ઠહતિ, નો ચે ન ઉટ્ઠહતિ, કસ્મા? તેહિ સદ્ધિં નિલ્લેપતાય અલગ્ગતાય. એવમેવ ભિક્ખુ – ‘‘અયં કામચ્છન્દો નામ પલિબોધમૂલ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા છ ધમ્મે ભાવેત્વા કામચ્છન્દનીવરણં પજહતિ. તે પન છ ધમ્મે મહાસતિપટ્ઠાને વણ્ણયિસ્સામ. તસ્સેવં પહીનકામચ્છન્દસ્સ ¶ યથા ઇણમુત્તસ્સ પુરિસસ્સ ઇણસ્સામિકે દિસ્વા નેવ ભયં ન છમ્ભિતત્તં હોતિ. એવમેવ પરવત્થુમ્હિ નેવ સઙ્ગો ન બદ્ધો હોતિ. દિબ્બાનિપિ રૂપાનિ પસ્સતો કિલેસો ન સમુદાચરતિ. તસ્મા ભગવા આણણ્યમિવ કામચ્છન્દપ્પહાનં આહ.

યથા ¶ પન સો પિત્તરોગાતુરો પુરિસો ભેસજ્જકિરિયાય તં રોગં વૂપસમેત્વા તતો પટ્ઠાય મધુસક્કરાદીનં રસં વિન્દતિ. એવમેવ ભિક્ખુ ‘‘અયં બ્યાપાદો નામ મહા અનત્થકરો’’તિ છ ધમ્મે ભાવેત્વા બ્યાપાદનીવરણં પજહતિ. સબ્બનીવરણેસુ છ ધમ્મે મહાસતિપટ્ઠાનેયેવ વણ્ણયિસ્સામ. ન કેવલઞ્ચ તેયેવ, યેપિ થિનમિદ્ધાદીનં પહાનાય ભાવેતબ્બા, તેપિ સબ્બે તત્થેવ વણ્ણયિસ્સામ. સો એવં પહીનબ્યાપાદો યથા પિત્તરોગવિમુત્તો પુરિસો મધુસક્કરાદીનં રસં સમ્પિયાયમાનો પટિસેવતિ, એવમેવ આચારપણ્ણત્તિઆદીનિ ¶ સિક્ખાપદાનિ સિરસા સમ્પટિચ્છિત્વા સમ્પિયાયમાનો સિક્ખતિ. તસ્મા ભગવા આરોગ્યમિવ બ્યાપાદપ્પહાનં આહ.

યથા સો નક્ખત્તદિવસે બન્ધનાગારં પવેસિતો પુરિસો અપરસ્મિં નક્ખત્તદિવસે – ‘‘પુબ્બેપિ અહં પમાદદોસેન બદ્ધો, તેન નક્ખત્તં નાનુભવિં. ઇદાનિ અપ્પમત્તો ભવિસ્સામી’’તિ યથાસ્સ પચ્ચત્થિકા ઓકાસં ન લભન્તિ, એવં અપ્પમત્તો હુત્વા નક્ખત્તં અનુભવિત્વા – ‘અહો નક્ખત્તં, અહો નક્ખત્ત’ન્તિ ઉદાનં ઉદાનેસિ, એવમેવ ભિક્ખુ – ‘‘ઇદં થિનમિદ્ધં નામ મહાઅનત્થકર’’ન્તિ છ ધમ્મે ભાવેત્વા થિનમિદ્ધનીવરણં પજહતિ, સો એવં પહીનથિનમિદ્ધો યથા બન્ધના મુત્તો પુરિસો સત્તાહમ્પિ નક્ખત્તસ્સ આદિમજ્ઝપરિયોસાનં અનુભવતિ, એવમેવ ધમ્મનક્ખત્તસ્સ આદિમજ્ઝપરિયોસાનં અનુભવન્તો સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણાતિ. તસ્મા ભગવા બન્ધના મોક્ખમિવ થિનમિદ્ધપ્પહાનં આહ.

યથા પન દાસો કિઞ્ચિદેવ મિત્તં ઉપનિસ્સાય સામિકાનં ધનં દત્વા અત્તાનં ભુજિસ્સં કત્વા તતો પટ્ઠાય યં ઇચ્છતિ, તં કરોતિ. એવમેવ ભિક્ખુ – ‘‘ઇદં ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં નામ મહા અનત્થકર’’ન્તિ છ ધમ્મે ભાવેત્વા ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં પજહતિ. સો એવં પહીનઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચો યથા ભુજિસ્સો પુરિસો યં ઇચ્છતિ, તં કરોતિ, ન તં કોચિ બલક્કારેન તતો નિવત્તેતિ ¶ , એવમેવ યથા સુખં નેક્ખમ્મપટિપદં પટિપજ્જતિ, ન તં ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં બલક્કારેન તતો નિવત્તેતિ. તસ્મા ભગવા ભુજિસ્સં વિય ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચપ્પહાનં આહ.

યથા બલવા પુરિસો હત્થસારં ગહેત્વા સજ્જાવુધો સપરિવારો કન્તારં પટિપજ્જેય્ય, તં ચોરા દૂરતોવ દિસ્વા પલાયેય્યું. સો સોત્થિના તં કન્તારં નિત્થરિત્વા ખેમન્તં પત્તો હટ્ઠતુટ્ઠો અસ્સ. એવમેવ ભિક્ખુ ‘‘અયં વિચિકિચ્છા નામ મહા અનત્થકારિકા’’તિ છ ધમ્મે ભાવેત્વા વિચિકિચ્છં પજહતિ ¶ . સો એવં પહીનવિચિકિચ્છો યથા બલવા પુરિસો સજ્જાવુધો સપરિવારો નિબ્ભયો ચોરે તિણં વિય અગણેત્વા સોત્થિના નિક્ખમિત્વા ખેમન્તભૂમિં પાપુણાતિ, એવમેવ ભિક્ખુ ¶ દુચ્ચરિતકન્તારં નિત્થરિત્વા પરમં ખેમન્તભૂમિં અમતં મહાનિબ્બાનં પાપુણાતિ. તસ્મા ભગવા ખેમન્તભૂમિં વિય વિચિકિચ્છાપહાનં આહ.

૨૨૫. પામોજ્જં જાયતીતિ તુટ્ઠાકારો જાયતિ. પમુદિતસ્સ પીતિ જાયતીતિ તુટ્ઠસ્સ સકલસરીરં ખોભયમાના પીતિ જાયતિ. પીતિમનસ્સ કાયો પસ્સમ્ભતીતિ પીતિસમ્પયુત્તચિત્તસ્સ પુગ્ગલસ્સ નામકાયો પસ્સમ્ભતિ, વિગતદરથો હોતિ. સુખં વેદેતીતિ કાયિકમ્પિ ચેતસિકમ્પિ સુખં વેદયતિ. ચિત્તં સમાધિયતીતિ ઇમિના નેક્ખમ્મસુખેન સુખિતસ્સ ઉપચારવસેનપિ અપ્પનાવસેનપિ ચિત્તં સમાધિયતિ.

પઠમજ્ઝાનકથા

૨૨૬. સો વિવિચ્ચેવ કામેહિ…પે… પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતીતિઆદિ પન ઉપચારસમાધિના સમાહિતે ચિત્તે ઉપરિવિસેસદસ્સનત્થં અપ્પનાસમાધિના સમાહિતે ચિત્તે તસ્સ સમાધિનો પભેદદસ્સનત્થં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. ઇમમેવ કાયન્તિ ઇમં કરજકાયં. અભિસન્દેતીતિ તેમેતિ સ્નેહેતિ, સબ્બત્થ પવત્તપીતિસુખં કરોતિ. પરિસન્દેતીતિ સમન્તતો સન્દેતિ. પરિપૂરેતીતિ વાયુના ભસ્તં વિય પૂરેતિ. પરિપ્ફરતીતિ સમન્તતો ફુસતિ. સબ્બાવતો કાયસ્સાતિ અસ્સ ભિક્ખુનો સબ્બકોટ્ઠાસવતો કાયસ્સ કિઞ્ચિ ઉપાદિન્નકસન્તતિપવત્તિટ્ઠાને છવિમંસલોહિતાનુગતં ¶ અણુમત્તમ્પિ ઠાનં પઠમજ્ઝાનસુખેન અફુટં નામ ન હોતિ.

૨૨૭. દક્ખોતિ છેકો પટિબલો ન્હાનીયચુણ્ણાનિ કાતુઞ્ચેવ પયોજેતુઞ્ચ સન્નેતુઞ્ચ. કંસથાલેતિ યેન કેનચિ લોહેન કતભાજને. મત્તિકભાજનં પન થિરં ન હોતિ. સન્નેન્તસ્સ ભિજ્જતિ. તસ્મા તં ન દસ્સેતિ. પરિપ્ફોસકં ¶ પરિપ્ફોસકન્તિ સિઞ્ચિત્વા સિઞ્ચિત્વા. સન્નેય્યાતિ વામહત્થેન કંસથાલં ગહેત્વા દક્ખિણહત્થેન પમાણયુત્તં ઉદકં સિઞ્ચિત્વા સિઞ્ચિત્વા પરિમદ્દન્તો પિણ્ડં કરેય્ય. સ્નેહાનુગતાતિ ઉદકસિનેહેન અનુગતા. સ્નેહપરેતાતિ ઉદકસિનેહેન પરિગ્ગહિતા. સન્તરબાહિરાતિ સદ્ધિં અન્તોપદેસેન ચેવ બહિપદેસેન ચ સબ્બત્થકમેવ ઉદકસિનેહેન ફુટાતિ અત્થો. ન ચ પગ્ઘરણીતિ ન ચ બિન્દુ બિન્દુ ઉદકં પગ્ઘરતિ, સક્કા હોતિ હત્થેનપિ દ્વીહિપિ તીહિપિ અઙ્ગુલીહિ ગહેતું ઓવટ્ટિકાયપિ કાતુન્તિ અત્થો.

દુતિયજ્ઝાનકથા

૨૨૮-૨૨૯. દુતિયજ્ઝાનસુખૂપમાયં ¶ ઉબ્ભિદોદકોતિ ઉબ્ભિન્નઉદકો, ન હેટ્ઠા ઉબ્ભિજ્જિત્વા ઉગ્ગચ્છનકઉદકો. અન્તોયેવ પન ઉબ્ભિજ્જનકઉદકોતિ અત્થો. આયમુખન્તિ આગમનમગ્ગો. દેવોતિ મેઘો. કાલેન કાલન્તિ કાલે કાલે, અન્વદ્ધમાસં વા અનુદસાહં વાતિ અત્થો. ધારન્તિ વુટ્ઠિં. ન અનુપ્પવેચ્છેય્યાતિ ન ચ પવેસેય્ય, ન વસ્સેય્યાતિ અત્થો. સીતા વારિધારા ઉબ્ભિજ્જિત્વાતિ સીતં ધારં ઉગ્ગન્ત્વા રહદં પૂરયમાનં ઉબ્ભિજ્જિત્વા. હેટ્ઠા ઉગ્ગચ્છનઉદકઞ્હિ ઉગ્ગન્ત્વા ઉગ્ગન્ત્વા ભિજ્જન્તં ઉદકં ખોભેતિ, ચતૂહિ દિસાહિ પવિસનઉદકં પુરાણપણ્ણતિણકટ્ઠદણ્ડકાદીહિ ઉદકં ખોભેતિ, વુટ્ઠિઉદકં ધારાનિપાતપુબ્બુળકેહિ ઉદકં ખોભેતિ. સન્નિસિન્નમેવ પન હુત્વા ઇદ્ધિનિમ્મિતમિવ ઉપ્પજ્જમાનં ઉદકં ઇમં પદેસં ફરતિ, ઇમં પદેસં ન ફરતીતિ નત્થિ, તેન અફુટોકાસો નામ ન હોતીતિ. તત્થ રહદો વિય કરજકાયો. ઉદકં વિય દુતિયજ્ઝાનસુખં. સેસં પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બં.

તતિયજ્ઝાનકથા

૨૩૦-૨૩૧. તતિયજ્ઝાનસુખૂપમાયં ¶ ¶ ઉપ્પલાનિ એત્થ સન્તીતિ ઉપ્પલિની. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો. એત્થ ચ સેતરત્તનીલેસુ યં કિઞ્ચિ ઉપ્પલં ઉપ્પલમેવ. ઊનકસતપત્તં પુણ્ડરીકં, સતપત્તં પદુમં. પત્તનિયમં વા વિનાપિ સેતં પદુમં, રત્તં પુણ્ડરીકન્તિ અયમેત્થ વિનિચ્છયો. ઉદકાનુગ્ગતાનીતિ ઉદકતો ન ઉગ્ગતાનિ. અન્તો નિમુગ્ગપોસીનીતિ ઉદકતલસ્સ અન્તો નિમુગ્ગાનિયેવ હુત્વા પોસીનિ, વડ્ઢીનીતિ અત્થો. સેસં પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બં.

ચતુત્થજ્ઝાનકથા

૨૩૨-૨૩૩. ચતુત્થજ્ઝાનસુખૂપમાયં પરિસુદ્ધેન ચેતસા પરિયોદાતેનાતિ એત્થ નિરુપક્કિલેસટ્ઠેન પરિસુદ્ધં, પભસ્સરટ્ઠેન પરિયોદાતન્તિ વેદિતબ્બં. ઓદાતેન વત્થેનાતિ ઇદં ઉતુફરણત્થં વુત્તં. કિલિટ્ઠવત્થેન હિ ઉતુફરણં ન હોતિ, તઙ્ખણધોતપરિસુદ્ધેન ઉતુફરણં બલવં હોતિ. ઇમિસ્સાય હિ ઉપમાય વત્થં વિય કરજકાયો, ઉતુફરણં વિય ચતુત્થજ્ઝાનસુખં. તસ્મા યથા સુન્હાતસ્સ પુરિસસ્સ પરિસુદ્ધં વત્થં સસીસં પારુપિત્વા નિસિન્નસ્સ સરીરતો ઉતુ સબ્બમેવ વત્થં ફરતિ. ન કોચિ વત્થસ્સ અફુટોકાસો હોતિ. એવં ચતુત્થજ્ઝાનસુખેન ભિક્ખુનો ¶ કરજકાયસ્સ ન કોચિ ઓકાસો અફુટો હોતીતિ. એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ઇમેસં પન ચતુન્નં ઝાનાનં અનુપદવણ્ણના ચ ભાવનાનયો ચ વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તોતિ ઇધ ન વિત્થારિતો.

એત્તાવતા ચેસ રૂપજ્ઝાનલાભીયેવ, ન અરૂપજ્ઝાનલાભીતિ ન વેદિતબ્બો. ન હિ અટ્ઠસુ સમાપત્તીસુ ચુદ્દસહાકારેહિ ચિણ્ણવસીભાવં વિના ઉપરિ અભિઞ્ઞાધિગમો હોતિ. પાળિયં પન રૂપજ્ઝાનાનિયેવ આગતાનિ. અરૂપજ્ઝાનાનિ આહરિત્વા કથેતબ્બાનિ.

વિપસ્સનાઞાણકથા

૨૩૪. સો એવં સમાહિતે ચિત્તે…પે… આનેઞ્જપ્પત્તેતિ સો ચુદ્દસહાકારેહિ અટ્ઠસુ સમાપત્તીસુ ચિણ્ણવસીભાવો ભિક્ખૂતિ ¶ દસ્સેતિ ¶ . સેસમેત્થ વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તનયેન વેદિતબ્બં. ઞાણદસ્સનાય ચિત્તં અભિનીહરતીતિ એત્થ ઞાણદસ્સનન્તિ મગ્ગઞાણમ્પિ, વુચ્ચતિ ફલઞાણમ્પિ, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમ્પિ, પચ્ચવેક્ખણઞાણમ્પિ, વિપસ્સનાઞાણમ્પિ. ‘‘કિં નુ ખો, આવુસો, ઞાણદસ્સનવિસુદ્ધત્થં ભગવતિ બ્રહ્મચરિયં વુસ્સતી’’તિ (મહાનિ. ૧.૨૫૭) એત્થ હિ મગ્ગઞાણં ઞાણદસ્સનન્તિ વુત્તં. ‘‘અયમઞ્ઞો ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મો અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસો અધિગતો ફાસુવિહારો’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૨૮) એત્થ ફલઞાણં. ‘‘ભગવતોપિ ખો ઞાણદસ્સનં ઉદપાદિ સત્તાહકાલઙ્કતો આળારો કાલામો’’તિ (મહાવ. ૧૦) એત્થ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. ‘‘ઞાણઞ્ચ પન મે દસ્સનં ઉદપાદિ અકુપ્પા મે વિમુત્તિ, અયમન્તિમા જાતી’’તિ (મહાવ. ૧૬) એત્થ પચ્ચવેક્ખણઞાણં ઇધ પન ઞાણદસ્સનાય ચિત્તન્તિ ઇદં વિપસ્સનાઞાણં ઞાણદસ્સનન્તિ વુત્તન્તિ.

અભિનીહરતીતિ વિપસ્સનાઞાણસ્સ નિબ્બત્તનત્થાય તન્નિન્નં તપ્પોણં તપ્પબ્ભારં કરોતિ. રૂપીતિ આદીનમત્થો વુત્તોયેવ. ઓદનકુમ્માસૂપચયોતિ ઓદનેન ચેવ કુમ્માસેન ચ ઉપચિતો વડ્ઢિતો. અનિચ્ચુચ્છાદનપરિમદ્દનભેદનવિદ્ધંસનધમ્મોતિ હુત્વા અભાવટ્ઠેન અનિચ્ચધમ્મો. દુગ્ગન્ધવિઘાતત્થાય તનુવિલેપનેન ઉચ્છાદનધમ્મો. અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાબાધવિનોદનત્થાય ખુદ્દકસમ્બાહનેન પરિમદ્દનધમ્મો. દહરકાલે વા ઊરૂસુ સયાપેત્વા ગબ્ભાવાસેન દુસ્સણ્ઠિતાનં તેસં તેસં અઙ્ગાનં સણ્ઠાનસમ્પાદનત્થં અઞ્છનપીળનાદિવસેન પરિમદ્દનધમ્મો. એવં પરિહરિતોપિ ભેદનવિદ્ધંસનધમ્મો ભિજ્જતિ ચેવ વિકિરતિ ચ, એવં સભાવોતિ અત્થો. તત્થ ¶ રૂપી ચાતુમહાભૂતિકોતિઆદીસુ છહિ ¶ પદેહિ સમુદયો કથિતો. અનિચ્ચપદેન સદ્ધિં પચ્છિમેહિ દ્વીહિ અત્થઙ્ગમો. એત્થ સિતં એત્થ પટિબદ્ધન્તિ એત્થ ચાતુમહાભૂતિકે કાયે નિસ્સિતઞ્ચ પટિબદ્ધઞ્ચ.

૨૩૫. સુભોતિ સુન્દરો. જાતિમાતિ પરિસુદ્ધાકરસમુટ્ઠિતો. સુપરિકમ્મકતોતિ સુટ્ઠુ કતપરિકમ્મો અપનીતપાસાણસક્ખરો. અચ્છોતિ તનુચ્છવિ. વિપ્પસન્નોતિ સુટ્ઠુ પસન્નો. સબ્બાકારસમ્પન્નોતિ ધોવનવેધનાદીહિ સબ્બેહિ આકારેહિ સમ્પન્નો. નીલન્તિઆદીહિ વણ્ણસમ્પત્તિં દસ્સેતિ. તાદિસઞ્હિ આવુતં પાકટં હોતિ. એવમેવ ખોતિ એત્થ એવં ઉપમાસંસન્દનં વેદિતબ્બં. મણિ વિય હિ કરજકાયો. આવુતસુત્તં ¶ વિય વિપસ્સનાઞાણં. ચક્ખુમા પુરિસો વિય વિપસ્સનાલાભી ભિક્ખુ, હત્થે કરિત્વા પચ્ચવેક્ખતો અયં ખો મણીતિ મણિનો આવિભૂતકાલો વિય વિપસ્સનાઞાણં, અભિનીહરિત્વા નિસિન્નસ્સ ભિક્ખુનો ચાતુમહાભૂતિકકાયસ્સ આવિભૂતકાલો, તત્રિદં સુત્તં આવુતન્તિ સુત્તસ્સાવિભૂતકાલો વિય વિપસ્સનાઞાણં, અભિનીહરિત્વા નિસિન્નસ્સ ભિક્ખુનો તદારમ્મણાનં ફસ્સપઞ્ચમકાનં વા સબ્બચિત્તચેતસિકાનં વા વિપસ્સનાઞાણસ્સેવ વા આવિભૂતકાલોતિ.

ઇદઞ્ચ વિપસ્સનાઞાણં મગ્ગઞાણાનન્તરં. એવં સન્તેપિ યસ્મા અભિઞ્ઞાવારે આરદ્ધે એતસ્સ અન્તરાવારો નત્થિ તસ્મા ઇધેવ દસ્સિતં. યસ્મા ચ અનિચ્ચાદિવસેન અકતસમ્મસનસ્સ દિબ્બાય સોતધાતુયા ભેરવં સદ્દં સુણતો, પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિયા ભેરવે ખન્ધે અનુસ્સરતો, દિબ્બેન ચક્ખુના ભેરવમ્પિ રૂપં પસ્સતો ભયસન્તાસો ઉપ્પજ્જતિ, ન અનિચ્ચાદિવસેન કતસમ્મસનસ્સ તસ્મા અભિઞ્ઞં પત્તસ્સ ભયવિનોદનહેતુસમ્પાદનત્થમ્પિ ઇદં ઇધેવ દસ્સિતં. અપિ ચ યસ્મા વિપસ્સનાસુખં નામેતં મગ્ગફલસુખસમ્પાદકં પાટિયેક્કં સન્દિટ્ઠિકં સામઞ્ઞફલં ¶ તસ્માપિ આદિતોવ ઇદં ઇધ દસ્સિતન્તિ વેદિતબ્બં.

મનોમયિદ્ધિઞાણકથા

૨૩૬-૨૩૭. મનોમયન્તિ મનેન નિબ્બત્તિતં. સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગિન્તિ સબ્બેહિ અઙ્ગેહિ ચ પચ્ચઙ્ગેહિ ચ સમન્નાગતં. અહીનિન્દ્રિયન્તિ સણ્ઠાનવસેન અવિકલિન્દ્રિયં. ઇદ્ધિમતા નિમ્મિતરૂપઞ્હિ સચે ઇદ્ધિમા ઓદાતો તમ્પિ ઓદાતં. સચે અવિદ્ધકણ્ણો તમ્પિ અવિદ્ધકણ્ણન્તિ એવં સબ્બાકારેહિ તેન સદિસમેવ હોતિ. મુઞ્જમ્હા ઈસિકન્તિઆદિ ઉપમાત્તયમ્પિ હિ સદિસભાવદસ્સનત્થમેવ વુત્તં. મુઞ્જસદિસા એવ હિ તસ્સ અન્તો ઈસિકા હોતિ. કોસિસદિસોયેવ અસિ, વટ્ટાય કોસિયા વટ્ટં અસિમેવ પક્ખિપન્તિ, પત્થટાય પત્થટં ¶ . કરણ્ડાતિ ઇદમ્પિ અહિકઞ્ચુકસ્સ નામં, ન વિલીવકરણ્ડકસ્સ. અહિકઞ્ચુકો હિ અહિના સદિસોવ હોતિ. તત્થ કિઞ્ચાપિ ‘‘પુરિસો અહિં કરણ્ડા ઉદ્ધરેય્યા’’તિ હત્થેન ઉદ્ધરમાનો વિય દસ્સિતો, અથ ખો ચિત્તેનેવસ્સ ઉદ્ધરણં વેદિતબ્બં. અયઞ્હિ અહિ નામ સજાતિયં ઠિતો, કટ્ઠન્તરં વા રુક્ખન્તરં વા નિસ્સાય, તચતો સરીરં નિક્કડ્ઢનપ્પયોગસઙ્ખાતેન ¶ થામેન, સરીરં ખાદયમાનં વિય પુરાણતચં જિગુચ્છન્તોતિ ઇમેહિ ચતૂહિ કારણેહિ સયમેવ કઞ્ચુકં પજહતિ, ન સક્કા તતો અઞ્ઞેન ઉદ્ધરિતું, તસ્મા ચિત્તેન ઉદ્ધરણં સન્ધાય ઇદં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. ઇતિ મુઞ્જાદિસદિસં ઇમસ્સ ભિક્ખુનો સરીરં, ઈસિકાદિસદિસં નિમ્મિતરૂપન્તિ. ઇદમેત્થ ઓપમ્મસંસન્દનં. નિમ્માનવિધાનં પનેત્થ પરતો ચ ઇદ્ધિવિધાદિપઞ્ચઅભિઞ્ઞાકથા સબ્બાકારેન વિસુદ્ધિમગ્ગે વિત્થારિતાતિ તત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા. ઉપમામત્તમેવ હિ ઇધ અધિકં.

ઇદ્ધિવિધઞાણાદિકથા

૨૩૮-૨૩૯. તત્થ છેકકુમ્ભકારાદયો વિય ઇદ્ધિવિધઞાણલાભી ¶ ભિક્ખુ દટ્ઠબ્બો. સુપરિકમ્મકતમત્તિકાદયો વિય ઇદ્ધિવિધઞાણં દટ્ઠબ્બં. ઇચ્છિતિચ્છિતભાજનવિકતિઆદિકરણં વિય તસ્સ ભિક્ખુનો વિકુબ્બનં દટ્ઠબ્બં.

૨૪૦-૨૪૧. દિબ્બસોતધાતુઉપમાયં યસ્મા કન્તારદ્ધાનમગ્ગો સાસઙ્કો હોતિ સપ્પટિભયો. તત્થ ઉસ્સઙ્કિતપરિસઙ્કિતેન ‘અયં ભેરિસદ્દો’, ‘અયં મુદિઙ્ગસદ્દો’તિ ન સક્કા વવત્થપેતું, તસ્મા કન્તારગ્ગહણં અકત્વા ખેમમગ્ગં દસ્સેન્તો અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્નોતિ આહ. અપ્પટિભયઞ્હિ ખેમમગ્ગં સીસે સાટકં કત્વા સણિકં પટિપન્નો વુત્તપ્પકારે સદ્દે સુખં વવત્થપેતિ. તસ્સ સવનેન તેસં તેસં સદ્દાનં આવિભૂતકાલો વિય યોગિનો દૂરસન્તિકભેદાનં દિબ્બાનઞ્ચેવ માનુસ્સકાનઞ્ચ સદ્દાનં આવિભૂતકાલો વેદિતબ્બો.

૨૪૨-૨૪૩. ચેતોપરિયઞાણૂપમાયં દહરોતિ તરુણો. યુવાતિ યોબ્બન્નેન સમન્નાગતો. મણ્ડનકજાતિકોતિ યુવાપિ સમાનો ન આલસિયો ન કિલિટ્ઠવત્થસરીરો, અથ ખો મણ્ડનપકતિકો, દિવસસ્સ દ્વે તયો વારે ન્હાયિત્વા સુદ્ધવત્થપરિદહનઅલઙ્કારકરણસીલોતિ અત્થો. સકણિકન્તિ કાળતિલકવઙ્ગમુખદૂસિપીળકાદીનં અઞ્ઞતરેન સદોસં. તત્થ યથા તસ્સ મુખનિમિત્તં પચ્ચવેક્ખતો મુખે દોસો પાકટો હોતિ, એવં ચેતોપરિયઞાણાય ચિત્તં અભિનીહરિત્વા નિસિન્નસ્સ ભિક્ખુનો પરેસં સોળસવિધં ચિત્તં પાકટં હોતીતિ વેદિતબ્બં.

૨૪૪-૨૪૫. પુબ્બેનિવાસઞાણૂપમાયં ¶ ¶ તં દિવસં કતકિરિયા પાકટા હોતીતિ તં દિવસં ગતગામત્તયમેવ ગહિતં. તત્થ ગામત્તયગતપુરિસો વિય પુબ્બેનિવાસઞાણલાભી દટ્ઠબ્બો, તયો ગામા વિય તયો ભવા દટ્ઠબ્બા, તસ્સ પુરિસસ્સ તીસુ ગામેસુ તં દિવસં કતકિરિયાય આવિભાવો વિય પુબ્બેનિવાસાય ચિત્તં અભિનીહરિત્વા નિસિન્નસ્સ ભિક્ખુનો તીસુ ભવેસુ કતકિરિયાય પાકટભાવો દટ્ઠબ્બો.

૨૪૬-૨૪૭. દિબ્બચક્ખૂપમાયં ¶ વીથિં સઞ્ચરન્તેતિ અપરાપરં સઞ્ચરન્તે. વીથિં ચરન્તેતિપિ પાઠો. અયમેવત્થો. તત્થ નગરમજ્ઝે સિઙ્ઘાટકમ્હિ પાસાદો વિય ઇમસ્સ ભિક્ખુનો કરજકાયો દટ્ઠબ્બો, પાસાદે ઠિતો ચક્ખુમા પુરિસો વિય અયમેવ દિબ્બચક્ખું પત્વા ઠિતો ભિક્ખુ, ગેહં પવિસન્તા વિય પટિસન્ધિવસેન માતુકુચ્છિયં પવિસન્તા, ગેહા નિક્ખમન્તા વિય માતુકુચ્છિતો નિક્ખમન્તા, રથિકાય વીથિં સઞ્ચરન્તા વિય અપરાપરં સઞ્ચરણકસત્તા, પુરતો અબ્ભોકાસટ્ઠાને મજ્ઝે સિઙ્ઘાટકે નિસિન્ના વિય તીસુ ભવેસુ તત્થ તત્થ નિબ્બત્તસત્તા, પાસાદતલે ઠિતપુરિસસ્સ તેસં મનુસ્સાનં આવિભૂતકાલો વિય દિબ્બચક્ખુઞાણાય ચિત્તં અભિનીહરિત્વા નિસિન્નસ્સ ભિક્ખુનો તીસુ ભવેસુ નિબ્બત્તસત્તાનં આવિભૂતકાલો દટ્ઠબ્બો. ઇદઞ્ચ દેસનાસુખત્થમેવ વુત્તં. આરુપ્પે પન દિબ્બચક્ખુસ્સ ગોચરો નત્થીતિ.

આસવક્ખયઞાણકથા

૨૪૮. સો એવં સમાહિતે ચિત્તેતિ ઇધ વિપસ્સનાપાદકં ચતુત્થજ્ઝાનચિત્તં વેદિતબ્બં. આસવાનં ખયઞાણાયાતિ આસવાનં ખયઞાણનિબ્બત્તનત્થાય. એત્થ ચ આસવાનં ખયો નામ મગ્ગોપિ ફલમ્પિ નિબ્બાનમ્પિ ભઙ્ગોપિ વુચ્ચતિ. ‘‘ખયે ઞાણં, અનુપ્પાદે ઞાણ’’ન્તિ એત્થ હિ મગ્ગો આસવાનં ખયોતિ વુત્તો. ‘‘આસવાનં ખયા સમણો હોતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૩૮) એત્થ ફલં.

‘‘પરવજ્જાનુપસ્સિસ્સ, નિચ્ચં ઉજ્ઝાનસઞ્ઞિનો;

આસવા તસ્સ વડ્ઢન્તિ, આરા સો આસવક્ખયા’’તિ. (ધ. પ. ૨૫૩);

એત્થ ¶ નિબ્બાનં. ‘‘આસવાનં ખયો વયો ભેદો અનિચ્ચતા અન્તરધાન’’ન્તિ એત્થ ભઙ્ગો. ઇધ પન નિબ્બાનં અધિપ્પેતં. અરહત્તમગ્ગોપિ વટ્ટતિયેવ.

ચિત્તં ¶ અભિનીહરતીતિ વિપસ્સના ચિત્તં તન્નિન્નં તપ્પોણં તપ્પબ્ભારં કરોતિ. સો ઇદં દુક્ખન્તિઆદીસુ ‘‘એત્તકં દુક્ખં, ન ઇતો ભિય્યો’’તિ ¶ સબ્બમ્પિ દુક્ખસચ્ચં સરસલક્ખણપટિવેધેન યથાભૂતં પજાનાતીતિ અત્થો. તસ્સ ચ દુક્ખસ્સ નિબ્બત્તિકં તણ્હં ‘‘અયં દુક્ખસમુદયો’’તિ. તદુભયમ્પિ યં ઠાનં પત્વા નિરુજ્ઝતિ, તં તેસં અપ્પવત્તિં નિબ્બાનં ‘‘અયં દુક્ખનિરોધો’’તિ; તસ્સ ચ સમ્પાપકં અરિયમગ્ગં ‘‘અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા’’તિ સરસલક્ખણપટિવેધેન યથાભૂતં પજાનાતીતિ અત્થો.

એવં સરૂપતો સચ્ચાનિ દસ્સેત્વા પુન કિલેસવસેન પરિયાયતો દસ્સેન્તો ‘‘ઇમે આસવા’’તિઆદિમાહ. તસ્સ એવં જાનતો એવં પસ્સતોતિ તસ્સ ભિક્ખુનો એવં જાનન્તસ્સ એવં પસ્સન્તસ્સ, સહ વિપસ્સનાય કોટિપ્પત્તં મગ્ગં કથેસિ. કામાસવાતિ કામાસવતો. વિમુચ્ચતીતિ ઇમિના મગ્ગક્ખણં દસ્સેતિ. વિમુત્તસ્મિન્તિ ઇમિના ફલક્ખણં. વિમુત્તમિતિ ઞાણં હોતીતિ ઇમિના પચ્ચવેક્ખણઞાણં. ખીણા જાતીતિઆદીહિ તસ્સ ભૂમિં. તેન હિ ઞાણેન ખીણાસવો પચ્ચવેક્ખન્તો ખીણા જાતીતિઆદીનિ પજાનાતિ.

કતમા પનસ્સ જાતિ ખીણા? કથઞ્ચ નં પજાનાતીતિ? ન તાવસ્સ અતીતા જાતિ ખીણા, પુબ્બેવ ખીણત્તા. ન અનાગતા, અનાગતે વાયામાભાવતો. ન પચ્ચુપ્પન્ના, વિજ્જમાનત્તા. યા પન મગ્ગસ્સ અભાવિતત્તા ઉપ્પજ્જેય્ય એકચતુપઞ્ચવોકારભવેસુ એકચતુપઞ્ચક્ખન્ધપ્પભેદા જાતિ, સા મગ્ગસ્સ ભાવિતત્તા આયતિં અનુપ્પાદધમ્મતં આપજ્જનેન ખીણા. તં સો મગ્ગભાવનાય પહીનકિલેસે પચ્ચવેક્ખિત્વા ‘‘કિલેસાભાવે વિજ્જમાનમ્પિ કમ્મં આયતિં અપ્પટિસન્ધિકંવ હોતી’’તિ જાનન્તો પજાનાતિ.

વુસિતન્તિ વુત્થં પરિવુત્થં. બ્રહ્મચરિયન્તિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયં. પુથુજ્જનકલ્યાણકેન હિ સદ્ધિં સત્ત સેક્ખા બ્રહ્મચરિયવાસં વસન્તિ નામ, ખીણાસવો વુત્થવાસો, તસ્મા સો અત્તનો બ્રહ્મચરિયવાસં પચ્ચવેક્ખન્તો વુસિતં બ્રહ્મચરિયન્તિ પજાનાતિ. કતં ¶ કરણીયન્તિ ચતૂસુ સચ્ચેસુ ચતૂહિ મગ્ગેહિ પરિઞ્ઞાપહાનસચ્છિકિરિયાભાવનાવસેન ¶ સોળસવિધં કિચ્ચં નિટ્ઠાપિતં. તેન તેન મગ્ગેન પહાતબ્બકિલેસા પહીના, દુક્ખમૂલં સમુચ્છિન્નન્તિ અત્થો. પુથુજ્જનકલ્યાણકાદયો હિ તં કિચ્ચં કરોન્તિ, ખીણાસવો કતકરણીયો. તસ્મા સો અત્તનો કરણીયં પચ્ચવેક્ખન્તો કતં કરણીયન્તિ પજાનાતિ. નાપરં ઇત્થત્તાયાતિ ઇદાનિ પુન ઇત્થભાવાય એવં સોળસકિચ્ચભાવાય કિલેસક્ખયભાવાય વા કત્તબ્બં ¶ મગ્ગભાવનાકિચ્ચં મે નત્થીતિ પજાનાતિ. અથ વા ઇત્થત્તાયાતિ ઇત્થભાવતો ઇમસ્મા એવં પકારા. ઇદાનિ વત્તમાનખન્ધસન્તાના અપરં ખન્ધસન્તાનં મય્હં નત્થિ. ઇમે પન પઞ્ચક્ખન્ધા પરિઞ્ઞાતા તિટ્ઠન્તિ છિન્નમૂલકા રુક્ખા વિય, તે ચરિમકચિત્તનિરોધેન અનુપાદાનો વિય જાતવેદો નિબ્બાયિસ્સન્તિ અપણ્ણત્તિકભાવઞ્ચ ગમિસ્સન્તીતિ પજાનાતિ.

૨૪૯. પબ્બતસઙ્ખેપેતિ પબ્બતમત્થકે. અનાવિલોતિ નિક્કદ્દમો. સિપ્પિયો ચ સમ્બુકા ચ સિપ્પિસમ્બુકં. સક્ખરા ચ કથલાનિ ચ સક્ખરકથલં. મચ્છાનં ગુમ્બા ઘટાતિ મચ્છગુમ્બં. તિટ્ઠન્તમ્પિ ચરન્તમ્પીતિ એત્થ સક્ખરકથલં તિટ્ઠતિયેવ, ઇતરાનિ ચરન્તિપિ તિટ્ઠન્તિપિ. યથા પન અન્તરન્તરા ઠિતાસુપિ નિસિન્નાસુપિ વિજ્જમાનાસુપિ ‘‘એતા ગાવો ચરન્તી’’તિ ચરન્તિયો ઉપાદાય ઇતરાપિ ચરન્તીતિ વુચ્ચન્તિ. એવં તિટ્ઠન્તમેવ સક્ખરકથલં ઉપાદાય ઇતરમ્પિ દ્વયં તિટ્ઠન્તન્તિ વુત્તં. ઇતરઞ્ચ દ્વયં ¶ ચરન્તં ઉપાદાય સક્ખરકથલમ્પિ ચરન્તન્તિ વુત્તં. તત્થ ચક્ખુમતો પુરિસસ્સ તીરે ઠત્વા પસ્સતો સિપ્પિકસમ્બુકાદીનં વિભૂતકાલો વિય આસવાનં ખયાય ચિત્તં અભિનીહરિત્વા નિસિન્નસ્સ ભિક્ખુનો ચતુન્નં સચ્ચાનં વિભૂતકાલો દટ્ઠબ્બોતિ.

એત્તાવતા વિપસ્સનાઞાણં, મનોમયઞાણં, ઇદ્ધિવિધઞાણં, દિબ્બસોતઞાણં, ચેતોપરિયઞાણં, પુબ્બેનિવાસઞાણં, દિબ્બચક્ખુવસેન નિપ્ફન્નં અનાગતંસઞાણયથાકમ્મૂપગઞાણદ્વયં, દિબ્બચક્ખુઞાણં, આસવક્ખયઞાણન્તિ દસ ઞાણાનિ નિદ્દિટ્ઠાનિ હોન્તિ. તેસં આરમ્મણવિભાગો જાનિતબ્બો – તત્થ વિપસ્સનાઞાણં પરિત્તમહગ્ગતઅતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નઅજ્ઝત્તબહિદ્ધાવસેન સત્તવિધારમ્મણં. મનોમયઞાણં નિમ્મિતબ્બરૂપાયતનમત્તમેવ આરમ્મણં કરોતીતિ ¶ પરિત્તપચ્ચુપ્પન્નબહિદ્ધારમ્મણં. આસવક્ખયઞાણં અપ્પમાણબહિદ્ધાનવત્તબ્બારમ્મણં. અવસેસાનં આરમ્મણભેદો વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તો. ઉત્તરિતરં વા પણીતતરં વાતિ યેન કેનચિ પરિયાયેન ઇતો સેટ્ઠતરં સામઞ્ઞફલં નામ નત્થીતિ ભગવા અરહત્તનિકૂટેન દેસનં નિટ્ઠાપેસિ.

અજાતસત્તુઉપાસકત્તપટિવેદનાકથા

૨૫૦. રાજા તત્થ તત્થ સાધુકારં પવત્તેન્તો આદિમજ્ઝપરિયોસાનં સક્કચ્ચં સુત્વા ‘‘ચિરં વતમ્હિ ઇમે પઞ્હે પુથૂ સમણબ્રાહ્મણે પુચ્છન્તો, થુસે કોટ્ટેન્તો વિય કિઞ્ચિ સારં નાલત્થં, અહો વત ભગવતો ગુણસમ્પદા, યો મે દીપસહસ્સં જાલેન્તો વિય મહન્તં આલોકં કત્વા ઇમે પઞ્હે વિસ્સજ્જેસિ. સુચિરં વતમ્હિ દસબલસ્સ ગુણાનુભાવં અજાનન્તો વઞ્ચિતો’’તિ ¶ ચિન્તેત્વા બુદ્ધગુણાનુસ્સરણસમ્ભૂતાય પઞ્ચવિધાય પીતિયા ફુટસરીરો અત્તનો પસાદં આવિકરોન્તો ઉપાસકત્તં પટિવેદેસિ. તં દસ્સેતું ‘‘એવં વુત્તે રાજા’’તિઆદિ આરદ્ધં.

તત્થ અભિક્કન્તં, ભન્તેતિ અયં અભિક્કન્તસદ્દો ખયસુન્દરાભિરૂપઅબ્ભનુમોદનેસુ દિસ્સતિ. ‘‘અભિક્કન્તા ¶ ભન્તે, રત્તિ, નિક્ખન્તો પઠમો યામો, ચિરનિસિન્નો ભિક્ખુસઙ્ઘો’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૮.૨૦) હિ ખયે દિસ્સતિ. ‘‘અયં મે પુગ્ગલો ખમતિ, ઇમેસં ચતુન્નં પુગ્ગલાનં અભિક્કન્તતરો ચ પણીતતરો ચા’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૧૦૦) સુન્દરે.

‘‘કો મે વન્દતિ પાદાનિ, ઇદ્ધિયા યસસા જલં;

અભિક્કન્તેન વણ્ણેન, સબ્બા ઓભાસયં દિસા’’તિ. (વિ. વ. ૮૫૭);

આદીસુ અભિરૂપે. ‘‘અભિક્કન્તં ભો, ગોતમા’’તિઆદીસુ (પારા. ૧૫) અબ્ભનુમોદને. ઇધાપિ અબ્ભનુમોદનેયેવ. યસ્મા ચ અબ્ભનુમોદને, તસ્મા ‘સાધુ સાધુ ભન્તે’તિ વુત્તં હોતીતિ વેદિતબ્બો.

ભયે કોધે પસંસાયં, તુરિતે કોતૂહલચ્છરે;

હાસે સોકે પસાદે ચ, કરે આમેડિતં બુધોતિ.

ઇમિના ¶ ચ લક્ખણેન ઇધ પસાદવસેન, પસંસાવસેન ચાયં દ્વિક્ખત્તું વુત્તોતિ વેદિતબ્બો. અથવા અભિક્કન્તન્તિ અભિકન્તં અતિઇટ્ઠં અતિમનાપં અતિસુન્દરન્તિ વુત્તં હોતિ.

એત્થ એકેન અભિક્કન્તસદ્દેન દેસનં થોમેતિ, એકેન અત્તનો પસાદં. અયઞ્હેત્થ અધિપ્પાયો, અભિક્કન્તં ભન્તે, યદિદં ભગવતો ધમ્મદેસના, ‘અભિક્કન્તં’ યદિદં ભગવતો ધમ્મદેસનં આગમ્મ મમ પસાદોતિ. ભગવતોયેવ વા વચનં દ્વે દ્વે અત્થે સન્ધાય થોમેતિ. ભગવતો વચનં અભિક્કન્તં દોસનાસનતો, અભિક્કન્તં ગુણાધિગમનતો. તથા સદ્ધાજનનતો, પઞ્ઞાજનનતો, સાત્થતો, સબ્યઞ્જનતો, ઉત્તાનપદતો, ગમ્ભીરત્થતો, કણ્ણસુખતો, હદયઙ્ગમતો, અનત્તુક્કંસનતો ¶ , અપરવમ્ભનતો, કરુણાસીતલતો, પઞ્ઞાવદાતતો, આપાથરમણીયતો, વિમદ્દક્ખમતો, સુય્યમાનસુખતો, વીમંસિયમાનહિતતોતિ એવમાદીહિ યોજેતબ્બં.

તતો પરમ્પિ ચતૂહિ ઉપમાહિ દેસનંયેવ થોમેતિ. તત્થ નિક્કુજ્જિતન્તિ અધોમુખઠપિતં હેટ્ઠામુખજાતં વા. ઉક્કુજ્જેય્યાતિ ઉપરિ મુખં કરેય્ય. પટિચ્છન્નન્તિ તિણપણ્ણાદિછાદિતં. વિવરેય્યાતિ ઉગ્ઘાટેય્ય. મૂળ્હસ્સ વાતિ દિસામૂળ્હસ્સ. મગ્ગં આચિક્ખેય્યાતિ હત્થે ગહેત્વા ‘‘એસ મગ્ગો’’તિ વદેય્ય, અન્ધકારેતિ કાળપક્ખચાતુદ્દસી ¶ અડ્ઢરત્તઘનવનસણ્ડમેઘપટલેહિ ચતુરઙ્ગે તમે. અયં તાવ અનુત્તાનપદત્થો. અયં પન સાધિપ્પાયયોજના. યથા કોચિ નિક્કુજ્જિતં ઉક્કુજ્જેય્ય, એવં સદ્ધમ્મવિમુખં અસદ્ધમ્મે પતિતં મં અસદ્ધમ્મા વુટ્ઠાપેન્તન. યથા પટિચ્છન્નં વિવરેય્ય, એવં કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસનન્તરધાના પભુતિ મિચ્છાદિટ્ઠિગહનપટિચ્છન્નં સાસનં વિવરન્તેન, યથા મૂળ્હસ્સ મગ્ગં આચિક્ખેય્ય, એવં કુમ્મગ્ગમિચ્છામગ્ગપ્પટિપન્નસ્સ મે સગ્ગમોક્ખમગ્ગં આવિકરોન્તેન, યથા અન્ધકારે તેલપજ્જોતં ધારેય્ય, એવં મોહન્ધકારનિમુગ્ગસ્સ મે બુદ્ધાદિરતનરૂપાનિ અપસ્સતો તપ્પટિચ્છાદકમોહન્ધકારવિદ્ધંસકદેસનાપજ્જોતધારકેન મય્હં ભગવતા એતેહિ પરિયાયેહિ પકાસિતત્તા અનેકપરિયાયેન ધમ્મો પકાસિતોતિ.

એવં દેસનં થોમેત્વા ઇમાય દેસનાય રતનત્તયે પસન્નચિત્તો પસન્નાકારં કરોન્તો એસાહન્તિઆદિમાહ. તત્થ એસાહન્તિ એસો અહં ¶ . ભગવન્તં સરણં ગચ્છામીતિ ભગવા મે સરણં, પરાયનં, અઘસ્સ તાતા, હિતસ્સ ચ વિધાતાતિ. ઇમિના અધિપ્પાયેન ભગવન્તં ગચ્છામિ ભજામિ સેવામિ પયિરુપાસામિ, એવં વા જાનામિ બુજ્ઝામીતિ. યેસઞ્હિ ધાતૂનં ગતિઅત્થો, બુદ્ધિપિ તેસં અત્થો. તસ્મા ગચ્છામીતિ ઇમસ્સ જાનામિ બુજ્ઝામીતિ અયમ્પિ અત્થો વુત્તો. ધમ્મઞ્ચ ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચાતિ એત્થ પન અધિગતમગ્ગે સચ્છિકતનિરોધે યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાને ચતૂસુ અપાયેસુ અપતમાને ધારેતીતિ ધમ્મો, સો અત્થતો અરિયમગ્ગો ચેવ નિબ્બાનઞ્ચ. વુત્તઞ્ચેતં – ‘‘યાવતા, ભિક્ખવે, ધમ્મા સઙ્ખતા, અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો તેસં અગ્ગમક્ખાયતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૩૪) વિત્થારો. ન કેવલઞ્ચ અરિયમગ્ગો ચેવ નિબ્બાનઞ્ચ. અપિ ચ ખો અરિયફલેહિ સદ્ધિં પરિયત્તિધમ્મોપિ ¶ . વુત્તઞ્હેતં છત્તમાણવકવિમાને –

‘‘રાગવિરાગમનેજમસોકં, ધમ્મમસઙ્ખતમપ્પટિકૂલં;

મધુરમિમં પગુણં સુવિભત્તં, ધમ્મમિમં સરણત્થમુપેહી’’તિ. (વિ. વ. ૮૮૭);

એત્થ ¶ હિ રાગવિરાગોતિ મગ્ગો કથિતો. અનેજમસોકન્તિ ફલં. ધમ્મમસઙ્ખતન્તિ નિબ્બાનં. અપ્પટિકૂલં મધુરમિમં પગુણં સુવિભત્તન્તિ પિટકત્તયેન વિભત્તા ધમ્મક્ખન્ધાતિ. દિટ્ઠિસીલસંઘાતેન સંહતોતિ સઙ્ઘો, સો અત્થતો અટ્ઠ અરિયપુગ્ગલસમૂહો. વુત્તઞ્હેતં તસ્મિઞ્ઞેવ વિમાને –

‘‘યત્થ ચ દિન્નમહપ્ફલમાહુ, ચતૂસુ સુચીસુ પુરીસયુગેસુ;

અટ્ઠ ચ પુગ્ગલધમ્મદસા તે, સઙ્ઘમિમં સરણત્થમુપેહી’’તિ. (વિ. વ. ૮૮૮);

ભિક્ખૂનં સઙ્ઘો ભિક્ખુસઙ્ઘો. એત્તાવતા રાજા તીણિ સરણગમનાનિ પટિવેદેસિ.

સરણગમનકથા

ઇદાનિ તેસુ સરણગમનેસુ કોસલ્લત્થં સરણં, સરણગમનં, યો ચ સરણં ગચ્છતિ, સરણગમનપ્પભેદો, સરણગમનફલં, સઙ્કિલેસો, ભેદોતિ, અયં વિધિ વેદિતબ્બો. સેય્યથિદં – સરણત્થતો તાવ હિંસતીતિ સરણં. સરણગતાનં તેનેવ સરણગમનેન ભયં સન્તાસં દુક્ખં દુગ્ગતિપરિકિલેસં હનતિ વિનાસેતીતિ અત્થો, રતનત્તયસ્સેવેતં અધિવચનં.

અથ ¶ વા હિતે પવત્તનેન અહિતા ચ નિવત્તનેન સત્તાનં ભયં હિંસતિ બુદ્ધો. ભવકન્તારા ઉત્તારણેન અસ્સાસદાનેન ચ ધમ્મો; અપ્પકાનમ્પિ કારાનં વિપુલફલપટિલાભકરણેન સઙ્ઘો ¶ . તસ્મા ઇમિનાપિ પરિયાયેન રતનત્તયં સરણં. તપ્પસાદતગ્ગરુતાહિ વિહતકિલેસો તપ્પરાયણતાકારપ્પવત્તો ચિત્તુપ્પાદો સરણગમનં. તં સમઙ્ગીસત્તો સરણં ગચ્છતિ. વુત્તપ્પકારેન ચિત્તુપ્પાદેન એતાનિ મે તીણિ રતનાનિ સરણં, એતાનિ પરાયણન્તિ એવં ઉપેતીતિ અત્થો. એવં તાવ સરણં, સરણગમનં, યો ચ સરણં ગચ્છતિ, ઇદં તયં વેદિતબ્બં.

સરણગમનપ્પભેદે પન દુવિધં સરણગમનં – લોકુત્તરં લોકિયઞ્ચ. તત્થ લોકુત્તરં દિટ્ઠસચ્ચાનં મગ્ગક્ખણે સરણગમનુપક્કિલેસસમુચ્છેદેન આરમ્મણતો નિબ્બાનારમ્મણં હુત્વા કિચ્ચતો સકલેપિ રતનત્તયે ઇજ્ઝતિ. લોકિયં પુથુજ્જનાનં સરણગમનુપક્કિલેસવિક્ખમ્ભનેન આરમ્મણતો બુદ્ધાદિગુણારમ્મણં હુત્વા ઇજ્ઝતિ. તં અત્થતો બુદ્ધાદીસુ વત્થૂસુ સદ્ધાપટિલાભો સદ્ધામૂલિકા ¶ ચ સમ્માદિટ્ઠિ દસસુ પુઞ્ઞકિરિયવત્થૂસુ દિટ્ઠિજુકમ્મન્તિ વુચ્ચતિ. તયિદં ચતુધા વત્તતિ – અત્તસન્નિય્યાતનેન, તપ્પરાયણતાય, સિસ્સભાવૂપગમનેન, પણિપાતેનાતિ.

તત્થ અત્તસન્નિય્યાતનં નામ – ‘‘અજ્જાદિં કત્વા અહં અત્તાનં બુદ્ધસ્સ નિય્યાતેમિ, ધમ્મસ્સ, સઙ્ઘસ્સા’’તિ એવં બુદ્ધાદીનં અત્તપરિચ્ચજનં. તપ્પરાયણતા નામ ‘‘અજ્જાદિં કત્વા ‘અહં બુદ્ધપરાયણો, ધમ્મપરાયણો, સઙ્ઘપરાયણો’તિ. મં ધારેથા’’તિ એવં તપ્પરાયણભાવો. સિસ્સભાવૂપગમનં નામ – ‘‘અજ્જાદિં કત્વા – ‘અહં બુદ્ધસ્સ અન્તેવાસિકો, ધમ્મસ્સ, સઙ્ઘસ્સ અન્તેવાસિકો’તિ મં ધારેથા’’તિ એવં સિસ્સભાવૂપગમો. પણિપાતો નામ – ‘‘અજ્જાદિં કત્વા અહં અભિવાદનપચ્ચુટ્ઠાનઅઞ્જલિકમ્મસામીચિકમ્મં બુદ્ધાદીનંયેવ તિણ્ણં વત્થૂનં કરોમી’તિ મં ધારેથા’’તિ એવં બુદ્ધાદીસુ પરમનિપચ્ચાકારો. ઇમેસઞ્હિ ચતુન્નં આકારાનં અઞ્ઞતરમ્પિ કરોન્તેન ગહિતંયેવ હોતિ સરણં.

અપિ ચ ભગવતો અત્તાનં પરિચ્ચજામિ, ધમ્મસ્સ, સઙ્ઘસ્સ, અત્તાનં પરિચ્ચજામિ, જીવિતં પરિચ્ચજામિ, પરિચ્ચત્તોયેવ ¶ મે અત્તા, પરિચ્ચત્તંયેવ જીવિતં, જીવિતપરિયન્તિકં બુદ્ધં સરણં ગચ્છામિ, બુદ્ધો મે સરણં લેણં તાણન્તિ ¶ ; એવમ્પિ અત્તસન્નિય્યાતનં વેદિતબ્બં. ‘‘સત્થારઞ્ચ વતાહં પસ્સેય્યં, ભગવન્તમેવ પસ્સેય્યં, સુગતઞ્ચ વતાહં પસ્સેય્યં, ભગવન્તમેવ પસ્સેય્યં, સમ્માસમ્બુદ્ધઞ્ચ વતાહં પસ્સેય્યં, ભગવન્તમેવ પસ્સેય્ય’’ન્તિ (સં. નિ. ૨.૧૫૪). એવમ્પિ મહાકસ્સપસ્સ સરણગમનં વિય સિસ્સભાવૂપગમનં વેદિતબ્બં.

‘‘સો અહં વિચરિસ્સામિ, ગામા ગામં પુરા પુરં;

નમસ્સમાનો સમ્બુદ્ધં, ધમ્મસ્સ ચ સુધમ્મત’’ન્તિ. (સુ. નિ. ૧૯૪);

એવમ્પિ આળવકાદીનં સરણગમનં વિય તપ્પરાયણતા વેદિતબ્બા. અથ ખો બ્રહ્માયુ બ્રાહ્મણો ઉટ્ઠાયાસના એકંસં ઉત્તરાસઙ્ગં કરિત્વા ભગવતો પાદેસુ સિરસા નિપતિત્વા ભગવતો પાદાનિ મુખેન ચ પરિચુમ્બતિ, પાણીહિ ચ પરિસમ્બાહતિ, નામઞ્ચ સાવેતિ – ‘‘બ્રહ્માયુ અહં, ભો ગોતમ બ્રાહ્મણો, બ્રહ્માયુ અહં, ભો ગોતમ બ્રાહ્મણો’’તિ (મ. નિ. ૨.૩૯૪) એવમ્પિ પણિપાતો દટ્ઠબ્બો.

સો પનેસ ઞાતિભયાચરિયદક્ખિણેય્યવસેન ચતુબ્બિધો હોતિ. તત્થ દક્ખિણેય્યપણિપાતેન સરણગમનં હોતિ, ન ઇતરેહિ. સેટ્ઠવસેનેવ હિ સરણં ગણ્હાતિ, સેટ્ઠવસેન ¶ ચ ભિજ્જતિ. તસ્મા યો સાકિયો વા કોલિયો વા – ‘‘બુદ્ધો અમ્હાકં ઞાતકો’’તિ વન્દતિ, અગ્ગહિતમેવ હોતિ સરણં. યો વા – ‘‘સમણો ગોતમો રાજપૂજિતો મહાનુભાવો અવન્દીયમાનો અનત્થમ્પિ કરેય્યા’’તિ ભયેન વન્દતિ, અગ્ગહિતમેવ હોતિ સરણં. યો વા બોધિસત્તકાલે ભગવતો સન્તિકે કિઞ્ચિ ઉગ્ગહિતં સરમાનો બુદ્ધકાલે વા –

‘‘ચતુધા વિભજે ભોગે, પણ્ડિતો ઘરમાવસં;

એકેન ભોગં ભુઞ્જેય્ય, દ્વીહિ કમ્મં પયોજયે;

ચતુત્થઞ્ચ નિધાપેય્ય, આપદાસુ ભવિસ્સતી’’તિ. (દી. નિ. ૩.૨૬૫);

એવરૂપં અનુસાસનિં ઉગ્ગહેત્વા – ‘‘આચરિયો મે’’તિ વન્દતિ, અગ્ગહિતમેવ ¶ હોતિ સરણં. યો પન – ‘‘અયં લોકે અગ્ગદક્ખિણેય્યો’’તિ વન્દતિ, તેનેવ ગહિતં હોતિ સરણં.

એવં ગહિતસરણસ્સ ચ ઉપાસકસ્સ વા ઉપાસિકાય વા અઞ્ઞતિત્થિયેસુ પબ્બજિતમ્પિ ઞાતિં – ‘‘ઞાતકો મે અય’’ન્તિ વન્દતો સરણગમનં ન ¶ ભિજ્જતિ, પગેવ અપબ્બજિતં. તથા રાજાનં ભયવસેન વન્દતો. સો હિ રટ્ઠપૂજિતત્તા અવન્દીયમાનો અનત્થમ્પિ કરેય્યાતિ. તથા યં કિઞ્ચિ સિપ્પં સિક્ખાપકં તિત્થિયમ્પિ – ‘‘આચરિયો મે અય’’ન્તિ વન્દતોપિ ન ભિજ્જતિ, એવં સરણગમનપ્પભેદો વેદિતબ્બો.

એત્થ ચ લોકુત્તરસ્સ સરણગમનસ્સ ચત્તારિ સામઞ્ઞફલાનિ વિપાકફલં, સબ્બદુક્ખક્ખયો આનિસંસફલં. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘યો ચ બુદ્ધઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ, સઙ્ઘઞ્ચ સરણં ગતો;

ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ, સમ્મપ્પઞ્ઞાય પસ્સતિ.

દુક્ખં દુક્ખસમુપ્પાદં, દુક્ખસ્સ ચ અતિક્કમં;

અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં, દુક્ખૂપસમગામિનં.

એતં ખો સરણં ખેમં, એતં સરણમુત્તમં;

એતં સરણમાગમ્મ, સબ્બદુક્ખા પમુચ્ચતી’’તિ. (ધ. પ. ૧૯૨);

અપિ ¶ ચ નિચ્ચાદિતો અનુપગમનાદિવસેન પેતસ્સ આનિસંસફલં વેદિતબ્બં. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘અટ્ઠાનમેતં અનવકાસો, યં દિટ્ઠિસમ્પન્નો પુગ્ગલો કઞ્ચિ સઙ્ખારં નિચ્ચતો ઉપગચ્છેય્ય…પે… કઞ્ચિ સઙ્ખારં સુખતો…પે… કઞ્ચિ ધમ્મં અત્તતો ઉપગચ્છેય્ય…પે… માતરં જીવિતા વોરોપેય્ય…પે… પિતરં…પે… અરહન્તં…પે… પદુટ્ઠચિત્તો તથાગતસ્સ લોહિતં ઉપ્પાદેય્ય…પે…. સઙ્ઘં ભિન્દેય્ય…પે… અઞ્ઞં સત્થારં ઉદ્દિસેય્ય, નેતં ઠાનં વિજ્જતી’’તિ (અ. નિ. ૧.૨૯૦). લોકિયસ્સ પન સરણગમનસ્સ ભવસમ્પદાપિ ભોગસમ્પદાપિ ફલમેવ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘યે કેચિ બુદ્ધં સરણં ગતાસે, ન તે ગમિસ્સન્તિ અપાયભૂમિં;

પહાય માનુસં દેહં, દેવકાયં પરિપૂરેસ્સન્તી’’તિ. (સં. નિ. ૧.૩૭);

અપરમ્પિ ¶ વુત્તં – ‘‘અથ ખો સક્કો દેવાનમિન્દો અસીતિયા દેવતાસહસ્સેહિ સદ્ધિં યેનાયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો તેનુપસઙ્કમિ…પે… એકમન્તં ઠિતં ખો સક્કં દેવાનમિન્દં આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો એતદવોચ – ‘‘સાધુ ખો, દેવાનમિન્દ, બુદ્ધં સરણગમનં હોતિ. બુદ્ધં સરણગમનહેતુ ખો, દેવાનમિન્દ, એવમિધેકચ્ચે સત્તા કાયસ્સ ભેદા પરં ¶ મરણા સુગતિં સગ્ગં લોકં ઉપપજ્જન્તિ…પે… તે અઞ્ઞે દેવે દસહિ ઠાનેહિ અધિગણ્હન્તિ – દિબ્બેન આયુના, દિબ્બેન વણ્ણેન, દિબ્બેન સુખેન, દિબ્બેન યસેન, દિબ્બેન આધિપતેય્યેન, દિબ્બેહિ રૂપેહિ સદ્દેહિ ગન્ધેહિ રસેહિ ફોટ્ઠબ્બેહી’’તિ (સં. નિ. ૪.૩૪૧). એસ નયો ધમ્મે ચ સઙ્ઘે ચ. અપિ ચ વેલામસુત્તાદીનં વસેનાપિ સરણગમનસ્સ ફલવિસેસો વેદિતબ્બો. એવં સરણગમનસ્સ ફલં વેદિતબ્બં.

તત્થ ચ લોકિયસરણગમનં તીસુ વત્થૂસુ અઞ્ઞાણસંસયમિચ્છાઞાણાદીહિ સંકિલિસ્સતિ, ન મહાજુતિકં હોતિ, ન મહાવિપ્ફારં. લોકુત્તરસ્સ નત્થિ સંકિલેસો. લોકિયસ્સ ચ સરણગમનસ્સ દુવિધો ભેદો – સાવજ્જો ચ અનવજ્જો ચ. તત્થ સાવજ્જો અઞ્ઞસત્થારાદીસુ અત્તસન્નિય્યાતનાદીહિ હોતિ, સો ચ અનિટ્ઠફલો હોતિ. અનવજ્જો કાલકિરિયાય હોતિ, સો અવિપાકત્તા અફલો. લોકુત્તરસ્સ પન નેવત્થિ ભેદો. ભવન્તરેપિ હિ અરિયસાવકો અઞ્ઞં સત્થારં ન ઉદ્દિસતીતિ. એવં સરણગમનસ્સ સંકિલેસો ચ ભેદો ચ વેદિતબ્બોતિ.

ઉપાસકં મં ભન્તે ભગવા ધારેતૂતિ મં ભગવા ‘‘ઉપાસકો અય’’ન્તિ એવં ધારેતુ, જાનાતૂતિ અત્થો. ઉપાસકવિધિકોસલ્લત્થં પનેત્થ – કો ઉપાસકો? કસ્મા ઉપાસકોતિ વુચ્ચતિ ¶ ? કિમસ્સ સીલં? કો આજીવો? કા વિપત્તિ? કા સમ્પત્તીતિ? ઇદં પકિણ્ણકં વેદિતબ્બં.

તત્થ કો ઉપાસકોતિ યો કોચિ સરણગતો ગહટ્ઠો. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘યતો ખો, મહાનામ, બુદ્ધં સરણં ગતો હોતિ, ધમ્મં સરણં ગતો હોતિ, સઙ્ઘં સરણં ગતો હોતિ. એત્તાવતા ખો, મહાનામ, ઉપાસકો હોતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૩૩).

કસ્મા ઉપાસકોતિ રતનત્તયં ઉપાસનતો. સો હિ બુદ્ધં ઉપાસતીતિ ઉપાસકો, તથા ધમ્મં સંઘં.

કિમસ્સ ¶ સીલન્તિ પઞ્ચ વેરમણિયો. યથાહ – ‘‘યતો ખો, મહાનામ, ઉપાસકો પાણાતિપાતા પટિવિરતો હોતિ, અદિન્નાદાના… કામેસુમિચ્છાચારા… મુસાવાદા… સુરામેરયમજ્જપમાદટ્ઠાના પટિવિરતો હોતિ, એત્તાવતા ખો, મહાનામ, ઉપાસકો સીલવા હોતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૩૩).

કો ¶ આજીવોતિ પઞ્ચ મિચ્છાવણિજ્જા પહાય ધમ્મેન સમેન જીવિતકપ્પનં. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘પઞ્ચિમા, ભિક્ખવે, વણિજ્જા ઉપાસકેન અકરણીયા. કતમા પઞ્ચ? સત્થવણિજ્જા, સત્તવણિજ્જા, મંસવણિજ્જા, મજ્જવણિજ્જા, વિસવણિજ્જા. ઇમા ખો, ભિક્ખવે, પઞ્ચ વણિજ્જા ઉપાસકેન અકરણીયા’’તિ (અ. નિ. ૫.૧૭૭).

કા વિપત્તીતિ યા તસ્સેવ સીલસ્સ ચ આજીવસ્સ ચ વિપત્તિ, અયમસ્સ વિપત્તિ. અપિ ચ યાય એસ ચણ્ડાલો ચેવ હોતિ, મલઞ્ચ પતિકુટ્ઠો ચ, સાપિસ્સ વિપત્તીતિ વેદિતબ્બા. તે ચ અત્થતો અસ્સદ્ધિયાદયો પઞ્ચ ધમ્મા હોન્તિ. યથાહ – ‘‘પઞ્ચહિ, ભિક્ખવે, ધમ્મેહિ સમન્નાગતો ઉપાસકો ઉપાસકચણ્ડાલો ચ હોતિ, ઉપાસકમલઞ્ચ, ઉપાસકપતિકુટ્ઠો ચ. કતમેહિ પઞ્ચહિ? અસ્સદ્ધો હોતિ, દુસ્સીલો હોતિ, કોતૂહલમઙ્ગલિકો હોતિ, મઙ્ગલં પચ્ચેતિ, નો કમ્મં, ઇતો ચ બહિદ્ધા દક્ખિણેય્યં પરિયેસતિ, તત્થ ચ પુબ્બકારં કરોતી’’તિ (અ. નિ. ૫.૧૭૫).

કા સમ્પત્તીતિ યા ચસ્સ સીલસમ્પદા ચેવ આજીવસમ્પદા ચ, સા સમ્પત્તિ; યે ચસ્સ રતનભાવાદિકરા સદ્ધાદયો પઞ્ચ ધમ્મા. યથાહ – ‘‘પઞ્ચહિ, ભિક્ખવે, ધમ્મેહિ સમન્નાગતો ઉપાસકો ¶ ઉપાસકરતનઞ્ચ હોતિ, ઉપાસકપદુમઞ્ચ, ઉપાસકપુણ્ડરીકઞ્ચ. કતમેહિ પઞ્ચહિ? સદ્ધો હોતિ, સીલવા હોતિ, ન કોતૂહલમઙ્ગલિકો હોતિ, કમ્મં પચ્ચેતિ, નો મઙ્ગલં, ન ઇતો બહિદ્ધા દક્ખિણેય્યં ગવેસતિ, ઇધ ચ પુબ્બકારં કરોતી’’તિ (અ. નિ. ૫.૧૭૫).

અજ્જતગ્ગેતિ એત્થાયં અગ્ગસદ્દો આદિકોટિકોટ્ઠાસસેટ્ઠેસુ દિસ્સતિ. ‘‘અજ્જતગ્ગે, સમ્મ દોવારિક, આવરામિ દ્વારં નિગણ્ઠાનં નિગણ્ઠીન’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૭૦) હિ આદિમ્હિ દિસ્સતિ. ‘‘તેનેવ અઙ્ગુલગ્ગેન તં અઙ્ગુલગ્ગં પરામસેય્ય ¶ . ઉચ્છગ્ગં વેળગ્ગ’’ન્તિઆદીસુ (કથા. ૨૮૧) કોટિયં. ‘‘અમ્બિલગ્ગં વા મધુરગ્ગં વા તિત્તકગ્ગં વા વિહારગ્ગેન વા પરિવેણગ્ગેન વા ભાજેતુ’’ન્તિઆદીસુ (ચૂળવ. ૩૧૭) કોટ્ઠાસે. ‘‘યાવતા, ભિક્ખવે, સત્તા અપદા વા…પે… તથાગતો તેસં અગ્ગમક્ખાયતી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૩૪) સેટ્ઠે. ઇધ પનાયં આદિમ્હિ દટ્ઠબ્બો. તસ્મા અજ્જતગ્ગેતિ અજ્જતં આદિં કત્વાતિ એવમેત્થત્થો વેદિતબ્બો. અજ્જતન્તિ ¶ અજ્જભાવં. અજ્જદગ્ગેતિ વા પાઠો, દકારો પદસન્ધિકરો. અજ્જ અગ્ગન્તિ અત્થો.

પાણુપેતન્તિ પાણેહિ ઉપેતં. યાવ મે જીવિતં પવત્તતિ, તાવ ઉપેતં અનઞ્ઞસત્થુકં તીહિ સરણગમનેહિ સરણં ગતં ઉપાસકં કપ્પિયકારકં મં ભગવા ધારેતુ જાનાતુ. અહઞ્હિ સચેપિ મે તિખિણેન અસિના સીસં છિન્દેય્ય, નેવ બુદ્ધં ‘‘ન બુદ્ધો’’તિ વા, ધમ્મં ‘‘ન ધમ્મો’’તિ વા, સઙ્ઘં ‘‘ન સઙ્ઘો’’તિ વા વદેય્યન્તિ.

એવં અત્તસન્નિય્યાતનેન સરણં ગન્ત્વા અત્તના કતં અપરાધં પકાસેન્તો અચ્ચયો મં, ભન્તેતિઆદિમાહ. તત્થ અચ્ચયોતિ અપરાધો. મં અચ્ચગમાતિ મં અતિક્કમ્મ અભિભવિત્વા પવત્તો. ધમ્મિકં ધમ્મરાજાનન્તિ એત્થ ધમ્મં ચરતીતિ ધમ્મિકો. ધમ્મેનેવ રાજા જાતો, ન પિતુઘાતનાદિના અધમ્મેનાતિ ધમ્મરાજા. જીવિતા વોરોપેસિન્તિ જીવિતા વિયોજેસિં. પટિગ્ગણ્હાતૂતિ ખમતુ. આયતિં સંવરાયાતિ અનાગતે સંવરત્થાય. પુન એવરૂપસ્સ અપરાધસ્સ દોસસ્સ ખલિતસ્સ અકરણત્થાય.

૨૫૧. તગ્ઘાતિ એકંસે નિપાતો. યથા ધમ્મં પટિકરોસીતિ યથા ધમ્મો ઠિતો તથેવ કરોસિ, ખમાપેસીતિ વુત્તં હોતિ. તં તે મયં પટિગ્ગણ્હામાતિ તં તવ અપરાધં મયં ખમામ. વુડ્ઢિહેસા, મહારાજ અરિયસ્સ વિનયેતિ એસા, મહારાજ, અરિયસ્સ વિનયે બુદ્ધસ્સ ભગવતો ¶ સાસને વુડ્ઢિ નામ. કતમા? યાયં અચ્ચયં અચ્ચયતો દિસ્વા યથાધમ્મં પટિકરિત્વા ¶ આયતિં સંવરાપજ્જના, દેસનં પન પુગ્ગલાધિટ્ઠાનં કરોન્તો – ‘‘યો અચ્ચયં અચ્ચયતો દિસ્વા યથાધમ્મં પટિકરોતિ, આયતિં સંવરં આપજ્જતી’’તિ આહ.

૨૫૨. એવં વુત્તેતિ એવં ભગવતા વુત્તે. હન્દ ચ દાનિ મયં ભન્તેતિ એત્થ હન્દાતિ વચસાયત્થે નિપાતો. સો હિ ગમનવચસાયં કત્વા એવમાહ. બહુકિચ્ચાતિ બલવકિચ્ચા. બહુકરણીયાતિ તસ્સેવ વેવચનં. યસ્સદાનિ ત્વન્તિ યસ્સ ઇદાનિ ત્વં મહારાજ ગમનસ્સ કાલં મઞ્ઞસિ જાનાસિ, તસ્સ કાલં ત્વમેવ જાનાસીતિ વુત્તં હોતિ. પદક્ખિણં કત્વા પક્કામીતિ તિક્ખત્તું પદક્ખિણં કત્વા દસનખસમોધાનસમુજ્જલં અઞ્જલિં ¶ સિરસિ પતિટ્ઠપેત્વા યાવ દસ્સનવિસયં ભગવતો અભિમુખોવ પટિક્કમિત્વા દસ્સનવિજહનટ્ઠાનભૂમિયં પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા પક્કામિ.

૨૫૩. ખતાયં, ભિક્ખવે, રાજાતિ ખતો અયં, ભિક્ખવે, રાજા. ઉપહતાયન્તિ ઉપહતો અયં. ઇદં વુત્તં હોતિ – અયં, ભિક્ખવે, રાજા ખતો ઉપહતો ભિન્નપતિટ્ઠો જાતો, તથાનેન અત્તનાવ અત્તા ખતો, યથા અત્તનો પતિટ્ઠા ન જાતાતિ. વિરજન્તિ રાગરજાદિવિરહિતં. રાગમલાદીનંયેવ વિગતત્તા વીતમલં. ધમ્મચક્ખુન્તિ ધમ્મેસુ વા ચક્ખું, ધમ્મમયં વા ચક્ખું, અઞ્ઞેસુ ઠાનેસુ તિણ્ણં મગ્ગાનમેતં અધિવચનં. ઇધ પન સોતાપત્તિમગ્ગસ્સેવ. ઇદં વુત્તં હોતિ – સચે ઇમિના પિતા ઘાતિતો નાભવિસ્સ, ઇદાનિ ઇધેવાસને નિસિન્નો સોતાપત્તિમગ્ગં પત્તો અભવિસ્સ, પાપમિત્તસંસગ્ગેન પનસ્સ અન્તરાયો જાતો. એવં સન્તેપિ યસ્મા અયં તથાગતં ઉપસઙ્કમિત્વા રતનત્તયં સરણં ગતો, તસ્મા મમ સાસનમહન્તતાય યથા નામ કોચિ પુરિસસ્સ વધં કત્વા પુપ્ફમુટ્ઠિમત્તેન દણ્ડેન મુચ્ચેય્ય, એવમેવ લોહકુમ્ભિયં નિબ્બત્તિત્વા ¶ તિંસવસ્સસહસ્સાનિ અધો પતન્તો હેટ્ઠિમતલં પત્વા તિંસવસ્સસહસ્સાનિ ઉદ્ધં ગચ્છન્તો પુનપિ ઉપરિમતલં પાપુણિત્વા મુચ્ચિસ્સતીતિ ઇદમ્પિ કિર ભગવતા વુત્તમેવ, પાળિયં પન ન આરૂળ્હં.

ઇદં પન સુત્તં સુત્વા રઞ્ઞા કોચિ આનિસંસો લદ્ધોતિ? મહાઆનિસંસો લદ્ધો. અયઞ્હિ પિતુ મારિતકાલતો પટ્ઠાય નેવ રત્તિં ન દિવા નિદ્દં લભતિ, સત્થારં પન ઉપસઙ્કમિત્વા ઇમાય મધુરાય ઓજવન્તિયા ધમ્મદેસનાય સુતકાલતો પટ્ઠાય નિદ્દં લભિ. તિણ્ણં રતનાનં મહાસક્કારં અકાસિ. પોથુજ્જનિકાય સદ્ધાય સમન્નાગતો નામ ઇમિના રઞ્ઞા સદિસો નાહોસિ. અનાગતે પન વિજિતાવી નામ પચ્ચેકબુદ્ધો હુત્વા પરિનિબ્બાયિસ્સતીતિ ¶ . ઇદમવોચ ભગવા. અત્તમના તે ભિક્ખૂ ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દુન્તિ.

ઇતિ સુમઙ્ગલવિલાસિનિયા દીઘનિકાયટ્ઠકથાયં

સામઞ્ઞફલસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. અમ્બટ્ઠસુત્તવણ્ણના

અદ્ધાનગમનવણ્ણના

૨૫૪. એવં ¶ ¶ ¶ મે સુતં…પે… કોસલેસૂતિ અમ્બટ્ઠસુત્તં. તત્રાયં અપુબ્બપદવણ્ણના. કોસલેસૂતિ કોસલા નામ જાનપદિનો રાજકુમારા. તેસં નિવાસો એકોપિ જનપદો રૂળ્હીસદ્દેન કોસલાતિ વુચ્ચતિ, તસ્મિં કોસલેસુ જનપદે. પોરાણા પનાહુ – યસ્મા પુબ્બે મહાપનાદં રાજકુમારં નાનાનાટકાદીનિ દિસ્વા સિતમત્તમ્પિ અકરોન્તં સુત્વા રાજા આહ – ‘‘યો મમ પુત્તં હસાપેતિ, સબ્બાલઙ્કારેન નં અલઙ્કરોમી’’તિ. તતો નઙ્ગલાનિપિ છડ્ડેત્વા મહાજનકાયે સન્નિપતિતે મનુસ્સા સાતિરેકાનિ સત્તવસ્સાનિ નાનાકીળાયો દસ્સેત્વાપિ તં હસાપેતું નાસક્ખિંસુ, તતો સક્કો દેવરાજા નાટકં પેસેસિ, સો દિબ્બનાટકં દસ્સેત્વા હસાપેસિ. અથ તે મનુસ્સા અત્તનો અત્તનો વસનોકાસાભિમુખા પક્કમિંસુ. તે પટિપથે મિત્તસુહજ્જાદયો દિસ્વા પટિસન્થારં કરોન્તા – ‘‘કચ્ચિ ભો કુસલં, કચ્ચિ ભો કુસલ’’ન્તિ આહંસુ. તસ્મા તં ‘‘કુસલ’’ન્તિ વચનં ઉપાદાય સો પદેસો કોસલાતિ વુચ્ચતીતિ.

ચારિકં ચરમાનોતિ અદ્ધાનગમનં ગચ્છન્તો. ચારિકા ચ નામેસા ભગવતો દુવિધા હોતિ – તુરિતચારિકા ચ, અતુરિતચારિકા ચ. તત્થ દૂરેપિ બોધનેય્યપુગ્ગલં દિસ્વા તસ્સ બોધનત્થાય સહસા ગમનં તુરિતચારિકા નામ, સા મહાકસ્સપસ્સ પચ્ચુગ્ગમનાદીસુ દટ્ઠબ્બા. ભગવા હિ મહાકસ્સપત્થેરં પચ્ચુગ્ગચ્છન્તો મુહુત્તેન તિગાવુતં મગ્ગં અગમાસિ. આળવકસ્સત્થાય તિંસયોજનં, તથા ¶ અઙ્ગુલિમાલસ્સ. પક્કુસાતિસ્સ પન પઞ્ચચત્તાલીસયોજનં. મહાકપ્પિનસ્સ વીસયોજનસતં. ધનિયસ્સત્થાય સત્તયોજનસતાનિ અગમાસિ. ધમ્મસેનાપતિનો સદ્ધિવિહારિકસ્સ વનવાસીતિસ્સસામણેરસ્સ તિગાવુતાધિકં વીસયોજનસતં.

એકદિવસં કિર થેરો – ‘‘તિસ્સસામણેરસ્સ સન્તિકં, ભન્તે, ગચ્છામી’’તિ આહ. ભગવા ¶ – ‘‘અહમ્પિ ગમિસ્સામી’’તિ વત્વા આયસ્મન્તં આનન્દં ¶ આમન્તેસિ – ‘‘આનન્દ, વીસતિસહસ્સાનં છળભિઞ્ઞાનં આરોચેહિ, ભગવા કિર વનવાસિસ્સ તિસ્સસામણેરસ્સ સન્તિકં ગમિસ્સતી’’તિ. તતો દુતિયદિવસે વીસતિસહસ્સખીણાસવપરિવારો આકાસે ઉપ્પતિત્વા વીસતિયોજનસતમત્થકે તસ્સ ગોચરગામદ્વારે ઓતરિત્વા ચીવરં પારુપિ. તં કમ્મન્તં ગચ્છમાના મનુસ્સા દિસ્વા – ‘‘સત્થા નો આગતો, મા કમ્મન્તં અગમિત્થા’’તિ વત્વા આસનાનિ પઞ્ઞપેત્વા યાગું દત્વા પાતરાસભત્તં કરોન્તા – ‘‘કુહિં, ભન્તે, ભગવા ગચ્છતી’’તિ દહરભિક્ખૂ પુચ્છિંસુ. ઉપાસકા ન ભગવા અઞ્ઞત્થ ગચ્છતિ, ઇધેવ તિસ્સસામણેરસ્સ દસ્સનત્થાયાગતોતિ. તે – ‘‘અમ્હાકં કુલૂપકસ્સ કિર થેરસ્સ દસ્સનત્થાય સત્થા આગતો, નો વત નો થેરો ઓરમત્તકો’’તિ સોમનસ્સજાતા અહેસું.

અથ ખો ભગવતો ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને સામણેરો ગામે પિણ્ડાય ચરિત્વા – ‘‘ઉપાસકા, મહાભિક્ખુસઙ્ઘો’’તિ પુચ્છિ. અથસ્સ તે ‘‘સત્થા, ભન્તે, આગતો’’તિ આરોચેસું. સો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા પિણ્ડપાતેન આપુચ્છિ. સત્થા તસ્સ પત્તં હત્થેન ગહેત્વા – ‘‘અલં, તિસ્સ, નિટ્ઠિતં ભત્તકિચ્ચ’’ન્તિ આહ. તતો ઉપજ્ઝાયં આપુચ્છિત્વા અત્તનો પત્તાસને નિસીદિત્વા ભત્તકિચ્ચમકાસિ. અથસ્સ ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને સત્થા મઙ્ગલં વત્વા નિક્ખમિત્વા ગામદ્વારે ઠત્વા – ‘‘કતરો તે, તિસ્સ, વસનટ્ઠાનં ગતમગ્ગો’’તિ આહ. અયં ભગવાતિ. મગ્ગં દેસયમાનો પુરતો યાહિ તિસ્સાતિ. ભગવા કિર સદેવકસ્સ લોકસ્સ મગ્ગદેસકોપિ સમાનો સકલે તિગાવુતે મગ્ગે ‘સામણેરં દટ્ઠું ¶ લચ્છામી’તિ તં મગ્ગદેસકં અકાસિ.

સો અત્તનો વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા ભગવતો વત્તમકાસિ. અથ નં ભગવા – ‘‘કતરો તે, તિસ્સ, ચઙ્કમો’’તિ પુચ્છિત્વા તત્થ ગન્ત્વા સામણેરસ્સ નિસીદનપાસાણે નિસીદિત્વા – ‘‘તિસ્સ, ઇમસ્મિં ઠાને સુખં વસી’’તિ પુચ્છિ. સો આહ – ‘‘આમ, ભન્તે, ઇમસ્મિં ઠાને વસન્તસ્સ સીહબ્યગ્ઘહત્થિમિગમોરાદીનં સદ્દં સુણતો અરઞ્ઞસઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતિ, તાય સુખં વસામી’’તિ. અથ નં ભગવા – ‘‘તિસ્સ, ભિક્ખુસઙ્ઘં સન્નિપાતેહિ, બુદ્ધદાયજ્જં તે દસ્સામી’’તિ વત્વા સન્નિપતિતે ભિક્ખુસઙ્ઘે ઉપસમ્પાદેત્વા અત્તનો વસનટ્ઠાનમેવ અગમાસીતિ. અયં તુરિતચારિકા નામ. યં ¶ પન ગામનિગમપટિપાટિયા દેવસિકં યોજનદ્વિયોજનવસેન પિણ્ડપાતચરિયાદીહિ લોકં અનુગ્ગણ્હન્તસ્સ ગમનં, અયં અતુરિતચારિકા નામ.

ઇમં પન ચારિકં ચરન્તો ભગવા મહામણ્ડલં, મજ્ઝિમમણ્ડલં, અન્તોમણ્ડલન્તિ ઇમેસં તિણ્ણં મણ્ડલાનં અઞ્ઞતરસ્મિં ચરતિ. તત્થ મહામણ્ડલં નવયોજનસતિકં, મજ્ઝિમમણ્ડલં છયોજનસતિકં ¶ , અન્તોમણ્ડલં તિયોજનસતિકં. યદા મહામણ્ડલે ચારિકં ચરિતુકામો હોતિ, મહાપવારણાય પવારેત્વા પાટિપદદિવસે મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારો નિક્ખમતિ. સમન્તા યોજનસતં એકકોલાહલં હોતિ. પુરિમં પુરિમં આગતા નિમન્તેતું લભન્તિ. ઇતરેસુ દ્વીસુ મણ્ડલેસુ સક્કારો મહામણ્ડલે ઓસરતિ. તત્થ ભગવા તેસુ તેસુ ગામનિગમેસુ એકાહં દ્વીહં વસન્તો મહાજનં આમિસપ્પટિગ્ગહેન અનુગ્ગણ્હન્તો ધમ્મદાનેન ચસ્સ વિવટ્ટસન્નિસ્સિતં કુસલં વડ્ઢેન્તો નવહિ માસેહિ ચારિકં પરિયોસાપેતિ. સચે પન અન્તોવસ્સે ભિક્ખૂનં સમથવિપસ્સના તરુણા હોન્તિ, મહાપવારણાય અપવારેત્વા પવારણાસઙ્ગહં દત્વા કત્તિકપુણ્ણમાયં પવારેત્વા મિગસિરસ્સ પઠમપાટિપદદિવસે મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારો નિક્ખમિત્વા મજ્ઝિમમણ્ડલે ઓસરતિ. અઞ્ઞેનપિ ¶ કારણેન મજ્ઝિમમણ્ડલે ચારિકં ચરિતુકામો ચતુમાસં વસિત્વાવ નિક્ખમતિ. વુત્તનયેનેવ ઇતરેસુ દ્વીસુ મણ્ડલેસુ સક્કારો મજ્ઝિમમણ્ડલે ઓસરતિ. ભગવા પુરિમનયેનેવ લોકં અનુગ્ગણ્હન્તો અટ્ઠહિ માસેહિ ચારિકં પરિયોસાપેતિ. સચે પન ચતુમાસં વુત્થવસ્સસ્સાપિ ભગવતો વેનેય્યસત્તા અપરિપક્કિન્દ્રિયા હોન્તિ, તેસં ઇન્દ્રિયપરિપાકં આગમયમાનો અપરમ્પિ એકમાસં વા દ્વિતિચતુમાસં વા તત્થેવ વસિત્વા મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારો નિક્ખમતિ. વુત્તનયેનેવ ઇતરેસુ દ્વીસુ મણ્ડલેસુ સક્કારો અન્તોમણ્ડલે ઓસરતિ. ભગવા પુરિમનયેનેવ લોકં અનુગ્ગણ્હન્તો સત્તહિ વા છહિ વા પઞ્ચહિ વા ચતૂહિ વા માસેહિ ચારિકં પરિયોસાપેતિ. ઇતિ ઇમેસુ તીસુ મણ્ડલેસુ યત્થ કત્થચિ ચારિકં ચરન્તો ન ચીવરાદિહેતુ ચરતિ. અથ ખો યે દુગ્ગતબાલજિણ્ણબ્યાધિતા, તે કદા તથાગતં આગન્ત્વા પસ્સિસ્સન્તિ. મયિ પન ચારિકં ચરન્તે મહાજનો તથાગતસ્સ દસ્સનં લભિસ્સતિ. તત્થ કેચિ ચિત્તાનિ પસાદેસ્સન્તિ ¶ , કેચિ માલાદીહિ પૂજેસ્સન્તિ, કેચિ કટચ્છુભિક્ખં દસ્સન્તિ, કેચિ મિચ્છાદસ્સનં પહાય સમ્માદિટ્ઠિકા ભવિસ્સન્તિ. તં નેસં ભવિસ્સતિ દીઘરત્તં હિતાય સુખાયાતિ. એવં લોકાનુકમ્પકાય ચારિકં ચરતિ.

અપિ ચ ચતૂહિ કારણેહિ બુદ્ધા ભગવન્તો ચારિકં ચરન્તિ, જઙ્ઘવિહારવસેન સરીરફાસુકત્થાય, અત્થુપ્પત્તિકાલાભિકઙ્ખનત્થાય, ભિક્ખૂનં સિક્ખાપદપઞ્ઞાપનત્થાય, તત્થ તત્થ પરિપાકગતિન્દ્રિયે બોધનેય્યસત્તે બોધનત્થાયાતિ. અપરેહિપિ ચતૂહિ કારણેહિ બુદ્ધા ભગવન્તો ચારિકં ચરન્તિ બુદ્ધં સરણં ગચ્છિસ્સન્તીતિ વા, ધમ્મં, સઙ્ઘં સરણં ગચ્છિસ્સન્તીતિ વા, મહતા ધમ્મવસ્સેન ચતસ્સો પરિસા સન્તપ્પેસ્સામીતિ વા. અપરેહિપિ પઞ્ચહિ કારણેહિ બુદ્ધા ભગવન્તો ચારિકં ચરન્તિ પાણાતિપાતા વિરમિસ્સન્તીતિ વા, અદિન્નાદાના ¶ , કામેસુમિચ્છાચારા, મુસાવાદા, સુરામેરયમજ્જપમાદટ્ઠાના વિરમિસ્સન્તીતિ વા. અપરેહિપિ અટ્ઠહિ કારણેહિ બુદ્ધા ભગવન્તો ચારિકં ચરન્તિ – પઠમં ઝાનં પટિલભિસ્સન્તીતિ વા, દુતિયં ¶ ઝાનં…પે… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિં પટિલભિસ્સન્તીતિ વા. અપરેહિપિ અટ્ઠહિ કારણેહિ બુદ્ધા ભગવન્તો ચારિકં ચરન્તિ – સોતાપત્તિમગ્ગં અધિગમિસ્સન્તીતિ વા, સોતાપત્તિફલં…પે… અરહત્તફલં સચ્છિકરિસ્સન્તીતિ વાતિ. અયં અતુરિતચારિકા, ઇધ ચારિકાતિ અધિપ્પેતા. સા પનેસા દુવિધા હોતિ – અનિબદ્ધચારિકા ચ નિબદ્ધચારિકા ચ. તત્થ યં ગામનિગમનગરપટિપાટિવસેન ચરતિ, અયં અનિબદ્ધચારિકા નામ. યં પનેકસ્સેવ બોધનેય્યસત્તસ્સત્થાય ગચ્છતિ, અયં નિબદ્ધચારિકા નામ. એસા ઇધ અધિપ્પેતા.

તદા કિર ભગવતો પચ્છિમયામકિચ્ચપરિયોસાને દસસહસ્સિલોકધાતુયા ઞાણજાલં પત્થરિત્વા બોધનેય્યબન્ધવે ઓલોકેન્તસ્સ પોક્ખરસાતિબ્રાહ્મણો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણજાલસ્સ અન્તો પવિટ્ઠો. અથ ભગવા અયં બ્રાહ્મણો મય્હં ઞાણજાલે પઞ્ઞાયતિ, ‘‘અત્થિ નુ ખ્વસ્સ ઉપનિસ્સયો’’તિ વીમંસન્તો સોતાપત્તિમગ્ગસ્સ ઉપનિસ્સયં દિસ્વા – ‘‘એસો મયિ એતં જનપદં ગતે લક્ખણપરિયેસનત્થં અમ્બટ્ઠં અન્તેવાસિં પહિણિસ્સતિ, સો મયા સદ્ધિં વાદપટિવાદં કત્વા નાનપ્પકારં અસબ્ભિવાક્યં વક્ખતિ, તમહં દમેત્વા નિબ્બિસેવનં કરિસ્સામિ. સો ¶ આચરિયસ્સ કથેસ્સતિ, અથસ્સાચરિયો તં કથં સુત્વા આગમ્મ મમ લક્ખણાનિ પરિયેસિસ્સતિ, તસ્સાહં ધમ્મં દેસેસ્સામિ. સો દેસનાપરિયોસાને સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિસ્સતિ. દેસના મહાજનસ્સ સફલા ભવિસ્સતી’’તિ પઞ્ચભિક્ખુસતપરિવારો તં જનપદં પટિપન્નો. તેન વુત્તં – ‘‘કોસલેસુ ચારિકં ચરમાનો મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં પઞ્ચમત્તેહિ ભિક્ખુસતેહી’’તિ.

યેન ઇચ્છાનઙ્ગલન્તિ યેન દિસાભાગેન ઇચ્છાનઙ્ગલં અવસરિતબ્બં. યસ્મિં વા પદેસે ઇચ્છાનઙ્ગલં. ઇજ્ઝાનઙ્ગલન્તિપિ પાઠો. તદવસરીતિ ¶ તેન અવસરિ, તં વા અવસરિ. તેન દિસાભાગેન ગતો, તં વા પદેસં ગતોતિ અત્થો. ઇચ્છાનઙ્ગલે વિહરતિ ઇચ્છાનઙ્ગલવનસણ્ડેતિ ઇચ્છાનઙ્ગલં ઉપનિસ્સાય ઇચ્છાનઙ્ગલવનસણ્ડે સીલખન્ધાવારં બન્ધિત્વા સમાધિકોન્તં ઉસ્સાપેત્વા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસરં પરિવત્તયમાનો ધમ્મરાજા યથાભિરુચિતેન વિહારેન વિહરતિ.

પોક્ખરસાતિવત્થુવણ્ણના

૨૫૫. તેન ખો પન સમયેનાતિ યેન સમયેન ભગવા તત્થ વિહરતિ, તેન સમયેન, તસ્મિં સમયેતિ અયમત્થો. બ્રહ્મં અણતીતિ બ્રાહ્મણો, મન્તે સજ્ઝાયતીતિ અત્થો. ઇદમેવ હિ જાતિબ્રાહ્મણાનં નિરુત્તિવચનં. અરિયા પન બાહિતપાપત્તા બ્રાહ્મણાતિ વુચ્ચન્તિ. પોક્ખરસાતીતિ ¶ ઇદં તસ્સ નામં. કસ્મા પોક્ખરસાતીતિ વુચ્ચતિ. તસ્સ કિર કાયો સેતપોક્ખરસદિસો, દેવનગરે ઉસ્સાપિતરજતતોરણં વિય સોભતિ. સીસં પનસ્સ કાળવણ્ણં ઇન્દનીલમણિમયં વિય. મસ્સુપિ ચન્દમણ્ડલે કાળમેઘરાજિ વિય ખાયતિ. અક્ખીનિ નીલુપ્પલસદિસાનિ. નાસા રજતપનાળિકા વિય સુવટ્ટિતા સુપરિસુદ્ધા. હત્થપાદતલાનિ ચેવ મુખદ્વારઞ્ચ કતલાખારસપરિકમ્મં વિય સોભતિ, અતિવિય સોભગ્ગપ્પત્તો બ્રાહ્મણસ્સ અત્તભાવો. અરાજકે ઠાને રાજાનં કાતું યુત્તમિમં બ્રાહ્મણં. એવમેસ સસ્સિરિકો. ઇતિ નં પોક્ખરસદિસત્તા પોક્ખરસાતીતિ સઞ્જાનન્તિ.

અયં ¶ પન કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે તિણ્ણં વેદાનં પારગૂ દસબલસ્સ દાનં દત્વા ધમ્મદેસનં સુત્વા દેવલોકે નિબ્બત્તિ. સો તતો મનુસ્સલોકમાગચ્છન્તો માતુકુચ્છિવાસં જિગુચ્છિત્વા હિમવન્તપદેસે મહાસરે પદુમગબ્ભે નિબ્બત્તિ. તસ્સ ચ સરસ્સ અવિદૂરે તાપસો પણ્ણસાલાય વસતિ. સો તીરે ઠિતો તં પદુમં દિસ્વા – ‘‘ઇદં પદુમં અવસેસપદુમેહિ મહન્તતરં. પુપ્ફિતકાલે નં ગહેસ્સામી’’તિ ચિન્તેસિ. તં સત્તાહેનાપિ ન પુપ્ફતિ. તાપસો કસ્મા નુ ખો ઇદં સત્તાહેનાપિ ન પુપ્ફતિ. હન્દ નં ગહેસ્સામીતિ ઓતરિત્વા ગણ્હિ. તં તેન નાળતો છિન્નમત્તંયેવ ¶ પુપ્ફિતં. અથસ્સબ્ભન્તરે સુવણ્ણચુણ્ણપિઞ્જરં વિય રજતબિમ્બકં પદુમરેણુપિઞ્જરં સેતવણ્ણં દારકં અદ્દસ. સો મહાપુઞ્ઞો એસ ભવિસ્સતિ. હન્દ નં પટિજગ્ગામીતિ પણ્ણસાલં નેત્વા પટિજગ્ગિત્વા સત્તવસ્સકાલતો પટ્ઠાય તયો વેદે ઉગ્ગણ્હાપેસિ. દારકો તિણ્ણં વેદાનં પારં ગન્ત્વા પણ્ડિતો બ્યત્તો જમ્બુદીપે અગ્ગબ્રાહ્મણો અહોસિ. સો અપરેન સમયેન રઞ્ઞો કોસલસ્સ સિપ્પં દસ્સેસિ. અથસ્સ સિપ્પે પસન્નો રાજા ઉક્કટ્ઠં નામ મહાનગરં બ્રહ્મદેય્યં અદાસિ. ઇતિ નં પોક્ખરે સયિતત્તા પોક્ખરસાતીતિ સઞ્જાનન્તિ.

ઉક્કટ્ઠં અજ્ઝાવસતીતિ ઉક્કટ્ઠનામકે નગરે વસતિ. અભિભવિત્વા વા આવસતિ. તસ્સ નગરસ્સ સામિકો હુત્વા યાય મરિયાદાય તત્થ વસિતબ્બં, તાય મરિયાદાય વસિ. તસ્સ કિર નગરસ્સ વત્થું ઉક્કા ઠપેત્વા ઉક્કાસુ જલમાનાસુ અગ્ગહેસું, તસ્મા તં ઉક્કટ્ઠન્તિ વુચ્ચતિ. ઓક્કટ્ઠન્તિપિ પાઠો, સોયેવત્થો. ઉપસગ્ગવસેન પનેત્થ ભુમ્મત્થે ઉપયોગવચનં વેદિતબ્બં. તસ્સ અનુપયોગત્તા ચ સેસપદેસુ. તત્થ લક્ખણં સદ્દસત્થતો પરિયેસિતબ્બં.

સત્તુસ્સદન્તિ સત્તેહિ ઉસ્સદં, ઉસ્સન્નં બહુજનં આકિણ્ણમનુસ્સં. પોસાવનિયહત્થિઅસ્સમોરમિગાદિઅનેકસત્તસમાકિણ્ણઞ્ચાતિ ¶ અત્થો. યસ્મા પનેતં નગરં બહિ આવિજ્ઝિત્વા જાતેન હત્થિઅસ્સાદીનં ઘાસતિણેન ચેવ ગેહચ્છાદનતિણેન ચ સમ્પન્નં. તથા દારુકટ્ઠેહિ ચેવ ગેહસમ્ભારકટ્ઠેહિ ચ. યસ્મા ચસ્સબ્ભન્તરે વટ્ટચતુરસ્સાદિસણ્ઠાના બહૂ પોક્ખરણિયો જલજકુસુમવિચિત્તાનિ ચ બહૂનિ અનેકાનિ તળાકાનિ ઉદકસ્સ નિચ્ચભરિતાનેવ હોન્તિ, તસ્મા સતિણકટ્ઠોદકન્તિ વુત્તં. સહ ધઞ્ઞેનાતિ સધઞ્ઞં પુબ્બણ્ણાપરણ્ણાદિભેદં બહુધઞ્ઞસન્નિચયન્તિ અત્થો ¶ . એત્તાવતા યસ્મિં નગરે બ્રાહ્મણો સેતચ્છત્તં ઉસ્સાપેત્વા રાજલીલાય વસતિ, તસ્સ સમિદ્ધિસમ્પત્તિ દીપિતા હોતિ.

રાજતો લદ્ધં ભોગ્ગં રાજભોગ્ગં. કેન ¶ દિન્નન્તિ ચે? રઞ્ઞા પસેનદિના કોસલેન દિન્નં. રાજદાયન્તિ રઞ્ઞો દાયભૂતં, દાયજ્જન્તિ અત્થો. બ્રહ્મદેય્યન્તિ સેટ્ઠદેય્યં, છત્તં ઉસ્સાપેત્વા રાજસઙ્ખેપેન ભુઞ્જિતબ્બન્તિ અત્થો. અથ વા રાજભોગ્ગન્તિ સબ્બં છેજ્જભેજ્જં અનુસાસન્તેન નદીતિત્થપબ્બતાદીસુ સુઙ્કં ગણ્હન્તેન સેતચ્છત્તં ઉસ્સાપેત્વા રઞ્ઞા હુત્વા ભુઞ્જિતબ્બં. રઞ્ઞા પસેનદિના કોસલેન દિન્નં રાજદાયન્તિ એત્થ તં નગરં રઞ્ઞા દિન્નત્તા રાજદાયં દાયકરાજદીપનત્થં પનસ્સ ‘‘રઞ્ઞા પસેનદિના કોસલેન દિન્ન’’ન્તિ ઇદં વુત્તં. બ્રહ્મદેય્યન્તિ સેટ્ઠદેય્યં. યથા દિન્નં ન પુન ગહેતબ્બં હોતિ, નિસ્સટ્ઠં પરિચ્ચત્તં. એવં દિન્નન્તિ અત્થો.

અસ્સોસીતિ સુણિ ઉપલભિ, સોતદ્વારસમ્પત્તવચનનિગ્ઘોસાનુસારેન અઞ્ઞાસિ. ખોતિ અવધારણત્થે પદપૂરણમત્તે વા નિપાતો. તત્થ અવધારણત�